2004 Hoi Thao Quoc Te VNH Lan 2 - Tap 1

BAN TOÅ CHÖÙC HOÄI THAÛO
TRÖÔÛNG BAN
z Phoù Giaùo sö, Tieán só Traàn Ñöùc Cöôøng
Vieän Khoa hoïc xaõ hoäi Vieät Nam
ÑOÀNG TRÖÔÛNG BAN

z Giaùo sö, Tieán só khoa hoïc Vuõ Minh Giang
Ñaïi hoïc Quoác gia Haø Noäi
UÛY VIEÂN
z Phoù Giaùo sö, Tieán só Phan Xuaân Bieân
Trung taâm Khoa hoïc xaõ hoäi vaø nhaân vaên thaønh phoá Hoà Chí Minh
z Giaùo sö, Tieán só khoa hoïc Tröông Quang Hoïc
Ñaïi hoïc Quoác gia Haø Noäi
z Tieán só Phaïm Vaên Vang
z Phoù Giaùo sö, Tieán só Phaïm Xuaân Haèng
Ñaïi hoïc Khoa hoïc xaõ hoäi vaø nhaân vaên, Ñaïi hoïc Quoác gia Haø Noäi
z Phoù Giaùo sö, Tieán só Ngoâ Vaên Leä
Ñaïi hoïc Khoa hoïc xaõ hoäi vaø nhaân vaên, Ñaïi hoïc Quoác gia thaønh phoá
Hoà Chí Minh
z Phoù Giaùo sö, Tieán só Nguyeãn Theá Nghóa
z Phoù Giaùo sö, Tieán só Nguyeãn Vaên Nhaät
z Tieán só Nguyeãn Giang Haûi
z Tieán só Vuõ Ngoïc Tuù
Ñaïi hoïc quoác gia Haø Noäi
z Baø Nguyeãn Thu Nga
Ñaïi dieän laõnh ñaïo A25, Boä Coâng an
5
CHUÛ TRÌ CAÙC TIEÅU BAN
Tieåu ban 1: NHÖÕNG VAÁN ÑEÀ KINH TEÁ
z Tieán só Vuõ Tuaán Anh (Vieät Nam) - Tröôûng tieåu ban

z UÛy vieân: Vieän só Tieán só khoa hoïc Voõ Ñaïi Löôïc (Vieät Nam)
z Tieán só Leâ Ñaêng Doanh (Vieät Nam)
z Thö kyù: Tieán só Phuøng Xuaân Nhaï (Vieät Nam)
z Marina Trigubenko (Nga)

z Giaùo sö, Tieán só Traàn Vaên Thoï (Nhaät Baûn)
z Phoù Giaùo sö, Tieán só Tröông Thò Minh Saâm (Vieät Nam)
z Tieán só Phuøng Xuaân Nhaï (Vieät Nam)
z You Mingqian (Trung Quoác)
Tieåu ban 2: NHÖÕNG VAÁN ÑEÀ XAÕ HOÄI

z Tröôûng tieåu ban: Giaùo sö Phaïm Xuaân Nam (Vieät Nam)
z UÛy vieân: Phoù Giaùo sö, Tieán só Trònh Duy Luaân (Vieät Nam)
z Phoù Giaùo sö, Tieán só Traàn Thò Kim Xuyeán (Vieät Nam)
z Thö kyù: Tieán só Nguyeãn Ñöùc Nhueä (Vieät Nam)
z Melanie Beresfort (Phaùp)

z Irene Norlund (Ñan Maïch)
z Buøi Ñình Thanh (Vieät Nam)
z Atsufumi Kato (Nhaät Baûn)
Tieåu ban 3: NHÖÕNG VAÁN ÑEÀ DAÂN TOÄC VAØ TOÂN GIAÙO
z Tröôûng tieåu ban: Phoù Giaùo sö, Tieán só Khoång Dieãn (Vieät Nam)
z UÛy vieân: Phoù Giaùo sö, Tieán só Maïc Ñöôøng (Vieät Nam)
z Phoù Giaùo sö, Tieán só Ngoâ Vaên Leä (Vieät Nam)
6
z Thö kyù: Tieán só Tröông Huyeàn Chi (Vieät Nam)
z Hans Schenk (Haø Lan)

z Masako Ito (Nhaät Baûn)
Tieåu ban 4: NGHIEÂN CÖÙU GIAÙO DUÏC, CON NGÖÔØI

VAØ NGUOÀN NHAÂN LÖÏC
z Tröôûng tieåu ban: Giaùo sö Vieän só Phaïm Minh Haïc (Vieät Nam)
z UÛy vieân: Phoù Giaùo sö, Tieán só Ñoã Long (Vieät Nam)
z Phoù Giaùo sö, Tieán só Nguyeãn Theá Nghóa (Vieät Nam)
z Thö kyù: Tieán só Phaïm Hoàng Tung (Vieät Nam)
z Kathryn Poethig (Phaùp)

z Oscar Evangelista (Philippin)
z Nolwen Henaff (Phaùp)
Tieåu ban 5: LÒCH SÖÛ COÅ-TRUNG ÑAÏI

z Tröôûng tieåu ban: Giaùo sö Phan Huy Leâ (Vieät Nam)
z UÛy vieân: Phoù Giaùo sö, Tieán só khoa hoïc Nguyeãn Haûi Keá (Vieät Nam)
z Phoù Giaùo sö Leâ Xuaân Dieäm (Vieät Nam)
z Thö kyù: Tieán só Leâ Trung Duõng (Vieät Nam)
z Momoki Shiro (Nhaät Baûn)

z Yang Baoyun (Trung Quoác)
z Poliakov A.B. (Nga)
z George Duton (Myõ)
Tieåu ban 6: LÒCH SÖÛ CAÄN-HIEÄN ÑAÏI

z Tröôûng tieåu ban: Giaùo sö Ñinh Xuaân Laâm (Vieät Nam)
z UÛy vieân: Giaùo sö Vaên Taïo (Vieät Nam)
z Phoù Giaùo sö, Tieán só Phan Xuaân Bieân (Vieät Nam)
z Thö kyù: Tieán só Ñinh Quang Haûi (Vieät Nam)
7
z Kurihara Hirohido (Nhaät Baûn)
z Tieán só Nguyeãn - Marshall Thò Thanh Vaân (Myõ)
z Phoù Giaùo sö, Tieán só Kolotov V. N. (Nga)
z Pascal Bourdeaux (Phaùp)
z Pierre Asselin (Phaùp)
z Jeong Nam Song (Haøn Quoác)
z Mohamed Tavakol (Iran)
Tieåu ban 7: NHÖÕNG VAÁN ÑEÀ VAÊN HOÙA, VAÊN MINH: BAÛN SAÉC,
HOÄI NHAÄP VAØ PHAÙT TRIEÅN
z Tröôûng tieåu ban: Phoù Giaùo sö, Tieán só Ngoâ Ñöùc Thònh (Vieät Nam)
z UÛy vieân: Phoù Giaùo sö, Tieán só Hoà Só Quyù (Vieät Nam)
z Phoù Giaùo sö, Tieán só Traàn Troïng Ñaêng Ñaøn (Vieät Nam)
z Thö kyù: Tieán só Haø Quang Naêng (Vieät Nam)
z Giaùo sö, Tieán só Mai Quoác Lieân (Vieät Nam)
z Oksana Vladimirovna Novakova (Nga)
z Shoichi Ota (Nhaät Baûn)
z Phoù Giaùo sö, Tieán só Nguyeãn Chí Beàn (Vieät Nam)
z Mark Chang (Nhaät Baûn)
Tieåu ban 8: NHÖÕNG VAÁN ÑEÀ VAÊN HOÙA, VAÊN MINH:

TRUYEÀN THOÁNG VAØ TOÂN GIAÙO
z Tröôûng tieåu ban: Giaùo sö, Tieán só Ñoã Quang Höng (Vieät Nam)
z UÛy vieân: Giaùo sö, Tieán só Traàn Ñình Söû (Vieät Nam)
z Phoù Giaùo sö, Tieán só Trònh Khaéc Maïnh (Vieät Nam)
z Thö kyù: Tieán só Nguyeãn Vaên Duõng (Vieät Nam)
z Giaùo sö Traàn Quoác Vöôïng (Vieät Nam)
Tieåu ban 9: NHÖÕNG VAÁN ÑEÀ VAÊN HOÏC VAØ NGOÂN NGÖÕ
z Tröôûng tieåu ban: Giaùo sö Haø Minh Ñöùc (Vieät Nam)
z UÛy vieân: Phoù Giaùo sö, Tieán só Phan Troïng Thöôûng (Vieät Nam)
z Giaùo sö Ñoaøn Thieän Thuaät (Vieät Nam)
z Phoù Giaùo sö, Tieán só khoa hoïc Lyù Toaøn Thaéng (Vieät Nam)
z Phoù Giaùo sö Hoaøng Thò Chaâu (Vieät Nam)
z Thö kyù: Tieán só Laïi Vaên Huøng (Vieät Nam)
8
Tieåu ban 10: NHÖÕNG NGHIEÂN CÖÙU KHU VÖÏC
z Tröôûng tieåu ban: Phoù Giaùo sö, Tieán só Nguyeãn Quang Ngoïc (Vieät Nam)
z UÛy vieân: Giaùo sö, Tieán só khoa hoïc Vuõ Minh Giang (Vieät Nam)
z Phoù Giaùo sö, Tieán só Ñinh Vaên Ñöùc (Vieät Nam)
z Phoù Giaùo sö, Tieán só Nguyeãn Vaên Lòch (Vieät Nam)
z Thö kyù: Tieán só Nguyeãn Vaên Kim (Vieät Nam)
z Sakurai Yumio (Nhaät Baûn)

z Emmanuel Poisson (Phaùp)
z Ñoã Bang (Vieät Nam)
9
MUÏC LUÏC
z Lôøi noùi ñaàu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .15
PHAÀN MOÄT
PHAÙT BIEÅU VAØ BAÙO CAÙO TAÏI PHIEÂN TOAØN THEÅ
z Dieãn vaên khai maïc — Ñaøo Troïng Thi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .21
z Baûn lónh Vieät Nam — Traàn Vaên Giaøu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .24
z Vieät Nam hoïc treân ñöôøng phaùt trieån vaø giao löu, hôïp taùc quoác teá
— Phan Huy Leâ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .29
z Söï chuyeån giao bí maät caùc trieàu ñaïi ôû Ñaïi Vieät vaøo ñaàu theá kyû XII
— Alexei Borisovich Poliakov . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .38
z Ñeå truyeàn thoáng ñöôïc noái tieáp vaø theâm phong phuù
— Traàn Baïch Ñaèng . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .43
z Vieät Nam trong ASEAN: chuû nghóa ña phöông
vaø quan heä vôùi caùc cöôøng quoác — Carlyle A. Thayer . . . . . . . . . . . . .47
z Kinh teá ñoái ngoaïi nöôùc ta hieän nay - tình hình vaø caùc giaûi phaùp
— Voõ Ñaïi Löôïc . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .59
z Söï bieán ñoåi xaõ hoäi Ñaïi Vieät theá kyû XIV quan vaên khaéc
— Momoki Shiro . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .77
z Phaùt bieåu beá maïc — Traàn Ñöùc Cöôøng . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .89
PHAÀN HAI
BAÙO CAÙO KHOA HOÏC TAÏI CAÙC TIEÅU BAN
CHUÛ ÑEÀ I - NHÖÕNG VAÁN ÑEÀ KINH TEÁ
z Boái caûnh quoác teá, khu vöïc hieän nay taùc ñoäng ñeán an ninh
vaø phaùt trieån kinh teá Vieät Nam — Nguyeãn Xuaân Thaéng . . . . . . . . . . .97
z Söï bieán ñoåi cô caáu toå chöùc kinh teá vaø tieâu thuï saûn phaåm cuûa
noâng daân trong thôøi kyø ñoåi môùi — Shitara Sumiko . . . . . . . . . . . . . .108
z Nhöõng muõi ñoät phaù veà kinh teá tröôùc ñoåi môùi
— Ñoã Hoaøi Nam - Ñaëng Phong . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .114
z Noäi löïc vaø ngoaïi löïc trong quaù trình phaùt trieån kinh teá
— Traàn Vaên Thoï . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .142
z Ñoåi môùi ôû Vieät Nam: thaønh töïu vaø nhöõng vaán ñeà ñaët ra
— Nguyeãn Duy Quyù . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .163
11
VIEÄT NAM HOÏC - KYÛ YEÁU HOÄI THAÛO QUOÁC TEÁ LAÀN THÖÙ HAI
z Caùc muïc tieâu phaùt trieån thieân nieân kyû (MDGS) ôû Vieät Nam:
ñoái chieáu vôùi ASEAN ñeå nhaän dieän roõ trieån voïng vaø thaùch thöùc
— Traàn Ñình Thieân - Nguyeãn Cao Ñöùc . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .171
z Quan heä kinh teá Vieät Nam - Nhaät Baûn giöõa boái caûnh quoác teá môùi
trong nhöõng naêm gaàn ñaây vaø trieån voïng
— Vuõ Vaên Haø - Traàn Anh Phöông . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .189
z Quan heä kinh teá Vieät Nam - Hoa Kyø vaø taùc ñoäng cuûa noù ñoái vôùi
söï phaùt trieån cuûa Vieät Nam — Nguyeãn Thieát Sôn . . . . . . . . . . . . . . .197
z Vieäc vay voán ngaân haøng vaø laøng xaõ ñoàng baèng soâng Hoàng
— Okae Takashi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .209
z Trieån voïng hôïp taùc kinh teá Vieät Nam - Trung Quoác trong boái caûnh
hình thaønh khu maäu dòch töï do ASEAN - Trung Quoác — Ñoã Tieán Saâm . .217
z Vò theá cuûa ASEAN vaø Vieät Nam trong quan heä vôùi caùc toå chöùc quoác teá,
khu vöïc vaø caùc nöôùc lôùn — Vuõ Tuyeát Loan . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .224
z Du lòch Vieät Nam trong thôøi kyø hoäi nhaäp quoác teá: tieàm naêng - cô hoäi,
thaùch thöùc - giaûi phaùp — Phan Huy Xu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .236
z AÛnh höôûng cuûa nhöõng ruûi ro veà khí töôïng thuûy vaên töï nhieân ñoái vôùi
söï phaùt trieån cuûa Vieät Nam keå töø sau ñoåi môùi vaø taùc ñoäng
cuûa söï thay ñoåi khí haäu toaøn caàu vôùi nhöõng nguy cô trong töông lai
— Tan Phaïm - David Wratt - Graeme Campbell - Doug Ramsay . . . . .244
z Xuaát khaåu lao ñoäng - moät höôùng hoäi nhaäp ñeå phaùt trieån cuûa Vieät Nam:
nhöõng vaán ñeà vaø giaûi phaùp — Hoaøng Minh Haø . . . . . . . . . . . . . . . .257
z Vieät Nam tieán maïnh treân con ñöôøng ñoåi môùi — Coác Nguyeân Döông . .266
z Moät soá vaán ñeà veà hoäi nhaäp kinh teá quoác teá trong giai ñoaïn ñaåy maïnh
coâng nghieäp hoùa, hieän ñaïi hoùa ôû Vieät Nam — Nguyeãn Xuaân Duõng . .273
z Phaùp luaät veà baûo hoä quyeàn sôû höõu trí tueä ôû Vieät Nam trong tieán trình
hoäi nhaäp kinh teá quoác teá — Nguyeãn Thò Queá Anh . . . . . . . . . . . . . .285
z Ñoâ la hoùa ôû Vieät Nam — Andreas Hauskrecht - Nguyeãn Thanh Haûi . . . .299
z Ñaáu tranh choáng toäi phaïm saûn xuaát, buoân baùn haøng giaû -
moät bieän phaùp goùp phaàn thuùc ñaåy quaù trình hoäi nhaäp
vaø phaùt trieån cuûa Vieät Nam — Traàn Vaên Luyeän . . . . . . . . . . . . . . . .319
z Phaùt trieån kinh teá vaø coâng baèng xaõ hoäi: phaân tích hoä gia ñình
veà kinh teá, xaõ hoäi vaø phaân boá thôøi gian taïi moät thoân thuoäc
ñoàng baèng soâng Hoàng — Noguchi Hiroshi - Chuma Shoko . . . . . . . . .334
z Nhìn laïi gaàn 20 naêm ñoåi môùi cuûa Vieät Nam:
taêng tröôûng kinh teá nhanh, nhöng noãi lo chaát löôïng vaø
“tuït haäu xa hôn” coøn ñoù — Traàn Ñình Buùt . . . . . . . . . . . . . . . . . . .344
z Vaán ñeà taêng tröôûng vaø chaát löôïng taêng tröôûng cuûa Vieät Nam
trong nhöõng naêm gaàn ñaây — Tröông Thò Minh Saâm . . . . . . . . . . . . .356
z Nhöõng thay ñoåi tieán boä trong troàng luùa ôû ñoàng baèng soâng Hoàng:
baùo caùo sô boä veà quaûn lyù dòch haïi toång hôïp ôû Thaùi Bình
— Yunita T. Winarto . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .364
12
MUÏC LUÏC
z Coâng nghieäp hoùa ruùt ngaén cuûa Vieät Nam trong boái caûnh toaøn caàu hoùa
vaø hoäi nhaäp kinh teá quoác teá hieän nay: hieän thöïc hay kyø voïng?
— Phuøng Xuaân Nhaï . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .381
z Baøn veà truyeàn thoáng trong thò tröôøng töï do: nhöõng so saùnh
mang tính giao thoa vaên hoùa — Gerald Waite . . . . . . . . . . . . . . . . .387
z Tieán trình thuùc ñaåy söï hoäi nhaäp kinh teá cuûa Vieät Nam trong ASEAN vaø
ñoùng goùp cuûa Nhaät Baûn — Hoaøng Thò Minh Hoa . . . . . . . . . . . . . . .397
z Hôïp taùc Vieät - Nga caùc vaán ñeà vaø giaûi phaùp — M. E. Trigubenko . . . .407
z Toaøn caàu hoùa kinh teá vaø cô may cuûa coâng nghieäp hoùa
ruùt ngaén ôû Vieät Nam — Buøi Taát Thaéng . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .421
z Quaù trình hoäi nhaäp quoác teá môùi cuûa Vieät Nam trong thôøi kyø ñoåi môùi
— Nguyeãn Thò Hoaøi Phöông . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .437
CHUÛ ÑEÀ II - NHÖÕNG VAÁN ÑEÀ XAÕ HOÄI

z Xaõ hoäi hoïc vaø chính saùch xaõ hoäi — Buøi Ñình Thanh . . . . . . . . . . . .447
z Vaán ñeà phaân taàng xaõ hoäi Vieät Nam hieän nay: moät soá khía caïnh
phöông phaùp tieáp caän vaø nghieân cöùu — Trònh Duy Luaân . . . . . . . . .460
z Caùch tieáp caän “giôùi” hoaït ñoäng nuoâi daïy treû ôû moät coäng ñoàng
noâng daân Vieät — Nguyeãn Thò Thanh Bình . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .474
z Veõ Haø Noäi ôû thôøi quaù khöù hoaøn thaønh: böùc tranh ñoâ thò Vieät Nam
xöa vaø nay — Lisa Drummond . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .485
z Hoaït ñoäng taïo thu nhaäp cuûa phuï nöõ thò traán Nhö Quyønh -
huyeän Vaên Laâm - Höng Yeân trong quaù trình ñoâ thò hoùa
— Haø Thò Thanh Vaân . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .495
z Noã löïc taäp theå, huy ñoäng xaõ hoäi vaø phong traøo xaõ hoäi
ôû Vieät Nam hieän nay — Buøi Theá Cöôøng . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .503
z Bình ñaúng giôùi trong coâng taùc ñaøo taïo caùn boä nöõ
ôû Vieät Nam hieän nay — Ñoã Thò Thaïch . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .516
z Thöïc traïng moái quan heä giöõa vôï vaø choàng trong
gia ñình Vieät Nam giai ñoaïn ñoåi môùi — Ñoã Thò Bình . . . . . . . . . . . .524
z Taêng cöôøng bình ñaúng giôùi vaø naâng cao vò theá, naêng löïc cho phuï nöõ
— Nguyeãn Thò Kim Dung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .536
z Chieán löôïc kieám soáng: phaùt trieån vaø ngheøo khoå treân con ñöôøng
hoäi nhaäp thò tröôøng - döïa vaøo nghieân cöùu tình huoáng ôû Haø Noäi,
Höng Yeân, Sôn La vaø Soùc Traêng — Irene Norlund . . . . . . . . . . . . . .542
z Thöïc traïng vaø nhöõng thaùch thöùc ñoái vôùi gia ñình
ôû Vieät Nam hieän nay — Ngoâ Thò Ngoïc Anh . . . . . . . . . . . . . . . . . . .556
z Treû vò thaønh nieân nhaäp cö: quan ñieåm giôùi trong nghieân cöùu
— Traàn Thò Kim Xuyeán - Nguyeãn Thò Hoøa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .564
z Vaán ñeà keát hoân cuûa phuï nöõ Vieät Nam vôùi nam giôùi Ñaøi Loan:
thöïc traïng - heä quaû - giaûi phaùp — Traàn Hoàng Vaân . . . . . . . . . . . . . .584
13
z Coù theå laøm ñoàng boä ñieàu kieän lao ñoäng thoâng qua boä quy taéc
öùng xöû lao ñoäng khoâng? nhaän thöùc ñoái vôùi Vieät Nam
töø moät soá nöôùc Ñoâng Nam AÙ — Angie Ngoïc Traân . . . . . . . . . . . . . .593
z Söï thay ñoåi veà thu nhaäp cuûa ngöôøi lao ñoäng dö thöøa Vieät Nam
— Nguyeãn Hoaøng Giang . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .608
z Tö töôûng Hoà Chí Minh vaø söï tieán boä cuûa phuï nöõ Vieät Nam
— Nguyeãn Thò Tình . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .620
z Baùo chí trong ñôøi soáng cö daân ñoâ thò
thaønh phoá Hoà Chí Minh hieän nay — Döông Kieàu Linh . . . . . . . . . . .627
z Ngheøo vaø nhöõng nhaân toá taùc ñoäng ñeán ngheøo ôû tænh Laâm Ñoàng -
nghieân cöùu töø caùch tieáp caän vi moâ — Mai Chieám Hieáu . . . . . . . . . . .640
z Vaán ñeà bình ñaúng giôùi ñoái vôùi nöõ doanh nhaân trong quaù trình
ñoåi môùi vaø hoäi nhaäp neàn kinh teá — Buøi Thò Kim Quyø . . . . . . . . . . . .653
z Maáy vaán ñeà baûo veä baûn saéc vaên hoùa daân toäc
vaø giao löu vaên hoùa ôû Vieät Nam — Mai Quoác Lieân . . . . . . . . . . . . . .659
z Khôûi xöôùng “chöông trình xoùa ñoùi giaûm ngheøo” - moät saùng taïo noåi baät
cuûa thaønh phoá mang teân Chuû tòch Hoà Chí Minh — Toâ Vaên Giai . . . . . .664
z Moâ hình höôûng thuï vaên hoùa cuûa cö daân khu coâng nghieäp
töø ñieàu tra ñònh löôïng — Nguyeãn Tuaán Anh . . . . . . . . . . . . . . . . . . .668
z Giaûi quyeát tranh chaáp vaø hoøa giaûi ôû Vieät Nam — Jenny Pitts . . . . . . .687
z Xoùa ñoùi giaûm ngheøo vuøng daân toäc thieåu soá
taïi moät tænh mieàn nuùi phía Baéc Vieät Nam — Phuøng Ñöùc Thaéng . . . . .699
z Tieáp nhaän tieán boä kyõ thuaät noâng nghieäp vaø moät soá thay ñoåi veà
cô caáu vieäc laøm, phaân coâng lao ñoäng cuûa hoä gia ñình noâng daân:
tröôøng hôïp moät coäng ñoàng ôû Baéc Vieät Nam — Nguyeãn Ñöùc Chieän . . .707
z Vaán ñeà giôùi vaø söï phaùt trieån cuûa nöõ trí thöùc Vieät Nam
trong theá kyû XXI — Nguyeãn Thò Bính Haø . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .719
z Coâng taùc hoøa giaûi ôû noâng thoân Vieät Nam hieän nay nhìn töø goùc ñoä
nghieân cöùu vaên hoùa coäng ñoàng laøng xaõ: tröôøng hôïp cuûa
xaõ Thaïch Chaâu, tænh Haø Tónh — TKato Atsufumi . . . . . . . . . . . . . . .725
z Maáy vaán ñeà veà quaù trình chuyeån hoùa vaø bieán ñoåi
cuûa gia ñình Vieät Nam hieän nay — Trònh Thò Quang . . . . . . . . . . . .734
z Thaønh phoá Hoà Chí Minh vaø cuoäc chieán choáng ñoùi ngheøo (1975 - 2002)
— Maïc Ñöôøng . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .749
z Xu höôùng vaên hoùa-xaõ hoäi cuûa vaên hoùa treû Vieät Nam
ñöông ñaïi vaø vaán ñeà baûn saéc — Leâ Höông Thu . . . . . . . . . . . . . . . .757
z Goùp phaàn giaûi quyeát moái quan heä giöõa taêng tröôûng daân soá
vaø vieäc laøm cuûa vuøng Baéc Trung boä trong söï nghieäp
coâng nghieäp hieän ñaïi hoùa — Ñoaøn Minh Dueä . . . . . . . . . . . . . . . . .678
z Ñaëc tröng xaõ hoäi cô baûn cuûa ñoâ thò hoa ôû Vieät Nam
giai ñoaïn hieän nay — Nguyeãn Höõu Minh . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .775
14
Phaàn
Hai
BAÙO CAÙO KHOA HOÏC TAÏI
CAÙC TIEÅU BAN
93
94
CHUÛ ÑEÀ I
NHÖÕNG VAÁN ÑEÀ KINH TEÁ
95
96
BOÁI CAÛNH QUOÁC TEÁ, KHU VÖÏC HIEÄN NAY
TAÙC ÑOÄNG ÑEÁN AN NINH VAØ
PHAÙT TRIEÅN KINH TEÁ VIEÄT NAM
Nguyeãn Xuaân Thaéng*
I. ÑAËC ÑIEÅM MÔÙI CUÛA BOÁI CAÛNH QUOÁC TEÁ VAØ KHU VÖÏC
Veà caùc xu höôùng lôùn trong söï phaùt trieån cuûa theá giôùi keå töø ñaàu thaäp kyû
90 cuûa theá kyû XX, vaên kieän Ñaïi hoäi Ñaûng toaøn quoác laàn thöù IX vaø caùc
nghieân cöùu gaàn ñaây ñaõ chæ roõ:
1. Toaøn caàu hoùa laø moät xu theá khaùch quan, mang tính hai maët: tích cöïc
vaø tieâu cöïc, ñang loâi cuoán haàu heát moïi quoác gia, baát luaän ôû trình ñoä phaùt
trieån naøo, tham gia vaøo quaù trình naøy;
2. Cuoäc caùch maïng khoa hoïc coâng ngheä môùi phaùt trieån nhanh, neàn kinh
teá theá giôùi ñang trong böôùc chuyeån sang kinh teá tri thöùc vaø xu theá naøy cuõng
khoâng coøn laø vaán ñeà rieâng cuûa caùc nöôùc phaùt trieån;
3. Hoøa bình hôïp taùc vaø phaùt trieån laø doøng chính, phoå bieán cuûa söï phaùt
trieån theá giôùi keå töø sau khi keát thuùc chieán tranh laïnh, maëc duø vaäy, caùc
cuoäc chieán tranh cuïc boä, xung ñoät vaãn coøn coù theå xaûy ra ôû moät soá nôi,
döôùi nhieàu hình thöùc khaùc nhau;
4. Khu vöïc chaâu AÙ - Thaùi Bình Döông vaãn tieáp tuïc laø khu vöïc phaùt trieån
naêng ñoäng cuûa theá giôùi, tieáp tuïc ñoùng vai troø quan troïng trong söï thay ñoåi
cuïc dieän vaø traät töï kinh teá quoác teá.
Tuy vaäy, sau moät thaäp kyû nhìn laïi, boái caûnh khu vöïc vaø quoác teá ñaõ thay
ñoåi heát söùc nhanh choùng. Caùc xu höôùng chung (nhö ñaõ neâu), veà caên baûn,
vaãn laø nhöõng ñoäng thaùi chuû yeáu cuûa söï phaùt trieån theá giôùi maëc duø taàn suaát,
phaïm vi, hình thöùc cuûa noù ñaõ raát khaùc so vôùi 5 naêm tröôùc ñaây. Söï phaûn
öùng chính saùch chaäm chaïp cuûa baát kyø nöôùc naøo seõ laø nguyeân nhaân cuûa
vieäc ñaùnh maát cô hoäi phaùt trieån vaø laøm gia taêng caùc nguy cô ruûi ro coù
phöông haïi ñeán caùc lôïi ích quoác gia. Do vaäy, theo chuùng toâi, caàn phaûi laøm
roõ caùc ñaëc ñieåm môùi cuûa boái caûnh quoác teá vaø khu vöïc:
* Phoù giaùo sö, Tieán siõ, Vieän Kinh teá chính trò theá giôùi. Vieät Nam.
97
Moät laø, heä thoáng kinh teá theá giôùi, maëc duø ñöôïc ñaåy maïnh baèng tieán
trình töï do hoùa nhaèm höôùng tôùi moät heä thoáng kinh teá ña phöông, khoâng
phaân bieät ñoái xöû vaø khoâng khaùc bieät treân cô sôû xoùa boû moïi raøo caûn (keå
caû raøo caûn theå cheá), treân moät soá phöông dieän, vaãn coøn laø moät heä thoáng
thieáu coâng baèng. Vai troø daãn daét vaø chi phoái cuûa heä thoáng kinh teá theá giôùi
vaãn thuoäc veà caùc nöôùc phaùt trieån nhaát, ñöùng ñaàu laø Myõ vaø vì vaäy, moïi
saùng kieán thuùc ñaåy tieán trình töï do hoùa vaø toaøn caàu hoùa roát cuoäc vaãn laø
mang laïi nhieàu lôïi ích hôn cho caùc nöôùc phaùt trieån. Ñaëc bieät sau cuoäc
chieán Iraéc, Myõ ñaõ noåi leân nhö moät toái sieâu cöôøng duy nhaát, baát chaáp coâng
phaùp quoác teá, ñaõ can döï vaø dính líu vaøo moïi dieãn tieán cuûa tình hình theá
giôùi, caû veà chính trò-quaân söï vaø kinh teá-xaõ hoäi. Töø caùc thöïc teá naøy, trong
khuoân khoå WTO, voøng ñaøm phaùn Doha khoù coù theå keát thuùc vaøo naêm 2005
do caùc nöôùc baát ñoàng veà thôøi haïn vaø lónh vöïc töï do hoùa. Khaéc phuïc tình
traïng naøy laø söï noåi leân cuûa xu höôùng kyù keát caùc hieäp ñònh thöông maïi töï
do song phöông. Myõ ñaõ chuyeån töø laäp tröôøng chæ uûng hoä cô cheá ña phöông
sang uûng hoä caû cô cheá song phöông trong töï do hoùa thöông maïi. Xu höôùng
ñaåy nhanh caùc tính toaùn tay ñoâi giöõa caùc nöôùc ñang phaàn naøo laøm yeáu ñi
caùc noã löïc lieân keát ña phöông cuõng nhö vai troø cuûa caùc ñònh cheá ña
phöông trong quan heä kinh teá quoác teá. Noùi caùch khaùc, xu höôùng lieân keát
kinh teá quoác teá treân nhieàu tuyeán, nhieàu caáp ñoä, nhieàu hình thöùc ñang dieãn
ra cuøng luùc, ñan xen nhau moät caùch heát söùc phöùc taïp. Tuy nhieân, caàn phaûi
nhaán maïnh laïi laø, ñaëc ñieåm môùi naøy khoâng phaûi laø söï ñi ngöôïc cuûa tieán
trình töï do hoùa thöông maïi toaøn caàu bôûi vì veà nguyeân taéc, WTO khoâng
loaïi tröø khaû naêng moät quoác gia thaønh vieân coù theå tham gia vaøo moät ñònh
cheá kinh teá khaùc, mieãn laø ñieàu ñoù khoâng ñi ngöôïc laïi caùc nguyeân taéc cuûa
heä thoáng thöông maïi ña phöông. Nhöõng hieäu öùng maø chuùng toâi vöøa neâu
caàn phaûi ñöôïc quan taâm trong töøng tröôøng hôïp cuï theå, nhaát laø caùc hieäp
ñònh töï do song phöông giöõa moät quoác gia cuï theå vôùi moät ñònh cheá khu
vöïc naøo ñoù bôûi leõ chính laø FTA naøy seõ laø caùc “nhaân toá”, moät maët, taïo söùc
eùp ñeå caùc ñònh cheá naøy hoäi nhaäp saâu hôn vaø maët khaùc, neáu khoâng xöû lyù
thích hôïp, chuùng deã laøm cho caùc noã löïc chung trong hoäi nhaäp noäi khoái
cuõng nhö theá thöông löôïng caïnh tranh cuûa ñònh cheá ñoù bò suy giaûm.
Hai laø, hoøa bình, hôïp taùc vaø phaùt trieån laø doøng chính, song töøng luùc
coù theå bò ñöùt ñoaïn bôûi caùc laøn soùng khuûng boá quoác teá vaø caùc cuoäc chieán
choáng chuû nghóa khuûng boá. Sau söï kieän 11-9 vaø caùc cuoäc chieán tranh
Afganistan, Iraéc, tình hình an ninh chính trò quoác teá ñaõ bieán chuyeån theo
moät chieàu höôùng baát lôïi cho söï phaùt trieån. Söï hieän dieän cuûa chuû nghóa
khuûng boá döôùi moïi hình thöùc phaûn aùnh caùc xung ñoät veà toân giaùo, vaên
hoùa, saéc toäc… vaø ñöông nhieân, ñaèng sau ñoù laø caùc xung ñoät lôïi ích kinh
teá giöõa caùc taäp ñoaøn xuyeân quoác gia, giöõa nhoùm caùc nöôùc phaùt trieån vaø
ñang phaùt trieån. Moät khi tình hình an ninh chính trò-xaõ hoäi bò ñe doïa,
nieàm tin cuûa caùc nhaø ñaàu tö vaø thöông maïi bò giaûm suùt, moïi ngöôøi daân
coù xu höôùng tích tröõ, tieát kieäm thay vì tieâu duøng vaø ñaàu tö; caùc hoaït ñoäng
98
BOÁI CAÛNH QUOÁC TEÁ, KHU VÖÏC HIEÄN NAY TAÙC ÑOÄNG ÑEÁN AN NINH...
du lòch, dòch vuï thieáu khôûi saéc… Nhö chuùng ta ñeàu bieát, tieâu duøng vaø
ñaàu tö laø hai yeáu toá chuû yeáu taïo ñoäng löïc cho taêng tröôûng neân döôùi hieäu
öùng cuûa boái caûnh quoác teá keå töø sau söï kieän 11-9 vaø caùc cuoäc chieán choáng
khuûng boá quoác teá, caùc yeáu toá naøy coù chieàu höôùng giaûm suùt (ñeán möùc caùc
chöông trình kích caàu ôû moät soá nöôùc ñaõ khoâng mang laïi keát quaû nhö
mong ñôïi) khieán cho neàn kinh teá theá giôùi ñaõ vaø ñang rôi vaøo moät tình
traïng taêng tröôûng khoâng cao, thaäm chí tieáp tuïc yeáu ôùt ôû moät soá nöôùc. Ñoù
laø chöa keå ñeán caùc giaûm suùt kinh teá coù tính chu kyø, hieäu öùng cuûa caùc
caên beänh toaøn caàu (nhö hieäu öùng cuûa beänh SARS)… ñang ñaët moâi tröôøng
phaùt trieån beàn vöõng cuûa neàn kinh teá theá giôùi tröôùc moät loaït vaán ñeà phaûi
giaûi quyeát vaø ñöông nhieân, phaûi coù söï noã löïc chung cuûa toaøn caàu môùi coù
theå ngaên chaën ñöôïc.
Ba laø, khu vöïc Chaâu AÙ - Thaùi Bình Döông, ñaëc bieät laø Ñoâng AÙ vaø Ñoâng
Nam AÙ, tieáp tuïc phaùt trieån naêng ñoäng song tình hình ñaõ dieãn ra phöùc taïp,
khoù löôøng. Caùc tieán trình hôïp taùc ñaõ bieán chuyeån treân nhieàu tuyeán theo
theo höôùng vöøa hoäi nhaäp, vöøa caïnh tranh giaønh aûnh höôûng taïi khu vöïc
naøy theo caùc tieáp caän lôïi ích ñôn bieät cuûa töøng quoác gia. Trung Quoác sau
gia nhaäp WTO ñaõ ñi tröôùc moät böôùc so vôùi Nhaät Baûn vaø Haøn Quoác khi kyù
keát hieäp ñònh khung veà Khu vöïc maäu dòch töï do ASEAN - Trung Quoác
khieán cho ñoäng thaùi hoäi nhaäp cuûa ASEAN ñang coù nhöõng saéc dieän môùi.
ASEAN ñang tìm caùch ñeå vöôït ra söùc eùp naøy nhaèm khaéc phuïc tình traïng
giaûm nieàm tin, ít haáp daãn veà ñaàu tö, thöông maïi vaø naâng cao khaû naêng
caïnh tranh vôùi tính caùch laø moät chænh theå khu vöïc. Söï höôùng maïnh cuûa
caùc doøng ñaàu tö tröïc tieáp nöôùc ngoaøi vaøo Trung Quoác ñang laø moät baát lôïi
ñoái vôùi caùc nöôùc ASEAN, nhaát laø caùc nöôùc thuoäc taàng keùm phaùt trieån trong
ASEAN - nhöõng nöôùc ñang raát caàn caùc nguoàn löïc beân ngoaøi ñeå hoã trôï taêng
tröôûng vaø phaùt trieån. Caùc hieäp ñònh thöông maïi töï do song phöông giöõa
ASEAN - Haøn Quoác, ASEAN - Nhaät Baûn ñang ñöôïc xuùc tieán vaø neáu nhö
caùc quaù trình naøy dieãn ra ñuùng tieán ñoä thì lieäu, xeùt töø goùc ñoä ñòa-kinh teá,
ASEAN coù bò thay ñoåi vò trí öu tieân trong tính toaùn chieán löôïc cuûa caùc nöôùc
beân ngoaøi? Ñoù laø chöa keå ñeán vieäc, trong noäi boä ASEAN, maëc duø ñaõ kyù
thoûa thuaän veà Coäng ñoàng ASEAN, moät soá nöôùc, nhaát laø caùc nöôùc phaùt trieån
hôn nhö Singapore, Malaysia, Thaùi Lan… ñang coù khuynh höôùng “vöôït
tröôùc” veà töï do hoùa thöông maïi. Caùc nöôùc naøy ñang ñaåy maïnh tieán trình
kyù keát caùc hieäp ñònh thöông maïi töï do song phöông vôùi beân ngoaøi vaø thaäm
chí vôùi nhau. Theo ñoù, cuøng vôùi nguyeân taéc “ñoàng thuaän” vaø nguyeân taéc
ASEAN-X, coù theå seõ laø khoâng ñuû ñeå ñaùp öùng caùc yeâu caàu cuûa tieán trình
hoäi nhaäp môùi cuûa ASEAN. Hôn nöõa cho duø ñaõ höôùng tôùi coäng ñoàng kinh
teá ASEAN (AEC) trieån voïng veà hoäi nhaäp saâu hôn cuûa ASEAN vaãn ñang coù
nguy cô ít hieäu quaû vaø raát coù theå bò “hoøa tan” trong Ñoâng AÙ moät khi yù
töôûng veà khu vöïc maäu dòch töï do toaøn Ñoâng AÙ ñaõ manh nha seõ ñöôïc thuùc
ñaåy. Ñaây laø ñieàu phaûi caûnh baùo sôùm ñeå caùc nöôùc trong ASEAN coù phaûn
öùng chính saùch thích hôïp, neáu khoâng muoán maát ñi tính chuû ñoäng trong
99
hoäi nhaäp kinh teá quoác teá. Cuõng taïi Ñoâng AÙ, caùc nöôùc ñang buoäc phaûi tính
ñeán nguy cô xung ñoät haït nhaân ôû Baéc Trieàu Tieân; vaán ñeà Philippin, Thaùi
Lan ñaõ trôû thaønh “ñoàng minh” ngoaøi NATO cuûa Myõ bôûi leõ nhöõng ñoäng thaùi
naøy, coù theå taïo ra moät caân baèng chieán löôïc giöõa caùc nöôùc lôùn, song duø
vaäy noù cuõng laø tieàm aån nhöõng baát oån veà an ninh chính trò vaø ñöông nhieân
caû an ninh kinh teá trong khu vöïc. Ngoaøi ra, cuõng caàn tính ñeán maàm xuaát
phaùt cuûa beänh SARS cuõng ôû khu vöïc naøy, duø ñaõ khoáng cheá, song ñieàu gì
seõ coøn xaûy ra sau söï kieän ñoù cuõng laø ñieàu raát caàn tieáp tuïc caûnh baùo vôùi
caùc nöôùc trong khu vöïc.
Nhö vaäy, coù theå keát luaän raèng, keå töø ñaàu thaäp kyû 90 ñeán nay, tình hình
quoác teá vaø khu vöïc coù nhieàu thay ñoåi coù lôïi cho caùc nöôùc trong tieáp caän
phaùt trieån, nhaát laø trong vieäc thích öùng vôùi tieán trình toaøn caàu hoùa vaø hoäi
nhaäp vaøo moät neàn kinh teá theá giôùi ñang töøng böôùc chuyeån sang kinh teá tri
thöùc. Nguoàn löïc khu vöïc vaø quoác teá, nhaát laø veà taøi chính, coâng ngheä vaø thò
tröôøng, töø caùc nöôùc phaùt trieån, ñang trôû thaønh ñieàu kieän cho söï taêng tröôûng
cuûa caùc nöôùc ñi sau. Tuy nhieân, nhö chuùng toâi ñaõ phaân tích, caùc xu höôùng
phaùt trieån cuûa theá giôùi, ñaëc bieät laø caùc ñoäng thaùi môùi cuûa tình hình quoác
teá vaø khu vöïc ñang taïo ra nhöõng taùc ñoäng phöùc taïp, khoù löôøng cho caùc
nöôùc, nhaát laø trong vieäc löïa choïn vaø xaùc ñònh caùc traät töï vaø chính saùch öu
tieân trong tieán trình hoäi nhaäp kinh teá quoác teá (bôûi caùc tieán trình lieân keát
ñang dieãn ra nhieàu chieàu, ña phöông vaø ôû döôùi nhieàu caáp ñoä ñan xen
nhau) vaø theo ñoù, tính toån thöông, caùc ruûi ro cuûa söï phaùt trieån ôû caùc nöôùc
cuõng raát lôùn khi maø söï leä thuoäc vaøo nhau giöõa caùc quoác gia vaø khu vöïc ñaõ
trôû neân chaët cheõ hôn bao giôø heát.
II. TAÙC ÑOÄNG CUÛA BOÁI CAÛNH QUOÁC TEÁ VAØ KHU VÖÏC ÑEÁN AN NINH VAØ
PHAÙT TRIEÅN KINH TEÁ VIEÄT NAM
An ninh kinh teá, nhö chuùng ta ñeàu bieát, laø moät noäi dung chuû yeáu cuûa
an ninh phi truyeàn thoáng ñöôïc ñeà caäp töø nhieàu naêm nay do nguy cô ruûi
ro, nhöõng heä luïy daây chuyeàn dieãn ra xuaát phaùt tôùi söï leä thuoäc laãn nhau
giöõa caùc quoác gia, khu vöïc ngaøy caøng chaët cheõ döôùi taùc ñoäng cuûa toaøn caàu
hoùa vaø hoäi nhaäp kinh teá quoác teá. Ñoù laø vaán ñeà oån ñònh cuûa moâi tröôøng
kinh teá vó moâ; söï an toaøn cuûa caùc doøng haøng hoùa – dòch vuï, voán, coâng
ngheä, lao ñoäng…; vaán ñeà taêng tröôûng nhanh vaø beàn vöõng… Taát caû nhöõng
tieâu chí naøy ñaõ khoâng coøn chæ tuøy thuoäc vaøo vai troø cheá ñònh cuûa chính
phuû, söï noã löïc ñôn phöông cuûa caùc quoác gia maø laø keát quaû cuûa “ñoäng thaùi
phoái hôïp” giöõa caùc chuû theå khaùc nhau trong neàn kinh teá theá giôùi: ñoù laø söï
tham gia cuûa caùc ñònh cheá kinh teá khu vöïc, caùc ñònh cheá kinh teá toaøn caàu,
caùc taäp ñoaøn xuyeân quoác gia, thaäm chí caùc toå chöùc phi chính phuû… Do
vaäy, baát kyø söï thay ñoåi naøo cuûa caùc ñoäng thaùi quoác teá vaø khu vöïc ñeàu coù
aûnh höôûng tôùi caùc chuû theå naøy vaø dó nhieân, ñeán an ninh kinh teá cuûa moïi
quoác gia.
100
Vieät Nam ñang trong quaù trình phaùt trieån kinh teá thò tröôøng ñònh höôùng
xaõ hoäi chuû nghóa vaø chuû ñoäng hoäi nhaäp kinh teá quoác teá neân dó nhieân, an
ninh kinh teá ñaát nöôùc luoân naèm trong hieäu öùng taùc ñoäng cuûa boái caûnh quoác
teá vaø khu vöïc. Möùc ñoä, taàn suaát cuûa söï taùc ñoäng seõ ngaøy caøng gia taêng khi
chuùng ta ñaõ vaø ñang tieán gaàn hôn ñeán caùc theå cheá kinh teá toaøn caàu. ÔÛ
ñaây, chuùng ta phaûi ñoái maët vôùi 3 vaán ñeà:
Moät laø, trình ñoä phaùt trieån coøn thaáp vaø chaát löôïng taêng tröôûng khoâng
cao giöõa nöôùc ta vaø caùc nöôùc seõ laø baát lôïi cho vieäc duy trì caùc ñieàu kieän
oån ñònh phaùt trieån;
Hai laø, moät neàn kinh teá môùi chuyeån ñoåi sang kinh teá thò tröôøng, söï phaûn
öùng cuûa caùc taàng lôùp deã toån thöông thöôøng raát chaäm vaø yeáu tröôùc caùc thay
ñoåi cuûa boái caûnh beân ngoaøi;
Ba laø, Ñaûng vaø Nhaø nöôùc coù chuû tröông ñaåy maïnh taêng tröôûng, phaùt
trieån vaø hoäi nhaäp kinh teá quoác teá song möùc ñoä saün saøng cuûa caùc chuû theå
kinh teá-xaõ hoäi (caùc cô quan quaûn lyù cuûa nhaø nöôùc, caùc doanh nghieäp vaø
ngöôøi daân) chöa cao.
Vaäy taùc ñoäng cuûa boái caûnh quoác teá vaø khu vöïc ñeán an ninh vaø phaùt
trieån kinh teá Vieät Nam seõ dieãn ra nhö theá naøo?
1. Nhöõng taùc ñoäng tích cöïc
a. Boái caûnh quoác teá vaø khu vöïc ñaõ ñöa laïi nhieàu cô hoäi thuaän lôïi cho
Vieät Nam phaùt trieån kinh teá thò tröôøng vaø ñaåy maïnh hoäi nhaäp kinh teá quoác
teá. Döôùi taùc ñoäng cuûa caùc xu höôùng vaø ñoäng thaùi (nhö phaân tích ôû treân),
Vieät Nam ñaõ vaø ñang töøng böôùc gia nhaäp caùc theå cheá kinh teá khu vöïc vaø
toaøn caàu, trong ñoù quyeát taâm ñaåy maïnh ñaøm phaùn gia nhaäp WTO vaøo naêm
2005 laø cô hoäi toát cho vieäc ñaåy nhanh caûi caùch trong nöôùc nhaèm ñaït tôùi
caùc muïc tieâu do Ñaïi hoäi Ñaûng toaøn quoác laàn thöù IX ñeà ra, ñaëc bieät trong
lónh vöïc caûi caùch doanh nghieäp nhaø nöôùc, ngaân haøng vaø phaùt trieån khu
vöïc tö nhaân. Hoäi nhaäp quoác teá laø ñeå taïo ra moät neàn kinh teá caïnh tranh
vaø môû cöûa hôn nöõa, tieáp nhaän vaø thöïc hieän phaân boå hieäu quaû nguoàn löïc
theá giôùi treân cô sôû phaùt huy toái ña nguoàn löïc vaø lôïi theá so saùnh cuûa ta.
Maët khaùc, töø vai troø ñaõ vaø ñang seõ laø thaønh vieân cuûa caùc ñònh cheá khu
vöïc vaø quoác teá, Vieät Nam coù ñieàu kieän taän duïng vaø taïo döïng moät moâi
tröôøng vaø khung khoå phaùt trieån toát hôn, taïo vò theá vöõng chaéc hôn trong
caùc ñaøm phaùn quoác teá treân moïi caáp ñoä. Chaúng haïn, chæ sau khi trôû thaønh
thaønh vieân cuûa WTO, Vieät Nam coù theå coù lôïi theá toát hôn trong kyù keát caùc
FTA song phöông vôùi caùc ñoái taùc khaùc. Ñaây cuõng laø ñieàu kieän tieân quyeát
maø caùc nöôùc hieän laø thaønh vieân cuûa WTO ñaët ra.
b. Cuøng vôùi vieäc theå hieän caùc cam keát maïnh meõ veà töï do hoùa thöông
maïi, thoâng qua hoäi nhaäp, Vieät Nam coù ñieàu kieän ñeå thöïc hieän tieán trình
101
coâng nghieäp hoùa, hieän ñaïi hoùa ruùt ngaén hieän ñaïi. Caùc nguoàn löïc cho coâng
nghieäp hoùa veà voán, coâng ngheä, thò tröôøng vaø lao ñoäng ñöôïc hình thaønh moät
caùch thuaän lôïi. Thò tröôøng caùc nöôùc phaùt trieån döôùi moïi loaïi hình trôû thaønh
ñieàu kieän cho söï taêng tröôûng cuûa neàn kinh teá nöôùc ta (gioáng nhö kinh
nghieäm thaønh coâng cuûa caùc neàn kinh teá Ñoâng AÙ tröôùc ñaây). Cuï theå laø:
Moät laø, söï phaân coâng môùi cuûa lao ñoäng quoác teá treân phaïm vi toaøn caàu
ñaõ taïo ñieàu kieän cho chuùng ta coù cô sôû vaø khaû naêng ñeå taäp trung nguoàn
löïc cho phaùt trieån vaø hieän ñaïi hoùa caùc ngaønh coâng nghieäp coù lôïi theá so
saùnh (caùc ngaønh söû duïng nhieàu lao ñoäng vaø taøi nguyeân). Ví duï, hieän ñaïi
hoùa caùc ngaønh söû duïng nhieàu lao ñoäng baèng coâng ngheä môùi thoâng qua caùc
keânh chuyeån giao vaø saùng taïo coâng ngheä töø caùc nöôùc coù trình ñoä phaùt trieån
cao hôn;
Hai laø, kinh nghieäm theá giôùi ñaõ cho chuùng ta nieàm tin veà böôùc phaùt
trieån ruùt ngaén ñoái vôùi tieán trình taêng tyû troïng coâng nghieäp cheá bieán, cheá
taïo trong toång kim ngaïch xuaát khaåu, caùc saûn phaåm haøng hoùa höõu hình töùc
laø maát moät soá naêm ít hôn (döôùi 20 naêm) cho muïc tieâu taêng tyû leä naøy leân
90-95%;
Ba laø, nhôø caùc öu ñaõi veà thueá vaø phi thueá quan chuû yeáu daønh cho caùc
saûn phaåm coâng nghieäp cheá bieán, cheá taïo, vieäc thöïc hieän caùc loä trình hoäi
nhaäp cuõng laø quaù trình ñeå tieán haønh coâng nghieäp hoùa vaø theo ñoù, caøng hoäi
nhaäp nhanh vaøo caùc ñònh cheá kinh teá khu vöïc vaø toaøn caàu, tieán trình coâng
nghieäp hoùa caøng ñöôïc ñaåy maïnh hôn;
Boán laø, söï xaâm nhaäp cuûa caùc coâng ty xuyeân quoác gia (TNCs) döôùi nhieàu
hình thöùc ñang trôû thaønh nhaân toá tích cöïc cho caùc quaù trình cô caáu laïi ñaàu
tö, tieáp nhaän coâng ngheä vaø phaùt trieån thò tröôøng nhaèm thích öùng vôùi tieán
trình töï do hoùa vaø phaùt trieån beàn vöõng moät khi ñaây laø nhaân toá ñaàu tö khoâng
gaây nôï, caùc doanh nghieäp trong nöôùc trôû thaønh caùc nhaø thaàu phuï, caùc veä
tinh cho caùc taäp ñoaøn TNCs vaø hôn nöõa, ñaây laø keânh ñeå taïo döïng moâi
tröôøng hoã trôï cho söï lôùn maïnh cuûa caùc doanh nghieäp trong nöôùc nhaèm
choáng choïi vôùi caùc söùc eùp caïnh tranh beân ngoaøi ñang ngaøy caøng trôû neân
khoác lieät.
c. Caùc quaù trình hình thaønh vaø hoaøn thieän ñoàng boä theå cheá kinh teá thò
tröôøng coù ñieàu kieän ñöôïc ñaåy maïnh vì boái caûnh quoác teá vaø khu vöïc thöôøng
xuyeân thay ñoåi thöôøng khoâng theå chaáp nhaän söï baát caäp, laïc haäu vaø keùm
thích öùng cuûa caùc theå cheá kinh teá beân trong. Do ñoù, moâi tröôøng phaùp luaät,
caùc nguyeân taéc thò tröôøng, caùc cheá taøi ñieàu haønh vaø giaùm saùt neàn kinh teá
baét buoäc phaûi ñöôïc ñieàu chænh theo caùc tieâu chí quoác teá. Ñaây laø khaâu quan
troïng ñeå khoâi phuïc tính caïnh tranh, taêng haáp daãn cuûa thò tröôøng Vieät Nam,
giaûm ruûi ro vaø taêng tính minh baïch cuûa neàn kinh teá. Vieäc hình thaønh moät
heä thoáng phaùp luaät hoaøn chænh, ñaùp öùng yeâu caàu cuûa thoâng leä quoác teá, ñoàng
boä vaø thoáng nhaát, minh baïch vaø chính xaùc trong höôùng daãn thi haønh chính
102
laø heä quaû cuûa nhöõng söùc eùp veà thay ñoåi theå cheá kinh teá döôùi taùc ñoäng cuûa
quaù trình thöïc hieän caùc cam keát quoác teá. Quaù trình naøy laø quaù trình lieân tuïc
ñoåi môùi vaø ñaûm baûo thích öùng cao vôùi moïi thay ñoåi cuûa boái caûnh quoác teá
vaø khu vöïc. Noù ñaûm baûo khaû naêng phaûn öùng chính saùch kòp thôøi, haïn cheá
ñöôïc caùc cuù soác lôùn töø beân ngoaøi taùc ñoäng leân neàn kinh teá cuûa chuùng ta.
2. Nhöõng thaùch thöùc môùi
a. Moâi tröôøng quoác teá ñaõ vaø ñang coù nguy cô baát oån, bôûi söï xuaát hieän
cuûa caùc bieán coá môùi, khoù löôøng tröôùc. Ñoù laø:
1. Söï “laây lan” treân quy moâ lôùn cuûa chuû nghóa khuûng boá vaø cuoäc chieán
choáng chuû nghóa khuûng boá vaãn tieáp tuïc dieãn ra phöùc taïp sau söï kieän 11-9
vaø ñaëc bieät gaàn ñaây sau cuoäc chieán tranh Iraéc;
2. Heä quaû cuûa söï suy giaûm kinh teá Myõ-Nhaät naêm 2001 vaø chính saùch
ñoàng ñoâla yeáu cuûa Myõ naêm 2003 ñang laøm cho caùc daáu hieäu phuïc hoài cuûa
neàn kinh teá toaøn caàu keùm vöõng chaéc;
3. Hieäu öùng toaøn caàu cuûa beänh SARS…
Taát caû nhöõng söï kieän naøy ñang laøm giaûm suùt nieàm tin cuûa caùc nhaø ñaàu
tö vaø ngöôøi tieâu duøng vaø theo ñoù, neàn kinh teá theá giôùi tuy ñaõ phuïc hoài song
seõ chöa vöõng chaéc trong nhöõng naêm tieáp theo. Dó nhieân, trong tình hình
ñoù, moät neàn kinh teá höôùng veà xuaát khaåu vaø döïa moät phaàn ñaùng keå vaøo
FDI seõ chaéc chaén gaëp khoù khaên trong vaán ñeà tìm kieám, môû roäng thò tröôøng
vaø khai thaùc caùc nguoàn löïc quoác teá. Tình hình cuõng gioáng nhö ñieàu chuùng
ta ñaõ thaáy laø sau khuûng hoaûng taøi chính-tieàn teä chaâu AÙ 1997, khi gaëp khoù
khaên veà thò tröôøng xuaát khaåu vaø suùt giaûm ñaàu tö, taêng tröôûng cuûa neàn kinh
teá nöôùc ta ñaõ khoâng cao vaø vì vaäy, neáu moâi tröôøng kinh teá quoác teá tieáp tuïc
baát oån, chuùng ta khoù coù theå taêng tröôûng nhanh, beàn vöõng ñeå ñaùp öùng yeâu
caàu phaùt trieån ruùt ngaén nhö Ñaïi hoäi Ñaûng toaøn quoác laàn thöù IX ñaõ ñeà ra.
b. Caùc xu höôùng lieân keát kinh teá treân nhieàu tuyeán, nhieàu caáp ñoä treân
theá giôùi vaø ñaëc bieät trong khu vöïc ñang taïo ra nhieàu thaùch thöùc cho tieán
trình noã löïc hoäi nhaäp chung cuûa ASEAN. Caùc hieäp ñònh thöông maïi töï do
song phöông ñang ñöôïc coi laø böôùc ñi quan troïng cuûa haàu heát caùc nöôùc
vôùi khu vöïc kieåu nhö khu vöïc maäu dòch töï do ASEAN – Trung Quoác
(ACFTA); vôùi töøng nöôùc (nhö Nhaät Baûn vôùi Singapore), hoaëc giöõa caùc nöôùc
ASEAN vôùi nhau (nhö giöõa Thaùi Lan vôùi Singapore) buoäc ASEAN phaûi thuùc
ñaåy tieán trình hoäi nhaäp saâu hôn, vaø maët khaùc, ASEAN cuõng seõ khoù khaên
khi neáu nhieàu nöôùc thaønh vieân öu tieân maïnh caùc vaán ñeà giaûi quyeát tay ñoâi,
hoï coù theå seõ laøm giaûm theá thöông löôïng vaø maëc caû cuûa toaøn khu vöïc vôùi
beân ngoaøi. Vaán ñeà ñaët ra laø trong nhöõng tröôøng hôïp ñoù, neáu chuùng ta chæ
chuù troïng hoäi nhaäp vaøo caùc hieäp ñònh ña phöông (voán laø böôùc ñi khoân
ngoan cuûa caùc nöôùc keùm phaùt trieån ñeå traùnh bò caùc nöôùc phaùt trieån cheøn
103
eùp) thì lieäu chuùng ta coù maát ñi lôïi theá vaø bò ñöùng ngoaøi caùc tính toaùn song
phöông ñaõ trôû neân heát söùc phoå bieán hay khoâng? Ñieàu coù theå thaáy roõ laø do
nhöõng ñoäng thaùi naøy, söùc eùp caïnh tranh ñang doàn ñaåy leân vai caùc nöôùc
ngheøo trong ASEAN. Chuùng ta seõ gaëp khoù khaên trong caïnh tranh xuaát khaåu.
Hôn nöõa, vôùi vieäc gia nhaäp WTO vaø kyù keát ACFTA, caùc doøng ñaàu tö tröïc
tieáp nöôùc ngoaøi ñang höôùng maïnh vaøo Trung Quoác (naêm 2002, FDI vaøo
Trung Quoác ñöùng ñaàu theá giôùi vôùi 52 tyû USD vaø naêm 2003, maëc duø bò hieäu
öùng beänh SARS, FDI vaøo Trung Quoác vaãn ñaït 43 tyû USD) vaø theo ñoù, doøng
FDI vaøo Vieät Nam khoâng maïnh nhö tröôùc (maëc duø chuùng ta ñaõ caûi thieän
maïnh meõ moâi tröôøng ñaàu tö) vaø ñieàu naøy seõ gaây neân nhieàu khoù khaên cho
söï taêng tröôûng oån ñònh cuûa Vieät Nam. Ñaây coù theå coi laø moät ñoäng thaùi môùi
cuûa khu vöïc coù aûnh höôûng ñaùng keå ñeán an ninh phaùt trieån kinh teá cuûa
chuùng ta.
c. Heä thoáng kinh teá theá giôùi, nhö chuùng toâi ñaõ neâu ôû treân, vaãn laø moät
heä thoáng coù moät soá maët chöa coâng baèng, maëc duø caùc yeâu caàu ñaët ra cho
caùc nöôùc laø dôõ boû caùc raøo caûn veà thueá quan, phi thueá quan, veà ñoái xöû quoác
gia, veà theå cheá… Trong tieán trình naøy, caùc nöôùc phaùt trieån seõ tieán tôùi phaûi
loaïi boû moïi öu ñaõi daønh cho caùc nöôùc keùm phaùt trieån nhö: haïn ngaïch, GSP
vaø caùc öu ñaõi khaùc. Vaãn bieát, ñoái vôùi caùc neàn kinh teá coù khaû naêng caïnh
tranh, caùc dôõ boû naøy laø heát söùc quan troïng vaø caàn thieát cho söï phaùt trieån
cuûa hoï. Song vôùi caùc nöôùc keùm phaùt trieån thì tình hình laïi khaùc. Laâu nay,
ñeå xuaát khaåu sang thò tröôøng caùc nöôùc phaùt trieån, hoï phaûi döïa chuû yeáu vaøo
caùc öu ñaõi ñoù vaø vieäc phaûi ñoái maët vôùi söï xoùa boû naøy trong moät thôøi gian
töông ñoái ngaén seõ laø moät thaùch thöùc voâ cuøng lôùn cho hoaït ñoäng xuaát khaåu
noùi rieâng, cho phaùt trieån kinh teá-xaõ hoäi noùi chung. Ñaây cuõng laø moät taùc
ñoäng maø chuùng ta buoäc phaûi saün saøng chuaån bò sôùm ñeå traùnh nhöõng cuù
soác khoâng ñaùng coù cho neàn kinh teá.
- Kinh teá, chính trò, an ninh cuøng caùc heä thoáng an sinh xaõ hoäi, moâi
tröôøng sinh thaùi trong ñieàu kieän ngaøy nay ñaõ xoaén beän chaët cheõ vôùi nhau.
Trong boái caûnh ñoù, caùc taàng lôùp deã toån thöông trong xaõ hoäi luoân laø nhöõng
nhoùm baát lôïi trong toaøn caàu hoùa vaø hoäi nhaäp kinh teá quoác teá. Vì vaäy, phaûi
thaáy ñöôïc caùc ñoå vôõ, baát oån töø trong caùc khía caïnh xaõ hoäi cuûa söï phaùt trieån,
nhaát laø caùc cuù soác töø beân ngoaøi, raát deã xaûy ra trong heä thoáng kinh teá theá
giôùi hieän nay, seõ taùc ñoäng maïnh ñeán caùc nhoùm “yeáu theá”, ñaëc bieät laø trong
khu vöïc noâng nghieäp vaø noâng thoân, caùc vuøng saâu, vuøng xa. Ñieàu ñoù cuõng
coù nghóa laø, vieäc thieát ñònh caùc chính saùch xaõ hoäi, chính saùch quaûn lyù söï
phaùt trieån ôû caùc ñòa phöông phaûi luoân tính ñeán caùc thay ñoåi thöôøng xuyeân
cuûa boái caûnh quoác teá vaø khu vöïc.
Vieät Nam coù lôïi theá laø taêng tröôûng vaø phaùt trieån trong moâi tröôøng chính
trò-xaõ hoäi oån ñònh. Tuy vaäy, nhöõng baát oån cuûa khu vöïc vôùi caùc ñoäng thaùi:
vaán ñeà haït nhaân nhö Baéc Trieàu Tieân; Philippin vaø Thaùi Lan trôû thaønh ñoàng
minh ngoaøi NATO cuûa Myõ; caùc baát oån veà toân giaùo, daân toäc… ôû moät soá nöôùc
104
trong khu vöïc… seõ coù taùc ñoäng nhaát ñònh ñeán phaùt trieån cuûa chuùng ta vôùi
tö caùch laø thaønh vieân cuûa ASEAN vaø laø moät quoác gia thuoäc khu vöïc Ñoâng
Nam AÙ. Baát oån ñònh moâi tröôøng phaùt trieån cuûa moät nöôùc seõ tuøy thuoäc ñaùng
keå vaøo moâi tröôøng vaø ñoäng thaùi cuûa moïi nöôùc trong toaøn khu vöïc. Hieäu
öùng cuûa caùc caêng thaúng naøy seõ chaéc chaén laøm giaûm suùt nieàm tin vaø tính
tích cöïc cuûa caùc nhaø hoaït ñoäng ñaàu tö vaø thöông maïi quoác teá ñoái vôùi khu
vöïc. Ñoù laø chöa keå, hôn 40% ñaàu tö vaøo Vieät Nam laø ñeán töø caùc nöôùc trong
khu vöïc Ñoâng vaø Ñoâng Nam AÙ, chaéc chaén seõ bò ñình treä, neáu caùc caêng
thaúng vaø xung ñoät trong khu vöïc tieáp tuïc bò kích ñaåy. Maëc duø vaäy, veà khía
caïnh naøy, cuõng caàn caûnh giaùc vôùi caùc quan ñieåm cuûa caùc theá löïc beân ngoaøi
thoåi phoàng quaù möùc tình hình caêng thaúng trong khu vöïc.
III. MOÄT VAØI ÑEÀ XUAÁT GIAÛI PHAÙP CHIEÁN LÖÔÏC CHO VIEÄT NAM
Vôùi boái caûnh quoác teá vaø khu vöïc dieãn bieán phöùc taïp, khoù löôøng nhö
phaân tích ôû treân, Vieät Nam phaûi luoân tænh taùo, caäp nhaät, ñeå coù nhöõng
quyeát saùch phuø hôïp.
Thöù nhaát, trong caùc ñoäng thaùi thay ñoåi cuûa boái caûnh quoác teá vaø khu
vöïc, chuùng ta caàn löu yù phaân tích söï ñieàu chænh chieán löôïc cuûa caùc nöôùc
phaùt trieån vaø caùc nöôùc lôùn.
Thöù hai, luoân ñöùng vöõng treân goùc nhìn cuûa moät nöôùc ñang phaùt trieån,
ñi sau ñeå tieáp caän caùc cô hoäi vaø thaùch thöùc cuûa söï phaùt trieån, nghóa laø phaûi
döïa vaøo caùc ñònh cheá khu vöïc vaø quoác teá (maø chuùng ta ñaõ, ñang vaø seõ laø
thaønh vieân chính thöùc) ñeå taïo theá vaø löïc cho Vieät Nam khi giaûi quyeát caùc
vaán ñeà phaùt trieån beân trong nhö ñoùng goùp vaøo caùc tieán trình phaùt trieån
toaøn caàu. Ñieàu naøy coøn giuùp ñeå traùnh ñöôïc caùc aùp ñaët, caùc söùc eùp voâ lyù töø
caùc nöôùc lôùn.
Theo ñoù, chuùng toâi coù 3 ñeà xuaát veà giaûi phaùp chieán löôïc:
Moät laø, coi vieäc ñaåy maïnh tieán trình gia nhaäp WTO vaøo ñaàu naêm 2005
ñaõ ñöôïc Vieät Nam khaúng ñònh nhö moät giaûi phaùp ñoät phaù ñeå thöïc hieän caûi
caùch toaøn dieän neàn kinh teá ñaát nöôùc (vì theo yeâu caàu cuûa caùc nguyeân taéc
WTO, chuùng ta phaûi caûi caùch caû veà cô caáu, veà cô cheá chính saùch vaø caùc
theå cheá kinh teá, veà naêng löïc caïnh tranh cuûa quoác gia…) vaø vôùi vieäc tham
gia WTO, chuùng ta coù haún moät “caâu laïc boä toaøn caàu” ñeå thöông löôïng, ñoái
thoaïi vaø ñaûm baûo ñöôïc caùc lôïi ích cuûa mình trong quan heä song phöông
vôùi caùc ñoái taùc khu vöïc vaø quoác teá khaùc nhau. Kinh nghieäm cho thaáy,
nguoàn löïc vaø söùc eùp hoäi nhaäp choáng ñöôïc caùc tö duy yû laïi, luøi böôùc, thieáu
saün saøng vaø ñaåy nhanh vieäc thöïc hieän caùc cam keát quoác teá. Coâng vieäc naøy
baét ñaàu töø cam keát chung, nhaát quaùn ñeå sau ñoù höôùng daãn caùc boä, ngaønh,
ñòa phöông trieån khai thöïc hieän chöù khoâng phaûi ngöôïc laïi. Caàn theå hieän
quan ñieåm ñaët lôïi ích quoác gia leân treân heát chöù khoâng theå chôø ñôïi, tìm
tieáng noùi ñoàng thuaän thöôøng khoù khaên töø caùc quan heä lôïi ích cuïc boä voán
105
khaùc bieät vaø phaân taùn. Moät khi caùc cam keát quoác teá ñöôïc thöïc hieän (ñoù
cuõng laø ñieàu bình thöôøng) thì caùc muïc tieâu taêng tröôûng nhanh, beàn vöõng
vaø chieán löôïc coâng nghieäp hoùa, hieän ñaïi hoùa ruùt ngaén cuûa chuùng ta seõ ñöôïc
thöïc hieän moät caùch thaéng lôïi. Chuùng toâi cho raèng, sau khi trôû thaønh thaønh
vieân WTO, Vieät Nam hoaøn toaøn coù ñuû ñieàu kieän ñeå thuyeát phuïc, ñaøm phaùn
vaø kyù keát caùc FTA song phöông vôùi caùc nöôùc lôùn vaø caùc nöôùc phaùt trieån.
Hai laø, cuøng vôùi tieán trình gia nhaäp WTO, ñeå thích öùng vaø thuï höôûng
caùc lôïi ích do xu höôùng hình thaønh caùc hieäp ñònh tö do thöông maïi song
phöông ñaõ trôû neân phoå bieán, roäng khaép treân nhieàu caáp ñoä, Vieät Nam khoâng
theå ñöùng ngoaøi vaø caàn chuû ñoäng chuaån bò tính toaùn löïa choïn nhöõng ñoái
taùc phuø hôïp ñeå tieán tôùi ñaøm phaùn kyù keát caùc hieäp ñònh töï do thöông maïi
song phöông. Dó nhieân, khi tieán haønh coâng vieäc naøy caàn phaûi ñaûm baûo
nguyeân taéc khoâng ñi ngöôïc laïi caùc quy ñònh cuûa WTO.
Ba laø, thöïc hieän an ninh cho söï phaùt trieån, giaûm thieåu ruûi ro vaø haïn cheá
tính toån thöông cho neàn kinh teá khoâng theå khoâng tính ñeán caùc ñoäng thaùi
chính trò vaø an ninh truyeàn thoáng. Phaûi thöôøng xuyeân chuù yù ñeán yù ñoà cuûa
caùc nöôùc lôùn – voán ñang giöõ vai troø daãn daét caùc tieán trình phaùt trieån quoác
teá, khi hoï thöôøng aùp ñaët caùc ñieàu kieän baát lôïi cho caùc nöôùc keùm phaùt trieån
hôn. Caàn phaûi tính ñeán vai troø toái sieâu cöôøng cuûa Myõ töø sau cuoäc chieán
tranh Iraéc ñeå coù nhöõng chính saùch thích hôïp vôùi hoï: döùt khoaùt roõ raøng trong
caùc phaûn öùng chính saùch veà chính trò, nhaân quyeàn vaø phaûi meàm deûo, linh
hoaït trong caùc phaûn öùng veà kinh teá. Chaúng haïn, neân giaûi quyeát caùc vaán ñeà
kinh teá treân caùc nguyeân taéc veà giaûi quyeát tranh chaáp cuûa WTO vaø treân caùc
ñieàu khoaûn ñaõ kyù keát trong Hieäp ñònh thöông maïi Vieät Nam – Hoa Kyø. Caàn
phaûi tính ñeán vai troø vaø aûnh höôûng cuûa Nhaät Baûn vôùi nhöõng ñònh höôùng
öu tieân phaùt trieån cho caùc nöôùc thaønh vieân môùi trong ASEAN ñeå coù theå kyù
keát caùc hieäp ñònh kinh teá song phöông vôùi Nhaät Baûn. Vôùi Trung Quoác, caàn
nhìn nhaän roõ hôn nhöõng baát lôïi veà caïnh tranh xuaát khaåu vaø thu huùt FDI
do tính haáp daãn nhieàu maët cuûa nhaân toá naøy. Maëc duø vaäy, caàn coù “ñoäng
thaùi phoái hôïp” toát vaø thích öùng vôùi Trung Quoác ñeå tranh thuû vò theá cuûa
quoác gia naøy trong tieáp caän thò tröôøng Trung Quoác vaø caùc thò tröôøng khu
vöïc khaùc vì söï phaùt trieån cuûa chuùng ta. ÔÛ ñaây, theo chuùng toâi, caàn nhìn
nhaän roõ hôn vai troø cuûa hôïp taùc Ñoâng AÙ vôùi söï noåi leân cuûa nhaân toá Trung
Quoác vaø vò trí haøng ñaàu cuûa neàn kinh teá Nhaät Baûn. Ngöôøi ta ñang döï ñoaùn
tôùi moät Coäng ñoàng kinh teá Ñoâng AÙ nay mai vaø nguy cô lieân keát ASEAN coù
theå seõ bò loâi cuoán vaøo coäng ñoàng naøy. Theo ñoù, Vieät Nam cuõng nhö caùc
nöôùc ASEAN caàn noã löïc ñeå ñaåy maïnh AEC vì moät taàm nhìn ASEAN 2020
nhaèm cuûng coá vaø naâng cao theá thöông löôïng caïnh tranh cuûa ASEAN treân
tröôøng quoác teá, baét buoäc caùc nöôùc lôùn phaûi tính ñeán ASEAN trong chieán
löôïc vaø chính saùch phaùt trieån cuûa hoï.
Vôùi taát caû caùc noã löïc caûi caùch vaø phaùt trieån maø Ñaïi hoäi Ñaûng toaøn quoác
laàn thöù IX ñaõ xaùc ñònh, chuùng ta caàn tieáp tuïc raø soaùt vaø ñieàu chænh cho
106
phuø hôïp vôùi tình hình môùi cuûa ñaát nöôùc cuõng nhö cuûa boái caûnh quoác teá
vaø khu vöïc. Nhöõng giaûi phaùp chieán löôïc cô baûn cuûa Ñaïi hoäi Ñaûng toaøn
quoác laàn thöù IX cho ñeán nay vaãn coøn nguyeân giaù trò. Vôùi 3 giaûi phaùp ñoät
phaù cuûa Ñaïi hoäi Ñaûng toaøn quoác laàn thöù IX, caùc ñeà xuaát treân ñaây laø moät
söï cuï theå hoùa caàn thieát cho tieán trình taêng tröôûng nhanh, hieäu quaû vaø beàn
vöõng cuûa Vieät Nam nhaèm thöïc hieän thaønh coâng muïc tieâu coâng nghieäp hoùa,
hieän ñaïi hoùa ñaát nöôùc.
TAØI LIEÄU THAM KHAÛO

1. An ninh kinh teá ôû ASEAN vaø vai troø cuûa Nhaät Baûn, Nxb Chính trò quoác gia, Haø Noäi 2001.
2. Taøi lieäu: Tieán tôùi coäng ñoàng kinh teá ASEAN, ASEAN Secretariat, 4-2003.
3. Michael G. Plummer, Söï thay ñoåi cô caáu cuûa moät chaâu AÙ ñöôïc Toaøn caàu hoùa, Journal
of Asian Economics, 2-2003.
4. Eng Chuan Ong, Khu vöïc maäu dòch töï do Ñoâng AÙ “ñaët neo” vaøo ASEAN, The
Washington Quarterly, Sping 2003.
5. Vöông Traán Ninh, Hôïp taùc thöông maïi töï do khu vöïc vaø song phöông cuûa Myõ, Taïp
chí “Lieâu Voïng” (Trung Quoác) soá 33, 8-2003.
6. Baùo caùo thoâng tin chuyeân ñeà cuûa Toå nghieân cöùu kinh teá ñoái ngoaïi cuûa Thuû töôùng
sau chuyeán ñi nghieân cöùu 3 nöôùc Singapore, Malaysia, Thaùi Lan.
7. Caùc baûn tin noäi boä haøng thaùng, “Hoäi nhaäp vaø phaùt trieån” cuûa UÛy ban Quoác gia veà
hôïp taùc kinh teá quoác teá, 2003.
107
SÖÏ BIEÁN ÑOÅI CÔ CAÁU TOÅ CHÖÙC
KINH TEÁ VAØ TIEÂU THUÏ SAÛN PHAÅM
CUÛA NOÂNG DAÂN TRONG
THÔØI KYØ ÑOÅI MÔÙI
Shitara Sumiko*
I. GIÔÙI THIEÄU
Trong quaù trình ñoåi môùi kinh teá cuûa Vieät Nam, tình hình noâng nghieäp
Vieät Nam ñaõ ñaït ñöôïc nhieàu thaønh töïu to lôùn. Soá löôïng noâng saûn taêng leân
vaø chuûng loaïi noâng saûn cuõng ñöôïc ña daïng hoùa.
Nhöng hieän nay ña soá noâng daân vaãn coøn ngheøo vaø khoâng ñöôïc höôûng
ñuùng lôïi ích cuûa söï phaùt trieån cuûa noâng nghieäp Vieät Nam noùi chung. Ví
duï nhö noâng daân ôû ñoàng baèng soâng Hoàng, maät ñoä daân soá cao nhöng dieän
tích ñaát ñai ít, vì vaäy toác ñoä phaùt trieån noâng nghieäp vaãn coøn coù nhieàu
haïn cheá. Möùc soáng cuûa baø con noâng daân cuõng khoâng theå naøo taêng leân
ñöôïc. Vôùi moät nöôùc coù treân 70% daân soá ôû noâng thoân thì vieäc suy nghó
tìm bieän phaùp laøm theá naøo ñeå naâng cao möùc soáng cuûa noâng daân coù yù
nghóa to lôùn.
Moät lyù do laøm cho ñôøi soáng noâng daân vaãn coøn thaáp laø vì thieáu moät toå
chöùc tieâu thuï saûn phaåm cho hoï. Vì theá, thöù nhaát, noâng daân phaûi töï lo vieäc
ñi baùn saûn phaåm cuûa mình. Thöù hai, ít noâng daân naém ñöôïc xu höôùng thò
tröôøng. Noùi toùm laïi, caáu truùc noái ngöôøi saûn xuaát vaø ngöôøi tieâu duøng chöa
ñöôïc hình thaønh hoaëc neáu coù thì vaãn keùm hieäu quaû. Chính vì vaäy, maëc duø
ñieàu kieän saûn xuaát nhö laø heä thoáng nöôùc, vaät lieäu noâng nghieäp (phaân boùn,
haït gioáng), kyõ thuaät saûn xuaát ñaõ tieán boä, nhöng ñieàu ñoù chöa caûi thieän ñöôïc
thu nhaäp cuûa noâng daân.
Caên cöù nhöõng ñieàu neâu treân, chuùng toâi tieán haønh nghieân cöùu xem xeùt
vai troø cuûa toå chöùc tieâu thuï saûn phaåm cuûa noâng daân vaø xem xeùt aûnh höôûng
cuûa toå chöùc ñoù trong vieäc giuùp baø con noâng daân saûn xuaát ñöôïc nhöõng saûn
phaåm ñaùp öùng ñuùng nhu caàu thò tröôøng.
* Nghieân cöùu sinh, Ñaïi hoïc Hitotsubashi, Nhaät Baûn.
108
SÖÏ BIEÁN ÑOÅI CÔ CAÁU TOÅ CHÖÙC KINH TEÁ VAØ TIEÂU THUÏ SAÛN PHAÅM ...
II. LÒCH SÖÛ VAÁN ÑEÀ
Trong nghieân cöùu veà moái quan heä giöõa noâng daân vaø thò tröôøng ôû khu
vöïc Ñoâng Nam AÙ, chuùng toâi thaáy coù hai yù kieán traùi ngöôïc nhau. Moät beân
laø yù kieán cuûa Geertz cho raèng trong quaù trình thöông maïi hoùa noâng nghieäp
ôû Indonesia, noâng daân ôû laøng xaõ bò luøi ñaåy vaø ngöôøi ñoâ thò seõ chieám lónh
thò tröôøng thöông maïi [Geertz 1963]. Theo lyù luaän cuûa Geertz, khoâng theå coù
ngöôøi ñöùng leân ñeå xaây döïng toå chöùc trong phaïm vi laøng xaõ neân noâng daân
khoâng coù quyeàn ñeå quyeát ñònh giaù saûn phaåm cuûa mình vaø luoân luoân bò tö
thöông lôùn mua reû saûn phaåm.
Coøn Hayami vaø Kawagoe cho raèng, coù moät thöïc teá khaùc cuõng ôû Indonesia
laø trong quaù trình thöông maïi hoùa noâng nghieäp, noâng daân vaãn coù theå ñi buoân
baùn hoaëc cheá bieán saûn phaåm cuûa mình. Hoï xaây döïng toå chöùc thaønh töøng lôùp
ngöôøi thu gom saûn phaåm noâng nghieäp trong laøng, tö thöông noái caùc laøng,
ngöôøi buoân lôùn ñeå phaân coâng töøng lôùp. Vaø do coù cô caáu caïnh tranh thò tröôøng
naøy neân thaäm chí tö thöông lôùn khoâng theå naøo nhaän quaù nhieàu lôïi nhuaän
[Hayami vaø Kawagoe 1993].
Trong coâng trình nghieân cöùu naøy, chuùng toâi muoán tìm hieåu veà vaán ñeà
naøy ôû Vieät Nam, ñeå bieát hình thöùc naøo trong hai hình thöùc neâu treân seõ phuø
hôïp vôùi Vieät Nam. Vaø chuùng toâi thaáy raèng, ñaùng chuù yù laø ôû Vieät Nam coù
theå coù khaû naêng phaùt trieån moät hình thöùc khaùc vôùi hai hình thöùc neâu treân
vì coù nhieàu kieåu hôïp taùc xaõ (HTX) môùi moïc leân ôû nhieàu nôi khaùc nhau
theo luaät HTX naêm 1997 vaø caùc HTX naøy cuõng tham gia vaøo caùc hoaït ñoäng
buoân baùn. Thöïc teá laø trong coâng trình nghieân cöùu cuûa Hayami vaø Kawagoe
cuõng khoâng giaûi thích vôùi ñieàu kieän naøo vaø nhö theá naøo thì noâng daân coù
theå xaây döïng ñöôïc toå chöùc tieâu thuï saûn phaåm cuûa mình. Vì vaäy, chuùng toâi
nghieân cöùu thöïc teá ôû hai xaõ cuï theå vaø nhöõng ñieàu kieän khaùc bieät cuûa töøng
xaõ coù taùc ñoäng nhö theá naøo ñeán toå chöùc kinh teá ñeå tieâu thuï saûn phaåm cuûa
noâng daân.
III. PHÖÔNG PHAÙP NGHIEÂN CÖÙU
Chuùng toâi ñaõ tieán haønh nghieân cöùu vaø ñieàu tra ôû hai xaõ saûn xuaát rau an
toaøn (rau saïch) ôû ngoaïi thaønh Haø Noäi.
Lyù do taïi sao chuùng toâi laïi choïn xaõ saûn xuaát rau an toaøn laø vì: Coù moät baùo
caùo laø rau an toaøn chæ chieám 5 % thò tröôøng rau Haø Noäi vì ngöôøi tieâu duøng
khoâng phaân bieät ñöôïc ñaây coù phaûi laø an toaøn hay khoâng neáu chæ nhìn beân
ngoaøi. Cho neân ngöôøi tieâu duøng cuõng ngaïi boû ra nhieàu tieàn hôn ñeå mua rau
an toaøn. Rau an toaøn laø moät saûn phaåm coù khaû naêng phaùt trieån nhieàu hôn nöõa
neáu coù moät toå chöùc tieâu thuï hôïp lyù vaø tieän lôïi hôn. Vì vaäy rau an toaøn seõ laø
ñoái töôïng nghieân cöùu phuø hôïp vôùi vieäc toå chöùc tieâu thuï saûn phaåm cuûa noâng
daân. Toå chöùc naøy seõ aûnh höôûng nhö theá naøo ñeán vieäc baø con noâng daân saûn
xuaát ñöôïc nhöõng saûn phaåm phuø hôïp vôùi thò tröôøng.
109
Hai xaõ chuùng toâi nghieân cöùu thöïc teá coù ñieàu kieän gioáng nhau veà maët
töï nhieân, ñòa lyù vaø xaõ hoäi. Ñoù laø xaõ Vaân Noäi, huyeän Ñoâng Anh, (thaønh phoá
Haø Noäi) vaø xaõ Vaên Ñöùc, huyeän Gia Laâm, (thaønh phoá Haø Noäi). Ñieàu kieän
gioáng nhau thöù nhaát laø hai xaõ ñeàu caùch trung taâm Haø Noäi 17 km, thuaän lôïi
cho vieäc tieáp caän thò tröôøng Haø Noäi. Thöù hai, hai xaõ ñeàu coù ñaát ñai phuø
hôïp vôùi saûn xuaát rau vaø coù tieáng veà kinh nghieäm saûn xuaát rau töø laâu. Vì
theá khi UÛy ban nhaân daân thaønh phoá Haø Noäi coù döï aùn rau an toaøn naêm
1995, hai xaõ ñeàu ñöôïc choïn ñeå thöïc hieän moâ hình saûn xuaát naøy. Thöù ba,
HTX kieåu cuõ (töùc laø HTX töø thôøi kyø bao caáp) hieän nay vaãn coøn toàn taïi ôû
hai xaõ naøy vaø coù teân goïi laø HTX dòch vuï noâng nghieäp. Hai xaõ coù ñieàu kieän
gioáng nhau nhö theá naøy, nhöng xaõ Vaân Noäi thì chieám ñöôïc thò tröôøng cuûa
rau an toaøn ôû Haø Noäi, coøn xaõ Vaên Ñöùc thì khoâng thaønh coâng. Thoâng qua
ñieàu tra chuùng toâi ñaõ tìm hieåu lyù do taïi sao moät beân thì thaønh coâng coøn
moät beân thì khoâng thaønh coâng?
Thôøi gian thöïc hieän ñieàu tra laø töø thaùng 10 ñeán thaùng 11-2003. Chuùng
toâi phoûng vaán caùc caùn boä cuûa xaõ vaø HTX, ñoàng thôøi choïn ra moät thoân trong
xaõ vaø phoûng vaán 50 hoä gia ñình töøng xaõ, toång coäng laø 100 hoä. Ñoái töôïng
phoûng vaán ñöôïc choïn ngaãu nhieân trong danh saùch hoä khaåu cuûa xaõ.
Sau ñaây laø moät soá nhaän xeùt cuûa chuùng toâi.
IV. HOAÏT ÑOÄNG CUÛA HTX KIEÅU MÔÙI
Ñeán baây giôø xaõ Vaân Noäi ñaõ thaønh laäp 12 HTX kieåu môùi chuyeân tieâu thuï
rau an toaøn treân ñòa baøn. Coøn xaõ Vaên Ñöùc thì chöa coù ai ñöùng leân ñeå thaønh
laäp HTX tieâu thuï rau an toaøn.
Vaäy HTX kieåu môùi cuûa xaõ Vaân Noäi coù hình thöùc vaø hoaït ñoäng nhö theá
naøo? Chuùng toâi thaáy ôû ñaây quy moâ toå chöùc nhoû, soá xaõ vieân töø 7 ñeán 25
ngöôøi. Quan heä giöõa caùc xaõ vieân trong moät HTX chuû yeáu laø hoï haøng hoaëc
ngöôøi haøng xoùm trong laøng. Xaõ vieân cuõng thöôøng xuyeân mua saûn phaåm cuûa
nhöõng ngöôøi khaùc. Vì ngöôøi baùn rau cho caùc xaõ vieân HTX ñeàu laø hoï haøng
hay haøng xoùm trong laøng neân xaõ vieân HTX coù theå thöôøng xuyeân giaùm saùt
chaát löôïng rau vaø coù theå giöõ ñöôïc chi phí trao ñoåi thaáp. HTX kyù hôïp ñoàng
tröïc tieáp vôùi caùc cöûa haøng, sieâu thò, nhaø haøng, beáp aên taäp theå (nhö laø tröôøng
maàm non vaø tröôøng hoïc, xí nghieäp) ñeå baùn rau cho hoï thöôøng xuyeân. Beân
caïnh ñoù hoï cuõng töï ñi baùn leû ôû caùc quaày haøng trong chôï khoâng qua ngöôøi
trung gian.
Moät öu ñieåm raát quan troïng cuûa toå chöùc HTX laø coù con daáu chính thöùc
trong hoà sô. Khi xaõ vieân ñi tieáp thò hoï mang giaáy giôùi thieäu cuûa UÛy ban xaõ,
huyeän, HTX ñaõ ñöôïc ñoùng daáu chính thöùc ñeå caùc ñôn vò deã chaáp nhaän rau
an toaøn do hoï saûn xuaát. Khi hoï baùn rau, hoï hay ñoùng vaøo bao niloâng ñaõ
ñöôïc in teân HTX. Caùn boä HTX ñeàu noùi neáu caù nhaân ñi tieáp thò thì seõ gaëp
nhieàu khoù khaên, nhöng toå chöùc maø nhaø nöôùc ñaõ coâng nhaän thì ñi tieáp thò
110
thuaän lôïi hôn nhieàu. Moät öu ñieåm khaùc nöõa laø toå chöùc HTX ñöôïc söï hoã trôï
vaø ñaàu tö cuûa nhaø nöôùc vaø caùc cô quan. Ví duï, ñaàu tö cho vieäc xaây nhaø
löôùi, phaân boùn, thuoác baûo veä thöïc vaät, v.v... HTX coù ñieàu kieän thuaän lôïi töø
caû ñaàu vaøo ñeán ñaàu ra.
Coøn xaõ Vaên Ñöùc thì HTX kieåu môùi chöa ñöôïc hình thaønh. Noâng daân ôû
xaõ Vaên Ñöùc cuõng saûn xuaát rau an toaøn theo nguyeân taéc saûn xuaát rau an
toaøn vaø cuõng ñöôïc hoã trôï nhöng khoâng ñaùng keå.
Söï toàn taïi cuûa HTX kieåu môùi roõ raøng coù aûnh höôûng ñeán bieän phaùp tieâu
thuï saûn phaåm cuûa noâng daân moät caùch roõ reät. Theo ñieàu tra hoä gia ñình cuûa
xaõ Vaân Noäi thì noâng daân tieâu thuï rau cuûa mình thoâng qua HTX chieám 80%,
baùn ôû chôï ñòa phöông (goàm caû chôï rau an toaøn ôû ñòa phöông) chieám 20%.
Noùi toùm laïi, ôû xaõ Vaân Noäi, noâng daân noùi chung khoâng phaûi lo veà ñaàu ra saûn
phaåm cuûa mình, baûo ñaûm giaù caû töông ñoái oån ñònh vaø thaønh coâng, tieâu thuï
ñöôïc theo giaù rau an toaøn. Ñoàng thôøi xaõ vieân HTX naém baét thò tröôøng nhanh
ñeå ñaùp öùng nhu caàu cuûa ngöôøi tieâu duøng qua vieäc tieáp thò vaø tröïc tieáp trao
ñoåi vôùi khaùch haøng. Cho neân noâng daân xaõ Vaân Noäi troàng nhieàu rau vaø caùc
loaïi ña daïng goàm caû caùc loaïi rau cao caáp.
Coøn xaõ Vaên Ñöùc vì khoâng coù HTX kieåu môùi neân noâng daân ôû ñaây chuû
yeáu baùn rau ôû chôï ñeâm, chôï buoân nhö chôï Baéc Qua, chôï Ngaõ Tö Sôû, v.v...
Noâng daân nhieàu khi ñi töø 7 giôø chieàu, thöùc caû ñeâm baùn rau ñeán 7 giôø saùng
môùi veà nhaø. Noâng daân cuõng baùn cho tö thöông trong laøng ñeå buoân ñi mieàn
Nam, mieàn Trung. Noùi toùm laïi laø hoï phaûi töï lo ñaàu ra saûn phaåm cuûa mình,
hoï ñaõ saûn xuaát rau an toaøn theo ñuùng nguyeân taéc nhöng laïi khoâng theå tieâu
thuï ñöôïc theo giaù rau an toaøn vì khoâng coù toå chöùc ñeå tieâu thuï. Nhieàu khi
noâng daân troàng moät soá loaïi rau coá ñònh vì tö thöông trong laøng naøy hay mua
loaïi aáy vaø ñoâi khi hoï cung caáp haït gioáng cuûa noù. Cho neân chuûng loaïi rau
troàng ôû xaõ Vaên Ñöùc khoâng ña daïng nhö xaõ Vaân Noäi.
V. YEÁU TOÁ CHEÁ ÑOÄ ÑÒA PHÖÔNG
Maëc duø hai xaõ coù nhieàu ñieåm gioáng nhau nhöng taïi sao coù hieän töôïng
khaùc nhau veà söï phaùt trieån cuûa rau an toaøn ñeán nhö vaäy? Ñieàu tra cho thaáy,
cheá ñoä, caùc ñieàu kieän veà chöùc naêng cuûa ñôn vò haønh chính ôû hai xaõ coù
nhieàu ñieåm khaùc nhau. Thöù nhaát, UÛy ban xaõ ñaõ xaây döïng ñöôïc moái quan
heä roäng raõi vôùi caùc ñôn vò ngoaøi xaõ. Vì döï aùn rau an toaøn phaûi ñöôïc thöïc
hieän vôùi söï tham gia cuûa caùc cô quan trung öông neân neáu UÛy ban xaõ tieáp
caän nhanh vaø roäng raõi thì seõ coù theå thu ñöôïc caùc nguoàn hoã trôï. Nhö xaõ
Vaân Noäi, caùn boä xaõ toå chöùc trieån laõm, hoäi thaûo vaø môøi caùc ñôn vò tham gia
ñeå hoïc taäp kyõ thuaät saûn xuaát ñoàng thôøi quaûng caùo rau cuûa mình. Caùc hoaït
ñoäng nhö vaäy naâng cao uy tín rau an toaøn cuûa xaõ Vaân Noäi neân ñöôïc caáp
uûy Ñaûng vaø caùc phöông tieän truyeàn thoâng ñaïi chuùng quan taâm ñeán. Ñieàu
ñoù coù raát nhieàu hieäu quaû ñeå keâu goïi hoã trôï vaø ñeå quaûng caùo, coøn xaõ Vaên
Ñöùc thì UÛy ban xaõ khoâng coù ñöôïc quan heä roäng raõi nhö xaõ Vaân Noäi.
111
Thöù hai, vieäc thöïc hieän quy cheá daân chuû cô sôû, ví duï nhö khi moät
ngöôøi ñöùng leân laøm caùc thuû tuïc ñeå toå chöùc HTX, ngöôøi ñoù ñöôïc söï giuùp
ñôõ cuûa chính quyeàn ñòa phöông vaø chính quyeàn coá gaéng thöïc hieän caùc
coâng vieäc vì lôïi ích cuûa daân. Nhö UÛy ban nhaân daân xaõ Vaân Noäi, khi saùng
laäp vieân laøm thuû tuïc ñeå thaønh laäp moät HTX, UÛy ban nhaân daân xaõ ñoùng
vai troø coá vaán, taïo ñieàu kieän cho hoï hoaït ñoäng.
Thöù ba, qui moâ vaø hoaït ñoäng cuûa HTX cuõ trong xaõ. Hai xaõ ñeàu coù HTX
cuõ töø thôøi kyø bao caáp ñaõ chuyeån sang HTX dòch vuï noâng nghieäp. Beân xaõ
Vaân Noäi, HTX dòch vuï noâng nghieäp ñaõ ñöôïc chia theo caùc thoân. Hoï haàu
nhö khoâng hoaït ñoäng nöõa, thaäm chí ôû moät thoân vieäc cung caáp nöôùc thuûy
lôïi cuõng ñaõ bò ngöøng laïi. Coù theå ôû xaõ Vaân Noäi, coi nhö laø HTX tieâu thuï rau
thay theá cho HTX cuõ. Coøn ôû xaõ Vaên Ñöùc, HTX dòch vuï noâng nghieäp hoaït
ñoäng ôû phaïm vi caáp xaõ maø khoâng chia theo thoân. Hoï chuû yeáu cung caáp
nöôùc thuûy lôïi, caùc thoâng tin kyõ thuaät cho noâng daân nhöng hoï khoâng tìm ra
nôi tieâu thuï cho rau an toaøn. ÔÛ ñaây, HTX dòch vuï noâng nghieäp vaãn coøn
duy trì vò trí cuûa noù.
VI. KEÁT LUAÄN
Vôùi ñieàu kieän nhö theá naøo thì noâng daân coù theå xaây döïng ñöôïc toå chöùc
tieâu thuï saûn phaåm cuûa mình? Lyù do quyeát ñònh söï thaønh coâng cuûa vieäc tieâu
thuï saûn phaåm vaø xaây döïng ñöôïc HTX kieåu môùi phuï thuoäc vaøo chöùc naêng cuûa
ñôn vò haønh chính: moät laø uûy ban xaõ coù quan heä roäng raõi vôùi caùc ñôn vò
ngoaøi xaõ hay khoâng; hai laø coù thöïc hieän quy cheá daân chuû cô sôû hay khoâng;
ba laø vai troø cuûa caùn boä HTX kieåu cuõ caáp xaõ nhö theá naøo. Caùc cheá ñoä caáp
xaõ nhö theá naøy raát quan troïng ñoái vôùi vieäc giuùp baø con noâng daân xaây döïng
toå chöùc ñeå ñaûm baûo thò tröôøng saûn phaåm cuûa mình.
Söï phaùt trieån hoaït ñoäng cuûa HTX kieåu môùi nhö chuùng toâi ñaõ noùi treân
coù theå laø traùi ngöôïc cuûa lyù luaän Geertz, nhöng laïi phuø hôïp vôùi thöïc teá
maø Hayami vaø Kawagoe ñaõ noùi. Nhöng hình thöùc cuûa Vieät Nam coù ñieåm
khaùc vôùi moâ hình ôû Indonesia maø hai oâng naøy ñaõ neâu ra vì HTX Vieät
Nam khoâng phaûi laø toå chöùc chia theo töøng lôùp maø laø toå chöùc bình ñaúng,
naèm ngang.
Thoâng qua ñieàu tra, chuùng toâi thaáy raèng, HTX môùi laøm aên coù hieäu quaû.
Hoï hoaït ñoäng baèng chi phí trao ñoåi thaáp vaø coù theå khaéc phuïc ñöôïc tình
traïng ñoäc quyeàn cuûa tö thöông. Nhöng ñieàu ñoù khoâng phaûi coù nghóa laø hình
thöùc HTX kieåu môùi hieän nay khoâng coù vaán ñeà gì caû. Ví duï nhö HTX kieåu
môùi baây giôø coi nhö laø nôi taäp trung cuûa tö thöông, töùc laø xaõ vieân hoaït
ñoäng theo caù nhaân, khoâng khaùc vôùi coâng ty traùch nhieäm höõu haïn voán chæ
nhaèm lôïi nhuaän cuûa rieâng mình. Vì theá chuùng toâi cuõng ngôø raèng, lieäu hình
thöùc naøy coù theå baûo ñaûm söï an toaøn cho ngöôøi tieâu duøng hay khoâng. Vaø
neáu HTX môùi thay theá hoaøn toaøn HTX cuõ thì coù khaû naêng laø chöùc naêng
112
thöïc hieän phuùc lôïi xaõ hoäi cho coäng ñoàng cuûa HTX cuõ duy trì seõ daàn daàn
bò xoùa boû.
Tuy HTX kieåu môùi cuûa Vieät Nam coøn coù nhieàu vaán ñeà veà kinh teá taäp
theå vaø kinh teá caù nhaân, nhöng hieän nay ñaây laø moâ hình coù hieäu quaû ñeå
tieâu thuï saûn phaåm, moät yeáu toá raát quan troïng ñeå ñaûm baûo cuoäc soáng cuûa
noâng daân.
Treân ñaây laø nhöõng nhaän xeùt ban ñaàu cuûa chuùng toâi, seõ ñöôïc kieåm
nghieäm theâm trong nhöõng nghieân cöùu tieáp theo.

1. Ñaøo Theá Tuaán (chuû bieân) 1995, Khaûo saùt caùc hình thöùc toå chöùc hôïp taùc cuûa noâng
thoân nöôùc ta hieän nay, Nxb Chính trò quoác gia, Haø Noäi.
2. Geertz Clifford 1963, Peddlers and Princes, The University of Chicago Press.
3. Hayami Yujiro vaø Kawagoe Toshihiko 1993, The Agrarian Origins of Commerce and
Industry, New York: St. Martin’s Press.
4. Ho Thanh Son vaø Bui Thi Thai (Agrarian Systems Department Vietnam Institute of
Agricultural Science), Paule Moustier(CIRAD) 2003. Strategies of Stakeholders in
Vegetable Commodity Chain Supplying Hanoi Market, FSP Project 2000-56, SUSPER :
Sustainable development of peri-urban agriculture in South-East Asia?Kingdom of
Cambodia, Lao PDR, Vietnam RS, Hanoi, RIFAV.
113
NHÖÕNG MUÕI ÑOÄT PHAÙ VEÀ KINH TEÁ
TRÖÔÙC ÑOÅI MÔÙI
Ñoã Hoaøi Nam*

Ñaëng Phong**
Ñoái vôùi Vieät Nam, giôùi nghieân cöùu thöôøng coi naêm 1986 vôùi Ñaïi hoäi
Ñaûng laàn thöù VI laø thôøi ñieåm baét ñaàu coâng cuoäc ñoåi môùi. Trong thöïc teá,
tröôùc ñoù nhieàu naêm, nhaát laø nhöõng naêm töø 1979 ñeán 1985, ñaõ coù raát nhieàu
muõi ñoät phaù ñaày möu trí, saùng taïo, nhaèm thaùo gôõ nhieàu aùch taéc cuûa cô cheá
kinh teá cuõ, maø neáu khoâng coù nhöõng böôùc ñoät phaù thaønh coâng ñoù, khoù coù
theå noùi ñeán nhöõng thaéng lôïi ngoaïn muïc cuûa söï nghieäp ñoåi môùi ôû Vieät Nam.
Ñoù chính laø böôùc chuaån bò raát quan troïng cho coâng cuoäc ñoåi môùi, ñoù
cuõng coù theå laø moät trong nhöõng neùt ñoäc ñaùo trong loä trình chuyeån ñoåi
kinh teá ôû Vieät Nam.
I. MOÂ HÌNH KINH TEÁ COÅ ÑIEÅN, NHÖÕNG VÖÔÙNG MAÉC VAØ NHÖÕNG THÖÛ
THAÙCH THAÙO GÔÕ ÔÛ MIEÀN BAÉC TRÖÔÙC 1957
Noùi ñeán ñoät phaù, tröôùc heát caàn traû lôøi caâu hoûi: ñoät phaù vaøo caùi gì?
Thôøi kyø ñoù, chuùng ta thöôøng khoâng goïi laø ñoät phaù, maø goïi laø “phaù raøo”.
Vaäy haøng raøo laø nhöõng gì? Ñoù chính laø nhöõng theå cheá, nhöõng nguyeân taéc
cuûa moâ hình kinh teá xaõ hoäi chuû nghóa (XHCN) cuõ. Moâ hình naøy ñöôïc hình
thaønh ôû Lieân Xoâ, sau ñoù ñöôïc aùp duïng taïi haàu heát caùc nöôùc XHCN, trong
ñoù coù Vieät Nam.
Trong nhieàu thaäp kyû qua, vaãn coù söï ngoä nhaän raèng moâ hình ñoù laø moâ
hình cuûa Maùc vaø Leânin. Thöïc ra caû Maùc laãn Leânin chöa ñöa ra moät baûn
thieát keá cuï theå naøo, caøng khoâng coù nhöõng aùp ñaët cöùng nhaéc nhö vaäy. Maùc
vaø Leânin coù neâu leân moät soá yù töôûng veà chuû nghóa xaõ hoäi, nhöng bao giôø
cuõng löu yù ñeán nhöõng ñieàu kieän lòch söû ñeå thöïc hieän yù töôûng ñoù, vaø cuõng
nhìn söï vaät theo moät khoâng gian nhieàu chieàu.
Maùc ñaõ töøng noùi: “Keû ñi tröôùc ñoaït ñeán löôït haén phaûi bò töôùc ñoaït”.
Nhöng chính Maùc cuõng noùi raèng: “Khoâng moät cheá ñoä xaõ hoäi naøo laïi dieät
* Giaùo sö, Tieán siõ, Vieän Khoa hoïc xaõ hoäi. Vieät Nam.
** Vieän Kinh te.á Vieät Nam
114
NHÖÕNG MUÕI ÑOÄT PHAÙ VEÀ KINH TEÁ TRÖÔÙC ÑOÅI MÔÙI
vong khi taát caû nhöõng löïc löôïng saûn xuaát maø cheá ñoä ñoù taïo ñòa baøn ñaày
ñuû cho phaùt trieån, vaãn coøn chöa phaùt trieån, vaø nhöõng quan heä saûn xuaát
môùi, cao hôn, khoâng bao giôø xuaát hieän khi nhöõng ñieàu kieän toàn taïi vaät chaát
cuûa nhöõng quan heä ñoù coøn chöa chín muoài trong loøng baûn thaân xaõ hoäi cuõ.
Cho neân, nhaân loaïi bao giôø cuõng chæ ñaët ra cho mình nhöõng nhieäm vuï maø
noù coù theå giaûi quyeát ñöôïc”(1).
Coøn Leânin, vaøo thôøi kyø caùc nöôùc XHCN ñang ra söùc xaây döïng moâ hình
kinh teá Lieân Xoâ, thì ñaâu ñaâu cuõng thaáy nhaéc ñeán caâu cuûa Leânin: “Saûn xuaát
haøng hoùa nhoû töøng ngaøy töøng giôø ñeû ra chuû nghóa tö baûn”. Nhöng coù vì theá
maø cho raèng Leânin chuû tröông xoùa boû ngay kinh teá tö nhaân, kinh teá thò
tröôøng khoâng? Thöïc ra, neáu ñoïc kyõ nhöõng gì maø Leânin ñaõ vieát vaøo giai ñoaïn
1921-1923, thaáy hình nhö tö duy cuûa Leânin veà caû chuû nghóa xaõ hoäi laãn chuû
nghóa tö baûn khoâng ñôn giaûn vaø cöïc ñoan nhö vaäy:
“Trong khi ñaõ laøm xong cuoäc caùch maïng xaõ hoäi chuû nghóa roài, chuùng
toâi vaãn… yù thöùc raèng toát hôn laø neân tröôùc heát haõy thöïc hieän chuû nghóa tö
baûn nhaø nöôùc, ñeå roài sau ñoù ñi ñeán chuû nghóa xaõ hoäi”(2).
“Caùc nöôùc coøn laïc haäu nhö caùc nöôùc ôû phöông Ñoâng…vaø chuùng ta nöõa,
chuùng ta cuõng chöa ñuû vaên minh ñeå coù theå tröïc tieáp chuyeån leân chuû nghóa
xaõ hoäi, tuy chuùng ta ñaõ coù ñöôïc nhöõng tieàn ñeà chính trò veà maët ñoù”(3).
“Khoâng ñöôïc laøm cho noâng daân ñaâm ra phaãn noä baèng caùch bieán coâng
cuoäc hôïp taùc hoùa thaønh moät troø chôi ngu ngoác”(4).
“Xeùt caû veà maët lyù luaän laãn veà maët thöïc tieãn, trong ñieàu kieän moät neàn
kinh teá tieåu noâng laø laïi ñem thöïc hieïân ngay laäp töùc chuû nghóa coäng saûn
toaøn veïn laø heát söùc sai laàm…Ñoái vôùi taát caû caùc nöôùc coù neàn kinh teá tieåu
noâng ñeàu laø nhö vaäy”(5).
“Khoâng theå ñöa ngay vaøo noâng thoân nhöõng tö töôûng coäng saûn chuû nghóa
moät caùch voâ ñieàu kieän. Chöøng naøo chuùng ta coøn chöa coù moät cô sôû vaät chaát
ôû noâng thoân cho chuû nghóa coäng saûn, thì laøm nhö theá coù theå noùi laø moät
vieäc coù haïi, moät vieäc nguy hieåm cho chuû nghóa coäng saûn”(6).
“Neáu noâng daân caàn ñöôïc töï do buoân baùn trong nhöõng ñieàu kieän hieän
taïi vaø trong nhöõng phaïm vi nhaát ñònh, thì chuùng ta phaûi ñeå cho hoï ñöôïc
töï do buoân baùn”(7).
“Neáu coù theå duøng caùch xung phong maø chieám lónh ñöôïc traän ñòa kinh
teá cuûa chuû nghóa tö baûn thì thaät deã chòu hôn nhieàu. Sai laàm hieän nay chính
laø ôû choã chuùng ta khoâng muoán hieåu raèng nhaát thieát phaûi haønh ñoäng moät
caùch khaùc”(8).
“Khoâng ñaäp tan caùi cô caáu kinh teá vaø xaõ hoäi cuõ, töùc laø thöông nghieäp,
coâng nghieäp vaø chuû nghóa tö baûn, maø phaûi chaán höng thöông nghieäp, coâng
nghieäp vaø chuû nghóa tö baûn… Nhaø nöôùc ñieàu tieát nhöõng thöù ñoù, nhöng chæ
trong chöøng möïc laøm cho chuùng ñöôïc chaán höng…”(9).
115
“Giaùm saùt nghieâm ngaët söï hoïat ñoäng cuûa caùc nhaø coâng thöông nghieäp
tö doanh, nhöng khoâng ñöôïc laøm trôû ngaïi chuùt naøo cho söï hoaït ñoäng
cuûa hoï”(10).
“ Soáng trong baày lang soùi thì phaûi gaøo theùt leân nhö lang soùi. Coøn vieäc
tieâu dieät boïn lang soùi…thì chuùng ta haõy naém vöõng caâu tuïc ngöõ khoân ngoan
cuûa Nga ñaõ: Ñöøng voäi khoe khoang khi ra traän, haõy ñôïi ñeán khi thaéng traän
trôû veà…”(11).
“Boïn tö baûn hoaït ñoäng theo loái keû cöôùp. Chuùng thu ñöôïc nhieàu lôïi
nhuaän, nhöng chuùng bieát caùch cung caáp cho daân chuùng. Coøn caùc anh, caùc
anh coù bieát laøm vieäc ñoù khoâng? Khoâng! Caùc anh ñang thöû thaùch nhöõng
phöông phaùp môùi: Lôøi laõi thì caùc anh khoâng thu ñöôïc. Nguyeân lyù cuûa caùc
anh laø nhöõng nguyeân lyù coäng saûn. Lyù töôûng cuûa caùc anh thì tuyeät dieäu. Toùm
laïi, neáu cöù nghe nhö lôøi caùc anh noùi thì caùc anh laø nhöõng oâng thaùnh con,
vaø ngay khi coøn ñang soáng caùc anh cuõng ñaùng leân thieân ñöôøng roài. Nhöng
caùc anh coù bieát caùch laøm vieäc khoâng?”(12).
“Töø nay, hoaëc laø chuùng ta chöùng minh ñöôïc raèng chuùng ta coù khaû naêng
laøm vieäc, hoaëc laø chính quyeàn Xoâ Vieát khoâng theå toàn taïi ñöôïc nöõa. Nguy
cô lôùn nhaát laø ôû choã taát caû moïi ngöôøi ñaõ khoâng nhaän thaáy ñöôïc nhö theá”(13).
“Chæ khi naøo bieåu hieän ñuùng yù nieäm cuûa nhaân daân thì chuùng ta môùi
quaûn lyù ñöôïc Nhaø nöôùc. Neáu khoâng Ñaûng coäng saûn seõ khoâng laõnh ñaïo ñöôïc
giai caáp voâ saûn, giai caáp voâ saûn seõ khoâng loâi cuoán ñöôïc quaàn chuùng theo
mình, vaø taát caû boä maùy seõ tan raõ”(14).
Ngaøy nay ngaãm laïi, coù theå noùi raèng moâ hình cuï theå veà neàn kinh teá xaõ
hoäi chuû nghóa vaø nhöõng saùch giaùo khoa veà moïi lónh vöïc cuûa moâ hình ñoù
laø ñöôïc hình thaønh sau Maùc vaø Leânin, ñöôïc aùp duïng tröïc tieáp ôû Lieân Xoâ töø
thaäp kyû 30, ñeán cuoái thaäp kyû 50 cuûa theá kyû XX thì ñöôïc quy ñònh cho toaøn
phe XHCN taïi hai Hoäi nghò caùc ñaûng coäng saûn vaø coâng nhaân Quoác teá taïi
Matxcôva naêm 1957 vaø 1960. Trong vaên kieän Hoäi nghò, coù neâu leân 8 nguyeân
taéc, maø hai nguyeân taéc quan troïng nhaát laø:
1. Cheá ñoä coâng höõu XHCN döôùi hai hình thöùc toaøn daân vaø taäp theå.
2. Toaøn boä neàn kinh teá hoaït ñoäng theo moät keá hoaïch taäp trung thoáng
nhaát. Nguyeân taéc naøy cuõng coù nghóa laø khoâng theå toàn taïi thò tröôøng töï do,
khoâng coù giaù caû thò tröôøng töï do.
Mieàn Baéc ñaõ chuaån bò tieàn ñeà ñi vaøo moâ hình naøy töø nhöõng naêm cuoái
cuûa thaäp kyû 50, vôùi hai cuoäc caûi taïo lôùn: Caûi taïo noâng nghieäp vaø caûi taïo
coâng thöông nghieäp trong 3 naêm 1958-1960.
Naêm 1960 vôùi Ñaïi hoäi Ñaûng laàn thöù thöù III vaø keá hoaïch 5 naêm laàn thöù
nhaát (1961-1965), mieàn Baéc böôùc vaøo tröïc tieáp xaây döïng moâ hình kinh teá
XHCN. Nhöõng nguyeân taéc toå chöùc vaø quaûn lyù neàn kinh teá ñoù ñaõ daàn daàn
116
hình thaønh. Caùc saùch giaùo khoa veà quaûn lyù coâng nghieäp, noâng nghieäp, noäi
vaø ngoaïi thöông, taøi chính, tieàn teä, giaù caû… cuûa Lieân Xoâ ñaõ ñöôïc dòch vaø
ñöa vaøo giaûng daïy taïi caùc tröôøng ñaïi hoïc. Cuõng töø caùc tröôøng naøy ñaõ hình
thaønh ñoäi nguõ caùn boä quaûn lyù kinh teá trong taát caû caùc ngaønh, caùc caáp cuûa
neàn kinh teá quoác daân.
Cuõng caàn phaûi noùi raèng, trong khoâng khí cuûa thôøi ñaïi luùc ñoù, xeùt caû veà
maët quoác teá cuõng nhö trong nöôùc, moâ hình kinh teá XHCN ôû mieàn Baéc
khoâng phaûi laø quyeát ñònh ñôn phöông cuûa rieâng ai, cuûa moät nhoùm naøo, maø
laø söï löïa choïn chung cuûa xaõ hoäi. Trong ñoù coù caû 3 yeáu toá xaõ hoäi quan troïng
nhaát: Ñaûng vaø Nhaø nöôùc, giôùi nghieân cöùu vaø quaàn chuùng nhaân daân.
Nhöng cuõng töø caû ba phía ñoù vaãn luoân luoân coù nhöõng traên trôû, muoán
tìm toøi nhöõng hình thöùc thích hôïp vôùi hoaøn caûnh Vieät Nam. Ñaây laø moät
doøng suy tö chung cuûa caû xaõ hoäi. Trong ñoù ñaõ töøng coù nhöõng yù kieán môùi,
ñaõ coù nhöõng thöû thaùch, nhöõng ñeà xuaát, coù caû nhöõng baát ñoàng, ñaén ño,
tranh luaän, cuõng coù caû nhöõng tieáng “huyùt coøi” vaø nhöõng ngöôøi bò “huyùt
coøi”… Baây giôø nghó laïi, thaáy caû nhöõng ngöôøi “huyùt coøi” vaø ngöôøi bò “huyùt
coøi” thôøi ñoù ñeàu coù moät ñoäng cô chung: Lo toan cho vaän meänh cuûa ñaát
nöôùc, muoán tìm moät giaûi phaùp toái öu cho söï phaùt trieån kinh teá. Chaúng qua
töø nhöõng caùch nhìn khaùc nhau, vôùi nhöõng kinh nghieäm khaùc nhau, döïa
treân nhöõng giaû ñònh khaùc nhau…, thì söï löïa choïn coù khaùc nhau…
Coù theå keå ñeán moät soá nhöõng tìm toøi, ñoät phaù ôû mieàn Baéc trong thôøi
kyø naøy:
1) Trong noâng nghieäp, neàn noâng nghieäp hôïp taùc hoùa hình thaønh töø 1960
ñaõ sôùm boäc loä nhöõng nhöôïc ñieåm. Bôûi vaäy chæ 1 – 2 naêm sau khi hoaøn
thaønh hôïp taùc hoùa, ñaõ xuaát hieän nhöõng muõi ñoät phaù.
Tröôùc heát laø Kieán An (nay thuoäc TP. Haûi Phoøng) vaøo naêm 1962, taïi
hai huyeän Vónh Baûo vaø Kieán Thuïy ñaõ aùp duïng hình thöùc “khoaùn chui”
ñoái vôùi moät soá saûn phaåm nhö thuoác laøo, rau ñaäu. Hình thöùc khoaùn naøy
khoâng thaønh vaên baûn chính thöùc, khoâng baùo caùo vaø phoå bieán coâng khai,
nhöng ñöôïc laõnh ñaïo tænh cho “laøm thöû”, do ñoù vaãn coù theå toàn taïi moät
caùch baùn hôïp phaùp trong haøng chuïc naêm sau(15).
Ñeán naêm 1966 thì Vónh Phuù aùp duïng cô cheá khoaùn treân toaøn tænh trong
hai naêm 1966-1967(16). Keát quaû cuûa phöông thöùc khoaùn ñaõ ñöôïc khaúng ñònh
trong thöïc teá. Nhöng vaøo luùc ñoù thì ñoät phaù coâng khai nhö vaäy treân moät
lónh vöïc toái heä troïng nhö noâng nghieäp laø ñieàu khoù coù theå chaáp nhaän. Do
ñoù coù nhöõng baøi pheâ bình, coù quyeát ñònh cuûa Ban Bí thö buoäc Vónh Phuù
phaûi ñình chæ khoaùn(17). Söï pheâ bình vaø quyeát ñònh ñình chæ ñoù cuõng laø
moät söï traên trôû – traên trôû veà vaän meänh cuûa chuû nghóa xaõ hoäi, veà lôïi ích
cuûa noâng daân lao ñoäng…Vaø cuõng vì traên trôû, neân sau khi ñình chæ khoaùn
Vónh Phuù, Ban Bí thö tieáp tuïc tìm toøi nhieàu höôùng khaùc: Sau khi laù côø Ñaïi
117
Phong khoâng coù khaû naêng nhaân roäng ra caû nöôùc, laïi coù Vuõ Thaéng, Bình
Minh, Ñònh Coâng…vôùi nhöõng cuoäc vaän ñoäng caûi tieán quaûn lyù hôïp taùc xaõ.
2) Trong coâng nghieäp, ngay töø nhöõng naêm ñaàu cuõng ñaõ xuaát hieän
nhöõng nhöôïc ñieåm cuûa moâ hình quaûn lyù taäp trung quan lieâu. Hieän töôïng
khoâng hoaøn thaønh keá hoaïch, laõng phí, chaát löôïng saûn phaåm keùm, ñôøi soáng
cuûa ngöôøi lao ñoäng chaäm ñöôïc caûi thieän… ñaõ ñaët ra tröôùc nhöõng nhaø quaûn
lyù vaø nhöõng ngöôøi nghieân cöùu haøng loaït vaán ñeà. Moät trong nhöõng söï tìm
toøi laø tìm nhöõng taám göông ñieån hình ñeå nhaân leân. Laù côø Duyeân Haûi ñaõ
ñöôïc göông cao. Nhaø maùy cô khí Duyeân Haûi ôû Haûi Phoøng ñöôïc “boài döôõng”
trôû thaønh ñieån hình tieân tieán ñeå caû nöôùc hoïc taäp. Cuõng nhö vaäy, Hôïp taùc
xaõ thuû coâng nghieäp Thaønh Coâng ôû Thanh Hoùa cuõng trôû thaønh laù côø cho taát
caû caùc Hôïp taùc xaõ thuû coâng nghieäp noi göông. Tuy nhieân nhöõng laù côø ñoù
cuõng khoâng nhaân leân ñöôïc thaønh thaønh tích chung cuûa toaøn neàn noâng
nghieäp. Laïi coù nhöõng söï tìm toøi cuûa nhöõng naêm cuoái thaäp kyû 60.
3) Trong thöông nghieäp vaø giaù caû, heä thoáng mua baùn theo keá hoaïch vaø
heä thoáng giaù chæ ñaïo ñaõ sôùm boäc loä nhöõng nhöôïc ñieåm cuûa noù. Ngay töø
nhöõng naêm ñaàu thaäp kyû 60 ñaõ coù nhöõng kieán nghò xem xeùt laïi vaø söûa ñoåi
giaù thu mua cho saùt vôùi giaù thaønh thöïc teá(18). Nhöng vaøo luùc ñoù ñeà nghò
naøy cuõng khoù coù theå ñöôïc chaáp nhaän, thaäm chí coøn bò quy keát naëng neà(19).
4) Trong lónh vöïc ngoaïi thöông, taäp trung quaûn lyù ngoaïi thöông vaø ngoaïi
hoái laø moät nguyeân taéc, nhöng cô cheá naøy cuõng gaëp nhieàu aùch taéc. Töø naêm
1963 ñaõ coù yù töôûng muoán phaùt huy öu theá cuûa noâng nghieäp nhieät ñôùi ñeå
ñoåi laáy maùy moùc thieát bò, nhö moät trong nhöõng phöông tieän toái öu ñeå coâng
nghieäp hoùa ñaát nöôùc(20). Ñöông nhieân quan ñieåm naøy cuõng khoâng deã ñöôïc
chaáp nhaän, thaäm chí ñaõ bò ñaùnh giaù laø “Muoán bieán Vieät Nam thaønh moät
vöôøn chuoái cuûa phe XHCN"(21).
Ñeán naêm 1971, Cuïc ngoaïi hoái thuoäc Ngaân haøng quoác gia cuõng ñaõ töøng
coù moät vaên baûn kieán nghò vôùi Nhaø nöôùc cho pheùp söû duïng voán ngoaïi teä
ñeå kinh doanh ôû nöôùc ngoaøi, thu laõi cho ngaân saùch, thay vì ñeå öù ñoäng
moät soá raát lôùn ngoaïi teä nhaøn roãi. Baûn kieán nghò naøy coøn ñeà xuaát vieäc vay
voán cuûa tö baûn nöôùc ngoaøi ñeå toå chöùc saûn xuaát haøng xuaát khaåu, quay
voøng, kieám laõi theo kieåu khu cheá xuaát(22). Ngaøy nay ñoù laø vieäc chuùng ta
ñang laøm. Nhöng vaøo luùc ñoù thì kieán nghò naøy cuõng khoâng ñöôïc chaáp
nhaän, tröø moät tröôøng hôïp duy nhaát laø vieäc ñaët moät chi nhaùnh ngaân haøng
vaø moät coâng ty kinh doanh taøu bieån ôû haûi ngoaïi döôùi danh nghóa caùc coâng
ty nöôùc ngoaøi, nhaèm phuïc vuï cho vieäc cung öùng haøng hoùa vaø ngoaïi teä
cho maët traän phía Nam. Trong tröôøng hôïp naøy thì söï nghieäp giaûi phoùng
Mieàn Nam laø yeâu caàu thieâng lieâng, maø vì yeâu caàu ñoù coù theå cho pheùp
nhöõng ñaëc caùch(23).
Nhìn chung, nhöõng ñoät phaù thôøi ñoù chöa ñi tôùi nhöõng keát quaû hieän thöïc
vì nhöõng lyù do sau ñaây:
118
- Nhöõng huùy kî veà lyù thuyeát coøn raát naëng neà. Ñoàng thôøi, nhöõng neùt öu
vieät cuûa neàn kinh teá Xoâ Vieát vaãn coøn coù söùc thuyeát phuïc raát maïnh.
- Trình ñoä vaø kinh nghieäm cuûa quaàn chuùng, cuûa giôùi nghieân cöùu vaø
quaûn lyù cuõng coøn haïn cheá.
- Lòch söû vaãn coøn löu laïi nhieàu aán töôïng naëng neà veà maët tieâu cöïc cuûa
neàn kinh teá thò tröôøng, kinh teá tö nhaân, veà chuû nghóa tö baûn vaø chuû nghóa
ñeá quoác.
- Vieän trôï to lôùn vaø söï giuùp ñôõ cuûa caùc nöôùc anh em cuõng coù taùc duïng
che laáp vaø laøm giaûm nheï nhöõng caên beänh cuûa moâ hình kinh teá cuõ. Vôùi vieän
trôï vaø giaù nhaäp khaåu höõu nghò thì loã coù theå thaønh laõi. Moät neàn kinh teá coøn
ñöôïc nuoâi baèng nguoàn söõa vieän trôï, thì duø laøm chöa ñuû aên noù vaãn soáng
(Xem phuï luïc: Ñoà thò 2 vaø 3).
- Hoaøn caûnh chieán tranh laïnh, ñaëc bieät laø ôû Vieät Nam thì coù caû chieán
tranh noùng caøng laøm cho moät soá yeâu caàu cuûa neàn kinh teá keá hoaïch hoùa trôû
thaønh böùc xuùc.
II. NHÖÕNG KHOÙ KHAÊN SAU NGAØY GIAÛI PHOÙNG
Hôn moät naêm sau khi mieàn Nam ñöôïc giaûi phoùng, vaøo cuoái naêm 1976
ñaát nöôùc ñöôïc thoáng nhaát caû veà chính trò laãn kinh teá. Moâ hình kinh teá cuûa
mieàn Baéc ñöôïc aùp duïng cho toaøn mieàn Nam. Trong noâng nghieäp ñoù laø hôïp
taùc hoùa. Trong coâng nghieäp laø xaây döïng nhöõng xí nghieäp quoác doanh.
Trong thöông nghieäp xoùa boû thò tröôøng töï do. Trong lónh vöïc ngaân haøng laø
ñoåi tieàn vaø thoáng nhaát tieàn teä caû nöôùc…
Cuoäc caûi taïo noâng nghieäp ôû mieàn Nam ñaõ ñöôïc tieán haønh khaån tröông.
Cuoäc caûi taïo coâng thöông nghieäp cuõng ñöôïc quyeát ñònh voäi vaøng vaø thöïc
hieän moät caùch khaù maïnh tay.
Keát quaû cuûa caû hai cuoäc caûi taïo ñoù cuõng ñeán raát “voäi vaøng”: Saûn xuaát
khoâng leân. Ñôøi soáng ñi xuoáng. Löu thoâng aùch taéc…
Cuõng ñuùng vaøo luùc ñoù, moät khoù khaên aäp ñeán: Vieän trôï töù phía ñeàu giaûm
suùt ñoät ngoät:
- Vieän trôï Myõ cho Mieàn Nam tröôùc ñaây ñaõ chaám döùt hoaøn toaøn, thay
vaøo ñoù laø moät söï caám vaän khaéc nghieät.
- Laïi coù nhieàu nguyeân nhaân khaùch quan vaø chuû quan, nhieàu maët trong
quan heä quoác teá trôû neân caêng thaúng vaø baát lôïi. Khmer ñoû khieâu khích ôû
bieân giôùi phía Taây Nam, gaây thieät haïi vaø toán keùm lôùn veà kinh teá. Trung
Quoác caét hoaøn toaøn vieän trôï töø 1977. Moät loaït nguoàn vieän trôï maø nhieàu
nöôùc phöông Taây vaø ASEAN höùa heïn naêm 1977 trong chuyeán thaêm cuûa
thuû töôùng Phaïm Vaên Ñoàng cuõng bò baõi boû sau nhöõng söï kieän phöùc taïp
cuûa tình hình Campuchia vaø bieân giôùi phía Baéc.
119
- Cuõng do tình hình ñoù, Vieät Nam gia nhaäp khoái SEV (28 thaùng 6 naêm
1978). Quyeát ñònh naøy ñem ñeán cho Vieät Nam nhöõng khoaûn tieàn vieän trôï
môùi, nhöng ñoàng thôøi cuõng phaûi theo nhöõng luaät chôi môùi baát lôïi hôn tröôùc.
Söï coâng phaït naëng nhaát laø luaät chôi veà giaù. Tröôùc ñaây caùc khoaûn tieàn vieän
trôï cuûa caùc nöôùc xaõ hoäi chuû nghóa thöôøng vaøo khoaûng treân 1 tyû Ruùp/naêm
(1 ruùp chuyeån nhöôïng coù giaù trò töông ñöông 1 USD). Soá tieàn ñoù ñöôïc
“nhaân leân” bôûi heä thoáng giaù höõu nghò, chæ baèng khoaûng 1/3 giaù quoác teá.
Töø khi vaøo khoái SEV thì mua baùn phaûi theo heä thoáng giaù tröôït cuûa khoái
SEV, cuõng saùt giaù thò tröôøng quoác teá. Giaù naøy cao hôn giaù nhaäp khaåu höõu
nghò tröôùc ñaây 2-3 laàn. Thí duï, trong suoát maáy chuïc naêm tröôùc, haøng naêm
Vieät Nam vaãn ñöôïc “mua” cuûa Lieân Xoâ khoaûng 2 trieäu taán xaêng daàu vôùi giaù
öu ñaõi laø 41,5 ruùp/taán, trong khi quoác teá cuõng nhö giaù cuûa khoái SEV naêm
1979 laø 151,7 ruùp/taán. Chính vì theá, tuy tính baèng tieàn thì soá vieän trôï cuûa
Lieân Xoâ vaø Ñoâng AÂu coù taêng leân gaáp röôõi, töø 1,024 tyû ruùp vaøo naêm 1976
leân 1,526 tyû ruùp naêm 1979 (xem phuï luïc, ñoà thò 3). Nhöng vì phaûi nhaäp
theo giaù tröôït neân neáu xeùt veà hieän vaät thì trong thöïc teá nhöõng maët haøng
nhaäp khaåu quan troïng nhaát ñeå nuoâi döôõng neàn kinh teá vaø ñôøi soáng ñaõ giaûm
ñi 50%, coù thöù 70% (xem phuï luïc, ñoà thò 4).
Nguoàn bò giaûm suùt ñoät ngoät vaø gaàn nhö cuøng moät luùc ñaõ coù moät söùc
coâng phaù raát maïnh ñoái vôùi moâ hình kinh teá cuõ. Caû nöôùc laâm vaøo tình traïng
maø nhieàu nhaø nghieân cöùu goïi laø “cai söõa”: Noâng nghieäp khoâng coù phaân
boùn, thuoác tröø saâu. Nhaø nöôùc khoâng coù nhöõng thöù ñoù thì khoâng theå mua
noâng saûn cuûa noâng daân theo giaù nghóa vuï. Möùc huy ñoäng löông thöïc giaûm
nghieâm troïng: naêm 1976 laø 2,04 trieäu taán, naêm 1979 chæ coøn mua ñöôïc 1,45
trieäu taán. Caùc thaønh phoá ôû mieàn Nam chöa bao giôø thieáu gaïo aên, baây giôø
nhaø nöôùc phaûi nhaäp haït bobo veà baùn cho nhaân daân theo tem phieáu (xem
phuï luïc, ñoà thò 6 vaø 7). Coâng nghieäp khoâng coù nguyeân lieäu vaø nhieân lieäu.
Xí nghieäp deät khoâng coù sôïi. Xí nghieäp may khoâng coù vaûi. Caùc xí nghieäp
cô khí khoâng coù saét, theùp, ñoàng, nhoâm. Nôi coù maùy thì khoâng coù ñieän,
khoâng coù xaêng daàu ñeå chaïy. Nôi coù ñieän, coù xaêng daàu thì khoâng coù phuï
tuøng thay theá. Nôi coù phuï tuøng thì khoâng coù nguyeân lieäu. Nôi coù nguyeân
lieäu ñeå saûn xuaát thì khoâng coù bao bì. Nôi coù bao bì ñeå saûn xuaát thì khoâng
coù xe ñeå vaän chuyeån haøng hoùa ra caûng… Nhieàu xí nghieäp phaûi ñình chæ
saûn xuaát. Caùc coâng ty vaän taûi cuõng teâ lieät vì khoâng coù xaêng, khoâng coù loáp
vaø phuï tuøng thay theá. Trong haøng ngaøn ñaàu xe chæ coøn vaøi traêm caùi hoaït
ñoäng ñöôïc…
Nhöõng huït haãng keå treân laøm cho Keá hoaïch 5 naêm (1976-1980) ñöùng
tröôùc nguy cô phaù saûn: Cho ñeán naêm 1979, töùc sau 4 naêm, moïi chæ tieâu chæ
thöïc hieän ñöôïc khoaûng 50%. Rieâng chæ tieâu löông thöïc ñaët ra quaù cao ôû
möùc 21 trieäu taán, thì trong thöïc teá chæ ñaït ñöôïc 12 trieäu taán. Caùc chæ tieâu
quan troïng khaùc cuõng ñöùng tröôùc nguy cô nhö vaäy(24) (xem phuï luïc, ñoà thò
5). Khuûng hoaûng thieáu nhö moät beänh dòch lan nhanh choùng trong caû nöôùc,
treân moïi lónh vöïc.
120
Mieàn Baéc cung caáp cho mieàn Nam muû cao su! Naêm 1978, xí nghieäp ñoà
hoäp xuaát khaåu thaønh phoá Hoà Chí Minh thuoäc Boä coâng nghieäp thöïc phaåm
ñang tích cöïc hoaøn thaønh keá hoaïch giao noäp saûn phaåm cho ngoaïi thöông
ñeå chôû ñi Lieân Xoâ vaø caùc nöôùc Ñoâng AÂu. Hoa quaû ñaõ cheá bieán xong. Loï
thuûy tinh ñaõ coù ñuû. Naép loï cuõng ñaõ coù. Nhöng thieáu moät thöù laø “joint” ñeå
ñoùng naép cho kín. “Joint” ñoù tröôùc ñaây phaûi nhaäp. Baây giôø coù theå thay theá
baèng muû cao su. Muû cao su ôû mieàn Nam khoâng thieáu. Nhaát laø ñoái vôùi nhaø
maùy hoa quaû hoäp, chæ caàn 1-2 g cho moãi loï thì toång soá saûn phaåm chæ caàn
khoaûng 300 kg. Nhöng mua ôû ñaâu? Ñeán coâng ty cao su mieàn Nam khoâng
mua ñöôïc, vì khoâng coù chæ tieâu keá hoaïch. Ngoaøi thò tröôøng töï do thì caûi taïo
roài, khoâng coù ñeå mua. Ñaët vaán ñeà vôùi Uyû ban Keá hoaïch thaønh phoá thì Uyû
ban naøy phaûi baùo ra vôùi Uyû ban Keá hoaïch Nhaø nöôùc trung öông. Trung
öông thoâng baùo vaøo chaáp nhaän chæ tieâu 300 kg/naêm keå töø 1979. Nhöng hoa
quaû vaø taøu cuûa nöôùc baïn khoâng theå ñôïi ñeán naêm 1979! Laøm sao? Nöõ giaùm
ñoác naûy ra moät saùng kieán: coù moät ngöôøi baïn laøm giaùm ñoác nhaø maùy cao
su Sao Vaøng ôû Haø Noäi. Nhaø maùy naøy ñöôïc cung caáp ñaày ñuû haøng traêm taán
muû cao su theo chæ tieâu cuûa Nhaø nöôùc. Baø ñaõ bay ra Haø Noäi, gaëp giaùm ñoác,
xin vay 300 kg vaø chôû ngay baèng maùy bay veà. Sau ñoù taát nhieân Baø khoâng
coù cao su ñeå traû, nhöng Baø laïi traû baèng ñoà hoäp cho nhaø maùy cao su Sao
Vaøng. Caøng toát, vì nhaø maùy naøy cuõng ñang bí veà chuyeän giaûi quyeát ñôøi
soáng coâng nhaân…
Duøng thôùt ñeå caùn theùp: Cuõng vaøo naêm 1978, Boä tröôûng Phoù Chuû nhieäm
thöù nhaát Uyû Ban Keá hoaïch nhaø nöôùc Traàn Phöông ñeán thaêm vaø laøm vieäc
vôùi nhaø maùy caùn theùp Vicasa. Ñöôïc bieát coâng vieäc ñang tieán trieån, nhöng
thieáu moät soá thöù, trong ñoù coù goã duøng ñeå laøm “baïc” cho nhöõng truïc caùn
theùp. Goã laøm “baïc” phaûi laø thöù goã chòu löïc raát cao. ÔÛ Vieät Nam thì chæ coù
goã nghieán môùi coù theå duøng vaøo vieäc ñoù. Nhöng nghieán laø thöù goã khoâng
thoâng duïng, thöôøng chæ duøng ñeå laøm thôùt. Xí nghieäp coù theå mua treân thò
tröôøng töï do, nhöng giaù raát cao, seõ khoâng ñöôïc Uyû ban Vaät giaù xeùt duyeät
giaù thaønh. Boä tröôûng Traàn Phöông thay maët Chính phuû quyeát ñònh taïi choã,
ñaëc caùch cho mua goã nghieán ngoaøi thò tröôøng, oâng coøn noùi ñuøa “Nhöng caùc
anh chæ ñöôïc duøng vaøo vieäc caùn theùp thoâi, khoâng ñöôïc duøng cho coâng nhaân
laøm thôùt ñeå thaùi thòt ñaáy nheù!”. Moät Tröôûng phoøng Keá hoaïch cuûa nhaø maùy
kính caån baùo caùo ngay: “Kính thöa ñoàng chí Boä tröôûng, ñoàng chí yeân taâm.
Vì xí nghieäp naøy 6 thaùng nay khoâng coù mieáng thòt naøo cho coâng nhaân aên,
thôùt chaúng coù gì ñeå thaùi, leä ôû ñaây chæ coù chuyeän laáy thôùt ra laøm “baïc” chöù
khoâng coù chuyeän laáy “baïc” ra laøm thôùt ñaâu aï…!”(25).
Trong khi kinh teá quoác doanh aùch taéc moïi beà thì kinh teá tö nhaân, thò
tröôøng töï do vaãn toàn taïi vaø caøng phaùt trieån maïnh hôn. Moät trong nhöõng neùt
ñaëc thuø cuûa Vieät Nam laø moái quan heä “coäng sinh” (symbiosis) giöõa thò
tröôøng coù toå chöùc vaø thò tröôøng töï do, giöõa kinh teá quoác doanh vaø kinh teá
ngoaøi quoác doanh. Trong coâng nghieäp, do ngaân saùch khoâng ñuû tieàn ñeå chi
cho quyõ löông neân raát nhieàu xí nghieäp buoäc phaûi traû löông baèng hieän vaät.
121
Xí nghieäp xaø phoøng traû löông cho coâng nhaân baèng thuoác ñaùnh raêng vaø xaø
phoøng. Xí nghieäp deät may traû löông cho coâng nhaân baèng vaûi voùc vaø quaàn
aùo. Nhaø maùy cao su Sao Vaøng traû löông cho coâng nhaân baèng saêm loáp xe
ñaïp…Coâng nhaân Vieät Nam ñöông nhieân khoâng vì theá maø bieåu tình nhö ôû
Ba Lan luùc ñoù. Nhöng hoï khoâng theå aên nhöõng saûn phaåm keå treân. Hoï phaûi
chuyeån ñoåi ra gaïo, thòt, ñöôøng… Chuyeån ñoåi ôû ñaâu? Hoï laïi phaûi tìm ñeán
thò tröôøng töï do. Nhieàu xí nghieäp coøn ñi ñeán quyeát ñònh taäp theå laø baùn bôùt
moät soá vaät tö toàn kho, pheá lieäu vaø pheá phaåm ñeå “giaûi quyeát ñôøi soáng cho
anh em”. Theá laø baèng raát nhieàu con ñöôøng khaùc nhau, thò tröôøng töï do ñaõ
huùt ñöôïc chaát dinh döôõng töø thò tröôøng coù toå chöùc. Trong noâng nghieäp, tình
hình cuõng khoâng toát hôn. Theo lyù thuyeát cuûa keá hoaïch hoùa kinh teá thì quan
heä giöõa noâng daân taäp theå vaø Nhaø nöôùc laø quan heä kinh teá coù keá hoaïch,
giaù laø giaù keá hoaïch, khoâng coù chuyeän reû vaø ñaét. Vaøo ñaàu thaäp kyû 60 nhöõng
yù kieán ñoøi naâng giaù noâng saûn ñaõ bò beû gaõy vì laäp luaän naøy. Nhöng ñeán baây
giôø thì ngöôøi vi phaïm moái quan heä naøy laïi chính laø Nhaø nöôùc. Nhaø nöôùc
khoâng coù ñuû vaät tö noâng nghieäp ñeå baùn cho noâng daân theo giaù chæ ñaïo thì
laøm sao noâng daân coù theå baùn noâng saûn cho Nhaø nöôùc theo giaù chæ ñaïo? Coù
nôi noâng daân ñaõ chaáp nhaän baùn cho Nhaø nöôùc vôùi giaù chæ ñaïo, nhöõng cuõng
khoâng ñöôïc traû baèng tieàn, maø baèng ngaân phieáu. Vôùi ngaân phieáu ñoù, leân
ngaân haøng phaûi chôø ñôïi nhieàu thaùng. trong khi ñoù nhöõng vuï luùa, nhöõng
löùa lôïn thì khoâng theå chôø ñôïi.
Chuû tòch tænh laáy xe Volga ñi ñoøi tieàn cho ngöôøi nuoâi lôïn: Thôøi ñoù, ngöôøi
noâng daân coù nghóa vuï phaûi nuoâi lôïn baùn cho Nhaø nöôùc theo giaù chæ ñaïo.
Nhöng luùc naøy tình traïng phoå bieán laø ngaân haøng khoâng coù tieàn traû. Thöông
nghieäp chæ traû cho ngöôøi noâng daân moät tôø giaáy heïn, trong ñoù coù xaùc nhaän
ñaõ mua bao nhieâu kg, giaù bao nhieâu tieàn. Trong moät cuoäc Hoäi nghò veà phaân
phoái löu thoâng do Phuû Thuû töôùng toå chöùc taïi Quaûng Ninh. OÂng Vuõ Hoan
quyeàn Chuû tòch tænh Quaûng Ninh keå laïi moät söï vieäc: moät laàn ñi ngang qua
phaø töø Baõi Chaùy sang Hoøn Gai, oâng nghe thaáy moät baø noâng daân phaøn naøn
vôùi moät baø noâng daân khaùc: “Toâi xin khaát chò, chò cho toâi mua chòu löùa lôïn
con vì toâi baùn lôïn roài maø maäu dòch chöa traû tieàn, vì ngaân haønh khoâng coù
tieàn. Chò cho toâi mua chòu ñeå nuoâi tieáp löùa nöõa…”. OÂng Hoan xen vaøo caâu
chuyeän: “Baø ôû ñaâu, baø baùn bao nhieâu caân lôïn maø ngöôøi ta khoâng traû tieàn?”
Baø ta keå laïi ñaàu ñuoâi caâu chuyeän. Caâu chuyeän vöøa döùt thì phaø cuõng vöøa
ñeán Hoøn Gai. OÂng Vuõ Hoan noùi: “Baø leân xe oâtoâ cuûa toâi, toâi ñöa baø ñeán taän
ngaân haøng ñeå ñoøi tieàn”. Sau khi bieát raèng ñaây laø oâng Chuû tòch tænh, baø vui
möøng leân xe. OÂng Vuõ Hoan ñöa baø ñeán taän ngaân haøng tænh, nhaân danh
Chuû tòch tænh, oâng yeâu caàu phaûi traû tieàn baùn lôïn cho baø naøy. Ngaân haøng
ñaõ laøm caùc thuû tuïc caàn thieát ñeå traû tieàn cho baø ta…
Vieäc laøm cuûa oâng Vuõ Hoan quaû laø ñaùng traân troïng, ñuùng laø tính caùch
cuûa moät ngöôøi laõnh ñaïo coù traùch nhieäm cao, saün saøng daán thaân giaûi quyeát
moïi aùch taéc cho daân. Nhöng ñeå ñoøi tieàn cho taát caû nhöõng ngöôøi baùn lôïn ôû
Quaûng Ninh thì caàn ñeán bao nhieâu chieác xe Volga vaø bao nhieâu oâng Chuû
122
tòch? Vaø giaû söû coù ñuû soá Volga vaø ñuû soá oâng Chuû tòch, thì ngaân haøng lieäu
coù ñuû tieàn khoâng?
Chính thôøi kyø naøy ñaõ xuaát hieän tình traïng baùn khoâng baùn ñöôïc, mua
khoâng mua ñöôïc. Söï aùch taéc khoâng phaûi ôû choã khoâng coù gì ñeå baùn vaø cuõng
khoâng phaûi khoâng coù tieàn ñeå mua. AÙch taéc chính laø ôû cô cheá mua vaø baùn,
ôû caùi gaïch noái giöõa cung vaø caàu. Trong söï aùch taéc ñoù, ñaõ xuaát hieän moät
khoaûng troáng. Trong khoaûng troáng ñoù, thò tröôøng töï do lôùn leân. Ngöôøi noâng
daân khoâng baùn noâng saûn cho nhaø nöôùc thì hoï baùn ra thò tröôøng töï do.
Ngöôøi tieâu duøng coù tieàn nhöng khoâng mua ñöôïc haøng theo heä thoáng cung
caáp cuõng phaûi ra thò tröôøng töï do. Nhöõng thieát cheá cuûa neàn kinh teá keá
hoaïch laø nhaèm loaïi tröø kinh teá tö nhaân vaø thò tröôøng töï do, thì trong tình
huoáng naøy laïi nhöôøng ñòa baøn cho nhöõng thöù ñoù.
III. TÖØ BÖÙC XUÙC ÑEÁN TÌM TOØI, TÖØ TÌM TOØI ÑEÁN ÑOÄT PHAÙ
Taát caû thöïc traïng ñoù ñaõ doäi vaøo daï daøy cuûa moãi ngöôøi daân, ñaët leân baøn
cuûa caùc Boä tröôûng, caùc Giaùm ñoác xí nghieäp, caùc Chuû tòch tænh vaø day döùt
trong ñaàu nhöõng nhaø quaûn lyù, nhöõng nhaø kinh teá. Chính nhöõng böùc xuùc
ñoù laø ñieàu kieän tröïc tieáp cuûa nhöõng muõi ñoät phaù.
1. Ñoät phaù veà tö duy kinh teá vaø cô cheá kinh teá
Vaøo khoaûng cuoái naêm 1977 ñaàu naêm 1978, coù moät xu höôùng khaù phoå
bieán muoán giaûi thích nguyeân nhaân cuûa nhöõng khoù khaên vaø aùch taéc laø do
söï luõng ñoaïn cuûa thò tröôøng töï do, do söï toàn taïi cuûa kinh teá tö nhaân. Töø
ñoù giaûi phaùp ñöôïc löïa choïn laø caûi taïo trieät ñeå. Nhöng caûi taïo roài maø tình
hình chæ caøng theâm khoù khaên aùch taéc. Töø naêm 1979 coù moät söï chuyeån bieán
trong tö duy kinh teá: muoán tìm nguyeân nhaân ôû baûn thaân cô cheá kinh teá.
Söï chuyeån bieán naøy ñöôïc ñaùnh daáu bôûi Hoäi nghò Trung öông laàn thöù VI,
thaùng 9 naêm 1979(26).
Theo keá hoaïch ban ñaàu, chöông trình nghò söï cuûa Hoäi nghò laø baøn veà
saûn xuaát haøng tieâu duøng. Nhöng ngay trong buoåi hoïp ñaàu tieân, caùc ñòa
phöông ñeàu ñoàng loaït neâu leân nhöõng aùch taéc veà cô cheá, khoâng chæ ñoái vôùi
saûn xuaát haøng tieâu duøng, maø ñoái vôùi moïi lónh vöïc khaùc. Trong luùc hoïp, laïi
coù ñieän cuûa nhieàu ñòa phöông baùo veà, cho bieát haøng raøo cô cheá ôû nhieàu
nôi ñaõ vi phaïm. Giaù thoùc nghóa vuï do Nhaø nöôùc quy ñònh laø 0,52ñ, nhöõng
ñoàng baèng Nam Boä ñaõ töï ñoäng mua baùn vôùi giaù 2,5ñ. Moät soá xí nghieäp ñaõ
ñoùng cöûa vì khoâng saûn xuaát ñöôïc. Moät soá nôi coâng nhaân phaûi toå chöùc saûn
xuaát ñeå nuoâi soáng mình, khoâng noäp saûn phaåm cho Nhaø nöôùc…Tình hình
ñoù buoäc Hoäi nghò phaûi “phaù raøo” veà chöông trình nghò söï, chuyeån sang baøn
veà chuû ñeà cô cheá kinh teá. Cuoái cuøng, Hoäi nghò ñaõ ra 2 baûn nghò quyeát. Moät
baûn Nghò quyeát veà saûn xuaát haøng tieâu duøng, moät Nghò quyeát veà söûa ñoåi cô
cheá kinh teá, cho pheùp “bung ra” vaø “côûi troùi” cho saûn xuaát(27). Chính söï
123
bung ra trong Hoäi nghò ñaõ kích thích vaø môû ñöôøng cho haøng loaït söï bung
ra trong ñôøi soáng. Neáu nhö tröôùc ñaây taát caû moïi söï bung ra ñeàu ñöùng tröôùc
ñeøn ñoû, thì baây giôø nhieàu lónh vöïc ñaõ coù “ñeøn xanh”, “ñeøn vaøng”.
Hoäi nghò Trung öông VI nhö moät luoàng gioù môùi. Caùc ñaïi bieåu trôû veà
möøng rôõ, coi nhö ñaõ coù moät laù buøa “hoä meänh” ñeå thöïc hieän nhöõng ñieàu
böùc xuùc töø laâu.
Döôùi ñaây neâu leân moät soá muõi ñoät phaù trong caùc lónh vöïc khaùc nhau:
2. Ñoät phaù trong noâng nghieäp
a. Khoaùn ôû Ñoà Sôn

Cuõng nhö ôû taát caû caùc ñòa phöông khaùc, noâng nghieäp cuûa Haûi Phoøng
vaøo nhöõng naêm 1978, 1979 sa suùt nghieâm troïng. Bí thö thaønh uûy luùc ñoù laø
Buøi Vaên Taïo, Chuû tòch laø Ñoaøn Duy Thaønh. Caû hai ñeàu laø nhöõng chieán só
caùch maïng kieân cöôøng cuûa thôøi tieàn khôûi nghóa, ñaõ töøng nhieàu naêm vaøo tuø
ra toäi. Vôùi moät lòch söû nhö theá, khoâng ai coù theå nghi ngôø loøng trung thaønh
cuûa hoï ñoái Ñaûng, vôùi chuû nghóa xaõ hoäi. Nhöng laø nhöõng ngöôøi coäng saûn
chaân chính hoï khoâng theå naøo yeân taâm tröôùc caûnh saûn xuaát sa suùt, nhaân
daân ñoùi khoå. Ñoaøn Duy Thaønh moät laàn veà thaép höông treân moä boá, oâng ñaõ
keå laïi raèng: “Toâi vöøa khoùc cha toâi vöøa khoùc cho ñoàng luùa xaùc xô. Ñaát queâ
toâi thaät laø “bôø xoâi ruoäng maät”, ngöôøi daân laøm quaàn quaät ngaøy ñeâm, maø taïi
sao vaãn ñoùi vaãn thieáu theá naøy!”(28). Nhöõng traên trôû ñoù ñaõ ñöa caùc oâng tôùi
moät quyeát ñònh ñoät phaù: choïn huyeän Ñoà Sôn laøm thí ñieåm cho khoaùn, baét
ñaàu laø xaõ Ñoaøn Xaù. Moät tænh uûy vieân Tröôûng ban Toå chöùc Tænh uûy ñöôïc
ñöa veà laøm Bí thö huyeän uûy. Khoaùn ñöôïc thöïc hieän. Ñaûng uûy xaõ Ñoaøn Xaù
uoáng maùu aên theà, neáu ai bò kyû luaät thì taát caû nhöõng ngöôøi khaùc coù traùch
nhieäm cöu mang(29). Sau moät thôøi gian thaáy khoaùn ñaõ coù keát quaû, Chuû tòch
thaønh phoá môøi Toång Bí thö tôùi tham quan. Toång bí thö Leâ Duaån khen keát
quaû laøm toát. Treân cô sôû ñoù, tænh baùo caùo vôùi Chuû tòch Quoác hoäi Tröôøng
Chinh. Chuû tòch Tröôøng Chinh cuoái cuøng cuõng ñoàng yù. Töø ñoù, khoaùn ñöôïc
nhaân ra khoâng phaûi ôû toaøn Haûi Phoøng, maø caû nöôùc. Ñoaøn Duy Thaønh ñöôïc
môøi tham gia Hoäi nghò Coân Sôn baøn veà khoaùn trong noâng nghieäp. Roài thaùng
10 naêm 1980 Ban Bí thö ra Chæ thò 22 cho pheùp khoaùn thí ñieåm. Tôùi thaùng
1 naêm 1981 thì Ban Bí thö chính thöùc ra Chæ thò 100 CT. Khoaùn 100 ñaõ ra
ñôøi(30). Sau ñoù khoâng laâu, oâng Ñoaøn Duy Thaønh ñöôïc ñieàu veà Trung öông
laøm Boä tröôûng, roài Phoù Thuû töôùng.
b. Ñoät phaù ôû An Giang
Töø 1977, An Giang chaáp haønh nghieâm chænh chuû tröông hôïp taùc hoùa
noâng nghieäp, khoâng chæ ñöa ruoäng, maø ñöa caû maùy moùc vaøo caùc taäp ñoaøn
saûn xuaát. Nhöõng maùy noâng cô raát ñaét tieàn cuûa tö nhaân khi ñöa vaøo taäp
ñoaøn ñaõ naèm cheát, vì khoâng coù phuï tuøng, cuõng khoâng coù ai chaêm soùc. Caùch
124
cha chung khoâng ai khoùc ñoù ñaõ gaây xoùt xa khoâng chæ nhöõng ngöôøi chuû
maùy, maø ôû caû nhöõng ngöôøi laõnh ñaïo cao nhaát cuûa tænh. Laøm theá naøo? Giaûi
taùn taäp ñoaøn thì khoâng ñöôïc, vì nhö theá laø vi phaïm nguyeân taéc. Nhöng ñeå
maùy moùc khoâng saûn xuaát, trong khi noâng daân khoâng coù phöông tieän gì
canh taùc, ñeán noãi laø vöïa luùa cuûa caû nöôùc maø khoâng saûn xuaát ñöôïc luùa! Tænh
ñaõ tìm ra moät giaûi phaùp: quyeát ñònh traû maùy cho chuû, nhöng traû coù ñieàu
kieän. Khi ñöa maùy vaøo taäp ñoaøn, quy ñònh chung laø taäp ñoaøn phaûi thanh
toaùn tieàn maùy cho chuû cuõ. Nhöng trong thöïc teá chöa coù nôi naøo thanh toaùn
tieàn maùy cho chuû cuõ caû. Döïa vaøo lyù do ñoù, tænh ra quyeát ñònh vöøa raát sai
maø cuõng vöøa raát ñuùng: nôi naøo chöa thanh toaùn tieàn cho chuû cuõ thì phaûi
taïm thôøi traû maùy cho hoï ñeå hoï ñi caøy thueâ cho noâng daân kòp laøm thôøi vuï.
Nhö vaäy laø tænh ñaõ döïa vaøo quy cheá maø phaù raøo. An Giang coøn nhieàu bieän
phaùp ñoät phaù khaùc nhö giao ñaát cho hoä noâng daân, cho tö nhaân ñöôïc khai
hoang Töù giaùc Long Xuyeân…Ñoù laø nhöõng bieän phaùp quan troïng ñöa An
Giang mau choùng trôû thaønh tænh ñöùng ñaàu veà saûn löôïng luùa cuûa caû nöôùc.
Chuû tòch tænh An Giang Nguyeãn Vaên Hôn ñöôïc goïi ra Haø Noäi nhaän chöùc
Thöù tröôûng Boä Noâng nghieäp…
3. Ñoät phaù trong coâng nghieäp vaø giao thoâng vaän taûi
a. Deät Thaønh Coâng

Thaønh Coâng laø moät xí nghieäp deät lôùn nhaát nhì ôû mieàn Nam, ñöôïc tieáp
quaûn töø sau 1975. Voán laø moät nhaø maùy trang bò maùy moùc hieän ñaïi ôû phöông
Taây, phuï tuøng vaø nguyeân lieäu phaûi ñaûm baûo chaát löôïng cao, maø chæ coù nhaäp
khaåu ôû phöông Taây môùi coù. Nhöng töø 1977-1978, Boä Coâng nghieäp khoâng
coøn sôïi cung caáp cho nhaø maùy, vì Boä ngoaïi thöông khoâng coù ñuû ngoaïi teä
nhaäp khaåu. Sang naêm 1979, nhaø maùy phaûi ñoùng cöûa. Nhöõng maùy moùc hieän
ñaïi phaûi phuû nylon caát ñi. Ban Giaùm ñoác nhaø maùy phaûi ñi lieân heä vôùi caùc
tænh ñeå cho coâng nhaân veà noâng thoân chaên boø, xin ñaát troàng luùa, troàng saén,
ñi gaët thueâ… coát taïm soáng qua ngaøy! Töø khi coù Nghò quyeát VI cuûa Trung
öông, laõnh ñaïo xí nghieäp môû höôùng giaûi quyeát khaùc: Xin vay cuûa
Vietcombank thaønh phoá moät moùn ngoaïi teä 180 ngaøn USD ñeå nhaäp sôïi, tô,
thuoác nhuoäm vaø toå chöùc saûn xuaát. Ngay cuoái naêm 1979 Thaønh coâng ñaõ saûn
xuaát ñöôïc 120.000 m vaûi, chuyeån cho Coâng ty Du lòch ñeå tieâu thu laáy ngoaïi
teä. Soá ngoaïi teä naøy ñuû ñeå traû caû voán laãn laõi cho Vietcombank, coøn dö ra
ñöôïc 82 ngaøn USD. Sang naêm 1980, Boä tieáp tuïc thoâng baùo khoâng coù khaû
naêng cung öùng nguyeân vaät lieäu cho nhaø maùy. Nhaø maùy laïi xin vay
Vietcombank, laàn naøy vay tôùi 1,7 trieäu USD, gaàn gaáp 10 laàn naêm tröôùc.
Trong naêm ñoù, xí nghieäp khoâng nhöõng ñaõ phuïc hoài soá voán ñi vay, traû heát
caû voán laãn laõi, coøn coù gaàn moät trieäu USD lôïi nhuaän phaùt sinh. Soá naøy ñöôïc
söû duïng noäp ngaân saùch Nhaø nöôùc 40%, ñöa vaøo voán löu ñoäng 30%, trích
laøm quyõ xí nghieäp 30%... Ñeán naêm 1981 xí nghieäp ñaõ coù soá voán ngoaïi teä
töï coù laø 1,3 trieäu USD, naêm 1982 laø 2,5 trieäu USD. Ñeán naêm 1986 saûn löôïng
cuûa nhaø maùy laø 8,3 trieäu meùt vaûi, gaáp ñoâi naêm 1978(31).
125
b. Xí nhieäp deät luïa Nam Ñònh

Deät luïa Nam Ñònh coù moät nhieäm vuï chieán löôïc ñaëc bieät laø phaûi saûn
xuaát luïa ñen phuïc vuï cho thò tröôøng mieàn Baéc. Thôøi ñoù, haàu heát phuï nöõ
mieàn Baéc ñeàu maëc quaàn ñen. Luïa ñen laø moät gaùnh naëng maø Nhaø nöôùc
phaûi lo cho 1/2 daân soá, gaàn 20 trieäu ngöôøi. Moãi ngöôøi phuï nöõ ñöôïc quyeàn
mua 2m luïa ñen trong 4m phieáu vaûi. Laáy ñaâu ra 40 trieäu meùt haøng naêm?
Tröôùc ñaây thì xin vieän trôï cuõng taïm ñuû. Ñeán luùc naøy, nhaäp thì khoâng coù
ngoaïi teä, saûn xuaát thì khoâng coù sôïi, khoâng coù thuoác nhuoäm. Tröôùc moái ñe
doïa thieáu quaàn cho phuï nöõ, xí nhieäp Deät luïa Nam Ñònh ñoät phaù baèng
caùch vay “noùng” Vietcombank moät soá ñoâla ñeå töï nhaäp maùy deät, sôïi tô nhaân
taïo vaø thuoác nhuoäm veà toå chöùc saûn xuaát. Veà nguyeân taéc laøm nhö vaäy laø
phaïm phaùp. Nhöng giaûi quyeát quaàn ñen cho phuï nöõ laø ñieàu caáp cöùu, neân
xí nghieäp ñöôïc ñaëc caùch. Ñeå thu ngoaïi teä traû nôï, xí nghieäp khoâng chæ saûn
xuaát luïa ñen, maø coøn phaûi saûn xuaát theâm nhieàu thöù vaûi khaùc ñeå lieân doanh
thu ngoaïi teä traû nôï. Thí duï, xí nghieäp ñaõ cung caáp vaûi cho Coâng ty Cung
öùng taøu bieån Quaûng Ninh ñeå coâng ty naøy baùn vaûi ñoù cho thuûy thuû caùc taøu
ñeán “aên” than, thu veà ngoaïi teä maïnh, lieân heä vôùi Gang theùp Thaùi Nguyeân
ñeå ñoåi vaûi laáy theùp, mang theùp veà Haûi Haäu ñoåi laáy noâng saûn vaø xuaát khaåu
laáy ngoaïi teä… Cuõng nhôø ñoù maø caû 4 vieäc ñeàu ñöôïc giaûi quyeát thoûa ñaùng:
môû roäng saûn xuaát vaø hieän ñaïi hoùa thieát bò, phuïc vuï ñöôïc xaõ hoäi, taïo coâng
aên vieäc laøm vaø thu nhaäp cho coâng nhaân (löông trung bình tröôùc ñoù laø 65ñ,
nay leân 180ñ/thaùng), coù lôïi nhuaän ñeå noäp ngaân saùch coøn taïo ra voán ngoaïi
teä töï coù khoaûng 3 trieäu USD. Töø choã ñaùng bò “huyùt coøi”, xí nghieäp ñöôïc
laïi tuyeân döông. Taïi Ñaïi hoäi tænh Ñaûng boä Haø Nam Ninh naêm ñoù, Giaùm
ñoác xí nghieäp ñaõ truùng Bí thö tænh uûy, roài sau ñoù truùng Uyû vieân trung öông
Ñaûng. ngöôøi bò “huyùt coøi” baây giôø ñaõ ñöôïc giao “caàm coøi”. Luùc ñoù coù ngöôøi
cho cho nhö theá laø "pheùp vua ñaõ thua leä laøng". Nhöng coù leõ cuõng khoâng
haún laø nhö vaäy, vì caùi quaàn ñen cho phuï nöõ khoâng chæ laø leä laøng, maø cuõng
laø pheùp vua chöù?
c. Xí nghieäp ñaùnh caù Vuõng Taøu – Coân Ñaûo
Ñaây laø moät xí nghieäp ñöôïc xaây döïng treân cô sôû caûi taïo caùc chuû taàu ñaùnh
caù tö nhaân cuõ. Nhöng sau khi vaøo quoác doanh, thay cho söï thaønh thaïo vaø
thaùo vaùt coù tính chaát soáng coøn cuûa ngöôøi chuû laø boä maùy quaûn lyù thuï ñoäng
theo keá hoaïch cuûa Nhaø nöôùc. Trong luùc khoù khaên chung Nhaø nöôùc khoâng
theå cung öùng ñuû phöông tieän nhö xaêng daàu, maùy moùc, phuï tuøng, löôùi. Saûn
xuaát baét ñaàu sa suùt. Taàu thuyeàn khoâng coù phöông tieän söûa chöõa. Maùy moùc
khoâng coù phuï tuøng thay theá. Xaêng daàu khoâng ñuû. Löôùi raùch khoâng ñöôïc
phuïc hoài. Coù naêm saûn löôïng caù chæ coù vaøi chuïc taán. Ban giaùm ñoác, maø
ñöùng ñaàu laø giaùm ñoác Naêm Ve, ñaõ ñaët vaán ñeà vôùi laõnh ñaïo tænh xin pheùp
cho töï huy ñoäng voán ñeå söûa chöõa taàu thuyeàn, mua saém löôùi, xaêng nhôùt, töï
toå chöùc ñaùnh caù theo cô cheá khoaùn taàu cho töøng nhoùm, moãi nhoùm töï haïch
toaùn, laøm sao traû ñuû khaáu hao, trích noäp laõi ñònh möùc cho xí nhieäp, coøn laïi
126
ñeå nuoâi nhau. Töø giaûi phaùp tình huoáng ñoù, xí nghieäp ñaõ nhanh choùng phuïc
hoài, taøu thuyeàn ñöôïc ñoåi môùi, maùy moùc chaïy toát, xaêng daàu ñuû, caù ñaùnh
ñöôïc nhieàu, ñuû tieàn traû löông cho coâng nhaân, laïi môû roäng ñöôïc saûn cuaát.
Cô cheá khoaùn naøy caøng coù söùc thuyeát phuïc neáu so vôùi tình traïng cuûa xí
nhieäp ñaùnh caù Haï Long ôû Haûi Phoøng trong cung thôøi gian ñoù, nhöng vaãn
theo cô cheá keá hoaïch vaø bao caáp cuõ: Naêm 1979 Haï Long coù soá taøu gaáp gaàn
10 laàn, coù coâng suaát gaáp 2 laàn, coù soá coâng nhaân vaø thuûy thuû gaáp 1,2 laàn,
nhöng saûn löôïng caù chæ ñaït hôn 3 ngaøn taán, baèng gaàn moät nöûa saûn löôïng
cuûa Xí nghieäp Vuõng taøu - Coân Ñaûo, chöa bao giôø coù laõi, naêm naøo cuõng phaûi
buø loã(32).
d. Coâng ty xe khaùch lieân tænh mieàn Ñoâng (thaønh phoá Hoà Chí Minh)
Chieán dòch caûi taïo thaùng 3 naêm 1978 cuõng bao goàm caû vieäc caûi taïo
ngaønh vaän taûi. Taát caû caùc loaïi xe vaän taûi haøng hoùa vaø xe chôû khaùch ñeàu
ñöôïc ñöa vaøo quoác doanh. Vaø cuõng khoâng bao laâu sau, tình traïng sa suùt ñaõ
boäc loä roõ. Soá xe “cheát” taêng leân töøng ngaøy, töøng thaùng. Töø 30 ñeán 40, 50
roài coøn 70%. Trong vaän taûi haønh khaùch, tình traïng naøy caøng naëng neà. Coâng
ty xe khaùch lieân tænh mieàn Ñoâng coù toång soá hôn 900 ñaàu xe. Ñeán giöõa naêm
1979 chæ coøn 200-300 ñaàu xe hoaït ñoäng. Soá xe coøn laïi vaãn toát, nhöng chæ
vì thieáu 1 thöù naøo ñoù laø khoâng chaïy ñöôïc: caùi thì thieáu loáp, caùi thì thieáu
boä cheá, hoûng ñaàu bôm, caùi thì thieáu voøng bi, vaø ña soá laø thieáu saêm loáp vaø
thieáu xaêng… Beán xe luoân luoân coù hieän töôïng khaùch aên tröïc naêm chôø,
thöôøng phaûi 2, 3 ngaøy môùi mua ñöôïc veù. Naïn veù chôï ñen phaùt trieån. Nhieàu
laùi xe ñeà nghò vôùi giaùm ñoác cho khoaùn theo ñaàu xe, taøi xeá xin nhaän moät
ñaàu xe “cheát”, töï laøm cho “soáng” laïi, taäu loáp môùi, mua phuï tuøng, mua xaêng
ôû ngoaøi vaø chôû khaùch theo giaù ngoaøi keá hoaïch, vaãn noäp ñuû khaáu hao vaø
laùi cho Coâng ty. Töø sau khi coù Nghò quyeát Hoäi nghò Trung öông 6, Coâng ty
ñaõ maïnh daïn bung ra, töï côûi troùi, cho aùp duïng roäng raõi coù cheá naøy töø giöõa
naêm 1979. Raát nhanh, haøng traêm xe laàn löôït soáng laïi. Coâng ty ñôõ phaûi lo
chaïy xaêng daàu vaø phuï tuøng. Laùi xe coù thu nhaäp. Coâng ty coù lôïi nhuaän. Beán
xe ñôõ haún naïn aùch taéc. Veù chôï ñen khoâng coøn. Haønh khaùch vui veû chaáp
nhaän giaù cao nhöng hôïp lyù, vì aên tröïc naèm chôø nhieàu ngaøy vaø mua veù chôï
ñen coøn toán keùm hôn(33).
4. Ñoät phaù trong khaâu phaân phoái löu thoâng
Phaân phoái löu thoâng coù leõ laø lónh vöïc böùc xuùc nhaát. Do ñoù cuõng coù
nhieàu ñoät phaù taùo baïo nhaát. Döôùi ñaây, chæ xin keå maáy muõi ñoät phaù lôùn
tieâu bieåu:
a. Coâng ty löông thöïc thaønh phoá Hoà Chí Minh
Töø 1978, sau khi caûi taïo, thaønh phoá baét ñaàu thieáu gaïo aên, laø ñieàu chöa
töøng coù trong lòch söû mieàn Nam.
127
Nhö oâng Möôøi Phi, Thöù tröôûng Boä Ngoaïi Thöông luùc ñoù ñaõ töøng vieát:
“Moät thaønh phoá moät thôøi laø “hoøn ngoïc vieãn Ñoâng” maø nay ñeán möùc phaûi
aên ñoän gaïo baèng cuû khoai, haït bobo. Teä naïn ngaên soâng caám chôï xuaát hieän.
Caùc tuyeán giao thoâng chính bò maïng löôùi traïm xeùt vaø quaûn lyù thò tröôøng
ngaên trôû… Löông thöïc, thöïc phaåm, haøng tieâu duøng thieát yeáu ñöôïc phaân
phoái nhö thôøi chieán. Mieàn Nam noåi tieáng phì nhieâu, vöïa luùa cuûa caû nöôùc,
daàn daàn gioáng nhö mieàn Baéc thôøi thaét löng buoäc buïng ñeå chi vieän cho tieàn
tuyeán lôùn…”(34).
Tröôùc tình caûnh ñoù khoâng moät ngöôøi laõnh ñaïo naøo ôû thaønh phoá khoâng
thaáy böùc xuùc. Vì vaán ñeà khoâng phaûi laø khoâng coù, maø laø coù nhöõng aùch taéc.
Mieàn Nam coù gaïo. noâng daân saün saøng baùn. 3 trieäu ngöôøi daân thaønh phoá coù
tieàn vaø caàn mua gaïo ñeå aên chöù khoâng theå aên haït bobo. Vaán ñeà laø phaûi
mua cuûa noâng daân theo giaù thöïc teá. Vieäc ñôn giaûn ñoù laïi laø vieäc taøy ñình,
vì noù ñuïng ñeán giaù mua thoùc. Giaùm ñoác Coâng ty löông thöïc thaønh phoá ñaõ
thoûa thuaän ñöôïc vôùi nhöõng nhaân vaät quan troïng nhaát: Bí thö thaønh uûy, Chuû
nhieäm Uyû ban keá hoaïch thaønh phoá, Giaùm ñoác ngaân haøng thaønh phoá, Giaùm
ñoác Sôû Taøi chính thaønh phoá. Ñöông nhieân cuõng coøn phaûi thoûa thuaän vôùi
laõnh ñaïo caùc tænh cuûa ñoàng baèng Nam Boä ñeå ñöôïc mua vaø ñöôïc chuyeân
chôû. Sau ñoù, Giaùm ñoác coâng ty ñaõ ñaùnh caû ñoaøn xe xuoáng caùc tænh ñoàng
baèng Nam Boä vaø mua theo giaù thoûa thuaän 2,5 ñ/kg thoùc, tính ra khoaûng
5ñ/kg gaïo. Gaïo chôû veà ñöôïc baùn theo giaù ñaûm baûo kinh doanh, töùc laø giaù
mua thöïc teá + chi phí xay xaùt vaø vaän taûi + thaëng soá thöông nghieäp. Cho
ñeán luùc ñoù, giaù thoùc do Uyû ban Vaät giaù nhaø nöôùc quy ñònh, Boä chính trò
duyeät, Thuû töôùng kyù laø giaù 0,52 ñ. Nay coù ngöôøi daùm mua gaáp 5 laàn! Nhö
vaäy quaû laø “ñoäng trôøi”. Nhöng baø Giaùm ñoác Coâng ty laø moät chieán syõ caùch
maïng kieân cöôøng töø thôøi Nam Kyø khôûi nghóa vaø vaøo sinh ra töû suoát trong
thôøi ñaùnh Myõ. Khoù ai coù theå nghi ngôø taám loøng cuûa baø vôùi cheá ñoä, vôùi daân.
Hoã trôï baø cuõng laø nhöõng ngöôøi ñoàng chí ñaõ töøng coù bao chieán coâng löøng
laãy thôøi caùch maïng vaø khaùng chieán vaø hieän ñang giöõ cöông vò cao trong
boä maùy Nhaø nöôùc. Lyù do cuûa baø laø ñieàu khoù ai keát toäi: Phaûi lo cho caùi bao
töû cuûa 3 trieäu ngöôøi daân thaønh phoá. Nhö moät soá ngöôøi trong coâng ty ñaõ
noùi, ñuùng laø baø ñaõ daùm vöôït ñeøn ñoû. Nhöng baø ngoài treân xe “cöùu thöông”
vaø “cöùu hoûa” ñeå vöôït ñeøn. Coâng vieäc ñaõ thaønh coâng toát ñeïp: Noâng daân baùn
ñöôïc thoùc theo giaù ñuû buø chi phí saûn xuaát vaø coù laõi. Ngöôøi daân thaønh phoá
coù gaïo aên theo giaù maø hoï chaáp nhaän, vì neáu khoâng thì hoï cuõng phaûi mua
ngoaøi thò tröôøng töï do coøn ñaét hôn. Roài laïi nhôø söï “phaù giaù” ñoù maø khaép
ñoàng baèng Nam Boä ñaõ naâng maët baèng giaù thoùc leân 2,5 ñ. Giaù chæ ñaïo 0,52ñ
bò voâ hieäu hoùa. Khoâng laâu sau, möùc giaù ñoù lan ra caû nöôùc. Ñeán khi Hoäi
nghò trung öông laàn thöù 6 naêm 1979 hoïp, thì coù ñieän baùo töø khaép nôi veà
raèng caû nöôùc noâng daân ñaõ baùn thoùc vôùi giaù 2,5 ñ. Ñoù laø möùc khoâng luøi
ñöôïc nöõa. Nhö vaäy, ñoät phaù cuûa Coâng ty Löông thöïc thaønh phoá Hoà Chí
Minh khoâng nhöõng cöùu cho nhaân daân thaønh phoá khoûi naïn thieáu gaïo, maø
coøn cöùu ñöôïc noâng daân caû nöôùc khoûi cô cheá giaù nghóa vuï ñaõ quaù loãi thôøi.
128
Möùc giaù 2,5 ñ ñöôïc chính thöùc chaáp nhaän. Möùc giaù 0,52 ñ bò baõi boû. Chuû
nhieäm Uyû ban Vaät giaù Nhaø nöôùc ñöôïc thay theá. Baø Giaùm ñoác Coâng ty
khoâng nhöõng khoâng bò tröøng trò, maø ñaõ ñöôïc phong Anh huøng lao ñoäng(35).
b. Cô cheá moät giaù ôû Long An
Long An cuõng laø moät muõi ñoät phaù raát lôùn veà phaân phoái löu thoâng. Ngay
töø 1977-1978, Long An ñaõ nhaän thaáy heä thoáng giaù cung caáp coù nhieàu baát
hôïp lyù. Haï thaáp giaù mua moät caùch giaû taïo ñeå haï thaáp giaù baùn moät caùch
giaû taïo, xeùt veà lyù thuyeát thì khoâng coù gì laø baát coâng caû, nhöng trong thöïc
teá luoân bò aùch taéc vaø raát deã bò thò tröôøng töï do luõng ñoaïn. Taïi sao khoâng
baùn giaù cao vaø mua giaù cao? Long An ñaõ laøm moät pheùp tính vaø thaáy neáu
toång soá haøng hoùa cung caáp ñöôïc ñem baùn theo giaù cao thì thöøa tieàn ñeå
mua caùc haøng hoùa ñoù cuõng theo giaù cao. Nhö vaäy vöøa ñôõ toán tem phieáu,
ñôõ toán coâng quaûn lyù thò tröôøng, ñôõ bò tö thöông lôïi duïng.
Naêm 1978 Long An ñaõ leùn laøm thöû ñoái vôùi maët haøng mía ñöôøng vaø ñaäu
phoäng. Keát quaû laø mua vöôït keá hoaïch, giao noäp Trung öông vöôït keá hoaïch.
Töø naêm 1980, sau khi coù Nghò quyeát Hoäi nghò trung öông 6, Long An bung
ra maïnh hôn: aùp duïng toaøn boä heä thoáng giaù baûn leû theo cô cheá mua cao
baùn cao(36). Vieäc ñoù roõ raøng cuõng laø vieäc ñoàng thôøi. Raát nhieàu ñoaøn cuûa
Trung öông veà khaûo saùt, thanh tra, thaåm ñònh. Cuoái cuøng, saùng kieán ñoù
khoâng nhöõng ñaõ ñöôïc chaáp nhaän maø thöïc teá ñaõ lan toûa ra nhieàu nôi. Cho
tôùi naêm 1985-1986 thì moâ hình Long An ñaõ trôû thaønh moâ hình chung cuûa
caû nöôùc. Bí thö tænh uûy Nguyeãn Vaên Chính ñöôïc cöû laøm Phoù Thuû töôùng.
Phoù chuû tòch Buøi Vaên Giao ñöôïc ruùt leân trung öông laøm trôï lyù cho Toång Bí
thö… Ñaây laø moät tröôøng hôïp nöõa trong ñoù nhöõng ngöôøi bò “thoåi coøi” laïi
ñöôïc giao “caàm coøi”(37).
c. Phaù raøo ñeå xuaát nhaäp khaåu
Haàu heát caùc muõi ñoät phaù trong lónh vöïc noâng nghieäp, coâng nghieäp vaø
phaân phoái löu thoâng ñeàu lieân quan ñeán moät vaán ñeà: ngoaïi thöông vaø ngoaïi
teä. Taát caû caùc ñòa phöông vaø caùc ñôn vò ñeàu thaáy caàn phaûi coù ngoaïi teä ñeå
nhaäp khaåu. Coâng nghieäp thì caàn nhaäp maùy moùc, nguyeân lieäu, vaät lieäu.
Noâng nghieäp thì caàn nhaäp khoâng chæ vaät tö noâng nghieäp maø caû haøng tieâu
duøng ñeå trao ñoåi laáy noâng saûn. Trong cô cheá cuõ, vieäc nhaäp khaåu ñoù phaûi
thoâng qua Trung öông, cuï theå laø qua Boä Ngoaïi thöông vaø thanh toaùn qua
Ngaân haøng Quoác gia. Thöïc teá nhöõng naêm 1977-1979 cho thaáy raèng, cô cheá
ñoù khoâng nhöõng khoâng thaùo gôõ ñöôïc aùch taéc, maø laø moät nguyeân nhaân gaây
aùch taéc. Caùc xí nghieäp ñaõ buoäc phaûi bung ra töï cöùu nhöng veà ngoaïi teä thì
bung ra baèng caùch naøo? Ñaàu moái chính laø Vietcombank. Vietcombank luùc
naøy khoâng ñoùng vai troø con baïch tuoäc huùt lôïi nhuaän töø caùc cô sôû, maø ngöôïc
laïi, laø caùi beå chöùa ngoaïi teä töôùi cho nhöõng ñôn vò ñang haïn haùn, baèng caùch
cho vay noùng ngoaïi teä ñeå nhaäp khaåu thieát bò, maùy moùc, phuï tuøng, phaân
boùn, xaêng daàu vaø ngö daân laáy noâng haûi saûn xuaát khaåu. Vai troø cuûa “moät
129
taäp ñoaøn taøi chính” maø Vietcombank ñaõ thöïc hieän trong thôøi kyø naøy coù yù
nghóa tích cöïc raát lôùn.
Ñeå phaùt trieån xuaát nhaäp khaåu ñòa phöông, ngoaøi vieäc töï tìm nguoàn vay
ngoaïi teä, haàu heát caùc tænh vaø thaønh phoá ñeàu thaønh laäp caùc Imex ñeå ñaûm
ñöông nhieäm vuï xuaát nhaäp khaåu. Caû nöôùc, nhaát mieàn Nam, soáng ñoäng leân
trong nhöõng naêm ñaàu thaäp kyû 80 nhôø nhöõng Imex naøy.
5. Töø ñoät phaù trong vi moâ, tôùi nhöõng chuyeån bieán cuûa vó moâ
Nhö ñaõ noùi, Hoäi nghò Trung öông laàn thöù 6 naêm 1979 laø cuù hích daãn
tôùi haøng loaït söï ñoät phaù trong ñôøi soáng kinh teá. Roài nhöõng ñoät phaù trong
ñôøi soáng ñeán löôït noù laïi taïo ra caû nhu caàu laãn khaû naêng phaûi ñoät phaù tieáp
veà cô cheá. Ñoàng thôøi noù cuõng cho tö duy kinh teá moät caâu traû lôøi: môû cöûa,
bung ra, côûi troùi khoâng phaûi laø ñieàu nguy hieåm, laøm maát CNXH, maø ngöôïc
laïi, cöùu nguy cho neàn kinh teá ñaát nöôùc vaø cho ñôøi soáng nhaân daân. Vôùi söùc
thuyeát phuïc ñoù cuûa thöïc tieãn, trong nöûa ñaàu thaäp kyû 80 caû tö duy kinh teá
vaø chính saùch kinh teá laïi ñi tieáp theâm nhieàu böôùc nöõa:
- Ngaøy 7 thaùng 2 naêm 1980, Chính phuû ra Nghò quyeát 40CP(38), cho
pheùp thöïc hieän xuaát nhaäp khaåu ñòa phöông sau khi ñaõ hoaøn thaønh nhieäm
vuï vôùi trung öông. Ñaây laø moät quyeát ñònh raát quan troïng, noù môû ra cho
caùc ñòa phöông khaû naêng töï nhaäp khaåu nhöõng thöù caàn thieát vaø coù theå xuaát
khaåu ñeå töï trang traûi cho nhaäp khaåu. Nhöõng “röøng Imex” moïc leân nhôø
quyeát ñònh naøy.
- Ngaøy 21 thaùng 1 naêm1981 Hoäi ñoàng Chính phuû ban haønh Quyeát ñònh
25-CP(39) cho pheùp cheá ñoä 3 keá hoaïch: keá hoaïch cuûa Trung öông, keá hoaïch
lieân doanh lieân keát vôùi caùc cô sôû baïn, keá hoaïch töï tìm kieám ñeå saûn xuaát
cho thò tröôøng. Veà thöïc chaát, Quyeát ñònh 25 CP laø moät söï thaùo gôõ raát lôùn
cho coâng nghieäp vaø giao thoâng vaän taûi. Noù cho pheùp hôïp nhaát hoùa nhöõng
cuoäc lieân doanh lieân keát, maø tröôùc ñoù coøn bò kheùp vaøo toäi danh “moùc
ngoaëc”. Nhöõng vuï vieäc nhö 300kg muû cao su hay maáy khoái goã nghieán töø
ñaây ñaõ trôû thaønh ñieàu hôïp leä.
- Ngaøy 13 thaùng 1 naêm 1981 Ban Bí thö ñaõ ra Chæ thò 100CT, cho pheùp
aùp duïng cheá ñoä khoaùn trong toaøn boä neàn noâng nghieäp cuûa Vieät Nam.
- Naêm 1981, Boä Chính trò ra Chæ thò 109-CT vaø Chính phuû ra Quyeát ñònh
220/CP tieán haønh caûi caùch giaù treân toaøn neàn kinh teá quoác daân (cuoäc caûi
caùch giaù laàn thöù nhaát). Haàu heát caùc maët haøng ñeàu ñöôïc naâng giaù leân 2-3
laàn, töông öùng vôùi giaù tröôït trong nhaäp khaåu cuûa khoái SEV. Cuoäc caûi caùch
giaù naøy ñaõ goùp phaàn ñöa neàn kinh teá keá hoaïch hoùa tieán theâm moät böôùc
nöõa tôùi giaù thò tröôøng vaø cô cheá thò tröôøng.
- Cuoäc caûi caùch giaù laàn thöù 2 tieán haønh vaøo giöõa naêm 1985 vôùi muïc tieâu
xoùa boû toaøn boä cheá ñoä tem phieáu vaø giaù cung caáp, taát caû ñeàu aùp duïng moät
130
giaù saùt giaù thò tröôøng. Cuoäc caûi caùch ñoù khoâng ñaït ñöôïc muïc ñích döï ñònh
ban ñaàu. Moät phaàn vì vieäc chuyeån ñoåi caû moät cô cheá kinh teá cuõ khoâng phaûi
laø chuyeän coù theå laøm trong moät vaøi thaùng. Moät phaàn nöõa coøn vì moät chieán
dòch coù quy moâ lôùn nhö theá nhöng trieån khai laïi khoâng ñoàng boä, xoùa bao
caáp veà haøng hoùa nhöng khoâng xoùa bao caáp veà voán, veà laõi suaát, töø ñoù phaùt
sinh naïn thieáu tieàn vaø laïm phaùt ñaõ trôû thaønh moät con ngöïa baát kham. Tuy
nhieân, cuoäc caûi caùch giaù laàn naøy ñaõ ñeå laïi moät thaønh töïu raát quan troïng:
Noù ñaët toaøn boä neàn kinh teá quan lieâu bao caáp vaøo moät tình theá khoâng theå
trôû luøi ñöôïc nöõa, vaø cuõng khoâng coøn coù theå khaéc phuïc baèng nhöõng söï chaép
vaù, baèng nhöõng bieän phaùp tình huoáng. Ñoù chính laø tieàn ñeà ñeå ñi tôùi nhöõng
quyeát ñònh cuûa Ñaïi hoäi Ñaûng laàn thöù VI naêm 1986: ñoåi môùi toaøn boä neàn
kinh teá.
Nhö vaäy laø ngay tröôùc naêm 1986, vôùi nhöõng ñoät phaù veà nhieàu maët
keå treân, coã xe ñoåi môùi cuûa Vieät Nam ñaõ ñi ñöôïc moät chaëng ñöôøng.
Chaëng ñöôøng ñoù khoâng daøi laém, nhöng chính ôû ñaây noù ñaõ xuyeân thuûng
nhieàu maûng cuûa thaønh trì cô cheá cuõ ñeå doïn ñöôøng, môû loái cho nhöõng
böôùc tieáp theo.
IV. CHIEÁT SUAÁT
Töø nhöõng bieán chuyeån sinh ñoäng vaø ña daïng keå treân, xin thöû “chieát
suaát” moät vaøi nhaän xeùt veà nhöõng ñaëc ñieåm cuûa loä trình chuyeån ñoåi kinh teá
ôû Vieät Nam.
Thöù nhaát, thôøi kyø phaù raøo tröôùc ñoåi môùi coù leõ laø moät neùt ñaëc thuø cuûa
Vieät Nam treân con ñöôøng chuyeån ñoåi moâ hình kinh teá. ÔÛ nhöõng nöôùc
XHCN khaùc hình nhö khoâng coù ñoaïn ñöôøng naøy. ÔÛ Lieân Xoâ chaúng haïn, söï
nghieäp chuyeån ñoåi baét ñaàu baèng nhöõng caûi caùch chính trò vaø baét ñaàu töø
treân. Thôøi kyø giöõa thaäp kyû 60 laø cuoäc caûi caùch cheá ñoä lao ñoäng cuûa
Kosyguine (vieát taét laø NOT), roài giöõa nhöõng naêm 1980 laø Perestroika vaø
Glasnost cuûa Gorbachov, roài keá hoaïch 500 ngaøy cuûa Xatalin… Taát caû ñeàu
ñöôïc thieát keá töø treân, trong khi toaøn boä heä thoáng kinh teá ôû cô sôû chöa coù
gì thay ñoåi. Heä thoáng ñoù vaãn toàn taïi dai daúng tröôùc moïi yù ñoà caûi caùch. Cho
tôùi khi caû cheá ñoä chính trò suïp ñoå, heä thoáng kinh teá ñoù vaãn chöa coù moät
böôùc chuaån bò toái thieåu naøo neân ñaõ tan vôõ trong roái loaïn. ÔÛ Trung Quoác,
nhöõng con “meøo traéng” vaø “meøo ñen” ñaõ aån naùu töø laâu trong ñaàu nhaø caûi
caùch. Nhöng noù chöa daùm ñi vaøo neàn kinh teá ñeå baét chuoät. Phaûi qua moät
cuoäc ñaïi tang, roài qua moät cuoäc thanh tröøng lôùn, nhöõng con meøo tö töôûng
môùi ñöôïc caáy vaøo cuoäc soáng ñeå trôû thaønh nhöõng con meøo hieän thöïc. Trung
Quoác khoâng coù nhöõng ñoät phaù töø cô sôû(40). Coøn ôû Vieät Nam thì ñoät phaù laø
moät giai ñoaïn “quaù ñoä”, ñöôïc thöïc hieän ñoàng loaït trong thöïc tieãn, trong tö
duy vaø trong chính saùch. Nhöõng ñoät phaù ñoù ñi töøng ñieåm tôùi dieän roäng, töø
thí ñieåm ñöôïc nhaân ra treân toaøn cuïc.
131
Thöù hai, moät ñaëc thuø cuûa Vieät Nam laø tuy ñaõ qua nhieàu cuoäc caûi taïo
khaù maïnh tay, tuy moâ hình kinh teá XHCN ñaõ ñöôïc xaây döïng nhieàu naêm,
nhöng kinh teá phuï, thò tröôøng töï do, saûn xuaát nhoû vaø tieåu thöông vaãn laø
moät khu vöïc toàn taïi dai daúng vaø baát trò. Noù laø khu vöïc ñöùng ngoaøi leà cuûa
moâ hình kinh teá XHCN, nhöng noù laïi laø vaät boå sung cho töø moâ hình kinh
teá XHCN. Hôn theá nöõa, noù coøn chieát suaát nhöõng chaát dinh döôõng cuûa moâ
hình ñoù ñeå toàn taïi dai daúng.
Khaùc vôùi haàu heát caùc nöôùc XHCN khaùc, ôû Vieät Nam kinh teá tö nhaân vaø
cô cheá thò tröôøng chöa bao giôø bò xoùa boû trieät ñeå. Noù luoân luoân chieám moät
tyû leä ñaùng keå trong ñôøi soáng kinh teá. Neáu so saùnh vôùi tình hình ôû Lieân Xoâ,
Trung Quoác vaø caùc nöôùc Ñoâng AÂu, thì ta thaáy söï khaùc nhau raát lôùn. ÔÛ caùc
nöôùc ñoù tyû leä cuûa khu vöïc quoác doanh thöôøng laø treân 90% GDP (xem Phuï
luïc, baûng 1 vaø ñoà thò 8, 9). Nhöõng ai ñaõ töøng soáng ôû Vieät Nam thôøi ñoù ñeàu
vaãn chöa queân raèng ôû khaép moïi nôi, nhöõng chôï noâng thoân, haøng væa heø,
quaùn xaù, nhöõng luoàng buoân baùn tieåu ngaïch… ñaõ coù taùc duïng nhö nhöõng
chieác phao baûo hieåm khi khu vöïc kinh teá xaõ hoäi chuû nghóa khoâng ñaûm baûo
ñuû cho saûn xuaát vaø ñôøi soáng. Coù theå ví noù nhö cuïc böôùu cuûa con laïc ñaø,
noù laáy chaát dinh döôõng töø con laïc ñaø, nhöng khi phaûi ñi qua nhöõng sa maïc
khoâ caèn thì noù laïi nuoâi soáng con laïc ñaø ñoù. Söï khaùc nhau naøy coù theå goùp
phaàn giaûi thích taïi sao khi moâ hình kinh teá coå ñieån khuûng hoaûng, thì toaøn
boä neàn kinh teá vaø ñôøi soáng xaõ hoäi ôû caùc nöôùc Ñoâng AÂu bò khuûng hoaûng
traàm troïng, coøn ôû Vieät Nam thì möùc ñoä khuûng hoaûng nheï nhaøng hôn.
Cuõng phaûi keå ñeán moät soá ñaëc thuø cuûa Vieät Nam laø töø sau 1975, moät nöûa
cuûa ñaát nöôùc vaãn laø moät xöù sôû cuûa neàn kinh teá thò tröôøng. Taïi caùc thaønh
phoá vaø gaàn nhö toaøn boä noâng thoân mieàn Nam, kinh teá thò tröôøng, kinh teá
tö nhaân khoâng nhöõng ñöôïc thöøa keá töø thôøi kyø Myõ chieám ñoùng, maø coøn
ñöôïc tieáp söùc bôûi nhöõng quan heä vôùi Vieät kieàu vaø vôùi nöôùc ngoaøi. Haøng
naêm Vieät kieàu göûi tieàn vaø haøng veà cho thaân nhaân trong nöôùc. Khoaûn naøy
trò giaù khoaûng vaøi traêm trieäu ñoâ la. Tieàn coù theå taïo ra voán kinh doanh hoaëc
taïo theâm söùc mua trong xaõ hoäi. Haøng thì cuõng phaàn lôùn ñöôïc ñem baùn laïi
treân thò tröôøng, nhö moät nguoàn tieáp söùc cho thò tröôøng töï do.
Ngoaøi Vieät kieàu ôû caùc nöôùc phöông Taây, töø thaäp kyû 80 baét ñaàu coù vai
troø ngaøy caøng lôùn cuûa nhöõng ngöôøi Vieät Nam ñi lao ñoäng xuaát khaåu, ñi hoïc
ôû caùc nöôùc xaõ hoäi chuû nghóa, nhaát laø ôû Lieân Xoâ, Ñöùc, Tieäp, Ba Lan, Bungari
vaø moät soá nöôùc theá giôùi thöù 3 nhö Iraéc, Angeâri... vaø nhöõng thuûy thuû caùc con
taøu vieãn döông. Xeùt veà soá löôïng, loaïi ngöôøi naøy chæ baèng 1/10 Vieät kieàu (200
ngaøn so vôùi 2 trieäu). Nhöng hoï laïi coù aûnh höôûng raát lôùn ñeán tình hình thò
tröôøng trong nöôùc: Hoï khai thaùc nhieàu maët haøng trong nöôùc mang ñi nhö
quaàn aùo, ñoà myõ ngheä… Hoï göûi veà gaàn nhö taát caû nhöõng thöù gì trong nöôùc
ñang thieáu: töø xe ñaïp, xe maùy, tuû laïnh, tivi, quaàn aùo, vaûi voùc, thuoác men,
bô, söõa, ñöôøng, baøn laø, quaït ñieän, giaày deùp, maùy bôm nöôùc, cho ñeán nhöõng
vaät nhoû moïn nhö kim chæ, buùt bi vaø ñaàu buùt bi ñeán löôõi dao caïo, ñaù löûa,
cuùc aùo(41)… Chính löïc löôïng naøy ñaõ laøm cho ngay caû khi neàn kinh teá chính
132
thoáng cuûa Vieät Nam laâm vaøo tình traïng thieáu huït nghieâm troïng, thì xaõ hoäi
vaø daân tình cuõng khoâng ñeán noãi gian nan nhö ôû Cu Ba vaø Baéc Trieàu Tieân
hay ôû Trung Quoác tröôùc Ñaëng Tieåu Bình. Ñieàu naøy goùp phaàn giaûi thích taïi
sao söï chuyeån ñoåi ôû Vieät Nam dieãn ra thuaän lôïi hôn, eâm thaám hôn.
Laïi cuõng vì kinh teá tö nhaân, kinh teá thò tröôøng ôû Vieät Nam laø nhöõng yeáu
toá caùi ñaõ coù saün, neân khi ñöôïc hôïp phaùp hoùa, noù bung ra vaø phaùt trieån raát
maïnh. Coù theå noùi ñoåi môùi ôû Vieät Nam khoâng chæ laø söï taïo döïng caùi môùi,
maø trong moät chöøng möïc ñaùng keå laïi laø söï thöøa nhaän, laø hôïp phaùp hoùa caùi
baát hôïp phaùp ñaõ vaø ñang toàn taïi.
Thöù ba, ñoät phaù laø moät quaù trình vöøa ñi vöøa môû ñöôøng. Moãi böôùc ñoät
phaù laø moät böôùc saùng toû ra con ñöôøng ñi tieáp, cuoái cuøng tôùi ñoåi môùi toaøn
cuïc. Muïc tieâu ban ñaàu cuûa nhöõng muõi ñoät phaù khoâng phaûi laø ñi tôùi cô cheá
thò tröôøng, maø chæ laø thaùo gôõ nhöõng aùch taéc cuûa moâ hình kinh teá cuõ, ñieàu
chænh nhöõng baát hôïp lyù cuûa noù nhaèm hoaøn thieän noù hôn. Nhöng moãi böôùc
hoaøn thieän laïi laø moät böôùc nhích xa moâ hình ñoù vaø cuoái cuøng, khi ñaõ ñaët
chaân leân moät beán bôø môùi roài, môùi vôõ nheõ ra raèng cô cheá thò tröôøng laø caùi
ñaõ ñöôïc löïa choïn. Coù theå so saùnh ñöôïc chaêng caùi loä trình naøy vôùi vieäc
Christoph Colomb ñi tôùi Chaâu Myõ treân ñöôøng tìm kieám xöù AÁn Ñoä?
Coù leõ cuõng chính vì theá neân ôû Vieät Nam khoù coù theå noùi ñöôïc ai laø toång
coâng trình sö cuûa coâng cuoäc ñoåi môùi, vì thöïc ra khoâng coù moät toång sô ñoà
ñöôïc thieát keá ngay töø ñaàu cho loä trình ñoù. Con ñöôøng chuyeån ñoåi ôû Vieät
Nam laø loaïi ñöôøng môû cöù ñi thì môùi thaønh ñöôøng.
Thöù tö, phaù raøo khoâng phaûi bao giôø cuõng chæ laø söï xung ñoät giöõa ngöôøi
laäp neân haøng raøo vaø ngöôøi phaù raøo. Coù nhieàu nhaø nghieân cöùu nöôùc ngoaøi
cho raèng phaù raøo ôû Vieät Nam laø vieäc cuûa nhaân daân vaø cô sôû, coøn döïng leân
haøng raøo vaø baûo veä noù laø vieäc cuûa Trung öông. Nhaân daân vaø cô sôû thì naêng
ñoäng vaø caáp tieán hôn, coøn Trung öông thì trì treä vaø baûo thuû hôn(42)… Caùch
giaûi thích nhö vaäy gioáng nhö moät kòch baûn veà Vieät Nam hôn laø moät lòch söû
cuûa Vieät Nam.
Nhö treân ñaõ noùi, phaù raøo ôû Vieät Nam laø söï böùc xuùc chung cuûa xaõ hoäi.
Noù chín daàn trong nhaän thöùc, trong nhu caàu vaø trong khaû naêng cuûa neàn
kinh teá. Noù coù theå sôùm hôn ôû choã naøy, ôû ngöôøi naøy, coù theå chaäm hôn ôû
choã kia, ôû ngöôøi kia. Thaäm chí ngay ôû moät con ngöôøi, veà maët naøy thì raát
haêng haùi ñoøi caûi caùch, nhöng veà maët khaùc thì laïi raát baûo thuû. Trong giai
ñoaïn ñaàu, hieän töôïng naøy laø thöôøng tình vaø raát phoå bieán. Ñoù chính laø veû
ñeïp cuûa lòch söû, cuûa caây ñôøi.
Ñoät phaù ôû Vieät Nam khoâng phaûi laø söï xung ñoät giöõa treân vaø döôùi, giöõa
nhöõng ngöôøi baûo veä chuû nghóa xaõ hoäi vaø nhöõng ngöôøi choáng chuû nghóa xaõ
hoäi, giöõa phaùi theo Ñaûng vaø phaùi choáng Ñaûng, trong nhöõng muõi ñoät phaù ôû
Vieät Nam, coù söï ñoàng thuaän cao veà tinh thaàn, veà löông taâm cuûa laõnh ñaïo,
cuûa giôùi nghieân cöùu, cuûa cô sôû kinh teá. Khoâng ai trong soá nhöõng ngöôøi tieán
133
haønh ñoät phaù laïi coù yù ñoà choáng Ñaûng vaø thuû tieâu chuû nghóa xaõ hoäi. Ngöôïc
laïi, chính vì tinh thaàn traùch nhieäm vôùi söï nghieäp cuûa caùch maïng maø hoï ñaõ
coáng hieán troïn ñôøi, vì lo cho daân, lo cho nöôùc, lo cho kinh teá phaùt trieån…
neân hoï quyeát taâm tìm toøi thaùo gôõ. Vôùi tinh thaàn ñoù thì thaùo gôõ khoâng gaây
ñoå vôõ, naêng ñoäng khoâng daãn tôùi hoãn loaïn, laøm traùi quy ñònh nhöng khoâng
maát tính toå chöùc.
Cuõng chính vì tính chaát ñoàng tieàn vaø ñoàng thuaän ñoù neân tuy ñoät phaù
laø vieäc tìm ñöôøng vaø môû ñöôøng, nhöng khoâng phaûi laø moãi ngöôøi ñi moät
ngaû, ñeå daãn tôùi caûnh “tan ñaøn xeû ngheù”, chia naêm xeû baûy nhö ôû nhieàu
nöôùc XHCN khaùc. Duø coù yù kieán khaùc nhau, löïa choïn khaùc nhau, nhöng
vaãn xieát chaët tay nhau trong moät ñoäi hình. Nhöõng söï khaùc nhau ñöôïc
giaûi quyeát khoâng phaûi baèng caùch chia reõ vaø ñoái laäp vôùi nhau, maø baèng
caùch chôø ñôïi, thuyeát phuïc, roài töøng böôùc khaéc phuïc daàn nhöõng khaùc
bieät. Moãi böôùc ñoät phaù laø moät böôùc theâm ñoàng thuaän, ñi tôùi thoáng nhaát
treân toaøn cuïc. Trong ñoù coù theå chính ngöôøi laäp ra haøng raøo laïi ñoàng
thuaän vôùi vieäc deïp boû noù ñi, coøn nhöõng ngöôøi phaù raøo thì töø choã bò “huyùt
coøi” coù theå ñöôïc giao cho “caàm coøi”. Ngöôïc laïi, nhöõng ngöôøi “caàm coøi”
naøo coøn khö khö vôùi cô cheá cuõ vaø gaây aùch taéc cho nhöõng thaùo gôõ, thì
chính hoï laïi bò “huyùt coøi”. Nhöng ñaây cuõng khoâng phaûi laø söï thanh tröøng
naëng neà nhö ôû nhieàu nöôùc khaùc, maø thöôøng laø duøng nhöõng hình thöùc
nheï nhaøng hôïp lyù hôn, nhö thuyeân chuyeån coâng taùc khaùc, töùc laø chæ phaûi
giao “coøi” cho ngöôøi khaùc thoâi(43).
Thöù naêm, noùi tôùi söï ñoàng thuaän trong nhöõng böôùc ñoät phaù khoâng coù
nghóa raèng ñaây laø moät quaù trình trôn tru, eâm aû. Ngöôïc laïi, ñaây laø quaù trình
loät xaùc, töï phuû ñònh mình, neân ñaõ coù bieát bao giaèng co, traên trôû giöõa moät
beân laø nhöõng nguyeân taéc cuõ kyõ nhöng thieâng lieâng, moät beân laø lôïi ích cuûa
xaõ hoäi, cuûa nhaân daân, cuûa cô sôû. Laøm theá naøo giöõ ñöôïc troïn veïn caû hai yeâu
caàu ñoù? Caû nhöõng löïc ñaåy vaø caû nhöõng löïc keùo ñeàu coù chung moät lo laéng
laø laøm sao thaùo gôõ nhöng vaãn giöõ ñöôïc oån ñònh, laøm sao oån ñònh nhöng
khoâng aùch taéc. Cuõng vì theá, nhöõng böôùc ñoät phaù luoân luoân ñöôïc ñaén ño,
theo doõi, ñieàu chænh. Coù khi laø nhaân roäng, ñaåy tôùi, coù khi laø taïm döøng, tìm
nhöõng giaûi phaùp khaùc. treân con ñöôøng ñoù, ñaõ coù khoâng ít nhöõng sai laàm,
nhöõng thaát baïi, nhöõng vaáp vaùp, nhöõng traû giaù vaø maát maùt.
Thieát nghó cuõng neân nhaán maïnh theâm moät ñaëc ñieåm raát ñaëc saéc cuûa
Vieät Nam laø haàu heát nhöõng ngöôøi tieán haønh ñoät phaù treân nhöõng muõi heä
troïng nhaát ñeàu ñaõ töøng laø nhöõng chieán só caùch maïng kieân cöôøng. Ñoù laø
nhöõng con ngöôøi nhö Voõ Vaên Kieät, Saùu Hôn, Nguyeãn Vaên Chính, Ba Thi..
ñaõ bao naêm laên loän trong maùu löûa cuûa cuoäc khaùng chieán choáng Myõ. Ñoù laø
Ñoaøn Duy Thaønh töøng noåi tieáng duõng caûm vaø kieân cöôøng taïi nhaø tuø Coân
Ñaûo… Vôùi nhöõng con ngöôøi nhö theá, khoù ai coù theå nghi ngôø veà laäp tröôøng
vaø phaåm chaát cuûa hoï. Neáu khoâng coù nhöõng “buøa hoä meänh” nhö theá, cuõng
khoù coù theå ñoät phaù thaønh coâng.
134
Nhö vaäy, coù theå noùi raèng, söï nghieäp caùch maïng vaø khaùng chieán khoâng
chæ ñeå laïi cho Vieät Nam moät neàn ñoäc laäp, maø quaù khöù anh huøng aáy coøn
chuaån bò cho nöôùc Vieät Nam sau giaûi phoùng caû nhöõng hieäp só, laãn nhöõng
boä “aùo giaùp” ñeå hoï ñoät phaù vaøo töông lai.
Thöù saùu, thôøi kyø ñoät phaù coøn coù moät yù nghóa raát quan troïng nöõa laø noù
chuaån bò nhöõng ñieàu kieän cho quaù trình ñoåi môùi sau naøy: chuaån bò con
ngöôøi vaø kinh nghieäm, chuaån bò veà phong caùch, veà tö duy, veà kieán thöùc…
ñeå ñeán thôøi kyø ñoåi môùi, Vieät Nam ñaõ coù theå vöõng tin raèng, con ñöôøng naøy
laø con ñöôøng an toaøn. khoâng nhöõng khoâng ñoå vôõ, khoâng maát chuû nghóa xaõ
hoäi, maø laïi taïo cô sôû vaø nhöõng ñieàu kieän kinh teá cho söï oån ñònh. Ñoù laø
moät trong nhöõng ñaëc ñieåm raát ñaëc tröng cuûa coâng cuoäc ñoåi môùi ôû Vieät Nam.
CHUÙ THÍCH
1. C. Maùc, Goùp phaàn pheâ phaùn khoa hoïc chính trò, 1859. Maùc - AÊng-ghen Tuyeån taäp (6 taäp). Nxb
Söï thaät, 1981, taäp 2, tr. 638.
2. Baùo caùo taïi Ñaïi hoäi laàn thöù IV Quoác teá Coäng saûn, ngaøy 13-11-1922. Leânin toaøn taäp, Nxb Tieán
boä, Matxcôva, Baûn tieáng Vieät, 1978, tr. 45, tr. 325-326.
3. Thaø ít maø toát. Leânin toaøn taäp, Sñd, tr. 45, tr. 458.
4. Thö göûi Molotov ñeå chuyeån cho toaøn theå Boä Chính trò, Leânin toaøn taäp, Sñd, tr. 45, 53.
5. Baøn veà ñeà cöông ruoäng ñaát, Leânin toaøn taäp, Sñd, tr. 44, 344.
6. Nhöõng trang nhaät kyù, ngaøy 2 thaùng Gieâng naêm 1923, Leânin toaøn taäp, Sñd, tr. 45, 419.
7. Baùo caùo taïi Ñaïi hoäi XI - Ñaûng coäng saûn Nga, Leânin toaøn taäp, Sñd taäp 45, tr. 143.
8. Dieãn vaên ñoïc taïi Hoäi nghò laàn thöù VII Ñaûng boä Matxcôva, ngaøy 29-10-1921, Leânin toaøn taäp,
taäp 44, Sñd, tr. 269.
9. Baøn veà taùc duïng cuûa vaøng… Leânin toaøn taäp, Sñd, taäp 44, tr. 275.
10. Baùo caùo taïi Ñaïi hoäi laàn thöù IX caùc Xoâ Vieát toaøn Nga, Leânin toaøn taäp, Sñd, taäp 44, tr. 413.
12. Baùo caùo taïi Ñaïi hoäi XI Ñaûng Coäng saûn Nga, Leânin toaøn taäp, Sñd, taäp 45, tr. 95.
14. Baùo caùo taïi Ñaïi hoäi XI Ñaûng Coäng saûn Nga, Leânin toaøn taäp, Sñd, taäp 45, tr. 134.
15. Traàn Ñöùc, Hôïp taùc trong noâng thoân xöa vaø nay, Nxb Noâng nghieäp, 1994.
16. Nghò quyeát soá 68 NQ-TW “Veà moät soá vaán ñeà quaûn lyù lao ñoäng noâng nghieäp trong hôïp taùc xaõ
hieän nay”, do oâng Traàn Quoác Phi, Phoù Bí thö Tænh uûy kyù ngaøy 10 thaùng 9 naêm 1966.
17. Thoâng tri soá 224 TT-TÖ cuûa Ban Bí thö trung öông ñaûng veà vieäc chaán chænh coâng taùc ba khoaùn
vaø quaûn lyù ruoäng ñaát cuûa HTX noâng nghieäp ôû moät soá ñòa phöông, do oâng Leâ Vaên Löông kyù
ngaøy 12 thaùng 12 naêm 1968.
18. Nguyeãn Duy Kyû, Moät soá yù kieán veà giaù mua noâng saûn, taïp chí Nghieân cöùu Khoa hoïc, Soá 9,1962.
19. Nguyeãn Thöôïng Hoøa, YÙ kieán veà vaán ñeà giaù caû ôû mieàn Baéc, taïp chí Hoïc taäp, soá 5 naêm 1964.
21. Buøi Coâng Tröøng, Phaùt huy öu theá cuûa neàn noâng nghieäp nhieät ñôùi Vieät Nam goùp phaàn ñaåy maïnh
coâng nghieäp hoùa xaõ hoäi chuû nghóa. Taïp chí Nghieân cöùu kinh teá, soá 13, 1963, ñaõ in, nhöng
khoâng löu haønh roäng.
22. Döï thaûo ñeà cöông baùo caùo coâng taùc ngoaïi hoái 1971. Daãn trong Lòch söû Ngaân haøng Ngoaïi thöông
Vieät Nam 1963-2003. Nxb Chính trò quoác gia, 4-2003, tr. 83-84.
23. Ñaëng Phong, Lòch söû Ngaân haøng Vieät Nam. Nxb. Chính trò quoác gia, Haø Noäi 2003, tr.115.
135
24. Baùo caùo trình Boä Chính trò cuûa UÛy ban Khoa hoïc nhaø nöôùc naêm 1979.
25. Taùc giaû ghi cheùp trong dòp thaùp tuøng Boä tröôûng Traàn Phöông ñi khaûo saùt xí nghieäp keå treân.
26. Ñaûng Coäng saûn Vieät Nam, Vaên kieän Hoäi nghò Trung öông laàn thöù 6, khoùa IV. Nxb Söï Thaät, 1979.
27. - Baøi phaùt bieåu cuûa ñoàng chí Leâ Duaån khai maïc Hoäi nghò laàn thöù VI cuûa Ban Chaáp haønh trung
öông ngaøy 27 thaùng 8 naêm 1979.
- Baøi phaùt bieåu cuûa ñoàng chí Leâ Duaån keát luaän Hoäi nghò laàn thöù VI, ngaøy 7 thaùng 8 naêm 1979.
- Ñeà cöông giôùi thieäu Nghò quyeát hoäi nghò Trung öông laàn thöù VI Veà tình hình vaø nhieäm vuï
caáp baùch, do Uyû vieân Boä Chính trò Toá Höõu trình baøy taïi Hoäi nghò caùn boä do Trung öông trieäu
taäp ngaøy 3 thaùng 10 naêm 1979.
28. Phoûng vaán oâng Ñoaøn Duy Thaønh ngaøy 14 thaùng 5 naêm 1996 taïi truï sôû Phoøng Coâng nghieäp vaø
Thöông maïi Vieät Nam, Haø Noäi.
29. Vaên kieän cuûa Ñaûng boä Haûi Phoøng, soá 4/BC-TÖ, “Baùo caùo toång keát phong traøo hôïp taùc hoùa
noâng nghieäp ngoaïi thaønh Haûi Phoøng”.
- Nghò quyeát soá 05/NQ-HU cuûa Huyeän uûy Ñoà Sôn “Veà coâng taùc thu hoaïch vuï chieâm vaø böôùc
vaøo laøm vuï muøa 1980”.
30. Höõu Thoï, “Nhôù Hoäi nghò Coân Sôn”, trong hoài kyù Nhôù moät thôøi laøm baùo Nhaân Daân. Nxb Chính
trò Quoác gia, Haø Noäi 1996, tr. 159-169.
31. Cao Tuaán Phong. Deät Thaønh Coâng ñôn vò khôi doøng cho ñoåi môùi. Taïp chí Xöa vaø Nay, 5-2004,
tr. 28, 29.
32. Traàn Ñình Buùt, Xí nghieäp ñaùnh caù Coân ñaûo Vuõng Taøu. Nxb Thaønh phoá Hoà Chí Minh, 1982, tr.
34-36.
33. Ñaëng Phong vaø Phaïm Thanh Giang, Quaù trình chuyeån ñoåi ôû coâng ty xe khaùch Mieàn Ñoâng thaønh
phoá Hoà Chí Minh (1976-1996). AVPR 8-1996.
34. Lòch söû Ngaân haøng Ngoaïi thöông Vieät Nam. Sñd, tr. 216.
35. Chuyeän keå veà chò Ba Thi, nöõ anh huøng lao ñoäng, Ban Tuyeân giaùo Tænh uûy Cöûu Long xuaát baûn,
TP. HCM, 1992.
36. Quyeát ñònh soá 03/ÑB cuûa thöôøng vuï Tænh uûy Long An ngaøy 27-6-1980.
- Baùo caùo ba naêm caûi tieán coâng taùc phaân phoái löu thoâng cuûa Tænh uûy Long An, thaùng 12/ 1983.
37. Tænh uûy Long An, Quyeát ñònh soá 03/ÑB cuûa thöôøng vuï Tænh uûy Long An ngaøy 27-6-1980.
38. Coâng baùo naêm 1980, tr. 58.
39. Coâng baùo naêm 1981, tr. 17.
40. ÔÛ Trung Quoác ngöôøi ta thöôøng nghe noùi ñeán vuï An Huy. Thöïc ra An Huy laø moät gôïi môû cho
chính saùch hôn laø moät söï ñoät phaù veà kinh teá. Vaøo naêm 1978 ôû An Huy maát muøa naëng. Noâng
daân coâng xaõ xin pheùp ñöôïc taïm gieo troàng moät vuï hoa maøu ñeå cöùu ñoùi. Vuï ñoù thaønh coâng
vaø ñaõ gôïi môû cho Trung öông ñi ñeán quyeát ñònh aùp duïng cô cheá khoaùn.
- Leâ Höõu Taàng, Nghieân cöùu so saùnh ñoåi môùi kinh teá ôû Vieät Nam vaø caûi caùch Kinh teá ôû Trung
Quoác, Nxb Chính trò quoác gia, Haø Noäi, 2003.
- Beenediet J. Tria Kerkvliet, Anita Chan vaø Jonathan Unger, So saùnh caûi caùch Trung Quoác vaø
Vieät Nam: Lôøi giôùi thieäu.
41. Malanie Beresford vaø Ñaëng Phong, Economic tradition in Vietnam. Edward Elgar Publishing,
New York, 1999.
42. Adam Fforde, Stefan de Vylder, Töø keá hoaïch ñeán thò tröôøng- Söï chuyeån ñoåi kinh teá ôû Vieät Nam.
Nxb, Haø Noäi, 1997, tr. 2, 369.
43. Tröôøng hôïp naøy cuõng khoâng nhieàu. Trong ñoù coù theå keå ñeán Ban Noâng nghieäp Trung öông vaø
Uyû ban vaät giaù Nhaø nöôùc.
136
PHUÏ LUÏC
Ñoà thò 1: Cô caáu nhaäp khaåu theo phöông thöùc thanh toaùn (1960 – 1980)
100
87.6 86.1 86.9 89.2
90 82.6 85.2
81.8
80
70
60 52.8
50 47.2
40
30
18.2 17.4
20 12.4 13.9 14.8 13.1
10.8
10
0
1975 1976 1977 1978 1979 1980 1981 1982
Thò tröôøng coù toå chöùc

Thò tröôøng töï do
Nguoàn: Nieân giaùm thoáng keâ 1981. Sñd, tr.. 274.
Ñoà thò 2: Phaàn cuûa vieän trôï trong toång thu ngaân saùch %
120
100 100 100 100
100
80 Vieän
trôï
60 54.9
44.8 Thu
40 34.5 ngaân
28.4 saùch
20
0
1975 1976 1977 1978
Nguoàn: Nieân giaùm thoáng keâ 1979, tr. 129.
137
Ñoà thò 3: Nhaäp khaåu 1976 – 1980 tính theo giaù trò (trieäu USD)
1600
1400
1200
1000
800
Toång soá
600
400
200
0
1976 1977 1978 1979
Naêm 1976: 1024.1 Naêm 1977: 1218.4 Naêm 1978: 1303.2 Naêm 1979: 1526.1
Ñoà thò 4: Nhaäp khaåu 1976 – 1980 veà hieän vaät
1976 1980
120
100 100 100 100 100 100 100 100 100
100
80 77
72
65
61
60
48
45 42
40 32
20 14
0
Thieát bò maùy
Phaân boùn
Kim loaïi
Xi maêng
Than ñaù
Nhoâm
Ñoàng
Xaêng
138
Ñoà thò 5: Möùc thöïc hieän keá hoaïch 5 naêm 1976 -1980 sau 4 naêm. (%)
1979 1980
150
100 100 100 100 100 100 100 100 100 100
100 65 70 61
79
56 57
45 41 42 35
50
0
Löông thöïc
Than
Khu kinh
teá
Khu laâm
nghieäp
Kim loaïi
120
100 100 100 100 100 100 100 100 100 100 100
100
80
60
60 48 50 53
46 42 45 46 41
40
40
21
20
0
Goã
Theùp
Ñöôøng
Haûi saûn
Xaây döïng
Giaù trò
xuaát khaåu
Giaáy
Vaûi
Nhaø ôû
Phaân boùn
Xaây döïng
voán cho
1979 1980
Nguoàn: Baùo caùo trình Boä Chính trò cuûa Uyû ban Khoa hoïc Nhaø nöôùc naêm 1979.
Ñoà thò 6: Thoùc bình quaân kg/ngöôøi
300
250
200
150 242
209 211
100 178 179 179 193
157
50
0
74 75 76 77 78 79 80 81
Nguoàn: Nieân giaùm Thoáng keâ 1985.
139
Ñoà thò 7: Huy ñoäng löông thöïc 1976 -1980 (Trieäu taán)
Caû nöôùc
2.5
2.04
2 1.69
1.59 1.45
1.5
1
0.5
0
1976 1977 1978 1979
2.5 2.04
2 1.69
1.59 1.45
1.5
1
0.5
0
1976 1977 1978 1979
Nguoàn: Nieân giaùm thoáng keâ 1981
Baûng 1: Tyû leä cuûa quoác doanh trong saûn xuaát xaõ hoäi
Tyû leä cuûa quoác doanh Tyû leä taêng tröôûng

trong saûn xuaát xaõ hoäi * trong thôøi kyø khuûng hoaûng**
Tieäp Khaéc 97,0% (1986) -3,1 -14
CHDC Ñöùc 96,5% (1982)
Ba Lan 81,7%(1985) -12,0 -10
Hungari 65,2% (1984) -5,0 -7
Rumani -7,9 -18
Bungari -13,6 -23
*
B. LIPTON – J. SACHS. Reforming Central and Eastern European economies. Initial
results and challenges (World Bank, Washington D.C, September 1991).
**
M.FRY – D.M.NUTI: Monetary and exchange rate policies during Eastern Europ’s
transition. Some lessons from further East.
140
Ñoà thò 8: Giaù trò toång saûn löôïng coâng nghieäp phaân theo thaønh phaàn kinh teá
80 72 72
70 71
67 68
70
60 56 56 55 56 56
50 44 44 45 44 44
40 33 32 30 29 28 28
30
20
10
0
1985 1986 1987 1988 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995
Quoác doanh Ngoaøi quoác doanh
Nguoàn: Nieân giaùm thoáng keâ1996.
Ñoà thò 9: Cô caáu möùc baùn leû cuûa ngaønh aên uoáng phaân theo thaønh phaàn
kinh teá
100%
80%
60%
40%
20%
0%
1972 1973 1974 1975 1976 1977 1978 1979 1980
Maäu dòch Vay nôï Vieän trôï
Nguoàn: Nieân giaùm thoáng keâ 1983.
141
142
NOÄI LÖÏC VAØ NGOAÏI LÖÏC TRONG QUAÙ TRÌNH PHAÙT TRIEÅN KINH TEÁ
1
NOÄI LÖÏC VAØ NGOAÏI LÖÏC TRONG
QUAÙ TRÌNH PHAÙT TRIEÅN KINH TEÁ
Traàn Vaên Thoï*
MÔÛ ÑAÀU
Töø nhöõng naêm cuoái theá kyû XX, vaán ñeà phaùt huy noäi löïc ñöôïc noùi ñeán
nhieàu taïi Vieät Nam. Toâi cuõng cho raèng tröôùc traøo löu toaøn caàu hoaù ngaøy
caøng maïnh, ñaët vaán ñeà taêng cöôøng vaø phaùt huy noäi löïc ñeå chuû ñoäng phaùt
trieån trong oån ñònh laø caàn thieát. Tuy nhieân cho ñeán nay vaán ñeà naøy môùi
ñöôïc baøn chung chung, chöa ñöôïc phaân tích moät caùch khoa hoïc neân chöa
ñöa ra ñöôïc nhöõng keát luaän coù theå tham khaûo cho vieäc ñaët ra chính saùch,
chieán löôïc caàn thieát. Moät ñæeåm quan troïng nöõa cuõng chöa ñöôïc baøn ñeán
moät caùch coù heä thoáng, chöa ñöôïc phaân tích, ñaùnh giaù laø söï quan heä giöõa
noäi löïc vaø ngoaïi löïc. Coù theå coù nhieàu truôøng hôïp ngoaïi löïc goùp phaàn laøm
maïnh noäi löïc. Do ñoù, seõ laø khoâng khoân ngoan neáu khoâng taän duïng ngoaïi
löïc ñeå ñaåy nhanh quaù trình phaùt trieån kinh teá. Ngoaïi löïc neân ñöôïc keát hôïp
vôùi noäi löïc nhö theá naøo ñeå phaùt trieån nhanh vaø beàn vöõng?
Baøi vieát naøy xoay quanh vaán ñeà voán, coâng ngheä vaø tri thöùc quaûn lyù,
kinh doanh ñeå phaân tích chuû ñeà laøm sao keát hôïp coù hieäu quaû giöõa noäi löïc
vaø ngoaïi löïc. Tri thöùc quaûn lyù vaø naêng löïc kinh doanh coù theå goïi chung laø
nguoàn löïc kinh doanh (managerial resources). Nguoàn voán (capital
resources), coâng ngheä vaø nguoàn löïc kinh doanh laø nhöõng bieåu hieän cuï theå
cuûa töø löïc trong noäi löïc vaø ngoaïi löïc. Caùc nguoàn löïc naøy ñöôïc vaän duïng
qua hoaït ñoäng cuûa caùc doanh nghieäp. Do ñoù, noäi löïc vaø ngoaïi löïc vöøa coù
theå ñöôïc ñaùnh giaù treân bình dieän vó moâ (vò trí cuûa hai nguoàn löïc trong neàn
kinh teá quoác daân) vöøa coù theå ñöôïc ñaùnh giaù qua keát quaû hoaït ñoäng cuûa
doanh nghieäp coù voán trong nöôùc vaø doanh nghieäp coù voán ñaàu tö cuûa nöôùc
ngoaøi (döôùi ñaây seõ ñöôïc goïi laø doanh nghieäp FDI –foreign direct invest-
ment). Nhöng hai loaïi doanh nghieäp naøy khoâng phaûi luùc naøo cuõng hoaït
ñoäng ñoäc laäp maø boå sung nhau trong nhieàu truôøng hôïp, ñaëc bieät laø neáu coù
chính saùch, chieán löôïc ñuùng ñaén seõ phaùt sinh taùc ñoäng tích cöïc töø doanh
nghieäp FDI ñeán doanh nghieäp voán trong nöôùc.
* Giaùo sö, Ñaïi hoïc Waseda. Nhaät Baûn.
142
Taïi Vieät Nam, dö luaän xaõ hoäi vaø caùc nhaø soan thaûo chính saùch chöa
hieåu ñuùng vai troø cuûa ngoaïi löïc trong tröôøng hôïp naøy neân moâi truôøng FDI
chaäm ñöôïc caûi thieän vaø chöa coù söï taùc ñoäng tích cöïc töø doanh nghieäp FDI
ñeán doanh nghieäp voán trong nöôùc(1). Baøi vieát naøy seõ ñaùnh giaù vai troø cuûa
FDI treân bình dieän vó moâ cuûa kinh teá Vieät Nam vaø seõ phaân tích, ñaùnh giaù
vai troø cuûa doanh nghieäp FDI taïi Vieät Nam trong söï quan heä hoã töông vôùi
caùc doanh nghieäp voán trong nöôùc. Baøi vieát seõ giôùi haïn vaán ñeà trong ngaønh
coâng nghieäp cheá bieán laø ngaønh maø doanh nghieäp FDI ñoùng vai troø quan
troïng, vaø cuõng laø ngaønh Vieät Nam seõ ñaåy maïnh phaùt trieån trong chieán löôïc
coâng nghieäp hoaù, hieän ñaïi hoaù. Trong phaàn döôùi ñaây, Muïc I seõ baøn veà caùc
khaùi nieäm, caùc khung phaân tích chính lieân quan ñeá noäi löc vaø ngoaïi löïc,
trong ñoù ñaëc bieät ñöa ra moät phöông phaùp luaän ñeå phaân tích söï lieân quan
giöõa doanh nghieäp voán trong nöôùc vaø doanh nghieäp FDI, vaø ñeà khôûi moät
söï lieân keát (linkage) hieäu quaû giöõa hai loaïi hình doanh nghieäp. Muïc II ñaùnh
giaù toång quaùt veà keát quaû du nhaäp FDI cuûa Vieät Nam trong thôøi gian qua
(1988-2003). Muïc III seõ trình baøy caùi nhìn toång quaùt veà vò trí cuûa doanh
nghieäp FDI, doanh nghieäp nhaø nöôùc vaø doanh nghieäp tö nhaân taïi Vieät Nam
vaø phaân tích hai tröôøng hôïp cuï theå (ngaønh may maëc vaø ngaønh xe maùy) ñeå
xem chi tieát hôn veà quan heä giöõa noäi löïc vaø ngoaïi löïc taïi Vieät Nam. Cuoái
cuøng, phaàn keát luaän seõ ñeà xuaát maáy yù kieán veà maët chính saùch ñeå Vieät Nam
taän duïng hieäu quaû hôn nguoàn löïc nöôùc ngoaøi.
I. MAÁY KHAÙI NIEÄM ÑEÅ PHAÂN TÍCH NOÄI LÖÏC VAØ NGOAÏI LÖÏC
1. Noäi löïc vaø ngoaïi löïc trong taàm nhìn vó moâ
Noùi cuï theå, nhöõng yeáu toá naøo coù theå bao goàm trong noäi löïc vaø ngoaïi
löïc? Treân phöông dieän phaân tích kinh teá, ñaát ñai, lao ñoäng vaø tö baûn laø
nhöõng yeáu toá saûn xuaát chính, nhöng nhöõng nguoàn löïc (resources) khaùc nhö
coâng ngheä, tri thöùc quaûn lyù, khaû naêng kinh doanh, khaû naêng toå chöùc, v.v.
coøn quan troïng hôn. Ñeå phaân tích ñöôïc, ôû ñaây ta caàn giôùi haïn vaøo nhöõng
nguoàn löc maø noäi löïc vaø ngoaïi löïc coù quan heä maät thieát vôùi nhau, hoaëc boå
sung hoaëc thay theá. Nhöõng nguoàn löïc nhö vaäy coù theå goàm tö baûn, coâng
ngheä, naêng löïc quaûn lyù, kinh doanh. Cuøng vôùi voán vaø coâng ngheä, naêng löïc
quaûn lyù vaø khaû naêng kinh doanh laø nhöõng yeáu toá quyeát ñònh söùc caïnh tranh
cuûa doanh nghieäp vaø ñöôïc goïi chung laø nguoàn löïc kinh doanh (manageri-
al resources). Nhö vaäy, voán, coâng ngheä vaø nguoàn löïc kinh doanh laø 3 yeáu
toá quan troïng ñeå kinh teá phaùt trieån vaø cuõng laø nhöõng yeáu toá nhìn ñöôïc caû
hai maët noäi löïc vaø ngoaïi löïc.
Moät nöôùc ôû trình ñoä phaùt trieån coøn thaáp, khaû naêng tieát kieäm haïn cheá
khoâng ñaùp öùng ñuû nhu caàu ñaàu tö. Neáu haïn cheá nhu caàu ñaàu tö ôû möùc tieát
kieäm cho pheùp thì kinh teá taêng tröôûng chaäm. Ñeå nhanh choùng caát caùnh,
phaûi baûo ñaûm moät tæ leä ñaàu tö cao. Khoaûng cheânh leäch giöõa tieát kieäm vaø
ñaàu tö (saving/investment gap) naøy ñöôïc buø ñaép baèng nguoàn voán nöôùc
143
ngoaøi. ÔÛ ñaây phaùt sinh vaán ñeà noäi löïc vaø ngoaïi löïc: Voán nöôùc ngoaøi neân
ñöôïc duøng nhö theá naøo vaø ñaâu laø möùc ñoä coù theå chaáp nhaän ñöôïc? Voán nöôùc
ngoaøi coù theå ñöôïc du nhaäp qua caùc keânh sau: (1) Vay theo hình thöùc voán
öu ñaõi cuûa Chính phuû nöôùc ngoaøi (ODA), (2) vay thöông maïi, (3) ñaàu tö
tröïc tieáp töø doanh nghieäp nöôùc ngoaøi (FDI), (4) caùc keânh khaùc. Caùc keânh
(1) vaø (2) phaùt sinh nôï phaûi traû trong töông lai neân phaûi duøng ngoaïi löïc naøy
moät caùch coù hieäu quaû vaø phaûi vay trong moät giôùi haïn coù theå traû ñöôïc nôï
trong töông lai(2). FDI laø keânh du nhaäp tö baûn khoâng phaùt sinh nôï.
Coâng ngheä laø nguoàn löïc phaûi ñöôïc xaây döïng laâu daøi neân neáu chæ döïa
vaøo noäi löïc thì quaù trình phaùt trieån quaù chaäm. Trong lòch söû kinh teá, tröø
Anh laø nöôùc coâng nghieäp hieän ñaïi ñaàu tieân, haàu nhö nöôùc naøo cuõng tìm
caùch du nhaäp coâng ngheä töø nöôùc tieân tieán hôn mình ñeå phaùt trieån nhanh.
Du nhaäp coâng ngheä nöôùc ngoaøi coù caùc keânh sau: (1) Hôïp ñoàng mua coâng
ngheä (licensing agreement), (2) FDI, (3) Caùc hình thaùi khaùc nhö BOT
(Build-Operation-Transfer), OEM (Original Equipment Manufacturing), uyû
thaùc saûn xuaát (contractual production)(3). Trong caùc keânh naøy, (1) vaø (2)
phoå bieán nhaát.
Nguoàn löïc kinh doanh ñöôïc du nhaäp chuû yeáu qua keânh FDI. Tröôùc
chieán tranh theá giôùi thöù II FDI chöa phoå bieán neân coù theå noùi nguoàn löïc
kinh doanh chæ ñöôïc tích luyõ trong noäi boä moãi nöôùc.
Nhö vaäy FDI laø hình thaùi du nhaäp cuøng moät luùc 3 nguoàn löïc: voán, coâng
ngheä vaø naêng löïc kinh doanh. Noùi khaùc ñi, trong tröôøng hôïp FDI, caû 3
nguoàn löïc ñöôïc ñöa vaøo troïn trong moät goùi (package). Kinh nghieäm caùc
nöôùc ñaõ phaùt trieån raát ña daïng. Nhaät Baûn laø nöôùc haàu nhö chæ nhaäp khaåu
coâng ngheä coøn voán vaø nguoàn löïc kinh doanh thì döïa vaøo noäi löïc. Haøn Quoác
(thaäp nieân 1980 trôû veà tröôùc) thì du nhaäp nhieàu voán (baèng ODA vaø vay
thöông maïi) vaø coâng ngheä (chuû yeáu qua hình thöùc hôïp ñoàng) nhöng naêng
löïc kinh doanh baûn xöù ñoùng vai troø chuû ñaïo (Traàn Vaên Thoï 1997, Chöông
6 vaø 8).
FDI ñöa vaøo cuøng moät luùc 3 nguoàn löïc neân hieäu quaû phaùt trieån lôùn hôn
caùc hình thaùi khaùc nhö hôïp ñoàng coâng ngheä hay vay voán thöông maïi. Duø bieát
vaäy, nhieàu nöôùc ñang phaùt trieån trong thaäp nieân 1960 vaø 1970 ñaõ lo ngaïi bò
caùc coâng ty ña quoác gia (MNC, multinational corporations) chi phoái kinh teá.
Chuû nghóa daân toäc vaø phong traøo xaõ hoäi chuû nghóa vaøo thôøi ñoù raát maïnh neân
MNCs bò pheâ phaùn naëng vaø FDI ñöôïc chaáp nhaän nhöng thöôøng xuyeân bò caûnh
giaùc vaø bò haïn cheá baèng nhieàu chính saùch ñoøi hoûi phaûi ñaùp öùng nhieàu yeâu
caàu cuûa nöôùc tieáp nhaän. Trong söï caûnh giaùc MNCs, ñaõ coù yù kieán laø neân chia
leû (unpackage) caùc nguoàn löïc vaø du nhaäp theo nhieàu keânh khaùc nhau (Oman
1984), gioáng nhö kinh nghieäm cuûa Haøn Quoác.
Tuy nhieân, töø giöõa thaäp nieân 1980, cuøng vôùi xu theá toaøn caàu hoaù ngaøy caøng
maïnh, caïnh tranh giöõa caùc nöôùc trong chieán löôïc thu huùt FDI ngaøy caøng gay
144
gaét vì FDI daàn daàn ñöôïc xem laø ñaàu maùy cuûa söï taêng truôûng (engine of growth).
Khoâng keå Singapore hay Hoàng Koâng laø nhöõng neàn kinh teá môû, qui moâ nhoû
neân FDI coù vai troø lôùn, nhöõng nöôùc lôùn hôn nhö Thaùi Lan, Malaysia töø khoaûng
1985 vaø Trung Quoác töø thaäp nieân 1990 ñaõ thaønh coâng trong chieán löôïc tích cöïc
duøng FDI ñeå taêng truôûng cao.
Duø vaäy, taïi moät soá nöôùc trong ñoù coù Vieät Nam vaãn coøn coù thaùi ñoä caûnh
giaùc MNCs, xem vieäc du nhaäp FDI laø chuyeän baát ñaéc dó. Ñieàu naøy phaûn aûnh
trong caùc chính saùch haïn cheá hoaït ñoäng cuûa MNC vaø aùp duïng chính saùch 2
giaù, eùp buoäc ngöôøi nöôùc ngoaøi vaø doanh nghieäp FDI phaûi traû giaù cao cho
nhieàu saûn phaåm vaø dòch vuï nhö ñieän, nöôùc, böu chính vieãn thoâng,.. Caùc nöôùc
naøy rôi vaøo tröôøng hôïp tieán thoaùi löôõng nan (dilemma) vöøa muoán du nhaäp
FDI nhöng laïi sôï bò boùc loät.
Ñeå giaûi quyeát dilemma naøy toâi ñaõ ñeà khôûi chieán löôïc vöøa tích cöïc du
nhaäp FDI vöøa noã löïc tích luyõ noäi löïc ñeå thay theá daàn ngoaïi löïc (voán, coâng
ngheä vaø nguoàn löïc kinh doanh)(4). Noäi dung chieán löôïc naøy coù theå toùm taét
nhö sau: Tuyø theo giai ñoaïn phaùt trieån cuûa moät ngaønh coâng nghieäp, ta neân
phaân chia ñoä phuï thuoäc vaøo ngoaïi löïc thaønh nhieàu möùc ñoä khaùc nhau.
Chieán löôïc thoâng minh laø trong khi trình ñoä saûn xuaát coøn non treû, ta phaûi
bieát tranh thuû ñeán möùc cao nhaát voán, coâng ngheä vaø nguoàn löïc kinh doanh
cuûa MNCs ñeå taêng cöôøng khaû naêng caïnh tranh quoác teá, nhöng sau ñoù, baèng
caùch töï mình tích luyõ caùc nguoàn löïc naøy tieán ñeán giaûm daàn möùc ñoä döïa
vaøo ngoaïi löïc. Hình 1 minh hoaï ñieåm naøy.
Trong hình naøy, truïc tung bieåu thò möùc ñoä döïa vaøo ngoaïi löïc (ño baèng
tæ leä goùp voán, tæ leä cuûa soá caùn boä kyõ thuaät hoaëc caùn boä quaûn lyù nöôùc ngoaøi
trong toång soá,...). Truïc hoaønh bieåu thò thôøi gian, coøn i1, i2, i3,...laø caùc ñöôøng
cong bieåu hieän söï thay ñoåi veà möùc ñoä döïa vaøo ngoaïi löïc. R laø möùc ñoä bình
quaân maø nöôùc naøy coù theå phuï thuoäc vaøo nguoàn löïc beân ngoaøi. Tuyø theo
töøng nöôùc, yù thöùc daân toäc vaø thaùi ñoä ñoái vôùi ngoaïi löïc coù khaùc nhau neân
R cuûa töøng nöôùc cuõng khaùc nhau. Ñieàu quan troïng laø trong baát cöù ngaønh
coâng nghieäp naøo, möùc ñoä döïa vaøo ngoaïi löïc khoâng phaûi luoân giöõ ôû möùc R
nhö nhau maø tuyø töøng giai ñoaïn phaùt trieån, cuûa töøng ngaønh coâng nghieäp
noù coù theå cao hoaëc thaáp hôn R. Nhö vaäy, vieäc keát hôïp giöõa söï khaùc nhau
trong caùc giai ñoaïn phaùt trieån cuûa caùc ngaønh coâng nghieäp vôùi söï khaùc nhau
töông öùng cuûa ñoä phuï thuoäc vaøo ngoaïi löïc, seõ ñem laïi moät con soá trung
bình cuûa toaøn neàn kinh teá (R) veà möùc ñoä döïa vaøo ngoaïi löïc. Ví duï quan
saùt thôøi ñieåm tn ta coù theå hieåu ñöôïc ñieàu ñoù deã daøng.
Laøm sao ñeå tích luyõ caùc nguoàn löïc trong nöôùc ñeå daàn daàn thay theá ñöôïc
ngoaïi löïc? Ñaây laø ñeà taøi lôùn khoâng theå phaân tích heát ôû ñaây. Vieäc tích luyõ
noäi löïc bao goàm taêng tieát kieäm trong nöôùc, khôi daäy tinh thaàn doanh
nghieäp cuûa ngöôøi baûn xöù, ñaåy maïnh giaùo duïc ñaøo taïo theo höôùng cung caáp
ngaøy caøng nhieàu ngöôøi coù naêng löïc quaûn lyù, kinh doanh, v.v... Nhöng trong
caùc bieän phaùp, chính saùch, chieán löôïc tích luyõ noäi löïc coù vaán ñeà taän duïng
145
ngoaïi löïc ñeå tích luyõ noäi löïc. Nghóa laø trong luùc du nhaäp FDI, laøm sao ñaåy
maïnh vieäc chuyeån giao coâng ngheä vaø naêng löïc kinh doanh töø doanh nghieäp
FDI sang doanh nghieäp baûn xöù. Vieäc lieân keát (linkages) giöõa doanh nghieäp
FDI vaø doanh nghieäp goác baûn xöù caøng hieäu quaû, vieäc chuyeån giao coâng
ngheä vaø naêng luïc kinh doanh caøng tích cöïc thì noäi löïc ñöôïc taêng cöôøng.
Phaàn tieáp theo seõ phaân tích ñieåm naøy.
Hình 1: Möùc ñoä döïa vaøo nöôùc ngoaøi vaø chieán löôïc thay theá naêng löïc kinh doanh
% i4
i2 i3
i1
R
0 tn T (thôøi gian)
i: moät ngaønh coâng nghieäp naøo ñoù
2. Chuyeån giao coâng ngheä vaø nguoàn löïc kinh doanh: Lieân keát giöõa ngoaïi löïc vaø
noäi löïc
Vai troø quan troïng maø FDI mang laïi cho nöôùc ñang phaùt trieån laø chuyeån
giao coâng ngheä vaø nguoàn löïc kinh doanh. Coâng ngheä vaø nguoàn löïc kinh
doanh ñöôïc chuyeån giao khoâng giôùi haïn trong ngaønh coù FDI trieån khai maø
coøn qua caùc söï lieân keát haøng doïc (vertical linkages), caùc nguoàn löïc naøy coù
theå chuyeån sang caùc ngaønh khaùc, laøm cho caùc doanh nghieäp ôû caùc ngaønh
ñoù phaùt trieån coù hieäu suaát hôn.
Söï chuyeån giao (transfer) coù 3 loaïi: Chuyeån giao trong noäi boä doanh
nghieäp (intra-firm transfer) laø hình thaùi chuyeån giao giöõa coâng ty ña quoác
gia (MNC) vôùi coâng ty con taïi nöôùc ngoaøi töùc doanh nghieäp FDI. Ñeå hoaït
ñoäng coù hieäu quaû taïi nöôùc ngoaøi, MNCs thöôøng tích cöïc chuyeån giao coâng
ngheä vaø naêng löïc kinh doanh cho xí nghieäp con (ñaøo taïo lao ñoäng baûn
xöù ñeå coù theå söû duïng maùy moùc, caáp quaûn lyù cuõng ñöôïc ñaøo taïo vaø thay
theá daàn ngöôøi nöôùc ngoaøi ñeå giaûm phí toån saûn xuaát). Ñoái vôùi nöôùc tieáp
nhaän FDI, ñeå taêng hieäu quaû naøy, toát nhaát laø khoâng ngöøng caûi thieän, taêng
cöôøng cung caáp ra thò tröôøng caùc nguoàn nhaân löïc caàn thieát. Chính saùch
cöôõng baùch doanh nghieäp FDI duøng ngöôøi baûn xöù chæ laøm moâi tröôøng ñaàu
tö xaáu ñi. Moät vaán ñeà lyù thuù nöõa laø hình thaùi lieân doanh hay 100% voán
nöôùc ngoaøi coù hieäu quaû cao trong vieäc chuyeån giao coâng ngheä vaø naêng
löïc kinh doanh? Chuyeån giao coâng ngheä saûn xuaát thì khoâng coù söï khaùc
146
bieät maáy giöõa hai hình thaùi. Nhöng ñeå ñaåy maïnh chuyeån giao naêng löïc
kinh doanh, roõ raøng laø hình thaùi lieân doanh coù hieäu quaû hôn vì caùc nhaø
quaûn lyù, laõnh ñaïo doanh nghieäp baûn xöù coù cô hoäi hoïc hoûi tröïc tieáp kinh
nghieäm töø ñoái taùc nöôùc ngoaøi(5).
Hình thaùi thöù hai laø chuyeån giao coâng ngheä giöõa doanh nghieäp FDI
vaø doanh nghieäp baûn xöù hoaït ñoäng trong cuøng ngaønh. Ngöôøi quaûn lyù
baûn xöù laøm vieäc trong doanh nghieäp FDI sau khi hoïc hoûi ñöôïc nhieàu
kinh nghieäm coù theå môû coâng ty rieâng caïnh tranh laïi vôùi coâng ty FDI.
Ñoái vôùi doanh nghieäp FDI ñaây laø moät söï toån thaát nhöng ñoái vôùi kinh teá
cuûa nöôùc nhaän FDI thì ñaây laø hieän töôïng toát vì coâng ngheä ñöôïc lan
truyeàn sang toaøn xaõ hoäi goùp phaàn taêng cöôøng noäi löïc. Moät thí duï khaùc
cuûa hình thaùi naøy laø xí nghieäp baûn xöù ñaõ coù saün vaø hoaït ñoäng caïnh tranh
trong cuøng laõnh vöïc vôùi doanh nghieäp FDI coù theå quan saùt, nghieân cöùu
hoaït ñoäng cuûa doanh nghieäp FDI töø ñoù caûi thieän hoaït ñoäng cuûa mình.
Coù theå goïi hình thaùi thöù hai lieân quan ñeán chuyeån giao coâng ngheä vaø
naêng löïc kinh doanh laø söï chuyeån giao haøng ngang giöõa caùc doanh
nghieäp (horizontal inter-firm transfer) vì laø söï chuyeån giao giöõa caùc
doanh nghieäp ñoäc laäp vaø ôû trong cuøng moät ngaønh. Tuy nhieân hình thaùi
naøy coù theå hieåu ñöôïc treân lyù luaän nhöng khoù kieåm chöùng vì khoâng theå
thu thaäp ñöôïc soá lieäu khaùch quan.
Hình thaùi thöù ba laø chuyeån giao haøng doïc giöõa caùc doanh nghieäp (ver-
tical inter-firm transfer) trong ñoù doanh nghieäp FDI chuyeån giao coâng ngheä
vaø naêng löïc kinh doanh sang caùc doanh nghieäp baûn xöù saûn xuaát saûn phaåm
trung gian (ñieån hình laø saûn phaåm coâng nghieäp phuï trôï nhö phuï tuøng, linh
kieän xe maùy) cung caáp cho doanh nghieäp FDI, hoaëc tröôøng hôïp doanh
nghieäp baûn xöù duøng saûn phaåm cuûa doanh nghieäp FDI ñeå saûn xuaát ra thaønh
phaåm cuoái cuøng (chaúng haïn doanh nghieäp baûn xöù duøng nguyeân lieäu chaát
deûo –plastic- do doanh nghieäp FDI cung caáp ñeå saûn xuaát caùc loaïi ñoà duøng
trong nhaø. Trong caû hai tröôøng hôïp, coâng ngheä ñöôïc chuyeån giao töø doanh
nghieäp FDI sang doanh nghieäp baûn xöù, vaø ñaây laø hieäu quaû lan toaû (spill-
over effect) lôùn nhaát, quan troïng nhaát neân caùc nöôùc ñang phaùt trieån ñaëc
bieät quan taâm vaø ñöa ra caùc chính saùch laøm taêng hieäu quaû naøy (Xem UNC-
TAD 2001).
II. ÑAÙNH GIAÙ TOÅNG QUAÙT FDI TAÏI VIEÄT NAM
Töø ñaàu thaäp nieân 1990, kinh teá vó moâ cuûa Vieät Nam ñöôïc oån ñònh,
toác ñoä phaùt trieån kinh teá cuõng leân quyõ ñaïo vaø ôû möùc töông ñoái cao.
Quan heä vôùi Trung Quoác vaø caùc nöôùc khaùc trong khu vöïc ñaõ bình
thöôøng hoaù. Nhaät ñaõ quyeát ñònh vieän trôï trôû laïi (1991) vaø Hoäi nghò caùc
nhaø taøi trôï giuùp Vieät Nam xaây döïng cô sôû haï taàng ñaõ ñöôïc quyeát ñònh
seõ toå chöùc haèng naêm (baét ñaàu naêm 1993). Söï chuyeån bieán thuaän lôïi naøy
cuøng vôùi vò trí ñòa lyù toát, tình hình chính trò, xaõ hoäi oån ñònh vaø moät nöôùc
147
coù daân ñoâng, coù nguoàn lao ñoäng phong phuù ñaõ laøm cho Vieät Nam trôû
thaønh moâi tröôøng ñaàu tö nhieàu tieàm naêng. Theo keát quaû thaêm doø haèng
naêm veà keá hoaïch ñaàu tö nöôùc ngoaøi cuûa vaøi ngaøn doanh nghieäp lôùn
Nhaät Baûn do Ngaân haøng hôïp taùc quoác teá Nhaät Baûn (JBIC) thöïc hieän,
Vieät Nam ñaõ sôùm trôû thaønh moät trong nhöõng moâi tröôøng maø doanh
nghieäp Nhaät chuù yù. Vieät Nam xeáp thöù 5 trong laàn thaêm doø naêm 1992.
Naêm 1993 Vieät Nam ôû vò trí thöù 4 vaø trong 2 naêm lieân tieáp sau ñoù ñaõ
vöôn leân vò trí thöù 2. Töø naêm 1996 vò trí cuûa Vieät Nam giaûm nhöng haàu
nhö naêm naøo cuõng naèm trong 5 nöôùc ñöôïc doanh nghieäp Nhaät ñaùnh giaù
cao veà tieàm naêng.
Vieät Nam tieáp tuïc ñöôïc nöôùc ngoaøi ñaùnh giaù cao veà tieàm naêng nhöng
doøng chaûy FDI vaøo Vieät Nam töø nöûa sau thaäp nieân 1990 ñaõ giaûm nhanh vaø
hieän nay cuõng chöa hoài phuïc (Xem Hình 2). Tuy caùc yeáu toá veà kinh teá vó
moâ, veà daân soá, lao ñoäng, veà vò trò ñòa lyù vaãn thuaän lôïi nhöng chính saùch
lieân quan ñeán FDI cuûa Vieät Nam chöa oån ñònh, thieáu nhaát quaùn, hay thay
ñoåi vaø chöa coù chieán löôïc phaùt trieån coâng nghieäp laâu daøi. Ñeán naêm 2000,
Vieät Nam môùi söûa ñoåi Luaät ñaàu tö nöôùc ngoaøi theo höôùng caïnh tranh ñöôïc
vôùi caùc nöôùc chung quanh. Hôn nöõa, vieäc vaän duïng luaät vaøo vieäc quaûn lyù
thöïc teá vaãn chöa coù hieäu quaû.
Baûng 1 cho thaáy vò trí cuûa FDI trong caùc chæ tieâu cuûa kinh teá Vieät
Nam. So vôùi kinh nghieäm caùc nöôùc chaâu AÙ khaùc, vò trí naøy khaù cao.
Chaúng haïn tæ troïng cuûa FDI trong toång ñaàu tö cuûa Vieät Nam xaáp xæ vôùi
Malaysia vaø cao hôn Thaùi Lan nhieàu (trong giai ñoaïn 1988-93, xem Baûng
2). So vôùi Trung Quoác nhöõng naêm gaàn ñaây thì con soá cuûa Vieät Nam
cuõng cao hôn.
Tuy ôû möùc cao trong toång ñaàu tö, FDI ôû Vieät Nam vaãn coøn ít neáu xeùt
treân moät soá chæ tieâu khaùc. Baûng 3 so saùnh Vieät Nam vôùi Trung Quoác noùi
chung vaø tænh Quaûng Ñoâng (moät tænh coù nhieàu ñieàu kieän nhö daân soá,
vò trí ñòa lyù gioáng Vieät Nam) noùi rieâng. FDI tính treân ñaàu nguôøi ôû Vieät
Nam chæ baèng 60% cuûa nöôùc Trung Quoác roäng lôùn vôùi soá daân 1,3 tæ vaø
chæ baèng 13% cuûa tænh Quaûng Ñoâng. Nhö Baûng 3 cho thaáy, FDI coù töông
quan maät thieát vôùi caùc chæ tieâu veà thaønh quaû phaùt trieån nhö GDP treân
ñaàu ngöôøi vaø kim ngaïch xuaát khaåu haøng coâng nghieäp. Töø nhaän xeùt naøy,
coù theå noùi tæ leä cuûa FDI trong toång ñaàu tö ôû Vieät Nam cao laø vì ñaàu tö
voán trong nöôùc (noäi löïc) coøn quaù ít. Vieät Nam caàn huy ñoäng voán trong
daân, caûi thieän moâi tröôøng ñaàu tö cho daân doanh hôn nöõa ñeå taêng noäi
löïc. Toùm laïi, tæ leä khaù cao cuûa FDI khoâng coù nghóa laø Vieät Nam khoâng
caàn ngoaïi löïc nhieàu hôn maø vaán ñeà ôû ñaây laø caû noäi löïc vaø ngoaïi löïc ñeàu
caàn taêng cöôøng.
148
Hình 2: Ñaàu tö nöôùc ngoaøi tröïc tieáp taïi Vieät Nam: 1988-2002
trieäu ñoâ la Myõ
9,000
8,000
7,000
6,000
5,000
4,000
3,000
2,000
1,000
0
1988 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002
Voán ñaêng kyù Voán thöïc hieän
Nguoàn: Toång hôïp töø caùc nguoàn Traàn Vaên Thoï (1990), Kinh teá vaø Döï baùo (nhieàu soá)
vaø tö lieäu cuûa Boä Keá hoaïch Ñaàu tö.
Baûng 1: Tæ troïng cuûa FDI trong moät soá chæ tieâu cô baûn cuûa kinh teá Vieät Nam
%
1990 1995 1998 2000 2002
GDP na 6.3 10.0 13.3 13.9
Toång voán ñaàu tö 13.1 32.3 25.0 18.6 18.8
Saûn xuaát coâng nghieäp 16.7 25.1 33.2 39.2 na
Lao ñoäng na 0.4 0.7 0.8 na
(toaøn boä caùc ngaønh)
Lao ñoäng coâng nghieäp 0.4 4.0 9.3 na na
Xuaát khaåu na 8.1 21.2 23.2 30.0
Xuaát khaåu na 8.1 21.2 23.2 30.0
Nhaäp khaåu na 18.0 23.1 28.6 na
Ghi chuù: Haøng xuaát khaåu bao goàm caû daàu thoâ. Soá lao ñoäng ghi ôû coät 1995 laø soá lieäu
naêm 1996.
Nguoàn: Tính toaùn töø tö lieäu cuûa Toång cuïc Thoáng keâ, Vieän nghieân cöùu vaø quaûn lyù
kinh teá Trung öông, vaø Boä Thöông maïi Vieät Nam.
149
Baûng 2: Taàm quan troïng cuûa nguoàn voán FDI ôû caùc nöôùc chaâu AÙ
(Tyû troïng FDI trong toång voán ñaàu tö, %)
Bình quaân
1988-93 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002
Trung Quoác 6.4 17.3 14.7 14.3 14.6 13.1 11.3 10.3 10.5 ..
Haøn Quoác 1.0 0.7 0.8 1.2 1.7 5.7 8.3 7.1 3.1 1.5
Ñaøi Loan 2.9 2.3 2.4 3.0 3.4 0.4 4.4 6.8 7.8 2.9
Hoàng Koâng 16.5 20.1 14.6 21.7 19.5 29.4 58.6 138.9 54.2 35.2
Sinhgapore 29.2 36.1 25.6 25.6 37.0 24.7 47.6 45.6 43.8 ..
Malaysia 20.7 15.7 15.5 17.0 14.7 14.0 22.2 16.5 2.5 ..
Thaùi Lan 5.4 2.3 2.8 3.2 7.6 29.9 23.8 12.4 14.4 3.7
Philipin 7.8 10.5 8.9 7.8 6.3 12.5 11.9 9.7 8.0 8.6
Inñoâneâsia 3.1 3.8 6.7 8.9 7.7 -1.5 -9.7 -14.3 -10.8 ..
Vieät Nam 45.4 49.0 42.8 29.5 37.3 23.9 20.1 15.0 13.7 ..
Nguoàn: Lieân hôïp quoác, Baùo caùo, World Investment Report 2000, 2002, 2003.
Baûng 3: So saùnh moät soá chæ tieâu kinh teá cô baûn cuûa Vieät Nam vaø Trung Quoác
Vieät Nam Trung Quoác Tænh Quaûng Ñoâng
GDP treân ñaàu ngöôøi

(naêm 2000, ñôn vò USD) 390 840 1.406
Kim ngaïch xuaát khaåu coâng

nghieäp ñaàu ngöôøi
(naêm 1999, USD) 46 140 1.032
FDI ñaàu ngöôøi

(bình quaân 1999-2001, 25 43 190
ñôn vò USD)
Ghi chuù: (1) Kim ngaïch xuaát khaåu haøng coâng nghieäp cuûa Vieät Nam goàm vaûi
voùc, may maëc, giaày deùp vaø haøng ñieän töû.
(2) FDI cuûa TQ vaø VN laø kim ngaïch theo döï aùn caáp giaáy pheùp, cuûa tænh
Quaûng Ñoâng laø theo voán thöïc hieän. Rieâng tænh Quaûng Ñoâng laø thoáng keâ bình
quaân naêm 1999-2000.
Nguoàn: Taùc giaû tính töø thoáng keâ cuûa Ngaân haøng Theá giôùi, Lieân hieäp quoác,
Trung Quoác vaø Vieät Nam.
Xeùt veà chaát, FDI taïi Vieät Nam cho ñeán nay coù caùc ñaëc tính chöa mang
laïi hieäu quaû tích cöïc cho phaùt trieån kinh teá. Tröôùc heát coù theå thaáy tæ troïng
cuûa FDI trong saûn xuaát coâng nghieäp khaù cao (gaàn 40% naêm 2000) nhöng
chæ chieám ñoä 10% trong lao ñoäng coâng nghieäp (Baûng 1). Dó nhieân ñieàu ñoù
cuõng coù nghóa laø naêng suaát lao ñoäng cuûa caùc doanh nghieäp FDI cao hôn
caùc thaønh phaàn kinh teá khaùc. Nhöng FDI ít taïo ra coâng aên vieäc laøm khoâng
phaûi chæ vì lyù do ñoù maø chuû yeáu vì cho ñeán nay FDI coù khuynh höôùng taäp
150
trung vaøo nhöõng ngaønh thay theá nhaäp khaåu vaø ít duøng lao ñoäng. Nhö Baûng
1 cho thaáy, vò trí cuûa FDI trong toång nhaäp khaåu cao hôn trong toång xuaát
khaåu. Dó nhieân caùc doanh nghieäp FDI nhaäp khaåu nhieàu nguyeân lieäu vaø maùy
moùc ñeå phuïc vuï cho caû caùc döï aùn ñaàu tö höôùng veà xuaát khaåu nhöng neáu
phaàn lôùn FDI laø höôùng veà xuaát khaåu thì tæ leä cuûa FDI trong nhaäp khaåu seõ
thaáp hôn nhieàu.
Ñeå phaân tích saâu hôn tính chaát cuûa caùc doanh nghieäp coù voán nöôùc
ngoaøi, ta thöû chia khu vöïc coâng nghieäp cheá bieán (manufacturing sector)
thaønh 23 ngaønh vaø tính thöû tæ leä cuûa tö baûn duøng cho moãi lao ñoäng (capi-
tal/labor ratio, vieát taét laø K/L) vaø tæ leä xuaát khaåu trong toång doanh soá baùn
ra (export/sales, vieát taét laø E/S) trong töøng ngaønh. Thoáng keâ veà tö baûn ñöôïc
tính baèng caùch coäng taát caû kim ngaïch ñaàu tö ñaõ thöïc hieän töø tröôùc ñeán thôøi
ñieåm cuoái naêm 2002. Thoáng keâ veà lao ñoäng laáy soá lieäu vaøo cuoái naêm 2002,
kim ngaïch xuaát khaåu vaø doanh soá baùn ra laø cuûa naêm 2002. Trong Hình 3,
truïc tung ño tæ leä E/S vaø truïc hoaønh ño tæ leä K/L. Ta thaáy ngay raèng tröø
moät vaøi ngoaïi leä, nhöõng ngaønh coù haøm löôïng lao ñoäng cao (tæ leä K/L thaáp)
laø nhöõng ngaønh maø FDI hoaït ñoäng chuû yeáu laø phuïc vuï xuaát khaåu (tæ leä E/S
cao), ñieån hình laø may maëc, giaøy deùp, cheá bieán ñoà goã,... Ñieàu naøy hôïp vôùi
lyù luaän cô baûn veà kinh teá quoác teá vì Vieät Nam laø nöôùc phong phuù veà lao
ñoäng neân coù lôïi theá so saùnh trong caùc ngaønh coù haøm löôïng lao ñoäng cao.
Hình 3: Töông quan giöõa tæ leä xuaát khaåu vaø haøm löôïng lao ñoäng (K/L)
Tæ leä xuaát khaåu (%)
100
Thuoäc da Ñoà goã gia duïng
90
Saûn phaåm goã Ñoùng taøu, Ñoäng cô
80
Thieát bò y teá Ñoà ñieän gia duïng
70 May maëc Duïng cuï vaên phoøng
60
Maùy moùc thieát bò
Deät
50 Cao su, Nhöïa
Ñoà ñieän töû
40
Saûn phaåm
30 kim loaïi
Giaáy AÊn uoáng
20
Hoùa chaát
Saûn phaåm
10 In, Xuaát baûn Kim loaïi phi kim loaïi
Loïc daàu
OÂ toâ, xe maùy Taùi cheá
0
0 20 40 60 80 100
K/L (1,000 ñoâ la Myõ/lao ñoäng)
Ghi chuù: Tæ leä xuaát khaåu = Xuaát khaåu/Doanh thu; K/L laø löôïng tö baûn treân moät lao ñoäng.
Nguoàn: Taùc giaû tính töø nguoàn tö lieäu goác cuûa Boä Keá hoaïch Ñaàu tö.
Nhöng cho ñeán nay, nhöõng ngaønh maø kim ngaïch FDI chieám vò trí haøng
ñaàu laø nhöõng ngaønh thay theá nhaäp khaåu. Boán ngaønh coù kim ngaïch FDI
nhieàu nhaát (kim thuoäc, thöïc phaåm vaø ñoà uoáng, oâ toâ xe maùy vaø hoaù chaát)
chieám tôùi 53% toång kim ngaïch FDI (luyõ keá töø 1988 ñeán 2002) ñeàu laø nhöõng
ngaønh coù tæ leä K/L cao vaø tæ leä E/S thaáp. Nhöõng ngaønh thay theá nhaäp khaåu
151
naøy thöôøng laø nhöõng ngaønh ñöôïc baûo hoä baèng haøng raøo quan thueá khaù
cao(6). Do ñöôïc baûo hoä vaø do kyø voïng vaøo söï lôùn maïnh cuûa thò tröôøng gaàn
80 trieäu daân, doanh nghieäp nöôùc ngoaøi coù khuynh höôùng muoán ñaàu tö vaøo
caùc ngaønh thay theá nhaäp khaåu.
Dó nhieân khoâng phaûi taát caû caùc döï aùn FDI coù muïc ñích thay theá nhaäp
khaåu ñeàu ñaùng bò chæ trích nhö ta thaáy ôû moät soá nghieân cöùu khaùc(7). Neáu
caùc ngaønh ñoù daàn daàn khoâng caàn baûo hoä vaãn caïnh tranh ñöôïc treân thò
tröôøng theá giôùi vaø do ñoù chuyeån töø thay theá nhaäp khaåu sang xuaát khaåu
trong töông lai thì vaãn ñaùng ñöôïc ñaùnh giaù cao (xem nhö laø nhöõng ngaønh
non treû coù theå ñöôïc baûo hoä trong thôøi gian nhaát ñònh). Moät ñieåm nöõa laø
neáu caùc döï aùn FDI thay theá nhaäp khaåu ñoù coù hieäu quaû lan toaû (spill over
effects), taùc ñoäng tích cöïc trong vieäc chuyeån giao coâng ngheä vaø naêng löïc
kinh doanh, kích thích phaùt trieån caùc doanh nghieäp baûn xöù vaø phaùt trieån
caùc ngaønh coâng nghieäp phuï trôï trong nöôùc thì nhöõng phí toån baûo hoä cho
toaøn xaõ hoäi seõ nhoû ñi vaø caùc döï aùn FDI ñoù cuõng ñaùng ñöôïc ñaùnh giaù tích
cöïc. Nhöng lòch söû FDI cuûa caùc ngaønh naøy coøn ngaén chöa coù cô sôû ñeå ñaùnh
giaù caùc ngaønh thay theá nhaäp khaåu hieän nay thoaû maõn caùc ñieàu kieän cuûa
nhöõng ngaønh coâng nghieäp non treû khoâng. Do ñoù, ôû ñaây ta seõ chæ phaân tích
hieäu quaû lan toaû cuûa caùc döï aùn FDI keå caû caùc döï aùn thay theá nhaäp khaåu
vaø höôùng veà xuaát khaåu (xem phaàn cuoái cuûa Muïc III).
III. ÑAÙNH GIAÙ SÖÏ LIEÂN KEÁT GIÖÕA NOÄI LÖÏC VAØ NGOAÏI LÖÏC TAÏI VIEÄT NAM
Döïa treân khung caùc khaùi nieäm noùi ôû muïc 2 trong Muïc I, ta seõ ñaùnh giaù
söï chuyeån giao coâng ngheä vaø naêng löc kinh doanh giöõa MNCs vôùi doanh
nghieäp FDI (chuyeån giao noäi boä doanh nghieäp) vaø giöõa FDI vôùi doanh
nghieäp trong nöôùc (chuyeån giao haøng doïc giöõa caùc loaïi hình doanh
nghieäp). Khaùi nieäm chuyeån giao naøy chæ moät hieän tuôïng gaàn nhö ñoàng
nghóa vôùi khaùi nieäm lieân keát (linkages) maø Lall (1977) vaø UNCTAD (2001)
duøng ñeå phaân tích quan heä hieäu quaû giöõa doanh nghieäp FDI vôùi doanh
nghieäp baûn xöù neân döôùi ñaây ta seõ duøng caû hai khaùi nieäm naøy. Nhöng truôùc
khi ñi vaøo vaán ñeà naøy, caàn coù caùi nhìn veà cô caáu caùc loaïi hình doanh
nghieäp ñang hoaït ñoäng taïi Vieät Nam.
1. Caùc loaïi hình doanh nghieäp trong neàn coâng nghieäp Vieät Nam
Tröôùc ñoåi môùi, kinh teá Vieät Nam coù 3 loaïi hình doanh nghieäp: doanh
nghieäp quoác doanh (SOEs), hôïp taùc xaõ vaø caùc hoä gia ñình. Töø khi coù ñoåi
môùi, caùc loaïi hình doanh nghieäp khaùc nhö doanh nghieäp FDI vaø doanh
nghieäp tö nhaân ra ñôøi. FDI baét ñaàu töø 1988 nhöng thöïc söï taêng ñaùng keå töø
naêm 1994. Doanh nghieäp tö nhaân taêng ñaùng keå môùi töø naêm 2000.
Baûng 4 chia khu vöïc coâng nghieäp thaønh 23 ngaønh keøm theo thoáng keâ
veà kim ngaïch saûn xuaát naêm 2000 vaø thò phaàn cuûa 3 loaïi hình doanh nghieäp.
152
Nhìn chung vò trí cuûa FDI khaù cao. Ñaëc bieät doanh nghieäp FDI coù vò trí lôùn
trong caùc ngaønh oâ toâ, xe maùy, ñoà ñieän gia duïng, maùy moùc duøng ôû vaên
phoøng. Trong moät soá ngaønh coù haøm löôïng lao ñoäng cao nhö may maëc, giaøy
deùp, FDI cuõng coù vai troø quan troïng. SOEs ñaëc bieät maïnh trong caùc ngaønh
duøng nhieàu tö baûn nhö saûn xuaát thuoác laù, kim thuoäc vaø hoaù chaát. Coâng ty
tö nhaân vaø caùc hoä caù theå thì töông ñoái maïnh trong caùc ngaønh coù haøm löôïng
lao ñoäng cao vaø chuû yeáu duøng nguyeân lieäu trong nöôùc nhö cheá bieán ñoà goã,
thöïc phaåm. Baûng 4 cho thaáy may maëc laø ngaønh coâng nghieäp maø caû 3 loaïi
hình doanh nghieäp ñeàu coù vai troø quan troïng. Ngaønh naøy seõ ñöôïc choïn ñeå
khaûo saùt söï lieân keát giöõa doanh nghieäp FDI vôùi caùc doanh nghieäp khaùc.
Ngaønh oâ toâ xe maùy FDI coù vò trí aùp ñaûo nhöng ñaây laø ngaønh lieân quan maät
thieát vôùi coâng nghieäp phuï trôï, ta seõ choïn ñeå xeùt xem coù söï lieân keát giöõa
FDI vôùi caùc loaïi hình doanh nghieäp khaùc khoâng?
Baûng 4: Cô caáu coâng nghieäp cheá taïo vaø tæ troïng caùc loaïi hình sôû höõu trong moãi ngaønh
Giaù trò saûn xuaát Tæ troïng (%)
naêm 2000 Nhaø nöôùc Phi nhaø nöôùc Nöôùc ngoaøi
(giaù thöïc teá; tæ ñoàng VN) (noäi ñòa)
Toång soá 245,017 (100.0) 37.2 21.2 41.6
1 Thöïc phaåm, aên uoáng 70,854 (28.9) 40.0 32.9 27.1
2 Thuoác laù 5,136 (2.1) 97.8 0.8 1.5
3 Deät 13,224 (5.4) 46.0 14.7 39.3
4 May maëc 11,704 (4.8) 46.0 19.9 34.1
5 Da 14,211 (5.8) 17.0 17.9 65.0
6 Ñoà goã 4,224 (1.7) 37.7 41.3 21.0
7 Giaáy 5,720 (2.3) 41.7 40.7 17.6
8 In, xuaát baûn 4,067 (1.7) 92.7 5.7 1.6
9 Loïc hoùa daàu 1,158 (0.5) 0.0 23.3 76.7
10 Hoùa chaát 18,596 (7.6) 48.8 12.0 39.2
11 Cao su, nhöïa 9,468 (3.9) 27.2 36.5 36.2
12 Phi kim loaïi 18,710 (7.6) 56.7 13.6 29.7
13 Kim Loaïi 8,459 (3.5) 33.7 14.7 51.6
14 Saûn phaåm töø kim loaïi 7,475 (3.1) 21.4 33.5 45.2
15 Maùy moùc, Thieát bò 4,315 (1.8) 36.9 12.1 50.9
16 Thieát bò vaên phoøng 8,504 (3.5) 0.0 0.2 99.8
17 Ñieän, ñieän töû 7,085 (2.9) 30.6 12.9 56.5
18 Ra-ñi-oâ, Ti-vi 7,394 (3.0) 18.7 2.9 78.4
19 Thieát bò y teá 1,049 (0.4) 9.4 17.5 73.0
20 OÂ-toâ, xe maùy 5,379 (2.2) 14.8 4.9 80.3
21. Phöông tieän giao thoâng khaùc 13,838 (5.6) 21.8 9.4 68.8
22 Ñoà goã gia duïng 4,424 (1.8) 8.4 39.7 52.0
23 Khaùc 25 (...) 0.0 100.0 0.0
Ghi chuù: Soá trong ngoaëc laø tæ leä % cuûa moãi ngaønh coâng nghieäp trong toång giaù trò
saûn xuaát coâng nghieäp. (...) laø giaù trò nhoû hôn 0.1%.
Nguoàn: Tính töø soá lieäu cuûa Toång cuïc thoáng keâ (2002) Keát quaû ñieàu tra Coâng nghieäp 1/4/2001.
2. Chuyeån giao coâng ngheä vaø naêng löïc kinh doanh töø MNC
Vaøo thaùng 8 vaø thaùng 9 naêm 2003, toâi coù thöïc hieän moät cuoäc ñieàu tra
thöïc teá taïi Haø Noäi, Thaønh phoá Hoà Chí Minh, Bình Döông vaø Bieân Hoaø veà
153
hoaït ñoäng cuûa caùc doanh nghieäp FDI trong caùc ngaønh deät vaûi, may maëc,
giaøy deùp, oâ toâ vaø xe maùy. Trong muøa heø caùc naêm truôùc ñoù, moät soá cuoäc
ñieàu tra nhoû hôn cuõng ñaõ ñöôïc thöïc hieän. Toång hôïp keát quaû caùc cuoäc ñieàu
tra naøy cho thaáy caùc doanh nghieäp FDI tích cöïc chuyeån giao coâng ngheä
cho lao ñoäng ôû nhaø maùy vaø chuyeån giao tri thöùc ñieàu haønh, quaûn lyù cho
kyõ sö, nhaân vieân quaûn lyù caùc caáp ngöôøi Vieät Nam. Khi nguôøi Vieät Nam
khoâng hoaëc chöa thoaû maõn caùc ñieàu kieän veà chuyeân moân, doanh nghieäp
nöôùc ngoaøi môùi ñöa ngöôøi ôû caùc nöôùc khaùc ñeán. Ngöôøi nöôùc khaùc ôû ñaây
khoâng nhaát thieát laø ngöôøi nöôùc goác cuûa MNCs maø keå caû ngöôøi ôû caùc nöôùc
thöù ba. Ñaëc bieät nhieàu coâng ty FDI goác Ñaøi Loan hoaëc Hoàng Koâng thöôøng
thueâ kyõ sö ngöôøi ôû Trung Quoác, coâng ty FDI Nhaät thöôøng thueâ ngöôøi Ñaøi
Loan, v.v... Sau 3-4 naêm hoaït ñoäng, caùc doanh nghieäp FDI daàn daàn tìm
ngöôøi Vieät Nam thay theá ñeå giaûm phí toån saûn xuaát. Tieàn löông cuûa moät kyõ
sö ngöôøi Vieät Nam baèng nöûa ngöôøi Trung Quoác vaø baèng 1/4 ngöôøi cuøng
trình ñoä töø Ñaøi Loan sang.
Ñeå taêng hieäu quaû chuyeån giao coâng ngheä vaø tri thöùc kinh doanh, ñieàu
tieân quyeát cuûa Vieät Nam laø caàn taêng cöôøng giaùo duïc, ñaøo taïo ñeå cung caáp
nguoàn nhaân löïc caàn thieát. Chính saùch gaàn ñaây cuûa Vieät Nam (haïn cheá
doanh nghieäp FDI chæ ñöôïc duøng ngöôøi nöôùc ngoaøi trong giôùi haïn 3% toång
lao ñoäng trong coâng ty)(8) laø khoâng coù cô sôû khoa hoïc vaø chæ laøm moâi
tröôøng FDI ôû Vieät Nam xaáu hôn.
Veà vieäc chuyeån giao naêng löïc kinh doanh, chöa coù soá lieäu ñaày ñuû ñeå
phaân tích coù heä thoáng nhöng nhöõng thoâng tin lieân quan toâi thu thaäp ñöôïc
trong maáy naêm qua cho thaáy laø hieäu quaû chuyeån giao raát yeáu vì caùc lyù do
sau: Thöù nhaát, phaàn lôùn ñoái taùc phía Vieät Nam trong caùc lieân doanh FDI
laø doanh nghieäp quoác doanh (SOEs). Ngöôøi quaûn lyù, laõnh ñaïo kinh doanh
ñöôïc göûi tôùi caùc lieân doanh thöôøng laø caùn boä ôû SOEs hoaëc ôû caùc boä chuû
quaûn cuûa SOEs lieân quan. Trong soá naøy cuõng coù nhieàu ngöôøi voán coù tinh
thaàn doanh nghieäp, tinh thaàn traùch nhieäm vaø ham hoïc hoûi neân ñaõ laøm
vieäc hieäu quaû trong caùc lieân doanh, tích cöïc haáp thu tri thöùc vaø kinh
nghieäm töø ñoàng nghieäp nöôùc ngoaøi. Nhöng moät phaàn khaù lôùn hoï laø nhöõng
ngöôøi haønh ñoäng nhö caùc quan chöùc vaø doàn heát quan taâm veà nhöõng vaán
ñeà khaùc, thay vì laøm cho lieân doanh phaùt trieån. Thöù hai, nguyeân taéc nhaát
trí 100% thaønh vieân hoäi ñoàng quaûn trò aùp duïng vaøo vieäc quyeát ñònh caùc
vaán ñeà kinh doanh trong lieân doanh keùo daøi quaù laâu, caûi thieän quaù chaäm
gaây aûnh höôûng hoaït ñoäng cuûa doanh nghieäp FDI. Vì lyù do naøy, MNCs ñaàu
tö ôû Vieät Nam coù khuynh höôùng laäp doanh nhgieäp 100% voán nöôùc ngoaøi
thay vì lieân doanh. Caùc lieân doanh trong quaù khöù cuõng coù khuynh höôùng
xin chuyeån sang hình thöùc 100% voán nöôùc ngoaøi. Baûng 5 cho thaáy tæ leä
cuûa caùc lieân doanh trong toång soá caùc doanh nghieäp FDI giaûm nhanh vaø
lieân tuïc trong thôøi gian qua. Nhö ñaõ phaân tích ôû Phaàn I, FDI vôùi 100% voán
nöôùc ngoaøi khoâng ñöa laïi hieäu quaû chuyeån giao nguoàn löïc kinh doanh cao
nhö truôøng hôïp lieân doanh.
154
Baûng 5: Caùc hình thaùi FDI taïi Vieät Nam
1988-1992 1993-1996 1997-2000
soá soá soá soá

döï aùn (%) döï aùn (%) döï aùn (%) döï aùn (%)
Lieân doanh 417 (74.2) 813 (57.5) 376 (29.0) 1,606 (49.1)
Xí nghieäp 100%
voán nöôùc ngoaøi 69 (12.3) 537 (38.0) 827 (63.7) 1,433 (43.8)
BCC 76 (13.5) 62 (4.4) 90 (6.9) 228 (7.0)
BOT 0 (0.0) 2 (0.1) 5 (0.4) 7 (0.2)
Toång soá 562 (100.0) 1,414 (100.0) 1,298 (100.0) 3,274 (100.0)
Ghi chuù: BCC laø Hôïp ñoàng-Hôïp taùc-Kinh doanh, BOT laø döï aùn Xaây döïng-Vaän haønh-Chuyeån giao.
Nguoàn: Tính töø tö lieäu cuûa Boä Keá hoaïch Ñaàu tö.
3. Lieân keát haøng doïc: Hieäu quaû lan toûa maïnh hay yeáu?
Nhö ñaõ ñeà caäp ôû Phaàn I, hieäu quaû lan toaû töø FDI ñeán caùc thaønh phaàn
khaùc trong neàn kinh teá caøng cao thì noäi löïc caøng ñöôïc taêng cöôøng. Qua
söï lieân keát giöõa doanh nghieäp FDI vôùi caùc doanh nghieäp trong nöôùc (SOEs,
doanh nghieäp tö nhaân, caùc ñôn vò caù theå,...), coâng ngheä vaø naêng löïc kinh
doanh ñöôïc chuyeån giao töø doanh nghieäp FDI ñeán caùc thaønh phaàn khaùc
cuûa neàn kinh teá. Ñeå kieåm chöùng hieäu quaû naøy, caàn xeùt töøng ngaønh cuï theå.
Döôùi ñaây seõ phaân tích hai ngaønh may maëc vaø xe maùy laø nhöõng ngaønh coù
caùc quan heä haøng doïc vôùi caùc ngaønh khaùc. Ngoaøi ra, ñaây laø hai trong
nhöõng ngaønh coù FDI nhieàu, trong ñoù FDI ngaønh may maëc höôùng vaøo thò
truôøng nöôùc ngoaøi trong khi ngaønh xe maùy chuû yeáu laø thay theá nhaäp khaåu
(Xem Baûng 6).
a. Ngaønh may maëc
Deä t vaû i vaø may maë c laø nhöõng ngaønh coâng nghieäp quan troïng cuûa
Vieä t Nam. Naê m 2001, hai ngaø nh naøy chieám ñoä 11% giaù trò tính theâm
trong toaø n boä ngaø nh coâ ng nghieäp cheá bieán. Töø ñaàu thaäp nieân 1990s,
may maë c trôû thaø nh ngaø nh xuaá t khaåu haøng ñaàu cuûa Vieät Nam. Vaøo giöõa
thaä p nieâ n 1990, ngaø nh naø y chieám 15% toång kim ngaïch xuaát khaåu vaø
ñoä 50% kim ngaï c h xuaá t khaå u haøng coâng nghieäp. Vôùi söï lôùn maïnh cuûa
ngaø n h da giaø y vaø moä t soá ngaø nh xuaát khaåu khaùc, vò trí cuûa ngaønh may
maë c coù giaû m nhöng vaã n chieám 10% toång kim ngaïch xuaát khaåu vaøo
naê m 2001.
155
Baûng 6: Ñaëc thuø cuûa ñaàu tö tröïc tieáp cuûa nöôùc ngoaøi taïi Vieät Nam
Tæ leä xuaát khaåu

K/L
trung bình Soá caùc döï aùn
Ngaønh Caùc nhaø ñaàu tö chính
coâng nghieäp FDI
(nghìn (%)
ñoâ la Myõ)
Hiaøy deùp 4 98.9 175 Hoàng Koâng (7) Haøn Quoác (42)
Ñaøi Loan (37)
May maëc 6 82.2 226 Ñaøi Loan (60) Xinh ga po (8)
Haøn Quoác (46)
Hoàng Koâng (28)
Deät 30 51.5 114 Haøn Quoác (20) Ñaøi Loan (28)
Ñieän töû 25 68.5 286 Nhaät Baûn (45) Haøn Quoác (17)
OÂ toâ, xe maùy 37 17.8 107 Nhaät Baûn (26) Haøn Quoác (16)
Theùp, kim loaïi 37 17.9 229 Haøn Quoác (28) Xinh ga po (13)
Nhaät Baûn (28)
Ghi chuù: Qui moâ voán/lao ñoäng vaø tæ leä xuaát khaåu trung bình laø soá tính cho toaøn boä caùc döï aùn
ñaàu tö nöôùc ngoaøi töông öùng vôùi töøng ngaønh coâng nghieäp.
Thöù töï caùc nöôùc ñaàu tö xeáp theo qui moâ voán thöïc hieän. Soá trong ngoaëc laø soá döï aùn.
Nguoàn: Nhö baûng 2.
Truôùc giai ñoaïn may maëc (apparel) laø caùc giai ñoaïn keùo sôïi (spinning),
deät (weaving) vaø deät kim (knitting). Theo Baûng 7, soá doanh nghieäp FDI
hieän dieän khaù ñoâng ñaûo trong taát caû caùc giai ñoaïn, ñaëc bieät laø khaù tích cöïc
trong giai ñoaïn may maëc. Trong hai ngaønh may maëc vaø deät naøy, caùc nöôùc,
caùc neàn kinh teá ñaàu tö tích cöïc nhaát laø Ñaøi Loan, Haøn Quoác, Singapore vaø
Hoàng Koâng (Baûng 6). Nhieàu coâng ty Nhaät cuõng tích cöïc. Tröø Singapore, caùc
döï aùn cuûa caùc nöôùc naøy coù tæ leä xuaát khaåu raát cao vaø tæ leä K/L thaáp. Ñieàu
naøy cho thaáy caùc nöôùc coâng nghieäp môùi ôû chaâu AÙ vaø Nhaät Baûn ñaõ taän duïng
lao ñoäng Vieät Nam ñeå saûn xuaát vaø xuaát khaåu maët haøng ñieån hình coù haøm
löôïng lao ñoäng cao.
Nhöng hoaït ñoäng cuûa caùc doanh nghieäp FDI trong ngaønh may maëc coù
taïo ra moät söï lieân keát vôùi caùc doanh nghieäp trong nöôùc thuoäc caùc giai ñoaïn
keùo sôïi vaø deät khoâng? Theo ñieàu tra cuûa Vieän quaûn lyù kinh teá Trung öông,
vaøo naêm 2002, vaãn coøn tôùi hôn 2/3 soá doanh nghieäp FDI duøng nguyeân lieäu
nhaäp khaåu ñeå saûn xuaát haøng may maëc(9). Ñieàu tra cuûa toâi vaøo thaùng 8 vaø
thaùng 9-2003 cho thaáy caùc doanh nghieäp coù voán 100% nöôùc ngoaøi thöôøng
coù khuynh höôùng nhaäp khaåu haàu nhö toaøn boä baùn thaønh phaåm vaø nguyeân
lieäu caàn thieát. Chaúng haïn truôøng hôïp coâng ty 100% voán Nhaät Baûn saûn xuaát
quaàn aùo ôû Khu cheá xuaát Taân Thuaän, vaøo naêm 2003, maëc daàu ñaõ sau 7 naêm
hoaät ñoäng taïi Vieät Nam, vaãn coøn coù tôùi 97% nguyeân lieäu vaø baùn thaønh phaåm
nhaäp khaåu töø nöôùc ngoaøi.
156
Baûng 7: Soá xí nghieäp thuoäc ngaønh deät vaø may maëc

phaân loaïi theo loaïi hình sôû höõu
(soá xí nghieäp)
Coâng ñoaïn saûn xuaát Toaøn boä SOE Ngoaøi SOE FDI
Keùo sôïi 99 42 17 40
Deät 124 43 24 57
Deät kim 54 26 9 19
May maëc 659 139 299 221
Khaùc 150 60 65 25
Toång soá 1,086 310 414 362
Ghi chuù: SOE laø xí nghieäp quoác doanh; FDI laø xí nghieäp coù voán nöôùc ngoaøi
Nguoàn: Hieäp hoäi Deät may Vieät Nam 2003.
Nhöõng doanh nghieäp FDI coù duøng (maëc duø soá löôïng chöa nhieàu)
nguyeân lieäu vaø baùn thaønh phaåm saûn xuaát trong nöôùc naèm trong 2 tröôøng
hôïp sau: Moät laø caùc xí nghieäp lieân doanh vôùi caùc ñoái taùc phía Vieät Nam,
caùc ñoái taùc naøy thöôøng laø caùc coâng ty quoác doanh maø saûn xuaát chính cuûa
hoï laø caùc maët haøng trung gian ñoù. Moät trong nhöõng ñoäng cô hoaëc ñieàu kieän
ñeå laäp lieân doanh vôùi nöôùc ngoaøi laø tieâu thuï baùn thaønh phaåm hay nguyeân
lieäu hoï coù saûn xuaát. Hai laø caùc doanh nghieäp FDI ngaønh may maëc mua baùn
cheá phaåm hay nguyeân lieäu töø nhöõng lieân doanh FDI khaùc. Töø giöõa thaäp
nieân 1990, FDI vaøo Vieät Nam ñeå saûn xuaát caùc saûn phaåm naøy baét ñaàu taêng
vaø vaøo ñaàu naêm 2003 ñaõ coù treân döôùi 50 doanh nghieäp voán nöôùc ngoaøi saûn
xuaát sôïi vaø vaûi taïi Vieät Nam (xem Baûng 7).
Keát quaû khaûo saùt naøy cho thaáy söï lieân keát giöõa caùc doanh nghieäp FDI
vôùi caùc doanh nghieäp thuaàn tuyù voán trong nöôùc laø raát yeáu. Doanh nghieäp
FDI coù khuynh höôùng duøng nguyeân lieäu vaø baùn thaønh phaåm nhaäp khaåu
hoaëc do caùc coâng ty FDI khaùc saûn xuaát. Nguyeân nhaân laø vì doanh nghieäp
nhaø nöôùc trong ngaønh khoâng cung caáp caùc saûn phaåm chaát löôïng cao
vaø/hoaëc khoâng ñaûm caùc ñieàu kieän veà giao haøng. Doanh nghieäp tö nhaân
trong nöôùc coøn quaù yeáu.
b. Tröôøng hôïp ngaønh xe maùy
Töø giöõa thaäp nieân 1990, thò truôøng xe maùy ôû Vieät Nam taêng nhanh.
Tröôùc naêm 1997, nhieàu coâng ty thöông maïi nhaø nöôùc nhaäp khaåu xe cuõ töø
Nhaät Baûn. Nhöng töø 1997 xe cuõ khoâng ñöôïc pheùp nhaäp nöõa vaø töø naêm
1998 nhaäp khaåu xe môùi cuõng bò caám. Chính saùch naøy nhaèm ñaåy maïnh saûn
xuaát thay theá nhaäp khaåu taïi Vieät Nam.
157
Töø ñaàu thaäp nieân 1990, moät soá coâng ty laép raùp trong nöôùc ñaõ ra ñôøi. Hoï
nhaäp khaåu linh kieän nguyeân chieác (CKD) hoaëc linh kieän rôøi (IKD) veà laép raùp
baùn taïi thò tröôøng trong nöôùc. Coâng ngheä laép raùp CKD ñôn giaûn neân nhaø
nöôùc chæ daønh cho moät soá caùc coâng ty quoác doanh. Caùc coâng ty ngoaøi quoác
doanh phaûi theo hình thöùc IKD. Trong tình hình ñoù, töø giöõa thaäp nieân 1990,
soá doanh nghieäp FDI tham gia saûn xuaát taêng nhanh. Ñeán thaùng 6-2002 ñaõ
coù 7 coâng ty FDI trong soá 52 doanh nghieäp laép raùp xe maùy. Soá doanh nghieäp
FDI khoâng nhieàu nhöng quy moâ lôùn vaø coù uy tín quoác teá neân chieám thò phaàn
khoâng nhoû. Ñaëc bieät noåi tieáng nhaát laø Honda. Nhôø thanh danh, nhaõn hieäu
noåi tieáng vaø thò phaàn lôùn neân giaù baùn xe maùy cuûa Honda cao vaø coâng ty naøy
ñaõ coù theå coù lôøi töø naêm 1999, chæ 15 thaùng tính töø ngaøy baét ñaàu saûn xuaát.
Nhöng khi thoâng tin veà phí toån saûn xuaát vaø giaù baùn cuûa xe maùy do Honda
laép raùp taïi Thaùi Lan lan truyeàn taïi Vieät Nam, dö luaän xaõ hoäi ñaõ chæ trích
Honda veà thaønh quaû hoaït ñoäng kinh doanh taïi Vieät Nam. Cuøng luùc ñoù, nhieàu
doanh nghieäp trong nöôùc baét ñaàu nhaäp linh kieän xe Trung Quoác vaø saûn xuaát
vôùi giaù reû. Tuy chuû yeáu baùn cho giôùi tieâu thuï thu nhaäp thaáp, nhaát laø taïi thò
truôøng noâng thoân, caùc loaïi xe maùy naøy xaâm laán vaøo thò tröôøng cuûa Honda.
Vaøo thaùng 1-2002 Honda ñoái phoù baèng chieán löôïc nhaäp linh kieän IKD töø
Trung Quoác vaø saûn xuaát loaïi xe môùi, giaù reû, giaønh laïi thò tröôøng(10).
Xe maùy giaù reû ñaõ nhanh choùng laøm cho thò tröôøng phaùt trieån maïnh
nhöng cuõng laøm taêng tai naïn giao thoâng. Naêm 2002, Chính phuû haïn cheá soá
löôïng xe maùy môùi löu thoâng treân thò tröôøng, chæ cho pheùp ñaêng kyù 1,5 trieäu
chieác, baèng 75% naêm 2001. Trong soá 1,5 trieäu chieác, 900.000 chieác laø haïn
ngaïch daønh cho doanh nghieäp trong nöôùc vaø phaàn coøn laïi cho doanh
nghieäp FDI. Maëc duø soá löôïng 600.000 chieác daønh cho doanh nghieäp FDI laø
khaù lôùn so vôùi löôïng saûn xuaát cuûa hoï naêm 2001, nhöng vì caùc coâng ty FDI
ñaõ coù keá hoaïch ñaåy maïnh saûn xuaát vôùi soá löôïng cao hôn haïn ngaïch ñöôïc
phaân phoái neân nhieàu coâng ty ñaõ phaûi ñieàu chænh keá hoaïch kinh doanh
(Honda taïm ngöøng saûn xuaát vaøo thaùng 9 naêm 2002, moät söï kieän ñöôïc caùc
cô quan truyeàn thoâng loan baùo roäng raõi laøm hình aûnh moâi tröôøng FDI ôû
Vieät Nam xaáu ñi).
Chính saùch cuûa Vieät Nam trong ngaønh xe maùy cuõng coù moät soá cô sôû
nhaát ñònh nhöng vaán ñeà laø Chính phuû khoâng coù keá hoaïch laâu daøi cho
ngaønh naøy vaø chính saùch thay ñoåi ñoät ngoät laøm aûnh höôûng ñeán hoaït ñoäng
ñaàu tö, kinh doanh cuûa doanh nghieäp. Moâi tröôøng FDI xaáu, saûn xuaát cuûa
doanh nghieäp FDI baát oån ñònh dó nhieân aûnh höôûng ñeán söï chuyeån giao
coâng ngheä vaø tri thöùc kinh doanh ñeán caùc doanh nghieäp trong nöôùc vì keá
hoaïch saûn xuaát cuûa xe maùy khoâng oån ñònh thì keá hoaïch taïo söï lieân keát vôùi
caùc doanh nghieäp cung caáp phuï kieän, boä phaän cuõng baát oån.
Veà söï lieân keát giöõa FDI vôùi caùc coâng ty trong nöôùc, ít coù tö lieäu ñeå kieåm
chöùng. Sau ñaây ta xeùt hoaït ñoäng cuûa Honda laø truôøng hôïp töông ñoái taùc
giaû thu thaäp ñöôïc nhieàu thoâng tin.
158
Nhö Baûng 8 cho thaáy, tæ leä noäi ñòa hoaù cuûa Honda khaù cao ngay töø luùc
môùi baét ñaàu saûn xuaát vaø taêng nhanh trong nhöõng naêm sau ñoù. Tæ leä naøy
cao hôn caû tæ leä quy ñònh cuûa Chính phuû Vieät Nam. Theo chính saùch aùp
duïng cho ngaønh xe maùy, doanh nghieäp FDI phaûi thöïc hieän tæ leä noäi ñòa
hoaù ít nhaát 10% vaøo luùc baét ñaàu saûn xuaát vaø taêng tæ leä ñoù leân ít nhaát 60%
vaøo naêm thöù saùu. Söï tích cöïc noäi ñòa hoaù cuûa Honda coù theå ñöôïc giaûi thích
baèng döï töôûng ban ñaàu cuûa coâng ty naøy veà khaû naêng môû roäng saûn xuaát
trong töông lai. Quy moâ laép raùp xe maùy caøng ñöôïc môû roäng, thò tröôøng cho
caùc linh kieän vaø caùc saûn phaåm trung gian khaùc caøng lôùn vaø trôû thaønh ñieàu
kieän ñeå saûn xuaát hieäu quaû caùc saûn phaåm trung gian ñoù. Taêng tæ leä noäi ñòa
trong truôøng hôïp nhö vaäy seõ laøm cho giaù thaønh saûn xuaát xe maùy giaûm, lôïi
nhuaän cuûa Honda seõ taêng hôn.
Baûng 8: Tình hình saûn xuaát vaø thöïc hieän noäi ñòa hoùa cuûa coâng ty Honda Vieät Nam
Soá xí nghieäp
Saûn xuaát cung caáp
Tæ leä phuï tuøng
noäi ñòa hoùa
Tæ troïng trong Tæ troïng trong (%)
Naêm (nghìn chieác) toång saûn xuaát saûn xuaát FDI Toång soá Noäi ñòa
(%) (%)
1998 60 16 na 44 (12) 16 5
1999 90 16 42 51 (17) 19 5
2000 160 10 54 51 (29) 28 8
2001 170 8 60 53 (44) 31 10
2002 390 43 63 66 (52) 32 11
2003 450 37 49 70 (71) 42 13
Ghi chuù 1. Soá lieäu trong ngoaëc laø tæ leä noäi ñòa hoùa theo keá hoaïch ñaêng kyù khi xin pheùp ñaàu tö.
Nguoàn: Ñieàu tra cuûa taùc giaû.
Naêng löïc saûn xuaát cuûa Honda Vieät Nam ñaàu naêm 2001 laø 400.000 chieác
nhöng quy moâ saûn xuaát thöïc teá cuûa coâng ty naøy trong naêm 2001 chæ coù
170.000 chieác vì söùc eùp caïnh tranh töø xe maùy Trung Quoác. Nhöng qua naêm
2002, sau khi ñöa loaïi xe môùi (Wave Alpha) vaøo thò truôøng, Honda chieám
laïi thò phaàn ñaõ maát vaø döï töôûng thò tröôøng xe maùy ôû Vieät Nam ñöông lôùn
maïnh neân ñaõ taêng naêng löïc saûn xuaát leân 600.000 chieác (Nhöng do chính
saùch haïn cheá saûn xuaát vaø phaân boå haïn ngaïch cuûa Chính phuû Vieät Nam vaøo
thaùng 9/2002, Honda chæ saûn xuaát ñöôïc 390.000 vaøo naêm 2002). Tæ leä noäi
ñòa hoaù khaù cao cuûa Honda coù theå ñöôïc hieåu trong boái caûnh döï töôûng taêng
naêng löïc saûn xuaát aáy.
Nhöng quan taâm cuûa chuùng ta laø tæ leä noäi ñòa hoaù cao aáy coù ñi theo lieàn
vôùi söï lieân keát hieäu quaû vôùi caùc doanh nghieäp trong nöôùc khoâng. Noäi ñòa
hoaù laø duøng linh kieän vaø caùc saûn phaåm trung gian khaùc saûn xuaát taïi Vieät
Nam theo 3 keânh: (1) Saûn xuaát trong noäi boä nhaø maùy laép raùp (in-house pro-
duction) cuûa Honda, (2) mua töø caùc doanh nghieäp FDI khaùc, (3) mua töø caùc
doanh nghieäp thuaàn tuyù baûn xöù. Dó nhieân söï lieân keát giöõa Honda vôùi SOEs
159
hoaëc caùc doanh nghieäp tö nhaân cuûa Vieät Nam seõ caøng maïnh neáu keânh thöù
(3) caøng quan troïng. Raát tieác laø keát quaû ñieàu tra cuûa toâi khoâng cho thaáy
nhö vaäy: Cho ñeán nay, Honda chuû yeáu duøng keânh (1) vaø keânh (2) maëc duø
coâng ty naøy ñaõ coá gaéng tìm kieám caùc khaû naêng ñeå duøng keânh (3) nhieàu
hôn ñeå giaûm phí toån saûn xuaát. Nhö Baûng 8 cho thaáy, vaøo naêm 2003, Honda
ñaõ mua linh kieän vaø caùc saûn phaåm trung gian khaùc töø 42 doanh nghieäp
hoaït ñoäng taïi Vieät Nam nhöng trong ñoù chæ coù 13 doanh nghieäp laø cuûa voán
trong nöôùc. Ñöôïc bieát Honda moãi naêm khaûo saùt hôn 100 doanh nghieäp Vieät
Nam, keå caû SOEs vaø tö nhaân, ñeå tìm nhöõng coâng ty coù tieàm naêng qua ñoù
seõ chuyeån giao coâng ngheä ñeå caùc coâng ty ñoù coù theå cung caáp linh kieän vaø
caùc saûn phaåm ñaàu nhaäp khaùc vôùi phaåm chaát vaø giaù thaønh chaáp nhaän ñöôïc.
Nhöng luùc ñaàu chæ coù 5 coâng ty ñaùp öùng caùc ñieàu kieän ñoù. Con soá naøy cuõng
chæ taêng ñeán 13 coâng ty naêm 2003(11).
Toùm laïi, cuõng nhö trong truôøng hôïp cuûa ngaønh deät may, söï lieân keát
haøng doïc giöõa doanh nghieäp FDI vaø doanh nhgieäp baûn xöù trong ngaønh
xe maùy cuõng quaù yeáu. Caàn coù chính saùch taêng cöôøng noäi löïc baèng caùch
xaây döïng coâng nghieäp phuï trôï (supporting industries), taùi caáu truùc SOEs
vaø ñaåy maïnh phaùt trieån doanh nghieäp tö nhaân nhoû vaø vöøa ñeå ngaøy
caøng coù nhieàu coâng ty baûn xöù coù ñieàu kieän lieân keát ñuôïc vôùi doanh
nghieäp FDI.
KEÁT LUAÄN
Baøi vieát naøy xem voán, coâng ngheä vaø nguoàn löïc kinh doanh (manage-
rial resources) laø nhöõng bieåu hieän cuï theå cuûa töø löïc trong noäi löïc vaø ngoaïi
löïc, vaø ñöa caùc khaùi nieäm ñoù cuøng vôùi caùc khaùi nieäm thay theá nguoàn löïc
nöôùc ngoaøi (catching-up in foreign resources), lieân keát (linkages), chuyeån
giao coâng ngheä (technology transfer) vaøo trong moät khung phaân tích. Phaân
tích veà maët lyù luaän cho thaáy noäi löïc vaø ngoaïi löïc lieân quan maät thieát vôùi
nhau, ngoaïi löïc coù theå laøm taêng cöôøng noäi löïc, vaø ñeå xöû duïng hieäu quaû
ngoaïi löïc caàn coù chính saùch laønh maïnh hoaù noäi löïc.
Ñaùnh giaù FDI taïi Vieät Nam treân bình dieän vó moâ vaø phaân tích cuï theå hai
ngaønh may maëc vaø laép raùp xe maùy cho thaáy Vieät Nam coøn coù khuynh höôùng
caûnh giaùc ngoaïi löïc, chöa taän duïng ngoaïi löïc ñeå ñaåy maïnh coâng nghieäp hoaù
vaø chöa taïo söï lieân keát hieäu quaû giöõa doanh nghieäp FDI vôùi doanh nghieäp
quoác doanh vaø doanh nghieäp tö nhaân. Haøm yù veà chính saùch ôû ñaây laø taïo
moâi tröôøng thuaän lôïi ñeå coù theå taän duïng toái ña FDI maø khoâng sôï kinh teá bò
caùc coâng ty ña quoác gia chi phoái, vaø vieäc laønh maïnh hoaù doanh nghieäp quoác
doanh vaø taïo ñieàu kieän ñeå doanh nghieäp tö nhaân phaùt trieån laø nhöõng tieàn
ñeà caàn thieát ñeå duøng ngoaïi löïc taêng cöôøng noäi löïc. Caùc chính saùch haïn cheá
hoaït ñoäng cuûa doanh nghieäp FDI hieän nay ñeàu laøm giaûm hieäu quaû cuûa ngoaïi
löïc trong quaù trình taêng cöôøng noäi löïc.
160
CHUÙ THÍCH
1. Taïi Vieät Nam, trong caùc vaên kieän chính thöùc cuûa Chính phuû vaø cuûa Ñaûng Coäng saûn Vieät Nam,
FDI ñuôïc xem laø moät boä phaän cuûa neàn kinh teá quoác daân gioáng nhö caùc thaønh phaàn kinh teá
khaùc. Tuy nhieân, treân thöïc teá FDI vaãn coøn bò xem laø löïc löôïng ñoái laäp vôùi caùc thaønh phaàn
khaùc. Baùo chí vaø ñaøi truyeàn hình thuôøng giôùi thieäu caùc yù kieán trong daân chuùng, ñaïi loaïi nhö:
Chaát xaùm cuûa Vieät Nam ñang chaûy sang doanh nghieäp FDI, caùc doanh nghieäp FDI khoâng maát
moät ñoàng voán ñaàu tö xaây döïng nguoàn nhaân löïc nhöng laïi thu huùt heát ngöôøi taøi gioûi cuûa Vieät
Nam. Chính phuû cuõng coù quy ñònh laø nhöõng lónh vöïc naøo doanh nghieäp trong nöôùc coù theå
ñaàu tö thì khoâng cho doanh nghieäp FDI hoaït ñoäng, doanh nghieäp FDI khoâng ñöôïc thueâ lao
ñoäng nöôùc ngoaøi quaù 3% toång soá lao ñoäng trong doanh nghieäp. Baøi vieát naøy seõ cho thaáy caùc
yù kieán neâu treân ñeàu khoâng duùng.
2. Noäi löïc neáu hieåu theo nghóa roäng coù theå bao goàm khaû naêng cuûa Chính phuû trong vieäc hoaïch
ñònh keá hoaïch, chính saùch phaùt trieån vaø khaû naêng quaûn lyù, xöû duïng voán nöôùc ngoaøi. Nhöng
ôû ñaây ta khoâng ñi xa vaøo vaán ñeà naøy.
3. BOT: Thoâng thöôøng thaáy trong tröôøng hôïp xaây döïng caùc döï aùn haï taàng nhö caàu, xa loä,.. trong
ñoù nöôùc ngoaøi ñöa voán, coâng ngheä vaøo vaø hoaøn toaøn chòu traùch nhieäm vieäc xaây döïng vaø ñieàu
haønh. Khi keát thuùc thôøi gian hôïp ñoàng thì chuyeån giao laïi cho nöôùc sôû taïi. OEM: Doanh nghieäp
nöôùc ngoaøi ñaët haøng vaø chuyeån giao coâng ngheä cho doanh nghieäp baûn xöù, sau ñoù seõ mua heát
haøng saûn xuaát ñöôïc vaø baùn ra thò truôøng theá giôùi baèng nhaõn hieäu cuûa coâng ty nöôùc ngoaøi.
4. Veà chi tieát, xem Traàn Vaên Thoï (1997), tr. 153-157.
5. Kojima (1977) laø moät trong nhöõng nhaø kinh teá ñaàu tieân baøn vaán ñeà naøy veà maët lyù luaän. Toâi ñaõ
coù dòp phaân tích noã löïc cuûa Haøn Quoác trong vieäc tieáp thu coâng ngheä vaø tri thöùc kinh doanh
qua hình thaùi lieân doanh (Xem Traàn Vaên Thoï 1988). Dó nhieân FDI vôùi 100% voán nöôùc ngoaøi
cuõng coù theå ñöôïc khuyeán khích neáu caùc muïc ñích khaùc nhö xuùc tieán xuaát khaåu, taïo coâng aên
vieäc laøm, v.v.. ñang ñöôïc nhaán maïnh.
6. Vaøo nhöõng naêm cuoái thaäp nieân 1990, thueá nhaäp khaåu saûn phaåm kim loaïi laø 256%, saûn phaåm
chaát deûo (plastics) laø 185% vaø saûn phaåm giaáy laø 118%. Xem World Bank 2000, tr. 25.
7. Chaúng haïn Sachs vaø nhöõng ngöôøi khaùc (1997) chæ trích FDI ôû Vieät Nam chuû yeáu laø thay theá
nhaäp khaåu neân khoâng phaùt huy lôïi theá so saùnh vaø ít taïo coâng aên vieäc laøm.
8. Theo Thôøi baùo kinh teá Saigon, 1-7-2004.
9. Tö lieäu tham khaûo theo Ñaëng Thò Ñoâng (2003). Xem theâm Goto (2003).
10. Theo toâi, so saùnh vôùi nuôùc khaùc nhö Thaùi Lan chaúng haïn, giaù xe maùy Honda saûn xuaát ôû Vieät
Nam cao vì 3 lyù do: Phí toån khaáu hao (depreciation cost) cao (vì thôøi gian hoaït ñoäng cuûa nhaø
maùy ngaén hôn nhieàu), quy moâ saûn xuaát nhoû, vaø ñieàu kieän thò truôøng (baûo hoä, coù lôïi cho coâng
ty coù khaû naêng chi phoái baèng nhaõn hieäu noåi tieáng nhö Honda). Dö luaän ôû Vieät Nam pheâ phaùn
Honda baùn giaù cao nhöng chæ döïa treân caûm tính (boùc loät giôùi tieâu thuï ñeå taêng lôïi nhuaän) chöù
khoâng döïa treân keát quaû cuûa caùc phaân tích khoa hoïc. Yeáu toá thöù ba yeáu ñi khi coâng ty trong
nöôùc ñöôïc pheùp nhaäp linh kieän reû töø Trung Quoác buoäc Honda phaûi coù haønh ñoäng töông töï
ñeå saûn xuaát loaïi xe maùy reû hôn (nhaõn hieäu môùi laø Wave Alpha).
11. Honda Thaùi Lan saûn xuaát moãi naêm khoaûng1 trieäu xe maùy, khoaûng gaáp ñoâi möùc saûn xuaát cuûa
Honda Vieät Nam, nhöng taïi Thaùi Lan hieän nay hôn 100 doanh nghieäp baûn xöù cung caáp linh
kieän, phuï tuøng cho Honda. Dó nhieân Honda Thaùi Lan coù lòch söû daøi hôn Honda Vieät Nam neân
khoâng theå so saùnh moät caùch maùy moùc. Nhöng duø coù söï khaùc bieät ñoù, vaãn phaûi ghi nhaän laø
soá löôïng doanh nghieäp baûn xöù coù theå tham gia vaøo keá hoaïch noäi ñòa hoaù cuûa Honda ñöông
coù moät khoaûng caùch khaù xa giöõa hai nöôùc.

1. Ñaëng Thò Ñoâng (2003), Coâng nghieäp deät may: Giaù trò gia taêng vaø chieán löôïc phaùt
trieån, Chöông 2 trong JICA vaø NEU (2003).
161
2. Goto, Kenta (2003), “Sen-i Hosei Sangyo: Ryutsu Mihattatsu no Kensho (Ngaønh coâng
nghieäp deät may: Kieåm chöùng söï chaäm phaùt trieån trong löu thoâng),” Ch. 5 trong Ohno
and Kawabata, eds. (2003).
3. JICA vaø NEU (2003), Chính saùch coâng nghieäp vaø thöông maïi cuûa Vieät Nam trong boái
caûnh hoäi nhaäp, Taäp III, Nhaø xuaát baûn thoáng keâ, Haø Noäi.
4. Lall, Sanjaya (1978), “Transnationals, Domestic Enterprises, and Industrial Structure
in Host LDCs: A Survey,” Oxford Economic Paper, Vol 30, No. 2, July.
5. Kojima Kiyoshi (1977), “Transfer of Technology to Developing Countries: Japanese
Type versus American Type,” Hitotsubashi Journal of Economics 17, No.2, tr. 1-14.
6. Ohno Ken-ichi vaø Nozomu Kawabata, eds. (2003), Betonamu no Kogyoka- Senryaku
(Chieán löôïc coâng nghieäp hoaù Vieät Nam), Nihon Hyoronsha, Tokyo.
7. Oman, Charles (1984), New Forms of International Investment in Developing
Countries, Paris: OECD Development Center Studies
8. Sachs vaø nhöõng ngöôøi khaùc (1997), Development Strategy for Vietnam: Challenges to
Prosperity, Harvard Institute for International Development (HIID), Harvard
University, September.
9. Traàn Vaên Thoï (1988), “Foreign Capital and Technology in the Process of Catching-
up by the Developing Countries: The Experience of the Synthetic Fiber Industry in
the Republic of Korea,” The Developing Economies, Vol. XXVI No. 4, December, tr.
386-402.
10. Traàn Vaên Thoï (1997), Chieán löôïc coâng nghieäp hoaù Vieät Nam trong thôøi ñaïi chaâu AÙ
Thaùi bình döông, Nxb Thaønh phoá Hoà Chí Minh, VAPEC Hoà Chí Minh vaø Thôøi baùo
kinh teá Saigon.
11. UNCTAD (2001), World Investment Report: Promoting Linkages, United Nations,
New York and Geveva.
World Bank (2000), Vietnam 2010: Entering the 21st Century
12. Vietnam Development Report 2001, the World Bank, Asian Development Bank and
United Nations Development Program.
162
ÑOÅI MÔÙI ÔÛ VIEÄT NAM: THAØNH TÖÏU
VAØ NHÖÕNG VAÁN ÑEÀ ÑAËT RA
Nguyeãn Duy Quyù *
Töø naêm 1986, Vieät Nam ñaõ thöïc hieän coâng cuoäc ñoåi môùi toaøn dieän ñaát
nöôùc. So vôùi coâng cuoäc caûi caùch vaø chuyeån ñoåi töø kinh teá keá hoaïch taäp
trung sang kinh teá thò tröôøng ôû caùc quoác gia khaùc, ñoåi môùi ôû Vieät Nam coù
nhöõng neùt ñaëc thuø rieâng. Ñoåi môùi ôû Vieät Nam dieãn ra töø caû hai chieàu: “töø
döôùi leân” töùc laø ôû caùc hôïp taùc xaõ, doanh nghieäp vaø “töø treân xuoáng”, töùc
laø caùc quyeát ñònh cuûa Ñaûng vaø Nhaø nöôùc. Moái quan heä hai chieàu aáy ñaõ
laøm cho coâng cuoäc ñoåi môùi ôû Vieät Nam dieãn ra khoâng coù söï xung ñoät giöõa
“phía treân” vaø “phía döôùi”, cuõng nhö khoâng coù caùc “cuù soác” quaù maïnh
ñöôïc taïo ra bôûi caùc chính saùch vaø bieän phaùp ñieàu chænh vó moâ quaù cöùng
raén vaø duy yù chí cuûa boä maùy laõnh ñaïo “phía treân”. Ñoù laø ñaëc ñieåm noåi
baät cuûa quaù trình ñoåi môùi ôû Vieät Nam, vöøa coù söï chæ ñaïo töø treân xuoáng,
vöøa coù söï saùng taïo cuûa nhaân daân töø beân döôùi. Do ñoù, ñoåi môùi ñaõ daãn ñeán
nhöõng thaønh coâng.
Khaùc vôùi caùc nöôùc Ñoâng AÂu vaø Lieân Xoâ tröôùc ñaây, ôû Vieät Nam nhu caàu
ñoåi môùi caùc chính saùch kinh teá ñaõ xuaát phaùt töø chính lónh vöïc kinh teá, chöù
khoâng phaûi laø heä quaû cuûa nhöõng bieán ñoäng chính trò.
Söï chuyeån töø thôøi kyø chieán tranh sang hoaø bình ñaõ laøm buøng noå caùc
nhu caàu veà ñôøi soáng, töø ñoù laøm naûy sinh yeâu caàu thaùo gôõ caùc caûn trôû veà
quaûn lyù kinh teá vaø sau ñoù daãn ñeán nhöõng thay ñoåi trong quan nieäm veà söï
vaän haønh cuûa neàn kinh teá. Noùi moät caùch khaùc laø thöïc tieãn ñaõ laøm “tan
baêng” caùc quan nieäm xô cöùng vaø thuùc eùp hình thaønh heä thoáng lyù thuyeát
vaø quan nieäm phuø hôïp hôn.
Ñoåi môùi ôû Vieät Nam khoâng phaûi laø chuyeån töø moâ hình cuõ sang moät moâ
hình ñaõ coù saün laáy töø moät nöôùc khaùc naøo ñoù, maø laø moät quaù trình xoaù boû
caùc yeáu toá cuûa moâ hình cuõ vaø thay theá baèng nhöõng yeáu toá môùi thích hôïp
hôn vôùi ñieàu kieän cuï theå cuûa Vieät Nam.
Quaù trình ñoåi môùi ôû Vieät Nam khoâng phaân chia thaønh caùc giai ñoaïn:
giai ñoaïn chuaån bò lyù luaän veà ñoåi môùi vaø giai ñoaïn aùp duïng lyù luaän ñoù vaøo
* Giaùo sö, Vieän só. Vieän Khoa hoïc xaõ hoäi. Vieät Nam.
163
thöïc teá, maø laø quaù trình vöøa khaùi quaùt lyù luaän töø thöïc tieãn ñoåi môùi, vöøa aùp
duïng nhöõng lyù luaän ñaõ coù vaøo cuoäc soáng.
Ñoåi môùi ôû Vieät Nam dieãn ra trong boái caûnh quoác teá coù nhieàu bieán ñoåi
lôùn lao, haàu nhö taát caû caùc nöôùc ñeàu coù söï ñieàu chænh chính saùch cuûa mình.
Nhöõng kinh nghieäm caûi caùch cuûa caùc nöôùc cuõng laø söï gôïi yù cho Vieät Nam
trong söï tìm toøi con ñöôøng ñoåi môùi. Vì vaäy nhöõng quan ñieåm ñoåi môùi cuûa
Vieät Nam ñöôïc hình thaønh khoâng chæ töø vieäc ñuùc keát kinh nghieäm cuûa nöôùc
mình, maø coøn töø nhöõng kinh nghieäm thaønh coâng vaø khoâng thaønh coâng cuûa
caùc nöôùc xaõ hoäi chuû nghóa khaùc.
Ñoåi môùi ôû Vieät Nam laø quaù trình thöû nghieäm, trong quaù trình ñoù caùi môùi
vaø caùi cuõ xen keõ nhau, caùi cuõ khoâng maát ñi ngay maø luøi daàn, coù luùc, coù nôi
coøn chieám öu theá hôn so vôùi caùi môùi, nhöng xu höôùng chung laø caùi môùi daàn
daàn ñöôïc khaúng ñònh vaø ñöa tôùi nhöõng thaønh coâng. Ñieåm noåi baät cuûa coâng
cuoäc ñoåi môùi ôû Vieät Nam laø luoân luoân laáy söï oån ñònh chính trò-xaõ hoäi laøm
tieàn ñeà, laøm ñieàu kieän tieân quyeát cho söï nghieäp ñoåi môùi thaéng lôïi. Thöïc tieãn
chöùng minh raèng, coù oån ñònh môùi phaùt trieån ñöôïc vaø chính söï phaùt trieån seõ
taïo ra söï oån ñònh môùi vöõng chaéc hôn.
Sau gaàn 20 naêm thöïc hieän, söï nghieäp ñoåi môùi ôû Vieät Nam ñaõ ñaït ñöôïc
nhöõng thaønh töïu to lôùn vaø raát quan troïng:
- Vieät Nam ñaõ thoaùt ra khoûi tình traïng khuûng hoaûng kinh teá -xaõ hoäi keùo
daøi nhieàu naêm, ñaõ khaéc phuïc ñöôïc naïn laïm phaùt coù luùc treân 700% (naêm 1986)
xuoáng möùc laïm phaùt 12% (naêm 1995) vaø sau ñoù cho ñeán hieän nay laïm phaùt
chæ coøn moät chöõ soá; ñaõ khaéc phuïc ñöôïc naïn thieáu löông thöïc tröôùc ñaây vaø
hieän nay noâng nghieäp phaùt trieån lieân tuïc, ñaëc bieät laø saûn xuaát löông thöïc,
Vieät Nam ñaõ trôû thaønh moät nöôùc xuaát khaåu gaïo vaøo haøng thöù 2, thöù 3 theá
giôùi. GDP cuûa Vieät Nam ñaõ taêng gaáp ñoâi sau 10 naêm (1990-2000) nhôø toác ñoä
taêng tröôûng bình quaân haøng naêm ñaït 7,5%. Hieän nay Vieät Nam ñang ñaåy
maïnh coâng nghieäp hoaù, hieän ñaïi hoaù ñaát nöôùc nhaèm muïc tieâu ñeán naêm 2020,
Vieät Nam veà cô baûn seõ trôû thaønh moät nöôùc coâng nghieäp.
Cuøng vôùi taêng tröôûng kinh teá, ôû Vieät Nam trong thôøi kyø ñoåi môùi ñaõ chuù
yù ñeán vieäc thöïc hieän chính saùch coâng baèng xaõ hoäi, xoaù ñoùi giaûm ngheøo.
Nhôø ñoù maø ñôøi soáng cuûa nhaân daân ñöôïc caûi thieän moät böôùc ñaùng keå. Tính
rieâng trong 5 naêm (1993-1998) thu nhaäp bình quaân cuûa Vieät Nam ñaõ taêng
2,45 laàn.
Moät ñaëc ñieåm khaùc ñaùng löu yù nöõa laø söï nghieäp ñoåi môùi ôû Vieät Nam
ñaõ xaùc ñònh ñoåi môùi kinh teá laøm troïng taâm. Nhôø ñònh höôùng ñuùng ñaén
ñoù maø nhöõng yeâu caàu caáp thieát cuûa nhaân daân veà saûn xuaát vaø ñôøi soáng ñöôïc
giaûi quyeát, ñem laïi söï tin töôûng cuûa nhaân daân ñoái vôùi söï nghieäp ñoåi môùi,
töï noù trôû thaønh ñoäng löïc thuùc ñaåy coâng cuoäc ñoåi môùi giaønh ñöôïc nhieàu
thaéng lôïi.
164
ÑOÅI MÔÙI ÔÛ VIEÄT NAM: THAØNH TÖÏU VAØ NHÖÕNG VAÁN ÑEÀ ÑAËT RA
Song song vôùi ñoåi môùi veà kinh teá, töøng böôùc ñoåi môùi veà chính trò, xaõ
hoäi, vaên hoaù vôùi muïc tieâu phaùt huy quyeàn laøm chuû thöïc söï cuûa nhaân daân,
xaây döïng vaø phaùt huy ñaïi ñoaøn keát toaøn daân, giöõ gìn baûn saéc vaên hoaù daân
toäc tieáp thu tinh hoa vaên hoaù nhaân loaïi; khoa hoïc, giaùo duïc ñöôïc Nhaø nöôùc
vaø xaõ hoäi heát söùc chaêm lo, Nhaø nöôùc coi chính saùch phaùt trieån khoa hoïc
vaø giaùo duïc laø quoác saùch haøng ñaàu. Nhôø vaäy trong nhöõng naêm ñoåi môùi vöøa
qua, khoa hoïc vaø giaùo duïc ñaït ñöôïc nhieàu thaønh töïu quan troïng. Naêm 2000
Vieät Nam ñaõ hoaøn thaønh phoå caäp giaùo duïc tieåu hoïc, hieän nay ñang thöïc
hieän chöông trình phoå caäp giaùo duïc phoå thoâng cô sôû. Coøn ôû caùc tröôøng ñaïi
hoïc hieän nay ñang thöïc hieän chöông trình ñaøo taïo sau ñaïi hoïc vôùi hai hoïc
vò thaïc só vaø tieán só haàu nhö ôû taát caû caùc ngaønh hoïc thuoäc khoa hoïc töï
nhieân vaø coâng ngheä cuõng nhö khoa hoïc xaõ hoäi.
- Trong lónh vöïc ñoái ngoaïi, Vieät Nam thöïc hieän chính saùch môû roäng
quan heä ñoái ngoaïi vaø chuû ñoäng hoäi nhaäp kinh teá quoác teá. Thöïc hieän nhaát
quaùn ñöôøng loái ñoái ngoaïi ñoäc laäp töï chuû, roäng môû, ña phöông hoaù, ña daïng
hoaù caùc quan heä quoác teá. Vieät Nam saün sang laø baïn, laø ñoái taùc tin caäy cuûa
caùc nöôùc trong coäng ñoàng quoác teá, phaán ñaáu vì hoaø bình, ñoäc laäp vaø phaùt
trieån. Treân cô sôû ñöôøng loái ñoù, Vieät Nam ñaõ kieân trì phaán ñaáu ñaåy luøi vaø
laøm thaát baïi chính saùch bao vaây caám vaän, coâ laäp Vieät Nam cuûa caùc theá löïc
thuø ñòch, taïo döïng ñöôïc moâi tröôøng quoác teá, khu vöïc thuaän lôïi cho coâng
cuoäc xaây döïng vaø baûo veä ñaát nöôùc, naâng cao vò theá cuûa Vieät Nam treân chính
tröôøng vaø thöông tröôøng theá giôùi.
Vieät Nam ñaõ thieát laäp quan heä ngoaïi giao vôùi 167 nöôùc, môû roäng quan
heä thöông maïi vôùi 150 nöôùc; tranh thuû ñaàu tö tröïc tieáp cuûa caùc taäp ñoaøn
vaø coâng ty thuoäc 70 nöôùc vaø vuøng laõnh thoå; tranh thuû ñöôïc vieän trôï phaùt
trieån cuûa 45 nöôùc vaø ñònh cheá taøi chính quoác teá.
Thaùng 7-1995 Vieät Nam ñaõ trôû thaønh thaønh vieân chính thöùc cuûa Hieäp
hoäi caùc quoác gia Ñoâng Nam AÙ (ASEAN), toå chöùc hôïp taùc khu vöïc ñöôïc
thaønh laäp caùch ñaây 35 naêm, tham gia khu vöïc Thöông maïi Töï do ASEAN
(AFTA) vôùi cam keát thöïc hieän chöông trình öu ñaõi thueá quan coù hieäu löïc
chung (CEPT). Thaùng 3-1996 Vieät Nam ñaõ tham gia Dieãn ñaøn Hôïp taùc AÙ-
AÂu (ASEM) goàm 10 nöôùc chaâu AÙ vaø 15 nöôùc chaâu AÂu vôùi tö caùch thaønh
vieân saùng laäp. ASEM ñang trong quaù trình thöû nghieäm, xaây döïng vieãn caûnh
ASEM naêm 2020, thaêm doø, tìm hieåu khaû naêng cuûa nhau ñeå löïa choïn nhöõng
lónh vöïc hôïp taùc giöõa hai khu vöïc giaøu tieàm naêng cuûa theá giôùi. Thaùng 10
naêm 2004, Hoäi nghò ASEM laàn thöù 5 seõ hoïp taïi Thuû ñoâ Haø Noäi cuûa Vieät
Nam. Thaùng 11-1998, Vieät Nam ñaõ gia nhaäp Dieãn ñaøn hôïp taùc Kinh teá chaâu
AÙ-Thaùi Bình Döông (APEC) goàm caùc nöôùc vaø laõnh thoå thuoäc chaâu AÙ, chaâu
Myõ vaø chaâu Ñaïi Döông ôû ven hai bôø Thaùi Bình Döông.
Chính trong quaù trình hoäi nhaäp kinh teá quoác teá, Vieät Nam ñaõ nhanh
choùng môû roäng xuaát nhaäp khaåu, thuùc ñaåy saûn xuaát phaùt trieån, taïo theâm vieäc
165
laøm cho ngöôøi lao ñoäng, taêng thu ngaân saùch nhaø nöôùc. Neáu naêm 1990 kim
ngaïch xuaát khaåu cuûa Vieät Nam môùi ñaït 2,404 tyû USD vaø nhaäp khaåu ñaït 2,
752 tyû USD thì naêm 2001, kim ngaïch xuaát khaåu cuûa Vieät Nam ñaõ ñaït 15,1
tyû USD (neáu tính caû dòch vuï thì ñaït 17,6 tyû USD), taêng moãi naêm trung bình
treân 20%, coù naêm taêng 30%.
Ñoåi môùi ôû Vieät Nam ñaõ keát hôïp ñöôïc noäi löïc vaø ngoaïi löïc. Thaùng 12-
1987, Vieät Nam ñaõ ban haønh Luaät Ñaàu tö tröïc tieáp cuûa nöôùc ngoaøi. Töø thôøi
gian aáy ñeán nay, Vieät Nam ñaõ thu ñöôïc 42 tyû USD voán ñaàu tö cuûa nöôùc
ngoaøi vôùi treân 3000 döï aùn, trong soá ñoù ñaõ thöïc hieän khoaûng 21 tyû USD.
Cô theå noùi raèng, nguoàn ñaàu tö tröïc tieáp cuûa nöôùc ngoaøi giöõ moät vò trí quan
troïng trong neàn kinh teá Vieät Nam thôøi kyø ñoåi môùi. Ngoaøi ra Vieät Nam coøn
tranh thuû ñöôïc nguoàn vieän trôï phaùt trieån chính thöùc (ODA) ngaøy caøng lôùn.
Quaù trình hoäi nhaäp kinh teá quoác teá ñaõ taïo cô hoäi ñeå Vieät Nam tieáp caän
vôùi nhöõng thaønh töïu cuûa cuoäc caùch maïng khoa hoïc, coâng ngheä ñang phaùt
trieån maïnh meõ treân theá giôùi. Ñoàng thôøi, thoâng qua caùc döï aùn hôïp taùc vôùi
nöôùc ngoaøi, caùc doanh nghieäp Vieät Nam ñaõ tieáp nhaän ñöôïc nhieàu kinh
nghieäm quaûn lyù tieân tieán.
Nhöõng thaønh töïu ñoåi môùi treân ñaây baét nguoàn töø ñoåi môùi tö duy. Vieäc
ñoåi môùi tö duy maø Ñaïi hoäi VI cuûa Ñaûng Coäng saûn Vieät Nam ñeà ra (naêm
1986) raát khaùi quaùt, nhöng heát söùc cô baûn vaø coù yù nghóa raát quan troïng cho
vieäc tieáp tuïc ñoåi môùi veà sau. Khi coâng cuoäc ñoåi môùi ñöôïc trieån khai vaøo
chieàu saâu thì ñoåi môùi tö duy caøng ñöôïc ñaåy maïnh. Baát cöù moät söï ngöng
treä naøo trong tö duy cuõng ñeàu laøm ngöng treä coâng cuoäc ñoåi môùi treân taát caû
caùc lónh vöïc cuûa ñôøi soáng xaõ hoäi. Thöïc tieãn ñoåi môùi veà kinh teá, chính trò,
xaõ hoäi vöøa laø keát quaû cuûa ñoåi môùi tö duy, laïi vöøa ñaët ra nhöõng yeâu caàu
môùi cho vieäc tieáp tuïc ñoåi môùi tö duy ôû giai ñoaïn cao hôn. ÔÛ Vieät Nam ñoåi
môùi khoâng phaûi laø töø boû muïc tieâu chuû nghóa xaõ hoäi, maø laøm cho chuû nghóa
xaõ hoäi ñi tôùi thaéng lôïi. Ñoåi môùi khoâng phaûi laø xa rôøi chuû nghóa Maùc-Leânin
vaø tö töôûng Hoà Chí Minh maø laø nhaän thöùc, vaän duïng saùng taïo vaø phaùt trieån
hoïc thuyeát, tö töôûng aáy. Ñoåi môùi khoâng phaûi laø phuû ñònh quaù khöù, maø laø
khaúng ñònh nhöõng gì hieåu ñuùng, laøm ñuùng; loaïi boû nhöõng gì hieåu sai, laøm
sai; boå sung nhöõng nhaän thöùc môùi, caùch laøm môùi, ñaùp öùng yeâu caàu cuûa
tình hình, nhieäm vuï môùi.
Thöïc hieän ñöôïc ñieàu vöøa trình baøy khoâng ñôn giaûn. Ñaây thöïc söï laø cuoäc
ñaáu tranh phöùc taïp giöõa caùi ñuùng vaø caùi sai, giöõa caùi tieán boä vaø caùi laïc haäu
loãi thôøi, giöõa caùi môùi thuùc ñaåy söï phaùt trieån vaø caùi cuõ caûn trôû söï phaùt trieån.
Tieâu chuaån ñeå phaân bieät nhöõng maët traùi ngöôïc ñoù chính laø thöïc tieãn - laø
keát quaû veà kinh teá -xaõ hoäi ñaït ñöôïc trong thôøi kyø ñoåi môùi.
Ñoåi môùi cuûa Vieät Nam ñaõ ñöôïc theå hieän roõ neùt treân moät soá vaán ñeà
sau ñaây:
166
Thöù nhaát laø töø moâ hình kinh teá hieän vaät chæ coù hai thaønh phaàn kinh teá
(nhaø nöôùc vaø taäp theå) sang moâ hình môùi kinh teá haøng hoaù nhieàu thaønh
phaàn (nhaø nöôùc, taäp theå, caù theå tieåu chuû, tö baûn tö nhaân, tö baûn nhaø nöôùc,
coù voán ñaàu tö nöôùc ngoaøi), trong ñoù kinh teá nhaø nöôùc giöõ vai troø chuû ñaïo
trong söï thoáng nhaát bieän chöùng vôùi tính ña daïng caùc hình thöùc sôû höõu, ña
daïng caùc hình thöùc phaân phoái, laáy phaân phoái theo keát quaû lao ñoäng vaø
hieäu quaû kinh teá laø chuû yeáu, nhaèm thuùc ñaåy phaùt trieån saûn xuaát. Ñaây laø ñoåi
môùi caên baûn maø yù nghóa saâu xa cuûa noù laø toân troïng quy luaät khaùch quan
veà söï phuø hôïp giöõa quan heä saûn xuaát vôùi trình ñoä phaùt trieån cuûa löïc löôïng
saûn xuaát. Nhôø ñoù, môû ñöôøng giaûi phoùng moïi tieàm naêng xaõ hoäi, giaûi phoùng
söùc saûn xuaát. Nhaân toá quan troïng baäc nhaát cuûa löïc löôïng saûn xuaát laø con
ngöôøi-ngöôøi lao ñoäng laøm chuû, ñöôïc thuùc ñaåy bôûi quy luaät lôïi ích, trong ñoù
lôïi ích caù nhaân cuûa ngöôøi lao ñoäng laø ñoäng löïc tröïc tieáp vaø cô sôû ñeå thöïc
hieän vaø phaùt trieån lôïi ích cuûa taäp theå vaø cuûa toaøn xaõ hoäi.
Thöù hai laø töø moâ hình quaûn lyù kinh teá theo cô cheá bao caáp sang moâ
hình quaûn lyù kinh teá theo cô cheá thò tröôøng. Ñieåm noåi baät trong ñoåi môùi cô
cheá quaûn lyù kinh teá laø xoaù boû cô cheá taäp trung quan lieâu bao caáp, hình
thaønh töông ñoái ñoàng boä cô cheá thò tröôøng coù söï quaûn lyù cuûa nhaø nöôùc
theo ñònh höôùng xaõ hoäi chuû nghóa. Ñoåi môùi coù tính ñoät phaù laø töø choã veà
cô baûn khoâng söû duïng quan heä haøng hoaù-tieàn teä, chuyeån sang cô cheá coi
thò tröôøng vöøa laø caên cöù, vöøa laø ñoái töôïng cuûa keá hoaïch coøn keá hoaïch chuû
yeáu mang tính ñònh höôùng, ñieàu tieát ôû taàm vó moâ, thò tröôøng coù vai troø tröïc
tieáp höôùng daãn caùc ñôn vò kinh teá löïa choïn lónh vöïc hoaït ñoäng vaø phöông
aùn toå chöùc saûn xuaát kinh doanh. Cô cheá thò tröôøng ñoøi hoûi söï thöøa nhaän
caïnh tranh, ganh ñua thuùc ñaåy saûn xuaát phaùt trieån, nhöng ñoàng thôøi daãn
tôùi söï cheânh leäch thu nhaäp, söï phaân hoaù giaøu ngheøo. Ñaây laø maët traùi cuûa
cô cheá thò tröôøng. Vaán ñeà ñaët ra laø nhaø nöôùc phaûi coù chính saùch ñuùng ñaén
ñeå cho cô cheá thò tröôøng khoâng ñaåy tôùi söï phaân hoaù giaøu ngheøo vöôït quaù
giôùi haïn cho pheùp. Vieät Nam ñaõ giaûi quyeát vaán ñeà naøy baèng chính saùch
xoaù ñoùi, giaûm ngheøo ñöôïc thöïc hieän töông ñoái coù hieäu quaû.
Taïi cuoäc Hoäi thaûo quoác teá chieán löôïc toaøn dieän veà taêng tröôûng vaø xoaù
ñoùi giaûm ngheøo do Boä Keá hoaïch vaø ñaàu tö cuûa Vieät Nam phoái hôïp vôùi
Chöông trình phaùt trieån lieân hieäp quoác (UNDP) toå chöùc ôû Haø Noäi, ñaïi dieän
cuûa nhieàu toå chöùc vaø nhaø taøi trôï quoác teá ñaõ ñaùnh giaù cao nhöõng thaønh töïu
cuûa Vieät Nam trong coâng cuoäc xoaù ñoùi giaûm ngheøo. Vieät Nam coù toác ñoä
giaûm ngheøo nhanh nhaát khu vöïc Ñoâng Nam AÙ.
Thöù ba laø ñoåi môùi heä thoáng chính trò töø cheá ñoä taäp trung quan lieâu, vôùi
phöông thöùc quaûn lyù haønh chính meänh leänh sang daân chuû hoaù caùc lónh vöïc
cuûa ñôøi soáng xaõ hoäi, thöïc hieän daân chuû gaén lieàn vôùi toân troïng luaät phaùp,
kyû cöông xaõ hoäi, phaùt huy quyeàn laøm chuû cuûa nhaân daân. Ñoåi môùi trong
lónh vöïc naøy ñaõ goùp phaàn quan troïng vaøo vieäc thaùo gôõ nhöõng löïc caûn ñoái
vôùi taêng tröôûng kinh teá, phaùt trieån vaên hoaù, xaõ hoäi saûn sinh ra nhöõng nhaân
167
toá môùi, ñoäng löïc môùi thuùc ñaåy coâng cuoäc ñoåi môùi ôû Vieät Nam ñaït ñöôïc
nhieàu thaønh quaû.
Heä thoáng chính trò ôû Vieät Nam bao goàm ba boä phaän caáu thaønh: Ñaûng,
Nhaø nöôùc, Maët traän vaø caùc ñoaøn theå nhaân daân. Noùi ñoåi môùi heä thoáng chính
trò, thöïc chaát laø ñoåi môùi toå chöùc, caùn boä vaø phöông thöùc hoaït ñoäng cuûa caùc
toå chöùc chính trò ñoù.
- Ñaûng Coäng saûn Vieät Nam laõnh ñaïo heä thoáng chính trò, ñoàng thôøi laø
moät boä phaän cuûa heä thoáng aáy. Ñaûng lieân heä maät thieát vôùi nhaân daân, chòu
söï giaùm saùt cuûa nhaân daân, hoaït ñoäng trong khuoân khoå Hieán phaùp vaø phaùp
luaät. Ñeå ñaûm ñöông ñöôïc vai troø laõnh ñaïo, Ñaûng phaûi vöõng maïnh veà chính
trò, tö töôûng vaø toå chöùc, phaûi thöôøng xuyeân töï ñoåi môùi, töï chænh ñoán, ra
söùc naâng cao trình ñoä trí tueä, naêng löïc laõnh ñaïo; giöõ vöõng truyeàn thoáng
ñoaøn keát trong Ñaûng, thöôøng xuyeân töï pheâ bình vaø pheâ bình, choáng chuû
nghóa caù nhaân, chuû nghóa cô hoäi vaø moïi haønh ñoäng chia reõ beø phaùi.
- Nhaø nöôùc Coäng hoaø xaõ hoäi chuû nghóa Vieät Nam laø Nhaø nöôùc phaùp
quyeàn xaõ hoäi chuû nghóa cuûa daân, do daân vaø vì daân. Nhaø nöôùc theå hieän vaø
thöïc hieän yù chí, quyeàn löïc cuûa nhaân daân, ñònh ra phaùp luaät, toå chöùc quaûn
lyù moïi maët ñôøi soáng xaõ hoäi baèng phaùp luaät, keá hoaïch vaø caùc chính saùch
cuï theå. Nhaø nöôùc coù moái quan heä thöôøng xuyeân vaø chaët cheõ vôùi nhaân daân,
toân troïng vaø laéng nghe yù kieán cuûa nhaân daân, chòu söï giaùm saùt cuûa nhaân
daân. Nhôø vaäy ñaõ coù cô cheá vaø bieän phaùp kieåm soaùt ngaên ngöøa vaø tröøng trò
teä quan lieâu, tham nhuõng, loäng quyeàn voâ traùch nhieäm, xaâm phaïm quyeàn
daân chuû cuûa nhaân daân.
- Maët traän Toå quoác Vieät Nam laø toå chöùc lieân minh chính trò, lieân hieäp
töï nguyeän cuûa toå chöùc chính trò, caùc toå chöùc chính trò - xaõ hoäi vaø caùc caù
nhaân tieâu bieåu trong caùc giai caáp, caùc taàng lôùp xaõ hoäi, caùc daân toäc, caùc toân
giaùo vaø ngöôøi Vieät Nam ñònh cö ôû nöôùc ngoaøi. Maët traän Toå quoác vaø caùc
ñoaøn theå nhaân daân coù vai troø raát quan troïn trong söï nghieäp ñoaøn keát toaøn
daân toäc nhaèm xaây döïng vaø baûo veä Toå quoác Vieät Nam. Caùc toå chöùc ñoaøn
theå nhaân daân, tuøy theo tính chaát, toân chæ vaø muïc ñích ñaõ xaùc ñònh, vöøa vaän
ñoäng caùc hoäi vieân giuùp nhau chaêm lo, baûo veä caùc lôïi ích thieát thöïc, vöøa
giaùo duïc naâng cao trình ñoä moïi maët cho caùc hoäi vieân, ñoàng thôøi tham gia
quaûn lyù nhaø nöôùc, quaûn lyù xaõ hoäi.
Ñieàu ñaùng löu yù ôû ñaây laø ôû Vieät Nam khi noùi tôùi heä thoáng chính trò thì
khoâng nhöõng noùi tôùi vai troø, chöùc naêng, nhieäm vuï vaø phöông thöùc hoaït ñoäng
cuûa caùc thaønh vieân trong heä thoáng chính trò maø coøn xaùc ñònh caû moái quan
heä qua laïi vaø söï taùc ñoäng laãn nhau giöõa caùc thaønh vieân aáy trong côû cheá vaän
haønh cuûa caû heä thoáng nhö moät chænh theå thoáng nhaát. Cô cheá toång theå aáy ôû
Vieät Nam thöôøng ñöôïc dieãn ñaït moät caùch vaén taét laø cô cheá: Ñaûng laõnh ñaïo,
Nhaân daân laøm chuû, Nhaø nöôùc quaûn lyù.
168
Thaønh töïu ñaït ñöôïc trong vieäc thöïc hieän ñoåi môùi heä thoáng chính trò laø
ñaùng keå. Ñoåi môùi ñaõ taïo ra baàu khoâng khí daân chuû vaø côûi môû trong xaõ hoäi,
ñaõ thieát laäp ñöôïc caùc cô cheá vaø chính saùch ñeå thöïc hieän quyeàn daân chuû
cuûa nhaân daân. Taát caû nhöõng ñieàu vöøa trình baøy treân ñaây ñaõ goùp phaàn quan
troïng vaøo vieäc giöõ vöõng oån ñònh chính trò-xaõ hoäi, tieáp tuïc thuùc ñaåy söï
nghieäp ñoåi môùi toaøn dieän ñaát nöôùc. Thaønh töïu naøy ñöôïc caùc nöôùc trong
khu vöïc cuõng nhö caùc ñoái taùc coù quan heä vôùi Vieät Nam thöøa nhaän vaø xem
ñaây laø moät thuaän lôïi trong xu theá hoäi nhaäp kinh teá quoác teá cuûa Vieät Nam.
Böôùc vaøo thieân nieân kyû môùi, theá giôùi coù nhieàu bieán ñoäng phöùc taïp, khoa
hoïc-coâng ngheä coù nhöõng böôùc tieán kyø dieäu. Kinh teá tri thöùc coù vai troø ngaøy
caøng noåi baät trong quaù trình phaùt trieån löïc löôïng saûn xuaát. Hoäi nhaäp kinh
teá quoác teá, toaøn caàu hoùa kinh teá laø moät xu theá khaùch quan, loâi cuoán ngaøy
caøng nhieàu caùc nöôùc tham gia, xu theá naøy ñang bò moät soá nöôùc phaùt trieån
vaø caùc taäp ñoaøn kinh teá tö baûn xuyeân quoác gia chi phoái, chöùa ñöïng nhieàu
maâu thuaãn, vöøa coù maët tích cöïc vöøa coù maët tieâu cöïc, vöøa coù hôïp taùc vöøa
coù ñaáu tranh. Caùc maâu thuaãn cô baûn treân theá giôùi bieåu hieän döôùi nhöõng
hình thöùc vaø möùc ñoä khaùc nhau vaãn toàn taïi vaø phaùt trieån, coù maët saâu saéc
hôn. Ñaáu tranh daân toäc vaø ñaáu tranh giai caáp tieáp tuïc dieãn ra gay gaét. Theá
giôùi ñöùng tröôùc nhieàu vaán ñeà toaøn caàu maø khoâng moät quoác gia rieâng leû naøo
coù theå töï giaûi quyeát, neáu khoâng coù söï hôïp taùc ña phöông nhö: baûo veä moâi
tröôøng, haïn cheá söï buøng noå veà daân soá, ñaåy luøi nhöõng dòch beänh hieåm
ngheøo, choáng khuûng boá, choáng toäi phaïm quoác teá…
Tình hình treân ñang taïo ra caû “cô hoäi lôùn vaø thaùch thöùc lôùn” ñoái vôùi
Vieät Nam cuõng nhö caùc nöôùc ñang phaùt trieån khaùc. Moâi tröôøng hoøa bình,
hôïp taùc, lieân keát quoác teá vaø caùc xu theá tích cöïc treân theá giôùi taïo ñieàu kieän
cho Vieät Nam tieáp tuïc phaùt huy noäi löïc vaø lôïi theá so saùnh, tranh thuû ngoaïi
löïc nhö nguoàn voán, coâng ngheä môùi, kinh nghieäm quaûn lyù, môû roäng thò
tröôøng ñeå thuùc ñaåy coâng nghieäp hoùa, hieän ñaïi hoùa ñaát nöôùc.
Ñoàng thôøi, Vieät Nam phaûi ñoái maët vôùi nhieàu thaùch thöùc nhö neàn kinh
teá phaùt trieån chöa vöõng chaéc, hieäu quaû vaø söùc caïnh tranh thaáp. Toác ñoä taêng
tröôûng GDP bình quaân trong 3 naêm qua (2001-2203) môùi ñaït 7,1% trong khi
keá hoaïch ñeà ra phaûi ñaït 7,5%. Toác ñoä phaùt trieån chöa töông xöùng vôùi tieàm
naêng cuûa ñaát nöôùc. Nhìn chung, naêng suaát lao ñoäng thaáp, chaát löôïng saûn
phaåm chöa toát, giaù thaønh cao. Nhieàu saûn phaåm noâng nghieäp, coâng nghieäp,
thuû coâng nghieäp thieáu thò tröôøng tieâu thuï. Röøng vaø taøi nguyeân khaùc bò xaâm
haïi nghieâm troïng. Naïn buoân laäu, laøm haøng giaû, gian laän thöông maïi taùc
ñoäng xaáu ñeán tình hình kinh teá-xaõ hoäi.
Moät soá vaán ñeà vaên hoùa-xaõ hoäi böùc xuùc vaø gay gaét chaäm ñöôïc giaûi
quyeát. Chaát löôïng giaùo duïc ñaøo taïo thaáp so vôùi yeâu caàu. Moâi tröôøng ñoâ
thò nôi coâng nghieäp taäp trung vaø moät soá vuøng noâng thoân bò oâ nhieãm ngaøy
caøng naëng. Chính saùch ieàn löông vaø phaân phoái trong xaõ hoäi coøn nhieàu
169
baát hôïp lyù. Naïn tham nhuõng keùo daøi trong boä maùy cuûa heä thoáng chính
trò vaø trong nhieàu toå chöùc kinh teá laø moät nguy cô lôùn ñoái vôùi söï phaùt trieån
ñaát nöôùc.
Ñoù laø nhöõng vaán ñeà ñaët ra caàn phaûi giaûi quyeát vaø thöïc teá ñang ñöôïc
giaûi quyeát. Tröôùc heát Vieät Nam ñaõ ban haønh chieán löôïc phaùt trieån kinh teá
- xaõ hoäi 10 naêm (2001-2010) vôùi muïc tieâu toång quaùt laø ñöa ñaát nöôùc ra khoûi
tình traïng keùm phaùt trieån; naâng cao roõ reät ñôøi soáng vaät chaát, vaên hoùa, tinh
thaàn cuûa nhaân daân; taïo neàn taûng ñeå ñeán naêm 2020 Vieät Nam cô baûn trôû
thaønh moät nöôùc coâng nghieäp theo höôùng hieän ñaïi. Nguoàn löïc con ngöôøi,
naêng löïc khoa hoïc vaø coâng ngheä, keát caáu haï taàng, tieàm löïc kinh teá, quoác
phoøng an ninh ñöôïc taêng cöôøng; theå cheá kinh teá thò tröôøng ñònh höôùng xaõ
hoäi chuû nghóa ñöôïc hình thaønh veà cô baûn; vò theá cuûa Vieät Nam treân tröôøng
quoác teá ñöôïc naâng cao.
Muïc tieâu cuï theå cuûa chieán löôïc laø ñöa GDP naêm 2010 leân ít nhaát gaáp
ñoâi naêm 2000. Naâng cao roõ reät hieäu quaû vaø söùc caïnh tranh cuûa saûn phaåm,
cuûa doanh nghieäp vaø cuûa caû neàn kinh teá. Tích luyõ noäi boä neàn kinh teá ñaït
treân 30% GDP. Nhòp ñoä taêng xuaát khaåu gaáp treân hai laàn nhòp ñoä taêng GDP.
Tyû troïng trong GDP cuûa noâng nghieäp 16-17%, coâng nghieäp 40-41%, dòch vuï
42-43%. Tyû leä lao ñoäng noâng nghieäp coøn khoaûng 50%.
Naâng ñaùng keå chæ soá phaùt trieån con ngöôøi (HDI) cuûa Vieät Nam. Toác ñoä
taêng daân soá ñeán naêm 2010 coøn khoaûng 1,1%. Xoaù hoä ñoùi, giaûm nhanh hoä
ngheøo. Giaûi quyeát vieäc laøm ôû caû thaønh thò vaø noâng thoân (thaát nghieäp ôû
thaønh thò döôùi 5%), naâng tyû leä ngöôøi lao ñoäng ñöôïc ñaøo taïo leân khoaûng
40%. Treû em ñeán tuoåi ñi hoïc ñeàu ñöôïc ñeán tröôøng; hoaøn thaønh phoå caäp
trung hoïc cô sôû trong caû nöôùc; taêng tuoåi thoï trung bình leân 71 tuoåi.
Vaán ñeà ñaët ra ñoái vôùi Vieät Nam treân tieán trình tieáp tuïc ñoåi môùi phaûi coi
phaùt trieån kinh teá laø nhieäm vuï trung taâm, xaây döïng ñoàng boä neàn taûng cho
moät nöôùc coâng nghieäp laø yeâu caàu caáp thieát. Muoán vaäy phaûi taïo ñoäng löïc
giaûi phoùng vaø phaùt huy moïi nguoàn löïc, gaén keát vieäc xaây döïng neàn kinh teá
ñoäc laäp töï chuû vôùi chuû ñoäng hoäi nhaäp kinh teá quoác teá, keát hôïp höõu cô giöõa
taêng tröôûng kinh teá-xaõ hoäi vôùi phaùt trieån vaên hoùa, baûo veä moâi tröôøng, cuûng
coá quoác phoøng an ninh. Vieät Nam seõ taän duïng ñöôïc thuaän lôïi, thôøi cô, vöôït
qua ñöôïc khoù khaên, thaùch thöùc, tieáp tuïc giaønh ñöôïc nhieàu thaéng lôïi môùi vì
muïc tieâu: daân giaøu, nöôùc maïnh, xaõ hoäi coâng baèng, daân chuû, vaên minh.
170
CAÙC MUÏC TIEÂU PHAÙT TRIEÅN THIEÂN
NIEÂN KYÛ (MDGS) ÔÛ VIEÄT NAM:
ÑOÁI CHIEÁU VÔÙI ASEAN ÑEÅ NHAÄN DIEÄN
ROÕ TRIEÅN VOÏNG VAØ THAÙCH THÖÙC
Traàn Ñình Thieân*

Nguyeãn Cao Ñöùc**
Taïi Hoäi nghò Thöôïng ñænh cuûa Lieân Hôïp Quoác toå chöùc vaøo thaùng 9 naêm
2000, cuøng vôùi 189 quoác gia thaønh vieân, Vieät Nam ñaõ kyù vaøo baûn Tuyeân
boá Thieân nieân kyû, cam keát thöïc hieän caùc Muïc tieâu Phaùt trieån Thieân nieân
kyû (MDGs) vaøo naêm 2015. Ñieàu naøy theå hieän quyeát taâm cuûa Chính phuû vaø
nhaân daân Vieät Nam trong vieäc phaán ñaáu ñaït ñöôïc caùc MDGs nhö laø noã löïc
phuïc vuï söï phaùt trieån cuûa con ngöôøi, ñaëc bieät laø ngöôøi ngheøo.
I. THAØNH TÖÏU THÖÏC HIEÄN MDGS CUÛA VIEÄT NAM VAØ ASEAN
Baûn Tuyeân boá Thieân nieân kyû ñaõ xaùc ñònh roõ 8 muïc tieâu Phaùt trieån Thieân
nieân kyû quan troïng nhaát, bao goàm 18 chæ tieâu vaø 48 chæ soá. Ñoù laø:
z Muïc tieâu 1 (MDG1): Xoùa boû tình traïng ngheøo cuøng cöïc vaø thieáu ñoùi.
z Muïc tieâu 2 (MDG2): Ñaït phoå caäp giaùo duïc tieåu hoïc.
z Muïc tieâu 3 (MDG3): Taêng cöôøng bình ñaúng giôùi; naâng cao vò theá vaø
naêng löïc cho phuï nöõ.
z Muïc tieâu 4(MDG4): Giaûm tyû leä töû vong ôû treû em.
z Muïc tieâu 5(MDG5): Taêng cöôøng söùc khoeû baø meï.
z Muïc tieâu 6(MDG6): Phoøng choáng HIV/AIDS, soát reùt vaø caùc beänh khaùc.
z Muïc tieâu 7(MDG7): Ñaûm baûo beàn vöõng veà moâi tröôøng.
z Muïc tieâu 8(MDG8): Thieát laäp quan heä ñoái taùc toaøn caàu vì phaùt trieån.
Xeùt toång theå, MDGs ñaõ ñöôïc löïa choïn coù noäi dung khaù roõ, cho pheùp
giaùm saùt chaët cheõ söï tieán boä ôû caáp ñoä toaøn caàu; ñoàng thôøi hoã trôï phaùt trieån
cho töøng quoác gia hieäu quaû hôn. Tuy nhieân, ñieàu naøy khoâng coù nghóa laø
MDGs ñöa ra quyeát ñònh cuoái cuøng veà vieäc löïa choïn caùc muïc tieâu laâu daøi
maø moãi nöôùc caàn choïn phuø hôïp vôùi hoaøn caûnh cuï theå cuûa mình.
* Phoù giaùo sö, Tieán siõ, Vieän Kinh teá. Vieät Nam.
** Thaïc só. Vieän Kinh teá. Vieät Nam.
171
Vò theá chung cuûa Vieät Nam trong ASEAN, 2001-2002
Dieän tích Daân soá Maät ñoä Chæ soá giaùo Chæ soá phaùt
GDP/ngöôøi
(Nghìn (Trieäu daân cö duïc trieån con ngöôøi
2 (PPP$) (2001)
km2) ngöôøi) (ngöôøi/km ) (2001) (2001)
1. Singapore 1 4 6.826 22.680 0,87 0,884

2. Brunei 6 0.3 60 19.210 0,89 0,872
3. Malaysia 330 24 74 8.750 0,83 0,790
4. Thaùi Lan 513 62 121 6.400 0,88 0,768
5. Philippines 300 80 268 3.840 0,90 0,751
6. Vieät Nam 332 81 247 2.070 0,83 0,688
7. Indonesia 1.905 212 117 2.940 0,80 0,682
8. Campuchia 181 12 71 1860 0,64 0,556
9. Myanmar 677 49 74 1.027 0,72 0,549
10. Laø o 237 6 24 1.620 0,63 0,525
Nguoàn: UNDP (2001-2003); WB (2001-2003).
1. Keát quaû ñaït ñöôïc muïc tieâu 1 (MDG1)
Chæ tieâu 1 trong MDG1 laø "giaûm moät nöûa tyû leä ngöôøi daân coù möùc thu
nhaäp döôùi 1USD/ngaøy (tính theo söùc mua töông ñöông PPP) trong giai
ñoaïn 1990-2015". Do bò haïn cheá veà cô sôû döõ lieäu lieân quan tôùi MDG1
cuûa töøng nöôùc trong khoái ASEAN neân chöa coù cô sôû ñeå so saùnh vieäc thöïc
hieän chæ tieâu 1 giöõa Vieät Nam vôùi caùc nöôùc ASEAN. Treân thöïc teá, chæ coù
döõ lieäu cuûa Vieät Nam veà chæ soá 1 laø "tyû leä ngöôøi daân coù thu nhaäp döôùi
1USD/ngaøy" ñaõ coù saün vôùi möùc 29% naêm 1990 vaø ñaõ giaûm xuoáng coøn
17,7% naêm 2001 (UDNP, 2003). Bôûi vì möùc ñoä tieán boä caàn thieát haøng naêm
ñeå ñaït chæ tieâu 1 trong MDG1 cuûa Vieät Nam laø giaûm soá ngöôøi ngheøo
2%/naêm, trong khi möùc tieán boä thöïc teá haøng naêm ñaõ ñaït laø giaûm
3,5%/naêm, coù theå nhaän xeùt raèng Vieät Nam ñaõ ñaït ñöôïc tieán boä nhanh
choùng trong vieäc thöïc hieän chæ tieâu 1 vaø hoaøn toaøn coù trieån voïng ñaït ñ-
öôïc muïc tieâu vaøo naêm 2015.
Tuy nhieân, do möùc GDP/ngöôøi cuûa Vieät Nam naêm 2001 chæ ñaït 2.070
USD (<3.500 USD) neân Vieät Nam vaãn coù möùc ñoä ngheøo khoå toång hôïp cao
trong MDG1. Vì vaäy, vieäc thöïc hieän chæ tieâu 1 trong MDG1 cuûa Vieät Nam
ñöôïc xeáp haïng thuoäc nhoùm coù möùc ñoä öu tieân trung bình. Tính theo chuaån
quoác teá, tyû leä ngheøo ñoùi chung cuûa Vieät Nam ñaõ giaûm töø 65% naêm 1990
xuoáng coøn 58% naêm 1993, 37% naêm 1998 vaø 32% naêm 2000. Nhö vaäy, chæ
trong voøng 10 naêm, Vieät Nam ñaõ ñaït muïc tieâu giaûm moät nöûa tyû leä ñoùi ngheøo
ñaët ra cho 25 naêm.
172
CAÙC MUÏC TIEÂU PHAÙT TRIEÅN THIEÂN NIEÂN KYÛ (MDGS) ÔÛ VIEÄT NAM...
Chæ tieâu thöù hai trong MDG1 laø "giaûm moät nöûa tyû leä ngöôøi daân bò thieáu
ñoùi trong giai ñoaïn 1990-2015". Lieân quan tôùi chæ soá 4 "tyû leä treû em bò thieáu
caân döôùi 5 tuoåi " trong chæ tieâu 2 cuûa MDG1 treân cô sôû döõ lieäu coù saün cuûa
8 nöôùc ASEAN (1990-2000), coù theå nhaän thaáy möùc ñoä tieán boä thöïc teá so vôùi
möùc ñoä tieán boä caàn thieát ñeå ñaït MDG1 vaøo naêm 2015 cuûa Vieät Nam laø
133,3%; ñöùng thöù tö sau Indonesia, Thaùi Lan vaø Malaysia. Vieät Nam ñang
ñaït ñöôïc söï tieán boä nhanh vaø coù trieån voïng ñaït ñöôïc muïc tieâu giaûm moät
nöûa tyû leä treû em bò thieáu caân döôùi 5 tuoåi vaøo naêm 2015. Do möùc ñoä ngheøo
khoå toång hôïp veà con ngöôøi trong MDG1 ôû möùc trung bình neân Vieät Nam
thuoäc nhoùm caùc nöôùc coù möùc ñoä öu tieân trung bình trong ASEAN veà vieäc
ñöôïc hoã trôï thöïc hieän ñaït chæ soá 4 naøy vaøo naêm 2015.
Nhìn chung, trong soá 8 nöôùc ASEAN coù saün döõ lieäu, vaãn coù 2 nöôùc ñaït
tieán boä chaäm laø Laøo vaø Philippines, 1 nöôùc coù möùc ñoä tuït luøi laø Myanmar.
Ñaây laø nhoùm nöôùc coù möùc ñoä öu tieân cao trong vieäc hoã trôï phaân boå nguoàn
löïc töø trong vaø ngoaøi khoái ASEAN.
Muïc tieâu 1 (chæ tieâu 2)

Giaûm 1/2 tyû leä ngöôøi daân bò thieáu ñoùi trong 1990-2015
Chæ soá 4: Tyû leä treû em bò thieáu caân döôùi 5 tuoåi
1. Indonesia Tieán boä raát nhanh Coù trieån voïng ñaït MDG Öu tieân thaáp
2. Thaùi Lan Tieán boä raát nhanh Coù trieån voïng ñaït MDG Öu tieân trung bình
3. Malaysia Tieán boä raát nhanh Coù trieån voïng ñaït MDG Öu tieân trung bình
4. Vieät Nam Tieán boä nhanh Coù trieån voïng ñaït MDG Öu tieân trung bình
5. Campuchia Tieán boä trung bình Coù leõ khoâng ñaït MDG Öu tieân cao
6. Laøo Tieán boä chaäm Coù leõ khoâng ñaït MDG Öu tieân cao
7. Philippines Tieán boä chaäm Coù leõ khoâng ñaït MDG Öu tieân cao
8. Myanmar Möùc ñoä tuït luøi Coù leõ khoâng ñaït MDG Öu tieân trung bình
9. Singapore Thieáu döõ lieäu Thieáu döõ lieäu Thieáu döõ lieäu
10. Brunei Thieáu döõ lieäu Thieáu döõ lieäu Thieáu döõ lieäu
Nguoàn: UNDP (2003), WB (2003), ADB (2003); vaø xöû lyù cuûa taùc giaû.
Ñoái vôùi chæ soá 5 "tyû leä ngöôøi daân coù khaåu phaàn aên döôùi möùc toái thieåu"
trong chæ tieâu 2 cuûa MDG1 cuûa 7 nöôùc ASEAN giai ñoaïn 1990-2000, coù theå
nhaän thaáy tyû leä giöõa möùc ñoä tieán boä thöïc teá so vôùi möùc ñoä tieán boä caàn
thieát ñeå ñaït MDG1 vaøo naêm 2015 cuûa Vieät Nam laø khoaûng 166,7%, ñöùng
thöù tö sau Myanmar, Indonesia vaø Thaùi Lan. Vieät Nam ñang ñaït ñöôïc söï
173
tieán boä raát nhanh vaø coù trieån voïng ñaït ñöôïc muïc tieâu giaûm moät nöûa soá
ngöôøi daân coù khaåu phaàn aên döôùi möùc toái thieåu vaøo naêm 2015. Trong soá 7
nöôùc ASEAN coù saün döõ lieäu, coù 2 nöôùc laø Myanmar vaø Indonesia thuoäc
nhoùm öu tieân thaáp vaø chæ coù Campuchia laø thuoäc nhoùm coù möùc öu tieân cao
trong quaù trình hoã trôï phaân boå nguoàn löïc ñeå phaán ñaáu ñaït muïc tieâu naøy
vaøo naêm 2015.
Giaûm 1/2 tyû leä ngöôøi daân bò thieáu ñoùi trong 1990-2015
Chæ soá 5: Tyû leä ngöôøi daân coù khaåu phaàn aên döôùi möùc toái thieåu
1. Myanmar Tieán boä raát nhanh Coù trieån voïng ñaït MDG Öu tieân thaáp
3. Thaùi Lan Tieán boä raát nhanh Coù trieån voïng ñaït MDG Öu tieân trung bình
4. Vieät Nam Tieán boä raát nhanh Coù trieån voïng ñaït MDG Öu tieân trung bình
5. Laøo Tieán boä trung bình Khoù coù trieån voïng ñaït Öu tieân trung bình
6. Philippines Tieán boä trung bình Coù leõ khoâng ñaït ñöôïc Öu tieân trung bình
7. Campuchia Tieán boä trung bình Khoù coù trieån voïng ñaït Öu tieân cao
10. Malaysia Thieáu döõ lieäu Thieáu döõ lieäu Thieáu döõ lieäu
Nguoàn: UNDP (2003), WB (2003), ADB(2003); vaø xöû lyù cuûa taùc giaû.
2. Keát quaû ñaït ñöôïc muïc tieâu thöù 2 (MDG2)
Chæ tieâu 3 trong MDG2 laø "ñaûm baûo cho treû em, trai cuõng nhö gaùi, ôû khaép
moïi nôi hoaøn thaønh ñaày ñuû chöông trình giaùo duïc tieåu hoïc vaøo naêm 2015".
Cô sôû döõ lieäu veà chæ soá 6 laø "tyû leä nhaäp hoïc theo ñuùng ñoä tuoåi ôû tieåu hoïc"
cuûa MDG2. Möùc ñoä tieán boä thöïc teá so vôùi möùc ñoä tieán boä caàn thieát ñeå ñaït
MDG2 vaøo naêm 2015 cuûa Vieät Nam laø 105,6%, ñöùng thöù hai sau Malaysia.
Vieät Nam ñöôïc xeáp vaøo nhoùm öu tieân thaáp trong ASEAN vì coù tieán boä
nhanh theo höôùng taêng MDG2 vaø möùc ñoä ngheøo khoå toång hôïp thaáp. Trong
soá 7 nöôùc ASEAN coù saün döõ lieäu, vaãn coù 3 nöôùc bò tuït luøi trong vieäc thöïc
hieän chæ soá 6 laø Philippines, Indonesia, Myanmar; moät nöôùc coù bò xeáp vaøo
nhoùm coù möùc ñoä öu tieân cao laø Myanmar.
174
Muïc tieâu 2 (chæ tieâu 3) Phoå caäp giaùo duïc tieåu hoïc
Chæ soá 6: Tyû leä nhaäp hoïc theo ñuùng ñoä tuoåi ôû baäc tieåu hoïc
1. Malaysia Tieán boä raát nhanh Coù trieån voïng ñaït MDG Öu tieân thaáp
2. Vieät Nam Tieán boä nhanh Coù trieån voïng ñaït MDG Öu tieân thaáp
3. Laøo Tieán boä nhanh Coù trieån voïng ñaït MDG Öu tieân trung bình
4. Thaùi Lan Tieán boä trung bình Coù trieån voïng ñaït MDG Öu tieân trung bình
5. Philippines Tuït luøi Khoù coù trieån voïng ñaït Öu tieân trung bình
6. Indonesia Tuït luøi Khoù coù trieån voïng ñaït Öu tieân trung bình
7. Myanmar Tuït luøi Khoù coù trieån voïng ñaït Öu tieân cao
10. Campuchia Thieáu döõ lieäu Thieáu döõ lieäu Thieáu döõ lieäu
Caên cöù vaøo döõ lieäu "tyû leä hoïc sinh theo hoïc töø lôùp 1 ñeán lôùp 5" trong chæ
tieâu 3 cuûa MDG2 giai ñoaïn 1990-1999, coù theå nhaän thaáy raèng tyû leä giöõa möùc
ñoä tieán boä thöïc teá so vôùi tieán boä caàn thieát ñeå ñaït MDG2 vaøo naêm 2015 cuûa
Vieät Nam laø khoaûng 143,5%; ñöùng thöù hai trong khu vöïc sau Indonesia.
Thöïc teá, Vieät Nam ñang ñaït ñöôïc söï tieán boä nhanh vaø coù trieån voïng ñaït
muïc tieâu 100% hoïc sinh theo hoïc töø lôùp 1 ñeán lôùp 5 vaøo naêm 2015. Nhìn
chung, trong soá 7 nöôùc ASEAN coù saün döõ lieäu, coù 3 nöôùc laø Philipppines,
Thaùi Lan vaø Brunei thuoäc nhoùm bò thuït luøi vaø khoù coù trieån voïng ñaït muïc
tieâu naâng tyû leä hoïc sinh theo hoïc töø lôùp 1 ñeán lôùp 5 leân möùc 100% vaøo
naêm 2015.
Muïc tieâu 2 (chæ tieâu 3) Ñaït phoå caäp giaùo duïc tieåu hoïc
Chæ soá 7: Tyû leä hoïc sinh theo hoïc töø lôùp 1 ñeán lôùp 5
2. Vieät Nam Tieán boä nhanh Coù trieån voïng ñaït MDG Öu tieân thaáp
3. Campuchia Tieán boä trung bình Khoù coù trieån voïng ñaït Öu tieân trung bình
4. Laøo Tieán boä raát chaäm Khoù coù trieån voïng ñaït Öu tieân cao
5. Philippines Tuït luøi Khoù coù trieån voïng ñaït Öu tieân trung bình
6. Thaùi Lan Tuït luøi Khoù coù trieån voïng ñaït Öu tieân trung bình
175
7. Brunei Tuït luøi Khoù coù trieån voïng ñaït Öu tieân trung bình
9. Myanmar Thieáu döõ lieäu Thieáu döõ lieäu Thieáu döõ lieäu
Döïa treân döõ lieäu coù saün veà chæ soá 8 - "tyû leä bieát chöõ trong ñoä tuoåi töø 15
ñeán 24" - cuûa MDG2 cuûa ASEAN, coù theå nhaän thaáy möùc ñoä tieán boä thöïc teá
so vôùi möùc ñoä tieán boä caàn thieát ñeå ñaït MDG2 vaøo naêm 2015 cuûa Vieät Nam
laø 52,1%, ñöùng thöù saùu trong khu vöïc. Vieät Nam ñöôïc xeáp thuoäc nhoùm öu
tieân trung bình trong ASEAN vì coù möùc ñoä ngheøo khoå toång hôïp thaáp trong
muïc tieâu MDG2. Trong soá 9 nöôùc ASEAN coù saün döõ lieäu thì coù 4 nöôùc laø
Vieät Nam, Laøo, Myanmar vaø Campuchia coù theå seõ khoâng ñaït ñöôïc muïc tieâu
naøy vaøo naêm 2015 vaø bò xeáp vaøo nhoùm coù möùc ñoä öu tieân trung bình trong
phaân boå nguoàn löïc hoã trôï.
Muïc tieâu 2 (chæ tieâu 3) Ñaït phoå caäp giaùo duïc tieåu hoïc
Chæ soá 8: Tyû leä bieát chöõ trong ñoä tuoåi töø 15 ñeán 24
1. Singapore Tieán boä raát nhanh Coù trieån voïng ñaït MDG Öu tieân thaáp
2. Brunei Tieán boä raát nhanh Coù trieån voïng ñaït MDG Öu tieân thaáp
4. Philippines Tieán boä raát nhanh Coù trieån voïng ñaït MDG Öu tieân thaáp
5. Thaùi Lan Tieán boä nhanh Coù trieån voïng ñaït MDG Öu tieân thaáp
6. Vieät Nam Tieán boä trung bình Coù leõ khoâng ñaït MDG Öu tieân trung bình
7. Laøo Tieán boä trung bình Coù leõ khoâng ñaït MDG Öu tieân trung bình
8. Myanmar Tieán boä trung bình Coù leõ khoâng ñaït MDG Öu tieân trung bình
9. Campuchia Tieán boä trung bình Coù leõ khoâng ñaït MDG Öu tieân trung bình
3. Keát quaû ñaït ñöôïc muïc tieâu thöù 3 (MDG3)
Chæ tieâu 4 trong MDG3 laø "phaán ñaáu xoùa boû cheânh leäch giöõa nam vaø
nöõ ôû baäc tieåu hoïc vaø trung hoïc vaøo naêm 2005 vaø ôû taát caû caùc caáp hoïc chaäm
176
nhaát laø vaøo naêm 2015". Treân cô sôû döõ lieäu coù saün veà chæ soá 12 laø "tyû leä
ñaïi bieåu nöõ trong quoác hoäi" (MDG3) cuûa 7 nöôùc ASEAN, coù theå thaáy möùc
ñoä tieán boä thöïc teá so vôùi möùc ñoä tieán boä caàn thieát ñeå ñaït MDG3 vaøo naêm
2015 cuûa Vieät Nam laø 52,1%; ñöùng thöù hai sau Laøo (71%) (ñeàu coù möùc tieán
boä trung bình). Tuy nhieân, trong khoái ASEAN, coù tôùi 3 nöôùc ñaït tieán boä
raát chaäm vaø thaäm chí laø tuït luøi (Indonesia) trong vieäc phaán ñaáu thöïc hieän
taêng cöôøng bình ñaúng nam nöõ vaø naâng cao vò theá cho phuï nöõ thoâng qua
vieäc gia taêng tyû leä ñaïi bieåu nöõ trong Quoác hoäi cuûa töøng nöôùc. Ñaëc bieät coù
2 nöôùc laø Malaysia vaø Indonesia trong soá 7 nöôùc ASEAN coù saün döõ lieäu
haàu nhö khoâng heà coù trieån voïng ñaït muïc tieâu naøy vaøo naêm 2015.
Taêng cöôøng bình ñaúng giôùi vaø naâng cao vò theá cho phuï nöõ
Chæ soá 12: Tyû leä ñaïi bieåu nöõ chieám trong Quoác hoäi
1. Laøo Tieán boä trung bình Coù leõ khoù ñaït MDG Öu tieân thaáp
2. Vieät Nam Tieán boä trung bình Khoù coù trieån voïng ñaït Öu tieân thaáp
3. Philippines Tieán boä chaäm Khoù coù trieån voïng ñaït Öu tieân thaáp
4. Singapore Tieán boä chaäm Khoù coù trieån voïng ñaït Öu tieân thaáp
5. Thaùi Lan Tieán boä raát chaäm Khoù coù trieån voïng ñaït Öu tieân thaáp
6. Malaysia Tieán boä raát chaäm Khoâng coù trieån voïng ñaït Öu tieân trung bình
7. Indonesia Möùc ñoä tuït luøi Khoâng coù trieån voïng ñaït Öu tieân trung bình
4. Keát quaû ñaït muïc tieâu thöù 4 (MDG4)
Chæ tieâu 5 trong MDG4 laø "giaûm 2/3 tyû leä töû vong ôû treû em döôùi 5 tuoåi
trong giai ñoaïn töø 1990 ñeán 2015". Caên cöù vaøo döõ lieäu coù saün lieân quan
ñeán chæ soá 13 laø "tyû leä töû vong treû em döôùi 5 tuoåi" cuûa MDG3 cuûa 9 nöôùc
trong khoái ASEAN giai ñoaïn 1990-2001, coù theå thaáy möùc ñoä tieán boä thöïc teá
so vôùi tieán boä caàn thieát ñeå ñaït MDG4 vaøo naêm 2015 cuûa Vieät Nam laø 81,8%
ñöùng thöù baûy treân 2 nöôùc khaùc laø Myanmar vaø Campuchia. Ñoái vôùi muïc
tieâu naøy, Campuchia bò tuït luøi, khoâng coù trieån voïng ñaït MDG4 vaøo naêm
2015 vaø thuoäc vaøo nhoùm öu tieân haøng ñaàu trong phaân boå nguoàn löïc hoã trôï
quoác teá cho vieäc caûi thieän tình hình.
177

Giaûm 3/4 tyû leä töû vong ôû treû em döôùi 5 tuoåi trong 1990-2015
Chæ soá 13: Tyû leä töû vong ôû treû em döôùi 5 tuoåi
2. Brunei Tieán boä raát nhanh Coù trieån voïng ñaït MDG Öu tieân thaáp
4. Indonesia Tieán boä raát nhanh Coù trieån voïng ñaït MDG Öu tieân trung bình
5. Philippines Tieán boä nhanh Coù trieån voïng ñaït MDG Öu tieân trung bình
6. Laøo Tieán boä nhanh Coù trieån voïng ñaït MDG Öu tieân trung bình
7. Vieät Nam Tieán boä trung bình Coù leõ khoù ñaït ñöôïc Öu tieân trung bình
8. Myanmar Tieán boä trung bình Khoù coù trieån voïng ñaït Öu tieân cao
9. Campuchia Möùc ñoä tuït luøi Khoâng coù trieån voïng ñaït Öu tieân haøng ñaàu
Nguoàn: UNDP(2003), WB(2003), ADB(2003); vaø xöû lyù cuûa taùc giaû.
Döïa treân döõ lieäu coù saün giai ñoaïn 1990-2001 veà chæ soá 14 laø "tyû leä töû
vong ôû treû sô sinh" cuûa MDG4 cuûa 9 nöôùc ASEAN, coù theå thaáy möùc ñoä tieán
boä thöïc teá so vôùi möùc ñoä tieán boä caàn thieát ñeå ñaït MDG4 vaøo naêm 2015 cuûa
Vieät Nam laø 56,8%, chæ ñöùng treân Myanmar vaø Campuchia. Vieät Nam ñöôïc
xeáp trong nhoùm nöôùc coù möùc ñoä tieán boä trung bình vaø coù möùc öu tieân
trung bình trong vieäc thöïc hieän MDG4. Trong soá 9 nöôùc naøy, Myanmar vaø
Campuchia thuoäc nhoùm khoù coù trieån voïng ñaït MDG4 vaøo naêm 2015 vaø rôi
vaøo nhoùm coù möùc ñoä öu tieân haøng ñaàu trong quaù trình phaân boå nguoàn löïc
cuûa coäng ñoàng quoác teá nhaèm hoã trôï maïnh hôn cho vieäc caûi thieän thöïc hieän
muïc tieâu naøy trong giai ñoaïn tôùi.

Giaûm 3/4 tyû leä töû vong ôû treû em döôùi 5 tuoåi (1990-2015)
Chæ soá 14: Tyû leä töû vong ôû treû sô sinh (treân 1000 ca sinh soáng)
3. Brunei Tieán boä nhanh Coù trieån voïng ñaït MDG Öu tieân thaáp
4. Philippines Tieán boä nhanh Coù trieån voïng ñaït MDG Öu tieân trung bình
178
6. Laøo Tieán boä trung bình Coù trieån voïng ñaït MDG Öu tieân trung bình
7. Vieät Nam Tieán boä trung bình Khoù coù trieån voïng ñaït Öu tieân trung bình
8. Myanmar Tieán boä chaäm Khoù coù trieån voïng ñaït Öu tieân cao
9. Campuchia Tuït luøi Khoâng coù trieån voïng ñaït Öu tieân haøng ñaàu
Döïa treân döõ lieäu cuûa 9 nöôùc ASEAN veà chæ soá 14 - "tyû leä treû em ñöôïc
tieâm phoøng beänh sôûi" thuoäc MDG4 giai ñoaïn 1990-2001, coù theå thaáy möùc ñoä
tieán boä thöïc teá so vôùi möùc ñoä tieán boä caàn thieát ñeå ñaït MDG4 vaøo naêm 2015
cuûa Vieät Nam laø 174,8%, ñöùng thöù hai sau Thaùi Lan. Caû hai ñeàu tieán boä raát
nhanh, coù trieån voïng ñaït muïc tieâu naøy vaøo naêm 2015. Trong soá 9 nöôùc
ASEAN coù saün döõ lieäu, 3 nöôùc Myanmar, Cambodia vaø Philippines thuoäc
nhoùm coù möùc ñoä öu tieân cao vaø khoù coù trieån voïng ñaït ñöôïc muïc tieâu MDG4
vaøo naêm 2015.
Muïc tieâu 4 (chæ tieâu 5):

Giaûm 3/4 tyû leä töû vong ôû treû em döôùi 5 tuoåi (1990-2015).
Chæ soá 15: Tyû leä treû em moät tuoåi ñöôïc tieâm phoøng beänh sôûi
1. Thaùi Lan Tieán boä raát nhanh Coù trieån voïng ñaït MDG Öu tieân thaáp
3. Indonesia Tieán boä trung bình Coù trieån voïng ñaït MDG Öu tieân trung bình
4. Campuchia Tieán boä trung bình Coù leõ khoâng ñaït MDG Öu tieân cao
5. Singapore Tieán boä trung bình Khoù coù trieån voïng ñaït Öu tieân trung bình
6. Myanmar Tieán boä trung bình Khoù coù trieån voïng ñaït Öu tieân cao
8. Brunei Tieán boä chaäm Khoù coù trieån voïng ñaït Öu tieân thaáp
9. Philippines Möùc ñoä tuït luøi Khoâng coù trieån voïng ñaït Öu tieân cao
179
Chæ tieâu 6 trong MDG5 laø "giaûm 3/4 tyû leä töû vong ôû caùc baø meï trong
giai ñoaïn 1990 - 2015". Döïa treân döõ lieäu lieân quan ñeán chæ soá 16 veà "tyû
leä töû vong ôû caùc baø meï" treân 100.000 ca sinh coøn soáng cuûa 7 nöôùc ASEAN
giai ñoaïn 1990-2001, coù theå thaáy möùc ñoä tieán boä thöïc teá so vôùi tieán boä
caàn thieát ñeå ñaït MDG5 vaøo naêm 2015 cuûa Vieät Nam laø 123,1%, ñöùng thöù
saùu (treân Laøo). Do tieán boä nhanh vaø coù möùc ñoä ngheøo khoå toång hôïp con
ngöôøi ôû möùc trung bình neân Vieät Nam thuoäc nhoùm öu tieân trung bình vaø
hoaøn toaøn coù trieån voïng phaán ñaáu ñaït muïc tieâu giaûm 3/4 tyû leä töû vong
ôû caùc baø meï vaøo naêm 2015. Nhìn chung, ñoái vôùi muïc tieâu MDG5 naøy,
haàu nhö khoâng coù nöôùc naøo bò rôi vaøo nhoùm caùc nöôùc coù tình traïng möùc
ñoä thöïc hieän muïc tieâu tuït luøi vaø öu tieân cao hay haøng ñaàu.
Giaûm 3/4 tyû leä töû vong ôû caùc baø meï trong 1990-2015
Chæ soá 16: Tyû leä töû vong ôû caùc baø meï treân 100.000 ca sinh soáng
1. Singapore Tieán boä raát nhanh Ñaõ ñaït muïc tieâu MDG Öu tieân thaáp
2. Malaysia Tieán boä raát nhanh Ñaõ ñaït muïc tieâu MDG Öu tieân thaáp
3. Thaùi Lan Tieán boä raát nhanh Ñaõ ñaït muïc tieâu MDG Öu tieân trung bình
5. Campuchia Tieán boä raát nhanh Coù trieån voïng ñaït MDG Öu tieân trung bình
9. Philippines Thieáu döõ lieäu Thieáu döõ lieäu Thieáu döõ lieäu
Chæ tieâu 7 trong MDG6 laø "chaën ñöùng vaø baét ñaàu ñaåy lui tình traïng lan
roäng cuûa beänh dòch HIV/AIDS vaøo naêm 2015". Do thieáu cô sôû döõ lieäu thoáng
keâ vaøo naêm goác neân khoâng theå tieán haønh ñaùnh giaù vaø so saùnh tieán trieån
thöïc hieän muïc tieâu naøy giöõa Vieät Nam vôùi caùc nöôùc ASEAN. Tuy nhieân, xu
höôùng laây lan vaø truyeàn nhieãm HIV/AIDS ôû caùc nöôùc thaønh vieân ASEAN ñaõ
180
trong tình traïng baùo ñoäng, ñaëc bieät laø ôû Thaùi Lan vaø Campuchia. Chæ tính
rieâng naêm 2001, tyû leä nhieãm HIV ôû phuï nöõ mang thai ñoä tuoåi töø 15 ñeán 24
ôû Thaùi Lan vaø Campuchia laø töø 1,32%-2,00% vaø 1,99%-2,98%. Cuõng trong
naêm 2001, soá treû em bò moà coâi do HIV/AIDS cuûa Thaùi Lan vaø Campuchia
laø 290.000 ngöôøi vaø 55.000 ngöôøi. Taïi Vieät Nam tình traïng naøy cuõng ôû möùc
baùo ñoäng vôùi tyû leä nhieãm HIV ôû phuï nöõ mang thai trong ñoä tuoåi töø 15 ñeán
24 laø töø 0,13-0,2% vaø soá treû em bò moà coâi do HIV/AIDS laø gaàn 22.000 ngöôøi.
Phoøng choáng HIV/AIDS, soát reùt vaø caùc beänh khaùc
Chæ soá 29: Tyû leä nhieãm HIV ôû phuï nöõ mang thai ôû ñoä tuoåi 15-24
1. Campuchia 1,99% - 2,98%

2. Thaùi Lan 1,32% - 2,00%
3. Vieät Nam 0,13% - 0,20%
4. Singapore 0,12% - 0,19%
5. Malaysia 0,09% - 0,14%
6. Indonesia 0,05% - 0,07%
7. Laøo 0,02% - 0,03%
8. Philippines 0,01% - 0,02%
9. Myanmar Thieáu döõ lieäu
10. Brunei Thieáu döõ lieäu
Nguoàn: UNDP(2003), WB(2003), ADB(2003)
Chæ tieâu 10 trong MDG7 laø "giaûm 1/2 tyû leä ngöôøi daân khoâng ñöôïc tieáp
caän beàn vöõng vôùi nöôùc saïch vaøo naêm 2015". Caên cöù vaøo döõ lieäu coù saün lieân
quan ñeán chæ soá 29 laø "tyû leä ngöôøi daân ñöôïc tieáp caän beàn vöõng vôùi nguoàn
nöôùc coù chaát löôïng toát hôn" cuûa MDG7 cuûa 4 nöôùc trong khoái ASEAN (ôû
khu vöïc noâng thoân), coù theå thaáy möùc ñoä tieán boä thöïc teá so vôùi tieán boä caàn
thieát ñeå ñaït MDG7 vaøo naêm 2015 cuûa Vieät Nam laø 104,9%, ñöùng thöù nhaát
vaø coù trieån voïng ñaït vaøo naêm 2015. Ba nöôùc coøn laïi ñeàu rôi vaøo tình traïng
baùo ñoäng cao.
181
Muïc tieâu 7 (chæ tieâu 10) Ñaûm baûo beàn vöõng veà moâi tröôøng
Chæ soá 29: Tyû leä daân ñöôïc tieáp caän beàn vöõng vôùi nguoàn nöôùc
coù chaát löôïng toát hôn (ôû khu vöïc noâng thoân)
2. Indonesia Tieán boä chaäm Khoù coù trieån voïng ñaït Öu tieân haøng ñaàu
3. Thaùi Lan Tieán boä chaäm Khoù coù trieån voïng ñaït Öu tieân cao
4. Philippines Möùc ñoä tuït luøi Khoâng coù trieån voïng ñaït Öu tieân cao
5. Laøo Thieáu döõ lieäu Thieáu döõ lieäu Thieáu döõ lieäu
Nguoàn: UNDP(2003), WB(2003), ADB(2003); vaø xöû lyù cuûa taùc giaû
Coøn ñoái vôùi khu vöïc thaønh thò, döõ lieäu coù saün lieân quan ñeán "tyû leä ngöôøi
daân ñöôïc tieáp caän beàn vöõng vôùi nguoàn nöôùc coù chaát löôïng toát hôn" cuûa
MDG7 cuûa 5 nöôùc ASEAN cho thaáy möùc ñoä tieán boä thöïc teá so vôùi tieán boä
caàn thieát ñeå ñaït MDG7 vaøo naêm 2015 cuûa Vieät Nam laø 146,1%, ñöùng thöù hai
sau nöôùc Singapore vaø coù trieån voïng ñaït vaøo naêm 2015. Indonesia vaø
Philippines ñeàu coù möùc ñoä thöïc hieän tuït luøi vaø noùi chung, khoù coù trieån voïng
ñeå ñaït ñöôïc muïc tieân phaán ñaáu cho 100% ngöôøi daân ôû khu vöïc thaønh thò
ñöôïc tieáp caän beàn vöõng vôùi nguoàn nöôùc coù chaát löôïng toát hôn vaøo naêm 2015.
Muïc tieâu 7 (chæ tieâu 10): Ñaûm baûo beàn vöõng veà moâi tröôøng.
Chæ soá 29: Tyû leä daân ñöôïc tieáp caän beàn vöõng vôùi nguoàn nöôùc
coù chaát löôïng toát hôn (ôû khu vöïc thaønh thò)
2. Vieät Nam Tieán boä raát nhanh Coù trieån voïng ñaït MDG Öu tieân thaáp
4. Indonesia Möùc ñoä tuït luøi Khoù coù trieån voïng ñaït Öu tieân trung bình
5. Philippines Möùc ñoä tuït luøi Khoù coù trieån voïng ñaït Öu tieân trung bình
6. Laøo Thieáu döõ lieäu Thieáu döõ lieäu Thieáu döõ lieäu
182
Chæ tieâu 11 trong MDG7 laø "caûi thieän ñaùng keå cuoäc soáng cuûa ít nhaát 100
trieäu ngöôøi ôû caùc khu nhaø oå chuoät vaøo naêm 2020". Caên cöù vaøo döõ lieäu coù
saün lieân quan ñeán chæ soá 30 laø "tyû leä ngöôøi daân ñöôïc tieáp caän vôùi caùc ñieàu
kieän veä sinh moâi tröôøng toát hôn" cuûa MDG7 cuûa 8 nöôùc ASEAN, coù theå thaáy
möùc ñoä tieán boä thöïc teá so vôùi tieán boä caàn thieát ñeå ñaït MDG7 vaøo naêm 2020
cuûa Vieät Nam laø 187,5%, chæ ñöùng sau Singapore vaø coù trieån voïng ñaït vaøo
naêm 2020. Ba nöôùc Indonesia, ñeàu coù möùc ñoä thöïc hieän raát chaäm vaø haàu
nhö khoâng coù trieån voïng ñeå ñaït muïc tieân 100% ngöôøi daân ôû khu vöïc thaønh
thò ñöôïc tieáp caän vôùi caùc ñieàu kieän veä sinh moâi tröôøng toát hôn vaøo naêm
2020 ôû khu vöïc thaønh thò.
Muïc tieâu 7 (chæ tieâu 10) Ñaûm baûo beàn vöõng veà moâi tröôøng
Chæ soá 30: Tyû leä daân ñöôïc tieáp caän vôùi caùc ñieàu kieän veä sinh moâi tröôøng
toát hôn (ôû khu vöïc thaønh thò)
3. Philippines Tieán boä nhanh Coù trieån voïng ñaït MDG Öu tieân thaáp
4. Myanmar Tieán boä nhanh Coù trieån voïng ñaït MDG Öu tieân trung bình
5. Thaùi Lan Tieán boä trung bình Coù trieån voïng ñaït MDG Öu tieân trung bình
6. Indonesia Tieán boä raát chaäm Khoâng coù trieån voïng ñaït Öu tieân haøng ñaàu
7. Laøo Tieán boä raát chaäm Khoâng coù trieån voïng ñaït Öu tieân haøng ñaàu
8. Cambodia Tieán boä raát chaäm Khoâng coù trieån voïng ñaït Öu tieân haøng ñaàu
Nhöõng phaân tích toång quan treân ñaây cho thaáy trong giai ñoaïn 1990-
2002, Vieät Nam laø moät trong 3 nöôùc ñi ñaàu khoái ASEAN trong vieäc thöïc
183
hieän MDGs. Nhöõng keát quaû ñaùng khaâm phuïc cuûa Vieät Nam trong vieäc
thöïc hieän MDGs cuõng nhaän ñöôïc söï ñoàng tình uûng hoä cuûa coäng ñoàng
quoác teá. Ñaïi dieän thöôøng truù cuûa Lieân Hôïp Quoác taïi Vieät Nam, oâng Jordan
Ryan vieát: "Vieät Nam coù nhieàu lyù do ñeå töï haøo veà nhöõng keát quaû ñaày aán
töôïng maø Vieät Nam ñaõ ñaït ñöôïc trong quaù trình thöïc hieän caùc Muïc tieâu
Thieân nieân kyû trong thaäp kyû qua" vaø "Vieät Nam thöïc söï laø nöôùc ñi ñaàu theá
giôùi veà keát quaû thöïc hieän caùc MDGs treân moät soá maët. Ñaëc bieät, Vieät Nam
daãn ñaàu caùc nöôùc ñang phaùt trieån veà toác ñoä giaûm tyû leä ngheøo keå töø naêm
1990 ñeán nay". Nhôø coù nhöõng thaønh töïu raát ñaùng khích leä nhö vaäy, Vieät
Nam ngaøy caøng chöùng toû ñöôïc vai troø vaø vò theá cuûa mình khoâng chæ trong
khoái ASEAN maø coøn vôùi coäng ñoàng quoác teá. Quan ñieåm naøy laïi ñöôïc cuûng
coá theâm bôûi khaúng ñònh cuûa oâng Kofi Annan, Toång thö kyù Lieân Hôïp
Quoác, trong böùc thoâng ñieäp nhaân dòp leã kyû nieäm 25 naêm ngaøy UNDP coù
maët taïi Vieät Nam (24-9-2004, Haø Noäi) chæ roõ "Ngaøy nay, Vieät Nam ñaõ trôû
thaønh moät ñoái taùc coù quyeát taâm vaø tinh thaàn xaây döïng cao ñoä trong noã löïc
chung cuûa chuùng ta nhaèm thöïc hieän thaønh coâng caùc Muïc tieâu Phaùt trieån
Thieân nieân kyû".
II. NHÖÕNG THAÙCH THÖÙC TRONG VIEÄC THÖÏC HIEÄN MDGS CHO VIEÄT NAM
VAØ ASEAN
Maëc duø ñaõ gaët haùi ñöôïc nhieàu thaønh töïu raát ñaùng khích leä trong
vieäc thöïc hieän muïc tieâu phaùt trieån Thieân nieân kyû MDGs trong thaäp kyû
vöøa qua, song Vieät Nam vaø caùc nöôùc ASEAN hieän ñang phaûi ñöông ñaàu
vôùi khoâng ít nhöõng thaùch thöùc môùi. Caùc thaønh töïu MDGs ñaït ñöôïc môùi
chæ phaûn aùnh chuû yeáu veà maët soá löôïng cuûa quaù trình taêng tröôûng vaø
phaùt trieån trong khi maët chaát löôïng chöa ñöôïc theå hieän roõ. Khoaûng
caùch thöïc hieän caùc muïc tieâu MDGs giöõa caùc nöôùc trong khoái ASEAN
noùi chung vaø giöõa caùc vuøng, caùc tænh trong töøng nöôùc noùi rieâng vaãn
coøn khaù lôùn; chöa coù moät cô cheá phoái hôïp chaët cheõ giöõa caùc nöôùc
thaønh vieân ASEAN trong vieäc thu thaäp döõ lieäu, giaùm saùt, ñaùnh giaù vaø
hoã trôï quaù trình thöïc hieän MDGs; hieän taïi trong ASEAN vaãn coøn vaøi
nöôùc haàu nhö chöa xaây döïng ñöôïc boä cô sôû döõ lieäu rieâng cuûa quoác gia
mình lieân quan tôùi MDGs,.v.v.
Trong giai ñoaïn 1990-2000, maëc duø töøng nöôùc thaønh vieân ASEAN ñaõ
giaûm ñaùng keå tyû leä ngöôøi daân bò thieáu ñoùi, song treân thöïc teá ASEAN-7 (bao
goàm 7 nöôùc coù saün döõ lieäu) vaãn coù tôùi 74,7 trieäu ngöôøi coù khaåu phaàn aên
döôùi möùc toái thieåu vaøo naêm 1990 vaø 64,5 trieäu ngöôøi ñoùi naêm 2000. Beân
caïnh ñoù, trong giai ñoaïn 1993-2002, soá ngöôøi ôû caùc nöôùc ASEAN coù möùc
soáng döôùi ngöôõng 1 PPP$/ngaøy vaãn coøn töông ñoái lôùn. Chæ ñôn cöû tröôøng
hôïp Vieät Nam, soá ngöôøi soáng döôùi 1 PPP$/ngaøy vaøo naêm 1993 laø 27,788
trieäu vaø vaãn coøn ôû möùc 10,843 trieäu ngöôøi naêm 2002. Neáu xeùt theo chuaån
ngheøo quoác teá thì trong giai ñoaïn 1993-2002, maëc duø Vieät Nam ñaõ ñaït ñöôïc
MDG, song treân thöïc teá, soá löôïng ngöôøi ngheøo môùi chæ giaûm töø möùc 40,463
trieäu naêm 1993 xuoáng coøn 23,041 trieäu naêm 2002. Khoaûng caùch giaûm
184
ngheøo giöõa caùc khu vöïc coøn khaù lôùn. Naêm 2002, trong khi tyû leä ngheøo cuûa
khu vöïc thaønh thò chæ laø 6% thì cuûa khu vöïc noâng thoân laø 35%; cuûa vuøng
Ñoâng Nam Boä laø 10,6% thì cuûa vuøng Taây Nguyeân laïi laø 51,8%; cuûa Tp. Hoà
Chí Minh chæ ôû möùc 1,8% thì cuûa tænh Lai Chaâu ñaõ ôû taän möùc 76,6%; cuûa
nhoùm daân toäc ngöôøi Kinh vaø ngöôøi Hoa laø 23,1% thì cuûa nhoùm daân toäc
thieåu soá laø 69,3%.
Nhö vaäy, thaùch thöùc ñaët ra cho Vieät Nam noùi rieâng vaø khoái ASEAN noùi
chung trong vieäc phaán ñaáu ñaït muïc tieâu xoùa boû tình traïng ngheøo cuøng cöïc
vaø thieáu ñoùi cuõng nhö xoùa boû khoaûng caùch thöïc hieän MDGs giöõa caùc daân
toäc, caùc vuøng, caùc tænh,... vaãn coøn raát lôùn.
Khoaûng caùch ñeán muïc tieâu giaûm moät nöûa tyû leä treû em bò thieáu caân döôùi
5 tuoåi giöõa caùc nöôùc trong khoái ASEAN coøn khaù xa. Trong khi Thaùi Lan
ñaõ giaûm tyû leä treû em bò thieáu caân döôùi 5 tuoåi töø 19% naêm 1990 xuoáng coøn
10% naêm 2000 thì Campuchia laïi chæ giaûm töông öùng töø 52% xuoáng 46%
trong cuøng kyø. Ñaây laø moät thaùch thöùc lôùn khoâng chæ ñoái vôùi khoái ASEAN.
Ñieàu naøy cuõng ñuùng vôùi Vieät Nam: Vieät Nam môùi chæ giaûm tyû leä treû em bò
thieáu caân döôùi 5 tuoåi töø 45% naêm 1990 xuoáng 33% naêm 2000. Beân caïnh
ñoù, vaãn coøn coù moät khoaûng caùch töông ñoái lôùn veà tyû leä treû em bò thieáu
caân so vôùi tuoåi trong nhoùm ngheøo nhaát (34,2%) vaø trong nhoùm giaøu nhaát
(12,7%) naêm 2002.
Ñoái vôùi muïc tieâu ñaït phoå caäp giaùo duïc, khoaûng caùch thöïc hieän muïc
tieâu giöõa caùc nöôùc ASEAN cuõng coøn khaù lôùn. Trong giai ñoaïn 1990-2000,
maëc duø Malaysia ñaõ taêng tyû leä nhaäp hoïc theo ñuùng ñoä tuoåi ôû baäc tieåu hoïc
töø 93,7% naêm 1990 leân 98,5% naêm 2000 thì Laøo laïi chæ taêng töông öùng töø
62,6% leân 81,4%. Khaùc vôùi caùc nöôùc khaùc trong khoái, thaùch thöùc lôùn ñoái
vôùi Vieät Nam trong muïc tieâu naøy laïi laø söï gia taêng khoaûng caùch veà tyû leä
ñi hoïc ñuùng tuoåi giöõa caùc vuøng, caùc tænh vaø caùc nhoùm daân toäc khaùc nhau,
ñaëc bieät laø giöõa nhoùm 20% giaøu nhaát vaø nhoùm 20% ngheøo nhaát. Treân thöïc
teá, khoaûng caùch cheânh leäch veà tyû leä treû em ñi hoïc ñuùng tuoåi trong nhoùm
ngheøo nhaát so vôùi nhoùm giaøu nhaát ôû Vieät Nam giai ñoaïn 1993-2002 coù xu
höôùng gia taêng theo caùc caáp hoïc töø thaáp leân cao. Khoâng nhöõng theá, chaát
löôïng hoïc taäp ôû caùc baäc hoïc cuûa Vieät Nam vaãn chöa cao. Tyû leä hoïc sinh
tieåu hoïc toát nghieäp môùi chæ ñaït 77% naêm 2001/2002; tyû leä hoïc sinh boû hoïc
vaø löu ban coøn khaù lôùn (tyû leä hoïc sinh tieåu hoïc löu ban naêm hoïc 1990 -
1991 laø 8,77% vaø giaûm xuoáng coøn 4,67% naêm hoïc 1999/2000). Nhö vaäy,
giaûm khoaûng caùch veà khaû naêng tieáp caän cuûa treû em trong nhoùm giaøu nhaát
vaø nhoùm ngheøo nhaát tôùi dòch vuï giaùo duïc ñaøo taïo caùc caáp cuõng nhö caûi
thieän naâng cao chaát löôïng giaùo duïc ñang laø moät trong nhöõng thaùch thöùc
lôùn cuûa Vieät Nam.
185
Ñoà thò: Tyû leä treû em ñi hoïc ñuùng tuoåi cuûa caùc caáp hoïc ôû Vieät Nam
(%), 1993-2002.
Nhoùm giaøu nhaát (trung hoïc phoå thoâng) Naêm 2002

Naêm 1998
Nhoùm ngheøo nhaát (trung hoïc phoå thoâng) Naêm 1993
Nhoùm giaøu nhaát (trung hoïc cô sôû)
Nhoùm ngheøo nhaát (trung hoïc cô sôû)
Nhoùm giaøu nhaát (tieåu hoïc)
Nhoùm ngheøo nhaát (tieåu hoïc)
0 20 40 60 80 100
Nguoàn: GSO (2003), VHLSS (2002), WB(2003) vaø Boä giaùo duïc ñaøo taïo Vieät Nam (2003).
Ñoái vôùi muïc tieâu taêng cöôøng bình ñaúng giôùi vaø naâng cao vò theá, naêng
löïc cho phuï nöõ nhìn chung vaãn coøn khoaûng caùch khaù lôùn giöõa caùc nöôùc
ASEAN. Ñieàu ñoù ñöôïc theå hieän roõ qua tyû leä ñaïi bieåu nöõ trong Quoác hoäi:
cuûa Vieät Nam ñaït möùc 27,3% trong khi cuûa nöôùc Indonexia laïi chæ ñaït möùc
8% vaøo naêm 2002. Tuy nhieân, tyû leä ñaïi dieän phuï nöõ tham gia trong caùc cô
quan coâng quyeàn cuûa Vieät Nam coøn thaáp, ví duï nhö tham gia vaøo UÛy ban
nhaân daân caáp xaõ chæ chieám 4,5%, caáp huyeän chieám 4,9%, vaø caáp tænh chieám
6,4%. Ñoái vôùi caáp hoä gia ñình, tình traïng bình ñaúng giôùi cuõng chöa ñöôïc
caûi thieän maáy. Tyû leä phuï nöõ giöõ vai troø chuû hoä coøn ôû möùc thaáp. Chæ coù
khoaûng 2,3% soá hoä gia ñình coù Giaáy chöùng nhaän Quyeàn söû duïng ñaát coù
ghi caû teân vôï vaø choàng. Chính söï haïn cheá naøy ñaõ caûn trôû khaû naêng tieáp
caän cuûa phuï nöõ ñaëc bieät laø phuï nöõ ngheøo tôùi dòch vuï vay voán tín duïng
ngaân haøng. Trong giai ñoaïn 1997-1998, tyû leä tham gia vay voán tín duïng cuûa
phuï nöõ noùi chung chieám 36,9% trong toång soá ngöôøi ñöôïc vay voán tín duïng
vaø cuûa phuï nöõ ngheøo noùi rieâng chieám 32,6% trong toång soá ngöôøi ngheøo
ñöôïc vay voán tín duïng töø ngaân haøng ngöôøi ngheøo.
Maëc duø ñaõ coù nhöõng tieán boä trong coâng taùc phoøng choáng HIV/AIDS
vaø soát reùt song treân thöïc teá tính ñeán cuoái naêm 2000 vaãn coøn khoaûng 2,3-
2,4 trieäu ngöôøi daân ASEAN bò beänh soát reùt. Soá ngöôøi bò nhieãm beänh lao
vaãn coøn khaù lôùn, khoaûng 1,2-1,3 trieäu ngöôøi trong caùc nöôùc thaønh vieân cuûa
khoái ASEAN tính ñeán cuoái naêm 2001. Tuy nhieân, thaùch thöùc lôùn nhaát trong
vieäc thöïc hieän muïc tieâu naøy laïi laø tình traïng laây nhieãm vaø lan truyeàn nhanh
cuûa beänh dòch HIV/AIDS. Trong naêm 2001, tyû leä laây nhieãm HIV ôû phuï nöõ
mang thai trong ñoä tuoåi töø 15 ñeán 24 tuoåi cuûa Campuchia ñaõ dao ñoäng
trong khoaûng 1,9%-2,9%; cuûa Thaùi Lan laø 1,32%-2%. Vieät Nam cuõng khoâng
phaûi laø moät ngoaïi leä. Theo soá lieäu thoáng keâ cuûa Boä Y teá, tính ñeán thaùng
9 naêm 2003 treân phaïm vi caû nöôùc ñaõ coù tôùi 72,240 nghìn ca nhieãm HIV,
trong ñoù coù 11,020 nghìn tröôøng hôïp ñaõ ñöôïc chuaån ñoaùn laø ñaõ chuyeån
töø HIV sang AIDS. HIV ñaõ lan roäng ra caû 61 tænh thaønh cuûa Vieät Nam vaø
186
tænh coù soá ca nhieãm cao nhaát laø Quaûng Ninh vôùi 572,56 tröôøng hôïp treân
100 nghìn daân, thöù nhì laø Haûi Phoøng (331,96 ca/100 nghìn daân), tieáp ñeán
laø TP. Hoà Chí Minh (248,05 ca/100 nghìn daân). Tænh coù soá ca nhieãm HIV
thaáp nhaát laø Quaûng Bình vôùi möùc 4,27 ca treân 100 nghìn daân. Chính xu
höôùng lan roäng dòch beänh HIV gaén vôùi nhöõng tænh vaø thaønh phoá coù toác
ñoä taêng tröôûng kinh teá, toác ñoä ñoâ thò hoùa cao vaø coù ñoä môû kinh teá lôùn ñaõ
ñöôïc xem nhö laø moät thaùch thöùc lôùn cho Vieät Nam trong boái caûnh hoäi
nhaäp vaø toaøn caàu hoùa.
Vieäc caûi thieän khaû naêng tieáp caän beàn vöõng tôùi nguoàn nöôùc coù chaát löôïng
toát hôn ôû khu vöïc noâng thoân trong thaäp kyû vöøa qua vaãn coøn nhieàu haïn
cheá. Soá daân ASEAN (chæ goàm 8 nöôùc coù saün döõ lieäu) khoâng tieáp caän ñöôïc
tôùi dòch vuï naøy trong naêm 2001 laø khoaûng 92-93 trieäu ngöôøi. ÔÛ khu vöïc
thaønh thò, soá daân cuûa 7 nöôùc coù saün döõ lieäu khoâng tieáp caän ñöôïc tôùi dòch
vuï naøy naêm 2001 ñaõ leân tôùi 17-18 trieäu ngöôøi. Nhìn chung, vieäc phaán ñaáu
ñaït MDG veà gia taêng khaû naêng tieáp caän beàn vöõng cuûa ngöôøi daân tôùi nguoàn
nöôùc coù chaát löôïng toát hôn ôû khu vöïc ASEAN trong giai ñoaïn tôùi laø moät
thaùch thöùc khoâng nhoû.
Ñoái vôùi Vieät Nam, tính ñeán cuoái naêm 2002, môùi chæ coù 22,7% ngöôøi
daân trong nhoùm ngheøo nhaát ñöôïc tieáp caän tôùi dòch vuï nöôùc saïch; coøn tyû
leä cuûa nhoùm giaøu nhaát ñaït möùc 78,8%; cuûa nhoùm ngöôøi Kinh vaø ngöôøi
Hoa laø 52,6% trong khi cuûa nhoùm caùc daân toäc ít ngöôøi khaùc chæ chieám
12,8%; ôû khu vöïc noâng thoân laø 39,6% vaø ôû thaønh thò laø 76,3%; ôû khu vöïc
noâng thoân cuûa Baø Ròa-Vuõng Taøu laø 86% trong khi ñoù ôû khu vöïc noâng thoân
cuûa tænh Ñoàng Thaùp laïi chæ ñaït 29%. Nhö vaäy, thaùch thöùc ñoái vôùi Vieät
Nam trong vieäc thöïc hieän muïc tieâu naøy chính laø xoùa boû khoaûng caùch
cheânh leäch quaù lôùn giöõa nhoùm ngöôøi giaøu vaø nhoùm ngöôøi ngheøo, giöõa
caùc daân toäc, giöõa thaønh thò vaø noâng thoân vaø giöõa caùc ñòa phöông.
Tình traïng cuõng töông töï ñoái vôùi muïc tieâu caûi thieän khaû naêng tieáp caän
ñeán caùc ñieàu kieän veä sinh moâi tröôøng toát hôn. Treân thöïc teá, trong khi
Singapore ñaõ ñaït gaàn nhö 100% tyû leä ngöôøi daân ñöôïc tieáp caän tôùi caùc ñieàu
kieän veä sinh moâi tröôøng toát hôn thì Campuchia môùi chæ ñaït möùc 56% vaøo
naêm 2000. Vieät Nam tuy coù khaù hôn (ñaït 82% naêm 2000) song thaùch thöùc
cuõng khoâng phaûi laø nhoû. Neáu xeùt theo tieâu chuaån veä sinh saïch hay laø coù
nhaø xí hôïp veä sinh thì trong naêm 2002, tyû leä hoä gia ñình coù nhaø veä sinh
saïch trong nhoùm ngheøo nhaát cuûa caû nöôùc chæ ñaït möùc 2% trong khi ñoù tyû
leä naøy cuûa nhoùm giaøu nhaát laø 69,6%; cuûa khu vöïc thaønh thò laø 68,3% vaø cuûa
khu vöïc noâng thoân laø 11,5%; ôû thaønh phoá Hoà Chí Minh laø 87,1% trong khi
ôû tænh Traø Vinh chæ ñaït 7,5%. Theâm vaøo ñoù, vaán ñeà ñaàu tö vaøo xaây döïng
heä thoáng nhaø veä sinh trong xaây döïng tröôøng hoïc ôû Vieät Nam cuõng chöa
ñöôïc chuù troïng ñuùng möùc, coù tôùi 66% soá tröôøng hoïc caùc caáp treân toaøn quoác
khoâng coù ñuû caùc phöông tieän caáp nöôùc, thieáu phöông tieän veä sinh moâi
tröôøng vaø veä sinh caù nhaân,v.v.
187
III. MOÄT VAØI ÑEÀ XUAÁT GÔÏI YÙ
Trong boái caûnh hoäi nhaäp vaø toaøn caàu hoùa ñang ngaøy caøng gia taêng, ñeå
ñoái phoù hieäu quaû hôn vôùi nhöõng thaùch thöùc môùi trong vieäc thöïc hieän MDGs
ñaët ra cho ASEAN noùi chung vaø cho Vieät Nam noùi rieâng, moät trong soá nhöõng
giaûi phaùp höõu hieäu laø phaûi thuùc ñaåy söï hôïp taùc toaøn dieän caû trong vaø ngoaøi
khoái ASEAN nhaèm hoã trôï phaân boå nguoàn löïc kòp thôøi vaø hieäu quaû cho caùc
nöôùc thuoäc nhoùm öu tieân haøng ñaàu vaø öu tieân cao nhaèm noã löïc phaán ñaáu
ñaït muïc tieâu chung vaøo naêm 2015. Beân caïnh caùc yeáu toá vaät chaát, con ngöôøi
phaûi ñöôïc xem laø yeáu toá chuû ñaïo trong quaù trình thuùc ñaåy caùc nöôùc ASEAN
vöôït qua caùc thaùch thöùc ñaët ra.
Rieâng ñoái vôùi Vieät Nam, do khoaûng caùch veà thöïc hieän MDGs giöõa caùc
vuøng, giöõa khu vöïc thaønh thò vaø noâng thoân, giöõa caùc nhoùm daân cö coù söï
töông phaûn khaù lôùn neân caùc giaûi phaùp kieán nghò ôû ñaây chuû yeáu laø nhaèm
vaøo vieäc thu heïp daàn vaø tieán tôùi xoùa boû khoaûng caùch cheânh leäch. Moät
trong soá nhöõng bieän phaùp höõu hieäu tröôùc maét laø taêng cöôøng hôn nöõa
naêng löïc cuûa caùc boä ôû caáp ñòa phöông ñaëc bieät laø caáp tænh trong vieäc laäp
keá hoaïch, thöïc hieän vaø giaùm saùt keá hoaïch phaân boå nguoàn löïc nhaèm ñaùp
öùng kòp thôøi nhöõng öu tieân thöïc söï caàn thieát nhaát cuûa coäng ñoàng daân cö
ñòa phöông trong söï raøng buoäc coù giôùi haïn veà caùc nguoàn löïc cuûa tænh.
Beân caïnh ñoù, caàn phaûi taäp trung naâng cao chaát löôïng cuûa nhöõng keát quaû
ñaõ ñaït ñöôïc trong quaù trình thöïc hieän MDGs, chuù troïng hôn vaán ñeà caûi
thieän chaát löôïng heä thoáng giaùo duïc, heä thoáng y teá coâng coäng vaø chaêm
soùc söùc khoeû coäng ñoàng, loàng gheùp vaán ñeà giôùi vaø moâi tröôøng vaøo trong
quaù trình laäp chính saùch vaø trieån khai döï aùn ñaàu tö, ñaûm baûo cho ngöôøi
ngheøo vaø daân toäc thieåu soá ñöôïc höôûng lôïi nhieàu hôn nöõa töø quaù trình laäp
vaø thöïc thi caùc chính saùch coâng veà giaùo duïc, y teá, haï taàng cô sôû, vaên hoùa,
ñaåy maïnh coâng taùc tuyeân truyeàn veà thöïc hieän MDGs cho ngöôøi daân (trong
ñoù ñaëc bieät chuù troïng tôùi theá heä treû, hoïc sinh vaø sinh vieân) nhaèm naâng
cao hôn nöõa khaû naêng nhaän thöùc cuõng nhö laø caùch öùng phoù hieäu quaû
cho ngöôøi daân ñòa phöông, ñaëc bieät laø ngöôøi ngheøo.
188
QUAN HEÄ KINH TEÁ VIEÄT NAM - NHAÄT BAÛN
GIÖÕA BOÁI CAÛNH QUOÁC TEÁ MÔÙI TRONG
NHÖÕNG NAÊM GAÀN ÑAÂY VAØ TRIEÅN VOÏNG
Vuõ Vaên Haø*

Traàn Anh Phöông**
Quan heä kinh teá Vieät Nam - Nhaät Baûn trong nhöõng naêm töø 1997-2003)
nhìn chung vaãn ñaït söï taêng tröôûng ñaùng keå, goùp phaàn tích cöïc vaøo söï
phaùt trieån chung cuûa caû hai nöôùc, ñaëc bieät coù yù nghóa quan troïng ñoái
vôùi Vieät Nam ñang trong quaù trình ñaåy maïnh coâng nghieäp hoaù, hieän ñaïi
hoaù neàn kinh teá.
1. Hôïp taùc phaùt trieån thöông maïi Vieät Nam - Nhaät Baûn
Cho ñeán cuoái naêm 1998, ñoäng thaùi tieán trieån kim ngaïch xuaát nhaäp
khaåu (KNXNK) Vieät Nam - Nhaät Baûn vaãn lieân tuïc phaùt trieån maïnh, naêm
sau ñeàu taêng tröôûng cao hôn naêm tröôùc (xem baûng 1). Töø naêm 1999 ñeán
2002 ñaõ coù söï khaùc tröôùc, ñoù laø söï taêng tröôûng khoâng ñeàu, khi thì chöõng
laïi, taêng khoâng ñaùng keå, thaäm chí ñaõ coù naêm bò suy giaûm töông ñoái,
nhöng cuõng coù naêm laïi taêng raát maïnh. Ñaùng löu yù, neáu nhö hai naêm
1997-1998 laø hai naêm kinh teá Nhaät Baûn voán ñaõ bò khuûng hoaûng töø tröôùc,
laïi chòu taùc ñoäng baát lôïi tröïc tieáp cuûa cuoäc khuûng hoaûng taøi chính - tieàn
teä khu vöïc Ñoâng AÙ, song quan heä thöông maïi Vieät - Nhaät vaãn tieáp tuïc
phaùt trieån khaû quan; thì ñeán naêm 1999 vôùi KNXNK ñaït ñöôïc veà phía Vieät
Nam laø 3,262 tyû USD ñaõ giaûm 18% so vôùi naêm 1998. Theá nhöng naêm tieáp
theo, naêm 2000 laïi laø naêm taêng raát maïnh, KNXNK Vieät - Nhaät ñaït 4,871
tyû USD, vöôït 49,3% so vôùi naêm 1999. Ñeán naêm 2001 ñaït 4,724 tyû USD, bò
suy giaûm 3,1% so vôùi naêm 2000. Vaø ñeán naêm 2002 ñaõ ñaït 4,592 tyû USD,
giaûm 2,8% so vôùi KNXNK ñaõ ñaït cuûa naêm 2001. Naêm 2003 vöøa qua tính
ñeán heát 11 thaùng ñaàu naêm, KNXNK ñaõ ñaït 5,325 tyû USD, taêng khaù maïnh
15,9% so vôùi KNXNK ñaõ ñaït cuûa naêm 2002.
* vaø ** Tieán só, Vieän nghieân cöùu Ñoâng Baéc AÙ. Vieät Nam.
189
Baûng 1: Kim ngaïch XNK Vieät - Nhaät thôøi kyø 1990 - 2003
Ñôn vò: Trieäu USD
Naêm Kim ngaïch Kim ngaïch Toång kim ngaïch Tyû leä taêng so vôùi Trò giaù
XK NK
XK XNK naêm tröôùc (%) xuaát sieâu
1990 595 214 809 156,8 381
1991 662 217 879 108,7 445
1992 870 451 1.321 150,3 419
1993 1.069 639 1.708 129,3 430
1994 1.350 644 1.994 116,7 706
1995 1.716 921 2.637 132,2 795
1996 2.020 1.140 3.160 119,8 880
1997 2.198 1.283 3.481 110,2 915
1998 2.509 1.469 3.978 114,2 1.040
1999 1.786 1.476 3.262 82,0 310
2000 2.621 2.250 4.871 149,3 371
2001 2.509 2.215 4.724 96,9 294
2002 2.234 2.358 4.592 97,2 -124
2003 * 2.606 2.719 5.325 115,9 -113
* Naêm 2003 laø soá lieäu cuûa 11 thaùng ñaàu naêm.
Nguoàn:
- Boä Thöông maïi Vieät Nam; Boä Keá hoaïch vaø Ñaàu tö Vieät Nam; Toång cuïc Thoáng keâ Vieät Nam
- Boä Taøi chính Nhaät Baûn (MOF); Toå chöùc xuùc tieán thöông maïi Nhaät Baûn (JETRO); Hoäi maäu
dòch Nhaät - Vieät (JVTA).
Nguyeân nhaân cuûa tình hình treân, coù theå lyù giaûi nhö sau:
Tröôùc heát, ñoù laø do nhöõng aûnh höôûng baát lôïi töø cuoäc khuûng hoaûng taøi
chính - tieàn teä khu vöïc Ñoâng AÙ 1997-1998. Thöïc teá cho thaáy ngay taïi thôøi
ñieåm naøy, quan heä thöông maïi Vieät - Nhaät vaãn chöa bò aûnh höôûng tröïc tieáp
ngay coù leõ laø do vò trí, vai troø cuûa moái quan heä naøy coøn raát nhoû so vôùi vò
trí, vai troø cuûa caùc moái quan heä giöõa Nhaät Baûn vôùi caùc ñoái taùc baïn haøng
lôùn hôn khaùc treân theá giôùi vaø nhaát laø trong cuøng khu vöïc Ñoâng AÙ.
Tuy nhieân, nhö ñaõ bieát, naêm 1998 ñoái vôùi Nhaät Baûn ñaõ laø naêm giaûm suùt
nghieâm troïng veà hoaït ñoäng thöông maïi quoác teá. Laàn ñaàu tieân, keå töø naêm
1992, caû xuaát vaø nhaäp khaåu cuûa Nhaät Baûn ñeàu bò giaûm suùt. Xuaát khaåu trong
naêm naøy chæ ñaït coù 386,3 tyû USD, giaûm 8,7% so vôùi naêm 1997; nhaäp khaåu
190
QUAN HEÄ KINH TEÁ VIEÄT NAM - NHAÄT BAÛN GIÖÕA BOÁI CAÛNH QUOÁC TEÁ MÔÙI...
ñaït 279,3 tyû USD, giaûm 17,9% so vôùi naêm 1997. Nguyeân nhaân chính cuûa
KNXK haøng hoaù Nhaät bò giaûm laø do khuûng hoaûng taøi chính - tieàn teä Ñoâng
AÙ ñaõ laøm cho ñoàng tieàn cuûa caùc nöôùc trong khu vöïc bò yeáu ñi nhieàu so vôùi
ñoàng yeân Nhaät, daãn ñeán xuaát khaåu cuûa Nhaät Baûn sang caùc nöôùc naøy bò
giaûm maïnh. Nguyeân nhaân chính daãn ñeán KNNK haøng hoaù cuûa Nhaät Baûn
cuõng bò giaûm suùt maïnh chính laø thu nhaäp vaø nhu caàu trong nöôùc cuûa ngöôøi
daân Nhaät giaûm suùt cuøng vôùi vieäc suït giaù daàu thoâ vaø nhieàu loaïi nguyeân lieäu
khaùc treân theá giôùi cuøng thôøi gian naøy. Chính vì theá, böôùc sang naêm 1999
vaø nhöõng naêm tieáp theo, quan heä thöông maïi Vieät - Nhaät ñaõ bò aûnh höôûng
laây lan chung daãn ñeán quy moâ KNXNK cuõng nhö toác ñoä taêng tröôûng thöông
maïi coù söï taêng tröôûng khoâng ñeàu nhö ñaõ ñeà caäp treân.
Thöù hai, laø söï gia taêng quan heä hôïp taùc khu vöïc giöõa caùc nöôùc ASEAN,
caùc nöôùc ASEAN vôùi Nhaät Baûn, Haøn Quoác vaø Trung Quoác (ASEAN +3), caùc
nöôùc AÙ- AÂU (ASEM) vaø vieäc Trung Quoác gia nhaäp WTO ñaõ gaây ra nhöõng
aûnh höôûng hai chieàu, vöøa thuùc ñaåy quaù trình töï do hoùa thöông maïi, gia
taêng caùc hoaït ñoäng XNK haøng hoùa giöõa caùc quoác gia, vöøa laøm phaùt sinh
caùc hieän töôïng caïnh tranh, aûnh höôûng ñeán quan heä thöông maïi Vieät - Nhaät.
Vì thöïc teá cho thaáy öu theá caïnh tranh cuûa haøng hoùa Vieät Nam coøn thua
keùm so vôùi haøng hoaù cuûa Trung Quoác vaø moät soá nöôùc Ñoâng AÙ khaùc ñang
coù ôû thò tröôøng Nhaät Baûn caû veà chaát löôïng, hình thöùc quaûng caùo vaø nhaát
laø veà giaù caû.
2. Ñaàu tö tröïc tieáp cuûa Nhaät Baûn vaøo Vieät Nam
Ñaàu tö tröïc tieáp cuûa Nhaät Baûn (JDI) ñaõ vaøo Vieät Nam keå töø naêm 1993,
khi caùc toå chöùc quoác teá noái laïi vieäc cung caáp vieän trôï phaùt trieån (ODA) cho
Vieät Nam vaøo cuoái naêm 1992. Tính ñeán cuoái thaùng 8/2003, Nhaät Baûn ñaõ coù
403 döï aùn ñaàu tö tröïc tieáp coøn hieäu löïc taïi Vieät Nam, vôùi toång soá voán ñaêng
kyù ñaït 4,45 tyû USD. JDI vaøo Vieät Nam, ñaït ñænh cao vaøo naêm 1995 vôùi voán
ñaêng kyù ñaït 1,22 tyû USD. Trong nhöõng naêm 1996-1997, JDI ñaõ giaûm khoaûng
40% so vôùi naêm 1995, vaø naêm 1998 tieáp tuïc giaûm maïnh tôùi 70% so vôùi naêm
1997. Naêm tieáp theo, naêm 1999 chæ coøn coù 14 döï aùn vôùi soá voán ñaêng kyù chæ
ñaït 62 trieäu USD. Ñaây laø tình traïng chung cuûa luoàng voán ñaàu tö nöôùc ngoaøi
(FDI) vaøo Vieät Nam nhöõng naêm ñoù. Nguyeân nhaân cuûa tình hình naøy ngoaøi
haäu quaû cuûa khuûng hoaûng kinh teá khu vöïc nhö ñaõ noùi, coøn laø do moâi tröôøng
ñaàu tö cuûa Vieät Nam chöa ñöôïc hoaøn thieän, giaù caû ñaát ñai vaø nhieàu dòch vuï,
haøng hoaù khaùc ñaét ñoû laøm haïn cheá nhieät tình cuûa caùc nhaø ñaàu tö nöôùc ngoaøi.
Böôùc sang naêm 2000, Vieät Nam ñaõ coù xuùc tieán maïnh meõ vieäc caûi thieän
moâi tröôøng ñaàu tö, ñaùng keå nhaát laø vieäc ban haønh Luaät ñaàu tö söûa ñoåi vaøo
thaùng 7-2000, do ñoù ñaõ taêng söùc huùt ñoái vôùi caùc luoàng FDI. Maët khaùc, khi
naøy caùc neàn kinh teá khu vöïc, cuõng ñaõ phuïc hoài daàn sau khuûng hoaûng, goùp
phaàn taïo ra baàu khoâng khí môùi trong ñaàu tö kinh doanh. Rieâng vôùi Nhaät
Baûn, naêm 2000 cuõng laø naêm ñoät bieán coù söï taêng tröôûng kinh teá khaû quan
191
tôùi 2,4%. Chính vì theá naêm naøy so vôùi naêm 1999 ñaõ coù toång soá JDI ñaêng
kyù vaøo Vieät Nam taêng hôn 30%, soá döï aùn taêng 86%; vaø naêm 2001 so vôùi
naêm 2000 caùc con soá töông öùng laø: 103% vaø 58%. Naêm 2002, soá döï aùn taêng
leân 49 vaø ñaït 119 trieäu USD. Ñaùng löu yù, neáu tính ñeán thaùng 6 /2002 Nhaät
Baûn ñaõ ñaàu tö vaøo Vieät Nam vôùi toång soá 386 döï aùn ñöôïc caáp pheùp, voán
ñaêng kyù ñaït 4,3 tyû USD. Vaø do ñoù khieán cho ngay taïi thôøi ñieåm naøy, tuy
Nhaät Baûn ñaõ vöôït leân laø nöôùc ñöùng thöù ba veà quy moâ soá döï aùn vaø löôïng
voán ñaàu tö ñaêng kyù taïi Vieät Nam, nhöng laïi ñöùng ñaàu veà löôïng voán thöïc
hieän (vôùi toång soá döï aùn coøn hieäu löïc khi ñoù laø 369, ñaït 3,07 tyû USD). Vì
vaäy xeùt thöïc chaát ñaàu tö cuûa Nhaät Baûn laø ôû vò trí ñöùng thöù nhaát taïi Vieät
Nam. Trong naêm 2003 vöøa qua, chæ tính ñeán heát thaùng 8 ñaõ coù theâm 28 döï
aùn cuûa Nhaät Baûn vaøo Vieät Nam vôùi soá voán ñaêng kyù laø 68,4 trieäu USD.
Nhö vaäy laø, sau khi bò giaûm maïnh vaøo caùc naêm 1996-1999, keå töø naêm
2000 ñeán nay JDI vaøo Vieät Nam ñaõ coù söï phuïc hoài nhöng möùc ñoä coøn khieâm
toán, khoâng maïnh meõ nhö nhöõng naêm ñaàu thaäp nieân 1990. Nguyeân nhaân vì
moät soá lyù do chính sau:
Thöù nhaát, thôøi gian ñaàu khoâng chæ nguoàn voán cuûa Nhaät Baûn maø keå caû
caùc nguoàn voán ñaàu tö nöôùc ngoaøi khaùc ñaõ vaøo Vieät Nam raát maïnh laø do
tính môùi laï cuûa thò tröôøng Vieät Nam. Thöïc teá cho ñeán nay, caùc ñòa chæ ñaàu
tö ñöôïc caùc coâng ty Nhaät Baûn quan taâm nhaát khoâng phaûi laø Vieät Nam maø
vaãn laø: Trung Quoác, ASEAN 5, Baéc Myõ, EU vaø NIEs Ñoâng AÙ. Tình hình
naøy coù phaàn quan troïng laø do moâi tröôøng ñaàu tö cuûa Vieät Nam coøn coù nhieàu
khieám khuyeát, chöa taïo ñöôïc söùc huùt caïnh tranh ñoái vôùi caùc nhaø ñaàu tö
Nhaät Baûn.
Thöù hai, nhö ñaõ ñeà caäp ñeán laø do taùc ñoäng tieâu cöïc cuûa cuoäc khuûng
hoaûng suy thoaùi keùo daøi cuûa neàn kinh teá Nhaät Baûn keå töø ñaàu thaäp nieân 1990,
tieáp ñoù laïi chòu aûnh höôûng tröïc tieáp cuûa khuûng hoaûng taøi chính - tieàn teä khu
vöïc Ñoâng AÙ 1997-1998, ñaõ laøm cho caùc nhaø ñaàu tö cuûa Nhaät khoâng daùm
maïnh daïn ñaàu tö caùc nguoàn voán coù quy moâ lôùn nöõa. Chính vì theá, trong nöûa
cuoái thaäp nieân 1990, ña soá caùc döï aùn ñaàu tö cuûa Nhaät Baûn vaøo Vieät Nam laø
coù quy moâ vöøa vaø nhoû, khieán cho toång kim ngaïch ñaàu tö khoâng theå taêng
maïnh nhö tröôùc, cho duø soá döï aùn vaãn taêng leân.
3. Vieän trôï phaùt trieån chính thöùc (ODA) cuûa Nhaät Baûn daønh cho Vieät Nam
Nhaät Baûn baét ñaàu noái laïi vieän trôï ODA daønh cho Vieät Nam töø naêm 1991
vaø Nhaät Baûn cuõng laø nöôùc ñaõ tích cöïc hoã trôï phaùt trieån taøi chính ñeå goùp
phaàn khai thoâng moái quan heä cuûa Vieät Nam vôùi caùc toå chöùc taøi chính quoác
teá chuû choát vaøo cuoái naêm 1992. Töø ñoù ñeán nay, maëc duø neàn kinh teá Nhaät
Baûn coøn ñang gaëp nhieàu khoù khaên, nhöng Nhaät Baûn luoân laø nhaø taøi trôï ODA
lôùn nhaát cho Vieät Nam, chieám 40% toång nguoàn ODA cuûa caùc nöôùc cung caáp
cho Vieät Nam. Tính ñeán cuoái naêm 2003, toång soá ODA cuûa Nhaät Baûn daønh
192
cho Vieät Nam khoaûng 1019,5 tyû yeân (töông ñöông hôn 9 tyû USD), trong ñoù
hôn 13% laø vieän trôï khoâng hoaøn laïi, phaàn coøn laïi laø caùc khoaûn tín duïng öu
ñaõi vôùi laõi suaát thaáp vaø thôøi gian tôùi haïn daøi. Roõ raøng söï hoã trôï naøy ñaõ coù
taùc ñoäng raát lôùn ñeán söï phaùt trieån kinh teá - xaõ hoäi ôû nöôùc ta. ODA cuûa Nhaät
Baûn daønh cho Vieät Nam nhaèm vaøo ñònh höôùng phaùt trieån 5 lónh vöïc öu tieân
sau: 1) Phaùt trieån nguoàn nhaân löïc vaø xaây döïng theå cheá trong ñoù chuù troïng
hoã trôï chuyeån ñoåi sang neàn kinh teá thò tröôøng; 2) Hoã trôï caûi taïo vaø xaây döïng
caùc coâng trình ñieän vaø giao thoâng; 3) Hoã trôï phaùt trieån noâng nghieäp, nhaát
laø phaùt trieån cô sôû haï taàng ôû noâng thoân vaø chuyeån giao coâng ngheä môùi taïi
caùc vuøng noâng thoân; 4) Hoã trôï phaùt trieån giaùo duïc vaø y teá; 5) Hoã trôï baûo
veä moâi tröôøng.
So vôùi hai hình thöùc hôïp taùc thöông maïi vaø hôïp taùc ñaàu tö thì hoaït ñoäng
vieän trôï cuûa Nhaät Baûn daønh cho Vieät Nam coù ñaëc ñieåm cô baûn laø ít bò söï chi
phoái cuûa caùc yeáu toá taùc ñoäng do söï thay ñoåi cuûa boái caûnh quoác teá vaø khu vöïc
ñöa laïi, maø chuû yeáu phuï thuoäc vaøo chính saùch ngoaïi giao cuûa Nhaät Baûn laø
hieän ñang raát quan taâm ñeán caùc nöôùc ôû Ñoâng Nam AÙ, trong ñoù coù Vieät Nam
ñaõ ñöôïc coi laø ñòa baøn ñöôïc öu tieân hoã trôï ODA cuûa Nhaät Baûn. Chính vì theá
suoát caû thaäp nieân 90 cho ñeán nay, maëc duø kinh teá Nhaät Baûn gaëp raát nhieàu
khoù khaên do khuûng hoaûng suy thoaùi keùo daøi, vaø ngay caû thôøi gian 1997-
1999 phaûi chòu aûnh höôûng baát lôïi tröïc tieáp cuûa khuûng hoaûng kinh teá Ñoâng
AÙ, nhöng löôïng ODA Nhaät Baûn daønh cho Vieät Nam vaãn lieân tuïc taêng leân
qua töøng naêm (xem baûng 2).
Baûng 2: Vieän trôï ODA cuûa Nhaät Baûn cho Vieät Nam thôøi kyø 1991 - 2003
Ñôn vò: Tyû yeân
Naêm Toång khoái löôïng Vieän trôï Vieän trôï khoâng Hôïp taùc kyõ thuaät
ODA cho vay hoaøn laïi
1991 0,2 0,1 0 0,1
1992 47,4 45,5 1,6 0,3
1993 59,9 52,3 6,3 1,3
1994 66,0 58,0 5,7 2,4
1995 82,1 70,0 8,9 3,2
1996 92,4 81,0 8,0 3,4
1997 96,5 85,0 7,3 4,2
1998 100,8 88,0 8,2 4,6
1999 112,0 101,2 4,6 6,1
2000 86,4 70,9 8,1 7,4
2001 91,6 74,3 8,3 9,0
193
2002 92,4 79,3 5,2 7,9

2003 91,7 79,3 5,7 6,7
Coäng 1019,5 884,9 77,9 56,7
Nguoàn: Ñaïi söù quaùn Nhaät Baûn taïi Vieät Nam
Söï gia taêng nguoàn voán ODA Nhaät Baûn vaøo Vieät Nam ñaõ theå hieän raát
nhanh, töø 82,1 tyû yeân naêm 1995 ñaõ leân ñeán 112 tyû yeân naêm 1999. Ñaây cuõng
laø naêm cao nhaát trong hôn 10 naêm töø khi Nhaät Baûn noái laïi vieän trôï cho
nöôùc ta keå töø naêm 1992 ñeán nay. Ñieàu caàn thaáy laø do aûnh höôûng tieâu cöïc
cuûa khuûng hoaûng kinh teá Ñoâng AÙ 1997 – 1998 ñaõ buoäc Nhaät Baûn phaûi ñieàu
chænh laïi chính saùch ñoái ngoaïi ODA theo höôùng caét giaûm daàn quy moâ cung
caáp cho caùc nöôùc trong khu vöïc ñeå ñeà phoøng caùc bieán ñoäng ruûi ro, baát oån.
Theá nhöng ñoái vôùi Vieät Nam, söï caét giaûm ñoù haàu nhö laïi laø nhoû nhaát so
vôùi nhieàu nöôùc khaùc. Thöïc teá nhö soá lieäu töø baûng 2 ñaõ phaûn aùnh thì nhöõng
naêm 1997-1999 laïi laø thôøi gian maø Vieät Nam ñaõ ñöôïc Nhaät Baûn cung caáp
khoái löôïng ODA lôùn nhaát töø tröôùc ñoù cho ñeán nay. Ñieàu ñoù chöùng toû Vieät
Nam ñaõ chieám vò trí, vai troø quan troïng trong söï quan taâm cuûa chính saùch
ODA Nhaät Baûn.
Ngöôïc laïi vôùi tình hình treân, quy moâ ODA Nhaät Baûn daønh cho Vieät
Nam ñaõ bò giaûm suùt daàn töø naêm 2000 ñeán nay. Söï giaûm suùt naøy ñaõ ñöôïc
phía Nhaät Baûn thoâng baùo coâng khai laø do Nhaät Baûn buoäc phaûi thi haønh
chính saùch caét giaûm 10% ODA chung cho caùc nöôùc tröôùc aùp löïc neàn kinh
teá Nhaät Baûn ñaõ gaëp phaûi quaù nhieàu khoù khaên do khuûng hoaûng suy thoaùi
keùo daøi töø ñaàu nhöõng naêm 1990 ñeán nay. Trong boái caûnh caûnh ñoù, chuùng
ta hoaøn toaøn caûm thoâng vôùi phía Nhaät Baûn ñaõ phaûi thay ñoåi nhö vaäy laø
ñöông nhieân.
Thöïc teá ñaõ cho thaáy, neáu so saùnh vôùi nhieàu nöôùc khaùc trong khu vöïc
Ñoâng AÙ cuõng bò caét giaûm ODA töø naêm 2000 ñeán nay thì nöôùc ta vaãn
ñöôïc phía Nhaät Baûn chuù yù öu tieân hôn trong vieäc cung caáp ODA vôùi soá
löôïng lôùn.
4. Trieån voïng quan heä kinh teá Vieät Nam - Nhaät Baûn
Treân ñaây laø söï phaân tích, lyù giaûi ôû nhöõng neùt chung nhaát veà ñoäng thaùi
tieán trieån quan heä kinh teá Vieät Nam - Nhaät Baûn töø naêm 1997 ñeán nay. Coù
theå ruùt ra nhaän xeùt quan troïng: maëc duø ñoäng thaùi tieán trieån cuûa caùc hoaït
ñoäng hôïp taùc thöông maïi, ñaàu tö vaø vieän trôï phaùt trieån chính thöùc (ODA)
trong quan heä kinh teá giöõa hai nöôùc coù söï taêng tröôûng khoâng ñeàu, thaäm
chí coù naêm suy giaûm töông ñoái, song khoâng phaûi laø do vò trí, vai troø cuûa
moái quan heä naøy bò suy giaûm maø chuû yeáu laø do phía Nhaät Baûn vaø boái caûnh
194
kinh teá khu vöïc Ñoâng AÙ coù nhieàu khoù khaên trong thôøi gian qua. Thöïc teá
cho thaáy, quan heä Vieät Nam - Nhaät Baûn nhöõng naêm gaàn ñaây ñaõ ñöôïc phaùt
trieån leân taàm cao môùi. Keát quaû cuûa lieân tuïc caùc chuyeán vieáng thaêm vaø laøm
vieäc giöõa caùc nguyeân thuû quoác gia hai nöôùc keå töø naêm 2002 ñeán nay ñeàu
raát toát ñeïp ñaõ khaúng ñònh theâm cho taàm cao môùi cuûa moái quan heä ñoù. Ñaëc
bieät laø vôùi haøng loaït caùc hoaït ñoäng thieát thöïc kyû nieäm 30 naêm thieát laäp
quan heä ngoaïi giao Vieät Nam - Nhaät Baûn trong naêm 2003 vöøa qua cuõng laø
nhöõng minh chöùng cho söï phaùt trieån toát ñeïp cuûa quan heä Vieät Nam - Nhaät
Baûn. Rieâng veà ñoäng thaùi tieán trieån quan heä kinh teá thôøi gian gaàn ñaây ñaõ
coù theâm söï kieän môùi raát quan troïng, ñoù laø ngaøy 14-11-2003 taïi Tokyo, ñaïi
dieän cuûa Chính phuû hai nöôùc ñaõ kyù keát Hieäp ñònh khuyeán khích vaø baûo hoä
ñaàu tö, töø ñoù chaéc chaén seõ môû ra trieån voïng to lôùn cho hôïp taùc ñaàu tö Nhaät
– Vieät. Khoâng nhöõng theá, töông lai khoâng xa neáu nhö phía Nhaät Baûn ñoàng
yù kyù keát vôùi Vieät Nam moät Hieäp ñònh töï do thöông maïi song phöông (FTA)
thì chaéc chaén quan heä thöông maïi giöõa hai nöôùc seõ coù theâm ñieàu kieän phaùt
trieån ngaøy caøng toát ñeïp hôn.
Vaán ñeà quan troïng ñaët ra ñoái vôùi Vieät Nam laø caàn chuû ñoäng coi Nhaät
Baûn laø ñoái taùc kinh teá haøng ñaàu, hôïp taùc phaùt trieån maïnh hôn nöõa veà
thöông maïi, ñaàu tö, ODA vaø caùc lónh vöïc dòch vuï khaùc nhö du lòch vaø xuaát
khaåu lao ñoäng maø trong phaïm vi baøi tham luaän naøy chöa theå ñeà caäp ñeán
ñöôïc. Moät soá giaûi phaùp coù tính ñònh höôùng cô baûn maø chuùng ta caàn löu yù
thöïc hieän toát khi hôïp taùc vôùi Nhaät Baûn, ñoù laø:
- Phaùt huy coù hieäu quaû cao nhaát vieäc khai thaùc caùc lôïi theá so saùnh trong
quan heä trao ñoåi thöông maïi haøng hoaù vaø dòch vuï giöõa hai nöôùc.
- Vieäc thu huùt vaø söû duïng JDI cuõng nhö söû duïng ODA cuûa Nhaät Baûn
caàn chuù yù naâng cao tính hieäu quaû hôn nöõa vaø laáy muïc tieâu laø phuïc vuï cho
yeâu caàu chuyeån dòch cô caáu kinh teá Vieät Nam theo höôùng coâng nghieäp
hoaù - hieän ñaïi hoaù, nhaèm taêng cöôøng khaû naêng caïnh tranh cuûa Vieät Nam
khoâng chæ trong phaïm vi lieân keát kinh teá Ñoâng AÙ maø tieán tôùi caû Chaâu AÙ
vaø toaøn caàu. Caû hai beân caàn trieån khai tính cöïc “Saùng kieán Vieät – Nhaät”
ñaõ ñöôïc hai Thuû töôùng Phan Vaên Khaûi vaø J.Koizumi nhaát trí ñöa ra, nhaân
chuyeán thaêm Nhaät Baûn cuûa Thuû töôùng Phan Vaên Khaûi, thaùng 4/2003. Tröôùc
maét, caàn tieán tôùi vieäc sôùm kyù keát Hieäp ñònh töï do thöông maïi (FTA) giöõa
hai nöôùc.
- Ñoàng thôøi vôùi vieäc chuû ñoäng khai thaùc tích cöïc vaø coù hieäu quaû hôn
nöõa quan heä kinh teá song phöông vôùi Nhaät Baûn, roõ raøng laø Vieät Nam caàn
tieáp tuïc hoaøn thieän hôn nöõa ñöôøng loái, chính saùch ñoåi môùi, môû cöûa hoäi
nhaäp kinh teá thò tröôøng theo ñònh höôùng XHCN ôû Vieät Nam, xuùc tieán nhanh
vieäc tham gia cuûa Vieät Nam vaøo caùc “saân chôi” theo ñònh cheá kinh teá khu
vöïc vaø quoác teá, tröôùc heát laø nhanh choùng gia nhaäp WTO.
195
Toùm laïi, ñeå khai thaùc toát hôn nöõa quan heä kinh teá Vieät Nam - Nhaät
Baûn, ñoøi hoûi caû hai nöôùc Vieät – Nhaät ñeàu phaûi coù nhöõng giaûi phaùp noã
löïc hôïp taùc phaùt trieån, phuø hôïp vôùi tieàm naêng vaø nhu caàu cuûa caû hai nöôùc
trong boái caûnh toaøn caàu hoaù, khu vöïc hoaù kinh teá hieän nay. Rieâng veà phía
Vieät Nam, chuùng toâi muoán nhaán maïnh ñeán vieäc, nöôùc ta caàn chuû ñoäng
xaây döïng moät chieán löôïc hôïp taùc phaùt trieån kinh teá daøi haïn vôùi Nhaät Baûn
töø nay ñeán naêm 2020. Töø ñoù chuùng ta môùi coù theå chuû ñoäng vaø kòp thôøi
coù caùc giaûi phaùp hieäu quaû cao trong vieäc taêng cöôøng hôïp taùc kinh teá vôùi
Nhaät Baûn.

1. Vuõ Vaên Haø (Chuû bieân), Quan heä kinh teá Vieät Nam - Nhaät Baûn trong nhöõng naêm
1990 vaø trieån voïng, Nxb Khoa hoïc xaõ hoäi, Haø Noäi, 2000.
2. Traàn Anh Phöông, Quan heä thöông maïi Vieät Nam - Nhaät Baûn thôøi kyø 1997 - 2002.
Nghieân cöùu kinh teá, soá 6(301), 6-2003.
3. Traàn Anh Phöông, Quan heä Vieät Nam - Nhaät Baûn (Löôïc söû vaø nhöõng naêm gaàn ñaây).
Taïp chí Nghieân cöùu Nhaät Baûn vaø Ñoâng Nam AÙ, soá 6 (48), 12-2003.
4. Leâ Vaên Sang, Quan heä kinh teá Vieät Nam - Nhaät Baûn trong tình hình môùi. Baùo caùo
tham luaän taïi Hoäi thaûo quoác teá: "Quan heä Vieät Nam - Nhaät Baûn: Nhöõng vaán ñeà lòch
söû vaø hieän taïi", Tröôøng Ñaïi hoïc Khoa hoïc xaõ hoäi vaø nhaân vaên, Haø Noäi, 14-9-2003.
5. Caùc baûn tin Kinh teá tham khaûo, Kinh teá Vieät Nam vaø theá giôùi cuûa Thoâng taán xaõ Vieät
Nam; Baùo Ñaàu tö, Thôøi baùo Kinh teá Vieät Nam, Ngoaïi thöông vaø moät soá taøi lieäu khaùc
cuûa Boä Keá hoaïch vaø Ñaàu tö Vieät Nam, Boä Thöông maïi Vieät Nam, Toång cuïc Thoáng
keâ Vieät Nam nhöõng naêm gaàn ñaây....
6. JETRO: White Paper on International Trade Japan, 1998-2003.
196
QUAN HEÄ KINH TEÁ VIEÄT NAM - HOA KYØ
VAØ TAÙC ÑOÄNG CUÛA NOÙ
ÑOÁI VÔÙI SÖÏ PHAÙT TRIEÅN CUÛA VIEÄT NAM
Nguyeãn Thieát Sôn*
Ñaûng Coäng saûn Vieät Nam vaø Nhaø nöôùc Coäng hoaø xaõ hoäi chuû nghóa Vieät
Nam chuû tröông Vieät Nam muoán laøm baïn vôùi taát caû caùc nöôùc. Ñoái vôùi Hôïp
chuûng quoác Hoa Kyø, chính saùch cuaû Ñaûng vaø Nhaø nöôùc Vieät Nam raát roõ
raøng: gaùc laïi quaù khöù, nhìn veà töông lai, taêng cöôøng hôïp taùc kinh teá hai
beân cuøng coù lôïi; chuyeån hoùa chính saùch thuø ñòch choáng ñoái Vieät Nam cuûa
nhieàu nhieäm kyø chính phuû keá tieáp nhau ôû Myõ, töø choáng ñoái trieät ñeå - caám
vaän kinh teá, ñeán nôùi loûng caám vaän, boû caám vaän, kí keát Hieäp ñònh Thöông
maïi song phöông, hoaøn taát quaù trình bình thöôøng hoaù taát caû caùc moái quan
heä giöõa hai nöôùc(1).
Baøi vieát naøy taäp trung trình baøy moái quan heä kinh teá giöõa Vieät Nam vaø
Hoa Kyø, laø moái quan heä phaùt trieån nhanh nhaát giöõa hai nöôùc, vaø cuõng laø
moái quan heä coù taùc ñoäng nhieàu nhaát ñeán söï phaùt trieån kinh teá cuûa Vieät
Nam vaø söï hoäi nhaäp cuûa Vieät Nam vaøo neàn kinh teá toaøn caàu. Quan heä kinh
teá ñöôïc giôùi thieäu chuû yeáu laø caùc quan heä thöông maïi vaø ñaàu tö; nhöõng taùc
ñoäng ñeán Vieät Nam ñöôïc trình baøy töø giaùc ñoä vó moâ ñoái vôùi neàn kinh teá
cuûa Vieät Nam.
Ñeå coù theå hình dung moät caùch hôïp lyù moái quan heä Vieät-Myõ, tröôùc tieân
chuùng toâi xin so saùnh tyû troïng cuûa Myõ vaø cuûa Vieät Nam trong moät soá chæ
tieâu quan troïng cuûa theá giôùi hieän nay nhö sau:
Myõ: 1/ daân soá: 4,5 % (288,4 trieäu);
2/ GDP: 33% (2002: 10.383 tyû USD);
3/ xuaát khaåu haøng hoaù vaø dòch vuï: 13,6% (700 tyû USD);
4/ nhaäp khaåu haøng hoaù vaø dòch vuï: 16,5% (1.200 tyû);
5/ ñaàu tö tröïc tieáp ra nöôùc ngoaøi 123,5 tyû(2) vaø trong khoaûng
25 naêm qua Myõ luoân nhaäp sieâu, moãi naêm haøng traêm tyû ñoâla.
* Phoù giaùo sö, Tieán siõ, Vieän Nghieân cöùu chaâu Myõ. Vieät Nam.
197
Vieät Nam: 1/ daân soá: gaàn 1,5% (80 trieäu);

2/ GDP: khoaûng 0,1%- khoaûng 35 tyû USD (2002);
3/ Toång xuaát khaåu haøng hoaù vôùi theá giôùi laø 19,9 tyû USD (2003);
4/ Toång nhaäp khaåu haøng hoaù laø 25 tyû USD (2003);
5/ ñaàu tö ra nöôùc ngoaøi khoâng ñaùng keå (ñeán heát naêm 2003,
toång voán ñaàu tö cuûa Vieät Nam ra nöôùc ngoaøi laø 215, 718
trieäu USD)(3). Nhöõng soá lieäu naøy cho thaáy quy moâ khaùc bieät
cuûa moät neàn kinh teá lôùn nhaát theá giôùi vôùi moät neàn kinh teá
coù trình ñoä phaùt trieån thaáp cuûa nöôùc ta hieän nay.
So saùnh soá lieäu cuûa Vieät Nam vôùi Myõ chuùng ta thaáy:
1/ GDP: GDP cuûa Vieät Nam = 0,34 % cuûa Myõ (35 tyû vaø 10.383 tyû);
2/ Toång kim ngaïch xuaát khaåu vôùi theá giôùi cuûa Vieät Nam = 2,8% cuûa Myõ
(19,9 tyû vaø 700 tyû);
3/ Toång kim ngaïch nhaäp khaåu cuûa Vieät Nam = 2,0% cuûa Myõ (25 tyû vaø
1.200 tyû);
4/ Daân soá = khoaûng 30% daân soá Myõ.
Hieän nay, veà trao ñoåi thöông maïi, Myõ laø baïn haøng lôùn nhaát cuûa Vieät
Nam vaø Vieät Nam laø baïn haøng ñöùng thöù 52 cuûa Myõ. So saùnh tröïc tieáp
veà quan heä xuaát nhaäp khaåu haøng hoaù cuûa Vieät Nam vôùi Myõ coù theå thaáy
nhö sau:
Naêm 2002: Vieät Nam xuaát sang Myõ 2,394.745 tyû USD, toång nhaäp khaåu
cuûa Myõ vôùi theá giôùi laø 1.200 tyû USD, nhö vaäy xuaát khaåu cuûa Vieät Nam sang
Myõ chæ chieám khoaûng 0,2% toång nhaäp khaåu cuûa Myõ(4);
Naêm 2003: 4,554.860 tyû vaø cuõng chæ chieám khoaûng 0,3% thò phaàn nhaäp
khaåu cuûa Myõ. Vieät Nam nhaäp töø Myõ naêm 2002: 580,155 trieäu USD, chieám
0,08% toång giaù trò xuaát khaåu cuûa Myõ treân toaøn theá giôùi(5);
Naêm 2003: 1,324.440 tyû vaø cuõng chæ chieám khoaûng 0,15%. Coù theå cho
raèng, tyû troïng cuûa Vieät Nam trong caùn caân thöông maïi cuûa Myõ laø raát thaáp,
khoâng coù söùc maïnh ñaùng keå naøo, vì chæ chieám khoaûng 2-3 phaàn nghìn maø
thoâi. Ñaàu tö cuûa Myõ vaøo Vieät Nam naêm 2002: 1,1 tyû USD vaø naêm 2003:
1tyû134.195.031 USD(6); ñaây laø nhöõng con soá khaû quan hôn, chuùng chieám
khoaûng 1% ñaàu tö cuûa Myõ ra nöôùc ngoaøi haøng naêm. Naêm 2003 Myõ laø nöôùc
ñöùng thöù 11 trong soá caùc nöôùc coù voán ñaàu tö tröïc tieáp nöôùc ngoaøi nhieàu
nhaát vaøo Vieät Nam.
Tuy nhieân, neáu chuùng ta tính tôùi yeáu toá thôøi gian vaø toác ñoä taêng tröôûng
quan heä kinh teá giöõa nöôùc ta vôùi Myõ, chuùng ta coù theå thaáy raèng, duø con soá
198
QUAN HEÄ KINH TEÁ VIEÄT NAM - HOA KYØ VAØ TAÙC ÑOÄNG CUÛA NOÙ..
veà tyû troïng coøn raát thaáp, nhöng chuùng ñaõ coù vai troø ñaùng keå ñoái vôùi söï
phaùt trieån kinh teá cuûa nöôùc ta. Nhöõng soá lieäu naøy cho thaáy söï cheânh leäch
to lôùn veà quy moâ neàn kinh teá giöõa Myõ vaø Vieät Nam, cho thaáy toác ñoä trao
ñoåi haøng hoaù giöõa hai nöôùc ñaõ taêng heát söùc nhanh choáng trong maáy naêm
qua, töø sau khi coù Hieäp ñònh thöông maïi song phöông. Ñieàu naøy cuõng cho
thaáy khaû naêng tieáp tuïc môû roäng quan heä kinh teá giöõa Vieät Nam vaø Myõ coøn
raát lôùn, goùp phaàn tích cöïc cho tieán trình ñaåy nhanh coâng nghieäp hoaù, hieän
ñaïi hoaù cuûa Vieät Nam.
I. QUAN HEÄ THÖÔNG MAÏI VAØ ÑAÀU TÖ

1. Quan heä thöông maïi
Töø sau chieán thaéng lòch söû 30-4-1975, Myõ ñaõ thöïc hieän chính saùch caám
vaän ñoái vôùi Vieät Nam vaø thöïc hieän khaù nghieâm ngaët cho ñeán naêm 1990.
Do tình hình theá giôùi coù nhieàu bieán ñoåi sau thôøi kyø chieán tranh laïnh, tình
hình chính trò vaø xaõ hoäi Myõ coù nhöõng nhu caàu ñieàu chænh chính saùch trong
quan heä vôùi Vieät Nam (caàn thieát laäp quan heä kinh doanh, trao ñoåi khoa
hoïc ñaøo taïo, du lòch, tìm kieám ngöôøi Myõ maát tích...), vaø nhaát laø nhöõng
thaønh töïu trong ñoåi môùi kinh teá ôû Vieät Nam ñaõ laøm cho nhaän thöùc cuûa theá
giôùi vaø cuûa Myõ coù nhöõng bieán chuyeån höôùng tôùi thieát laäp vaø môû roäng quan
heä vôùi Vieät Nam nhö laø moät quoác gia, chöù khoâng phaûi nhö laø moät cuoäc
chieán tranh. Nhöõng bieán chuyeån ñoù ñaõ daãn ñeán nhöõng thay ñoåi trong
chính saùch cuûa chính quyeàn Myõ, Toång thoáng G. Bush (cha) vôùi baûn loä trình
tieán tôùi bình thöôøng hoùa quan heä Vieät Nam-Hoa Kyø ñaõ daàn daàn thöïc hieän
nôùi loûng caám vaän choáng Vieät Nam. Ngaøy 3-2-1994, Toång thoáng Bill Clinton
ñaõ tuyeân boá baõi boû chính saùch caám vaän choáng Vieät Nam vaø ngaøy 11-7-
1995 tuyeân boá Myõ coâng nhaän ngoaïi giao vaø bình thöôøng hoùa quan heä vôùi
Vieät Nam. Ngaøy 21-9-1996, Vieät Nam vaø Myõ baét ñaàu tieán haønh ñaøm phaùn
veà Hieäp ñònh thöông maïi song phöông (HÑTM), ngaøy 13-7-2000 taïi
Washington D.C., thuû ñoâ Myõ, sau 9 voøng ñaøm phaùn vaø nhöõng trao ñoåi tieáp
theo, Chính quyeàn Toång thoáng G. Bush (cha) vaø phía Vieät Nam ñaõ kyù keát
Hieäp ñònh vôùi teân goïi chính thöùc laø: “ Hieäp ñònh giöõa Coäng hoøa Xaõ hoäi
chuû nghóa Vieät Nam vaø Hôïp chuùng quoác Hoa Kyø veà quan heä thöông maïi”
(thöôøng ñöïôïc goïi laø Hieäp ñònh Thöông maïi Vieät Nam-Hoa Kyø hay Hieäp
ñònh Thöông maïi song phöông Vieät-Myõ). Ngaøy 28-11-2001, Quoác hoäi nöôùc
Coäng hoøa xaõ hoäi chuû nghóa Vieät Nam ñaõ thoâng qua Nghò quyeát pheâ chuaån
Hieäp ñònh Thöông maïi Vieät Nam-Hoa Kyø, ngaøy 4-12-2001, Chuû tòch nöôùc
Coäng hoøa Xaõ hoäi chuû nghóa Vieät Nam Traàn Ñöùc Löông ñaõ kyù leänh soá
15/2001/L/CTN veà vieäc coâng boá Nghò quyeát cuûa Quoác hoäi soá
48/2001/QH10 veà vieäc pheâ chuaån Hieäp ñònh.
Ngaøy 10-12-2001, taïi thuû ñoâ Washington, Boä tröôûng Boä Thöông maïi Vieät
Nam Vuõ Khoan vaø Ñaïi dieän Thöông maïi Hoa Kyø Robert B.Zoellick ñaõ trao
ñoåi thö pheâ chuaån Hieäp ñònh Thöông maïi Vieät Nam-Hoa Kyø cuûa Chính phuû
199
hai nöôùc. Theo Ñieàu 8, Chöông VII cuûa Hieäp ñònh, Hieäp ñònh seõ coù hieäu
löïc vaøo thôøi ñieåm hai beân trao ñoåi coâng haøm pheâ chuaån. Nhö vaäy, vaøo hoài
15 giôø ngaøy 10-12-2001, theo giôø Washington D.C., 03 giôø ngaøy 11-12-2001,
theo giôø Haø Noäi, Hieäp ñònh Thöông maïi Vieät-Myõ chính thöùc coù hieäu löïc.
Vôùi vieäc Hieäp ñònh coù hieäu löïc, phía Myõ thöïc hieän ngay taát caû caùc cam
keát trong Hieäp ñònh, nhö caùc raøo caûn thöông maïi chính thöùc ñeàu bò loaïi
boû, Quy cheá Quan heä thöông maïi bình thöôøng (PNTR) ñöôïc aùp duïng, thueá
quan giaûm xuoáng ñeán möùc thaáp...; phía Vieät Nam coù nhöõng moác thôøi gian
khaùc nhau ñeå thöïc hieän caùc cam keát, do trình ñoä phaùt trieån kinh teá thaáp
cuûa mình.
Coù theå cho raèng, quan heä thöông maïi giöõa Vieät Nam vaø Hoa Kyø tröôùc
vaø sau khi coù Hieäp ñònh Thöông maïi laø hai thôøi kyø raát khaùc nhau. Töø khi
Myõ boû caám vaän choùng Vieät Nam, caùc doanh nghieäp nöôùc ta ñaõ nhanh
choùng vaø chuû ñoäng tieán vaøo tìm hieåu, khai thaùc thò tröôøng Myõ.
Thôøi kyø tröôùc khi coù HÑTM, coù theå chia laøm hai giai ñoaïn, tröôùc vaø
sau khi boû caám vaän. Tröôùc khi boû caám vaän, quan heä thöông maïi giöõa hai
nöôùc coù kim ngaïch raát thaáp(7) naêm 1992 vaø naêm 1993 Vieät Nam nhaäp 4,5
vaø 7,0 trieäu USD haøng hoùa töø Myõ vaø khoâng xuaát khaåu gì. Sau khi boû caám
vaän (ñaàu naêm 1994), trong naêm ñoù Vieät Nam ñaõ xuaát khaåu ñöôïc 50,6 trieäu
USD vaø nhaäp khaåu 272,70 trieäu USD (nhaäp sieâu 122,10 trieäu USD); naêm
1995, Vieät Nam ñaåy maïnh xuaát khaåu nhieàu hôn, nhaäp sieâu giaûm coøn 53,60
trieäu USD, vôùi giaù trò xuaát khaåu laø 198,90 trieäu USD vaø nhaäp khaåu laø 252,50
trieäu USD. Tình traïng nhaäp sieâu cuûa Vieät Nam coøn keùo daøi ñeán naêm 1996
(-284,60 trieäu USD). Coù tình traïng naøy laø do Myõ chöa aùp duïng quy cheá toái
hueä quoác (MFN) cho Vieät Nam, Vieät Nam chöa ñöôïc höôûng öu ñaõi thueá
quan, haøng hoùa cuûa Vieät Nam raát khoù caïnh tranh vôùi haøng hoùa cuûa caùc
nöôùc coù MFN treân thò tröôøng Myõ. Trong khi ñoù haøng hoùa cuûa Myõ vaøo Vieät
Nam ñöôïc höôûng quy cheá bình ñaúng, ngang baèng nhö caùc nöôùc khaùc veà
thueá quan... Maëc duø vaäy, nhöõng soá lieäu treân cho thaáy toác ñoä taêng tröôûng
thöông maïi hai chieàu laø raát cao. Töø naêm 1997 cho ñeán nay, Vieät Nam luoân
coù xuaát sieâu lieân tuïc vôùi thò tröôøng Myõ.
Töø khi coù HÑTM, tình hình xuaát nhaäp khaåu cuûa Vieät Nam vôùi Myõ khaùc
haún, toác ñoä vaø quy moâ taêng tröôûng ñaõ vöôït ra khoûi döï ñoaùn cuûa nhieàu
chuyeân gia kinh teá. Hoï cho raèng, vôùi trình ñoä phaùt trieån cuûa neàn kinh teá,
Vieät Nam chöa theå nhanh choùng môû roäng quy moâ saûn xuaát ñeå môû roäng
xuaát khaåu, neáu taêng xuaát khaåu vaøo Myõ (ñeå taän duïng lôïi theá cuûa HÑTM vaø
naâng cao hieäu quaû xuaát khaåu) chaéc chaén phaûi giaûm xuaát khaåu ñeán caùc thò
tröôøng khaùc. Treân thöïc teá, Vieät Nam vöøa taêng xuaát khaåu vaøo Myõ, vöøa taêng
xuaát khaåu caû vaøo caùc thò tröôøng khaùc töø khi coù HÑTM vôùi Myõ.
Baûng 1 vaø baûng 2 cho chuùng ta thaáy giaù trò vaø cô caáu haøng xuaát nhaäp
khaåu cuûa Vieät Nam vôùi Myõ töø naêm 1996 ñeán naêm 2003. Trong voøng 5 naêm
200
tröôùc khi coù HÑTM, Vieät Nam xuaát khaåu sang Myõ moät löôïng haøng hoùa vôùi
giaù trò 3 tyû 424.834,00 USD vaø nhaäp khaåu töø Myõ 1 tyû 671.270,00 USD (Vieät
Nam xuaát sieâu 1 tyû 753.564,00 USD). Trong thôøi kyø naøy, Vieät Nam chuû yeáu
xuaát khaåu haøng sô cheá vaø nhaäp khaåu haøng coâng nghieäp cheá taïo. Ñieàu naøy
theå hieän thöïc traïng neàn kinh teá Vieät Nam, chuùng ta chöa coù haøng cheá taïo
coù söùc caïnh tranh ñaùng keå ñeå chen chaân vaøo thò tröôøng Myõ khi chöa coù
MFN, bieåu thueá cao; ñoàng thôøi Vieät Nam caàn ñaåy maïnh saûn xuaát xuaát khaåu
neân ñaõ nhaäp nhieàu saûn phaåm cheá taïo vaø nguyeân lieäu cuûa Myõ (phaân boùn,
caùc loaïi nhöïa, thieát bò vaän taûi...). Töø khi coù HÑTM, chæ trong 2 naêm 2002
vaø 2003, Vieät Nam ñaõ xuaát khaåu tôùi 6 tyû 949.606,00 USD sang Hoa Kyø vaø
nhaäp khaåu 1 tyû 904.594,00 USD (Vieät Nam xuaát sieâu 5 tyû 045.012,00 USD).
Neáu so saùnh soá lieäu töông ñoái veà möùc taêng xuaát nhaäp khaåu trong thôøi gian
treân chuùng ta coù theå thaáy quan heä thöông maïi Vieät-Myõ phaùt trieån thaät
nhanh choùng: möùc xuaát khaåu trung bình haøng naêm cuûa hai naêm 2002 vaø
2003 (töø khi coù HÑTM) cao hôn möùc cuûa 5 naêm tröôùc ñoù treân 5 laàn (treân
500%), vaø nhaäp khaåu taêng treân 2,85 laàn (treân 285%). Ba naêm gaàn ñaây,
xuaát khaåu sang Myõ naêm 2002 taêng 230% so vôùi naêm 2001, naêm 2003 taêng
190% so vôùi naêm 2002 vaø naêm 2003 taêng so vôùi 2001 taêng 433%; nhaäp
khaåu naêm 2002 taêng 130% so vôùi 2001, naêm 2003 taêng gaàn 230% so vôùi
naêm 2002 vaø naêm 2003 taêng 287% so vôùi naêm 2001. Cô caáu giaù trò caùc maët
haøng xuaát nhaäp khaåu cuûa Vieät Nam vôùi Myõ thôøi kyø naøy coù nhöõng thay ñoåi
nhaát ñònh so vôùi nhöõng naêm tröôùc. Vieät Nam ñaõ xuaát khaåu caùc maët haøng
cheá taïo nhieàu hôn, chuû yeáu laø haøng deät may vaø giaøy deùp; caùc maët haøng
gia duïng vaø phuïc vuï du lòch cuõng coù vò trí ñaùng keå. Naêm 2003, giaù trò caùc
maët haøng coâng nghieäp cheá taïo xuaát khaåu cao hôn giaù trò caùc saûn phaåm sô
cheá gaàn 3 laàn. Trong nhaäp khaåu, giaù trò kim ngaïch cuûa caùc saûn phaåm sô
cheá coù taêng leân, nhöng naêm 2003 thaáp hôn giaù trò kim ngaïch cuûa caùc saûn
phaåm cheá taïo khoaûng 9 laàn. Nhìn vaøo cô caáu xuaát nhaäp khaåu vôùi Myõ,
ngöôøi ta coù theå thaáy Vieät Nam ñang tieán daàn leân coâng nghieäp hoùa ôû giai
ñoaïn thaáp: saûn phaåm xuaát khaåu chuû yeáu laø noâng haûi saûn, caùc nguyeân lieäu
thoâ, saûn phaåm coâng nghieäp nheï. Vôùi moät cô caáu nhö vaäy, veà maët lyù thuyeát
vaø thöïc tieãn, Vieät Nam caàn nhanh choùng chuû ñoäng caûi toå cô caáu ngaønh
hieän ñaïi hôn theo moâ hình coâng nghieäp hoùa höôùng veà xuaát khaåu (Vieät
Nam ñang coù nhöõng ñieàu kieän thuaän lôïi ñeå thöïc hieän vieäc thay ñoåi ñoù,
nhöng döôøng nhö treân thöïc teá, xu höôùng thay theá nhaäp khaåu ñang khaù
maïnh meõ), phuø hôïp vôùi nhöõng nöôùc muoán tieán haønh coâng nghieäp hoùa,
hieän ñaïi hoùa nhanh vaø oån ñònh, ñaùp öùng nhöõng ñoøi hoûi cuûa hoäi nhaäp quoác
teá vaø xu höôùng toaøn caàu hoùa kinh teá hieän nay.
2. Quan heä ñaàu tö
Cho ñeán nay, coù nhieàu nhaän ñònh cho raèng, quan heä ñaàu tö giöõa Myõ vaø
Vieät Nam chöa töông xöùng vôùi tieàm naêng cuûa caû hai phía. Myõ môùi chæ ñaàu
tö thaêm doø vaøo thò tröôøng Vieät Nam, nhieàu coâng ty xuyeân quoác gia lôùn cuûa
201
Myõ chæ môùi ñaët vaên phoøng ñeå thaêm doø tìm kieám cô hoäi kinh doanh, chöù
chöa thöïc hieän ñaàu tö...
Thôøi kyø tröôùc khi coù HÑTM: Töø khi Vieät Nam coù Luaät Ñaàu tö nöôùc
ngoaøi, Myõ laø moät trong nhöõng nöôùc vaøo ñaàu tö ôû Vieät Nam chaäm nhaát,
nguyeân nhaân quan troïng laø Myõ vaãn coøn thöïc hieän caám vaän choáng Vieät
Nam. Tuy nhieân, duø chöa chính thöùc ñaàu tö, nhieàu coâng ty xuyeân quoác
gia cuûa Myõ ñaõ ñeán Vieät Nam nghieân cöùu, thaêm doø thò tröôøng, tìm kieám cô
hoäi kinh doanh.
Töø naêm 1988 ñeán tröôùc khi Myõ boû caám vaän, thôøi gian 5 naêm, soá döï aùn
cuûa Myõ ñaàu tö vaøo Vieät Nam chæ coù 7 döï aùn vôùi toång soá voán ñaêng kyù laø 3,8
trieäu USD. Sau khi Myõ boû caám vaän, maëc duø khoâng coù söï oà aït vaøo Vieät Nam
vaøo laøm aên cuûa caùc coâng ty Myõ, nhöng hoaït ñoäng ñaàu tö cuûa Myõ ôû Vieät Nam
ñaõ coù böôùc phaùt trieån nhanh choùng. Naêm ñaàu tieân boû caám vaän (1994) Myõ ñaõ
coù 12 döï aùn ñaàu tö vaøo Vieät Nam vôùi toång soá voán ñaêng kyù leân tôùi 120,31 trieäu
USD vaø ñöùng thöù 14 trong soá caùc nhaø ñaàu tö nöôùc ngoaøi nhieàu nhaát vaøo Vieät
Nam. Naêm 1995 ñöôïc coi laø moät naêm ñaëc bieät trong ñaàu tö cuûa Myõ vaøo Vieät
Nam, coù 19 döï aùn ñaàu tö môùi vôùi soá voán ñaêng kyù leân tôùi 397,871 trieäu USD;
cho ñeán nay chöa coù naêm naøo coù ñöôïc möùc ñaàu tö cao nhö vaäy (xem baûng
3). Theo soá lieäu cuûa Cuïc Ñaàu tö nöôùc ngoaøi – Boä Keá hoaïch vaø Ñaàu tö, naêm
2003 Myõ ñaàu tö vaøo Vieät Nam 34 trieäu 750 nghìn USD vaø töø khi Myõ coù voán
ñaàu tö vaøo Vieät Nam cho ñeán ngaøy 31/12/2003, toång soá voán ñaàu tö vaøo Vieät
Nam cuûa caùc coâng ty Myõ (caùc döï aùn coøn hieäu löïc) laø 1.143.195.031,0 USD vaø
Myõ ñöùng thöù 11 trong soá 64 nöôùc coù voán ñaàu tö vaøo Vieät Nam.
Nhìn chung, ñaàu tö cuûa Myõ vaøo Vieät Nam, tröø caùc naêm 1995 (397,871
trieäu USD) vaø 1998 (306,955 trieäu USD), ñeàu ôû möùc khaù thaáp, nhöõng naêm
gaàn ñaây chæ ñaït khoaûng 30-40 trieäu USD haøng naêm. So vôùi quan heä thöông
maïi, vò trí cuûa Myõ veà ñaàu tö laø chöa töông xöùng. Ñieàu naøy phaûn aùnh thöïc
teá laø Vieät Nam chöa coù söùc haáp daãn ñuû möùc ñeå thu huùt voán ñaàu tö töø caùc
ñoái taùc Myõ vaø caùc ñoái taùc Myõ chöa thöïc söï quan taâm ñeán thò tröôøng ñaàu tö
ôû Vieät Nam. Voán ñaàu tö cuûa Myõ vaøo Vieät Nam coøn coù ñaëc ñieåm laø taêng
giaûm khaù thaát thöôøng qua caùc naêm vaø phaàn lôùn taäp trung vaøo caùc ngaønh
coâng nghieäp, laø theá maïnh cuûa Myõ noùi chung. Coù theå do cô caáu kinh teá Vieät
Nam chöa phaùt trieån vaø ñònh höôùng phaùt trieån cô caáu chöa höôùng maïnh
vaøo caùc ngaønh coâng nghieäp cheá taïo coâng ngheä cao (nhöõng ngaønh deät may,
giaøy deùp, cheá bieán noâng saûn, haûi saûn laø nhöõng ngaønh xuaát khaåu chuû yeáu
cuûa Vieät Nam vaø ñöôïc phaùt trieån maïnh hôn caû) maø chuùng ta chöa thu huùt
vaø phaùt huy ñöôïc theá maïnh cuûa caùc ngaønh coâng nghieäp hieän ñaïi cuûa Myõ
boå sung cho nguoàn löïc ñaåy nhanh coâng nghieäp hoùa ôû nöôùc ta.
Khi xem xeùt cô caáu ñaàu tö theo ngaønh cuûa Myõ vaøo Vieät Nam chuùng ta
thaáy, phaàn lôùn ñaàu tö cuûa caùc coâng ty Myõ ñöôïc taäp trung vaøo caùc ngaønh
coâng nghieäp. Chuùng chieám tyû troïng cao nhaát caû veà soá löôïng döï aùn, cuõng
202
nhö giaù trò voán ñaàu tö (cao hôn nhieàu so vôùi nhöõng nöôùc khaùc coù ñaàu tö
vaøo Vieät Nam). Nhoùm ngaønh thöù hai laø caùc ngaønh vaên hoùa, giaùo duïc, y teá
vaø tin hoïc; laø nhöõng ngaønh maø caùc nhaø ñaàu tö cuûa caùc nöôùc khaùc ít quan
taâm (trong toång voán ñaàu tö, cuûa Myõ chieám khoaûng 10%, cuûa caùc nöôùc khaùc
chæ khoaûng 1,5%). Nhoùm thöù ba laø ñaàu tö phaùt trieån khaùch saïn, du lòch (ñaây
laø ngaønh thu huùt FDI lôùn thöù hai cuûa Vieät Nam). Ngaønh noâng laâm nghieäp
ñöôïc caùc nhaø ñaàu tö Myõ chuù troïng nhieàu hôn so vôùi caùc nhaø ñaàu tö khaùc.
Trong khi ñoù, nhieàu ngaønh Myõ coù theá maïnh veà coâng ngheä vaø voán laïi chöa
ñöôïc ñaåy maïnh ñaàu tö ôû Vieät Nam. Töø cô caáu naøy coù theå thaáy, nhöõng
ngaønh Myõ coù theá maïnh (caùc ngaønh coâng nghieäp naëng, coâng nghieäp coù coâng
ngheä cao....) chöa thaáy vaøo Vieät Nam nhieàu, nhöõng ngaønh Vieät Nam ñang
ñaåy maïnh phaùt trieån (deät may...) laïi thu huùt ñöôïc ít ñaàu tö cuûa Myõ. Nguyeân
nhaân coù theå do Vieät Nam chöa coù khaû naêng khai thaùc caùc ñoái taùc Myõ, thò
tröôøng Myõ, chöa taïo ñöôïc söï haáp daãn cho caùc chuû ñaàu tö Myõ (moâi tröôøng
ñaàu tö, khaû naêng ñaùp öùng lôïi nhuaän cao).
Xeùt veà hình thöùc ñaàu tö vaø ñaàu tö theo vuøng ôû Vieät Nam, thöïc teá hoaït
ñoäng ñaàu tö cuûa caùc coâng ty Myõ treân theá giôùi cho thaáy, caùc coâng ty Myõ
luoân höôùng ñeán hoaït ñoäng ñoäc laäp (coâng ty 100% voán cuûa Myõ), nhöõng hình
thöùc lieân doanh, lieân keát vôùi caùc coâng ty cuûa nöôùc sôû taïi hay cuûa nöôùc thöù
ba chæ laø nhöõng hình thöùc quaù ñoä. ÔÛ Vieät Nam, caùc coâng ty Myõ ñaàu tö theo
caû ba hình thöùc ñöôïc quy ñònh trong Luaät Ñaàu tö nöôùc ngoaøi cuûa Vieät Nam
vaø hình thöùc 100% voán cuûa caùc coâng ty Myõ vaãn cao nhaát. Khía caïnh thöù
hai, ñòa phöông naøo ôû Vieät Nam phaùt trieån nhanh ñeàu thu huùt ñöôïc ñaàu tö
cuûa Myõ nhieàu hôn: chaúng haïn, thaønh phoá Hoà Chí Minh vaø caùc tænh laân caän
ñaõ thu huùt ñöôïc voán ñaàu tö cuûa Myõ nhieàu nhaát, boán tænh phía Nam laø Thaønh
phoá Hoà Chí Minh, Ñoàng Nai, Baø Ròa-Vuõng Taøu, Bình Döông chieám tôùi
khoaûng 2/3 voán ñaàu tö cuûa Myõ vaøo Vieät Nam. Khu vöïc thöù hai laø Haø Noäi,
Haûi Döông vaø Haø Taây. Hai khu vöïc phía Nam vaø phía Baéc naøy ñaõ chieám
tôùi treân 90% voán ñaàu tö cuûa Myõ vaøo Vieät Nam. Nhö vaäy coù theå thaáy caùc
coâng ty Myõ, cuõng gioáng nhö caùc coâng ty cuûa caùc nöôùc khaùc, vôùi quy ñònh
cuûa Luaät Ñaàu tö nöôùc ngoaøi cuûa Vieät Nam, caùc quy ñònh öu ñaõi cuï theå cuûa
caùc ñòa phöông ñaõ luoân höôùng voán ñaàu tö vaøo nhöõng nôi phaùt trieån kinh
teá naêng ñoäng vaø ñöa laïi hieäu quaû cao cho caùc khoaûn ñaàu tö cuûa hoï. Chính
vì vaäy, caùc coâng ty nöôùc ngoaøi raát ít ñaàu tö vaøo nhöõng nôi khaùc vôùi caùc
khu vöïc phaùt trieån naêng ñoäng neâu treân, thieát nghó ñoù laø ñieàu bình thöôøng
khi lôïi ích (lôïi nhuaän) cuûa hoï khoâng ñöôïc baûo ñaûm ôû ñoù.
Nhìn chung, ñeå thu huùt nhieàu hôn caùc coâng ty lôùn cuûa Myõ, cuõng nhö
cuûa nhieàu nöôùc khaùc, nöôùc ta caàn hoaøn thieän hôn nöõa moâi tröôøng ñaàu tö
kinh doanh, baûo ñaûm hai beân cuøng coù lôïi. Nhieàu nhaø ñaàu tö Myõ coi naêm
2004 laø naêm thuaän lôïi ñeå taäp trung ñaàu tö vaøo Vieät Nam vaø chuùng ta coù
khaû naêng thu huùt ñöôïc hoï vaøo laøm aên laâu daøi hay khoâng moät phaàn lôùn phuï
thuoäc vaøo tính haáp daãn cuûa thò tröôøng Vieät Nam, caùc chính saùch vaø thöïc
tieãn phaùt trieån kinh teá-xaõ hoäi cuûa nöôùc ta hieän nay.
203
II. MOÄT SOÁ TAÙC ÑOÄNG
Theo chuùng toâi, quan heä thöông maïi, ñaàu tö Myõ-Vieät coù taùc ñoäng tích
cöïc ñeán söï phaùt trieån kinh teá cuûa Vieät Nam nhieàu hôn taùc ñoäng tieâu cöïc.
Quan heä ñoù ñaõ trôû thaønh moät trong nhöõng nguoàn löïc thuùc ñaåy taêng tröôûng
kinh teá nöôùc ta.
Ñoái vôùi taêng tröôûng kinh teá noùi chung cuûa Vieät Nam, nhöõng quan heä
kinh teá vôùi Myõ ñaõ goùp phaàn thuùc ñaåy toác ñoä taêng tröôûng GDP, laøm chuyeån
ñoåi maïnh hôn cô caáu ngaønh kinh teá quoác daân, taïo ra nhieàu vieäc laøm môùi,
taïo ñieàu kieän ñaøo taïo chuyeân moân cho ñoäi nguõ lao ñoäng Vieät Nam trong
caùc doanh nghieäp coù voán ñaàu tö, cuõng nhö trong caùc hoaït ñoäng trao ñoåi
buoân baùn cuûa Myõ vôùi caùc doanh nghieäp Vieät Nam. Quan heä kinh teá vôùi Myõ
cuõng taïo ñieàu kieän cho Vieät Nam môû roäng caùc quan heä kinh teá vôùi caùc
nöôùc khaùc treân theá giôùi, vôùi caùc toå chöùc quoác teá, Vieät Nam cuõng ñaõ vaø ñang
hoaøn thieän heä thoáng phaùp luaät ñeå thích öùng vôùi quan heä kinh teá quoác teá,
chuaån bò nhöõng ñieàu kieän ñeå gia nhaäp Toå chöùc Thöông maïi Theá giôùi...
Nhöõng soá lieäu veà ñaàu tö vaø xuaát nhaäp khaåu cuûa Vieät Nam vôùi nöôùc
ngoaøi noùi chung cho thaáy (soá lieäu naêm 2003)(8): caùc doanh nghieäp coù voán
ñaàu tö tröïc tieáp nöôùc ngoaøi chieám tyû troïng treân 14,3% GDP, 36,2% toång saûn
löôïng coâng nghieäp, 20% toång voán ñaàu tö xaõ hoäi; 31,4% kim ngaïch xuaát
khaåu cuûa caû nöôùc. Khu vöïc doanh nghieäp coù voán ñaàu tö nöôùc ngoaøi coù giaù
trò xuaát khaåu chieám tôùi 84% giaù trò xuaát khaåu caùc maët haøng ñieän töû, 42%
caùc maët haøng giaøy deùp vaø 25% haøng deät may. Tyû troïng xuaát khaåu so vôùi
doanh thu cuûa caùc doanh nghieäp coù voán ñaàu tö nöôùc ngoaøi ñaõ taêng töø 30%
nhöõng naêm 1991-1995, 48,7% nhöõng naêm 1996-2000 leân tôùi khoaûng 50%
trong ba naêm 2001-2003. Khu vöïc naøy cuõng ñaõ taïo vieäc laøm cho nhieàu
trieäu lao ñoäng tröïc tieáp vaø giaùn tieáp. Chuùng ta bieát raèng, hieän nay Myõ laø
baïn haøng lôùn nhaát cuûa Vieät Nam (chieám treân 20% kim ngaïch xuaát nhaäp
khaåu cuûa Vieät Nam) vaø laø nhaø ñaàu tö ñöùng thöù 10-11 trong soá caùc nöôùc coù
ñaàu tö vaøo Vieät Nam, nhö vaäy, Myõ cuõng coù nhöõng ñoùng goùp nhaát ñònh vaøo
söï taêng tröôûng kinh teá cuûa Vieät Nam.
Nhôø hôïp taùc vôùi nöôùc ngoaøi, vôùi Myõ, cô caáu ngaønh kinh teá cuûa nöôùc ta
ñaõ coù nhöõng chuyeån dòch theo höôùng hieän ñaïi hoùa. Ñaàu tö nöôùc ngoaøi vaø
môû roäng xuaát nhaäp khaåu ñaõ thuùc ñaåy coâng nghieäp vaø nhieàu ngaønh khaùc
taêng tröôûng nhanh hôn, nhieàu ngaønh coâng nghieäp ñöôïc hieän ñaïi hoùa vaø
nhieàu ngaønh môùi ñaõ ra ñôøi vaø phaùt huy taùc duïng thuùc ñaåy kinh teá taêng
tröôûng. Cho ñeán nay, khu vöïc caùc doanh nghieäp coù voán ñaàu tö nöôùc ngoaøi
chieám 100% khai thaùc daàu thoâ, saûn xuaát oâtoâ, maùy giaët, tuû laïnh, ñieàu hoøa
nhieät ñoä, maùy tính, thieát bò vaên phoøng; 76% giaù trò saûn löôïng duïng cuï y teá
chính xaùc; khoaûng 60% saûn löôïng theùp caùn, 55% saûn löôïng sôïi caùc loaïi;
49% saûn löôïng giaøy deùp; 33% saûn xuaát maùy moùc thieát bò ñieän, ñieän töû; 28%
saûn löôïng xi maêng; 25% giaù trò saûn löôïng thöïc phaåm vaø ñoà uoáng; 18% saûn
204
löôïng may maëc(9).... Coù theå cho raèng, ñaàu tö nöôùc ngoaøi ñaõ goùp phaàn taïo
neân nhieàu ngaønh coâng nghieäp môùi ôû nöôùc ta (daàu khí, oâtoâ, maùy tính...),
cuõng nhö goùp phaàn quan troïng taïo neân söï phaùt trieån cuûa nhieàu ngaønh khaùc.
Nhöõng ngaønh naøy phaùt trieån ñi lieàn vôùi khaû naêng xuaát khaåu cuûa Vieät Nam
taêng leân, chaúng haïn nhôø coù HÑTM vôùi Myõ vaø nhôø coù ñaàu tö phaùt trieån
ngaønh deät may vaø moät soá ngaønh khaùc maø chuùng ta ñaõ ñaåy maïnh xuaát khaåu
vaøo Myõ, soá lieäu phaàn treân cho thaáy, chæ trong 2 naêm 2002 vaø 2003, Vieät
Nam ñaõ xuaát khaåu tôùi 6 tyû 949.606,00 USD sang Hoa Kyø vaø nhaäp khaåu 1
tyû 904.594,00 USD, xuaát sieâu 5 tyû 045.012,00 USD; ñaây laø möùc xuaát khaåu
vaø xuaát sieâu maø Vieät Nam chöa töøng coù vôùi moät nöôùc naøo khaùc.
Coù quan heä kinh teá vôùi Myõ ñaõ taïo thuaän lôïi cho Vieät Nam tieáp caän vaø
môû roäng thò tröôøng, naêng löïc xuaát khaåu, taêng theâm nguoàn voán cho ñaàu tö
phaùt trieån, Myõ cuõng uûng hoä Vieät Nam trong vieäc ñaøm phaùn gia nhaäp Toå
chöùc Thöông maïi Theá giôùi...
Beân caïnh nhöõng taùc ñoäng tích cöïc ñeán söï phaùt trieån cuûa neàn kinh teá
Vieät Nam, quan heä kinh teá vôùi Myõ vaãn coøn coù nhöõng maët tieâu cöïc, haïn cheá.
Chaúng haïn, Myõ laø moät thò tröôøng xuaát khaåu lôùn cuûa Vieät Nam, nhöng ñaây
laø moät thò tröôøng coù caïnh tranh gay gaét vaø coù heä thoáng luaät phaùp phöùc taïp,
uûng hoä caùc doanh nghieäp Myõ, Myõ cuõng ñang coù xu höôùng baûo hoä cao, do
ñoù nhieàu haøng hoùa cuûa Vieät Nam ñang vaø seõ phaûi ñöông ñaàu vôùi nhöõng
“cuoäc chieán thöông maïi” gay gaét vôùi Myõ thoâng qua caùc vuï kieän töø phía Myõ.
Ñieàu naøy seõ laøm cho vieäc phaùt trieån saûn xuaát bình thöôøng cuûa nhieàu doanh
nghieäp Vieät Nam gaëp khoù khaên, lao ñoäng bò maát vieäc laøm. Veà ñaàu tö, theo
tính toaùn, Vieät Nam caàn voán ñaàu tö khoaûng 30-35% giaù trò GDP ñeå phaùt trieån
nhanh vaø beàn vöõng, möùc huy ñoäng trong nöôùc ñaït khoaûng 20% GDP, phaàn
coøn laïi phuï thuoäc vaøo khaû naêng huy ñoäng voán ñaàu tö nöôùc ngoaøi; neáu vì
moät lyù do naøo ñoù khoâng theå huy ñoäng ñöôïc voán ñaàu tö nöôùc ngoaøi theo keá
hoaïch, neàn kinh teá seõ taêng tröôûng keùm ñi. Khi Vieät Nam thu huùt ñöôïc nhieàu
voán ñaàu tö cuûa Myõ, beân caïnh nhöõng lôïi ích, Vieät Nam cuõng seõ phuï thuoäc
vaøo löôïng voán ñaàu tö ñoù. Vieät Nam cuõng seõ phuï thuoäc vaøo thöông maïi theá
giôùi, nhaát laø nhöõng ñoái taùc quan troïng nhaát, nhö Myõ chaúng haïn. Nhìn chung,
Vieät Nam ñang nhaäp sieâu, khi nhaäp sieâu keùo daøi, neàn kinh teá seõ gaëp nhieàu
khoù khaên. Trong tröôøng hôïp vôùi Myõ, Vieät Nam laïi ñang coù xuaát sieâu lôùn.
Ñieàu naøy cuõng coù nhöõng baát lôïi cuûa noù khi xuaát khaåu cuûa Vieät Nam sang
Myõ bò chöõng laïi vì moät lyù do naøo ñoù, maø ñieàu naøy khoâng ít khi xaûy ra. Chính
vì vaäy maø caùc ñoái taùc thöông maïi thöôøng muoán ñaït tôùi moät möùc ñoä phaùt
trieån oån ñònh, nghóa laø cuøng phaùt trieån tuøy thuoäc laãn nhau.
Treân con ñöôøng hoäi nhaäp kinh teá toaøn caàu, nöôùc ta ñaõ coù nhöõng böôùc
tieán quan troïng, böôùc tieán quan troïng baäc nhaát laø ñaõ thieát laäp caùc quan heä
kinh teá vôùi Myõ, böôùc tieán quan troïng tieáp theo seõ laø vieäc gia nhaäp WTO. Vieäc
thieát laäp caùc quan heä kinh teá vôùi Myõ, gia nhaäp WTO, töï chuùng ñaõ laø raát quan
troïng ñoái vôùi söï phaùt trieån kinh teá cuûa Vieät Nam. Nhöng ñeå nhöõng hoaït ñoäng
205
ñoù ñöa laïi ñöôïc nhieàu lôïi ích hôn cho quaù trình taêng tröôûng kinh teá nhanh
vaø beàn vöõng cuûa nöôùc ta, chuùng ta caàn ñaåy nhanh tieán trình Ñoåi môùi caûi caùch
heä thoáng kinh teá thích öùng vôùi xu höôùng phaùt trieån kinh teá cuûa toaøn theá giôùi,
cuõng nhö caàn phaùt huy moïi theá maïnh ñaëc tröng cuûa nöôùc ta ñeå nhanh choáng
xaây döïng moät neàn kinh teá naêng ñoäng, hieän ñaïi vaø hieäu quaû.
Baûng 1: Cô caáu haøng xuaát khaåu cuûa Vieät Nam sang Myõ:
1996 - 2003 (Toång kim ngaïch nhaäp khaåu töø Vieät Nam vaøo Myõ)
(nghìn USD)
1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003

Xuaát khaåu
cuûa Vieät 319.037 388.189 553.408 608.953 821.658 1.052.626 2.394.746 4.554.860
Nam sang
Hoa Kyø
Caùc saûn 247.042 251.736 390.457 399.352 592.733 819.813 994.284 1.274.979
phaåm sô
cheá
Caù vaø haûi 34.066 56.848 94.368 139.535 300.988 478.227 616.029 732.135
saûn
Rau vaø quaû 10.061 18.835 26.446 28.840 52.906 50.126 76.000 106.001
Caø pheâ 109.445 104.678 142.585 100.250 113.036 76.185 53.060 76.301
Cao su thoâ 413 2.135 1.767 2.505 5.330 2.807 11.231 13.282
Xaêng daàu 80.650 34.622 107.374 100.633 88.412 182.798 181.125 277.565
Sô cheá khaùc 12.407 34.618 17.917 27.589 32.061 29.670 56.839 69.695
Caùc saûn 71.995 136.453 162.951 209.601 228.925 232.814 1.400.461 3.290.930
phaåm cheá
taïo
Caùc saûn
phaåm 913 1.648 3.383 4.849 6.670 9.108 19.589 27.939
khoaùng saûn
phi theùp
Caùc saûn
phaåm cheá 81 183 792 3.091 3.226 3.538 8.382 15.559
taïo theùp
Thieát bò 81 225 298 608 603 1.338 4.952 4.141
ñieän
Haøng gia 264 437 1.193 3.697 9.186 13.427 80.441 187.774
duïng
206
1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003

Haøng phuïc 365 473 625 1.265 1.606 897 49.534 85.955
vuï du lòch
May maëc 23.755 26.009 28.462 36.152 47.427 48.174 900.473 2.380.249
Giaøy deùp 39.169 97.644 114.917 145.775 124.871 132.195 224.825 327.300
Haøng cheá 1.151 1.717 947 1.518 14.527 2.981 28.238 48.541
taïo khaùc
Caùc maët 6.216 8.117 12.234 12.646 20.809 21.156 84.027 213.472
haøng khaùc
Nguoàn: Trang web cuûa UÛy ban Thöông maïi Quoác teá Hoa Kyø (w.w.w.usitc.gov)
Baûng 2: Cô caáu haøng xuaát khaåu cuûa Myõ sang Vieät Nam:
1996- 2003 (Toång kim ngaïch nhaäp khaåu töø Myõ sang Vieät Nam)
(nghìn USD)
1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003

Xuaát khaåu cuûa 616.047 277.787 274.217 290.659 367.715 460.892 580.154 1.324.440
Vieät Nam sang
Hoa Kyø
Caùc saûn phaåm 43.386 49.617 27.461 40.321 68.477 106.324 121.090 144.653
sô cheá
Thöïc phaåm 17.965 26.633 15.941 27.393 37.350 49.327 49.331 48.281
Sôïi deät 12.880 11.781 4.446 4.937 16.028 30.292 30.213 39.660
Caùc saûn phaåm
sô cheá khaùc 12.541 11.203 7.074 7.991 15.099 26.705 41.546 56.712
Caùc saûn phaåm 572.661 228.170 246.756 250.338 299.238 354.569 459.065 1.179.794
cheá taïo
Phaân boùn 52.259 8.943 42.294 47.224 29.432 19.434 26.004 24.231
Nhöïa vaø caùc 25.036 35.216
saûn phaåm nhöïa 6.671 6.376 4.777 10.280 16.452 19.862
Caùc saûn phaåm 10.681 4.099 5.512 8.489 7.611 17.601 16.778 21.131
giaáy
Maùy moùc 11.549 101.923 102.506 92.095 141.784 126.928 180.040 182.280
Thieát bò vaän taûi 307.598 17.217 9.975 2.834 7.650 60.436 91.267 739.259
Caùc boä phaän 14.035 16.372 17.371 29.569 27.460 19.276 17.804 22.627
giaøy deùp
207
1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003

Thieát bò khoa 11.039 13.839 12.002 8.939 10.768 16.083 15.440 32.763
hoïc
Haøng cheá taïo 58.829 59.401 52.319 50.908 58.081 74.949 86.696 122.287
khaùc
Nguoàn: Trang web cuûa UÛy ban Thöông maïi Quoác teá Hoa Kyø (w.w.w.usitc.gov)
Baûng 3: Ñaàu tö cuûa Myõ vaøo Vieät Nam
Naêm Soá döï aùn Toång voán ñaàu tö Tyû troïng Quy moâ döï aùn
(trieäu USD) (%) (trieäu USD)
1994 12 120,310 10,18 10,03
1995 19 397,871 33,65 20,94
1996 16 159,722 23,51 9,98
1997 12 98,544 8,34 8,21
1998 15 306,955 25,96 20,46
1999 14 96,352 8,15 6,88
2000 12 20,000 - -
2001
2002 32 138,900 - -
2003 19 34,750 - 18,30
Nguoàn: Soá lieäu cuûa Boä Keá hoaïch vaø Ñaàu tö
CHUÙ THÍCH
1. Xem Nguyeãn Thieát Sôn, Vieät Nam - Hoa Kyø: Quan heä thöông maïi vaø ñaàu tö. Nxb Khoa hoïc xaõ
hoäi, Haø Noäi 2004, tr. 11-25.
2. International Finance Statistics, Nov. 2003, April 2004.
Statistical Abstract of the United States 2003.
3. Soá lieäu Toång cuïc Thoáng keâ, Boä Keá hoaïch vaø ñaàu tö, Boä thöông maïi.
4. www.usitc.gov - Uyû ban Thöông maïi quoác teá Hoa Kyø.
5. Nhö treân.
6. Cuïc Ñaàu tö nöôùc ngoaøi-Boä Keá hoaïch vaø Ñaàu tö.
7. Soá lieäu phaàn naøy xin xem Vieät Nam-Hoa Kyø: Quan heä thöông maïi vaø ñaàu tö, Sñd, tr.49.
8. Xem Nguyeãn Bích Ñaït, Tình hình vaø giaûi phaùp taêng cöôøng thu huùt ñaàu tö nöôùc ngoaøi trong giai
ñoaïn tôùi, http://www.mpi.gov.vn, ngaøy 14/5/2004.
9. Nhö treân.
208
VIEÄC VAY VOÁN NGAÂN HAØNG
VAØ LAØNG XAÕ ÑOÀNG BAÈNG SOÂNG HOÀNG
Okae Takashi*
I. GIÔÙI THIEÄU
Sau nhöõng naêm 60 cuûa theá kyû XX, chính phuû caùc nöôùc ôû vuøng Ñoâng
Nam AÙ ñaõ thaønh laäp toå chöùc tín duïng cho noâng daân. Tuy nhieân, chuùng ñaõ
ñeå laïi nhöõng vaán ñeà nhö: möùc ñoä thu hoài voán thaáp, chi phí giao dòch cao,...
Traùi laïi toå chöùc tín duïng ôû Vieät Nam (ñaëc bieät laø Ngaân haøng Noâng nghieäp
vaø phaùt trieån noâng thoân (vieát taét laø NHNo)(1) vaø Ngaân haøng phuïc vuï ngöôøi
ngheøo (vieát taét laø NHNg)(2) ) ñaõ thu ñöôïc moät soá keát quaû ñaùng keå. Ví duï
trong dö nôï vaøo thôøi ñieåm cuoái thaùng 3 naêm 2001 cuûa Ngaân haøng Noâng
nghieäp vaø HTX noâng nghieäp Thaùi Lan (teân tieáng Anh laø “Bank for
Agriculture and Agricultural Cooperatives”), soá nôï quaù haïn chieám 13,5%
(BAAC 2002). Maët khaùc, trong dö nôï cuûa hoä gia ñình noâng daân vaøo thôøi
ñieåm cuoái thaùng 6 naêm 2001 cuûa NHNo Vieät Nam, soá nôï quaù haïn chieám
0,98% (Ñoã Taát Ngoïc 2001). Trong dö nôï cuûa hoä gia ñình noâng daân vaøo thôøi
ñieåm thaùng 8 naêm 2001 cuûa NHNg Vieät Nam, soá nôï quaù haïn chieám 1,55%
(Taøi lieäu cuûa NHNg). Vaøo thôøi ñieåm cuoái thaùng 6 naêm 2001, khoaûng 70%
soá hoä gia ñình noâng daân ñaõ nhaän ñöôïc tieàn vay voán cuûa toå chöùc tín duïng
(Ñoã Taát Ngoïc 2001). Toå chöùc tín duïng ôû Vieät Nam ñaùng khen ngôïi vì trong
khoaûng 10 naêm ñaõ thu ñöôïc moät soá keát quaû ñaùng keå nhö treân.
Nguyeân nhaân cuûa “keát quaû ñaùng keå” ôû Vieät Nam laø gì? Wolz ñaõ chæ ra
ñöôïc taàm quan troïng cuûa Toå lieân ñôùi traùch nhieäm maø ngöôøi vay toå chöùc,
döôùi söï chæ ñaïo cuûa caùc ñoaøn theå nhaân daân. Theo oâng, nhôø Toå naøy Ngaân
haøng ôû Vieät Nam coù theå cho nhieàu noâng daân vay voán nhanh, chi phí ít.
Theâm nöõa, möùc ñoä thu hoài voán raát cao khi vay voán theo phöông phaùp naøy
(Wolz 1997). Nhöng Wolz khoâng bao giôø giaûi thích veà chöùc naêng cuï theå
cuûa Toå naøy. Moät soá ngöôøi khaùc ñaõ chæ ra ñöôïc taàm quan troïng cuûa vieäc Chuû
tòch UBND xaõ moâi giôùi vay voán Ngaân haøng. Theo chuû tröông cuûa hoï thì
Chuû tòch UBND xaõ theo doõi kieåm tra ngöôøi vay neân möùc ñoä thu hoài voán
cao (Dufhues vaø nhöõng ngöôøi khaùc. 2001). Nhöng hoï khoâng bao giôø giaûi
thích veà toå chöùc cuï theå naøo trong laøng xaõ theo doõi kieåm tra ngöôøi vay döôùi
* Vieän Chính saùch noâng nghieäp, Boä Noâng - Laâm - Ngö nghieäp. Nhaät Baûn.
209
söï chæ ñaïo cuûa Chuû tòch UBND xaõ. Cho neân, toâi ñaõ phaûi ñieàu tra chöùc naêng
cuï theå cuûa Toå lieân ñôùi traùch nhieäm ngöôøi vay ôû laøng xaõ Ñoàng baèng soâng
Hoàng vaø giaûi thích veà quan heä cuûa Toå naøy vaø cô caáu laøng xaõ. Nhôø ñieàu tra
naøy, toâi ñaõ yù thöùc ñöôïc raèng, vì thöïc teá toå chöùc xoùm theo doõi kieåm tra ngöôøi
vay neân Ngaân haøng ôû Vieät Nam môùi thu ñöôïc keát quaû ñaùng keå.
II. THOÂNG TIN VEÀ NÔI ÑIEÀU TRA
Toâi ñaõ ñieàu tra ôû laøng Baùch Coác, xaõ Thaønh Lôïi, huyeän Vuï Baûn, tænh Nam
Ñònh. Laøng Baùch Coác naèm phía Nam, caùch Haø Noäi khoaûng 80 km, khoâng
naèm treân Quoác loä soá 1 (ñöôøng quan troïng nhaát lieân keát vôùi caû nöôùc). Vì
ngöôøi noâng daân raát khoù khaên tieáp caän ñeán Haø Noäi neân hoï chæ baùn noâng
saûn ôû chôï Gaïo, beân caïnh laøng Baùch Coác, hay chôï ôû thaønh phoá Nam Ñònh,
caùch laøng Baùch Coác 7 km. Laøng Baùch Coác coù ít nguoàn thu ñöôïc tieàn ngoaøi
noâng nghieäp (chaúng haïn nhö thuû coâng nghieäp,...). Phaàn lôùn ñaát noâng
nghieäp ôû laøng Baùch Coác laø ruoäng luùa 2 vuï trong naêm ñeå töï caáp. Ñieàu ñoù
cho toâi coù theå ñoaùn raèng, laøng Baùch Coác vaãn giöõ cô caáu laøng xaõ truyeàn
thoáng Vieät Nam.
Hình 1 cho thaáy cô caáu laøng xaõ vaø caùc toå chöùc xung quanh laøng Baùch
Coác. Xoùm hoaït ñoäng vôùi vai troø nhö moät ñôn vò haønh chính cô sôû, moät
ñoäi saûn xuaát trong HTX noâng nghieäp, moät chi hoäi cuûa caùc ñoaøn theå nhaân
daân, moät chi boä Ñaûng cô sôû, noùi toùm laïi laø toå chöùc cô baûn trong taát caû
caùc toå chöùc ôû laøng xaõ. Xoùm tröôûng thöôøng xuyeân toå chöùc hoäi nghò veà taát
caû nhöõng sinh hoaït haøng ngaøy cuûa moïi ngöôøi trong xoùm nhö veä sinh moâi
tröôøng,... Xoùm tröôûng cuõng coù traùch nhieäm giaûi quyeát tranh chaáp cuûa
nhöõng ngöôøi trong xoùm. Khi ngöôøi trong xoùm cheát thì xoùm thaønh laäp
ban toå chöùc leã tang goàm ñaïi dieän gia ñình vaø Xoùm tröôûng. Cho neân Xoùm
tröôûng luoân luoân naém vöõng tình hình cuûa moïi ngöôøi trong xoùm.
Trong 5 xoùm ôû laøng Baùch Coác, xoùm Traïi Noäi laø xoùm chaên nuoâi phaùt
trieån nhaát. Xoùm AÁp Phuù phaùt trieån thöù hai. Maëc duø xoùm B chöa phaùt
trieån veà chaên nuoâi nhöng phaùt trieån troàng rau. Ngöôøi vay voán cuûa NHNg
phaûi xaây döïng Toå lieân ñôùi traùch nhieäm, goïi laø “Toå tieát kieäm vaø vay voán”
döôùi söï chæ ñaïo cuûa caùc ñoaøn theå nhaân daân (NHNg 1996, 2001). Trong
5 xoùm ôû laøng Baùch Coác, chæ Traïi Noäi xaây döïng ñöôïc “Toå tieát kieäm vaø
vay voán”. Cho neân toâi ñaõ löïa choïn 3 xoùm ñieàu tra, Traïi Noäi vaø 2 xoùm
ñeå ñoái chieáu vôùi Traïi Noäi, AÁp Phuù (tính chaát noâng nghieäp gaàn gioáng vôùi
Traïi Noäi), vaø xoùm B (tính chaát noâng nghieäp khaùc Traïi Noäi). Toâi ñaõ ñieàu
tra veà nhöõng tröôøng hôïp ñaõ vay voán cuûa NHNo vaø NHNg cho ñeán naêm
2000 cuûa 3 xoùm.
Ngöôøi Baùch Coác vay voán cuûa NHNg thoâng qua nhöõng ñoaøn theå nhaân daân
(Hoäi noâng daân, Hoäi lieân hieäp phuï nöõ, Hoäi cöïu chieán binh). Trong ñoù, ñoaøn
theå chuû yeáu laø Hoäi noâng daân. Hoäi noâng daân xaõ Thaønh Lôïi khoâng tham gia
210
VIEÄC VAY VOÁN NGAÂN HAØNG VAØ LAØNG XAÕ ÑOÀNG BAÈNG SOÂNG HOÀNG
vaøo hoaït ñoäng nghieäp vuï nhieàu. Chæ 1/4 soá hoä noâng daân xaõ Thaønh Lôïi laø
thaønh vieân Hoäi noâng daân. Hoäi noâng daân xaõ chæ coù 3 nhaân vieân (1 Chuû tòch
vaø 2 Phoù Chuû tòch). Trong ñoù, Phoù Chuû tòch do Phoù Chuû nhieäm caùc HTX
noâng nghieäp khaùc kieâm nhieäm. Dòch vuï tín duïng laø nghieäp vuï thöù yeáu cuûa
Hoäi noâng daân. Nghieäp vuï chính cuûa Hoäi noâng daân laø tuyeân truyeàn chính
saùch noâng nghieäp, khuyeán noâng,... Tuy nhieân, treân thöïc teá nghieäp vuï ñoù
do HTX Coác Thaønh thöïc hieän. Thöïc teá hoaït ñoäng cuûa Hoäi noâng daân do Chi
hoäi xoùm thöïc hieän. Toâi ñaõ suy nghó veà Hoäi noâng daân xaõ Thaønh Lôïi khoâng
hoaït ñoäng thöôøng xuyeân laø vì HTX noâng nghieäp ôû ñaây vaãn giöõ vai troø chính
trong saûn xuaát noâng nghieäp.
III. GIAÛI TRÌNH CAÙC LOAÏI VAY VOÁN NGAÂN HAØNG
Toâi ñaõ phaân loaïi vieäc vay voán cuûa ngöôøi Baùch Coác töø Ngaân haøng thaønh
4 loaïi nhö sau:
Loaïi A1 : Vay voán cuûa NHNo cuõ
Loaïi A2 : Quyõ cho vay öu ñaõi hoä ngheøo cuûa NHNo
Loaïi B : Vay voán cuûa NHNg
Loaïi C : Quyõ 67 cuûa NHNo
Baûng 1 cho thaáy caùc ñaëc ñieåm cuûa 4 loaïi treân ñaây. Toâi seõ trình baøy caùc
thuû tuïc cuûa 4 loaïi döôùi ñaây.
1. Loaïi A1 vaø A2
Tröôùc ñaây khoâng toå chöùc naøo giuùp ngöôøi Baùch Coác vay voán töø ngaân
haøng. Toâi goïi vieäc vay voán cuûa NHNo cuõ laø loaïi A1. Traïi Noäi coù loaïi A1,
nhöng AÁp Phuù vaø xoùm B laïi khoâng coù loaïi naøy. Loaïi A1 do loaïi C thay theá
naêm 1999.
Tröôùc khi cho vay voán cuûa NHNg, NHNo thöïc hieän chöông trình ñaëc bieät
cho hoä ngheøo goïi laø “Quyõ cho vay öu ñaõi hoä ngheøo”. Toâi goïi quyõ naøy laø loaïi
A2. Laõi suaát cho vay loaïi A2 raát thaáp so vôùi loaïi A1 (laõi suaát loaïi A1 naêm
1996 laø 2,8%/thaùng. nhöng laõi suaát loaïi A2 naêm 1996 laø 1,2%/thaùng). Traïi
Noäi vaø AÁp Phuù coù loaïi A2, nhöng xoùm B laïi khoâng coù loaïi naøy. Loaïi A2 ñaõ
chuyeån sang loaïi B trong naêm 1996.
Thuû tuïc vay voán cuûa loaïi A1 vaø A2 goàm:
1) Ngöôøi muoán vay töï ñeán chi nhaùnh NHNo vaø göûi ñôn xin vay.
2) Nhaân vieân NHNo ñeán nhaø ngöôøi muoán vay ñeå kieåm tra keá hoaïch ñaàu
tö vaø taøi saûn theá chaáp, sau ñoù pheâ duyeät.
3) Ngöôøi vay ñeán chi nhaùnh vaø tröïc tieáp nhaän tieàn vay.
211
4) Cöù 3 thaùng laø ngöôøi vay ñeán chi nhaùnh vaø tröïc tieáp hoaøn traû laõi tieàn
vay. Khi ñeán haïn, hoï ñeán chi nhaùnh vaø tröïc tieáp hoaøn traû nôï goác.
Trong tröôøng hôïp loaïi A1 vaø A2, khoâng toå chöùc naøo moâi giôùi vay voán
Ngaân haøng. Cho neân, Ngaân haøng phaûi tröïc tieáp theo doõi kieåm tra ngöôøi vay.
Ngöôøi vay phaûi theá chaáp taøi saûn.
2. Loaïi B
Toâi goïi vieäc vay voán cuûa NHNg laø loaïi B. Soá tröôøng hôïp loaïi B
(NHNg) nhieàu hôn haún loaïi khaùc. Trong ñieàu kieän naøo ngöôøi vay loaïi
B cuõng khoâng phaûi theá chaáp taøi saûn. Laõi suaát cho vay loaïi B raát thaáp
theo chính saùch cuûa nhaø nöôùc.
Thuû tuïc vay voán cuûa loaïi B goàm:
1) NHNg quyeát ñònh soá tieàn giaûi ngaân ñeán caùc xaõ.
2) Hoäi noâng daân xaõ, Hoäi phuï nöõ xaõ, Hoäi cöïu chieán binh xaõ phoái hôïp
vôùi nhau vaø quyeát ñònh soá tieàn giaûi ngaân ñeán caùc Chi hoäi xoùm.
3) Ngöôøi muoán vay göûi ñôn xin vay ñeán caùc Chi hoäi xoùm(3).
4) Caùc Chi hoäi xoùm kieåm tra vaø pheâ duyeät ñôn xin vay.
5) Nhaân vieân ngaân haøng giaûi ngaân tröïc tieáp ñeán töøng ngöôøi vay taïi xaõ.
6) Ngöôøi vay uûy nhieäm hoaøn traû laõi tieàn vay ñeán Chi hoäi xoùm theo 3 thaùng.
7) Caùc Chi hoäi xoùm ñöùng ra hoaøn traû laõi tieàn vay vaø ñöôïc NHNg traû
hoa hoàng.
8) Ngöôøi vay ñeán chi nhaùnh ngaân haøng vaø tröïc tieáp hoaøn traû nôï goác
khi ñeán haïn. Trong thôøi kyø vay voán, caùc Chi hoäi xoùm theo doõi kieåm tra
ngöôøi vay.
Trong 5 xoùm ôû laøng Baùch Coác, chæ xoùm Traïi Noäi xaây döïng ñöôïc “Toå tieát
kieäm vaø vay voán” caáp xoùm. Tuy nhieân, treân thöïc teá haàu heát caùc toå vieân ôû
Traïi Noäi khoâng bieát raèng neáu trong Toå coù toå vieân naøo khoâng traû ñöôïc nôï
khi ñeán haïn thì caùc toå vieân khaùc coù traùch nhieäm giuùp ñôõ ñeå traû ñuùng thôøi
haïn. Ngöôøi vay thuoäc xoùm khaùc laø toå vieân cuûa “Toå tieát kieäm vaø vay voán”
caáp xaõ chæ treân ñôn xin vay. Treân yù thöùc cuûa ngöôøi vay, hoï vay voán töø Ngaân
haøng thoâng qua caùc Chi hoäi xoùm cuûa ñoaøn theå chöù khoâng tham gia Toå lieân
ñôùi traùch nhieäm. Caùc ñoaøn theå laøm moâi giôùi vay voán cuûa NHNg cho ngöôøi
Baùch Coác chæ theo doõi kieåm tra ngöôøi vay chöù khoâng ñöùng ra traû nôï cho
ngöôøi vay maø khoâng traû ñöôïc nôï. Toå tröôûng “Toå tieát kieäm vaø vay voán” phaûi
vaän ñoäng caùc toå vieân göûi tieàn tieát kieäm (NHNg 2001). Theo quy ñònh treân,
Xoùm tröôûng Traïi Noäi (kieâm nhieäm Toå tröôûng “Toå tieát kieäm vaø vay voán”)
phaûi coù keá hoaïch xaây döïng quyõ do toå vieân ñoùng goùp ñeå buø ñaép ruûi ro,
nhöng laïi khoâng coù toá vieân naøo chòu goùp tieàn cho quyõ ñoù.
212
3. Loaïi C
Tröôùc ñaây chæ moät soá ngöôøi ôû laøng Baùch Coác coù theå vay voán cuûa NHNo
vì khoâng coù toå chöùc naøo giuùp ngöôøi daân vay voán cuûa NHNo (loaïi A1). Quyeát
ñònh soá 67/1999/QÑ-TTg ngaøy 30 thaùng 3 naêm 1999 cuûa Thuû töôùng Chính
phuû cho pheùp caùc hoä gia ñình vay voán töø 10 trieäu ñoàng trôû xuoáng /laàn cuûa
NHNo khoâng caàn taøi saûn theá chaáp (Nxb Thoáng keâ 2000). Cho neân, vieäc vay
voán môùi cuûa NHNo (loaïi C) goïi laø Quyõ 67.
Thöïc hieän chính saùch môùi cuûa chính phuû, NHNo cuøng Hoäi noâng daân,
Hoäi phuï nöõ tænh Nam Ñònh môû hoäi nghò vaø kyù keát veà vieäc thaønh laäp Toå
vay voán ôû töøng thoân, xoùm (Phaïm Hoàng Côø 2001). Cuõng ôû laøng Baùch Coác,
naêm 1999, caùc chi hoäi xoùm Hoäi noâng daân ñaõ xaây döïng Toå vay voán cuûa
NHNo. Hieän nay ngöôøi muoán vay voán cuûa NHNo phaûi gia nhaäp toå chöùc ñoù.
Laõi suaát cho vay loaïi naøy cuõng cao hôn so vôùi loaïi B (laõi suaát loaïi B naêm
2000 laø 0,7%/thaùng. nhöng laõi suaát loaïi C naêm 2000 laø 1,0%/thaùng).
Thuû tuïc vay voán cuûa loaïi C goàm:
1) Ngöôøi muoán vay göûi ñôn xin vay ñeán Toå vay voán xoùm.
2) Toå vay voán xoùm kieåm tra vaø pheâ duyeät ñôn xin vay.
3) Toå vay voán xoùm göûi danh saùch ngöôøi xin vay ñeán chi nhaùnh NHNo.
4) NHNo quyeát ñònh ngöôøi vay. Trong haàu heát caùc tröôøng hôïp, NHNo
pheâ duyeät danh saùch caùc Toå vay voán xoùm ñaõ göûi.
5) Ngöôøi vay ñeán chi nhaùnh NHNo vaø tröïc tieáp nhaän tieàn vay.
6) Cöù 3 thaùng laø ngöôøi vay ñeán chi nhaùnh NHNo vaø tröïc tieáp hoaøn traû
laõi tieàn vay. Khi ñeán haïn, hoï hoaøn traû nôï goác. Trong thôøi kyø vay voán, caùc
Toå vay voán xoùm theo doõi kieåm tra ngöôøi vay. Khoâng ngöôøi naøo cuûa Toå vay
voán loaïi naøy bieát chöùc naêng lieân ñôùi traùch nhieäm vaø göûi tieàn tieát kieäm.
IV. KEÁT QUAÛ ÑIEÀU TRA VAY VOÁN CUÛA NGAÂN HAØNG
Hieän nay taát caû nhöõng ngöôøi vay voán cuûa Ngaân haøng ñaõ traû ñöôïc nôï khi
ñeán haïn. Ñieàu ñoù coù theå khaúng ñònh chaéc chaén laø toå chöùc tín duïng ôû laøng
Baùch Coác ñaõ thu ñöôïc keát quaû ñaùng keå.
So vôùi loaïi vay voán ngaân haøng tröôùc (loaïi A1 vaø A2) thì hieän nay (loaïi B
vaø C) coù theå giaûm chi phí giao dòch. Ngaân haøng khoâng caàn löïa choïn vaø
theo doõi kieåm tra ngöôøi vay. Theo ngöôøi vay thì thuû tuïc hieän nay ñôn giaûn
vaø nhaän thoâng tin deã hôn tröôùc. Maëc duø ngöôøi vay loaïi C phaûi ñi ñeán chi
nhaùnh ñeå hoaøn traû tieàn laõi 3 thaùng 1 laàn, chi phí di chuyeån vaø chi phí cô
hoäi raát thaáp. Vì chi nhaùnh khu vöïc Thaønh Lôïi NHNo(4) ñöôïc thaønh laäp naêm
1997 gaàn chôï Gaïo, ngöôøi Baùch Coác coù theå ñi boä ñeán ñöôïc.
213
Traïi Noäi coù toång soá tröôøng hôïp vay voán nhieàu nhaát trong caùc loaïi. Traùi
laïi, xoùm B ít nhaát trong caùc loaïi (Baûng 1). Toâi ñoaùn nguyeân nhaân laø do tính
chaát noâng nghieäp cuûa caùc xoùm. Vieäc chaên nuoâi caàn nhieàu tieàn ñeå mua thöùc
aên cho gia suùc vaø gioáng. Maët khaùc, troàng rau khoâng caàn nhieàu tieàn voán ñeå
mua phaân boùn vaø gioáng. Theo toâi, Traïi Noäi xaây döïng ñöôïc “Toå tieát kieäm
vaø vay voán” bôûi vì ôû ñoù coù nhieàu ngöôøi muoán vay tieàn nhaát.
V. KEÁT LUAÄN
Treân thöïc teá, haàu heát ngöôøi vay khoâng bieát chöùc naêng lieân ñôùi traùch
nhieäm vaø khoâng göûi tieàn tieát kieäm. Caùc ñoaøn theå laøm moâi giôùi vay voán cuûa
NHNg chæ theo doõi kieåm tra ngöôøi vay chöù khoâng ñöùng ra traû nôï cho ngöôøi
vay khoâng traû ñöôïc nôï. Toâi ñaõ khoâng theå bieát ai coù traùch nhieäm neáu ngöôøi
vay khoâng traû ñöôïc nôï khi ñeán haïn? Ñieàu ñoù cho toâi ñoaùn raèng, Toå ngöôøi
vay khoâng coù chöùc naêng lieân ñôùi traùch nhieäm. Tuy nhieân, ñeán baây giôø taát
caû nhöõng ngöôøi vay voán cuûa Ngaân haøng ñaõ traû ñöôïc nôï khi ñeán haïn.
Toâi ñaõ suy nghó lyù do Ngaân haøng ôû laøng Baùch Coác ñaõ thu ñöôïc keát quaû
ñaùng keå laø xoùm theo doõi kieåm tra ngöôøi vay. Xoùm caáu thaønh cô baûn trong
taát caû caùc hoaït ñoäng vaø toå chöùc ôû laøng xaõ (Hình 1). Xoùm cuõng thay maët
UBND xaõ thöïc hieän caùc loaïi chính saùch, bao goàm vieäc vay voán ngaân haøng,
phoå bieán chính saùch ñeán caùc ngöôøi noâng daân. Xoùm tröôûng coù traùch nhieäm
ñoái vôùi nhöõng ngöôøi trong xoùm neân naém raát roõ tình hình cuï theå haøng ngaøy.
Cho neân, xoùm coù theå theo doõi kieåm tra ngöôøi vay raát coù keát quaû.
Toâi keát luaän raèng, toå chöùc truyeàn thoáng laøng xaõ giuùp cheá ñoä tín duïng
hieän ñaïi daàn daàn aûnh höôûng ñeán noâng thoân Vieät Nam.
CHUÙ THÍCH
1. NHNo ñöôïc thaønh laäp naêm 1988 ñeå môû roäng voán vay ñeán caùc khu vöïc noâng thoân. NHNo giöõ
vai troø chính trong lónh vöïc tín duïng noâng thoân (NHNo 2000).
2. NHNg ñöôïc thaønh laäp naêm 1995 ñeå xoaù ñoùi giaûm ngheøo vaø baét ñaàu hoaït ñoäng naêm 1996. NHNg
cho hoä gia ñình ngheøo vay voán theo chuaån möïc phaân loaïi do Boä Lao ñoäng thöông binh vaø xaõ
hoäi coâng boá töøng thôøi kyø (NHNg 1996).
3. “Toå tieát kieäm vaø vay voán” moâi giôùi vay voán ôû Traïi Noäi.
4. Ñieàu haønh taùc nghieäp NHNg ñòa phöông do NHNo cuøng caáp ñaûm nhieäm theo quyeát ñònh cuûa
Chính phuû (NHNg 1996). Cho neân, chi nhaùnh khu vöïc Thaønh Lôïi NHNo thöïc hieän caû nghieäp
vuï cuûa NHNo laãn NHNg.

Taøi lieäu baèng tieáng Vieät
1. NHNg (Ngaân haøng phuïc vuï ngöôøi ngheøo) 1996, Ñieàu leä Ngaân haøng phuïc vuï ngöôøi
ngheøo, Haø Noäi, NHNg.
2. NHNg 2001, Taøi lieäu taäp huaán toå vay voán, Haø Noäi, NHNg.
214
3. NHNo (Ngaân haøng Noâng nghieäp vaø phaùt trieån noâng thoân) 2000, Baùo caùo thöôøng nieân
1999, Haø Noäi, NHNo.
4. “Quyeát ñònh soá 67/1999/QD-TTg ngaøy 30 thaùng 3 naêm 1999 cuûa Thuû töôùng Chính
phuû”. Caùc vaên baûn phaùp luaät hieän haønh veà ngaân haøng soá 2. Nxb Thoáng keâ, Haø
Noäi 2000.
5. Phaïm Hoàng Côø, Thöïc traïng thöïc hieän QÑ 67/1999/QÑ-TTg ngaøy 30-3-1999 cuûa Thuû
töôùng Chính phuû ôû Nam Ñònh. Giaûi phaùp tieáp tuïc môû roäng ñaàu tö tín duïng phuïc vuï
phaùt trieån noâng nghieäp vaø noâng thoân nhaèm thöïc hieän toát Quyeát ñònh 67/1999/QÑ-
TTg cuûa Thuû töôùng Chính phuû, Nxb Thoáng keâ, Haø Noäi 2001.
Taøi lieäu baèng tieáng Anh

1. BAAC (Bank for Agriculture and Agricultural Cooperatives), 2002, Annual Report
2001. Bangkok: BAAC.
2. Do Tat Ngoc, 2001, ‘Credit Delivery to Farm Households in Vietnam.’ the Conference
of the Confederation International du Credit Agricole (CICA). Hanoi, Vietnam.
3. Dufhues T. vaø nhöõng ngöôøi khaùc, 2001. Fuzzy information policy of the Vietnam
Bank for the Poor in lending to and targeting of the poor in Northern Vietnam.
Discussion Paper No. 4/2001. Stuttgart: Institute of Agricultural Economics and Social
Sciences in the Tropics and Subtropics, University of Hohenheim.
4. Wolz, A. 1997. The Transformation of Rural Finance Systems in Vietnam. Discussion
Paper 60. Heidelberg: FIA (Research Association for International Agrarian &
Economic Development).
Hình 1. Cô caáu laøng xaõ vaø caùc toå chöùc xung quanh Baùch Coác
z xoùm A [170 hoä]
z xoùm B [158 hoä]
z laøng Baùch Coác z xoùm C [152 hoä]
[749 hoä] z xoùm AÁp Phuù [134 hoä]
z xoùm Traïi Noäi [135 hoä]
xaõ z HTX Coác Thaønh z laøng Döôøng Laïi z xoùm Döôøng Laïi Trong [150 hoä]
Thaønh Lôïi [ 1130 hoä] [301 hoä] z xoùm Döôøng Laïi Ngoaïi [151 hoä]
[3205 hoä)
z HTX Myõ Trung z laøng Phuù Coác z xoùm Phuù Coác
z HTX Leâ Lôïi [80 hoä]
Xaõ Ñôn vò haønh chính cô sôû
HTX noâng nghieäp Ñoäi saûn xuaát
Caùc ñoaøn theå Caùc chi hoäi cuûa ñoaøn theå
Ñaûng boä Chi boä Ñaûng
(Soá lieäu treân do taùc giaû ñaõ ñieàu tra ñöôïc naêm 1999, 2000)
215
Baûng 1. Loaïi vay voán ngaân haøng
Teân loaïi vay voán A1 A2 B C
Teân ngaân haøng cho vay NHNo NHNo NHNg NHNo
Taøi saûn theá chaáp Caàn thieát Caàn thieát Khoâng caàn Khoâng caàn
Toå chöùc m oâi giôùi vay voán Khoâng coù Khoâng coù Toå tieát kieäm vaø vay voán (TN), Toå vay voán
ngaân haøng Caùc chi hoäi xoùm cuûa ñoaøn theå ôû caùc xoùm
(AP, XB)
Naêm thöïc hieän 1996 - 99 1996 1996 - 1999 -
Toång soá tröôøng hôïp TN 5 3 23 10
Toång soá tröôøng hôïp AP 0 3 20 6
Toång soá tröôøng hôïp XB 0 0 14 4
(Soá lieäu treân do taùc giaû ñaõ ñieàu tra ñöôïc naêm 1999, 2000, 2003)
216
TRIEÅN VOÏNG HÔÏP TAÙC KINH TEÁ
VIEÄT NAM – TRUNG QUOÁC
TRONG BOÁI CAÛNH HÌNH THAØNH
KHU MAÄU DÒCH TÖÏ DO
ASEAN – TRUNG QUOÁC
Ñoã Tieán Saâm*
Quan heä kinh teá Vieät Nam – Trung Quoác ñaõ coù böôùc phaùt trieån nhanh
choùng töø khi hai nöôùc bình thöôøng hoaù quan heä naêm 1991. Tuy nhieân, khi
Khu maäu dòch töï do ASEAN – Trung Quoác ñöôïc hình thaønh trong 10 – 15
naêm tôùi thì quan heä kinh teá giöõa hai nöôùc ñöùng tröôùc moät tình theá môùi vôùi
nhöõng cô hoäi vaø thaùch thöùc cuøng toàn taïi.
Baøi vieát naøy trình baøy hieän traïng quan heä kinh teá Vieät Nam – Trung
Quoác, phaân tích nhöõng aûnh höôûng hay taùc ñoäng cuûa vieäc hình thaønh Khu
maäu dòch töï do ASEAN – Trung Quoác ñoái vôùi quan heä kinh teá Vieät Nam –
Trung Quoác, sau ñoù neâu leân moät soá kieán nghò veà vieäc taêng cöôøng ñoaøn keát,
môû roäng hôïp taùc, cuøng nhau phaùt trieån trong quan heä Vieät Nam – Trung
Quoác thôøi gian tôùi.
I. KHAÙI QUAÙT VEÀ HIEÄN TRAÏNG QUAN HEÄ KINH TEÁ VIEÄT NAM - TRUNG QUOÁC
Töø khi bình thöôøng hoaù quan heä naêm 1991, ñöôïc söï thuùc ñaåy cuûa quan
heä chính trò, ngoaïi giao, söï baûo ñaûm cuûa quan heä an ninh, söï boå sung
laãn nhau veà kinh teá cuøng vôùi nhöõng thuaän lôïi voán coù veà ñieàu kieän ñòa
lyù, vaên hoaù v.v…, moái quan heä kinh teá Vieät Nam – Trung Quoác ñaõ coù söï
phaùt trieån nhanh choùng treân nhieàu lónh vöïc, trong ñoù noåi baät nhaát laø quan
heä thöông maïi, ñaàu tö vaø du lòch v.v…
1. Trong lónh vöïc thöông maïi
Theo tinh thaàn bình ñaúng, cuøng coù lôïi vaø tuaân theo cô cheá thò tröôøng,
quan heä thöông maïi Vieät Nam – Trung Quoác töø naêm 1991 ñeán nay ñaõ
* Tieán siõ, Vieän Nghieân cöùu Trung Quoác. Vieät Nam.
217
phaùt trieån nhanh choùng caû veà kim ngaïch laãn chuûng loaïi haøng hoaù
trao ñoåi.
Veà kim ngaïch, töø naêm 1991 ñeán naêm 2003, toång kim ngaïch xuaát nhaäp
khaåu haøng hoaù hai beân töø 32,23 trieäu USD taêng leân ñaït tôùi 4,63 tyû USD,
taêng hôn 144 laàn. Trong ñoù Vieät Nam xuaát khaåu haøng hoaù sang Trung Quoác
töø 10,83 trieäu USD taêng leân 1,456 tyû USD, taêng hôn 134 laàn; coøn Trung
Quoác xuaát khaåu sang Vieät Nam töø 21,40 trieäu taêng leân 3,178 tyû USD, taêng
hôn 148 laàn(1).
Veà chuûng loaïi haøng hoaù, nhöõng naêm ñaàu môùi bình thöôøng hoaù quan
heä hai nöôùc, chuûng loaïi haøng hoaù trao ñoåi giöõa hai beân coøn raát ñôn
giaûn, thoâ sô. Vieät Nam xuaát khaåu sang Trung Quoác chuû yeáu laø haøng
nguyeân vaät lieäu thoâ, chöa qua cheá bieán, giaù trò phuï gia raát ít. Coøn Trung
Quoác xuaát khaåu sang Vieät Nam chuû yeáu laø haøng tieâu duøng, phaåm caáp
vaø chaát löôïng thaáp, giaù caû reû. Hieän taïi, chuûng loaïi haøng hoaù Vieät Nam
xuaát sang thò tröôøng Trung Quoác ñaõ ña daïng hôn, leân tôùi haøng traêm maët
haøng, trong ñoù coù caû nhöõng haøng ñaõ qua cheá bieán; coøn Trung Quoác
xuaát khaåu sang Vieät Nam tôùi hôn 200 maët haøng, trong ñoù ñaõ xuaát hieän
nhieàu thieát bò maùy moùc vaø haøng tieâu duøng phaåm caáp vaø chaát löôïng cao.
Veà phöông thöùc thanh toaùn, thôøi gian ñaàu do maäu dòch bieân giôùi chieám
öu theá neân phöông thöùc thanh toaùn trong quan heä thöông maïi hai beân chuû
yeáu laø haøng ñoåi haøng vaø thanh toaùn tröïc tieáp baèng tieàn maët (ñoàng Nhaân
daân teä hoaëc ñoàng Vieät Nam), nhöng töø naêm 1994 ñeán nay, maäu dòch chính
ngaïch ñaõ chieám öu theá vaø phöông thöùc thanh toaùn ñaõ böôùc ñaàu theo thoâng
leä quoác teá. Ñieàu ñoù laøm goùp phaàn giaûm bôùt tính ruûi ro trong mua baùn haøng
hoaù cuûa doanh nghieäp hai nöôùc.
2. Trong lónh vöïc ñaàu tö
Ñaàu tö tröïc tieáp sang ñòa baøn cuûa nhau laø moät noäi dung raát môùi so vôùi
baát kyø giai ñoaïn naøo tröôùc ñaây cuûa moái quan heä kinh teá giöõa hai nöôùc.
Cuøng vôùi söï phaùt trieån nhanh choùng veà kinh teá, söï oån ñònh veà chính trò
cuûa Vieät Nam vaø söï phaùt trieån cuûa quan heä chính trò giöõa hai nöôùc, ñaàu
tö tröïc tieáp cuûa Trung Quoác taïi Vieät Nam cuõng taêng leân ñaùng keå caû veà
soá löôïng haïng muïc laãn kim ngaïch ñaàu tö.
Veà haïng muïc, ñaàu tö tröïc tieáp nöôùc ngoaøi cuûa Trung Quoác taïi Vieät Nam
trong thôøi gian 1991 – 2003 ñaõ taêng töø 1 haïng muïc naêm 1991 leân ñaït 249
haïng muïc vaøo naêm 2003; coøn veà kim ngaïch ñaàu tö tröïc tieáp theo hieäp
ñònh trong thôøi gian töông öùng cuõng töø 20 vaïn USD taêng leân ñaït hôn 500
trieäu USD(2).
Ñòa baøn vaø lónh vöïc ñaàu tö tröïc tieáp cuûa Trung Quoác cuõng môû roäng
nhanh choùng, töø moät ñòa baøn laø thuû ñoâ Haø Noäi vôùi moät nhaø haøng lieân
218
TRIEÅN VOÏNG HÔÏP TAÙC KINH TEÁ VIEÄT NAM - TRUNG QUOÁC TRONG BOÁI CAÛNH HÌNH THAØNH...
doanh vaøo cuoái naêm 1991, ñeán nay caùc doanh nghieäp Trung Quoác ñaõ coù
maët ôû nhieàu tænh, thaønh phoá cuûa Vieät Nam vôùi nhieàu lónh vöïc khaùc nhau
nhö: nhaø haøng, khaùch saïn, saûn xuaát laép raùp ñoà ñieän daân duïng, saûn xuaát
phuï tuøng vaø laép raùp xe maùy, saûn xuaát thuoác tröø saâu, gia coâng göông kính,
saûn xuaát maùy ñeám tieàn vaø thieát bò ngaân haøng, cheá bieán saûn phaåm laâm
nghieäp, nuoâi troàng haûi saûn, cheá bieán thöïc phaåm vaø rau quaû, saûn xuaát thöïc
aên gia suùc, saûn xuaát gaïch men goám söù veä sinh phuïc vuï daân sinh, ñeøn
chieáu saùng v.v…
3. Trong lónh vöïc du lòch
Do ñieàu kieän vaø thuû tuïc ñi laïi ngaøy caøng thuaän tieän vaø deã daøng neân cuøng
vôùi söï phaùt trieån nhanh choùng veà thöông maïi vaø ñaàu tö, quan heä du lòch
giöõa hai nöôùc cuõng phaùt trieån nhanh choùng, trôû thaønh moät trong nhöõng
ñieåm taêng tröôûng môùi trong quan heä kinh teá Vieät Nam – Trung Quoác. Theo
thoáng keâ chöa hoaøn toaøn ñaày ñuû, khaùch Trung Quoác sang Vieät Nam du lòch
naêm 1991 môùi ñaït khoaûng 1 vaïn löôït ngöôøi, ñeán naêm 2003 ñaõ ñaït 693.423
khaùch, taêng gaàn 700 laàn(3). Nhöõng naêm gaàn ñaây, khaùch du lòch Trung Quoác
thöôøng chieám 1/3 toång soá khaùch du lòch quoác teá ñeán Vieät Nam. Ngöôïc laïi,
khaùch Vieät Nam sang du lòch Trung Quoác cuõng ngaøy moät taêng. Nhöõng naêm
gaàn ñaây, moãi naêm ñaït khoaûng 2 vaïn löôït ngöôøi.
Thoâng qua hoaït ñoäng du lòch, coâng daân hai nöôùc ñaõ coù ñieàu kieän tìm
hieåu cô hoäi buoân baùn, ñaàu tö, taêng theâm söï hieåu bieát vaø tin caäy laãn nhau,
goùp phaàn taêng cöôøng tình höõu nghò truyeàn thoáng vaø hôïp taùc toaøn dieän giöõa
nhaân daân hai nöôùc.
Toùm laïi, quan heä kinh teá Vieät Nam – Trung Quoác so vôùi moät soá nöôùc
khaùc trong khoái ASEAN, nhaát laø töø khi bình thöôøng hoaù naêm 1991 ñeán nay
tuy coøn ôû möùc thaáp, chöa töông xöùng vôùi moái quan heä chính trò giöõa hai
nöôùc vaø chöa khai thaùc heát tieàm naêng kinh teá cuûa moãi nöôùc nhöng cuõng
ñaõ ñaët cô sôû quan troïng cho moái quan heä naøy trong töông lai, ñaëc bieät laø
khi Khu maäu dòch töï do ASEAN – Trung Quoác ñöôïc hình thaønh.
II. AÛNH HÖÔÛNG HAY TAÙC ÑOÄNG CUÛA VIEÄC HÌNH THAØNH KHU MAÄU DÒCH
TÖÏ DO ASEAN - TRUNG QUOÁC ÑOÁI VÔÙI KINH TEÁ VIEÄT NAM VAØ QUAN HEÄ
KINH TEÁ VIEÄT NAM - TRUNG QUOÁC
Khu maäu dòch töï do ASEAN – Trung Quoác ñöôïc hình thaønh laø moät böôùc
phaùt trieån môùi veà chaát cuûa quan heä kinh teá giöõa hai beân. Ñieàu ñoù nhaát ñònh
seõ coù aûnh höôûng hay taùc ñoäng caû tích cöïc laãn tieâu cöïc, ñöa ñeán caû cô hoäi
laãn thaùch thöùc ñeán neàn kinh teá cuûa moãi nöôùc thaønh vieân cuûa nhö moái quan
heä kinh teá giöõa caùc nöôùc thaønh vieân ASEAN, trong ñoù coù Vieät Nam vôùi
Trung Quoác.
219
1. Taùc ñoäng ñoái vôùi kinh teá Vieät Nam
Do söï phaùt trieån kinh teá khoâng ñoàng ñeàu giöõa caùc nöôùc trong khoái
ASEAN vôùi nhau, neân cô hoäi vaø thaùch thöùc maø Khu maäu dòch töï do ASEAN
– Trung Quoác ñöa ñeán cho caùc nöôùc thaønh vieân cuûa khoái cuõng khoâng gioáng
nhau. Vieät Nam thuoäc nhoùm caùc nöôùc chaäm phaùt trieån, vì theá nhieàu nhaø
nghieân cöùu Vieät Nam cho raèng, so vôùi nhoùm caùc nöôùc phaùt trieån hôn trong
ASEAN, cô hoäi ñeán vôùi Vieät Nam ít hôn, thaùch thöùc nhieàu hôn, cô hoäi ít
hôn thaùch thöùc.
YÙ kieán caù nhaân toâi cho raèng, vaán ñeà naøy caàn ñöôïc phaân tích moät caùch
khaùch quan vaø toaøn dieän caû tröôùc maét laãn laâu daøi. Hieän taïi, neàn kinh teá
Vieät Nam do möùc ñoä yû laïi vaøo beân ngoaøi töông ñoái cao trong khi ñoù söùc
caïnh tranh laïi thaáp neân seõ gaëp nhieàu khoù khaên, nhaát laø ñoái vôùi khu vöïc
doanh nghieäp nhieàu naêm nay hoaït ñoäng döïa vaøo chieác oâ baûo hoä cuûa Nhaø
nöôùc cuøng vôùi nhöõng doanh nghieäp coù voán ít, trang bò kyõ thuaät laïc haäu.
Tuy nhieân, nhìn laâu daøi, veà maët vi moâ, nhöõng söùc eùp neâu treân seõ buoäc caùc
doanh nghieäp phaûi tích cöïc ñoåi môùi thieát bò, haï giaù thaønh, naâng cao söùc
caïnh tranh cuûa saûn phaåm. Coøn veà maët vó moâ, Nhaø nöôùc buoäc phaûi ñaåy
nhanh tieán trình ñieàu chænh keát caáu kinh teá, sao cho taän duïng vaø phaùt huy
ñöôïc vò theá ñòa chính trò, ñòa kinh teá cuûa Vieät Nam nhö moät chieác caàu noái
noái lieàn hai thò tröôøng lôùn Trung Quoác vaø Ñoâng Nam AÙ cuõng nhö trong vieäc
phaùt trieån ngaønh ngheà maø Vieät Nam coù lôïi theá so saùnh veà giaù caû söùc lao
ñoäng vaø taøi nguyeân thieân nhieân.
Nhö vaäy, toâi cho raèng, khoâng neân ñaùnh giaù moät caùch phieán dieän veà cô
hoäi vaø thaùch thöùc ñoái vôùi Vieät Nam, maø caàn phaûi coù caùch nhìn toaøn cuïc vaø
laâu daøi. Bôûi vì, caû cô hoäi vaø thaùch thöùc cuøng toàn taïi, trong thaùch thöùc cuõng
coù cô hoäi. Vaán ñeà ñaët ra laø caùc nhaø quaûn lyù, caùc nhaø doanh nghieäp phaûi
khoân kheùo trong vieäc chuyeån hoaù, bieán thaùch thöùc thaønh cô hoäi. Ñaây cuõng
laø ñieàu ñöôïc Hoäi nghò laàn thöù 9 Ban chaáp haønh Trung öông khoaù IX Ñaûng
Coäng saûn Vieät Nam gaàn ñaây khaúng ñònh: “Taïo böôùc tieán roõ reät veà chaát
löôïng, hieäu quaû vaø söùc caïnh tranh cuûa caùc saûn phaåm, caùc doanh nghieäp vaø
cuûa caû neàn kinh teá… thuùc ñaåy vieäc xaây döïng ñoàng boä theá cheá kinh teá thò
tröôøng ñònh höôùng XHCN… hình thaønh ñoàng boä caùc loaïi thò tröôøng, nhaát laø
caùc thò tröôøng voán, baát ñoäng saûn, lao ñoäng, khoa hoïc vaø coâng ngheä”(4).
2. Taùc ñoäng ñoái vôùi quan heä kinh teá Vieät Nam - Trung Quoác
Nhö ñaõ trình baøy ôû treân, quan heä kinh teá Vieät Nam – Trung Quoác hôn
10 naêm luoân giöõ ñöôïc söï oån ñònh, möùc taêng tröôûng naêm sau luoân cao hôn
naêm tröôùc. Chaúng haïn, trong lónh vöïc thöông maïi, naêm 2003 kim ngaïch
thöông maïi hai chieàu ñaït 4,63 tyû USD, taêng 42%, trong ñoù Vieät Nam xuaát
khaåu sang Trung Quoác ñaït 1,456 tyû USD, taêng 30,5% coøn Trung Quoác xuaát
khaåu sang Vieät Nam ñaït 3,178 tyû USD, taêng 47,79% so vôùi naêm 2002(5).
220
Hieän nay, Trung Quoác ñaõ laø thaønh vieân WTO. Vieät Nam tuy chöa phaûi
laø thaønh vieân cuûa WTO, nhöng Chính phuû Trung Quoác vaãn daønh cho Vieät
Nam quy cheá toái hueä quoác nhö ñoái vôùi caùc thaønh vieân WTO. Trong tieán
trình hình thaønh Khu maäu dòch töï do ASEAN – Trung Quoác, töø ngaøy 1-1-
2004, Vieät Nam vaø Trung Quoác ñaõ baét ñaàu thöïc hieän vieäc caét giaûm thueá
nhaäp khaåu theo “Chöông trình Thu hoaïch sôùm”, theo ñoù moãi nöôùc coù
khoaûng 500 maët haøng tham gia. Theo phaân tích cuûa caùc chuyeân gia kinh
teá Vieät Nam, do tham gia vaøo “Chöông trình Thu hoaïch sôùm” noùi treân neân
moät soá maët haøng Vieät Nam coù theá maïnh nhö thuyû, haûi saûn seõ coù ñieàu kieän
thuaän lôïi hôn khi thaâm nhaäp thò tröôøng Trung Quoác; ngöôïc laïi, moät soá maët
haøng Vieät Nam phaûi cam keát caét giaûm thueá cuõng coù nhöõng öu theá nhaát ñònh
ñoái vôùi caùc maët haøng cuøng chuûng loaïi cuûa Trung Quoác khi ñi vaøo thò tröôøng
Vieät Nam. Vì theá, khoâng theå noùi moät caùch ñôn giaûn raèng, tham gia vaøo cuoäc
chôi naøy, Vieät Nam seõ bò thua thieät nhieàu.
Toâi cho raèng, do ñieàu kieän ñòa lyù gaàn guõi, giao thoâng ñi laïi deã daøng, taäp
quaùn sinh hoaït vaø thò hieáu tieâu duøng cuûa ngöôøi Vieät Nam vaø Trung Quoác
gaàn gioáng nhau, hôn nöõa, tính boå sung laãn nhau giöõa hai neân kinh teá vaãn
coøn, neân quan heä thöông maïi song phöông Vieät Nam – Trung Quoác trong
thôøi gian tôùi seõ tieáp tuïc taêng tröôûng, thaäm chí kim ngaïch thöông maïi song
phöông vöôït möùc maø laõnh ñaïo hai nöôùc ñaõ ñeà ra.
Veà maët ñaàu tö, moät maët, do chính saùch khuyeán khích “ñaàu tö” ra ngoaøi
cuûa Chính phuû Trung Quoác ñöôïc neâu leân töø Ñaïi hoäi XVI, maët khaùc do coù
theå gaëp khoù khaên trong vieäc ñaàu tö ôû trong nöôùc khi Trung Quoác ñaõ gia
nhaäp WTO vaø nhöõng nguyeân nhaân khaùc nhau neân seõ coù nhieàu doanh
nghieäp Trung Quoác chuyeån voán ra nöôùc ngoaøi ñaàu tö. Neáu moâi tröôøng ñaàu
tö ñöôïc caûi thieän thì Vieät Nam seõ laø moät trong nhöõng ñòa baøn thu huùt ñaàu
tö tröïc tieáp cuûa Trung Quoác. Nhö vaäy, ñaàu tö tröïc tieáp nöôùc ngoaøi cuûa Trung
Quoác taïi Vieät Nam trong thôøi gian tôùi khi Khu maäu dòch töï do ASEAN –
Trung Quoác hình thaønh seõ taêng leân moät caùch ñaùng keå. Ngöôïc laïi, moät soá
doanh nghieäp coù thöïc löïc töông ñoái maïnh cuûa Vieät Nam ñaõ vaø ñang tìm
hieåu moâi tröôøng ñaàu tö cuûa Trung Quoác ñeå ñöa voán sang Trung Quoác, nhaát
laø caùc tænh Taây Nam ñeå ñaàu tö saûn xuaát kinh doanh.
Veà du lòch, trong thôøi gian tôùi, quan heä du lòch hai beân seõ tieáp tuïc taêng
tröôûng nhanh, ngoaøi du lòch vaên hoaù, du lòch sinh thaùi, noù coøn ñöôïc keát
hôïp vôùi vieäc tìm hieåu cô hoäi laøm aên buoân baùn vaø ñaàu tö sang nhau giöõa
hai nöôùc. Ñaëc bieät, caùc tuyeán du lòch xuyeân quoác gia seõ taêng leân giöõa Trung
Quoác – Vieät Nam vaø caùc nöôùc khaùc trong ASEAN.
III. MOÄT SOÁ KIEÁN NGHÒ VEÀ CAÙC BIEÄN PHAÙP TAÊNG CÖÔØNG ÑOAØN KEÁT, MÔÛ
ROÄNG HÔÏP TAÙC, CUØNG NHAU PHAÙT TRIEÅN
Nhöõng ñieàu trình baøy treân ñaây cho thaáy, quan heä kinh teá Vieät Nam –
Trung Quoác trong thôøi gian qua ñaõ coù söï phaùt trieån nhanh choùng, ñieàu ñoù
221
ñaët neàn moùng toát ñeïp cho söï phaùt trieån trong thôøi gian töø nay veà sau. Trong
boái caûnh môùi cuûa vieäc hình thaønh Khu maäu dòch töï do ASEAN – Trung
Quoác, quan heä kinh teá Vieät – Trung coù nhieàu cô hoäi phaùt trieån môùi, nhöng
cuõng ñang ñöùng tröôùc nhöõng khoù khaên thaùch thöùc.
Vì vaäy, hai nöôùc caàn tieáp tuïc taêng cöôøng ñoaøn keát vaø môû roäng hôïp taùc
ñeå cuøng nhau phaùt trieån. Trong 3 moái quan heä treân, cuøng nhau phaùt trieån
laø muïc ñích, môû roäng hôïp taùc laø bieän phaùp vaø taêng cöôøng ñoaøn keát laø
cô sôû.
Vôùi tinh thaàn ñoù, toâi xin neâu moät soá kieán nghò cuï theå nhö sau:
1. Veà maët nhaän thöùc, vieäc xaây döïng Khu maäu dòch töï do ASEAN –
Trung Quoác laø moät söï thích öùng caàn thieát vaø tích cöïc cuûa caùc nöôùc trong
khu vöïc tröôùc xu theá toaøn caàu hoaù kinh teá theá giôùi hieän nay. Ñieàu ñoù coù
lôïi cho vieäc thuùc ñaåy quaù trình töï do hoaù maäu dòch vaø ñaàu tö trong moät
khu vöïc phaùt trieån naêng ñoäng vôùi hôn 1,7 tyû ngöôøi vaø hôn 2000 tyû GDP.
Tuy cô hoäi maø Khu vöïc maäu dòch töï do ASEAN – Trung Quoác ñöa laïi cho
caùc nhöõng khoâng ñoàng ñeàu, nhaát laø ñoái vôùi moät soá thaønh vieân keùm phaùt
trieån nhö Vieät Nam, nhöng xeùt veà laâu daøi thì cô hoäi seõ nhieàu hôn thaùch
thöùc, thaäm chí thaùch thöùc cuõng coù theå chuyeån hoùa thaønh cô hoäi.
Vì vaäy, phuø hôïp vôùi truyeàn thoáng höõu nghò vaø hôïp taùc ñaõ coù giöõa nhaân
daân hai nöôùc Vieät Nam -Trung Quoác, Chính phuû vaø nhaân daân, nhaát laø
doanh nghieäp hai nöôùc caàn taêng cöôøng ñoaøn keát môû roäng hôïp taùc giuùp ñôõ
laãn nhau ñeå cuøng phaùt trieån.
2. Veà giaûi phaùp, Chính phuû vaø caùc ngaønh höõu quan 2 nöôùc caàn coù
nhöõng giaûi phaùp thaùo gôõ caùc raøo caûn thueá quan, phi thueá quan vaø caùc haïn
cheá khaùc nhaèm laøm cho haøng hoùa hai nöôùc deã daøng thaâm nhaäp thò tröôøng
cuûa nhau. Chính phuû Trung Quoác caàn coù chính saùch khuyeán khích caùc taäp
ñoaøn kinh teá maïnh cuûa Trung Quoác sang Vieät Nam ñaàu tö, nhaát laø vaøo
nhöõng lónh vöïc maø Vieät Nam ñang khuyeán khích nhö: lónh vöïc coâng ngheä
cao, coâng ngheä nguoàn. Caùc ngaønh lieân quan hai nöôùc caàn caûi tieán thuû tuïc,
taïo ñieàu kieän thuaän lôïi nhaát cho coâng daân hai nöôùc ñi du lòch sang nhau
vaø ñi sang nöôùc thöù ba baèng nhieàu phöông thöùc khaùc nhau.
3. Trong khu maäu dòch ASEAN - Trung Quoác, Quaûng Taây vaø Vieät Nam
giöõ vai troø caàu noái cuûa hai thò tröôøng lôùn Trung Quoác ñaïi luïc vaø Ñoâng
Nam AÙ vì vaäy, hôn luùc naøo heát hai beân caàn coù nhöõng giaûi phaùp cuï theå
ñeå taän duïng heát vò theá ñòa - kinh teá quan troïng naøy. Ngoaøi vieäc phaùt trieån
caùc ngaønh kinh teá mang ñaëc saéc cuûa mình, Quaûng Taây vaø Vieät Nam neân
chuù troïng phaùt trieån caùc ngaønh dòch vuï nhö: kho baõi, caàu caûng, vaän
chuyeån haøng hoùa, thu ñoåi ngoaïi teä v.v… ñaùp öùng nhu caàu giao löu kinh
teá thöông maïi, ñaàu tö vaø du lòch ngaøy caøng taêng giöõa hai nöôùc. Caùc ngaønh
lieân quan cuûa Quaûng Taây vaø Vieät Nam caàn nghieân cöùu xaây döïng moät soá
222
haønh lang kinh teá vaø khu maäu dòch töï do bieân giôùi nhö haønh lang kinh
teá Nam Ninh - Ñoàng Ñaêng - Laïng Sôn, haønh lang kinh teá ven Vònh Baéc
Boä, khu maäu dòch töï do Poø Chaøi - Taân Thanh, khu maäu dòch töï do Ñoâng
Höng - Moùng Caùi v.v…
KEÁT LUAÄN
Quan heä kinh teá Vieät Nam - Trung Quoác thôøi gian qua ñaõ coù böôùc phaùt
trieån nhanh choùng caû veà löôïng laãn veà chaát trong boái caûnh xu theá kinh teá
theá giôùi vaø khu vöïc töøng böôùc ñöôïc phuïc hoài, xu theá toaøn caàu hoùa tieáp tuïc
môû roäng, neàn kinh teá cuûa hai nöôùc Vieät Nam vaø Trung Quoác cuõng ñaït ñöôïc
söï taêng tröôûng nhanh, lieân tuïc. Thöïc teá cho thaáy, moâ hình kinh teá maø hai
nöôùc ñang xaây döïng laø moâ hình kinh teá môû gaén lieàn vôùi kinh teá theá giôùi
vaø khu vöïc. Vì vaäy, vieäc kinh teá theá giôùi ñöôïc phuïc hoài seõ taïo cô hoäi thuaän
lôïi cho kinh teá hai nöôùc tieáp tuïc giöõ ñöôïc ñaø taêng tröôûng cao trong thôøi
gian tôùi.
Nhôø thích öùng vôùi xu theá toaøn caàu hoùa vaø ñi cuøng vôùi xu theá toaøs hieän
môùi cuûa quaù trình lieân keát höôùng tôùi nhaát theå hoùa kinh teá khu vöïc. Ñaây
vöøa laø cô hoäi maø cuõng laø thaùch thöùc cho caùc neàn kinh teá ñang trong quaù
trình chuyeån ñoåi nhö Vieät Nam vaø Trung Quoác. Vì vaäy hai nöôùc Vieät Nam
vaø Trung Quoác caàn taêng cöôøng ñoaøn keát trôû thaønh choã döïa veà chính trò cuûa
nhau, boå trôï veà kinh teá cho nhau vaø baûo ñaûm an ninh cho nhau, ñeå cuøng
höôùng tôùi muïc tieâu chung laø cuøng nhau phaùt trieån höôùng tôùi töông lai.
CHUÙ THÍCH
1. Soá lieäu 1991, Daãn laïi theo saùch Vieäc xaây döïng Khu maäu dòch töï do Trung Quoác - ASEAN vaø vaán
ñeà môû cöûa Vaân Nam höôùng sang Ñoâng Nam AÙ. Nxb Nhaân daân Vaân Nam, 2003, tr. 230. Soá lieäu
daãn theo Phoøng Thöông maïi Ñaïi söù quaùn Trung Quoác taïi Vieät Nam.
2. Soá lieäu naêm 1991. Daãn theo Vuõ Phöông, Nhìn laïi tình hình ñaàu tö tröïc tieáp cuûa Trung Quoác taïi
Vieät Nam 10 naêm qua (11-1991 - 11-2001). Taïp chí Nghieân cöùu Trung Quoác soá 2 – 2002, tr.
32. Soá lieäu naêm 2003 daãn theo Vuï Ñaàu tö nöôùc ngoaøi thuoäc Boä Keá hoaïch vaø ñaàu tö Vieät Nam.
3. Soá lieäu cuûa Toång cuïc Du lòch Vieät Nam.
4. Ñaûng Coäng saûn Vieät Nam, Vaên kieän Hoäi nghò laàn thöù IX, Ban chaáp haønh Trung öông khoaù IX.
Nxb Chính trò quoác gia, Haø Noäi, 2004, tr. 189.
5. Theo soá lieäu cuûa Phoøng Thöông maïi Ñaïi söù quaùn Trung Quoác taïi Vieät Nam.
223
VÒ THEÁ CUÛA ASEAN VAØ VIEÄT NAM TRONG QUAN HEÄ VÔÙI CAÙC TOÅ CHÖÙC QUOÁC TEÁ...
1
VÒ THEÁ CUÛA ASEAN VAØ VIEÄT NAM
TRONG QUAN HEÄ VÔÙI CAÙC TOÅ CHÖÙC
QUOÁC TEÁ, KHU VÖÏC VAØ CAÙC NÖÔÙC LÔÙN
Vuõ Tuyeát Loan*
I. NHÖÕNG DIEÃN BIEÁN MÔÙI CUÛA TÌNH HÌNH QUOÁC TEÁ VAØ KHU VÖÏC
Vieäc Myõ trôû thaønh sieâu cöôøng duy nhaát vôùi söùc maïnh vöôït troäi veà kinh
teá, khoa hoïc-coâng ngheä vaø quoác phoøng ñaõ ñöa ñeán xu höôùng ñeà cao “vai
troø laõnh ñaïo theá giôùi”, caùc giaù trò Myõ, vaø xu höôùng söû duïng söùc maïnh ñeå
giaûi quyeát caùc coâng vieäc quoác teá cuûa caùc giôùi hoaïch ñònh chính saùch Myõ,
töø ñoù daãn ñeán nhöõng thay ñoåi to lôùn trong quan heä quoác teá vaø taùc ñoäng
saâu saéc ñeán chính trò quoác teá nhöõng naêm ñaàu theá kyû XXI. Trong caùc naêm
2002 vaø 2003, theá giôùi chöùng kieán vieäc Myõ vaø Anh phaùt ñoäng caùc cuoäc
chieán tranh taán coâng Iraéc, phôùt lôø vai troø cuûa thieát cheá quoác teá ña phöông
lôùn nhaát theá giôùi laø Lieân hôïp quoác. Nhöõng cuoäc chieán tranh xaâm löôïc toán
keùm vaø ñaày söùc taøn phaù maø Myõ tieán haønh nhaèm kieåm soaùt nhöõng khu vöïc
chieán löôïc giaøu taøi nguyeân daàu löûa ñaõ taùc ñoäng tröïc tieáp ñeán moái quan heä
Myõ - Ixraen - Theá giôùi Araäp Hoài giaùo, ñeán tình hình kinh teá vaø chính trò
theá giôùi vôùi nhöõng heä quaû khoù löôøng tröôùc. Trong khi Ñoâng Nam AÙ laïi laø
khu vöïc coù soá daân theo ñaïo Hoài lôùn nhaát theá giôùi. Ñieàu naøy coù theå ñöa
ñeán heä luî veà quan heä cuûa caùc quoác gia khu vöïc coù daân soá theo Hoài giaùo
ñoâng vôùi caùc nöôùc thuoäc “theá giôùi phöông Taây” noùi chung.
Treân lónh vöïc kinh teá, xu theá toaøn caàu hoaù kinh teá, vôùi ñoäng löïc cô baûn
laø cuoäc caùch maïng khoa hoïc kyõ thuaät vaø coâng ngheä vaø söï phoå bieán ngaøy
caøng roäng moâ hình kinh teá thò tröôøng, caùc quan heä kinh teá, thöông maïi, taøi
chính quoác teá ñaõ ñöôïc môû roäng vaø vöôn tôùi quy moâ toaøn caàu, laøm taêng söï
phuï thuoäc laãn nhau giöõa caùc neàn kinh teá. Caùc nöôùc ASEAN ñang cuøng nhau
baøn moïi bieän phaùp ñeå taêng cöôøng lieân keát saâu veà kinh teá vôùi yù töôûng thaønh
laäp coäng ñoàng ASEAN veà kinh teá.
Treân lónh vöïc an ninh, trong boái caûnh theá giôùi vaø khu vöïc hieän nay, coù
theå nhaän thaáy caùc nöôùc ASEAN ñang ra söùc xaây döïng coäng ñoàng an ninh,
cuøng nhau giaûi quyeát nhieàu vaán ñeà trong phaïm vi an ninh phi truyeàn thoáng.
* Tieán siõ, Vieän Nghieân cöùu Ñoâng Nam AÙ. Vieät Nam.
224
Taïi khu vöïc hieän vaãn coøn tieàm aån moät soá maâu thuaãn vaø tranh chaáp vôùi
nhöõng dieãn bieán phöùc taïp, ñe doïa aûnh höôûng ñeán an ninh cuûa caû ASEAN
vaø caùc nöôùc trong khu vöïc. Quan heä hai bôø eo bieån Ñaøi Loan vaãn tieàm aån
nhöõng caêng thaúng khoâng theå giaûi quyeát noåi; vaán ñeà thoáng nhaát baùn ñaûo
Trieàu Tieân vaø gaàn ñaây laø vaán ñeà phaùt trieån vuõ khí haït nhaân cuûa Baéc Trieàu
Tieân. Tuy nhieân khu vöïc cuõng ñang töøng böôùc giaûi quyeát nhöõng tranh chaáp
trong khu vöïc. Boä quy taéc öùng xöû Bieån Ñoâng (Code of Conduct) giöõa ASEAN
vaø Trung Quoác ñang ñöôïc chuaån bò, maø tröôùc maét laø Tuyeân boá öùng xöû cuûa
caùc beân lieân quan veà Bieån Ñoâng (ñöôïc ASEAN vaø Trung Quoác thoâng qua
11-2002), ñaõ goùp phaàn ñaûm baûo an ninh vaø vieäc löu thoâng haøng haûi, ñieàu
maø caùc nöôùc ASEAN ñeàu raát mong muoán.
Caùc quan chöùc ngoaïi giao cao caáp ASEAN toû ra voâ cuøng haøi loøng
khi ñaït ñöôïc thoaû thuaän veà Tuyeân boá quy taéc öùng xöû treân Bieån Ñoâng
vaø cho ñoù laø böôùc ñi thöïc söï ñaûm baûo an ninh khu vöïc vaø toaøn caàu.
Vaên kieän quan troïng naøy yeâu caàu caùc beân lieân quan phaûi kieàm cheá
haønh ñoäng khoâng ñeå caêng thaúng leo thang treân Bieån Ñoâng. Toång thö
kyù ASEAN, oâng Rodolfo Severio, nhaän xeùt: “Chuùng ta ñang soáng trong
thôøi buoåi khoù khaên vôùi söï ñe doaï cuûa khuûng boá. Ñieàu naøy (vieäc thoâng
qua Boä quy taéc) seõ phaùt ñi tín hieäu tích cöïc ñoái vôùi coäng ñoàng quoác teá
cho thaáy taát caû caùc nöôùc trong khu vöïc ñeàu cam keát baûo veä vaø gìn giöõ
hoaø bình vaø oån ñònh”.
Moâi tröôøng theá giôùi vaø tình hình khu vöïc nhö treân ñaõ taïo ra nhöõng böôùc
chuyeån môùi trong quan heä cuûa ASEAN (trong ñoù coù Vieät Nam) vôùi caùc nöôùc
treân theá giôùi vaø caùc nöôùc trong khu vöïc Chaâu AÙ - Thaùi Bình Döông. Trong
boái caûnh môùi cuûa moâi tröôøng chieán löôïc quoác teá vaø khu vöïc sau Chieán tranh
Laïnh, quan heä hôïp taùc giöõa caùc nöôùc ASEAN cuõng nhö giöõa caùc nöôùc trong
khu vöïc vaø ASEAN ñaõ hình thaønh treân thöïc teá moät söï taäp hôïp löïc löôïng môùi
taùc ñoäng ñeán cuoäc caïnh tranh quyeàn löïc giöõa caùc nöôùc lôùn, kieàm cheá
nhöõng taùc ñoäng baát lôïi ñeán hoaø bình vaø an ninh khu vöïc. Caùc cô cheá hôïp
taùc an ninh ña phöông do ASEAN khôûi xöôùng trong ñoù coù söï tham gia cuûa
caùc nöôùc lôùn vaø caùc nöôùc taàm trung ñaõ goùp phaàn thuùc ñaåy thoùi quen ñoái
thoaïi vaø hôïp taùc giöõa caùc nöôùc trong khu vöïc töøng bò söï ñoái ñaàu vaø nghi
kî ngaên caûn. Caùc quy ñònh cuûa ARF ñem laïi söï roõ raøng, minh baïch giöõa
caùc nöôùc veà khaû naêng vaø muïc ñích quaân söï cuûa caùc nöôùc thaønh vieân, trong
ñoù coù caùc nöôùc lôùn. Vai troø caàu noái cuûa ASEAN giuùp laøm giaûm söï nghi ngôø,
goùp phaàn thuùc ñaåy xaây döïng loøng tin vaø söï hieåu bieát laãn nhau, laøm cô sôû
cho caùc hoaït ñoäng hôïp taùc, ñoái thoaïi, giaûi quyeát baát ñoàng giöõa caùc nöôùc
vôùi nhau.
Keå töø sau söï kieän 11-9-2001, caùc nöôùc treân theá giôùi ñeàu thaáy roõ nguy
cô khuûng boá ñe doïa hoaø bình vaø an ninh theá giôùi. ASEAN ñaõ tích cöïc tham
gia vaøo maët traän choáng khuûng boá do Myõ phaùt ñoäng. Khu vöïc Ñoâng Nam
AÙ cuõng chòu taùc ñoäng khoâng nhoû cuûa caùc haønh ñoäng khuûng boá.Vuï taán coâng
225
vaøo khaùch du lòch ôû Bali, Indonesia, ñaõ cho thaáy tính chaát nghieâm troïng
cuûa caùc hoaït ñoäng khuûng boá ñoái vôùi söï an toaøn cuûa khoâng chæ Indonesia,
nöôùc chòu haäu quaû tröïc tieáp, maø caû ñoái vôùi Australia vaø caùc nöôùc khaùc trong
khu vöïc.
Yeâu caàu hôïp taùc vôùi caùc nöôùc Ñoâng Nam AÙ nhaèm ngaên chaën caùc haønh
ñoäng khuûng boá trôû neân caáp thieát: Hieäp ñònh hôïp taùc ba beân choáng khuûng
boá giöõa Philipinnes, Malaysia vaø Indonesia; Caùc bieän phaùp cöùng raén cuûa
Singapore ñoái vôùi caùc phaàn töû lieân quan ñeán hoaït ñoäng khuûng boá; Hieäp
ñònh hôïp taùc choáng khuûng boá giöõa ASEAN vaø Myõ... ñaõ ñöôïc trieån khai. Ñieàu
ñoù cho thaáy caû ASEAN vaø caùc nöôùc treân theá giôùi ñeàu nhaän thöùc roõ raøng veà
söï caàn thieát phaûi hôïp taùc ñeå cuøng ñoái phoù vôùi nhöõng thaùch thöùc an ninh
môùi trong moät theá giôùi toaøn caàu hoaù nhö hieän nay.
II. VÒ THEÁ CUÛA ASEAN VAØ VIEÄT NAM TRONG QUAN HEÄ VÔÙI CAÙC TOÅ CHÖÙC
QUOÁC TEÁ, KHU VÖÏC VAØ CAÙC NÖÔÙC LÔÙN
1. Vò theá cuûa ASEAN
ASEAN ngaøy caøng coù vai troø quan troïng ôû khu vöïc Chaâu AÙ - Thaùi
Bình Döông vaø laø moät trong nhöõng toå chöùc lieân keát khu vöïc thaønh coâng
nhaát treân theá giôùi. Vò theá cuûa toå chöùc ASEAN ngaøy caøng ñöôïc naâng cao.
Raát nhieàu nöôùc treân theá giôùi coi ASEAN, vôùi caùc neàn kinh teá naêng ñoäng,
laø moät khu vöïc raát quan troïng ñeå thieát laäp caùc moái quan heä hôïp taùc veà
vaên hoaù, thöông maïi, kinh teá, choáng khuûng boá vaø uûng hoä nhau treân caùc
dieãn ñaøn quoác teá. ASEAN ñoùng vai troø quan troïng trong vieäc hình thaønh
vaø thöïc thi chính saùch thöông maïi, taêng tröôûng kinh teá cuûa khu vöïc vaø
theá giôùi. Hieän nay, hôïp taùc kinh teá cuûa ASEAN raát toaøn dieän, bao truøm
taát caû caùc lónh vöïc kinh teá, keå caû naêng löôïng, keát caáu haï taàng, böu chính
- vieãn thoâng.
Qua 36 naêm hình thaønh vaø phaùt trieån, coäng ñoàng ASEAN ñaõ vöôït qua
bieát bao thöû thaùch. Cuøng vôùi böôùc tieán cuûa coäng ñoàng ASEAN, moãi moät thôøi
ñieåm laïi coù theâm nhöõng thaùch thöùc môùi nhö: neàn kinh teá theá giôùi giaûm suùt,
tình hình ñaàu tö tröïc tieáp nöôùc ngoaøi vaøo ASEAN coù chieàu höôùng suït giaûm,
thôøi haïn hoaøn thaønh AFTA (Khu vöïc Thöông maïi Töï do Ñoâng Nam Aù) cuõng
ñaõ ñeán gaàn (2002 vôùi ASEAN-6 vaø 2006 vôùi Vieät Nam). Tröôùc thöïc teá naøy,
Hoäi nghò Boä tröôûng kinh teá ASEAN laàn thöù 34 (9-2002) ñaõ nhaát trí thaønh
laäp Nhoùm Ñaëc traùch cao caáp veà hoäi nhaäp kinh teá ASEAN (HLTF) nhaèm thaûo
luaän veà ñònh höôùng hoäi nhaäp khu vöïc sau khi hoaøn thaønh AFTA. Tieáp theo,
Hoäi nghò Thöôïng ñænh ASEAN laàn thöù 9 (11-2002) ñaõ giao cho caùc Boä
tröôûng nghieân cöùu veà “YÙ töôûng coäng ñoàng kinh teá ASEAN”.
Taïi Hoäi nghò thöôïng ñiænh ASEAN laàn thöù 9 taïi Bali, Indonesia (7 -
8/10/2003), caùc nhaø laõnh ñaïo ASEAN ñaõ kyù keát tuyeân boá hoaø hôïp Bali II,
226
goàm ba truï coät laø: Coäng ñoàng kinh teá, Coäng ñoàng chính trò, an ninh vaø
Coäng ñoàng vaên hoaù-xaõ hoäi. Ngoaøi Hoäi nghò caáp cao ASEAN laàn thöù 9, coøn
coù: Hoäi nghò caáp cao ASEAN+3( Trung Quoác, Nhaät Baûn, Haøn Quoác); Hoäi
nghò caáp cao ASEAN+1 (Trung Quoác), (Nhaät Baûn), (Haøn Quoác).
Beân caïnh ñoù, xu theá hình thaønh caùc quan heä ñoái taùc kinh teá maät thieát
hôn giöõa ASEAN vôùi caùc nöôùc ñoái taùc caøng ñöôïc theå hieän roõ neùt thoâng qua
haøng loaït caùc kyù keát vaø caùc moái quan heä vôùi caùc nöôùc lôùn:
a. Quan heä ASEAN-Trung Quoác
Sau khi ASEAN vaø Trung Quoác kyù keát Hieäp ñònh khung veà hôïp taùc
kinh teá toaøn dieän ASEAN- Trung Quoác taïi Hoäi nghò Caáp cao laàn thöù 8
ôû Phnoâm-peânh (4-5/11/2002), ASEAN ñaõ trôû thaønh tieâu ñieåm vaø chieám
moät vò trí quan troïng ñoái vôùi caùc ñoái taùc khaùc, ñieàu ñoù caøng theå hieän
söï naêng ñoäng vaø tính haáp daãn cuûa thò tröôøng ASEAN, maët khaùc, caøng
khaúng ñònh vai troø, vò trí vaø söï caàn thieát cuûa ASEAN ñoái vôùi caùc ñoái taùc
ngoaøi khoái. Ñieåm ñaùng chuù yù laø, caùc Hieäp ñònh treân ñeàu bao goàm noäi
dung veà Khu vöïc Maäu dòch töï do. Coù theå noùi, vaán ñeà töï do hoaù thöông
maïi vaãn luoân laø neàn taûng cho quaù trình hoäi nhaäp kinh teá.
Maëc duø ASEAN vaø Trung Quoác ñang caïnh tranh nhau ñeå giaønh giaät thò
tröôøng trong nöôùc thöù ba vaø thu huùt ñaàu tö nöôùc ngoaøi, nhöng nhöõng naêm
gaàn ñaây, quan heä kinh teá thöông maïi song phöông phaùt trieån nhanh(1), laøm
taêng tính boå xung laãn nhau trong kinh teá giöõa hai beân. ASEAN vaø Trung
Quoác boå sung cho nhau veà taøi nguyeân thieân nhieân; veà öu theá thaønh phaåm
coâng nghieäp; veà ñaàu tö giöõa hai beân; vaø boå xung cho nhau treân caùc maët
khaùc nhö bao thaàu coâng trình, lao ñoäng, du lòch...
Trung Quoác vaø ASEAN quyeát ñònh thaønh laäp Khu vöïc Maäu dòch Töï do
(FTA) tröôùc naêm 2010. Ñaây laø bieän phaùp chieán löôïc coù yù nghóa troïng ñaïi
vaø laø böôùc quan troïng ñeå hai beân ñi tôùi nhaát theå hoaù kinh teá, cuõng laø böôùc
then choát thuùc ñaåy quan heä kinh teá song phöông phaùt trieån. FTA Trung
Quoác-ASEAN seõ laø FTA lôùn nhaát theá giôùi, seõ ñaåy nhanh tieán trình nhaát theå
hoaù vaø giaûm bôùt tình traïng chia caét thò tröôøng trong noäi boä ASEAN. Noù coøn
taïo ra hieäu öùng Ñoâminoâ: caùc cöôøng quoác kinh teá trong khu vöïc nhö Nhaät
Baûn, Haøn Quoác, AÁn Ñoä vaø Myõ cuõng ñang tìm caùch kyù hieäp ñònh maäu dòch
töï do vôùi ASEAN.
Ñaëc bieät taïi Hoäi nghò thöôïng ñænh ASEAN laàn 9 taïi Bali (Indonesia) ngaøy
7 - 8/10/2003, Trung Quoác vaø ASEAN ñaõ kyù Tuyeân boá chung veà Ñoái taùc
chieán löôïc vì hoaø bình vaø thònh vöôïng.
Vieäc Trung Quoác kyù tham gia Hieäp öôùc thaân thieän vaø hôïp taùc (TAC) ñaõ
môû ra trieån voïng bieán Hieäp öôùc TAC thaønh boä quy taéc öùng xöû giöõa ASEAN
vôùi nhöõng nöôùc ngoaøi khu vöïc.
227
b. Quan heä ASEAN - Nhaät Baûn

Nhaät Baûn quyeát ñònh xaây döïng Quan heä ñoái taùc kinh teá toaøn dieän vôùi
ASEAN (ASEAN and Japan on the Comprehensive Economic Partnership-
AJCEP), ñieàu ñoù cho thaáy trong quan heä vôùi caùc nöôùc Ñoâng Nam AÙ trong
hai thaäp nieân ñaàu cuûa theá kyû XXI, Nhaät vaãn ñaët troïng taâm vaøo hôïp taùc kinh
teá(2). Quan heä thöông maïi giöõa ASEAN vaø Nhaät Baûn tieáp tuïc phaùt trieån.
Nhaät Baûn trôû thaønh ñoái taùc thöông maïi lôùn nhaát cuûa ASEAN vôùi tö caùch laø
moät khoái.
Nhaät Baûn uûng hoä tieán trình thieát laäp Khu vöïc thöông maïi töï do Ñoâng
Nam AÙ (AFTA). Ñaây laø hieäp ñònh khoâng coù caùc quoác gia ngoaøi khu vöïc
tham gia song khoâng aûnh höôûng ñeán caùc ñònh cheá hôïp taùc khaùc ôû Ñoâng
AÙ. Beân caïnh ñoù, Nhaät Baûn chuû ñoäng xuùc tieán kyù caùc hieäp ñònh töï do thöông
maïi song phöông vôùi caùc ñoái taùc ASEAN, nhö Singapore (naêm 2002), saép
tôùi vôùi Thaùi Lan vaø caùc nöôùc ASEAN khaùc. Vieäc kyù keát hieäp ñònh thöông
maïi töï do song phöông ñöôïc coi laø söï ñieàu chænh chính saùch thöông maïi
quoác teá cuûa thôøi kyø tieán tôùi töï do hoaù thöông maïi theo caùc nguyeân taéc cuûa
WTO vaø laø söï phaûn öùng mang tính töï veä cuûa caùc quoác gia khoâng phaûi laø
thaønh vieân cuûa moät ñònh cheá lieân keát kinh teá khu vöïc(3). Thaùng 12-2003,
Thuû töôùng Nhaät Baûn J.Kozumi ñoùn laõnh ñaïo cuûa 10 nöôùc ASEAN tôùi Tokyo
döï Hoäi nghò caáp cao Nhaät Baûn - ASEAN. Ñaây laø söï kieän cao traøo ñoái vôùi
naêm Trao ñoåi ASEAN - Nhaät Baûn 2003. Cuoäc hoïp naøy ñaùnh daáu laàn ñaàu
tieân moät cuoäc hoïp caáp cao ASEAN ñöôïc toå chöùc ôû ngoaøi laõnh thoå cuûa caùc
quoác gia ASEAN(4). Hoäi nghò Caáp cao Nhaät Baûn- ASEAN laàn naøy theå hieän
moät böôùc tieán lòch söû ñoái vôùi quan heä song phöông. Vôùi chuû ñeà "Cuøng haønh
ñoäng, cuøng tieán leân", Thuû töôùng Koizumi ñöa ra 5 saùng kieán, trong ñoù coù
thieát laäp Ñoái taùc kinh teá toång theå Nhaät Baûn - ASEAN. Ñaây laø böôùc ñi maïnh
baïo goùp phaàn ñaët neàn moùng xaây döïng coäng ñoàng töông lai cuûa caùc daân
toäc Ñoâng Nam AÙ. Hoäi nghò caáp cao laàn naøy laø moät cô hoäi lyù töôûng ñeå caùc
vò ñöùng ñaàu nhaø nöôùc theå hieän yù chí chính trò "cuøng haønh ñoäng, cuøng tieán
leân”, göûi tôùi theá giôùi böùc thoâng ñieäp roõ raøng veà nhöõng lôïi ích cuï theå seõ xuaát
hieän töø quan heä Nhaät Baûn- ASEAN. ASEAN coù theå chôø ñôïi Nhaät Baûn xaùc
nhaän cam keát taêng cöôøng hôïp taùc noäi khoái. Nhaät Baûn seõ hoã trôï vieäc cuûng
coá nhaát theå hoaù cuûa ASEAN thoâng qua hoaït ñoäng thu heïp khoaûng caùch phaùt
trieån giöõa caùc quoác gia thaønh vieân ASEAN, thoâng qua uûng hoä caùc saùng kieán
vaø chöông trình khu vöïc then choát nhö Saùng kieán nhaát theå hoaù ASEAN,
Phaùt trieån khu vöïc Meâ Coâng, Khu vöïc phaùt trieån Bruney - Indonesia -
Malaysia - Philippines - Ñoâng ASEAN.
c. Quan heä ASEAN - Myõ
Ñeå hoã trôï cho ASEAN vôùi tö caùch laø moät theå cheá coù yù nghóa quan troïng
ñoái vôùi an ninh vaø phaùt trieån cuûa khu vöïc Ñoâng Nam AÙ, Myõ ñang thöïc hieän
Keá hoaïch hôïp taùc ASEAN(ACP) vaø Döï aùn Saùng kieán ASEAN(IAE) maø Ngoaïi
228
tröôûng Powell vaø Toång thoáng Myõ ñaõ tuyeân boá naêm 2002. Muïc tieâu cuûa nhöõng
saùng kieán naøy laø taêng cöôøng caùc khaû naêng theå cheá cuûa ASEAN, khuyeán
khích söï hoäi nhaäp lôùn hôn cuûa caùc nöôùc thaønh vieân môùi, ít tieán boä hôn veà
kinh teá trong ASEAN, taêng cöôøng söï oån ñònh cuûa ASEAN ñeå goùp phaàn vaøo
söï oån ñònh chung cuûa khu vöïc, vaø môû roäng nhöõng moái quan heä kinh teá voán
ñaõ chaët cheõ cuûa Myõ thoâng qua nhöõng hieäp ñònh thöông maïi vôùi nhöõng nöôùc
coù ñuû ñieàu kieän ôû Ñoâng Nam AÙ. Myõ ñaõ hoaøn taát moät hieäp ñònh thöông maïi
töï do (FTA) vôùi Singapore vaø ñang chuaån bò cô sôû cho nhöõng hieäp ñònh coù
theå coù vôùi Thaùi Lan vaø caùc nöôùc Ñoâng Nam AÙ khaùc trong töông lai.
d. Quan heä ASEAN- AÁn Ñoä
ASEAN kyù keát Hieäp ñònh khung veà Hôïp taùc kinh teá toaøn dieän ASEAN -
AÁn Ñoä vaø Hieäp öôùc thaân thieän vaø hôïp taùc. AÁn Ñoä coøn muoán nhanh choùng
thieát laäp Khu vöïc Maäu dòch töï do giöõa ASEAN vôùi AÁn Ñoä. Neáu ñöôïc noù seõ
coù taùc ñoäng lôùn ñeán neàn kinh teá cuûa caû hai khu vöïc. Ñaây laø cô hoäi cho
caùc nöôùc ASEAN vaø caùc nöôùc Ñoâng Baéc AÙ coù ñieàu kieän oån ñònh vaø phaùt
trieån neàn kinh teá. Hy voïng trong töông lai khoâng xa, caùc tuyeán ñöôøng saét,
ñöôøng boä xuyeân AÙ hình thaønh seõ giuùp cho vieäc giao löu haøng hoaù, phaùt
trieån saûn xuaát vaø vaên hoaù nhöõng vuøng keùm phaùt trieån, goùp phaàn xoaù bôùt
khoaûng caùch giöõa caùc vuøng.
d. Quan heä ASEAN - Australia vaø lieân keát AFTA - CER
Laø moät phaàn cuûa Chaâu AÙ - Thaùi Bình Döông, caùc nöôùc ASEAN ñaõ trôû
thaønh moät khu vöïc ngaøy caøng quan troïng ñoái vôùi caùc lôïi ích kinh teá, thöông
maïi cuûa Australia trong nhöõng thaäp kyû qua vaø caû trong töông lai.
Moái quan heä naøy cuõng seõ goùp phaàn khoâng nhoû vaøo vieäc taïo cô hoäi cho
Australia chia xeû söï hôïp taùc naêng ñoäng cuûa moät thò tröôøng ASEAN ngaøy
caøng thoáng nhaát trong tieán trình hoaøn thaønh AFTA, vaø seõ ngaøy caøng ñöôïc
môû roäng hôn thoâng qua caùc Hieäp ñònh veà khu vöïc maäu dòch töï do giöõa
ASEAN vôùi caùc ñoái taùc kinh teá quan troïng trong 10 vaø 20 naêm tôùi nhö vôùi
Trung Quoác, Nhaät Baûn, Haøn Quoác, AÁn Ñoä vaø Myõ...
Vieäc bieán AFTA - CER trôû thaønh moät cô cheá höõu hieäu mang laïi lôïi ích
cho caû hai beân - khoâng chæ laø söï phaùt trieån veà kinh teá hay vieäc giaûm bôùt
caùc raøo caûn thöông maïi maø coøn tieán tôùi vieäc töï do hoaù thöông maïi cho haøng
hoaù vaø dòch vuï seõ taïo ra nhieàu coâng aên vieäc laøm cuõng nhö söï thònh vöôïng
cho caùc quoác gia trong khu vöïc.
Caùc quan heä kinh teá gaàn guõi Australia vaø New Zealand (AFTA - CER)
ñang böôùc sang moät giai ñoaïn phaùt trieån môùi vôùi vieäc nghieân cöùu tính khaû
thi cuûa vieäc thieát laäp moät khu vöïc töï do thöông maïi vaøo naêm 2010.
Ñieàu ñaùng chuù yù laø "Tuyeân boá Ñoái taùc Kinh teá gaàn guõi hôn AFTA - CER"
(AFTA - CER Closer Economic Partnership - CEP) coâng boá ngaøy 14-9-2002,
229
ñaõ ñöôïc caùc nöôùc thaønh vieân ASEAN vaø Australia coi laø böôùc phaùt trieån vöôït
baäc cuûa saùng kieán veà khuoân khoå Lieân keát AFTA - CER (AFTA-CER Linkage)
naêm 1995. Nhö vaäy, trong nhöõng naêm tôùi, quan heä hôïp taùc Australia -
ASEAN veà maët kinh teá seõ ngaøy caøng ñöôïc thuùc ñaåy qua moái lieân heä trong
hôïp taùc AFTA - CER".
Theo soá lieäu toång keát naêm 2001, thöông maïi giöõa ASEAN vaø CER ñaït
toång giaù trò laø 20,3 tyû ñoâla Myõ(5). Töø con soá cuï theå naøy, caùc Boä tröôûng
kinh teá cuûa 2 nhoùm nöôùc ñaõ ñeà ra muïc tieâu phaán ñaáu ñeán naêm 2010 seõ
taêng gaáp ñoâi giaù trò thöông maïi vaø ñaàu tö, ñeå töø ñoù cho thaáy CEP laø moät
chöông trình hôïp taùc thieát thöïc, ñuùng höôùng vaø nhieàu trieån voïng, goùp
phaàn taêng cöôøng thöông maïi vaø ñaàu tö giöõa caùc nöôùc thaønh vieân, trong
ñoù chuû yeáu laø giöõa caùc nöôùc ASEAN vaø Australia. Coù theå noùi raèng, vieäc
phaùt trieån caùc cô cheá tham khaûo yù kieán giöõa caùc boä tröôûng kinh teá ASEAN
- CER, vieäc kyù keát Tuyeân boá Ñoái taùc kinh teá gaàn guõi hôn AFTA - CER (CEP)
vaø vieäc thaønh laäp Hoäi ñoàng Doanh nghieäp AFTA - CER (AFTA - CER
Business Council) laø nhöõng böôùc ñi höôùng tôùi cuï theå hoaù noäi dung hôïp taùc
hai beân vaø cho thaáy tính khaû thi cuûa Khu vöïc Töï do thöông maïi AFTA -
CER (FTA) vaøo naêm 2010.
Vôùi tö caùch laø moät nöôùc ñoái thoaïi cuûa ASEAN, Australia ñaõ vaø ñang tieáp
tuïc thuùc ñaåy vieäc phaùt trieån caùc moái quan heä kinh teá song phöông vôùi töøng
nöôùc thaønh vieân ASEAN.
Ngaøy 17-2-2003 vöøa qua taïi Singapore, Australia ñaõ kyù vôùi Singapore
Hieäp ñònh Thöông maïi Töï do. Ñaây laø hieäp ñònh thöông maïi töï do ñaàu tieân
Australia kyù vôùi moät ñoái taùc nöôùc ngoaøi keå töø khi Hieäp ñònh "Quan heä Kinh
teá gaàn guõi" ñöôïc Australia kyù vôùi New Zealand 20 naêm tröôùc ñaây(6). Hieäp
ñònh treân seõ taïo tieàn ñeà cho vieäc phaùt trieån hôn nöõa quan heä hôïp taùc song
phöông giöõa Australia vaø töøng nöôùc thaønh vieân ASEAN veà kinh teá, thöông
maïi vaø ñaàu tö, song song beân caïnh caùc khuoân khoå vaø chöông trình hôïp taùc
ña phöông giöõa Australia vaø ASEAN.
Ngaøy 4-9-2003, caùc Boä tröôûng Kinh teá ASEAN (AEM) vaø caùc Boä tröôûng
Kinh teá Australia vaø New Zealand (Quan heä Kinh teá maät thieát - CER) ñaõ
tham döï Hoäi nghò tö vaán laàn thöù 8 taïi Phnoâm Peânh, Campuchia.
Hoäi nghò caùc Boä tröôûng Kinh teá ASEAN trong thaùng 9 vaø Hoäi nghò
Thöôïng ñænh ASEAN trong thaùng 10-2003 mang laïi nhöõng cô hoäi lôùn lao
cho tieán trình hôïp nhaát, ñieàu voâ cuøng thieát yeáu ñoái vôùi khu vöïc.
Chöông trình Hôïp taùc phaùt trieån ASEAN- Australia (AADCP - ASEAN -
Australia Development Cooperation Program) vaøo naêm 2003 ñaõ böôùc sang
moät giai ñoaïn môùi, taäp trung vaøo nhöõng vaán ñeà phaùt trieån. AADCP bao
goàm nhöõng nöôùc thaønh vieân môùi cuûa ASEAN nhö Vieät Nam, Campuchia,
Laøo, Myanma, vôùi soá tieàn 45 trieäu AUD trong 6 naêm(7). Caùc muïc tieâu chính
230
cuûa Chöông trình AADCP laø: 1) Cuûng coá neàn kinh teá vaø hôïp taùc veà maët
xaõ hoäi trong khu vöïc ñeå taêng cöôøng khaû naêng hoài phuïc kinh teá vaø phaùt
trieån xaõ hoäi , ñaëc bieät laø: - Treân phöông dieän kinh teá vó moâ, hôïp taùc taøi
chính vaø hoäi nhaäp kinh teá cuûa khu vöïc; - Thoâng qua vieäc ñaùnh giaù ñeå
taêng cöôøng moái lieân keát AFTA-CER;- Thoâng qua vieäc ñaùnh giaù trong khu
vöïc ñeå taêng cöôøng cô caáu heä thoáng chính saùch xaõ hoäi. 2) Taêng cöôøng naêng
löïc cuûa caùc toå chöùc trong khu vöïc. 3) Taêng cöôøng hôïp taùc veà khoa hoïc,
coâng ngheä vaø moâi tröôøng trong khu vöïc. 4) Xuùc tieán vieäc hoäi nhaäp ASEAN
cuûa caùc nöôùc thaønh vieân môùi thoâng qua vieäc uûng hoä söï tham gia cuûa hoï
trong Chöông trình hôïp taùc ASEAN.
Caû hai beân cuøng ñeà caäp ñeán hôïp taùc ASEAN - Australia veà Quaûn lyù
Di saûn vaên hoaù, ñoù laø moät ví duï tuyeät vôøi veà caùc quan heä hôïp taùc ñaëc
bieät trong vieäc saép thoâng qua cuûa ASEAN ñoái vôùi Tuyeân boá veà Di saûn vaên
hoaù. Hai beân cuøng nhaán maïnh taàm quan troïng cuûa Chöông trình Hôïp taùc
Phaùt trieån ASEAN - Australia, chöông trình seõ trôï giuùp cho ASEAN leân ñeán
45 trieäu ñoâ la Australia trong khoaûng thôøi gian 2001-2006 nhö laø söï trôï
giuùp ban ñaàu seõ giuùp cuûng coá ASEAN thaønh moät thöïc theå khu vöïc thoáng
nhaát vaø cuûng coá quan heä maät thieát ASEAN vaø Australia.
Nhö vaäy, treân caáp ñoä hôïp taùc khu vöïc, cuøng vôùi vieäc Australia xuùc tieán
ñaåy maïnh caùc moái quan heä kinh teá vôùi caùc nöôùc ASEAN thoâng qua caùc
chöông trình ñoái thoaïi chính thöùc, thöôøng xuyeân giöõa AFTA vaø CER,
Australia coøn tham gia vaøo caùc chöông trình tam, töù giaùc phaùt trieån vaø hôïp
taùc tieåu khu vöïc cuûa ASEAN. Treân bình dieän hôïp taùc ña phöông, Australia
vaø ASEAN tieáp tuïc xaây döïng caùc moái quan heä hôïp taùc kinh teá trong khuoân
khoå WTO vaø taïi caáp ñoä lieân khu vöïc, caùc chöông trình hôïp taùc cuûa APEC
seõ laø ñoäng löïc thuùc ñaåy hôïp taùc kinh teá Australia - ASEAN cuøng phaùt trieån.
Nhö ñaõ trình baøy ôû treân, coù theå thaáy raèng vieäc kyù keát Tuyeân boá hoaø
hôïp Bali II ñaõ khaúng ñònh söï quyeát taâm cuûa caùc quoác gia ASEAN trong
vieäc ñöa hôïp taùc kinh teá, chính trò, an ninh, vaên hoaù vaø xaõ hoäi cuûa ASEAN
leân taàm cao môùi, vöôït qua caùc thaùch thöùc maø ASEAN ñaõ, ñang vaø seõ phaûi
ñöông ñaàu.
Vôùi thaønh coâng cuûa Hoäi nghò caáp cao ASEAN laàn thöù 9, vò theá cuûa coäng
ñoàng ASEAN ñöôïc naâng leân moät taàm cao môùi, höôùng tôùi taàm nhìn 2020.
2. Vò theá cuûa Vieät Nam
Maëc duø laø thaønh vieân môùi cuûa ASEAN, nhöng Vieät Nam ñaõ töøng böôùc
khaúng ñònh ñöôïc vò trí vaø vai troø cuûa mình trong khu vöïc, ñaëc bieät qua söï
kieän Vieät Nam ñaêng cai toå chöùc Hoäi nghò thöôïng ñænh ASEAN (Thaùng 12-
1998) vaø Hoäi nghò Boä tröôûng Kinh teá ASEAN laàn thöù 33 (12-16/9/2001) taïi
Haø Noäi. Hoäi nghò naøy ñaõ giaûi quyeát ñöôïc moät soá vaán ñeà quan troïng, theo
phöông chaâm ñaåy nhanh hôn nöõa quaù trình hôïp taùc kinh teá, töï do hoaù
231
thöông maïi vaø ñaàu tö, thu heïp khoaûng caùch giöõa caùc thaønh vieân môùi vôùi
caùc nöôùc thaønh vieân cuõ.
Vieät Nam laø quoác gia luoân coù saùng kieán ñöa ra trong caùc cuoäc hoïp , ví
duï nhö hai saùng kieán cuûa Vieät Nam ñöa ra taïi Hoäi nghò APEC-11 "Theá giôùi
cuûa söï khaùc bieät: Ñoái taùc vì töông lai” toå chöùc taïi Bangkok, Thaùi Lan (ngaøy
20 - 21/10/2003) laø: 1) taêng cöôøng hôïp taùc ñaàu tö cho caân baèng vôùi hôïp
taùc thöông maïi nhaèm thuùc ñaåy ñaàu tö noäi khoái APEC, trong ñoù daønh öu
tieân ñaàu tö vaøo ASEAN; 2) moät soá bieän phaùp cuï theå trieån khai keá hoaïch
haønh ñoäng hoã trôï caùc doanh nghieäp vöøa, nhoû vaø “sieâu nhoû”, trong ñoù coù
vieäc thaønh laäp moät Quyõ xaây döïng naêng löïc hoã trôï caùc doanh nghieäp “sieâu
nhoû”. Vôùi hai saùng kieán naøy chöùng toû Vieät Nam ñaõ bieát choïn ñuùng vaán ñeà
maø caùc neàn kinh teá thaønh vieân ñeàu quan taâm, ñaùp öùng ñöôïc lôïi ích chung
cuûa APEC cuõng nhö cuûa Vieät Nam. Chæ 4 naêm sau khi gia nhaäp APEC, Vieät
Nam ñaõ ñeà xuaát ñaêng cai Hoäi nghò caáp cao APEC - 14 vaøo naêm 2006 vaø
ñöôïc APEC uûng hoä. Ñieàu ñoù theå hieän söï ñaùnh giaù cao cuûa caùc thaønh vieân
APEC ñoái vôùi nhöõng thaønh töïu quan troïng cuûa söï nghieäp ñoåi môùi, vôùi
ñöôøng loái ñoái ngoaïi ñoäc laäp, töï chuû, ña daïng hoaù vaø ña phöông hoaù quan
heä vaø chuû ñoäng hoäi nhaäp quoác teá.
Moät ví duï nöõa, taïi Hoäi nghò ASEAN+3, Thuû töôùng Phan Vaên Khaûi cuõng
ñeà xuaát yù töôûng veà moät “Hoäi chôï du lòch Ñoâng AÙ” ñöôïc toå chöùc haøng naêm
luaân phieân ôû caùc nöôùc ASEAN, Trung Quoác, Nhaät Baûn, Haøn Quoác nhaèm
khai thaùc theá maïnh, tieàm naêng to lôùn vaø ña daïng cuûa khu vöïc veà du lòch,
taêng cöôøng tình caûm vaø hieåu bieát giöõa nhaân daân caùc vuøng, ñoàng thôøi cho
beân ngoaøi thaáy hình aûnh moät Ñoâng AÙ phaùt trieån naêng ñoäng vôùi nhöõng neùt
vaên hoaù rieâng ñaày baûn saéc.
Beân caïnh nhöõng thaønh töïu ñaõ ñaït ñöôïc, Vieät Nam coøn moät soá maët yeáu
keùm, nhöng neáu chuùng ta khaéc phuïc ñöôïc toát thì quan heä cuûa Vieät Nam
vôùi caùc nöôùc trong khu vöïc chaâu AÙ - Thaùi Bình Döông noùi chung vaø vôùi
caùc nöôùc treân theá giôùi noùi rieâng seõ ngaøy caøng toát ñeïp hôn.
Baùo caùo Chieán löôïc phaùt trieån kinh teá - xaõ hoäi giai ñoaïn 2001-2010 trình
Ñaïi hoäi Ñaûng toaøn quoác laàn thöù IX neâu roõ: "Vieät Nam seõ tieáp tuïc môû roäng
caùc moái quan heä kinh teá ñoái ngoaïi treân cô sôû ña daïng hoaù vaø ña phöông
hoaù phuø hôïp vôùi möùc ñoä phaùt trieån hieän nay, ñoàng thôøi ñaûm baûo thöïc hieän
caùc cam keát song phöông vaø ña phöông trong AFTA, APEC, Hieäp ñònh
thöông maïi song phöông Vieät Nam- Hoa Kyø vaø thuùc ñaåy quaù trình ñaøm phaùn
gia nhaäp WTO”.
Ngaøy 27-11-2001, Boä Chính trò ñaõ ban haønh Nghò quyeát veà Hoäi nhaäp kinh
teá quoác teá, vôùi ñònh höôùng treân, Vieät Nam ñaõ töøng böôùc hoäi nhaäp neàn kinh
teá theá giôùi, baét ñaàu töø vieäc noái laïi caùc moái quan heä vôùi caùc toå chöùc tieàn teä
vaø taøi chính quoác teá nhö IMF, WB, ADB. Cho ñeán nay, Vieät Nam ñaõ coù quan
heä kinh teá vôùi 150 nöôùc, kyù keát Hieäp ñònh Thöông maïi Vieät Nam - Hoa Kyø;
232
Hieäp ñònh Ñaàu tö song phöông vôùi 40 nöôùc vaø Hieäp ñònh Traùnh ñaùnh thueá
Hai laàn vôùi 40 nöôùc khaùc. Naêm 1995, Vieät Nam ñaõ göûi ñôn xin gia nhaäp Toå
chöùc Thöông maïi Theá giôùi (WTO) vaø hieän ñang xuùc tieán ñaøm phaùn ñeå gia
nhaäp toå chöùc naøy vôùi mong muoán trôû thaønh thaønh vieân chính thöùc vaøo naêm
2005, tröôùc khi keát thuùc voøng ñaøm phaùn Ñoâ-ha.
Xuaát phaùt töø yeâu caàu noäi taïi cuûa neàn kinh teá vaø ñoùn baét ñöôïc xu höôùng
toaøn caàu hoaù vaø khu vöïc hoaù, Ñaûng ta ñaõ chuyeån ñöôøng loái kinh teá ñoái
ngoaïi theo höôùng Vieät Nam saün saøng laøm baïn vôùi taát caû caùc nöôùc vaø laø ñoái
taùc tin caäy treân nguyeân taéc bình ñaúng, ñoâi beân cuøng coù lôïi. Vieät Nam ñaõ
thöïc hieän ña phöông hoaù, ña daïng hoaù caùc moái quan heä quoác teá. ASEAN
vaø ASEM(8) ñaõ trôû thaønh 2 thò tröôøng quan troïng, hoã trôï cho söï phaùt trieån
kinh teá vaø môû roäng quan heä kinh teá ñoái ngoaïi cuûa Vieät Nam. Naêm 1995,
Vieät Nam gia nhaäp ASEAN. Naêm 1996, Vieät Nam gia nhaäp vaø laø saùng laäp
vieân cuûa ASEM. Thaùng 10-2004, Hoäi nghò Thöôïng ñænh ASEM seõ hoïp ôû Haø
noäi. Ñaây laø moät trong nhöõng söï kieän quan troïng nhaát veà hoäi nhaäp kinh teá
trong naêm 2004. Hieän nay, Chính phuû ta ñang coù söï chuaån bò tích cöïc ñeå
Hoäi nghò ñöôïc toå chöùc thaønh coâng.
Trong nhöõng naêm qua, thöïc hieän ñöôøng loái ñoåi môùi cuûa Ñaûng vaø chuû
ñoäng hoäi nhaäp vaøo neàn kinh teá theá giôùi, Vieät Nam ñaõ ñaït toác ñoä taêng tröôûng
kinh teá bình quaân 7% naêm; xuaát khaåu taêng 5,6 laàn(9).
Chính phuû Vieät Nam ñaõ vaø seõ coù nhöõng kinh nghieäm veà ñaøm phaùn cuõng
nhö thöïc thi caùc hieäp ñònh ña phöông vôùi nhöõng quy ñònh vaø quy taéc cuûa
chuùng. Hôn nöõa, quaù trình thöïc thi cam keát caét giaûm thueá theo AFTA, caùc
cam keát veà môû cöûa thò tröôøng vaø ñieàu chænh theå cheá trong nöôùc seõ taïo nieàm
tin vaøo yù chí chính trò cuûa Vieät Nam ñoái vôùi hoäi nhaäp, taïo thuaän lôïi hôn
cho quùa trình ñaøm phaùn song phöông gia nhaäp WTO hieän nay.
Ñeå chuû ñoäng hoäi nhaäp vôùi ASEAN vaø ASEM vaø naâng cao hieäu quaû kinh
teá, Vieät Nam phaûi:
1) Chuû ñoäng khai thaùc nhöõng öu ñaõi do hai toå chöùc naøy daønh cho
chuùng ta, nhö ñaåy nhanh hôn nöõa haøng xuaát khaåu aùp duïng Form D ñöôïc
höôûng öu ñaõi thueá. Lôïi theá naøy, ñeán nay, caùc doanh nghieäp Vieät Nam chöa
khai thaùc heát; tyû leä haøng xuaát khaåu aùp duïng Form D cuõng coù taêng nhöng
môùi chieám khoaûng 1% haøng xuaát khaåu vaøo ASEAN; Hai laø, khai thaùc öu ñaõi
môùi AISP aùp duïng thueá öu ñaõi thaáp hôn CEPT (Chöông trình Öu ñaõi thueá
quan Hieäu löïc chung), daønh cho caùc nöôùc môùi gia nhaäp ASEAN; Ba laø,
khuyeán khích caùc doanh nghieäp tham gia vaøo cô caáu AICO ñeå khai thaùc
öu theá veà maët coâng ngheä töø caùc nöôùc vaø goùp phaàn taêng kim ngaïch trao
ñoåi thöông maïi cuûa ta vôùi caùc nöôùc ASEAN(10).
2) Khai thaùc toái ña lôïi theá oån ñònh chính trò vaø taêng tröôûng kinh teá cao
cuûa ta ñeå thu huùt ñaàu tö vaø du lòch ñeán Vieät Nam, nhaát laø vôùi caùc nhaø ñaàu
233
tö Nhaät Baûn, Chaâu AÂu, Hoa kyø, Australia... Hoï vöøa coù voán, coâng ngheä
nguoàn, laïi coù thò tröôøng tieâu thuï qua maïng löôùi coâng ty ña quoác gia treân
toaøn caàu.
3) Vieät Nam caàn phaûi tieán haønh ñoàng thôøi, vöøa phaûi lo môû roäng thò
tröôøng vaø taêng thò phaàn cho haøng xuaát khaåu treân thò tröôøng theá giôùi, vöøa
phaûi lo phaùt trieån saûn xuaát vaø chieám lónh thò tröôøng trong nöôùc tröôùc khi
môû cöûa töï do hoaù thöông maïi, ñaàu tö vaø ñaõi ngoä quoác gia.
4) Ñaåy nhanh thöông maïi ñieän töû ñeå taêng toác ñoä giao dòch môû roäng thò
tröôøng, giaûm chi phí kinh doanh. Hoïc taäp kinh nghieäm moät soá nöôùc ASEAN
veà caûi caùch haønh chính ñi ñoâi vôùi vi tính hoaù vaø noái maïng, kòp thôøi naém
thoâng tin vaø kieåm soaùt vó moâ caùc ngaønh nhaïy caûm nhö taøi chính, ngaân
haøng. Singapore laø moät ví duï ñaùng ñeå chuùng ta khaûo saùt. Hoï coù treân 134
ngaân haøng coù cheá ñoä baùo caùo haøng ngaøy veà trung taâm quaûn lyù theo maõ
rieâng töøng ngaân haøng, vöøa giöõ ñöôïc bí maät cho doanh nghieäp, vöøa quaûn lyù
ñöôïc lónh vöïc nhaïy caûm naøy. Haûi quan Singapore noái maïng vôùi caùc doanh
nghieäp, trung bình chæ 30 phuùt ñaõ hoaøn taát caùc thuû tuïc xuaát nhaäp khaåu vaø
ñoùng thueá cho moät loâ haøng nhaäp khaåu khoâng caàn giaáy pheùp.
5) Phaûi xaây döïng chieán löôïc hoäi nhaäp, nhanh choùng ñoåi môùi cô caáu
kinh teá, ñaàu tö thieát bò vaø coâng ngheä hieän ñaïi, chuyeån ñoåi chính saùch ñeå
theo kòp nhöõng thay ñoåi cuûa khu vöïc vaø theá giôùi, chuû ñoäng chuaån bò ñeå
thöïc hieän taát caû caùc cam keát quoác teá.
6) Tranh thuû caùc chöông trình ñaøo taïo, caùc nguoàn löïc vaø söï hoã trôï veà
maët kyõ thuaät cuûa taát caû caùc nöôùc ñeå chuaån bò toát cho tieán trình ñaøm phaùn
gia nhaäp Toå chöùc Thöông maïi Theá giôùi WTO vaø hoäi nhaäp vôùi neàn kinh teá
theá giôùi vaø khu vöïc moät caùch coù hieäu quaû nhaát.
CHUÙ THÍCH
1. Theo taïp chí Nghieân cöùu caùc vaán ñeà quoác teá, Trung Quoác thaùng 8-2003, buoân baùn giöõa Trung
Quoác vaø ASEAN naêm 1991 chæ coù 7,9 tyû USD, naêm 2002 leân tôùi 39,5 tyû USD, bình quaân haøng
naêm taêng treân 20%, rieâng naêm 2002 taêng 32%, trong ñoù nhaäp khaåu cuûa Trung Quoác töø ASEAN
taêng 34,4%. Ñaõ 10 naêm lieàn, ASEAN laø baïn haøng lôùn thöù 5 cuûa Trung Quoác... Theo thoáng keâ
cuûa Boä Kinh teá Thöông maïi ñoái ngoaïi, ñeán cuoái naêm 2001, caùc xí nghieäp Trung Quoác ñaõ ñaàu
tö vaøo ASEAN gaàn 1,1 tyû USD vôùi 740 haïng muïc. Naêm 2002, Toång coâng ty daàu bieån Trung
Quoác ñaõ mua soá coå phaàn trò giaù 600 trieäu USD cuûa moät coâng ty daàu moû Indonesia, toác ñoä caùc
xí nghieäp Trung Quoác ñaàu tö vaøo ASEAN taêng nhanh. Trong theá kyû môùi, khai thaùc löu vöïc
soâng Meâcoâng laø moät noäi dung quan troïng giöõa Trung Quoác vaø ASEAN. Taïi Hoäi nghò caáp cao
ñaàu tieân veà hôïp taùc tieåu vuøng Meâcoâng thaùng 11-2002, Trung quoác ñaõ coâng boá baùo caùo quoác
gia trình baøy coù heä thoáng keá hoaïch vaø caùc haïng muïc chuû yeáu khai thaù boàn ñòa Meâcoâng. Trong
10 naêm qua, coâng cuoäc hôïp taùc ñaõ ñaït ñöôïc nhieàu thaønh quûa quan troïng, ñaõ thöïc thi gaàn 100
haïng muïc coâng trình cô sôû lieân quan ñeán vaän taûi, naêng löôïng, thoâng tin, moâi tröôøng, du lòch,
khai thaùc nguoàn nhaân löïc, taïo thuaän lôïi cho buoân baùn vaø ñaàu tö. Hôïp taùc kinh teá tieåu vuøng
Meâcoâng coù lôïi cho caùc nöôùc höõu quan phaùt huy öu theá rieâng, thuùc ñaåy kinh teá-xaõ hoäi phaùt
trieån nhanh, coù lôïi cho tieán trình nhaát theå hoaù vaø ruùt ngaén khoaûng caùch giöõa caùc nöôùc ASEAN,
thuùc ñaåy kinh teá Ñoâng AÙ taêng tröôûng lieân tuïc.
234
2. Muïc tieâu cuï theå ñöôïc theo ñuoåi trong Quan heä ñoái taùc kinh teá laø: "Vaøo naêm 2020, giaù trò xuaát
khaåu töø ASEAN sang Nhaät Baûn seõ taêng leân 20,63 tyû USD, töông ñöông 44,2% giaù trò xuaát khaåu
cuûa ASEAN vaøo naêm 1997, giaù trò xuaát khaåu töø Nhaät sang ASEAN seõ taêng 22,022 tyû USD, töông
ñöông 27,5% toång giaù trò nhaäp khaåu cuûa ASEAN trong naêm 1997”, Joint Declaration of the
Leaders of ASEAN and Japan on the Comprehensive Economic Parnership. Phnom Peânh, 5
november, 2002. Taøi lieäu töø maïng Internet.
3. Sñd, tr. 44.
4. Quan heä giao löu cuûa Nhaät Baûn vôùi Ñoâng Nam AÙ coù lòch söû laâu ñôøi, baét nguoàn töø khoaûng theá
kyû XIV, caùch ñaây 700 naêm. Nhaät Baûn hoan ngheânh söï ra ñôøi cuûa khuoân khoå hôïp taùc ASEAN
naêm 1967, nhöng phaûi maát theâm 10 naêm sau Nhaät Baûn vaø ASEAN môùi baét ñaàu taêng cöôøng
chieán löôïc chính thöùc moái quan heä cuûa mình. Taïi Hoäi nghò caáp cao ASEAN ñaàu tieân - Nhaät
Baûn naêm 1977, Thuû töôùng T. Fukuda tuyeân boá chính saùch” Hieåu bieát töø traùi tim tôùi traùi tim”,
thöôøng ñöôïc goïi laø Hoïc thuyeát Fukuda. Hoïc thuyeát ñoù nhaán maïnh söï caàn thieát xaây döïng nhòp
caàu giöõa caùc quoác gia thaønh vieân ASEAN khi aáy vaø caùc quoác gia Ñoâng Döông. 20 naêm sau,
giai ñoaïn khuûng hoaûng Chaâu AÙ naêm 1997, Nhaät Baûn cung caáp 80 tyû USD trôï giuùp cho caùc
quoác gia thaønh vieân ASEAN. Ñoù laø bieåu hieän huøng hoàn chuù troïng cam keát cuûa Nhaät Baûn ñoái
vôùi khu vöïc. Phaïm vi gaén boù cuûa Nhaät Baûn vaø ASEAN thaät noåi baät. Cuøng vôùi Myõ, Nhaät Baûn
laø nguoàn lôùn nhaát cuûa ASEAN veà voán ñaàu tö, du lòch vaø Trôï giuùp phaùt trieån nuôùc ngoaøi song
phöông. Coøn ASEAN laø ñoái taùc thöông maïi lôùn thöù hai cuûa Nhaät Baûn vaø laø khu vöïc then choát
cho doanh nghieäp Nhaät Baûn ñaàu tö tieáp nhaän khoaûng 100 tyû USD keå töø khi ASEAN ra ñôøi.
5. Boä Ngoaïi giao vaø Thöông maïi Australia, Joint Media Release: The Seventh Consultation Between
the ASEAN Economic Ministers and Ministers of the CER, 14 September 2002,
http://www.dfat.gov.au.
6. Vietnam News, 18-2-2003, tr. 9
7. ASEAN-Australia Development Cooperation Program, AusAID & ASEAN Secretariat, AADCP
Promotional Seminar of the AADCP, Hanoi, 10/2003.
8. Hieäp hoäi caùc quoác gia Ñoâng Nam AÙ (ASEAN) vaø Dieãn ñaøn Kinh teá AÙ - AÂu (ASEM) laø hai trong
soá caùc toå chöùc kinh teá lôùn treân theá giôùi. Chuùng ñoùng vai troø quan troïng trong vieäc hình thaønh
vaø thöïc thi chính saùch thöông maïi, taêng tröôûng kinh teá khu vöïc vaø theá giôùi. Hai toå chöùc naøy
bao goàm caùc quoác gia thuoäc hai trung taâm kinh teá lôùn nhaát trong 3 trung taâm cuûa theá giôùi.
ASEM thaønh laäp naêm 1996, goàm 25 nöôùc thaønh vieân: 10 nöôùc chaâu AÙ laø Nhaät Baûn, Trung Quoác,
Haøn Quoác, Vieät Nam, Singapore, Malaysia, Philippines, Indonesia, Thaùi Lan vaø Brruney cuøng
15 nöôùc thuoäc Coäng ñoàng chaâu AÂu laø Anh, Phaùp, Bæ, AÙo, Haø Lan, Ñan Maïch, Phaàn Lan, Boà
Ñaøo Nha, Taây Ban Nha, Luùyxaêmbua, Hy Laïp, Ai Len, Italia, Thuî Ñieån vaø Ñöùc. ASEM coù 2,65
tyû ngöôøi, chieám 40% daân soá theá giôùi, toång thu nhaäp cuûa khoái khoaûng 14 700 tyû USD. Veà hôïp
taùc kinh teá, ASEM coù 3 chöông trình ñöôïc coi laø truï coät trong hôïp taùc AÙ - AÂu, ñoù laø Thuaän lôïi
hoaù thöông maïi, Thuaän lôïi hoaù ñaàu tö vaø Taêng cöôøng ñoái thoaïi doanh nghieäp AÙ - AÂu, nhaèm
muïc tieâu Hôïp taùc ñeå taïo söï taêng tröôûng hôn nöõa ôû caû chaâu AÙ vaø chaâu AÂu.
9. Xem: Löông Vaên Töï (Thöù tröôûng Boä Thöông maïi), Hôïp taùc chieàu saâu cho muïc tieâu phaùt trieån
trong ASEAN vaø ASEM. Taïp chí Coäng saûn soá 3 (thaùng 2-2004), tr. 70.
10. Nhö treân, tr. 73.
235
DU LÒCH VIEÄT NAM TRONG THÔØI KYØ HOÄI NHAÄP QUOÁC TEÁ...
1
DU LÒCH VIEÄT NAM
TRONG THÔØI KYØ HOÄI NHAÄP QUOÁC TEÁ:
TIEÀM NAÊNG - CÔ HOÄI,
THAÙCH THÖÙC - GIAÛI PHAÙP
Phan Huy Xu*
I. VAI TROØ CUÛA NGAØNH DU LÒCH VIEÄT NAM VAØ NHÖÕNG THAØNH TÖÏU
BÖÔÙC ÑAÀU
Vai troø cuûa ngaønh du lòch Vieät Nam raát quan troïng ñoái vôùi ñaát nöôùc ta
hieän taïi cuõng nhö töông lai, maëc daàu ngaønh kinh teá naøy môùi ñöôïc xuaát hieän
ôû nöôùc ta trong vaøi thaäp kyû gaàn ñaây.
Thaät vaäy, ngaønh du lòch laøm taêng toång saûn phaåm quoác gia (GNP vaø
laø nguoàn cung caáp ngoaïi teä cho ñaát nöôùc). Noù taïo ra nhieàu vieäc laøm cho
ngöôøi daân (hieän nay cöù 9 ngöôøi lao ñoäng thì coù moät ngöôøi lao ñoäng trong
ngaønh du lòch), goùp phaàn taêng thu nhaäp cho caùc taàng lôùp nhaân daân. Beân
caïnh ñoù, du lòch coøn goùp phaàn phaùt trieån cô sôû haï taàng (ví duï: saân bay,
beán caûng, ñöôøng saù giao thoâng, caùc khu du lòch vui choi giaûi trí…) vaø
thuùc ñaåy caùc ngaønh kinh teá noâng nghieäp, coâng nghieäp, giao thoâng vaän
taûi, dòch vuï phaùt trieån trong caû nöôùc vaø töøng mieàn vuøng, ñòa phöông.
Ngaønh du lòch giuùp chuyeån ñoåi cô caáu kinh teá nöôùc ta, taêng tyû leä kinh teá
dòch vuï, ña daïng hoùa caùc hoaït ñoäng kinh teá. Ñoàng thôøi noù goùp phaàn tích
cöïc trong vieäc baûo toàn di saûn vaø truyeàn thoáng vaên hoaù daân toäc, môû roäng
kieán thöùc vaên hoaù giaùo duïc vaø trình ñoä daân trí, thuùc ñaåy vaên ngheä só saùng
taïo nhieàu saûn phaåm du lòch ñoäc ñaùo. Ngoaøi ra, du lòch coøn giuùp caûi thieän
moâi tröôøng thieân nhieân vaø moâi tröôøng nhaân vaên, giôùi thieäu ñaát nöôùc, con
ngöôøi vaø baûn saéc vaên hoaù Vieät Nam vôùi nöôùc ngoaøi vaø goùp phaàn cuûng
coá hoaø bình, taêng cöôøng höõu nghò giöõa daân toäc Vieät Nam vaø nhaân daân
theá giôùi.
Vì vaäy, Ñaïi hoäi Ñaûng laàn thöù IX ñaõ quyeát ñònh ñöa ngaønh du lòch Vieät
Nam thaät söï trôû thaønh ngaønh kinh teá muõi nhoïn. Nhaø nöôùc ta ñaõ xaùc ñònh
du lòch laø moät ngaønh kinh teá toång hôïp quan troïng mang noäi dung vaên hoaù
* Phoù giaùo sö, Tieán siõ, Khoa Du lòch, Ñaïi hoïc daân laäp Vaên Lang. Vieät Nam.
236
saâu saéc, coù tính lieân ngaønh, lieân vuøng vaø xaõ hoäi hoùa cao; phaùt trieån du lòch
nhaèm ñaùp öùng nhu caàu tham quan, giaûi trí, nghæ döôõng cuûa nhaân daân vaø
khaùch du lòch quoác teá, goùp phaàn naâng cao daân trí, taïo vieäc laøm vaø phaùt
trieån kinh teá xaõ hoäi cuûa ñaát nöôùc (Phaùp leänh du lòch). Coi söï phaùt trieån du
lòch laø moät höôùng chieán löôïc quan troïng trong ñöôøng loái phaùt trieån kinh teá
- xaõ hoäi nhaèm goùp phaàn thöïc hieän coâng nghieäp hoùa, hieän ñaïi hoaù ñaát nöôùc.
Trong nhöõng naêm gaàn ñaây, ngaønh du lòch Vieät Nam ñaõ ñaït ñöôïc
nhöõng thaønh töïu quan troïng. Toång doanh thu du lòch taêng treân 9,7% naêm.
Töø naêm 1991 ñeán naêm 2003, khaùch du lòch nöôùc ngoaøi töø 300.000 leân ñeán
2.428.735 (taêng hôn 8 laàn), khaùch du lòch noäi ñòa töø 1991 ñeán 2001 taêng
töø 1.500.000 leân 11.700.000 löôït (taêng 7,5 laàn). Hieän nay ngaønh du lòch
Vieät Nam ñöùng thöù 5 trong khu vöïc Ñoâng Nam AÙ, döï baùo ñeán naêm 2010
seõ ñöùng thöù vaøo haïng nhaát trong khu vöïc. Ñoù laø nhöõng thaønh töïu böôùc
ñaàu ñaùng töï haøo cuûa ngaønh du lòch Vieät Nam.
Nhöõng thaùng ñaàu naêm 2003 do taùc ñoäng cuûa dòch beänh SARS vaø ñaàu
naêm 2004 bò aûnh höôûng cuûa dòch cuùm gia caàm, nhöng hieän nay chuùng ta
ñaõ khoáng cheá ñöôïc caùc dòch beänh naøy vaø böôùc ñaàu phuïc hoài söï taêng
tröôûng cuûa ngaønh du lòch.
II. TIEÀM NAÊNG CÔ BAÛN CUÛA NGAØNH DU LÒCH VIEÄT NAM
Nöôùc ta coù nhöõng nguoàn taøi nguyeân töï nhieân vaø taøi nguyeân nhaân vaên
veà du lòch raát phong phuù, ña daïng vaø to lôùn, taïo ñieàu kieän thuaän lôïi cho
söï phaùt trieån nhieàu loaïi hình du lòch.
Nöôùc ta coù 107 khu röøng ñaëc duïng trong ñoù coù 25 vöôøn quoác gia, 75
khu baûo toàn thieân nhieân, 34 khu röøng vaên hoaù – lòch söû – moâi tröôøng. Caùc
khu sinh thaùi noåi tieáng nhö vöôøn quoác gia Ba Beå (ñang ñeà nghò UNESCO
coâng nhaän laø di saûn thieân nhieân theá giôùi), Cuùc Phöông, Caùt Baø, Ba Vì, Baïch
Maõ, Nam Caùt Tieân, Yok Don, Caàn Giôø, vv... Chæ tính rieâng tænh Bình Thuaän
ñaõ coù tôùi 5 khu du lòch sinh thaùi bieån vaø 6 khu du lòch sinh thaùi treân caïn.
Tieàm naêng naøy coù theå giuùp nöôùc ta phaùt trieån loaïi hình du lòch sinh thaùi.
Nöôùc ta coù haøng ngaøn con soâng, keânh vaø 3260 km bôø bieån. Nöôùc ta
laïi coù quaàn ñaûo Hoaøng Sa, Tröôøng Sa vaø 2570 ñaûo lôùn nhoû gaàn vaø xa bôø.
Coù nhieàu baõi bieån haáp daãn, bieån trong xanh vaø aám, trong soá 125 baõi bieån
lôùn nhoû coù 20 baõi bieån ñaït tieâu chuaån quoác teá. Vònh Haï Long ñaõ ñöôïc
UNESCO coâng nhaän laø di saûn thieân nhieân theá giôùi. Tieàm naêng naøy coù khaû
naêng phaùt trieån loaïi hình du lòch soâng – bieån – ñaûo vaø du lòch theå thao,
du lòch maïo hieåm.
Nöôùc ta coù nhieàu nuùi cao, khí haäu maùt meû. Ñaëc bieät ñòa hình karst coù
dieän tích khoaûng 50.000 km2 ñaõ taïo neân 200 hang ñoäng kyø thuù, ñaëc bieät laø
ñoäng Phong Nha – Keû Baøng vöøa ñöôïc UNESCO coâng nhaän laø di saûn thieân
237
nhieân theá giôùi. Vuøng nuùi cuûa nöôùc ta laø nôi ñeå coù theå phaùt trieån loaïi hình
du lòch nuùi vaø hang ñoäng.
Nöôùc ta coù lòch söû laâu ñôøi vaø coù nhieàu neàn vaên hoaù noåi tieáng nhö vaên
hoaù Sôn Vi, vaên hoaù Hoaø Bình, vaên hoaù Baéc Sôn, vaên hoaù Ñoâng Sôn, vaên
hoaù Sa Huyønh, vaên hoaù Oùc Eo ñaõ ñeå laïi cho chuùng ta nhieàu di tích lòch söû
– vaên hoaù vôùi maät ñoä khaù daøy ñaëc treân nhieàu vuøng laõnh thoå. Trong soá
40.000 di tích lòch söû vaên hoaù, coù 2.500 di tích ñöôïc Nhaø nöôùc ta xeáp haïng.
Coá ñoâ Hueá, Thaùnh ñòa Myõ Sôn, Ñoâ thò coå Hoäi An ñaõ ñöôïc UNESCO coâng
nhaän laø di saûn vaên hoaù theá giôùi. Beân caïnh nguoàn vaên hoaù vaät theå phong
phuù, chuùng ta coøn coù nguoàn vaên hoaù phi vaät theå vôùi nhieàu phong tuïc taäp
quaùn leã hoäi, laøng ngheà vaø caùc loaïi hình ngheä thuaät vaên hoaù daân gian cuûa
54 daân toäc anh em. Ñaëc bieät, nöôùc ta coù nhöõng söï kieän lòch söû troïng ñaïi
cuûa theá kyû XX nhö chieán thaéng Ñieän Bieân Phuû, quaûng tröôøng Ba Ñình, nhaø
saøn Baùc Hoà, ñòa ñaïo Cuû Chi,…. Taát caû nhöõng di tích lòch söû ñoù laø nguoàn
voâ taän ñeå khaùch du lòch trong vaø ngoaøi nöôùc ñeán tham quan vaø tìm hieåu
ñeå nhaèm phaùt trieån loaïi hình du lòch vaên hoùa – lòch söû.
Noâng thoân nöôùc ta vôùi nhöõng laøng queâ eâm ñeàm döôùi luõy tre xanh ôû
phía Baéc vaø cuõng nhö nhöõng thoân xoùm hieàn hoøa döôùi raëng döøa xanh ôû
phía Nam, nhöõng con ñeâ, nhöõng keânh raïch, nhöõng caùnh ñoàng luùa, nhöõng
ñoài cheø,… caûnh quan ñaëc tröng ñoù seõ laøm cho khaùch du lòch thích thuù vôùi
loaïi hình du lòch noâng thoân. Ñoâ thò cuûa Vieät Nam cuõng coù nhöõng neùt ñoäc
ñaùo: nhöõng khu phoá coå, nhöõng khu phoá hieän ñaïi, nhöõng khu phoá ngöôøi
Hoa (China Town), nhöõng kieán truùc chaâu Aâu pha troän vôùi kieán truùc chaâu
AÙ, nhöõng nhaø thôø Thieân Chuùa giaùo vaø nhöõng chuøa Phaät giaùo,… cuõng seõ
laøm haáp daãn du khaùch vôùi loaïi hình du lòch ñoâ thò vaø du lòch haønh höông.
Ñaëc bieät laø ôû nhöõng thaønh phoá lôùn nhö Haø Noäi, thaønh phoá Hoà Chí Minh,
Hueá,... coù nhieàu khaùch saïn lôùn vaø ñuû tieän nghi ñeå toå chöùc hoäi nghò hoäi
thaûo, ñoù laø loaïi hình du lòch hoäi nghò, hoäi thaûo (MICE).
Toùm laïi, nöôùc ta coù nhieàu tieàm naêng töï nhieân vaø nhaân vaên ñeå phaùt
trieån nhieàu loaïi hình du lòch, ñoù laø ñieàu maø nhieàu nöôùc treân theá giôùi khoâng
deã coù ñöôïc. Nöôùc ta laø nöôùc oån ñònh vaø thaân thieän, nhaân daân ta coù truyeàn
thoáng meán khaùch, ñaëc bieät chuùng ta laïi coù ñöôøng loái laõnh ñaïo cuûa Ñaûng
vaø Nhaø nöôùc ñuùng ñaén, cho neân du lòch Vieät Nam seõ coù khaû naêng phaùt
trieån maïnh meõ trong nhöõng naêm saép tôùi.
III. CÔ HOÄI VAØ THAÙCH THÖÙC CUÛA DU LÒCH VIEÄT NAM
Cô hoäi lôùn cuûa nöôùc ta laø du lòch theá giôùi hieän nay ñang phaùt trieån
raát nhanh vaø trôû thaønh moät trong nhöõng ngaønh kinh teá haøng ñaàu cuûa theá
giôùi. Hieän nay du lòch theá giôùi thu huùt 220 trieäu lao ñoäng (chieám 10,6%
löïc löôïng lao ñoäng theá giôùi). Theo döï baùo, naêm 2010 soá löôïng khaùch du
lòch quoác teá coù hôn 1 nghìn trieäu löôït ngöôøi, thu nhaäp töø du lòch öôùc tính
238
900 tyû USD, ngaønh du lòch seõ taïo theâm khoaûng 150 trieäu choã laøm vieäc,
chuû yeáu taäp trung ôû khu vöïc Chaâu AÙ – Thaùi Bình Döông. Vieät Nam laø
moät quoác gia naèm ôû khu vöïc Ñoâng Nam AÙ, söï phaùt trieån cuûa du lòch Vieät
Nam khoâng naèm ngoaøi xu theá phaùt trieån chung veà du lòch cuûa khu vöïc
vaø theá giôùi. Beân caïnh ñoù, do lôïi theá veà vò trí ñòa lyù, kinh teá, xaõ hoäi, chính
trò vaø taøi nguyeân cuõng nhö söï hôïp taùc cuûa Vieät Nam vôùi caùc nöôùc trong
khu vöïc veà phaùt trieån cô sôû haï taàng veà du lòch (döï aùn phaùt trieån ñöôøng
boä, ñöôøng saét xuyeân AÙ, döï aùn phaùt trieån du lòch tieåu vuøng soâng Mekong,
döï aùn phaùt trieån du lòch haønh lang Ñoâng – Taây…) seõ laøm cho du lòch
Vieät Nam coù nhieàu ñieàu kieän thuaän lôïi phaùt trieån trong xu theá hoäi nhaäp
khu vöïc vaø theá giôùi.
Nöôùc ta coù tieàm naêng thieân nhieân vaø tieàm naêng nhaân vaên veà du lòch raát
ña daïng, phong phuù vaø ñoäc ñaùo. Ñaëc bieät, söï laõnh ñaïo cuûa Ñaûng vaø Nhaø
nöôùc ta ñoái vôùi ngaønh du lòch raát ñuùng ñaén vôùi chính saùch vaø ñöôøng loái
ñoåi môùi, môû cöûa vaø hoäi nhaäp ñaõ taïo ñieàu kieän thuaän lôïi cho du lòch phaùt
trieån. Ñaûng vaø Nhaø nöôùc ta ñaõ quan taâm chæ ñaïo saùt sao ñoái vôùi söï nghieäp
phaùt trieån du lòch, heä thoáng phaùp luaät ngaøy caøng ñoàng boä vaø ñaày ñuû, Phaùp
leänh du lòch ñaõ taïo cô sôû phaùp lyù cho hoaït ñoäng du lòch nöôùc ta; Ban Chæ
ñaïo Nhaø nöôùc veà du lòch ñaõ ñöôïc thaønh laäp ñeå phoái hôïp hoaït ñoäng du lòch
giöõa caùc caáp, caùc ngaønh; Chöông trình haønh ñoäng quoác gia veà du lòch ñaõ
vaø ñang tieáp tuïc trieån khai taïo tieàn ñeà cho du lòch Vieät Nam vöõng böôùc vaøo
theá kyû XXI.
Döï baùo naêm 2005 Vieät Nam seõ coù khaùch du lòch quoác teá töø 3 ñeán 3,5
trieäu, khaùch noäi ñòa 15 ñeán 16 trieäu; naêm 2010 khaùch du lòch quoác teá 5,5
ñeán 6 trieäu, khaùch noäi ñòa 20 ñeán 25 trieäu. Hieän nay ñaõ coù 10 nöôùc ñaàu tö
phaùt trieån du lòch ôû nöôùc ta: Singapore, Ñaøi Loan, Hoàng Koâng, Haøn Quoác,
Ñaûo Virgin (thuoäc Anh), Nhaät Baûn, Malaysia, Phaùp, Thaùi Lan, Haø Lan vôùi
toång soá 230 döï aùn vaø saép tôùi seõ coù nhieàu coâng ty nöôùc ngoaøi tieáp tuïc ñaàu
tö vaøo du lòch Vieät Nam.
Nhöng thaùch thöùc trong hoäi nhaäp quoác teá khoâng phaûi laø nhoû. Ñaëc ñieåm
cuûa giai ñoaïn hoäi nhaäp quoác teá laø tính caïnh tranh raát cao: caïnh tranh veà
moâi tröôøng du lòch, caïnh tranh veà saûn phaåm du lòch vaø caïnh tranh veà giaù
caû. Khaùch du lòch nöôùc ngoaøi vaø trong nöôùc ñeàu coù yeâu caàu raát cao veà chaát
löôïng phuïc vuï nhöng giaù caû phaûi reû. Ñoù laø baøi toaùn hoùc buùa ñang ñöôïc
ngaønh du lòch Vieät Nam giaûi ñaùp trong giai ñoaïn hoäi nhaäp quoác teá. Chuùng
ta caàn nhaän thöùc ñuùng ñaén raèng hoäi nhaäp quoác teá laø xu theá khaùch quan,
loâi cuoán ngaøy caøng nhieàu nöôùc tham gia, ñang bò moät soá nöôùc tö baûn chuû
nghóa phaùt trieån vaø taäp ñoaøn kinh teá tö baûn xuyeân quoác gia chi phoái; chöùa
ñöïng nhieàu maâu thuaãn, vöøa coù maët tích cöïc, vöøa coù maët tieâu cöïc, vöøa coù
hôïp taùc vöøa coù caïnh tranh.
Tieàm naêng töï nhieân vaø tieàm naêng nhaân vaên cuûa du lòch nöôùc ta raát ña
daïng, phong phuù vaø to lôùn nhöng chæ coù tieàm naêng thì chöa theå bieán thaønh
239
hieän thöïc. Muoán bieán nhöõng tieàm naêng ñoù trôû thaønh kinh teá du lòch coù chaát
löôïng vaø beàn vöõng, chuùng ta phaûi noã löïc phaán ñaáu vöôït baäc, phaùt huy cao
ñoä noäi löïc vaø tranh thuû ngoaïi löïc ñeå thöïc hieän nhieàu vaán ñeà. Ñoù laø xaây
döïng cô sôû vaät chaát kyõ thuaät, cô sôû haï taàng, ñaøo taïo con ngöôøi, toå chöùc vaø
quaûn lyù du lòch, baûo veä moâi tröôøng,…. Ngaønh du lòch cuûa nöôùc ta coøn non
treû, laïi naèm trong boái caûnh toaøn caàu hoaù kinh teá vaø hoäi nhaäp quoác teá, cho
neân coù nhieàu thaùch thöùc cuï theå sau:
1. Cô sôû vaät chaát kyõ thuaät vaø cô sôû haï taàng cuûa du lòch nöôùc ta coøn yeáu
keùm vaø thieáu ñoàng boä. Töø ñieän, nöôùc, khaùch saïn, nhaø haøng ñeán saân bay,
beán caûng, ñöôùng saù, phöông tieän giao thoâng,… chöa ñaùp öùng toát cho söï
phaùt trieån du lòch nöôùc ta. Moät soá du khaùch nöôùc ngoaøi ñaõ than phieàn quaù
toán thôøi gian vaøo vieäc ñi laïi. Chaúng haïn, tour töø TP. Hoà Chí Minh ñi tham
quan ñòa ñaïo Cuû Chi keùo daøi 5 tieáng ñoàng hoà thì ñaõ maát 4 tieáng vì keït xe,
chæ coøn 1 tieáng tham quan. ÔÛ mieàn Trung vaø Taây Nguyeân coù nhieàu nuùi röøng
ñeïp nhieàu baõi bieån neân thô, nhieàu khu nghæ maùt noåi tieáng, vaên hoùa Taây
Nguyeân laø nguoàn ñam meâ cuûa nhieàu du khaùch. Mieàn Trung coù 3 di saûn vaên
hoùa theá giôùi: Khu thaùp coå Mó Sôn, phoá coå Hoäi An, coá ñoâ Hueá vaø moät di
saûn thieân nhieân theá giôùi ñoù laø ñoäng Phong Nha-Keû Baøng laø di saûn thieân
nhieân theá giôùi. Nhöng vì ñöôøng saù giao thoâng ôû mieàn naøy coøn keùm, do ñoù
soá löôïng du khaùch ñeán ñaây coøn ít.
Moät vaán ñeà nöõa laø khaùch saïn, nhaø haøng trong vaøi naêm gaàn ñaây chuùng
ta ñaõ coá gaéng xaây döïng theâm, naêm 2001 coù 72.000 phoøng. Nhöng cuoái naêm
2002 vaø ñaàu naêm 2003 tình traïng khaùch saïn thieáu vaø heát phoøng ñaõ xaûy ra.
Moät soá ñoaøn du lòch quoác teá cuõng bò töø choái. Döï baùo löôïng khaùch du lòch
naêm 2004 seõ coøn taêng maïnh, vì vaäy tình traïng thieáu phoøng seõ coøn gay gaét
hôn nöõa.
2. Ñaøo taïo caùn boä, nhaân vieân du lòch cuûa nöôùc ta coøn thieáu vaø yeáu.
Caùc nhaø nghieân cöùu du lòch cho raèng con ngöôøi trong ngaønh du lòch laø
“phaàn meàm”, coøn xaây döïng caùc khaùch saïn, nhaø haøng laø “phaàn cöùng”. Hieän
nay phaàn meàm coøn quan troïng hôn caû “phaàn cöùng”. Nhöõng naêm qua
chuùng ta ñaõ coù haøng chuïc tröôøng Ñaïi hoïc, Cao ñaúng, Trung hoïc chuyeân
nghieäp ñaøo taïo ñöôïc khaù nhieàu caùn boä nhaân vieân du lòch nhöng soá löôïng
vaãn coøn ít vaø chaát löôïng coøn yeáu. Chöông trình vaø noäi dung ñaøo taïo caùc
khoa Du lòch cuûa caùc tröôøng Ñaïi hoïc vaø Cao ñaúng coøn naëng veà lí thuyeát
nheï veà thöïc haønh, reøn luyeän tay ngheà ít, ngoaïi ngöõ chuyeân ngaønh coøn
keùm. Chöông trình vaø noäi dung cuûa caùc tröôøng Trung hoïc chuyeân nghieäp
thì naëng veà thöïc haønh quaù nheï veà lí thuyeát. Giaùo trình veà du lòch coøn
thieáu. Noùi chung vieäc ñaøo taïo coøn nhieàu baát caäp. Tinh thaàn, thaùi ñoä vaø
taùc phong cuûa caùn boä, nhaân vieân du lòch coøn coù luùc coù choã bò khaùch du
lòch trong nöôùc vaø quoác teá than phieàn. Naêm 2001, ngaønh du lòch nöôùc ta
ñaõ coù 150.000 lao ñoäng tröïc tieáp vaø 330.000 lao ñoäng giaùn tieáp nhöng caùn
boä laøm coâng taùc quaûn lí khaùch saïn, löõ haønh, höôùng daãn vieân vöøa yeáu laïi
240
vöøa thieáu. Vì vaäy phaûi chuù troïng vieäc ñaøo taïo caùn boä nhaân vieân du lòch
coù chaát löôïng keå caû veà lí thuyeát, tay ngheà vaø taùc phong, thaùi ñoä phuïc vuï
nhaèm xaây döïng neàn coâng ngheä du lòch tieân tieán.
3. Taøi nguyeân vaø moâi tröôøng du lòch cuûa nöôùc ta ñang bò taùc ñoäng xaáu.
Trong nhöõng naêm gaàn ñaây thieân tai ñaõ xaûy ra nhieàu vuøng vaø nhòp ñoä ngaøy
caøng taêng, ñaõ laøm cho caùc di tích lòch söû vaên hoùa bò xuoáng caáp nghieâm troïng.
Naïn chaùy röøng vaø phaù röøng, naïn baén gieát caùc ñoäng vaät thieân nhieân ñaõ laøm
cho caùc khu du lòch sinh thaùi bò suy giaûm. Ñaëc bieät ngaønh du lòch ôû caùc ñòa
phöông chöa quaûn lí vaø toå chöùc toát caùc khu du lòch vaø caùc baõi bieån, cho neân
tình traïng vöùt raùc röôûi baån thæu, nhieàu ngöôøi aên xin, ñeo baùm khaùch du lòch
ñeå baùn haøng… ñaõ laøm oâ nhieãm moâi tröôøng du lòch. ÔÛ caùc thaønh phoá vaø thò
xaõ, thò traán, teä naïn ma tuyù, maïi daâm ñaõ dieãn ra ôû caùc nhaø haøng, khaùch saïn,
tuï ñieåm karaokeâ. Hieän töôïng moät soá du khaùch trang phuïc lai caêng, thaäm chí
maëc quaàn ñuøi aùo may oâ vaãn ñi laïi töï do treân ñöôøng phoá laøm maát myõ quan.
Nhieàu chuøa chieàn, ñình laøng ñaõ bò maát caép caùc coå vaät quí, vieäc toân taïo caùc
di tích lòch söû moät caùch voäi vaøng, laøm hoûng kieán truùc coå xöa… Roõ raøng taøi
nguyeân vaø moâi tröôøng du lòch ñaõ bò aûnh höôûng xaáu nghieâm troïng.
4. Ñaàu tö vaøo du lòch coøn ít, voán phaùt trieån cho du lòch coøn thieáu, nöôùc
ta coøn ngheøo, bò chieán tranh taøn phaù naëng neà, ñôøi soáng cuûa nhaân daân coøn
thaáp, cho neân ñaõ aûnh höôûng ñeán phaùt trieån du lòch. Maëc daàu ñaõ coù moät soá
quoác gia treân theá giôùi ñaõ ñaàu tö cho ngaønh du lòch nöôùc ta nhöng môùi chæ
laø böôùc ñaàu. Ñaây cuõng laø thaùch thöùc to lôùn ñoái vôùi chuùng ta. Ñaëc bieät saûn
phaåm du lòch cuûa ta coøn ñôn ñieäu, ngheøo naøn, chöa haáp daãn. Du khaùch
ñeán nöôùc ta ngaøy caøng nhieàu nhöng soá ngaøy löu laïi Vieät Nam coøn quaù ngaén
vaø coù nhieàu ngöôøi khoâng quay trôû laïi. Vaán ñeà quaûng baù du lòch Vieät Nam
ra nöôùc ngoaøi chöa nhieàu vaø chöa neâu ñöôïc neùt ñaëc tröng veà caûnh trí thieân
nhieân vaø lòch söû vaên hoaù nöôùc ta.
5. Nhaän thöùc veà phaùt trieån du lòch trong nhaân daân ta coøn thaáp, nhieàu
cô sôû kinh doanh du lòch coøn chöa naém ñöôïc khaùi nieäm du lòch beàn vöõng.
Chöa coù söï hôïp taùc chaët cheõ giöõa caùc doanh nghieäp du lòch vaø giöõa caùc
ngaønh, caùc ñòa phöông. Chính vì nhaän thöùc coøn thaáp cho neân vieäc phaùt
trieån du lòch coøn gaëp nhieàu khoù khaên.
6. Trong giai ñoaïn hoäi nhaäp quoác teá, beân caïnh nhöõng thuaän lôïi ngaønh
du lòch cuûa nöôùc ta cuõng ñang gaëp nhieàu khoù khaên. Ñoù laø söï caïnh tranh
gay gaét cuûa caùc quoác gia vaø caùc coâng ty du lòch theá giôùi. Ñoù laø söï bieán
ñoäng veà taøi chính, naêng löôïng, caùc cuoäc xung ñoät saéc toäc vaø caùc vuï khuûng
boá… Vaán ñeà quan troïng nöõa laø phaûi giöõ gìn baûn saéc daân toäc, khoâng bò aûnh
höôûng cuûa vaên hoùa ngoaïi lai trong söï phaùt trieån du lòch. Vaán ñeà quaûn lyù toå
chöùc du lòch phaûi coù chaát löôïng cao, giaù caû phaûi reû thì môùi coù theå caïnh
tranh vôùi caùc coâng ty du lòch quoác teá vaø caùc quoác gia coù du lòch phaùt trieån.
Xu höôùng du lòch trong thôøi kyø hoäi nhaäp laø du khaùch muoán thöïc söï thöôûng
241
thöùc nhöõng gì maø moät tua du lòch phaûi coù: thöôûng thöùc veà thieân nhieân, vaên
hoaù – lòch söû, tieän nghi,… hoï muoán coù dòch vuï toái haûo, chaát löôïng veä sinh
thaät toát vaø baûo veä moâi tröôøng chaët cheõ.
Ñoù laø nhöõng vaán ñeà böùc xuùc maø ngaønh du lòch Vieät Nam caàn ra söùc
giaûi quyeát trong thôøi kyø hoäi nhaäp quoác teá.
IV. GIAÛI PHAÙP
Ñeå giaûi quyeát nhöõng khoù khaên vaø thaùch thöùc to lôùn vöøa keå treân, ngaønh
du lòch phaûi coù nhöõng giaûi phaùp ñoàng boä vaø coù troïng taâm troïng ñieåm. Xin
neâu moät soá giaûi phaùp chính sau ñaây:
1. Caàn naâng cao nhaän thöùc xaõ hoäi veà du lòch cho moïi taàng lôùp nhaân
daân. Caàn nhaän thöùc ñuùng ñaén ngaønh du lòch mang tính lieân ngaønh lieân
vuøng, ngaønh kinh teá toång hôïp, ngaønh xuaát khaåu taïi choã vaø ngaønh kinh teá
muõi nhoïn. Töø ñoù moïi ngöôøi, moïi ngaønh, moïi thaønh phaàn kinh teá vaø taát caû
caùc ñòa phöông trong caû nöôùc phaûi doác söùc chaêm lo xaây döïng vaø phaùt trieån
ngaønh du lòch.
2. Beân caïnh vieäc taäp trung ñaàu tö xaây döïng “phaàn cöùng” cuûa ngaønh du
lòch nhö khaùch saïn, nhaø haøng, khu vui chôi giaûi trí... thì chuùng ta phaûi chuù
yù ñaàu tö vaøo “phaàn meàm” cuûa ngaønh du lòch, ñoù laø ñaøo taïo nguoàn nhaân
löïc cho ngaønh du lòch. Nguoàn nhaân löïc laø phaàn hoàn cuûa ngaønh du lòch, vì
vaäy phaûi ñaåy maïnh vieäc ñaøo taïo vaø ñaøo taïo laïi caùn boä, nhaân vieân du lòch
theo nhieàu taàng trình ñoä. Ñaëc bieät phaûi chuù troïng tri thöùc caên baûn, hieän
ñaïi vaø chuyeån thaønh kyõ naêng, thaønh tay ngheà. Tieáp tuïc ñoåi môùi chöông
trình vaø noäi dung phöông phaùp ñaøo taïo ñoäi nguõ caùn boä nhaân vieân du lòch,
ñaûm baûo moái quan heä chaët cheõ giöõa lí thuyeát vaø thöïc haønh, vöøa coù tính
hieän ñaïi vaø coù tính thöïc tieãn Vieät Nam. Caàn keát hôïp chaët cheõ giöõa ñaøo taïo
vaø nghieân cöùu khoa hoïc. Caàn xaây döïng chöông trình sau ñaïi hoïc vaø treân
ñaïi hoïc ñeå ñaøo taïo Thaïc só, Tieán só cho chuyeân ngaønh du lòch. Ñaøo taïo oâng
thaày coù trình ñoä cao, coù hoïc haøm hoïc vò thì vieäc ñaøo taïo sinh vieân, hoïc
vieân du lòch môùi coù chaát löôïng. Caàn phaùt trieån khoa hoïc coâng ngheä du lòch
Vieät Nam ñaït trình ñoä khu vöïc vaø theá giôùi.
3. Phaûi hoaøn thieän cô cheá chính saùch ñaàu tö, chính saùch taøi chính, chính
saùch xuaát nhaäp caûnh vaø haûi quan ñeå thuùc ñaåy du lòch phaùt trieån. Trieån khai
tích cöïc Phaùp leänh du lòch vaø tieán tôùi xaây döïng Luaät du lòch ñeå töøng böôùc
cuûng coá theå cheá veà du lòch, ñaûm baûo vai troø quaûn lí nhaø nöôùc veà du lòch.
Thöïc hieän chieán löôïc phaùt trieån du lòch 2001-2010, ñaây laø chieán löôïc quoác
gia ñoàng boä töø trung öông ñeán ñòa phöông nhaèm naâng taàm cao môùi cuûa söï
phaùt trieån du lòch. Thöïc hieän quy hoaïch du lòch ñeå khai thaùc moïi tieàm naêng
vaø lôïi theá veà du lòch cuûa caû nöôùc vaø töøng vuøng. Xaây döïng 4 khu du lòch
toång hôïp quoác gia vaø 17 khu du lòch chuyeân ñeà quoác gia. Chænh trang vaø
naâng caáp caùc tuyeán, ñieåm du lòch quoác gia vaø quoác teá.
242
4. Caàn baûo veä taøi nguyeân vaø moâi tröôøng du lòch. Gíao duïc moïi taàng lôùp
nhaân daân baûo veä vaø toân taïo caùc di tích lòch söû, caùc di saûn thieân nhieân vaø
giaùo duïc yù thöùc phaùt trieån du lòch beàn vöõng. Caàn laøm cho coäng ñoàng hieåu
ñöôïc du lòch beàn vöõng khoâng nhöõng chæ ñaùp öùng nhu caàu hieän taïi cuûa khaùch
du lòch, ngaønh du lòch vaø coäng ñoàng ñòa phöông maø coøn chuù yù ñeán nhu caàu
cuûa caùc theá heä mai sau. Phaùt trieån du lòch nhöng khoâng phaù huûy taøi nguyeân,
töông lai cuûa du lòch phaûi phuï thuoäc vaøo ñoù, ñaëc bieät laø moâi tröôøng töï nhieân
vaø moâi tröôøng nhaân vaên. Caàn ñaùnh giaù kyõ taùc ñoäng cuûa söï phaùt trieån du lòch
ñoái vôùi moâi tröôøng ñeå toå chöùc vaø quaûn lyù chaët cheõ du lòch.
5. Ñaåy maïnh coâng taùc tieáp thò, tuyeân truyeàn, quaûng baù du lòch trong vaø
ngoaøi nöôùc. Nghieân cöùu thò hieáu taäp quaùn thoùi quen tieâu duøng cuûa du khaùch
ñeå phaùt trieån saûn phaåm du lòch. Saûn phaåm du lòch cuûa ta phaûi coù chaát löôïng
cao, giaøu baûn saéc daân toäc, coù tính ñaëc tröng vuøng, coù söùc caïnh tranh cao.
6. Trong boái caûnh hoäi nhaäp quoác teá, du lòch nöôùc ta caàn chuû ñoäng naâng
cao hình aûnh vaø vò theá cuûa nöôùc ta treân theá giôùi. Ña daïng hoùa, ña phöông
hoùa hôïp taùc du lòch vôùi caùc nöôùc, caùc caù nhaân vaø caùc toå chöùc quoác teá ñeå
taêng nguoàn khaùch, taêng voán ñaàu tö vaø kinh nghieäm cho nöôùc ta, ñoàng thôøi
chuù yù giöõ gìn baûn saéc vaên hoùa daân toäc vaø truyeàn thoáng toát ñeïp cuûa ñaïo
ñöùc ngöôøi Vieät Nam.
Toùm laïi, ngaønh du lòch nöôùc ta coù vai troø ngaøy caøng quan troïng vaø böôùc
ñaàu ñaõ ñaït ñöôïc nhöõng thaønh töïu to lôùn. Nöôùc ta coù nhieàu tieàm naêng veà
taøi nguyeân töï nhieân vaø taøi nguyeân nhaân vaên ñeå phaùt trieån du lòch. Nhöng
ngaønh du lòch nöôùc ta ñang ñöùng tröôùc nhöõng cô hoäi vaø thaùch thöùc trong
thôøi kyø hoäi nhaäp quoác teá hieän nay. Ngaønh du lòch nöôùc ta caàn phaûi giaûi
quyeát nhieàu vaán ñeà ñoàng boä, khaån tröông vaø caáp baùch thì môùi ñöa ngaønh
du lòch Vieät Nam trôû thaønh ngaønh kinh teá muõi nhoïn, vöõng böôùc tieán vaøo
hoäi nhaäp quoác teá vaø phuïc vuï ñaéc löïc cho söï nghieäp coâng nghieäp hoaù, hieän
ñaïi hoaù nöôùc nhaø.
1. Vaên kieän Ñaïi hoäi Ñaûng Coäng saûn Vieät Nam laàn IX, Nxb Chính trò quoác gia, Haø
Noäi, 2001.
2. Toång cuïc Du lòch, Döï aùn “Xaây döïng naêng löïc cho phaùt trieån du lòch ôû Vieät Nam”,
thaùng 2-2003.
3. Sôn Hoàng Ñöùc, Du lòch vaø Kinh doanh löõ haønh, Ñaïi hoïc Vaên Lang - 2003.
4. Traàn Vaên Thoâng, Toång quan Du lòch, Nhaø xuaát baûn Giaùo duïc, Haø Noäi, 2003.
5. Baùo Nhaân daân, Baùo Du lòch, Baùo Tuoåi treû, Baùo Thanh nieân caùc naêm 2001,
2002, 2003.
243
AÛNH HÖÔÛNG CUÛA NHÖÕNG RUÛ RO VEÀ KHÍ TÖÔÏNG THUÛY VAÊN...
1
AÛNH HÖÔÛNG CUÛA NHÖÕNG RUÛI RO VEÀ KHÍ
TÖÔÏNG THUÛY VAÊN TÖÏ NHIEÂN ÑOÁI VÔÙI SÖÏ
PHAÙT TRIEÅN CUÛA VIEÄT NAM KEÅ TÖØ SAU
ÑOÅI MÔÙI VAØ TAÙC ÑOÄNG CUÛA SÖÏ THAY ÑOÅI
KHÍ HAÄU TOAØN CAÀU VÔÙI NHÖÕNG
NGUY CÔ TRONG TÖÔNG LAI
Tan Phaïm*
David Wratt**
Graeme Campbell***
Doug Ramsay****
I. SÖÏ THAY ÑOÅI KHÍ HAÄU - TRIEÅN VOÏNG TOAØN CAÀU
Baûn ñaùnh giaù do Ban lieân chính phuû veà söï thay ñoåi khí haäu xuaát baûn
naêm 2001 (IPCC, 2001a) löu yù raèng, raát coù theå(1) treân phaïm vi toaøn caàu,
nhöõng naêm 1980 laø thaäp kyû aám aùp nhaát vaø naêm 1980 laø naêm aám nhaát(2)
trong hoà sô khí haäu (1861-2000). Söï taêng nhieät ñoä beà maët trong theá kyû XX
ôû baùn caàu Baéc coù theå lôùn hôn baát kyø theá kyû naøo khaùc trong voøng 1.000
naêm qua. IPCC keát luaän: “Coù nhöõng baèng chöùng môùi vaø maïnh meõ hôn
chöùng toû raèng haàu heát söï aám leân quan saùt ñöôïc trong voøng 50 naêm qua laø
do nhöõng haønh ñoäng cuûa con ngöôøi”.
IPCC cuõng keát luaän raèng, khí haäu toaøn caàu trong theá kyû XX raát coù
theå nhö sau:
- Nhieät ñoä beà maët toaøn caàu taêng khoaûng 0,6 ± 0,20C.
- Soá ngaøy noùng taêng;
- Löôïng baêng tuyeát giaûm ôû gaàn nhö taát caû caùc vuøng ñaát, löôïng möa ôû
luïc ñòa baùn caàu Baéc (löôïng möa vaø tuyeát) coù theå taêng 5-10%.
* Nhoùm tham vaán AC, Wellington, New Zealand - www.acconsulting.co.nz

** NIWA - Wellington, New Zealand - www.niwa.co.nz
*** Nhoùm tham vaán AC, Wellington, New Zealand - www.acconsulting.co.nz
**** NIWA - Hamilton, New Zealand - www.niwa.co.nz
244
Caùc traän möa naëng haït gia taêng ôû vuøng vó ñoä vöøa vaø cao ôû phía Baéc,
taàn soá vaø cöôøng ñoä cuûa haïn haùn cuõng taêng ôû moät soá vuøng.
Trong theá kyû XX, möïc nöôùc bieån trung bình treân phaïm vi toaøn caàu ñaõ
taêng bình quaân töø 1-2 mm/naêm vaø taàn soá taåy traéng ñaù ngaàm cuõng taêng leân,
ñaëc bieät trong thôøi gian xaûy ra hieän töôïng El Nino. Trong voøng 40 naêm qua,
muøa cuõng daøi hôn trung bình töø 1-4 ngaøy/thaäp kyû ôû vuøng vó ñoä cao hôn ôû
baùn caàu Baéc vaø nhöõng toån thaát veà kinh teá lieân quan ñeán thôøi tieát toaøn caàu
(ñaõ ñöôïc ñieàu chænh coù tính ñeán laïm phaùt) ñaõ taêng theo trình töï möùc ñoä
quan troïng. Moät phaàn cuûa xu höôùng thieät haïi veà kinh teá naøy coù lieân quan
ñeán nhöõng nhaân toá veà kinh teá-xaõ hoäi vaø moät phaàn lieân quan ñeán nhöõng
nhaân toá khí haäu.
Ñaùnh giaù naêm 2001 cuûa IPCC ñöa ra nhöõng döï baùo veà söï thay ñoåi khí
haäu seõ dieãn ra trong theá kyû XXI, do moät loaït vieãn caûnh chaéc chaén veà vieäc
thaûi caùc chaát khí gaây hieäu öùng nhaø kính (coøn goïi laø vieãn caûnh SRES, trong
ñoù khoâng bao goàm taùc ñoäng cuûa caùc chính saùch höôùng roõ raøng vaøo vieäc
giaûm thaûi caùc chaát khí gaây hieäu öùng nhaø kính). Nhöõng döï baùo naøy ñeà caäp
ñeán khaû naêng taêng nhieät ñoä trung bình beà maët toaøn caàu töø 1,4 - 5,8oC -
moät tyû leä aám leân toaøn caàu raát coù theå chöa coù tieàn leä trong voøng 10.000 naêm
qua. Löôïng möa tuyeát trung bình haøng naêm treân toaøn caàu döï ñoaùn seõ taêng
leân, maëc duø ôû quy moâ khu vöïc, caû nôi taêng vaø giaûm löôïng möa tuyeát döï
ñoaùn ôû möùc ñaëc tröng töø 5 - 20%. Möïc nöôùc bieån trung bình toaøn caàu döï
kieán taêng khoaûng töø 9 - 88 cm vaøo naêm 2100, nhöng vôùi söï dao ñoäng ñaùng
keå giöõa caùc khu vöïc.
Theá kyû tôùi döï ñoaùn cuõng dieãn ra nhöõng thay ñoåi trong caùc thaùi cöïc khí
haäu khaùc nhau. Ví duï nhö seõ coù nhieàu ngaøy noùng vaø caùc ñôït noùng hôn, soá
ngaøy baêng giaù vaø caùc ñôït laïnh cuõng ít hôn, vaø raát coù theå xaûy ra gaàn nhö
ôû taát caû caùc vuøng ñaát. Nhöõng traän möa döõ doäi hôn raát coù khaû naêng xaûy ra
ôû nhieàu khu vöïc, cuøng vôùi nguy cô luït loäi, lôû ñaát, tuyeát lôû vaø saït buøn. Söï
khoâ haïn trong muøa heø taêng leân vaø nguy cô haïn haùn coù theå xaûy ra ôû haàu
heát caùc vuøng ôû vó ñoä trung bình naèm saâu trong noäi ñòa vaø söï thay ñoåi löôïng
möa, tuyeát coù theå taêng leân do gioù muøa muøa heø chaâu AÙ. Cöôøng ñoä gioù toái
ña trong nhöõng traän loác xoaùy nhieät ñôùi ôû moät soá khu vöïc cuõng coù theå gia
taêng, ñi keøm vôùi söï taêng cöôøng ñoä möa trung bình vaø toái ña trong caùc traän
loác xoaùy naøy.
II. SÖÏ BIEÁN THIEÂN CUÛA KHÍ HAÄU VAØ SÖÏ THAY ÑOÅI ÑOÁI VÔÙI VIEÄT NAM
Nhöõng döï ñoaùn veà söï thay ñoåi khí haäu ôû quy moâ khu vöïc hoaëc nhoû
hôn tuyø thuoäc vaøo nhöõng ñieàu khoâng chaéc chaén hôn so vôùi vieäc döï baùo
nhöõng thay ñoåi trung bình treân phaïm vi toaøn caàu. Hôn nöõa, caùc taùc ñoäng
cuûa nhöõng bieán ñoåi khí haäu töï nhieân (ví duï nhö nhöõng thay ñoåi ñi keøm
vôùi hieän töôïng El Nino vaø La Nina) cho thaáy chaéc chaén hôn trong nhöõng
245
thoáng keâ veà khí haäu töø nhöõng vuøng nhoû hôn vaø laøm cho khoù nhaän bieát
hôn nhöõng xu höôùng mô hoà cuõng nhö xaùc ñònh lieäu nhöõng xu höôùng naøy
coù phaûi do nhöõng hoaït ñoäng cuûa con ngöôøi gaây ra hay khoâng.
Baùo caùo cuûa Nhoùm coâng taùc soá II trong ñaùnh giaù 2001 cuûa IPCC bao
goàm moät soá chöông veà caùc khu vöïc (IPCC, 2001b). Tuy nhieân, trong chöông
ñeà caäp ñeán Vieät Nam daøi 55 trang cuõng bao goàm toaøn boä chaâu AÙ, töø Xibeâri
xuoáng ñeán Indonesia, töø Xyri sang ñeán Nhaät Baûn. Ñieàu naøy nghóa laø coù raát
ít chi tieát cuï theå veà Vieät Nam. Nhöõng ñieåm coù lieân quan ñeà caäp ñeán nhöõng
döï baùo ñeán naêm 2100 trong baùo caùo cuûa Nhoùm coâng taùc soá II vaø chöông
veà thoâng tin khí haäu khu vöïc trong baùo caùo cuûa Nhoùm coâng taùc soá I (IPCC,
2001c), bao goàm:
- Ñoái vôùi khu vöïc Ñoâng Nam AÙ noùi chung, söï aám leân coù theå keùm hôn
möùc trung bình toaøn caàu trong caùc thaùng 6-7-8.
- Löôïng möa trong caùc thaùng 12-1-2, coù theå ít thay ñoåi ôû khu vöïc Ñoâng
Nam AÙ.
- Nhöõng nghieân cöùu mang tính moâ hình veà loác xoaùy nhieät ñôùi cho thaáy
coù theå cöôøng ñoä gioù maïnh nhaát seõ taêng töø 5-10% vaø cöôøng ñoä möa trung
bình vaø toái ña taêng töø 20-30% ôû moät soá khu vöïc.
- 23% daân soá Vieät Nam seõ bò aûnh höôûng khi nöôùc bieån taêng leân 100 cm
(cao hôn khoaûng hai laàn döï baùo “taàm trung” cuûa IPCC cho naêm 2100).
Thoâng tin chi tieát hôn veà tình traïng deã bò toån thöông cuûa Vieät Nam ñoái
vôùi khí haäu vaø nhöõng taùc ñoäng tieàm aån cuûa söï thay ñoåi khí haäu ôû Vieät Nam
ñöôïc cung caáp döôùi ñaây. Chi tieát naøy ñöôïc ruùt ra töø keát quaû nghieân cöùu
cuûa moät soá toå chöùc nhö Vieän Khí töôïng thuyû vaên Vieät Nam (chòu traùch
nhieäm veà Keá hoaïch haønh ñoäng quoác gia Vieät Nam ñoái vôùi nhöõng vaán ñeà
thay ñoåi khí haäu), Trung taâm phoøng ngöøa thaûm hoaï chaâu AÙ (ADPC, 2003),
Trung taâm nghieân cöùu moâi tröôøng, giaùo duïc vaø phaùt trieån taïi Haø Noäi vaø caùc
ñieàu phoái vieân quoác teá (ví duï nhö Kelly vaø Adger, 2000).
1. Khí haäu Vieät Nam hieän nay vaø tính deã bò aûnh höôûng bôûi baõo, luït
Khí haäu Vieät Nam trong moät phaïm vi lôùn bò kieåm soaùt bôûi heä thoáng gioù
muøa chaâu AÙ (Nieuwolt, 1981), vôùi khoaûng 70% löôïng möa taäp trung vaøo moät
muøa möa chính töø thaùng 5 ñeán thaùng 9. Theâm vaøo ñoù, Vieät Nam bò aûnh höôûng
ñieån hình bôûi 4-6 traän baõo nhieät ñôùi moãi naêm trong muøa möa. Nhöõng côn
baõo thuoäc kieåu naøy ít xaûy ra thöôøng xuyeân hôn ôû caùc vuøng phía Nam so vôùi
caùc vuøng duyeân haûi mieàn Trung vaø Baéc Boä (ADPC, 2003). ÔÛ caùc vuøng ven
bieån, baõo coù theå gaây ra möa to vôùi löôïng möa leân ñeán 400 mm trong voøng
24 giôø, vôùi vaän toác gioù coù theå leân ñeán 40 m/giaây (Nieuwolt, taùc phaåm ñaõ
daãn), vaø ñi keøm vôùi möïc nöôùc bieån daâng cao.
246
Hieän töôïng El Nino - Söï dao ñoäng mieàn Nam aûnh höôûng ñeán cöôøng ñoä,
taàn soá vaø thôøi ñieåm cuûa nhöõng côn baõo nhieät ñôùi taùc ñoäng ñeán Vieät Nam
(Hoaøng Minh Hieàn, 2000). Taàn soá ñoå boä cuûa baõo trong caùc naêm xaûy ra hieän
töôïng La Nina cao hôn vaø giai ñoaïn hoaït ñoäng muoän hôn so vôùi caùc naêm
xaûy ra hieän töôïng El Nino. Tuy nhieân, cöôøng ñoä trung bình vaø maïnh nhaát
cuûa baõo trong caùc naêm coù hieän töôïng El Nino laø cao nhaát.
Vieät Nam raát deã bò aûnh höôûng bôûi baõo toá vaø luït loäi. Theo Trung taâm
phoøng ngöøa thaûm hoaï (ADPC, 2003), trong voøng 10 naêm töø naêm 1990 ñeán
naêm 2000, ñaõ coù 8.000 ngöôøi bò thieät maïng (trong ñoù coù caùc ngö daân ñang
ñaùnh caù ngoaøi bieån trong thôøi gian dieãn ra traän baõo Linda), 2,3 trieäu taán
löông thöïc bò hö hoûng, 9.000 taøu thuyeàn bò ñaém vaø moät soá löôïng lôùn nhaø
cöûa bò saäp vaø bò cuoán troâi. Theo tính toaùn, toång thieät haïi veà kinh teá ôû möùc
2,8 tyû USD, baèng 1,8-2,3% toång saûn phaåm quoác noäi (GDP).
Nhöõng thieät haïi veà tính maïng vaø taøi saûn trong nhöõng naêm 1990, ñaëc bieät
laø trong 5 naêm cuoái, naëng neà hôn so vôùi thaäp kyû tröôùc. Nhöõng thaûm hoaï
ñaëc bieät ñöôïc ADPC daãn chöùng baèng taøi lieäu ñöôïc trình baøy trong baûng 1.
Baûng 1: Nhöõng thaûm hoaï chính lieân quan ñeán baõo vaø luït ôû Vieät Nam
giai ñoaïn 1996-2002
Ngaøy Vò trí Taùc ñoäng
Thaùng 8-1996 Soâng Hoàng Nhöõng traän luït treân dieän roäng cuøng vôùi thuyû
trieàu daâng cao laøm xoùi moøn 120 km ñeâ vaø ñe
doaï nhieàu hoaït ñoäng kinh teá thieát yeáu
Thaùng 11-1996 Duyeân haûi mieàn Baõo Linda gaây thieät haïi nghieâm troïng veà
Nam Vieät Nam ngöôøi vaø taøi saûn. 2.900 ngöôøi bò cheát hoaëc
maát tích, 108.000 ngoâi nhaø bò phaù huyû,
22.000 ha luùa bò maát traéng, 2.900 taøu ñaùnh caù
bò chìm, 136.000 ha ao nuoâi toâm, caù bò vôõ.
Thaùng 11 & 12 - Mieàn Trung Vieät Möa gioâng ñaëc bieät lôùn gaây ngaäp treân dieän
1999 Nam roäng vôùi thieät haïi lôùn öôùc tính khoaûng 340
trieäu USD
Ba thaùng trong Ñoàng baèng soâng Luït loäi aûnh höôûng ñeán khoaûng 4 trieäu ngöôøi
naêm 2000 Meâ Coâng vaø thieät haïi khoaû ng 3 tyû USD ôû ñoàng baèng
soâng Meâ Coâng
2001-2002 Ñoàng baèng soâng Ngaäp uùng keùo daøi aûnh höôûng ñeán 2 trieäu
Meâ Coâng ngöôøi vaø gaây thieät haïi veà kinh teá khoaûng 100
trieäu USD naêm 2001 vaø 50 trieäu USD trong
naêm 2002.
Nguoàn: (Thoâng tin töø ADPC, 2003; Döông Lieân Chaâu, 2000)
247
Baõo, luït ñi keøm vôùi lôû ñaát, saït lôû vaø xoùi moøn ven bieån khoâng chæ laø nhöõng
hieän töôïng “khí töôïng thuyû vaên” ñoái vôùi Vieät Nam. Nhieàu khu vöïc, trong
ñoù coù vuøng Nam Trung Boä, Taây Nguyeân vaø caùc vuøng ven bieån cuûa caùc tænh
Quaûng Trò, Ninh Thuaän vaø Bình Thuaän, coù theå bò aûnh höôûng bôûi haïn haùn,
vaø hieän töôïng xaâm nhaäp maën laø nghieâm troïng ôû moät soá vuøng ñoàng baèng
chaâu thoå cuûa caùc con soâng. Ví duï, ADPC (2003) cho bieát haïn haùn trong
naêm 2002 ñaõ daãn ñeán moät soá vaán ñeà veà xaâm nhaäp maën vaø maát muøa gaây
thieät haïi khoaûng 250 trieäu USD.
2. Nhöõng thay ñoåi khí haäu trong quaù khöù ôû Vieät Nam
Nhöõng ghi cheùp veà khí haäu cho töøng vuøng cuûa Vieät Nam coù saün cho
ñeán taän cuoái theá kyû XIX. Nhöõng phaân tích veà nhieät ñoä trung bình treân
phaïm vi toaøn quoác cho thaáy coù moät xu höôùng aám leân trong theá kyû XX.
Baûn ñaùnh giaù thöù ba cuûa IPCC cho thaáy nhieät ñoä ñaõ noùng leân trung bình
0,230C trong 3 thaäp kyû cuoái cuûa theá kyû XX (Lal vaø ñoàng taùc giaû, 2001)
vaø taùc giaû Schaeffer (2003) ñaõ tính toaùn moät xu höôùng taêng nhieät ñoä
0,650C giöõa naêm 1990 vaø naêm 1998. Nhöõng thay ñoåi veà löôïng möa cuõng
ñaõ ñöôïc theo doõi. Granich (1993) cho bieát trong giai ñoaïn töø cuoái nhöõng
naêm 1960 ñeán ñaàu nhöõng naêm 1990 coù moät söï taêng löôïng möa haøng naêm
ôû mieàn Baéc Vieät Nam vaø giaûm ôû mieàn Nam. Hoï cuõng daãn chöùng nhöõng
thay ñoåi veà löu löôïng nöôùc, trong ñoù coù vieäc giaûm ñoái vôùi soâng Hoàng vaø
soâng Meâ Coâng trong giai ñoaïn nhöõng naêm 1940 ñeán 1950. Hoï cho bieát
löôïng nöôùc chaûy töø soâng Loâ ñaõ taêng töø cuoái nhöõng naêm 1960 ñeán ñaàu
nhöõng naêm 1990, vaø nhöõng ño löôøng treân soâng Meâ Coâng taïi Vieâng Chaên
cuõng cho thaáy söï taêng löu löôïng nöôùc vaøo nhöõng naêm 1960. Hoï cho
raèng, nhöõng xu höôùng thay ñoåi löu löôïng nöôùc naøy do söï keát hôïp cuûa
nhöõng taùc ñoäng cuûa con ngöôøi vaø nhöõng dao ñoäng veà löôïng möa ôû caùc
löu vöïc soâng. Xu höôùng veà söï thay ñoåi löôïng möa trong baùo caùo cuûa
Schaeffer (2003) cho thaáy moät söï taêng leân ôû khaép vuøng ñoàng baèng chaâu
thoå soâng Meâ Coâng töø 1976-2000 vaø giaûm xuoáng ôû 3 ñieåm ôû ñoàng baèng
chaâu thoå soâng Hoàng töø 1961-2000.
Kelly vaø Adger (2002) daãn soá löôïng caùc côn baõo ñoå boä vaøo bôø bieån
Vieät Nam ñöôïc baùo caùo töø naêm 1900. Coù moät söï thay ñoåi giöõa caùc naêm
vôùi soá löôïng caùc côn baõo dao ñoäng töø 1-12 côn/naêm. Nhö ñaõ ñeà caäp, taàn
soá cuûa caùc côn baõo bò aûnh höôûng bôûi traïng thaùi ENSO (söï giao ñoäng phía
Nam El Nino). Tuy nhieân, Kelly vaø Adger noùi raèng, khoâng coù baèng chöùng
chaéc chaén cuûa nhöõng xu höôùng laâu daøi veà taàn soá baõo töø nhöõng quan saùt
thu ñöôïc ñeán nay.
Ghi nhaän laâu daøi nhaát vaø ñaùng tin caäy nhaát veà möïc nöôùc bieån ôû Vieät
Nam laø taïi Hoøn Daâu ôû mieàn Baéc, ñaõ ghi nhaän ñöôïc xu höôùng taêng möïc
nöôùc bieån 0,19 cm/naêm trong giai ñoaïn 1955-1990 (Granich, 1993).
Nhöõng xu höôùng khaùc nhau cuõng quan saùt ñöôïc taïi Vuõng Taàu ôû mieàn
248
Nam Vieät Nam, nhöng coù nhöõng söï khaùc nhau do nhöõng thay ñoåi soá laàn
cuûa traïm naøy. ADPC (2003) ñeà caäp ñeán baùo caùo cuûa UNEP cho bieát möïc
nöôùc mieån xung quanh Vieät Nam ñaõ taêng 5 cm trong voøng 30 naêm qua
tính ñeán naêm 1993.
Noùi toùm laïi, coù baèng chöùng cho thaáy nhöõng xu höôùng roõ raøng veà nhieät
ñoä vaø möïc nöôùc bieån ñoái vôùi Vieät Nam vaø ñöôïc söï nhaát trí roäng raõi raèng,
nhöõng xu höôùng naøy naèm trong caùc xu höôùng toaøn caàu quan saùt ñöôïc trong
thaäp kyû qua.
3. Nhöõng döï ñoaùn veà khí haäu Vieät Nam trong töông lai
a. Nhieät ñoä
Baùo caùo döï baùo khí haäu cuûa ADPC (2003) cho raèng, nhieät ñoä trung
bình haøng naêm seõ taêng töø 0,30C ñeán 2,50C vaøo naêm 2070, vôùi möùc taêng
nhieät ñoä lôùn nhaát (khoaûng 2,50C) ôû caùc vuøng trong noäi ñòa vaø taêng khoaûng
1,50C ôû vuøng duyeân haûi mieàn Trung vaø vuøng ñoàng baèng soâng Meâ Coâng. Hoï
cuõng löu yù raèng, soá löôïng nhöõng ngaøy ñaëc bieät noùng seõ taêng.
b. Löôïng möa
Nhöõng döï ñoaùn veà thay ñoåi löôïng möa ôû Vieät Nam trong töông lai ít
chaéc chaén hôn nhöõng döï baùo veà nhieät ñoä. Baùo caùo cuûa ADPC (2003) cho
raèng löôïng möa trung bình haøng naêm seõ khoâng bò aûnh höôûng lôùn trong
nhieàu thaäp kyû tieáp theo vaø nhöõng thay ñoåi naøy chæ coù theå tính toaùn ñöôïc
cho ñeán khoaûng sau naêm 2050. Tuy nhieân, hoï cho raèng nhöõng vuøng bò aûnh
höôûng bôûi gioù muøa Ñoâng Baéc (trong ñoù coù mieàn Trung Vieät Nam) coù theå
coù löôïng möa trung bình haøng naêm taêng tôùi 10% töø naêm 2050.
Baùo caùo ñaùnh giaù thöù 3 cuûa ADPC döï ñoaùn raèng, taàn soá xuaát hieän nhöõng
traän möa vôùi löôïng nöôùc cöïc lôùn coù theå seõ taêng ôû haàu heát moïi nôi treân toaøn
caàu (IPCC, 2001c). Söï taêng löôïng möa trong nhöõng giai ñoaïn ngaén nhö vaäy
coù theå gaây ra nhieàu traän luït chôùp nhoaùng vaø löu löôïng nöôùc chaûy lôùn hôn
(ADPC, 2003).
c. Möïc nöôùc bieån
Baùo caùo ñaùnh giaù thöù 3 cuûa ADPC döï ñoaùn möïc nöôùc bieån trung bình
treân toaøn caàu seõ taêng töø 9 ñeán 88 cm vaøo naêm 2100 do taàm “SRES” cuûa vieãn
caûnh thaûi caùc chaát khí gaây hieäu öùng nhaø kính, vôùi söï khaùc khau ñaùng keå giöõa
caùc khu vöïc. Giaù trò trung taâm cuûa 48 cm töông ñöông vôùi vieäc taêng töø 2 ñeán
4 laàn möùc taêng möïc nöôùc bieån xaûy ra trong theá kyû XX (IPCC, 2001c). Baùo
caùo ADPC haøm yù raèng, trong khi nhöõng döï ñoaùn gaàn ñaây cho raèng, möïc nöôùc
bieån coù theå taêng khoaûng 50 cm trong theá kyû XXI, thì neân laáy vieãn caûnh möïc
nöôùc bieån taêng 1 m ñeå ñaùnh giaù tình traïng deã bò toån thöông cuûa caùc vuøng
ven bieån Vieät Nam. Ñieàu naøy do nhöõng ñieàu chöa ñöôïc bieát cuøng vôùi vieäc
249
phaùn ñoaùn nhöõng moâ hình vaø cöôøng ñoä baõo ñaõ thay ñoåi (coù theå aûnh höôûng
ñeán vieäc taêng caùc traän baõo vaø soùng).
d. Baõo nhieät ñôùi
Nhö ñaõ noùi trong phaàn tröôùc cuûa taøi lieäu naøy, nhöõng nghieân cöùu coù tính
chaát moâ hình veà baõo nhieät ñôùi cuûa IPCC cho raèng, coù theå cöôøng ñoä gioù toái
ña seõ taêng 5-10% vaø cöôøng ñoä möa trung bình vaø toái ña taêng 20-30% trong
caùc traän baõo nhieät ñôùi ôû moät soá khu vöïc vaøo naêm 2100. Theâm vaøo ñoù, baùo
caùo cuõng cho raèng, bieåu ñoà nhieät ñoä beà maët bieån trung bình trong töông lai
ôû Thaùi Bình Döông coù theå trôû neân gioáng vôùi nhöõng gì dieãn ra trong nhöõng
naêm coù hieän töôïng El Nino (IPCC, 2100c). Nhö ñaõ ñeà caäp töø tröôùc trong taøi
lieäu naøy, cöôøng ñoä cuûa nhöõng traän baõo aûnh höôûng ñeán Vieät Nam coù xu höôùng
maïnh hôn trong nhöõng naêm xaûy ra hieän töôïng El Nino. Tính ñeán taát caû nhöõng
thoâng tin naøy coù theå thaáy raèng, trong theá kyû tôùi, ôû caùc vuøng ven bieån cuûa
Vieät Nam coù theå taêng raát ñaùng keå löôïng möa toái ña, toác ñoä gioù vaø caùc traän
baõo ñi keøm vôùi caùc côn gioù loác nhieät ñôùi. (Tieác raèng, söï nghieân cöùu trong
baùo caùo 2001 cuûa IPCC khoâng ñaït ñeán giai ñoaïn nhaän dieän cuï theå “moät soá
khu vöïc” coù theå taêng möa loác nhieät ñôùi vaø cöôøng ñoä gioù).
III. TÌNH TRAÏNG DEÃ BÒ TOÅN THÖÔNG TRÖÔÙC NHÖÕNG THAY ÑOÅI KHÍ HAÄU
KHÍ TÖÔÏNG THUYÛ VAÊN ÑAÕ ÑÖÔÏC DÖÏ BAÙO
Nhieàu nghieân cöùu cho thaáy Vieät Nam raát deã bò aûnh höôûng vôùi vieäc taêng
möïc nöôùc bieån. Nhöõng taùc ñoäng tieàm aån khoâng chæ giôùi haïn ôû moät vuøng
ven bieån heïp maø coøn môû roäng ñeán caùc vuøng ñoàng baèng chaâu thoå cuûa caùc
con soâng trong noäi ñòa do ñaùy soâng daâng cao vaø nhöõng hieäu öùng nöôùc chaûy
ngöôïc. ADPC (2003) cho raèng, möïc nöôùc bieån daâng cao 1 m (maø khoâng coù
caùc bieän phaùp baûo veä boå sung) seõ khieán 17 trieäu ngöôøi laâm vaøo caûnh luït
loäi haøng naêm, trong ñoù coù 14 trieäu ngöôøi soáng ôû caùc tænh ñoàng baèng soâng
Cöûu Long.
Hieän nay, caùc traän baõo chieám khoaûng 80% caùc vuï thieân tai aûnh höôûng
ñeán Vieät Nam (ADPC, 2003). Do ñoù, trong töông lai coù theå coù söï gia taêng veà
löôïng möa toái ña vaø cöôøng ñoä gioù ñi keøm caùc côn baõo trong baõo loác nhieät
ñôùi cuõng laø moät moái lo ngaïi lôùn. Hieän töôïng naøy coù theå keát hôïp vôùi vieäc möïc
nöôùc bieån daâng cao ñaõ ñöôïc döï baùo, goùp phaàn vaøo nguy cô luïtt loäi tieàm aån
ñaõ ñöôïc ñeà caäp ôû ñoaïn tröôùc.
Theâm vaøo ñoù, söï gia taêng ñöôïc döï baùo tröôùc veà taàn soá caùc traän möa
cöïc lôùn (khoâng chæ do baõo nhieät ñôùi gaây ra) seõ laøm gia taêng caùc traän luït
chôùp nhoaùng vaø löôïng nöôùc chaûy lôùn hôn.
Do vaäy, coù veû nhö coù theå nhöõng taùc ñoäng nghieâm troïng maø Vieät Nam
ñaõ höùng chòu do baõo, luït gaây ra seõ trôû neân toài teä hôn döôùi nhöõng thay ñoåi
khí haäu toaøn caàu ñaõ ñöôïc döï baùo trong theá kyû tôùi.
250
IV. CHIEÁN LÖÔÏC GIAÛM NGHEØO VAØ TAÊNG TRÖÔØNG TOAØN DIEÄN (CPRGS)
CPRGS laø moät taøi lieäu nghieân cöùu tæ mæ taát caû nhöõng muïc tieâu chung,
nhöõng saép ñaët mang tính theå cheá, caùc chính saùch vaø giaûi phaùp cho chieán löôïc
10 naêm vaø keá hoaïch 5 naêm thaønh caùch keá hoaïch cuï theå, tæ mæ.7 (CPRGS 2002).
Taøi lieäu naøy xaùc ñònh coù 2,8 trieäu hoä ngheøo vaøo thôøi ñieåm ñaàu naêm 2000
hoaëc 17,2% toång soá hoä gia ñình treân toaøn quoác. Baûng 1 döôùi ñaây (ñöôïc sao
cheùp töø CPRGS 2002) cho thaáy gaàn 70% toång soá hoä ngheøo soáng ôû:
- Ñoàng baèng soâng Hoàng
- Vuøng Baéc Trung Boä
- Vuøng duyeân haûi mieàn Trung
- Vuøng Ñoâng Nam Boä
- Ñoàng baèng soâng Cöûu Long
seõ bò aûnh höôûng nghieâm troïng bôûi söï thay ñoåi khí töôïng thuyû vaên ñaõ
ñöôïc döï baùo tröôùc.
Baûng 1. Quy moâ ngheøo ñoùi vaø phaïm vi aûnh höôûng
tính theo tieâu chí ngheøo môùi (2001-2005)
do Chöông trình giaûm ngheøo khu vöïc ñöa ra vaøo ñaàu naêm 2001
Soá hoä ngheøo Tyû leä phaàn traêm Tyû leä phaàn traêm
(nghìn) so vôùi toång soá hoä so vôùi toång soá hoä
trong vuøng (%) treân toaøn quoác
Toång soá 2.800 17,2 100
Vuøng Taây Baéc 146 33,9 5,2
Vuøng Ñoâng Baéc 511 22,3 18,2
Ñoàng baèng soâng Hoàng 337 9,8 12,0
Vuøng Baéc Trung Boä 554 25,6 19,8
Duyeân haûi mieàn Trung 389 22,4 13,9
Taây Nguyeân 190 24,9 6,8
Vuøng Ñoâng Nam Boä 183 8,9 6,6
Ñoàng baèng soâng Cöûu Long 490 14,4 17,5
Nguoàn: Chöông trình quoác gia veà giaûm ngheøo – CPRGS, 2002.
CPRSG ñaõ thöøa nhaän thieân tai laø moät trong nhöõng nguyeân nhaân gaây neân
tình traïng ñoùi ngheøo. Theo CPRSG, soá löôïng ngöôøi caàn söï trôï giuùp khaån
caáp haøng naêm do thieân tai dao ñoäng töø 1 ñeán 1,2 trieäu ngöôøi. CPRSG cuõng
ñeà xuaát phaùt trieån moät chieán löôïc phoøng ngöøa thaûm hoïa ñeå giaûm thieåu
nhöõng toån thaát vaø oån ñònh keá sinh nhai vaø saûn xuaát ôû nhöõng vuøng hay xaûy
ra thaûm hoaï. Chieán löôïc naøy bao goàm:
251
- Cuûng coá chöông trình phoøng ngöøa vaø giaûm nheï thaûm hoaï.
- Xaây döïng heä thoáng thu thaäp thoâng tin vaø döï baùo khí töôïng thuyû vaên.
- Naâng cao nhaän thöùc vaø caûi thieän caùc khaû naêng cuûa nhaân daân ñeå phaûn
öùng vôùi thieân tai.
- Xaây döïng cô sôû haï taàng vaø caùc ñòa ñieåm an toaøn.
- Xaây döïng löïc löôïng döï tröõ cho tröôøng hôïp khaån caáp vaø huaán luyeän
caùc ñoäi cöùu hoä.
- Thieát laäp Quyõ phuïc hoài sau thaûm hoaï vaø ngaên ngöøa ñoùi ngheøo vaø Quyõ
hoã trôï khaån caáp(3).
Trong soá nhöõng muïc tieâu vaø chæ tieâu cho vieäc giaûm tình traïng deã bò toån
thöông do CPRSG ñöa ra coù vieäc phaùt trieån moät chieán löôïc phoøng traùnh vaø
giaûm nheï thieân tai. Ñeán naêm 2010, giaûm moät nöûa tyû leä ngöôøi ngheøo bò rôi
trôû laïi tình traïng ngheøo ñoùi do thieân tai vaø caùc ruûi ro khaùc(4).
V. CAÙC CHÖÔNG TRÌNH VAØ CAÙC HOAÏT ÑOÄNG
Vieät Nam ñaõ trieån khai moät soá chöông trình vaø tieán haønh moät soá hoaït
ñoäng lieân quan ñeán söï thay ñoåi khí haäu vaø thieân tai keå töø sau ñoåi môùi.
Nhöõng chöông trình vaø hoaït ñoäng chính ñöôïc toång keát döôùi ñaây:
1. Chöông trình haønh ñoäng quoác gia Vieät Nam ñoái vôùi nhöõng vaán ñeà veà thay
ñoåi khí haäu do Vieän Khí töôïng thuyû vaên ñieàu phoái (IDPC, 2003).
2. Döï aùn giaûm nheï thieân tai cuûa Ngaân haøng theá giôùi (WB)
Döï aùn trò giaù 170 trieäu USD naøy goàm 4 phaàn:
i) Caùc bieän phaùp phoøng traùnh vaø giaûm nheï
ii) Quaûn lyù thaûm hoïa döïa treân coäng ñoàng
iii) Quyõ chi ñoät xuaát cho vieäc taùi thieát vaø phuïc hoài
iv) Cuûng coá theå cheá vaø xaây döïng khaû naêng
Phaàn (i) bao goàm caû caùc bieän phaùp mang tính keát caáu vaø phi keát caáu.
Trong taøi lieäu trieån khai döï aùn, Ngaân haøng theá giôùi löu yù raèng vieäc quaûn
lyù thaûm hoaï hieän nay laø moät öu tieân trong chöông trình nghò söï phaùt trieån
cuûa chính phuû. Tröôùc heát, chính phuû ñaõ chuaån bò moät chieán löôïc vaø chöông
trình haønh ñoäng cho vieäc giaûm nheï caùc thaûm hoaï veà nöôùc ôû Vieät Nam vaøo
naêm 1994, moät böôùc ñi khieán Vieät Nam trôû thaønh moät trong soá ít nöôùc treân
theá giôùi ñaõ chuaån bò moät chieán löôïc nhö vaäy (WB, thaùng 10-2002).
252
3. Döï aùn thay ñoåi khí haäu CECI
CECI (Trung taâm nghieân cöùu vaø hôïp taùc quoác teá Canaña) hieän ñang
trieån khai moät döï aùn xaây döïng naêng löïc thích nghi vôùi söï thay ñoåi khí
haäu ôû tænh Thöøa Thieân - Hueá. Döï aùn naøy do Quyõ phaùt trieån thay ñoåi
khí haäu Canaña taøi trôï. Döï aùn taäp trung vaøo “caùc keá hoaïch laøng an toaøn”
vaø huaán luyeän caùc coäng ñoàng ñòa phöông trong vieäc quaûn lyù thaûm hoaï
vaø nhöõng vaán ñeà veà thay ñoåi khí haäu. (Ñoái taùc NDM, Thö tin ngaøy 6
thaùng 3).
4. Ngaân haøng phaùt trieån chaâu AÙ taøi trôï (ADB, 2003)
Ñeán thôøi ñieåm 31-12-2002, khoaûng 1/3 caùc khoaûn vay cuûa ADB(caû veà
giaù trò ñoâla vaø soá löôïng caùc khoaûn vay) vôùi toång soá tieàn laø 661,6 trieäu USD
cho Vieät Nam laø naèm ôû lónh vöïc noâng nghieäp vaø taøi nguyeân thieân nhieân.
Trong ñoù, khoaûng 193,8 trieäu USD, khoaûng 30%, ñöôïc söû duïng vaøo caùc döï
aùn töôùi tieâu, phuïc hoài vaø phoøng choáng baõo luït, taøi nguyeân nöôùc ôû ñoàng
baèng soâng Hoàng vaø caùc döï aùn veà caùc vuøng truõng.
Soá lieäu töø naêm 2003 ñeán naêm 2006 cho caùc taøi nguyeân noâng nghieäp vaø
taøi nguyeân thieân nhieân nhö sau (ñôn vò tính: trieäu USD):
2003 2004 2005 2006
Caùc khoaûn vay coá ñònh 165 177 120 140
% trong toång soá 49,7% 28,9% 28,9% 21,4%
Ñaùng chuù yù laø Döï aùn taøi nguyeân nöôùc ôû mieàn Trung vôùi khoaûn vay trò
giaù 170 trieäu USD döï kieán ñi vaøo hoaït ñoäng vaøo naêm 2004. Muïc ñích cuûa
döï aùn naøy laø phuïc hoài vaø môû roäng töôùi tieâu vaø choáng luït. Döï aùn naøy ñöôïc
trieån khai taïi 6 tænh mieàn Trung: Thanh Hoaù, Quaûng Bình, Quaûng Trò, Thöøa
Thieân - Hueá, Quaûng Ngaõi vaø Bình Ñònh.
5. Ñoái taùc NDM - Töø ñoái taùc ñeán giaûm nheï thieân tai ôû mieàn Trung Vieät Nam
Ñoái taùc NDM (Giaûm nheï thieân tai) ñöôïc thaønh laäp sau khi xaûy ra caùc
traän luõ luït khuûng khieáp ôû mieàn Trung Vieät Nam naêm 1999.
Ñoái taùc NDM lieân quan ñeán moät loaït cô quan rieâng reõ khaùc nhau tröïc
thuoäc chính phuû, caùc toå chöùc phi chính phuû vaø caùc nhaø taøi trôï quoác teá ñaõ
nhaát trí cuøng laøm vieäc vôùi nhau ñeå ñaït moät muïc tieâu chung: giaûm nheï thieân
tai vaø sau ñoù cuûng coá söï phaùt trieån beàn vöõng ôû mieàn Trung Vieät Nam (Ñoái
taùc NDM – Baùo caùo nhieäm vuï cuoái cuøng 2002)
Döï aùn maø Nhoùm tham vaán AC hieän ñang trieån khai, coù teân goïi Chieán
dòch A cho nhaän thöùc coâng coäng vaø chuaån bò ñoái phoù vôùi caùc nguy cô luït
loäi ôû tænh Thöøa Thieân Hueá do NZAID (Cô quan Phaùt trieån quoác teá cuûa New
253
Zealand) taøi trôï, laø keát quaû tröïc tieáp cuûa coâng vieäc ñöôïc xaùc ñònh trong
khuoân khoå Ñoái taùc NDM.
VI. KEÁT LUAÄN
1. Caùc traän baõo, luït ñaõ gaây thieät haïi ñaùng keå ñeán sinh maïng, laøm hö
haïi taøi saûn vaø saûn xuaát noâng nghieäp ôû Vieät Nam trong thaäp kyû qua. Nhöõng
döï ñoaùn veà nhöõng thay ñoåi khí haäu do con ngöôøi gaây ra ôû Vieät Nam vaãn
chöùa ñöïng nhöõng yeáu toá khoâng chaéc chaén treân thöïc teá. Tuy nhieân, söï phaùt
trieån kinh teá cuûa Vieät Nam trong thaäp kyû tôùi coù theå phaûi chòu nhöõng taùc
ñoäng gia taêng ñaùng keå cuûa thieân tai neáu nhöõng thay ñoåi veà khí haäu rôi vaøo
taàm giöõa ñeán cao hôn cuûa caùc döï ñoaùn treân cô sôû IPCC.
Sau ñaây laø nhöõng haäu quaû coù theå xaûy ra:
- Möïc nöôùc bieån taêng coù theå daãn ñeán maát vuøng ñaát troàng luùa vaø coù theå
ôû ñöôïc, söï taêng leân cuûa hieän töôïng xaâm nhaäp nöôùc maën vaøo caùc caùnh ñoàng
luùa naèm doïc bôø bieån vaø luït loäi ôû vuøng duyeân haûi vaø löu vöïc soâng taêng do
hieän töôïng nöôùc chaûy ngöôïc doøng sau khi möïc nöôùc bieån daâng leân vaø baõo;
- Taêng taàn soá xuaát hieän caùc traän möa vôùi löôïng möa lôùn vaø taêng nguy
cô nöôùc chaûy ngöôïc doøng khi xaûy ra caùc traän luït (do möïc nöôùc bieån daâng)
seõ khieán heä thoáng ñeâ ñieàu soâng Hoàng hieän nay phaûi chòu aùp löïc lôùn;
- Vieäc taêng caùc traän gioù maïnh khi xaûy ra baõo to seõ daãn ñeán taêng möùc
ñoä hö haïi ñoái vôùi nhaø cöûa vaø caùc coâng trình. Söï taêng nhieät ñoä (nhieàu ngaøy
noùng hôn) coù theå laøm taêng möùc tieâu thuï ñieän naêng (söû duïng lan traøn caùc
loaïi quaït, ñieàu hoaø nhieät ñoä).
Daân soá Vieät Nam ñaõ taêng ñeàu ñeàu töø 59,9 trieäu ngöôøi keå töø khi baét ñaàu
coâng cuoäc ñoåi môùi vaøo naêm 1985 leân 78,8 trieäu ngöôøi vaøo naêm 2001 (ADB,
2003). Tyû leä taêng daân soá hieän nay theo tính toaùn ôû möùc 1,4% /naêm. Neáu
tyû leä naøy ñöôïc duy trì, daân soá Vieät Nam seõ taêng gaáp ñoâi sau 50 naêm vaø
tieáp tuïc taêng gaáp ñoâi vaøo naêm 2100 leân tôùi hôn 300 trieäu ngöôøi. Khoâng caàn
phaûi töôïng töôïng nhieàu ñeå thaáy söï thaûm khoác ñeán möùc ñoä naøo khi möïc
nöôùc bieån taêng leân, ôû möùc 88 cm vaøo naêm 2100 (ñænh cao nhaát trong taàm
döï ñoaùn cuûa IPCC), ñoái vôùi moät nöôùc Vieät Nam daân cö quaù ñoâng ñuùc.
2. Coù nhieàu coâng vieäc veà söï thay ñoåi khí haäu toaøn caàu lieân quan ñeán
Ñoâng Nam AÙ vaø Vieät Nam. Töông töï, Chính phuû Vieät Nam ñaõ phaân boå
nhieàu nguoàn löïc nhaèm giaûi quyeát caùc nguy cô veà khí töôïng thuyû vaên töï
nhieân, bôûi vì hoï nhaän thöùc ñöôïc taùc ñoäng cuûa nhöõng nguy cô naøy ñoái vôùi
söï phaùt trieån cuûa ñaát nöôùc. Tuy nhieân, moät ñieàu ñaùng quan taâm laø söï lieân
keát giöõa söï thay ñoåi khí haäu vaø caùc ruûi ro töï nhieân cuõng nhö taàm quan
troïng cuûa vieäc thay ñoåi khí haäu döôøng nhö khoâng ñöôïc nhaán maïnh moät
caùch ñaày ñuû. Ví duï, caùc khoaûn vay cuûa ADB ñöôïc daãn ôû treân coù ít, neáu
khoâng noùi laø khoâng coù, phaàn naøo daønh cho vieäc ñoái phoù vôùi söï thay ñoåi
254
khí haäu. Töông töï nhö vaäy, Vaên kieän Ñaïi hoäi toaøn quoác laàn thöù IX cuûa
Ñaûng Coäng Saûn Vieät Nam (2001) vaïch ra caùc chieán löôïc cho söï phaùt trieån
cuûa Vieät Nam ñeán naêm 2010 nhöng khoâng ñeà caäp chuùt naøo ñeán söï thay
ñoåi khí haäu.
Thay cho lôøi keát, chuùng toâi muoán caûm ôn nhaø toå chöùc cuoäc hoäi thaûo raát
quan troïng naøy vì ñaõ cho pheùp chuùng toâi trình baøy taøi lieäu naøy. Chuùng toâi
hy voïng nhöõng vaán ñeà ñöôïc neâu ra ôû ñaây seõ thu huùt söï quan taâm cuûa
nhöõng ngöôøi ñang tham gia vaøo vieäc hoaïch ñònh caùc keá hoaïch phaùt trieån
cuûa Vieät Nam vaø seõ khích leä hoï keát hôïp söï thay ñoåi khí haäu toaøn caàu vaø
nhöõng nguy cô veà khí töôïng thuyû vaên töï nhieân vaøo trong caùc keá hoaïch cuûa
mình neáu hoï chöa laøm.
CHUÙ THÍCH
1 . Trong caùc baùo caùo cuûa IPCC, “raát coù theå” cho bieát 90-99% cô hoäi cho keát quaû laø ñuùng, vaø “coù
theå” muoán noùi 66-90% cô hoäi laø ñuùng.
2. Taøi lieäu naøy ñaõ ñöôïc Thuû töôùng pheâ chuaån theo vaên baûn soá 2685/VPCP-QHQT, ngaøy 21-8-2002
3. CPRGS, 2002, tr. 74 vaø 96.
4. CPRGS, tr. 126.

1. ADPC, 2003, Thay ñoåi khí haäu vaø söï phaùt trieån ôû Vieät Nam: Noâng nghieäp vaø söï thích
nghi ñoái vôùi vuøng ñoàng baèng soâng Meâ Coâng. Trung taâm öùng phoù thaûm hoïa chaâu AÙ,
Bangkok, do Coâng ty hôïp taùc kyõ thuaät Ñöùc (Deutsche Gesellschaft fur Technische
Zusammenarbeit - GTZ) GmbH xuaát baûn, Eschborn, 27 trang.
2. Döông Lieân Chaâu, 2000, Nhöõng baøi hoïc ruùt ra töø côn baõo khuûng khieáp Linda. Trong Taùc
ñoäng cuûa El Nino vaø La Nina ñoái vôùi khu vöïc Ñoâng Nam AÙ. Hoäi thaûo do Maïng Thay ñoåi
khí haäu toaøn caàu Ñoâng Döông toå chöùc, taïi Haø Noäi töø 21-23/2/2000, töø trang 91 ñeán 94.
(Coù saün ôû ñòa chæ: http://www.cru.uea.ac.uk/tiempo/floor0/briefing/igcn/igcn20003.pdf).
3. Granich, S., Kelly, M. vaø Nguyeãn Höõu Ninh, 1993: Söï aám leân toaøn caàu vaø Vieät Nam-
Taøi lieäu toùm taét. Ñaïi hoïc East Anglia, Norwich. (Coù saün taïi ñòa chæ:
http://www.cru.uea.ac.hk/tiempo/floor0/briefing/Vietnam/index.html).
4. Nhö treân.
5. Hoaøng Minh Hieàn, 2000, Hieäu öùng cuûa ENSO ñoái vôùi hoaït ñoäng cuûa baõo ôû Taây Baéc
Thaùi Bình Döông, bieån Ñoâng vaø Vieät Nam. Trong Taùc ñoäng cuûa El Nino vaø La Nina
ñoái vôùi khu vöïc Ñoâng Nam AÙ. Hoäi thaûo do Maïng Thay ñoåi khí haäu toaøn caàu Ñoâng
Döông toå chöùc, taïi Haø Noäi töø 21-23/2/2000, töø trang 57 ñeán 59. (Coù saün ôû ñòa chæ:
http://www.cru.uea.ac.hk/tiempo/floor0/briefing/igcn/igcn20003.pdf).
6. IPCC, 2001a, Söï thay ñoåi khí haäu 2001: Baùo caùo toång hôïp, Ñoùng goùp cuûa Nhoùm coâng
taùc soá I, II vaø II ñoái vôùi baùo caùo ñaùnh giaù thöù 3 cuûa Ban lieân chính phuû veà söï thay
ñoåi khí haäu [Watson, R.T vaø Nhoùm vieát chính (eds)]. Nhaø xuaát baûn ñaïi hoïc
Cambridge, 398 trang.
255
7. IPCC, 2001b, Söï thay ñoåi khí haäu 2001: Taùc ñoäng, söï thích nghi vaø söï deã bò toån
thöông. Ñoùng goùp cuûa Nhoùm coâng taùc soá II ñoái vôùi Ban lieân chính phuû veà söï thay ñoåi
khí haäu. [McCarthy J.J., Canziani, O.F., Leary N.A., Dokken, D.J. vaø White, K.S (eds)].
Nhaø xuaát baûn Ñaïi hoïc Cambridge, trang 1032.
8. IPCC, 2001c, Söï thay ñoåi khí haäu 2001: Cô sôû khoa hoïc. Ñoùng goùp cuûa Nhoùm laøm vieäc
I vôùi Ban lieân chính phuû veà söï thay ñoåi khí haäu. [Houghton, J.T., Ding, Y., Griggs,
D.J., Dai, X., Maskell, K. vaø Johnson, C.A. (eds)]. Nhaø xuaát baûn Ñaïi hoïc Cambridge,
xxx trang.
9. Kelly, P.M vaø Adger, W.N, 2000, Lyù thuyeát vaø thöïc tieãn trong vieäc ñaùnh giaù tình traïng
deã bò toån thöông ñoái vôùi söï thay ñoåi khí haäu vaø taïo ñieàu kieän thích nghi. Söï thay ñoåi
khí haäu trang 47, 325-352.
10. Lal, M., Harsawa, H., Murdiratso, D, vaø ñoàng taùc giaû, 2001, Chaâu AÙ. Trong McCathy,
J, J. (Eds), Söï thay ñoåi khí haäu 2001: Taùc ñoäng, söï thích nghi vaø söï deã bò toån thöông.
Ñoùng goùp cuûa Nhoùm coâng taùc soá II vôùi Uyû ban lieân chính phuû veà söï thay ñoåi khí haäu.
Nhaø xuaát baûn Ñaïi hoïc Cambridge, trang 532-590.
11. Nieuwolt, S., 1981, Caùc kieåu khí haäu cuûa Ñoâng Nam AÙ luïc ñòa. Trong Takahashi,
K. vaø Arkawa, H. (Eds), Caùc kieåu khí haäu cuûa vuøng Nam AÙ vaø Taây AÙ. Khaûo saùt khí
töôïng hoïc theá giôùi, 9, Elsevier, Amsterda,, trang 1-66.
12. Schaefer, D., 2003, Nhöõng thay ñoåi khí haäu gaàn ñaây vaø nhöõng taùc ñoäng coù theå ñoái
vôùi noâng nghieäp Vieät Nam veà vaán ñeà RRD. Hoäi thaûo Ñöùc-Vieät Nam, Haø Noäi, 27 —
30-10-2003. (Coù saün taïi ñòa chæ: http://www.geo.uni-mainz.de/schaefer/pdf/gvs%20-
%20presentation.pdf)
13 .Coäng hoaø xaõ hoäi chuû nghóa Vieät Nam (thaùng 5-2002), Chieán löôïc giaûm ngheøo toaøn
dieän vaø taêng tröôûng (CPRGS).
14. Ngaân haøng phaùt trieån chaâu AÙ (thaùng 7-2003), Chieán löôïc quoác gia vaø Chöông trình
caäp nhaät 2004-2006, Coäng hoøa Xaõ hoäi Chuû nghóa Vieät Nam. www.adb.org.
15. Ngaân haøng theá giôùi (thaùng 11-2002), Phaùt bieåu cuûa Vieät Nam veà baûn baùo caùo phaùt
trieån trieån voïng cuûa nöôùc naøy 2003. Ñôn vò quaûn lyù kinh teá vaø giaûm ngheøo khu
vöïc Ñoâng AÙ vaø Thaùi Bình Döông - www.worldbank.org.vn.
16. Ñaûng Coäng saûn Vieät Nam (2001), Vaên kieän Ñaïi hoäi Ñaûng toaøn quoác laàn thöù 9 –
Nhaø xuaát baûn Theá giôùi, Haø Noäi.
17. Ñoái taùc NDM (2001), Baùo caùo nhieäm vuï cuoái cuøng – Nhöõng phaùt hieän cuûa phaùi ñoaøn
ña taøi trôï. www.undp.org.vn/ndm-partnership.
18. Ngaân haøng theá giôùi (thaùng 10-2002), Döï aùn giaûm nheï thieân tai ôû Vieät Nam - Baùo
caùo soá PID11481- http://web.worldbank.org/external/projects.
256
XUAÁT KHAÅU LAO ÑOÄNG –
MOÄT HÖÔÙNG HOÄI NHAÄP
ÑEÅ PHAÙT TRIEÅN CUÛA VIEÄT NAM:
NHÖÕNG VAÁN ÑEÀ VAØ GIAÛI PHAÙP
Hoaøng Minh Haø*
Laø moät nöôùc coù toác ñoä taêng tröôûng kinh teá cao vaø toác ñoä giaûm ngheøo
nhanh nhöng cuõng coù tyû leä thaát nghieäp vaø hoä ngheøo töông ñoái cao so vôùi
nhieàu nöôùc treân theá giôùi, Vieät Nam muoán phaùt trieån beàn vöõng ñoøi hoûi phaûi
giaûi quyeát toát nhöõng vaán ñeà xaõ hoäi naøy. Ñöa ngöôøi lao ñoäng ra nöôùc ngoaøi
laøm vieäc laø moät höôùng hoäi nhaäp thò tröôøng lao ñoäng theá giôùi ñoàng thôøi goùp
phaàn thöïc hieän chöông trình giaûm tyû leä thaát nghieäp vaø ñoùi ngheøo cuûa chính
phuû Vieät Nam nhaèm ñaït ñeán söï phaùt trieån beàn vöõng. Vieät Nam goïi hoaït
ñoäng ñoù laø xuaát khaåu lao ñoäng (XKLÑ) vaø chuyeân gia (trong baùo caùo naøy
chuùng toâi goïi chung laø XKLÑ) vaø coi ñoù laø moät chính saùch laâu daøi trong
chieán löôïc phaùt trieån kinh teá–xaõ hoäi cuûa mình. Chuû tröông naøy cuûa Vieät
Nam laø nhaèm taän duïng toái ña nhöõng cô hoäi do boái caûnh toaøn caàu hoùa mang
laïi trong quaù trình giaûi quyeát nhöõng vaán ñeà noäi taïi cuûa mình vaø cuõng laø theå
hieän treân thöïc teá quan ñieåm chuû ñoäng hoäi nhaäp cuûa Ñaûng vaø Chính phuû
Vieät Nam.
Trong vaøi naêm gaàn ñaây, XKLÑ cuûa Vieät Nam ñöôïc xuùc tieán maïnh
meõ sau moät thôøi gian ñình treä nöûa ñaàu nhöõng naêm 1990. Tính ñeán thaùng
7-2003, Vieät Nam ñaõ coù hôn 330.000 lao ñoäng ñang laøm vieäc ôû nöôùc
ngoaøi vaø trung bình moãi naêm hoï mang veà cho ñaát nöôùc hôn 1,4 tæ USD
vaø trong moät töông lai khoâng xa seõ thöôøng xuyeân coù khoaûng 1 trieäu lao
ñoäng Vieät Nam laøm vieäc ôû nöôùc ngoaøi(1). Tuy nhieân, hieän nay hoaït ñoäng
XKLÑ cuõng ñang ñöùng tröôùc nhöõng vaán ñeà phöùc taïp, ñoøi hoûi phaûi ñöôïc
nghieân cöùu ñaày ñuû vaø nhanh choùng coù nhöõng giaûi phaùp thích hôïp neáu
khoâng lao ñoäng Vieät Nam khoù caïnh tranh ñöôïc treân thò tröôøng lao ñoäng
quoác teá vaø cuõng coù nghóa laø chuùng ta khoâng hoäi nhaäp thaønh coâng ôû
lónh vöïc naøy.
* Tieán siõ, Thaønh phoá Hoà Chí Minh. Vieät Nam.
257
I. NHÖÕNG CÔ SÔÛ KHAÙCH QUAN CUÛA CHUÛ TRÖÔNG ÑAÅY MAÏNH XUAÁT
KHAÅU LAO ÑOÄNG VAØ CHUYEÂN GIA CUÛA ÑAÛNG VAØ NHAØ NÖÔÙC VIEÄT NAM
Baùo caùo chính trò taïi Ñaïi hoäi Ñaûng toaøn quoác laàn thöù VIII ñaõ chæ roõ:
“Khuyeán khích moïi thaønh phaàn kinh teá, moïi coâng daân, moïi nhaø ñaàu tö
môû mang ngaønh ngheà, taïo nhieàu vieäc laøm cho ngöôøi lao ñoäng… Môû roäng
kinh teá ñoái ngoaïi, ñaåy maïnh XKLÑ. Giaûm ñaùng keå tæ leä thaát nghieäp ôû
thaønh thò vaø thieáu vieäc laøm ôû noâng thoân”(2). “Chuùng ta phaán ñaáu moãi naêm
trung bình taïo theâm 1,5 trieäu vieäc laøm ñeå ñeán naêm 2005 giaûm tæ leä thaát
nghieäp ôû thaønh thò xuoáng coøn 5,4% vaø naâng quyõ söû duïng thôøi gian lao
ñoäng ôû noâng thoân leân 80%”(3). Ñoù laø nhöõng chæ tieâu raát khoù ñaït ñöôïc neáu
chæ troâng chôø vaøo “caàu” cuûa thò tröôøng lao ñoäng trong nöôùc.
Vieäc Nhaø nöôùc Vieät Nam khuyeán khích ñaåy maïnh XKLÑ laø xuaát phaùt töø
quy luaät cung caàu veà lao ñoäng treân theá giôùi vaø töø nhöõng lôïi ích do hoaït
ñoäng naøy mang laïi cho ñaát nöôùc, cho chính ngöôøi lao ñoäng, laø phuø hôïp
vôùi xu theá toaøn caàu hoaù vaø phaân coâng lao ñoäng quoác teá.
Thaät vaäy, moät maët, xeùt veà “caàu” lao ñoäng cuûa theá giôùi, hieän nay nhieàu
nöôùc treân theá giôùi coù nhu caàu söû duïng lao ñoäng nöôùc ngoaøi. Ngay caû nhöõng
nöôùc môùi caùch ñaây khoâng laâu coøn laø nöôùc chuû yeáu XKLÑ nhö Haøn Quoác,
Malaysia… thì nay cuõng ñaõ trôû thaønh caùc nöôùc coù nhu caàu nhaäp khaåu lao
ñoäng lôùn. Thí duï, ôû Haøn Quoác naêm 1994 môùi söû duïng coù 5.265 lao ñoäng
nöôùc ngoaøi (coù ñaêng kyù) thì naêm 1996 laø 13.420 vaø naêm 2000 ñaõ taêng leân
17.702. Ñoù laø chöa keå soá tu nghieäp sinh maø thöïc chaát laø söû duïng nhö lao
ñoäng. Toång soá tu nghieäp sinh nöôùc ngoaøi naêm 2000 ôû Haøn Quoác ñaït ñeán
con soá 104.847. Caùc nöôùc phaùt trieån nhö Nhaät baûn hay caùc nöôùc môùi coâng
nghieäp hoaù (NICs) khaùc nhö Ñaøi Loan, Singapore… cuõng ñeàu coù nhu caàu
söû duïng lao ñoäng nöôùc ngoaøi cao vôùi caùc ñoái töôïng öu tieân khaùc nhau. Nhìn
chung hoï caàn nhöõng lao ñoäng coù trình ñoä khoa hoïc- kyõ thuaät cao (caùc giaùo
sö, caùc nhaø khoa hoïc, caùc chuyeân gia coâng ngheä cao…) vaø nhöõng lao ñoäng
trong caùc lónh vöïc giaûn ñôn, naëng nhoïc, nguy hieåm (dòch vuï giaûi trí, giuùp
vieäc nhaø, deät, may, laøm vieäc treân bieån…) maø ngöôøi lao ñoäng trong nöôùc
khoâng thích laøm. Cuøng luùc ño,ù ôû nhieàu nöôùc ñang phaùt trieån khaùc ôû chaâu
Phi, AÙ, Trung caän Ñoâng cuõng caàn chuyeân gia thuoäc caùc lónh vöïc ngaønh
ngheà khaùc nhau (noâng, laâm nghieäp, giaùo duïc, xaây döïng...) maø Vieät Nam coù
theå ñaùp öùng. Trong “chieán löôïc XKLÑ vaø chuyeân gia thôøi kyø 2001-2010” cuûa
Boä Lao ñoäng - Thöông binh vaø Xaõ hoäi ñaõ xaùc ñònh roõ caùc ñònh höôùng thò
tröôøng XKLÑ theo nhu caàu cuûa caùc nhoùm nöôùc vaø khu vöïc.
Maët khaùc, xeùt veà khaû naêng “cung” lao ñoäng cuûa Vieät Nam, chuùng ta ñeàu
bieát, Vieät Nam laø nöôùc coù daân soá treû, tæ leä daân trong ñoä tuoåi lao ñoäng cao
(63%), ñoàng thôøi tæ leä thaát nghieäp cuõng thuoäc loaïi cao. Naêm 2002 daân soá
cuûa Vieät Nam laø hôn 79,7 trieäu. Trong ñoù, soá ngöôøi thaát nghieäp trong ñoä
tuoåi lao ñoäng ôû khu vöïc thaønh thò luoân chieám khoaûng treân 6% vaø soá ngöôøi
258
XUAÁT KHAÅU LAO ÑOÄNG - MOÄT HÖÔÙNG HOÄI NHAÄP ÑEÅ PHAÙT TRIEÅN CUÛA VIEÄT NAM...
thaát nghieäp trong ñoä tuoåi töø 15 trôû leân ôû möùc 5,85%(4). Trong khi ñoù, chuùng
ta chöa coù moät heä thoáng an sinh xaõ hoäi toát neân ñôøi soáng cuûa nhöõng ngöôøi
khoâng coù vieäc laøm raát baáp beânh vaø khoù khaên. Giaûi quyeát ñöôïc vieäc laøm
cho nhöõng ñoái töôïng naøy chính laø caùch cô baûn nhaát xoaù ñoùi giaûm ngheøo
ôû Vieät Nam, laø cho hoï “caàn caâu” ñeå hoï töï “caâu caù”ù, ñeå hoï coù cô hoäi cuøng
gia ñình töï thoaùt khoûi ngheøo, ñoùi. Töø ñoù xaõ hoäi cuõng bôùt ñi nhöõng ñoái
töôïng tieàm taøng cuûa dieän “nhaøn cö vi baát thieän” coù theå daãn tôùi nhöõng teä
naïn xaõ hoäi khoâng ai mong ñôïi. Trong hôn 10 naêm gaàn ñaây Nhaø nöôùc ta
ñaõ ñaàu tö haøng ngaøn tæ ñoàng cho caùc döï aùn giaûi quyeát vieäc laøm. Tuy vaäy
tæ leä ngöôøi lao ñoäng khoâng coù vieäc laøm vaãn coøn khaù cao. Neáu muoán ñaït
nhöõng chæ tieâu veà vieäc laøm vaø giaûm thaát nghieäp do Nhaø nöôùc ñeà ra nhö ñaõ
neâu ôû treân thì moãi naêm Vieät Nam phaûi taïo ra hôn 1,5 trieäu vieäc laøm môùi.
Naêm 2003 chuùng ta ñaõ taïo ñöôïc 1,4 trieäu vieäc laøm keå caû soá vieäc laøm tìm
ñöôïc ôû nöôùc ngoaøi (70.000 choã.) Song treân thöïc teá tyû leä thaát nghieäp cuûa ta
vaãn chöa giaûm ñöôïc nhö mong muoán vì moãi naêm ta coøn coù theâm 1,4 trieäu
ngöôøi böôùc vaøo tuoåi lao ñoäng vaø tình traïng thieáu vieäc laøm ôû noâng thoân vaãn
raát traàm troïng. Trong ñoäi quaân khoâng coù vieäc laøm aáy coù nhieàu ngöôøi ñaõ
qua ñaøo taïo baäc ñaïi hoïc. Nhö vaäy, vôùi möùc taêng daân soá nhö hieän nay hoaëc
giaûm ñi theo keá hoaïch quoác gia thì khaû naêng “cung” cuûa Vieät Nam cho thò
tröôøng lao ñoäng theá giôùi vaãn coøn raát lôùn.
Ngoaøi ra, ñöôïc laøm vieäc ôû nöôùc ngoaøi ngöôøi lao ñoäng coù cô hoäi naém
baét ñöôïc moät ngheà nghieäp môùi ñeå sau naøy khi veà nöùôùc coù theå tieáp tuïc coáng
hieán, kieám soáng baèng ngheà ñoù khi ñaát nöôùc ñaõ phaùt trieån hôn vaø coù nhu
caàu. Ñoù laø chöa noùi tôùi löïc löôïng lao ñoäng ôû nöôùc ngoaøi coù theå mang veà
cho ñaát nöôùc haøng tæ USD moãi naêm vaø khoaûn tieàn ñoù ñaõ goùp phaàn xoaù
ngheøo cho caùc gia ñình ngöôøi lao ñoäng vaø giaûm bôùt caêng thaúng veà ngoaïi
teä cho thò tröôøng tieàn teä trong nöôùc.
Beân caïnh ñoù, nhöõng ngöôøi lao ñoäng Vieät Nam ra nöôùc ngoaøi laøm vieäc
goùp phaàn laøm cho quan heä höõu nghò giöõa Vieät Nam vaø nhaân daân caùc nöôùc
tieáp nhaän lao ñoäng caøng theâm gaén boù vaø hieåu bieát laãn nhau hôn.
Chính vì taát caû nhöõng leõ treân, Boä chính trò ñaõ chæ roõ trong Chæ thò soá 41-
CT/TW ngaøy 22/9/1998 raèng: “XKLÑ vaø chuyeân gia laø hoaït ñoäng kinh teá –
xaõ hoäi goùp phaàn phaùt trieån nguoàn nhaân löïc, giaûi quyeát vieäc laøm, taïo thu
nhaäp vaø naâng cao trình ñoä tay ngheà cho ngöôøi lao ñoäng, taêng nguoàn thu
ngoaïi teä cho ñaát nöôùc vaø taêng cöôøng quan heä hôïp taùc quoác teá giöõa ta vaø
caùc nöôùc,… cuøng vôùi caùc giaûi phaùp giaûi quyeát vieäc laøm trong nöôùc laø chính,
XKLÑ vaø chuyeân gia laø moät chieán löôïc quan troïng, laâu daøi, goùp phaàn xaây
döïng ñoäi nguõ lao ñoäng cho coâng cuoäc xaây döïng ñaát nöôùc trong thôøi kyø
coâng nghieäp hoaù, hieän ñaïi hoaù,…”(5).
Coù theå noùi, XKLÑ laø moät hoaït ñoäng “moät coâng naêm vieäc” vaø chuû tröông
ñaåy maïnh hoaït ñoäng naøy cuûa Ñaûng vaø Nhaø nöôùc laø hoaøn toaøn phuø hôïp vôùi
259
tình hình phaân coâng lao ñoäng quoác teá môùi, vôùi nhu caàu cuûa thò tröôøng lao
ñoäng quoác teá vaø nhu caàu phaùt trieån cuûa Vieät Nam cuõng nhö nguyeän voïng
cuûa ngöôøi lao ñoäng Vieät Nam.
II. TÌNH HÌNH XUAÁT KHAÅU LAO ÑOÄNG CUÛA VIEÄT NAM HIEÄN NAY
XKLÑ ôû Vieät Nam ñaõ ñöôïc ñaåy maïnh töø thaäp nieân 1980. Nhö vaäy, ñeán
nay hoaït ñoäng XKLÑ coù toå chöùc ñaõ traûi qua thöïc tieãn hôn 20 naêm. Tuy
nhieân, trong hai thaäp nieân ñoù, XKLÑ cuûa Vieät Nam mang nhöõng ñaëc ñieåm
cuûa hai thôøi kyø khaùc nhau roõ reät. Söï khaùc nhau aáy do nhieàu nguyeân nhöng
chuû yeáu nhaát laø:
- Chieán tranh laïnh treân theá giôùi ñaõ keát thuùc, khoâng gian di chuyeån cuûa
lao ñoäng ñaõ ñöôïc thoáng nhaát vôùi nghóa laø khoâng coøn chia caét thaønh thò
tröôøng XHCN vaø TBCN.
- Haàu heát caùc nöôùc treân theá giôùi ñaõ chuyeån sang moâ hình phaùt trieån
kinh teá thò tröôøng trong ñoù coù Vieät Nam, caùc nöôùc thuoäc Lieân Xoâ cuõ vaø
Ñoâng AÂâu. Ñieàu naøy khieán cho cô cheá, hình thöùc toå chöùc vaø quaûn lyù XKLÑ
cuõng phaûi thay ñoåi cho phuø hôïp.
Trong baùo caùo naøy chuùng toâi chæ ñi saâu vaøo tình hình XKLÑ nhöõng naêm
1990 trôû laïi ñaây.
Laø nöôùc ñi sau trong lónh vöïc XKLÑ so vôùi moät soá nöôùc laùng gieàng
khaùc nhö Philippines, Thaùi Lan, Indonesia, Trung Quoác, AÁn Ñoä…, Vieät
Nam môùi chæ ñaït ñöôïc nhöõng keát quaû coøn khieâm toán. Neáu tính ñeán heát
naêm 2003 chuùng ta môùi ñöa ñöôïc khoaûng 400.000 lao ñoäng ra nöôùc ngoaøi
laøm vieäc. Soá lao ñoäng naøy ñang laøm vieäc ôû treân 40 quoác gia vaø vuøng laõnh
thoå, chuû yeáu thuoäc caùc nhoùm ngaønh ngheà xaây döïng, cô khí, deät, may, cheá
bieán thuyû saûn, dòch vuï, vaän taûi bieån, ñaùnh baét vaø cheá bieán thuyû saûn, y teá,
giaùo duïc… Trong 400.000 lao ñoäng vaø chuyeân gia ñoù coù khoaûng 200.000
ngöôøi thuoäc dieän ñi theo caùc hôïp ñoàng “Hôïp taùc lao ñoäng” cuõ ôû laïi caùc
nöôùc chuû nhaø (Lieân Xoâ cuõ, Ñoâng AÂu) laøm aên, sinh soáng. Trong naêm 2001
chuùng ta ñaõ môû roäng ñöôïc thò tröôøng, xaây döïng ñöôïc caùc ñeà aùn laâu daøi
vôùi caùc thò tröôøng lôùn nhö Nhaät Baûn, Haøn Quoác, Ñaøi Loan, Malaysia, Trung
Ñoâng vaø chaâu Phi. Hieän nay ta coù 45 tænh, thaønh coù doanh nghieäp XKLÑ,
trong ñoù coù 15 tænh, thaønh xuaát ñöôïc treân 100 lao ñoäng/naêm. Ñaëc bieät caùc
thaønh phoá Hoà Chí Minh, Haø Tónh, Haûi Döông, Phuù Thoï, Thanh Hoaù ñaõ coù
treân 200 lao ñoäng /naêm ñi laøm vieäc ôû nöôùc ngoaøi(6). Neáu so vôùi Philippines
laø nöôùc thöôøng xuyeân coù ít nhaát 1,6 trieäu lao ñoäng (toång soá coù khoaûng 4,2
trieäu) laøm vieäc coù ñaêng kyù ôû nöôùc ngoaøi vaø haøng naêm thu veà 6 - 8 tæ USD;
hay Aán Ñoä moãi naêm ñöa 50.000 lao ñoäng ra nöôùc ngoaøi vaø thu veà 11 tæ
USD thì Vieät Nam quaû laø “chuù beù tí hon” treân thò tröôøng lao ñoäng theá giôùi.
Tuy nhieân nhöõng keát quaû maø chuùng ta ñaõ ñaït ñöôïc laø moät söï khai thoâng
quan troïng vaø môû ra nhieàu trieån voïng môùi cho ngöôøi lao ñoäng Vieät Nam.
260
Veà maïng löôùi tuyeån duïng lao ñoäng xuaát khaåu, theo baùo caùo cuûa Cuïc
Quaûn lyù lao ñoäng nöôùc ngoaøi Boä Lao ñoäng - Thöông binh vaø Xaõ hoäi, hieän
nay chuùng ta coù 15 doanh nghieäp chuyeân doanh vaø 144 doanh nghieäp kinh
doanh ngaønh ngheà khaùc ñöôïc boå sung chöùc naêng XKLÑ. Trong ñoù coù 84
doanh nghieäp nhaø nöôùc thuoäc caùc boä ngaønh, 56 doanh nghieäp nhaø nöôùc
thuoäc ñòa phöông, 4 doanh nghieäp coå phaàn, 12 doanh nghieäp thuoäc caùc toå
chöùc ñoaøn theå trung öông vaø 3 doanh nghieäp tö nhaân. Vieäc caáp pheùp haønh
ngheà kinh doanh XKLÑ cho tö nhaân môùi chæ laø thí ñieåm. Phaàn lôùn caùc
doanh nghieäp ñaõõ coù nghieân cöùu, khaûo saùt, môû thò tröôøng moät caùch tröïc tieáp
hoaëc thoâng qua maïng Internet vaø ñaõ ñöa ñöôïc lao ñoäng ñi laøm vieäc. Khoâng
ít doanh nghieäp ñaõ coù vaên phoøng ñaïi dieän hoaëc cöû caùn boä ñaïi dieän ôû nöôùc
ngoaøi. Moät soá doanh nghieäp ñaõ hoaït ñoäng coù hieäu quaû vaø taêng voán ñaêng
kyù töø döôùi 1 tyû ñoàng leân nhieàu tæ ñoàng sau moät thôøi gian hoaït ñoäng. Nhôø
ñoù hoï ñaõ naâng caáp ñöôïc cô sôû ñaøo taïo, mua saém theâm trang, thieát bò ñaøo
taïo… Trong soá caùc doanh nghieäp ñaõ ñöôïc caáp pheùp, caùc doanh nghieäp
thuoäc boä, ngaønh trung öông coù nhieàu öu theá vaø hoaït ñoäng hieäu quaû hôn
so vôùi caùc doanh nghieäp thuoäc ñoaøn theå vaø ñòa phöông cuõng nhö tö nhaân.
Veà ñaëc ñieåm cuûa lao ñoäng, öu ñieåm noåi baät cuûa lao ñoäng Vieät Nam laø
caàn cuø, chòu khoù, kheùo tay, tieáp thu nhanh. Song ngöôøi Vieät Nam môùi chæ
thaâm nhaäp ñöôïc vaøo nhöõng lónh vöïc khoâng ñoøi hoûi trình ñoä tay ngheà cao.
Ñaây cuõng laø ñieåm yeáu cuûa lao ñoäng Vieät Nam. ÔÛ chaâu AÙ chæ coù AÁn Ñoä laø
nöôùc coù nhieàu lao ñoäng thaâm nhaäp ñöôïc vaøo caùc lónh vöïc kyõ thuaät cao
(coâng ngheä tin hoïc, coâng ngheä sinh hoïc…) taïi thò tröôøng lao ñoäng caùc nöôùc
phaùt trieån. Ngoaøi ra, lao ñoäng Vieät Nam coøn boäc loä nhöõng nhöôïc ñieåm khaùc
laøm giaûm tính caïnh tranh cuûa chính mình, ñoù laø kyû luaät lao ñoäng yeáu, tính
coäng ñoàng khoâng cao vaø chöa coù taùc phong coâng nghieäp trong laøm vieäc vaø
loái soáng.
Veà chaát löôïng ñaøo taïo cuûa ngöôøi lao ñoäng, theo ñaùnh giaù cuûa baø Boä
tröôûng Boä Lao ñoäng - Thöông binh - Xaõ hoäi, khoaûng 90% lao ñoäng Vieät
Nam ôû nöôùc ngoaøi hieän nay coù chaát löôïng toát, 10% chöa ñaùp öùng yeâu caàu
cuûa chuû söû duïng lao ñoäng.
Ñieàu ñaùng noùi ôû ñaây laø, chuùng ta phaûi laøm gì ñeå coù naêng löïc caïnh tranh
cao treân thò tröôøng lao ñoäng quoác teá moät khi chuùng ta ñaõ coi XKLÑ laø moät
chuû tröông lôùn, laâu daøi?
III. NHÖÕNG VAÁN ÑEÀ VAØ KIEÁN NGHÒ VEÀ HÖÔÙNG GIAÛI QUYEÁT
Veà maët vó moâ, Nhaø nöôùc ta ñaõ xaây döïng, ban haønh cô cheá vaø caùc chính
saùch, vaên baûn phaùp quy cho hoaït ñoäng XKLÑ. Chaúng haïn nhö Nghò ñònh
152 – 1999/NÑ-CP ngaøy 20.9.1999 veà vieäc ngöôøi lao ñoäng vaø chuyeân gia
Vieät Nam ñi laøm vieäc coù thôøi haïn ôû nöôùc ngoaøi. Döïa treân Nghò ñònh Chính
phuû naøy, Boä Lao ñoäng - Thöông binh - Xaõ hoäi ñaõ phoái hôïp vôùi caùc Boä,
261
ngaønh coù lieân quan nhö Taøi chính, Coâng an, Tö phaùp, Ngaân haøng Nhaø
nöôùc… ban haønh moät heä thoáng caùc vaên baûn quy ñònh, höôùng daãn cuï theå
ñoái vôùi hoaït ñoäng XKLÑ. Caùc vaên baûn phaùp quy cuõng khoâng ngöøng ñöôïc
hoaøn thieän cho phuø hôïp vôùi thöïc tieãn vaø lôïi ích cuûa caùc beân tham gia XKLÑ
nhaèm naâng cao uy tín cuûa lao ñoäng Vieät Nam treân thò tröôøng vaø ñaït tôùi
nhöõng muïc tieâu cuûa XKLÑ – giaûm thaát nghieäp, taêng nguoàn thu cho ngöôøi
lao ñoäng vaø ñaát nöôùc, xoaù ñoùi ngheøo, naâng cao trình ñoä tay ngheà vaø kyõ
naêng cho ngöôøi lao ñoäng.
Tuy nhieân, thöïc tieãn XKLÑ cho thaáy ñaõ coù nhieàu vaán ñeà phöùc taïp naûy
sinh nhö : ngöôøi lao ñoäng töï yù boû hôïp ñoàng; ngöôøi lao ñoäng “ñöôïc xuaát
khaåu chui” do bò löøa vaø bò toån thaát caû theå xaùc, vaät chaát laãn tinh thaàn (nhöõng
tröôøng hôïp bò truïc xuaát khoûi Malaysia hoài thaùng 7 naêm 2003), laøm maát uy
tín cuûa lao ñoäng Vieät Nam; moät soá doanh nghieäp khoâng laøm troøn traùch
nhieäm ñoái vôùi ngöôøi lao ñoäng, ñaåy hoï tôùi tình traïng “mang con boû chôï”
maëc duø chieám duïng cuûa hoï tôùi haøng trieäu USD(7), khoâng thöïc hieän ñuùng
quy ñònh cuûa Nhaø nöôùc veà möùc thu leä phí vaø tieàn kyù quyõ, veà vieäc söû duïng
caùc khoaûn thu ñoù… Coù raát nhieàu nguyeân nhaân daãn tôùi tình traïng treân song
coù theå quy chuùng veà maáy nguyeân nhaân chuû yeáu sau:
Moät soá chính saùch vó moâ coù nhöõng ñieåm chöa hôïp lyù caàn phaûi ñöôïc
hoaøn thieän. Chaúng haïn, möùc thu nhaäp ñeå tính thueá ñoái vôùi ngöôøi lao ñoäng
ôû nöôùc ngoaøi ngang vôùi möùc cuûa ngöôøi lao ñoäng ôû trong nöôùc laø chöa hôïp
lyù. Theo chuùng toâi, vôùi möùc löông phoå bieán töø 150 – 300 USD nhö hieän
nay, khoâng neân baét hoï ñoùng thueá thu nhaäp maø chæ neân thu tieàn ñeå xaây
döïng caùc loaïi quyõ nhö: quyõ phuùc lôïi cuûa lao ñoäng ôû nöôùc ngoaøi, quyõ choáng
ruûi ro, quyõ ñaøo taïo…Nhöõng quyõ naøy laø thieát thaân ñoái vôùi ngöôøi lao ñoäng,
ñoàng thôøi giuùp Nhaø nöôùc vaø doanh nghieäp giaûm gaùnh naëng nhöõng khi xaûy
ra söï coá baát thöôøng hoaëc giuùp hoï taùi hoaø nhaäp sau khi heát hôïp ñoàng veà
nöôùc. Möùc thu nhaäp ñeå ñaùnh thueá ñoái vôùi hoï neân ít nhaát laø töø 1,5 – 2 laàn
cao hôn so vôùi möùc trong nöôùc. Bôûi leõ, muïc ñích chuû yeáu hieän nay cuûa
XKLÑ laø giaûm thaát nghieäp vaø giaûm ngheøo. Nhö vaäy möùc thu coù theå khoâng
giaûm nhöng laø hôïp lyù.
Do vieäc khoâng ít toå chöùc XKLÑ chæ chuù troïng ñeán lôïi nhuaän maø chöa
chuù yù ñuùng möùc ñeán vai troø xaõ hoäi cuûa mình, cuõng nhö ñeán lôïi ích laâu daøi
cuûa lónh vöïc XKLÑ nhö laø moät ngaønh dòch vuï cung öùng lao ñoäng quoác teá
neân ñaõ khoâng quan taâm ñaày ñuû ñeán lôïi ích ngöôøi lao ñoäng, tìm moïi caùch
thu toái ña töø ngöôøi lao ñoäng khieán hoï bò rôi vaøo tình traïng nôï naàn naëng
neà. Noùi caùch khaùc, lôïi ích cuûa doanh nghieäp vaø cuûa ngöôøi lao ñoäng chöa
maáy gaén boù, raøng buoäc vôùi nhau, maø ôû goùc ñoä naøo ñoù trieät tieâu nhau. Tình
traïng ngöôøi lao doäng deã daøng tìm ñöôïc vieäc laøm coù thu nhaäp cao hôn cho
ta moät caûm töôûng laø caùc toå chöùc XKLÑ cuûa Vieät Nam chöa thaâm nhaäp saâu
ñöôïc vaøo thò tröôøng lao ñoäng cuûa caùc nöôùc ñoù. Song ôû ñaây raát caàn söï hoã
trôï cuûa Nhaø nöôùc ôû caáp Chính phuû hoaëc chí ít laø ôû caáp Boä.
262
Hieän nay Nhaø nöôùc chæ quaûn lyù vó moâ treân cô sôû taïo khung phaùp lyù hoã
trôï cho hoaït ñoäng XKLÑ cuûa caùc doanh nghieäp chöù khoâng tröïc tieáp quaûn
ñeán ngöôøi lao ñoäng nhö thôøi kyø nhöõng naêm 1980. Caùch quaûn lyù naøy coù öu
ñieåm laø trao nhieàu quyeàn chuû ñoäng cho caùc doanh nghieäp, töø tuyeån duïng
cho ñeán thu phí vaø quaûn lyù lao ñoäng ôû nöôùc ngoaøi. Song, maët khaùc nhieàu
doanh nghieäp khoâng ñuû naêng löïc quaûn lyù hoaëc thieáu traùch nhieäm trong
quaûn lyù neân ñaõ ñeå xaûy ra nhöõng vuï vieäc ñaùng tieác. Caùc nöôùc nhö
Philippines vaø Thaùi Lan… vaãn thoâng qua Boä Lao ñoäng vôùi maïng löôùi ñaïi
dieän ôû nöôùc ngoaøi quaûn tôùi taän ngöôøi lao ñoäng vaø theo hoï coù nhö vaäy môùi
naém vöõng ñöôïc tình hình cuûa ngöôøi lao ñoäng vaø kòp thôøi can thieäp khi caàn.
Nhöõng ngöôøi ñaïi dieän ôû nöôùc ngoaøi ñöôïc höôûng möùc löông xöùng ñaùng vôùi
traùch nhieäm cuûa hoï, ngoaøi ra hoï ñöôïc höôûng hoa hoàng khi môû theâm thò
tröôøng hoaëc kyù theâm hôïp ñoàng. Do ñoù hoï laøm vieäc raát coù traùch nhieäm vaø
hieäu quaû. Philippines coù boä phaän chuyeân traùch veà lao ñoäng ôû haàu heát caùc
nöôùc maø hoï coù lao ñoäng. Trong khi ñoù ta chæ coù boä phaän quaûn lyù lao ñoäng
ôû 5 nöôùc (Lieân bang Nga, Coäng hoaø Seùc, Ñöùc, Haøn Quoác vaø Ñaøi loan). ÔÛ
caùc ñòa baøn khaùc chæ coù caùn boä kieâm nhieäm vaø chuû yeáu quaûn lyù mang tính
chaát haønh chính. Caùc doanh nghieäp coù ñaïi dieän ôû nöôùc ngoaøi laïi caøng ít.
Trong khi ñoù söï phoái hôïp giöõa cô quan ñaïi dieän ôû nöôùc ngoaøi vôùi caùc
doanh nghieäp haàu nhö raát ít, coù chaêng chæ khi xaûy ra “söï coá” caùc doanh
nghieäp môùi thoâng baùo cho caùc cô quan naøy vaø nhôø giuùp ñôõ. Chuùng ta cuõng
neân hoïc taäp caùch laøm cuûa caùc nöôùc laùng gieàng veà toå chöùc, quaûn lyù ngöôøi
lao ñoäng ôû nöôùc ngoaøi. Thaät ra trong thôøi kyø “hôïp taùc lao ñoäng quoác teá”
chuùng ta ñaõ töøng coù moät boä maùy quaûn lyù lao ñoäng nöôùc ngoaøi töông ñoái
chaët cheõ vaø saâu saùt nhö vaäy. Taát nhieân moät boä maùy coàng keành trong thôøi
buoåi kinh teá thò tröôøng laø khoâng theå coù vaø khoâng neân nhöng nhöõng noäi
dung coâng vieäc cuûa heä thoáng ñoù caàn phaûi ñöôïc tieáp tuïc. Ñeå laøm ñöôïc ñieàu
ñoù, theo chuùng toâi, moãi nöôùc coù ngöôøi lao ñoäng Vieät Nam laøm vieäc phaûi coù
ngöôøi theo doõi, quaûn lyù ngöôøi lao ñoäng. Ngöôøi naøy phaûi ñöôïc tuyeån choïn
toát – bieát ngoân ngöõ nöôùc sôû taïi, naém vöõng luaät phaùp cuûa hoï, bieát baûo veä
quyeàn lôïi ngöôøi lao ñoäng ñuùng luaät, bieát ñaët quyeàn lôïi hôïp phaùp cuûa ngöôøi
lao ñoäng vaø quoác theå leân treân vaø ñöôïc traû löông xöùng ñaùng. Löông traû cho
nhöõng nhaân vieân naøy laáy ôû ñaâu? Töø ñoùng goùp cuûa ngöôøi lao ñoäng vaø ngöôøi
lao ñoäng coù quyeàn bieát roõ ñieàu naøy ñoàng thôøi coù quyeàn ñeà nghò sa thaûi hoï
neáu thaáy khoâng ñuû naêng löïc vaø phaåm chaát. Coù theå ôû nhöõng doanh nghieäp
coù ñoâng lao ñoäng Vieät Nam laøm vieäc neân tuyeån moät lao ñoäng coù trình ñoä
vaên hoaù vaø ngoaïi ngöõ ñuû ñeå phieân dòch cho toaøn ñoäi vaø ñöôïc höôûng phuï
caáp. Khoaûn phuï caáp naøy do chính nhöõng ngöôøi lao ñoäng ñoùng goùp theo
thoaû thuaän vaø Nhaø nöôùc hoã trôï theâm thoâng qua quyõ hoã trôï XKLÑ.
Vieäc caáp pheùp vaø quaûn lyù caùc doanh nghieäp laøm XKLÑ cuõng caàn coù
nhöõng caûi caùch. Ñaëc bieät neân ñeà cao naêng löïc vaø phaåm chaát baèng caùch
kieåm tra baèng caáp, chöùng chæ vaø saùt haïch trình ñoä nhaân söï cuûa doanh
nghieäp roài môùi caáp pheùp hoaït ñoäng. Thaùi Lan laø nöôùc giaùm saùt vieäc boå
263
nhieäm nhaân söï cho caùc doanh nghieäp laøm XKLÑ raát chaët ñeå traùnh nhöõng
vi phaïm cuûa doanh nghieäp do khoâng ñuû naêng löïc vaø phaåm chaát. Ñoù laø moät
kinh nghieäm hay ñoái vôùi ta.
Do coâng taùc tuyeån choïn vaø ñaøo taïo ngöôøi lao ñoäng chöa toát. Chuùng ta
môùi tham gia thò tröôøng lao ñoäng quoác teá neân heä thoáng ñaøo taïo chuyeân cho
XKLÑ thieáu vaø chöa hoaøn chænh. Ñaøo taïo chöa theo kòp tieán ñoä ñöa ngöôøi
ra nöôùc ngoaøi laøm vieäc neân thöôøng laø chaát löôïng ngöôøi lao ñoäng nhöõng ñôït
ñaàu ñaûm baûo toát sau ñoù giaûm daàn. Theo ñoù uy tín cuûa lao ñoäng Vieät Nam
ñoái vôùi chuû söû duïng lao ñoäng cuõng giaûm daàn. Gaàn ñaây coâng taùc tuyeån choïn
lao ñoäng ñaõ baét ñaàu ñöôïc gaén vôùi traùch nhieäm cuûa caùc chính quyeàn vaø toå
chöùc ñoaøn theå ñòa phöông vaø thoâng tin ñaày ñuû veà caùc cheá ñoä, chính saùch
XKLÑ tôùi töøng ngöôøi daân ñeå hoï töï quyeát ñònh. Ñieàu ñoù seõ traùnh ñöôïc tình
traïng löøa ñaûo trong XKLÑ. Song neáu vieäc tuyeån ngöôøi chæ döøng laïi ôû möùc
tuyeån nhöõng thanh nieân noâng thoân roài “luyeän nhanh” caû ngoaïi ngöõ, ngheà
nghieäp, giaùo duïc ñònh höôùng trong 3 – 4 thaùng thì chuùng ta chæ coù theå
chieám lónh thò tröôøng lao ñoäng nöôùc ngoaøi ôû nhöõng coâng vieäc coù thu nhaäp
thaáp vaø vôùi nhieàu thieät thoøi cho ngöôøi lao ñoäng. Chuùng ta caàn coù nhöõng
trung taâm ñaøo taïo nhaân löïc chuyeân nghieäp cho thò tröôøng lao ñoäng quoác
teá, caàn coù söï phoái hôïp vôùi caùc tröôøng PTTH ñeå giôùi thieäu ngheà nghieäp, caàn
phoái hôïp vôùi caùc cô quan tuyeån duïng lao ñoäng cuûa nöôùc ngoaøi ñeå xaùc ñònh
lónh vöïc ñaøo taïo cho truùng.
Löïc löôïng toát nghieäp ñaïi hoïc chöa coù vieäc laøm maø ta vaãn keâu ca veà
chaát löôïng thaáp hieän nay cuõng ñoøi hoûi chuùng ta phaûi nghó veà phöông aùn
söû duïng nhö laø nguoàn nhaân löïc chaát löôïng cao cho thò tröôøng lao ñoäng
quoác teá sau moät thôøi gian ngaén (3-4 thaùng) ñaøo taïo ngheà vaø ngoaïi ngöõ.
Trong ñieàu kieän phaùt trieån cuûa khoa hoïc vaø coâng ngheä nhö hieän nay, tuoåi
thoï cuûa coâng ngheä raát ngaén vaø ñieàu ñoù ñoøi hoûi ngöôøi lao ñoäng cuõng phaûi
coù ña kyõ naêng ñeå deã daøng thích nghi. Do ñoù vieäc ñaøo taïo theâm moät soá
thaùng ñoái vôùi sinh vieân ñaïi hoïc ñaõ toát nghieäp ñeå hoï trôû thaønh nhöõng coâng
nhaân kyõ thuaät chaát löôïng cao, theo chuùng toâi, seõ laø moät caùch khaéc phuïc
tình traïng thaát nghieäp hieän nay vaø taïo taâm lyù ñuùng ñaén cho hoïc sinh trong
vieäc löïa choïn ngheà nghieäp sau khi toát nghieäp phoå thoâng trung hoïc.
Moät trong nhöõng yeáu ñieåm cuûa lao ñoäng Vieät Nam laø tính kyû luaät chöa
cao. Nhöõng boä ñoäi xuaát nguõ chöa coù vieäc laøm seõ khaéc phuïc ñöôïc ñieåm
yeáu naøy. Vì vaäy, chuùng toâi cho raèng, neáu coù söï phoái hôïp giöõa Boä Lao ñoäng
- Thöông binh vaø Xaõ hoäi vaø Boä Quoác phoøng ñeå coù chöông trình ñaøo taïo
ngheà phuø hôïp vôùi nhu caàu cuûa thò tröôøng lao ñoäng theá giôùi ñoái vôùi thanh
nieân laøm ngóa vuï quaân söï thì chuùng ta cuõng seõ coù moät nguoàn nhaân löïc coù
chaát löôïng toát cho thò tröôøng lao ñoäng quoác teá.
Chuùng ta caàn tìm ra nhöõng lónh vöïc maïnh cuûa mình ñeå xaây döïng thöông
hieäu cho “haøng hoaù” cuûa ngaønh XKLÑ. Chaúng haïn Phillipines ñang quyeát
264
taâm trôû thaønh nöôùc cung caáp thuyû thuû haøng ñaàu cho theá giôùi, veà löôïng cuõng
nhö veà chaát maëc duø hoï hieän ñang ñöùng ñaàu veà XKLÑ ôû nhieàu lónh vöïc
khaùc keå caû giuùp vieäc gia ñình vaø chaêm soùc ngöôøi beänh.
Toùm laïi, maëc duø coøn toàn taïi moät soá vaán ñeà nhö ñaõ neâu ôû treân, nhöng
vôùi söï quan taâm saùt sao cuûa Chính phuû ñoái vôùi coâng taùc XKLÑ, caùc chính
saùch, quy ñònh veà XKLÑ khoâng ngöøng ñöôïc hoaøn thieän theo nhöõng kieán
nghò cuûa caùc nhaø khoa hoïc vaø caùc nhaø hoaït ñoäng thöïc tieãn chaéc chaén raèng
vôùi nhöõng öu ñieåm voán coù cuûa lao ñoäng Vieät Nam coäng vôùi moät boä maùy
toå chöùc, quaûn lyù vaø ñaøo taïo lao ñoäng laøm vieäc ngoaøi nöôùc khoâng ngöøng
ñöôïc hoaøn thieän, Vieät Nam seõ coù cô hoäi trôû thaønh moät nöôùc cung öùng lao
ñoäng coù uy tín treân thò tröôøng lao ñoäng quoác teá.
CHUÙ THÍCH
1. “Khoâng ñaøo taïo toát, cöông quyeát khoâng ñöa ñi”. Baùo Thanh nieân ngaøy 21-7-2003, tr.3.
2. Ñaûng Coäng saûn Vieät Nam, Vaên kieän Ñaïi hoäi ñaïi bieåu toaøn quoác laàn thöù VIII, Nxb Chính trò quoác
gia. Haø Noäi, 1996, tr.114, 115.
3. Nhö treân.
4. Nieân giaùm thoáng keâ TP. Hoà Chí Minh 2002, Cuïc Thoáng keâ TP. Hoà Chí Minh.
5. Chæ thò 41 – CT/TW ngaøy 22-9-1998 cuûa Boä Chính trò BCH TW Ñaûng “Veà xuaát khaåu lao ñoäng
vaø chuyeân gia”.
6. Baùo Phuï nöõ Vieät Nam ngaøy 28-7-2003.
7. Baùo Thanh nieân ngaøy 21-7-2003.
265
1
VIEÄT NAM TIEÁN MAÏNH
TREÂN CON ÑÖÔØNG ÑOÅI MÔÙI
Coác Nguyeân Döông*
Toâi ñaõ töøng ñöôïc tham döï Hoäi thaûo Quoác teá Vieät Nam hoïc laàn thöù nhaát
hoïp taïi Haø Noäi. Trong thôøi gian troâi qua ñaõ maáy naêm, nhöng nhöõng aán
töôïng laéng ñoïng trong toâi cho ñeán nay thaät khoù queân. Nhaän lôøi môøi cuûa
Ban Toå chöùc, hoâm nay toâi laïi ñöôïc tham döï Hoäi thaûo Quoác teá Vieät Nam
hoïc laàn thöù hai hoïp taïi Thaønh phoá Hoà Chí Minh. Trong tieáng Vieät coù chöõ
LAÕO THAØNH. Chæ coøn moät naêm nöõa toâi troøn 70 tuoåi, coù theå noùi LAÕO THÌ
ÑAÕ LAÕO ROÀI, NHÖNG MAØ KHOÂNG THAØNH, thí duï nhö trình ñoä tieáng Vieät
cuûa toâi khoâng nhöõng khoâng ñöôïc naâng cao hôn maø ngöôïc laïi ñang thuït luøi
raát nhieàu. Tuy vaäy hoâm nay toâi vaãn muoán duøng tieáng Vieät ñeå trình baøy baûn
tham luaän cuûa toâi nhaèm theå hieän neùt ñaëc saéc cuûa moät Hoäi thaûo Quoác teá
Vieät Nam hoïc. Treân dieãn ñaøn naøy toâi boãng nhôù tôùi moät caâu chuyeän xa xöa:
ñoù laø vaøo naêm 1956 toâi thi vaøo khoa Ngoân ngöõ Phöông Ñoâng cuûa tröôøng
Ñaïi hoïc Baéc Kinh. Luùc aáy chuùng toâi coù theå tuyø yù choïn ngoân ngöõ cuûa baát
kyø nöôùc naøo, tieáng Vieät, tieáng AÛraäp, tieáng Trieàu Tieân, tieáng Hinñu, tieáng
Moâng Coå v.v... Nhöng toâi ñaõ choïn tieáng Vieät. Coù ngöôøi ñaõ hoûi toâi, vì sao
anh hoïc tieáng Vieät? Toâi traû lôøi raát giaûn ñôn vaø ñanh theùp: Bôûi vì Vieät Nam
coù Hoà Chí Minh - moät nhaân vaät vó ñaïi. Toâi coøn nhôù nhöõng naêm ñaàu thaäp
kyû 60 cuûa theá kyû XX, Chuû tòch Löu Thieáu Kyø sang thaêm Vieät Nam. Trong
böõa tieäc chieâu ñaõi taïi Ñaïi söù quaùn Trung Quoác taïi Haø Noäi, laàn ñaàu tieân toâi
troâng thaáy Baùc Hoà maø töø laâu toâi haèng ngöôõng moä. Naêm 1990 taïi cuoäc Hoäi
thaûo Quoác teá toå chöùc taïi Haø Noäi kyû nieäm 100 naêm ngaøy sinh Chuû tòch Hoà
Chí Minh, luùc quan heä Trung Quoác ôû vaøo thôøi ñieåm then choát nhaát, vôùi tö
caùch laø ñaïi bieåu duy nhaát cuûa Trung Quoác tham döï Hoäi thaûo, toâi ñaõ ñoïc
Baûn tham luaän töôûng nhôù tôùi Baùc Hoà. Toâi ñaõ keát luaän baûn tham luaän cuûa
toâi baèng caâu noùi maø nhaân daân Vieät Nam vaø nhaân daân Trung Quoác thöôøng
nhaéc "Chuû tòch Hoà Chí Minh seõ soáng maõi trong loøng nhaân daân Vieät Nam!",
"Chuû tòch Hoà Chí Minh seõ soáng maõi trong loøng nhaân daân Trung Quoác!". Baùc
Hoà tuy ñaõ ñi xa, nhöng moãi laàn sang Vieät Nam, toâi luoân ñeán Laêng Chuû tòch
Hoà Chí Minh vieáng Ngöôøi.
* Giaùo sö, Vieän Khoa hoïc xaõ hoäi Trung Quoác.
266
VIEÄT NAM TIEÁN MAÏNH TREÂN CON ÑÖÔØNG ÑOÅI MÔÙI
Thôøi gian ñang ñoåi thay vaø Vieät Nam cuõng ñang ñoåi thay. Ngaøy nay
coäng ñoàng quoác teá quan taâm ñeán Vieät Nam khoâng nhöõng chæ vì Vieät Nam
coù Hoà Chí Minh maø coøn bôûi vì nhaân daân Vieät Nam döôùi söï chæ ñaïo cuûa tö
töôûng Hoà Chí Minh ñaõ thöïc hieän thaønh coâng coâng cuoäc Ñoåi môùi vaø ñaõ
giaønh ñöôïc nhöõng thaønh töïu maø coäng ñoàng quoác teá thöøa nhaän. Thaùng 12
naêm 1986, Ñaïi hoäi laàn thöù VI cuûa Ñaûng Coäng saûn Vieät Nam ñaõ tìm toøi
nhöõng lyù luaän môùi, thöïc hieän ñoåi môùi moät caùch toaøn dieän. Ñoåi môùi laø saûn
phaåm cuûa söï saùng taïo cuûa nhaân daân Vieät Nam keát hôïp vôùi söï ñoåi môùi tö
duy cuûa nhöõng ngöôøi laõnh ñaïo Ñaûng vaø Nhaø nöôùc Vieät Nam, theå hieän tinh
thaàn cuûa chuû nghóa Maùc "tieán cuøng thôøi ñaïi". Moïi ngöôøi ñeàu khoâng queân
trong nhöõng naêm ñaàu cuûa coâng cuoäc Ñoåi môùi, Vieät Nam ñöùng tröôùc tình
hình quoác teá baát lôïi, coù söï caám vaän töø beân ngoaøi, nhöõng aûnh höôûng tieâu
cöïc do Lieân Xoâ vaø caùc nöôùc Ñoâng AÂu suy suïp laøm cho Vieät Nam maát ñi
nguoàn vieän trôï truyeàn thoáng, nguoàn vay nôï vaø thò tröôøng xuaát khaåu. Nhöng
nhôø söï thuùc ñaåy cuûa söï nghieäp ñoåi môùi, nhaân daân Vieät Nam ñaõ khaéc phuïc
boán nguy cô lôùn vaø khaéc phuïc nhöõng taùc ñoäng cuûa cuoäc khuûng hoaûng tieàn
teä, oån ñònh tình hình kinh teá vó moâ, trôû thaønh nöôùc xuaát khaåu gaïo quan
troïng thöù hai treân theá giôùi, naêm 2003 toång saûn löôïng thoùc leân tôùi 34,5 trieäu
taán, toác ñoä taêng tröôûng kinh teá chæ ñöùng sau Trung Quoác. Naêm 2003, taêng
tröôûng GDP cuûa Trung Quoác laø 9,1%, Vieät Nam laø 7,3%. Tình hình Vieät Nam
ngaøy nay ñaõ khaùc xa 18 naêm tröôùc. Nhöõng thaønh töïu maø Vieät Nam giaønh
ñöôïc cuõng nhö nhöõng bieán ñoåi tích cöïc quaû laø khoâng deã daøng. Nguyeân
nhaân cuûa nhöõng thaønh töïu treân: Thöù nhaát laø söï ñoåi môùi töø beân trong,
chuyeån töø theå cheá cuûa neàn kinh teá keá hoaïch truyeàn thoáng sang theå cheá
kinh teá thò tröôøng theo ñònh höôùng xaõ hoäi chuû nghóa, nhôø ñoù ñaõ giaûi phoùng
ñöôïc söùc saûn xuaát. Thöù hai, môû cöûa vôùi beân ngoaøi, chuû ñoäng hoäi nhaäp vaøo
kinh teá theá giôùi, chuyeån töø moät neàn kinh teá kheùp kín, ñoùng cöûa sang neàn
kinh teá môû cöûa. Theo caùch hieåu cuûa toâi thì töø ngöõ ngöôøi Vieät Nam thöôøng
noùi "hoäi nhaäp vôùi kinh teá quoác teá", noäi dung cô baûn cuûa noù laø môû cöûa vôùi
beân ngoaøi. Moái quan heä giöõa ñoåi môùi vaø môû cöûa laø moái quan heä gaén boù
vôùi nhau vaø thuùc ñaåy laãn nhau. Söï ñoåi môùi töø beân trong ñaõ saùng taïo ra ñieàu
kieän vaø khaû naêng ñeå môû cöûa vôùi beân ngoaøi, ngöôïc laïi söï môû cöûa vôùi beân
ngoaøi seõ thuùc ñaåy söï ñoåi môùi töø beân trong.
Ñieàu toâi caàn nhaán maïnh ôû ñaây laø khoâng phaûi ñeán baây giôø Trung Quoác
vaø Vieät Nam môùi nghó ñeán môû cöûa vôùi beân ngoaøi, môùi nghó ñeán hoäi nhaäp
vôùi coäng ñoàng quoác teá. Tröôùc ñaây chuùng ta cuøng töøng coâng khai tuyeân boá
phaûi môû cöûa vôùi beân ngoaøi, nhöng ñieàu kieän beân ngoaøi khoâng cho pheùp
chuùng ta môû cöûa, coù keû coøn aùp duïng chính saùch phong toûa caám vaän ñoái
vôùi chuùng ta. Noùi veà nguyeân nhaân töø phía noäi boä, tröôùc ñaây chuùng ta ñaõ
aùp duïng chính saùch ñoái ngoaïi ngaû veà moät phía (nhaát bieân ñaûo), chuû yeáu
laø trao ñoåi neàn kinh teá vaø buoân baùn vôùi caùc nöôùc xaõ hoäi chuû nghóa. Sau
khi chieán tranh laïnh keát thuùc, hai thò tröôøng song song treân theá giôùi ñaõ trôû
thaønh moät thò tröôøng lôùn nhaát cuûa theá giôùi, kinh teá toaøn caàu hoùa ñaõ thuùc
267
ñaåy kinh teá caùc nöôùc, trong anh coù toâi, trong toâi coù anh. Trong boái caûnh
tình hình quoác teá coù nhieàu bieán ñoåi saâu saéc, Ñaûng vaø Chính phuû hai nöôùc
Trung - Vieät ñaõ kòp thôøi ñeà ra chính saùch ngoaïi giao laøm baïn roäng raõi vôùi
caùc nöôùc, ña phöông hoùa, ña daïng hoùa caùc moái quan heä, chính saùch ñoù laø
söï löïa choïn chieán löôïc cho ñaát nöôùc phuø hôïp vôùi traøo löu cuûa theá giôùi.
Thöïc tieãn phaùt trieån lòch söû cuûa toaøn theá giôùi chöùng minh raèng, söï phaùt
trieån vaø giao löu cuûa neàn vaên minh nhaân loaïi laø moät quaù trình thoáng nhaát
bieän chöùng, nghóa laø coù maët phuû ñònh vaø loaïi tröø, laïi coù maët keá thöøa vaø
phaùt trieån. Moái quan heä giöõa hai cheá ñoä tö baûn chuû nghóa vaø xaõ hoäi chuû
nghóa cuõng nhö giöõa hai loaïi hình Nhaø nöôùc khaùc nhau cuõng laø nhö vaäy,
noù vöøa ñoái laäp vaø baøi xích laãn nhau laïi vöøa lieân heä vaø hôïp taùc vôùi nhau.
Vì vaäy trong quaù trình xaây döïng vaø phaùt trieån cuûa chuû nghóa xaõ hoäi, luoân
luoân toàn taïi vaán ñeà laøm theá naøo ñeå nhaän thöùc ñöôïc chuû nghóa tö baûn vaø
caùc nöôùc xaõ hoäi chuû phaûi xöû lyù moái quan heä vôùi caùc nöôùc tö baûn chuû nghóa
nhö theá naøo. Treân hai maët ñoù, caùc nöôùc xaõ hoäi chuû nghóa ñeàu ñaõ coù nhöõng
kinh nghieäm vaø baøi hoïc saâu saéc bao goàm caû maët chính dieän laãn phaûn dieän,
coù caû thaønh coâng nhöng cuõng coù caû sai laàm, thaát baïi. Trong tình hình quoác
teá hieän nay, vôùi tö caùch laø nöôùc xaõ hoäi chuû nghóa, Trung Quoác vaø Vieät Nam
neân caûi thieän vaø phaùt trieån moái quan heä vôùi caùc nöôùc phaùt trieån treân cô sôû
5 nguyeân taéc chung soáng hoøa bình. Giöõa caùc nöôùc vôùi nhau caàn phaûi boû
qua söï khaùc bieät veà cheá ñoä xaõ hoäi vaø yù thöùc heä, phaûi toân troïng laãn nhau,
höõu nghò vôùi nhau, phaûi tìm nhöõng ñieåm gaëp nhau trong lôïi ích chung, môû
roäng söï hôïp taùc hai beân ñeàu coù lôïi, cuøng nhau ñoái phoù vôùi nhöõng thaùch
thöùc treân con ñöôøng sinh toàn vaø phaùt trieån cuûa nhaân loaïi.
Trong quaù trình phaùt trieån kinh teá, caùc nöôùc ñang phaùt trieån nhö Trung
Quoác, Vieät Nam ñeàu ñang ñöùng tröôùc nhöõng vaán ñeà chung nhö thieáu voán,
kyõ thuaät vaø quaûn lyù coøn laïc haäu, söï phaùt trieån cuûa thò tröôøng chöa ñaày ñuû,
thì vieäc môû cöûa vôùi beân ngoaøi vaø hoäi nhaäp quoác teá khoâng ngoaøi muïc ñích
laø boå sung cho mình nhöõng choã coøn thieáu soùt, taän duïng toái ña caû hai nguoàn
taøi nguyeân vaø thò tröôøng trong nöôùc vaø nöôùc ngoaøi. Vì vaäy môû cöûa vôùi beân
ngoaøi, hoäi nhaäp kinh teá quoác teá khoâng nhöõng chæ nhaèm thích nghi vôùi nhöõng
bieán ñoäng cuûa traøo löu theá giôùi maø coøn laø söï tìm toøi ñoäng luùc môùi nhaèm ñaùp
öùng nhu caàu cuûa söï phaùt trieån baûn thaân mình. Vì vaäy thi haønh chính saùch
môû cöûa vôùi beân ngoaøi, hoäi nhaäp vôùi kinh teá khu vöïc vaø theá giôùi ngaøy nay
ñaõ trôû thaønh quoác saùch cuûa Trung Quoác vaø Vieät Nam.
Chuùng ta caàn chuù yù raèng, Vieät Nam ñaõ laøm raát nhieàu vieäc nhaèm chuû
ñoäng hoäi nhaäp kinh teá khu vöïc vaø kinh teá theá giôùi nhö: Naêm 1987 ban boá
Luaät ñaàu tö nöôùc ngoaøi, sau ñoù nhieàu laàn boå sung vaø hoaøn thieän Luaät ñoù
laøm cho Luaät ñaàu tö phuø hôïp hôn vôùi yeâu caàu cuûa caùc nhaø ñaàu tö nöôùc
ngoaøi veà caùc maët an toaøn, coù lôïi nhuaän vaø khaû thi; tích cöïc môû roäng quan
heä hôïp taùc tieàn teä vôùi Quyõ tieàn teä quoác teá, Ngaân haøng theá giôùi vaø Ngaân
haøng phaùt trieån chaâu AÙ neân ñaõ nhaän ñöôïc nhöõng khoaûn vieän trôï ODA vaø
nhöõng khoaûn tieàn vay; Naêm 1995 Vieät Nam ñaõ gia nhaäp ASEAN vaø AFTA;
268
kyù hieäp ñònh khung vôùi EU; trôû thaønh thaønh vieân chính thöùc cuûa APEC;
khoâi phuïc bình thöôøng hoùa quan heä ngoaïi giao vôùi Myõ, kyù keát Hieäp ñònh
maäu dòch song phöông; vôùi tö caùch laø moät thaønh vieân cuûa ASEAN, Vieät Nam
ñaõ tích cöïc tham gia xaây döïng Khu maäu dòch töï do Trung Quoác - ASEAN
vaø ñoái thoaïi hôïp taùc giöõa ASEAN vôùi 3 nöôùc Trung Quoác - Nhaät Baûn - Haøn
Quoác v.v... Nhöõng bieän phaùp quan troïng ñoù ñaõ laøm thay ñoåi caên baûn vò trí
cuûa Vieät Nam trong coäng ñoàng quoác teá, laøm cho Vieät Nam trôû thaønh ñoái
taùc hôïp taùc coù tính xaây döïng veà kinh teá ñöôïc coäng ñoàng quoác teá vaø khu
vöïc coi troïng. Vieät Nam ñang tích cöïc tranh thuû ñeå naêm 2005 trôû thaønh
thaønh vieân chính thöùc cuûa WTO, ñieàu ñoù seõ laøm cho Vieät Nam môû cöûa vôùi
beân ngoaøi ôû phaïm vi lôùn hôn, ñoàng thôøi nhôø söï giuùp ñôõ cuûa ngoaïi löïc thuùc
ñaåy hôn nöõa söï ñoåi môùi töø beân trong, ñaåy nhanh hôn nöõa tieán trình coâng
nghieäp hoùa vaø hieän ñaïi hoùa ñaát nöôùc.
Do Vieät Nam kieân trì thöïc hieän ñoåi môùi toaøn dieän vaø môû cöûa neân töø
naêm 1986 ñeán nay, Vieät Nam ñaõ giaønh ñöôïc nhöõng thaønh töïu roõ reät veà
maäu dòch ñoái ngoaïi cuõng nhö thu huùt voán ñaàu tö cuûa nöôùc ngoaøi. Töø naêm
1991 ñeán nay, kim ngaïch xuaát nhaäp khaåu cuûa Vieät Nam haøng naêm ñeàu
taêng, KIM NGAÏCH XUAÁT KHAÅU ÑAÏT ÑÖÔÏC TRONG NAÊM 2002 ÑAÕ BAÈNG
519% TOÅNG KIM NGAÏCH XUAÁT KHAÅU ÑAÏT ÑÖÔÏC CUÛA NAÊM 1993. Theo
thoáng keâ cuûa Vieät Nam, naêm 2001, xuaát khaåu cuûa Vieät Nam sang Trung
Quoác ñöùng haøng thöù hai, nhaäp khaåu töø Trung Quoác vaøo Vieät Nam ñöùng
haøng thöù naêm. Naêm 2003, kim ngaïch maäu dòch song phöông giöõa Vieät
Nam vaø Trung Quoác ñaït khoaûng 4 tæ ñoâla. TOÅNG SOÁ VOÁN ÑAÀU TÖ TRÖÏC
TIEÁP NÖÔÙC NGOAØI ÑAÕ ÑAÊNG KYÙ VAØO VIEÄT NAM ÑEÁN NAÊM 2001 LAØ
38,8 TÆ ÑOÂLA, TYÛ TROÏNG CUÛA VOÁN FDI ÑÖÔÏC THÖÏC HIEÄN TRONG
TOÅNG ÑAÀU TÖ XAÕ HOÄI VAØO KHOAÛNG 20 - 32%, NGHÓA LAØ NAÊM CAO
NHAÁT ÑAÕ ÑAÏT TÔÙI TREÂN 32%, NHÖÕNG NAÊM ÑAÏT THAÁP NHAÁT VAØO
KHOAÛNG TREÂN 20%. Töø nhöõng naêm 90 cuûa theá kyû XX tôùi nay, söï ñaàu tö
tröïc tieáp cuûa caùc xí nghieäp Trung Quoác vaøo Vieät Nam ñaõ taêng leân roõ reät.
Töø naêm 1988 ñeán giöõa naêm 2001, Trung Quoác ñaõ ñaàu tö vaøo Vieät Nam
105 haïng muïc vôùi toång voán ñaàu tö 212 trieäu ñoâla, ñöùng haøng thöù 22 trong
ñaàu tö cuûa caùc nöôùc treân theá giôùi vaø khu vöïc vaøo Vieät Nam. Do moät soá
ñaàu tö cuûa Trung Quoác thoâng qua Hoàng Koâng neân neáu keå caû ñaàu tö cuûa
Hoàng Koâng thì Trung Quoác ñöùng thöù 5. Ñaàu tö tröïc tieáp cuûa nöôùc ngoaøi
ñaõ taïo ñieàu kieän cho 48.000 ngöôøi lao ñoäng coù vieäc laøm. Coøn Trung Quoác,
ñeán cuoái naêm 2003 ñaõ coù 46.500 xí nghieäp cuûa nöôùc ngoaøi ñöa vaøo, voán
ñaêng kyù ñaït 800 tæ ñoâla, voán huy ñoäng treân thöïc teá ñaït 505,1 tæ ñoâla. Nhöng
daân soá Trung Quoác laø 1.300 trieäu, neáu ñem con soá lôùn nhaát chia cho daân
soá thì seõ trôû thaønh moät con soá raát nhoû. Coù moät hoïc giaû Vieät Nam ñaõ noùi:
TYÛ TROÏNG FDI TRONG TOÅNG SAÛN LÖÔÏNG COÂNG NGHIEÄP CUÛA TRUNG
QUOÁC LAØ 28,05% NAÊM 2001 THÌ ÔÛ VIEÄT NAM CON SOÁ ÑOÙ LAØ 35% NAÊM
2001, TYÛ TROÏNG NGUOÀN THU NGAÂN SAÙCH TÖØ KHU VÖÏC COÙ VOÁN FDI
ÔÛ TRUNG QUOÁC LAØ 19,01% SO VÔÙI CUÛA VIEÄT NAM LAØ 25% NAÊM 2001.
269
Coù hoïc giaû Vieät Nam ñaõ so saùnh vieäc söû duïng voán ñaàu tö nöôùc ngoaøi cuûa
Vieät Nam vaø Trung Quoác vaø chæ roõ naêm 2001 soá döï aùn ñaàu tö 100% voán
nöôùc ngoaøi vaøo Vieät Nam chieám 61% toång soá döï aùn nöôùc ngoaøi ñaàu tö vaø
chieám 33,8% kim ngaïch ñaàu tö. Cuøng thôøi gian aáy xí nghieäp 100% voán
nöôùc ngoaøi ñaàu tö vaøo Trung Quoác chieám 62,14% kim ngaïch ñaêng kyù ñaàu
tö. Maáy naêm gaàn ñaây, ñaàu tö tröïc tieáp cuûa nöôùc ngoaøi vaøo Vieät Nam coù
phaàn giaûm suùt. Naêm 2003 tuy coù taêng nhöng cuõng chæ baèng 1/5 cuûa naêm
1996. Ñieàu ñoù coù nguyeân nhaân khaùch quan cuûa noù, cuï theå laø do cuoäc
khuûng hoaûng tieàn teä ôû Ñoâng Nam AÙ vaø do aûnh höôûng cuûa neàn kinh teá theá
giôùi suy thoaùi, nhöng cuõng coù nhöõng nguyeân nhaân chuû quan veà phía Vieät
Nam, trong ñoù coù vaán ñeà thueá xuaát nhaäp khaåu giaûm roài laïi taêng, giaù thaønh
saûn phaåm coøn cao hôn moät soá nöôùc ôû Ñoâng Nam AÙ laøm cho söùc caïnh
tranh suy yeáu; ñoàng baïc Vieät Nam tuy ñaõ nhieàu laàn ñieàu chænh, nhöng ñònh
giaù quaù cao so vôùi ñoàng ñoâla. Nhöõng vaán ñeà toàn taïi treân ñaây coù nghóa laø
Vieät Nam caàn phaûi caûi thieän moâi tröôøng ñaàu tö, neáu khoâng thì seõ khoâng
nhöõng haïn cheá, thu heïp xuaát khaåu cuûa Vieät Nam maø coøn aûnh höôûng ñeán
vieäc thu huùt voán ñaàu tö cuûa nöôùc ngoaøi. Neáu Vieät Nam coù theå caûi thieän
hôn nöõa moâi tröôøng ñaàu tö, bao goàm caû vaán ñeà taêng cöôøng xaây döïng cô
sôû haï taàng; ñaåy nhanh toác ñoä ñoåi môùi xí nghieäp; môû roäng thò tröôøng trong
nöôùc; phaùt trieån khoa hoïc-kyõ thuaät; duy trì ñöôïc nguoàn nhaân coâng reû; taêng
söùc caïnh tranh quoác teá; môû roäng lónh vöïc ñaàu tö; ñôn giaûn thuû tuïc ñaàu tö,
giaûm bôùt söï can thieäp haønh chính; naâng cao hieäu löïc cuûa chính quyeàn; haï
thaáp giaù dòch vuï; tranh thuû caùc xí nghieäp lôùn cuûa AÂu Myõ ñaàu tö xaây döïng
caùc nhaø maùy lôùn... thì Vieät Nam coù theå thu huùt ñöôïc caøng nhieàu voán ñaàu
tö cuûa coäng ñoàng quoác teá vaø ñieàu quan troïng hôn nöõa laø Vieät Nam phaûi
naâng cao hieäu quaû vaø trình ñoä söû duïng voán ñaàu tö, ñeà phoøng nhöõng ruûi
ro trong khi söû duïng voán ñaàu tö cuûa nöôùc ngoaøi.
Hai nöôùc Trung - Vieät laùng gieàng nuùi lieàn nuùi, soâng lieàn soâng, trong
quaù trình caûi caùch vaø môû cöûa tuy chuùng ta coù moät soá caùch noùi khaùc nhau,
chaúng haïn nhö Vieät Nam goïi laø xaây döïng kinh teá thò tröôøng theo ñònh
höôùng xaõ hoäi chuû nghóa, coøn Trung Quoác goïi laø kinh teá thò tröôøng xaõ hoäi
chuû nghóa mang ñaëc saéc Trung Quoác, Vieät Nam noùi hoäi nhaäp kinh teá quoác
teá, coøn Trung Quoác noùi hoäi nhaäp coäng ñoàng quoác teá. Nhöng muïc ñích vaø
muïc tieâu cuûa chuùng ta laø thoáng nhaát, vieäc trao ñoåi nhöõng kinh nghieäm veà
caûi caùch môû cöûa, hoïc taäp nhöõng maët maïnh cuûa baïn roõ raøng laø boå ích cho
chuùng ta. Vì vaäy cho pheùp toâi giôùi thieäu moät soá tình hình caûi caùch môû cöûa
cuûa Trung Quoác. Trong 28 naêm qua, Trung Quoác ñaõ cho ra ñôøi nhieàu bieän
phaùp lôùn nhaèm caûi caùch môû cöûa, noùi moät caùch khaùi quaùt laø, thöù nhaát trong
thaäp kyû 80 cuûa theá kyû XX ñaåy maïnh vieäc xaây döïng caùc ñaëc khu kinh teá
nhaèm taän duïng 2 nguoàn voán vaø thò tröôøng trong nöôùc vaø nöôùc ngoaøi, coù
taùc duïng laøm maãu thuùc ñaåy caûi caùch môû cöûa cho caû nöôùc vaø tích luõy kinh
nghieäm phong phuù hôn; thöù hai laø ôû thaäp kyû 90 ñaåy maïnh vieäc môû mang
khu Phoá Ñoâng ôû Thöôïng Haûi nhaèm taïo ñieàu kieän cho Thöôïng Haûi chuyeån
270
dòch ngaønh cheá taïo vaø kyõ thuaät thuaàn thuïc cuûa mình cho caùc vuøng xung
quanh; thöù ba laø ñaåy maïnh khai thaùc 12 tænh (khu) mieàn Taây, cuõng nhö
vuøng duyeân haûi mieàn Ñoâng, ñoäng löïc khai phaù mieàn Taây cuõng baét nguoàn
töø caûi caùch môû cöûa; "thöù tö laø thöïc hieän moät quyeát saùch chieán löôïc, ñoù laø
keát hôïp giöõa "thu huùt vaøo" vaø ñaàu tö ra". Töø kinh nghieäm quoác teá chuùng
ta coù theå thaáy, taän duïng nguoàn voán nöôùc ngoaøi luoân luoân theo hai höôùng,
vöøa phaûi thu huùt nguoàn voán nöôùc ngoaøi, laïi vöøa phaûi ñaàu tö ra nöôùc ngoaøi,
phaûi thöïc hieän xí nghieäp kinh doanh sieâu quoác gia. Nhöng trong suoát moät
thôøi gian daøi, Trung Quoác ñaõ naëng veà höôùng thu huùt voán ñaàu tö cuûa nöôùc
ngoaøi. Vì vaäy Ñaïi hoäi toaøn quoác laàn thöù 16 cuûa Ñaûng Coäng saûn Trung Quoác
ñaõ ñeà ra chieán löôïc môû cöûa phaûi kieân trì keát hôïp giöõa "thu huùt vaøo" vaø
"ñaàu tö ra" ñoäng vieân vaø uûng hoä caùc xí nghieäp töông ñoái coù öu theá döôùi
caùc hình thöùc sôû höõu khaùc nhau ñaàu tö ra nöôùc ngoaøi, loâi cuoán theo vieäc
xuaát khaåu thöông phaåm vaø lao ñoäng nhaèm hình thaønh moät loaït xí nghieäp
sieâu quoác gia coù thöïc löïc. "Thu huùt vaøo" vaø "ñaàu tö ra" laø hai baùnh xe cuûa
môû cöûa ra nöôùc ngoaøi, khoâng theå thieáu moät trong hai baùnh xe ñoù, neáu
khoâng thì khoâng theå coù ñöôïc moät cuïc dieän hoaøn chænh trong môû cöûa vôùi
nöôùc ngoaøi. Tuy vaäy trong thöïc teá, moät baùnh xe chuyeån ñoäng nhanh, moät
baùnh xe chuyeån ñoäng chaäm. Theo con soá thoáng keâ môùi nhaát cuûa Boä
Thöông maïi Trung Quoác, voán cuûa caùc xí nghieäp Trung Quoác ôû nöôùc ngoaøi
ñaõ hôn 170 tæ ñoâla, ñaàu tö tröïc tieáp 15 tæ ñoâla. Toång löôïng cuûa kinh teá
Trung Quoác, kim ngaïch döï tröõ ngoaïi teä, cuøng vôùi trình ñoä kyõ thuaät vaø quaûn
lyù cuûa xí nghieäp v.v... laøm cho caùc xí nghieäp coù ñieàu kieän ôû caùc loaïi hình
thöùc sôû höõu khaùc nhau ñaõ coù theå böôùc ra khoûi ñaát nöôùc mình ñeå kinh
doanh ôû taàm sieâu quoác gia, thuùc ñaåy cho hai baùnh xe cuûa caûi caùch vaø môû
cöûa chuyeån ñoäng ñeàu. Vì vaäy tröôùc maét ñaàu tö cuûa Trung Quoác vaøo Vieät
Nam chöa cao, song cuøng vôùi vieäc "ñaàu tö ra" cuûa caùc xí nghieäp, Trung
Quoác seõ trôû thaønh nöôùc ñaàu tö quan troïng ñoái vôùi Vieät Nam vaø khu vöïc
Ñoâng Nam AÙ.
Chaán höng caên cöù ñòa coâng nghieäp laâu ñôøi ôû vuøng Ñoâng Baéc laø bieän
phaùp quan troïng thöù 5 cuûa Trung Quoác nhaèm ñaåy maïnh caûi caùch môû cöûa.
Caùi goïi laø caên cöù ñòa coâng nghieäp laâu ñôøi chính laø nhöõng cuïm hoaëc thaønh
phoá coâng nghieäp ñöôïc hình thaønh trong quaù trình phaùt trieån coâng nghieäp
laâu daøi vaø ñaõ coù aûnh höôûng lôùn ñoái vôùi neàn kinh teá khu vöïc hoaëc kinh teá
caû nöôùc. Nhöõng caên cöù ñòa ñoù do hai boä phaän hôïp thaønh, moät ñöôïc hình
thaønh töø naêm 1949, hai, ñöôïc hình thaønh töø keá hoaïch 5 naêm laàn thöù nhaát
sau ngaøy nöôùc Trung Hoa môùi thaønh laäp, chuû yeáu taäp trung taïi vuøng Ñoâng
Baéc. Coù theå noùi ñoù laø saûn phaåm cuûa neàn kinh teá keá hoaïch. Söï taøn taï cuûa
noù cuõng laø moät baøi hoïc ñaéng cay maø neàn kinh teá keá hoaïch mang laïi cho
chuùng ta. Töø ngaøy caûi caùch môû cöûa ñeán nay, moät soá ít vuøng caên cöù coâng
nghieäp laâu ñôøi ñaõ ñöôïc caûi taïo, nhöng ña soá vaãn chöa ñöôïc caûi taïo hoaëc
caûi taïo chöa toát, vaãn coøn boäc loä hieän töôïng phaùt trieån trì treä, sa suùt. Toàn
taïi chuû yeáu cuûa noù, thöù nhaát laø caùc xí nghieäp quoác doanh gaëp khoù khaên
271
trong vieäc chuyeån cheá ñoä sôû höõu neân hieäu quaû kinh teá giaûm suùt moät caùch
nghieâm troïng; hai laø caùc thaønh phoá coâng nghieäp laâu ñôøi mang tính chaát
khai thaùc taøi nguyeân thì taøi nguyeân caïn kieät, khoâng coù nhöõng saûn phaåm
thay theá neân kinh teá phaùt trieån khoù khaên; ba laø söùc eùp lôùn cuûa nhöõng saûn
phaåm noâng nghieäp öu theá truyeàn thoáng, ngöôøi noâng daân taêng thu chaäm.
Ba vaán ñeà treân ñaõ taïo neân caùi goïi laø "hieän töôïng Ñoâng Baéc". Qua nhöõng
thaønh töïu vaø nhöõng kinh nghieäm giaønh ñöôïc trong 28 naêm caûi caùch môû cöûa
ñaõ taïo ra ñieàu kieän vaø khaû naêng ñeå chaán höng khu caên cöù coâng nghieäp
laâu ñôøi vuøng Ñoâng Baéc. Chaán höng vuøng coâng nghieäp Ñoâng Baéc khoâng
nhöõng chæ mang yù nghóa chaán höng coâng nghieäp maø laø chaán höng toaøn boä
neàn kinh teá cuûa vuøng, ñeà caäp ñeán raát nhieàu lónh vöïc nhö coâng nghieäp,
noâng nghieäp, xaây döïng cô sôû haï taàng, baûo hieåm xaõ hoäi, söï chaán höng ñoù
khoâng phaûi laø söï chaán höng ñoùng cöûa kheùp kín maø laø söï chaán höng môû
cöûa, vì vaäy söï chaán höng vuøng coâng nghieäp Ñoâng Baéc vöøa ñoøi hoûi phaûi caûi
caùch cheá ñoä vöøa phaûi taêng cöôøng hôïp taùc kinh teá quoác teá hôn nöõa, vì vaäy
chaán höng vuøng coâng nghieäp laâu ñôøi seõ taïo cô hoäi ñaàu tö lôùn cho caùc nöôùc
treân theá giôùi. Vì vaäy chuùng toâi hy voïng raèng, caùc nöôùc Myõ, chaâu AÂu, Nhaät
Baûn, Haøn Quoác, Moâng Coå, Nga, Vieät Nam vaø baïn beø caùc nöôùc khaùc ôû
ASEAN, ñaëc bieät laø caùc chuû doanh nghieäp quan taâm ñeán vuøng coâng nghieäp
laâu ñôøi ôû Ñoâng Baéc ñang vaø seõ coøn bieán ñoåi, ñaëng tìm con ñöôøng hôïp taùc
môùi, hình thöùc hôïp taùc môùi.
272
MOÄT SOÁ VAÁN ÑEÀ VEÀ HOÄI NHAÄP
KINH TEÁ QUOÁC TEÁ TRONG GIAI ÑOAÏN
ÑAÅY MAÏNH COÂNG NGHIEÄP HOÙA,
HIEÄN ÑAÏI HOÙA ÔÛ VIEÄT NAM
Nguyeãn Xuaân Duõng*
Cuøng vôùi quaù trình ñoåi môùi, ñònh höôùng thò tröôøng vaø môû cöûa neàn kinh
teá, Ñaûng vaø Chính phuû Vieät Nam ñaõ coù nhöõng chuû tröông vaø böôùc ñi caên
baûn trong quaù trình hoäi nhaäp kinh teá quoác teá, vaø ñaõ thu ñöôïc nhöõng thaønh
töïu quan troïng.. Tuy nhieân, tröôùc yeâu caàu thöïc hieän Nghò quyeát Ñaïi hoäi IX
cuûa Ñaûng veà chieán löôïc phaùt trieån ñaát nöôùc trong 10 naêm ñaàu cuûa theá kyû
XXI: “... Ñaåy maïnh coâng nghieäp hoùa, hieän ñaïi hoùa theo ñònh höôùng xaõ hoäi
chuû nghóa, xaây döïng neàn taûng ñeå ñeán naêm 2020 nöôùc ta veà cô baûn trôû
thaønh moät nöôùc coâng nghieäp”, vieäc nghieân cöùu thöïc traïng vaø ñeà ra nhöõng
giaûi phaùp ñaåy nhanh tieán trình hoäi nhaäp kinh teá quoác teá ôû Vieät Nam trong
boái caûnh môùi cuûa toaøn caàu hoaù kinh teá vaø hoäi nhaäp kinh teá quoác teá laïi
ñöôïc ñaët ra moät caùch caáp baùch.
I. QUAÙ TRÌNH MÔÛ CÖÛA HOÄI NHAÄP KINH TEÁ QUOÁC TEÁ TÖØ KHI THÖÏC HIEÄN
CHÍNH SAÙCH ÑOÅI MÔÙI ÑEÁN NAY
Ñaïi hoäi laàn thöù VI cuûa Ñaûng (naêm 1986) ñaõ löïa choïn phöông aùn caûi
caùch mang tính caùch maïng, ñaëc bieät nhìn töø phöông dieän tö duy, ñaùnh daáu
söï ñoåi môùi toaøn dieän vaø ñoàng boä caû veà nhaän thöùc, quan ñieåm vaø veà toå chöùc
chæ ñaïo thöïc hieän coâng cuoäc coâng nghieäp hoaù (CNH), hieän ñaïi hoaù (HÑH)
ñaát nöôùc. Tieáp ñeán Ñaïi hoäi VII, VIII, IX ñaõ xaùc ñònh quan ñieåm coù yù nghóa
böôùc ngoaët trong tö duy phaùt trieån laø tieán haønh CNH, HÑH theo xu höôùng
hieän ñaïi, môû cöûa, hoäi nhaäp kinh teá quoác teá, töø CNH, HÑH treân cô sôû cuûa
cô cheá keá hoaïch hoùa taäp trung sang thöïc hieän CNH, HÑH treân nguyeân taéc
cuûa kinh teá thò tröôøng ñònh höôùng xaõ hoäi chuû nghóa (XHCN) vaø xaùc ñònh
neàn kinh teá nöôùc ta töø choã veà cô baûn chæ coù cheá ñoä coâng höõu thuaàn nhaát
chuyeån sang neàn kinh teá nhieàu thaønh phaàn, thò tröôøng trong nöôùc gaén vôùi
thò tröôøng khu vöïc vaø theá giôùi. Phöông thöùc naøy nhaán maïnh ñeán vai troø
* Tieán siõ, Vieän Khoa hoïc xaõ hoäi. Vieät Nam.
273
cuûa neàn kinh teá môû, cuûa nguyeân taéc ña daïng hoaù vaø ña phöông hoùa kinh
teá ñoái ngoaïi.
Naêm 1991, Ñaïi hoäi VII cuûa Ñaûng ñaõ xaùc ñònh chuû tröông “ña daïng hoaù,
ña phöông hoaù” quan heä quoác teá. Theo ñoù, ñöôøng loái hoäi nhaäp kinh teá
quoác teá saâu roäng hôn cuûa Ñaûng ta tieáp tuïc ñöôïc khaúng ñònh treân caùc
nguyeân taéc cô baûn nhö: “giöõ vöõng ñoäc laäp töï chuû ñi ñoâi vôùi môû roäng hôïp
taùc quoác teá, ña phöông hoùa, ña daïng hoùa quan heä ñoái ngoaïi”; “... Ñaåy
nhanh quaù trình hoäi nhaäp kinh teá khu vöïc vaø theá giôùi”; “Chuû ñoäng hoäi nhaäp
kinh teá quoác teá vaø khu vöïc theo tinh thaàn phaùt huy toái ña noäi löïc, naâng
cao hieäu quaû hôïp taùc quoác teá, ñaûm baûo ñoäc laäp, töï chuû vaø ñònh höôùng xaõ
hoäi chuû nghóa, baûo veä lôïi ích daân toäc, an ninh quoác gia, baûo veä moâi tröôøng;
keát hôïp noäi löïc vôùi ngoaïi löïc thaønh nguoàn löïc toång hôïp ñeå phaùt trieån ñaát
nöôùc” vaø “... xaây döïng neàn kinh teá ñoäc laäp töï chuû ñi ñoâi vôùi chuû ñoäng hoäi
nhaäp kinh teá quoác teá”. Ñaây laø yeâu caàu caáp thieát nhaèm nhanh choùng thu
heïp khoaûng caùch veà trình ñoä phaùt trieån cuûa nöôùc ta so vôùi caùc nöôùc vaø caùc
neàn kinh teá khaùc. Chuû tröông naøy xuaát phaùt töø yeâu caàu cuûa thöïc tieãn, baûo
ñaûm cho söï phaùt trieån beàn vöõng, môû cöûa vaø hoäi nhaäp kinh teá quoác teá coù
hieäu quaû cuûa neàn kinh teá nöôùc ta. Baûo ñaûm neàn kinh teá ñoäc laäp töï chuû
chính laø ñieàu kieän cô baûn ñeå giöõ vöõng ñoäc laäp töï chuû veà chính trò moät caùch
ñaày ñuû, vöõng chaéc vaø laâu daøi, ñoàng thôøi taïo cô sôû vaät chaát kyõ thuaät ñeå baûo
ñaûm ñònh höôùng XNCN trong coâng cuoäc CNH, HÑH ñaát nöôùc, ñaëc bieät,
trong boái caûnh toaøn caàu hoaù kinh teá vaø söï phaùt trieån cuûa neàn kinh teá tri
thöùc. Ñaëc bieät, ngaøy 27-11-2001, Boä Chính trò ñaõ ra Nghò quyeát soá 07/NQTW
veà Hoäi nhaäp kinh teá quoác teá. Nghò quyeát xaùc ñònh roõ muïc tieâu, quan ñieåm
chæ ñaïo vaø ñeà ra caùc nhieäm vuï chuû yeáu, caùc nguyeân taéc ñaûm baûo cho quaù
trình hoäi nhaäp kinh teá quoác teá, ñaát nöôùc ngaøy caøng oån ñònh vaø phaùt trieån.
Treân cô sôû chuû tröông, ñöôøng loái cuûa Ñaûng, Vieät Nam töøng böôùc hieän
thöïc hoaù chieán löôïc phaùt trieån neàn kinh teá thò tröôøng ñònh höôùng XHCN
thoâng qua vieäc hoaøn thieän caùc cô cheá, chính saùch ñaõ ñöôïc ban haønh, boå
sung vaø söûa ñoåi moät soá boä luaät, luaät noùi chung vaø trong lónh vöïc kinh teá
noùi rieâng ñaùp öùng yeâu caàu cuûa thöïc tieãn ñaët ra. Coâng taùc xaây döïng theå cheá
vaø caûi caùch thuû tuïc haønh chính ñaõ coù nhöõng böôùc tieán nhaát ñònh. Caùc cam
keát hoäi nhaäp kinh teá böôùc ñaàu ñöôïc thöïc hieän moät caùch toaøn dieän, nhö:
caûi thieän moät böôùc ñaùng keå caùc quy ñònh trong lónh vöïc thöông maïi ñeå phuø
hôïp vôùi caùc quy ñònh chung cuûa WTO vaø caùc toå chöùc kinh teá quoác teá maø
nöôùc ta tham gia. Nhaø nöôùc ñaõ ban haønh nhieàu chính saùch nhaèm töï do hoaù
vaø môû cöûa, haï thaáp haøng raøo quan thueá vaø phi quan thueá theo caùc loä trình
khaùc nhau; giaûm daàn ñoäc quyeàn ngoaïi thöông; tuaân thuû caùc quy ñònh veà
trôï caáp; choáng phaù giaù; caïnh tranh; ñôn giaûn hoùa caùc thuû tuïc haûi quan...
Quaù trình hoäi nhaäp kinh teá quoác teá cuûa Vieät Nam khoâng phaûi ñeán nay môùi
ñöôïc ñeà caäp ñeán, vaø ñaõ töøng söû duïng yeáu toá trôï giuùp töø beân ngoaøi, thoâng qua
vieäc tham gia Hoäi ñoàng töông trôï kinh teá (SEV) trong heä thoáng caùc nöôùc XHCN.
Nhöng ñaëc bieät ñöôïc thay ñoåi veà chaát khi Luaät Khuyeán khích ñaàu tö nöôùc ngoaøi
274
MOÄT SOÁ VAÁN ÑEÀ VEÀ HOÄI NHAÄP KINH TEÁ QUOÁC TEÁ TRONG GIAI ÑOAÏN ÑAÅY MAÏNH...
coù hieäu löïc töø naêm 1987. Vieät Nam ñaõ chuû ñoäng môû roäng, ña daïng hoaù quan
heä kinh teá quoác teá, kyù keát caùc hieäp ñònh thöông maïi song phöông vaø ña
phöông vôùi treân 80 quoác gia, thöïc hieän cheá ñoä toái hueä quoác vôùi treân 70 quoác
gia vaø vuøng laõnh thoå, trong ñoù coù nhieàu thò tröôøng môùi, coù neàn coâng ngheä cao
vaø nguoàn voán lôùn nhö EU, NIEs Ñoâng AÙ... töøng böôùc hoäi nhaäp vaøo neàn kinh
teá theá giôùi, taêng cöôøng hôïp taùc vaø lieân keát song phöông (kyù BTA) vaø tham gia
vaøo caùc lieân keát kinh teá vuøng (GMS, WEC)…vaø moät soá toå chöùc nhö:
+ Lieân minh chaâu AÂu (EU), naêm 1990 quan heä ngoaïi giao chính thöùc
cuûa nöôùc ta baét ñaàu ñöôïc thieát laäp. Ñeán naêm 1992, Hieäp ñònh khung veà
quan heä kinh teá ñaõ ñöôïc kyù keát. Ñaây laø nhöõng cô sôû phaùp lyù quan troïng
nhaèm phaùt trieån quan heä hôïp taùc, môû roäng thò tröôøng ñaåy maïnh xuaát khaåu
haøng hoaù sang caùc nöôùc thuoäc toå chöùc naøy.
+ Khu vöïc thöông maïi töï do ASEAN (AFTA) (1996) nöôùc ta ñaõ cam keát
thöïc hieän Chöông trình öu ñaõi thueá quan coù hieäu löïc chung (CEPT), loaïi
boû haøng raøo phi thueá quan vaø caét giaûm thueá quan xuoáng 0-5% vaøo naêm
2006 vôùi caùc thaønh vieân cuûa ASEAN, cuøng vôùi vieäc thoâng qua caùc bieän phaùp
ngaén haïn nhaèm caûi thieän moâi tröôøng ñaàu tö ASEAN, Vieät Nam seõ noã löïc ñeå
hoaøn thaønh Chöông trình AIA (Khu vöïc ñaàu tö ASEAN) tröôùc naêm 2010 thay
vì nhö qui ñònh tröôùc ñaây vaøo naêm 2013, ñoàng thôøi ñaõ cam keát vaø thöïc
hieän theo ñuùng lòch trình lieân quan ñeán hôïp taùc veà 7 lónh vöïc dòch vuï: haøng
khoâng, kinh doanh (dòch vuï), xaây döïng, taøi chính, vaän taûi bieån, vieãn thoâng
vaø du lòch; Lòch trình caét giaûm thueá quan cuûa haøng hoaù nhaäp khaåu töø caùc
nöôùc ASEAN vaøo Vieät Nam (ñöôïc coâng boá naêm 2001). Chaúng haïn, möùc caét
giaûm thueá suaát trung bình töø 12,7% naêm 1996 xuoáng 3,0% naêm 2006. ÖÙng
vôùi thôøi gian treân, möùc caét giaûm thueá quan ñoái vôùi danh muïc loaïi tröø ngay
töø 7,0% xuoáng 2,3% vaø ñoái vôùi danh muïc loaïi tröø taïm thôøi giaûm töø 19,9%
xuoáng 3,9%. Ñieàu naøy ñaùnh daáu moät moác lôùn treân con ñöôøng quoác teá hoaù
kinh teá, thoâng qua vieäc tham döï xaây döïng nhaát theå hoùa kinh teá khu vöïc.
+ Toå chöùc Dieãn ñaøn hôïp taùc kinh teá Chaâu AÙ-Thaùi Bình Döông (APEC)
(1998), laø toå chöùc khu vöïc môû, thöïc hieän vieäc töï do hoaù treân cô sôû khoâng
phaân bieät ñoái xöû cho taát caû caùc quoác gia vaø vuøng laõnh thoå. Nöôùc ta ñaõ xaây
döïng vaø thöïc hieän Chöông trình haønh ñoäng quoác gia (IAP) - Chöông trình
naøy mang tính töï nguyeän, ñôn phöông vaø tham gia Chöông trình haønh ñoäng
chung (CAP) nhaèm thuùc ñaåy töï do hoaù. Muïc tieâu cuûa APEC laø caùc nöôùc
thaønh vieân phaûi giaûm daàn thueá quan ñeå töï do hoaù thöông maïi vaøo naêm
2010 ñoái vôùi caùc nöôùc phaùt trieån vaø 2020 ñoái vôùi caùc nöôùc ñang phaùt trieån.
+ Hieäp ñònh Thöông maïi Vieät - Myõ (2000), Vieät Nam vaø Myõ cam keát
daønh cho nhau quy cheá toái hueä quoác (MFN) vaø quy cheá ñoái xöû quoác gia
(NT), cam keát thöïc hieän caùc lónh vöïc thöông maïi haøng hoaù vaø dòch vuï, ñaàu
tö, baûn quyeàn taùc giaû… vaø ñaõ ñaït ñöôïc moät soá thoaû thuaän veà möùc caét giaûm
thueá suaát ñoái vôùi haøng coâng nghieäp, trung bình caét giaûm töø 35-40% xuoáng
coøn 5-10%, thôøi haïn Hieäp ñònh coù hieäu löïc trung bình laø 4 naêm. Ñoàng thôøi
275
cam keát môû cöûa moät soá lónh vöïc nhö ngaân haøng, vieãn thoâng, baûo hieåm cho
caùc coâng ty dòch vuï cuûa Myõ vaøo hoaït ñoäng taïi thò tröôøng Vieät Nam theo loä
trình vaø giôùi haïn nhaát ñònh, tuyø theo möùc ñoä nhaïy caûm. Thôøi haïn môû cöûa
cho caùc ngaønh haøng noùi treân töø 3-5 naêm, rieâng khu vöïc ngaân haøng seõ ñöôïc
môû cöûa 100% sau 9 naêm, keå töø khi Hieäp ñònh coù hieäu löïc.
+ Vieäc gia nhaäp Toå chöùc Thöông maïi theá giôùi (WTO) (1995), ñeán nay
nöôùc ta ñaõ traûi qua 7 voøng ñaøm phaùn, veà cô baûn ñaõ keát thuùc giai ñoaïn
minh baïch hoaù chính saùch kinh teá thöông maïi, chuyeån sang ñaøm phaùn thöïc
chaát veà môû cöûa thò tröôøng vaø chuaån bò vaøo giai ñoaïn döï thaûo Vaên baûn gia
nhaäp WTO vôùi nhöõng ñieàu kieän, cam keát cuï theå ñeå coù theå gia nhaäp WTO
vaøo naêm 2005, ñoàng thôøi cuõng ñaõ tieán haønh caùc cuoäc hoïp song phöông vôùi
nhieàu quoác gia vaø vuøng laõnh thoå laø thaønh vieân cuûa toå chöùc naøy.
Cuøng vôùi nhöõng keát quaû thaønh coâng cuûa ñöôøng loái phaùt trieån theo höôùng
“Vieät Nam tích cöïc chuû ñoäng hoäi nhaäp quoác teá vaø khu vöïc” ñaõ neâu treân,
quaù trình hoäi nhaäp kinh teá quoác teá vaø heä thoáng caùc chính saùch ñöôïc trieån
khai aùp duïng trong thôøi gian qua ñaõ ñem laïi cho neàn kinh teá Vieät Nam moät
thôøi kyø phaùt trieån töø tröôùc tôùi nay chöa töøng thaáy. Toác ñoä taêng tröôûng kinh
teá lieân tuïc vaø khaù cao, ñöa quy moâ toång saûn phaåm trong nöôùc (GDP) naêm
2002 gaáp khoaûng 2,4 laàn, quy moâ coâng nghieäp gaáp 4,8 laàn, quy moâ xuaát
khaåu gaáp khoaûng 6,9 laàn,… naêm 1990, vaø taêng ôû taát caû caùc ngaønh maëc duø
toác ñoä taêng coù khaùc nhau (xem Baûng 1). Taêng tröôûng GDP laø keát quaû cuûa
söï caûi thieän maïnh meõ chaát löôïng hoaït ñoäng cuûa neàn kinh teá nhö: ñaàu tö -
tieát kieäm, lao ñoäng - vieäc laøm, xuaát - nhaäp khaåu, trong ñoù ñaàu tö nöôùc ngoaøi
vaø xuaát - nhaäp khaåu coù söùc taêng tröôûng lôùn nhaát vaø ñoùng goùp tröïc tieáp
nhieàu nhaát cho phaùt trieån kinh teá, goùp phaàn ñöa neàn kinh teá thoaùt khoûi
khuûng hoaûng, ñoàng thôøi khaúng ñònh söï thay ñoåi ñaùng keå veà tieàm löïc kinh
teá cuûa ñaát nöôùc. Laïm phaùt haøng naêm tính theo chæ soá giaù tieâu duøng, duø
bieán ñoäng thaát thöôøng nhöng luoân laø con soá döông.
Baûng 1: Moät soá chæ tieâu kinh teá chuû yeáu cuûa Vieät Nam giai ñoaïn 1986-2002
1986 1991 1995 2000 2002

GDP 2,84 5,81 9,54 6,79 7,04
Noâng, laâm, ngö nghieäp 2,99 2,18 4,80 4,63 4,06
Coâng nghieäp – Xaây döïng 10,84 9,04 13,30 10,07 9,44
Thöông maïi - Dòch vuï -2,27 7,38 9,83 5,32 6,54
Nguoàn: Toång cuïc Thoáng keâ, Thôøi baùo Kinh teá Vieät Nam, Kinh teá Vieät Nam 2003-2004, tr. 65.
- Cô caáu kinh teá coù böôùc chuyeån dòch tích cöïc. Cô caáu ngaønh chuyeån
dòch nhanh theo höôùng CNH, HÑH. Toác ñoä taêng cuûa khu vöïc coâng nghieäp
vaø dòch vuï cao hôn nhieàu so vôùi noâng nghieäp trong GDP, tyû troïng noâng
276
nghieäp töø 38,06% (naêm 1986) giaûm xuoáng 22,99% (naêm 2002). ÖÙng vôùi thôøi
gian treân, coâng nghieäp taêng töø 28,88% leân 38,55%, dòch vuï taêng töø 33,06%
leân 38,46%. Caùc ngaønh ñònh höôùng höôùng vaøo xuaát khaåu phaùt trieån maïnh,
trong ñoù coù moät phaàn ñaùng keå laø caùc saûn phaåm coù nguoàn goác töø noâng
nghieäp. Nhöõng thay ñoåi cuûa cô caáu ngaønh trong GDP keùo theo chuyeån dòch
cô caáu lao ñoäng cuûa neàn kinh teá, thuùc ñaåy quaù trình phaân coâng lao ñoäng
xaõ hoäi, ña daïng hoaù ngaønh ngheà vaø caùc loaïi hình saûn xuaát kinh doanh. Söï
chuyeån dòch cô caáu theo thaønh phaàn kinh teá veà cô baûn phuø hôïp vôùi chuû
tröông cuûa Ñaûng vaø Nhaø nöôùc taïo ra moät nguoàn löïc môùi töø taát caû caùc löïc
löôïng trong neàn kinh teá. Chuyeån dòch cô caáu vuøng ñaõ goùp phaàn thöïc hieän
muïc tieâu taêng tröôûng vaø thöïc hieän ñònh höôùng XHCN.
- Veà xuaát nhaäp khaåu, toác ñoä gia taêng xuaát khaåu, so vôùi toác ñoä taêng GDP
bình quaân haøng naêm, cao gaàn gaáp 4 laàn, vöôït xa toác ñoä gia taêng nhaäp
khaåu. Naêm 1986 kim ngaïch xuaát khaåu cuûa Vieät Nam laø 789 trieäu USD vaø
naêm 2002 laø 16.530,0 trieäu USD. ÖÙng vôùi thôøi gian treân, kim ngaïch nhaäp
khaåu laø 2.155,1 trieäu USD vaø 19.300,0 trieäu USD (xem baûng 2). Cô caáu thò
tröôøng xuaát khaåu ñaõ thay ñoåi theo höôùng môû roäng vaø ña daïng hoaù hôn,
nhaát laø moät soá thò tröôøng coù tieàm naêng lôùn. Töø choã chæ xuaát nhaäp khaåu
haøng hoùa chuû yeáu vôùi Lieân Xoâ (cuõ) vaø caùc nöôùc Ñoâng AÂu, thò tröôøng xuaát
khaåu ñaõ ñöôïc môû roäng treân 220 quoác gia vaø vuøng laõnh thoå. Cô caáu maët
haøng xuaát khaåu ñaõ coù nhöõng thay ñoåi quan troïng, baét ñaàu hình thaønh
nhöõng nhoùm haøng, maët haøng chuû löïc phuø hôïp vôùi söï chuyeån dòch cô caáu
theo höôùng höôùng veà xuaát khaåu. Khaû naêng caïnh tranh cuûa nhieàu loaïi hình
saûn phaåm ñaõ ñöôïc naâng cao vaø tham gia vaøo thò tröôøng xuaát khaåu. Möùc
taêng tröôûng cuûa kim ngaïch ngoaïi thöông trong GDP thôøi gian qua ñaït möùc
khaù cao, cho thaáy neàn kinh teá Vieät Nam ñaõ ñaït möùc ñoä môû cöûa töông ñoái
lôùn vaø gaén keát chaët cheõ hôn vôùi thò tröôøng khu vöïc vaø quoác teá.
Baûng 2: Kim ngaïch xuaát nhaäp khaåu, nhaäp sieâu

vaø tyû leä nhaäp sieâu giai ñoaïn 1990 – 2002
1990 1995 1997 1998 1999 2000 2001 2002

XK (trieäu USD) 2.404,0 5.448,9 9.185,0 9.360,3 11.541,4 14.482,7 15.027,0 16.530,0
Toác ñoä taêng % 23,5 34,4 26,6 1,9 23,3 25,5 3,8 10,0
NK (trieäu USD) 2.572,4 8.155,4 11.592,3 11.499,6 11.742,1 15.636,5 16.162,0 19.300,0
Toác ñoä taêng % 7,3 40,0 4,0 -0,8 2,1 33,2 3,4 19,4
Nhaäp sieâu 348,4 2.706,5 2.407,3 2.139,3 200,7 1.153,8 1.135,0 2.770,0
(trieäu USD)
Tæ leä nhaäp sieâu % 14,5 49,7 26,2 22,9 1,7 8,0 7,6 16,8
Nguoàn: Thôøi baùo kinh teá Vieät Nam, Kinh teá Vieät Nam 2003-2004, tr. 67.
277
- Moâi tröôøng ñaàu tö kinh doanh luoân ñöôïc caûi thieän, Luaät Ñaàu tö
nöôùc ngoaøi, sau 7 laàn söûa ñoåi, ñaõ laøm taêng söùc haáp daãn, thu huùt ñöôïc
moät löôïng lôùn ñaàu tö tröïc tieáp nöôùc ngoaøi (FDI) vaøo Vieät Nam. Vôùi
nguoàn voán ñaàu tö töø nhieàu quoác gia vaø vuøng laõnh thoå khaùc nhau, nhaát
laø ôû khu vöïc Ñoâng AÙ vaø ASEAN. Tính ñeán 31/12/2002, Vieät Nam ñaõ thu
huùt treân 4.000 döï aùn vôùi toång soá voán ñaêng kyù laø 42.937,0 trieäu USD. Cô
caáu ñaàu tö theo ngaønh coù söï chuyeån dòch ñaùng keå. Tyû troïng voán ñaàu tö
vaøo caùc ngaønh coâng nghieäp chieám moät tyû leä khaù lôùn. Söï xuaát hieän vaø
phaùt trieån vôùi toác ñoä cao cuûa khu vöïc FDI ñaõ goùp phaàn quan troïng vaøo
taêng tröôûng GDP cuûa Vieät Nam: taêng tröôûng FDI trong cô caáu GDP ñaõ
taêng töø 6,41% naêm 1994 leân 13,26% naêm 2000. Trong toång nguoàn voán
ñaàu tö xaõ hoäi, giai ñoaïn 1988-2001, caùc doanh nghieäp ñaàu tö nöôùc ngoaøi
chieám 24% vaø ñoùng goùp ngaøy caøng taêng vaøo toång xuaát nhaäp khaåu haøng
hoaù cuûa nöôùc ta (xem Baûng 3).
Baûng 3: Tyû troïng thöông maïi cuûa khu vöïc FDI so vôùi toång thöông maïi cuûa
Vieät Nam giai ñoaïn 1994-2000
Ñôn vò tính: %
1994 1996 1998 2000

Xuaát khaåu FDI/toång xuaát khaåu 4.0 10 21 23
Nhaäp khaåu FDI/Toång nhaäp khaåu 10 18 23 29
Nguoàn: Toång cuïc Thoáng keâ, Toång cuïc Haûi quan.
Maët khaùc, khu vöïc FDI taïi Vieät Nam ñaõ goùp phaàn naâng cao trình ñoä
coâng ngheä, xaây döïng moâ hình quaûn lyù tieân tieán, phöông thöùc kinh doanh
hieän ñaïi, khai thaùc caùc tieàm naêng vaø huy ñoäng caùc nguoàn löïc toát hôn vaøo
quaù trình chuyeån dòch cô caáu kinh teá. Ñaây laø khu vöïc chieám tyû troïng cao
trong ngaønh coâng nghieäp vaø coù toác ñoä taêng tröôûng khaù. Nhieàu doanh
nghieäp nöôùc ngoaøi ñaõ tham gia cung caáp dòch vuï ôû moät soá lónh vöïc trong
neàn kinh teá. Cô sôû haï taàng phaùt trieån töông ñoái nhanh goùp phaàn quan troïng
vaøo toác ñoä phaùt trieån khaù cao cuûa neàn kinh teá. Töøng böôùc giaûi quyeát toát
vaán ñeà nôï quoác teá.
- Quoác phoøng, an ninh vaø oån ñònh chính trò xaõ hoäi ñöôïc giöõ vöõng goùp
phaàn khoâng nhoû vaøo vieäc naâng cao uy tín vaø vò theá cuûa nöôùc ta treân tröôøng
quoác teá.
Nhö vaäy, trong gaàn 20 naêm (1986-2004), vôùi vieäc thöïc hieän ñoåi môùi
cô cheá vaø môû cöûa neàn kinh teá, tieàm löïc laãn chaát löôïng cuûa neàn kinh teá
ñaõ thay ñoåi ñaùng keå, toác ñoä taêng tröôûng kinh teá bình quaân khaù cao, ñôøi
soáng nhaân daân ñöôïc caûi thieän. Ñaëc bieät, trong quaù trình hoäi nhaäp kinh
278
teá quoác teá, Vieät Nam ñaõ cam keát thöïc hieän caùc hieäp ñònh thöông maïi
song phöông vaø ña phöông treân nguyeân taéc khoâng phaân bieät ñoái xöû,
minh baïch, giaûm thueá suaát haøng raøo thueá quan, khoâng söû duïng haøng
raøo phi thueá quan vôùi phaïm vi aùp duïng ngaøy caøng roäng raõi hôn trong
chöøng möïc nhaát ñònh taïo ra söùc eùp caûi caùch cô caáu trong nöôùc. Ñaàu tö
nöôùc ngoaøi vaø xuaát- nhaäp khaåu laø nhöõng yeáu toá ñoùng goùp tröïc tieáp raát
quan troïng vaøo thaønh tích taêng tröôûng kinh teá chung, noù khoâng nhöõng
laø moät trong nhöõng ñoäng löïc taêng tröôûng vaø naâng cao thu nhaäp quan
troïng cuûa neàn kinh teá maø coøn laø yeáu toá ñoùng goùp raát lôùn vaøo quaù trình
chuyeån dòch cô caáu ngaønh. Thò tröôøng xuaát khaåu ngaøy caøng aûnh höôûng
lôùn ñeán keát quaû taêng tröôûng vaø phaùt trieån kinh teá ôû Vieät Nam. Quan heä
kinh teá quoác teá ñöôïc môû roäng vaø phaùt trieån vôùi chaát löôïng môùi, goùp
phaàn naâng cao naêng löïc caïnh tranh quoác teá. Töøng böôùc keát hôïp noäi löïc
vaø ngoaïi löïc thaønh söùc maïnh toång hôïp, vôùi cô cheá thò tröôøng ñang ngaøy
caøng ñöôïc hoaøn thieän hôn vaø ñöôïc coi laø cô cheá chuû ñaïo. Coù theå noùi
raèng, thaønh coâng böôùc ñaàu cuûa coâng cuoäc ñoåi môùi kinh teá noùi chung
vaø hoaït ñoäng hoäi nhaäp kinh teá quoác teá noùi rieâng ñaõ taïo ra ñieåm xuaát
phaùt môùi, taïo ra theá vaø löïc môùi cho quaù trình CNH, HÑH ñaát nöôùc
nhöõng naêm ñaàu theá kyû XXI.
Nguyeân nhaân cuûa nhöõng thaønh töïu ñaõ ñaït ñöôïc thôøi gian qua coù
nhieàu nhöng coù theå khaùi quaùt moät soá nguyeân nhaân chính sau: Moät laø,
ñöôøng loái, chuû tröông veà hoäi nhaäp kinh teá quoác teá cuûa Ñaûng ta phuø hôïp
vôùi xu theá khaùch quan vaø quy luaät phaùt trieån cuûa neàn kinh teá theá giôùi
trong boái caûnh toaøn caàu hoaù kinh teá; Hai laø, Vieät Nam ñaõ tranh thuû ñöôïc
söï uûng hoä, söï giuùp ñôõ tích cöïc cuûa caùc toå chöùc quoác teá vaø caùc quoác gia
treân theá giôùi. Ba laø, söï ñoàng thuaän cao trong xaõ hoäi veà chuû tröông hoäi
nhaäp vaø söï noã löïc cuûa caùc cô quan, doanh nghieäp trong tieán trình hoäi
nhaäp kinh teá quoác teá.
Beân caïnh nhöõng thaønh coâng böôùc ñaàu, quaù trình hoäi nhaäp kinh teá
quoác teá ôû nöôùc ta cuõng boäc loä moät soá yeáu keùm, ví duï nhö: Quaù trình caûi
caùch caùc theå cheá kinh teá - haønh chính tieán haønh chaäm khoâng ñaùp öùng
nhu caàu phaùt trieån cuûa thöïc tieãn cuõng nhö yeâu caàu cuûa caïnh tranh vaø
hoäi nhaäp kinh teá quoác teá. Vieäc thöïc hieän lòch trình hoäi nhaäp kinh teá quoác
teá, caùc cam keát song phöông, ña phöông coøn chaäm. Heä thoáng chính saùch
thöông maïi coøn nhieàu baát caäp, chöa ñoàng boä, chöa phuø hôïp vôùi nguyeân
taéc cuûa WTO nhaèm tôùi thöông maïi töï do. Maët khaùc, caùc bieän phaùp thueá
quan vaø phi thueá quan chöa thöïc söï minh baïch vaø khoù döï ñoaùn, theo
phaân loaïi cuûa IMF naêm 1999, Vieät Nam xeáp thöù 9 treân 10 quoác gia veà
chæ soá haïn cheá thöông maïi (index of trade restrictiveness). Ñeán nay, neàn
kinh teá vaãn thieáu moät chieán löôïc toång theå veà hoäi nhaäp kinh teá quoác teá
treân caùc caáp ñoä toaøn caàu, khu vöïc vaø song phöông trong khi aùp löïc hoäi
nhaäp ngaøy caøng gia taêng. Phaàn lôùn caùc doanh nghieäp chöa chuû ñoäng
xaây döïng cho mình moät chieán löôïc caïnh tranh daøi haïn trong hoäi nhaäp.
279
Maëc duø ñang noã löïc ñaøm phaùn ñeå gia nhaäp WTO nhöng coâng taùc chuaån
bò caùc ñieàu kieän veà luaät phaùp, ñaøo taïo nguoàn nhaân löïc, chuyeån dòch cô
caáu kinh teá cuûa nöôùc ta laïi chöa saün saøng thích öùng vôùi caùc cam keát khi
trôû thaønh thaønh vieân cuûa toå chöùc naøy. Moâi tröôøng ñaàu tö cuõng nhö trong
cô caáu haøng xuaát khaåu coøn nhieàu haïn cheá. Cô caáu ñaàu tö coøn baát hôïp
lyù xeùt veà trung vaø daøi haïn. Hoaït ñoäng ñaàu tö vaãn chöa ñuû söùc ñeå ñieàu
chænh cô caáu kinh teá theo höôùng phaùt huy lôïi theá so saùnh, taêng khaû naêng
caïnh tranh cuûa neàn kinh teá ñaùp öùng yeâu caàu hoäi nhaäp kinh teá quoác teá.
Coâng taùc thu thaäp vaø phoå bieán thoâng tin veà hoäi nhaäp vaø kinh teá thöông
maïi, luaät phaùp quoác teá... phuïc vuï cho caùc doanh nghieäp, caùc cô quan
nhaø nöôùc vaø nhaân daân coøn baát caäp. Söï quaûn lyù cuûa nhaø nöôùc ñoái vôùi
neàn kinh teá nhieàu thaønh phaàn ñaõ coù böôùc tieán quan troïng nhöng chöa
ñi vaøo thöïc tieãn.
Nhöõng toàn taïi, yeáu keùm neâu treân do nhieàu nguyeân nhaân khaùc nhau
nhöng coù theå keå ñeán moät soá nguyeân nhaân nhö: nöôùc ta tieán haønh hoäi
nhaäp kinh teá quoác teá töø moät neàn kinh teá chöa thoaùt khoûi tình traïng chaäm
phaùt trieån (ngheøo, laïc haäu) vaø ñang trong quaù trình chuyeån ñoåi (cô cheá
môùi chöa hoaøn thieän maø cô cheá cuõ thì laïi chöa hoaøn toaøn töø boû); chöa
coù kinh nghieäm trong quaù trình hoäi nhaäp kinh teá quoác teá; thieáu nhöõng cô
cheá, chính saùch thaät söï maïnh meõ coù tính ñoät phaù vaø ñoàng boä, nhöõng bieän
phaùp cuï theå, kòp thôøi ñeå ñieàu chænh cô caáu kinh teá; heä thoáng caùc chính
saùch, luaät phaùp, nhaát laø trong lónh vöïc lieân quan ñeán hoäi nhaäp kinh teá
quoác teá chöa thaät söï phuø hôïp vôùi caùc quy ñònh quoác teá vaø taïo thuaän lôïi
cho hoaït ñoäng saûn xuaát kinh doanh cuûa caùc doanh nghieäp; nguoàn nhaân
löïc coøn nhieàu haïn cheá. Ngoaøi ra, teä quan lieâu cöûa quyeàn, tham nhuõng cuûa
moät boä phaän caùn boä, coâng chöùc coøn phoå bieán. Chöa coù söï thoáng nhaát
cao trong nhaän thöùc cuûa xaõ hoäi ñoái vôùi vaán ñeà hoäi nhaäp kinh teá quoác teá.
Chöa coù nhöõng nghieân cöùu toång keát vaø ñaùnh giaù moät caùch coù heä thoáng
veà taùc ñoäng phöùc taïp cuûa nhöõng dieãn bieán chính trò treân theá giôùi cuõng
nhö nhöõng maët traùi cuûa kinh teá thò tröôøng, cuûa quaù trình hoäi nhaäp. Maët
khaùc, tieán trình ñaåy maïnh hoäi nhaäp kinh teá quoác teá coù phaàn chöa chuû
ñoäng, chaäm caûi thieän moâi tröôøng ñaàu tö ñeå thu huùt maïnh hôn nguoàn voán
ñaàu tö nöôùc ngoaøi.
II. MOÄT SOÁ GIAÛI PHAÙP NHAÈM THUÙC ÑAÅY QUAÙ TRÌNH HOÄI NHAÄP CUÛA
VIEÄT NAM
Ngaøy nay, toaøn caàu hoaù vaø hoäi nhaäp kinh teá quoác teá noåi leân nhö moät
xu höôùng ñònh höôùng daãn daét quaù trình phaùt trieån cuûa theá giôùi, noù mang
laïi haøng loaït cô hoäi môùi to lôùn vaø nhieàu ñieàu kieän thuaän lôïi trong hôïp taùc
phaùt trieån kinh teá.. Ñoàng thôøi cuõng ñaët ra nhöõng vaán ñeà môùi meû, ñaày thaùch
thöùc, gia taêng söùc eùp caïnh tranh, aûnh höôûng raát lôùn tôùi quaù trình phaùt trieån
cuûa neàn kinh teá. Ñeå ñaït ñöôïc yeâu caàu trong giai ñoaïn töø nay ñeán naêm 2010
280
laø taïo ra toác ñoä phaùt trieån nhanh, beàn vöõng vaø hình thaønh veà cô baûn theå
cheá kinh teá thò tröôøng ñònh höôùng XHCN, ñoàng thôøi chuû ñoäng trong hoäi
nhaäp kinh teá vôùi khu vöïc vaø theá giôùi, cuøng vôùi vieäc tieán haønh CNH, HÑH
ñaát nöôùc theo moâ hình phaùt trieån ruùt ngaén, keát hôïp vôùi ñaåy nhanh quaù
trình hoäi nhaäp kinh teá quoác teá, caàn thöïc hieän moät heä thoáng caùc giaûi phaùp
ñoàng boä, thoáng nhaát ôû caû taàm vó moâ vaø vi moâ, tieáp tuïc chuû ñoäng hoäi nhaäp
kinh teá quoác teá, bao goàm moät soá nhoùm giaûi phaùp mang tính nguyeân taéc
ñöôïc coi laø chuû yeáu sau:
- Moät laø, kinh nghieäm lòch söû cho thaáy moät trong nhöõng ñieàu kieän
quan troïng cuûa con ñöôøng CNH, HÑH ruùt ngaén laø tieán haønh CNH, HÑH
phaûi gaén lieàn vôùi yeáu toá quoác teá vôùi tö caùch laø moät ñoäng löïc, moät nguoàn
löïc cuûa söï phaùt trieån. Khoâng coù neàn kinh teá naøo khi thöïc hieän CNH
laïi khoâng tham gia hoäi nhaäp kinh teá quoác teá vaø khu vöïc. Chæ coù söï keát
hôïp nguoàn löïc trong vaø ngoaøi nöôùc môùi coù ñieàu kieän ñeå phaùt trieån neàn
kinh teá moät caùch coù hieäu quaû. Maëc duø hoäi nhaäp kinh teá quoác teá seõ gaëp
phaûi nhöõng thaùch thöùc khoâng nhoû, nhöng cô hoäi cho söï thaønh coâng cuûa
coâng cuoäc CNH, HÑH ñaát nöôùc cuõng raát lôùn. Vaán ñeà ñaët ra laø muoán
thöïc hieän coâng cuoäc CNH, HÑH thaønh coâng, chaéc chaén khoâng theå
khoâng hoäi nhaäp kinh teá quoác teá. Noùi khaùc ñi, thoâng qua hoäi nhaäp kinh
teá quoác teá maø thöïc chaát laø taêng cöôøng moät caùch toaøn dieän caùc hoaït
ñoäng cuûa neàn kinh teá phuø hôïp vôùi caùc cam keát, nguyeân taéc vaø thoâng
leä quoác teá, chæ coù nhö vaäy môùi coù theå phaùt huy ñöôïc tieàm naêng cuûa
nöôùc ta trong quaù trình hôïp taùc vaø phaùt trieån vôùi khu vöïc vaø theá giôùi,
naâng cao naêng löïc caïnh tranh vaø khaû naêng thích nghi vôùi nhöõng ñieàu
kieän môùi cuûa tình hình kinh teá quoác teá. Coù theå noùi raèng, hoäi nhaäp kinh
teá quoác teá khoâng chæ laø xu höôùng taát yeáu maø coøn laø moät noäi dung quan
troïng cuûa coâng cuoäc CNH, HÑH ñaát nöôùc. Do ñoù, caàn taïo ra söï thoáng
nhaát töø nhaän thöùc ñeán haønh ñoäng veà hoäi nhaäp kinh teá quoác teá trong
moïi taàng lôùp nhaân daân.
Maët khaùc, caên cöù vaøo quan ñieåm ñöôøng loái, chính saùch cuûa Ñaûng
vaø Nhaø nöôùc, yeâu caàu vaø cam keát vôùi caùc toå chöùc khu vöïc vaø quoác teá,
sôùm xaây döïng chieán löôïc toång theå hoäi nhaäp kinh teá quoác teá ôû taát caû
caùc caáp ñoä vôùi moät loä trình hoäi nhaäp kinh teá quoác teá daøi haïn töø nay
ñeán naêm 2010, trong ñoù xaùc ñònh ñònh höôùng lôùn vaø caùc böôùc ñi cuûa
loä trình naøy. Xaùc ñònh loä trình hoäi nhaäp moät caùch phuø hôïp, taïo thaønh
moät theå thoáng nhaát, khoâng quaù noùng voäi veà maët thôøi gian vaø möùc ñoä
nhöng cuõng khoâng theå keùo daøi loä trình naøy vì nguy cô tuït haäu cuûa neàn
kinh teá nöôùc ta seõ ngaøy caøng xa hôn so vôùi caùc quoác gia khaùc trong
khu vöïc vaø treân theá giôùi. Treân cô sôû muïc tieâu chung, ñeå baûo ñaûm hoäi
nhaäp kinh teá quoác teá thaønh coâng, caàn xaùc ñònh giai ñoaïn quaù ñoä trong
thôøi gian bao laâu, tieán ñoä thöïc hieän cam keát ra sao, ñoàng thôøi tính toaùn
thôøi gian môû cöûa thò tröôøng trong nöôùc cho haøng hoaù, dòch vuï vaø ñaàu
tö nöôùc ngoaøi thaâm nhaäp, cuõng nhö xaùc ñònh thôøi gian hoäi nhaäp cho
281
caùc nhoùm maët haøng vaø dòch vuï coù khaû naêng caïnh tranh cao. Sôùm toå
chöùc moät boä maùy ñieàu haønh höõu hieäu vaø xaây döïng cô cheá phoái hôïp,
ñieàu haønh hoaït ñoäng hoäi nhaäp kinh teá quoác teá treân phaïm vi quoác gia.
Chieán löôïc toång theå veà hoäi nhaäp kinh teá quoác teá ñöôïc thoâng qua seõ laø
cô sôû ñeå caùc caáp, ngaønh, ñòa phöông vaø caùc doanh nghieäp xaây döïng
ñöôïc loä trình hoäi nhaäp cuï theå.
- Hai laø, trong loä trình chung hoäi nhaäp kinh teá quoác teá, Vieät Nam caàn
taäp trung öu tieân trieån khai vieäc lieân keát kinh teá trong ASEAN, tích cöïc tham
gia APEC, taêng cöôøng naêng löïc ñaøm phaùn, kyù keát hieäp ñònh thöông maïi
song phöông vôùi moät soá ñoái taùc quan troïng, ñaëc bieät, ñaåy nhanh tieán trình
ñaøm phaùn gia nhaäp WTO - maø “... thöïc chaát laø cuoäc ñaáu tranh vaø khaúng
ñònh quyeát taâm chính trò caûi caùch trong nöôùc” (9). Haàu heát caùc cuoäc ñaøm
phaùn seõ taäp trung vaøo lónh vöïc thueá quan, keå caû vieäc phaûi môû cöûa moät soá
lónh vöïc ñöôïc xem laø coù tính chaát caïnh tranh (bao goàm caïnh tranh coâng
baèng, coâng khai minh baïch, khoâng phaân bieät ñoái xöû...). Tröôùc maét ñeå coù
theå gia nhaäp WTO vaøo naêm 2005 caàn caân nhaéc nhöõng maët ñöôïc vaø khoâng
ñöôïc trong caùc lónh vöïc treân quan ñieåm xem xeùt lôïi ích cuûa toång theå neàn
kinh teá, ñaåy nhanh caûi caùch trong nöôùc vôùi söï tham gia cuûa taát caû caùc boä
ngaønh treân caùc lónh vöïc nhö: taùi caáu truùc doanh nghieäp nhaø nöôùc, môû cöûa
thò tröôøng dòch vuï vaø baûo veä quyeàn sôû höõu trí tueä. Maët khaùc, phaûi thay ñoåi
luaät phaùp cho phuø hôïp vôùi caùc quy cheá thöông maïi quoác teá cuûa WTO, thöïc
thi neàn kinh teá thò tröôøng nhaèm phaùt huy ñöôïc söùc maïnh cuûa toaøn boä neàn
kinh teá.
- Ba laø, caûi caùch chính saùch thöông maïi - moät yeáu toá quan troïng baûo
ñaûm naâng cao naêng löïc caïnh tranh trong daøi haïn, chính saùch quaûn lyù
thöông maïi caàn ñöôïc caûi caùch tích cöïc hôn, theo höôùng minh baïch hoaù;
giaûm daàn theo loä trình vieäc baûo hoä baèng thueá nhaäp khaåu; xoaù boû vieäc
quy ñònh möùc giaù toái thieåu tính thueá nhaäp khaåu khoâng phuø hôïp vôùi quy
ñònh cuûa WTO; xaây döïng heä thoáng caùc bieän phaùp baûo hoä phi quan thueá
phuø hôïp vôùi thoâng leä vaø cam keát quoác teá. Treân thöïc teá, trong toång soá
5.000 doøng thueá ñaõ thöïc hieän caét giaûm thì chæ coù 2.954 doøng thueá coù thueá
suaát töø 0-5%, coøn laïi vaãn duy trì ôû möùc thueá suaát cao treân treân 20% ñeán
naêm 2005, nhö vaäy, khi phaûi thöïc hieän vieäc caét giaûm thueá suaát xuoáng coøn
0-5% vaøo naêm 2006 thì taùc ñoäng khoâng nhoû ñeán nguoàn thu ngaân saùch vaø
khoù khaên cho caùc doanh nghieäp caïnh tranh ngay treân thò tröôøng trong
nöôùc. Ñôn giaûn hoùa thuû tuïc haûi quan, thöïc hieän caùc hieäp ñònh quoác teá
veà haûi quan. Caàn taêng cöôøng baûo hoä nhaäp khaåu haøng hoaù theo tieâu chuaån
vaø kyõ thuaät - ñöôïc WTO thöøa nhaän - nhaèm haïn cheá vieäc nhaäp khaåu maùy
moùc thieát bò cuõ kyõ, laïc haäu. Ñaåy nhanh vieäc chænh söûa khung khoå phaùp
lyù, caûi caùch haønh chính, heä thoáng taøi chính, ngaân haøng… nhaèm taïo ñieàu
kieän cô baûn nhaát cho söï phaùt trieån coù hieäu quaû cuûa khu vöïc coù voán ñaàu
tö nöôùc ngoaøi.
282
- Boán laø, trong caùch thöùc phaùt trieån ruùt ngaén quaù trình CNH, HÑH
ñaát nöôùc, vaán ñeà taän duïng lôïi theá hieän coù cuûa neàn kinh teá, naâng cao vaø
taïo ra naêng löïc caïnh tranh quoác teá môùi ñöôïc ñaët ra heát söùc caáp baùch.
Ñaëc bieät, trong boái caûnh hoäi nhaäp kinh teá quoác teá caàn tieáp tuïc caûi caùch
hôn nöõa trong khu vöïc ñaàu tö nöôùc ngoaøi, nhaát laø moâi tröôøng ñaàu tö, cô
caáu haøng xuaát khaåu... Moät trong nhöõng yeáu toá noåi baät trong cô caáu
nguoàn löïc phaùt trieån laø vieäc löïa choïn cô caáu vaø xaùc ñònh böôùc ñi, phuø
hôïp vôùi thöïc traïng caùc nguoàn löïc coù lôïi theá so saùnh lôùn nhö nguoàn nhaân
löïc doài daøo vaø reû vôùi trình ñoä vaên hoùa, tính caàn cuø vaø söï naêng ñoäng...
Do ñoù, höôùng ñaàu tö caàn taäp trung vaøo nhöõng ngaønh coù haøm löôïng lao
ñoäng cao, aùp duïng coâng ngheä taän duïng lao ñoäng vaø nhöõng ngaønh taïo
ra naêng löïc caïnh tranh môùi. Maët khaùc, tích cöïc tham gia vaøo quaù trình
phaân coâng lao ñoäng quoác teá ñeå phaùt trieån kinh teá trong nöôùc, ñaây laø moät
trong nhöõng lôïi theá maïnh nhaát cuûa caùc quoác gia ñang phaùt trieån. Treân
cô sôû ñoù goùp phaàn giaûi quyeát tình traïng thaát nghieäp vaø thieáu vieäc laøm
ngaøy moät gia taêng hieän nay ôû nöôùc ta, noù khoâng chæ mang yù nghóa veà
maët kinh teá maø coøn coù yù nghóa xaõ hoäi raát lôùn. Ñoàng thôøi, tích cöïc chuaån
bò trieån khai chöông trình phaùt trieån moät soá ngaønh coâng ngheä - kyõ thuaät
cao vaø caùc saûn phaåm chuû löïc cuûa neàn kinh teá. Xaây döïng moät soá ngaønh,
vuøng troïng ñieåm muõi nhoïn. Ñaøo taïo nguoàn nhaân löïc, nhaân toá quyeát
ñònh thaønh coâng tieán trình hoäi nhaäp kinh teá quoác teá, ñaëc bieät ñoái vôùi
ñoäi nguõ caùn boä quaûn lyù, caùn boä tröïc tieáp thöïc hieän tieán trình hoäi nhaäp
kinh teá quoác teá, coù naêng löïc, trình ñoä, caäp nhaät ñöôïc nhöõng thoâng tin
cuûa khu vöïc vaø theá giôùi, coù phaåm chaát vaø baûn lónh chính trò, coù ngoaïi
ngöõ gioûi.

1. Ñaûng Coäng saûn Vieät Nam, Vaên kieän Ñaïi hoäi ñaïi bieåu toaøn quoác laàn thöù VI, VII, VII
vaø IX, Nxb Chính trò quoác gia, Haø Noäi.
2. Ñaûng Coäng saûn Vieät Nam, Vaên kieän Hoäi nghò ñaïi bieåu toaøn quoác giöõa nhieäm kyø
(khoaù VII), Nxb Chính trò quoác gia, Haø Noäi.
3. Cô sôû khoa hoïc cuûa moät soá vaán ñeà trong chieán löôïc phaùt trieån kinh teá - xaõ hoäi Vieät
Nam ñeán naêm 2010 vaø taàm nhìn 2020, Nxb Chính trò Quoác gia, Haø Noäi, 2001.
4. Nguyeãn Xuaân Duõng (2002), Moät soá ñònh höôùng ñaåy maïnh coâng nghieäp hoaù, hieän ñaïi
hoùa ôû Vieät Nam giai ñoaïn 2001-2010, Nxb Khoa hoïc xaõ hoäi, Haø Noäi.
5. Ñoã Hoaøi Nam chuû bieân (2003), Moät soá vaán ñeà veà coâng nghieäp hoaù, hieän ñaïi hoùa ôû
Vieät Nam, Nxb Khoa hoïc xaõ hoäi, Haø Noäi.
6. Drabek, Zdenek, The Stability of Trade Policy in the Countries in Transition and their
Integration into the Multilateral Trading System, Staff Working Paper ERAD-93-
005,WTO.
283
7. Buøi Taát Thaéng (2001), Baøn theâm veà caùch tieáp caän xaây döïng caùc chính saùch thöïc hieän
coâng nghieäp hoùa ôû Vieät Nam, Taïp chí Nghieân cöùu kinh teá, (10 /281), tr. 3- 10 vaø
(11/282), tr. 12 -23.
8. Traàn Ñình Thieân (2002), Coâng nghieäp hoùa, hieän ñaïi hoùa ôû Vieät Nam: phaùc thaûo loä
trình, Nxb Chính trò quoác gia, Haø Noäi.
9. Phaïm Thaùi Quoác, Trung Quoác gia nhaäp WTO: Quan ñieåm cuûa ngöôøi Trung Quoác vaø
bình luaän cuûa ngöôøi nöôùc ngoaøi, Taïp chí Nhöõng vaán ñeà kinh teá theá giôùi, Soá 12/03,
tr.42.
10. Vaên phoøng Uyû ban quoác gia veà hôïp taùc kinh teá quoác teá, Ñaùnh giaù haïn cheá naêng
löïc cuûa caùc cô quan chính phuû trong quaù trình hoäi nhaäp, Haø Noäi, 2002.
11. UNCTAD/UNDP Workshop on WTO accesion, Haø Noäi, 17-18/11/2003.
284
PHAÙP LUAÄT VEÀ BAÛO HOÄ QUYEÀN
SÔÛ HÖÕU TRÍ TUEÄ ÔÛ VIEÄT NAM
TRONG TIEÁN TRÌNH HOÄI NHAÄP
KINH TEÁ QUOÁC TEÁ
Nguyeãn Thò Queá Anh*
Trong nhöõng naêm gaàn ñaây vaán ñeà sôû höõu trí tueä (SHTT) ngaøy caøng
ñoùng vai troø quan troïng trong thöïc tieãn thöông maïi quoác teá. SHTT ñaõ trôû
thaønh moät trong caùc noäi dung cô baûn cuûa caùc chöông trình hôïp taùc kinh
teá ña phöông vaø song phöông, trong ñoù coù caùc thieát cheá kinh teá maø Vieät
Nam ñaõ vaø seõ tham gia. Muïc tieâu cuûa vieäc baûo hoä quyeàn SHTT ñaõ ñöôïc
Toå chöùc Thöông maïi theá giôùi cam keát theo ñuoåi, ñoù laø "vôùi mong muoán
giaûm sai leäch thöông maïi vaø caùc raøo caûn ñoái vôùi thöông maïi quoác teá,...
thuùc ñaåy vieäc baûo hoä moät caùch coù hieäu quaû vaø toaøn dieän caùc quyeàn SHTT,
vaø baûo ñaûm raèng baûn thaân caùc bieän phaùp vaø thuû tuïc thöïc thi quyeàn SHTT
seõ khoâng trôû thaønh raøo caûn ñoái vôùi thöông maïi hôïp phaùp”. Beân caïnh ñoù,
muïc tieâu cuûa vieäc baûo hoä quyeàn SHTT cuõng ñöôïc nhaán maïnh taïi Ñieàu 7
Hieäp ñònh TRIPS: "Vieäc baûo hoä vaø thöïc thi caùc quyeàn SHTT phaûi goùp phaàn
thuùc ñaåy vieäc caûi tieán, chuyeån giao vaø phoå bieán coâng ngheä, goùp phaàn ñem
laïi lôïi ích chung cho ngöôøi taïo ra vaø ngöôøi söû duïng kieán thöùc coâng ngheä,
ñem laïi lôïi ích xaõ hoäi vaø lôïi ích kinh teá, taïo söï caân baèng giöõa quyeàn vaø
nghóa vuï”(1).
SHTT laø saûn phaåm cuûa boä oùc con ngöôøi, thoâng thöôøng coù baûn chaát trí
tueä, ngheä thuaät hoaëc kyõ thuaät, chaúng haïn nhö moät boä tieåu thuyeát, moät
saùng cheá hay moät kieåu daùng saûn phaåm. Caùc saûn phaåm naøy caàn ñöôïc baûo
veä ñeå baûo ñaûm quyeàn lôïi cuûa taùc giaû cuûa chuùng vaø ngaên ngöøa teä laø haøng
giaû vaø ñaùnh caép baûn quyeàn. Nhö vaäy, vaán ñeà baûo hoä SHTT ra ñôøi tröôùc
tieân vôùi muïc ñích nhaèm baûo ñaûm söï coâng baèng cho ngöôøi naém giöõ caùc
saûn phaåm ñöôïc taïo ra nhôø coâng söùc “saùng taïo” cuûa hoï. Trong nhöõng thaäp
kyû gaàn ñaây khi maø khoa hoïc vaø coâng ngheä coù söï phaùt trieån vöôït baäc thì
vaán ñeà baûo hoä SHTT laïi caøng ñöôïc quan taâm saâu saéc hôn. Ñaëc bieät trong
xu höôùng taát yeáu cuûa vieäc hoäi nhaäp kinh teá quoác teá thì vaán ñeà baûo hoä
SHTT coøn coù yù nghóa quan troïng hôn laø “söï ñaûm baûo coâng baèng” maø
* Tieán só, Khoa Luaät, Ñaïi hoïc Quoác gia Haø Noäi. Vieät Nam.
285
chuùng toâi ñeà caäp ôû treân: baûo hoä SHTT seõ laø taùc nhaân quan troïng ñoái vôùi
doøng löu chuyeån cuûa thöông maïi vaø ñaàu tö nöôùc ngoaøi. Trong nhöõng naêm
1990, ngaøy caøng ñoâng ñaûo caùc nhaø hoaïch ñònh chính saùch ôû caùc cöôøng
quoác kinh teá ñang noåi leân ñaõ nhaän ra vai troø quan troïng cuûa heä thoáng
SHTT trong vieäc khuyeán khích ñaàu tö cuûa khu vöïc tö nhaân, ñaëc bieät laø
trong lónh vöïc coâng nghieäp vaø khoa hoïc. Nhieàu nghieân cöùu gôïi yù raèng heä
thoáng SHTT laønh maïnh laø moät yeáu toá then choát trong vieäc khuyeán khích
ñaàu tö nöôùc ngoaøi (FDI)(2).
Nhö vaäy, xeùt trong boái caûnh hoäi nhaäp kinh teá quoác teá vaø xem quyeàn
SHTT laø moät “coâng cuï coù khaû naêng” phaùt trieån kinh teá vaø taïo ra cuûa caûi
chöa ñöôïc söû duïng vôùi hieäu quaû toái öu taïi taát caû caùc nöôùc, ñaëc bieät laø trong
theá giôùi ñang phaùt trieån, thì vieäc baûo hoä quyeàn SHTT laø moät trong nhöõng
chieán löôïc ñuùng ñaén baûo ñaûm söï phaùt trieån kinh teá cuõng nhö tieán boä xaõ
hoäi ñoái vôùi Vieät Nam.
Luaät SHTT laø moät ngaønh luaät coù caùc qui ñònh chung mang tính quoác teá
ñöôïc thieát laäp töông ñoái hoaøn chænh hôn so vôùi caùc ngaønh luaät khaùc. Caùc
qui ñònh naøy hình thaønh neân moät cô sôû ñeå giaûi quyeát caùc tranh chaáp quoác
teá, ñoàng thôøi cuõng taïo neân moät söï toaøn caàu hoaù cuûa heä thoáng tö phaùp. Nhö
chuùng ta ñaõ bieát, haøng loaït caùc ñieàu öôùc quoác teá veà SHTT ñaõ ñöôïc kyù keát
vaø trôû thaønh neàn taûng cuûa hoaït ñoäng baûo hoä SHTT cuûa nhieàu quoác gia treân
toaøn theá giôùi. Trong lónh vöïc quyeàn taùc giaû vaø quyeàn keà caän, caùc coâng öôùc
ñieån hình laø: Coâng öôùc Berne 1886 veà baûo hoä caùc taùc phaåm vaên hoïc vaø
ngheä thuaät; Coâng öôùc Roma 1961 veà baûo hoä ngöôøi bieåu dieãn, nhaø saûn xuaát
baûn ghi aâm, toå chöùc phaùt soùng; Coâng öôùc Geneva 1971 veà baûo hoä nhaø saûn
xuaát baûn ghi aâm choáng vieäc sao cheùp traùi pheùp; Coâng öôùc Brussel 1974 veà
baûo hoä tín hieäu mang chöông trình truyeàn qua veä tinh, Hieäp öôùc WIPO 1996
veà quyeàn taùc giaû; Hieäp öôùc WIPO 1996 veà bieåu dieãn vaø ghi aâm. Trong lónh
vöïc quyeàn sôû höõu coâng nghieäp (SHCN), tröôùc heát phaûi keå ñeán Coâng öôùc
Pari 1883 vaø moät loaït nhöõng coâng öôùc veà baûo hoä quyeàn SHCN ñoái vôùi caùc
ñoái töôïng cuï theå: Thoaû öôùc Madrit 1891 veà ñaêng kyù quoác teá nhaõn hieäu haøng
hoaù; Hieäp öôùc Luaät nhaõn hieäu haøng hoaù 1994; Thoaû öôùc Lahay 1925 veà ñaêng
kyù quoác teá kieåu daùng coâng nghieäp; Hieäp öôùc hôïp taùc baèng saùng cheá - PCT
1970; Hieäp öôùc Budapest 1977 veà söï coâng nhaän quoác teá ñoái vôùi vieäc noäp
löu chuûng vi sinh; Coâng öôùc quoác teá 1961 veà baûo hoä gioáng caây troàng môùi;
Hieäp öôùc Washington 1989 veà baûo hoä thieát keá boá trí maïch tích hôïp vaø moät
soá ñieàu öôùc quoác teá khaùc. Ngoaøi ra, baûo hoä quyeàn SHTT ñaõ trôû thaønh noäi
dung khoâng theå thieáu cuûa caùc chöông trình hôïp taùc kinh teá ña phöông vaø
song phöông. SHTT laø lónh vöïc ñöôïc WTO quan taâm xaây döïng haønh lang
phaùp lyù khaù chaët cheõ thoâng qua Hieäp ñònh veà caùc khía caïnh thöông maïi
cuûa quyeàn SHTT (TRIPS).
Hieän nay, Vieät Nam cuõng ñaõ tham gia vaø kyù keát moät soá hieäp ñònh song
phöông vaø ña phöông coù lieân quan ñeán SHTT: Hieäp ñònh khung ASEAN
286
PHAÙP LUAÄT VEÀ BAÛO HOÄ QUYEÀN SÔÛ HÖÕU TRÍ TUEÄ ÔÛ VIEÄT NAM...
veà hôïp taùc trong lónh vöïc SHTT 1995; Hieäp ñònh Vieät Nam - Thaùi Lan veà
SHTT 1994; Hieäp ñònh Vieät Nam - Australia veà SHTT 1995; Hieäp ñònh thieát
laäp quan heä quyeàn taùc giaû vôùi Hoa Kyø naêm 1997; Hieäp ñònh giöõa Vieät Nam
vaø Thuî Só veà baûo hoä quyeàn SHTT vaø hôïp taùc trong lónh vöïc SHTT naêm
1999; Hieäp ñònh thöông maïi Vieät Nam - Hoa Kyø naêm 2000 (trong ñoù toaøn
boä chöông II ñeà caäp veà vaán ñeà baûo hoä quyeàn SHTT); Coâng öôùc WIPO naêm
1976; Coâng öôùc Pari veà baûo hoä quyeàn SHCN; Hieäp öôùc Hôïp taùc saùng cheá;
Thoaû öôùc Mañrit veà ñaêng kyù quoác teá nhaõn hieäu haøng hoaù vaø ñang trong
quaù trình ñaøm phaùn tham gia TRIPS ñeå trôû thaønh thaønh vieân chính thöùc
cuûa WTO.
Nhaän thöùc ñöôïc taàm quan troïng cuûa SHTT, ñaàu naêm 1980, Nhaø nöôùc
Vieät Nam ñaõ tieán haønh nhöõng böôùc ñaàu tieân trong coâng cuoäc xaây döïng heä
thoáng phaùp luaät veà baûo hoä quyeàn SHTT. Töø naêm 1976, Vieät Nam ñaõ tham
gia Toå chöùc SHTT theá giôùi ñoàng thôøi sôùm ban haønh haøng loaït caùc vaên baûn
phaùp luaät trong lónh vöïc baûo hoä quyeàn SHTT. Tuy nhieân, do caùc yeáu toá veà
lòch söû, xaõ hoäi vaø kinh teá, vai troø cuûa phaùp luaät veà baûo hoä quyeàn SHTT
chöa thöïc söï ñöôïc chuù troïng, môùi chæ döøng laïi ôû ghi nhaän trong caùc vaên
baûn phaùp luaät. Vieäc thöïc thi caùc qui ñònh naøy trong thöïc teá, ñaëc bieät laø söï
quan taâm cuûa toaøn xaõ hoäi tôùi lónh vöïc SHTT coøn raát haïn cheá. Baét ñaàu töø
thôøi kyø ñoåi môùi, nhu caàu ñoái vôùi phaùp luaät veà baûo hoä quyeàn SHTT môùi
thöïc söï ñöôïc chuù troïng, ñaëc bieät töø khi Nhaø nöôùc ban haønh Phaùp leänh baûo
hoä quyeàn sôû höõu coâng nghieäp ngaøy 28-1-1989 vaø Phaùp leänh baûo hoä quyeàn
taùc giaû ngaøy 2-12-1994. Nhöõng vaên baûn naøy ñaõ goùp phaàn quan troïng trong
vieäc phaùt huy quyeàn töï do saùng taïo cuûa moãi caù nhaân, baûo hoä saûn xuaát trong
nöôùc vaø töøng böôùc thu huùt ñaàu tö trong nöôùc vaø nöôùc ngoaøi. Tuy nhieân,
hoaït ñoäng SHTT chæ thöïc söï coù ñöôïc böôùc phaùt trieån vöôït baäc keå töø khi
caùc qui ñònh veà baûo hoä quyeàn SHTT ñöôïc phaùp ñieån hoaù taïi Boä luaät Daân
söï (BLDS) 1995. Söï ra ñôøi cuûa BLDS laø böôùc tieán lôùn cuûa Vieät Nam trong
vieäc taïo döïng neàn taûng phaùp lyù vöõng chaéc cho hoaït ñoäng cuûa caùc chuû theå
trong giao löu daân söï, trong ñoù coù caùc hoaït ñoäng saùng taïo vaø söû duïng
nhöõng giaù trò vaên hoaù, tinh thaàn, khoa hoïc vaø coâng ngheä. Ñeå cuï theå hoaù
caùc qui ñònh veà baûo hoä quyeàn SHTT ñöôïc ghi nhaän trong BLDS, moät loaït
caùc vaên baûn phaùp luaät ñaõ ñöôïc ban haønh. Beân caïnh vieäc hoaøn thieän, söûa
ñoåi, boå sung caùc qui ñònh veà caùc ñoái töôïng SHTT ñang ñöôïc baûo hoä (saùng
cheá, giaûi phaùp höõu ích, kieåu daùng coâng nghieäp, nhaõn hieäu haøng hoaù, teân
goïi xuaát xöù haøng hoaù), xuaát phaùt töø nhu caàu tröïc tieáp töø hoaït ñoäng nghieân
cöùu saùng taïo trong nöôùc cuõng nhö nhu caàu giaùn tieáp cuûa hoaït ñoäng thöông
maïi ña phöông vaø song phöông (trong ñoù roõ reät nhaát laø laø xuaát phaùt töø nhu
caàu gia nhaäp WTO), Vieät Nam ñaõ ban haønh moät loaït caùc vaên baûn phaùp luaät
ghi nhaän söï baûo hoä ñoái vôùi caùc ñoái töôïng môùi cuûa SHTT (bí maät kinh
doanh, teân thöông maïi, chæ daãn ñòa lyù, gioáng caây troàng, thieát keá boá trí maïch
tích hôïp, quyeàn choáng caïnh tranh khoâng laønh maïnh lieân quan ñeán sôû höõu
coâng nghieäp).
287
Quyeàn SHTT laø moät trong nhöõng lónh vöïc phaùp luaät chöa coù truyeàn
thoáng taïi Vieät Nam. Do vaäy, trong quaù trình xaây döïng heä thoáng phaùp
luaät veà baûo hoä SHTT chuùng ta ñaõ tham khaûo kinh nghieäm laäp phaùp cuûa
nhieàu nöôùc keát hôïp vôùi vieäc xem xeùt caùc ñieàu kieän kinh teá - xaõ hoäi -
vaên hoaù cuûa Vieät Nam trong giai ñoaïn hieän nay. Beân caïnh ñoù, caùc qui
ñònh veà baûo hoä quyeàn SHTT cuûa Vieät Nam ñöôïc xaây döïng theo theo ñònh
höôùng thöïc hieän nhöõng cam keát toái thieåu caùc ñieàu öôùc quoác teá maø chuùng
ta ñaõ vaø seõ tham gia. Sau thôøi gian ñöôïc xaây döïng vaø cuûng coá, Vieät Nam
ñaõ thieát laäp ñöôïc moät heä thoáng baûo hoä quyeàn SHTT khaù ñaày ñuû, veà caên
baûn phuø hôïp vôùi nhöõng chuaån möïc quoác teá vaø ñaõ phaàn naøo phaùt huy
ñöôïc hieäu quaû trong vieäc naâng cao vai troø saùng taïo cuûa caùc nhaân, taïo
ñoäng löïc cho söï phaùt trieån cuûa khoa hoïc, kyõ thuaät, baûo hoä saûn xuaát trong
nöôùc vaø töøng böôùc thu huùt caùc nhaø ñaàu tö trong nöôùc vaø nöôùc ngoaøi.
Tuy nhieân, tröôùc xu theá quoác teá hoaù ñôøi soáng kinh teá - xaõ hoäi dieãn ra
ngaøy caøng saâu saéc, tröôùc aùp löïc khoâng ngöøng veà baûo hoä quyeàn SHTT
khi Vieät Nam hoäi nhaäp khu vöïc vaø quoác teá, heä thoáng baûo hoä quyeàn
SHTT cuûa nöôùc ta coøn boäc loä nhieàu haïn cheá caàn hoaøn thieän. Lieân quan
ñeán vaán ñeà hoaøn thieän heä thoáng phaùp luaät veà SHTT taïi Vieät Nam trong
giai ñoaïn hieän nay chuùng toâi muoán nhaán maïnh tôùi moät soá ñònh höôùng
chuû yeáu nhö sau:
I. XAÂY DÖÏNG LAÏI CAÁU TRUÙC HEÄ THOÁNG PHAÙP LUAÄT VEÀ SHTT
Hieän nay caáu truùc heä thoáng caùc qui ñònh veà SHTT coøn nhieàu ñieåm baát
hôïp lyù. Vaên baûn phaùp luaät goác laø Boä luaät Daân söï, töø ñoù phaùt trieån ra caùc
nghò ñònh cuûa Chính phuû, thoâng tö, thoâng tö lieân tòch cuûa caùc boä, ngaønh.
Ñaëc bieät nhieàu qui phaïm phaùp luïaât laïi ñöôïc boá trí trong caùc vaên baûn höôùng
daãn aùp duïng Boä luaät Daân söï neân daãn tôùi vieäc laøm giaûm hieäu löïc ñieàu chænh
vaø khoâng töông thích vôùi taäp quaùn chung cuûa theá giôùi trong lónh vöïc baûo
hoä quyeàn SHTT. Beân caïnh ñoù, vieäc xaây döïng laïi caáu truùc heä thoáng phaùp
luaät veà SHTT coøn lieân quan ñeán vieäc xaùc ñònh vò trí cuûa phaùp luaät veà SHTT
trong heä thoáng phaùp luaät quoác gia, traùnh ñöôïc moät soá nhöõng maâu thuaãn,
choàng cheùo hieän nay giöõa caùc qui ñinh cuûa phaùp luaät veà SHTT vaø caùc
ngaønh luaät khaùc trong vieäc ñieàu chænh nhöõng quan heä xaõ hoäi coù lieân quan
ñeán vieäc taïo döïng vaø söû duïng nhöõng keát quaû cuûa hoaït ñoäng saùng taïo. Hieän
nay, vaán ñeà söûa ñoåi, boå sung Boä luaät Daân söï, trong ñoù coù caùc qui ñònh veà
quyeàn SHTT ñaõ vaø ñang ñöôïc ñeà caäp tôùi vôùi nhieàu quan ñieåm khaùc nhau.
- Loaïi yù kieán thöù nhaát cho raèng caùc qui ñònh veà SHTT vaãn caàn ñöôïc giöõ
laïi trong Boä Luaät Daân söï vôùi nhöõng söûa ñoåi, boå sung caàn thieát.
- Loaïi yù kieán thöù hai thì cho raèng Boä luaät Daân söï söûa ñoåi chæ neân qui
ñònh caùc nguyeân taéc chung aùp duïng vôùi SHTT, coøn caùc noäi dung chi tieát,
cuï theå hôn seõ ñöôïc qui ñònh trong moät vaên baûn chuyeân ngaønh, döôùi hình
thöùc Luaät Sôû höõu trí tueä. Beân caïnh ñoù, coù theå thay vì xaây döïng moät vaên
288
baûn chung cho SHTT seõ xaây döïng nhieàu vaên baûn ñieàu chænh töøng ñoái töôïng
hoaëc töøng nhoùm ñoái töôïng rieâng bieät cuûa SHTT(3).
- Loaïi yù kieán thöù ba thì cho raèng neân xaây döïng moät Boä Luaät rieâng veà
SHTT. Theo quan ñieåm naøy heä thoáng phaùp luaät veà SHTT coù neàn taûng trung
taâm laø Boä Luaät Sôû hööõ trí tueä, ñöôïc boå trôï baèng caùc vaên baûn phaùp luaät khaùc
(Boä luaät Daân söï, Boä Luaät Hình söï, Boä Luaät Toá tuïng Daân söï, Boä Luaät toá tuïng
Hình söï, Luaät Thöông maïi, Luaät Khoa hoïc vaø Coâng ngheä,...), caùc nghò ñònh
giaûi thích luaät do Chính phuû ban haønh vaø moät soá (haïn cheá) caùc vaên baûn
höôùng daãn do caáp boä ban haønh. Theo quan ñieåm cuûa caùc nhaø nghieân cöùu
thuoäc nhoùm naøy: ñaây laø moät bieän phaùp trieät ñeå mang tính laâu daøi. Bôûi leõ
ñeå thöïc hieän ñöôïc muïc tieâu treân ñoøi hoûi raát nhieàu yeáu toá nhö thôøi gian, taøi
chính, nhaân löïc vaø keùo theo laø söï thay ñoåi veà cô caáu, toå chöùc cuûa boä maùy
caùc cô quan quaûn lyù Nhaø nöôùc trong lónh vöïc SHTT(4).
Quan ñieåm cuûa chuùng toâi veà caáu truùc heä thoáng phaùp luaät veà SHTT
nhö sau:
a) Nhu caàu hoaøn thieän, saép xeáp, xaây döïng heä thoáng phaùp luaät thoáng
nhaát veà baûo hoä SHTT laø heát söùc hieån nhieân. Con ñöôøng ñeå hoaøn thieän cuõng
töông ñoái roõ raøng: heä thoáng hoaù, phaùp ñieån hoaù toaøn boä heä thoáng phaùp
luaät seõ thay theá cho nhöõng vaên baûn phaùp luaät mang tính chaát rieâng leû tröôùc
ñaây, trong ñoù vieäc heä thoáng hoaù phaûi ñöôïc tieán haønh döôùi hình thöùc phuø
hôïp vôùi nhöõng qui luaät phaùt trieån cuûa heä thoáng luaät daân söï. Ñieàu hieån
nhieân laø: heä thoáng quyeàn SHTT mang tính chaát cuûa quyeàn daân söï, vaø chòu
söï ñieàu chænh bôûi caùc qui chung cuûa luaät daân söï: veà chuû theå, veà nghóa vuï,
veà hôïp ñoàng, veà thöøa keá,... Söï coù maët cuûa moät soá qui phaïm mang tính haønh
chính, hình söï, thueá... cuõng khoâng theå taïo ra nghi ngôø veà ñònh höôùng cuûa
toaøn boä heä thoáng tôùi caùc quyeàn daân söï - muïc ñích söï toàn taïi cuûa heä thoáng
phaùp luaät veà quyeàn SHTT.
b) Vieäc phaùp ñieån hoaù chæ coù theå ñöôïc tieán haønh trong moät vaên baûn
luaät duy nhaát. Phöông aùn toái öu nhaát laø ñöa caùc qui ñònh chung thaønh moät
phaàn cuûa Boä luaät daân söï. Caàn nhaán maïnh raèng: ít ra ñaây cuõng laø phöông
aùn thích hôïp cho nhöõng nöôùc coù heä thoáng phaùp luaät ñöôïc phaùp ñieån hoaù
thoâng qua caùc Boä luaät.
Vieäc xuaát hieän caùc ñoái töôïng môùi, ñaëc bieät laø caùc ñoái töôïng mang tính
chaát toång hôïp taïo ra khaû naêng taùch bieät nhöõng ñaëc tính chung cuûa heä
thoáng phaùp luaät baûo hoä quyeàn SHTT. Hieän nay, treân thöïc teá löôïng raát lôùn
nhöõng heä thoáng caùc qui ñònh veà SHTT hoaøn toaøn cho pheùp löïa choïn
nhöõng gì chung nhaát, loaïi boû nhöõng toàn taïi ngaãu nhieân khoâng phuø hôïp
vôùi caùc nguyeân taéc chung, treân cô sôû ñoù, tieán haønh toång hôïp vaø ñöa ra
moät soá qui ñònh mang tính nguyeân taéc chung cho taát caùc caùc loaïi quyeàn
SHTT. Vieäc taùch bieät ñöôïc nhöõng yeáu toá chung nhaát ñoù taïo ra moät soá thuaän
lôïi nhö sau:
289
- Cho pheùp loaïi boû nhöõng yeáu toá maâu thuaãn, khoâng thoáng nhaát; ñôn
giaûn hoaù phaùp luaät vaø tieän lôïi cho vieäc aùp duïng;
- Cho pheùp taùch bieät ñöôïc nhöõng ñoái töôïng SHTT môùi hình thaønh, chöa
ñöôïc ñieàu chænh rieâng bieät, caùc qui ñònh chung seõ ñöôïc pheùp aùp duïng ñoái
vôùi caùc ñoái töôïng naøy;
- Goùp phaàn hoaøn thieän, cuûng coá caùc luaät veà töøng ñoái töôïng rieâng leû,
nhöõng luaät naøy ñeàu phaûi tuaân thuû caùc qui ñònh chung.
Ñoái vôùi töøng ñoái töôïng rieâng leû cuûa quyeàn SHTT thì laïi khaùc. Vieäc ñöa
chuùng vaøo moät vaên baûn ñöôïc phaùp ñieån hoaù cuõng raát quan troïng, neáu
ngöôïc laïi vaên baûn toång hôïp ñoù seõ khoâng coù hieäu quaû vaø chæ coøn laø söï haøm
chöùa nhöõng qui ñònh chung chung, tröøu töôïng vaø chæ coøn mang tính lyù
thuyeát hay giaùo ñieàu maø thoâi. Beân caïnh ñoù, khoâng theå ñöa toaøn boä nhöõng
qui ñònh veà töøng ñoái töôïng vaøo vaên baûn phaùp luaät chung, bôûi dung löôïng
seõ quaù lôùn. Do vaäy, phöông aùn toái öu laø: phaùp ñieån hoaù phaùp luaät veà SHTT
ôû hai caáp nhö sau: nhöõng qui chung mang tính nguyeân taéc naèm trong Boä
luaät daân söï, coøn laïi caùc qui ñònh cuï theå seõ naèm trong caùc luaät chuyeân
ngaønh. Boä luaät daân söï seõ xaùc ñònh ñònh höôùng cuûa luaät chuyeân ngaønh vaø
ñaët noù trong nhöõng khuoân khoå nhaát ñònh.
Vaên baûn phaùp ñieån hoaù khoâng chæ ñaët ra nhöõng nguyeân taéc chung maø
coøn cho pheùp hình thaønh vaø ñònh höôùng heä thoáng caùc vaên baûn chuyeân
ngaønh, cho duø ñoù coù theå chæ laø nhöõng lieät keâ mang tính ví duï, lieät keâ
mang tính chaát môû. Xaây döïng vaên baûn phaùp ñieån hoaù khoâng theå thöïc
hieän ñöôïc neáu nhö thieáu ñi söï phaân bieät giöõa töøng ñoái töôïng rieâng leû vaø
cheá ñoä phaùp lyù cuûa chuùng. Nhö vaäy Boä luaät seõ bao goàm nhöõng qui ñònh
chung, mang tính nguyeân taéc, xaùc ñònh ñònh höôùng phaùt trieån cuûa luaät
chuyeân ngaønh, cuï theå: ñaëc tröng cuûa ñoái töôïng; ñaëc tröng cuûa chuû theå;
ñaëc tröng cuûa noäi dung quyeàn vaø nghóa vuï cuõng nhö phaïm vi hieäu löïc
cuûa chuùng; ñaëc tröng cuûa trình töï thöïc thi; ñaëc tröng trình töï xaùc laäp
quyeàn, baûo veä quyeàn, chaám döùt vaø chuyeån giao quyeàn,... Thieáu nhöõng
yeáu toá naøy vieäc phaùp ñieån hoaù seõ khoâng ñaït ñöôïc muïc ñích moät caùch
toång theå vaø seõ khoâng coù hieäu quaû.
Beân caïnh ñoù, cuõng khoâng theå chæ giôùi haïn nhieäm vuï phaùp ñieån hoaù
trong khuoân khoå nhöõng vaán ñeà mang tính chaát thuaàn tuyù veà kyõ thuaät vaø
luaät phaùp, nhöõng muïc tieâu naøy luoân gaén chaët vôùi thöïc traïng ñieàu chænh cuûa
phaùp luaät. Do vaäy moät soá nguyeân taéc caàn ñöôïc giaûi quyeát trong vaên baûn
phaùp ñieån hoaù sao cho vieäc ñònh höôùng cho luaät chuyeân ngaønh - nhöõng
qui ñònh luoân coù xu höôùng bò aûnh höôûng bôûi nhöõng söï kieän khaùch quan
(ngaãu nhieân) vaø taùc ñoäng cuûa nhöõng vaän ñoäng mang tính “haønh lang” -
cuõng caàn ñöôïc giaûi quyeát tröôùc. Coù theå chæ ra moät soá xu höôùng caàn chuù
troïng trong quaù trình phaùp ñieån hoaù nhö sau:
290
- Thöù nhaát, baûo ñaûm quyeàn lôïi cuûa ngöôøi saùng taïo vôùi tö caùch laø ñieàu
kieän ñaûm baûo cho söï phaùt trieån cuûa hoaït ñoäng saùng taïo. Ñieàu naøy theå hieän
chöùc naêng xaõ hoäi cuûa cuûa quyeàn SHTT ñoái vôùi caùc keát quaû cuûa hoaït ñoäng
saùng taïo vaø caàn ñöôïc phaùt trieån cuï theå trong caùc luaät chuyeân ngaønh. Hoaït
ñoäng cuûa nguyeân taéc naøy khoâng bò giôùi haïn chæ bôûi caùc quyeàn veà taøi saûn
cuûa ngöôøi saùng taïo, maëc duø bao truøm caùc quyeàn naøy, nhöng vaãn coù theå toàn
taïi thaäm chí trong tröôøng hôïp thieáu vaéng caùc quyeàn ñoù.
- Thöù hai, baûo ñaûm quyeàn lôïi cuûa caùc nhaø ñaàu tö vôùi tö caùch laø moät
bieän phaùp thuùc ñaåy quaù trình ñaàu tö cuûa caùc doanh nghieäp vaøo hoaït ñoäng
saùng taïo vaø söû duïng caùc keát quaû cuûa hoaït ñoäng ñoù. Ñaûm baûo quyeàn lôïi cuûa
caùc nhaø ñaàu tö ñöôïc thöïc hieän thoâng qua caùc qui ñònh veà cheá ñoä phaùp lyù
ñoái vôùi nhöõng ñoái töôïng “coâng vuï”, noäi dung quyeàn söû duïng vaø ñònh ñoaït
quyeàn ñoái vôùi ñoái töôïng ñöôïc baûo hoä. Trong ñoù caàn chuù troïng moái töông
quan quyeàn lôïi giöõa nhaø ñaàu tö trong nöôùc vaø nöôùc ngoaøi.
- Thöù ba, baûo ñaûm quyeàn lôïi cuûa nhaø nöôùc vôùi tö caùch laø ngöôøi ñaïi
dieän xaõ hoäi vaø laø nhaø ñaàu tö lôùn vaø quan troïng, ñaëc bieät laø ñoái vôùi caùc döï
aùn mang tính chaát quoác phoøng, baûo veä anh ninh vaø traät töï xaõ hoäi. Nhaø
nöôùc vôùi ñaïi dieän laø caùc cô quan quaûn lyù caàn ñöôïc xem xeùt vôùi tö caùch
ngöôøi naém giöõ quyeàn coù theå toaøn quyeàn ñònh ñoaït nhöõng ñoái töôïng SHTT
theo yù chí cuûa mình trong moät soá tröôøng hôïp.
- Thöù tö, baûo ñaûm quyeàn lôïi cho ngöôøi tieâu duøng. Xaùc ñònh quyeàn naêng
cuûa caùc nhoùm chuû theå khaùc nhau lieân quan ñeán ñoái töôïng ñöôïc baûo hoä,
chuùng ta phaûi giaûi quyeát moät vaán ñeà heát söùc phöùc taïp laø baûo ñaûm cô cheá
caân baèng lôïi ích cuûa caùc chuû theå ñoù. Maëc duø veà hình thöùc naèm ngoaøi quan
heä veà söû duïng ñoái töôïng ñöôïc baûo hoä, nhöng khaû naêng ñaùp öùng quyeàn lôïi
cuûa ngöôøi tieâu phuï thuoäc chuû yeáu vaøo khoái löôïng quyeàn naêng cuûa chuû sôû
höõu ñoái töôïng. Beân caïnh ñoù, ngöôøi tieâu duøng raát quan taâm tôùi nhöõng quyeàn
naêng naøy, bôûi trình ñoä, chaát löôïng saûn phaåm maø hoï söû duïng phuï thuoäc vaøo
chính trình ñoä baûo hoä ñoái vôùi caùc ñoái töôïng SHTT (trình ñoä baûo hoä caøng
cao, caùc chuû sôû höõu ñoái töôïng caøng coù nhieàu quyeàn naêng, ñaëc bieät laø quyeàn
ngaên caám söû duïng traùi pheùp thì chaát löôïng saûn phaåm tôùi tay nghöôøi tieâu
duøng caøng ñöôïc baûo ñaûm).
- Heä thoáng caùc ñieàu öôùc quoác teá veà quyeàn SHTT cuõng laø phaàn khoâng
theå thieáu trong quaù trình phaùp ñieån hoaù heä thoáng phaùp luaät veà SHTT.
Khoâng nhaát thieát phaûi ñöa toaøn boä nhöõng qui ñònh cuûa caùc ñieàu öôùc quoác
teá vaøo luaät quoác noäi. Ñieàu quan troïng laø phaûi theå hieän chính xaùc noäi dung
qui ñònh ñoù. Trong ñoù caàn coù söï phaân bieät: nhöõng qui ñònh mang tính chaát
baét buoäc vaø nhöõng qui ñònh cho pheùp caùc beân coù quyeàn töï do nhaát ñònh
ñoái vôùi vieäc löïa choïn phöông aùn baûo hoä.
Töïu chung laïi, vieäc phaùp ñieån hoaù theo nhöõng ñònh höôùng neâu treân seõ
thuùc ñaåy khoâng chæ traät töï ñieàu chænh hieän haønh maø coøn goùp phaàn hoaøn
thieän vaø phaùt trieån phaùp luaät veà SHTT trong töông lai(5).
291
II. HOAØN THIEÄN CÔ CHEÁ THÖÏC THI QUYEÀN SHTT, TRONG ÑOÙ ÑAËC BIEÄT
CHUÙ TROÏNG ÑEÁN VIEÄC NAÂNG CAO VAI TROØ CUÛA TOØA AÙN TRONG VIEÄC
GIAÛI QUYEÁT CAÙC TRANH CHAÁP VEÀ SHTT
Neáu nhö heä thoáng phaùp luaät veà baûo hoä quyeàn SHTT ôû Vieät Nam ñöôïc
ñaùnh giaù laø töông ñoái ñaày ñuû vaø toaøn dieän (chí ít laø treân phöông dieän cô
cheá hình thaønh quyeàn ñoái vôùi caùc ñoái töôïng SHTT) thì vieäc thöïc thi caùc
quyeàn ñoù vaãn coøn nhieàu vaán ñeà naûy sinh. Neáu khoâng coù moät heä thoáng ñaûm
baûo thi haønh caùc qui ñònh phaùp lyù trong thöïc teá thì nhöõng qui ñònh ñoù seõ
chæ naèm treân giaáy tôø maø khoâng theå goùp phaàn vaøo vieäc thuùc ñaåy phaùt trieån
kinh teá xaõ hoäi cuûa ñaát nöôùc. Coù theå noùi vieäc thöïc thi quyeàn SHTT laø thöôùc
ño hieäu löïc cuûa toaøn boä heä thoáng caùc qui ñònh phaùp luaät veà SHTT.
TRIPS - WTO ñoøi hoûi caùc nöôùc thaønh vieân trong moät thôøi haïn aán ñònh
phaûi ñaûm baûo xaây döïng cho ñöôïc moät heä thoáng ñaày ñuû vaø coù hieäu quaû ñeå
baûo hoä quyeàn SHTT. Moät trong caùc tieâu chuaån ñeå ñöôïc coi laø ñaày ñuû laø caùc
nöôùc thaønh vieân phaûi xaây döïng cho mình heä thoáng tö phaùp heä vôùi ñaày ñuû
naêng löïc ñeå baûo ñaûm vieäc ngaên chaën moïi haønh vi xaâm phaïm quyeàn SHTT.
Taêng cöôøng hieäu quaû cuûa hoaït ñoäng baûo hoä quyeàn SHTT thoâng qua vai troø
cuûa caùc cô quan tö phaùp laø moät böôùc quan troïng nhaèm hoaøn thieän moät
caùch ñoàng boä heä thoáng phaùp luaät veà SHTT ñaùp öùng nhu caàu hoäi nhaäp kinh
teá quoác teá cuûa nöôùc ta. Vieäc naâng cao vai troø cuûa Toaø aùn trong xeùt xöû caùc
tranh chaáp veà SHTT xuaát phaùt töø moät soá cô sôû mang tính lyù luaän vaø thöïc
tieãn nhö sau: Thöù nhaát, baûo veä quyeàn SHTT laø baûo veä caùc quyeàn daân söï
cuûa caù nhaân, toå chöùc ñaõ ñöôïc ghi nhaän bôûi Hieán phaùp vaø Boä luaät daân söï.
Khi quyeàn daân söï cuûa moät chuû theå bò xaâm phaïm thì chuû theå ñoù coù quyeàn
yeâu caàu Toaø aùn hoaëc cô quan nhaø nöôùc coù thaåm quyeàn coâng nhaän quyeàn
daân söï cuûa mình. Thöù hai, taêng cöôøng naêng löïc tö phaùp laø moät trong nhöõng
nghóa vuï cuûa caùc nöôùc thaønh vieân nhaèm thöïc thi caùc cam keát trong caùc ñieàu
öôùc quoác teá maø Vieät Nam ñaõ vaø seõ tham gia. Thöù ba, taêng cöôøng vai troø
cuûa Toaø aùn xuaát phaùt töø chính yeâu caàu naâng cao naêng löïc cuûa cuûa Toaø aùn,
cuûa ñoäi nguõ nhöõng ngöôøi tröïc tieáp “caàm caân naûy möïc” nhaèm khaéc phuïc
nhöõng toàn taïi hieän nay cuûa Toaø aùn trong vieäc baûo veä quyeàn SHTT.
Trong giai ñoaïn hieän nay, caùc vi phaïm phaùp luaät veà SHTT ngaøy caøng
gia taêng caû veà soá löôïng cuõng nhö tính chaát vi phaïm. Caùc cô quan chöùc
naêng nhaø nöôùc nhö Cuïc Sôû hööõ coâng nghieäp, Cuïc baûn quyeàn taùc giaû, cô
quan ñaêng kyù chaát löôïng saûn phaåm, cô quan haûi quan, quaûn lyù thò
tröôøng, caûnh saùt kinh teá ñaõ vaø ñang phaùt huy vai troø heát söùc tích cöïc
trong vieäc ñaáu tranh ngaên ngöøa hieän töôïng naøy. Tuy nhieân, vai troø cuûa
Toaø aùn trong vieäc raên ñe vaø ngaên chaën caùc haønh vi xaâm phaïm quyeàn
SHTT thì laïi chöa ñöôïc phaùt huy ñaày ñuû. Coù raát ít caùc tranh chaáp veà
SHTT ñöôïc ñöa ra xeùt xöû taïi Toaø aùn. Nguyeân nhaân cuûa tình traïng treân
chuû yeáu laø do cô cheá giaûi quyeát tranh chaáp veà SHTT taïi Toaø aùn coøn quaù
nhieàu toàn taïi vaø khieám khuyeát.
292
Tröôùc heát, baûn thaân ngöôøi khôûi kieän chöa yù thöùc roõ raøng veà quyeàn vaø
lôïi ích chính ñaùnh cuûa mình trong vieäc yeâu caàu Toaø aùn ra phaùn quyeát
buoäc ngöôøi coù haønh vi xaâm phaïm phaûi chaám döùt haønh vi ñoù vaø boài
thöôøng thieät haïi. Thoâng thöôøng, caùc chuû sôû höõu ñoái töôïng SHTT cho tieán
haønh khôûi kieän laø moät thuû tuïc quaù röôøm raø, phöùc taïp vaø nhaát laø coù theå
aûnh höôûng xaáu ñeán hoaït ñoäng kinh doanh cuõng nhö uy tín cuûa hoï treân
thöông tröôøng. Beân caïnh ñoù nhöõng lyù do xuaát phaùt töø nhu caàu baûo maät
thoâng tin, bí quyeát kinh doanh, söï e ngaïi veà trình ñoä cuûa nhöõng ngöôøi
tröïc tieáp xeùt xöû, thôøi gian theo ñuoåi vuï kieän vaø nhöõng chi phí keøm theo
cuõng laø nhöõng nguyeân nhaân ñaùng keå khieán cho chuû sôû höõu e ngaïi vieäc
ñöa vuï vieäc ra xem xeùt taïi Toaø aùn. Ñeå baûo veä quyeàn lôïi cuûa mình hoï
thöôøng aùp duïng phöông thöùc thoaû thuaän hay khieáu naïi tôùi cô quan chöùc
naêng hoaëc cuøng laém môùi yeâu caàu xöû lyù hình söï neáu thaáy coù caùc daáu hieäu
cuûa haønh vi phaïm toäi. Coù theå ñôn cöû moät con soá: khieáu naïi veà xaâm phaïm
quyeàn SHCN leân Cuïc SHCN trong naêm 1999 laø 151 vuï, trong khi ñoù soá
vuï vieäc daân söï khieáu kieän leân caùc Toaø aùn Daân söï tænh, thaønh phoá tröïc
thuoäc Trung öông laø 41 vuï.
Veà phía caùc cô quan thöïc thi phaùp luaät - Toaø aùn nhaân daân cuõng boäc loä
nhieàu thieáu soùt. Heä thoáng Toaø aùn coøn thieáu raát nhieàu chuyeân gia coù trình
ñoä chuyeân moân vöõng vaøng trong lónh vöïc SHTT. Hôn nöõa, quaù trình giaûi
quyeát caùc vuï vieäc trong lónh vöïc baøy coøn quaù keùo daøi gaây aûnh höôûng traàm
troïng ñeán hoaït ñoäng saûn xuaát, kinh doanh cuûa chuû theå quyeàn SHTT. Thoâng
thöôøng ñeå giaûi quyeát moät vuï vieäc theo con ñöôøng Toaø aùn phaûi maát ít nhaát
6 thaùng. Beân caïnh ñoù vieäc aùp duïng phaùp luaät noäi dung ñeå giaûi quyeát caùc
tranh chaáp veà SHTT coøn raát nhieàu ñieåm chöa thoáng nhaát khieán cho caùc baûn
aùn, quyeát ñònh cuûa Toaø aùn thöïc söï chöa coù tính thuyeát phuïc. Vuï kieän baûn
quyeàn lieân quan ñeán nhaïc só Leâ Vinh hay vuï tranh chaáp nhaõn hieäu Tröôøng
sinh laø nhöõng ví duï ñieån hình.
Nhöõng khieám khuyeát döôùi goùc ñoä luaät hình thöùc cuõng laø moät trong
nhöõng nguyeân nhaân cuûa tình traïng keå treân. Coù theå noùi hieän nay thuû tuïc toá
tuïng cuûa chuùng ta coøn thieáu nhieàu cheá taøi “ñuû maïnh ñeå ngaên chaën haønh
vi xaâm phaïm quyeàn SHTT” so vôùi yeâu caàu veà thöïc thi quyeàn SHTT trong
caùc ñieàu öôùc quoác teá ña phöông vaø song phöông.
Vaán ñeà boài thöôøng thieät haïi cuõng coù nhieàu ñieåm ñaùng ñeà caäp tôùi. Hieän
nay chöa coù moät vaên baûn phaùp luaät cuï theå naøo veà vaán ñeà naøy neân vieäc
quyeát ñònh möùc boài thöôøng thieät haïi cuûa Toaø aùn gaëp raát nhieàu khoù khaên.
Veà maët phaùp lyù, ngöôøi bò thieät haïi phaûi chöùng minh möùc ñoä thieät haïi do
haønh vi xaâm phaïm quyeàn cuûa beân vi phaïm gaây ra. Toaø aùn seõ döïa treân cô
sôû xem xeùt chöùng cöù vaø yeâu caàu boài thöôøng thieät haïi ñeå ra quyeát ñònh veà
möùc boài thöôøng thieät haïi. Roõ raøng vieäc söû duïng traùi pheùp caùc ñoái töôïng
ñöôïc baûo hoä khoâng heà laøm aûnh höôûng ñeán baûn thaân thöïc theå cuûa ñoái töôïng
maø chæ theå hieän ôû vieäc taïo ra söï caïnh tranh khoâng laønh maïnh ñoái vôùi hoaït
293
ñoäng thöông maïi cuûa ngöôøi naém giöõ quyeàn. Do vaäy, ñoái vôùi caùc ñoái töôïng
SHTT vaán ñeà chöùng minh möùc ñoä thieät haïi laø voâ cuøng phöùc taïp. Beân caïnh
ñoù, vieäc giaùm ñònh möùc ñoä thieät haïi cuûa cô quan chöùc naêng cuõng laø moät
vaán ñeà toàn taïi. Neáu khoâng coù qui ñònh cuûa phaùp luaät laøm cô sôû thì seõ daãn
ñeán tình traïng tieâu cöïc aûnh höôûng khoâng toát ñeán vieäc thöïc thi phaùp luaät.
Vaán ñeà chuyeân moân kyõ thuaät cuûa giaùm ñònh vieân trong lónh vöïc cuõng coøn
yeáu, kinh nghieäm thöïc tieãn cuõng nhö cô sôû vaät chaát phuïc vuï cho vieäc naøy
coøn chöa theo kòp vôùi trình ñoä phaùt trieån treân theá giôùi.
Thuû tuïc thi haønh caùc Baûn aùn, Quyeát ñònh cuûa Toaø aùn trong vieäc giaûi
quyeát caùc tranh chaáp lieân quan ñeán SHTT cuõng laø moät trong nhöõng toàn taïi
caàn giaûi quyeát nhaèm naâng cao hieäu quaû cuûa cô cheá baûo veä quyeàn SHTT
thoâng qua hoaït ñoäng cuûa Toaø aùn. Thöïc teá ñaây baát caäp khoâng chæ rieâng ñoái
vôùi vieäc giaûi quyeát tranh chaáp lieân quan ñeán SHTT maø coøn laø toàn taïi trong
vieäc giaûi quyeát caùc vuï vieäc daân söï noùi chung.
Moät soá nhöõng toàn taïi treân ñaây ñaõ khieán cho vieäc giaûi quyeát caùc tranh
chaáp veà quyeàn SHTT thoâng qua Toaø aùn thöïc söï chöa ñaït ñöôïc hieäu quaû
caàn phaûi coù, chöa taïo ra ñöôïc cô cheá baûo ñaûm quyeàn lôïi thöïc söï cho ngöôøi
coù quyeàn. Ñeå khaéc phuïc tình traïng naøy, tröôùc maét, theo chuùng toâi, coù moät
soá höôùng giaûi quyeát nhö sau:
Thöù nhaát, tieáp tuïc hoaøn thieän vaø cuûng coá heä thoáng caùc qui ñònh veà
quyeàn SHTT, trong ñoù ñaëc bieät chuù yù tôùi vieäc traùnh nhöõng “khaäp khieãng”
trong heä thoáng vaên baûn phaùp luaät, taïo cô sôû phaùp lyù roõ raøng, thoáng nhaát
cho vieäc giaûi quyeát caùc tranh chaáp coù theå phaùt sinh. Xaây döïng phaùp luaät
veà baûo hoä caùc loaïi ñoái töôïng cuï theå cuõng caàn chuù troïng tôùi vieäc qui ñònh
moät caùch ñaày ñuû vaø chi tieát phaïm vi baûo hoä cuûa ñoái töôïng, ñaëc bieät laø vieäc
xaùc ñònh haønh vi xaâm phaïm vaø caùc tröôøng hôïp loaïi tröø, traùnh taïo nhöõng
“loã hoång” phaùp luaät gaây khoù khaên cho Toaø aùn trong vieäc xeùt xöû caùc tranh
chaáp coù lieân quan.
Thöù hai, tröôùc maét caàn taäp trung vaøo vieäc naâng cao vai troø cuûa Toaø aùn
daân söï trong vieäc giaûi quyeát caùc tranh chaáp veà quyeàn SHTT. Taïi nhieàu
nöôùc treân theá giôùi (nhaát laø caùc nöôùc theo theo heä thoáng luaät Anh - Myõ)
phaàn lôùn nhöõng ngöôøi yeâu caàu thi haønh quyeàn SHTT ñeàu söû duïng caùc thuû
tuïc toá tuïng daân söï, moät phaàn bôûi kyõ thuaät vaø vaø baàu khoâng khí cuûa thuû
tuïc toá tuïng naøy phuø hôïp vôùi vieäc baûo veä caùc quyeàn taøi saûn caù nhaân trong
giôùi kinh doanh, moät phaàn bôûi caùc bieän phaùp ñeàn buø - ñaëc bieät laø caùc loaïi
leänh (taïm thôøi vaø laâu daøi) laø tieän lôïi hôn so vôùi vieäc tröøng phaït nhaân danh
quoác gia. Ngoaøi ra, coù moät soá yeáu toá khaùc coù theå luaän chöùng cho lôïi theá
cuûa söï löïa choïn treân nhö sau: Theo thuû tuïc toá tuïng hình söï, khoâng coù khaû
naêng naøo baûo ñaûm raèng coù ñöôïc leänh taïm thôøi ñeå ngöøng haønh vi vi phaïm
trong khoaûng thôøi gian xeùt xöû vuï aùn; yeâu caàu veà nghóa vuï chöùng minh
trong vuï aùn hình söï laø raát cao; cuoái cuøng vôùi moät lyù do heát söùc ñôn giaûn
294
vaø hôïp lyù: vieäc thöïc hieän quyeàn yeâu caàu chaám döùt haønh vi xaâm phaïm vaø
boài thöôøng thieät haïi voán laø caùc quyeàn daân söï, vaäy vieäc xöû lyù baèng phaùp
luaät Hình söï hay Haønh chính lieäu coù phuø hôïp vôùi baûn chaát caùc quan heä
daân söï hay khoâng? Neáu phaân tích raïch roøi cô cheá thöïc thi quyeàn SHTT
trong Hieäp ñònh TRIPS thì coù theå ñaët ra caâu hoûi laø trong ñieàu kieän neàn
kinh teá thò tröôøng, vôùi nhöõng haïn cheá nhaát ñònh cuûa ngaân saùch coâng thì
lieäu coù caàn khuyeán caùo caùc ngaønh coâng nghieäp thöïc hieän nhieàu hôn vieäc
truy toá tö nhaân theo thuû tuïc toá tuïng hình söï hay laø tieán haønh caùc vuï kieän
daân söï ñeå yeâu caàu Toaø aùn ra leänh vaø ñoøi boài thöôøng thieät haïi. Trong töông
lai laâu daøi, neáu thuû tuïc toá tuïng daân söï ñeå thi haønh caùc quyeàn SHTT nhö
laø nhöõng quyeàn caù nhaân laø thích hôïp, coù hieäu quaû vaø nhöõng ngöôøi tham
gia xeùt xöû hoaït ñoäng moät caùch coù hieäu quaû vaø kieán thöùc thì vieäc thi haønh
quyeàn SHTT thoâng qua thuû tuïc toá tuïng daân söï coù theå laø moät löïa choïn thay
theá toát hôn cho thuû tuïc toá tuïng hình söï. Khi coù haønh vi vi phaïm xaûy ra
caùc beân cuõng coù theå löïa choïn vieäc thoaû thuaän daøn xeáp vôùi nhau thoâng
qua moät trung gian naøo ñoù. Tuy nhieân, caàn coù söï ñieàu chænh hôïp lyù ñoái
vôùi caùch giaûi quyeát naøy bôûi khi thoaû thuaän caùc beân coù theå chæ coi troïng
quyeàn lôïi cuûa mình maø gaây aûnh höôûng ñeán traät töï xaõ hoäi vaø ñaëc bieät laø
quyeàn lôïi cuûa ngöôøi tieâu duøng laøm cho vieäc baûo hoä quyeàn SHTT maát ñi
toaøn boä yù nghóa vôùi tö caùch laø moät coâng cuï ñeå caân baèng lôïi ích giöõa chuû
sôû höõu vaø lôïi ích cuûa toaøn xaõ hoäi.
Thöù ba, caàn xaây döïng heä thoáng caùc tieâu chuaån thöïc thi quyeàn SHTT
moät caùch kòp thôøi vaø coù hieäu quaû. Trong ñoù, ñaëc bieät chuù troïng tôùi vieäc
taêng cöôøng cho Toaø aùn nhöõng coâng cuï, cheá taøi ñuû maïnh ñeå ngaên chaën
caùc haønh vi xaâm phaïm quyeàn SHTT. Moät soá vaán ñeà caàn giaûi quyeát tröôùc
maét laø:
- Xaùc ñònh roõ thaåm quyeàn vuï vieäc cuûa Toaø aùn trong vieäc xeùt xöû caùc
tranh chaáp veà SHTT. Ñoái vôùi caùc tranh chaáp veà quyeàn taùc giaû, thaåm quyeàn
vuï vieäc ñaõ ñöôïc qui ñònh roõ raøng trong Thoâng tö lieân tòch soá
01/2001/TANDTC - VKSNDTC - BVHTT ngaøy 05.12.2001. Trong lónh vöïc
quyeàn SHCN vieäc ban haønh moät vaên baûn töông töï veà thaåm quyeàn vuï vieäc
cuûa Toaø aùn trong giaûi quyeát tranh chaáp veà quyeàn SHCN cuõng laø moät ñieàu
heát söùc caàn thieát naèm naâng cao hoaït ñoäng cuûa Toaø aùn vaø taïo söï keát hôïp
chaët cheõ giöõa caùc cô quan nhaø nöôùc trong vieäc thöïc hieän thaåm quyeàn cuûa
mình nhaèm naâng cao hieäu quaû cuûa cô cheá thöïc thi quyeàn SHCN noùi rieâng
vaø quyeàn SHTT noùi chung.
- Boå sung nhöõng qui ñònh chi tieát veà caùc cheá taøi ñuû maïnh ñeå choáng laïi
caùc haønh vi xaâm phaïm quyeàn SHTT. Theo qui ñònh cuûa phaùp luaät toá tuïng
daân söï hieän nay toaø aùn khoâng ñöôïc aùp duïng caùc bieän phaùp khaån caáp taïm
thôøi tröôùc khi thuï lyù vuï aùn. Muoán aùp duïng caùc bieän phaùp khaån caáp taïm
thôøi thì tröôùc ñoù phaûi chaáp nhaän ñôn kieän. Qui ñònh naøy roõ raøng laø chöa
phuø hôïp vôùi caùc yeâu caàu veà baûo hoä quyeàn SHTT trong caùc ñieàu öôùc quoác
295
teá maø Vieät Nam ñaõ vaø seõ tham gia. Coù theå tham khaûo moät soá moät soá bieän
phaùp khaån caáp taïm thôøi ñaõ ñöôïc aùp duïng trong thöïc tieãn giaûi quyeát tranh
chaáp quyeàn SHTT ôû moät soá nöôùc nhö(6):
+ Leänh Anton Piller. Leänh naøy phaùt sinh töø qui ñònh cho raèng, Toaø aùn
coù thaåm quyeàn voán coù trong vieäc ngaên chaën bò ñôn laøm phöông haïi ñeán
quaù trình thi haønh coâng lyù baèng caùch huyû hoaïi ñoái töôïng, taøi lieäu hoaëc
nhöõng chöùng cöù coù lieân quan trong vuï kieän. Baûn chaát cuûa leänh naøy laø vieäc
theo yeâu caàu cuûa ngöôøi coù quyeàn Toaø aùn coù theå ra leänh cho pheùp ngöôøi
ñoù tieán haønh kieåm tra ñoái töôïng khi coù cô sôû ñuû maïnh cho raèng, quyeàn
SHTT cuûa ngöôøi ñoù ñang bò xaâm haïi. Leänh naøy ñöôïc ñöa ra vôùi söï vaéng
maët cuûa bò ñôn taïo ñieàu kieän ñeå tieán haønh kieåm tra bò ñôn vaøo thôøi ñieåm
baát ngôø vaø do ñoù coù lôïi cho nguyeân ñôn trong vieäc ngaên ngöøa bò ñôn tieâu
huyû chuùng cöù vaø taøi lieäu lieân quan.
+ Leänh caám Mareva (Mareva injunction). Leänh naøy ñöôïc söû duïng khoâng
phaûi vôùi muïc ñích ngaên caûn bò ñôn huûy hoaïi chöùng cöù nhö tröôøng hôïp treân
maø laø nhaèm haïn cheá bò ñôn trong vieäc ñònh ñoaït taøi saûn coù theå ñöôïc söû
duïng ñeå thoaû maõn yeâu caàu veà boài thöôøng thieät haïi cuûa nguyeân ñôn. Trong
moät soá tröôøng hôïp leänh naøy coù theå cho pheùp giôùi haïn vieäc ñònh ñoaït moät
soá ñoái töôïng taøi saûn nhaát ñònh, neáu nhö coù cô sôû cho raèng taøi saûn ñoù coù
ñöôïc do keát quaû cuûa vieäc söû duïng traùi pheùp ñoái töôïng SHTT ñöôïc baûo hoä.
+ Leänh “Norwich Pharmacal” (Norwich Pharmacal action). Vieäc ban
haønh leänh naøy cho pheùp nguyeân ñôn coù khaû naêng yeâu caàu baát cöù ngöôøi
thöù ba naøo (khoâng phaûi laø ngöôøi coù haønh vi xaâm phaïm quyeàn SHTT vaø
thaäm chí khoâng bieát ñeán nhöõng vi phaïm doù) cung caáp nhöõng thoâng tin
caàn thieát cho vieäc xem xeùt vuï kieän veà xaâm phaïm quyeàn SHTT. Ngöôøi thöù
ba trong tröôøng hôïp naøy coù theå laø baát cöù caù nhaân, toå chöùc, thaäm chí cô
quan chöùc naêng nhaø nöôùc (ví duï: haûi quan, phoøng thueá,...) coù thoâng tin caàn
thieát cho vieäc xem xeùt, ñaùnh giaù vi phaïm taïi Toaø aùn.
- Xaây döïng nhöõng yeâu caàu veà vieäc xaùc ñònh vaø baûo veä caùc thoâng tin
bí maät cuûa caùc beân tham gia toá tuïng. Moät trong nhöõng yeâu caàu cuûa Hieäp
ñònh TRIPS veà thuû tuïc tö phaùp laø thoâng tin bí maät cuûa caùc beân tham gia
vuï kieän phaûi ñöôïc xaùc ñònh vaø baûo veä. Phaùp leänh thuû tuïc giaûi quyeát caùc
vuï aùn daân söï 1989 qui ñònh beân nguyeân phaûi cung caáp ñaày ñuû chöùng cöù
ñeå minh chöùng cho tình traïng bò vi phaïm vaø möùc ñoä thieät haïi, trong khi
ñoù laïi thieáu nhöõng qui ñònh baûo ñaûm quyeàn bí maät thoâng tin cho caùc beân
tham gia vuï kieän.
- Sôùm ban haønh nhöõng vaên baûn höôùng daãn chi tieát veà vaán ñeà boài
thöôøng thieät haïi vaät chaát vaø tinh thaàn gaây ra do caùc haønh vi xaâm phaïm
quyeàn SHTT treân cô sôû caân nhaéc caùc yeáu toá: caên cöù xaùc ñònh möùc ñoä thieät
haïi, cô cheá giaùm ñònh möùc ñoä thieät haïi,... Coù theå xem xeùt vieäc hình thaønh
caùc qui ñònh veà boài thöôøng thieät haïi theo luaät ñònh thay vì cô cheá boài
296
thöôøng treân cô sôû thieät haïi thöïc teá. Moät soá nöôùc nhö: Myõ, Nga, Ixraen, Ñöùc
coù qui ñònh veà möùc boài thöôøng thieät haïi theo luaät ñònh ñoái vôùi caùc vi phaïm
veà quyeàn taùc giaû.
Thöù tö, caàn naâng cao hieäu quaû cuûa coâng taùc xeùt xöû caùc tranh chaáp veà
quyeàn SHTT. Moät soá nhöõng giaûi phaùp tröôùc maét coù theå thöïc hieän laø:
- Chuù troïng tôùi coâng taùc ñaøo taïo vaø naâng cao trình ñoä cuûa caùn boä caùc
cô quan thöïc thi cuõng nhö baûo veä phaùp luaät veà SHTT. Töøng böôùc kieän
toaøn ñoäi nguõ caùn boä tham gia hoaït ñoäng xeùt xöû, tieán tôùi vieäc xem xeùt khaû
naêng thaønh laäp nhöõng phaân ban chuyeân xeùt xöû veà SHTT trong heä thoáng
Toaø aùn.
- Ñaàu tö cho vieäc caûi caùch vaø hieän ñaïi hoaù heä thoáng thoâng tin tö lieäu
veà SHTT nhaèm ñaùp öùng tröôùc heát cho nhu caàu tra cöùu phuïc vuï cho vieäc
xeùt nghieäm ñôn, traùnh truøng laëp trong caáp Vaên baèng baûo hoä. Thöïc teá cho
thaáy nhöõng baát caäp veà thoâng tin cuûa cô quan thaåm ñònh daãn ñeán vieäc baûo
hoä khoâng ñuùng ñoái töôïng khieán cho Toaø aùn raát luùng tuùng khi giaûi quyeát
caùc tranh chaáp.
- Khoâng ngöøng ñaåy maïnh hoaït ñoäng hôïp taùc quoác teá trong lónh vöïc
SHTT noùi chung vaø vieäc hoïc hoûi kinh nghieäm trong lónh vöïc xeùt xöû tranh
chaáp veà quyeàn SHTT noùi rieâng.
KEÁT LUAÄN
Ñeå ñaùp öùng nhu caàu hoäi nhaäp kinh teá quoác teá, Vieät Nam caàn phaûi coù moät
heä thoáng phaùp luaät baûo hoä quyeàn SHTT vaø khaû naêng giaûi quyeát tranh chaáp
lieân quan ñeán quyeàn SHTT moät caùch thoâng duïng. Tuy coøn nhieàu vaán ñeà caàn
giaûi quyeát, song chuùng ta coù ñaày ñuû cô sôû thöïc teá ñeå hy voïng raèng trong töông
lai khoâng xa nhöõng caûi caùch trong heä thoáng phaùp luaät seõ mang laïi nhöõng thay
ñoåi cô baûn goùp phaàn taïo ra söùc soáng môùi cho toaøn boä hoaït ñoäng baûo hoä quyeàn
SHTT ôû Vieät Nam. SHTT laø nguoàn taøi nguyeân voâ cuøng quí baùu cuûa moïi daân
toäc. SHTT chæ coù theå phaùt trieån laønh maïnh ôû moät neàn vaên hoaù nôi maø taàm
quan troïng cuûa noù ñöôïc hieåu vaø chaáp nhaän ñaày ñuû vaø nôi noù ñöôïc baûo hoä
baèng phaùp luaät vaø phaùp luaät ñöôïc thöïc thi moät caùch coù hieäu quaû.
CHUÙ THÍCH
1. Lôøi noùi ñaàu Hieäp ñònh TRIPS.
2. Chaúng haïn, söï taêng tröôûng lieân tuïc möùc ñoä FDI ôû AÁn Ñoä ñaõ trôû neân roõ neùt keå töø khi tieán haønh
caûi caùch veà baèng ñoäc quyeàn saùng cheá vaø nhaõn hieäu haøng hoaù vaøo ñaàu nhöõng naêm 1990. Thaäm
chí söï phaùt trieån ñoät bieán hôn haún dieãn ra ôû Brazil vôùi söï taêng tröôûng ngoaïn muïc trong FDI
sau khi ñöa vaøo aùp duïng moät luaät môùi veà sôû höõu coâng nghieäp trong naêm 1996 (töø 4,4, tyû USD
naêm 1995 leân 32,8 tyû USD trong naêm 2000). Soá lieäu trích trong saùch SHTT - Moät coâng cuï phaùt
trieån kinh teá höõu hieäu (toång quan) cuûa TS. Kamil Idris - Toång giaùm ñoác Toå chöùc SHTT theá giôùi,
tr. 4-5.
297
3. Xem Ñoã Khaéc Chieán: “Söûa ñoåi qui ñònh veà quyeàn taùc giaû hay quyeàn lieân quan trong Boä Luaät
Daân söï hay xaây döïng moät luaät rieâng”, Baøi phaùt bieåu taïi Chöông trình Toaï ñaøm “Xaây döïng vaø
hoaøn thieän phaùp luaät veà quyeàn SHTT vaø vieäc thöïc thi Hieäp ñònh Thöông maïi Vieät Nam - Hoa
Kyø” do Vaên phoøng Quoác hoäi vaø döï aùn START Vieät Nam phoái hôïp toå chöùc ngaøy 11-12/12/2003.
4. Xem Ñeà taøi nghieân cöùu khoa hoïc “Moät soá kieán nghò nhaèm söûa ñoåi, boå sung caùc qui ñònh phaùp
luaät daân söï lieân quan tôùi SHTT” (Chuû nhieäm ñeà taøi: PGS. TS. Leâ Hoàng Haïnh). Haø noäi 3/2003.
Tr.51-52
5. Theo quan ñieåm cuûa moät soá nhaø nghieân cöùu: Phaùp ñieån hoaù heä thoáng phaùp luaät veà SHTT ñöôïc
coi laø giai ñoaïn thöù hai trong lòch söû phaùp ñieån heä thoáng phaùp luaät daân söï cuûa nhaân loaïi. Giai
ñoaïn thöù nhaát chính laø quaù trình phaùp ñieån hoaù ñöôïc tieán haønh bôûi vò hoaøng ñeá Justinian cuûa
La maõ coå ñaïi vaøo khoaûng töø naêm 529 ñeán 534 SCN (Justinian: 483-565, leân ngoâi vaøo naêm 527)
nhaèm thieát laäp traät töï ñieàu chænh phaùp luaät ñoái vôùi caùc quan heä lieân quan ñeán quaù trình ra
saûn phaåm vaät chaát höõu hình. Giai ñoaïn hai: phaùp ñieån hoaù caùc quan heä ñoái vôùi caùc saûn phaåm
cuûa hoaït ñoäng saùng taïo - saûn phaåm voâ hình.
6. V. O. Koliachin, Giaùo trình: Sôû höõu trí tueä (ñaëc quyeàn), Nxb Norm, Matxcôva 2000, tr. 432-433.
298
ÑOÂ LA HOÙA ÔÛ VIEÄT NAM
Andreas Hauskrecht*
Nguyeãn Thanh Haûi**
GIÔÙI THIEÄU
Baøi nghieân cöùu naøy thaûo luaän veà ñoâ la hoùa ôû Vieät Nam. Caùc taùc giaû
baøy toû söï bieát ôn ñeán oâng Traàn Ñình Bính vì nhöõng hoã trôï nghieân cöùu
coù giaù trò cuûa oâng. Baøi vieát môû ñaàu vôùi vieäc tranh luaän veà öu vaø nhöôïc
ñieåm cuûa caùi goïi laø caùc giaûi phaùp goác cho caùc cô cheá tyû giaù hoái ñoaùi
baèng caùch söû duïng caùc taøi lieäu hieän coù: thaû noåi hoaøn toaøn hay coá ñònh,
ñaëc bieät laø söï thay theá tieàn teä. Baèng caùch aùp duïng nhöõng tieâu chí ñöôïc
trình baøy trong cuoäc thaûo luaän veà ñoâ la hoùa, vaán ñeà trôû neân raát roõ raøng
laø Vieät Nam khoâng ñuû tieâu chuaån ñeå trôû thaønh moät öùng vieân cho söï thay
theá tieàn teä.
Phaàn tieáp theo baøn veà caùc hình thöùc vaø ñònh nghóa khaùc nhau cuûa ñoâ
la hoùa. Chuùng toâi nhaän thaáy Vieät Nam coù moät neàn kinh teá ñoâ la hoùa moät
phaàn mang nhöõng ñaëc ñieåm cuûa moät heä thoáng tieàn teä söû duïng song song
hai ñoàng tieàn khieán cho chính saùch tieàn teä trôû neân phöùc taïp hôn raát nhieàu.
Trong phaàn thöù ba, chuùng toâi phaân tích lyù do taïi sao nhieàu neàn kinh
teá bò ñoâ la hoùa coøn caùc neàn kinh teá khaùc thì khoâng. Khoù khaên chung
ñoái vôùi caùc neàn kinh teá ñang phaùt trieån laø hoï khoâng coù khaû naêng vay
treân thò tröôøng quoác teá caùc khoaûn vay tính baèng noäi teä bôûi vì ñoàng tieàn
cuõng nhö cô caáu kinh teá cuûa hoï bò ñaùnh giaù laø yeáu keùm. Söû duïng caùch
ñònh nghóa cuûa chuùng toâi, veà cô baûn taát caû caùc nöôùc ñang phaùt trieån
ñeàu bò ñoâ la hoùa; moät soá thì giaùn tieáp, soá khaùc thì tröïc tieáp. Vieät Nam
ñöôïc coi laø moät neàn kinh teá ñoâ la hoùa tröïc tieáp vôùi hai tieâu chuaån tieàn
teä toàn taïi song song. Ñoàng Ñoâ la Myõ ñoùng vai troø ñoàng tieàn ñöôïc löu
haønh song song vôùi ñoàng noäi teä vaø gaàn nhö laø moät phöông tieän hôïp
phaùp thöù hai.
Phaàn thöù tö chöùng minh raèng, ñoâ la hoùa khoâng giaûi quyeát ñöôïc vaán ñeà
tieàm aån ñaõ ñöôïc xaùc ñònh trong phaàn tröôùc. Ngöôïc laïi, vieäc söû duïng ñoâ la
thay cho noäi teä daãn tôùi caùc ruûi ro lôùn, loãi caên nguyeân vaø söï baát caân xöùng
* Ñaïi hoïc Toång hôïp Indiana. Myõ..

** Nguyeãn Thanh Haûi, Vieät Nam.
299
veà ñoàng tieàn. Chuùng toâi thaáy raèng, caùc neàn kinh teá ñoâ la hoùa tröïc tieáp, ñoâ
la hoùa moät phaàn coù nguy cô baát oån vaø ñaëc bieät coù nguy cô khuûng hoaûng
taøi chính. Phaàn cuoái cuøng thaûo luaän caùc bieän phaùp khaû thi vaø caùch tieáp caän
töøng böôùc maø Vieät Nam coù theå söû duïng laøm giaûm vaø cuoái cuøng xoaù boû tình
traïng ñoâ la hoùa cuûa neàn kinh teá.
I. NHÖÕNG YÙ KIEÁN TAÙN THAØNH VAØ PHAÛN ÑOÁI ÑOÂ LA HOÙA
Keå töø khi xaûy ra caùc cuoäc khuûng hoaûng taøi chính vaø ngaân haøng chaâu
AÙ naêm 1997, moät söï dòch chuyeån quan troïng ñaõ dieãn ra trong cuoäc tranh
luaän veà caùc cô cheá tyû giaù hoái ñoaùi phuø hôïp cho caùc neàn kinh teá ñang
phaùt trieån. Trong moät theá giôùi cuûa caùc doøng voán quoác teá lôùn vaø raát
khoâng oån ñònh, moät cô cheá tyû giaù hoái ñoaùi coù theå ñieàu chænh gaén vôùi
moät ñoàng tieàn maïnh quoác teá – ôû chaâu AÙ laø ñoàng ñoâ la Myõ – khoâng coøn
ñöôïc coi laø moät söï löïa choïn khaû thi nöõa. Moät cô cheá coá ñònh cuûa ñoàng
noäi teä vôùi chi phí thay ñoåi (exit cost) thaáp coù theå ñöùng tröôùc nguy cô
bò taán coâng bôûi caùc nhaø ñaàu cô vôùi haäu quaû laø söï ñaûo ngöôïc ñoät ngoät
caùc luoàng voán, söï suy giaûm tyû giaù hoái ñoaùi vaø söï maát oån ñònh cuûa khu
vöïc taøi chính(1).
Ñoái vôùi caùc ñeà xuaát veà moät moâ hình tyû giaù hoái ñoaùi môùi, caùch duy nhaát
ñaùng tin caäy nhaèm traùnh söï ñaàu cô tyû giaù hoái ñoaùi laø giaûi phaùp goùc: moät
cô cheá thaû noåi tyû giaù hoái ñoaùi theo Cung – Caàu treân thò tröôøng ngoaïi hoái,
hoaëc moät söï coá ñònh ñaùng tin caäy neáu khoâng noùi laø khoâng theå thay ñoåi cuûa
tyû giaù hoái ñoaùi, ñöa vaøo söû duïng roå tieàn teä (currency board) hay thay theá
tieàn teä hoaøn toaøn – ñoâ la hoùa(2). Öu ñieåm cuûa cô cheá thaû noåi laø loaïi boû söï
caù cöôïc moät chieàu: baát kyø moät giao dòch baùn noäi teä naøo cuõng tieàm aån nguy
cô veà moät thò tröôøng thay ñoåi theo höôùng ngöôïc laïi
Tuy nhieân, khoâng nhieàu nöôùc cho pheùp thaû noåi hoaøn toaøn tyû giaù hoái
ñoaùi cuûa mình. Edwards (2002) nhaán maïnh moät thöïc teá laø caùc nöôùc ñang
phaùt trieån coù xu höôùng thieân veà xuaát khaåu nguyeân lieäu thoâ vaø haøng coâng
nghieäp nheï, ñoù chính laø nguyeân nhaân laøm cho caùc quoác gia naøy trôû neân
deã bò toån thöông bôûi söï baát oån cuûa tyû giaù hoái ñoaùi. Ñoái vôùi moät neàn kinh
teá nhoû môû cöûa, tyû giaù hoái ñoaùi khoâng chæ raát quan troïng trong vieâc xaùc
ñònh khaû naêng caïnh tranh cuûa haøng xuaát khaåu; maø hôn nöõa noù coøn laø moät
giaù taøi saûn quan troïng. Söï thieáu tin caäy ñoái vôùi caùc cô quan quaûn lyù tieàn
teä quoác gia vaø söï giaûm giaù noäi teä laëp ñi laëp laïi daãn tôùi giaù ruûi ro cuûa ñoàng
noäi teä ñöôïc xaùc ñònh ôû möùc cao. Söï baát oån lôùn veà tyû giaù hoái ñoaùi gaây ra
nhöõng aûnh höôûng daây chuyeàn (pass-through effects) ñoái vôùi giaù caû trong
nöôùc vaø coù theå gaây baát oån cho khu vöïc taøi chính (Calvo vaø Reinhart,
2001)(3). Tyû giaù hoái ñoaùi danh nghóa coá ñònh ñoùng vai troø nhö moät caùi moû
neo danh nghóa cuûa neàn kinh teá; chæ coù moät soá nöôùc coù khaû naêng thay
theá caùi moû neo beân ngoaøi naøy bôûi moät moû neo noäi ñòa baèng caùch ñaët muïc
tieâu laïm phaùt vaø cho pheùp thaû noåi ñoàng noäi teä. Trong thöïc teá, moät cô cheá
300
thaû noåi hoaøn toaøn ñoàng noäi teä ñöôïc coi laø moät thaønh quaû hôn laø moät söï
löïa choïn.
Maët khaùc, caùc giaûi phaùp goùc, roå tieàn teä vaø ñoâ la hoùa haøm yù söï giaûi
theå cuûa ngaân haøng trung öông; hoaëc söû duïng roå tieàn teä ñeå thay theá, moät
cô cheá tyû giaù hoái ñoaùi moâ phoûng caùc quy luaät cuûa troø chôi tieâu chuaån
vaøng coå ñieån, hoaëc baèng moät chính saùch tieàn teä thöù yeáu hoaøn toaøn
(entirely subordinating domestic monetary policy) döôùi söï cheá ngöï cuûa
ngaân haøng trung öông cung caáp ñoàng tieàn maïnh quoác teá. Caùc giaù trò tieàm
naêng cuûa loaïi cô cheá naøy goàm hai yeáu toá: thoâng qua vieäc giaûi theå ngaân
haøng trung öông vaø vieäc caùc chính khaùch tham lam thoâng qua vieäc gaây
aùp löïc söû duïng giôùi baùo chí ñeå lôïi duïng ngaân haøng trung öông cuõng
khoâng coøn taùc duïng (its abuse by greedy politicians enforcing the use of
the printing press is rulled out), theâm vaøo ñoù, caùc quy luaät cuûa troø chôi
tieâu chuaån vaøng coå ñieån, maëc duø vaøng ñaõ ñöôïc thay theá baèng ñoâ la (vaø
trong moät soá tröôøng hôïp laø euro), ñaõ laøm taêng caùc quaù trình ñieàu chænh
noäi boä höôùng tôùi möùc caân baèng vôùi beân ngoaøi. Noùi moät caùch khaùc, möùc
ñoä töï do ñeå coù ñöôïc moät chính saùch tieàn teä quoác gia ñoäc laäp phaûi bò hy
sinh. Cuoái cuøng, roå tieàn teä vaø söï thay theá tieàn teä daãn tôùi caùc chi phí thay
ñoåi (exit costs) lôùn; nhöõng chi phí naøy laøm taêng ñoä tin caäy vaø khaû naêng
soáng coøn cuûa giaûi phaùp tyû giaù coá ñònh(4).
Dornbusch (2001) cho laø chính saùch tieàn teä quoác gia maát ñi laø khoâng
thích ñaùng, bôûi vì baèng caùch duøng ñoâ la thay theá noäi teä, giaù cuûa ruûi ro cuûa
ñoàng tieàn seõ bieán maát bôûi vì tyû giaù hoái ñoaùi khoâng coøn toàn taïi. Ñieàu naøy
cho pheùp coù ñöôïc caùc möùc laõi suaát thaáp maø neáu söû duïng ñoàng noäi teä vaø
giaù cuûa ruûi ro ñi keøm vôùi noù thì khoâng bao giôø coù theå ñaït ñöôïc. Möùc laõi
suaát thaáp daãn tôùi caùc hoaït ñoäng kinh teá soâi noåi hôn coù lôïi cho taát caû moïi
ngöôøi; vaø trong nhöõng tröôøng hôïp nhö theá naøy khu vöïc taøi chính seõ phaùt
trieån vôùi moät toác ñoä cao hôn(5).
Tuy nhieân, coù nhieàu lyù leõ ñöôïc ñöa ra ñeå choáng laïi ñoâ la hoùa: tröôùc
tieân, vôùi tyû giaù hoái ñoaùi neàn kinh teá maát ñi moät cô cheá ñieàu tieát quan troïng,
ñaëc bieät trong nhöõng tröôøng hôïp bò nhöõng cuù soác töø beân ngoaøi. Nhöõng söï
thay ñoåi lôùn veà ñaàu ra vaø nhaân coâng gaây ra bôûi nhöõng cuù soác khoâng caân
xöùng chæ coù theå traùnh ñöôïc thoâng qua caùc cô cheá ñieàu tieát noäi boä khaùc,
ñaëc bieät laø söï linh hoaït veà löông vaø chính saùch taøi khoùa.
Hôn nöõa, neàn kinh teá ñoâ la hoùa laøm maát ñi chöùc naêng cuûa ngöôøi cho
vay cuoái cuøng; trong nhöõng tröôøng hôïp caùc ngaân haøng coù nhu caàu veà thanh
khoaûn hoaëc khi hoï ñöùng tröôùc nguy cô cuûa caùc cuoäc khuûng hoaûng ngaân
haøng, caùc cô quan coù thaåm quyeàn khoâng theå söû duïng khaû naêng bôm moät
löôïng tieàn khoâng haïn cheá (veà maët lyù thuyeát) vaøo neàn kinh teá. Noùi moät caùch
khaùc, haøm cung tieàn trôû neân khoâng co giaõn, ruûi ro heä thoáng trong khu vöïc
taøi chính taêng leân(6).
301
Powell vaø Sturzenegger (2000) khoâng thöøa nhaän nhöõng lôïi ích thu ñöôïc
töø caùc möùc laõi suaát thaáp maø Dornbush nhaán maïnh nhö moät saûn phaåm phuï
cuûa söï thay theá tieàn teä. Vôùi söï giaûi theå cuûa ngaân haøng trung öông, quoác gia
maát ñi hai nguoàn thu quan troïng, thueá ñuùc tieàn (seignorage tax) vaø thueá
laïm phaùt. Söï suy giaûm nguoàn thu laøm taêng ruûi ro vôõ nôï. Giaù cuûa ruûi ro (risk
premium) coù theå khoâng bieán maát maø chæ thay ñoåi hình thaùi cuûa noù; buø laïi
cho söï bieán maát cuûa ruûi ro ñoàng tieàn laø söï taêng giaù cuûa ruûi ro vôõ nôï (ruûi
ro ñaát nöôùc) vaø laõi suaát ñöôïc giöõ ôû möùc cao hôn nhieàu so vôùi laõi suaát taïi
Myõ (laõi suaát so saùnh).
Thöû thaùch chuû yeáu cuûa vieäc baøo chöõa cho caùc cô cheá tyû giaù coá ñònh
laø söï tranh luaän veà caùc lónh vöïc tieàn teä toái öu. Caùc cô caáu kinh teá töông
töï vaø caùc yeáu toá ñoäng (voán vaø lao ñoäng) ôû möùc ñoä cao ñöôïc xaùc ñònh laø
caùc ñieàu kieän tieàn ñeà quan troïng cho moät söï hôïp nhaát tieàn teä. Tuy nhieân,
ñoái vôùi nhieàu neàn kinh teá ñoâ la hoùa, caùc ñieàu kieän naøy khoâng toàn taïi. Rose
(2000 vaø 2002) ñaõ xuaát baûn caùc keát quaû öôùc ñoaùn kinh teá löôïng gaây ngaïc
nhieân veà caùc lôïi ích tieàm naêng cuûa thöông maïi trong nöôùc thu ñöôïc töø söï
thoáng nhaát tieàn teä. Taùc phaåm döïa treân cô sôû quan saùt thöïc nghieäm cuûa
oâng chæ ra söï gia taêng ñoät ngoät cuûa thöông maïi trong nöôùc (intra-trade)
sau khi dieãn ra söï hôïp nhaát tieàn teä. Laäp luaän naøy nghi ngôø söï phuø hôïp
cuûa caùc moái quan taâm veà caùc vaán ñeà lónh vöïc tieàn teä toái öu cuûa caùc neàn
kinh teá ñoâ la hoùa.
Trong taùc phaåm döïa treân quan saùt thöïc nghieäm cuûa mình veà caùc neàn
kinh teá chính thöùc ñoâ la hoùa, Edwards (2001 vaø 2003) phaùt hieän möùc laïm
phaùt thaáp hôn, tyû leä taêng tröôûng GDP thaáp hôn vaø söï bieán ñoåi lôùn hôn veà
saûn löôïng ñaàu ra so vôùi caùc nöôùc söû duïng ñoàng noäi teä.
Cuõng quan troïng khoâng keùm laø cöôøng ñoä thöông maïi cuûa neàn kinh teá
ñoâ la hoùa vôùi Myõ (Euroland). Neáu moät quoác gia söû duïng ñoàng tieàn cuûa
nöôùc A ñeå thay theá cho noäi teä cuûa mình vaø coù hoaït ñoäng thöông maïi ñaùng
keå vôùi nöôùc B vaø C, trong khi ñoù, tyû giaù hoái ñoaùi giöõa caùc nöôùc A/B, A/C
vaø B/C thaû noåi, coù theå daãn tôùi nhöõng aûnh höôûng baát lôïi cuûa tyû giaù cheùo
ñoái vôùi khaû naêng caïnh tranh quoác teá vaø caân baèng caùn caân thanh toaùn cuûa
nöôùc A.
Ñeå toång keát nhöõng laäp luaän treân, ñoâ la hoùa coù theå laø moät giaûi phaùp höõu
ích ñoái vôùi caùc neàn kinh teá môû töông ñoái nhoû coù quan heä thöông maïi gaàn
guõi vaø raøng buoäc veà taøi chính vôùi nöôùc cung caáp ñoàng tieàn moû neo (ñoàng
tieàn thay theá). Maët khaùc, nhöõng aûnh höôûng nghieâm troïng cuûa tyû giaù cheùo
coù theå laøm giaûm nhöõng lôïi ích ñaùng ra coù theå thu ñöôïc töø vieäc söû duïng
moät ñoàng tieàn maïnh quoác teá thay cho noäi teä. Winkler (2004, trang 6) noùi
raèng: “…Khuyeán nghò ñoâ la hoùa/ euro hoùa maø khoâng tính ñeán möùc ñoä hoäi
nhaäp thöông maïi vôùi ñaát nöôùc cung caáp chieác moû neo tieàm naêng döôøng
nhö chöùa ñöïng ruûi ro ñaùng keå”.
302
Baûng 1: Caùc ñoái taùc thöông maïi chính cuûa Vieät Nam
2002 (est) 2002 (est) 2002 (est) 10m03

Caû naêm 16,705.8 19,733.0 36,438.8
(USD) X. K N. K Toång coäng % X.K N.K Toång coäng %
1 Nhaät Baûn 2,438.1 2,509.6 4,497.7 0.19 2354.3 2495 4,849.3 0.18
2 Trung Quoác 1,495.5 2,158.8 3,654.3 0.14 1331.5 2,496.1 3,827.6 0.14
3 Singapore 960.7 2,534.3 3,495.0 0.13 860.1 2,335.2 3,195.3 0.12
4 Ñaøi Loan 812.1 2,536.9 3,349.0 0.13 607.6 2,317.5 2,925.1 0.11
5 Myõ 2,421.1 457.5 2,878.6 0.11 3401.5 1,030.0 4,431.5 0.17
6 Haøn Quoác 466.0 2,285.5 2,751.5 0.10 397.9 2,128.0 2,525.9 0.09
7 Australia 1,392.0 286.3 1,615.3 0.06 1159.5 221.9 1,381.4 0.05
8 Ñöùc 720.7 558.3 1,279.0 0.05 674.9 479.9 1,154.8 0.04
9 Thaùi Lan 227.8 955.5 1,183.3 0.04 285.2 1,030.7 1,315.9 0.05
10 Hongkong 337.3 809.6 1,146.9 0.04 306.9 817.6 1,124.5 0.04
Toång coäng 10 nöôùc vaø khu vöïc 26,300.6 1.00 26,731.3 1.00
Nguoàn: Toång cuïc Thoáng keâ
Vôùi baûn lieät keâ caùc ñieàu kieän tieàn ñeà naøy thì Vieät Nam roõ raøng laø khoâng
ñuû tieâu chuaån ñeå trôû thaønh moät öùng vieân cho vieäc thu lôïi töø ñoâ la hoùa.
Nhöõng söï khaùc bieät lôùn lao veà cô caáu cuûa caûi vaø kinh teá, cuøng vôùi möùc ñoä
hoäi nhaäp thaáp cuûa thò tröôøng lao ñoäng vaø voán vôùi Myõ ñoái laäp vôùi caùc chæ
tieâu cuûa OCA. Theâm vaøo ñoù, ñoàng Ñoâ la ñöôïc öa thích trong caùc caùn caân
cuûa Vieät Nam, trong khi ñoàng Euro vaø ñoàng Yeân thì khoâng. Vieät Nam coù
hoaït ñoäng thöông maïi raát ña daïng vôùi taát caû caùc nöôùc treân theá giôùi. Trong
khi buoân baùn vôùi Myõ ñang taêng nhanh choùng, thöông maïi vôùi caùc nöôùc
chaâu AÙ khaùc, ñaëc bieät laø Nhaät vaø vôùi chaâu AÂu cuõng ñoùng vai troø quan troïng
(xem baûng 1). Vieät Nam cuõng hoäi nhaäp ñaùng keå veà maët taøi chính vôùi caùc
nöôùc chaâu AÙ khaùc. Vì vaäy, ñoâ la hoùa khoâng phaûi laø moät söï löïa choïn tyû giaù
hoái ñoaùi khaû thi cho Vieät Nam.
II. CAÙC HÌNH THÖÙC CUÛA ÑOÂ LA HOÙA
McKinnon (1997, trang 367) phaân bieät giöõa ñoâ la hoùa tröïc tieáp vaø ñoâ la
hoùa giaùn tieáp. Ñoâ la hoùa giaùn tieáp “coù nghóa laø khi caùc nhaø ñaàu tö chuyeån
ñoåi giöõa caùc taøi saûn taøi chính phi tieàn teä, ví duï nhö “traùi phieáu” baèng caùc
ngoaïi teä khaùc nhau theo moät caùch maø noù giaùn tieáp aûnh höôûng ñeán nhu
caàu quoác gia veà caùc caùn caân giao dòch”. Söï thay theá tieàn teä tröïc tieáp xaûy
ra khi moät ngoaïi teä coù chöùc naêng tieàn teä trong neàn kinh teá quoác gia. Roõ
raøng laø möùc ñoä ñoâ la hoùa, ñònh tính vaø ñònh löôïng giöõa caùc quoác gia laø
khaùc nhau. Moät soá quoác gia ñaõ boû rôi ñoàng noäi teä cuûa mình vaø thay vaøo
ñoù baèng ngoaïi teä.
303
Quoác gia ñaõ chính thöùc ñoâ la hoùa Panama vaø gaàn ñaây laø Ecuador vaø El
Salvador laø caùc ví duï noåi baät veà caùc neàn kinh teá chính thöùc ñoâ la hoùa. Moät soá
neàn kinh teá khaùc nhoû hôn ñaõ choïn thay theá ñoàng noäi teä cuûa mình baèng ñoâ
la hoaëc euro (xem baûng 2)(7). Trong taát caû caùc tröôøng hôïp ñoù, ñaát nöôùc coù neàn
kinh teá ñoâ la hoùa ñôn phöông tuyeân boá thu laïi ñoàng noäi teä vaø tuyeân boá raèng
ñoàng ñoâ la Myõ laø ñoàng tieàn hôïp phaùp duy nhaát. Trong haàu heát nhöng khoâng
phaûi laø taát caû caùc tröôøng hôïp, toå chöùc ngaân haøng trung öông bò giaûi theå(8).
Nhö ta thaáy trong baûng 2, haàu heát caùc quoác gia coù söï thay theá tieàn teä
hoaøn toaøn coù soá daân töông ñoái thaáp. Thöïc chaát, xeùt veà soá daân thì Ecuador
giôø ñaây laø neàn kinh teá lôùn nhaát ñaõ bò ñoâ la hoùa. Ñoâ la Myõ, Euro, vaø ZAR
laø caùc ñoàng tieàn chính, coù theå söû duïng thay theá cho nhau.
Baûng 2: Caùc nöôùc coù söï thay theá tieàn teä chính thöùc
Caùc nöôùc ñaõ Euro hoùa Daân soá Caùc nöôùc ñaõ Ñoâ la hoùa Daân soá Caùc tröôøng hôïp choïn Daân soá
(caùc laõnh thoå phuï thuoäc) (caùc laõnh thoå phuï thuoäc) ngoaïi teä khaùc
Reunion 732,570 Puerto Rico 3,937,316 Jersey (GBP) 89,361
Guadeloupe 421,170 Guam 157,557 Isle of Man (GBP) 73,489
Martinique 418,454 Virgin Islands (U.S.) 122,211 Guernsey (GBP) 64,342
French Polynesia 253,506 Northern Mariana Is. 74,612 Greenland (DKK) 56,352
New Caledonia 204,863 American Samoa 67,084 The Faroes (DKK) 45,661
French Guiana 177,562 Bermuda 63,503 Gibraltar (GBP) 27,649
Mayotte 163,366 Bristish Virgin Is. 20,812 Cook Islands (NZD) 20,611
Wallis and Futuna 15,435 Turks and Caicos Is. 18,122 St. Helena (GBP) 7,266
St. Pierre and Miquelon 6,928 Falkland Is. (GBP) 2,895
Christmas Is. (AUD) 2,771
Norfolk Is. (AUD) 1,879
Tokelau (NZD) 1,445
Cocos Is. (AUD) 633
Picaim Is. (NZD) 47
Toång 2,403,854 Toång 4,461,217 Toång 394,401

Caùc nöôùc Euro hoùa Daân soá Caùc nöôùc Ñoâ la hoùa Daân soá Caùc nöôùc ñoäc laäp löïa Daân soá
ñoäc laäp (ngaøy ñoäc laäp) ñoäc laäp (ngaøy ñoäc laäp) choïn ngoaïi teä khaùc
(naêm ñoäc laäp, loaïi
ngoaïi teä löïa choïn)
Andorra (1278) 67,627 Panama (1903) 2,845,647 Lesotho (1996, ZAR) 2,177,062
Monaco (1419) 31,842 Bahamas (1973) 297,852 Bhutan (1949, INR) 2,049,412
San Marino (301) 27,336 Barbados (1996) 275,330 Namibia (1990, ZAR) 1,797,677
Vatican City (1929) 890 Belize (1981) 256,062 Swaziland (1968, ZAR) 1,104,343
Micronesia, Fed. States (1986) 134,597 Kiribati (1979, AUD) 94,149
Marshall Islands (1986) 70,882 Liechtenstein (1806, CHF) 32,528
Palau (1994) 19,092 Nauru (1968, AUD) 12,088
Ecuador (2000) 12,900,000 Tuvalu (1978, AUD) 10,991
El Salvador 6,400,000 Nieu (1974, NZD) 2,124
Toång 127,695 Toång 23,199,462 Toång 7,280,374
Nguoàn: Winkler, A. (2004), Fratianni, M. (2004)
304
Tuy nhieân, moät soá lôùn hôn caùc quoác gia ñoâ la hoùa khoâng chính thöùc
(xem baûng 3). Trong nhöõng tröôøng hôïp naøy ñoâ la ñöôïc chaáp nhaän nhö laø
moät ñôn vò taøi khoaûn, phöông tieän trao ñoåi, döï tröõ giaù trò vaø phöông tieän
thanh toaùn chaäm, trong khi ñoù ñoàng noäi teä vaãn toàn taïi vaø löu haønh. Ñoàng
ñoâ la ñoùng vai troø gaàn nhö laø moät phöông tieän hôïp phaùp thöù hai cuûa neàn
kinh teá, löu haønh song song vôùi ñoàng noäi teä. Trong nhoùm caùc nöôùc naøy,
möùc ñoä ñoâ la hoùa coù theå laø gaàn hoaøn toaøn (Bolivia, Uruguay, Li-baêng) hay
chæ moät phaàn, nhö Vieät Nam vôùi hôn 20% toång tieàn göûi ngaân haøng baèng
ñoâ la.
Baûng 3: Ñoâ thò hoùa/Euro hoùa khoâng chính thöùc ôû caùc nöôùc choïn loïc
Möùc ñoä Ñoâ la hoùa/Euro hoùa Nöôùc

khoâng chính thöùc
Cao (>70%) Boliavia, Uruguay Lebanon,

Trung bình (>20%, <70%) Campuchia Bulgaria, Belarus,
Angola, Costa Rica, Nga
Laøo Philippines, Vieät Nam
Nicaragua, Zambia, Ecuador,
Croatia, Georgia, Tajikistan,
Peru, Mozambique, Ai Caäp
Argentina, Lithuania, Moâng Coå
Thoå Nhó Kyø Sao Tome & Principe, Moldova,
Paraguay, Azerbaijan, Honduras,
Rumani Latvia, Ukraine,
Guinea-Bissau, Congo Yemen
Armenia
Nguoàn: Winkler, A vaø nhöõng ngöôøi khaùc (2004)
Xin löu yù raèng, caùc nöôùc lieät keâ trong baûng 3 ñaõ ñoâ la hoùa vaø euro hoùa
tröïc tieáp; neáu chuùng ta muoán ñöa theâm caùc nöôùc ñoâ la hoùa giaùn tieáp vaøo
baûng, thì veà cô baûn phaûi ñöa taát caû caùc neàn kinh teá ñang phaùt trieån. Ñieàu
naøy chæ ra moät vaán ñeà phaùt trieån coù tính heä thoáng cho caùc neàn kinh teá naøy
maø chuùng ta seõ xem xeùt trong phaàn tieáp sau.
Vieät Nam laø moät neàn kinh teá ñoâ la hoùa moät phaàn vôùi moät heä thoáng tieàn
teä söû duïng song song hai ñoàng tieàn. Tuy nhieân, möùc ñoä chính xaùc cuûa ñoâ
la hoùa raát khoù xaùc ñònh. Moät caùch ñieån hình thì möùc ñoä ñoâ la hoùa ñöôïc tính
baèng tyû leä phaàn traêm tieàn göûi baèng ngoaïi teä treân toång soá tieàn göûi taïi ngaân
haøng. Caùch tính naøy coù hai ñieåm yeáu: Thöù nhaát, noù khoâng tính ñeán löôïng
ngoaïi teä naèm ngoaøi heä thoáng ngaân haøng. Theo ñònh nghóa cuûa McKinnon,
ngoaïi teä bao goàm taát caû caùc haøm tieàn teä, ñôn vò taøi khoaûn, phöông tieän trao
ñoåi, vaø phöông tieän thanh toaùn chaäm. Ñoái vôùi moät neàn kinh teá ñang phaùt
trieån vôùi caùc thò tröôøng taøi chính chöa phaùt trieån, caùc taøi saûn naém giöõ baèng
ñoâ la coù theå chieám moät tyû leä raát lôùn trong toång taøi saûn baèng ngoaïi teä. Raát
305
khoâng may laø öôùc ñoaùn veà khoái löôïng vaø möùc ñoä dao ñoäng thöôøng coù chaát
löôïng thaáp. Vì theá, treân quan ñieåm cuûa moät ngaân haøng trung öông thì ñoâ la
hoùa laøm cho vieäc quaûn lyù thanh khoaûn trôû neân phöùc taïp hôn(9).
Thöù hai, noù khoâng tính tôùi caùc khoaûn vay nöôùc ngoaøi baèng ngoaïi teä.
Tuy nhieân, moät caùch ñaày ñuû hôn ñeå ño löôøng ñoâ la hoùa caàn phaûi bao goàm
caùc khoaûn vay möôïn naøy.
III. NHÖÕNG NGUYEÂN NHAÂN CUÛA ÑOÂ LA HOÙA
Taøi lieäu ñònh nghóa hai nguyeân nhaân chính cuûa ñoâ la hoùa. Thöù nhaát, söï
maát tín nhieäm cuûa chính saùch tieàn teä do tyû leä laïm phaùt cao vaø raát khoâng oån
ñònh trong nhöõng giai ñoaïn daøi vaø moät tyû giaù hoái ñoaùi suy giaûm daãn tôùi giaù
cuûa ruûi ro (risk premium) treân caùc taøi saûn danh nghóa baèng ñoàng tieàn naøy taêng
leân. Coâng chuùng chuyeån caùc taøi saûn danh nghóa naøy sang moät ñoàng tieàn oån
ñònh hôn hoaëc chuyeån thaønh taøi saûn thöïc, ôû Vieät Nam taøi saûn thöïc naøy ñaõ töøng
laø vaøng vaø keå töø giöõa nhöõng naêm 1980, xu höôùng chuyeån sang ñoâ la Myõ ngaøy
caøng taêng leân. Thöù hai, möùc tieát kieäm döôùi hình thöùc caùc taøi saûn baèng noäi teä
thaáp vaø töông ñoái ngaén haïn (caùc khoaûn tieàn göûi / traùi phieáu) khuyeán khích
vieäc vay möôïn nöôùc ngoaøi baèng ngoaïi teä ñeå thay theá vaø gaây ra söï ñoâ la hoùa
taøi saûn nôï. Eichengreen, Hausmann vaø Panizza (2003, trang 3) mieâu taû ñieàu
naøy nhö laø “loãi caên nguyeân“ (original sin) “khoâng coù khaû naêng vay nöôùc ngoaøi
baèng ñoàng tieàn cuûa chính mình”(10). Ñieàu naøy giaûi thích caùc quan saùt veà caùc
luoàng voán quoác teá coù tính tuaàn hoaøn (pro-cyclical) veà baûn chaát; caùc luoàng voán
coù xu höôùng trôû neân khoâ caïn khi chuùng caàn ñöôïc söû duïng ñeå laøm dòu ñi
nhöõng xung ñoäng cuûa cuù soác beân ngoaøi veà tieâu duøng vaø dö thöøa trong ñieàu
kieän löôïng cung voán laø ñaày ñuû. Ruûi ro cuûa loãi caên nguyeân laø khi luoàng voán
chaûy ra nhanh choùng daãn tôùi moät söï giaûm giaù lôùn vaø ñoät ngoät cuûa tyû giaù hoái
ñoaùi thöïc, khieán cho vieäc traû laõi cho caùc khoaûn vay nöôùc ngoaøi caøng trôû neân
khoù khaên hôn. Eichengreen vaø nhöõng ngöôøi khaùc tieáp tuïc (2003, trang 4): “Bieát
raèng, caùc cuù soác aûnh höôûng ñeán tyû giaù hoái ñoaùi thöïc coù theå laøm maát khaû naêng
traû laõi cho caùc khoaûn nôï cuûa moät nöôùc, ngöôøi nöôùc ngoaøi coù theå seõ ñaùp laïi
baèng caùch giaûm möùc ñoä saün saøng cho vay. Vaø vì tyû giaù hoái ñoaùi thöïc coù xu
höôùng trôû neân maïnh hôn trong ñieàu kieän neàn kinh teá vaän haønh toát vaø suy yeáu
khi neàn kinh teá gaëp khoù khaên, vieäc traû laõi cho caùc khoaûn nôï baèng ngoaïi teä
seõ trôû neân naëng neà hôn khi neàn kinh teá gaëp khoù khaên...”(11).
Nhö chuùng ta seõ thaáy sau ñaây, loãi caên nguyeân vaø söï baát caân xöùng veà
ñoàng tieàn laø töông töï nhau nhöng khoâng phaûi laø hai hieän töôïng hoaøn toaøn
gioáng nhau. Vay möôïn baèng ngoaïi teä khoâng phaûi luoân luoân gaây ra söï baát
caân xöùng veà ñoàng tieàn. Ví duï, ngaân haøng trung öông coù theå taêng döï tröõ
ngoaïi teä thuaàn vaø do ñoù giaùn tieáp phoøng ngöøa ruûi ro ñoàng tieàn. Tuy nhieân,
trong tröôøng hôïp naøy, caùc khoaûn vay baèng ngoaïi teä trôû neân khoâng coù taùc
duïng gì ñoái vôùi caû quoác gia noùi chung.
306
Bieåu ñoà 1: Ñoâ la hoùa tính baèng % trong toång tieàn göûi ngaân haøng
45.0
41.2 Ñoâ la hoùa tính theo phaàn traêm caùc khoaûn kyù thaùc ngaân haøng
40.0
35.0 32.4 31.7

30.6
28.4
30.0 28.2
26.1 26.9
23.6 24.6 23.6
25.0 22.9 22.2
21 20.3
%
20.0
15.0
10.0
5.0
0.0
1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003
Ñoâ la hoùa
Nguoàn: Nghieân cöùu ñieàu tra veà tieàn teä,

Ngaân haøng Nhaø nöôùc Vieät Nam
Bieåu ñoà 1 phaùc thaûo söï phaùt trieån ñoâ la hoùa cuûa heä thoáng ngaân haøng
Vieät Nam töø naêm 1988 ñeán naêm 2003. Hai yeáu toá chính daãn ñeán quaù trình
ñoâ la hoùa laø: thöù nhaát, cuoäc caûi caùch tieàn teä thaát baïi muøa thu naêm 1985 vôùi
haäu quaû laø vieäc laïm phaùt taêng voït vaø ñoàng Vieät Nam maát giaù so vôùi ñoàng
ñoâ la Myõ cho ñeán taän cuoái naêm 1991 (Bieåu ñoà 2 vaø 3). Chaát löôïng thaáp cuûa
ñoàng Vieät Nam vôùi tö caùch laø phöông tieän caát giöõ giaù trò ñaõ buoäc ngöôøi tieát
kieäm phaûi söû duïng caùc taøi saûn thay theá khaùc, ví duï nhö vaøng vaø cuøng vôùi
söï môû cuûa cuûa neàn kinh teá laø ñoàng ñoâ la Myõ. Khoâng chæ chaát löôïng thaáp
cuûa ñoàng Vieät Nam maø caû vieäc coâng chuùng cho raèng, heä thoáng ngaân haøng
laø khoâng oån ñònh ñöôïc theå hieän ôû tính ngaén haïn cuûa caùc khoaûn tieàn göûi -
trung bình laø döôùi moät naêm. Söï oån ñònh giaù caû cuûa Vieät Nam vaø cuûa tyû giaù
hoái ñoaùi danh nghóa cuûa ñoâ la Myõ ñaõ taïo ra söï ñaûo ngöôïc quaù trình thay theá
tieàn teä. Tyû leä laïm phaùt moät con soá vaø ôû möùc khieâm toán keå töø 1996. Kieåm
soaùt voán chaët cheõ hoã trôï vieäc oån ñònh tyû giaù hoái ñoaùi danh nghóa cuûa ñoâ la
Myõ. Vieäc giöõ tyû giaù ñoàng noäi teä vôùi ñoâ la Myõ dao ñoäng trong moät bieân ñoä
nhoû 2.5%/naêm laøm cho söï thay ñoåi tyû giaù hoái ñoaùi coù theå döï ñoaùn ñöôïc.
Nhöõng taùc ñoäng cuûa cuoäc khuûng hoaûng taøi chính chaâu AÙ vaø keùo theo söï
giaûm giaù cuûa ñoàng Vieät Nam laïi laøm noùng quaù trình ñoâ la hoùa. Tuy nhieân,
töø naêm 2001, ñoâ la hoùa ôû Vieät Nam laïi coù xu höôùng giaûm vôùi möùc hôn 20%
tieàn göûi ngaân haøng baèng ñoâ la.
307
Bieåu ñoà 2: Laïm phaùt haèng naêm cuûa Vieät Nam
80.0
67.5 67.6
70.0
60.0
50.0
% 40.0 34.6
30.0
17.6
20.0 14.4
12.7
9.2
10.0 5.2 4.5 3.6 4.0 3.0
0.1 -0.6 -0.8
0.0
1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003
Laïm phaùt
Nguoàn: GSO
Bieåu ñoà 3: Tyû giaù hoái ñoaùi VND/USD cuoái kyø
18,000
Tyû giaù hoái ñoaùi
16,000
12,000
10,000
8,000
VND/
USD
6,000
4,00 0
2,000
0
1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003
Nguoàn: GSO
Ñeå coù ñöôïc moät ñoàng tieàn vôùi chaát löôïng cao hôn, coù nghóa laø taêng tính
öu vieät cuûa noù vôùi tö caùch laø moät phöông tieän döï tröõ giaù trò, ñaõ ñöôïc thuùc
ñaåy baèng vieäc caùc ngaân haøng ñöôïc pheùp nhaän tieàn göûi baèng ngoaïi teä vaø
traû laõi treân caùc khoaûn tieàn göûi ñoù keå töø naêm 1988. Laäp luaän naøy hoaøn toaøn
308
chæ aùp duïng cho moät nöôùc nhö Vieät Nam, nôi coù söï kieåm soaùt voán chaët cheõ
vaø khoâng coù cô hoäi ñaàu tö ra nöôùc ngoaøi. Caùc ñieàu kieän caân baèng ñeå naém
giöõ ñoàng Vieät Nam hoaëc ñoâ la Myõ bieán ñoåi nhö sau:
VND (1 + iVND ) USD (1 + iUSD ) e

= *e
P P
trong ñoù P laø möùc giaù caû taïi Vieät Nam vaø ee laø söï thay ñoåi döï kieán cuûa tyû
giaù giöõa VND vaø USD(12). Vieäc traû laõi cho caùc khoaûn tieàn göûi baèng ñoâ la
Myõ trong heä thoáng ngaân haøng Vieät Nam laøm taêng möùc haáp daãn cuûa vieäc
naém giöõ caùc taøi saûn baèng ñoâ la. Lyù do cuûa quyeát ñònh cho pheùp ngöôøi daân
göûi tieàn baèng ñoâ la Myõ cuûa caùc nhaø hoaïch ñònh chính saùch tieàn teä laø löôïng
tieàn göûi vaø möùc taêng tröôûng thaáp cuûa caùc khoaûn tieàn göûi baèng ñoàng Vieät
Nam. Ngoaøi ra, khi ngoaïi hoái naèm trong tay coâng chuùng thì noù trôû neân khan
hieám ñoái vôùi caùc trung gian taøi chính cuûa moät neàn kinh teá ñang raát caàn
ngoaïi teä. Vaän duïng caùc ñònh nghóa cuûa chuùng ta, khaû naêng haïn cheá khi
vay möôïn trong nöôùc vaø quoác teá laø nguyeân nhaân daãn tôùi ñoâ la hoùa cuûa neàn
kinh teá Vieät Nam.
Bieåu ñoà 4: Ñoä saâu taøi chính taïi Vieät Nam tính baèng %
(=M2 cuoái kyø/GDP theo giaù hieän haønh)
80
70 68.70
60 61.97
58.71
50 50.94
40
37.44
30
26.9 29.77
27.09
24.20
20
10
0
1992 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003
Nguoàn: Nghieân cöùu ñieàu tra veà tieàn teä, Ngaân haøng Nhaø nöôùc Vieät Nam, theo soá lieäu tính toaùn
Bieåu ñoà 4 chæ ra söï phaùt trieån cuûa ñoä saâu taøi chính (M2 VND+USD/GDP)
keå töø naêm 1992(13). Tyû leä naøy toû ra coù öu theá ôû caùc neàn kinh teá phaùt trieån,
ñoä saâu taøi chính cuûa Vieät Nam vaøo ñaàu nhöõng naêm 90 ôû möùc döôùi 30%.
Trong thaäp nieân vöøa qua, ñoä saâu taøi chính ñaõ taêng gaàn ñeán möùc 70%.
309
Trong phaàn naøy chuùng ta nhaän thaáy raèng, nguyeân nhaân chính cuûa ñoâ
la hoùa neàn kinh teá Vieät Nam laø chaát löôïng thaáp cuûa ñoàng noäi teä vôùi tö caùch
moät phöông tieän döï tröõ giaù trò. Vôùi söï oån ñònh ñang coù cuûa VND, ñoâ la hoùa
bò chaën laïi vaø thaäm chí coù theå ñaûo ngöôïc phaàn naøo.
IV. SÖÛ DUÏNG ÑOÂ LA MYÕ TRONG NEÀN KINH TEÁ ÑOÂ LA HOÙA VAØ CAÙC
ÑOÄNG LÖÏC CUÛA NOÙ
Trong giai ñoaïn ñoâ la hoùa, heä thoáng ngaân haøng ñaõ ñoùng goùp vaøo vieäc
laøm taêng ñoä saâu taøi chính, noù cuõng ñoàng haønh vôùi söï taêng ñaùng keå ruûi ro
cuûa heä thoáng taøi chính(14). Caâu hoûi môû ôû ñaây laø: phaûi laøm gì vôùi khoaûn ñoâ
la naøy?
Ñoái vôùi Vieät Nam, moät ñieåm quan troïng chuùng ta caàn löu yù laø maëc daàu
vieäc ñoâ la hoùa caùc khoaûn tieàn göûi taïi ngaân haøng coù moät aûnh höôûng tích cöïc
ñeán ñoä saâu taøi chính, caùc khoaûn tieàn göûi baèng ñoâ la Myõ vaø baèng ñoàng Vieät
Nam ñeàu coù kyø haïn moät naêm hay ngaén hôn. Vì vaäy, vaán ñeà veà kyø haïn
ngaén cuûa caùc khoaûn tieàn göûi ngaân haøng caùc nguoàn voán khaùc vaãn chöa giaûi
quyeát ñöôïc.
Laäp luaän chính phaûn baùc laïi cô cheá toàn taïi song song hai ñoàng tieàn laø
möùc ruûi ro taêng leân do söï baát caân xöùng veà ñoàng tieàn. Caùc ngaân haøng Vieät
Nam veà cô baûn coù ba söï löïa choïn trong vieäc söû duïng ñoàng ñoâ la trong baûng
toång keát taøi saûn cuûa mình: ñaàu tö ra nöôùc ngoaøi, baùn cho ngaân haøng nhaø
nöôùc, hoaëc caáp caùc khoaûn vay baèng ñoâ la Myõ.
Thöù nhaát, hoï coù theå göûi ñoâ la ôû nöôùc ngoaøi; ñaây laø caùch an toaøn nhaát
bôûi vì noù khoâng laøm taêng söï baát töông xöùng veà ñoàng tieàn. Caùc taøi saûn nôï
baèng ñoâ la Myõ töông öùng vôùi caùc taøi saûn coù cuõng baèng ñoâ la. Tuy nhieân,
caùc ngaân haøng coù theå phaûi ñoái maët vôùi ruûi ro laõi suaát neáu caùc taøi saûn nôï
vaø taøi saûn coù baèng ñoâ la coù thôøi haïn (duration) döông. Tuy nhieân, roõ raøng
vieäc giöõ ñoâ la ôû nöôùc ngoaøi khieán caùc ñoàng ñoâ la naøy khoâng phuïc vuï caùc
toå chöùc taøi chính Vieät Nam vaø noù laøm cho laäp luaän veà ñoä saâu taøi chính trôû
neân voâ nghóa. Keát luaän laø: chæ khi ngoaïi teä nhaäp khaåu ñöôïc xuaát khaåu vaø
giöõ döôùi daïng caùc khoaûn tieàn göûi hoaëc traùi phieáu, ruûi ro môùi coù theå traùnh
ñöôïc. Caùc khoaûn tieàn göûi ôû nöôùc ngoaøi cuûa caùc ngaân haøng Vieät Nam ñaït
ñeán ñænh ñieåm gaàn 5 tyû ñoâ la vaøo ñaàu naêm 2002.
Xeùt treân phöông dieän cuûa caûi, xuaát khaåu ngay laäp töùc caùc luoàng ngoaïi
teä chaûy vaøo khoâng phaûi laø toái öu (suboptimal) bôûi vì laõi suaát ñi vay cao hôn
laõi suaát cho vay. Tuy nhieân, ñieàu naøy khoâng aùp duïng cho Vieät Nam; kieåm
soaùt ngoaïi teä chaët cheõ cho pheùp caùc ngaân haøng chaøo möùc laõi suaát thaáp hôn
laõi suaát treân thò tröôøng theá giôùi cho nhöõng khoaûn tieàn göûi trong nöôùc baèng
ñoâ la vaø thu lôïi nhuaän döông töø cheânh leäch vôùi laõi suaát cuûa caùc taøi saûn giöõ
ôû nöôùc ngoaøi, chuû yeáu laø ôû Singapore vaø Hoàng Koâng. AÛnh höôûng kinh teá
vó moâ cuûa noù laø söï phaân phoái laïi cuûa caûi töø ngöôøi göûi tieàn sang caùc ngaân
310
haøng; caùc ngaân haøng, ñaëc bieät laø caùc ngaân haøng quoác doanh (SOCBs) thu
lôïi töø thueá quaûn lyù voán (capital control tax).
Tuy nhieân, laõi suaát ñoâ la giaûm maïnh keå töø naêm 2002 laøm giaûm bieân ñoä
laõi suaát cuûa ngaân haøng vaø khieán nhöõng khoaûn ñaàu tö nhö theá trôû neân keùm
haáp daãn. Keát quaû laø, caùc ngaân haøng ruùt caùc khoaûn tieàn ñang göûi ôû nöôùc ngoaøi
veà vaø khoái löôïng tieàn göûi ôû nöôùc ngoaøi giaûm ñi coøn moät nöûa tính ñeán thôøi
ñieåm cuoái naêm 2003.
Söï löïa choïn thöù hai laø caùc ngaân haøng baùn ñoâ la cho ngaân haøng trung
öông: Ngaân haøng Nhaø nöôùc Vieät Nam. Thaät ra vieäc mua laïi ngoaïi teä naøy
trong vaøi naêm gaàn ñaây ñaõ trôû thaønh nguoàn cung tieàn quan troïng nhaát. Vieäc
baùn ñoâ la naøy daãn tôùi moät söï baát caân xöùng veà ñoàng tieàn trong baûng toång
keát taøi saûn cuûa caùc ngaân haøng. Trong tröôøng hôïp khaùch haøng ruùt caùc khoaûn
tieàn göûi baèng ñoâ la thì caùc ngaân haøng phaûi ñöôïc baûo ñaûm khaû naêng tieáp
caän döï tröõ ngoaïi teä cuûa ngaân haøng trung öông. Trong tröôøng hôïp ñoàng Vieät
Nam giaûm giaù so vôùi ñoâ la thì caùc ngaân haøng hoaëc phaûi chòu thieät haïi (take
the hit) hoaëc seõ ñöôïc ngaân haøng trung öông trôï giuùp baèng caùch baùn ñoâ la
cho vôùi tyû giaù cuõ (thaáp hôn). Löu yù raèng döï tröõ ngoaïi hoái cuûa caùc ngaân
haøng trung öông laø moät hình thöùc khaùc cuûa xuaát khaåu voán. Baèng caùch mua
laïi ngoaïi teä vaø ñaûm baûo vôùi caùc ngaân haøng veà khaû naêng coù theå mua laïi
ngoaïi hoái vôùi giaù baùn, ngaân haøng trung öông ñaõ hoaøn toaøn phoøng ngöøa ruûi
ro baát caân xöùng veà ñoàng tieàn cho caùc ngaân haøng.
Khoâng phaûi ngaãu nhieân maø caùc ngaân haøng trung öông chaâu AÙ tích luõy
ñaùng keå döï tröõ ngoaïi teä thuaàn cuûa mình(15). Ngaân haøng Nhaø nöôùc Vieät
Nam, vôùi möùc döï tröõ ngoaïi teä thuaàn xaáp xæ 20% GDP cuõng khoâng phaûi laø
ngoaïi leä.
Cuoái cuøng, caùc ngaân haøng coù theå caáp caùc khoaûn vay baèng ñoâ la cho
caùc doanh nghieäp vaø caù nhaân trong nöôùc. Möùc taêng tín duïng ngoaïi teä ñaït
möùc cao ñieåm 41% vaøo naêm 2003. Muøa xuaân naêm 2004, khoái löôïng tín duïng
trong nöôùc baèng ñoâ la ñaõ vöôït möùc 28%. Trong khi caùc ngaân haøng treân
hình thöùc coá gaéng traùnh söï baát caân xöùng veà ñoàng tieàn trong taøi saûn coù /
taøi saûn nôï cuûa mình, ruûi ro thaát thoaùt tín duïng cuûa danh muïc ñaàu tö caùc
ngaân haøng taêng leân ñoät ngoät khi ruûi ro tyû giaù bò ñaåy sang phía ngöôøi ñi vay
cuoái cuøng. Khi nhöõng ngöôøi ñi vay trong nöôùc nhaän vaøo moät tyû leä lôùn
doanh thu baèng ñoàng Vieät Nam trong khi caùc khoaûn vay cuûa hoï laïi tính
baèng ñoâ la, hoï phaûi ñöùng tröôùc caùc ruûi ro veà thay ñoåi tyû giaù giöõa ñoâ la vaø
ñoàng maø khoâng coù nhöõng coâng cuï ñeå phoøng traùnh ruûi ro naøy. Chính xaùc
hôn, moái quan heä giöõa taøi saûn nôï ngoaïi teä thuaàn vaø giaù trò hieän taïi thuaàn
cuûa luoàng tieàn noäi teä seõ thay ñoåi khi tyû giaù hoái ñoaùi thay ñoåi. Chæ vôùi moät
giaû ñònh toái öu laø giaù caû ñaàu ra thöïc hieän cuûa doanh nghieäp taêng baèng vôùi
toác ñoä giaûm giaù noäi teä, thì ruûi ro vôõ nôï cuûa doanh nghieäp môùi khoâng taêng
leân(16). Caùc ngaân haøng Vieät Nam chæ ñôn giaûn laø ñang chuyeån ñoåi ruûi ro
311
ñoàng tieàn sang ruûi ro thaát thoaùt tín duïng. Baûng caân ñoái taøi saûn cuûa ngaân
haøng vaãn ñöùng tröôùc nguy cô ruûi ro khi ñoàng Vieät Nam coù theå giaûm giaù so
vôùi ñoàng ñoâ la Myõ.
Vieät Nam vôùi tö caùch moät quoác gia, coù theå taäp hôïp taøi saûn coù vaø taøi saûn
nôï cuûa daân cö cuûa mình ñeå tính toaùn ñöôïc toång baát ñoái xöùng veà ñoàng
tieàn(17). Nhöõng haäu quaû ñoái vôùi Vieät Nam noùi chung khoâng khaùc so vôùi moät
doanh nghieäp rieâng leû (Eichengreen vaø nhöõng ngöôøi khaùc, 2003, trang 14):
”Tyû giaù hoái ñoaùi thöïc giaûm laøm taêng giaù trò caùc khoaûn nôï nöôùc ngoaøi cuûa
ñaát nöôùc xeùt veà giaù trò cuûa saûn löôïng ñaàu ra cuûa quoác gia seõ taïo ra caùc aûnh
höôûng traùi ngöôïc trong baûng toång keát taøi saûn”.
Keát quaû laø, Vieät Nam phaûi giöõ tyû giaù noäi teä so vôùi ñoâ la Myõ oån ñònh. Söï
giaûm giaù maïnh vaø ñoät ngoät ñoàng Vieät Nam coù theå seõ laøm cho heä thoáng
ngaân haøng trong nöôùc cuøng vôùi moät soá maûng quan troïng cuûa khu vöïc coâng
ty suïp ñoå.
Teä hôn nöõa, trong khi caùc khoaûn vay trong nöôùc tính baèng ñoâ la taêng
leân, ruûi ro heä thoáng cuûa khu vöïc taøi chính cuõng laøm cho ñoâ la hoùa taêng leân
do vieäc tính laõi treân caùc khoaûn cho vay ñoù. Caùc khoaûn traû laõi baèng ngoaïi
teä naøy taïo neân nhu caàu taêng theâm veà ngoaïi teä vaø laøm suy yeáu söï oån ñònh
daøi haïn cuûa ñoàng noäi teä(18).
Vì vaäy, moät cuù soác kinh teá ngoaïi sinh coù theå coù nhöõng aûnh höôûng phaù
hoaïi ñoái vôùi heä thoáng taøi chính Vieät Nam döïa treân hai ñoàng tieàn. Laáy ví duï
moät söï giaûm giaù ñoàng tieàn Nhaân daân teä Trung Quoác coù theå ngay laäp töùc
taïo ra moät aùp löïc giaûm giaù cho ñoàng Vieät Nam. Moät söï giaûm giaù lôùn cuoái
cuøng coù theå seõ daãn tôùi ruûi ro heä thoáng ngaân haøng suïp ñoå. Noùi caùch khaùc,
tình hình hieän taïi khoâng cho pheùp baát kyø moät söï thay ñoåi ñaùng keå naøo
trong söï caân baèng (söï giaûm giaù) VND/USD maø khoâng gaây nguy hieåm ñeán
söï oån ñònh cuûa khu vöïc taøi chính. Khi tyû giaù hoái ñoaùi khoâng coøn laø moät
coâng cuï chính saùch tieàn teä thì haäu quaû coù theå trôû neân traàm troïng hôn khi
xu höôùng taêng giaù ñang dieãn ra; moät söï ñònh giaù quaù cao ñoàng Vieät Nam
khoâng theå ñieàu chænh ñöôïc coù theå gaây ra nhöõng toån thaát lôùn veà cuûa caûi.
Hôn nöõa, maâu thuaãn veà lôïi ích tieàm aån naøy coù theå ñöa Vieät Nam ñöùng tröôùc
nguy cô bò caùc nhaø ñaàu cô taán coâng ngay khi caùc luoàng voán ñöôïc luaân
chuyeån töï do. Vì vaäy, neàn kinh teá Vieät Nam ngaøy caøng ñöùng tröôùc nguy cô
bò caùc nhaø ñaàu cô taán coâng.
Tyû giaù hoái ñoaùi hieän haønh coù theå cuõng phaûi chòu aùp löïc khi laõi suaát
ñoàng ñoâ la Myõ taêng leân. Chæ khi laõi suaát ñoàng Vieät Nam cuõng taêng vôùi
möùc taêng cao hôn ñoâ la Myõ thì vieäc taêng caàu ñoâ la môùi coù theå traùnh ñöôïc.
Cuõng nhö vaäy, bôûi vì haàu heát caùc khoaûn tín duïng trong nöôùc baèng ñoâ la
Myõ ñöôïc xaùc ñònh treân cô sôû thaû noåi (SIBOR coäng vôùi cheânh leäch), laõi
suaát caøng cao thì chi phí ñi vay caøng cao vaø ruûi ro thaát thoaùt tín duïng
caøng lôùn.
312
Keá hoaïch toång theå cho vieäc môû cöûa neàn kinh teá Vieät Nam ñaõ ñöôïc vaïch
ra trong Hieäp ñònh hôïp taùc thöông maïi (BTA) kí keát vôùi Myõ. Hieäp ñònh naøy
seõ ñoùng vai troø cô sôû cho caùc thoaû thuaän vôùi WTO. Caùc haïn cheá taøi khoaûn
voán seõ khoâng coøn caùch naøo khaùc seõ phaûi bò dôõ boû trong voøng 5 naêm saép
tôùi. Heä quaû cuûa noù laø quaûn lí tyû giaù hoái ñoaùi seõ trôû neân khoù khaên hôn nhieàu
trong töông lai khi caùc khoaûn cho vay trong nöôùc baèng ngoaïi teä laø daøi haïn.
Theâm vaøo ñoù, hoaït ñoäng ñaàu cô choáng laïi söï caân baèng tyû giaù hoái ñoaùi seõ
trôû neân ñôn giaûn hoùa.
Nhö ñaõ noùi ôû treân, ñoâ la hoùa baûng toång keát taøi saûn caùc ngaân haøng seõ
laøm yeáu ñi chöùc naêng ngöôøi cho vay cuoái cuøng cuûa ngaân haøng trung öông.
Trong khi moät cuoäc khuûng hoaûng ñoàng noäi teä luoân coù theå ñöôïc giaûi quyeát
baèng vieäc taêng tính thanh khoaûn, söï co giaõn cuûa löôïng cung tieàn baèng ñoàng
ngoaïi teä bò haïn cheá. Heä thoáng ngaân haøng trôû neân deã bò khuûng hoaûng vaø
caùc khoaûn ruùt tieàn göûi baèng ngoaïi teä laø khoâng theå döï ñoaùn tröôùc ñöôïc,
ngoaøi ra caùc ngaân haøng cuõng buoäc phaûi ñònh giaù ruûi ro cao hôn naøy moät
caùch phuø hôïp. Öu theá cuûa vieäc cho vay ñoâ la chi phí thaáp seõ bieán maát.
Noùi moät caùch khaùc, tín duïng trong nöôùc baèng ñoâ la laøm taêng ruûi ro heä
thoáng cuûa ngaân haøng vaø möùc ñoä ruûi ro seõ taêng leân cuøng vôùi söï môû cöûa
neàn kinh teá Vieät Nam.
Keát quaû ñuùng möïc cuûa phaân tích naøy raèng: ñoâ la hoùa khoâng hoaøn toaøn,
bao goàm baát kyø khoaûn vay möôïn naøo baèng ngoaïi teä seõ daãn tôùi söï baát ñoái
xöùng veà ñoàng tieàn laø khoâng coù ích gì. Caùi giaù phaûi traû cho caùc lôïi ích ñaùng
ngôø khi coù ñöôïc nguoàn ngoaïi teä laø ñöa khu vöïc taøi chính ñöùng tröôùc ruûi ro
baát oån.
V. KEÁ HOAÏCH HAØNH ÑOÄNG CHOÁNG LAÏI ÑOÂ LA HOÙA
Ñoâ la hoùa dieãn ra khi ñoàng tieàn cuûa moät ñaát nöôùc ñaõ chöùng toû söï yeáu
keùm cuûa mình vôùi tö caùch laø phöông tieän döï tröõ giaù trò. Tuy nhieân, khoâng
phaûi baát cöù quoác gia naøo coù ñoàng tieàn yeáu ñeàu bò ñoâ la hoùa tröïc tieáp. Nhö
ñaõ noùi ôû treân, chính vieäc cho pheùp caùc khoaûn tieàn göûi baèng ñoâ la cuõng nhö
vieäc söû duïng gaàn nhö hôïp phaùp hoùa ñoàng ñoâ la ôû trong nöôùc ñaõ laøm gia
taêng quaù trình ñoâ la hoùa ôû Vieät Nam. Vôùi hieän traïng cuûa moät neàn kinh teá
ñoâ la hoùa khoâng hoaøn toaøn, Vieät Nam ñang ôû trong tình traïng toài teä nhaát
treân theá giôùi. Ñeå coù laïi tyû giaù hoái ñoaùi nhö moät cô cheá ñieàu tieát vaø moät
chính saùch tieàn teä ñoäc laäp hôn, moät söï ñaûo ngöôïc quaù trình ñoâ la hoùa cuûa
neàn kinh teá Vieät Nam, ñaëc bieät laø trong heä thoáng ngaân haøng vôùi tö caùch laø
moät ñieàu kieän thieát yeáu.
Khi moät quoác gia bò ñoâ la hoùa, caùc aûnh höôûng keøm sau noù laøm cho
vieäc ñaûo ngöôïc quaù trình ñoâ la hoùa trôû neân khoù khaên. Veà nguyeân taéc,
vieäc caùc nhaø hoaïch ñònh chính saùch tieàn teä phaûi taêng cöôøng chaát löôïng
cuûa ñoàng noäi teä vaø xaây döïng moät cô sôû haï taàng taøi chính vaø phaùp lyù
313
maïnh khoeû laø moät ñieàu kieän tieàn ñeà cho vieäc ñaûo ngöôïc quaù trình ñoâ la
hoùa. Muïc tieâu cuoái cuøng laø ñoàng Vieät Nam seõ trôû thaønh phöông tieän hôïp
phaùp duy nhaát cuûa neàn kinh teá, coù nghóa laø caùc khoaûn tieàn göûi baèng ñoâ
la trong heä thoáng ngaân haøng seõ bò caám. Tuy nhieân, bôûi vì caùc ngaân haøng
cho vay baèng ñoâ la neân khoâng theå ñoät ngoät caám ngaân haøng nhaän tieàn
göûi baèng ñoâ la. Thay vaøo ñoù, ta caàn tieáp caän töøng böôùc; phaûi laøm cho caùc
hoaït ñoäng kinh doanh baèng ngoaïi teä trôû neân khoâng coøn haáp daãn vôùi caùc
ngaân haøng nöõa.
Bieåu ñoà 5: Laõi suaát tieàn göûi ngaân haøng kyø haïn
12 thaùng baèng VND vaø USD
%
9.00
8.00
7.00
6.00
5.00
4.00
3.00
2.00
1.00
0.00
Jan- Apr- Jul- Oct- Jan- Apr- Jul- Oct- Jan- Apr- Jul- Oct- Jan- Apr-
01 01 01 01 02 02 02 02 03 03 03 03 04 04
12M USD p.a. 12M VND p.a.
Nguoàn: Nghieân cöùu Ñieàu tra veà Tieàn teä, Ngaân haøng Nhaø nöôùc Vieät Nam
Nhö ta thaáy treân bieåu ñoà 5 vaø 6, möùc ñoä ñoâ la hoùa nhaïy caûm vôùi tyû
suaát lôïi nhuaän cuûa caùc khoaûn tieàn göûi baèng noäi teä vaø baèng ñoàng tieàn thay
theá. Bieåu ñoà 5 cho thaáy söï cheânh leäch laõi suaát ngaøy caøng taêng giöõa caùc
khoaûn tieàn göûi baèng VND vaø ñoâ la taïi Vieät Nam. Bieåu ñoà 6 ñöa theâm caùc
ex post veà söï giaûm giaù VND so vôùi ñoâ la Myõ ñeå tính toaùn. Trong khi ñoàng
Vieät Nam giaûm giaù töø töø so vôùi ñoâ la Myõ vaø söï giaûm giaù naøy laø phaàn naøo
döï ñoaùn ñöôïc trong cô cheá tyû giaù hoái ñoaùi hieän haønh khi bieân ñoä giao dòch
haøng ngaøy ñöôïc quaûn lyù chaët cheõ, cheânh leäch veà laõi suaát giöõa caùc khoaûn
tieàn göûi baèng ñoàng Vieät Nam vaø ñoâ la Myõ ñaõ taêng leân ñaùng keå töø naêm 2001.
Keát quaû laø, möùc ñoä ñoâ la hoùa giaûm töø treân 31% xuoáng gaàn 23% vaøo cuoái
naêm 2003.
314
Bieåu ñoà 6: Tyû suaát lôïi nhuaän vaø ñoâ la hoùa
7.00 50.00
6.00
40.00
5.00
30.00
4.00
% p.a.
%
3.00
20.00
2.00
10.00
1.00
0.00 0.00
Thaùng 1 Thaùng 4 Thaùng 6 Thaùng 9 Thaùng 12 Thaùng 2 Thaùng 6 Thaùng 8 Thaùng 10 Thaùng 12 Thaùng 2 Thaùng 6 Thaùng 8 Thaùng 10 Thaùng 12
i-gap e-index Ñoâ la hoùa
i-gap bieåu thò söï cheânh leäch veà laõi suaát giöõa hai ñoàng tieàn
e-index theå hieän söï thay ñoåi cuûa tyû giaù hoái ñoaùi.
Nguoàn: Nghieân cöùu ñieàu tra veà tieàn teä, theo soá lieäu tính toaùn
Ngoaøi ra caùc bieän phaùp khaùc cuõng ñöôïc söû duïng ñeå ñaåy nhanh quaù
trình naøy. Böôùc ñaàu, caùc khoaûn cho vay baèng ngoaïi teä cuûa ngaân haøng neân
giôùi haïn chæ caáp cho nhöõng ngöôøi ñi vay coù doanh thu baèng ngoaïi teä ñeå
haïn cheá baát caân xöùng veà ñoàng tieàn. Ñaây laø giaûi phaùp toát thöù nhì neáu chuùng
ta thaáy raèng, ñoâ la hoùa cuûa caùc khoaûn tieàn göûi cuûa ngaân haøng khoâng theå
xaùc ñònh ñöôïc ngay laäp töùc bôûi vì caùc ngaân haøng coù caùc khoaûn cho vay daøi
haïn baèng ñoâ la trong danh muïc ñaàu tö cuûa mình. Tuy nhieân, choïn khaùch
haøng coù nguoàn thu baèng ñoàng tieàn duøng ñeå cho vay nhaèm laøm giaûm söï baát
caân xöùng veà ñoàng tieàn cuûa ngöôøi ñi vay.
Thöù hai, traàn laõi suaát cho caùc khoaûn tieàn göûi baèng ñoâ la neân ñöôïc ñöa
ra ñeå khoâng khuyeán khích vieäc naém giöõ taøi saûn baèng ñoâ la, aûnh höôûng döï
tính coù theå laø khuyeán khích söï gia taêng chuyeån ñoåi töø caùc khoaûn tieàn göûi
baèng ñoâ la Myõ sang ñoàng Vieät Nam vaø ñoàng ñoâ la ñöôïc ñaåy ra khoûi caùc
ngaân haøng vaøo löu thoâng. Ñeå coù theå ñaåy ñoàng ñoâ la ra khoûi ngaân haøng,
neân nghieâm caám vieäc söû duïng ñoâ la laøm phöông tieän thanh toaùn vaø ñôn vò
taøi khoaûn (ñònh giaù baèng ñoâ la). Nhö ñaõ thaáy töø caùc neàn kinh teá ñoâ la hoùa
giaùn tieáp, vieäc söû duïng ñoàng ñoâ la song song vôùi noäi teä ôû trong nöôùc coù
theå ñöôïc phoøng ngöøa moät caùch hieäu quaû.
315
Cuoái cuøng, yeâu caàu veà döï tröõ ñoái vôùi caùc khoaûn tieàn göûi baèng ñoâ la caàn
phaûi taêng leân ñeå laøm giaûm bieân ñoä lôïi nhuaän cuûa caùc ngaân haøng coù nghieäp
vuï kinh doanh baèng ñoâ la. Quan troïng laø phaûi giaûm ñöôïc ñoäng cô thu huùt
tieàn göûi baèng ñoâ la Myõ vaøo ngaân haøng. Bieän phaùp naøy ñaõ ñöôïc Ngaân haøng
Nhaø nöôùc tieán haønh töø naêm 2001, vaø ñaõ chöùng toû ñöôïc hieäu quaû cao.
Vôùi söï aùp duïng caùc haïn cheá nghieâm ngaët veà taøi khoaûn voán, vieäc ñaûo
ngöôïc quaù trình ñoâ la hoùa chaéc haún coù theå thöïc hieän ñöôïc bôûi vì coâng
chuùng khoâng coù caùch hôïp phaùp naøo ñeå thu ñöôïc laõi suaát töø caùc khoaûn tieát
kieäm baèng ñoâ la beân ngoaøi heä thoáng ngaân haøng. Quaù trình ñaûo ngöôïc ñoâ
la hoùa thaønh coâng laø moät tieàn ñeà caàn thieát ñeå coù ñöôïc moät cô cheá tyû giaù
hoái ñoaùi linh hoaït hôn. Vôùi söï môû cöûa cuûa khu vöïc taøi chính trong nhöõng
naêm tôùi vaø söï töï do hoùa giao dòch taøi khoaûn voán, vieäc ñaït ñöôïc muïc tieâu
naøy seõ trôû neân khoù khaên hôn nhieàu.
VI. KEÁT LUAÄN

Neàn kinh teá Vieät Nam khoâng phaûi laø moät öùng vieân tieàm naêng cho moät
söï ñôn phöông thoáng nhaát tieàn teä vôùi ñoàng ñoâ la Myõ; noùi caùch khaùc, ñoâ la
hoùa khoâng mang laïi lôïi ích bôûi vì veà cô baûn thì taát caû caùc yeâu caàu trong
taøi lieäu veà lónh vöïc tieàn teä toái öu laø khoâng toàn taïi.
Ñeå giaûi thích lyù do taïi sao neàn kinh teá Vieät Nam bò ñoâ la hoùa, ta coù theå
quay trôû laïi cuoäc bieán ñoäng taøi chính nhöõng naêm 80 vaø söï yeáu keùm cuûa
ñoàng Vieät Nam vôùi tö caùch moät phöông tieän döï tröõ giaù trò, cuõng nhö quyeát
ñònh cuûa caùc cô quan quaûn lyù tieàn teä chaáp nhaän caùc khoaûn tieàn göûi baèng
ñoâ la trong heä thoáng ngaân haøng trong nöôùc.
Hieän nay neàn kinh teá Vieät Nam vôùi hai ñoàng tieàn söû duïng song song laø
tình traïng toài teä nhaát theá giôùi. Söï baát caân xöùng ñaùng keå veà ñoàng tieàn xaûy ra
trong vaø ngoaøi heä thoáng ngaân haøng laø khoâng theå traùnh khoûi. Moät söï giaûm
giaù ñaùng keå VND so vôùi ñoâ la coù theå laøm nguy haïi toaøn heä thoáng taøi chính.
Caùch duy nhaát ñeå traùnh söï baát caân xöùng veà ñoàng tieàn laø ñaàu tö ñoâ la ra
nöôùc ngoaøi. Tuy nhieân, ñieàu naøy cuõng chöùng toû raèng ñoâ la hoùa khoâng giuùp
ích gì cho quaù trình phaùt trieån kinh teá.
Ñeå ñaûo ngöôïc quaù trình ñoâ la hoùa, cô sôû haï taàng taøi chính vaø phaùp lyù
phaûi ñöôïc caûi thieän; hôn nöõa, caùc taøi saûn baèng VND neân ñöôïc höùa heïn moät
tyû suaát lôïi nhuaän cao hôn caùc taøi saûn baèng ñoâ la. Cuoái cuøng, neân laøm cho
vieäc söû duïng ñoâ la ngaøy caøng trôû neân keùm haáp daãn ñoái vôùi ngaân haøng vaø
khaùch haøng. Moät quaù trình ñaûo ngöôïc ñoâ la hoùa laø caàn thieát trong ñieàu kieän
môû cöûa cuûa neàn kinh teá Vieät Nam vaø tieán trình hoäi nhaäp WTO.
CHUÙ THÍCH
1. Chaéc chaén vieäc caùc ngaân haøng trung öông trong vuøng tích luõy döï tröõ ngoaïi hoái ñaùng keå laø moät
phaûn öùng sau nhöõng kinh nghieäm cuûa naêm 1997 vaø nhöõng naêm sau ñoù.
2. Xem ví duï Dornbusch, R. (2001), Eichengreen, B. (2001), Hausmann, R. (1999).
316
3. Trong toaøn boä baøi nghieân cöùu naøy, giaù cuûa ruûi ro ñöôïc söû duïng thay cho ruûi ro tyû giaù hoái ñoaùi
vaø ruûi ro ñaát nöôùc ñöôïc duøng thay cho ruûi ro vôõ nôï.
4. Argentina khoâng phaûi laø moät ví duï töông phaûn ñieån hình khi söï huyû boû roå tieàn teä keùo theo söï
suy giaûm ñoät ngoät cuûa caûi, ñaëc bieät laø khi nhöõng cuûa caûi naøy ñöôïc ño löôøng moät caùch chính
xaùc baèng ñoâ la.
5. Winkler, A. (2004) ñöa ra moät baûn toång hôïp ñaày ñuû nhöõng ñieåm maïnh vaø ñieåm yeáu cuûa ñoâ la
hoùa, trang 7. Xem theâm Fratianni, M. vaø A. Hauskrecht (2002).
6. Caùc kinh nghieäm cuûa Argentina sau thaùng 12-2001 ñuû ñeå minh chöùng raèng, haïn möùc tín duïng
vôùi caùc ngaân haøng quoác teá coù theå thay theå moät caùch hieäu quaû khaû naêng in tieàn.
7. Ñoâ la vaø euro laø hai ñoàng tieàn maïnh quoác teá trong khi chöa coù nöôùc naøo ñöa ñoàng Yeân vaøo
hay laø gaén ñoàng tieàn cuûa mình tröïc tieáp vôùi ñoàng Yeân (baøi nghieân cöùu naøy seõ ñeà caäp ñeán vaán
ñeà naøy sau). Gaàn ñaây nhaát, El Salvador vaø Ñoâng Timor ñaõ chính thöùc ñoâ la hoùa trong khi
Montenegro vaø Kosovo ñaõ ñöa ñoàng euro vaøo. Xem theâm Winkler, A. (2004), trang 4.
8. Ecuador giöõ laïi ngaân haøng trung öông, maëc duø nhieäm vuï cuûa noù gioáng vôùi moät vieän nghieân
cöùu hôn laø moät ngaân haøng trung öông.
9. Laäp luaän naøy khoâng chæ ñuùng cho bieán ngoaïi teä chöa bieát trong löu thoâng vaø söï bieán thieân cuûa
noù, maø coøn vì giaû ñònh raèng, noäi teä vaø ngoaïi teä coù toác ñoä löu chuyeån khaùc nhau. Vì vaäy Fisher
ñònh nghóa söï thay ñoåi baèng (MVND * VVND) + (MS * VS) = y * P, trong ñoù moät phaàn cuûa MS laø
khoâng bieát. Khoâng chæ coù giaù trò hieän taïi cuûa VS laø khoâng bieát maø caû tyû leä thay ñoåi trong töông
lai cuûa noù nöõa, trong thöïc teá keå caû daáu hieäu cuûa söï thay ñoåi cuõng khoâng ñöôïc bieát. Ñieàu naøy
laøm cho coâng taùc quaûn lyù thanh khoaûn trôû neân phöùc taïp raát nhieàu bôûi vì caùc caáu phaàn quan
troïng cuûa haøm caàu tieàn laø aån soá.
10. Phaùt hieän naøy lieân heä chaët cheõ vôùi laäp luaän ñaàu tieân cuûa chuùng toâi veà ñoâ la hoùa, chöùc naêng
döï tröõ giaù trò yeáu keùm cuûa ñoàng noäi teä. Tuy nhieân, nhieàu yeáu toá khaùc nhö cô sôû haï taàng taøi
chính, moâi tröôøng phaùp lí vaø chính trò cuõng coù theå aûnh höôûng.
11. Trong boái caûnh naøy, nhöõng coá gaéng hieän nay ñeå chuaån bò cho vieäc phaùt haønh traùi phieáu Chính
phuû Vieät Nam vôùi laõi suaát thaû noåi laàn ñaàu tieân laø ñaùng nghi ngaïi bôûi vì noù seõ goùp phaàn laøm
taêng möùc ñoä ñoâ la hoùa neàn kinh teá Vieät nam, vaø laøm taêng löôïng ngoaïi hoái chòu ruûi ro (foreign
exchange exposure). Noùi moät caùch khaùc, trong khi Ngaân haøng Nhaø nöôùc Vieät Nam ñaõ coù nhöõng
coá gaéng laøm giaûm möùc ñoä ñoâ la hoùa trong heä thoáng ngaân haøng trong vaøi naêm nay, döï ñònh
phaùt haønh traùi phieáu chính phuû baèng ñoàng ñoâ la seõ laøm tình hình dieãn bieán theo höôùng ngöôïc
laïi, vaø goùp phaàn laøm taêng ñoä ñoâ la hoùa. Vieäc phaùt haønh naøy thaät ñaùng ngaïc nhieân bôûi vì Vieät
Nam, vôùi thaëng dö caùn caân thanh toaùn, khoâng caàn theâm luoàng voán chaûy vaøo baèng ñoâ la Myõ.
12. Löu yù raèng söï thay ñoåi cuûa P khoâng aûnh höôûng ñeán caùc quyeát ñònh veà danh muïc ñaàu tö. Tyû
leä laïm phaùt cao lieân quan ñeán Myõ gaây ra noãi sôï ñoàng Vieät Nam giaûm giaù trong töông lai vaø
laøm taêng ee.
13. Thoâng tin taøi chính tröôùc naêm 1992 khoâng coù ñoä tin caäy cao.
14. Xem ví duï Nicolo, G.D., Honohan, P. vaø A. Ize (2003).
15. Döï tröõ ngoaïi teä cuûa Trung Quoác ñaït 439 tyû ñoâ la Myõ, Hoàng Koâng 122.1 tyû, AÁn Ñoä 113 tyû,
Indonexia 36 tyû, Malaysia 53.4 tyû, Philippines 13.4 tyû, Haøn Quoác 163.6 tyû, Ñaøi Loan 227.7 tyû
vaø Thaùi Lan 41.9 tyû (theo The Economist, thaùng 6-2004).
16. Xem theâm Eichengreen vaø nhöõng ngöôøi khaùc (2003), trang 13.
17. Ñieåm naøy lieân keát vôùi ñònh nghóa cuûa McKinnon veà ñoâ la hoùa tröïc tieáp vaø giaùn tieáp, bôûi vì
vay nöôùc ngoaøi baèng ngoaïi teä coù theå, tuy khoâng phaûi laø luoân luoân taïo ra söï baát ñoái xöùng veà
ñoàng tieàn.
18. Caùc ngaân haøng caáp tín duïng baèng ngoaïi teä k vaø tính laõi is. Ngaân haøng kieám laõi nhôø cheânh leäch
k(iL-iD) vôùi iL laø laõi suaát cho vay vaø iD laø laõi suaát tieàn göûi. Caàu ngoaïi teä thuaàn gia taêng laø k(iL).

1. Calvo, G.A., vaø Reinhart, C.M. (2001), Suy ngaãm veà ñoâ la hoùa, trong Alesina, A. vaø
Barro, R.J. (bieân taäp), Nhöõng söï hôïp nhaát tieàn teä, Hoover Institution Press
Publication, trang 39-48.
317
2. Dornbusch, R. (2001), Caøng ít khoaûn tieàn caøng toát, NBER Working Paper Series,
Working Paper 8324.
3. Edwards, S. (2001), Ñoâ la hoùa vaø hoaït ñoäng kinh teá: moät cuoäc ñieàu tra döïa treân cô
sôû quan saùt thöïc nghieäm, NBER Working Paper 8274.
4. Edwards, S. (2002), Cuoäc tranh caõi vó ñaïi veà tyû giaù hoái ñoaùi sau söï kieän Argentina,
NBER Working Paper 9257.
5. Edwards, S. vaø Igal Magendzo (2003), Ñoàng tieàn rieâng cuûa moät ngöôøi. Moät cuoäc ñieàu
tra döïa treân cô sôû quan saùt thöïc nghieäm veà ñoâ la hoùa vaø caùc roå tieàn teä ñoäc laäp, NBER
Working Paper 9514.
6. Eichengreen, B. (2001), Ñoâ la hoùa coù theå giaûi quyeát nhöõng vaán ñeà gì? Taïp chí Moâ
hình chính saùch soá 23, trang 267 – 277.
7. Eichengreen, B., Hausmann, R. vaø U. Panizza (2003), Nhöõng söï baát caân xöùng veà
ñoàng tieàn, söï khoâng chaáp nhaän nôï vaø loãi caên nguyeân: Taïi sao chuùng khoâng phaûi
laø moät vaø taïi sao noù laø quan troïng tyû giaù hoái ñoaùi vaø söï yeáu ôùt taøi chính, NBER
Working Paper 10036.
8. Frankel, J.A. vaø Rose, A.K. (1998), Endogeneity of Optimum Currency Area Criteria.
Taïp chí Kinh teá soá 108, trang 1009-1025.
9. Fratianni, M. vaø A. Hauskrecht (2002), Lieân minh tieàn teä taäp trung cho MERCOSURE:
Caùc baøi hoïc töø EMU, Baøi nghieân cöùu chuaån bò cho Hoäi nghò veà: “Euro vaø Ñoâ la hoùa:
Caùc hình thöùc cuûa Lieân minh tieàn teä trong caùc Khu vöïc Hoäi nhaäp,” Tröôøng Ñaïi hoïc
Fordham vaø CEPR, New York, 5-6/4/2002.
10. Fratianni, M (2004), Caùc ranh giôùi vaø söï hoäi nhaäp, (baûn thaûo), Tröôøng Kinh doanh
Kelley, Ñaïi hoïc Indiana.
11. Hausmann, R. (1999), “Caùc loaïi tieàn: Neân coù naêm hay moät traêm linh naêm?” Baøi nghieân
cöùu trình baøy taïi hoäi nghò veà “Caùc cô cheá tyû giaù hoái ñoaùi cho vuøng”, Panama City.
12. http://www.iadb.org/OCE/exchange_rate/5curr.pdf
13. Jeanne, O. (2003), Taïi sao caùc neàn kinh teá ñang phaùt trieån vay möôïn baèng ngoaïi
teä? IMF Working Paper 03/177.
14. McKinnon, R.I. (1997), Caùc nguyeân taéc cuûa cuoäc chôi. Tieàn teä quoác teá vaø tyû giaù hoái
ñoaùi, MIT Press.
15. Nicolo, G.D., Honohan, P. vaø A. Ize (2003), Ñoâ la hoùa cuûa heä thoáng ngaân haøng –
toát hay xaáu? IMF Working Paper 03/146.
16. Powell, A. vaø Sturzenegger, F. (2000), Ñoâ la hoùa: Moái lieân heä giöõa giaûm giaù vaø ruûi
ro vôõ nôï, Tröôøng Kinh doanh, Universidad Torcuato Di Tella.
17. Rose, A. (2000), Moät ñoàng tieàn, Moät thò tröôøng: Öôùc löôïng aûnh höôûng cuûa caùc Ñoàng
tieàn chung trong Thöông maïi, Taïp chí Chính saùch kinh teá soá 15 (30), trang 7-46.
18. Rose, A. vaø C. Engel (2002), Caùc lieân minh tieàn teä vaø hoäi nhaäp quoác teá, Taïp chí
Tieàn teä, Tín duïng vaø Ngaân haøng 34 (4).
19. Winkler, A., Mazzaferro, F., Nerlich C., vaø C. Thinmann (2004), Ñoâ la hoùa/ Euro
hoùa chính thöùc. Ñoäng cô, ñaëc ñieåm vaø söï lieân quan ñeán chính saùch cuûa caùc tröôøng
hôïp hieän taïi, ECB Occasional Paper Series, Soá 11, 2/2004.
318
ÑAÁU TRANH CHOÁNG TOÄI PHAÏM
SAÛN XUAÁT, BUOÂN BAÙN HAØNG GIAÛ -
MOÄT BIEÄN PHAÙP GOÙP PHAÀN THUÙC ÑAÅY
QUAÙ TRÌNH HOÄI NHAÄP VAØ
PHAÙT TRIEÅN CUÛA VIEÄT NAM
Traàn Vaên Luyeän*
I. TÌNH HÌNH SAÛN XUAÁT, BUOÂN BAÙN HAØNG GIAÛ ÔÛ VIEÄT NAM: VAØI NEÙT VEÀ
LÒCH SÖÛ VAØ HIEÄN TAÏI
1. Nhaän thöùc veà haøng giaû vaø saûn xuaát, buoân baùn haøng giaû
Theo nghò ñònh soá 140/HÑBT ngaøy 25-4-1991 cuûa Hoäi ñoàng Boä tröôûng
quy ñònh veà kieåm tra, xöû lyù vieäc saûn xuaát buoân baùn haøng giaû thì haøng giaû
laø saûn phaåm haøng hoaù ñöôïc saûn xuaát ra traùi phaùp luaät coù hình daùng gioáng
nhö saûn phaåm, haøng hoaù ñöôïc Nhaø nöôùc cho pheùp saûn xuaát, nhaäp khaåu,
tieâu thuï treân thò tröôøng hoaëc saûn phaåm haøng hoaù khoâng coù giaù trò ñuùng vôùi
nguoàn goác, baûn chaát töï nhieân, teân goïi vaø coâng duïng cuûa noù.
Haøng hoaù coù moät trong coù daáu hieäu sau ñaây ñöôïc coi laø haøng giaû:
- Haøng giaû chaát löôïng hoaëc coâng duïng;
- Giaû veà nhaõn hieäu haøng hoaù, kieåu daùng coâng nghieäp, nguoàn goác, xuaát
xöù haøng hoaù;
- Giaû veà nhaõn haøng hoaù;
- Caùc aán phaåm ñaõ in söû duïng vaøo vieäc saûn xuaát, tieâu thuï haøng giaû.
Töø söï phaân tích treân, chuùng toâi ruùt ra khaùi nieäm: Haøng giaû laø haøng hoaù
ñöôïc saûn xuaát moät caùch baát hôïp phaùp, coù hình daùng vaø ñaëc ñieåm gioáng moät
loaïi haøng thaät. Noù coù giaù trò vaø giaù trò söû duïng khoâng nhö haøng thaät. Chính
vì vaäy moät loaïi haøng giaû naøo ñoù ñeàu coù teân goïi töø moät loaïi haøng thaät coäng
theâm chöõ “giaû”. Ví duï: thuoác laù Vinataba giaû, röôïu Henessy giaû, xi maêng
Bæm Sôn giaû, nöôùc maém Phuù Quoác giaû, ñoâ la giaû...
* Tieán siõ, Vieän Khoa hoïc hình söï, Boä Coâng an. Vieät Nam.
319
Haøng giaû coù theå laø giaû moät boä phaän cuûa saûn phaåm, cuõng coù theå laø giaû
toaøn boä moät saûn phaåm. Ví duï: nhoâng, xích Honda giaû, loáp Sao vaøng giaû, xe
Honda giaû...
2. Vaøi neùt veà söï ra ñôøi vaø phaùt trieån cuûa hoaït ñoäng saûn xuaát, buoân baùn haøng
giaû treân theá giôùi vaø trong lòch söû Vieät Nam
a. Xaõ hoäi loaøi ngöôøi seõ traûi qua naêm hình thaùi kinh teá xaõ hoäi: xaõ
hoäi coäng saûn nguyeân thuyû; xaõ hoäi chieám höõu noâ leä; xaõ hoäi phong kieán; xaõ
hoäi tö baûn; xaõ hoäi coäng saûn chuû nghóa. Xaõ hoäi tö baûn chia laøm hai giai
ñoaïn, giai ñoaïn ñaàu laø chuû nghóa tö baûn vaø giai ñoaïn cao laø chuû nghóa ñeá
quoác. Xaõ hoäi coäng saûn chuû nghóa cuõng chia laøm hai giai ñoaïn laø: Chuû nghóa
xaõ hoäi vaø chuû nghóa coäng saûn vaên minh. Thôøi ñaïi ngaøy nay caùc nöôùc treân
theá giôùi phoå bieán laø phaùt trieån theo hình thöùc chuû nghóa tö baûn, moät soá
nöôùc ñaõ tieán leân giai ñoaïn chuû nghóa ñeá quoác, giai ñoaïn phaùt trieån cao cuûa
chuû nghóa tö baûn. Moät soá nöôùc ñang trong thôøi kyø quaù ñoä xaây döïng chuû
nghóa xaõ hoäi trong ñoù coù Vieät Nam.
Haøng giaû laø moät phaïm truø kinh teá xuaát hieän sau khi coù phaïm truø saûn
xuaát haøng hoaù. Haøng giaû gaén lieàn vôùi neàn saûn xuaát haøng hoaù hình thaønh
vaø phaùt trieån vaø mang tính lòch söû. Nghieân cöùu lòch söû ra ñôøi vaø phaùt trieån
cuûa haøng giaû gaén lieàn vôùi lòch söû phaùt trieån saûn xuaát haøng hoaù cuûa xaõ hoäi
loaøi ngöôøi.
Thôøi kyø xaõ hoäi coäng saûn nguyeân thuyû: loaøi ngöôøi soáng thaønh baày ñaøn,
aên hang ôû loã, chuû yeáu saên baén, haùi löôïm neân chöa coù khaùi nieäm saûn xuaát
haøng hoaù, vì vaäy cuõng chöa xuaát hieän khaùi nieäm haøng giaû.
Thôøi kyø xaõ hoäi chieám höõu noâ leä: xaõ hoäi loaøi ngöôøi phaân chia thaønh caùc
boä laïc, caùc toäc ngöôøi soáng chuû yeáu vaãn laø saên baén vaø haùi löôïm nhöng ôû
möùc cao hôn cuûa xaõ hoäi coâng saûn nguyeân thuyû. Con ngöôøi ñaõ bieát tìm kieám
vaø döï tröõ thöùc aên, taïo ra nhöõng coâng cuï thoâ sô ñeå töï baûo veä mình vaø thuaän
lôïi trong quaù trình tìm kieám thöùc aên. Con ngöôøi trôû thaønh loaïi haøng hoaù
ñaëc bieät ñaàu tieân ñeå trao ñoåi, mua baùn. Theo caùc taøi lieäu lòch söû phaûn aùnh
trong giai ñoaïn naøy chöa hình thaønh xaõ hoäi saûn xuaát haøng hoaù maø chuû yeáu
vôùi hình thöùc töï tuùc töï caáp hoaëc trao ñoåi tröïc tieáp vaät ñoåi vaät, vì vaäy chöa
xuaát hieän saûn xuaát haøng giaû. Phöông thöùc saûn xuaát chieám höõu noâ leä cuøng
vôùi söï phaùt trieån keùo daøi trong lòch söû xuaát hieän söï maâu thuaãn ngaøy caøng
gay gaét giöõa chuû noâ vaø noâ leä. Do kinh teá suy suïp nhieàu chuû noâ ñaõ traû töï
do cho noâ leä, ñem ruoäng ñaát chia thaønh töøng maûnh nhoû giao cho nhöõng
ngöôøi lao ñoäng töï do canh taùc vaø noäp moät soá nghóa vuï cho chuû ñaát neân
naêng suaát lao ñoäng taêng leân ñaõ taïo cô sôû cho hình thaønh phöông thöùc saûn
xuaát phong kieán.
Thôøi kyø xaõ hoäi phong kieán, xaõ hoäi loaøi ngöôøi böôùc sang moät giai ñoaïn
môùi - giai ñoaïn ra ñôøi phaùt trieån cuûa neàn saûn xuaát haøng hoaù. Giai ñoaïn ñaàu
320
ÑAÁU TRANH CHOÁNG TOÄI PHAÏM SAÛN XUAÁT, BUOÂN BAÙN HAØNG GIAÛ - MOÄT SOÁ BIEÄN PHAÙP...
do trình ñoä saûn xuaát laïc haäu, haøng hoaù ñöôïc saûn xuaát theo hình thöùc töï tuùc
töï caáp, sau ñoù xuaát hieän söï trao ñoåi haøng hoaù tröïc tieáp: haøng ñoåi haøng.
Quaù trình phaân coâng lao ñoäng xaõ hoäi ñaõ xuaát hieän nhieàu trung taâm
kinh teá, thaønh thò, hình thaønh thôï thuû coâng vaø thöông nhaân toå chöùc ra
phöôøng hoäi, hoäi buoân. Cuøng vôùi söï ra ñôøi cuûa tieàn vaø caùc hoäi buoân ñaõ taïo
tieàn ñeà, cô sôû cho vieäc saûn xuaát, buoân baùn haøng giaû nhöng ôû tính chaát
ñôn giaûn chuû yeáu laø baét chöôùc, laøm theo caùc saûn phaåm haøng hoaù ñöôïc öa
chuoäng. Ñoù laø nhöõng haøng hoaù phuïc vuï nhu caàu sinh hoaït vaø ñôøi soáng
ngöôøi daân veà aên maëc, ñoà trang söùc, ñoà duøng gia ñình, coâng cuï lao ñoäng,
thuoác chöõa beänh v.v... Haønh vi laøm haøng giaû trong thôøi kyø naøy bò phong
tuïc taäp quaùn vaø dö luaän xaõ hoäi leân aùn, pheâ phaùn, baèng caùc leä laøng ñieàu
chænh nhö taåy chay, ñuoåi khoûi laøng; coâ laäp khoâng giao tieáp; khoâng cho
trao ñoåi mua baùn. Trong thôøi kyø naøy cuõng ñaõ hình thaønh nhöõng thieát cheá,
nhöõng quy öôùc ñaàu tieân ñaáu tranh vôùi nhöõng haøng vi saûn xuaát, buoân baùn
haøng giaû. Tieáp theo ñoù laø caùc ñaïo luaät cuûa caùc naø nöôùc phong kieán quy
ñònh xöû lyù ñoái vôùi toäi phaïm saûn xuaát, buoân baùn haøng giaû. Do maâu thuaãn
giöõa löïc löôïng saûn xuaát ñang phaùt trieån maïnh vôùi quan heä saûn xuaát phong
kieán ñang kìm haõm söï phaùt trieån ñaõ thai ngheùn moät hình thaùi kinh teá xaõ
hoäi môùi ra ñôøi, ñoù laø xaõ hoäi tö baûn.
Söï phaùt trieån cuûa chuû nghóa tö baûn ñaõ taïo cho boä maët theá giôùi ñoåi
thay toaøn dieän vaø saâu saéc, vôùi söùc saûn xuaát moät naêm baèng caû traêm naêm
cuûa thôøi phong kieán. Tuy nhieân, noù cuõng xuaát hieän haøng giaû heát söùc tinh
vi vaø ña daïng.
Coù theå khaùi quaùt lòch söû phaùt trieån haøng giaû ñaõ traûi qua ba theá heä.
Haøng giaû theá heä thöù nhaát coù caùc ñaëc ñieåm sau:
- Vaät lieäu taàm thöôøng;
- Chaát löôïng thaáp;
- Giaù reû;
- Thöôøng coù xuaát xöù töø chaâu AÙ hoaëc Baéc Phi;
- Ñöôïc baùn ôû caùc goùc phoá;
- Nhöõng ngöôøi mua haøng thöôøng deã nhaän bieát saûn phaåm laø haøng giaû.
Haøng giaû theá heä thöù hai:
- Haøng giaû cao caáp nhö kim loaïi quyù, ñaù quyù;
- Ñöôïc baùn döôùi hình thöùc saûn phaåm ñöôïc sao cheùp hoaøn haûo;
- Coâng chuùng vaø nhöõng ngöôøi baùn leû ñeàu bò löøa;
- Ñöôïc chaøo baùn taïi caùc quaày haøng nhoû vaø thoâng qua caùc keânh tieâu thuï
chuyeân nghieäp keøm theo haøng laäu (keå caû Internet).
321
- Chuû yeáu xuaát xöù töø chaâu AÂu;

- Nhöõng ngöôøi laøm haøng giaû laø nhöõng nhaø coâng nghieäp giaàu coù.
Haøng giaû theá heä thöù ba, haøng giaû treân Internet phaûi coù nhöõng ñaëc
ñieåm sau:
- Naëc danh vaø phaù vôõ taát caû caùc raøo caûn vaät lyù.
- Intetrnet giuùp cho nhöõng ngöôøi laøm haøng giaû coù theå chaøo baùn haøng
giaû moät caùch thoaûi maùi.
- Nhöõng ngöôøi saûn xuaát haøng giaû khoâng coøn bò giôùi haïn trong nhöõng
ngoõ heûm vaø caùc goùc phoá maø ñaõ tieáp caän vôùi theá giôùi 24 giôø trong ngaøy, 7
ngaøy trong tuaàn.
Ngaøy nay, tìm ra maïng löôùi laøm haøng giaû coù nghóa laø khoâng chæ phaûi
tìm ra maïng löôùi vaät lyù maø coøn phaûi tìm ra maïng maùy tính.
b. Sô löôïc haøng giaû trong lòch söû Vieät Nam
Nöôùc ta cuõng traûi qua caùc hình thaùi kinh teá chung cuûa xaõ hoäi loaøi
ngöôøi, chæ khaùc bieät laø nöôùc ta chöa qua giai ñoaïn phaùt trieån tö baûn chuû
nghóa maø tieán thaúng vaøo thôøi kyø quaù ñoä leân chuû nghóa xaõ hoäi. Quaù trình
hình thaønh vaø phaùt trieån neàn saûn xuaát haøng hoaù cuõng ñaõ keùo theo söï ra
ñôøi cuûa haøng giaû.
Trong xaõ hoäi phong kieán, khi xuaát hieän haøng giaû, thôøi kyø ñaàu ñaõ hình
thaønh nhöõng quy öôùc khoâng thaønh vaên nhö taäp quaùn, dö luaän, leä laøng baét
vaï nhöõng ngöôøi saûn suaát, buoân baùn haøng giaû. Cuøng vôùi söï phaùt trieån cuûa
neàn saûn xuaát haøng hoaù ñaõ ra ñôøi chöõ vieát vaø hình thaønh nhöõng ñaïo luaät
ñaàu tieân quy ñònh veà vieäc choáng saûn xuaát, buoân baùn haøng giaû. Chaúng haïn
nhö trong Quoác trieàu hình luaät (Luaät hình trieàu Leâ), Boä luaät thaønh vaên sôùm
nhaát ôû Vieät Nam döôùi trieàu Leâ Thaùnh Toâng (1472-1497) goàm 13 chöông 722
ñieàu trong ñoù coù 2 ñieàu quy ñònh veà toäi laøm haøng giaû, cuï theå:
- Ñieàu 191 {Ñieàu 95}. Nhöõng ngöôøi laøm ñoà khí duïng giaû doái, vaø vaûi luïa
ngaén heïp ñem baùn, thì bò toäi suy ñaùnh 50 roi, bieám moät tö, haøng hoùa phaûi
sung coâng. Quan giaùm ñöông vaø ngöôøi ñöùng ñaàu khoâng xem xeùt coá yù cho
thôï laøm haøng giaû doái thì bò phaït tieàn hoaëc bieám, baõi chöùc, tieàn phaït thöôûng
cho ngöôøi caùo giaùc; laïi theo vieäc naëng nheï maø ñònh phaït, neáu laøm veà vieäc
coâng thì toäi theâm moät baäc”.
- Ñieàu 192 {Ñieàu 96}. Nhöõng ngöôøi coi chôï vaø ngöôøi lính thôï thaáy trong
chôï coù ngöôøi laøm ñoà vaät giaû doái hay phaù huyû tieàn ñoàng maø tha thöù khoâng
baét trình quan, thì bò toäi bieám hoaëc phaït. Ngöôøi aên hoái loä dung tuùng vieäc
ñoù thì toäi cuõng gioáng nhö chính phaïm”(1).
Theo Luaät An Nam (thôøi Phaùp thuoäc), Ñieàu 177 quy ñònh:
322
“Ngöôøi naøo baùn vaøng baïc, chaâu baùu vaø nhöõng hoùa vaät khaùc maø laáy cuûa
xaáu hay cuûa giaû ñaùnh löøa ngöôøi mua, phaûi giam töø 3 thaùng ñeán 1 naêm vaø
bò phaït töø 20 ñoàng ñeán 1000 ñoàng” (Thö vuï Baéc kyø 1917).
Luaät hình söï cuûa chính quyeàn Saøi Goøn tröôùc ñaây cuõng coù quy ñònh veà
haøng giaû.
Ngaøy 16 thaùng 01 naêm 1959 chính quyeàn Saøi Goøn ban haønh Boä hình
luaät. Trong Boä luaät naøy ñaõ neâu khaùi nieäm haøng giaû laø gian laän taïo ra nhöõng
haøng hoùa gioáng nhö haøng thaät löøa gaït ngöôøi tieâu duøng. Cheá taïo gian laän
hay maïo hoùa khaùc vôùi laøm haøng giaû nhaõn hieäu. Thí duï: cheá taïo nöôùc maém,
ñaõ quy ñònh roõ raøng: Nöôùc maém phaûi laøm baèng chaát caù. Haïng nhaát 13 gam
chaát ñaïm/1 lít. Neáu duøng muoái vaø nhöõng chaát khaùc chaát caù naáu leân roài goïi
laø nöôùc maém ñeán khi phaân chaát coù theå gheùp vaøo toäi maïo hoùa tröøng phaït
theo luaät soá 14-59 ngaøy 11 thaùng 6 naêm 1959. Coøn nhö nhaø saûn xuaát naøo
trình toøa coâng thöùc cheá taïo hoùa phaåm cuûa mình thì coù quyeàn cheá taïo thöù
haøng aáy vôùi moät nhaõn hieäu ñaõ löïa choïn vaø trình toøa. Neáu coù ngöôøi khaùc
baét chöôùc nhaõn hieäu aáy laø phaïm toäi laøm haøng giaû nhaõn hieäu, phaïm Luaät
soá 13-57 ngaøy 1 thaùng 8 naêm 1957.
Bò xuy ñoàng toäi maïo hoùa neáu ngöôøi naøo taøng tröõ, chuyeân chôû, tröng baøy
ñeå baùn hay baùn haøng hoùa giaû maïo maø khoâng chæ cho bieát teân vaø ñòa chæ
cuûa nhaø saûn xuaát, ngöôøi baùn haøng hoaëc ngöôøi göûi.
3. Phaùp luaät quy ñònh veà toäi saûn xuaát, buoân baùn haøng giaû töø khi thaønh laäp nöôùc
Vieät Nam daân chuû coâng hoaø ñeán nay
Phaùp luaät laø coâng cuï quan troïng ñeå Nhaø nöôùc toå chöùc quaûn lyù xaõ hoäi,
nhaát laø khi xaây döïng moät cheá ñoä xaõ hoäi môùi. Sau khi giaønh ñöôïc chính
quyeàn veà tay nhaân daân vôùi daáu moác Tuyeân ngoân ñoäc laäp ngaøy 2 thaùng
9 naêm 1945, Nhaø nöôùc ta ñaõ ban haønh moät loaït caùc vaên baûn quy phaïm
phaùp luaät. Nhieàu lónh vöïc chöa kòp xaây döïng vaên baûn phaùp luaät, nhöng
do yeâu caàu quaûn lyù xaõ hoäi, Chính phuû laâm thôøi Vieät Nam Daân chuû Coäng
hoaø ñaõ ban haønh Saéc leänh ngaøy 10 thaùng 10 naêm 1945 giöõ taïm thôøi caùc
luaät leä hieän haønh ôû Baéc, Trung, Nam Boä cho ñeán khi ban haønh nhöõng boä
luaät phaùp duy nhaát cho toaøn quoác. Saéc leänh quy ñònh: "Cho ñeán khi ban
haønh nhöõng boä luaät phaùp duy nhaát cho toaøn coõi nöôùc Vieät Nam, caùc luaät
leä hieän haønh ôû Baéc, Trung, Nam Boä vaãn taïm thôøi giöõ nguyeân nhö cuõ, neáu
nhöõng luaät leä aáy khoâng traùi vôùi nhöõng ñieàu thay ñoåi aán ñònh trong saéc
leänh naøy"(2). Tieáp ñoù, Chính phuû nöôùc Vieät Nam daân chuû coäng hoaø ñöùng
ñaàu laø Chuû tòch Hoà Chí minh ñaõ ban haønh nhieàu vaên baûn phaùp luaät ñeå
taïo cô sôû phaùp lyù cho cuoäc ñaáu choáng toäi phaïm, baûo veä chính quyeàn non
treû. Trong quaù trình phaùt trieån kinh teá, Nhaø nöôùc ta cuõng xaây döïng vaø
hoaøn thieän phaùp luaät hình söï trong ñoù coù vaán ñeà ñaáu tranh choáng haøng
giaû, ñaõ ban haønh caùc vaên baûn phaùp luaät nhö:
323
- Phaùp leänh tröøng trò caùc toäi ñaàu cô buoân laäu, laøm haøng giaû, kinh doanh
haøng giaû naêm 1981, quy ñònh haønh vi laøm haøng giaû vaø xaùc ñònh nhöõng cheá
taøi nghieâm khaéc ñoái vôùi caùc toäi phaïm naøy.
- Boä luaät hình söï ñaàu tieân cuûa nöôùc Coäng hoøa xaõ hoäi chuû nghóa Vieät
Nam ñöôïc thoâng qua ngaøy 27 thaùng 6 naêm 1985 coù hieäu löïc töø 01 thaùng
01 naêm 1986, trong ñoù coù toäi laøm haøng giaû, buoân baùn haøng giaû ñöôïc quy
ñònh taïi Ñieàu 167.
- Ngaøy 21 thaùng 12 naêm 1999 Quoác hoäi nöôùc Coäng hoøa xaõ hoäi chuû nghóa
Vieät Nam thoâng qua Boä luaät hình söï môùi, thay theá Boä luaät hình söï naêm 1985
trong ñoù coù 6 ñieàu quy ñònh traùch nhieäm hình söï ñoái vôùi haønh vi saûn xuaát
buoân baùn haøng giaû:
Ñieàu 156. Toäi saûn xuaát, buoân baùn haøng giaû;
Ñieàu 157. Toäi saûn xuaát, buoân baùn haøng giaû laø löông thöïc, thöïc phaåm,
thuoác chöõa beänh, thuoác phoøng beänh;
Ñieàu 158. Toäi saûn xuaát, buoân baùn haøng giaû laø thuoác thuù y, thuoác baûo
veä thöïc vaät, gioáng caây troàng, vaät nuoâi;
Ñieàu 164. Toäi laøm tem giaû, veù giaû, toäi buoân baùn tem giaû, veù giaû;
Ñieàu 171. Toäi xaâm phaïm quyeàn sôû höõu coâng nghieäp;
Ñieàu 180. Toäi laøm, taøng tröõ, vaän chuyeån, löu haønh tieàn giaû, ngaân phieáu
giaû, coâng traùi giaû;
Ñieàu 181. Toäi laøm, taøng tröõ, vaän chuyeån, löu haønh seùc giaû, caùc giaáy tôø
coù giaù giaû khaùc.
- Ngoaøi ra caùc vaên baûn döôùi luaät nhö:
Ñieàu 21 Nghò ñònh 140/HÑBT, Thoâng tö soá 10/TTLT ñaõ quy ñònh khaùi
nieäm vaø caùc daáu hieäu cuûa haøng giaû.
Toùm laïi, haønh vi saûn xuaát buoân baùn haøng giaû xuaát hieän cuøng vôùi
neàn saûn xuaát haøng hoaù. Ñeå ñaáu tranh ngaên chaën caùc haøng vi saûn
xuaát buoân baùn haøng giaû, caùc nhaø nöôùc ôû caùc cheá ñoä khaùc nhau ñaõ coù
nhöõng vaên baûn paùp luaät ñeå ñaáu tranh, ngaën chaën hoaït ñoäng naøy. ÔÛ
nöôùc ta, quy ñònh phaùp luaät veà toäi phaïm saûn xuaát, buoân baùn haøng giaû
hieän nay ñaõ töông ñoái ñaày ñuû, laøm caên cöù ñeå xaùc ñònh haønh vi phaïm
toäi vaø xöû lyù vôùi toäi phaïm naøy. Tuy nhieân, caùc daáu hieäu cuûa haøng giaû
chöa ñöôïc quy ñònh ñaày ñuû, chính xaùc, gaây nhaàm laãn vôùi moät soá haønh
vi vi phaïm khaùc nhö xaâm phaïm sôû höõu coâng nghieäp, haøng keùm chaát
löôïng, laøm cho vieäc ñieàu tra xöû lyù ñoái vôùi loaïi toäi phaïm naøy coøn gaëp
nhieàu khoù khaên.
324
4. Tình hình toäi phaïm saûn xuaát, buoân baùn haøng giaû ôû nöôùc ta hieän nay
Baûng 1: Keát quaû coâng taùc xeùt xöû sô thaåm caùc vuï aùn saûn xuaát,
buoân baùn haøng giaû trong 8 naêm (1995 – 2002)
Soá aùn phaûi Toaø aùn ñaõ giaûi quyeát
Naêm xeùt xöû Ñình chæ Hoaøn laïi VKS Ñaõ xöû Coøn laïi
xeùt xöû
Vuï Bò caùo Vuï Bò caùo Vuï Bò caùo Vuï Bò caùo Vuï Bò caùo
1995 195 352 2 2 152 276 41 74
1996 187 319 2 5 167 287 18 27
1997 131 237 o 0 122 215 9 22
1998 133 286 1 2 124 264 8 20
1999 111 214 0 0 98 169 13 45
2000 88 175 2 2 81 148 5 25
2001 38 55 0 0 38 55 0 0
2002 30 51 1 2 29 48 0 0
Toång 913 1689 8 13 811 1462
Theo baûng 1 trong 8 naêm qua, toång soá caùc vuï aùn saûn xuaát, buoân baùn
haøng giaû laø 913 vuï goàm 1689 bò caùo caàn phaûi xeùt xöû. Nhö vaäy trung bình
moãi vuï coù gaàn 2 bò caùo. Ñieàu naøy chöa phaûn aùnh ñuùng thöïc tieãn phaïm toäi
saûn xuaát, buoân baùn haøng giaû bôûi vì thoâng thöôøng toäi phaïm saûn xuaát, buoân
baùn haøng giaû thöôøng hoaït ñoäng coù toå chöùc theo nhoùm raát hieám khi chæ moät
ñoái töôïng phaïm toäi ñoäc laäp. Ñoù laø quaù trình töø khaâu saûn xuaát cho ñeán vieäc
vaän chuyeån, baùn buoân, baùn leû. Ñieàu naøy phaûn aùnh hoaït ñoäng ñieàu tra chöa
môû roäng ñeå phaùt hieän baét giöõ caùc ñoái töôïng ñoàng phaïm trong vuï aùn.
Theo thoáng keâ treân soá vuï phaïm toäi saûn xuaát, buoân baùn haøng giaû qua
caùc naêm giaûm maïnh, chæ rieâng naêm 1998 coù taêng chuùt ít so vôùi naêm 1997
(taêng 1,52 soá vuï vaø taêng 2,07% soá bò caùo). Nhöng nhöõng naêm sau ñoù tieáp
tuïc giaûm. Neáu laáy soá vuï aùn trong naêm 1995 laø 100% thì naêm 2002 giaûm
84,61% soá vuï vaø 85,51% soá bò caùo. Nhö vaäy trung bình trong 8 naêm qua
moãi naêm giaûm 10,58% soá vuï vaø 10,69% soá bò caùo phaïm toäi saûn xuaát, buoân
baùn haøng giaû.
Soá vuï aùn phaûi ñình chæ xeùt xöû trong 8 naêm qua coù 8 vuï, 13 bò caùo, trung
bình moãi naêm 1 vuï. Caùc vuï phaûi ñình chæ xeùt xöû coù theå do bò caùo bò cheát,
beänh taâm thaàn hoaëc maát tích. Coù 3 naêm khoâng phaûi ñình chæ xeùt xöû moät
vuï naøo laø naêm 1996, 1999, 2001.
Soá vuï ñaõ xeùt xöû trong 8 naêm qua laø 811 vuï goàm 1462 bò caùo. Trung
bình moãi vuï 1,8 bò caùo.
325
Theo phaân tích treân, trong 8 naêm qua chæ coù 2 naêm 1996 vaø naêm 1998
laø taêng caû veà soá vuï vaø soá bò caùo so vôùi naêm tröôùc, 6 naêm coøn laïi giaûm lieân
tuïc vaø caøng veà nhöõng naêm gaàn ñaây tyû leä giaûm caøng cao hôn.
Soá vuï aùn coøn laïi chöa xeùt xöû chæ 3 naêm coù soá löôïng nhieàu trong naêm
1995 laø 41 vuï, naêm 1996 laø 18 vuï, naêm 1999 laø 13 vuï. Rieâng 2 naêm gaàn
ñaây naêm 2001 vaø 2002 toaø aùn caùc caáp ñaõ tieán haønh xeùt xöû heát khoâng ñeå
vuï naøo toàn ñoïng.
Baûng 2: Phaân tích möùc aùn caùc bò caùo bò xeùt xöû veà toäi phaïm saûn xuaát,
buoân baùn haøng giaû trong 8 naêm (1995 – 2002)
Naêm 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 Toång
Hình thöùc xöû lyù
Toång soá bò caùo ñaõ xeùt xöû 276 287 215 264 169 148 55 48 1462
Khoâng coù toäi 1 1
Mieãn traùch nhieäm hình söï 2 1 3
Caûnh caùo 4 4
Phaït tieàn 1 2 3
Caûi taïo khoâng giam giöõ 1 1 2
AÙn treo 95 114 78 100 66 48 21 25 547
Tuø töø 7 naêm trôû xuoáng 176 168 130 152 98 77 27 19 847
Tuø töø treân 7 naêm ñeán 10 3 4 5 9 11 2 4 38
naêm
Tuø töø treân 10 naêm ñeán 15 1 9 1 11
naêm
Tuø töø treân 15 naêm ñeán 20 1 1 2
naêm
Tuø chung thaân 1 1 2
Töû hình 1 1
Khoâng keøm theo hình phaït 61 43 42 36 182
boå sung
Trong 8 naêm qua coù 3 bò caùo ñöôïc mieãn traùch nhieäm hình söï hoaëc
mieãn hình phaït; 4 bò caùo coù hình phaït caûnh caùo. Ñieàu ñoù phaûn aùnh hình
thöùc caûnh caùo ít khi ñöôïc aùp duïng ñoái vôùi toäi phaïm saûn xuaát, buoân baùn
haøng giaû. Tuy nhieân, moät vaán ñeà ñaùng löu yù laø hình thöùc phaït tieàn cuõng
hieám khi ñöôïc aùp duïng. Trong 8 naêm qua chæ coù 3 bò caùo bò aùp duïng
hình phaït chính laø phaït tieàn. Ñaây laø vaán ñeà coøn baát caäp trong quaù trình
xeùt xöû, bôûi vì toäi phaïm saûn xuaát, buoân baùn haøng giaû vôùi ñoäng cô muïc
ñích laø truïc lôïi caù nhaân. Vì vaäy, caàn phaûi ñaùnh maïnh vaøo phaàn thu nhaäp
baát hôïp phaùp baèng hình phaït tieàn vôùi tö caùch laø hình phaït chính thì muïc
ñích tröøng phaït vaø giaùo duïc chung coù taùc duïng to lôùn hôn, nhaát laø chuùng
ta ñang thöïc hieän neàn kinh teá thò tröôøng theo ñònh höôùng XHCN.
Trong 8 naêm qua, hình thöùc caûi taïo khoâng giam giöõ chæ aùp duïng ñoái
vôùi 2 bò caùo, trong khi ñoù aùn treo laïi aùp duïng quaù nhieàu 547 bò caùo/1462
326
bò caùo, chieám 37,41%. Ñaây laø moät tyû leä quaù cao, phaûn aûnh tình traïng
aùp duïng traøn lan hình thöùc xöû lyù naøy. Ñieàu naøy laøm haïn cheá taùc duïng
phoøng ngöøa, ñaáu tranh choáng toäi phaïm saûn xuaát, buoân baùn haøng giaû.
Soá löôïng aùn treo ñaõ coù xu höôùng giaûm daàn qua caùc naêm, nhöng veà tyû
leä so vôùi toång soá caùc bò caùo ñaõ bò xeùt xöû thì laïi khoâng giaûm. Chaúng haïn
naêm 1995, tyû leä aùn treo chieám 34,42%; naêm 1996 chieám 39,72%; naêm
1997 chieám 36,28%; naêm 1998 chieám 37,88; naêm 1999 chieám 39,05%;
naêm 2000 chieám 32,43%; naêm 2001 chieám 38,18%; naêm 2002 chieám
53,08%. Ñieàu naøy theå hieän chöa coù söï ñieàu chænh cuûa cô quan xeùt xöû
trong quaù trình giaûi quyeát loaïi aùn naøy ñoái vôùi caùc tröôøng hôïp cho höôûng
aùn treo.
Möùc hình phaït tuø töø 7 naêm trôû xuoáng chieám tyû leä trung bình trong 8
naêm laø 44,72%. Ñaây laø hình thöùc xöû lyù chieám tyû leä cao nhaát.
Möùc aùn töø treân 7 naêm ñeán 10 naêm chieám tyû leä trung bình laø 2,60%.
Trong ñoù naêm 1998 (chieám 3,4%) vaø naêm 2000 (chieám 7,43%) laø taêng cao
hôn so vôùi caùc naêm khaùc. Maëc duø naêm 2002 chæ coù 4 bò caùo coù möùc aùn laø
töø treân 7 naêm ñeán 10 naêm tuø nhöng vaãn chieám tyû leä cao nhaát so vôùi toång
soá bò caùo ñaõ xeùt xöû trong naêm (chieám 8.3%).
Möùc aùn töø treân 10 naêm ñeán 15 naêm chieám tyû leä 0,75%, trong ñoù chæ coù
naêm 2000 laø taêng ñoät bieán (chieám 6,08%). Naêm 1995, 1996, 1998, 1999, 2002
khoâng coù bò caùo naøo coù möùc aùn naøy.
Möùc aùn tuø töø treân 15 naêm ñeán 20 naêm vaø tuø chung thaân trong 8 naêm
qua moãi loaïi chæ coù 2 bò caùo.
Möùc aùn töû hình chæ coù 1 bò caùo ñoù laø Nguyeãn Thaønh Lôïi saûn xuaát haøng
giaû bò toaø aùn thaønh phoá Hoà Chí Minh xeùt xöû ngaøy 28 thaùng 3 naêm 2000.
Baûng 3: Phaân tích ñaëc ñieåm nhaân thaân bò caùo ñaõ xeùt xöû
Toång soá bò CBCNV vaø ñaûng vieân Taùi phaïm Daân Ngöôøi Ngöôøi
Naêm caùo ñaõ xeùt xöû Caùn Caùn boä Ñaûng hoaëc taùi toäc ít Nöõ 18 -30 chöa nöôùc
boä laõnh vieân phaïm ngöôøi thaønh ngoaøi
coâng ñaïo nguy nieân
chöùc hieåm
1995 276 31 4 12 1 63 58 10
1996 287 13 5 7 17 38 27
1997 215 22 4 29 41 1
1998 264 6 1 3 30 49 1
1999 169 23 1 1 35 55 4
2000 148 9 2 4 22 11 1
2001 55 2 1 9 16 1
2002 48 3 6 12
Toång 1462 107 11 30 24 232 269 18
327
Trong 8 naêm qua, toång soá bò caùo ñaõ xeùt xöû laø 1462 bò caùo, trong ñoù coù
2 naêm laø naêm 1996 vaø naêm 1998 taêng so vôùi naêm tröôùc (naêm 1996 taêng
3,98%; naêm 1998 taêng 22,79%).
Trong toång soá caùc bò caùo ñaõ bò xeùt xöû thì soá bò caùo laø caùn boä coâng nhaân
vieân chöùc 107 bò caùo, chieám 7,32% vaø ñaûng vieân coù 11 bò caùo chieám 0,75%.
Nhö vaäy soá ngöôøi phaïm toäi saûn xuaát, buoân baùn haøng giaû laø ñaûng vieân chieám
tyû leä thaáp. Ñaëc bieät laø töø naêm 2000 ñeán naêm 2002 chöa phaùt hieän ñaûng
vieân naøo phaïm toäi naøy. Ñieàu naøy theå hieän coâng taùc giaùo duïc quaûn lyù ñaûng
vieân cuûa caùc toå chöùc cô sôû ñaûng ñaït keát quaû toát, khoâng ñeå ñaûng vieân phaïm
toäi trong lónh vöïc naøy.
Soá taùi phaïm hoaëc taùi phaïm nguy hieåm chieám 2,05%. Naêm 1995 chieám
4,35%; naêm 1996 chieám 2,44%; naêm 1997 chieám 1,86%; naêm 1998 chieám
1,14%; naêm 2000 chieám 1,35%; naêm 2001 chieám 3,64%. Naêm 1999 vaø naêm
2002 khoâng phaùt hieän tröôøng hôïp naøo taùi phaïm hoaëc taùi phaïm nguy hieåm.
Soá ngöôøi thuoäc daân toäc ít ngöôøi phaïm toäi naøy chieám 1,64%. Trong ñoù
chæ coù naêm 1996 chieám tyû leä cao: 5,92%. Naêm 1997, 1998, 2002 khoâng phaùt
hieän tröôøng hôïp naøo phaïm toäi naøy.
Soá phaïm toäi laø nöõ bình quaân trong 8 naêm qua chieám 15,87% vaø tyû leä
taêng, giaûm khoâng ñeàu qua caùc naêm.
Soá ngöôøi tuoåi töø 18 ñeán 30 chieám 18,40%.
Ngöôøi chöa thaønh nieân phaïm toäi naøy chieám 1,10%.
Ñaëc bieät chöa phaùt hieän ngöôøi nöôùc ngoaøi naøo phaïm toäi saûn xuaát, buoân
baùn haøng giaû bò truy toá theo phaùp luaät Vieät Nam.
Moät soá vuï saûn xuaát buoân baùn haøng giaû ñieån hình:
Saûn xuaát nöôùc hoa giaû cuûa caùc haõng nöôùc hoa noåi tieáng treân theá giôùi
ñöa ra nöôùc ngoaøi ñeå tieâu thuï nhö cô sôû saûn xuaát nöôùc hoa Thaønh Nam.
Thaùng 8/1998, phoøng Caûnh saùt kinh teá CA thaønh phoá Hoà Chí Minh ñaõ kieåm
tra 4 cô sôû saûn xuaát cuûa anh em Nam ñaõ phaùt hieän 1044 thuøng nöôùc hoa
thaønh phaåm, 16 kg nöôùc hoa baùn thaønh phaåm, 272 kg höông lieäu, 230 kg
vaø 15.050 chieác voû thuøng, voû hoäp nöôùc hoa, 234 kg voû loï ñöïng nöôùc hoa
caùc loaïi. Ngoaøi ra, toå kieåm tra coøn nieâm phong taïm giöõ 789 thuøng nöôùc hoa
caùc loaïi cuûa caùc cô sôû naøy ñaõ taäp keát taïi kho cuûa Coâng ty xuaát nhaäp khaåu
maây tre (BAROTEX) ôû 415B ñöôøng Caùch maïng thaùng Taùm phöôøng 13 quaän
Taân Bình ñeå chôø xuaát khaåu ñi Philipin. Toaøn boä soá nöôùc hoa naøy ñeàu mang
nhaõn hieäu vaø kieåu daùng caùc loaïi nöôùc hoa cuûa caùc haõng nöôùc hoa noåi tieáng
treân theá giôùi nhö: Escada, Cober, Kiss, Tatiana, Nivaricel, Christian, Dior,
Gior color, Rochas, Princess, Tresor Avon, Diana, Jazz, Fidgi, Miside, Aramis,
Madona, Picasso, Chloe, Mirosiasa, Queens... Theo keát luaän giaùm ñònh cuûa
sôû Khoa hoïc coâng ngheä vaø moâi tröôøng TP.Hoà Chí Minh thì haàu heát caùc loaïi
328
maãu maõ, nhaõn maùc nöôùc hoa treân ñeàu truøng laäp hoaëc töông töï nhö maãu
maõ, kieåu daùng nöôùc hoa cuûa nöôùc ngoaøi nhö: Phaùp, Italia, Nhaät, Myõ, Ñöùc,
Haø Lan, AÙo, Canada... trong ñoù coù nhieàu haõng ñaõ ñaêng kyù baûo hoä baûn
quyeàn sôû höõu coâng nghieäp ôû Vieät Nam nhö haõng Parfums Christian Dior,
Parfums Guy Laroch...
Khoâng chæ coù caùc loaïi haøng hoaù bò laøm giaû, tieàn giaû, theû tieán duïng giaû
maø coøn caùc loaïi giaáy tôø, vaên baèng cuõng bò laøm giaû, ñaëc bieät laøm giaû caû ñeàn
chuøa. Nhö ñeàn Ñöùc Thaùnh Caû ôû tænh Haø Taây ñaõ coù töø raát laâu ñôøi, ñöôïc Nhaø
nöôùc xeáp haïng di tích lòch söû. Theá maø ôû Haø Nam, khu giaùp vôùi ñeàn thôø
Ñöùc Thaùnh Caû thaät ñaõ moïc leân moät ñeàn Trình Ñöùc Thaùnh caû, môùi ñöôïc
xaây döïng töø naêm 2000 töø moät baõi coû hoang. Ñeàn thôø giaû naøy khoâng ñöôïc
pheùp xaây döïng. Noù coù kieán truùc vaø caùc trang trí, caâu ñoái gioáng heät kieán
truùc trong ñeàn Ñöùc Thaùnh Caû thaät. Ñieàu naøy daãn ñeán tình traïng du khaùch
bò chaën xe phaûi ñi thuyeàn qua ñeàn giaû tröôùc roài môùi ñeán ñeàn thaät, maëc duø
ñöôøng vaøo ñeàn thaät coù theå oâ toâ vaøo ñöôïc vaø chæ caùch hôn 100 meùt. Söï xuaát
hieän ñeàn giaû ñaõ gaây neân tình traïng tranh chaáp cuûa nhaân daân 2 ñòa phöông
coù ñeàn thôø cuõng nhö gaây phieàn toaùi cho khaùch thaäp phöông.
II. HAÄU QUAÛ VAØ NGUYEÂN NHAÂN CUÛA TÌNH TRAÏNG SAÛN XUAÁT, BUOÂN BAÙN
HAØNG GIAÛ ÑOÁI VÔÙI QUAÙ TRÌNH HOÄI NHAÄP VAØ PHAÙT TRIEÅN CUÛA VIEÄT NAM
1. Haäu quaû
Hieän nay treân theá giôùi, haøng giaû nhaõn hieäu vaø vi phaïm baûn quyeàn
chieám 7% haøng hoaù thöông maïi quoác teá, tyû leä naøy ngaøy caøng taêng; phaàn
meàm maùy tính 46% (töông ñöông 100.000 vieäc laøm taïi Taây AÂu. Caùc khu vöïc
kinh teá dieãn ra nhieàu nhaát laø: coâng nghieäp maùy tính, aâm nhaïc, ñieän aûnh,
nöôùc hoa, hoaù döôïc vaø ñoàng hoà. Vieäc saûn xuaát, buoân baùn haøng giaû trong
nhieàu tröôøng hôïp coøn gaây toån haïi cho ngöôøi tieâu duøng:
+ Veà söùc khoeû nhö döôïc phaåm, thöïc phaåm giaû;
+ An toaøn vaø an ninh: phuï tuøng maùy bay, oâ toâ vaø caùc maùy moùc giaû gaây
ra söï coá, tai naïn.
+ Laøm giaûm chaát löôïng caùc coâng trình giao thoâng, xaây döïng, caùc nhaø
maùy...
+ Kìm haõm hoaït ñoäng saùng taïo, caûi tieán kyõ thuaät...
Caùc taùc haïi cuï theå cuûa haøng giaû nhö veà an ninh quoác phoøng, söùc khoeû
cuûa ngöôøi tieâu duøng, ñeán loøng tin cuûa nhaân daân ñoái vôùi söï quaûn lyù cuûa Nhaø
nöôùc, ñeán ñaàu tö nöôùc ngoaøi vaøo Vieät Nam vaø söï hôïp taùc quoác teá...
Ngöôøi tieâu duøng bò thieät haïi vì haøng giaû chaát löôïng keùm, thaäm chí bò aûnh
höôûng ñeán söùc khoeû, ñeán tính maïng vì duøng phaûi thuoác giaû, thöïc phaåm giaû...
329
Caùc nhaø saûn xuaát chaân chính thì thua thieät khoâng theå ñuû söùc ñeå taùi ñaàu
tö, caïnh tranh khoù khaên vaø coù nguy cô bò phaù saûn bôûi haøng giaû.
Vieät Nam neáu khoâng ngaên chaën ñöôïc tình traïng haøng giaû traøn lan thì
nhöõng ngöôøi nhöõng ngöôøi ñang nghieân cöùu thò tröôøng Vieät Nam seõ khoâng
tieán haønh ñaàu tö, nhöõng ngöôøi ñaõ ñaàu tö roài thì seõ ruùt voán thu heïp quy moâ
ñaàu tö.
Trong 4 nguy cô maø Ñaûng ta ruùt ra thì trong ñoù coù nguy cô tuït haäu veà
kinh teá. Ñeå Vieät Nam nhanh choùng hoäi nhaäp vaø phaùt trieån thì Nhaø nöôùc ta
phaûi giaûi quyeát ñoàng boä nhieàu bieän phaùp. Veà lónh vöïc kinh teá, khoâng theå
coi nheï ñaáu tranh choáng haøng giaû. Neáu khoâng ngaên chaën ñöôïc tình traïng
saûn xuaát, buoân baùn haøng giaû, noù seõ laøm chaäm böôùc phaùt trieån cuûa Vieät
Nam, laø löïc caûn trong quaù trình hoäi nhaäp cuûa Vieät Nam vôùi xu theá chung
cuûa thôøi ñaïi.
2. Nguyeân nhaân cuûa toäi phaïm saûn xuaát, buoân baùn haøng giaû ôû nöôùc ta hieän nay
1. Nhöõng thoùi hö taät xaáu cuûa xaõ hoäi cuõ coøn rôi rôùt laïi cuøng vôùi maët traùi
cuûa cô cheá thò tröôøng vaø söï môû cöûa.
2. Phaùp luaät xöû lyù ngöôøi saûn xuaát, buoân baùn haøng giaû chöa ñaày ñuû, coøn
nheï; coâng taùc tuyeân truyeàn giaùo duïc phaùp luaät coøn haïn cheá.
3. Caùc cô quan chöùc naêng trong ñaáu tranh choáng saûn xuaát, buoân baùn
haøng giaû coøn yeáu.
4. Nhaân daân chöa tích cöïc ñaáu tranh vôùi haønh vi saûn xuaát, buoân baùn
haøng giaû.
5. Hôïp taùc quoác teá trong lónh vöïc ñaáu trang ngaên chaën haøng giaû coøn
haïn cheá.
III. NHÖÕNG GIAÛI PHAÙP NAÂNG CAO HIEÄU QUAÛ COÂNG TAÙC PHOØNG, CHOÁNG
TOÄI PHAÏM SAÛN XUAÁT, BUOÂN BAÙN HAØNG GIAÛ
1. Döï baùo tình hình toäi phaïm saûn xuaát, buoân baùn haøng giaû trong thôøi gian tôùi
Trong nhöõng naêm qua, coâng taùc ñaáu tranh choáng saûn xuaát vaø buoân
baùn haøng giaû cuûa caùc Boä, ngaønh, ñòa phöông ñaõ ñaït ñöôïc moät soá keát
quaû nhaát ñònh, nhöng hoaït ñoäng saûn xuaát vaø buoân baùn haøng giaû vaãn
chöa bò ñaåy luøi, ñang coù nhieàu dieãn bieán phöùc taïp, vôùi caùc thuû ñoaïn
ngaøy caøng tinh vi hôn. Tình hình ñoù khoâng chæ laø moái lo ngaïi cuûa caùc
doanh nghieäp, noãi baát bình cuûa ngöôøi tieâu duøng, maø coøn gaây thieät haïi
to lôùn cho neàn kinh teá vaø uy tín cuûa caùc ñôn vò saûn xuaát, kinh doanh,
aûnh höôûng xaáu ñeán söùc khoeû ngöôøi tieâu duøng, gaây oâ nhieãm moâi sinh,
moâi tröôøng.
330
Trong thôøi gian tôùi, haøng giaû tieáp tuïc taêng nhanh caû veà chuûng loaïi
haøng hoaù, quy moâ, tính chaát vaø ñoái töôïng phaïm toäi, seõ coù nhieàu ngöôøi
nöôùc ngoaøi caáu keát vôùi ñoái töôïng trong nöôùc ñeå phaïm toäi. Soá haøng giaû
ñöa töø nöôùc ngoaøi vaøo nhieàu hôn. Haøng giaû laøm baèng coâng ngheä cao seõ
nhieàu hôn. Ñaëc bieät Vieät Nam seõ phaùt trieån thöông maïi ñieän töû, do ñoù
haøng giaû qua keânh thöông maïi ñieän töû seõ phaùt trieån.
2. Quan ñieåm vaø phöông höôùng chung nhaèm naâng cao hieäu quaû coâng taùc
phoøng, choáng toäi phaïm saûn xuaát, buoân baùn haøng giaû
Vieät Nam ñaõ kyù Hieäp ñònh thöông maïi Vieät Nam - Hoa Kyø, chuaån bò gia
nhaäp WTO. Do ñoù ñaáu tranh choáng haønh vi xaâm phaïm sôû höõu trí tueä, trong
ñoù coù haønh vi saûn xuaát buoân baùn haøng giaû laø moät ñoøi hoûi khaùch quan. Ñaáu
tranh phoøng choáng haøng giaû noùi chung, toäi phaïm saûn xuaát, buoân baùn haøng
giaû noùi rieâng phaûi laø traùch nhieäm cuûa toaøn Ñaûng toaøn daân, caùc ngaønh caùc
caáp, trong ñoù löïc löôïng quaûn lyù thò tröôøng vaø coâng an laø noøng coát. Tieáp tuïc
thöïc hieän Chöông trình quoác gia phoøng choáng toäi phaïm, trong ñoù coù toäi
phaïm saûn xuaát, buoân baùn haøng giaû. Bôûi vì noù laø moät hình thöùc taäp hôïp löïc
löôïng to lôùn trong cuoäc ñaáu tranh phoøng choáng toäi phaïm.
Veà taêng cöôøng hôïp taùc quoác teá, Nghò quyeát cuûa Boä chính trò soá 08-
NQ/TW ngaøy 2 thaùng 1 naêm 2002 veà moät soá nhieäm vuï troïng taâm coâng taùc
tö phaùp trong thôøi gian tôùi ñaõ chæ roõ: “Phoå bieán roäng raõi vaø toå chöùc thöïc
hieän toát caùc Coâng öôùc quoác teá, Hieäp ñònh töông trôï tö phaùp vaø hieäp ñònh
hôïp taùc phoøng choáng toäi phaïm maø Nhaø nöôùc ta ñaõ kyù keát hoaëc gia nhaäp;
tieáp tuïc nghieân cöùu vieäc kyù hieäp ñònh töông trôï tö phaùp vôùi caùc nöôùc khaùc,
tröôùc heát laø vôùi caùc nöôùc laùng gieàng, caùc nöôùc trong khu vöïc vaø caùc nöôùc
coù quan heä truyeàn thoáng”.
3. Caùc giaûi phaùp cuï theå nhaèm naâng cao hieäu quaû coâng taùc phoøng, choáng toäi
phaïm saûn xuaát, buoân baùn haøng giaû
- Xaây döïng, hoaøn thieän phaùp luaät lieân quan ñeán coâng taùc ñaáu tranh
phoøng choáng toäi phaïm saûn xuaát, buoân baùn haøng giaû.
- Naâng cao hieäu quaû coâng taùc tuyeân truyeàn, giaùo duïc phaùp luaät veà ñaáu
tranh phoøng choáng toäi phaïm saûn xuaát, buoân baùn haøng giaû.
- Ñeà xuaát Chính phuû vaø caùc cô quan chöùc naêng caàn thaùo gôõ moät soá
vöôùng maéc lieân quan ñeán ñaáu tranh phoøng choáng haøng giaû.
- Taêng cöôøng caùn boä, boài döôõng nghieäp vuï vaø toå chöùc caùc löïc löôïng
chuyeân traùch, ñaëc bieät laø Caûnh saùt kinh teá trong ñaáu tranh phoøng choáng toäi
phaïm saûn xuaát, buoân baùn haøng giaû.
- Cuûng coá cô quan giaùm ñònh haøng hoaù vaø Cuïc sôû höõu coâng nghieäp phuïc
vuï toát caùc yeâu caàu ñieàu tra, xöû lyù toäi phaïm saûn xuaát, buoân baùn haøng giaû.
331
- Trang bò caùc phöông tieän caàn thieát vaø nhöõng ñieàu kieän ñaûm baûo cho
löïc löôïng chuyeân traùch, coù chính saùch boài döôõng, khen thöôûng thoaû ñaùng
cho löïc löôïng tröïc tieáp ñaáu tranh choáng haøng giaû.
- Taêng cöôøng söï phoái hôïp löïc löôïng trong ngaønh coâng an vaø caùc ngaønh,
caùc caáp trong ñaáu tranh phoøng, choáng toäi phaïm saûn xuaát, buoân baùn haøng giaû.
- Naâng cao vai troø, traùch nhieäm cuûa cô sôû saûn xuaát haøng thaät trong phaùt
hieän, ñaáu tranh vôùi toäi phaïm saûn xuaát, buoân baùn haøng giaû.
- Taêng cöôøng hôïp taùc quoác teá trong ñaáu tranh phoøng, choáng toäi phaïm
saûn xuaát, buoân baùn haøng giaû.
IV. KEÁT LUAÄN
Haøng giaû laø moät phaïm truø lòch söû gaén lieàn vôùi neàn saûn xuaát haøng hoaù.
Haøng giaû gaây ra nhieàu haäu quaû tieâu cöïc cho söï phaùt trieån xaõ hoäi cuõng nhö
ñôøi soáng nhaân daân. ÔÛ Vieät Nam, ngay töø caùc trieàu ñaïi phong kieán ñaõ xuaát
hieän haøng giaû vaø ñaõ coù nhieàu hình thöùc ñaáu tranh ngaên chaën, trong ñoù coù
bieän phaùp phaùp luaät. Haøng giaû cuõng vaän ñoäng theo nhöõng quy luaät kinh
teá, vì vaäy ñaáu tranh choáng haøng giaû phaûi söû duïng toång hôïp caùc bieän phaùp,
ñaëc bieät laø bieän phaùp kinh teá.
Hoäi nhaäp quoác teá vaø phaân coâng lao ñoäng toaøn caàu laø moät xu theá taát
yeáu. Vieät Nam cuõng ñang töøng böôùc hoäi nhaäp vaø phaùt trieån. Cuøng vôùi söï
hoäi nhaäp vaø phaùt trieån ñoù, hoaït ñoäng saûn xuaát, buoân baùn haøng giaû cuõng
dieãn bieán phöùc taïp, ñoøi hoûi Nhaø nöôùc ta caàn coù giaûi phaùp toång hôïp vaø bieän
phaùp cuï theå ñeå ngaën chaën coù hieäu quaû hoaït ñoäng naøy. Taêng cöôøng söï hôïp
taùc quoác teá giuùp nöôùc ta coù theâm söùc maïnh ñeå ngaên chaën haøng giaû.
CHUÙ THÍCH
1. Quoác trieàu hình luaät, Nxb Phaùp lyù, Haø Noäi 1991, tr. 88-89.
2. Nhöõng vaên baûn cuûa Nhaø nöôùc veà an ninh traät töï (1945 - 1954). Vieän khoa hoïc Coâng an Boä Noäi
vuï, Nxb Chính trò quoác gia, Haø Noäi 1997, tr.39.

1. C.Maùc-Ph.AÊng ghen, Tuyeån taäp, Nxb Chính trò quoác gia, Haø Noäi 1995, taäp 11.
2. Baùo caùo toång keát naêm 1998-2003 cuûa Cuïc Caûnh saùt kinh teá Boä coâng an
3. Thoáng keâ aùn hình söï 1995-2002 cuûa Toøa aùn Nhaân daân toái cao.
4. Vaên kieän ñaïi hoäi ñaïi bieåu toaøn quoác laàn thöù IX, Nxb Chính trò quoác gia, Haø
Noäi 2001.
332
5. Hoäi thaûo veà thöïc thi quyeàn sôû höõu trí tueä, Haø Noäi vaø TP Hoà Chí Minh ngaøy 27-
31/5/2002.
6. Quoác trieàu hình luaät (Luaät hình trieàu Leâ), Vieän söû hoïc Vieät Nam, NXB Phaùp lyù, Haø
Noäi 1991, tr. 88, 89.
7. Giaùo trình kinh teá hoïc chính trò Maùc - Leânin. Nxb Chính trò quoác gia
8. Boä luaät daân söï nöôùc coäng hoaø xaõ hoäi chuû nghóa Vieät Nam naêm 1996, Nxb Chính trò
quoác gia, 1996.
9. Chæ thò soá31/1999/Ct-TTg ngaøy 27-10-1999 cuûa Thuû töôùng Chính phuû veà ñaáu tranh
phoøng, choáng saûn xuaát, buoân baùn haøng giaû.
10. Phaùp leänh veà chaát löôïng haøng hoaù ngaøy 1-7-2000.
11. Phaùp leänh baûo veä ngöôøi tieâu duøng ngaøy 27- 4-1999.
12. Phaùp leänh tröøng trò toäi ñaàu cô, buoân laäu, laøm haøng giaû buoân baùn haøng giaû ngaøy 30
- 6 – 1992.
13. Hieäp ñònh thöông maïi Vieät Nam – Hoa Kyø.
14. Hoäi thaûo phaùp luaät, chính saùch vaø quaûn lyù sôû höõu trí tueä. Haø Noäi, 21-22 thaùng 10
naêm 2002, taøi lieäu do döï aùn Star cung caáp.
15. Coâng öôùc PARIS (1883) veà baûo veä sôû höõu trí tueä.
333
PHAÙT TRIEÅN KINH TEÁ VAØ COÂNG BAÈNG XAÕ HOÄI: PHAÂN TÍCH HOÄ GIA ÑÌNH VEÀ KINH TEÁ, XAÕ HOÄI...
1
PHAÙT TRIEÅN KINH TEÁ
VAØ COÂNG BAÈNG XAÕ HOÄI:
PHAÂN TÍCH HOÄ GIA ÑÌNH VEÀ KINH TEÁ,
XAÕ HOÄI VAØ PHAÂN BOÁ THÔØI GIAN
TAÏI MOÄT THOÂN THUOÄC ÑOÀNG BAÈNG
SOÂNG HOÀNG
Noguchi Hiroshi*
Chuma Shoko**
I. MÔÛ ÑAÀU
Ñaõ 16 naêm troâi qua keå töø khi baét ñaàu thöïc hieän caùc chính saùch kinh
teá thò tröôøng xaõ hoäi chuû nghóa. Trong thôøi gian naøy, Vieät Nam ñaõ thaønh
coâng trong vieäc giaûi quyeát caùc vaán ñeà vôùi Campuchia vaø tieán ñeán bình
thöôøng hoùa quan heä vôùi Trung Quoác, Myõ cuõng nhö vôùi caùc quoác gia khaùc.
Ngoaøi ra, cuøng vôùi söï oån ñònh chính trò noäi boä, Vieät Nam cho ñeán nay ñaõ
ñaït ñöôïc moät söï taêng tröôûng kinh teá ñaùng keå, vôùi möùc taêng bình quaân
haèng naêm laø 7,41% vaøo nhöõng naêm 90 vaø ñaït GDP ñaàu ngöôøi laø 410 USD
trong naêm 2001 (Toång cuïc Thoáng keâ, döôùi ñaây ñöôïc vieát taét laø TCTK,
2002, 51-52).
Tuy nhieân, khoaûng caùch kinh teá giöõa caùc thaønh phoá lôùn, thuû ñoâ vaø caùc
vuøng noâng thoân vaø söï khaùc nhau veà thu nhaäp trong caùc khu vöïc noâng thoân
ngaøy caøng lôùn trong nhöõng naêm 90. Vaøo naêm 1999, thu nhaäp cuûa moãi ngöôøi
taïi thaønh phoá gaáp 3,7 laàn so vôùi ôû noâng thoân. Vaøo naêm 1994, ngöôøi giaøu
coù giaøu gaáp 5,4 laàn so vôùi ngöôøi ngheøo ôû caùc laøng queâ trong khi ñoù con
soá naøy taêng leân 6 laàn vaøo naêm 1999 (TCTK 2002, 481-482).
Töø xuaát phaùt ñieåm nhö vaäy, chuùng toâi döï ñònh tieán haønh moät cuoäc ñieàu
tra veà tình traïng ña daïng hoùa kinh teá-xaõ hoäi trong caùc möùc soáng cuûa hoä
gia ñình thoâng qua phaân tích taøi chính hoä gia ñình vaø thôøi gian daønh cho
caùc hoaït ñoäng soáng haèng ngaøy, laáy moät laøng thuoäc khu vöïc Ñoàng baèng
soâng Hoàng laøm ñoái töôïng nghieân cöùu. Ngoaøi ra, thoâng qua nghieân cöùu naøy,
* Ñaïi hoïc Nanzan, Aichi. Nhaät Baûn.

** Ñaïi hoïc Kokugakuin, Tokyo. Nhaät Baûn.
334
chuùng toâi döï ñònh xem xeùt nguyeân nhaân daãn ñeán söï ña daïng veà kinh teá-
vaên hoùa vaø döï ñoaùn caùc xu theá trong töông lai.
Chuùng ta haõy cuøng toùm taét caùc chính saùch thò tröôøng hoùa noâng nghieäp
taïi Vieät Nam nhö moät neàn taûng cho hieän töôïng ñaõ ñöôïc ñeà caäp ñeán ôû treân.
Vaøo thaùng 1-1981, Chæ thò soá 100 cuûa Ban Bí thö Trung öông Ñaûng quyeát
ñònh môû roäng quyeàn töï do buoân baùn saûn phaåm thaëng dö ñoái vôùi caùc hôïp
taùc xaõ noâng nghieäp (Chöû Vaên Laâm vaø nhöõng ngöôøi khaùc 1992, 53). Ngoaøi
ra, saûn löôïng löông thöïc treân ñaàu ngöôøi tieáp tuïc taêng töø 273 kg vaøo naêm
1981 leân 304 kg vaøo naêm 1985 (Traàn Vaên Thoï vaø nhöõng ngöôøi khaùc 2000,
143-144, 248). Vaøo thaùng 4-1988, thoâng qua Nghò quyeát 10 cuûa Boä Chính
trò, quaûn lyù noâng nghieäp haàu nhö hoaøn toaøn chuyeån sang caùc ñôn vò hoä tö
nhaân, trao cho caùc ñôn vò naøy quyeàn söû duïng ñaát noâng nghieäp trong 10-15
naêm (Chöû Vaên Laâm vaø nhöõng ngöôøi khaùc 1992, 60). Vaø Luaät Ñaát ñai coù
hieäu löïc vaøo thaùng 10-1993 cho pheùp sang nhöôïng vaø thöøa keá quyeàn söû
duïng ñaát (Luaät Ñaát ñai 2001, 36-39). Ñieàu luaät naøy ñaõ ñöôïc söûa ñoåi vaø boå
sung moät phaàn vaøo naêm 1998 vaø 2001.
Ñaëc bieät, caùc tænh Nam Ñònh vaø Thaùi Bình cuûa khu vöïc ñoàng baèng soâng
Hoàng sinh soáng chæ nhôø vaøo nhöõng chieác baùnh boät (rice patties) töø ñaàu theá
kyû XX ñeán nay ñaõ ñöôïc bieát ñeán laø nhöõng khu vöïc baàn cuøng hoùa nhaát laïi taäp
trung quaù nhieàu daân laøm noâng nghieäp, xaáp xæ 1000 ngöôøi/km2 (Nhoùm nghieân
cöùu veà Laøng xaõ Vieät Nam 1994, 1, 8-11). Hôïp taùc xaõ noâng nghieäp Coác Thaønh
taïi xaõ Thaønh Lôïi, huyeän Vuï Baûn laø ñoái töôïng khaûo saùt cuûa chuùng toâi, ñaõ minh
hoïa cho nhöõng tröôøng hôïp naøy theo caùch tieâu bieåu nhaát. Toång dieän tích ñaát
cuûa khu vöïc naøy laø 384,61ha, vôùi 1111 hoä, 3729 ngöôøi, nhö vaäy laø cöù 1031
ngöôøi/km2 ñaát (Nhoùm nghieân cöùu laøng xaõ Vieät Nam 1994, 7-8; Noguchi vaø
nhöõng ngöôøi khaùc 2002). Ruoäng ñaát ôû ñaây coù ñoä cao trung bình laø 1,5 m treân
möïc nöôùc bieån. Troàng luùa laø hoaït ñoäng saûn xuaát chính, ngoaøi ra cö daân coøn
troàng hoa maøu, chaên nuoâi lôïn vaø ñaùnh baét caù trong caùc doøng nöôùc vaø ao, hoà.
Naêm 1994, khu vöïc naøy laø ñoái töôïng cuûa Ñieàu tra hôïp taùc Vieät Nam-Nhaät
Baûn. Vaøo thaùng 7 vaø 8-1995, taïi xoùm B cuûa khu vöïc naøy (Xoùm B, Ñoäi saûn
xuaát soá 4), coù 113 trong soá 154 hoä gia ñình laø ñoái töôïng ñieàu tra phoûng vaán
lieân quan ñeán caùc ñieàu kieän kinh teá-xaõ hoäi(1). Trong baùo caùo naøy, chuùng toâi
söû duïng keát quaû ñieàu tra theo baûng hoûi veà taøi chính hoä gia ñình ñoái vôùi 150
trong soá 159 hoä gia ñình vaøo thaùng 8-2000 vaø keát quaû toång thôøi gian trong
1 tuaàn daønh cho caùc hoaït ñoäng soáng ñoái vôùi 123 hoä hay 423 ngöôøi trong soá
159 hoä hay 533 ngöôøi vaøo thaùng 8-1999 laøm nguoàn döõ lieäu cô baûn beân caïnh
nhöõng cuoäc phoûng vaán ñöôïc tieán haønh bôûi nhoùm ñieàu tra(2).
II. SÖÏ ÑA DAÏNG VAØ SÖÏ PHAÙT TRIEÅN KINH TEÁ-XAÕ HOÄI
Xoùm B laø moät trong 8 xoùm trong hôïp taùc xaõ Coác Thaønh vaø coù vò trí
gaàn chính giöõa. Theo ñaêng kyù hoä khaåu thaùng 5-2002, xoùm B coù 154 hoä
335
goàm 548 ngöôøi (Hoä khaåu ñoäi 4, xoùm B, 2000). Coù 248 nam vaø 300 nöõ, xu
höôùng naøy thöôøng ñöôïc nhaän thaáy trong taát caû caùc xoùm thuoäc hôïp taùc xaõ.
Chia daân soá theo nhoùm tuoåi, chuùng toâi nhaän thaáy tyû leä nam khoaûng 40
tuoåi raát roõ. Beân caïnh thöïc teá naøy, neáu tính toaùn, trong khoaûng töø 1946 ñeán
1975, coù 15 tröôøng hôïp cheát ñöôïc khaúng ñònh do chieán tranh, döõ lieäu naøy
cho thaáy nam giôùi trong ñoä tuoåi thanh nieân coù xu höôùng rôøi boû laøng queâ
vaøo nhöõng naêm 80 (HTX Coác Thaønh 1994). Tuy nhieân, khi so saùnh vôùi
thöïc teá naêm 1994 thì trong 141 hoä goàm 550 ngöôøi, coù 267 nam vaø 283 nöõ,
chuùng toâi nhaän thaáy raèng xu höôùng naøy vöôït troäi trong moät vaøi naêm qua.
Haõy cuøng toùm löôïc caùc vaán ñeà lieân quan ñeán kinh teá trong keát quaû khaûo
saùt taøi chính hoä gia ñình. Thu nhaäp bình quaân ñoái vôùi 150 hoä gia ñình laø
6.973.000 ñoàng. Naêm 1999, thu nhaäp thaùng bình quaân ñoái vôùi 1 ngöôøi trong
ngaønh noâng nghieäp laø 225.000 ñoàng (15 USD), trong ñoù thu nhaäp thaùng
thaáp nhaát chieám 20% laø 83.000 ñoàng (5,50 USD). Khi so saùnh soá lieäu naøy
vôùi thöïc teá thu nhaäp thaùng bình quaân ñoái vôùi moãi caù nhaân trong 150 hoä laø
142.000 ñoàng (9,50 USD), chuùng toâi nhaän thaáy chuùng naèm giöõa taàng lôùp
trung bình vaø ngheøo (TCTK 2002, 481). Trong toång thu nhaäp, thu nhaäp
noâng nghieäp laø 58%, phaàn lôùn bao goàm thu nhaäp töø nuoâi lôïn 29%, tieáp theo
laø thu nhaäp töø vieäc baùn rau 21%. Nguoàn thu nhaäp lôùn nhaát töø caùc hoaït ñoäng
phi noâng nghieäp xuaát phaùt töø thöông maïi 14%, tieáp theo laø thuû coâng 11%.
Ngoaøi ra, thu nhaäp phaùt sinh töø lao ñoäng ngoaøi laøng chieám 1/2 thu nhaäp
trong laøng 3,6%.
Chi tieâu laø 10.310.000 ñoàng, trong ñoù chi tieâu cho noâng nghieäp chieám
24%. Thaäm chí duø veà toång theå chi tieâu lôùn hôn thu nhaäp thì caàn phaûi xem
xeùt chi phí traû moät phaàn cho chi phí löông thöïc bao goàm 42% toång chi phí
döïa treân ñôn vò haèng thaùng nhaân vôùi 12, taïo ra moät con soá coù chuùt thoåi
phoàng. Tuy nhieân, khi so saùnh thu nhaäp töø noâng nghieäp vôùi chi tieâu cho
noâng nghieäp, con soá tröôùc vöôït quaù con soá sau 66% cho thaáy xu höôùng tieâu
thuï ñaõ ñöôïc thuùc ñaåy bôûi lôïn vaø rau.
So saùnh caùc keát quaû ñieàu tra töø naêm 1995, saûn xuaát luùa vuï ñoâng ñoái vôùi
moãi hoä gia ñình vaø soá lôïn taêng 35% vaø 118%. Nhöõng keát quaû töø caùc cuoäc
ñieàu tra phoûng vaán khaùc cho thaáy soá dö trong saûn xuaát ñöôïc söû duïng laøm
thöùc aên cho lôïn. Tuy nhieân, nhöõng thu nhaäp töø vieäc baùn rau taêng 2,7 trong
khoaûng thôøi gian 5 naêm(3).
Xem xeùt caùc giaù tieâu duøng taêng 32,6% trong thôøi gian naøy, ñaây laø moät
söï gia taêng ñaùng keå (TCTK, 2000, 268; 2002,363). Soá hoä gia ñình coù nam
giôùi gia nhaäp ñoäi nguõ lao ñoäng xaây döïng vaø nöõ giôùi ñaûm nhieäm coâng vieäc
phi noâng nghieäp cô baûn taêng töø 19 ñeán 35. Tuy nhieân, soá hoä gia ñình vaãn
duy trì ôû möùc taêng 20%.
Tuy nhieân, söï phaùt trieån cuûa vaên hoùa vaät chaát laø ñaùng keå. Thaäm chí neáu
chuùng ta thaáy cuoäc ñieàu tra naêm 1995 coù chuùt giôùi haïn veà phaïm vi bao
336
truøm chæ 73% thì thöïc teá cho thaáy soá xe maùy sôû höõu tö taêng töø 3 ñeán 13,
ti vi töø 44 ñeán 87, VCR töø 2 ñeán 30 vaø thöïc teá 44 ngoâi nhaø ñöôïc xaây môùi
vaø 24 ngoâi nhaø ñöôïc tu söûa. Caùc chi phí cho Teát giaûm 1% vaø chi phí mua
saém quaàn aùo vaãn duy trì ôû möùc 7%, ñieàu naøy cho thaáy loái soáng noâng thoân
tieáp tuïc chuyeån töø giai ñoaïn töï cung sang moät giai ñoaïn laâu daøi hôn laø mua
saém haøng hoùa tieâu duøng.
Hôn nöõa, soá cö daân trong laøng ñaït ñöôïc trình ñoä hoïc vaán cao hôn sau
giaùo duïc trung hoïc taêng 53,5% vaø tyû leä leân trung hoïc taêng töø khoaûng 30%
vaøo giöõa nhöõng naêm 1990 ñeán 70% taïi thôøi ñieåm hieän taïi (Noguchi vaø
nhöõng ngöôøi khaùc 2001). Ñoàng thôøi, moät söï giaûm nheï veà sinh ñeû cuõng ñöôïc
theå hieän roõ trong nhöõng naêm 90. Töø 1900 ñeán 1994, coù 45 ca sinh nhöng
con soá naøy giaûm xuoáng coøn 29 ca sinh töø naêm 1995 ñeán 1999 (Hoä khaåu
Ñoäi 4, Xoùm B 2000)(4).
Noùi caùch khaùc, cuøng vôùi taêng tröôûng kinh teá vaø tyû leä cö daân coù trình ñoä
hoïc vaán cao ôû xoùm B laø quaù trình haïn cheá tyû leä sinh ñi. Chöùng minh ñieàu
naøy laø söï phaùt trieån noâng nghieäp xoay quanh canh taùc luùa vaø hoa maøu.
Ñoàng thôøi, söï phaùt trieån kinh teá xaõ hoäi cuõng ñi keøm vôùi söï ña daïng trong
caùc hoä gia ñình. Coù theå coù 3 nguyeân nhaân xuaát hieän söï ña daïng naøy:
Nguyeân nhaân ñaàu tieân laø chính caùc nguoàn löïc gia ñình. Vì ñoù cuõng laø
tröôøng hôïp taïi caùc khu vöïc khaùc, taïi Xoùm B, quyeàn söû duïng ñaát ñöôïc phaân
boá ñeán caùc hoä gia ñình noâng daân vaøo naêm 1993. Keå töø khi coù chính saùch
phaân chia ñaát theo daân soá hoä gia ñình, caùc nguoàn löïc noâng nghieäp chính
ñöôïc phaân chia coâng baèng. Tuy nhieân, naêm 1998 phaàn ñaát troáng duøng ñeå
phaân chia trong laøng ñaõ ñöôïc chia heát; khoâng coøn ñaát môùi naøo ñeå phaân
chia cho caùc hoä ñoäc laäp sau naøy. Vaø khi khoâng coù söï phaân phoái laïi ñaát sau
naêm 1993 thì caùc hoä gia ñình treû coù con sinh sau naêm 1993 coù xu höôùng
chieám nhöõng phaàn ñaát coù theå söû duïng coù dieän tích nhoû heïp.
Nguyeân nhaân thöù 2 naèm trong nhöõng nguoàn löïc phi noâng nghieäp. Ñieàu
naøy ñöôïc ñònh nghóa laø nhöõng thöù taïo ra thu nhaäp töø thöông maïi hoaëc thuû
coâng - nguoàn löïc naøy ñöôïc xem laø thaëng dö trong thu nhaäp noâng nghieäp…,
nhöõng ngoâi nhaø gaàn ñöôøng chính hôn ñöôïc xem laø coù nhieàu thuaän lôïi ñoái
vôùi thöông maïi vaø kinh doanh maët haøng thuû coâng.
Nguyeân nhaân thöù 3 laø caùc nguoàn löïc xaõ hoäi. Tham gia vaøo caùc toå chöùc
xaõ hoäi nhö Ñoaøn Thanh nieân, Hoäi Phuï nöõ hoaëc Maët traän Toå quoác, nhöõng
toå chöùc coù lieân heä maät thieát vôùi Ñaûng Coäng saûn hay trình ñoä giaùo duïc cuûa
cha meï ñoùng goùp phaàn lôùn vaøo vò theá xaõ hoäi. Nhöõng nguoàn löïc naøy coù aûnh
höôûng ôû ngoaøi khu vöïc laøng vaø ngöôøi ta nghó laø chuùng cuõng coù lieân keát
tieàm taøng vôùi caùc nguoàn löïc phi noâng nghieäp.
Baây giôø, chuùng toâi muoán tieán haønh moät phaân tích nhaân toá caùc chæ soá
kinh teá-xaõ hoäi chính trong naêm 2000. Döõ lieäu haàu nhö ñöôïc laáy hoaøn toaøn
337
töø nhöõng baûng hoûi ñöôïc thöïc hieän trong naêm 2000. Tuy nhieân, khoaûng
caùch töø moãi ngoâi nhaø ñeán phoá chính ñöôïc ño töø baûn ñoà nhaø ôû ñaõ ñöôïc
khaûo saùt vaøo naêm 1994. Nhöõng ñieàu tra phoûng vaán cuûa Ñoaøn Thanh nieân,
Hoäi Phuï nöõ vaø Maët traän Toå quoác töø thaùng 8-2002 cuõng ñöôïc söû duïng laøm
döõ lieäu. Nhöõng ngöôøi trôû thaønh thaønh vieân sau naêm 2000 seõ khoâng tính
laøm döõ lieäu. 1 ñöôïc xem xeùt laø khoaûng caùch töø ñöôøng, phoá chính chaïy
theo höôùng Ñoâng-Taây qua laøng trong khi 2 ñöôïc xem nhö khoaûng caùch
ñeán con ñöôøng chaïy theo höôùng Baéc-Nam cuûa laøng. Khoâng coù tröôøng hoïc
ñaëc bieät naøo trong laøng nhöng moät soá con em caùc gia ñình hoaëc theo hoïc
taïi tröôøng trung hoïc cuûa huyeän hoaëc tænh hoaëc töø nhöõng ngöôøi ñaõ toát
nghieäp. Sinh vieân toát nghieäp töø caùc tröôøng chuyeân ngaønh coù xu höôùng
tieáp tuïc vieäc hoïc taïi moät cô quan caáp tröôøng ñaïi hoïc. Tyû leä tham gia löïc
löôïng lao ñoäng ñöôïc phaûn aùnh laø soá ngöôøi trong hoä gia ñình trong ñoä
tuoåi töø 16 ñeán 55.
Chuùng toâi aùp duïng phaân tích nhaân toá ñoái vôùi moät haøng goàm 35 nhaân
toá vaø 150 ví duï. Ñeå toái thieåu hoùa söï töông quan giöõa caùc nhaân toá, chuùng
toâi tìm kieám moät giaûi phaùp söû duïng söï luaân phieân nhieàu cöïc ñieåm ñöôïc
bình thöôøng hoùa (normalized varimax rotation). Keát quaû laø 5 nhaân toá bò loaïi
tröø vaø 31% toång phaân boá ñöôïc giaûi thích.
Nhöõng keát quaû coù theå ñöôïc giaûi thích theo caùch sau:
Nhaân toá thöù nhaát (9,92%) laø chæ soá lieân quan ñeán thu nhaäp noâng nghieäp
vaø nhöõng chi tieâu aên uoáng haèng ngaøy, quaàn aùo vaø choã ôû. Thoâng thöôøng,
ñieàu naøy cho thaáy thu nhaäp noâng nghieäp laø sinh keá cô baûn vaø khoâng coù
moái quan heä ñeán theá heä.
Nhaân toá thöù hai (8,27%) laø daønh cho theá heä treû. Dieän tích ñaát coù theå söû
duïng cho moãi caù nhaân thì ít trong khi trình ñoä giaùo duïc laïi cao. Tuy nhieân,
khoâng coù caùc ñaëc ñieåm noåi baät khaùc. Noùi caùch khaùc, thöïc teá caùc hoä gia
ñình treû khoâng cho thaáy raèng hoï coù nhieàu thu nhaäp phi noâng nghieäp hôn
hay xu höôùng tieâu duøng cuûa hoï khaùc bieät so vôùi caùc theá heä khaùc.
Nhaân toá thöù ba (5,27%) cho thaáy xu höôùng ñoái vôùi hoä noâng daân bình
thöôøng. Tyû leä caùc caù nhaân trong löïc löôïng lao ñoäng cao nhöng thu nhaäp töø
caùc nguoàn phi noâng nghieäp laïi thaáp trong khi saûn löôïng luùa cao thaäm chí
caû treân dieân tích ñaát ñöôïc neâu. Moät ñaëc ñieåm ñaùng löu yù ñoái vôùi caùc hoä
gia ñình laø cha meï, ñaëc bieät laø meï khoâng coù ñöôïc söï giaùo duïc cao.
Nhaân toá thöù tö (4,25%) cho thaáy xu höôùng cuûa nhöõng caù nhaân ñöôïc giaùo
duïc coù trình ñoä maãu, nhöõng ngöôøi chi tieâu caùc khoaûn hôïp lyù cho hoïc phí
cuõng nhö baûo hieåm vaø du lòch. Raát thuù vò, moät soá löôïng lôùn caùc hoä gia ñình
theå hieän roõ xu höôùng naøy coù thu nhaäp töø buoân baùn ngay trong laøng. Moät
khoaûng caùch töông ñoái ngaén ñaõ taùch nhaø cuûa hoï xa ñöôøng phoá. Maëc duø
nhaân toá naøy chæ chieám 4% treân toång soá nhöng ngöôøi ta cho raèng noù phaûn
338
aùnh moät xu höôùng ñi ñaàu höôùng tôùi ña daïng veà kinh teá-vaên hoùa. Ñoù chính
laø trieån voïng cuûa nhöõng ngöôøi daân soáng trong laøng maø baûn chaát cuûa caùc
thaønh vieân trong laøng lieân quan tôùi khoaûng caùch ñeán Quoác loä 10 chaïy doïc
phía Taây cuûa laøng. Nhöõng ngöôøi daân soáng gaàn ñöôøng cao toác thì thöôøng
côûi môû hôn (Noguchi vaø nhöõng ngöôøi khaùc 2001). Hoïc sinh töø nhöõng laøng
xa ñöôøng quoác loä theå hieän ít hoïc hôn. Trong xoùm B cuõng vaäy, thu nhaäp töø
thöông maïi hoaëc trình ñoä cuûa hoïc sinh bò quy ñònh moät phaàn bôûi nguoàn
löïc phi noâng nghieäp cuûa ñòa ñieåm khoâng gian. Söï phaùt trieån caùc tröôøng
chuyeân ngaønh khoâng chæ lieân quan ñeán trình ñoä maø coøn lieân quan ñeán tình
hình kinh teá cuûa caùc baäc cha meï (Noguchi, vaø nhöõng ngöôøi khaùc 2001).
Nhaân toá thöù naêm (3,54%) laø chæ soá ñoái vôùi vò trí xaõ hoäi. Coù moái lieân heä
roäng raõi vôùi caùc toå chöùc nhö Maët traän Toå quoác hay Hoäi Phuï nöõ. Khoâng tính
ñeán soá dieän tích ñaát ñai, nhöõng ngoâi nhaø cuûa hoï chieám moät dieän tích roäng.
Ngoaøi ra, ñòa vò xaõ hoäi lieân quan ñeán coâng vieäc cuûa nhöõng ngöôøi phuï nöõ
chaêm chæ taïo ra thu nhaäp töø caùc hoaït ñoäng lao ñoäng chuyeân saâu, ñi 7 km
töø laøng ñeán Nam Ñònh ñeå baùn rau. Tuy nhieân, xu höôùng naøy khoâng lieân
quan ñeán caùc chæ soá kinh teá veà thu nhaäp, chi tieâu hay theá heä.
Giaûi thích nhöõng ñieàu treân coù theå toùm löôïc theo caùch sau: Thöù nhaát,
chuùng ta coù theå nhaän thaáy moät söï khoâng coâng baèng veà nguoàn löïc noâng
nghieäp theo theá heä keùo theo söï khoâng coâng baèng trong thu nhaäp noâng
nghieäp. Tuy nhieân, xu höôùng naøy caàn ñöôïc caûi thieän vaøo naêm 2013 do vieäc
phaân boá laïi ñaát ñai. Thöù hai, söï khoâng coâng baèng trong thu nhaäp phi noâng
nghieäp phuï thuoäc phaàn naøo vaøo nguoàn ñòa ñieåm nhaø ôû. Ñieàu naøy lieân quan
ñeán thu nhaäp töø thöông maïi vaø phaûn aùnh xu höôùng phaùt trieån caùc tröôøng
chuyeân ngaønh. Thöù ba, ñòa vò xaõ hoäi khoâng lieân quan ñaëc bieät ñeán caùc
nguoàn löïc ñöôïc ñeà caäp ôû treân. Chuùng toâi döï kieán raèng, söï ña daïng cô baûn
trong laøng coù theå ñöôïc chia vaøo caùc hoä gia ñình tieáp tuïc phaùt trieån phuï
thuoäc vaøo lao ñoäng noâng nghieäp vaø caùc hoä gia ñình ngaøy caøng lieân keát chaët
cheõ vôùi xaõ hoäi ngoaøi laøng thoâng qua thöông maïi vaø giaùo duïc ñaïi hoïc.
III. PHAÂN PHOÁI THÔØI GIAN CUÛA NHÖÕNG NGÖÔØI DAÂN TRONG LAØNG
Baây giôø chuùng ta cuøng tìm hieåu veà caùc ñaëc ñieåm cuûa phaân phoái thôøi
gian cuûa nhöõng ngöôøi daân trong laøng. Khoâng keå tuoåi taùc, 182 nam giôùi daønh
4,9 giôø cho lao ñoäng; 1,1 giôø cho coâng vieäc nhaø vaø 16,4 giôø cho nghæ ngôi
trong moät ngaøy. 225 phuï nöõ daønh trung bình 5,5 giôø cho lao ñoäng; 1,3 giôø
cho coâng vieäc nhaø vaø 15,6 giôø cho nghæ ngôi moãi ngaøy. Roõ raøng phuï nöõ
caàn cuø hôn nam giôùi.
Xu höôùng phuï nöõ laøm vieäc nhieàu thôøi gian hôn baét ñaàu töø khoaûng 10
tuoåi. Töø löùa tuoåi thanh thieáu nieân ñeán 50 tuoåi, phuï nöõ laøm vieäc trung bình
hôn 2 giôø so vôùi nam giôùi. Tuy nhieân, khoaûng caùch veà giôø lao ñoäng chuyeân
saâu giöõa nam vaø nöõ töø 20 ñeán 60 tuoåi, löùa tuoåi lao ñoäng chính laø raát nhoû.
339
Ñaëc bieät, gaàn nhö khoâng coù khoaûng caùch ôû ñoä tuoåi 20. Khoaûng caùch giôùi
tính gaàn nhö bò xoùa boû ôû ñoä tuoåi 60. Söï gioáng nhau veà thôøi gian daønh cho
coâng vieäc nhaø laø thöïc teá. Tuy nhieân, khi so saùnh thôøi gian nghæ ngôi ñoái
vôùi moãi caù nhaân trong ñoä tuoåi coù theå laøm vieäc, nam giôùi daønh trung bình
15,6 giôø moãi ngaøy trong khi nöõ giôùi daønh trung bình 14,6 giôø, taïo ra moät
söï khaùc bieät 1 giôø moãi ngaøy. Neáu chuùng ta xem xeùt moät caùch toång theå caùc
nhaân toá (nhaát laø nhaân toá thöù naêm - chæ soá ñoái vôùi vò trí xaõ hoäi), nhaân toá
thöù hai - daønh cho theá heä treû, nhaân toá thöù tö - lieân quan ñeán trình ñoä hoïc
vaán, thì chuùng ta seõ döï ñoaùn raèng, söï khaùc bieät giôùi trong vieäc daønh thôøi
gian cho lao ñoäng seõ laïi phaùt sinh trong töông lai. Tuy nhieân, chuùng toâi
khoâng theå quan saùt baát kyø xu höôùng thay ñoåi naøo trong thôøi gian daønh cho
caùc hoaït ñoäng soáng ñöôïc ñöa ra bôûi thay ñoåi xaõ hoäi giöõa caùc theá heä hoaëc
caùc giôùi tính.
IV. PHAÂN TÍCH NHAÂN TOÁ CAÙC DÖÕ LIEÄU KINH TEÁ-XAÕ HOÄI VAØ PHAÂN BOÁ
THÔØI GIAN
ÔÛ ñaây, chuùng toâi ñaõ thuaät laïi caùc döõ lieäu lieân quan ñeán phaân boá thôøi
gian cho moãi hoä gia ñình vaø lieân keát chuùng vôùi caùc döõ lieäu kinh teá-xaõ hoäi.
Chuùng toâi ñaõ theâm vaøo 6 bieán soá veà soá giôø nghæ ngôi, daønh cho coâng vieäc
nhaø, lao ñoäng, daønh cho nhöõng vieäc linh tinh vaø thôøi gian hoïc taäp cuûa treû
em töø caùc döõ lieäu lieân quan ñeán phaân boá thôøi gian, tuoåi trung bình cuûa hoä
gia ñình vaø keát hôïp 4 muïc ít quan troïng nhaát töø caùc döõ lieäu kinh teá-xaõ hoäi,
öùng duïng phaân tích nhaân toá söû duïng moät loaït 35 bieán soá vaø 123 ví duï vaø
taïo ra söï luaân phieân ña cöïc ñieåm ñöôïc bình thöôøng hoùa. Keát quaû laø 5 nhaân
toá ñöôïc loaïi tröø vaø söï phaân boá ñöôïc giaûi thích laø 36% toång thay ñoåi. Caùc
keát quaû naøy coù theå ñöôïc giaûi thích theo caùch sau.
Nhaân toá thöù nhaát (10,19%) laø caùc ñaëc ñieåm cuûa theá heä treû. Tröôùc tieân,
hoï sôû höõu moät dieän tích ñaát nhoû daønh cho moãi ngöôøi vaø caùc baäc cha meï
cuûa caùc hoä gia ñình naøy ñi hoïc trong moät soá naêm. Maëc duø coù nhöõng khoaûn
chi tieâu lôùn cho hoïc phí cuûa treû em nhöng khoaûn chi naøy coù theå phaûn aùnh
raèng boïn treû ôû ñoä tuoåi leân 10.
Nhaân toá thöù hai (8,88%) laø theá heä trung nieân lieân quan ñeán tyû leä caùc
thaønh phaàn trong löïc löôïng lao ñoäng, soá löôïng thôøi gian daønh cho lao ñoäng
lôùn. Con soá naøy gaàn nhö cho thaáy raèng lao ñoäng chính trong laøng naøy laø
lao ñoäng noâng nghieäp. Thôøi gian daønh cho lao ñoäng lieân quan chaët cheõ
hôn ñeán dieän tích ñaát noâng nghieäp cuûa hoï khi so vôùi saûn löôïng luùa. Thöïc
teá tyû leä cuûa caùc thaønh phaàn trong löïc löôïng lao ñoäng khoâng lieân quan cho
thaáy coù moät söï dö thöøa veà lao ñoäng noâng nghieäp. Khi coù tyû leä cao caùc hoä
gia ñình lieân keát vôùi caùc toå chöùc xaõ hoäi, coù theå suy ra laø coù moái quan heä
giöõa caùc toå chöùc xaõ hoäi vôùi söï caàn cuø trong noâng nghieäp nhö ñaõ ñöôïc ñöa
ra trong phaàn phaân tích tröôùc. Chöùc naêng gia nhaäp caùc toå chöùc xaõ hoäi trong
laøng lieân quan nhieàu ñeán vieäc taïo ra moät caûm giaùc veà tình ñoaøn keát laøng
340
xaõ vaø söï caàn cuø trong noâng nghieäp hôn vieäc thu huùt caùc nguoàn quyõ töø beân
ngoaøi laøng.
Nhaân toá thöù ba (7,49%) raát khoù giaûi thích nhöng döôøng nhö höôùng ñeán
theá heä trung nieân treû hôn.
Nhaân toá thöù tö (5,46%), cuõng khoù giaûi thích, laø chæ soá lieân quan ñeán söï
caàn cuø.
Nhaân toá thöù naêm (3,56%) cuõng gioáng nhö nhaân toá thöù 4.
Chuùng ta coù theå toùm löôïc giaûi thích veà nhöõng nhaân toá treân theo caùch sau:
Caùc xu höôùng daønh thôøi gian cho caùc hoaït ñoäng soáng haèng ngaøy khoâng
nhaát thieát lieân quan ñeán söï ña daïng veà kinh teá-xaõ hoäi. Ñieàu naøy coù theå do
soá löôïng ñaát ñai haïn cheá vaø söï dö thöøa veà daân soá taïo ra moät söï dö thöøa
veà löïc löôïng lao ñoäng. Thöïc teá thôøi gian daønh cho lao ñoäng vaø tyû leä thaønh
vieân cuûa caùc hoä gia ñình tham gia löïc löôïng lao ñoäng khoâng töông öùng ñaõ
bieän minh cho söï giaûi thích naøy. Söï ña daïng veà kinh teá-xaõ hoäi ôû xoùm B
khoâng aûnh höôûng ñeán thôøi gian daønh cho caùc hoaït ñoäng haèng ngaøy ñoái vôùi
baát kyø caáp ñoä saâu saéc naøo. Trong nhöõng naêm gaàn ñaây, ngöôøi daân ôû ñaây
ñaõ coù theå hoaøn thaønh taêng tröôûng kinh teá, giaûm soá löôïng sinh vaø phaùt trieån
giaùo duïc ñaïi hoïc.
V. KEÁT LUAÄN
Töø ñieàu tra treân, chuùng ta ñi ñeán nhöõng keát luaän sau. Tröôùc heát, ngoaøi
taêng saûn löôïng luùa ôû xoùm B, vieäc môû roäng canh taùc hoa maøu vaø nuoâi lôïn
ñaõ thuùc ñaåy söï taêng tröôûng kinh teá vöôït quaù sinh keá noâng nghieäp. Ñieàu
naøy ñöôïc theå hieän bôûi söï gia taêng trong thu nhaäp phi noâng nghieäp, phaùt
trieån giaùo duïc ñaïi hoïc vaø giaûm soá löôïng sinh. Ñoàng thôøi cuõng ñaõ xuaát hieän
xu höôùng thanh nieân rôøi laøng ñi laøm vieäc taïi nôi khaùc. Tuy nhieân, ñieàu naøy
khoâng aûnh höôûng ñeán thôøi gian daønh cho hoaït ñoäng haèng ngaøy taïi caùc khu
vöïc Ñoàng baèng soâng Hoàng (Sandbergen 2002, 14-15).
Tieáp theo, do dieän tích ñaát coù theå söû duïng cho moãi caù nhaân ñaõ taïo ra
söï khoâng caân baèng veà thu nhaäp saûn xuaát noâng nghieäp chæ chieám 58% toång
thu nhaäp. Ñieàu naøy taïo neân nhöõng thaùch thöùc ñoái vôùi caùc hoä gia ñình coù
con sau naêm 1993. Hôn nöõa, ngöôøi ta döï kieán vaán ñeà naøy seõ ñöôïc giaûi
quyeát bôûi chính saùch cuûa Chính phuû vaøo naêm 2013. Tuy nhieân, söï ña daïng
vaø söï khoâng caân baèng veà trình ñoä giaùo duïc vaø thu nhaäp phi noâng nghieäp
khoâng theå söûa chöõa ñöôïc baèng chính saùch cuûa chính phuû. Caùc moái quan
heä giöõa caùc nguoàn löïc noâng nghieäp, caùc nguoàn löïc phi noâng nghieäp vaø
caùc nguoàn löïc xaõ hoäi voán yeáu vaø coù veû khoâng coù thay ñoåi roõ reät xaûy ra
trong caùc theá heä keá tieáp. Ngöôøi ta döï tính moãi hoä gia ñình ôû laøng B seõ
taùch ra thaønh phaàn lôùn caùc hoä gia ñình phuï thuoäc vaøo noâng nghieäp vaø
341
caùc hoä gia ñình coù theå phaùt trieån giaùo duïc treû em baèng caùch taän duïng
nhöõng vò trí khoâng gian thuaän lôïi ñeå caûi thieän thu nhaäp töø thöông maïi
ngay trong laøng. Tuy nhieân, khi phaân tích baùo caùo naøy, chuùng toâi khoâng
theå döï ñoaùn ñöôïc söï khaùc bieät veà taàng lôùp hay caùc doøng daân cö boû laøng
ñi (population outflow).
Khi tænh Nam Ñònh ñaït ñöôïc saûn löôïng 5,8 taán luùa trong vuï heø vaø 11,6
taán cho toaøn naêm, thì thaät khoù hy voïng moät söï taêng lôùn veà saûn löôïng luùa
(TCTK 2002, 94, 103). Nhöõng ñöùa treû laø con em quaân nhaân giaûi nguõ sau
chieán tranh Vieät Nam taïi xoùm B ñaõ ñeán tuoåi laäp gia ñình. Vaø, so saùnh vôùi
32,6% tyû leä taêng veà haøng hoùa tieâu duøng töø naêm 1995 ñeán naêm 2000, giaù
haøng hoùa taêng 0,5% vaø giaù thòt lôïn giaûm 6,5% cho thaáy nhöõng ñieàu kieän
khaéc nghieät ñoái vôùi caùc nhaø saûn xuaát trong töông lai (TCTK 2002, 368). Töø
naêm 1997, laøng naøy ñaõ tieán haønh ñaáu thaàu ñaát coâng (ñaát coâng ích) ñeå
chuyeån thaønh ñaát ôû cho caùc hoä gia ñình môùi trôû thaønh hoä ñoäc laäp. Moãi hoä
phaûi traû xaáp xæ 6.000.000ñ (400 USDõ). Tuy nhieân, naêm 2002, giaù naøy taêng
leân 30.000.000ñ (2.000 USD) (Noguchi vaø nhöõng ngöôøi khaùc 2002c). Khoâng
chæ thoâng qua vieäc thuùc ñaåy thò tröôøng hoùa maø coøn thoâng qua khaû naêng
lan truyeàn cuûa truyeàn hình vaø caùc hoaït ñoäng ngoaøi laøng, neàn kinh teá noâng
thoân seõ chòu aûnh höôûng lôùn bôûi moâi tröôøng beân ngoaøi. Khoâng theå phuû ñònh
raèng, coù moät khaû naêng traûi nghieäm söï baát oån ñònh veà kinh teá-xaõ hoäi khoâng
theå döï ñoaùn ñöôïc baèng nhöõng döõ lieäu ñöôïc phaân tích töø naêm 1999 ñeán
naêm 2000 hoaëc baèng vieäc thöïc hieän chính saùch cuûa Chính phuû phaân phoái
bình ñaúng caùc nguoàn löïc noâng nghieäp taïi Xoùm B trong töông lai gaàn.
CHUÙ THÍCH
1. Nhöõng keát quaû naøy do Nhoùm Nghieân cöùu laøng xaõ Vieät nam (1996), Tokyo, Ban Khoa hoïc xaõ
hoäi, Nhoùm nghieân cöùu lòch söû –xaõ hoäi Nam AÙ vaø Ñoâng Nam AÙ baùo caùo trong taïp chí Hyakoku
(Hyakoku Tsushinshin) soá 5.
2. Noguchi ñöôïc phaân trôï caáp nghieân cöùu Pache cuûa Ñaïi hoïc Nazan 1-A-2 cho caùc ñieàu tra trong
naêm 2002 vaø Chuma ñöôïc Hoäi Phaùt trieån khoa hoïc Nhaät Baûn (JSPS) (Chöông trình hoïc boång
tieán só) taøi trôï cho nhöõng ñieàu tra trong naêm 2000 ñeå thöïc hieän nghieân cöùu naøy.
3. Gaàn nhö taát caû caùc hoä gia ñình trong xoùm ñeàu nuoâi lôïn (95%) vaø troàng rau (93%).
4. Hieän töôïng naøy quan saùt thaáy treân khaép Vieät Nam. Naêm 1990, tyû leä taêng daân soá laø 1,92%, naêm
1994 giaûm xuoáng coøn 1,69% vaø naêm 1999 coøn 1,51% (Toång cuïc thoáng keâ 2002, 27-28)

1. Nhoùm nghieân cöùu veà Laøng xaõ Vieät Nam (1995) Hyakoku Sha Tushin 1, Ban Vaên hoïc
Ñaïi hoïc Tokyo, Phoøng Nghieân cöùu Sakurai (tieáng Nhaät).
2. Chöû Vaên Laâm vaø nhöõng ngöôøi khaùc 1992, Hôïp taùc hoùa noâng nghieäp Vieät Nam, Haø
Noäi, Nxb Söï thaät.
3. Hoä khaåu Ñoäi 4, Xoùm B, 2000.
342
4. HTX Coác Thaønh, 1994, Toång hôïp tình hình xaõ hoäi.
5. Luaät Ñaát ñai, 2001, Haø Noäi, Nxb Chính trò quoác gia.
6. Noguchi, Hiroshi vaø nhöõng ngöôøi khaùc (2001), Phoûng vaán caùc giaùo vieân, xaõ
Thaønh Lôïi.
7. Noguchi, Hiroshi vaø nhöõng ngöôøi khaùc (2002)a, Phoûng vaán caùn boä hôïp taùc, xaõ
Thaønh Lôïi.
8. Noguchi, Hiroshi vaø nhöõng ngöôøi khaùc (2002)b, Phoûng vaán giaùo vieân, xaõ Thaønh Lôïi.
9. Noguchi, Hiroshi (2002)c, Phoûng vaán oâng Buøi Huy Hoäi vôùi cöông vò laõnh ñaïo xoùm
B, xaõ Thaønh Lôïi.
10. Sandbergen, Leos Schenk, 2002, Caùc nguyeân nhaân gaây ra söï di cö cuûa nam giôùi ra
Haø Noäi vaø caùc quan heä giôùi ôû noâng thoâng ñang thay ñoåi (Causes of Male Migration
to Hanoi and Changing Rural Gender Relations), tham luaän ñöôïc trình baøy taïi Hoäi
thaûo cuûa IIAS veà Hoaït ñoäng cuûa noâng daân Vieät nam, Leiden.
11. Toång cuïc Thoáng keâ, 2000, Nieân giaùm Thoáng keâ 1999, Haø Noäi, Nxb Thoáng keâ.
12. Toång cuïc Thoáng keâ, 2002, Nieân giaùm Thoáng keâ 2001, Haø Noäi, Nxb Thoáng keâ.
13. TSKH Traàn Vaên Thoï (chuû bieân) vaø nhöõng ngöôøi khaùc 2000, Kinh teá Vieät Nam 1955-
2000: tính toaùn môùi, phaân tích môùi, Haø Noäi, Nxb Thoáng keâ.
343
NHÌN LAÏI GAÀN 20 NAÊM ÑOÅI MÔÙI CUÛA VIEÄT NAM: TAÊNG TRÖÔÛNG KINH TEÁ NHANH...
1
NHÌN LAÏI GAÀN 20 NAÊM ÑOÅI MÔÙI CUÛA
VIEÄT NAM: TAÊNG TRÖÔÛNG KINH TEÁ
NHANH, NHÖNG NOÃI LO CHAÁT LÖÔÏNG
VAØ "TUÏT HAÄU XA HÔN" COØN ÑOÙ
Traàn Ñình Buùt *
I. PHAÂN TÍCH NHÒP ÑOÄ TAÊNG TRÖÔÛNG VAØ NOÃI LO
Vieät Nam ñaõ ñöôïc theá giôùi bieát laø moät nöôùc coù nhòp ñoä taêng tröôûng
kinh teá nhanh, ôû möùc thöù hai ôû chaâu AÙ, chæ sau coù Trung Quoác, khieán
GDP taêng gaáp ñoâi trong khoaûng thôøi gian töø 1990-2000; bình quaân 3 naêm
2001-2003, ñaït nhòp ñoä 7,2%, vaø ñang coù xu theá taêng nhanh hôn trong
nhöõng naêm tôùi. Hoäi ñoàng Thöông maïi Myõ - ASEAN (USABC) vöøa cho
bieát, caû naêm 2003 vaø döï baùo 2004, taêng tröôûng GDP cuûa Vieät Nam vaãn
ñöùng ñaàu khoái Ñoâng Nam AÙ, qua baûng döôùi ñaây:
Baûng 1: Taêng tröôûng kinh teá ASEAN
2003 Döï baùo 2004

Chính phuû Chính phuû ADB Citigroup
Vieät Nam 7 ,24 8 7,4 6,7
Thaùi Lan 6,7 7-8 6,1 6,6
Malaysia 5,2 5,5-5,6 5,4 6
Philippines 4,5 4,9-5,8 4,9 5,5
Indonesia 4,1 4,8 4,4 4,8
Singapore 1,1 3-5 4,0 3,8
Nguoàn:http://Vnexpress.net/VietNam/Kinhdoanh-Quocte/2004/03/3B9D0936
Neân coù caùch nhìn vaø ñaùnh giaù theá naøo veà nhòp ñoä taêng tröôûng ñoù? Coù
ba caùch nhìn:
* Ban Nghieân cöùu cuûa Thuû töôùng Chính phuû. Vieät Nam.
344
1. Ñoái chieáu vôùi nhieäm vuï ñöïôc giao
Muïc tieâu ñeà ra veà taêng tröôûng kinh teá bình quaân thôøi kyø 2001-2005 laø
7,5%, thöïc teá ba naên qua 2001-2003,bình quaân môùi ñaït 7,06% (2001: 6.98%,
2002: 7,04%; 2003: 7,24%). Nhö vaäy laø ñeå thöïc hieän nhieäm vuï keá hoaïch 5
naêm 2001-2005, trong hai naêm coøn laïi 2004-2005, phaûi ñaït bình quaân 8,17%
naêm. Naêm 2004, Quoác hoäi ñeà ra muïc tieâu taêng 7,5-8%, neáu hoaøn thaønh,
thì naêm 2005 seõ phaûi ñaït 8,3 - 8,8%. Nhö vaäy laø vôùi nhòp ñoä ba naêm qua
thaáp hôn nhieäm vuï ñöôïc giao, ñaõ ñeå laïi cho hai naêm coøn laïi nhieäm vuï raát
naëng neà.
2. So vôùi nhòp ñoä ñaõ töøng coù
Neáu so vôùi nhòp ñoä cuûa caùc naêm tröôùc nöõa, thì coù nhieàu naêm, Vieät Nam
ñaõ ñaït nhòp ñoä cao hôn, ví duï trong ba naêm lieân tuïc 1994 -1995 -1996 ñaõ
ñaït nhòp ñoä taêng tröôûng töông öùng laø 8,8% - 9,5%, vaø 9,3%, trong ñieàu kieän
nhieàu yeáu toá cô sôû vaät chaát, nguoàn voán, tieàm naêng xuaát khaåu coøn thaáp hôn
hieän nay nhieàu. So saùnh nhö vaäy ñeå khaúng ñònh khoâng nhöõng coù khaû naêng
ñaït nhòp ñoä 8,8% maø Quoác hoäi Vieät Nam ñaõ ñònh cho naêm 2004-2005, maø
coøn coù theå vöôït hôn nöõa.
3. So vôùi nhieäm vuï chính trò: traùnh nguy cô nguy haïi nhaát: tuït haäu
Chæ caàn laáy hai ví duï caùc nöôùc laùng gieàng laø Trung Quoác vaø Thaùi Lan
thì coù theå thaáy, ngöôøi ta phaùt trieån vôùi nhòp ñoä nhanh hôn ta nhieàu. Trung
Quoác, trong hôn hai möôi naêm lieân tieáp, vôùi quy moâ moät ñaát nöôùc coù daân
soá ñoâng gaáp nöôùc ta khoûang 15 laàn, maø coù nhòp ñoä taêng tröôûng bình quaân
naêm ôû thaäp kyû 1980-1990 laø 10,3 %, vaø thaäp nieân 1990-2000 laø 10,0%; rieâng
tænh Quaûng Ñoâng, daân soá töông töông Vieät Nam, coù nhieàu naêm thôøi kyø ñaàu
ñoåi môùi, nhòp ñoä taêng bình quaân treân 30%. Coøn Thaùi Lan, sau nhöõng naêm
khoù khaên do khuûng hoaûng taøi chính naêm 1997, nhôø quyeát taâm caûi caùch,
naêm 2003 ñaõ ñaït 6,4%, nay döï kieán naêm 2004 taêng 8% vaø naêm 2005 taêng
hai con soá: 10%.
Cuõng töø ñoù, vaán ñeà ñaùng quan taâm nhaát, vöøa coù yù nghóa kinh teá, vöøa
coù taàm voùc chính trò lôùn laø nguy cô tuït haäu cuûa nöôùc ta so vôùi caùc nöôùc
laùng gieàng, nhö Ñaûng Coäng saûn Vieät Nam ñaõ nhaän ñònh töø Ñaïi hoäi VII seõ
dieãn bieán theá naøo? Chæ xin neâu ít con soá so saùnh veà GDP bình quaân ñaàu
ngöôøi 5 naêm gaàn ñaây, khi maø kinh teá hai nöôùc coù nhòp ñoä phaùt trieån töông
ñöông nhau:
345
Baûng 2. So saùnh GDP bình quaân ñaàu ngöôøi Vieät Nam - Trung Quoác (USD)
Naêêm 1998 2001 2002 2003

Trung Quoác 740 890 940 1120 *
Vieät Nam 350 410 430 500 **
Heä soá cheânh leäch 2,11 2.17 2,18 2,24
TQ/VN (laàn)
* Öôùc tính naêm 2003. Soá lieäu cuûa Worldbank Statistic (www,worldbank .org)
** The Economist. Tuoåi treû soá 1-04, tr.12,vaø Nhaân daân Chuû nhaät 25-1-2004.
Qua bieåu treân, ta thaáy roõ heä soá cheânh leäch ngaøy caøng lôùn, cuõng coù nghóa
laø möùc tuït haäu cuûa neàn kinh teá nöôùc ta so vôùi neàn kinh teá Trung Quoác ñaõ
ngaøy caøng xa hôn.
Neáu so vôùi Thaùi Lan, xin pheùp trích daãn ñoaïn vaên cuûa nguyeân Thuû
töôùng Voõ Vaên Kieät: "Toâi muoán minh hoaï baèng moät ví duï: Thu nhaäp bình
quaân ñaàu ngöôøi cuûa nöôùc ta khoaûng 450 USD, vôùi möùc taêng tröôøng GDP
naêm 2002 laø 7,2% chia ñeàu cho moãi ngöôøi, moãi ngöôøi seõ ñöôïc theâm 32 USD.
Trong khi ñoù, thu nhaäp bình quaân ñaàu ngöôøi cuûa Thaùi Lan laø 2.200USD,
vôùi möùc taêng tröôûng cuûa Thaùi Lan naêm 2002 laø 4,8%,moãi ngöôøi daân Thaùi
Lan seõ ñöôïc theâm laø 132 USD. Nhö vaäy, duø toác ñoä taêng tröôûng cuûa ta hôn
Thaùi Lan ñeán khoaûng gaàn 50%, naêm 2002, bình quaân ngöôøi daân Thaùi Lan
vaãn “giaøu” theâm hôn ta gaáp 3 laàn”.
Cuõng theo phuông phaùp tieáp caän töông töï, chuùng toâi ñaõ so saùnh möùc
GDP bình quaân ñaàu ngöôøi giöõa Vieät Nam vaø Thaùi Lan, baèng nhöõng soá lieäu
thöïc tieãn, qua bieåu döôùi ñaây:
Baûng 3. So saùnh GDP bình quaân/ngöôøi Vieät Nam vaø Thaùi Lan*
2002 2003 2004 2005**

Thaùi Lan 2043 2173 2346 2580
Vieät Nam 439 471 509 549
Heä soá so saùnh TL/VN 4,65 4,61 4,60 4,69
* Nguoàn: Soá lieäu cuûa ASEAN Statistic Unit
** Döï baùo Thaùi Lan seõ taêng 10% GDP
Qua baûng treân, ta thaáy heä soá so saùnh coù xu theá taêng leân, cuõng coù
nghóa laø möùc tuït haäu cuûa neàn kinh teá Vieät Nam so vôùi Thaùi Lan cuõng
ngaøy caøng naëng neà hôn vaø möùc tuït haäu cuûa Vieät Nam so vôùi Thaùi Lan
coøn xa hôn so vôùi Trung Quoác.
346
Ñoái vôùi caùc nöôùc coâng nghieäp phaùt trieån khaùc, coù möùc thu nhaäp gaáp
10 laàn hay 15 laàn cuûa Thaùi Lan,neáu hoï chæ taêng 2,5% moãi naêm thoâi, phaàn
thu nhaäp giaøu theâm cuûa hoï cuõng gaáp hôn 20 laàn so vôùi ta.
Töø thöïc tieãn ñoù, coù ngöôøi cho raèng ruùt ngaén khoaûng caùch, ñeå traùnh nguy
cô tuït haäu laø moät mô töôûng vieån voâng ,bao giôø môùi thaønh hieän thöïc ñöôïc?
Quaû thöïc ñoù laø moät tö duy phaûn aûnh nhöõng khoù khaên thöïc tieãn. Vaø
tuoàng nhö cuõng coù ngöôøi khoâng muoán, hoaëc khoâng daùm nhaéc tôùi nguy cô
“soá moät” naøy nöõa vì nhaéc tôùi chæ theâm buoàn! Phaûi chaêng “phaän trôøi ñaõ ñònh”
vaø “voâ phöông”, ñaønh buoâng tay chaáp nhaän sao?
Raát möøng laø trong Hoäi nghò IX Ban Chaáp haønh Trung öông Ñaûng Coäng
saûn Vieät Nam, Toång Bí thö Noâng Ñöùc Maïnh ñaõ nhaéc: “Trong thôøi gian tôùi
caàn ñaåy maïnh hôn nöõa nhòp ñoä taêng tröôûng ñeå coù theå thöïc hieän chæ tieâu
taêng tröôûng do Ñaïi hoäi ñeà ra, goùp phaàn khaéc phuïc töøng böôùc tình traïng
tuït haäu xa hôn veà kinh teá”(1).
Theo toâi, neáu tieáp tuïc ñaø tuït haäu veà kinh teá, thì haäu quaû khoù löôøng, vì
cuoäc caïnh tranh quoác teá ñaõ chuyeån töø hình thaùi caïnh tranh boå sung, hôïp
taùc, ñeán caïnh tranh giaønh thò tröôøng, vaø cuoái cuøng, ngaøy nay laø caïnh tranh
ñeå noâ dòch nhau, tieâu dieät nhau baèng kinh teá. Moät soá nöôùc chaâu Phi ñaõ rôi
vaøo tình traïng ñoù.
Veà khaùi nieäm phaùt trieån: Phaùt trieån khoâng chæ ñoøi hoûi moät nhòp ñoä taêng
tröôûng nhanh nhö vöøa phaân tích, maø coøn ñoøi hoûi taêng tröôûng vôùi chaát
löôïng cao. Tröôûng nhoùm kinh teá gia cuûa Chöông trình phaùt trieån Lieân Hieäp
Quoác taïi Vieät Nam, ngaøy 16-4-2004 ñaõ coù ñaùnh giaù: “Thaønh töïu taêng tröôûng
cuûa Vieät Nam raát aán töôïng veà soá löôïng, nhöng chaát löôïng coøn nhieàu ñieåm
caàn chænh söûa hoaëc taêng cöôøng”(2).
II. CHAÁT LÖÔÏNG CUÛA TAÊNG TRÖÔÛNG LAØ GÌ ?
Trong dieãn vaên beá maïc hoäi nghò Ban Chaáp haønh Trung öông laàn thöù IX
(12-1-2004),Toång Bí thö Noâng Ñöùc Maïnh ñaõ noùi:
“Chaát löôïng taêng tröôûng theå hieän ôû hieäu quaû ñaàu tö, naêng suaát lao ñoäng
vaø giaù thaønh saûn phaåm, söùc caïnh tranh cuûa haøng hoùa”(3).
Trong ñieàu kieän cuûa hoäi nhaäp quoác teá, chaát löôïng taêng tröôûng coøn
phaûi bao goàm:
1. Veà kinh teá
* Naâng cao vò theá caïnh tranh cuûa ñaát nöôùc. Naâng cao söùc caïnh tranh
treân thò tröôøng trong nöôùc vaø quoác teá vaø taêng cöôøng tieàm löïc cuûa neàn kinh
teá ñeå chuû ñoäng hoäâi nhaäp, ñuû söùc ñoái phoù vaø vöôït qua nhöõng bieán ñoäng voâ
cuøng phöùc taïp vaø khoù löôøng tröôùc cuûa tình hình chính trò, kinh teá theá giôùi,
347
cuûng coá ñöôïc tính ñoäc laäp töï chuû trong moïi quyeát ñònh chính trò, kinh teá, xaõ
hoäi taàm vó moâ. Ñoù laø yeâu caàu soá moät cuûa chaát löôïng taêng tröôûng trong ñieàu
kieän cuûa hoäi nhaäp kinh teá quoác teá. Vò theá caïnh tranh cuûa ta treân thò tröôøng
quoác teá vaøi naêm gaàn ñaây, khoâng ñöôïc caûi thieän, coù xu höôùng tuït luøi (hai
naêm 2001-2002 ôû vò trí thöù 60, döï baùo seõ tuït xuoáng vò trí thöù 65)(4), ñaùng
phaûi tìm nguyeân nhaân ñeå khaéc phuïc.
* Coù söùc baät kinh teá huøng haäu, ñeå khoâng nhöõng naâng cao khaû naêng caïnh
tranh tröôùc maét maø coøn taïo tieàn ñeà tích luyõ, trong töøng böôùc taêng tröôûng.
Caùc tieàn ñeà tích luyõ ñoù laø:
- Tích luyõ veà nguoàn voán nhaân löïc
- Tích luyõ veà nguoàn voán vaät chaát
- Tích luyõ veà nguoàn taøi nguyeân thieân nhieân
Caû ba nguoàn voán lích luyõ ñoù caàn ñöôïc caân ñoái haøi hoøa ôû taàm vó moâ,
ñeå taïo toång yeáu toá naêng suaát (total factor productivity) cao ôû töøng giai ñoaïn.
Kinh nghieäm cuûa nhieàu nöôùc ñaõ chöùng minh trong ñieàu kieän phaùt trieån cuûa
khoa hoïc vaø coâng ngheä hieän ñaïi, duø coù coá gaéng ñeán maáy trong ñaàu tö cô
sôû vaät chaát kyõ thuaät, thì cuõng coù giôùi haïn nhaát ñònh, gioûi laém cuõng chæ giaûm
ñoâi chuùt möùc ñoä tuït haäu so vôùi caùc nöôùc phaùt trieån, chöù khoâng theå hy voïng
ñuoåi kòp hoaëc vöôït ñöôïc hoï. Kinh nghieäm caùc nöôùc töø laïc haäu muoán vöôn
leân nhanh ñuoåi kòp vaø vöôït caùc nöôùc ñi tröôùc ñeàu laø öu tieân tröôùc heát vaøo
yeáu toá con ngöôøi - yeáu toá quyeát ñònh cuûa löïc löôïng saûn xuaát. Tyû leä phaân
phoái voán ñaàu tö cho xaây döïng cô sôû vaät chaát kyõ thuaät vaø cô sôû xaõ hoäi (y
teá vaø giaùo duïc) raát ñaùng nghieân cöùu laïi moät caùch nghieâm tuùc (seõ phaân tích
kyõ hôn ôû muïc III).
2. Veà xaõ hoäi
Chaát löôïng taêng tröôûng phaûi theå hieän ôû chaát löôïng cuoäc soáng, goàm cuoäc
soáng con ngöôøi vaø cuoäc soáng xaõ hoäi.
Chaát löôïng cuoäc soáng con ngöôøi ñoøi hoûi ngaøy caøng cao naâng cao trình
ñoä giaùo duïc vaø chaêm soùc söùc khoeû, theo yeâu caàu cuûa thôøi ñaïi, ñeå töø ñoù
naâng cao naêng suaát lao ñoäng, söùc beàn bæ vaø saùng taïo cuûa töøng caù nhaân vaø
taäp theå. Ñoù laø yeáu toá cöïc kyø quan troïng ñeå caïnh tranh vaø hoäi nhaäp, vì trong
ñieàu kieän môùi cuûa caïnh tranh, ñoái töôïng caïnh tranh tröôùc tieân laø con ngöôøi.
Caùc coâng ty ña quoác gia ñang tìm moïi caùch loâi keùo baèng moïi caùch nhaø
khoa hoïc, ngöôøi quaûn lyù gioûi vaø ngay caû sinh vieân khi coøn ñang treân gheá
nhaø tröôøng. Ñieàu ñoù cho thaáy taàm nhìn chieán löôïc khoân ngoan cuûa hoï.
Ñoàng thôøi ñoái chieáu vôùi thöïc traïng cuûa caû hai lónh vöïc giaùo duïc vaø y teá
thôøi gian qua, tuy treân nhaän thöùc, ta noùi khoâng ít veà vai troø quyeát ñònh cuûa
chuùng – “giaùo duïc laø quyeát saùch haøng ñaàu”, “con ngöôøi laø löïc löôïng saûn xuaát
348
chuû yeáu”, nhöng noùi thì nhieàu, laøm thì khoâng ñöôïc bao nhieâu. Naïn chaïy theo
thaønh tích trong giaùo duïc, buoäc treû em hoïc theâm traøn lan, phöùc taïp hoùa thuû
tuïc tuyeån sinh töø lôùp moät ñeán ñaïi hoïc, thöông maïi hoùa baèng caáp, ñang laø
nhöõng vaán ñeà böùc xuùc trong dö luaän xaõ hoäi.
Trong nhieàu beänh vieän, khaùi nieäm y ñöùc tuoàng nhö laø huyeàn thoaïi cuûa
quaù khöù, nhieàu hieän töôïng thöông maïi hoùa töøng khaâu phuïc vuï, baùn thuoác,
v.v... ñang laø noãi lo cuûa töøng gia ñình. Vieäc vaän duïng chuû tröông “xaõ hoäi
hoùa” trong hai ngaønh giaùo duïc vaø y teá thôøi gian qua tuoàng nhö ñang chaïy
theo höôùng thò tröôøng hoùa, coäng theâm di saûn cuûa cô cheá quaûn lyù cuõ laø "ñoäc
quyeàn" vaø “xin – cho" trong hai ngaønh ñoù khaù naëng neà, caàn ñöôïc khaån
tröông uoán naén. Duø trong hai ngaønh ñoù caàn moät phaàn laáy thu buø chi, (khi
nguoàn ngaân saùch coù haïn) nhöng trong baát kyø theå cheá chính trò naøo, ñoù vaãn
laø nhöõng ngaønh “söï nghieäp”, vaø theá giôùi goïi vaø dòch vuï coâng (public serv-
ice) mieãn phí toaøn boä, hoaëc thu phí raát haïn cheá vì theo toâi, ñoù laø traùch
nhieäm cuûa baát kyø nhaø nöôùc naøo treân theá giôùi ñoái vôùi coâng daân cuûa mình
trong giaùo duïc vaø chöõa beänh. Neáu khoâng, thì chaéc chaén seõ thaát baïi do
nhöõng khuyeát taät cuûa thò tröôøng.
Caàn baûo ñaûm moãi coâng daân thöïc söï coâng baèng, bình ñaúng tröôùc caùc
cô hoäi hoïc haønh, chöõa beänh, tröôùc khi noùi ñeán moïi quyeàn coâng daân khaùc
ñöôïc toân troïng vaø baûo veä.
Trong hai ngaønh dòch vuï naøy, caùi taâm vaø caùi ñöùc cuûa ngöôøi thaày – thaày
giaùo vaø thaày thuoác laâu nay ñaõ ñöôïc xaõ hoäi Vieät Nam toân vinh, traùch nhieäm
cuûa nhaø quaûn lyù laø ñöøng ñeå noù bieán thaønh haøng hoùa. Caùi chuùng ta caàn laø
moät neàn kinh teá thò tröôøng, vaø caùi chuùng ta phaûi traùnh laø söï bieán töôùng,
bieán chaát thaønh moät xaõ hoäi thò tröôøng.
Ngoaøi ra, chaát löôïng cuoäc soáng xaõ hoäi coøn ñoøi hoûi baûo ñaûm moät neàn
an sinh xaõ hoäi laønh maïnh, an toaøn, traät töï kyû cöông pheùp nöôùc nghieâm
ngaët, trong saùng, coâng minh. Veà maët naøy coøn quaù nhieàu vaán ñeà böùc xuùc,
coù theå noùi goïn laïi laø loøng daân khoâng yeân, neáu khoâng noùi laø maát loøng tin.
Toùm laïi, tuy neàn kinh teá nöôùc ta thôøi gian qua taêng tröôûng vôùi nhòp ñoä
khaù cao, raát ñaùng töï haøo, nhöng taêng tröôûng khoâng phaûi laø muïc ñích töï
thaân, maø muïc tieâu cuûa taêng tröôûng laø vì chaát löôïng cuûa caû neàn kinh teá, chaát
löôïng cuoäc soáng töøng con ngöôøi vaø xaõ hoäi. Ñang coù söï di chuyeån ngöôïc
chieàu, taêng tröôûng kinh teá ñi leân, nhöng chaát löôïng quaûn lyù xaõ hoäi tuoàng
nhö chuyeån theo höôùng khaùc. Chuùng ta coù quyeàn töï haøo, nhöng coù leõ tuyeät
ñoái khoâng neân töï maõn.
Giöõa hai maët: toác ñoä vaø chaát löôïng taêng tröôûng, coù quan heä qua laïi,
nhöng toác ñoä taêng tröôûng nhanh chöa haún ñaõ coù chaát löôïng cao, coøn chaát
löôïng cao laïi laø yeáu toá quyeát ñònh cuûa toác ñoä cao vaø beàn vöõng, ruùt ngaén
khoaûng caùch tuït haäu so vôùi caùc nöôùc ñi tröôùc.
349
Nhöõõng vaán ñeà môùi ñoøi hoûi moät taàm nhìn môùi, moät taàm tö duy môùi, moät
trình ñoä toå chöùc thöïc hieän môùi, vaø nhaát laø nhieät taâm phuïc vuï môùi.
II. MOÄT SOÁ SUY NGHÓ VEÀ CAÙC GIAÛI PHAÙP RUÙT NGAÉN KHOAÛNG CAÙCH
TUÏT HAÄU
1. Tích cöïc chuaån bò hoäi nhaäp kinh teá quoác teá
Chính phuû Vieät Nam ñang tích cöïc chuaån bò ñeå coù theå ñöôïc gia nhaäp
WTO naêm 2005. Nhöng khoâng phaûi moïi vieäc ñeàu do moät mình phía ta
quyeát ñònh. Trong thöông thaûo saép tôùi, coøn nhöõng ñoøi hoûi khaéc nghieät khaùc
nhau, maø moät nguyeân taéc cuûa WTO khi keát naïp thaønh vieân môùi laø phaûi coù
söï ñoàng thuaän cuûa moïi thaønh vieân, vaø moãi thaønh vieân ñeàu coù theå ñeà ra
nhöõng ñieàu kieän taïo aùp löïc khaùc nhau, nhaát laø caùc nöôùc nhoû, hoï cuõng buoân
baùn nhöõng saûn phaåm töông töï nhö nöôùc ta, neân coù khaû naêng yeâu caàu ta
nhöôïng boä ñoâi chuùt. Ñieàu ñoù ñoøi hoûi tính linh hoaït meàm moûng trong chuû
tröông vaø saùch löôïc öùng phoù. Nhöng “vaïn söï khôûi ñaàu nan”, vaø "ñaàu xuoâi
ñuoâi loït”.
Trong hoäi nhaäp toaøn caàu, treân danh nghóa laø töï do thöông maïi, nhöng
thöôøng bò söùc eùp cuûa caùc nöôùc kinh teá phaùt trieån, töï do maø thieáu bình ñaúng
trong thöông thaûo thì cuõng khoâng baûo ñaûm lôïi ích cuûa moïi beân. Tröôùc maét
ñang coù nhöõng trôû ngaïi nhaát ñònh do moät soá nöôùc phaùt trieån nhö Myõ, EU,
vaø Nhaät Baûn khaêng khaêng ñoøi giöõ trôï caáp xuaát khaåu noâng saûn ñeán möùc
360 tyû USD/ naêm taïo söï baát bình ñaúng trong caïnh tranh giöõa haøng noâng
saûn cuûa hoï vôùi caùc nöôùc keùm phaùt trieån, neân hoäi nghò Cancun thaùng 9-2003
ñaõ thaát baïi vaø chöa heïn ngaøy nhoùm hoïp laïi. Nhieàu nöôùc ñaõ tìm loái thoaùt
baèng hình thöùc hoäi nhaäp song phöông.Vôùi hình thöùc naøy, tính chaát bình
ñaúng ñöïôïc baûo ñaûm hôn, vì moãi beân ñeàu coù yù thöùc mình caàn mua baùn gì
vôùi ñoái phöông, caàn tranh thuû gì vaø nhöôïng boä gì ñeå ñi ñeán söï ñoàng thuaän,
baûo ñaûm “caû hai beân cuøng thaéng”.
Nhöng duø laø hình thöùc hoäi nhaäp naøo cuõng caàn kieân trì tính chuû ñoäng,
theo nguyeân taéc giöõ vöõng chuû quyeàn “ñoäc laäp, töï chuû”. Kinh nghieäm nhöõng
ngaøy chuaån bò gia nhaäp ASEAN, roài kyù hieäp ñònh thöông maïi song phöông
vôùi Hoa Kyø ñaõ chöùng toû, duø khoù khaên maáy cuõng vöôït qua, mieãn laø coù söï
quyeát taâm cuûa haït nhaân laõnh ñaïo, tuy coù ñieàu nuoái tieác ñoâi chuùt laø ñaùng
leõ coù theå kyù keát sôùm hôn.
Kinh nghieäm thöïc tieãn cuûa vieäc thöïc hieän hieäp ñònh thöông maïi Vieät -
Myõ ñaõ chöùng minh laø noù ñem laïi cho Vieät Nam nhöõng thuaän lôïi hôn laø khoù
khaên. Kim ngaïch xuaát khaåu taêng gaàn ba laàn sau ba naêm thöïc hieän (xuaát
sang thò tröôøng Myõ naêm 2000: 367,5 trieäu USD, naêm 2001: 460 trieäu, naêm
2002: 580 trieäu, naêm 2003: 1.324 trieäu USD). Moái lo ngaïi haøng hoùa Myõ traøn
vaøo Vieät Nam ñaõ khoâng xaûy ra, ngöôïc laïi ta xuaát sieâu sang Myõ,(naêm 2001:
592 trieäu USD; naêm 2002: 1,8 tyû USD; naêm 2003: 3,2 tyû USD(5). Toång kim
350
ngaïch xuaát nhaäp khaåu hai chieàu giöõa Vieät Nam - Myõ ñaõ leân tôùi 5 tyû USD,
vöôït qua Trung Quoác, chieám vò trí thöù nhaát. Nhieàu doanh nghieäp Myõ baét
ñaàu maïnh daïn ñaàu tö vaøo Vieät Nam, vaø keùo theo laø moät loaït doanh nghieäp
caùc nöôùc khaùc tröôùc ñaây do döï chôø ñôïi ñoäng thaùi cuûa phía Myõ. Myõ ñang
coù döï kieán taêng ñaàu tö vaøo Vieät Nam ñeå ngay trong naêm 2004 chieám vò trí
thöù nhaát trong caùc nhaø ñaàu tö nöôùc ngoaøi vaøo Vieät Nam.
Hôn nöõa, laø moät nöôùc keùm phaùt trieån, ta vaãn ñöôïc moät thôøi gian ñeäm
ñeå chuaån bò 3-5 naêm, tuyø lónh vöïc ñeå coù theå thích nghi vôùi nhöõng ñieàu kieän
quy ñònh trong hieäp ñònh.
Töø thöïc tieãn ñoù, coù theå keát luaän: Neáu khoâng sôùm gia nhaäp WTO thì ta
coù nhieàu khoù khaên vì phaûi chòu thueá suaát cao, song cuõng “khoâng theå chaáp
nhaän hoäi nhaäp vôùi baát kyø giaù naøo”. Neáu ta caàn buoân baùn,hoäi nhaäp vôùi theá
giôùi, thì nhieàu nöôùc khaùc treân theá giôùi cuõng caàn buoân baùn, hoäi nhaäp vôùi
Vieät Nam, vaán ñeà maáu choát laø söï coâng baèng trong giao dòch. Hoäi nhaäp song
phöông ñang coù xu theá haáp daãn ñoái vôùi nhieàu nöôùc, vì chæ vôùi hình thöùc
song phöông naøy, töï do vaø coâng baèng laø hai nguyeân taéc ñöôïc song song
thöïc hieän töø caû hai phía. Chæ khi coù coâng baèng trong thöông maïi, töùc moãi
nöôùc ñöôïc quyeàn xaâm nhaäp thò tröôøng cuûa nöôùc kia cuõng ngang vôùi quyeàn
nöôùc kia ñöôïc xaâm nhaäp thò tröôøng cuûa mình, chöù khoâng hôn khoâng keùm,
môùi laø caùch quan heä buoân baùn töï do khoâng bò thoaùi hoùa thaønh chuû nghóa
baûo hoä maäu dòch roài chuyeån thaønh ñoäc quyeàn.
Vôùi nhaän thöùc ñoù,neáu coù quyeát taâm tích cöïc chuaån bò chu ñaùo caùi ñöôïc
seõ nhieàu hôn caùi maát (coù tính toaùn, döï kieán), moãi beân hoäi nhaäp ñeàu “thaéng
– thaéng”, theo nhö toân chæ cuûa WTO.
2. Taïo nguoàn voán vöõng chaéc vaø nguoàn nhaân löïc chaát löôïng cao
Trong quaù trình phaùt trieån, moãi quoác gia thöôøng gaëp phaûi hai vaán ñeà
lôùn ñoøi hoûi söï giaûi quyeát vôùi taàm nhìn chieán löôïc laâu daøi, ñoù laø nguoàn voán
vaø nguoàn nhaân löïc.
a. Taïo nguoàn voán vöõng chaéc
Möùc tích luyõ töø noäi boä neàn kinh teá Vieät Nam ñaõ töøng böôùc naâng daàn,
töø 10% GDP naêm 1991, ñeán nay 2004 laø 36% GDP. Ñoù laø moät böôùc chuyeån
bieán veà chaát: nguoàn voán chuû yeáu laø nguoàn noäi löïc. Maëc duø vaãn tieáp tuïc coi
troïng vaø taïo moâi tröôøng thoâng thoaùng hôn ñeå tranh thuû nguoàn voán ñaàu tö
nöôùc ngoaøi, keâu goïi nguoàn ODA vaø caùc nguoàn vieän trôï khaùc, nhöng coù theå
vöõng taâm laø nguoàn voán tích luyõ noäi boä coù theå ñaït 300-320 nghìn tyû ñoàng,
chieám khoaûng 38-40% GDP naêm 2005.
Ñeå coù nguoàn tích luyõ noäi boä cao nhö vaäy, thöôøng coù nhieàu caùch nhö
qua ngaân saùch nhaø nöôùc, qua huy ñoäng tieát kieäm, qua thò tröôøng chöùng
khoaùn vaø caùc theå cheá taøi chính trung gian khaùc. Chuùng ñöôïc söû duïng ñeå
351
hoã trôï nhau. Ngheä thuaät cuûa ngöøôi quaûn lyù vó moâ laø söû duïng chuùng moät
caùch haøi hoøa ñeå giöõ theá quaân bình, hoã trôï nhau, chöù khoâng trieät tieâu nhau.
Trong caùc hình thöùc huy ñoäng treân, thì huy ñoäng döôùi hình thöùc thueá
cho ngaân saùch laø nghóa vuï baét buoäc, coù ñòa chæ roõ raøng. Cuõng chính vì
vaäy, noù thöôøng deã gaây tranh caõi: “Ñaõ saùu naêm lieàn chuùng ta vöôït döï toaùn
thu"(6). (Naêm 2003, quyeát toaùn ngaân saùch cho bieát nguoàn thu ngaân saùch
ñaõ taêng vôùi tyû leä gaáp ñoâi tyû leä taêng tröôûng GDP. Moät caùn boä, chuyeân vieân
cao caáp Vaên phoøng Thuû töôùng trong hoäi thaûo taïi Phaân vieän Hoïc vieän Taøi
chính TP. Hoà Chí Minh, ngaøy 18-3-2004 cho bieát trong 10 naêm 1992-2002,
trong khi GDP chæ taêng coù 2 laàn, thì toång thu ngaân saùch ñaõ taêng 10 laàn,
vaø neâu vaán ñeà: Caàn ñaùnh giaù xem chính saùch huy ñoäng nhö vaäy coù thoûa
ñaùng khoâng ?
Baûng 4. Tyû leä ngaân saùch trong GDP moät soá nöôùc (%)
Teân nuôùc 1990 1995 2000 2002

Trung quoác 17,9 10,3 15,3 18,7
ThaiLan 18,9 18,6 15,2 16,1
VietNam 14,7 23,3 20,41 20,97
Nguoàn: WWW.WorldBank.org. 2003 World Development Indicators, table 1.
Theo Uyû ban Kinh teá vaø ngaân saùch cuûa Quoác hoäi cho bieát tyû leä ngaân
saùch trong GDP ñaõ taêng leân 23,4% naêm 2003, möùc cao chöa töøng coù, vaø
naêm 2004 coøn coù trieån voïng taêng leân nöõa, ñeán 25% GDP(7). Quaû laø möùc kyû
luïc, ít coù treân theá giôùi.
Neân chaêng xem xeùt haï thaáp möùc huy ñoäng xuoáng duôùi möùc 19-20% ?
Thöïc hieän phöông chaâm “khoan söùc daân, nuoâi döôõng nguoàn thu”, töø ñoù
kích thích moïi ngöôøi boû voán kinh doanh, nhieàu ngöôøi ñoùng thueá. Tuy möùc
thueá suaát giaûm nheï ñi, nhöng coù theå khoâng giaûm toång nguoàn thu cuûa ngaân
saùch, vì seõ coù nhieàu ngöôøi ra kinh doanh vaø noäp thueá. Khi möùc thueá giaûm
nheï, ngöôøi daân coøn khaû naêng tích luyõ, luùc ñoù coù theå huy ñoäng noäi löïc maïnh
hôn cho ñaàu tö saûn xuaát, theå hieän ôû möùc tích luyõ trong GDP taêng leân (38-
40% v.v..), nhö vaäy laø vöøa hôïp loøng daân, vöøa hình thaønh nguoàn voán vöõng
chaéc cho chieán löôïc phaùt trieån. Ngheä thuaät quaûn lyù taøi chính taàm vó moâ
phaûi nhö vaäy.
b. Taïo nguoàn nhaân löïc chaát löôïng cao
Kinh teá tri thöùc ñang phaùt trieån maïnh nhö vuõ baõo. Neáu ñoái töôïng caïnh
tranh tröôùc ñaây laø saûn phaåm haøng hoùa, thì gaàn ñaây, muõi nhoïn cuûa caïnh tranh
ñaõ chuyeån vaøo con ngöôøi - taùc nhaân cuûa moïi saùng taïo môùi vaø giaù trò môùi.
352
Tröôùc ñaây, khi Nhaät Baûn muoán ñuoåi kòp caùc nöôùc phöông Taây, thôøi
Minh trò duy taân (1869-1911) ñaõ quyeát taâm boài döôõng nhaân löïc, vôùi möùc
ñaàu tö cho ngaân saùch chieám tôùi 43% ngaân saùch cuûa caùc thò traán vaø laøng
xaõ treân toaøn Nhaät Baûn, trong caùc naêm 1906-1911. Ñoù laø chìa khoùa taïo bí
quyeát böôùc nhaûy voït thaàn kyø cuûa Nhaät Baûn vöøa qua(8).
Nhaø nöôùc Vieät Nam ñaõ khaúng ñònh nhieàu laàn “giaùo duïc laø quoác saùch
haøng ñaàu”, nhöng trong thöïc tieãn thì söï sa suùt yeáu keùm trong lónh vöïc giaùo
duïc ñaøo taïo ñaõ theå hieän roõ neùt: chöa coù moät tröôøng Ñaïi hoïc Vieät Nam naøo
ñöôïc thöøa nhaän ngang taàm quoác teá, chöa tôùi 10% sinh vieân toát nghieäp ñaïi
hoïc ñaùp öùng yeâu caàu tuyeån duïng lao ñoäng cuûa coâng ty nöôùc ngoaøi taïi
Thaønh phoá Hoà Chí Minh. Xeáp haïng chaát löôïng nguoàn nhaân löïc Vieät Nam,
ngaøy caøng thaáp. Theo Dieãn daøn kinh teá theá giôùi, Vieät Nam ñöôïc xeáp haïng:
- Naêm 1998, xeáp thöù 39/59 quoác gia
- Naêm 1999, xeáp thöù 49/59 quoác gia
- Naêm 2000, xeáp thöù 53/59 quoác gia(9).
Möùc ñaàu tö cho giaùo duïc, tính theo tyû leä chi cuûa ngaân saùch naêm 2003
laø 16%, thì ñeán naêm 2015 cuõng chæ nhích leân ñeán 20%.
Tính theo tyû leä GDP, thì cuõng chæ töø 3,6% GDP nhích leân 4,2% GDP.
Möùc ñoù coøn thaáp xa möùc bình quaân theá giôùi laø 5,3% GDP. Möùc chi cho moät
hoïc sinh ôû TP Hoà Chí Minh laø töø 30-35 USD /naêm(10) trong khi möùc bình
quaân theá giôùi laø 629 USD, ôû nöôùc kinh teá phaùt trieån laø 4088 USD, vaø ôû Myõ
laø 5.093 USD(11).
3. Tieáp tuïc daân chuû hoùa moïi hoaït ñoäng xaõ hoäi
Möùc ñoä daân chuû hoùa tuyø thuoäc trình ñoä daân trí moãi nôi, moãi luùc, khoâng
theå coù tieâu chí chung cho moïi thôøi ñieåm hoaëc quoác gia khaùc nhau. Phaïm
vi caùc lónh vöïc daân chuû hoùa coù theå laø moïi lónh vöïc hoaït ñoäng chính trò, toå
chöùc, nghieân cuùu, quaûn lyù haønh chính. Nhöng tröôùc hai lónh vöïc: tö töôûng
vaø toå chöùc laø nhöõng lónh vöïc caàn ñieàu chænh böùc thieát nhaát. Kinh nghieäm
moät soá nöôùc cho thaáy môû roäng daân chuû, tröôùc heát laø daân chuû trong tö duy,
khuyeán khích töøng coâng daân tìm nhöõng yù töôûng môùi, phöông phaùp laøm
vieäc môùi. Ñaõ laø nhöõng yù töôûng môùi, tö duy môùi thì nhaát ñònh coù nhöõng
khaùc bieät nhaát ñònh vôùi nhöõng gì ñaõ coù trong yù thöùc truyeàn thoáng, hay trong
vaên baûn chính thöùc cuûa nhaø nöôùc hay caùc toå chöùc chính trò. Cuõng vì chuùng
môùi, neân thöôøng noù ñoäng chaïm, thaäm chí phuû ñònh caùi cuõ, nhöng trong
nhieàu tröôøng hôïp ñoù laø nhöõng phuû ñònh tích cöïc, phaù caùi cuõ ñeå xaây caùi
môùi, tieán boä hôn, hieäu quaû hôn.
Thaønh quaû cuûa cuoäc ñoåi môùi ngaøy nay cuõng chính laø thaønh quaû cuûa ñoåi
môùi tö duy. Baøi hoïc lôùn cuûa ñoâûi môùi cuõng chính laø baét ñaàu töø ñoåi môùi tö
353
duy, baét nguoàn töø quaàn chuùng lao ñoäng. Kinh nghieäm voâ cuøng quyù giaù ñoù
caàn ñöïôc phaùt huy ñeå coù cao traøo ñoåi môùi ôû taàm trí tueä cao hôn.
4. Taêng cöôøng hôn nöõa chöùc naêng Nhaø nöôùc phaùp quyeàn
Maëc duø trong nhieàu naêm qua, chuùng ta ñaõ hoaøn thaønh moät khoái löôïng
ñoà soä veà hoaït ñoäng laäp phaùp nhaèm hoaøn thieän heä thoáng phaùp luaät phuïc
vuï coâng cuoäc ñoåi môùi, hoaøn thieän cô cheá thò tröôøng, chuaån bò hoäi nhaäp,
nhöng nhìn laïi, hieäu löïc quaûn lyù kinh teá nhaø nöôùc chöa cao, treân noùi döôùi
khoâng nghe, traät töï kyû cöông pheùp nöôùc loûng leûo, naïn quan lieâu vaø tham
nhöõng traøn lan ñang laøm giaûm loøng tin vaø laø moái lo cuûa toaøn xaõ hoäi. Coâng
cuoäc caûi caùch haønh chính nhaèm naâng cao hieäu löïc quaûn lyù nhaø nöôùc ñaõ
trieån khai nhieàu naêm, nhöng hieäu quaû thieát thöïc raát haïn cheá. Tính trì treä
quaùn tính cuûa boä maùy quan lieâu coù chieàu höôùng naïêng neà hôn, cuoäc vaän
ñoäng gæaûm bieân cheá raát ít taùc duïng, boä maùy cô quan nhaø nöôùc tieáp tuïc
phình ra, thöøa ngöôøi thieáu naêng löïc, ñoàng thôøi thieáu ngöôøi naêng noå, ñuû taøi
ñuû ñöùc.
Ñeå phaùt huy toái ña vai troø cuûa Nhaø nöôùc phaùp quyeàn, ñoøi hoûi coù thôøi
gian. Tröôùc maét, xin neâu moät soá vaán ñeà caáp baùch nhaát, maø quaûn lyù nhaø
nöôùc theo cô cheá thò tröôøng, khaùc vôùi cô cheá quaûn lyù nhaø nöôùc kieåu bao
caáp tröôùc kia:
- Coâng khai hoùa caùc thoâng tin caàn thieát ñeå “daân bieát, daân baøn, daân kieåm
tra” coù lieân quan ñeán chuaån bò ñeà baït caùn boä, chuaån bò caùc döï aùn ñaàu tö,
vaø söû duïng ngaân saùch nhaø nöôùc caùc caáp.
- Cheá taøi nghieâm minh ñoái vôùi caùc vuï vieäc vi phaïm phaùp luaät, caùc vuï
vieäc baát tuaân thöôïng leänh, treân noùi döôùi khoâng nghe.
- Thöïc hieän ñaày ñuû caùc yeâu caàu caûi caùch xöû aùn, coâng khai hoùa caùc baûn
aùn, cho duø ñoù laø noãi ñau nhöùc nhoái, theo tinh thaàn lôøi khuyeân cuûa Caùc
Maùc: “Caàn phaûi laøm cho söï nhuïc nhaõ caøng nhuïc nhaõ hôn baèng caùch coâng
boá söï nhuïc nhaõ aáy…” (12) ñeå moãi baûn aùn laø moät dòp caûnh baùo vaø giaùo duïc
nhaân daân.
THAY LÔØI KEÁT
Tuy thôøi gian qua Vieät Nam coù möùc taêng tröôûng kinh teá nhanh, nhöng
chaát löôïng coù chieàu höôùng giaûm suùt, tính beàn vöõng chöa cao, vaø nguy cô
tuït haäu ngaøy caøng xa ñaõ coù tín hieäu roõ raøng, khoâng theå choái caõi, caû veà khaû
naêng caïnh tranh vaø chaát löôïng nguoàn nhaân löïc. Ñoù laø nhöõng vaán ñeà böùc
xuùc nhaát caàn ñaàu tö theâm taâm trí ñeå vöôït leân.
- Trong ñieàu kieän hieän ñaïi, chæ coù theå vöôït leân neáu quyeát taâm chuyeån
mình theo ba xu theá môùi, khoâng theå ñaûo ngöôïc moät laø hoäi nhaäp kinh teá
354
quoác teá, hai laø hình thaønh neàn kinh teá tri thöùc vaø ba laø daân chuû hoùa quaûn
lyù boä maùy nhaø nöôùc. Chaàn chöø do döï, seõ rôi vaøo theá “traâu chaäm uoáng nöôùc
ñuïc”. Ai nhanh chaân hôn, tinh khoân hôn, nhaïy caûm hôn thì seõ thaéng trong
caùc xu theá môùi naøy.
- Phaùt huy ñaày ñuû daân chuû, ñeå khai thaùc toái ña trí tueä cuûa toaøn daân toäc,
naâng tö duy ñoåi môùi leân taàm trí tueä cao môùi cuûa thôøi ñaïi laø con ñöôøng taát
yeáu vaø cuõng laø taát thaéng, vaø thaéng ngaøy caøng lôùn hôn.
Quyeát taâm “ñi taét,ñoùn ñaàu”
Chaàn chöø, do döï, tuït sau khoù löôøng!
CHUÙ THÍCH
1. Vaên kieän Hoäi nghò IX Ban Chaáp haønh Trung öông khoùa IX, tr. 221.
2. www.vnexpres.net.
3. Vaên kieän Hoäi nghò IX Ban Chaáp haønh Trung öông khoùa IX, tr. 221-222.
4. Baùo Saøi Goøn giaûi phoùng ngaøy 18-4-2004, tr. 2.
5. www,census.gov/foreign-trade.
6. Vaên kieän Hoäi nghò Ban Chaáp haønh Trung öông khoùa IX, tr. 170.
7. Thôøi baùo Kinh teá Saøi Goøn 16/2004, tr. 17.
8. GS. Amartya Sen. Giaûi Nober Kinh teá 1998, Baøi “Vöôït qua khuûng hoaûng”, Tö lieäu Ban Nghieân
cöùu Thuû töôùng, 13-4-2000, tr. 5.
9. Thôøi baùo Kinh teá Saøi Goøn soá 13/2004, tr. 19.
10. Theo Tuoåi treû ngaøy 27/01-2004.
11. Web.WB.org.external news.
12. C. Maùc vaø Ph.AÊng-ghen: Toaøn taäp, taäp I. Nxb Chính trò quoác gia, Haø Noäi 1995, tr. 574.
355
VAÂN ÑEÀ TAÊNG TRÖÔÛNG VAØ CHAÁT LÖÔÏNG TAÊNG TRÖÔÛNG CUÛA VIEÄT NAM...
1
VAÁN ÑEÀ TAÊNG TRÖÔÛNG
VAØ CHAÁT LÖÔÏNG TAÊNG TRÖÔÛNG
CUÛA VIEÄT NAM TRONG NHÖÕNG
NAÊM GAÀN ÑAÂY
Tröông Thò Minh Saâm*
Tieáp tuïc chuû tröông ñoåi môùi ñaát nöôùc töø naêm 1986, Ñaïi hoäi Ñaûng Coäng
saûn Vieät Nam laàn thöù IX ñaõ khaúng ñònh quan ñieåm phaùt trieån laø “Phaùt trieån
nhanh, hieäu quaû vaø beàn vöõng, taêng tröôûng kinh teá ñi ñoâi vôùi thöïc hieän tieán
boä coâng baèng xaõ hoäi vaø baûo veä moâi tröôøng... Taêng naêng suaát lao ñoäng xaõ
hoäi vaø naâng cao chaát löôïng taêng tröôûng... naâng cao chaát löôïng cuoäc soáng
cuûa nhaân daân…”(1).
Nhö vaäy, chaát löôïng taêng tröôûng ñaõ ñöôïc khaúng ñònh baèng nghò quyeát
vaø ñi vaøo cuoäc soáng.
I. NHÌN LAÏI VAÁN ÑEÀ TAÊNG TRÖÔÛNG TRONG NHÖÕNG NAÊM GAÀN ÑAÂY
Trong nhöõng naêm gaàn ñaây neàn kinh teá cuûa chuùng ta ñaõ taêng tröôûng vaø
ñaït ñöôïc nhöõng thaønh töïu quan troïng. Döïa treân söï ñaùnh giaù caùc yeáu toá vaø
ñieàu kieän moät caùch töông ñoái khaùch quan vaø hieän thöïc, chuùng ta ñaõ xaây
döïng ñöôïc chieán löôïc phaùt trieån cho giai ñoaïn 10 naêm 2001-2002. Muïc ñích
laø ñöa ñaát nöôùc khoûi tình traïng keùm phaùt trieån taïo neàn taûng ñeå sôùm trôû
thaønh nöôùc coâng nghieäp theo höôùng hieän ñaïi, ñoàng thôøi naâng cao ñöôïc ñôøi
soáng vaät chaát vaø tinh thaàn cho nhaân daân, ñöa vò theá cuûa nöôùc ta cao hôn
treân tröôøng quoác teá.
Chieán löôïc phaùt trieån ñaõ ñöôïc cuï theå hoaù thaønh caùc muïc tieâu nhö:
GDP taêng gaáp ñoâi naêm 2000, tích luõy noäi boä neàn kinh teá quoác daân ñaït
treân 30% GDP; toác ñoä taêng tröôûng cuûa xuaát khaåu taêng gaáp ñoâi toác ñoä
taêng tröôûng GDP, tyû troïng GDP cuûa caùc ngaønh coâng nghieäp 40 - 41%;
noâng nghieäp 16-17%, dòch vuï 42 - 43%. Muïc tieâu taêng tröôûng cuõng ñöôïc
cuï theå cho caùc thôøi kyø nhö: thôøi kyø 2001 - 2005 möùc taêng tröôûng kinh
teá bình quaân phaûi ñaït 7,5%. Thôøi kyø naøy ñaõ ñi qua ñöôïc 3 naêm (2001-
* Tieán siõ, Vieän Khoa hoïc xaõ hoäi vuøng Nam Boä. Vieät Nam.
356
2003),treân thöïc teá trong 3 naêm qua toång saûn phaåm trong nöôùc taêng bình
quaân 7,06% (trong ñoù naêm 2001 ñaït 6,9%, naêm 2002 ñaït 7,04% vaø naêm
2003 ñaït 7,24%).
Phaûi thöøa nhaän ñaây laø moät taêng tröôûng ñaùng keå vôùi möùc ñoä taêng ñeàu
ñaën vaø lieân tuïc, ñieàu ñoù taïo ñaø thuaän lôïi cho nhöõng naêm coøn laïi. Nhieäm
vuï cuûa caùc naêm 2004 - 2005 seõ phaûi ñaït toác ñoä taêng tröôûng bình quaân
8,17%. Naêm 2004 chæ tieâu taêng tröôûng ñöôïc Chính phuû ñaët ra laø 7,5% (nhö
vaäy naêm 2005 seõ phaûi ñaït möùc 8% hoaëc cao hôn theá nöõa).
Nhìn vaøo toác ñoä taêng tröôûng ñaõ ñaït ñöôïc chuùng ta coù cô sôû ñeå tin
töôûng vaøo böùc tranh saùng suûa cuûa neàn kinh teá ôû nhöõng naêm keá tieáp.
Tröôùc ñaây, trong caùc naêm 1994 - 1995 - 1996, ñieàu kieän veà voán lieáng, cô
sôû vaät chaát kyõ thuaät, trình ñoä quaûn lyù vaø khaû naêng tieáp caän thò tröôøng
theá giôùi cuûa chuùng ta khoâng ñöôïc thuaän lôïi nhö hieän nay, theá maø luùc ñoù
toác ñoä taêng tröôûng vaãn ñaït möùc cao tôùi 8,8% - 9,5% - 9,3%. Hieän nay
tieàm löïc cuûa neàn kinh teá coøn chöa khai thaùc heát, nguoàn voán döï tröõ trong
daân coøn raát lôùn neáu bieát caùch khôi thoâng thì ñoù cuõng seõ laø moät doøng
chaûy maïnh vaø lieân tuïc khoâng theå xem thöôøng. Moät daãn chöùng ñieån hình
veà söùc maïnh nguoàn löïc trong daân laø: sau 4 naêm Chính phuû ban haønh
Luaät Doanh nghieäp chuùng ta ñaõ nhaän ñöôïc söï höôûng öùng vaø tham gia
hoà hôûi vaø nhieät tình cuûa nhaân daân, ñaõ coù 75.000 doanh nghieäp ngoaøi
quoác doanh ñöôïc thaønh laäp treân toång soá 120.000 doanh nghieäp thuoäc
moïi thaønh phaàn kinh teá, vôùi toång soá voán ñaõ ñöôïc ñaêng kyù ñaàu tö vaøo
saûn xuaát - kinh doanh khoaûng 10 tyû USD. Hoaëc moät ví duï khaùc gaàn ñaây
nhaát laø kyø phaùt haønh traùi phieáu Chính phuû ñôït 2 töø 15/4/2004 ñeán
15/6/2004 qua heä thoáng kho baïc Nhaø nöôùc, thôøi gian thöïc hieän môùi ñöôïc
5 ngaøy maø keát quaû ñaït ñöôïc raát cao: cho ñeán ngaøy 20/4/2004 caû nöôùc
ñaõ phaùt haønh ñöôïc 221 tyû 157 trieäu ñoàng vaø 7,8555 trieäu USD (ñaït
31,51% chæ tieâu ñoái vôùi ñoàng noäi teä). Ngoaøi ra coøn coù caùc nguoàn löïc khaùc
nhö quyõ röøng, ñaát ñai, soâng bieån, nguoàn lao ñoäng… ñeàu chöa ñöôïc taän
duïng moät caùch toái ña. Trong khi ñoù thì caùc ñieàu kieän khaùch quan cuõng
môû ra nhöõng khaû naêng thuaän lôïi hôn nhö caùc daáu hieäu phuïc hoài cuûa thò
tröôøng vaø xu höôùng taêng tröôûng trôû laïi cuûa neàn kinh teá theá giôùi sau
nhöõng bieán ñoäng vaø chao ñaûo tröôùc ñaây.
Theo ñaùnh giaù cuûa Quyõ tieàn teä quoác teá (IMF) thì toác ñoä phaùt trieån cuûa
chuùng ta laø khaù laønh maïnh, khoâng coù bieåu hieän quaù noùng hay baát bình
thöôøng, cung vaø caàu vaãn giöõ ñöôïc möùc taêng tröôûng caân baèng vaø laïm phaùt
khoâng cao. Moät soá chuyeân gia cuûa Ngaân haøng theá giôùi (WB) thì cho raèng
nhu caàu noäi ñòa seõ ngaøy moät lôùn, thò tröôøng quoác teá seõ ñöôïc môû roäng hôn
taïo thuaän lôïi cho söï taêng tröôûng cuûa Vieät Nam. Khu vöïc dòch vuï vaø thò
tröôøng baùn leû seõ tieáp tuïc taêng tröôûng cao (döï kieán 12% naêm 2004). Thò
tröôøng theá giôùi seõ môû roäng veà maët haøng vaø ñòa baøn xuaát khaåu. Taêng tröôûng
xuaát khaåu seõ ñaït töø 10 - 12% (naêm 2004), trong ñoù ñaëc bieät laø khu vöïc
357
noâng nghieäp vôùi caùc maët haøng nhö caø pheâ, cao su, cheø, haït ñieàu, haït
tieâu… seõ taêng giaù laøm cho ngaønh noâng nghieäp seõ taêng tröôûng cao hôn (ñaït
möùc 4%).
II. TIEÁP CAÄN VAÁN ÑEÀ TAÊNG TRÖÔÛNG VEÀ MAËT CHAÁT LÖÔÏNG
Phaân tích vaán ñeà taêng tröôûng veà caùc maët toác ñoä, nhòp ñoä taêng tröôûng,
nhöõng khoù khaên, thuaän lôïi, phöông höôùng vaø trieån voïng… Ñoù laø nhöõng
vieäc laøm caàn thieát nhöng chöa ñuû. Chuùng ta caàn tieáp caän vaán ñeà taêng
tröôûng ôû goùc ñoä chaát löôïng ñeå vieäc ñaùnh giaù ñi vaøo baûn chaát hôn, toaøn
dieän vaø thieát thöïc hôn vaø ñeå baùm saùt muïc tieâu taêng tröôûng.
Söï taêng tröôûng cuûa neàn kinh teá ñöôïc thöïc hieän tröôùc heát ôû caùc chæ
tieâu soá löôïng, song xeùt cho ñeán cuøng muïc tieâu taêng tröôûng laø tieán tôùi
moät neàn kinh teá phaùt trieån vôùi chaát löôïng cao, söï phaùt trieån laønh maïnh,
toaøn dieän, beàn vöõng, chaéc chaén, trieån voïng saùng suûa… vaø ñieàu quan
troïng hôn nöõa laø phaûi naâng cao ñöôïc chaát löôïng cuoäc soáng cho con
ngöôøi vaø xaõ hoäi. Thoâng thöôøng, ñoái vôùi nhöõng neàn kinh teá ñang phaùt
trieån, trong giai ñoaïn ñaàu cuûa quaù trình phaùt trieån ngöôøi ta thöôøng taäp
trung ñöa toác ñoä taêng tröôûng vöôït leân ñeå taïo ra löïc ñaåy ban ñaàu, laøm
ñaø cho caùc giai ñoaïn phaùt trieån sau. Tuy nhieân neáu chaïy quaù ñaø chæ
thieân veà toác ñoä vaø caùc chæ tieâu soá löôïng thì seõ gaây ra nhöõng haäu quaû
khoù löôøng trong xaõ hoäi noùi chung vaø ñoái vôùi neàn kinh teá noùi rieâng.
Chính vì theá maø moät soá nöôùc ñang phaùt trieån chaúng haïn nhö Trung
Quoác, khi ñaõ thaáy toác ñoä taêng tröôûng quaù nhanh vaø baát bình thöôøng laø
ngay laäp töùc ngöôøi ta phaûi tìm caùch haï nhieät neàn kinh teá, kìm haõm bôùt
nhòp ñoä taêng tröôûng trong thôøi gian gaàn ñaây töø 9,1% (naêm 2003) döï kieán
xuoáng coøn 7% (naêm 2004).
Trong quaù trình phaùt trieån, toác ñoä nhanh laø caàn thieát nhöng phaûi ñi ñoâi
vôùi chaát löôïng cao. Coù nhieàu tröôøng hôïp taêng tröôûng nhanh nhöng chöa
haún ñaõ coù chaát löôïng cao (ñoù laø nhöõng neàn kinh teá bong boùng xaø phoøng).
Nhöng moät khi ñaõ coù chaát löôïng taêng tröôûng cao thì ñoù laø yeáu toá quyeát ñònh
cho neàn kinh teá taêng toác vaø taêng tröôûng seõ coù ñieàu kieän nhanh hôn, tính
chaát beàn vöõng seõ cao hôn.
Chaát löôïng taêng tröôûng maø chuùng ta caàn ñaït tôùi phaûi ñöôïc theå hieän ôû
taát caû caùc lónh vöïc kinh teá, xaõ hoäi laãn moâi tröôøng. Veà kinh teá, chaát löôïng
taêng tröôûng ñöôïc ñaùnh giaù ôû hieäu quaû ñaàu tö, möùc ñoä an toaøn vöõng chaéc
cuûa caùc hoaït ñoäng saûn xuaát, kinh doanh, dòch vuï… vaø söùc caïnh tranh cuûa
caùc saûn phaåm haøng hoùa cuõng nhö cuûa caû neàn kinh teá. Veà xaõ hoäi, chaát
löôïng taêng tröôûng ñöôïc xem xeùt thoâng qua chaát löôïng cuoäc soáng vaät chaát,
tinh thaàn cuûa con ngöôøi; Söï tieán boä trong sinh hoaït coäng ñoàng vaø trong
ñôøi soáng xaõ hoäi; Söï lôùn maïnh vaø tieán boä cuûa nhöõng ngaønh söï nghieäp thuoäc
phaïm truø cô sôû xaõ hoäi. Ngoaøi ra, noù coøn ñöôïc theå hieän ôû söï coâng baèng
358
xaõ hoäi, söï bình ñaúng ñoái vôùi moïi coâng daân trong xaõ hoäi. Veà moâi tröôøng,
chaát löôïng taêng tröôûng khoâng cho pheùp taøn phaù, gaây oâ nhieãm, huûy hoaïi
hay hy sinh moâi tröôøng sinh thaùi ñeå ñaït tôùi caùc chæ tieâu kinh teá, maø traùi
laïi noù ñoøi hoûi nghieâm ngaët söï giöõ gìn, caûi thieän vaø naâng caáp moâi tröôøng;
Söï baûo toàn vaø phaùt trieån taøi saûn vaø caùc nguoàn lôïi thieân nhieân; Söï toân taïo
vaø laøm ñeïp caûnh quan thieân nhieân phuïc vuï yeâu caàu ngaøy caøng cao cuûa
cuoäc soáng con ngöôøi.
III. THÖÏC TRAÏNG CHAÁT LÖÔÏNG TAÊNG TRÖÔÛNG CUÛA VIEÄT NAM
Döïa treân quan ñieåm vaø caùch tieáp caän nhö treân, aùp vaøo thöïc traïng
vaán ñeà taêng tröôûng cuûa neàn kinh teá nöôùc nhaø, chuùng ta coù theå phaán
khôûi vaø tin töôûng vaøo trieån voïng saùng suûa trong töông lai. Ñaây khoâng
chæ laø caùch ñaùnh giaù cuûa chuû quan chuùng ta maø laø thoâng qua laêng kính
cuûa nhöõng ngöôøi ngoaøi cuoäc. Ví duï gaàn ñaây, tieåu ban Kinh teá - Xaõ hoäi
cuûa Lieân hôïp quoác - ESCAP - döï baùo taêng tröôûng GDP cuûa Vieät Nam
naêm 2004 seõ ñaït 7,5% do caùc yeáu toá tích cöïc nhö: aûnh höôûng söï phuïc
hoài cuûa neàn kinh teá theá giôùi, söï gia taêng ñaàu tö cuûa Nhaät Baûn vaøo Vieät
Nam, söï taêng cöôøng caùc lieân keát kinh teá trong vaø ngoaøi nöôùc khi Chính
phuû ñaët muïc tieâu gia nhaäp WTO. Trong ñoù coâng nghieäp seõ laø ngaønh
taêng nhanh, ñaëc bieät laø caùc ngaønh haøng cuï theå nhö cheá bieán thöïc phaåm,
ñoà uoáng, may maëc, naêng löôïng, ñieän töû, cheá taïo maùy… Tuy nhieân, neáu
xem xeùt vaán ñeà moät caùch thöïc söï nghieâm tuùc vaø khaùch quan thì phaûi
thöøa nhaän laø chaát löôïng taêng tröôûng cuûa chuùng ta ñang coù nhöõng bieåu
hieän baát oån gaây lo laéng cho nhöõng ngöôøi coù traùch nhieäm vaø thu huùt söï
quan taâm chuù yù theo doõi cuûa ñoâng ñaûo caùc giôùi chöùc trong vaø ngoaøi
nöôùc. Toác ñoä taêng tröôûng kinh teá cuûa chuùng ta khaù laø cao nhöng chaát
löôïng taêng tröôûng chöa cao neáu khoâng muoán noùi laø thaáp keùm. Neàn kinh
teá phaùt trieån chöa thaät an toaøn vaø vöõng chaéc, coøn tieàm aån nhieàu nguy
cô tuït haäu.
1. Chaát löôïng taêng tröôûng trong lónh vöïc kinh teá
Thoâng thöôøng thì coù hai con ñöôøng ñeå ñi tôùi muïc tieâu taêng tröôûng: moät
laø ñaàu tö nhieàu, khoái löôïng voán ñaàu tö vaøo caùc lónh vöïc lôùn; hai laø ñaàu
tö ñaït hieäu quaû cao. Nhöng chæ coù ñaàu tö ñaït hieäu quaû cao laø yeáu toá quan
troïng nhaát coù tính quyeát ñònh ñeán söï duy trì toác ñoä taêng tröôûng cao vaø
beàn vöõng. Hieäu quaû söû duïng voán ñaàu tö cao hay thaáp ñöôïc theå hieän ôû soá
voán ñaàu tö caàn taêng ít hay nhieàu cho vieäc taêng theâm moät ñôn vò saûn phaåm.
Tröôùc ñaây, vaøo nhöõng naêm ñaàu cuûa thaäp kyû 90 hieäu quaû ñaàu tö cuûa chuùng
ta cao hôn hieän nay nhieàu. Luùc ñoù, tyû leä voán ñaàu tö caàn taêng leân khi taêng
theâm 1 ñôn vò saûn phaåm laø 0,5 - 1 (naêm 1990). Hieän nay, tyû leä ñoù laø 4,1
- 1 (naêm 2001); 4,9 - 1 (naêm 2003). Nhö theá coù nghóa laø hieäu quaû ñaàu tö
cuûa neàn kinh teá ngaøy caøng keùm suùt so vôùi tröôùc ñaây. Ñieàu ñoù cuõng coù
359
nghóa laø toác ñoä taêng tröôûng cuûa voán ñaàu tö taêng nhanh hôn giaù trò taêng
theâm. Neáu ta xem xeùt moät soá ngaønh cuï theå thì thaáy roõ raøng ñieàu naøy, ví
duï: ngaønh coâng nghieäp chaúng haïn, naêm 2003 toác ñoä taêng tröôûng cuûa
ngaønh ñaït 15% - 16% nhöng toác ñoä taêng leân cuûa giaù trò gia taêng chæ ñaït
10%. Trong ñoù coù nhöõng ngaønh haøng cuï theå nhö mía ñöôøng, saét theùp,
phaân boùn… thì hieäu quaû ñaàu tö coøn thaáp hôn nhieàu ñaõ laøm giaûm söùc caïnh
tranh cuûa saûn phaåm, laøm chaäm khaû naêng thu hoài voán vaø gaây laõng phí raát
lôùn cho caùc nguoàn löïc phaùt trieån cuûa xaõ hoäi noùi chung vaø cuûa caùc ngaønh
ñoù noùi rieâng.
Trong xu theá hoäi nhaäp kinh teá theá giôùi vaø quaù trình toaøn caàu hoùa ñang
dieãn ra maïnh meõ nhö hieän nay, vaán ñeà caïnh tranh giöõa caùc neàn kinh teá
ñang trôû neân gay gaét vaø quyeát lieät veà möùc ñoä cuõng nhö veà qui moâ. Söï caïnh
tranh ñang dieãn ra töø hình thaùi boå sung, hoã trôï vaø hôïp taùc sang chieàu höôùng
ganh ñua, chaïy ñua giaønh giaät thò tröôøng, thaäm chí coù nhieàu tröôøng hôïp
cheøn eùp, daãm ñaïp, tieâu dieät laãn nhau vaø loâi keùo caû tình baùo kinh teá vaøo
cuoäc. Neàn kinh teá cuûa chuùng ta ñang ñöùng tröôùc söùc eùp vaø thaùch thöùc raát
lôùn giöõa vieäc thöïc hieän muïc tieâu phaùt trieån caàn coù söï hoã trôï ôû beân ngoaøi
vaø söï caàn thieát phaûi giöõ vöõng ñoäc laäp daân toäc vaø chuû quyeàn quoác gia trong
boái caûnh theá giôùi phöùc taïp vaø nhöõng dieãn bieán khoù löôøng. Vì theá yeáu toá töï
thaân döïa vaøo söùc mình, phaùt huy noäi löïc phaûi ñöôïc ñaët leân haøng ñaàu. Haøng
hoaù cuûa chuùng ta phaûi baèng moïi caùch chieám ñöôïc öu theá ñeå môû roäng vaø
chieám lónh thò tröôøng theá giôùi. Neàn kinh teá cuûa ta phaûi ñuû söùc vaø löïc ñeå
ñöùng vöõng vaø chieán thaéng trong caïnh tranh (nhaát laø trong ñieàu kieän caïnh
tranh baát bình ñaúng nhö chuùng ta ñaõ gaëp).
Phaûi thöøa nhaän raèng, trong nhöõng naêm ñaàu cuûa thôøi kyø ñoåi môùi, neàn
kinh teá cuûa chuùng ta coù söùc baät töông ñoái maïnh ñaõ ghi ñöôïc daáu aán cuûa
thôøi kyø phaùt trieån naøy. Tuy nhieân, maáy naêm gaàn ñaây söùc caïnh tranh cuûa
neàn kinh teá khoâng nhöõng khoâng ñöôïc caûi thieän maø laïi coù hieän töôïng suït
giaûm ñi. Chæ caàn so saùnh vôùi caùc ñoái thuû caïnh tranh caän keà trong khu vöïc
coù nhöõng ñieàu kieän töông ñoái gioáng ta laø Trung Quoác vaø Thaùi Lan thì ñaõ
thaáy khaû naêng caïnh tranh cuûa chuùng ta thua keùm hoï. Taïp chí "Dieãn ñaøn
Kinh teá theá giôùi (WEF)" ñaõ coù nhöõng cuoäc ñieàu tra xeáp haïng naêng löïc caïnh
tranh döïa treân caùc yeáu toá theå hieän söùc caïnh tranh nhö:
- Chæ soá caïnh tranh taêng tröôûng
- Chæ soá moâi tröôøng kinh teá vó moâ
- Chæ soá caùc theå cheá coâng coäng
- Chæ soá coâng ngheä
Keát quaû laø so vôùi Trung Quoác vaø Thaùi Lan thì ta luoân luoân ñöùng ôû vò trí
thaáp hôn hoï vaø cuõng khoâng thaáy coù söï caûi thieän tích cöïc naøo veà vò trí
trong nhöõng naêm vöøa qua.
360
Baûng xeáp haïng naêng löïc caïnh tranh(2)
Thaùi Lan Trung Quoác Vieät Nam

Chæ soá
2001 2002 2001 2002 2001 2002
1. Khaû naêng caïnh
31/80 32/102 33/80 44/102 65/80 60/120
tranh taêng tröôûng
2. Moâi tröôøng
11/80 26/102 8/80 25/102 38/80 45/102
kinh teá vó moâ
3. Caùc theå cheá
39/80 37/102 38/80 52/102 62/80 61/102
coâng coäng
4. Coâng ngheä 41/80 39/102 63/80 65/102 68/80 73/102
Chaát löôïng taêng tröôûng ñoøi hoûi söï taêng tröôûng phaûi an toaøn, vöõng
chaéc. Caùc caân ñoái vó moâ nhö löông thöïc, naêng löôïng, thöông maïi, xuaát
nhaäp khaåu, döï tröõ quoác gia, thanh toaùn quoác teá… phaûi ñaûm baûo söï caân
ñoái, bình oån, coù ñuû khaû naêng ñöùng vöõng vaø choáng ñôõ tröôùc caùc bieán
ñoäng trong nöôùc vaø treân theá giôùi. Trong nhöõng maët caân ñoái vó moâ ñoù thì
chuùng ta ñaõ giaûi quyeát töông ñoái toát vaán ñeà an ninh löông thöïc. Saûn xuaát
löông thöïc ñaõ ñaûm baûo caân ñoái ñöôïc nhu caàu trong nöôùc vaø taêng cöôøng
xuaát khaåu. Xuaát khaåu gaïo cuûa Vieät Nam gaàn ñaây ñaõ vöôït leân vaø ñöùng vò
trí thöù 2 treân theá giôùi. Tuy nhieân ñeå coù moät neàn noâng nghieäp phaùt trieån
an toaøn vöõng chaéc thì coøn phaûi noã löïc giaûi quyeát nhöõng vaán ñeà raát caên
cô vaø cuõng voâ cuøng quan troïng. Ñoù laø vieäc taêng cöôøng naêng löïc cho heä
thoáng haï taàng cô sôû trong noâng nghieäp, noâng thoân; ñöa maïnh yeáu toá
khoa hoïc, kyõ thuaät vaøo noâng nghieäp noâng thoân ñeå saûn xuaát noâng nghieäp
khoâng bò leä thuoäc thieân nhieân, ñoàng thôøi laïi naâng cao ñöôïc chaát löôïng
saûn phaåm haøng hoùa noâng nghieäp ñaït tieâu chuaån quoác teá ñeå ngaønh noâng
saûn cuûa ta khoâng leùp veá vaø bò thieät thoøi khi tham gia thò tröôøng theá giôùi.
Hieän nay ñoái vôùi noâng nghieäp, khoù khaên lôùn nhaát, gaây böùc xuùc vaø lo
laéng cho noâng daân laø vaán ñeà ñaàu ra cho saûn phaåm noâng nghieäp. Khoù
khaên naøy chöa ñöôïc giaûi quyeát moät caùch caên cô ñaõ kìm haõm söï phaùt
trieån vaø gaây nhöõng thieät haïi lôùn cho ngaønh noâng nghieäp noùi rieâng vaø xaõ
hoäi noùi chung. Chaát löôïng taêng tröôûng ôû ñaây ñoøi hoûi phaûi coù moät chieán
löôïc veà an ninh thöông maïi, xuaát nhaäp khaåu phaûi vöøa maïnh, vöøa an
toaøn vaø chaéc chaén.
2. Veà maët xaõ hoäi
Chaát löôïng taêng tröôûng ñöôïc ñaùnh giaù thoâng qua chaát löôïng cuoäc soáng
cuûa con ngöôøi vaø xaõ hoäi, thoâng qua nhöõng tieán boä vaø coâng baèng xaõ hoäi
maø coâng daân ñöôïc thuï höôûng beân caïnh caùc yeáu toá vaät chaát phuïc vuï cho
söï phaùt trieån toaøn dieän cuûa caù nhaân.
361
Döïa treân quan ñieåm nhaân vaên maø xem xeùt thì moïi söï taêng tröôûng xeùt
cho ñeán cuøng cuõng laø nhaèm phuïc vuï vaø naâng cao chaát löôïng cuoäc soáng
cuûa con ngöôøi. Thôøi ñaïi ngaøy nay cuøng vôùi nhöõng tieán boä ñaït ñöôïc trong
lónh vöïc khoa hoïc kyõ thuaät thì trình ñoä vaø nhu caàu veà cuoäc soáng cuûa con
ngöôøi cuõng ñöôïc naâng cao. Con ngöôøi ñöôïc giaønh cho nhöõng ñieàu kieän
toát veà giaùo duïc, phuïc vuï y teá vaø chaêm soùc söùc khoûe. Treân thöïc teá hai lónh
vöïc giaùo duïc vaø y teá cuûa ta coù tieán boä so vôùi tröôùc ñaây. Tuy nhieân so vôùi
nhu caàu phaùt trieån, so vôùi trình ñoä ñaït ñöôïc cuûa caùc nöôùc treân theá giôùi
thì chuùng ta coøn thua keùm raát xa. Söï hoaït ñoäng cuûa neàn kinh teá thò tröôøng
vôùi nhöõng taùc ñoäng cuûa maët traùi cuûa noù ñaõ laøm aûnh höôûng tieâu cöïc khoâng
nhoû ñeán hai lónh vöïc y teá vaø giaùo duïc voán ñöôïc toân vinh theo truyeàn
thoáng vaø ñaïo lyù daân toäc tröôùc ñaây thì hieän nay ñaõ vaø ñang coù nhieàu bieåu
hieän khoâng laønh maïnh. Caû xaõ hoäi ñaõ töøng leân tieáng baùo ñoäng veà söï
xuoáng caáp cuûa caùc ngaønh naøy, beänh thöông maïi hoùa baèng caáp, chaïy theo
thaønh tích trong ngaønh giaùo duïc, beänh thöông maïi hoùa caùc khaâu phuïc vuï
trong ngaønh y teá ñang laø noãi lo laéng vaø böùc xuùc cuûa caùc theá heä coù löông
taâm vaø traùch nhieäm trong caû nöôùc.
Chuùng ta ñaõ xaùc ñònh muïc tieâu cuûa söï taêng tröôûng kinh teá laø nhaèm naâng
cao chaát löôïng giaùo duïc vaø chaát löôïng ngaønh y teá, toân vinh ñeà cao giaù trò
con ngöôøi. Söï taêng tröôûng cuûa neàn kinh teá seõ ñöa ñaát nöôùc ta ñeán huøng
maïnh vaø ñöùng ñöôïc vaøo haøng nguõ nhöõng nöôùc phaùt trieån neáu ta thöïc hieän
ñöôïc ñoàng thôøi vôùi söï tieán boä vaø coâng baèng xaõ hoäi. Caùc coâng daân Vieät Nam
ñeàu ñöôïc höôûng öu ñaõi cao trong giaùo duïc vaø y teá. Hoï coù nhieàu cô hoäi
hoïc haønh, naâng cao trình ñoä, boài boå theâm tri thöùc, vöõng vaøng trong ngheà
nghieäp… ñoàng thôøi hoï cuõng nhaän ñöôïc caùc ñieàu kieän thuaän lôïi nhaát veà caùc
dòch vuï y teá, chaêm soùc söùc khoûe, khaùm chöõa beänh. Giaùo duïc vaø y teá laø caùc
ngaønh thuoäc khu vöïc dòch vuï “coâng”, thoâng thöôøng caùc hoaït ñoäng naøy ñöôïc
nhaø nöôùc hoã trôï toái ña, ôû nhöõng nöôùc coù cheá ñoä öu vieät thì caùc ngaønh naøy
ñöôïc hoaøn toaøn bao caáp, ngöôøi daân seõ ñöôïc mieãn phí toaøn boä hay mieãn
phí toái ña khi tham gia söû duïng caùc dòch vuï naøy, ñoàng thôøi hoï seõ nhaän
ñöôïc moïi ñieàu kieän thuaän lôïi khaùc phuïc vuï cho söï phaùt trieån toaøn dieän cuûa
mình. Beân caïnh söï ñaûm baûo vaø naâng cao vai troø cuõng nhö chaát löôïng phuïc
vuï cuûa caùc ngaønh y teá vaø giaùo duïc thì yeáu toá khaùc khoâng keùm phaàn quan
troïng ñoù laø vieäc phaûi ñaûm baûo vaø taêng cöôøng kyû cöông pheùp nöôùc, an sinh
xaõ hoäi, laønh maïnh, an toaøn taïo nieàm tin cho daân chuùng.
3. Veà moâi tröôøng
Chaát löôïng taêng tröôûng ñoøi hoûi söï phaùt trieån kinh teá khoâng taùch rôøi caùc
nhieäm vuï baûo veä moâi tröôøng sinh thaùi. Neáu neàn kinh teá phaùt trieån maø
khoâng caân baèng sinh thaùi, taøi nguyeân thieân nhieân bò boùc loät theo kieåu khai
thaùc böøa baõi, voâ yù thöùc thì nguy cô caïn kieät caùc nguoàn löïc seõ daãn ñeán söï
trieät tieâu caùc cô sôû phaùt trieån, vaø seõ daãn ñeán nhöõng thaûm hoïa moâi tröôøng
khoâng löôøng tröôùc ñöôïc do söï phaûn öùng traû thuø cuûa töï nhieân.
362
Chuùng ta ñang ñöùng tröôùc hieän töôïng oâ nhieãm moâi tröôøng traàm troïng:
oâ nhieãm khoâng khí do khí thaûi töø caùc khu coâng nghieäp khoâng ñöôïc xöû lyù
nghieâm tuùc, oâ nhieãm nguoàn nöôùc saïch do nöôùc thaûi coâng nghieäp xaû ra…
Caùc nguoàn löïc thieân nhieân thöôøng ñöôïc goïi laø “röøng vaøng bieån baïc” giôø
ñaây ñang bò taøn phaù naëng neà vaø ngheøo ñi troâng thaáy.
Thöïc traïng moâi tröôøng cuûa chuùng ta ñang bò xuoáng caáp laø ñieàu minh
chöùng cho söï taêng tröôûng maø khoâng ñaït yeâu caàu chaát löôïng. Ñoù cuõng laø
lôøi caûnh baùo veà söï baát oån trong quaù trình taêng tröôûng cuûa ta.
IV. KHAÙI QUAÙT NHÖÕNG VIEÄC CAÀN LAØM
Coâng cuoäc ñoåi môùi vaø phaùt trieån neàn kinh teá ñaõ vaø ñang mang laïi cho
chuùng ta nhieàu thaønh töïu vaø nhöõng tieán boä xaõ hoäi roõ reät. Tuy nhieân quaù
trình naøy cuõng naûy sinh ra laém khoù khaên, trôû ngaïi vaø thaùch thöùc. Coù moät
ñieàu phaûi khaúng ñònh laø vaán ñeà taêng tröôûng phaûi ñi vaøo chaát löôïng ñeå
ñaûm baûo taêng tröôûng nhanh nhöng oån ñònh vaø beàn vöõng. Ñoái vôùi chuùng
ta chaát löôïng taêng tröôûng ñang laø vaán ñeà then choát cuûa moïi chöông trình
phaùt trieån töø caáp vó moâ ñeán vi moâ. Caùc yù töôûng veà vieäc phaûi phaùt huy
cao ñoä nguoàn nhaân löïc, khai thaùc toái ña lôïi theá veà nhaân löïc trong caïnh
tranh taêng tröôûng vôùi caùc nöôùc trong khu vöïc (ta coù lao ñoäng reû hôn vaø
kyõ naêng lao ñoäng cuûa ta cao hôn), ñeå vöøa caïnh tranh thu huùt voán vöøa
taïo ñieàu kieän cho ta ñaøo taïo, chuaån bò nguoàn nhaân löïc chaát löôïng cao
cho töông lai. Maët khaùc ñaàu tö cuûa ta caàn höôùng vaøo nhöõng ngaønh coâng
ngheä cao vaø nhöõng ngaønh coù söùc caïnh tranh lôùn, thu hoài voán ñaàu tö
nhanh. Troïng taâm cuûa coâng taùc ñaàu tö laø phaûi nhaèm vaøo vieäc naâng cao
hieäu quaû ñaàu tö, laøm cho söï taêng tröôûng phaûi ñaït yeâu caàu chaát löôïng. Ñaõ
ñeán luùc tình theá ñoøi hoûi chuùng ta phaûi xaây döïng ñöôïc chieán löôïc phaùt
trieån cho ngaønh thöông maïi nhaát laø xuaát nhaäp khaåu, trong ñoù khoâng theå
xem nheï vieäc xuùc tieán thöông maïi xaây döïng thöông hieäu haøng hoùa Vieät
Nam ñeå taêng khaû naêng caïnh tranh treân thöông tröôøng quoác teá. Chuù troïng
thu huùt vaø taïo ra caùc nguoàn voán vöõng chaéc, laâu daøi, ñaùp öùng ñöôïc yeâu
caàu ngaøy caøng cao cuûa söï phaùt trieån… Ñoù laø nhöõng vaán ñeà caàn ñöôïc ñaët
ra xem xeùt giaûi quyeát moät caùch nghieâm tuùc, kòp thôøi vaø thaáu ñaùo.
CHUÙ THÍCH
1. Ñaûng Coäng saûn Vieät Nam, Vaên kieän Ñaïi hoäi Ñaïi bieåu toaøn quoác laàn thöù IX, Nxb Chính trò quoác
gia, Haø Noäi 2001, trang 162 - 163.
2. Töû soá chæ vò trí xeáp haïng, maãu soá chæ soá nöôùc ñöôïc xeáp haïng Nguoàn: Baùo caùo cuûa Dieãn ñaøn
Kinh teá theá giôùi (WEF).
363
NHÖÕNG THAY ÑOÅI TIEÁN BOÄ TRONG TROÀNG LUÙA ÔÛ ÑOÀNG BAÈNG SOÂNG HOÀNG...
1
NHÖÕNG THAY ÑOÅI TIEÁN BOÄ TRONG
TROÀNG LUÙA ÔÛ ÑOÀNG BAÈNG SOÂNG HOÀNG:
BAÙO CAÙO SÔ BOÄ VEÀ QUAÛN LYÙ DÒCH HAÏI
TOÅNG HÔÏP ÔÛ THAÙI BÌNH(1)
Yunita T. Winarto*
I. IPM COÄNG ÑOÀNG ÔÛ CHAÂU AÙ: BÖÔÙC ÑAÀU AÙP DUÏNG
Chöông trình quaûn lyù dòch haïi toång hôïp Coäng ñoàng ôû chaâu AÙ (vieát taét
laø CIPM hoaëc IPM Coäng ñoàng) laø moät chöông trình trieån khai treân phaïm vi
quoác teá trong lónh vöïc noâng nghieäp, ñöôïc Toå chöùc Noâng Löông theá giôùi
(FAO) baûo trôï ñaàu tieân. Ñaây laø moät chöông trình coù muïc tieâu “bieán ngöôøi
noâng daân thaønh caùc chuyeân gia” vaø nhöõng ngöôøi coù theå ra quyeát ñònh. Muïc
ñích chính cuûa chöông trình naøy laø thay ñoåi moâ hình canh taùc ñaõ keùo daøi
haøng thaäp kyû, nhaán maïnh ñeán “Caùch maïng Xanh” trong lónh vöïc noâng
nghieäp: töø vieäc giuùp cho ngöôøi noâng daân ñaït ñöôïc caùc muïc tieâu cuûa chöông
trình thaâm canh muøa vuï ñeán vieäc taïo ñieàu kieän cho hoï cuûng coá kieán thöùc,
caûi thieän khaû naêng nhaän thöùc vaø do ñoù laáy laïi chaân giaù trò cuûa hoï, vaø trao
quyeàn cho hoï taïi nôi ôû cuûa mình [Pontius vaø caùc taùc giaû khaùc. 2000]. Töø
khi ñöôïc giôùi thieäu laàn ñaàu tieân ôû Indonesia vaøo ñaàu nhöõng naêm 1990, toâi
quan saùt thaáy raèng, moät soá thay ñoåi ñaõ dieãn ra trong suy nghó vaø thoùi quen
cuûa ngöôøi noâng daân sau khi traûi qua chöông trình taäp huaán ñöôïc bieát ñeán
vôùi teân goïi Lôùp taäp huaán treân ñoàng ruoäng cho noâng daân (FFS) vaø caùc hoaït
ñoäng CIPM tieáp theo.
Caâu chuyeän thaønh coâng veà vieäc quaûn lyù dòch haïi toång hôïp ôû Inñoâneâxia
laø moät ví duï veà söï tham gia roäng raõi nhaát cuûa ngöôøi noâng daân vaøo vieäc
kieåm soaùt dòch haïi/beänh taät trong chöông trình tham gia ñöôïc Conway trích
daãn trong cuoán saùch cuûa oâng mang teân "Cuoäc caùch maïng xanh hai maët"
(1998, trang 215, 218). Tuy nhieân, nhöõng ngöôøi laäp keá hoaïch IPM khoâng
hieåu chöông trình naøy laø taäp trung vaøo kieåm soaùt dòch haïi/beänh taät moät
caùch ñoäc laäp maø vôùi söï tham gia cuûa ngöôøi noâng daân nhö caùc ñoái taùc. Quan
troïng hôn laø chöông trình taäp huaán IPM ñöôïc bieát ñeán döôùi caùi teân Lôùp taäp
huaán treân ñoàng ruoäng cho noâng daân (FFS) hoaëc "lôùp hoïc khoâng coù töôøng"
* Ñaïi hoïc Quoác gia Pukyong. Haøn Quoác.
364
ñaõ taïo cô hoäi cho ngöôøi noâng daân tìm hieåu caùc ñieàu kieän sinh thaùi noâng
nghieäp cô baûn treân ñoàng ruoäng cuûa hoï vaø ñaït ñeán söï kieåm soaùt lôùn hôn
ñoái vôùi caùc ñieàu kieän maø hoï ñoái maët haøng ngaøy ôû caû nôi troàng luùa cuûa hoï
vaø moâi tröôøng canh taùc roäng lôùn hôn. Quaù trình hoïc taäp mang tính khaùm
phaù cuûa baûn thaân ngöôøi noâng daân trôû thaønh phöông phaùp giaùo duïc cô baûn
cuûa "lôùp taäp huaán" voán ñoùng vai troø nhö ñieåm khôûi ñaàu cho vieäc theå cheá
hoùa IPM ôû caáp coäng ñoàng [Pontius vaø caùc taùc giaû khaùc. 2002].
Döïa treân cô sôû kinh nghieäm cuûa Indonesia trong vieäc trieån khai moät
chöông trình nhö vaäy, FAO ñaõ giôùi thieäu Lôùp taäp huaán treân ñoàng ruoäng cho
noâng daân IPM ôû caùc nöôùc chaâu AÙ khaùc töø naêm 1992-1998, sau ñoù laø chöông
trình IPM coäng ñoàng töø naêm 1998 trôû veà sau [xem baûn ñoà 1]. Bieän phaùp
giaùo duïc töông töï vaø moân hoïc cuûa Lôùp taäp huaán treân ñoàng ruoäng cho noâng
daân ñaõ ñöôïc trieån khai ôû nhieàu nöôùc trong khu vöïc(2). Tuy nhieân, khoâng
phaûi taát caû nhöõng nöôùc naøy ñeàu trieån khai caùc hoaït ñoäng tieáp theo trong
khuoân khoå chöông trình IPM coäng ñoàng(3). Ví duï nhö Thaùi Lan vaø Laøo. Thaùi
Lan saùp nhaäp Lôùp taäp huaán treân ñoàng ruoäng cho noâng daân vaøo chöông trình
cuûa Ban quaûn lyù dòch haïi thuoäc Boä Noâng nghieäp vaø hôïp taùc xaõ, maø khoâng
trieån khai chöông trình IPM Coäng ñoàng trong moät chöông trình quoác gia
rieâng. Maët khaùc, Campuchia vaø Vieät Nam ñaõ theå cheá hoùa Chöông trình IPM
quoác gia trong cô quan cuûa Boä Noâng nghieäp moãi nöôùc naøy vaø trieån khai
caû Lôùp taäp huaán treân ñoàng ruoäng cho noâng daân vaø chöông trình IPM coäng
ñoàng ôû moät soá tænh. Taïi Vieät Nam, chöông trình IPM quoác gia ñöôïc giao
cho Cuïc Baûo veä thöïc vaät thuoäc Boä Noâng nghieäp vaø phaùt trieån noâng thoân.
Tröôùc khi giôùi thieäu IPM, chöông trình Ñoåi môùi ñaõ ñöa ñeán vieäc xaùc
ñònh laïi vai troø cuûa hôïp taùc xaõ noâng nghieäp, trao laïi quyeàn quyeát ñònh cho
caùc hoä caù theå vaø caûi caùch heä thoáng noâng nghieäp. Troàng troït ñöôïc höôùng
vaøo ñaùp öùng thò tröôøng trong nöôùc vaø quoác teá (xem Voõ Toøng Xuaân 1995;
Traàn Thò Queá 1998; Yanagisawa vaø Kono 2001). Sau söï caûi tieán nhö vaäy,
Vieät Nam ñaõ coù theå taêng saûn löôïng gaïo vaø trôû thaønh nöôùc xuaát khaåu gaïo
lôùn thöù 3 treân thò tröôøng theá giôùi (Ñoã Kim Chung vaø Kim Thò Dung 2002).
Tuy nhieân, möùc ñoä söû duïng thuoác tröø saâu cuõng taêng leân cuøng vôùi vieäc söû
duïng caùc loaïi phaân hoùa hoïc. Baát chaáp nhöõng tieán boä treân, Vieät Nam vaãn
phaûi ñoái maët vôùi vaán ñeà ngheøo ñoùi vaø caùc vaán ñeà phaùt trieån noâng thoân
(Traàn Thò Queâ 1998; Baùo caùo phaùt trieån Vieät Nam 2000; Yanagisawa vaø
Kono 2001). Cuøng vôùi muïc tieâu taêng naêng suaát vaø giaûm thieåu caùc taùc ñoäng
tieâu cöïc ñoái vôùi moâi tröôøng, Chính phuû Vieät Nam ñaëc bieät coi troïng vieäc
trieån khai IPM vôùi vieäc môû FFS ôû toaøn boä 61 tænh, thaønh phoá. Nhieàu hoaït
ñoäng CIPM cuõng ñöôïc trieån khai ôû moät soá tænh (Chöông trình IPM quoác gia
Vieät Nam 1999, 2003; Toå chöùc Löông noâng cuûa Lieân hôïp quoác 2002, xem
baûn ñoà 2). Hieän nay, chöông trình IPM quoác gia cuûa Vieät Nam laø chöông
trình lôùn nhaát ôû chaâu AÙ veà goùc ñoä hoã trôï taøi chính cho giai ñoaïn hieän taïi
[Rolling vaø caùc taùc giaû khaùc. 2000].
365
Baûn ñoà 1: Caùc nöôùc thaønh vieân chöông trình IPM coäng ñoàng cuûa FAO
Nguoàn: Pontius vaø caùc taùc giaû khaùc 2002.
366
Baûn ñoà 2: Caùc lôùp taäp huaán IPM vaø CIPM ôû caùc tænh cuûa Vieät Nam
Nguoàn: Chöông trình IPM Quoác gia Vieät Nam [1999, 2000]
Treân cô sôû chuyeán thaêm ñoàng ruoäng cuûa toâi vaøo naêm 2003 ôû hai xaõ
Nguyeãn Xaù vaø Taân Hoa cuûa tænh Thaùi Bình, ñoàng baèng soâng Hoàng, toâi seõ
ñaùnh giaù phaïm vi maø vieäc hoïc taäp kieán thöùc IPM treân thöïc teá ñaõ goùp phaàn
thay ñoåi nhaän thöùc vaø thoùi quen hoaït ñoäng cuûa ngöôøi noâng daân, vaø ñaõ coù
moät soá thay ñoåi tieán boä dieãn ra trong vieäc troàng luùa. Cuøng vôùi baûn chaát cuûa
söï can thieäp IPM vaøo vieäc chuyeån giao kieán thöùc - khoâng phaûi baûn chaát kyõ
thuaät - ñaùnh giaù cuûa toâi veà nhöõng thay ñoåi tieán boä trong vieäc troàng luùa seõ
taäp trung chuû yeáu vaøo kieán thöùc cuûa ngöôøi noâng daân. Kieán thöùc, nhö Barth
[2002: 1] töøng noùi, laø “...ñieàu maø con ngöôøi duøng ñeå hieåu vaø haønh ñoäng
trong theá giôùi”. Vieäc xem xeùt phaïm vi trong ñoù kieán thöùc ñöôïc duøng ñeå
haønh ñoäng trong theá giôùi nhö theá naøo, trong tình huoáng naøo, vaø noù taùc
ñoäng ñeán nhaän thöùc hieän taïi nhö theá naøo vaãn laø ñieàu caàn thieát. Moät vieãn
caûnh tích cöïc veà nhöõng vaán ñeà naøy seõ cho pheùp chuùng ta hieåu kieán thöùc
trong taâm trí moãi con ngöôøi ñöôïc môû roäng nhö theá naøo theo thôøi gian vaø
moät söï tích luyõ kieán thöùc nhö vaäy trôû thaønh neàn taûng cho nhöõng thay ñoåi
haønh ñoäng ñang dieãn ra nhö theá naøo. Caùch tieáp caän lieân heä trong moân
nhaân loaïi hoïc nhaän thöùc seõ coù ích trong vieäc hieåu nhöõng hieän töôïng naøy(4).
367
II. VIEÄC CHUYEÅN GIAO KHOA HOÏC VAØ KYÕ THUAÄT TRONG “THÖÏC TEÁ”
Treân cô sôû quan saùt cuûa mình, toâi phaùt hieän ra raèng caùc caùch thöùc maø
ngöôøi noâng daân ñaõ ñöôïc bieát tröôùc khi giôùi thieäu IPM chuû yeáu thoâng qua
hoaït ñoäng thöïc tieãn haøng ngaøy, töø kinh nghieâm vaø söï quan saùt, töø vieäc
chuyeån giao kieán thöùc töø ngöôøi noâng daân naøy sang ngöôøi noâng daân khaùc
vaø ñoùn nhaän thoâng tin töø nhieàu nguoàn beân ngoaøi khaùc nhau. Ngöôøi noâng
daân thöôøng dieãn taû thoùi quen tröôùc ñoù chæ khi laøm vieäc, tham gia tröïc tieáp
vaøo coâng vieäc sau nhöõng hoaït ñoäng canh taùc cuûa cha meï, hoaëc thoâng qua
“söï nguïy trang” (baét chöôùc) theo thuaät ngöõ cuûa Bourdieu (Bourdieu 1977).
Gioáng nhö nhöõng ngöôøi noâng daân Indonesia töøng traûi qua, ngöôøi Vieät Nam
cuõng quen vôùi vieäc nhaän thoâng baùo, thoâng tin vaø höôùng daãn töø caùc cô quan
chính quyeàn ôû caáp cao hôn: caùc phöông tieän thoâng tin ñaïi chuùng (Ñaøi
truyeàn hình, Ñaøi phaùt thanh, baùo); heä thoáng phöông tieän truyeàn thoâng ñaïi
chuùng taïi choã, ví duï nhö Ban chuû nhieäm hôïp taùc xaõ noâng nghieäp thoâng
baùo treân loa truyeàn thanh (xem Dieäp Ñình Hoa vaø caùc taùc giaû khaùc, 1993);
vaø “caùc baøi dieãn thuyeát” trong hoäi nghò noâng daân.
ÔÛ trong hoaøn caûnh nhö vaäy, nhöõng ngöôøi noâng daân ôû tænh Thaùi Bình
cho raèng “lôùp taäp huaán” IPM ñaõ naâng cao kieán thöùc cuûa hoï. Vieäc giôùi thieäu
phöông phaùp IPM vaø taäp huaán döôùi daïng “lôùp hoïc” vôùi söï thöïc haønh ngay
laäp töùc treân ñoàng ruoäng, ngöôøi noâng daân coù cô hoäi ñöôïc phaùt bieåu vaø baøy
toû suy nghó, yù töôûng vaø khaùm phaù cuûa rieâng hoï vaø do vaäy laø moät hình thöùc
khaùc ñaùng keå cuûa “phöông phaùp chuyeån giao khoa hoïc vaø kyõ thuaät”. Moät
soá hoïc vieân IPM ñaõ phaân bieät roõ raøng nhöõng söï khaùc nhau maø hoï traûi qua
giöõa hai daïng “chuyeån giao khoa hoïc vaø kyõ thuaät”. Trong kieåu ñaàu tieân, vôùi
“nhöõng baøi dieãn thuyeát” hoaëc “keå chuyeän” cuûa caùc chuyeân gia, hoï ñeán, noùi
chuyeän rieâng vôùi baïn beø, chæ laéng nghe maø khoâng ghi cheùp gì. Moät soá noâng
daân laéng nghe caùc baøi dieãn thuyeát vaø moät soá khaùc thì khoâng, vaø sau ñoù hoï
deã daøng queân ñi nhöõng gì ñaõ nghe ñöôïc hoaëc nghe ñöôïc, moät moät phaàn
taïi hoäi nghò. Keát quaû laø, hoï khoâng theå hieãu kyõ töôøng taän caùc kyõ thuaät môùi
moät caùch chi tieát. Neáu phöông phaùp nhö vaäy ñöôïc hieåu laø “nghe phoå bieán
khoa hoïc vaø kyõ thuaät” thì traùi laïi, IPM ñöôïc nhaän thöùc nhö moät “lôùp hoïc”
ñöôïc moät hoïc vieân IPM moâ taû nhö sau:
IPM ñöôïc toå chöùc thaønh lôùp hoïc vaø ñaùnh thöùc söï nhaän thöùc cuûa hoïc
vieân. Hoïc vieân taäp trung vaøo hoïc taäp, laéng nghe caån thaän, ghi cheùp lyù
thuyeát vaø gaén lieàn vôùi vieäc thöïc haønh. Chuùng toâi phaân tích vaø nghieân
cöùu töøng giai ñoaïn taêng tröôûng cuûa caây troàng. Chuùng toâi naém baét kieán
thöùc. Phöông phaùp daïy laøm chuùng toâi deã hieåu, deã nhôù. Toâi thích phöông
phaùp naøy.
Haàu nhö taát caû nhöõng ngöôøi cung caáp thoâng tin cho toâi ôû hai xaõ Nguyeãn
Xaù vaø Taân Hoøa cho thaáy söï haùo höùc cuûa hoï ñoái vôùi chöông trình naøy. Moät
noâng daân ñaõ qua taäp huaán IPM noùi “Ñaây laø moät chöông trình thaønh coâng
368
bôûi vì ngöôøi daân thích noù”. Moät Tröôûng thoân ôû xaõ Taân Hoøa thöøa nhaän “IPM
mang laïi hieäu quaû ngay laäp töùc”. Söï thích thuù tham gia “lôùp IPM” vaø hieäu
quaû thaät söï cuûa vieäc hoïc taäp laø hai keát quaû tích cöïc cuûa chöông trình IPM
trong soá nhöõng lôïi ích khaùc maø caùc hoïc vieân IPM ñaõ baøy toû.
Chuùng toâi trao ñoåi, thaûo luaän vaø ñi ra ñoàng. Ñoù laø thöïc teá. Hoï noùi veà
saâu ñuïc thaân vaø baïn coù saâu ñuïc thaân treân caùnh ñoàng. Ñieàu naøy raát gaàn vôùi
thöïc teá, do ñoù toâi tin töôûng. Nhaän thöùc ñöôïc vieäc hoïc taäp IPM laø kieán thöùc
ñöôïc cung caáp moät caùch chi tieát, chuyeân saâu, mang tính heä thoáng vaø cho
pheùp hoï giaûi thích nhöõng hieän töôïng maø tröôùc ñaây hoï hieåu “mô hoà”.
Moät noâng daân nöõ ñöôïc taäp huaán IPM ôû tænh Thaùi Bình cuûa Vieät Nam
baøy toû “Tröôùc ñaây, chuùng toâi thöïc haønh, nhöng chuùng toâi khoâng noùi ñöôïc
veà noù neân chuùng toâi khoâng theå mieâu taû noù”. Moät noâng daân tham gia IPM
khaùc noùi: “Coù moät soá ñieàu gioáng vôùi nhöõng gì toâi ñaõ bieát tröôùc ñaây, nhöng
do luùc ñoù khoâng coù kieán thöùc chuyeân saâu neân khoâng roõ raøng. Moät soá coâng
vieäc thöïc tieãn maø chuùng toâi ñaõ laøm nhöng khoâng hieåu. Sau khi ñöôïc taäp
huaán, chuùng toâi ñaõ hieåu nhieàu hôn, saâu hôn”. Nhöõng ngöôøi khaùc noùi: “Tö
duy cuûa toâi baây giôø roäng môû”, “Toâi hieåu hôn veà tình traïng töøng giai ñoaïn
taêng tröôûng cuûa caây troàng”.
Coù moät soá söï bieåu ñaït cuûa vieäc ngöôøi noâng daân ñaõ ñöôïc taäp huaán IPM
nhaän thöùc nhö theá naøo veà tieán boä maø hoï hoïc ñöôïc töø vieäc thöïc haønh tröïc
tieáp. Do ñoù, ñoái vôùi ngöôøi Vieät Nam, IPM laø moät daïng môùi cuûa “chuyeån
giao khoa hoïc vaø kyõ thuaät”. Chöông trình IPM ôû hai xaõ treân khoâng phaûi chæ
laø moät “vieãn caûnh”, maø laø moät “thöïc teá” trong vieäc caûi thieän cuoäc soáng cuûa
ngöôøi noâng daân thoâng qua vieäc taêng saûn löôïng, giaûm chi phí, caûi tieán kyõ
thuaät canh taùc baèng “kieán thöùc thieát thöïc, khoa hoïc vaø coù heä thoáng”. Khoâng
ai trong soá nhöõng ngöôøi cung caáp thoâng tin noùi treân (hoïc vieân IPM) cho
raèng coù nhöõng baát lôïi trong vieäc hoïc taäp IPM vaø toû thaùi ñoä hoaøi nghi ñoái
vôùi chieán löôïc IPM nhö ñaõ thaáy trong moät soá hoïc vieân IPM ôû nhöõng ñòa
ñieåm nghieân cöùu cuûa toâi ôû Indonesia. Nhöõng thay ñoåi dieãn ra trong suy nghó
vaø haønh ñoäng thöïc tieãn cuûa hoï thuoäc loaïi naøo vaäy?
III. NHÖÕNG THAY ÑOÅI TIEÁN BOÄ TRONG VIEÄC TROÀNG LUÙA
Caâu chuyeän cuûa nhöõng ngöôøi noâng daân veà vieäc hoï nhaän thöùc nhö theá
naøo nhöõng khaùc bieät maø hoï traûi qua veà kieán thöùc vaø hoaït ñoäng thöïc tieãn
sau khi hoïc “lôùp” IPM cho thaáy moät söï thay ñoåi quan troïng. Tình hình naøy
gioáng nhöõng noâng daân ôû Campuchia hôn laø ôû nhöõng khu vöïc nghieân cöùu
cuûa toâi ôû Indonesia, trong ñoù nhaán maïnh nhieàu hôn vaøo vieäc kieåm soaùt dòch
haïi/beänh taät hôn laø nghieân cöùu chi tieát kyõ thuaät canh taùc töø giai ñoaïn gieo
troàng ban ñaàu ñeán khi thu hoaïch. ÔÛ Vieät Nam, ngöôøi noâng daãn ñaõ thöøa
nhaän moät söï thay ñoåi lôùn trong caùch boùn phaân, caáy gheùp, chaêm soùc caây
troàng vaø kieåm soaùt dòch haïi/beänh taät. Taát caû nhöõng ngöôøi cung caáp thoâng
369
tin ñeàu cho bieát coù söï khaùc bieät veà saûn löôïng vaø giaûm chi phí, coi ñaây nhö
taùc ñoäng tröïc tieáp chuû yeáu cuûa nhöõng thoùi quen thöïc tieãn môùi hoï tieáp thu
ñöôïc töø “lôùp” IPM. Caùc nhaân toá quan troïng chuû yeáu giaûi thích cho söï khaùc
bieät naøy laø vieäc xöû lyù phaân boùn khaùc nhau, khoaûng caùch cuûa caùc ñoáng thoùc
vaø giaûm vieäc phun “caùc loaïi thuoác dieät saâu boï”. Caùc hoïc vieân IPM noùi raèng
giôø ñaây hoï coù khaû naêng haønh ñoäng khaùc, moät söï töông phaûn vôùi söï thöïc
haønh tröôùc ñoù cuûa hoï. Do vaäy, ôû moät chöøng möïc naøo ñoù, chuùng ta coù theå
noùi raèng giaûn ñoà haønh ñoäng troàng luùa cuûa hoï tröôùc khi taäp huaán IPM giöõ
vai troø noåi baät hôn kieán thöùc cuûa hoï, hay giaûn ñoà nhaän thöùc? Caùc giaûn ñoà,
theo Strauss vaø Quinn [1997; 49], laø:
“...nhöõng taäp hôïp caùc yeáu toá ñi cuøng nhau ñeå xöû lyù thoâng tin vaøo moät
thôøi ñieåm cho tröôùc”. Hôn nöõa, caùc giaûn ñoà “...xaây döïng laïi caùc kyù öùc cuûa
chuùng ta veà caùc söï kieän trong quaù khöù, xaùc ñònh nhöõng yù nghóa maø chuùng
ta truyeàn ñaït ñeán kinh nghieäm hieän nay vaø cho pheùp chuùng ta troâng ñôïi ôû
töông lai. Caùc giaûn ñoà cuõng laáp kín nhöõng thoâng tin bò maát hoaëc mô hoà...”
(Strauss vaø Quinn 1997:49).
Toâi cho raèng, nhöõng ngöôøi noâng daân thöïc söï sôû höõu nhöõng kieán thöùc
veà tình traïng caùnh ñoàng cuûa hoï vaø thöïc tieãn troàng troït, ví duï hoï bieát ñöôïc
nhöõng lôùp ñaát khaùc nhau hoaëc ñoä maøu môõ cuûa ñaát vaø caùc loaïi luùa thích
hôïp; caùc caùch gieo haït hieäu quaû nhaát, nhu caàu troàng nhieàu loaïi caây khaùc
nhau phuø hôïp vôùi caùc ñieàu kieän veà khí haäu ôû nhöõng muøa vuï khaùc nhau;
nhu caàu boùn voâi ôû ñaát nhieãm maën vaø ñaát coù ñoä Ph cao ngoaøi phaân ñaïm
vaø phaân boùn toång hôïp. Tuy nhieân, toâi nhaát trí raèng, sau khi tham döï lôùp
IPM “khoâng coù töôøng”, caùc noâng daân ñöôïc taäp huaán IPM ñaõ coù giaûn ñoà
hieåu bieát phong phuù hôn khi coù caùc nhaân toá môùi vaø keát hôïp caùc nhaân toá
môùi ñeå thaønh laäp giaûn ñoà nhaän thöùc môùi. Caû hai hieän töôïng naøy trôû thaønh
cô sôû cho haønh ñoäng, trong ñoù moät soá tröôøng hôïp khoâng theå chæ söûa ñoåi
maø coøn thay ñoåi giaûn ñoà haønh ñoäng hay thoùi quen thöïc haønh cuûa ngöôøi
noâng daân. Ñieàu naøy töông töï nhö kinh nghieäm cuûa noâng daân Inñoâneâxia.
Caùc nhaân toá môùi maø nhöõng ngöôøi noâng daân ñaõ hoïc ñöôïc thuoäc loaïi gì vaø
chuùng goùp phaàn vaøo söï phaùt trieån nhaän thöùc cuûa hoï nhö theá naøo?
IV. THIEÂN ÑÒCH, NHÖÕNG NGÖÔØI BAÏN VAØ NHÖÕNG NGÖÔØI GIUÙP ÑÔÕ
CUÛA NHAØ NOÂNG
Yeáu toá môùi quan troïng nhaát maø nhöõng noâng daân ñöôïc taäp huaán IPM
ôû Vieät Nam coi nhö söï hieåu bieát môùi cuûa hoï laø loaøi aên thòt/thieân ñòch.
Chuùng hoaït ñoäng nhö “nhöõng ngöôøi baïn cuûa nhaø noâng”, hoaëc “nhöõng
ngöôøi giuùp ñôõ nhaø noâng” trong vieäc saên baét caùc loaøi gaây haïi [xem Winarto
1995, 1996, 1998](5). Loaïi môùi naøy cuõng bao goàm caùc loaïi coân truøng maø
söï phaân loaïi tröôùc ñaây ñaõ lieät chuùng vaøo nhoùm dòch haïi. Caùc noâng daân
sau khi ñöôïc taäp huaán IPM ñaõ nhaän thöùc ñöôïc raèng, khoâng phaûi taát caû
caùc coân truøng ñeàu laø dòch haïi. Sau khi nhaän thöùc ñöôïc vaán ñeà naøy, caùc
370
noâng daân ñöôïc taäp huaán IPM ôû Thaùi Bình ñaõ phaân bieät “caùc loaïi coân
truøng toát” hoaëc “coân truøng coù ích” (ví duï nhö loaøi aên thòt) vôùi “caùc loaïi
coân truøng xaáu” hoaëc “coân truøng coù haïi” (ví duï nhö dòch haïi). Caùc noâng
daân ñöôïc taäp huaán IPM cuõng coù theå xaùc ñònh loaïi “coân truøng toát” töø
nhöõng loaøi “coân truøng xaáu” maø chuùng saên baét. Gioáng nhö noâng daân ôû
Indonesia [Winarto 1996, 2004] vaø ôû Campuchia [Winarto 2003], hoï ñaõ thu
nhaän ñöôïc nhöõng kieán thöùc naøy sau khi nghieân cöùu vai troø vaø chöùc naêng
cuûa caùc loaøi thieân ñòch, nhaän dieän caùc coân truøng thuoäc veà nhoùm naøy vaø
nhöõng quyeát ñònh nhaèm kieåm soaùt dòch haïi cuûa ngöôøi noâng daân ñöôïc döïa
treân soá löôïng caû thieân ñòch vaø dòch haïi trong caùc lôùp taäp huaán treân ñoàng
ruoäng toå chöùc haøng tuaàn cho noâng daân. Sau khi coù ñöôïc söï hieåu bieát môùi
naøy, caùc noâng daân ñöôïc taäp huaán IPM ñaõ nhaän ra raèng, tröôùc ñaây hoï ñaõ
boû qua vai troø nhö vaäy cuûa coân truøng. Tröôùc ñaây, hoï nghó raèng, taát caû caùc
loaøi coân truøng ñeàu laø dòch haïi. Quan nieäm môùi naøy ñaõ ñeán vôùi hoï nhö
theá naøo?
Caû Bentley [1992] vaø Richard [1980] ñeàu cho raèng, ngöôøi noâng daân hieåu
bieát hôn veà nhöõng loaøi ñoäng/thöïc vaät coù kích côõ lôùn hôn so vôùi nhöõng loaøi
coù kích côõ nhoû hôn vaø nhöõng loaøi coù kích côõ vöôït quaù söï quan saùt deã daøng
cuûa hoï [Bentley 1992]. Khoâng deã theo doõi nhöõng loaøi coân truøng côõ nhoû vaø
vieäc chuùng bò caùc con coân truøng côõ nhoû khaùc saên baét thoâng qua söï quan
saùt vaø hoaït ñoäng thöïc tieãn haøng ngaøy. Vôùi giaûn ñoà söû duïng thuoác tröø saâu
maø ngöôøi noâng daân söû duïng tröôùc ñaây ñeå tieâu dieät dòch haïi - ñeà caäp ñeán
coân truøng – vaø söï thieáu vaéng vai troø cuûa ñoäng vaät saên coân truøng, nhöõng
vieäc maø hoï laøm laø phun thuoác tröø saâu vaøo baát cöù loaïi coân truøng naøo maø hoï
thaáy treân ñoàng ruoäng cuûa mình. Do vaäy, nhöõng yeáu toá môùi laáp kín khoaûng
thieáu huït thoâng tin trong tö duy cuûa hoï.
V. THUOÁC TRÖØ SAÂU
Thoâng tin thieáu khaùc ñöôïc laáp ñaày baèng nhöõng yù töôûng môùi laø baûn chaát
ñoäc haïi vaø huyû dieät cuûa thuoác tröø saâu ñoái vôùi coân truøng- caû dòch haïi vaø
ñoäng vaät saên baét coân truøng, ñoái vôùi moâi tröôøng treân caùnh ñoàng vaø söùc khoeû
cuûa ngöôøi noâng daân. ÔÛ Inñoâneâxia, ngöôøi noâng daân ñaõ quen vôùi vieäc duøng
khaùi nieäm thuoác tröø saâu nhö “thuoác chöõa beänh” (obat). Thuaät ngöõ “thuoác”
aùm chæ nghóa “cöùu” caây troàng trong khi “gieát” caùc loaøi dòch haïi. Keát quaû laø
ngöôøi noâng daân thöôøng thanh minh cho haønh ñoäng phun “thuoác” cuûa mình
laø haønh ñoäng ñieàu trò vöøa mang tính chaát chöõa beänh vöøa mang tính phoøng
beänh cho caây troàng cuûa hoï. ÔÛ Vieät Nam, noâng daân cuõng coi thuoác tröø saâu
nhö thuoác choáng caùc loaïi dòch haïi (thuoác saâu – insect medicines). Hoï khoâng
coù thuaät ngöõ rieâng cho “thuoác tröø saâu” vaø thuoác saâu laø moät thuaät ngöõ chung
ñöôïc duøng keå töø khi hoï hoïc caùch söû duïng thuoác tröø saâu. Ñaây laø moät ví duï
cuûa vieäc ñöa ra moät hình aûnh aån duï raèng “nhöõng coâng nhaân môû roäng” vaø
“nhöõng ngöôøi ngoaøi cuoäc” keát hôïp vôùi moät hieän töôïng coù theå quan saùt ñöôïc
371
ñaõ coù taùc ñoäng quan troïng nhö theá naøo ñeán vieäc hình thaønh giaûn ñoà nhaän
thöùc quaûn lyù dòch haïi cuûa ngöôøi noâng daân. Do vaäy, caùc loaïi thuoác tröø saâu
khoâng coù chöùc naêng chöõa beänh cho caây troàng vaø caùc chaát naøy cuõng gieát
“caùc coân truøng coù ích” laø moät yù töôûng môùi ñoái vôùi ngöôøi noâng daân ñöôïc
taäp huaán IPM ôû Vieät Nam.
Moät söï thay ñoåi quan troïng coù lieân quan khaùc trong tö duy cuûa ngöôøi
noâng daân laø söï khoâng caàn thieát cuûa vieäc phun thuoác tröø saâu theo ñònh kyø,
nhö ñoäi baûo veä thöïc vaät cuûa hôïp taùc xaõ noâng nghieäp thöôøng höôùng daãn.
Söï thay ñoåi töø vieäc “söû duïng thuoác tröø saâu coù tính chaát phoøng beänh” sang
vieäc quyeát ñònh döïa treân söï quan saùt vaø phaân tích heä sinh thaùi noâng nghieäp
cuûa töøng ngöôøi noâng daân rieâng leû laø tröôøng hôïp cuûa Thaùi Bình. Döôùi ñaây
laø moät ví duï cuûa vieäc nhöõng ngöôøi noâng daân ñöôïc taäp huaán IPM vaø caùc
caùn boä taäp huaán noâng daân ôû xaõ Nguyeãn Xaù ñaõ söû duïng hieåu bieát môùi trong
vieäc “phun thuoác tröø saâu” nhö theá naøo khi hoï ñöôïc Coâng ty gioáng caây troàng
yeâu caàu nhaân gioáng.
Trong khi coá gaéng tuaân thuû nhöõng quy taéc laøm ñaát vaø xöû lyù haït gioáng
nhö quyeát ñònh cuûa Coâng ty gioáng caây troàng, hoï ñaõ duøng lyù leõ ñeå baùc boû
vieäc phun thuoác cho haït gioáng 9 laàn/vuï. Hoï yeâu caàu giaûm vieäc phun
thuoác tröø saâu, nhöng ñeà nghò cuûa hoï ñaõ bò Coâng ty gioáng caây troàng baùc
boû. Sau ñoù, hoï ñeán Chi cuïc baûo veä thöïc vaät cuûa tænh vaø yeâu caàu caùc caùn
boä noâng nghieäp taäp huaán caùc kieán thöùc veà IPM cho caùc caùn boä cuûa Coâng
ty gioáng caây troàng ñeå hoï hieåu caùc nguyeân taéc IPM. Caùn boä cuûa Chi cuïc
baûo veä thöïc vaät ñaõ ñoàng yù taäp huaán IPM cho caùc caùn boä cuûa Coâng ty
gioáng caây troàng. Cuoái cuøng, Coâng ty gioáng caây troàng ñaõ cho pheùp caùc
noâng daân ñaõ qua taäp huaán IPM ñöôïc giaûm vieäc phun thuoác tröø saâu treân
caùc thöûa ruoäng thí nghieäm.
Do caùc noâng daân ñaõ qua taäp huaán IPM ôû caû hai xaõ Nguyeãn Xaù vaø Taân
Hoa hieän ñoùng vai troø quan troïng nhö ñoäi tröôûng vaø ñoäi vieân cuûa ñoäi baûo
veä thöïc vaät cuûa hôïp taùc xaõ noâng nghieäp, neân hoï coù theå tieán haønh nhöõng
böôùc ñi maïnh baïo hôn trong vieäc thay ñoåi thoùi quen cung caáp nhöõng chæ
daãn cho noâng daân. Vieäc loan baùo nhieàu loaïi thoâng tin khaùc nhau thoâng qua
caùc phöông tieän truyeàn thoâng ñaïi chuùng ñòa phöông (ví duï nhö thoâng qua
loa truyeàn thanh) vaãn ñöôïc tieáp tuïc. Tuy nhieân, noäi dung thoâng tin ñaõ ñöôïc
thay ñoåi, ví duï töø vieäc höôùng daãn “phun” ngay laäp töùc treân caùnh ñoàng ñeán
vieäc khuyeân ngöôøi noâng daân phaûi töï quan saùt ruoäng cuûa hoï. Vieäc nhöõng
ngöôøi noâng daân giôø ñaây phaûi thaän troïng hôn trong vieäc quan saùt vaø canh
taùc cuõng laø moät yeáu toá môùi maø hoï hoïc ñöôïc töø “lôùp taäp huaán”.
VI. “CHAÊM SOÙC” CAÂY TROÀNG CAÅN THAÄN HÔN
Moät kieán thöùc quan troïng khaùc maø nhöõng ngöôøi noâng daân ñöôïc taäp
huaán IPM thöøa nhaän laø söï caàn thieát phaûi “quan taâm chaêm soùc” caây troàng
372
cuûa mình caån thaän hôn. Hoï lieân heä thaùi ñoä quan taâm naøy vôùi caùc hoaït
ñoäng thöïc tieãn caån thaän hôn – vaø moät soá thay ñoåi – hoï caàn laøm ôû moãi
giai ñoaïn sinh tröôûng cuûa caây troàng: caûi thieän trong vieäc chaêm soùc caây
gioáng, caáy gheùp, boùn phaân vaø kieåm soaùt dòch haïi/beänh taät. Ngoaøi caùch
môùi trong vieäc kieåm soaùt dòch haïi/beänh taät, ngöôøi Vieät Nam ñaõ bieát ñöôïc
söï caàn thieát phaûi thay theá vieäc söû duïng ñaïm quaù möùc baèng phaân N-P-K
caân baèng hôn vôùi moät lieàu löôïng phuø hôïp hôn, vaø ñöa rôm raï trôû laïi ñoàng
ruoäng. Nhöõng thoùi quen môùi cho thaáy thoâng qua caùc lôùp taäp huaán IPM
treân ñoàng ruoäng cho noâng daân, moät soá “kieán thöùc troïn goùi veà coâng ngheä
Caùch maïng Xanh” cuõng ñaõ ñöôïc giôùi thieäu vôùi nhöõng ngöôøi tham gia lôùp
taäp huaán. Quan taâm chaêm soùc caây troàng hôn cuõng laø moät phaàn höôùng daãn
cuûa chính quyeàn xuoáng ngöôøi noâng daân trong kieán thöùc troïn goùi Caùch
maïng Xanh. Hieän nay, vieäc chaêm soùc mang moät yù nghóa roäng khaùc lieân
quan ñeán nhöõng saùng kieán taäp trung söï chuù yù hôn cuûa baûn thaân ngöôøi
noâng daân ñeán söï sinh tröôûng khoeû maïnh cuûa caây troàng.
Hieåu ñöôïc söï sinh tröôûng laønh maïnh cuûa caây luùa cuõng laø moät thoùi quen
phoå bieán haøng ngaøy cuûa ngöôøi noâng daân ôû nhöõng khu vöïc khaùc nhau, trong
ñoù coù Vieät Nam. Vieäc ñaùnh giaù söï sinh tröôûng cuûa caây troàng laø moät giaûn ñoà
trong ñoù moät loaït nhaân toá (nhö maøu saéc, chieàu cao, thaân caây, chuyø caây) cuøng
ñöôïc xöû lyù ñoàng thôøi trong khi quan saùt caây troàng. Hieåu ñöôïc ñieàu naøy, toâi
toø moø muoán bieát caùc giaûn ñoà nhaän thöùc hoïc ñöôïc töø IPM aûnh höôûng nhö
theá naøo ñeán daáu hieäu chæ thò cuûa ngöôøi noâng daân trong vieäc ñaùnh giaù tình
traïng caây troàng cuûa mình. Toâi khaùm phaù ra raèng ngöôøi Vieät Nam lieân heä
ñieàu naøy vôùi “söï ñoùi” vaø “phaân boùn” ngoaøi “söï oám ñau” vaø “thuoác cho dòch
haïi”. Neáu maøu cuûa laù chuyeån sang “vaøng” hoaëc “ñoû” thì coù nghóa caây luùa
ñang “ñoùi”. Do vaäy, ngöôøi noâng daân boùn theâm phaân, ví duï nhö ñaïm. Ngöôïc
laïi, neáu maøu cuûa laù chuyeån sang maøu “xanh saãm” thì ñaây laø moät daáu hieäu
khoeû maïnh ñoái vôùi caây troàng cuûa hoï. Sau khi traûi qua caùc lôùp taäp huaán IPM,
hoï hieåu daáu hieäu chæ thò töông töï theo quan ñieåm traùi ngöôïc. Lieân quan ñeán
quan ñieåm môùi cho raèng vieäc söû duïng ñaïm quaù möùc khoâng phaûi laø moät thoùi
quen toát, hoï thay ñoåi caùch hieåu daáu hieäu chæ thò töông töï, maøu “xanh saãm”
cuûa laù laø keát quaû cuûa vieäc boùn quaù nhieàu ñaïm. Hôn nöõa, söï phaùt trieån maïnh
theo chieàu höôùng nhö vaäy seõ keùo theo vieäc taêng soá löôïng saâu beänh. Keát hôïp
vôùi nhöõng gì hoïc ñöôïc töø caùc lôùp taäp huaán IPM nhö taêng caùc chaát dinh
döôõng P vaø K, hoaëc duøng phaân boùn caân baèng N-P-K, hoï bieát theâm raèng vieäc
xöû lyù phaân boùn thích hôïp seõ cung caáp ñuû löôïng thöùc aên döï tröõ cho caây
troàng vaø laøm thaân caây cöùng caùp. Moät söï thay ñoåi trong vieäc söû duïng phaân
boùn coù theå caûi thieän saûn löôïng, moät keát quaû ñöôïc kyø voïng nhaát.
Do ñoù toâi cho raèng moät söï keát hôïp phong phuù hôn caùc yeáu toá môùi ñaõ
vaø ñang dieãn ra vaø moät söï nhaän thöùc môùi trong vieäc troàng luùa ñang ñöôïc
quoác teá hoaù vaø ñöôïc cuûng coá bôûi töøng caù nhaân ngöôøi noâng daân ñaõ qua taäp
huaán IPM. Tröôøng hôïp nhöõng ngöôøi noâng daân hai xaõ ôû Thaùi Bình ñöôïc taäp
huaán IPM cho thaáy moät soá thay ñoåi trong vieäc troàng luùa ñaõ noåi leân baát chaáp
373
nhöõng thoùi quen thöôøng leä ñang toàn taïi. Ñeán chöøng möïc naøo thì nhöõng
thay ñoåi nhö vaäy môùi taùc ñoäng ñeán nhaän thöùc vaø chieán löôïc cuûa nhöõng
ngöôøi noâng daân khoâng ñöôïc taäp huaán IPM?
VII. THEÅ CHEÁ HOAÙ IPM ÔÛ XAÕ: MOÄT “TIEÅU VAÊN HOAÙ” IPM?
Neùt ñaëc bieät nhaát cuûa vieäc taäp huaán IPM khi so saùnh vôùi vieäc giôùi thieäu
caùc goùi kyõ thuaät mang tính ñaïi chuùng khaùc laø söï nhaán maïnh cuûa noù vaøo
vieäc giaùo duïc ngöôøi noâng daân hôn laø thuaàn tuùy chuyeån giao kyõ thuaät môùi.
Do ñoù, chæ moät soá löôïng haïn cheá ngöôøi noâng daân coù theå coù cô hoäi ñöôïc
löïa choïn tham gia vaøo caùc lôùp taäp huaán vaø caùc hoaït ñoäng tieáp theo. Vieäc
tuyeån löïa ai luoân laø moät caâu hoûi maø caùc caùn boä noâng nghieäp vaø chính
quyeàn ñòa phöông phaûi ñoái maët, maëc duø hoï ñaõ ñöôïc chöông trình IPM quoác
gia cung caáp danh saùch caùc tieâu chí. Trong tình theá naøy, chính quyeàn ñòa
phöông ñoùng moät vai troø quan troïng trong vieäc xaùc ñònh caùc thuû tuïc vaø caùc
quyeát ñònh. Söï bình ñaúng laø moät khía caïnh ñöôïc xem xeùt. Cô hoäi caàn ñöôïc
trao cho ngöôøi noâng daân raûi raùc ôû caùc laøng vaø thoân khaùc nhau. Ñaây laø moät
böôùc thoâng thöôøng ñaõ ñöôïc chính quyeàn ñòa phöông ôû hai xaõ Nguyeãn Xaù
vaø Taân Hoøa trieån khai. Tuy nhieân, vôùi moät soá quyõ boå sung laáy töø nguoàn
DANIDA (Cô quan vieän trôï quoác teá Ñan Maïch), Ban quaûn lyù hôïp taùc xaõ
noâng nghieäp ôû xaõ Nguyeãn Xaù coù theå môû moät lôùp taäp huaán IPM ngoaøi ñoàng
ruoäng cho moät nhoùm noâng daân ôû moät nôi (laøng/thoân) theo yeâu caàu cuûa
ngöôøi noâng daân. Tuy nhieân, ñaây chæ laø moät tröôøng hôïp ñaëc bieät vaø khoâng
phaûi laø moät thöïc teá phoå bieán ôû hai xaõ. Keát quaû laø, chæ moät soá löôïng haïn
cheá noâng daân ôû moät thoân hoaëc laøng coù theå coù cô hoäi ñöôïc hoïc IPM trong
moät muøa vuï. Do vaäy soá löôïng ñaõ taêng daàn töø muøa naøy sang muøa khaùc vôùi
ñieàu kieän laø moät soá söï hoã trôï veà taøi chính coù theå ñöôïc phaân boå ñeå trieån
khai chöông trình bôûi caû caùc hôïp taùc xaõ noâng nghieäp ñòa phöông, Chi cuïc
baûo veä thöïc vaät tænh Thaùi Bình, vaø chöông trình IPM quoác gia. Baùo caùo cho
thaáy caùc hôïp taùc xaõ noâng nghieäp ñòa phöông vaø cô quan Chi cuïc baûo veä
thöïc vaät cuûa tænh thöïc söï ñaõ cung caáp moät soá quyõ ñeå giuùp vaän haønh chöông
trình. Do toång soá hoä cuûa caû hai xaõ ñaõ ñaït ñeán 4.093 hoä (1.893 hoä ôû Nguyeãn
Xaù vaø 2.200 hoä ôû Taân Hoøa), nôi maø toång soá noâng daân ñöôïc taäp huaán IPM
tính ñeán thaùng 7-2003 ñaõ leân ñeán 1.600 ngöôøi, neân thöïc söï ñaõ coù moät söï
khaùc bieät ñang keå trong soá löôïng nhöõng ngöôøi khoâng coù cô hoäi tieáp thu
caùc kieán thöùc IPM. Moät soá noâng daân khoâng ñöôïc höôûng chöông trình IPM,
nhöõng ngöôøi ñaõ ñaêng kyù teân trong nhieàu naêm, noùi raèng, ñeán thôøi ñieåm naøy
(thaùng 7-2003) hoï khoâng coù cô hoäi ñöôïc löïa choïn. Vaán ñeà laø: laøm theá naøo
ñeå tieán haønh theå cheá hoùa kieán thöùc vaø thoùi quen thöïc tieãn IPM trong boái
caûnh ôû nôi maø giöõa nhöõng ngöôøi thaønh thaïo vaø nhöõng ngöôøi khoâng thaønh
thaïo coøn toàn taïi moät “khoaûng caùch”?
Nhö ñaõ thaáy ôû Indonesia, vieäc truyeàn baù vaø phoå bieán goùi kieán thöùc IPM
cho caùc noâng daân khaùc khoâng phaûi laø deã daøng [xem Winarto 2004]. Giaûn
374
ñoà nhaän thöùc môùi ñöôïc hình thaønh trong tö duy cuûa ngöôøi noâng daân ñöôïc
taäp huaán IPM ñi cuøng vôùi moät söï tieán trieån töø töø qua toaøn boä vuï gieo troàng
vaø sau ñoù laø vieäc hoïc taäp cuûa caù nhaân vaø haønh ñoäng cuûa nhoùm. Nhöõng
ngöôøi khoâng coù cô hoäi tham gia chöông trình khoâng theå traûi qua moät tieán
trình nhö vaäy. Tuy nhieân, nhöõng ngöôøi noâng daân coù nhöõng cô cheá truyeàn
baù nhöõng kieán thöùc môùi, kinh nghieäm vaø thoâng tin maø hoï thu nhaän ñöôïc
cho beø baïn vaø haøng xoùm laùng gieàng. Töøng ngöôøi noâng daân cuõng hoïc taäp
töø ngöôøi khaùc thoâng qua quan saùt tröïc tieáp vaø so saùnh söï sinh tröôûng cuûa
caây troàng vaø caùc chieán löôïc “chaêm soùc” maø baïn beø cuûa oâng ta/baø ta phaùt
trieån. Thoâng qua nhöõng cô cheá naøy, nhöõng yù töôûng môùi veà IPM cuõng ñöôïc
truyeàn baù töø ngöôøi noâng daân naøy ñeán ngöôøi noâng daân khaùc, ñöôïc buø ñaép
bôûi moät soá hoaït ñoäng CIPM nhö Nghieân cöùu ñoàng ruoäng vaø Ngaøy caùnh
ñoàng, nôi maø moät soá löôïng lôùn caùc noâng daân khoâng tham gia IPM ñöôïc
môøi tham döï. Tuy nhieân, caùc caùch hoïc khaùc nhau vaø nhöõng yù töôûng ñaëc
thuø, troïng taâm vaø caùc thoùi quen thöïc haønh ñöôïc chuyeån giao thoâng qua caùc
cô cheá nhö vaäy khoâng ñaûm baûo raèng toaøn boä caùc giaûn ñoà IPM coù theå ñöôïc
truyeàn baù ngay laäp töùc. Moät soá noâng daân khoâng ñöôïc taäp huaán IPM noùi
raèng, hoï chæ tieáp thu IPM “töøng phaàn moät” thoâng qua “hoïc loûm” (hoïc loûm
qua nghe loûm) töø moät soá ít noâng daân ñöôïc taäp huaán IPM trong thoân (chæ
töø 2-3 noâng daân). Nhöõng ngöôøi khaùc hoïc nhöõng thoùi quen môùi trong vieäc
boùn phaân maø coù theå aûnh höôûng ñaùng keå ñeán saûn löôïng. Nhöõng ngöôøi coù
cô hoäi ñoái thoaïi vaø tranh luaän soâi noåi vôùi nhöõng ngöôøi noâng daân ñaõ ñöôïc
taäp huaán IPM vaø caùc caùn boä taäp huaán noâng daân thì coù theå naém baét ñöôïc
yù töôûng veà “thieân ñòch” vaø teân töøng loaøi thieân ñòch nhö nhöõng noâng daân
tham gia lôùp IPM ñaõ hoïc ñöôïc. Do ñoù, hoï cuõng thay ñoåi thoùi quen phun
thuoác tröø saâu. Moät soá ngöôøi cuõng hoïc ñöôïc “daáu hieäu chæ thò môùi” cuûa söï
sinh tröôûng laønh maïnh cuûa caây luùa. Ñaëc ñieåm mang tính “chaép vaù” cuûa söï
truyeàn baù kieán thöùc nhö vaäy cho thaáy kieán thöùc IPM ñöôïc chia seû giöõa caùc
noâng daân soáng trong moät xaõ, laøng vaø thaäm chí laø moät thoâng khoâng xaûy ra
trong moät khoaûng thôøi gian ngaén ñeàu nhau.
Do vaäy, toâi cho raèng, vieäc theå cheá hoaù caùc kieán thöùc vaø thöïc tieãn IPM
laø moät phaàn cuûa “vaên hoaù” troàng luùa trong moät coäng ñoàng nhöõng ngöôøi
ñang thöïc haønh moät kyõ naêng, nhöõng ngöôøi noâng daân trong moät xaõ ôû ñòa
phöông, ñeå dieãn ra seõ maát moät thôøi gian daøi. Tuy nhieân, toâi cuõng cho raèng,
moät “tieåu vaên hoaù IPM” trong nhöõng ngöôøi noâng daân ñöôïc taäp huaán IPM
ñang daàn daàn hình thaønh. Nhöõng ngöôøi noâng daân ñöôïc taäp huaán IPM coù
cuøng voán töø vöïng, thuaät ngöõ môùi, vieäc laøm, yù töôûng vaø caùc giaûn ñoà cuûa vieäc
laøm theá naøo ñeå chaêm soùc toát hôn ñoàng ruoäng vaø caây troàng cuûa mình nhaèm
caûi thieän saûn löôïng trong moät moâi tröôøng “xanh luïc” vôùi moät soá möùc ñoä
bieán theå. Nhöõng baøi haùt, baøi thô, bieåu dieãn ngheä thuaät ñaõ ñöôïc saùng taùc
trong quaù trình taäp huaán cuûa hoï ôû “tröôøng”, hoaëc trong khi hoï tuï hoïp trong
caùc hoäi nghò cuûa Caâu laïc boä IPM (Xem Phuï luïc). Söï thích thuù, phaán khích
vaø nieàm haïnh phuùc cuûa vieäc coù theå ñöôïc hoïc nhöõng kieán thöùc, khoa hoïc
375
vaø kyõ thuaät môùi trong moät “lôùp hoïc raát ñaùng yeâu” laø moät phaàn trong nhöõng
kyû nieäm ngoït ngaøo cuûa ngöôøi noâng daân ñöôïc taäp huaán IPM. Moät caûm giaùc
xuùc ñoäng laïc quan nhö vaäy thöïc söï laø moät phaàn quan troïng trong vieäc quoác
teá hoaù vaø theå cheá hoaù caùc giaûn ñoà troàng luùa môùi.
VIII. HÖÔÙNG TÔÙI MOÄT MOÂ HÌNH MÔÙI TRONG NOÂNG NGHIEÄP?
MOÄT KEÁT LUAÄN
Söï tieán hoaù thay cho nhöõng thay ñoåi mang tính caùch maïng trong vieäc
troàng luùa ôû Vieät Nam vaø moät soá nöôùc khaùc ôû chaâu AÙ dieãn ra sau khi trieån
khai IPM coäng ñoàng trong khu vöïc naøy. Caâu chuyeän cuûa nhöõng ngöôøi noâng
daân ñöôïc taäp huaán IPM ôû Thaùi Bình cho thaáy hoï ñaõ traûi qua söï caûi thieän
quan troïng trong tö duy vaø kieán thöùc, cuõng nhö trong caùch öùng xöû vaø hoaït
ñoäng troàng luùa cuûa hoï. Cuøng vôùi nhöõng khaùm phaù cuûa toâi ôû Indonesia vaø
Campuchia, nhöõng phaùt hieän naøy cuûng coá laäp luaän cuûa toâi raèng vieäc thay
ñoåi caùch thöùc canh taùc cuûa ngöôøi noâng daân cuõng coù theå thöïc hieän baèng
vieäc trao quyeàn vaø laøm phong phuù söï hieåu bieát cuûa hoï, chöù khoâng phaûi chæ
thoâng qua vieäc chuyeån giao kyõ thuaät troïn goùi “theo kieåu töø treân xuoáng
döôùi”. Moät cô cheá caûi thieän caû ngöôøi noâng daân vaø noâng saûn nhö vaäy mang
“tính ngöôøi” hôn vaø thöïc söï ñaït tôùi neàn taûng cô baûn cuûa söï phaùt trieån con
ngöôøi. Söï phaùt trieån noâng nghieäp maø chæ nhaán maïnh vaøo vieäc taêng saûn
löôïng vaø phaùt trieån kyõ thuaät baèng caùch coi ngöôøi noâng daân laø “nhöõng muïc
tieâu” coù theå seõ khoâng coøn beàn vöõng. Ngöôøi noâng daân laø nhöõng nhaø caûi
caùch caù nhaân tích cöïc. Taêng cöôøng khaû naêng saùng taïo cuûa hoï seõ goùp phaàn
quan troïng vaøo vieäc caûi thieän khoâng chæ kieán thöùc vaø haønh ñoäng cuûa caù
nhaân hoï, maø ôû moät chöøng möïc naøo ñoù coøn caûi thieän hieäu suaát cuûa taäp theå
roäng lôùn hôn, caû veà kieán thöùc, khoa hoïc, kyõ thuaät vaø phuùc lôïi. Maëc duø söï
thay ñoåi daàn daàn trong “vaên hoaù” troàng luùa giöõa moät soá lôùn noâng daân trong
moät xaõ khoâng xaûy ra, nhöng söï hình thaønh moät “tieåu vaên hoaù IPM trong
boái caûnh troàng luùa” ôû Thaùi Bình laø moät thöïc teá. Vaán ñeà laø laøm theá naøo ñeå
duy trì “tieåu vaên hoaù IPM” ñang noåi leân naøy? Moät söï chuyeån dòch moâ hình
trong phaùt trieån noâng nghieäp laø thöïc söï caàn thieát cuøng vôùi moät noã löïc lôùn
hôn nhaèm taïo ra caùc theå cheá xaõ hoäi ñeå khích leä vaø cuûng coá söï chuyeån dòch
naøy. Moät söï nghieân cöùu theo chieàu doïc vaø saâu hôn vaãn laø caàn thieát ñeå tieáp
tuïc tìm hieåu theâm nhöõng thay ñoåi nhö vaäy coù theå caûi thieän hôn söï thònh
vöôïng cuûa ngöôøi noâng daân nhö theá naøo trong khi vaãn hoaøn toaøn phuø hôïp
vôùi nhöõng ñieàu kieän veà chính trò, kinh teá, vaên hoùa, xaõ hoäi ñang toàn taïi ôû
caùc xaõ noâng nghieäp Vieät Nam trong töông lai.
CHUÙ THÍCH
1. Taøi lieäu naøy ñöôïc chuaån bò ñeå coâng boá taïi Hoäi thaûo quoác teá laàn thöù hai veà Vieät Nam hoïc:
“Vieät Nam treân ñöôøng phaùt trieån vaø hoäi nhaäp: Truyeàn thoáng vaø hieän ñaïi”, do Vieän Khoa
hoïc Vieät Nam vaø Ñaïi hoïc Quoác gia Haø Noäi toå chöùc taïi Dinh Thoáng nhaát, thaønh phoá Hoà
Chí Minh, töø 14-16/7/2004. Moät soá phaàn trong taøi lieäu naøy cuõng ñöôïc ñöa vaøo taøi lieäu cuûa
376
toâi ñaêng treân taïp chí SEAS cuûa Ñaïi hoïc Toång hôïp Kyoto CSEAS vôùi tieâu ñeà: “Nhöõng thay
ñoåi tieán boä trong vieäc troàng luùa: Quaûn lyù dòch haïi toång hôïp ôû Indonesia, Campuchia vaø Vieät
Nam”, 2004.
2. Lôùp taäp huaán ngoaøi ñoàng cho noâng daân IPM cô baûn laø vieäc taäp huaán ôû ngoaøi ñoàng keùo daøi
trong heát moät muøa vuï vôùi ruoäng luùa laø coâng cuï hoïc taäp chuû yeáu. Moãi lôùp töø 25-30 hoïc vieân
ñöôïc höôùng daãn bôûi caùc giaùo vieân (hoaëc laø caùc caùn boä noâng nghieäp hoaëc caùc caùn boä taäp huaán
noâng daân), gaëp nhau moät laàn/tuaàn vaø keùo daøi töø 10-16 tuaàn. Hoï hoïc caùch tieán haønh phaân tích
heä sinh thaùi noâng nghieäp treân cô sôû caùch tieáp caän theo kinh nghieäm, coù tính chaát tham döï vaø
taäp trung vaøo ngöôøi hoïc thoâng qua vieäc so saùnh IPM vôùi caùc thöûa ruoäng khoâng ñöôïc aùp duïng
IPM. Hoï cuõng nghieân cöùu caùc chuû ñeà ñaëc bieät lieân quan ñeán caùc ñieàu kieän sinh thaùi ñòa phöông
vaø caùc vaán ñeà noåi leân trong moâi tröôøng troàng luùa cuûa hoï, hoaëc nhöõng nhu caàu hieän taïi cuûa
vieäc cæa tieán thoùi quen canh taùc cuûa hoï, ngoaøi vieäc tieán haønh hoaït ñoäng theo nhoùm (xem
Pontious vaø caùc taùc giaû khaùc 2002; Gallagher 2003).
3. IPM Coäng ñoàng nhaèm ñaët neàn taûng ñeå caùc hoïc vieân caùc lôùp FFS coù theå thieát laäp moät chöông
trình IPM do ngöôøi noâng daân ñi ñaàu ôû moät ngoâi laøng xaùc ñònh thoâng qua vieäc: xaây döïng moät
boä khung caùc caùn boä taäp huaán IPM noâng daân coù kinh nghieäm, trieån khai moät soá lôùp FFS keøm
theo caùc hoaït ñoäng tieáp theo vaø taïo cô hoäi cho caùc hoïc vieân IPM/caùc caùn boä taäp huaán IPM
noâng daân ñöôïc giao löu vôùi nhau. Chi tieát veà caùc muïc tieâu vaø caùc hoaït ñoäng CIPM xem Pontius
vaø caùc taùc giaû khaùc [2002: trang 30-31] vaø Chöông trình IPM Quoác gia Vieät Nam [2000] vaø Baûn
toång keát caùc hoaït ñoäng CIPM ôû Vieät Nam [2003].
4. Caùch tieáp caän chaép noái trong nhaân loaïi hoïc laø chuyeån töø vieäc phaân tích kieán thöùc thoâng qua
moät loaït quaù trình phaân tích sang söï xöû lyù song song nhieàu moái cuûa caùc taùc nhaân beân ngoaøi
cuøng moät luùc thoâng qua maïng löôùi hieän coù keát noái caùc boä xöû lyù [xem Bloch 1991; D’Anñrae
1995; Shore 1996; Strauss vaø Quinn 1997, vaø Ross 2004]. Trong caùch tieáp caän nhö vaäy, caùc yeáu
toá cuûa kieán thöùc ñöôïc xem nhö hoaït ñoäng trong nhöõng keát hôïp nhaát ñònh do söï tieáp thu caùc
taùc nhaân nhaát ñònh. Vieäc tieáp nhaän caùc taùc nhaân caøng thöôøng xuyeân thì caøng nhieàu keát hôïp
cuûa taùc nhaân naøy ñöôïc thieát laäp trong caùc caù nhaân. Baèng caùch ñoù, caùc caù nhaân ñaõ hoïc hoûi
ñöôïc nhöõng ñieàu töø moâi tröôøng [xem Strauss vaø Quinn 1997].
5. Ví duï cuûa caùc nhaân toá môùi khaùc laø: söï kyù sinh, heä sinh thaùi, phaân tích heä sinh thaùi noâng nghieäp,
möùc ngöôõng kinh teá, khaùng dòch haïi vaø hoài sinh, soá löôïng vaø voøng ñôøi cuûa dòch haïi.

1. F. Barth, 2002, Nhaân loaïi hoïc tri thöùc, Sidney Baøi thuyeát trình naêm 2000 cuûa W.Mintz.
Nhaân loaïi hoïc hieän nay 43 (1): 1-8.
2. J.W. Bentley, 1992, Nhöõng giaûi phaùp cho thuoác tröø saâu ôû Trung Myõ: Nghieân cöùu öùng
duïng tri thöùc ñòa phöông. Vaên hoaù vaø noâng nghieäp 44: 10-13.
3. M. Bloch, 1991, Ngoân ngöõ, nhaân loaïi hoïc vaø khoa hoïc nhaän thöùc. Trong cuoán Con
ngöôøi, Soá phaùt haønh môùi 26 (2); 183-198.
4. P. Bourdieu, 1977, Phaùc thaûo lyù thuyeát thöïc haønh. New York: Cambridge University
Boster, J.S.
5. G. Conway, 1998, Caùch maïng Xanh nöôùc ñoâi: Löông thöïc cho moïi ngöôøi trong theá
kyû 21. Ithaca, New York: Nxb Ñaïi hoïc Cornell.
6. R. D’Andrade, 1995, Söï phaùt trieån cuûa moân nhaân loaïi hoïc nhaän thöùc, Cambridge:
Nxb Ñaïi hoïc Cambridge.
7. Dieäp Ñinh Hoa, K.Gillogly, Leâ Thò Vaân Hueä, Nguyeãn Quang Minh vaø Nguyeãn Höng
Long. 1993. Söï töï quaûn vaø ñoaøn keát. Trong cuoán Quaù ñoâng daân, quaù ít ñaát: Sinh thaùi
hoïc con ngöôøi cuûa moät laøng troàng luùa nöôùc ôû ñoàng baèng soâng Hoàng cuûa Vieät Nam,
377
do Leâ Troïng Cuùc vaø Terry Rambo bieân soaïn, trang 58-82. Honolulu: Chöông trình
moâi tröôøng cuûa Trung taâm Ñoâng-Taây.
8. Ñoã Kim Chung vaø Kim Thò Dung. 2002, Quaûn lyù dòch haïi trong saûn xuaát luùa ôû Vieät
Nam: Moät ñaùnh giaù kinh teá-xaõ hoäi. Haø Noäi; Nxb Noâng nghieäp.
9. K. Gallagher, 2003, Nhöõng yeáu toá cô baûn cuûa moät Lôùp taäp huaán treân ñoàng ruoäng cho
noâng daân. Trong cuoán Hoïc taäp vôùi lôùp taäp huaán treân ñoàng ruoäng noâng daân, taïp chí
LEISA veà ñaàu vaøo beân ngoaøi thaáp vaø noâng nghieäp beàn vöõng 19 (1): 5-6.
10. J. Pontius, R, Dilts vaø A. Barlett, 2002, Töø lôùp taäp huaán noâng daân ôû ngoaøi ñoàng ñeán
IPM Coäng ñoàng: Möôøi naêm taäp huaán IPM ôû chaâu AÙ. Bangkok: Vaên phoøng Toå chöùc
Löông noâng cuûa Lieân hôïp quoác phuï traùch khu vöïc chaâu AÙ - Thaùi Bình Döông.
11. P. Richards, 1980, Kieán thöùc moâi tröôøng coäng ñoàng trong phaùt trieån noâng thoân
chaâu Phi. Trong cuoán Caùc heä thoáng tri thöùc baûn xöù vaø söï phaùt trieån, do D.
Brokensha; D. M Warren vaø O. Werner bieân taäp, trang 181-194, Lanham: Nxb Ñaïi
hoïc America.
12. N. Roling, S. Foley, J. Markie, M. Pimbert, R. Salazar vaø P. Yongfan. 2000, Taïp chí
giöõa kyø giai ñoaïn IV 2000, Baùo caùo chuû ñaïo, Chöông trình IPM Coäng ñoàng lieân quoác
gia cuûa FAO ôû chaâu AÙ.
13. Ross, N. 2004, Vaên hoaù vaø nhaän thöùc: Taùc ñoäng ñoái vôùi lyù thuyeát vaø phöông phaùp.
California vaø nhöõng nôi khaùc.: Caùc aán phaåm hoaøn chænh.
14. B. Shore. 1996, Vaên hoaù trong tö duy: Nhaän thöùc, vaên hoaù vaø vaán ñeà yù nghóa. New
York vaø Oxford: Nxb Ñaïi hoïc Oxford.
15. C. Strauss vaø N. Quinn, 1997, Hoïc thuyeát nhaän thöùc cuûa yù nghóa vaên hoaù.
Cambridge: Nxb Ñaïi hoïc Cambridge.
16. Toå chöùc Löông noâng cuûa Lieân hôïp quoác. 2002, Chöông trình IPM Coäng ñoàng cuûa
FAO ôû chaâu AÙ: Giai ñoaïn IV cuûa chöông trình phaùt trieån vaø öùng duïng quaûn lyù dòch
haïi toång hôïp lieân quoác gia ñoái vôùi caây luùa ôû Nam vaø Ñoâng Nam AÙ. Baùo caùo tieán
trieån giai ñoaïn töø 1/9/2001 - 28/2/2002. Jakarta.
17. Traàn Thò Queá, 1998, Noâng nghieäp Vieät Nam: Nhöõng thaùch thöùc vaø thaønh töïu.
Sinhgapore: Vieän Nghieân cöùu Ñoâng Nam AÙ.
18. Baùo caùo phaùt trieån Vieät Nam, 2000, Vieät Nam taán coâng ñoùi ngheøo. Baùo caùo chung
cuûa Chính phuû Vieät Nam – Nhaø taøi trôï – Nhoùm coâng taùc phi chính phuû veà tình hình
ngheøo ñoùi. Hoäi nghò nhoùm tö vaán cho Vieät Nam, ngaøy 14-15/12/1999, Haø Noäi.
19. Chöông trình IPM Quoác gia Vieät Nam, 1999, Chöông trình IPM Quoác gia Vieät Nam
töø thaùng 8-1992 ñeán thaùng 6-1999.
20. Chöông trình IPM Quoác gia Vieät Nam, 2000, Taøi lieäu thoâng tin IPM Coäng ñoàng. Baûn
döï thaûo ñöôïc chuaån bò nhö caùc phaàn cuûa taäp taøi lieäu vaén taét cho phaùi ñoaøn ñaùnh
giaù giöõa kyø chöông trình IPM Coäng ñoàng ôû Vieät Nam, 5-11/11/2000, Haø Noäi.
21. Chöông trình IPM Quoác gia Vieät Nam, 2003, Baûng toång keát caùc hoaït ñoäng CIPM.
Baûn döï thaûo. Haø Noäi.
22. Voõ Toøng Xuaân, 1995, Saûn suaát luùa, Nghieân cöùu noâng nghieäp, vaø Moâi tröôøng. Trong
cuoán Söï thay ñoåi noâng thoân Vieät Nam, do B.J Tria Kerkliet vaø D.J Porter bieân soaïn,
378
trang 185-200. Boulder, Colorado: Nhaø xuaát baûn Westview, Sinhgapore: Vieän nghieân
cöùu Ñoâng Nam AÙ.
23. Y.T. Winarto, 1995, Söï can thieäp cuûa nhaø nöôùc vaø oùc saùng taïo cuûa ngöôøi noâng daân:
Quaûn lyù dòch haïi toång hôïp trong caùc noâng daân troàng luùa ôû Subang, Taây Java. Noâng
nghieäp vaø caùc giaù trò con ngöôøi 12 (4): 47-57.
24. Y.T. Winarto, 1996, Nhöõng haït gioáng cuûa tri thöùc: Keát quaû taäp huaán IPM ñoái vôùi moät
coäng ñoàng noâng nghieäp ôû Taây Java, Luaän aùn Tieán só chöa coâng boá. Canberra: Ñaïi
hoïc quoác gia Australia.
25. Y.T. Winarto, 1998, “Hama dan Musuh Alami”, “Obat dan Racun”: Dinamika
Pengetahuan Petani dalam Pengendalian Hama. Nhaân loaïi hoïc Indonesia 22 (55):
53-68.
26. Y.T. Winarto, 2004, Nhöõng haït gioáng cuûa tri thöùc. Böôùc ñaàu Quaûn lyù dòch haïi toång
hôïp ôû Java. Chuyeân khaûo Ñoâng Nam AÙ Yale, soá xeâri 53. Yale.
27. M. Yanagisawa vaø Y. Kono. 2001, Thay ñoåi vai troø cuûa caùc hôïp taùc xaõ saûn xuaát noâng
nghieäp ôû ñoàng baèng soâng Hoàng. Trong cuoán Xaõ hoäi Vieät Nam trong söï chuyeån dòch,
do J. Kleinen bieân soaïn, trang 3-22. Amsterdam: Het Spinhuis.
PHUÏ LUÏC
THÔ CUÛA OÂNG VAÊN, CAÙN BOÄ TAÄP HUAÁN IPM, XAÕ NGUYEÃN XAÙ
Caùc nguyeân taéc cuûa IPM

Ñeå laøm cho caây khoeû maïnh laø ñieàu ñaàu tieân ñöôïc giôùi thieäu
Ñeå baûo veä thieân ñòch laâu daøi
Thöôøng xuyeân chaêm soùc ñoàng ruoäng laø cuïm töø caàn nhôù
Neáu baïn hieåu kyõ ba ñieàu naøy
Baïn seõ laø moät chuyeân gia noâng hoïc, baïn thaân yeâu
379
BAØI HAÙT IPM DO OÂNG PHAÏM VAÊN MONG, MOÄT NOÂNG DAÂN ÑÖÔÏC TAÄP
HUAÁN IPM TRONG LÔÙP TAÄP HUAÁN NGOAØI ÑOÀNG CHO NOÂNG DAÂN NAÊM
1994, SAÙNG TAÙC.
Mong öôùc
Treân caùnh ñoàng queâ toâi ñaõ bò oâ nhieãm naëng

Toâi mong muoán coù moät moâi tröôøng caân baèng
Ñeå coù moät moâi tröôøng xanh vaø saïch cho ngöôøi daân khoeû maïnh
Toâi theo baïn ñi hoïc IPM
Ñeå thoaû maõn öôùc mô cuûa toâi
Toâi ngaøy ñeâm mong chôø noù
Ñeå ñeán lôùp hoïc hoâm nay, toâi baét ñaàu khaûo saùt ñoàng ruoäng
OÂi, haïnh phuùc laøm sao khi thaáy caùc thieân ñòch baét moài
Ñaây laø chuù nheän ñang deät löôùi vaø naøng ong ñang bay löôïn
Khaù nhieàu thieân ñòch ñang goùp phaàn gieát dòch haïi
Ñeå baûo veä caùnh ñoàng xanh
Ñeå cho haït luùa maøu vaøng
Chuùng ta caàn bieát ôn saâu saéc chuùng khi ñöôïc daïy trong chöông trình naøy
Ñeå taïo ra cho ngöôøi noâng daân moät heä sinh thaùi treân caùnh ñoàng
Ñeå aùp duïng thaâm canh treân caùnh ñoàng nhaèm xaây döïng moät neàn noâng nghieäp xanh
Toâi cam keát coá heát söùc mình ñeå trôû thaønh moät chuyeân gia
Ñeå goùp nhöõng noã löïc chung
Ñeå xaây döïng queâ höông mình giaøu ñeïp
380
COÂNG NGHIEÄP HOÙA RUÙT NGAÉN CUÛA
VIEÄT NAM TRONG BOÁI CAÛNH
TOAØN CAÀU HOÙA VAØ HOÄI NHAÄP
KINH TEÁ QUOÁC TEÁ HIEÄN NAY:
HIEÄN THÖÏC HAY KYØ VOÏNG?
Phuøng Xuaân Nhaï*
Toaøn caàu hoùa vaø hoäi nhaäp kinh teá quoác teá ñang laø moät trong nhöõng xu
höôùng phaùt trieån noåi baät cuûa neàn kinh teá theá giôùi hieän nay. Vôùi nhöõng nöôùc
phaùt trieån, lôïi ích to lôùn cuûa xu höôùng naøy raát roõ raøng, nhöng vôùi caùc nöôùc
ngheøo, ñang ôû trình ñoä phaùt trieån thaáp thì taùc ñoäng cuûa xu höôùng naøy coøn
laø nhieàu aån soá.
So vôùi nhieàu nöôùc trong khu vöïc, Vieät Nam coøn thieáu nhieàu kinh
nghieäm hoäi nhaäp kinh teá quoác teá vaø tham gia vaøo toaøn caàu hoùa. Hôn nöõa,
ñieàu kieän phaùt trieån laïi khoù ñaùp öùng ñöôïc raát nhieàu caùc cam keát cuûa hoäi
nhaäp. Trong khi ñoù, muïc tieâu phaùt trieån ñeà ra laø seõ trôû thaønh nöôùc coâng
nghieäp vaøo naêm 2020? Caên cöù vaøo muïc tieâu naøy khaù nhieàu, trong ñoù raát kyø
voïng vaøo lôïi ích töø hoäi nhaäp kinh teá quoác teá vaø toaøn caàu hoùa.
Ñoái vôùi nhieàu nöôùc ñang phaùt trieån, ñeå thöïc hieän thaønh coâng coâng
nghieäp hoùa (CNH) caàn khoaûng thôøi gian khaù daøi, thöôøng khoaûng 30 naêm
(Malaysia, Haøn Quoác, Singapore…); vôùi Vieät Nam, chæ coøn 17 naêm nöõa lieäu
muïc tieâu trôû thaønh nöôùc coâng nghieäp coù thaønh hieän thöïc?
I. MOÄT SOÁ LUAÄN ÑIEÅM CÔ BAÛN
1. Coâng nghieäp hoùa ruùt ngaén laø quaù trình hieän ñaïi hoùa saûn xuaát theo
höôùng neàn kinh teá trí thöùc, trong ñoù ñaëc bieät chuù yù ñeán öùng duïng caùc thaønh
töïu cuûa cuoäc caùch maïng khoa hoïc-coâng ngheä treân theá giôùi vaø thu huùt, söû
duïng caùc nguoàn löïc phaùt trieån töø beân ngoaøi. Coâng nghieäp hoùa ruùt ngaén
khoâng nhaát thieát phaûi phaùt trieån tuaàn töï theo caùc giai ñoaïn coâng nghieäp
hoùa nhö caùc nöôùc ñi tröôùc ñaõ thöïc hieän, maø coù theå ñan xen ôû caùc möùc ñoä
khaùc nhau, nhöng khoâng boû qua hoaëc “nhaûy voït” caùc böôùc hoaëc ñieàu kieän
* Tieán siõ, Ñaïi hoïc quoác gia Haø Noäi. Vieät Nam.
381
caàn thieát cuûa tieán trình hieän ñaïi hoùa neàn kinh teá vaø phaûi coù ñònh höôùng öu
tieân cuï theå ôû taàm nhìn daøi haïn.
2. Coâng nghieäp hoùa ruùt ngaén trong boái caûnh hoäi nhaäp kinh teá quoác teá
vaø toaøn caàu hoùa phaûi theo höôùng phaùt trieån beàn vöõng vaø döïa treân nguyeân
taéc phaùt huy lôïi theá so saùnh, trong ñoù ñaëc bieät chuù yù ñeán lôïi theá so saùnh
ñoäng. Maët khaùc, coâng nghieäp hoùa ruùt ngaén chæ coù theå thaønh coâng thöïc söï
khi caùc lónh vöïc vaên hoùa, chính trò-xaõ hoäi ñöôïc ñoåi môùi, töông thích vôùi
yeâu caàu vaø noäi dung cuûa noù. Noùi moät caùch khaùc, caùc ñieàu kieän caàn vaø ñuû
ñeå thöïc hieän coâng nghieäp hoùa ruùt ngaén phaûi ñöôïc thöïc hieän ñoàng boä,
nghieâm tuùc vaø coù heä thoáng. Moïi quan ñieåm phaûi höôùng vaøo taêng tröôûng vaø
phaùt trieån laøm trung taâm.
3. Toaøn caàu hoùa, xeùt veà baûn chaát, laø quaù trình taêng leân maïnh meõ nhöõng
moái lieân heä, söï aûnh höôûng, taùc ñoäng laãn nhau cuûa taát caû caùc lónh vöïc kinh
teá, vaên hoùa, chính trò-xaõ hoäi cuûa caùc quoác gia, daân toäc treân toaøn theá giôùi.
Toaøn caàu hoùa, xeùt veà phaïm vi kinh teá, laø quaù trình phaùt trieån, ñan xen cuûa
caùc thò tröôøng taøi chính, haøng hoùa, dòch vuï,… giöõa caùc quoác gia, khu vöïc
do taùc ñoäng maïnh meõ cuûa cuoäc caùch maïng khoa hoïc-coâng ngheä vaø ñöôïc
thöïc hieän chuû yeáu bôûi caùc coâng ty xuyeân quoác gia (TNCs).
4. Hoäi nhaäp kinh teá quoác teá laø quaù trình chuû ñoäng, töøng böôùc gaén
keát neàn kinh teá vaø thò tröôøng cuûa töøng nöôùc vôùi kinh teá khu vöïc vaø theá
giôùi thoâng qua caùc noã löïc töï do hoùa vaø môû cöûa treân caùc caáp ñoä ñôn
phöông, song phöông vaø ña phöông. Hoäi nhaäp kinh teá quoác teá cuûa moät
nöôùc chæ thöïc söï thaønh coâng neáu ñöôïc tieán haønh ñoàng thôøi vôùi hoäi nhaäp
quoác teá trong taát caû caùc lónh vöïc cuûa ñôøi soáng chính trò-xaõ hoäi. Neáu taùch
bieät hoaëc cheânh leäch quaù xa möùc ñoä hoäi nhaäp quoác teá giöõa caùc lónh vöïc
seõ daãn ñeán nhieàu haäu quaû tieâu cöïc, khoù löôøng; khoâng thöïc hieän ñöôïc
caùc cam keát quoác teá; xung ñoät caùc khuynh höôùng phaùt trieån, lôïi ích vaø
daãn ñeán tình traïng bò ñoäng, ngaäp ngöøng trong hoäi nhaäp kinh teá quoác teá.
II. CAÙC ÑIEÀU KIEÄN CAÀN VAØ ÑUÛ ÑEÅ THÖÏC HIEÄN CHIEÁN LÖÔÏC COÂNG NGHIEÄP
HOÙA RUÙT NGAÉN
1. Thoáng nhaát veà nhaän thöùc, quan ñieåm laø moät trong nhöõng ñieàu kieän
thöïc hieän CNH ruùt ngaén. Söï sai leäch vaø khaùc bieät quaù lôùn veà phöông phaùp
vaø trình ñoä tö duy phaùt trieån seõ daãn tôùi nhieàu baát ñoàng trong nhaän thöùc,
quan ñieåm phaùt trieån, töø ñoù ñaõ daãn ñeán nhöõng haønh ñoäng ngaäp ngöøng, do
döï trong vieäc söû duïng caùc nguoàn löïc beân ngoaøi ñeå thöïc hieän CNH. Ñoàng
thôøi, noù cuõng ñang laø raøo caûn raát lôùn trong phoái hôïp ñieàu haønh giöõa caùc
cô quan chöùc naêng cuûa nöôùc ta trong thöïc hieän caùc cam keát cuûa tieán trình
hoäi nhaäp kinh teá quoác teá.
2. Toân troïng vaø thöïc hieän nghieâm tuùc caùc nguyeân taéc cuûa neàn kinh teá
thò tröôøng, trong ñoù ñaëc bieät caàn haïn cheá hoaëc xoùa boû nhöõng chính saùch
382
COÂNG NGHIEÄP HOÙA RUÙT NGAÉN CUÛA VIEÄT NAM TRONG BOÁI CAÛNH TOAØN CAÀU HOÙA...
laøm “meùo moù” giaù caû ñeå giaù caû saùt vôùi chi phí thöïc teá. Trong boái caûnh hoäi
nhaäp kinh teá quoác teá vaø toaøn caàu hoùa, moät quoác gia nhoû (trình ñoä phaùt
trieån thaáp) khoâng theå duy trì nguyeân taéc rieâng cuûa mình ñöôïc. Traùi laïi,
phaûi thích öùng vôùi “luaät chôi chung” cuûa caùc nöôùc thaønh vieân, trong ñoù veà
cô baûn, döïa treân nguyeân taéc cuûa cô cheá thò tröôøng.
3. Chieán löôïc CNH ruùt ngaén khoâng neân döïa quaù nhieàu vaøo nhöõng lôïi
theá ñang coù (lôïi theá tónh), maø caàn chuù yù ñeán phaùt trieån caùc lôïi theá so saùnh
ñoäng, trong ñoù ñaëc bieät laø yeáu toá con ngöôøi (nguoàn nhaân löïc) vaø thu huùt
caùc nguoàn löïc phaùt trieån töø beân ngoaøi. Ñeå minh hoïa cho luaän ñieåm naøy,
chuùng ta haõy xem xeùt haøm saûn xuaát Y= f (K, L, T, Ld , …), trong ñoù K laø
voán; L laø lao ñoäng; T laø coâng ngheä; Ld laø ñaát;… (chæ xeùt caùc thaønh toá cô
baûn cuûa haøm taêng tröôûng).
Roõ raøng, trong moät soá nöôùc coù trình ñoä phaùt trieån thaáp nhö Vieät Nam
thì tieát kieäm noäi ñòa khoâng theå cao ñöôïc (coù theå tyû leä tieát kieäm cao trong
GDP nhöng löôïng voán nhoû). Bôûi vaäy, caùc muïc tieâu cuûa CNH noùi chung,
ñaëc bieät laø CNH ruùt ngaén, khoù coù theå thöïc hieän ñöôïc neáu khoâng thu huùt
nguoàn voán beân ngoaøi. Trong caùc nguoàn voán nöôùc ngoaøi, ODA maëc duø
raát quan troïng nhöng chöùa nhieàu tieàm aån ñe doïa nguy hieåm cho neàn
kinh teá vì söû duïng keùm hieäu quaû, chaáp nhaän caùc ñieàu kieän baát lôïi vaø
phaûi traû nôï. Caùc nguoàn voán tín duïng thöông maïi, vay nöôùc ngoaøi (tö
nhaân), kieàu hoái raát haïn cheá do hieäu quaû söû duïng voán thaáp hoaëc thieáu
caùc chính saùch phuø hôïp. Do vaäy, chuû yeáu phaûi nhìn vaøo nguoàn voán ñaàu
tö nöôùc ngoaøi, trong ñoù ñaëc bieät laø FDI. ÔÛ Vieät Nam, öu ñieåm noåi baät
cuûa FDI thì ñaõ quaù roõ raøng nhöõng ñieàu kieän ñeå thu huùt vaø söû duïng
nguoàn voán naøy vaãn coøn quaù nhieàu baát caäp, trong ñoù ñaëc bieät laø thieáu
ñaàu tö nöôùc ngoaøi giaùn tieáp.
Veà coâng ngheä-yeáu toá coát loõi cuûa CNH ruùt ngaén cuõng khoâng theå töï phaùt
trieån ñöôïc neáu khoâng coù nguoàn coâng ngheä töø beân ngoaøi. Kinh nghieäm
thaønh coâng cuûa caùc nöôùc CNH trong khu vöïc cho thaáy, vôùi thôøi gian ngaén,
nhôø thu huùt ñaàu tö nöôùc ngoaøi, cheânh leänh trình ñoä phaùt trieån coâng ngheä
noäi ñòa vôùi trình ñoä coâng ngheä quoác teá ñaõ ñöôïc ruùt ngaén ñaùng keå. Ñeå coù
thaønh coâng naøy, hoï ñaõ thöïc söï coi troïng vai troø cuûa caùc coâng ty xuyeân quoác
gia vaø coi chuùng nhö ñoäng löïc (Singapore) hoaëc chìa khoùa (Malaysia) trong
phaùt trieån khaû naêng phaùt trieån coâng ngheä noäi ñòa. Ñoái vôùi Vieät Nam, khoù
coù theå coù trình ñoä coâng ngheä ñaùp öùng ñöôïc yeâu caàu cuûa CNH neáu thieáu
nguoàn coâng ngheä töø beân ngoaøi.
Ñaát ñai cuõng laø thaønh toá quan troïng cuûa phaùt trieån, tuy nhieân hieám coù
nöôùc naøo treân theá giôùi coi ñaây laø yeáu toá then choát cuûa CNH. Vôùi Vieät Nam,
ñaát heïp ngöôøi ñoâng, giaù caû quaù ñaét ñoû (so vôùi giaù trò thöïc cuûa noù), hôn nöõa
ñaát ñai khoâng sinh soâi theâm ñöôïc, bôûi vaäy khoù coù theå khai thaùc yeáu toá naøy
nhö chìa khoùa cuûa CNH.
383
Suy cho cuøng, haøm taêng tröôûng cuûa Vieät Nam seõ phuï thuoäc vaøo lao ñoäng
(yeáu toá con ngöôøi). Tieàm naêng con ngöôøi khai thaùc khoâng haïn ñònh. Nguoàn
nhaân löïc phaùt trieån toát seõ coù caùc chính saùch phaùt trieån hôïp lyù, coù nhieàu
voán ñaàu tö, coù coâng ngheä hieän ñaïi vaø coù taát caû caùc yeáu toá caàn thieát cho
taêng tröôûng cao, beàn vöõng. Neáu khoâng, taát caû caùc yeáu toá naøy seõ chæ laø tieàm
naêng hoaëc mong muoán. Coù theå noùi yeáu toá nguoàn nhaân löïc chaát löôïng cao
môùi laø chìa khoùa cuûa CNH ruùt ngaén ôû Vieät Nam. Vôùi daân soá ñoâng vaø tieàm
naêng phaùt trieån lôùn, neáu Vieät Nam thöïc söï bieát khai thaùc coù hieäu quaû lôïi
theá naøy thì muïc tieâu trôû thaønh nöôùc coâng nghieäp vaøo naêm 2020 coù theå
thaønh hieän thöïc.
Hieän nay, nhieàu quan ñieåm cho raèng daân soá ñoâng, lao ñoäng reû laø lôïi
theá so saùnh cuûa Vieät Nam trong hoäi nhaäp kinh teá quoác teá, nhöng thöïc ra
ñaây môùi chæ laø nhöõng lôïi theá ngaén haïn, coøn veà laâu daøi phaûi laø chaát löôïng
nguoàn lao ñoäng. Coù nguoàn nhaân löïc chaát löôïng cao seõ laø tieàn ñeà coù tính
quyeát ñònh ñeán taát caû caùc thaønh toá cuûa taêng tröôûng. Trong boái caûnh töï do
hoùa di chuyeån caùc nguoàn löïc saûn xuaát quoác teá ngaøy nay, neáu moät quoác gia
coù chính saùch hôïp lyù, ñoäi nguõ lao ñoäng laønh ngheà, trình ñoä cao thì seõ laø
ñieåm ñeán lyù töôûng cuûa caùc coâng ty xuyeân quoác gia. Nhôø ñoù, seõ ruùt ngaén
ñöôïc thôøi gian CNH.
Vaán ñeà ñaët ra laø laøm theá naøo ñeå naâng cao ñöôïc chaát löôïng nguoàn nhaân
löïc? Vaán ñeà naøy khoâng phaûi laø môùi vaø cuõng coù nhieàu giaûi phaùp thöïc hieän.
Tuy nhieân, cho ñeán nay, veà cô baûn vaãn chöa giaûi quyeát ñöôïc, thaäm chí laïi
coù chieàu höôùng phaùt trieån tuït luøi.
Theo kinh nghieäm cuûa caùc nöôùc thaønh coâng trong khu vöïc (Haøn Quoác,
Singapore, Malaysia,…), hoäi nhaäp quoác teá veà giaùo duïc phaûi ñöôïc thöïc hieän
tröôùc vaø song haønh vôùi hoäi nhaäp kinh teá quoác teá. Hoï raát chuù troïng ñeán
chuaån bò ñoäi nguõ nhaân löïc coù trình ñoä quoác teá tröôùc khi hoäi nhaäp. Ñeå laøm
coâng vieäc naøy, hoï ñaõ môû cöûa thöïc söï thu huùt cho caùc tröôøng ñaïi hoïc, cao
ñaúng vaø daïy ngheà uy tín cuûa nöôùc ngoaøi, trong ñoù nhaát laø töø nhöõng nöôùc
coù trình ñoä phaùt trieån cao nhö Myõ, Nhaät, EU,… Hoï chaáp nhaän caïnh tranh
trong giaùo duïc ñeå naâng cao chaát löôïng ñaøo taïo. Ñoàng thôøi hoï cuõng taïo ñieàu
kieän, khuyeán khích coâng daân ñi ñaøo taïo ôû nöôùc ngoaøi.
ÔÛ Vieät Nam, phaùt trieån nguoàn nhaân löïc theo höôùng nhö caùc nöôùc treân
cuõng ñaõ thöïc hieän, nhöng cho ñeán nay, vaãn chöa coù keát quaû ñaùng keå. Veà
cô baûn, vaãn chæ laø giaùo duïc noäi ñòa, töï ñaøo taïo laãn nhau, thieáu vaéng yeáu toá
nöôùc ngoaøi, chöa coù caïnh tranh trong ngaønh giaùo duïc. Quan ñieåm caïnh
tranh trong giaùo duïc vaãn coøn quaù xa laï vaø khoù chaáp nhaän trong dö luaän
xaõ hoäi vaø caùc chính saùch giaùo duïc. Quan ñieåm naøy khoâng phuø hôïp vôùi cô
cheá thò tröôøng.
Trong boái caûnh hoäi nhaäp kinh teá, moät quoác gia khoâng nhaát thieát phaûi
taäp trung nguoàn löïc noäi ñòa haïn heïp hoaëc vay nôï nöôùc ngoaøi ñeå töï xaây
384
COÂNG NGHIEÄP HOÙA RUÙT NGAÉN CUÛA VIEÄT NAM TRONG BOÁI CAÛNH TOAØN CAÀU HOÙA...
döïng caùc cô sôû ñaøo taïo, trong ñoù nhaát laø xaây döïng caùc tröôøng ñaïi hoïc lôùn,
maø caàn thu huùt, söû duïng caùc coâng ngheä ñaøo taïo cuûa nöôùc ngoaøi vaø töøng
böôùc khuyeán khích caïnh tranh trong ñaøo taïo. ÔÛ Vieät Nam, chöøng naøo coøn
haïn cheá nguoàn löïc naøy thì chöøng ñoù vieäc naâng cao chaát löôïng ñaøo taïo ñaùp
öùng ñöôïc nhu caàu cuûa thò tröôøng chæ laø khaåu hieäu.
III.KEÁT LUAÄN VAØ NHÖÕNG KIEÁN NGHÒ
1. Hoäi nhaäp kinh teá quoác teá vaø quaù trình toaøn caàu hoùa ñang dieãn ra
maïnh meõ. Lôïi ích cuûa quaù trình naøy laø raát roõ ñoái vôùi nhöõng nöôùc giaøu nhöng
chæ roõ ñoái vôùi nöôùc ngheøo trong tröôøng hôïp nhaän thöùc ñuùng vaø chuû ñoäng
tham gia hoäi nhaäp. Söï khaùc bieät phöông phaùp tieáp caän vaø cheânh leäch veà
trình ñoä tö duy phaùt trieån trong nöôùc vôùi coäng ñoàng quoác teá laø coäi reã cuûa
tình traïng ngaäp ngöøng trong hoäi nhaäp.
2. Ñeå hoäi nhaäp thaønh coâng, caàn phaûi giaûm bôùt hoaëc chaáp nhaän vöùt boû
caùc nguyeân taéc rieâng khoâng phuø hôïp vôùi luaät chôi chung cuûa coäng ñoàng
quoác teá. Hoäi nhaäp khoâng chæ lónh vöïc kinh teá maø taát caû caùc lónh vöïc cuûa
ñôøi soáng xaõ hoäi, trong ñoù laáy muïc tieâu phaùt trieån con ngöôøi laøm trung taâm.
Caùch tieáp caän hoäi nhaäp khoâng neân nhìn töø moät lónh vöïc, coù tính ñoät phaù
hoaëc thí ñieåm maø phaûi nhìn töø toång theå cuûa quoác gia döïa treân quan ñieåm
tö duy phaùt trieån vaø cô cheá thò tröôøng.
3. Chieán löôïc CNH ruùt ngaén cuûa Vieät Nam coù theå thaønh hieän thöïc
neáu thaønh coâng trong hoäi nhaäp, neáu khoâng thaønh coâng thöïc söï trong hoäi
nhaäp thì muïc tieâu trôû thaønh nöôùc coâng nghieäp tuït haäu töông lai khoù
traùnh khoûi.

1. Ñoã Ñöùc Ñònh (chuû bieân), Moät soá vaán ñeà chieán löôïc coâng nghieäp hoùa vaø lyù thuyeát phaùt
trieån, Nxb Theá giôùi, Haø Noäi, 1999.
2. Voõ Ñaïi Löôïc, Voán ñaàu tö tröïc tieáp nöôùc ngoaøi (FDI) trong quaù trình coâng nghieäp hoùa,
hieän ñaïi hoùa ñaát nöôùc, Taïp chí Nhöõng vaán ñeà Kinh teá theá giôùi, soá 3 naêm 1997.
3. Ñoã Hoaøi Nam, Moät soá chính saùch phaùt trieån coâng nghieäp nhaèm thuùc ñaåy coâng nghieäp
hoùa, hieän ñaïi hoùa ôû Vieät Nam, Taøi lieäu cuûa Trung taâm Thoâng tin tö lieäu, Hoïc vieän
Chính trò quoác gia Hoà Chí Minh, 9-1994.
4. Phuøng Xuaân Nhaï, Ñaàu tö tröïc tieáp nöôùc ngoaøi phuïc vuï coâng nghieäp hoùa ôû Malaysia,
Nxb Theá giôùi, Haø Noäi, 2000.
5. Leâ Baøn Thaïch - Traàn Thò Tri, Coâng nghieäp hoùa ôû NICs Ñoâng AÙ vaø baøi hoïc kinh nghieäm
ñoái vôùi Vieät Nam, Nxb Theá giôùi, Haø Noäi, 2000.
6. Nguyeãn Thaønh Bang, Moät suy nghó veà con ñöôøng hieän ñaïi hoùa ñaát nöôùc trong thôøi
ñaïi ngaøy nay, Taïp chí Coäng saûn, soá 8-1994.
385
7. Phan Vaên Khaûi, Moät soá noäi dung môùi trong quan ñieåm coâng nghieäp hoùa, hieän ñaïi
hoùa cuûa Ñaûng, Taïp chí Coäng saûn, soá 9-1994.
8. Phaïm Quoác Truï (chuû bieân), Vieät Nam hoäi nhaäp kinh teá trong xu theá toaøn caàu hoùa:
vaán ñeà vaø giaûi phaùp, Nxb Chính trò quoác gia, Haø Noäi, 2002.
9. Toaøn caàu hoùa vaø hoäi nhaäp quoác teá cuûa Vieät Nam, Boä Ngoaïi giao, Nxb Chính trò quoác
gia, Haø Noäi, 1999.
10. Leâ Höõu Nghóa, Toaøn caàu hoùa: nhöõng vaán ñeà chính trò-xaõ hoäi, Taïp chí Nghieân cöùu
lyù luaän, soá 22, 11-1998.
11. Tö duy môùi veà phaùt trieån cho theá kyû XXI, Trung taâm Khoa hoïc xaõ hoäi vaø nhaân vaên
quoác gia, Nxb Chính trò quoác gia, Haø Noäi, 2002.
12. Kiyhiko Fukushima vaø C.H.Kwan, Foreign direct investment and regional industri-
al restructuring in Asia, the new wave of foreign direct investment in Asia, NRI, 1998.
13. Rajah Rasiah, Foreign capital and industrialization in Malaysia. St.Martin’s
Press, 1995.
386
BAØN VEÀ TRUYEÀN THOÁNG
TRONG THÒ TRÖÔØNG TÖÏ DO:
NHÖÕNG SO SAÙNH MANG TÍNH
GIAO THOA VAÊN HOÙA
Gerald Waite*
I. GIÔÙI THIEÄU
Phaùt trieån kinh teá, tö baûn vaø caùc vaán ñeà giao dòch lieân quan thöôøng
ñöôïc xem nhö ñieåm coát loõi cuûa thôøi hieän ñaïi trong quaù trình chuyeån ñoåi
cuûa caùc quoác gia ñang noåi leân. Vieäc ñeà caäp quaù nhieàu tôùi thay ñoåi, toaøn
caàu hoùa vaø saùp nhaäp coâng ty ñaõ chieám phaàn lôùn yù nghó vaø caùc baøi vieát
cuûa moät soá lôùn caùc nhaø khoa hoïc xaõ hoäi vaø kinh doanh. Döôøng nhö caùc
bieän phaùp ñeå thaønh coâng cuûa baát kyø moät quoác gia hieän ñaïi naøo ñöôïc
döïa treân söï dieãn giaûi tích hôïp caùc thoâng soá ñöôïc thu thaäp cho caùc muïc
ñích kinh doanh vaø chính trò. Haï taàng cô sôû, thaønh töïu noâng nghieäp,
coâng ngheä/ñaàu tö nöôùc ngoaøi, nhöõng döï ñoaùn cuûa ngaân haøng theá giôùi,
vaø moät danh saùch baát taän caùc thuaät ngöõ tieàn teä choaùn caû nhöõng ñoùng
goùp cuûa khoâng bieát bao nhieâu taùc giaû khi hoï coá gaéng hình töôïng hoùa vaø
cuï theå hoùa söï phaùt trieån (xem: Fforde vaø de Vylder, 1996; Griffin, 1998;
Harve vaø Traàn Vaên Hoøa, 1997; Heibert, 1996). Nhöõng ngöôøi theo chuû
nghóa Ñaùc-uyn veà xaõ hoäi vaø coäng ñoàng doanh nghieäp quoác teá cho raèng,
phaùt trieån vaø söï hoäi nhaäp kinh teá vaøo trong Ngoâi laøng theá giôùi laø moät keát
quaû taát yeáu cuûa tieán boä loaøi ngöôøi. Nhöõng löïc löôïng naøy sau ñoù trôû thaønh
nhöõng yeáu toá phaù huyû nhieàu neàn vaên hoùa truyeàn thoáng treân toaøn theá
giôùi trong quaù trình bò doàn eùp ñeå hieän ñaïi hoùa.
Vieät Nam laø moät nöôùc nhö vaäy: bò cuoán vaøo thôøi ñieåm quyeát ñònh cuûa
phaùt trieån giöõa moät beân laø truyeàn thoáng vaø moät beân laø thôøi hieän ñaïi ñang
ngaøy caøng laán aùt. Moät daân toäc khaùc laø ngöôøi Dine ôû phía Taây Nam thuoäc
vuøng Baéc Myõ. Caû hai quoác gia ñeàu ñaõ chieán ñaáu gian khoå ñeå daønh ñoäc laäp
töø caùc löïc löôïng thöïc daân, caû hai coù nhöõng neàn vaên hoùa truyeàn thoáng chuù
troïng ñôn vò gia ñình mang tính coá keát, ngöôïc haún vôùi moâ-típ chuû nghóa
caù nhaân cuûa phöông Taây, vaø caû hai ñang ñaáu tranh ñeå hieän ñaïi hoùa trong
* Ñaïi hoïc Ball State. Myõ.
387
moät theá giôùi ñang thay ñoåi nhanh choùng trong ñoù vieäc saûn xuaát ra tö baûn
laø thöôùc ño cuûa thaønh coâng. Queâ höông cuûa ngöôøi Dine laø Khu baûo toàn
Navajo, moät quoác gia coù chuû quyeàn naèm trong laõnh thoå cuûa nöôùc Myõ, moät
khu vöïc roäng 80.000 km vôùi daân soá khoaûng 300.000 ngöôøi. Trong neàn vaên
hoùa cuûa caû Vieät Nam laãn Navajo, caùc löïc löôïng beân ngoaøi ñaõ thöïc thi vieäc
cuûng coá caùc giaù trò ngoaïi bang vaø khoâng khuyeán khích caùc giaù trò truyeàn
thoáng, vaø ôû caû hai nöôùc, truyeàn thoáng ñaõ taùc ñoäng ngöôïc theo moät soá caùch
ngoaøi mong muoán.
Ngöôøi Navajo vaø ngöôøi Vieät Nam chieám cöù nhöõng vuøng ñaát ñeïp nhaát
trong chaâu luïc cuûa hoï vaø qua laøm vieäc chaêm chæ vaø leân keá hoaïch caån thaän
hoï ñaõ taïo ra ñöôïc moät vò trí sinh lôïi trong neàn kinh teá du lòch cuûa theá giôùi
ñang bung ra nhanh choùng. Beân caïnh nhöõng phöông tieän thoâng thöôøng
phuïc vuï cho giao thoâng vaø du khaùch, ngöôøi daân ôû caû hai neàn vaên hoùa ñaõ
saûn sinh ra moät laøn soùng ngheä thuaät vaø ngheà thuû coâng khaéc hoaï nhöõng
bieåu tröng daân toäc theo nhieàu hình thöùc ña daïng ñöôïc phaùt trieån töø khoâng
gian ñòa phöông tôùi moät hieän töôïng thöông maïi quoác teá ñöôïc bieát ñeán nhö
laø ngheä thuaät baûn xöù vaø ñoà taïo taùc cuûa theá giôùi thöù ba.
II. PHAÙT TRIEÅN VAØ BAÛN SAÉC
Söï phaùt trieån vaø thò tröôøng toaøn caàu ñoøi hoûi moät söï pha troän ñoàng nhaát
cuûa caùc xu höôùng kinh teá coù theå ñöôïc ñaùnh giaù töø quan ñieåm tieàn teä.
Nhöõng theå cheá taøi chính nhö Ngaân haøng theá giôùi vaø Quyõ Tieàn teä quoác teá
xaùc ñònh söùc maïnh cuûa caùc quoác gia töø moät quan ñieåm veà taøi chính trong
ñoù hoï nhìn vaøo caùc thuaät ngöõ nhö caân baèng ngaân saùch, giaù tieâu duøng, döï
tröõ ngoaïi teä, vaø hieám khi neáu nhö khoâng noùi laø chöa bao giôø ñeà caäp tôùi
söùc maïnh vaø quyeàn töï chuû veà vaên hoùa. Phaùt trieån, theo John Bodley, laø
moät thuaät ngöõ laáy daân toäc laøm trung taâm trong ñoù giaû ñònh raèng, caùc neàn
kinh teá quy moâ nhoû phaûi bò haáp thu bôûi caùc cöôøng quoác theá giôùi lôùn hôn
(1999:111). Söï suïp ñoå naøy cuûa caùc neàn kinh teá nhoû baét ñaàu töø nhöõng aùp
löïc cuûa chuû nghóa thöïc daân vaø chuyeån sang thôøi kyø toaøn caàu hoùa trong
ñoù caùc nhaân toá thöïc daân môùi thuùc eùp ñeå coù ñöôïc lao ñoäng reû maït vaø
nguoàn ngoaïi teä quoác teá. Nhöõng aùp löïc naøy ñeàu quy vaøo caùi ñöôïc goïi laø
caùc nöôùc thuoäc theá giôùi thöù ba vaø thöù tö (quoác gia Navajo töï coi mình laø
nöôùc thuoäc theá giôùi thöù tö) doàn eùp söï xoùa boû caùc caáu truùc xaõ hoäi töông
hoã vaø thay theá baèng caùc cô caáu tieàn maët cuï theå cuûa neàn kinh teá thò tröôøng
theá giôùi. Söï chuyeån dòch cuûa cô caáu theo ñoù chæ saûn xuaát hôn laø thöïc hieän
xoùa boû ñoùi ngheøo. Caùc xaõ hoäi töông hoã, theo nhaø kinh teá hoïc Karl
Polyani, laø nhöõng xaõ hoäi nhoû trong ñoù nhöõng nhu caàu cô baûn cuûa con
ngöôøi ñöôïc ñaùp öùng thoâng qua nhöõng maïng löôùi chia seû. Trong “Söï
chuyeån ñoåi vó ñaïi” Polyani tuyeân boá raèng, söï baønh tröôùng cuûa thò tröôøng
vaø vieäc toå chöùc saûn xuaát trong quaù trình phaùt trieån cuûa “thò tröôøng töï ñieàu
tieát” saûn sinh ra nhöõng toäi aùc gheâ gôùm vaø neáu khoâng ñöôïc kieåm soaùt coù
388
BAØN VEÀ TRUYEÀN THOÁNG TRONG THÒ TRÖÔØNG TÖÏ DO: NHÖÕNG SO SAÙNH...
theå seõ raát coù haïi cho xaõ hoäi (1944: 130-131). OÂng vieát tieáp raèng, nhöõng
xaõ hoäi töï caáp töï tuùc ñöôïc toå chöùc theo nhöõng caùch khoâng cho pheùp caùi
ñoùi toàn taïi vaø nhöõng xaõ hoäi nhö vaäy coøn nhaân baûn hôn nhöõng xaõ hoäi tieân
tieán hôn vaø raèng, bieän phaùp duy nhaát ñeå ñoàng hoùa con ngöôøi töø nhöõng
nhoùm xaõ hoäi kieåu naøy vaøo trong neàn kinh teá thò tröôøng laø thoâng qua vieäc
ñem ñeán cho hoï söï cheát ñoùi (1944: 164-165).
Toâi cho raèng, moät caùch khaùc coù theå thuyeát phuïc ñöôïc ñeå caùc chính phuû
tin raèng, nhaân daân cuûa hoï ñang soáng trong ngheøo khoå. Ngheøo laø moät thöôùc
ño voõ ñoaùn ñeå tieáp caän tôùi caùc nguoàn löïc. Neáu moät bieåu soá taøi chính coù
theå ñöôïc aùp duïng, vaø nhöõng chính phuû naøo khoâng theå ñaùp öùng möùc toái
thieåu ñöôïc xaùc ñònh cuï theå trong caùc baûng bieåu ñoù thì ñöôïc coi laø soáng
trong ngheøo ñoùi, tieáp theo ñoù ngheøo ñoùi vaø vieäc ño löôøng moät caùch khaùch
quan caùc thoâng soá lieân quan coù theå ñöôïc aùp duïng bôûi baát kyø moät cô quan
taøi chính naøo coù thaåm quyeàn vôùi uy tín nhaát ñònh. Moät quan ñieåm nhö vaäy
môùi coù theå ñaùnh giaù chính xaùc söï tieáp caän cuûa moät xaõ hoäi ñoái vôùi löông
thöïc vaø dòch vuï, voán laø moät phaàn cuûa neàn kinh teá tieàn maët nhöng löông
thöïc vaø dòch vuï laïi coù theå khoâng coù vai troø gì ñaùng keå trong vieäc ñaùp öùng
nhöõng nhu caàu cô baûn cuûa con ngöôøi vaø moät quan ñieåm mang tính baûn ñòa
maø trong ñoù nhöõng nhu caàu ñoù coù theå laø coù thöïc. Nhöõng bieän phaùp xaùc
ñònh ngheøo ñoùi cuõng coù theå laø söï so saùnh vôùi caùc neàn kinh teá cuûa caùc daân
toäc giaøu coù hôn nhieàu. Theo caùch naøy “ngheøo” coù theå trôû thaønh moät con
soá voâ danh goäp taát caû nhöõng daân toäc ñöôïc coi laø ñang phaùt trieån laïi thaønh
moät nhoùm coù chung thuoäc tính.
Nhöõng phöông phaùp tieáp caän chuù troïng vaøo döõ lieäu vaø soá löôïng ñöôïc
caùc theå cheá ñieàu khieån nhaèm taïo ra caùc phaïm truø khaùc nhau cuûa nhöõng
phöông phaùp ñoù ñeå roài chuùng laïi quy thaønh nhöõng tieâu chuaån cuûa söï phaùt
trieån. Nhöõng tieâu chuaån naøy sau ñoù theå cheá hoùa moät ñaát nöôùc maø chuùng
bình phaåm baèng ngheä thuaät cuûa moät caây buùt loâng lôùn phaùc hoaï neân moät
böùc tranh toaøn caàu. Noùi caùch khaùc baûn saéc daân toäc vaø ñòa phöông coù theå
bò bieán maát trong doøng xoaùy cuûa söï phaùt trieån.
III. BAÛN SAÉC DAÂN TOÄC VAØ SAÉC TOÄC
Baûn saéc vaên hoùa döôøng nhö hay bò leùp veá so vôùi moät baûn saéc hieän ñaïi.
Khi nhöõng ñoà taïo taùc cuûa moät theá giôùi toaøn caàu vaø tinh teá phaân taùn ra
nhöõng taàng lôùp nhaân loaïi ñang toàn taïi ôû dieän roäng hôn, thì nhöõng daáu hieäu
coù theå nhaän bieát ñeå phaân bieät nhöõng nhoùm ñaëc thuø trôû neân ngaøy caøng ít
hôn. Quaàn jean cuûa Levi-Strauss, maùy nghe nhaïc boû tuùi walkman, oâ toâ, aâm
nhaïc, vaø vaên hoùa ñaïi chuùng thuoäc moïi theå loaïi ñang hieån hieän ôû moïi ñaát
nöôùc. Khi heä thoáng tieàn teä toaøn caàu aùp ñaët nhöõng giaù trò kinh teá cuûa noù
leân caùc neàn kinh teá quy moâ nhoû, chuùng ta cuõng chöùng kieán söï bieán maát
cuûa caùc giaù trò baûn ñòa. Chaát löôïng cuoäc soáng vaø taát caû caùc thaønh toá khaùc
coù lieân quan ñöôïc ño ñeám baèng nhöõng so saùnh veà tieàn teä. Nhöõng heä thoáng
389
haønh chính toaøn caàu nhö vaäy hieän dieän trong söï dieãn giaûi cuûa George Ritzer
veà “tính duy lyù hình thöùc” cuûa Weber vaø ñöôïc theå cheá hoùa trong nhöõng caáu
truùc quy moâ lôùn nhö luaät hieän ñaïi vaø neàn kinh teá tö baûn chuû nghóa (1998:
37-39). Heä thoáng haønh chính vaø caùc yeáu toá ñi keøm noù nhö hieäu suaát, khaû
naêng döï ñoaùn vaø khaû naêng löôïng hoùa thay theá caùc giaù trò xaõ hoäi truyeàn
thoáng veà gia ñình vaø tính töông hoã baèng söï ñieàu khieån vaø cô caáu mang
tính theå cheá. Heä thoáng vaän haønh theo quy taéc naøy laø ñoái nghòch vôùi ñieàu
maø Ritzer goïi laø “tính duy lyù thöïc söï” cuûa Weber, moät heä thoáng vaän haønh
theo giaù trò truyeàn thoáng (1998:40-41).
Nhöõng hao toån ñöôïc gom laïi cuûa nhöõng daáu hieäu mang ñaëc tính taïo taùc
vaø giaù trò ñaùnh daáu nhöõng giôùi haïn cuûa moät neàn vaên hoùa ñaëc thuø vaø roài seõ
ñe doaï caû baûn saéc daân toäc laãn saéc toäc. Caùc heä thoáng haønh chính tieàn teä
toaøn caàu cuøng vôùi caùc bieän phaùp giao thoa vaên hoùa lieân ñôùi cuûa chuùng
nhaèm ñaûm baûo söï laønh maïnh taøi chính quoác gia phaûi thuùc eùp ñeå coù söï
ñoàng nhaát veà vaên hoùa hôn laø söï ña daïng. Federick Barth tuyeân boá khi vieát
veà söï tieáp xuùc vaø thay ñoåi vaên hoùa maø con ngöôøi soáng trong nhöõng moâi
tröôøng vaên hoaù ít bò coâng nghieäp hoùa hôn coù ñöôïc söï löïa choïn ñoái vôùi vieäc
saùp nhaäp, leä thuoäc hay nhaán maïnh söï khaùc bieät ñoái vôùi lôïi ích cuûa hoï
(1969:32). Cho duø yù ñònh cuûa Barth chæ laø nhaèm vaøo caùc neàn vaên hoùa bò
moät neàn vaên hoùa khaùc laán aùt, nhöng taùc phaåm aáy coù theå aùp duïng ôû thôøi
ñieåm hieän taïi cho caùc nöôùc naèm trong moâi tröôøng phaùt trieån kinh teá toaøn
caàu roäng lôùn hôn. Khía caïnh thöù nhaát, veà söï saùp nhaäp, chæ roõ vieäc töø boû
baûn saéc vaên hoùa ñoäc ñaùo(1). Söï löïa choïn thöù hai chaéc chaén laø khoâng maáy
haáp daãn ñoái vôùi baát kyø nhoùm ngöôøi naøo voán coù quyeàn löïa choïn trong vaán
ñeà naøy. Söï löïa choïn thöù ba, veà vieäc nhaán maïnh tính ña daïng vaø khaùc bieät
nhaèm phaùt trieån nhöõng hình thaùi môùi vaø hoaït ñoäng môùi, nhaát ñònh seõ ñöôïc
nhieàu nhoùm ngöôøi ñang phaùt trieån trong theá giôùi hieän ñaïi quan taâm nhaát.
Söï löïa choïn naøy coù theå bieåu loä khaû naêng veà nhöõng baûn saéc truyeàn thoáng
rieâng bieät cuøng vôùi khaû naêng thích öùng trong thò tröôøng hieän ñaïi.
IV. NGHEÄ THUAÄT, NGHEÀ THUÛ COÂNG VAØ TRUYEÀN THOÁNG
Vieäc tieáp thò caùi goïi laø “di saûn” döôùi hình thöùc ngheä thuaät, ngheà thuû
coâng, nghi thöùc vaø leã hoäi ñaõ phaùt trieån nhanh choùng vaø mang theo noù
nhöõng bieåu tröng cuûa tính daân toäc vaø saéc toäc cuõng nhö moät caûm giaùc veà
truyeàn thoáng ñöôïc daøn xeáp bò aûnh höôûng bôûi nhöõng taùc ñoäng caû beân
trong laãn beân ngoaøi. Truyeàn thoáng coù theå ñöôïc theå hieän baèng söï ña daïng
cuûa nhöõng boái caûnh mang tính töôïng tröng, nhöng chæ coù moät soá ít nhöõng
bieåu tröng veà ngheä thuaät hoaëc vaên hoaù ñoäc ñaùo mang tính baûn ñòa ñöôïc
giôùi thieäu vaø tieáp thò cho du khaùch trong chöông trình du lòch saéc toäc.
Nhöõng noã löïc mang tính ngheä thuaät nhö vaäy thöôøng ít lieân quan ñeán lòch
söû thôøi nay cuûa moät toäc ngöôøi maø hoï ñang ñaïi dieän, nhöng thay vaøo ñoù
laø nhöõng hình thöùc haáp daãn coù khaû naêng chuyeån taûi voâ soá nhöõng yù nghóa
390
khaùc nhau vöôït qua nhöõng ranh giôùi vaên hoùa bieåu thò moät caûm nhaän
khoâng maïch laïc veà caùi toâi baåm sinh, nhöng chöa phaûi moät hình aûnh thoáng
nhaát veà baûn saéc daân toäc giaønh cho ngöôøi quan saùt beân ngoaøi(2) (Berger,
vaø ñoàng söï. 1973: 63-66). Trong nhieàu tröôøng hôïp, khi moät ngöôøi tham
gia vaøo vieäc saûn xuaát caùi ñöôïc hieåu laø moät moùn ñoà myõ ngheä truyeàn thoáng
thì ngöôøi ñoù vaãn coù theå ñang möu caàu lôïi ích töø khía caïnh vaên hoùa ñaëc
thuø naøo ñoù chöa ñöôïc tieâu chuaån hoùa ñeå ñaïi dieän cho moät truyeàn thoáng.
Tuy nhieân, ñoái vôùi ngöôøi mua thì ñoà vaät aáy hay söï trình dieãn aáy vaãn ñaïi
dieän cho moät chaân dung vaên hoùa thoáng nhaát maø hoï coù theå mang veà nöôùc,
do vaäy ñoù laø ngheä thuaät truyeàn thoáng. Hình thöùc ngheä thuaät naøy sau ñoù
trôû thaønh moät bieåu tröng duy nhaát ñoái vôùi ngöôøi ngoaøi cuoäc veà tính saéc
toäc, daân toäc, hay veà caùi toâi cuûa ngöôøi saùng taïo/ngöôøi baùn vaø coù theå giuùp
cuûng coá chính baûn saéc ñoù cho ngöôøi trong cuoäc. Nhöõng ngöôøi ñöôïc du
khaùch coi laø truyeàn thoáng laïi thöôøng khoâng nghó veà mình nhö theá cho
ñeán khi söùc eùp beân ngoaøi buoäc hoï phaûi nghó nhö vaäy (Chambers 2000:95).
Quaù trình cheá taùc ñoà thuû coâng myõ ngheä mang noäi haøm vaên hoùa cuõng
thöôøng gaây ra nhöõng vaán ñeà khi ngöôøi ta coi vieäc söû duïng thieát keá beân
ngoaøi vaøo saûn xuaát haøng tieâu duøng laø söï chieám ñoaït hay ñaùnh caép noäi
haøm vaên hoùa vaø cuoái cuøng daãn ñeán söï phaù huyû neàn kinh teá quy moâ nhoû
ñaõ saûn xuaát ra chính maët haøng ñoù.
Treân thöïc teá, caûm nhaän veà toån thaát vaên hoùa naøy cuûa moät soá thaønh
vieân trong xaõ hoäi vaø nhöõng ngöôøi uûng hoä hoï coù theå laø keát quaû cuûa nhöõng
thay ñoåi trong caùi maø ngöôøi ta coi laø truyeàn thoáng. Neáu quan nieäm veà
truyeàn thoáng bò vaän ñoäng hoaëc thay ñoåi tröôùc aùp löïc cuûa ngöôøi tieâu
duøng, thì moät soá maãu hình mang tính truyeàn thoáng coù theå trôû thaønh loãi
moát hoaëc heát thôøi, ñôn giaûn laø bôûi chuùng khoâng baùn ñöôïc. Ví duï, neáu
moät thieát keá haøng may maëc maø ngöôøi ta cho laø coù tính lòch söû vaø do
ñoù mang tính truyeàn thoáng maø khoâng baùn ñöôïc vaø phaûi caûi bieân ñeå thay
ñoåi quan nieäm cuûa du khaùch vaø taêng löôïng baùn, thì hình maãu ban ñaàu
cuûa thieát keá ñoù coù theå bò maát ñi. Do vaäy di saûn cuûa moät xaõ hoäi nhoû bò
bieán ñoåi bôûi nhöõng taùc ñoäng qua laïi vôùi haäu quaû tö baûn chuû nghóa.
Nhöõng ngöôøi khaùc seõ laäp luaän raèng, truyeàn thoáng phuïc vuï cuoäc soáng vaø
bò giaèng keùo trong khuoân khoå caùi hieän taïi (Chambers 2000:97). Laäp luaän
sau theå hieän moät quan ñieåm hieän haønh vaø coù leõ laø moät quan ñieåm thöïc
duïng veà vaên hoaù vaø truyeàn thoáng. Bieåu tröng vaên hoùa khoâng ngöøng ñöôïc
taùi taïo vaø thay ñoåi bôûi caùc löïc löôïng cuûa thôøi hieän ñaïi. Söï töông taùc cuûa
moät neàn vaên hoùa naøy leân moät neàn vaên hoùa khaùc vaø nhöõng heä quaû cuûa
noù coù theå thay ñoåi nhöng khoâng vöôït ra khoûi thôøi hieän taïi. Laäp luaän naøy
sau ñoù xoay quanh vieäc ai coù quyeàn quyeát ñònh veà tính bieåu tröng vaät
chaát cuûa vaên hoùa hoaëc, ñieàu maø Erve Chamber goïi moät caùch nhaõ nhaën
laø “cô quan hay söï chuû yù thoâng baùo veà xaây döïng truyeàn thoáng” (2000:97).
Ñieàu naøy döôøng nhö noùi leân raèng, quyeàn ñaïi dieän laø moät caùch giaûi quyeát
ñöôïc thöông thaûo giöõa ngöôøi taïo ra vaät theå vaø ngöôøi mua vaät theå ñoù.
391
Söï töông taùc giöõa oùc thaåm myõ cuûa ngöôøi tieâu duøng vaø caùc tieâu chuaån
truyeàn thoáng trôû thaønh moät vaán ñeà thöông löôïng veà ranh giôùi mang tính
laõnh thoå coù theå xaùc ñònh möùc ñoä saùp nhaäp giöõa nhöõng neàn kinh teá nhoû
vôùi hieän traïng toaøn caàu roäng lôùn hôn. Kimberly Grimes vaø Lynne Milgram
chæ ra trong “Nhöõng ngöôøi thôï thuû coâng vaø hôïp taùc xaõ” raèng, söï leä thuoäc
vaø ñi vaøo moâ hình tö baûn chuû nghóa coù theå thay ñoåi tuyø thuoäc vaøo boái
caûnh, nhöng coù theå ñöôïc ñieàu hoøa bôûi voán tö baûn saün coù thoâng qua nguoàn
thôï thuû coâng (2000:4). Caùc nhaø kinh teá hoïc vaø nhöõng ngöôøi khaùc tröôùc ñoù
ñaõ chæ ra moät xu theá vaän ñoäng caàn thieát theo höôùng hieän ñaïi vaø thò tröôøng
toaøn caàu vaø vì theá ñaõ boû rôi cô caáu xaõ hoäi quy moâ nhoû cuøng vôùi caùc maïng
löôùi töông hoã cuûa chuùng. Khaû naêng cuûa loaïi vaên hoùa moät chieàu mang tính
quoác teá naøy coù leõ laø söï ñôn giaûn hoùa vaø caét giaûm quaù möùc nhöõng taùc ñoäng
cuûa vaên hoùa. Tuy nhieân, caùc neàn kinh teá nhoû ñang chòu söùc eùp lôùn ñeå
khoâng bò hoøa tan trong hieän traïng toaøn caàu roäng lôùn hôn vaø buoäc phaûi tìm
caùch duy trì söï taùch bieät vaø chuû quyeàn. Grimes vaø Milgam chæ ra raèng, cho
duø caùc neàn kinh teá nhoû leä thuoäc vaøo thò tröôøng quoác gia vaø toaøn caàu ñeå
tieáp thò caùc saûn phaåm cuûa hoï, nhöng vieäc saûn xuaát caùc maët haøng truyeàn
thoáng vaãn cho pheùp caùc neàn kinh teá naøy tieáp caän maø khoâng phaûi aùp duïng
nhöõng chuaån möïc cuûa quan heä tö baûn chuû nghóa (2000:5). Ñieàu naøy nguï
yù raèng, quyeàn töï quaûn khoâng nhaát thieát phaûi ñöôïc nhaän bieát khi coâng
nhaân trong nöôùc bò saùp nhaäp vaøo löïc löôïng lao ñoäng quoác teá.
V. NGAØNH COÂNG NGHIEÄP DU LÒCH
Caû Vieät Nam vaø Navajo ñeàu coù söï hieän dieän maïnh meõ treân maïng maùy
tính toaøn caàu vôùi tö caùch laø nhöõng ñieåm ñeán du lòch quan troïng. Vieät Nam
goïi ñaây laø “ngaønh coâng nghieäp khoâng khoùi” cuûa mình. Baát kyø ai cuõng coù
theå thaáy nhöõng ñieåm töông ñoàng roõ reät neáu môû caùc trang web ñaày haáp daãn
veà caùc ñieåm du lòch chính thöùc. Ñaây laø trang web cuûa Vieät Nam:
Tænh Thanh Hoùa quyeán ruõ du khaùch vaø khaùch tham quan vôùi Baõi bieån
Saàm Sôn noåi tieáng. Nhöng khoâng phaûi nhieàu ngöôøi bieát raèng, nôi ñaây coøn
coù theå thoûa maõn nieàm ao öôùc ñöôïc khaùm phaù nhöõng hieän töôïng thieân nhieân
kyø thuù vaø chieâm ngöôõng quaù khöù cuûa daân toäc Vieät Nam.
[http://www.vietnamtourism.com/update_info/e_index.asp]
Hoaëc trang web naøy cuûa quoác gia Navajo:
Taïi ñaây, baïn coù theå quay ngöôïc trôû laïi thôøi gian vaø xem xem nhöõng
ngöôøi coå ñaïi – ngöôøi Anasazi - ñaõ soáng haøng nghìn naêm tröôùc nhö theá
naøo… Töø nhöõng vaùch ñaù döïng ñöùng cuûa Thung luõng Töôïng ñaøi ñeán nhöõng
tia saùng laáp laùnh töø Hoà Wheatfields (Caùnh ñoàng luùa mì) treân nuùi
Lukachukai, ñaây laø ñaát nöôùc cuûa nhöõng söï ñoái laäp vó ñaïi.
[http://www.discovernavajo.com/main.html]
392
Nhöõng quaûng caùo naøy ñaõ thu huùt ngaøy caøng nhieàu ngöôøi tôùi hai ñaát
nöôùc treân. Tính thöông maïi trong du lòch saéc toäc seõ ñem laïi nhöõng lôïi
ích tích cöïc cho ngöôøi daân ôû hai nöôùc baèng vieäc khai thaùc du khaùch
trong caùc dòch vuï veà giao thoâng, nôi aên nghæ, nhaø haøng, baûo taøng vaø caùc
nguoàn saûn sinh thu nhaäp töông töï(3). Beân caïnh taïo ra vieäc laøm trong
nhöõng ngaønh coâng nghieäp lieân quan tröïc tieáp tôùi du lòch, ngöôøi daân ôû
caû hai nöôùc ñang tham gia ngaøy caøng nhieàu vaøo vieäc saûn xuaát vaø baùn
caùc maët haøng, saûn phaåm thuû coâng myõ ngheä, ngheä thuaät truyeàn thoáng.
Ngaønh coâng nghieäp du lòch lôùn hôn taïo ra voán ôû caáp ñoä nhaø nöôùc vaø
doanh nghieäp. ÔÛ caáp ñoä thöù hai, doanh nghieäp taïo ra voán trong khu vöïc
tö nhaân vôùi nhöõng keát quaû khaû quan. Noù khuyeán khích taêng tröôûng kinh
teá hoä gia ñình vaø caù theå vôùi moät möùc hoã trôï taøi chính toái thieåu töø beân
ngoaøi. Noù ñem ñeán cho nhöõng caù nhaân trong neàn vaên hoùa moät caûm giaùc
töï chuû trong vieäc quyeát ñònh ñöôøng höôùng vaø söùc maïnh baûn saéc daân toäc
vaø saéc toäc. Nhö ñaõ ñeà caäp ôû phaàn treân, caáp doä doanh nghieäp cho pheùp
saûn xuaát ra tö baûn maø khoâng bò cuoán vaøo caùc giaù trò vaø chuaån möïc cuûa
chuû nghóa tö baûn. Toâi coù theå ñeà xuaát raèng, thò tröôøng naøy laøm ñöôïc hôn
moät vieäc maø chöa ñöôïc saùch vôû nhìn nhaän. Noù cho pheùp taïo ra moät
phöông phaùp khoâng toán keùm ñaùnh giaù haøng hoùa ñeå trao ñoåi trong töông
lai vaø haøng hoùa naøy khi ñöôïc trao ñoåi trong thò tröôøng quoác teá seõ thöïc
thi hai chöùc naêng quan troïng. Chuùng saûn sinh doanh thu vaø ngoaïi teä caû
ôû caáp ñoä quoác gia vaø ñòa phöông vaø chuùng trôû thaønh nhöõng daáu moác veà
baûn saéc daân toäc cho moät nhoùm ngöôøi naøo ñoù vaø caû quoác gia nôi haøng
hoùa ñoù bieåu tröng.
VI. KEÁT LUAÄN
Moät cuoäc ñieàu tra khoâng chính thöùc veà caùc cöûa haøng baùn leû ôû
Indianapolis, Indiana, moät thaønh phoá côõ trung bình cuûa Myõ, ñaõ cho thaáy 4
cöûa haøng baùn leû coù haøng thuû coâng myõ ngheä cuûa Vieät Nam. Trong soá naøy,
moät cöûa haøng coù hôn 11% haøng trong kho laø caùc saûn phaåm töø Vieät Nam.
Moät cöûa haøng khaùc laø baùn taïp phaåm phuïc vuï cho ngöôøi Vieät Nam ôû vuøng
Trung Taây. Hai cöûa haøng baùn leû ôû Indianapolis coù baøy baùn caùc haøng thuû
coâng myõ ngheä cuûa Navajo, caû hai cöûa haøng naøy chæ chuyeân baùn haøng thuû
coâng myõ ngheä cuûa daân baûn ñòa. Nhöõng cöûa haøng naøy ñaïi dieän cho moät söï
quan taâm kinh doanh môùi vaø ñang ngaøy caøng phaùt trieån, moät ñieàu maø 4
naêm tröôùc khoâng coù. Haàu nhö taát caû soá haøng hoaù baøy baùn ôû nhöõng cöûa
haøng naøy ñeàu laø ñoà thuû coâng myõ ngheä ñöôïc cheá taùc ôû caáp hoä gia ñình ñeå
baùn trong thò tröôøng du lòch. Taát caû soá haøng naøy ñeàu ñöôïc tröng baøy nhö
laø maët haøng “truyeàn thoáng” trong caû caùch thieát keá beà ngoaøi vaø ñoä tinh xaûo.
Ñieàu naøy theå hieän moät khuynh höôùng quan troïng trong ngaønh coâng
nghieäp du lòch cuõng nhö trong kinh doanh quoác teá. Nhöõng naêm qua, chæ
393
coù moät caùch duy nhaát ñeå coù ñöôïc moät chieác khaên quaøng Sa Pa hoaëc chieác
thaûm traûi saøn Navajo laø baïn phaûi ñeán thaêm nhöõng ñaát nöôùc nôi chuùng ñöôïc
saûn xuaát. Giôø ñaây, nhöõng haøng hoaù naøy luoân saün coù baùn ôû caû nhöõng nöôùc
khaùc vaø ngaøy caøng trôû neân thoâng duïng. Ngaønh coâng nghieäp du lòch ñaõ taïo
ra nhöõng khuynh höôùng cho pheùp phoå bieán nhöõng maët haøng ñoù. Bôûi vì
nhöõng maët haøng naøy ñöôïc saûn xuaát taïi caáp hoä gia ñình neân ngöôøi saûn xuaát
ra chuùng khoâng theå tieán haønh nghieân cöùu thò tröôøng hoaëc khoâng ñuû khaû
naêng chi phí cho vieäc xuaát khaåu saûn phaåm ñoù tôùi moät thò tröôøng coøn bí aån.
Thò tröôøng ñöôïc taïo ra baèng vieäc ñöa khaùch haøng tôùi vôùi saûn phaåm, coøn
vieäc thöû nghieäm nghieân cöùu thò tröôøng moät caùch saâu roäng coù theå mang ñeán
chuùt ruûi ro cho nhaø saûn xuaát. Söï thöû nghieäm naøy bao goàm caû vieäc nghieân
cöùu thieát keá moät caùch caån troïng vaø taùi taïo laïi thieát keá truyeàn thoáng nhaèm
thu huùt thò tröôøng nöôùc ngoaøi. Khaùi nieäm veà “truyeàn thoáng ñaøm phaùn” coù
leõ laø moät lónh vöïc mô hoà vaø nhaïy caûm nhaát trong quaù trình naøy.
Vieâc tröng baøy maãu thieát keá töôïng tröng coù khaû naêng theå hieän baûn saéc
rieâng hoaëc chung tröôùc ñoâng ñaûo nhöõng ngöôøi ngoaøi cuoäc coù theå taïo cô hoäi
cho nhöõng ngöôøi ñöôïc pheùp xaây döïng truyeàn thoáng thaûo luaän coâng khai
vaø thaäm chí laø caû nhöõng cuoäc tranh luaän roäng raõi hôn veà yù nghóa khaùi nieäm
cuûa baûn thaân truyeàn thoáng. Roõ raøng ngaønh coâng nghieäp du lòch vaø thöông
maïi quoác teá maø noù taïo ra ñang thay ñoåi caùch maø ngöôøi ta vaãn baøn veà truyeàn
thoáng. Neáu truyeàn thoáng baét nguoàn töø moät vaøi caûm giaùc veà lòch söû hay di
saûn khoâng thay ñoåi, thì du lòch vaø nhöõng heä quaû cuûa noù coù theå ñöôïc xem
laø tieâu cöïc. Tuy nhieân, neáu truyeàn thoáng ñöôïc taùi taïo moät caùch nhaát quaùn
trong hieän taïi vaø nhöõng phöông tieän taïo ra truyeàn thoáng ñöôïc cheá ngöï phaàn
lôùn bôûi nhöõng ngöôøi maø noù ñaïi dieän, thì du lòch coù theå ñöôïc xem laø moät
ñoäng löïc tích cöïc trong söï saùng taïo cuûa moät baûn saéc daân toäc hieän ñaïi.
Neil Mamieson vieát veà ñaëc tính cuûa thuyeát aâm vaø döông trong xaõ hoäi
Vieät Nam. Nhöõng thuaät ngöõ naøy cho ta lôøi giaûi thích veà nhöõng löïc löôïng
maø chuùng ta ñaõ noùi ñeán veà hoaït ñoäng trong xaõ hoäi hieän ñaïi (1995:1-41).
Nhöõng quan ñieåm cuûa chuû nghóa thöïc daân vaø chuû nghóa thöïc daân môùi veà
caùc cöôøng quoác kinh teá lôùn vaø nhöõng theå cheá taøi chính hoã trôï cho chuùng
chöùa ñöïng moät giaû ñònh coá höõu cho raèng, nhöõng neàn vaên hoaù nhoû laø laïc
haäu nhaát vaø thöôøng ñoøi hoûi ñoàng hoaù vaøo moâ hình chuû nghóa tö baûn toaøn
caàu nhö laø moät ñieàu kieän cho khoaûn taøi trôï phaùt trieån. Heä tö töôûng theo
quy luaät naøy lieân quan ñeán tính hôïp lyù ñaõ ñöôïc chính thöùc baøn ñeán tröôùc
ñoù vaø bieåu loä heä tö töôûng mang tính döông. Quan nieäm cho raèng, con ngöôøi
coù quyeàn löïa choïn phöông tieän hoaëc löïc ñaåy trong söï phaùt trieån baûn saéc
vaø sinh keá chính laø söï hôïp lyù thöïc söï vaø laø tính aâm cuûa caùi hieän ñaïi. Nhöõng
mieâu taû naøy theå hieän tính loâ-gích cuûa heä tö töôûng theo quy luaät so vôùi vôùi
heä tö töôûng theo giaù trò. Chuùng coù theå ñöôïc duøng ñeå boái caûnh hoaù phöông
dieän truyeàn thoáng roäng lôùn hôn cuõng nhö caùi hieän ñaïi taïi nhieàu nöôùc vaø
hy voïng taïo ra nhöõng hieåu bieát môùi veà vò trí cuûa nhöõng giaù trò truyeàn thoáng
trong theá giôùi ñang phaùt trieån.
394
CHUÙ THÍCH
1. Maëc duø Barth cho raèng, giaûm söï khaùc bieät veà vaên hoùa khoâng coù caùch naøo töông quan vôùi
söï suïp ñoå cuûa caùc quaù trình duy trì ranh giôùi, nhöng veà sau oâng noùi raèng, löïa choïn thöù nhaát
naøy seõ saûn sinh ra moät nhoùm saéc toäc thieáu baûn saéc vaø vò theá trong moät heä thoáng xaõ hoäi
roäng lôùn hôn.
2. Berger vaø Keller thaûo luaän caùc vaán ñeà veà tính ña nguyeân cuûa nhöõng theá giôùi sinh toàn khi lieân
heä tôùi tính hieän ñaïi ñoái laäp vôùi nhöõng theá giôùi sinh toàn thoáng nhaát trong “Taâm hoàn voâ gia cö”.
Nhaän ñònh cuûa toâi ôû ñaây veà tính ña nguyeân coù theå ngöôïc laïi vôùi yù ñònh cuûa hai oâng nhöng
phaûi tính tôùi yù nghóa cuûa söï bieåu tröng ñoái laäp vôùi caûm quan roäng hôn veà yù nghóa lieân quan
tôùi traät töï xaõ hoäi.
3. Caùc taùc giaû coù kieán thöùc veà chuû ñeà du lòch ñöôïc chia ra laøm hai veà taùc ñoäng vaên hoùa cuûa du
lòch vaø taùc ñoäng cuûa du lòch leân vaên hoùa. Moät vaøi ngöôøi nhö Bodley (1999) coù quan ñieåm tieâu
cöïc vaø coi du lòch laø moät söï aûnh höôûng mang tính phaù hoaïi leân nhöõng gì noù taùc ñoäng. Nhöõng
ngöôøi khaùc nhö Chambers cho raèng, du lòch laø moät ñoäng löïc tích cöïc, noù cho ngöôøi ta quyeàn
kieåm soaùt cuoäc soáng vaø neàn kinh teá cuûa hoï trong theá giôùi hieän ñaïi. Davydd Greenwood trong
“Vaên hoùa trong raøo chaén” keát thuùc baøi vieát naêm 2004 cuûa mình baèng caùch noùi raèng, vieäc giôùi
kinh vieän nghieân cöùu vaø ñaùnh giaù veà du lòch thöôøng laø "töï phuïc vuï mình" vaø coù leõ chæ "ñöa
ra moät caùch nhìn phieán dieän ñoái vôùi tieán trình naøy" (2004: 166-167).

1. Barth, Frederick 1969, Caùc nhoùm saéc toäc vaø ñöôøng bieân giôùi, George Allen & Unwin.
London, U.K.
2. Berger, Berger, vaø Kellner 1974, Taâm hoàn voâ gia cö, Random House, New York, NY USA.
3. Bernstein, Crow, vaø Johnson 1992, Ñôøi soáng noâng thoân: Khuûng hoaûng vaø phaûn öùng.
Nxb Ñaïi hoïc Oxford. Oxford U.K.
4. Bodley, John H. 1999, Nhöõng naïn nhaân cuûa söï tieán boä. Coâng ty xuaát baûn Mayfield.
Mountain View. Ca. USA
5. Chambers, Erve, Nhöõng chuyeán ñi Baûn ñòa: nhaân chuûng hoïc cuûa ñi laïi vaø du lòch.
Nxb Waveland. Long Grove. Il, USA.
6. Fforde, Adam and Stefan De Vylder 1996, Töø keá hoaïch ñeán thò tröôøng: Söï chuyeån
ñoåi kinh teá ôû Vieät Nam, Nxb Westview, Boulder, Co. USA.
7. Gmelch, Sharon Bohn 2004, Du khaùch vaø du lòch: Moät ñoäc giaû. Nxb Waveland. Long
Grove, Il. USA
8. Greenwood, David J. 2004. Neàn vaên hoaù cuûa ñoàng Baûng trong du khaùch vaø du lòch:
Moät ñoäc giaû. Nxb Waveland. Long Grove, Il. USA.
9. Griffin, Keith 1998. Ñoåi môùi kinh teá ôû Vieät Nam. Nxb St. Martin Inc. New York, NY USA.
10. Grimes, and Milgram 2000. Thôï thuû coâng vaø hôïp taùc xaõ. Ñaïi hoïc Toång hôïp Arizona
xuaát baûn Tuscon, Az. USA
11. Grimes, Kimberly M. 2000, Daân chuû hoaù neàn saûn xuaát vaø thöông maïi quoác teá: Toå
chöùc Thöông maïi thay theá Baéc Myõ trong thôï thuû coâng vaø hôïp taùc xaõ. Ñaïi hoïc Toång
hôïp Arizona xuaát baûn Tuscon, Az. USA.
395
12. Hardy, Andrew 2003. Red Hills: Ngöôøi di cö vaø nhaø nöôùc ôû vuøng cao Vieät Nam. Ñaïi
hoïc Toång hôïp Hawaii xuaát baûn. Honolulu, Hawaii, USA.
13. Halperin, Rhoda H. 1998. Coäng ñoàng thöïc haønh. Ñaïi hoïc Toång hôïp Texas xuaát baûn.
Austin Tx. USA.
14. Halperin, Rhoda H. 1994, Nhöõng neàn kinh teá vaên hoaù: Quaù khöù vaø hieän taïi. Ñaïi
hoïc Toång hôïp Texas xuaát baûn. Austin Tx. USA.
15. Harvie, Charles and Tran Van Hoa 1997, Nhöõng caûi caùch ôû Vieät Nam vaø söï taêng
tröôûng kinh teá. Nxb St. Martin's Inc. New York, NY USA.
16. Hiebert, Murray 1996, Ñuoåi theo nhöõng con hoå: Moät böùc chaân dung cuûa nöôùc Vieät
Nam môùi. Kondansha International. New York, NY. USA.
17. Jamieson, Neil 1995, Hieåu veà Vieät Nam. Ñaïi hoïc Toång hôïp California xuaát baûn.
Berkeley, Ca. USA.
18. Leinbach, Thomas R. and Richard Ulack 2000, Ñoâng Nam AÙ: Ña daïng vaø phaùt trieån.
Prentice Hall. Upper River, NJ USA.
19. M'Closkey, Kathy 2000, Thôøi khoâng vieäc daønh cho ñoàng tieàn leû: Di saûn veà Saûn xuaát
thuû coâng cuûa Phuï nöõ Navajo. Trong Thôï Thuû coâng vaø Hôïp taùc xaõ. Ñaïi hoïc Toång hôïp
Arizona xuaát baûn Tuscon, Az. USA.
20. Nguyeãn Vaên Huy and Laurel Kendall 2003, Vieät Nam: Haønh trình cuûa trí tueä, thaân
xaùc vaø linh hoàn. Ñaïi hoïc Toång hôïp California xuaát baûn. Berkeley and Los Angeles
Ca. USA.
21. Polanyi, Karl 1944, Söï chuyeån ñoåi to lôùn. Farrer & Rinehart, Inc., NewYork
and Toronto.
22. Ritzer, George 1998, Lyù thuyeát Weberian veà hôïp lyù hoaù vaø Mc Donald hoaù xaõ hoäi
ñöông ñaïi trong vieäc soi saùng ñôøi soáng xaõ hoäi. Pine Forge Press. Thousand Oaks Ca.
USA.
23. Taylor, Phillip 2001, Nhöõng maûnh vôõ cuûa hieän taïi. Allen and Unwin. Crows Nest
NSW. Australia.
24. Wolff, Peter 1999, Vieät Nam - söï chuyeån ñoåi chöa hoaøn taát. Antony Rowe Ltd.
Chippenham, Wilts, UK.
Nhöõng baøi tham khaûo treân Internet

http://www.vietnamtourism.com/update_info/e_index.asp
http://www.discovernavajo.com/main.htm
396
TIEÁN TRÌNH THUÙC ÑAÅY SÖÏ HOÄI NHAÄP
KINH TEÁ CUÛA VIEÄT NAM TRONG ASEAN
VAØ ÑOÙNG GOÙP CUÛA NHAÄT BAÛN
Hoaøng Thò Minh Hoa*
I. HOÄI NHAÄP KINH TEÁ VIEÄT NAM VAØO ASEAN

1. Nhu caàu taát yeáu cuûa hoäi nhaäp kinh teá Vieät Nam tröôùc xu höôùng toaøn
caàu hoaù
Khi nghieân cöùu tieán trình thuùc ñaåy hoäi nhaäp cuûa Vieät Nam vaøo ASEAN
tröôùc taùc ñoäng cuûa toaøn caàu hoaù, caùc nhaø nghieân cöùu chuû yeáu trình baøy
quaù trình, ñaëc ñieåm vaø caùc lónh vöïc hoäi nhaäp chöù ít chuù yù khai thaùc lôïi theá
so saùnh cuûa Vieät Nam nhaèm thuùc ñaåy tieán trình naøy. Ñoù laø nhöõng lôïi theá
veà an ninh, chính trò, du lòch, taøi nguyeân thieân nhieân, trí tueä con ngöôøi, vò
trí ñòa lyù vaø thò tröôøng. Töø lôïi theá so saùnh naøy ñeå bieát nhöõng thuaän lôïi vaø
khoù khaên cuûa Vieät Nam nhaát laø nhöõng naêm gaàn ñaây trong quaù trình hoäi
nhaäp. Töø goùc ñoä chính saùch ñoái ngoaïi roäng môû ña daïng hoaù, ña phöông
hoaù tìm kieám quan heä ñoái taùc phaân tích nhöõng lôïi theá so saùnh cuûa caùc
cöôøng quoác lôùn trong ñoù ñaëc bieät nhaán maïnh vai troø cuûa Nhaät Baûn laø moät
nöôùc coù kinh nghieäm trong hoäi nhaäp kinh teá theá giôùi, coù nguoàn voán trình
ñoä khoa hoïc coâng ngheä cao, öu theá vò trí ñòa lyù, gaàn guõi veà vaên hoaù laïi coù
nhu caàu roäng môû thò tröôøng Vieät Nam, ASEAN ñeå naâng taàm veà chính trò
Nhaät Baûn.
Vaên kieän Ñaïi hoäi IX cuûa Ñaûng ghi roõ: "Ñaåy maïnh coâng nghieäp hoaù, hieän
ñaïi hoaù, xaây döïng neàn kinh teá ñoäc laäp, töï chuû, ñöa nöôùc ta trôû thaønh moät
nöôùc coâng nghieäp, öu tieân phaùt trieån löïc löôïng saûn xuaát ñoàng thôøi xaây döïng
quan heä saûn xuaát phuø hôïp theo ñònh höôùng xaõ hoäi chuû nghóa (XHCN); phaùt
huy cao ñoä noäi löïc ñoàng thôøi tranh thuû nguoàn löïc beân ngoaøi vaø chuû ñoäng
hoäi nhaäp kinh teá quoác teá ñeå phaùt trieån nhanh coù hieäu quaû vaø beàn vöõng...".
Ñaïi hoäi IX cuõng khaúng ñònh: Caàn vaø coù theå ruùt ngaén thôøi gian so vôùi caùc
nöôùc ñi tröôùc. Ñaây laø yeâu caàu caáp thieát cuûa nöôùc ta nhaèm sôùm thu heïp
khoaûng caùch veà trình ñoä phaùt trieån so vôùi nhieàu nöôùc trong khu vöïc vaø treân
theá giôùi, nhöng cuõng laø khaû naêng hieän thöïc cuûa nöôùc ta moät nöôùc ñi sau
* Phoù Giaùo sö, Tieán siõ, Ñaïi hoïc Hueá. Vieät Nam.
397
coù ñieàu kieän taän duïng nhöõng kinh nghieäm, kyõ thuaät, coâng ngheä vaø thaønh
quaû cuûa nhöõng nöôùc ñi tröôùc, maët khaùc döôùi taùc ñoäng xu theá cuûa thôøi ñaïi
hoäi nhaäp kinh teá ñeå ruùt ngaén thôøi gian. Ngaøy nay vôùi thaønh töïu môùi cuûa
khoa hoïc coâng ngheä vaø taùc ñoäng cuûa neàn kinh teá tri thöùc, xu höôùng toaøn
caàu hoaù kinh teá... caøng taïo ñieàu kieän cho pheùp caùc nöôùc ñi sau coù theå ruùt
ngaén hôn nöõa thôøi gian tieán haønh coâng nghieäp hoaù.
Töø naêm 1986, Vieät Nam ñaõ tieán haønh coâng cuoäc ñoåi môùi vaø töøng böôùc
trieån khai chính saùch ñoái ngoaïi roäng môû, con ñöôøng hoäi nhaäp khu vöïc
cuûa Vieät Nam trôû neân gaàn guõi hôn. Rieâng trong lónh vöïc ñoái ngoaïi Vieät
Nam tham gia ASEAN thaùng 7-1995 ñöôïc coi laø böôùc ñi ñaàu tieân nhöng
cô baûn trong quaù trình hoäi nhaäp vaø tham gia caùc toå chöùc hôïp taùc kinh
teá roäng lôùn ôû khu vöïc vaø treân theá giôùi nhö APEC, WTO. Hoäi nhaäp ASEAN
vaø caùc toå chöùc theá giôùi lôùn seõ coù nhieàu cô hoäi tieáp caän ñöôïc nhöõng thò
tröôøng lôùn ñoùn baét ñöôïc nhöõng luoàng ñaàu tö vaø chuyeån giao coâng ngheä
töø caùc nöôùc phaùt trieån; coù moâi tröôøng ñeå thöû söùc vaø naâng cao söùc caïnh
tranh; coù tieáng noùi trong ñaøm phaùn ña phöông, nhaèm ñieàu tieát quan heä
buoân baùn, ñaàu tö... Vì vaäy, cho ñeán nay haàu heát caùc nöôùc toå chöùc ASEAN
ñeàu theå hieän quyeát taâm cao tham gia tích cöïc vaøo quaù trình hoäi nhaäp.
Tuy nhieân, caàn thaáy roõ ñònh höôùng XHCN cuûa Vieät Nam laø ñoåi môùi,
“hieän nay Ñaûng vaø Nhaø nöôùc döïa vöõng chaéc vaøo chuû nghóa Maùc - Leânin vaø
tö töôûng Hoà Chí Minh” tìm ra moät moâ hình chuû nghóa xaõ hoäi (CNXH) phuø
hôïp vôùi Vieät Nam ñaåy maïnh xu höôùng hoäi nhaäp khu vöïc Ñoâng Nam AÙ vì
lôïi ích cuûa Vieät Nam nhöng cô baûn khoâng ñoái laäp vôùi lôïi ích cuûa caùc quoác
gia trong khu vöïc. Hoäi nhaäp töø ña daïng vaø khaùc bieät laø moät thöïc teá maø caùc
thaønh vieân cuûa ASEAN trong ñoù coù Vieät Nam phaûi ñaëc bieät quan taâm.
ASEAN laø toå chöùc hôïp taùc chöù khoâng phaûi hôïp nhaát vì vaäy chaáp nhaän söï
ña daïng cuûa caùc quoác gia thaønh vieân vôùi nguyeân taéc ñoàng thuaän, bình
ñaúng, chuû quyeàn vaø khoâng can thieäp noäi boä cuûa nhau.
Maëc duø trong thôøi ñaïi toaøn caàu hoaù hieän nay moãi quoác gia moãi khu vöïc
ñeàu phaûi chòu söùc eùp to lôùn töø nhieàu phía vaø taát caû caùc thaønh vieân cuûa
ASEAN ñeàu bieát raèng: “Neáu haønh ñoäng ñôn leû, khoâng nöôùc Ñoâng Nam AÙ
naøo coù theå baûo veä ñöôïc mình"(1).
Muoán phaùt trieån ñaát nöôùc vaø thuùc ñaåy ASEAN phaùt trieån maïnh, moät
trong nhöõng ñöôøng loái cô baûn ñeå hoäi nhaäp toát chính laø con ñöôøng moãi
thaønh vieân nhìn ra theá maïnh, ñoäc ñaùo töø söï khaùc bieät cuûa mình ñeå vöøa
phaùt trieån kinh teá quoác gia moät caùch phuø hôïp vöøa ñem laïi lôïi ích cho khu
vöïc maø caùc thaønh vieân ôû khu vöïc khaùc khoâng coù ñieàu kieän thöïc hieän.
Hoäi nhaäp laø môû cöûa kinh teá, môû cöûa thò tröôøng, chaáp nhaän caïnh tranh
bình ñaúng vôùi caùc doanh nghieäp nöôùc ngoaøi ngay treân saân nhaø: “Theo luaät
chung coäng ñoàng quoác teá qui ñònh. Trong töông lai, Vieät Nam caàn tieáp tuïc
caûi caùch kinh teá theo höôùng môû cöûa vaø thò tröôøng. Noùi caùch khaùc töï do hoaù
398
TIEÁN TRÌNH THUÙC ÑAÅY SÖÏ HOÄI NHAÄP KINH TEÁ CUÛA VIEÄT NAM TRONG ASEAN...
neàn kinh teá Vieät Nam khoâng chæ tuaân theo nhöõng nguyeân taéc vaø yeâu caàu
cuûa tieán trình hoäi nhaäp kinh teá noùi chung maø cho baûn thaân ngaønh kinh teá
trong moät moâi tröôøng thöông maïi töï do. Töï do hoaù thöông maïi vaø treân heát
laø ñieàu chænh khung chieán löôïc theo höôùng taêng cöôøng tính caïnh tranh vaø
môû cöûa cho ngaønh noâng nghieäp veà chính saùch, caàn chuù troïng hôn nöõa ñeán
vieäc khuyeán khích söï phaùt trieån nhöõng ngaønh naøo coù lôïi theá caïnh tranh
treân thò tröôøng quoác teá. Vieät Nam coù nhöõng lôïi theá caïnh tranh trong moät
soá ngaønh haøng noâng saûn nhö: gaïo, caø pheâ, haït ñieàu, hoà tieâu, vaø coù lôïi theá
so saùnh tieàm naêng vôùi caùc maët haøng nhö: cao su, cheø, hoa quaû, rau...
Noâng nghieäp Vieät Nam bao goàm: Laâm nghieäp, thuyû saûn ñaõ ñaït ñöôïc keát
quaû röïc rôõ nhaát trong thôøi kyø ñoåi môùi. Noâng nghieäp coù nhöõng tieán boä vöôït
baät veà saûn löôïng, chaát löôïng vaø öùng duïng thaønh töïu khoa hoïc kyõ thuaät vaøo
saûn xuaát noâng nghieäp, möùc taêng tröôûng oån ñònh vôùi toác ñoä 4,3%/naêm. Naêm
1999, toác ñoä taêng tröôûng cuûa noâng nghieäp laø 5,2% vöôït möùc taêng tröôûng
GDP laø 4,8%. Noâng nghieäp chieám 25,4% trong GDP vaø thu huùt 69% toång
löïc löôïng lao ñoäng.
Ñònh höôùng xuaát khaåu trôû thaønh moät trong nhöõng ñaëc ñieåm chính cuûa
noâng nghieäp hieän ñaïi Vieät Nam. Naêm 1999, tyû troïng xuaát khaåu caø pheâ 95%,
haït ñieàu 95%, haït tieâu 90%... Nhôø ñoù Vieät Nam ñaõ coù taêng tröôûng maïnh trong
doanh thu töø xuaát khaåu(2). Töø naêm 1989, Vieät Nam tieán haønh caûi caùch kinh
teá saâu roäng. Moät boä phaän quan troïng trong chöông trình caûi caùch laø chính
saùch môû cöûa töï do hoaù thöông maïi vaø hoäi nhaäp kinh teá quoác teá. Hoäi nhaäp
quoác teá cuûa moät quoác gia bao goàm nhieàu noäi dung nhö thay ñoåi chính saùch
trong caùc lónh vöïc thöông maïi, dòch vuï, ñaàu tö cho phuø hôïp vôùi heä thoáng
quoác teá. Döôùi taùc ñoäng cuûa tieán trình hoäi nhaäp quoác teá thoâng qua töï do hoaù
thöông maïi, moät soá ngaønh saûn xuaát cuûa Vieät Nam seõ ñöôïc môû roäng vaø phaùt
trieån. Ñoù laø ngaønh deät may, maùy moùc thieát bò vaø dòch vuï. Söï phaùt trieån cuûa
haøng deät may laø roõ neùt nhaát, saûn löôïng ngaønh may maëc taêng 21,7%. Moät soá
nöôùc ASEAN nhö Thaùi Lan, Indonesia, Philipin cuõng coù öu theá trong lónh vöïc
naøy. Doù ñoù töï do hoaù thöông maïi coù nghóa laø Vieät Nam phaûi ñöông ñaàu vôùi
haøng deät may cuûa caùc nöôùc ñoù vaø ñieàu naøy seõ coù nhöõng taùc ñoäng tieâu cöïc
nhaát ñònh. Söï phaùt trieån cuûa caùc ngaønh noâng nghieäp, thöïc phaåm, hoaù chaát
kim loaïi vaø thieát bò vaän taûi beân caïnh nhöõng taùc ñoäng tích cöïc thì phaûi chòu
taùc ñoäng tieâu cöïc cuûa töï do hoaù thöông maïi. Döôùi taùc ñoäng cuûa töï do hoaù
thöông maïi, neàn noâng nghieäp Vieät Nam voán dó laø laïc haäu vaø keùm hieäu quaû
khoù coù theå caïnh tranh ñöôïc vôùi nhöõng nöôùc coù neàn noâng nghieäp phaùt trieån
hôn nhö Myõ, Australia, Canada thaäm chí nhö Thaùi Lan.
Nhö vaäy vôùi töï do hoaù thöông maïi coù khaû naêng cô caáu neàn kinh teá Vieät
Nam chuyeån dòch töø noâng nghieäp sang coâng nghieäp trong ñoù caùc ngaønh
nhö deät may vaø dòch vuï laø nhöõng ngaønh caàn nhieàu nhaân coâng. Song ñeå
ñaûm baûo cho söï chuyeån dòch cô caáu naøy caàn phaûi ñaàu tö lôùn ñeå ñaøo taïo
tay ngheà cho löïc löôïng lao ñoäng dö thöøa töø noâng nghieäp.
399
Nhö vaäy hoäi nhaäp khu vöïc vaø quoác teá duø ôû caáp ñoä naøo cuõng seõ mang
laïi lôïi ích môùi cho nöôùc ta. Lôïi ích seõ coøn lôùn khi khuoân khoå töï do hoaù
thöông maïi ñöôïc môû roäng töø ñòa phöông ñeán APEC roài ñeán toaøn caàu. Nhö
vaäy nöôùc ta caàn tieáp tuïc hoäi nhaäp vaøo neàn kinh teá khu vöïc vaø theá giôùi, vaøo
tieán trình töï do hoaù thöông maïi trong khuoân khoå AFTA keát hôïp boå sung
vôùi hoäi nhaäp APEC; WTO.
2. Hoäi nhaäp kinh teá Vieät Nam trong ASEAN
Naêm 1995, Vieät Nam gia nhaäp ASEAN vaø baét ñaàu thöïc hieän caùc nghóa
vuï AFTA töø naêm 1996. Beân caïnh vieäc tham gia AFTA, chuùng ta cuõng tham
gia vaøo caùc tieán trình lieân keát kinh teá khaùc cuûa ASEAN nhö (AFAS, AICO,
AIA...) cuõng nhö caùc hình thöùc hôïp taùc kinh teá ASEAN vôùi caùc ñoái taùc kinh
teá beân ngoaøi nhö: ASEAN + 3; ASEAN + 5; APEC; WTO...(3).
Cho ñeán nay Vieät Nam ñaõ cô baûn thöïc hieän ñaày ñuû caùc nghóa vuï cam
keát trong khuoân khoå ASEAN, ñaëc bieät laø caùc cam keát veà caét giaûm thueá quan
theo loä trình AFTA (0-5% vaøo naêm 2006) toaøn boä caùc doøng thueá veà 0% vaøo
naêm 2015 vôùi moät soá linh hoaït cho ñeán 2018. Tuy nhieân, trong thôøi gian
qua do moät soá khoù khaên trong nöôùc, chuùng ta ñaõ phaûi coù nhöõng thay ñoåi
trong vieäc thöïc hieän cam keát (chuyeån maët haøng mía ñöôøng töø TEL sang SL;
chuyeån 41 maët haøng linh kieän oâtoâ, xe maùy töø TEL sang IL...).
Vieäc tham gia AFTA ñaõ coù nhöõng taùc ñoäng nhaát ñònh. Tuy cho ñeán nay
khoâng phaûi laø lôùn ñoái vôùi neàn kinh teá nöôùc ta. Trong 8 naêm qua, chuùng ta
ñaõ taêng gaáp 2 laàn giaù trò xuaát khaåu sang caùc nöôùc ASEAN vaø cuõng taêng hôn
2 laàn nhaäp khaåu töø ASEAN. Hieän nay Vieät Nam nhaäp sieâu töông ñoái lôùn
trong quan heä thöông maïi vôùi caùc nöôùc ASEAN. Trong nhöõng naêm tôùi ñaây,
tieán trình thöïc hieän caùc cam keát caét giaûm thueá qua trong khuoân khoå AFTA
seõ caøng thöïc chaát hôn ñoái vôùi Vieät Nam vaø seõ laøm cho taùc ñoäng cuûa noù ñoái
vôùi thöông maïi cuõng nhö hoaït ñoäng saûn xuaát cuûa nhieàu ngaønh, doanh
nghieäp nöôùc ta ngaøy caøng lôùn hôn. Nguy cô nhaäp sieâu trong thöông maïi
giöõa Vieät Nam vaø caùc nöôùc ASEAN seõ tieáp tuïc maïnh hôn vaø chuùng ta seõ
phaûi ñoái maët vôùi söï caïnh tranh gay gaét cuûa haøng hoaù töø caùc nöôùc ASEAN
chöa keå ñeán haøng hoaù Trung Quoác.
Quaù trình lieân keát kinh teá cuûa nöôùc ta trong ASEAN treân caùc lónh vöïc
dòch vuï, ñaàu tö... trong nhöõng naêm qua vaãn coøn ôû giai ñoaïn ban ñaàu, chöa
thöïc söï ñi vaøo chieàu saâu, neân taùc ñoäng cho ñeán nay vaãn coøn raát haïn cheá.
3. Xu höôùng lieân keát kinh teá trong töông lai cuûa ASEAN
Hoäi nghò caáp cao ASEAN taïi Bali ñaõ quyeát ñònh xaây döïng ASEAN thaønh
moät coäng ñoàng kinh teá (AEC) vaøo naêm 2020(4). ASEAN seõ trôû thaønh moät thò
tröôøng duy nhaát, trong ñoù coù söï chu chuyeån töï do cuûa haøng hoaù, dòch vuï, ñaàu
tö, tö baûn vaø nhaân coâng coù tay ngheà cuûa ASEAN cuõng seõ hôïp taùc vaø lieân keát
400
chaëc cheõ hôn trong caùc lónh vöïc kinh teá chuyeân ngaønh coâng ngheä, khoa hoïc,
phaùt trieån nguoàn nhaân löïc, thoâng tin, theå cheá... Nhö vaäy, vôùi tieán trình naøy
trong hai thaäp kyû tôùi, ASEAN seõ tieán gaàn hôn veà moät phía thò tröôøng chung(5).
Tuy nhieân, ASEAN cuõng seõ khoâng hoaøn toaøn laø moät khoái kinh teá ñuùng
theo kieåu EU, maø coù khuynh höôùng môû vôùi nhieàu lieân keát kinh teá giöõa
ASEAN vôùi caùc ñoái taùc beân ngoaøi. Caùc khu vöïc maäu dòch töï do Trung Quoác-
ASEAN (CAFTA), ASEAN-AÁn Ñoä (AIFTA), ASEAN-Nhaät Baûn (AJCEP/FTA)
ñoái taùc kinh teá chaët cheõ ASEAN-CER, hôïp taùc vaø kinh teá ASEAN - EU trong
khuoân khoå TREATI, ASEAN-Myõ trong khuoân khoå hieäp ñònh veà thuaän lôïi hoaù
thöông maïi daàu khí (TIFA) vaø sau ñoù seõ laø khu vöïc maäu dòch töï do ASEAN-
Myõ; khu vöïc maäu dòch töï do Ñoâng AÙ (EAFTA) trong töông lai... seõ taïo neân
moät maïng löôùi daøy ñaëc caùc lieân keát coù taâm laø ASEAN. Cuøng vôùi lieân keát
song phöông ñang vaø seõ tieáp tuïc ñöôïc hình thaønh giöõa töøng nöôùc ASEAN
vôùi caùc ñoái taùc beân ngoaøi, caùc moái lieân keát giöõa ASEAN vôùi tö caùch laø moät
khoái vôùi caùc ñoái taùc beân ngoaøi ASEAN nhö ñaõ neâu ôû treân cuõng coù theå seõ
goùp phaàn laøm yeáu ñi söï thoáng nhaát cuûa ASEAN vaø khoâng loaïi tröø nguy cô
seõ “hoaø tan” noù trong moät thöïc theå Ñoâng AÙ hoaëc moät khuoân khoå roäng lôùn
hôn trong töông lai.
Hieän 10 nöôùc Ñoâng Nam AÙ vaø Ñoângtimo ñang töø nhöõng ñieàu kieän ña
daïng ñeå hoäi nhaäp ASEAN, veà cô baûn Ñoâng Nam AÙ ñaõ thaønh coâng trong
vieäc nhaát theå hoaù khu vöïc. Söï thaønh coâng ñoù laø keát quaû ñoùng goùp vaø thieän
chí cuûa taát caû caùc quoác gia thaønh vieân trong ñoù coù Vieät Nam khi ñeàu döïa
chaéc vaøo neàn taûng lôïi ích daân toäc vaø lôïi ích khu vöïc. Vaán ñeà laø ngöôøi laõnh
ñaïo cuûa caùc nöôùc vaø nhöõng ngöôøi laõnh ñaïo Vieät Nam phaûi bieát haïn cheá söï
khaùc bieät trôû ngaïi tích cöïc cuûa noù, khai thaùc yeáu toá lôïi theá trong khaùc bieät
ñeå hoaø nhaäp moät caùch thaønh coâng vaøo söï phaùt trieån cuûa ASEAN.
Hoäi nhaäp Vieät Nam trong ASEAN maëc duø coøn nhieàu thaùch thöùc, khoù
khaên vaø haïn cheá caàn vöôït qua nhöng ñaõ ñaït ñöôïc nhieàu böôùc trieån voïng
khaû quan vaø tieán trieån hoäi nhaäp raát lôùn. Ñaït ñöôïc nhöõng thaønh töïu treân,
beân caïnh nhöõng coá gaéng, noã löïc moïi maët cuûa Vieät Nam vaø caùc nöôùc trong
toå chöùc ASEAN thì ñoái taùc beân ngoaøi nhaát laø caùc nöôùc lôùn trong khu vöïc
ñaëc bieät laø Nhaät Baûn ñoùng vai troø heát söùc quan troïng. Vì vaäy, Vieät Nam
phaûi taän duïng nhöõng lôïi theá so saùnh cuûa mình ñeå tranh thuû hôn nöõa moïi
ñaàu tö veà voán, khoa hoïc coâng ngheä, kinh nghieäm quaûn lyù... cuûa Nhaät Baûn
nhaèm ñaåy nhanh tieán trình hoäi nhaäp Vieät Nam trong ASEAN.
II. NHÖÕNG ÑOÙNG GOÙP CUÛA NHAÄT BAÛN TRONG QUAÙ TRÌNH HOÄI NHAÄP CUÛA
VIEÄT NAM
1. Nhöõng ñoùng goùp cuûa Nhaät Baûn trong quaù trình hoäi nhaäp cuûa Vieät Nam
Moät trong nhöõng quoác gia ñoùng goùp lôùn nhaát cho quaù trình hoäi nhaäp
Vieät Nam trong ASEAN laø Nhaät Baûn. Nhaät Baûn khoâng chæ ñoùng goùp lôùn cho
401
Vieät Nam veà voán, khoa hoïc kyõ thuaät, kinh nghieäm quaûn lyù, ñaøo taïo nhaân
löïc cho quaù trình coâng nghieäp hoaù maø coøn coù nhöõng ñoùng goùp giaùn tieáp
töø chính kinh nghieäm thaønh coâng cuûa hoï töø con ñöôøng coâng nghieäp hoaù,
hieän ñaïi hoaù trong lòch söû, töø truyeàn thoáng quyeát taâm ñöa ñaát nöôùc leân huøng
cöôøng vôùi xuaát phaùt ñieåm laø moät neàn kinh teá laïc haäu, ñeán nhöõng chieán
löôïc coâng nghieäp hoaù naêng ñoäng linh hoaït, vôùi ñöôøng loái ñoái ngoaïi khoân
kheùo, meàm deûo, ña daïng hoaù caùc loaïi hình ñoái ngoaïi. Ñaëc bieät nhaát laø ñoùng
goùp cuûa Nhaät Baûn cho Vieät Nam vaøo tieán trình hoäi nhaäp ASEAN trong lónh
vöïc kinh teá nhaát laø trong lónh vöïc vieän trôï phaùt trieån chính thöùc (ODA) ñaõ
thuùc ñaåy Vieät Nam tieán nhanh hôn treân con ñöôøng hoäi nhaäp ASEAN, hoäi
nhaäp khu vöïc vaø quoác teá.
Ñaåy maïnh ñöôøng loái coâng nghieäp hoaù hieän ñaïi hoaù laø nhieäm vuï voâ cuøng
lôùn lao ñoøi hoûi chuùng ta phaûi noã löïc ñeå vöôït qua nhieàu khoù khaên thöû thaùch
môùi ñaït ñöôïc muïc tieâu ñeà ra. Moät trong nhöõng khoù khaên ñoù laø chuùng ta
tieán haønh coâng nghieäp hoaù töø ñieåm xuaát phaùt raát thaáp vôùi nhöõng nguoàn
löïc trong nöôùc raát thieáu thoán, ñaëc bieät khaû naêng ñaùp öùng veà nguoàn voán
cho quaù trình naøy raát haïn cheá. Theo kinh nghieäm caùc nöôùc ñeå ñaát nöôùc
"caát caùnh" phaûi tích luyõ noäi boä töø 15 - 20% trong khi lieân tuïc trong nhieàu
thôøi kyø tích luyõ noäi boä cuûa Vieät Nam ta ôû möùc aâm. Vì vaäy, huy ñoäng nguoàn
voán cuûa nöôùc ngoaøi nhaát laø ODA cuûa Nhaät Baûn coù vai troø to lôùn khoâng chæ
tröôùc ñaây, hieän nay maø coøn trong caû thôøi gian tôùi. Chæ tính töø 1992-2002
Nhaät Baûn ñaõ vieän trôï cho Vieät Nam 927,631 tæ yeân (töông ñöông gaàn 8 tæ
USD). Ñaây laø söï trôï giuùp to lôùn vì thôøi gian naøy nhu caàu voán cuûa Vieät Nam
heát söùc caàn thieát (töø 1996-2000 phaûi ñaït möùc 460 nghìn tæ ñoàng töông ñöông
42 tæ USD (tính theo giaù naêm 1995)(6). Vôùi möùc hoã trôï naøy thì vieän trôï phaùt
trieån chính thöùc cuûa Nhaät Baûn ñaõ ñaït 4,8 tæ USD chieám 60% voán ODA noùi
chung vaø khoaûng 11% nhu caàu voán.
Ñoùng goùp cuûa Nhaät Baûn coøn theå hieän trong xaây döïng cô sôû haï taàng vaø
caùc chöông trình phaùt trieån kinh teá xaõ hoäi. Keå töø khi Nhaät Baûn noái laïi vieän
trôï cho Vieät Nam, nguoàn voán vay chuû yeáu taäp trung vaøo caùc döï aùn xaây
döïng cô sôû haï taàng ñieän löïc, giao thoâng. Töø 1993-2000 ñaõ coù 20 döï aùn veà
ñieän löïc, coù 30 döï aùn veà giao thoâng, trong ñoù coù nhieàu döï aùn daàu tö khaù
lôùn. Ví duï: nhaø maùy nhieät ñieän Phuù Myõ I, II, III vaø truyeàn taûi ñieän 500kv
Phuù Myõ-TP Hoà Chí Minh, döï aùn thuyû ñieän Haøm Thuaän, döï aùn nhieät ñieän
Phaû Laïi, döï aùn naâng caáp quoác loä 5, döï aùn caûi taïo caûng Haûi Phoøng, döï aùn
ñöôøng haàm ñeøo Haûi Vaân... Nhöõng döï aùn naøy hoaøn thaønh ñaõ phaùt huy taùc
duïng toát ñoái vôùi söï phaùt trieån cuûa ñaát nöôùc. Ñaëc bieät caùc döï aùn naøy ñeàu
ñöa ñaàu tö vaøo caùc lónh vöïc quan troïng cuûa nhöõng vuøng troïng ñieåm coù
chieán löôïc thuùc ñaåy, hoã trôï cho söï phaùt trieån kinh teá xaõ hoäi vaø goùp phaàn
quan troïng naâng cao ñôøi soáng nhaân daân, taïo ñieàu kieän quan troïng cho
chieán löôïc phaùt trieån coâng nghieäp hoaù, thu huùt ñaàu tö nöôùc ngoaøi, goùp phaàn
ruùt ngaén khoaûng caùch hoäi nhaäp Vieät Nam vaøo khu vöïc vaø theá giôùi.
402
Ñoùng goùp cuûa Nhaät Baûn raát quan troïng trong vieäc chuyeån giao coâng
ngheä quaûn lyù vaø ñaøo taïo ñoäi nguõ caùn boä coù trình ñoä cho Vieät Nam. Trong
tieán trình coâng nghieäp hoaù, hieän ñaïi hoaù, moät ñaëc ñieåm noåi baät chi phoái söï
phaùt trieån ñoù laø trình ñoä khoa hoïc kyõ thuaät cuûa Vieät Nam thaáp keùm, laïc haäu
vôùi söï quaù khaùc bieät giöõa caùc mieàn. Vì vaäy yeâu caàu caáp thieát phaûi nhanh
choùng naâng cao trình ñoä coâng ngheä vaø quaûn lyù. Nhaät Baûn laø nöôùc ñaõ giuùp
Vieät Nam raát tích cöïc trong ñaøo taïo boå sung moät ñoäi nguõ caùn boä khoa hoïc
vaø quaûn lyù gioûi coù taùc phong saûn xuaát coâng nghieäp hieän ñaïi. Caùc caùn boä kyõ
thuaät cuûa Vieät Nam tröôûng thaønh raát nhanh do coù ñieàu kieän tieáp xuùc, laøm
vieäc beân caïnh caùc chuyeân gia Nhaät Baûn. Do vaäy Vieät Nam coù moät ñoäi nguõ
coâng nhaân laønh ngheà, caùn boä kyõ thuaät vaø quaûn lyù gioûi caû trung öông laãn cô
sôû. Thoâng qua vieäc thöïc hieän caùc döï aùn phía ñoái taùc hieåu bieát hôn veà qui
ñònh luaät phaùp cuõng nhö thöïc tieãn veà kinh teá, chính trò, vaên hoaù cuûa Vieät
Nam. Veà chaát löôïng chuyeån giao coâng ngheä vaøo Vieät Nam baèng voán ñaàu tö
nöôùc ngoaøi thì moät nghieân cöùu gaàn ñaây cho thaáy: "Treân 727 thieát bò vaø 3
daây chuyeàn saûn xuaát nhaäp khaåu trong 42 xí nghieäp coù voán ñaàu tö nöôùc ngoaøi
thì coù 76% thieát bò ñöôïc saûn xuaát töø nhöõng naêm 1950-1960, 50% laø caùc maùy
moùc ñaõ qua söû duïng"(7). Vieäc tieáp thu coâng ngheä tieân tieán cuøng vôùi hieäu quaû
xeùt veà goùc ñoä vieäc laøm, veà caùn boä kyõ thuaät vaø nhöõng heä quaû giaùn tieáp khaùc
cho thaáy söï ñoùng goùp heát söùc quan troïng veà nguoàn voán cuûa Nhaät Baûn ñaõ
taïo ñieàu kieän cho pheùp chuùng ta tieáp caän vaø hoäi nhaäp saâu roäng hôn vôùi caùc
nöôùc khaùc trong khu vöïc.
Toùm laïi, nhöõng ñoùng goùp cuûa Nhaät Baûn veà voán chuyeån giao khoa hoïc
kyõ thuaät, ñaøo taïo chuyeân gia Vieät Nam thöïc söï raát quan troïng ñoái vôùi coâng
cuoäc phaùt trieån kinh teá Vieät Nam. Vì vaäy, taän duïng nhöõng lôïi theá so saùnh
cuûa Vieät Nam nhaèm thu huùt voán ñaàu tö vaø söï ñoùng goùp cuûa Nhaät Baûn vaøo
söï phaùt trieån hoäi nhaäp cuûa Vieät Nam vaøo ASEAN laø heát söùc quan troïng.
2. Lôïi theá so saùnh cuûa Vieät Nam vaø trieån voïng taêng cöôøng ñoùng goùp cuûa
Nhaät Baûn
Nhaät Baûn cöôøng quoác kinh teá taøi chính thöù 2 cuûa theá giôùi, hieän laø moät
trong nhöõng neàn kinh teá khoång loà vaø cuõng ñang trong thôøi kyø khoù khaên,
ñaëc bieät moät trong nhöõng khoù khaên laâu daøi cuûa Nhaät Baûn laø nhöõng haïn
cheá veà taøi nguyeân thieân nhieân. Nhaät Baûn bieát roõ khoâng theå phaùt huy vai
troø toaøn caàu neáu khoâng baét ñaàu töø khu vöïc Ñoâng Nam AÙ vaø cho raèng “Vieät
Nam seõ laø nöôùc ñoùng vai troø quan troïng veà maët chính trò vaø kinh teá trong
khu vöïc chaâu AÙ - Thaùi Bình Döông ôû ñaàu theá kyû XXI naøy”(8).
Baùo Nihon Keizai Shimbon ngaøy 21/8/1995 ñaõ neâu leân 7 theá maïnh cuûa
Vieät Nam laø coù 70 trieäu daân trong ñoù coù 33 trieäu lao ñoäng caàn cuø, coù trình
ñoä vaên hoaù cao; giaøu taøi nguyeân thieân nhieân nhö daàu löûa, khí ñoát, than,
quaëng saét, boâxít; laø mieàn ñaát noâng nghieäp maøu môõ; coù bôø bieån daøi; nguoàn
du lòch phong phuù ñöôïc kích thích bôûi toác ñoä taêng tröôûng nhanh cuûa caùc
403
nöôùc Chaâu AÙ xung quanh; kieåm soaùt chính trò coù hieäu quaû. Trong quan heä
Nhaät Baûn-Vieät Nam caùc yeáu toá theá maïnh treân veà cô baûn laø nhöõng ñieàu kieän
vaø lôïi theá so saùnh voâ cuøng lôùn ñeå Vieät Nam taän duïng, thuùc ñaåy nhanh tieán
trình hoäi nhaäp.
Vieät Nam laø quoác gia coù taøi nguyeân thieân nhieân phong phuù, ña daïng,
ñaát ñai maøu môõ thuaän lôïi cho phaùt trieån noâng nghieäp, xuaát khaåu noâng
saûn, caùc tieàm naêng ñoù môùi chæ ñöôïc khai thaùc böôùc ñaàu. Vieät nam coù
theå ñaùp öùng cho nhu caàu nhaäp khaåu nguyeân lieäu raát lôùn cuûa Nhaät Baûn.
Caùc moû than, boâxít saét vaø caùc loaïi ñaù quyù, tröõ löôïng daàu, chaát ñoát coøn
thaáy ôû theàm luïc ñòa vaø duyeân haûi. Doïc theo bôø bieån töø Baéc ñeán Nam laø
caùc baõi bieån raát ñeïp ñaëc bieät laø Vònh Haï Long, Vònh Nha Trang, haøng
loaït caùc ñaûo vaø quaàn ñaûo nhö Phuù Quoác, Coân Ñaûo, Baïch Long Vó, Hoaøng
Sa, Tröôøng Sa... ñaùp öùng nhu caàu thích ñi du lòch vaø yeâu thieân nhieân cuûa
ngöôøi Nhaät Baûn. Ñeå hoäi nhaäp khu vöïc thì phaùt trieån du lòch laø moät trong
nhöõng höôùng raát thuaän lôïi cuûa Vieät Nam. Caùc saân bay quoác teá, caùc caûng
bieån lôùn, heä thoáng ñöôøng boä töông ñoái phaùt trieån thoâng vôùi bieån dang
laø caàu noái quan troïng giöõa Ñoâng AÙ - Ñoâng Nam AÙ vaø caùc quaàn ñaûo khaùc
trong khu vöïc Thaùi Bình Döông. Ñaây laø ñieàu kieän phaùt trieån du lòch cuûa
Vieät Nam. Nhaät Baûn laø moät trong nhöõng thò tröôøng troïng ñieåm cuûa ngaønh
du lòch Vieät Nam. Nhaät Baûn ñöôïc ñaùnh giaù laø nöôùc coù nhu caàu ñi du lòch
raát cao vaø hieän nay sau söï kieän 11-9 hoï chuyeån höôùng ñeán Chaâu AÙ vaø
ñaëc bieät laø Vieät Nam. Khaùch du lòch Nhaät Baûn coù möùc chi tieâu raát cao,
moät ngöôøi Nhaät Baûn ra nöôùc ngoaøi chi khoaûng 2.800 USD ñeán 3.000 USD
moät chuyeán, lôùn gaáp 1,5 laàn khaùch AÂu, Myõ gaáp 2 laàn khaùch Thaùi Lan,
Haøn Quoác, gaáp 8 laàn khaùch Trung Quoác(9).
Theo haõng Keuler, Vieät Nam ñöôïc ñaùnh giaù laø “vuøng vònh yeân tónh
giöõa bieån khôi ñaày soùng gioù” vaø hieän Vieät Nam ñang laø ñieåm ñeán an ninh-
an toaøn nhaát theá giôùi. Vieät Nam hieän coù nhieàu ñieåm töông ñoàng veà kinh
teá nhö cuûa Nhaät Baûn caùch ñaây 40 naêm. Vì vaäy vieäc tìm hieåu tham khaûo
kinh nghieäm cuûa Nhaät Baûn, vaän duïng saùng taïo phuø hôïp trong quaù trình
phaùt trieån kinh teá quoác teá vaø taän duïng lôïi theá voán coù cuûa ñaát nöôùc laø raát
caàn thieát.
Maëc duø ñaõ coù nhieàu thaønh töïu trong coâng cuoäc coâng nghieäp hoùa, hieän
ñaïi hoaù ñaùt nöôùc, nhöng Vieät Nam vaãn naèm trong soá caùc nöôùc noâng nghieäp
laïc haäu vaø chaäm phaùt trieån. Nhöng chính söï laïc haäu veà cô sôû haï taàng, giao
thoâng caàu coáng, ñöôøng xaù vaø caùc khu coâng nghieäp phaàn naøo laø lôïi theá cho
caùc nöôùc coù soá voán ñaàu tö vaøo thò tröôøng Vieät Nam ñeå khai thaùc. Chieán tranh
ñaõ gaây toån thaát cho Vieät Nam voâ cuøng lôùn: 9.000 laøng maïc ôû phía Nam ñaõ
bò taøn phaù, haàu heát caùc cô sôû noâng nghieäp, coâng nghieäp, ñöôøng saù caàu coáng
bò phaù huyû; 1.600 heä thoáng thuyû lôïi bò taøn phaù(10).
Vieät Nam laø ñaát nöôùc coù 80% cö daân noâng nghieäp, coù nhieàu vuøng ñoàng
404
baèng troàng luùa roäng lôùn vaø maøu môõ. Nhieàu tieàm naêng to lôùn cuûa noâng
nghieäp noâng thoân chöa ñöôïc khai thaùc nhö: 10 trieäu ha ñaát traéng, ñoài troïc
coù khaû naêng canh taùc, vuøng bieån noäi thuyû vaø laõnh haûi roäng tôùi 226.000 km2
trong thöïc teá môùi chæ ñöôïc söû duïng ñeå nuoâi troàng thuyû saûn raát ít, nguoàn lao
ñoäng noâng thoân coøn dö thöøa voâ cuøng lôùn ñieàu naøy ñoøi hoûi phaûi naâng cao
hieäu quaû noâng nghieäp cheá bieán, khai thaùc môû roäng thò tröôøng noâng laâm,
haûi saûn nöôùc ta. Vieät Nam phaûi tích cöïc khuyeán khích hoïc taäp kinh nghieäm
cuûa caùc nöôùc nhaát laø Nhaät Baûn trong khaâu ñaàu tö khai thaùc, cheá bieán noâng,
laâm, haûi saûn... phaùt trieån ña daïng hoaù kinh teá noâng thoân, taän duïng nhöõng
lôïi theá so saùnh cuûa moãi vuøng, mieàn cuûa Vieät Nam.
Con ngöôøi vaø ñaát nöôùc Vieät Nam coù nhieàu neùt töông ñoàng vôùi Nhaät Baûn,
ngöôøi Vieät Nam baûn tính caàn cuø, chòu khoù, tieát kieäm vaø tinh thaàn phaán ñaáu
vöôn leân, coù loái soáng coäng ñoàng chaët cheõ, coù nhieàu ñaëc ñieåm vaên hoaù, toân
giaùo vaø taâm lyù töông töï nhö Nhaät Baûn. Vieät Nam coù theå trôû thaønh nôi thu
huùt ñaàu tö cuûa Nhaät Baûn do coù moät nguoàn lao ñoäng doài daøo thoâng minh
kheùo leùo coù trình ñoä maët baèng vaên hoaù töông ñoái cao gaàn 90% daân bieát
chöõ vôùi treân 1 trieäu ngöôøi toát nghieäp Ñaïi hoïc vaø Trung hoïc trong ñoù coù
700.000 ngöôøi coù trình ñoä ñaïi hoïc trôû leân. Söï thöøa thaõi lao ñoäng vôùi giaù reû
laø moät ñieåm maïnh haáp daãn ñoái vôùi caùc nhaø ñaàu tö nöôùc ngoaøi nhaát laø ngöôøi
Nhaät Baûn trong caùc lónh vöïc saûn xuaát giaøy da, quaàn aùo may saün hay laép
raùp ñoà ñieän töû, caùc ngaønh saûn xuaát haûi saûn, myõ ngheä.
Coù theå thaáy töø nguoàn löïc con ngöôøi Vieät Nam vaø cô sôû kinh teá-xaõ hoäi
Vieät Nam, Nhaät Baûn coù theå taêng cöôøng hôïp taùc khai thaùc löïc löôïng lao ñoäng
ñoâng ñaûo, taêng cöôøng nghieân cöùu thò tröôøng, giuùp ñôõ Vieät Nam ñaøo taïo
nhaân löïc cho Vieät Nam döôùi nhieàu hình thöùc nhaèm chuyeån giao coâng ngheä,
phaùt trieån kinh teá, laøm cho Vieät Nam trôû thaønh thò tröôøng cung caáp söùc lao
ñoäng, nguyeân vaät lieäu vaø tieâu thuï haøng hoaù cho Nhaät Baûn.
Nhaät Baûn coù theå taêng cöôøng ñaàu tö naâng caáp neàn kinh teá cuûa Vieät Nam,
(moät khu vöïc ñoâng daân, möùc soáng coøn thaáp laø thò tröôøng söùc mua chöa
ñöôïc khai thaùc) môû roäng aûnh höôûng chính trò vaø laø ñoäng löïc thuùc ñaåy kinh
teá Nhaät Baûn phaùt trieån. Vieät Nam vaø Nhaät Baûn gaàn guõi nhau veà ñòa lyù, Vieät
Nam aùn ngöõ caùc con ñöôøng giao thuyû trong khu vöïc Taây Thaùi Bình Döông
vôùi caùc caûng lôùn nhö Haûi Phoøng, Ñaø Naüng, Cam Ranh, Vuõng Taøu laø cöûa
vaøo luïc ñòa Ñoâng Nam AÙ. Con ñöôøng naøy khoâng chæ coù lôïi theá môû roäng
kinh teá ñoái ngoaïi, thöông maïi, maäu dòch, dòch vuï, haøng hoaù, haøng khoâng
vaø du lòch quoác teá maø coøn coù nhieàu haûi caûng nhö Cam Ranh, Ñaø Naüng coù
yù nghóa quaân söï raát lôùn. Vieäc söû duïng nhöõng caûng naøy trong töông lai theá
naøo ñöôïc coi laø moät nhaân toá taùc ñoäng lôùn ñeán chieán löôïc an ninh quoác
phoøng Vieät Nam phuï thuoäc raát nhieàu vaøo söï aán ñònh cuûa khu vöïc Bieån
Ñoâng (ñieàu maø Nhaät Baûn raát mong muoán ñeå oån ñònh phaùt trieån kinh teá ñaát
nöôùc) nôi maø Vieät Nam laø ñoái taùc chính.
405
Vieät Nam ôû cuoái vuøng soâng Meâkoâng con soâng daøi chaûy qua ñòa phaän 5
nöôùc: Trung Quoác, Thaùi Lan, Laøo, Campuchia vaø Vieät Nam coù yù nghóa quan
troïng caû veà kinh teá vaø an ninh khu vöïc thu huùt nhieàu döï aùn ñaàu tö cuûa nöôùc
ngoaøi nhaát laø Nhaät Baûn. Uyû ban soâng Meâkoâng hieän nay coù 1 Toång thö kyù laø
ngöôøi Nhaät Baûn. Trong Ban thö kyù thöôøng tröïc Nhaät Baûn laø ngöôøi trôï giuùp taøi
chính lôùn nhaát cuûa Ngaân haøng phaùt trieån Chaâu AÙ, moät toå chöùc ñaõ ñeà ra söï
hôïp taùc kinh teá tieåu vuøng soâng Meâkoâng. Naêm 1995, Vieät Nam chính thöùc khai
thoâng hôïp taùc soâng Meâkoâng. Hieän nay döï aùn naøy ñöôïc trieån khai raát maïnh vaø
buôùc ñaàu ñaõ ñaït ñöôïc moät soá keát quaû raát khaû quan.
Toùm laïi veà vò trí ñòa lyù, taøi nguyeân thieân thieân, con ngöôøi vaø nhieàu yeáu
toá khaùc nöõa, Vieät Nam laø nöôùc coù nhieàu lôïi theá so saùnh vôùi caùc nöôùc trong
khu vöïc ñeå taän duïng voán, kyõ thuaät, chuyeån giao coâng ngheä vaø thò tröôøng
nhaát laø Nhaät Baûn. Vieät Nam laø moät ñòa baøn lyù töôûng cho Nhaät Baûn taêng
cöôøng quan heä laâu daøi, moái quan heä naøy hieän ñang thu ñöôïc nhöõng thaønh
quaû to lôùn ñaùp öùng lôïi ích 2 nöôùc.
CHUÙ THÍCH
1. Daãn theo dieãn vaên cuûa Thuû töôùng Mohathia Mohamat ñoïc taïi Hoäi nghò cuûa Boä Tröôûng Kinh teá
ASEAN hoïp laïi Kuala Laêmpua 14/01/1982; Daãn theo statements by ASEAN heads of
Governments at ASEAN economic minister meetings 1975-1985, ASEAN secretariast, Jakata,
Indonesia, tr. 53.
2. Taïp chí Kinh teá Chaâu AÙ - Thaùi Bình Döông soá 2-2001, tr. 5.
3. Nghieân cöùu quoác teá, soá 54 tr. 53.
4. Moät soá nöôùc (Thaùi Lan, Singapore) ñeà nghò moác hoaøn thaønh APEC vaøo naêm 2015.
5. Ñaây laø moät moâ hình kinh teá cao hôn möùc moät khu vöïc maäu dòch töï do. Trong thò tröôøng chung,
caùc thaønh vieân khoâng nhöõng thöïc hieän töï do hoaù maäu dòch ñoái vôùi haøng hoaù maø coøn caû ñoái
vôùi dòch vuï, ñaàu tö, voán vaø lao ñoäng. Ngoaøi ra, caùc thaønh vieân cuõng phaûi aùp duïng chính saùch
kinh teá chung trong moät soá lónh vöïc ñaëc bieät laø chính saùch thueá quan ñoái vôùi caùc nöôùc beân
ngoaøi khoái.
6. Vuõ Huy Chöông, Vaán ñeà taïo nguoàn löïc tieán haønh coâng nghieäp hoaù, hieän ñaïi hoaù. Nxb Chính
trò quoác gia, Haø Noäi 2002, tr. 108-111.
7. Vuõ Huy Chöông, Sñd, tr. 77.
8. Hiyoshi Yushital (Ñaïi söù Nhaät Baûn taïi Vieät Nam), Chính saùch cuûa Nhaät Baûn ôû Ñoâng Nam AÙ,
Taïp chí Quan heä quoác teá, soá 9-1991.
9. Taïp chí Nghieân cöùu Nhaät Baûn vaø Ñoâng Baéc AÙ, soá 6/12/2002, tr. 63.
10. Nhaø xuaát baûn Theá giôùi, 188 nöôùc treân theá giôùi, Nxb Theá giôùi, Haø Noäi 2001, tr. 25.
406
HÔÏP TAÙC VIEÄT - NGA:
CAÙC VAÁN ÑEÀ VAØ GIAÛI PHAÙP
M. E. Trigubenko*
1. Nhöõng quyeàn lôïi kinh teá cuûa Vieät Nam vaø Lieân bang Nga
Trong thôøi kyø cuûa khoái coäng ñoàng xaõ hoäi chuû nghóa coù theå khoâng phoùng
ñaïi maø noùi raèng Vieät Nam laø moät ñoàng minh chính trò quan troïng nhaát cuûa
Lieân Xoâ taïi Ñoâng Nam AÙ, nhaát laø trong giai ñoaïn sau khi caùc quan heä vôùi
Trung Quoác giaûm suùt, ñieàu naøy giuùp duy trì caân baèng löïc löôïng trong khu
vöïc Thaùi Bình Döông. Thaät khoù coù theå laø ñoái taùc chieán löôïc thöïc söï neáu
khoâng coù söï giuùp ñôõ kinh teá to lôùn cuûa Lieân Xoâ maø nhôø coù caùc khoaûn tín
duïng cuûa baïn, Vieät Nam ñaõ phuïc hoài, hieän ñaïi hoùa vaø xaây döïng ñöôïc neàn
kinh teá quoác daân tieân tieán, ñaõ ñaøo taïo ñöôïc caùc caùn boä haønh chính vaø khoa
hoïc; baèng nhöõng noã löïc chung cuûa nhieàu taäp theå ñaõ vaïch ra ñöôïc quan
ñieåm coâng nghieäp hoùa cuûa Vieät Nam.
Cho taän ñeán khi Lieân Xoâ tan raõ, hôïp taùc ñaàu tö vôùi Vieät Nam ñöôïc
thöïc hieän chæ theo tuyeán kyù keát vaø thöïc hieän caùc Hieäp ñònh lieân chính
phuû maø caùc cô quan ñieàu phoái laø UÛy ban Keá hoaïch Nhaø nöôùc cuûa hai
nöôùc. Vieäc naøy ôû möùc ñoä nhaát ñònh loaïi tröø ñöôïc nhöõng ruûi ro vaø nguy
cô caét ñöùt caùc thoûa thuaän ñaõ coù. Hôïp taùc ñaàu tö thöïc hieän trong khuoân
khoå thoûa thuaän vaø ñieàu phoái caùc keá hoaïch phaùt trieån kinh teá 5 naêm vaø
caùc quan heä ngoaïi thöông, baét ñaàu töø naêm 1985. Nhöõng phöông höôùng
hôïp taùc coù trieån voïng quan troïng nhaát ñaõ thoûa thuaän cuûa Vieät Nam laø
toång sô ñoà phaùt trieån ngaønh ñieän Vieät Nam ñeán naêm 2005; Caùc chöông
trình hôïp taùc daøi haïn coù muïc ñích trong lónh vöïc noâng nghieäp, coâng
nghieäp hoùa, trong coâng nghieäp nheï vaø caùc ngaønh khaùc trong giai ñoaïn
1991-1995 vaø ñeán naêm 2000.
Hieäu quaû cuûa hôïp taùc ñaàu tö vôùi Lieân Xoâ cuõng theå hieän trong ñònh
höôùng neàn kinh teá quoác daân cuûa Vieät Nam phaùt trieån nhöõng ngaønh höôùng
tôùi xuaát khaåu, tröôùc tieân laø trong noâng nghieäp vaø caùc ngaønh saûn xuaát haøng
hoùa tieâu duøng.
* Vieän Nghieân cöùu chính trò vaø quoác teá, Vieän Haøn laâm khoa hoïc. Lieân bang Nga.
407
Khôûi ñaàu to lôùn maø Lieân Xoâ ñeå laïi ôû Vieät Nam ñaõ khoâng ñöôïc Chính
phuû Lieân bang Nga keá tuïc. Do vieäc chuyeån ñoåi phöông höôùng töø caùc nöôùc
trong Khoái töông trôï kinh teá (SEV) sang caùc nöôùc tö baûn phaùt trieån, Lieân
bang Nga ñaõ maát nhieàu öu theá taïi chaâu AÙ, ñoàng thôøi keùo theo söï giaûm suùt
cuûa taát caû caùc hình thöùc hôïp taùc: thöông maïi, kinh teá, khoa hoïc-coâng ngheä
vôùi Vieät Nam trong suoát nöûa ñaàu nhöõng naêm 90.
Nhöng cuõng coù nhöõng nguyeân nhaân khaùch quan, vì caùc ñieàu kieän
vaø cô cheá hôïp taùc ñaõ thay ñoåi. Trong thôøi kyø cuûa Lieân Xoâ, vieäc hôïp taùc
haàu nhö hoaøn toaøn ñöôïc thöïc hieän nhôø voán tín duïng vaø giuùp ñôõ khoâng
hoaøn laïi chæ theo tuyeán cuûa caùc theå cheá Nhaø nöôùc ôû caáp Trung öông vaø
theo caùc quan heä tröïc tieáp ôû caáp ñòa phöông cuûa hai nöôùc. Trong caùc
ñieàu kieän môùi, ñieàu kieän kinh teá thò tröôøng giöõa Lieân bang Nga vaø Vieät
Nam khoâng coù ñieàu phoái keá hoaïch cho töông lai vì ñôn giaûn laø Boä Phaùt
trieån kinh teá Nga khoâng coù nhöõng chöùc naêng naøy vôùi caùc nöôùc vaø ñeán
baây giôø cuõng chöa ñeà ra ñöôïc quan ñieåm phaùt trieån kinh teá cuûa Lieân
bang Nga.
Caùc doanh nghieäp tö nhaân lôùn taïi Lieân bang Nga (theå hieän chuû yeáu
trong caùc ngaønh cuûa toå hôïp coâng nghieäp naêng löôïng - daàu khí) ñònh höôùng
thieân veà Taây AÂu, coøn laïi chaâu AÙ thì chuû yeáu höôùng veà Nhaät Baûn vaø Trung
Quoác. Vôùi Vieät Nam, hôïp taùc veà daàu khí vôùi Lieân bang Nga hieän nay vaãn
tieáp tuïc theo tuyeán Lieân Chính phuû. Phía Nga laø Coâng ty Zarubezneft vôùi
100% laø voán cuûa Nhaø nöôùc Lieân bang Nga, phía Vieät Nam laø Toång coâng ty
Daàu khí Vieät Nam. Xí nghieäp Lieân doanh VietXopetro ñöôïc xaây döïng töø thôøi
Lieân Xoâ thöïc söï ñaõ söû duïng heát taát caû nhöõng nguoàn taøi löïc cuûa voán ñaàu tö.
Coâng ty Zarubezneft cuûa Lieân bang Nga ngaên caûn caùc coâng ty khaùc thaâm
nhaäp vaøo theàm luïc ñòa coù moû daàu cuûa Vieät Nam, trong ñoù coù nhöõng coâng
ty raát maïnh nhö Gazprom, theo lôøi cuûa cöïu Thuû töôùng Lieân bang Nga M.
Kasianov laø: Gazprom coù theå tham gia vaøo khai thaùc khí ñoát. Söï ñoäc quyeàn
cuûa coå ñoâng Nga trong toå hôïp daàu khí Vieät Nam, toå hôïp chieám ñeán 80%
toaøn boä löôïng daàu khai thaùc, daàn daàn bò laán aùt bôûi caùc doanh nghieäp nöôùc
ngoaøi khaùc quan taâm ñeán, tröôùc tieân laø Haøn Quoác. Trong naêm 2003, khai
thaùc daàu ñaït 16 trieäu taán, trong ñoù VietXopetro chieám 13 trieäu taán, ñoùng
goùp Ngaân saùch naêm 2003 laø 1,6 tyû USD hay 6% toång thu nhaäp quoác daân,
coøn toång doanh thu baùn daàu ñaït 29 tyû USD. Maëc duø gaëp nhöõng khoù khaên,
Lieân doanh VietXopetro khoâng bao giôø chòu rôøi boû vò trí cuûa mình vaø ñang
tìm kieám caùc ñoái taùc töø nhöõng nöôùc thöù ba. Ñeå laøm ví duï veà töông quan
trong khai thaùc theàm luïc ñòa Vieät Nam coù theå daãn ra toå hôïp ba beân thaønh
laäp naêm 2002 vôùi thaønh phaàn laø coâng ty Zarubezneft, Toång coâng ty Daàu
khí Vieät Nam vaø coâng ty Nhaät Baûn Idemitxu. Toå hôïp naøy ñaõ khoan thöû taïi
loâ moû daàu 09-3 naèm caùch Vuõng Taøu 150 km. Theo caùc ñaùnh giaù sô boä, tröõ
löôïng daàu cuûa loâ 09-3 laø 50 trieäu taán, vôùi toång soá voán ñaàu tö laø 15 trieäu
USD, trong ñoù Zarubezneft goùp 50%.
408
HÔÏP TAÙC VIEÄT - NGA: CAÙC VAÁN ÑEÀ VAØ GIAÛI PHAÙP
Ñoái vôùi söï tham gia cuûa Lieân bang Nga trong xaây döïng Nhaø maùy loïc
daàu Vieät - Nga ôû Dung Quaát, Quaûng Ngaõi, theo thoûa thuaän giöõa hai beân
vaø bieân baûn kyù naêm 2002, trong thôøi gian dieãn ra kyø hoïp cuûa caùc UÛy ban
lieân Chính phuû taïi Haø Noäi, Lieân bang Nga ñaõ giao laïi phaàn voán cuûa mình
cho phía Vieät Nam. Tröôùc ñaây, Lieân bang Nga ñaõ goùp voán vaøo xaây döïng
coâng trình 250 trieäu USD. Thöïc chaát vieäc ruùt lui cuûa Lieân bang Nga khoûi
Nhaø maùy loïc daàu Vieät - Nga ôû Dung Quaát, Quaûng Ngaõi vôùi toång soá voán
ñaàu tö laø 1,3 tyû USD vaø Nhaø maùy hoaøn thaønh theo keá hoaïch naêm 2004
ñaõ gaây ra cho Vieät Nam nhieàu khoù khaên. Nhaø maùy naøy moãi naêm phaûi saûn
xuaát caùc saûn phaåm daàu löûa vôùi khoái löôïng 6,5 trieäu taán maø nguyeân lieäu
theo thoûa thuaän seõ do VietXopetro ñaûm baûo. Vieät Nam döï tính giaûm nhaäp
khaåu xaêng daàu, vì ñeán 70% nhu caàu laø coù theå töï ñaùp öùng töø nhaø maùy loïc
daàu naøy. Coù nhöõng vaán ñeà trong hoaït ñoäng cuûa chính Lieân doanh
VietXopetro lieân quan ñeán vieäc thoûa thuaän veà khoái löôïng khai thaùc daàu.
Phía Vieät Nam ñoøi hoûi phaûi daàn daàn giaûm khai thaùc cho ñeán naêm 2011,
nhöng phía Nga laïi muoán duy trì khai thaùc ôû möùc 13 trieäu taán. Phía Vieät
Nam giaûi thích quan ñieåm cuûa mình laø do caùc ñieàu kieän kyõ thuaät vaän
haønh caùc hoá khoan daàu khoâng cho pheùp khai thaùc vôùi nhòp ñoä cao vì ruûi
ro maø nhieàu chuyeân gia phöông Taây ñaõ chæ ra.
Lieân bang Nga vaãn giöõ vò trí haøng ñaàu trong ngaønh naêng löôïng, ñeán
nay 80% saûn löôïng ñieän ñöôïc saûn xuaát ra taïi caùc nhaø maùy thuûy ñieän vaø
nhieät ñieän ñöôïc xaây döïng töø thôøi Lieân Xoâ baèng nguoàn voán tín duïng öu
ñaõi. Ñeå xaây döïng caùc nhaø maùy thuûy ñieän Plei Krong vaø Seâsan 3A, Lieân
bang Nga cho vay tín duïng 100 trieäu USD vaø ñaõ söû duïng 60% nguoàn voán
naøy. Phaàn voán coøn laïi döï kieán daønh cho môû roäng nhaø maùy nhieät ñieän
Uoâng Bí. Lieân bang Nga baøy toû mong muoán hôïp taùc trong xaây döïng nhaø
maùy thuûy ñieän Sôn La, moät nhaø maùy thuûy ñieän lôùn nhaát Ñoâng Nam AÙ.
Toång voán ñaàu tö cho xaây döïng nhaø maùy thuûy ñieän Sôn La laø 5 tyû USD.
Vieäc xaây döïng nhaø maùy thuûy ñieän Sôn La döï kieán tieán haønh theo hình
thöùc ñaáu thaàu quoác teá. Phía Nga seõ tham döï trong vieäc cung caáp thieát bò
cô ñieän.
Theo lôøi cam keát cuûa laõnh ñaïo Lieân bang Nga, Nga coá gaéng duy trì söï
hieän dieän kinh teá cuûa mình taïi Vieät Nam trong caùc ngaønh chuû choát, tröôùc
tieân laø trong toå hôïp daàu khí vaø trong ngaønh naêng löôïng, cuõng nhö trong
caùc hình thöùc öu tieân cuûa hôïp taùc hai beân cho töông lai trung haïn. Nhöng
kinh nghieäm sau caûi toå cuûa nöôùc Nga cho thaáy khoâng theå ñaûm baûo duy trì
ñöôïc söï hieän dieän ñaùng keå ôû nöôùc ngoaøi neáu nhö chæ döïa vaøo nhöõng nguoàn
voán cuûa Nhaø nöôùc, caàn phaûi thu huùt nhöõng theå cheá phi nhaø nöôùc khaùc coù
quan taâm vaøo hôïp taùc vôùi Vieät Nam.
Hieäp ñònh veà hôïp taùc thöông maïi-kinh teá vaø khoa hoïc-kyõ thuaät kyù keát
taïi Haø Noäi giöõa Lieân hieäp caùc nhaø coâng nghieäp vaø doanh nghieäp Lieân bang
Nga vôùi Phoøng Thöông maïi vaø coâng nghieäp Vieät Nam seõ goùp phaàn hoã trôï
409
ñaéc löïc nhöõng muïc ñích naøy, noù cho pheùp môû roäng trao ñoåi kinh nghieäm
vaø thoâng tin caàn thieát giöõa caùc nhaø doanh nghieäp, toå chöùc nhöõng cuoäc hoäi
thaûo kinh doanh chung vaø caùc trieån laõm khaùc nhau - nhöõng vieäc raát quan
troïng ñeå hieåu moâi tröôøng ñaàu tö, luaät phaùp vaø tình hình kinh teá cuûa hai
nöôùc chuùng ta.
Nhöng taïm thôøi hieän nay chöùc naêng naøy do caùc nhaø kinh doanh tö nhaân
Vieät Nam taïi Lieân bang Nga ñaûm nhieäm. Hoï khaù thaønh coâng khi baét ñaàu
xuaát khaåu töø Nga vaøo Vieät Nam caùc saûn phaåm khaùc nhau - töø nhöõng saûn
phaåm khoa hoïc-coâng ngheä cao ñeán caùc daïng saûn phaåm thieát bò-kyõ thuaät
khaùc nhau: phuï tuøng cho thieát bò daàu khí, oâtoâ, haøng khoâng daân duïng...,
cuõng nhö caùc nguyeân lieäu vaø nhieân lieäu. Trong khi laøm vieäc taïi Lieân bang
Nga, hoï thaâm nhaäp vaøo thò tröôøng caùc nöôùc SNG khaùc, taïo laäp moät maïng
löôùi doanh nghieäp Vieät Nam nhoû coù thoâng tin toát. Trong nhieàu tröôøng hôïp,
thaønh coâng ñöôïc ñaûm baûo bôûi "yeáu toá con ngöôøi": coù moät thôøi gian daøi hoïc
taäp vaø laøm vieäc taïi Lieân bang Nga, ngöôøi Vieät Nam ñaõ thoâng thaïo tieáng
Nga, phong tuïc taäp quaùn Nga, hoï cuõng bieát raát roõ caùc khaû naêng cuûa nhöõng
xí nghieäp nhaø maùy coâng nghieäp Lieân bang Nga trong vieäc ñaùp öùng caùc ñôn
haøng töø Vieät Nam(1).
Cuõng trong khi ñoù, ngöôøi Vieät Nam phaûi chòu aûnh höôûng cuûa caùc yeáu
toá chung cho baát kyø moät doanh nghieäp nhoû naøo ôû Lieân bang Nga: giaù caû,
phí giao thoâng, thueá haûi quan thöôøng xuyeân taêng cao, khoâng theå söû duïng
voán tín duïng taïi caùc Ngaân haøng Nga do tieàn laõi raát cao...
Nhieàu thöông vuï bò ñoå beå. Ñieàu naøy laøm giaûm loøng tin cuûa caùc xí
nghieäp Vieät Nam ñoái vôùi vieäc nhaän saûn phaåm töø Lieân bang Nga. Maët khaùc,
caû nhöõng ngöôøi Vieät Nam cuõng hay vi phaïm vieäc thöïc hieän caùc ñieàu kieän
Hôïp ñoàng: ñaõ ñaët haøng taïi nhaø maùy, baát ngôø hoï laïi töø choái mua haøng.
Vieäc naøy cuõng laøm giaûm loøng tin cuûa caùc xí nghieäp Nga ñoái vôùi caùc
"thöông nhaân Vieät Nam". Söï thieáu traùch nhieäm trong kinh doanh coù leõ laø
moät caên beänh lôùn nhaát trong hoaït ñoäng cuûa caùc doanh nghieäp Vieät Nam
taïi Lieân bang Nga.
Söï caàn thieát phaûi coù cô quan ñieàu phoái (maø chính Lieân hieäp caùc
nhaø coâng nghieäp vaø doanh nghieäp Lieân bang Nga vaø Phoøng Thöông
maïi vaø coâng nghieäp Vieät Nam coù theå laøm chöùc naêng naøy) lieân quan
tröôùc tieân ñeán hoaït ñoäng yeáu ôùt cuûa Lieân bang Nga trong ñaàu tö vaøo
Vieät Nam. Trong 13 nhaø ñaàu tö nöôùc ngoaøi lôùn nhaát taïi Vieät Nam trong
nhöõng naêm 1988-2002, Lieân bang Nga ñöùng thöù 9 (1,5 tyû USD, trong
ñoù ñaõ söû duïng 670 trieäu USD, xem baûng 1).
410
Baûng 1: Phaân boá FDI theo caùc nöôùc trong giai ñoaïn 1988-2002
Ñôn vò: trieäu USD
Nöôùc vaø vuøng Soá löôïng döï aùn Toång coäng voán ñaàu tö Ñaõ söû duïng
laõnh thoå
Singapo 266 7.245 2.626
Ñaøi Loan 935 5.178 4.773
Nhaät Baûn 375 4.308 3.276
Haøn Quoác 484 3.665 2.105
Hoàng Coâng 262 2.875 1.752
Phaùp 127 2.099 884
Quaàn ñaûo Virginia, 157 1.795 903
Anh Quoác
Haø Lan 45 1.685 1.055
*
Lieân bang Nga 40 1.507 670
Anh 49 1.218 894
Thaùi Lan 109 1.159 537
Myõ 157 1.113 546
Malaixia 117 1.110 893
* Khoâng keå voán ñaàu tö cuûa Lieân doanh VietXopertro
Nguoàn: Thôøi baùo Kinh teá Vieät Nam, 2003, N1, tr. 22.
Ñaàu tö Vieät Nam vaøo kinh teá Lieân bang Nga trong thôøi kyø 1988-2002
theo 10 döï aùn laø 17,6 trieäu USD trong toång soá 52 trieäu USD ñaàu tö taïi taát
caû caùc nöôùc(2).
Maëc duø vò trí khaù khieâm toán cuûa Lieân bang Nga trong toång voán ñaàu tö
nöôùc ngoaøi taïi Vieät Nam (2% so vôùi toång soá döï aùn vaø 4% so vôùi toång voán
ñaêng kyù). Naêm 2002, Nga ñöôïc xeáp vaøo Caâu laïc boä "13 nhaø ñaàu tö haøng
ñaàu taïi Vieät Nam" vôùi soá voán hôn 1 tyû USD, coøn toång soá voán goùp trong FDI
cuûa hoï ñaït 85,65%.
Töø nöûa cuoái thaäp kyû 90, buoân baùn Vieät - Nga coù taêng tröôûng khoâng cao
nhöng oån ñònh: töø 271,2 trieäu USD naêm 1996 leân 750 trieäu USD naêm 2003,
taêng gaàn 2,8 laàn. Möùc taêng tröôûng naøy moät phaàn lieân quan ñeán vieäc mua
maùy moùc vaø thieát bò taïi Lieân bang Nga ñeå thöïc hieän caùc döï aùn ñaàu tö (xem
baûng 2).
411
Baûng 2. Buoân baùn Vieät - Nga naêm 1996-2002

Ñôn vò: trieäu USD
Naêm 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003*

Kim ngaïch 271,2 278,9 357,4 353,5 363,1 571,3 690 750
Xuaát khaåu 186,5 159,1 224,8 239 240,6 376,8 500 550
Nhaäp khaåu 84,7 119,8 132,6 114,5 122,5 194,5 190 200
* Ñaùnh giaù sô boä 9 thaùng ñaàu naêm 2003, xuaát khaåu cuûa Nga laø 370 trieäu USD, Vieät Nam xuaát
sang Nga 115 trieäu USD.
Nguoàn: Ngoaïi thöông Lieân bang Nga. Tham khaûo thoáng keâ trong nhöõng naêm töông
öùng. Maùtxcôva.
Ngoaøi thöông maïi lieân quoác gia, thöông maïi "khoâng toå chöùc" giöõa hai
nöôùc, theo caùch ñaùnh giaù khaùc nhau, cuõng raát soâi ñoäng vaø ñaït töø 13 ñeán
15 trieäu USD moät naêm.
Lieân bang Nga vaø Vieät Nam raát quan taâm ñeán vieäc tieáp tuïc hôïp taùc khoa
hoïc-kyõ thuaät tröôùc ñaây raát giaøu kinh nghieäm. Cuoái nhöõng naêm 90, caùc quan
heä khoa hoïc-kyõ thuaät ñaõ soáng ñoäng laïi, nhöõng nghieân cöùu thöïc ñòa cuûa Nga
taïi Vieät Nam ñaõ ñöôïc khoâi phuïc, keå caû vieäc nghieân cöùu vaø khaûo saùt caùc taøi
nguyeân khoaùng saûn, khí haäu, xaõ hoäi, caùc daân toäc vaø ngoân ngöõ cuûa Vieät
Nam. Hôïp taùc trong toå chöùc caùc hoäi thaûo, chuaån bò caùc coâng trình chung
veà ngoân ngöõ, lòch söû, nhaân chuûng hoïc, ñòa lyù, kinh teá Vieät Nam cuõng ñi
vaøo neà neáp. Yeáu hôn laø trao ñoåi töông ñöông giöõa caùc nhaø khoa hoïc theo
tuyeán caùc Vieän Haøn laâm khoa hoïc do nhöõng khoù khaên veà kinh phí cuûa caû
hai beân. Trong nhöõng naêm 90 ñaõ coù 20 döï aùn vaø 50 ñeà taøi veà khoa hoïc töï
nhieân trong lónh vöïc coâng ngheä cao, moâi tröôøng cuõng nhö veà khoa hoïc xaõ
hoäi vaø nhaân vaên.
Thoûa thuaän veà hôïp taùc trong lónh vöïc ñaïi hoïc kyù keát giöõa Boä Giaùo duïc
vaø Ñaøo taïo cuûa hai nöôùc ñaõ môû ra moät loaït höôùng ñi môùi, trong ñoù coù naâng
cao trình ñoä cuûa caùc giaùo vieân tieáng Nga, phaùt trieån giaùo duïc trong lónh vöïc
khoa hoïc xaõ hoäi vaø nhaân vaên, khoa hoïc töï nhieân, söû duïng caùc coâng ngheä
môùi trong lónh vöïc giaùo duïc vaø ñaøo taïo ngheà, xaây döïng caùc ngaân haøng döõ
lieäu, caùc heä thoáng tìm kieám thoâng tin... Theo lôøi cuûa Thuû töôùng M.
Kaxianov, Lieân bang Nga döï kieán taêng soá löôïng tieáp nhaän sinh vieân Vieät
Nam taïi caùc tröôøng ñaïi hoïc ôû Lieân bang Nga.
Vieäc ñaøo taïo caùc sinh vieân Vieät Nam taïi Lieân bang Nga seõ ñöôïc thöïc
hieän theo ba höôùng. Tieàn hoïc phí do Ngaân saùch Nhaø nöôùc Vieät Nam vaø
nguoàn voán traû nôï cuûa Vieät Nam taøi trôï. Theo hai höôùng naøy, moãi naêm seõ
coù khoaûng 0,25% hay 3 trieäu USD (toång coäng taát caû caùc khoaùn trieát khaáu
412
töø % nôï chieám khoaûng 4,75%). Daïng ñaøo taïo naøy ñöôïc ghi trong Hieäp ñònh
veà ñaøo taïo coâng daân Vieät Nam taïi caùc tröôøng ñaïi hoïc cuûa Lieân bang Nga
kyù ngaøy 6-7-2002. Vieäc thanh toaùn do Ngaân haøng Ngoaïi thöông Lieân bang
Nga vaø Vietcombank thöïc hieän. Phöông thöùc thöù 3 laø kyù keát caùc hôïp ñoàng
hoaëc ñaøo taïo baèng du hoïc töï tuùc cuûa caùc sinh vieân vaø nghieân cöùu sinh.
Gaàn 2,4 ngaøn thanh nieân Vieät Nam treû tuoåi ñaõ hoïc taäp taïi caùc tröôøng hoïc
vaø caùc Vieän nghieân cöùu khoa hoïc ôû Lieân bang Nga naêm 2003 treân cô sôû
caùc hôïp ñoàng.
Cuõng baét ñaàu phaùt trieån moät hình thöùc hôïp taùc môùi laø ñaøo taïo caùn boä
theo caùc hôïp ñoàng kyù keát giöõa caùc haõng lôùn cuûa Vieät Nam vaø caùc tröôøng
ñaïi hoïc Nga, ví duï nhö giöõa Toång coâng ty Daàu khí Vieät Nam vôùi Hoïc vieän
Daàu khí Maùtxcôva mang teân I.M.Gupkin(3), giöõa Toång coâng ty Haøng khoâng
Vieät Nam vaø Hoïc vieïân Haøng khoâng taïi Saint-Peterburg.
Lónh vöïc ñaøo taïo chuyeân nghieäp cho Vieät Nam cuõng ñaõ thu huùt nhöõng
ngaønh hôïp taùc maø tröôùc ñaây giöõ kín nhö ñaøo taïo quaân söï. Phaàn lôùn vuõ khí
khí taøi ñaõ ñöôïc Lieân Xoâ cung caáp vaø sau ñoù laø do Lieân bang Nga baùn cho
Vieät Nam trong nhöõng thôøi kyø khaùc nhau. Do ñoù, vieäc phaùt trieån vaø duy trì
toát moái quan heä hôïp taùc lieân quan ñeán hieän ñaïi hoùa ña phaàn laø nhôø chính
nhöõng nhaân vieân Vieät Nam.
Hieän nay, moät döï aùn xaây döïng Trung taâm giaùo duïc ñaàu tieân taïi Vieät
Nam vôùi söï giuùp ñôõ cuûa Lieân bang Nga ñang ñöôïc soaïn thaûo ñeå ñaøo taïo
caùn boä cho Cuïc cöùu hoä quoác gia. Vieäc naøy ñaõ ñöôïc ghi trong "Bieân baûn ghi
nhôù giöõa Cuïc cöùu hoä Lieân bang Nga vaø Vieät Nam", trong ñoù coù hôïp taùc treân
cô sôû keá hoaïch veà trao ñoåi kinh nghieäm ñaøo taïo chuyeân gia Vieät Nam. Döï
kieán ñaøo taïo caùn boä cöùu hoä taïi Hoïc vieän Baûo veä daân söï vaø tình traïng khaån
caáp Lieân bang Nga vaø Trung taâm Ñaøo taïo caùn boä cöùu hoä taïi thaønh phoá
Noginsk. Nhöõng ngöôøi ñaõ qua ñaøo taïo taïi Lieân bang Nga seõ trôû thaønh caùc
huaán luyeän vieân cuûa Trung taâm ñaøo taïo taïi Vieät Nam. Trung taâm naøy seõ
ñoùng vai troø quan troïng khoâng nhöõng ñoái vôùi Vieät Nam maø coøn cho caû khu
vöïc, nôi thöôøng xuyeân xaûy ra nhöõng thieân tai luõ luït. Vieäc söû duïng quaân
caûng cuõ Cam Ranh, nôi coù ñöôøng baêng saân bay, caùc haõng ga vaø caùc coâng
trình khaùc, seõ cho pheùp giaûm chi phí xaây döïng Trung taâm ñaøo taïo cöùu hoä
quoác gia.
2. Caùc nguoàn tieàm naêng vaø khaû naêng phaùt trieån caùc quan heä Vieät - Nga
Kinh nghieäm cuûa nöûa cuoái nhöõng naêm 90 cho ta thaáy caû Lieân bang Nga
vaø Vieät Nam ñeàu quan taâm ñeán hôïp taùc trong lónh vöïc öu tieân. Ngoaøi toå
hôïp daàu khí coù theå ñöa vaøo hôïp taùc quaân söï-coâng ngheä vaø khoa hoïc-coâng
ngheä. Trong hôïp taùc quaân söï-coâng ngheä, cô quan ñieàu phoái laø caùc theå cheá
Nhaø nöôùc, vieäc cung caáp soá löôïng lôùn caùc kyõ thuaät quaân söï cuûa Nga sang
Vieät Nam, theo ñaùnh giaù cuûa caùc chuyeân gia phöông Taây khoaûng 500 trieäu
413
USD, ñang ñöôïc thöïc hieän theo tuyeán cuûa caùc theå cheá naøy. ÔÛ ñaây coù nhöõng
trieån voïng toát vaø hy voïng lôùn cho söï oån ñònh xuaát phaùt töø toå hôïp coâng
nghieäp quaân söï ñang phuïc hoài ôû Lieân bang Nga. Trong naêm 2003, xuaát
khaåu vuõ khí vaø kyõ thuaät quaân söï töø Lieân bang Nga sang caùc nöôùc treân theá
giôùi laàn ñaàu tieân ñaït treân 5,1 tyû USD so vôùi 3,2 tyû USD naêm 2001 maø chuû
yeáu nhôø töø caùc nöôùc chaâu AÙ, vuøng Ñoâng Nam AÙ, ñoù laø Malaixia, Indonexia
vaø Vieät Nam(4).
Taát nhieân, vieäc keát thuùc hoaït ñoäng caên cöù haûi quaân Nga taïi Cam Ranh
(maø hình nhö laø lieân quan ñeán nhöõng khoù khaên taøi chính ñeå thueâ caên cöù
naøy) laø moät ñoøn ñaùnh vaøo uy tín cuûa Lieân bang Nga. Nga ñaõ ñeå maát ñi moät
tieàn ñoàn ngoaïi bieân quan troïng trong khu vöïc nôi Myõ vaø Trung Quoác ñang
gia taêng aûnh höôûng quaân söï vaø kinh teá thöông maïi cuûa mình(5).
Nhöng veà maët kyõ thuaät, khaùc vôùi caùc nöôùc Ñoâng Nam AÙ laø nhöõng ñoái
taùc laâu naêm cuûa Myõ, khaû naêng phoøng thuû cuûa Vieät Nam taïm thôøi döïa treân
vieäc söû duïng vuõ khí cuûa Nga - Lieân Xoâ. Naêm 1998 ñaõ kyù Hieäp ñònh veà hôïp
taùc quaân söï-kyõ thuaät giöõa hai nöôùc, trong ñoù nhaán maïnh vieäc môû roäng hôïp
taùc quaân söï-kyõ thuaät seõ ñöôïc thöïc hieän theo tuyeán hieän ñaïi hoùa caùc löïc
löôïng haûi quaân, khoâng quaân, caùc heä thoáng phoøng choáng teân löûa, cuõng nhö
môû roäng "Trung taâm nhieät ñôùi" - moät poligon thöû nghieäm ñaëc saéc cho hoaït
ñoäng cuûa kyõ thuaät Nga trong ñieàu kieän nhieät ñôùi(6).
Trung taâm nhieät ñôùi ñöôïc thaønh laäp thaùng 3-1987 theo Hieäp ñònh giöõa
caùc chính phuû Lieân Xoâ vaø Vieät Nam nhö moät cô quan khoa hoïc ña ngaønh
cuûa Vieän Haøn laâm khoa hoïc Lieân Xoâ vaø Uyû ban Nhaø nöôùc Vieät Nam (nay
laø Boä Khoa hoïc, Coâng ngheä vaø Moâi tröôøng).
Moät trong nhöõng phöông höôùng chuû ñaïo trong hoaït ñoäng cuûa toå chöùc
naøy laø nghieân cöùu caùc haäu quaû cuûa chieán tranh hoùa hoïc - vieäc quaân ñoäi
Myõ lieân tuïc söû duïng caùc chaát ñoäc hoùa hoïc trong thôøi gian chieán tranh cuûa
Myõ taïi Ñoâng Döông. Trong nhöõng naêm chieán tranh, caùc maùy bay Myõ ñaõ
phun xuoáng gaàn 72 trieäu lít caùc chaát ñoäc hoùa hoïc, trong ñoù phun xuoáng
laõnh thoå Vieät Nam 170 kg dioxin. Neáu nhö taùch ra dioxin nguyeân chaát thì
chöøng ñoù ñuû ñaàu ñoäc taát caû daân cö Vieät Nam. Dioxin coù chu kyø phaân huûy
raát laâu (gaàn 10 naêm) vaø coù tính chaát tích tuï trong cô theå con ngöôøi, do ñoù
caùc nhaø khoa hoïc ôû Trung taâm nhieät ñôùi ñaõ tieán haønh caùc coâng trình xaây
döïng nhöõng coâng ngheä ñeå tieâu huyû dioxin. Trung taâm nhieät ñôùi hieän nay
ñaõ hoaøn thaønh chöông trình nghieân cöùu aûnh höôûng cuûa dioxin ñeán moâi
tröôøng xung quanh vaø cô theå con ngöôøi.
Caùc nhaø khoa hoïc Nga vaø Vieät Nam baèng nhöõng noã löïc chung ñang tieán
haønh caùc nghieân cöùu veà tính ña daïng sinh hoïc vaø tình traïng hieän taïi cuûa
caùc heä sinh thaùi nhieät ñôùi treân maët ñaát vaø döôùi nöôùc. Trung taâm cuõng thöïc
hieän trao ñoåi tích cöïc caùc tri thöùc, coâng ngheä, ñaøo taïo caùc chuyeân gia trình
ñoä cao.
414
Moät phaàn quan troïng khaùc trong hoaït ñoäng cuûa Trung taâm nhieät ñôùi laø
nghieân cöùu ñoä beàn nhieät ñôùi cuûa caùc loaïi xe maùy khaùc nhau, keå caû caùc kyõ
thuaät ñaëc bieät. Ñeà taøi voâ cuøng böùc thieát trong phöông dieän mong muoán cuûa
caùc xí nghieäp Toå hôïp coâng nghieäp nhö quaân söï Lieân bang Nga thaâm nhaäp
vaøo caùc thò tröôøng trieån voïng ôû Ñoâng Nam AÙ.
Tröôùc khi Lieân Xoâ tan raõ, Trung taâm nhieät ñôùi ñöôïc Lieân Xoâ caáp kinh
phí ñeán 90%. Taïi Trung taâm coù hôn 700 caùn boä khoa hoïc laøm vieäc, ngoaøi
ra coøn huy ñoäng caùc chuyeân gia cuûa hôn 60 toå chöùc khaùc nhau. Trung taâm
ñaõ coâng boá nhieàu coâng trình khoa hoïc. Hieän nay, Trung taâm nhieät ñôùi ñöôïc
caáp kinh phí treân cô sôû hai beân baèng nhau.
Trong khuoân khoå hôïp taùc khoa hoïc-kyõ thuaät, Lieân bang Nga ñang taêng
cöôøng soá löôïng ñaøo taïo caùc chuyeân gia quaân söï cho Vieät Nam: toång soá caùc
chuyeân gia quaân söï ñaõ ñöôïc ñaøo taïo taïi Lieân Xoâ vaø Lieân bang Nga laø 13
ngaøn ngöôøi. Trong caùc lónh vöïc hôïp taùc khoa hoïc-kyõ thuaät, coù trieån voïng
laø nhöõng coâng trình nghieân cöùu vuõ truï, söû duïng naêng löôïng nguyeân töû vaøo
muïc ñích hoøa bình(7), caùc coâng ngheä thoâng tin vaø caùc lónh vöïc môùi cuûa tieán
boä khoa hoïc. Thaùng 9-2003 ñaõ khai tröông Nhaø khoa hoïc vaø vaên hoùa Nga
taïi Haø Noäi.
Ngoaïi thöông laø moät trong nhöõng boä phaän caáu thaønh quan troïng cuûa
caùc quan heä kinh teá ñoái ngoaïi, nhöng vieäc phaùt trieån cuûa noù ñoøi hoûi phaûi
coù nhöõng quan ñieåm môùi. Söï suy thoaùi cuûa coâng nghieäp Lieân bang Nga
ñaõ ñaùnh ñoøn ñau vaøo xuaát khaåu maùy moùc vaø thieát bò sang Vieät Nam.
Vieäc taêng cöôøng xuaát khaåu coù theå thöïc hieän ñöôïc nhôø tieáp tuïc taêng
cöôøng cung caáp sang Vieät Nam kyõ thuaät daân duïng truyeàn thoáng (caùc
phöông tieän giao thoâng, thieát bò naêng löôïng, phuï tuøng), nguyeân lieäu
(tröôùc tieân laø caùc chuûng loaïi theùp chaát löôïng cao). Lieân bang Nga coù khaù
nhieàu tieàm naêng. Theo keát luaän cuûa caùc nhaø kinh teá, Nga coù nhieàu trieån
voïng toát ñeå böôùc ra thò tröôøng nöôùc ngoaøi neáu tính ñeán nhu caàu cuûa theá
giôùi (chuùng ta coù theå boå sung caû nhöõng nhu caàu nhaäp khaåu cuûa Vieät
Nam) daønh cho neàn coâng nghieäp haøng khoâng vuõ truï, caùc phöông tieän
laäp trình, thieát bò cho naêng löôïng haït nhaân vaø coâng ngheä cao cuûa Nga(8).
Ngoaøi ra, vaãn coøn tieàm naêng xuaát khaåu lôùn trong caùc ngaønh khaùc nhö
ñoùng taøu vaø coâng nghieäp ñieän töû, cung caáp ra nöôùc ngoaøi thieát bò cho
naêng löôïng vaø luyeän kim, cheá taïo maùy toaøn boä.
Ñaùp öùng caùc nhu caàu nhaäp khaåu cuûa Lieân bang Nga, Vieät Nam cuõng coù
theå trôû thaønh moät trong nhöõng nhaø cung caáp trieån voïng veà rau quaû. Theo
nhöõng döï baùo hieän coù, taêng tröôûng nhaäp khaåu löông thöïc vaø noâng saûn cuûa
Lieân bang Nga trong thaäp nieân ñaàu tieân cuûa theá kyû XXI coù theå taêng haøng
chuïc laàn so vôùi cuoái thaäp nieân 90 cuûa theá kyû XX.
Ñeå laøm soáng ñoäng thöông maïi Vieät - Nga, ñieàu quan troïng khoâng nhöõng
laø thaønh phaàn haøng hoùa, maø coøn phaûi hieäu chænh cô cheá veà phía xaây döïng
415
nhöõng öu tieân cho Vieät Nam maø cuï theå nhö ngaøi M. Kaxianov ñaõ phaùt bieåu
trong chuyeán thaêm Vieät Nam thaùng 3-2002: "Lieân bang Nga coù theå seõ giaûm
möùc thueá haûi quan ñoái vôùi caùc haøng hoùa nhaäp khaåu töø Vieät Nam giuùp cho
vieäc haøng hoaù Vieät Nam”.
Thuû töôùng Lieân bang Nga cuõng cam keát laø "seõ cung caáp caùc tín duïng
xuaát khaåu, sao cho khoái löôïng xuaát khaåu cuûa Lieân bang Nga sang Vieät Nam
coù theå taêng nhanh trong moät thôøi gian ngaén". Ngoaøi ra, Nga cuõng ñaõ thoâng
qua quyeát ñònh veà tieán haønh ñaáu thaàu cung caáp caùc haøng hoùa Vieät Nam
sang Lieân bang Nga ñeå traû nôï cuûa nhaø nöôùc Vieät Nam(9).
Trong thöông maïi, Thuû töôùng Lieân bang Nga ñaõ ñeà xuaát söû duïng
phöông thöùc môùi baèng caùch xaây döïng coâng ty Vieät-Nga veà baùn caùc saûn
phaåm daàu khí ôû thò tröôøng nöôùc ngoaøi, treân cô sôû huy ñoäng Lieân doanh
VietXopertro vaø coâng ty Gazprom vaøo khai thaùc vaø baùn saûn phaåm.
Thöông maïi ñaõ baét ñaàu phaùt trieån ôû möùc caùc khu vöïc. Giöõa Maùtxcôva,
Haø Noäi vaø thaønh phoá Hoà Chí Minh ñaõ kyù keát Hieäp ñònh veà xaây döïng taïi
Maùtxcôva nhöõng Trung taâm thöông maïi lôùn ñeå baùn caùc haøng hoùa Vieät
Nam. Chuû yeáu laø caùc haõng tö nhaân tham gia xaây döïng, khoái löôïng ñaàu
tö laø 40 trieäu USD, trong ñoù Maùtxcôva chòu 40% chi phí bao goàm caû tieàn
thueâ ñaát.
Ngoaøi nhöõng Trung taâm thöông maïi, ñieàu quan troïng laø phaûi phaùt trieån
caùc hình thöùc trieån laõm-hoäi trôï, toå chöùc caùc Trung taâm thoâng tin kinh doanh
taïi Maùtxcôva, Haø Noäi vaø thaønh phoá Hoà Chí Minh.
Caùc trieån voïng phaùt trieån thöông maïi phuï thuoäc khoâng ít vaøo söï taêng
tröôûng xuaát khaåu cuûa Vieät Nam. Toång khoái löôïng xuaát khaåu cuûa Vieät Nam
naêm 2003 ñaït ñænh ñieåm 20 tyû USD, trong ñoù xuaát khaåu haøng deät kim, quaàn
aùo, daàu thoâ chieám 3 tyû USD.
17 ngaønh haøng coù khoái löôïng xuaát khaåu ñaït 100 trieäu USD(10). Nhöng
vaãn coøn nhöõng vaán ñeà maø moät trong soá ñoù laø thaâm huït caùn caân thöông
maïi cuûa Vieät Nam, taêng töø 80 trieäu USD naêm 1995 ñeán hôn 145 trieäu USD
naêm 2003. Theo yù kieán cuûa phía Vieät Nam, ñieàu naøy ñöôïc giaûi thích laø
khoâng nhöõng do söï haïn heïp cô sôû xuaát khaåu cuûa Vieät Nam maø coøn do caùc
möùc thueá nhaäp khaåu cuûa Nga khaù cao, keå caû ñoái vôùi gaïo, thòt gia caàm, thòt
lôïn vaø caùc löông thöïc thöïc phaåm khaùc töø Vieät Nam. Ñieàu naøy gaây nhieàu
thieät haïi cho caùc nhaø saûn xuaát Vieät Nam khi xuaát haøng sang Lieân bang Nga.
Moät nguyeân nhaân khaùc laø soá löôïng yeáu keùm cuûa caùc thöông nhaân Vieät Nam
maø chuû yeáu laø caùc ñaïi dieän kinh doanh nhoû. Hoï khoâng theå ñaùp öùng ñöôïc
nhöõng ñoøi hoûi nghieâm ngaët ñoái vôùi vieäc caáp tín duïng ngaân haøng. Do ñoù,
trong phieân hoïp gaàn ñaây cuûa Uyû ban Lieân Chính phuû Vieät - Nga veà hôïp
taùc kinh teá-thöông maïi vaø khoa hoïc-kyõ thuaät (2-2004) ñaõ ñaït ñöôïc thoûa
thuaän veà vieäc Vietcombank seõ môû tuyeán tín duïng vôùi Ngaân haøng Quoác teá
416
Maùtxcôva nhaèm muïc ñích taêng cöôøng hoaït ñoäng lieân Ngaân haøng vaø giuùp
ñôõ caùc nhaø xuaát khaåu Vieät Nam.
Ngoaøi nhöõng hình thöùc hôïp taùc ñaõ neâu treân, coøn coù nhöõng tieàm naêng
khaùc ñeå tieáp tuïc phaùt trieån hôïp taùc ñaàu tö. Caùc lónh vöïc coù trieån voïng cho
nhöõng nhaø ñaàu tö Lieân bang Nga laø cheá taïo maùy, naêng löôïng nguyeân töû,
giao thoâng vaän taûi, du lòch. Ví duï nhö Lieân doanh laép raùp xe taûi Kamaz
thuoäc ngaønh cheá taïo maùy, coøn ngaønh naêng löôïng nguyeân töû ñang tieáp tuïc
hieän ñaïi hoùa loø haït nhaân taïi thaønh phoá Ñaø Laït. Lieân bang Nga khaúng ñònh
söï quan taâm trong vieäc xaây döïng nhaø maùy ñieän nguyeân töû (ñaøo taïo caùn boä,
laäp baùo caùo khaû thi vaø xaây döïng theo hình thöùc "chìa khoùa trao tay").
Laõnh ñaïo Vieät Nam döï kieán xaây döïng nhaø maùy ñieän nguyeân töû ñaàu tieân
taïi tænh Phuù Yeân trong thôøi gian 15 naêm tôùi. Söï caàn thieát phaûi ñöa vaøo vaän
haønh caùc coâng trình naêng löôïng nguyeân töû laø do toång coâng suaát cuûa taát caû
caùc nhaø maùy ñieän hieän môùi ñaït 11 tyû kw. Trò giaù cuûa döï aùn nhaø maùy ñieän
nguyeân töû, theo caùc ñaùnh giaù sô boä laø 3 tyû USD maø Haø Noäi döï ñònh huy
ñoäng baèng caùc nguoàn ñaàu tö tröïc tieáp nöôùc ngoaøi vaø caùc nguoàn tín duïng
öu ñaõi. Ngoaøi Lieân bang Nga, Vieät Nam ñaõ nhaän ñöôïc ñeà xuaát veà hôïp taùc
xaây döïng nhaø maùy ñieän nguyeân töû cuûa moät loaït nöôùc, trong ñoù coù Nhaät
Baûn, Trung Quoác, AÁn Ñoä, Haøn Quoác vaø Lieân bang Ñöùc.
Ñaõ coù nhöõng khaû naêng môùi cho hôïp taùc giöõa hai nöôùc trong lónh vöïc
giao thoâng vaän taûi, nhaát laø khi Vieät Nam ñang xem xeùt khaû naêng xaây
döïng moät heä thoáng metro taïi Haø Noäi vaø thaønh phoá Hoà Chí Minh. Trong
caùc döï aùn xaây döïng naøy, kinh nghieäm doài daøo cuûa nhöõng nhaø xaây döïng
metro Nga seõ raát höõu ích ñoái vôùi Vieät Nam. Lieân bang Nga cuõng coù theå
tham gia vaøo döï aùn ñaàu tö giao thoâng voâ cuøng to lôùn cuûa thaønh phoá Hoà
Chí Minh. Döï aùn naøy ñang thu huùt söï chuù yù cuûa nhöõng nhaø ñaàu tö lôùn
theá giôùi nhö Myõ, Ñöùc, Nhaät Baûn, Phaùp vaø Trung Quoác(11).
Ñoái vôùi du lòch, ngoaøi nhöõng tuyeán du lòch truyeàn thoáng ñaõ raát noåi
tieáng vôùi nhöõng ngöôøi daân vuøng Vieãn Ñoâng cuûa Lieân bang Nga, phía Vieät
Nam ñang ñeà xuaát toå chöùc caùc chuyeán ñi kinh doanh sang Vieät Nam cho
caùc nhaø laõnh ñaïo vaø ñaïi dieän caùc coâng ty cuûa Lieân bang Nga. Haõng Haøng
khoâng quoác gia Vietnam Airlines ñaõ ñeà ra saùng kieán naøy thaùng 8-2003 vôùi
moät loaït caùc dòch vuï du lòch ña daïng.
Ngoaøi caùc tieáp xuùc hai beân, ñieàu quan troïng laø phaûi söû duïng yeáu toá
quoác teá ñeå laøm soâi ñoäng caùc quan heä Vieät - Nga ñang naèm trong maët
baèng xaùc laäp caùc lónh vöïc môùi cuûa caùc quan heä giöõa Lieân bang Nga vaø
Vieät Nam vôùi söï tham gia cuûa caùc nöôùc thöù ba quan taâm. Tröôùc tieân coù
theå ñeà caäp ñeán khaû naêng thu huùt Vieät Nam vaøo SHOS, moät toå chöùc chính
trò choáng khuûng boá khu vöïc vaø quoác teá goàm 6 nöôùc Trung AÙ, Lieân bang
Nga vaø Trung Quoác. Toå chöùc naøy ngaøy caøng coù khaû naêng trôû thaønh cô
quan taäp theå veà hoäi nhaäp kinh teá khu vöïc, ñoùng vai troø raát quan troïng
417
trong vieäc kieàm cheá söï thaâm nhaäp cuûa Myõ vaøo Trung AÙ, cuûng coá maïnh
meõ söï hieän dieän quaân söï vaø kinh teá cuûa caùc nöôùc naøy taïi ñaây.
Trong khi ñang tích cöïc gia nhaäp WTO vaø taêng cöôøng caùc quan heä vôùi
Myõ treân taát caû moïi höôùng, keå caû hôïp taùc quaân söï, Vieät Nam cuõng bò thu
huùt vaøo voøng aûnh höôûng ngaøy caøng gia taêng cuûa Myõ taïi chaâu AÙ, vaø vieäc
laø thaønh vieân cuûa SHOS coù theå laø ñoái troïng cho vieäc naøy vaø nhaèm ñaûm
baûo an ninh quoác gia cuûa Vieät Nam.
Laø thaønh vieân cuûa SHOS, caùc hoaït ñoäng phoái hôïp trong tam giaùc Lieân
bang Nga - Trung Quoác - Vieät Nam seõ ñöôïc taêng cöôøng trong hình thaùi ñoái
ngoaïi môùi taïi chaâu AÙ. Caùch ñaây khoâng laâu, Moâng Coå - moät laùng gieàng gaàn
guõi cuûa Lieân bang Nga vaø Trung Quoác cuõng baøy toû mong muoán trôû thaønh
thaønh vieân cuûa SHOS.
Myõ ñang thu huùt Vieät Nam vaøo neàn kinh teá toaøn caàu, thu huùt caùc
nöôùc ASEAN vaø Trung Quoác (Trung Quoác laø thaønh vieân cuûa khu vöïc töï
do "ASEAN + Trung Quoác" seõ thaønh laäp naêm 2010) vaøo neàn kinh teá khu
vöïc nhöng khoâng coù söï tham gia tröïc tieáp cuûa Lieân bang Nga. Caàn
phaûi tìm giaûi ñaùp cho caâu hoûi: Lieäu Vieät Nam seõ höôùng ñeán nöôùc naøo?
ÔÛ taàm cao laø höôùng ñeán Myõ, ASEAN vôùi caùc khu vöïc môû: Khu kinh teá
môû ASEAN + Trung Quoác vaø trong töông lai laø Khu kinh teá môû ASEAN
+ Trung Quoác + Nhaät Baûn + Haøn Quoác vaø ñoàng thôøi seõ taùch xa Lieân
bang Nga?
Theo yù kieán cuûa chuùng toâi, ñeå ñieàu naøy khoâng xaûy ra, hai nöôùc phaûi
tuaân thuû moät loaït caùc ñieàu kieän: ñaàu tieân phaûi thöïc hieän treân thöïc teá caùc
hieäp ñònh ñaõ kyù keát vôùi Lieân bang Nga veà hôïp taùc ñaàu tö trong phaùt trieån
toå hôïp naêng löôïng daàu khí cuûa Vieät Nam vôùi vieäc thu huùt caùc doanh
nghieäp lôùn cuûa Lieân bang Nga; thöù hai, ôû caáp Lieân Chính phuû, phaûi chuaån
bò vaø kyù keát caùc quan ñieåm vaø chieán löôïc hôïp taùc kinh teá vôùi Vieät Nam
cho giai ñoaïn toái thieáu laø trong thôøi Toång thoáng Putin (ñeán naêm 2008), ñaëc
bieät laø khi Toång thoáng Putin ñöa ra moät loaït cam keát uûng hoä quan heä ñoái
taùc chieán löôïc veà kinh teá trong chuyeán thaêm Haø Noäi cuûa mình. Ñeå thöïc
hieän ñöôïc vieäc naøy, coù leõ Lieân bang Nga phaûi coù nhöõng nhaân nhöôïng
nhaát ñònh nhö nhöõng nhaân nhöôïng maø Vieät Nam ñaõ nhaän ñöôïc töø phía
Myõ cuõng nhö töø phía Nhaät Baûn vaø EC. Lieân bang Nga phaûi nghieân cöùu kyõ
noäi dung caùc vaên baûn lieân quoác gia maø Vieät Nam ñaõ kyù keát, ñaëc bieät chuù
yù ñeán Hieäp ñònh Thöông maïi Vieät - Myõ, trong ñoù ghi roõ nhöõng quy taéc öu
tieân vaø ñaûm baûo cuûa phía Myõ ñoái vôùi Vieät Nam. Yeáu toá Myõ ñaõ theå hieän
mình trong thöïc teá.
Thaùng 1-2003, Chính phuû Vieät Nam ñaõ pheâ duyeät Chöông trình cuûa
Chính phuû nhaèm taêng cöôøng thöïc hieän caùc ñieàu khoaûn cuûa Hieäp ñònh
Thöông maïi Vieät - Myõ. Boä tröôûng Boä Thöông maïi Vieät Nam, oâng Vuõ Khoan
ñaõ thoâng baùo ñeå phuø hôïp vôùi chöông trình naøy, caùc caùn boä cuûa caùc Boä,
418
ngaønh, ñaïi dieän cuûa caùc cô quan chính quyeàn vaø giôùi doanh nghieäp Vieät
Nam seõ toå chöùc nhöõng khoùa giaûng daïy vaø hoäi thaûo ñeå giôùi thieäu luaät phaùp
cuûa Myõ vaø thöïc teá thöông maïi quoác teá.
Ngoaøi ra, theo lôøi oâng Vuõ Khoan, Chính phuû Vieät Nam ñang döï kieán cöû
caùc phaùi ñoaøn Vieät Nam sang Myõ ñeå nghieân cöùu taïi choã nhöõng khaû naêng
vaø nhu caàu cuûa thò tröôøng Myõ vaø môû caùc vaên phoøng ñaïi dieän thöông maïi
Vieät Nam taïi moät soá thaønh phoá lôùn cuûa Myõ(12).
Thaùng 10-2003, Vieät Nam vaø Myõ ñaõ kyù Hieäp ñònh veà hoã trôï trong ñaøo
taïo caùc caùn boä Vieät Nam(13). Nhöõng öu ñaõi vaø hoã trôï cuûa Myõ trong thöông
maïi ñaõ cho pheùp taêng nhanh löu thoâng haøng hoùa. Naêm 2002, xuaát khaåu
cuûa Vieät Nam sang Myõ laø 2 tyû USD, nhaäp khaåu 580 trieäu USD, thöông maïi
vôùi Myõ noùi chung taêng cao hôn 3,3 laàn so vôùi thöông maïi giöõa Vieät Nam
vôùi Lieân bang Nga.
Nöôùc Myõ, vôùi chieán löôïc taán coâng sang Vieät Nam, luoân tìm moïi caùch
uûng hoä Vieät Nam gia nhaäp WTO maëc duø Myõ vaãn coi Vieät Nam nhö moät
nöôùc chöa coù neàn kinh teá thò tröôøng vaø Haï nghò vieän Myõ thaùng 7-2003 ñaõ
thoâng qua döï luaät veà quyeàn con ngöôøi taïi Vieät Nam; döï luaät ñaõ gaây ra phaûn
öùng quyeát lieät cuûa Vieät Nam. Maëc daàu vaäy, vieäc naøy cuõng khoâng caûn trôû
vieäc tieáp tuïc phaùt trieån khoâng nhöõng caùc quan heä thöông maïi - kinh teá, maø
caû nhöõng tieáp xuùc quaân söï vôùi minh chöùng laø chuyeán thaêm nöôùc Myõ cuûa
Boä tröôûng Quoác phoøng Vieät Nam Phaïm Vaên Traø theo lôøi môøi cuûa Boä tröôûng
Quoác phoøng Myõ Donald Ramsfeld(14).
CHUÙ THÍCH
1. 600 ngaøn ngöôøi Vieät Nam ñang sinh soáng vaø laøm vieäc taïi caùc nöôùc SNG vaø Ñoâng AÂu, trong ñoù
taïi Lieân bang Nga laø 100 ngaøn ngöôøi, coù gaàn 300 coâng ty Vieät Nam vôùi 100% voán cuûa Vieät
Nam hoaëc theo hình thöùc xí nghieäp lieân doanh theo luaät cuûa Lieân bang Nga. Caùc coâng ty Vieät
Nam thöôøng chòu söï ñieàu haønh cuûa Hoäi caùc nhaø doanh nghieäp Vieät Nam (VINAENTRACCO).
2. Tieáp theo laø Laøo (20 döï aùn vaø 13 trieäu USD), Campuchia (5 döï aùn vaø 10 trieäu USD), Singapo
(6 döï aùn vaø 2,9 trieäu USD), Myõ (4 döï aùn vaø 1,7 trieäu USD).
3. Ñang xem xeùt khaû naêng xaây döïng phaân vieän cuûa Hoïc vieän naøy treân laõnh thoå Vieät Nam.
4. Soá lieäu cuûa Toång cuïc Lieân bang: "Xuaát khaåu quoác phoøng Lieân bang Nga".
5. Vieät Nam khoâng phaûn ñoái caùc taøu chieán nöôùc ngoaøi ñi vaøo caùc caûng cuûa nöôùc mình, keå caû caùc
taøu chieán Myõ. Tuy nhieân, Caên cöù haûi quaân Nga cuõ taïi Cam Ranh ñoùng cöûa ñoái vôùi nhöõng taøu
chieán naøy. Boä tröôûng Quoác phoøng Vieät Nam Phaïm Vaên Traø ñaõ tuyeân boá vôùi caùc phoùng vieân
phöông Taây ngaøy 11-11-2002: "Chuùng toâi chaøo möøng nhöõng chuyeán thaêm höõu nghò cuûa caùc taøu
haûi quaân nöôùc ngoaøi, tuy nhieân vaãn caám vaøo caûng Cam Ranh, nôi hieän nay ñang coù caên cöù
quaân söï cuûa Vieät Nam".
Caùc taøu chieán cuûa Myõ ñaõ khoâng vaøo caùc caûng Vieät Nam töø thôøi keát thuùc chieán tranh giöõa hai
nöôùc naêm 1975. Hieän nay, Washington ñang raát quan taâm ñeán khaû naêng söû duïng caên cöù Cam
Ranh ñeå cho taøu chieán cuûa mình vaøo caûng tieáp nhieân lieäu vaø cho thuûy thuû ñoaøn ñöôïc nghæ
ngôi taïi ñaây. Trong khi ñoù, Myõ ñeà nghò Haø Noäi tuyeân boá Cam Ranh laø caûng môû, nôi baát kyø
taøu chieán cuûa nöôùc naøo cuõng coù theå thaû neo. Trung Quoác cuõng raát quan taâm ñeán vieäc söû duïng
quaân caûng nöôùc saâu naøy taïi laõnh thoå Vieät Nam.
419
Washington vaø Baéc Kinh raát tích cöïc thaêm doø cô hoäi ñeå caùc taøu chieán cuûa mình coù theå söû duïng
caên cöù Cam Ranh sau thaùng 5-2002 khi Haûi quaân Nga ruùt ñi vaø coâng trình naøy ñöôïc trao traû
laïi cho phía Vieät Nam (xem Nhòp ñaäp haønh tinh, 13-1-2002).
6. Saùch Vieät Nam hoâm nay vaø ngaøy mai, Maùtxcôva, 2002, tr. 16.
7. Hieäp ñònh veà hôïp taùc trong söû duïng naêng löôïng nguyeân töû vaøo muïc ñích hoøa bình vaø khí töôïng
thuûy vaên ñaõ ñöôïc kyù keát thaùng 3-2002 taïi Haø Noäi.
8. A.N. Barkovskiy, S.S. Alabian, Döï baùo ngoaïi thöông cuûa Lieân bang Nga ñeán naêm 2050. Coâng
baùo kinh teá ñoái ngoaïi, 2003, No.12, tr. 36, 39.
9. Ñeå traû nôï soá coøn laïi laø 1,7 tyû USD, vieäc traû nôï caàn thöïc hieän theo sô ñoà sau: 90% cung caáp
haøng hoùa vaø 10% baèng ngoaïi teä. Sau khi kyù keát Hieäp ñònh trong naêm 2003, hai nöôùc ñaõ thöïc
hieän 2 laàn taùi cô caáu nôï vôùi toång soá 1 tyû USD vaø ñaõ cung caáp haøng hoùa trò giaù 300 trieäu USD.
Nhö vaäy ñeán ñaàu naêm 2004, soá nôï cuûa Vieät Nam chæ coøn khoâng quaù 400 trieäu USD.
10. Baùo Nhaân daân, ngaøy 1-12-2003.
11. Ñaây laø döï aùn xaây döïng moät heä thoáng giao thoâng hoaøn toaøn môùi bao goàm xe hoûa chaïy ñieän,
caùc ñoaøn taøu cao toác, xe ñieän vaø caùc ñöôøng saét moânoâ ray. Taát caû nhöõng caùi ñoù coù theå ñaùp
öùng cho nhöõng ngöôøi daân thaønh phoá trong giao thoâng ñi laïi, heä thoáng giao thoâng môùi seõ lieân
keát noäi ñoâ vôùi caùc khu coâng nghieäp vaø caùc thò töù ñoâng daân ngoaïi thaønh. Trò giaù sô boä cuûa döï
aùn giao thoâng naøy laø 2,1 tyû USD. Theo thieát keá, seõ xaây döïng ñöôøng saét moânoâ ray taïi thaønh
phoá Hoà Chí Minh.
Noùi chung ôû Vieät Nam hieän nay, vaán ñeà giao thoâng coâng coäng laø moät trong nhöõng vaán ñeà "ñau
ñaàu nhaát". Ví duï, taïi thaønh phoá Hoà Chí Minh hieän nay, giao thoâng coâng coäng chæ coù theå chuyeân
chôû ñöôïc gaàn 3,5 ngaøn ngöôøi moãi giôø, coù nghóa laø chæ ñaùp öùng ñöôïc 3% nhu caàu.
12. Hieäp ñònh Thöông maïi Vieät - Myõ ñöôïc kyù keát naêm 2000 ñaõ ñöôïc hai beân chuaån bò ngay sau
khi khoâi phuïc caùc quan heä ngoaïi giao hoài thaùng 8-1995. Hieäp ñònh baét ñaàu coù hieäu löïc ngay
trong naêm 2002, sau khi ñöôïc Quoác hoäi vaø laõnh ñaïo hai nöôùc thoâng qua.
13. Vaên baûn coù teân goïi raát daøi laø "Hieäp ñònh veà caùc nguyeân taéc hôïp taùc giöõa Hoäi ñoàng quaûn trò
Quyõ giaùo duïc Vieät Nam vaø Taäp ñoaøn Vieät Nam trong vieäc thöïc hieän caùc chöông trình cuûa
Quyõ". Quyõ naøy laø moät toå chöùc môùi thaønh laäp taïi Myõ vôùi söï ñoàng yù cuûa Quoác hoäi. Muïc ñích
cuûa Quyõ naøy laø caáp kinh phí cho caùc chöông trình ñaøo taïo chuyeân gia Vieät Nam taïi Myõ. Theo
döï kieán laø nhôø Quyõ naøy, haøng naêm seõ coù gaàn 100 coâng daân Vieät Nam ñöôïc nhaän hoïc boång
ñeå hoïc taäp trong caùc tröôøng ñaïi hoïc Myõ veà khoa hoïc töï nhieân, toaùn hoïc, y hoïc, moâi tröôøng
theo caùc chöông trình cöû nhaân, thaïc só vaø cao hôn. Ngoaøi ra, Quyõ coøn giuùp 3 tröôøng ñaïi hoïc
cuûa Vieät Nam lieân keát vôùi caùc chöông trình cuûa tröôøng ñaïi hoïc Myõ veà tin hoïc, noâng hoïc vaø
veä sinh. Chính phuû Myõ ñaõ quyeát ñònh caáp cho hoaït ñoäng cuûa Quyõ 140 trieäu USD. Caùc chöông
trình naøy ñöôïc tính ñeán naêm 2016. Ñeå ñöôïc hoïc taäp taïi Myõ ñoøi hoûi tröôùc nhaát phaûi gioûi tieáng
Anh. Theo caùc nguyeân taéc cuûa Quyõ, nhöõng ngöôøi naøy phaûi vöôït qua kyø thi tieáng Anh TOEFL
vaø GRE.
14. Baûn baùo caùo ñieän töû cuûa ASH TIMES, 23-10-2003.
420
TOAØN CAÀU HOÙA KINH TEÁ
VAØ CÔ MAY CUÛA COÂNG NGHIEÄP HOÙA
RUÙT NGAÉN ÔÛ VIEÄT NAM
Buøi Taát Thaéng*
Keå töø khi tieán haønh coâng cuoäc ñoåi môùi vaø môû cöûa, neàn kinh teá Vieät Nam
ñaõ ñaït toác ñoä taêng tröôûng khaù cao (bình quaân 7,3%/naêm trong thôøi gian
1990-2003), ñaùnh daáu moät böôùc ngoaët raát quan troïng trong lòch söû phaùt trieån
kinh teá hieän ñaïi. Möùc taêng tröôûng kinh teá cao ñaõ taïo ñieàu kieän caûi thieän
ñaùng keå möùc soáng cuûa nhaân daân, ñoùng goùp moät phaàn vaøo söï taêng tröôûng
kinh teá naêng ñoäng cuûa khu vöïc Ñoâng vaø Ñoâng Nam AÙ, môû ra khaû naêng tieán
cuøng thôøi ñaïi vaø ñaëc bieät laø taïo ra theá vaø löïc môùi ñeå ruùt ngaén quaù trình coâng
nghieäp hoùa, hieän ñaïi hoùa ñaát nöôùc. Tuy ñieåm xuaát phaùt vaãn coøn raát thaáp,
nhöng nhöõng thaønh quaû thu ñöôïc ñaõ khích leä raát nhieàu con ñöôøng tieáp tuïc
caùc chính saùch ñoåi môùi kinh teá theo höôùng thò tröôøng vaø hoäi nhaäp.
I. TOAÏ ÑOÄ KINH TEÁ VIEÄT NAM HIEÄN NAY

1. Trình ñoä phaùt trieån kinh teá-xaõ hoäi
a. Veà trình ñoä phaùt trieån kinh teá vaø thu nhaäp
Theo chæ tieâu GDP bình quaân ñaàu ngöôøi, naêm 2001 Vieät Nam môùi ñaït 415
USD (giaù hieän haønh), baèng 1/86 cuûa Myõ, 1/80 cuûa Nhaät Baûn, 1/50 cuûa
Singapore, 1/30 cuûa Ñaøi Loan, 1/21 cuûa Haøn Quoác, 1/9 cuûa Malaysia, 1/4,5
cuûa Thaùi Lan, 1/2 cuûa Trung Quoác vaø baèng khoaûng 1/3 möùc cuûa caùc nöôùc
ñang phaùt trieån noùi chung. Neáu tính GDP/ngöôøi theo söùc mua töông ñöông,
cuõng naêm 2001, Vieät Nam ñaït möùc 1.996 USD, baèng 1/17 cuûa Myõ, 1/13 cuûa
Nhaät Baûn, 1/12 cuûa Singapore, 1/9 cuûa Haøn Quoác, 1/4,5 cuûa Malaysia, 1/3
cuûa Thaùi Lan vaø 1/2 cuûa Trung Quoác (xem baûng 1).
Trình ñoä phaùt trieån kinh teá neâu treân quyeát ñònh möùc thu nhaäp, cuõng
coù nghóa giaù nhaân coâng, ôû Vieät Nam hieän coøn raát thaáp. Theo soá lieäu cuûa
Toång cuïc thoáng keâ, vôùi möùc thu nhaäp bình quaân 1 lao ñoäng cuûa khu vöïc
Nhaø nöôùc (trong taát caû caùc ngaønh kinh teá, naêm 2001) chöøng 1.000.000
ñoàng/thaùng, chuùng toâi öôùc tính töông ñöông vôùi khoaûng 0,4 USD/giôø,
moät möùc thaáp so vôùi theá giôùi vaø khu vöïc.
* Phoù Giaùo sö, Tieán si,õ Vieän Chieán löôïc phaùt trieån, Boä Keá hoaïch vaø ñaàu tö.Vieät Nam.
421
Baûng 1. So saùnh GDP ngöôøi giöõa Vieät Nam vaø caùc nöôùc(1)
(giaù thöïc teá, naêm 2001, USD)
GDP/ngöôøi GDP/ngöôøi theo PPP

Giaù trò So saùnh Giaù trò So saùnh
Vieät Nam 415,4 1 1996 1
Myõ 35 819,5 86 34 142 17
Nhaät Baûn* 33 400,4 80 26 755 13
Singapore 20 738,0 50 23 356 12
Ñaøi Loan 12 593,0 30 - -
Haøn Quoác 8 860,8 21 17 380 9
Malaysia 3 678,8 9 9 068 4,5
Thaùi Lan 1 874,0 4,5 6 402 3
Philippine 927,6 2 3 971 2
Trung Quoác 911,2 2 3 976 2
Indonesia 680,2 1,6 3 043 1,5
b. Veà cô caáu kinh teá
ÔÛ thôøi ñieåm hieän taïi, khi maø caùc nöôùc coâng nghieäp phaùt trieån ñaõ chuyeån
sang giai ñoaïn khu vöïc dòch vuï chieám phaàn lôùn nhaát trong cô caáu kinh teá
quoác gia vaø ñoùng goùp phaàn lôùn nhaát cho möùc taêng tröôûng GDP haøng naêm,
thì cô caáu kinh teá ngaønh cuûa Vieät Nam vaãn chuû yeáu phaûn aùnh tình traïng
cuûa moät neàn kinh teá keùm phaùt trieån. Ñoái vôùi caùc nöôùc OECD, töø haøng thaäp
kyû qua, tyû phaàn cuûa khu vöïc dòch vuï ñaõ lôùn hôn cuûa caû hai khu vöïc noâng
nghieäp vaø coâng nghieäp coäng laïi. Nhieàu nöôùc ñang phaùt trieån xung quanh,
khu vöïc noâng nghieäp cuõng ñaõ giaûm xuoáng chæ coøn chöøng treân döôùi 10%
toång GDP (xem baûng 2).
Baûng 2: Cô caáu GDP theo ngaønh kinh teá cuûa moät soá nöôùc (%)(2)
TT Nöôùc Noâng nghieäp Coâng nghieäp Dòch vuï

1 Vieät Nam (2003) 22,0 40,0 38,0
2 Nhaät Baûn (1999) 1,0 32,1 66,4
3 Ñaøi Loan (2000) 1,9 30,9 67,2
4 Haøn Quoác (2001) 4,0 41,4 54,1
5 Malaysia (2001) 8,0 49,6 41,9
6 Thaùi Lan (2001) 10,0 40,0 49,8
7 Philippine (2001) 15,0 31,2 53,6
8 Trung Quoác (2001) 15,0 52,2 32,9
422
TOAØN CAÀU HOÙA KINH TEÁ VAØ CÔ MAY CUÛA COÂNG NGHIEÄP HOÙA RUÙT NGAÉN ÔÛ VIEÄT NAM
Möùc ñoä laïc haäu veà cô caáu coøn theå hieän raát roõ qua cô caáu lao ñoäng khi
so saùnh vôùi moät soá nöôùc trong vuøng coù cuøng ñieåm xuaát phaùt töø moät nöôùc
noâng nghieäp khi baét ñaàu tieán haønh coâng nghieäp hoaù. Neáu coi möùc ñoä giaûm
bôùt tyû troïng lao ñoäng noâng nghieäp nhö laø moät trong nhöõng chæ soá caên baûn
quan troïng phaûn aùnh möùc ñoä tieán trieån cuûa coâng nghieäp hoaù, thì Vieät Nam
hieän taïi coøn thua keùm caùc nöôùc môùi coâng nghieäp hoaù Ñoâng AÙ ôû thôøi ñieåm
hôn 50 naêm veà tröôùc (xem baûng 3). Tình traïng cô caáu naøy cho pheùp tieáp
tuïc coù söï chuyeån dòch lôùn nguoàn lao ñoäng töø khu vöïc noâng nghieäp (vaø dòch
vuï chaát löôïng thaáp) sang khu vöïc coâng nghieäp vaø dòch vuï coù giaù trò gia
taêng cao.
Baûng 3: Cô caáu lao ñoäng theo ngaønh kinh teá cuûa moät soá nöôùc (%)(3)
TT Nöôùc Noâng nghieäp Coâng nghieäp Dòch vuï

1 Vieät Nam (2002) 66,0 13,0 21,0
2 Nhaät Baûn (1950) 45,2 26,6 28,2
3 Ñaøi Loan (1950) 56,0 20,8 23,3
4 Haøn Quoác (1950) 57,2 18,0 24,8
Theá nhöng treân thöïc teá, vieäc di chuyeån lao ñoäng töø khu vöïc noâng
nghieäp sang khu vöïc coâng nghieäp vaø dòch vuï coù naêng suaát lao ñoäng cao
hôn hieän vaãn dieãn ra raát chaäm, do khoâng chæ söùc huùt cuûa khu vöïc hieän
ñaïi yeáu, maø tình traïng thaát nghieäp cao (treân 6% ôû khu vöïc ñoâ thò vaø khu
vöïc noâng thoân môùi söû duïng 75% thôøi gian laøm vieäc) ñang laø moät caûn trôû
khoâng nhoû. Trong khi ñoù, cô caáu ñaàu tö laïi coù phaàn cheäch höôùng sang
phía nhöõng ngaønh thaâm duïng voán hôn laø nhöõng ngaønh thaâm duïng lao
ñoäng, nhaát laø vôùi khu vöïc caùc doanh nghieäp nhaø nöôùc. Thaät vaäy, thôøi
gian qua, maëc duø tyû leä ñaàu tö/GDP coù xu höôùng taêng leân, nhöng toác ñoä
gia taêng cuûa chæ soá ICOR cuõng taêng cao (xem baûng 4), trong khi toác ñoä
ñoåi môùi coâng ngheä vaãn coøn chaäm, khieán cho khaû naêng di chuyeån lao
ñoäng töø khu vöïc noâng nghieäp sang coâng nghieäp vaø dòch vuï caøng khoù
khaên hôn.
Baûng 4: Tyû leä ñaàu tö vaø ICOR(4)
1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001

Tyû leä ñaàu tö/GDP (%) 31,7 31,2 34,6 32,4 32,8 33,2 33,7
ICOR 3,3 3,4 4,2 5,6 6,9 4,9 5,0
423
c. Tình traïng ñoùi ngheøo vaø ñoä cheânh leäch thu nhaäp
Treân cô sôû kinh teá taêng tröôûng nhanh, möùc ñoä ngheøo ñoùi cuûa daân cö
cuõng giaûm nhanh. Theo tieâu chuaån quoác teá, tyû leä ngheøo ñoùi cuûa Vieät Nam
ñaõ giaûm töø möùc 58,1% naêm 1993 xuoáng coøn 37,4% naêm 1998 (giaûm bình
quaân 4,14%/naêm), vaø giaûm coøn 28,9% naêm 2002 (giaûm bình quaân
2,1%/naêm) (xem baûng 5). Toác ñoä giaûm ngheøo nhö treân ñöôïc theá giôùi xem
laø moät ví duï thaønh coâng ñaùng khaâm phuïc cuûa chính saùch choáng ñoùi
ngheøo quoác gia. Tuy vaäy, vôùi tyû leä ngheøo ñoùi laø 29% (2002), Vieät Nam
vaãn coøn laø moät trong nhöõng nöôùc coù möùc ngheøo ñoùi cao. Trong khi ñoù,
toác ñoä giaûm ngheøo cuûa giai ñoaïn 1998-2002 ñaõ giaûm ñi moät nöûa so vôùi
giai ñoaïn 1993-1998, cho thaáy cuoäc chieán choáng ñoùi ngheøo ñaõ gaëp phaûi
nhöõng giôùi haïn, khieán cho möùc ñoä beàn vöõng cuûa thaønh tích giaûm ñoùi
ngheøo chöa cao.
Baûng 5: Tình traïng ñoùi ngheøo ôû Vieät Nam(5)
1993 1998 2002

Toaøn quoác 58,1 37,4 28,9
Vuøng nuùi phía Baéc 81,5 64,2 43,9
Ñoàng baèng soâng Hoàng 62,7 29,3 22,4
Duyeân haûi Baéc Trung boä 74,5 48,1 43,9
Duyeân haûi Nam Trung boä 47,2 34,5 25,2
Taây Nguyeân 70,0 52,4 51,8
Ñoâng Nam boä 37,0 12,2 10,6
Ñoàng baèng soâng Cöûu Long 47,1 36,9 23,4
Coù leõ, moät trong nhöõng nguyeân nhaân cuûa söï keùm beàn vöõng cuûa thaønh
tích giaûm ngheøo laø möùc ñoä cheânh leäch veà thu nhaäp ñaõ gia taêng ñoàng thôøi
vôùi quaù trình giaûm ngheøo. Cuõng trong khoaûng thôøi gian töø 1993 ñeán 2002,
chæ coù 1/5 soá ngöôøi giaøu nhaát coù tyû leä thu nhaäp taêng leân, coøn taát caû caùc
nhoùm khaùc ñeàu ñöôïc chia seû ít hôn thaønh quaû cuûa taêng tröôûng. Thaäm chí
nhoùm 1/5 soá ngöôøi ngheøo nhaát, möùc ñoä giaûm phaàn ñöôïc chia seû coøn gia
taêng, giai ñoaïn sau giaûm nhieàu hôn giai ñoaïn tröôùc. Hôn nöõa möùc cheânh
leäch giöõa 2 nhoùm giaøu nhaát vaø ngheøo nhaát ñaõ doaõng ra xa hôn theo thôøi
gian, töø möùc gaàn 5 laàn naêm 1993 leân leân 5,5 laàn naêm 1998 roài hôn 6 laàn
naêm 2002 (xem baûng 6).
424
Baûng 6: Cô caáu chi tieâu theo nhoùm daân cö(6)
1993 1998 2002

1/5 ngheøo nhaát 8,4 8,2 7,8
1/5 ngheøo 12,3 11,9 11,2
1.5 trung bình 16,0 15,5 14,6
1/5 khaù 21,5 21,2 20,6
1/5 giaøu nhaát 41,8 43,3 45,9
Toång soá 100,0 100,0 100,0
Cheânh leäch giöõa nhoùm giaøu nhaát 4,97 5,49 6,03
vaø ngheøo nhaát
Tyû leä 20% soá ngöôøi giaøu nhaát chieám ñeán 45,9% toång soá chi tieâu laø
moät tyû leä thuoäc vaøo loaïi cao treân theá giôùi vaø ñi ngöôïc laïi quan ñieåm
“ñaûm baûo coâng baèng xaõ hoäi ngay töø ñaàu quaù trình phaùt trieån”. Baûng 7
cho thaáy sô löôïc böùc tranh phaân phoái thu nhaäp cuûa caùc nhoùm daân cö
cuûa moät soá nöôùc khi so vôùi Vieät Nam. Ñieàu ñaùng ngaïc nhieân laø, Vieät
Nam vaø Trung Quoác laïi laø 2 nöôùc naèm trong toáp coù möùc baát bình ñaúng
cao nhaát.
Baûng 7: Tyû leä % thu nhaäp cuûa caùc nhoùm daân cö cuûa moät soá nöôùc(7)
Nöôùc 20% 20% 20% 20% 20%

thaáp thöù 2 thöù 3 thöù 4 cao nhaát
nhaát
Vieät Nam (2002) 7,8 11,2 14,6 20,6 45,9
Trung Quoác (1995) 5,5 9,8 14,9 22,3 47,5
Nhoùm nöôùc coâng nghieäp phaùt trieån
Myõ (1994) 4,8 10,5 16,0 23,5 45,2
Anh (1986) 7,1 12,8 17,2 23,1 39,8
Ñöùc (1989) 9,0 13,5 17,5 22,9 37,1
Phaùp (1989) 7,2 12,7 17,1 22,8 40,1
Thuî Ñieån (1992) 9,6 14,5 18,1 23,2 34,5
Canaña (1994) 7,5 12,9 17,2 23,0 39,3
Australia (1989) 7,0 12,2 16,6 23,3 40,9
Caùc nöôùc ñang phaùt t rieån
AÁn Ñoä (1994) 9,2 13,0 16,8 21,7 39,3
Angieâri (1995) 7,0 11,6 16,1 22,7 42,6
425
Inñoâneâxia (1995) 8,4 12,0 15,5 21,0 43,1

Meâhicoâ (1992) 6,9 11,9 16,7 23,1 41,5
Caùc neàn kinh teá ñang chuyeån ñoåi
Nga (1993) 7,4 12,6 17,7 24,2 38,2
Ba Lan (1992) 9,3 13,8 17,7 22,6 36,6
Seùc (1992) 11,9 15,8 18,8 22,2 31,4
Beâlarut (1993) 11,1 15,3 18,5 22,2 32,9
Rumani (1992) 9,2 14,4 18,4 23,2 34,8
Latvia (1993) 9,6 13,6 17,5 22,6 36,7
2. Theå cheá kinh teá
Neàn kinh teá Vieät Nam ñang tieáp tuïc con ñöôøng chuyeån ñoåi sang kinh teá
thò tröôøng. Söï chuyeån ñoåi naøy ñöôïc baét ñaàu moät caùch toaøn dieän vaø döùt khoaùt
veà phöông dieän quan ñieåm keå töø Ñaïi hoäi laàn thöù VI cuûa Ñaûng (1986) vaø
ñeán nay ñaõ traûi qua gaàn 20 naêm vôùi keát quaû taêng tröôûng kinh teá ñöôïc ghi
nhaän laø vöôït baäc so vôùi baát cöù thôøi kyø naøo trong quaù khöù vaø ñöôïc xeáp vaøo
soá ít nhöõng nöôùc chuyeån ñoåi ñaït thaønh tích taêng tröôûng cao. Thaønh tích taêng
tröôûng kinh teá cao ñaõ khaúng ñònh vaø cuûng coá xu höôùng chuyeån ñoåi cô cheá
kinh teá laø khoâng theå ñaûo ngöôïc. Hôn nöõa, xu höôùng naøy coøn ñöôïc thuùc ñaåy
vaø cuûng coá bôûi caùc chính saùch môû cöûa vaø hoäi nhaäp kinh teá quoác teá vôùi tö
caùch thaønh vieân AFTA (Khu vöïc maäu dòch töï do cuûa caùc nöôùc ASEAN), bôûi
caùc cam keát quoác teá maø Vieät Nam ñaõ kyù keát nhö Hieäp ñònh thöông maïi song
phöông Vieät – Myõ, Hieäp ñònh kinh teá Vieät Nam - EU..., vaø nhaát laø thôøi haïn
naêm 2005 trôû thaønh thaønh vieân chính thöùc cuûa WTO ñaõ ñöôïc xaùc ñònh nhö
moät quyeát taâm chính trò. Tính chaát thò tröôøng cuûa neàn kinh teá do ñoù, ñaõ vaø
ñang ñöôïc môû roäng. Khoaûng caùch giöõa cô cheá kinh teá môùi vôùi neàn kinh teá
keá hoaïch hoaù taäp trung tröôùc ñaây ngaøy caøng xa daàn.
Vôùi söï hình thaønh vaø môû roäng cô cheá thò tröôøng, vieäc phaân boå caùc
nguoàn löïc vaøo caùc lónh vöïc saûn xuaát kinh doanh khaùc nhau, ngaøy caøng döïa
nhieàu hôn vaøo caùc quyeát ñònh mang tính thò tröôøng. Vai troø chæ daãn cuûa giaù
caû (nhaân toá phaûn aùnh möùc ñoä khan hieám caùc nguoàn löïc treân thò tröôøng),
quan heä cung caàu, xu höôùng bieán ñoäng giaù caû, dung löôïng thò tröôøng caû ôû
trong nöôùc vaø quoác teá... ñang ñoùng vai troø ngaøy caøng quyeát ñònh ñoái vôùi
caùc quyeát ñònh ñaàu tö vaø phaân boå nguoàn löïc. Möùc ñoä phuï thuoäc gaàn nhö
tuyeät ñoái vaøo keá hoaïch cuûa nhaø nöôùc trong vieäc phaân boå caùc nguoàn löïc ñaõ
giaûm bôùt ñaùng keå, nhaát laø ñoái vôùi caùc khu vöïc kinh teá ngoaøi quoác doanh.
Tuy vaäy, quaù trình chuyeån ñoåi vaãn coøn ñang tieáp tuïc vì cô cheá thò tröôøng
chöa ñöôïc hoaøn thieän. Tính chaát ñang chuyeån ñoåi, chöa hoaøn thieän cuûa cô
cheá thò tröôøng hieän nay bieåu hieän ôû moät soá khía caïnh cô baûn sau:
426
+ Caùc loaïi thò tröôøng ñöôïc hình thaønh vaø phaùt trieån chöa ñoàng boä, trong
ñoù moät soá loaïi thò tröôøng vaãn coøn ñang ôû traïng thaùi manh nha nhö thò
tröôøng lao ñoäng, thò tröôøng coâng ngheä, moät soá hình thöùc cuûa thò tröôøng voán
nhö thò tröôøng chöùng khoaùn, vieäc giao dòch thò tröôøng qua maïng Internet
v.v.... Nhöõng thò tröôøng naøy chaúng nhöõng coøn raát haïn cheá veà qui moâ maø
coøn thaáp keùm veà chaát löôïng.
+ Coøn thieáu nhieàu nhöõng qui ñònh phaùp lyù ñeå ñieàu chænh caùc moái quan
heä trong hoaït ñoäng kinh doanh. Tình traïng khoù löôøng tröôùc trong höôùng
ñieàu chænh chính saùch cuûa nhaø nöôùc khaù phoå bieán ôû nhieàu lónh vöïc. (Ví
duï: Trong lónh vöïc saûn xuaát laép raùp xe hai baùnh gaén maùy, taàn suaát xuaát
hieän caùc vaên baûn phaùp qui cuûa Chính phuû ban haønh trong caùc naêm 2001
vaø 2002 ñaëc bieät cao. Treân tôø Coâng baùo (tôø baùo ñaëc bieät chæ chuyeân ñaêng
taûi caùc vaên baûn phaùp qui töø caáp Boä trôû leân), chæ tính töø 11/2001 ñeán heát
naêm 2002, coù tôùi 12 vaên baûn phaùp qui tröïc tieáp lieân quan ñeán lónh vöïc saûn
xuaát vaø kinh doanh xe maùy). Caùc vaán ñeà veà cheá ñoä hôïp ñoàng, thanh khoaûn,
tieáp caän nguoàn voán tín duïng, thöông hieäu v.v..., taát caû ñeàu coøn raát nhieàu
vaán ñeà phaûi giaûi quyeát vaø coøn xa môùi ñaït ñeán möùc trung bình cuûa khu vöïc.
+ Tình traïng ñoäc quyeàn coøn toàn taïi trong moät soá lónh vöïc, trong ñoù coù
tình traïng ñoäc quyeàn nhaø nöôùc ñaõ bieán thaønh ñoäc quyeàn cuûa doanh nghieäp
nhaø nöôùc. Ngoaøi moät soá lónh vöïc ñoäc quyeàn mang tính töï nhieân, leõ ra haàu
heát caùc lónh vöïc cung caáp haøng hoaù vaø dòch vuï trong neàn kinh teá ñeàu ñöôïc
tieán haønh trong cô cheá caïnh tranh thò tröôøng. Song quaù trình chuyeån ñoåi töø
ñoäc quyeàn sang caïnh tranh thò tröôøng ôû moät soá lónh vöïc coù xu höôùng chaäm
haún laïi: cung caáp dòch vuï böu chính vieãn thoâng, cung caáp ñieän, nöôùc, giao
thoâng vaän taûi,.... Moät trong nhöõng nguyeân nhaân cô baûn laø chöa coù söï taùch
baïch giöõa quyeàn quaûn lyù nhaø nöôùc vaø quyeàn kinh doanh ñoái vôùi caùc loaïi
hình dòch vuï naøy vaø nhöõng nhaân toá caûn trôû quaù trình chuyeån ñoåi veà cô baûn
vaãn chöa ñöôïc giaûi quyeát.
+ Tö duy cuûa thôøi kyø keá hoaïch hoaù taäp trung nhö tö töôûng bao caáp,
ñoái xöû khoâng coâng baèng, cô cheá xin – cho, thieáu minh baïch, thieáu thoâng
tin, tình traïng saùch nhieãu... vaãn coøn laø nhöõng trôû ngaïi lôùn. Thaäm chí gaàn
ñaây xuaát hieän xu höôùng bao caáp trôû laïi ñoái vôùi khu vöïc doanh nghieäp
nhaø nöôùc döôùi nhieàu hình thöùc. Quan heä nhaø nöôùc - thò tröôøng - xaõ hoäi
daân söï trong caùc quan heä kinh teá noùi chung vaø phaân boå nguoàn löïc cho
phaùt trieån noùi rieâng vaãn chöa thöïc söï ñaët treân cô sôû cuûa tö duy ñoåi môùi
cuûa cô cheá thò tröôøng. “... Nhöõng löïc caûn xuaát phaùt töø lôïi ích cuïc boä, caù
nhaân, töø tö töôûng yû laïi, quen döïa vaøo bao caáp, baûo hoä. Boä maùy nhaø nöôùc
vaø heä thoáng chính trò... coøn nhieàu maët baát caäp, hoaït ñoäng keùm hieäu löïc
vaø hieäu quaû; teä tham nhuõng, laõng phí, quan lieâu, maát daân chuû vaãn nghieâm
troïng, ñang laø ñieàu nhöùc nhoái nhaát cuûa toaøn xaõ hoäi. Naêm 2002 laø naêm ñeà
cao kyû luaät, kyû cöông nhöng tình traïng coi thöôøng pheùp nöôùc vaãn raát
naëng neà”(8).
427
+ Haønh trình hoäi nhaäp kinh teá quoác teá vaãn coøn chöa keát thuùc, thaäm chí
vôùi moät soá vaán ñeà then choát (nhö vieäc gia nhaäp WTO) laïi chæ vöøa môùi khôûi
ñoäng. Moät chieán löôïc hoäi nhaäp vôùi caùc keá hoaïch haønh ñoäng cuï theå vaãn
coøn chöa ñöôïc hoaïch ñònh.
Nhöõng ñaëc ñieåm cuûa tính chaát chuyeån ñoåi veà theå cheá neâu treân ñang
gaây trôû ngaïi lôùn ñoái vôùi tö duy taêng tröôûng vaø coâng nghieäp hoaù. Taùc haïi
thöïc teá laø moâi tröôøng kinh doanh chaäm ñöôïc caûi thieän, chi phí kinh doanh
vaø chi phí gia nhaäp thò tröôøng cao. Theo baùo caùo môùi ñaây cuûa Coâng ty
taøi chính quoác teá IFC thöïc hieän veà ñaùnh giaù moâi tröôøng kinh doanh cuûa
133 nöôùc treân theá giôùi cho thaáy raèng chi phí, caû veà thôøi gian vaø taøi chính,
cuûa caùc coâng ty cho vieäc xin giaáy pheùp kinh doanh (bao goàm taát caû caùc
coâng ñoaïn baét ñaàu töø xin hoà sô cho ñeán coâng chöùng caùc giaáy tôø caàn
thieát, xaùc nhaän giaáy tôø, pheâ duyeät cuûa caáp thaåm quyeàn... cho ñeán khi coù
theå baét ñaàu hoaït ñoäng ñöôïc) ôû Vieät Nam laø cao nhaát. Baùo caùo naøy ñaõ ñöa
daãn chöùng so saùnh veà thôøi gian caàn thieát ñeå hoaøn taát caùc thuû tuïc vaø coù
theå baét ñaàu kinh doanh ôû Australia chæ laø 2 ngaøy, ôû Singapore laø 8 ngaøy,
Malaixia laø 31 ngaøy, coøn ôû Vieät Nam laø 63 ngaøy. Veà chi phí taøi chính ñeå
doanh nghieäp gia nhaäp ñöôïc thò tröôøng tính theo % thu nhaäp ñaàu ngöôøi
thì Vieät Nam cuõng laø nöôùc coù möùc chi phí cao nhaát: 30%. Trong khi chi
phí naøy ôû caùc nöôùc khaùc nhö Ñan Maïch: 0%; Thaùi Lan 7,3%; Singapore
1,2%...(9). Hay nhö theo ñieàu tra so saùnh cuûa Toå chöùc Xuùc tieán thöông
maïi Nhaät Baûn (JETRO) veà moät soá chi phí kinh doanh taïi Vieät Nam thì
trong ba naêm töø 1998 ñeán 2001 lónh vöïc naøy ñaõ coù nhöõng tieán boä nhaát
ñònh, nhöng hieän vaãn ôû möùc cao so vôùi caùc thaønh phoá khaùc trong khu
vöïc. Ñieàu tra naøy cho thaáy chi phí ñieän thoaïi goïi töø Haø Noäi hay Thaønh
phoá Hoà Chí Minh ñi Nhaät Baûn trong 3 phuùt vaøo naêm 2001 laø cao nhaát,
gaáp 3-4 laàn moät cuoäc goïi töông töï töø Bangkok (Thaùi Lan), Jakarta
(Indonesia), Manila (Philippines), Kuala-Lumpur (Malaysia), Thaâm Quyeán
(Trung Quoác), Hoàng Koâng, Singapore vaø maëc duø ñaõ giaûm theâm 24% trong
naêm 2002 nhöng vaãn ôû möùc cao hôn vì caùc nöôùc khaùc ñeàu giaûm cöôùc
nhanh hôn.
Chi phí ñieän ôû Haø Noäi vaø Thaønh phoá Hoà Chí Minh vaøo naêm 2001 (chöa
tính ñeán taêng giaù ñieän trong naêm 2002) ñaõ cao hôn Jakarta, Bangkok,
Manila treân döôùi 2 laàn, cao hôn giaù ñieän ôû Baén Kinh vaø Thaâm Quyeán
khoaûng 0,5 cent/Kwh. Töông töï, chi phí vaän taûi moät container 40 feet töø
Haø Noäi vaø Thaønh phoá Hoà Chí Minh ñeán Yokohama (Nhaät Baûn) laø khoaûng
1.500 USD, taêng 100 USD so vôùi naêm tröôùc ñoù. Möùc giaù naøy laø cao nhaát
khu vöïc, trong khi giaù vaän chuyeån moät container cuøng loaïi ñeán caûng
Yokohama töø Jakarta laø 700 USD, Baéc Kinh laø 900 USD vaø Bangkok laø 1.350
USD. Theâm vaøo ñoù, chi phí thueâ vaên phoøng ôû Haø noäi vaø Thaønh phoá Hoà
Chí Minh ñeàu cao hôn nhieàu so vôùi caùc thaønh phoá lôùn khaùc trong khu vöïc
(chæ sau Baéc Kinh vaø Singapore)(10).
428
3. Söùc caïnh tranh quoác gia
Phaàn trình baøy ôû treân phaàn naøo ñaõ cho thaáy söùc haáp daãn cuûa moâi tröôøng
ñaàu tö Vieät Nam hieän nay chöa cao. Minh chöùng theâm cho ñieàu naøy laø chæ
tieâu söùc caïnh tranh quoác gia cuûa Vieät Nam chaäm ñöôïc caûi thieän. Ñeå xeáp
haïng naêng löïc caïnh tranh cuûa caùc quoác gia, Dieãn ñaøn kinh teá theá giôùi
(WEF) ñaõ caên cöù treân 8 yeáu toá laø:
+ Möùc ñoä môû cöûa neàn kinh teá, bao goàm caû môû cöûa thöông maïi laãn ñaàu tö;
+ Vai troø cuûa Chính phuû ñoái vôùi phaùt trieån kinh teá;
+ Caùc chính saùch taøi chính – tieàn teä;
+ Trình ñoä nghieân cöùu, chuyeån giao vaø söû duïng coâng ngheä kyõ thuaät;
+ Möùc ñoä phaùt trieån vaø chaát löôïng dòch vuï keát caáu haï taàng;
+ Chaát löôïng quaûn trò, kinh doanh;
+ Tính linh hoaït vaø hieäu quaû cuûa thò tröôøng lao ñoäng;
+ Chaát löôïng cuûa theå cheá (chaát löôïng vaên baûn phaùp luaät, hieäu löïc thi
haønh phaùp luaät vaø chaát löôïng hoaït ñoäng cuûa toå chöùc, boä maùy).
Keát quaû xeáp haïng haøng naêm cuûa moät soá nöôùc trong khu vöïc, trong ñoù
coù Vieät Nam, do Dieãn ñaøn kinh teá theá giôùi tieán haønh ñöôïc trình baøy ôû Baûng
8, cho thaáy thöù baäc cuûa Vieät Nam tuy ít nhieàu coù ñöôïc caûi thieän qua thôøi
gian, nhöng vaãn coøn thaáp xa so vôùi nhieàu nöôùc trong vuøng. Trong soá naøy
ñaùng chuù yù nhaát laø Thaùi Lan vaø Trung Quoác, nhöõng nöôùc coù cô caáu saûn
phaåm gaàn gioáng vôùi Vieät Nam nhöng laïi coù söùc caïnh tranh cao hôn Vieät
Nam töø 20 ñeán 30 baäc.
Baûng 8: Xeáp haïng naêng löïc caïnh tranh quoác gia cuûa moät soá nöôùc(11)
Nöôùc 2003 2002 2001 2000 1999 1998 1997

Singapore 6 4 4 2 1 1 1
Haøn Quoác 18 21 23 28 22 19 21
Malaysia 29 27 30 24 16 17 9
Thaùi Lan 32 31 33 30 30 21 18
Trung Quoác 44 33 47 41 32 28 29
Vieät Nam 60 65 60 53 48 39 49
Toång soá nöôùc 102 80 75 59 59 53 53
Coù theå khoâng nhaát thieát phaûi ñoàng yù vôùi caùch ñaùnh giaù vaø xeáp haïng
cuûa WEF, nhöng nhöõng thoâng tin maø hoï ñöa ra thì vaãn coù theå tham khaûo.
429
Ñaëc bieät laø neáu lieân töôûng baûng xeáp haïng naøy vôùi tình traïng suy giaûm ñaùng
keå khoái löôïng doøng voán FDI ñoå vaøo Vieät Nam trong nhöõng naêm gaàn ñaây.
Toùm laïi, nhöõng noã löïc ñoåi môùi thôøi gian qua ñaõ giuùp cho neàn kinh teá Vieät
Nam trôû neân naêng ñoäng cuøng caû khu vöïc vôùi nhöõng tieàm naêng phaùt trieån
ñang ñöôïc ñaùnh thöùc. Tuy nhieân, veà cô baûn, kinh teá Vieät Nam vaãn chöa thoaùt
ra khoûi khu vöïc ñöôïc toâ baèng maûng maøu ñaëc tröng phaûn aùnh tình traïng keùm
phaùt trieån vaø ñang chuyeån ñoåi. Vì vaäy, coâng cuoäc coâng nghieäp hoaù ruùt ngaén
hieän nay raát caàn söï tieáp söùc cuûa caùc chính saùch tieáp tuïc ñoåi môùi trong söï haøi
hoaø vôùi tieán trình gia nhaäp vaøo doøng chaûy kinh teá toaøn caàu hoaù.
II. TOAØN CAÀU HOÙA KINH TEÁ VAØ CÔ MAY CUÛA COÂNG NGHIEÄP HOAÙ RUÙT
NGAÉN ÔÛ VIEÄT NAM
Toaøn caàu hoaù ñang laø moät tieán trình hieän höõu, khaùch quan, vaø coù taùc
ñoäng ngaøy caøng quyeát ñònh tôùi söï phaùt trieån cuûa taát thaûy moïi quoác gia. Ñoái
vôùi nhöõng nöôùc “ñeán muoän”, khi hoaïch ñònh chính saùch phaùt trieån quoác
gia, khoâng neân boû qua nhöõng neùt ñaëc tröng noåi baät cuûa toaøn caàu hoaù hieän
nay. Ñoù laø:
1. Söï ñònh hình neàn kinh teá tri thöùc

Ñieåm noåi baät ñaàu tieân cuûa toaøn caàu hoaù laø söï ñònh hình neàn kinh teá tri
thöùc maø troïng taâm laø böôùc ngoaët môùi cuûa söï phaùt trieån khoa hoïc coâng ngheä
vaø vai troø cuûa chuùng trong ñôøi soáng. Tuy coøn khaùc nhau veà caùch goïi teân,
nhöng neàn kinh teá tri thöùc (hay neàn kinh teá ñaët treân cô sôû tri thöùc) ñang
ñònh hình ngaøy caøng roõ neùt hôn, vôùi nhöõng daáu hieäu ñaùnh daáu söï phaân
bieät roõ reät vai troø cuûa tri thöùc ñoái vôùi saûn xuaát cuûa thôøi ñaïi ngaøy nay so vôùi
tröôùc kia. Nhöõng daáu hieäu aáy laø:
+ Söï saùng taïo (saûn xuaát) ra tri thöùc dieãn ra vôùi toác ñoä nhanh, qui moâ lôùn.
+ Vieäc söû duïng kieán thöùc khoa hoïc – coâng ngheä vaøo saûn xuaát trôû thaønh
nhu caàu thöôøng nhaät cuûa xaõ hoäi.
+ Vieäc xöû lyù, chuyeån giao kieán thöùc vaø thoâng tin dieãn ra heát söùc nhanh
choùng, roäng khaép nhôø vaøo söï phaùt trieån vöôït baäc cuûa heä thoáng coâng cuï
hieän ñaïi, trong ñoù coâng ngheä thoâng tin coù vai troø quyeát ñònh.
Söï ñònh hình cuûa nhöõng ñaëc tröng naøy khieán cho so vôùi baát cöù thôøi ñaïi
kinh teá naøo tröôùc ñaây, neàn kinh teá cuûa theá giôùi ñöông ñaïi coù söï khaùc bieät coù
theå caûm nhaän ñöôïc raát roõ raøng veà söï thieát yeáu vaø giaøu coù cuûa tri thöùc. Hôn
theá nöõa, nhieàu ngöôøi coøn cho raèng, söï ra ñôøi cuûa kinh teá tri thöùc ñöôïc xem
khoâng phaûi laø söï tieán boä bình thöôøng, maø laø söï thay ñoåi taïo giai ñoaïn phaùt
trieån lòch söû môùi cuûa nhaân loaïi. Söï ñònh hình cuûa kinh teá tri thöùc, moät maët
laøm gia taêng khoaûng caùch phaùt trieån giöõa nhöõng neàn kinh teá phaùt trieån nhaát
(töùc nhöõng neàn kinh teá ñöôïc coi laø ñaõ vaø ñang chuyeån sang kinh teá tri thöùc)
430
vôùi phaàn coøn laïi cuûa theá giôùi. Nhöng maët khaùc, noù cuõng taïo ra cô hoäi lôùn
hôn cho vieäc tieáp caän tri thöùc phuïc vuï cho coâng nghieäp hoaù, hieän ñaïi hoaù.
Thaät vaäy, söï gia taêng khoaûng caùch giöõa caùc nhoùm nöôùc baét nguoàn töø
choã kinh teá tri thöùc ra ñôøi laø saûn phaåm cuûa chính nhöõng neàn kinh teá phaùt
trieån nhaát. Nhöõng nöôùc coâng nghieäp phaùt trieån chaúng nhöõng chieám tuyeät
ñaïi boä phaän toång soá löôïng tuyeät ñoái kinh phí ñaàu tö cho R+D cuûa theá giôùi,
maø coøn laø nhöõng neàn kinh teá coù tyû leä chi phí cho R+D/GDP (hoaëc treân
toång Ngaân saùch quoác gia) cao nhaát theá giôùi. Chaúng haïn, trong toång chi phí
nghieân cöùu phaùt trieån toaøn caàu thì 86% laø ôû caùc nöôùc coù thu nhaäp cao, vôùi
37% taäp trung ôû Myõ. Taây AÂu, Baéc Myõ vaø Nhaät Baûn chieám gaàn 99% toång soá
ñaêng kyù baûn quyeàn phaùt minh ôû chaâu AÂu vaø Hoa Kyø. Vieäc giaønh cho R+D
nguoàn voán lôùn, moät maët khieán cho tri thöùc ñöôïc saûn xuaát ra vôùi khoái löôïng
lôùn, toác ñoä nhanh vaø thôøi gian bieán yù töôûng khoa hoïc thaønh saûn phaåm thöïc
teá ñöôïc ruùt ngaén laïi raát nhieàu, nhanh choùng ñem laïi phuùc lôïi xaõ hoäi. Nhöng
maët khaùc, cuõng vì nhöõng lyù do treân, voøng ñôøi cuûa saûn phaåm ngaøy caøng
ngaén, toác ñoä maát giaù cuûa tri thöùc cuõng vì vaäy maø ngaøy caøng taêng, khieán
cho cuoäc saên luøng tri thöùc môùi cho muïc tieâu phaùt trieån döôøng nhö chæ coøn
laø “cuoäc chôi” cuûa nhöõng neàn kinh teá coù khaû naêng chòu ñöïng ñöôïc nhöõng
chi phi toán keùm, cho duø neáu xeùt ôû goùc ñoä kinh doanh, chi phí cho R+D laø
chi phí ñem laïi nhieàu lôïi nhuaän nhaát xeùt veà daøi haïn.
Theá nhöng, nhöõng nöôùc ñang coâng ngieäp hoaù vaãn coù khoâng ít cô hoäi
do kinh teá tri thöùc môû ra. Soá laø, moät khi ñaõ ñöôïc cung caáp ra thò tröôøng,
tri thöùc coù theå ñöôïc xem nhö moät loaïi “haøng hoaù coâng”. Khaùc vôùi loaïi “haøng
hoaù tö nhaân”, haøng hoaù tri thöùc mang hai ñaëc tính then choát cuûa haøng hoaù
coâng laø: “tính khoâng loaïi tröø” (non-excludability) vaø “tính khoâng tranh
giaønh” (non-rivalness), nghóa laø vieäc tieâu duøng chuùng mang tính xaõ hoäi, söï
tieâu duøng cuûa ngöôøi naøy khoâng loaïi tröø maø cuõng khoâng tranh giaønh vôùi söï
tieâu duøng cuûa ngöôøi khaùc. Thaäm chí caøng ñöôïc nhieàu ngöôøi tieâu duøng, tri
thöùc caøng trôû neân giaøu coù hôn, söùc saùng taïo ra tri thöùc môùi caøng maïnh meõ
vaø roäng khaép hôn. Treân thöïc teá, vôùi söï hoã trôï cuûa coâng ngheä thoâng tin hieän
ñaïi, nhöõng yù töôûng vaø keát quaû nghieân cöùu khoa hoïc coâng ngheä bò sao cheùp
raát nhanh, khieán cho toác ñoä phoå bieán coâng ngheä gia taêng heát söùc maïnh
meõ, cho duø veà maët baûn quyeàn, vieäc saùng taïo (saûn xuaát) ra saûn phaåm haøng
hoaù tri thöùc laø loaïi hình saûn xuaát ñaëc thuø, khoâng phaûi laø saûn phaåm cuûa lao
ñoäng phoå thoâng, maø laø saûn phaåm cuûa coäng ñoàng nhöõng ngöôøi coù khaû naêng
saùng taïo vaø thöôøng laø nhöõng ngöôøi ñöôïc ñaøo taïo, coù trình ñoä hoïc vaán cao.
Maët khaùc, xeùt treân quy moâ toaøn theá giôùi, neàn kinh teá hieän vaãn naèm
trong thôøi kyø mang tính chuyeån ñoåi vôùi noäi dung cô baûn laø maãu hình coâng
ngheä-kyõ thuaät vaø toå chöùc cuûa thôøi ñaïi môùi chöa hoaøn toaøn xaùc ñònh, chín
muoài; maãu hình coâng ngheä – kyõ thuaät vaø toå chöùc cuûa thôøi ñaïi coâng nghieäp
vaãn chöa phaûi ñaõ heát hieäu löïc. Tính chaát giao thôøi cuûa maãu hình coâng ngheä
cho thaáy caùc coâng ngheä saûn xuaát caùc saûn phaåm hieän coù chöa phaûi maát ñi,
maø chæ ñöôïc chuyeån giao töø nhöõng nöôùc coâng nghieäp phaùt trieån sang nhöõng
431
nöôùc keùm phaùt trieån hôn. Hình thaùi vaän ñoäng cô caáu coâng nghieäp theo kieåu
laøn soùng vaãn ñang tieáp tuïc raát maïnh meõ. Söï thieáu huït tri thöùc, khoa hoïc
vaø coâng ngheä cuûa nhöõng nöôùc keùm phaùt trieån nhö Vieät Nam coù theå ñöôïc
khaéc phuïc ñaùng keå neáu taän duïng ñöôïc cô hoäi naøy.
2. Toaøn caàu hoaù taøi chính
Ñieåm ñaëc tröng noåi baät thöù hai caàn nhaán maïnh laø quaù trình toaøn caàu hoaù
ngaøy nay khoâng phaûi chæ dieãn ra ôû lónh vöïc thöông maïi haøng hoaù, maø neùt
ñaëc tröng môùi laø toaøn caàu hoaù taøi chính ngaøy caøng giöõ vò trí chi phoái. Noùi
caùch khaùc, toaøn caàu hoaù ngaøy nay chòu söï daãn daét cuûa toaøn caàu hoaù taøi chính.
Ñaëc ñieåm naøy ñöôïc bieåu hieän ôû hieän töôïng “chaûy traøn” cuûa caùc doøng voán
ñaàu tö, keå caû FDI laãn portfolio treân thò tröôøng taøi chính toaøn caàu. “Trong thaäp
kyû cuoái cuøng cuûa theá kyû XX, doøng voán di chuyeån treân theá giôùi ñaõ lieân tuïc
gia taêng, töø möùc 1.014,9 tyû USD naêm 1991 leân ñeán 5.480,6 tyû USD naêm 2000
(vôùi möùc bình quaân 20%/naêm). Trong ñoù, söï di chuyeån thoâng qua thò tröôøng
voán ñaõ taêng töø töø möùc 794 tyû USD leân ñeán 4.324 tyû USD (taêng 21,3%/naêm);
ñaàu tö tröïc tieáp nöôùc ngoaøi taêng töø möùc 160 tyû USD leân ñeán 1.118 tyû USD
(taêng 24,1%/naêm) vaø taøi trôï phaùt trieån chính thöùc giaûm töø 60,9 tyû USD xuoáng
coøn 38,6 tyû USD”(12). Söï gia taêng doøng chaûy ñaàu tö ñaõ laøm cho neàn kinh teá
theá giôùi gaén keát vôùi nhau chaët cheõ hôn thoâng qua söï lieân keát chöùc naêng saûn
xuaát vaø khieán cho bieân giôùi kinh teá quoác gia ngaøy caøng môø nhaït.
Nhö vaäy, trong boái caûnh toaøn caàu hoaù taøi chính hieän nay, caùc chieán löôïc
coâng nghieäp hoaù phaûi tính tôùi söï hoaït ñoäng cuûa maïng löôùi saûn xuaát ña quoác
gia ñöôïc hoã trôï bôûi maïng löôùi thoâng tin Internet toaøn caàu (chuoãi giaù trò toaøn
caàu). Nghóa laø giôø ñaây phaûi thoâng qua vieäc gia nhaäp vaøo caùc chuoãi giaù trò
toaøn caàu ñeå thöïc hieän söï chuyeån dòch cô caáu kinh teá cuûa moãi quoác gia khi
tieán haønh coâng nghieäp hoaù. Ñoù chính laø caùi môùi, coù söï khaùc bieät ñaùng keå
vôùi caùc quaù trình coâng nghieäp hoaù tröôùc ñaây, khi maø söï phaân coâng lao ñoäng
quoác teá dieãn ra chuû yeáu qua vieäc cung caáp saûn phaåm chöù chöa hoaøn toaøn
laø söï phaân coâng lao ñoäng thoâng qua chuyeân moân hoaù chöùc naêng (toå chöùc)
saûn xuaát theo heä thoáng lieân keát maïng.
Thaønh ra, vieäc tìm caùch tham gia vaøo maïng saûn xuaát toaøn caàu vaø tìm
ñöôïc choã ñöùng vöõng chaéc treân thò tröôøng (caû trong nöôùc laãn theá giôùi) coù yù
nghóa quyeát ñònh ñoái vôùi coâng nghieäp hoaù trong ñieàu kieän hieän nay. Söï di
chuyeån naøy bao goàm hai böôùc chuû yeáu: moät laø töø choã ôû beân ngoaøi maïng
trôû thaønh maét khaâu cuûa maïng; vaø hai laø töø maét khaâu coù giaù trò gia taêng thaáp
chuyeån leân (naâng caáp, upgrading) boä phaän coù giaù trò gia taêng cao hôn hoaëc
töï naâng caáp ñeå coù giaù trò gia taêng cao hôn ngay khi vaãn ôû boä phaän saün coù.
Söï chuyeån dòch cô caáu nhö vaäy vöøa bao haøm caùch tieáp caän truyeàn thoáng
veà dòch chuyeån cô caáu, laïi vöøa môû roäng theâm taàm tö duy do söï ñoøi hoûi cuûa
thöïc tieãn. Caùch hình dung dòch chuyeån cô caáu kinh teá cuõ laø coá gaéng di
chuyeån nguoàn löïc töø khu vöïc noâng nghieäp truyeàn thoáng (coù naêng suaát thaáp)
sang khu vöïc coâng nghieäp hieän ñaïi (ñaïi dieän cho khu vöïc coù naêng suaát
432
cao). Caùch nghó naøy voán hoaøn toaøn hieån nhieân trong thôøi kyø caùch maïng
coâng nghieäp, nhöng ñang trôû neân khoâng hoaøn toaøn ñuùng trong ñieàu kieän
môùi hieän nay. Vaán ñeà laø ôû choã, döôùi söï taùc ñoäng cuûa khoa hoïc coâng ngheä
hieän ñaïi, moät maët theá giôùi ñang trong thôøi kyø chuyeån ñoåi sang xaõ hoäi haäu
coâng nghieäp, khu vöïc naêng suaát cao baây giôø khoâng chæ laø coâng nghieäp maø
caû khu vöïc dòch vuï döïa treân cô sôû khoa hoïc - coâng ngheä hieän ñaïi vaø ñang
chieám tyû troïng cao nhaát trong nhöõng neàn kinh teá thò tröôøng phaùt trieån. Maët
khaùc, khu vöïc noâng nghieäp voán tröôùc ñaây ñöôïc maëc nhieân coi laø khu vöïc
naêng suaát thaáp, nhöng do aùp duïng khoa hoïc – coâng ngheä hieän ñaïi, khoâng
ít lónh vöïc saûn suaát noâng nghieäp coù giaù trò gia taêng cao vaø ñieàu quan troïng
laø khi gaén keát vaøo trong chuoãi, saûn xuaát noâng nghieäp khoâng chæ coøn laø nôi
saûn xuaát ra caùc saûn phaåm coù giaù trò gia taêng thaáp.
Nhö vaäy laø, cuøng vôùi söï dòch chuyeån cô caáu ngaønh vó moâ (töø noâng
nghieäp sang coâng nghieäp vaø töø noâng nghieäp vaø coâng nghieäp sang dòch vuï),
Vieät Nam cuõng nhö caùc nöôùc ñang coâng nghieäp hoaù ngaøy nay coøn coù cô
hoäi thuùc ñaåy chuyeån dòch cô caáu kinh teá vi moâ (caáp doanh nghieäp) theo
höôùng hoäi nhaäp quoác teá. Quaù trình coâng nghieäp hoaù coù cô may ñöôïc söï
ruùt ngaén chính laø nhôø moät phaàn quan troïng töø nhöõng chính saùch thuùc ñaåy
dòch chuyeån cô caáu vôùi caùch tieáp caän naøy.
3. Vai troø môùi cuûa caùc coâng ty xuyeân quoác gia (TNCs) laø ñieåm noåi baät thöù ba
cuûa toaøn caàu hoaù
Nhaân vaät trung taâm quyeát ñònh caùc doøng chaûy voán ñaàu tö vaø chuyeån taûi
tri thöùc khoa hoïc – coâng ngheä ñeå hình thaønh neân neàn kinh teá tri thöùc neâu
treân chính laø caùc TNCs. Tuy muïc tieâu chính cuûa caùc coâng ty vaãn laø tìm kieám
lôïi nhuaän, nhöng caùch thöùc hoaït ñoäng cuûa caùc TNCs hieän ñaïi coù nhieàu ñieåm
khaùc bieät so vôùi tröôùc. Vaøi ba thaäp kyû tröôùc ñaây, caùc coâng ty coù xu höôùng
taäp trung noã löïc nghieân cöùu ñoåi môùi heä thoáng saûn xuaát (innovation of pro-
duction system) nhaèm laøm giaûm chi phí ñaàu vaøo, taêng khoái löôïng saûn xuaát
vaø khuyeán khích tieâu duøng haøng loaït. Nguoàn lôïi nhuaän thu ñöôïc chuû yeáu do
giaûm chi phí saûn xuaát vaø taêng soá ngöôøi tieâu duøng, töùc neùt ñaëc tröng cuûa thò
tröôøng cuûa ngöôøi baùn. Nhöng tình hình ñaõ ñoåi khaùc keå töø sau thaäp kyû 1970.
Caùc coâng ty hieän ñaïi thu lôïi nhuaän chuû yeáu töø vieäc ñoåi môùi saûn phaåm (inno-
vation of products) (chöù khoâng phaûi töø ñoåi môùi heä thoáng saûn xuaát), nhaèm
nhaân möùc tieâu duøng cuûa cuøng soá ngöôøi tieâu duøng leân hay gia taêng toác ñoä tieâu
duøng, töùc neùt ñaëc tröng cuûa thò tröôøng cuûa ngöôøi mua. Gia taêng toác ñoä tieâu
duøng giôø ñaây khoâng coøn laø caùch kinh doanh nöõa maø laø moät trieát lyù kinh
doanh môùi. Baèng caùch naøy, ngöôøi ta khoâng caàn phaûi môû roäng saûn xuaát, thaäm
chí coøn thu heïp quy moâ saûn xuaát, nhöng lôïi nhuaän thu ñöôïc vaãn lôùn hôn.
Ñaây laø moät trong nhöõng ñieåm môùi veà chaát cuûa caùc TNCs hieän ñaïi trong ñieàu
kieän toaøn caàu hoaù. Hình thöùc toå chöùc cuûa coâng ty giôø ñaây ñaõ ñoåi khaùc. Ñeå
thu lôïi nhuaän, caùc coâng ty khoâng nhaát thieát phaûi coù heä thoáng saûn xuaát rieâng
cuûa mình. Caùc TNCs ñang chuyeån giao maïnh meõ heä thoáng saûn xuaát ra beân
433
ngoaøi, sang caùc nöôùc keùm phaùt trieån hôn, trong khi laïi giaûm bôùt quy moâ ôû
coâng ty meï. Toaøn caàu hoaù ñaõ khieán cho heä thoáng saûn xuaát vaø phaân phoái
ñöôïc chuyeån ra beân ngoaøi, trong khi caùc TNCs chæ taäp trung naém giöõ heä
thoáng taøi chính vaø baûn quyeàn, nhöõng lónh vöïc ñem laïi cho chuùng phaàn lôùn
nhaát treân toång soá lôïi nhuaän ñem laïi cho coâng ty töø toaøn boä chu trình hoaït
ñoäng kinh doanh. Söï baát ñoái xöùng veà phaân chia lôïi nhuaän trong heä thoáng
toaøn caàu hoaù khieán moät soá hoïc giaû phöông Taây goïi laø “söï phaân bieät chuûng
toäc veà maët kinh teá”, nhöng laø moät thöïc teá hieän höõu chöa coù heä thoáng toát hôn
thay theá. Daãu sao thì cuõng nhìn thaáy ôû ñaây moät cô hoäi maø toaøn caàu hoaù ñem
laïi cho caùc nöôùc chaäm phaùt trieån ñeå tieáp nhaän heä thoáng saûn xuaát vaø phaân
phoái töø caùc TNCs khi tham gia vaøo quaù trình toaøn caàu hoaù, cho duø tyû phaàn
lôïi nhuaän thu ñöôïc khoâng theå so saùnh ñöôïc vôùi caùc TNCs(13).
Vai troø tích cöïc cuûa caùc TNCs ñoái vôùi caùc nöôùc ñang phaùt trieån trong moät
soá tröôøng hôïp coøn vöôït ra ngoaøi nhöõng döï tính thoâng thöôøng. Roõ reät nhaát
laø cuoäc ñaáu tranh cuûa caùc nöôùc ñang phaùt trieån vôùi chính saùch baûo hoä (hay
ñuùng hôn laø chính saùch töï do hoaù moät phía) cuûa caùc nöôùc coâng nghieäp phaùt
trieån. Quaù trình toaøn caàu hoaù hieän nay ñang toàn taïi moät thöïc teá laø, caùc nöôùc
coâng nghieäp phaùt trieån vöøa muoán caùc nöôùc khaùc môû cöûa thò tröôøng (töï do
hoaù), laïi vöøa muoán baûo hoä saûn xuaát cuûa hoï. Ñieån hình hôn caû laø tröôøng hôïp
caùc nöôùc coâng nghieäp phaùt trieån ra söùc coå vuõ cho vieäc töï do hoaù haøng hoaù
coâng nghieäp, laïi vöøa muoán baûo hoä haøng noâng phaåm cuûa hoï. Moät chính saùch
nhö vaäy seõ coù theå gaây haïi cho chính caùc TNCs cuûa caùc nöôùc coâng nghieäp
khi hoï ñaàu tö sang caùc nöôùc ñang phaùt trieån. Vì vaäy, cuøng vôùi chính saùch
thu huùt FDI, chính phuû vaø caùc doanh nghieäp ôû caùc nöôùc ñang phaùt trieån coù
theå döïa chính ngay vaøo tính chaát lieân keát saûn xuaát roäng raõi cuûa toaøn caàu
hoaù, maø cuï theå laø lieân minh vôùi caùc doanh nghieäp FDI, keå caû phöông thöùc
vaän ñoäng haønh lang, ñeå ñaáu tranh cho toaøn caàu hoaù ñöôïc coâng baèng hôn.
Rieâng vôùi lónh vöïc noâng nghieäp, nôi chính saùch baûo hoä cuûa caùc nöôùc coâng
nghieäp phaùt trieån raát cao, trong khi laïi laø nguoàn xuaát khaåu chuû yeáu cuûa caùc
nöôùc ñang phaùt trieån, nguoàn FDI ñoå vaøo lónh vöïc naøy raát thaáp, neân vieäc lieân
minh vôùi caùc doanh nghieäp FDI khoâng maáy coù yù nghóa. Vì vaäy, cuøng vôùi
vieäc lieân keát vôùi khu vöïc FDI, caùc nöôùc ñang phaùt trieån caàn lieân minh caû
vôùi caùc TNCs trong heä thoáng baùn buoân vaø baûn leû ôû caùc nöôùc coâng nghieäp
ñeå ñaáu tranh vôùi chính saùch baûo hoä khoâng coâng baèng cuûa caùc nöôùc coâng
nghieäp. Ñoù chính laø con ñöôøng cuûa caùc giaûi phaùp maø toaøn caàu hoaù ñaõ gôïi
môû. Töø thöïc teá naøy, caùc chính saùch thu huùt FDI cuûa caùc nöôùc ñang phaùt
trieån nhaèm vaøo caùc TNCs, neân ñöôïc xem xeùt ôû caû 4 khía caïnh sau:
- Thu huùt voán (ñöông nhieân);
- Chuyeån giao coâng ngheä;
- Heä thoáng phaân phoái saûn phaåm cuûa TNCs; vaø
- Vaän ñoäng haønh lang choáng laïi chính saùch baûo hoä ôû caùc nöôùc xuaát xöù FDI.
434
4. Vai troø môùi cuûa Chính phuû
Töø nhöõng ñaëc ñieåm neâu treân, vaán ñeà vai troø môùi cuûa nhaø nöôùc trôû thaønh
ñieåm noåi baät thöù tö cuûa toaøn caàu hoaù. Tröôùc tieân, nhöõng tình theá môùi do chuû
nghóa khuûng boá noåi leân khaùc thöôøng keå töø sau söï kieän ngaøy 11-9-2001 taïi
New York (Myõ) cuøng haøng loaït caùc vuï khuûng boá ñaãm maùu ôû nhieàu nôi treân
theá giôùi suoát maáy naêm qua khieán neàn an ninh “haäu chieán tranh laïnh” döôøng
nhö ñang tuoät khoûi taàm tay, ñoøi hoûi Nhaø nöôùc phaûi quan taâm ñuùng möùc hôn
ñeán vaán ñeà an ninh noùi chung vaø an ninh kinh teá noùi rieâng. Tieáp theo, cuoäc
khuûng hoaûng kinh teá – taøi chính chaâu AÙ hoài cuoái thaäp kyû 1990 cuõng ñoøi hoûi
phaûi ñöa vaán ñeà quaûn trò quaù trình toaøn caàu hoaù baèng söï phoái hôïp chính
saùch cuûa caùc quoác gia leân moät taàm cao môùi. Vaø ñieàu quan troïng nhaát laø toaøn
caàu hoaù khoâng chæ gaây söùc eùp gia taêng möùc ñoä caïnh tranh giöõa caùc loaïi haøng
hoaù vaø dòch vuï, maø coøn ñaët caùc chính phuû vaøo theá phaûi caïnh tranh veà theå
cheá. Giôø ñaây, caùc chính phuû phaûi ñoái maët vôùi nhau nhö nhöõng ngöôøi baùn
haøng caïnh tranh nhau maø saûn phaåm cuûa hoï laø nhöõng theå cheá (chính thöùc).
Bôûi vì chæ coù baèng vieäc taïo ra moät khuoân khoå theå cheá toát, caùc nguoàn löïc kinh
teá (taøi nguyeân con ngöôøi vaø vaät chaát, taøi chính) môùi chaûy veà vaø laøm soáng
ñoäng neàn kinh teá vaø ñôøi soáng xaõ hoäi. Tröôøng hôïp ngöôïc laïi, caùc nguoàn löïc
seõ deã daøng chaûy ñi nôi khaùc trong ñieàu kieän toaøn caàu hoaù hieän nay. Vì vaäy,
ñieåm môùi trong vai troø cuûa Nhaø nöôùc hieän nay chính laø tìm ra phöông thöùc
hôïp taùc trong ñaáu tranh ñeå sao cho toaøn caàu hoaù ñaït hieäu quaû cao nhaát ñaõ
trôû thaønh vaán ñeà chính saùch chuû choát ñoái vôùi moãi quoác gia.
*
* *
Toùm laïi, nhöõng phaân tích veà ñaëc ñieåm cuûa toaøn caàu hoaù neâu treân ñaõ
cho thaáy, cho duø coù nhöõng thaùch thöùc gay gaét, nhöng toaøn caàu hoaù ñaõ môû
ra nhieàu cô hoäi hieän thöïc hôn cho nhöõng nöôùc ñi sau ruùt ngaén haønh trình
coâng nghieäp hoaù. Khaùi nieäm “ruùt ngaén” ôû ñaây ñöôïc hieåu ñôn giaûn laø söï
giaûm thieåu veà ñoä daøi thôøi gian cuûa thôøi kyø coâng nghieäp hoaù. Caùch hieåu naøy
cuõng gioáng nhö khi phaân tích quaù trình maø moät nöôùc “ñi sau”, “ñeán muoän”,
baèng caùc chính saùch coâng nghieäp hoaù khoân ngoan cuûa mình, chæ phaûi maát
ít thôøi gian hôn ñeå chuyeån neàn kinh teá töø traïng thaùi keùm phaùt trieån thaønh
moät neàn kinh teá coâng nghieäp hoaù, ví nhö Haøn Quoác vaø Ñaøi Loan so vôùi
Nhaät Baûn, ñaõ ñöôïc moät soá hoïc giaû goïi laø quaù trình “ruùt ngaén” (telescop-
ing). Chaúng haïn, theo Kazushi Ohkawa, luùc ñaàu oâng goïi quaù trình naøy laø
“söï doàn neùn laïi” (compressed), nhöng sau ñoù, oâng ñaõ goïi laø quaù trình “ruùt
ngaén” (telescoping) coâng nghieäp hoaù(14).
“Toaøn caàu hoaù ... coù theå laø moät ñoäng löïc maïnh meõ vaø naêng ñoäng cho
quaù trình taêng tröôûng vaø phaùt trieån. Neáu quaù trình naøy ñöôïc quaûn lyù moät
caùch thích hôïp thì ta coù theå thieát laäp ñöôïc cô sôû cho söï taêng tröôûng beàn
vöõng vaø coâng baèng ôû phaïm vi quoác teá”(15). Vaø “Nhöõng ngöôøi thua cuoäc thöïc
435
söï trong moät theá giôùi coøn raát baát bình ñaúng ngaøy nay khoâng phaûi laø nhöõng
ngöôøi ñaõ phaûi ñoái maët quaù nhieàu vôùi toaøn caàu hoaù maø laø nhöõng ngöôøi bò
gaït ra leà (cuûa quaù trình aáy)(16). Söï “chaûy traøn” cuûa caùc doøng voán (vaø keùo
theo noù laø coâng ngheä – kyõ thuaät, tri thöùc, quaûn trò, thò tröôøng) trong ñieàu
kieän môùi do söï phaùt trieån khaùch quan cuûa TNCs taïo ra, ñaõ laøm cho nhieàu
nhaân toá phaùt trieån coù ñieàu kieän boäc loä roõ hôn lôïi theá so saùnh tieàm naêng.
Söï nghieäp coâng nghieäp hoaù cuûa nhöõng nöôùc chaäm phaùt trieån nhö Vieät Nam
hieän nay hoaøn toaøn coù cô may ñöôïc ruùt ngaén baèng caùch döïa vaøo vieäc huy
ñoäng caùc nhaân toá coù lôïi theá so saùnh tieàm naêng ñeå chen chaân vaøo doøng
chaûy toaøn caàu hoaù cuûa nhaân loaïi maø phaùt trieån. YÙ töôûng ñoù chính laø thoâng
ñieäp cuûa baûn baùo caùo naøy.
CHUÙ THÍCH
1. Soá lieäu cuûa Nhaät Baûn laø naêm 1999. Nguoàn: Nieân giaùm thoáng keâ 2002, Nxb Thoáng keâ, Haø noäi
2003; tr. 576-583 vaø 584-590.
2. Nguoàn: Toång cuïc Thoáng keâ, Soá lieäu kinh teá-xaõ hoäi caùc nöôùc, vuøng laõnh thoå treân theá giôùi, Nxb
Thoáng keâ, Haø Noäi 12-2002. Baûng 1.6: Tyû troïng cuûa 3 khu vöïc kinh teá trong GDP 1985-2001,
tính theo giaù thöïc teá; tr. 55-84.
3. Nguoàn: Harry T. Oshima, Taêng tröôûng kinh teá ôû Chaâu AÙ gioù muøa. UÛy ban Khoa hoïc xaõ hoäi Vieät
Nam-Vieän Chaâu AÙ vaø Thaùi Bình Döông, Haø Noäi 1989; Taäp I; tr. 157.
4. Nguoàn: Nguyeãn Quang Thaùi, Ñaàu tö vaø hieäu quaû ñaàu tö nhöõng naêm 1995-2001, Taïp chí Nghieân
cöùu kinh teá, soá 3/2002; tr. 5.
5. Tyû leä ngheøo ñoùi ñöôïc ño baèng % so vôùi daân soá. Nguoàn: Vietnam Development Report 2004:
Poverty. Joint Donor Report to the Vietnam Consultative Group Meeting, Hanoi, December 2-3,
2003; tr. 10.
6. Cô caáu chi tieâu cuûa moãi nhoùm 20% daân cö treân toång soá. Nguoàn: Vietnam Development Report
2004: Poverty. Joint Donor Report to the Vietnam Consultative Group Meeting, Hanoi, December
2-3, 2003; tr. 13.
7. Nguoàn: Löu Löïc, Toaøn caàu hoaù kinh teá – Loái thoaùt cuûa Trung Quoác laø ôû ñaâu? Nxb Khoa hoïc xaõ
hoäi, Haø Noäi 2002; tr. 472-474.
8. Thuùc ñaåy taêng tröôûng kinh teá, naâng cao chaát löôïng phaùt trieån toaøn dieän – Baùo caùo cuûa Chính
phuû do Thuû töôùng Phan Vaên Khaûi trình baøy taïi kyø hoïp thöù 2, Quoác hoäi khoaù XI ngaøy 12-11-
2002. Baùo Nhaân daân soá 17 280, Ngaøy 13-11-2002.
9. Baùo Dieãn ñaøn doanh nghieäp soá 88 ngaøy 31-10-2003.
10. Baùo Ñaàu tö soá 147 ra ngaøy 9-12-2002.
11. Nguoàn: CIEM-UNDP, Döï aùn VIE 01/025: Naâng cao naêng löïc caïnh tranh quoác gia, Nxb Giao
thoâng vaän taûi, 2003; tr.53.
12. Nguyeãn Hoàng Sôn, Taøi chính – tieàn teä theá giôùi trong 2 thaäp kyû ñaàu cuûa theá kyû XXI, Taïp chí
Nghieân cöùu kinh teá, soá 305 (10/2003); tr. 67.
13. Xin xem theâm: Bruno Amoroso, Global Apartheid – Globalisation, Economic Marginalisation,
Political Destabilisation, Roskilde University, Denmark 2003.
14. Xem: Kazushi Ohkawa vaø Hirohisa Kohama, Lecturs on Developing Economics – Japan’s
Experience and Its Relevance. University of Tokyo Press, 1989; tr. 82-83.
15. UNCTAD Tuyeân boá Bangkok, 2000.
16. Kofi Anan, Toång thö kyù Lieân hôïp quoác, Baùo caùo phaùt trieån con ngöôøi Vieät Nam 2001: Ñoåi môùi
vaø söï nghieäp phaùt trieån con ngöôøi. Nxb Chính trò quoác gia, Haø Noäi 2001; tr. 22.
436
QUAÙ TRÌNH HOÄI NHAÄP QUOÁC TEÁ MÔÙI
CUÛA VIEÄT NAM
TRONG THÔØI KYØ ÑOÅI MÔÙI
Nguyeãn Thò Hoaøi Phöông*
Ngaøy nay, hoäi nhaäp quoác teá laø nhu caàu soáng coøn cuûa moïi quoác gia, daân
toäc. Hoäi nhaäp quoác teá laø moät quaù trình vöøa chòu taùc ñoäng tích cöïc, vöøa chòu
taùc ñoäng tieâu cöïc cuûa boái caûnh theá giôùi.
1. Böùc tranh veà ñôøi soáng chính trò theá giôùi nhöõng naêm cuoái theá kyû XX, ñaàu theá
kyû XXI
Sau khi Lieân Xoâ vaø caùc nöôùc Ñoâng AÂu suïp ñoå, traät töï theá giôùi nhö baøn
côø bò xaùo troän vaø ñaûo loän lôùn. Söï ñaûo loän ñoù ñem laïi haäu quûa chính trò-
xaõ hoäi heát söùc nghieâm troïng, töông quan löïc löôïng thay ñoåi nghieâng veà
phía coù lôïi cho chuû nghóa tö baûn, chuû nghóa xaõ hoäi laâm vaøo thoaùi traøo,
ñem laïi khoù khaên baát lôïi cho caùc löïc löôïng tieán boä vaø caùch maïng theá giôùi.
Myõ xuaát phaùt töø vò theá sieâu cöôøng theá giôùi duy nhaát, sau chieán tranh laïnh,
duø haïn cheá hôn tröôùc, nhöng Myõ vaãn laø moät cöôøng quoác caû veà kinh teá,
quaân söï, khoa hoïc-coâng ngheä. Naêm 1997, GDP cuûa Myõ ñöùng ñaàu theá giôùi
vôùi 8083,4 tæ USD, chieám 20,4% GDP cuûa theá giôùi, trong khi ñoù GDP cuûa
Nhaät Baûn laø 4192,3 tæ USD, chieám 7,7%, Ñöùc chieám 4,6%, Anh chieám 3,2%,
Trung Quoác chieám 11,6%(1). Nhaät Baûn cho raèng theá giôùi ngaøy nay ñöôïc
phaân chia 1, 3, 5.
Moät laø moät sieâu cöôøng Myõ.
Ba laø ba trung taâm: Myõ, Taây AÂu, Nhaät Baûn.
Naêm laø naêm trung taâm chính trò cuûa theá giôùi: Myõ, Trung, Nhaät, Nga, EU.
Myõ tuyeân boá ñeán naêm 2015, Myõ khoâng phaûi ñöông ñaàu vôùi ñoái thuû tröïc
tieáp ngang baèng. Nöôùc Myõ vôùi daân soá chæ baèng 5% daân soá theá giôùi, chieám
9,4% dieän tích ñaát ñai theá giôùi, nhöng laïi taïo ra hôn 20% giaù trò toång saûn
phaåm cuûa toaøn nhaân loaïi. Vôùi 25% toång kim ngaïch ngoaïi thöông cuûa theá
* Tieán siõ, Phaân vieän Ñaø Naüng, Hoïc vieän Chính trò quoác gia Hoà Chí Minh. Vieät Nam.
437
giôùi, Myõ kieåm soaùt haàu heát caùc toå chöùc thöông maïi, taøi chính tieàn teä quoác
teá nhö: WB, WTO, IMF(2). Moät thaäp nieân sau chieán tranh laïnh, trong khi
moät soá nöôùc vaø khu vöïc laâm vaøo tình traïng khuûng hoaûng, khoù khaên thì
Myõ lieân tuïc giöõ ñöôïc söï oån ñònh vaø phaùt trieån cuûa neàn kinh teá. Cho ñeán
nay Myõ laø nöôùc naém ñöôïc nhieàu lôïi theá trong xu theá toaøn caàu hoùa maø
tröôùc heát laø toaøn caàu hoùa kinh teá quoác teá. Vôùi hôn 4 trieäu nhaø khoa hoïc
haøng ñaàu theá giôùi, cho pheùp Myõ naém giöõ caùc vò trí then choát treân nhieàu
lónh vöïc cuûa theá giôùi nhö tin hoïc, hoùa hoïc, oâ toâ, döôïc phaåm, coâng ngheä
vuõ truï, daàu löûa… Myõ chieám 70% saûn löôïng coâng ngheä cao cuûa theá giôùi.
Söùc maïnh kinh teá cuûa Myõ baønh tröôùng ra nöôùc ngoaøi khoâng chæ ñöôïc theå
hieän trong xuaát nhaäp khaåu, maø coøn theå hieän ôû hoaït ñoäng ñaàu tö cuûa Myõ
ra nöôùc ngoaøi, vaø ñaàu tö nöôùc ngoaøi vaøo Myõ luoân taêng. Ñaàu tö tröïc tieáp
ra nöôùc ngoaøi töø 19 tyû USD naêm 1980 leân 121,8 tyû USD naêm 1997, naêm
2002 laø 761 tyû USD. Ñaàu tö nöôùc ngoaøi vaøo Myõ cuõng luoân taêng. Naêm 1980,
nöôùc ngoaøi ñaàu tö vaøo Myõ 17 tyû USD vaø naêm 1997 laø 93 tyû USD. Beân caïnh
quan heä thöông maïi roäng khaép vôùi nöôùc ngoaøi, Myõ coøn khaúng ñònh vò trí
sieâu cöôøng cuûa mình treân lónh vöïc quaân söï. Myõ coi söùc maïnh quaân söï laø
cöùu caùnh haøng ñaàu cho vò trí sieâu cöôøng soá 1 cuûa Myõ, ñaëc bieät laø öu theá
caû veà vuõ khí haït nhaân cuõng nhö vuõ khí thoâng thöôøng khaùc. Vò trí ñoù coøn
ñöôïc khaúng ñònh qua caùc khoaûn ñoùng goùp vaø vieän trôï to lôùn veà taøi chính
cho caùc toå chöùc quoác teá. Hieän nay Myõ ñoùng goùp 18,25% ngaân saùch cuûa
IMF, trong khi caùc nöôùc G7 khaùc chæ ñoùng goùp töø 3 ñeán 7%. Töø naêm 1961
ñeán naêm 1996 Myõ vieän trôï cho lónh vöïc kinh teá caùc nöôùc ñang phaùt trieån
vôùi soá tieàn laø 244,4 tyû USD(3).
Nhö vaäy, treân thöïc teá Myõ coù nhöõng tieàn ñeà vaät chaát raát quan troïng ñeå
tieáp tuïc phaùt trieån ñöùng ñaàu theá giôùi veà nhieàu maët. Do coù thöïc löïc ñoù, coäng
vôùi vieäc Lieân Xoâ tan vôõ vaø truyeàn thoáng khuyeách tröông cuûa Myõ ñaõ laøm
naûy sinh tö töôûng cöôøng quyeàn, ñoøi hoûi gay gaét laøm baù chuû theá giôùi cuûa
Myõ hieän nay.
Ñoái vôùi Myõ, söï suïp ñoå cuûa Lieân Xoâ vaø söï tan raõ cuûa toå chöùc hieäp öôùc
Vacsava ñaõ laøm thay ñoåi töông quan löïc löôïng treân theá giôùi töø choã caân baèng
sang coù lôïi cho Myõ vaø caùc nöôùc tö baûn phaùt trieån. Xuaát phaùt töø vò trí sieâu
cöôøng duy nhaát sau chieán tranh laïnh, Myõ ñaåy maïnh yù ñoà xaùc laäp traät töï
theá giôùi moät cöïc do Myõ laõnh ñaïo. Vôùi muïc tieâu tranh giaønh vaø giöõ aûnh
höôûng khaép thò tröôøng theá giôùi, Myõ chuû tröông:
Phuïc hoài vaø phaùt trieån neàn kinh teá Myõ, giöõ vöõng ñòa vò neàn kinh teá
maïnh nhaát theá giôùi treân taát caû caùc phöông dieän. Xaây döïng kinh teá maïnh
laø öu tieân cao nhaát vaø tröôùc nhaát.
Ra söùc duy trì vaø cuûng coá öu theá quaân söï cuûa Myõ song coù toå chöùc vaø
cô caáu laïi cho phuø hôïp vôùi khaû naêng taøi chính thöïc teá vaø ñoøi hoûi cuûa cuïc
dieän môùi.
438
QUAÙ TRÌNH HOÄI NHAÄP QUOÁC TEÁ MÔÙI CUÛA VIEÄT NAM TRONG THÔØI KYØ ÑOÅI MÔÙI
Phaùt huy nhöõng öu theá veà kinh teá vaø quaân söï cuûa Myõ, taùc ñoäng vaøo quaù
trình hình thaønh moät traät töï theá giôùi môùi coù lôïi cho Myõ.
Ñoái vôùi khu vöïc Chaâu AÙ - Thaùi Bình Döông (CA-TBD) laø khu vöïc phaùt
trieån nhaát treân theá giôùi, cuõng laø nôi coù caùc trung taâm quyeàn löïc maïnh
nhaát, caùc neàn kinh teá môùi ñang noåi leân, vì theá Myõ khoâng theå khoâng quan
taâm ñeán khu vöïc naøy. Chieán löôïc maø Myõ thöïc thi hieän nay ôû khu vöïc CA-
TBD laø Chieán löôïc An ninh quoác gia “dính líu” vaø “môû roäng” (A.National
Security of Engagement and Enlargement), nhaèm muïc ñích chuû yeáu laø
taêng cöôøng an ninh (trong ñoù an ninh kinh teá ñöôïc ñaåy leân haøng ñaàu),
thoâng qua vieäc duy trì tieàm löïc phoøng thuû maïnh (giaûm soá löôïng, taêng chaát
löôïng) vaø ñaåy maïnh caùc bieän phaùp an ninh, môû cöûa thò tröôøng nöôùc ngoaøi
nhaèm cuûng coá, khoâi phuïc kinh teá Myõ, thuùc ñaåy daân chuû ôû nöôùc ngoaøi.
Chính saùch môùi cuûa Myõ ñoái vôùi khu vöïc CA-TBD laø cuûng coá vò trí aûnh
höôûng cuûa Myõ vaø ngaên ngöøa baát cöù cöôøng quoác naøo noåi leân thaùch thöùc
vò trí vaø aûnh höôûng aáy, baûo ñaûm an ninh bieån cho Myõ, baønh tröôùng kinh
teá vaø truyeàn baù “daân chuû” nhaân quyeàn, thöïc hieän “dieãn bieán hoøa bình”
ñoái vôùi caùc nöôùc xaõ hoäi chuû nghóa (XHCN) coøn laïi. Boä tröôûng Ngoaïi giao
Myõ W.Christopher trong dieãn vaên veà chieán löôïc CA-TBD cuûa mình naêm
1995 ñaõ nhaán maïnh raèng: “vôùi taát caû söï toân troïng thích ñaùng ñeán ngöôøi
ñeà xöôùng moät “theá kyû Chaâu AÙ”, toâi daùm tin raèng ñoù cuõng laø theá kyû thöù hai
cuûa Myõ. Laø moät cöôøng quoác toaøn caàu, coù nhöõng lôïi ích toaøn caàu, Myõ coù lôïi
ích to lôùn trong söï naêng ñoäng cuûa khu vöïc naøy (CA-TBD), vaø chuùng ta
(Myõ) coù khaû naêng lôùn nhaát coù theå duy trì noù theo nhöõng thaùch thöùc coù lôïi
cho nhaân daân Myõ vaø theá giôùi”(4). Tuy nhieân, yù ñoà laõnh ñaïo theá giôùi cuûa
Myõ gaëp phaûi phaûn öùng, caïnh tranh cuûa raát nhieàu ñoái töôïng. Tröôùc heát laø
Taây AÂu, Nhaät Baûn, Trung Quoác, Nga vaø haøng traêm quoác gia khaùc ñang
phaùt trieån, ñang tích cöïc ñaáu tranh choáng söï aùp ñaët vaø can thieäp cuûa caùc
nöôùc lôùn, trong ñoù ñaùng keå laø caùc toå chöùc khu vöïc tieâu bieåu nhö Hieäp
hoäi caùc nöôùc Ñoâng Nam AÙ (ASEAN). Trong ñoù, khu vöïc CA-TBD ñang trôû
thaønh nôi tranh giaønh aûnh höôûng quyeát lieät giöõa Myõ vaø Nhaät Baûn, ngoaøi
ra Trung Quoác cuõng laø ñoái thuû ñaùng gôøm ñoái vôùi Myõ. Caùc chuû theå trong
ñôøi soáng quan heä quoác teá hieän ñaïi vaän ñoäng soâi ñoäng, ñaëc bieät xu theá
toaøn caàu hoùa phaùt trieån maïnh meõ, taïo ra moái quan heä quoác teá ña daïng,
ña phöông vaø söï tuøy thuoäc giöõa caùc quoác gia thay cho söï leä thuoäc tröôùc
ñaây. Theá giôùi ñang saép xeáp laïi löïc löôïng, moät traät töï theá giôùi trong töông
lai chöa hình thaønh roõ neùt, coù ngöôøi cho raèng theá giôùi naøy laø theá giôùi ña
cöïc, coù ngöôøi cho laø theá giôùi ñôn cöïc, coù ngöôøi cho laø moät theá giôùi, moät
sieâu, ña cöôøng. Nhöõng dieãn bieán cuûa tình hình theá giôùi thôøi gian qua
chöùng toû traät töï theá giôùi moät cöïc khoù maø thöïc hieän: ngoaøi Myõ laø sieâu
cöôøng duy nhaát sau khi Lieân Xoâ suïp ñoå, hieän nay toàn taïi nhieàu quoác gia
ñang ngaøy caøng khaúng ñònh vò trí cuûa mình treân theá giôùi.
Böùc tranh veà ñôøi soáng chính trò theá giôùi coøn ñöôïc phaûn aùnh ôû hôn 100
quoác gia ñoäc laäp ñang tieán haønh cuoäc ñaáu tranh khoù khaên ñeå choáng
439
ngheøo naøn laïc haäu, choáng laïi söï leä thuoäc kieåu môùi vaøo caùc nöôùc phaùt
trieån. Trong thôøi kyø chieán tranh laïnh, nhieàu nöôùc nöôùc ñaõ nhaän ñöôïc söï
vieän trôï phaùt trieån töø caû Myõ vaø Lieân Xoâ. Do vaäy, sau khi Lieân Xoâ suïp ñoå,
nhieàu nöôùc gaëp raát nhieàu khoù khaên: Cu Ba ñaõ phaûi maát 10 naêm sau khi
Lieân Xoâ suïp ñoå môùi vöïc daäy ñöôïc. Nhieàu nöôùc ôû Chaâu Phi maát phöông
höôùng, noäi chieán vaø ngheøo ñoùi ñang hoaønh haønh, buoäc caùc nöôùc chaáp
nhaän tìm kieám söï vieän trôï cuûa sieâu cöôøng Myõ. Caùc nöôùc ñang ñöùng tröôùc
thaùch thöùc cuûa cuoäc ñaáu tranh choáng ñoùi ngheøo, vaø muïc tieâu haøng ñaàu,
phuø hôïp, vaø moïi söï öu tieân haøng ñaàu cho ñôøi soáng chính trò – xaõ hoäi ñoái
vôùi nhoùm nöôùc naøy ñoù laø choáng ngheøo ñoùi, moâi tröôøng sinh thaùi…
Beân caïnh ñoù, böùc tranh chính trò theá giôùi coøn ñöôïc toâ ñaäm bôûi caùc vaán
ñeà toaøn caàu nhö vaán ñeà baûo veä hoøa bình theá giôùi, vaán ñeà moâi tröôøng sinh
thaùi, vaán ñeà beänh taät hieåm ngheøo, vaán ñeà daân soá… buoäc caùc nöôùc phaûi
xích laïi gaàn nhau ñeå cuøng giaûi quyeát, phong traøo ñaáu tranh cho söï hôïp taùc
ñeå giaûi quyeát nhöõng vaán ñeà toaøn caàu ngaøy caøng roäng khaép laø moät trong
nhöõng ñaëc ñieåm cuûa tình hình chính trò theá giôùi ngaøy nay.
2. Böùc tranh veà kinh teá, khoa hoïc – coâng ngheä theá giôùi
Kinh teá theá giôùi laø vaán ñeà caàn quan taâm khi nghieân cöùu tình hình theá
giôùi. Ngaøy nay cuoäc caùch maïng khoa hoïc – coâng ngheä hieän ñaïi ñang dieãn
ra maïnh meõ, cuoán huùt taát caû caùc nöôùc ôû nhöõng möùc ñoä khaùc nhau. Ñoái
vôùi caùc nöôùc tö baûn phaùt trieån ñaõ chuyeån töø thôøi ñaïi cô khí sang thôøi ñaïi
tin hoïc, kinh teá tri thöùc. Cuøng vôùi cuoäc caùch maïng khoa hoïc coâng ngheä,
theá giôùi ñang chòu söï taùc ñoäng maïnh meõ cuûa xu theá toaøn caàu hoùa. Ñaây
laø moät xu theá khoâng theå cöôõng laïi cuûa moïi quoác gia daân toäc, caû nöôùc
giaøu vaø ngheøo ñeàu bò cuoán vaøo voøng xoaùy cuûa toaøn caàu hoùa. Nhöõng cô
hoäi do toaøn caàu hoùa mang laïi laø voâ cuøng to lôùn, song nhöõng taùc ñoäng
tieâu cöïc cuûa noù cuõng khoâng theå xem thöôøng, ñaëc bieät ñoái vôùi caùc nöôùc
ñang phaùt trieån, bôûi leõ caùc nöôùc ñeàu quan taâm hoaïch ñònh chieán löôïc baûo
veä baûn saéc vaên hoùa daân toäc trong quaù trình hoäi nhaäp quoác teá. Caùc nöôùc
ñang phaùt trieån phaûi tieán haønh coâng nghieäp hoùa hieän ñaïi hoùa ñaát nöôùc,
nhöng quaù trình ñoù laïi vaáp phaûi vaán ñeà voán, khoa hoïc coâng ngheä, kinh
nghieäm quaûn lyù… laïi naèm trong tay caùc nöôùc tö baûn. Do vaäy caùc nöôùc
buoäc phaûi ñieàu chænh chieán löôïc ñoái ngoaïi ña daïng, ña phöông. Söï phaùt
trieån cuûa khoa hoïc coâng ngheä cuõng laø thaùch thöùc lôùn ñoái vôùi caùc nöôùc
lôùn. Caùc nöôùc lôùn caïnh tranh quyeát lieät treân lónh vöïc khoa hoïc coâng ngheä,
bôûi leõ chæ coù theå phaùt trieån khi coù khoa hoïc coâng ngheä, naêng suaát lao
ñoäng cao, khoa hoïc kyõ thuaät quaân söï maïnh. Ñieàu ñoù buoäc caùc nöôùc lôùn,
caû Myõ, Nhaät Baûn, Taây AÂu ñeàu phaûi ñieàu chænh moät caùch saâu saéc neàn kinh
teá cuûa mình ñeå thích öùng vôùi caùc yeâu caàu phaùt trieån môùi veà moät cö daân
coù trình ñoä giaùo duïc vaø daân trí cao, moät nguoàn nhaân löïc döïa treân lao
ñoäng trí tueä, moät heä thoáng thoâng tin hieäu quaû, moät cô caáu taøi chính linh
hoaït, moät ñoäi nguõ kinh doanh naêng ñoäng…
440
Trong nhöõng naêm ñaàu cuûa theá kyû XXI, theá giôùi ñaõ coù nhöõng bieán ñoåi to
lôùn trong ñôøi soáng chính trò, kinh teá. Quaù trình lieân keát khu vöïc, quaù trình
lieân keát toaøn caàu veà kinh teá dieãn ra ôû nhieàu caáp ñoä khaùc nhau. Quaù trình
toaøn caàu hoùa taùc ñoäng ñeán moïi quoác gia daân toäc, buoäc caùc nöôùc “daønh öu
tieân cho phaùt trieån kinh teá, coi phaùt trieån kinh teá coù yù nghóa quyeát ñònh ñoái
vôùi vieäc taêng cöôøng söùc maïnh toång hôïp cho quoác gia… caùc quoác gia lôùn
nhoû tham gia ngaøy caøng nhieàu vaøo quaù trình hôïp taùc vaø lieân keát khu vöïc,
lieân keát quoác teá veà thöông maïi”(5). Tröôùc nhöõng bieán ñoåi cuûa tình hình theá
giôùi, buoäc caùc quoác gia daân toäc phaûi tham gia hoäi nhaäp theá giôùi moät caùch
chuû ñoäng, hoäi nhaäp theá naøo ñeå tranh thuû ñöôïc toái ña cô hoäi, traùnh ñöôïc
nhöõng thaùch thöùc, keát hôïp toát yeáu toá noäi löïc vaø ngoaïi löïc, laø nhöõng vaán ñeà
buoäc caùc quoác gia phaûi tính toaùn, ñieàu chænh trong chính saùch ñoái ngoaïi cuûa
mình. Naèm trong xu theá chung ñoù, Vieät Nam ñaõ ñeà ra ñöôøng loái ñoái ngoaïi
thôøi kyø ñoåi môùi, treân nguyeân taéc “theâm baïn bôùt thuø”, taïo theá maïnh, tranh
thuû voán, khoa hoïc coâng ngheä cho söï nghieäp coâng nghieäp hoùa hieän ñaïi hoùa.
3. Quaù trình hoäi nhaäp quoác teá cuûa Vieät Nam thôøi kyø ñoåi môùi
Taïi Ñaïi hoäi ñaïi bieåu Ñaûng toaøn quoác laàn thöù VII, Ñaûng coäng saûn Vieät
Nam ñöa ra quan ñieåm: Thöïc hieän ñöôøng loái ñoái ngoaïi ñoäc laäp töï chuû,
ña daïng hoùa, ña phöông hoùa quan heä quoác teá, môû roäng hôïp taùc, treân
nguyeân taéc bình ñaúng cuøng coù lôïi, toân troïng ñoäc laäp chuû quyeàn cuûa moãi
quoác gia, khoâng can thieäp vaøo coâng vieäc noäi boä cuûa nhau. Vaø tuyeân boá:
“Vieät Nam muoán laø baïn vôùi taát caû caùc nöôùc trong coäng ñoàng theá giôùi,
phaán ñaáu vì hoøa bình, ñoäc laäp vaø phaùt trieån”(6). Ñaây chính laø chính saùch
ñoái ngoaïi cuûa Vieät Nam thôøi kyø ñoåi môùi, chính saùch ñoù phuø hôïp vôùi thöïc
teá vaø qua kieåm nghieäm trong thöïc tieãn, noù ñaõ taïo ñöôïc moâi tröôøng oån
ñònh ñeå tieán haønh söï nghieäp coâng nghieäp hoùa, hieän ñaïi hoùa ôû Vieät Nam.
Cuï theå hoùa ñöôøng loái ñoái ngoaïi neâu ra taïi Ñaïi hoäi ñaïi bieåu Ñaûng toaøn
quoác laàn thöù VII, Hoäi nghò Trung öông 3, khoùa VII, ñaõ quaùn trieät tö töôûng
chæ ñaïo ñoái ngoaïi thôøi kyø ñoåi môùi laø: giöõ vöõng nguyeân taéc ñoäc laäp, thoáng
nhaát vaø chuû nghóa xaõ hoäi, ñoàng thôøi phaûi raát saùng taïo naêng ñoäng, linh hoaït
phuø hôïp vôùi vò trí ñieàu kieän vaø hoaøn caûnh cuï theå trong nöôùc vaø tình hình
theá giôùi.
Ñaïi hoäi ñaïi bieåu Ñaûng toaøn quoác laàn thöù VIII, Ñaûng coäng saûn Vieät Nam
khaúng ñònh chuû tröông: “xaây döïng moät neàn kinhh teá môû” vaø “ñaåy nhanh
quaù trình hoäi nhaäp kinh teá khu vöïc vaø theá giôùi”, “giöõ vöõng ñoäc laäp töï chuû
ñi ñoâi vôùi môû roäng hôïp taùc quoác teá, ña daïng hoùa, ña phöông hoùa quan
heä ñoái ngoaïi, döïa vaøo söùc mình laø chính ñi ñoâi vôùi tranh thuû toái ña nguoàn
löïc töø beân ngoaøi, xaây döïng moät neàn kinh teá môû, hoäi nhaäp vôùi khu vöïc vaø
theá giôùi”(7).
Hoäi nghò Trung öông 4 khoùa VIII neâu leân nhieäm vuï: “tích cöïc chuû ñoäng
thaâm nhaäp vaø môû roäng thò tröôøng quoác teá”, “tieán haønh khaån tröông, vöõng
441
chaéc vieäc ñaøm phaùn hieäp ñònh thöông maïi vôùi Myõ, gia nhaäp APEC vaø WTO,
coù keá hoaïch cuï theå ñeå chuû ñoäng thöïc hieän cam keát trong khuoân khoå AFTA”.
Ñeán Ñaïi hoäi ñaïi bieåu Ñaûng toaøn quoác laàn thöù IX cuûa Ñaûng coäng saûn
Vieät Nam, chính saùch ñoái ngoaïi vaø hoäi nhaäp cuûa Vieät Nam töøng böôùc ñöôïc
boå sung, hoaøn thieän hôn vôùi tuyeân boá: “Chuû ñoäng hoäi nhaäp kinh teá, tranh
thuû moïi thôøi cô ñeå phaùt trieån treân nguyeân taéc giöõ vöõng ñoäc laäp, töï chuû vaø
ñònh höôùng xaõ hoäi chuû nghóa, chuû quyeàn quoác gia vaø baûn saéc vaên hoùa daân
toäc, bình ñaúng cuøng coù lôïi, vöøa hôïp taùc vöøa ñaáu tranh, ña daïng hoùa, ña
phöông hoùa caùc quan heä kinh teá ñoái ngoaïi”(8).
Thöïc hieän chính saùch ñoái ngoaïi roäng môû vaø hoäi nhaäp quoác teá ñeà ra
töø Ñaïi hoäi ñaïi bieåu toaøn quoác laàn thöù VII cuûa Ñaûng coäng saûn Vieät Nam,
vaø ñöôïc khaúng ñònh nhaát quaùn trong Ñaïi hoäi VIII, Ñaïi hoäi IX cuûa Ñaûng,
Vieät Nam ñaõ coù nhöõng böôùc ñi thích hôïp trong loä trình hoäi nhaäp quoác teá
vaø thu ñöôïc nhieàu keát quaû to lôùn.
Naêm 1993, Vieät Nam khai thoâng quan heä vôùi caùc toå chöùc taøi chính tieàn
teä quoác teá nhö IMF, WB, ADB vaø caùc toå chöùc phaùt trieån kinh teá khaùc trong
heä thoáng Lieân hôïp quoác, thu huùt moät löôïng vieän trôï ODA vôùi ñieàu kieän öu
ñaõi treân cô sôû song phöông vaø ña phöông.
Thaùng 7-1995, Vieät Nam trôû thaønh thaønh vieân chính thöùc cuûa toå chöùc
ASEAN, ñoàng thôøi gia nhaäp khu vöïc maäu dòch AFTA.
Thaùng 3-1996, Vieät Nam ñaõ gia nhaäp dieãn ñaøn hôïp taùc AÙ-AÂu (ASEM),
vôùi tö caùch laø thaønh vieân saùng laäp. Noäi dung hôïp taùc chuû yeáu taäp trung
vaøo thuaän lôïi hoùa thöông maïi vaø ñaàu tö hôïp taùc giöõa caùc nhaø doanh
nghieäp AÙ-AÂu.
Ngaøy 15-6-1996, Vieät Nam ñaõ göûi ñôn xin gia nhaäp dieãn ñaøn hôïp taùc
kinh teá chaâu AÙ-Thaùi Bình Döông (AFEC) vaø thaùng 11-1998, ñaõ trôû thaønh
thaønh vieân chính thöùc cuûa toå chöùc naøy.
Thaùng 12-1994, Vieät Nam cuõng ñaõ göûi ñôn xin gia nhaäp toå chöùc WTO,
vaø cho ñeán nay, ñaõ traûi qua 7 voøng ñaøm phaùn ñeå tieán ñeán ñöôïc tham gia
toå chöùc.
Nhöõng noã löïc ñoåi môùi trong môû roäng vaø hoäi nhaäp quan heä quoác teá,
Vieät Nam ñaõ ñaåy luøi ñöôïc chính saùch bao vaây coâ laäp, caám vaän, taïo döïng
ñöôïc moâi tröôøng quoác teá, khu vöïc thuaän lôïi cho coâng cuoäc xaây döïng vaø
baûo veä Toå quoác. Vieät Nam ñaõ khaéc phuïc ñöôïc khuûng hoaûng thò tröôøng
do Lieân Xoâ vaø heä thoáng XHCN tan raõ, thu huùt ñöôïc moät nguoàn lôùn ñaàu
tö tröïc tieáp cuûa nöôùc ngoaøi (FDI), tranh thuû ñöôïc nguoàn vieän trôï phaùt
trieån chính thöùc (ODA) ngaøy caøng lôùn. Thoâng qua hoäi nhaäp quoác teá, Vieät
Nam coù ñieàu kieän tieáp thu nhöõng tinh hoa vaên hoùa nhaân loaïi, thöïc hieän
chieán löôïc ñan xen, coù ñuû tieàm löïc kinh teá ñeå xaây döïng tieàm löïc veà theá
442
traän an ninh quoác phoøng. Tuy nhieân, quaù trình hoäi nhaäp quoác teá Vieät
Nam cuõng gaëp khoâng ít khoù khaên, thaùch thöùc treân moïi phöông dieän cuûa
an ninh quoác gia.
Thôøi kyø ñoåi môùi, Vieät Nam ñaõ kieân trì chính saùch ñoái ngoaïi ñoäc laäp töï
chuû vaø roäng môû, ña daïng hoùa, ña phöông hoùa, tích cöïc hoäi nhaäp khu vöïc
vaø quoác teá. Chính saùch ñoái ngoaïi vaø hoäi nhaäp quoác teá cuûa Vieät Nam thôøi
kyø ñoåi môùi keát hôïp söùc maïnh daân toäc vôùi söùc maïnh thôøi ñaïi, giöõ vöõng
nguyeân taéc “Dó baát bieán, öùng vaïn bieán”. Thöïc hieän coù hieäu quaû hôïp taùc
kinh teá quoác teá, taïo ñieàu kieän thuaän lôïi ñeå thöïc hieän thaéng lôïi coâng nghieäp
hoùa, hieän ñaïi hoùa Vieät Nam vaø goùp phaàn tích cöïc vaøo coâng cuoäc ñaáu tranh
chung cuûa nhaân daân theá giôùi vì hoøa bình, ñoäc laäp daân toäc, daân chuû vaø tieán
boä xaõ hoäi, moät Vieät Nam tin töôûng töôûng raèng: “Theá kyû XXI seõ laø theá kyû
nhaân daân ta tieáp tuïc giaønh theâm nhieàu thaéng lôïi to lôùn trong söï nghieäp xaây
döïng chuû nghóa xaõ hoäi vaø baûo veä toå quoác, ñöa nöôùc ta saùnh vai cuøng caùc
nöôùc phaùt trieån treân theá giôùi”(9).
CHUÙ THÍCH
1. Nguyeãn Duy Quyù, Theá giôùi trong hai thaäp nieân ñaàu theá kyû XXI, Nxb Chính trò quoác gia, Haø Noäi,
2000, tr. 158.
2. Nhö treân, Sñd, tr. 160.
3. Nhö treân, Sñd, tr. 161.
4. Warran Christopher, Chieán löôïc cuûa Myõ, Taøi lieäu tham khaûo, TTXVN, ngaøy 14-8-1995, tr.5.
5. Vaên kieän Ñaïi hoäi ñaïi bieåu toaøn quoác laàn thöù VIII, Nxb Chính trò quoác gia, Haø Noäi, 1996, tr.77.
6. Vaên kieän Ñaïi hoäi ñaïi bieåu toaøn quoác laàn thöù VII, Nxb Chính trò quoác gia, Haø Noäi, 1991, tr.147.
7. Vaên kieän Ñaïi hoäi ñaïi bieåu toaøn quoác laàn thöù VIII, Nxb Chính trò quoác gia, Haø Noäi, 1996,
tr.84, 85.
8. Vaên kieän Ñaïi hoäi ñaïi bieåu toaøn quoác laàn thöù IX, Nxb Chính trò quoác gia, Haø Noäi, 2001, tr.167.
9. Nhö treân, Sñd, Nxb Chính trò quoác gia, Haø Noäi, 2001, tr. 67, 68.
443
CHUÛ ÑEÀ II
NHÖÕNG VAÁN ÑEÀ XAÕ HOÄI
445
446
XAÕ HOÄI HOÏC VAØ CHÍNH SAÙCH XAÕ HOÄI
Buøi Ñình Thanh*
Xaõ hoäi hoïc laø moân khoa hoïc ra ñôøi caùch ñaây hôn 150 naêm vaø gaén vôùi
teân cuûa Auguste Comte ñöôïc xem laø ngöôøi khai sinh ra moân khoa hoïc ñoù.
Söï xuaát hieän cuûa xaõ hoäi hoïc khoâng phaûi laø ngaãu nhieân maø laø keát quaû
cuûa söï phaùt trieån khoa hoïc noùi chung vaø khoa hoïc xaõ hoäi noùi rieâng. Cho
ñeán nay, chöa ai thöïc hieän moät troø chôi trí tueä laø tính xem ñaõ coù bao nhieâu
ñònh nghóa veà moân xaõ hoäi hoïc. Coù theå soá ñònh nghóa ñoù chöa nhieàu baèng
ñònh nghóa veà vaên hoùa (treân 250 ñònh nghóa), nhöng chaéc khoâng phaûi laø ít.
Theo toâi, xaõ hoäi hoïc laø moân khoa hoïc nghieân cöùu veà moái quan heä giöõa
con ngöôøi vôùi con ngöôøi, giöõa con ngöôøi vôùi xaõ hoäi trong toaøn boä caùc hoaït
ñoäng cuûa ñôøi soáng xaõ hoäi: tö töôûng, kinh teá, chính trò, vaên hoùa.
Töø ñònh nghóa coù tính chaát chung noùi treân, ngaøy nay khoâng nhöõng xaõ
hoäi hoïc ñaõ khaúng ñònh choã ñöùng vaø vai troø cuûa noù trong heä thoáng caùc moân
khoa hoïc xaõ hoäi maø coøn coù söï gaén keát baûn leà vôùi nhieàu lónh vöïc khoa hoïc
khaùc, vôùi nhieàu maët cuûa cô caáu vaø toå chöùc xaõ hoäi ñeå hình thaønh söï phong
phuù caùc xaõ hoäi chuyeân ngaønh, nhö xaõ hoäi hoïc cô caáu xaõ hoäi, xaõ hoäi hoïc
lao ñoäng, xaõ hoäi hoïc gia ñình, xaõ hoäi hoïc vaên hoùa, xaõ hoäi hoïc loái soáng, xaõ
hoäi hoïc phaùp luaät, xaõ hoäi hoïc toäi phaïm, xaõ hoäi hoïc ñoâ thò, xaõ hoäi hoïc noâng
thoân, xaõ hoäi hoïc giaùo duïc, xaõ hoäi hoïc thanh nieân, xaõ hoäi hoïc phuï nöõ, xaõ
hoäi hoïc ngöôøi cao tuoåi, xaõ hoäi hoïc toân giaùo, xaõ hoäi hoïc phaùt trieån, xaõ hoäi
hoïc giôùi…
Ngaøy nay, trong Hoäi nghò do Xaõ hoäi hoïc quoác teá toå chöùc 4 naêm moät
laàn, ñaõ coù ñeán hôn 40 chuyeân ngaønh xaõ hoäi hoïc tham gia. Ñieàu ñoù laøm noåi
baät moät trong nhöõng ñaëc ñieåm cuûa xaõ hoäi hoïc laø noù gaén boù höõu cô vôùi
thöïc tieãn muoân maøu muoân veû cuûa ñôøi soáng xaõ hoäi.
ÔÛ Vieät Nam, xaõ hoäi hoïc laø moät moân khoa hoïc xaõ hoäi coøn töông ñoái treû,
so vôùi caùc moân khoa hoïc xaõ hoäi vaø nhaân vaên khaùc nhö: Söû hoïc, Trieát hoïc,
Ngoân ngöõ hoïc, Daân toäc hoïc… Tuy nhieân, töø ngaøy ra ñôøi (naêm 1977) ñeán
nay, moân Xaõ hoäi hoïc ñaõ phaùt trieån khaù nhanh, caû veà toå chöùc vaø noäi dung
* Phoù Giaùo sö, Vieän Khoa hoïc xaõ hoäi. Vieät Nam.
447
caùc ñeà taøi nghieân cöùu. Moät trong nhöõng noäi dung caên baûn ñoù laø söï gaén keát
giöõa xaõ hoäi hoïc vaø chính saùch xaõ hoäi.
Töø ngaøy ñaát nöôùc chuyeån töø neàn kinh teá quan lieâu, bao caáp sang neàn
kinh teá hoaït ñoäng theo cô cheá thò tröôøng coù söï quaûn lyù cuûa Nhaø nöôùc vaø
theo ñònh höôùng xaõ hoäi chuû nghóa, ñaõ coù bieát bao vaán ñeà xaõ hoäi môùi meû
vaø phöùc taïp naûy sinh ñoøi hoûi phaûi giaûi quyeát baèng nhöõng chính saùch coù cô
sôû khoa hoïc. Ñoù chính laø söï gaén keát giöõa xaõ hoäi hoïc vaø chính saùch xaõ hoäi.
Ñoái vôùi caùc nhaø xaõ hoäi hoïc, coù vaán ñeà xaõ hoäi khi nhöõng thaønh vieân cuûa
moät coäng ñoàng (lôùn hay nhoû) nhaän thaáy nhöõng daáu hieäu hoaëc ñieàu kieän xaõ
hoäi coù aûnh höôûng taùc ñoäng hoaëc ñe doïa ñeán chaát löôïng cuoäc soáng cuûa hoï
(chaát löôïng cuoäc soáng ôû ñaây hieåu theo nghóa roäng) vaø ñoøi hoûi phaûi coù nhöõng
bieän phaùp ñeå phoøng ngöøa, ngaên chaën hoaëc giaûi quyeát tình traïng ñoù theo
höôùng coù lôïi cho söï toàn taïi vaø phaùt trieån cuûa coäng ñoàng (lôùn hoaëc nhoû).
Ngay töø ñaàu theá kyû XX, nhaø xaõ hoäi hoïc ngöôøi YÙ Vilfredo Parcto, trong
taùc phaåm Nhöõng heä thoáng xaõ hoäi chuû nghóa (1902, taäp II, tr. 169) ñaõ vieát:
“Vaán ñeà toå chöùc xaõ hoäi khoâng theå ñöôïc giaûi quyeát baèng nhöõng lôøi hoa myõ
döïa treân moät lyù töôûng ít hay nhieàu mô hoà veà coâng baèng maø chæ coù theå baèng
nhöõng nghieân cöùu khoa hoïc ñeå tìm ra caùch giöõ tyû leä caân xöùng giöõa phöông
tieän vaø muïc ñích, vaø ñoái vôùi moãi con ngöôøi, laø tyû leä caân xöùng giöõa söï noã
löïc vaø nhoïc nhaèn vôùi söï höôûng thuï, laøm theá naøo ñeå söï toái thieåu veà nhoïc
nhaèn vaø noã löïc baûo ñaûm ñöôïc cho soá löôïng ngöôøi ñoâng nhaát coù theå ñöôïc
moät cuoäc soáng deã chòu toái ña”.
Tieáp theo ñoù, vôùi söï phaùt trieån cuûa moân xaõ hoäi hoïc vaø söï ñoøi hoûi giaûi quyeát
nhöõng vaán ñeà xaõ hoäi ngaøy caøng lôùn trong ñôøi soáng xaõ hoäi hieän ñaïi, nhieàu nhaø
nghieân cöùu ñaõ ñöa ra nhöõng quan ñieåm nhaän thöùc vaø lyù luaän gaén xaõ hoäi hoïc
vôùi caùc chính saùch xaõ hoäi. Coù theå neâu leân moät vaøi luaän ñieåm tieâu bieåu:
Anthony Giddens, Giaùo sö xaõ hoäi hoïc taïi tröôøng Ñaïi hoïc Cambridge
(Anh) ñaõ töøng laø Hieäu tröôûng tröôøng Ñaïi hoïc Kinh teá London noåi tieáng
phaân tích: “Coù moät söï tham gia saâu cuûa xaõ hoäi hoïc vaøo vieäc hình thaønh
nhöõng chính saùch xaõ hoäi hoaëc caûi caùch thöïc tieãn. Tö töôûng cho raèng vieäc
nghieân cöùu xaõ hoäi moät caùch coù heä thoáng coù theå laø moät phöông caùch tröïc
tieáp daãn ñeán moät traät töï xaõ hoäi oån ñònh töø caùch nhìn theo nhöõng kòch baûn
caùch maïng cuûa chuû nghóa Maùc cho ñeán nhöõng hình thöùc mong muoán caûi
thieän thoâng thöôøng cuûa khoa hoïc xaõ hoäi, ñoù laø moät trong nhöõng nhaân toá
coù aûnh höôûng ñeán vieäc hình thaønh xaõ hoäi hoïc (vaø caùc moân khoa hoïc xaõ
hoäi khaùc) sau Chieán tranh theá giôùi II. Trong soá nhöõng nhaø nghieân cöùu, ít
nhaát khoâng phaûi laø maùc xít, söï nghieân cöùu coù hieäu quaû veà xaõ hoäi hoïc, khoa
hoïc chính trò vaø khoa hoïc kinh teá ñöôïc chôø ñôïi nhaèm bieán ñoåi vieäc hoaïch
ñònh chính saùch trong chính phuû, vaø do ñoù daãn ñeán tieán boä xaõ hoäi vaø thònh
vöôïng kinh teá. Moái quan heä giöõa nghieân cöùu vaø chính saùch ñöôïc xem nhö
moät coâng cuï, moät phöông tieän nhaèm muïc ñích thöïc teá kieåm saùt toå chöùc xaõ
448
hoäi vaø bieán ñoåi xaõ hoäi moät caùch coù hieäu quaû. Vieäc nghieân cöùu xaõ hoäi xeùt
veà goùc caïnh thöïc tieãn cho pheùp caùc nhaø hoaïch ñònh chính saùch hieåu bieát
theá giôùi xaõ hoäi moät caùch toát hôn.
Nhö vaäy, roõ raøng laø nghieân cöùu xaõ hoäi hoïc goùp phaàn coù hieäu quaû vaøo
vieäc hoaøn thieän nhöõng muïc tieâu chính saùch trong nhieàu lónh vöïc”(1).
Döôùi ñaây laø khaùi nieäm cuûa nhaø xaõ hoäi hoïc Nga V. Z. Roâgoâvin:
“Vôùi tính caùch laø moät boä moân khoa hoïc, chính saùch xaõ hoäi laø moät lónh
vöïc tri thöùc xaõ hoäi hoïc, nghieân cöùu heä thoáng veà caùc quaù trình xaõ hoäi quyeát
ñònh hoaït ñoäng soáng cuûa con ngöôøi trong xaõ hoäi, xeùt theo khaû naêng taùc
ñoäng quaûn lyù ñeán caùc quaù trình ñoù. Coù ñaày ñuû cô sôû ñeå xem chính saùch
xaõ hoäi nhö laø söï hoøa quyeän cuûa khoa hoïc vaø thöïc tieãn, nhö laø söï phaân tích
phöùc hôïp, döï baùo veà caùc quan heä, caùc quaù trình xaõ hoäi vaø söï vaän duïng
thöïc tieãn nhöõng tri thöùc thu nhaän ñöôïc nhaèm muïc ñích quaûn lyù caùc quaù
trình vaø caùc quan heä aáy”(2).
Söï môû roäng trao ñoåi yù kieán veà moät vaán ñeà khoa hoïc ngaøy caøng coù vò
trí quan troïng trong söï nghieäp ñoåi môùi ôû nöôùc ta, toâi xin ñoùng goùp moät
nhaän thöùc vaøo khaùi nieäm chính saùch xaõ hoäi. Phaûi chaêng trong khaùi nieäm
chính saùch xaõ hoäi, khoâng theå thieáu nhöõng yeáu toá cô baûn sau ñaây:
1. Chuû theå ñaët ra chính saùch xaõ hoäi: toå chöùc chính trò laõnh ñaïo. ÔÛ nöôùc
ta laø Ñaûng Coäng saûn, Nhaø nöôùc vaø caùc toå chöùc hoaït ñoäng xaõ hoäi.
2. Noäi dung caùc chính saùch xaõ hoäi döïa treân nhöõng quan ñieåm, tö töôûng
chæ ñaïo vaø theå cheá naøo?
3. Caùc ñoái töôïng cuûa caùc chính saùch xaõ hoäi (chung, rieâng, ñaëc bieät).
4. Nhöõng muïc tieâu nhaèm ñaït tôùi.
Noùi moät caùch noâm na laø phaûi traû lôøi 4 caâu hoûi:
1. Ai ñaët ra chính saùch xaõ hoäi?
Chính saùch xaõ hoäi luoân luoân gaén cheá ñoä chính trò-xaõ hoäi. Caùc xaõ hoäi
phong kieán vaø tö baûn ñeàu coù nhöõng chính saùch xaõ hoäi phuø hôïp vôùi baûn
chaát cuûa chuùng. Moãi cheá ñoä xaõ hoäi ñeàu coù keá thöøa nhöõng chính saùch xaõ
hoäi cuûa cheá ñoä cuõ ôû moät möùc ñoä nhaát ñònh vaø phaùt trieån chung, thaäm chí
thay ñoåi chuùng hoaøn toaøn trong nhöõng ñieàu kieän môùi cuûa lòch söû.
ÔÛ Vieät Nam, chuû theå ñaët ra caùc chính saùch xaõ hoäi laø toå chöùc chính trò
laõnh ñaïo, Ñaûng Coäng saûn Vieät Nam vaø Nhaø nöôùc Coäng hoøa Xaõ hoäi Chuû
nghóa Vieät Nam vôùi söï tham gia cuûa caùc toå chöùc hoaït ñoäng chính trò xaõ hoäi,
nhö Maët traän Toå quoác Vieät Nam, Toång Lieân ñoaøn lao ñoäng Vieät Nam, Hoäi
Noâng daân Vieät Nam, Hoäi Lieân hieäp phuï nöõ Vieät Nam, Hoäi Lieân hieäp Thanh
nieân Vieät Nam, Lieân hieäp caùc hoäi khoa hoc- kyõ thuaät.
449
Chuû theå ñaët ra caùc chính saùch xaõ hoäi coù vai troø heát söùc quan troïng coù
tính chaát quyeát ñònh, ñoàng thôøi phaûi theå hieän tinh thaàn traùch nhieäm vaø naêng
löïc laõnh ñaïo raát cao vì Ñaûng Coäng saûn Vieät Nam laø Ñaûng caàm quyeàn, vì
Nhaø nöôùc Vieät Nam laø Nhaø nöôùc “cuûa daân, do daân vaø vì daân”. caùc chính
saùch noùi chung vaø chính saùch xaõ hoäi noùi rieâng phaûi theå hieän ñaày ñuû, noåi
baät nhöõng baûn chaát ñoù.
2. Ñaët chính saùch xaõ hoäi cho ai?
Ñoái töôïng caùc chính saùch xaõ hoäi khoâng bò boù heïp nhö tröôùc ñaây maø
môû roäng ra caùc taàng lôùp nhaân daân trong xaõ hoäi (coâng nhaân, thôï thuû coâng,
noâng daân, sinh vieân, trí thöùc, caùc nhaø doanh nghieäp, treû em, ngöôøi giaø,
thanh nieân, phuï nöõ, caùc daân toäc (ña soá vaø thieåu soá), caùc toân giaùo, ngöôøi
Vieät ñònh cö ôû nöôùc ngoaøi, nhöõng quaân nhaân, nhöõng baäc laõo thaønh caùch
maïng, nhöõng caùn boä veà höu, nhöõng ngöôøi vaø gia ñình coù coâng vôùi caùch
maïng, nhöõng thöông binh, lieät só, baø meï anh huøng, nhöõng ngöôøi taøn taät, coâ
ñôn, thaäm chí nhöõng naïn nhaân cuûa caùc teä naïn xaõ hoäi: maïi daâm, ma tuùy…
3. Noäi dung cuûa chính saùch xaõ hoäi laø gì?
Chính saùch xaõ hoäi bao quaùt nhieàu lónh vöïc hoaït ñoäng roäng lôùn cuûa xaõ
hoäi, nhöõng lónh vöïc hoaït ñoäng ñoù laïi lieân quan ñeán caùc ñoái töôïng khaùc
nhau cuûa söï phaân taàng xaõ hoäi. Xem xeùt moät caùch toång theå, coù theå phaùc ra
nhöõng noäi dung cô baûn sau ñaây cuûa chính saùch xaõ hoäi:
1. Taùi taïo tieàm naêng nhaân löïc cuûa ñaát nöôùc thoâng qua caùc chính saùch
veà daân soá, gia ñình, baûo veä söùc khoûe con ngöôøi, baûo hoä lao ñoäng, toå chöùc
nghæ ngôi, giaûi trí cho caùc taàng lôùp nhaân daân, khaéc phuïc caùc teä naïn xaõ
hoäi, baûo ñaûm an toaøn xaõ hoäi.
2. Goùp phaàn quan troïng vaøo söï nghieäp xaây döïng neàn taûng vöõng chaéc cuûa
xaõ hoäi vôùi caùc chính saùch veà nhaø ôû, baûo veä moâi tröôøng (sinh thaùi vaø xaõ hoäi),
söï phaùt trieån cuûa vaên hoùa, giaùo duïc, khoa hoïc, ngheä thuaät, heä thoáng caùc toå
chöùc dòch vuï nhaèm muïc ñích phuïc vuï cuoäc soáng toát ñeïp cuûa con ngöôøi.
3. Giaùo duïc naâng cao daân trí, ñaøo taïo nhaân taøi cho ñaát nöôùc, taïo theâm
nhieàu vieäc laøm cho caùc taàng lôùp nhaân daân, ñaëc bieät laø thanh nieân, ñaøo taïo
vaø ñaøo taïo laïi ngöôøi lao ñoäng ñeå tieáp thu coâng ngheä môùi, kyõ thuaät hieän ñaïi
vaø khoâng ngöøng naâng cao naêng suaát lao ñoäng.
4. Taïo ñieàu kieän cho xaõ hoäi ngaøy caøng coù nhieàu khaû naêng vaø bieát tieâu
thuï nhöõng saûn phaåm vaät chaát vaø tinh thaàn moät caùch ñuùng ñaén, tieát kieäm,
phuø hôïp vôùi trình ñoä phaùt trieån söùc saûn xuaát cho ñaát nöôùc vaø nhöõng chuaån
möïc ñaïo ñöùc, phaùp lyù cuûa cheá ñoä xaõ hoäi chuû nghóa.
5. Taïo neân söï hình thaønh moâ hình loái soáng xaõ hoäi chuû nghóa vôùi nhöõng
ñaëc ñieåm chuû yeáu laø söï phaùt trieån toaøn dieän cuûa caù nhaân keát hôïp haøi hoøa
450
vôùi söï phaùt trieån cuûa coäng ñoàng trong söï baûo veä nhöõng giaù trò truyeàn thoáng
toát ñeïp cuûa daân toäc khoâng ngöøng ñöôïc boài döôõng, naâng cao döôùi cheá ñoä
xaõ hoäi chuû nghóa.
4. Chính saùch xaõ hoäi nhaèm muïc ñích gì?
Vieäc traû lôøi cho caâu hoûi naøy phuï thuoäc vaøo baûn chaát cheá ñoä xaõ hoäi - chính
trò cuûa töøng nöôùc. Ñoái vôùi Vieät Nam, caâu traû lôøi ñaõ heát söùc roõ raøng. Caùch ñaây
48 naêm, trong baøi noùi chuyeän taïi Hoäi nghò saûn xuaát cöùu ñoùi, Chuû tòch Hoà Chí
Minh nhaán maïnh: “Chính saùch cuûa Ñaûng vaø Chính phuû heát söùc chaêm nom
ñeán ñôøi soáng nhaân daân. Neáu daân ñoùi, Ñaûng vaø Chính phuû coù loãi; neáu daân
reùt laø Ñaûng vaø Chính phuû coù loãi; neáu daân oám laø Ñaûng vaø Chính phuû coù loãi.
Vì vaäy, caùn boä Ñaûng vaø chính quyeàn töø treân xuoáng döôùi ñeàu phaûi heát
söùc quan taâm ñeán ñôøi soáng nhaân daân”(3).
Döïa treân nhöõng nhaän thöùc, quan ñieåm noùi treân, chuùng toâi thöû phaùc ra
nhöõng nhieäm vuï cô baûn hoaëc muïc tieâu cuûa chính saùch xaõ hoäi nhö sau:
1. Taïo cho caùc taàng lôùp nhaân daân trong xaõ hoäi nhöõng ñieàu kieän soáng
ngaøy caøng toát hôn, naâng cao khoâng ngöøng phuùc lôïi vaät chaát, phaùt trieån neàn
vaên hoùa vaø daân chuû xaõ hoäi chuû nghóa.
2. Hình thaønh caùc nhu caàu môùi ôû con ngöôøi theo caùc chuaån möïc ngaøy
caøng phuø hôïp vôùi chuû nghóa xaõ hoäi, taïo ra söï ñònh höôùng veà giaù trò, taïo ñieàu
kieän cho moãi caù nhaân phaùt trieån taøi naêng trí tueä ñoùng goùp vaøo söï nghieäp
chung cuûa ñaát nöôùc.
3. Ñieàu chænh caùc moái quan heä xaõ hoäi giöõa caùc giai caáp vaø taàng lôùp xaõ
hoäi, hoaøn thieän cô caáu xaõ hoäi cuûa xaõ hoäi môùi, goùp phaàn tích cöïc vaøo vieäc
daàn daàn khaéc phuïc söï khaùc bieät vaø khoaûng caùch giöõa caùc giai caáp vaø taàng
lôùp xaõ hoäi, thöïc hieän coâng baèng xaõ hoäi.
Qua söï phaân tích noùi treân, khaùi nieäm cuûa chuùng toâi veà chính saùch xaõ
hoäi ñöôïc xaùc ñònh nhö sau:
Chính saùch xaõ hoäi laø söï cuï theå hoùa, theå cheá hoùa caùc ñöôøng loái, chuû
tröông ñeå giaûi quyeát caùc vaán ñeà xaõ hoäi döïa treân nhöõng tö töôûng, quan ñieåm
cuûa chuû theå laõnh ñaïo phuø hôïp vôùi baûn chaát cheá ñoä xaõ hoäi chính trò (ôû Vieät
Nam laø Ñaûng Coäng saûn Vieät Nam vaø Nhaø nöôùc Coäng hoøa Xaõ hoäi Chuû nghóa
Vieät Nam) phaûn aùnh lôïi ích vaø traùch nhieäm cuûa coäng ñoàng xaõ hoäi noùi chung
vaø cuûa töøng nhoùm xaõ hoäi noùi rieâng nhaèm taùc ñoäng tröïc tieáp vaøo con ngöôøi
vaø ñieàu chænh caùc quan heä giöõa con ngöôøi vôùi con ngöôøi, giöõa con ngöôøi
vôùi xaõ hoäi, höôùng tôùi muïc ñích cao nhaát laø thoûa maõn nhöõng nhu caàu ngaøy
caøng taêng veà ñôøi soáng vaät chaát, vaên hoùa vaø tinh thaàn cuûa nhaân daân. ÔÛ Vieät
Nam ngaøy nay laø nhaèm muïc tieâu "daân giaøu, nöôùc maïnh, xaõ hoäi coâng baèng,
daân chuû, vaên minh".
451
Ñeå thöïc hieän ñöôïc ñaày ñuû nhöõng noäi dung treân ñaây, chính saùch xaõ hoäi
phaûi gaén boù höõu cô vôùi nhöõng moân khoa hoïc xaõ hoäi caên baûn nhö Trieát
hoïc, Xaõ hoäi hoïc, Kinh teá hoïc, Luaät hoïc, Chính trò hoïc, Taâm lyù hoïc…
Khi ñi saâu nghieân cöùu caùc chính saùch xaõ hoäi veà maët lyù luaän, chuùng ta
caàn suy nghó xem trong tieàm aån cuûa caùc chính saùch xaõ hoäi coù nhöõng tö
töôûng trieát lyù - xaõ hoäi hay khoâng, vaø neáu coù thì laø nhöõng tö töôûng gì?
Tham khaûo taøi lieäu cuûa nöôùc ngoaøi, chuùng toâi thaáy trong taùc phaåm
nghieân cöùu veà Chính saùch phuùc lôïi xaõ hoäi ôû caùc nöôùc chaâu AÙ, John Dickson
- Giaùm ñoác Trung taâm nghieân cöùu chính saùch ôû Canberra (Australia) vaø caùc
coäng taùc vieân cuûa oâng ñaõ phaân tích nhöõng tö töôûng trieát lyù - xaõ hoäi laøm
neàn cho caùc chính saùch xaõ hoäi ôû caùc nöôùc Chaâu AÙ.
Theo caùc taùc giaû cuûa coâng trình, xaõ hoäi Trung Quoác chòu aûnh höôûng
nhieàu cuûa Khoång giaùo trong caùc chính saùch phuùc lôïi xaõ hoäi; vai troø cuûa gia
ñình ñöôïc coi troïng hôn laø cuûa Nhaø nöôùc; nhöõng ñöùc tính soáng thanh ñaïm,
tieát kieäm töï löïc caùnh sinh ñöôïc ñeà cao.
ÔÛ AÁn Ñoä nhaán maïnh nhöõng giaù trò tinh thaàn vaø ñaïo ñöùc cuûa loøng töø
thieän theo trieát lyù cuûa ñaïo Hindu vaø ñaïo Phaät. Töø thôøi vua Asoka ñaõ coù
nhöõng ngöôøi laøm coâng taùc xaõ hoäi, theo tinh thaàn AÁn Ñoä giaùo goïi laø Gopas
nhaèm giuùp ñôõ nhöõng ngöôøi cô nhôõ, khoán khoå. Thôøi ñaïi Gupta ñaõ coù nhöõng
nôi nuoâi döôõng nhöõng ngöôøi gaëp traéc trôû, ruûi ro trong cuoäc soáng.
ÔÛ Nhaät Baûn, tuy töø ñaàu theá kyû XX, sau cuoäc “Minh trò duy taân” ñaõ trôû
thaønh moät nöôùc phaùt trieån, hieän ñaïi, nhöng veà maët caùc chính saùch xaõ hoäi
vaãn chuù troïng phaùt huy nhöõng truyeàn thoáng daân toäc nhö tinh thaàn töï laäp,
tính beàn vöõng cuûa gia ñình, ñaïo ñöùc trong vieäc laøm, gaén söï trung thaønh
cuûa ngöôøi lao ñoäng vôùi caùc xí nghieäp, caùc coâng ty.
ÔÛ Haøn Quoác töø caùc trieàu ñaïi Koryu (caùc theá kyû X-XIV) ñaõ neâu leân nhöõng
nguyeân taéc toân troïng ñôøi soáng con ngöôøi vaø chính saùch coâng baèng, ñaõ ñeà
ra nhöõng hình thöùc töông trôï, giuùp ñôõ laãn nhau trong caùc coäng ñoàng khi
gaëp thieân tai hoaëc caùc khoù khaên trong ñôøi soáng.
ÔÛ Philíppin, trong thôøi kyø tröôùc khi bò Taây Ban Nha xaâm chieám, nhöõng
coäng ñoàng goïi laø barangayas hôïp taùc, giuùp ñôõ nhau veà maët xaõ hoäi vôùi tinh
thaàn bayanihan ñöôïc quy ñònh trong caùc ñaïo luaät Kalantiau vaø Maragtas.
ÔÛ Vieät Nam, nhöõng chính saùch xaõ hoäi cuõng coù cô sôû trieát lyù cuûa chuùng.
Tröôùc heát, chuùng toâi muoán noùi veà quan ñieåm nhaân vaên.
A. QUAN ÑIEÅM NHAÂN VAÊN
Caùc chính saùch cuûa Ñaûng vaø Nhaø nöôùc ta, xeùt ñeán cuøng ñeàu nhaèm muïc
ñích phuïc vuï con ngöôøi neân quan ñieåm nhaân vaên phaûi laø sôïi chæ ñoû xuyeân
452
suoát caùc chính saùch xaõ hoäi. ÔÛ Vieät Nam, töø raát sôùm, traûi qua haøng traêm naêm
phaûi luoân luoân ñoaøn keát ñeå ñaáu tranh choáng ngoaïi xaâm vaø choáng thieân tai,
ñaõ hình thaønh moät truyeàn thoáng nhaân aùi saâu saéc trôû thaønh tình caûm, ñaïo
ñöùc vaø phong tuïc vaên hoùa toát ñeïp. Tö töôûng nhaân vaên ñöôïc ghi laïi trong
nhöõng thaønh ngöõ daân gian. Noù trôû thaønh quan nieäm xöû theá cuûa nhaân daân,
quan ñieåm yeâu quyù con ngöôøi “thöông ngöôøi nhö theå thöông thaân”, “ngöôøi
laø hoa cuûa ñaát”…ñöôïc phaùp luaät hoùa ñeå naâng cao naêng löïc boä maùy quan
chöùc, choáng caùc teä naïn xaõ hoäi nhö uoáng röôïu, côø baïc, nghieän thuoác phieän,
hoái loä, tham nhuõng.
Nhaéc laïi moät soá chieáu leänh cuûa Leâ Thaùi Toå veà caùc chính saùch xaõ hoäi
ngay sau khi giaûi phoùng ñaát nöôùc khoûi söï xaâm löôïc cuûa nhaø Minh vaø lieân
heä vôùi tình hình ñaát nöôùc hieän nay cuõng laø ñieàu coù yù nghóa.
Hoïp ñaïi thaàn baøn vieäc nöôùc, laäp laïi coâng baèng trong sôû höõu ñaát ñai,
vua noùi: “Ngöôøi ñi ñaùnh giaëc thì ngheøo, keû rong chôi thì giaøu. Thaønh ra
khoâng ai chòu heát loøng vôùi nöôùc, chæ ham nghó phuù quyù maø thoâi. Nay
ra leänh chæ cho caùc ñaïi thaàn baøn ñònh soá ruoäng caáp cho quan laïi, quaân
nhaân vaø daân chuùng, treân töø ñaïi thaàn trôû xuoáng, döôùi ñeán ngöôøi giaø yeáu,
moà coâi, goùa choàng, ñaøn oâng, ñaøn baø trôû leân loaïi naøo ñöôïc caáp bao
nhieâu thì taâu leân…". Ñeå laøm “trong saïch ñoäi nguõ”, vua ra leänh: “Neáu
thaáy traãm coù chính leänh haø khaéc, thöôûng, phaït coâng toäi khoâng ñuùng,
hay caùc ñaïi thaàn, quan laïi, töôùng hieäu, quan chöùc trong ngoaøi khoâng
ñuùng pheùp taéc, nhaän hoái loä, nhieãu haïi löông daân, thieân tö phi phaùp thì
phaûi laäp töùc daâng sôù ñaøn haëc ngay. Keû naøo ngoài nhìn maø dung tuùng,
chæ giôû troø vaët cuõng laø noùi haõo khoâng ñaâu thì phaûi chieåu luaät trò toäi”.
Vaø “traãm ñem vieäc quaân, vieäc nöôùc quan troïng trao cho caùc oâng. Theá
maø caùc oâng cöù ñieàm nhieân ngoài nhìn, khoâng ñeå yù tôùi, treân phuï loøng tin
cuûa trieàu ñình, döôùi chaúng ñoaùi thöông ñeán quaân daân, sao laïi treã bieáng
chöùc söï quaù theá?
Nay ra chieáu naøy ñeå raên baûo, neáu khoâng bieát söûa loãi thì Nhaø nöôùc coøn
phaùp luaät ñoù, chôù traùch traãm phuï loøng beà toâi”(4).
Truyeàn thoáng nhaân aùi ñaõ ñöôïc Ñaûng vaø Chuû tòch Hoà Chí Minh keá thöøa
vaø phaùt trieån trong chuû nghóa nhaân vaên coäng saûn. Trong hieän thöïc lòch söû,
do ñieàu kieän kinh teá-xaõ hoäi quy ñònh, do nhaän thöùc vaø thöïc hieän sai laàm
moâ hình chuû nghóa xaõ hoäi nhaø nöôùc, chöa theå noùi raèng chuû nghóa nhaân vaên
coäng saûn ñaõ ñöôïc thöïc hieän toát treân ñaát nöôùc ta. Nhöng cuõng khoâng theå
phuû nhaän thöïc teá laø ngay sau khi Caùch maïng thaùng Taùm thaønh coâng, chính
quyeàn nhaân daân do Chuû tòch Hoà Chí Minh laõnh ñaïo ñaõ ban haønh haøng loaït
chính saùch xaõ hoäi ñoái vôùi coâng nhaân, noâng daân, trí thöùc, giaùo duïc, y teá,
vaên hoùa, caùc toân giaùo vaø caùc daân toäc. Chuû tòch Hoà Chí Minh caên daën chuùng
ta: “Nhaân daân ta töø laâu ñaõ soáng vôùi nhau coù tình, coù nghóa. Hieåu chuû nghóa
Maùc- Leânin laø phaûi soáng vôùi nhau coù tình, coù nghóa. Neáu thuoäc bao nhieâu
453
saùch maø soáng khoâng coù tình, coù nghóa thì sao goïi laø hieåu chuû nghóa Maùc -
Leânin ñöôïc?”(5).
Chuùng ta caàn trôû laïi Nghò quyeát Ñaïi hoäi Ñaûng laàn thöù VI (1986) trong
ñoù laàn ñaàu tieân chính saùch xaõ hoäi ñöôïc ñaët ñuùng vò trí vaø taàm quan troïng
cuûa noù trong chieán löôïc phaùt trieån kinh teá- xaõ hoäi cuûa ñaát nöôùc. Nghò
quyeát ghi roõ: “Chính saùch xaõ hoäi bao truøm moïi maët cuoäc soáng cuûa con
ngöôøi: ñieàu kieän lao ñoäng vaø sinh hoaït, giaùo duïc vaø vaên hoùa, quan heä gia
ñình, quan heä giai caáp, quan heä daân toäc. Coi nheï chính saùch xaõ hoäi, töùc
laø coi nheï yeáu toá con ngöôøi trong söï nghieäp xaây döïng chuû nghóa xaõ hoäi”.
Tieáp theo ñoù, trong Cöông lónh xaây döïng ñaát nöôùc trong thôøi kyø quaù ñoä
leân chuû nghóa xaõ hoäi, Ñaûng ñaõ nhaán maïnh theâm: “Chính saùch xaõ hoäi ñuùng
ñaén vì haïnh phuùc con ngöôøi laø ñoäng löïc to lôùn phaùt huy moïi tieàm naêng
saùng taïo cuûa nhaân daân trong söï nghieäp xaây döïng chuû nghóa xaõ hoäi.
Phöông höôùng lôùn cuûa chính saùch xaõ hoäi laø phaùt huy nhaân toá con ngöôøi
treân cô sôû baûo ñaûm coâng baèng, bình ñaúng veà quyeàn lôïi vaø nghóa vuï coâng
daân, keát hôïp toát taêng tröôûng kinh teá vôùi tieán boä xaõ hoäi; giöõa ñôøi soáng vaät
chaát vaø ñôøi soáng tinh thaàn; giöõa ñaùp öùng caùc nhu caàu tröôùc maét vôùi chaêm
lo lôïi ích laâu daøi; giöõa caù nhaân vôùi taäp theå coäng ñoàng xaõ hoäi”.
Noäi dung noùi treân chính laø söï theå hieän tö töôûng nhaân vaên cuûa Ñaûng vaø
Chuû tòch Hoà Chí Minh. Ñoù laø tö töôûng cô baûn coù tính chaát quyeát ñònh ñoái vôùi
moïi chính saùch xaõ hoäi ñöôïc hoaïch ñònh trong thôøi gian tröôùc maét cuõng nhö
trong chieán löôïc laâu daøi. Cuøng vôùi quan ñieåm nhaân vaên, coøn moät soá quan ñieåm
cô baûn khaùc caàn ñöôïc quaùn trieät trong vieäc xaây döïng caùc chính saùch xaõ hoäi.
B. QUAN ÑIEÅM GAÉN LYÙ LUAÄN VÔÙI THÖÏC TIEÃN
Nghò quyeát cuûa Boä chính trò veà “Coâng taùc lyù luaän giai ñoaïn hieän nay”
ngaøy 28-3-1992 nhaän xeùt: “Lyù luaän chöa ñi saâu, ñi saùt cuoäc soáng, chöa ra
khoûi tình traïng laïc haäu, chöa ñaùp öùng nhöõng ñoøi hoûi cuûa thöïc teá ñoåi môùi.
Coâng taùc lyù luaän chöa phuïc vuï toát vieäc cuï theå hoùa vaø phaùt trieån ñöôøng
loái hoaïch ñònh caùc chính saùch”.
Nghò quyeát nhaán maïnh moät trong nhöõng phöông chaâm lôùn caàn naém
vöõng laø phaûi “gaén chaët lyù luaän vôùi thöïc tieãn, giöõa yeâu caàu tröôùc maét vôùi
nhieäm vuï laâu daøi, giöõa nghieân cöùu cô baûn vôùi nghieân cöùu öùng duïng”. Tö
töôûng chæ ñaïo noùi treân cuûa Ñaûng ñaëc bieät coù yù nghóa trong vieäc gaén keát caùc
chöông trình nghieân cöùu caùc chính saùch xaõ hoäi cuï theå vôùi nghieân cöùu lyù
luaän xaõ hoäi hoïc.
Trong nhöõng naêm qua, töø thöïc tieãn cuûa vieäc khaûo saùt thöïc tieãn hôïp
vôùi nghieân cöùu lyù luaän trong vieäc thöïc hieän chöông trình khoa hoïc caáp
Nhaø nöôùc veà “Ñoåi môùi chính saùch xaõ hoäi vaø cô cheá quaûn lyù vieäc thöïc
hieän caùc chính saùch xaõ hoäi”, chuùng toâi nhaän thöùc saâu saéc chính saùch xaõ
454
hoäi phaûi laø thaønh töïu cuûa nhöõng söï nghieân cöùu nghieâm tuùc khoa hoïc xaõ
hoäi, tröôùc heát laø xaõ hoäi hoïc nhaèm goùp phaàn giaûi quyeát nhöõng vaán ñeà xaõ
hoäi noùng boûng ñang ñaët ra töø thöïc traïng kinh teá - xaõ hoäi cuûa ñaát nöôùc
ta hieän nay.
Ñeå chính saùch xaõ hoäi coù hieäu quaû, coù khaû naêng ñi vaøo cuoäc soáng, caàn
coù söï keát hôïp chaët cheõ, höõu cô giöõa nhöõng cô quan nghieân cöùu lyù luaän,
nhöõng toå chöùc Ñaûng vaø Nhaø nöôùc coù traùch nhieäm hoaïch ñònh chính saùch
vaø nhöõng nhaø hoaït ñoäng thöïc tieãn coù nhieäm vuï xaây döïng caùc cô cheá thích
hôïp ñöa caùc chính saùch ñoù vaøo cuoäc soáng. Nhö vaäy, giöõa nhöõng cô quan
coù chöùc naêng khaùc nhau coù moät moái lieân heä gaén boù chung: ñoù laø thöïc tieãn
xaõ hoäi.
Hôn ôû ñaâu heát, ñaây laø choã caàn phaûi theå hieän ñaày ñuû phöông chaâm maø
Ñaïi hoäi laàn thöù VI cuûa Ñaûng ñaõ vaïch ra: nhìn thaúng vaøo söï thaät, noùi roõ söï
thaät, phaân tích söï thaät.
Muoán theá chæ coù toång keát toát thöïc tieãn môùi phaùt trieån ñöôïc lyù luaän (hieåu
theo nghóa ñuùng ñaén nhaát cuûa noù laø coù tính saùng taïo). Noùi nhö vaäy thì deã,
nhöng laøm ñöôïc ñieàu ñoù laø cöïc kyø khoù. Thöïc tieãn quaù trình ñoåi môùi cuûa
ñaát nöôùc ta ñang dieãn ra raát soâi ñoäng, ña daïng, khoâng ai coù theå cho raèng
ñaõ naém baét ñöôïc ñaày ñuû thöïc tieãn ñoù, chöa noùi ñeán vieäc coøn khoù khaên hôn
laø hieåu bieát thöïc tieãn noäi dung vaän ñoäng cuûa noù vaø döï ñoaùn söï phaùt trieån
cuûa noù ra sao? Moái ñe doïa lôùn nhaát ñoái vôùi moïi chính saùch noùi chung vaø
chính saùch xaõ hoäi noùi rieâng laø tính khaû thi keùm hoaëc khoâng coù tính khaû
thi. Ñieàu ñoù baét nguoàn moät phaàn lôùn töø thieáu quan ñieåm thöïc tieãn vaø thieáu
hieåu bieát lyù luaän xaõ hoäi hoïc veà nhöõng vaán ñeà xaõ hoäi ñöôïc ñaët ra xem xeùt
vaø tìm bieän phaùp giaûi quyeát.
C. QUAN ÑIEÅM LÒCH SÖÛ
Moãi chính saùch xaõ hoäi ñeàu laø moät saûn phaåm cuûa ñöôøng loái chính trò
trong töøng giai ñoaïn lòch söû nhaát ñònh. Khi lòch söû ñaõ sang trang vaø nhöõng
nhieäm vuï môùi ñaët ra caàn coù nhöõng chính saùch xaõ hoäi môùi phuø hôïp. Veà lyù
thyeát laø nhö vaäy, nhöng khoâng phaûi bao giôø nhaän thöùc con ngöôøi cuõng theo
kòp nhöõng bieán ñoåi xaõ hoäi, vaø nhaát laø khi ñaõ coù nhaän thöùc môùi cuõng khoâng
deã gì laøm chuyeån ñoäng nhanh choùng caû moät xaõ hoäi ñaõ quen neáp tö duy
vaø neáp soáng theo loái cuõ. Cuoäc Hoäi thaûo khoa hoïc thöïc tieãn veà ñoåi môùi kinh
teá-xaõ hoäi naêm 1994 ôû Ngheä An do Trung taâm Khoa hoïc xaõ hoäi vaø nhaân vaên
Quoác gia phoái hôïp vôùi Tænh uûy Ngheä An toå chöùc cho thaáy roõ cuoäc ñaáu tranh
choáng tö töôûng baûo thuû vaø ñöa tö duy môùi vaøo cuoäc soáng khoù khaên bieát
bao. Nhöõng nhaän thöùc cuõ, nhöõng thoùi quen cuõ coù söùc ì dai daúng vaø coù theå
trôû thaønh vaät caûn cho söï nghieäp ñoåi môùi, nhaát laø khi chuùng chi phoái tö
töôûng cuûa nhöõng toå chöùc vaø nhöõng ngöôøi coù traùch nhieäm laõnh ñaïo vaø hoaïch
ñònh chính saùch xaõ hoäi.
455
Traùi laïi, nhaän thöùc môùi cuõng coù khaû naêng ñi quaù ñaø, muoán ñoát chaùy
giai ñoaïn vaø nhö vaäy laïi rôi vaøo chuû quan, duy yù chí, pheâ phaùn quaù möùc,
thaäm chí phuû nhaän saïch trôn nhöõng chính saùch xaõ hoäi ñaõ moät thôøi phaùt
huy taùc duïng.
Bieát toân troïng lòch söû moät caùch ñuùng ñaén vaãn laø moät quan ñieåm caàn
tuaân theo trong vieäc nghieân cöùu caùc chính saùch xaõ hoäi.
D. QUAN ÑIEÅM PHAÙT TRIEÅN
Muïc tieâu cao nhaát cuûa moïi chính saùch xaõ hoäi ñeàu nhaèm phaùt trieån
xaõ hoäi, ñem laïi ñôøi soáng toát ñeïp cho con ngöôøi. Trong khoaûng ba thaäp
kyû gaàn ñaây, xaõ hoäi hoïc phaùt trieån laø moät trong nhöõng chuyeân ngaønh xaõ
hoäi hoïc ñöôïc ñeà caäp ñeán nhieàu nhaát. Haàu nhö khoâng coù vaán ñeà naøo
khoâng ñöôïc gaén vôùi phaùt trieån: daân soá vaø phaùt trieån, taøi nguyeân, moâi
tröôøng vaø phaùt trieån, con ngöôøi vaø phaùt trieån, gia ñình vaø phaùt trieån,
vaên hoùa vaø phaùt trieån, toân giaùo vaø phaùt trieån… Töông öùng vôùi caùc lónh
vöïc nghieân cöùu ñoù, laø söï phaùt trieån lyù luaän caùc chính saùch xaõ hoäi ñöôïc
neâu leân laøm noäi dung nghieân cöùu raát phong phuù, ña daïng.
Chuùng toâi nghó raèng ôû Vieät Nam, coâng cuoäc phaùt trieån phaûi gaén lieàn vôùi
giöõ vöõng ñoäc laäp vaø chuû quyeàn, phaûi duy trì vaø phaùt trieån ñöôïc baûn saéc
vaên hoùa vaø baûn saéc daân toäc (hai nhaân toá naøy raát gaén boù höõu cô vôùi nhau).
Khoâng coù phaùt trieån neáu khoâng coù bình ñaúng vaø coâng baèng xaõ hoäi, khoâng
coù söï tham gia hoaït ñoäng chính trò vaø xaõ hoäi cuûa caùc taàng lôùp nhaân daân,
daân chuû hoùa saâu saéc ñôøi soáng xaõ hoäi caû veà kinh teá vaø xaõ hoäi, khoâng coù
phaùt trieån neáu khoâng coù söï quan taâm vaø ñeà cao traùch nhieäm baûo veä moâi
tröôøng (bao goàm caû moâi tröôøng sinh thaùi vaø moâi tröôøng xaõ hoäi).
Taát nhieân, quaù trình phaùt trieån ñoù khoâng moät luùc naøo xa rôøi muïc tieâu
xaây döïng moät Nhaø nöôùc cuûa daân, do daân, vì daân döôùi söï laõnh ñaïo cuûa
Ñaûng Coäng saûn Vieät Nam.
E. QUAN ÑIEÅM HEÄ THOÁNG, ÑOÀNG BOÄ
Caùc hoaït ñoäng cuûa con ngöôøi vaø xaõ hoäi laø moät maïng löôùi nhöõng quan
heä phöùc taïp ñan xen chaèng chòt vaøo nhau trong moät chænh theå thoáng nhaát,
khoâng heà coù söï bieät laäp tuyeät ñoái.
Chính saùch xaõ hoäi phaûi ñöôïc xaây döïng treân cô sôû nhaän thöùc khoa hoïc
veà thöïc traïng cuûa cô caáu xaõ hoäi, thöïc traïng nhöõng moãi quan heä giöõa con
ngöôøi vôùi con ngöôøi, giöõa caùc nhoùm vaø coäng ñoàng xaõ hoäi. Chính saùch xaõ
hoäi phaûi döïa treân cô sôû nghieân cöùu toaøn dieän taát caû nhöõng gì coù lieân quan
tröïc tieáp ñeán con ngöôøi, töø ñòa vò xaõ hoäi, ñieàu kieän vaø noäi dung hoaït ñoäng
trong cuoäc soáng ñeán vieäc hình thaønh caùc nhu caàu, taâm lyù, lôïi ích, nguyeän
voïng cuûa moãi caù nhaân, moãi giai caáp vaø taàng lôùp xaõ hoäi.
456
Vieäc thöïc hieän chính saùch xaõ hoäi phaûi laø keát quaû giaûi quyeát ñoàng boä
haøng loaït nhöõng vaán ñeà kinh teá, chính trò, xaõ hoäi, vaên hoùa caùc taàng lôùp
quaàn chuùng, keát hôïp caùc bieän phaùp giaùo duïc, tö töôûng, caùc theå cheá phaùp
luaät, caùc chuaån möïc ñaïo ñöùc. Do ñoù, caùc chính saùch xaõ hoäi khoâng theå taùch
khoûi chính saùch kinh teá, chính saùch vaên hoùa vaø tö töôûng, chính saùch phaùt
trieån khoa hoïc-kyõ thuaät, khoâng theå taùch khoûi ñöôøng loái, chính saùch cuûa
Ñaûng vaø Nhaø nöôùc cuøng heä thoáng chính trò-xaõ hoäi.
Ví nhö, chính saùch baûo ñaûm xaõ hoäi coù moái quan heä khaêng khít vôùi caùc
chính saùch lao ñoäng, giaûi quyeát vieäc laøm, tieàn löông, tieàn coâng, daân soá, y
teá, giaùo duïc, ñaøo taïo ngheà… Hoaëc nhö muoán giaûi baøi toaùn haïn cheá gia taêng
daân soá ôû Vieät Nam, taïo ñieàu kieän cho söï phaùt trieån caân baèng vaø beàn vöõng
thì khoâng theå khoâng lieân quan ñeán haøng loaït chính saùch xaõ hoäi khaùc, nhö
trieån khai chöông trình xoùa naïn muø chöõ, phoå caäp giaùo duïc tieåu hoïc ñeå naâng
cao daân trí, chaêm lo coâng taùc baûo veä baø meï vaø treû em, keá hoaïch hoùa gia
ñình, xaây döïng ñôøi soáng vaên hoùa, xoùa ñoùi giaûm ngheøo, naâng cao chaát löôïng
ñôøi soáng.
Treân quan ñieåm heä thoáng, ñoàng boä coù theå traùnh ñöôïc caùch hoaïch ñònh
vaø thöïc hieän chính saùch xaõ hoäi moät caùch phieán dieän, moät chieàu, ñoàng
thôøi coù cô sôû ñeå ñi saâu phaân tích nhöõng maët cuï theå, rieâng bieät cuûa caùc
chính saùch xaõ hoäi khaùc nhau.
Tính heä thoáng, ñoàng boä caøng cao thì chaát löôïng chính saùch xaõ hoäi caøng
ñöôïc ñaûm baûo.
Quan ñieåm xaõ hoäi hoùa, theå cheá hoùa, daân chuû hoùa caùc chính saùch xaõ
hoäi.
Chính saùch xaõ hoäi phaûi phaùt huy cao nhaát cuûa töøng caù nhaân, coäng ñoàng
vaø toaøn xaõ hoäi. Do ñoù, caàn phaûi xaõ hoäi hoùa caùc chính saùch xaõ hoäi.
Phöông chaâm “Nhaø nöôùc vaø nhaân daân cuøng laøm” vaän duïng vaøo vieäc
thöïc hieän caùc chính saùch xaõ hoäi cho thaáy hieäu quaû to lôùn roõ reät, nhö nhieàu
caù nhaân vaø toå chöùc xaõ hoäi ñaõ nhaän nuoâi döôõng troïn ñôøi haøng vaïn baø meï
anh huøng. Phong traøo xaây döïng nhaø tình nghóa baét ñaàu töø thaønh phoá Hoà
Chí Minh ñaõ lan roäng ra khaép caû nöôùc.
Caùc chính saùch lao ñoäng taïo vieäc laøm, giaùo duïc, y teá, baûo ñaûm xaõ hoäi,
choáng caùc teä naïn xaõ hoäi ñeàu caàn ñöôïc xaõ hoäi hoùa döôùi söï chæ ñaïo thoáng
nhaát cuûa Nhaø nöôùc nhaèm phaùt huy cao ñoä hieäu löïc cuûa phöông chaâm ñoù,
ñoàng thôøi ngaên chaën kòp thôøi nhöõng nhaän thöùc vaø chuû tröông leäch laïc baøy
ñaët ra nhöõng leä phí voâ lyù ôû moät soá ngaønh vaø ñòa phöông khoâng ñöôïc nhaân
daân ñoàng tình.
Khi Ñaûng ta khaúnh ñònh nguyeân taéc Nhaø nöôùc quaûn lyù xaõ hoäi baèng
phaùp luaät maø caùc chính saùch xaõ hoäi laø nhöõng coâng cuï ñeå Nhaø nöôùc quaûn
457
lyù xaõ hoäi thì loâgíc taát yeáu laø caùc chính saùch xaõ hoäi caên baûn phaûi ñöôïc theå
hieän hoùa baèng phaùp luaät.
Khi chöùc naêng quaûn lyù xaõ hoäi cuûa Nhaø nöôùc ngaøy caøng ñöôïc chuù troïng
thì vieäc hoaøn thieän heä thoáng phaùp luaät nhaèm taêng cöôøng hieäu löïc quaûn lyù
caùc chính saùch xaõ hoäi laø raát quan troïng. Söï toàn taïi cuûa moät heä thoáng phaùp
luaät maïnh vaø coù hieäu löïc laø moät trong nhöõng yeáu toá quyeát ñònh hieäu quaû
cuûa vieäc Nhaø nöôùc quaûn lyù caùc chính saùch xaõ hoäi. Moïi chính saùch xaõ hoäi
cuûa Nhaø nöôùc muoán ñöôïc hoaïch ñònh vaø thöïc hieän toát phaûi ñöôïc theå cheá
hoùa baèng phaùp luaät. Do ñoù, vieäc naâng cao chaát löôïng coâng taùc xaây döïng
phaùp luaät veà caùc vaán ñeà chính saùch xaõ hoäi phaûi laø moái quan taâm thöôøng
xuyeân cuûa caùc chuû theå laõnh ñaïo chính trò vaø quaûn lyù xaõ hoäi, cai trò ñaát nöôùc.
Daân chuû hoùa vieäc hoaïch ñònh vaø thöïc hieän caùc chính saùch xaõ hoäi cuõng
laø moät quan ñieåm quan troïng caàn quaùn trieät. Do taùc ñoäng cuûa caùc chính
saùch xaõ hoäi raát nhanh nhaïy, tröïc tieáp ñoái vôùi ñôøi soáng cuûa caùc taàng lôùp
nhaân daân, neân phaûi heát söùc laéng nghe coi troïng yù kieán cuûa nhaân daân.
Ngöôøi coâng daân phaûi hieåu bieát vaø phaùt huy traùch nhieäm ñoái vôùi caùc
chính saùch xaõ hoäi vôùi hai tö caùch: vöøa laø ñoái töôïng cuûa chính saùch xaõ hoäi,
vöøa laø ngöôøi ñöôïc döï baøn vieäc xaây döïng chính saùch xaõ hoäi vaø kieåm tra vieäc
thöïc hieän.
Baøi hoïc lôùn nhaát ruùt ra töø vieäc hoaïch ñònh vaø thöïc hieän caùc chính saùch
xaõ hoäi laø caùc chuû tröông, chính saùch ñöa ra phaûi phuø hôïp loøng daân, ñöôïc
daân ñoàng tình uûng hoä vaø tích cöïc giaûm saùt, kieåm tra vieäc thöïc hieän. Ñaây
laø söï theå phöông chaâm “daân bieát, daân baøn, daân kieåm tra”. Neân chaêng, caàn
theâm vaøo phöông chaâm ñoù veá nöõa: daân ñöôïc höôûng. Phöông chaâm naøy
cuõng caàn ñöôïc theå cheá hoùa ñeå ñi vaøo cuoäc soáng thoâng qua moät cô cheá môû
roäng daân chuû coù hieäu löïc.
*
* *
Lyù luaän vaø phöông phaùp luaän veà chính saùch xaõ hoäi laø moät vaán ñeà roäng
lôùn vaø ngaøy caøng phöùc taïp, bôûi vì ñôøi soáng cuûa xaõ hoäi vaø con ngöôøi luoân
luoân laøm naûy sinh nhöõng vaán ñeà môùi, ñaëc bieät laø trong theá giôùi hieän ñaïi.
Baûn thaân söï phaùt trieån nhieàu chieàu vaø phöùc taïp ñoù cuûa xaõ hoäi hieän ñaïi
cuõng nhö cuûa con ngöôøi ñaõ ñöa nhieàu nhaø xaõ hoäi hoïc phöông Taây ñeán
traïng thaùi taâm lyù bò ngôïp tröôùc thöïc traïng ñoù; thaäm chí nhaø xaõ hoäi hoïc
Phaùp noåi tieáng Edgar Morin ñaõ ñöa ra luaän thuyeát “tính khoâng chaéc chaén”
trong xaõ hoäi töông lai.
Xaõ hoäi Vieät Nam ñang trong quaù trình hoøa nhaäp naêng ñoäng vaøo ñôøi
soáng quoác teá. Coù nhieàu caùch nhìn vaø traïng thaùi taâm lyù ñaùnh giaù quaù trình
458
hoøa nhaäp ñoù. Coù möøng, coù lo, coù laïc quan, coù bi quan, coù hy voïng, coù hoaøi
nghi. Con ngöôøi theá giôùi, - maãu soá chung, - vaø con ngöôøi Vieät Nam seõ nhö
theá naøo? Caû moät chaân trôøi roäng môû cho caùc nhaø nghieân cöùu xaõ hoäi hoïc vaø
hoaïch ñònh chính saùch xaõ hoäi. Chuùng toâi nghó raèng hôn luùc naøo heát, trieát
lyù veà loøng tin ñoái vôùi con ngöôøi caàn ñöôïc giöõ vöõng. con ngöôøi Vieät Nam
seõ bieát phaùt huy traùch nhieäm ñoái vôùi baûn thaân mình vaø vôùi coäng ñoàng trong
xaõ hoäi töông lai. Nhöng ñieàu ñoù khoâng töï noù ñeán maø phaûi taêng cöôøng giaùo
duïc con ngöôøi, taïo ñieàu kieän cho con ngöôøi phaùt huy cao ñoä naêng löïc,
phaåm chaát cuûa mình. Caøng laøm toát coâng taùc giaùo duïc con ngöôøi bao nhieâu,
caøng quan taâm ñeán ñôøi soáng toaøn dieän cuûa con ngöôøi thì caøng taêng khaû
naêng caûi taïo xaõ hoäi theo ñònh höôùng xaõ hoäi chuû nghóa baáy nhieâu.
Xeùt ñeán cuøng, ñoù cuõng laø theå hieän tính öu vieät cuûa chuû nghóa xaõ hoäi so
vôùi chuû nghóa tö baûn. Taát nhieân, ñoù chöa phaûi laø hieän thöïc cuûa ngaøy mai,
nhöng cuõng khoâng phaûi laø khoâng töôûng vaø coøn phaûi traûi qua moät quaù trình
phaán ñaáu beàn bæ, laâu daøi.
Phöông Taây ñaõ ñi ñeán gaàn toät ñænh cuûa chuû nghóa töï do caù nhaân nay
thaáy nuoái tieác quan heä coäng ñoàng vaø thaáy söï caàn thieát phaûi nghieân cöùu,
ñaùnh giaù laïi nhöõng giaù trò vaên hoùa, truyeàn thoáng ñaïo ñöùc, nhaân vaên cuûa
phöông Ñoâng. Trong khi ñoù thì ôû Vieät Nam, moät soá ngöôøi ñang coù xu höôùng
chaïy theo nhöõng loái soáng khoâng laønh maïnh cuûa vaên hoùa phöông Taây khoâng
phuø hôïp vôùi nhaân daân.
Hoøa nhaäp vaøo theá giôùi ngaøy caøng maïnh hôn, saâu hôn, nhöng ñoàng thôøi
vaãn giöõ vöõng baûn saéc vaên hoùa cuûa daân toäc vaø baûn lónh con ngöôøi Vieät Nam,
ñoù laø söï thaùch thöùc cuûa lòch söû ñaët ra cho ñaát nöôùc vaø daân toäc Vieät Nam
trong theá kyû XXI.
Caâu traû lôøi cho söï thaùch thöùc ñoù moät phaàn quan troïng thuoäc veà vai troø
vaø taùc duïng cuûa caùc chính saùch xaõ hoäi ñoái vôùi con ngöôøi, veà naêng löïc vaø
traùch nhieäm cuûa moân xaõ hoäi hoïc goùp phaàn vaøo söï nghieäp chung cuûa khoa
hoïc xaõ hoäi trong nhieäm vuï phaùt trieån lyù luaän cuûa chuû nghóa Maùc-Leânin vaø
tö töôûng Hoà Chí Minh. Hy voïng raèng coá gaéng chung cuûa khoa hoïc xaõ hoäi
Vieät Nam trong ñoù coù xaõ hoäi hoïc, nhieäm vuï ñoù seõ ñöôïc hoaøn thaønh.
CHUÙ THÍCH
1. Anthony Giddans, Social theory and Modern Sociology (Lyù thuyeát xaõ hoäi vaø xaõ hoäi hoïc hieän
ñaïi). Nxb Polity Press Cambridge, 1987, tr. 44-46.
2. V.Z. Roâgoâvin, Chính saùch xaõ hoäi trong xaõ hoäi chuû nghóa phaùt trieån. Nxb Nauka, Matxcôva, 1980,
tr. 10-11. Baûn dòch cuûa Vieän Thoâng tin Khoa hoïc xaõ hoäi.
3. Hoà Chí Minh, Veà chính saùch xaõ hoäi. Nxb Chính trò quoác gia, Haø Noäi, 1995, tr. 50.
4. Ñaïi Vieät söû kyù toaøn thö, taäp II. Nxb Khoa hoïc xaõ hoäi, Haø Noäi, 1980, tr. 300.
5. Hoà Chí Minh, Toaøn taäp, taäp 10. Nxb Chính trò quoác gia, Haø Noäi, tr. 661, 662.
459
VAÁN ÑEÀ PHAÂN TAÀNG XAÕ HOÄI VIEÄT NAM HIEÄN NAY: MOÄT SOÁ KHÍA CAÏNH PHÖÔNG PHAÙP...
1
VAÁN ÑEÀ PHAÂN TAÀNG XAÕ HOÄI
VIEÄT NAM HIEÄN NAY:
MOÄT SOÁ KHÍA CAÏNH PHÖÔNG PHAÙP
TIEÁP CAÄN VAØ NGHIEÂN CÖÙU
Trònh Duy Luaân*
Coâng cuoäc ñoåi môùi trong gaàn 2 thaäp kyû qua ñaõ laøm thay ñoåi caên baûn
dieän maïo ñôøi soáng kinh teá vaø caùc lónh vöïc khaùc cuûa ñôøi soáng xaõ hoäi.
Theå cheá kinh teá thò tröôøng ñònh höôùng xaõ hoäi chuû nghóa - saûn phaåm cuûa
Ñoåi môùi ñaõ phaùt huy hieäu quaû cuûa noù ôû toác ñoä taêng tröôûng kinh teá cao
vaø oån ñònh cuøng vôùi vieäc naâng cao möùc soáng cuûa haàu heát caùc taàng lôùp
daân cö. Beân caïnh ñoù, kinh teá thò tröôøng cuõng saûn sinh ra khoâng ít nhöõng
heä quaû xaõ hoäi maø chuùng ta ñang phaûi chuù yù giaûi quyeát. Moät trong caùc
heä quaû nhö vaäy chính laø söï phaân taàng xaõ hoäi hay laø söï phaân hoaù giaøu
- ngheøo trong caùc nhoùm daân cö. Trong nhöõng naêm gaàn ñaây, vaán ñeà naøy
ñaõ ñöôïc giôùi nghieân cöùu khoa hoïc xaõ hoäi, giôùi quaûn lyù ñeà caäp ñeán khaù
thöôøng xuyeân.
Baøi vieát seõ ñeà caäp tôùi moät soá khía caïnh phöông phaùp luaän vaø phöông
phaùp cuûa vaán ñeà naøy töø caùch nhìn xaõ hoäi hoïc.
I. VEÀ KHAÙI NIEÄM PHAÂN TAÀNG XAÕ HOÄI
Phaân taàng xaõ hoäi (PTXH) laø moät trong nhöõng khaùi nieäm cô baûn cuûa xaõ
hoäi hoïc. Noù ñöôïc ñònh nghóa laø "söï xeáp haïng (ranking) moät caùch oån ñònh
caùc vò trí trong xaõ hoäi xeùt töø goùc ñoä quyeàn löïc, uy tín hoaëc caùc ñaëc quyeàn
ñaëc lôïi khoâng ngang nhau”. Trong söï PTXH, coù caùc “taàng” (stratum), moãi
taàng laø moät taäp hôïp ngöôøi (caù nhaân) gioáng nhau veà ñòa vò / vò theá, bao
goàm ñòa vò kinh teá (taøi saûn, thu nhaäp), ñòa vò chính trò (quyeàn löïc) hay ñòa
vò xaõ hoäi (nhö uy tín), töø ñoù maø hoï coù ñöôïc nhöõng cô hoäi thaêng tieán, söï
phong thöôûng vaø nhöõng thöù baäc nhaát ñònh trong xaõ hoäi. Söï PTXH thöôøng
ñöôïc moâ taû döôùi daïng caùc “thaùp phaân taàng” vôùi nhöõng hình daùng khaùc
nhau tuyø thuoäc vaøo ñaëc tröng cuûa caùc loaïi xaõ hoäi.
* Phoù Giaùo sö, Tieán siõ, Vieän Xaõ hoäi hoïc, Vieät Nam.
460
Trong lòch sö,û caùc nhaø xaõ hoäi hoïc phöông Taây ñaõ ñöa ra nhieàu yeáu toá
ñeå xaùc ñònh khaùi nieäm PTXH. Ñieån hình nhaát laø nhaø xaõ hoäi hoïc Ñöùc Max
Weber, ñaõ bao haøm trong khaùi nieäm PTXH caû vieäc phaân chia xaõ hoäi thaønh
caùc giai caáp. Beân caïnh ñoù, oâng khoâng chæ nhaán maïnh vaøo tieâu chí kinh
teá, sôû höõu (nhö thöôøng duøng khi xaùc ñònh söï phaân chia giai caáp), maø coøn
söû duïng ñoàng thôøi caùc tieâu chí veà chính trò (quyeàn löïc) vaø tieâu chí vaên
hoaù (nhö uy tín) ñeå ñònh nghóa khaùi nieäm PTXH.
Talcott Parsons, nhaø xaõ hoäi hoïc Myõ coi PTXH laø söï saép xeáp caùc caù nhaân
vaøo moät heä thoáng xaõ hoäi treân cô sôû söï phaân chia nhöõng ngaïch baäc vaø
nhöõng tieâu chuaån chung veà giaù trò. PTXH laø keát quaû tröïc tieáp cuûa phaân coâng
lao ñoäng xaõ hoäi vaø söï phaân hoaù cuûa nhöõng nhoùm xaõ hoäi khaùc nhau. Coøn
theo Smelser, PTXH gaén lieàn vôùi nhöõng bieän phaùp maø nhôø ñoù söï baát bình
ñaúng ñöôïc löu truyeàn töø theá heä naøy sang theá heä khaùc, trong ñoù hình thaønh
neân nhöõng taàng lôùp / giai taàng khaùc nhau trong xaõ hoäi. PTXH phaûn aùnh
söï baát bình ñaúng mang tính caáu truùc cuûa taát caû caùc xaõ hoäi, söï khaùc nhau
veà khaû naêng thaêng tieán xaõ hoäi cuûa caùc caù nhaân bôûi ñòa vò cuûa hoï trong caùc
baäc thang xaõ hoäi.
Nhö vaäy, veà cô baûn, PTXH laø moät söï phaân chia mang tính caáu truùc
thaønh caùc taàng lôùp / giai taàng xaõ hoäi döïa treân caùc ñaëc tröng vò theá kinh teá
xaõ hoäi cuûa caùc caù nhaân, trong ñoù söû duïng ñoàng thôøi 3 loaïi caùc daáu hieäu /
tieâu chí: veà kinh teá (taøi saûn, thu nhaäp), veà chính trò (quyeàn löïc, toå chöùc) vaø
vaên hoaù (uy tín). Khaùi nieäm PTXH vì vaäy phaân bieät vôùi caùc khaùi nieäm gaàn
guõi nhö: phaân hoaù giai caáp, phaân hoaù giaøu ngheøo, phaân cöïc xaõ hoäi. Caùc
khaùi nieäm sau naøy veà cô baûn coù theå xem nhö nhöõng bieán theå, hay laø tröôøng
hôïp rieâng cuûa PTXH.
Trong lòch söû, töông öùng vôùi caùc loaïi xaõ hoäi khaùc nhau, coù nhöõng heä
thoáng PTXH khaùc nhau. Moät soá quoác gia coù theå coù söï baát bình ñaúng veà
kinh teá raát cao, song quyeàn löïc laïi ñöôïc phaân boá moät caùch daân chuû, mang
tính bình ñaúng hôn. Trong khi ôû moät soá quoác gia khaùc, baát bình ñaúng veà
kinh teá coù theå khoâng lôùn, nhöng quyeàn löïc laïi bò taäp trung cao ñoä trong
tay moät nhoùm caàm quyeàn, ñoäc taøi. Caùc nhaø xaõ hoäi hoïc thöôøng daãn ra nhöõng
ví duï ñieån hình. Chaúng haïn: Nöôùc Anh trong lòch söû ñaõ laø moät xaõ hoäi giai
caáp, döïa treân cô sôû nhöõng khaùc bieät veà sôû höõu taøi saûn. Nöôùc Ñöùc Quoác xaõ
ñaõ töøng ñöôïc phaân taàng theo quyeàn löïc. Xaõ hoäi ñaúng caáp Nam Phi laø ví duï
veà moät xaõ hoäi phaân taàng theo söï thoáng trò veà chuûng toäc.
PTXH cuõng phaûn aùnh nhöõng baát bình ñaúng xaõ hoäi ñaõ thaønh moâ hình,
hay ñaõ ñöôïc caáu truùc hoaù giöõa taát caû caùc nhoùm ngöôøi khaùc nhau, chöù khoâng
rieâng giöõa caùc caù nhaân. PTXH cuõng coù lieân heä maät thieát tôùi caùc cô may,
vaän hoäi trong cuoäc ñôøi cuûa caùc caù nhaân vaø caùc nhoùm xaõ hoäi. Nhöõng cô
may, vaän hoäi trong cuoäc ñôøi ñeán vôùi hoï thöôøng khoâng ñoàng ñeàu, cuõng nhö
vieäc hoäi ñuû caùc ñieàu kieän ñeå taän duïng, khai thaùc caùc cô may, vaän hoäi ñoù
cuõng raát khaùc nhau.
461
Caùc heä thoáng PTXH laø töông ñoái oån ñònh vì chuùng thöôøng gaén lieàn moät
caùch coù heä thoáng vôùi caùc thieát cheá xaõ hoäi quan troïng nhö kinh teá, gia ñình,
chính trò, giaùo duïc hay toân giaùo. Caùc nhaø xaõ hoäi hoïc taäp trung chuù yù tôùi
PTXH vì noù coù tieàm naêng gaây ra caùc caêng thaúng vaø bieán ñoäng xaõ hoäi.
Khaùi nieäm PTXH ñöôïc baét ñaàu söû duïng ôû nöôùc ta chöa laâu (töø ñaàu
nhöõng naêm 1990), trong boái caûnh chuyeån ñoåi neàn kinh teá töø keá hoaïch hoaù
taäp trung sang cô cheá thò tröôøng. Chính caùc quaù trình thöïc tieãn ñaõ laøm xuaát
hieän khaùi nieäm naøy trong heä töø vöïng khoa hoïc xaõ hoäi. Tuy nhieân, vieäc trieån
khai nghieân cöùu vaø vaän duïng khaùi nieäm naøy trong thöïc teá coøn nhieàu ñieàu
baát caäp vaø treân thöïc teá cuõng coøn raát ít caùc coâng trình nghieân cöùu veà vaán
ñeà naøy töø goùc nhìn phöông phaùp tieáp caän cuõng nhö phöông phaùp heä
nghieân cöùu.
II. KHAÙI NIEÄM PTXH THEO THU NHAÄP VAØ MÖÙC SOÁNG
Khaùi nieäm PTXH vöøa neâu treân thöïc chaát chæ ôû treân bình dieän lyù thuyeát,
vó moâ. Ñeå ñöa vaøo phaân tích nhöõng vaán ñeà thöïc teá, moät caùch thöïc nghieäm,
caàn phaûi tìm ra caùc phöông phaùp vaø caùc chæ baùo caàn thieát ñeå thöïc hieän
vieäc ño löôøng naøy.
Moät soá nhaø nghieân cöùu Myõ ñaõ ñeà xuaát khaùi nieäm “ñòa vò kinh teá-xaõ hoäi”
(vieát taét laø SES) vôùi vieäc söû duïng caùc chæ baùo veà uy tín ngheà nghieäp, hoïc
vaán vaø möùc thu nhaäp cuûa moät ngöôøi naøo ñoù. Ba chæ baùo naøy coù quan heä
khaù maät thieát vôùi nhau vaø trong moät möùc ñoä naøo ñoù cho thaáy caù nhaân ñoù
ñöôïc ñaëc tröng bôûi moät ñòa vò kinh teá-xaõ hoäi naøo. Vieäc ñaùnh giaù vaø xeáp
haïng uy tín ngheà nghieäp ñöôïc xem laø moät vaán ñeà khaù lyù thuù nhöng cuõng
raát khoù khaên veà maët phöông phaùp. Nhìn chung ngöôøi ta cho raèng, uy tín
ngheà nghieäp (qua thang ñaùnh giaù thöù töï), möùc ñoä thu nhaäp vaø hoïc vaán
chuyeân moân laø 3 tham soá quan troïng noùi leân ñòa vò kinh teá-xaõ hoäi cuûa moät
caù nhaân, quy ñònh caù nhaân ñoù thuoäc vaøo giai taàng naøo trong caùc thang baäc
vò theá xaõ hoäi cuï theå.
Caùc nhaø xaõ hoäi hoïc chuù yù ñeán caû 3 heä thoáng phaân taàng: theo taøi saûn,
thu nhaäp (daáu hieäu kinh teá), theo quyeàn löïc (chính trò, quaân söï…) vaø theo
uy tín (cheá ñoä ñaúng caáp…). Trong nhöõng xaõ hoäi cuï theå, thöôøng coù söï ñan
xen caùc yeáu toá, daáu hieäu cuûa söï phaân taàng vì chuùng thöôøng coù lieân heä chaët
cheõ vôùi nhau. Tuy nhieân, moãi daáu hieäu ñeàu coù nhöõng khoù khaên rieâng trong
vieäc tieáp caän vaø ño löôøng chuùng, ñaëc bieät ñoái vôùi caùc daáu hieäu quyeàn löïc
vaø uy tín.
Nhìn chung, ngöôøi ta ñeàu thöøa nhaän raèng, vieäc ño löôøng caùc khaùc bieät
veà kinh teá (taøi saûn vaø thu nhaäp) deã hôn nhieàu so vôùi 2 lónh vöïc coøn laïi
trong ñònh nghóa veà PTXH, töùc laø veà quyeàn löïc chính trò vaø uy tín xaõ hoäi.
Thöïc ra, trong vieäc xaùc ñònh nhöõng khaùc bieät veà kinh teá, vaán ñeà ño löôøng
chính xaùc caùc khaùc bieät veà taøi saûn vaø thu nhaäp cuõng khoâng deã daøng, nhaát
462
laø trong caùc xaõ hoäi ñang phaùt trieån. Vì vaäy, coù theå laø hôïp lyù khi caùc nhaø
nghieân cöùu taïm thôøi chaáp nhaän vieäc söû duïng caùc chæ baùo veà thu nhaäp vaø
möùc soáng ñeå xem xeùt söï PTXH, töùc laø chæ theo caùc daáu hieäu kinh teá. Bôûi
vì, seõ caàn raát nhieàu thôøi gian ñeå xöû lyù caùc vaán ñeà phöông phaùp luaän vaø
phöông phaùp cuï theå neáu muoán ño löôøng ñoàng thôøi caû 3 loaïi daáu hieäu naøy
ñeå xaùc ñònh söï PTXH thöïc teá.
Keát quaû laø, trong caùc taøi lieäu nghieân cöùu vaø caû caùc phöông tieän
truyeàn thoâng thôøi gian qua ôû nöôùc ta thöôøng söû duïng theâm moät khaùi
nieäm coù noäi haøm heïp hôn - khaùi nieäm ”phaân hoaù giaøu-ngheøo”- ñi keøm
theo khaùi nieäm PTXH. Ñieàu naøy laø coù lyù, vaø noù cuõng phaûn aùnh moät söï
thaät laø haàu heát caùc nghieân cöùu vaø caùc keát luaän veà PTXH ôû nöôùc ta gaàn
ñaây thöïc chaát môùi chæ ñeà caäp tôùi söï phaân hoaù giaøu ngheøo chöù chöa phaûi
söï PTXH vôùi nghóa chính xaùc cuûa töø naøy. Trong caùc nghieân cöùu, ñieàu tra
veà PTXH, thöôøng caùc nhaø nghieân cöùu chæ söû duïng caùc chæ baùo veà thu
nhaäp bình quaân ñeå ño löôøng, nhaän xeùt vaø ñaùnh giaù laø chuû yeáu. Chính
vì theá moät soá nhaø nghieân cöùu khoa hoïc xaõ hoäi ñaõ thaän troïng hôn baèng
caùch söû duïng khaùi nieäm PTXH theo thu nhaäp / möùc soáng thay cho khaùi
nieäm PTXH noùi chung.
III. CAÙC CHÆ BAÙO ÑÖÔÏC SÖÛ DUÏNG TRONG CAÙC NGHIEÂN CÖÙU VEÀ PTXH
THEO THU NHAÄP VAØ MÖÙC SOÁNG
Vôùi höôùng tieáp caän noùi treân, caùc nghieân cöùu veà PTXH vöøa qua ñaõ coá
gaéng söû duïng nhöõng heä chæ baùo khaù linh hoaït vaø ña daïng ñeå ño löôøng vaø
phaân loaïi caùc nhoùm / taàng xaõ hoäi theo thu nhaäp vaø möùc soáng.
Chaúng haïn, trong cuoäc nghieân cöùu veà nhöõng bieán ñoåi xaõ hoäi trong thôøi
kyø Ñoåi môùi taïi Haø Noäi vaøo naêm 1992, (ñaây laø laàn ñaàu tieân, khaùi nieäm PTXH
ñöôïc söû duïng) caùc taùc giaû cuûa nghieân cöùu, sau khi tìm hieåu khaùi nieäm PTXH
veà maët lyù thuyeát vaø khaû naêng ño löôøng noù, ñaõ ñeà xuaát yù töôûng söû duïng
khaùi nieäm PTXH theo möùc soáng. Nghieân cöùu ñaõ xaây döïng moät boä goàm 4
chæ baùo “khaùch quan” vaø 1 chæ baùo “chuû quan” ñeå xeùt söï phaân taàng caùc hoä
gia ñình theo möùc soáng. Ñoù laø caùc chæ baùo:
1. Ñieàu kieän nhaø ôû: Bao goàm caùc yeáu toá: Sôû höõu, dieän tích vaø loaïi
nhaø, khu phuï, vò trí, hoaït ñoäng caûi taïo naâng caáp trong 5 naêm qua, chaát
löôïng nhaø vaø ñaùnh giaù.
2. Tieän nghi trong nhaø: Bao goàm 12 loaïi tieän nghi chuû yeáu, ña soá môùi
xuaát hieän trong ñôøi soáng cuûa caùc gia ñình trong 5 naêm vöøa qua. (Ví duï: Tivi
maøu, xe maùy, ñaàu Video, maùy giaët, maùy ñieàu hoaø nhieät ñoä ...).
3. Chi tieâu: Goàm caùc yeáu toá: Thoùi quen duøng naêng löôïng ñun naáu; Tieàn
ñieän haøng thaùng; thoùi quen aên saùng; aên tröa; chi cho vieäc hoïc cuûa con caùi,
caùc chi tieâu cho nhu caàu vaên hoaù (haàu heát laø caùc chæ baùo giaùn tieáp).
463
4. Thu nhaäp: Goàm caùc yeáu toá: Nguoàn thu nhaäp, möùc ñoä oån ñònh/ Baát
oån ñònh cuûa thu nhaäp, toång thu nhaäp vaø thu nhaäp bình quaân trong gia ñình
(theo keâ khai cuûa chuû hoä).
5. Chæ baùo chuû quan: goàm 2 loaïi ñaùnh giaù.
- Töï ñaùnh giaù cuûa chuû hoä veà möùc soáng cuûa gia ñình hieän nay treân thang
ño 5 baäc.
- Ñaùnh giaù cuûa ñieàu tra vieân qua phoûng vaán vaø quan saùt ñaùnh giaù möùc
soáng hoä gia ñình (cuõng treân thang ño 5 baäc naøy) treân cô sôû caùc nhaän xeùt
veà nhaø ôû, tieän nghi, gia phong (phong caùch öùng xöû, giao tieáp), gia caûnh,
trang trí noäi thaát, phong caùch traû lôøi, v.v…. hoaëc moät phaàn thoâng tin thu
thaäp ñöôïc töø beân ngoaøi (töø caùn boä toå daân phoá, phöôøng, haøng xoùm, v.v…).
Ñaùng chuù yù laø nghieân cöùu naøy ñaõ vaän duïng caû 2 phöông phaùp ñeå xaùc
ñònh vaø ñaùnh giaù möùc soáng cuûa caùc taàng lôùp / giai taàng daân cö. Ñoù laø
phöông phaùp taïm goïi laø “khaùch quan” vaø phöông phaùp ñaùnh giaù “chuû
quan”. Caùc nhaø nghieân cöùu phöông Taây ñaõ töøng söû duïng caû 2 phöông phaùp
naøy khi nghieân cöùu caáu truùc phaân taàng cuûa xaõ hoäi. Hoï cuõng ñaõ coù nhöõng
baøi hoïc kinh nghieäm toát cho chuùng ta trong vieäc tieán haønh caùc phöông
phaùp naøy. Ñöông nhieân laø seõ raát khoù khaên khi ñaùnh giaù chuû quan vaø khaùch
quan khaùc nhau quaù xa. Luùc ñoù seõ phaûi quyeát ñònh ñaâu laø ñaùnh giaù gaàn
ñuùng nhaát vôùi thöïc teá theo caùc tieâu chuaån ñöôïc aùp duïng cho taát caû ?
Moät coâng trình nghieân cöùu khaùc cuûa Vieän Xaõ hoäi hoïc thuoäc chöông
trình nghieân cöùu khoa hoïc caáp Nhaø nöôùc KX-04 cuõng ñaõ taäp trung cho
chuû ñeà PTXH trong 1992-1994. Trong coâng trình naøy, caùc taùc giaû chæ söû
duïng khaùi nieäm PTXH, khoâng noùi cuï theå laø PTXH theo möùc soáng. Tuy
nhieân, xem xeùt heä bieán soá ñöôïc söû duïng khi thu thaäp thoâng tin cuõng nhö
khi phaân tích keát quaû cho thaáy veà thöïc chaát, nghieân cöùu naøy cuõng chæ taäp
trung vaøo PTXH theo thu nhaäp vaø möùc soáng. Coù theå daãn ra cuï theå hôn
caùc bieán soá ñoù goàm:
Hai bieán soá phuï thuoäc:
1. Söï tích tuï vaät chaát cuûa caùc taàng lôùp khaùc nhau. Thöïc chaát vaãn baùm
saùt möùc thu nhaäp bình quaân cuûa caù nhaân vaø hoä gia ñình, ñöôïc phaân nhoùm
theo chính caùc möùc thu nhaäp naøy hoaëc chia theo “nguõ vò phaân” 20% töø döôùi
leân. Bieán soá thu nhaäp ñöôïc tính toaùn treân cô sôû hoä gia ñình vaø caù nhaân keâ
khai trong thaùng vôùi caùc khoaûn muïc chính laø:
- Löông vaø caùc khoaûn phuï caáp cuûa ngheà chính
- Thu nhaäp do laøm theâm coù lieân quan ñeán ngheà chính
- Caùc loaïi laõi suaát neáu coù
- Nhöõng khoaûn thu nhaäp khaùc
464
2. Söï ñaàu tö vaø tieâu duøng vaên hoaù cuûa caùc taàng lôùp khaùc nhau. Caùc chæ
baùo ñöôïc söû duïng goàm:
- Vieäc ñaàu tö cho hoïc haønh cuûa con caùi (keå caû vieäc tìm tröôøng toát, lôùp
toát, hoïc theâm)
- Ñaàu tö thôøi gian chaêm soùc vieäc hoïc cuûa con
- Mua saém caùc loaïi saùch baùo, phöông tieän nghe nhìn cho gia ñình
Saùu bieán soá ñoäc laäp:

1. Truyeàn thoáng gia ñình: nguoàn goác xuaát thaân cuûa choàng,vôï
2. Trình ñoä hoïc vaán vaø chuyeân moân coù ñöôïc qua caùc thôøi kyø
3. Ngheà nghieäp vaø söï thaêng tieán trong ngheà coù lieân quan ñeán quyeàn
löïc coù theå coù
4. Tính tích cöïc chính trò
5. Moâi tröôøng vaø vò trí cuûa choã ôû hieän nay
6. Tuoåi cuûa ngöôøi ñöôïc hoûi
Tuy nhieân, xeùt caû veà phaïm vi, quy moâ cuûa caùc bieán soá cuõng nhö khaû
naêng ño löôøng chính xaùc caùc giaù trò thöïc cuûa chuùng thì taát caû ñeàu laø nhöõng
chuû ñeà coù theå gaây tranh luaän veà phöông phaùp vaø kyõ thuaät tính toaùn. Vaán
ñeà naøy haõy coøn boû ngoû vaø chöa ñöôïc chuù yù trong caùc ñieàu tra vaø nghieân
cöùu veà PTXH trong nhöõng naêm qua.
Nhö vaäy, caùc nghieân cöùu xaõ hoäi hoïc nhöõng naêm vöøa qua ñaõ hình thaønh
neân nhieàu nguoàn soá lieäu veà thöïc traïng PTXH ôû nöôùc ta hieän nay. Song veà
cô baûn, nghieân cöùu vaø ño löôøng söï PTXH ôû Vieät Nam thôøi gian qua môùi
thöïc hieän ôû moät giaùc ñoä quy giaûn: söï phaân haïng caùc nhoùm hoä gia ñình treân
cô sôû thu nhaäp vaø moät phaàn taøi saûn (nhö nhaø ôû, tieän nghi sinh hoaït,...) vôùi
thang ño 5 nhoùm möùc soáng ñeå phaûn aùnh söï phaân hoaù giaøu - ngheøo ôû caùc
ñòa phöông, caùc vuøng, hay trong caùc nhoùm xaõ hoäi ngheà nghieäp. Caùc chæ
baùo naøy nhieàu khi ñöôïc phaân tích vaø ruùt ra keát luaän nhö laø / ñoàng nhaát
vôùi söï PTXH. Nhieàu nghieân cöùu xaõ hoäi hoïc sau ñoù laïi thöôøng söû duïng chæ
baùo naøy nhö laø moät bieán soá ñoäc laäp ñeå phaân tích vaø giaûi thích caùc bieán soá
phuï thuoäc khaùc. Söï PTXH theo quyeàn löïc vaø uy tín haàu nhö khoâng ñöôïc
ñeà caäp ñeán. Coù chaêng, trong moät soá nghieân cöùu XHH ñaõ coá gaéng phaùc hoïa
chaân dung caùc nhoùm (taàng) möùc soáng vôùi caâu hoûi “hoï laø ai ?”, qua ñoù lieân
keát caùc bieán soá thu nhaäp / möùc soáng vôùi caùc bieán soá chæ ñòa vò chính trò,
quyeàn löïc, uy tín xaõ hoäi vaø caùc daáu hieäu khaùc.
Theâm vaøo ñoù, caùc chuaån ñöôïc söû duïng ñeå phaân haïng möùc soáng laãn teân
goïi cuûa caùc nhoùm möùc soáng coøn raát khoâng thoáng nhaát giöõa caùc coâng trình
nghieân cöùu, vì theá raát khoù so saùnh caû theo khoâng gian laãn thôøi gian. (Ngoaïi
tröø caùc phaân tích treân neàn soá lieäu cuûa caùc cuoäc ñieàu tra möùc soáng daân cö
465
VLSS 1993, 1998). Trong moät soá nghieân cöùu, caùc chæ soá thoáng keâ nhö heä soá
Ghi-ni cuõng ñaõ ñöôïc söû duïng ñeå ñaùnh giaù möùc ñoä phaân taàng / phaân hoaù
/ phaân cöïc xaõ hoäi giöõa caùc vuøng, mieàn hay giöõa caùc nhoùm xaõ hoäi.
IV. THAÙP PHAÂN TAÀNG: MOÂ HÌNH NHAÄN DIEÄN VAØ PHAÂN TÍCH SÖÏ PTXH
ÑÖÔÏC NGHIEÂN CÖÙU
Ñeå moâ hình hoaù caáu truùc phaân taàng cuûa moät xaõ hoäi, ngöôøi ta thöôøng
söû duïng caùc “thaùp phaân taàng”, töông töï nhö “thaùp daân soá”, töùc laø saép xeáp
caùc “taàng” theo thöù töï döôùi ñaùy laø caùc taàng lôùp ngheøo khoå / haï löu tieáp
ñeán taàng lôùp trung bình (trung löu thaáp vaø cao) vaø treân cuøng laø taàng lôùp
giaøu coù (thöôïng löu), cuøng vôùi tyû leä phaàn traêm maø caùc taàng lôùp naøy chieám
trong cô caáu xaõ hoäi. Trong lòch söû, ngöôøi ta ñaõ “loaïi hình hoaù” moät soá kieåu
thaùp phaân taàng ñaëc tröng cho caùc xaõ hoäi. Chaúng haïn coù 5 kieåu thöôøng
gaëp sau:
1. Thaùp hình noùn. Phaûn aùnh möùc ñoä baát bình ñaúng cao cuûa caùc xaõ hoäi,
ôû ñoù nhoùm ngöôøi giaøu, coù quyeàn löïc (phaàn ñænh thaùp) chieám tyû leä raát thaáp.
Trong khi ña soá ngheøo khoå (ôû ñaùy thaùp) laïi chieám tyû leä raát cao.
2. Thaùp hình noùn cuït. Taàng lôùp giaøu coù taêng leân, taàng lôùp trung löu
chieám tyû troïng lôùn hôn, möùc ñoä bình ñaúng cao hôn.
3. Thaùp hình thoi (quaû traùm / con quay). Caû 2 nhoùm giaøu vaø ngheøo
ñeàu chieám tyû leä nhoû, nhoùm trung löu chieám ña soá naèm ôû phaàn thaân thaùp.
Tuy nhieân khoaûng caùch cuûa 2 nhoùm ñænh vaø ñaùy thaùp coøn khaù xa.
4. Thaùp hình truï: tyû leä caùc nhoùm giaøu coù, ngheøo vaø trung löu töông ñoái
ñoàng ñeàu. Tuyø vaøo chieàu cao cuûa thaùp ñeå noùi veà möùc ñoä bình ñaúng xaõ hoäi
5. Thaùp hình “ñóa bay”, thaáp deït. Coù theå coù 2 traïng thaùi: bình quaân
ngheøo khoå hoaëc xaõ hoäi lyù töôûng, thònh vöôïng toaøn daân, vôùi tuyeät ñaïi boä
phaän caùc thaønh vieân cuûa xaõ hoäi coù möùc soáng trung löu vaø khaù giaû (xaõ hoäi
trung löu).
Caùc keát quaû nghieân cöùu khaûo saùt PTXH theo möùc soáng ôû Vieät Nam vöøa
qua cuõng thöôøng phaân chia thaønh 5 nhoùm möùc soáng vaø duøng caùc tyû leä phaàn
traêm theå hieän treân caùc “thaùp phaân taàng” nhö vaäy ñeå ñònh daïng vaø phaân
tích. Hình daïng thoâng thöôøng cuûa caùc thaùp phaân taàng naøy laø hình thoi
(con quay). Phaàn ñænh theå hieän nhoùm giaøu coù / khaù giaû coøn beù vaø nhoïn
(vôùi tyû leä vaøi phaàn traêm); phaàn giöõa phình roäng, theå hieän nhoùm möùc soáng
trung bình vôùi tyû leä treân döôùi 50% (chöa theå goïi laø trung löu ?); coøn phaàn
ñaùy theå hieän nhoùm möùc soáng ngheøo(vôùi tyû leä dao ñoäng töø vaøi phaàn traêm
ñeán 20 % tuyø thuoäc töøng tröôøng hôïp).
Thaùp phaân taàng naøy coù theå phaûn aùnh cô caáu caùc ”taàng” möùc soáng cuõng
nhö möùc ñoä phaân hoaù / phaân cöïc xaõ hoäi giöõa chuùng. Ñoái vôùi khu vöïc ñoâ
466
thò, caùc thaùp phaân taàng thöôøng coù hình thoi ñeàu (con quay) vôùi phaàn treân
vaø phaàn döôùi töông ñoái ñoàng ñeàu, cho thaáy tyû leä nhoùm giaøu coù vaø tyû leä
nhoùm ngheøo xaáp xæ gaàn nhau (ôû möùc 5-6%). Trong khi ñoù thaùp phaân taàng
ñoái vôùi caùc vuøng noâng thoân laïi coù daïng hình thoi cao-nhoïn ôû phaàn treân,
thaáp-beø ôû phaàn döôùi, cho thaáy tyû leä thaáp caùc hoä giaøu (khoaûng 2-3%) vaø tyû
leä khaù cao (tôùi 20-30%) caùc hoä ngheøo.
Phaân tích thaùp phaân taàng, ngöôøi ta cuõng thöôøng chuù yù ñeán söï cheânh
leäch giöõa nhoùm treân ñænh thaùp (nhoùm giaøu coù) vaø nhoùm döôùi ñaùy thaùp
(nhoùm ngheøo) xeùt trong töøng yeáu toá caáu thaønh neân möùc soáng.
Ví duï veà Thaùp PTXH theo möùc soáng trong nghieân cöùu Haø Noäi 1992
Vôùi maãu khaûo saùt treân 800 hoä gia ñình thuoäc 4 quaän noäi thaønh Haø Noäi,
theo boä caùc chæ baùo vöøa neâu ôû treân, nghieân cöùu ñaõ thu ñöôïc cô caáu theo
tyû leä phaàn traêm cuûa 5 nhoùm hoä gia ñình theo möùc soáng nhö sau:
Nhoùm möùc Caùc teân goïi cuûa nhoùm Tyû leä % trong
soáng maãu khaûo saùt
I Nhoùm hoä coù möùc soáng cao nhaát ( coøn goïi laø nhoùm 4,9
“khaù giaû”/ “giaøu coù”/ nhoùm “ñænh”)
II Nhoùm hoä coù möùc soáng trung bình khaù ( coøn goïi laø möùc 30,0
soáng “thoaû maùi”)
III Nhoùm hoä coù möùc soáng trung bình ( coøn goïi laø “taïm ñuû” ) 49,3
IV Nhoùm hoä coù möùc soáng trung bình keùm ( coøn goïi laø 11,9
“chaät vaät ”)
V Nhoùm hoä coù möùc soáng keùm: Thaáp nhaát ( coøn goïi laø 4,0
“ngheøo” / nhoùm “ñaùy ”)
Keát quaû naøy ñöôïc theå hieän treân “thaùp phaân taàng” theo möùc soáng döôùi
ñaây, vôùi “ñænh” laø möùc soáng I vaø “ñaùy” laø möùc soáng V.
NHAÄN XEÙT
Veà hình daùng, thaùp coù hình “con quay” vôùi phaàn giöõa thaân (möùc soáng
trung bình) phình roäng, phaûn aùnh möùc ñoä ñoàng ñeàu, saûn phaåm cuûa chuû
nghóa bình quaân thôøi bao caáp coøn raát roõ. Ñænh vaø ñaùy thaùp (tyû leä hoä coù
möùc soáng giaøu vaø möùc soáng ngheøo) raát heïp phaûn aùnh möùc ñoä phaân cöïc
“giaøu - ngheøo” coøn haïn cheá. Tyû leä möùc soáng trung bình khaù vöôït tyû leä
möùc soáng trung bình keùm 2,5 laàn. Ñaùng tieác laø khoâng coù moät thaùp
phaân taàng töông töï vaøo thôøi kyø 1970-1980 ñeå coù theå so saùnh. Song neáu
ñöôïc taùi hieän, thaùp phaân taàng thôøi kyø bao caáp seõ coøn phình roäng
hôn ôû möùc soáng trung bình vaø heïp hôn ôû caû 2 phía ñænh vaø ñaùy thaùp,
phaûn aùnh moät thôøi kyø ñieån hình vôùi möùc soáng ñònh löôïng bình quaân
theo tem phieáu.
467
THAÙP PHAÂN TAÀNG THEO MÖÙC SOÁNG

MAÃU KHAÛO SAÙT 800 HOÄ GIA ÑÌNH NOÄI THAØNH HAØ NOÄI
4,9%
30,0%
49,3%
11,9%
4,0%
V. NGHIEÂN CÖÙU PTXH TREÂN CÔ SÔÛ KEÁT QUAÛ CUÛA CAÙC CUOÄC ÑIEÀU TRA
THOÁNG KEÂ
Moät höôùng nghieân cöùu quan troïng khaùc laø xöû lyù vaø phaân tích keát quaû
cuûa caùc cuoäc ñieàu tra möùc soáng daân cö vaø hoä gia ñình ñeå töø ñoù ruùt ra caùc
keát luaän veà thöïc traïng vaø xu höôùng phaân hoaù giaøu ngheøo (hay PTXH theo
thu nhaäp hoaëc möùc soáng)
Nhöõng phaân tích döôùi ñaây laø minh hoïa cho höôùng nghieân cöùu naøy treân
cô sôû soá lieäu cuûa hai cuoäc Ñieàu tra möùc soáng toaøn quoác (VLSS) naêm 1993
vaø naêm 1998, vaø cuoäc Ñieàu tra hoä gia ñình ña muïc tieâu 1994-1997.
Trong thaäp kyû 90, möùc soáng cuûa ñaïi ña soá daân cö nöôùc ta ñaõ taêng
leân ñaùng keå. Tuy nhieân, söï cheânh leäch veà möùc soáng cuõng ngaøy caøng
taêng, taïo neân moät söï PTXH roõ neùt hôn giöõa vaø trong haàu heát caùc nhoùm
xaõ hoäi. Chaúng haïn, cheânh leäch veà chi tieâu giöõa nhoùm 20% giaøu nhaát vaø
nhoùm 20% ngheøo nhaát khoaûng 5,52 laàn naêm 1998, coøn naêm 1993 laø
4,58 laàn. Coøn cheânh leäch theo thu nhaäp thì cao hôn. Naêm 1998, cheânh
leäch veà thu nhaäp giöõa nhoùm 20% giaøu nhaát vaø nhoùm 20% ngheøo nhaát
laø 11,26 laàn, giöõa nhoùm 10% giaøu nhaát vaø nhoùm 10% ngheøo nhaát laø hôn
20 laàn, coøn giöõa nhoùm 5% giaøu nhaát vaø nhoùm 5% ngheøo nhaát laø hôn
40 laàn.
Söï phaân taàng theo möùc soáng hieän nay cuõng coù lieân quan vôùi soá nhaân
khaåu vaø tyû leä phuï thuoäc cuûa hoä gia ñình (tyû leä ngöôøi ngoaøi ñoä tuoåi lao ñoäng
468
so vôùi ngöôøi trong ñoä tuoåi lao ñoäng). Tyû leä naøy cuûa 20% hoä ngheøo nhaát laø
1,13 - cao gaáp ñoâi so vôùi nhoùm 20% hoä giaøu nhaát (0,54).
Ngöôøi coù hoïc vaán caøng cao caøng coù nhieàu khaû naêng thuoäc vaøo nhoùm
coù möùc soáng cao. Trong nhöõng chuû hoä coù hoïc vaán ñaïi hoïc, cao ñaúng trôû
leân - 70% thuoäc nhoùm 20% giaøu nhaát, chæ coù 1,5% thuoäc nhoùm 20% ngheøo
nhaát. Chi tieâu cuûa hoä coù chuû hoä hoïc vaán ñaïi hoïc / cao ñaúng trôû leân cao
gaáp 2,33 laàn (naêm 1993) vaø 3,4 laàn (naêm 1998) so vôùi hoä coù chuû hoä chöa
bao giôø ñeán tröôøng.
Phaân taàng möùc soáng cuõng gaén lieàn vôùi söï khaùc bieät khu vöïc (noâng
thoân/ñoâ thò) vaø vuøng kinh teá-xaõ hoäi. 97% daân soá trong ñoä tuoåi lao ñoäng
thuoäc nhoùm 20% ngheøo nhaát laø ôû noâng thoân. 65% daân soá trong ñoä tuoåi lao
ñoäng thuoäc nhoùm 20% giaøu nhaát laø ôû ñoâ thò. Söï cheânh leäch möùc soáng giöõa
thaønh thò vaø noâng thoân ñoùng goùp phaàn chuû yeáu (tôùi 96%) vaøo möùc ñoä phaân
taàng möùc soáng noùi chung treân quy moâ toaøn quoác.
Phaàn lôùn daân soá trong ñoä tuoåi lao ñoäng thuoäc nhoùm 20% giaøu nhaát soáng
ôû caùc vuøng: Ñoâng Nam boä (37%), ñoàng baèng soâng Hoàng (21%) vaø ñoàng
baèng soâng Cöûu Long (18%) trong khi ôû vuøng nuùi phía Baéc chæ coù gaàn 7%
vaø ôû Baéc Trung boä laø 6%.
Phaân taàng möùc soáng lieân quan ñaëc bieät roõ reät theo caùc khu vöïc kinh
teá. Phaàn lôùn ngöôøi laøm vieäc trong khu vöïc kinh teá nhaø nöôùc coù möùc
soáng thuoäc nhoùm 20% giaøu nhaát, hoaëc rôi vaøo 2 nhoùm treân (75-80%).
Tình hình cuõng töông töï nhö vaäy ôû nhoùm laøm vieäc trong doanh nghieäp
nöôùc ngoaøi. Chæ coù 1/3 lao ñoäng trong doanh nghieäp tö nhaân vaø gaàn
1/5 lao ñoäng trong hoä saûn xuaát kinh doanh nhoû thuoäc vaøo nhoùm 20%
giaøu nhaát. Khoaûng 40% nhöõng ngöôøi lao ñoäng thuoäc hôïp taùc xaõ, doanh
nghieäp tö nhaân vaø hoä saûn xuaát kinh doanh nhoû thuoäc vaøo nhoùm coù möùc
soáng döôùi trung bình. 3/4 ngöôøi thuoäc nhoùm 20% ngheøo nhaát laø lao
ñoäng trong hoä saûn xuaát kinh doanh nhoû vaø "khaùc", trong khi 60% ngöôøi
thuoäc nhoùm 20% giaøu nhaát laøm vieäc trong 3 khu vöïc cuûa nhaø nöôùc.
Nhö vaäy, phaân taàng möùc soáng gaén vôùi nhöõng tieâu chí mang tính kinh
teá-chính trò sau ñaây: coù khaû naêng seõ coù möùc soáng cao hôn neáu gaén vôùi
khu vöïc nhaø nöôùc (bao goàm kinh teá, haønh chính, söï nghieäp, chính trò-
xaõ hoäi), vôùi khu vöïc chính quy (chaúng haïn, doanh nghieäp coù ñaêng kyù),
vôùi khu vöïc ñaàu tö nöôùc ngoaøi. Ngöôïc laïi, möùc soáng thaáp hôn thöôøng
gaén vôùi nhöõng ngöôøi laøm vieäc trong khu vöïc ngoaøi nhaø nöôùc, khu vöïc
phi chính quy (informal sector, nhö hoä saûn xuaát kinh doanh nhoû, hôïp
taùc xaõ).
Phaân taàng xaõ hoäi cuõng coù bieåu hieän trong lónh vöïc phuùc lôïi xaõ hoäi.
Trôï caáp phuùc lôïi xaõ hoäi (töùc trôï caáp mang tính coâng coäng) laø coâng cuï
maø nhaø nöôùc duøng ñeå giaûm bôùt nhöõng cheânh leäch quaù lôùn, baûo ñaûm
469
coâng baèng xaõ hoäi hieän nay. Tuy nhieân, nhöõng trôï caáp naøy coøn chieám tyû
troïng raát thaáp trong toång thu nhaäp cuûa daân cö (khoaûng 4,4%). Coù nghóa
laø daân cö Vieät Nam chuû yeáu coù thu nhaäp töø lao ñoäng caù nhaân vaø gia
ñình. Thu nhaäp do phaân phoái laïi mang tính xaõ hoäi coøn thaáp. Trong vieäc
phaân phoái phuùc lôïi xaõ hoäi, chieám tyû troïng cao nhaát laø chi cho baûo hieåm
xaõ hoäi, bao goàm chi höu trí vaø maát söùc lao ñoäng (82,4%), tieáp theo laø
chi cho baûo trôï xaõ hoäi (16,0). Chi cho xoaù ñoùi giaûm ngheøo laø 1,1%. Töông
quan giöõa phuùc lôïi xaõ hoäi vaø PTXH chæ ra raèng hieän nay chuû yeáu laø
nhoùm coù möùc soáng “trung bình” vaø “treân trung bình” ñöôïc höôûng phuùc
lôïi cao hôn caùc nhoùm khaùc.
Qua phaân tích treân, hieän traïng phaân taàng xaõ hoäi ôû nöôùc ta laø khaù ñaëc
tröng cho thôøi kyø ñaàu chuyeån ñoåi töø neàn kinh teá keá hoaïch hoaù taäp trung
sang kinh teá thò tröôøng. Möùc cheânh leäch giöõa caùc taàng lôùp chöa lôùn, toác ñoä
taêng cheânh leäch chöa cao. Tuy nhieân coù nhöõng ñaëc ñieåm caàn löu yù laø: caùc
taàng lôùp trung löu (nhoùm 20% thöù 3 trong thang phaân loaïi 5 nhoùm cuûa caùc
cuoäc Ñieàu tra möùc soáng) vaø trung löu treân (nhoùm 20% thöù 4) thöôøng gaén
vôùi khu vöïc nhaø nöôùc, gaén vôùi khu vöïc kinh teá chính quy. Hai nhoùm naøy
cuõng ñöôïc höôûng lôïi nhieàu hôn töø vieäc phaân phoái phuùc lôïi xaõ hoäi so vôùi
caùc nhoùm coøn laïi.
VI. KEÁT LUAÄN
Thöïc chaát, caùch tieáp caän vaø phöông phaùp nghieân cöùu veà PTXH ôû Vieät
Nam thôøi gian qua môùi chæ laø nghieân cöùu söï phaân hoaù giaøu ngheøo, khoaûng
caùch giöõa caùc nhoùm theo chæ baùo kinh teá, thu nhaäp, möùc soáng. Caùc cuoäc
ñieàu tra ñònh löôïng döïa treân caùc chæ baùo naøy ñaõ ñöôïc tieán haønh ñeå moâ taû,
vaø xaùc ñònh thöïc traïng vaø ñaëc tröng cuûa vaán ñeà. Tuy nhieân, ñeå tieáp caän vaø
phaân tích coù cô sôû khoa hoïc vöõng chaéc veà söï PTXH theo ñuùng nghóa cuûa
töø naøy caàn döïa treân nhieàu thoâng tin vaø chæ baùo khaùc nöõa, cuõng nhö caàn coù
theâm nhöõng caùch tieáp caän thích hôïp hôn. Noù ít nhieàu seõ mang tính lyù
thuyeát vaø vó moâ hôn.
Ñöông nhieân laø vaãn raát caàn tieán haønh thöôøng xuyeân caùc cuoäc ñieàu
tra, nghieân cöùu quy moâ lôùn vaø ñònh löôïng veà söï phaân hoaù giaøu ngheøo,
töông quan möùc soáng giöõa caùc taàng daân cö ñeå coù caùi nhìn toång theå veà
xu höôùng bieán ñoåi caùc baát bình ñaúng xaõ hoäi. Song cuõng caàn coù caùc
höôùng tieáp caän môùi, vôùi theá maïnh cuûa moät soá ngaønh khoa hoïc xaõ hoäi
ñeå tìm hieåu saâu hôn ñoäng thaùi cuûa caùc nhoùm / taàng xaõ hoäi ñaùng chuù yù
trong giai ñoaïn hieän nay. Ví duï, giai taàng naøo, nhoùm xaõ hoäi naøo ñang
laø ñoäng löïc cuûa söï phaùt trieån, hoaëc ñang coù trieån voïng trôû thaønh moät
löïc löôïng nhö vaäy ? Ñaõ hình thaønh moät taàng lôùp trung löu môùi cuûa xaõ
hoäi Vieät Nam hay chöa, neáu coù ai laø nhöõng thaønh vieân vaø xu theá vaän
ñoäng, phaùt trieån cuûa noù nhö theá naøo ? Ñoùng goùp cuûa noù cho söï phaùt
trieån cuûa ñaát nöôùc trong töông lai seõ nhö theá naøo ?... Caàn phaân tích moät
470
soá nhoùm /giai taàng xaõ hoäi môùi, ñaùng chuù yù nhö: giôùi doanh nhaân; giôùi
trí thöùc, ñaëc bieät laø trí thöùc khoa hoïc kyõ thuaät; coâng nhaân kyõ thuaät, tay
ngheà cao; giôùi quaûn lyù vaø ñoäi nguõ coâng chöùc. Vaø caàn chæ ra xu höôùng
bieán ñoåi cuûa caùc nhoùm naøy döôùi taùc ñoäng cuûa cuûa caùc nhaân toá môùi
trong quaù trình coâng nghieäp hoùa, hieän ñaïi hoùa ñaát nöôùc trong thaäp nieân
ñaàu cuûa theá kyû XXI.
Vieäc khai thaùc trieät ñeå nguoàn döõ lieäu thoáng keâ kinh teá xaõ hoäi, caùc
cuoäc toång ñieàu tra daân soá, ñieàu tra möùc soáng daân cö, keát hôïp vôùi caùc
nghieân cöùu choïn maãu, ñònh tính vaø phaân tích xaõ hoäi hoïc seõ laø höôùng coù
trieån voïng ñeå hieåu vaø naém baét ñöôïc baûn chaát cuûa söï PTXH ôû nöôùc ta
hieän nay. Ñoù khoâng chæ laø höôùng nghieân cöùu thích hôïp veà maët xaõ hoäi
maø coøn laø höôùng nghieân cöùu kinh teá - chính trò veà caáu truùc xaõ hoäi vaø veà
moâ hình xaõ hoäi toång theå cuûa ñaát nöôùc trong giai ñoaïn môùi.
Sau cuøng, caùc nhaø xaõ hoäi hoïc cuõng ñaõ phaùt trieån moät soá höôùng phaân
tích veà keát caáu giai taàng cuûa xaõ hoäi Trung quoác hieän nay. Giaùo sö Luïc
Hoïc Ngheä, gaàn ñaây ñaõ xuaát baûn coâng trình “Baùo caùo nghieân cöùu giai
taàng xaõ hoäi Trung Quoác ñöông ñaïi” (Nxb Vaên Hieán, Baéc Kinh, 2002).
Theo taùc giaû, nghieân cöùu naøy vaän duïng moät höôùng tieáp caän môùi, ñöôïc
goïi laø “giai taàng luaän”, thay theá cho quan ñieåm giai caáp cöùng nhaéc thôøi
kyø tröôùc caûi caùch (theo ñoù, trong XHCN chæ coøn 2 giai caáp coâng nhaân,
noâng daân vaø 1 taàng lôùp trí thöùc XHCN). Quan ñieåm giai taàng laø phuø
hôïp vôùi thöïc teá xaõ hoäi thôøi caûi caùch, khai phoùng, môû cöûa. Cuõng theo
ñoù xaõ hoäi Trung Quoác ñöông ñaïi coù 10 taàng lôùp xaõ hoäi ñöôïc phaân taàng
theo 3 tieâu chí cô baûn laø: nguoàn löïc toå chöùc (chính trò), nguoàn löïc kinh
teá vaø nguoàn löïc vaên hoaù. Söï phaân hoaù thaønh ngöôøi giaøu – ngöôøi ngheøo,
taàng lôùp coù lôïi theá – taàng lôùp yeáu theá, ñeàu caên cöù ôû vieäc hoï khoâng coù,
hoaëc coù 1, 2, hay caû 3 nguoàn löïc naøy vôùi caùc möùc ñoä khaùc nhau (xem
sô ñoà phuï luïc).
Thieát nghó ñaây cuõng laø nhöõng gôïi môû raát ñaùng löu yù ñeå coù theå thöïc
hieän caùc nghieân cöùu phaân tích töông töï ñoái vôùi söï PTXH vaø bieán ñoåi cuûa
cô caáu xaõ hoäi Vieät Nam hieän nay vaø trong thôøi gian tôùi, sau khi vöôït qua
caùc khuoân khoå lyù thuyeát ñaõ coù, phaùt trieån vaø boå sung caùc caùch tieáp caän
vaø phöông phaùp môùi, thích hôïp vôùi ñieàu kieän phaùt trieån kinh teá xaõ hoäi
thöïc teá cuûa ñaát nöôùc trong giai ñoaïn hieän nay.
471
PHUÏ LUÏC
SÔ ÑOÀ CÔ CAÁU GIAI TAÀNG XAÕ HOÄI TRUNG QUOÁC ÑÖÔNG ÑAÏI
5 ÑAÚNG CAÁP KINH TEÁ XAÕ HOÄI LÔÙN. 10 GIAI TAÀNG XAÕ HOÄI LÔÙN
Thöôïng taàng: Caùn boä laõnh ñaïo caáp Giai taàng nhöõng nhaø quaûn lyù Nhaø
cao, giaùm ñoác caùc coâng ty lôùn, nhaân nöôùc vaø xaõ hoäi (coù nguoàn löïc toå chöùc)
vieân chuyeân nghieäp cao caáp vaø chuû
doanh nghieäp tö nhaân lôùn.
Giai taàng nhöõng nhaø Giaùm ñoác (coù
nguoàn löïc vaên hoaù hoaëc nguoàn löïc toå
chöùc)
Trung thöôïng taàng: Caùn boä laõnh ñaïo
caáp vöøa vaø nhoû, ngöôøi quaûn lyù caáp Giai taàng nhöõng chuû doanh nghieäp tö
trung ôû caùc doanh nghieäp lôùn, giaùm nhaân (coù nguoàn löïc kinh teá)
ñoác cuûa caùc doanh nghieäp vöøa vaø nhoû,
nhaân vieân kyõ thuaät chuyeân nghieäp caáp Giai taàng nhöõng nhaân vieân kyõ thuaät
trung, vaø chuû nhöõng doanh nghieäp vöøa chuyeân nghieäp (coù nguoàn löïc vaên hoaù)
Giai taàng nhöõng nhaân vieân vaên phoøng

Trung trung taàng: Nhaân vieân kyõ thuaät (coù nguoàn löïc vaên hoaù vaø nguoàn löïc toå
chuyeân nghieäp trình ñoä sô caáp, chuû chöùc nhaát ñònh)
nhöõng doanh nghieäp nhoû, nhaân vieân
vaên phoøng, hoä coâng thöông caù theå, coâng
nhaân kyõ thuaät trung vaø cao caáp, nhöõng Giai taàng nhöõng hoä coâng thöông caù
hoä kinh doanh noâng nghieäp lôùn. theå (coù nguoàn löïc kinh teá nhaát ñònh)
Giai taàng nhöõng coâng nhaân vieân phuïc

vuï, thöông nghieäp (coù raát ít ba nguoàn
Trung haï taàng: Nhöõng ngöôøi lao ñoäng löïc treân)
caù theå, nhaân vieân ngaønh phuïc vuï,
thöông nghieäp noùi chung, coâng nhaân,
noâng daân.
Giai taàng nhöõng coâng nhaân trong caùc
xí nghieäp (coù raát ít ba nguoàn löïc treân)
Giai taàng nhöõng ngöôøi lao ñoäng noâng

Taàng ñaùy: Nhöõng coâng nhaân coù cuoäc
nghieäp (coù raát ít ba nguoàn löïc treân)
soáng ngheøo khoå vaø khoâng coù söï ñaûm
baûo veà vieäc laøm, noâng daân vaø nhöõng
ngöôøi khoâng coù ngheà nghieäp, thaát
nghieäp vaø baùn thaát nghieäp. Giai taàng nhöõng ngöôøi khoâng ngheà
nghieäp, thaát nghieäp vaø baùn thaát
nghieäp (veà cô baûn, khoâng coù ba
nguoàn löïc treân)
Chuù yù: Ñaàu caùc muõi teân trong baûn ñoà bieåu thò toaøn boä hoaëc moät phaàn töông quan giai
taàng xaõ hoäi coù theå quy vaøo moät trong 5 ñaúng caáp lôùn trong xaõ hoäi.
Nguoàn: Luïc Hoïc Ngheä (chuû bieân) - Baùo caùo nghieân cöùu giai taàng xaõ hoäi Trung Quoác
ñöông ñaïi. Nxb Vaên Hieán Khoa hoïc xaõ hoäi, Baéc Kinh, 2002, tr.9.
472

1. Caroline Hodges Persell, Social Straification, Class and Poverty in Understanding soci-
ety. An Introduction to sociology. Happer and Row Publisher. N.Y. 1987.
2. Vieän Xaõ hoäi hoïc, Nhöõng bieán ñoåi xaõ hoäi trong thôøi kyø Ñoåi môùi. (Baùo caùo toång keát
ñeà taøi khaûo saùt thöïc traïng kinh teá-xaõ hoäi 4 quaän noäi thaønh Haø Noäi, thaùng 5-1992)
3. Töông Lai, Khaûo saùt xaõ hoäi hoïc veà Phaân taàng xaõ hoäi. Saùch tham khaûo noäi boä. Nxb
Khoa hoïc xaõ hoäi, H. 1995.
4. Trònh Duy Luaân (Chuû bieân), Phaùt trieån xaõ hoäi ôû Vieät Nam: Moät toång quan xaõ hoäi hoïc
naêm 2000. Nxb Khoa hoïc xaõ hoäi, H. 2002.
5. Luïc Hoïc Ngheä (chuû bieân), Baùo caùo nghieân cöùu giai taàng xaõ hoäi Trung Quoác ñöông
ñaïi. Nxb Vaên Hieán Khoa hoïc xaõ hoäi, Baéc Kinh, 2002, tr. 9.
473
CAÙCH TIEÁP CAÄN “GIÔÙI”: HOAÏT ÑOÄNG NUOÂI DAÏY TREÛ ÔÛ MOÄT COÄNG ÑOÀNG NOÂNG DAÂN VIEÄT
1
CAÙCH TIEÁP CAÄN "GIÔÙI":
HOAÏT ÑOÄNG NUOÂI DAÏY TREÛ
ÔÛ MOÄT COÄNG ÑOÀNG NOÂNG DAÂN VIEÄT
Nguyeãn Thò Thanh Bình*
Trong boán thaäp kæ vöøa qua, cuøng vôùi söï buøng noå cuûa caùc coâng trình veà
giôùi trong nghieân cöùu khoa hoïc xaõ hoäi vaø nhaân vaên noùi chung, giôùi trong
giaùo duïc nhaân caùch vaø giaùo duïc ngoân ngöõ cho treû em cuõng laø vaán ñeà ñöôïc
caùc nhaø khoa hoïc ñaëc bieät quan taâm.
Cho ñeán nay, tuy ñaõ toán khaù nhieàu taøi löïc, nhöng caùc nhaø khoa hoïc
treân theá giôùi vaãn chöa ñi ñeán ñöôïc moät söï thoáng nhaát töông ñoái veà caû baûn
thaân khaùi nieäm giôùi, cuõng nhö yù nghóa cuûa noù ñoái vôùi vieäc nghieân cöùu caùc
vaán ñeà lí thuyeát vaø hoaït ñoäng thöïc tieãn cuûa con ngöôøi trong xaõ hoäi. Bôûi vì,
cuõng nhö nhieàu phaïm truø khaùc, giôùi luoân bieán ñoåi theo thôøi gian vaø khoâng
gian. Do ñoù, haøng loaït caùc noäi dung heát söùc cô baûn coù lieân quan ñeán giôùi
vaãn ñang ñöôïc thaûo luaän soâi noåi. Tuy nhieân, caùc nhaø khoa hoïc laïi töông
ñoái nhaát trí raèng, giôùi mang ñaëc tröng vaên hoùa-xaõ hoäi cuûa coäng ñoàng; vaø
cuøng vôùi caùc yeáu toá khaùc, giôùi chi phoái hoaït ñoäng cuûa con ngöôøi theo
nhöõng caùch thöùc khaùc nhau. Vì vaäy, muoán coù nhöõng nhaän bieát ñuùng ñaén
veà giôùi trong moät boái caûnh naøo ñoù, chuùng ta raát caàn coù nhöõng nghieân cöùu
thöïc teá. Keát quaû cuûa nhöõng nghieân cöùu ñoù laø choã döïa quan troïng cho vieäc
hoaïch ñònh chính saùch xaõ hoäi, hoaïch ñònh chieán löôïc phaùt trieån cuûa coäng
ñoàng sao cho phuø hôïp vôùi moâi tröôøng, hoaøn caûnh.
Baøi vieát naøy mong muoán goùp phaàn nhoû beù cuûa mình vaøo hieåu bieát
chung veà giôùi trong hoaït ñoäng nuoâi daïy treû ôû noâng thoân Vieät Nam trong
giai ñoaïn ñaàu cuûa thôøi kì ñoåi môùi.
I. VAÁN ÑEÀ
Ña soá caùc nghieân cöùu ñaõ coù veà giôùi ôû Vieät Nam nhaän ñònh raèng, maëc
duø heä tö töôûng cuûa chuû nghóa xaõ hoäi vôùi quan ñieåm bình ñaúng nam nöõ ñaõ
trôû thaønh tö töôûng chính trò chính yeáu ôû Vieät Nam töø hôn nöûa theá kæ nay,
caùc bieåu hieän cuûa söï baát bình ñaúng nam nöõ vaãn ngöï trò trong nhieàu phöông
* Vieän Ngoân ngöõ hoïc. Vieät Nam.
474
dieän cuûa cuoäc soáng coäng ñoàng, ñaëc bieät laø ôû caùc vuøng noâng thoân (xem 2,
3, 6, 8, 13,...)(1). Haàu heát caùc nhaø nghieân cöùu ñeàu thoáng nhaát raèng, söï baát
bình ñaúng nam nöõ trong xaõ hoäi Vieät Nam coù nguoàn goác saâu xa trong quan
nieäm cuûa Khoång giaùo veà traät töï xaõ hoäi; vaø ñeán nay vaãn coøn rôi rôùt laïi trong
tö töôûng cuûa nhöõng ngöôøi laïc haäu. Quan nieäm phong kieán ñaõ ñaët ngöôøi
phuï nöõ vaøo ñòa vò thaáp keùm hôn so vôùi nam giôùi trong suoát caû cuoäc ñôøi
("taïi gia toøng phuï, xuaát giaù toøng phu, phu töû toøng töû") maëc duø ngöôøi phuï
nöõ coù moät vai troø quan troïng trong gia ñình vaø ñoùng goùp ít nhaát laø moät
phaàn töông öùng nhö (thoâng thöôøng laø nhieàu hôn) nam giôùi vaøo kinh teá gia
ñình (xem 2, 5, 10, 13).
Veà hoaït ñoäng giaùo duïc con caùi, ña soá caùc nghieân cöùu veà giôùi ôû noâng
thoân Vieät Nam keát luaän: cha meï daïy doã vaø ñoái xöû vôùi con gaùi khaùc vôùi con
trai. Con trai ñöôïc chaêm soùc toát hôn con gaùi. Con trai ñöôïc giaùo duïc vôùi
nhöõng muïc ñích "höôùng ngoaïi", töùc laø höôùng tôùi nhöõng kieán thöùc vaø kó
naêng ñeå ñaûm ñöông coâng vieäc xaõ hoäi vaø söï thaêng tieán trong xaõ hoäi, coøn
con gaùi ñöôïc giaùo duïc ñeå "höôùng noäi" töùc laø höôùng tôùi söï ngoan ngoaõn,
chaêm chæ, kheùo leùo ñeå ñaûm ñöông coâng vieäc gia ñình (Ñaëng Nguyeân Anh
1991, Leâ Thi 1998, Liljestrom 1991, Rydstrom 1998, Vuõ Maïnh Lôïi 1991).
Nguyeân nhaân chính cuûa tình traïng treân ñöôïc moät soá taùc giaû cho laø tö töôûng
"troïng nam khinh nöõ" cuûa caùc baäc laøm cha laøm meï. Nghieân cöùu hoaït ñoäng
giaùo duïc treû em ôû moät coäng ñoàng noâng thoân thuoäc ñoàng baèng Baéc Boä,
Rydstrom (1998) nhaän ñònh:
"Nguyeân nhaân chính cuûa söï phaân bieät ñoái xöû giöõa beù trai vaø beù gaùi naèm
trong quan nieäm cuûa ngöôøi daân ñòa phöông veà cô theå cuûa treû em. Vieäc beù
trai ñöôïc coi laø coù danh döï baåm sinh (inborn honor) coù nghóa laø thaân theå
cuûa beù trai khoâng bò coi laø troáng roãng (blank) caû veà maët sinh hoïc laãn veà
maët bieåu tröng (…). Thaân theå cuûa moät beù gaùi bò coi laø troáng roãng bôûi noù
khoâng chöùa danh döï baåm sinh, do ñoù maø naèm ngoaøi caáu truùc xaõ hoäi phuï
heä. Vì vaäy, beù gaùi phaûi ñöôïc daïy doã nhieàu hôn beù trai nhö moät chieán löôïc
ñeå buø vaøo caùi bò coi laø thieáu huït veà sinh hoïc cuõng nhö thieáu huït veà tính
bieåu tröng"(12, tr. 95).
Nhöng, nhö ñaõ bieát, nhöõng nhaän ñònh kieåu nhö treân chæ phaûn aùnh moät
trong nhieàu bieåu hieän cuûa yeáu toá giôùi trong hoaït ñoäng thöïc tieãn cuûa ngöôøi
noâng daân Vieät. Bôûi vì, nhöõng nhaän ñònh nhö theá ñaõ giaû ñònh raèng, coäng
ñoàng noâng thoân laø töông ñoái thuaàn nhaát veà caùc phöông dieän khaùc vaø giôùi
laø moät yeáu toá ñoäc laäp, khoâng naèm trong moái lieân heä vôùi caùc yeáu toá khaùc,
ví duï nhö hoaøn caûnh sinh soáng cuï theå hoaëc nhoùm xaõ hoäi cuûa con ngöôøi -
moät yeáu toá ñang thu huùt söï quan taâm cuûa caùc nhaø khoa hoïc vaø caùc nhaø
hoaïch ñònh chính saùch trong hoaøn caûnh ñoåi môùi cuûa Vieät Nam hieän nay.
Trong baøi vieát naøy, chuùng toâi seõ söû duïng tö lieäu cuûa chöông trình "Ngoân
töø, giôùi vaø nhoùm xaõ hoäi" - moät chöông trình hôïp taùc giöõa Vieän Ngoân ngöõ
475
hoïc, Vieän Daân toäc hoïc ôû Vieät Nam vaø Tröôøng Ñaïi hoïc Toång hôïp Toronto,
Canada - ñeå minh chöùng cho söï ña daïng cuûa moái quan heä giöõa giôùi vaø vaø
moät soá yeáu toá khaùc, ñaëc bieät laø nhoùm xaõ hoäi trong hoaït ñoäng giaùo duïc treû
em ôû thoân Coäng Hoøa(2) - moät laøng queâ nhoû beù thuoäc ñoàng baèng Baéc Boä
Vieät Nam vaøo thôøi ñieåm 1990-1992 (khoaûng 5 naêm sau khi coù chính saùch
ñoåi môùi cuûa Ñaûng vaø Nhaø nöôùc). Qua ñoù, chuùng toâi muoán giôùi thieäu moät
caùch tieáp caän giôùi khaùc vôùi phöông phaùp thieân veà vieäc tìm hieåu söï khaùc
bieät nam - nöõ. Bôûi khuoân khoå coù haïn cuûa baøi vieát, chuùng toâi seõ khoâng ñeà
caäp nhieàu ñeán vaán ñeà giôùi cuûa nhöõng ngöôøi nuoâi döôõng maø chæ taäp trung
vaøo vaán ñeà giôùi cuûa treû em.
II. SÖÏ ÑA DAÏNG TRONG VIEÄC DAÏY DOÃ BEÙ GAÙI VAØ BEÙ TRAI ÔÛ THOÂN COÄNG HOØA
1. Giaùo duïc beù gaùi vaø beù trai trong hoaøn caûnh cuï theå
Nhö ñaõ ñeà caäp ôû treân, ña soá caùc tö lieäu veà giaùo duïc treû em ôû vuøng
noâng thoân Vieät Nam cho raèng, beù gaùi luoân ñöôïc daïy doã ñeå laøm caùc coâng
vieäc noäi trôï trong gia ñình, coøn beù trai ñöôïc töï do tìm hieåu moâi tröôøng
beân ngoaøi. Beù trai nhaän ñöôïc nhöõng ñieàu kieän toát nhaát maø gia ñình coù
theå taïo ra con caùi; beù gaùi thöôøng bò phaït raát nghieâm khaéc bôûi nhöõng haønh
vi bò ngöôøi lôùn coi laø khoâng hôïp chuaån cuûa caùc em. Ngöôøi lôùn cuõng
nghieâm khaéc vôùi beù gaùi hôn laø vôùi beù trai (xem 4, 12, 13).
Tö lieäu ôû thoân Coäng Hoøa cho thaáy, böùc tranh veà hoaït ñoäng giaùo duïc
beù gaùi vaø beù trai khoâng ñôn giaûn vaø ñöôïc phaân giôùi roõ raøng nhö ñaõ moâ
taû ôû nhöõng coäng ñoàng khaùc, maø phöùc taïp vaø ña daïng bôûi treû em soáng
trong nhöõng ñieàu kieän khoâng gioáng nhau. ÔÛ ñaây, coù nhöõng beù trai giuùp
ñôõ gia ñình trong coâng vieäc noäi trôï vaø nhöõng beù gaùi ñi chaên traâu, caét
coû, baét caù ôû nhöõng caùnh ñoàng xa nôi ôû cuûa caùc em; coù nhöõng oâng baø
cha meï nghieâm khaéc vôùi beù trai hôn beù gaùi v.v… Trong nhöõng tröôøng
hôïp nhö theá, quan ñieåm "phaân bieät nam - nöõ" khoâng ñuû ñeå giaûi thích
hoaït ñoäng nuoâi daïy treû em cuûa ngöôøi daân laøng queâ naøy. Ñieàu ñoù ñoøi
hoûi chuùng ta phaûi chuù yù ñeán caû nhöõng yeáu toá khaùc, vaø ñaëc bieät laø
ñeán söï taùc ñoäng laãn nhau cuûa caùc yeáu toá laøm neân moâi tröôøng soáng cuûa
con ngöôøi.
Cuõng nhö treû em ôû caùc coäng ñoàng mieàn Baéc Vieät Nam khaùc, treû em ôû
thoân Coäng Hoøa caàn hoïc nhöõng giaù trò vaên hoùa xaõ hoäi ñieån hình nhö tình
yeâu ñoái vôùi con ngöôøi, ñoái vôùi queâ höông ñaát nöôùc; toân troïng ngöôøi coù tuoåi;
toân troïng quan heä hoï haøng v.v… cuõng nhö caàn ñöôïc daïy doã ñeå ñaûm nhaän
nhöõng vai troø xaõ hoäi nhaát ñònh trong cuoäc soáng hieän taïi vaø töông lai, ví duï
nhö laøm con, laøm chaùu, laøm troø, laøm cha, laøm meï, laøm thaày, laøm ngöôøi noâng
daân, laøm ngöôøi thôï may v.v… Cho duø ngöôøi daân Coäng Hoøa coù theå töông
ñoái thoáng nhaát vôùi nhau veà phaåm chaát caàn coù cuûa nhöõng vai xaõ hoäi ñoù,
hoaït ñoäng thöïc tieãn cuûa hoï laïi mang tính hoaøn caûnh cuï theå. Ví duï, ña soá
476
ngöôøi ñöôïc hoûi yù kieán cho raèng, ngöôøi oâng vaø ngöôøi cha caàn phaûi ñaûm
nhaän troïng traùch laøm ngöôøi nghieâm khaéc trong hoaït ñoäng giaùo duïc con
chaùu trong gia ñình. Nhöng, trong thöïc teá, anh Haø, anh Thuï, oâng Thô, oâng
Só v.v… khoâng nhö theá. OÂng Thô chieàu chuoäng caû con laãn chaùu. Treû nhoû
trong gia ñình oâng "chæ thích theo oâng". Anh Thuï chieàu chuoäng Trang (coâ
con gaùi naêm tuoåi cuûa anh) ñeán möùc chò Tuù - vôï anh - phaûi phaøn naøn vôùi
chuùng toâi raèng: "Anh aáy chieàu noù quaù. Laém luùc, em phaûi nghieâm vôùi noù".
Xin ñöa ra ôû ñaây moät baèng chöùng veà söï chieàu con gaùi cuûa anh Thuï. Trong
moät böõa côm gia ñình, anh Thuï haàu nhö khoâng chuù yù ñeán vieäc aên uoáng
cuûa caäu con trai 7 tuoåi röôõi maø luoân quan taâm hoûi han xem Trang muoán
aên gì vaø aên nhö theá naøo; coøn Trang thì luoân uoán eùo, quaáy nhieãu, ñoøi hoûi:
Anh Thuï: Ñaây, con aên mieáng naøy.
Trang: Boá boû xöông.
Anh Thuï: A ñaây, ñaây nhôù, boá laáy xöông cho ñaây nhôù.
Trang: Xöông.
Anh Thuï: Ñaây, ñaây, ñaây. Cöù yeân trí ñeå boá laáy xöông nöõa.
Boá laáy nöõa.
Trang: ÖÙ öù öù.
Chò Tuù: Trang, aên cho haún hoi vaøo.
Hoaït ñoäng giaùo duïc treû em ôû thoân Coäng Hoøa cuõng gaén lieàn vôùi hoaøn
caûnh cuï theå cuûa töøng gia ñình. Chò Hinh coù 4 con trai vaø moät coâ con gaùi
uùt. Chò Hinh ñaõ daïy caùc con trai cuûa chò vaø phaân coâng cho chuùng laøm nhieàu
vieäc thuoäc veà “noäi trôï”. Ñaùp laïi söï khen ngôïi raèng chaùu Thanh (caäu con
trai möôøi hai tuoåi cuûa chò) raát thaïo vieäc beáp nuùc, maét chò aùnh leân nieàm töï
haøo, nhöng döôøng nhö chò vaãn mong muoán nhieàu hôn: "Bieát laøm theá naøo
ñöôïc. Con gaùi baèng noù ñaõ caáy toát roài" - chò noùi. Moät ví duï khaùc laø tröôøng
hôïp cuûa chaùu Tieán (nam, 7 tuoåi). Laø con trai duy nhaát trong moät gia ñình
coù 4 anh chò em, Tieán chöa phaûi ñaûm nhaän moät coâng vieäc cuï theå naøo trong
gia ñình. Trong khi ñoù, coâ em gaùi 5 tuoåi röôõi cuûa Tieán laø Haèng thì coù traùch
nhieäm phaûi troâng coâ em uùt 2 tuoåi. Tuy nhieân, ngöôøi lôùn trong gia ñình
thöôøng sai Tieán laøm nhöõng vieäc laët vaët nhö ñun beáp, nhaët rau, queùt saân…
bôûi vì Haèng luoân baän beá em. Nhö vaäy, coù theå noùi, trong nhöõng hoaøn caûnh
cuï theå thì beù trai cuõng ñöôïc daïy doã ñeå laøm caùc vieäc nhaø nhö naáu côm,
nhaët rau, queùt nhaø v.v… cho duø ngöôøi daân Coäng Hoøa coù theå coi ñoù laø
nhöõng vieäc cuûa phuï nöõ.
Ñöa ra nhöõng ví duï treân, chuùng toâi chæ muoán moâ taû söï ña daïng cuûa
caùc hoaït ñoäng nuoâi daïy beù trai vaø beù gaùi ôû thoân Coäng Hoøa. Chuùng toâi
khoâng khaúng ñònh raèng, ôû ñaây, khoâng coù söï khaùc nhau trong caùch ñoái
xöû cuûa caùc baäc phuï huynh vôùi beù trai vaø vôùi beù gaùi, cuõng nhö khoâng coù
söï khaùc nhau trong vieäc daïy doã chuùng. Coù laàn, chò Naêm, moät baø meï cuûa
boán con gaùi vaø moät con trai, taâm söï vôùi chuùng toâi: "Con trai duø sao noù
477
cuõng aáy hôn. Cuoäc soáng deã chòu hôn con gaùi. Con gaùi neáu khoâng caån
thaän deã thaønh baø coâ". Traû lôøi cho caâu hoûi "Vì sao con gaùi laïi laø moái lo
laéng lôùn cuûa cha meï?", baø Leä - baø chuû cuûa moät gia ñình coù tieáng laø khaù
giaû trong thoân - noùi:
"Neáu khoâng ai laáy thì cheát. Neáu gaû cho moät gia ñình chaúng ra gì thì
khoâng nhöõng noù khoå maø mình cuõng khoå taâm laém. (…) Muoán giuùp ñôõ noù
coù phaûi deã ñaâu. Mình chaúng coù quyeàn gì maø tham gia vaøo coâng vieäc cuûa
nhaø ngöôøi ta"(3).
Coøn chò Hai thì thöôøng khuyeân caùc con gaùi cuûa chò vaø baïn beø cuûa chuùng
khi caùc chaùu tuï taäp ôû nhaø chò ñeå taùn gaãu raèng, laø con gaùi chuùng phaûi hoïc
caùch laøm aên vaø noùi naêng cho caån thaän. "Neáu khoâng, sau naøy veà nhaø ngöôøi
ta, ngöôøi ta seõ chöûi cho caû hoï laø khoâng bieát daïy con". Vôùi nhöõng suy nghó
nhö vöøa neâu ôû treân, ngöôøi daân Coäng Hoøa thöôøng baûo caùc chaùu gaùi: "Con
gaùi con ñöùa, ta chaûi caùi ñaàu cho möôït maø chöù laïi!", "Con gaùi con ñöùa, laøm
aên cho goïn gaøng!", "Con gaùi con ñöùa maø ngoài nhö theá aø?" hoaëc "Con gaùi
con ñöùa, noùi naêng cho töû teá!"...
Noùi nhö treân khoâng coù nghóa laø ngöôøi Coäng Hoøa khoâng daïy doã caùc beù
trai. Döôøng nhö, hoï thöôøng laøm vieäc naøy vôùi moät thaùi ñoä thoaûi maùi, deã daõi.
Chuùng toâi thöôøng ñöôïc nghe hoï bieän hoä cho nhöõng vieäc laøm, caùch öùng xöû
khoâng chuaån taéc cuûa beù trai baèng cuïm töø: "Con giai, laáy ñaâu ñöôïc…".
Xeùt veà hieän töôïng, ngöôøi daân Coäng Hoøa döôøng nhö cuõng chuù yù ñeán
vieäc daïy doã beù gaùi nhieàu hôn beù trai, gioáng nhö cö daân thuoäc caùc coäng
ñoàng noâng daân Vieät ñaõ ñöôïc nghieân cöùu. Tuy nhieân, chuùng toâi khoâng hoaøn
toaøn ñoàng yù vôùi moät soá taùc giaû ñi tröôùc raèng, nguyeân nhaân taïo ra söï khaùc
nhau ñoù laø tö töôûng "troïng nam, khinh nöõ" cuûa caùc baäc laøm cha laøm meï
ôû thoân Coäng Hoøa hoaëc laø moät chieán löôïc nhaèm buø ñaép cho nhöõng thieáu
huït nhaát ñònh naøo ñoù cuûa beù gaùi. Chuùng toâi cho raèng, ngöôøi daân Coäng Hoøa
chuù yù ñeán vieäc daïy doã beù gaùi nhieàu hôn beù trai bôûi hoï muoán trau doài cho
caùc em nhöõng kó naêng caàn thieát ñeå soáng trong moät xaõ hoäi maø ôû ñoù phuï
nöõ chòu nhieàu aùp löïc hôn vaø bò soi xeùt nghieâm khaéc hôn nam giôùi. Phaàn
tieáp theo seõ ñeà caäp cuï theå hôn ñeán vieäc daïy cho beù gaùi ôû nhöõng giai taàng
khaùc nhau nhöõng kó naêng caàn thieát, phuø hôïp vôùi hoaøn caûnh cuï theå cuûa
caùc em.
2. Giaùo duïc beù gaùi thuoäc caùc nhoùm xaõ hoäi khaùc nhau
Chính saùch ñoåi môùi cuûa Ñaûng vaø Nhaø nöôùc ñaõ taïo ra söï phaân taàng kinh
teá töông ñoái roõ ôû thoân Coäng hoøa. Trong phaàn naøy cuûa baøi vieát, chuùng toâi
seõ giôùi thieäu moät soá neùt chính cuûa hoaït ñoäng giaùo duïc beù gaùi ôû hai nhoùm
xaõ hoäi khaùc nhau: nhoùm khaù giaû vaø nhoùm khoù khaên veà kinh teá. Söï phaân
nhoùm nhö treân döïa vaøo moät soá tieâu chí nhaát ñònh maø chuùng toâi xin ñöôïc
mieãn trình baøy ôû ñaây vì söï haïn heïp cuûa khuoân khoå baøi vieát.
478
ÔÛ nhieàu vuøng noâng thoân Vieät Nam, cha meï thöôøng coù vai troø quyeát
ñònh trong vieäc ñònh höôùng cho cuoäc soáng cuûa con caùi, ngay caû khi con
caùi hoï ñaõ tröôûng thaønh. Keát quaû cuûa moät cuoäc ñieàu tra xaõ hoäi hoïc ôû noâng
thoân cho thaáy, chæ coù 14% thanh nieân töï quyeát ñònh ngheà nghieäp cho
mình, soá coøn laïi nghe theo phaùn quyeát cuûa cha meï (Vuõ Maïnh Lôïi 1991).
Ñieàu naøy khoâng chæ phaûn aùnh quan nieäm veà nghóa vuï cuûa cha meï vaø con
caùi maø coøn phaûn aùnh söï phuï thuoäc veà kinh teá cuûa thanh nieân vaøo cha meï.
Nhöng, ñieàu kieän kinh teá cuûa caùc baäc laøm cha laøm meï cuõng coù nhöõng haïn
cheá rieâng cuûa noù. Cha meï khoâng theå cho con caùi nhöõng gì maø hoï khoâng
coù. Do ñoù, ñieàu kieän maø cha meï taïo cho con caùi khoâng theå gioáng nhau
trong moïi gia ñình maø mang tính hieän thöïc vaø phuø hôïp vôùi töøng hoaøn
caûnh gia ñình.
Trong nhöõng gia ñình khaù giaû, cha meï öu tieân haøng ñaàu vaø coá gaéng
taïo moïi ñieàu kieän cho con caùi hoï (caû trai laãn gaùi) theo hoïc ñeán nôi ñeán
choán vôùi mong muoán raèng sau naøy caùc chaùu seõ thoaùt khoûi cuoäc soáng
"chaân laám tay buøn". Khi maø con gaùi hoï khoâng theå thi ñoã ñöôïc vaøo moät
tröôøng cao ñaúng hoaëc ñaïi hoïc naøo thì caùc baäc laøm cha laøm meï laïi coá
gaéng ñeå taïo cho chuùng moät "cuoäc soáng an nhaøn". Ví duï, baø Hinh noùi vôùi
coâ con gaùi 17 tuoåi khoâng thi ñoã ñaïi hoïc cuûa baø raèng: "Boá meï seõ mua
cho caùi maùy khaâu" ñeå coâ coù theå laøm thôï may maø khoâng phaûi laøm ruoäng.
Coøn oâng Thô thì döï ñònh seõ caáp cho con gaùi oâng moät ít voán ñeå môû moät
quaùn haøng nhoû, buoân baùn nhöõng ñoà duøng thieát yeáu haøng ngaøy cuûa daân
laøng. Keát quaû phoûng vaán coøn cho thaáy, taát caû caùc phuï huynh ñeàu mong
muoán con gaùi mình ñöôïc gaû choàng vaøo moät gia ñình khaù giaû. Nhöõng
muïc ñích nhö treân ñoøi hoûi caùc coâ gaùi phaûi ñöôïc daïy doã theo caùc tieâu
chuaån "coâng, dung, ngoân, haïnh" maø ñaïo Khoång ñeà ra cho phuï nöõ. Bôûi
vì, quan nieäm naøy cuûa Khoång giaùo vaãn laø quan nieäm töông ñoái ñöôïc ñeà
cao ôû laøng queâ naøy.
Bôûi söï khoù khaên veà kinh teá cuûa gia ñình, caùc coâ gaùi thuoäc nhoùm khoù
khaên ít coù ñieàu kieän ñeå hoïc leân cao. Ngay caû khi caùc chaùu thi ñoã ñaïi hoïc
hoaëc cao ñaúng thì nhieàu gia ñình thuoäc nhoùm khoù khaên cuõng khoâng coù
khaû naêng chu caáp cho vieäc hoïc tieáp cuûa caùc em. Khi khoâng coù cô hoäi "thoaùt
li", caùc coâ gaùi thuoäc nhoùm naøy thöôøng khoâng coù ñöôïc nhöõng ñieàu kieän cho
moät cuoäc soáng "thong thaû" nhö con gaùi caùc gia ñình khaù giaû. Do ñoù, caùc
baäc cha meï thuoäc nhoùm khoù khaên thöôøng cho raèng, "mong muoán thì nhieàu"
nhöng thöïc teá nhaát laø con gaùi hoï seõ trôû thaønh ngöôøi noâng daân toát treân maûnh
ñaát queâ höông vaø coù moät maùi aám gia ñình haïnh phuùc. Vôùi quan ñieåm ñoù,
ngöôøi lôùn trong nhöõng gia ñình khoù khaên thöôøng quan taâm hôn ñeán vieäc
daïy cho con gaùi hoï ñöùc tính chaêm chæ vaø kó naêng laøm vieäc ruoäng ñoàng
cuõng nhö kó naêng laøm vieäc noäi trôï. Quan ñieåm naøy ñöôïc moät cuï baø 74 tuoåi
noùi raát roõ khi baø khuyeân caùc chaùu gaùi cuûa baø: "Cöù chaêm chæ vaø laøm aên gioûi
laø ñaét choàng".
479
Soáng trong nhöõng hoaøn caûnh kinh teá khaùc nhau vaø höôùng tôùi nhöõng
muïc ñích khaùc nhau, ngöôøi lôùn thuoäc caùc nhoùm xaõ hoäi khaùc nhau thöôøng
chaêm soùc vaø daïy doã con gaùi cuûa hoï theo nhöõng caùch khaùc nhau. Sau ñaây
chuùng toâi seõ moâ taû moät soá neùt chính trong vieäc chaêm soùc vaø giaùo duïc caùc
beù gaùi döôùi 8 tuoåi ôû thoân Coäng Hoøa ñeå minh chöùng cho söï khaùc nhau ñoù.
Nhìn chung thì beù gaùi ôû gia ñình khaù giaû thöôøng ñöôïc chaêm soùc toát hôn
so vôùi beù gaùi ôû gia ñình khoù khaên. Ñieàu naøy khoâng coù nghóa laø ngöôøi lôùn
ôû caùc gia ñình khoù khaên khoâng muoán daønh thôøi gian cho con caùi hoï maø
ñuùng hôn laø hoï khoâng theå. Moät trong nhöõng nguyeân nhaân laøm cho nhöõng
gia ñình khoù khaên laâm vaøo tình traïng khoù khaên laø do hoï coù nhieàu con.
Trong nhöõng hoä gia ñình maø chuùng toâi nghieân cöùu, soá con trung bình cuûa
caùc gia ñình khoù khaên laø 4 trong khi chæ soá naøy ôû caùc gia ñình khaù giaû chæ
laø 2. Ñeå lo cho con caùi ñuû aên ñuû maëc, ngöôøi lôùn trong caùc gia ñình khoù
khaên phaûi laøm vieäc vaát vaû suoát ngaøy, do ñoù hoï khoâng coøn nhieàu thôøi gian
daønh cho con caùi. Ñieàu thöôøng thaáy trong caùc gia ñình khoù khaên laø nhöõng
beù gaùi môùi khoaûng 5 - 6 tuoåi ñaõ phaûi troâng caùc em beù hôn trong gia ñình;
coøn treû em môùi 3 - 4 tuoåi ñaõ phaûi "töï löïc" laø chính, töùc laø khoâng caàn coù
ngöôøi troâng coi thöôøng xuyeân. Trong khi ñoù, caùc beù gaùi 5 - 6 tuoåi cuûa caùc
gia ñình khaù giaû vaãn luoân coù ngöôøi troâng nom. Trang (5 tuoåi, thuoäc nhoùm
khaù giaû) thöôøng ñöôïc mang ñeán göûi ôû nhaø baø ngoaïi neáu ngöôøi lôùn trong
gia ñình töù ñaïi ñoàng ñöôøng cuûa chaùu vaéng nhaø. Coù laàn, Lieân (5 tuoåi, thuoäc
nhoùm khaù giaû) ñaõ gaây ra moät söï lo laéng lôùn cho gia ñình chaùu. Bôûi vì, sau
khi tan hoïc ôû lôùp maãu giaùo, Lieân khoâng veà thaúng nhaø maø coøn ôû laïi chôi
vôùi caùc baïn khaùc.
Moät baø meï thuoäc gia ñình khaù giaû toû ra aùi ngaïi cho Thieâm vaø Meán (caû
hai cuøng 4 tuoåi, thuoäc gia ñình khoù khaên) bôûi chò cho raèng, caùc em naøy cöù
"phaûi lang thang caû ngaøy, khoâng ai quan taâm". Traùi laïi, meï cuûa Meán laïi raát
töï haøo noùi vôùi chuùng toâi: "Con naøy noù aáy laém. Raát töï löïc nhaù. Noù ra taän
chuøa roài laïi veà ñöôïc ñaáy chò aï".
Thöïc teá treân cuõng ñöôïc minh chöùng roõ raøng trong tö lieäu veà ngoân ngöõ
cuûa chuùng toâi. Chuùng toâi ñaõ duøng cuøng moät phöông phaùp thu thaäp tö lieäu
vaø tieâu chí choïn maãu ñeå löïa choïn nhöõng lôøi caàu khieán cuûa caùc beù gaùi thuoäc
caû hai nhoùm khaù giaû vaø khoù khaên nhaèm höôùng tôùi nhöõng keát quaû coù theå
ñaïi dieän cho hoaït ñoäng ngoân töø cuûa caùc nhoùm. Keát quaû thoáng keâ ñöôïc trình
baøy ôû baûng sau ñaây cho thaáy: beù gaùi thuoäc nhoùm khaù giaû noùi vôùi ngöôøi lôùn
nhieàu hôn gaáp ba laàn beù gaùi thuoäc nhoùm khoù khaên (so saùnh 57, 8 % vôùi
18,6%). Trong khi ñoù, khoaûng hai phaàn ba (59,5%) trong toång soá caùc lôøi
caàu khieán cuûa beù gaùi thuoäc nhoùm khoù khaên laø noùi vôùi treû em nöõ. Bôûi vì,
beù gaùi thuoäc nhoùm naøy ñöôïc ñi chôi töông ñoái töï do, do ñoù, chuùng thöôøng
tuï taäp ôû moät nôi naøo ñoù ñeå chôi vôùi nhau. Moät soá chaùu vöøa troâng em vöøa
chôi vôùi caùc baïn.
480
Taàn soá xuaát hieän cuûa lôøi caàu khieán cuûa beù gaùi vaø beù trai
thuoäc caùc nhoùm xaõ hoäi khaùc nhau ñoái vôùi ngöôøi lôùn vaø ñoái vôùi treû
em (nam vaø nöõ)
(p < .001)(4)
Veà giaùo duïc con caùi, beù gaùi trong caùc gia ñình thuoäc dieän khoù khaên ôû
ñoä tuoåi naøy ñaõ baét ñaàu ñöôïc daïy caùch laøm nhöõng coâng vieäc noäi trôï vaø coâng
vieäc phuïc vuï cho saûn xuaát tuøy theo khaû naêng cuûa caùc em. Ví duï, Hoàng (6
tuoåi) ñöôïc daïy ñeå phôi rôm, caøo thoùc; coøn Cuùc (5 tuoåi) thöôøng ñöôïc daïy
ñun beáp theá naøo cho khoâng bò khoùi, queùt saân theá naøo cho khoâng bò buïi
bay vaøo maët, nhaët rau theá naøo cho saïch v.v… Trong khi ñoù, chöa coù beù
gaùi naøo trong ñoä tuoåi treân thuoäc caùc gia ñình khaù giaû phaûi laøm nhöõng vieäc
nhö theá. Thaäm chí, coù cha meï coøn khoâng muoán cho con gaùi hoï tieáp xuùc
vôùi rôm raï, thoùc luùa vì sôï chaùu bò raëm(5).
Vieäc daïy caùch aên noùi, cö xöû cho beù gaùi thuoäc caùc nhoùm xaõ hoäi khaùc
nhau ôû thoân Coäng Hoøa cuõng coù nhieàu ñieåm khaùc nhau. Maëc duø haàu heát
nhöõng ngöôøi ñöôïc hoûi ôû thoân Coäng Hoøa ñeàu thoáng nhaát raèng, con gaùi caàn
noùi naêng nhoû nheï, dòu daøng, leã pheùp, coù toân ti, "chò ra chò, em ra em",
caùc baäc phuï huynh trong caùc gia ñình khaù giaû thöôøng thieân veà chuaån möïc
theo quan nieäm cuûa ñaïo Khoång (aên noùi theo moâ hình toân ti), coøn trong
gia ñình khoù khaên thieân veà quan nieäm cuûa ñaïo Phaät (aên noùi theo moâ hình
bình ñaúng)(6).
Trong gia ñình khaù giaû, moïi ngöôøi thöôøng chuù yù, phaùt hieän vaø söûa caùch
noùi naêng cho caùc beù gaùi nhieàu hôn ôû caùc gia ñình khoù khaên. Xin ñöa ra ôû
ñaây moät caâu chuyeän maø baø Tö (moät ngöôøi thuoäc gia ñình khaù giaû) keå vôùi
chuùng toâi laøm ví duï:
"Hoâm noï, luùc aên côm, noù (töùc laø Lieân - coâ chaùu gaùi naêm tuoåi cuûa baø Tö)
baûo toâi: Cho Lieân ñoâi ñuõa.
Toâi môùi baûo noù: Baûo: "Baø cho con ñoâi ñuõa" chöù. Ai laïi noùi khoáng
nhö theá.
Noù baûo: Vaâng.
481
VEÕ HAØ NOÄI ÔÛ THÔØI
QUAÙ KHÖÙ HOAØN THAØNH:
BÖÙC TRANH ÑOÂ THÒ VIEÄT NAM
XÖA VAØ NAY
Lisa Drummond*
Nhöõng neùt veõ veà Haø Noäi cuûa caùc ngheä só Vieät Nam thöôøng coù xu höôùng
theå hieän moät Haø Noäi vónh cöûu thôøi naêm 1958, hoaëc vôùi maøu xaùm, aåm öôùt
cuûa nhöõng ñöôøng phoá tieâu ñieàu trong caùc böùc tranh cuûa Buøi Xuaân Phaùi –
hoaëc vôùi nhöõng maøu saéc saùng suûa, saëc sôõ cuûa nhöõng caây hoa giaáy ñaày hoa.
Coøn hình aûnh cuûa nhöõng baûng quaûng caùo, nhöõng thanh nieân tröôït vaùn,
nhöõng ngöôøi laùi xe oâm vaø nhöõng treû ñaùnh giaày cuûa naêm 2004 thöôøng raát
hieám khi xuaát hieän. Trong baøi vieát naøy, toâi seõ xem xeùt caùc caùch thöùc maø
Haø Noäi ñöôïc theå hieän trong hoäi hoïa Vieät Nam hieän ñaïi vaø ñöa ra moät soá
lôøi giaûi thích cho veû hoaøi coå cuûa Haø Noäi, coá gaéng vöôït ra khoûi thò tröôøng
ngheä thuaät du lòch nhö moät lôøi giaûi thích chuû ñaïo (Taylor). Nhöõng baøn luaän
cuûa toâi döïa treân vieäc phaân tích nhöõng böùc tranh ñöông ñaïi veà Haø Noäi bôûi
vì trong hoäi hoïa, thaønh phoá thöôøng hay ñöôïc choïn laøm ñeà taøi nhaát(1). Laø
moät nhaø ñòa lyù hoïc ñoâ thò vaø nhaø ñòa lyù hoïc vaên hoùa-xaõ hoäi, dieän maïo cuûa
thaønh phoá laø moái quan taâm lôùn nhaát cuûa toâi.
Hôn ba möôi naêm sau ngaøy Ñoäc laäp, Ñaûng Coäng saûn Vieät Nam ñöa
ra moät chính saùch môùi vaøo naêm 1986 - ñoù laø chính saùch “Ñoåi môùi” –
taïo ñieàu kieän cho ñaàu tö tröïc tieáp nöôùc ngoaøi vaø phaùt trieån khu vöïc tö
nhaân. Keát quaû laø Vieät Nam ñaõ ñaït ñöôïc moät giai ñoaïn chuyeån ñoåi kinh
teá xaõ hoäi maïnh. Veà maët kinh teá, “Ñoåi môùi” môû ra caùc moái quan heä thò
tröôøng, hình thaønh caùi goïi laø “thò tröôøng xaõ hoäi chuû nghóa”, ñieàu naøy ít
nhaát laø veà veû beà ngoaøi lieân quan nhieàu ñeán thò tröôøng hôn laø vôùi xaõ
hoäi chuû nghóa. Veà maët xaõ hoäi, “Ñoåi môùi” taïo ra söï dòch chuyeån roäng
khaép. Vôùi söï côûi môû vôùi ñaàu tö nöôùc ngoaøi ñaõ daãn ñeán söï côûi môû (hay
töông ñoái côûi môû hôn) vôùi ngöôøi nöôùc ngoaøi vaø caùc aûnh höôûng cuûa nöôùc
ngoaøi. Nhaø nöôùc coá gaéng quaûn lyù söï thay ñoåi xaõ hoäi thoâng qua vieäc tieáp
tuïc thöïc hieän caùc cuoäc vaän ñoäng xaõ hoäi ñeå höôùng daãn ngöôøi daân coù
* Chöông trình Nghieân cöùu ñoâ thò, Boä moân Khoa hoïc xaõ hoäi Ñaïi hoïc York, Canaña.
485
nhöõng caùch öùng xöû thích hôïp vaø cho pheùp Nhaø nöôùc duy trì moät söï
hieän dieän rôøi raïc treân khaép ñaát nöôùc. Caùc bieån quaûng caùo ví duï nhö ñeå
thuùc ñaåy söï cam keát cuûa Vieät Nam vôùi theá kyû XXI xuaát hieän roäng raõi
treân caùc ñöôøng phoá trong noäi thò vaø minh hoïa moät hình aûnh ñoâ thò thích
hôïp vôùi nhöõng ngöôøi daân thaønh thò thích hôïp. Trong hình aûnh veà thaønh
phoá theá kyû XXI naøy khoâng heà thaáy coù söï hieän dieän cuûa nhöõng ngöôøi
bò “Ñoåi môùi” ñeå laïi ôû phía sau, hay bò chòu thieät thoøi do Ñoåi môùi nhö
nhöõng ngöôøi di cö töø noâng thoân vôùi hy voïng tìm ñöôïc coâng vieäc ôû caùc
coâng tröôøng xaây döïng, hay nhöõng coâ gaùi, thöôøng cuõng laø töø noâng thoân,
vaøo thaønh phoá ñeå laøm “tieáp vieân” taïi caùc quaùn karaoke (thöôøng thöôøng
cuõng seõ laøm maïi daâm). Söï côûi môû môùi vôùi caùc aûnh höôûng beân ngoaøi
cuõng bao goàm caû nhöõng lieân heä vôùi doøng vaên hoùa toaøn caàu thoâng qua
truyeàn hình veä tinh, vieäc löu haønh (hôïp phaùp vaø laäu) baêng ñóa nhaïc,
phim vaø vieäc löu haønh caùc taïp chí, v.v... (xem Mandy Thomas 2002 veà
vieäc trong giôùi treû ngaøy caøng coù phong traøo toân thôø caùc nhaân vaät noåi
tieáng). Caùc aûnh höôûng cuûa ngöôøi ngoaøi cuõng ñöôïc chuyeån taûi qua con
ngöôøi thoâng qua vieäc ñi laïi cuûa caùc khaùch du lòch vaø caùc dòch vuï ñöôïc
phaùt trieån ñeå phuïc vuï hoï. Töø moät xaõ hoäi töông ñoái ngheøo ñoàng ñeàu
caùch ñaây 10-12 naêm, caùc thaønh phoá cuûa Vieät Nam ñaõ nhanh choùng trôû
thaønh nhöõng nôi ngaøy caøng coù söï cheânh leäch veà giaøu ngheøo vaø coù söï
tieâu duøng xa xæ. ÔÛ taát caû nhöõng ñieàu naøy ñaõ coù söï chuyeån ñoåi ñaùng
chuù yù ñoái vôùi caûnh quan ñoâ thò.
Nora Taylor (2001:116) laäp luaän raèng söï say meâ vôùi moät Haø Noäi khoâng
coøn toàn taïi nöõa trong tranh phong caûnh cuûa ngheä thuaät ñöông ñaïi laø do thò
tröôøng ngheä thuaät quoác teá. Chính caùc khaùch du lòch vaø caùc doanh nhaân,
nhöõng ngöôøi ñeán thaêm vaø laøm vieäc taïi Haø Noäi, laø nhöõng ngöôøi mong muoán
coù nhöõng hình aûnh öùng vôùi söï töôûng töôïng maø hoï hoaøi nieäm veà moät
phöông Ñoâng thuoäc ñòa. Taylor laäp luaän laø baûn thaân caùc ngheä só, nhöõng
ngöôøi ñaùp öùng nhu caàu naøy, cuõng caûm nhaän ñöôïc söï hoaøi nieäm ñoù, vì vôùi
hoï hình aûnh thaønh phoá ñang ñöôïc taïo ra vaø tieâu thuï laø moät thôøi gian cöïc
khoå vaø ngheøo ñoùi. Söï hoaøi nieäm, nhö Chase vaø Shaw chæ ra, caàn coù “caûm
giaùc maø hieän taïi khoâng coù” (Chase vaø Shaw 1989: 2-3). Taïi sao caùc ngheä só
Vieät Nam laïi caàn vaø neân hoaøi nieäm veà moät thôøi gian khoù khaên ñoù? Chieán
tranh, thôøi kyø chuyeån ñoåi leân chuû nghóa xaõ hoäi, thieáu huït thöïc phaåm, tranh
cuûa Buøi Xuaân Phaùi, nhöõng gì maø caùc böùc tranh ñoù coù theå theå hieän vôùi caùc
ngheä só Vieät Nam vaø ngöôøi xem Vieät Nam, chæ daãn chöùng cho moät quaù khöù
buoàn ñau, “noãi ñau vaø noãi thoáng khoå […] khoâng heà lieân quan gì tôùi ngöôøi
ngoaøi” (Taylor 2001:116).
Toâi khoâng laäp luaän treân cô sôû nhöõng laäp luaän cuûa Taylor vì toâi cho
raèng, coù leõ laäp luaän ñoù khoâng khaùm phaù ñuû saâu roäng (coù leõ coù caùc yeáu
toá khaùc caàn ñöôïc xem xeùt seõ daãn tôùi nhöõng gì vöôït ra khoûi thò tröôøng ngheä
thuaät quoác teá) ñeå bao truøm moät loaït nhöõng aûnh höôûng leân söï toàn taïi cuûa
moät Haø Noäi hoaøi nieäm trong caùc taùc phaåm cuûa ngheä thuaät ñöông ñaïi. Caùc
486
VEÕ HAØ NOÄI ÔÛ THÔØI QUAÙ KHÖÙ HOAØN THAØNH: BÖÙC TRANH ÑOÂ THÒ VIEÄT NAM XÖA VAØ NAY
yeáu toá khaùc maø toâi ñöa ra goùp phaàn vaøo hình aûnh hoaøi nieäm veà Haø Noäi
bao goàm hoaøn caûnh chính trò, sau moät thôøi kyø quaù ñoä keùo daøi cuûa coâng
cuoäc hieän ñaïi hoùa chuû nghóa xaõ hoäi, hoaøn caûnh chính trò ñaõ taïo ñieàu kieän
cho vieäc taïo ra vaø thöïc haønh vaên hoùa Vieät nam “truyeàn thoáng” cuõng nhö
vieäc saùng taïo ngheä thuaät theå hieän caûm xuùc hôn laø tình caûm moâ phaïm, vò
trí xaõ hoäi cuûa caùc ngheä só nhö laø caùc nhaø hoïc thuaät vaø möùc ñoä hoaøi nieäm
veà Haø Noäi giôø ñaây chæ ñöôïc theå hieän veûn veïn ôû phía sau nhöõng chieác xe
maùy hoaëc laø ôû cöûa soå caùc xe taxi. Caùc yeáu toá naøy döôùi nhöõng hình thöùc
khaùc nhau ñeàu quan troïng maëc duø ñöôïc coi laø yeáu toá thöù caáp, nhöng
chuùng cuõng laøm xuaát hieän taùc phaåm môùi vaø lieân tuïc vôùi söï hieän ñaïi mang
ñaëc tính Vieät Nam.
Toâi khoâng heà coù yù ñònh tranh caõi raèng khoâng coù ngheä só naøo saùng taùc
veà thaønh phoá baây giôø nhö nhöõng gì noù ñang coù vaø vôùi caùc moái quan heä
xaõ hoäi hieän thôøi. Nhöng nhöõng ngöôøi laøm ñieàu ñoù raát ít vaø thöa thôùt, trong
khi ñoù caùc taùc phaåm nhaán maïnh hình aûnh hoaøi nieäm veà Haø Noäi laïi coù ôû
khaép moïi nôi.
ÑÔØI SOÁNG CHÍNH TRÒ CUÛA VAÊN HOÙA
Nhö Kim Ninh (2002) laäp luaän raát maïnh meõ laø ñaõ töø laâu Ñaûng Coäng
saûn raát coi troïng caùc saûn phaåm vaên hoùa vaø chính saùch vaên hoùa. Thöïc
chaát, chính saùch vaên hoùa ñöôïc keát tinh töø cuoái nhöõng naêm 40 ñeå ñöôïc
thöïc hieän trong thôøi gian chieán tranh giaønh ñoäc laäp vaø sau ñoù laø cuoäc
chieán tranh choáng ñeá quoác Myõ xaâm löôïc, nhaán maïnh vaøo vieäc taïo ra moät
vaên hoùa môùi vaø loaïi boû moïi daáu veát cuûa caùc aûnh höôûng cuûa “phong kieán
vaø thöïc daân”. Kim Ninh goïi chính saùch vaên hoùa ñoù laø “söï phaûn öùng
choáng laïi quaù khöù” (2002:45). Döôùi söï laõnh ñaïo cuûa Ñaûng Coäng saûn vaø
Nhaø nöôùc sau khi Mieàn Baéc giaønh ñöôïc ñoäc laäp, caùc ngheä só ñöôïc
khuyeán khích saùng taïo ngheä thuaät ñeå phuïc vuï chuû nghóa xaõ hoäi, ca ngôïi
ngöôøi lao ñoäng, söï hy sinh vaø moät moâ hình hieän ñaïi cuûa chuû nghóa xaõ
hoäi khoâng coøn söï laïc laäu, khoâng coøn “caùc truyeàn thoáng” phong kieán hay
caùc aûnh höôûng cuûa chuû nghóa thöïc daân ñang gaëm nhaám. Maëc duø Vieät
Nam khoâng coù cuoäc Caùch maïng Vaên hoùa taàm côõ nhö Trung Quoác, nhöng
ñaõ coù moät söï thanh loïc treân phaïm vi lôùn caùc yeáu toá, caùc bieåu töôïng vaø
caùc ñòa ñieåm mang tính "phong kieán" vaø "meâ tín dò ñoan". Caùc ñòa ñieåm
linh thieâng nhö mieáu laøng, ñeàn laøng, ñình laøng, ñeàu ñöôïc traàn tuïc hoùa
vaø thöôøng ñöôïc söû duïng ñeå laøm kho löông thöïc (Malarney, 2003?). Nhöõng
böùc töôïng, taùc phaåm ñieâu khaéc vaø traïm khaéc trang trí ôû caùc ñòa ñieåm
naøy thöôøng neáu khoâng bò phaù boû thì cuõng bò vöùt boû. Ngoaøi ra, ngheä thuaät
Phöông Taây laø moät coâng cuï "nguy hieåm" cho caùc yù töôûng vaø aûnh höôûng
cuûa chuû nghóa tö baûn vaø chuû nghóa thöïc daân. Ngheä thuaät khoâng ñeà caäp
ñeán chuû ñeà veà chuû nghóa xaõ hoäi vaø ñi quaù xa khoûi caùc phong caùch cuûa
chuû nghóa xaõ hoäi (chuû nghóa hieän thöïc xaõ hoäi), thì bò coi laø choáng caùch
487
maïng vaø do ñoù khoù ñöôïc theå hieän: “Tranh khoûa thaân, tranh tónh vaät vaø
tranh tröøu töôïng nheï nhaát thì bò coi laø phuø phieám vaø chæ lieân quan ñeán
caù nhaân, coøn tröôøng hôïp xaáu nhaát thì bò coi laø haønh ñoäng choáng phaù
caùch maïng” (Hantover 1995, 15).
Sau khi tieán haønh Ñoåi môùi, nhöõng haïn cheá ñoái vôùi caùc ñoái töôïng thích
hôïp, caùc phong caùch thích hôïp vaø ñoái vôùi caùc ngheä só cuõng nhö caùc taùc
phaåm ngheä thuaät daàn daàn ñöôïc nôùi loûng. Khaû naêng ñeå caùc ngheä só coù theå
ñöôïc laøm vieäc ñoäc laäp ngaøy caøng taêng; nhu caàu cuûa Nhaø nöôùc ñoái vôùi caùc
taùc phaåm ngheä thuaät nhaèm tuyeân truyeàn cho chuû nghóa xaõ hoäi giaûm daàn
cuøng vôùi söï xuaát hieän cuûa khu vöïc tö nhaân, caùc thò tröôøng môû vaø ngaøy
caøng coù nhieàu lieân heä vôùi ngöôøi nöôùc ngoaøi vaø caùc saûn phaåm vaên hoùa
nöôùc ngoaøi. Ngoaøi ra, Ñaûng ñang ñaùnh giaù laïi "vaên hoùa". Vaøo nhöõng naêm
90, Ñaûng baét ñaàu gaén boù vôùi vaên hoùa Vieät Nam "truyeàn thoáng", phuïc hoài
caùc yeáu toá tröôùc ñaây ñaõ töøng bò coi laø laïc haäu hay phong kieán. Nhöõng noã
löïc phuïc hoài naøy, ñaõ taïo thaønh moät phaàn trong döï aùn lôùn hôn veà tính hôïp
phaùp trong thôøi ñaïi ñoái dieän vôùi thò tröôøng, ñaõ cho caùc ngheä só moät cô hoäi
maø baáy laâu hoï bò töø choái ñoù laø tham gia vaøo vaên hoùa "truyeàn thoáng" cuûa
Vieät Nam. Vôùi baûn chaát khoâng roõ raøng vaø ñoäc ñoaùn cuûa caùi goïi laø "truyeàn
thoáng" naøy, caùc ngheä só coù theå khai thaùc khaùi nieäm "truyeàn thoáng" trong
boái caûnh cuûa Vieät Nam, chôi ñuøa vôùi khaùi nieäm ñoù vaø caét ra ít nhaát laø moät
phaàn khoâng gian nhoû ñeå ñònh hình khaùi nieäm naøy. Ngheä thuaät ñeà caäp ñeán
caùc chuû ñeà veà tình caûm ngoaøi söï toân kính ñoái vôùi cuoäc soáng haèng ngaøy
cuûa chuû nghóa xaõ hoäi hay "vaên hoùa daân toäc" baét ñaàu ñöôïc cho pheùp moät
caùch coâng khai. Lónh vöïc rieâng tö ñaõ trôû thaønh moät lónh vöïc ñöôïc chaáp
nhaän ñeå khai thaùc vaø theå hieän – suy nghó, tình caûm, söï höôûng öùng vaø söï
quan taâm ñeán caùi toâi. Hantover goïi caùi ñoù laø “hình aûnh rieâng tö” (Hantover
1995: 16). Ñoái vôùi moät soá ngheä só (nhö Ñaëng Xuaân Hoøa), ñieàu naøy coù nghóa
laø moät söï töï do môùi ñeå thöû nghieäm vôùi tranh tónh vaät vaø keát hôïp vaøo ñoù
caùc yeáu toá cuûa caùi maø cho tôùi taän gaàn ñaây vaãn ñöôïc coi laø vaên hoùa "phong
kieán", ví duï nhö hình aûnh caùc chuù choù ôû caùc ñeàn, mieáu (nhöõng chuù choù
ñaù ñöùng canh ôû ngoaøi ñình laøng) (Hantover 1995: 30). Moät soá ít khaùc nhö
Ñinh YÙ Nhi ñaõ thöû söùc theå hieän moät soá yeáu toá cuûa cuoäc soáng xaõ hoäi ñöông
ñaïi, nhö trong böùc tranh veõ boán coâ gaùi ñang tìm kieám tình yeâu thoâng qua
moät phöông thöùc môùi veà “caùc coät caù nhaân” (personal collums) (Hantover
1995: 33), ñaây laø moät hình aûnh raát phoå bieán hieän nay treân haàu heát caùc tôø
baùo vaø taïp chí.
VÒ TRÍ XAÕ HOÄI CUÛA NGÖÔØI NGHEÄ SÓ
Baøn luaän veà vieäc thaønh phoá ñöôïc theå hieän nhö theá naøo trong ngheä thuaät
cuõng caàn phaûi coù moät ñaùnh giaù ñuùng veà vò trí cuûa thaønh phoá trong tö töôûng
khoa hoïc cuûa ngöôøi Vieät Nam vaø ñòa vò xaõ hoäi hay boån phaän cuûa ngöôøi
ngheä só. Nhö toâi ñaõ töøng vieát (Drummond 1999, 2000, 2003), quan ñieåm cuûa
488
Vieät Nam veà vai troø cuûa thaønh phoá trong lòch söû vaø vaên hoùa Vieät Nam raát
nöôùc ñoâi, trong nhieàu tröôøng hôïp laø phaân ñoâi vaø ñaày söï caêng thaúng. Moät
maët, trong söï khaùi nieäm hoùa hieän nay cuûa Ñaûng veà vaên hoùa, vuøng noâng
thoân ñöôïc coi laø nguoàn coäi, laø nôi caát giöõ vaên hoùa Vieät Nam "ñích thöïc"
hay "truyeàn thoáng". Maët khaùc, caùc nhaø trí thöùc Vieät Nam laïi thöôøng coi
thaønh phoá laø nôi ñöôïc "khai hoùa" vaø lieân tuïc chòu moái ñe doïa cuûa söï "noâng
thoân hoùa".
Thaùi ñoä phaân ñoâi ñoái vôùi xaõ hoäi thaønh thò vaø noâng thoân naøy laø khoâng
heà môùi. Söï laõng maïn hoùa laøng queâ ñaõ ñöôïc hình thaønh trong thôøi kyø thuoäc
ñòa vaø ñöôïc xoay quanh bôûi nhaän thöùc ñôn giaûn thôøi thuoäc ñòa veà moái quan
heä giöõa laøng vaø nhaø nöôùc, ñöôïc minh hoïa (vaø theo Woodside (1976:117) laø
ñöôïc ñaùnh giaù quaù cao) bôûi caâu ngaïn ngöõ “Pheùp vua thua leä laøng”, caâu noùi
ñaõ taïo thaønh “moät caâu chuyeän "nöûa hoang ñöôøng" veà quyeàn töï trò ôû noâng
thoân”. Vaøo nhöõng naêm 40, Marr ñaõ noùi raèng giôùi trí thöùc Vieät Nam döôøng
nhö ñang traûi qua moät giai ñoaïn cuûa chuû nghóa truyeàn thoáng môùi, ñaëc bieät
laø lieân quan ñeán vò trí cuûa ngöôøi phuï nöõ trong xaõ hoäi: “Lòch söû vaø vaên hoùa
daân gian Vieät Nam moät laàn nöõa ñöôïc söû duïng ñeå coá gaéng thuyeát phuïc ngöôøi
phuï nöõ raèng hoï neân töï haøo vôùi vai troø laøm meï, laøm vôï vaø ñoâi khi laøm ngöôøi
baûo veä gia saûn cuûa toå tieân” (Marr 1981: 233). Marr tieáp tuïc nhaän xeùt raèng
chuû nghóa truyeàn thoáng môùi naøy laø do vieäc coi cuoäc soáng ñoâ thò laø taàm
thöôøng so vôùi cuoäc soáng ñöôïc lyù töôûng hoùa cuûa ngöôøi noâng thoân: “Tuy vaäy,
ñieåm môùi chính laø caùc nhaø vaên tö saûn nhìn chung ñaõ thöøa nhaän raèng giai
caáp hoï laø ñoài baïi, thieáu muïc ñích, toàn taïi ngaøy qua ngaøy baèng nhöõng caâu
chuyeän taàm phaøo veà cuoäc soáng. Giôø ñaây, thay vì vieäc lieân tuïc deø bæu ngöôøi
nhaø queâ, caùc nhaø vaên tö saûn ñaõ laõng maïn hoùa nhöõng ngöôøi noâng daân”
(Marr 1981: 233).
Chuû ñeà veà noâng thoân cuõng raát quan troïng vì noù chöùa ñöïng söï mieâu
taû "tính caùch quoác gia" cuõng nhö moái lieân heä vôùi moät cuoäc soáng "töï nhieân
hôn" vaø do ñoù "mang tính taâm linh hôn". Queâ höông, luoân luoân laø moät
vuøng noâng thoân, chöùa ñöïng “baûn chaát töôûng töôïng cuûa ngöôøi Vieät Nam”;
ñoù laø nôi sinh cuûa moät ngöôøi, hay nôi sinh cuûa cha meï hoaëc oâng baø cuûa
ngöôøi ñoù, cöù luøi laïi xa nöõa thì thaáy raèng toå tieân cuûa ngöôøi ñoù sinh ra ôû
noâng thoân. Vieäc laáy ñi laáy laïi caùc yeáu toá noâng thoân vaø phong caûnh noâng
thoân laøm caùc chuû ñeà ngheä thuaät, coi queâ höông laø nôi tónh taâm, laø ñieàu
caàn thieát khaùc cuûa thaønh phoá, coù theå ñöôïc coi laø vaên hoùa chính thoáng
duy nhaát.
Do ñoù caùc hoïa só veõ tranh veà phoá coå vaø veõ veà söï luyeán tieác quaù khöù
nhö moät caùch soáng tinh teá hôn; moät caùch soáng maø coù leõ laø khoù khaên veà
vaät chaát nhöng vaên minh. Hoaëc hoï veõ veà nhöõng yeáu toá khaùc lieân quan tôùi
neàn vaên hoùa Vieät Nam maø hoï caûm thaáy töï haøo veà laøng xoùm, thoân queâ, ñoà
coå, nhöõng yeáu toá trong caùc leã hoäi vaø nghi leã ‘truyeàn thoáng’.
489
NHÔÙ VEÀ QUAÙ KHÖÙ VIEÄT NAM
Nhö toâi ñaõ trình baøy ôû treân, Taylor tranh luaän raèng caùc hoïa só Vieät Nam
veõ veà quaù khöù nhöng coù muïc ñích roõ raøng höôùng veà thò tröôøng ngheä thuaät
quoác teá. Taylor cho raèng söï löu luyeán ñöôïc theå hieän trong tranh laø cuûa
nhöõng du khaùch Phöông Taây, nhöõng doanh nhaân, nhaø ngoaïi giao, nhöõng
ngöôøi laøm coâng taùc cöùu trôï, chöù khoâng phaûi laø noãi löu luyeán cuûa chính caùc
hoïa só. Noùi moät caùch khaùc, theo Chase vaø Shaw, ñoái vôùi ngöôøi Vieät Nam
thì quaù khöù chöù khoâng phaûi hieän taïi laø ñieàu thieáu huït. Ñieàu naøy coù theå
ñuùng vaøo giöõa nhöõng naêm 90 - duø toâi coù theå tranh luaän raèng thaäm chí khi
ñoù cuõng coù nhieàu nhaân toá phöùc taïp khaùc ñöôïc quan taâm hôn thò tröôøng
ngheä thuaät, nhöõng nhaân toá naøy toâi ñaõ neâu leân ôû treân – nhöng laäp luaän naøy
khoâng coøn ñuùng vôùi ngaøy nay. Lowenthal (1989) cho raèng noãi nhôù veà quaù
khöù khoâng phuï thuoäc vaøo vieäc giai ñoaïn ñöôïc hoài töôûng coù lieân heä vôùi
haïnh phuùc, yù muoán noùi ñeán nghieân cöùu “Nhöõng hoài töôûng cuûa ngöôøi daân
Luaân Ñoân keå caû veà thôøi chieán tranh taøn khoác”. Söï hoài töôûng veà noãi ñau
chung roõ raøng coù theå ñaït söï thoáng nhaát raát cao, neáu khoâng thì Vieät Nam
(gioáng nhö haàu heát caùc nöôùc khaùc) ñaõ khoâng daønh nhieàu noã löïc lôùn nhö
vaäy cho caùc buoåi leã töôûng nieäm lieät só vaø coù theå trôû thaønh ñoái töôïng cuûa
söï luyeán tieác quaù khöù.
Nhieàu ngöôøi Haø Noäi ñaõ baét ñaàu coâng khai hoài töôûng veà thaønh phoá
tröôùc thôøi Ñoåi môùi, nhöõng con phoá yeân tónh chæ vôùi caùc xe xích loâ vaø xe
ñaïp. Taïi nhieàu nöôùc Lieân bang Xoâ-vieát tröôùc kia, moät hieän töôïng töông
töï cuõng ñang ñöôïc ghi nhaän, moät söï löu luyeán veà moät thôøi kyø vôùi söï oån
ñònh vaø an ninh khi phaûi ñoái maët vôùi moät thò tröôøng bieán ñoäng khoâng
theå döï ñoaùn(2).
Keå töø giöõa nhöõng naêm 90, ngöôøi Haø Noäi ñaõ chöùng kieán söï caûi taïo vôùi
quy moâ khaù lôùn cuûa nhöõng khu vöïc chính trong thaønh phoá. Nhöõng giaùn
ñoaïn naøy trong böùc tranh ñoâ thò ñaõ khoâng giaønh ñöôïc söï uûng hoä hoaøn toaøn.
Toâi cho raèng, trong khi söï caûi taïo vôùi quy moâ nhoû cuûa nhöõng ngoâi nhaø vaø
daõy phoá cöûa haøng maët tieàn taïi khu phoá coå vaø khu do Phaùp xaây döïng
(French quarter) laø nguyeân nhaân chính cho vieäc laøm hoûng böùc tranh ñoâ thò
ñaõ xaûy ra thì vaøo khoaûng naêm 1997, vieäc xoùa boû khu Baùch hoùa toång hôïp
cuõ veà goùc phía ñoâng nam cuûa Hoà Hoaøn Kieám, ngay khu trung taâm Haø Noäi
chính laø xuùc taùc cho haàu heát söï luyeán tieác cuûa ngöôøi ñòa phöông. Baùch hoùa
toång hôïp cuõ (do ngöôøi Phaùp xaây döïng) ñaõ ñöôïc aâm thaàm löïa choïn ñeå caûi
taïo bôûi moät taäp ñoaøn phaùt trieån nöôùc ngoaøi, nhöng moät ñieàu sôùm trôû neân
roõ raøng laø ñoái vôùi ngöôøi ñòa phöông, ñaây laø moät trong nhöõng ñòa ñieåm chính
maø nhieàu ngöôøi daân khoâng bao giôø nghó laø vieäc caûi taïo seõ ñöôïc cho pheùp.
Söï bieán maát cuûa khu Baùch hoùa toång hôïp cuõ ñaõ khieán ngöôøi Haø Noäi caûm
nhaän veà “thaønh phoá ñang maát ñi” cuûa hoï nhieàu hôn baát kyø döï aùn xaây döïng
hay caûi taïo naøo khaùc.
490
Khoâng maáy nghi ngôø raèng, hieän töôïng nhôù veà quaù khöù Haø Noäi ñaõ ñöôïc
traûi nghieäm moät caùch khoâng ñoàng ñeàu. Vaø toâi seõ tranh luaän raèng hieän
töôïng naøy chuû yeáu ñöôïc traûi nghieäm bôûi hai nhoùm ngöôøi. Nhoùm thöù nhaát
bao goàm nhöõng ngöôøi ñaõ soáng töø thôøi Haø Noäi coøn laø thuoäc ñòa. Nhoùm kia
bao goàm chuû yeáu laø caùc trí thöùc nhö caùc hoïa só. Caû hai nhoùm naøy, vôùi moät
söï truøng hôïp ñaùng keå, theå hieän noãi nhôù löu luyeán veà moät Haø Noäi "thuaàn
khieát", moät Haø Noäi vaên minh. Noãi löu luyeán veà quaù khöù Haø Noäi naøy cuõng
ñöôïc pha troän vôùi noãi nhôù veà moät neàn vaên hoùa Vieät Nam "thuaàn khieát",
vaø laø moät nhaân toá trong caùc hieän töôïng nhö moát ‘nghæ ôû noâng thoân’ hay
nhöõng maùi nhaø noâng thoân vaøo cuoái tuaàn cuûa nhöõng ngöôøi giaøu coù (vaø ñaëc
bieät laø nhöõng hoïa só giaøu coù). Vaø giôùi hoïa só cuõng coù moát mua nhöõng ngoâi
nhaø goã ñöôïc xaây döïng bôûi caùc daân toäc thieåu soá cao nguyeân vaø sau ñoù
chuyeån veà Haø Noäi. Caùc loaïi hieän töôïng naøy cho thaáy caûm giaùc veà söï thieáu
huït neàn vaên hoùa trong cuoäc soáng ñoâ thò, moät söï khuûng hoaûng veà tính xaùc
thöïc trong ñôøi soáng ñoâ thò vaø nhu caàu keát noái vôùi moät thoân queâ "ñích
thöïc". Caûnh queâ ñöôïc ñöa vaøo böùc tranh ñoâ thò theo nhieàu caùch, deã thaáy
nhaát laø caùc moâtíp thoân queâ ñöôïc söû duïng trong caùc quaùn caø pheâ, quaùn
bar vaø nhaø haøng (caû teân goïi vaø trang trí). Khaùi quaùt hôn, ñaây laø hieän töôïng
taïi caùc thaønh phoá lôùn, ñaëc bieät laø caùc thaønh phoá lôùn taïi chaâu AÙ, moät tình
theá khoù xöû trong böùc tranh ñoâ thò giöõa moät beân laø truyeàn thoáng quaù khöù
(di saûn) vaø beân kia laø söï hieän ñaïi (tieán boä kyõ thuaät) (xem Logan vaø Askew,
Poshyananda, Yeoh).
KIEÁN TAÏO MOÄT SÖÏ HIEÄN ÑAÏI VIEÄT NAM
Theo laäp luaän cuûa Alice Yang khi baøn veà myõ thuaät hieän ñaïi thôøi haäu
Mao taïi Trung Quoác, myõ thuaät ñöông ñaïi Trung Quoác phaûi ñoái maët vôùi
moät di saûn xaõ hoäi chuû nghóa “khoâng roõ raøng” cuûa Nhaø nöôùc caùch maïng
xoay quanh söï caêng thaúng giöõa truyeàn thoáng vaø hieän ñaïi (Yang 1998:108-
109). Nhaø nöôùc caùch maïng Vieät Nam coù tình hình gaàn gioáng nhö Trung
Quoác: raát hoaøi nghi vaø ñoái laäp vôùi baát kyø yù töôûng hay taäp quaùn naøo coù
veû meâ tín, nhöng cuõng döïa vaøo "truyeàn thoáng" nhö moät löïc löôïng thoáng
nhaát, cuõng nhö tính chính thoáng. Haàu nhö taát caû caùc nhaø nöôùc haäu thuoäc
ñòa ñeàu ñöùng tröôùc nhu caàu duy trì moät "coäng ñoàng töôûng töôïng" cuûa nhaø
nöôùc môùi khi vieän daãn nhöõng truyeàn thoáng ñöôïc chia seû. Yang tieáp tuïc
laäp luaän raèng vieäc bao goàm caùc yeáu toá cuûa neàn vaên hoùa Trung Quoác
"truyeàn thoáng" khoâng phaûi laø tröïc tieáp aùm chæ söï toàn taïi hay mong öôùc
veà "ñôøi soáng vaên hoùa truyeàn thoáng" hieän nay: “Chuû nghóa hieän ñaïi khoâng
ñoøi hoûi phaûi thay ñoåi truyeàn thoáng maø caàn nhaän ra tính khoâng theå cuûa
vieäc ñoù” (Yang 1998:110).
Moät ñieàu raát haáp daãn vaø tieàm taøng tính höõu ích laø xem xeùt söï theå hieän
noãi löu luyeán veà Haø Noäi cuûa caùc hoïa só ñöông thôøi. Nhöõng böùc chaân dung
veà moät thôøi quaù khöù Haø Noäi töôûng töôïng theå hieän söï töï do môùi trong vieäc
491
baøy toû nhöõng quan ngaïi veà böùc tranh ñoâ thò ñöông ñaïi cuøng ñôøi soáng xaõ
hoäi cuûa noù, daãu laø giaùn tieáp. Moät soá, laïi vaãn laø soá ít, ñoái ñaàu vôùi böùc tranh
ñoâ thò ñöông ñaïi moät caùch tröïc tieáp hôn. Nhöõng ngöôøi naøy chuû yeáu laø
nhöõng hoïa só treû hôn. Toâi ñöa ra ví duï veà hai hoïa só treû vaãn ñang coøn hoïc
trong tröôøng myõ thuaät ñaõ chöùng toû trong böùc tranh ñoâ thò cuûa hoï coù caû söï
quan ngaïi veà vai troø xaâm laán cuûa coâng ngheä trong ñôøi soáng xaõ hoäi vaø söï
chaùn chöôøng ñôøi soáng ñoâ thò, söï troáng roãng vaø cöôøng ñoä taøn nhaãn trong
nhöõng ñoøi hoûi cuûa xaõ hoäi tö baûn.
Khoâng coù gì nghi ngôø veà vieäc thò tröôøng myõ thuaät quoác teá, nhu caàu cuûa
du khaùch quoác teá ñoái vôùi tranh ngheä thuaät Vieät Nam goác, laø moät nhaân toá
quan troïng trong söï thònh haønh cuûa nhöõng caûnh quaù khöù Haø Noäi theo caùch
maø thaønh phoá ñöôïc theå hieän trong tranh ngheä thuaät ñöông ñaïi. Tuy nhieân,
ngaøy caøng coù nhieàu moái quan taâm hôn tôùi vieäc ngöôøi Phöông Taây töôûng
töôïng veà Phöông Ñoâng thuoäc ñòa. Söï luyeán tieác quaù khöù khoâng phaûi chæ laø
lónh vöïc daønh rieâng cho ngöôøi Phöông Taây. Söï luyeán tieác quaù khöù, neàn
chính trò vaø vaên hoùa ñöông thôøi, vaø vai troø xaõ hoäi cuûa hoïa só nhö caùc trí
thöùc, taát caû ñeàu toâ theâm maøu cho söï hieåu bieát veà thaønh phoá vaø taäp quaùn
tích cöïc cuûa nhöõng ngöôøi taïo ra neàn vaên hoùa Vieät Nam cuõng nhö nhöõng
ngöôøi tieâu duøng vaø coâng daân Vieät Nam.
CHUÙ THÍCH
1. Toâi bieát raèng, caùc hình thöùc ngheä thuaät khaùc nhö ngheä thuaät saép ñaët (installation art) - ñaây laø
moät hình thöùc ngheä thuaät töông ñoái môùi nhöng ñang ngaøy caøng trôû neân phoå bieán – coù theå
ñöa ra nhöõng caùi nhìn töông ñoái khaùc. Ví du,ï taïi moät cuoäc trieån laõm ngheä thuaät saép ñaët môùi
ñaây taïi Vieän Goethe (thaùng 11-2003) coù ít nhaát moät taùc phaåm tröïc tieáp theå hieän cuoäc soáng ñoâ
thò, trong ñoù nhöõng ngöôøi lao ñoäng di cö töø noâng thoân laøm vieäc theo ngaøy taïi caùc coâng tröôøng
xaây döïng ôû Haø Noäi (theo moâ taû cuûa hai ngöôøi tham döï trieån laõm vaø qua trao ñoåi caù nhaân,
thaùng 12-2003).
2. Thò tröôøng ngheä thuaät duy thöïc xaõ hoäi chuû nghóa vaø caùc böùc tuyeân truyeàn coå ñoäng thôøi chieán
tranh taïi Vieät Nam chuû yeáu daønh cho ngöôøi nöôùc ngoaøi, duø ít nhaát cuõng coù moät soá ngöôøi Vieät
Nam giaøu coù söu taàm loaïi tranh ngheä thuaät naøy.

1. Chase, Malcolm vaø Christopher Shaw (1989), Caùc chieàu cuûa söï luyeán tieác quaù khöù
(The Dimensions of Nostalgia), C Shaw vaø M Chase bieân taäp, Quaù khöù töôûng töôïng:
Lòch söû vaø söï luyeán tieác quaù khöù (The Imagined Past: History and Nostalgia),
Manchester: Nhaø xuaát baûn Ñaïi hoïc Manchester, 1-17.
2. Clark, John (1993), Nhöõng thuyeát trình coâng khai vaø kín veà söï hieän ñaïi trong myõ thuaät
chaâu AÙ (Open and Closed Discourses of Modernity in Asian Art), John Clark bieân
taäp, Söï hieän ñaïi trong Myõ thuaät chaâu AÙ (Modernity in Asian Art), Sydney: Wild
Peony Ltd, 1-17.
492
3. Drummond, LBW (2003), Nhöõng bi kòch truyeàn hình Vieät Nam vaø hình aûnh veà ñôøi
soáng xaõ hoäi (Vietnamese Television Dramas and Images of Urban Life), Lisa B W
Drummond vaø Mandy Thomas bieân taäp, Tieâu thuï vaên hoùa ñoâ thò taïi Vieät Nam ñöông
thôøi (Consuming Urban Culture in Contemporary Vietnam), London:
RoutledgeCurzon.
4. Drummond, LBW (2000), Söï luyeán tieác quaù khöù trong nhöõng bi kòch truyeàn hình Vieät
Nam (“Nostalgia in Vietnamese Television Dramas”), Baøi vieát trình baøy taïi Hoäi nghò
6 thaùng moät laàn cuûa Hieäp hoäi OÂxtraâylia veà Nghieân cöùu chaâu AÙ, Ñaïi hoïc Toång hôïp
Men-bôn, OÂxtraâylia.
5. Drummond, LBW (1999) Saép ñaët söï hieän ñaïi: Nhöõng khía caïnh ñôøi soáng thöôøng ngaøy
trong xaõ hoäi ñoâ thò Vieät Nam (Mapping Modernity: Perspectives on Everyday Life in
Vietnam’s Urbanizing Society), Luaän vaên tieán só chöa xuaát baûn, Boä moân Ñòa lyù hoïc
Con ngöôøi, Tröôøng Nghieân cöùu Chaâu AÙ Thaùi Bình Döông, Ñaïi hoïc Toång hôïp Quoác
gia OÂxtraâylia.
6. Hantover, Jeffrey (1995) Beân kia ñaïi döông: Myõ thuaät Vieät Nam ñöông ñaïi töø Myõ vaø
Vieät Nam (An Ocean Apart: Contemporary Vietnamese Art from the United States and
Vietnam), Washington, DC: Vieän Smithsonian.
7. Hoäi Myõ thuaät Vieät Nam (2002), Taùc phaåm ñöôïc giaûi thöôûng Hoäi Myõ thuaät Vieät Nam
vaø Trieån laõm Myõ thuaät khu vöïc naêm 2002 (Winners of Prizes from the Vietnamese
Art Association and Regional Art Exhibition in 2002), Haø Noäi, Nxb Myõ thuaät.
8. Lowenthal, David (1989), Söï luyeán tieác quaù khöù nhö chöa töøng coù (Nostalgia Tells It
Like It Wasn’t), C Shaw vaø M Chase bieân taäp, Quaù khöù töôûng töôïng: Lòch söû vaø söï
luyeán tieác quaù khöù (The Imagined Past: History and Nostalgia), Manchester: Nhaø
xuaát baûn Ñaïi hoïc Manchester, 18-32.
9. Boä Vaên hoùa - Thoâng tin (2003), Khoâng gian phoá (Street Space), Haø Noäi: Trieån laõm
Myõ thuaät Nam Sôn.
10. Nguyeãn Quaân (1993), Caùc doøng tranh Vieät Nam (The Avenues of Painting in
Vietnam), Caroline Turner bieân taäp, Truyeàn thoáng vaø söï thay ñoåi: Ngheä thuaät Chaâu
AÙ Thaùi Bình Döông ñöông ñaïi (Tradition and Change: Contemporary Art of Asia and
the Pacific), St Lucia, Queensland: Nhaø xuaát baûn Ñaïi hoïc Queensland, 107-116.
11. Ninh, Kim N B (2002), Moät theá giôùi bieán ñoåi: Neàn chính trò vaên hoùa taïi Nhaø nöôùc
Vieät Nam caùch maïng, 1945-1965 (A World Transformed: The Politics of Culture in
Revolutionary Vietnam, 1945-1965), Ann Arbor: Nhaø xuaát baûn Ñaïi hoïc Michigan.
12. Poshyananda, Apinan (1996), Nhöõng con hoå gaàm, nhöõng con roàng tuyeät voïng trong
chuyeån ñoåi (Roaring Tigers, Desperate Dragons in Transition), Apinan Poshyananda
bieân taäp, Myõ thuaät ñöông ñaïi chaâu AÙ: Nhöõng truyeàn thoáng, Söï caêng thaúng
(Contemporary Art in Asia: Traditions, Tensions), New York: Asia Society Galleries,
23-53.
13. Quang Phoøng vaø Traàn Tuy (khoâng roõ ngaøy) Myõ thuaät hieän ñaïi Vieät Nam
(Vietnamese Contemporary Art), Haø Noäi, Nxb Myõ thuaät.
14. Taylor, Nora A (2001), Nhöõng gioït möa treân laù côø ñoû: Traàn Troïng Vuõ vaø nguoàn goác
hoäi hoïa Vieät Nam ôû nöôùc ngoaøi (Raindrops on Red Flags: Tran Trong Vu and the
Roots of Vietnamese Painting Abroad), Jane B Winston vaø Leakthina C-P Ollier bieân
493
taäp, Veà Vieät Nam: Nhöõng baûn saéc trong ñoái thoaïi (Of Vietnam: Identities in
Dialogue), New York: Palgrave, 112-126.
15. Taylor, Nora A (2000), Chuùng ta ñang nghieân cöùu myõ thuaät cuûa ai? Vieát lòch söû myõ
thuaät Vieät Nam, töø thôøi thuoäc ñòa ñeán hieän nay (Whose Art Are We Studying? Writing
Vietnamese Art History, from Colonialism to the Present), Nora A Taylor bieân taäp,
Nghieân cöùu Myõ thuaät Ñoâng Nam AÙ: Caùc baøi luaän veà Stanley J O’Connor (Studies in
Southeast Asian Art: Essays in Honor of Stanley J O’Connor), Ithaca: Nhaø xuaát baûn
chöông trình Ñoâng Nam AÙ, Ñaïi hoïc Cornell, 143-157.
16. Taylor, Nora A (1999) ‘Pho’ Phai and Faux Phais: Thò tröôøng haøng giaû vaø söï chieám
duïng bieåu töôïng quoác gia Vieät Nam (‘Pho’ Phai and Faux Phais: The Market for Fakes
and the Appropriation of a Vietnamese National Symbol), Ethnos 64 (2): 232-248.
17. Nhaø xuaát baûn Theá giôùi (1995), 100 hoïa só vaø nhaø ñieâu khaéc Vieät Nam theá kyû 20
(100 Vietnamese Painters and Sculptors of the 20th Century), Haø Noäi: Nxb Theá giôùi.
18. Yang, Alice (1998), Taïi sao chaâu AÙ? Myõ thuaät ñöông ñaïi chaâu AÙ vaø Myõ (Why Asia?
Contemporary Asian and Asian American Art), Jonathan Hay vaø Mimi Young bieân
taäp, New York: Nhaø xuaát baûn Ñaïi hoïc New York.
494
HOAÏT ÑOÄNG TAÏO THU NHAÄP
CUÛA PHUÏ NÖÕ THÒ TRAÁN NHÖ QUYØNH -
HUYEÄN VAÊN LAÂM - HÖNG YEÂN
TRONG QUAÙ TRÌNH ÑOÂ THÒ HOÙA
Haø Thò Thanh Vaân*
Ñoâ thò hoùa laø moät tieán trình dieãn ra coù tính quy luaät, theo caû beà roäng
vaø chieàu saâu, taát yeáu seõ daãn tôùi nhöõng thay ñoåi trong caáu truùc xaõ hoäi vaø
ñieàu kieän soáng cuûa daân cö - moät tieán trình thöôøng ñöôïc ngöôøi ta cho laø
trung laäp - nhöng treân thöïc teá laïi mang tính chaát giôùi - taùc ñoäng tôùi nhieàu
vaán ñeà cuûa ñôøi soáng xaõ hoäi, nhaát laø keát caáu xaõ hoäi - ngheà nghieäp, möùc
soáng vaät chaát vaø tinh thaàn, loái soáng vaø khuoân maãu haønh vi öùng xöû cuûa caùc
nhoùm xaõ hoäi khaùc nhau, trong ñoù coù phuï nöõ, ñaëc bieät laø phuï nöõ noâng thoân
treân caû hai maët tích cöïc vaø tieâu cöïc. Nghieân cöùu “tìm hieåu hoaït ñoäng taïo
thu nhaäp cuûa phuï nöõ noâng thoân trong quaù trình ñoâ thò hoaù” ñöôïc tieán haønh
nhaèm goùp phaàn laøm saùng toû 2 ñieåm maø caùc nghieân cöùu tröôùc ñaây ít ñeà caäp
laø vieäc chuyeån ñoåi ngheà nghieäp/vieäc laøm cuûa phuï nöõ noâng thoân trong quaù
trình ñoâ thò hoaù vaø moái lieân heä giöõa nhöõng thay ñoåi trong hoaït ñoäng taïo
thu nhaäp cuûa hoï vôùi nhöõng thay ñoåi trong quan heä giôùi.
Thò traán Nhö Quyønh ñöôïc choïn laøm ñòa baøn nghieân cöùu. Ñaây laø ñôn vò
haønh chính caáp cô sôû ñöôïc xeáp laø ñoâ thò loaïi 5, chæ caùch Haø Noäi treân 10
km neân chòu taùc ñoäng khaù lôùn cuûa quaù trình ñoâ thò hoaù theo chieàu saâu cuûa
Haø Noäi. Quaù trình ñoâ thò hoaù cuûa thò traán ñöôïc theå hieän khaù roõ baèng vieäc
hình thaønh thò traán trung taâm huyeän töø moät xaõ chuû yeáu laøm noâng nghieäp
vaø söï hình thaønh khu coâng nghieäp Nhö Quyønh A vôùi 25 doanh nghieäp, lieân
doanh trong vaø ngoaøi nöôùc.
Nghieân cöùu söû duïng phöông phaùp ñònh tính vôùi hình thöùc thu thaäp
thoâng tin chuû yeáu laø tham khaûo taøi lieäu; toaï ñaøm vôùi caùn boä chuû choát ñòa
phöông; thaûo luaän 4 nhoùm vaø phoûng vaán saâu 30 phuï nöõ ñaõ coù gia ñình töø
27 tuoåi trôû leân, coù trình ñoä vaên hoaù chuû yeáu laø trung hoïc cô sôû vaø trung
hoïc phoå thoâng, quy moâ gia ñình 2 - 3 con ñöôïc chia thaønh 3 nhoùm coâng
nhaân, noâng daân vaø saûn xuaát, kinh doanh, laøm dòch vuï.
* Hoäi Lieân hieäp Phuï nöõ. Vieät Nam.
495
Nhöõng phaùt hieän cô baûn qua nghieân cöùu tröôøng hôïp thò traán Nhö Quyønh
veà hoaït ñoäng taïo thu nhaäp cuûa phuï nöõ noâng thoân trong quaù trình ñoâ thò hoaù
nhö sau:
Thöù nhaát, phuï nöõ ôû taát caû caùc nhoùm ngheà ñeàu naêng ñoäng, saùng taïo, daùm
nghó, daùm laøm maëc duø trình ñoä hoïc vaán cuûa hoï chöa phaûi laø cao so vôùi phuï
nöõ ôû nhieàu ñòa phöông khaùc. Nöõ coâng nhaân ngoaøi vieäc laøm ôû caùc nhaø maùy,
doanh nghieäp, hoï coøn laøm theâm caùc ngheà gaén vôùi noâng nghieäp maø tröôùc ñaây
ñaõ töøng laøm laø troàng caáy, chaên nuoâi vaø naáu röôïu. Nöõ noâng daân khoâng chæ
thuaàn tuyù troàng luùa, chaên nuoâi maø coøn keát hôïp hoaït ñoäng phi noâng nghieäp
nhö chaïy maùy saùt; laøm ñaäu, naáu röôïu, chaïy chôï, thu gom pheá lieäu... Nöõ kinh
doanh haøng taïp hoaù, caùc loaïi hoa, haøng thöïc phaåm, nhaø nghæ vaø xe maùy; saûn
xuaát tuùi nilon, taùi cheá pheá lieäu nhöïa vaø laøm dòch vuï chaêm soùc toùc, may quaàn
aùo, haøng aên uoáng... So vôùi tröôùc ñaây, taát caû caùc hoaït ñoäng taïo thu nhaäp cuûa
phuï nöõ thò traán Nhö Quyønh coù raát nhieàu thay ñoåi caû veà soá löôïng vaø chaát
löôïng, nhöõng ngöôøi laøm vieäc trong khu vöïc nhaø nöôùc, ñi lao ñoäng nöôùc ngoaøi
hoaëc laøm dòch vuïï aên uoáng, thu gom pheá lieäu... nay chuyeån haún sang kinh
doanh, saûn xuaát hoaëc laøm dòch vuï. Moät soá ngöôøi vaãn kinh doanh, saûn xuaát
hoaëc laøm dòch vuï nhö tröôùc nhöng maët haøng vaø phöông thöùc hoaït ñoäng cuõng
coù nhieàu thay ñoåi; troàng troït, chaên nuoâi trong noâng nghieäp theo höôùng
chuyeân moân hoaù, chuyeån ñoåi cô caáu caây troàng coù thu nhaäp cao vaø oån ñònh...
Haàu heát phuï nöõ ñeàu laøm töø 2 hoaït ñoäng coù taïo ra thu nhaäp trôû leân. Caùc
hoaït ñoäng ñan xen, hoã trôï nhau tuyø töøng nhoùm ngheà: ngöôøi laøm noâng
nghieäp keát hôïp ngheà phuï (naáu röôïu, laøm ñaäu phuï, laøm giaù ñoã...), söû duïng
saûn phaåm dö thöøa vaø pheá loaïi ñeå chaên nuoâi, chaát thaûi cuûa chaên nuoâi ñöôïc
söû duïng laøm nhieân lieäu ñoát phuïc vuï sinh hoaït gia ñình vaø vieäc laøm ngheà
phuï, chaên nuoâi. Nhöõng ngöôøi laøm kinh doanh cuõng theo höôùng cuøng moät
luùc kinh doanh nhieàu loaïi haøng hoaù khaùc nhau ñeå buø tröø thu nhaäp cho
nhau. Nhöõng ngöôøi laøm dòch vuï cuõng laøm theâm caùc hoaït ñoäng ñeå hoã trôï
voán cho vieäc ñaàu tö vaøo caùc hoaït ñoäng dòch vuï cuûa mình. Ñieàu ñaùng löu
yù ôû ñaây laø hoaït ñoäng taïo thu nhaäp ñöôïc coi laø chính cuûa nhoùm ngheà naøy
laïi laø hoaït ñoäng phuï cuûa nhoùm ngheà khaùc, chaúng haïn: baùn haøng hoaù khoâng
do mình laøm ra laø hoaït ñoäng chính cuûa ngöôøi kinh doanh laïi laø hoaït ñoäng
laøm theâm vaøo nhöõng thôøi ñieåm noâng nhaøn cuûa ngöôøi laøm noâng nghieäp.
Ngöôøi laøm coâng nhaân vaãn laøm theâm ruoäng, chaên nuoâi keát hôïp ngheà phuï -
laø hoaït ñoäng chính cuûa ngöôøi laøm noâng nghieäp...
Ñieåm chung nhaát cuûa taát caû caùc nhoùm ngheà laø haàu heát phuï nöõ ñeàu laáy
coâng laøm laõi, khoâng haïch toaùn chi phí - thu nhaäp neân vieäc xem xeùt hoaït
ñoäng naøo mang laïi thu nhaäp chính laø raát khoù khaên, ñoâi khi hoaït ñoäng ñöôïc
coi laø chính nhö laøm noâng nghieäp nhöng thu nhaäp chæ laø phuï so vôùi hoaït
ñoäng phuï laïi mang laïi thu nhaäp chính... Duø coâng vieäc baän roän nhöng soá
ngöôøi thueâ lao ñoäng phuï giuùp khoâng nhieàu, phaàn lôùn phuï nöõ ñeàu trong hai
vai troø vöøa laøm chuû, vöøa laøm thôï trong quaù trình thöïc hieän caùc hoaït ñoäng
taïo thu nhaäp, vôùi hoï ñoâi khi thueâ ngöôøi laø moät söï laõng phí.
496
HOAÏT ÑOÄNG TAÏO THU NHAÄP CUÛA PHUÏ NÖÕ THÒ TRAÁN NHÖ QUYØNH...
Ñieåm khaùc bieät ñaùng quan taâm laø trong nhoùm saûn xuaát, kinh doanh vaø
laøm dòch vuï so vôùi caùc nhoùm khaùc laø nhieàu ngöôøi ñaõ hoaùn ñoåi vò trí cuûa
chính mình töø vai troø laø ngöôøi lao ñoäng sang vai troø cuûa ngöôøi laøm chuû (thí
duï: tröôùc ñaây ñaõ töøng ñi thu mua pheá lieäu töø caùc ñòa phöông veà baùn cho
nhöõng ngöôøi chuû saûn xuaát taïi ñòa phöông, hieän nay hoï trôû thaønh nhöõng “baø
chuû” vôùi soá coâng nhaân laøm vieäc thöôøng xuyeân töø 2 - 4 ngöôøi). Caû ngöôøi
saûn xuaát, kinh doanh vaø laøm dòch vuï ñeàu coi troïng ñaïo ñöùc trong ngheà -
vaán ñeà naøy thaät söï “xa laï” vôùi kieåu “mua tranh, baùn cöôùp” ñaõ vaø ñang toàn
taïi ôû moät soá nôi do söùc eùp caïnh tranh ngaøy caøng maïnh meõ cuûa thò tröôøng
theo kieåu vì lôïi nhuaän ngöôøi ta baát chaáp taát caû. Baûn chaát ngöôøi daân noâng
thoân thaät thaø, chaát phaùc tieáp tuïc ñöôïc phuï nöõ thò traán mang theo vaøo coâng
vieäc, cho duø hoï bieát caïnh tranh, buoân baùn gaây cho mình khoù tính nhöng
“kinh doanh phaûi aên thaät, noùi thaät, laøm thaät, caân ñong, ño, ñeám chính xaùc,
caïnh tranh laønh maïnh, khoâng baùn tranh haøng” (nöõ kinh doanh, 47 tuoåi).
Thöù hai, döôùi taùc ñoäng cuûa ñoâ thò hoaù cuõng nhö ñònh höôùng vaø söï hieän
thöïc hoaù vieäc chuyeån dòch cô caáu kinh teá töø noâng nghieäp sang dòch vuï vaø
laøng ngheà cuûa ñòa phöông, caùc hoaït ñoäng taïo thu nhaäp cuûa phuï nöõ dieãn ra
nhoän nhòp vaø theå hieän khaù roõ taùc phong coâng nghieäp. Vaán ñeà vieäc laøm cho
ngöôøi lao ñoäng voán laø böùc xuùc cuûa nhieàu ñòa phöông thì ñoái vôùi thò traán, noù
khoâng phaûi laø vaán ñeà lôùn. Hieám coù ôû ñòa phöông naøo maø caû 3000 hoä gia ñình
vôùi treân 10.000 nhaân khaåu khoâng thieáu vieäc laøm, khoâng coù ngöôøi thaát nghieäp.
Chæ coù moät soá ngöôøi löôøi lao ñoäng hoaëc do khoâng bình thöôøng thì coù theå môùi
thieáu vieäc laøm. Thaäm chí, vaøo nhöõng ngaøy muøa, ñòa phöông coøn thieáu lao ñoäng
cuïc boä phaûi thueâ ngöôøi töø nôi khaùc ñeán caáy, gaët vì ngöôøi daân taäp trung nhieàu
vaøo caùc hoaït ñoäng phi noâng nghieäp. Nghóa laø neáu coù moät ngöôøi daân naøo ñoù
cuûa thò traán thieáu vieäc laøm thì nguyeân nhaân chính laø do hoï töï taïo ra chöù khoâng
phaûi hoï khoâng coù cô hoäi vaø ñieàu kieän. Ñieàu naøy taïo neân neùt khaùc bieät cuûa thò
traán so vôùi nhieàu vuøng noâng thoân khaùc coù caùc ñieàu kieän töông töï.
Khu coâng nghieäp ra ñôøi ñaõ taïo ñieàu kieän vaø cô hoäi laøm aên kinh teá cho
phuï nöõ vaø nhöõng ngöôøi daân khaùc ngay treân maûnh ñaát queâ höông mình, hoï
ñaõ naém baét nhanh vôùi nhu caàu thò tröôøng, thaønh laäp, cuûng coá vaø môû roäng
caùc loaïi hình hoaït ñoäng kinh doanh, dòch vuï phuï trôï vaø ñaùp öùng nhu caàu
cho khu coâng nghieäp. Phuï nöõ nôi ñaây khoâng coøn thöôøng xuyeân ñi buoân
baùn vaø laøm caùc coâng vieäc khaùc ôû Haø Noäi nhieàu nhö tröôùc ñaây, vaãn coù ngöôøi
ñi vì thò tröôøng Haø Noäi tieâu thuï haøng hoaù toát vôùi giaù cao hôn ôû ñòa phöông
nhöng hoï cuõng chæ coøn duy trì vieäc laøm naøy chuû yeáu vaøo nhöõng dòp leã teát
ñeå coù thu nhaäp cao vaø keát hôïp mua saém nhöõng ñoà duøng caàn thieát cho gia
ñình ñeå ñoùn naêm môùi. Ñieàu naøy cuõng chöùng toû löïc huùt cuûa Haø Noäi ñoái vôùi
ngöôøi daân nôi ñaây khoâng coøn maïnh nhö tröôùc vaø cuõng chöùng toû hoaït ñoäng
taïo thu nhaäp cuûa hoï ñaõ oån ñònh hôn.
Thöù ba, trong quaù trình chuyeån ñoåi vaø thöïc hieän caùc hoaït ñoäng taïo thu
nhaäp, phuï nöõ coù nhieàu thuaän lôïi hôn so vôùi tröôùc laø laøm vieäc gaàn nhaø, thu
497
nhaäp töông xöùng vôùi coâng söùc boû ra, ñieàu kieän vay voán deã daøng, giao thoâng
thuaän tieän, coù söï coäng ñoàng traùch nhieäm cuûa caùc thaønh vieân trong gia ñình,
nhaát laø cuûa ngöôøi choàng, coù thò tröôøng thuaän lôïi caû ñaàu vaøo vaø ñaàu ra, coù
maùy moùc, phöông tieän hieän ñaïi hoã trôï caùc hoaït ñoäng neân coâng vieäc nheï
nhaøng hôn; coù söï giuùp ñôõ cuûa baïn beø, söï ñoäng vieân, hoã trôï cuûa ngöôøi thaân,
söï keá thöøa töø gia ñình mang tính “truyeàn thoáng”... Baûn thaân hoï naêng ñoäng,
maïnh daïn, saùng taïo vaø töï tin thích nghi vôùi ñieàu kieän vaø hoaøn caûnh thöïc teá.
Ñieàu naøy theå hieän roõ ôû nhaän thöùc veà vai troø cuûa ngöôøi laøm chuû vaø laøm thueâ;
nhaän thöùc veà vieäc thaïo moät ngheà, bieát nhieàu ngheà; khaû naêng nhanh nhaïy
naém baét nhu caàu thò tröôøng do ñöôïc reøn luyeän vaø tieáp xuùc thöôøng xuyeân
vôùi thò tröôøng; söï töï tin vaøo khaû naêng daùm nghó, daùm laøm vaø naêng ñoäng
“caùi ñaàu mình nghó mình coù theå laøm ñöôïc laø mình laøm ñöôïc, neáu mình caûm
thaáy lo ngaïi thì khoâng laøm ñöôïc. Ngöôøi ta baûo ñi buoân ñi baùn cöù phaûi baïo,
mình khoâng buoân to, baùn lôùn nhöng cuõng phaûi daùm nghó ñeå laøm. Khoâng daùm
laøm thì laøm sao coù ñöôïc, mình thöû laøm, keå caû thaát baïi 1 - 2 laàn” (nöõ laøm dòch
vuï, 42 tuoåi). Ñoàng thôøi hoï cuõng gaëp khoâng ít khoù khaên, cô baûn vaãn nhö
tröôùc ñaây laø ñieàu kieän thôøi tieát, dòch beänh, coân truøng, ñoäng thöïc vaät xaâm
haïi, thieáu söï hoã trôï, taïo ñieàu kieän veà thuyû lôïi, khuyeán noâng; thò tröôøng tieâu
thuï saûn phaåm khoâng oån ñònh veà giaù caû (nhoùm noâng daân); söï phuï giuùp cuûa
choàng, con nhöng ít, cöôøng ñoä lao ñoäng cao, ñieàu kieän laøm vieäc chöa ñaùp
öùng yeâu caàu; giaù caû thò tröôøng baáp beânh; khaùch haøng quît nôï; khoâng bieát
haïch toaùn kinh doanh; ñòa ñieåm kinh doanh khoâng thuaän lôïi...(nhoùm saûn
xuaát, kinh doanh vaø laøm dòch vuï); chöa quen ñöôïc vôùi coâng vieäc môùi meû
coù tính ca kíp vaø taùc phong coâng nghieäp (nhoùm coâng nhaân). Ñeå giaûi quyeát
nhöõng khoù khaên naøy, töï baûn thaân phuï nöõ ñaõ tìm höôùng ñi rieâng, keå caû
nhöõng khoù khaên veà kyõ thuaät, hoï töï lo maùy bôm, thueâ hoaëc möôïn theâm voán,
theâm ruoäng, töï ñi tìm thò tröôøng tieâu thuï ngoaøi ñòa phöông, khoâng coù ai troâng
chôø söï giuùp ñôõ cuûa ngöôøi khaùc cuõng nhö cuûa chính quyeàn ñiaï phöông.
Thöù tö, hoaït ñoäng taïo thu nhaäp phong phuù, ña daïng vaø raát soâi ñoäng ñaõ
laøm cho thu nhaäp cuûa phaàn lôùn phuï nöõ taêng leân ñaùng keå so vôùi tröôùc. Tuy
nhieân, möùc taêng khoâng gioáng nhau ôû caùc nhoùm ngheà: coâng nhaân thu nhaäp
thaáp hôn caùc nhoùm khaùc nhöng oån ñònh hôn; noâng daân thu nhaäp bình
quaân haøng thaùng töø 1,5 trieäu - 5 trieäu ñoàng; nhöõng ngöôøi saûn xuaát, kinh
doanh vaø laøm dòch vuï coù thu nhaäp töø ñuû chi tieâu ñeán döôùi 5 trieäu
ñoàng/thaùng, caù bieät coù ngöôøi thu nhaäp trung bình 10 trieäu ñoàng/thaùng.
Maëc duø khoâng côûi môû laém trong vieäc ñeà caäp ñeán thu nhaäp moät caùch
cuï theå nhöng chaéc chaén thu nhaäp cuûa phuï nöõ hieän taïi khaùc xa so vôùi tröôùc
ñaây, bieåu hieän deã thaáy nhaát ra beân ngoaøi laø möùc soáng vaø ñieàu kieän soáng
cuûa gia ñình: nhieàu hoä gia ñình coù nhaø xaây cao taàng, saém söûa trang thieát
bò hieän ñaïi nhö ti vi, tuû laïnh, quaït, noài côm ñieän, xe maùy, ñieän thoaïi, ñieàu
hoaø, nhaø veä sinh töï hoaïi... thaäm chí coù nhaø coøn coù maùy giaët vaøo loaïi hieän
ñaïi nhaát hieän nay, giaù mua khoaûng töø 8 - 9 trieäu ñoàng/caùi... Böõa aên cuûa gia
ñình cuõng khoâng coøn ñaïm baïc nhö xöa, thöôøng xuyeân coù thòt, caù, tröùng vaø
498
hoa quaû traùng mieäng. Ñieàu ñaùng chuù yù ôû ñaây laø moät soá gia ñình ôû phoá Nhö
Quyønh ñöôïc ñaùnh giaù kinh teá loaïi trung bình theo tieâu chí hoä ngheøo laø hoä
coù thu nhaäp bình quaân döôùi 300.000ñ/ngöôøi/thaùng neân so vôùi nhieàu nôi
khaùc, kinh teá cuûa hoï phaûi ñöôïc xeáp vaøo loaïi hoä khaù, giaøu.
Thöù naêm, vieäc chuyeån nhöôïng moät phaàn ñaát cho caùc doanh nghieäp
trong khu coâng nghieäp khoâng phaûi laø ñieàu kieän cô baûn laøm thay ñoåi caùc
hoaït ñoäng taïo thu nhaäp cuûa phuï nöõ maø chính laø söï hình thaønh khu coâng
nghieäp; söï ñoåi höôùng cuûa Quoác loä 5; vieäc hình thaønh laøng ngheà vaø quy
hoaïch laøng ngheà; söï hình thaønh thò traán vaø trôû thaønh trung taâm huyeän naèm
treân truïc ñöôøng Quoác loä 5 lieàn keà Haø Noäi vaø söï thay ñoåi chính saùch cuûa
Nhaø nöôùc. Chính nhöõng yeáu toá naøy ñaõ taïo ñieàu kieän cho vieäc tieâu thuï maïnh
hôn caùc maët haøng do phuï nöõ laøm ra, khieán hoï caûm thaáy phaán chaán vaø maïnh
daïn ñeå ñaàu tö vaøo caùc hoaït ñoäng taïo thu nhaäp “coâng ty nhieàu, taát caû döïa
vaøo coâng ty, nhaø nöôùc môû cöûa thò tröôøng buoân baùn deã daøng neân ngöôøi daân
soáng deã hôn tröôùc. Baây giôø ñi buoân mình mang röôïu khoâng phaûi daáu nhö
ngaøy xöa. Ngaøy xöa mang gaïo ra Haø Noäi phaûi ñoän quaàn aùo leân treân. Baây giôø
kinh teá thò tröôøng môû cöûa, tröø thuoác phieän laø caám coøn caùc maët haøng löông
thöïc, thöïc phaåm coù theå mang ñeán taát caû caùc nôi tieâu tuï ñöôïc. Buoân baùn baây
giôø ngöôøi thöïc, vieäc thöïc, mình khoâng phaûi ngaïi neân ai cuõng buoân ñöôïc, baùn
ñöôïc, neân daân giaøu coù. Nhöõng ngöôøi laøm ruoäng ra chôï baùn môù rau cuõng ñaét
môùi coù tieàn aên quaø. Khi daân giaøu, löông thöïc, thöïc phaåm doài daøo hôn, nhaø
mình laøm aên ñöôïc, nhaø khaùc khoâng laøm aên ñöôïc cuõng thaáy aùi ngaïi neân ñua
nhau caøng laøm aên deã daøng hôn ngaøy xöa” (nöõ laøm dòch vuï, 44 tuoåi).
Thöù saùu, phuï nöõ haøi loøng vaø raát thoûa maõn vôùi caùc hoaït ñoäng taïo thu nhaäp
hieän taïi cuõng nhö möùc thu nhaäp thöïc teá vaø cuoäc soáng cuûa mình. Hoï tin töôûng
vaøo möùc ñoä oån ñònh cuûa coâng vieäc, trong ñoù nhöõng ngöôøi saûn xuaát tin töôûng
cao hôn raát nhieàu ngöôøi ôû caùc nhoùm ngheà khaùc do tính chaát ñaëc thuø cuûa saûn
phaåm vaø nhu caàu sinh hoaït cuûa con ngöôøi caàn söû duïng nhöõng saûn phaåm do
hoï laøm ra. Bôûi vaäy, ña soá hoï cuõng ñaõ coù nhöõng döï ñònh tieáp tuïc ñaàu tö môû
roäng vaø cuûng coá theâm ngheà hieän taïi “chæ khi khoâng baùn ñöôïc môùi ñoåi ngheà”
(nöõ saûn xuaát, 30 tuoåi) hoaëc “khi meät thì khoâng laøm nöõa” (nöõ saûn xuaát, 47 tuoåi).
Do ñoaùn bieát tröôùc nhu caàu xaõ hoäi moãi ngaøy moät cao vaø söï bieán ñoåi caùc hoaït
ñoäng taïo thu nhaäp cuûa hoï trong töông lai laø ñöông nhieân seõ dieãn ra, nhieàu
ngöôøi döï ñònh seõ thay ñoåi coâng vieäc khi coù ñieàu kieän thuaän lôïi veà ñòa ñieåm,
khi coù thay ñoåi veà söùc khoeû hoaëc neáu coù coâng vieäc naøo nheï nhaøng hôn maø
laïi coù thu nhaäp cao hôn thì chuyeån ñoåi. Nhoùm coâng nhaân thì khoâng coù döï
ñònh gì, hoï hoaøn toaøn haøi loøng veà coâng vieäc hieän taïi.
Thöù baûy, vôùi phaàn ñoùng goùp khaù lôùn vaøo thu nhaäp chung cuûa gia ñình,
caùc vaán ñeà quan troïng trong gia ñình ñaõ ñöôïc caû hai vôï choàng "cuøng baøn
baïc" nhöng vieäc "quyeát ñònh" laïi töông ñoái ña daïng, ôû gia ñình naøy laø do hai
vôï choàng cuøng quyeát, nhöng ôû gia ñình khaùc coù vieäc do choàng, coù vieäc do
vôï quyeát ñònh. Nghóa laø quyeàn quyeát ñònh caùc hoaït ñoäng taïo thu nhaäp vaø caùc
499
vaán ñeà lôùn trong gia ñình phuï thuoäc khaù lôùn vaøo hoaøn caûnh vaø ñieàu kieän
thöïc teá cuûa töøng gia ñình: nhöõng ngöôøi laøm coâng nhaân chöa coù baèng chöùng
naøo cho thaáy vieäc ñi laøm coù löông cuûa hoï ñem laïi cho hoï moät tieáng noùi coù
söùc thuyeát phuïc hôn, moät vai troø "lôùn hôn" tröôùc vì thöïc ra hoï môùi trôû thaønh
coâng nhaân ñöôïc vaøi naêm neân chöa ñuû ñeå khaúng ñònh söï thay ñoåi quan troïng
naøy. Nhoùm noâng daân, tröôùc khi quyeát ñònh, phuï nöõ coù baøn baïc vôùi choàng ñeå
ñi ñeán thoáng nhaát nhöng quyeát ñònh cuoái cuøng vaãn laø phuï nöõ vì hoï chính laø
ngöôøi thöïc hieän caùc hoaït ñoäng ñoù. Nhoùm phuï nöõ saûn xuaát, kinh doanh vaø
laøm dòch vuï ñan xen caû 3 xu höôùng hai vôï choàng cuøng quyeát ñònh, phuï nöõ
quyeát ñònh vaø phuï nöõ baøn vôùi choàng nhöng laø ngöôøi quyeát ñònh.
Ñieàu naøy cho thaáy, vaán ñeà thu nhaäp vaø ñoùng goùp kinh teá vaøo thu nhaäp
chung cuûa gia ñình khoâng phaûi laø yeáu toá quan troïng nhaát phaûn aùnh ñòa vò cuûa
ngöôøi coù quyeàn quyeát ñònh coâng vieäc trong ña soá caùc nhoùm ngheà. Söï thay ñoåi
quyeàn quyeát ñònh cuûa phuï nöõ lieân quan ñeán thu nhaäp ôû nhoùm saûn xuaát, kinh
doanh vaø laøm dòch vuï khoâng roõ vì hoï ñaõ tham gia vaøo vieäc cuøng laøm ra kinh
teá cho gia ñình ngay töø khi môùi keát hoân, do aûnh höôûng cuûa tö töôûng truyeàn
thoáng veà vai troø, vò trí cuûa ngöôøi nam giôùi trong gia ñình neân trong moïi tröôøng
hôïp phuï nöõ luoân coi troïng ngöôøi choàng, luoân nghó mình khoâng theå vöôït qua
choàng, phuï thuoäc vaøo choàng. Vaø hoï tin raèng vieäc laøm ñoù cuûa mình laø bình
ñaúng, laø thuaän vôï, thuaän choàng. Söï thay ñoåi naøy roõ nhaát trong nhoùm noâng daân
“thôøi gian tröôùc toâi veà laøm daâu con thì beù, ñeû mau neân chæ taäp trung vaøo con,
toâi chaúng quyeát ñònh ñöôïc gì, muoán laøm gì thì laøm vì thöïc teá cuõng khoâng coù gì,
khoâng troàng maàu maáy, chaên nuoâi coù moãi con lôïn. Khi gia ñình gaëp khoù khaên
mình anh aáy quyeát ñònh, bieát laø sai nhöng mình tham gia thì khoâng nghe, anh
aáy baûo vieäc naøy ñaøn baø khoâng bieát gì neân khoâng tham gia, nhieàu luùc toâi cuõng
maëc keä. Cöù theá maõi laøm cho kinh teá gia ñình khoâng coù gì caû, suoát ngaøy chæ coù
côm rau neân toâi quyeát ñònh ñi chôï. Tröôùc ñaây khoâng bieát ñi chôï Haø Noäi nhöng
khoå quaù neân quyeát ñònh ñi, sau ñoù kieám ñöôïc baét ñaàu ham meâ. Ñi chôï kieám
ñöôïc tieàn roài anh aáy khoâng theå noùi gì ñöôïc nöõa, tröôùc mình con nhoû cöù noùi
ñieàu gì anh aáy baûo “coù laøm ñöôïc khoâng maø noùi” ñeán khi ñi chôï ñöôïc toâi laøm
ñöôïc anh aáy khoâng noùi ñöôïc gì nöõa” (nöõ troàng troït vaø chaên nuoâi, 47 tuoåi).
Thöù taùm, khi tham gia caùc hoaït ñoäng taïo thu nhaäp, phuï nöõ coù ñieàu kieän
ñeå chaêm soùc söùc khoeû baûn thaân mình, hoï coù ñieàu kieän ñeå tham gia sinh
hoaït coäng ñoàng, giao löu vaên hoaù, vaên ngheä nhieàu hôn tröôùc ñaây. Ñieàu naøy
khoâng chæ laøm cho tö töôûng thoaûi maùi maø coøn laøm cho hoï trôû neân “deã coi
hôn, quaàn aùo ñeïp hôn, söùc khoeû oån ñònh vaø beùo toát hôn” trong con maét cuûa
nam giôùi, khoâng coøn hình aûnh cuûa phuï nöõ quaàn oáng thaáp, oáng cao taát baät
nhö tröôùc nöõa, hoï ñaõ mang nhieàu daùng veû cuûa ngöôøi daân “ñoâ thò” nhoû.
Cuøng vôùi vai troø laøm ra kinh teá, vò trí, vai troø cuûa phuï nöõ ñaõ ñöôïc nhìn
nhaän toát hôn: baây giôø coâng vieäc ñeàu ñeàu, phuï nöõ ít ra ñoàng laøm vieäc, coù caùc
thieát bò trôï giuùp noäi trôï nhö maùy giaët, beáp ga, noài côm ñieän vaø laïi bieát tính
toaùn laøm aên neân kinh teá thoaûi maùi, tình caûm vôï choàng, con caùi chan hoaø,
gia ñình haïnh phuùc...
500
Thöù chín, maëc duø söï ñoùng goùp cuûa phuï nöõ vaøo kinh teá gia ñình coù
nhieàu thay ñoåi, nhöng coâng vieäc noäi trôï haàu heát cuõng vaãn do hoï ñaûm
nhieäm. Coù moät soá ngöôøi ñöôïc con giuùp nhöng khoâng nhieàu vì caùc chaùu
coøn phaûi ñi hoïc, ñi laøm, moät soá ngöôøi coù söï chia seû cuûa choàng nhöng
khoâng ñaùng keå. Caù bieät coù moät soá ngöôøi thueâ ngöôøi giuùp vieäc ñeå daønh
thôøi gian chuù taâm vaøo coâng vieäc taïo thu nhaäp cuûa mình. Söï chia seû cuûa
nam giôùi ñoái vôùi phuï nöõ trong vai troø naøy raát môø nhaït, chæ roõ nhaát ôû vieäc
ñi hoïp, ma chay, cöôùi hoûi vì phuï nöõ thöôøng "tham coâng, tieác vieäc".
Thöù möôøi, vieäc hình thaønh khu coâng nghieäp vaø phaùt trieån laøng ngheà
ñem laïi cho phuï nöõ vaø ngöôøi daân thò traán nhieàu söï thay ñoåi veà chaát nhöng
cuõng aûnh höôûng ñaùng keå ñeán hoaït ñoäng taïo thu nhaäp cuûa hoï, ñoù laø oâ
nhieãm do khoùi nhaø maùy, khoùi vaø muøi töø caùc cô sôû saûn xuaát, taùi cheá pheá
lieäu ñeán söùc khoeû vaø coâng vieäc laøm ruoäng cuûa nhöõng ngöôøi noâng daân do
caùc coâng ty vaøo nhieàu, nöôùc thaûi ra khieán ruoäng khoâng laøm ñöôïc vì caáy rau
rau cheát, caáy luùa luùa cheát; thu heïp thò tröôøng tieâu thuï moät soá saûn phaåm
nhöïa laøm ra töø laøng ngheà, v.v...
Ñoâ thò hoaù môû ra cô hoäi vaø ñieàu kieän roäng raõi cho phuï nöõ trong vieäc
thay ñoåi caùc hoaït ñoäng taïo thu nhaäp theo höôùng toát hôn, nhöng theo caùch
nhìn nhaän “khoâng coù caùi gì ñöôïc laïi khoâng coù moät caùi gì khaùc maát ñi”, vieäc
ñaûm nhieäm nhieàu coâng vieäc laøm ra kinh teá trong khi vai troø “noäi töôùng”
cuûa phuï nöõ haàu nhö khoâng thay ñoåi, “voâ tình” ñaõ taêng theâm gaùnh naëng
cho nhieàu ngöôøi phuï nöõ, maëc duø hoï töï nguyeän ñaûm ñöông gaùnh naëng naøy
vì cuoäc soáng toát ñeïp hôn cuûa gia ñình. Nhieàu ngöôøi cho raèng söùc khoeû cuûa
mình yeáu hôn tröôùc do ñaõ lao taâm khoå töù quaù nhieàu ñeå coù thu nhaäp trong
thôøi gian tröôùc vaø vieäc thay ñoåi coâng vieäc môùi vôùi cöôøng ñoä lao ñoäng cao
hôn vaø tuy nhaøn nhöng laïi phaûi söû duïng chaát xaùm nhieàu hôn trong khi trình
ñoä coù phaàn haïn cheá neân buoäc hoï phaûi “goàng mình” laøm cho ñôøi soáng khaù
leân nhöng hoï laïi caûm thaáy meät moûi vaø söùc khoeû ñi xuoáng.
Beân caïnh ñoù, söï thay ñoåi caùc hoaït ñoäng taïo thu nhaäp cuûa nhieàu ngöôøi phuï
nöõ cuõng coù aûnh höôûng saâu saéc ñeán treû em vì phaàn lôùn hoï khoâng coù thôøi gian
baûo ban, keøm caëp con hoïc haønh, phoù maëc taát caû söï aên uoáng, chaêm soùc con
cho oâng baø, cho ngöôøi giuùp vieäc vaø phoù maëc luoân caû vieäc hoïc haønh cho gia
sö. Vì cuoäc soáng toát ñeïp hôn cuûa gia ñình, hoï chæ nghó ñôn giaûn laø buø ñaép cho
con baèng vieäc cung caáp ñuû tieàn cho con aên hoïc, ñoäng vieân con laø ñuû ñeå con
hoïc haønh toát vaø coù caùc vò trí coâng vieäc toát hôn "laøm meät chæ mong laøm sao caùc
chaùu ñöôïc söôùng hôn mình, ñôøi boá meï raát khoå, luùc naøo cuõng chæ mong caùc con
sau naøy laøm sao ñöôïc maùt maët, ñöøng vaát vaû lam luõ nhö boá meï ngaøy xöa. Muoán
gì cuõng phaûi hoïc, keå caû boá meï khoâng coù cuõng vay cho caùc con aên hoïc ñeán nôi
ñeán choán. Caùc con phaûi coá gaéng hoïc, coøn tieàn aên tieàn hoïc caùc con khoâng phaûi
lo. Phaûi ñoäng vieân caùc chaùu nhö theá vì baây giôø nöôùc mình raát taân tieán so vôùi thôøi
mình ngaøy xöa, noù tieán nhanh khoâng theå keå ñöôïc. Toâi vaãn baûo baây giôø keå caû
laøm ruoäng cuõng caàn phaûi coù kyõ thuaät, khoâng coù kyõ thuaät khoâng laøm ñöôïc neân
caùc con caàn phaûi hoïc" (nöõ laøm ruoäng, chaên nuoâi vaø naáu röôïu, 44 tuoåi).
501
Coù theå noùi, ñoâ thò hoaù taùc ñoäng maïnh ñeán vieäc löïa choïn vaø thöïc hieän
caùc hoaït ñoäng taïo thu nhaäp cuûa phuï nöõ nhöng khoâng gioáng nhau giöõa caùc
nhoùm ngheà. Söï taùc ñoäng naøy döôøng nhö coù lôïi hôn, mang tính oån ñònh vaø
laâu daøi hôn ñoái vôùi nhoùm saûn xuaát, kinh doanh vaø laøm dòch vuï. Nhoùm noâng
daân cuõng ñöôïc höôûng lôïi trong vieäc tieâu thuï saûn phaåm laøm ra do coù thò
tröôøng roäng vaø nhu caàu lôùn. Rieâng nhoùm coâng nhaân thì söï taùc ñoäng naøy
chæ mang tính tröôùc maét bôûi phaàn lôùn coâng nhaân ñeàu chæ coù trình ñoä lao
ñoäng phoå thoâng, ñang thích öùng ñöôïc vôùi vieäc söû duïng lao ñoäng thôøi kyø
ñaàu hoaït ñoäng cuûa caùc doanh nghieäp, coøn veà laâu daøi hoï seõ gaëp raát nhieàu
khoù khaên khi caùc doanh nghieäp aùp duïng khoa hoïc coâng ngheä trong saûn
xuaát ñoøi hoûi lao ñoäng phaûi coù trình ñoä vaø tay ngheà cao.
Ñònh kieán veà vai troø giôùi truyeàn thoáng coøn khaù naëng neà ngay caû ñoái vôùi
phuï nöõ, vì vaäy trong 3 vai troø laø ngöôøi laøm kinh teá, ngöôøi noäi trôï vaø ngöôøi
tham gia caùc hoaït ñoäng coäng ñoàng, haàu heát phuï nöõ raát phaán khôûi, töï tin
vaø vui veû thoaùi maùi nhöng ñoù chæ laø nhöõng bieåu hieän ra beân ngoaøi. Thöïc
chaát, ñeå laøm cuøng moät luùc gaùnh naëng 3 vai ñoù, phuï nöõ ñaõ thaät söï phaûi
“goàng mình” vaø töï nguyeän “cam chòu” maëc duø raát ít ngöôøi noùi ra ñieàu naøy.
Bôûi vaäy, cho duø coù nhöõng tieán boä nhaát ñònh trong thöïc teá nhöng söï tieán
boä veà giôùi naøy chöa oån ñònh vaø mang tính beàn vöõng thöïc söï khi vai troø
cuûa nam giôùi coøn khaù môø nhaït.
Vieäc hình thaønh khu coâng nghieäp keùo theo söï thu heïp dieän tích ñaát
canh taùc nhöng aûnh höôûng cuûa noù ñeán vieäc töï tìm kieám vieäc laøm thay theá
cuûa phuï nöõ vaø ngöôøi daân thò traán Nhö Quyønh khoâng nhieàu. Ñaây laø neùt khaùc
bieät khaù lôùn so vôùi nhöõng phaùt hieän cuûa moät soá nghieân cöùu tröôùc ñaây.
Nhìn moät caùch toång theå, quaù trình ñoâ thò hoaù taùc ñoäng theo hai chieàu
tích cöïc vaø tieâu cöïc ñeán söï chuyeån ñoåi caùc hoaït ñoäng taïo thu nhaäp cuûa
ngöôøi daân, trong ñoù coù phuï nöõ nôi ñaây töông töï nhö caùc ñòa phöông khaùc.
Ñoù laø vieäc coù raát nhieàu cô hoäi vieäc laøm chuyeån töø noâng nghieäp thuaàn tuyù
sang buoân baùn dòch vuï hoaëc saûn xuaát tieåu thuû coâng nghieäp. Trong quaù trình
chuyeån ñoåi naøy moät soá phuï nöõ khoâng boû ruoäng vì hoï coi saûn xuaát noâng
nghieäp laø caùi goác beàn vöõng veà kinh teá vaø laø caùi neàn ñeå baûo löu caùc giaù trò
vaên hoaù truyeàn thoáng.
Ñoàng thôøi cuõng ñaët phuï nöõ thò traán Nhö Quyønh cuõng nhö nhieàu phuï nöõ
noâng thoân khaùc ñöùng tröôùc nhieàu thaùch thöùc veà maët baèng caáp hoïc vaán thaáp,
trình ñoä tay ngheà gaàn nhö khoâng coù, laøm aên töï phaùt, thieáu kieán thöùc cô baûn
veà thò tröôøng, thieáu nhöõng moái quan heä xaõ hoäi ñeå coù theå phaùt trieån coâng aên
vieäc laøm moät caùch toát nhaát, baûo ñaûm lôïi theá caïnh traïnh beàn vöõng,...
Ñaây chính laø nhöõng vaán ñeà maø caùc caáp caùc ngaønh caàn quan taâm moät
caùch ñoàng boä ñeå trôï giuùp cho phuï nöõ khu vöïc noâng thoân trong quaù trình
ñoâ thò hoaù.
502
NOÃ LÖÏC TAÄP THEÅ, HUY ÑOÄNG XAÕ HOÄI
VAØ PHONG TRAØO XAÕ HOÄI
ÔÛ VIEÄT NAM HIEÄN NAY
Buøi Theá Cöôøng*
I. VAÁN ÑEÀ NGHIEÂN CÖÙU

Trong suoát theá kyû XX, Vieät Nam laø moät xöù sôû cuûa phong traøo xaõ hoäi.
Treân ñaát nöôùc naøy, "phong traøo" laø moät hieän töôïng phoå bieán, laø moät phaàn
cuûa ñôøi soáng xaõ hoäi, noù phaûn aùnh moät kieåu nhìn thoâng duïng vaø chính
thoáng ñoái vôùi theá giôùi xaõ hoäi ñöôïc chia seû trong tö duy cuõng nhö giao tieáp
giöõa moïi ngöôøi.
Baûn thaân Nhaø nöôùc Vieät Nam hieän ñaïi ra ñôøi töø naêm 1945 laø keát quaû
cuûa moät phong traøo xaõ hoäi vó ñaïi nhaèm giaûi phoùng daân toäc theo ñònh höôùng
xaõ hoäi chuû nghóa. Ñoåi Môùi cuõng chính laø moät phong traøo xaõ hoäi lôùn ñang
daãn ñeán nhieàu bieán ñoåi xaõ hoäi chöa töøng thaáy. Caùc nhaø quan saùt coù theå thaáy
Ñoåi Môùi laø thôøi kyø naûy sinh haøng loaït caùc phong traøo xaõ hoäi khaùc nhau.
Ñieàu gaây ngaïc nhieân laø cho ñeán nay coù raát ít coâng trình xaõ hoäi hoïc
chuyeân nghieäp ôû Vieät Nam neâu nhieäm vuï nghieân cöùu caùc phong traøo xaõ
hoäi. Xin baïn ñoïc chuù yù ñeán ñònh ngöõ "chuyeân nghieäp". Thöïc ra, nhö laø moät
phaàn cuûa thöïc tieãn caùc phong traøo, ñaõ coù voâ soá baùo caùo, sô keát, toång keát,
luaän baøn, ñeà caäp ñeán vaán ñeà "phong traøo". Nhöõng caùi ñoù ít nhieàu ñeàu mang
tính nghieân cöùu, coù baùo caùo chöùa ñöïng nhöõng phaân tích saâu saéc, ruùt ra
nhöõng keát luaän xaùc ñaùng, coù giaù trò thöïc tieãn. ÔÛ ñaây, toâi chæ muoán noùi ñeán
tình hình trong lónh vöïc xaõ hoäi hoïc nhö laø moät ngaønh khoa hoïc cuï theå, coù
nhöõng thuû tuïc nghieân cöùu chaët cheõ veà khaùi nieäm, lyù thuyeát, phöông phaùp,
do caùc nhaø xaõ hoäi hoïc coù chuyeân moân tieán haønh.
Baøi vieát döïa treân keát quaû 2 ñeà taøi cuûa Vieän Xaõ hoäi hoïc naêm 2002 vaø
2003 veà phong traøo xaõ hoäi ôû Vieät Nam.
II. MOÄT XAÕ HOÄI HOÏC VEÀ PHONG TRAØO XAÕ HOÄI THÍCH ÖÙNG VÔÙI THÖÏC TEÁ
VIEÄT NAM
Moät trong nhöõng khoù khaên khi muoán aùp duïng tieáp caän xaõ hoäi hoïc hieän
nay veà phong traøo xaõ hoäi vaøo thöïc teá ngoaøi phöông Taây, theo taùc giaû baøi
* Phoù Giaùo sö, Tieán só, Vieän Xaõ hoäi hoïc. Vieät Nam.
503
vieát, laø ôû choã tieáp caän naøy thöôøng cho raèng moät ñaëc tröng cuûa phong traøo
xaõ hoäi laø luoân xuaát phaùt töø beân ngoaøi nhaø nöôùc, laø hình thaùi phi ñònh cheá
hoaù cuûa haønh ñoäng chính trò, vaø ít nhieàu mang tính khaùc bieät vôùi heä chuaån
möïc hieän taïi. Quan nieäm nhö vaäy chöa chaéc ñaõ giaûi thích ñöôïc nhieàu hieän
töôïng thuoäc loaïi naøy ôû caùc nöôùc vaø neàn kinh teá môùi noåi leân ôû chaâu AÙ trong
ba thaäp nieân qua. Laáy ví duï veà phong traøo xaây döïng noâng thoân môùi ôû Haøn
Quoác trong thaäp nieân 1970-1980 (Ñaëng Kim Sôn, 2001). Ñaây laø moät kieåu
phong traøo ñöôïc khôûi ñoäng töø beân treân, töø laõnh ñaïo cao nhaát cuûa Haøn Quoác.
Nhöng nhieàu nghieân cöùu ñaõ chæ ra, cuoäc vaän ñoäng naøy thu huùt söï tham gia
maïnh meõ töø döôùi leân cuûa ngöôøi daân, vaø noù trôû thaønh moät phong traøo xaõ hoäi
thöïc söï, ñem laïi nhöõng keát quaû to lôùn. Coù ñöôïc ñieàu naøy moät phaàn do chính
söï cam keát maïnh vaø chæ ñaïo saùt sao cuûa caáp laõnh ñaïo quoác gia.
Khi muoán tieáp thu vaø vaän duïng caùc thaønh töïu trong nghieân cöùu xaõ hoäi hoïc
veà phong traøo xaõ hoäi vaøo thöïc teá Vieät Nam cuõng seõ gaëp khoù khaên töông töï.
Ñeå hieåu toát hôn thöïc teá phong traøo xaõ hoäi ôû Vieät Nam hieän nay, taùc giaû baøi
vieát taïm söû duïng moät soá thuaät ngöõ khaùc nhau nhö "noã löïc taäp theå", "phong
traøo xaõ hoäi", vaø "huy ñoäng xaõ hoäi". "Noã löïc taäp theå" phaûn aùnh nhöõng hoaït ñoäng
vaø hieän töôïng ôû caáp ñoä vi moâ vaø phi chính thöùc, hieän raát phoå bieán ôû Vieät
Nam. "Huy ñoäng xaõ hoäi" lieân quan ñeán nhöõng noã löïc chung maø khoâng phaân
bieät chuùng phaùt xuaát töø beân treân hay beân döôùi, beân trong hay beân ngoaøi keânh
chính trò chính thöùc. Söï huy ñoäng coù theå ñeán töø beân ngoaøi hoaëc töø beân trong
- moät phaïm vi, lónh vöïc, nhoùm, coäng ñoàng, ... - maø tieán trình hay keát quaû cuûa
noù laø nhöõng nguoàn löïc xaõ hoäi ñöôïc khai thaùc vaø taäp hôïp. Caû hai thuaät ngöõ
treân cuõng lieân quan ñeán khaùi nieäm phong traøo xaõ hoäi theo caùch hieåu xaõ hoäi
hoïc thoâng duïng quoác teá. Ñoù laø nhöõng haønh ñoäng chung, cuøng nhau, daøi haïn,
ít nhieàu coù toå chöùc, cuûa moät nhoùm, moät taäp theå, nhaèm moät hay moät vaøi muïc
tieâu mang tính coâng coäng. Trong baøi vieát, thoâng thöôøng chuùng toâi duøng thuaät
ngöõ "phong traøo xaõ hoäi", do tính chaát hoïc thuaät ñaõ xaùc ñònh trong ngaønh xaõ
hoäi hoïc cuõng nhö do vieäc söû duïng phoå bieán noù trong thöïc teá Vieät Nam.
III. PHONG TRAØO XAÕ HOÄI ÔÛ VIEÄT NAM TRONG THÔØI KYØ ÑOÅI MÔÙI
1. Boái caûnh lòch söû
Nhö treân ñaõ noùi, trong theá kyû XX, Vieät Nam laø moät ñaát nöôùc coù nhieàu
phong traøo xaõ hoäi caùc loaïi. Chaúng haïn, Phaïm Xanh noùi: Lòch söû Vieät Nam theá
kyû XX nhö moät cuoän phim vôùi saùu tröôøng ñoaïn ñaày aán töôïng. Tröôøng ñoaïn
moät: phong traøo ñoåi môùi tö duy cuûa lôùp nho só yeâu nöôùc ñaàu theá kyû. Do taùc
ñoäng cuûa cuoäc khai thaùc thuoäc ñòa laàn thöù nhaát (1897-1914) vaø luoàng gioù taân
vaên, taân thö ñeán töø Trung Quoác vaø Nhaät Baûn, caùc nhaø nho ñaàu theá kyû XX ñaõ
coù nhöõng chuyeån bieán maïnh meõ veà tri thöùc vaø tö duy. Bieåu hieän ñænh cao cuûa
söï thay ñoåi naøy laø Phong traøo Duy Taân vaø Phong traøo Ñoâng Kinh nghóa thuïc
töø naêm 1906-1908. Tröôøng ñoaïn hai: giao thoa vaên hoaù Ñoâng-Taây nhöõng naêm
20. Tröôøng ñoaïn ba: cuoäc ñaáu tranh xoay quanh nhieäm vuï giaûi phoùng daân toäc,
504
NOÃ LÖÏC TAÄP THEÅ, HUY ÑOÄNG XAÕ HOÄI VAØ PHONG TRAØO XAÕ HOÄI ÔÛ VIEÄT NAM HIEÄN NAY
khôûi ñaàu töø naêm 1925, laàn ñaàu tieân ôû Vieät Nam xuaát hieän caùc ñaûng phaùi chính
trò, cuoäc ñaáu tranh giaønh baù quyeàn laõnh ñaïo chính trò phong traøo giaûi phoùng
daân toäc phaân thaéng baïi vaøo thaùng 2-1930, khi khôûi nghóa Yeân Baùi cuûa Quoác
daân Ñaûng thaát baïi, ñoàng thôøi Ñaûng Coäng saûn Ñoâng Döông ra ñôøi. Tröôøng
ñoaïn boán: ba cuoäc taäp döôït daãn ñeán Caùch maïng thaùng Taùm naêm 1945 döïng
neân Nhaø nöôùc Vieät Nam Daân chuû Coäng hoaø ñaàu tieân ôû khu vöïc thuoäc ñòa.
Tröôøng ñoaïn naêm: cuoäc tröôøng chinh 30 naêm giaønh ñoäc laäp vaø thoáng nhaát
ñaát nöôùc. Vaø tröôøng ñoaïn cuoái cuøng: Ñoåi Môùi tö duy laàn nöõa (Phaïm Xanh,
2001). Nhìn töø goùc ñoä xaõ hoäi hoïc veà phong traøo xaõ hoäi, saùu tröôøng ñoaïn treân
chöùa ñöïng haøng loaït phong traøo xaõ hoäi lôùn ôû nöôùc ta theá kyû XX.
Baûn thaân Nhaø nöôùc Vieät Nam hieän nay laø keát quaû cuûa moät phong traøo
caùch maïng laâu daøi. Phong traøo naøy, ñeå ñaït ñöôïc caùc muïc tieâu cuûa mình,
ñaõ thöôøng xuyeân phaùt ñoäng nhöõng loaïi phong traøo xaõ hoäi khaùc nhau. Laø
keát quaû cuûa moät phong traøo xaõ hoäi vó ñaïi, thöøa höôûng truyeàn thoáng "phong
traøo", khi ñaõ giaønh ñöôïc chính quyeàn, Ñaûng vaø Nhaø nöôùc thöôøng xuyeân
quan taâm ñeán vaán ñeà phong traøo xaõ hoäi. Baûn thaân Chuû tòch Hoà Chí Minh
ñaõ khôûi xöôùng haøng loaït phong traøo, trong ñoù coù nhöõng phong traøo ñöôïc
theá giôùi ghi nhaän laø mang taàm thôøi ñaïi. Vaøo ngaøy ñaàu thaønh laäp Nhaø nöôùc
Vieät Nam Daân chuû Coäng hoaø, Ngöôøi phaùt ñoäng phong traøo "dieät giaëc doát",
khôûi ñaàu moät quaù trình xaây döïng xaõ hoäi giaùo duïc phoå caäp, xaõ hoäi hoïc taäp.
Chuû tòch Hoà Chí Minh coøn laø taùc giaû cuûa phong traøo "gaây ñôøi soáng môùi",
"troàng caây, gaây röøng", "ngöôøi toát, vieäc toát".
Cuoäc vaän ñoäng xaây döïng hôïp taùc xaõ nhöõng naêm 60 cuûa theá kyû XX ôû
noâng thoân mieàn Baéc coøn ñeå ngoû moät caùi "cöûa" cho ngöôøi noâng daân: maûnh
ñaát 5%. Söï khaùc bieät giöõa hai "neàn kinh teá" (kinh teá hôïp taùc xaõ vaø kinh teá
5%) luoân laø moät baèng chöùng mang tính xuùc taùc cho söï suy nghó ôû ngöôøi
quaûn lyù cuõng nhö ngöôøi daân. Trong ñieàu kieän böùc baùch (hay thuaän lôïi?),
ngöôøi daân caøy vaø ngöôøi quaûn lyù ôû cô sôû ñaõ cuøng nhau tieán haønh nhöõng noã
löïc taäp theå maø sau naøy goïi laø "khoaùn chui", chuùng trôû neân phong traøo roäng
khaép, khi ñöôïc uûng hoä ôû nhöõng caùn boä quaûn lyù caáp cao, ñöôïc ñònh cheá
hoaù thaønh chính saùch vaø theå cheá Nhaø nöôùc vôùi Chæ thò 100 CT/TW (1981)
cuûa Trung öông Ñaûng vaø Nghò quyeát 10NQ/TW (1988) cuûa Boä Chính trò.
Phong traøo Ñoåi Môùi ra ñôøi laø keát quaû cuûa söï töông taùc giöõa laõnh ñaïo
beân treân vôùi ñoâng ñaûo quaàn chuùng vaø caùn boä beân döôùi. Nhöõng yù töôûng cô
baûn cuûa phong traøo Ñoåi Môùi ñaõ daàn daàn thaám saâu vaøo moïi taàng lôùp caùn
boä vaø nhaân daân, ñöôïc ñònh cheá hoaù trong ñöôøng loái, chuû tröông cuûa Ñaûng,
trong heä thoáng chính saùch cuûa Nhaø nöôùc vaø trong heä thoáng phaùp luaät.
Nhöõng nguyeân taéc vaø heä quaû cuûa Ñoåi Môùi ñaõ theå hieän trong caáu truùc xaõ
hoäi vaø vaên hoaù, trong ñoù noåi leân böùc tranh ña maøu saéc veà caùc loaïi hình noã
löïc taäp theå vaø phong traøo xaõ hoäi khaùc nhau. Sau Ñoåi Môùi, tính chaát phong
traøo ñaõ coù söï thay ñoåi. Tröôùc kia, caùc phong traøo xaõ hoäi thöôøng do Ñaûng vaø
505
Nhaø nöôùc khôûi xöôùng, hoaëc tröïc tieáp, hoaëc thoâng qua caùc ñoaøn theå quaàn
chuùng. Trong nhöõng naêm 90, xuaát hieän nhöõng phong traøo daân söï töø döôùi leân.
2. Khuoân khoå chính trò vaø phaùp lyù
Thôøi kyø Ñoåi Môùi taïo neân moät khuoân khoå xaõ hoäi môùi (bao goàm caùc khía
caïnh kinh teá, tö töôûng, chính trò vaø phaùp lyù) cho phong traøo xaõ hoäi. Khuoân
khoå naøy hình thaønh nhö laø keát quaû cuûa söï töông taùc (interplay) thöôøng
xuyeân giöõa caùc taùc vieân xaõ hoäi (social actor), chính vì vaäy maø khuoân khoå
xaõ hoäi naøy caàn ñöôïc nhìn trong traïng thaùi ñoäng.
Ñöôøng loái Ñoåi Môùi baét ñaàu töø naêm 1986 ñaët ra nhöõng nguyeân taéc môùi
veà quaûn lyù xaõ hoäi vaø con ngöôøi, taïo ra moät söï côûi môû hôn ñoái vôùi nhöõng
haønh ñoäng taäp theå. Maët khaùc, nguyeân taéc ñöôïc goïi laø "xaõ hoäi hoaù" ñaõ thay
theá nguyeân taéc "Nhaø nöôùc lo moïi vieäc", theo ñoù caùc taùc nhaân khoâng phaûi
Nhaø nöôùc coù quyeàn vaø traùch nhieäm tham gia cuøng vôùi Nhaø nöôùc ñaùp öùng
caùc nhu caàu xaõ hoäi. Suoát trong thaäp nieân 90, Ñaûng vaø Nhaø nöôùc ñaõ ban
haønh haøng loaït vaên kieän vaø vaên baûn phaùp lyù taïo neân khuoân khoå cho caùc
hoaït ñoäng xaõ hoäi cuûa caùc toå chöùc vaø caù nhaân. Khuoân khoå naøy lieân quan
ñeán vieäc quaûn lyù toå chöùc vaø hoaït ñoäng cuûa hoäi quaàn chuùng; nhöõng boä luaät
cho caùc toå chöùc chính trò-xaõ hoäi vaø cô cheá laøm vieäc giöõa cô quan chính
quyeàn caùc caáp vôùi toå chöùc chính trò-xaõ hoäi; haønh lang phaùp lyù cho hoaït
ñoäng ñình coâng, baõi coâng, khieáu naïi, toá caùo, ...
Naêm 1989, Hoäi ñoàng Boä tröôûng coù Chæ thò 01/CT-HÑBT veà vieäc quaûn lyù toå
chöùc vaø hoaït ñoäng cuûa caùc hoäi quaàn chuùng. Naêm 1990, Quoác hoäi thoâng qua
Luaät Coâng Ñoaøn, naêm 1999 thoâng qua Luaät Maët traän Toå Quoác. Naêm 1992, Quoác
hoäi thoâng qua Hieán phaùp 1992, trong ñoù coù nhöõng ñieàu khoaûn lieân quan ñeán
caùc hoaït ñoäng cuûa coâng daân trong lónh vöïc coâng coäng (Ñieàu 11, Ñieàu 53, Ñieàu
74). Cuõng thôøi gian naøy, Quoác hoäi thoâng qua Luaät veà toå chöùc Chính phuû vaø
Uyû ban nhaân daân caùc caáp, trong ñoù quy ñònh cô cheá laøm vieäc giöõa cô quan
chính quyeàn vaø caùc toå chöùc chính trò - xaõ hoäi. Naêm 1992, Chính phuû ban haønh
Nghò ñònh 35-HÑBT veà toå chöùc, quaûn lyù, phaùt trieån caùc hoaït ñoäng khoa hoïc
vaø coâng ngheä, môû ñöôøng cho vieäc thaønh laäp caùc toå chöùc nghieân cöùu vaø trieån
khai ngoaøi nhaø nöôùc. Naêm 1994 vaø 1995, Quoác hoäi ban haønh Luaät Lao ñoäng
vaø Luaät Daân söï, nhaèm ñieàu chænh caùc quan heä lao ñoäng vaø daân söï. Naêm 1996,
Quoác hoäi ban haønh moät soá vaên baûn luaät nhaèm cuï theå hoaù Luaät Lao ñoäng, nhö
Phaùp leänh thuû tuïc giaûi quyeát caùc tranh chaáp lao ñoäng, nhaèm taïo ra haønh lang
phaùp lyù cho hoaït ñoäng ñình coâng, baõi coâng. Naêm 1998, ban haønh Quy cheá
daân chuû cô sôû vaø Luaät Khieáu naïi, toá caùo. Naêm 2003, ban haønh Nghò ñònh
88/2003/NÑ-CP quy ñònh veà toå chöùc, hoaït ñoäng vaø quaûn lyù Hoäi.
Nhìn chung, ñaõ coù moät khuoân khoå chính trò, phaùp lyù vaø haønh chính cho
lónh vöïc caùc haønh vi taäp theå vaø phong traøo xaõ hoäi thích hôïp hôn cho giai
ñoaïn môùi. Tuy nhieân, khuoân khoå naøy vaãn chöa ñöôïc hoaøn thieän vaø ñaëc bieät
506
laø vieäc thöïc hieän coøn xa so vôùi quy ñònh. Theo moät baùo caùo cuûa Ngaân haøng
Theá giôùi/Ngaân haøng Phaùt trieån chaâu AÙ, ba coâng vieäc quan troïng saép tôùi ñeå
taêng cöôøng söï tham gia cuûa ngöôøi daân laø taêng cöôøng treân caû nöôùc vieäc thöïc
hieän Quy cheá daân chuû cô sôû, thoâng qua luaät veà caùc toå chöùc phi chính phuû,
vaø söûa ñoåi Luaät toá caùo vaø khieáu naïi. Ba coâng vieäc naøy goùp phaàn phaùt trieån
moät xaõ hoäi coâng daân. Hieän nay, vieäc thaønh laäp Hieäp hoäi hoaëc toå chöùc thuoäc
xaõ hoäi coâng daân vaãn döïa treân caùc vaên baûn phaùp luaät vaø thuû tuïc haønh chính
phieàn haø, choàng cheùo, laïc haäu vaø maâu thuaãn nhau (Ngaân haøng Theá
giôùi/Ngaân haøng Phaùt trieån chaâu AÙ. 2002, trang 80-81).
3. Moät phaân loaïi hoïc phong traøo xaõ hoäi
Thaät khoù maø ñöa ra ñöôïc moät söï phaân loaïi cuõng nhö moät toång quan veà
phong traøo xaõ hoäi ôû Vieät Nam trong thaäp nieân 90. Voâ soá noã löïc taäp theå, söï
huy ñoäng vaø phong traøo ñaõ noåi leân ôû moïi lónh vöïc, moïi ñòa phöông, vôùi ñuû
loaïi saùng kieán. Baûng 1 ñöa ra ví duï moät böùc tranh hoaøn toaøn khoâng ñaày
ñuû veà caùc phong traøo trong thôøi gian qua.
Baûng 1. Phong traøo, loaïi hình vaø taùc nhaân khôûi xöôùng
Phong traøo/cuoäc vaän ñoäng trong Taùc nhaân khôûi xöôùng Caùc kieåu phaân loaïi
nhöõng naêm 90 (xeáp theo ABC)
Baûo thoï, ngöôøi cao tuoåi Cô quan Ñaûng Haønh vi taäp
Baõi coâng taäp theå theå/phong traøo xaõ hoäi
Baûo veä moâi tröôøng Cô quan nhaø nöôùc
Chænh ñoán, xaây döïng Ñaûng Cuoäc vaän ñoäng/ chieán
Cöùu trôï thieân tai Toå chöùc chính trò -xaõ hoäi dòch/ noã löïc taäp theå/
Doanh nhaân treû/doa nh nhaân nhoû traøo löu/ phong traøo
vaø vöøa xaõ hoäi
Ñeàn ôn ñaùp nghóa Toå chöùc xaõ hoäi daân söï
Ñình coâng taäp theå (hoäi, Quan phöông/phi
Hieán maùu nhaân ñaïo NGO, ...) quan phöông (beân
Khieáu kieän taäp theå treân/beân döôùi)
Khuyeán hoïc Toå chöùc toân giaùo
Ngaøy vì ngöôøi ngheøo Caùch maïng/ caûi caùch/
Ngöôøi toát vieäc toát Vieän nghieân cöùu phaûn khaùng
Quy cheá daân chuû cô sôû
Thanh nieân laäp nghieäp Nhoùm xaõ hoäi (thöù caáp, Phaân loaïi theo lónh
Thi ñua sô caáp) vöïc/chuû ñeà (kinh teá,
Toaøn daân ñoaøn keát xaây dö ïng ñôøi khuyeá n noâng, chuyeån
soáng vaên hoaù ôû khu daân cö Doøng hoï giao coâng ngheä, töø
Toaøn daân tham gia baûo ñaûm traät thieän, xaõ hoäi, vaên
töï an toaøn giao thoâng Taäp theå hoaù)
Toaøn daân xaây döïng phong traøo
baûo veä an ninh Toå Quoác Coäng ñoàng
Treû ngheøo vöôït khoù
Trôû veà truyeàn thoáng Caù nhaân
Uoáng nöôùc nhôù nguoàn
Xoaù ñoùi giaûm nghe øo
507
Nhìn vaøo böùc tranh phong phuù vaø ña daïng cuûa lónh vöïc phong traøo xaõ
hoäi, xin thöû ñöa ra moät kieåu phaân loaïi goàm ba loaïi hình sau ñaây.
Loaïi hình thöù nhaát, nhöõng cuoäc vaän ñoäng do caùc cô quan Nhaø nöôùc
hoaëc toå chöùc chính trò - xaõ hoäi khôûi xöôùng, chuû trì vaø phoái hôïp. Coù theå
keå ra moät soá cuoäc vaän ñoäng nhö "Toaøn daân tham gia baûo ñaûm traät töï an
toaøn giao thoâng", "Toaøn daân xaây döïng phong traøo baûo veä an ninh Toå
quoác", "Xoùa ñoùi giaûm ngheøo", ...
Thuoäc vaøo loaïi naøy coù theå neâu leân tröôøng hôïp "Quyõ ñeàn ôn ñaùp nghóa".
Ñaàu naêm 1999, Quyõ ñeàn ôn ñaùp nghóa ñöôïc xaây döïng vaø quaûn lyù ôû 4 caáp
haønh chính theo Ñieàu leä do Chính phuû ban haønh, nhaèm vaän ñoäng söï uûng
hoä töï nguyeän cuûa caùc toå chöùc xaõ hoäi vaø caù nhaân ñeå cuøng Nhaø nöôùc chaêm
soùc nhöõng ngöôøi coù coâng vôùi caùch maïng. Trong naêm 1999, naêm hoaït ñoäng
ñaàu tieân Quyõ ôû caû 4 caáp ñaõ vaän ñoäng ñöôïc 78 tyû ñoàng (Haø Noäi môùi, 20-4-
2000). Baûn thaân Quyõ naøy cuõng laø saûn phaåm cuûa söï töông taùc giöõa treân vaø
döôùi: yù töôûng "ñeàn ôn ñaùp nghóa" ñaõ naûy sinh töø cô sôû vaø ñòa phöông, phaùt
trieån thaønh phong traøo vaø ñöôïc ñònh cheá hoaù (Chính phuû ban haønh Ñieàu
leä, xaây döïng quyõ coù tö caùch phaùp nhaân). Cuõng coù theå keå ñeán tröôøng hôïp
"Quy cheá daân chuû cô sôû" trong loaïi hình naøy.
Naêm 2000, Ban Chæ ñaïo Trung öông kieåm tra thöïc hieän Quy cheá daân
chuû ôû cô sôû ñaõ ruùt ra nhaän ñònh, nhìn toång quaùt vaø veà cô baûn, Quy cheá ñaõ
tôùi cô sôû vaø tôùi daân, trôû thaønh moät cuoäc "sinh hoaït chính trò" lôùn, taùc ñoäng
tích cöïc tôùi moïi maët ñôøi soáng. Vieäc xaây döïng vaø thöïc hieän Quy cheá daân
chuû ôû cô sôû laø moät chuû tröông lôùn, raát cô baûn, quan heä maät thieát tôùi vieäc
baûo ñaûm ñònh höôùng xaõ hoäi chuû nghóa (Haø Noäi môùi, 10-5-2000).
Nhieàu phong traøo do caùc toå chöùc chính trò - xaõ hoäi phaùt ñoäng, chaúng
haïn "Ngaøy vì ngöôøi ngheøo" vaø "Toaøn daân ñoaøn keát xaây döïng ñôøi soáng
vaên hoaù ôû khu daân cö" cuûa Maët traän Toå quoác, "Thanh nieân laäp nghieäp"
cuûa Ñoaøn Thanh nieân,... Cuoäc vaän ñoäng "Ngaøy vì ngöôøi ngheøo"ñöôïc trieån
khai töø naêm 2000 do Maët traän Toå quoác chuû trì, laáy Ngaøy Theá giôùi choáng
ñoùi ngheøo (17-10) haøng naêm laø ngaøy cao ñieåm vaän ñoäng caû nöôùc. Vieäc
giuùp ñôõ ngöôøi ngheøo seõ dieãn ra caû naêm, nhöng vaän ñoäng uûng hoä baèng
tieàn taäp trung trong moät thaùng, töø 17-10 ñeán 17-11.
Loaïi hình thöù hai laø caùc noã löïc hay phong traøo do caùc toå chöùc coù phaùp
nhaân (hoäi quaàn chuùng, vieän nghieân cöùu, toå chöùc xaõ hoäi,...) khôûi xöôùng vaø
thöïc hieän. Phong traøo khuyeán hoïc, phong traøo ngöôøi cao tuoåi, hieán maùu nhaân
ñaïo, baûo veä moâi tröôøng,... laø nhöõng ví duï cho loaïi hình naøy. Cuõng coù theå keå
ñeán xu höôùng laäp caùc hoäi vaø toå chöùc phi chính phuû. Thoaït ñaàu, ñoù laø nhöõng
noã löïc taäp theå nhaèm taäp hôïp nhau theo ñuoåi nhöõng muïc tieâu chung naøo ñoù.
Ñieàu naøy daãn ñeán vieäc hình thaønh caùc toå chöùc thích hôïp laøm coâng cuï chính
cho vieäc tieán haønh nhöõng hoaït ñoäng chung. Thuoäc vaøo loaïi hình naøy coøn coù
theå keå ñeán nhöõng phong traøo do hoäi ñoaøn toân giaùo chính thöùc toå chöùc.
508
Loaïi hình thöù ba bao goàm nhöõng noã löïc taäp theå cuûa caùc nhoùm vaø taäp
theå, khoâng coù söï daãn daét cuûa nhöõng toå chöùc phaùp nhaân, hình thaønh nhaèm
bieåu caûm nhöõng muïc tieâu, yeâu caàu, nguyeän voïng cuûa caùc taäp theå, nhoùm xaõ
hoäi nhaát ñònh. Nhöõng ví duï thuoäc loaïi naøy bao goàm caùc cuoäc ñình coâng,
baõi coâng cuûa coâng nhaân trong doanh nghieäp; phong traøo "trôû veà truyeàn
thoáng" (tu boå ñình chuøa, toå chöùc leã hoäi, phuïc höng doøng hoï qua vieäc leã toå,
xaây nhaø thôø hoï, söûa sang moà maû); caùc loaïi hoäi vaø toå chöùc phi hình thöùc
(khoâng coù phaùp nhaân); caùc cuoäc khieáu toá; "söï kieän Thaùi Bình naêm 1997";
caùc "haønh vi taäp theå" mang tính toân giaùo hay meâ tín khoâng phaûi do caùc hoäi
ñoaøn toân giaùo chính thöùc toå chöùc; ...
Cöïu chieán binh Nguyeãn Vaên Kim ôû cuïm daân cö 2 phöôøng Phuùc Xaù (Ba
Ñình). Moät laàn xem tivi chöông trình noùi veà con em caùc cöïu chieán binh
bò nhieãm chaát ñoäc da cam, suoát ñeâm oâng traèn troïc. Hoâm sau, oâng trích hai
suaát löông höu cuûa hai vôï choàng (565.000 ñoàng) cuøng vôùi anh em trong
Chi hoäi cöïu chieán binh ñöôïc 970.000 ñoàng, ñeå giuùp ñôõ cho moät soá gia
ñình cöïu chieán binh coù con em bò nhieãm chaát ñoäc da cam. Ngay sau ñoù,
Thaønh hoäi cöïu chieán binh thaønh phoá ñaõ phaùt ñoäng phong traøo uûng hoä cöïu
chieán binh vaø con em hoï bò nhieãm chaát ñoäc da cam. OÂng Kim vaø Chi hoäi
2 phöôøng Phuùc Xaù laø "nhöõng ngöôøi khôûi xöôùng cho phong traøo naøy".
Maëc duø coù theå phaân bieät khaù roõ nhöõng ñaëc ñieåm cuûa caùc loaïi hình
noùi treân, coù theå thaáy khoâng coù ranh giôùi roõ reät giöõa chuùng. Chaúng haïn,
nhöõng cuoäc khieáu toá cuûa ngöôøi daân ôû nhieàu ñòa phöông ñaõ taêng leân
trong thaäp nieân 90. Con soá caùc cuoäc khieáu toá taäp theå tôùi truï sôû chính
quyeàn ñòa phöông vaø Trung öông leân ñeán nhieàu ngaøn vuï moãi naêm. Phaûn
öùng taäp theå cuûa ngöôøi daân Thaùi Bình naêm 1997 ñaït tôùi moät phaïm vi roäng
lôùn. Thöïc teá naøy ñaõ laø moät trong nhöõng yeáu toá daãn ñeán vieäc Nhaø nöôùc
ñöa ra cuoäc vaän ñoäng "Quy cheá daân chuû cô sôû" naêm 1998. Nhö vaäy laø
nhöõng muïc tieâu vaø noäi dung cuûa phong traøo töø döôùi leân ñaõ ñöôïc ñònh
cheá hoaù, ñöôïc ñöa vaøo lónh vöïc chính saùch vaø phaùp luaät, ñöôïc chính
thöùc hoaù, trôû thaønh "cuoäc vaän ñoäng" töø beân treân ñöa trôû laïi xuoáng cô sôû.
4. Maáy ghi nhaän ban ñaàu
a. Nhaø nöôùc laøm phong traøo xaõ hoäi

Nhaø nöôùc Vieät Nam daønh nhieàu taâm söùc cho vaán ñeà caùc noã löïc taäp
theå vaø phong traøo xaõ hoäi. Cho ñeán nay, maëc duø nguoàn taøi trôï cuûa ngöôøi
daân vaø toå chöùc quoác teá laø ñaùng keå, song Nhaø nöôùc vaãn laø nhaø taøi trôï lôùn
nhaát trong lónh vöïc caùc phong traøo xaõ hoäi. Caâu hoûi ñaët ra laø söï taøi trôï cuûa
Nhaø nöôùc coù keát quaû vaø hieäu quaû nhö theá naøo, vì sao vaø neân caûi tieán
theo höôùng naøo?.
Tieáp tuïc truyeàn thoáng "phong traøo caùch maïng", töø hình thaùi phong traøo
chuyeån thaønh moät theå cheá xaõ hoäi maø chuùng ta vaãn goïi laø "cô cheá taäp trung
509
quan lieâu bao caáp", Nhaø nöôùc luoân chuù troïng ñeán vaán ñeà phong traøo xaõ
hoäi, song chuû yeáu daønh cho mình phaàn lôùn quyeàn "phaùt ñoäng" caùc phong
traøo, trong khi daønh raát ít quyeàn naøy cho "xaõ hoäi". Caùc phong traøo xaõ hoäi
thöôøng ñöôïc khôûi xöôùng töø beân treân (laõnh ñaïo, cô quan nhaø nöôùc, ñoaøn
theå xaõ hoäi), chuùng ñöôïc taïo ñieàu kieän deã daøng veà chính trò, haønh chính, toå
chöùc vaø taøi chính.
Loaïi hình thöù nhaát trong phaân loaïi ôû treân coù nhöõng taùc ñoäng chính
trò - xaõ hoäi ñaùng keå. Tuy nhieân, do ñaëc tính quan lieâu, "Nhaø nöôùc hoaù"
cuûa caùc ñoaøn theå, nhöõng phong traøo naøy thöôøng maéc caên beänh goïi laø
"chæ phaùt maø ít ñoäng", "hình thöùc", chæ chuù troïng nhöõng hoaït ñoäng "beà
noåi" ôû beân treân maø ít lieân quan ñeán thaønh vieân cô sôû. Chaúng haïn, naêm
2000, Ban Chæ ñaïo Trung öông kieåm tra thöïc hieän Quy cheá daân chuû ôû
cô sôû ñaõ nhaän xeùt, trong quaù trình thöïc hieän cuoäc vaän ñoäng naøy, tyû leä
tham gia hoïc taäp tuy cao nhaát töø nhieàu naêm nay, song coøn thaáp vaø ñaïi
dieän hoä laø chuû yeáu. Trong coâng taùc chæ ñaïo, nhieàu ñòa phöông chæ taäp
trung laøm coù baøi baûn thôøi gian ñaàu. Töø giöõa 1999 trôû ñi haàu nhö buoâng
loûng. Khoâng ít nôi vieäc trieån khai thöïc hieän Quy cheá coøn hình thöùc, laøm
löôùt cho xong vieäc.
Caùc toå chöùc ñoaøn theå xaõ hoäi nhaän ñöôïc nhöõng khoaûn kinh phí vaø taøi
trôï lôùn cuûa Nhaø nöôùc ñeå laøm "phong traøo", song noùi chung hieäu quaû
thaáp, keát quaû chöa töông xöùng vôùi ñaàu tö, moät phaàn taøi chính ñaùng keå
chæ daønh cho hoaït ñoäng cuûa boä maùy haønh chính vaø hoaït ñoäng tuyeân
truyeàn beà noåi, taùc ñoäng raát ít ñeán ngöôøi daân ôû cô sôû. Ñaõ goïi laø phong
traøo thì ñoù phaûi laø keát quaû cuûa ñoâng ñaûo thaønh vieân tham gia ("caùch
maïng laø söï nghieäp cuûa quaàn chuùng"). Muoán vaäy, hoï phaûi coù tieáng noùi,
coù quyeàn quyeát ñònh, phaûi laø "dieãn vieân" (actor) chính.
Caùc cuoäc vaän ñoäng do cô quan Nhaø nöôùc tieán haønh thöôøng huy ñoäng
ñöôïc khaù nhanh choùng nhöõng nguoàn taøi chính lôùn. Ñaây laø moät keânh taïo cho
Nhaø nöôùc coù khaû naêng trôû thaønh nhaø taøi trôï lôùn nhaát cho caùc toå chöùc vaø
phong traøo xaõ hoäi. Tuy nhieân, caùch thöùc ñoùng goùp phuùc lôïi ôû nôi laøm vieäc
hieän nay phoå bieán laø khoâng chuù troïng ñeán tính töï nguyeän vaø töï quyeát ñònh
cuûa töøng caù nhaân (coù ñoùng goùp hay khoâng vaø ñoùng goùp bao nhieâu). Thoâng
thöôøng, “nhaø huy ñoäng” (thöôøng laø Coâng ñoaøn) thoâng baùo trong moät cuoäc
hoïp hay treân loa phoùng thanh coâng coäng veà “keâu goïi cuûa caáp treân ñoùng goùp
cho vieäc gì, vì sao, vaø bao nhieâu tieàn moät ngöôøi”. Sau ñoù, taøi vuï coâng ty töï
ñoäng tröø khoaûn ñoùng goùp nhö nhau ñoù trong tieàn löông moãi ngöôøi lao ñoäng
tröôùc khi phaùt löông. Caùch laøm “huy ñoäng theo meänh leänh töø beân treân” naøy
nhanh choùng ñaït ñöôïc keát quaû nhö mong muoán veà maët taøi chính, song laïi
haàu nhö khoâng coù keát quaû gì veà maët yù nghóa xaõ hoäi vaø taäp theå.
"Baø toå tröôûng ñöa cho moät danh muïc caùc khoaûn ñoùng goùp trong naêm,
ñaïi khaùi veä sinh, an ninh, roài goùp cho quyõ ngöôøi ngheøo, quyeân goùp cho
510
nôi bò thieân tai baõo luït. Laém thöù laém, khoâng nhôù heát ñöôïc. Maø choàng con
ñaõ ñoùng goùp ôû cô quan roài chöù khoâng ñaâu. Nhaø toâi toång coäng ñoùng goùp
hôn 6 chuïc nghìn trong naêm nay" (Nöõ, 45 tuoåi, noäi trôï).
Loaïi hình phong traøo naøy khoâng phaûi laø khoâng coù trieån voïng, chuùng
ta coù theå nhôù laïi baøi hoïc phong traøo xaây döïng noâng thoân môùi cuûa Haøn
Quoác nhöõng naêm 70. Nhìn töø goùc ñoä lyù thuyeát huy ñoäng nguoàn löïc,
loaïi hình naøy theå hieän öu theá laø coù nhieàu nguoàn taøi nguyeân, nhö möùc
cam keát vaø uûng hoä maïnh meõ cuûa laõnh ñaïo chính trò caáp cao, coù heä
thoáng toå chöùc, kinh phí doài daøo. Nhöng caàn chuù yù raèng töø moät caùch
nhìn khaùc, coù nhöõng loaïi taøi nguyeân trong loaïi hình naøy laø ngheøo naøn
hoaëc bò laõng phí: nhaân löïc, ñònh cheá, tính tích cöïc xaõ hoäi.
Moät caâu hoûi cuõng caàn ñaët ra ôû ñaây laø phaûi chaêng Chính phuû vaø caùc cô
quan Nhaø nöôùc caàn taäp trung hôn vaøo nhöõng chöùc naêng chính cuûa mình,
chuyeån giao caùi thöïc teá laâu nay "Nhaø nöôùc laøm phong traøo xaõ hoäi" cho
khu vöïc caùc toå chöùc xaõ hoäi?
b. Thaønh quaû cuûa Ñoåi môùi: nhöõng noã löïc taäp theå vaø phong traøo
xaõ hoäi töø döôùi leân
Nhöõng phong traøo thuoäc loaïi hình thöù hai trong söï phaân loaïi ôû treân ñaõ
phaùt trieån nhanh trong nhöõng naêm 90. Chuùng ñaùp öùng ñöôïc haøng loaït nhu
caàu xaõ hoäi cuûa giai ñoaïn chuyeån ñoåi. Moät soá phong traøo cuûa loaïi hình naøy
ñöôïc Nhaø nöôùc chuù yù vaø töøng böôùc quan taâm uûng hoä. Chaúng haïn, coù theå
keå ra phong traøo khuyeán hoïc vaø phong traøo ngöôøi cao tuoåi. Phong traøo
khuyeán hoïc noåi leân töø ñaàu nhöõng naêm 90 tröôùc heát nhö laø saùng kieán cuûa
nhöõng nhoùm trí thöùc vaø nhoùm tinh hoa ôû thaønh thò vaø noâng thoân. Khi
phong traøo ñaït tôùi giai ñoaïn hình thaønh toå chöùc, Nhaø nöôùc ñaõ taøi trôï nhieàu
hôn, ñoàng thôøi can thieäp nhieàu hôn vaøo coâng taùc quaûn lyù. Ñieàu naøy taïo ra
nhöõng thuaän lôïi, ñoàng thôøi cuõng taïo ra xu höôùng quaûn lyù kieåu "haønh chính
hoaù vaø töø treân xuoáng".
Phong traøo quyõ baûo thoï ôû cô sôû ñaõ ñöôïc khôûi xöôùng vaø lan truyeàn
raát nhanh ôû noâng thoân mieàn Baéc töø ñaàu nhöõng naêm 80. Ñaây laø moät ví
duï toát cho caùc lyù thuyeát veà phong traøo xaõ hoäi giaûi thích söï noåi leân cuûa
phong traøo töø hieän traïng moät nhoùm xaõ hoäi caûm thaáy bò yeáu theá, ngoaøi
rìa (marginal) do bieán ñoåi xaõ hoäi nhanh choùng, coù nhu caàu taäp hôïp ñeå
cuûng coá baûn saéc nhoùm vaø tìm thaáy yù nghóa xaõ hoäi cho baûn thaân. Trong
moät thôøi gian daøi, phong traøo naøy ñaõ nuoâi döôõng nhu caàu hình thaønh
moät toå chöùc roäng lôùn cuûa ngöôøi cao tuoåi. Song, noùi chung nhu caàu naøy
môùi chæ ñöôïc uûng hoä ôû caáp cô sôû vaø ñòa phöông. Chæ ñeán giöõa thaäp
nieân 90, moät toå chöùc cuûa nhöõng ngöôøi cao tuoåi treân quy moâ toaøn quoác
môùi ra ñôøi, vaø môùi chæ ñöôïc Nhaø nöôùc thöïc söï quan taâm töø cuoái thaäp
nieân 90.
511
Coù theå neâu leân moät soá ví duï töông töï hai tröôøng hôïp keå treân, song coøn
voâ soá noã löïc taäp theå vaø phong traøo khaùc phaûi vaät loän vôùi vieäc töï huy ñoäng
caùc nguoàn löïc taøi nguyeân, thieáu söï taøi trôï cuûa Nhaø nöôùc.
Vôùi tính caùch laø ngöôøi taïo ra khuoân khoå chính trò/phaùp lyù vaø laø nhaø
taøi trôï lôùn nhaát trong lónh vöïc xaõ hoäi, ñoái vôùi hai loaïi hình treân Nhaø nöôùc
caàn coù söï thay ñoåi trong ñònh höôùng chính saùch uûng hoä vaø taøi trôï, höôùng
nhieàu hôn vaøo tieâu chuaån hieäu quaû, môû roäng cô hoäi bình ñaúng trong vieäc
tieáp caän nguoàn taøi trôï Nhaø nöôùc, taïo neân söï bình ñaúng hôn veà maët vò theá
xaõ hoäi giöõa caùc loaïi hình toå chöùc xaõ hoäi.
Baûng 2. Nhöõng ñaëc ñieåm cuûa ba loaïi hình noã löïc taäp theå/ phong traøo xaõ hoäi
Loaïi 1: Phong traøo Loaïi 2: Nhoùm lôïi ích coù Loaïi 3: Taäp theå
chính thoáng hình thöùc ngöôøi daân
Kieåu loaïi Cuoäc vaän ñoäng Noã löïc taäp theå Noã löïc taäp theå
Phong traøo Phong traøo Phong traøo
Lónh vöïc hoaït Taùc ñoäng chính saùch Taùc ñoäng chính saùch Kinh teá
ñoäng Moâi tröôøng Moâi tröôøng Phuùc lôïi
Kinh teá Kinh teá Taùc ñoäng chính
Phuùc lôïi Phuùc lôïi saùch
Töø thieän Töø thieän Töø thieän
Tín ngöôõng Tín ngöôõng
Ñaëc ñieåm caáu Toå chöùc haønh chính Nhoùm tinh hoa, nhoùm Loûng leûo
truùc chaët cheõ, quy moâ l ôùn tích cöïc
Tieáp caän top-down Toå chöùc quy moâ trung
bình hay nhoû
Caùch hoaït ñoäng Chöông trình/ keá Hoäi thaûo Taùc ñoäng nhoùm
hoaïch hoaït ñoäng Kieán nghò nhoû
Hoäi nghò Lobby
Kieán nghò Huy ñoäng
Lobby
Huy ñoäng
Coù/Tính toå chöùc Coù toå chöùc Coù toå chöùc Phi chính thöùc
Phi chính thöùc
Kieåu ñôn vò toå Hoäi Hoäi Nhoùm nhoû
chöùc Quyõ Quyõ Taäp theå
Trung taâm tröïc thuoäc Vieän Maïng löôùi
Tröôøng
Trung taâm NGO
Toå chöùc/ñôn vò toân
giaùo
Möùc ñöôïc taø i trôï Cao Haïn cheá Khoâng coù

Nguoàn taøi trôï Nhaø nöôùc Nhaø nöôùc Ngöôøi daân
chính Quoác teá Quoác teá
Tö nhaân
512
Trong thôøi gian tôùi, khi quaù trình coâng nghieäp hoaù vaø hieän ñaïi hoaù taêng
toác, coù theå döï baùo raèng nhöõng kieåu noã löïc taäp theå vaø phong traøo xaõ hoäi
thuoäc loaïi hình thöù ba seõ coù xu höôùng taêng leân vaø taùc ñoäng ngaøy caøng lôùn
ñeán xaõ hoäi. Moät soá loaïi hình caàn ñöôïc tham gia höôùng daãn veà maët vaên hoaù
bôûi caùc cô quan quaûn lyù nhaø nöôùc cuõng nhö caùc cô quan chuyeân moân
(chaúng haïn phong traøo trôû veà truyeàn thoáng). Moät soá khaùc caàn nhöõng khuoân
khoå chính trò vaø phaùp lyù roäng raõi hôn, roõ raøng hôn, caàn ñöôïc truyeàn thoâng
höôùng daãn toát hôn, vaø caàn nhaän ñöôïc nhöõng phaûn hoài kòp thôøi vaø ñuùng
ñaén töø phía caùc cô quan Nhaø nöôùc ñeå caùc haønh ñoäng taäp theå coù theå dieãn
ra trong khuoân khoå luaät phaùp (chaúng haïn khieáu kieän taäp theå, ñình coâng).
c. Khoaûng troáng nhöõng noã löïc taäp theå
Beân caïnh böùc tranh phong phuù caùc loaïi hình noã löïc taäp theå vaø phong
traøo trong thôøi kyø Ñoåi Môùi, trong nhieàu lónh vöïc vaø ôû nhieàu nôi, laïi toàn taïi
tình traïng thieáu vaéng, thaäm chí teâ lieät caùc noã löïc chung ñeå giaûi quyeát moät
caùch taäp theå caùc vaán ñeà coâng coäng.
Haõy laáy ví duï ôû thaønh phoá. Chæ nhìn vaøo beà maët caùc chung cö thaønh
phoá vaø thò xaõ, ngöôøi ta ñaõ coù theå ruùt ra nhaän ñònh raèng ñôøi soáng ôû ñaây raát
thieáu nhöõng noã löïc taäp theå nhaèm xaây döïng ñöôïc nhöõng ñònh cheá chung
khieán moïi ngöôøi tuaân thuû trong ñôøi soáng coâng coäng. Moïi hoä gia ñình ñeàu
theo ñuoåi chieán löôïc caù theå trong vieäc ñaûm baûo ñieän, nöôùc vaø an ninh cho
baûn thaân (haõy nhìn nhöõng loàng saét treân moïi loâ taàng nhaø, nhöõng cöûa saét
trong moïi haønh lang, nhöõng buùi oáng chaïy doïc töôøng töø treân xuoáng döôùi ñaát
ñeå bôm nöôùc). Moïi hoä gia ñình, phaàn lôùn ôû taàng moät vaø taàng hai, ñeàu laán
chieám khu ñaát coâng, keát quaû laø ñöôøng ñi chung bò thu heïp, khoâng coøn ñaát
cho giao tieáp vaø vui chôi coâng coäng. Trong nhaø, moïi gia ñình ñeàu ra söùc
taân trang noäi thaát (sôn voâi, laép ñoà goã, trang bò nhaø veä sinh vaø nhaø beáp hieän
ñaïi), töông phaûn vôùi beà ngoaøi tieàu tuî xuoáng caáp ñeán thaûm haïi cuûa caû
chung cö. Töông töï, treân quy moâ toaøn thaønh phoá, moïi gia ñình vaø caù nhaân
ñeàu theo ñuoåi chieán löôïc öùng phoù caù theå: xe maùy rieâng, vaø laøm sao phoùng
ñöôïc nhanh nhaát ñeán nôi muoán tôùi, thoaùt ñöôïc nhanh nhaát nhöõng ñieåm uøn
taéc; nhöõng ngoâi nhaø kieân coá ñaét tieàn naèm san saùt beân nhau beân nhöõng con
ñöôøng nhoû nhaát coù theå ñöôïc, do ai cuõng laán chieám ñeå coù nhieàu ñaát rieâng;
ra söùc lau nhaø cho saïch ñeå ñoå raùc thaûi ra beân ngoaøi nhaø mình; v.v. vaø v.v.
Trong lónh vöïc naøy, raát caàn söï thuùc ñaåy vaø hoã trôï cho nhöõng taùc nhaân xaõ
hoäi (social actor) vôùi nhöõng saùng kieán vaø tính tích cöïc xaõ hoäi.
Ngöôøi ta nhìn thaáy ôû Haø Noäi nhieàu baõi ñaát troáng, boû hoang laâu naêm, coù
khi ñöôïc raøo daäu kyõ löôõng. Trong khi ñoù, saùng vaø chieàu naøo cuõng coù voâ
soá treû em, ngöôøi lôùn, ngöôøi cao tuoåi coá gaéng taän duïng nhöõng khoaûng troáng
chaät heïp deã chòu nhaát coù theå ñöôïc ñeå taäp theå duïc, vui chôi. Trong quan
saùt cuûa toâi, hieän traïng naøy theå hieän caùi maø toâi goïi laø "khoaûng troáng cuûa
nhöõng noã löïc taäp theå", "söï thieáu vaéng cuûa nhöõng keát hôïp giöõa caùc nguoàn
taøi nguyeân xaõ hoäi".
513
IV. KEÁT LUAÄN
Kinh nghieäm phaùt trieån vaø nghieân cöùu quoác teá chæ ra raèng ñeå coù
theå thöïc hieän thaønh coâng coâng nghieäp hoaù vaø hieän ñaïi hoaù, moät quoác
gia phaûi phaùt huy ñöôïc naêng löïc xaõ hoäi vaø taïo ra moät khí theá coâng
nghieäp hoaù. Naêng löïc xaõ hoäi laø moät söùc maïnh noäi sinh, toång hôïp cuûa
toaøn xaõ hoäi ñeå coù khaû naêng toå chöùc caùc bieán ñoåi xaõ hoäi theo höôùng
phaùt trieån.
Neáu nhö 15 naêm Ñoåi môùi vöøa qua ñaõ taïo neân ñöôïc moät khuoân khoå nhaát
ñònh veà chính trò vaø phaùp lyù cho caùc noã löïc taäp theå, huy ñoäng xaõ hoäi vaø
phong traøo xaõ hoäi, thì hieän nay khuoân khoå naøy caàn ñöôïc caûi caùch ñaùng keå
ñeå Nhaø nöôùc coù theå chuû ñoäng öùng phoù ñöôïc vôùi nhöõng bieán ñoåi maïnh meõ
vaø saâu saéc saép tôùi.
Coù leõ nhieàu ngöôøi seõ ñoàng tình vôùi döï baùo raèng trong töông lai saép
tôùi, do nhöõng bieán ñoåi xaõ hoäi ñang ña daïng hoaù vaø taêng toác, caùc hình
thaùi noã löïc taäp theå vaø phong traøo xaõ hoäi seõ ngaøy caøng taêng trong ñôøi soáng
xaõ hoäi. Lónh vöïc naøy seõ ñem laïi nhieàu cô hoäi vaø thaùch thöùc hôn ñoái vôùi
tieán trình phaùt trieån cuûa ñaát nöôùc.

1. Buøi Theá Cöôøng (Chuû bieân), 2002a, Phong traøo xaõ hoäi trong thôøi kyø Ñoåi môùi: Moät
nghieân cöùu böôùc ñaàu. Ñeà taøi tieàm löïc Vieän Xaõ hoäi hoïc naêm 2002. Haø Noäi: Thö vieän
Vieän Xaõ hoäi hoïc.
2. Buøi Theá Cöôøng, Beá Quyønh Nga, Döông Chí Thieän, Leâ Haûi Haø, Nguyeãn Thò Phöông,
2002b, Tö töôûng Hoà Chí Minh veà phuùc lôïi xaõ hoäi. Haø Noäi: Taïp chí Xaõ hoäi hoïc, soá 3/2002.
3. Buøi Theá Cöôøng, 2003a, Noã löïc taäp theå vaø phong traøo xaõ hoäi trong thôøi kyø coâng nghieäp
hoaù hieän ñaïi Vieät Nam: Moät khôûi thaûo nghieân cöùu. Haø Noäi: Taïp chí Xaõ hoäi hoïc, soá
1/2003. Haø Noäi.
4. Buøi Theá Cöôøng (Chuû bieân), 2003b. Phong traøo xaõ hoäi: Töø noã löïc taäp theå ñeán toå chöùc
xaõ hoäi. Ñeà taøi tieàm löïc Vieän Xaõ hoäi hoïc naêm 2003. Haø Noäi: Thö vieän Vieän Xaõ hoäi hoïc.
5. Buøi Theá Cöôøng (Chuû bieân), 2003c. HIV/AIDS ôû nôi laøm vieäc: hieåu bieát, chính saùch vaø
vai troø cuûa phuùc lôïi doanh nghieäp. Haø Noäi: Nxb Khoa hoïc xaõ hoäi.
6. Ñaëng Kim Sôn, 2001, Coâng nghieäp hoaù töø noâng nghieäp. Lyù luaän thöïc tieãn vaø trieån
voïng aùp duïng ôû Vieät Nam. Haø Noäi: Nxb Noâng nghieäp.
7. Ñaëng Phong Quang, 2002, Ngöôøi khôûi xöôùng phong traøo tình nghóa. Haø Noäi môùi,
15.5.2002.
8. Ñoã Sôn Haø, 2000, Höôùng daãn nghieäp vuï veà quy trình toå chöùc, quaûn lyù nhaø nöôùc ñoái
vôùi Hoäi Quaàn chuùng. Ban Toå chöùc caùn boä Chính phuû (Boä Noäi vuï). Haø Noäi.
9. Haø Noäi môùi, 10.5.2000. Toång keát ñôït kieåm tra thöïc hieän quy cheá daân chuû ôû cô sôû.
514
10. Kerkvliet, B.J.T./ Russell H.K. Heng/ David W.H. Koh (Eds.). 2003, Getting
Organized in Vietnam. Moving in and around the Socialist State. Singapore: Institute
of Southeast Asian Studies.
11. Kim Tuyeán, 2002, "Ba cuøng" vôùi Toång Giaùm ñoác. Lao ñoäng cuoái tuaàn, 27.10.2002.
12. Leâ Ñaêng Doanh. 2001. Ñoåi Môùi vaø söï phaùt trieån con ngöôøi ôû Vieät Nam. Thôøi ñaïi.
Taïp chí nghieân cöùu & thaûo luaän. Soá 5.2001, Paris, Phaùp, tr. 30-40.
13. Marx, Gary T. / Douglas McAdam. 1994, Collective Behavior and Social Movements.
Process and Structure. Prentice-Hall, Inc. Upper Saddle River, New Jersey.
14. McAdam, Doug/ John D. McCarthy/ Mayer N. Zald (Editor), 1996, Comparative
Perspectives on Social Movements. Political Opportunities, Mobilizing Structures, and
Cultural Framings. Cambridge University Press.
15. Mulla, Z./Boothroyd P. 1994, Development-Oriented NGOs of Vietnam. Haø Noäi:
Centre for Human Settlements, University of British Columbia and National Center
for Social Sciences and Humanities.
16. Ngaân haøng Theá giôùi/Ngaân haøng Phaùt trieån chaâu AÙ, 2002, Baùo caùo Phaùt trieån 2003.
Vieät Nam Thöïc hieän Cam keát. Hoäi nghò Nhoùm Tö vaán caùc Nhaø Taøi trôï cho Vieät Nam.
Haø Noäi, 10-11 thaùng 12, 2002.
17. Ngoïc Dieäp, 2002, Ñeå hieán maùu nhaân ñaïo thaønh phong traøo. Haø Noäi môùi, 4.10.2002.
18. Nguyeãn Phöông Quyønh Trang, Jonathan S., et. La. 2002, Hieäp hoäi kinh doanh ôû Vieät
Nam: hieän traïng, vai troø vaø hoaït ñoäng [Business Association in Viet Nam: Status, Roles
and Performance] (Thaûo luaän veà khu vöïc tö nhaân No.13). Haø Noäi: MPDF vaø Asia
Foundation.
19. Phaïm Xanh, 2001, Ngoaûnh nhìn theá kyû XX, Dieãn ñaøn Doanh nghieäp. Soá Xuaân
Canh Thìn.
20. T.Ba/L.Minh/Ñ.Hoïc, 2000, Haõy vì ngöôøi ngheøo baèng haønh ñoäng cuï theå. Ngöôøi Lao
Ñoäng, 18.10.2000.
21. Thang Vaên Phuùc (Chuû bieân), 2002, Vai troø cuûa caùc hoäi trong Ñoåi Môùi vaø phaùt trieån
ñaát nöôùc. Haø Noäi: Nxb Chính trò quoác gia.
22. Traàn Vaên Thoï, 1997, Coâng nghieäp hoaù Vieät Nam trong thôøi ñaïi chaâu AÙ - Thaùi Bình
Döông. Thaønh phoá Hoà Chí Minh: Nxb Thaønh phoá Hoà Chí Minh.
23. Traàn Minh Vyõ (Söu taàm tuyeån choïn), 2002, Moät soá quy ñònh phaùp luaät veà quaûn lyù,
toå chöùc, hoaït ñoäng cuûa caùc hoäi, ñoaøn theå xaõ hoäi. Haø Noäi: Nxb Lao ñoäng.
24. Vieät Xuaân, 2002. Caàn toå chöùc toát cuoäc soáng ôû khu chung cö cao taàng. Haø Noäi môùi,
9.6.2002.
25. Zastrow, Charles, 2000, Social Problems. Issues and Solutions. 5th ed.
Wadsworth/Thomson Learning.
515
BÌNH ÑAÚNG GIÔÙI TRONG COÂNG TAÙC ÑAØO TAÏO CAÙN BOÄ NÖÕ ÔÛ VIEÄT NAM HIEÄN NAY
1
BÌNH ÑAÚNG GIÔÙI TRONG COÂNG TAÙC
ÑAØO TAÏO CAÙN BOÄ NÖÕ
Ñoã Thò Thaïch*
Bình ñaúng giôùi vaø söï tieán boä cuûa phuï nöõ laø moät trong nhöõng vaán ñeà
ñaõ vaø ñang thu huùt söï quan taâm saâu saéc cuûa caùc quoác gia vaø coäng ñoàng
quoác teá. Lòch söû phaùt trieån xaõ hoäi cho thaáy khoâng theå coù tieán boä vaø coâng
baèng xaõ hoäi neáu nhö moät boä phaän cuûa xaõ hoäi coøn bò haïn cheá hay bò
loaïi tröø ra khoûi nhöõng hoaït ñoäng chính cuûa xaõ hoäi. Do ñoù, söï tieán boä vaø
coâng baèng xaõ hoäi hieän nay chæ coù theå ñaït ñöôïc khi bình ñaúng giôùi ñöôïc
thöïc hieän vaø phuï nöõ cuõng nhö nam giôùi phaûi trôû thaønh chuû theå tham gia
moïi hoaït ñoäng xaõ hoäi vì söï tieán boä, ñoàng thôøi laø ngöôøi höôûng öùng nhöõng
thaønh quaû cuûa söï tieán boä ñoù. Cam keát thöù Naêm trong Möôøi cam keát cuûa
caùc nguyeân thuû quoác gia hoïp taïi Hoäi nghò Thöôïng ñænh veà Phaùt trieån xaõ
hoäi (Copenhaghen, thaùng 3-1995) ñaõ khaúng ñònh caàn phaûi: “… Thöïc hieän
muïc tieâu bình ñaúng vaø coâng baèng giöõa phuï nöõ vaø nam giôùi, naâng cao
söï tham gia vaø vai troø quan troïng cuûa phuï nöõ trong ñôøi soáng chính trò,
daân söï, kinh teá, xaõ hoäi, vaên hoùa vaø trong söï phaùt trieån”. Ñieàu naøy laïi
ñöôïc nhaán maïnh moät laàn nöõa taïi Hoäi nghò Theá giôùi laàn thöù IV cuûa Lieân
Hôïp Quoác veà phuï nöõ nhoùm hoïp taïi Baéc Kinh thaùng 9-1995, nhaèm höôùng
nhaân loaïi vaøo vieäc thöïc hieän khaåu hieäu: “Haønh ñoäng vì bình ñaúng, phaùt
trieån vì hoøa bình” cho phuï nöõ.
ÔÛ Vieät Nam, vaán ñeà giaûi phoùng phuï nöõ vaø bình ñaúng giôùi khoâng phaûi
laø vaán ñeà môùi (maëc duø khaùi nieäm Giôùi laø khaùi nieäm môùi ôû nöôùc ta(1)),
bôûi vì, veà thöïc chaát, bình ñaúng giôùi ôû nöôùc ta coù cô sôû töø bình ñaúng nam
nöõ, ñaõ ñöôïc Ñaûng ñaët ra töø nhöõng naêm 30 (theá kyû XX) vaø ñöôïc quan taâm
trong suoát quaù trình caùch maïng. Coù theå noùi, treân thöïc teá, vieäc baûo ñaûm
quyeàn bình ñaúng giôùi ôû Vieät Nam ñaõ ñaït ñöôïc nhöõng böôùc tieán lôùn lao
neáu xeùt trong boái caûnh moät ñaát nöôùc coøn ngheøo, kinh teá chöa phaùt trieån
maïnh vaø nhaø nöôùc chöa coù nhieàu caùc nguoàn löïc caàn thieát ñeå giaûi quyeát
ñoàng boä caùc vaán ñeà xaõ hoäi. Trong ñoù, tham gia quaûn lyù, laõnh ñaïo laø moät
trong nhöõng lónh vöïc theå hieän roõ neùt veà söï tieán boä keå treân.
* Tieán siõ, Hoïc vieän Chính trò quoác gia Hoà Chí Minh. Vieät Nam.
516
I. THÖÏC TRAÏNG THAM GIA QUAÛN LYÙ, LAÕNH ÑAÏO CUÛA ÑOÄI NGUÕ CAÙN BOÄ NÖÕ
Hieän nay, trong lónh vöïc quaûn lyù, laõnh ñaïo caáp cao, phuï nöõ chieám tyû
leä ñaùng keå. Boä phaän naøy ñang goùp phaàn to lôùn vaø tröïc tieáp vaøo vieäc hoaïch
ñònh, höôùng daãn thöïc hieän ñöôøng loái, chính saùch cuûa Ñaûng vaø Nhaø nöôùc,
nhaát laø caùc chính saùch coù lieân quan tröïc tieáp ñeán söï nghieäp giaûi phoùng
phuï nöõ, bình ñaúng nam nöõ vaø naâng cao vai troø, ñòa vò, trình ñoä, trí tueä cuûa
ngöôøi phuï nöõ Vieät Nam trong gia ñình vaø ngoaøi xaõ hoäi. Hoï ñaõ coù vai troø
to lôùn trong tham chính caáp cao (lónh vöïc maø töø tröôùc tôùi nay phuï nöõ Vieät
Nam chöa bao giôø ñaït tôùi): nöõ ñaïi bieåu Quoác hoäi khoùa XI chieám 27,3%; 1
Phoù Chuû tòch nöôùc; nöõ Boä tröôûng vaø töông ñöông chieám 12,5%...
Ñaëc bieät trong nhöõng naêm gaàn ñaây, chuùng ta deã nhìn thaáy moät hieän
töôïng laø phuï nöõ tham gia vaøo coâng taùc quaûn lyù, laõnh ñaïo caùc xí nghieäp saûn
xuaát kinh doanh coù hieäu quaû taêng leân roõ reät: nöõ laøm chuû doanh nghieäp nhaø
nöôùc chieám 5,89%; doanh nghieäp coù voán ñaàu tö nöôùc ngoaøi 7,13%; doanh
nghieäp tö nhaân 30,7% (soá lieäu cuûa Toång cuïc Thoáng keâ naêm 2001). Trong
cô cheá thò tröôøng coù söï caïnh tranh khaéc nghieät, nhieàu doanh nghieäp, ñôn
vò kinh teá laøm aên thua loã, phaù saûn, nhöng ñaõ coù khoâng ít doanh nghieäp ôû
Haø Noäi, moät soá thaønh phoá lôùn vaø nhieàu nôi khaùc chaúng nhöõng ñöùng vöõng,
maø coù nôi, coù maët phaùt trieån nhanh, oån ñònh saûn xuaát vaø kinh doanh coù
hieäu quaû, naâng cao ñôøi soáng ngöôøi lao ñoäng, goùp phaàn ñaùng keå vaøo ngaân
saùch quoác gia, tham gia tích cöïc vaøo coâng taùc xoùa ñoùi, giaûm ngheøo, töø
thieän… Ñieàu maø chuùng toâi muoán nhaán maïnh ôû ñaây laø laõnh ñaïo, quaûn lyù
caùc ñôn vò naøy coù raát nhieàu ngöôøi thuoäc “phaùi yeáu” nhö ôû Noâng tröôøng soâng
Haäu, Baùnh keïo Haûi Haø, Coâng ty Ñænh vaøng, Phoøng Thöông maïi Coâng
nghieäp Vieät Nam, Coâng ty Deät may Phong Phuù… Hieän töôïng naøy khaúng
ñònh raèng khoâng chæ coù caùc ngaønh nhö giaùo duïc, y teá môùi phuø hôïp vôùi phuï
nöõ - nhö moät soá ngöôøi ñaõ vaø ñang quan nieäm, maø caû trong caùc lónh vöïc
saûn xuaát vaät chaát mang tính coâng nghieäp vaø hieän ñaïi, trong moâi tröôøng
caïnh tranh quyeát lieät, phuï nöõ vaãn hoaøn thaønh toát chöùc naêng ñieàu haønh,
quaûn lyù, toû roõ khaû naêng, söï thoâng minh, nhanh nhaïy cuûa mình, goùp phaàn
phaùt trieån ñaát nöôùc trong boái caûnh ñoåi môùi hieän nay.
Moät boä phaän phuï nöõ ñaõ, ñang tham gia quaûn lyù khoa hoïc ôû nhieàu ñôn
vò khoa hoïc coù uy tín vaø ñöôïc ñaùnh giaù cao. Chuùng ta töøng nghe vaø bieát
nhieàu ñeán teân tuoåi cuûa caùc chò nhö: GS.TS. Nguyeãn Thò Theá Traâm (Vieän
Pasteur – Nha Trang); GS.TS. Phan Thanh Phöông (Vieän Thuù y – Boä Noâng
nghieäp vaø Phaùt trieån Noâng thoân); GS. Leâ Thi, PGS. Leâ Thò Nhaâm Tuyeát,
PGS.TS. Nguyeãn Thò Mô - Hieäu tröôûng tröôøng Ñaïi hoïc Ngoaïi thöông Haø
Noäi… Hieän töôïng naøy cuõng ñaõ khaúng ñònh vôùi xaõ hoäi raèng khaû naêng trí
tueä vaø khaû naêng quaûn lyù, laõnh ñaïo lónh vöïc khoa hoïc, coâng ngheä khoâng
chæ daønh rieâng cho nam giôùi maø phuï nöõ neáu ñöôïc ñaøo taïo, ñöôïc quan
taâm thì hoï cuõng coù khaû naêng ñaûm nhaän vaø hoaøn thaønh xuaát saéc.
517
Ñaït ñöôïc nhöõng thaønh töïu ñaùng keå trong lónh vöïc quaûn lyù, laõnh ñaïo
(chuùng toâi xin nhaéc laïi laø lónh vöïc vaãn chöa ñöôïc coi laø cuûa phuï nöõ), moät
phaàn phaûi keå ñeán söï quan taâm, taïo ñieàu kieän cuûa Ñaûng vaø Nhaø nöôùc. Chæ
töø khi Ñaûng ta laõnh ñaïo nhaân daân giaønh ñöôïc chính quyeàn veà tay mình vaø
löïa choïn con ñöôøng ñi leân chuû nghóa xaõ hoäi thì phuï nöõ môùi ñöôïc giaûi
phoùng, ñöôïc phaùt trieån. Tuy nhieân, nhöõng thaønh töïu treân ñaây coøn gaén lieàn
vôùi söï noã löïc phaán ñaáu vöôn leân cuûa baûn thaân phuï nöõ.
Nhìn vaøo nhöõng göông maët tieâu bieåu cuûa phuï nöõ trong lónh vöïc quaûn
lyù, laõnh ñaïo caáp cao; trong saûn xuaát, kinh doanh; trong quaûn lyù khoa hoïc,
coù theå thaáy caùc chò vöôn leân naém giöõ caùc traùch nhieäm troïng yeáu ñeàu phaûi
traûi qua quaù khöù phaán ñaáu khoâng maáy deã daøng. Hoï khoâng chæ phaûi toû ra
thua keùm nam giôùi maø ôû khía caïnh naøo ñaáy coøn phaûi hôn nam giôùi; phaûi
theå hieän baûn lónh trí tueä, naêng ñoäng nhöng cuõng heát söùc dòu daøng trong
coâng vieäc ñeå coù ñöôïc söï tín nhieäm vaø uûng hoä cuûa ñoàng nghieäp, cuûa xaõ hoäi.
Ñaùnh giaù veà nhöõng thaønh töïu naøy, Chöông trình Phaùt trieån (UNDP) cuûa
Lieân Hôïp Quoác ñaõ nhaán maïnh: “Vieät Nam coù theå töï haøo veà nhöõng thaønh quaû
cuûa mình treân böôùc ñöôøng tieán tôùi söï bình ñaúng veà giôùi. Nhöõng thaønh quaû
naøy, moät phaàn nhôø söï cam keát veà chính trò cuûa Chính phuû Vieät Nam, môû ñaàu
baèng vieäc Chuû tòch Hoà Chí Minh ñeà cao vai troø vaø tieàm naêng cuûa phuï nöõ. Maëc
duø laø moät nöôùc raát ngheøo, Vieät Nam ñaõ ñaït ñöôïc söï bình ñaúng gaàn nhö hoaøn
toaøn veà giôùi neáu xeùt veà phöông dieän giaùo duïc tieåu hoïc, tyû leä bieát chöõ cuûa
ngöôøi lôùn, chaêm soùc söùc khoûe vaø söï tham gia vaøo löïc löôïng lao ñoäng” (UNDP,
Vieät Nam qua laêng kính giôùi, H. 1995, tr. 2).
Tuy nhieân, nhöõng thaønh töïu ñaït ñöôïc treân ñaây cuõng khoâng laøm lu môø
nhöõng khoù khaên, trôû ngaïi treân con ñöôøng tieán tôùi bình ñaúng giôùi cho phuï
nöõ trong lónh vöïc quaûn lyù, laõnh ñaïo. Beân caïnh nhöõng vaán ñeà baát bình ñaúng
do lòch söû ñeå laïi vaø chöa ñöôïc xoùa boû trieät ñeå thì nhöõng naêm gaàn ñaây laïi
xuaát hieän nhieàu vaán ñeà môùi, vôùi nhöõng maët gay gaét, phöùc taïp hôn tröôùc
ñaõ taïo ra nhieàu aùp löïc môùi cho nam giôùi, nöõ giôùi, trong ñoù, nöõ giôùi thöôøng
phaûi chòu nhieàu hôn.
Trong lónh vöïc quaûn lyù, laõnh ñaïo, tyû leä tham gia cuûa phuï nöõ coøn nhieàu
haïn cheá vaø chöa coù hieäu quaû cao. Cho ñeán nay nam giôùi vaãn chieám tyû leä aùp
ñaûo trong lónh vöïc naøy keå caû trong tham chính caáp cao, trong saûn xuaát, kinh
doanh vaø trong quaûn lyù khoa hoïc; töø caáp Trung öông ñeán caùc ñòa phöông.
Vaán ñeà bình ñaúng giôùi khoâng phaûi laø vaán ñeà môùi meû ôû nhieàu nöôùc treân
theá giôùi noùi chung vaø ôû Vieät Nam noùi rieâng, nhö phaàn treân ñaõ ñeà caäp. Tuy
nhieân, qua nhieàu thaäp kyû vôùi söï noã löïc cuûa Ñaûng vaø Nhaø nöôùc, nhöõng vaán
ñeà bình ñaúng nam nöõ treân thöïc teá ôû haàu heát caùc lónh vöïc vaãn chöa ñöôïc
giaûi quyeát moät caùch coù hieäu quaû nhö mong muoán. Nguyeân nhaân moät phaàn
laø do chuùng ta thieáu moät heä thoáng chính saùch kinh teá, xaõ hoäi ñoàng boä cho
phuï nöõ. Nhieàu vaán ñeà môùi chæ döøng laïi ôû tö töôûng chính saùch, maø chöa
518
ñöôïc theå cheá hoùa thaønh chính saùch kinh teá, xaõ hoäi (tö töôûng öu tieân ñoái
vôùi nhöõng doanh nghieäp nhaän nhieàu nöõ vaøo laøm vieäc; tö töôûng neân coù caùn
boä nöõ laø chöùc tröôûng hoaëc phoù ñôn vò neáu ôû ñoù caùn boä nöõ chieám töø 30%
trôû leân…).
Maët khaùc, moät soá chính saùch kinh teá-xaõ hoäi cuûa chuùng ta coøn chöa ñöôïc
xaây döïng, hoaïch ñònh vaø thöïc hieän treân cô sôû giôùi, nhö moät soá nhaø nghieân
cöùu veà giôùi thöôøng noùi: chöa coù nhaïy caûm giôùi, nhaát laø trong coâng taùc ñaøo
taïo ñoäi nguõ caùn boä nöõ.
ÔÛ ñaây chuùng toâi taäp trung phaân tích thöïc traïng vaán ñeà giôùi trong coâng
taùc ñaøo taïo ñoäi nguõ caùn boä nöõ hieän nay.
II. VAÁN ÑEÀ GIÔÙI TRONG COÂNG TAÙC ÑAØO TAÏO ÑOÄI NGUÕ CAÙN BOÄ NÖÕ HIEÄN NAY
Chuùng ta bieát raèng, quaûn lyù, laõnh ñaïo laø moät trong nhöõng daïng lao ñoäng
trí oùc phöùc taïp, ñoøi hoûi ngöôøi laøm quaûn lyù, laõnh ñaïo phaûi coù phaåm chaát vaø
naêng löïc ñaëc bieät, ñöôïc ñaøo taïo, toâi luyeän vaø tröôûng thaønh trong thöïc tieãn.
Hieän nay, cô cheá thò tröôøng ñang ñaët ra nhöõng yeâu caàu môùi trong lónh vöïc
naøy, ñoøi hoûi ngöôøi laøm coâng taùc quaûn lyù, laõnh ñaïo phaûi coù trí tueä, chuyeân
saâu vaø coù baûn lónh, nhaïy caûm vaø naêng ñoäng; bieát söû duïng vaø phaùt huy moïi
nguoàn löïc ñeå ñaït muïc tieâu vôùi hieäu quaû cao nhaát. Maët khaùc, hoï coøn phaûi
bieát tieáp thu, öùng duïng, xöû lyù caùc thoâng tin nhanh; bieát söû duïng caùc coâng
cuï, phöông tieän thoâng tin vaø coâng ngheä quaûn lyù hieän ñaïi; coù naêng löïc phaân
tích vaø quyeát ñoaùn; coù ñöùc tính haêng say, höùng thuù vôùi coâng vieäc, daùm
nghó, daùm laøm, daùm chòu traùch nhieäm; ñoàng caûm vôùi moïi ngöôøi vaø trung
thöïc… Noùi toùm laïi, quaûn lyù, laõnh ñaïo laø moät loaïi lao ñoäng heát söùc khoù vaø
vaát vaû ñoøi hoûi phaûi coù nhieàu phaåm chaát (naêng löïc chuyeân moân, nhaân caùch,
söùc khoûe).
Tuy nhieân, nhöõng phaåm chaát naøy khoâng phaûi laø do trôøi phuù hoaëc coù
cuõng khoâng ñaùng keå, maø noù chæ ñöôïc hình thaønh trong quaù trình giaùo
duïc, ñaøo taïo vaø töï ñaøo taïo keå caû ñoái vôùi nam giôùi hay nöõ giôùi. Song phuï
nöõ, do ñaëc ñieåm giôùi tính, luùc ôû ñoä tuoåi tröôûng thaønh cuõng chính laø ôû ñoä
tuoåi phuï nöõ ñaõ laäp gia ñình, sinh con vaø nuoâi con, do ñoù coâng vieäc khoù
vaø phöùc taïp naøy ñoái vôùi phuï nöõ laïi caøng vaát vaû hôn. Bôûi vaäy, ñeå phuï nöõ
tham gia vaøo coâng taùc quaûn lyù, laõnh ñaïo bình ñaúng vôùi nam giôùi thì moät
trong nhöõng vaán ñeà quan troïng nhaát laø phaûi phaùt trieån toaøn dieän ngöôøi
phuï nöõ, chuù yù boài döôõng naêng löïc vaø phaùt trieån nhaân caùch caù nhaân cho
hoï; ñoàng thôøi phaûi taïo ñieàu kieän thuaän lôïi ñeå phuï nöõ vöøa tham gia toát
coâng taùc quaûn lyù, laõnh ñaïo vöøa chaêm lo ñöôïc gia ñình, nuoâi daïy con caùi.
Ñeå thöïc hieän ñöôïc nhöõng yeâu caàu treân, chuùng toâi cho raèng, moät trong
nhöõng vaán ñeà caàn quan taâm nhaát hieän nay laø phaûi chuù troïng coâng taùc ñaøo
taïo ñoäi nguõ caùn boä nöõ veà trình ñoä chuyeân moân, veà kyõ naêng quaûn lyù, laõnh
ñaïo. Trong ñoù, ñaëc bieät quan taâm ñeán nhöõng vaán ñeà sau:
519
Thöù nhaát: Veà taïo nguoàn caùn boä nöõ

Coù theå noùi, hieän nay moät trong nhöõng haïn cheá lôùn cuûa coâng taùc caùn boä
noùi chung, coâng taùc caùn boä nöõ noùi rieâng ñoù laø söï thieáu huït ñoäi nguõ keá caän
hoaëc huït haãng giöõa caùc theá heä veà tuoåi, trình ñoä, kinh nghieäm coâng taùc.
Nguyeân nhaân naøy daãn tôùi söï thieáu huït caùn boä nöõ so vôùi nam giôùi cuõng nhö
trình ñoä haïn cheá cuûa caùn boä nöõ ñoái vôùi lónh vöïc quaûn lyù, laõnh ñaïo. Do vaäy,
taïo nguoàn caùn boä nöõ laø vaán ñeà ñaàu tieân vaø maáu choát trong coâng taùc ñaøo
taïo caùn boä nöõ hieän nay.
Ñeå thöïc hieän coù hieäu quaû vaán ñeà naøy, theo chuùng toâi coù theå ñi theo caùc
höôùng nhö sau:
1. Nhaän thöùc ñuùng veà quan ñieåm: Söï tieán boä cuûa phuï nöõ seõ ñem laïi lôïi
ích cho gia ñình vaø cho xaõ hoäi. Coù nhö vaäy, seõ coù söï ñaàu tö ñuùng ñaén cho
vieäc phaùt trieån toaøn dieän ngöôøi phuï nöõ, tröôùc heát laø phaùt trieån giaùo duïc, ñaøo
taïo töø trong gia ñình ra ngoaøi xaõ hoäi. Phaûi tuyeân truyeàn cho moïi ngöôøi, tröôùc
heát cho baûn thaân phuï nöõ nhaän roõ moät ñieàu: Phuï nöõ coù vaên hoùa, coù kieán thöùc
seõ töï baûo ñaûm cho mình cô hoäi hoøa nhaäp vaø tham gia vaøo caùc lónh vöïc cuûa
ñôøi soáng xaõ hoäi moät caùch töï tin vaø bình ñaúng hôn. Hoï seõ khoù coù cô hoäi tìm
cho mình moät choã ñöùng vöõng chaéc trong xaõ hoäi neáu khoâng ñöôïc hoïc taäp vaø
ñaøo taïo. Do vaäy, Ñaûng vaø Nhaø nöôùc caàn quan taâm hôn nöõa tôùi coâng taùc giaùo
duïc, ñaøo taïo noùi chung vaø cho phuï nöõ noùi rieâng, nhaát laø ôû vuøng noâng thoân,
vuøng ñoàng baøo daân toäc nhaèm trang bò cho phuï nöõ maët baèng daân trí nhö nam
giôùi, bôûi vì ñaây chính laø ñieåm khôûi ñaàu cho vieäc taïo nguoàn caùn boä nöõ.
2. Caàn quan taâm ñeán coâng taùc ñaøo taïo vaø ñaøo taïo laïi löïc löôïng lao ñoäng
nöõ coù chaát löôïng cao ñaùp öùng yeâu caàu, ñoøi hoûi cuûa coâng nghieäp hoùa, hieän
ñaïi hoùa treân phaïm vi toaøn quoác. Phuï nöõ caàn ñöôïc ñaøo taïo ngheà, naâng cao
kyõ naêng lao ñoäng, naêng löïc; thaønh thaïo trong öùng duïng tieán boä khoa hoïc,
coâng ngheä hieän ñaïi. Thöïc hieän toát coâng vieäc naøy seõ taïo ra nguoàn löïc lao
ñoäng nöõ coù chaát löôïng vöøa baûo ñaûm cuoäc soáng cho baûn thaân phuï nöõ vöøa
taïo ra tieàm naêng to lôùn, laø nguoàn cung caáp, boå sung coù hieäu quaû cho ñoäi
nguõ caùn boä nöõ.
3. Quan taâm coù chieàu saâu ñeán coâng taùc ñaøo taïo ñoäi nguõ caùn boä nöõ treû,
caùn boä nöõ ngöôøi daân toäc thieåu soá nhaèm baûo ñaûm söï chuyeån tieáp lieân tuïc
giöõa caùc theá heä moät caùch vöõng vaøng vaø coù hieäu quaû. Yeâu caàu naøy ñaët ra
ñoái vôùi nhöõng ngöôøi laøm coâng taùc caùn boä nöõ phaûi phaùt hieän taøi naêng treû
laø nöõ trong caùc tröôøng hoïc, trong ñoäi nguõ trí thöùc treû, qua ñoù giôùi thieäu cho
caáp uûy Ñaûng ñöa vaøo quy hoaïch ñeå coù keá hoaïch ñaøo taïo thích hôïp nhaèm
xaây döïng moät ñoäi nguõ caùn boä nöõ vöõng vaøng, ñuû söùc ñaûm nhieäm coâng taùc
quaûn lyù, laõnh ñaïo ôû caùc lónh vöïc cuûa ñôøi soáng xaõ hoäi.
Thöù hai: Coâng taùc ñaøo taïo vaø ñaøo taïo laïi chuyeân moân, kyõ naêng quaûn
lyù, laõnh ñaïo cho phuï nöõ.
520
Vieäc ñaøo taïo nguoàn caùn boä nöõ töø thaáp ñeán cao coù yù nghóa quan troïng,
neân vieäc ñaàu tö thoûa ñaùng cho coâng taùc ñaøo taïo vaø ñaøo taïo laïi ñoái vôùi caùn
boä nöõ laø heát söùc caàn thieát. Theo chuùng toâi, coâng taùc naøy phaûi ñaùp öùng ñöôïc
moät soá vaán ñeà sau:
- Naâng cao trình ñoä chuyeân moân cho phuï nöõ: Muoán trôû thaønh ngöôøi
quaûn lyù, laõnh ñaïo gioûi, tröôùc heát phuï nöõ phaûi hieåu saâu, roõ veà lónh vöïc ñoù.
Do vaäy, phaûi ñöôïc ñaøo taïo, boài döôõng, khoâng ngöøng naâng cao trình ñoä
chuyeân moân ñeå khaúng ñònh vò trí coâng taùc cuûa mình.
- Boài döôõng trình ñoä lyù luaän chính trò phaûi ñöôïc coi laø khaâu cô baûn
trong chöông trình ñaøo taïo nhaèm hình thaønh baûn lónh chính trò cho ñoäi nguõ
caùn boä nöõ, thoâng qua ñoù hoï naém chaéc ñöôïc lyù luaän, quan ñieåm, ñöôøng loái
cuûa Ñaûng ñeå coù khaû naêng vaän duïng vaøo thöïc tieãn, giaûi quyeát nhöõng vaán
ñeà môùi naûy sinh trong thöïc tieãn treân cô sôû khoa hoïc vaø ñuùng höôùng; ñoàng
thôøi coù baûn lónh chính trò seõ giuùp hoï naâng cao khaû naêng thuyeát phuïc nhaân
daân höôùng vaøo muïc tieâu maø Ñaûng vaø nhaân daân ñaõ löïa choïn.
- Boài döôõng trình ñoä quaûn lyù, laõnh ñaïo cho ñoäi nguõ caùn boä nöõ ñeå hoï
ñuû khaû naêng toå chöùc, thöïc hieän coâng vieäc moät caùch khoa hoïc vaø coù hieäu
quaû. Neáu chuùng ta quan nieäm vaø thöøa nhaän quaûn lyù, laõnh ñaïo laø moät ngheä
thuaät thì caàn phaûi quan taâm boài döôõng kyõ naêng quaûn lyù, laõnh ñaïo cho caùn
boä nöõ. Coù nhö vaäy, khaû naêng thuyeát phuïc, khaû naêng giao tieáp, öùng xöû, khaû
naêng ñaøm phaùn, khaû naêng ra quyeát ñònh… cuûa hoï môùi ñöôïc naâng cao vaø
seõ ñem laïi hieäu quaû trong coâng vieäc. Vì ñaây cuõng laø moät trong nhöõng haïn
cheá veà giôùi cuûa phuï nöõ (ruït reø, töï ti…).
- Trang bò kieán thöùc tin hoïc, ngoaïi ngöõ cho ñoäi nguõ caùn boä nöõ cuõng laø
moät trong nhöõng nhieäm vuï caáp baùch hieän nay. Thôøi ñaïi ngaøy nay ñoøi hoûi
ñoäi nguõ caùn boä quaûn lyù, laõnh ñaïo phaûi nhaïy beùn vôùi nhöõng vaán ñeà xaûy ra
trong nöôùc cuõng nhö quoác teá coù lieân quan ñeán coâng vieäc ñaûm nhaän; ñoàng
thôøi nhöõng tieán boä khoa hoïc, coâng ngheä ñang hoã trôï cho coâng taùc quaûn lyù,
laõnh ñaïo coù nhieàu thuaän lôïi. Muoán naém ñöôïc thoâng tin nhanh, muoán lôïi
duïng ñöôïc nhöõng thaønh töïu cuûa khoa hoïc, coâng ngheä vaøo coâng vieäc ñoøi
hoûi ñoäi nguõ caùn boä noùi chung, caùn boä nöõ noùi rieâng phaûi coù trình ñoä ngoaïi
ngöõ vaø bieát söû duïng thaønh thaïo tin hoïc.
Vôùi nhöõng yeâu caàu neâu treân ñoøi hoûi coâng taùc ñaøo taïo, boài döôõng caùn
boä nöõ phaûi coù söï toå chöùc chaët cheõ thaønh moät heä thoáng mang ñaëc ñieåm
rieâng phuø hôïp vôùi taâm sinh lyù cuûa phuï nöõ. Ñaây laø quaù trình xuyeân suoát töø
khaâu phaùt hieän, löïa choïn taøi naêng cho ñeán caùc khoùa ñaøo taïo coù chaát löôïng
cao, hay noùi khaùc ñi, quaù trình ñaøo taïo ñoäi nguõ caùn boä nöõ phaûi döïa treân
quan ñieåm giôùi. Cuï theå laø:
- Khuyeán khích caùc nöõ sinh vieân treû maïnh daïn tham gia vaøo coâng taùc
quaûn lyù, laõnh ñaïo töø taàm vi moâ ñeán cao hôn, ñeå caùc em reøn luyeän cho baûn
521
thaân kinh nghieäm vaø phong caùch laõnh ñaïo, quaûn lyù, giaûm bôùt tính töï ti, ruït
reø voán coù cuûa caùc em nöõ.
- Khuyeán khích ñoäng vieân nhöõng nöõ ñoaøn vieân thanh nieân treû ôû noâng
thoân tham gia caùc hoaït ñoäng xaõ hoäi, tham gia coâng taùc ñoaøn theå ñeå qua
ñoù phaùt hieän khaû naêng quaûn lyù, laõnh ñaïo vaø ñeà xuaát caáp uûy Ñaûng coù höôùng
boài döôõng cuï theå ñeå ñöa vaøo ñoäi nguõ keá caän.
- Quan taâm ñeán coâng taùc phaùt trieån Ñaûng cho caùc nöõ ñoaøn vieân treû öu
tuù ôû caùc tröôøng hoïc cuõng nhö ôû caùc ñòa phöông vì ñaây laø moät trong nhöõng
ñieàu kieän baét buoäc khi ñöa vaøo cô caáu laõnh ñaïo.
- Ñoäng vieân nhöõng nöõ caùn boä treû ñi hoïc ñeå naâng cao trình ñoä chuyeân
moân, ngheà nghieäp, ngoaïi ngöõ… baèng caùch caùc khoùa ñaøo taïo ñoäi nguõ caùn
boä nöõ ôû caùc Hoïc vieän, caùc tröôøng ñaïi hoïc, caùc tröôøng ñoaøn theå phaûi coù
chæ tieâu cuï theå veà tyû leä nöõ. Ñöa tyû leä caùn boä nöõ ñöôïc ñaøo taïo haøng naêm
vaøo coâng taùc thi ñua cuûa caùc caáp, caùc ngaønh, caùc ñòa phöông. Coù nhö
vaäy, caùc ñôn vò môùi lo chuaån bò veà nhaân söï, veà nguoàn keá caän cho ñoäi
nguõ caùn boä nöõ.
- Hoã trôï veà vaät chaát (phuï caáp ñi hoïc gaáp ñoâi nam giôùi); cho mang
theo con ñi hoïc neáu caùc chaùu coøn nhoû chöa ñi hoïc caáp I… ñeå caùn boä nöõ
treû coù ñieàu kieän vaø yeân taâm ñi hoïc naâng cao chuyeân moân, lyù luaän chính
trò hay boài döôõng nghieäp vuï.
Vôùi moät soá bieän phaùp neâu treân, töøng böôùc chuùng ta seõ coù moät löïc löôïng
lao ñoäng nöõ ngaøy caøng ñoâng ñaûo vaø coù chaát löôïng cao, coù khaû naêng coáng
hieán nhieàu hôn trong moïi thaønh phaàn cuûa neàn kinh teá quoác daân treân con
ñöôøng phaùt trieån. Caùc bieän phaùp ñoù cuõng giuùp khaéc phuïc ñöôïc tình traïng
thieáu huït veà soá löôïng vaø haïn cheá veà chaát löôïng trong quaûn lyù, laõnh ñaïo
hieän nay cuûa ñoäi nguõ caùn boä nöõ. Qua ñoù söï nghieäp bình ñaúng giôùi noùi
chung vaø trong lónh vöïc quaûn lyù, laõnh ñaïo noùi rieâng môùi ñöôïc thöïc thi treân
thöïc teá.
Maëc duø, nhöõng bieän phaùp neâu treân laø raát quan troïng, khoâng theå thieáu
nhöng neáu ngöôøi phuï nöõ khoâng töï vöôn leân thì söï bình ñaúng giôùi seõ khoâng
coù hieäu quaû nhö mong muoán.
ÔÛ ñaây, chuùng toâi muoán nhaán maïnh raèng, baûn thaân phuï nöõ phaûi töï yù
thöùc ñöôïc traùch nhieäm vaø quyeàn bình ñaúng cuûa mình, töï phaán ñaáu vöôn
leân tham gia coâng taùc laõnh ñaïo, quaûn lyù. Neáu söï quan taâm, taïo ñieàu kieän
cuûa Ñaûng vaø Nhaø nöôùc laø nhöõng ñoäng löïc khaùch quan caàn thieát, laø moâi
tröôøng lyù töôûng thì chính söï noã löïc chuû quan cuûa phuï nöõ laïi laø yeáu toá quyeát
ñònh. Vaán ñeà laø phuï nöõ phaûi laøm gì vaø laøm nhö theá naøo ñeå phaùt huy ñöôïc
nhöõng khaû naêng voán coù cuûa mình, goùp phaàn vaøo lónh vöïc quaûn lyù, laõnh
ñaïo, taïo ra söï bình ñaúng giôùi?
522
Theo yù kieán cuûa chuùng toâi, phuï nöõ noùi chung vaø ñoäi ngöõ caùn boä nöõ noùi
rieâng caàn phaûi:
- Khaéc phuïc ñöôïc tính töï ti, maëc caûm, an phaän maø tröôùc ñaây xaõ hoäi ñaõ
taïo ra cho hoï. Phuï nöõ phaûi yù thöùc ñöôïc raèng, muoán bình ñaúng vôùi nam
giôùi trong coâng vieäc khoâng coù caùch naøo khaùc ngoaøi vieäc noã löïc hoïc hoûi,
vöôn leân, luoân boå sung cho mình nhöõng kieán thöùc vaên hoùa, naâng cao trình
ñoä chuyeân moân.
- Nhaïy beùn vôùi nhöõng ñoøi hoûi cuûa xaõ hoäi, töï trang bò cho mình nhöõng
hieåu bieát, nhöõng kieán thöùc môùi; phaûi bieát phaùt huy nhöõng lôïi theá cuûa mình:
caàn cuø, kheùo leùo, naêng ñoäng, saùng taïo, coù traùch nhieäm vaø coù yù thöùc caàu tieán.
- Bieát saép xeáp coâng vieäc gia ñình moät caùch khoa hoïc, söû duïng thôøi gian
hôïp lyù vaø coù hieäu quaû, giaûi quyeát toát giöõa coâng vieäc gia ñình vaø coâng vieäc
xaõ hoäi; bieát keâu goïi nam giôùi chia seû traùch nhieäm trong coâng vieäc gia ñình
cuõng nhö coâng vieäc cô quan. Xaây döïng ñöôïc moät gia ñình toát seõ laø ñoäng
löïc thuùc ñaåy ngöôøi phuï nöõ hoaøn thaønh toát coâng vieäc xaõ hoäi.
Ñeå thöïc hieän ñöôïc nhöõng ñoøi hoûi treân, baûn thaân ngöôøi phuï nöõ coù vai
troø quyeát ñònh. Tuy nhieân, caàn coù söï hoã trôï ñaéc löïc, söï chia seû cuûa gia ñình,
ngöôøi thaân, ñoàng nghieäp nam giôùi cuõng nhö nöõ giôùi; phaûi coù söï hoã trôï cuûa
caùc toå chöùc xaõ hoäi (Ñaûng, Chính quyeàn, Coâng ñoaøn, Ñoaøn thanh nieân, Hoäi
phuï nöõ, Ban vì söï tieán boä cuûa phuï nöõ caùc caáp, caùc ngaønh); caùc cô sôû ñaøo
taïo (Hoïc vieän, caùc tröôøng).
Toùm laïi: Neáu muoán taêng tyû leä caùn boä nöõ trong caùc lónh vöïc, cuõng nhö
caùc caáp thì yeâu caàu ñaàu tieân ñaët ra laø hoï phaûi ñöôïc ñaøo taïo veà trình ñoä,
veà naêng löïc quaûn lyù. Muoán hoï ñöôïc ñi ñaøo taïo thì phaûi taïo ñieàu kieän thuaän
lôïi cho hoï ñeå hoï hoaøn thaønh chöùc naêng cao caû laø gia ñình. Ñoái vôùi phuï
nöõ, neáu gia ñình khoâng thuaän lôïi hoï seõ khoâng hoaøn thaønh toát chöùc naêng
xaõ hoäi.
CHUÙ THÍCH
1. Khaùi nieäm giôùi xuaát hieän ôû Vieät Nam töø cuoái nhöõng naêm 80 cuûa theá kyû XX, giôùi ñöôïc dòch töø
tieáng Anh bôûi töø Gender nhaèm phaân bieät vôùi khaùi nieäm giôùi tính. Giôùi laø khaùi nieäm chæ söï
khaùc nhau giöõa nam vaø nöõ veà maët xaõ hoäi (vò trí, vai troø, tính caùch, coâng vieäc... cuûa nam vaø
nöõ). Giôùi tính laø khaùi nieäm chæ söï khaùc bieät giöõa nam vaø nöõ veà maët töï nhieân-sinh hoïc (caáu
taïo cô theå, hooùc moân, chöùc naêng sinh saûn... cuûa nam vaø nöõ).
523
THÖÏC TRAÏNG MOÁI QUAN HEÄ GIÖÕA VÔÏ VAØ CHOÀNG TRONG GIA ÑÌNH VIEÄT NAM...
1
THÖÏC TRAÏNG MOÁI QUAN HEÄ
GIÖÕA VÔÏ VAØ CHOÀNG TRONG GIA ÑÌNH
VIEÄT NAM GIAI ÑOAÏN ÑOÅI MÔÙI
Ñoã Thò Bình*
Gia ñình laø xaõ hoäi thu nhoû, trong ñoù chöùa ñöïng raát nhieàu moái quan heä
xaõ hoäi ña daïng vaø phöùc taïp. Vieäc xem xeùt thöïc traïng moái quan heä giöõa caùc
thaønh vieân trong gia ñình, chuû yeáu laø moái quan heä giöõa vôï vaø choàng trong
boái caûnh ñoåi môùi kinh teá cuûa ñaát nöôùc giöõ moät vai troø ñaëc bieät quan troïng.
Bôûi leõ thoâng qua vieäc tìm hieåu vai troø giôùi cuûa vôï vaø choàng trong gia ñình
treân caùc bình dieän khaùc nhau nhö saûn xuaát, taùi saûn xuaát, tieáp caän nguoàn
löïc, vaán ñeà ra quyeát ñònh,… coù theå löôïng giaù ñöôïc söï bieán ñoåi veà chaát cuûa
heä thoáng giaù trò trong caùc moái quan heä giöõa vôï vaø choàng trong gia ñình
Vieät Nam töø khi coù chính saùch ñoåi môùi kinh teá ñeán nay.
Treân cô sôû soá lieäu nghieân cöùu thöïc teá cuûa baûn thaân vaø keá thöøa nhöõng
keát quaû ñaõ coù cuûa caùc ñoàng nghieäp trong giôùi nghieân cöùu veà gia ñình, baøi
vieát phaân tích thöïc traïng moái quan heä giöõa vôï vaø choàng trong gia ñình ôû
moät soá bình dieän vöøa neâu. Qua ñoù muoán ñöa ra moät böùc tranh töông ñoái
toaøn dieän veà söï bieán ñoåi cuûa moái quan heä giôùi (giöõa vôï vaø choàng) trong
gia ñình Vieät Nam giai ñoaïn ñoåi môùi kinh teá. Nhö vaäy, baøi vieát seõ taäp trung
vaøo nhöõng noäi dung döôùi ñaây:
I. VEÀ VAI TROØ CUÛA NGÖÔØI CHUÛ HOÄ
Thuû tuïc haønh chính cuûa Vieät Nam ñoøi hoûi moãi hoä gia ñình phaûi coù moät
ngöôøi ñaêng kyù laø chuû hoä, do vaäy, theo truyeàn thoáng cho ñeán taän baây giôø
vaãn coù hôn 80% soá hoä gia ñình ôû Vieät Nam do nam giôùi laøm chuû hoä. Theo
soá lieäu cuûa cuoäc ñieàu tra möùc soáng cö daân 1992-1993 thì soá hoä gia ñình do
nam laø chuû hoä laø 73% vaø nöõ laø chuû hoä laø 27%(1). Coøn theo soá lieäu cuûa döï
aùn ñieàu tra cô baûn veà gia ñình Vieät Nam thì caùc con soá töông öùng seõ laø
78,4% vaø 21,6%. Nhö vaäy, ôû ñaïi ña soá gia ñình hieän nay, chuû gia ñình
thöôøng thuoäc veà ñaøn oâng vaø hoï cuõng laø ngöôøi ñöùng teân chuû hoä trong soå
hoä khaåu, laø ngöôøi ñaïi dieän cho quyeàn lôïi cuûa moïi thaønh vieân trong hoä gia
* Tieán só, Vieän Gia ñình vaø giôùi. Vieät Nam.
524
ñình, ñöùng teân trong caùc giaáy chöùng nhaän quyeàn söû duïng caùc loaïi ñaát (thoå
cö, canh taùc, laâm nghieäp). Tuy nhieân, khi xem xeùt vaán ñeà chuû hoä, coù theå
thaáy coù söï khaùc bieät veà tæ leä gia ñình do phuï nöõ laøm chuû hoä ôû ñoâ thò so
vôùi ôû noâng thoân. Keát quaû cuûa moät soá cuoäc nghieân cöùu cho thaáy, vieäc phuï
nöõ laøm chuû hoä nhieàu ôû khu vöïc ñoâ thò coù nguoàn goác töø cô cheá chính saùch
cuûa nhaø nöôùc ta, thôøi bao caáp thöôøng phaân nhaø cho caùn boä nöõ. Do vaäy,
phuï nöõ thöôøng ñöùng teân chuû hoä. Trong giai ñoaïn kinh teá thò tröôøng, do
chính saùch bao caáp veà nhaø ôû khoâng coøn, vì vaäy, tæ leä nöõ chuû hoä ôû gia ñình
ñoâ thò cuõng giaûm theo.
Trong 27% caùc hoä gia ñình coù chuû hoä laø nöõ bao goàm hai loaïi chính: 1/
Nhöõng ngöôøi khoâng coù choàng (67%) do li dò, goaù choàng khoâng taùi giaù, soáng
li thaân hay choàng vaéng nhaø; 2/ Nhöõng hoä coù choàng ôû nhaø (33%), trong nhieàu
tröôøng hôïp do choàng oám ñau, beänh taät, phuï nöõ laøm chuû hoä laø ñaûm nhaän
gaùnh naëng cuûa gia ñình.
Phaân tích soá lieäu cuûa ñieàu tra möùc soáng cö daân naêm 1992-1993, Desai
ñaõ ñöa ra nhaän ñònh laø "trong thöïc teá nhöõng hoä gia ñình do phuï nöõ laøm
chuû hoä khoâng thua keùm veà kinh teá so vôùi nhöõng hoä gia ñình do nam giôùi
laøm chuû hoä” vaø “baát luaän chuû hoä laø nam hay nöõ, phuï nöõ ñeàu phaûi laøm
caùc coâng vieäc noäi trôï nhieàu gaáp ñoâi nam giôùi. Vì theá, thaäm chí khi ngöôøi
phuï nöõ coù nhieàu khaû naêng ñoäc laäp kinh teá vaø coù quyeàn ra quyeát ñònh
nhieàu hôn thì hoï vaãn coù ít thôøi gian nghæ ngôi hôn”(2).
Nhö vaäy laø, trong ña soá gia ñình Vieät Nam hieän nay vaãn do ngöôøi ñaøn
oâng laøm chuû hoä. Tyû leä phuï nöõ laø chuû hoä khoâng nhieàu. Theo ñoù, vai troø cuûa
ngöôøi chuû hoä vaø nhöõng thaønh vieân khaùc trong gia ñình bieán ñoåi nhö theá
naøo seõ ñöôïc xeùt tôùi ôû nhöõng phaàn sau.
II. VAI TROØ CUÛA VÔÏ VAØ CHOÀNG TRONG LÓNH VÖÏC SAÛN XUAÁT
Ñôøi soáng vaät chaát vaø tinh thaàn cuûa caùc gia ñình nhö theá naøo chuû yeáu
laø nhôø vaøo phaàn ñoùng goùp coâng söùc vaø tieàn cuûa cuûa caùc thaønh vieân maø
chuû yeáu laø cuûa vôï vaø choàng trong caùc lónh vöïc saûn xuaát ra cuûa caûi vaät chaát
cho gia ñình. Saûn xuaát ñöôïc xaùc ñònh laø nhöõng hoaït ñoäng tröïc tieáp taïo ra
thu nhaäp nhö laøm nhöõng coâng vieäc ñöôïc traû löông trong khu vöïc chính
thöùc hoaëc trong caùc doanh nghieäp vaø dòch vuï, trong khu vöïc phi chính thöùc
ôû ñoâ thò vaø hoaït ñoäng kinh teá hoä gia ñình, ví duï nhö phaùt trieån noâng
nghieäp, ngaønh ngheà, buoân baùn nhoû ôû noâng thoân.
ÔÛ ñoâ thò, phuï nöõ laøm trong nhieàu ngheà khaùc nhau, nghóa laø hoï cuõng laøm
vieäc trong caùc nhaø maùy, coâng sôû vaø caùc cô sôû dòch vuï coâng coäng nhö nam
giôùi. Theo quy ñònh cuûa phaùp luaät, phuï nöõ coù theå tham gia bình ñaúng vôùi
nam giôùi trong caùc ngheà nghieäp, cuõng töông töï, phuï nöõ vaø nam giôùi ñöôïc
traû löông nhö nhau khi coù cuøng moät trình ñoä nhö nhau vaø laøm nhöõng coâng
vieäc nhö nhau khoâng phaân bieät giôùi tính.Thöïc teá cho thaáy, trong caû khu
525
vöïc chính thöùc vaø phi chính thöùc, tæ leä phuï nöõ coù vieäc laøm thaáp hôn nam
giôùi hoaëc coù xu höôùng laøm nhöõng loaïi coâng vieäc giaûn ñôn, do ñoù coù thu
nhaäp thaáp. Keát quaû laø ñoùng goùp vaøo thu nhaäp cuûa ngöôøi vôï thöôøng thaáp
hôn so vôùi choàng. Tính trung bình phuï nöõ chæ ñöôïc nhaän möùc löông baèng
72% so vôùi löông cuûa nam giôùi.
Ñoái vôùi khu vöïc noâng thoân, cuõng thaáy moät thöïc teá laø tieàn coâng bình
quaân cuûa lao ñoäng nöõ thaáp hôn so vôùi nam giôùi. Phuï nöõ noâng thoân thöôøng
laøm caùc coâng vieäc saûn xuaát noâng nghieäp nhö troàng luùa, troàng maøu, laøm
vöôøn, chaên nuoâi; ngoaøi ra, hoï coù theå laøm theâm moät soá ngheà phuï gia ñình.
Coøn nam giôùi thöôøng ñaûm nhieäm moät soá coâng vieäc naëng nhoïc hôn nhö laøm
ñaát, phun thuoác tröø saâu, vaän chuyeån, laøm caùc ngheà moäc, neà, v.v…
Cho duø laøm coâng vieäc gì thì caû phuï nöõ vaø nam giôùi ñeàu laø nhöõng ngöôøi
ñaûm nhieäm chính trong taïo laäp kinh teá cuûa hoä gia ñình. Tuy nhieân, tuyø
theo moãi vuøng, mieàn, ñòa phöông maø söï phaân coâng lao ñoäng giöõa nam vaø
nöõ mang nhöõng ñaëc thuø ñaäm nhaït khaùc nhau. Chaúng haïn theo soá lieäu
nghieân cöùu cuûa Trung taâm nghieân cöùu Gia ñình vaø Phuï nöõ naêm 1994 thì
taïi ñoàng baèng Baéc Boä, phuï nöõ coù xu höôùng tham gia hoaït ñoäng saûn xuaát
ôû ñòa phöông nhieàu hôn nam giôùi. Coøn taïi ñoàng baèng soâng Cöûu Long thì tæ
leä nam giôùi tham gia saûn xuaát noâng nghieäp laïi cao hôn (xem baûng 1).
Baûng 1: Ngöôøi laøm chính caùc coâng vieäc saûn xuaát noâng nghieäp ôû noâng thoân (%)
Coâng Caåm Vuõ (ñoàng baèng Baéc Boä) Myõ Luoâng (ñ/b soâng Cöûu Long)
Vieäc
Vôï Choàng Nam Nöõ Vôï Choàng Nam Nöõ
khaùc khaùc Khaùc Khaùc
Troàng luùa 82,6 10,5 2,4 4,4 18,5 63,0 16,1 2,3
Troàng maøu 85,1 6,6 1,7 6,6 13,5 67,6 11,7 7,2
Laøm vöôøn 45,5 45,5 9,1 _ 34,5 58,6 6,9 _
Chaên nuoâi 81,2 17,0 1,1 2,8 63,0 28,3 2,2 6,5
Nguoàn: Ñoã Thò Bình (chuû bieân) Nhöõng vaán ñeà chính saùch xaõ hoäi vôùi phuï nöõ noâng thoân giai
ñoaïn hieän nay, Nxb Khoa hoïc xaõ hoäi, Haø Noäi,1997, tr.161-190.
Nhìn chung, quan nieäm truyeàn thoáng vaãn thöôøng coi nam giôùi laø truï coät
kinh teá, laø ngöôøi kieám côm chính nuoâi gia ñình, ñieàu naøy cuõng goùp phaàn
cuûng coá öu theá quyeàn löïc cuûa nam giôùi ñoái vôùi phuï nöõ trong gia ñình, nhaát
laø ôû khu vöïc noâng thoân Mieàn Nam.
526
Khi xem xeùt vaán ñeà ai laø ngöôøi ñoùng goùp tieàn cuûa vaø coâng söùc nhieàu
hôn cho kinh teá gia ñình thì keát quaû cuûa cuoäc ñieàu tra cô baûn veà gia ñình
Vieät Nam cho thaáy: ñaây laø hai daïng ñoùng goùp coù quan heä phuï trôï nhau raát
khaêng khít.
ÔÛ bình dieän ñoùng goùp tieàn maët thì ngöôøi ñaøn oâng vaãn laø ngöôøi ñoùng
goùp nhieàu hôn vôï vì nam giôùi thöôøng laøm nhöõng coâng vieäc coù tieàm naêng
ñöa laïi thu nhaäp cao,ví duï nhö ôû ñoâ thò hoï laøm caùn boä laõnh ñaïo, caùn boä
quaûn lí, nhöõng kyõ sö, coâng nhaân coù tay ngheà cao, coù trình ñoä chuyeân moân.
Khi nghieân cöùu veà vaán ñeà naøy ôû 400 hoä gia ñình taïi thaønh phoá Hoà Chí
Minh, moät nhaø xaõ hoäi hoïc cuõng cho bieát coù 56% soá hoä gia ñình do ngöôøi
choàng ñoùng vai troø chuû löïc veà kinh teá, 11% do ngöôøi vôï vaø khoaûng 33%
hoä gia ñình söï ñoùng goùp cuûa vôï vaø choàng laø ngang baèng nhau(3).
Coøn ôû noâng thoân, vieäc nam giôùi ñoùng goùp tieàn maët cho kinh teá gia ñình
nhieàu hôn phuï nöõ cuõng phaûn aùnh moät thöïc teá laø, ngoaøi nhöõng coâng vieäc
saûn xuaát naëng nhoïc hoï chia seû vôùi vôï con trong nhöõng ngaøy thôøi vuï, nam
giôùi coù ñieàu kieän hôn vôï con trong ñoùng goùp tieàn maët cho kinh teá gia ñình.
Soá lieäu nghieân cöùu cuûa chuùng toâi ôû hai ñieåm ñoàng baèng soâng Hoàng vaø
ñoàng baèng soâng Cöûu Long ñeàu cho thaáy, nam giôùi thöôøng coù ñieàu kieän ñi
laøm aên xa nhaø nhieàu hôn laø phuï nöõ vaø sau moät thôøi gian phieâu baït kieám
soáng hoï thöôøng ñöa veà moät khoaûn tieàn maët raát coù giaù trò so vôùi thu nhaäp
thoâng thöôøng cuûa moät gia ñình noâng daân.
Tuy nhieân, phaàn lôùn nam giôùi cuõng hieåu raèng vieäc hoï coù theå an taâm ñi
laøm aên ôû ngoaøi ñòa phöông laø do ñaõ coù phuï nöõ, nhöõng ngöôøi vôï cuûa hoï
ñaûm nhaän toaøn boä coâng vieäc ôû queâ nhaø töø troàng troït chaên nuoâi ñeán quaûn
lí kinh teá gia ñình, daïy doã, chaêm soùc con caùi, ngöôøi giaø, ngöôøi oám.
Cuõng khoâng phaûi ngaãu nhieân maø ña soá nam giôùi ñaùnh giaù cao söï ñoùng goùp
coâng söùc cuûa ngöôøi phuï nöõ cho kinh teá gia ñình: 54,8% yù soá nam giôùi thöøa
nhaän phuï nöõ laø ngöôøi ñoùng goùp coâng söùc nhieàu nhaát cho kinh teá gia ñình,
trong khi laïi thöøa nhaän söï ñoùng goùp cuûa baûn thaân chæ laø 40,8%. Moät nghieân
cöùu khaùc cuûa chuùng toâi veà vaán ñeà naøy cuõng chöùng minh cho ñieàu vöøa trình
baøy. Söï khaúng ñònh naøy laø töông ñoàng ôû caû 3 vuøng sinh thaùi (xem baûng 2).
Baûng 2: Ngöôøi ñoùng goùp coâng söùc nhieàu nhaát cho kinh teá gia ñình (%)
Ngöôøi ñoùng goùp Thaønh phoá Ñoàng baèng Mieàn nuùi Chung
Vôï 65,1 65,8 62,1 64,5
Choàng 30,2 30,6 31,4 30,8
Ngöôøi khaùc 4,7 3,6 6,5 4,7
Nguoàn: Soá lieäu ÑTCB veà gia ñình Vieät Nam. Nxb Khoa hoïc xaõ hoäi, Haø Noäi, 2002.
527
Quan heä bình ñaúng giöõa vôï vaø choàng trong gia ñình coøn ñöôïc theå
hieän khaù roõ ôû bình dieän ngöôøi quaûn lí ngaân saùch gia ñình. Ñieàu deã nhaän
thaáy laø caùc ñöùc oâng choàng kieám vaø ñoùng goùp nhieàu tieàn hôn, song ngöôøi
naém tay hoøm chìa khoaù trong ña soá tröôøng hôïp laïi laø caùc baø vôï. ÔÛ caû 3
khu vöïc thaønh phoá, ñoàng baèng vaø mieàn nuùi, tyû leä ngöôøi vôï quaûn lyù tieàn
trong gia ñình cao hôn haún so vôùi nhöõng ngöôøi choàng (66,2%; 55,3%;
68,5% so vôùi 3,7%; 9,6% vaø 10,3%). Coøn theo keát quaû moät nghieân cöùu
khaùc taïi thaønh phoá Hoà Chí Minh thì cuõng coù tôùi 63,3% soá gia ñình do caùc
baø vôï naém giöõ ngaân saùch, tyû leä naøy ôû caùc oâng choàng laø 9,7% (Nguyeãn
Minh Hoaø,1998).
III. VAI TROØ CUÛA VÔÏ VAØ CHOÀNG TRONG CAÙC COÂNG VIEÄC GIA ÑÌNH
Khi tìm hieåu veà moái quan heä giöõa vôï vaø choàng, khoâng theå khoâng quan
taâm tôùi vieäc phaân coâng lao ñoäng giöõa hoï trong caùc coâng vieäc gia ñình (coâng
vieäc taùi saûn xuaát). ÔÛ phaàn vieát naøy chuùng toâi chæ taäp trung vaøo moät soá coâng
vieäc nhö ñi chôï, naáu aên, giaët quaàn aùo, chaêm soùc con, chaêm soùc ngöôøi giaø
trong gia ñình.
Nhieàu nghieân cöùu cho thaáy, trong lónh vöïc naøy, ôû moät möùc ñoä nhaát ñònh
vaãn coøn baûo löu söï phaân coâng lao ñoäng truyeàn thoáng theo giôùi. Nghóa laø
trong caùc vieäc nhö ñi chôï, naáu aên, giaët giuõ, chaêm soùc con caùi... phuï nöõ laø
ngöôøi ñaûm nhieäm chính trong gia ñình. Coù tôùi 77,9% ngöôøi vôï ñaûm nhieäm
vieäc naáu nöôùng; 86,9% phuï traùch vieäc mua baùn; 77,6% giaët giuõ quaàn aùo,
trong khi ñoù tæ leä laøm caùc vieäc töông öùng treân cuûa caùc oâng choàng laø 2,1%;
2,3% vaø 1,9%(4). Do vaäy, khoâng phaûi ngaãu nhieân maø khi ñeà caäp ñeán vaán
ñeà naøy cuûa Vieät Nam moät nhaø nghieân cöùu nöôùc ngoaøi ñaõ keát luaän raèng:
"Phaân coâng coâng vieäc noäi trôï coù leõ laø moät trong nhöõng lónh vöïc baát bình
ñaúng nhaát giöõa nam vaø nöõ… vaø vai troø truyeàn thoáng veà giôùi vaãn chöa ñöôïc
thay ñoåi bao nhieâu"(5).
Theo moät nghieân cöùu khaùc thì ôû ñoâ thò haàu heát caùc coâng vieäc nhö naáu
aên, giaët giuõ, mua thöùc aên cuõng do phuï nöõ laøm. Coù khoaång 90% phuï nöõ laø
ñoái töôïng nghieân cöùu cho bieát hoï laø ngöôøi thöôøng xuyeân laøm caùc coâng vieäc
treân, trong khi ñoù chæ coù 2% soá caùc oâng choàng hoï tham gia. Vôùi vieäc doïn
deïp nhaø cöûa, cuõng coù 78% caùc baø vôï laøm so vôùi 7% ngöôøi choàng vaø con
caùi tham gia(6).
Tính chaát baûo thuû cuûa phaân coâng lao ñoäng theo giôùi trong moät soá coâng
vieäc lao ñoäng gia ñình nhö vöøa neâu laø ñoàng nhaát ôû caû hai vuøng sinh thaùi
laø thaønh phoá vaø ñoàng baèng (xem baûng 3).
528
Baûng 3: Ai laø ngöôøi laøm chính caùc coâng vieäc gia ñình theo vuøng sinh thaùi ? (%)(7)
Coâng vieäc Nôi ôû Vôï Choàng Con trai Con gaùi

Thaønh phoá 90,40 2,02 1,01 2,53
Naáu aên
Noâng thoân 83,90 0,67 1,00 13,38
Thaønh phoá 89,30 2,50 - 6,00
Giaët giuõ
Noâng thoân 78,20 1,60 2,10 17,00
Thaønh phoá 91,90 1,50 - 1,00
Mua thöùc aên
Noâng thoân 96,30 0,30 0,60 2,03
Töø nhöõng soá lieäu nghieân cöùu cuûa chuùng toâi, coù theå keát luaän, cho ñeán baây
giôø phaàn lôùn gaùnh naëng cuûa coâng vieäc noäi trôï gia ñình vaãn ñang ñaët leân vai
ngöôøi phuï nöõ, baát keå hoï laø ngöôøi ñang soáng ôû thaønh phoá hay noâng thoân.
Hieån nhieân laø hoï ñaõ coù söï chia seû coâng vieäc cuûa choàng vaø nhöõng thaønh vieân
khaùc trong gia ñình. Ñoù vaãn laø di saûn cuûa quan nieäm truyeàn thoáng: con gaùi
thöôøng laøm vieäc gia ñình nhieàu hôn con trai. Rieâng ôû ñoâ thò trong giai ñoaïn
kinh teá thò tröôøng, nhieàu gia ñình coù thueâ “ngöôøi giuùp vieäc”, vì theá coâng vieäc
noäi trôï treân moät phaàn do hoï ñaûm nhaän.
Loaïi hình quan heä phoå bieán hieän nay ôû caû thaønh phoá vaø noâng thoân laø
caû hai vôï choàng cuøng nhau chia ngoït seû buøi tuyø ñieàu kieän thôøi gian cuûa
moãi ngöôøi, ñaây laø söï chuyeån bieán mang tính tích cöïc, hay noùi moät caùch
khaùc, nam giôùi ñaõ nhaän thöùc roõ hôn veà traùch nhieäm cuûa mình trong vieäc
daïy doã con caùi, quan taâm chaêm soùc ngöôøi giaø, ngöôøi oám vaø coi ñoù laø traùch
nhieäm chung maø vôï choàng luoân phaûi cuøng nhau gaùnh vaùc. Taïi ñaây yeáu toá
trình ñoä vaên hoaù, trình ñoä nhaän thöùc xaõ hoäi giöõ vai troø quan troïng taùc ñoäng
tôùi söï chuyeån bieán naøy. Tuy nhieân, phuï nöõ so vôùi choàng, con vaãn laø ngöôøi
coù troïng traùch naëng neà hôn.
Ñeå xaùc ñònh ñöôïc chính xaùc hôn vai troø cuûa vôï vaø choàng trong caùc hoaït
ñoäng taùi saûn xuaát caàn xeùt veà thôøi löôïng maø moãi ngöôøi daønh cho nhöõng hoaït
ñoäng ñoù.
Nhöõng taøi lieäu nghieân cöùu ôû khu vöïc thaønh phoá vaø noâng thoân ñeàu
khaúng ñònh raèng ngöôøi ñaøn oâng trong gia ñình ñaõ chia seû coâng vieäc taùi saûn
xuaát vôùi vôï con nhöng chæ taäp trung trong khoaûng töø 30 phuùt ñeán döôùi 3
giôø/ngaøy. Coøn phuï nöõ bao giôø cuõng chieám ña phaàn trong soá nhöõng ngöôøi
ñaõ giaønh hôn 3 giôø/ngaøy cho coâng vieäc gia ñình, 61% ôû gia ñình ñoâ thò vaø
60,6% ôû gia ñình noâng thoân. Tyû leä ñaøn oâng chia seû traùch nhieäm vôùi vôï 3
giôø/ngaøy chieám tôùi 21,1% ôû gia ñình ñoâ thò, coøn ôû gia ñình noâng thoân, coù
theå vaãn do quan nieäm truyeàn thoáng coi coâng vieäc noäi trôï laø “vieäc vaët” cuûa
ñaøn baø vaø con caùi coøn chi phoái, vì vaäy soá gia ñình coù ñaøn oâng chia seû chæ
chieám 2%(8).
529
Hieån nhieân, söï phaân coâng lao ñoäng theo giôùi trong gia ñình coøn
giöõ möùc ñoä ñaäm nhaït khaùc nhau, tuyø thuoäc vaøo thoùi quen, taäp tuïc xaõ
hoäi taïi moãi vuøng sinh thaùi. Chaúng haïn, ôû ñoâ thò Mieàn Baéc thì thôøi gian
phuï nöõ daønh cho saûn xuaát laø töông ñöông vôùi nam giôùi vaø thôøi gian
daønh cho vieäc taùi saûn xuaát cuõng nhieàu hôn. Coøn ôû caùc ñoâ thò phía Nam,
do quan nieäm truyeàn thoáng laø nam giôùi phaûi laø truï coät (ngöôøi kieám
côm) cuûa gia ñình maø nam giôùi chuû yeáu chæ daønh thôøi gian cho hoaït
ñoäng kieám soáng, phuï nöõ ñaûm traùch coâng vieäc gia ñình.
Roõ raøng laø phuï nöõ vaãn ñang phaûi chòu aùp löïc veà maët thôøi gian nhieàu
hôn nam giôùi ñeå hoaøn thaønh ñöôïc caùc vai troø giôùi cuûa mình. Muoán laøm toát
hai vai troø saûn xuaát vaø taùi saûn xuaát hieån nhieân laø phuï nöõ seõ phaûi ruùt ngaén
thôøi gian cho nghæ ngôi, höôûng thuï vaên hoaù, naâng cao trình ñoä. Coøn nam
giôùi, coù nhieàu thôøi gian daønh cho lao ñoäng kieám soáng, laïi coù nhieàu thôøi
gian daønh cho nghæ ngôi höôûng thuï vaên hoaù, naâng cao tri thöùc, do vaäy hoï
cuõng coù nhieàu ñieàu kieän thaêng tieán trong xaõ hoäi, coù tieàm löïc kinh teá hôn
vaø trôû thaønh ngöôøi coù tieáng noùi quyeát ñònh trong gia ñình cuõng nhö ngoaøi
xaõ hoäi.
IV. VAI TROØ CUÛA VÔÏ VAØ CHOÀNG TRONG SÖÛ DUÏNG VAØ QUAÛN LYÙ CAÙC
NGUOÀN LÖÏC
Söï phaùt trieån vaø bieán ñoåi cuûa caùc moái quan heä giöõa vôï vaø choàng seõ
ñöôïc nhìn nhaän toaøn dieän hôn khi xem xeùt vai troø cuûa moãi ngöôøi trong söû
duïng vaø quaûn lyù caùc nguoàn löïc cuûa hoä gia ñình.
Theo lyù thuyeát giôùi thì vieäc xem xeùt vaán ñeà tieáp caän vaø quaûn lyù nguoàn
löïc cuõng laø moät trong nhöõng thöôùc ño ñeå ñaùnh giaù ñöôïc möùc ñoä cuûa bình
ñaúng giôùi trong xaõ hoäi. Trong baøi vieát cuï theå naøy chuùng toâi muoán löôïng
giaù, phaân tích moái quan heä giôùi giöõa vôï vaø choàng trong ñôn vò xaõ hoäi nhoû
nhaát laø gia ñình Vieät Nam giai ñoaïn hieän nay.
1. Vai troø quaûn lyù caùc taøi saûn lôùn nhö nhaø ôû, ñaát ñai
Ñoái vôùi moïi gia ñình Vieät Nam duø ôû noâng thoân hay ôû thaønh phoá, ñoàng
baèng hay mieàn nuùi, ven bieån thì nhaø ôû, ñaát ñai (ñaát ôû, ñaát canh taùc, ñaát laâm
nghieäp) bao giôø cuõng coù giaù trò ñaëc bieät lôùn vaø raát quan troïng trong khoái taøi
saûn ñöôïc coi laø baát ñoäng saûn cuûa moïi gia ñình. Taøi saûn naøy thöôøng trôû thaønh
taøi saûn thöøa keá hay chuyeån nhöôïng maø cha meï ñeå laïi cho con caùi.
Theo truyeàn thoáng, tröôùc ñaây ngöôøi ñöùng teân chuû sôû höõu caùc taøi saûn
nhö ñaát ñai, nhaø cöûa thöôøng thuoäc veà chuû hoä gia ñình maø phaàn lôùn (80%)
laø ñaøn oâng. Hieän nay, cuøng vôùi söï thay ñoåi cuûa ñieàu kieän kinh teá xaõ hoäi,
vai troø cuûa moãi ngöôøi trong ñôøi soáng gia ñình cuõng ñaõ coù nhieàu thay ñoåi,
vaäy vai troø cuûa ngöôøi chuû sôû höõu coù ñoàng haønh? Ñieàu naøy coù theå xem xeùt
ôû moät soá hình dieän sau:
530
a. Veà ngöôøi ñöùng teân chuû sôû höõu nhaø ôû vaø ñaát thoå cö
79,7% hoä gia ñình ôû ñoàng baèng vaø 82,1% hoä gia ñình ôû trung du -
mieàn nuùi, coù chuû hoä gia ñình ñang ñöùng teân chuû sôû höõu nhaø ôû vaø ñaát
thoå cö laø nam giôùi. Taïi thaønh phoá, tyû leä phuï nöõ ñöôïc phaân nhaø döôùi thôøi
bao caáp cao laø lyù do minh chöùng vì sao chæ coù 49,8% ngöôøi choàng ñöùng
teân giaáy sôû höõu, tæ leä naøy ôû ngöôøi vôï laø 19,2% vaø 11,8% laø ngöôøi baø (phuï
nöõ lôùn tuoåi) trong gia ñình ñöùng teân(9).
Roõ raøng laø taïi caùc vuøng noâng thoân, nhaø cöûa trong ña soá tröôøng hôïp laø
taøi saûn thöøa keá do boá meï chia cho caùc con trai khi hoï ñaõ laäp gia ñình vaø
taùch ra ôû rieâng neân tyû troïng nam giôùi ñöùng teân chuû sôû höõu nhaø ôû, ñaát thoå
cö laø raát cao.
b. Veà ngöôøi ñöùng teân trong giaáy chöùng nhaän quyeàn söû duïng ñaát
canh taùc
Khaùc vôùi nhaø ôû vaø ñaát thoå cö, ñaát canh taùc cuûa caùc gia ñình noâng
thoân thuoäc quyeàn sôû höõu cuûa Nhaø nöôùc vaø Nhaø nöôùc giao cho caùc hoä gia
ñình naém quyeàn söû duïng. Theo Luaät Ñaát ñai naêm 1993, ñaát canh taùc ñöôïc
giao cho caùc hoä gia ñình tuyø theo soá lao ñoäng vaø soá khaåu cuûa hoä gia ñình
phuø hôïp vôùi quyõ ñaát hieän coù cuûa moãi ñòa phöông. Ñieàu naøy laø raát quan
troïng ñoái vôùi gaàn 80% cö daân noâng thoân chuû yeáu laøm noâng nghieäp, khi
maø ñaát canh taùc ñang laø tö lieäu saûn xuaát chính cuûa hoï, bôûi coù theå laáy
giaáy chöùng nhaän naøy laøm taøi saûn theá chaáp khi vay voán taïi caùc ngaân haøng.
Theo Luaät Ñaát ñai thì ngöôøi ñöùng teân giaáy chöùng nhaän cuõng coù theå laáy
noù laøm taøi saûn chuyeån nhöôïng, thöøa keá khi caàn thieát. Coù theå noùi laø veà
nguyeân taéc caùch giao ñaát nhö vaäy laø bình ñaúng khoâng phaân bieät giôùi tính
(neáu laø ngöôøi trong tuoåi lao ñoäng). Tuy nhieân, treân thöïc teá ngöôøi ñöùng
teân trong giaáy chöùng nhaän quyeàn söû duïng ñaát laïi laø chuû hoä, phaàn lôùn laø
nam giôùi.
Töø ñoù, coù theå sô boä keát luaän laø trong lónh vöïc söû duïng vaø quaûn lyù caùc
taøi saûn lôùn nhö nhaø ôû, ñaát thoå cö, ñaát canh taùc, cho ñeán nay trong phaàn
lôùn gia ñình, ngöôøi ñaøn oâng vaãn laø ngöôøi coù quyeàn quyeát ñònh. Ngöôøi
phuï nöõ - nhöõng ngöôøi vôï maëc duø coù vai troø raát quan troïng trong saûn xuaát
noâng nghieäp vaø trong quaûn lyù kinh teá gia ñình laïi khoâng phaûi laø chuû sôû
höõu, ngöôøi chuû ñöôïc giao giaáy chöùng nhaän quyeàn söû duïng ñaát. Ñieàu naøy
chaéc chaén laø moät trong nhöõng caûn trôû ñoái vôùi phuï nöõ trong quaù trình saûn
xuaát vaø quaûn lyù kinh teá gia ñình. Roõ raøng, nhö vaäy phuï nöõ seõ ôû vò trí xaõ
hoäi vaø phaùp lyù thaáp hôn nam giôùi ñeå coù quyeát ñònh lieân quan tôùi vieäc söû
duïng vaø quaûn lí ñaát ñai (cuï theå laø quyeàn ñöôïc thöøa keá, chuyeån nhöôïng
vaø quyeát ñònh phöông thöùc söû duïng caùc loaïi ñaát naøy). Trong khoâng ít
tröôøng hôïp, khi gia ñình coù vaán ñeà thì phuï nöõ bao giôø cuõng laø ngöôøi bò
thieät thoøi nhaát.
531
2. Vai troø quyeát ñònh trong chi tieâu

Döôøng nhö ôû gia ñình ñoâ thò, moái quan heä giôùi coù xu höôùng dieãn ra bình
ñaúng hôn, tieán boä hôn so vôùi gia ñình noâng thoân, nghóa laø ôû ñoù söï thoâng
hieåu vaø chia seû traùch nhieäm giöõa vôï vaø choàng xaûy ra thöôøng xuyeân hôn.
Vaäy trong lónh vöïc chi tieâu ai seõ laø ngöôøi quyeát ñònh? Nhö ñaõ ñeà caäp ôû
ñaàu baøi vieát, phuï nöõ Vieät Nam ña phaàn laø ngöôøi naém tay hoøm chìa khoaù,
nhöng hoï coù ñöôïc quyeát ñònh trong lónh vöïc chi tieâu? Chuùng ta seõ thaáy,
trong gia ñình coù raát nhieàu khoaûn chi tieâu khaùc nhau, thoâng thöôøng, nhöõng
chi tieâu cho aên uoáng haøng ngaøy ñeàu do ngöôøi phuï nöõ chuû ñoäng ñaûm nhaän.
Ñieàu naøy laø chung cho caû hai khu vöïc ñoâ thò vaø noâng thoân. Cuõng töông töï
khi coù nhöõng khoaûn chi tieâu caàn thieát khaùc nhö cho vieäc hoïc haønh, chöõa
beänh cuûa con caùi vaø caùc thaønh vieân gia ñình thì vieäc baøn baïc trao ñoåi ñeå
coù söï ñoàng thuaän giöõa vôï vaø choàng laø phoå bieán vôùi nhieàu gia ñình. Tuy
nhieân phaûi chaêng taïi ñoâ thò do trình ñoä nhaän thöùc xaõ hoäi vaø trình ñoä ngheà
nghieäp cao hôn, phuï nöõ ñoäc laäp veà kinh teá nhieàu hôn maø tyû leä chò em töï
mình quyeát ñònh cao hôn so vôùi phuï nöõ noâng thoân.
Rieâng vôùi vieäc mua saém caùc ñoà duøng ñaét tieàn, trong quaù khöù phaàn lôùn
do ñaøn oâng quyeát ñònh, thì nay nhöõng quyeát ñònh naøy ñeàu coù söï baøn baïc
thoaû thuaän giöõa vôï vaø choàng. Ñaây laø nhöõng neùt môùi trong quan heä gia ñình.
Cuõng töông töï vôùi nhieàu coâng vieäc laøm aên cuûa gia ñình, ngöôøi ñaøn oâng
khoâng coøn giöõ vai troø ñoäc toân quyeát ñònh vôùi tö caùch chuû gia ñình maø söï
ñoàng thuaän vôï choàng hieän laø ñaëc tröng cô baûn cuûa quan heä giôùi trong gia
ñình baát keå laø ôû ñoâ thò hay noâng thoân.
Taïi vuøng noâng thoân, nhö ñaõ ñeà caäp ôû caùc phaàn vieát treân, phuï nöõ laø löïc
löôïng quan troïng trong quaù trình chuyeån höôùng saûn xuaát, chuyeån ñoåi cô
caáu vaät nuoâi, caây troàng, ngheà phuï taïi ñòa phöông. Do phaûi quaùn xuyeán vaø
lo toan kinh teá gia ñình, thay cho ngöôøi chuû gia ñình ñeå ngöôøi choàng coù
theå ñi nôi khaùc laøm aên kieám soáng maø phuï nöõ ngaøy caøng coù tieáng noùi quyeát
ñònh trong nhieàu hoaït ñoäng cuûa ñôøi soáng gia ñình (xem baûng 4).
Baûng 4: Ngöôøi quyeát ñònh höôùng saûn xuaát cuûa gia ñình (%)
Ngöôøi quyeát ñònh
Ngöôøi
Loaïi vieäc Vôï Choàng Caû hai
khaùc
Phöông höôùng saûn xuaát 40 32,6 26,3 1,0

Phöông höôùng baùn, dòch vuï 40 32,7 21,8 5,5
Phöông höôùng phaùt trieån ngaønh ngheà 23,5 49,4 23,5 3,5
Höôùng nghieäp cho con 14,3 20,7 64,9 -
Vay voán ñeå saûn xuaát 24,2 34,8 40,9 -
Nguoàn: Ñoã Thò Bình. Vai troø cuûa phuï nöõ noâng thoân trong phaùt trieån kinh teá (1990 ñeán nay).
Ñeà taøi caáp Boä, Haø Noäi, 1999.
532
Phaân tích veà thöïc traïng moái quan heä giöõa vôï vaø choàng trong gia ñình
seõ laø chöa ñaày ñuû neáu khoâng ñi saâu tìm hieåu veà nhöõng maâu thuaãn hay
xung ñoät giöõa hai ngöôøi trong ñôøi soáng haøng ngaøy, cuøng aûnh höôûng cuûa noù
ñeán tính beàn vöõng cuûa gia ñình Vieät Nam thôøi hieän ñaïi.
V. ÑOÂI NEÙT VEÀ NHÖÕNG XUNG ÑOÄT CUÛA GIA ÑÌNH THÔØI HIEÄN ÑAÏI
Soá lieäu cuûa Trung taâm nghieân cöùu Gia ñình vaø Phuï nöõ naêm 1994 cho
thaáy, ôû ñoâ thò, coù theå do ñôøi soáng kinh teá hieän nay khoâng coøn nhieàu khoù
khaên so vôùi tröôùc ñaây neân nhöõng baát ñoàng nhieàu nhaát thöôøng laø xuaát phaùt
töø caùch öùng xöû giöõa vôï vaø choàng (64%); nhöõng baát ñoàng veà kinh teá thaáp
hôn nhieàu, ví nhö veà chi tieâu (38%) veà ngheà nghieäp vaø thu nhaäp laø 25%.
Khaùc vôùi ñoâ thò, söï baát ñoàng cuûa caùc caëp vôï choàng ôû noâng thoân baét nguoàn
töø lyù do kinh teá laïi laø traàm troïng hôn caû: 77% töø lyù do ngheà nghieäp vaø thu
nhaäp; 50% caëp vôï choàng thöøa nhaän coù baát ñoàng veà chi tieâu; 45% veà caùch
öùng xöû giöõa vôï vaø choàng(10).
Söï phaân coâng vai troø giôùi trong gia ñình nhö ñaõ trình baøy ôû nhöõng phaàn
treân khoâng phaûi bao giôø cuõng daãn ñeán söï haøi hoaø vaø thoaû maõn trong ñôøi
soáng haøng ngaøy cuûa caùc caëp vôï choàng.
Vieäc giaûi quyeát nhöõng maâu thuaãn ôû caùc gia ñình laø muoân hình muoân veû,
nhöng caàn phaûi thöøa nhaän raèng vieäc môû roäng cô hoäi phaùt trieån cuûa neàn kinh
teá thò tröôøng cuõng taïo ñieàu kieän cho phaùt trieån töï do cuûa moãi caù nhaân laø nam
giôùi hay phuï nöõ. Söï maâu thuaãn trong quan heä vôï choàng baét nguoàn töø xung
ñoät veà vai troø cuûa moãi ngöôøi ñoái vôùi nhieàu lónh vöïc cuûa ñôøi soáng gia ñình,
trong giai ñoaïn ñoåi môùi kinh teá. Vai troø giôùi cuõng bieán ñoåi, neáu khoâng bieát
ñieàu tieát moät caùch haøi hoaø moïi xung ñoät gia ñình (ôû ñaây moái quan heä giöõa
vôï vaø choàng laø mang tính quyeát ñònh), thì ly hoân laø vaán ñeà coù theå xaåy ra.
Coù leõ ai cuõng thaáy moät söï thaät laø trong moät vaøi thaäp nieân gaàn ñaây hieän
töôïng ly hoân ngaøy caøng quen thuoäc vaø phoå bieán khoâng chæ treân theá giôùi
maø ngay caû ôû Vieät Nam. Tyû leä ly hoân gia taêng ôû moïi taàng lôùp xaõ hoäi song
ôû thaønh phoá coù xu höôùng taêng hôn so vôùi ôû noâng thoân. Döôùi ñaây laø moät
vaøi minh chöùng:
Thaønh phoá Hoà Chí Minh laø ñòa phöông coù tyû leä ly hoân cao nhaát nöôùc,
tính toaøn cuïc cöù naêm sau taêng hôn naêm tröôùc (soá gia ñình tan vôõ ñöôïc xöû
qua toaø aùn moãi naêm taêng trung bình 80 vuï). Haø Noäi laø thaønh phoá coù tyû leä ly
hoân cao thöù 2 trong caû nöôùc. Theo thoáng keâ cuûa toaøn aùn nhaân daân thaønh
phoá, chæ rieâng naêm 1997 coù 3.044 caëp vôï choàng xin ly hoân.
Moät ñieàu ñaùng löu yù laø do coù söï ñoäc laäp veà kinh teá vôùi nam giôùi, neân
khi cuoäc soáng gia ñình trôû neân khoâng theå chòu ñöïng noåi thì tyû leä ñöùng ñôn
ly hoân töø phía ngöôøi phuï nöõ - nhöõng ngöôøi vôï, bao giôø cuõng chieám tyû leä
aùp ñaûo.
533
Söï khoâng ñieàu chænh ñöôïc caùc maâu thuaãn nhieàu maët cuûa vôï vaø choàng
trong gia ñình thôøi môû cöûa hieån nhieân taïo ñieàu kieän cho tính thieáu oån ñònh
cuûa nhieàu gia ñình Vieät Nam hoâm nay, nhaát laø ñoái vôùi gia ñình ñoâ thò.
VI. THAY LÔØI KEÁT
Phaân tích veà thöïc traïng moái quan heä vôï choàng trong gia ñình Vieät Nam
töø hôn moät thaäp nieân trôû laïi ñaây coù theå sô boä nhaän ñònh raèng, trong gia
ñình hoâm nay ñaõ vaø ñang dieãn ra raát nhieàu nhaân toá môùi chöùng minh cho
söï bình ñaúng giôùi giöõa vôï vaø choàng ñoàng thôøi cuõng khaúng ñònh söï hoaø
hôïp veà tình caûm taâm lí cuûa ñoâi vôï choàng-haït nhaân cô baûn cuûa thieát cheá
gia ñình laø ñaëc ñieåm noåi troäi trong xu theá phaùt trieån cuûa gia ñình Vieät Nam
hieän nay.
Neáu nhö tröôùc ñaây chæ coù ngöôøi choàng, ngöôøi ñaøn oâng laøm truï coät kinh
teá nuoâi soáng gia ñình, thì nay ngöôøi phuï nöõ, ngöôøi vôï cuõng coù nhieàu ñoùng
goùp quan troïng cho kinh teá gia ñình. Phuï nöõ coù söï ñoäc laäp töông ñoái veà
kinh teá.
Trong lónh vöïc hoaït ñoäng saûn xuaát ñeå duy trì cuoäc soáng gia ñình, phuï
nöõ ñaõ laø ngöôøi ñoùng goùp coâng söùc khoâng keùm gì nam giôùi, coù khi laø ngöôøi
ñoùng goùp nhieàu coâng söùc nhaát ñoái vôùi vieäc saûn xuaát kinh doanh.
Song cho duø ngöôøi phuï nöõ ñaõ trôû thaønh moät trong nhöõng nhaân vaät chính
taïo neân nguoàn thu nhaäp nuoâi soáng gia ñình, nhöng trong coâng vieäc noäi trôï
gia ñình-coâng vieäc taùi saûn xuaát, phuï nöõ vaãn laø ngöôøi laøm chính, vì theo quan
nieäm chung cuûa xaõ hoäi thì ñoù laø “vieäc vaët”, laø vieäc cuûa ñaøn baø, laø traùch
nhieäm cuûa phuï nöõ baát keå hoï tham gia vaøo hoaït ñoäng kinh teá ôû möùc ñoä naøo.
Baûn thaân khoâng ít phuï nöõ cuõng chaáp nhaän vai troø “keùp”naøy vaø nhieàu ngöôøi
coi ñoù laø thieân chöùc cuûa mình.
Nhö vaäy, do phaûi laøm nhieàu loaïi coâng vieäc, thôøi gian lao ñoäng keùo daøi,
cöôøng ñoä laøm vieäc lôùn ñaõ aûnh höôûng khoâng nhoû tôùi söùc khoeû cuûa phuï nöõ.
Cuõng vì theá, nhieàu chò em chaúng coøn thôøi gian ñeå nghæ ngôi, hoïc taäp naâng
cao trình ñoä, keùm tieáp caän thoâng tin thò tröôøng… daãn tôùi thöïc teá laø phuï nöõ
yeáu theá hôn so vôùi nam giôùi keå caû trong gia ñình laãn ngoaøi xaõ hoäi.
Moái quan heä bình ñaúng, tieán boä giöõa vôï vaø choàng trong gia ñình Vieät
Nam hieän nay coøn theå hieän ôû söï baøn baïc thoaû thuaän giöõa vôï vaø choàng trong
phaàn lôùn caùc lónh vöïc quan troïng cuûa ñôøi soáng gia ñình, khoâng coøn söï
quyeát ñònh ñoäc toân cuûa ngöôøi choàng nhö trong quaù khöù.
Tuy nhieân, trong lónh vöïc tieáp caän vaø quaûn lí nguoàn löïc ñaát ñai, nhaát
laø ôû noâng thoân do coøn aûnh höôûng cuûa taâm lí truyeàn thoáng, cho ñeán nay
phuï nöõ ít nhieàu vaãn phaûi phuï thuoäc vaøo nhöõng ngöôøi choàng, hoï khoâng coù
quyeàn quyeát ñònh caùc phöông thöùc söû duïng hay thöøa keá chuyeån nhöôïng
534
ñoái vôùi caùc loaïi ñaát thuoäc quyeàn quaûn lí cuûa gia ñình. Moät khi gia ñình coù
vaán ñeà thì phuï nöõ bao giôø cuõng laø ngöôøi thieät thoøi nhaát.
Cuøng vôùi nhöõng thaønh töïu cuûa coâng cuoäc ñoåi môùi kinh teá, quan heä giôùi
trong gia ñình ngaøy caøng phaùt trieån theo xu theá daân chuû hôn vaø bình ñaúng
hôn. ÔÛ caùc gia ñình treû ñieàu naøy caøng ñöôïc theå hieän roõ neùt. Phaûi chaêng laø
do vai troø cuûa ngöôøi phuï nöõ ñöôïc naâng leân trong gia ñình vaø ngoaøi xaõ hoäi
cuøng vôùi söï naâng leân cuûa trình ñoä vaên hoaù, trình ñoä nhaän thöùc xaõ hoäi.
Chính trình ñoä vaên hoaù cao ñaõ laøm thay ñoåi nhaän thöùc, quan nieäm, thaùi ñoä
vaø haønh vi cuûa caùc thaønh vieân gia ñình, caùc quan heä gia ñình trôû neân toát
ñeïp, quan heä vôï choàng bình ñaúng hôn. Kinh teá phaùt trieån, haønh vi sinh
saûn cuõng thay ñoåi theo höôùng tieán boä.
Tuy nhieân, tyû leä ly hoân ngaøy moät taêng nhaát laø ôû caùc gia ñình ñoâ thò laø
moät thöïc teá caàn ghi nhaän vaø daønh thôøi gian nghieân cöùu ñeå coù nhöõng quoác
saùch höõu hieäu vôùi söï phaùt trieån cuûa gia ñình Vieät Nam giai ñoaïn naøy.
Nhaø nöôùc caàn coù chieán löôïc phaùt trieån giaùo duïc döôùi nhieàu hình thöùc
khaùc nhau nhaèm töøng böôùc naâng cao trình ñoä vaên hoaù, trình ñoä nhaän thöùc
xaõ hoäi cuûa caùc thaønh vieân gia ñình nhaát laø cuûa ngöôøi phuï nöõ, vì vaên hoaù
laø chìa khoaù quan troïng hoã trôï söï phaùt trieån cuûa caùc gia ñình vaø laø neàn
taûng quan troïng ñeå hình thaønh caùc moái quan heä môùi, tieán boä trong noù.
CHUÙ THÍCH
1. Taikishan Desai, Vieät Nam qua laêng kính giôùi, Haø Noäi,1995.
2. Nhö treân.
3. Nguyeãn Minh Hoaø, Hoân nhaân vaø gia ñình ôû thaønh phoá Hoà Chí Minh (nhaän dieän vaø döï baùo).
Nxb TP. Hoà Chí Minh 1998.
4. Ñoã Thò Bình - Leâ Ngoïc Vaên - Nguyeãn Linh Khieáu, Gia ñình Vieät Nam vaø ngöôøi phuï nöõ trong
gia ñình thôøi kyø coâng nghieäp hoaù, hieän ñaïi hoaù ñaát nöôùc, Nxb Khoa hoïc xaõ hoäi, Haø Noäi, 2002.
5. Taikishan Desai, Sñd.
6. Vuõ Tuaán Huy, Bieán ñoåi cô caáu gia ñình vaø vai phuï nöõ - Ñeà taøi caáp boä naêm 1998.
7. Nguyeãn Minh Hoaø, Sñd.
8. Ñoã Thò Bình, Leâ Ngoïc Vaên, Nguyeãn Linh Khieáu, Sñd.
9. Nhö treân.
10. Vuõ Tuaán Huy, Sñd.
535
TAÊNG CÖÔØNG BÌNH ÑAÚNG GIÔÙI VAØ NAÂNG CAO VÒ THEÁ, NAÊNG LÖÏC CHO PHUÏ NÖÕ
1
TAÊNG CÖÔØNG BÌNH ÑAÚNG GIÔÙI
VAØ NAÂNG CAO VÒ THEÁ,
NAÊNG LÖÏC CHO PHUÏ NÖÕ
Nguyeãn Thò Kim Dung*
1. Phuï nöõ laø löïc löôïng xaõ hoäi lôùn, ñoùng vai troø quan troïng trong moïi
lónh vöïc cuûa ñôøi soáng xaõ hoäi. Trình ñoä chính trò, vaên hoùa, ñieàu kieän sinh
soáng cuûa phuï nöõ phaûn aùnh trình ñoä vaên minh cuûa xaõ hoäi. C.Maùc ñaõ töøng
noùi: Ai ñaõ bieát lòch söû thì bieát raèng muoán söûa sang xaõ hoäi maø khoâng coù
phuï nöõ giuùp vaøo thì chaéc khoâng laøm noåi. Xem tö töôûng vaø vieäc laøm cuûa
ñaøn baø con gaùi thì bieát xaõ hoäi tieán boä ra theá naøo. Chuû tòch Hoà Chí Minh
cho raèng: "Noùi phuï nöõ laø noùi phaàn nöûa xaõ hoäi. Neáu khoâng giaûi phoùng phuï
nöõ thì khoâng giaûi phoùng moät nöûa loaøi ngöôøi. Neáu khoâng giaûi phoùng phuï
nöõ laø xaây döïng chuû nghóa xaõ hoäi chæ moät nöûa"(1). "Chuùng ta laøm caùch maïng
laø ñeå tranh laáy quyeàn bình ñaúng, trai gaùi ñeàu ngang quyeàn nhö nhau"(2).
Bôûi vaäy, giaûi phoùng phuï nöõ, thöïc hieän quyeàn bình ñaúng vöøa laø muïc tieâu
cuûa cuoäc caùch maïng, vöøa laø chieán löôïc quoác gia cuûa Chính phuû Vieät Nam.
Phuï nöõ Vieät Nam chieám 50,8% daân soá vaø 50,6% löïc löôïng lao ñoäng
trong xaõ hoäi. Quyeàn cuûa phuï nöõ vaø bình ñaúng giôùi ñaõ ñöôïc Nhaø nöôùc
Vieät Nam ñöa vaøo trong Hieán phaùp, phaùp luaät vaø nhieàu chuû tröông chính
saùch cuûa Ñaûng vaø Chính phuû.
Hieán phaùp Vieät Nam quy ñònh roõ phuï nöõ coù quyeàn bình ñaúng tröôùc
phaùp luaät (Ñieàu 52, Hieán phaùp 1992); quyeàn ngang nhau veà moïi maët chính
trò, kinh teá, vaên hoùa - xaõ hoäi vaø gia ñình. Nghieâm caám moïi haønh vi phaân
bieät ñoái xöû ñoái vôùi phuï nöõ, xuùc phaïm nhaân phaåm phuï nöõ. Nhaø nöôùc vaø xaõ
hoäi taïo ñieàu kieän ñeå phuï nöõ naâng cao trình ñoä veà moïi maët, khoâng ngöøng
phaùt huy vai troø cuûa mình trong xaõ hoäi (Ñieàu 63, Hieán phaùp 1992).
Ñoái vôùi lao ñoäng nöõ, Luaät lao ñoäng quy ñònh thaønh moät chöông bao
goàm nhieàu vaán ñeà nhö: Nhaø nöôùc baûo ñaûm quyeàn laøm vieäc cuûa phuï nöõ
bình ñaúng veà moïi maët vôùi nam giôùi; coù chính saùch öu ñaõi ñoái vôùi ngöôøi
söû duïng lao ñoäng nöõ; taïo ñieàu kieän ñeå phuï nöõ coù vieäc laøm thöôøng xuyeân;
caûi thieän ñieàu kieän lao ñoäng naâng cao trình ñoä ngheà nghieäp; chaêm soùc söùc
* Tieán só, Hoïc vieän Chính trò quoác gia Hoà Chí Minh. Vieät Nam.
536
khoûe, taêng cöôøng phuùc lôïi veà vaät chaát vaø tinh thaàn cuûa lao ñoäng nöõ. Lao
ñoäng nöõ ñöôïc ñaøo taïo ngheà döï phoøng, ñöôïc quyeàn ñôn phöông chaám döùt
hôïp ñoàng lao ñoäng khi coù thai, coù cheá ñoä nghæ thai saûn, nghæ chaêm soùc
con oám...
Ñeå phaùt huy nguoàn löïc cuûa ñoäi nguõ caùn boä nöõ vì söï nghieäp caùch maïng,
vì söï tieán boä cuûa phuï nöõ, Ñaûng vaø Nhaø nöôùc Vieät Nam ñaõ coù nhieàu nghò
quyeát, chæ thò veà coâng taùc caùn boä nöõ nhö: Nghò quyeát Trung öông 3 (khoùa
VIII), Nghò quyeát Trung öông 3 vaø 7 (khoùa VIII) veà coâng taùc caùn boä trong
ñoù coù caùn boä nöõ, Nghò quyeát cuûa Boä Chính trò khoùa VII veà coâng taùc toå chöùc
caùn boä, Chæ thò 37-CT/TV veà coâng taùc caùn boä nöõ...
2. Nhöõng keát quaû ñaït ñöôïc sau hôn 10 naêm thöïc hieän ñöôøng loái ñoåi
môùi laø raát ñaùng töï haøo, ñôøi soáng kinh teá, xaõ hoäi noùi chung cuûa phuï nöõ Vieät
Nam ñöôïc caûi thieän raát nhieàu. Vieät Nam ñaõ ñaït ñöôïc nhöõng tieán boä ñaùng
keå trong vieäc ñem laïi quyeàn bình ñaúng cho phuï nöõ.
Trong caùc cô quan daân cöû: Vieät Nam laø nöôùc coù tyû leä nöõ ñaïi bieåu Quoác
hoäi cao nhaát chaâu AÙ vaø ñöùng thöù hai trong khu vöïc chaâu AÙ - Thaùi Bình
Döông. Ñieàu tra cho thaáy gaàn 25% ñaïi bieåu Quoác hoäi khoùa XI laø nöõ vaø
chieám 21% trong toång soá ñaïi bieåu chuyeân traùch. Treân toaøn theá giôùi chæ coù
14 quoác gia coù soá nöõ nghò só Quoác hoäi cao hôn tyû leä naøy. Trong nhieäm kyø
1999-2004, soá ñaïi bieåu nöõ trong Hoäi ñoàng nhaân daân tænh cuõng taêng hôn
tröôùc. Qua ñieàu tra trong 12 tænh khaù nhaát(*), soá ñaïi bieåu nöõ chieám 29,5%.
Tænh coù tyû leä nöõ cao nhaát trong Hoäi ñoàng nhaân daân laø Tuyeân Quang vôùi
1/3 ñaïi bieåu Hoäi ñoàng nhaân daân laø nöõ.
(*)12 tænh khaù nhaát laø:
- Tuyeân Quang: 33,3% - Yeân Baùi: 29,6%
- Ñoàng Nai: 32,4% - An Giang: 28,2%
- Sôn La: 31,3% - Haûi Döông: 27,9%
- Gia Lai: 30,4% - Kieân Giang: 27,6%
- Lao Cai: 30,0% - Haø Giang: 27,5%
- Haø Taây: 29,3% - Laïng Sôn: 26,8%
(Nguoàn: Boä Noäi vuï, Vuï Chính quyeàn ñòa phöông, naêm 1999).
Trong lónh vöïc giaùo duïc, Vieät Nam ñaõ gaàn ñaït ñöôïc bình ñaúng giôùi veà
tyû leä nhaäp hoïc tieåu hoïc. Soá lieäu cuûa Toång cuïc Thoáng keâ naêm 1999 cho thaáy:
Tyû leä nhaäp hoïc ôû caáp tieåu hoïc ñuùng tuoåi laø 90%, tyû leä bieát ñoïc bieát vieát
cuûa ngöôøi lôùn laø 94%, ñaây laø nhöõng thaønh tích phi thöôøng ñoái vôùi moät quoác
gia coù thu nhaäp treân ñaàu ngöôøi thaáp nhö ôû Vieät Nam. Ngoaøi ra, tyû leä nhaäp
hoïc ôû caáp trung hoïc cuõng ñaõ taêng leân ñaùng keå trong thaäp nieân vöøa qua, töø
chöa ñaày 30% vaøo ñaàu nhöõng naêm 1990 leân ñeán 74% vaøo naêm 2000(3).
537
Trong lónh vöïc kinh doanh, keå töø khi thöïc hieän Luaät doanh nghieäp môùi,
soá doanh nghieäp do nöõ laøm chuû cuõng taêng leân, chieám 21%, cao hôn so vôùi
doanh nghieäp nhaø nöôùc.
Tuy ñaõ ñaït ñöôïc nhöõng tieán boä ñaùng keå trong vieäc ñem laïi quyeàn bình
ñaúng cho phuï nöõ, nhöõng caùc taäp quaùn vaø quan nieäm truyeàn thoáng toàn taïi
töø bao ñôøi nay vaãn caûn trôû phuï nöõ ñöôïc höôûng caùc quyeàn bình ñaúng. Nhaän
thöùc cuûa caùc caáp uûy Ñaûng, chính quyeàn ôû nhieàu nôi coøn giaûn ñôn, phieán
dieän, nhìn nhaän thieáu toaøn dieän ñoái vôùi caùn boä nöõ. Söï khaùc bieät veà giôùi
vaãn toàn taïi ôû taát caû caùc lónh vöïc cuûa ñôøi soáng xaõ hoäi.
- Trong lónh vöïc giaùo duïc, maëc duø Vieät Nam ñaõ gaàn ñaït ñöôïc bình ñaúng
giôùi veà tyû leä nhaäp hoïc, song vaãn phaûi ñoái maët vôùi tyû leä boû hoïc cao, coøn coù
khoaûng caùch ôû baäc trung hoïc cô sôû, nhaát laø ôû nhöõng treû em ngöôøi daân toäc
thieåu soá. Theo toång ñieàu tra daân soá vaø nhaø ôû naêm 1999, trong soá hôn 5
trieäu ngöôøi muø chöõ treân toaøn quoác, thì phuï nöõ chieám 69% coøn nam giôùi
chieám 31%. Khoaûng 1/3 soá treû em baét ñaàu ñi hoïc lôùp 1 khoâng hoïc ñeán lôùp
5. Naêm 1998, treân 1,6 trieäu treû em trong ñoä tuoåi tieåu hoïc vaãn naèm ngoaøi
heä thoáng giaùo duïc(4). Treû em gaùi ôû khu vöïc thaønh thò coù tyû leä ñi hoïc cao
hôn so vôùi treû em gaùi ôû khu vöïc noâng thoân. Trong soá hoïc sinh boû hoïc, treû
em gaùi chieám 70%, ñaëc bieät xaûy ra ôû khu vöïc noâng thoân, nôi coù nhu caàu
veà lao ñoäng, ñoàng aùng. Trong gia ñình coù caû em trai vaø em gaùi cuøng ñi
hoïc, neáu ñieàu kieän khoâng cho pheùp thì treû em gaùi bao giôø cuõng phaûi nghæ
hoïc duø coù hoïc khaù hôn treû em trai. Quan nieäm phoå bieán trong caùc gia ñình
ôû noâng thoân cho raèng vieäc hoïc cuûa caùc em gaùi ít coù giaù trò hôn treû em trai.
Keát quaû ñieàu tra naêm 1997-1998 cho thaáy: tính theo nhoùm tuoåi (6 tuoåi
ñeán 11 tuoåi; 11 tuoåi ñeán 14 tuoåi; 14 tuoåi ñeán 17 tuoåi) thì tyû leä nhaäp hoïc
cuûa treû em gaùi bao giôø cuõng thaáp hôn treû em trai (ví duï nhoùm 14 ñeán 17
tuoåi, tyû leä nhaäp hoïc cuûa treû em trai laø 60%, thì treû em gaùi laø 50%). Tính
theo giôùi, thì nöõ coù tyû leä bieát ñoïc, bieát vieát vaø tyû leä nhaäp hoïc chung ôû moïi
caáp thaáp hôn so vôùi nam. Keát quaû so saùnh giöõa 12 tænh khaù nhaát cho thaáy:
trung bình tyû leä nam muø chöõ laø 1,9% so vôùi 7,7% cuûa nöõ. Tyû leä nhaäp hoïc
chung nam laø 91,8% coøn nöõ laø 85,8%(5). Ñaëc bieät ôû caùc tænh coù ñoàng baøo
daân toäc thieåu soá sinh soáng nhö Taây Baéc, Taây Nguyeân thì söï cheânh leäch naøy
coøn cao hôn.
Trong caùc coâng vieäc ñöôïc traû löông, vaãn coøn toàn taïi nhöõng ñònh kieán
laâu ñôøi treân thò tröôøng lao ñoäng. Tyû leä phuï nöõ laøm caùc coâng vieäc ñöôïc traû
löông chæ baèng 1/2 soá nam giôùi. Giöõa nam giôùi vaø nöõ giôùi vaãn coøn moät
khoaûng caùch cheânh leäch veà tieàn löông thöïc teá. Löông trung bình moät giôø
maø phuï nöõ kieám ñöôïc laø 2.266 ñoàng, chæ baèng 78% soá löông maø nam giôùi
kieám ñöôïc (2.900 ñoàng)(6). Vôùi coâng vieäc nhö nhau phuï nöõ luoân luoân ñöôïc
traû löông thaáp hôn. Ví duï: Trong saûn xuaát noâng nghieäp voán chieám tôùi 42%
toång soá caùc vieäc laøm ñöôïc traû löông ôû khu vöïc noâng thoân, möùc löông cho
538
moät giôø cuûa lao ñoäng nöõ chæ baèng 73% cuûa nam. Phuï nöõ cuõng taäp trung
chuû yeáu vaøo caùc coâng vieäc ít kyõ naêng nhö giaùo vieân hoaëc lao ñoäng chaân
tay, ít khi hoï ôû caùc vò trí quaûn lyù cao caáp.
Baèng chöùng töø hai cuoäc ñieàu tra möùc soáng daân cö gaàn ñaây cho thaáy tyû
leä phuï nöõ tham gia lao ñoäng ñöôïc traû löông noùi chung chæ taêng 4% trong
khoaûng thôøi gian töø naêm 1993 ñeán 1998, phaàn lôùn chæ taêng ôû lónh vöïc noâng
nghieäp, laø ngaønh coù möùc löông thaáp. Trong khi ñoù möùc taêng chung cuûa lao
ñoäng ñöôïc traû löông cuûa nam giôùi laø 9%(7). Söï cheânh leäch giôùi veà tieáp caän
tín duïng cuõng ñang laøm haïn cheá naêng löïc kinh doanh cuûa phuï nöõ.
Trong coâng vieäc taïo thu nhaäp, phuï nöõ vaø nam giôùi daønh moät löôïng thôøi
gian nhö nhau, song so vôùi nam giôùi, phuï nöõ phaûi maát thôøi gian gaáp ñoâi
ñeå laøm vieäc nhaø hay laøm coâng vieäc noäi trôï maø khoâng ñöôïc thuø lao. ÔÛ löùa
tuoåi 25 - 64, tính trung bình, phuï nöõ maát 13,6 giôø moät tuaàn cho vieäc noäi
trôï, trong khi nam giôùi chæ daønh 6 tieáng moät tuaàn cho vieäc nhaø.
Trong vieäc chaêm soùc söùc khoûe vaø sinh saûn, tyû leä phuï nöõ oám ñau cao hôn
nhieàu so vôùi nam, 44% phuï nöõ ôû ñoä tuoåi 18 - 55 bò ñau oám so vôùi 35% nam
giôùi cuøng ñoä tuoåi. Maëc duø phuï nöõ coù tyû leä oám ñau cao hôn nam giôùi, nhöng
laïi sôùm quay trôû laïi laøm vieäc sau khi oám hôn nam giôùi.
Tyû leä töû vong ôû caùc baø meï töông ñoái cao. Theo soá lieäu chính thöùc veà
möùc goác laø 200 ca töû vong treân 100.000 ca sinh coøn soáng vaøo naêm 1990 vaø
naêm 2000 laø 100 ca töû vong treân 100.000 ca sinh coøn soáng(8). Tyû leä naøy ôû
mieàn nuùi vaø nhöõng vuøng caùch bieät coøn cao hôn nhieàu, do khoâng ñöôïc tieáp
caän ñaày ñuû vôùi caùc dòch vuï chaêm soùc söùc khoûe sinh saûn, thieáu cô sôû vaät
chaát cuõng nhö thieáu nhöõng kieán thöùc cô baûn veà chaêm soùc söùc khoûe ôû caùc
hoä gia ñình.
Chaát löôïng dòch vuï söùc khoûe sinh saûn theo vuøng cuõng coù söï khaùc bieät,
khoaûng 44% phuï nöõ noâng thoân sinh con taïi nhaø, trong khi ôû thaønh thò tyû
leä naøy chæ laø 7% vaø chæ coù 62% phuï nöõ noâng thoân ñöôïc chaêm soùc khi mang
thai so vôùi 81% ôû thaønh thò. Ngoaøi ra, coù khoaûng 30% phuï nöõ coù thu nhaäp
thaáp vaø caùc daân toäc thieåu soá sinh nôû khoâng coù trôï giuùp cuûa caùn boä y teá(9).
Vieät Nam laø nöôùc coù tyû leä naïo phaù thai cao nhaát trong khu vöïc, gaây toån
haïi ñeán söùc khoûe cuûa caùc baø meï. Tyû leä naïo phaù thai öôùc tính laø 2,5 laàn
treân moät phuï nöõ trong ñoä tuoåi sinh ñeû, maëc duø tyû leä söû duïng caùc bieän phaùp
traùnh thai trong toaøn quoác ñaõ taêng trong 5 naêm gaàn ñaây. Giöõa caùc tænh söï
cheânh leäch coøn theå hieän khaù lôùn, ôû nhöõng tænh giaøu, 70% phuï nöõ coù choàng
trong ñoä tuoåi 15 - 49 söû duïng caùc bieän phaùp traùnh thai hieän ñaïi, trong khi
ôû caùc tænh yeáu keùm, con soá trung bình chæ coù 51%(10).
Tyû leä chi tieâu cuûa Vieät Nam cho chaêm soùc söùc khoûe tính theo GDP thuoäc
vaøo haøng thaáp nhaát trong khu vöïc. Ñieàu tra möùc soáng daân cö naêm 1997 -
1998 cho thaáy nhöõng hoä thuoäc 20% giaøu nhaát trong daân soá haøng naêm chi
539
370.000ñ treân moät ñaàu ngöôøi cho chaêm soùc söùc khoûe, cao gaàn gaáp 7 laàn so
vôùi nhöõng hoä thuoäc 20% ngheøo nhaát(11). Söï cheânh leäch naøy raát nghieâm
troïng, phaûn aùnh hình thaùi ngheøo ñoùi treân caû nöôùc giöõa daân toäc Kinh vaø daân
toäc thieåu soá, giöõa noâng thoân vaø thaønh thò.
3. Ngaøy 21-1-2002, Thuû töôùng Chính phuû ñaõ ban haønh Quyeát ñònh soá
19-QÑ/TTg veà vieäc pheâ duyeät Chieán löôïc quoác gia vì söï tieán boä cuûa phuï nöõ
ñeán naêm 2010. Naêm muïc tieâu cuûa chieán löôïc naøy laø:
1) Thöïc hieän caùc quyeàn bình ñaúng cuûa phuï nöõ trong lónh vöïc lao
ñoäng. Taïo ñieàu kieän cho phuï nöõ tham gia nhieàu ngaønh ngheà, bình ñaúng
vôùi nam giôùi trong ñaøo taïo, tìm kieám vieäc laøm, ñieàu kieän laøm vieäc vaø traû
coâng lao ñoäng.
2) Thöïc hieän caùc quyeàn bình ñaúng cuûa phuï nöõ trong lónh vöïc giaùo duïc.
Baûo ñaûm cho treû em gaùi cuõng nhö trai hoaøn thaønh ñaày ñuû chöông trình
giaùo duïc ôû baäc tieåu hoïc. Xoùa boû khoaûng caùch cheânh leäch veà giôùi ôû baäc
tieåu hoïc vaø trung hoïc cô sôû vaøo naêm 2005 vaø cuûa caùc daân toäc thieåu soá vaøo
naêm 2010. Taêng tyû leä bieát ñoïc, bieát vieát ôû phuï nöõ döôùi 40 tuoåi leân 95%
vaøo naêm 2005 vaø 100% vaøo naêm 2010.
3) Thöïc hieän quyeàn bình ñaúng cuûa phuï nöõ trong vieäc chaêm soùc söùc
khoûe. Giaûm tyû leä töû vong ôû caùc baø meï xuoáng coøn 70 treân 100.000 ca coøn
soáng. Taêng ñaùng keå tyû leä chi tieâu coâng cho chaêm soùc söùc khoûe noùi chung
vaø cho caùc baø meï noùi rieâng. Caûi tieán chaát löôïng vaø vieäc söû duïng caùc keânh
thoâng tin tuyeân truyeàn veà dòch vuï söùc khoûe sinh saûn vaø caùc phöông phaùp
keá hoaïch hoùa gia ñình ñeán caùc baø meï. Naâng cao caùc dòch vuï caáp cöùu vaø
nhaát laø caûi thieän vieäc chaêm soùc saûn khoa.
4) Taêng soá phuï nöõ trong caùc cô quan daân cöû ôû moïi caáp. Chieán löôïc cuûa
Chính phuû ñeán naêm 2010 laø taêng soá ñaïi bieåu nöõ leân 30% trong Quoác hoäi,
28% cho nhieäm kyø tieáp theo cuûa Hoäi ñoàng nhaân daân caáp tænh vaø 50% trong
caùc ngaønh cô quan nhaø nöôùc.
5) Taêng cöôøng naêng löïc hoaït ñoäng vì söï tieán boä cuûa phuï nöõ. Tích cöïc
laønh maïnh hoùa caùc moái quan heä giöõa phuï nöõ vaø caùc thaønh vieân khaùc treân
moïi phöông dieän, coù nhö vaäy quyeàn bình ñaúng töï do cuûa chò em môùi thaät
söï baûo ñaûm. Phaùt trieån caùc dòch vuï xaõ hoäi ñeå giaûm nheï gaùnh naëng coâng
vieäc noäi trôï cuûa chò em, taïo ñieàu kieän cho chò em coù thôøi gian ñeå hoïc taäp,
naâng cao trình ñoä veà moïi maët.
Muïc tieâu laâu daøi nhaèm ñaûm baûo giaáy chöùng nhaän söû duïng ñaát coù ghi
caû teân ngöôøi choàng vaø ngöôøi vôï, giaûm tình traïng deã bò toån thöông cuûa phuï
nöõ tröôùc tình traïng baïo haønh trong gia ñình, taïo ñieàu kieän cho phuï nöõ môû
roäng vai troø kinh teá - xaõ hoäi chính ñaùng cuûa hoï. Ngoaøi ra, trong vaên baûn
Chieán löôïc coøn ñöa ra caùc höôùng daãn cho vieäc thöïc hieän khuoân khoå theå
cheá taïo ñieàu kieän ñeå ñaït ñöôïc bình ñaúng giôùi.
540
Taïi Hoäi nghò toång keát 10 naêm thöïc hieän Chæ thò 37 cuûa Ban Bí thö Trung
öông Ñaûng veà coâng taùc caùn boä nöõ (ngaøy 26-3-2004), ñoàng chí Phan Dieãn,
UÛy vieân Boä Chính trò, Thöôøng tröïc Ban Bí thö ñaõ phaùt bieåu: "Muïc tieâu toång
quaùt ñeán naêm 2010 laø phaùt trieån nhanh vaø beàn vöõng ñoäi nguõ caùn boä nöõ
laõnh ñaïo, quaûn lyù caùc caáp treân moïi lónh vöïc, baûo ñaûm taêng veà soá löôïng
ñoàng thôøi phaûi naâng cao veà chaát löôïng, cô caáu hôïp lyù ñaùp öùng yeâu caàu cuûa
söï nghieäp coâng nghieäp hoùa, hieän ñaïi hoùa ñaát nöôùc vaø bình ñaúng giôùi trong
boä maùy laõnh ñaïo, quaûn lyù"(12).
Ñeå ñaït ñöôïc muïc tieâu ñoù, moät trong nhöõng nhieäm vuï cuûa caùc caáp, caùc
ngaønh laø: "Laøm chuyeån bieán nhaän thöùc veà bình ñaúng giôùi. Ñöa kieán thöùc
bình ñaúng giôùi vaøo noäi dung giaûng daïy trong heä thoáng giaùo duïc, nhaát laø
caùc hoïc vieän chính trò, hoïc vieän haønh chính vaø caùc tröôøng chính trò. Ñaõ ñeán
luùc caùn boä, ñaûng vieân phaûi nhaän thöùc raèng, tyû leä caùn boä nöõ tham gia laõnh
ñaïo quaûn lyù laø moät tieâu chí ñaùnh giaù söï coâng baèng, daân chuû, vaên minh cuûa
ñaát nöôùc"(13).
Ñeå taêng cöôøng bình ñaúng giôùi vaø naâng cao vò theá naêng löïc cuûa mình
baûn thaân phuï nöõ cuõng phaûi töï phaán ñaáu vöôn leân, phaûi coù yù thöùc ñaày
ñuû veà quyeàn lôïi vaø nghóa vuï cuûa mình. Chuû tòch Hoà Chí Minh ñaõ töøng
noùi: Giaønh quyeàn bình ñaúng, choáng söï phaân bieät ñoái xöû ñoái vôùi phuï nöõ
khoâng phaûi ai laøm hoä cho phuï nöõ maø chính hoï phaûi vöôn leân, töï giaûi
phoùng, ñöùng leân ñaáu tranh cho quyeàn lôïi cuûa mình. Phuï nöõ khoâng neân
ngoài chôø Chính phuû, chôø Ñaûng ra chæ thò giaûi phoùng cho mình, "Baûn
thaân phuï nöõ thì phaûi ñaáu tranh töï cöôøng, töï laäp ñeå giaønh laáy lôïi quyeàn
cuûa mình"(14).
CHUÙ THÍCH
1. Hoà Chí Minh, Toaøn taäp, taäp 9, Nxb Chính trò quoác gia, Haø Noäi, 2000, tr.523.
2. Hoà Chí Minh, Toaøn taäp, taäp 12, Nxb Chính trò quoác gia, Haø Noäi, 2000, tr.195.
3. Nguoàn: Chính phuû Vieät Nam, naêm 2001.
4. Nguoàn: cô quan phaùt trieån quoác teá (DFIR), naêm 2002a.
5. Toång ñieàu tra daân soá naêm 1999, Nguoàn Lieân hôïp quoác, 2002.
6. Nguoàn: Chöông trình phaùt trieån Lieân hôïp quoác (UNDP), 2002c.
7. Nguoàn: Lieân hôïp quoác, 2002.
8. Nguoàn: Boä Y teá naêm 2000.
9. Nguoàn: Chöông trình phaùt trieån Lieân hôïp quoác (UNDP), naêm 2002.
10. Nguoàn: Lieân hôïp quoác, 2002.
11. Ñieàu tra möùc soáng daân cö naêm 1997-1998, Nguoàn Lieân hôïp quoác, 2002.
12, 13. Baùo Nhaân daân, soá 17773, ngaøy 28-3-2004.
14. Hoà Chí Minh, Toaøn taäp, taäp 10, Nxb Chính trò quoác gia, Haø Noäi, 2000, tr. 662.
541
CHIEÁN LÖÔÏC KIEÁM SOÁNG: PHAÙT TRIEÅN VAØ NGHEØO KHOÅ TREÂN CON ÑÖÔØNG HOÄI NHAÄP...
1
CHIEÁN LÖÔÏC KIEÁM SOÁNG:
PHAÙT TRIEÅN VAØ NGHEØO KHOÅ
TREÂN CON ÑÖÔØNG HOÄI NHAÄP
THÒ TRÖÔØNG - DÖÏA VAØO NGHIEÂN CÖÙU
TÌNH HUOÁNG ÔÛ HAØ NOÄI, HÖNG YEÂN,
SÔN LA VAØ SOÙC TRAÊNG
Irene Norlund*
I. GIÔÙI THIEÄU
Baøi vieát naøy trình baøy moät soá keát quaû töø moät döï aùn nghieân cöùu ñöôïc
thöïc hieän ôû Vieät Nam: "Sinh keá beàn vöõng ôû Ñoâng Nam AÙ: Caùch tieáp caän coù
am hieåu töø cô sôû ñoái vôùi vaán ñeà an ninh löông thöïc. Tröôøng hôïp Vieät Nam"
do Trung taâm nghieân cöùu chaâu AÂu, Haø Noäi vaø Ñaïi hoïc Roskilde, Ñan Maïch
hôïp taùc töø naêm 2001-2003(1).
Cuoäc khuûng hoaûng tieàn teä ôû chaâu AÙ cuoái nhöõng naêm 1990 ñaõ gaây soác
vaø stress cho ngöôøi daân vaø ôû chöøng möïc naøo ñoù, cuoäc khuûng hoaûng naøy ñaõ
xaûy ñeán moät caùch baát ngôø hay chí ít laø ngöôøi ta ñaõ khoâng ñöôïc chuaån bò
ñeå ñoùn nhaän vaø ñoái phoù vôùi noù. Nhaän thöùc veà söï vieäc naøy ñaõ trôû thaønh
chuû ñeà chính cuûa döï aùn. Sinh keá cuûa ngöôøi daân bò aûnh höôûng ra sao khi
moâi tröôøng beân ngoaøi hoaëc moâi tröôøng xaõ hoäi baûn ñòa chòu söùc eùp? Hoùa ra
sau cuoäc khuûng hoaûng chaâu AÙ, nhieàu ngöôøi ñaõ coù theå tìm ñöôïc caùch thoaùt
khoûi nhöõng khoù khaên trong khi Chính phuû laïi khoâng theå laøm ñöôïc gì nhieàu.
Ngöôøi daân noùi chung ñoái phoù vôùi nhöõng aùp löïc theá naøo? Khi naøo hoï maát
an toaøn vaø khi naøo hoï an toaøn? Muïc tieâu cuûa nghieân cöùu thöïc ñòa laø nhaèm
xaùc ñònh nguoàn taøi nguyeân, caùc hoaït ñoäng vaø cô sôû kieán thöùc cuûa ngöôøi
daân ñeå caûi thieän an ninh löông thöïc vaø chieán löôïc kieám soáng cuõng nhö caùc
nhaân toá gaây ra vaán ñeà.
"Sinh keá beàn vöõng" vôùi tö caùch laø moät khaùi nieäm chöùa ñöïng caû maët
thuaän lôïi vaø baát lôïi. Tuy nhieân, baøi vieát naøy khoâng taäp trung ñeà caäp saâu
vaøo maët phöông phaùp luaän. Ñieåm thuaän lôïi tröôùc tieân laø ôû choã khaùi nieäm
* Ñaïi hoïc Roskilde. Ñan Maïch.
542
naøy - coù leõ neân hieåu ñoù laø moät caùch tieáp caän - laø moät caùch tieáp caän chính
luaän khoâng phaân loaïi caùc caù nhaân vaø hoä gia ñình theo boä phaän. Noù coù
theå bao haøm toång theå caùc hoaït ñoäng con ngöôøi, khoâng chæ laø thu nhaäp
tieàn baïc hoaëc an ninh löông thöïc, maø coøn laø caùc taøi saûn toång hôïp töø caùc
nguoàn löïc vaø khaû naêng thieân nhieân (ñaát, nöôùc), xaõ hoäi (caùc maïng löôùi xaõ
hoäi vaø heä thoáng hoã trôï), con ngöôøi (kyõ naêng, tri thöùc, söùc khoûe vaø giaùo
duïc), vaät chaát (thò tröôøng, ñöôøng saù, lieân laïc) vaø taøi chính (voán/phöông
tieän kinh teá).
Toùm laïi, vieäc ñöa khaùi nieäm sinh keá vaøo thöïc teá nhaèm nhaán maïnh 5 taøi
saûn. Moät trong nhöõng yù töôûng chính cuûa coâng trình nghieân cöùu naøy ñaõ nhìn
nhaän caùc maïng löôùi xaõ hoäi coù taàm quan troïng ñaëc bieät, vaø do ñoù döï aùn
chuù yù ñaëc bieät tôùi caùch tieáp caän taøi saûn xaõ hoäi hay "voán xaõ hoäi"(2). Noù bao
haøm taàm quan troïng cuûa caùc maïng löôùi xaõ hoäi vì ñieàu ñoù taïo ra khaû naêng
ñoái maët vôùi stress vaø caùc “cuù soác” - vöøa ñeå toàn taïi vaø cuõng ñeå phaùt trieån
ñoàng thôøi thoaùt khoûi voøng xoaùy cuûa tình traïng ngheøo khoå. Khía caïnh coâng
baèng thöôøng coù taàm quan troïng haøng ñaàu trong cuoäc tranh caõi ñang dieãn
ra veà "ngheøo khoå" vaø thöôøng bò caùc nhaø taøi trôï vaø chính quyeàn laõng queân
vì hoï tin raèng keát cuïc thì taêng tröôûng laø yeáu toá quan troïng nhaát cho söï phaùt
trieån. Ñaây khoâng phaûi laø troïng taâm cuûa döï aùn vì chieán löôïc kieám soáng coù
theå khoâng nhaát thieát taäp trung vaøo söï coâng baèng, maø taäp trung nhieàu hôn
vaøo söï toàn taïi cuûa caù nhaân vaø hoä gia ñình cuøng söï phaùt trieån trong khuoân
khoå coäng ñoàng. Nhöng ñoàng thôøi cuõng caàn phaûi nhaän thaáy taàm quan troïng
cuûa maïng löôùi xaõ hoäi trong khía caïnh coâng baèng.
Phöông phaùp luaän naøy goàm kieåu phaân tích SWOT coù söûa ñoåi(3). Tröôùc
tieân, caùc ñieàu kieän noäi taïi cuûa coäng ñoàng ñöôïc xem laø cô hoäi vaø moái ñe
doïa, vaø caùc caùch thöùc töông öùng maø ngöôøi daân ñang ñoái phoù vôùi nhöõng
yeáu keùm vaø quaù trình phuïc hoài sau khuûng hoaûng/stress nhö theá naøo. Thöù
hai, caùch tieáp caän ñeà caäp ñeán nhöõng thuùc eùp vaø moái ñe doïa beân ngoaøi
ñoái vôùi coäng ñoàng vaø taùc ñoäng coù theå coù leân cô cheá ñoái phoù vôùi nhöõng
ñe doïa ñoù.
Tuy nhieân, trong baøi vieát naøy, troïng taâm chính laø chieán löôïc kieám soáng
coù theå ñöôïc phaân tích döïa treân nghieân cöùu thöïc ñòa vaø ñieàu tra ñôøi soáng ôû
caùc coäng ñoàng vaø hoä gia ñình. Chieán löôïc kieám soáng ôû ñaây ñöôïc ñònh nghóa
laø caùc hoaït ñoäng coù yù thöùc vaø voâ thöùc cuõng nhö caùc giaûi phaùp cuûa caùc hoä
gia ñình vaø caù nhaân ñeå vöôït qua nhöõng trôû ngaïi, thaùch thöùc trong cuoäc
soáng haøng ngaøy. Khía caïnh voán xaõ hoäi cuõng ñöôïc tính ñeán trong chieán löôïc
kieám soáng.
Nghieân cöùu naøy ñöôïc thöïc hieän baèng caùc caùch tieáp caän vaø phöông phaùp
coù söï tham gia cuûa ñoái töôïng nghieân cöùu trong ñoù coù vieäc tieán haønh nhöõng
cuoäc thaûo luaän nhoùm vaø phoûng vaán caù nhaân ñeå cung caáp cô sôû chính cho
caùc phaân tích.
543
Nghieân cöùu thöïc ñòa dieãn ra ôû: Haø Noäi, Höng Yeân, Sôn La, Soùc Traêng.
1. Trieàu Khuùc, moät laøng ven ñoâ ôû huyeän Thanh Trì, Haø Noäi.
2. Tænh Höng Yeân ôû Ñoàng baèng soâng Hoàng, 2 xaõ laø Haøm Töû, (huyeän
Khoaùi Chaâu) vaø Nghóa Ñaøn, (huyeän Kim Ñoäng).
3. Tænh Soùc Traêng ôû Ñoàng baèng soâng Meâ Koâng, 2 xaõ Ben Vien vaø Thanh
Phu thuoäc huyeän Myõ Xuyeân.
4. Tænh Sôn La, 3 xaõ Chieng Ban, Chieng Mai vaø Ta Hoc thuoäc huyeän
Mai Sôn.
Caùc tænh noùi treân ñöôïc löïa choïn ñeå phaân tích moät soá ñieàu kieän khaùc
nhau roõ reät: hai vuøng ñoàng baèng, vuøng cao nguyeân vaø cuoái cuøng laø coäng
ñoàng ven ñoâ ñöôïc tính ñeán ñeå ñieàu tra veà söï chuyeån ñoåi xaõ hoäi ôû giai ñoaïn
thay ñoåi kinh teá-xaõ hoäi cao hôn. Theo chæ soá phaùt trieån con ngöôøi (HDI),
boán tænh treân laàn löôït ñöôïc xeáp haïng 2-14-37-57 trong toång soá 61 tænh naêm
1999, thôøi ñieåm maø döï aùn naøy ñang trong quaù trình chuaån bò(4). Neáu so
saùnh vôùi soá lieäu thu nhaäp cuûa caùc tænh, ñaùng chuù yù laø Höng Yeân ñoåi choã
cho Soùc Traêng. Thu nhaäp ôû Soùc Traêng cao hôn ñaùng keå nhöng chæ soá HDI
laïi thaáp hôn nhieàu, chaúng haïn giaùo duïc vaø y teá ñöôïc coi laø töông ñoái toát
hôn ôû Höng Yeân. Caùch tính PPP thu heïp khoaûng caùch giöõa caùc tænh vaø thöù
haïng cuûa Haø Noäi tuït xuoáng vì möùc giaù cao hôn. Keå caû khi Sôn La roõ raøng
gaëp nhieàu khoù khaên hôn caùc tænh khaùc vaø laø tænh xeáp thaáp nhaát theo moïi
caùch tính toaùn thoáng keâ, thì cuõng caàn nhôù raèng, soá lieäu thoáng keâ khoâng
phaûi luùc naøo cuõng laø caùch duy nhaát hay toát nhaát ñeå ñaùnh giaù cuoäc soáng
cuûa ngöôøi daân, bôûi vì nguoàn taøi nguyeân thieân nhieân noùi chung deã khai thaùc
hôn so vôùi ôû vuøng Ñoàng baèng soâng Hoàng ñoâng ñuùc daân cö, chaúng haïn.
Tænh Haø Noäi Höng Yeân Soùc Traêng Sôn La

GDP ñaàu ngöôøi, 1000 ñoàng, 1999 40.620 3.390 4.050 1.820
PPP tính theo USD 3588 1208 1443 649
Chæ soá phaùt trieån con ngöôøi, 61 tænh 2 14 37 57
II. GOÙC NHÌN SO SAÙNH VEÀ COÄNG ÑOÀNG ÔÛ HAØ NOÄI, HÖNG YEÂN, SÔN LA,
SOÙC TRAÊNG
1. Stress vaø soác
Caùc coäng ñoàng ñöôïc tieán haønh khaûo saùt ñaõ traûi qua stress vaø soác theo caùch
raát khaùc nhau. Soác coù theå ñöôïc phaân loaïi theo doøng lòch söû, nhö thôøi gian
chieán tranh, oám ñau beänh taät, söï trì treä veà kinh teá ôû Mieàn Baéc tröôùc khi caûi
caùch vaøo cuoái nhöõng naêm 70 hoaëc söï suïp ñoå baát ngôø cuûa heä thoáng taøi chính
khi neàn kinh teá thò tröôøng baét ñaàu hoaït ñoäng. Thöù hai, chuùng xuaát hieän vôùi
544
tö caùch laø caùc thaûm hoïa töï nhieân nhö luõ luït, baõo, trieàu cöôøng, haïn haùn vaø
söông giaù thöôøng xuaát hieän ít nhieàu ôû taát caû coäng ñoàng noâng thoân, nôi maø
thieân nhieân vaø ñaát ñai vaãn laø yeáu toá quan troïng nhaát ñoái vôùi vieäc kieám soáng.
Stress laø nhöõng xu höôùng chaäm hôn, nhöõng aùp löïc töø thò tröôøng nhö giaù caû
giaûm suùt, oâ nhieãm moâi tröôøng, söï töôùc ñoaït taøi nguyeân thieân nhieân hay khoâng
coù vieäc laøm hoaëc thieáu vieäc laøm. ÔÛ caùc coäng ñoàng tieán haønh khaûo saùt, nhöõng
thaûm hoïa töï nhieân ít lan roäng hôn döï tính; trong soá caùc tröôøng hôïp nghieân
cöùu, chæ coù caùc xaõ ôû Soùc Traêng (phía Nam) vaø Sôn La (phía Baéc) gaëp phaûi
khoù khaên nghieâm troïng do thieân nhieân vaø ñieàu kieän thôøi tieát. Töø goùc ñoä lòch
söû, caùc söï kieän quan troïng nhaát ôû thôøi kyø hieän ñaïi laø vieäc phi hôïp taùc xaõ vaø
phaân chia ruoäng ñaát vaøo naêm 1981, 1988, 1993-1994 vaø 1999, moät söï thay ñoåi
veà cô cheá ñaõ môû ra cho caùc hoaït ñoäng kinh teá môùi cuûa hoä gia ñình vaø moät
thò tröôøng ngaøy caøng roäng môû. Tuy nhieân, thôøi kyø cuûa nhöõng thay ñoåi quan
troïng nhaát giöõa caùc tænh cuõng khaùc nhau ñaùng keå. Cuoäc khuûng hoaûng chaâu
AÙ khoâng aûnh höôûng nhieàu tôùi caùc coäng ñoàng Vieät Nam trong baûn nghieân cöùu
naøy. Söï keát noái quan troïng nhaát vaøo neàn kinh teá toaøn caàu xaûy ra thoâng qua
saûn xuaát löông thöïc vaø caùc saûn phaåm khaùc tröïc tieáp nhaèm vaøo thò tröôøng theá
giôùi vaø phuï thuoäc vaøo giaù caû thò tröôøng theá giôùi.
Thôøi kyø hôïp taùc hoùa noâng nghieäp ñöôïc aùp duïng vaøo nhöõng naêm 1960 vaø
1970 coù theå ñöôïc coi laø moät stress vì noù ñaõ haïn cheá caùc hoaït ñoäng thöông
maïi; nhöng noù cuõng coù theå ñöôïc xem laø söï ñoái phoù vôùi moät soá vaán ñeà caàn
söï hôïp taùc maïnh meõ voán toû ra höõu ích trong thôøi chieán ôû vuøng Ñoàng baèng
soâng Hoàng vaø mieàn nuùi. Ñaëc bieät ôû caùc vuøng mieàn nuùi phía Baéc, hôïp taùc xaõ
taïi caùc baûn laøng ñaõ raát coù ích ñoái vôùi coäng ñoàng nhaäp cö ngöôøi Kinh. Ngay
caû khi caùc hoaït ñoäng kinh teá bò haïn cheá vaø thu nhaäp chaúng ñöôïc laø bao vaøo
thôøi ñieåm ñoù thì caùc lónh vöïc xaõ hoäi nhö giaùo duïc vaø y teá laïi ñöôïc caùc hôïp
taùc xaõ chu caáp. Phaàn lôùn ngöôøi daân khi hoài töôûng laïi quaù khöù ñeàu raát haøi
loøng vôùi vieäc xoùa boû heä thoáng hôïp taùc xaõ, song nhöõng ngöôøi giaø hôn, ñaëc
bieät laø ngöôøi ngheøo, vaãn thaáy raèng noù coù moät soá maët tích cöïc. Ngaøy nay cuøng
vôùi vai troø ngaøy caøng taêng cuûa thò tröôøng vaø söï can thieäp ngaøy caøng giaûm cuûa
Nhaø nöôùc thì giaù caû laø moät trong nhöõng yeáu toá quan troïng nhaát ñoái vôùi ñôøi
soáng thu nhaäp ñang taêng leân cuûa ngöôøi daân trong caùc coäng ñoàng ñöôïc tieán
haønh khaûo saùt. Ñieàu ñoù cuõng daãn tôùi nhöõng nhaân toá maát an ninh môùi.
2. Nhöõng khaùc bieät veà sinh keá hay bieän phaùp ñoái phoù: ñaát ñai, caùc hoaït ñoäng
luùc noâng nhaøn, buoân baùn, di cö theo muøa - söï môû roäng thò tröôøng.
a. Ñaát ñai - yeáu toá quan troïng nhöng ñang suy giaûm
Ñaát ñai laø taøi saûn quan troïng nhaát ñoái vôùi hoä gia ñình noâng daân ôû caùc
coäng ñoàng noâng thoân, trong khi ngaøy nay, ôû vuøng ngoaïi oâ Haø Noäi vai troø
cuûa noù baét ñaàu giaûm ñi. Trong nhöõng naêm 1990 ôû Trieàu Khuùc, vieäc baùn ñaát
vôùi giaù cao ñaõ taïo ra nguoàn thu nhaäp quan troïng nhaát cho haàu heát taát caû
545
ngöôøi daân trong laøng. Noù ñaõ cung caáp voán cho vieäc xaây döïng nhaø môùi vaø
caùc hoaït ñoäng saûn xuaát vaø thöông maïi môùi. Nhöng ñoái vôùi nhieàu ngöôøi, ñoù
laø kieåu ñaàu tö moät laàn khoâng laëp laïi moät khi ñaát ñaõ ñöôïc baùn ñi vaø khu
vöïc hoï soáng bò ñoâ thò hoùa. Ñaát ñai ôû caùc vuøng noâng thoân Mieàn Baéc vaø Mieàn
Nam khaùc nhau ñaùng keå veà dieän tích vaø phöông phaùp canh taùc; coøn caùc
maûnh ñaát sôû höõu laïi raát nhoû, ñaëc bieät ôû Mieàn Baéc vaø khoâng theå chia thaønh
caùc maûnh nhoû hôn ñöôïc nöõa. Caùc hoaït ñoäng phi noâng nghieäp vaøo luùc noâng
nhaøn ngaøy caøng trôû neân quan troïng vaø böùc tranh mieâu taû hieän traïng naøy
raát khaùc nhau, phuï thuoäc vaøo loaïi hoaït ñoäng ñöôïc thöïc hieän vaøo thôøi kyø
ñoù. Caùc hoaït ñoäng môùi nhö nuoâi toâm coù theå laø moät coâng vieäc mang laïi thu
nhaäp cao neáu thaønh coâng, trong khi vieäc chaên nuoâi gia suùc vaø troàng caây
aên quaû mang laïi thu nhaäp haïn cheá. Caùc hoaït ñoäng buoân baùn ngaøy caøng
quan troïng, nhöng chæ ôû Ñoàng baèng soâng Hoàng ngöôøi ta môùi tham gia vaøo
caùc hoaït ñoäng buoân baùn quy moâ lôùn hôn thoâng qua di cö taïm thôøi ñeán Haø
Noäi. Taïi Soùc Traêng ôû Mieàn Nam, noâng daân phuï thuoäc vaøo ngöôøi xay xaùt vaø
ngöôøi buoân gaïo trong coäng ñoàng; coøn ôû Sôn La, vuøng nuùi phía Baéc, "chôï
ñi vaøo caùc baûn laøng" chöù khoâng phaûi laø daân baûn töï mang haøng hoùa ra chôï
moãi khi ñeán vuï muøa môùi nhö mía vaø caø pheâ ñöôïc thu hoaïch ñaïi traø. ÔÛ taát
caû caùc nôi buoân baùn nhoû dieãn ra ôû caùc chôï ñòa phöông, nhöng nhöõng ngöôøi
cung caáp haøng hoùa ra thò tröôøng theá giôùi nhö toâm ôû Soùc Traêng vaø caø pheâ
ôû Sôn La coù theå höôûng lôïi nhieàu hôn, cho duø hoï cuõng chòu ruûi ro khi vuï
muøa thaát baùt.
Söï di cö mang tính laâu daøi hôn dieãn ra ôû taát caû boán tænh nghieân cöùu, trong
ñoù ngöôøi daân töø boû laøng queâ ñi tìm vieäc laøm ôû caùc thaønh phoá lôùn hoaëc caùc
coâng tröôøng xaây döïng ôû vuøng noâng thoân. Chöông trình taùi ñònh cö coù keá
hoaïch khaù roõ ñaõ ñöôïc tieán haønh trong nhöõng naêm 1960 vaø 1970 töø Höng Yeân
ñeán Sôn La giôø ñaây ñaõ xaây döïng ñöôïc caùc coäng ñoàng ôû vuøng cao nguyeân.
Tuy nhieân, söï di cö ôû taát caû caùc coäng ñoàng döôøng nhö ít hôn so vôùi mong
ñôïi. Söï di cö taïm thôøi, theo ñoù ngöôøi daân vaãn cô baûn giöõ ñöôïc nguoàn goác
cuûa mình dieãn ra phoå bieán hôn nhieàu cho duø tính chaát coù khaùc nhau giöõa
caùc vuøng. Noâng daân ôû Höng Yeân ñeán Haø Noäi trong voøng 2 tuaàn hoaëc vaøi
thaùng sau ñoù laïi trôû veà vôùi maûnh ñaát vaø gia ñình cuûa hoï. Ngöôøi Khô-me ôû
Soùc Traêng ñi sang Campuchia; coøn tôùi thaønh phoá Hoà Chí Minh vôùi hoï thì
döôøng nhö laïi quaù xa. Noâng daân töø caùc tænh quanh Haø Noäi ñeán Trieàu Khuùc
laøm vieäc trong khoaûng vaøi thaùng, thaäm chí vaøi naêm, nhöng vaãn döï tính quay
veà vôùi choán laøng queâ cuûa mình. Moät soá ngöôøi di cö taïm thôøi ôû taát caû caùc coäng
ñoàng coù theå trôû thaønh ngöôøi di cö vónh vieãn, nhöng cho duø di cö laø vaán ñeà
coát loõi thì di cö taïm thôøi döôøng nhö quan troïng hôn nhieàu so vôùi di cö vónh
vieãn trong caùc tröôøng hôïp nghieân cöùu. Tính cô ñoäng döôøng nhö ít hôn ôû caùc
coäng ñoàng ôû vuøng xa bôûi vì noù ñoøi hoûi phaûi coù kinh phí ñeå di chuyeån. Nhöng
söï di chuyeån noäi vuøng taïi ñoù laïi dieãn ra nhieàu hôn khi coù vieäc laøm ôû moät xaõ
laân caän, ngöôøi lao ñoäng bò thu huùt sang ñoù. Thò tröôøng lao ñoäng döôøng nhö
ít bò haïn cheá hôn nhieàu so vôùi tröôùc ñaây - ñaëc bieät ngaønh lao ñoäng töï do
546
mang laïi nhöõng cô hoäi ñeå coù thu nhaäp - nhöng chuû yeáu vaãn döôùi daïng khoâng
ñöôïc kieåm soaùt. Caùc maïng löôùi xaõ hoäi vaø quan heä laø nhöõng nhaân toá quan
troïng hoã trôï tính cô ñoäng cuûa caùc coäng ñoàng daân cö.
Thò tröôøng ñang ñoùng moät vai troø raát quan troïng ôû khaép moïi nôi. Khoâng
nôi naøo trong caùc coäng ñoàng ñöôïc khaûo saùt maø lao ñoäng saûn xuaát taïi choã
laïi toàn taïi vôùi tö caùch laø nguoàn kieám soáng duy nhaát, ngay caû nhöõng gia
ñình ngheøo nhaát, ñöôïc phoûng vaán, cuõng gaén vôùi thò tröôøng qua caùc hoaït
ñoäng lao ñoäng töï do. Xu höôùng nhöõng coäng ñoàng ôû gaàn vôùi thò tröôøng lôùn
höôûng lôïi nhieàu hôn caùc coäng ñoàng ôû vuøng xa döôøng nhö khaù roõ raøng,
nhöng cuõng coù moät soá ngoaïi leä quan troïng, chaúng haïn coäng ñoàng nuoâi toâm
ôû Mieàn Nam hoaëc coäng ñoàng saûn xuaát caø pheâ vaø mía ñöôøng ôû Sôn La coù
theå taïo ra lôïi nhuaän ñaùng keå ngay caû ôû nhöõng vuøng saâu, vuøng xa. Giaù caû
thò tröôøng dao ñoäng khaép nôi, thaäm chí coøn khaùc nhau giöõa Mieàn Baéc vaø
Mieàn Nam, ñoàng thôøi cuõng coù moät khoaûng caùch giöõa haøng hoùa cho thò
tröôøng theá giôùi nhö ôû Ñoàng baèng soâng Meâ Koâng vaø vuøng nuùi phía Baéc,
haøng hoùa cho thò tröôøng ñòa phöông nhö ôû Ñoàng baèng soâng Hoàng. Ñaàu
nhöõng naêm 2000, haàu heát giaù caû ñeàu giaûm vaø giaûm nhieàu ñeán noãi Chính
phuû ñaõ phaûi can thieäp vaøo giaù gaïo ñeå bình oån thò tröôøng, moät vieäc laøm traùi
vôùi chuû tröông ban ñaàu laø bôùt can thieäp vaøo caùc löïc löôïng thò tröôøng. Ngöôøi
daân ôû vuøng nuùi phía Baéc cuõng ñaõ tin töôûng raèng Chính phuû seõ hoã trôï giaù
ñöôøng vaø caø pheâ neáu chuùng bò rôùt giaù quaù möùc. Tröôùc heát, döôøng nhö
Chính phuû vaãn ñang trôï giaù khi caàn thieát. Vaán ñeà laø ñieàu ñoù coøn xaûy ra
trong töông lai hay khoâng, khi maø vieäc hoäi nhaäp vaøo thò tröôøng theá giôùi vaø
caùc toå chöùc thöông maïi quoác teá seõ khoâng chaáp nhaän loaïi bieän phaùp naøy.
Tuy nhieân, vaøo naêm 2002-2003, bieän phaùp naøy laïi taêng leân, vaø ngöôøi daân
caøng theâm tin töôûng vaøo söï trôï giuùp cuûa Nhaø nöôùc. Thöù hai, ngöôøi noâng
daân raát leä thuoäc vaøo vieäc ngöôøi mua "seõ ñeán vôùi hoï". Hoï khoâng coù thò
tröôøng thay theá vaø giaù caû bò ngöôøi mua giöõ ñoäc quyeàn, duø ñoù laø toå chöùc
Chính phuû hay tö nhaân. Thöông nhaân ôû Ñoàng baèng soâng Hoàng coù nhieàu
löïa choïn hôn vì hoï coù theå töï mình ñeán vôùi thò tröôøng, nhöng nhöõng thöù
mang laïi thu nhaäp cao coù theå ñöôïc ñem ra thò tröôøng trong cuøng thôøi ñieåm
vaø khoâng thu ñöôïc maáy lôïi nhuaän. Thaùch thöùc laø söï caïnh tranh cuûa caùc
haøng hoùa cuøng chuûng loaïi ñeán töø nhöõng nôi khaùc ôû Vieät Nam cuõng nhö töø
nguoàn haøng nhaäp khaåu.
b. Hoä gia ñình: voøng ñôøi vaø giôùi

ÔÛ caáp hoä gia ñình, vieäc voøng ñôøi vaãn ñang quyeát ñònh nhieàu ñeán hoaøn
caûnh sinh soáng cuûa hoä gia ñình laø ñieàu ñaùng quan taâm. Nhöõng hoä gia ñình
ñaõ coù con ñuû lôùn ñeå nhaän phaàn ñaát trong giai ñoaïn phaân chia ñaát vaøo naêm
1993-1994 ñang ôû trong hoaøn caûnh toát hôn so vôùi nhöõng hoä gia ñình treû
hôn môùi thaønh laäp gaàn ñaây. Ñaát ñai giôø ñaây laø thöù ñöôïc boá meï phaân chia
cho con caùi vaø noù ñöôïc phaân chia moät caùch baát coâng hôn tröôùc, chaúng haïn
con gaùi khoâng ñöôïc nhaän phaàn ñaát nhö con trai. Cuõng coù moät soá tröôøng
547
hôïp maø boá meï khoâng saün loøng giao ñaát cho con caùi vì hoaøn caûnh cuûa chính
hoï cuõng seõ xaáu ñi vaø caùc hoä gia ñình treû coù nguy cô khoâng coù ñaát cho tôùi
khi cha meï mình giaø ñi.
Nhöõng hoä gia ñình coù ngöôøi trong ñoä tuoåi lao ñoäng coù hoaøn caûnh thuaän
lôïi hôn nhöõng hoä coù con treû trong ñoä tuoåi ñi hoïc. Tröôùc heát, con caùi khoâng
ñoùng goùp vaøo thu nhaäp cuûa hoä gia ñình khi chuùng ñeán tröôøng. Coù hai chieán
löôïc chính khaùc nhau cuûa caùc baäc cha meï: nhöõng hoä gia ñình raát ngheøo
hoaëc ôû vuøng xa caàn coù thu nhaäp vaø söùc lao ñoäng cuûa con caùi ñeå ñaûm baûo
cuoäc soáng vaø do vaäy, khoâng thaáy giaùo duïc laø ñaëc bieät thieát thöïc; ngöôïc laïi
nhöõng hoä ít ngheøo hôn, nhöng chöa sung tuùc hôn maáy, seõ theo ñuoåi "chieán
löôïc giaùo duïc" saün saøng chi phí heát khaû naêng ñeå con caùi ñöôïc hoïc haønh,
coi ñoù nhö laø moät söï ñaàu tö vaøo töông lai cho con caùi vaø cho chính hoï.
Ngöôøi giaø ñang gaëp phaûi khoù khaên, ñaëc bieät laø nhöõng tröôøng hôïp coâ
ñôn hoaëc khoâng coù con. Hoï phuï thuoäc vaøo söï hoã trôï cuûa hoï haøng hoaëc
haøng xoùm. Nhöõng hoä gia ñình coù ngöôøi oám hoaëc taøn taät cuõng gaëp khoù khaên
vì chi phí cho chaêm soùc y teá hoaëc thuoác men thöôøng laøm caïn kieät ngaân
saùch cuûa hoä gia ñình. Nhöõng gia ñình chæ coù moät ngöôøi lôùn, thöôøng laø hoä
gia ñình do phuï nöõ ñöùng ñaàu, cuõng coù khoù khaên. Ñieàu ngaïc nhieân laø raát
ít khi thaáy hoä gia ñình do phuï nöõ ñöùng ñaàu, vì raèng coù nhieàu tranh caõi veà
vaán ñeà naøy ôû caáp ñoä quoác teá vaø soá lieäu thoáng keâ. Nhöõng ngöôøi ñoäc thaân
seõ thöôøng keát hoân vôùi nhau vaø taïo neân nhöõng caëp vôï choàng môùi. Ñieàu naøy
ñaëc bieät deã nhaän thaáy ôû vuøng nuùi phía Baéc, nôi maø cuoäc soáng ñoäc thaân trôû
neân quaù khoù khaên khi ngöôøi ta phaûi kieám soáng döïa vaøo noâng nghieäp vaø
laâm nghieäp.
Giôùi ñang ñoùng moät vai troø quan troïng vaø thuù vò, bôûi vì ôû nhöõng hoä gia
ñình coù ngheà phuï hoaëc hoaït ñoäng buoân baùn, keå caû di cö taïm thôøi, thì phuï
nöõ coù vai troø quan troïng trong vieäc ñoùng goùp vaøo thu nhaäp. Thoâng thöôøng,
phuï nöõ laø ngöôøi goùp phaàn quan troïng trong vieäc di cö taïm thôøi, nhö tröôøng
hôïp Höng Yeân, trong khi ngöôøi choàng ôû nhaø chaêm lo coâng vieäc ñoàng aùng.
Neáu caû cha meï ñeàu ñi vaéng söùc eùp seõ ñeø naëng leân gia ñình vaø con caùi, khi
ñoù hoï seõ phaûi troâng caäy vaøo hoï haøng. Ñaây laø söï tuyeät giao vôùi truyeàn thoáng
coå xöa cho raèng ngöôøi phuï nöõ caàn chaêm lo ñeán gia ñình vaø con caùi, nhöng
noù cuõng ñaët ngöôøi phuï nöõ vaøo moät vò theá quan troïng hôn ñoái vôùi thu nhaäp
hoä gia ñình.
Treû em cuõng tham gia vaøo söï di cö, ôû moät soá coäng ñoàng ôû Ñoàng baèng
soâng Hoàng, noù ñaõ trôû thaønh moät caùch coù toå chöùc ñeå kieám theâm thu nhaäp
thay vì laøm noâng nghieäp hoaëc ngheà phuï. Treû em thöôøng phaûi boû hoïc khaù
sôùm vaø ít ñöôïc hoïc haønh. So vôùi ñaùm con trai, boïn con gaùi thöôøng deã
kieám ñöôïc vieäc laøm hôn taïi caùc quaày baùn traùi caây, thöïc phaåm ôû caùc thaønh
phoá hoaëc laøm ngöôøi giuùp vieäc. Tuy nhieân, tæ leä hoïc sinh tham gia vaøo
giaùo duïc tieåu hoïc vaø trung hoïc cô sôû ñaõ taêng leân baát chaáp vieäc vaãn coù
548
moät boä phaän lôùn caùc chaùu boû hoïc, vaø soá nöõ sinh - nhö ñaõ ñeà caäp - vaãn
chieám moät tyû leä thaáp hôn con trai ôû caùc tröôøng hoïc. Söï di cö gaây ra moät
söùc eùp ñoái vôùi moái quan heä veà giôùi trong gia ñình, nhöng maâu thuaãn
chính laïi xaûy ra ngaøy caøng taêng giöõa hai theá heä: treû vaø giaø. Loái soáng môùi
ñöôïc thoåi vaøo cuøng vôùi söï di cö cuûa con treû vaø caùc baäc cha meï ôû Mieàn
Baéc; coøn ôû Mieàn Nam, caùc trung taâm thöông maïi môùi cuõng taïo cô sôû cho
moät loái soáng môùi vôùi video, quaùn karaoke vaø caùc dòch vuï giaûi trí khaùc. ÔÛ
caùc xaõ vuøng saâu, vuøng xa Mieàn Nam vaø vuøng nuùi phía Baéc, loái soáng môùi
naøy vaãn chöa thaâm nhaäp vaøo ñôøi soáng noâng thoân. Chæ thoâng qua voâ tuyeán
truyeàn hình, daân laøng môùi bieát ñeán cuoäc soáng hieän ñaïi vaø hieåu bieát veà
moät theá giôùi roäng lôùn hôn.
Söï thieân vò veà giôùi döôøng nhö xuaát hieän trôû laïi treân moät soá vaán ñeà nhö:
phaàn ñaát ñöôïc chia ít hôn, giaùo duïc ít hôn, vaø roõ raøng ít ñöôïc tham gia vaøo
coâng taùc cuûa chính quyeàn maø trong ñoù ngöôøi phuï nöõ chuû yeáu chæ coù vai
troø ñaïi dieän cho Hoäi phuï nöõ. Tuy nhieân, phuï nöõ coù moät vai troø raát quan
troïng trong ñôøi soáng saûn xuaát vaø taùi saûn xuaát, ñieàu ñoù taïo cho hoï moät ñòa
vò quan troïng nhaát ñònh.
c. Coäng ñoàng: maïng löôùi xaõ hoäi

Moät trong nhöõng vaán ñeà troïng taâm cuûa döï aùn laø lieäu nhöõng thay ñoåi
mang tính xaõ hoäi ñang laøm suy yeáu caùc maïng löôùi xaõ hoäi? Khoaûng caùch tôùi
caùc thò tröôøng vaø trung taâm ñoâ thò coù ñoùng vai troø quan troïng veà maët naøy
khoâng? Nhöõng phaân tích döïa treân caùc nghieân cöùu tình huoáng seõ khoâng
mang laïi caâu traû lôøi roõ raøng nhöng coù theå chæ ra moät vaøi khuynh höôùng.
Truyeàn thoáng vaø vaên hoùa tröôùc ñaây ñoùng vai troø quan troïng theo nhieàu caùch
khaùc nhau, nhöng caùc maïng löôùi xaõ hoäi coù nhieàu kieåu vaø ôû nhieàu caáp ñoä
maø khoâng theå phaân tích kyõ ôû ñaây. Moät vaøi neùt khaùi quaùt veà vaán ñeà naøy
cho thaáy raèng caùc maïng löôùi ôû Mieàn Baéc maïnh hôn ôû Mieàn Nam. Tuy
nhieân, caùc coäng ñoàng Khme coù söï hôïp taùc chaët cheõ hôn moät phaàn laø do
ñöôïc söï khuyeán khích cuûa toân giaùo vaø trieát lyù Phaät giaùo, phaàn khaùc laø hoï
cuõng coù cô sôû vöõng chaéc trong caùc coäng ñoàng daân toäc, ñieàu naøy coøn thaáy
caû trong coäng ñoàng ngöôøi Kinh ôû Sôn La. Nhöõng coäng ñoàng vuøng noâng
thoân ôû Ñoàng baèng soâng Hoàng gaén boù hôn so vôùi ôû Mieàn Nam vaø ôû caùc khu
vöïc ngoaïi thaønh bôûi söï hieåu bieát veà nhau töø laâu giöõa caùc cö daân thoâng qua
caùc moái lieân heä gia ñình, vaø do ñoù, hoï hoã trôï cho nhau nhieàu hôn. Caùc toå
chöùc quaàn chuùng döôøng nhö cuõng coù vai troø lôùn hôn ôû Mieàn Baéc, ñaëc bieät
ôû Ñoàng baèng soâng Hoàng, so vôùi Mieàn Nam, chuùng ñoùng vai troø quan troïng
trong vieäc baûo veä caùc loaïi maïng löôùi môùi nhaèm giuùp ñôõ nhöõng ngöôøi coù
nhu caàu hoaëc taïo ra nhöõng hoaït ñoäng môùi. Tuy vaäy, ôû vuøng ngoaïi oâ Haø
Noäi, truyeàn thoáng aáy döôøng nhö vaãn ñöôïc giöõ vöõng, nhöng coäng ñoàng laïi
ñang daàn daàn bò xoùi moøn do söï keà caän vôùi thaønh phoá lôùn vaø do coù nhieàu
ngöôøi môùi ñeán, nhöõng ngöôøi khoâng ñöôïc coi laø moät phaàn cuûa coäng ñoàng
truyeàn thoáng. Thöù hai, loái soáng môùi cuõng ñöôïc nhöõng ngöôøi ñi laøm ôû thaønh
549
phoá phoå bieán. Maët khaùc caùc loaïi maïng löôùi môùi ñang phaùt trieån cuøng vôùi
nhöõng ñoåi thay. ÔÛ khu vöïc quanh ñoâ thò, ngöôøi daân môû cöûa haøng kinh
doanh nhoû döïa vaøo caùc khoaûn tín duïng khoâng chính thöùc vaø moái quan heä
gia ñình, coøn ngöôøi nhaäp cö töø moïi nôi laïi raát phuï thuoäc vaøo caùc maïng löôùi
xaõ hoäi ñeå ñeán nhöõng nôi môùi.
III. CHIEÁN LÖÔÏC MÔÙI: TÍN DUÏNG VAØ GIAÙO DUÏC

1. Tín duïng
Tín duïng laø moät trong nhöõng vaán ñeà phöùc taïp maø keát quaû nghieân cöùu
ñoùng moät vai troø quan troïng. Tín duïng lieân quan ñeán vieäc thieát laäp theå cheá
ôû coäng ñoàng, nhö ôû Mieàn Baéc, Hoäi phuï nöõ coù theå taïo ñieàu kieän ñeå vay tín
duïng ngaân haøng cho nhöõng hoä gia ñình khoâng theå vay ñöôïc. ÔÛ Mieàn Nam,
moät ñieàu roõ raøng laø nhöõng noâng daân ngheøo khoâng ñöôïc vay tín duïng ngaân
haøng vaø phaûi döïa vaøo nguoàn tín duïng laõi suaát cao cuûa nhöõng keû cho vay laõi.
Caùc ngaân haøng chæ muoán cho vay tieàn ñoái vôùi nhöõng ai coù theå ñaët coïc giaáy
tôø ñaát ñai vaø nhöõng ai coù theå chöùng minh ñöôïc raèng tieàn vay seõ ñöôïc duøng
vaøo muïc ñích saûn xuaát. Ngay caû khi vieäc cho vay ñoù laø moät tieâu chuaån hôïp
leä theo quan ñieåm cuûa ngaân haøng thì noù cuõng khoâng theå ñöôïc chaáp nhaän
theo quan ñieåm xoùa ñoùi giaûm ngheøo. Tín duïng töø caùc ngaân haøng caàn ñöôïc
nhìn nhaän ôû goùc ñoä lôùn hôn cuûa vieäc laäp ra cô cheá tín duïng töø nguoàn chính
thöùc laãn khoâng chính thöùc. ÔÛ Sôn La, tín duïng cuõng ñaõ trôû thaønh moät vaán
ñeà troïng taâm, nhöng caùc nghieân cöùu tình huoáng cho thaáy ngöôøi ngheøo ôû ñaây
deã daøng vay tín duïng töø Ngaân haøng Ngöôøi ngheøo hôn so vôùi thöïc traïng ôû
Soùc Traêng thuoäc Mieàn Nam. Tuy nhieân, nhöõng ngöôøi quaù ngheøo vaãn khoâng
coù ñöôïc nguoàn voán chính thöùc bôûi vì coäng ñoàng seõ khoâng cho pheùp hoï vay
voán neáu thaáy nhöõng hoä ñoù khoâng coù khaû naêng hoaøn traû; vaø nhö vaäy, gaùnh
naëng ñoù coù theå taùc ñoäng tieâu cöïc leân coäng ñoàng noùi chung. Hôn nöõa, tín
duïng thöôøng mang laïi lôïi ích cho ngöôøi Kinh hôn caùc nhoùm daân toäc khaùc
voán khoâng muoán trôû thaønh con nôï.
Moät khía caïnh khaùc veà tín duïng laø: vieäc caùc hoä gia ñình vay tieàn maø
khoâng duøng vaøo saûn xuaát caøng khieán hoï luùn saâu hôn vaøo voøng ngheøo khoå.
Tuy nhieân, coù nhieàu muïc ñích chi tieâu khaùc nhau nhöng nhöõng chi tieâu
mang tính leã nghi nhö vieäc toå chöùc ñaùm cöôùi linh ñình quaù möùc hieän nay
coù leõ khoâng phaûi laø caùch söû duïng hieäu quaû nhaát ñoái vôùi soá tieàn ñi vay.
Nhöng vì töông lai, tieäc cöôùi coù theå laø moät nhaân toá (ñaàu tö!) xaõ hoäi quan
troïng maø neân ñöôïc tìm hieåu saâu hôn. Trong tröôøng hôïp oám ñau, vay möôïn
coù leõ laø caùch duy nhaát ñeå giaûi quyeát vaán ñeà tröôùc maét vaø caàn phaûi taïo ñieàu
kieän cho ngöôøi beänh ñöôïc vay moät khoaûn tín duïng hôïp lyù. Hieän nay, vaán
ñeà naøy ñang daãn ñeán nhöõng phaïm vi raát nhaïy caûm cuûa heä thoáng y teá voán
khoâng giuùp ñöôïc gì nhieàu cho nhöõng ngöôøi coù nhu caàu. Vieäc oám ñau hoùa
ra laø moät nhaân toá raát quan troïng khieán ngöôøi ta khoâng theå thoaùt khoûi caûnh
ngheøo khoå.
550
2. Giaùo duïc
Giaùo duïc laø vaán ñeà lieân quan ñeán nhieàu lónh vöïc. Nghieân cöùu naøy ñaõ
xem xeùt saâu hôn ñeán tình hình giaùo duïc ôû Höng Yeân vì söï quan taâm ñaëc
bieät ñeán tình traïng treû em ñöôøng phoá, coøn ôû Mieàn Nam cuõng deã thaáy nhöõng
khoù khaên trong vieäc ñöa treû em ñeán tröôøng. ÔÛ vuøng mieàn nuùi phía Baéc vaø
trong chöøng möïc naøo ñoù ôû Soùc Traêng, tình hình coøn xaáu hôn do ñöôøng ñi
ñeán tröôøng vöøa xa vöøa khoù, thieáu tieàn hoã trôï giaùo duïc vaø trong moät soá
tröôøng hôïp, caû boá meï vaø con caùi ñeàu caûm thaáy khoâng coù nhu caàu giaùo duïc.
Söï cheânh leäch laø roõ raøng, nhöõng gia ñình ñöôïc giaùo duïc nhieàu hôn seõ coù
hieåu bieát toát hôn veà vai troø cuûa giaùo duïc ñaøo taïo, thaäm chí hoï coøn phaøn
naøn veà vieäc thieáu cô hoäi ñöôïc ñaøo taïo vaø tieáp caän thoâng tin nhieàu hôn. Ñoái
vôùi giaùo duïc cô baûn, nhieàu baäc cha meï vaø con caùi khoâng coù hieåu bieát veà
ñieàu ñoù. Chính quyeàn khuyeán khích giaùo duïc, ñaëc bieät trong nhöõng naêm
gaàn ñaây, nhöng chi phí cho treû em ñeán tröôøng ngaøy caøng trôû neân ñaét ñoû,
khoâng chæ laø caùc khoaûn phí chính thöùc maø coøn caùc khoaûn boå sung khoâng
chính thöùc. Ngay caû khi nhöõng hoä ngheøo ñöôïc mieãn ñoùng moät soá khoaûn
phí cô baûn, hoï cuõng khoâng ñuû khaû naêng cho con caùi tieáp tuïc hoïc leân do
phaûi traû theâm nhieàu khoaûn chi phí khaùc. Hôn nöõa, moät nhaân toá môùi ñang
coù aûnh höôûng ngaøy caøng taêng ôû vuøng Ñoàng baèng soâng Hoàng: vieäc ñi ñeán
caùc thaønh phoá vaø kieám chuùt tieàn ñeå caûm nhaän laø moät phaàn cuûa cuoäc soáng
hieän ñaïi hoùa vaø xaõ hoäi tieâu duøng ôû thaønh phoá laø ñieàu haáp daãn hôn. Xu
höôùng naøy chöa xuaát hieän ôû vuøng nuùi phía Baéc hoaëc ôû caùc xaõ vuøng saâu ôû
Soùc Traêng.
Giaùo duïc coù lieân quan ñeán khaû naêng tìm ñöôïc vieäc laøm toát hôn trong
töông lai, nhöng chæ rieâng giaùo duïc thoâi thì chöa ñuû, maø coøn coù nhöõng trôû
ngaïi khaùc nöõa. Caùc baäc cha meï thöôøng noùi veà nhöõng khoù khaên ñeå ñöôïc
tuyeån vaøo caùc tröôøng chuyeân nghieäp cuõng nhö vieäc coù ñöôïc moät coâng vieäc
chính thöùc. Caùc tröôøng chuyeân nghieäp laø quaù ñaét ñoû so vôùi tuùi tieàn nhoû beù
cuûa hoä gia ñình. Nhieàu baäc cha meï khoâng tin raèng con caùi hoï sau khi hoïc
coù theå thoaùt khoûi nhöõng ngheà lao ñoäng töï do vaø vaøo ñöôïc thò tröôøng lao
ñoäng chính thöùc. Nhöõng baèng chöùng thu thaäp ñöôïc töø caùc nghieân cöùu tình
huoáng coù xu höôùng khaúng ñònh nhöõng hoaøi nghi ñoù cuûa caùc baäc cha meï,
raát ít con caùi cuûa hoï ñöôïc vaøo danh saùch traû löông cuûa nhaø maùy, maø neáu
coù ñöôïc vaøo danh saùch ñoù thì cuõng laø do coù "quan heä ñaëc bieät" vôùi giaùm
ñoác. Caùc xí nghieäp ôû noâng thoân coù theå laø moät trong nhöõng giaûi phaùp maø
nhieàu ngöôøi daân ñang yeâu caàu nhaèm taïo vieäc laøm cho vuøng noâng thoân
thuoäc Ñoàng baèng soâng Hoàng. ÔÛ vuøng nuùi, giaùo duïc laø khoâng caàn thieát cho
caùc loaïi vieäc laøm môùi saün coù ôû caùc ñoàn ñieàn troàng mía vaø caø pheâ, vaø giaùo
duïc coù leõ khoâng phuø hôïp cho vieäc kieám soáng döïa vaøo vieäc söû duïng ña
muïc ñích moâi tröôøng töï nhieân. Hôn nöõa coøn coù söï cheânh leäch roõ raøng hôn
veà giôùi trong giaùo duïc ôû vuøng nuùi so vôùi vuøng ñoàng baèng vì ôû vuøng nuùi
con gaùi laáy choàng sôùm hôn ôû vuøng ñoàng baèng.
551
IV. SÖÙC KHOÛE VAØ CAÙC NHAÂN TOÁ MOÂI TRÖÔØNG KHOÙ LÖÔØNG
1. Söùc khoûe
Giaùo duïc vaø di cö cuõng gaén vôùi lónh vöïc söùc khoûe. Treû em vaø ngöôøi
lôùn di cö leân Haø Noäi phaûi ñoái maët vôùi nhöõng loaïi beänh môùi hieän ñang lan
nhanh ôû Vieät Nam nhö HIV/AIDS. Nhaän thöùc veà vaán ñeà naøy bò che ñaäy
bôûi nhieàu taàng lôùp ñaïo ñöùc vaø nhöõng quan nieäm cö xöû truyeàn thoáng. ÔÛ
moät soá coäng ñoàng, caùc cuoäc noùi chuyeän vôùi ngöôøi daân veà söùc khoeû cho
thaáy hoï bieát raát ít veà tình hình söùc khoûe, soá löôïng nhaân vieân y teá cuõng raát
haïn cheá vaø chuû yeáu ñaûm ñöông nhöõng vieäc lieân quan ñeán vaán ñeà thöôøng
ngaøy cuûa moät quaày thuoác. Khoaûng caùch kieán thöùc veà tình hình söùc khoûe
so vôùi nhöõng thoâng baùo cuûa caùc toå chöùc quoác teá nhö Toå chöùc y teá theá giôùi
(WHO) vaø Quyõ nhi ñoàng Lieân hôïp quoác (UNICEF) thaät ñaùng chuù yù. ÔÛ
nhöõng coäng ñoàng khaùc, vaán ñeà söùc khoûe ñöôïc xem xeùt moät caùch nghieâm
tuùc hôn nhöng phöông tieän coøn ít. Vôùi nhöõng loaïi beänh môùi nhö HIV vaø
AIDS, nhaän thöùc ñang taêng leân nhöng kieán thöùc vaãn coøn haïn cheá. Maïng
löôùi y teá coäng ñoàng ñöôïc thieát laäp ôû vuøng nuùi phía Baéc ñaõ toû ra khoâng
maáy hieäu quaû vaø thaäm chí beänh soát reùt cuõng khoâng ñöôïc chính quyeàn phaùt
hieän cho tôùi khi quaù muoän.
Nghieân cöùu naøy khoâng ñi saâu vaøo vaán ñeà ma tuùy, nhöng trong quaù trình
nghieân cöùu ñaõ loä ra raèng ma tuùy laø moät vaán ñeà xaõ hoäi nghieâm troïng hôn
döï ñoaùn caû ôû vuøng ngoaïi oâ Haø Noäi laãn caùc coäng ñoàng noâng thoân ôû Mieàn
Baéc vaø Mieàn Nam, nhöng vôùi hình thöùc vaø taùc ñoäng khaùc nhau. Beân caïnh
caùch haønh xöû truyeàn thoáng cuûa daân laøng, coù theå tìm thaáy raát nhieàu haønh
vi kieåu vaên hoùa-thaønh thò cuûa giôùi treû. ÔÛ vuøng nuùi phía Baéc, ma tuùy ñaõ trôû
thaønh moät vaán ñeà môùi khaù nghieâm troïng. Noù baét nguoàn töø truyeàn thoáng
troàng vaø huùt thuoác phieän laâu ñôøi, nhöng ma tuùy ñöôïc duøng ngaøy nay laø loaïi
khaùc lieân quan nhieàu hôn ñeán soá nam thanh nieân ñi laøm aên ôû nhieàu nôi
khaùc nhau vaø sa vaøo nghieän huùt. Moät tröôøng hôïp raát buoàn laø moät nam thanh
nieân ôû Sôn La, moät trong soá ít ngöôøi ñòa phöông theo hoïc taïi moät tröôøng
Ñaïi hoïc ôû Haø Noäi, ñaõ bò nghieän huùt. Anh ta ñaõ bò caûnh saùt baét ôû Sôn La
khi ñang treân ñöôøng veà laøng vaø ñaõ bò keát aùn tuø daøi haïn ôû moät nôi xa nhaø.
Tröôøng hôïp naøy cho thaáy moät trong nhöõng kieåu lieân heä môùi phöùc taïp giöõa
cuoäc soáng thaønh thò vaø noâng thoân. Nhöõng hoä gia ñình coù ngöôøi nghieän huùt
ñaëc bieät deã bò toån thöông. Hoï khoâng chæ maát ñi nguoàn thu nhaäp cho gia
ñình khieán hoï theâm khoù khaên, maø hôn nöõa keû nghieän huùt coøn duøng thu
nhaäp cuûa caû gia ñình ñeå mua thuoác, hoaëc laø baét ñaàu troäm caép vaø tham gia
caùc hoaït ñoäng phaïm toäi khaùc ñeå coù ñöôïc thuoác huùt. Coäng ñoàng noùi chung
khoâng hoã trôï gì ñöôïc maáy trong tröôøng hôïp nghieän huùt. Hoä gia ñình thöôøng
seõ ñöôïc xem laø khoâng theå chòu ñöïng ñöôïc vaø beân caïnh ñoù, kieåu hoaït ñoäng
naøy chaát theâm söï maát an toaøn cho caû coäng ñoàng, moät xu höôùng coù theå tìm
thaáy trong taát caû caùc tröôøng hôïp nghieân cöùu cuûa chuyeân ñeà naøy. Haàu heát
ôû nhöõng gia ñình ngheøo, ngöôøi nghieän huùt bò xem laø ñoà boû ñi, trong khi
552
nhöõng gia ñình khaù giaû hôn coù theå chòu ñöïng ñöôïc tình traïng naøy - ñieàu
thöôøng thaáy ôû caùc khu vöïc baùn ñoâ thò hoùa.
2. Moâi tröôøng - moái ñe doïa khoù ñoái phoù
OÂ nhieãm laø moät vaán ñeà lieân quan ñeán nhieàu lónh vöïc khoâng ñöôïc ñeà
caäp saâu saéc trong baøi vieát naøy. Taát caû caùc coäng ñoàng ñöôïc nghieân cöùu ñeàu
gaëp phaûi vaán ñeà oâ nhieãm vaø aùp löïc moâi tröôøng. Moät soá gaëp phaûi nhöõng vaán
ñeà laâu nay nhö thieáu nöôùc vaø khoâng coù nöôùc saïch. Soá khaùc gaëp phaûi nhöõng
vaán ñeà môùi xaûy ra cuøng vôùi caùc hoaït ñoäng saûn xuaát môùi. Ñoù laø vieäc tích tuï
chaát thaûi, oâ nhieãm nöôùc ôû moâi tröôøng xung quanh do nöôùc thaûi töø caùc hoä
gia ñình vaø thaäm chí coøn nhieàu hôn töø caùc xí nghieäp nhoû. Hoaït ñoäng kinh
teá dieãn ra caøng nhieàu, möùc ñoä oâ nhieãm caøng cao. Ngöôøi ta coù thoùi quen giöõ
nhaø cöûa luoân töôm taát nhöng döôøng nhö khoâng ai coù traùch nhieäm vôùi khu
vöïc beân ngoaøi ngoâi nhaø cuûa mình. ÔÛ taát caû caùc trung taâm thöông maïi hay
cuoäc soáng kieåu thaønh thò, oâ nhieãm laø moät vaán ñeà. "An ninh löông thöïc" ñöôïc
neâu leân theo caùch môùi, nhö thöïc phaåm an toaøn hoaëc thöïc phaåm khoâng oâ
nhieãm, do vieäc söû duïng quaù nhieàu hoùa chaát. Tuy khoâng phaûi laø troïng taâm
cuûa nghieân cöùu naøy, nhöng roõ raøng ñaây laø vaán ñeà caàn xem xeùt kyõ hôn nöõa.
V. CHÍNH QUYEÀN
Trong nghieân cöùu naøy, chính quyeàn ñöôïc coi thöù yeáu sau chuû ñeà: sinh
keá ôû hoä gia ñình, bôûi vì troïng taâm laø nhaèm vaøo daân laøng vaø coäng ñoàng daân
laøng. Trong khi nhieàu nghieân cöùu taäp trung vaøo vieäc chính quyeàn vaïch keá
hoaïch nhö theá naøo thì yù töôûng cuûa nghieân cöùu naøy laø xem xeùt taùc ñoäng vaø
hoaøn caûnh ñòa phöông tröôùc tieân. Tuy nhieân chính quyeàn coù taùc ñoäng ñeán
coäng ñoàng vôùi tö caùch laø cô quan hoaïch ñònh chính saùch quan troïng nhaèm
taïo ra nhöõng ñieàu kieän beân ngoaøi ñeå coäng ñoàng phaùt trieån. Hai caáp ñoä naøy
khoâng theå taùch rôøi nhau hoaøn toaøn ngay caû khi daân laøng thaáy raèng hoï coù
theå töï kieám soáng. Nhöõng phöông tieän do chính quyeàn xaây döïng nhö ñöôøng
xaù vaø ñieän, heä thoáng töôùi tieâu, böu ñieän, tröôøng hoïc vaø traïm y teá laø raát
quan troïng cho caùc hoaït ñoäng kinh teá dieãn ra vaø coù theå phaùt trieån trong
töông lai. Chính quyeàn xaõ khoâng laï gì tình hình trong laøng nhöng khoâng
coù ñuû phöông tieän ñeå caûi thieän tình hình. Chính quyeàn huyeän ôû xa coäng
ñoàng hôn nhieàu vaø thöôøng coù moät vaøi maâu thuaãn giöõa hai caáp naøy. Khoaûng
caùch vôùi chính quyeàn tænh thaäm chí coøn lôùn hôn.
VI. VÖÔÏT QUA MÖÙC SOÁNG TOÁI THIEÅU - NHÖÕNG TRÔÛ NGAÏI MÔÙI ÑANG
XUAÁT HIEÄN
Nhaän xeùt chung veà taát caû coäng ñoàng ñöôïc nghieân cöùu laø ñôøi soáng ñaõ
ñöôïc caûi thieän, tröôùc heát laø sau nhöõng cô hoäi môùi ñöôïc taïo ra töø vieäc phaân
chia ñaát ñai ñöa ñeán vieäc ña daïng hoùa caây troàng vaø taàm quan troïng ngaøy
553
caøng taêng cuûa thò tröôøng; thöù hai laø do hoaït ñoäng saûn xuaát vaø buoân baùn luùc
noâng nhaøn; vaø, thöù ba laø do cô sôû haï taàng môùi vaø ñieän ñöôïc xaây döïng trong
nhöõng naêm gaàn ñaây ñaõ keát noái coäng ñoàng vôùi thò tröôøng. Taát caû caùc hoaït
ñoäng taïo thu nhaäp coù theå ñöôïc xem laø cô cheá ñoái phoù, vöøa ñeå toàn taïi vöøa
taïo neân söï phaùt trieån. Tuy nhieân, moät soá hoaït ñoäng ñaõ chuyeån thaønh hoaït
ñoäng kinh doanh thöïc söï. Caùc coäng ñoàng chòu aûnh höôûng cuûa nhieàu daïng
“soác” vaø stress khaùc nhau, nhöng ngöôøi daân cuõng nhö hoä gia ñình ñaõ tìm
ñöôïc nhieàu caùch ñeå ñoái phoù vaø khaéc phuïc khoù khaên. Moät soá ngöôøi ñang ñi
theo con ñöôøng roõ raøng hôn cuûa chieán löôïc kieám soáng, trong phaàn lôùn
tröôøng hôïp, ñieàu ñoù ñöôïc döïa treân nhöõng phöông tieän vaø khaû naêng saün coù
trong nhöõng ñieàu kieän khaùc nhau, nhö di cö theo muøa khi thieáu ñaát canh
taùc vaø thò tröôøng trong taàm tay, caây troàng vaø caùc loaïi gioáng môùi, hoïc haønh
cuûa con caùi, duøng tín duïng cuûa haøng xoùm vaø gia ñình, hoaëc caùc toå chöùc
chính thöùc khi coù theå. Böùc tranh naøy ña daïng, nhöng caùc hoä gia ñình vaø caù
nhaân ñang söû duïng nhöõng phöông tieän saün coù ñeå toàn taïi vaø vöôït qua khoù
khaên tuøy theo hoaøn caûnh cuûa hoï veà tuoåi taùc, vò trí vaø nôi choân rau caét roán.
Coù moät xu höôùng laø caùc maïng löôùi hoã trôï cho hoä gia ñình vaø caù nhaân baét
ñaàu nhöõng hoaït ñoäng môùi, coøn caù nhaân döôøng nhö ñoùng vai troø quan troïng
hôn trong vieäc ñöa ra quyeát ñònh cuûa rieâng mình, nhöng thöôøng thì lôïi ích
seõ cuøng ñöôïc chia seû vôùi hoä gia ñình, ñaëc bieät laø giöõa cha meï vôùi con caùi.
Tuy nhieân, khoaûng caùch theá heä ñang trôû neân ngaøy caøng roõ hôn vaø con caùi
khoâng coøn saün saøng hoã trôï cho cha meï nhö tröôùc ñaây.
Nhöng, nhöõng trôû ngaïi môùi ñang ñoàng thôøi xuaát hieän, trong ñoù coù moät
soá trôû ngaïi khoù maø kieåm soaùt vaø ñoái phoù. Söï phaân bieät mang tính xaõ hoäi
roõ raøng ñang dieãn ra ôû taát caû coäng ñoàng, nhöng ôû Ñoàng baèng soâng Cöûu
Long deã thaáy hôn laø ôû Ñoàng baèng soâng Hoàng. ÔÛ ngoaïi oâ Haø Noäi, söï phaân
bieät coøn dieãn ra giöõa daân laøng truyeàn thoáng vôùi ngöôøi "ngoaïi ñaïo" di cö
ñeán laøng. Moät ñaëc ñieåm nöõa laø moät soá ngöôøi ngheøo ñaõ giaøu leân trong khi
moät soá khaùc chæ giaøu leân taïm thôøi. Vieäc laâm vaøo hoaëc thoaùt khoûi caûnh
ngheøo khoå laø chuyeän bình thöôøng. Nhöõng hoä gia ñình giaøu hôn ngaøy nay
döôøng nhö ñaõ ñöôïc cuûng coá hôn vaø seõ coù khaû naêng giöõ ñöôïc vò trí ñoù vaø
hoï vöôït qua khoù khaên moät caùch deã daøng hôn. Ñoái vôùi hoä ngheøo, hoaøn caûnh
cuûa hoï khoù khaên hôn vaø hoï deã daøng quay laïi caûnh ngheøo khoå. Ñieàu gaây
lo ngaïi nhaát laø vieäc giaù caû giaûm lieân tuïc trong ñaàu nhöõng naêm 2000 - maëc
duø döôøng nhö ñaõ taêng trôû laïi töø 2002 - ñieàu ñoù ñaùnh vaøo taát caû hoaït ñoäng
cuûa thò tröôøng môùi. Söï phaân bieät mang tính xaõ hoäi ngaøy caøng gia taêng, cuøng
vôùi tình traïng thieáu ñaát vaø vieäc laøm, ñaát thoaùi hoùa vaø tình traïng nôï naàn
ñang laøm cho töông lai keùm phaàn töôi saùng. Caàn phaûi taïo ra nhieàu hoaït
ñoäng vaø vieäc laøm môùi trong töông lai ôû caùc ñòa phöông, neáu khoâng tình
traïng di cö seõ taêng leân daãn ñeán ñònh cö laâu daøi ôû trong vaø quanh caùc thaønh
phoá. Loái soáng ñang thay ñoåi vaø taïo ra nhöõng ñoøi hoûi ñoái vôùi vieäc kieám soáng,
trong khi nhöõng khoù khaên môùi ñang xuaát hieän nhö caùc vaán ñeà lieân quan
ñeán söùc khoûe, nôï naàn vaø oâ nhieãm.
554
CHUÙ THÍCH
1. Döï aùn ôû Vieät Nam bieát ôn söï hoã trôï cuûa Hoäi ñoàng Nghieân cöùu Phaùt trieån Ñan Maïch thuoäc Boä
Ngoaïi giao.
Maïng löôùi cuõng bieát ôn söï hoã trôï cuûa Vuï Hôïp taùc taùc quoác teá cuûa EU (INCODEV) trong giai
ñoaïn 2001-2003 (Döï aùn soá: PL ICA4-1999-30074). Maïng löôùi nghieân cöùu roäng hôn "Sinh keá beàn
vöõng ôû Ñoâng Nam AÙ: caùch tieáp caän coù am hieåu töø cô sôû ñoái vôùi vaán ñeà an ninh löông thöïc ",
bao goàm caùc ñoái taùc töø 3 nöôùc Ñoâng Nam AÙ - Vieät Nam, Laøo vaø Thaùi Lan - vaø caùc ñoái taùc töø
3 nöôùc EU: Ñan Maïch, Anh vaø Italia. Ñoäi nguõ chính cuûa Vieät Nam goàm Tieán só Pietro Masina,
Phoù Giaùo sö, Phoøng Khoa hoïc Xaõ hoäi, Ñaïi hoïc Roskilde,... vaø Ñieàu phoái vieân cuûa döï aùn. Giaùo
sö Buøi Huy Khoaùt, vaø Ñinh Thò Ngoïc Bích, Ñieàu phoái vieân, Trung taâm Nghieân cöùu Chaâu AÂu,
Trung taâm Khoa hoïc Xaõ hoäi vaø Nhaân vaên Quoác gia, Haø Noäi, Vieät Nam.
2. Voán xaõ hoäi laø thuaät ngöõ do Pierre Bourdieu ñöa ra ñaàu tieân, "Le capital social", Actes de la
Recherche en Sciences Sociales, 3, 2-3. 1980.
3. SWOT goàm: Strengths (ñieåm maïnh), Weaknesses (ñieåm yeáu), Opportunities (cô hoäi) vaø Threats
(nguy cô).
4. NSCCH, Baùo caùo quoác gia veà phaùt trieån con ngöôøi naêm 2001, Nxb Chính trò quoác gia, Haø Noäi
2001, trang 88-89.
555
THÖÏC TRAÏNG VAØ NHÖÕNG THAÙCH THÖÙC ÑOÁI VÔÙI GIA ÑÌNH ÔÛ VIEÄT NAM HIEÄN NAY
1
THÖÏC TRAÏNG VAØ NHÖÕNG THAÙCH THÖÙC
ÑOÁI VÔÙI GIA ÑÌNH
Ngoâ Thò Ngoïc Anh*
Vieät Nam ñang trong quaù trình ñaåy maïnh coâng nghieäp hoaù, hieän ñaïi
hoaù nhaèm muïc tieâu ñeán naêm 2020 cô baûn trôû thaønh nöôùc coâng nghieäp.
Trong tieán trình phaùt trieån aáy, gia ñình ôû Vieät Nam ñang daàn chuyeån hoùa
vaø mang tính chaát cuûa gia ñình thuoäc neàn vaên minh coâng nghieäp. Söï phaùt
trieån nhö vuõ baõo cuûa caùch maïng khoa hoïc - coâng ngheä ñaõ vaø ñang taùc
ñoäng maïnh meõ ñeán cuoäc soáng cuûa moïi ngöôøi daân trong nhieàu lónh vöïc: lao
ñoäng, ngheà nghieäp vaø sinh hoaït... Quaù trình hoäi nhaäp kinh teá khu vöïc vaø
quoác teá cuõng nhö giao löu vaên hoaù ñaõ thuùc ñaåy quaù trình bieán ñoåi ñeán caáu
truùc thieát cheá, chöùc naêng cuõng nhö moät soá giaù trò veà gia ñình ôû Vieät Nam.
Söï bieán ñoåi cuûa kinh teá-xaõ hoäi taùc ñoäng ñeán gia ñình, ñaët gia ñình ôû
Vieät Nam ñöùng tröôùc nhieàu thuaän lôïi cuõng nhö nhieàu khoù khaên, thaùch thöùc
caàn phaûi vöôït qua. Laøm theá naøo tranh thuû ñöôïc thuaän lôïi, vöôït qua thaùch
thöùc ñeå gia ñình ôû Vieät Nam vöøa tieáp thu ñöôïc nhöõng giaù trò khoa hoïc-
coâng ngheä tieân tieán cuûa neàn vaên minh coâng nghieäp, vöøa phaùt huy ñöôïc
nhöõng giaù trò, baûn saéc toát ñeïp cuûa gia ñình truyeàn thoáng laø vaán ñeà coù yù
nghóa voâ cuøng quan troïng trong vieäc giöõ vöõng söï oån ñònh cuûa gia ñình -
teá baøo cuûa xaõ hoäi, trong nhöõng naêm ñaàu cuûa theá kyû XXI.
Gia ñình coù moái quan heä tröïc tieáp ñeán chieán löôïc phaùt trieån kinh teá-xaõ
hoäi cuûa quoác gia. Gia ñình treân moät bình dieän nhaát ñònh, ñöôïc xem laø ñoäng
löïc, laø muïc tieâu cuûa söï phaùt trieån xaõ hoäi. Gia ñình laø phaïm truø xaõ hoäi coù
tính ñaëc thuø vaø noäi haøm lieân quan ñeán nhieàu vaán ñeà cuûa coäng ñoàng, quoác
gia; laø nguyeân nhaân gia taêng hay giaûm daân soá; laø caùi noâi nuoâi daïy, hình
thaønh nhaân caùch cuûa nhöõng chuû nhaân töông lai cuûa ñaát nöôùc. Vaán ñeà gia
ñình, lôïi ích cuûa caùc thaønh vieân trong gia ñình luoân ñöôïc Ñaûng vaø Nhaø
nöôùc quan taâm, theå hieän qua Luaät Hoân nhaân vaø Gia ñình, cuõng nhö trong
nhieàu vaên kieän cuûa Ñaûng, chính saùch cuûa Nhaø nöôùc. Vaên kieän Ñaïi hoäi IX
cuûa Ñaûng ñaõ ghi: “Neâu cao traùch nhieäm cuûa gia ñình trong vieäc xaây döïng
* Tieán só, Uyû ban Daân soá, gia ñình vaø treû em. Vieät Nam.
556
vaø boài döôõng caùc thaønh vieân cuûa mình coù loái soáng vaên hoùa, laøm cho gia
ñình thöïc söï laø toå aám cuûa moãi ngöôøi vaø laø teá baøo maïnh cuûa xaõ hoäi”1. Chieán
löôïc Daân soá Vieät Nam giai ñoaïn 2001 - 2010 xaùc ñònh roõ: “... taêng cöôøng
vai troø cuûa gia ñình vaø thöïc hieän bình ñaúng giôùi trong lónh vöïc chaêm soùc
söùc khoûe sinh saûn/keá hoaïch hoùa gia ñình laø caùc giaûi phaùp cô baûn ñeå ñaûm
baûo tính beàn vöõng cuûa chöông trình daân soá vaø phaùt trieån”2.
I. THÖÏC TRAÏNG GIA ÑÌNH ÔÛ VIEÄT NAM HIEÄN NAY
1. Veà qui moâ gia ñình:
+ Qui moâ gia ñình ôû Vieät Nam coù xu höôùng nhoû laïi. Ñieàu tra daân soá nhöõng
naêm gaàn ñaây cho thaáy, qui moâ trung bình cuûa gia ñình ôû nöôùc ta ñaõ giaûm töø
5,22 ngöôøi/hoä (naêm 1979) xuoáng coøn 4,6 ngöôøi/hoä (naêm 1999). Ñaây laø moät
trong nhöõng thaønh coâng cuûa quaù trình vaän ñoäng, thöïc hieän coâng taùc daân soá -
Keá hoaïch hoùa gia ñình (KHHGÑ). Qui moâ gia ñình ñöôïc thu nhoû, caùc gia ñình
seõ coù ñieàu kieän vaø thôøi gian chaêm soùc con caùi nhieàu hôn (xem baûng 1).
Baûng 1: Qui moâ hoä gia ñình ôû Vieät Nam giai ñoaïn 1979 - 1999
Naêm 1979 1989 1999
Qui moâ hoä GÑ (ngöôøi) 5,22 4,84 4,6
(UÛy ban Daân soá - Gia ñình vaø Treû em: Taøi lieäu naâng cao kieán thöùc daân soá, taäp 2, tr. 11)
+ Giöõa caùc vuøng ñòa lyù kinh teá, qui moâ gia ñình cuõng coù söï khaùc nhau.
Cuoäc Toång ñieàu tra daân soá vaø nhaø ôû naêm 1999 cho thaáy, qui moâ hoä trung
bình cuûa khu vöïc Taây Baéc laø 5,2 (cao nhaát caû nöôùc), ñoàng baèng soâng Hoàng
laø 4,1, ñoàng baèng soâng Cöûu Long laø 4,8. Treân phaïm vi caû nöôùc, soá hoä 4
ngöôøi chieám tyû leä cao nhaát, tieáp ñeán laø soá hoä 5 ngöôøi; soá hoä töø 1 ñeán 4
ngöôøi chieám 55% toång soá hoä. Ñaëc bieät, khu vöïc ñoàng baèng soâng Hoàng,
trong 3 hoä thì coù ñeán 2 hoä chæ coù töø 1 ñeán 4 ngöôøi (xem baûng 2).
Baûng 2: Qui moâ hoä trung bình chia theo vuøng (naêm 1999)
Ñôn vò tính: ngöôøi
Vuøng ñòa lyù kinh teá Qui moâ hoä trung bình
Ñoàng baèng soâng Hoàng 4,1
Ñoâng Baéc 4,6
Taây Baéc 5,2
Baéc Trung Boä 4,6
Duyeân haûi Nam Trung Boä 4,6
Taây Nguyeân 5,0
Ñoâng Nam Boä 4,8
Ñoàng baèng soâng Cöûu Long 4,8
557
Keát quaû treân cho thaáy, tuy coù giaûm ñi trong nhöõng naêm gaàn ñaây, song
so vôùi caùc nöôùc phaùt trieån, qui moâ gia ñình trung bình cuûa Vieät Nam vaãn
coøn lôùn. Naêm 1999, qui moâ gia ñình trung bình cuûa Vieät Nam laø 4,6 trong
khi ñoù naêm 1994, Nhaät Baûn laø 2,96, Australia laø 3,1 vaø ngay caû Thaùi Lan laø
nöôùc ñang phaùt trieån thì naêm 2000 qui moâ gia ñình laø 3,96 ngöôøi/hoä. Maëc
duø vaäy, theo xu höôùng chung toaøn caàu, Vieät Nam cuõng ôû trong tình traïng
giaø hoaù daân soá nhanh.
Beân caïnh ñoù, moät soá vaán ñeà cuûa gia ñình, ñeán giai ñoaïn naøy trôû thaønh
böùc xuùc, nhö tyû leä ly hoân ngaøy moät taêng, vaán ñeà maát bình ñaúng giôùi, baïo
löïc gia ñình, chung soáng khoâng coù hoân thuù... Theo baùo caùo cuûa UÛy ban caùc
vaán ñeà xaõ hoäi cuûa Quoác hoäi, naêm 1991, soá vuï ly hoân ôû Vieät Nam laø 22.000
vuï, ñeán naêm 1998 ñaõ taêng leân 44.000 vuï. Quan heä giöõa caùc theá heä trong
gia ñình tuy ñaõ coù nhieàu tieán boä, nam giôùi ñaõ chia seû coâng vieäc gia ñình
vaø chaêm soùc con caùi, song gaùnh naëng coâng vieäc gia ñình döôøng nhö vaãn
ñeø naëng leân vai ngöôøi phuï nöõ. Trong phaân coâng, hôïp taùc lao ñoäng giöõa hai
giôùi, söï baát bình ñaúng giôùi vaãn coøn dieãn ra ôû nhieàu nôi.
2. Veà chöùc naêng
Trong thôøi kyø ñoåi môùi, quan heä giöõa gia ñình vôùi caùc thieát cheá xaõ hoäi
ñöôïc khaúng ñònh, gia ñình ñaõ coù nhöõng taùc ñoäng tích cöïc ñeán caùc thieát cheá
khaùc. Töø Ñaïi hoäi VI cuûa Ñaûng (1986), hoä gia ñình ñaõ ñöôïc xaùc ñònh laø “moät
ñôn vò kinh teá”, vò theá cuûa gia ñình ngaøy caøng ñöôïc cuûng coá vaø khaúng ñònh,
ñoàng thôøi caùc chöùc naêng cuûa gia ñình ñaõ coù nhieàu bieán ñoåi. Chöùc naêng sinh
saûn, taùi saûn xuaát ra söùc lao ñoäng ñaõ dòch chuyeån töø quaù trình töï nhieân sang
quaù trình töï giaùc, thöïc hieän theo muïc tieâu giaûm sinh, gia ñình qui moâ nhoû.
Chöùc naêng laøm kinh teá cuûa gia ñình ñaõ coù raát nhieàu thay ñoåi, tröôùc kia gia
ñình laø ñôn vò kinh teá töï nhieân phoå bieán, töï chòu traùch nhieäm saûn xuaát kinh
doanh cuõng nhö lo tính toaùn toå chöùc, thu nhaäp, tieâu duøng... Ñeán giai ñoaïn
hieän nay, kinh teá hoä cuøng phaùt trieån theo qui moâ kinh teá taäp theå coù söï chæ
ñaïo cuûa kinh teá nhaø nöôùc, ñaõ taïo cô hoäi cho nhieàu moâ hình kinh teá gia ñình
phaùt trieån. Chöùc naêng nuoâi döôõng, giaùo duïc con caùi - baát luaän trong thôøi
cuoäc naøo cuõng laø chöùc naêng cô baûn mang tính xaõ hoäi vaø vaên hoaù, ñeán nay
caøng ñöôïc nhaán maïnh vaøo vieäc quan taâm ñeán hình thaønh nhaân caùch cho
treû veà caû trí löïc, theå löïc vaø ñaïo ñöùc. Moät ñaëc thuø cuûa gia ñình ôû Vieät Nam
laø chöùc naêng baûo ñaûm söï caân baèng veà taâm lyù, tình caûm vaø thoûa maõn nhu
caàu tinh thaàn cuûa moãi thaønh vieân. Trong cuoäc ñôøi moãi con ngöôøi, gia ñình
bao giôø cuõng laø beán ñoã bình yeân, laø choã cho ta nghæ ngôi sau nhöõng thôøi
gian lao ñoäng meät nhoïc, laø nôi ta seû chia söï thaønh coâng trong söï nghieäp vaø
cuõng laø nôi truù aån cho ta khi cuoäc dôøi coù nhieàu baõo taùp phong ba. Ñaëc bieät
trong thôøi kyø kinh teá thò tröôøng, chöùc naêng caàn ñöôïc quan taâm laø chöùc naêng
chaêm soùc söùc khoûe cho ngöôøi taøn taät, ngöôøi giaø. Caùc gia ñình hieän nay ñeàu
chuù troïng ñeán vieäc chaêm soùc söùc khoûe cho töøng thaønh vieân trong gia ñình,
chaêm lo nuoâi döôõng cho cha meï giaø.
558
Trong söï bieán ñoåi cuûa ñaát nöôùc, vaán ñeà gia ñình ñaõ vaø ñang ñöùng tröôùc
nhieàu söï chuyeån ñoåi taùc ñoäng saâu saéc ñeán loái soáng vaø quan nieäm lieân quan
ñeán heä giaù trò cuûa gia ñình truyeàn thoáng Vieät Nam, ñaët gia ñình ñöùng tröôùc
nhöõng thöû thaùch môùi.
II. NHÖÕNG THAÙCH THÖÙC

1. Quaù trình haït nhaân hoùa gia ñình
ÔÛ Vieät Nam, tyû leä gia ñình haït nhaân 2 theá heä (boá meï, caùc con) chieám
tyû leä khaù cao. Naêm 1994, theo keát quaû ñieàu tra daân soá treân phaïm vi caû
nöôùc cho thaáy, gia ñình haït nhaân chieám 66,55%, trong ñoù thaønh thò 63%,
noâng thoân 76,4% (xem baûng 3). Coù theå noùi, xu höôùng haït nhaân hoùa gia
ñình phaùt trieån maïnh ôû caû noâng thoân vaø thaønh thò.
Ñieàu naøy seõ taïo ñieàu kieän thuùc ñaåy moái quan heä bình ñaúng, daân chuû
trong gia ñình, haïn cheá maâu thuaãn, xung ñoät cuûa vieäc soáng chung nhieàu
theá heä trong moät gia ñình.
Baûng 3: Tyû leä caùc daïng hoä gia ñình ôû Vieät Nam naêm 1994
Ñôn vò tính: %
Daïng hoä Thaønh thò Noâng thoân Toaøn quoác

Hoä haït nhaân 63,0 67,4 66,6
Hoä ñoäc thaân 2,9 4,0 3,9
Hoä môû roäng 34,1 28,6 29,5
(UÛy ban Daân soá - Gia ñình vaø Treû em: Taøi lieäu naâng cao kieán thöùc daân soá, taäp 2, tr.25)
Vieäc thay ñoåi qui moâ gia ñình ñaõ taïo ñieàu kieän cho vieäc thuùc ñaåy moái
quan heä bình ñaúng, daân chuû trong gia ñình. Ñieàu naøy coøn ñoàng nghóa vôùi
vieäc giaûm toác ñoä taêng daân soá, naâng cao chaát löôïng daân soá, naâng cao chaát
löôïng nguoàn nhaân löïc, ñaùp öùng yeâu caàu cuûa thôøi kyø ñaåy maïnh CNH, HÑH
ñaát nöôùc. Tuy nhieân, vieäc giaûm sinh cuõng ñaët ra moät soá vaán ñeà ñoái vôùi vieäc
chaêm soùc söùc khoûe, ñaûm baûo an toaøn cuoäc soáng cho ngöôøi cao tuoåi. Ñaây
cuõng laø moät thaùch thöùc ñoái vôùi vieäc ñaûm baûo söï beàn vöõng cuûa gia ñình
trong xu theá chung.
Tyû leä ngöôøi cao tuoåi ôû Vieät Nam ngaøy caøng gia taêng. Naêm 1979, tyû leä
naøy chæ chieám 7,1% ñeán naêm 1989 taêng leân 7,2% vaø naêm 1999 laø 8,1%. Hieän
nay, xu höôùng giaø hoùa daân soá ôû Vieät Nam ñang dieãn ra khaù nhanh. Söï thu
heïp qui moâ gia ñình cuøng vôùi xu höôùng haït nhaân hoùa gia ñình daãn ñeán
nguy cô ngöôøi giaø deã rôi vaøo hoaøn caûnh coâ ñôn, khoù khaên trong vieäc chaêm
soùc caû veà vaät chaát laãn tinh thaàn.
559
2. Traùch nhieäm cuûa boá meï vôùi vieäc giaùo duïc con caùi
Hieän nay, tröôùc söï gia taêng cuûa caùc teä naïn xaõ hoäi, treû em deã trôû thaønh
ñoái töôïng bò mua chuoäc, loâi keùo vaøo caùc loaïi teä naïn naøy. Trong khi ñoù, do
maûi lo toan veà vaán ñeà kinh teá, ñaëc bieät laø nhöõng gia ñình coù möùc soáng thaáp,
caùc baäc cha meï ít coù thôøi gian chaêm soùc, giaùo duïc, quan taâm ñeán nhu caàu
tình caûm, taâm lyù cuûa treû, daãn ñeán vieäc treû coù nhieàu thôøi gian roãi, toø moø tröôùc
nhöõng caùm doã, caïm baãy maø khoâng löôøng tröôùc ñöôïc haäu quaû. Hieän nay,
nhu caàu chia seû tình caûm trong sinh hoaït gia ñình cuûa treû vò thaønh nieân
töông ñoái cao, caùc em muoán ñöôïc cha meï, ngöôøi lôùn höôùng daãn trong moät
soá hoaït ñoäng, muoán ñöôïc trao ñoåi chia seû nhöõng chuyeän vui buoàn, nhöng
theo keát quaû cuûa moät soá nghieân cöùu, coù tôùi 62,9% baäc boá meï ôû khu vöïc phía
Baéc vaø 57,7% baäc cha meï ôû phía Nam daønh chöa ñeán 30 phuùt/ngaøy cho
hoaït ñoäng vui chôi, giaûi trí cuøng con caùi; 46,2% cha meï ôû Mieàn Baéc vaø 20,2%
ôû Mieàn Nam chæ daønh khoaûng thôøi gian laø 15 phuùt/ngaøy cho hoaït ñoäng naøy.
Khi khoâng tìm thaáy nieàm yeâu thöông, an uûi töø phía gia ñình thì treû seõ deã
tìm ñeán nhöõng “söï an uûi” khaùc ngoaøi xaõ hoäi. Ñaây cuõng laø nguyeân nhaân daãn
ñeán vieäc treû deã rôi vaøo nhöõng caùm doã, caïm baãy ñaày baát traéc.
Ñeå höôùng treû vaøo nhöõng hoaït ñoäng vui chôi, giaûi trí laønh maïnh, caùc gia
ñình caàn phaûi chuû ñoäng giaùo duïc, daønh nhieàu thôøi gian quan taâm, chaêm
soùc, naém baét ñöôïc ñaëc ñieåm taâm, sinh lyù cuûa con caùi ñeå ñònh höôùng, uoán
naén, khuyeán khích con caùi tham gia vaøo caùc hoaït ñoäng boå ích, thieát thöïc,
höôùng ñeán nhöõng giaù trò chaân, thieän, myõ. Ñoàng thôøi, caùc gia ñình caàn
thöôøng xuyeân taêng cöôøng keát hôïp vôùi nhaø tröôøng vaø caùc toå chöùc, ñoaøn theå
ôû coäng ñoàng kieåm soaùt chaët cheõ dieãn bieán taâm tö, tình caûm vaø cheá ñoä sinh
hoaït trong vaø ngoaøi giôø ñeán tröôøng cuûa treû.
3. Söï thay ñoåi giöõa giaù trò gia ñình truyeàn thoáng vaø giaù trò gia ñình hieän ñaïi
Trong quaù trình chuyeån ñoåi töø truyeàn thoáng ñeán hieän ñaïi, cuøng vôùi söï
tieáp thu nhöõng giaù trò môùi, nhöõng xung ñoät veà giaù trò (giöõa truyeàn thoáng
vaø hieän ñaïi) seõ taùc ñoäng ñeán söï phaùt trieån khoâng oån ñònh cuûa gia ñình,
nhö: xung ñoät giöõa “quyeàn löïc truyeàn thoáng” cuûa nam giôùi trong gia ñình
vôùi söï bình ñaúng giôùi, giöõa quyeàn treû em vôùi söï aùp ñaët cuûa cha meï, giöõa
töï do soáng chung khoâng keát hoân, töï do tình duïc vôùi vieäc tuaân thuû luaät
phaùp, phong tuïc vaø ñaïo ñöùc truyeàn thoáng... Ñaây laø moät loaït nhöõng vaán
ñeà ñaët ra ñoái vôùi söï phaùt trieån cuûa gia ñình ôû Vieät Nam. Vieäc baûo löu caùc
giaù trò truyeàn thoáng toát ñeïp vaø tieáp thu nhöõng giaù trò hieän ñaïi seõ ñöôïc
thöïc hieän nhö theá naøo? Neáu xa rôøi caùc giaù trò truyeàn thoáng seõ daãn ñeán
“ñöùt ñoaïn vaên hoùa gia ñình”. Neáu khoâng tieáp thu nhöõng giaù trò hieän ñaïi,
gia ñình seõ trôû neân laïc haäu, baûo thuû. Vì vaäy, caàn phaûi tieáp thu coù choïn
loïc nhöõng tieán boä cuûa giaù trò hieän ñaïi nhöng khoâng ñöôïc quay löng vôùi
giaù trò truyeàn thoáng coøn phuø hôïp vôùi thôøi ñaïi. Ñoù chính laø söï lieân tuïc vaø
phaùt trieån cuûa vaên hoùa gia ñình.
560
4. Söï cheânh leäch veà thu nhaäp giöõa caùc hoä gia ñình vaø söï gia taêng teä naïn
xaõ hoäi
Trong ñieàu kieän xaây döïng vaø phaùt trieån neàn kinh teá thò tröôøng ñònh höôùng
XHCN, hoä gia ñình ñaõ trôû laïi laø moät ñôn vò kinh teá töï chuû. Kinh teá hoä phaùt
trieån, caùc gia ñình ñaõ phaùt huy ñöôïc tính chuû ñoäng, saùng taïo, phaùt trieån ñöôïc
tieàm löïc kinh teá. Tuy nhieân beân caïnh ñoù, nhieàu gia ñình ôû thaønh thò cuõng
nhö noâng thoân cuõng gaëp khoâng ít khoù khaên trong tìm kieám, môû roäng vieäc
laøm vaø thu nhaäp. Vaán ñeà thu nhaäp giöõa caùc gia ñình ñaõ coù söï cheânh leäch,
phaân taàng, söï phaân hoùa giaøu ngheøo giöõa caùc hoä gia ñình dieãn ra nhanh choùng
(hieän nay cheânh leäch möùc soáng giöõa noâng thoân vaø thaønh thò khoaûng 13,86
laàn). Ñaûng, Nhaø nöôùc ñaõ coù nhöõng chuû tröông, chính saùch, giaûi phaùp nhaèm
giuùp nhöõng hoä gia ñình khoâng thích öùng hoaëc khoâng coù ñieàu kieän phaùt trieån
trong cô cheá thò tröôøng coù cô hoäi xoaù ñoùi giaûm ngheøo, töï vöôn leân trong söï
nghieäp ñoåi môùi. Trong vaøi naêm gaàn ñaây, coâng cuoäc xoùa ñoùi giaûm ngheøo ñaõ
ñaït ñöôïc nhieàu thaønh töïu, nhöng khoaûng caùch cheânh leäch giaøu - ngheøo vaãn
chöa theå thu heïp trong moät thôøi gian ngaén, noù ñoøi hoûi söï noã löïc phaán ñaáu
cuûa toaøn xaõ hoäi vaø ñaëc bieät laø söï töï vöôn leân cuûa chính caùc gia ñình ngheøo
Beân caïnh nhöõng yeáu toá tích cöïc, maët traùi cuûa kinh teá thò tröôøng cuõng
ñaõ taïo ra moät soá haäu quaû tieâu cöïc cho söï phaùt trieån cuûa gia ñình, trong ñoù
teä naïn xaõ hoäi gia taêng ñang laø moät vaán ñeà nhöùc nhoái ñoái vôùi toaøn xaõ hoäi
vaø khaép caùc gia ñình. Soá löôïng treû em hö, vi phaïm phaùp luaät ngaøy moät
taêng. Theo baùo caùo cuûa UÛy ban baûo veä vaø chaêm soùc treû em (nay laø UÛy ban
Daân soá - Gia ñình vaø Treû em), soá treû lang thang naêm 1998 laø 19.048 em,
ñeán naêm 2000 ñaõ leân tôùi 22.423 em. Treû nghieän ma tuùy naêm 1998 coù 2.755
em, naêm 2000 coøn 2.008 em. Tyû leä treû vò thaønh nieân phaïm toäi trong toång
soá caùc bò caùo taêng leân haøng naêm: toäi phaïm veà troäm caép naêm 1998 chieám
7,48% ñeán naêm 2000 laø 9,86%, toäi phaïm veà ma tuùy naêm 1998 chieám 0,9%
ñeán naêm 2000 ñaõ leân tôùi 2,83%. Nhöõng con soá treân ñaây cho thaáy, soá löôïng
treû em coù caùc haønh vi sai leäch, vi phaïm phaùp luaät ngaøy caøng cao, möùc ñoä
vi phaïm ngaøy moät phöùc taïp vaø nghieâm troïng hôn.
5. Vaán ñeà phaùt trieån kinh teá hoä gia ñình
Trong thôøi gian tôùi, kinh teá hoä gia ñình seõ phaùt trieån theo höôùng saûn xuaát
kinh doanh haøng hoùa chuyeân saâu. Beân caïnh nhöõng thuaän lôïi laø cô baûn, kinh
teá hoä gia ñình cuõng phaûi ñoái maët vôùi qui luaät caïnh tranh vaø chaáp nhaän söï
ruûi ro cuûa thò tröôøng. Söï phaùt trieån kinh teá hoä phuï thuoäc nhieàu vaøo cô hoäi
tieáp caän, söû duïng nguoàn löïc, voán, kyõ naêng vaø coâng ngheä tieân tieán... Neáu voán,
kyõ thuaät, nguoàn löïc khoâng ñöôïc söû duïng hieäu quaû thì naêng suaát seõ thaáp, söùc
caïnh tranh cuûa saûn phaåm seõ haïn cheá, ruûi ro seõ lôùn hôn. Trôû ngaïi naøy chæ coù
theå ñöôïc thaùo gôõ khi coù söï giuùp ñôõ tích cöïc cuûa Nhaø nöôùc trong vieäc ñònh
höôùng phaùt trieån kinh teá, nhaèm phaùt huy ñöôïc naêng löïc saûn xuaát kinh doanh
cuûa caùc hoä, trong ñoù phaùt trieån kinh teá trang traïi trong noâng - laâm – ngö
561
nghieäp, kinh teá tö nhaân trong coâng nghieäp, tieåu thuû coâng nghieäp, thöông maïi
vaø dòch vuï laø moät trong nhöõng vaán ñeà caàn ñöôïc Nhaø nöôùc quan taâm hoã trôï
caùc thaønh phaàn kinh teá, caùc gia ñình cuøng ñoàng haønh phaùt trieån.
Tröôùc nhöõng thaùch thöùc, ñeå gia ñình thích öùng vôùi quaù trình CNH, HÑH
ñaát nöôùc, vaán ñeà ñaët ra laø ñònh höôùng phaùt trieån gia ñình ôû Vieät Nam phaûi
theo nhöõng tieâu chí vaên hoùa, loái soáng phuø hôïp vôùi ñieàu kieän môùi cuûa neàn
vaên minh coâng nghieäp, ñoàng thôøi phaûi haøi hoøa vôùi nhöõng giaù trò truyeàn
thoáng cuûa gia ñình ôû Vieät Nam, ñaây laø moät trong nhöõng yeâu caàu caáp baùch
hieän nay.
Gia ñình vaø söï phaùt trieån cuûa gia ñình ñaõ ñöôïc Ñaûng vaø Nhaø nöôùc quan
taâm trong suoát quaù trình laõnh ñaïo xaây döïng vaø baûo veä ñaát nöôùc. Trong boái
caûnh tình hình quoác teá vaø trong nöôùc ñaàu theá kyû XXI coù nhieàu bieán ñoäng,
nhöõng thaùch thöùc ñaët ra ñoái vôùi gia ñình ôû Vieät Nam laø vaán ñeà khoâng ñôn
giaûn. Song, vôùi quan ñieåm vaø muïc tieâu ñuùng ñaén veà xaây döïng vaø quaûn lyù
nhaø nöôùc veà gia ñình, cuøng vôùi söï oån ñònh, chuû ñoäng vöôn leân cuûa caùc gia
ñình trong thöïc hieän muïc tieâu daân giaøu, nöôùc maïnh, xaõ hoäi coâng baèng, daân
chuû, vaên minh, chuùng ta coù theå tin töôûng vaøo söï phaùt trieån beàn vöõng cuûa
gia ñình ôû Vieät Nam trong söï nghieäp ñoåi môùi.

1. Ñaûng Coäng saûn Vieät Nam, Vaên kieän Ñaïi hoäi ñaïi bieåu toaøn quoác laàn thöù IX, Nxb
Chính trò quoác gia, Haø Noäi, 2001, tr.116 - 117.
2. Chieán löôïc Daân soá Vieät Nam giai ñoaïn 2001- 2010.
3. Trung taâm Nghieân cöùu khoa hoïc veà Gia ñình vaø phuï nöõ, Soá lieäu ñieàu tra cô baûn veà
gia ñình Vieät Nam vaø ngöôøi phuï nöõ trong thôøi kyø coâng nghieäp hoaù, hieän ñaïi hoaù
(Khu vöïc Mieàn Baéc). Nxb Khoa hoïc xaõ hoäi, Haø Noäi 2002.
4. UÛy ban Daân soá - Gia ñình vaø Treû em, Soá lieäu khaûo saùt xaõ hoäi hoïc veà caáu truùc, chöùc
naêng, vai troø cuûa gia ñình Haø Noäi, 2002.
5. UÛy ban Baûo veä vaø chaêm soùc treû em Vieät Nam. Baùo caùo toång hôïp ñeà taøi nghieân cöùu
thu thaäp thoâng tin tö lieäu veà chuû tröông, chính saùch cuûa caùc nöôùc veà vaán ñeà gia
ñình, 2002.
6. Leâ Thi, Gia ñình Vieät Nam trong boái caûnh ñaát nöôùc ñoåi môùi. Nxb Khoa hoïc xaõ hoäi,
Haø Noäi 2002.
7. Ñoã Thò Bình, Leâ Ngoïc Vaên, Nguyeãn Linh Khieáu, Gia ñình Vieät Nam vaø ngöôøi phuï
nöõ trong thôøi kyø coâng nghieäp hoaù, hieän ñaïi hoaù ñaát nöôùc. Nxb Khoa hoïc xaõ hoäi, Haø
Noäi 2002.
8. Toång Cuïc thoáng keâ, Toång ñieàu tra daân soá vaø nhaø ôû naêm 1999.
9. Toång Cuïc thoáng keâ, Keát quaû ñieàu tra möùc soáng hoä gia ñình naêm 2002. Haø Noäi 2003.
10. Toäi phaïm ôû löùa tuoåi chöa thaønh nieân ôû Vieät Nam naêm 1996-2000, Khoa Luaät, Ñaïi
hoïc Khoa hoïc xaõ hoäi vaø nhaân vaên Haø Noäi, 2000.
562
11. Leâ Ngoïc Vaên, Gia ñình Vieät Nam vôùi chöùc naêng xaõ hoäi hoaù. Nxb Giaùo duïc Haø Noäi
1996.
12. Phaïm Taát Dong (Chuû bieân), Gia ñình vaø coäng ñoàng trong söï nghieäp Baûo veä, chaêm
soùc vaø giaùo duïc treû em. Haø Noäi 2001.
13. Nguyeãn Sinh Huy, Gia ñình Vieät Nam trong xu theá phaùt trieån böôùc vaøo theá kyû XXI.
Ñeà taøi xaây döïng noäi dung caàn boài döôõng cho cha meï hoïc sinh ñeå giaûi quyeát moät
soá vaán ñeà caáp baùch trong giaùo duïc con hieän nay, 2000.
14. Nguyeãn Thò Quyeân, Phaân tích coâng taùc giaùo duïc treû em laøm traùi phaùp luaät ôû Tröôøng
Giaùo döôõng soá 4 vaø nhöõng kieán nghò caûi thieän veà noäi dung vaø bieän phaùp ñaøo taïo
giaùo duïc vieân. TP Hoà Chí Minh, 2-2002. (Tieåu luaän toát nghieäp khoaù ñaøo taïo caùn boä
xaõ hoäi laøm vieäc vôùi treû em coù hoaøn caûnh ñaëc bieät).
15. Leâ Tieâu La, Leâ Ngoïc Huøng, Vaán ñeà giôùi trong kinh teá hoä: Tìm hieåu phaân coâng lao
ñoäng nam nöõ trong gia ñình ngö daân ven bieån Mieàn Trung. Taïp chí Xaõ hoäi hoïc soá
3 (63), 1998.
563
TREÛ VÒ THAØNH NIEÂN NHAÄP CÖ: QUAN ÑIEÅM GIÔÙI TRONG NGHIEÂN CÖÙU
1
TREÛ VÒ THAØNH NIEÂN NHAÄP CÖ:
QUAN ÑIEÅM GIÔÙI TRONG NGHIEÂN CÖÙU
(Tröôøng hôïp phöôøng 3, quaän 8 thaønh phoá Hoà Chí Minh)
Traàn Thò Kim Xuyeán*

Nguyeãn Thò Hoøa**
I. DAÃN NHAÄP
Di daân laø moät hieän töôïng phöùc taïp vaø phoå bieán trong lòch söû xaõ hoäi loaøi
ngöôøi. Taïi caùc nöôùc chaâu AÙ trong ñoù coù Vieät Nam, di daân noäi boä bao goàm
di daân noâng thoân ra ñoâ thò ñang trôû neân phoå bieán ñoàng thôøi coù xu höôùng
treû hoaù vaø bao goàm moät tyû troïng phuï nöõ ñaùng keå.
Ñaõ coù nhieàu coâng trình nghieân cöùu veà hieän töôïng di daân, veà ngöôøi nhaäp
cö, tuy nhieân cho ñeán nay, theo tìm hieåu cuûa chuùng toâi, thì chöa coù coâng
trình naøo taäp trung xem xeùt chuû ñeà treû vò thaønh nieân nhaäp cö döôùi taùc ñoäng
cuûa quaù trình ñoâ thò hoùa ôû caùc goùc ñoä: giôùi, ñieàu kieän soáng, söï hoäi nhaäp, söï ruûi
ro, thaùch thöùc, v.v… Maët khaùc, khi tìm hieåu nhöõng nghieân cöùu veà vò thaønh
nieân ñaõ ñöôïc thöïc hieän ôû Vieät Nam, chuùng toâi nhaän thaáy, phaàn lôùn nhöõng
nghieân cöùu naøy thöôøng taäp trung vaøo khía caïnh söùc khoûe sinh saûn, tình traïng
laây nhieãm HIV, maïi daâm, ma tuùy vò thaønh nieân v.v… Haàu heát nhöõng nghieân
cöùu naøy söû duïng phöông phaùp ñònh löôïng trong thu thaäp vaø xöû lyù thoâng tin.
Ñeå goùp phaàn boå sung noäi dung nghieân cöùu, phöông phaùp nghieân cöùu
treû vò thaønh nieân vaø giuùp cho vieäc hoaïch ñònh keá hoaïch, chính saùch nhaèm
ñaùp öùng moät caùch thieát thöïc nhu caàu cuûa löùa tuoåi naøy, nhoùm nghieân cöùu
bao goàm moät soá caùn boä nghieân cöùu cuûa Trung taâm Giôùi vaø gia ñình Vieän
Khoa hoïc xaõ hoäi vuøng Nam Boä, moät soá caùn boä giaûng daïy vaø sinh vieân
Khoa xaõ hoäi hoïc, Ñaïi hoïc Khoa hoïc xaõ hoäi vaø nhaân vaên thaønh phoá Hoà
Chí Minh (TPHCM) ñaõ tieán haønh khaûo saùt noäi dung treû vò thaønh nieân nhaäp
cö taïi phöôøng 3 quaän 8 TPHCM. Chuùng toâi hy voïng nhöõng keát quaû nghieân
cöùu ñöôïc trình baøy trong baùo caùo naøy seõ goùp phaàn laøm phong phuù theâm
heä thoáng lí thuyeát veà di daân ôû caùc nöôùc theá giôùi thöù ba, ñaëc bieät laøm thích
öùng lí thuyeát giôùi trong moâi tröôøng vaên hoaù xaõ hoäi ôû Vieät Nam noùi rieâng,
caùc nöôùc Chaâu AÙ noùi chung vaø ñoùng goùp vaøo heä thoáng taøi lieäu nghieân cöùu
thöïc nghieäm veà di daân.
* Phoù giaùo sö, Tieán só, Trung taâm giôùi vaø gia ñình, Vieän Khoa hoïc xaõ hoäi vuøng Nam Boä. Vieät Nam.
** Trung taâm giôùi vaø gia ñình, Vieän Khoa hoïc xaõ hoäi vuøng Nam Boä, Vieät Nam.
564
Theo ñieàu tra daân soá cuûa Vieät Nam naêm 1999, öôùc tính coù 52% daân nhaäp
cö vaøo TPHCM ôû ñoä tuoåi döôùi 25, trong soá ñoù, tyû leä nöõ chieám hôn 50%.
Nhoùm nhaäp cö nöõ vò thaønh nieân naøy tham gia laøm vieäc trong caùc khu coâng
nghieäp, khu cheá xuaát (coù trình ñoä hoïc vaán cao) hoaëc caùc cô sôû saûn xuaát gia
coâng, caùc ngaønh ngheà dòch vuï, buoân baùn, giuùp vieäc nhaø (hoïc vaán thaáp vaø
ít coù cô hoäi). Nhoùm coù hoïc vaán thaáp hình thaønh neân nhoùm nhaäp cö vò thaønh
nieân (NCVTN) deã bò toån thöông nhaát, ñoàng thôøi cuõng laø nhoùm thöôøng khoâng
ñöôïc nhìn nhaän moät caùch thaáu ñaùo trong caùc nghieân cöùu veà di daân. Vieäc
ñoàng nhaát lôïi ích gia ñình noùi chung vaø lôïi ích caù nhaân ñaõ laøm che laáp
nhöõng ñoùng goùp vaø söï höôûng lôïi cuûa caù nhaân nöõ NCVTN naøy. Chính vì vaäy
maø nghieân cöùu cuûa chuùng toâi coù moät yù nghóa quan troïng veà maët xaõ hoäi.
II. VAØI NEÙT VEÀ CUOÄC NGHIEÂN CÖÙU
Thaønh phoá Hoà Chí Minh laø moät trong nhöõng trung taâm kinh teá – vaên
hoùa – xaõ hoäi cuûa caû nöôùc. Trong quaù trình chuyeån ñoåi neàn kinh teá töø cô
cheá bao caáp sang cô cheá thò tröôøng theo ñònh höôùng XHCN, Thaønh phoá ñaõ
ñaït toác ñoä taêng tröôûng maïnh nhaát so vôùi caû nöôùc vaø goùp phaàn naâng cao
möùc soáng cuûa ngöôøi daân. Thu nhaäp bình quaân ñaàu ngöôøi taêng töø 641 USD
(1991) leân hôn 900 USD (2003), gaáp ba laàn möùc GDP ñaàu ngöôøi chung cuûa
caû nöôùc. Ñoàng thôøi cuõng trong thôøi gian ñoù, vôùi chính saùch phaùt trieån theo
ñònh höôùng xuaát khaåu cuûa Nhaø nöôùc vaø toác ñoä ñoâ thò hoùa gia taêng taïi
TPHCM ñaõ taïo neân söùc huùt raát lôùn ñoái vôùi ngöôøi lao ñoäng, ñaëc bieät laø lao
ñoäng nöõ töø caùc vuøng, mieàn khaùc nhau treân khaép caû nöôùc.
So vôùi moät soá ñòa baøn khaùc ôû TPHCM thì phöôøng 3 quaän 8 (P.3, Q.8)
laø moät trong nhöõng ñòa baøn coù toác ñoä ñoâ thò hoùa raát cao trong hai thaäp
nieân vöøa qua. Caùc cô sôû saûn xuaát hình thaønh trong quaù trình ñoâ thò hoùa taïi
ñaây nhö caùc xí nghieäp deät, may, cheá bieán löông thöïc, thöïc phaåm v.v… ñaõ
thu huùt raát nhieàu lao ñoäng, ñaëc bieät laø lao ñoäng nöõ ñeán töø caùc tænh treân ñòa
baøn cuûa caû nöôùc. Theo baùo caùo cuûa UBND P.3 thì, tæ leä ngöôøi nhaäp cö ñeán
sinh soáng taïi phöôøng chieám 53% so vôùi toång soá daân taïi choã. Lyù do ñeå ngöôøi
nhaäp cö choïn ñòa baøn naøy laøm nôi döøng chaân laø giaù thueâ nhaø ôû ñaây töông
ñoái reû, khu vöïc daân cö ñoâng ñuùc, deã buoân baùn, coù nhieàu cô sôû saûn xuaát
gia coâng thuoäc thaønh phaàn kinh teá phi chính thöùc, thu huùt nhieàu lao ñoäng
thuû coâng khoâng coù tay ngheà v.v…
Nghieân cöùu taïi P.3, Q.8 laø cuoäc nghieân cöùu ñònh tính döïa treân quan
ñieåm giôùi nhaèm phaân tích nhöõng nguyeân nhaân cuûa quaù trình nhaäp cö vaøo
TPHCM, tình hình vieäc laøm vaø thu nhaäp cuûa nhoùm nöõ NCVTN; söï thay ñoåi
trong nhaän thöùc vaø haønh vi cuûa hoï tröôùc vaø sau khi xuaát cö; nhöõng thaùch
thöùc trong quaù trình hoäi nhaäp vôùi hoaøn caûnh môùi thoâng qua vieäc nghieân
cöùu caùc hoaït ñoäng soáng haøng ngaøy cuûa hoï v.v…
Laø moät nghieân cöùu tröôøng hôïp, nhoùm taùc giaû muoán ñi saâu vaøo nhöõng
khía caïnh ñònh tính cuûa quaù trình di cö vaø quaù trình hoäi nhaäp cuûa nhoùm
565
xaõ hoäi ñaëc thuø naøy ôû TPHCM, vì vaäy, dung löôïng maãu khoâng nhieàu (26
tröôøng hôïp) nhöng nhöõng ñoái töôïng cung caáp thoâng tin khoâng chæ döøng laïi
ôû chính nhöõng coâ gaùi nhaäp cö, maø caû nhöõng ngöôøi thaân cuûa hoï trong gia
ñình nôi xuaát cö, nhöõng ngöôøi naém vöõng thoâng tin veà nhoùm ñoái töôïng naøy
(caùn boä, toå tröôûng daân phoá, haøng xoùm…) trong coäng ñoàng nôi nhaäp cö.
Veà phöông phaùp luaän, vieäc nghieân cöùu quaù trình di cö, heä quaû cuûa noù
vaø söï hoäi nhaäp coäng ñoàng cuûa nhoùm nöõ NCVTN ñöôïc nghieân cöùu caû ôû nôi
xuaát cö laãn nôi nhaäp cö treân caùc caáp ñoä khaùc nhau nhö: Caáp ñoä quoác gia;
Caáp ñoä coäng ñoàng- nôi xuaát cö vaø nôi nhaäp cö cuûa nöõ vò thaønh nieân vôùi
nhöõng yeáu toá: kinh teá, nhöõng giaù trò vaø chuaån möïc vaên hoaù xaùc ñònh moái
quan heä giôùi vaø vai troø giôùi; Caáp ñoä hoä gia ñình: ngheà cuûa cha meï, trình
ñoä hoïc vaán cuûa hoï vaø nhöõng thaønh vieân khaùc trong gia ñình, thu nhaäp bình
quaân ñaàu ngöôøi cuûa hoä, thaùi ñoä cuûa caùc thaønh vieân gia ñình khi caùc em
gaùi tham gia vaøo löïc löôïng lao ñoäng, vò trí cuûa caùc em trong hoä gia ñình,
kích côõ hoä gia ñình; Caáp ñoä caù nhaân: phaân tích nhöõng thoâng tin khaùch
quan döïa treân nhöõng ñaëc ñieåm caù nhaân cuûa ngöôøi tham gia di cö: ñoä tuoåi,
trình ñoä hoïc vaán, tình traïng hoân nhaân, kinh nghieäm laøm vieäc, thu nhaäp,
tình traïng coâng aên vieäc laøm. Ngoaøi ra, nhöõng thoâng tin chuû quan cuûa ngöôøi
tham gia vaøo quaù trình di cö cuõng coù yù nghóa raát lôùn, ñoù laø hoï töï quyeát
ñònh, töï thöïc hieän vieäc di cö hay laø do nhöõng ngöôøi khaùc quyeát ñònh?
Ñeå thu thaäp thoâng tin, nhoùm nghieân cöùu söû duïng chuû yeáu phöông phaùp
phoûng vaán saâu, coù chuù troïng vaøo phöông phaùp phaân tích lòch söû ñôøi soáng
caù nhaân, thaûo luaän nhoùm vaø phöông phaùp phaân tích tö lieäu saün coù.
Nhö treân ñaõ noùi, maãu nghieân cöùu ñöôïc choïn moät caùch ngaãu nhieân vôùi
toång soá maãu laø 26 em, trong ñoù tyû leä treû nöõ chieám 88,5% vaø tyû leä nam (duøng
ñeå ñoái chöùng) laø 11,5%. Trong soá naøy, nhoû nhaát laø 14 tuoåi (sinh 1990) chieám
15,3% vaø lôùn nhaát laø 19 tuoåi, chieám 3,8%; coøn laïi laø caùc em trong ñoä tuoåi töø
15 ñeán 18. Keát quaû naøy töông ñoái truøng khôùp vôùi keát quaû thu ñöôïc töø cuoäc
ñieàu tra daân soá toaøn quoác naêm 1999 (phaàn tuoåi cuûa ngöôøi nhaäp cö).
Taát caû caùc em trong maãu phoûng vaán ñeàu chöa coù gia ñình, soá coù ngöôøi yeâu
hoaëc baïn thaân khaùc giôùi chieám tyû leä raát thaáp. Veà trình ñoä vaên hoùa, em hoïc cao
nhaát laø lôùp 12/12; thaáp nhaát laø lôùp 4/12. Neáu caên cöù vaøo ñieàu kieän tuyeån coâng
nhaân cuûa moät soá coâng ty deät, may, da hieän ñaïi ñoùng treân ñòa baøn thaønh phoá
thì chæ coù 23,0% soá treû VTNNC trong maãu ñöôïc tuyeån duïng (hoïc lôùp 9).
Veà nôi xuaát cö cuûa caùc em, maëc duø maãu nghieân cöùu chæ coù 26 em nhöng
coù tôùi 19 tænh thaønh cuûa Vieät Nam xuaát hieän trong caùc bieân baûn phoûng vaán.
Trong ñoù ñoâng nhaát laø tænh Beán Tre, Baéc Giang, Tieàn Giang v.v… Trong
soá naøy 15,4% em ñi cuøng gia ñình, soá coøn laïi laø ñi moät mình.
Thôøi gian xuaát cö vaø hình thöùc xuaát cö cuûa caùc em raát khaùc nhau. Coù
em ñaõ ñeán TPHCM ñöôïc 5 naêm, trong khi coù em môùi ñeán ñöôïc 1 thaùng.
566
Coù em 3 naêm chöa veà thaêm nhaø trong khi coù em moãi naêm chæ vaøo 3 thaùng
heø ñeå baùn veù soá, heát heø laïi quay veà ñi hoïc v.v... Tuy nhieân hoaøn caûnh xuaát
thaân cuûa caùc em laïi töông ñoái gioáng nhau, ña soá sinh ôû nhöõng vuøng queâ
lam luõ, vuøng noâng thoân saâu, kinh teá gia ñình khoù khaên vaø ít hoïc. Coù 76,9%
gia ñình cuûa caùc em laøm noâng nghieäp, coøn laïi laø laøm nhöõng ngheà khaùc nhö
boác vaùc, thôï moäc, baùn quaùn v.v...
PV10 queâ Baéc Ninh, 14 tuoåi, baùn veù soá, cho bieát:” Nhaø em chæ coù moät
caùi hoøm ñöïng thoùc vaø moät caùi tuû cuõ oâng em ñeå laïi vôùi 2 caùi giöôøng tre. Boá
meï em laøm ruoäng nhöng xong muøa thì boá ñi Quaûng Ninh nhaët than veà baùn,
meï vaø chò em ñi gaùnh nöôùc hoaëc giaët ñoà thueâ”.
PV18 queâ Thanh Hoùa, 15 tuoåi vaãn nhôù caûnh:” nhaø em nhieàu böõa chæ
aên toaøn rau”…
Nhöõng thoâng tin naøy caøng khaúng ñònh thöïc teá laø ôû caùc vuøng noâng thoân
Vieät Nam, do söï dòch chuyeån cô caáu kinh teá-xaõ hoäi chaäm hôn caùc ñoâ thò
neân nguoàn lao ñoäng dö thöøa, cô hoäi vieäc laøm ít, ngöôøi daân khoâng coù ñieàu
kieän taêng thu nhaäp, trong khi ñoù ôû caùc thaønh phoá lôùn, ñaëc bieät laø TPHCM,
laïi coù raát nhieàu cô hoäi veà vieäc laøm, veà taêng thu nhaäp v.v… Söï khaùc bieät
naøy taïo thaønh moät “löïc ñaåy” ôû nôi xuaát cö vaø “löïc huùt” ôû nôi nhaäp cö ñoâ
thò, vì theá trong hai thaäp nieân vöøa qua tyû leä ngöôøi nhaäp cö vaøo TPHCM
ngaøy moät gia taêng. (Nieân giaùm thoáng keâ TPHCM 1999, 2002).
Vieäc quyeát ñònh di cö vaø quyeát ñònh ñòa ñieåm nhaäp cö ôû caáp ñoä caù nhaân
coù theå ñöôïc coi nhö yeáu toá caên baûn nhaát daãn ñeán quaù trình di cö. Tuy
nhieân, ñaây laïi laø caáp ñoä khoù coù theå phaân tích moät caùch raïch roøi vì noù bò
chi phoái bôûi nhieàu yeáu toá töø caùc caáp ñoä cao hôn, ñaëc bieät, gia ñình coù aûnh
höôûng caên baûn ñoái vôùi quyeát ñònh di cö cuûa treû VTN.
Nhö ñaõ noùi, quyeát ñònh cuûa treû NCVTN thöôøng bò chi phoái bôûi hoaøn caûnh
kinh teá cuûa gia ñình. Chính vì vaäy, khi phaân tích thoâng tin caàn phaân bieät
roõ vieäc di cö cuûa nöõ VTN laø do baûn thaân coâ ta hay do boá meï coâ ta quyeát
ñònh. Thoâng thöôøng, trong vaên hoaù Vieät Nam, nhöõng thaønh vieân thuoäc löùa
tuoåi VTN trong gia ñình ñöôïc coi laø thaønh vieân phuï thuoäc, neáu laø con gaùi,
möùc ñoä phuï thuoäc caøng lôùn, do vaäy, caùc em gaùi thöôøng coi quyeát ñònh cuûa
ngöôøi lôùn laø ñöông nhieân hoaëc ñoâi luùc cuõng khoâng phaân bieät ñöôïc ranh giôùi
giöõa quyeát ñònh cuûa mình hay cuûa nhöõng thaønh vieân lôùn tuoåi trong gia ñình.
Haàu heát caùc cuoäc phoûng vaán saâu taïi P.3 cho thaáy xu höôùng chung laø caùc
em gaùi thuoäc löùa tuoåi VTN thöôøng ñöa ra nhöõng quyeát ñònh nhaèm thoaû maõn
nhöõng nhu caàu cuûa caû gia ñình hoaëc moät vaøi thaønh vieân lôùn tuoåi trong gia
ñình. Coù theå deã daøng nhaän thaáy moät neùt ñeïp trong vaên hoaù truyeàn thoáng laø
ra nhöõng quyeát ñònh haønh ñoäng cuûa mình vì lôïi ích cuûa ngöôøi khaùc. Tuy
nhieân, trong tröôøng hôïp naøy, nöõ VTN nhaäp cö seõ khoâng ñöôïc höôûng lôïi töø
nhöõng quyeát ñònh cuûa mình. Coù raát ít tröôøng hôïp, töï coâ gaùi ñöa ra quyeát
ñònh moät caùch ñoäc laäp. Ngay caû trong tröôøng hôïp coâ gaùi ñoù coù quyeát ñònh
567
löïa choïn höôùng di cö vaø ngaønh ngheà phuø hôïp vôùi yù mình thì quyeát ñònh ñoù
cuõng phaûi dung hoaø giöõa lôïi ích caù nhaân vaø lôïi ích gia ñình, ñoàng thôøi phaûi
ñöôïc söï ñoàng yù cuûa nhöõng thaønh vieân lôùn tuoåi, ñaëc bieät laø ngöôøi cha.
PV20 cho bieát:”Töø laâu em ñaõ thích laøm ngheà thôï may nhöng ôû queâ em
maø hoïc may thì phaûi maát ít nhaát laø 1.000.000ñ môùi ñöôïc nhaän vaøo hoïc.
Nghæ hoïc xong em phaûi leân Haø Noäi phuï vôùi baùc em baùn baùnh keïo ôû chôï ñeå
theâm tieàn giuùp caùc em aên hoïc. Hoâm em veà queâ chôi thì thaáy meï chò Dung
(baø chuû cuûa xöôûng may tö nhaân, nôi coâ Hoa ñang laøm thôï may) veà queâ chôi.
Vì nhaø chò Dung cuøng queâ vôùi chuùng em. Baø noùi muoán tuyeån thôï may vaøo
laøm vieäc ôû thaønh phoá Hoà Chí Minh maø khoâng phaûi noäp tieàn hoïc. Em thích
laém nhöng khi hoûi thì boá meï em khoâng ñoàng yù cho ñi. Sau ñoù thaáy em thích
quaù neân phaûi ñoàng yù cho em vaøo ñaây laøm vieäc ñeå mai kia coù ngheà. Nhöng
boá meï em lo laéng vaø daën em raát nhieàu thöù.”
Khi ñöôïc hoûi vì sao choïn TPHCM maø khoâng choïn nôi khaùc ñeå di cö,
haàu heát caùc em cho bieát qua ngöôøi quen, baïn beø, thaân nhaân, caùc em ñaõ
ñöôïc nghe noùi nhieàu veà TPHCM, veà nhöõng cô hoäi tìm vieäc laøm vaø söï ñoåi
ñôøi cuûa nhöõng ngöôøi cuøng laøng ñaõ ñi tröôùc vì vaäy caùc em cuõng muoán ñöôïc
ñeán TPHCM laøm vieäc.
PV6 ngöôøi Nam Ñònh, 17 tuoåi, vaøo TPHCM ñöôïc 5 thaùng, ñang laøm thôï
may cho bieát:” Moãi laàn coâ em ôû TPHCM veà thaêm nhaø, nghe coâ keå, em thaáy
Saøi Goøn thô moäng laém, coù baõi bieån naøy, coù haøng döøa naøy, ai cuõng aên maëc
raát ñeïp vaø ôû trong nhöõng ngoâi nhaø raát to vì theá em raát muoán vaøo Saøi Goøn.....”;
PV8, ngöôøi Baéc Giang, thôï may, vaøo TPHCM ñöôïc 7 thaùng nhôù laïi:”
ngoaøi queâ em khoâng coù caùc coâng ty, xí nghieäp, khoâng coù nhieàu vieäc nhö
trong naøy neân phaûi vaøo ñaây xin vieäc … “
PV13 queâ Tieàn Giang, 16 tuoåi, vaên hoùa lôùp 4, raát thích leân TPHCM laøm
ca só: "Em ñöôïc nghe noùi raát nhieàu veà TPHCM, ai cuõng noùi ôû ñoù coù nhieàu cô
hoäi kieám tieàn laém neân em cuõng muoán thöû vaän may ...“
Ngoaøi vieäc laøm, PV18 ngöôøi Soùc Traêng, 18 tuoåi, vaên hoùa lôùp 3, hieän ñang
baùn caø pheâ coøn muoán: "tìm ñöôïc moät nöûa cuûa mình ôû TPHCM.”
Nhö vaäy, coù theå noùi nhöõng khoù khaên veà kinh teá cuûa gia ñình treû NCVTN
ôû vuøng queâ nhö moät löïc “ñaåy” vaø “ aùnh saùng ñoâ thò’ vôùi nhöõng cô hoäi vieäc
laøm, thu nhaäp cao taïi TPHCM ñaõ coù söùc “ huùt” raát maïnh ñoái vôùi treû VTN
töø caùc vuøng queâ. Tröø caùc em ñi cuøng gia ñình vaø hai em khoâng muoán xa
gia ñình nhöng buoäc phaûi ñi, caùc em coøn laïi cho bieát yù muoán di cö tôùi
TPHCM cuûa caùc em ñaõ ñöôïc nhöõng ngöôøi trong gia ñình taïo ñieàu kieän thöïc
hieän thoâng qua söï giuùp ñôõ cuûa hoï haøng hoaëc nhöõng ngöôøi quen bieát.
Coù ñieàu ñaëc bieät laø haàu nhö taát caû treû VTNNC ôû phöôøng 3 quaän 8, töø
caùc em ñi moät mình cho ñeán nhöõng em ñi cuøng gia ñình ñeàu coù thaân nhaân
hoaëc ngöôøi quen, ngöôøi laøng ôû TPHCM. Chính nhöõng ngöôøi naøy (coøn goïi
568
laø maïng löôùi xaõ hoäi) ñaõ giuùp ñôõ caùc em veà nôi aên, choán ôû, oån ñònh vieäc
laøm trong thôøi gian ñaàu bôõ ngôõ.
Maïng löôùi xaõ hoäi giöõa nhöõng thaønh vieân trong coäng ñoàng ñoùng vai troø
quan troïng trong quaù trình di cö, xeùt caû yù nghóa cuûa ñaàu xuaát cö laãn ñaàu
nhaäp cö. Nhieàu cuoäc nghieân cöùu veà vai troø cuûa maïng löôùi xaõ hoäi trong quaù
trình di cö ñaõ xaùc nhaän raèng chính maïng löôùi xaõ hoäi ñaõ ñoùng goùp cho quaù
trình tìm kieám coâng aên vieäc laøm cho ngöôøi nhaäp cö vaøo TPHCM chöù khoâng
phaûi laø caùc nguoàn thoâng tin töø caùc cô sôû chính thöùc. (Vaên Ngoïc Lan, Traàn
Ñan Taâm, 2001) Nhöõng thoâng tin ñònh tính cuûa nhoùm nghieân cöùu hoaøn toaøn
truøng khôùp vôùi nhöõng keát quaû nghieân cöùu treân, vaø noù cho thaáy, maïng löôùi
xaõ hoäi saün coù ôû nôi ñeán cuõng laø moät lyù do nhaäp cö cho treû NCVTN.
Trong soá 26 treû NCVTN ñöôïc phoûng vaán coù 19 tröôøng hôïp vaøo thaønh
phoá laø do coù ngöôøi daãn daét: “Anh hoï cuûa em laø anh ruoät cuûa chuû cô sôû may
gia coâng gioû saùch taïi TPHCM neân khi anh aáy veà queâ tuyeån thô,ï em vaø moät
soá ngöôøi laøng ñaõ ñi theo anh aáy vaøo trong naøy.” (Nöõ vò thaønh nieân nhaäp cö
Baéc Giang, 16 tuoåi);
Hoaëc: “Chuù giôùi thieäu vaøo, chuù ñöa em vaøo ñaây laøm aên, chuù ñieän vaøo
hoûi coâ Hoa trong naøy coù vieäc gì laøm khoâng, kieám cho em moät vieäc laøm ñi,
roài boá meï cho em ñi laøm”.(nöõ 15 tuoåi, queâ Thanh Hoaù), v.v…
Lao ñoäng nhaäp cö, nhaát laø lao ñoäng nöõ trong ñoä tuoåi VTN raát caàn nöông
töïa vaøo maïng löôùi xaõ hoäi naøy bôûi hoï chöa coù kinh nghieäm soáng khi laøm vieäc
ôû moät vuøng ñaát laï. Döïa vaøo maïng löôùi naøy ngöôøi nhaäp cö noùi chung vaø nöõ
NCVTN noùi rieâng coù cô hoäi ñöôïc hoã trôï caû vaät chaát laãn tinh thaàn trong giai
ñoaïn ñaàu môùi vaøo, hoï ñöôïc giuùp nôi aên choán ôû, tìm vieäc laøm, giuùp voán v.v...
6 em gaùi ngöôøi Haø Nam, tuoåi töø 17 ñeán 19, chöa coù vieäc laøm, ñöôïc moät
ngöôøi cuøng laøng ñoùn vaøo TPHCM cho hoïc may khoâng maát tieàn, khoâng phaûi
lo nôi aên, choã ôû, chæ vôùi ñieàu kieän duy nhaát laø laøm vi?c cho cô sôû may cuûa
con gaùi baø. Ñieàu naøy laø thuaän lôïi lôùn ñoái vôùi nhöõng coâ gaùi queâ môùi lôùn,
khoâng coù tieàn hoïc ngheà vaø chöa bao giôø böôùc chaân ra khoûi coång laøng. (Xem
PV20 nhaäp cö khoâng theo gia ñình, 18 tuoåi, queâ Haø Nam, ngheà thôï may)
Ñeán löôït mình, sau khi ñaõ quen vôùi coâng vieäc, vôùi moâi tröôøng soáng ôû
TPHCM, caùc em laïi trôû thaønh chieác caàu noái giuùp ngöôøi thaân hoaëc baïn beø
thöïc hieän mong muoán tìm kieám vieäc laøm taïi nôi naøy. Moät em gaùi ngöôøi Baéc
Ninh, 18 tuoåi cho bieát: “Heát naêm nay boá em seõ ñoùn meï em vaø em trai em
vaøo TPHCM, meï em seõ naáu côm vaø troâng em, coøn em vaø boá em vaãn ñi baùn
veù soá” (phoûng vaán soá 10).
Giaù trò vaø chuaån möïc cuûa coäng ñoàng cuõng ñoùng vai troø ñieàu chænh
nhöõng quyeát ñònh cuûa caù nhaân taïi coäng ñoàng xuaát cö. Cuøng vôùi söï bieán ñoåi
xaõ hoäi ñang dieãn ra haøng ngaøy vaø söï phaùt trieån maïnh meõ cuûa truyeàn thoâng
ñaïi chuùng, nhaän thöùc xaõ hoäi cuûa ngöôøi daân cuõng thay ñoåi. Neáu nhö caùch
569
ñaây 20 naêm, nhöõng keû “boû xöù ñi” khoâng ñöôïc khuyeán khích trong coäng
ñoàng, thì nay, ngöôøi daân noâng thoân khoâng nhöõng khoâng ngaïi rôøi queâ
höông ra ñi maø hoï coøn töï haøo veà vieäc mình ñaõ leân thaønh phoá. Ñieàu naøy
cuõng ñöôïc khuyeán khích caû vôùi con gaùi. Tuy nhieân, söï kieåm soaùt xaõ hoäi
vaãn coøn hieäu löïc ñoái vôùi caùc caù nhaân trong moät soá tröôøng hôïp. Chaúng haïn,
leân thaønh phoá kieám vieäc, giuùp ñôõ cho gia ñình laø vieäc laøm ñöôïc coäng ñoàng
khuyeán khích nhöng khoâng phaûi loaïi hình coâng vieäc naøo cuõng ñöôïc hoan
ngheânh. Caùc coâ gaùi leân thaønh phoá baùn caø pheâ hoaëc laøm nhöõng coâng vieäc
coù nhieàu ruûi ro (theo caùch ñaùnh giaù cuûa xaõ hoäi) thöôøng giaáu khoâng cho
ngöôøi laøng bieát coâng vieäc cuûa mình. PV26 cho bieát:
“Ba meï noùi “con leân thaønh phoá baùn caø pheâ, ngöôøi ta khi deã nhaø mình laém.”
Nhöng maø em nghó mình baùn caø pheâ thì coù gì ñaâu, aên thua mình aø, mình
khoâng coù laøm gì baäy heát phaûi khoâng chò. Ai nghó sao thì nghó mieãn sao mình coù
tieàn gôûi veà cho cha meï, bình thöôøng thoâi coù gì ñaâu... nhöng roài cuõng khoâng ai
bieát em baùn quaùn vì em cuõng khoâng noùi... bao giôø em veà queâ thì em thay ñoà
nhö nhöõng ngöôøi ôû queâ ñeå hoï khoûi baøn taùn, noùi naøy noùi noï.”(nöõ tieáp vieân baùn
caø pheâ, 18 tuoåi, queâ ôû Soùc Traêng).
Nhö vaäy, thoâng qua vieäc phaân tích 26 tröôøng hôïp treû NCVTN ôû P.3, Q.8,
coù theå thaáy raát roõ laø ngay trong loøng TPHCM, tính coäng ñoàng cuûa ngöôøi
laøng queâ vaãn coù ñieàu kieän ñeå toàn taïi vaø phaùt trieån. Vaø ngöôøi di cö noùi
chung cuõng nhö treû VTNNC taïi P.3, Q.8 noùi rieâng ñaõ ñöôïc höôûng lôïi töø tính
coäng ñoàng, laøng xaõ naøy.
Veà vieäc laøm, chuùng toâi khoâng thaáy coù söï khaùc bieät giôùi trong vieäc löïa
choïn ngheà nghieäp cuûa treû NCVTN taïi P.3, Q.8. Thaät ra trong nhieàu tröôøng
hôïp, vieäc laøm cuûa caùc em ñaõ ñöôïc ngöôøi khaùc quyeát ñònh töø khi caùc em
chöa böôùc chaân ñeán TPHCM.
ÔÛ TPHCM, töø 1994 ñeán nay, ngheà may ñaõ trôû thaønh “nhòp caàu ñöa
thieáu nöõ noâng thoân veà thaønh phoá” ñeå roài khi khoâng chòu noåi cheá ñoä laøm
vieäc caêng thaúng cuûa ngheà may, nhieàu nöõ coâng nhaân baét ñaàu “nhaûy” qua
ngheà tieáp vieân nhaø haøng. Ñieàu naøy raát ñuùng trong nghieân cöùu treû NCVTN
ôû P.3, Q.8. Trong soá 26 em tôùi TPHCM, nhoùm caùc em laøm ngheà may chieám
soá ñoâng nhaát: 50,0%; nhoùm caùc em baùn traùi caây daïo, veù soá, caø pheâ chieám
26,9%; coøn laïi laø caùc em naáu aên thueâ, xeáp bao bì, ñi hoïc v.v... (Xem baûng
Master List). Khi chuùng toâi tieán haønh khaûo saùt, PV11, PV21, PV25 vöøa boû
ngheà may chuyeån sang baùn caø pheâ, laøm thueâ ñöôïc maáy ngaøy.
Chuùng toâi ñaõ thöïc hieän moät soá ca phoûng vaán ñoái vôùi caùc em laøm thôï
may ngay taïi nôi laøm vieäc. Nhöõng cô sôû may tö nhaân ôû P.3, Q.8 khaù gioáng
nhau. Ñoù laø moät phoøng roäng khoaûng 20m2 ôû taàng treät, ñöôïc boá trí 2 daõy
maùy may ôû 2 beân, moãi daãy coù 4 hoaëc 5 maùy keâ raát saùt nhau, ôû giöõa laø maùy
chuyeân duïng nhö maùy vaét soå, laøm khuy, nuùt, baøn uûi v.v… Phía treân töôøng
bao quanh laø 2 ñeøn neon 1,2m vaø 4 caây quaït treo.
570
Taïi cô sôû may cuûa chò Dung coù 6 em gaùi ñang caém cuùi laøm vieäc. Ñaây laø 6
em ôû Haø Nam ñöôïc meï chò Dung ñoùn vaøo hoïc vieäc nay ñaõ laøm raát thaønh thaïo.
Theo chuû cô sôû thì caùc em thöôøng baét ñaàu laøm töø 7h saùng ñeán 7h toái, buoåi tröa
ñöôïc nghæ 1h ñeå aên côm vaø giaûi quyeát vieäc rieâng. Khi coù ñôït haøng caàn laøm gaáp
caùc em phaûi taêng giôø laøm töø 5h saùng tôùi 11, 12h khuya. Ñoù laø thôøi gian ngoài
treân maùy, coøn vieäc caét chæ, söûa haøng khoâng ñöôïc tính vaøo thôøi gian laøm vieäc.
Tieáng maùy may chaïy raát oàn, beân caïnh moãi baøn may laø moät ñoáng ñoà caét saün
(ñònh möùc haøng ngaøy cuûa moãi em). Maëc duø trong phoøng coù 4 caây quaït treo
treân töôøng nhöng em naøo cuõng moà hoâi nhoû gioït vaø coù leõ do khoâng ñuû aùnh
saùng neân caùc em phaûi cuùi xuoáng thaät thaáp ñeå nhìn cho roõ ñöôøng may. Neáu
tình traïng naøy keùo daøi thì khoâng caàn tôùi 40 tuoåi (tuoåi phaûi chuyeån vieäc khaùc
do maét bò giaûm thò löïc cuûa coâng nhaân may) caùc em ñaõ phaûi chuyeån ngheà.
Khi traû lôøi nhöõng caâu hoûi cuûa chuùng toâi, moät trong soá 6 em gaùi noùi treân
cho bieát:” Boïn em hoïc ngheà maát 3 thaùng, moãi thaùng ñöôïc traû 200.000ñ. Töø
hoài ñoù ñeán giôø ñeàu may quaàn aùo treû con“. “ÔÛ ñaây khoâng khoaùn vieäc maø ngaøy
naøo boïn em cuõng laøm töø 7h saùng ñeán 12h ñeâm. Buoåi tröa ñöôïc nghæ moät giôø
ñeå aên tröa, ñeán 7h toái ñöôïc nghæ nöûa tieáng ñeå aên nheï roài laøm tieáp ñeán 12h
ñeâm. Chuû nhaät cuõng laøm töø saùng tôùi khuya nhö vaäy. Chæ coù ngaøy leã 2.9 hoaëc
Teát ta môùi ñöôïc nghæ caû ngaøy”. “So vôùi ôû queâ thì ôû ñaây noùng laém, khoâng coù
gíoù trôøi, chæ coù gioù töø quaït neân cöù noùng haàm haäp...” “Haøng thaùng sau khi tröø
tieàn aên, ôû, moãi ñöùa coøn khoûang 500.000ñ... Baây giôø tay ngheà cuûa boïn em khaù
hôn, laøm ñöôïc nhieàu haøng hôn nhöng löông vaãn 500.000ñ/thaùng vì töø ñaàu
boïn em ñaõ ñoàng yù vôùi coâ Dung möùc löông ñoù roài... ” Xem PV20).
Cuõng laø thôï may nhöng nam PV4, 16 tuoåi, hoïc lôùp 9, ñeán töø Baéc Giang,
khoâng chæ phaûi laøm vieäc trong moâi tröôøng noùng böùc maø coøn raát ñoäc haïi. Em
cho bieát:” hoài ñaàu môùi voâ laøm em raát hay bò choùng maët, buoàn noân vì muøi muû
cao su daùn ñaùy tuùi raát khoù ngöûi. Baây giôø tuy ñaõ quen hôn nhöng hoâm naøo
ngöôøi meät moûi em chæ muoán boû ra ngoaøi vì cöù thaáy ngoäp thôû.” Löông thaùng
ñaàu cuûa em ñöôïc 200.000ñ, töø thaùng thöù hai trôû ñi (em ñaõ laøm ñöôïc 4 thaùng
3 ngaøy – thôøi ñieåm thöïc hieän phoûng vaán) em ñöôïc laõnh 300.000ñ/thaùng,
ñöôïc chuû bao aên, ôû. Tieàn löông haøng thaùng cuûa em cuõng “ñöôïc” chuû giöõ
nhö caùc em gaùi trong nhoùm thôï may noùi treân.
ÔÛ nhöõng cô sôû may khoaùn saûn phaåm, ñeå coù thu nhaäp cao, nhieàu em
ñaõ laøm tôùi 17, 18h/ngaøy. PV23, queâ Beán Tre, 18 tuoåi, laøm thôï may cho bieát:”
Nhöõng khi coù haøng em thöôøng laøm tôùi 3h saùng, vì laøm nhieàu coù nhieàu...
thaùng ñöôïc khoaûng 700.000ñ ”.
Laøm ngheà may vaát vaû nhö vaäy neân coù moät soá em khoâng chòu ñöôïc ñaõ
chuyeån sang baùn caø pheâ hoaëc vieäc khaùc. Nöõ PV25 queâ Phuù Yeân, 18 tuoåi,
hoïc may töø hoài ôû nhaø, thôøi gian ñaàu laøm may nhöng do bò taêng ca nhieàu
quaù em boû vieäc ñeå baùn caø pheâ. Em noùi:” Ñeán giôø boá meï em vaãn khoâng bieát
laø em baùn caø pheâ”.
Ngöôïc laïi vôùi caùc em laøm ngheà may luoân phaûi ngoài moät choã, caùc em
baùn veù soá, baùn traùi caây daïo moãi ngaøy phaûi ñi boä ít nhaát laø 5km. Coù thaâm
571
nieân laâu naêm nhaát trong caùc em baùn veù soá, nöõ PV2 queâ Ngheä An, 18 tuoåi,
cho bieát, em baùn töø 3 naêm nay, moãi ngaøy baùn töø 7h saùng tôùi 7, 8h toái, moãi
tôø veù soá laõi ñöôïc 100 hoaëc 200ñ. Ngaøy naøo baùn ñöôïc nhieàu thì thu ñöôïc
15.000, 20.000ñ. Ngaøy naøo eá aåm chæ ñöôïc 5.000 ñeán 7.000ñ. Khoâng chæ ñi
ngoøai ñöôøng lôùn ñaày buïi baëm maø caùc em coøn len loûi vaøo taát caû caùc ngoùc
ngaùch, haøng aên, quaùn caø pheâ ñeå baùn haøng. Tuy khoâng ai quy ñònh ñòa baøn
hoaït ñoäng cuï theå nhöng caùc em thöôøng chæ ñi baùn trong moät khu vöïc nhaát
ñònh, khoâng daùm ñi sang ñòa baøn khaùc. Vaäy maø chuyeän bò giaät caû xaáp veù
soá hoaëc bò löøa mua khoâng traû tieàn thænh thoaûng vaãn xaûy ra vôùi caùc em.
Nhöõng treû NCVTN hieän ñang laøm trong nhaø haøng hoaëc quaùn caø pheâ ôû
P.3, Q.8 phaûi chòu moät aùp löïc coâng vieäc khaù naëng do phaûi tieáp khaùch töø
saùng tôùi toái khuya. PV25, 18 tuoåi, ngöôøi Phuù Yeân, môùi chuyeån töø ngheà may
sang baùn caø pheâ cho bieát:” em thöôøng baùn töø 8h saùng tôùi 12h khuya, ñeâm
naøo ñoâng khaùch thì laøm tôùi 1, 2h saùng … “PV26, 18 tuoåi, queâ Soùc Traêng
khoâng heà deø chöøng vôùi nhöõng nguy hieåm cuûa ngheà nghieäp maø coøn toû yù
thích thuù vôùi söï löïa choïn cuûa mình. Sau 2 naêm baùn caø pheâ em cho bieát:”
ngheà naøy deã kieám tieàn hôn nhöõng ngheà khaùc, coù chuû lo aên, laïi ñöôïc maëc
ñoà ñeïp, ñöôïc noùi chuyeän vôùi moïi ngöôøi caû ngaøy v.v…”. Vôùi em, nhöõng caïm
baãy vaø ruûi ro ngheà nghieäp haøng ngaøy thoâng qua vieäc baø chuû quaùn thöôøng
chuû ñoäng cho “vay tieàn ñeå loät da maët, mua son phaán, quaàn aùo…“ hoaëc:
"khaùch haøng raát thöông em, bo cho em nhieàu tieàn, coù anh ñoùng tieàn nhaø
cho em hoaøi aø, 500.000ñ, 600.000ñ/thaùng chöù ít ñaâu v.v…" coù theå daãn ñeán
nhöõng haäu quaû teä haïi nhö theá naøo thì em khoâng nghó tôùi vaø cuõng khoâng
ai caûnh baùo cho caùc em ñieàu naøy. (Xem bieân baûn PV25, 26)
Neáu xeùt theo möùc ñoä nguy hieåm cuûa ngheà nghieäp thì nhoùm may vaø
nhoùm buoân baùn chính laø hai nhoùm ngheà coù tính ruûi ro cao nhaát trong soá
caùc ngheà maø treû NCVTN ôû P.3, Q.8 ñang laøm.
Nhö vaäy coù theå thaáy raát roõ maëc duø nhôø caùc moái quen bieát cuûa gia ñình,
treû NCVTN ôû P.3, Q.8 ñeàu tìm ñöôïc vieäc laøm sau khi ñeán TPHCM nhöng
do hoïc vaán vaø tay ngheà haïn cheá neân caùc em khoâng coù cô hoäi laøm vieäc
trong caùc coâng ty, xí nghieäp lôùn, hieän ñaïi. Phaàn lôùn caùc em ñeàu laøm vieäc
trong caùc cô sôû nhoû veà may maëc, bao bì, gioû da, thaïch cao v.v… ÔÛ ñoù
khoâng gian chaät choäi, noùng böùc, möùc ñoä oâ nhieãm cao, cöôøng ñoä laøm vieäc
caêng thaúng, thôøi gian laøm vieäc luoân ôû möùc töø 10 ñeán 16h/ngaøy, thu nhaäp
thaáp vaø baáp beânh v.v... Ñieàu kieän laøm vieäc nhö vaäy seõ aûnh höôûng raát lôùn
tôùi söùc khoûe vaø söï phaùt trieån cuûa caùc em veà laâu daøi. Maët khaùc, möùc thu
nhaäp cuûa caùc em vaøo loaïi thaáp so vôùi maët baèng thu nhaäp chung cuûa thaønh
phoá (xem Baûng thu nhaäp cuûa treû VTNNC), do ñoù ña soá caùc em gaùi NCVTN
ñaõ khoâng theå thöïc hieän ñöôïc mong öôùc ban ñaàu cuûa mình laø ñoåi ñôøi, hoaëc
vöøa trôû thaønh ngöôøi phuï nöõ hieän ñaïi vöøa coù theå thöïc hieän toát vai troø ngöôøi
con hieáu thaûo ñaày traùch nhieäm ñoái vôùi gia ñình. Ñoàng thôøi, do moâi tröôøng
laøm vieäc cuûa caùc em phaàn lôùn hình thaønh treân cô sôû ñoàng höông hoaëc
mang tính chaát gia ñình neân vaán ñeà baûo veä quyeàn lôïi cho caùc em gaàn nhö
572
khoâng ñöôïc ñaët ra. Ví duï tröôøng hôïp cuûa nhoùm 6 coâng nhaân may ñeán töø
Nam Haø, maëc duø ñaõ laøm vieäc ñöôïc hôn 2 naêm, trình ñoä tay ngheà ñaõ hôn
haún nhöõng ngaøy ñaàu nhöng löông vaãn ôû möùc khôûi ñieåm vì töø ñaàu caùc em
ñaõ ñoàng yù nhö vaäy!
Baûng 1. Tình hình thu nhaäp cuûa treû VTNNC P.3, Q.8 (1.000ñ)
TT Thu nhaäp 300 - < 500 500 - < 700 700 – 800 Treân 800.000 Coäng
1 Nhoùm nöõ khoâng 6 9 3 0 18
theo gia ñình
2 Nhoùm nöõ theo 2 1 0 0 3
gia ñình
3 Nhoùm nam 1 1 0 23
Coäng 9 10 4
Nguoàn: Soá lieäu khaûo saùt treû VTNNC. (Coù 3 em khoâng coù thu nhaäp)
Tìm hieåu ñieàu kieän soáng cuûa treû NCVTN trong maãu chuùng toâi thaáy haàu
nhö taát caû ñeàu khoâng coù ñöôïc söï “an cö laïc nghieäp”. Trong soá 26 em tham
gia traû lôøi phoûng vaán, coù 53,8% soáng ngay taïi nôi laøm vieäc, soá coøn laïi ôû troï
chung vôùi gia ñình hoaëc baïn beø. Duø ôû nôi laøm vieäc hay thueâ nhaø troï rieâng
thì nôi ôû cuûa caùc em cuõng heát söùc chaät choäi vaø taïm bôï. Nhoùm coâng nhaân
laøm thôï may cho bieát, buoåi toái, sau khi xong vieäc, caùc em phaûi ñaåy maùy saùt
vaøo töôøng ñeå traûi chieáu naèm nguû ngay caïnh maùy. Saùng daäy, vieäc ñaàu tieân laø
keâ maùy vaøo choã cuõ. Trong ñieàu kieän ñoù, nhieàu em cho bieát:” Boïn em luùc naøo
cuõng thaáy buoàn nguû vaø ñau ngöôøi laém. Nhöõng khi ñeán thaùng hoaëc trôû trôøi boïn
em raát muoán nghæ nhöng neáu khoâng coù beänh roõ raøng nhö soát, ñau buïng ñi
ngoaøi thì khoâng ñöôïc nghæ, maø nghæ cuõng chæ ñöôïc ngoài ôû trong beáp thoâi…”.
PV4 cho bieát:” Caû ngaøy laøm vieäc phaûi ngöûi muøi hoâi töø muû cao su daùn
tuùi, toái nguû ngay caïnh maùy cuõng ngöûi caùi muøi khoù chòu ñoù, ngöûi rieát roài nguû
lòm ñi, saùng ra caùc anh phaûi goïi daäy môùi daäy ñöôïc...” (Xem bieân baûn PV4)
Caùc em baùn veù soá laïi aên ôû trong ñieàu kieän khaùc haún, moãi toái caùc em
naèm xeáp neáp caïnh nhau nhö caù moøi trong caên nhaø troï bình daân vôùi giaù
2.000ñ hoaëc 3.000ñ/toái vaø coá gaéng aên uoáng trong khoaûng töø 7.000 ñeán
10.000ñ/ngaøy. Nhieàu em coù ñeâm khoâng nguû ñöôïc vì nhôù nhaø. PV10, queâ
Baéc Ninh, 14 tuoåi, hoïc lôùp 8 nhôù laïi: ”Nhöõng toái ñaàu em nhôù nhaø laém, nhôù
meï, meï em gaày vaø hay oám laém, nhôù caùc em nöõa...”
Chuùng toâi ñaõ tôùi nhöõng daãy nhaø troï nôi caùc em baùn veù soá trong maãu taù
tuùc qua ñeâm. Ñoù laø nhöõng gian nhaø töôøng xaây, maùi toân, daøi chöøng 8m, ngang
3m chöùa khaù nhieàu ngöôøi. Ñieàu ñaëc bieät laø taát caû nhöõng ngöôøi troï trong gian
nhaø ñoù hoaëc khu nhaø ñoù ñeàu ôû cuøng moät tænh, thaäm chí cuøng moät xaõ. ÔÛ ñaây
573
nhöõng ngaøy naéng tuy nguû noùng nhöng ñöôïc nguû yeân, coøn ngaøy möa, maëc
duø nhaø khoâng doät nhö nhaø tranh ôû queâ nhöng nöôùc töø neàn nhaø thaám leân raát
aåm öôùt, hoâi haùm. Ñieàu naøy hoaøn toaøn chính xaùc vì "caùc daãy nhaø troï ôû P.3,
Q.8 thöôøng laøm ven nhöõng keânh raïch ñang bò oâ nhieãm naëng, luùc nöôùc caïn,
trôøi naéng muøi hoâi xoâng leân raát khoù chòu, nhöõng luùc möa hoaëc trieàu cöôøng
nöôùc thöôøng xuyeân traøn vaøo nhaø”. (Xem PV phoù chuû tòch UBND P.3, Q.8).
Tuy khoâng phaûi thueâ nhaø troï nhö caùc em noùi treân nhöng gia ñình cuûa
PV8 vaø PV15 moãi nhaø 6, 7 ngöôøi, laïi chen chuùc trong chieác ghe vöøa laø nhaø
ôû vöøa laø phöông tieän vaän chuyeån haøng phuïc vuï buoân baùn vaø thöôøng xuyeân
neo ñaäu treân doøng keânh hoâi haùm. ÔÛ ñoù nöôùc sinh hoaït phaûi mua töøng can
nhöïa, ñieän thaép saùng khoâng coù phaûi duøng bình aéc quy hoaëc ñeøn daàu. (Xem
PV8 vaø 15)
Khoâng phaûi chæ coù vaán ñeà ôû laø taïm bôï maø vaán ñeà aên cuûa treû VTNNC
cuõng raát baát oån. Tröø nhöõng em ñöôïc chuû bao aên, bao ôû, soá coøn laïi do coù
thu nhaäp thaáp vaø luoân nhôù tôùi traùch nhieäm phaûi phuï giuùp gia ñình neân
thöôøng khoâng xem troïng chuyeän aên, uoáng, mieãn sao aên cho no.
PV14 queâ Thanh Hoùa, 17 tuoåi, hoïc lôùp 5, vaøo TPHCM ñöôïc 4 naêm, hieän
laøm ngheà baùn saùch daïo cho bieát:” AÊn côm ngoaøi ñöôøng khoâng aø, khoâng coù
naáu. Chieàu veà aên chaùo chöù khoâng aên côm vì côm... tôùi 4.000ñ laän, khoâng
ñuû tieàn”. (Xem bieân baûn PV14)
Nhö vaäy, coù theå noùi töø ñieàu kieän laøm vieäc ñeán ñieàu kieän aên, ôû cuûa treû
NCVTN trong maãu ñeàu heát söùc thaáp keùm. Vôùi ñaëc ñieåm ñoù, haàu heát caùc
em khoâng coù khoaûng troáng cho rieâng mình, trong khi ôû löùa tuoåi naøy ngoaøi
nhu caàu lao ñoäng thì nhu caàu vui chôi giaûi trí thöôøng laø raát cao. Ñoàng thôøi
do chaát löôïng cuoäc soáng thaáp keùm, phaàn lôùn caùc em ñeàu coù theå chaát khoâng
toát, xanh xao vaø cuoäc soáng tinh thaàn ngheøo naøn.
PV20 cho bieát:” Maáy ñöùa em chæ bieát ngoaøi ngoõ coù böu ñieän, ñoä 3, 4
thaùng boïn em môùi ra ñoù moät laàn ñeå göûi thö veà nhaø coøn xe bus, traïm y teá,
raïp chieáu phim, tuï ñieåm ca nhaïc ôû ñaâu boïn em chöa bieát”. Hoaëc “ Laâu laâu
ñöôïc ra ngoaøi boïn em mua baùo gì maø coù nhieàu hình ngheä só aáy, ñöùa naøo
cuõng thích xem baùo ñoù (baùo saân khaáu?)”
PV21 ngöôøi Traø Vinh, 18 tuoåi, hoïc lôùp 6, hieän ñang naáu aên cho moät cô
sôû may tö nhaân so saùnh:” ôû döôùi queâ toái naøo em cuõng ñöôïc xem phim (xem
keù) nhöng töø khi laøm ôû ñaây chaû coù luùc naøo xem ñöôïc. Em chaû bieát tuï ñieåm
ca nhaïc ôû ñaâu, chæ bieát quaùn karaoke vaø quaùn nhaäu ôû ngoaøi ngoõ”.
Haàu heát treû NCVTN trong maãu khoâng traû lôøi ñöôïc caâu hoûi “em thích
nhaát chuû ñeà naøo treân tivi, treân baùo hoaëc treân ñaøi phaùt thanh” keå caû caùc em
ñang laøm vieäc trong caùc quaùn caø pheâ coù tivi môû gaàn nhö suoát ngaøy. Maëc
duø caùc em gaùi NCVTN chieám 88,5% trong maãu nhöng chæ coù 2 em cho bieát
thænh thoaûng coù ñoïc baùo Phuï nöõ thaønh phoá vaø muïc ñöôïc caùc em quan taâm
574
nhaát laø hoân nhaân gia ñình. Moät soá em khaùc cho bieát coù ñoïc baùo thôøi trang
vaø baùo saân khaáu (möôïn), coøn baùo Tuoåi treû vôùi haøng loaït tin töùc haáp daãn
ñoái vôùi löùa tuoåi thanh nieân thì khoâng heà ñöôïc caùc em nhaéc ñeán.
Nhaän thöùc cuûa treû NCVTN trong maãu veà giôùi tính, söùc khoûe sinh saûn,
HIV - AIDS laø khaù thaáp. Chính möùc ñoä nhaän thöùc thaáp naøy ñaõ haïn cheá khaû
naêng töï veä cuûa caùc em trong moâi tröôøng soáng phöùc taïp ôû TPHCM, laøm taêng
möùc ñoä ruûi ro coù theå gaëp trong cuoäc soáng xa gia ñình.
PV3 queâ Ñoàng Nai, môùi 14 tuoåi ñaõ coù baïn trai nhöng laïi khoâng bieát vì
sao phuï nöõ coù con. PV2, queâ Ngheä An, 18 tuoåi, baùn veù soá, noùi veà maáy
ngöôøi baïn traïc tuoåi: "Maáy ñöùa baïn em coù boà, chuùng oâm nhau hoân nhau ñaõ
roài chöûi nhau toái ngaøy roài boû nhau. Em thaáy trong phim boû nhau ngöôøi ta
khoùc söôùt möôùt coøn tuïi noù chaúng khoùc gì heát...”.
Coøn coù moät nguyeân nhaân nöõa laø khi coøn ôû trong moâi tröôøng gia ñình,
treû NCVTN khoâng nhaän ñöôïc söï chæ daïy cuûa cha meï veà vaán ñeà naøy. ÔÛ
nhöõng vuøng noâng thoân cho ñeán nay, nhieàu ngöôøi vaãn coøn mang naëng taâm
lí ngaïi noùi cho con caùi bieát veà giôùi tính, tình duïc, söùc khoûe sinh saûn, ñoâi
khi caùc baäc phuï huynh coøn ngaên caûn con caùi hoï tìm hieåu, hoïc hoûi töø saùch
baùo bôûi taâm lí sôï “veõ ñöôøng cho höôu chaïy”, trong khi nhöõng ñieàu naøy raát
caàn thieát, ñoâi khi laø moät haønh trang quan troïng cho con caùi hoï (nhaát laø
con gaùi) böôùc vaøo cuoäc soáng töï laäp, xa gia ñình.
PV8, queâ Baéc Giang, 14 tuoåi, baùn veù soá cho bieát: “Meï khoâng bao giôø noùi
vôùi em veà chuyeän thay ñoåi cuûa cô theå, veà beänh phuï nöõ, chæ daën con gaùi phaûi
caån thaän, yù töù v.v...”.
Roõ raøng, ñieàu kieän laøm vieäc vaø ñaëc ñieåm ngheà nghieäp ñaõ chi phoái
khoâng chæ ñôøi soáng vaät chaát maø caû ñôøi soáng tinh thaàn cuûa treû VTNNC ôû
P.3, Q.8. Vôùi cuoäc soáng vaät chaát vaø tinh thaàn ngheøo naøn nhö vaäy, caùc em
seõ trôû thaønh coâng daân loaïi maáy trong moät xaõ hoäi ñang tieán tôùi coâng nghieäp
hoùa, hieän ñaïi hoùa, vaên minh vaø thònh vöôïng? Chuùng toâi cho raèng ñaây laø
moät caâu hoûi khoâng chæ daønh cho caùc nhaø hoaïch ñònh chính saùch maø tröôùc
heát coøn daønh cho caùc nhaø quaûn lyù ôû caùc caáp ñoä coäng ñoàng.
Ñeå ñaùnh giaù söï hoäi nhaäp cuûa treû NCVTN ôû P.3, Q.8 vaøo moâi tröôøng
soáng, moâi tröôøng laøm vieäc taïi TPHCM, nhoùm nghieân cöùu ñaõ phaân tích caùc
chæ baùo cuï theå nhö thôøi gian tìm ñöôïc vieäc laøm ngay sau khi ñeán TPHCM,
vaán ñeà thu nhaäp, chi tieâu, vieäc göûi tieàn veà queâ goác, vieäc tieáp caän vôùi caùc
loaïi hình dòch vuï, nghæ ngôi, giaûi trí v.v…
Nhö ñaõ noùi, nhôø maïng löôùi xaõ hoäi cuûa mình, treû NCVTN trong maãu
phoûng vaán khi ñeán TPHCM ñaõ coù vieäc laøm ngay vaø thaät söï thaáy ñôõ bô vô
hôn giöõa moät nôi hoaøn toaøn xa laï. Nöõ PV5, ngöôøi Nam Ñònh, 17 tuoåi, thôï
may, nhôù laïi:” Môùi vaøo moät phaùt laø em may luoân vì em bieát may roài, chæ phaûi
caùi laø maùy ôû ñaây khaùc vôùi maùy ôû nhaø neân maát moät ngaøy môùi quen ñöôïc ".
575
Nam PV4, queâ Baéc Giang, 16 tuoåi ñöôïc anh hoï ñöa vaøo TPHCM cuøng
moät soá ngöôøi laøng, cho bieát: “ÔÛ ñaây boïn em ñöôïc ôû cuøng nhau ngay taïi
xöôûng neân nhieàu luùc coù caûm giaùc nhö mình ñang ôû laøng”.
Nöõ PV15, ngöôøi Quaûng Trò, vaøo TPHCM cuøng vôùi 10 ngöôøi trong xoùm
ñöôïc hôn naêm. Em noùi: “Boïn em laøm cuøng choã, aên cuøng nôi vaø nguû ngay
taïi xöôûng neân ñôõ nhôù nhaø laém v.v…”
Tuy nhieân, khi phaân tích caùc tö lieäu ñònh tính, chuùng toâi thaáy coù söï khaùc
bieät raát roõ raøng veà tính naêng ñoäng trong vieäc löïa choïn ngheà nghieäp giöõa
treû NCVTN ñeán töø caùc tænh phía Baéc vaø treû ñeán töø caùc tænh phía Nam. Trong
khi taát caû caùc em, keå caû nam vaø nöõ ñeán töø phía Baéc toû ra an phaän vôùi coâng
vieäc cuûa mình thì caùc em ñeán töø Traø Vinh, Caàn Thô, Beán Tre v.v… khoâng
phaân bieät nam nöõ laïi saün saøng ñi tìm vieäc môùi, thay ñoåi ngheà nghieäp khi
thaáy coù vieäc laøm khaùc cho thu nhaäp cao hôn vaø phuø hôïp vôùi mình hôn.
(Xem PV1, PV11, PV13, PV21, PV23, PV25, PV2). Xem coät 4 baûng 2.
Nöõ PV1, ngöôøi An Giang, 17 tuoåi, ñi cuøng gia ñình tôùi TPHCM ñöôïc 2
naêm ñaõ ñoåi vieäc tôùi 3 laàn:” Hoài môùi leân em cuoán keïo ôû caàu Raïch, roài phuï
baùn huû tieáu, baây giôø laø ñoùng nuùt aùo”. PV26 cho bieát:” Em ñoåi choã laøm hoaøi
aø, choã naøo thaáy chuû lôïi duïng laø em boû lieàn v.v…
Tìm hieåu veà ñieàu naøy chuùng toâi ñöôïc bieát, ngoaøi taùc ñoäng töø yeáu toá ñòa
lyù, töùc laø söï naêng ñoäng, côûi môû voán coù cuûa ngöôøi Nam Boä, coøn coù thöïc teá
laø khaù nhieàu em ñeán töø ñoàng baèng soâng Cöûu Long, Gia Lai, Khaùnh Hoøa…
coù goác reã ôû TPHCM nhöng trong thôøi gian chieán tranh, gia ñình caùc em
phaûi ñi traùnh giaëc, ñi laøm aên ôû caùc tænh hoaëc ñi kinh teá môùi thôøi kyø 1976-
1985 v.v… Vì vaäy vieäc di cö ñeán TPHCM cuûa caùc em ngoaøi söï giuùp ñôõ cuûa
maïng löôùi xaõ hoäi, nhieàu em coøn coù caûm giaùc nhö: “veà queâ”. Moät soá em ôû
phía Baéc tuy cuõng coù thaân nhaân hoaëc ngöôøi laøng vaøo TPHCM töø nhöõng naêm
1954, 1975 nhöng do khoaûng caùch ñòa lyù quaù xa vaø chính caùc em cuõng raát
ngaïi tieáp xuùc, ngaïi thieát laäp caùc moái quan heä beø baïn môùi neân khoâng coù
ñöôïc söï naêng ñoäng nhö treû NCVTN phía Nam. (Xem baûng 2)
PV20 cho bieát: “Em coù ngöôøi baùc hoï ôû trong naøy nhöng töø hoài vaøo ñeán
giôø (2 naêm roài) em vaãn chöa gaëp”, "Boïn em ít ñöôïc nghæ ñeå ra ngoaøi neân
chaúng ñi ñeán ñaâu”
Baûng 2 coøn cho thaáy ñoä tuoåi bình quaân cuûa nhoùm treû VTNNC ñeán töø
caùc tænh phía Nam (nhoùm I) treû nhaát so vôùi hai nhoùm coøn laïi. Ñoàng thôøi
ñaây cuõng laø nhoùm coù soá laàn thay ñoåi vieäc laøm cao nhaát so vôùi nhoùm II, III.
Ñieàu naøy cuõng truøng khôùp vôùi keát quaû phaân tích tö lieäu töø caùc cuoäc phoûng
vaán nhoùm vaø quan saùt tham döï. Qua ño,ù chuùng toâi caûm nhaän ñöôïc raát roõ
söï öa thích di chuyeån, luoân tìm kieám coâng vieäc môùi, cho thu nhaäp cao hôn,
phuø hôïp hôn, töø caùc em nhoùm I. Nhoùm I cuõng laø nhoùm coù ñoä tuoåi bình
quaân treû nhaát (15), trong tröôøng hôïp naøy coù theå coù moái quan heä giöõa ñoä
576
tuoåi vaø söï khoâng oån ñònh trong vieäc laøm cuûa treû NCVTN ôû nhoùm ñeán töø
caùc tænh phía Nam.
Baûng 2. Bình quaân tuoåi, hoïc vaán, thu nhaäp, soá laàn ñoåi vieäc
kyõ naêng ngheà nghieäp, (chia theo khu vöïc)
TT NAM BAÉC TRUNG-TN

( Nhoùm I) ( Nhoùm II) (Nhoùm III)
1 Bình quaân tuoåi 15 18.25 17.6
2 Bình quaân hoïc vaán 6.23 7.62 8.6
3 Bình quaân thu nhaäp (Ñ) 577.272 700.000 620.000
4 Soá laàn ñoåi vieäc 7/13 0 1/5
5 Soá ñöôïc ñaøo taïo ngheà nghieäp (%) 7,6 87,5 60,0
Nguoàn: Soá lieäu khaûo saùt treû NCVTN taïi P.3, Q.8 TPHCM 8.2003. Khi tính bình quaân thu nhaäp,
chuùng toâi coäng caû phaàn tieàn chuû cô sôû bao aên.
Baûng 2 coät 3 cho thaáy thu nhaäp bình quaân cuûa caùc treû NCVTN ñeán töø
phía Baéc (nhoùm II) cao hôn haún so vôùi hai nhoùm coøn laïi, ñoàng thôøi ñaây
cuõng laø nhoùm coù ñoä tuoåi cao nhaát so vôùi nhoùm I vaø nhoùm III. Coät 5 cuûa
baûng 2 coøn cho thaáy tyû leä treû VTNNC ñeán töø caùc tænh phía Baéc ñöôïc ñaøo
taïo ngheà nghieäp nhieàu hôn haún so vôùi hai nhoùm coøn laïi. Tuy maãu nghieân
cöùu khoâng mang tính ñaïi dieän nhöng trong tröôøng hôïp naøy, roõ raøng coù moái
quan heä maät thieát giöõa ñoä tuoåi, kyõ naêng ngheà nghieäp, söï oån ñònh trong
coâng vieäc vaø bình quaân thu nhaäp. Ñieàu naøy coù theå lyù giaûi vì sao nhoùm II
coù möùc thu nhaäp cao nhaát so vôùi hai nhoùm coøn laïi.
Khi tìm hieåu cô caáu chi tieâu cuûa treû VTNNC ôû 3 nhoùm chuùng toâi cuõng
thaáy coù söï taùc ñoäng raát roõ raøng cuûa yeáu toá ñòa lyù. Trong khi nhieàu em
ôû phía Baéc vaø mieàn Trung – Taây Nguyeân raát haïn cheá vieäc mua saém ñoà
duøng caù nhaân maø thöôøng daønh tieàn ñeå göûi veà giuùp ñôõ gia ñình thì nhieàu
em ôû khu vöïc phía Nam laïi thích mua ñoà môùi, thích ñeán caùc tuï ñieåm
ca nhaïc v.v... Tuy nhieân, vieäc tieát kieäm chi tieâu quaù möùc cuõng nhö söï
ngaïi ngaàn trong giao tieáp cuûa nhoùm II, trong chöøng möïc naøo ñoù seõ ñöa
ñeán cuoäc soáng kheùp kín, co cuïm vaø ngheøo naøn veà maët tinh thaàn. (Xem
caùc baûn phoûng vaán cuûa nhoùm ñeán töø caùc tænh phía Baéc).
Nhö ñaõ noùi, söï giuùp ñôõ ban ñaàu cuûa maïng löôùi xaõ hoäi ñoái vôùi treû
NCVTN, nhaát laø caùc em ñeán töø caùc tænh phía Baéc laø raát quan troïng, noù
giuùp caùc em nhanh choùng hoäi nhaäp vôùi coâng vieäc taïi moät nôi hoaøn toaøn
xa laï. Vôùi nhöõng em chöa bao giôø laøm ra tieàn giôø ñaây moãi thaùng sau khi
tröø tieàn aên, ôû coøn ñöôïc caàm trong tay 500.000ñ. So vôùi nôi xuaát cö soá tieàn
ñoù ñoái vôùi caùc em raát lôùn, raát thieâng lieâng, noù giuùp caùc em töï khaúng ñònh
577
mình vaø coù vò theá quan troïng hôn trong gia ñình. Neáu coi vieäc taïo thu
nhaäp laø muïc tieâu vaø cuõng laø ñoäng cô cuûa quaù trình di cö thì coù theå noùi,
treû NCVTN ñeán töø phía Baéc ñaõ thaønh coâng, maëc duø treân thöïc teá, soá tieàn
naøy chöa töông xöùng vôùi coâng söùc hoï boû ra töø 12 - 16 tieáng/ngaøy, trong
moâi tröôøng laøm vieäc raát khaéc nghieät. Caùc em ñaõ ñoùng vai troø laø ngöôøi taïo
ra thu nhaäp (trong nhieàu truôøng hôïp laø thu nhaäp chính) cho gia ñình, tuy
nhieân, ngöôøi ñöôïc höôûng nhöõng lôïi ích cuûa vieäc tham gia vaøo quaù trình
nhaäp cö vaøo TPHCM laïi laø nhöõng thaønh vieân khaùc trong gia ñình. Coøn
chính baûn thaân caùc em laïi khoâng daùm söû duïng ñoàng tieàn ñoù maø chaáp
nhaän cuoäc soáng kham khoå ñeå giuùp cha meï ñaûm baûo söï soáng coøn cuûa gia
ñình. Chính ñieàu naøy laøm cho caùc em thaáy thoûa maõn vôùi möùc thu nhaäp
cuûa mình, vôùi coâng vieäc cuûa mình maø khoâng heà bieát raèng thu nhaäp cuûa
caùc em chæ laø möùc thaáp so vôùi maët baèng thu nhaäp cuûa ngöôøi daân ôû
TPHCM. Maët khaùc, do caùc em coøn quaù treû, laïi xuaát thaân trong nhöõng gia
ñình ngheøo khoå ôû noâng thoân, khoâng coù nhöõng hieåu bieát nhaát ñònh veà phaùp
luaät, neân caùc em luoân haøm ôn söï giuùp ñôõ ñoù vaø lao vaøo laøm töø saùng ñeán
toái khuya, töø naêm naøy qua naêm khaùc ñeå traû nghóa maø khoâng nghó ñöôïc
raèng mình bò boùc loät nhö theá naøo, caàn phaûi thay ñoåi cuoäc soáng nhö theá
naøo? Ñieàu naøy lyù giaûi vì sao toaøn boä nhoùm II khoâng coù chuyeän thay ñoåi
vieäc laøm trong khi nhoùm I coù raát nhieàu em ñoåi vieäc trong thôøi gian soáng
ôû TPHCM. Haàu heát caùc treû NCVTN laøm ngheà may ôû nhoùm II soáng nhö
trong moät oác ñaûo, khoâng quan taâm tôùi nhöõng bieán ñoäng xung quanh cuûa
cuoäc soáng haøng ngaøy (Xem Bieân baûn PV4; 5; 6; 18; 20; 22). Vôùi thôøi gian
laøm vieäc caêng thaúng vaø cuoäc soáng kheùp kín nhö vaäy, nhieàu em môùi 17,
18 tuoåi ñaõ maéc nhöõng chöùng beänh ñau löng, nhöùc xöông, môø maét v.v…
Ngoaøi ra, caùc em khoâng heà bieát ñöôïc raèng hieän nay ngheà may ôû TPHCM
laø ngheà luoân luoân thieáu lao ñoäng, khaùt lao ñoäng ñeå töø ñoù coù theå coù nhöõng
ñeà nghò hôïp lyù vôùi chuû cô sôû nhaèm caûi thieän ñieàu kieän laøm vieäc vaø möùc
löông hieän taïi. Ñaây chính laø maët traùi cuûa maïng löôùi xaõ hoäi, laø nhöõng ruûi
ro ngheà nghieäp maø caùc em gaëp phaûi trong quaù trình thöïc hieän mô öôùc
thay ñoåi cuoäc soáng ngheøo khoù cuûa mình ôû TPHCM. Vaø chính ñieàu naøy seõ
haïn cheá raát nhieàu quaù trình hoäi nhaäp vaøo cuoäc soáng soâi ñoäng ôû TPHCM
cuûa caùc em.
Coù theå noùi, moät trong nhöõng caûn trôû ñoái vôùi söï hoäi nhaäp cuûa treû
VTNNC P.3, Q.8 vaøo ñôøi soáng kinh teá xaõ hoäi ôû TPHCM chính laø söï thieáu
hieåu bieát cuûa caùc em veà caùc vaán ñeà xaõ hoäi vaø söï laïm duïng lao ñoäng
cuûa caùc em töø nhöõng chuû cô sôû nôi caùc em ñang soáng vaø laøm vieäc. ÔÛ
ñaây, vai troø cuûa caùc nhaø quaûn lyù caáp coäng ñoàng phöôøng, khoùm cuõng
heát söùc quan troïng. Neáu caùc em coù thôøi gian vaø ñöôïc tham gia vaøo
nhöõng chöông trình hoaït ñoäng coäng ñoàng taïi nôi caùc em soáng, laøm vieäc,
chaéc chaén loái soáng co cuïm, thieáu côûi môû cuûa caùc em seõ ñöôïc haïn cheá
raát nhieàu.
578
III. KEÁT LUAÄN
Khoâng ai coù theå phuû nhaän nhöõng maët tích cöïc cuûa quaù trình di cö töø
noâng thoân ra thaønh thò. Treû em gaùi NCVTN trong maãu nghieân cöùu taïi P.3,
Q.8 ñaõ coù cô hoäi tìm ñöôïc vieäc laøm, taêng thu nhaäp, giuùp laøm giaûm baát bình
ñaúng thu nhaäp trong coäng ñoàng vaø baát bình ñaúng giôùi trong gia ñình.
Tuy nhieân nöõ NCVTN vaøo TPHCM chuû yeáu laø naâng cao thu nhaäp khoâng
phaûi cho chính hoï maø cho gia ñình. Lyù do ñoù bò chi phoái bôûi gia ñình vaø
nhöõng yeáu toá cuûa coäng ñoàng, cuûa caùc chính saùch phaùt trieån xaõ hoäi caáp quoác
gia. Maëc duø laø ngöôøi taïo ra thu nhaäp nhöng nöõ NCVTN laïi khoâng ñöôïc kieåm
soaùt chi tieâu töø nhöõng thu nhaäp ñoù do thöôøng xuyeân göûi tieàn veà nhaø.
Nhöõng thaùch thöùc cuûa nöõ NCVTN trong quaù trình thích öùng vôùi ñôøi soáng
ñoâ thò laø caûm giaùc huït haãng, lo laéng khi phaûi töï mình thieát laäp moät cuoäc
soáng töï laäp, khoâng coù cha meï gia ñình beân caïnh. Hoï buoäc phaûi thích nghi
vôùi moâi tröôøng soáng vaø vieäc laøm môùi laï, phaûi chaáp nhaän moät cuoäc soáng
kham khoå ñeå cuoäc soáng cuûa nhöõng thaønh vieân khaùc trong gia ñình ñôõ vaát
vaû hôn. Hoï phaûi chaáp nhaän cöôøng ñoä laøm vieäc cao, thöïc hieän caùc coâng
vieäc khaùc haún so vôùi lao ñoäng ôû queâ. Hoï khoâng coù thôøi gian giao tieáp, naâng
cao trình ñoä hoïc vaán, trình ñoä chuyeân moân, söï hieåu bieát xaõ hoäi, khoâng coù
khaû naêng vaø cô hoäi tieáp caän vôùi nhöõng coâng vieäc phuø hôïp hôn vaø cuõng
khoâng coù ñieàu kieän vöôn leân moät cuoäc soáng toát hôn, cuoäc soáng cho rieâng
mình. Neáu quaù trình tham gia vaøo lao ñoäng xaõ hoäi laø coù lôïi cho phaùt trieån
thì chính baûn thaân nhoùm naøy laïi khoâng ñöôïc höôûng lôïi töø nhöõng ñoùng goùp
ñoù. Caàn laøm cho ngöôøi phuï nöõ nhaäp cö noùi chung, nöõ NCVTN noùi rieâng
hieåu raèng hoï vöøa caàn coù theâm caùc nguoàn löïc, nhöng cuõng caàn coù theâm
quyeàn ñeå söû duïng chuùng.
Nöõ NCVTN soáng xa caùch gia ñình, hoï haøng ôû nôi xuaát cö, nhöõng ngöôøi
maø hoï coù theå nhôø vaû ñöôïc nhöõng luùc khoù khaên, vì vaäy hoï raát caàn söï giuùp
ñôõ coù hieäu quaû cuûa chính quyeàn vaø caùc toå chöùc xaõ hoäi nôi nhaäp cö. Caàn
coù nhöõng hình thöùc naâng cao nhaän thöùc xaõ hoäi ñoái vôùi caùc nhoùm deã bò toån
thöông (caùc em laøm ngheà giuùp vieäc gia ñình, lao ñoäng treû nôi caùc cô sôû
kinh teá phi chính thöùc, baùn caø pheâ, bia oâm…) ñeå hoï khoâng bò boùc loät vaø
ñöôïc baûo veä.
MOÄT VAØI KIEÁN NGHÒ
Ngöôøi lao ñoäng, trong ñoù coù nöõ NCVTN seõ khoâng di cö neáu nhö cô hoäi
giaùo duïc, xaõ hoäi, kinh teá thích hôïp môû ra taïi caùc coäng ñoàng xuaát cö. PV4,
6, 8, 12 cho bieát neáu ôû queâ coù nhieàu cô sôû saûn xuaát nhö ôû TPHCM, caùc em
seõ trôû veà nhaø ngay. Vì vaäy, caàn phaùt trieån kinh teá- xaõ hoäi ôû caùc ñòa phöông,
vaø khi chöa thöïc hieän ñöôïc ñieàu ñoù, caàn coù nhöõng chính saùch nhaèm mang
laïi caùc cô hoäi toát hôn cho caùc em taïi moâi truôøng ñoâ thò. Caàn coù nhöõng hình
579
thöùc tuyeân truyeàn thoâng tin veà caùc cô hoäi giaùo duïc, caùc dòch vuï söùc khoeû,
giao thoâng, nhaø ôû vaø giaù caû sinh hoaït ôû caùc ñòa baøn khaùc nhau cho ngöôøi
nhaäp cö noùi chung, nöõ NCVTN noùi rieâng ñeå hoï chuû ñoäng ñöa ra quyeát ñònh
veà nôi nhaäp cö.
Caùc chính saùch phaùt trieån cuûa Nhaø nöôùc caàn phaûi tính ñeán nhöõng taùc
ñoäng cuûa chuùng ñoái vôùi cô caáu veà cô hoäi, vaø söï kìm haõm ôû caùc vuøng khaùc
nhau vaø nhöõng aûnh höôûng khaùc nhau cuûa cô caáâu ñoù ñoái vôùi noã löïc cuûa caû
nam giôùi vaø nöõ giôùi.
Caàn coù caùc bieän phaùp thích hôïp, cuï theå ñeå baûo veä caùc quyeàn cho cho
nöõ NCVTN, ñaëc bieät laø nhöõng em thuoäc nhoùm deã bò toån thöông.
Nhaø nöôùc caàn ñöa ra nhöõng bieän phaùp haønh chính nhaèm quy ñònh vaø
kieåm soaùt nhöõng nguôøi tuyeån moä lao ñoäng.
Nhaø nöôùc vaø chính quyeàn ñòa phöông neân taïo ñieàu kieän thuaän lôïi cho
vieäc thaønh laäp caùc toå chöùc töï nguyeän do phuï nöõ ñeà xöôùng.
Nöõ vò thaønh nieân nhaäp cö caàn ñöôïc nghieân cöùu, quan taâm chaêm soùc
nhieàu hôn töø caû hai phía: xuaát cö vaø nhaäp cö. Nhöõng phaân tích vaø nhöõng
kieán nghò treân chæ laø ñoùng goùp nhoû cho kieán thöùc veà moät trong nhöõng nhoùm
deã bò toån thöông naøy. Hi voïng trong töông lai, nhoùm seõ môû roäng phaïm vi
nghieân cöùu cuûa mình hôn nöõa.
PHUÏ LUÏC
Baûng 1: Lí do di cö leân thaønh phoá Hoà Chí Minh

Caùc tieâu chí Nhoùm nöõ khoâng Nhoùm nöõ Nhoùm Toång coäng
theo gia ñình theo gia ñình nam
Kinh teá gia ñình khoù khaên 3 3 2 8
ÔÛ queâ laøm vieäc vaát vaû 6 0 1 7
Do thieáu ñaát 1 0 0 1
Khoâng coù vieäc laøm 1 0 0 1
Muoán töï laäp 2 0 0 2
Ñi cho bieát 6 0 0 6
Theo baïn beø 1 0 0 1
Toång coäng 20 3 3 26
Nguoàn: Keát quaû phaân tích ñònh tính thoâng qua 26 cuoäc phoûng vaán saâu
580
DANH SAÙCH VÒ THAØNH NIEÂN NHAÄP CÖ TAÏI PHÖÔØNG 3 QUAÄN 8 THAØNH PHOÁ HOÀ CHÍ MINH
(Thoâng tin ñöôïc caäp nhaät ñôït khaûo saùt 8.2003)
TT Giôùi Tuoåi Lôùp Nôi xuaát cö Hình thöùc xuaát cö Ngheà nghieäp Thôøi gian ôû Ñieàu kieän ôû Thu nhaäp (ñ) Ghi chuù
tính TPHCM
(1) (2) (3) (4) (5) (6) (7) (8) (9) (10) (11)
1 Nöõ 17 6/12 An Giang Ñi cuøng gia ñình Ñoùng nuùt aùo 2 naêm Nhaø troï 400.000 Ñoåi vieäc 3 laàn
(N)
2 N 18 9/12 Ngheä An Nt Baùn veù soá 3 naêm Nt 500.000
3 N 14 7/12 Ñoàng Nai Nt Hoïc sinh 4 naêm Nt Khoâng coù
4 Nam 16 9/12 Baéc Giang Moät mình Thôï may 4 thaùng Chuû bao aên ôû 300.000
5 N 17 8/12 Nam Ñònh Nt Nt 5 thaùng Nt 400.000
6 N 17 7/12 Nam Ñònh Nt Nt 5 thaùng Nt 500.000
7 Nam 17 6/12 Hueá Nt Nt 2 naêm Nhaø troï 700.000
8 N 14 6/12 Baéc Giang Nt Nt 7 thaùng Chuû bao aên ôû 300.000
9 N 14 6/12 Beán Tre Ñi cuøng gia ñình Baùn traùi caây > 3 thaùng ÔÛ treân ghe 300.000
10 N 14 8/12 Baéc Ninh Boá ñaõ vaøo tröôùc Baùn veù soá 3 thaùng Nhaø troï 300.000
11 N 16 6/12 Caàn Thô Moät mình Laøm thueâ 3 thaùng Dì bao aên, ôû 350.000 Tröôùc laøm may
12 N 18 11/12 Gia Lai Ñi moät mình Thôï may 5 thaùng Chuû bao aên ôû Khoûang 300.000 Hoïc vieäc
13 Nam 16 4/12 Tieàn Giang Nt Vöøa boû vieäc 2 naêm Anh chò bao 450.000 Ñaõ ñoåi vieäc
14 N 17 5/12 Thanh Hoùa Nt Baùn ñoà daïo 4 naêm Nhaø troï (toái) 500.000
15 N 17 5/12 Quaûng Trò Nt Thôï may 1 naêm Chuû bao aên ôû 400>600.000
16 N 15 8/12 Beán Tre Nt Baùn traùi caây 1 naêm ÔÛ treân ghe 600.000
581
17 N 15 6/12 Beán Tre Nt Thôï caét chæ 5 naêm Chuû bao aên ôû 500.000
(1) (2) (3) (4) (5) (6) (7) (8) (9) (10) (11)
582
18 Nöõ (N) 15 5/12 Thanh Hoùa Nt Thôï may 2 naêm Nhaø troï 700.000 Coù baïn trai
19 N 19 12/12 Tieàn Giang Coù boá vaø anh Hoïc trung caáp 2 naêm Cuøng boá, anh 0 Troï cuøng boá vaø
anh
20 N 18 8/12 Haø Nam Moät mình Thôï may 2 naêm Chuû bao aên ôû 500.000
21 N 18 6/12 Traø Vinh Nt Naáu ãn 4 thaùng Bao ãn ? 500.000 Ñaõ ñoåi vieäc
Nt
22 N 18 5/12 Baéc Giang Nt Thôï may 1 thaùng 300.000 Môùi laøm
23 N 18 9/12 Beán Tre Nt Thôï may 1 thaùng Nt 600.000 14h/n. Ñoåi v
24 N 15 8/12 Bình Döông Nt Xeáp bao bì 1 thaùng Nt 800.000 16h/n. Ñoåi v
25 N 18 12/12 Phuù Yeân Moät mình Baùn caø pheâ 2 thaùng Bao aên ôû 500.000 Tröôùc ñaây laøm
may
26 N 18 3/12 Soùc Traêng Moät mình Baùn caø pheâ 2 naêm Nhaø troï 800.000 Ñoåi choã nhieàu
laàn
27 Phoûng vaán nhoùm
Ghi chuù:
1. Trình ñoä vaên hoùa: 23,1% caáp 1; 65,4% caáp 2; 11,5% caáp 3.
2. Ngheà nghieäp: 50% laøm thôï may ( tröôùc ñoù maáy ngaøy coù 3 em boû may laøm vieäc khaùc); 26,9% buoân baùn; 23,1% vieäc khaùc.
3. Queâ quaùn: Phía Nam: 13 = 50%; Phía Baéc: 8 = 30,8%; Mieàn Trung, Taây Nguyeân: 5 = 19,2%
4. Nguoàn goác xuaát thaân: Laøm noâng nghieäp: 76,9%; Buoân baùn: 11,5% ; Ngheà khaùc: 11,5%
5. Thu nhaäp bình quaân chia theo 3 nhoùm:
Phía Baéc: 700.000ñ/thaùng ( tính caû tieàn chuû bao aên ôû: 10.000/ngaøy.);
Phía Nam: 645.454ñ/thaùng; ( keå caû tieàn chuû bao aên ôû. 2 tröôøng hôïp khoâng coù thu nhaäp )
Mieàn Trung – Taây Nguyeân: 620.000ñ ( tính caû tieàn chuû bao aên ôû)
6. Bình quaân thu nhaäp chia theo ngheà:
May: 716.666ñ/ngöôøi/thaùng; buoân baùn: 542.857/ngöôøi/thaùng (trong ñoù baùn caø pheâ: 800.000ñ/ngöôøi/thaùng chöa keå tieàn bo)
7. Bình quaân soá laàn thay ñoåi vieäc laøm: Nhoùm phía Nam: ; Nhoùm phía Baéc: ; Nhoùm mieàn Trung – Taây Nguyeân:

1. Haø Thò Phöông Tieán – Haø Quang Ngoïc, Lao ñoäng nöõ di cö töï do Noâng thoân - Thaønh
thò. Nxb Phuï nöõ, Haø Noäi, 2000.
2. Phöông Ñình Nguyeân, Lao ñoäng nhaäp cö bao giôø môùi an cö laäp nghieäp. Baùo Tieàn
phong ngaøy 17-12-1998.
3. Traàn Hoàng Vaân, Taùc ñoäng xaõ hoäi cuûa di cö töï do vaøo TPHCM. Nxb Khoa hoïc xaõ hoäi,
Haø Noäi, 2002. (Soá 123).
4. Di daân töï do noâng thoân – thaønh thò ôû TPHCM, Nguyeãn Vaên Taøi vaø caùc coäng taùc vieân.
Nxb. Noâng nghieäp, TPHCM, 1998.
5. Taùc ñoäng cuûa di daân noâng thoân, Nghieân cöùu di daân ôû Vieät Nam. Nxb Noâng nghieäp,
Haø Noäi, 1999.
6. Toång cuïc Thoáng keâ, Toång ñieàu tra daân soá vaø nhaø ôû Vieät Nam 1999 – Chuyeân khaûo
veà di cö noäi ñòa vaø ñoâ thò hoùa ôû Vieät Nam. Nxb Thoáng keâ, Haø Noäi, 2001.
7. Di daân, nguoàn nhaân löïc, vieäc laøm vaø ñoâ thò hoùa ôû TPHCM, Vieän Nghieân cöùu Kinh teá
TPHCM. Nxb Khoa hoïc xaõ hoäi 2002.
8. Vai troø maïng löôùi xaõ hoäi trong quaù trình di cö. Ñaëng Nguyeân Anh, trong saùch: “Chính
saùch di daân ôû Chaâu AÙ”, Ñoã Vaên Hoøa vaø coäng söï chuû bieân. Nxb Noâng nghieäp,
H.1998, p. 48-57.
9. Ñaûm baûo cung caáp dòch vuï xaõ hoäi cho ngöôøi lao ñoäng nhaäp cö ôû thaønh phoá. Ñaëng
Nguyeân Anh - Nguyeãn Bình Minh, Taïp chí Xaõ hoäi hoïc, soá 4 (64), 1998.
10. Bieán ñoåi kinh teá – xaõ hoäi vaø vaán ñeà di chuyeån lao ñoäng noâng thoân –ñoâ thò ôû mieàn
Baéc Vieät Nam. Nguyeãn Vaên Chính, Taïp chí Xaõ hoäi hoïc, soá 2(58), 1997.
11. Di daân noäi ñòa ôû Vieät Nam – caùc chieán löôïc sinh toàn vaø nhöõng khuoân maãu ñang
thay ñoåi. Nguyeãn Vaên Chính, trong saùch “Phaùt trieån ñoâ thò beàn vöõng”, TS. Quyønh
Traân vaø TS. Nguyeãn Theá Nghóa (chuû bieân), Nxb Khoa hoïc xaõ hoäi, Haø Noäi, 2002, tr.
115 – 151.
12. Di daân noâng thoân, ñoâ thò ôû Vieät Nam: Baûn chaát, moái quan heä vaø chính saùch quaûn
lyù. Doaõn Maäu Dieäp –Trònh Khaéc Thaåm. Trong saùch “Chính saùch di daân ôû Chaâu AÙ”.
Nxb. Noâng nghieäp, Haø Noäi, 1998, p.103 – 115.
13. Caùc nguoàn goác xaõ hoäi vaø kinh teá cuûa nhaäp cö. Douglas Massey. Trong saùch “Tuyeån
taäp caùc coâng trình choïn loïc trong daân soá hoïc xaõ hoäi, John Knodel, Phaïm Bích San,…
Nxb Khoa hoïc xaõ hoäi, Haø Noäi,1994, tr. 436 –456.
14. “ Di daân Vieät Nam trong quaù khöù vaø hieän nay”. Töông Lai, Taïp chí Xaõ hoäi hoïc, soá
2 (62), 1998.
15. “ Nhöõng bieán ñoäng cuûa di daân noäi ñòa ôû Vieät Nam”. Philip Guest, 1998. Taøi lieäu thaûo
luaän soá 1 cuûa UNDP, Chöông trình phaùt trieån Lieân hôïp quoác, UNDP Haø Noäi.
16. “ Di daân noäi ñòa cuûa phuï nöõ taïi caùc nöôùc ñang phaùt trieån “. Kyû yeáu phieân hoïp caùc
chuyeân gia Lieân Hôïp quoác veà nöõ quyeàn trong di daân noäi ñòa. New York 10-1993.
583
VAÁN ÑEÀ KEÁT HOÂN CUÛA PHUÏ NÖÕ VIEÄT NAM VÔÙI NAM GIÔÙI ÑAØI LOAN
1
VAÁN ÑEÀ KEÁT HOÂN CUÛA PHUÏ NÖÕ VIEÄT
NAM VÔÙI NAM GIÔÙI ÑAØI LOAN:
THÖÏC TRAÏNG - HEÄ QUAÛ - GIAÛI PHAÙP
Traàn Hoàng Vaân*
Töï do hoân nhaân giöõa caùc nöôùc trong khu vöïc Ñoâng Nam AÙ cuõng nhö
treân theá giôùi ñaõ trôû thaønh moät hieän töôïng raát phoå bieán, ñoù cuõng laø quyeàn
töï do cô baûn cuûa con ngöôøi caàn ñöôïc toân troïng vaø baûo veä nhö ñaõ khaúng
ñònh trong “Tuyeân ngoân toaøn theá giôùi veà nhaân quyeàn” ñöôïc Ñaïi hoäi ñoàng
Lieân hôïp quoác thoâng qua naêm 1948.
Trong nhöõng naêm gaàn ñaây, ngaøy caøng nhieàu nam giôùi töø caùc nöôùc treân
theá giôùi tôùi Vieät Nam laáy vôï, trong ñoù ñoâng nhaát laø nam giôùi Ñaøi Loan.
Nhöõng cuoäc hoân nhaân naøy moãi ngaøy moät taêng gaây bieán ñoäng veà daân soá,
lao ñoäng vaø ñaëc bieät laø vaán ñeà xaõ hoäi. Vaán ñeà keát hoân vôùi ngöôøi nöôùc ngoaøi
noùi chung vaø keát hoân vôùi nam giôùi Ñaøi Loan noùi rieâng khoâng chæ laø vaán ñeà
hoân nhaân thuaàn tuùy maø noù coøn lieân quan tôùi vaán ñeà di cö, di chuyeån lao
ñoäng vaø saâu xa hôn, noù coøn lieân quan tôùi vaán ñeà bình ñaúng giôùi, lieân quan
tôùi söï phaùt trieån beàn vöõng cuûa xaõ hoäi.
Nhaèm tìm hieåu thöïc traïng, nguyeân nhaân vaø heä quaû cuûa quaù trình hoân
nhaân coù yeáu toá nöôùc ngoaøi, nhoùm caùn boä nghieân cöùu thuoäc Vieän Khoa hoïc
xaõ hoäi taïi TPHCM cuøng moät soá coäng taùc vieân ôû caùc tænh thuoäc Ñoàng baèng
soâng Cöûu Long ñaõ ñieàu tra, khaûo saùt tröôøng hôïp keát hoân Vieät Nam-Ñaøi Loan
vôùi ñeà taøi: “Vaán ñeà keát hoân cuûa phuï nöõ Vieät Nam vôùi nam giôù i Ñaøi Loan:
Thöïc traïng–Heä quaû–Giaûi phaùp”(1).
Noäi dung baøi vieát naøy laø moät phaàn keát quaû nghieân cöùu cuûa ñeà taøi
neâu treân, trong ñoù chuû yeáu nghieân cöùu, phaân tích thöïc traïng, heä quaû
vaø giaûi phaùp cho vaán ñeà keát hoân giöõa phuï nöõ Vieät Nam vaø nam giôùi
Ñaøi Loan.
* Thaïc só, Trung taâm nghieân cöùu giôùi vôùi gia ñình, Vieän Khoa hoïc xaõ hoäi vuøng Nam Boä, Vieät Nam.
584
I. THÖÏC TRAÏNG VAØ NGUYEÂN NHAÂN CUÛA HIEÄN TÖÔÏNG PHUÏ NÖÕ VIEÄT NAM
KEÁT HOÂN VÔÙI NAM GIÔÙI ÑAØI LOAN
1. Thöïc traïng phuï nöõ Vieät Nam keát hoân vôùi nam Ñaøi Loan
Khoaûng 10 naêm gaàn ñaây, soá löôïng nöõ Vieät Nam keát hoân vôùi nam Ñaøi Loan
ngaøy caøng taêng. Neáu tröôùc naêm 1994 coâ daâu ngöôøi nöôùc ngoaøi ñeán Ñaøi Loan
chuû yeáu laø ngöôøi Philipines vaø Indonesia, coøn coâ daâu ngöôøi Vieät Nam chæ
chieám khoaûng 10% thì ñeán naêm 1996 soá coâ daâu Vieät Nam ñaõ vöôït Indonesia.
Chæ tính töø thaùng 1-1994 ñeán thaùng 5-2000 ôû Ñaøi Loan coù tôùi hôn 32.000 coâ
daâu Vieät Nam, chieám tyû leä treân 46% trong toång soá coâ daâu Ñoâng Nam AÙ(2)Ù.
Veà möùc ñoä gia taêng caùc cuoäc hoân nhaân Vieät-Ñaøi, keát quaû xöû lyù thoáng keâ
soá lieäu theo töøng naêm ôû Vaên phoøng Kinh teá–Vaên hoaù Ñaøi Baéc taïi TPHCM
cho thaáy: Töø thaùng 1 naêm 1995 ñeán thaùng 10 naêm 2003, toång soá caëp vôï
choàng Vieät Nam–Ñaøi Loan ñöôïc caáp pheùp nhaäp caûnh ñaõ ñaït tôùi 72.411 caëp.
Keát quaû so saùnh theo töøng naêm ñöôïc theå hieän treân bieåu ñoà ôû Hình 1.
Hình 1.
Soá caëp vôï choàng Vieät Nam - Ñaøi Loan
16000
14000
12000
10000
8000
6000
4000
2000
0
1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003
Toång soá phuï nöõ Vieät Nam laáy choàng

Ñaøi Loan Theo soá lieäu ôû Hình 1, trung bình
100000 coù khoaûng 10.000 caëp keát hoân/naêm.
90000 Töø hình 1 nhaän thaáy, trong khoaûng
80000
thôøi gian 1995-1998 soá caëp keát hoân
70000
taêng chaäm, töø 1999-2000 möùc ñoä taêng
60000
raát nhanh vaø soá cuoäc keát hoân cao
50000
40000
nhaát laø naêm 2000 (gaàn 14.000 cuoäc).
30000
Nhöng trong 3 naêm gaàn ñaây, soá cuoäc
20000
hoân nhaân Vieät-Ñaøi giaûm chuùt ít
10000 nhöng khoâng ñaùng keå. Tuy nhieân
0 toång soá cuoäc hoân nhaân coäng doàn sau
moãi naêm coù xu höôùng taêng vôùi toác ñoä
95
96
97
98
99
00
01
02
03
19
19
19
19
19
20
20
20
20
raát nhanh nhö bieåu dieãn ôû Hình 2.

Hình 2
585
Tuoåi keát hoân vaø ñoä cheânh leäch tuoåi cuûa caùc caëp keát hoân Vieät-Ñaøi: trong
14.997 caëp keát hoân thì tuoåi cuûa hoï ñöôïc bieåu dieãn nhö Hình 3. Nam giôùi Ñaøi Loan
coù tuoåi keát hoân treân 50 laø 6,7%, treân 60 tuoåi laø 2,1%. Nhìn chung caùc caëp vôï choàng
Vieät-Ñaøi thuoäc loaïi choàng giaø vôï treû. Trong 12.892 caëp vôï choàng Vieät-Ñaøi ñaêng
kyù keát hoân taïi Sôû Tö phaùp TPHCM cuõng cho thaáy ñaëc ñieåm töông töï:
Tuoåi
0.02% Treân 50 6.70%
0.60% 41-50 19.50%
4.00% 31-40 52.30%
54.10% 20-30 21.50%
41.28% Döôùi 20 0.00%
Phuï nöõ Vieät Nam Nam Ñaøi Loan

Hình 3: Thaùp tuoåi keát hoân
Tuoåi keát hoân giöõa phuï nöõ Vieät Nam vaø nam Ñaøi Loan:
Tuoåi Nöõ Vieät Nam (%) Tuoåi Nam Ñaøi Loan (%)
Döôùi 20 14,59 Döôùi 30 14,36
20 – 30 71,27 30 – 60 83,28
Treân 30 14,14 Treân 30 2,36
Trong soá 12.892 caëp keát hoân ñaõ neâu ôû treân thì ñoä cheânh leäch tuoåi keát
hoân cuûa hoï laø:
Ñoä tuoåi cheânh leäch Vôï choàng Vieät Nam - Ñaøi Loan (%)
Döôùi 10 35,95
10 – 20 54,69
Treân 20 9,45
So saùnh ngheà nghieäp giöõa caùc caëp vôï choàng Vieät Nam–Ñaøi Loan vôùi
14.997 caëp theå hieän ôû Baûng döôùi ñaây (theo soá lieäu cuûa Vaên phoøng Kinh
teá–Vaên hoaù Ñaøi Baéc taïi TPHCM):
Ngheà nghieäp Phuï nöõ Vieät Nam (%) Nam giôùi Ñaøi Loan (%)
Trí thöùc 0,12 0,07
Noâng daân 7,08 5,8
Coâng nhaân 2,3 86,3
Thöông maïi 0,4 5,3
Ngheà khaùc (phuï nöõ Vieät 90,1 2,53
Nam laø ngheà noäi trôï)
586
Theo Baûng treân thì nhöõng ngöôøi vôï Vieät Nam coù ngheà nghieäp chuû yeáu
laø noâng nghieäp vaø noäi trôï, ngöôøi choàng Ñaøi Loan chuû yeáu laø coâng nhaân,
thöông nhaân.
Xeùt theo thaønh phaàn daân toäc cuûa phuï nöõ Vieät Nam keát hoân vôùi ngöôøi
Ñaøi Loan thì chuû yeáu laø daân toäc Kinh vaø daân toäc Hoa. Trong 12.892 caëp
ñaêng kyù keát hoân taïi Sôû Tö phaùp TPHCM coù thaønh phaàn daân toäc Kinh laø
58,22%, thaønh phaàn daân toäc Hoa laø 41,18%, coøn laïi 0,6% laø thaønh phaàn caùc
daân toäc khaùc.
Treân ñaây ñaõ trình baøy moät soá neùt veà thöïc traïng phuï nöõ Vieät Nam keát
hoân vôùi nam Ñaøi Loan treân cô sôû xöû lyù nhöõng thoâng tin thu thaäp töø caùc
nguoàn tö lieäu khaùc nhau trong nhöõng naêm gaàn ñaây, keå caû nhöõng thoâng tin
thu ñöôïc qua trao ñoåi tröïc tieáp vôùi nhöõng ngöôøi ñaïi dieän cuûa Vaên phoøng
Kinh teá -Vaên hoùa Ñaøi Baéc taïi TPHCM.
Ngoaøi nguoàn thoâng tin mang tính thoáng keâ neâu treân, nhoùm thöïc hieän
döï aùn coøn quan taâm ñeán nguoàn thoâng tin tröïc tieáp thu nhaän baèng nhöõng
cuoäc phoûng vaán saâu, ñaùnh giaù nhanh… Phoûng vaán saâu vôùi 30 phuï nöõ
Vieät Nam vaø 21 nam Ñaøi Loan ñang laøm thuû tuïc ñaêng kyù nhaäp caûnh taïi
Vaên phoøng Kinh teá - Vaên hoaù Ñaøi Baéc taïi TPHCM. Phoûng vaán ñoaøn caùn
boä sôû Daân chính (trong ñoù coù 1 giaùm ñoác Sôû) huyeän Cao Huøng khi hoï
ñeán TPHCM coâng taùc. Phoûng vaán saâu 35 ngöôøi thaân trong 35 gia ñình coù
con gaùi laø coâ daâu Ñaøi Loan. Phoûng vaán saâu 5 coâ daâu töø Ñaøi Loan trôû veà
Vieät Nam (trong ñoù 1 coâ trôû veà do bò choàng baïo haønh, 4 coâ veà thaêm gia
ñình taïi Vieät Nam). Phoûng vaán saâu 12 caùn boä Hoäi phuï nöõ caáp Thaønh phoá,
Tænh, Quaän, Huyeän vaø phoûng vaán 2 nhoùm caùn boä phuï nöõ caáp huyeän, xaõ.
Caùc phoûng vaán saâu vaø phoûng vaán nhoùm ñöôïc thöïc hieän taïi 3 tænh, thaønh
phoá laø tænh Bình Döông, tænh Taây Ninh vaø thaønh phoá Hoà Chí Minh. Ngoaøi
ra, nhoùm thöïc hieän döï aùn coøn phoûng vaán saâu 4 caùn boä laõnh ñaïo Vaên
phoøng Kinh teá–Vaên hoaù Ñaøi Baéc taïi TPHCM vaø ñoaøn caùn boä 3 ngöôøi
thuoäc Sôû Daân chính Cao Huøng khi hoï tôùi thaêm TPHCM vaø huyeän Taân
Chaâu tænh Taây Ninh.
Töø keát quaû ñieàu tra, nhaän thaáy thöïc traïng keát hoân giöõa phuï nöõ Vieät Nam
vôùi ngöôøi nöôùc ngoaøi noùi chung vaø vôùi ngöôøi Ñaøi Loan noùi rieâng laø keát quaû
aûnh höôûng cuûa raát nhieàu nguyeân nhaân vaø yeáu toá khaùc nhau.
2. Nguyeân nhaân gaây neân hieän töôïng keát hoân giöõa phuï nöõ Vieät Nam vôùi nam
Ñaøi Loan
Hoân nhaân Vieät–Ñaøi laø moät hieän töôïng xaõ hoäi chòu aûnh höôûng cuûa caû
yeáu toá chuû quan vaø khaùch quan. Yeáu toá chuû quan ôû ñaây ñöôïc xaùc ñònh
nhö laø nhöõng yeáu toá xuaát phaùt töø phía ngöôøi phuï nöõ ñaõ, ñang hoaëc coù yù
muoán seõ keát hoân vôùi ngöôøi Ñaøi Loan. Caùc yeáu toá coøn laïi ñöôïc xem nhö
laø caùc yeáu toá khaùch quan. Ñoù laø:
587
Xu theá toaøn caàu hoùa vaø hoäi nhaäp kinh teá theá giôùi; Ñaëc ñieåm kinh teá-
xaõ hoäi thôøi "môû cöûa", môû roäng giao löu quoác teá trong neàn kinh teá thò
tröôøng. Ñieàu kieän kinh teá xaõ hoäi, ñaëc ñieåm vaên hoaù daân toäc vaø ñaïo ñöùc
xaõ hoäi ôû Vieät Nam vaø Ñaøi Loan maø chuùng ñöôïc xem nhö nhöõng "löïc huùt"
vaø "löïc ñaåy" cho söï keát hoân Vieät -Ñaøi.
Quyeàn töï do hoân nhaân, töï do cö truù cuûa coâng daân Vieät Nam - Ñaøi Loan.
Luaät hoân nhaân gia ñình, nhöõng vaên baûn phaùp lyù khaùc cuûa Vieät Nam-
Ñaøi Loan coù lieân quan tôùi vaán ñeà hoân nhaân.
Gia ñình, maïng löôùi xaõ hoäi, moâi giôùi hoân nhaân hay söï giôùi thieäu cuûa
baïn beø, ngöôøi quen, ngöôøi thaân…
Yeáu toá chuû quan bao goàm: trình ñoä hoïc vaán, cô caáu löùa tuoåi vaø ngheà
nghieäp, ñaëc ñieåm taâm lyù-xaõ hoäi, khaû naêng vaø möùc ñoä giao tieáp, möùc ñoä
thöôûng thöùc vaên hoaù ngheä thuaät vaø truyeàn thoâng ñaïi chuùng, quan nieäm vaø
nhaän thöùc veà tình yeâu-hoân nhaân-gia ñình, ñaïo ñöùc vaø loái soáng, yù thöùc traùch
nhieäm vôùi baûn thaân gia ñình vaø xaõ hoäi, nhu caàu vaø muïc ñích cuoäc soáng,
v.v… cuûa phuï nöõ Vieät Nam vaø nam Ñaøi Loan.
Baøi vieát naøy khoâng ñaùnh giaù toaøn dieän moïi yeáu toá khaùch quan vaø chuû
quan neâu treân maø chæ ñeà caäp moät soá nguyeân nhaân vaø yeáu toá cuï theå ñeå traû
lôøi phaàn naøo caâu hoûi vì sao nöõ Vieät Nam keát hoân vôùi nam giôùi Ñaøi Loan ?
Chính saùch phaùt trieån kinh teá vaø möùc ñoä ñoâ thò hoaù cao cuûa Ñaøi Loan
ñaõ khieán cho soá thanh nieân noâng thoân trôû thaønh nhöõng ngöôøi coù thu nhaäp
thaáp veà kinh teá. Maët khaùc, ôû Ñaøi Loan tyû leä phuï nöõ coù trình ñoä hoïc vaán töø
cao ñaúng trôû leân nhieàu hôn ñaøn oâng. Do aûnh höôûng cuûa tö töôûng truyeàn
thoáng, con gaùi Ñaøi Loan thöôøng muoán choàng mình phaûi coù trình ñoä hoïc
vaán cao hôn hoaëc ít nhaát laø baèng mình. Ngöôïc laïi, con trai Ñaøi Loan cuõng
khoâng muoán mình keùm coûi hôn vôï. Töø ñaëc ñieåm taâm lyù naøy ñaõ taïo neân
“löïc ñaåy” nam Ñaøi Loan laáy vôï nöôùc ngoaøi trong ñoù coù Vieät Nam.
ÔÛ Vieät Nam, moät boä phaän phuï nöõ, nhaát laø ôû noâng thoân, ña soá tuoåi coøn
treû, chöa coù vieäc laøm oån ñònh, laïi coù kyø voïng vaøo nhöõng cuoäc hoân nhaân
vôùi ngöôøi nöôùc ngoaøi vì muïc ñích kinh teá. Ñoái vôùi ngöôøi Ñaøi Loan cöôùi vôï
Vieät Nam ít toán keùm hôn. Ngoaøi ra, söï töông ñoàng giöõa neàn vaên hoùa Vieät
Nam vaø vaên hoaù Ñaøi Loan cuõng laø yeáu toá "taùc thaønh" cho söï nôû roä nhöõng
cuoäc keát hoân Vieät-Ñaøi trong thôøi gian qua.
Maïng löôùi xaõ hoäi trong moâi giôùi hoân nhaân cuõng laø moät yeáu toá quan
troïng daãn tôùi keát hoân giöõa nöõ Vieät Nam vôùi nam Ñaøi Loan. Maïng löôùi xaõ
hoäi naøy ñaõ vaø ñang toàn taïi caû ôû Ñaøi Loan vaø ôû Vieät Nam, hoaït ñoäng "tích
cöïc" theo caû beà roäng (ñòa baøn daân cö) vaø chieàu saâu.
Theo hoïc giaû Ñaøi Loan Vöông Hoàng Nhaân, ôû Ñaøi Loan khi ñieàu tra veà
caùc coâ daâu Vieät Nam chæ coù 15% do töï mình quen bieát, 62,3% do chò em
588
thaân thuoäc giôùi thieäu, trong ñoù coù con ñöôøng daãn ñeán hoân nhaân raát quan
troïng laø baïn beø ôû Ñaøi Loan giôùi thieäu chieám 22,6%, hoï haøng ngöôøi Vieät
Nam ôû Ñaøi Loan giôùi thieäu chieám 15,1%(3).
Keát quaû phoûng vaán 200 phuï nöõ Vieät Nam ñang laøm thuû tuïc keát hoân vôùi
ñaøn oâng Ñaøi Loan taïi Vaên phoøng Kinh teá -Vaên hoaù Ñaøi Baéc taïi TPHCM cho
thaáy: Tyû leä phuï nöõ töï mình coù moái quen bieát, quan heä tröïc tieáp chæ chieám
7,9%, tyû leä quen bieát chuù reå Ñaøi Loan thoâng qua baïn beø, ngöôøi thaân giôùi
thieäu laø 28,6%, coøn soá phuï nöõ Vieät Nam quen bieát ñaøn oâng Ñaøi Loan thoâng
qua moâi giôùi chieám tyû leä khaù cao (63,5%)(4).
Moät yeáu toá khaùc khoâng theå boû qua ñoù laø taâm lyù höôùng veà coäi nguoàn
daân toäc cuûa nhöõng ngöôøi Vieät goác Hoa. (Phuï nöõ daân toäc Hoa laáy choàng Ñaøi
Loan chieám treân 40% toång soá phuï nöõ Vieät Nam laáy choàng Ñaøi Loan).
II. HEÄ QUAÛ CUÛA HIEÄN TÖÔÏNG KEÁT HOÂN GIÖÕA PHUÏ NÖÕ VIEÄT NAM VÔÙI NAM
GIÔÙI ÑAØI LOAN
Vaán ñeà hoân nhaân xuyeân quoác gia thöôøng aûnh höôûng tôùi tình hình phaùt
trieån neàn kinh teá moãi nöôùc, tôùi chuû theå keát hoân, ñoàng thôøi ñeå laïi nhöõng heä
quaû vaên hoaù-xaõ hoäi saâu saéc trong moái quan heä gia ñình cuûa caùc caëp vôï
choàng Vieät-Ñaøi.
Heä quaû cuûa hoân nhaân Vieät - Ñaøi ñöôïc xeùt treân 3 maët sau:
1. Heä quaû ñoái vôùi quaù trình di cö quoác teá vaø di chuyeån lao ñoäng vöôït qua bieân
giôùi quoác gia
Quaù trình keát hoân giöõa phuï nöõ Vieät Nam vôùi nam giôùi Ñaøi Loan thöïc
chaát laø moät quaù trình di cö moät chieàu vaø ñoàng thôøi laø söï di chuyeån lao
ñoäng, bôûi caùc coâ daâu Vieät Nam ñeàu treû, coù söùc khoûe vaø ôû ñoä tuoåi lao ñoäng
sung maõn nhaát. Nhö vaäy soá lao ñoäng naøy seõ lao ñoäng, laøm vieäc vaø coáng
hieán khoâng phaûi treân ñaát nöôùc Vieät Nam trong khi gia ñình vaø xaõ hoäi ôû
Vieät Nam ñaõ sinh döôõng hoï töø nhoû cho ñeán tuoåi tröôûng thaønh. Neáu söï di
cö oà aït naøy tieáp tuïc phaùt trieån vaø theo xu höôùng nhö nhöõng naêm gaàn ñaây:
"Chaát löôïng" phuï nöõ Vieät Nam keát hoân vôùi nam Ñaøi Loan coù phaàn ñöôïc
naâng cao daàn leân thì seõ ñeán luùc tình hình dieãn ra "hieän töôïng chaûy chaát
xaùm" hoaëc hieän töôïng "xuaát khaåu lao ñoäng khoâng hoaøn laïi". Luùc ñoù laøn
soùng di cö, di chuyeån lao ñoäng naøy seõ gaây aûnh höôûng ñeán thò tröôøng söùc
lao ñoäng trong nöôùc cuõng nhö gaây aûnh höôûng ñeán söï phaùt trieån kinh teá
beàn vöõng cuûa ñaát nöôùc. Trong khi Vieät Nam ñang khuyeán khích ñaàu tö
nöôùc ngoaøi taïi Vieät Nam vôùi hy voïng Vieät Nam seõ cung öùng ñaày ñuû söùc lao
ñoäng cho neàn saûn xuaát kinh doanh trong nöôùc vì lôïi ích quoác gia. Moät khi
heä quaû cuûa hieän töôïng keát hoân cuûa phuï nöõ Vieät Nam vôùi nam Ñaøi Loan ñaõ
ñöôïc döï baùo tröôùc trong töông lai nhö ñaõ neâu treân, thì neân chaêng cuøng vôùi
vieäc thöïc hieän quyeàn töï do hoân nhaân vaø quyeàn töï do cö truù cuûa moïi coâng
589
daân, caùc caáp quaûn lyù Nhaø nöôùc vaø caùc cô quan chöùc naêng caàn quan taâm
hôn ñeán coâng taùc quaûn lyù, söû duïng hieäu quaû lao ñoäng nöõ noäi ñòa vaø coù
chính saùch öu tieân hôn ñoái vôùi nguoàn nhaân löïc nöõ trong töông lai.
2. Heä quaû ñoái vôùi vieäc oån ñònh vaø phaùt trieån ñôøi soáng kinh teá-vaên hoaù-xaõ hoäi
cuûa caùc caëp vôï choàng Vieät-Ñaøi taïi nôi ñi vaø nôi ñeán cuõng nhö ñoái vôùi töông lai cuûa
caùc theá heä con chaùu hoï
Vieäc phuï nöõ Vieät Nam laáy choàng nöôùc ngoaøi noùi chung vaø laáy choàng
Ñaøi Loan noùi rieâng khoâng nhöõng ñeå laïi moät khoaûng troáng töï nhieân veà maët
nhaân khaåu maø coøn gaây neân nhöõng bieán ñoåi saâu saéc trong ñôøi soáng kinh
teá-vaên hoùa-tinh thaàn cuûa caùc gia ñình vaø cuûa caû coäng ñoàng nôi ngöôøi phuï
nöõ ra ñi, nhaát laø nhöõng nôi coù nhieàu phuï nöõ keát hoân vì muïc ñích kinh teá.
Phuï nöõ Vieät Nam keát hoân vôùi nam Ñaøi Loan ña soá laø nhöõng ngöôøi coù
hoaøn caûnh gia ñình ngheøo khoù, vieäc laøm khoâng oån ñònh hoaëc chæ laøm vieäc
noäi trôï. Hoï laáy choàng vôùi hy voïng thay ñoåi cuoäc soáng vaø coù tieàn trôï giuùp
gia ñình. Tröôùc kia phuï nöõ Vieät Nam laáy choàng Ñaøi Loan phaàn lôùn ôû thaønh
phoá nhöng "gaàn ñaây hieän töôïng laáy choàng Ñaøi Loan ñaõ traøn veà nhöõng vuøng
queâ laøm cuoäc soáng ôû nhöõng nôi naøy khoâng coøn yeân tónh"(5).Coøn töông lai
con caùi cuûa hoï thì sao? - "Cuoäc soáng cuûa nhöõng ñöùa con coù boá laø ngöôøi Ñaøi
Loan, meï laø ngöôøi nöôùc ngoaøi cuõng gaëp khoâng ít traéc trôû.
3. Heä quaû xaõ hoäi xeùt treân quan ñieåm giôùi vaø söï phaùt trieån
Nhöõng "côn soát" laáy choàng Ñaøi Loan roä leân vaø ñaït tôùi haøng chuïc ngaøn
cuoäc hoân nhaân trong thôøi gian ngaén laø moät hieän töôïng khoâng bình thöôøng.
Nhöng khoâng bình thöôøng hôn nöõa laø do hoân nhaân Vieät-Ñaøi maø daãn tôùi di
cö vaø di cö laïi chæ coù moät chieàu, ñoù laø chæ coù nhöõng phuï nöõ Vieät Nam laáy
choàng Ñaøi Loan chöù ít thaáy tröôøng hôïp ngöôïc laïi - phuï nöõ Ñaøi Loan laáy
choàng Vieät Nam. Neáu traøo löu naøy tieáp tuïc dieãn ra maïnh meõ deã daãn tôùi
tình traïng maát caân ñoái veà giôùi ôû Vieät Nam nhö xaõ hoäi Ñaøi Loan tröôùc ñaây
vaø hieän nay. Nhöng vaán ñeà böùc xuùc nhaát, nhaïy caûm nhaát vaø ñaùng quan
taâm nhaát laïi khoâng phaûi laø vaán ñeà maát caân ñoái veà tyû leä nam-nöõ maø caùi
chính laø tình traïng baát bình ñaúng giôùi trong gia ñình coù vôï Vieät Nam choàng
Ñaøi Loan, ñoù laø söï phaân coâng lao ñoäng trong gia ñình cuõng nhö trong hoaït
ñoäng kinh teá coøn nhieàu baát hôïp lyù, phuï nöõ Vieät Nam leä thuoäc choàng Ñaøi
Loan vaø gia ñình choàng. Khi ly hoân xaûy ra thìø ngöôøi bò thieät thoøi laø phuï nöõ
Vieät Nam. Theo soá lieäu cuûa Vaên phoøng Kinh teá -Vaên hoaù Ñaøi Baéc taïi
TPHCM, tyû leä ly hoân cuûa caùc caëp vôï choàng Vieät-Ñaøi chieám tyû leä 5 - 8%.
Phuï nöõ Vieät Nam laø vôï ngöôøi Ñaøi Loan coøn bò nhieàu thieät thoøi do baát
ñoàng ngoân ngöõ. Vì khoâng bieát tieáng Trung Quoác vaø tieáng Ñaøi Loan neân
phuï nöõ Vieät Nam bò haïn cheá raát nhieàu trong giao tieáp vôùi choàng vaø vôùi caùc
thaønh vieân khaùc trong gia ñình cuõng nhö trong giao tieáp xaõ hoäi. Trong ñieàu
590
kieän nhö vaäy, vaán ñeà coâng baèng xaõ hoäi, bình ñaúng bình quyeàn trong quan
heä vôï choàng seõ raát haïn cheá. Vaán ñeà "giaûi phoùng phuï nöõ" trong gia ñình vôï
Vieät Nam choàng Ñaøi Loan thöïc söï laø moät vaán ñeà caáp baùch, caàn ñöôïc quan
taâm ñeå ñaït ñöôïc söï bình ñaúng giôùi vaø taát caû vì söï tieán boä cuûa phuï nöõ Vieät
Nam laáy choàng coù yeáu toá nöôùc ngoaøi.
III. GIAÛI PHAÙP VAØ KIEÁN NGHÒ
Caùc giaûi phaùp cho vaán ñeà keát hoân Vieät Nam – Ñaøi Loan ôû ñaây khoâng
phaûi laø caùc giaûi phaùp ngaên caûn hay khuyeán khích gia taêng caùc cuoäc hoân
nhaân Vieät Nam – Ñaøi Loan maø laø nhöõng giaûi phaùp nhaèm ñaûm baûo tính hôïp
phaùp cuûa caùc cuoäc hoân nhaân naøy, ñaûm baûo cuoäc soáng cuûa gia ñình vaø
töông lai con caùi hoï ñöôïc oån ñònh vaø haïnh phuùc goùp phaàn phaùt trieån kinh
teá, xaõ hoäi beàn vöõng ôû caûVieät Nam va øÑaøi Loan.
Tröôùc thöïc traïng hoân nhaân Vieät–Ñaøi nhö moät hieän töôïng xaõ hoäi tuaân
theo qui luaät cung caàu vaø laø hieän töôïng ña muïc tieâu (laø vaán ñeà hoân nhaân,
laø vaán ñeà di cö, laø vaán ñeà di chuyeån lao ñoäng, laø vaán ñeà hoäi nhaäp quoác
teá...) cho neân giaûi phaùp seõ laø keát hôïp giöõa giaûi phaùp tröôùc maét vaø giaûi phaùp
laâu daøi.
1. Caùc giaûp phaùp tröôùc maét
a) Boå sung vaø hoaøn thieän nhöõng qui ñònh phaùp lyù lieân quan tôùi vieäc keát
hoân vôùi ngöôøi nöôùc ngoaøi.
b) Taêng cöôøng coâng taùc thoâng tin tuyeân truyeàn, giôùi thieäu ñeå phuï nöõ Vieät
Nam chöa keát hoân hieåu roõ tình hình xaõ hoäi, gia ñình ngöôøi Ñaøi Loan vaø nhöõng
ngöôøi ñaøn oâng Ñaøi Loan chöa vôï muoán laáy ngöôøi nöôùc ngoaøi. Ñaëc bieät nhöõng
thoâng tin phaûn aùnh ñuùng söï thaät veà cuoäc soáng vôï choàng Vieät Nam–Ñaøi Loan,
moïi khoù khaên, thuaän lôïi, haïnh phuùc vaø khoâng haïnh phuùc... ñeå nhöõng phuï nöõ
Vieät Nam chöa keát hoân ñang coù yù ñònh laáy choàng Ñaøi Loan hieåu ñaày ñuû ñeå
töø ñoù töï hoï quyeát ñònh töông lai cuûa hoï.
c) Taêng cöôøng hoaït ñoäng cuûa Hoäi phuï nöõ, Ban vì söï tieán boä cuûa phuï
nöõ, Ñoaøn thanh nieân, caùc toå chöùc chính trò – xaõ hoäi ôû caùc ñòa phöông trong
vieäc giuùp ñôõ phuï nöõ chöa choàng thöïc hieän quyeàn töï do hoân nhaân chính
ñaùng khi keát hoân vôùi ngöôøi nöôùc ngoaøi.
d) Ñaåy maïnh nghieân cöùu khoa hoïc, naém vöõng tình hình hoân nhaân Vieät
Nam–Ñaøi Loan hieän taïi vaø töông lai, thöïc teá vaø tieàm aån ñeå chuû ñoäng hôn
trong vieäc giaûi quyeát vaán ñeà keát hoân giöõa phuï nöõ Vieät Nam vôùi nam giôùi
Ñaøi Loan.
e) Toå chöùc hoaït ñoäng tö vaán hoân nhaân vôùi ngöôøi nöôùc ngoaøi (trong ñoù
coù ngöôøi Ñaøi Loan).
591
Hieän nay ôû TPHCM ñaõ thaønh laäp Trung taâm hoã trôï keát hoân cuûa phuï nöõ
Vieät Nam vôùi ngöôøi nöôùc ngoaøi tröïc thuoäc Hoäi Lieân hieäp Phuï nöõ TPHCM.
Saép tôùi ñaây coù theå coù nhieàu Trung taâm töông töï thuoäc caùc Hoäi Lieân hieäp
Phuï nöõ tænh, thaønh phoá khaùc ra ñôøi. Nhöng roõ raøng, chuùng ta khoâng theå
kyø voïng vaøo "pheùp maøu" naøo ñoù cuûa caùc Trung taâm naøy, ñeå coù theå giaûi
quyeát ñöôïc nhöõng vaán ñeà phöùc taïp nhö hieän töôïng hoân nhaân Vieät-Ñaøi trong
hieän taïi vaø töông lai. Vaán ñeà caàn thieát hieän nay laø tieáp tuïc ñaàu tö cho coâng
taùc ñieàu tra, nghieân cöùu ñeå coù theå cung caáp nhöõng thoâng tin xaùc thöïc coù
cô sôû khoa hoïc vaø thöïc tieãn khaùch quan ñeå ñaùnh giaù ñuùng thöïc traïng hoân
nhaân Vieät-Ñaøi. Maët khaùc, caàn coù söï quan taâm cuûa caû hai phía Vieät Nam-
Ñaøi Loan cuõng nhö söï tham gia tích cöïc cuûa toaøn xaõ hoäi giuùp cho chính
caùc chuû nhaân cuûa söï keát hoân Vieät-Ñaøi töï quyeát ñònh haïnh phuùc cuûa mình,
vöøa tuaân thuû caùc qui ñònh cuûa phaùp luaät, vöøa phuø hôïp vôùi qui luaät xaõ hoäi
khaùch quan trong lónh vöïc hoân nhaân vaø gia ñình ñeå ñaït tôùi söï bình ñaúng
giôùi cuøng vôùi söï phaùt trieån xaõ hoäi beàn vöõng.
2. Caùc giaûi phaùp laâu daøi
Neáu nhìn nhaän vaán ñeà keát hoân Vieät Nam–Ñaøi Loan khoâng chæ rieâng
laø vaán ñeà hoân nhaân maø coøn laø vaán ñeà di cö, di chyeån lao ñoäng trong
neàn kinh teá thò tröôøng, trong xu höôùng toaøn caàu hoaù vaø hoäi nhaäp quoác
teá thì giaûi phaùp laâu daøi laø:
a) Ñaåy maïnh phaùt trieån kinh teá ôû noâng thoân phía Nam, chuyeån dòch cô
caáu kinh teá, taïo coâng aên vieäc laøm oån ñònh cho phuï nöõ, nhaèm naâng cao thu
nhaäp, caûi thieän ñôøi soáng vaät chaát vaø tinh thaàn cho hoï.
b) Ñaåy nhanh toác ñoä ñoâ thò hoaù caùc vuøng trung taâm tænh, huyeän phía
Nam, thu huùt nöõ thanh nieân chöa keát hoân di cö noäi boä, tìm kieám vieäc laøm,
môûû roäng giao löu xaõ hoäi vaø giao löu vôùi nam thanh nieân laøm cô sôû cho
nhöõng cuoäc hoân nhaân noäi ñòa.
c) Quan taâm giuùp ñôõ caùc phuï nöõ Vieät Nam laáy choàng Ñaøi Loan gaëp khoù
khaên, taïo cô hoäi cho hoï thích nghi vôùi ñieàu kieän soáng môùi sau hoân nhaân
vôùi ngöôøi Ñaøi Loan, taïo döïng cuoäc soáng môùi trong coäng ñoàng ngöôøi Vieät
Nam giaøu loøng nhaân aùi, bao dung.
CHUÙ THÍCH
1. Ñeà taøi do toå chöùc Toyota – Nhaät Baûn taøi trôï naêm 2002-2003, Chuû nhieäm ñeà taøi: Ths. Traàn Hoàng Vaân.
2. Nguoàn: Thaùi Nhaõ Ngoïc, taùc giaû ngöôøi Ñaøi Loan, luaän aùn Tieán só, “Sô boä nghieân cöùu hieän töôïng
hoân nhaân xuyeân quoác gia Ñaøi Loan–Vieät Nam”.
3. Thaùi Nhaõ Ngoïc, Luaän aùn Tieán só (ñaõ daãn)
4. Baùo Phaùp luaät Thaønh phoá Hoà Chí Minh, ngaøy 14-4-2003.
5. Baùo Phuï nöõ Thaønh phoá Hoà Chí Minh, ngaøy 6-2-2002.
592
COÙ THEÅ LAØM ÑOÀNG BOÄ ÑIEÀU KIEÄN
LAO ÑOÄNG THOÂNG QUA BOÄ QUY TAÉC
ÖÙNG XÖÛ LAO ÑOÄNG KHOÂNG?
NHAÄN THÖÙC ÑOÁI VÔÙI VIEÄT NAM
TÖØ MOÄT SOÁ NÖÔÙC ÑOÂNG NAM AÙ
Angie Ngoïc Traân*
I. GIÔÙI THIEÄU
Trong quaù trình hoäi nhaäp ngaøy caøng saâu vaøo neàn kinh teá theá giôùi cuûa Vieät
Nam, coâng nghieäp hoùa theo ñònh höôùng xuaát khaåu, ñaëc bieät theå hieän trong
caùc ngaønh giaøy deùp, deät, may maëc söû duïng nhieàu lao ñoäng, tieáp tuïc ñoùng
moät vai troø raát quan troïng. Roõ raøng laø toaøn caàu hoùa laøm cho theá giôùi trôû neân
nhoû beù hôn vaø linh hoaït hôn vì lôïi ích cuûa tö baûn toaøn caàu; tuy nhieân, thaùch
thöùc hieän nay laø toaøn caàu hoùa cuõng caàn laøm cho cuoäc soáng cuûa nhöõng ngöôøi
coâng nhaân saûn xuaát haøng hoùa cho neàn kinh teá toaøn caàu trôû neân toát ñeïp hôn.
Treân tinh thaàn ñoù, boái caûnh cuûa baøi vieát naøy laø vai troø ñang taêng leân
cuûa xaõ hoäi daân söï toaøn caàu, theå hieän qua nhaän thöùc cuûa ngöôøi tieâu duøng.
Xaõ hoäi daân söï ñoøi hoûi phaûi coù nhöõng thay ñoåi trong quaù trình saûn xuaát
nhaèm caûi thieän ñieàu kieän cuûa ngöôøi coâng nhaân vaø moâi tröôøng. Traùch nhieäm
ñaïo lyù vôùi ngöôøi tieâu duøng ngaøy caøng taêng töø giöõa nhöõng naêm 90 cho thaáy
moái quan taâm toaøn caàu naøy(1). Thöïc traïng phôi baøy veà ñieàu kieän lao ñoäng
taïi caùc xí nghieäp ôû Myõ vaø treân theá giôùi vaøo giöõa nhöõng naêm 1990 ñaõ daãn
ñeán aùp löïc töø coâng chuùng. Chính nhôø aùp löïc naøy ñaõ taïo ra traøo löu veà Traùch
nhieäm Xaõ hoäi Coâng ty (CSR) khi caùc taäp ñoaøn soát saéng ñaàu tö vaøo noã löïc
quan heä coâng (PR) cuûa hoï ñeå ñoái phoù vôùi söï phaûn ñoái kòch lieät cuûa coâng
chuùng. Do vaäy, traøo löu chung naøy ñaõ daãn ñeán nhöõng chieán löôïc kieåm toaùn
vaø giaùm saùt caùc tieâu chuaån lao ñoäng vaø ñieàu kieän laøm vieäc, vôùi caùc loaïi Boä
Quy taéc ÖÙng xöû (COC) vaø moät soá ñeà xuaát gaàn ñaây, bao goàm caû heä thoáng
Tieâu chuaån Lao ñoäng Ñoàng boä (RLS).
CSR maø bieåu hieän cuûa noù laø döôùi daïng caùc loaïi Boä Quy taéc ÖÙng xöû
(COC) seõ caûi thieän ñieàu kieän cuûa ngöôøi coâng nhaân taïi caùc nöôùc ñang phaùt
* Phoù Giaùo sö, Ñaïi hoïc Monterey Bay, bang California. Myõ.
593
trieån nhö mong muoán tôùi möùc ñoä naøo? Vaø, noù phuïc vuï cho lôïi ích cuûa caùc
Coâng ty ña quoác gia (MNCs) tôùi möùc ñoä theá naøo?
Môùi ñöôïc tieáp caän ñeán heä thoáng COC chung naøy, Vieät Nam coù theå tieáp
thu moät vaøi nhaän xeùt höõu ích töø kinh nghieäm cuûa nhöõng coâng nhaân taïi Thaùi
Lan vaø Phi-líp-pin. Hoï laø nhöõng ngöôøi ñaõ tham gia vaøo heä thoáng toaøn caàu
naøy caùch ñaây nhieàu naêm. Caùc keát quaû thu ñöôïc qua hai tröôøng hôïp nghieân
cöùu naøy bao goàm:
Thöù nhaát, caùc MNCs tieáp tuïc thu lôïi nhieàu hôn ngöôøi coâng nhaân do vieäc
chuyeån giao traùch nhieäm vaø chi phí thöïc hieän COC sang caùc nhaø cung caáp
baûn ñòa/noäi ñòa; thöù hai, baûn chaát boùc loät cuûa heä thoáng hôïp ñoàng bao thaàu
toaøn caàu ñaõ phuû ñònh moät soá nguyeân taéc caên baûn cuûa COC, nhö khoâng coù
lao ñoäng cöôõng böùc; tieàn löông khaù, giôø laøm vieäc vaø nhöõng ñieàu kieän lao
ñoäng khaùc; vaø töï do laäp hoäi vaø thoaû öôùc taäp theå.
II. HEÄ THOÁNG HÔÏP ÑOÀNG BAO THAÀU TOAØN CAÀU VAØ SÖÏ RA ÑÔØI CUÛA BOÄ
QUY TAÉC ÖÙNG XÖÛ
Coù baèng chöùng cho raèng moät soá nguyeân taéc cô baûn cuûa COC khoâng
ñöôïc uûng hoä, neáu khoâng muoán noùi laø phuû nhaän, bôûi chính nhöõng ñaëc ñieåm
cuûa heä thoáng hôïp ñoàng bao thaàu toaøn caàu.
Tröôùc tieân, ñaëc ñieåm tinh vi vaø xaûo quyeät laøm suy yeáu COC laø cheá ñoä
hôïp ñoàng bao thaàu ña caáp vaø phi taäp trung hoaù saûn xuaát thaønh maïng löôùi
caùc chuoãi cung caáp ña taàng(2). Nhöõng maïng löôùi naøy ngaên caûn traùch nhieäm
cuûa COC, vì nhieàu coâng ty mua/MNCs thöôøng thay ñoåi nöôùc vaø nhaø cung caáp
noäi ñòa khi hoï thaáy cô hoäi phaûi giaûm chi phí hay löông lao ñoäng noùi rieâng.
Thöù hai, söï toàn taïi dai daúng vaø phình ra trong khu vöïc phi keát caáu coù
theå che maát chính nhöõng ngöôøi maø COC muoán baûo veä. Veà caên baûn, COC
chæ quy ñònh baûo veä coâng nhaân ôû nhaø maùy, chöù khoâng ôû nhaø. Ñieàu naøy ñaõ
loaïi boû nhöõng ngöôøi coâng nhaân may vaù taïi nhaø, chuû yeáu laø phuï nöõ; nhöõng
ngheä nhaân laøm goã, ñaù, kim loaïi hoaëc nhöïa baèng maùy moùc thoâ sô; nhöõng
ngöôøi baùn rong haøng hoaù treân ñöôøng phoá, nhöõng nhaø phaân phoái lôùn, v.v...
Söï caïnh tranh töø caùc MNC vaø töø vieäc nhaäp khaåu caùc saûn phaåm cuõ töø caùc
nöôùc phaùt trieån coù theå ñaåy caùc nhaø saûn xuaát noäi ñòa thieáu nguoàn löïc vaøo
khu vöïc phi keát caáu vaø coù theå gia taêng söï caïnh tranh giöõa hoï vôùi nhau.
Ñieàu naøy laøm giaûm ñi hôn nöõa traùch nhieäm xaõ hoäi ñoái vôùi ñieàu kieän cuûa
ngöôøi coâng nhaân.
Thöù ba, coù baèng chöùng roõ raøng laø caùc MNC ñaõ coù theå chuyeån vieäc giaùm
saùt chaát löôïng cuûa caû saûn phaåm laãn ñieàu kieän lao ñoäng vieäc laøm sang cho
caùc nhaø saûn xuaát/nhaø cung caáp baûn ñòa(3). Caùc MNC vôùi khaû naêng thöông
löôïng toát ñaõ chuyeån giao coù hieäu quaû traùch nhieäm giaùm saùt cuøng chi phí
thöïc hieän COC sang cho caùc nhaø cung caáp baûn ñòa.
594
COÙ THEÅ LAØM ÑOÀNG BOÄ ÑIEÀU KIEÄN LAO ÑOÄNG THOÂNG QUA BOÄ QUY TAÉC ÖÙNG XÖÛ...
Thöù tö, toaøn caàu hoùa tö baûn, ñöôïc theå hieän ôû nhieàu taäp ñoaøn töï do, ñaõ
laøm cho theá giôùi trôû neân nhoû beù hôn vaø an toaøn hôn ñoái vôùi caùc nhaø ñaàu
tö, nhöng nhöõng coâng nhaân baûn ñòa laïi khoâng coù ñöôïc töï do vaø baûo veä
nhö vaäy. Vì vaäy, ñeå giaûi quyeát moái quan ngaïi raát hieän thöïc naøy vôùi coâng
nhaân, ñaõ coù nhieàu noã löïc nhaèm gaén vaán ñeà thöông maïi vôùi caùc tieâu chuaån
veà lao ñoäng vaø moâi tröôøng baèng vieäc boå sung ñieàu khoaûn xaõ hoäi (social
clause) vaøo caùc hieäp ñònh thöông maïi(4). Vieäc boå sung ñieàu khoaûn xaõ hoäi
naøy vaøo caùc hieäp ñònh thöông maïi ñaõ trôû thaønh moät vaán ñeà kieän tuïng ñoái
vôùi caùc nöôùc ñang phaùt trieån (Phöông Nam). Phöông Nam coù hai quan
ñieåm chính(5).
III. BOÄ QUY TAÉC ÖÙNG XÖÛ VAØ THAÙCH THÖÙC THÖÏC HIEÄN
Haàu heát COC ñeà caäp ñeán möôøi tieâu chuaån lao ñoäng. Nhöõng tieâu chuaån
naøy ñöôïc chuyeån theå töø 5 coâng öôùc coát loõi cuûa Toå chöùc Lao ñoäng Quoác teá
(ILO) laø: tuaân thuû phaùp luaät lao ñoäng baûn ñòa/noäi ñòa; an toaøn vaø söùc khoûe
ngheà nghieäp; töï do laäp hoäi; quaáy roái vaø laïm duïng; thoûa öôùc taäp theå; khoâng
phaân bieät trong vieäc laøm; traû löông toái thieåu vaø trôï caáp; lao ñoäng cöôõng
böùc; giôø laøm vieäc; vaø lao ñoäng treû em(6).
Haàu heát caùc boä quy taéc ñöôïc xaùc laäp theo caùc öu ñaõi vaø cô cheá ñònh
höôùng thò tröôøng, nhöng khoâng phaûi taát caû caùc boä quy taéc ñeàu thoâng qua
quyeàn thoûa öôùc taäp theå hay thaønh laäp coâng ñoaøn. Coâng ty Saûn xuaát Ñoà
trang ñieåm toaøn Theá giôùi (WRAP) khoâng coâng khai thöøa nhaän quyeàn naøy.
Ngoaøi ra, khoâng phaûi taát caû caùc boä quy taéc ñeàu chaáp nhaän quan ñieåm
“möùc löông ñuû soáng” cao hôn möùc löông toái thieåu; löông ñuû soáng nhaèm
trang traûi caùc chi phí veà thöïc phaåm, nhaø ôû vaø quaàn aùo. Tuy nhieân, boä quy
taéc SA8000 thöøa nhaän quan ñieåm ñoù vaø uûng hoä coù quyõ tieát kieäm gia ñình
ôû möùc khieâm toán(7). Veà vaán ñeà giaùm saùt ñoäc laäp, chæ coù toå chöùc do sinh
vieân khôûi xöôùng, Toå hôïp vì Quyeàn Coâng nhaân, khoâng coù ñaïi dieän coâng ty
trong ban giaùm saùt(8).
Tuy nhieân, coù caùc ñeà xuaát khaùc nhau tranh caõi veà vieäc aùp duïng ñoàng
loaït caùc tieâu chuaån lao ñoäng trong caùc boái caûnh phaùt trieån ñaát nöôùc khaùc
nhau; thay vaøo ñoù hoï taùn thaønh caùc beân lieân quan coù vai troø trong quaù
trình xaùc ñònh vaø ñaët ra caùc tieâu chuaån(9). Chuùng xuaát phaùt töø vieäc ñaët ra
moät soá tieâu chuaån möùc löông toái thieåu quoác teá baét buoäc treân toaøn theá giôùi
khieán caùc MNCs khoâng theå luõng ñoaïn (Ross and Chan); cho pheùp caùc nöôùc
ñang phaùt trieån vôùi nhaän thöùc veà nhöõng böùc xuùc vaø hoaøn caûnh cuûa baûn
thaân nöôùc mình ñeå xaùc ñònh caùc tieâu chuaån lao ñoäng quoác teá baèng möùc
ñoä hôïp taùc toaøn caàu toái thieåu; ñeán moâ hình Tieâu chuaån Lao ñoäng Naâng
cao (RLS) cho pheùp quoác gia coù vai troø trong vieäc xaùc ñònh caùc tieâu chuaån
lao ñoäng phuø hôïp vôùi nhu caàu cuûa coâng nhaân vaø trình ñoä phaùt trieån kinh
teá vaø sau ñoù laø naâng caáp nhöõng tieâu chuaån lao ñoäng naøy khi kinh teá phaùt
trieån (Fung et.al).
595
Moâ hình RLS laø moät trong soá nhöõng moâ hình phaùt trieån nhaát, döôøng nhö
ñöùng vöõng hôn ôû möùc ñoä quoác gia vaø doanh nghieäp(10). Noù chuû tröông loâi keùo
taát caû caùc beân lieân quan, trong ñoù coù coâng nhaân, doanh nghieäp, NGOs, Chính
phuû vaøo cuoäc tranh luaän coâng khai veà ñieàu kieän lao ñoäng toaøn caàu. Töông töï
nhö quan ñieåm cuûa Basu, Fung et.al., chæ trích caùc tieâu chuaån ñoàng boä maø coù
leõ aùm chæ yù ñoà baûo hoä cuûa caùc nöôùc phaùt trieån. Hoï cho raèng caùc tieâu chuaån
lao ñoäng cuûa RLS phaûi ñöôïc xuaát phaùt töø vieäc thöïc thi toát nhaát taïi nôi laøm vieäc
trong ñieàu kieän kinh teá töông töï vaø nhöõng tieâu chuaån naøy töøng giai ñoaïn phaûi
ñöôïc ñieàu chænh vaø naâng caáp khi ñieàu kieän kinh teá-xaõ hoäi thay ñoåi theo thôøi
gian. Döïa treân cô cheá thò tröôøng ñaëc bieät, döïa treân söï ñaùnh giaù raèng MNCs seõ
caïnh tranh vôùi nhau ñeå coù ñöôïc hoaït ñoäng toát nhaát, RLS chuû tröông xaây döïng
heä thoáng caáp ñoä coâng coäng (goàm caùc coâng ty “toát”) vaø ñeà xuaát ñöa cô sôû döõ
lieäu naøy ñeán tay taát caû caùc beân lieân quan. Boán nguyeân taéc cuûa RLS laø minh
baïch, so saùnh caïnh tranh, caûi thieän khoâng ngöøng vaø tröøng phaït.
Vaán ñeà chính theo haàu heát caùc hoïc giaû vaø nhaø hoaït ñoäng laø vaán ñeà thöïc
hieän vaø tuaân thuû. Trong Hoäi nghò thöôøng nieân gaàn ñaây dieãn ra vaøo thaùng
6-2004 (dieãn ra cuøng thôøi ñieåm baøi vieát), toå chöùc ILO ñaùnh giaù laïi vai troø
haøng ñaàu cuûa mình trong vieäc thoâng qua vaø giaùm saùt tuaân thuû caùc tieâu
chuaån lao ñoäng quoác teá (ILS); xaùc ñònh nhöõng vaán ñeà coát loõi vaø thaûo luaän
veà ILS môùi vaø söûa ñoåi. Roõ raøng raèng ILO duy trì quan heä ñoái taùc vôùi nhöõng
ñaïi dieän cuûa chính phuû, coâng nhaân vaø oâng chuû trong toaøn boä quaù trình
naøy(11). Tuy nhieân coù caùc hoïc giaû vaø nhaø hoaït ñoäng cho raèng vieäc ILO phaûi
coù traùch nhieäm taïo ra tính hieäu löïc cuûa cô cheá raøng buoäc quoác teá nhaèm
baûo veä quyeàn cuûa coâng nhaân ôû caùc nöôùc Phöông Nam khoâng coù nghóa laø
baét buoäc tuaân thuû caùc coâng öôùc cuûa mình. Vì vaäy hoï ñeà nghò thaønh laäp UÛy
ban ñieàu tieát vaø ñöa ra caùc keá hoaïch maø cho laø coù “söùc maïnh” thöïc söï
khieán nhöõng tieâu chuaån lao ñoäng naøy coù hieäu löïc(12). Hazis vaø Harvey ñeà
xuaát “keânh chuyeân gia”; Ross & Chan gôïi yù WTO neân coù vai troø ñieàu tieát;
Fung et.al (moâ hình RLS) gôïi yù thaønh laäp moät uûy ban bao goàm ñaïi dieän
cuûa chính phuû, caùc toå chöùc chöùng nhaän xaõ hoäi phi chính phuû; lao ñoäng,
caùc lieân ñoaøn vaø caùc taäp ñoaøn. Ñaëc bieät, moâ hình RLS uûng hoä caùc nghieäp
ñoaøn ñoùng vai troø laø giaùm saùt vieân bôûi vì hoï coù hieåu bieát toát nhaát veà ñieàu
kieän laøm vieäc vaø nhöõng nhu caàu cuûa ngöôøi coâng nhaân, vì vaäy coù theå seõ laø
löïc löôïng coù nhieàu khaû naêng nhaát taùn thaønh lôïi ích cuûa ngöôøi coâng nhaân;
caùc giaùm saùt vieân cuûa nghieäp ñoaøn coù theå taän duïng thoâng tin do RLS ñöa
ra veà hoaït ñoäng toát nhaát vaø toài nhaát ôû moät ngaønh coâng nghieäp nhaèm thoâng
baùo vaø cuûng coá vò theá cuûa mình trong vieäc baøn baïc taäp theå(13).
IV. KINH NGHIEÄM CUÛA THAÙI LAN
Baèng chöùng töø ngaønh coâng nghieäp ñoà trang ñieåm vaø giaøy deùp Thaùi Lan
cho thaáy raèng haàu heát coâng nhaân khoâng höôûng lôïi töø nhöõng boä luaät öùng
xöû naøy do naêm vaán ñeà lôùn(14).
596
Tröôùc heát, nhöõng kieåu lao ñoäng aùp böùc môùi hình thaønh trong quaù trình
kyù hôïp ñoàng phuï toaøn caàu vaø caùc COCs raát toång quaùt seõ khoâng giuùp ñôõ
moät caùch thieát thöïc cho coâng nhaân(15). Heä thoáng kyù hôïp ñoàng phuï toaøn
caàu boùc loät naøy hoaøn toaøn baùc boû vieäc baûo veä coâng nhaân maø COC ñöa ra.
Maëc duø vieäc thanh toaùn hôïp ñoàng phuï ñöôïc döïa treân soá löôïng boä phaän
cuûa saûn phaåm ñöôïc thu thaäp chöù khoâng phaûi baèng thôøi gian, vaø löông traû
theo saûn phaåm ñöôïc aán ñònh ôû möùc raát thaáp, coâng nhaân roát cuoäc chæ nhaän
ñöôïc ít hôn möùc löông toái thieåu. Coâng nhaân phaûi laøm vieäc raát vaát vaû ñeå
hoaøn thaønh chæ tieâu do ban quaûn ñoác ñöa ra töø tröôùc, vì vaäy thôøi gian laøm
vieäc ôû möùc ñoä vöøa phaûi cam keát trong COC khoâng ñöôïc aùp duïng ñoái vôùi
hoï. Taïi caû caùc xí nghieäp giaøy deùp vaø ñoà trang ñieåm cuûa Thaùi Lan, tình traïng
vi phaïm an toaøn vaø söùc khoûe ngheà nghieäp vaãn xaûy ra.
Thöù hai, baûn thaân haàu heát caùc nhaø saûn xuaát ñòa phöông phaûi ñoái maët
vôùi söï thaát thöôøng bôûi vì caùc MNCs luõng ñoaïn nhö Reebok, Nike vaø Adidas
khoâng ñöa ra cam keát laâu daøi vôùi hoï vaø coù theå chuyeån ñi vaø ñaët ñôn haøng
ôû caùc nöôùc khaùc coù lao ñoäng reû. Thieáu caùc hôïp ñoàng lao ñoäng thöôøng xuyeân,
nhöõng nhaø cung caáp ñòa phöông laïi haï theâm löông cuûa coâng nhaân(16).
Thöù ba, coù hieän töôïng ñaåy traùch nhieäm thöïc hieän COC töø caùc MNCs
sang caùc nhaø cung caáp hoaëc saûn xuaát trong nöôùc. Nhöõng nhaø cung caáp
ThaùiLan, khoâng chæ phaûi chòu toaøn boä söï thaát thöôøng cuûa ñôn ñaët haøng maø
coøn phaûi gaùnh chi phí thöïc hieän vaø giaùm saùt COC (tröïc tieáp hoaëc giaùn tieáp).
Vì vaäy, nhöõng nhaø cung caáp trong nöôùc naøy seõ laïi giaûm chi phí baèng caùch
o eùp theâm coâng nhaân (döôùi hình thöùc saûn löôïng) vaø traû hoï möùc löông thaäm
chí thaáp hôn(17).
Thöù tö, COC khoâng baûo veä quyeàn töï do hieäp hoäi hay baøn baïc taäp theå
cuûa coâng nhaân Thaùi Lan,. Coâng nhaân Thaùi Lan phaûi ñaáu tranh vaát vaû ñeå
ñöôïc thaønh laäp caùc hieäp hoäi doanh nghieäp (coâng ñoaøn). Naêm 1981, coâng
nhaân ñaõ thaønh laäp Hieäp hoäi Coâng nhaân Piyavat nhöng hoï laïi phaûi ñoái maët
vôùi söï ñaøn aùp coâng khai vaø khoâng ñöôïc pheùp hoaït ñoäng ñeå baûo veä quyeàn
lôïi cuûa coâng nhaân(18). Coâng nhaân tham gia ñình coâng vaø/hoaëc coâng taùc hieäp
hoäi bò ghi vaøo danh saùch ñen trong toaøn ngaønh vaø khoâng theå tìm vieäc sau
khi bò sa thaûi. Naêm 1996, nhaø maùy Piyavat ñaõ ñoùng cöûa vaø 730 coâng nhaân
(nhöõng ngöôøi hoaït ñoäng trong ban hieäp hoäi lao ñoäng) bò sa thaûi vaø khoâng
ñöôïc nhaø maùy khaùc thueâ laïi (800 coâng nhaân khoâng gia nhaäp hieäp hoäi ñöôïc
chuyeån ñeán nhaø maùy khaùc). Taïi nhaø maùy may Par, coâng nhaân Thaùi Lan
phaûi tieán haønh cuoäc ñình coâng 9 ngaøy chæ ñeå ñoøi thaønh laäp hieäp hoäi doanh
nghieäp vaø ñoøi ñöôïc thöøa nhaän.
Thöù naêm, moät trôû ngaïi khaùc laø nhaän ñöôïc söï can thieäp cuûa chính phuû-
vieäc maø thænh thoaûng phaûi maát vaøi thaùng tröôùc khi baát cöù söï giuùp ñôõ naøo
ñeán ñöôïc. Do khoâng nhaän ñöôïc baát cöù söï boài thöôøng naøo theo luaät ñònh,
coâng nhaân bò sa thaûi cuûa Piyavat ñaõ bieåu tình 48 ngaøy tröôùc Toøa nhaø Quoác
597
hoäi tröôùc khi nhaän ñöôïc moät soá söï trôï giuùp töø Boä Lao ñoäng vaø Phuùc lôïi
Xaõ hoäi. Ñoàng thôøi trong suoát cuoäc ñình coâng, khoâng coù söï giuùp ñôõ hay
phuùc ñaùp töø Reebok. Hôn theá nöõa, sau khi giaûi quyeát, toaøn boä thaønh vieân
cuõ cuûa UÛy ban hieäp hoäi gaëp raát nhieàu khoù khaên trong tìm vieäc bôûi vì Toå
hôïp Wongpaitoon ñaõ göûi chi tieát caùc hoaït ñoäng cuûa hieäp hoäi tôùi taát caû caùc
nhaø saûn xuaát trong ngaønh. Do vaäy, toaøn boä vuï vieäc naøy ñaõ khieán coâng
nhaân trong ngaønh ñoà trang ñieåm vaø giaøy deùp khoâng daùm thaønh laäp caùc
hieäp hoäi hay thaäm chí khoâng gia nhaäp vaøo nhöõng hieäp hoäi naøy vì lo sôï
bò baùo thuø(19). Ñoàng thôøi, khi coâng nhaân May Par ñình coâng do nhöõng vi
phaïm lao ñoäng, cho tôùi taän 5 thaùng sau, Boä Lao ñoäng vaø Phuùc lôïi Xaõ hoäi
vaãn khoâng coù söï can thieäp naøo.
V. KINH NGHIEÄM CUÛA PHILIPIN
Caàn phaûi laøm roõ maâu thuaãn giöõa nhöõng baùo caùo cuûa chính phuû vôùi
nhöõng nghieân cöùu do caùc nhoùm hieäp hoäi vaø lao ñoäng tieán haønh ôû Philipin.
Vôùi vieäc chuù yù cao ñoä tôùi ñieàu kieän cuûa caùc xí nghieäp treân toaøn theá giôùi,
chính phuû Philipin trong moät vaøi naêm qua ñaõ nhoùm moät soá beân lieân quan
bao goàm Boä Lao ñoäng vaø Vieäc laøm Philipin (DOLE), ILO vaø ADB ñeå giaûi
quyeát nhöõng vaán ñeà lao ñoäng (ñaùng chuù yù laø khoâng coù caùc nhoùm lao ñoäng
ñòa phöông).
Nhöõng baùo caùo töø caùc cô quan cuûa chính phuû theå hieän vieãn caûnh saùng
suûa. Ñaàu naêm 2002, ILO vaø ADB ñaõ gaëp gôõ ôû Manila vaø nhaán maïnh tôùi moái
lieân heä giöõa vieäc caûi thieän tieâu chuaån lao ñoäng vôùi phaùt trieån beàn vöõng(20).
Naêm 2003, DOLE ñaõ ñöa ra caùc bieän phaùp vaø chieán löôïc nhieàu höôùng nhaèm
taêng tính hieäu löïc cuûa caùc tieâu chuaån lao ñoäng thoâng qua Khuoân khoå chaáp
haønh Lao ñoäng Quoác gia (NLEF)(21). Theo Boä tröôûng Lao ñoäng vaø Vieäc laøm,
Baø Patricia Sto.Tomas, NLEF ñaõ caûi thieän ñieàu kieän cuûa coâng nhaân vaø traùnh
tai naïn taïi nôi laøm vieäc(22). Hôn theá nöõa, coù baèng chöùng veà söï phoái hôïp
giöõa chính quyeàn ñòa phöông vaø ngaønh coâng nghieäp nhaèm giaùm saùt vaø ñieàu
chænh tieâu chuaån lao ñoäng maëc duø chöa theå bieát vaø khoâng chaéc chaén veà
lôïi ích ñoái vôùi coâng nhaân(23).
Tuy nhieân, thöïc teá laïi khaùc hôn nhieàu. Nghieân cöùu toaøn dieän naêm 2002
veà 202 doanh nghieäp (81 doanh nghieäp may maëc vaø 121 doanh nghieäp
khoâng phaûi may maëc) ôû caùc khu kinh teá cuûa Philipin (bao goàm caû caùc khu
kinh teá trong khu vöïc Clark) cho thaáy tình traïng vi phaïm phoå bieán caùc tieâu
chuaån quoác teá toái thieåu veà ñieàu kieän laøm vieäc, theo tieâu chuaån chính cuûa ILO,
luaät vaø caùc qui ñònh cuûa Philipin vaø boä qui taéc öùng xöû rieâng cuûa taäp ñoaøn(24).
Nhöõng lónh vöïc coù vi phaïm nghieâm troïng nhaát laø: vi phaïm caùc qui ñònh
cuûa quoác gia veà trang thieát bò veä sinh, yeâu caàu nghieâm ngaët vaø voâ nhaân
tính ñoái vôùi vieäc söû duïng nhaø veä sinh (haàu nhö 100% doanh nghieäp)(25); vi
phaïm tieâu chuaån veà an toaøn vaø söùc khoûe (96% toång soá doanh nghieäp); laøm
598
theâm giôø baét buoäc maø khoâng ñöôïc traû löông hoaëc traû ít (39% toång soá doanh
nghieäp); khoâng traû löông vì nghæ ñeû (28% toång soá doanh nghieäp); coù haønh
vi phaân bieät giôùi, ñaëc bieät ñoái vôùi nöõ thaønh vieân coâng ñoaøn döôùi daïng nghæ
vieäc baét buoäc maø khoâng traû löông khi coù thai, giôùi haïn thôøi gian sau khi
sinh, traû löông thaáp hôn vaø quaáy roái tình duïc(26).
Veà vaán ñeà töï do hieäp hoäi vaø baøn baïc taäp theå, ban quaûn ñoác cuûa haàu
heát 202 doanh nghieäp ñöôïc ñieàu tra ñeàu coù haønh ñoäng coâng khai ngaên caûn
coâng ñoaøn toå chöùc, söû duïng caùc bieän phaùp ñe doïa, quaáy nhieãu, doïa daãm,
chuyeån choã laøm vaø sa thaûi caùc caùn boä coâng ñoaøn vaø nhöõng ngöôøi hoaït
ñoäng. Coâng ñoaøn vieân bò ñe doïa ñoùng cöûa nhaø maùy vaø bò ngaên caûn taïi haàu
heát caùc doanh nghieäp ñöôïc khaûo saùt. Chuû lao ñoäng baèng bieän phaùp quaáy
nhieãu, ñuoåi vieäc, chuyeån choã laøm, giaùng chöùc vaø thaäm chí sa thaûi, tröøng trò
nhöõng coâng ñoaøn vieân vaø nhöõng nöõ caùn boä coâng ñoaøn(27).
Töông töï nhö tröôøng hôïp cuûa Thaùi Lan, moät hình thöùc lao ñoäng cöôõng
böùc môùi ñoù laø laøm theâm baét buoäc trong heä thoáng hôïp ñoàng phuï toaøn caàu-
heä thoáng luoân luoân khoâng ñöôïc boài thöôøng vaø thöôøng gaây ra nhöõng vuï tai
naïn taïi phaân xöôûng vaø nguy hieåm cho söùc khoûe. Ñeå ñaùp öùng ñôn ñaët haøng
xuaát khaåu vaø thôøi haïn noäp haøng, nhieàu coâng ty Philipin keå caû nhöõng coâng
ty trong khu kinh teá aùp duïng bieän phaùp keùo daøi thôøi gian laøm theâm baét
buoäc, nhieàu laàn coøn traû coâng ít. Hoaït ñoäng naøy ñaõ dieãn ra trong nhieàu naêm
maëc duø coù söï kieåm tra lao ñoäng saùt sao. Coù tröôøng hôïp coâng nhaân bò baét
uoáng thuoác (thuoác Duromine Phentermine vaø nöôùc taêng löïc Extra Joss) giuùp
hoï tænh taùo suoát 24 giôø ñeå laøm vieäc ngoaøi giôø (caùc thuoác naøy ñaõ laøm taêng
huyeát aùp, maát nguû vaø beänh taùo boùn)(28). Nhieàu coâng nhaân ñöôïc baùo caùo laø
maát chi vaø ngoùn tay, ngaát vì ñoùi vaø meät vaø bò xaûy thai do laøm vieäc ngoaøi
giôø. Soå chaám coâng cuûa hoï ñöôïc löu taïi coâng ty ñeå traùnh vieäc hoï boû laøm
ngoaøi giôø; neáu hoï khoâng laøm vieäc ngoaøi giôø hoï coù theå bò maát vieäc trong
nhöõng ngaøy tieáp theo(29).
VI. NHÖÕNG GÔÏI YÙ TÖØ TRÖÔØNG HÔÏP CUÛA THAÙI LAN VAØ PHILIPIN
Nhöõng nhaän xeùt vaø gôïi yù döôùi ñaây coù lieân quan tôùi Vieät Nam(30):
1. Neáu caùc nhaø saûn xuaát ñòa phöông uûng hoä vaø hôïp taùc vôùi Chính phuû
thì COC coù theå coù hieäu quaû.
2. Chieán dòch giaùo duïc cô baûn caàn phaûi thoâng tin cho coâng nhaân veà
quyeàn lôïi cuûa hoï, caùc tieâu chuaån lao ñoäng vaø söï baûo veä cuûa phaùp luaät trong
COC, vì vaäy hoï coù theå yeâu caàu nhaän ñöôïc nhöõng quyeàn lôïi naøy.
3. Chi phí thöïc hieän toaøn boä nhöõng yeâu caàu cuûa COC, cô sôû haï taàng vaø
chi phí giaùm saùt caàn phaûi ñöôïc caû caùc MNCs vaø caùc nhaø cung caáp ñòa
phöông chia seû theo tyû leä töông xöùng.
599
4. Caùc nhaø saûn xuaát ñòa phöông caàn yeâu caàu nhöõng hôïp ñoàng daøi haïn
töø caùc MNCs vì vaäy hoï môùi coù ñöôïc söï ñaûm baûo vieäc laøm hoaëc ñôn ñaët
haøng. Thieáu söï chaéc chaén veà vieäc laøm hoaëc ñôn ñaët haøng, caùc nhaø saûn xuaát
ñòa phöông seõ laïi caøng caét giaûm löông hôn.
5. Caùc chieán dòch tieâu duøng maïnh vaø nhöõng cô quan giaùm saùt ñoäc laäp
ñaùng tin caäy nhö caùc nghieäp ñoaøn, caàn phaûi taêng cöôøng yù thöùc cuûa ngöôøi
tieâu duøng vaø caàn ñaûm baûo COC ñöôïc hoaït ñoäng.
6. Caàn phaûi taêng söï lieân heä vôùi caùc toå chöùc coâng ñoaøn quoác teá. Ví duï,
caùc coâng ñoaøn Thaùi Lan nhaän ñöôïc söï uûng hoä cuûa toå chöùc Maïng löôùi Ñoaøn
keát cuûa Coâng nhaân Chaâu AÙ-Thaùi Bình Döông trong cuoäc ñaáu tranh cuûa mình.
VII. NHAÄN THÖÙC VEÀ VIEÄT NAM
Veà vaán ñeà thaønh laäp hieäp hoäi vaø thaûo luaän taäp theå, coâng nhaân Vieät Nam
coù thuaän lôïi hôn so vôùi coâng nhaân Thaùi Lan vaø Philipin. Vieäc thaønh laäp caùc
coâng ñoaøn trong caùc coâng ty cuûa Vieät Nam laø ñöôïc pheùp, coù theå thöïc hieän vaø
ñöôïc baûo veä taïi nhaø maùy coù soá löôïng coâng nhaân nhaát ñònh, khoâng nhö söï phaân
bieät vaø quaáy nhieãu gay gaét thöôøng thaáy ôû tröôøng hôïp Thaùi Lan vaø Philipin.
Quan heä giöõa Nhaø nöôùc vaø Coâng ñoaøn mang tính hôïp taùc vì lôïi ích cuûa
coâng nhaân, traùi ngöôïc vôùi moái quan heä ñoái laäp trong tröôøng hôïp Thaùi Lan
vaø Philipin. Toång Lieân ñoaøn Lao ñoäng Vieät Nam (VGCL) ngaøy caøng thöøa
nhaän vò trí ñoäc laäp vaø phoái hôïp cuûa Coâng ñoaøn trong moái quan heä ba beân
vôùi Ñaûng-Nhaø nöôùc (do Boä Lao ñoäng - Thöông binh vaø Xaõ hoäi ñaïi dieän) vaø
caùc nhaø quaûn lyù hoaëc chuû sôû höõu (nhaø nöôùc vaø tö nhaân) trong neàn kinh teá
döïa treân thò tröôøng vôùi vieäc Vaên phoøng Thöông maïi vaø Coâng nghieäp Vieät
Nam (VCCI) ra ñôøi ñaïi dieän cho lôïi ích tö nhaân(31).
Toâi nhaän thaáy moái quan heä coâng taùc gaàn guõi giöõa caùc caáp khaùc nhau
cuûa VGCL (Trung öông, Tænh vaø Doanh nghieäp), caùc sôû Lao ñoäng - Thöông
binh vaø Xaõ hoäi ñòa phöông, vaø ban quaûn lyù coâng ty nhaèm xem xeùt caùc cuoäc
ñình coâng lao ñoäng vì lôïi ích cuûa coâng nhaân moät caùch ñuùng luùc. Coâng ñoaøn
caùc caáp vaø caùc uûy ban nhaân daân ñòa phöông seõ nhanh choùng xuoáng hieän
tröôøng vuï ñình coâng trong vaøi giôø hoaëc vaøi ngaøy nhaèm ñaïi dieän cho quyeàn
lôïi cuûa coâng nhaân ñoái vôùi chuû lao ñoäng (so vôùi thôøi gian ñình coâng laâu hôn
nhieàu vaø keùo daøi tôùi vaøi thaùng trong tröôøng hôïp cuûa Thaùi vaø Philipin). Caùc
caáp VGCL khaùc nhau cuõng laøm vieäc vôùi ban quaûn lyù cuûa caùc EPZs vaø khu
coâng nghieäp trong vieäc giaûi quyeát tranh chaáp lao ñoäng(32).
Do ñöôïc ILO, Ngaân haøng Theá giôùi vaø caùc hoïc giaû khaùc thöøa nhaän, Luaät
lao ñoäng Vieät Nam tieán boä vaø tuaân thuû caùc coâng öôùc cuûa ILO(33). Hôn theá
nöõa, ILO vaø Ngaân haøng Theá giôùi cuõng thöøa nhaän vai troø tích cöïc cuûa VGCL
trong vieäc ñaåy maïnh toân troïng caùc tieâu chuaån lao ñoäng vaø thöïc hieän COC,
vaø ñaëc bieät trong vieäc baøn baïc taäp theå(34). Môùi tham gia vaøo heä thoáng COC
600
toaøn caàu, Vieät Nam ñaõ baét ñaàu aùp duïng nhöõng boä qui taéc öùng xöû trong
coâng nghieäp(35).
Veà kinh phí thöïc hieän COC, nhöõng nhaø cung caáp Vieät Nam cuõng phaûi
chòu toaøn boä chi phí lieân quan tôùi vieäc thöïc thi caùc loaïi COC khaùc nhau. Vì
vaäy moät laàn nöõa, caùc MNCs tích cöïc ñaåy caùc chi phí cuûa vieäc giaùm saùt vaø
tuaân thuû caùc tieâu chuaån lao ñoäng cho nhaø cung caáp ñòa phöông vaø thay baèng
taäp trung vaøo noã löïc PR cuûa mình nhaèm toái ña hoùa lôïi nhuaän. Ñieàu naøy roõ
raøng öu aùi cho caùc coâng ty lôùn coù uy tín coù theå taän duïng ñoäi nguõ nhaân vieân
trong nöôùc tieán haønh caùc cuoäc kieåm tra, trong khi caùc coâng ty nhoû hôn khoâng
coù nguoàn löïc ñeå laøm nhö vaäy. Nhìn chung, caùc nhaø saûn xuaát hoaëc caùc nhaø
cung caáp caàn phaûi gaùnh hai loaïi phí: ñaàu tieân laø phí chöùng nhaän cho moät
trong nhieàu boä luaät cuûa COC (nhö SA8000, WRAP, FLA vaø ETI) leân tôùi töø 600
ñeán 10.000 USD tuøy thuoäc vaøo quy moâ kinh doanh vaø vaøo ñaïo luaät naøo; thöù
hai, chi phí naâng caáp cô sôû haï taàng, ñaøo taïo caùn boä, tham vaán vaø thay ñoåi
trong caùc heä thoáng quaûn lyù cuøng caùc chi phí khaùc nhaèm giuùp coâng ty tuaân
thuû nhöõng boä luaät naøy (leân tôùi haøng chuïc nghìn ñoâ-la)(36). Hôn theá nöõa, caùc
khaùch haøng taäp ñoaøn khaùc nhau coù theå yeâu caàu nhöõng loaïi COC khaùc nhau,
daãn ñeán caùc nhaø cung caáp Vieät Nam phaûi ñoái maët vôùi nhöõng ñoøi hoûi cuûa caùc
COC khaùc nhau. Ñieàu naøy phuø hôïp vôùi nhöõng lôøi phaøn naøn maø toâi ñöôïc nghe
trong chuyeán thaêm moät soá nhaø maùy vaøo naêm 2003.
Nhöõng nhaän xeùt sô boä vaø nhöõng cuoäc phoûng vaán trong thôøi gian toâi
nghieân cöùu naêm 2003 cho thaáy lôïi theá cuûa caùc coâng ty lôùn so vôùi caùc coâng
ty nhoû hôn trong vieäc thöïc hieän COC. Tuy nhieân, nghieân cöùu saâu hôn caàn
phaûi xem xeùt tôùi möùc nhöõng tieâu chuaån lao ñoäng naøy thöïc söï laøm lôïi cho
baûn thaân ngöôøi coâng nhaân, nhaát laø nöõ coâng nhaân chieám ña soá trong löïc
löôïng lao ñoäng cuûa ngaønh giaøy deùp, may maëc, deät söû duïng nhieàu lao ñoäng,
thaäm chí taïi caùc coâng ty ñaõ ñöôïc trao chöùng chæ COC. Nhöõng nhaän xeùt sô
boä veà söï cheânh leäch quyeàn löïc naøy phuø hôïp vôùi nhaän xeùt cuûa oâng Nguyeãn
Maïnh Cöôøng, Phoù Vuï tröôûng Vuï Hôïp taùc Quoác teá (MOLISA)(37).
VIII. KEÁT LUAÄN VAØ NHÖÕNG GÔÏI YÙ SÔ BOÄ
Xem xeùt töø thöïc traïng cuûa Thaùi Lan vaø Philipin cuõng nhö nhieàu taøi lieäu
veà COCs, toâi coù moät soá nhaän xeùt vaø gôïi yù sau:
Tröôùc heát, ñeå thöïc söï baûo veä coâng nhaân thì caàn phaûi chi tieát hoùa moät
soá nguyeân taéc chính cuûa COC, vì chæ coù nhö vaäy môùi giaûi quyeát tröïc tieáp
baûn chaát boùc loät cuûa heä thoáng hôïp ñoàng phuï ña caáp ñoä. Nhöõng kieåu lao
ñoäng cöôõng böùc môùi nhö “laøm theâm eùp buoäc” (ñaëc bieät trong nghieân cöùu
veà tröôøng hôïp Philipin ñaõ daãn tôùi nhöõng tai naïn thaûm khoác vaø caùc bieän
phaùp phi nhaân tính taïi nhaø maùy) vaø töï boùc loät (coâng nhaân laøm caøng nhieàu
saûn phaåm caøng toát ñeå coù theå kieám ñuû caùi aên) caàn phaûi ñöôïc coâng nhaän
trong vieäc xaùc ñònh nguyeân taéc cô baûn naøy. Nhöõng kieåu “lao ñoäng cöôõng
601
böùc” môùi naøy cuõng toàn taïi ôû Vieät Nam trong heä thoáng hôïp ñoàng phuï toaøn
caàu. Trong nhöõng nghieân cöùu tröôùc ñaây, toâi nhaän thaáy raèng khi coâng nhaân
ñöôïc traû löông theo saûn phaåm (vieäc kieåm tra chaát löôïng ñaõ hoaøn thaønh vaø
ñöôïc thoâng qua) vaø khoâng traû theo giôø laøm, khi möùc löông traû theo saûn
phaåm raát thaáp vaø khi hoï phaûi chòu söï khoâng oån ñònh cuûa coâng vieäc do söï
thay ñoåi thaát thöôøng thöôøng xuyeân cuûa ñôn haøng, hoï seõ khoâng muoán maát
vieäc vì khoâng laøm theâm giôø(38). Moät gôïi yù laøm giaûm bôùt tình traïng naøy laø
traû coâng nhaân möùc löông soáng coâng baèng chöù khoâng phaûi theo soá löôïng saûn
phaåm vì thöôøng khoâng ñaït möùc löông toái thieåu. Cuõng caàn phaûi môû roäng
phaïm vi cuûa caùc nguyeân taéc COC tôùi möùc cuõng baûo ñaûm cho nhöõng coâng
nhaân taïi nhaø-nhöõng ngöôøi caàn cuø laøm vieäc toái ngaøy ñeå saûn xuaát cho neàn
kinh teá theá giôùi trong caùc ñieàu kieän vaø tieàn löông döôùi möùc bình thöôøng.
Cuõng caàn thoâng tin vaø giaùo duïc coâng nhaân veà nhöõng nguyeân taéc cô baûn
naøy cuûa COC, vì vaäy hoï coù theå yeâu caàu ñoøi hoûi quyeàn lôïi vaø quyeàn cuûa
mình nhö ñaõ noùi trong nghieân cöùu tình huoáng Philipin.
Thöù hai, caàn phaûi baøn baïc veà moät soá keá hoaïch chia seû chi phí giöõa caùc
MNCs vaø nhaø saûn xuaát hoaëc cung caáp ñòa phöông veà hai loaïi phí nhö ñaõ neâu
ôû treân laø phí chöùng nhaän vaø phí aùp duïng. Caùc MNCs phaûi chia seû traùch nhieäm
vôùi nhaø saûn xuaát hoaëc cung caáp ñòa phöông vì lôïi ích chung, bôûi vì ngöôøi ta
nhaän thaáy raèng coâng nhaân khoûe maïnh vaø vui veû seõ laøm vieäc toát hôn vôùi naêng
suaát cao hôn. Neáu khoâng, cuoái cuøng ngöôøi coâng nhaân seõ chòu nhöõng chi phí
naøy khi nhaø cung caáp ñòa phöông giaûm chi phí baèng caét löông, thaäm chí coøn
nhieàu hôn trong caùc tröôøng hôïp cuûa Thaùi Lan vaø Philipin; ñieàu naøy seõ laøm
thaát baïi muïc tieâu döï ñònh cuûa tieâu chuaån lao ñoäng ñaõ theå hieän trong COC.
Thöù ba, caàn phaûi coù giaùm saùt vieân ñoäc laäp vôùi khaùch haøng nöôùc ngoaøi
vaø caùc MNCs nhö coâng ñoaøn nhö ñaõ neâu trong nghieân cöùu tình huoáng cuûa
Philipin vaø gôïi yù cuûa heä thoáng RLS. Moät yù kieán hay laø ñöa caùc caáp khaùc
nhau cuûa VGCL tham gia vaøo keá hoaïch giaùm saùt nhö cuûa caùc tröôøng hôïp
Thaùi Lan vaø Philipin, hoï coù maïng löôùi vaø cô caáu toaøn dieän nhaát ñeå phaûn
öùng haàu nhö ngay laäp töùc ñoái vôùi nhöõng yeâu caàu khaån thieát cuûa lao ñoäng
treân toaøn Vieät Nam. Hoï bieát laøm theá naøo ñeå thöông löôïng coù hieäu quaû vôùi
chuû lao ñoäng vaø coù theå chòu traùch nhieäm tröôùc coâng nhaân. Hôn theá nöõa,
vai troø giaùm saùt naøy seõ giuùp caùc coâng ñoaøn thuùc ñaåy vai troø ñoäc laäp cuûa
mình hôn vaø coù theå môû roäng vai troø tích cöïc cuûa hoï sang lónh vöïc tö nhaân.
Thöù tö, chuùng ta coù theå taän duïng ñaëc ñieåm rieâng cuûa heä thoáng hôïp
ñoàng phuï toaøn caàu nhaèm taêng söùc maïnh cuûa caùc giaùm saùt vieân ba beân: gaén
keát chaët cheõ khaùch haøng taäp ñoaøn vôùi nhaø cung caáp ñòa phöông trong chuoãi
saûn xuaát “raát ñuùng giôø” vaø yeáu toá thôøi gian trong vieäc giao haøng nhanh vaø
kieåm keâ nhoû. Heä thoáng caûi thieän lao ñoäng ñöa ra 3 nhaän thöùc(39):
1. Giaùm saùt vieân coù theå ngöøng hoaït ñoäng kinh doanh toaøn boä chuoãi
cung caáp hoaëc saûn xuaát baèng caùch chaám döùt hoaït ñoäng kinh doanh taïi baát
kyø vò trí naøo.
602
2. Giaùm saùt vieân coù theå buoäc nhöõng nhaø baùn leû hoaëc MNCs chòu traùch
nhieäm veà haønh vi cuûa caùc nhaø cung caáp ñòa phöông baèng caùch eùp caùc
MNCs kyù “Hieäp ñònh giaùm saùt tuaân thuû” maø trong ñoù hoï coù theå taùn thaønh
giaùm saùt vaø chia seû chi phí vôùi nhöõng nhaø cung caáp ñòa phöông veà vieäc
giaùm saùt vaø tuaân thuû COC.
3. Nhöõng thaønh coâng trong vieäc thöïc hieän quy ñònh veà moâi tröôøng coù
theå aùp duïng cho quy ñònh veà lao ñoäng. Giaùm saùt vieân hoaëc ngöôøi ñieàu
phoái tieán xa vaø xaây döïng naêng löïc baèng caùch hôïp taùc vôùi caùc hieäp hoäi
coâng nghieäp, trao cho hoï nhöõng saùch baøi taäp ñeà caäp chi tieát caùc böôùc
ñaït tôùi tieâu chuaån veà moâi tröôøng vaø yeâu caàu nhaø cung caáp baùo caùo
thöôøng nieân veà nhöõng chaát thaûi coâng nghieäp cuûa hoï trong cô sôû döõ lieäu
coù theå söû duïng ñöôïc moät caùch coâng khai. Toaøn boä caùc beân lieân quan coù
theå tieáp caän nguoàn thoâng tin chung naøy nhaèm loät traàn caùc coâng ty khoâng
tuaân thuû vaø buoäc hoï phaûi thay ñoåi vaø naâng cao hoaït ñoäng.
Töø nhöõng nghieân cöùu tình huoáng so saùnh cuûa coâng nhaân Thaùi Lan vaø
Philipin, chuùng ta thu ñöôïc nhaän thöùc roäng lôùn hôn veà hieäu quaû vaø yù nghóa
cuûa COC trong heä thoáng hôïp ñoàng phuï toaøn caàu. Maëc duø Vieät Nam coù
thuaän lôïi trong moái quan heä ba beân phoái hôïp (Nhaø nöôùc, coâng ñoaøn, chuû
lao ñoäng) nhöng hoï cuõng phaûi ñoái maët vôùi nhöõng thaùch thöùc gioáng nhö caùc
coâng nhaân ôû Philipin vaø Thaùi Lan. Vì vaäy, Vieät Nam neân lieân heä vaø lieân
minh vôùi caùc toå chöùc vaø maïng löôùi lao ñoäng laùng gieàng nhaèm cuûng coá söùc
maïnh laãn nhau. Ví duï, Thaùi Lan coù nhieàu nhoùm baûo veä lao ñoäng vaø NGO
maïnh nhö Chieán dòch Lao ñoäng Thaùi Lan tham gia vaøo vieäc toå chöùc lao
ñoäng, uûng hoä vaø giaùo duïc lao ñoäng, ñaøo taïo vaø tích cöïc uûng hoä vieäc baûo
veä quyeàn lôïi cuûa coâng nhaân(40).
Do vai troø cuûa xaõ hoäi daân söï toaøn caàu ñang gia taêng vaø ñöôïc theå hieän
qua yù thöùc ñang leân cuûa ngöôøi tieâu duøng veà ñieàu kieän moâi tröôøng vaø lao
ñoäng neân caàn phaûi taêng cöôøng moái quan heä ba beân cuûa Vieät Nam, trong
ñoù quyeàn lôïi cuûa ngöôøi coâng nhaân ñöôïc ñaët ôû trung taâm. Hôn theá nöõa,
hoaït ñoäng uûng hoä keát hôïp vôùi caùc toå chöùc lao ñoäng quoác teá khaùc caàn
ñöôïc tröïc tieáp tôùi ngöôøi tieâu duøng cuoái cuøng vaø duy trì vieäc baûo veä quyeàn
lôïi ngöôøi tieâu duøng coù ñaïo ñöùc, nhôø vaäy ngöôøi tieâu duøng quoác teá caàn gaây
aùp löïc leân haønh vi öùng xöû cuûa MNC. Muïc ñích cuoái cuøng laø toaøn boä coâng
nhaân ñöôïc ñoái xöû coù nhaân tính vaø laøm vieäc coù töï troïng.
CHUÙ THÍCH
1. Archon Fung, Dara O’Rourke vaø Charles Sabel naêm 2001.

2. Fung, vaø nhöõng ngöôøi khaùc, tr. 7-8.
3. Trong caùc nghieân cöùu tröôùc ñaây, toâi coù baøn tôùi vieäc caùc MNCs ñaåy traùch nhieäm (vaø chi phí)
Quaûn lyù Chaát löôïng vaø nhieäm vuï giaùm saùt cho nhöõng nhaø saûn xuaát noäi hoaëc ñòa phöông. Angie
Ngoïc Traân, naêm 2001 vaø 2002.
603
4. Pharis Harvey, vaø nhöõng ngöôøi khaùc, 2003.

5. Thöù nhaát, hai cöôøng quoác, laø Trung Quoác vaø AÁn Ñoä baùc boû vieäc boå sung naøy do cho raèng ñieàu
khoaûn xaõ hoäi laø thuû ñoaïn baûo hoä maø caùc nöôùc phaùt trieån söû duïng nhaèm baûo veä vieäc laøm cho
coâng nhaân cuûa mình khoûi söï caïnh tranh ôû caùc nöôùc ñang phaùt trieån. Quan ñieåm thöù hai cho
raèng vaán ñeà thöïc söï khoâng coøn laø caïnh tranh baéc-nam nöõa (ñaëc bieät trong nhöõng ngaønh coâng
nghieäp söû duïng nhieàu lao ñoäng nhö da giaøy hay deät may), maø laø caïnh tranh nam-nam bôûi vì
caùc nöôùc ñang phaùt trieån caïnh tranh laãn nhau khieán löông giaûm, nôï löông, ruûi ro veà an toaøn
vaø söùc khoûe ngheà nghieäp cao vaø thöôøng tröïc. Robert J.S.Ross vaø Anita Chan, thaùng 9-10/2002;
Vedi Hadiz naêm 2003, tr 3-4.
6. William Douglas, 2001; Fung, vaø nhöõng ngöôøi khaùc, tr. 17-18; Havey, vaø nhöõng ngöôøi khaùc.
7. Douglas, tr. 10-11
8. Phaûn öùng ñaàu tieân ñoái vôùi söï phaûn ñoái kòch lieät cuûa ngöôøi tieâu duøng toaøn caàu laø Hieäp hoäi Lao
ñoäng Coâng baèng (FLA) do chính quyeàn Clinton thaønh laäp vaøo naêm 1996. Traùch nhieäm Xaõ
hoäi Quoác teá (SAI) xaây döïng boä luaät SA8000 vaøo naêm 1997; SA8000 ñöôïc hình thaønh sau heä
thoáng ISO 9000 ñaûm baûo vieäc quaûn lyù chaát löôïng trong saûn xuaát. Chieán dòch quaàn aùo saïch
(CCC) laø taäp hôïp lieân minh caùc nhaø hoaït ñoäng treân toaøn chaâu AÂu caáp giaáy chöùng nhaän kieåm
tra, thu quyõ töø nhöõng doanh nghieäp thaønh vieân vaø sau ñoù chi traû tröïc tieáp cho caùc toå chöùc
giaùm saùt. Naêm 1999, Toång Thö kyù Kofi Annan ñaõ phaûn ñoái caùc MNCs aùp duïng tieâu chuaån
nhaân quyeàn, lao ñoäng vaø moâi tröôøng vaø theo doõi chuùng trong caùc cô sôû saûn xuaát cuûa mình
vaø ñaõ taïo ra Chöông trình nghò söï toaøn caàu veà COC goàm 9 nguyeân taéc. Lieân hieäp Sinh vieân
choáng Xí nghieäp boùc loät coâng nhaân taøn teä-ñöôïc thaønh laäp bôûi phong traøo tuyeân truyeàn sinh
vieân vaøo naêm 1998 ñaõ phaùt trieån Toå hôïp Quyeàn Coâng nhaân (WRC) vaøo naêm 2000 thoâng qua
COC chính thöùc nhaèm ñaûm baûo raèng caùc tröôøng cao ñaúng vaø ñaïi hoïc haïn cheá söû duïng teân
vaø bieåu töôïng cuûa mình cho giaøy deùp vaø ñoà trang ñieåm ngoaøi xí nghieäp. WRC ñöùng ñoäc laäp
khoûi caùc MNCs giaøy deùp vaø ñoà trang ñieåm vaø noù chæ naèm döôùi söï quaûn lyù cuûa caùc nhoùm sinh
vieân, nghieäp ñoaøn vaø caùc NGOs. Naêm 1998, Hieäp hoäi saûn xuaát ñoà trang ñieåm Myõ thaønh laäp
moät toå chöùc laø WRAP nhaèm xaây döïng COC cuûa chính mình vaø ñeå giaùm saùt vaø chöùng nhaän
söï chaáp thuaän cuûa caùc coâng ty may maëc (120 nhaø maùy naêm 2000). Saùng kieán Thöông maïi
Ñaïo ñöùc (ETI) laø lieân hieäp caùc doanh nghieäp, NGOs, lieân ñoaøn nghieäp ñoaøn vaø cô quan taøi
trôï cuûa chính phuû Anh. Douglas, tr. 5
9. Fung, vaø nhöõng ngöôøi khaùc; Kaushik Basu, 2002.
10. Fung, vaø nhöõng ngöôøi khaùc, tr. 11, 19-29.
11. Moãi nöôùc coù 4 thaønh vieân boû phieáu ñoäc laäp laø: hai cuûa chính phuû vaø moät trong soá coøn laïi töø
phía coâng nhaân vaø oâng chuû. Monica Evans, ILO-Luaân Ñoân, ngaøy 28-5-2004.
12. Fung, vaø nhöõng ngöôøi khaùc, tr. 29-38; Hadiz trang 4-5; Harvey; Basu; Ross & Chan.
13. Fung, et.al., trang 36-37; Phil Hay, Caùc neàn kinh teá hoaït ñoäng toát hôn trong thò tröôøng lao ñoäng
ñöôïc phoái hôïp; Taùc ñoäng cuûa toaøn caàu hoùa thuùc ñaåy lôïi ích veà tieâu chuaån lao ñoäng treân theá
giôùi, Ngaân haøng Theá giôùi, thaùng 2/2003.
14. Junya Yimprasert vaø Christopher Candland, thaùng 12-2000.
15. Trong nhaø maùy ñoù, nhöõng nhaø cung caáp Thaùi Lan phaân phaùt caùc nguyeân taéc cuûa COC ñöôïc
in treân nhöõng taám theû eùp nhöïa xinh xaén vôùi kích côõ ñuùt vöøa tuùi nhöng nhöõng nguyeân taéc naøy
laïi chung chung vaø khoâng roõ raøng ñoàng thôøi khoâng ñeà caäp ñeán möùc löông hay giôø laøm vieäc.
Yimprasert, vaø nhöõng ngöôøi khaùc, tr. 9-11, 17.
16. Yimprasert, vaø nhöõng ngöôøi khaùc, tr. 21.
17.Nhö treân, tr. 13.
18. Nhaø maùy giaøy theå thao Piyavat laø moät boä phaän cuûa Coâng ty traùch nhieäm höõu haïn Cao su
Piyavat chuyeân saûn xuaát giaøy theå thao cho Reebok vaø Converse. Laø moät trong nhöõng nhaø saûn
xuaát ñaàu tieân cuûa Toå hôïp Wongpaitoon, ban quaûn ñoác cuûa nhaø maùy vaãn raát lo sôï caùc nhaø hoaït
ñoäng hieäp hoäi. Yimprasert, vaø nhöõng ngöôøi khaùc, tr. 15.
19. Yimprasert, vaø nhöõng ngöôøi khaùc, tr. 18-20
20. Ngaân haøng Phaùt trieån chaâu AÙ, thaùng 9-2000.
604
21. Veà nguyeân taéc, ba bieän phaùp cuûa NLEF nhaèm thuùc ñaåy vieäc tuaân thuû caùc tieâu chuaån lao ñoäng
coù veû hôïp lyù. Asia Pulse, thaùng 7-2003.
22. Patricia Sto.Tomas, ngaøy 28-8-2003.
23. Söï tuaân thuû cuûa caùc doanh nghieäp ñöôïc cho laø khoâng caûi thieän ñaùng keå, töø 82% naêm 2002
leân 83% naêm 2003. Asia Pulse thaùng 5-2004.
24. Ñaïi hoäi Coâng ñoaøn Phi-líp-pin (TUCP), Trung taâm Ñoaøn keát vaø Döï aùn choáng caùc Xí nghieäp
boùc loät coâng nhaân cuûa USAID, 2002.
25. Coù baèng chöùng cho thaáy vieäc naøy ñaõ daãn tôùi söï buøng phaùt cuûa söï laây nhieãm ñöôøng tieát nieäu
(UTI) vaø moät soá vaán ñeà veà thaän cuûa nhieàu coâng nhaân coù theå daãn tôùi aùp löïc maùu cao vaø thaäm
chí hoûng thaän. Coù lòch trình ra vaøo nhaø veä sinh voâ nhaân tính (cöù 4 tieáng laøm vieäc lieân tuïc thì
ñöôïc vaøo nhaø veä sinh moät laàn) vaø soá löôïng nhaø veä sinh khoâng ñuû ñaùp öùng vôùi moät soá löôïng
nhaát ñònh coâng nhaân. Ñaïi hoäi nghieäp ñoaøn Phi-líp-pin, Ñaùnh giaù quyeàn lôïi coâng nhaân Phi-líp-
pin trong caùc xí nghieäp boùc loät, Keá hoaïch Chieán dòch choáng caùc xí nghieäp boùc loät-Caâu chuyeän
boä maët con ngöôøi, Chuû lao ñoäng ñang gaây ra UTI vaø nhöõng vaán ñeà veà thaän, 18/1/2002,
http://www.tucp.org.ph/index.htm.
26. TUCP, Nhöõng gì maø ngöôøi phuï nöõ phaûi chòu ñöïng trong caùc xí nghieäp boùc loät lao ñoäng, 11
thaùng 11-2003.
27. Saùch ñaõ daãn, Nhöõng gì maø ngöôøi phuï nöõ phaûi chòu ñöïng trong caùc xí nghieäp boùc loät lao ñoäng,
11 -11-2003.
28. Coâng ty ñoà trang ñieåm ñaõ cung caáp cho coâng nhaân caùc loaïi thuoác gaây nghieän trong thôøi gian
laøm vieäc qua ñeâm (maëc duø traû raát ít cho toaøn boä coâng söùc maø hoï boû ra), TUCP, Ñaùnh giaù veà
quyeàn lôïi coâng nhaân taïi caùc xí nghieäp Philipin, ngaøy 8-2-2003.
29. TUCP, Ñaùnh giaù veà quyeàn lôïi coâng nhaân taïi caùc xí nghieäp Philipin, Ñaây laø lao ñoäng cöôõng
böùc, ngaøy 12-3-2003.
30. Yimprasert, vaø nhöõng ngöôøi khaùc, trang 26-28; TUCP, Nhaän thöùc cuûa coâng nhaân veà söï tuaân
thuû cuûa caùc coâng ty, trang 33-34.
31. Caùc cuoäc phoûng vaán khaùc nhau vaøo naêm 2003 vôùi caùc ñaïi dieän cuûa Vaên phoøng ILO taïi Haø
Noäi, Coâng ñoaøn Toång Coâng ty Deät May Quoác gia Vieät Nam , Toång Lieân ñoaøn Lao ñoäng Vieät
Nam, Vuï hôïp taùc Quoác teá (Boä Lao ñoäng - Thöông binh vaø Xaõ hoäi) vaø Trung taâm Xuùc tieán
Doanh nghieäp vöøa vaø nhoû (VCCI).
32. T.Minh “18 vuï ñình coâng ñoøi hoûi quyeàn lôïi ngöôøi lao ñoäng”, Baùo Ngöôøi lao ñoäng, ngaøy
1.4.2004.
33. Nigel Twose vaø nhöõng ngöôøi khaùc, 2002. Theo moät soá nghieân cöùu, caùc luaät naøy thaäm chí maïnh
hôn caû cuûa Trung Quoác, Ross & Chan vaø Irene Norlund.
34. Hay, Caùc neàn kinh teá hoaït ñoäng toát hôn trong thò tröôøng lao ñoäng coù phoái hôïp, 2003; Twose,
vaø nhöùng ngöôøi khaùc, tr. 3, 5
35. Dieãm Anh, “SA8000: Caùc tieâu chuaån nghóa vuï xaõ hoäi trong caùc taäp ñoaøn”, Baùo Lao ñoäng, ngaøy
27/5/2004; “SAI ñaõ ñöôïc chaáp thuaän hoaït ñoäng taïi Vieät Nam”, Baùo Ngöôøi Lao ñoäng, ngaøy
4/4/2004.
36. Twose, vaø nhöõng ngöôøi khaùc, tr. 4.
37. OÂng Nguyeãn Maïnh Cöôøng, Phoù Vuï tröôûng Vuï Hôïp taùc Quoác teá, Boä Lao ñoäng - Thöông binh
vaø Xaõ hoäi (MOLISA), phoûng vaán taïi Haø Noäi, thaùng 10/2003.
38. Angie Ngoïc Traân, 2001 vaø 2002.
39. Fung, vaø nhöõng ngöôøi khaùc, tr.13-14
40. htttp://thailabour.org/index.html. Moät vaøi trong soá caùc toå chöùc naøy ñöôïc hình thaønh thoâng qua
lieân minh caùc hieäp hoäi treân cô sôû ñòa lyù hôn laø ngaønh coâng nghieäp. Nhöõng nhoùm hieäp hoäi
naøy hôïp taùc vôùi nhau ñeå uûng hoä laãn nhau trong ñaáu tranh. Ñoàng thôøi, coù10 lieân ñoaøn lao ñoäng
ñöôïc toå chöùc theo ngaønh coâng nghieäp (trong ñoù coù lieân ñoaøn coâng nhaân da, deät, may) vaø 9
Ñaïi hoäi Lao ñoäng ôû Thaùi Lan.
605

1. Basu Kaushik, “Höôùng tôùi tieâu chuaån lao ñoäng quoác teá”, Tin nhanh treân maïng cuûa
AÁn Ñoä, naêm 2002.
2. Diem Anh “SA8000: Tieâu chuaån Traùch nhieäm Xaõ hoäi trong caùc Toång coâng ty”, Baùo
Lao ñoäng, ngaøy 27-5-2004.
3. Douglas, William, Danh saùch nhöõng ngöôøi coù teân tuoåi trong Boä Qui taéc öùng xöû,
www.newecon.org, ngaøy 2-1-2001.
4. -Evan, Monica, ILO-Luaân ñoân, ngaøy 28-5-2004.
5. Fung, Archon, Dara O’Rourke vaø Charles Sabel, Chuùng ta coù theå xoùa boû nhöõng xí
nghieäp khai thaùc coâng nhaân taøn teä? trang 7-8, Boston: Beacon Press, 2001.
6. Hadiz, Vedi, “Toaøn caàu hoùa vaø cuoäc ñaáu tranh vì quyeàn lôïi cuûa coâng nhaân: Quan
ñieåm cuûa In-ñoâ-neâ-xi-a bình luaän veà phaùt trieån caùc cô cheá hieäu quaû vì thöïc thi
quyeàn lôïi lao ñoäng trong neàn kinh teá toaøn caàu”, Quyõ Quyeàn lôïi lao ñoäng quoác teá,
Coâng nhaân trong neàn kinh teá toaøn caàu, Trung taâm nghieân cöùu Chaâu AÙ, Ñaïi hoïc
Murdoch, OÂxtraâylia, 2003.
7. Harvey, Pharis et.al,. “Phaùt trieån heä thoáng hieäu quaû ñeå thöïc thi quyeàn lôïi lao ñoäng
trong neàn kinh teá toaøn caàu”, Quyõ Quyeàn lôïi lao ñoäng quoác teá, Ngaân haøng Theá giôùi,
thaùng 2-2003.
8. Norlund, Irene “Daân chuû vaø Coâng ñoaøn ôû Vieät Nam: Cöôõi Honda gaøi soá thaáp”, Taäp
san Nghieân cöùu Chaâu AÙ Copenhagen, thaùng 11-1996.
9. Ross, Robert J.S vaø Anita Chan “Töø Baéc-Nam ñeán Nam-Nam: Göông maët thaät cuûa
caïnh tranh toaøn caàu”, Ban Quan heä quoác teá, Ngoaïi giao, thaùng 9-10/2002.
10. T.Minh “18 vuï ñình coâng ñoøi hoûi quyeàn lôïi ngöôøi lao ñoäng”, baùo Ngöôøi Lao ñoäng,
ngaøy 1-4-2004.
11. -Tomas, Patricia Sto., “Ñieàu kieän lao ñoäng ñöôïc caûi thieän döôùi khuoân khoå tuaân thuû
lao ñoäng”, Vuï Lao ñoäng vaø Vieäc laøm, ngaøy 28-8-2003,
http://www.dole.gov.ph/html/mainframe.htm.
12. Tran, Angie Ngoc, “Hy voïng giôùi cuûa coâng nhaân deät Vieät Nam: Taùi hoäi nhaäp cuûa
Vieät Nam vaøo neàn kinh teá theá giôùi”, trong Giôùi, Hoä gia ñình, Nhaø nöôùc: Ñoåi môùi ôû
Vieät Nam, Jayne Werner vaø Daniele Belanger (taùi baûn), boä xuaát baûn Chöông trình
Ñoâng Nam AÙ, NXB Ñaïi hoïc Cornell, 2002.
13. Tran, Angie Ngoc “Kyù hôïp ñoàng phuï toaøn caàu vaø Coâng nhaân nöõ: Trieån voïng so
saùnh” trong Toaøn caàu hoùa vaø Chuû nghóa xaõ hoäi Theá giôùi thöù ba: Cu ba vaø Vieät Nam,
Tuaàn baùo Claes Brundenius vaø John, Houndmills, Basingstoke, Hampshire: PAL-
GRAVE, 2001.
14. Twose, Nigel, Amy Luinstra vaø Ziba “Traùch nhieäm Xaõ hoäi chung ôû Vieät Nam: Ngaønh
coâng nghieäp giaøy theå thao vaø caùc vaán ñeà lao ñoäng”, Baùo caùo Ngaân haøng Theá giôùi, 2002.
15. Yimprasert, Junya vaø Christopher Candland, Boä quy taéc öùng xöû cuûa taäp ñoaøn coù theå
caûi thieän tieâu chuaån lao ñoäng? Minh chöùng töø Ngaønh coâng nghieäp ñoà trang ñieåm vaø
giaøy deùp Thaùi Lan, Taøi trôï bôûi UÛy ban Coâng nghieäp Cô ñoác Hoàng Coâng vaø Trung
taâm quaûn lyù nguoàn löïc chaâu AÙ, thaùng 12-2003.
606
CAÙC TAÙC GIAÛ, BAÙO CAÙO VAØ BAÙO CHÍ ÑOAØN THEÅ
16. Asia Pulse “Boä Philipin tìm caùch môû roäng caùc tieâu chuaån lao ñoäng”, thaùng 7-2003.
17. Asia Pulse “Caùc doanh nghieäp ôû Philipin, Khu Clark aùp duïng tieâu chuaån lao ñoäng”,
thaùng 5-2004.
18. Ngaân haøng Phaùt trieån chaâu AÙ, thaùng 9-2002.
19. Ñaïi hoäi Coâng ñoaøn Philipin (TUCP), Trung taâm ñoaøn keát, Döï aùn choáng caùc xí
nghieäp boùc loät coâng nhaân USAID, Nhaän thöùc cuûa coâng nhaân veà vieäc tuaân thuû caùc
tieâu chuaån lao ñoäng chính vaø caùc boä quy taéc öùng xöû trong caùc khu kinh teá vaø khu
coâng nghieäp choïn loïc ôû Philipin, 2002.
20. Ñaïi hoäi Coâng ñoaøn Philipin (TUCP), Ñaùnh giaù quyeàn lôïi cuûa coâng nhaân ôû caùc xí
nghieäp boùc loät lao ñoäng cuûa Philipin, Coâng ty saûn xuaát ñoà trang ñieåm caáp thuoác gaây
nghieän cho coâng nhaân khi laøm vieäc qua ñeâm (maëc duø khoâng traû löông thích ñaùng
vôùi coâng söùc cuûa hoï), ngaøy 8-2-2003, http://www.tucp.org.ph/index.html.
nghieäp boùc loät lao ñoäng cuûa Philipin, Döï aùn Chieán dòch choáng caùc xí nghieäp boùc loät
coâng nhaân-Nhöõng caâu chuyeän beà ngoaøi coù nhaân tính, Caùc chuû lao ñoäng ñang gaây ra
UTI vaø caùc vaán ñeà veà thaän ngaøy 18-1-2002, http://www.tucp.org.ph/index.html.
nghieäp boùc loät lao ñoäng cuûa Philipin, Ñaây chính laø lao ñoäng cöôõng böùc! ngaøy 12-3-
2003, http://www.tucp.org.ph/index.html.
23. Ñaïi hoäi Coâng ñoaøn Philipin (TUCP), Ñaùnh giaù quyeàn lôïi cuûa coâng nhaân ôû caùc xí nghieäp
boùc loät lao ñoäng cuûa Philipin, Nhöõng gì maø ngöôøi phuï nöõ phaûi chòu ñöïng trong caùc xí
nghieäp boùc loät lao ñoäng, ngaøy 11-11-2003, http://www.tucp.org.ph/index.html.
607
TÖ TÖÔÛNG HOÀ CHÍ MINH VAØ SÖÏ TIEÁN BOÄ CUÛA PHUÏ NÖÕ VIEÄT NAM
1
TÖ TÖÔÛNG HOÀ CHÍ MINH
VAØ SÖÏ TIEÁN BOÄ CUÛA PHUÏ NÖÕ VIEÄT NAM
Nguyeãn Thò Tình*
Theá kyû XX ñaõ ñi qua. Ñoái vôùi daân toäc Vieät Nam, theá kyû XX maõi maõi ñi
vaøo lòch söû daân toäc vôùi söï khôûi ñaàu moät thôøi ñaïi môùi: Ñoù laø thôøi ñaïi nhaân
daân ta ñaáu tranh vì ñoäc laäp daân toäc, daân chuû, hoøa bình vaø CNXH döôùi ngoïn
côø chuû nghóa Maùc - Leânin vaø tö töôûng Hoà Chí Minh.
Ñoái vôùi phuï nöõ Vieät Nam, theá kyû XX cuõng ñöôïc ghi moät daáu aán khoâng
theå phai môø veà söï tieán boä cuûa mình.
Trong lòch söû daân toäc Vieät Nam, ôû moïi thôøi ñaïi, ngöôøi phuï nöõ luoân ñaûm
nhieäm nhieàu vai troø quan troïng. Soáng trong loøng daân toäc, phuï nöõ Vieät Nam
luoân ñöôïc söï ñuøm boïc, che chôû vaø coå vuõ ñoäng vieân cuûa caùc taàng lôùp nhaân
daân,vì theá maø phuï nöõ Vieät Nam luoân coá gaéng ñeå goùp söùc mình vaøo söï
nghieäp chung cuûa daân toäc. Trong vaên hoïc daân gian löu truyeàn hình aûnh baø
AÂu Cô ñöa caùc con ñi môû nöôùc, baø meï Gioùng kieân trì nuoâi ñöùa con “chaäm
lôùn chaäm ñi” vaø giuùp con ñaùnh giaëc. Nhieàu teân tuoåi phuï nöõ Vieät Nam ñaõ
ñöôïc ghi vaøo lòch söû thaønh vaên cuûa daân toäc: Hai Baø Tröng, Baø Trieäu vaø bao
nhieâu phuï nöõ taøi gioûi cuûa caùc thôøi ñaïi Ngoâ, Ñinh, Leâ, Lyù, Traàn, Leâ, Taây Sôn,
nhö Thaùi haäu Döông Vaân Nga, YÛ Lan Nguyeân phi, Ñoâ ñoác Buøi Thò Xuaân
v.v... maõi maõi toâ ñaäm truyeàn thoáng phuï nöõ Vieät Nam.
Tuy vaäy, trong lòch söû, phuï nöõ Vieät Nam chöa bao giôø yù thöùc ñöôïc vai
troø vaø phaùt huy löïc löôïng to lôùn ñoái vôùi daân toäc nhö trong thôøi ñaïi Hoà Chí
Minh. Cuøng vôùi kyû nguyeân môùi cuûa daân toäc, döôùi aùnh saùng tö töôûng Hoà
Chí Minh, phuï nöõ Vieät Nam ñöôïc höôûng nhöõng quyeàn maø tröôùc ñaây chöa
töøng ñöôïc höôûng; ñoàng thôøi ñöôïc quan taâm dìu daét, ñoäng vieân ñeå coù
nhöõng ñoùng goùp to lôùn tieán boä vöôït baäc.
Ñeå hieåu ñöôïc vì sao ôû theá kyû XX phuï nöõ Vieät Nam laïi coù nhöõng böôùc
phaùt trieån vöôït baäc? Vì sao tö töôûng Hoà Chí Minh coù söùc loâi cuoán kyø dieäu
ñeå ngöôøi phuï nöõ coù theå vöôït qua khoù khaên thöû thaùch, goùp phaàn xöùng ñaùng
vaøo söï nghieäp caùch maïng chung cuûa daân toäc?
* Tieán siõ, Baûo taøng Hoà Chí Minh. Vieät Nam.
620
Tröôùc heát, bôûi vì Chuû tòch Hoà Chí Minh laø ngöôøi ñaàu tieân trong lòch söû
daân toäc Vieät Nam nhaän thaáy roõ löïc löôïng ñoâng ñaûo cuûa phuï nöõ, söùc maïnh
tieàm taøng cuûa phuï nöõ moät khi hoï ñaõ giaùc ngoä vaø yù thöùc ñöôïc quyeàn lôïi
vaø traùch nhieäm cuûa mình.
Chuû tòch Hoà Chí Minh noùi: “Ñoäc laäp töï do laø cuûa quyù baùu, quyù giaù voâ
ngaàn”. Ñoái vôùi phuï nöõ Vieät Nam, ngöôøi ñaõ chòu söï baát coâng cuûa haøng ngaøn
naêm phong kieán vaø caøng khoán khoå hôn döôùi aùch thuoäc ñòa, thì ñoäc laäp daân
toäc ñoái vôùi hoï caøng quyù bieát nhöôøng naøo. Chuû tòch Hoà Chí Minh ñaõ tìm ra
ngoïn nguoàn khieán ngöôøi phuï nöõ khoâng coù con ñöôøng naøo khaùc laø phaûi
cam chòu soá phaän tuûi nhuïc cuûa mình döôùi aùch thuoäc ñòa. Ngöôøi vieát: “Cheá
ñoä thöïc daân, töï baûn thaân noù, ñaõ laø moät haønh ñoäng baïo löïc cuûa keû maïnh
ñoái vôùi keû yeáu roài. Baïo löïc ñoù ñem ra ñoái xöû vôùi treû em vaø phuï nöõ, laïi
caøng bæ oåi hôn nöõa”(1). Ngöôøi xoùt xa vieát tieáp: “Thaät laø moät söï mæa mai ñau
ñôùn khi ta thaáy raèng vaên minh döôùi nhieàu hình thöùc khaùc nhau, nhö töï do,
coâng lyù v.v... ñöôïc töôïng tröng baèng hình aûnh moät ngöôøi ñaøn baø dòu hieàn
vaø ñöôïc moät haïng ngöôøi noåi tieáng laø haøo hoa phong nhaõ ra söùc ñieåm toâ laïi
ñoái xöû moät caùch heát söùc bæ oåi ñoái vôùi ngöôøi ñaøn baø baèng xöông baèng thòt
vaø xuùc phaïm moät caùch voâ lieâm sæ tôùi phong hoaù, trinh tieát vaø ñôøi soáng cuûa
hoï”(2). Ñuùng nhö moät nhaø nghieân cöùu nöôùc ngoaøi ñaõ khaúng ñònh raèng:
Trong hai theá kyû vöøa qua treân theá giôùi, chæ coù Hoà Chí Minh laø thaáy ñöôïc
raèng phuï nöõ ñaõ phaûi chòu ñöïng nhöõng gaùnh naëng nhö nam giôùi vaø coøn hôn
theá nöõa.
Döôùi aùnh saùng tö töôûng Hoà Chí Minh, phuï nöõ Vieät Nam nhaän thöùc ñöôïc
raèng cuoäc soáng cuûa mình gaén lieàn vôùi vaän meänh cuûa daân toäc, gaén vôùi cuoäc
ñaáu tranh cuûa toaøn nhaân loaïi choáng laïi aùch aùp böùc daân toäc. Vì vaäy phuï nöõ
Vieät Nam ñaõ höôûng öùng lôøi keâu goïi cöùu nöôùc cuûa Ngöôøi vôùi taát caû nieàm tin
vaø hy voïng cho söï ñoåi ñôøi cuûa chính baûn thaân mình.
Chuû tòch Hoà Chí Minh cuõng ñaõ töøng tuyeân boá: Neáu nöôùc ñöôïc ñoäc
laäp maø daân khoâng höôûng haïnh phuùc töï do, thì ñoäc laäp cuõng chaúng coù
yù nghóa gì. Caùch maïng thaùng Taùm vó ñaïi thaéng lôïi, ngaøy 2-9-1945, Chuû
tòch Hoà Chí Minh tuyeân boá ñoäc laäp, khai sinh nöôùc Vieät Nam Daân chuû
coäng hoaø. Cuøng vôùi vieäc tuyeân boá neàn ñoäc laäp daân toäc, ñoàng thôøi Ngöôøi
cuõng tuyeân boá quyeàn cuûa ngöôøi phuï nöõ Vieät Nam ñöôïc bình ñaúng thöïc
söï veà taát caû caùc lónh vöïc chính trò, kinh teá, xaõ hoäi. Caùch maïng thaùng
Taùm ñaõ taïo ra tieàn ñeà ñeå Ñaûng coäng saûn Vieät Nam do Chuû tòch Hoà Chí
Minh saùng laäp thöïc hieän giaûi phoùng xaõ hoäi, giaûi phoùng con ngöôøi, giaûi
phoùng trieät ñeå cho ngöôøi phuï nöõ Vieät Nam. Töø ñaây ngöôøi phuï nöõ Vieät
Nam thaät söï böôùc sang moät thôøi ñaïi môùi, moät böôùc ngoaët trong söï tieán
boä cuûa mình. AÙnh saùng cuûa cuoäc caùch maïng thaùng Taùm ñaõ taïo cho ngöôøi
phuï nöõ Vieät Nam moät taàm nhìn xa hôn, roäng hôn vöôït ra ngoaøi khuoân
khoå moät gia ñình, moät laøng xaõ ñeå trôû thaønh thaønh vieân thöïc söï cuûa xaõ
hoäi trong coäng ñoàng cuûa moät quoác gia, daân toäc. Khoâng gian roäng môû
621
naøy laø ñieàu kieän thuaän lôïi cho hoaït ñoäng cuûa ngöôøi phuï nöõ ñöôïc coáng
hieán vaø ñöôïc hoïc taäp theâm kinh nghieäm vaø kieán thöùc ñeå khoâng ngöøng
hoaøn thieän mình.
Chuû nghóa xaõ hoäi, cheá ñoä xaõ hoäi töôi ñeïp laø öôùc mô ngaøn ñôøi cuûa daân
toäc Vieät Nam ñaõ ñöôïc Chuû tòch Hoà Chí Minh ñem laïi. Phuï nöõ Vieät Nam voâ
cuøng töï haøo vôùi nieàm haïnh phuùc cuûa mình sôùm ñöôïc höôûng thaønh quaû cuûa
cuoäc caùch maïng naøy.
Trong 15 naêm (1954-1969), Chuû tòch Hoà Chí Minh ñaõ laõnh ñaïo nhaân
daân Vieät Nam thöïc hieän ñoàng thôøi hai nhieäm vuï chieán löôïc: vöøa xaây
döïng CNXH ôû Mieàn Baéc vöøa ñaáu tranh giaûi phoùng Mieàn Nam thöïc hieän
thoáng nhaát nöôùc nhaø. Trong khoái ñaïi ñoaøn keát toaøn daân toäc phaán ñaáu
cho muïc tieâu ñoù, phuï nöõ Vieät Nam ñaõ thaät söï xöùng ñaùng vôùi coâng ôn
vaø nieàm tin cuûa Ñaûng vaø Baùc Hoà. Cuøng toaøn daân vöôït qua khoù khaên
cuûa thôøi kyø quaù ñoä leân CNXH ôû moät nöôùc noâng nghieäp laïc haäu voán laø
thuoäc ñòa - nöûa phong kieán, phuï nöõ Vieät Nam ñaõ haêng haùi tham gia vaøo
caùc phong traøo thi ñua yeâu nöôùc, phong traøo thi ñua “5 toát” cuûa phuï nöõ
Mieàn Nam, phong traøo “Ba ñaûm ñang” cuûa phuï nöõ Mieàn Baéc v.v... Haøng
trieäu phuï nöõ tham gia phuïc vuï chieán ñaáu vaø tröïc tieáp chieán ñaáu. Nhieàu
phuï nöõ ñöôïc tuyeân döông anh huøng, haøng traêm phuï nöõ ñöôïc Baùc Hoà
thöôûng huy hieäu, haøng vaïn phuï nöõ trôû thaønh caùn boä chuyeân moân caùc
ngaønh vaø caùn boä laõnh ñaïo. Moät thöïc teá raát sinh ñoäng laø ôû Mieàn Baéc
nöôùc ta ngay trong nhöõng naêm ñaàu xaây döïng CNXH, Chuû tòch Hoà Chí
Minh ñaõ naâng ñòa vò cuûa ngöôøi phuï nöõ Vieät Nam tôùi taàm cao môùi. Xaùc
ñònh vaán ñeà giaûi phoùng phuï nöõ laø nhieäm vuï cuûa toaøn xaõ hoäi, Ngöôøi chæ
roõ ngoïn nguoàn ñeå giaûi quyeát töø ngay trong töøng gia ñình – haït nhaân
cuûa xaõ hoäi.
Trong ñieàu kieän hieän nay, khi nhieäm vuï ñaët ra laø caàn naâng cao hôn nöõa
nhaän thöùc veà vai troø, vò trí cuûa phuï nöõ vaø caùn boä nöõ trong xaây döïng vaø
phaùt trieån ñaát nöôùc thì tö töôûng Hoà Chí Minh veà choáng söï thaønh kieán, heïp
hoøi ñoái vôùi phuï nöõ caøng coù yù nghóa thöïc tieãn. Hôn ai heát, Chuû tòch Hoà Chí
Minh hieåu roõ tö töôûng phong kieán chính laø moät trôû löïc lôùn ñoái vôùi söï phaùt
trieån cuûa phuï nöõ. Ñaây laø moät thöù giaëc voâ hình, song noù laïi hieän höõu ôû trong
taát caû moïi ngöôøi. Noù aên saâu trong suy nghó cuûa moãi ngöôøi daân töø quaàn
chuùng nhaân daân ñeán caùc caùn boä, ñaûng vieân vaø ngay caû baûn thaân nhöõng
ngöôøi phuï nöõ. Tö töôûng phong kieán ñoù laøm cho söï bình ñaúng bình quyeàn
cuûa phuï nöõ theâm khoù khaên, phöùc taïp, ñoøi hoûi cuoäc ñaáu tranh kieân trì vaø
laâu daøi. Chuû tòch Hoà Chí Minh chæ roõ: “Ñoù laø moät cuoäc caùch maïng to vaø
khoù. Vì troïng trai khinh gaùi laø moät thoùi quen maáy nghìn naêm ñeå laïi. Vì noù
aên saâu trong ñaàu oùc cuûa moïi ngöôøi, moïi gia ñình, moïi taàng lôùp xaõ hoäi”(3).
Ñeå tieâu dieät tö töôûng phong kieán trong xaõ hoäi cuõng nhö trong gia ñình, Chuû
tòch Hoà Chí Minh ñaõ chæ ra phöông phaùp ñaáu tranh laø tuyeân truyeàn, giaùo
duïc, phaûi beàn bæ quyeát taâm vaø nhaán maïnh: “Vuõ löïc cuûa cuoäc caùch maïng
622
naøy laø söï tieán boä veà chính trò, kinh teá, vaên hoaù, phaùp luaät. Phaûi caùch maïng
töøng ngöôøi, töøng gia ñình, ñeán toaøn daân”(4).
Trong söï nghieäp ñoåi môùi hieän nay, xaõ hoäi ñaõ phaùt trieån hôn, trình ñoä
daân trí ñöôïc naâng cao, söï baát bình ñaúng giöõa nam nöõ daàn ñöôïc xoaù boû,
phuï nöõ ngaøy caøng khaúng ñònh vò trí laøm chuû cuûa mình vaø ñaõ ñöôïc coi
troïng hôn trong xaõ hoäi cuõng nhö trong gia ñình. Keá thöøa tö töôûng cuûa
Chuû tòch Hoà Chí Minh, Ñaûng ta tieáp tuïc ñeà ra chuû tröông, chính saùch ñeå
thöïc hieän giaûi phoùng phuï nöõ, taïo ñieàu kieän ñeå phuï nöõ phaùt trieån. Nghò
quyeát Ñaïi hoäi IX cuûa Ñaûng khaúng ñònh: “Thöïc hieän toát luaät phaùp vaø
chính saùch bình ñaúng giôùi, boài döôõng, ñaøo taïo ngheà nghieäp, naâng cao
hoïc vaán, coù cô cheá, chính saùch ñeå phuï nöõ tham gia ngaøy caøng nhieàu
vaøo caùc cô quan laõnh ñaïo vaø quaûn lyù ôû caùc caáp, caùc ngaønh". Taïi hoäi nghò
toaøn quoác toång keát 10 naêm thöïc hieän chæ thò soá 37-CT/TW cuûa Ban Bí
thö Trung öông Ñaûng (khoaù VII) veà moät soá vaán ñeà caùn boä nöõ trong tình
hình môùi, ngaøy 26-3-2004, ñoàng chí Toång Bí thö Ban Chaáp haønh Trung
öông Ñaûng nhaán maïnh: “Moät trong nhöõng nhaân toá haøng ñaàu quyeát ñònh
thaønh coâng cuûa söï nghieäp ñoåi môùi ñaát nöôùc laø phaùt huy söùc maïnh ñaïi
ñoaøn keát toaøn daân toäc, trong ñoù phuï nöõ laø söùc maïnh quaù nöûa daân soá.
Muoán phaùt huy söùc maïnh cuûa phuï nöõ, phaûi ñeà cao vaø ñaët ñuùng vai troø,
vò trí ngaøy caøng quan troïng cuûa ñoäi nguõ caùn boä nöõ vaø coâng taùc caùn boä
nöõ, söùc maïnh cuûa phuï nöõ phaûi ñöôïc theå hieän treân taát caû caùc maët chính
trò, kinh teá, vaên hoaù, xaõ hoäi, an ninh, quoác phoøng vaø ñoái ngoaïi. Vai troø
cuûa phuï nöõ phaûi ñöôïc ñeà cao trong quaûn lyù Nhaø nöôùc cuõng nhö quaûn
lyù kinh teá- xaõ hoäi. Ñoäi nguõ caùn boä nöõ phaûi coù maët ñoâng hôn, nhieàu hôn
vaø ôû nhöõng vò trí töông xöùng trong caùc cô quan laõnh ñaïo cuûa Ñaûng, Nhaø
nöôùc vaø caùc ñoaøn theå, cuõng nhö caùc cô quan vaø toå chöùc quaûn lyù kinh
teá- xaõ hoäi”(5).
Moät trong nhöõng lyù do ñeå phuï nöõ Vieät Nam tham gia tích cöïc vaøo söï
nghieäp caùch maïng cuûa daân toäc döôùi söï laõnh ñaïo cuûa Ñaûng vaø Chuû tòch Hoà
Chí Minh, chuùng ta coøn phaûi noùi ñeán phöông phaùp vaän ñoäng cuûa Chuû tòch
Hoà Chí Minh. Baèng söï chaân thaønh vaø teá nhò, Chuû tòch Hoà Chí Minh ñaõ ñoäng
vieân, khích leä ñeå töø ñoù naâng ñòa vò cuûa ngöôøi phuï nöõ Vieät Nam xöùng ñaùng
trong xaõ hoäi.
Theo quan ñieåm cuûa Chuû tòch Hoà Chí Minh, ñeå taäp hôïp löïc löôïng phuï
nöõ ñem heát taøi naêng phuïc vuï caùch maïng thì tröôùc heát caàn coù thaùi ñoä toân
troïng quyeàn lôïi cuûa hoï. Ngöôøi hieåu raèng: maëc duø coù nhöõng haïn cheá nhaát
ñònh, song phuï nöõ luoân coù nguyeän voïng ñöôïc xaõ hoäi ñoái xöû coâng baèng,
ñöôïc giao gaùnh vaùc nhöõng nhieäm vuï phuø hôïp vôùi khaû naêng vaø trình ñoä
cuûa mình. Ngöôøi thöôøng xuyeân pheâ phaùn thaùi ñoä thaønh kieán cuûa moät soá
caùn boä do nhöõng ñaùnh giaù khoâng ñuùng khaû naêng cuûa phuï nöõ neân khoâng
muoán giao vieäc hoaëc giao vieäc quaù söùc nhö söï thöû thaùch ñoái vôùi phuï nöõ.
Theo Ngöôøi, ñeå chò em phuï nöõ coù theå hoaøn thaønh toát nhieäm vuï cuûa mình
623
thì ñieàu quan troïng laø chò em phaûi ñöôïc ñaøo taïo boài döôõng trình ñoä
chuyeân moân, coâng taùc quaûn lyù, trình ñoä vaên hoaù kyõ thuaät vaø khi giao
nhieäm vuï phaûi caân nhaéc coâng vieäc phuø hôïp. Cuõng nhö trong coâng cuoäc
giaûi phoùng daân toäc, trong söï nghieäp xaây döïng ñaát nöôùc, phuï nöõ cuõng laø
löïc löôïng lao ñoäng ñoâng ñaûo. Söû duïng söùc lao ñoäng nöõ nhö theá naøo ñeå
coù hieäu quaû laø moät vaán ñeà coù tính xaõ hoäi, khoâng neân caøo baèng, cuõng
khoâng neân coù tö töôûng thaønh kieán vôùi phuï nöõ. Trong xaõ hoäi, phuï nöõ coù
quyeàn ñöôïc tham gia moïi hoaït ñoäng nhö nam giôùi, quyeàn coù vieäc laøm
nhö nhau, tieàn löông nhö nhau neáu ñuû ñieàu kieän. Song lao ñoäng nöõ coù
ñaëc thuø giôùi tính rieâng, bieát söû duïng öu ñieåm, theá maïnh cuûa phuï nöõ seõ
taïo ñieàu kieän cho hoï phaùt huy naêng löïc cuûa mình. Laø ngöôøi ñaõ töøng
chöùng kieán phuï nöõ bò boùc loät söùc lao ñoäng trong xaõ hoäi cuõ, phaûi laøm
nhöõng coâng vieäc naëng nhoïc, Chuû tòch Hoà Chí Minh luoân nhaéc nhôû caùn
boä phaûi coù thaùi ñoä coâng minh trong vieäc söû duïng lao ñoäng nöõ. Ngöôøi noùi:
“Söùc ngöôøi coù nhieàu loaïi: Coù thanh nieân, coù phuï nöõ, coù ngöôøi giaø, phaûi
phaân coâng cho hôïp lyù, ngöôøi khoeû thì laøm vieäc naëng, ngöôøi yeáu thì laøm
vieäc nheï. Phaûi ñaëc bieät chuù yù ñeán söùc lao ñoäng phuï nöõ. Phuï nöõ laø ñoäi
quaân lao ñoäng raát ñoâng- phaûi giöõ gìn söùc khoûe cho phuï nöõ ñeå chò em
tham gia saûn xuaát ñöôïc toát”(6). Chuû tòch Hoà Chí Minh khoâng chaáp nhaän
thoùi hình thöùc chæ quan taâm ñeán caùc chæ tieâu soá löôïng maø khoâng chaêm
lo ñuùng möùc vieäc ñaøo taïo vaø boài döôõng, khoâng taïo ñieàu kieän ñeå phuï nöõ
phaùt huy toát phaåm chaát vaø naêng löïc cuûa mình.
Moät trong nhöõng bieåu hieän söï toân troïng ñoái vôùi phuï nöõ laø toân troïng
quyeàn laøm chuû cuûa hoï ñoái vôùi xaõ hoäi, toân troïng quyeàn cuûa hoï ñöôïc tham
gia saûn xuaát, coâng taùc xaõ hoäi vaø ñöôïc quyeàn tham gia baøn baïc, goùp yù
kieán vaøo moïi coâng vieäc. Coù theå, noùi chæ coù trong thôøi ñaïi Hoà Chí Minh,
phuï nöõ Vieät Nam môùi thöïc söï ñöôïc laøm moät coâng daân theo ñuùng nghóa
cuûa töø naøy. Phuï nöõ ñaõ coù vò trí trong ñôøi soáng chính trò cuûa ñaát nöôùc,
ñöôïc quyeàn tham gia quaûn lyù ñaát nöôùc, laøm chuû baûn thaân vaø xaõ hoäi.
Chuùng ta coøn nhôù cuoäc Toång tuyeån cöû baàu quoác hoäi ñaàu tieân ôû nöôùc ta
(6-1-1946) ñaõ coù 48% toång soá cöû tri ñi baàu cöû laø phuï nöõ, 10 ñaïi bieåu phuï
nöõ truùng cöû vaøo quoác hoäi. Vôùi söï quan taâm cuûa Ñaûng vaø Nhaø nöôùc, phuï
nöõ tham gia ngaøy caøng ñoâng hôn vaøo caùc cöông vò laõnh ñaïo vaø quaûn lyù.
Ñaëc bieät trong nhöõng naêm vöøa qua, thöïc hieän Chæ thò 37 cuûa Ban bí thö
Trung öông Ñaûng veà coâng taùc caùn boä nöõ trong tình hình môùi, caùc caáp UÛy
Ñaûng, caùn boä vaø ñaûng vieân ñaõ coù söï chuyeån bieán nhaát ñònh veà coâng taùc
naøy. Tyû leä caùn boä nöõ trong BCH Trung öông Ñaûng taêng töø 8,21% (khoaù
VII) leân 8,6% (khoùa IX); BCH caùc tænh, thaønh uyû taêng töø 9,78% (nhieäm kyø
1991-1995) leân 11,32% (nhieäm kyø 2001-2005): Caùn boä nöõ tham gia Quoác
hoäi taêng töø 18,84% (khoaù IX), leân 27,31% (khoaù XI) caùn boä nöõ giöõ cöông
vò chuû nhieäm, phoù chuû nhieäm caùc UÛy ban cuûa Quoác hoäi chieám tyû leä 25%,
caùn boä nöõ trong caùc lónh vöïc saûn xuaát kinh doanh, trong nghieân cöùu khoa
hoïc vaø trong khoái ñoaøn theå chính trò- xaõ hoäi cuõng taêng ñaùng keå. Nhöõng
624
con soá cuï theå ñoù noùi leân raèng Ñaûng vaø Nhaø nöôùc ta ñaõ vaø ñang thöïc hieän
lôøi Chuû tòch Hoà Chí Minh: “Ñaûng vaø Chính phuû phaûi coù keá hoaïch thieát
thöïc ñeå boài döôõng caát nhaéc vaø giuùp ñôõ ñeå ngaøy caøng theâm nhieàu phuï nöõ
phuï traùch moïi coâng vieäc keå caû coâng vieäc laõnh ñaïo. Baûn thaân phuï nöõ thì
phaûi coá gaéng vöôn leân. Ñoù laø moät cuoäc caùch maïng ñöa ñeán quyeàn bình
ñaúng thaät söï cho phuï nöõ”.
Baùc noùi: “Baûn thaân phuï nöõ thì phaûi coá gaéng vöôn leân” laø vì Baùc hieåu
phuï nöõ hay coù tính töï ti, phaûi ra söùc khaéc phuïc. Vaø Baùc cuõng raát tin
raèng neáu ñöôïc giaùc ngoä vaø nhaän ra traùch nhieäm cuûa mình thì phuï nöõ coù
theå phaùt huy taát caû taøi naêng vaø söùc maïnh to lôùn cho coâng vieäc chung.
Moät trong nhöõng phöông phaùp nhaèm haïn cheá tính töï ti cuûa phuï nöõ maø
Chuû tòch Hoà Chí Minh ñaõ raát chuù yù laø söï ñoäng vieân, khích leä kòp thôøi ñeå
phuï nöõ theâm loøng haêng haùi vaø töï tin vaøo coâng vieäc mình laøm. Chính vì
vaäy, duø baän traêm coâng ngaøn vieäc nhöng Chuû tòch Hoà Chí Minh vaãn
thöôøng xuyeân theo doõi caùc baùo, caùc phöông tieän thoâng tin ñeå xem caùc
chính saùch, chæ thò, nghò quyeát cuûa Ñaûng vaø Nhaø nöôùc veà coâng taùc nöõ
ñöôïc thöïc hieän nhö theá naøo. Vôùi phong caùch laøm vieäc cuï theå, thieát thöïc,
lôøi noùi ñi ñoái vôùi vieäc laøm, Baùc ñaõ nghieâm khaéc pheâ phaùn nhöõng hieän
töôïng vi phaïm quyeàn bình ñaúng cuûa phuï nöõ, chaêm lo ñeán quyeàn lôïi, coå
vuõ söï tieán boä cuûa phuï nöõ. Moät cöû chæ ñaõ thaønh thoùi quen cuûa Baùc laø khi
ñeán döï caùc Hoäi nghò, Ngöôøi tröôùc tieân hoûi xem coù bao nhieâu ñaïi bieåu
nöõ vaø môøi hoï leân ngoài haøng ngheá ñaàu. Khi tieáp caùc ñoaøn khaùch tôùi thaêm
Baùc thöôøng öu tieân phuï nöõ ñöôïc ngoài gaàn Baùc. Ñoaøn ñaïi bieåu anh huøng
chieán só Mieàn Nam ra thaêm Mieàn Baéc thaùng 11-1965 chò Taï Thò Kieàu ñöôïc
öu tieân ñöùng gaàn beân Baùc. Taám aûnh Baùc taëng hoa meï Nguyeãn Thò Suoát
taïi ñaïi hoäi anh huøng chieán só thi ñua choáng Myõ cöùu nöôùc naêm 1967 v.v...
laø söï ghi nhaän tình caûm ñaëc bieät cuûa Baùc Hoà ñoái vôùi caùc theá heä phuï nöõ
Vieät Nam. Tình caûm ñoù maõi maõi coù söùc thuyeát phuïc to lôùn vaø moãi ngöôøi
phuï nöõ hoâm nay vaãn caûm thaáy nhö Baùc ñang ñoäng vieân, khích leä chính
mình vaäy.
Chuû tòch Hoà Chí Minh ñaõ hieán daâng caû cuoäc ñôøi cho söï nghieäp giaûi
phoùng daân toäc, giaûi phoùng xaõ hoäi, giaûi phoùng con ngöôøi vaø giaûi phoùng trieät
ñeå ngöôøi phuï nöõ. Ngöôøi luoân luoân mong moûi phuï nöõ Vieät Nam seõ khaúng
ñònh ñöôïc vò theá cuûa mình ôû trong nöôùc cuõng nhö treân tröôøng quoác teá.
Trang söû döïng nöôùc vaø giöõ nöôùc cuûa daân toäc Vieät Nam trong theá kyû XX -
giai ñoaïn lòch söû quang vinh nhaát cuûa daân toäc seõ maõi maõi ghi coâng söï hy
sinh cao caû cuûa nhöõng ngöôøi phuï nöõ anh huøng, baát khuaát, trung haäu, ñaûm
ñang vaø ngöôøi coå vuõ cho nhöõng chieán coâng to lôùn ñoù, chính laø Chuû tòch
Hoà Chí Minh vó ñaïi.
Trong boái caûnh hieän nay, khi söï bieán ñoåi nhanh choùng vaø saâu saéc cuûa
xaõ hoäi ñang tröïc tieáp taùc ñoäng vaøo töøng gia ñình, töøng ngöôøi phuï nöõ thì
tö töôûng Hoà Chí Minh, nhöõng lôøi daïy vaø mong muoán cuûa Ngöôøi veà vaán ñeà
625
phaùt huy vai troø cuûa ngöôøi phuï nöõ vaãn tieáp tuïc coå vuõ chò em phaán ñaáu
vöôn leân. Vôùi ñöôøng loái cuûa Ñaûng laø ñaûm baûo cho caùn boä nöõ khoâng nhöõng
giöõ ñöôïc nhöõng vò trí töông xöùng trong boä maùy laõnh ñaïo quaûn lyù maø coøn
phaûi coù ñuû thöïc quyeàn, ñaëc bieät laø thöïc löïc ñaûm ñöông caùc traùch nhieäm
ñöôïc giao. Nghò quyeát veà taêng cöôøng söï laõnh ñaïo cuûa Ñaûng ñoái vôùi coâng
taùc vaän ñoäng phuï nöõ vaø caùn boä nöõ, trong thôøi kyø ñaåy maïnh CNH, HÑH
ñaát nöôùc nhaát ñònh seõ coå vuõ maïnh meõ phuï nöõ Vieät Nam coù theâm nghò löïc,
nieàm tin ñeå phaán ñaáu quyeát taâm gìn giöõ vaø phaùt huy truyeàn thoáng toát ñeïp
cuûa phuï nöõ Vieät Nam. Ñoù cuõng laø haønh ñoäng thieát thöïc nhaát ñeå baøy toû loøng
bieát ôn ñoái vôùi Chuû tòch Hoà Chí Minh - Ngöôøi ñaõ môû ra kyû nguyeân môùi cho
söï tieán boä cuûa phuï nöõ Vieät Nam.
CHUÙ THÍCH
1, 2. Hoà Chí Minh, Toaøn taäp, taäp 1, Nxb Chính trò quoác gia, Haø Noäi, 1995, tr. 96.
3, 4. Hoà Chí Minh, Toaøn taäp, taäp 6, Nxb Chính trò quoác gia, Haø Noäi, 199, tr. 433.
5. Baùo Nhaân daân soá 17772, ngaøy 27-3-2004.
6. Hoà Chí Minh, Toaøn taäp, taäp 12. Nxb Chính trò quoác gia, H. 1996, tr. 194.
626
BAÙO CHÍ TRONG ÑÔØI SOÁNG CÖ DAÂN ÑOÂ THÒ
THAØNH PHOÁ HOÀ CHÍ MINH HIEÄN NAY
Döông Kieàu Linh*
I. MÔÛ ÑAÀU
Do nhöõng yeáu toá "ñòa chính trò vaø ñòa vaên hoùa", Saøi Goøn - thaønh phoá
Hoà Chí Minh (TP.HCM) trôû thaønh caùi noâi cuûa neàn baùo chí Vieät Nam.
Khoâng chæ vì tôø baùo Vieät ngöõ ñaàu tieân mang teân Gia ñònh baùo, ra ñôøi
ngaøy 15-4-1865 do nhaø vaên hoùa Tröông Vónh Kyù saùng laäp taïi ñaây maø coøn
vì sau ñoù thaønh phoá naøy ñaõ coù nhöõng hoaït ñoäng baùo chí soâi noåi, taïo ra
nhöõng ñaëc ñieåm rieâng bieät cho söï giao thoa vaên minh Phöông Ñoâng vaø
Phöông Taây. Trong suoát gaàn 200 naêm qua, baùo chí Saøi Goøn - TP. HCM
ñaõ traûi qua nhieàu böôùc thaêng traàm cuûa lòch söû, ñoùng goùp nhieàu cho
nhöõng thaønh töïu vaên hoùa, trôû thaønh moät boä phaän quan troïng cuûa lòch söû
vaên hoùa. Khoâng nhöõng vaäy, noù coøn taïo cho ngöôøi daân cuûa ñoâ thò naøy
nhöõng ñaëc tính noåi baät, khoù troän laãn vôùi caùc ñòa phöông khaùc veà phong
caùch vaø taäp quaùn, loái soáng, veà phöông thöùc höôûng thuï vaên hoùa vaø caû
vieäc saùng taïo ra nhöõng saûn phaåm, phöông tieän truyeàn taûi vaên hoùa ngheä
thuaät. Maët khaùc, chính nhöõng ñaëc ñieåm veà loái soáng vaên hoùa cuûa ngöôøi
daân ñaõ taïo ra phong caùch baùo chí Saøi Goøn - TP. HCM nhöõng neùt ñaëc
bieät. Deã daøng nhaän thaáy ôû TP. HCM, ñaõõ bao laâu nay vaøo caùc buoåi saùng,
caûnh ngöôøi ngöôøi ñoïc baùo,nhaø nhaø ñoïc baùo, töø ngöôøi ñaïp xích loâ,laùi xe
oâm, baø baùn buùn treân tay caàm tôø baùo Coâng an thaønh phoá, caùc caùn boä
coâng chöùc, sinh vieân hoïc sinh döøng xe beân saïp baùo mua tôø Tuoåi treû,
Thanh nieân, Phaùp luaät, Hoa hoïc troø, Möïc tím. Nhöõng caùn boä höu trí
khoâng theå thieáu tôø Saøi Goøn Giaûi Phoùng moãi khi ñi taäp döôõng sinh veà, chò
em tieåu thöông ôû caùc chôï, nhöõng thôï laøm moùng tay,goäi ñaàu thì chaêm
chuù vaøo nhöõng tôø Thôøi trang treû, Theá giôùi phuï nöõ, Tieáp thò vaø Gia ñình,
Ñaát Muõi cuoái tuaàn, ngay caû nhöõng tôø baùo cuûa caùc tænh khaùc nhö Coâng
an Bình Döông, Coâng an Ñoàng Nai, Phuï Nöõ AÁp Baéc cuõng ñöôïc ngöôøi daân
TP. HCM ñoùn nhaän noàng nhieät. Tuøy theo sôû thích vaø nhöõng quan taâm
raát ña daïng,nhöõng tôø nhö An ninh theá giôùi, Theá giôùi ngaøy nay, Theå thao
vaên hoùa, Theå thao... cuõng goùp maët trong soá gaàn 200 tôø baùo, taïp chí,
* Tieán siõ, Vieän Khoa hoïc xaõ hoä vuøng Nam Boä. Vieät Nam.
627
nguyeät san, baùn nguyeät san, caùc soá chuyeân ñeà cuûa ñôøi soáng baùo chí
thaønh phoá vôùi gaàn 7 trieäu daân hoâm nay. Coù nhaø nghieân cöùu ñaõ nhaän
xeùt: "Phaûi noùi raèng, TP. HCM laø thaønh phoá cuûa baùo chí, "gu" ñoïc baùo
cuûa ngöôøi daân ôû ñaây raát ña daïng, baùo naøo hoï cuõng ñoïc, cuõng daønh söï
öu aùi mieãn laø laøm cho hoï thích, noùi leân nhöõng vaán ñeà hoï quan taâm, caùch
vieát phaûi deã hieåâu, phaûi nhieàu gay caán vaø haáp daãn thì khoâng keå laø baùo
ôû ñaâu laøm vaø giaù bao nhieâu, caùc thò daân naøy boû tieàn ra mua ngay, vaø
ñoïc xong laø... giuïc ngay"(1). Nhaän xeùt naøy coù theå hôi cöïc ñoan nhöng
cuõng coù lyù vaø laø keát quaû quan saùt vaø tieáp thò veà thò hieáu ñoïc baùo chí
cuûa ngöôøi daân TP. Hoà Chí Minh. Bôûi vì töø laâu, baùo chí ñaõ gaén lieàn vôùi
ñôøi soáng cuûa taát caû caùc taàng lôùp cö daân ñoâ thò, tuyø theo löùa tuoåi, trình
ñoä vaên hoùa, daân trí, ñaëc ñieåm xaõ hoäi ngheà nghieäp maø cö daân ôû ñaây ñoïc
baùo. Hoï khoâng chæ ñoïc baùo ñeå coù thoâng tin maëc duø thoâng tin laø ñieàu
caàn thieát, maø hoï coøn ñoàng haønh vôùi raát nhieàu vaán ñeà maø baùo chí neâu
ra,cuõng coù khi ñeán cuøng vôùi baùo chí trong nhieàu vaán ñeà. Trong thôøi kyø
ñoåi môùi, tính daân chuû, tính coâng baèng xaõ hoäi vaø tinh thaàn coâng daân ñöôïc
coi troïng thì baùo chí laïi caøng phaùt trieån maïnh vaø laøm toát chöùc naêng,theå
hieän nhöõng thuoäc tính caên baûn cuûa mình. Vì vaäy, trong moái quan heä vôùi
caùc vaán ñeà chính trò, kinh teá, vaên hoùa, tö töôûng, xaõ hoäi... baùo chí thaønh
phoá laïi caøng gaén boù vaø coù vai troø quan troïng ñeå chuyeån taûi chuû tröông
chính saùch cuûa Ñaûng, Nhaø nöôùc vôùi tö caùch laø coâng cuï thoâng tin, nhöng
maët khaùc laïi laø nôi ñeå ngöôøi daân coù tieáng noùi ñoùng goùp, baøy toû, thaäm
chí pheâ phaùn, phaùt hieän nhöõng tieâu cöïc cuûa caùc cô quan chöùc naêng,
haønh phaùp vôùi tö caùch dieãn ñaøn xaõ hoäi... Chính nhöõng hoaït ñoäng naøy
maø baùo chí thaønh phoá hieän nay ñaõ goùp phaàn hình thaønh nhöõng ñaëc
ñieåm vaên hoùa vaø sinh hoaït vaên hoùa cuûa cö daân ñoâ thò trong söï nghieäp
coâng nghieäp hoùa, hieän ñaïi hoùa (CNH-HÑH).
Trong caùch nhìn veà vaên hoùa vaø lòch söû vaên hoùa, baùo chí TP. HCM nhö
moät thaønh toá quan troïng trong ñôøi soáng tö töôûng tinh thaàn xaõ hoäi.Vaø thuoäc
tính haøng hoùa cuûa noù cuõng bieåu hieän raát sinh ñoäng, phong phuù. Tính caùch,
dieän maïo trong caùc thôøi kyø lòch söû khaùc nhau taïo neân doøng chaûy cuûa lòch
söû baùo chí thaønh phoá vaø coù yù nghóa söû lieäu khaù quan troïng. Noù vöøa laø vuõ
khí tuyeân truyeàn, vöøa laø dieãn ñaøn xaõ hoäi höõu hieäu, cho neân trong quaù trình
phaùt trieån vaø naâng cao daân trí noùi rieâng vaø vaên hoùa noùi chung cuûa thaønh
phoá, baùo chí laø moùn aên tinh thaàn khoâng theå thieáu ñöôïc cuûa caùc taàng lôùp
cö daân ñoâ thò vaø cuõng laøø phöông tieän,coâng cuï cuûa chính quyeàn vaø caùc ñoaøn
theå, caùc toå chöùc chính trò cuûa quaàn chuùng...
Trong phaïm vi baøi vieát, chuùng toâi trình baøy vaø moâ taû hoaït ñoäng, nhaán
maïnh vai troø cuûa baùo chí trong moät soá vaán ñeà cuï theå cuûa ñôøi soáâng xaõ hoäi
vaên hoùa. Qua ñoù thaáy ñöôïc nhöõng ñaëc tính cuûa cö daân ñoâ thò TP.HCM
trong quaù trình phaùt trieån, nhöõng nhu caàu cuï theå veà vaên hoùa, caùc saûn
phaåm vaên hoùa cuõng nhö xeùt ñeán caùc vaán ñeà veà chæ soá tieâu thuï, möùc ñoä
höôûng thuï, phong caùch tieâu thuï, nhöõng vaán ñeà coù tính chaát döï baùo trong
628
BAÙO CHÍ TRONG ÑÔØI SOÁNG CÖ DAÂN ÑOÂ THÒ THAØNH PHOÁ HOÀ CHÍ MINH HIEÄN NAY
quaù trình hoäi nhaäp vaø phaùt trieån cuûa cö daân ñoâ thò thoâng qua caùch tieáp
caän töø moät hieän töôïng vaên hoùa khaù tieâu bieåu cuûa thôøi ñaïi ngaøy nay laø
phöông tieän truyeàn thoâng - baùo chí. Tuy nhieân, trong giôùi haïn cho pheùp,
chuùng toâi chæ khaûo saùt moät soá loaïi baùo vieát, xuaát baûn taïi TP.HCM thuoäc
doøng baùo cuûa ñoaøn theå quaàn chuùng vaø cuõng chæ döøng laïi ôû hai khía caïnh:
thöù nhaát laø vaán ñeà baùo chí tham gia giuùp ñôõ beäânh nhaân ngheøo - moät trong
nhöõng hoaït ñoäng mang tính xaõ hoäi nhaân ñaïo saâu saéc. Noù theå hieän sinh
ñoäng phaåm chaát vaø tính caùch cuûa ngöôøi daân Saøi Goøn - TP.HCM voán coù
truyeàn thoáng "laù laønh ñuøm laù raùch "khoâng boû rôi soá phaän baát haïnh.Vaø
chính ôû khía caïnh naøy baùo chí ñaõ thöïc hieän chöùc naêng dieãn ñaøn xaõ hoäi
cuûa mình moät caùch saâu roäng. Thöù hai laø Baùo chí vôùi vaán ñeà quaûn lyù ñoâ thò.
Bôûi vì, TP. HCM ñang ñöùng tröôùc nhöõng vaán ñeà noùng boûng cuûa quaûn lyù
ñoâ thò,raát caàn söï tham gia cuûa toaøn theå xaõ hoäi, cuûa caùc coâng daân vaø caû
caùc cô quan chöùc naêng. Thoâng qua ñoù chuùng toâi muoán nhaán maïnh vai troø
cuûa baùo chí cuõng nhö caùc phöông tieän truyeàn thoâng trong ñôøi soáng cuûa cö
daân ñoâ thò thôøi kyø hieän ñaïi, nhöõng moái quan heä chuû yeáu vaø tröïc tieáp cuûa
noù trong vieäc hình thaønh phong caùch, taäp quaùn, thoùi quen nhu caàu höôûng
thuï vaên hoùa, vaø cuoái cuøng laø caû nhöõng vaán ñeà xaõ hoäi ñaët ra cho vaán ñeá
vaên hoùa vaø phaùt trieån hieän nay.
II. VAÁN ÑEÀ BAÙO CHÍ THAM GIA GIUÙP ÑÔÕ BEÄÂNH NHAÂN NGHEØO CHÖÕA BEÄNH
Naèm trong caùc hoaït ñoäng xaõ hoäi taêng cöôøng theâm coâng taùc giao löu vôùi
baïn ñoïc, ñöa baùo chí ñeán vôùi ngöôøi ñoïc baèng nhieàu con ñöôøng khaùc nhau,
trôû thaønh caàu noái cuûa nhöõng taám loøng nhaân aùi, cuõng nhö ñaåy maïnh vieäc
"xaõ hoäi hoùa" baùo chí - vieäc laøm maø haàu nhö cô quan baùo chí naøo cuõng raát
quan taâm, coù theå noùi chöa bao giôø baùo chí giuùp ñôõ vaø giuùp ñôõ coù hieäu quaû
cho nhöõng ngöôøi ngheøo chöõa beänh nhö thôøi gian vöøa qua.
Vôùi söï phaùt trieån maïnh meõ caû veà chaát löôïng, soá löôïng, soá phaùt haønh,
baùo chí TP.HCMù ñaõ taïo ra nhöõng dieãn ñaøn ñoäc ñaùo, nhöõng caàu noái nhaân
aùi coù tính coäng ñoàng cao, theå hieän ñöôïc baûn chaát toát ñeïp cuûa xaõ hoäi ta khi
laøm coâng taùc töø thieän. Ñaëc bieät, hoaït ñoäng giuùp ñôõ ngöôøi ngheøo chöõa beänh
ñaõ ñaït nhieàu keát quaû, ñaõ mang laïi söï soáng cho nhieàu ngöôøi, cuõng ñoàng thôøi
laøm cho tôø baùo phaùt trieån, ngaøy caøng thöïc söï laø dieãn ñaøn cuûa ñoâng ñaûo
quaàn chuùng,laø ñòa chæ tin töôûng cuûa nhieàu taám loøng nhaân aùi ñoái vôí coäng
ñoàng. Nhöõng tröôøng hôïp coù hoaøn caûnh khoù khaên baát haïnh,ngheøo khoå
khoâng coù khaû naêng chöõa beänh, ñang laâm vaøo caûnh chôø cheát ñaõ ñöôïc baùo
chí thaønh phoá phaùt hieän kòp thôøi vaø coù nhöõng giuùp ñôõ raát hieäu quaû, cöùu
ñöôïc maïng soáng cuûa haøng ngaøn ngöôøi.
1. Hoaït ñoäng cuûa baùo Phuï nöõ Thaønh phoá Hoà Chí Minh
Laø tieáng noùi cuûa gaàn moät nöûa coâng daân thaønh phoá, cuûa phuï nöõ thuoäc
caùc ngaønh, caùc giôùi, töø caùc beù gaùi chöa thaønh nieân ñeán hoïc sinh, sinh
629
vieân ñaïi hoïc cao ñaúng,trung hoïc chuyeân nghieäp daïy ngheà, chò em thuoäc
thaønh phaàn tieåu thöông, buoân baùn nhoû ôû caùc chôï ñeán nhöõng ngöôøi noäi
trôï, thôï thuû coâng, coâng nhaân nhaø maùy xí nghieäp trong vaø ngoaøi quoác
doanh,giaùo vieân, giaûng vieân ñaïi hoïc, nöõ doanh nghieäp thaønh ñaït hay
caùn boäï nghieân cöùu... baùo Phuï nöõ thaønh phoá Hoà Chí Minh (PNTPHCM)
luoân daønh nhöõng noäi dung thích ñaùng cho caùc chuyeân muïc caàu noái vôùi
baïn ñoïc.
Nhöõng naêm ñoåi môùi, baùo PNTPHCM ñaåy maïnh giao löu vôùi baïn ñoïc
vaø laøm coâng taùc xaõ hoäi raát coù hieäu quaû. Töø naêm 1992, baùo môû chuyeân muïc
Ñöøng queân hoï, töø nhu caàu chuyeån taûi thoâng tin veà nhöõng ñòa chæ caàn giuùp
ñôõ vaø trôû thaønh caàu noái nhöõng taám loøng nhaân aùi. Ban coâng taùc baïn ñoïc
ñaõ phaùt hieän raát nhieàu tröôøng hôïp thöông taâm trong ñôøi soáng coäng ñoàng
neân keát hôïp vôùi phoøng phoùng vieân,toå chöùc vieát baøi phaûn aùnh kòp thôøi
treân maët baùo ñaõ gaây xuùc ñoäng maïnh. Nhieàu baïn ñoïc göûi thö, quaø nhôø baùo
chuyeån ñeå giuùp. Thö töø vaø yeâu caàu gíup ñôõ ngaøy caøng nhieàu. Ban bieân
taäp môû moät chuyeân muïc thöôøng kyø. Chuyeân muïc Ñöøng queân hoï toàn taïi
hôn 10 naêm nay ñaõ thöïc söï laø nhòp caàu thaân aùi cuûa nhöõng taám loøng töø
thieän vaø vôùi nhöõng ngöôøi caàn giuùp ñôõ. Sau khi baùo phaùt haønh, nhieàu ngöôøi
thöôøng xuyeân theo doõi chuyeân muïc vaø giôùi thieäu cho nhieàu ngöôøi khaùc.
Töø khi coù caùc vaên phoøng ñaïi dieän ôû Haø Noäi, Mieàn Trung, ñoàng baèng soâng
Cöûu Long, Taây Nguyeân... thì caùc ñòa chæ cuûa chuyeân muïc Ñöøng queân hoï
ngaøy caøng nhieàu theâm.
Ngoaøi muïc Ñöøng queân hoï, muïc Nhòp caàu nhaân aùi cuûa baùo PNTPHCM
ñaõ hoaït ñoäng ñònh kyø laøm cho tính xaõ hoäi cuûa tôø baùo ngaøy caøng môû
roäng, loøng nhaân aùi cuûa coäng ñoàng ngaøy caøng ñöôïc phaùt huy. Chæ tính
rieâng naêm 1997 ñaõ coù 2.080 baïn ñoïc ñeán yeâu caàu ñöôïc giuùp ñôõ 30
tröôøng hôïp vôùi toång soá 535 trieäu ñoàng. Töø ñoù ñeán nay, soá ngöôøi laøm
vieäc töø thieän (chæ tính rieâng giuùp caùc beänh nhaân ngheøo) ñaõ leân tôùi con
soá haøng chuïc ngaøn ngöôøi vaø soá tieàn ñaõ leân tôùi nhieàu tyû ñoàng. Trong
naêm 2002, toång soá baïn ñoïc tham gia coâng vieäc töø thieän laø 8674 ngöôøi,
giuùp ñôõ beänh nhaân ngheøo ñaõ chieám 7124 ngöôøi vaø soá tieàn giuùp ñeå chöõa
beänh laø gaàn 900 trieäu ñoàng. Coù nhöõng ngöôøi goùp 30 trieäu ñoàng - ñuû
kinh phí cho moät ca moå tim daønh cho treû em maø xin daáu teân trong dòp
teát naêm Quùy Muøi. Cho ñeán nay, baùo PNTPHCM ñaõ coi muïc Ñöøøng queân
hoï laø moät trong nhöõng chuyeân muïc chính, laø phöông tieän chuyeån taûi
nhöõng taám loøng nhaân aùi cuûa baïn ñoïc khaép caû nöôùc. Coù nhöõng ngöôøi
laøm töø thieän cho beänh nhaân ngheøo moät caùch thöôøng xuyeân, soá naøy
khoâng nhieàu, hoï laø caùc doanh nghieäp, nhaø sö, Vieät kieàu veà nöôùc laøm
aên, cuõng coù nhöõng ngöôøi gia caûnh khoâng sung tuùc chæ ñuû aên nhöng
thaùng naøo cuõng trích 50.000 ñoàng nhôø baùo giuùp nhöõng ngöôøi ngheøo bò
beänh nan y... Ñaùng chuù yù laø hoï thöôøng giaáu teân vaø ñòa chæ, khoâng caàn
in teân treân baùo.
630
Caùch vieát veà nhöõng ñòa chæ baát haïnh naøy thöôøng ngaén goïn, thoâng tin
coâ ñoïng, nhaán maïnh hoaøn caûnh vaø keâu goïi coäng ñoàng giuùp ñôõ. Trong
thaùng 10-2002, caùc baøi: Nhöõng ngöôøi khoán khoå, Caäu beù 15 naêm beänh taät,
Noãi baát haïnh cuûa ngöôøi meï treû, Hoïa voâ ñôn chí, Mong baïn ñoïc baùo Phuï nöõ
cöùu chaùu, thaùng 11-2002 coù caùc baøi Nhöõng ñöùa treû bò beänh nan y, Con
muoán ñi hoïctieáp,Chaùu beù giöõa ranh giôùi soáng cheát, Caäu beù beänh taät moà coâi
meï... Sau khi ñaêng, toaø soaïn ñaõ nhanh choùng nhaän ñöôïc hoài aâm cuûa baïn
ñoïc. Töø khi môû chuyeân muïc naøy, soá löôïng baïn ñoïc cuûa baùo taêng leân. Trung
bình moãi thaùng, Ban baïn ñoïc ñaõ chuyeån ñeán tay ngöôøi baát haïnh töø vaøi trieäu
ñeán vaøi chuïc trieäu, caù bieät (thöôøng laø vaøo nhöõng dòp leã teát, coù tröôøng hôïp
nhaän ñöôïc caû traêm trieäu ñoàng). Baùo PNTP.HCM, coù leõ do baûn saéc vaø phong
caùch "nöõ tính" cuûa mình neân khaù nhaïy caûm vôùi nhöõng soá phaän baát haïnh,
ñeà xuaát nhieàu bieän phaùp hay vaø cuõng raát kieân trì vôùi vaán ñeà giuùp ñôõ ngöôøi
ngheøo ñeå hoï chöõa beänh.
2. Hoaït ñoäng cuûa baùo Ngöôøi lao ñoäng
Baùo Ngöôøi lao ñoäng (NLÑ) ngaøy caøng naâng cao chaát löôïng thoâng tin
phuïc vuï baïn ñoïc vaø taêng tính chaát xaõ hoäi hoùa. Coâng taùc xaõ hoäi töø thieän
vaø caùc hoaït ñoäng sau maët baùo cuõng ñöôïc caûi tieán vaø coù hieäu quaû. Töø
ñaây, nhòp caàu baïn ñoïc ñöôïc thöïc hieän thöôøng xuyeân, chaët cheõ, noái ñöôïc
nhöõng taám loøng nhaân aùi vaø laø dieãn ñaøn thöïc söï cuûa ngöôøi lao ñoäng caùc
ngaønh ngheà, caùckhu vöïc kinh teá trong toaøn thaønh phoá. Nhöng caùc ñòa
chæ töø thieän,vaø nhöõng ñòa chæ caàn giuùp ñôõ ñeå chöõa beänh laïi khoâng boù
heïp trong thaønh phoá maø ôû khaép ñaát nöôùc. Tröôøng hôïp baø Buøi Thò Tít 50
tuoåi queâ ôû Thöôøng Tín, Haø Taây mang khoái u hôn 10 kg treân maët ñaõ nhieàu
naêm dò daïng khoå sôû,ñi laïi khoù khaên. Ngay khi baùo NLÑ ñöa tin vaø ñòa
chæ cuï theå treân muïc Cuoäc soáng nhaân aùi vaøo thaùng 11-2001, baïn ñoïc ñaõ
göûi tieàn ñeán uûng hoä gaàn 500 trieäu ñeå phaãu thuaät vaø caû tieàn chaêm soùc.
Chuyeân muïc giao löu vôùi nhöõng taám loøng nhaân aùi ngaøy caøng ñöôïc môû
roäng, "khoâng boû qua moät tröôøng hôïp khoù khaên naøo trong khaû naêng giuùp
ñôõ cuûa mình - ñoù laø phöông chaâm hoïat ñoäng cuûa Phoøng baïn ñoïc baùo
NLÑ. Trong naêm 2002 baùo NLÑ ñaõ tieáp nhaän ñöôïc 1.720.000.000 ñoàng
(gaáp 2 laàn so vôùi naêm 2001). Chuyeân muïc "Ngöôøi caàn ñöôïc giuùp ñôõ",
"Cuoäc soáng nhaân aùi", "Ngaøy töø thieän cuoái tuaàn"... ñöôïc theå hieän trong caùc
soá baùo töø thöù hai ñeán thöù baåy luoân thu huùt ñoâng ñaûo baïn ñoïc. Chuyeân
muïc Nhòp caàu nhaân aùi luoân ñöôïc hoan ngheânh. Coù baïn ñoïc cho raèng,
duø khoâng coù ñieàu kieän goùp tieàn nhöng khi theo doõi danh saùch vaø caùc
tröôøng hôïp thöông taâm maø baùo neâu, ñaõ taùc ñoäng maïnh ñeán taâm tö tình
caûm, vì theá tôø baùo coù tính giaùo duïc cao. Trong naêm 2002, soá tieàøn giuùp
nhöõng beänh nhaân ngheøo cuûa baùo ñaõ leân tôùi gaàn 1 tyû ñoàng. Trung bình
moãi tröôøng hôïp baùo ñaêng, ñòa chæ caàn giuùp ñaõ nhaän ñöôïc töøø 13 trieäu
ñeán treân 100 trieäu. Chæ tính trong 6 thaùng cuoái naêm 2002, coù 9 tröôøng
hôïp maéc beänh hieåm ngheøo ñöôïc baïn ñoïc göûi töø 10 trieäu ñoàng ñeán
631
251.000.000 ñoàng. Coù tröôøng hôïp ngöôøi beänh vaøo naèm vieän maø khoâng
ñuû tieàn phaãu thuaät nhöng qua baøi vieát ñaõ ñöôïc baïn ñoïc uûng hoä haøng
traêm trieäu ñoàng, ñuû cho nhöõng ca ñoøi hoûi chi phí cao.
3. Hoaït ñoäng cuûa baùo Saøi Goøn giaûi phoùng
Cuõng nhö baùo NLÑ vaø PNTPHCM, baùo Saøi Goøn giaûi phoùng (SGGP)
laäp caùc chuyeân muïc ñeå keâu goïi nhöõng taám loøng töø thieän töø nhöõng ngaøy
ñaàu thaønh laäp baùo. Töø “Hoäp thö töø thieän coù töø naêm 1976, ñeán nay laø
chuyeân muïc Ñöøng queân hoï coù hôn 20 naêm hoaït ñoäng trôû thaønh moät
trong nhöõng muïc chính cuûa tôø baùo. Töø naêm 2002, baùo SGGP ñaõ thaønh
laäp moät quyõ hoã trôï rieâng cho beänh nhaân ngheøo ñeå vieäc hoã trôï naøy ñöôïc
thieát thöïc vaø coù hieäu quûa hôn. Quyõ naøy hoaït ñoäng theo phöông thöùc cuûa
toå chöùc phi chính phuû, vôùi muïc tieâu xaõ hoäi nhaân ñaïo, phöông chaâm giuùp
ñôõ coù hieäu quûa vaø ñuùng ñoái töôïng,coù caùc bieän phaùp laøm cho quõy gia
taêng, do Tröôûng ban baïn ñoïc phuï traùch. Ngoaøi ra, coù söï phoái hôïp chaët
cheõ vôùi Beänh vieän Chôï Raãy veà maët chuyeân moân ñeå giaùm ñònh tröôøng
hôïp cuï theå vaø möùc chi phí töø caùc nhaø taøi trôïï (coù caû caù nhaân vaø taäp theå,
trong nöôùc vaø nöôùc ngoaøi). Tieâu chí caên baûn nhaát cuûa quyõ naøy laø khoâng
giuùp ñôõ traøn lan maø phaûi ñöôïc chuyeân moân xaùc ñònh laø chöõa ñöôïc vôùi
nhöõng ñeà xuaát chi phí cuï theå,thaäm chí baûo ñaûm cho beänh nhaân coù ñöôïc
chaát löôïng soáng toát sau khi ñöôïc chöõa trò. Coù nhöõng ca naëng ñoøi hoûi soá
tieàn töø 40 trieäu ñeán 100 trieäu ñoàng. Trong naêm 2003õ ,coù 54 tröôøng hôïp
ñöôïc cöùu chöõa. Trong nhöõng thaùng ñaàu naêm 2004 quyõ ñaõ ñeà xuaát 8
tröôøng hôïp, 4 tröôøng hôïp ñöôïc moå trong thaùng 4-2004. Moãi tuaàn coù moät
ñòa chæ caàn giuùp ñöôïc ñaêng baùo trong soá ngaøy thöù saùu,trung bình Ban
baïn ñoïc nhaän ñöôïc ít nhaát laø 20 thö hoài aâm, tieàn uûng hoä cuûa ñoäc giaû.
Theo toång keát cuûa baùo, haàu nhö khoâng coù tröôøng hôïp naøo khoâng coù hoài
aâm vaø trung bình moãi tröôøng hôïp nhaän ñöôïc töø 2,3 trieäu ñeán haøng traêm
trieäu. Moâ hình “Quyõ hoã trôï beänh nhaân ngheøo” cuûa baùo SGGP ñang laø
moâ hình coù hieäu quaû, raát caàn ñöôïc nhaân roäng. Ñaây cuõng laøø ñòa chæ tin
caäy ñeå nhöõng ngöôøi haûo taâm theå hieän taám loøng cuûa mình vaø hoï coù theå
yeân taâm veà tính voâ tö trong saùng, veà hieäu quûa cuûa ñoàng tieàn göûi ñeán
nhöõng ngöôøi caàn giuùp ñôõ.
Trong thôøi kyø ñoåi môùi, caùc hoaït ñoäng naøy ñaõ taïo neân baûn saéc môùi, toát
ñeïp cuûa baùo chí thaønh phoá, voán ñaõ laø dieãn ñaøn cuûa toaøn xaõ hoäi nay laïi theå
hieän tính nhaân ñaïo saâu saéc vaø naêng löïc lieân keát coäng ñoàngvaøo nhöõng moái
quan taâm chung,goùp phaàn naâng cao chaát löôïng soáng cuûa toaøn xaõ hoäi. Maët
khaùc, noù cuõng laøm cho baùo chí khoâng chæ phaùt trieån theo ñònh höôùng vaø
laøm phöông tieän tuyeân truyeàn cuûa Ñaûng, cuûa caùc toå chöùc ñoaøn theå quaàn
chuùng maø coøn laø nôi ñeå theå hieän tình ngöôøi, tình nhaân aùi bao la - voán laø
tröõ löôïng vaên hoùa raát saâu saéc, doài daøo cuûa daân toäc ta töø haøng ngaøn naêm
lòch söû.
632
III. BAÙO CHÍ VÔÙI VAÁN ÑEÀ QUAÛN LYÙ ÑOÂ THÒ
Quaûn lyù ñoâ thò ñang laø moät trong nhöõng vaán ñeà noùng boûng cuûa
thaønh phoá. Quaûn lyù ñoâ thò bao goàm nhieàu vaán ñeà khaùc nhau,nhöng ñeàu
nhaèm muïc ñích laø phaùt huy toát nhaát hieäu quaû caùc phöông thöùc quaûn lyù
cuûa chính quyeàn. Nhö vaäy, quaûn lyù ñoâ thò tröôùc heát laø thuoäc veà traùch
nhieäm cuûa chính quyeàn. Nhöng phaàn coøn laïi cuûa vaán ñeà cuõng thuoäc veà
phía ngöôøi daân. Vaø cuõng phaûi noùi raèng, yù thöùc cuûa ngöôøi daân ñoâ thò ñoái
vôùi nhöõng vaán ñeà lieân quan ñeán moâi tröôøng töï nhieân töø khoâng khí, caây
xanh, coâng vieân, heä thoáng giao thoâng... ñeán moâi tröôøng xaõ hoäi nhaân vaên,
ñeàu chöa ñaït ôû möùc yeâu caàu. Muïc ñích cuûa vaán ñeà quaûn lyù ñoâ thò laø laøm
cho moãi ngöôøi ñeààu ñöôïc höôûng nhöõng gì toát nhaát maø xaõ hoäi ñoâ thò coù
theå ñem laïi, laøm cho chaát löôïng soáng cuûa caù nhaân vaø coäng ñoàng ngaøy
caøng ñöôïc naâng cao. Nhöng, hieän nay chuùng ta laïi ñang vaáp phaûi nhöõng
vaán ñeà khoù giaûi quyeát, toàn ñoïng laâu daøi, thaäm chí laøm cho cuoäc soáng
cuûa cö daân ñoâ thò phaûi chòu nhieàu aùp löïc, nhieàu phieàn haø khoâng ñaùng
coù. Noù laøm giaûm ñi nhöõng giaù trò nhaân vaên leõ ra phaûi ñöôïc theå hieän vaø
phaùt huy tích cöïc ôû moät thaønh phoá nhieàu tieàm naêng, coù tröõ löôïng taøi
nguyeân töï nhieân vaø taøi nguyeân nhaân vaên doài daøo, ñoäc ñaùo, coù beà daøy
lòch söû vaên hoùa.
Loái soáng, taäp quaùn vaø caùch öùng xöû cuûa ngöôøi daân ñoâ thò TP.HCM ñoái
vôùi moâi tröôøng töï nhieân vaø xaõ hoäi chöa theo kòp nhöõng yeâu caàu môùi cuûa
thöïc teá khaùch quan, chöa phuø hôïp vôùi ñoøi hoûi cuûa moät ñoâ thò coù toác ñoä
coâng nghieäp hoùa vaøo loaïi cao cuûa khu vöïc.Cho neân yù thöùc cuûa ngöôøi daân
ñoùng vai troø raát quan troïng. Ñieàu naøy neáu ñöôïc toå chöùc thaønh nhöõng dieãn
ñaøn cuï theå seõ coù taùc ñoâïng raát lôùn ñeán muïc tieâu chung. Nhöõng dieãn ñaøn
naøy ñang ñöôïc caùc cô quan baùo chí toå chöùc quy moâ vaø khaù thöôøng xuyeân.
Baùo chí TP.HCM taäp trung ñi saâu khai thaùc, phaûn aùnh, coi vaán ñeà quaûn
lyù ñoâ thò laø moät trong nhöõng maûng ñeà taøi quan troïng caàn thoâng tin kòp thôøi,
taïo ra vaø môû roäng dieãn ñaøn... thöïc hieän nhieäm vuï truyeàn taûi chuû tröông
chính saùch, laø phöông tieän tuyeân truyeàn cuûa Ñaûng, Nhaø nöôùc vaø caùc cô
quan ñoaøn theå. Naêm 2003 vöøa qua, Thaønh uûy, UBND TP.HCM ñaõ choïn laø
naêm "xaây döïng traät töï kyû cöông, neáp soáng vaên minh ñoâ thò" laøm cô sôû cho
quaù trình xaây döïng thaønh phoá theo tinh thaàn Nghò quyeát 20 cuûa boä Chính
trò veà phöông höôùng nhieäm vuï phaùt trieån TP. HCM ñeán naêm 2010. Baùo chí
thaønh phoá ñaõ thoâng tin kòp thôøi nhöõng vaán ñeà noùng boûng cuûa quaûn lyù ñoâ
thò, coùñònh höôùngtuyeân truyeàn,phaûn aùnh kòp thôøi nhöõng dö luaän cuûa quaàn
chuùng, thöïc söï laø caàu noái, laø dieãn ñaøn cuûa ngöôøi daân vôùi caùc cô quan coâng
quyeàn, taïo ñöôïc söï ñoàng thuaän trong vieäc tham gia quaûn lyù xaõ hoäi vaø quaûn
lyù ñoâ thò TP.HCM.
Baùo chí ñaõ phaûn aùnh caùc vaán ñeà thuoäc lónh vöïc thaåm quyeàn vaø traùch
nhieäm cuûa caùc cô quan chöùc naêng quaûn lyù nhaø nöôùc veà ñoâ thò, caùc chuûû
633
tröông, chính saùch, nghò ñònh cuï theå veà xaây döïng, quy hoaïch caùc khu
daân cö, caùc döï aùn vaø keá hoaïch giaûi toûa ñeå xaây döïng caùc coâng trình
coâng coäng, heä thoáng giao thoâng, caàu coáng, ñöôøng xaù... Ñaëc bieät löu yù
ñeán vieäc taïo dieãn ñaøn ñeå dö luaän quan taâm veà tính khaû thi,taùc duïng,
muïc tieâu vaø caû nhöõng vaán ñeà phaùt sinh khi caùc chuû tröông ñöôïc thöïc
thi. Caùc cô quan baùo thöïc hieän caùc trang chuyeân ñeà, caùc soá ñaëc bieät veà
quaûn lyù ñoâ thò. Ñaây laø dieãn ñaøn raát roäng raõi thu huùt nhieàu baïn ñoïc tham
gia, coù söùc lan toûa maïnh meõ veà dö luaän, taùc ñoäng nhieàu ñeán caùc cô
quan chöùc naêng quaûn lyù ñoâ thò. Vì theá baùo chí coù noäi dung phong phuù
ña daïng, phaûn aùnh hôi thôû cuûa cuoäc soáng,nhöõng vaán ñeà noùng boûng lieân
quan ñeán nhieàu thaønh phaàn khaùc nhau trong xaõ hoäi, phaûn aùnh nhieàu
vaán ñeà thuoäc lónh vöïc khoa hoïc vaø caû thöïc tieãn sinh ñoäng cuûa vaán ñeà
quaûn lyù ñoâ thò. Ví duï, söï kieän hoûa hoaïn ôû Trung taâm Thöông maïi Saøi
Goøn vaøo thaùng 11-2002 ñaõ ñöôïc baùo chí ñeà caäp ñeán nhieàu laàn ôû nhieàu
hình thöùc khaùc nhau nhöng cuøng chung moät muïc ñích laø ruùt ra nhöõng
baøi hoïc, nhöõng kinh nghieäm ñau xoùt cho vieäc quaûn lyù ñoâ thò, quaûn lyù
xaõ hoäi. Quaù trình tham gia quaûn lyù ñoâ thò cuûa moãi baùo khaùc nhau nhöng
ñieàu ghi nhaän chung laø trong xu theá ñoåi môùi, nhöõng noäi dung maø baùo
chí ñeà caäp ñeàu theå hieän tính daân chuû, öu vieät cuûa neàn baùo chí caùch
maïng trong thôøi kyø ñoåi môùi.
Trong tieán trình phaùt trieån, TP. HCM, vôùi tính chaát cuûa moät ñoâ thò lôùn
nhaát nöôùc coù quaù trình ñoâ thò hoùa töông ñoái laâu hôn caùc ñòa phöông khaùc,
taát yeáu ñaët ra nhöõng yeâu caàu khaùc hôn veà vaán ñeà quy hoaïch vaø quaûn lyù.
Chæ rieâng vaán ñeà taäp trung daân cö vôùi toác ñoä cao, dieãn ra lieân tieáp, khoù
beà quaûn lyù vaø theo doõi saùt ñöôïc keát caáu xaõ hoäi vaø ngheà nghieäp - moät
yeáu toá raát quan troïng cuûa kinh teá ñoâ thò ñaõ laøm cho vaán ñeà khoù khaên
phöùc taïp hôn raát nhieàu. Trong khi ñoù, cô sôû haï taàng khoâng theo kòp
nhöõng quy ñònh veà quy hoaïch vaø thöôøng laø chöa phuø hôïp hoaëc khoâng
ñaùp öùng ñöôïc ñoøi hoûi thöïc teá neân thöôøng xaûy ra tình traïng laïc haäu, choàng
cheùo, phieàn haø ngay trong caùc cô quan quaûn lyù nhaø nöôùc. Chuùng ta ñaõ
vaø seõ coøn phaûi ñöông ñaàu vôùi thöïc traïng: xaây döïng hoãn loaïn, traùi pheùp
khoâng tuaân thuû quy hoaïch, vaán ñeà caáp thoaùt nöôùc (nöôùc thaûi, thieáu nöôùc
ôû moät soá khu daân cö ngay trong dòa baøn noäi thaønh, tröôùc ñaây raát hieám
khi bò thieáu nöôùc thì nay cuõng coù tình traïng aùch taéc hoaëc quaù taûi trong
söû duïng neân nguoàn nöôùc cuõ khoâng theå cung caáp ñuû... vaø caûnh thöôøng
xuyeân dieãn ra laø ngaäp nöôùc moãi khi möa xuoáng ôû raát nhieàu khu vöïc.
(Theo baùo SGGP soá ra ngaøy 31-8-2003: hieän thaønh phoá coù 296 tuyeán
ñöôøng noäi thaønh chöa coù caây xanh, 51,6 km chieàu daøi khoâng coù væa heø
hoaëc quaù chaät heïp vaø bò chieám giöõ. Ngoaøi ra hôn 80 coâng vieân caùc loaïi
vôùi dieän tích lôùn treân 165 ha thuoäc caáp quaän huyeän quaûn lyù ñang bò thu
heïp, phaùt trieån khoâng theo quy hoaïch chung cuûa thaønh phoá. Khu vöïc noäi
thaønh hieän nay chæ coù khoaûng dieän tích caây xanh coâng coäng chöa tôùi
1m2/ngöôøi - quaù ít so vôùi toác ñoä phaùt trieån nhaø ôû...). Naïn nhaø oå chuoät,
634
uøn taéc giao thoâng,maïng löôùi ñieän quaù taûi, söû duïng tuyø tieän gaây haäu quaû
nghieäm troïng veà ngöôøi vaø cuûa, oâ nhieãm moâi tröôøng,moâi sinh, nhieàu taäp
quaùn xaáu ôû nôi coâng coäng môùi phaùt sinh cuûa moät boä phaän cö daân ñoâ
thò... Taát caû nhöõng ñieàu ñoù taïo neân böùc tranh hoãn ñoän, laïc haäu cuûa ñoâ
thò hieän nay.
Veà khía caïnh truyeàn taûi chuû tröông cuï theå, baùo chí ñeàu thoáng nhaát
vaø quaùn trieät trong tö töôûng chæ ñaïo laø laøm caàu noái ñeán vôùi ngöôøi ñoïc
nhanh nhaát, ñaày ñuû vaø chính xaùc nhaát nhöõng quy ñònh, coi ñoù laø quyeàn
lôïi thieát thaân cuûa ngöôøi daân. Baùo Saøi Goøn giaûi phoùng, Tuoåi treû, Ngöôøi
Lao ñoäng... ñaõ theå hieän nhanh choùng, kòp thôøi. UBND TP.HCM choïn
thaùng 5-2003 laø "thaùng cao ñieåm thöïc hieän Naêm traät töï kyû cöông neáp
soáng vaên minh ñoâ thò "thì trong thaùng naøy haàu heát caùc baùo ñeàu daønh
noäi dung thích ñaùng ñeå ñöa tin baøi veà tình hình traät töï ñoâ thò ôû caùc
phöôøng xaõ trong thaønh phoá. Boán noäi dung chính: "Toå chöùc nhöõng hoaït
ñoäng vì thaønh phoá xanh saïch ñeïp an toaøn, chaøo ñoùn Sea Games, xaây
döïng coâng sôû vaên minh saïch ñeïp, coâng chöùc lòch söï, xaây döïng thaønh
phoá vaên minh hieáu khaùch, taäp trung giaûi quyeát caùc teä naïn xaõ hoäi,xaây
döïng caùc moâ hình vaên hoùa trong khu phoá ñöôïc caùc baùo ñeà caäp ñeán baèng
nhieàu caùch khaùc nhau. Hoaëc vaán ñeà phaùt haønh traùi phieáu ñoâ thò cuõng
ñöôïc ñöa tin roäng raõi vaø ñaåy leân thaønh dieãn ñaøn. Baùo Tuoåi treû ngaøy 16-
4-2003 coù baøi Traùi phieáu ñoâ thò ai baùn ai mua ñaët vaán ñeà yù nghóa cuûa
traùi phieáu laø ñeå ñaàu tö cô sôû haï taàng naâng caáp chaát löôïng ñoâ thò nhöng
cuõng ñaët thaúng vaán ñeà phaûi laøm cho ngöôøi daân thaáy ñöôïc söùc haáp daãn
cuûa noù veà laõi suaát vaø nhöõng baûo ñaûm caàn thieát vaø döï baùo "TP.HCM coù
theå phaùt haønh 3.000 tyû ñoàng traùi phieáu /naêm, neáu bieát tuyeân truyeàn toå
chöùc. "Nhöõng thoâng tin ñoù taïo neân söï quan taâm cuï theå cho ngöôøi ñoïc
trong raát nhieàu thoâng tin haøng ngaøy ñang dieãn ra. Baùo SGGP laäp trang
Kinh teá vaø ñoâ thò, thöôøng xuyeân toå chöùc caùc baøi vieát, ñöa tin chính xaùc
veà caùc quy ñònh môùi cuûa caùc cô quan chöùc naêng. Caùch ñöa tin sinh ñoäng
chöù khoâng chuyeån taûi chuû tröông moät caùch khoâ cöùng.Ví du,ï khi noùi veà
caùc döï aùn xaây döïng, quy hoaïch thì baùo SGGP cuõng ñaët ngay vaán ñeà caàn
phaûi chaám döùt tình traïng "quy hoaïch treo" ñang dieãn ra khaù phoå bieán
hieän nay. Thoâng tin thöôøng taäp trung vaøo nhöõng döï aùn ñaõ ñöôïc pheâ
duyeät, veà quy hoaïch, veà xaây döïng, giaûi toûa, ñeàn buø, hoaëc caùc döï aùn veà
caùc coâng trình coâng coäng... deã daøng nhìn thaáy caûnh ngöôøi daân chuyeàn
tay nhau nhöõng tôø baùo coù ñaêng tin lieân quan ñeán quyeàn lôïi thieát thaân
cuûa hoï. Hoaëc vaán ñe àgiaûi quyeát naïn keït xe, sau khi ñöa ra baøn coâng
khai veà caùc giaûi phaùp, baùo SGGP thoâng tin veà chuû tröông ñaàu tö cho xe
bus ,nhöõng döï aùn chænh trang traïm xe bus cuûa caùc quaän vaø sôû giao thoâng
coâng chaùnh... Rieâng vaán ñeà naøy chuùng toâi ñaõ thoáng keâ ñöôïc 50 baøi, tin
veà xe bus, chuû tröông giaûm veù, caùc ñeà aùn naâng caáp vaø caûi taïo xe bus töø
thaùng 12-2002 cho ñeán thaùng 9-2003 keát thuùc ñôït thí ñieåm.Vaø ñeán thaùng
10-2003 môû ñaàu caùc tuyeán maãu phuïc vuï cho Sea Games ñeán ngaøy 15-
635
10-2003 treân caùc baùo Tuoåi treû, SGGP, NLÑ ñaõ coù 39 baøi, tin. Baùo Tuoåi
treû vôùi quan ñieåm: vaán ñeà daân sinh laø taát caû nhöõng gì coù theå noùi ñeán,
neân ñeàu naèm trong noäi dung thoâng tin vaø chuyeån taûi cuûa tôø baùo. Caùc chæ
soá cuûa moâi tröôøng, moâi sinh, ñoä trong laønh cuûa khoâng khí, naïn keït xe
hay ngaäp nöôùc, xaây döïng traùi pheùp, baát chaáp caûnh quan vaø nhöõng muïc
tieâu daân sinh... cuõng nhö haøng loaït caùc vaán ñeà veà neáp soáng vaên hoùa
cuøng nhöõng ñoøi hoûi söï thay ñoåi veà heä thoáng öùng xöû vaø giao tieáp cuûa thò
daân ôû nôi coâng coäng laø noäi dung cuûa nhieàu trang baùo. Cuõng nhö nhieàu
baùo khaùc, töø 3 naêm trôû laïi ñaây, vaán ñeà quaûn lyù ñoâ thò ñöôïc xaùc ñònh laø
nhöõng noäi dung chính. Trang 6 - 7 luoân coù töø 6 ñeán 10 phoùng vieân ñaûm
traùch coâng vieäc haøng ngaøy.Vôùi caùch trieån khai noäi dung nhaïy beùn, tính
taùc nghieäp cao luoân ôû tö theá saün saøng, hoï cuøng vôùi haøng traêm coäng taùc
vieân thöôøng xuyeân vaø coäng taùc vieân "ñoät xuaát" ôû taát caû caùc khu vöïc daân
cö vaø khu vöïc kinh teá quoác doanh vaø ngoaøi quoác doanh. Ñoù laø nhöõng
ngöôøi coù yù thöùc coâng daân trong vaán ñeà quaûn lyù ñoâ thò, saün saøng cung
caáp nguoàn thoâng tin quyù baùu giuùp cho nhöõng ngöôøi laøm baùo chuyeân
nghieäp luoân coù thoâng tin noùng, chính xaùc, phaûn aùnh ñöôïc nhöõng böùc
xuùc, nhöõng quan taâm thieát thöïc cuûa ngöôøi daân. Taïo dieãn ñaøn xung quanh
caùc vaán ñeà quaûn lyù ñoâ thò laø caùch laøm quen thuoäc cuûa caùc baùo, tröôùc
moät vaán ñeà vöøa ñöôïc thoâng tin thì caùc nhaät baùo hoaëc baùo caùch nhaät
cuõng ñeàu löu yù, nhanh choùng môû chuyeân muïc vaø ñaêng caùc yù kieán cuûa
baïn ñoïc hoaëc cuûa caùc caáp laõnh ñaïo, caùc cô quan chöùc naêng, caùc chuyeân
gia nghieân cöùu veà vaán ñeà ñoù. Baùo Tuoåi treû thöôøng coù nhöõng yù kieán cuûa
caùc nhaø nghieân cöùu veà caùc lónh vöïc nhö kieán truùc quy hoaïch, caàu ñöôøng,
kinh teá, caùc nhaø nghieân cöùu vaên hoùa, xaõ hoäi nhaân vaên... khi ñöa nhöõng
vaán ñeà caàn baøn ôû caùc dieãn ñaøn xaây döïng, kieán truùc toång theå cho thaønh
phoá, leã hoäi vaên hoùa,quy hoaïch töôïng ñaøi, coâng vieân... Döï aùn quy hoaïch
vöôøn hoa Coâng vieân Tao Ñaøn, caùch söû duïng coâng naêng cuûa Dinh Thoáng
Nhaát, coù neân toå chöùc quùa nhieàu hoäi chôï trieån laõm thöông maïi ôû ñaây?.
Ngay caû nhöõng vaán ñeà ban ñaàu töôûng nhö "vuøng caám" hoaëc bò neù traùnh
thì trong xu höôùng côûi môû vaø daân chuû hieän nay,baùo chí cuõng maïnh daïn
toå chöùc dieãn ñaøn vaø ñi ñeán cuøng nhöõng quan dieåm cuûa mình. Dö luaän
trong thaùng 12-2002 ñeán thaùng 2-2003 vöøa qua raát quan taâm ñeán döï aùn
giaûi toûa vaø naâng caáp ñöôøng Nam Kyø khôûi nghóa vôùi toång kinh phí 2000
tyû ñoàng ñaõ ñöôïc phaûn aùnh treân caùc baùo vôùi yù kieán ñaàu tieân töø Hoäi ñoàng
nhaân daân. Vaán ñeà naøy thu huùt dö luaän vaø tham gia yù kieáân treân baùo NLÑ,
Tuoåi treû, SGGP... khoâng chæ vì caùc baùo naøy kòp thôøi môû dieãn ñaøn maø coøn
chöùng toû ngöôøi daân ñaõ thöïc söï quan taâm ñeán nhöõng vaán ñeà coù tính vó
moâ ôû taàm chieán löôïc phaùt trieån cuûa thaønh phoá. Vì vaäy, yù thöùc traùch
nhieäm coâng daân trong vieäc kieåm tra giaùm saùt, caùc thoâng soá kyõ thuaät vaø
kinh teá taøi chính coâng khai ñaõ ñöôïc theå hieän sinh ñoäng treân baùo chí, taïo
ra uy tín vaø quyeàn löïc chính ñaùng maø tröôùc ñaây khoù coù dòp theå hieän.
Moái quan heä giöõa nhaø baùo - nhaø quaûn lyù - ngöôøi daân vaø chu trình ngöôïc
laïi töø ngöôøi daân - nhaø baùo - nhaø quaûn lyù ñang laø quan heä keùp, chaët cheõ,
636
phaùt huy ñöôïc hieäu quaû vaø söùc maïnh cuûa chöùc naêng ñeå thöïc hieän muïc
tieâu xaây döïng thaønh phoá thaønh ñoâ thò hieän ñaïi vaên minh, trong ñoù chaát
löôïng soáng cuûa ngöôøi daân luoân ñöôïc coi troïng, lôïi ích cuûa caù nhaân ñaët
trong lôïi ích coäng ñoàng moät caùch haøi hoøa. Chính vì vaäy, baùo chí ngaøy
caøng quan troïng trong ñôøi soáng cuûa cö daân ñoâ thò TP.HCM.
Töø khi coù chæ ñaïo tröïc tieáp cuûa Ñaûng boä vaø UBND thaønh phoá veà quaûn
lyù ñoâ thò, nhöõng khía caïnh khaùc nhau cuûa vaán ñeà ñaõ ñöôïc baùo SGGP ñeà
caäp coù tính heä thoáng vaø toå chöùc baøi, tin, caùc soáâ chuyeân ñeà coù tính ñònh
höôùng roõ reät hôn. Trang Ñòa phöông cuûa baùo NLÑ ñöôïc thaønh laäp ñeå coù
ñònh höôùng tuyeân truyeàn cuï theå saâu saùt vaø taïo nhöõng chuyeân muïc daøi kyø
cho vaán ñeà ñoâ thò. Trang naøy ñöôïc caûi tieán maïnh meõ töø naêm 2001. Vì
laø tôø baùo cuûa moïi taàng lôùp vaø loaïi hình lao ñoäng neân caùc vaán ñeà veà quaûn
lyù ñoâ thò ñöôïc theå hieän ôû khía caïnh daân sinh. Trong thaùng 11-2002
chuyeân ñeà phaûn aùnh Vaán ñeà chuyeån ñoåi toaøn boä xe lam cuûa thaønh phoá
sang ngaønh ngheà kinh doanh khaùc thì moät maët taïo ra nhöõng thay ñoåi veà
giao thoâng cho thaønh phoá nhöng laïi ñaët ra vaán ñeà coâng aên vieäc laøm cho
haøng ngaøn lao ñoäng vaø nhöõng ngöôøi aên theo; Hoaëc Taïi sao khoâng giaûi
quyeát ñöôïc chôï töï phaùt, khi coù caâu traû lôøi töø thöïc teá laø ôû moät soá ñòa
phöông, UBND phöôøng ñaõ chuû tröông thu thueá hoa chi thì khoâng theå deïp
ñöôïc caû loøng leà ñöôøng; Hoaëc ñeà taøi AÊn maøy treân ñöôøng phoá, treû em bò
lôïi duïng baét buoäc aên xin, trôû thaønh coâng cuï ñeå boïn baát löông boùc loät
haõm haïi... nhö vaäy caùc vaán ñeà cuûa quaûn lyù ñoâ thò coù chieàu saâu hôn. Cuõng
treân baùo NLÑ, muïc Nhöõng ñieàu troâng thaáy töø thaùng12-2000 noùi veà caùch
quaûn lyù chöa phuø hôïp, nhöõng ñieàu sai traùi, nhöõng quy ñònh khoâng phuø
hôïp vôùi thöïc teá laøm phieàn haø cho ngöôøi daân... chuyeân muïc naøy ngaøy caøng
gaén vôùi thoâng tin töø cô sôû, töø toå daân phoá phöôøng, xaõ ñeå phaûn aùnh thöïc
teá. Vuï "coáng hoäp "ôû phöôøng 15 quaän 10 ñöôïc ñeà caäp ñaàu tieân ôû baùo NLÑ
ñaõ thu huùt ngöôøi ñoïc khoâng chæ do caùch ñaët vaán ñeà daân chuû coâng khai
maø coøn caën keõ ñuùng möùc trong caùch trình baøy. Ñaây laø ví duï ñieån hình
veà vieäc phaùt huy quyeàn daân chuû ôû ñòa phöông, söï phoái hôïp vaø taùc ñoäng
toát cuûa baùo chí vaø ngöôøi daân khi tham gia quaûn lyù ñoâ thò vaø quaûn lyù xaõ
hoäi. Hieän nay, caùc baùo coøn keát hôïp vôùi boä phaän thoâng tin tuyeân truyeàn
cuûa caùc cô quan chöùc naêng ñeå coù tin baøi kòp thôøi.Sôû giao thoâng coâng
chaùnh, Quy hoaïch kieán truùc, Ñòa chính nhaø ñaát, Vaên hoùa thoâng tin, Coâng
an TP.HCM... ñeàu coù moái lieân heä chaët cheõ ñeå coù traùch nhieäm trong caùc
thoâng tin. Coù nhöõng tôø baùo môøi haún caùc chuyeân gia, caùc nhaø khoa hoïc
cuûa töøng lónh vöïc quaûn lyù ñoâ thò.
Keát quaû khaûo saùt moät soá tôø baùo cuûa TP.HCM trong 3 naêm vöøa qua cho
thaáy dung löôïng cuûa vaán ñeà quaûn lyù ñoâ thò ngaøy caøng nhieàu, vaø coù chieàu
saâu,khoâng chæ theo kòp ñôøi soáng maø coøn döï baùo nhöõng vaán ñeà troïng yeáu
coù taàm xa hôn cuûa quaûn lyù ñoâ thò. Baùo NLÑ töø thaùng 6 ñeán thaùng 12-
2002 coù toång soá 44 baøi vieát veà caùc khía caïnh khaùc nhau cuûa vaán ñeà naøy.
Ñaùng chuù yù laø trong caùc giaûi baùo chí haøng naêm cuûa Hoäi nhaø baùo TP.HCM,
637
nhöõng baøi vieát coù tính phaùt hieän saâu saéc,coù caùch ñaët vaán ñeà thoûa ñaùng
vaø tính chaát xaây döïng ñaõ ñöôïc trao cho nhöõng taùc giaû laên loän nhieàu vôùi
vaáân ñeà quaûn lyù vaø quy hoaïch ñoâ thò. Trong naêm 2003 coù 98 baøi vieát
(khoâng keå tin) veà vaán ñeà naøy, vôùi nhieàu noäi dung tuyeân truyeàn cho naêm
traät töï ñoâ thò nhöng cuõng coù nhöõng sô keát ñaùnh giaù veà caùc hoaït ñoäng
quaûn lyù ñoàng thôøi neâu caùc thöïc traïng khoâng kieåm soaùt ñöôïc cuûa xaây
döïng, caùc chôï töï phaùt, caùc khu ñoâ thò môùi vaø nhöõng heä quaû taát yeáu veà
cô caáu cö daân ñoâ thò, nhöõng thöïc traïng khoù khaên môùi veà quaûn lyù nhaø
nöôùc khi cô caáu xaõ hoäi vaø ngheà nghieäp thay ñoåi. Chính nhöõng thoâng tin
naøy laøm baùo chí haáp daãn hôn, maëc duø khoâng phaûi luùc naøo cuõng thoûa maõn
nhöõng ñoøi hoûi cuûa dö luaän, nhöng dieãn ñaøn naøy ñaõ taïo neân tính caùch vaø
dieän maïo môùi raát ñaùng khích leä cuûa baùo chí trong ñôøi soáng cuûa cö daân
ñoâ thò TP.HCM hoâm nay.
Khi baùo chí tích cöïc tham gia vaøo vieäc quaûn lyù ñoâ thò baèng söùc maïnh
cuûa chính noäi löïc,baèng yù thöùc coâng daân cuûa moãi nhaø baùo vaø yù thöùc phaùp
luaät cuûa moãi tôø baùo thì noù ñaõ thöïc söï taïo ñöôïc löïc ñaåy trong xaõ hoäi.
Trong xu theá môùi, baùo chí ñaõ khoâng neù traùnh, maø tích cöïc phaûn aùnh
cuoäc soáng haøng ngaøy töø naïn keït xe ngaäp nöôùc, xöû lyù loøng leà ñöôøng, taäp
trung giaûi quyeát naïn aên xin treân ñöôøng phoá, doïn deïp coáng raõnh, ñi xe
bus, caùc döï aùn lôùn haøng ngaøn tyû ñoàng ñeán vieäc tu söûa baûo taøng hay caùc
taám baûng quaûng caùo ngoaøi trôøi maát myõ quan khoâng phuø hôïp vôùi phong
tuïc taäp quaùn vaø thaåm myõ cuûa ngöôøi Vieät Nam... Noù coù taùc ñoäng toát trong
toaøn xaõ hoäi, vaø trôû thaønh muõi nhoïn trong vieäc thöïc thi chính saùch noùi
chung vaø quaûn lyù ñoâ thò noùi rieâng.Khi noùi ñeán nhöõng vaán ñeà quaûn lyù ñoâ
thò, baùo chí hay hôn, haáp daãn hôn. Bôûi vì khi tôø baùo ñeà caäp ñeán nhöõng
vaán ñeà nhaïy caûm cuûa xaõ hoäi, ñöùng veà phía ngöôøi daân ñeå giaûi quyeát vaán
ñeà nhaèm muïc tieâu daân sinh daân chuû, naâng cao daân trí thì ñöông nhieân
seõ coù nhieàu ngöôøi tìm mua, coù hình thöùc haáp daãn, soá löôïng phaùt haønh
seõ taêng.
Qua hai noäi dung treân, vai troø baùo chí ñoái vôùi ñôøi soáng cuûa cö daân
ñoâ thò TP.HCM hieän nay thaät quan troïng, noù thaät söï gaén vôùi vaên hoùa vaø
phaùt trieån. Veà phöông dieän lyù luaän, khi baùo chí gaén vôùi ñôøi soáng xaõ hoäi
coù nghóa laø noù trôû thaønh coâng cuï cuûa chính trò vaø vaên hoùa vaø noù cuõng
theå hieän trình ñoä daân trí. Trong ñôøi soáng cuûa cö daân ñoâ thò, baùo chí coøn
theå hieän quaù trình thích öùng vaø neâu ra nhöõng tieâu chí cuï theå cho heä
thoáng öùng xöû cuûa cö daân ñoâ thò trong quaù trình ñoâ thò hoùa hieän nay.
TPHCM, vôùi keát caáu cö daân khaù phöùc taïp, toác ñoä nhaäp cö cao, quaù trình
du nhaäp vaø tieáp bieán vaên hoùa soâi ñoäng, baùo chí laïi caøng trôû neân quan
troïng, ngöôøi daân khoâng nhöõng coi baùo chí laø moùn aên tinh thaàn, laø
phöông tieän giaûi trí vaø naâng cao trình ñoä maø coøn coù luùc coi baùo chí nhö
choã döïa ñeå giaûi quyeát caùc vaán ñeà cuûa caù nhaân vaø coäng ñoàng (maëc duø
khoâng phaûi luùc naøo cuõng nhö vaäy). Nhöng chính khi baùo chí ñoàng haønh
ñöôïc vôùi nhöõng vaán ñeà noùng boûng cuûa ñôøi soáng thì noù ñaõ thöïc hieän
638
ñöôïc chöùc naêng cao caû cuûa mình. Vì theá coù theå noùi raèng, trong lòch söû
cuõng nhö hieän taïi, vaø döï baùo trong töông lai, baùo chí (loaïi baùo in) vaãn
giöõ vai troø quan troïng, vaãn naém giöõ moät thò phaàn khaù lôùn trong thò
tröôøng baùo chí cuûa ñoâ thò naøy. Ngöôøi daân nôi ñaây vaãn haøng ngaøy ñoïc
baùo, chuyeàn tay nhau nhöõng tôø baùo coù tin, baøi hay, vaãn yeâu meán vaø hy
voïng tin töôûng ôû nhöõng tôø baùo ñuùng "gu" cuûa mình vaø tích cöïc tham gia
vaøo caùc vaán ñeà maø baùo chí neâu ra.

1. Baùo chí thaønh phoá Hoà Chí Minh xuaát baûn töø naêm 1999 ñeán thaùng 2-2004: Tuoåi treû,
Saøi Goøn giaûi phoùng, Ngöôøi lao ñoäng...
2. Nhöõng yù kieán phaùt bieåu töø phoûng vaán caùc Ban bieân taäp .
3. Ñoã Quang Höng (chuû bieân), Lòch söû baùo chí Vieät Nam, Nxb Ñaïi hoïc quoác gia, Haø
Noäi, Haø Noäi, 1998.
4. Taï Ngoïc Taán, Baùo chí vaø moät soá vaán ñeà lyù luaän - thöïc tieãn, Nxb Chính trò quoác gia.
5. Höõu Thoï, Nghó veà ngheà baùo, Nxb Chính trò quoác gia.
6. Tröôøng Giang (chuû bieân), Moät thaäp kyû baøi baùo hay, Nxb Thanh nieân.
639
NGHEØO VAØ NHÖÕNG NHAÂN TOÁ TAÙC ÑOÄNG ÑEÁN NGHEØO ÔÛ TÆNH LAÂM ÑOÀNG...
1
NGHEØO VAØ NHÖÕNG NHAÂN TOÁ TAÙC ÑOÄNG
ÑEÁN NGHEØO ÔÛ TÆNH LAÂM ÑOÀNG –
NGHIEÂN CÖÙU TÖØ CAÙCH TIEÁP CAÄN VI MOÂ
Mai Chieám Hieáu*
I. TAÀM QUAN TROÏNG CUÛA VAÁN ÑEÀ NGHIEÂN CÖÙU
Ngheøo ñoùi ñaõ, ñang vaø trong töông lai vaãn coù theå tieáp tuïc hoaønh haønh
theá giôùi naøy. Ngheøo ñoùi töï thaân noù khoâng coù giôùi haïn, toàn taïi khaép moïi
nôi vaø ñaëc bieät nghieâm troïng hôn taïi caùc nöôùc ñang phaùt trieån, trong ñoù
coù Vieät Nam. Haäu quaû cuûa ngheøo ñoùi, taát nhieân laø raát nghieâm troïng, noù
khoâng chæ aûnh höôûng tröïc tieáp ñeán soá phaän cuûa nhöõng ngöôøi daân laâm vaøo
tình traïng cuøng khoå maø coøn laøm suy yeáu söï thònh vöôïng cuûa moät quoác gia.
Ñoù laø lyù do maø taát caû moïi quoác gia treân theá giôùi, töø giaøu ñeán ngheøo ñeàu
xem muïc tieâu xoaù ñoùi giaûm ngheøo laø quoác saùch nhaèm taïo ra söï phaùt trieån
beàn vöõng. Muïc tieâu naøy caøng trôû neân quan troïng hôn ñoái vôùi caùc nöôùc ñang
theo ñuoåi con ñöôøng xaõ hoäi chuû nghóa nhö Vieät Nam. Chính vì theá, giaûi
quyeát vaán ñeà ngheøo ñoùi luoân ñöôïc Ñaûng vaø Nhaø nöôùc Vieät Nam ñaët song
haønh vôí quaù trình phaùt trieån kinh teá - xaõ hoäi cuûa ñaát nöôùc. "Cuøng vôùi ñaåy
maïnh phaùt trieån kinh teá, Ñaûng ta chuû tröông giaûi quyeát toát caùc vaán ñeà xaõ
hoäi, coi ñaây laø moät höôùng chieán löôïc theå hieän baûn chaát öu vieät cuûa cheá ñoä
ta", trong ñoù phaûi "Thöïc hieän chöông trình xoùa ñoùi, giaûm ngheøo thoâng qua
nhöõng bieän phaùp cuï theå, saùt vôùi tình hình töøng ñòa phöông, sôùm ñaït muïc
tieâu khoâng coøn hoä ñoùi, giaûm maïnh caùc hoä ngheøo"(1).
Maëc duø nhöõng thaønh töïu giaûm ngheøo maø Vieät Nam ñaõ ñaït ñöôïc trong
thôøi gian qua laø raát noåi baät, theá nhöng chuùng ta cuõng caàn phaûi thaän troïng
khi xem xeùt, bôûi leõ caùc öôùc tính veà ngheøo ñoùi luoân mang tính nhaïy caûm
cao. Theo ñaùnh giaù cuûa Oxfam (2000), Vieät Nam ñaõ ñaït ñöôïc nhöõng tieán
boä khoâng töôûng töôïng noåi trong hai thaäp kyû qua. Ñaây laø moät ñaát nöôùc keát
hôïp taêng tröôûng kinh teá cao vôùi giaûm ngheøo ôû möùc cöïc kyø cao. Vaøo giöõa
thaäp kyû 80, soá ngöôøi ngheøo chieám gaàn tôùi ba phaàn tö daân chuùng Vieät Nam,
möôøi laêm naêm sau, con soá ñoù ruùt xuoáng coøn moät nöûa. Tuy nhieân, cuõng theo
Oxfam (2000), nhöõng ñoåi môùi ñaàu tieân mang laïi söï taêng tröôûng, coâng baèng
laïi khoâng ñöôïc tieáp noái. Trong nhöõng naêm gaàn ñaây, moät böùc tranh ñaùng
* Thaïc siõ, Phaân vieän Thaønh phoá Hoà Chí Minh, Hoïc vieän Chính trò quoác gia Hoà Chí Minh, Vieät Nam.
640
quan ngaïi ñang hieän leân vôùi caùc khoaûng caùch cheânh leäch taêng daàn giöõa
caùc vuøng giaøu vaø ngheøo cuûa ñaát nöôùc, ñaëc bieät laø giöõa caùc trung taâm taêng
tröôûng chính vaø nhöõng khu vöïc coøn naèm beân leà cuûa söï phaùt trieån. Do vaäy,
nghieân cöùu veà ngheøo ñoùi seõ luoân laø moät vaán ñeà ñöôïc quan taâm nhaát vaø noù
caøng coù yù nghóa ñaëc bieät quan troïng ñoái vôùi thöïc tieãn tình hình cuûa Vieät
Nam trong giai ñoaïn hieän nay.
Laâm Ñoàng laø moät tænh thuoäc vuøng nuùi vaø cao nguyeân, naèm ôû phía nam
cuûa khu vöïc Taây Nguyeân. Vôùi ñieàu kieän ñaát ñai vaø khí haäu ñaëc tröng cuûa
moät vuøng cao nguyeân, Laâm Ñoàng laø moät tænh coù tieàm naêng raát lôùn ñeå phaùt
trieån noâng nghieäp döïa treân moät cô caáu caây, con phong phuù coù nguoàn goác
oân ñôùi vaø aù nhieät ñôùi. Vuøng khí haäu ñaëc tröng cuûa cao nguyeân, cuøng vôùi
nhieàu caûnh quan thieân nhieân vaø moät neàn vaên hoaù phong phuù cuõng laø moät
theá maïnh veà phaùt trieån du lòch cho Laâm Ñoàng. Beân caïnh ñoù, Laâm Ñoàng
coøn laø tænh giaøu tieàm naêng veà laâm saûn, khoaùng saûn, vaø ñaëc bieät laø coù taøi
nguyeân nöôùc phong phuù, vôùi heä thoáng soâng suoái khaù daøy, taïo neân khaû
naêng phaùt trieån thuûy ñieän raát lôùn. Ñaëc bieät, Laâm Ñoàng coøn laø tænh naèm
trong vuøng kinh teá troïng ñieåm Ñoâng Nam Boä, khu vöïc phaùt trieån naêng ñoäng
nhaát cuûa caû nöôùc vôùi thò tröôøng noäi ñòa roäng lôùn, thuaän lôïi cho vieäc trao
ñoåi caùc doøng saûn phaåm vôùi thaønh phoá Hoà Chí Minh, Bieân Hoøa,Vuõng Taøu
vaø caùc thaønh phoá khaùc. Nhöõng öu theá treân ñaõ môû ra nhöõng cô hoäi raát lôùn
cho Laâm Ñoàng phaùt trieån caû veà noâng nghieäp, coâng nghieäp vaø dòch vuï.
Theo Solages, khoâng phaûi söï taêng tröôûng kinh teá naøo cuõng ñoàng thuaän
vôùi khaû naêng giaûm thieåu ñoùi ngheøo. Tìm söï taêng tröôûng, caùc nöôùc ñang
phaùt trieån ñaõ mong ñôïi seõ nhôø ñoù maø caûi thieän möùc soáng cuûa nhöõng ngöôøi
ngheøo, laøm cho noù nhích gaàn ñeán möùc soáng cuûa ngöôøi giaøu, nhöng ñieàu
ñoù ñaõ khoâng xaûy ra. Taêng tröôûng ñaõ ñaøo saâu theâm nhöõng baát bình ñaúng,
nhöõng ngöôøi giaøu laïi caøng giaøu hôn, coøn nhöõng ngöôøi ngheøo nhaát thì laïi
caøng khoán cuøng hôn.
Thöïc teá cho thaáy, qua hôn 15 naêm thöïc hieän coâng cuoäc ñoåi môùi, tình
hình kinh teá cuûa tænh Laâm Ñoàng ñaõ coù ñöôïc moät möùc taêng tröôûng khaù cao
vaø oån ñònh, bình quaân möùc taêng tröôûng kinh teá haøng naêm giai ñoaïn 1986
- 1996 khoaûng 13 - 14%(2). Tuy nhieân, cuøng vôùi nhòp ñoä taêng tröôûng kinh
teá, quaù trình coâng nghieäp hoaù vaø ñoâ thò hoaù ñang dieãn ra nhanh choùng,
nhöõng thaùch thöùc veà maët kinh teá - xaõ hoäi laø moät thöïc teá maø tænh Laâm Ñoàng
khoù traùnh khoûi. Noåi leân treân heát moät vaán ñeà ñaùng quan taâm laø ñoùi ngheøo
vaø söï phaân hoaù giaøu ngheøo cuûa caùc taàng lôùp daân cö. Coù theå noùi raèng, vaán
ñeà ngheøo ñoùi ñaõ, ñang ngaøy caøng trôû thaønh moät vaán ñeà heát söùc böùc xuùc
vaø ñaùng quan taâm hôn ñoái moät vuøng baûn leà cuûa khu vöïc Ñoâng Nam Boä vaø
Taây Nguyeân, ña daïng veà maët daân toäc, phöùc taïp veà doøng ngöôøi nhaäp cö vaø
söï phaân boá daân cö nhö tænh Laâm Ñoàng. Vôùi yù nghóa ñoù, chuùng toâi choïn
tænh Laâm Ñoàng ñeå thöïc hieän ñeà taøi: “Ngheøo vaø nhöõng nhaân toá taùc ñoäng ñeán
ngheøo ôû tænh Laâm Ñoàng – nghieân cöùu töø caùch tieáp caän vi moâ”.
641
II. PHÖÔNG PHAÙP NGHIEÂN CÖÙU
Döõ lieäu cuûa phaàn nghieân cöùu naøy ñöôïc choïn töø khaûo saùt maãu qua baûng
caâu hoûi theo caùch choïn ngaãu nhieân caên cöù vaøo tæ leä ngheøo cao nhaát, thaáp
nhaát vaø trung bình phaân boá theo caùc huyeän, thò maø Sôû Lao ñoäng - Thöông
binh vaø Xaõ hoäi tænh Laâm Ñoàng ñaõ coâng boá naêm 2002. Treân cô sôû ñoù, maãu
caâu hoûi sau khi ñöôïc thöû nghieäm duøng thu thaäp thoâng tin ban ñaàu veà moïi
khía caïnh kinh teá cuûa hoä gia ñình. Cuoäc khaûo saùt ñöôïc thöïc hieän döôùi söï
höôùng daãn cuûa taùc giaû vaø caùn boä ñieàu tra ñòa phöông. Moät soá hoä gia ñình
ñaõ bò loaïi khoûi maãu do vaéng chuû hoä thay vì phaûi gaëp laïi. Maãu ñöôïc choïn
goàm 245 hoä gia ñình (Baûng 1).
Baûng 1: Cô caáu maãu ñieàu tra phaân theo caùc huyeän, thò
Huyeän, thò Soá hoä maãu

Ñaø Laït vaø Baûo Loäc 120
Di Linh 65
Caùt Tieân 60
Toång 245
Nguoàn: Soá lieäu ñieàu tra thöïc teá tænh Laâm Ñoàng, 2003
Döõ lieïâu chuùng toâi phaân tích döïa treân keát quaû khaûo saùt qua caùc maãu ñieàu
tra. Tröôùc tieân, phöông phaùp phaân tích ngheøo ñöôïc söû duïng laø döïa treân
tieâu chí thu nhaäp cuûa hoä gia ñình. Ngöôõng ngheøo theo thu nhaäp cuûa Vieät
Nam aán ñònh cho giai ñoaïn 2001-2005 ñöôïc laáy laøm chuaån ñeå phaân tích
caùc khía caïnh khaùc nhau cuûa tình traïng ngheøo ôû tænh Laâm Ñoàng (baûng 2).
Baûng 2: Ngöôõng ngheøo cuûa Vieät Nam giai ñoaïn 2001 - 2005
Thu nhaäp bình quaân Thu nhaäp bình

Hoä ngheøo
ngöôøi/thaùng quaân ngöôøi/naêm
Khu vöïc mieàn nuùi vaø haûi ñaûo 80 960
Khu vöïc noâng thoân ñoàng baèng 100 1.200
Khu vöïc thaønh thò 150 1.800
Nguoàn: Boä Lao ñoäng - Thöông binh vaø Xaõ hoäi, 2001
Treân cô sôû ñoù, phöông phaùp ño löôøng möùc ñoä vaø tính nghieâm troïng cuûa
tình traïng ngheøo thoâng qua caùc coâng thöùc ñaõ ñuôïc Foster, Green vaø
Thorbecke ñeà nghò naêm 1984:
α
M
⎡ ( Z − Yi ) ⎤
Pα = N1 ∑ ⎢
⎣ Z ⎥
⎦
(2.1)
i =1
Trong ñoù:
Pα: caùc chæ soá xaùc ñònh möùc ñoä ngheøo
642
Yi: ñaïi löôïng xaùc ñònh phuùc lôïi (thu nhaäp tính treân ñaàu ngöôøi) cho ngöôøi
thöù i xeáp theo thöù töï taêng daàn.
Z: ngöôõng ngheøo
N: soá ngöôøi coù trong maãu daân cö
M: soá ngöôøi ngheøo
α: ñaïi löôïng ño möùc ñoä quan taâm ñeán söï baát bình ñaúng giöõa nhöõng
ngöôøi ngheøo.
M
α = 0,coâng thöùc (2.1) trôû thaønh : P0 = (2.1.1)
N
Coâng thöùc (2.1.1) theå hieän baèng soá ngöôøi ngheøo chia cho toång soá ngöôøi
trong maãu. Ñaây ñöôïc goïi laø tæ soá ñeám ñaàu (Headcount ratio) hay chæ soá ñeám
ñaàu (Headcount index).
1 M ( Z − Yi )
α = 1, coâng thöùc (2.1) trôû thaønh: P1= ∑ Z
N i =1
(2.1.2)
Coâng thöùc (2.1.2) goïi laø chæ soá khoaûng caùch ngheøo (Poverty gap index).
Chæ soá naøy cho bieát söï thieáu huït trong thu nhaäp cuûa caùc hoä ngheøo so vôùi
ngöôõng ngheøo, vaø noù ñöôïc bieåu hieän nhö möùc trung bình veà tình traïng
ngheøo cuûa taát caû moïi ngöôøi trong quaàn theå.
⎡ ( Z − Yi ) ⎤
M 2
α = 2, coâng thöùc (2.1) trôû thaønh: P2 =

1
N
∑
i =1
⎢ Z
⎣
⎥
⎦
(2.1.3)
Coâng thöùc (2.1.3) goïi laø chæ soá nhaïy caûm khoaûng caùch ngheøo (Sensitive
gap ratio of poverty). Chæ soá naøy theå hieän möùc ñoä nghieâm troïng (hay cöôøng
ñoä cuûa ngheøo ñoùi) vaø laøm taêng theâm troïng soá cho nhoùm ngöôøi ngheøo nhaát
trong soá nhöõng ngöôøi ngheøo.
Tình traïng ngheøo cuûa moät hoä gia ñình xuaát phaùt töø nhieàu nguyeân nhaân
khaùc nhau. Ñieàu ñoù coù nghóa laø khaû naêng ngheøo seõ laø moät haøm phuï thuoäc
vaøo nhieàu nhaân toá. Nhö vaäy, xaùc suaát moät caù nhaân chuyeån dòch töø döôùi
ngöôõng ngheøo leân treân ngöôõng ngheøo (theo thu nhaäp) ñöôïc xaùc ñònh bôûi
moät nhoùm caùc bieán soá giaûi thích. Haøm soá xaùc ñònh caùc yeáu toá aûnh höôûng
ñeán ngheøo laø bieán soá chaát löôïng phuï thuoäc, nhaän giaù trò 1 cho hoä ngheøo
vaø 0 cho tröôøng hôïp ngöôïc laïi, vaø moät nhoùm bieán soá kinh teá - xaõ hoäi laø
nhöõng bieán soá giaûi thích (ñoäc laäp).
Theo Goldberger (1965), do bieán phuï thuoäc laø bieán khoâng lieân tuïc vaø
chæ coù hai giaù trò (0,1), neân coù theå vaän duïng moâ hình logit ñeå xaùc ñònh möùc
ñoä aûnh höôûng cuûa caùc bieán ñoäc laäp khaùc nhau ñeán khaû naêng ngheøo cuûa
moät hoä gia ñình.
Moâ hình logit cho caùc pi ñöôïc xaùc ñònh nhö sau:
eβ1 + β 2 X 2 + β k X k
Pr(poor = 1/Xsβs)= Pi = (2.2)
1 + e β1 + β 2 X 2 + β k X k
Trong ñoù:
643
Pi: xaùc suaát hoä gia ñình thöù i rôi vaøo tröôøng hôïp ngheøo
Poor = 1: neáu hoä gia ñình naèm döôùi ngöôõng ngheøo
Poor = 0: neáu hoä gia ñình naèm treân ngöôõng ngheøo.
Xk: laø caùc bieán soá ñoäc laäp, bao goàm nhöõng nhaân toá taùc ñoäng ñeán khaû
naêng ngheøo cuûa moät hoä gia ñình.
Trôû laïi vôùi moâ hình logit toång quaùt:
eβ1 + β 2 X 2 + β k X k
Pi = (2.2)
1 + e β1 + β 2 X 2 + β k X k
Baèng ñoäng taùc tuyeán tính hoaù, moâ hình (2.2) trôû thaønh:
⎛ Pi ⎞
Ln = ⎜⎜ ⎟⎟ β1+β2x2+βkxk (2.2.1)
⎝ 1 − Pi ⎠
P
Goïi O0 = 1 : laø tæ leä giöõa xaùc suaát ngheøo vaø xaùc suaát khoâng ngheøo
1 − P1
xuaát phaùt.
Töø phöông trình (2.2.1) suy ra:
P0
O0 = 1 − P = e(β1+β2x2+βkxk)
0
Giaû ñònh raèng caùc yeáu toá khaùc khoâng thay ñoåi, khi taêng Xk leân 1 ñôn
vò, tæ leä giöõa xaùc suaát ngheøo vaø xaùc xuaát khoâng ngheøo (O1) seõ laø:
P1
O1 = 1 − P = e[β1+β2x2+βk(xk+1)] = e(β1+β2x2+βkxk+βk) = e(β1+β2x2+βkxk)*eβk
1
P1 P0
Suy ra: O1 = 1 − P = 1 − P * eβk (2.2.2)
1 0
Coâng thöùc (2.2.2) coù theå vieát laïi nhö sau:

P0
= Oo* eβk
1 − P0
Oo * e βk
Suy ra: P1 = (2.2.3)
1 + Oo * e βk
Coâng thöùc (2.2.3) theå hieän yù nghóa, vôùi caùc yeáu toá khaùc coá ñònh, khi
yeáu toá Xk taêng leân 1 ñôn vò, xaùc suaát ngheøo cuûa moät hoä gia ñình seõ chuyeån
dòch töø P0 sang P1.
III. KEÁT QUAÛ NGHIEÂN CÖÙU
Qua khaûo saùt 245 maãu ñieàu tra ôû tænh Laâm Ñoàng, thu nhaäp bình
quaân hoä vaø theo ñaàu ngöôøi ñöôïc tính toaùn chi tieát töø haïch toaùn chi
phí vaø hieäu quaû saûn xuaát cuûa nhieàu hoaït ñoäng khaùc nhau cuûa hoä trong
naêm 2002. Ñoàng thôøi, caên cöù vaøo ngöôõng ngheøo maø Boä Lao ñoäng -
Thöông binh vaø Xaõ hoäi aán ñònh cho giai ñoaïn 2001-2005, chuùng toâi ñaõ
coù ñöôïc moät böùc tranh veà ngheøo vôùi nhieàu khía caïnh khaùc nhau ôû tænh
Laâm Ñoàng.
Cuõng nhö ñaëc ñieåm chung cuûa Vieät Nam, tình traïng ngheøo ôû tænh Laâm
Ñoàng vaãn taäp trung chuû yeáu ôû khu vöïc noâng thoân. Trong khi tæ leä hoä döôùi
644
ngöôõng ngheøo qua khaûo saùt ôû khu vöïc ñoâ thò laø 10,1%, tæ leä naøy ôû khu vöïc
noâng thoân laïi cao hôn hai laàn, 20,5%, töông öùng vôùi tæ leä hoä ngheøo chung
cuûa toaøn tænh laø 16,3%. Chæ soá khoaûng caùch ngheøo cho bieát söï thieáu huït
trong thu nhaäp cuûa caùc hoä ngheøo ôû khu vöïc noâng thoân cuõng cao hôn so
vôùi khu vöïc thaønh thò. Keát quaû öôùc tính cho bieát trung bình caùc hoä ngheøo
ôû noâng thoân caàn gia taêng theâm thu nhaäp khoaûng 6,3% nhaèm naâng hoï leân
khoûi ngöôõng ngheøo; trong khi ñoù, caùc hoä ngheøo ôû thaønh thò möùc gia taêng
töông öùng chæ laø 2,42%. Heä soá nhaïy caûm khoaûng caùch ngheøo theâm vaøo gia
troïng cao hôn cho vieäc thieáu keùm ñieàu kieän kinh teá cuûa ngöôøi ngheøo, keát
quaû öôùc tính theo heä soá naøy coù giaù trò laø 0,029 ôû khu vöïc noâng thoân so vôùi
0,001 ôû khu vöïc thaønh thò. Ñieàu naøy ñaõ cho thaáy raèng, tình traïng ngheøo ôû
khu vöïc noâng thoân cuûa tænh Laâm Ñoàng toû ra nghieâm troïng hôn so vôùi khu
vöïc thaønh thò (baûng 3).
Baûng 3: Tình traïng ngheøo theo khu vöïc ôû tænh Laâm Ñoàng
Thu nhaäp Chæ soá khoaûng Heä soá nhaïy

Chæ soá
Soá hoä bình quaân Soá hoä caùch ngheøo caûm khoaûng
Khu vöïc ngheøo
maãu ngöôøi /naêm ngheøo (%) caùch ngheøo
(%)
(1.000 ñ)
Thaønh thò 99 4.798 10 10,1 2,42 0,001
Noâng thoân 146 3.764 30 20,6 6,30 0,029
Chung 245 4.171 40 16,3 4,73 0,021
Nguoàn: Soá lieäu ñieàu tra tænh Laâm Ñoàng, 2003
Treân cô sôû moâ hình ñaõ ñöôïc xaây döïng ôû treân, chuùng toâi tieán haønh hoài
quy cho haøm logit (2.2). Do Pi laø bieán rôøi raïc vaø chæ nhaän giaù trò 0 cho
tröôøng hôïp hoä gia ñình khoâng ngheøo vaø giaù trò 1 cho tröôøng hôïp hoä gia
ñình rôi vaøo hoaøn caûnh ngheøo (theo tieâu chí thu nhaäp), cho neân moâ hình
logit ñöôïc öôùc löôïng theo phöông phaùp hôïp lyù hoaù toái ña (Maximum like-
lihood estimation). Keát quaû öôùc löôïng moâ hình vôùi 245 quan saùt ñöôïc tìm
thaáy ôû baûng 4.
Keát quaû öôùc löôïng cho thaáy, daáu cuûa caùc bieán soá cuûa moâ hình logit ñeàu
thoaû vôùi kyø voïng, tuy nhieân caùc bieán soá giôùi tính chuû hoä, kinh nghieäm cuûa
chuû hoä, daân toäc, tæ leä phuï thuoäc, tæ leä hoïc sinh ñang ñi hoïc vaø bieán trình
ñoä hoïc vaán bình quaân cuûa nhöõng ngöôøi tröôûng thaønh khoâng coù yù nghóa
thoáng keâ. Do vaäy, chuùng toâi tieáp tuïc hoài quy haøm logit baèng phöông phaùp
loaïi daàn caùc bieán soá khoâng coù yù nghóa veà maët thoáng keâ. Keát quaû hoài quy
cuoái cuøng cuûa haøm logit sau khi laàn löôït loaïi caùc bieán khoâng coù yù nghóa
thoáng keâ ñöôïc tìm thaáy ôû baûng 5.
645
Baûng 4: Öôùc löôïng caùc thoâng soá cuûa moâ hình logit (2.2.a)
Caùc heä soá

Bieán ( P(poor=1)) Z tính
(Coeffients)
Heä soá caét (c) -4,2013 -2,28
Dieän tích ñaát (land) -0,2231 *** -4,10
Tæ leä phuï thuoäc (Depr) 0,8262 ns 0,61
Giôùi tính chuû hoä (Sex) -0,0156 ns -0,02
Trình ñoä hoïc vaán chuû hoä (Edu1) -0,2269 *** -2,61
Daân toäc (Ethnic) 0,9438 ns 0,93
Quy moâ gia ñình (Hsize) 0,4652 ** 2,20
Ngheà nghieäp chuû hoä (Occ) 2,8659 *** 3,60
Kinh nghieäm chuû hoä (Exper) 0,0026 ns 0,06
Vay tín duïng (Borrow) -0,9552 * -1,76
Khoaûng caùch nôi cö truù (Dis) 0,1339 ** 2,43
Tæ leä hoïc sinh ñang ñi hoïc (Studr) 0,8262 ns 0,61
Trình ñoä hoïc vaán bình quaân (Edu2) 0,0459 ns 0,50
Soá hoä maãu 245
Phöông phaùp ML
Mcfadden R 2 0,399
Nguoàn:Öôùc tính theo soá lieäu ñieàu tra thöïc teá tænh Laâm Ñoàng,2003 (phuï luïc)
*;**;***: coù möùc yù nghóa laàn löôït laø 10%; 5% vaø 1%
ns: khoâng coù yù nghóa thoáng keâ.
Baûng 5: Öôùc löôïng caùc thoâng soá cuûa moâ hình logit sau khi loaïi daàn
caùc bieán khoâng coù yù nghóa thoáng keâ (2.2.b)
Caùc heä soá
Bieán ( P(poor=1)) Z tính
(Coeffients)
Heä soá caét (c) -3,6677 -2,9161
Dieän tích ñaát (Land) -0,2223 *** -4,1298
Trình ñoä hoïc vaán chuû hoä (Edu1) -0,2024 *** -2,8979
Quy moâ gia ñình (Hsize) 0,5007 ** 2,5359
Ngheà nghieäp chuû hoä (Occ) 2,6490 *** 3,5526
Vay tín duïng (Borrow) -0,8830 * -1,6847
Khoaûng caùch nôi cö truù (Dis) 0,1325 ** 2,4503
Soá hoä maãu 245
Phöông phaùp ML
Mcfadden R 2 0,392
Nguoàn: Öôùc tính theo soá lieäu ñieàu tra thöïc teá tænh Laâm Ñoàng, 2003 (phuï luïc)
*;**;***: coù möùc yù nghóa laàn löôït: 10%; 5% vaø 1%
ns: khoâng coù yù nghóa thoáng keâ.
Qua caùc kieåm ñònh cho moâ hình logit (2.2.b) cho thaáy, nhöõng bieán soá bò
loaïi khoûi moâ hình thöïc söï laø nhöõng bieán khoâng coù aûnh höôûng ñoái vôùi moâ
hình. Beân caïnh ñoù, qua kieåm ñònh trò thoáng keâ H - L cuõng cho thaáy moâ hình
646
ñöôïc öôùc löôïng khaù toát (phuï luïc). Taát caû caùc daáu cuûa caùc bieán ñoäc laäp ñeàu
phaûn aùnh ñuùng kyø voïng vaø chuùng ñeàu coù yù nghóa thoáng keâ ôû möùc yù nghóa
0,010 vaø 0,050, tröø tröôøng hôïp bieán vay tín duïng coù möùc yù nghóa 0,092. Treân
cô sôû ñoù, moâ hình logit (2.2.b) ñöôïc söû duïng ñeå phaân tích nhöõng nhaân toá
aûnh höôûng ñeán khaû naêng ngheøo cho tröôøng hôïp cuûa tænh Laâm Ñoàng.
Ñeå phaân tích yù nghóa cuûa moâ hình logit, tröôùc tieân chuùng toâi söû duïng
coâng thöùc (2.4) nhaèm öôùc tính möùc taùc ñoäng bieân cuûa töøng yeáu toá leân tæ leä
giöõa xaùc suaát ngheøo vaø khoâng ngheøo cuûa moät hoä gia ñình.
P1 p0
O1 = = *eâk (2.2.2)
1 − P1 1 − p0
Töø coâng thöùc (2.2.2) chuùng ta coù nhaän xeùt raèng, tæ leä giöõa xaùc suaát
ngheøo vaø xaùc xuaát khoâng ngheøo döôùi taùc ñoäng bieân cuûa töøng yeáu toá seõ taêng
leân neáu e?k lôùn hôn 1 vaø giaûm ñi neáu e?k nhoû hôn 1.
Neáu goïi e?k laø heä soá taùc ñoäng bieân cuûa töøng yeáu toá leân tæ leä giöõa xaùc
suaát ngheøo vaø xaùc xuaát khoâng ngheøo, giaù trò öôùc tính caùc heä soá e?k ñöôïc
tìm thaáy ôû baûng 6.
Vôùi giaû ñònh caùc yeáu toá khaùc coá ñònh, khi dieän tích ñaát canh taùc cuûa
moät hoä gia ñình taêng theâm 1 saøo (1.000 m2), tæ leä giöõa xaùc suaát ngheøo vaø
khoâng ngheøo giaûm xuoáng chæ coøn 0,8007 laàn (80,07%) so vôùi tæ leä ban ñaàu.
Ñieàu naøy coù nghóa laø, khi dieän tích ñaát canh taùc taêng leân 1 saøo, tæ leä xaùc
suaát ngheøo vaø khoâng ngheøo seõ giaûm xuoáng 19,93% so vôùi ban ñaàu.
Töông töï nhö theá, khi trình ñoä hoïc vaán, theå hieän soá naêm ñeán tröôøng
cuûa chuû hoä maø taêng theâm 1 naêm ñeán tröôøng, tæ leä giöõa xaùc suaát ngheøo vaø
khoâng ngheøo giaûm xuoáng chæ coøn 0,8168 laàn (81,68%) so vôùi tæ leä ban ñaàu,
töông ñöông vôùi möùc giaûm laø 18,32%.
Khaû naê ng tieá p caä n ñöôï c caùc nguoàn tín duïng chính thöùc laø moät bieán
soá coù möù c aû nh höôû ng khaù lôùn ñeán khaû naêng giaûm ngheøo cuûa moät hoä
gia ñình. Bieá n vay tín duï ng laø moät bieán dummy, nhaän giaù trò 1 khi hoä
gia ñình tieá p caä n ñöôï c nguoà n tín duïng chính thöùc töø 5 trieäu ñoàng trôû
leâ n , vaø 0 cho tröôø ng hôï p ngöôïc laïi. Nhö vaäy, khi bieán vay tín duïng
nhaä n giaù trò 1, tæ leä giöõ a xaù c suaát ngheøo vaø khoâng ngheøo giaûm xuoáng
chæ coø n 0,4135 laà n, nghóa laø khi moät hoä gia ñình tieáp caän ñöôïc moät
nguoà n tín duï ng chính thöù c töø 5 trieäu ñoàng trôû leân, tæ leä giöõa xaùc suaát
ngheø o vaø khoâ ng ngheø o giaû m 58,65% so vôùi nhöõng hoä khoâng tieáp caän
ñöôï c nguoà n voá n chính thöù c hoaëc tieáp caän ôû döôùi möùc 5 trieäu ñoàng.
Ngöôïc laïi, nhöõng bieán veà quy moâ cuûa hoä gia ñình, khoaûng caùch töø nôi
cö truù cuûa hoä gia ñình ñeán trung taâm mua baùn gaàn nhaát vaø bieán ngheà
nghieäp cuûa chuû hoä coù taùc ñoäng laøm cho khaû naêng ngheøo cuûa hoä gia ñình
647
taêng leân. Thaät vaäy, vôùi giaû ñònh caùc yeáu toá khaùc coá ñònh, khi khoaûng caùch
töø nôi cö truù cuûa hoä gia ñình ñeán trung taâm mua baùn gaàn nhaát taêng leân 1
km, tæ leä giöõa xaùc suaát ngheøo vaø khoâng ngheøo taêng leân 1,1417 laàn (114,17%)
töông ñöông vôùi möùc taêng 14,17% so vôùi tæ leä ban ñaàu.
Töông töï, khi quy moâ hoä gia ñình taêng theâm moät ngöôøi, tæ leä giöõa
xaùc suaát ngheøo vaø khoâng ngheøo taêng vôùi moät möùc khaù cao, 1,6499 laàn
(164,99%), töông öùng vôùi möùc taêng laø 64,99% so vôùi tæ leä ban ñaàu.
Ñaëc bieät, ñoái vôùi bieán soá ngheà nghieäp cuûa chuû hoä coù möùc taùc ñoäng
raát lôùn ñeán khaû naêng ngheøo cuûa moät hoä gia ñình. ÔÛ ñaây, vì ngheà nghieäp
cuûa chuû hoä laø bieán dummy, nhaän giaù trò 1 cho tröôøng hôïp ngheà nghieäp
cuûa chuû hoä laø noâng nghieäp vaø 0 cho tröôøng hôïp ngöôïc laïi. Do ñoù, neáu
ngheà nghieäp cuûa chuû hoä laø ngheà noâng, tæ leä giöõa xaùc suaát ngheøo vaø
khoâng ngheøo cuûa moät hoä taêng leân raát cao, gaáp 14,1399 laàn so vôùi nhöõng
hoä maø ngheà nghieäp cuûa chuû hoä laø phi noâng nghieäp (baûng 6).
Baûng 6: Heä soá taùc ñoäng bieân theo töøng yeáu toá (e?k) ñeán tæ leä giöõa
xaùc suaát ngheøo vaø xaùc xuaát khoâng ngheøo
Bieán phuï thuoäc Caùc heä soá cuûa moâ Caùc heä soá taùc ñoäng
(poor=1) hình (âk) bieân (e âk)
Bieán ñoäc laäp:
Dieän tích ñaát -0,2223 0,8007
Trình ñoä hoïc vaán chuû hoä -0,2024 0,8168
Quy moâ gia ñình 0,5007 1,6499
Ngheà nghieäp chuû hoä 2,6490 14,1399
Vay tín duïng -0,8830 0,4135
Khoaûng caùch nôi cö truù 0,1325 1,1417
Nguoàn: Öôùc tính theo soá lieäu ñieàu tra thöïc teá tænh Laâm Ñoàng, 2003
Baây giôø, vôùi caùc möùc xaùc suaát ngheøo giaû ñònh khaùc nhau cuûa moät hoä
gia ñình, thoâng qua coâng thöùc (2.2.3), chuùng ta coù theå xaùc ñònh taùc ñoäng
bieân cuûa töøng yeáu toá ñeán xaùc suaát rôi vaøo hoaøn caûnh ngheøo cuûa moät hoä
gia ñình.
Oo * e βk
P1 = (2.2.3)
1 + Oo * e βk
Trong ñoù:
p0
O0 =
1 − p0
648
Nhö vaäy, neáu goïi P0 laø xaùc suaát ngheøo ban ñaàu; khi taêng yeáu toá Xk leân
1 ñôn vò trong khi caùc yeáu toá coøn laïi khoâng ñoåi, xaùc suaát ngheøo cuûa moät
hoä gia ñình seõ chuyeån dòch töø P0 ñeán P1.
Treân cô sôû coâng thöùc (2.2.3), chuùng toâi giaû ñònh caùc möùc xaùc suaát ngheøo
(P0) khaùc nhau cuûa moät hoä gia ñình ôû tænh Laâm Ñoàng laàn löôït laø: 10%; 20%;
30% vaø 40%. Giaù trò öôùc tính xaùc suaát ngheøo (P1) döôùi taùc ñoäng bieân cuûa
töøng yeáu toá ñöôïc tìm thaáy ôû baûng 7.
Baûng 7: Öôùc löôïng xaùc suaát ngheøo theo taùc ñoäng bieân cuûa töøng yeáu toá
Ñôn vò tính:%
1 ñôn vò taêng leân theo caùc yeáu Xaùc suaát ngheøo öôùc tính
toá
10% 20% 30% 40%
Dieän tích ñaát 8,17 16,68 25,55 34,80
Trình ñoä hoïc vaán chuû hoä 8,32 16,96 25,93 35,26
Quy moâ gia ñình 15,49 29,20 41,42 52,38
Ngheà nghieäp chuû hoä 61,11 77,95 85,84 90,41
Vay tín duïng 4,39 9,37 15,05 21,61

Khoaûng caùch nôi cö truù 11,26 22,20 32,85 43,22
Nguoàn: Öôùc tính theo soá lieäu ñieàu tra thöïc teá tænh Laâm Ñoàng, 2003.
Giaû ñònh raèng moät hoä gia ñình ôû tænh Laâm Ñoàng hieän ñang ôû möùc xaùc
suaát ngheøo laø 20%. Khi caùc yeáu toá khaùc coá ñònh, neáu taêng dieän tích ñaát
canh taùc leân 1 saøo, trình ñoä hoïc vaán cuûa chuû hoä taêng leân 1 naêm ñeán tröôøng,
hoaëc hoä gia ñình tieáp caän ñöôïc moät nguoàn tín duïng chính thöùc töø 5 trieäu
ñoàng trôû leân, xaùc suaát ngheøo cuûa moät hoä gia ñình seõ giaûm xuoáng, laàn löôït
coøn laïi laø: 16,68%; 16,96% vaø 9,37%. Ngöôïc laïi, neáu quy moâ hoä gia ñình
taêng leân 1 ngöôøi, khoaûng caùch töø nôi cö truù cuûa hoä gia ñình ñeán trung taâm
mua baùn gaàn nhaát taêng leân 1 km, hoaëc ngheà nghieäp cuûa chuû hoä chuyeån
dòch töø phi noâng nghieäp sang noâng nghieäp, trong khi caùc yeáu toá khaùc
khoâng ñoåi, xaùc suaát cuûa hoä gia ñình rôi vaøo hoaøn caûnh ngheøo seõ taêng leân
laàn löôït laø: 29,20%; 22,20% vaø 77,90% (baûng 7).
IV. KEÁT LUAÄN
Keát quaû nghieân cöùu thöïc teá ôû tænh Laâm Ñoàng ñaõ chæ ra raèng coù hai nhoùm
nhaân toá taùc ñoäng ñeán khaû naêng ngheøo theo chieàu höôùng ngöôïc nhau.
Thöù nhaát, nhoùm caùc nhaân toá coù taùc ñoäng laøm gia taêng (taùc ñoäng döông)
khaû naêng ngheøo cuûa moät hoä gia ñình bao goàm: ngheà nghieäp cuûa chuû hoä,
649
nôi cö truù cuûa hoä, quy moâ hoä gia ñình. Theo ñoù, nhoùm caùc chuû hoä laøm
ngheà noâng; nhöõng hoä soáng caøng caùch bieät, xa trung taâm; nhöõng hoä ñoâng
ngöôøi seõ laøm taêng khaû naêng ngheøo.
Thöù hai, nhoùm caùc nhaân toá taùc ñoäng laøm giaûm khaû naêng ngheøo (taùc
ñoäng aâm) cuûa moät hoä gia ñình bao goàm: trình ñoä hoïc vaán cuûa chuû hoä; dieän
tích ñaát canh taùc vaø khaû naêng tieáp caän ñöôïc caùc nguoàn tín duïng chính thöùc.
Theo ñoù, nhoùm caùc hoä maø trình ñoä hoïc vaán cuûa chuû hoä cao, coù nhieàu dieän
tích ñaát canh taùc hôn vaø khaû naêng tieáp caän ñöôïc caùc nguoàn tín duïng chính
thöùc, khaû naêng rôi vaøo hoaøn caûnh ngheøo cuûa hoï seõ giaûm xuoáng.
Beân caïnh ñoù, keát quaû nghieân cöùu cuõng ñaõ cho thaáy duø chöa tieáp caän
ñöôïc nhieàu vôùi nhoùm daân toäc thieåu soá (13 hoä), theá nhöng vaãn toàn taïi moät
khoaûng caùch nhaát ñònh giöõa nhoùm daân toäc thieåu soá vaø nhoùm daân toäc Kinh.
Cuï theå, tình traïng ngheøo ñoái vôùi nhoùm daân toäc thieåu soá vaãn coøn laø vaán
ñeà böùc xuùc, tæ leä ngheøo cuûa nhoùm daân toäc thieåu soá laø 23,1% so vôùi 15,9%
cuûa nhoùm ngöôøi Kinh. Trình ñoä hoïc vaán bình quaân cuûa nhöõng ngöôøi tröôûng
thaønh ôû nhoùm daân toäc thieåu soá vaãn coøn khaù thaáp, 6,3 naêm so vôùi 8,4 naêm
ñeán tröôøng cuûa nhoùm ngöôøi Kinh.
Moät trong nhöõng vaán ñeà coát loõi baûo ñaûm cho coâng taùc xoaù ñoùi giaûm
ngheøo cuûa Vieät Nam noùi chung vaø töøng khu vöïc, töøng ñòa phöông noùi rieâng
ñaït ñöôïc hieäu quaû, tröôùc heát phaûi xaùc ñònh roõ nhöõng nhaân toá aûnh höôûng
ñeán khaû naêng ngheøo cuõng nhö khaû naêng taïo thu nhaäp cuûa hoä gia ñình.
Beân caïnh ñoù cuõng caàn phaûi thaáy raèng, söï can thieäp vaøo nhoùm ngöôøi ngheøo
khoâng chæ moät sôùm moät chieàu maø laø caû moät quaù trình, phaûi thoâng qua
nhöõng taùc ñoäng mang tính ñoàng boä, phoái hôïp nhieàu chính saùch phuø hôïp
vôùi töøng khu vöïc, töøng ñòa phöông vaøo töøng giai ñoaïn cuï theå. Treân cô sôû
ñoù, coâng taùc xoaù ñoùi giaûm ngheøo ôû tænh Laâm Ñoàng trong thôøi gian tôùi caàn
thöïc hieän loàng gheùp moät caùch hieäu quaû caùc chính saùch sau ñaây.
Moät laø, ñeå coâng taùc xoaù ñoùi giaûm ngheøo höôùng vaøo ñuùng ñoái töôïng, ñaït
hieäu quaû cao, moät trong nhöõng ñoøi hoûi tröôùc maét laø toå chöùc ñieàu tra toång
theå, khoa hoïc nhaèm xaùc ñònh ñuùng vaø leân danh saùch caùc hoä ngheøo trong
toaøn tænh. Treân cô sôû ñoù maø chính quyeàn ñòa phöông coù nhöõng chính saùch
taùc ñoäng, hoã trôï thích hôïp cho caùc hoä ngheøo.
Hai laø, chính quyeàn tænh Laâm Ñoàng caàn phaûi ñaëc bieät quan taâm ñeán
chính saùch ñaát ñai. Ñaát ñai, ruoäng vöôøn ñoái vôùi ngöôøi noâng daân laø “caàn caâu
côm”, laø nguoàn soáng, laø phöông tieän chính cho ngöôøi tröïc tieáp saûn xuaát
noâng nghieäp. Do ñoù, moät maët chính quyeàn, caàn thöïc hieän nhanh vieäc caáp
giaáy chöùng nhaän quyeàn söû duïng ñaát cho caùc hoä gia ñình; maët khaùc caàn coù
chính saùch giaûi quyeát ñaát ñai haøi hoaø cho nhöõng hoä noâng daân khoâng coù
ñaát, hoaëc thieáu ñaát, ñaëc bieät laø nhöõng hoä môùi ra ôû rieâng. Beân caïnh ñoù, caàn
thöïc hieän toát coâng taùc tö töôûng giuùp cho nhöõng hoä noâng daân ngheøo yù thöùc
ñöôïc taàm quan troïng cuûa ñaát ñai ñoái vôùi ñôøi soáng cuûa gia ñình hoï.
650
Ba laø, caàn thöïc hieän hieäu quaû chính saùch tín duïng ñoái vôùi ngöôøi ngheøo.
Muoán vaäy, chính quyeàn moät maët caàn phaûi phoái hôïp toát vôùi caùc toå chöùc tín
duïng, ñaëc bieät laø Ngaân haøng ngöôøi ngheøo, qua ñoù coù chính saùch trôï voán
cho caùc ñoái töôïng ngheøo ñöôïc coâng baèng hôn vaø coâng taùc xoaù ñoùi giaûm
ngheøo cuõng seõ hieäu quaû hôn. Maët khaùc, caàn khai thaùc hieäu quaû caùc nguoàn
voán roäng raõi töø caùc toå chöùc, ñoaøn, hoäi, caù nhaân trong vaø ngoaøi tænh. Beân
caïnh ñoù, caàn thöïc hieän ña daïng hoaù caùc hình thöùc trôï voán vaø taêng quy moâ
löôïng voán cho caùc ñoái töôïng ngheøo.
Boán laø, caàn taäp trung xaây döïng vaø phaùt trieån cô sôû haï taàng ôû noâng thoân,
ñaëc bieät chuù troïng phaùt trieån heä thoáng giao thoâng. Ñaây ñöôïc xem laø tieàn
ñeà vaät chaát caàn thieát môû ñöôøng cho ñaåy maïnh saûn xuaát haøng hoaù noâng
nghieäp, thuùc ñaåy phaùt trieån kinh teá ôû vuøng saâu, vuøng xa cuûa tænh Laâm Ñoàng.
Beân caïnh ñoù, caàn huy ñoäng moïi nguoàn voán vaø söû duïng coù hieäu quaû ñeå
phaùt trieån noâng nghieäp; xaây döïng vaø phaùt trieån trung taâm khuyeán noâng cho
töøng huyeän, thò, ñaøo taïo caùn boä khoa hoïc kyõ thuaät phuïc vuï cho noâng
nghieäp noâng thoân.
Naêm laø, môû roäng maïng löôùi giaùo duïc y teá ñeå naâng cao trình ñoä daân trí,
phaùt trieån nguoàn nhaân löïc, trong ñoù phaûi öu tieân phuïc vuï cho caùc ñoái töôïng
ngheøo, ñaëc bieät laø vaán ñeà ñaøo taïo ngheà cho lao ñoäng dieän xoaù ñoùi giaûm
ngheøo. Ñaây laø chieán löôïc laâu daøi mang tính beàn vöõng cho coâng taùc xoaù ñoùi
giaûm ngheøo maø chính quyeàn tænh Laâm Ñoàng caàn phaûi ñaëc bieät quan taâm.
Saùu laø, caàn thöïc hieän coù keát quaû chöông trình keá hoaïch hoaù gia ñình.
Muoán vaäy, chính quyeàn tænh caàn phaûi thöïc hieän toát coâng taùc tuyeân truyeàn
ñi ñeán xoùa boû caùc tö töôûng laïc haäu, troïng nam khinh nöõ vaø caùc tö töôûng
loãi thôøi phong kieán khaùc. Keøm theo ñoù, caàn thöïc hieän nghieâm tuùc caùc giaûi
phaùp haønh chính, caùc noäi quy, quy cheá veà tuoåi sinh ñeû vaø khoaûng caùch
giöõa caùc laàn sinh ñeû.
Baûy laø, coâng taùc xoaù ñoùi giaûm ngheøo vaø naâng cao ñôøi soáng vaät chaát,
tinh thaàn cho ñoàng baøo daân toäc thieåu soá caàn phaûi ñaëc bieät chuù troïng. Treân
cô sôû ñoù, phaûi thöïc hieän ñoàng boä vaø hieäu quaû caùc chính saùch xoaù ñoùi giaûm
ngheøo ñaõ neâu, ñoàng thôøi phaûi öu tieân hôn ñoái vôùi ñoàng baøo daân toäc thieåu
soá; trong ñoù phaûi ñaëc bieät quan taâm ñeán vaán ñeà giaùo duïc ñaøo taïo, xem ñaây
laø höôùng chieán löôïc neàn taûng tieán tôùi thu heïp daàn khoaûng caùch giöõa nhoùm
daân toäc thieåu soá vaø nhoùm ngöôøi Kinh. Giaùo duïc daân toäc thieåu soá mang tính
ñaëc thuø cuûa noù do xuaát phaùt ñieåm veà daân trí thaáp cuûa hoï. Do ñoù, muïc tieâu
tröôùc maét ñoái vôùi nhoùm daân toäc thieåu soá laø phoå caäp giaùo duïc tieåu hoïc, trung
hoïc cô sôû vaø xoùa trieät ñeå naïn taùi muø chöõ. Ñaëc bieät, trong thôøi gian tôùi, tænh
Laâm Ñoàng caàn thieát phaûi thaønh laäp theâm nhieàu tröôøng phoå thoâng daân toäc
noäi truù ôû caùc vuøng saâu, vuøng xa, qua ñoù ñeå tieán haønh ñaøo taïo caùc “haït
nhaân”cho nhoùm daân toäc thieåu soá, sau ñoù hoï coù theå giuùp ích cho chính baûn
thaân cuõng nhö cho thoân, baûn cuûa hoï.
651
Toùm laïi, xoaù ñoùi giaûm ngheøo, töøng böôùc naâng cao ñôøi soáng vaät chaát
vaø tinh thaàn cho ngöôøi daân, tieán tôùi thu heïp daàn khoaûng caùch cuûa nhoùm
ngöôøi ngheøo ñoái vôùi coäng ñoàng, khoâng nhöõng laø nhieäm vuï kinh teá, xaõ hoäi
maø coøn laø nhieäm vuï chính trò. Ñoù coøn laø vaán ñeà mang tính ñaïo lyù hôn laø
tính phaùp lyù. Vaán ñeà caàn ñaët ra khoâng chæ laø vieäc phaûi laøm, maø ôû choã vieäc
laøm nhö theá naøo vaø trong bao laâu? Töùc laø ñeà caäp ñeán vieäc phoái hôïp giöõa
caùc ngaønh, caùc caáp höõu quan vôùi söï loàng gheùp caùc chöông trình, caùc chính
saùch höõu hieäu nhaèm thöïc hieän xoaù ñoùi giaûm ngheøo moät caùch hieäu quaû vaø
beàn vöõng.
CHUÙ THÍCH
1. Ñaûng Coäng saûn Vieät Nam, Vaên kieän Ñaïi hoäi ñaïi bieåu toaøn quoác laàn thöù IX. Nxb. Chính trò quoác
gia; Haø Noäi, 2001: 29, 33.
2. UÛy ban Nhaân daân tænh Laâm Ñoàng, Laâm Ñoàng höôùng ñeán theá kyû XXI.

1. Nguyeãn Quang Don, Kinh teá löôïng - chöông trình naâng cao. Nxb Khoa hoïc vaø Kyõ
thuaät, Haø Noäi, 2002.
2. Ñaûng Coäng saûn Vieät Nam, Vaên kieän Ñaïi hoäi ñaïi bieåu toaøn quoác laàn thöù IX. Nxb.
Chính trò quoác gia, Haø Noäi, 2001.
3. Foster, J., and Ctv,1984. A Class of Decomposable Poverty Measures, Econometrica
52 (3): 761 - 66.
4. Nguyeãn Trí Huøng, Thieát keá laáy maãu, phaân tích kinh teá - xaõ hoäi. Nxb Thoáng keâ, Haø
Noäi, 1991.
5. Oxfam, Vieät Nam - nhöõng thaùch thöùc môùi trong taêng tröôûng, coâng baèng vaø giaûm
ngheøo, Haø Noäi, 2000.
6. Solages O, Nhöõng thaønh coâng vaø nhöõng thaùch baïi veà phaùt trieån trong theá giôùi thöù ba,
Haø Noäi, 1996.
7. Sôû Lao ñoäng - Thöông binh vaø Xaõ hoäi tænh Laâm Ñoàng, Baùo caùo toång keát chöông trình
XÑGN giai ñoaïn 1998 - 2001. (2002)
8. UÛy ban nhaân daân tænh Laâm Ñoàng, Laâm Ñoàng höôùng ñeán theá kyû XXI, (2001)
9. World Bank, Vieät Nam taán coâng ngheøo ñoùi. Baùo caùo chung cuûa nhoùm coâng taùc caùc
chuyeân gia chính phuû – Nhaø taøi trôï – Toå chöùc phi Chính phuû. Hoäi nghò nhoùm tö
vaán caùc nhaø taøi trôï cho Vieät Nam, ngaøy 14, 15 – 12 – 1999, Haø Noäi, 1999.
652
VAÁN ÑEÀ BÌNH ÑAÚNG GIÔÙI
ÑOÁI VÔÙI NÖÕ DOANH NHAÂN
TRONG QUAÙ TRÌNH ÑOÅI MÔÙI
VAØ HOÄI NHAÄP NEÀN KINH TEÁ
Buøi Thò Kim Quyø*
Moät soá nhaø töông lai hoïc, ngay tröôùc theàm thaäp kyû 90, nhaän ñònh veà
xu theá phaùt trieån cuûa nhaân loaïi ñaõ maïnh daïn döï ñoaùn veà 1 trong 10 phöông
höôùng lôùn cuûa theá kyû XXI seõ laø:
“Phuï nöõ chieám lónh xaõ hoäi thoâng tin, seõ trôû neân nhöõng nhaø doanh nghieäp
lôùn hoaëc nhöõng chính khaùch noåi baät do baûn lónh saéc saûo cuûa mình”.(1)
Coù leõ ñaây chính laø moät trong nhöõng bieåu hieän ñaàu tieân cuûa caùch nhìn
ñuùng veà Giôùi, ñöùng töø goùc ñoä döï ñoaùn khoa hoïc treân cô sôû ñaùnh giaù thöïc
teá veà söùc ñoùng goùp coù hieäu quaû cuûa ñoâng ñaûo phuï nöõ vaøo ñôøi soáng kinh
teá - xaõ hoäi - vaên hoùa cuûa nhaân loaïi. Nhöõng ngöôøi phuï nöõ chieám hôn phaân
nöûa daân soá toaøn caàu, ôû nhieàu theá kyû trieàn mieân tröôùc ñaây, hoï bò coi laø thöù
yeáu, laø coù thaân phaän phuï thuoäc vaøo ñaøn oâng, hay may maén hôn ñöôïc coi
nhö nhöõng boâng hoa, nhöõng vaät trang söùc cho caùc ñaáng nam nhi… nhöng
ngaøy nay, quaû thaät hoï ñang saùnh vai cuøng nam giôùi treân raát nhieàu lónh vöïc
cuûa ñôøi soáng xaõ hoäi.
Chuùng ta ñeàu bieát raèng, böôùc tieán cuûa phuï nöõ trong moái quan heä bình
ñaúng Giôùi luoân luoân laø theå hieän thöôùc ño neàn vaên minh nhaân loaïi. Vieäc
chò em ngaøy nay ôû khaép caùc chaâu luïc ñeàu ñang phaán ñaáu ñeå naâng vò theá
cuûa chính mình laø do töøng giai ñoaïn phaùt trieån cuûa lòch söû, phuï nöõ ñaõ
khoâng ngöøng bieåu toû söùc saùng taïo cuûa mình, vaø vieäc ñöôïc xaõ hoäi thöøa
nhaän coâng lao cuûa hoï chính laø vì taàm nhìn Giôùi hoâm nay trong xaõ hoäi ñaõ
coù nhieàu caûi thieän.
Rieâng veà phuï nöõ Vieät Nam, laâu nay ngöôøi ta vaãn cho laø chò em voán gioûi
giang vieäc nöôùc. Vôùi truyeàn thoáng laø con chaùu cuûa Hai Baø Tröng, Baø
Trieäu… trong 2 cuoäc khaùng chieán choáng Phaùp vaø choáng Myõ vöøa qua, chò
em ngoaøi vò trí laø haäu phöông lôùn coøn tröïc tieáp tham gia laøm caùc nöõ giao
* Phoù Giaùo sö, Vieän Khoa hoïc xaõ hoäi vuøng Nam Boä. Vieät Nam.
653
lieân, nöõ daân coâng tieáp teá cho tieàn tuyeán, nöõ thanh nieân xung phong treân
khaép moïi chieán tröôøng, nhöõng ñoäi quaân toùc daøi laøm neân lòch söû, nhöõng baø
meï anh huøng coù maët treân moïi mieàn ñaát nöôùc… Trong thöïc teá, ngay caû thôøi
kyø xaây döïng hoøa bình, ñaëc bieät vaøo thôøi ñoåi môùi cuûa cô cheá thò tröôøng, chò
em cuõng laïi laø nhöõng ngöôøi ñoùng goùp tích cöïc treân caùc maët traän: giaùo duïc,
y teá, thöông maïi, du lòch hay ôû caùc ngaønh noâng, coâng nghieäp xuaát khaåu coù
kim ngaïch khaù cao…(2) trong ñoù coù nhieàu chò em noåi baät trong ñoäi nguõ lao
ñoäng khoa hoïc hoaëc ngheä thuaät, keå caû gaùnh vaùc traùch nhieäm cao trong boä
maùy quaûn lyù Nhaø nöôùc vaø laõnh ñaïo saûn xuaát, kinh doanh.
Noùi veà caùc doanh nhaân, thöôøng ngöôøi ta cho raèng laâu nay “caùi bieån tieåu
thöông” maø phuï nöõ chieám lónh töø thaønh thò ñeán noâng thoân ñaâu coù ñem laïi
giaù trò gì cho ñaùng neå. Thaäm chí, duø hoï coù laõnh ñaïo moät soá ngaønh saûn
xuaát, kinh doanh ñöôïc nhieàu ngöôøi bieát ñeán thì nhöôïc ñieåm cuûa chò em ña
phaàn vaãn laø trình ñoä hoïc vaán thaáp, tay ngheà khoâng thaønh thaïo, thieáu ñaàu
oùc kinh doanh lôùn neân ít daùm ñaàu tö, vay voán ñeå phaùt trieån saûn xuaát vaø
ñoåi môùi kyõ thuaät, coâng ngheä, taïo neân moät khoái löôïng haøng hoùa doài daøo,
coù chaát löôïng cao, deã daøng hoäi nhaäp vaøo thò tröôøng theá giôùi, ñem veà cho
Toå quoác soá ngoaïi teä moãi naêm moät taêng leân. Hôn nöõa veà phöông dieän naém
baét thoâng tin, tieáp caän thò tröôøng, hoï cuõng khoù khaên hôn nhieàu so vôùi nam
giôùi do hoï coøn chöùc naêng quaûn lyù gia ñình, chaêm soùc con caùi, ñieàu maø ñoái
vôùi phaùi nam, daãu coù laø oâng chuû cöûa haøng hay laø nhaø quaûn lyù xí nghieäp,
ñang ñieàu khieån moät coâng ty hoaëc toång giaùm ñoác caû moät lieân hieäp ngaønh…
hoï voán khoâng phaûi baän taâm lo laéng, bôûi leõ ñoái vôùi hoï chuyeän gia ñình laø
vieäc rieâng tö vaø taát caû ñeàu ñaõ coù “noäi töôùng” quaùn xuyeán heát. Ngoaøi ra trong
moái quan heä kinh doanh chò em laïi khoâng quen giaûi quyeát coâng vieäc laøm
aên ngay treân baøn tieäc nhö phöông thöùc maø caùc ñaáng maøy raâu vaãn tieán
haønh. Nhöõng öu ñieåm thöôøng coù nôi ngöôøi nöõ doanh nhaân laø thaän troïng,
tieát kieäm, bieát xöû lyù coâng vieäc cuï theå vaø coù tình ngöôøi, tuaân thuû luaät phaùp,
toân troïng toå chöùc, bieát laéng nghe yù kieán baøn baïc daân chuû töø trong quaàn
chuùng v.v… thì laïi bò nhöõng ñònh kieán xaõ hoäi coi thuôøng phuï nöõ laán aùt ñi.
Taâm söï vôùi nhieàu chò em thaønh ñaït treân con ñöôøng tieán boä veà söï
nghieäp, ñaëc bieät ñoái vôùi nöõ doanh nhaân, chò em coù nieàm vui veà söï coáng
hieán coù hieäu quaû cuûa taäp theå do mình quaûn lyù, ñöôïc xaõ hoäi bieát ñeán vaø
ñaùnh giaù cao, thaäm chí ñöôïc nhaän nhöõng danh hieäu cao quyù cuûa Nhaø nöôùc
ban taëng… nhöng veà ñôøi soáng tình caûm rieâng ñoâi khi cuõng gaëp nhieàu traéc
trôû, caàn moät söï caûm thoâng coù chieàu saâu nhaân baûn vaø hôïp leõ hôïp tình töø
phía ngöôøi thaân yeâu nhaát.
Chuùng ta hieåu raèng, thuaän lôïi cuûa thôøi kyø ñoåi môùi cuõng nhieàu: chò em
ñöôïc khuyeán khích saùnh vai cuøng nam giôùi, ñöôïc boäc loä tính naêng ñoäng
saùng taïo cuûa mình, ñöôïc ñoäng vieân söï maïnh daïn, quyeát ñoaùn, daùm nghó,
daùm laøm ñeå phaùt huy noäi löïc maïnh meõ. Nhöng ñoàng thôøi thaùch thöùc laïi hieän
ra môùi meû hôn, to lôùn hôn bôûi cuoäc soáng hoâm nay khoâng chæ laø bieát ruùt ñuùc
654
VAÁN ÑEÀ BÌNH ÑAÚNG GIÔÙI ÑOÁI VÔÙI NÖÕ DOANH NHAÂN TRONG QUAÙ TRÌNH ÑOÅI MÔÙI ...
kinh nghieäm, bieát hoïc hoûi laøm theo, maø cuoäc caïnh tranh khoác lieät giöõa choán
thöông tröôøng coøn ñoøi hoûi nhaø doanh nghieäp daãu nhoû, vöøa hay lôùn ñeàu phaûi
vöôn leân taàm cao cuûa thôøi kyø hieän ñaïi, khoâng chæ veà trang thieát bò tieân tieán,
coù ñoäi nguõ kyõ thuaät luoân saùng taïo ra nhöõng maãu maõ kieåu daùng môùi hôïp thôøi
trang vaø hôn nöõa coøn ñi tröôùc ñoùn ñaàu, thaäm chí bieát höôùng daãn thò hieáu
laønh maïnh nôi ngöôøi tieâu duøng môùi mong loâi cuoán khaùch haøng trong nöôùc
vaø quoác teá. Vaø muoán vaäy, quaûn lyù doanh nghieäp hoâm nay khoâng chæ laø söï
hieåu bieát chung chung, naém vaán ñeà qua baùo caùo, ban haønh caùc meänh leänh
vaø duyeät chi caùc chöùng töø maø thöïc söï laø phaûi ñi saâu naém chaéc töøng khaâu
toå chöùc, töøng con ngöôøi cuï theå trong saûn xuaát, kinh doanh, ñaëc bieät laø kòp
thôøi giaûi quyeát hôïp lyù, hôïp tình nhöõng eùo le, baát traéc naûy sinh trong quaù
trình phaùt trieån cuûa nhaø maùy, cöûa haøng, hay coâng ty, hieäp hoäi…
Treân caû nöôùc, nhaát laø ôû phía Nam vaø thaønh phoá Hoà Chí Minh, trong
thôøi kyø ñoåi môùi, chuùng ta coù haún moät ñoäi nguõ nöõ doanh nhaân khaù huøng
haäu phuï traùch caùc ngaønh coù saûn phaåm chaát löôïng cao töø cô khí ñeán giaøy
da, may maëc, töø cheá bieán noâng laâm haûi saûn ñeán caùc cheá phaåm veà söõa vaø
boät dinh döôõng caùc loaïi, hoaëc töø döôïc phaåm ñeán kinh teá trang traïi vaø
thöông maïi, du lòch v.v… Coù ñôn vò ngaøy nay ñöôïc phong taëng danh hieäu
Anh huøng maõi maõi vaãn ghi nhôù coâng lao ngöôøi nöõ bí thö ñaûng uûy ñaàu tieân
ñaõ laùi con thuyeàn xí nghieäp töø choã coù nguy cô phaù saûn ñeán phaùt trieån thaønh
ñôn vò daãn ñaàu, coù saûn phaåm chaát löôïng cao ñöôïc xuaát haøng sang thò
tröôøng Baéc Myõ baèng con ñöôøng khoâng chính thöùc ngay töø thuôû coøn chöa
heát caám vaän (ñaàu nhöõng naêm 90 qua con ñöôøng giao löu vaø qua moät soá
ngöôøi Vieät xa xöù veà thaêm queâ höông, moùn quaø taëng thaân nhaân cuûa hoï laø
nhöõng chieác aùo deät kim cuûa Xí nghieäp deät may Thaønh Coâng ñöôïc giôùi thieäu
ôû Myõ, ñöôïc traàm troà khen ngôïi vì reû vaø beàn, vì kieåu daùng vaø maøu saéc trang
nhaõ… Laïi coù ngöôøi töø Coäng hoøa Lieân bang Ñöùc veà chôi nhaø ngay trong
naêm ñaàu cuûa thieân nieân kyû naøy coá tìm cho ñöôïc thöù boät dinh döôõng maën
coù chaát thòt, toâm, cua, caù ñem bieáu cho ngöôøi baïn Ñöùc coù con vöøa ñeán tuoåi
thoâi noâi, bôûi moät leõ beù ñaõ ngaùn aên chaát dinh döôõng ngoït ngaøo quen thuoäc
cuûa Chaâu AÂu maát roài.).
Trong soá caùc doanh nhaân, coù chò ñöôïc ñaøo taïo töø nöôùc ngoaøi veà, coù chò
lôùn leân cuøng ñaát nöôùc, ñöôïc hoïc hoûi chính quy coù baøi baûn, hoaëc baèng con
ñöôøng hoïc boå tuùc, taïi chöùc hay ngaén ngaøy, nhöng caên baûn laø coâng phu töï
ñaøo taïo cuûa caùc chò qua coâng vieäc thöïc teá, vôùi ñaàu oùc linh hoaït, saùng taïo
vaø nieàm tin vöõng chaéc vaøo muïc ñích, lyù töôûng phuïc vuï heát mình cho ñaát
nöôùc. Ñieåm caên baûn laø chò em bieát döïa vaøo söùc maïnh moät taäp theå cuøng
chí höôùng, ñoaøn keát hôïp taùc chaân tình vôùi nhau daãu luùc gaëp ba ñaøo soùng
döõ hay khi thuaän lôïi ñeàu chung moät taâm nguyeän: “khoù cuøng chia, vui coäng
höôûng” raát nghieâm minh vaø coâng baèng.
Caùc chò duø coøn treû hay ôû tuoåi ñaõ hoa nieân, daãu ñoäc thaân hay ñaõ laäp gia
ñình ñeàu coù ñaëc tröng laø töï tin vaø luoân höôùng veà phía tröôùc, vun ñaép cho
655
taäp theå vöôn leân. Coù theå noùi, ôû caùc nöõ doanh nhaân, beân nhöõng tính toaùn
chi li cho keá hoaïch kinh doanh vaø saûn xuaát, ôû thôøi ñaïi kinh teá tri thöùc naøy,
chò em ñaõ coù nhöõng phaán ñaáu vöôït baäc veà trí löïc, taâm löïc vaø theå löïc ñeå
troïn veïn caû 2 chöùc naêng xaõ hoäi vaø gia ñình trong ñieàu kieän caû moät ñaïi
döông quanh mình, keå caû nhöõng thaønh vieân trong gia ñình coøn chöa quen
vôùi nhaän thöùc Giôùi phuø hôïp traøo löu xaõ hoäi hieän ñaïi. Ñieàu ñoù coù nghóa laø
hoï caàn phaûi ñöôïc öu aùi, ñöôïc hôïp taùc giuùp ñôõ ñeå hoaøn taát traùch nhieäm
naëng neà vaø cao quyù cuûa mình: haøi hoøa giöõa 2 chöùc naêng : vöøa laø coâng daân
coù nhieàu coáng hieán cho xaõ hoäi, vöøa laø ngöôøi vôï ngöôøi meï cuøng vôùi choàng
con xaây döïng toå aám thaân thöông.
Thaät vaäy, khoâng hieám chò raát gioûi ôû cöông vò laõnh ñaïo lónh vöïc naøy
hay phöông dieän khaùc nhöng sao cöù caûm thaáy “haïnh phuùc gia ñình quaù
mong manh”. Cuõng coù chò töøng ñaõ phaûi leân keá hoaïch chi li cho töøng buoåi
toái haøng tuaàn ôû gia ñình:
- Thöù hai, thöù naêm xem Tivi vaø bình luaän
- Thöù ba, thöù baûy cuøng haùt Karaoke taïi nhaø
- Thöù tö, thöù saùu coi phim aûnh hay ca nhaïc
vaø chuû nhaät toå chöùc ñi picnic hoaëc hoïp maët aên töôi vôùi baïn beø… sao
cho khoâng khí giöõa nhöõng ngöôøi thaân quen luoân ñaàm aám vui töôi laønh
maïnh khoûi bò loâi cuoán vaøo choán teä naïn chôi bôøi ñuû kieåu giaêng maéc khaép
moïi nôi…
Khoâng keå caùc chò vì lyù do naøy hay nguyeân nhaân khaùc phaûi “nuoâi con moät
mình”, soá ñoâng caùc chò coù choàng cuõng ôû cöông vò töông ñöông, nghóa laø khaù
baän bòu veà vieäc chung coù theå ngang baèng hay hôn vôï neân ñaõ giao taát caû vieäc
nhaø cho chò töï saép xeáp vaø lo chaêm soùc töø cha meï giaø, beänh taät ñeán vieäc hoïc
haønh cuûa con caùi v.v… khieán cho vieäc tính toaùn thôøi gian cuï theå vaø hôïp lyù
cho gaùnh naëng hai vai cuûa chò coøn laø caû moät vaán ñeà veà phöông phaùp luaän
trong tö duy môùi, ñöùng töø goùc ñoä tö töôûng vaø tình caûm, taâm lyù, v.v… Do ñoù
nguyeän voïng cuûa chò em, ngoaøi nhöõng aâu lo veà keát quaû coâng vieäc, nhö vôùi
baát cöù moät thaønh vieân nam giôùi naøo cuøng cöông vò, luoân haân hoan ñoùn nhaän
nhöõng “côûi troùi” cho doanh nghieäp, töø phía caùc nhaø chöùc traùch coøn laø söï
mong muoán coù nhöõng caûm thoâng saâu saéc töø quan ñieåm Giôùi cuûa toaøn xaõ hoäi,
trong ñoù coù caû nhöõng thaønh vieân trong gia ñình mình.
Giôùi, theå hieän moái quan heä öùng xöû giöõa nam vaø nöõ trong xaõ hoäi, thay
ñoåi tuøy theo ñieàu kieän kinh teá vaø hoaøn caûnh lòch söû nhaát ñònh cuøng vôùi
nhöõng taäp tuïc vaên hoùa cuûa moãi ñòa phöông vaø töøng daân toäc, ñaëc bieät laø quan
nieäm vaø thaùi ñoä nhaän ñònh veà vò trí, vai troø ngöôøi phuï nöõ, ñeå töø ñoù coù haønh
vi vaø söï ñaùnh giaù coâng baèng veà söùc ñoùng goùp cuûa nam cuõng nhö nöõ.
Vaø neáu döï ñoaùn cuûa caùc nhaø töông lai hoïc ñaõ ñi gaàn ñeán quan nieäm
Giôùi ñuùng ñaén, thì trong thöïc teá cho ñeán hoâm nay vaãn coøn ñoù nhöõng nuoái
656
VAÁN ÑEÀ BÌNH ÑAÚNG GIÔÙI ÑOÁI VÔÙI NÖÕ DOANH NHAÂN TRONG QUAÙ TRÌNH ÑOÅI MÔÙI ...
tieác ôû moät lôùp ñaøn oâng gia tröôûng veà moät thôøi chæ rieâng nam giôùi thaû söùc
tung hoaønh neáu khoâng noùi laø hoï coù “ban aân” cho phuï nöõ ôû nhöõng vò theá
xaõ hoäi keùm coûi, thu nhaäp thaáp vôùi nhöõng coâng vieäc giaûn ñôn chæ laëp ñi laëp
laïi, khoù coù ñieàu kieän thi thoá taøi naêng. Chính vì theá maø Cöông lónh chæ ñaïo
cho phuï nöõ theá giôùi ôû Ñaïi hoäi Baéc Kinh 1995, vaø sau naøy, vaøo ñaàu naêm
2000 taïi New York, Hoäi nghò haäu Baéc Kinh vaãn nhaán maïnh yù töôûng veà thöïc
hieän cho ñöôïc 4 ñieåm cô baûn trong 12 ñieàu cuûa Cöông lónh : ñoù laø phuï nöõ
phaûi ñöôïc taïo vieäc laøm, ñöôïc chaêm soùc veà söùc khoûe vaø giaùo duïc, nhaát laø
phuï nöõ phaûi ñöôïc taïo quyeàn ñeå chò em coù theå goùp tieáng noùi vaø ra nhöõng
quyeát ñònh mang tính nhaân vaên saâu saéc veà bình ñaúng giôùi.
Nhö theá, yù nghóa cuûa bình ñaúng Giôùi thöïc chaát khoâng phaûi laø söï öu tieân
cho rieâng nöõ maø chæ laø thöïc hieän leõ coâng baèng, hôïp tính chaát vaên minh
cuûa con ngöôøi hieän ñaïi, nhaèm giaûi phoùng löïc löôïng saûn xuaát, taïo söï höùng
khôûi saùng taïo cuûa moät khoái löôïng chieám hôn nöûa daân soá toaøn caàu.
Maët khaùc, ñoâi khi quan nieäm öu tieân laïi naûy sinh ñieàu nghòch lyù. Chaúng
haïn, phuï nöõ caàn vieäc laøm nhöng nhaø tuyeån duïng laïi ngaïi thi haønh chính
saùch nöõ, aûnh höôûng ñeán naêng suaát vaø lôïi nhuaän cuûa coâng ty.
Vaø xaõ hoäi do chöa quen thöïc hieän bình ñaúng Giôùi, neân ngay ôû khaâu toå
chöùc vaø cô cheá coù khi khoâng ñoàng boä, taùc ñoäng ñeán vieäc thi haønh chaäm
treã moät Nghò ñònh mang yù thöùc Giôùi khoù ñöôïc thöïc thi: (Cuïc thueá khoâng
giaûm thueá lôïi töùc cho caùc doanh nghieäp nhaän ñoâng lao ñoäng nöõ, chæ vôùi lyù
do ñôn giaûn ngaønh doïc chöa höôùng daãn thi haønh Nghò ñònh noùi treân).
Hoaëc trong chính saùch nghæ höu, ñieàu töôûng laø quan taâm nöõ cho veà sôùm
hôn nam giôùi 5 naêm, nhöng ñieàu kieän phuïc vuï vaãn ñoøi hoûi ñuû naêm nhö
nam laïi laø gaây thieät thoøi cho nöõ. Thaäm chí chính saùch naøy khoâng chæ gaây
haãng huït cho soá ñoâng chò em ôû caùc ngaønh coøn phaùt huy ñöôïc söùc coáng
hieán cho xaõ hoäi bôûi ôû tuoåi 55 chò em ñuû chín chaén, giaøu kinh nghieäm vaø
coù ñoä daøy veà kieán thöùc chuyeân moân cuõng nhö veà phöông dieän quaûn lyù,
maø noùi nhö baø Ñoã Duy Lieân, nguyeân Phoù chuû tòch UBND thaønh phoá ñeå nöõ
nghæ höu ôû tuoåi 55 coøn laø söï daïi doät vì ñaõ gaây nhieàu laõng phí cho xaõ hoäi,
thaäm chí khi so saùnh veà caû tuoåi thoï, trí tueä vaø söùc cô baép cuûa caû nam vaø
nöõ, ñoàng chí Hoà Thieäu Huøng, Phoù ban Tö töôûng Vaên hoùa cuûa Thaønh uûy
coøn ruùt ra keát luaän : “neáu naâng tuoåi höu cho nöõ baèng nam giôùi - taát nhieân
chæ ôû moät soá ngaønh nhaát ñònh - thì ñaát nöôùc seõ giaøu hôn”.(3)
Noùi toùm laïi, thöïc teá ñaõ dieãn ra ñuùng nhö döï baùo cuûa caùc nhaø töông lai
hoïc. Xin pheùp ñöôïc nhaéc laïi moät laàn nöõa nguyeân vaên yù töôûng cuûa hoï :
“phuï nöõ seõ chieám lónh xaõ hoäi thoâng tin, seõ trôû neân nhöõng nhaø doanh nghieäp
lôùn vaø nhöõng chính khaùch noåi baät do baûn lónh saéc saûo cuûa mình”.
Ñaây roõ raøng khoâng phaûi laø lôøi caûnh baùo cho nam giôùi nhö moät soá ngöôøi
ngoä nhaän: phuï nöõ vuøng leân seõ trôû laïi thôøi kyø maãu heä, maø chính laø söï theå
657
hieän böôùc tieán cuûa nhaân loaïi ñi ñeán vaên minh: coâng baèng cho caû nam vaø
nöõ ñeå caû hai cuøng chung xaây haïnh phuùc trong xaõ hoäi phaùt trieån vaø hoøa bình.
Xin daãn ra ñaây nhaän xeùt (thoâng qua nhöõng con soá bieát noùi ôû Vieät Nam)
cuûa caùc toå chöùc coù truyeàn thoáng quan taâm ñeán söï phaùt trieån toaøn dieän cuûa
con ngöôøi nhö UNDP, UNICEP vaø Ngaân haøng Theá giôùi, ñeå so saùnh: daãu
GDP khoâng phaûi moät sôùm moät chieàu ñaõ taêng leân nhanh choùng do coøn
nhieàu ñieàu kieän khaùch quan raøng buoäc, nhöng chæ soá veà GDI cho thaáy tyû
leä so saùnh giöõa nam vaø nöõ ñaõ khoâng coøn cheânh leäch quaù nhieàu, vaø chæ soá
HDI trong nhöõng naêm gaàn ñaây coù tieán boä roõ reät. Chuùng ta cuõng coù cô sôû
ñeå tin raèng thöôùc ño quyeàn löïc veà Giôùi (GEM) cuûa Vieät Nam seõ mau choùng
ñöôïc xeáp haïng cao, trong ñoù coù söùc ñoùng goùp to lôùn cuûa caùc nöõ doanh
nhaân ôû khaép vuøng ñaát nöôùc noùi chung vaø nhaát laø ôû khu vöïc TP. Hoà Chí
Minh vaø caùc tænh phía Nam noùi rieâng.(4)
CHUÙ THÍCH
1. Xin xem theâm “Möôøi phöông höôùng môùi cho nhöõng naêm 1990. Caùc xu höôùng vó moâ naêm 2000”
cuûa Johen Naisbit - Patricia Aburdene, Vieän Thoâng tin Khoa hoïc xaõ hoäi, Haø Noäi, 1990.
2. Moät vaøi soá lieäu so saùnh nam vaø nöõ (Nguoàn: Toång cuïc Thoáng keâ):
- trong giaùo duïc ñaøo taïo nöõ chieám 71% so vôùi nam 29%.
- trong ngaønh y teá nöõ chieám 68% so vôùi nam 32%.
- ngaønh taøi chính tín duïng thu huùt phuï nöõ ñeán 56% so vôùi nam 44%.
- ngaønh dòch vuï nöõ chieám 52,1%.
- ngaønh coâng nghieäp cheá bieán, tyû leä lao ñoäng nöõ laø 53,3% v.v…
- trong noâng nghieäp nöõ chieám 81,96% trong toång soá lao ñoäng nöõ, vaø chieám 53% so toång soá
lao ñoäng ôû noâng thoân…
3. Tham luaän taïi cuoäc Toïa ñaøm veà coâng taùc caùn boä nöõ do Döï aùn hoã trôï kyõ thuaät caûi caùch haønh
chính vaø Ban Vì söï tieán boä Phuï nöõ ñoàng toå chöùc taïi UBND TP. Hoà Chí Minh ngaøy 14/7/2000.
4. - Chæ soá GDP: naêm 1995: xeáp haïng thöù 156/174 quoác gia treân theá giôùi thuoäc nhöõng nöôùc ngheøo
nhaát, thu nhaäp döôùi 370 USD/naêm/ngöôøi.
naêm 1997: xeáp haïng thöù 153/175 nöôùc.
- Chæ soá GDI: xeáp loaïi GDI: 74/174
vôùi tyû leä - ñoùng goùp thu nhaäp: nöõ 44,9% nam 55,1%
- Tuoåi thoï (1992) nöõ 67,3% nam 62,9%
- Bieát chöõ nöõ 88,7% nam 95,5%
- Ñeán tröôøng caáp I, II, III nöõ 47,4% nam 50%
- Chæ soá HDI: naêm 1995 xeáp haïng thöù 156/174 nöôùc
naêm 1997 121/175 nöôùc
naêm 1999 110/175 nöôùc
(Nguoàn : Human Development Report - 1995 - 1998 - 1999 - UNDP)
658
MAÁY VAÁN ÑEÀ BAÛO VEÄ
BAÛN SAÉC VAÊN HOÙA DAÂN TOÄC
VAØ GIAO LÖU VAÊN HOÙA ÔÛ VIEÄT NAM
Mai Quoác Lieân*
1. Vieät Nam töø sau Ñoåi môùi (1986) ñang böôùc vaøo thôøi kyø hoäi nhaäp vôùi
theá giôùi. Theá giôùi ngaøy nay laø moät theá giôùi coâng nghieäp, hieän ñaïi, moät theá
giôùi ñang ñöôïc toaøn caàu hoùa. Toaøn caàu hoùa noùi ôû ñaây laø toaøn caàu hoùa tö
baûn chuû nghóa, do caùc nöôùc phaùt trieån phöông Taây phaùt ñoäng vaø ñieàu haønh.
Töø ñieån Phaùp ngöõ toång quaùt (Dictionnaire Universel Francophone, 1977)
ñònh nghóa toaøn caàu hoùa laø: “Söï bieán ñoåi töø moät neàn kinh teá quoác teá sang
moät neàn kinh teá toaøn caàu, ñöôïc ñaëc tröng bôûi söï caïnh tranh phoå bieán, hoøa
nhaäp taát caû caùc quoác gia treân cô sôû tö nhaân vaø phi chính trò, trong moät
khoâng gian kinh teá toaøn caàu, phaàn naøo vöôït ra ngoaøi söï kieåm soaùt cuûa caùc
quoác gia”. Cô sôû tö nhaân, hay noùi roõ hôn ñoái vôùi moät soá neàn kinh teá coù
thaønh phaàn coâng höõu thì ñoù laø söï tö nhaân hoùa veà kinh teá ñi ñoâi vôùi töï do
hoùa (hieåu theo nghóa phöông Taây). Nhö vaäy toaøn caàu hoùa roõ raøng coù maët
thuaän vaø maët nghòch. Noù laø moät taát yeáu neân khoâng theå ñöùng ngoaøi laûng
traùnh. Phaûi chaáp nhaän, gia nhaäp vaøo traøo löu vaø ñaáu tranh haïn cheá nhöõng
maët tieâu cöïc, phaán ñaáu cho söï ña cöïc, choáng ñoäc quyeàn aùp ñaët, baûo veä
ñoäc laäp daân toäc vaø vaên hoùa daân toäc.
Ñaáy laø moät quaù trình voâ cuøng khoù khaên vaø raát khoâng ñôn giaûn ñoái vôùi
moät nöôùc ngheøo nhö nöôùc ta, kinh qua chieán tranh laâu daøi, laïi ñang kieân
trì muïc tieâu XHCN trong boái caûnh môùi cuûa theá giôùi sau söï suïp ñoå cuûa Lieân
Xoâ – Ñoâng AÂu. Maët thuaän laø ta ñaõ böôùc ñaàu ñoåi môùi thaønh coâng, taêng
tröôûng kinh teá, oån ñònh chính trò vaø tröôùc maét ñang coù nhöõng höùa heïn maø
nhieàu ngöôøi giaàu coù chính kieán vaø caùch nhìn khaùc nhau cuõng ñeàu nhaän roõ.
Maët nghòch laø chính baûn thaân quaù trình toaøn caàu hoùa laø moät quaù trình gaây
söùc eùp, aùp ñaët nhöõng khaùi nieäm cuûa phöông Taây nhaèm baét caùc nöôùc ñang
phaùt trieån phaûi theo nhöõng giaù trò vaät chaát vaø tinh thaàn cuûa noù. Ñoàng thôøi,
chính söï dieãn bieán cuûa moät neàn kinh teá thò tröôøng môùi, chöa hoaøn thieän
veà nhieàu maët ñaõ ñeû ra tham nhuõng, phaân cöïc vaø nhöõng raùc röôûi khaùc, caûn
trôû quaù trình vaên hoùa. Nhieàu nhaø vaên hoùa cuûa phöông Taây thaáy roõ tính chaát
* Giaùo sö, Tieán só, Trung taâm Nghieân cöùu quoác hoïc, thaønh phoá Hoà Chí Minh, Vieät Nam.
659
hai maët cuûa toaøn caàu hoùa, coù ngöôøi cho noù coù goác gaùc thöïc daân, coù ngöôøi
cho noù ñem laïi phuùc lôïi to lôùn, ñoàng thôøi cuõng ñe doïa söï toàn taïi cuûa loaøi
ngöôøi. Coù veû phaûi chaêng hôn, coù ngöôøi cho ñoù laø moät löïc löôïng phaù hoaïi
– saùng taïo (creative destruction).
Chuùng ta khoâng hoaøi nghi chuû nghóa veà töông lai nhöng chuùng ta cuõng
khoâng coù quyeàn laïc quan teáu. Chuùng ta phaûi nhìn vaøo thöïc chaát cuûa tình
hình nöôùc ta trong boái caûnh cuûa tình hình quoác teá ñeå hoaïch ñònh nhöõng
keá saùch thöïc tieãn, höõu hieäu, nhaèm tranh thuû maët lôïi vaø haïn cheá maët haïi
cuûa toaøn caàu hoùa trong quaù trình baûo veä baûn saéc vaên hoùa daân toäc vaø giao
löu vaên hoùa quoác teá.
2. Trong quaù trình lòch söû haøng maáy nghìn naêm döïng nöôùc vaø giöõ nöôùc,
daân toäc Vieät Nam ñaõ phaûi ñöông ñaàu vôùi nhöõng aâm möu ñoàng hoùa cuûa
nhöõng nöôùc lôùn maïnh hôn mình nhieàu laàn. Nhöng Vieät Nam cuõng ñaõ kieân
cöôøng, khoân ngoan, meàm deûo tieáp bieán nhöõng neàn vaên hoùa ñi theo böôùc
chaân xaâm löôïc ñoù, tieáp nhaän saùng taïo nhöõng giaù trò goác reã nguyeân thuûy
cuûa chuû nghóa nhaân vaên to lôùn cuûa Trung Hoa vaø Phaùp. Nguyeãn Traõi vaø
Hoà Chí Minh coù theå xem laø nhöõng caù nhaân tieâu bieåu cho söï tieáp nhaän
saùng taïo ñoù. Roát cuoäc, Nguyeãn Traõi vaø Hoà Chí Minh ñaõ duøng chính caùi
tinh hoa cuûa vaên hoùa nöôùc ñi xaâm löôïc laøm vuõ khí choáng xaâm löôïc vaø
ñöa vaên hoùa daân toäc mình leän nhöõng ñænh cao ñaùng töï haøo. Moät thôøi
chuùng ta ñaõ giao löu vaø tieáp nhaän vaên hoùa Nga, vaên hoùa Trung Hoa, vaø
vaên hoùa quoác teá treân moät tinh thaàn chuû ñoäng, saùng taïo vaø chuùng ta ñaõ coù
nhöõng thôøi khaéc vaøng cuûa vaên hoùa thôøi ñaïi Hoà Chí Minh vôùi nhöõng taùc
phaåm vaên hoùa ngheä thuaät, vôùi nhöõng con ngöôøi ñænh cao, trong ñoù coù caû
ballet, giao höôûng, kòch noùi hieän ñaïi… Ñoù laø moät gia taøi vaø moät kinh
nghieäm: noù cho ta thaáy caàn phaûi coù khí phaùch vaø saùng taïo trong giao löu
vaên hoùa. Chuùng ta caàn phaûi hoïc raát nhieàu, khoâng bieát theá naøo laø ñuû vaø
chuùng ta bieát raèng caùc daân toäc khaùc, caùc neàn vaên hoùa khaùc coù bieát bao
caùi hay, bieát bao giaù trò ñoäc ñaùo, saâu saéc, ña daïng cho chuùng ta hoïc taäp.
Nhöng ñeå hoïc taäp keát quaû vaø coù ích thì chuùng ta phaûi giöõ vöõng vaø phaùt
huy baûn saéc vaên hoùa daân toäc, chuùng ta phaûi coù baûn lónh, chuùng ta phaûi
coù vaên hoùa. Ngöôøi coù vaên hoùa cao bao giôø cuõng bieát quyù caùi rieâng cuûa
mình, khoâng bao giôø ñi baét chöôùc moät caùch vuïng veà, noâng caïn. Nhìn vaøo
vaên hoùa Vieät Nam hieän nay, chuùng ta ñau loøng nhaän thaáy nhöõng hieän
töôïng “xaâm laêng vaên hoùa” dieãn ra treân ñaát nöôùc mình vaø coù khoâng ít ngöôøi
trôû thaønh noâ leä thaûm haïi cho moät thöù vaên hoùa moâ phoûng thaáp keùm. Chuùng
ta khoâng daân toäc chuû nghóa moät caùch cöïc ñoan. Chuùng ta bieát raèng nhöõng
giaù trò truyeàn thoáng cuõng caàn bieán ñoåi vaø hoøa nhaäp vaøo nhöõng giaù trò hieän
ñaïi. Vaên hoùa daân toäc khoâng phaûi chæ laø hình thöùc maø laø noäi dung nhaân
vaên chuû nghóa, laø nhöõng giaù trò tinh thaàn ñaõ ñöôïc thöû thaùch vaø giuùp daân
toäc ta ñöùng vöõng tröôùc bao thöû thaùch hieåm ngheøo. Neáu khoâng gìn giöõ vaø
phaùt huy caùi gia taøi voâ cuøng to lôùn vaø quyù baùu ñoù thì chuùng ta khoù beà
ñöùng vöõng tröôùc nhöõng thöû thaùch khaéc nghieät cuûa theá kyû môùi. Chuùng ta
660
MAÁY VAÁN ÑEÀ BAÛO VEÄ BAÛN SAÉC VAÊN HOÙA DAÂN TOÄC VAØ GIAO LÖU VAÊN HOÙA ÔÛ VIEÄT NAM
cuõng bieát raèng ñi ñeán taän cuøng nhöõng tinh hoa daân toäc chuùng ta seõ gaëp
nhaân loaïi. Laáy nhaân nghóa thaéng hung taøn, laáy chí nhaân thay cöôøng baïo
cuûa Nguyeãn Traõi caàn phaûi trôû thaønh phöông chaâm soáng, haønh ñoäng cuûa
caû nhaân loaïi trong theá kyû naøy. Chuû nghóa nhaân ñaïo kieåu Phuïc Höng cuûa
Nguyeãn Du laáy con ngöôøi laøm trung taâm, ñöôïc toaøn theá giôùi chia seû vaø toân
vinh. Khoâng coù gì quyù hôn ñoäc laäp töï do, ai cuõng coù côm aên aùo maëc, ai
cuõng ñöôïc hoïc haønh, vaên hoùa phaûi soi ñöôøng cho quoác daân ñi vaø daân toäc
ta phaûi trôû neân moät daân toäc thoâng thaùi…, khaùt voïng aáy, yù chí aáy cuûa Hoà
Chí Minh haù chaúng phaûi vaãn laø phöông chaâm cao caû vaø thöïc tieãn cho daân
toäc Vieät Nam, cho vaên hoùa Vieät Nam ngaøy nay ñoù sao?
3. Nhìn vaøo tình hình thöïc tieãn cuûa Vieät Nam hieän nay chuùng ta thaáy
noåi leân moät soá maët ñaùng chuù yù veà vaên hoùa. Ñoù laø nhöõng vaán ñeà heát söùc
caáp baùch, coù caùi trong taàm xa, coù caùi ngay saùt döôùi chaân mình, taát caû laø
nhöõng öu tö, khaéc khoaûi maø moät ngöôøi yeâu vaên hoùa Vieät thöôøng gaëp phaûi.
Noùi cho coâng baèng, ñöùng vöõng ñöôïc qua côn khuûng hoaûng do heä quaû
cuûa moät neàn kinh teá taäp trung, quan lieâu cuûa nhöõng naêm 70, 80, heä quaû
cuûa söï suïp ñoå Lieân Xoâ - Ñoâng AÂu, tieán tôùi ñöôïc caùi moác nhö ngaøy nay, ñoù
laø moät thaønh töïu vó ñaïi. Trong nhöõng thaønh töïu ñoù aét phaûi coù söï ñoùng goùp
cuûa vaên hoùa. Chính caùi giaù trò tinh thaàn beàn vöõng haøng ngaøn naêm ñöôïc toâi
reøn qua hai cuoäc khaùng chieán ñaõ laøm cho nhaân daân ta nhaän thöùc ñöôïc caùi
quyù baùu cuûa oån ñònh vaø phaùt trieån, ñoäc laäp, töï chuû, hoøa bình vaø ñaõ ra söùc
ñoåi môùi ñaát nöôùc theo moät ñöôøng loái nhaát quaùn, nhöng nhöõng khoù khaên,
khuyeát ñieåm - nguy cô nöõa, laø coù thaät vaø coù nhieàu.
Veà vaên hoùa, coù moät söï xuoáng caáp vaø maát traät töï, quaûn lyù buoâng loûng,
giaù trò môø nhaït. Saùng taùc vaên hoïc ngheä thuaät maát daàn ngoïn löûa thieâng cuûa
caûm höùng lôùn veà cuoäc soáng, phai nhaït chuû nghóa nhaân vaên cao quyù maø
ñaõ coù thôøi chuùng ta theo ñuoåi. Kinh teá thò tröôøng, lôïi loäc vaät chaát, söï phaân
cöïc xaõ hoäi do tham nhuõng laõng phí, quan lieâu phaûi chaêng ñaõ laøm naûn loøng
caùc caây buùt? Nhaân daân ñang ñöôïc höôûng thuï moät neàn vaên hoùa khoâng coù
ñænh cao. “Phim Trung Quoác phim Haøn Quoác xem meät nghæ”, söï maát traän
ñòa ngay treân chính khaùn giaû cuûa mình laø moät caâu hoûi ñau ñaàu. Naêm 2003
ñaõ in 20.000 ñaàu saùch vôùi gaàn 4 trieäu baûn, moãi moät ñaàu ngöôøi ñöôïc 3-4
cuoán saùch. Tuy coøn thaáp hôn nhieàu so vôùi caùc nöôùc, nhöng ñöôïc theá cuõng
ñaõ laø moät söï khích leä ñoái vôùi vaên hoùa ñoïc. Ñieàu ñaùng noùi, phaàn lôùn trong
soá saùch ñoù laø luoäc laïi cuûa Saøi Goøn cuõ, cuûa nhöõng naêm tröôùc vaø nhieàu cuoán
caâu khaùch, ít cuoán giaù trò. Ñaõ theá, laïi chen vaøo khoâng ít saûn phaåm coù haïi
cho ñaïi cuïc. Maët baèng vaên hoùa coøn phaûi keå ñeán meâ tín dò ñoan phaùt trieån
laán löôùt, moät soá leã hoäi bò lôïi duïng, trong moät chöøng möïc khoâng nhoû, aâm
nhaïc taàm thöôøng, saân khaáu eá khaùch… myõ thuaät xa daàn caùc baäc thaày theá
kyû tröôùc… Muoán cho neàn vaên hoùa daân toäc khôûi saéc phaûi öu tieân daáy leân
cho ñöôïc nhieät höùng saùng taïo lôùn veà Toå quoác Vieät Nam, con ngöôøi Vieät
Nam, höôùng ra theá giôùi nhöng phaûi laáy nhaân daân laøm ñoái töôïng chính,
661
hoïc taäp nöôùc ngoaøi nhöõng caùi tinh hoa thích hôïp vôùi truyeàn thoáng, taâm
lyù vaø söï phaùt trieån daân toäc. Theá kyû XXI phaûi coù nhöõng taùc phaåm cuûa
nhöõng nhaân taøi saùng taïo ngang taàm nhöõng khaùt voïng, ñau khoå, töøng traûi
cuûa nhaân daân.
Ñeå laøm vieäc aáy caàn phaûi coù nhaân taøi. Chính saùch ñoái vôùi nhaân taøi vaên
hoùa phaûi ñöôïc hoaïch ñònh minh baïch hôn nöõa ñeå taïo ñieàu kieän cho söï
phaùt huy tieàm löïc. Ñieàu naøy chuùng ta coøn nhieàu luùng tuùng. ÔÛ thôøi naøo, ôû
baát cöù ñaâu, vaên hoùa cuõng caàn ñeán cô sôû kinh teá, cô sôû vaät chaát. Ñeán löôït
mình, vaên hoùa môùi trôû thaønh ñoäng löïc, muïc tieâu cuûa söï phaùt trieån, vaên
hoùa môùi phuïc vuï cho vieäc taïo ra con ngöôøi vaø con ngöôøi bao giôø cuõng laø
caùi voán quyù nhaát. Chöøng naøo, treân moät möùc ñoä nhaát ñònh naøo ñoù, vaên hoùa
coøn bò phoù maëc cho caùc “ñaàu naäu”, cho caùc hoaït ñoäng thöông maïi laáy laõi
suaát cao laøm neàn taûng vaø hoï giaøu suï treân nhöõng saûn phaåm vaên hoùa trong
khi vaên só, ngheä só trôû thaønh ngöôøi bò boùc loät thì khoâng theå noùi ñeán vaên
hoùa ñích thöïc.
Giaùo duïc goùp phaàn taïo neân con ngöôøi,vaên hoùa vaø laø traän ñòa chính cuûa
vaên hoùa. Giaùo duïc ñang cöïc kyø maát caân ñoái giöõa soá löôïng vaø chaát löôïng.
Chaát löôïng cuûa caùc moân KHXH vaø NV trong nhaø tröôøng cuõng ñang bò suy
thoaùi. Ñieàu ñoù aûnh höôûng nghieâm troïng ñeán chaát löôïng con ngöôøi töông lai.
Moät trong nhöõng ñaëc ñieåm cuûa neàn vaên hoùa, giaùo duïc hieän nay, cuûa
moät boä phaän theá heä treû ngaøy nay laø söï caét ñöùt nguy hieåm ñoái vôùi truyeàn
thoáng, xa thì haøng ngaøn naêm, gaàn thì laø maáy chuïc naêm khaùng chieán vaø
caùch maïng. Caét ñöùt truyeàn thoáng ñoàng thôøi voïng ngoaïi, suøng baùi vaên hoùa
phöông Taây, chaïy theo nhöõng giaù trò hình thöùc vaø nhaát thôøi. Ñieàu naøy hieån
nhieân khoâng phaûi chæ laø loãi cuûa chính baûn thaân moät boä phaän theá heä treû.
Loãi coøn laø ôû tình hình khaùch quan, ôû ngöôøi lôùn; nhöng khoâng theå khoâng
noùi ñeán söï nhaän thöùc quaù chaäm, quaù trì treä, baûo thuû cuûa moät soá cô quan
coù traùch nhieäm. Ñieàu ñaùng buoàn laø ngöôøi noùi cöù noùi, ngöôøi nghe cöù ñeå
ngoaøi tai, cho neân ngöôøi ta noùi: noùi voâ ích.
Nhaân dieãn ñaøn Hoäi thaûo quan troïng naøy, toâi khaån thieát kieán nghò moät
soá giaûi phaùp cuï theå ñeå cöùu vaõn neàn vaên hoùa, giaùo duïc - söï nghieäp taâm
huyeát cuûa chuùng ta, nhö sau:
1. Trong nhaän thöùc cuõng nhö haønh ñoäng cuûa toaøn xaõ hoäi, ñaëc bieät ôû
taàm vó moâ, caàn thaáy cho heát taùc duïng cöïc kyø quan troïng cuûa vaên hoùa, giaùo
duïc ñoái vôùi con ngöôøi vaø khoâng chæ quan taâm ñeán chæ tieâu kinh teá maø coi
nheï, buoâng loûng vaên hoùa, giaùo duïc, xaõ hoäi, con ngöôøi.
2. Töø trung öông ñeán ñòa phöông, toaøn boä xaõ hoäi phaûi daáy leân cho
ñöôïc moät Ñieän Bieân Phuû môùi trong giaùo duïc, vaên hoùa, khoa hoïc. Coù nghóa
laø phaûi coù quyeát saùch vaø phaûi coù toång tö leänh, phaûi coù chæ huy, coù caùc
quaân chuûng phoái hôïp trong moät quyeát taâm quyeát thaéng. Coù nhö theá môùi
662
MAÁY VAÁN ÑEÀ BAÛO VEÄ BAÛN SAÉC VAÊN HOÙA DAÂN TOÄC VAØ GIAO LÖU VAÊN HOÙA ÔÛ VIEÄT NAM
ñöa ñaát nöôùc thoaùt khoûi ñoùi ngheøo, tuït haäu, môùi taïo neân neàn taûng cho söï
phaùt trieån beàn vöõng, cuûng coá an ninh, oån ñònh.
3. Xem vieäc ñaàu tö cho vaên hoùa, giaùo duïc, khoa hoïc laø ñaàu tö cho con
ngöôøi, cho kinh teá, ñaàu tö cho töông lai xaùn laïn cuûa daân toäc. Chieán thaéng
treân lónh vöïc naøy môùi ñích thöïc laø chieán thaéng quyeát ñònh, chieán thaéng veû
vang, chieán thaéng chính mình. Vì vaäy caàn phaûi tính toaùn caân ñoái laïi nhöõng
chi tieâu ñeå chi theâm cho lónh vöïc naøy. Vaán ñeà laø chi coù hieäu quaû. Coøn hieän
nay chi ñaõ ít maø laõng phí raát nhieàu vaø ít ñem laïi hieäu quaû roõ reät.
4. Caàn coù chính saùch ñaøo taïo, boài döôõng vaø ñaõi ngoä nhaân taøi vaên hoùa,
khoa hoïc. Moät neàn vaên hoùa khoâng coù nhaân taøi hay hieám nhaân taøi gioáng
nhö quaû nuùi troïc khoâng caây xanh.
5. Ñoái vôùi vaên hoùa truyeàn thoáng cuûa daân toäc, ñaëc bieät laø vaên hoùa treân
chöõ vieát Haùn Noâm, caàn coù söï ñaåy maïnh khai thaùc, ñaøo taïo chuyeân gia,
taêng cöôøng hoïc taäp, giaùo duïc cho theá heä treû. Caàn nhaän thöùc cho ñuùng giaù
trò tinh hoa cuûa truyeàn thoáng haøng maáy ngaøn naêm, ñaõ hun ñuùc neân toaøn
boä neàn vaên hoùa vôùi chuû nghóa nhaân vaên traùc tuyeät cuûa daân toäc. Chöõ nghóa
Haùn Noâm chæ laø caùi voû. Xuyeân qua caùi voû aáy ta seõ gaëp ñaïo lyù, trieát lyù, khí
phaùch, taâm huyeát ngaát trôøi cuûa haøng bao theá heä. Nhaø tröôøng hieän nay giuùp
vaøo vieäc caét ñöùt vôùi truyeàn thoáng baèng caùch khoâng daïy Haùn Vieät, duø chæ
vaøi giôø nhö thôøi Phaùp thuoäc. Ñoù laø caùch caét ñöùt vôùi cha oâng, vôùi truyeàn
thoáng khaù höõu hieäu. Moät ngöôøi Vieät Nam, moät trí thöùc Vieät Nam khoâng hieåu
chöõ Haùn thì vieát moät caâu vaên, duøng moät töø ngöõ nhieàu khi chöa ñuùng, noùi
chi vöôn tôùi taàm xa vaên hoùa nhö Nguyeãn Traõi, nhö Hoà Chí Minh ñaõ vöôn
tôùi. Do ñoù, caàn caáp baùch coù moät Döï aùn lôùn veà vaán ñeà naøy. Trung taâm
Nghieân cöùu Quoác hoïc cuûa chuùng toâi xin tình nguyeän phoái hôïp vôùi moät soá
toå chöùc khaùc ñeå khôûi thaûo döï aùn, thí ñieåm döï aùn vaø nhaân roäng ra ñaïi traø,
neáu ñöôïc caáp coù thaåm quyeàn pheâ duyeät.
663
KHÔÛI XÖÔÙNG “CHÖÔNG TRÌNH XOÙA ÑOÙI GIAÛM NGHEØO” –MOÄT SAÙNG TAÏO NOÅI BAÄT...
1
KHÔÛI XÖÔÙNG
“CHÖÔNG TRÌNH XOÙA ÑOÙI GIAÛM NGHEØO” –
MOÄT SAÙNG TAÏO NOÅI BAÄT CUÛA THAØNH PHOÁ
MANG TEÂN CHUÛ TÒCH HOÀ CHÍ MINH
Toâ Vaên Giai*
Thaønh phoá Hoà Chí Minh laø ñòa phöông ñaàu tieân coù saùng kieán khôûi
xöôùng chöông trình xoùa ñoùi giaûm ngheøo (XÑGN) (thaùng 2-1992). Ñeán nay,
cuoäc vaän ñoäng ñoù ñaõ trieån khai ñöôïc 12 naêm vaø daàn lan toûa ra caû nöôùc.
Töø kinh nghieäm cuûa thaønh phoá Hoà Chí Minh vaø cuûa nhieàu ñòa phöông
khaùc, Ñaïi hoäi Ñaûng laàn thöù VIII ñaõ xaùc ñònh chöông trình XÑGN laø moät
trong möôøi chöông trình troïng ñieåm phaùt trieån kinh teá-xaõ hoäi (KT-XH) cuûa
caû nöôùc.
I. TIEÂU CHÍ, MUÏC TIEÂU VAØ QUAN ÑIEÅM CHÆ ÑAÏO

1. Veà tieâu chí hoä ñoùi ngheøo
Thaønh phoá xaùc ñònh hoä ñoùi ngheøo theo 2 tieâu chí: thu nhaäp vaø höôûng
thuï caùc dòch vuï vaên hoùa. Ñoù laø nhöõng hoä daân coù möùc thu nhaäp bình quaân
ñaàu ngöôøi moãi naêm döôùi möùc trung bình cuûa ngöôøi daân thaønh phoá vaø ít coù
khaû naêng tieáp caän vaø höôûng thuï caùc dòch vuï vaên hoùa.
Thaønh phoá döïa vaøo trình ñoä phaùt trieån kinh teá, möùc soáng cuûa ngöôøi daân
töøng luùc ñeå xaùc ñònh möùc ñoùi ngheøo nhö sau: naêm 1992, möùc thu nhaäp
bình quaân döôùi 500.000ñ/ngöôøi/naêm. Naêm 1993-1994, möùc thu nhaäp bình
quaân döôùi 700.000ñ/ngöôøi/naêm (ngoaïi thaønh) vaø 1.000.000 ñ/ngöôøi/naêm
(noäi thaønh). Naêm 1995-1996, möùc thu nhaäp bình quaân döôùi 1.000.000
ñ/ngöôøi/naêm (ngoaïi thaønh) vaø 1.500.000 ñ/ngöôøi/naêm (noäi thaønh). Naêm
1997-2003, möùc thu nhaäp bình quaân döôùi 2.500.000 ñ/ngöôøi/naêm (ngoaïi
thaønh) vaø 3.000.000 ñ/ngöôøi/naêm (noäi thaønh). Döï kieán naêm 2004-2005, möùc
thu nhaäp döôùi 4.000.000 ñ/ngöôøi/naêm. Naêm 2006-2010, möùc thu nhaäp bình
quaân döôùi 6.000.000 ñ/ngöôøi/naêm.
* Phaân vieän chính trò, Thaønh phoá. Hoà Chí Minh, Vieät Nam.
664
2. Veà muïc tieâu
Trong giai ñoaïn 1992-2003, chöông trình XÑGN ñeà ra muïc tieâu phaán
ñaáu cuï theå trong töøng thôøi gian nhö sau:
a. Muïc tieâu töø 1992 ñeán 30-4-1995: Xoùa hoä ñoùi, cô baûn giaûi quyeát caùi aên
haøng ngaøy vaø choáng taùi ñoùi.
b. Muïc tieâu sau ngaøy 30-4-1995 ñeán naêm 2000: Choáng taùi ñoùi vaø giaûm hoä
ngheøo; tieáp tuïc lo caùi aên, giaûi quyeát vieäc laøm, caûi thieän daàn caùc nhu caàu toái
thieåu cuûa cuoäc soáng cho ngöôøi ngheøo vaø ñaàu tö laøm chuyeån bieán boä maët caùc
vuøng ngheøo cuûa thaønh phoá.
c. Muïc tieâu töø naêm 2000-2003: Môû roäng quy moâ giaûm ngheøo, choáng taùi
ngheøo, phaán ñaáu cô baûn khoâng coøn hoä ngheøo theo tieâu chí cuûa thaønh phoá;
taäp trung hoaøn thaønh coâng trình haï taàng thieát yeáu cho 20 xaõ, phöôøng
ngheøo; ñaûm baûo giaûm ngheøo toaøn dieän, beàn vöõng, môû ra khaû naêng tieáp caän
chuaån ngheøo quoác teá trong nhöõng naêm tieáp theo. (Ñeán cuoái naêm 2003, hoä
ngheøo theo tieâu chí cuûa thaønh phoá coøn 0,15%).
3. Veà quan ñieåm chæ ñaïo
Vieäc thöïc hieän chöông trình XÑGN luoân ñöôïc laõnh ñaïo thaønh phoá xaùc
ñònh roõ quan ñieåm chæ ñaïo trong töøng thôøi kyø. Ñaây laø nhöõng caên cöù quan
troïng ñaûm baûo cho vieäc xaây döïng caùc cô cheá chính saùch, giaûi phaùp XÑGN
cuûa thaønh phoá moät caùch phuø hôïp vaø thieát thöïc. Cuï theå:
a. XÑGN laø muïc tieâu quan troïng, vöøa coù tính caáp baùch tröôùc maét, vöøa
cô baûn laâu daøi cuûa thaønh phoá trong coâng cuoäc xaây döïng vaø phaùt trieån KT-
XH theo ñònh höôùng XHCN.
b. XÑGN phaûi gaén lieàn vôùi quaù trình quy hoaïch vaø keá hoaïch phaùt trieån
KT-XH chung cuûa thaønh phoá vaø töøng quaän, huyeän, phöôøng, xaõ.
c. XÑGN phaûi thöïc söï laø phong traøo quaàn chuùng saâu roäng, phaùt huy
ñöôïc truyeàn thoáng ñaïo ñöùc toát ñeïp cuûa daân toäc.
d. XÑGN, ñoù laø coâng vieäc ñoøi hoûi ngöôøi caùn boä phaûi coù taám loøng vaø söï
saâu saùt, gaén boù ñeå hieåu saâu saéc vaø ñaày ñuû veà ngöôøi ngheøo - hoä ngheøo.
e. XÑGN laø chöông trình troïng taâm phaûi luoân luoân ñöôïc söï laõnh ñaïo,
chæ ñaïo tröïc tieáp vaø thöôøng xuyeân cuûa caáp uûy Ñaûng, chính quyeàn.
4. Veà giaûi phaùp thöïc hieän. Bao goàm 3 nhoùm giaûi phaùp chính:
a. Tuyeân truyeàn saâu roäng töø trong noäi boä cô quan, ñôn vò ñeán caùc taàng
lôùp nhaân daân vaø ñeán taän hoä thuoäc chöông trình XÑGN, vôùi nhieàu hình thöùc
cuï theå thieát thöïc, taïo ñöôïc chuyeån bieán toát veà nhaän thöùc, söï tham gia nhieät
tình cuûa caùc löïc löôïng xaõ hoäi.
665
b. Thöïc hieän caùc chính saùch trôï giuùp, bao goàm söï trôï giuùp tröïc tieáp
cuûa quyõ XÑGN (ôû 3 caáp: thaønh phoá, quaän, huyeän, phöôøng, xaõ). Ñoàng thôøi
phoái hôïp vôùi caùc chöông trình, döï aùn khaùc (tín duïng ngaân haøng ngöôøi
ngheøo, quyõ quoác gia giaûi quyeát vieäc laøm, quyõ xaây döïng nhaø tình thöông,
quyõ vì ngöôøi ngheøo, quyõ hoã trôï beänh nhaân ngheøo, quyõ hoã trôï hoïc sinh
ngheøo, quyõ cuûa Maët traän Toå quoác vaø caùc ñoaøn theå quaàn chuùng trôï giuùp
cho ngöôøi ngheøo, …).
c. Veà toå chöùc chæ ñaïo thöïc hieän. Chöông trình XÑGN ñöôïc thí ñieåm ôû
6 huyeän ngoaïi thaønh vaø phöôøng noâng nghieäp cuûa 4 quaän ven, tieáp ñoù môû
roäng toaøn thaønh phoá. Thaønh laäp Ban chæ ñaïo XÑGN ôû 3 caáp (thaønh phoá;
quaän - huyeän; phöôøng - xaõ) vaø hình thaønh moät löïc löôïng caùn boä tröïc tieáp
laøm coâng taùc XÑGN töø thaønh phoá ñeán phöôøng, xaõ.
II. KEÁT QUAÛ ÑAÏT ÑÖÔÏC
1. Tính ñeán ngaøy 15-12-2003, toång quyõ XÑGN cuûa thaønh phoá ñaït 158,43
tyû ñoàng. Quyõ quoác gia hoã trôï vieäc laøm laø 118,5 tyû ñoàng. Nguoàn voán tín
duïng cuûa Maët traän Toå quoác vaø caùc ñoaøn theå laø 122,5 tyû ñoàng. Tín duïng
ngaân haøng cho vay laø 34,057 tyû ñoàng. Ngaân haøng thaønh phoá hoã trôï xaây
döïng cô sôû haï taàng cho 20 phöôøng-xaõ ngheøo trong 3 naêm (2001-2003) laø
210,8 tyû ñoàng vaø hoã trôï y teá, giaùo duïc cho ngöôøi ngheøo bình quaân moãi naêm
20 trieäu ñoàng, …
2. Trong 12 naêm qua, chöông trình XÑGN cuûa thaønh phoá ñaõ mang laïi
thaønh töïu böôùc ñaàu raát ñaùng traân troïng vaø töï haøo. Cuï theå: ñaõ tröïc tieáp hoã
trôï, chaêm lo cho gaàn 115.000 hoä ñoùi ngheøo töï vöôn leân thoaùt khoûi möùc
chuaån ngheøo theo tieâu chí thaønh phoá; haï tyû leä hoä ngheøo töø treân 20% vaøo
ñaàu nhöõng naêm 1990 xuoáng coøn 0,15% vaøo cuoái naêm 2003 (trung bình moãi
naêm giaûm ñöôïc hôn 10.000 hoä ngheøo); thu ngaén khoaûng caùch möùc soáng
giöõa noâng thoân vaø thaønh thò, giöõa caùc nhoùm daân cö xaõ hoäi thaønh phoá töø
treân 10 laàn vaøo ñaàu nhöõng naêm 1990 xuoáng coøn 5,78 laàn vaøo naêm 2002.
Ñeán nay, thaønh phoá ñaõ hoaøn thaønh muïc tieâu cô baûn khoâng coøn hoä ngheøo
theo tieâu chí thaønh phoá sôùm tröôùc 2 naêm so vôùi muïc tieâu cuûa Nghò quyeát
Ñaïi hoäi Ñaûng boä Thaønh phoá laàn thöù 7 ñeà ra.
3. Nguyeân nhaân tröïc tieáp taïo neân nhöõng keát quaû neâu treân, tröôùc heát laø söï
quan taâm laõnh ñaïo, chæ ñaïo cuûa Thaønh uûy, Hoäi ñoàng Nhaân daân vaø UBND
thaønh phoá. Thaønh phoá luoân öu tieân taäp trung huy ñoäng caùc nguoàn löïc ñaàu
tö cho muïc tieâu giaûm hoä ngheøo vaø laøm chuyeån bieán boä maët caùc vuøng ngheøo.
Caùc sôû, ban, ngaønh cuûa thaønh phoá vaø caùc quaän- huyeän ñaõ coù söï phoái hôïp
ñoàng boä, chaët cheõ, loàng gheùp chöông trình XÑGN vôùi caùc chöông trình KT-
XH khaùc, cuøng vôùi phöôøng-xaõ, thò traán toå chöùc thöïc hieän chöông trình baèng
nhöõng keá hoaïch cuï theå vaø coù hieäu quaû. Ngöôøi ngheøo thaønh phoá ngaøy caøng
coù nhaän thöùc ñuùng, töøng böôùc thay ñoåi caên baûn veà neáp nghó, loaïi boû daàn tö
666
töôûng an phaän, troâng chôø, yû laïi, ñaëc bieät bieát hoïc hoûi caùch laøm aên, töï phaán
ñaáu vöôn leân giaûm ngheøo vaø vöôït ngheøo ñeå oån ñònh cuoäc soáng; ñaây chính
laø yeáu toá quyeát ñònh giaûm ngheøo cuûa thaønh phoá. Vai troø tham gia cuûa coäng
ñoàng hoã trôï cho ngöôøi ngheøo, hoä ngheøo thoâng qua caùc hoaït ñoäng cuûa Maët
traän Toå quoác vaø caùc ñoaøn theå laø nhaân toá quan troïng goùp phaàn tích cöïc chaêm
lo cho ñoàng baøo ngheøo, taêng cöôøng tính xaõ hoäi hoùa cuûa chöông trình XÑGN.
III. YÙ NGHÓA TO LÔÙN
1. Chöông trình XÑGN ñaõ giuùp cho töøng hoä ngheøo vöôït qua ñöôïc caûnh
khoán cuøng, thöïc söï mang laïi nieàm vui vaø haïnh phuùc nhö ñöôïc thay ñoåi soá
phaän cuoäc ñôøi trong moãi gia ñình ngheøo.
2. Taïo ñöôïc caùi voán quyù cho ngöôøi ngheøo, ñoù laø yù chí phaán ñaáu thoaùt
caûnh ñoùi ngheøo, khoâng maëc caûm, töï ty, an phaän.
3. Goùp phaàn quan troïng ruùt ngaén khoaûng caùch giaøu ngheøo trong cô cheá
thò tröôøng, baûo ñaûm coâng baèng xaõ hoäi, mang tính thuyeát phuïc saâu saéc veà
tính öu vieät cuûa chöông trình XÑGN.
4. Khôi daäy vaø phaùt huy truyeàn thoáng toát ñeïp cuûa daân toäc “Thöông
ngöôøi nhö theå thöông thaân”, “Laù laønh ñuøm laù raùch” trong hoaïn naïn khoù
khaên, neân ñöôïc söï höôùng öùng nhieät tình cuûa caùc caáp, caùc ngaønh, ñoàng baøo
baùo giôùi, thöïc söï trôû thaønh moät phong traøo quaàn chuùng roäng raõi.
5. Taïo ra moái quan heä maùu thòt giöõa Ñaûng vôùi daân, daân vôùi Ñaûng, laø chaát
keo keát dính moïi hoaït ñoäng cuûa caùc caáp chính quyeàn, maët traän vaø caùc ñoaøn
theå vôùi daân, goùp phaàn haïn cheá teä quan lieâu, cöûa quyeàn, saùch nhieãu daân.
6. Theå hieän sinh ñoäng veà ñaïo ñöùc caùch maïng cuûa Chuû tòch Hoà Chí Minh,
noù gaàn guõi vôùi lôøi keâu goïi choáng ñoùi cuûa Ngöôøi sau Caùch maïng thaùng Taùm
naêm 1945: “Möôøi ngaøy nhòn aên moät böõa, moãi böõa nhòn moät bô ñeå giuùp ñoàng
baøo ñang thieáu ñoùi” vaø Ngöôøi ñaõ göông maãu thöïc hieän ñeàu ñaën.
7. Phuø hôïp vôùi hoaøi baõo, öôùc mô cuûa loaøi ngöôøi tieán boä töø bao ñôøi nay
veà moät xaõ hoäi coâng baèng, veà quyeàn ñöôïc soáng, quyeàn töï do vaø quyeàn möu
caàu haïnh phuùc, noù hoaøn toaøn phuø hôïp vôùi baûn chaát nhaân ñaïo vaø nhaân vaên
cuûa CNXH.
OÂng Traàn Kim Nguyeân, moät laõo noâng ngheøo ôû huyeän Caàn Giôø, TP.HCM
xuùc ñoäng noùi leân noãi nieàm vui söôùng cuûa mình: “Tröôùc ñaây, toâi cöù nghó maõi
veà söï ngheøo ñoùi truyeàn kieáp cöù ñeo ñuoåi gia ñình toâi töø theá heä naøy sang
theá heä khaùc vaø toâi töï hoûi chaúng leõ soá phaän cöù cuøng quaãn nhö theá naøy maõi
sao? Nhöng töø khi ñöôïc trôï voán töø quyõ XÑGN vaø chæ sau vaøi ba naêm chòu
khoù laøm aên gia ñình toâi ñaõ oån ñònh cuoäc soáng, töø nay caùc con toâi ñaõ bieát
theá naøo laø tivi, maùy ghi aâm”.
667
MOÂ HÌNH HÖÔÛNG THUÏ VAÊN HOAÙ CUÛA CÖ DAÂN KHU COÂNG NGHIEÄP...
1
MOÂ HÌNH HÖÔÛNG THUÏ VAÊN HOÙA
CUÛA CÖ DAÂN KHU COÂNG NGHIEÄP
TÖØ ÑIEÀU TRA ÑÒNH LÖÔÏNG
(TRÖÔØNG HÔÏP TÆNH BÌNH DÖÔNG)
Nguyeãn Tuaán Anh*
Nghieân cöùu ñònh löôïng ôû Vieät Nam ñöôïc bieát ñeán cuõng chæ trong khoaûng
hôn chuïc naêm trôû laïi ñaây vaø chuû yeáu qua caùc coâng trình nghieân cöùu cuûa
nhöõng nhaø xaõ hoäi hoïc vaø daân soá hoïc. Vieäc aùp duïng caùc nghieân cöùu ñònh
löôïng trong khoa hoïc xaõ hoäi gaàn ñaây ñaõ ñöôïc quan taâm nhieàu hôn, song
hieäu quaû cuûa phöông phaùp nghieân cöùu naøy vaãn coøn laø vaán ñeà quan taâm
cuûa nhieàu ngöôøi(1).
Trong khuoân khoå chöông trình nghieân cöùu caáp nhaø nöôùc Phaùt trieån vaên
hoaù con ngöôøi vaø nguoàn nhaân löïc, ñeà taøi: Ñôøi soáng vaên hoaù vaø xu höôùng
phaùt trieån vaên hoaù vuøng ñoâ thò vaø khu coâng nghieäp trong thôøi kyø coâng nghieäp
hoaù, hieän ñaïi hoaù ñaõ ñaët ra vaán ñeà söû duïng caùc nghieân cöùu ñònh löôïng
trong vieäc tìm hieåu ñôøi soáng vaên hoaù cuûa ngöôøi daân. Nhöõng caâu hoûi veà tính
hieäu quaû vaø khaû naêng trieån khai cuûa phöông phaùp ñònh löôïng ñaõ ñöôïc
nhoùm nghieân cöùu ñaët ra. Cuoái cuøng, cuoäc khaûo saùt ñònh löôïng cuõng ñöôïc
tieán haønh treân phaïm vi 4 tænh, thaønh phoá: Haø Noäi, Tp. Hoà Chí Minh, Ñaø
Naüng vaø Bình Döông vôùi dung löôïng laø 3212 maãu. Qua cuoäc khaûo saùt naøy,
nhoùm nghieân cöùu cuõng ñaõ ruùt ra nhöõng kinh nghieäm aùp duïng caùc phöông
phaùp ñònh löôïng trong nghieân cöùu vaên hoaù ôû Vieät Nam. Khaû naêng aùp duïng
caùc nghieân cöùu ñònh löôïng trong caùc nghieân cöùu vaên hoaù ôû Vieät Nam cuõng
laø vaán ñeà ñang ñöôïc quan taâm. Hieäu quaû cuûa caùch nghieân cöùu naøy?; nhöõng
khoù khaên khi aùp duïng vaøo boái caûnh Vieät Nam?... laø nhöõng caâu hoûi thöôøng
ñöôïc caùc nhaø nghieân cöùu ñaët ra.
Baøi vieát naøy thöû phaân tích, tìm hieåu nhöõng moâ hình höôûng thuï vaên hoaù
cuûa ngöôøi daân taïi khu coâng nghieäp döïa treân söï phaân tích soá lieäu ñònh löôïng
töø cuoäc ñieàu tra taïi Bình Döông veà ñôøi soáng vaên hoùa, ñaây chæ laø moät trong
nhieàu vaán ñeà maø cuoäc nghieân cöùu höôùng tôùi. Caùc phaân tích naøy cuõng döïa
treân söï so saùnh vôùi caùc soá lieäu thu ñöôïc töø caùc cuoäc ñieàu tra taïi Haø Noäi,
* Vieän Vaên hoaù Thoâng tin. Vieät Nam.
668
Ñaø Naüng vaø Tp. Hoà Chí Minh. Thoâng qua keát quaû naøy coù theå ñöa ra nhöõng
nhaän ñònh veà phöông phaùp ñònh löôïng vaø aùp duïng noù trong nghieân cöùu
vaên hoaù Vieät Nam hieän nay.
I. BOÁI CAÛNH XAÕ HOÄI
Sau khi ñöôïc taùch ra töø tænh Soâng Beù, Bình Döông trôû thaønh moät tænh
coù toác ñoä coâng nghieäp hoaù, ñoâ thò hoaù cao. Vôùi chuû tröông xaây döïng caùc
khu coâng nghieäp, Bình Döông ñaõ thu huùt ñöôïc raát nhieàu nhaø ñaàu tö trong
nöôùc vaø nöôùc ngoaøi, do vaäy toác ñoä taêng tröôûng trong vaøi naêm gaàn ñaây töông
ñoái cao. Beân caïnh quaù trình coâng nghieäp hoaù vôùi toác ñoä cao laø nhöõng bieán
ñoåi xaõ hoäi dieãn ra khaù maïnh meõ theo nhieàu chieàu höôùng khaùc nhau.
Söï xuaát hieän cuûa caùc khu coâng nghieäp ñaõ phaù vôõ khoâng gian, moâi
tröôøng soáng tröôùc ñaây, caùc doøng di cö töø caùc nôi ñoå veà phuïc vuï cho hoaït
ñoäng cuûa khu coâng nghieäp, caùc dòch vuï ñi keøm theo nhö caùc haøng quaùn,
nhaø troï,… taïo ra söï thay ñoåi trong dieän maïo cuûa ñôøi soáng vaên hoaù cuûa
ngöôøi daân. Söï oàn aøo taáp naäp, söï naêng ñoäng ñaõ thay theá cho khung caûnh
bình yeân tröôùc ñaây. Vieäc taäp trung nhieàu coâng nhaân töø caùc nôi ñoå veà caùc
khu coâng nghieäp taïo neân moät maät ñoä daân cö lôùn, laøm thay ñoåi ñeán caû caùc
vuøng daân cö laân caän.
Theo thoáng keâ, maät ñoä daân soá taïi Thuaän An vaø Dó An, hai huyeän taäp
trung nhieàu khu coâng nghieäp, laø khaù cao, gaàn baèng thò xaõ Thuû Daàu Moät.
Taïi Thuaän An, maät ñoä daân soá naêm 2001 laø 1.446 ngöôøi/km2, taïi Dó An,
maät ñoä laø 1.771 ngöôøi/km2, con soá naøy taïi Thuû Daàu Moät laø 1.730
ngöôøi/km2, trong khi maät ñoä chung cuûa toaøn tænh môùi chæ laø 286
ngöôøi/km2. Ñeán naêm 2002, maät ñoä daân soá taïi Thuaän An ñaõ leân ñeán 1.632
ngöôøi/km2, taïi Dó An laø 1.985 ngöôøi/km2, trong khi ñoù, vaøo thôøi ñieåm naøy
maät ñoäâ daân soá taïi Thuû Daàu Moät taêng khoâng ñaùng keå, ôû möùc 1.763
ngöôøi/km2. Lao ñoäng thuoäc khu vöïc kinh teá coâng nghieäp taêng nhanh haøng
naêm. Vaøo naêm 1996, soá lao ñoäng thuoäc khoái kinh teá coâng nghieäp laø
82.677 ngöôøi, con soá naøy taêng leân ñeán 169.184 ngöôøi vaøo thôøi ñieåm naêm
2001. Naêm 1996, khu vöïc coâng nghieäp vaø xaây döïng chieám 45,5% trong
toång saûn phaåm treân ñòa baøn, con soá naøy taêng leân ñeán 59,3% vaøo naêm
2001. Caùc cô sôû coâng nghieäp taêng töø 2.833 cô sôû vaøo naêm 1996 leân ñeán
3.539 cô sôû naêm 2001, taäp trung chuû yeáu vaøo caùc ngaønh coâng nghieäp cheá
bieán. Rieâng khu vöïc coù voán ñaàu tö nöôùc ngoaøi taêng töø 50 cô sôû vaøo naêm
1996 leân ñeán 306 cô sôû vaøo naêm 2001. Neáu phaân boá theo vuøng thì caùc
cô sôû coâng nghieäp naøy chuû yeáu taäp trung nhieàu taïi thò xaõ Thuû Daàu Moät
(811 cô sôû), huyeän Taân Uyeân (702 cô sôû) huyeän Thuaän An (896 cô sôû) vaø
huyeän Dó An (486 cô sôû). Nhöng neáu nhìn vaøo maät ñoä lao ñoäng thì môùi
thaáy ñöôïc taàm möùc cuûa quaù trình coâng nghieäp hoaù theo vuøng ôû Bình
Döông. Trong toång soá 169.184 lao ñoäng thuoäc khu vöïc caùc ngaønh coâng
nghieäp coù tôùi 53.810 lao ñoäng thuoäc huyeän Thuaän An vaø 50.810 thuoäc
669
huyeän Dó An, con soá naøy töông öùng taïi Thuû Daàu Moät vaø Taân An chæ laø
28.711 vaø 10.628 ngöôøi. Neáu so saùnh theo giaù trò saûn xuaát thì Thuaän An
vaø Dó An cuõng chieám phaàn lôùn nhaát. Giaù trò saûn xuaát theo giaù hieän haønh
vaøo naêm 2001 cuûa Thuû Daàu Moät laø 1.756.094 trieäu ñoàng treân toång soá
19.362.610 trieäu cuûa toaøn tænh trong khi con soá naøy cuûa Thuaän An laø
7.905.393 trieäu vaø cuûa Dó An laø 7.456.742 trieäu. Ñi keøm theo söï ñaàu tö
phaùt trieån caùc khu coâng nghieäp chính laø söï phaùt trieån aên theo cuûa caùc
loaïi hình kinh doanh dòch vuï khaùc. Con soá thoáng keâ cho thaáy, söï taêng
nhanh cuûa caùc cô sôû kinh doanh thöông maïi, du lòch, khaùch saïn, nhaø
haøng vaø dòch vuï ôû möùc cao taïi hai huyeän Thuaän An vaø Dó An. Naêm 1996,
soá caùc ñôn vò kinh doanh khu vöïc kinh teá naøy taïi Dó An laø 1.101 ñôn vò,
taïi Thuaän An laø 1.572 ñôn vò, nhöng ñeán naêm 2001 con soá naøy töông öùng
laø 2.159 taïi Dó An vaø 3.238 taïi Thuaän An, taêng gaàn gaáp ñoâi, trong khi taïi
Thuû Daàu Moät vaø caùc huyeän khaùc möùc taêng laø khoâng ñaùng keå(2).
Coù moät söï chuyeån bieán khaù maïnh trong cô caáu kinh teá xaõ hoäi nhö vaäy,
ñaëc bieät taïi caùc khu coâng nghieäp troïng ñieåm, vieäc tìm hieåu nhöõng moâ hình
höôûng thuï vaên hoaù cuûa ngöôøi daân seõ laø raát caàn thieát cho chieán löôïc phaùt
trieån caùc khu coâng nghieäp troïng ñieåm trong laâu daøi. Söï taäp trung ñoâng coâng
nhaân vaø heä thoáng dòch vuï ñi keøm theo taïi caùc khu coâng nghieäp vôùi maät
ñoä daân cö taêng leân seõ taïo ra nhöõng vaán ñeà trong vieäc ñaùp öùng nhu caàu
saùng taïo vaø höôûng thuï vaên hoaù cuûa nhöõng taàng lôùp naøy.
II. MAÃU KHAÛO SAÙT
Cuoäc khaûo saùt ñaõ choïn hai ñieåm khaûo saùt laø huyeän Thuaän An vaø huyeän
Dó An, hai huyeän coù toác ñoä coâng nghieäp hoaù cao, laø nôi taäp trung nhieàu
khu coâng nghieäp cuûa tænh Bình Döông vôùi dung löôïng maãu laø 735 ngöôøi
ñöôïc phoûng vaán. Cuoäc khaûo saùt naøy taäp trung chuû yeáu vaøo vaán ñeà ñôøi soáng
vaên hoaù taïi caùc khu coâng nghieäp, do vaäy maãu khaûo saùt chuû yeáu taäp trung
vaøo ñoái töôïng laø coâng nhaân vaø nhöõng ngöôøi lao ñoäng, nhöõng ñoái töôïng
buoân baùn dòch vuï taïi caùc khu coâng nghieäp, tuy nhieân cuoäc khaûo saùt cuõng
coù chuù yù thích ñaùng tôùi nhöõng thaønh phaàn daân cö khaùc. Ñieàu naøy theå hieän
trong cô caáu ngheà nghieäp cuûa maãu, tyû leä coâng nhaân laø raát lôùn, chieám tôùi
69,4%, sau ñoù laø nhöõng ngöôøi laøm dòch vuï, chieám 15%, coøn laïi laø nhöõng
ngheà nghieäp khaùc.
Keát quaû khaûo saùt sau khi phaân tích cho thaáy cô caáu giôùi tính coù tyû leä
nöõ nhieàu hôn nam, nöõ chieám tôùi 60% trong khi ñoù nam chæ chieám 40%. Cô
caáu giôùi tính naøy khoâng phaûn aùnh cô caáu giôùi tính treân thöïc teá.
Veà cô caáu tuoåi, chuû yeáu taäp trung vaøo löùa tuoåi döôùi 25 (57,6%) vaø löùa
tuoåi töø 25 ñeán 34 (25,3%). Ñieàu naøy phaûn aùnh cô caáu daân cö taïi nhöõng khu
coâng nghieäp taäp trung, vôùi chuû yeáu laø nhöõng ngöôøi treû tuoåi vaø laøm vieäc
trong caùc khu coâng nghieäp taäp trung. Töø cô caáu tuoåi naøy cuõng cho thaáy caàn
670
coù nhöõng chính saùch thích hôïp ñaùp öùng nhöõng nhu caàu höôûng thuï vaên hoaù
cuûa taàng lôùp treû naøy.
Veà trình ñoä hoïc vaán, chuû yeáu laø trình ñoä caáp II (49,4%), tieáp ñeán laø trình
ñoä caáp III (35,1%), tyû leä coù trình ñoä ñaïi hoïc khoâng ñaùng keå. Ñaùng löu yù laø
nhoùm coù trình ñoä trung caáp vaø cao ñaúng cuõng chieám tyû leä khieâm toán, trong
khi nhu caàu lao ñoäng coù tay ngheà ôû caùc khu coâng nghieäp laø raát cao.
Veà tình traïng hoân nhaân, do phaàn ñoâng ñoái töôïng khaûo saùt rôi vaøo nhöõng
ngöôøi laø coâng nhaân, ôû ñoä tuoåi döôùi 34, trong soá hoï nhieàu ngöôøi töø tænh khaùc
ñeán, do vaäy chuû yeáu hoï laø nhöõng ngöôøi chöa laäp gia ñình (67,1%), soá ngöôøi
ñaõ keát hoân hoaëc ñang chung soáng chieám tyû leä nhoû (28,6%).
Veà tieän nghi sinh hoaït trong nhaø, chæ coù 39,7% soá hoä coù voâ tuyeán
truyeàn hình, ñaây laø con soá töông ñoái nhoû ôû khu vöïc ñoâ thò. Caùc phöông
tieän khaùc cuõng haïn cheá.
Baûng 1: Tieän nghi trong nhaø
Ñoà duøng %
Radio-Cassette 39.86
Tivi 39.73
Video, VCD, DVD 16.33
Daøn aâm thanh 7.21
Xe maùy 30.07
Maùy vi tính 3.95
Ñieän thoaïi 12.11
Maùy giaët 2.18
Beáp ga 23.40
Nhö vaäy, phaàn naøo coù theå thaáy ñöôïc ñaëc ñieåm daân cö taïi caùc khu coâng
nghieäp cuûa Bình Döông. Coâng nhaân chieám tyû leä lôùn vaø ña phaàn hoï laø ôû
ñoä tuoåi döôùi 34, phaàn ñoâng laø chöa laäp gia ñình, hoïc vaán chuû yeáu laø trình
ñoä caáp II, moät soá coù trình ñoä caáp III, hoï laø nhöõng ngöôøi töø caùc vuøng laân
caän hoaëc töø caùc tænh khaùc ñoå veà khu coâng nghieäp ñeå kieám vieäc laøm, hoï
soáng trong nhöõng caên nhaø thueâ, nhaø troï, coù theå moät vaøi ngöôøi hoaëc nhieàu
ngöôøi cuøng thueâ moät phoøng, tieän nghi trong nhaø do vaäy cuõng mang tính
taïm bôï. Chính nhöõng ñaëc ñieåm naøy seõ quy ñònh ñeán nhöõng moâ hình höôûng
thuï vaên hoaù cuûa chính hoï.
III. CAÙC MOÂ HÌNH HÖÔÛNG THUÏ VAÊN HOÙA
Quaù trình chuyeån töø xaõ hoäi noâng thoân thaønh nhöõng khu coâng nghieäp
troïng ñieåm vôùi maät ñoä daân cö ñoâng ñuùc, cuøng vôùi ñoù laø vieäc theâm nhieàu
671
thaønh phaàn daân cö khaùc nhau ôû Bình Döông ñaõ taïo neân söï phöùc taïp hôn
trong cô caáu daân cö ôû ñaây. Söï khaùc bieät giöõa caùc nhoùm daân cö ngaøy caøng
trôû neân roõ reät hôn. Caùc nhoùm xaõ hoäi naøy tröôùc heát coù söï khaùc bieät veà ngheà
nghieäp do moät taàng lôùp môùi hình thaønh vôùi soá löôïng lôùn laø taàng lôùp coâng
nhaân phuïc vuï cho caùc khu coâng nghieäp. Söï phaùt trieån ñoù cuõng keùo theo
vieäc taêng theâm heä thoáng caùc dòch vuï keøm theo. Baûn thaân trong taàng lôùp
coâng nhaân cuõng coù söï khaùc bieät veà trình ñoä, veà löùa tuoåi, veà ñaëc ñieåm xuaát
thaân, veà möùc soáng,... Xaõ hoäi thuaàn nhaát tröôùc ñaây bò phaù vôõ vaø thay vaøo
ñoù laø moät xaõ hoäi vôùi söï phaân hoaù roõ reät hôn.
Nghieân cöùu ñöôïc thieát laäp döïa treân söï giaû ñònh raèng coù söï khaùc nhau
veà moâ hình höôûng thuï vaên hoaù giöõa caùc nhoùm xaõ hoäi khaùc nhau. Ngoaøi söï
khaùc bieät trong vieäc löïa choïn caùc phöông tieän höôûng thuï vaên hoaù, coøn coù
söï khaùc bieät giöõa caùc nhoùm xaõ hoäi khaùc nhau trong löïa choïn hình thöùc
höôûng thuï ngay trong baûn thaân moãi loaïi hình.
Tröôùc heát laø yeáu toá ngheà nghieäp, ngheà nghieäp chi phoái caù nhaân trong
cô caáu thôøi gian roãi, vieäc söû duïng thôøi gian cuûa caù nhaân phuï thuoäc raát nhieàu
vaøo ngheà nghieäp cuûa hoï, do vaäy, söï saùng taïo vaø höôûng thuï vaên hoaù cuûa
caùc nhoùm ngheà khaùc nhau cuõng khaùc nhau, do bò quy ñònh bôûi quyõ thôøi
gian naøy. Ñaëc tröng coâng vieäc seõ daãn daét caù nhaân ñeán nhöõng moái quan
taâm khaùc nhau.
Giôùi tính laø moät nhaân toá taïo neân söï khaùc bieät trong vieäc löïa choïn caùc
loaïi hình höôûng thuï. Giôùi tính quy ñònh ñeán sôû thích cuûa caù nhaân, ñoàng
thôøi aûnh höôûng ñeán cô caáu söû duïng thôøi gian roãi do söï phaân coâng coâng
vieäc trong gia ñình giöõa hai giôùi coù khaùc bieät.
Löùa tuoåi, tieáp theo ñoù cuõng laø moät dieãn bieán quan troïng taùc ñoäng ñeán
nhöõng xu höôùng löïa choïn cuûa caù nhaân ñoái vôùi caùc saûn phaåm, caùc hình thöùc
sinh hoaït vaên hoaù. Ngöôøi treû thöôøng quan taâm vaø deã daøng chaáp nhaän
nhöõng caùi môùi, tuoåi giaø thöôøng hay hoaøi coå.
Hoïc vaán beân caïnh caùc yeáu toá khaùc ñöôïc giaû ñònh raèng cuõng goùp
phaàn quyeát ñònh ñeán haønh vi tieâu duøng vaên hoaù cuûa moãi caù nhaân. Moãi
nhoùm hoïc vaán khaùc nhau seõ coù caùch hieåu khaùc nhau veà cuøng moät vaán
ñeà, caùch ñaùnh giaù moät boä phim, moät taùc phaåm vaên hoïc ôû moãi trình ñoä
seõ khaùc nhau.
Moä t chæ baù o nöõ a ñöôï c tính ñeán laø möùc soáng cuûa caù nhaân vaø cuûa
hoä gia ñình. Nhöõ ng nhoù m coù möùc soáng khaùc nhau seõ coù khaû naêng chi
traû khaù c nhau trong quaù trình tieâu duøng vaên hoaù. Trong nghieân cöùu
naø y , vieä c phaâ n tích möù c soáng môùi chæ döøng ôû moät chæ baùo laø möùc thu
nhaä p cuû a caù nhaâ n ngöôø i ñöôïc phoûng vaán maø chöa tính ñeán caùc yeáu
toá khaù c nhö thu nhaä p cuûa hoä, möùc chi tieâu, ñieàu kieän nhaø ôû vaø thieát
bò sinh hoaï t.
672
Caùc chæ baùo khaùc nhö daân toäc, toân giaùo, tình traïng hoân nhaân… cuõng laø
nhöõng bieán quan troïng taùc ñoäng ñeán söï löïa choïn cuûa caù nhaân song khoâng
ñöôïc xeùt ñeán trong nghieân cöùu naøy do söï cheânh leäch lôùn trong cô caáu maãu.
Caùc tröôøng hôïp khaùc nhau veà toân giaùo, daân toäc khoâng ñuû lôùn ñeå ñi ñeán
keát luaän chung cho nhoùm.
Trong nghieân cöùu taïi thöïc ñòa cho thaáy caùc hình thöùc höôûng thuï vaên
hoaù cuûa ngöôøi daân chuû yeáu thoâng qua caùc phöông tieän truyeàn thoâng ñaïi
chuùng taïi gia, caùc hình thöùc höôûng thuï baèng caùch ñeán caùc ñieåm, söû duïng
caùc thieát cheá vaên hoaù coâng coäng coøn nhieàu haïn cheá. Vieäc söû duïng thôøi gian
roãi vaãn chuû yeáu dieãn ra ngay taïi gia ñình, baèng caùch xem voâ tuyeán truyeàn
hình, ñoïc saùch baùo, nghe ñaøi... Vieäc ñeán caùc khu vui chôi coâng coäng raát ít
ñöôïc quan taâm ñeán.
1. Höôûng thuï qua caùc phöông tieän truyeàn thoâng ñaïi chuùng
Caùc keânh truyeàn thoâng ñaïi chuùng ngoaøi vieäc cung caáp thoâng tin cho
ngöôøi söû duïng, coøn laø phöông tieän giaûi trí quan troïng ñoái vôùi hoï. Cuoäc
nghieân cöùu naøy coá gaéng tìm hieåu möùc ñoä thöôøng xuyeân theo doõi caùc
keânh truyeàn thoâng cuûa ngöôøi daân Bình Döông. Saùu keânh truyeàn thoâng
ñöôïc ñöa ra ñeå ngöôøi daân cho yù kieán: 1/ Voâ tuyeán truyeàn hình, 2/ Ñaøi
phaùt thanh, 3/ Nghe baêng cassette, xem video,VCD, hoaëc DVD, 4/ Baùo,
5/ Saùch, 6/ Internet.
Chuû yeáu voâ tuyeán truyeàn hình vaãn laø phöông tieän giaûi trí quan troïng
nhaát trong caùc hình thöùc höôûng thuï vaên hoaù cuûa ngöôøi daân trong nghieân
cöùu naøy. Coù 58,8% soá ñöôïc hoûi xem voâ tuyeán truyeàn hình haøng ngaøy,
30,4% xem moät vaøi laàn trong tuaàn. Tieáp sau ñoù laø nghe ñaøi, cuõng laø moät
hình thöùc ñöôïc ngöôøi daân söû duïng, 43,7% ngöôøi ñöôïc hoûi nghe ñaøi haøng
ngaøy, 30,8% nghe moät vaøi laàn trong tuaàn. Baùo chí cuõng laø moät phöông
tieän truyeàn thoâng ñöôïc nhieàu ngöôøi söû duïng, 34% ñoïc baùo haøng ngaøy vaø
36,4% ñoïc vaøi laàn moät tuaàn. Ñöùng sau baùo chí laø caùc hình thöùc baêng cas-
sette, baêng video, ñóa CD vaø VCD, 26,7% xem, nghe baêng, ñóa haøng ngaøy,
32,9% xem, nghe vaøi laàn moät tuaàn. Nghieân cöùu cuõng chæ ra raèng 20,7%
ngöôøi ñöôïc hoûi ñoïc saùch haøng ngaøy vaø 32,5% ñoïc vaøi laàn moät tuaàn.
Internet haàu nhö khoâng ñöôïc ngöôøi daân söû duïng vôùi con soá 89,75% soá
ngöôøi ñöôïc hoûi khoâng söû duïng.
Sau ñaây laø moät soá hình thöùc höôûng thuï vaên hoaù thoâng qua caùc phöông
tieän truyeàn thoâng cuûa ngöôøi daân:
a. Qua voâ tuyeán truyeàn hình
Trong nhieàu tröôøng hôïp, söû duïng voâ tuyeán truyeàn hình nhö moät keânh
giaûi trí vaãn ñöôïc löïa choïn nhieàu hôn caû. Ñieàu naøy coù theå ñöôïc lyù giaûi bôûi
chính nhöõng noäi dung phong phuù ñöôïc dieãn taû döôùi daïng hình aûnh vaø aâm
673
thanh coäng theâm tính lan toaû cuûa thoâng tin nhanh vaø dieän roäng, khaû naêng
chia seû cao (nhieàu ngöôøi cuøng ngoài tröôùc maøn hình coù theå cuøng luùc ghi
nhaän thoâng tin).
Baûng 2: So saùnh möùc ñoä xem voâ tuyeán truyeàn hình giöõa caùc tænh
Haøng Vaøi laàn Moät laàn Vaøi laàn Vaøi laàn Khoâng
Tænh ngaøy moät tuaàn moät tuaàn moät thaùng moät naêm bao giôø Toång
Tp. Hoà Chí Minh 89,8% 7,6% 0,4% 0,9% 0,6% 0,6% 100%
Haø Noäi 95,3% 3,5% 0% 0,3% 0,6% 0,3% 100%
Ñaø Naüng 87,4% 8,6% 0,9% 1,3% 1,2% 0,4% 100%
Bình Döông 58,9% 30,4% 4,8% 4,2% 1,4% 0,4% 100%
Toång 83,5% 12,1% 1,4% 1,6% 0,9% 0,4% 100%
Coù theå thaáy raèng möùc ñoä xem voâ tuyeán truyeàn hình ôû Bình Döông
laø thaáp nhaát vaø coù khoaûng caùch ñaùng keå so vôùi Haø Noäi, Tp Hoà Chí
Minh vaø Ñaø Naüng. Chæ coù 58,9% xem tivi haøng ngaøy so vôùi 87,4% ôû Ñaø
Naüng, tænh thaáp nhaát trong ba ñieåm coøn laïi. Ñieàu naøy coù nguyeân nhaân
töø ñieàu kieän tieän nghi trong gia ñình. Haàu heát nhöõng ngöôøi coâng nhaân
khu coâng nghieäp töø vuøng khaùc ñeán ñeàu thueâ nhaø hoaëc soáng trong
caùc nhaø troï, do vaäy khoâng phaûi ai cuõng coù theå mua ñöôïc tivi ñeå coù
theå theo doõi thöôøng xuyeân ñöôïc. Khi xem xeùt soá lieäu veà tyû leä hoä coù ti
vi ôû Bình Döông vaø so saùnh vôùi caùc ñieåm khaûo saùt khaùc cho thaáy roõ
ñieàu naøy.
Con soá chæ ra raèng, so vôùi caùc ñieåm khaûo saùt khaùc, tyû leä hoä coù ti vi taïi
Bình Döông laø raát ít. ÔÛ Haø Noäi, Tp. Hoà Chí Minh vaø Ñaø Naüng, tyû leä hoä
coù ti vi ñeàu treân döôùi xaáp xæ 95%, trong khi ôû Bình Döông tyû leä hoä coù ti
vi chæ ñaït 39,8%, coøn laïi coù tôùi 60,2% soá hoä khoâng coù ti vi. Nhö vaäy coù
theå thaáy raèng, maëc duø voâ tuyeán truyeàn hình hieän nay ñang laø phöông tieän
ñöôïc ñaùnh giaù laø quan troïng trong vieäc höôûng thuï vaên hoaù cuûa ngöôøi daân,
song vôùi ñieàu kieän soáng, laøm vieäc ôû khu coâng nghieäp, ngöôøi daân cuõng
khoâng deã daøng gì coù ñöôïc phöông tieän naøy. Vôùi möùc thu nhaäp khoâng cao,
chuû yeáu caùc khoaûn chi daønh cho nhu caàu aên, ôû, thaäm chí coù khi coøn phaûi
göûi tieàn veà gia ñình, cuøng vôùi nôi ôû khoâng oån ñònh, vieäc coù ñöôïc moät chieác
ti vi ñeå coù theå xem haøng ngaøy quaû laø khoù vôùi nhöõng ngöôøi coâng nhaân khu
coâng nghieäp.
Coù raát nhieàu chöông trình ñöôïc phaùt treân truyeàn hình vaø chuùng ta seõ
xem xeùt xem caùc möùc ñoä öa thích veà chöông trình treân truyeàn hình ñöôïc
ngöôøi daân Bình Döông löïa choïn nhö theá naøo.
674
Baûng 3: Caùc chöông trình voâ tuyeán ñöôïc öa thích
Caùc chöông trình treân voâ tuyeán Thích Bình thöôøng Khoâng thích Toång
Thôøi söï/tin töùc 72,4 21,5 6,1 100,0
Theå thao 49,9 32,5 17,6 100,0
Vaên ngheä 66,5 25,0 8,4 100,0
Troø chôi giaûi trí 54,3 35,3 10,4 100,0
Phim truyeän 73,1 21,9 5,0 100,0
Phoå bieán kieán thöùc 46,3 41,6 12,1 100,0
Theá giôùi ñoäng vaät 38,1 45,0 16,8 100,0
Voøng quanh theá giôùi 39,1 43,9 17,1 100,0
Quaûng caùo 27,3 36,8 35,8 100,0
Chöông trình khaùc 15,3 27,3 57,3 100,0
Nhö vaäy, chöông trình ñöôïc öa thích nhaát laø phim truyeän (73,1%), sau
ñoù laø chöông trình thôøi söï, tin töùc (72,4%), tieáp theo laø nhöõng chöông trình
vaên ngheä, caùc chöông trình troø chôi giaûi trí vaø theå thao.
Truyeàn hình coù nhieàu noäi dung phong phuù cho neân thu huùt ñöôïc ñoâng
ñaûo coâng chuùng hôn caùc loaïi phöông tieän khaùc. Giaûi trí qua voâ tuyeán truyeàn
hình ñöôïc xem laø moät caùch giaûi trí phuø hôïp vaø öa thích hôn caû. Nhìn chung,
nhöõng theå loaïi noäi dung giaøu tính thôøi söï, haøi höôùc vaø tình caûm chieám ñöôïc
caûm tình cuûa ñoâng ñaûo ngöôøi xem hôn nhöõng noäi dung khaùc.
Vieäc phaân tích cho thaáy raèng ít coù söï khaùc bieät giöõa caùc nhoùm hoïc
vaán vôùi soá laàn xem voâ tuyeán truyeàn hình. Söï khaùc bieät ñöôïc nhaän thaáy
roõ reät hôn giöõa caùc nhoùm khaùc nhau veà giôùi tính, tuoåi, ngheà nghieäp vaø
möùc thu nhaäp.
Phaân tích töông quan giôùi cho thaáy raèng giôùi tính ít nhieàu aûnh höôûng
ñeán xu höôùng löïa choïn caùc chöông trình treân voâ tuyeán truyeàn hình. Nam
giôùi thöôøng xem voâ tuyeán truyeàn hình nhieàu hôn nöõ giôùi. Coù tôùi 69% nam
xem voâ tuyeán truyeàn hình haøng ngaøy trong khi con soá naøy ôû nöõ chæ laø
51%. Nam giôùi thöôøng thích chöông trình thôøi söï vaø theå thao hôn nöõ giôùi,
trong khi nöõ giôùi thöôøng thích chöông trình vaên ngheä vaø phim truyeän hôn.
Trong caùc theå loaïi phim truyeän, nöõ thöôøng thích phim taâm lyù xaõ hoäi vaø
haøi höôùc hôn nam, trong khi nam thích phim vieãn töôûng, haønh ñoäng, vaø
lòch söû hôn nöõ.
Nhoùm tuoåi nhö moät bieán taùc ñoäng lôùn ñeán vieäc xem truyeàn hình cuûa
caù nhaân. Nhoùm tuoåi töø 35 ñeán 54 xem voâ tuyeán truyeàn hình nhieàu nhaát,
hôn 80% xem haøng ngaøy, möùc ñoä xem giaûm daàn veà caû hai phía, 64,3%
675
ñoái vôùi nhoùm 25-34 vaø 50,4% ñoái vôùi nhoùm döôùi 25 tuoåi xem voâ tuyeán
truyeàn hình haøng ngaøy, con soá naøy ôû nhoùm treân 55 tuoåi laø 70,8%. Nhoùm
tuoåi döôùi 34 thöôøng thích chöông trình theå thao trong töông quan vôùi caùc
nhoùm tuoåi khaùc. Ñieàu naøy cuõng ñöôïc nhaän thaáy töông töï ôû chöông trình
troø chôi giaûi trí.
Nhoùm hoïc vaán cao thöôøng chuù yù tôùi chöông trình thôøi söï vaø phoå bieán
kieán thöùc nhieàu hôn trong so saùnh vôùi caùc nhoùm khaùc.
Ngheà nghieäp quy ñònh raát roõ ñeán vieäc coù xem voâ tuyeán truyeàn hình hay
khoâng. Trong nghieân cöùu coù hai nhoùm ngheà lôùn nhaát laø nhoùm coâng nhaân
(69,4%) vaø nhoùm laøm dòch vuï (15%). Phaân tích chæ ra raèng coù söï khaùc bieät
töông ñoái giöõa hai nhoùm trong vieäc xem voâ tuyeán truyeàn hình. ÔÛ nhoùm
coâng nhaân chæ coù 50,5% laø xem voâ tuyeán truyeàn hình haøng ngaøy trong khi
coù tôùi 80,7% nhoùm dòch vuï xem haøng ngaøy. Trong söï so saùnh vôùi caùc nhoùm
ngheà khaùc, coâng nhaân cuõng laø nhoùm xem voâ tuyeán truyeàn hình ít nhaát.
Nhoùm caùn boä vieân chöùc vaø hoïc sinh sinh vieân thöôøng thích xem thôøi söï
hôn caùc nhoùm khaùc. Coâng nhaân thöôøng xem vaên ngheä vaø phim truyeän. Khi
tìm hieåu tyû leä coù voâ tuyeán truyeàn hình môùi thaáy raèng nhöõng hoä coâng nhaân
thöôøng khoâng coù voâ tuyeán truyeàn hình, coù tôùi 74,7% khoâng coù voâ tuyeán
truyeàn hình, do vaäy vieäc nhoùm naøy xem voâ tuyeán truyeàn hình ít nhaát cuõng
laø ñieàu deã hieåu. Moät nhoùm khaùc laø nhöõng ngöôøi khoâng coù vieäc laøm, maëc
duø cuõng coù tyû leä coù voâ tuyeán truyeàn hình ít song möùc ñoä xem voâ tuyeán
truyeàn hình haøng ngaøy vaãn cao hôn nhoùm coâng nhaân coù leõ do vieäc hoï coù
theå xem nhôø haøng xoùm, trong khi coâng nhaân, thöôøng laø nhöõng ngöôøi ôû nôi
xa ñeán, soáng trong nhöõng khu nhaø troï, neân vieäc xem nhôø seõ khoù khaên hôn
raát nhieàu.
Nghieân cöùu cuõng cho thaáy nhoùm thu nhaäp cao nhaát coù möùc ñoä xem voâ
tuyeán truyeàn hình nhieàu nhaát (71,6% xem haøng ngaøy) tieáp theo laø nhoùm
thu nhaäp thaáp nhaát (61%), caùc nhoùm thu nhaäp trung bình coù möùc ñoä xem
thaáp nhaát.
b. Nghe ñaøi
Ngöôïc laïi vôùi vieäc xem voâ tuyeán truyeàn hình, so saùnh vôùi caùc ñieåm
khaûo saùt khaùc cho thaáy, möùc ñoä nghe ñaøi phaùt thanh ôû Bình Döông cao
hôn taát caû nhöõng ñieåm khaûo saùt khaùc, coù tôùi 43,8% nghe ñaøi phaùt thanh
thöoøng xuyeân vaø 30,8% nghe vaøi laàn moät tuaàn, trong khi Tp. Hoà Chí Minh
coù löôïng nghe ñaøi haøng ngaøy nhieàu nhaát so vôùi caùc ñieåm coøn laïi cuõng
chæ ôû con soá 30,5%. Nhö vaäy, coù theå thaáy vôùi ñieàu kieän soáng cuûa coâng
nhaân, khi khoâng coù voâ tuyeán, nghe ñaøi phaùt thanh chính laø moät söï löïa
choïn thay theá.
676
Baûng 4: Möùc ñoä nghe ñaøi phaùt thanh, so saùnh giöõa caùc ñieåm khaûo saùt
Vaøi laàn Moät laàn Vaøi laàn Vaøi laàn

Haøng moät moät moät moät Khoâng
Tænh ngaøy tuaàn tuaàn thaùng naêm bao giôø Toång
Tp. Hoà Chí Minh 30,5% 19,9% 4,1% 7,0% 11,2% 27,3% 100%
Haø Noäi 25,9% 15,0% 1,8% 8,0% 16,2% 33,2% 100%
Ñaø Naüng 17,5% 11,5% 2,7% 7,6% 19,6% 41,1% 100%
Bình Döông 43,8% 30,8% 4,0% 4,3% 6,6% 10,5% 100%
Toång 29,3% 19,2% 3,2% 6,8% 13,4% 28,1% 100%
Caùc chöông trình ñöôïc öa thích nhaát treân ñaøi laø tin töùc vaø theå thao.
Neáu phaân tích theo nhoùm, ôû ñaây cuõng thaáy coù söï khaùc bieät tuy khoâng
nhieàu giöõa caùc nhoùm giôùi tính trong möùc ñoä nghe ñaøi phaùt thanh. Nam coù
xu höôùng nghe ñaøi nhieàu hôn nöõ (48,3% so vôùi 40,8% nghe thöôøng xuyeân).
ÔÛ chöông trình tin töùc, nam thích nghe hôn nöõ, trong khi vôùi chöông trình
vaên ngheä nöõ nghe nhieàu hôn nam.
Trong nghieân cöùu naøy chæ ra raèng nhoùm tuoåi döôùi 34 coù möùc ñoä nghe
ñaøi nhieàu nhaát. Nhoùm treân 45 tuoåi coù möùc ñoä giaûm daàn.
Nhoùm coâng nhaân nghe ñaøi nhieàu hôn nhoùm ngheà dòch vuï. Khoâng thaáy
coù söï khaùc bieät nhieàu giöõa caùc nhoùm thu nhaäp.
c. Baùo chí
Möùc ñoä ñoïc baùo haøng ngaøy cuûa nhöõng ngöôøi ñöôïc khaûo saùt ôû Bình
Döông cuõng thaáp hôn so vôùi caùc ñieåm khaûo saùt khaùc, tuy nhieân, tyû leä ñoïc
baùo khoaûng vaøi laàn moät tuaàn ôû Bình Döông laïi khaù cao. Ñieàu naøy coù theå
giaûi thích raèng vieäc ñoïc baùo cuûa ngöôøi daân Bình Döông maø chuû yeáu laø coâng
nhaân ñaõ khoâng dieãn ra thöôøng xuyeân haøng ngaøy maø vieäc ñoïc cuûa hoï coù
theå do tình côø, hoaëc coù theå möôïn baùo cuûa baïn beø, hoaëc coù theå ñoïc taïi caùc
ñieåm coâng coäng nhö caùc quaùn caø pheâ, quaùn nöôùc…
677
Baûng 5: Möùc ñoä thöôøng xuyeân ñoïc baùo, so saùnh caùc ñieåm khaûo saùt
ngaøy moät tuaàn moät tuaàn Moät thaùng Moät naêm bao giôø Toång
Tp. Hoà Chí Minh 74,6% 11,7% 1,7% 5,6% 2,0% 4,4% 100%
Haø Noäi 57,0% 19,5% 3,3% 6,8% 5,7% 7,8% 100%
Ñaø Naüng 44,4% 20,7% 1,1% 3,5% 8,4% 21,9% 100%
Bình Döông 34,0% 36,3% 5,4% 6,3% 5,0% 13,1% 100%
Toång 54,0% 21,3% 2,8% 5,6% 5,1% 11,3% 100%
Chuû yeáu caùc loaïi baùo chính trò-xaõ hoäi ñöôïc nhieàu ngöôøi quan taâm nhaát,
chieám 47%, sau ñoù laø baùo kinh teá-lao ñoäng vaø theå thao, chieám 25,44% vaø
25,31%.
Coù söï khaùc bieät roõ raøng giöõa nam vaø nöõ trong vieäc ñoïc baùo, nam ñoïc
nhieàu hôn nöõ. Haøng ngaøy 41,5% nam ñoïc baùo trong khi ôû nöõ chæ coù 29,2%.
Hoïc vaán caøng cao cuõng coù möùc ñoä ñoïc baùo cao hôn. Nhoùm tuoåi töø 25 ñeán
44 coù möùc ñoä ñoïc cao nhaát. Nhoùm dòch vuï ñoïc baùo nhieàu hôn nhoùm coâng
nhaân. Ñieàu naøy coù nguyeân nhaân töø ñaëc tröng coâng vieäc, nhoùm laøm dòch
vuï coù nhieàu thôøi gian roãi vaø khoâng bò quy ñònh nghieâm ngaët nhö nhoùm
coâng nhaân, hoï coù theå ñoïc baùo trong luùc baùn haøng vaø luùc nghæ ngôi, coâng
nhaân thöôøng khoâng coù ñöôïc nhöõng cô hoäi naøy.
d. Caùc hình thöùc baêng ñóa
Caùc hình thöùc nghe, xem baêng ñóa ngaøy caøng phoå bieán nhö moät phöông
tieän giaûi trí trong caùc gia ñình. Ñaây laø moät loaïi hình maø ngöôøi tieâu duøng coù
theå töï do löïa choïn caùc loaïi hình phuø hôïp vôùi mình maø khoâng phuï thuoäc
nhieàu vaøo nhaø cung caáp. Ñieàu naøy khaùc vôùi phöông tieän khaùc nhö voâ tuyeán
truyeàn hình vaø ñaøi phaùt thanh.
Baûng 6: Möùc ñoä xem video, ñóa VCD hoaëc nghe Cassette,
so saùnh caùc ñieåm khaûo saùt
Tænh ngaøy moät tuaàn moät tuaàn moät thaùng moät naêm bao giôø Toång
Tp. Hoà Chí Minh 24,3% 20,9% 3,0% 14,7% 14,9% 22,2% 100%
Haø Noäi 20,0% 14,2% 2,0% 14,5% 17,4% 31,9% 100%
Ñaø Naüng 11,2% 12,7% 2,4% 12,4% 22,6% 38,7% 100%
Bình Döông 20,8% 32,4% 5,5% 9,4% 11,2% 20,7% 100%

Toång 19,4% 19,9% 3,2% 12,9% 16,5% 28,1% 100%
678
Möùc ñoä xem baêng ñóa, nghe baêng cassette ôû Bình Döông coù phaàn cao
hôn caùc ñieåm khaùc. Ñieàu naøy coù theå lyù giaûi raèng caùc hình thöùc höôûng thuï
naøy coù theå ñöôïc dieãn ra taïi caùc ñieåm dòch vuï khaùc nhö caùc quaùn caø pheâ,
quaùn aên…
Nhìn toång theå, caùc saûn phaåm baêng ñóa chuû yeáu ñöôïc söû duïng laø ca nhaïc
(60,4%) vaø phim (47,5%), sau ñoù laø caùc chöông trình troø chôi (11,2%).
Xem xeùt söï khaùc bieät giöõa caùc nhoùm khaùc nhau veà chæ baùo nhaân khaåu xaõ
hoäi cho thaáy nam giôùi xem caùc hình thöùc baêng ñóa nhieàu hôn nöõ giôùi (30,7%
so vôùi 24,1%). Nhoùm coù hoïc vaán cao cuõng söû duïng hình thöùc naøy nhieàu hôn.
Nhoùm tuoåi caøng cao caøng coù xu höôùng ít söû duïng hôn (töø 28.8% - 28.9% -
23.0% - 10.5% - 8.3%).
d) Ñoïc saùch
Möùc ñoä ñoïc saùch ôû Bình Döông khoâng coù khaùc bieät nhieàu so vôùi caùc ñieåm
khaûo saùt khaùc, duy chæ coù möùc ñoïc saùch taïi Ñaø Naüng laø ít hôn khaù nhieàu.
Baûng 7: Möùc ñoä thöôøng xuyeân ñoïc saùch, so saùnh caùc ñieåm khaûo saùt
ngaøy moät tuaàn moät tuaàn moät thaùng moät naêm bao giôø Toång
Tp. Hoà Chí Minh 22,5% 33,0% 6,1% 13,5% 9,9% 15,0% 100%
Haø Noäi 17,6% 22,9% 3,8% 17,6% 14,2% 23,9% 100%

Ñaø Naüng 10,8% 22,6% 4,6% 10,5% 18,9% 32,6% 100%
Bình Döông 26,6% 32,8% 5,2% 9,8% 7,6% 17,9% 100%
Toång 19,5% 28,0% 5,0% 13,0% 12,5% 22,0% 100%
Loaïi saùch ñöôïc quan taâm nhieàu nhaát laø tieåu thuyeát (34,1%) vaø truyeän
ngaén (23,3%) sau ñoù laø ñeán saùch phoå bieán kieán thöùc, chieám tyû leä 20,7%.
Löu yù raèng vieäc ñoïc tieåu thuyeát ôû Bình Döông laïi cao hôn ñaùng keå so vôùi
caùc ñieåm khaûo saùt khaùc.
Khoâng coù khaùc bieät nhieàu veà giôùi trong tyû leä ñoïc saùch. Nhoùm hoïc vaán
cao thöôøng ñoïc nhieàu hôn. Veà ngheà nghieäp, nhoùm hoïc sinh sinh vieân vaø
coâng chöùc ñoïc nhieàu hôn caùc nhoùm khaùc ñieàu naøy cuõng deã lyù giaûi do yeâu
caàu coâng vieäc, nhoùm naøy seõ tieáp caän vôùi saùch vôû nhieàu hôn, neân tyû leä ñoïc
cao hôn laø ñöông nhieân.
g. Internet
Internet laø phöông tieän truyeàn thoâng môùi, chöa phoå caäp, do vaäy tyû leä
ngöôøi duøng thaáp laø ñieàu deã hieåu, ñieàu naøy cuõng nhaän thaáy ôû caùc ñieåm khaûo
saùt khaùc. Coù tôùi 89,6% chöa bao giôø duøng Internet. Tuy nhieân, tyû leä duøng
Internet ôû Bình Döông cuõng thaáp hôn so vôùi caùc tænh khaùc.
679
Baûng 8: Möùc ñoä thöôøng xuyeân söû duïng Internet
ngaøy moät tuaàn moät tuaàn moät thaùng moät naêm bao giôø Toång
Tp. Hoà Chí Minh 9,8% 11,6% 2,8% 6,4% 3,7% 65,7% 100%
Haø Noäi 4,2% 7,2% 1,0% 5,0% 3,0% 79,6% 100%
Ñaø Naüng 2,0% 4,5% 1,4% 5,1% 3,8% 83,2% 100%
Bình Döông 1,3% 3,3% 2,2% 1,8% 1,8% 89,6% 100%
Toång 4,7% 7,0% 1,9% 4,7% 3,1% 78,7% 100%
Chuû yeáu nhöõng ngöôøi söû duïng Internet laø hoïc sinh sinh vieân, nhöõng
ngöôøi laøm kinh doanh, caùc thaønh phaàn khaùc khoâng ñaùng keå. Ngöôøi coù trình
ñoä hoïc vaán cao hôn thì tyû leä vaøo Internet cuõng cao hôn.
2. Höôûng thuï qua caùc thieát cheá vaên hoaù
Ngoaøi caùc hình thöùc höôûng thuï vaên hoaù taïi gia ñình, caù nhaân coøn coù theå
tham gia caùc hình thöùc sinh hoaït vaên hoaù khaùc taïi caùc thieát cheá vaên hoaù
coâng coäng nhö caùc nhaø haùt, raïp chieáu phim, thö vieän, saân vaän ñoäng, caùc
ñieåm vui chôi coâng coäng nhö coâng vieân, caùc ñieåm dòch vuï khaùc nhö vuõ
tröôøng, quaùn caø pheâ…, caùc thieát cheá vaên hoaù truyeàn thoáng nhö ñình, chuøa…
Nghieân cöùu naøy cho thaáy caùc hình thöùc höôûng thuï vaên hoaù thoâng qua
caùc thieát cheá vaên hoaù coâng coäng coøn raát haïn cheá ôû Bình Döông, thöïc teá
naøy cuõng khoâng coù gì khaùc laï so vôùi caùc ñieåm nghieân cöùu khaùc, ñaây nhö
laø hieän töôïng chung cuûa caû nöôùc.
Baûng 9: Tyû leä khoâng ñeán caùc ñieåm sinh hoaït vaên hoaù laàn naøo trong naêm
Caùc ñieåm vaên hoaù %

Raïp chieáu phim 77,1
Nhaø haùt 79,0
Nhaø baûo taøng 80,1
Caùc di tích lòch söû, vaên hoaù 70,3
Caùc danh lam thaéng caûnh 64,6
Saân vaän ñoäng/Nhaø thi ñaáu theå thao 81,8
Caâu laïc boä 89,5
Cung vaên hoaù 89,9
Thö vieän 82,0
Khu vui chôi, giaûi trí 62,9
Ñình 79,0
Chuøa 56,5
Ñeàn 89,4
Nhaø thôø 86,1
680
,
Nhìn vaøo baûng ta thaáy soá ngöôøi ñöôïc hoûi traû lôøi raèng hoï khoâng ñeán
nhöõng thieát cheá vaên hoaù coâng coäng moät laàn naøo trong naêm laø raát lôùn.
Ñieàu naøy cho thaáy ngöôøi daân chöa coù thoùi quen tieâu duøng vaên hoaù taïi
caùc ñieåm giaûi trí coâng coäng, coù leõ ñieàu naøy moät phaàn laø do ñieàu kieän
vaät chaát chi phoái. Vôùi möùc thu nhaäp thaáp, chuû yeáu phaûi daønh cho caùc
nhu caàu vaät chaát toái thieåu, hoï khoâng coøn khaû naêng chi traû cho caùc hoaït
ñoäng naøy.
Caùc phaân tích döïa treân vieäc tính soá laàn ñeán trung bình caùc ñieåm sinh
hoaït vaên hoaù coâng coäng chæ ra raèng caùc ñieåm ñöôïc ñeán nhieàu nhaát trong
naêm laø nhaø thôø (9,73 laàn), saân vaän ñoäng, nhaø thi ñaáu theå thao (5,42 laàn),
thö vieän (5,42 laàn), caùc khu vui chôi giaûi trí (3,69 laàn) vaø chuøa (3,38 laàn).
Nhaø thôø laø nôi coù soá laàn ñeán trung bình cao nhaát, tuy nhieân, ñieàu naøy do
moät nhoùm ngöôøi theo ñaïo Thieân Chuùa vôùi taàn xuaát ñi nhaø thôø moät naêm raát
cao neân keùo theo keát quaû trung bình cuõng taêng leân.
Khi phaân tích töông quan theo caùc nhoùm khaùc nhau veà chæ baùo nhaân
khaåu xaõ hoäi cho thaáy coù söï khaùc bieät giöõa caùc nhoùm trong soá laàn trung
bình lui tôùi nhöõng ñieåm sinh hoaït coâng coäng naøy.
Soá lieäu cho thaáy raèng taïi haàu heát caùc ñieåm vaên hoaù, nam giôùi coù soá laàn
ñeán trung bình trong naêm vöøa qua cao hôn so vôùi nöõ giôùi. Ñaëc bieät soá laàn
ñeán saân vaän ñoäng vaø caùc ñieåm thi ñaáu theå thao cuûa nam cao hôn raát nhieàu
so vôùi cuûa nöõ. Soá laàn ñeán trung bình cuûa nam ñeán saân vaän ñoäng laø 10,03
laàn trong khi ôû nöõ chæ laø 2,05 laàn. Chæ coù hai loaïi hình laø tham gia caùc caâu
laïc boä vaø ñeán thö vieän laø nöõ cao hôn nam chuùt ít.
Löùa tuoåi cuõng laø moät bieán quan troïng taùc ñoäng ñeán caùc loaïi hình sinh
hoaït vaên hoaù coâng coäng. Thoâng thöôøng nhoùm treû coù möùc ñoä thöôøng xuyeân
ñeán nhöõng tuï ñieåm coâng coäng nhieàu hôn, ñaëc bieät laø ñeán saân vaän ñoäng,
raïp xem phim, nhaø haùt vaø caùc khu vui chôi giaûi trí. Ngöôøi giaø hôn thöôøng
coù xu höôùng ñeán caùc nôi danh thaéng vaø ñình chuøa. Ñieàu naøy coù theå lyù giaûi
raèng lôùp treû thöôøng quan taâm ñeán nhöõng gì môùi meû vaø soâi ñoäng, do vaäy
hoï thöôøng tìm ñeán saân vaän ñoäng hay caùc khu vui chôi giaûi trí, trong khi ñoù
ngöôøi giaø thöôøng hoaøi coå, thích tìm ñeán nhöõng nôi yeân tónh, vaø ñình chuøa
raát phuø hôïp vôùi nhu caàu naøy.
Ngheà nghieäp, moät yeáu toá quan troïng quyeát ñònh ñeán xu höôùng höôûng
thuï vaên hoaù cuûa moãi caù nhaân.
Trong nghieân cöùu naøy, coù söï khaùc bieät töông ñoái giöõa caùc nhoùm ngheà
nghieäp khi so saùnh soá laàn trung bình lui tôùi caùc thieát cheá vaên hoaù coâng
coäng. Nhìn chung, nhoùm thöôøng hay lui tôùi nhöõng ñieåm naøy nhaát laø hoïc
sinh, sinh vieân, ñieàu naøy nhaän thaáy ôû haàu heát caùc loaïi hình. Nhoùm coâng
nhaân thöôøng ít lui tôùi caùc ñieåm sinh hoaït naøy. Neáu so saùnh chæ rieâng hai
nhoùm laø dòch vuï vaø coâng nhaân, hai nhoùm chính trong maãu khaûo saùt naøy,
681
ñoàng thôøi cuõng laø hai nhoùm quan troïng trong quaù trình phaùt trieån cuûa
caùc khu coâng nghieäp troïng ñieåm nhö Bình Döông cho thaáy nhoùm dòch
vuï coù soá laàn trung bình ñeán caùc ñieåm coâng coäng nhieàu hôn roõ reät so vôùi
nhoùm coâng nhaân. Nhoùm höu trí, noäi trôï, thaát nghieäp vaø dòch vuï coù xu
höôùng ñeán ñình chuøa nhieàu hôn caùc nhoùm khaùc. Nhoùm caùn boä, vieân
chöùc coù soá laàn ñeán thö vieän vaø nôi danh lam thaéng caûnh cao nhaát trong
soá caùc nhoùm ngheà.
Ngheà nghieäp quy ñònh cô caáu thôøi gian cuûa caù nhaân, ñoàng thôøi noù cuõng
quy ñònh ñeán thu nhaäp cuûa moãi ngöôøi vaø aûnh höôûng ñeán khaû naêng chi traû
trong quaù trình tieâu duøng vaên hoaù cuûa hoï. Phaân tích töông quan giöõa ngheà
nghieäp vaø thu nhaäp cho thaáy nhoùm coâng nhaân phaàn lôùn ôû nhoùm thu nhaäp
thaáp (nhoùm IV), trong khi nhoùm dòch vuï coù thu nhaäp cao hôn, ñieàu naøy
aûnh höôûng nhieàu ñeán khaû naêng cuûa nhoùm coâng nhaân trong vieäc tieáp caän
ñeán nhöõng hình thöùc höôûng thuï phaûi chi traû taïi caùc ñieåm vaên hoaù coâng
coäng. Trong khi nhoùm coâng nhaân coù moät baát lôïi khaùc laø phaûi trang traûi
nhieàu khoaûn chi phí khaùc nhö nhaø ôû vaø sinh hoaït thöôøng ngaøy, nhöõng chi
phí naøy chieám phaàn lôùn thu nhaäp cuûa hoï.
Khaúng ñònh theâm yeáu toá naøy, vieäc phaân tích töông quan thu nhaäp seõ
cho thaáy söï lôïi theá hôn haún cuûa nhoùm coù möùc thu nhaäp cao hôn trong soá
laàn ñeán trung bình caùc ñieåm sinh hoaït vaên hoaù coâng coäng.
Phaân tích thu nhaäp cho thaáy coù söï khaùc bieät töông ñoái giöõa caùc nhoùm
trong caùc hoaït ñoäng taïi caùc thieát cheá coâng coäng. Hai nhoùm coù thu nhaäp cao
nhaát coù soá laàn trung bình ñeán caùc tuï ñieåm coâng coäng cao nhaát trong so saùnh
vôùi caùc nhoùm khaùc. Ñieàu naøy cho thaáy raèng, trong caùc hoaït ñoäng dieãn ra beân
ngoaøi phaïm vi gia ñình, bieán thu nhaäp coù moät taùc ñoäng quan troïng ñeán söï
löïa choïn cuûa caù nhaân. Caùc hoaït ñoäng naøy lieân quan vaø phuï thuoäc raát nhieàu
vaøo khaû naêng chi traû cuûa moãi ngöôøi.
Coâng nhaân laø thaønh phaàn quan troïng trong cô caáu daân soá taïi caùc khu
coâng nghieäp. Trong khaûo saùt naøy, khi loïc ra caùc tröôøng hôïp coù bieán ngheà
nghieäp laø coâng nhaân vaø naêm chuyeån ñeán sau naêm 1996 cho thaáy phaàn
nhieàu hoï laø nhöõng ngöôøi nhaäp cö töø noâng thoân ra (chieám 83,8%), soá coù
xuaát xöù töø ñoâ thò chæ laø 16,3%. Khi xem xeùt töông quan giöõa soá laàn ñeán caùc
ñieåm giaûi trí coâng coäng trung bình vôùi nguoàn goác xuaát xöù cuûa nhoùm naøy
cho thaáy cuõng coù nhöõng söï khaùc bieät.
Tröø moät vaøi ñieåm nhö caùc khu vui chôi giaûi trí, saân vaän ñoäng, nhoùm
coù nguoàn goác töø noâng thoân coù soá laàn ñeán cao hôn. Coøn laïi phaàn lôùn
nhöõng ñieåm sinh hoaït vaên hoaù khaùc nhoùm xuaát thaân ñoâ thò coù soá laàn
ñeán ñeàu cao hôn nhoùm coù nguoàn goác noâng thoân. Döôøng nhö nhoùm
xuaát thaân töø ñoâ thò coù thoùi quen tieâu duøng vaên hoaù roõ reät hôn nhoùm
noâng thoân.
682
IV. MOÄT VAØI NHAÄN XEÙT VAØ BAØI HOÏC KINH NGHIEÄM
Treân ñaây laø vieäc phaân tích nhöõng moâ hình höôûng thuï vaên hoaù cuûa ngöôøi
daân khu coâng nghieäp döïa treân keát quaû cuûa moät cuoäc khaûo saùt ñònh löôïng.
Qua vieäc phaân tích naøy coù theå ruùt ra moät vaøi nhaän ñònh veà moâ hình höôûng
thuï vaên hoaù cuûa ngöôøi daân khu coâng nghieäp vaø töø ñoù coù nhöõng höôùng giaûi
quyeát nhaèm naâng cao möùc höôûng thuï vaên hoaù cho ngöôøi daân.
Tröôùc heát, vieäc höôûng thuï vaên hoaù cuûa ngöôøi daân chuû yeáu dieãn ra trong
khuoân vieân gia ñình, caùc hình thöùc höôûng thuï thoâng qua caùc thieát cheá vaên
hoaù coâng coäng raát ít oûi vaø haïn cheá. Vai troø cuûa heä thoáng truyeàn thoâng laø
raát quan troïng trong vieäc höôûng thuï vaên hoùa cuûa ngöôøi daân.
Coù söï khaùc bieät giöõa caùc nhoùm xaõ hoäi khaùc nhau trong vieäc löïa choïn
nhöõng loaïi hình höôûng thuï vaên hoaù. Söï khaùc bieät naøy tröôùc heát bôûi
ngheà nghieäp, tieáp theo ñoù laø giôùi tính, löùa tuoåi, möùc soáng vaø hoïc vaán.
Nam giôùi coù xu höôùng daønh thôøi gian nhieàu hôn cho caùc hoaït ñoäng
höôûng thuï vaên hoaù, ñieàu naøy nhaän thaáy trong haàu heát caùc loaïi hình, caû
taïi gia cuõng nhö taïi caùc tuï ñieåm coâng coäng. Nhoùm löùa tuoåi treû hôn
thöôøng höôùng ñeán nhöõng hoaït ñoäng mang tính soâi noåi, naêng ñoäng,
trong khi nhoùm tuoåi cao höôùng ñeán nhöõng hoaït ñoäng thieân veà caùc giaù
trò truyeàn thoáng. Möùc soáng cao hôn cho thaáy moät lôïi theá hôn trong vieäc
coù cô hoäi tham gia caùc hoaït ñoäng vaên hoaù, ñaëc bieät cho caùc hoaït ñoäng
phaûi chi traû nhieàu. Hoïc vaán cao hôn coù xu höôùng löïa choïn nhöõng hình
thöùc giaûi trí coù haøm löôïng tri thöùc cao nhö saùch baùo nhieàu hôn caùc
nhoùm hoïc vaán thaáp.
Vieäc hình thaønh caùc khu coâng nghieäp cuõng ñoàng nghóa vôùi vieäc hình
thaønh nhöõng thaønh phaàn, taàng lôùp daân cö môùi, ñaëc bieät laø taàng lôùp coâng
nhaân phuïc vuï cho nhu caàu cuûa caùc khu coâng nghieäp, beân caïnh ñoù laø ñoäi
nguõ laøm dòch vuï phuïc vuï cho taàng lôùp naøy. Nhöõng ñaëc ñieåm daân cö naøy
taïo neân nhöõng khaùc bieät trong caùc moâ hình höôûng thuï vaên hoaù cuûa ngöôøi
daân so vôùi nhöõng vuøng khaùc.
Nhoùm coâng nhaân, moät nhoùm cô baûn taïi caùc khu coâng nghieäp ñang coù
nhieàu ñieàu caàn phaûi baøn tôùi. Ñaây laø moät nhoùm thöôøng ôû nôi khaùc ñeán, thueâ
choã ôû taïi caùc khu nhaø troï taäp trung, khoâng gian soáng chaät heïp, ñieàu kieän
sinh hoaït ít oûi, caùc trang thieát bò sinh hoaït ñaëc bieät caùc thieát bò phuïc vuï
cho nhu caàu vaên hoaù nhö voâ tuyeán, ñaøi... raát thieáu thoán. Do vaäy caùc hình
thöùc höôûng thuï vaên hoaù taïi gia ñeàu raát haïn cheá. Do ñaëc tröng coâng vieäc,
thôøi gian roãi bò quy ñònh bôûi cheá ñoä laøm vieäc cuûa caùc nhaø maùy vaø cô sôû
saûn xuaát, thu nhaäp ít oûi ñoàng thôøi phaûi trang traûi nhieàu khoaûn chi phí, do
vaäy ñieàu kieän thôøi gian vaø vaät chaát khoâng cho pheùp hoï ñeán nhöõng ñieåm
sinh hoaït vaên hoaù coâng coäng. Caû hai hình thöùc taïi gia vaø taïi caùc thieát cheá
coâng coäng ñeàu khoâng theå ñaùp öùng ñöôïc nhu caàu höôûng thuï vaên hoaù cuûa
nhoùm xaõ hoäi naøy. Caùc nghieân cöùu so saùnh vôùi caùc thaønh phoá khaùc cuõng
683
cho thaáy baát lôïi cuûa ngöôøi daân vuøng khu coâng nghieäp trong vieäc höôûng thuï
vaên hoaù.
Nhöõng ñaëc ñieåm nhaân khaåu xaõ hoäi cuûa cö daân vuøng khu coâng nghieäp
troïng ñieåm laø ñieàu caàn tính ñeán trong nhöõng giaûi phaùp naâng cao möùc
höôûng thuï vaên hoaù cho ngöôøi daân. Tröôùc heát laø yeáu toá ngheà nghieäp, noù
quy ñònh ñeán cô caáu söû duïng thôøi gian roãi, sau ñoù laø yeáu toá löùa tuoåi, hoïc
vaán… ñieàu naøy quy ñònh thò hieáu, nhu caàu ñoái vôùi töøng hình thöùc höôûng
thuï vaên hoaù.
Caàn thieát phaûi coù nhöõng giaûi phaùp taïo nhöõng hình thöùc höôûng thuï vaên
hoaù cho nhoùm coâng nhaân, nhoùm quan troïng nhaát ôû khu coâng nghieäp. Ñaây
seõ laø moät nhieäm vuï caáp baùch vaø quan troïng ñoái vôùi nhöõng khu coâng nghieäp
troïng ñieåm trong töông lai.
Qua cuoäc khaûo saùt naøy, nhoùm nghieân cöùu cuõng coù nhöõng nhaän ñònh
vaø khaû naêng aùp duïng caùc nghieân cöùu ñònh löôïng trong boái caûnh xaõ hoäi
Vieät Nam hieän nay, ôû ñaây chuû yeáu neâu ra nhöõng ñieåm haïn cheá trong
vieäc aùp duïng nghieân cöùu naøy.
Tröôùc heát, ño löôøng trong khoa hoïc xaõ hoäi thöôøng thoâng qua caùc bieán
soá. Bieán soá ñöôïc hieåu laø keát quaû cuûa pheùp toaùn hoaù moät khaùi nieäm ñöôïc
ñònh nghóa chính xaùc. Caùc bieán soá cuõng coù theå laø caùc ñaëc ñieåm (caùc tính
chaát) ñaõ ñöôïc ñònh nghóa khaùi nieäm cuûa caùc ñoái töôïng; chuùng coù khaû naêng
tieáp nhaän nhieàu bieåu hieän (nhieàu traïng thaùi) khaùc nhau theo caùc tính chaát
ñöôïc quan taâm(3). Nhö vaäy, nghieân cöùu ñònh löôïng höôùng tôùi söï khaùc bieät
giöõa caùc giaù trò cuûa moät hay nhieàu bieán soá. Caùc nghieân cöùu ñònh löôïng do
vaäy thöôøng höôùng ñeán nghieân cöùu söï khaùc bieät giöõa caùc nhoùm xaõ hoäi. Vôùi
tröôøng hôïp Vieät Nam, söï phaân hoaù xaõ hoäi ngaøy caøng roõ reät hôn, song söï
khaùc bieät giöõa caùc nhoùm xaõ hoäi, ñaëc bieät trong vaên hoaù cuõng chöa coù xu
höôùng roõ raøng, do vaäy vieäc aùp duïng caùc nghieân cöùu naøy cuõng coøn nhieàu
khoù khaên. Trong tröôøng hôïp nghieân cöùu veà caùc moâ hình vaên hoaù treân ñaây,
do caùc hình thöùc höôûng thuï vaên hoaù khoâng ña daïng, cô hoäi löïa choïn cuûa
ngöôøi daân khoâng nhieàu, chính ñieàu naøy ñaõ chöa taïo neân söï phaân hoaù roõ
reät giöõa caùc nhoùm khaùc nhau trong vieäc löïa choïn caùc loaïi hình höôûng thuï
vaên hoaù, cho duø sôû thích cuûa hoï coù khaùc nhau. Maëc duø ñaõ coù söï phaân
nhoùm veà ngheà nhieäp, hoïc vaán, löùa tuoåi khaù roõ reät song, cô hoäi löïa choïn
khoâng nhieàu, do vaäy, söï khaùc bieät veà moâ hình höôûng thuï vaên hoaù giöõa caùc
nhoùm naøy cuõng khoâng nhieàu.
Thöù hai, caùc nghieân cöùu naøy thöôøng vaáp phaûi khoù khaên khi trieån khai
do trình ñoä daân trí thaáp, coäng vôùi thoùi quen khoâng thích löôïng hoaù cuûa
ngöôøi daân. Ngöôøi daân khi ñöôïc phoûng vaán coù theå noùi raát nhieàu veà moät vaán
ñeà naøo ñoù, song raát khoù baét hoï phaûi löïa choïn hay ñònh löôïng chuùng. Trong
tröôøng hôïp naøy, ñaây laø phaàn caâu hoûi töông ñoái deã ñònh löôïng vaø khoâng
ñuïng chaïm tôùi nhöõng vaán ñeà nhaïy caûm song ngöôøi ñöôïc hoûi vaãn coù phaàn
684
luùng tuùng khi baét buoäc phaûi löïa choïn nhöõng chöông trình treân voâ tuyeán maø
mình öa thích. Moät ví duï khaùc laø ngöôøi ñöôïc hoûi cuõng raát khoù khaên trong
vieäc tính chính xaùc caùc khoaûn chi tieâu cuûa mình, hay hoï khoâng theå nhôù
ñöôïc hoï ñaõ ñeán nhöõng ñieåm dòch vuï vaên hoaù coâng coäng bao nhieâu laàn
trong naêm.
Thöù ba, do nhieàu lyù do, ngöôøi daân thöôøng khoâng theå töï mình ñieàn vaøo
caùc phieáu phoûng vaán, do vaäy vieäc khaûo saùt phaûi thoâng qua moät ñoäi nguõ
ñieàu tra vieân vaø ñoäi nguõ naøy phaàn lôùn laø khoâng chuyeân nghieäp, hoï coù theå
hoûi sai caâu hoûi hay ñaùnh daáu khoâng chính xaùc vaøo baûng caâu hoûi. Ñieàu naøy
daãn ñeán haäu quaû laø thoâng tin töø nhaø thieát keá nghieân cöùu chuyeån ñeán ngöôøi
daân vaø ngöôïc laïi phaûi thoâng qua moät taàng lôùp trung gian vaø nhö vaäy coù
theå bò sai laïc vaø khoâng chính xaùc.
Thöù tö, vôùi vieäc thu thaäp thoâng tin thoâng qua caùc ñieàu tra vieân vaø
theâm vaøo ñoù vôùi ñieàu kieän kyõ thuaät khoâng ñaày ñuû, ngöôøi daân thöôøng
khoù khaên khi ñöa ra yù kieán trung thöïc, ñaëc bieät ôû nhöõng nhaän xeùt, ñaùnh
giaù hay nhöõng löïa choïn veà nhöõng vaán ñeà teá nhò, hoaëc coù lieân quan ñeán
chính trò, hoaëc phaûi boäc loä quan ñieåm caù nhaân veà moät vaán ñeà gì ñoù.
Vieäc laáy thoâng tin baèng caùch naøy laøm ngöôøi traû lôøi caûm giaùc thoâng tin,
quan ñieåm caù nhaân bò ngöôøi khaùc bieát ñöôïc. Vieäc laáy thoâng tin chính
xaùc veà thu nhaäp chaúng haïn luoân laø ñieàu khoù khaên vôùi taát caû caùc nghieân
cöùu hieän nay.
Thöù naêm, vieäc phaân tích caùc soá lieäu ñònh löôïng cuõng khoâng theå ñaët
ngoaøi boái caûnh xaõ hoäi cuûa noù. Ngöôøi phaân tích ñònh löôïng ñoâi khi quaù
tin töôûng vaøo soá lieäu maëc duø coù theå hoï khoâng tham gia vaøo toaøn boä quaù
trình khaûo saùt taïi thöïc ñòa, vaø do vaäy hoï phaân tích con soá maø khoâng
quan taâm ñeán boái caûnh thöïc teá, ñieàu naøy coù theå daãn ñeán nhöõng keát luaän
thieáu chính xaùc. Ví duï cho ñieàu naøy, neáu chæ döïa vaøo caùc soá lieäu thoáng
keâ veà tyû leä ngöôøi xem voâ tuyeán haøng ngaøy ôû Bình Döông thaáp vaø tyû leä
soá hoä khoâng coù voâ tuyeán cao seõ coù theå daãn ñeán keát luaän loaïi hình naøy
khoâng ñöôïc ngöôøi daân öa chuoäng. Nhöng treân thöïc teá, neáu nhaø nghieân
cöùu tham gia vaøo quaù trình khaûo saùt taïi thöïc teá seõ deã daøng nhaän thaáy
chính moâi tröôøng soáng, ñieàu kieän nhaø ôû laø moät yeáu toá quan troïng taïo
neân thöïc teá naøy.
Maëc duø coù nhöõng khoù khaên trong vieäc aùp duïng nghieân cöùu ñònh löôïng
ôû Vieät Nam neâu treân, song, trong nhöõng tröôøng hôïp cuï theå, phöông phaùp
naøy vaãn cho thaáy maët maïnh vaø tính hieäu quaû cuûa noù, ñaëc bieät trong caùc
nghieân cöùu veà thöïc traïng ñôøi soáng xaõ hoäi. Trong caùc coâng trình nghieân cöùu
nhaø nghieân cöùu vaãn coù theå löïa choïn caùc phöông phaùp cho töøng nhu caàu
laáy thoâng tin cuûa mình, hoaëc coù theå aùp duïng caû ñònh tính vaø ñònh löôïng
ñeå coù theå boå sung laãn nhau.
685
CHUÙ THÍCH
1. Nhö ñaõ bieát, moät trong nhöõng caùch phaân loaïi nghieân cöùu laø caùch phaân nghieân cöùu thaønh nghieân
cöùu ñònh tính (qualitative research) vaø nghieân cöùu ñònh löôïng. (quantitative research). Nghieân
cöùu ñònh tính quan taâm ñeán vieäc lyù giaûi döïa treân söï thaáu hieåu caùc hieän töôïng, söï kieän xaõ hoäi
trong boái caûnh thöïc teá, sinh ñoäng voán coù cuûa chuùng. Caùc nghieân cöùu kieåu naøy do vaäy, thöôøng
aùp duïng caùc phöông phaùp phoûng vaán, thaûo luaän nhoùm, quan saùt, phaân tích vaên baûn, phöông
phaùp lòch söû... Trong khi ñoù, nghieân cöùu ñònh löôïng xuaát phaùt töø quan ñieåm aùp duïng caùc
phöông phaùp cuûa khoa hoïc töï nhieân vaøo nghieân cöùu xaõ hoäi, ñöôïc khôûi nguoàn töø tröôøng phaùi
thöïc chöùng luaän, caùc nhaø xaõ hoäi hoïc coá gaéng löôïng hoaù, ño ñaïc caùc hieän töôïng, caùc söï kieän
xaõ hoäi vaø töø ñoù coù theå phaân tích, lyù giaûi döïa treân caùc keát quaû ño ñaïc naøy. Caùc nghieân cöùu
naøy thöôøng aùp duïng caùc phöông phaùp thoáng keâ, phaân tích ñònh löôïng, ño ñeám caùc thaønh phaàn
cuûa moät ñoái töôïng nghieân cöùu. AÙp duïng caùc moâ hình thoáng keâ ñeå ño löôøng laø phöông phaùp
phoå bieán trong caùc nghieân cöùu ñònh löôïng.
Tuy nhieân, söï phaân loaïi treân chæ mang tính töông ñoái. Ngöôøi ta cuõng coù theå aùp duïng caùc
phöông phaùp chaúng haïn nhö quan saùt (moät phöông phaùp thöôøng ñöôïc coi laø phöông phaùp
ñònh tính) cho caùc phaân tích ñònh löôïng, cuï theå hôn ñoù chính laø pheùp löôïng hoaù caùc quan saùt.
2. Nieân giaùm thoáng keâ tænh Bình Döông 2001. Cuïc Thoáng keâ Bình Döông.
3. Helmut Kromrey. Nghieân cöùu xaõ hoäi thöïc nghieäm. Nxb Theá giôùi, Haø Noäi, 1999, tr. 234.
686
GIAÛI QUYEÁT TRANH CHAÁP
VAØ HOØA GIAÛI ÔÛ VIEÄT NAM
Jenny Pitts*
I. KHAÙI NIEÄM, LYÙ THUYEÁT VAØ NGUYEÂN TAÉC
Haàu heát quaù trình hoøa giaûi hieän ñaïi phöông Taây ñöôïc döïa treân lyù thuyeát
ñaøm phaùn lôïi ích. Muïc ñích laø ñaùp öùng lôïi ích cô baûn cuûa caû hai beân (caùi
maø raát nhieàu ngöôøi seõ nghe noùi ñeán, ñöôïc moâ taû laø troø chôi “caû hai cuøng
thaéng”). Baøi vieát naøy nhaán maïnh ñeán taàm quan troïng cuûa vieäc hieåu ñöôïc
söï khaùc bieät giöõa quan ñieåm vaø lôïi ích vaø giaù trò cuûa vieäc giuùp ñôõ caùc beân
chuyeån töø vieäc khaêng khaêng baûo veä quan ñieåm chuyeån sang khai thaùc
nhöõng lôïi ích cô baûn.
Wertheim vaø al. ñònh nghóa quan ñieåm laø “caùch giaûi quyeát tranh chaáp
ñöôïc uûng hoä vaø öa thích hôn”(1). Hoaëc, nhö Fisher vaø Ury noùi moät caùch ñôn
giaûn hôn: “Quan ñieåm cuûa baïn laø moät caùi gì ñoù maø baïn ñaõ quyeát ñònh löïa
choïn”(2). Thoâng thöôøng trong moät cuoäc tranh chaáp, moãi beân ñöa ra moät
quan ñieåm vaø coá gaéng baûo veä quan ñieåm ñoù. Nhö Wertheim et. al. giaûi
thích “Khi caùc beân coi tranh chaáp laø thaéng-thua, chaéc chaén hoï seõ coá gaéng
giaønh chieán thaéng baèng caùch ñöa ra quan ñieåm vaø baûo veä quan ñieåm ñoù”(3).
Khoâng may, maëc duø nhöõng quan ñieåm naøy thöôøng taùc ñoäng trôû laïi vaø
khoâng nhaát thieát ñöôïc suy tính caån thaän, nhöng khi caùc beân ñöa ra quan
ñieåm, hoï coù xu höôùng baûo veä maïnh meõ quan ñieåm cuûa mình neân sau ñoù
ñaõ daãn tôùi tranh chaáp ngaøy caøng leo thang.
Ñaèng sau taát caû caùc quan ñieåm ñeàu laø nhöõng lôïi ích cô baûn. Lôïi ích laø
ñieàu maø caùc beân tranh chaáp thöïc söï mong muoán. Ñoù laø “nhöõng yeâu caàu,
mong muoán, cuõng nhö nhöõng moái quan taâm vaø lo sôï daãn ngöôøi ta ñeán
choã ñöa ra quan ñieåm ban ñaàu cuûa hoï”(4). Thoâng thöôøng, lôïi ích cuûa caû
hai beân ñeàu ñöôïc ñaùp öùng baèng moät caùch giaûi quyeát khaùc vôùi nhöõng quan
ñieåm maø moãi beân ñöa ra, nhöng vaãn chöa ñöôïc tính ñeán. Vôùi moãi lôïi ích,
coù theå coù moät soá caùch giaûi quyeát phuø hôïp vôùi lôïi ích ñoù, nhöng moãi quan
ñieåm chæ cho pheùp coù moät caùch giaûi quyeát. Khi tìm hieåu aån yù trong quan
ñieåm cuûa caû hai beân ñeå phaùt hieän ra lôïi ích mang tính ñoäng cô, thoâng
* Australia.
687
thöôøng ngöôøi ta coù theå tìm ra caùch giaûi quyeát khaùc phuø hôïp vôùi lôïi ích
cuûa caû hai beân. Vieäc xem xeùt lôïi ích cô baûn thöôøng seõ giuùp phaùt hieän ra
raèng caùc beân thöïc söï coù nhieàu lôïi ích chung, hoaëc caùc lôïi ích khaùc nhau
nhöng coù theå thöïc söï cuøng chia seû vaø caû nhöõng lôïi ích ñaùng ñöôïc khích
leä coù theå taïo cô sôû ñi tôùi moät thoaû thuaän coù lôïi cho taát caû caùc beân(5).
Ñeå giaûi thích theâm veà quan ñieåm vaø lôïi ích, toâi ñöa ra moät ví duï trong
vaán ñeà ñöôïc Buøi Quang Duõng ñeà caäp tôùi ôû baøi vieát “Tranh chaáp vaø giaûi
quyeát tranh chaáp ôû Vieät Nam”. OÂng Duõng noùi raèng nhöõng vaán ñeà lieân quan
tôùi ñaát ñai thöôøng laø nguyeân nhaân daãn tôùi tranh chaáp ôû Vieät Nam. Tình
huoáng maø oâng cho laø phoå bieán trong caùc tranh chaáp thöôøng lieân quan tôùi
nhöõng loái ñi nhoû hoaëc ñi chung, maø beân naøy yeâu caàu beân kia phaûi traû tieàn
khi söû duïng loái ñi maø hoï vaãn ñi chung laâu nay(6).
Giaû söû coù moät tröôøng hôïp laø hai ngöôøi haøng xoùm cuøng söû duïng moät loái
ñi chung ñaõ nhieàu naêm. Moät ngöôøi ñöôïc caáp chöùng chæ quyeàn söû duïng ñaát
bao goàm caû loái ñi chung ñoù (Toâi seõ goïi ngöôøi naøy laø ngöôøi chuû loái ñi). Baây
giôø ngöôøi chuû loái ñi yeâu caàu ngöôøi haøng xoùm (Toâi seõ goïi ngöôøi naøy laø ngöôøi
söû duïng loái ñi) phaûi traû tieàn cho vieäc söû duïng loái ñi vaø ñaây laø loái ñi duy
nhaát ñeå vaøo maûnh ñaát cuûa anh ta. Ngöôøi söû duïng loái ñi khoâng chòu traû tieàn
vaø tieáp tuïc söû duïng loái ñi naøy. Ngöôøi chuû loái ñi muoán khaúng ñònh quyeàn
cuûa mình. Ñieàu ñoù cuoái cuøng ñaõ daãn tôùi tranh chaáp caàn ñöôïc giaûi quyeát ôû
caáp ñòa phöông hoaëc cao hôn.
Quan ñieåm vaø lôïi ích coù theå cuûa hai beân laø gì?
Ngöôøi chuû loái ñi Ngöôøi söû duïng loái ñi
Quan ñieåm Ngöôøi söû duïng phaûi traû tieàn Khoâng phaûi traû
Lôïi ích Muoán taêng thu nhaäp Muoán traùnh taêng chi tieâu
Muoán coâng nhaän quyeàn sôû höõu Lo ngaïi bò beõ maët neáu töø nay
phaûi traû tieà n maø tröôùc ñaây khoâng
phaûi traû
Sôï bò cho laø dó nhieân Sôï bò lôïi duïng
Muoán hoøa thuaän laùng gieàng Muoán hoøa thuaän laùng gieàng
Quan ñieåm cuûa ngöôøi chuû loái ñi vaø ngöôøi söû duïng loái ñi hoaøn toaøn
ñoái laäp nhau vaø, neáu ngöôøi ta chæ nhìn vaøo quan ñieåm cuûa hoï thì khoâng
thaáy coù caùch naøo khaû dó ñeå caû hai beân coù theå chaáp nhaän. Tuy nhieân, sau
khi xem xeùt nhöõng lôïi ích cuûa caû hai beân ta coù theå nhaän thaáy khaû naêng
phaùt trieån caùch giaûi quyeát mang tính saùng taïo baét ñaàu xuaát hieän. Caû hai
beân coù theå ñaõ khoâng nghó tôùi vaán ñeà hoøa thuaän laùng gieàng. Tuy nhieân,
coù theå ñaët giaû thieát raèng vaán ñeà laùng gieàng hoøa thuaän laø lôïi ích chung
cuûa caû hai beân.
688
GIAÛI QUYEÁT TRANH CHAÁP VAØ HOØA GIAÛI ÔÛ VIEÄT NAM
Coù theå giaûi quyeát tranh chaáp baèng caùch xem xeùt lôïi ích lôùn hôn cuûa
töøng beân chöù khoâng phaûi chæ taäp trung vaøo nhöõng lôïi ích tröïc tieáp lieân quan
tôùi tranh chaáp. Ñoâi khi, ñieàu coù giaù trò cao vôùi beân naøy laïi coù giaù trò thaáp
vôùi beân kia vaø ñieàu naøy coù theå ñöôïc söû duïng laøm cô sôû ñeå phaùt trieån caùc
caùch giaûi quyeát. Ví duï, ngöôøi chuû loái ñi coù tham voïng trôû thaønh uûy vieân
cuûa uûy ban nhaân daân. Ngöôøi söû duïng loái ñi coù theå raát ñöôïc ngöôøi daân ñòa
phöông quyù meán vaø toân troïng vaø coù theå vaän ñoäng moïi ngöôøi boû phieáu ñeå
ngöôøi chuû loái ñi trôû thaønh öùng cöû vieân ñeå ñoåi laïi vieäc ñöôïc söû duïng loái ñi
ñoù. Hoaëc coù theå laø ngöôøi söû duïng loái ñi gaët haùi ñöôïc moät vuï muøa boäi thu,
trong khi ngöôøi chuû loái ñi laïi thaát baùt. Ngöôøi söû duïng loái ñi, khi khoâng söû
duïng heát saûn phaåm boäi thu, coù theå ñem phaàn dö thöøa cho ngöôøi sôû höõu
loái ñi ñeå ñoåi laïi vieäc ñöôïc söû duïng loái ñi ñoù. Hoaëc cuõng coù theå ngöôøi chuû
loái ñi coù meï giaø ñang oám naëng vaø oâng ta lo laéng veà tình traïng söùc khoeû
cuûa baø. Baø meï cuûa ngöôøi söû duïng loái ñi coù theå naêng ñoäng, coù söùc khoûe toát
vaø saün saøng hoã trôï nhöõng yeâu caàu cuûa baø haøng xoùm beänh taät kia. Ñieàu ñoù
cuõng coù theå taïo neân cô sôû cho söï trao ñoåi. Ñaây chæ laø hai trong soá raát nhieàu
caùch giaûi quyeát coù theå ñaùp öùng lôïi ích cuûa caû hai beân, laøm cho hoï giöõ ñöôïc
theå dieän, nhaän ñöôïc moät caùi gì ñoù quan troïng vaø coù giaù trò töø nhau, ñoàng
thôøi tieáp tuïc duy trì (hoaëc thaäm chí coù theå caûi thieän) moái quan heä laùng
gieàng hoøa thuaän.
Toâi muoán löu yù raèng, trong baùo caùo veà “Tranh chaáp vaø giaûi quyeát trranh
chaáp ôû Vieät Nam”, khi ñöôïc hoûi, moät caùn boä ñaõ noùi raèng vieäc giaûi quyeát
tranh chaáp giöõa hai ngöôøi laùng gieàng veà vaán ñeà ñaát ñai laø deã daøng bôûi leõ
“chuùng toâi ñaõ caáp chöùng chæ veà quyeàn söû duïng ñaát cho hoï, neân chuùng toâi
chæ vieäc ñeán ñeå phaân ñònh ranh giôùi vaø nhö vaäy, tranh chaáp ñöôïc giaûi
quyeát”(7). Tuy nhieân, trong khi söï thaät laø ôû tình huoáng naøy tranh chaáp ñöôïc
giaûi quyeát treân cô sôû phaùp lyù, nhöng caùch giaûi quyeát nhö vaäy laïi khoâng xua
tan ñöôïc nhöõng thaønh kieán giöõa nhöõng ngöôøi laùng gieàng vaø ñieàu ñoù coù theå
seõ tieáp tuïc gia taêng ñeå daãn ñeán nhöõng hình thöùc tranh chaáp khaùc. Buøi
Quang Duõng nhaän xeùt trong lôøi bình cuûa oâng veà tranh chaáp laùng gieàng nhö
sau: “ tình hình tranh chaáp keùo daøi seõ thuû tieâu caùc nguyeân taéc cô baûn trong
giao thieäp xaõ hoäi cuûa moät xaõ hoäi truyeàn thoáng”(8).
Caùc beân tranh chaáp thöôøng tin raèng keát quaû taát yeáu vaø duy nhaát laø ngöôøi
naøy ñöôïc vaø ngöôøi kia maát. Trong khi ñoù hoï khoâng nhaän ra raèng coù theå lôïi
ích cuûa caû hai beân ñeàu ñöôïc ñaùp öùng (noùi caùch khaùc laø caû hai beân ñeàu
thaéng), vaø hoï thöôøng cuõng khoâng nhaän ra raèng roát cuoäc laø caû hai beân ñeàu
thöïc söï thua thieät. Toâi bieát moät tröôøng hôïp ôû UÙc, coù moät ngöôøi haøng xoùm
muoán thay haøng raøo chung vôùi ngöôøi haøng xoùm beân kia vaø muoán ngöôøi haøng
xoùm beân kia phaûi traû moät nöûa tieàn. Ngöôøi haøng xoùm thöù hai khoâng nghó
raèng haøng raøo caàn phaûi ñöôïc thay vaø töø choái. Ngöôøi haøng xoùm ñaàu tieân chi
tieàn cho nhöõng ngöôøi ñaïi dieän phaùp luaät vaø ñöa vaán ñeà naøy ra toøa ñeå buoäc
ngöôøi haøng xoùm thöù hai phaûi traû moät nöûa tieàn cho chi phí thay haøng raøo.
Toøa aùn ñaõ baùc boû ñeà nghò cuûa ngöôøi haøng xoùm thöù nhaát, ñoàng yù vôùi ñaùnh
689
giaù cuûa ngöôøi haøng xoùm thöù hai. Veà maët lyù thuyeát, ngöôøi haøng xoùm thöù hai
ñaõ thaéng kieän. Tuy nhieân, moät vaøi thaùng sau, tình caûm xoùm gieàng trôû neân
raát toài teä. Gia ñình cuûa ngöôøi haøng xoùm thöù nhaát chöûi bôùi laêng maï vaø ñe
doïa moãi khi gia ñình cuûa ngöôøi haøng xoùm thöù hai ra khoûi nhaø. Cuoái cuøng,
ngöôøi haøng xoùm thaéng kieän ñaõ quyeát ñònh baùn nhaø vaø chuyeån ñi choã khaùc.
Trong tröôøng hôïp naøy caû hai beân ñeàu thua thieät. Nguôøi haøng xoùm thöù nhaát
thua thieät bôûi phaûi chòu nhöõng chi phí ñaét ñoû veà maët phaùp lyù maø vaãn khoâng
thay ñöôïc haøng raøo. Ngöôøi haøng xoùm thöù hai cuõng thua thieät bôûi phaûi chòu
ñöïng nhöõng thaùng ngaøy chaúng vui veû gì trong khoâng khí laùng gieàng baát hoøa
vaø roài buoäc phaûi chuyeån ñi.
Ñoâi khi lôïi ích cuûa caùc beân döôøng nhö ñoái laäp tröïc tieáp vôùi nhau, xem
xeùt saâu saéc hôn nhöõng lôïi ích naøy coù theå thaáy raèng chuùng thöïc söï boå sung
cho nhau. Toâi ñaõ baát chôït gaëp nhöõng kòch baûn khaùc ñöôïc duøng laøm caùc
baøi taäp giaûng daïy ñeå chöùng minh cho ñieåm naøy. Sau ñaây laø moät caâu chuyeän
khoâng coù thaät khaùc maø toâi döïng neân ñeå minh hoaï cho yù kieán naøy. OÂng
Haïnh vaø oâng Phuùc ñeàu laø hai thaày thuoác ñoâng y ñöôïc ñaùnh giaù cao. OÂng
Phuùc ñaõ phaùt trieån moät phöông phaùp chöõa trò ung thö raát hieäu quaû baèng
caùch söû duïng moät loaïi caây thaûo döôïc ñaëc bieät hieám. Ñoâi khi, loaïi caây thaûo
döôïc naøy khoâng coù saün trong khi oâng Phuùc laïi coù raát nhieàu beänh nhaân oám
naëng ñang chôø chöõa trò. OÂng Haïnh cuõng phaùt trieån moät phöông phaùp chöõa
trò beänh phoåi ñaëc bieät. Phöông phaùp cuûa oâng Haïnh döïa vaøo vieäc söû duïng
cuøng loaïi caây thaûo döôïc maø oâng Phuùc duøng ñeå chöõa beänh ung thö. OÂng
Haïnh cuõng coù nhöõng beänh nhaân caàn ñöôïc chöõa trò khaån caáp.
Caû hai thaày thuoác ñoâng y naøy vöøa môùi bieát tin veà moät noâng daân coù moät
maûnh ñaát nhoû troàng loaïi caây thaûo döôïc quí hieám maø caû hai ñeàu ñang caàn
vaø loaïi caây thaûo döôïc naøy ñaõ ñeán ñoä caàn ñöôïc mang ñi baùn. Soá löôïng caây
thaûo döôïc vuï naøy chæ ñuû ñeå cung caáp chöõa trò cho taát caû caùc beänh nhaân
ung thö cuûa oâng Phuùc. OÂng Haïnh cuõng caàn ñuùng moät soá löôïng nhö vaäy ñeå
ñeå ñaùp öùng yeâu caàu chöõa trò cho soá beänh nhaân maéc beänh phoåi naëng cuûa
mình. Caû hai ñeàu muoán mua toaøn boä soá caây thaûo döôïc vuï naøy. Neáu hoï chia
ñoâi soá caây thaûo döôïc ñoù thaønh hai phaàn baèng nhau, moãi ngöôøi chæ coù theå
chöõa trò cho moät nöûa soá beänh nhaân hieän ñang bò oám naëng. Döôøng nhö
khoâng coù caùch giaûi quyeát naøo coù theå ñaùp öùng hoaøn toaøn lôïi ích cuûa hai
thaày thuoác ñoâng y cuøng moät luùc, vaø nhö vaäy, oâng naøo cuõng coá giaønh giaät
ñeå ngöôøi noâng daân baùn soá caây thaûo döôïc cuûa vuï naøy cho mình.
Tuy nhieân, neáu hai oâng thaày thuoác ñoâng y saün saøng daønh thôøi gian quan
taâm ñeán lôïi ích cô baûn cuûa nhau (nghóa laø, caùi maø moãi ngöôøi thöïc söï caàn)
thì caùch giaûi quyeát seõ trôû neân roõ raøng. Ñieàu naøy bôûi vì hai oâng khoâng bieát
raèng lôïi ích cuûa hoï thöïc söï boå sung cho nhau. OÂng Phuùc ñaõ duøng laù caây
thaûo döôïc ñeå chöõa trò beänh ung thö, coøn oâng Haïnh laïi duøng chính nhöõng
reã caây thaûo döôïc ñoù ñeå tröõa trò beänh vieâm phoåi. Ñieàu naøy ñöa ra moät caùch
giaûi quyeát coù theå ñaùp öùng ñaày ñuû nhu caàu lôïi ích cuûa caû oâng Haïnh vaø oâng
690
Phuùc ñoàng thôøi giuùp hai oâng coù ñuû soá löôïng caây thaûo döôïc ñeå ñieàu trò cho
taát caû caùc beänh nhaân.
II. MOÂ HÌNH, THOÂNG LEÄ, QUAÙ TRÌNH VAØ THUÛ TUÏC
Trong khi coù raát nhieàu moâ hình vaø quaù trình hoaø giaûi hieän ñaïi phöông
Taây thì nhöõng thuû tuïc maø haàu heát nhöõng ngöôøi hoaø giaûi söû duïng thöôøng
coù chung moät khuoân maãu vaø raát nhieàu toå chöùc ñeàu mong muoán nhöõng
ngöôøi hoaø giaûi laøm vieäc theo quy öôùc hoaëc theo caùc böôùc ñaõ ñònh tröôùc(9).
Thoâng thöôøng caùc böôùc trong moâ hình hoaø giaûi phöông Taây bao goàm:
1. Löôïng ñaàu vaøo
Böôùc naøy coù theå thay ñoåi, ví nhö töø moät cuù ñieän thoaïi ngaén goïn ñeå toå
chöùc moät cuoäc hoïp hoaø giaûi cho tôùi vieäc tieán haønh phoûng vaán saâu töøng caù
nhaân moãi beân tröôùc khi tieán haønh hoaø giaûi thöïc söï.
2. Gaëp gôõ coâng khai
Caû hai beân gaëp gôõ vôùi nhaø hoaø giaûi. Ngöôøi hoaø giaûi giôùi thieäu veà quaù
trình hoaø giaûi.
3. Beân 1 mieâu taû caùc vaán ñeà
Khi hai beân coù maët trong phoøng, moät beân mieâu taû nhöõng vaán ñeà tranh
chaáp theo quan ñieåm cuûa mình maø khoâng bò ngaét lôøi.
4. Beân 2 moâ taû caùc vaán ñeà
Khi hai beân coù maët trong phoøng, beân coøn laïi moâ taû caùc vaán ñeà tranh
chaáp theo quan ñieåm cuûa mình maø khoâng bò ngaét lôøi.
5. Toùm taét yù kieán cuûa caùc beân
Ngöôøi hoaø giaûi toùm taét nhöõng yù kieán trình baøy cuûa caû hai beân vaø cuøng
vôùi caùc beân kieåm tra xem vieäc toùm taét ñaõ ñuùng hay chöa.
6. Xaùc ñònh caùc vaán ñeà quan troïng
Khi hoûi yù kieán caùc beân, ngöôøi hoaø giaûi ñöa ra danh saùch caùc vaán ñeà
quan troïng vaø moät chöông trình nghò söï veà trình töï thaûo luaän.
7. Ñaøm phaùn
Khuyeán khích caùc beân giao thieäp vôùi nhau veà caùc vaán ñeà ñaõ ñöôïc xaùc
ñònh, keå caû trao ñoåi veà tình caûm cuûa hoï.
691
8. Caùc cuoäc hoïp rieâng vôùi töøng caù nhaân
Caùc cuoäc hoïp rieâng laø caùc cuoäc hoïp maø ôû ñoù nhöõng ngöôøi hoaø giaûi seõ
noùi chuyeän vôùi töøng beân moät caùch bí maät maø khoâng coù söï hieän dieän cuûa
beân kia. Trong khi moät soá ngöôøi hoaø giaûi khoâng bao giôø toå chöùc caùc cuoäc
hoïp rieâng hoaëc coi nhöõng cuoäc hoïp nhö vaäy laø khoâng baét buoäc, thì moät soá
khaùc laïi luoân tieán haønh caùc cuoäc hoïp rieâng vôùi töøng beân.
9. Toång hoaø caùc phöông aùn
Trong cuoäc hoïp chung, caùc beân ñöôïc khuyeán khích ñöa ra nhöõng
phöông aùn khaùc nhau ñeå giaûi quyeát tranh chaáp.
10. Ñaùnh giaù caùc phöông aùn
Caùc beân cuøng nhau thaûo luaän vaø ñaùnh giaù khaû naêng thöïc thi cuûa caùc
phöông aùn.
11. Chuaån bò vaên baûn thoaû thuaän
Neáu caùc beân ñaït ñöôïc thoaû thuaän, coù theå vieát thaønh vaên baûn.
Haàu heát caùc ñònh nghóa hoaø giaûi cuûa phöông Taây ñeàu coù moät soá yeáu toá
chung quan troïng. Ngöôøi hoaø giaûi ñöôïc coi laø ngöôøi trung laäp vaø khoâng
thieân vò. Quaù trình naøy ñöôïc moâ taû laø bao goàm caùc böôùc ñi cuï theå veà xaùc
ñònh vaø phaân laäp caùc vaán ñeà tranh chaáp, phaùt trieån phöông aùn, xem xeùt
caùc caùch vaø ñi tôùi thoaû thuaän nhaát trí(10). “Trong moät cuoäc hoaø giaûi thaønh
coâng thì taát caû caùc vaán ñeà ñeàu ñöôïc giaûi quyeát, nhöng thöôøng treân cô sôû
töøng vaán ñeà, vaø caùch giaûi quyeát ñöôïc theå hieän baèng vaên baûn thoaû thuaän(11).
Trong khi caùc phöông phaùp hoaø giaûi phöông Taây thöôøng ñöôïc coi laø coù
chung moät ñaëc ñieåm (nghóa laø, coù theå aùp duïng vôùi baát kyø ai vaø ñeàu coù ích
nhö nhau) thì nhöõng quaù trình nhö vaäy laïi khoâng trung laäp veà vaên hoaù.
Nhö LeBaron tuyeân boá “ Hoaø giaûi maø khoâng chuù yù tôùi nhöõng giaù trò vaên
hoaù cuûa caùc beân thì quaù trình aáy töï noù seõ voâ tình phaûn aùnh nhöõng giaù trò
cuûa heä thoáng maø hoaø giaûi ñöôïc hình thaønh”(12). Caùc giaù trò vaên hoaù phöông
Taây laø cô sôû cho nhöõng giaû thuyeát voán coù trong phöông phaùp hoaø giaûi ñang
thònh haønh. Nhöõng giaù trò naøy bao goàm tính hieäu quaû, phaân tích hôïp lyù vaø
khaùch quan vôùi moät thaùi ñoä ñieàm ñaïm vaø töøng böôùc, ñoøi hoûi phaûi coù lieân
heä tröïc tieáp vaø ñöa moïi vaán ñeà ra giaûi quyeát coâng khai. Vieäc caùc beân chaáp
nhaän ñieàu kieän thuaän lôïi do moät nhaø hoaø giaûi xa laï ñöa ra cuõng ñöôïc coi
laø moät giaû thuyeát(13). LeBaron cuõng noùi raèng “vieäc khaûo saùt nguoàn goác cuûa
hoaït ñoäng hoaø giaûi ôû Myõ vaø Canada cho thaáy söï thieáu am hieåu veà vaên hoaù
ñeán kinh ngaïc trong phaùt trieån lyù thuyeát vaø thöïc tieãn”(14).
Moät trong raát nhieàu baát ñoàng giöõa caùc neàn vaên hoaù, maø thöôøng bò boû qua
khi thieát keá quaù trình hoaø giaûi, laø quan nieäm veà chuû nghóa caù nhaân/chuû nghóa
692
taäp theå. Geert Hofstede tieán haønh nghieân cöùu theo kinh nghieäm nhöõng khaùc
bieät giöõa caùc neàn vaên hoaù daân toäc baèng caùch ñieàu tra nhaân vieân cuûa moät
coâng ty ña quoác gia lôùn treân 40 nöôùc. Cuoäc ñieàu tra ñöôïc tieán haønh vaøo naêm
1968 vaø 1972 vôùi 116000 caâu hoûi. Nghieân cöùu cho thaáy coù 4 khuynh höôùng
chính maø neàn vaên hoaù caùc nöôùc khaùc nhau (Chuû nghóa caù nhaân, Khoaûng caùch
veà quyeàn löïc, Traùnh söï khoâng chaéc chaén vaø tính chaát ñaøn oâng)(15). Caùc nöôùc
Baéc AÂu vaø caùc nöôùc noùi tieáng Anh coù xu höôùng ghi ñieåm cao veà khuynh
höôùng chuû nghóa caù nhaân trong khi ñoù caùc nöôùc chaâu AÙ laïi ghi ñieåm thaáp
veà chuû nghóa caù nhaân(16). Döôùi ñaây laø nhöõng ñaëc ñieåm maø nhìn chung ñöôïc
xem xeùt ñeå xaùc ñònh chuû nghóa caù nhaân vaø chuû nghóa taäp theå.
Thuaät ngöõ naøy cho thaáy nhöõng ngöôøi theo chuû nghóa caù nhaân coù khuynh
höôùng ñaùnh giaù cao lôïi ích cuûa caù nhaân. Nhöõng ngöôøi theo chuû nghóa caù
nhaân söû duïng phong caùch dieãn caûm vaø haêng haùi trong giao tieáp hôn laø
nhöõng ngöôøi theo chuû nghóa taäp theå. Hoï thích noùi veà baûn thaân, veà tình caûm
vaø thaønh tích cuûa mình, coøn söï caïnh tranh thaân thieän ñöôïc coi laø ñieàu thoâng
thöôøng vaø töï nhieân. Nhöõng ngöôøi theo chuû nghóa caù nhaân coi troïng söï nhaát
quaùn giöõa thaùi ñoä vaø haønh vi. Hoï coù xu höôùng ñöa ra quyeát ñònh moät caùch
nhanh choùng, nhöng khi thöïc hieän laïi coù theå khoù khaên vaø khoâng ñeán nôi
ñeán choán vì coù quaù ít ngöôøi ñöa ra quyeát ñònh nhö vaäy. Haïnh phuùc laø moät
giaù trò quan troïng ñoái vôùi nhöõng ngöôøi theo chuû nghóa caù nhaân. Loøng töï
troïng cuõng vaäy(17). “Khi muïc ñích caù nhaân xung ñoät vôùi muïc ñích cuûa taäp
theå, nhöõng ngöôøi theo chuû nghóa caù nhaân coù khuynh höôùng öu tieân cho
muïc ñích caù nhaân cuûa hoï”(18). Adler noùi raèng “Con ngöôøi trong vaên hoaù chuû
nghóa caù nhaân cuõng coù khuynh höôùng tin raèng coù nhöõng giaù trò chung caàn
ñöôïc moïi ngöôøi chia seû”(19).
Maët khaùc, nhöõng ngöôøi theo chuû nghóa taäp theå ñaët lôïi ích cuûa taäp theå leân
cao. Hoï coi troïng söï khieâm toán vaø coi vieäc noùi veà thaønh tích cuûa mình laø
ñieàu khoâng hay. Hoï cuõng raát deø daët khi noùi veà tình caûm rieâng cuûa mình.
Nhöõng ngöôøi theo chuû nghóa taäp theå chæ quan taâm tôùi söï hoaø thuaän cuûa taäp
theå vaø ít quan taâm tôùi söï nhaát quaùn veà nhaän thöùc. Söï hoaø thuaän vaø theå dieän
ñöôïc coi laø cöïc kyø quan troïng. Hoï coi vieäc xaây döïng vaø taïo döïng loøng tin
thoâng qua moái quan heä laâu daøi laø quan troïng. Nhöõng ngöôøi theo chuû nghóa
taäp theå coù xu höôùng ñöa ra quyeát ñònh moät caùch chaäm chaïp, tham khaûo yù
kieán raát nhieàu vôùi muïc ñích coù ñöôïc söï ñoàng thuaän(20). Triandis chæ ra raèng
phöông phaùp quyeát ñònh chaäm chaïp khoâng phaûi laø khoâng coù hieäu quaû bôûi
vì “vieäc keùo daøi thôøi gian quyeát ñònh ñeå tham khaûo yù kieán cuûa taát caû nhöõng
ai lieân quan ñeán quyeát ñònh ñoù coù theå khieán vieäc thöïc hieän noù moät caùch
nhanh choùng”(21). Nhöõng ngöôøi theo chuû nghóa taäp theå coi vieäc thöïc thi nhieäm
vuï laø quan troïng hôn haïnh phuùc caù nhaân. “Hoï thöôøng saün saøng giöõ vöõng cam
keát ñoái vôùi taäp theå ngay caû khi nhöõng nghóa vuï cuûa caù nhaân hoï rôi vaøo theá
baát lôïi. Khi muïc ñích caù nhaân xung ñoät vôùi nhöõng quy phaïm cuûa taäp theå,
nhöõng ngöôøi theo chuû nghóa taäp theå coù khuynh höôùng tuaân theo nhöõng quy
phaïm cuûa taäp theå”(22).
693
Wright cho raèng “nhöõng moâ hình hoaø giaûi ôû Myõ bò aûnh höôûng maïnh meõ
bôûi moâ hình ñaøm phaùn cuûa ngöôøi theo chuû nghóa caù nhaân, coù xu höôùng
tröïc tieáp, theo tuyeán vaø höôùng tôùi nhieäm vuï”(23). Theo nghieân cöùu Hofsede,
nöôùc Myõ ñaït ñieåm cao nhaát veà chuû nghóa caù nhaân so vôùi taát caû caùc nöôùc
ñöôïc khaûo saùt(24). “Bôûi vaäy khoâng coù gì laø ngaïc nhieân khi nhöõng moâ hình
hoaø giaûi ôû Myõ ñöôïc döïa treân nhöõng giaû thieát vaên hoaù cuûa ngöôøi theo chuû
nghóa caù nhaân veà tranh chaáp vaø giaûi quyeát tranh chaáp nhö theá naøo”(25).
III. VAI TROØ CUÛA NGÖÔØI HOAØ GIAÛI
Theo moâ hình hoaø giaûi phöông Taây, ngöôøi hoaø giaûi ñöôïc coi laø moät beân
thöù ba trung laäp, giuùp ñôõ caùc beân laøm vieäc cuøng nhau ñeå ñi tôùi quyeát ñònh
vaø caùch giaûi quyeát cho chính hoï, nhöng khoâng coù baát cöù vai troø gì trong
vieäc ñöa ra quyeát ñònh. Trong moät taøi lieäu cuûa Hoäi ñoàng Tö vaán Giaûi quyeát
Tranh chaáp Quoác gia (UÙc) veà caùc chuaån möïc Giaûi phaùp Tranh chaáp Thay
theá (ADR), coù ñoaïn noùi raèng “ngöôøi hoaø giaûi khoâng ñoùng vai troø tö vaán
hoaëc quyeát ñònh ñeán noäi dung tranh chaáp hoaëc keát quaû cuûa giaûi phaùp,
nhöng coù theå tö vaán hoaëc quyeát ñònh quaù trình hoaø giaûi nhaèm ñöa ra caùch
giaûi quyeát”(26). Danh saùch caùc böôùc hoaø giaûi do ngöôøi hoaø giaûi söû duïng taïi
Trung taâm Hoaø giaûi Gia ñình ôû Melbourne noùi “Khoâng ñöôïc tö vaán hoaëc
gôïi yù caùc giaûi phaùp”(27).
Raát nhieàu ngöôøi hoaø giaûi phöông Taây coi vieäc tö vaán hoaëc thaäm chí gôïi
yù laø khoâng ñuùng vôùi noäi quy, coøn noùi gì ñeán vieäc thay maët caùc beân quyeát
ñònh. Nhöõng ngöôøi hoaø giaûi coi vieäc caùc beân töï ñöa ra quyeát ñònh maø khoâng
bò baát cöù söùc eùp naøo cuûa ngöôøi hoaø giaûi laø ñieàu quan troïng. Bôûi vaäy, caùc
beân seõ caûm thaáy hoï laø ngöôøi quyeát ñònh vaø nhö vaäy, chaéc chaén seõ tích cöïc
hôn ñoàng thôøi hoaøn toaøn uûng hoä moïi thoaû thuaän ñaõ ñöôïc kyù keát. Neáu lôïi
ích cuûa hai beân ñöôïc ñaùp öùng ñaày ñuû, seõ khoâng coù chuyeän nhöõng oaùn giaän
day döùt coøn toàn taïi chæ ñeå buøng phaùt vaøo moät thôøi ñieåm khaùc.
IV. HOØA GIAÛI ÔÛ VIEÄT NAM
Gioáng nhö haàu heát caùc neàn vaên hoaù chaâu AÙ khaùc, Vieät Nam coù truyeàn
thoáng laâu ñôøi trong vieäc giaûi quyeát tranh chaáp giöõa caù nhaân vôùi nhau thoâng
qua söï can thieäp cuûa moät beân thöù ba vaø khoâng nhôø tôùi moät heä thoáng tö
phaùp chính thöùc. Irving giaûi thích raèng trong khi ôû phöông Taây, vieäc quan
taâm tôùi hoaø giaûi phaûi ñöôïc thuùc ñaåy, thì ôû phöông Ñoâng moät söï quan taâm
nhö vaäy ñaõ coù töø laâu do “nhaán maïnh tôùi söï hoaø thuaän, noã löïc coäng taùc, caùch
giaûi quyeát tranh chaáp, vaø thöôøng thoâng qua vieäc söû duïng caùc beân thöù ba”(28).
OÂng giaûi thích raèng “vieäc giaûi quyeát tranh chaáp moät caùch hoaø bình bôûi moät
beân thöù ba coù danh tieáng vaø ñaùng tin caäy laø moät truyeàn thoáng laâu ñôøi”(29).
Cuõng nhö ôû haàu heát caùc xaõ hoäi chaâu AÙ khaùc, ôû Vieät Nam, tranh chaáp
gia ñình thöôøng ñöôïc giaûi quyeát theo caùch truyeàn thoáng laø keâu goïi söï giuùp
694
ñôõ cuûa moät ngöôøi lôùn tuoåi ñöôïc kính troïng trong gia ñình lôùn. Moïi ngöôøi
thöôøng thích giöõ kín caùc vaán ñeà cuûa gia ñình trong khuoân khoå gia ñình cuûa
hoï ñeå traùnh maát theå dieän vôùi coäng ñoàng. Neáu khoâng theå giaûi quyeát tranh
chaáp trong noäi boä gia ñình thì caùc thaønh vieân cuûa gia ñình coù theå tìm söï
giuùp ñôõ cuûa moät ngöôøi ñöôïc kính troïng trong coäng ñoàng(30) (hoaëc Vieät Nam
trong thôøi ñaïi hieän ñaïi ngaøy nay - xaõ, uyû ban nhaân daân ñòa phöông, hoaëc
ngöôøi coù ñòa vò phuø hôïp khaùc(31)).
Caùc beân khoâng chæ mong ñôïi ngöôøi hoaø giaûi ñoùng vai troø laø ngöôøi taïo
ñieàu kieän thuaän lôïi cho vieäc hoaø giaûi maø coøn laø ngöôøi höôùng daãn, ñöa ra
nhöõng gôïi yù vaø khuyeân giaûi. Buøi Quang Duõng giaûi thích raèng moät phaàn
trong vai troø cuûa ngöôøi hoaø giaûi laø “giuùp ñôõ (caùc beân) hieåu ñöôïc ñieàu phaûi,
traùi”(32). Baùo caùo nghieân cöùu veà caùch giaûi quyeát tranh chaáp trong caùc neàn
vaên hoaù khaùc cuûa chaâu AÙ ñaõ cho thaáy raèng nhìn chung moïi ngöôøi thích
nhöõng ngöôøi hoaø giaûi trong coäng ñoàng coù vò trí cao hôn nhöõng ngöôøi tranh
chaáp(33), hoaëc laø nhöõng nhaân vaät chöùc saéc coù kieán thöùc uyeân thaâm(34). Baùo
caùo nghieân cöùu cuõng phaùt hieän ra raèng moïi ngöôøi mong muoán nhöõng ngöôøi
hoaø giaûi “can thieäp moät caùch coù suy xeùt hôn laø chæ taïo ñieàu kieän thuaän
lôïi”(35) vaø neáu caàn coù theå ñöa ra nhöõng quyeát ñònh thay maët caùc beân.
V. ÑÖA MOÂ HÌNH HOAØ GIAÛI PHÖÔNG TAÂY VAØO VIEÄT NAM
Toâi tin raèng moät soá nguyeân taéc vaø quan nieäm cô baûn veà hoaø giaûi phöông
Taây, nhö ñöôïc trình baøy trong baøi vieát naøy, coù theå ñöôïc aùp duïng vaø coù giaù
trò trong thöïc tieãn hoaø giaûi ôû Vieät Nam. Tuy nhieân, toâi cho raèng keát caáu vaø
thuû tuïc cuûa moâ hình hoaø giaûi theo kieåu vaên hoaù phöông Taây seõ khoâng thích
hôïp cho vieäc aùp duïng ôû Vieät Nam neáu khoâng coù söï thay ñoåi.
Yarn cuõng coù cuøng quan ñieåm naøy. OÂng caûnh baùo raèng vieäc ñöa moâ hình
Baéc Myõ vaøo caùc neàn vaên hoaù khaùc laøm naûy sinh nhieàu vaán ñeà quan troïng,
keå caû “söï phuø hôïp veà vaên hoaù vaø vieäc aùp duïng moâ hình”(36). OÂng ñaët caâu
hoûi lieäu moâ hình Baéc Myõ coù thöïc söï phuø hôïp vôùi caùc neàn vaên hoaù khaùc hay
khoâng vaø cho raèng nhöõng khaùi nieäm cô baûn thöôøng coù theå ñöôïc vaän duïng
nhöng hình thöùc caàn ñöôïc thay ñoåi tuyø thuoäc vaøo boái caûnh vaên hoaù. OÂng
noùi raèng “khoâng coù khuoân maãu naøo ñöôïc aùp duïng cho taát caû caùc xaõ hoäi”(37).
Cuõng coù nhöõng ngöôøi khaùc uûng hoä luaän ñieåm naøy. Jandt vaø Pedersen ñöa
ra lôøi bình luaän nhö sau: “Moâ hình hoaø giaûi vaø quaûn lyù tranh chaáp phaùt trieån
trong boái caûnh thu heïp cuûa xaõ hoäi phöông Taây caàn phaûi ñöôïc thay ñoåi cho
phuø hôïp vôùi boái caûnh ñaëc thuø cuûa moâi tröôøng chaâu AÙ”(38).
Howard Irving, moät nhaø hoaø giaûi Canada töøng haønh ngheà vaø tham gia
giaûng daïy moân hoaø giaûi ôû Hoàng Koâng, cuõng coù quan ñieåm töông töï. “Moâ
hình ñöôïc thieát keá coù hieäu quaû vôùi soá löôïng khaùch haøng lôùn vaø ñaïi traø. Tuy
nhieân, töø nhöõng gì chuùng ta bieát veà caùc gia ñình Trung Hoa, vieäc öùng duïng
tröïc tieáp moâ hình naøy seõ laø khôø daïi neáu khoâng coù söï thay ñoåi naøo”(39).
695
Coù raát nhieàu söï khaùc bieät lôùn giöõa vaên hoaù Vieät Nam vaø caùc neàn vaên
hoaù cuûa caùc nöôùc ñaõ phaùt trieån moâ hình hoaø giaûi hieän ñaïi kieåu phöông Taây,
coù aûnh höôûng tröïc tieáp tôùi söï thích öùng cuûa caùc loaïi moâ hình giaûi quyeát
tranh chaáp ñöôïc aùp duïng. Moät soá söï khaùc bieät coù lieân quan bao goàm phong
caùch giao thieäp, taàm quan troïng cuûa vieäc giöõ theå dieän, thaùi ñoä ñoái vôùi tranh
chaáp, vaø truyeàn thoáng giaûi quyeát tranh chaáp.
Giao thieäp tröïc tieáp theo moâ hình hoaø giaûi phöông Taây khoâng cho pheùp
coâng nhaän taàm quan troïng cuûa khaùi nieäm veà theå dieän, ñieàu maø Ogawa moâ
taû laø “phong caùch khoân kheùo cuûa cuoäc ñoï söùc giöõa caù nhaân vôùi nhau nhaèm
traùnh söï raéc roái caù nhaân”(40). Elliot-Kemp giaûi thích raèng vaán ñeà theå dieän
noùi chung ñöôïc ñeà cao thoâng qua moät “thoaû thuaän ngaàm trong giao tieáp xaõ
hoäi… coù taùc duïng che chaén cho ngöôøi ta khoûi maát maùt veà loøng töï troïng vaø
töï toân, ñoàng thôøi khoâng laøm cho cho ngöôøi ta bò toån thöông”(41). Vaán ñeà
giöõ theå dieän coù theå “ñem laïi tình theá tieán thoaùi löôõng nan cho nhöõng ngöôøi
hoaø giaûi bôûi vì moâ hình hoaø giaûi noåi troäi ñoøi hoûi nhöõng ngöôøi hoaø giaûi phaûi
ñöa vaán ñeà tranh chaáp ra giaûi quyeát coâng khai”(42).
Trong baøi baùo veà hoaø giaûi ôû Hawaii, Ogawa moâ taû “khaùi nieäm veà vieäc
laøm theå dieän” ñöôïc giaûi quyeát cuï theå nhö theá naøo theo moâ hình hoaø giaûi
Hawaii. Ñeå cho pheùp giöõ ñöôïc theå dieän, moâ hình naøy ñöôïc thieát keá theo
caùch chuù troïng hôn vaø daønh nhieàu thôøi gian cho caùc cuoäc hoïp rieâng mang
tính chaát caù nhaân hôn laø theo moâ hình chuaån möïc Baéc Myõ(43). Ñeå aùp duïng
quaù trình hoaø giaûi naøy trong boái caûnh Hoàng Koâng, Iring cuõng cho pheùp toå
chöùc nhieàu cuoäc hoïp chung vaø nhieàu cuoäc hoïp rieâng hôn, do ñoù thôøi gian
hoaø giaûi keùo daøi hôn so vôùi thoâng leä ôû phöông Taây. Ví duï, oâng moâ taû 2
nghieân cöùu tình huoáng ôû Hoàng Koâng. Trong nghieân cöùu tình huoáng soá 1,
oâng toå chöùc 4 cuoäc hoïp rieâng tieàn hoaø giaûi, 5 cuoäc hoïp ñaøm phaùn chung,
vaø 4 cuoäc hoïp rieâng. Trong nghieân cöùu tình huoáng thöù hai, oâng toå chöùc
2 cuoäc hoïp rieâng tieàn hoaø giaûi, 4 cuoäc hoïp ñaøm phaùn chung vaø 4 cuoäc
hoïp rieâng(44).
VI. KEÁT LUAÄN
Nhöõng nguyeân taéc cô baûn cuûa ñaøm phaùn döïa treân lôïi ích coù theå ñöôïc
chuyeån giao thaønh coâng vaø cuõng coù theå coù lôïi cho thöïc tieãn hoaø giaûi ôû
Vieät Nam. Nhöõng ngöôøi hoaø giaûi Vieät Nam coù theå thaáy vieäc ñaøo taïo theo
phöông phaùp hoaø giaûi döïa treân lôïi ích laø moät söï boå xung höõu ích cho
nhöõng kyõ naêng hoaø giaûi hieän nay cuûa hoï. Tuy nhieân, toâi cuõng khoâng tin
raèng nhöõng caáu truùc vaø nhöõng quaù trình ñöôïc söû duïng trong moâ hình hoaø
giaûi phöông Taây seõ coù hieäu quaû neáu ñöôïc aùp duïng tröïc tieáp vaøo boái caûnh
cuûa Vieät Nam maø khoâng coù söï thay ñoåi. Hình thöùc chuyeån giao phuø hôïp
nhaát seõ caàn ñöôïc chính nhöõng ngöôøi hoaø giaûi Vieät Nam phaùt trieån, coù theå
thoâng qua vieäc thaûo luaän vaø xem xeùt kinh nghieäm cuûa nhöõng ngöôøi hoaø
giaûi töø caùc nöôùc khaùc.
696
CHUÙ THÍCH
1. Wertheim, E., Tình yeâu, A., Peck, C. vaø Littlefield, L, Nhöõng kyõ naêng Giaûi quyeát Tranh chaáp,
Nhaø xuaát baûn Eruditions, Melbourne, UÙc, 1998, tr. 13.
2. Roger Fisher & William Ury (vôùi Bruce Patton), Ñeå ñöôïc traû lôøi Coù: Thoaû thuaän Ñaøm phaùn maø
Khoâng phaûi nhöôïng boä, Nhaø xuaát baûn Random , 1999, tr. 42.
3. Wertheim vaø nhöõng ngöôøi khaùc, sñd, tr. 13.
5. Fishe & Ury, sñd, tr. 45.
6. Buøi Quang Duõng, Tranh chaáp vaø giaûi quyeát tranh chaáp ôû Vieät Nam, Trung taâm Khoa hoïc Xaõ
hoäi vaø nhaân vaên Quoác gia, Haø Noäi, 2002, tr. 12.
7. Sñd, tr. 15.
8. Sñd , tr. 12.
9. Ví duï: Trung taâm Hoaø giaûi Gia ñình, Caùc böôùc Hoaø giaûi vaø Danh saùch Kieåm tra caùc böôùc Hoaø
giaûi, Melbourne, 2003.
10. Ví duï NADRAC, Khuoân khoå caùc chuaån möïc ADR, Baùo caùo leân Vieân Chöôûng lyù Khoái thònh
vöôïng chung, thaùng 4 naêm 2001. 116, Hilary Astor, vaø Christine M. Chinkin, Giaûi quyeát
Tranh chaáp taïi UÙc, Butterworths, UÙc, 1992, trang 60, sñd (trích daãn Folberg vaø Taylor) trang
60, Astor vaø Chinkin ( trích daãn Folberg vaø Taylor) trang 60, Danh saùch caùc böôùc hoaø giaûi
gia ñình.
11. Walter A. Wright, Nhöõng Vaán ñeà Vaên hoaù trong Hoaø giaûi: Caùc Moâ hình veà ngöôøi theo Chuû nghóa
Caù nhaân vaø ngöôøi theo Chuû nghóa Taäp theå, xem http://mediate.com/articles/Wright.cfm ( 8
thaùng 11 naêm 2003).
12. Michelle LeBaron, Thöïc teá Hoaø giaûi vaø Ña vaên hoùa.
www.gmu.edu/academics/pcs/lebaron.htm (13 thaùng 10 naêm 2003).
13. Howard, H. Irving, Hoaø giaûi Gia ñình: Lyù thuyeát vaø thöïc tieãn vôùi caùc gia ñình Trung Hoa, Baùo
chí Ñaïi hoïc Hoàng Koâng, 2002., LeBaron, Sñd, Avruch, Kevin, Black, Peter W. vaø Scimecca,
Joseph A., Giaûi quyeát Tranh chaáp: Trieån voïng cuûa neàn vaên hoaù pha taïp, Baùo Greenwood, 1991.
14. LeBaron, Sñd.
15. Geert Hofstede, Nhöõng haäu quaû cuûa neàn vaên hoaù: Söï khaùc bieät quoác teá trong caùc giaù trò lieân
quan tôùi coâng vieäc, Nhaø xuaát baûn Sage, California, 1984, tr. 11.
16. Sñd, tr. 158.
17. Harry C. Traindis, Chuû nghóa caù nhaân vaø chuû nghóa taäp theå, Baùo chí Westview, Colorado &
Oxford, 1995. tr. 158.
18. Wright, Sñd.
19. Adler, Nancy, Khía caïnh Quoác teá veà Thaùi ñoä cuûa Toå chöùc, PWS-Nhaø xuaát baûn Kent, Boston,
bang Massachusetts, 1991, tr. 47.
20. Triandis, Sñd., 158-159, xem theâm Adler, Sñd.
21. Triandis, Sñd., tr. 159.
22. Wright, Sñd.
23. Nhö treân.
24. Hofstede, Sñd, tr. 158.
25. Wright, Sñd.
26. NADRC, Sñd, tr.116.
27. Trung taâm Hoaø giaûi Gia ñình, Sñd.
28. Irving, Sñd, tr. 222.
697
30. Be, Khian, Baøi vieát Ñeå ñöôïc traû lôøi Coù: Khaû naêng tieáp caän vôùi caùch Giaûi quyeát Tranh chaáp Ban
ñaàu ñoái vôùi caùc Daân toäc Khoâng noùi tieáng Anh- Hoaø giaûi vaø Coäng ñoàng Trung Hoa ñöôïc trình
baøy taïi Hoäi nghò Toaøn quoác Maïng löôùi Toaø AÙn Victoria, thaùng 3, 1997 tr.4.
31. Buøi Quang Dung, Sñd, tr. 20 vaø 22.
33. Nancy Welsh vaø Debra Lewis, Thích öùng vôùi Moâ hình Hoaø giaûi Daân söï: Nhöõng gôïi yù ruùt ra töø
Nghieân cöùu Phöông phaùp Giaûi quyeát Tranh chaáp ôû hai Thaønh phoá ñoâi cuûa Coäng ñoàng
Campuchia, Taïp chí Hoaø giaûi ra haøng quyù, Taäp 15, soá 4, Muøa heø 1998, tr. 345-346, tr. 341.
34. Khian Be, Sñd, tr. 4.
35. Welsh vaø Lewis, Sñd, tr. 345.
36. Douglas H. Yarn, Thöïc tieãn giaûi quyeát tranh chaáp xuyeân quoác gia: Giôùi thieäu ngaén veà Boái caûnh,
Vaán ñeà, vaø Tìm kieám thöïc tieãn toái öu trong vieäc chuyeån giao caùch giaûi quyeát tranh chaáp, Taïp
chí Giaûi quyeát tranh chaáp ra haøng quyù, Taäp 19, soá 3, Muøa xuaân 2002, trang 303.
37. Yarn, Sñd, tr. 311.
38. Fred E. Jandt, vaø Paul, B. Pedersen, Kieåm soaùt tranh chaáp mang tính xaây döïng: Caùc tröôøng
hôïp ôû chaâu AÙ-Thaùi Bình Döông, Nhaø xuaát baûn Sage, 1996 tr. 23.
39. Irving, Sñd, tr. xv.
40. Naomi Ogawa, Quan nieäm veà Vieäc laøm theå dieän: Chöùc naêng theo Moâ hình Hoaø giaûi Hawaii.
Taïp chí Hoaø giaûi haøng quyù, Taäp 17, soá 1. Muøa thu naêm 1999, tr. 5.
41. John Elliot-Kemp, Vöôït qua Bieân giôùi Vaên hoaù: Thaùch thöùc cuûa Khaû naêng Vöôït treân Vaên hoaù
trong nhöõng naêm 90, Nhaø xuaát baûn PAVIC, Sheffield, 1989, tr. 16.
42. Barsky, Allan, Este David, Collins Don, Khaû naêng Vaên hoaù trong Hoaø giaûi Gia ñình, Taïp chí
Hoaø giaûi haøng quyù, Taäp 13, soá 3, Muøa xuaân 1996, tr. 175.
43. Ogawa, Sñd, tr. 15.
44. Irving, Sñd, tr. 128-133 vaø tr. 137-138.
698
XOÙA ÑOÙI GIAÛM NGHEØO
VUØNG DAÂN TOÄC THIEÅU SOÁ
TAÏI MOÄT TÆNH MIEÀN NUÙI
PHÍA BAÉC VIEÄT NAM
Phuøng Ñöùc Thaéng*
1. Xoaù ñoùi giaûm ngheøo laø moät vaán ñeà mang tính toaøn caàu, nhaát laø ñoái
vôùi caùc nöôùc chöa phaùt trieån vaø ñang phaùt trieån. ÔÛ Vieät Nam, cuøng vôùi chuû
tröông giaûi quyeát vieäc laøm vaø ñeàn ôn ñaùp nghóa, xoaù ñoùi giaûm ngheøo ñang
laø moái quan taâm cuûa caû coäng ñoàng xaõ hoäi. Ñaûng vaø Chính phuû Vieät Nam
ñaõ ñeà ra ñöôøng loái, hoaïch ñònh chính saùch, xaây döïng vaø toå chöùc thöïc hieän
chöông trình xoaù ñoùi giaûm ngheøo cho caû nöôùc, ñaëc bieät laø vuøng saâu, vuøng
xa, vuøng nuùi cao, haûi ñaûo, vuøng ñoàng baøo daân toäc thieåu soá. Ngaøy 31-7-1998,
Thuû töôùng Chính phuû Vieät Nam ñaõ ra Quyeát ñònh soá 135/1998/QÑ-TTg, Pheâ
duyeät Chöông trình phaùt trieån kinh teá-xaõ hoäi caùc xaõ ñaëc bieät khoù khaên mieàn
nuùi vaø vuøng saâu vuøng xa, goïi taét laø Chöông trình 135.
Tænh Baéc Kaïn, maø chuùng toâi choïn ñeå thöïc hieän ñeà taøi naøy laø moät tænh
ñöôïc xeáp vaøo loaïi ngheøo nhaát Vieät Nam. Ngaøy 1-1-1997, tænh Baéc Kaïn chính
thöùc ñöôïc taùi laäp töø tænh Baéc Thaùi. Caùc huyeän Ngaân Sôn, Ba Beå (Chôï Raõ)
thuoäc Cao Baèng taùi nhaäp laïi vaøo tænh Baéc Kaïn. Thaùng 8-1998, thaønh laäp
theâm huyeän Chôï Môùi treân cô sôû taùch töø phaàn ñaát phía nam huyeän Baïch
Thoâng. Ngaøy 28-5-2003, Chính phuû ñaõ ban haønh Nghò ñònh soá 56/2003/NÑ-
CP, veà vieäc thaønh laäp huyeän Paùc Naäm treân cô sôû taùch ra töø huyeän Ba Beå.
Nhö vaäy, traûi qua khoâng ít nhöõng thay ñoåi veà maët ñòa dö haønh chính, hieän
nay tænh Baéc Kaïn ñöôïc chia thaønh 7 ñôn vò haønh chính bao goàm 6 huyeän
laø Baïch Thoâng, Chôï Ñoàn, Chôï Môùi, Ba Beå, Paùc Naäm, Ngaân Sôn, Na Rì vaø
thò xaõ Baéc Kaïn. Veà daân cö, Baéc Kaïn coù treân 28 vaïn ngöôøi, laø tænh coù hôn
80% laø ñoàng baøo caùc daân toäc thieåu soá cö truù bao goàm ngöôøi Taøy, Nuøng,
Dao, Hoa, Moâng, Saùn Chay. Ngöôøi Kinh chieám gaàn 20%. Veà ñòa hình, Baéc
Kaïn laø moät tænh mieàn nuùi. Ñaát ñai chuû yeáu laø röøng ñoài. Baéc Kaïn coù
301.722,78 ha röøng, trong ñoù röøng töï nhieân chieám 89,60% toång dieän tích,
röøng troàng chieám 10,40%. Röøng ñöôïc phaân boá ôû taát caû caùc huyeän vaø thò xaõ.
* Phoù Giaùo sö, Tieán siõ, Hoïc vieän Chính trò Quoác gia Hoà Chí Minh, Vieät Nam.
699
Baéc Kaïn coù maïng löôùi soâng suoái khaù daøy ñaëc, trong ñoù coù nhöõng soâng lôùn
nhö soâng Caàu, soâng Naêng. Baéc Kaïn coù hoà Ba Beå laø hoà nöôùc ngoït noåi tieáng
veà caûnh quan moâi tröôøng, chöùa ñöïng tieàm naêng du lòch lôùn.
Baéc Kaïn laø tænh mieàn nuùi coøn nhieàu khoù khaên, kinh teá chaäm phaùt trieån.
Baéc Kaïn cuõng laø moät trong 5 tænh coù tæ leä hoä ñoùi ngheøo treân 20% (caùc tænh
Haø Giang, Cao Baèng, Lai Chaâu vaø Kom Tum). Toaøn tænh coù 103/122 xaõ,
phöôøng, thò traán thuoäc dieän Chöông trình 135. Toång thu ngaân saùch naêm taøi
chính 2003 môùi ñaït 37 tæ ñoàng, trong khi möùc chi laø hôn 600 tæ ñoàng.
Chöông trình xoaù ñoùi giaûm ngheøo laø moät trong nhöõng nhieäm vuï troïng taâm
cuûa chính quyeàn vaø nhaân daân caùc daân toäc trong tænh.
2. Chuû tröông thieát thöïc xoaù ñoùi giaûm ngheøo cuûa tænh Baéc Kaïn taäp trung
vaøo giaûi phaùp chuû yeáu laø phaùt huy söùc maïnh coäng ñoàng nhaèm taïo ra moät
phong traøo quaàn chuùng saâu roäng.
a. Phaùt huy söùc maïnh coäng ñoàng ñeå xoaù ñoùi giaûm ngheøo, tröôùc heát phaûi
baét ñaàu töø nhaän thöùc cuûa caùc caáp uûy Ñaûng vaø chính quyeàn ñeå töø ñoù coù
chuû tröông thoáng nhaát trong chæ ñaïo vaø xaây döïng chöông trình xoaù ñoùi giaûm
ngheøo cho phuø hôïp vôùi ñieàu kieän thöïc teá cuûa ñòa phöông. Ngaøy 15-1-2003,
Uyû ban Nhaân daân tænh Baéc Kaïn ñaõ ra Quyeát ñònh soá 109/2003/QÑ-UB, veà
vieäc Pheâ duyeät chöông trình xoaù ñoùi giaûm ngheøo 2001-2005. Sau ñoù, Hoäi
ñoàng Nhaân daân tænh cuõng ñeà ra phöông höôùng vaø nhieäm vuï phaùt trieån kinh
teá -xaõ hoäi, trong ñoù coù noäi dung quan troïng laø coâng taùc xoaù ñoùi giaûm ngheøo,
giaûi quyeát vieäc laøm. Thöïc hieän chuû tröông cuûa laõnh ñaïo tænh, chính quyeàn
caùc huyeän vaø thò xaõ ñeàu toå chöùc hoäi nghò hoïp baøn vaø ra nghò quyeát veà phaùt
trieån kinh teá-xaõ hoäi, trong ñoù luoân luoân öu tieân cho chöông trình xoaù ñoùi
giaûm ngheøo, giaûi quyeát vieäc laøm. Chính quyeàn caùc huyeän Chôï Ñoàn, Chôï
Môùi, Ba Beå ñaõ coù nghò quyeát chuyeân ñeà veà coâng taùc xoùa ñoùi giaûm ngheøo
vôùi nhöõng muïc tieâu vaø giaûi phaùp phuø hôïp vôùi thöïc teá cuûa töøng ñòa phöông.
Töø tænh ñeán cô sôû ñeàu coù boä maùy toå chöùc chæ ñaïo thöïc hieän chöông trình
xoaù ñoùi giaûm ngheøo. Toaøn tænh coù 122/122 xaõ, phöôøng, thò traán thaønh laäp
ban chæ ñaïo xoaù ñoùi giaûm ngheøo.
Trong chæ ñaïo thöïc hieän chöông trình xoaù ñoùi giaûm ngheøo, caùc caáp
chính quyeàn tænh Baéc Kaïn ñaõ thöôøng xuyeân caäp nhaät soá hoä ngheøo taêng
giaûm qua caùc naêm, toå chöùc tuyeân truyeàn saâu roäng ñeán caùn boä, ñaûng vieân
vaø toaøn theå nhaân daân veà chuû tröông cuûa Ñaûng, chính saùch cuûa Nhaø nöôùc
veà chöông trình xoaù ñoùi giaûm ngheøo, ñaëc bieät laø caùc döï aùn cuï theå, thieát
thöïc, giuùp baø con caùc daân toäc thoaùt khoûi ñoùi ngheøo vaø naâng cao ñôøi soáng
veà moïi maët. Caùc caáp chính quyeàn cuõng luoân luoân chaêm lo coâng taùc ñaøo
taïo, naâng cao naêng löïc caùn boä, nhaân vieân laøm coâng taùc xoaù ñoùi giaûm
ngheøo, nhaát laø ñaøo taïo caùc kyõ naêng ñeå toå chöùc thöïc hieän chöông trình coù
hieäu quaû. Nhieàu caùn boä coù naêng löïc ñöôïc taêng cöôøng ñeán caùc xaõ ñaëc bieät
khoù khaên ñeå tìm ra nhöõng giaûi phaùp thieát thöïc, coù hieäu quaû, giuùp daân
700
XOÙA ÑOÙI GIAÛM NGHEØO VUØNG DAÂN TOÄC THIEÅU SOÁ TAÏI MOÄT TÆNH MIEÀN NUÙI PHÍA BAÉC VIEÄT NAM
caùch laøm aên môùi, tieáp caän vôùi tieán boä khoa hoïc kyõ thuaät. Laõnh ñaïo tænh
ñaõ chæ ñaïo phaân vuøng kinh teá, cô caáu ngaønh ngheà cho phuø hôïp vôùi caùc
ñòa phöông, taïo moâi tröôøng xoaù ñoùi giaûm ngheøo beàn vöõng, xaây döïng vaø
nhaân roäng caùc moâ hình ñieån hình veà xoaù ñoùi giaûm ngheøo, gaén vieäc ñaàu
tö cho ngöôøi ngheøo vay voán vôùi chuyeån giao khoa hoïc kyõ thuaät moät caùch
ñoàng boä, taïo ñieàu kieän thuaän lôïi ñeå ngöôøi ngheøo tieáp caän vôùi caùc dòch vuï
cô baûn ñeå phaùt trieån saûn xuaát, naâng cao hieäu quaû kinh teá, taêng thu nhaäp,
vöôn leân thoaùt khoûi ñoùi ngheøo.
b. Phaùt huy söùc maïnh coäng ñoàng laø huy ñoäng moïi tieàm naêng, theá maïnh
vaø yù thöùc traùch nhieäm cuûa moïi ban ngaønh, ñoaøn theå, heä thoáng chính trò,
cuûa caùc thaønh phaàn kinh teá, cuûa moïi ngöôøi daân thöïc hieän chöông trình xoaù
ñoùi giaûm ngheøo. Trong baøi vieát naøy chæ xin neâu nhöõng ñoùng goùp cuûa moät
soá lónh vöïc nhö ngaân haøng chính saùch xaõ hoäi, quyõ hoã trôï phaùt trieån, heä
thoáng caùc doanh nghieäp, caùc ngaønh böu chính vieãn thoâng, giaùo duïc, y teá,
ñaøi phaùt thanh truyeàn hình vaø daëc bieät laø ngaønh giao thoâng vaän taûi cuûa tænh
Baéc Kaïn tham gia chöông trình xoaù ñoùi giaûm ngheøo.
Ngaân haøng Chính saùch xaõ hoäi tænh Baéc Kaïn nhöõng naêm qua baèng nhöõng
hoaït ñoäng raát tích cöïc ñaõ ñoùng goùp moät phaàn khoâng nhoû trong coâng taùc
xoaù ñoùi giaûm ngheøo. Ngaøy 4-1-2002, thöïc hieän Quyeát ñònh soá 131/2002-QÑ-
TTg cuûa Thuû töôùng Chính phuû, Ngaân haøng Chính saùch xaõ hoäi Vieät Nam
ñöôïc thaønh laäp ñeå thöïc hieän chính saùch tín duïng öu ñaõi ñoái vôùi hoä ngheøo
vaø caùc ñoái töôïng chính saùch khaùc treân cô sôû toå chöùc laïi Ngaân haøng phuïc
vuï ngöôøi ngheøo. Ngaøy 14-1-2003, Hoäi ñoàng quaûn trò Ngaân haøng Chính saùch
xaõ hoäi Vieät Nam ñaõ coù Quyeát ñònh soá 36, thaønh laäp Ngaân haøng Chính saùch
xaõ hoäi tænh Baéc Kaïn. Ñaây laø cô hoäi ñeå Ngaân haøng phuïc vuï ngöôøi ngheøo
tænh Baéc Kaïn môû roäng quy moâ hoaït ñoäng vaø phaïm vi, ñoái töôïng phuïc vuï,
ñoùng goùp tích cöïc hôn nöõa vaøo quaù trình phaùt trieån kinh teá-xaõ hoäi vaø thöïc
hieän chöông trình xoaù ñoùi giaûm ngheøo cuûa ñòa phöông.
Nhaèm taïo ñieàu kieän cho caùc hoä ngheøo coù voán saûn xuaát, coù coâng aên vieäc
laøm ñeå taêng thu nhaäp, töøng böôùc laøm quen vôùi neàn saûn xuaát haøng hoaù, hoäi
nhaäp cô cheá thò tröôøng. Nhöõng naêm qua, Ngaân haøng Chính saùch xaõ hoäi tænh
Baéc Kaïn ñaõ chuyeån hôn 800 tyû ñoàng ñeán 122 xaõ, phöôøng, thò traán vaø cho
hôn 40.000 löôït hoä vay voán mua saém vaät tö, phaân boùn, gioáng caây troàng vaät
nuoâi, khai hoang phuïc hoaù, caûi taïo ñoàng ruoäng, troàng röøng... Theo soá lieäu
baùo caùo cuûa Ngaân haøng Chính saùch xaõ hoäi tænh Baéc Kaïn, tính ñeán 31-12-
2002, Baéc Caïn ñaõ coù hôn 3.100 hoä thoaùt khoûi ngheøo ñoùi nhôø vay voán saûn
xuaát cuûa Ngaân haøng Chính saùch xaõ hoäi tænh. Rieâng naêm 2002, thoâng qua
nguoàn voán cuûa Ngaân haøng Chính saùch xaõ hoäi, Baéc Kaïn coù hôn 100 hoä thoaùt
ngheøo vaø haøng nghìn hoä khaùc coù voán phaùt trieån saûn xuaát, coù cô hoäi laøm
giaøu. Thöïc tieãn nhöõng naêm qua cho thaáy, nguoàn voán vay cuûa Ngaân haøng
Chính saùch xaõ hoäi Baéc Kaïn khoâng chæ goùp phaàn xoaù ñoùi giaûm ngheøo maø
coøn goùp phaàn xoaù boû tình traïng cho vay naëng laõi ôû caùc vuøng noâng thoân
701
taïi ñòa phöông.Treân cô sôû ñoù thöïc hieän coâng baèng, bình ñaúng vaø laønh maïnh
hoaù quan heä xaõ hoäi, giöõ vöõng oån ñònh chính trò, taêng cöôøng vaø cuûng coá
khoái ñoaøn keát trong nhaân daân.
Quyõ hoã trôï phaùt trieån Baéc Kaïn tuy môùi ñöôïc thaønh laäp 4 naêm nay, ñaõ
trieån khai cho vay baèng voán tín duïng ñaàu tö phaùt trieån cuûa nhaø nöôùc ñöôïc
40 döï aùn vôùi toång soá voán cho vay laø 40.677 trieäu ñoàng, trong ñoù coù 36 döï
aùn kinh teá tö nhaân vôùi toång soá voán cho vay laø 10.385 trieäu ñoàng, 3 döï aùn
kinh teá nhaø nöôùc vôùi toång soá voán cho vay laø 2.292 trieäu ñoàng, 1 döï aùn
thuoäc chöông trình kieân coá hoaù keânh möông vôùi toång soá voán cho vay laø
28.000 trieäu ñoàng. Quyõ hoã trôï phaùt trieån cuõng thu huùt ñöôïc 9.440 trieäu ñoàng
voán töï coù cuûa caùc chuû ñaàu tö goùp phaàn giaûi quyeát vieäc laøm cho nhieàu lao
ñoäng, taêng ngaân saùch hôn 1,5 tæ ñoàng/naêm; kieân coá hoaù 147 km keânh
möông, naâng naêng löïc töôùi tieâu leân 2.035 ha. Quyõ hoã trôï phaùt trieån ñaõ tích
cöïc goùp phaàn vaøo chöông trình xoaù ñoùi giaûm ngheøo cuûa tænh Baéc Kaïn.
Heä thoáng caùc doanh nghieäp treân toaøn tænh Baéc Kaïn tính ñeán cuoái naêm 2002
coù 134 doanh nghieäp tö nhaân, 14 doanh nghieäp nhaø nöôùc vaø 2 doanh nghieäp
coù voán ñaàu tö nöôùc ngoaøi. Heä thoáng doanh nghieäp ngoaøi quoác doanh phaùt
trieån khaù nhanh vaø hoaït ñoäng chuû yeáu treân caùc lónh vöïc coâng nghieäp, xaây
döïng (61%), du lòch, dòch vuï (29%), noâng nghieäp, laâm nghieäp (10%). Heä thoáng
caùc doanh nghieäp treân ñòa baøn tænh Baéc Kaïn ñaõ goùp phaàn laøm thay ñoåi nhöõng
hoaït ñoäng kinh teá, taïo ra haøng nghìn coâng aên vieäc laøm cho ngöôøi lao ñoäng.
Böu ñieän Baéc Caïn naèm trong maïng löôùi vieãn thoâng quoác gia vaø quoác teá,
ñang töøng böôùc phaùt trieån roäng khaép vaø hieän ñaïi. Böu ñieän tænh Baéc Kaïn
ñaõ coù maïng chuyeån maïch goàm 13 toång ñaøi ñieän töû kyõ thuaät soá vôùi dung
löôïng 8.000 soá traûi ñeàu trong tænh: 2 tuyeán truyeàn daãn baèng caùp quang laø
tuyeán Baéc Kaïn - Haø Noäi, Baéc Kaïn - Chôï Ñoàn. 100% caùc tuyeán coøn laïi ñeàu
söû duïng maïng vi ba. Maïng ngoaïi vi ñöôïc phaùt trieån nhanh choùng, ñaùp öùng
nhu caàu söû duïng maùy ñieän thoaïi ngaøy caøng taêng. Tính ñeán heát naêm 2002,
toaøn tænh coù 4 huyeän, thò coù maïng thoâng tin di ñoäng laø thò xaõ Baéc Kaïn, Baïch
Thoâng, Ba Beå, Na Rì. 60 ñieåm ñieän thoaïi theû taïo thuaän lôïi cho ngöôøi söû duïng
dòch vuï naøy. Toaøn tænh ñaõ coù 110/122 xaõ, phöôøng, thò traán coù thoâng tin ñieän
thoaïi, vôùi toång soá maùy ñieän thoaïi laø 6.500, ñaït maät ñoä 2,3 maùy treân 100 daân.
Ngaønh giaùo duïc vaø ñaøo taïo cuûa tænh Baéc Kaïn ñaõ coù nhöõng böôùc chuyeån
bieán maïnh, quy moâ giaùo duïc khoâng ngöøng taêng leân, heä thoáng giaùo duïc tieáp
tuïc hoaøn chænh, maïng löôùi tröôøng lôùp ñöôïc môû roäng ñeán khaép baûn laøng,
caùc loaïi hình giaùo duïc phaùt trieån ña daïng, ñaùp öùng ñöôïc phaàn lôùn nhu caàu
hoïc taäp cuûa nhaân daân trong tænh. Heä thoáng giaùo duïc maàm non ñaõ phuû khaép
caùc xaõ vôùi tyû leä huy ñoäng treû ñeán lôùp cao hôn chæ tieâu chung cuûa caû nöôùc.
Tænh ñaõ hoaøn thaønh giaùo duïc phoå caäp tieåu hoïc - xoaù muø chöõ vaøo naêm 1998,
sôùm hôn so vôùi trung bình caû nöôùc. Ñeán heát naêm 2002, toaøn tænh coù 40 ñôn
vò, xaõ, phöôøng, thò traán ñaït chuaån phoå caäp giaùo duïc trung hoïc cô sôû (vöôït
702
10 ñôn vò so vôùi keá hoaïch). Caùc ñôn vò coøn laïi vaãn tieáp tuïc duy trì caùc lôùp
boå tuùc vaên hoaù vaø döï kieán ñeán naêm 2005 toaøn tænh ñaït chuaån phoå caäp cho
caáp hoïc naøy.
Beân caïnh ñoù, vieäc xaây döïng cô sôû vaät chaát tröôøng hoïc taïm giaûm töø
71% (naêm 1997) coøn 10% (naêm 2002), khoâng coøn phoøng hoïc 3 ca vaø laøm
môùi ñöôïc 235 phoøng hoïc vaø 4.152 choã ngoài. Kyû cöông, neàn neáp trong caùc
tröôøng hoïc ñöôïc giöõ vöõng, caùc teä naïn xaõ hoäi xaâm nhaäp vaøo nhaø tröôøng
ñaõ bò ngaên chaën vaø ñaåy luøi. Vôùi nhöõng thaønh tích xuaát saéc naøy, trong 3
naêm 2000-2002, ngaønh giaùo duïc vaø ñaøo taïo Baéc Kaïn ñaõ ñöôïc Chính phuû
taëng côø “Ñôn vò daãn ñaàu phong traøo thi ñua”.
Ngaønh y teá Baéc Kaïn ñaõ xaây döïng maïng löôùi vaø caùn boä y teá cô sôû roäng
khaép treân toaøn tænh. 100% xaõ coù caùn boä y teá vaø traïm y teá. 1.044/1.371 thoân
coù caùn boä y teá. Ñoäi nguõ caùn boä y teá vaø chaát löôïng khaùm chöõa beänh cuõng
ñöôïc naâng leân. Chæ rieâng naêm 2002, ngaønh ñaõ tuyeån duïng 43 caùn boä, naâng
toång soá caùn boä nhaân vieân toaøn ngaønh leân 1.022 ngöôøi, trong ñoù tuyeán
huyeän coù 354 ngöôøi, tuyeán xaõ coù 381 ngöôøi. Hieän nay, ngaønh coù 34 baùc só
chuyeân khoa coù trình ñoä sau ñaïi hoïc vaø 255 baùc só. 100% traïm y teá xaõ ñaõ
coù nöõ hoä sinh vaø y só saûn nhi, duy trì cheá ñoä tröïc 24/24 giôø trong ngaøy.
Toaøn tænh coù 44 baùc só hoaït ñoäng taïi tuyeán xaõ. Ñaây laø moät noã löïc lôùn trong
coâng taùc toå chöùc caùn boä cuûa ngaønh ñeå goùp phaàn chaêm soùc söùc khoeû cho
nhaân daân, ñaåy luøi ñoùi ngheøo vaø laïc haäu. Keát quaû khaùm chöõa beänh mieãn
phí cho ngöôøi ngheøo tænh Baéc Kaïn naêm 2003 nhö sau:
Quyù Löôït ngöôøi Kinh phí
1 9.798 613.735.399 VND
2 9.807 599.066.297 VND
3 17.901 1.070.422.549 VND
4 30.000 2.454.000.000 VND
Caû naêm 67.506 4.737.224.245 VND
Ñaøi phaùt thanh vaø truyeàn hình tænh Baéc Kaïn maëc duø coøn gaëp nhieàu khoù
khaên do thieáu nguoàn nhaân löïc vaø kinh phí, phöông tieän kyõ thuaät nhöng
vaãn thöïc hieän toát chöông trình muïc tieâu ñöa soùng phaùt thanh, truyeàn hình
cuûa Chính phuû ñeán vôùi nhaân daân caùc daân toäc vuøng saâu, vuøng xa. Ñaây laø
noã löïc cuûa taäp theå caùn boä kyõ thuaät ñaøi tænh, cuøng laõnh ñaïo caùc huyeän, caùc
ñaøi phaùt thanh truyeàn hình, truyeàn thanh huyeän, xaõ ñaõ vöôït ñeøo, suoái ñeán
caùc vuøng saâu, vuøng cao naém baét tình hình thöïc teá, xaùc ñònh ñòa ñieåm vaø
leân caùc phöông aùn, keá hoaïch ñaàu tö sao cho saùt thöïc vaø hieäu quaû.
703
Vôùi nhöõng coá gaéng khoâng ngöøng, töø naêm 1997 ñeán naêm 2003, caùn boä
kyõ thuaät vieân cuûa ñaøi phaùt thanh, truyeàn hình caùc huyeän, thò caáp phaùt
11.053 tivi caùc loaïi, xaây döïng 12 traïm phaùt laïi truyeàn hình, laép ñaët 60 boä
thu truyeàn hình tröïc tieáp töø veä tinh (TVRO) vôùi toång giaù trò gaàn 7 tyû ñoàng.
Veà coâng taùc trieån khai chöông trình muïc tieâu phaùt thanh, töø naêm 1997 ñeán
naêm 2001, Ñaøi ñaõ thöïc hieän caáp phaùt 6.372 chieác rañioâ. Trong giai ñoaïn
tieáp theo (2001-2003), Ñaøi ñaõ xaây döïng theâm 20 traïm truyeàn thanh höõu
tuyeán, 1 traïm truyeàn thanh FM vaø naâng caáp 1 traïm truyeàn thanh vôùi toång
kinh phí laø 1,96 tyû ñoàng. Ngoaøi ra, ñôn vò coøn toå chöùc baùn trôï giaù maùy thu
thanh cho ñoàng baøo vuøng III theo chöông trình cuûa UÛy ban Daân toäc vaø
mieàn nuùi vôùi toång giaù trò 1,5 tyû ñoàng.
Xaây döïng, naâng caáp heä thoáng ñöôøng giao thoâng. Thöïc teá ñaõ cho thaáy roõ
ñöôøng giao thoâng vöôn tôùi ñaâu thì ñoùi ngheøo coù khaû naêng bò ñaåy luøi ñeán
ñaáy. Ngaøy ñaàu ñöôïc taùi laäp, toaøn tænh Baéc Kaïn coù 16 xaõ chöa coù ñöôøng oâ
toâ ñeán trung taâm, haøng hoaù chuû yeáu ñöôïc vaän chuyeån treân nhöõng con
ñöôøng moøn khai thaùc laâm saûn vaø ñöôøng daân sinh. Vì theá vieäc ñi laïi heát söùc
khoù khaên vaø nguy hieåm. Heä thoáng tænh loä chæ coù 3 con ñöôøng, ñoù laø tænh
loä 256 töø thò xaõ Baéc Kaïn ñeán Na Rì, thuoäc ñöôøng caáp 5, tröôùc khi taùch tænh
ñaõ xuoáng caáp nghieâm troïng; tænh loä 257 töø thò xaõ Baéc Kaïn ñi Chôï Ñoàn,
ñöôøng caáp 6 vôùi chieàu daøi 45 km, ñöôøng heïp, quanh co lieân tuïc; tænh loä
258 töø thò traán Phuû Thoâng, huyeän Baïch Thoâng ñi Ba Beå, ñöôøng caáp 6 vôùi
chieàu daøi 60km, ñöôøng doác, quanh co. Heä thoáng caàu ñaõ cuõ, khoâng ñaùp öùng
ñöôïc yeâu caàu ñi laïi vaø vaän chuyeån haøng hoaù, moät soá nôi phaûi vöôït soâng
baèng caàu treo. Vôùi ngaønh vaän taûi, toaøn huyeän chæ coù 60 oâ toâ, heä thoáng beán
baõi sô saøi, chaät heïp vaø cô sôû haï taàng haàu nhö khoâng coù gì.
Ñeán nay, sau 7 naêm taùi laäp tænh, heä thoáng giao thoâng vaän taûi ñaõ ñöôïc
taäp trung phaùt trieån maïnh, taïo neân caùc huyeát maïch quan troïng trong phaùt
trieån kinh teá -xaõ hoäi cuûa tænh. Heä thoáng ñöôøng töø tænh ñeán huyeän ñaõ ñöôïc
naâng caáp, traûi nhöïa, môû roäng vaø xaây môùi hoaøn chænh. Ñöôøng 256 ñöôïc
naâng leân thaønh quoác loä noái lieàn thò xaõ Baéc Kaïn ñeán huyeän Na Rì vaø tænh
Laïng Sôn. Tænh loä töø trung taâm ñeán taän caùc xaõ ñaõ töøng böôùc ñöôïc hoaøn
thieän. Heä thoáng caàu ñaõ ñöôïc xaây môùi kieân coá nhö caàu Thaùc Deành vôùi toång
voán ñaàu tö 17 tyû ñoàng, caàu Paùt Danh vôùi toång voán ñaàu tö 14 tyû ñoàng, caàu
Haûo Nghóa, caàu Döông Quang, caàu Thanh Bình, caàu phaø 1 treân quoác loä 3
ñaûm baûo cho xe taûi troïng lôùn ñi trong muøa möa khoâng bò aùch taéc; caàu phaø
2 laø caàu cöûa ngoõ cuûa Baéc Caïn, döï kieán ñeán thaùng 6 naêm 2004 seõ ñöôïc
hoaøn thaønh. Hieän taïi, toaøn tænh chæ coøn 5 xaõ laø caùc xaõ Coå Linh, Cao Taân,
Cao Thöôïng, Hoaøng Trì, Ñoàng Phuùc ôû 2 huyeän Paùc Naäm vaø Ba Beå vôùi ñòa
hình röøng nuùi ñaëc bieät khoù khaên laø chöa coù ñöôøng trung taâm xaõ. Nhöng
ngaønh giao thoâng vaän taûi tænh Baéc Kaïn ñang coù keá hoaïch thöïc hieän trong
thôøi gian ngaén nhaát laøm ñöôøng oâ toâ ñeán taát caû caùc xaõ coøn laïi. Ngoaøi 2
tuyeán ñöôøng quoác loä soá 3 vaø 257 noái lieàn Baéc Kaïn vôùi caùc tænh Thaùi
Nguyeân, Cao Baèng, Laïng Sôn, ñöôøng tænh loä 256 töø thò xaõ Baéc Kaïn ñi Chôï
704
Ñoàn cuõng ñaõ ñöôïc keùo daøi tôùi huyeän Ba Beå vaø caùc huyeän Ñònh Hoaù cuûa
Thaùi Nguyeân, Chieâm Hoaù cuûa Tuyeân Quang.
3. Kinh nghieäm thieát thöïc nhaát trong quaù trình thöïc hieän xoaù ñoùi giaûm
ngheøo ôû tænh Baéc Kaïn laø phaùt huy coù hieäu quaû tieàm naêng kinh teá vöôøn
röøng (ñoài) vuøng daân toäc thieåu soá ñeå ñoàng baøo coù theå töï xoaù ñoùi giaûm
ngheøo vaø phaùt trieån moät caùch beàn vöõng. Trong nhöng naêm qua, nhieàu moâ
hình noâng daân tænh Baéc Kaïn laøm aên coù hieäu quaû, töø ñoàng voán ban ñaàu
raát ít oûi, ñaõ quyeát taâm tìm toøi, hoïc taäp, saùng taïo, töï vöôn leân thoaùt khoûi
ñoùi ngheøo vaø töøng böôùc laøm giaøu cho baûn thaân mình vaø cho xaõ hoäi. Chuùng
toâi xin neâu moät vaøi tröôøng hôïp chöa haún laø thaät tieâu bieåu:
Anh Laêng Vaên Möu, moät cöïu chieán binh ôû huyeän Ba Beå, ñaõ quyeát ñònh
choïn caây hoàng khoâng haït - moät loaïi caây ñaëc saûn truyeàn thoáng cuûa vuøng Ba
Beå - laøm caây troàng chuû ñaïo trong moâ hình kinh teá cuûa gia ñình. Bôûi caây
hoàng khoâng haït laø loaïi quaû ñaëc saûn coù giaù trò kinh teá cao ñöôïc ngöôøi daân
öa chuoäng, thò tröôøng tieâu thuï roäng lôùn. Nhôø söï naâng niu chaêm soùc maø töø
2 caây hoàng ñi xin ñöôïc ñeán vöôøn hoàng nhaø anh moãi naêm moãi lôùn. Ñeán
nay, trong vöôøn nhaø anh ñaõ coù haøng traêm goác hoàng ñang thôøi kyø cho traùi
thu hoaïch vaø moät khu vöôøn öôm leân ñeán haøng vaïn caây ñeå cung caáp gioáng
cho caùc cô sôû saûn xuaát vaø baø con noâng daân trong tænh. Nguoàn thu töø caây
hoàng cuûa gia ñình anh moãi naêm cuõng ñöôïc 15 - 20 trieäu ñoàng. Hieän nay,
gia ñình anh coù hôn 2 ha ñaát vöôøn ñoài troàng caây aên quaû, hôn 2 ha duøng
ñeå troàng truùc vaø khoaûng 2000m2 ñaát baõi troàng mía. Toång thu nhaäp haøng
naêm töø kinh teá vöoøn ñoài cuõng ñaït hôn 30 trieäu ñoàng. Con soá naøy chöa phaûn
aùnh heát nhöõng noã löïc, coá gaéng cuûa caùc thaønh vieân trong gia ñình anh Möu
trong quyeát taâm laøm kinh teá xoaù ñoùi giaûm ngheøo, nhöng noù ñaõ theå hieän
ñöôïc söï naêng ñoäng, saùng taïo, daùm nghó daùm laøm cuûa ngöôøi noâng daân trong
vieäc thöïc hieän chuyeån dòch cô caáu caây troàng, naâng cao hieäu quaû kinh teá,
caûi thieän ñôøi soáng.
OÂng Hoaøng Tieán Löôïc, moät trong nhöõng ngöôøi coù coâng lôùn trong vieäc
phaùt trieån kinh teá theo moâ hình VAR (vöôøn - ao - röøng) taïi huyeän Chôï Ñoàn.
Toång dieän tích chaân vöôøn röøng cuûa oâng Löôïc goàm 4000m2 , trong ñoù coù
2.800m2 troàng caây aên quaû, chuû yeáu laø quyùt, xoaøi, nhaõn, vaûi, maän; döôùi lôùp
caây aên quaû laø nhöõng haøng saén vaø coû voi (moät nguoàn thöùc aên nuoâi caù) ñöôïc
keát hôïp troàng xen. 1.200m2 coøn laïi döôùi chaân nuùi, taän duïng nhöõng khe suoái
saün coù, oâng ñaép nhöõng ao ngaên khe ñeå nuoâi thaû caù, böôùc ñaàu tieân taäp trung
nuoâi thaû caùc loaïi caù troâi, cheùp, meø, traém coû... Bieát taän duïng vaø phaùt huy
theá maïnh vöôøn röøng, töø moät hoä ngheøo, thu nhaäp bình quaân cho gia ñình
4 ngöôøi chæ coù 400.000 ñoàng/thaùng, gia ñình oâng Löôïc ñaõ vöôn leân baèng
söùc lao ñoäng cuûa chính mình, trôû thaønh moät trong nhöõng gia ñình khaù giaû
vôùi thu nhaäp xaáp xæ 2,5 trieäu ñoàng/thaùng.
Anh Hoaøng Vaên Danh, thoân Khuoåi Cuï, xaõ Phöông Linh, huyeän Baïch
Thoâng, vôùi dieän tích ñaát gaàn 8 ha, trong ñoù ñaõ coù 1 ha caây ñaõ ñeán tuoåi
705
khai thaùc, 2,5 ha vöôøn caây aên quaû goàm 1000 caây chanh, 800 caây cam, quyùt,
150 caây vaûi, nhaõn, 150 caây maän, hoàng vaø 4,5 ha röøng caây môõ ñöôïc troàng
theo döï aùn PAM 5352, keát hôïp vôùi troàng troït laø chaên nuoâi 35 boïng ong maät.
Moâ hình naøy ñaõ môû ra höôùng phaùt trieån kinh teá mang tính ñoät phaù khoâng
chæ ñoái vôùi gia ñình anh Danh maø coøn vôùi caû thoân Khuoåi Cuï, xaõ Phöông
Linh trong thôøi kyø ñoåi môùi.
Töø vieäc keát hôïp laøm kinh teá noâng - laâm nghieäp ñeán phaùt trieån theo
moâ hình trang traïi, thu nhaäp cuûa gia ñình anh ñaõ taêng töø 30 trieäu ñoàng
(naêm 2000) leân 40 trieäu ñoàng (naêm 2002). Tuy nhöõng con soá naøy neáu ñem
so saùnh vôùi ñòa phöông khaùc thì chöa coù gì ñeå noùi, nhöng ôû moät tænh
mieàn nuùi coøn ñoùi ngheøo, moät huyeän coù 70% soá xaõ thuoäc dieän Chöông
trình 135 (chieám tyû leä cao nhaát trong tænh) thì ñaây laø moät con soá thöïc söï
ñaùng traân troïng.
4. Toång hôïp soá hoä ngheøo ñeán ngaøy 31 thaùng 2 naêm 2003
Soá hoä ngheøo naêm 2002 Soá hoä ngheøo naêm 2003
STT Ñôn vò Toång soá Soá hoä Tyû leä Toång soá Soá hoä Tyû leä
hoä ngheøo % hoä ngheøo %
1 TX Baéc Caï
Kaïnn 7.119 854 12,00 7.081 1.022 14,43
2 H. Baïch Thoâng 6.693 2.017 30,13 6.576 1.484 21.97
3 H. Chôï Môùi 7.641 2.154 28,19 7.766 1.530 19,70
4 H. Chôï Ñoàn 9.797 3.039 31,01 10.131 2.452 24,81
5 H. Ngaân Sôn 5.344 1.517 28,39 5.501 1.364 24,49
6 H. Ba Beå 13.495 3.915 29,01 9.199 1.889 20,53
7 H. Paùc Naäm 4.597 1.366 32,23
8 H. Na Rì 7.037 1.387 19,11 7.577 1.497 19,51
Toaøn tænh 57.126 14.883 26,05 58.608 12.602 21,50
TAØI LIEÄU THAM KHAÛO CHÍNH

1. Cuïc Thoáng keâ Baéc Kaïn: Nieân giaùm thoáng keâ naêm 2000.
5. Baéc Kaïn, theá vaø löïc trong theá kyû XXI. Nxb Chính trò quoác gia, Haø Noäi, 2003.
706
TIEÁP NHAÄN TIEÁN BOÄ KYÕ THUAÄT
NOÂNG NGHIEÄP VAØ MOÄT SOÁ THAY ÑOÅI
VEÀ CÔ CAÁU VIEÄC LAØM, PHAÂN COÂNG
LAO ÑOÄNG CUÛA HOÄ GIA ÑÌNH
NOÂNG DAÂN: TRÖÔØNG HÔÏP
MOÄT COÄNG ÑOÀNG ÔÛ BAÉC VIEÄT NAM
Nguyeãn Ñöùc Chieän*
Trong coâng cuoäc coâng nghieäp hoùa, hieän ñaïi hoùa noâng nghieäp, noâng
thoân hieän nay, tieán boä kyõ thuaät noâng nghieäp ñöôïc coi laø vaán ñeà maáu choát
ñoái vôùi söï phaùt trieån noâng thoân, Nhaø nöôùc ñaõ ñöa ra nhieàu chính saùch
nhaèm khuyeán khích quaù trình chuyeån giao kyõ thuaät môùi vaøo hoaït ñoäng saûn
xuaát noâng nghieäp. Maëc duø vaäy, cho ñeán nay coøn ít coù nhöõng nghieân cöùu
xaõ hoäi quan taâm veà moái quan heä naøy cuõng nhö söï aûnh höôûng tôùi thay ñoåi
ñôøi soáng noâng daân. Baøi vieát naøy laø toùm löôïc cuûa moät nghieân cöùu ñònh tính
tieán haønh taïi Yeân Thöôøng, moät xaõ ôû chaâu thoå soâng Hoàng, thaùng 12 naêm
2000, vôùi maãu laø 15 chuû hoä gia ñình (6 nöõ, 9 nam), vaø 5 caùn boä ñòa phöông.
Nghieân cöùu nhaèm böôùc ñaàu lyù giaûi vaø laøm saùng toû caùc ñieàu kieän, yeáu toá
quyeát ñònh haønh vi tieáp nhaän tieán boä kyõ thuaät noâng nghieäp cuûa caùc nhoùm
noâng daân vaø aûnh höôûng cuûa noù ñeán söï thay ñoåi veà cô caáu vieäc laøm vaø phaân
coâng lao ñoäng trong caùc nhoùm hoä gia ñình noâng daân.
I. TIEÁP NHAÄN TIEÁN BOÄ KYÕ THUAÄT NOÂNG NGHIEÄP CUÛA HOÄ GIA ÑÌNH
NOÂNG DAÂN
Xaõ Yeân Thöôøng thuoäc huyeän Gia Laâm, Haø Noäi coù dieän tích töï nhieân laø
862,15 ha, trong ñoù, dieän tích troàng troït laø 576,54 ha, dieän tích troàng luùa
chieám tôùi 518,64 ha, ñaát thoå cö laø 75,27 ha, ñaát chuyeân duøng laø 203, 26 ha
vaø ñaát ao hoà laø 7,06 ha. Xaõ coù vò trí naèm ôû phía Taây-Baéc huyeän Gia Laâm,
phía Taây giaùp xaõ Yeân Vieân, phía Ñoâng-Nam giaùp xaõ Ninh Hieäp, phía Baéc
giaùp xaõ Chaâu Kheâ, Ñình Baûng - huyeän Töø Sôn - Baéc Ninh. Ñaây laø moät xaõ
ñang chòu taùc ñoäng maïnh meõ cuûa quaù trình ñoâ thò hoaù, coâng nghieäp hoùa.
* Thaïc siõ, Vieän Xaõ hoäi hoïc. Vieät Nam.
707
Cuõng gioáng nhö caùc laøng xaõ khaùc ôû noâng thoân ñoàng baèng soâng Hoàng,
ôû Yeân Thöôøng, söï gia taêng daân soá ôû ñaây ñaõ coù aûnh höôûng khoâng nhoû tôùi
nhöõng yeâu caàu ñoåi môùi trong saûn xuaát noâng nghieäp thoâng qua ñoåi môùi kyõ
thuaät vaø quy trình saûn xuaát. Theo thoáng keâ xaõ thaùng 12 naêm 2000, toaøn xaõ
coù 3.002 hoä, bao goàm 13.557 ngöôøi, bình quaân 4,5 nhaân khaåu/hoä. Soá ngöôøi
trong ñoä tuoåi lao ñoäng laø 8.347, chieám treân 60% toång daân cö. Tyû leä naøy cho
thaáy, maëc duø ñaõ coù nhöõng caûi thieän trong lónh vöïc giaûm möùc sinh (1,9%),
vaãn coøn söùc eùp naëng neà cuûa tình traïng gia taêng daân soá cao ñoái vôùi tình
hình kinh teá cuûa ñòa phöông. Ñoái chieáu dieän tích ñaát noâng nghieäp vôùi daân
soá cuøng thôøi ñieåm ta thaáy tyû suaát dieän tích ñaát noâng nghieäp treân moät nhaân
khaåu laø 635m2/ngöôøi (chöa ñöôïc 2 saøo Baéc Boä).
Thöïc teá naøy ñoøi hoûi ngöôøi daân nôi ñaây phaûi ña daïng hoaù cô caáu caây
troàng, vaät nuoâi vaø chuyeån giao nhanh tieán boä khoa hoïc kyõ thuaät vaøo saûn
xuaát, nhaèm taêng naêng suaát, ñoàng thôøi thuùc ñaåy quaù trình chuyeån dòch cô
caáu lao ñoäng vieäc laøm noâng nghieäp, noâng thoân.
Giaû thuyeát nghieân cöùu ñaët ra laø: Hoïc vaán cuûa chuû hoä, nguoàn voán saûn
xuaát, moái quan heä xaõ hoäi khaùc nhau seõ daãn ñeán khaùc bieät veà tieáp thu vaø
öùng duïng tieán boä kyõ thuaät noâng nghieäp cuûa moãi hoä gia ñình, ñoàng thôøi noù
cuõng coù lieân quan ñeán quy moâ saûn xuaát vaø phaân coâng lao ñoäng cuûa hoä gia
ñình. Cuøng moät cô cheá vaø moâi tröôøng saûn xuaát – kinh doanh nhö nhau,
nhöng ñieàu kieän vaø khaû naêng cuûa hoä laïi coù lieân quan chaët cheõ ñeán möùc
ñoä tieáp caän kyõ thuaät cuûa hoä gia ñình. Vaán ñeà naøy seõ ñöôïc traû lôøi qua phaân
tích vaên baûn phoûng vaán saâu caùc nhoùm hoä gia ñình noâng daân Yeân Thöôøng.
1. Hoä gia ñình coù quy moâ saûn xuaát lôùn (nhoùm 1)
Theo keát quaû baùo caùo cuûa laõnh ñaïo xaõ Yeân Thöôøng, soá hoä gia ñình
ñöôïc xeáp vaøo nhoùm coù quy moâ saûn xuaát lôùn chieám khoaûng treân 10%.
Nhöõng hoä gia ñình maø chuùng toâi tieán haønh phoûng vaán thuoäc loaïi naøy veà
trình ñoä hoïc vaán cuûa chuû hoä coù söï phaân boå nhö sau: Coù 2 gia ñình, chuû
hoä coù trình ñoä hoïc vaán lôùp 12/12; 1 gia ñình, chuû hoä coù trình ñoä trung
caáp thuù y vaø 1 gia ñình chuû hoä trình ñoä hoïc vaán ñaïi hoïc noâng nghieäp, chæ
coù 1 gia ñình chuû hoä trình ñoä hoïc vaán lôùp 8/12. Veà voán, thoáng keâ sô löôïc
soá voán saûn xuaát - kinh doanh cuûa 5 hoä gia ñình cho thaáy voán ñaàu tö raát
lôùn; 2 hoä coù soá voán ñaàu tö vaøo nuoâi lôïn vaø nuoâi caù leân tôùi 45.000.000ñ
ñeán 50.000.000ñ; 1 hoä coù soá voán ñaàu tö nuoâi gaø vaø mua maùy noâng nghieäp
toång coäng khoaûng 35.000.000ñ; 2 hoä voán ñaàu tö vaøo kinh doanh con gioáng,
thöùc aên gia suùc vaø tö vaán kyõ thuaät soá voán löu ñoäng khoaûng gaàn
38.000.000ñ. Nhö vaäy hoïc vaán cao vaø nguoàn voán lôùn ñaõ giuùp hoä gia ñình
nhoùm naøy coù nhieàu cô hoäi tieáp caän vaø öùng duïng kyõ thuaät môùi vaøo hoaït
ñoäng saûn xuaát – kinh doanh cuûa hoä gia ñình. Caùc yù kieán sau seõ cung caáp
thoâng tin veà söï tieáp nhaän vaø öùng duïng kyõ thuaät noâng nghieäp cuûa caùc hoä
gia ñình nhoùm naøy.
708
TIEÁP NHAÄN TIEÁN BOÄ KYÕ THUAÄT NOÂNG NGHIEÄP VAØ MOÄT SOÁ THAY ÑOÅI VEÀ CÔ CAÁU VIEÄC LAØM...
— Gia ñình toâi caáy gioáng luùa Q5 ñaàu tieân trong thoân. Toâi mua gioáng
luùa naøy ôû traïm öôm gioáng Yeân Kheâ. Luùc ñaàu sôï gioáng khoâng phuø hôïp, toâi
ñaõ ñeán gaëp caùn boä höôùng daãn quy trình. Veà nhaø, toâi laøm ñuùng nhö höôùng
daãn. Ñaàu tieân, toâi caáy thöû moät saøo thöïc hieän laøm maï luoáng phuû nynon 15
ngaøy sau maï leân 2 laù thì ñem caáy. Ruoäng caáy ñuû nöôùc, phun thuoác coû, boùn
loùt 5kg ñaïm, 10kg laân, 2 kg kali. Luùa beùn chaân 7 – 8 laù boùn laàn 1, sau ñoù
boùn tieáp laàn 2.
Veà chaên nuoâi, chuùng toâi ñaõ hieåu caën keõ yeâu caàu cuûa quy trình chaên
nuoâi ñoøi hoûi ñieàu kieän veà veä sinh chuoàng traïi, kyõ thuaät nuoâi,... Khoù khaên
nhaát ñoái vôùi coâng vieäc chaên nuoâi cuûa chuùng toâi hieän nay chæ laø thò tröôøng
khoâng oån ñònh, giaù thöùc aên gia suùc, giaù gaø moãi luùc moät giaù. Neáu khoâng
daøy voán vaø khoâng bieát tính thì khoâng kinh doanh ñöôïc. (Anh N, 45 tuoåi,
chuû hoä, hoïc vaán: lôùp 12/12. Hoä coù 6 khaåu).
— Toâi phaûi töï xoay sôû, tìm nguoàn ñaàu vaøo, ñaàu ra. Vieäc laøm aên kinh teá
baây giôø neáu mình bieát mua vaøo thôøi ñieåm naøo giaù reû vaø baùn vaøo thôøi ñieåm
naøo giaù ñaét thì naém phaàn thaéng ñeán 95%. Nguoàn voán raát quan troïng. Neáu
coù voán thì laøm caùi gì cuõng thaéng. Veà phaàn kyõ thuaät muoán hieåu bieát theâm
mình töï mua saùch baùo veà ñoïc vaø nghieân cöùu theâm. (Anh H, 47 tuoåi, chuû
hoä, hoïc vaán Trung caáp. Hoä coù 4 khaåu).
— Döï aùn phaùt trieån chaên nuoâi lôïn naïc ñöa veà xaõ, böôùc ñaàu cho hoä gia
ñình noâng daân nuoâi thí ñieåm. Ban quaûn lyù döï aùn vaø xaõ xem xeùt ñieàu kieän,
vaø khaû naêng choïn gia ñình toâi vaø gia ñình chò D nuoâi thí ñieåm. Phöông thöùc
nuoâi: vì laø thí ñieåm neân ñöôïc trôï giaù veà voán nuoâi 50%, hoã trôï thöùc aên vaø
ñöôïc höôùng daãn kyõ thuaät, thôøi gian nuoâi 2 thaùng; xuaát cho nhaø maùy cheá
bieán thöïc phaåm (Chò N, 39 tuoåi, choàng laø chuû nhieäm Hôïp taùc xaõ, hoïc vaán
ñaïi hoïc. Hoä coù 4 khaåu).
Hoïc vaán cao ñaõ giuùp hoï tính toaùn laøm aên kinh teá, bieát taän duïng nguoàn
lao ñoäng gia ñình trong phaùt trieån kinh teá. Hoï luoân laø nhöõng gia ñình ñi
ñaàu trong vieäc tieáp thu vaø trieån khai öùng duïng tieán boä kyõ thuaät vaøo saûn
xuaát noâng nghieäp, kinh nghieäm saûn xuaát vaø trình ñoä naém baét kyõ thuaät raát
toát. Khi öùng duïng kyõ thuaät hoï thöôøng chuù yù ñeán töøng coâng ñoaïn moät caùch
tyû myû, töø coâng ñoaïn laøm maï, laøm ñaát, gieo caáy vaø chaêm soùc. Hoï ñaõ trieån
khai quy trình troàng luùa nhö moät caùn boä kyõ thuaät noâng nghieäp thöïc thuï.
Caùc kyõ thuaät chaên nuoâi ñöôïc aùp duïng moät caùnh chính xaùc, töø veä sinh
chuoàng traïi, tieâm phoøng dòch, cô caáu thöùc aên ñeán vieäc xaùc ñònh thôøi ñieåm
xuaát chuoàng. Hoï cuõng thöôøng xuyeân thay gioáng ñeå traùnh söï thoaùi hoaù vaø
laãn gioáng, bieát phaân tích caùc kyø sinh tröôûng cuûa vaät nuoâi ñeå aùp duïng caùc
bieän phaùp kyõ thuaät moät caùch chính xaùc vaø hieäu quaû. Söï hieåu bieát ñaõ daãn
tôùi naêng suaát cuûa caùc hoä naøy ñaït möùc cao nhaát trong ñòa phöông.
Khaû naêng veà voán, quan heä roäng vaø tính naêng ñoäng xaõ hoäi ñaõ giuùp hoä
gia ñình luoân coù nhöõng gioáng caây con môùi nhaát, ñöôïc caäp nhaät veà töø caùc
709
döï aùn chuyeån giao kyõ thuaät vaø traïm kyõ thuaät gioáng cuûa Nhaø nöôùc, ñöôïc
baûo ñaûm ñoä thuaàn chuûng vaø naêng suaát cao. Nhôø nguoàn voán lôùn vaø caùc khaû
naêng veà thò tröôøng, caùc hoä ñaõ môû roäng quy moâ saûn xuaát.
Vieäc tieáp caän kyõ thuaät môùi ñaõ thuùc ñaåy gia ñình chuû ñoäng thöôøng xuyeân
mua saùch baùo, tìm kieám höôùng daãn veà kyõ thuaät töï hoïc vaø öùng duïng vaøo
coâng vieäc chaên nuoâi cuûa hoä vaø phoå bieán cho caùc hoä khaùc. Nhieàu hoä gia
ñình ñaõ coù kinh nghieäm, coù quan heä laøm aên vaø lôïi theá veà voán ñaõ bao theâm
caû thò tröôøng ñaàu vaøo vaø ñaàu ra. Caùc hoä trong nhoùm naøy cuõng coù moái quan
heä laøm aên vôùi nhau raát chaët cheõ töø trao ñoåi veà gioáng, kyõ thuaät, voán vaø caû
ñaàu ra. Tuy laø nhoùm xaõ hoäi khoâng chính thöùc nhöng cô cheá hoaït ñoäng gaàn
nhö toå chöùc cuûa moät hoäi, coù söï hoã trôï nhau veà nhieàu phöông dieän ñöôïc
chính quyeàn chuù yù nhö thöôøng môøi tham gia vaøo caùc hoäi nghò - hoäi thaûo
veà moâ hình phaùt trieån kinh teá, ñöôïc môøi ñi tham quan tìm hieåu vaø quan
heä laøm aên vôùi caùc ñoái taùc khaùc treân moïi mieàn ñaát nöôùc.
2. Hoä gia ñình coù quy moâ saûn xuaát trung bình (nhoùm 2)
Cuõng theo keát quaû baùo caùo cuûa laõnh ñaïo xaõ Yeân Thöôøng, soá hoä gia ñình
thuoäc nhoùm 2, coù quy moâ saûn xuaát trung bình chieám khoaûng treân 60%, laø
nhoùm ñoâng nhaát hieän nay. Tìm hieåu veà chæ baùo trình ñoä hoïc vaán cuûa chuû
hoä nhoùm naøy cho thaáy nhö sau: trong soá 5 chuû hoä gia ñình ñöôïc choïn ngaãu
nhieân phoûng vaán chæ coù 1 chuû hoä coù trình ñoä hoïc vaán lôùp 12/12; coøn 4
gia ñình coù chuû hoä trình ñoä hoïc vaán caáp 2 hoaëc chöa toát nghieäp caáp 2.
Qua trao ñoåi veà nguoàn voán ñaàu tö cho saûn xuaát – kinh doanh cuûa hoä, caùc
chuû hoä gia ñình ñaõ thoáng keâ vaø cho bieát soá voán saûn xuaát cuûa gia ñình chæ
dao ñoäng töø 15.000.000ñ ñeán 20.000.000ñ. Khai thaùc veà chæ baùo quan heä xaõ
hoäi cuûa caùc hoä naøy qua phoûng vaán - trao ñoåi chuùng toâi ñöôïc bieát laø trong
gia ñình khoâng coù ai ñang laøm coâng taùc ôû caáp chính quyeàn ñòa phöông vaø
caùc caáp khaùc. Nhöõng haïn cheá naøy coù aûnh höôûng nhaát ñònh ñeán vieäc phaùt
trieån kinh teá hoä cuõng nhö söï tieáp thu vaø öùng duïng tieán boä kyõ thuaät cuûa hoä
gia ñình. YÙ kieán döôùi ñaây seõ cho bieát möùc ñoä öùng duïng kyõ thuaät cuûa caùc
hoä gia ñình nhoùm 2.
— Gia ñình toâi vaø anh H cuøng nuoâi gaø coâng nghieäp. Chuùng toâi leân traïi
gaø gioáng Ñoâng Anh mua, kyõ thuaät vieân cuûa traïi gioáng ñaõ phoå bieán vaø cho
taøi lieäu höôùng daãn nuoâi. Cuõng phaûi thöøa nhaän anh H ñaõ qua tröôøng, qua
lôùp neân anh tieáp thu raát nhanh. Trong taøi lieäu höôùng daãn veà caùch nuoâi
nhieàu choã toâi khoâng hieåu. Chính vì lyù do hieåu bieát coù haïn neân gia ñình
khoâng daùm nuoâi nhieàu. (Anh Ch, 42 tuoåi, chuû hoä, hoïc vaán lôùp 12/12. Hoä
coù 4 khaåu).
— ÔÛ ñaây gia ñình ngöôøi ta coù gioáng naøo thì mình cuõng seõ coù gioáng ñoù
thoâi. Nhöng muoán duøng gioáng môùi phaûi ñeán nhaø anh Th ñaêng kyù mua. Coøn
veà chaên nuoâi gia ñình toâi nuoâi gaø ñaõ nhieàu naêm song nhieàu vieäc vaãn chöa
710
naém baét vaø töï laøm ñöôïc vaø phaûi nhôø anh Tr, oâng truøm nuoâi gaø trong xaõ naøy
ñeán giuùp. (Anh Th, 46 tuoåi, chuû hoä, hoïc vaán lôùp 6/12. Hoä coù 4 khaåu).
— Nhaø anh N chuyeân kinh doanh baùn gaø gioáng, thuoác tieâm phoøng vaø
caùc loaïi thöùc aên cho gaø, lôïn. Gia ñình toâi mua cuûa anh thì chaát löôïng baûo
ñaûm hôn; neáu gaø coù vaán ñeà gì goïi ñieän thoaïi 15 phuùt laø anh coù maët. (Chò
H, 59 tuoåi, hoïc vaán 7/12. Hoä coù 5 khaåu).
Nhö vaäy trình ñoä hoïc vaán heát caáp 2 hoaëc chöa heát caáp 2, hoïc vaán ôû
baäc hoïc naøy chöa ñuû kieán thöùc ñeå coù theå hieåu vaø aùp duïng kyõ thuaät. Vì vaäy
nhöõng hoä gia ñình nhoùm naøy maëc duø coù nhaân löïc vaø nguoàn voán ñaàu tö toái
thieåu, nhöng ñoái vôùi vaán ñeà kyõ thuaät hieän ñaïi hoï laïi thöôøng khoâng hieåu
töôøng taän kyõ thuaät hay aùp duïng moät caùch thieáu chính xaùc. Tieáp nhaän tieán
boä kyõ thuaät toát vaø quy moâ saûn xuaát töông ñoái lôùn, nhoùm 1 baét ñaàu ñaàu tö
theo höôùng chuyeân saâu. Trong khi ñoù, nhoùm 2 tieáp caän yeáu hôn, quy moâ
saûn xuaát chöa ñöôïc môû roäng vaø chuyeân saâu, voán ñaàu tö coù ñeán ñaâu laøm
ñeán ñoù. Söï haïn cheá veà caùc quan heä xaõ hoäi vaø tính naêng ñoäng cuûa hoä gia
ñình daãn ñeán söï thieáu nhaïy beùn vaø naêng ñoäng trong tieáp caän kyõ thuaät môùi
vaø nôi tieâu thuï. Hoï bieát raèng vieäc ñöa gioáng caây, con môùi vôùi caùc quy trình
kyõ thuaät môùi vaøo saûn xuaát – kinh doanh seõ ñem laïi hieäu quaû kinh teá. Song,
do chöa am hieåu saâu veà caùc thao taùc caàn thieát neân saûn xuaát chöa thöïc söï
ñem laïi hieäu quaû, chöa kích thích hoï môû roäng quy moâ saûn xuaát. Quan nieäm
cuûa hoï trong kinh teá laø phaûi oån ñònh vaø an toaøn. Nhoùm hoä 2 thöôøng coù xu
höôùng tìm nhöõng vieäc laøm thueâ cho nhoùm hoä 1 hoaëc laøm caùc ngheà phuï
nhö thôï xaây, thôï neà, thôï saét, hoaëc buoân baùn nhoû.
3. Hoä gia ñình coù quy moâ saûn xuaát nhoû (nhoùm 3)
Theo keát quaû baùo caùo cuûa laõnh ñaïo xaõ Yeân Thöôøng, nhöõng hoä gia ñình
ñöôïc ñaùnh giaù laø coù quy moâ saûn xuaát nhoû vaø möùc thu nhaäp thaáp nhaát
chieám khoaûng 14% toång soá hoä gia ñình treân toaøn xaõ. Trong 5 hoä gia ñình
chuùng toâi tieán haønh phoûng vaán, chæ baùo veà trình ñoä hoïc vaán cuûa töøng chuû
hoä nhö sau: Chò Th: lôùp 4/12, 64 tuoåi; chi T: muø chöõ, 55 tuoåi; anh Th: lôùp
6/12, 38 tuoåi; anh Ch: lôùp 7/12, tuoåi 52, anh M: lôùp 6/12, 47 tuoåi. Veà voán
saûn xuaát cuûa gia ñình, caùc chuû hoä cho bieát laø voán saûn xuaát cuûa hoï raát nhoû,
khoaûng treân 2 trieäu. Tìm hieåu ñieàu kieän saûn xuaát cuûa caùc gia ñình naøy coøn
phaùt hieän hoï khoâng chæ laø thua keùm veà trình ñoä hoïc vaán, voán, quan heä xaõ
hoäi so vôùi 2 nhoùm treân, maø hoï coøn yeáu veà söùc khoeû vaø khaû naêng lao ñoäng.
Nhieàu hoä gia ñình, chuû hoä ñeàu ôû tuoåi töø 50 trôû leân, moät soá gia ñình treû
cuõng ôû nhoùm naøy laïi thöôøng rôi vaøo nhöõng hoä gia ñình coù choàng hoaëc vôï
bò taøn taät, con caùi coøn nhoû khoâng coù khaû naêng lao ñoäng. YÙ kieán döôùi ñaây
seõ cho thaáy nhöõng haïn cheá trong vieäc tieáp caän kyõ thuaät môùi cuûa nhoùm naøy.
— Gia ñình toâi söû duïng gioáng cuõ ñaõ quen; keå ra caáy gioáng môùi naêng suaát
seõ cao hôn. Naêm ngoaùi gia ñình toâi ñaõ thöû caáy gioáng Khang Daân, song kyõ
711
thuaät phöùc taïp, yeâu caàu phaân boùn ñaày ñuû. Gia ñình toâi khoâng naém ñöôïc kyõ
thuaät neân naêng suaát thaáp. (Anh Ch, 52 tuoåi, chuû hoä, hoïc vaán lôùp 7/12. Hoä
coù 3 khaåu).
— Thoâi mình cöù theo ngöôøi ta, ngöôøi ta laøm theá naøo thì mình laøm theá,
nhieàu khi cuõng khoâng laøm ñuùng theo quy trình khoa hoïc ñöôïc. Khoù khaên laø
gia ñình mình ngheøo, nhieàu luùc ñoàng tieàn khoâng coù, khoâng theå theo kòp
ngöôøi ta, chaäm hôn ngöôøi ta. (Chò Th, 64 tuoåi, chuû hoä, hoïc vaán lôùp 4/12.
Hoä coù 4 khaåu).
— Nhöõng hoä ngheøo thöôøng khoâng aùp duïng ñöôïc tieán boä khoa hoïc kyõ
thuaät. Chaúng haïn neáu aùp duïng ñuùng kyõ thuaät troàng gioáng môùi thì vieäc boùn
phaûi luoân ñaày ñuû vaø phaûi coù caùc loaïi phaân ñuùng theo soá löôïng vaø khoaûng
caùch giöõa caùc laàn boùn. Nhöng thöïc teá nhöõng gia ñình ngheøo thieáu thoán,
khoâng coù tieàn mua ñuû phaân boùn, khi vay ñöôïc tieàn môùi mua phaân boùn thì
noù laïi nhôõ roài, quaù löùa noù cuõng khoù. Cho neân, ngöôøi ngheøo laøm aên theo cô
cheá thò tröôøng khoù maø vöôn leân ñöôïc. Moät ñieåm yeáu nöõa laø ngöôøi ngheøo
cuõng khoâng nhaïy beùn vaø thieáu naêng ñoäng trong thò tröôøng. (Anh Th, 38 tuoåi,
chuû nhieäm HTX noâng nghieäp xaõ Yeân Thöôøng).
Roõ raøng laø, trình ñoä hoïc vaán thaáp laø moät trong nhöõng nguyeân nhaân cô
baûn caûn trôû hoä gia ñình nhoùm naøy ñeán vôùi kyõ thuaät môùi. Nhieàu khi coù cô
hoäi tieáp nhaän nhöng hoï laïi öùng duïng moät caùch thieáu chính xaùc, khoâng hieåu
yeâu caàu cuûa quy trình kyõ thuaät. Hoï ngaàn ngaïi trong vieäc tieáp nhaän nhöõng
gioáng caây, con môùi vôùi yeâu caàu kyõ thuaät môùi. Do vaäy, hoï buoäc phaûi söû
duïng gioáng cuõ, bò thoaùi hoaù, vôùi yeâu caàu kyõ thuaät giaûn ñôn. Trong troàng
troït, kyõ thuaät chaêm boùn coøn tuyø tieän, ñöôïc ñeán ñaâu hay ñeán ñoù. Trong chaên
nuoâi thì vaãn mang naëng tính töï caáp khoâng khaùc so vôùi truyeàn thoáng, quy
moâ chæ nuoâi 1 ñeán 2 con, khoâng coù voán ñaàu tö töø gioáng ñeán thöùc aên, chæ
taän duïng côm thöøa, canh caën. Chaên nuoâi thöôøng coi nhö laø moät hoaït ñoäng
phuï, khoâng ñöôïc ñaàu tö. Keát quaû laø hieäu quaû kinh teá thaáp. Ñieàu naøy traùi
ngöôïc caùc hoä gia ñình nhoùm 1, nôi hoaït ñoäng chaên nuoâi laø moät ngheà kinh
doanh, coù ñaàu tö ñeå kieám laõi. Söï thieáu voán vaø thieáu tính naêng ñoäng xaõ hoäi
khoâng cho pheùp thay ñoåi hoaït ñoäng saûn xuaát nhö hai nhoùm hoä gia ñình
treân. Haønh vi saûn xuaát döïa vaøo kyõ thuaät môùi khoâng toàn taïi ôû nhoùm naøy.
Khoâng coù cô hoäi ñeán vôùi kyõ thuaät môùi neân nhöõng gia ñình thuoäc nhoùm
naøy coù taâm theá gioáng nhau laø raát ít quan taâm tôùi caùc kyõ thuaät môùi do nhaø
nöôùc phoå bieán, khoâng tham döï caùc lôùp coù caùn boä khoa hoïc kyõ thuaät tröïc
tieáp höôùng daãn. Caùc lôùp kyõ thuaät do IPM veà xaõ toå chöùc ñaõ thu huùt ñoâng
ngöôøi ñeán döï. Moãi naêm coù töø 3 ñeán 5 lôùp. Song nhöõng ngöôøi tham döï phaàn
ñoâng vaãn laø caùc hoä nhoùm 2 vaø nhoùm 1. Hoä nhoùm 3 cuõng ít quan taâm tôùi
kinh nghieäm saûn xuaát cuûa caùc hoä khaùc. Ñaây laø lyù do raát khoù thay ñoåi nhaän
thöùc vaø haønh vi saûn xuaát cuûa hoï.
712
II. MOÄT SOÁ THAY ÑOÅI VEÀ CÔ CAÁU VIEÄC LAØM VAØ PHAÂN COÂNG LAO ÑOÄNG
TRONG SAÛN XUAÁT CUÛA HOÄ GIA ÑÌNH NOÂNG DAÂN TÖØ VIEÄC ÖÙNG DUÏNG
TIEÁN BOÄ KYÕ THUAÄT NOÂNG NGHIEÄP
1. Ñoái vôùi hoä gia ñình nhoùm 1
Caùc hoä gia ñình nhoùm 1 ñaõ môû roäng hoaït ñoäng saûn xuaát baèng caùch tieáp
caän kyõ thuaät môùi vaø ñaàu tö vaøo saûn xuaát. Quy moâ saûn xuaát cuûa 5 hoä thuoäc
nhoùm naøy ñöôïc trình baøy ôû phaàn tröôùc cho thaáy söï ñaàu tö phaùt trieån kinh
teá hoä gia ñình theo höôùng raát khaùc nhau. Ñieàu ghi nhaän laø söï ñaàu tö naøy
moät maët ñaõ tröïc tieáp ñem laïi vieäc laøm, maët khaùc giaùn tieáp taùc ñoäng ñeán
moâ hình phaân coâng lao ñoäng (saép xeáp vieäc laøm) cuûa caùc hoä gia ñình. Caùc
yù kieán sau seõ cho thaáy cô caáu vieäc laøm cuûa hoä gia ñình nhoùm naøy.
— Gia ñình coù 5 saøo ruoäng, vôùi phöông tieän kyõ thuaät hieän nay caáy chæ 2
buoåi, gaët 2 buoåi, 1 naêm 2 vuï laøm khoaûng hôn 2 tuaàn laø xong. Xong vuï, moãi
ngöôøi moät vieäc. Chaúng haïn nhö chaên nuoâi, toâi thöôøng coù traùch nhieäm ôû ñaàu
vaøo vaø ñaàu ra laø theo doõi vaø nghe ngoùng thò tröôøng. Phaàn vôï toâi vaø caùc chaùu,
haøng ngaøy hoï coù traùch nhieäm troâng nom vaø chaêm soùc. Caû gia ñình ngöôøi
naøo vieäc aáy, nhieàu khi baán quaù phaûi möôùn theâm ngöôøi laøm. (Hoä anh H -
Nhoùm 1).
— Muïc ñích gia ñình phaùt trieån chaên nuoâi chuû yeáu laø mang laïi coâng
aên vieäc laøm cho gia ñình. Trong hoaït ñoäng naøy toâi laø ngöôøi phuï traùch
khaâu kyõ thuaät: choïn gioáng, tieâm phoøng, pha cheá thöùc aên vaø chòu traùch
nhieäm ñaàu ra. Vôï vaø caäu con trai lôùn haøng ngaøy cho aên vaø theo doõi tình
hình dòch beänh. (Hoä anh N - Nhoùm 1).
— Noâng daân baây giôø chæ troâng vaøo maáy saøo ruoäng thì khoâng aên thua.
Muoán coù vieäc laøm vaø thu nhaäp phaûi chòu ñaàu tö phaùt trieån chaên nuoâi. Cuõng
nhôø coù 1 chuùt voán maø mình coù ñieàu kieän môû ñaïi lyù naøy phuïc vuï baø con, goïi
laø laáy coâng laøm laõi thoâi. Caùi chính coát laø gia ñình coù vieäc ra, vieäc vaøo. (Hoä
anh Th - Nhoùm 1).
Nhö vaäy, thoâng tin veà vieäc laøm töø phía caùc hoä gia ñình cho ta moät hình
dung veà hoaït ñoäng saûn xuaát – kinh doanh cuûa hoï khaù ña daïng. Noù cho
thaáy cô caáu vieäc laøm cuûa hoä gia ñình hieän nay khoâng chæ töø hoaït ñoäng
saûn xuaát noâng nghieäp goàm coù troàng troït, chaên nuoâi maø coøn töø caùc hoaït
ñoäng khaùc nhö phaùt trieån kinh doanh, laøm dòch vuï... YÙ kieán traû lôøi töø phía
caùc chuû hoä veà vaán ñeà vieäc laøm trong gia ñình cuõng cho thaáy söï phaân coâng
lao ñoäng raát roõ giöõa caùc thaønh vieân maø ôû ñoù theå hieän söï khaùc bieät veà vai
troø cuûa caùc caù nhaân trong gia ñình ñöôïc bieåu hieän theo giôùi tính, tuoåi vaø
trình ñoä hoïc vaán. Trong 5 hoä gia ñình ñöôïc phoûng vaán thì coù tôùi 4 hoä do
ngöôøi choàng giöõ ñòa vò laø chuû hoä, hoï thöôøng ñoùng vai troø quan troïng laø
ñaûm nhaän coâng vieäc trong caùc khaâu chính cuûa hoaït ñoäng saûn xuaát – kinh
doanh, nhö khaâu ñaàu vaøo (mua caây, con gioáng, tieáp thu vaø phoå bieán caùc
713
thao taùc kyõ thuaät cho thaønh vieân trong gia ñình thöïc hieän) vaø khaâu ñaàu ra
laø tieâu thuï saûn phaåm noâng nghieäp ra thò tröôøng. Thöïc hieän caùc khaâu naøy
ñoûi hoûi phaûi coù hoïc vaán, khaû naêng veà thò tröôøng vaø tính quyeát ñoaùn cuûa
chuû hoä. Ngöôøi vôï vaø caùc thaønh vieân khaùc chæ ñoùng vai troø phuï, laøm caùc
vieäc ñoøi hoûi kyõ thuaät thaáp. Roõ raøng laø, söï phaân coâng lao ñoäng trong nhoùm
naøy ñang dieãn ra theo höôùng chuyeân moân hoaù giöõa caùc thaønh vieân trong
gia ñình. Ñieàu quan troïng laø cô caáu vieäc laøm vaø phaân coâng lao ñoäng trong
saûn xuaát theo kieåu naøy ñaõ huy ñoäng ñöôïc söï tham gia cuûa caùc thaønh vieân,
kích thích tính naêng ñoäng vaø tính vöôït troäi cuûa moãi caù nhaân vaø hoä gia
ñình. Saûn xuaát theo höôùng naøy cuõng goùp phaàn vaøo söï oån ñònh vieäc laøm
vaø thu nhaäp thöôøng xuyeân cho hoä gia ñình. Hoï khoâng phaûi ñònh höôùng
tìm kieám vieäc laøm xa nhaø.
Nhöõng hoä gia ñình thuoäc nhoùm 2 coù quy moâ saûn xuaát trung bình laø
nhoùm coù soá löôïng ñoâng nhaát hieän nay ôû Yeân Thöôøng. Maëc duø coù kieán
thöùc vaø hieåu bieát nhaát ñònh, coù nhaân löïc lao ñoäng, song nguoàn voán haïn
heïp cuøng söï thieáu quan heä vaø naêng ñoäng xaõ hoäi ñaõ haïn cheá vieäc tieáp caän
gioáng caây con môùi vaøo hoaït ñoäng saûn xuaát cuûa hoä gia ñình. Keát quaû tìm
hieåu trình ñoä tieáp thu vaø öùng duïng kyõ thuaät môùi trong noâng nghieäp ôû phaàn
tröôùc cho thaáy khaû naêng tieáp nhaän cuûa hoï chæ döøng laïi ôû moät möùc ñoä vöøa
phaûi. Ñieàu naøy ñaõ taùc ñoäng ñeán cô caáu vieäc laøm vaø söï phaân coâng lao ñoäng
trong saûn xuaát giöõa caùc thaønh vieân trong hoä gia ñình.
- Ruoäng ñoàng ñeán vuï caû nhaø ñeàu phaûi tham gia cuøng caáy, cuøng gaët. Heát
ñoàng laïi phaûi quay vaøo laøm theâm, vôï choàng toâi taêng gia nuoâi gaø, chaïy chôï.
Chaùu lôùn cho ñi theo oâng caäu hoïc thôï neà. (Hoä anh Ch - Nhoùm 2).
- Nhaø noâng thì vieäc chính vaãn laø laøm ruoäng. Nhöng baây giôø ruoäng ít
ñi. Coù phöông tieän kyõ thuaät hieän ñaïi hoã trôï neân laøm noâng cuõng nhaøn
vaø nhanh hôn tröôùc, chæ laøm vaøi buoåi laø keát thuùc. Coøn vieäc chaên nuoâi,
gia ñình cuõng muoán ñaàu tö phaùt trieån chaên nuoâi lôùn. Nhöng, toâi thaáy
cuõng maïo hieåm. Thoâi mình tính baøi aên chaéc laø laøm vaøi saøo ruoäng, nuoâi
vaøi ñoâi lôïn... Coù thôøi gian raûnh, toâi cho caùc chaùu ñi nhaän vieäc ôû Ña Hoäi,
moãi thaùng kieám vaøi traêm. (Hoä anh Th - Nhoùm 2).
- Ruoäng coù hôn 6 saøo. Caû naêm gia ñình toâi chæ laøm ruoäng 1 thaùng. Luùc
naøo ñeán vuï, caû gia ñình xuùm vaøo cuøng laøm. Heát vieäc, vôï toâi quay vaøo chaêm
maáy thöôùc rau, coøn toâi laïi ñi xaây. Coâng vieäc cuûa gia ñình quanh naêm ngaøy
thaùng chæ coù theá thoâi. (Hoä anh T - Nhoùm 2).
Neáu ôû nhoùm 1 caùch thöùc saûn xuaát coù söï ñaàu tö lôùn, chuyeân saâu phaùt
trieån theo höôùng saûn xuaát haøng hoaù thì nhoùm 2, maëc duø ñaõ coù thay ñoåi
song caùch thöùc saûn xuaát cuûa nhoùm hoä naøy vaãn mang tính nhoû vaø manh
muùn, khoâng coù tính chuyeân saâu trong saûn xuaát. Caùch thöùc nhö vaäy daãn ñeán
714
cô caáu vieäc laøm cuûa hoä bao goàm vieäc laøm taïi gia ñình vaø vieäc laøm ngoaøi
gia ñình. Do ñieàu kieän tieáp nhaän kyõ thuaät neân söï taùc ñoäng ñeán saûn xuaát
noâng nghieäp cuûa hoä gia ñình coøn haïn cheá, chöa taïo nhieàu vieäc laøm cho
caùc thaønh vieân trong gia ñình. Hieän caùc hoä naøy ñeàu coù ngöôøi nhaø ñang laø
nhaân coâng laøm thueâ cho caùc coâng ty traùch nhieäm höõu haïn, nhaø maùy giaày
da, cô khí, hoaù chaát vaø caùc laøng ngheà xung quanh ñòa baøn xaõ. Veà söï phaân
coâng lao ñoäng trong saûn xuaát, maëc duø coù söï saép xeáp vieäc laøm giöõa caùc
thaønh vieân phuø hôïp theo tuoåi, giôùi tính, song tính chuyeân moân hoùa trong
saûn xuaát giöõa caùc thaønh vieân cuûa hoä gia ñình chöa cao, vai troø cuûa chuû hoä
trong lónh vöïc saûn xuaát kinh doanh cuûa gia ñình khoâng roõ.
Neáu ôû 2 nhoùm hoä gia ñình treân ñaõ tieáp caän tieán boä kyõ thuaät noâng
nghieäp vaø ñaõ coù aûnh höôûng ñeán hoaït ñoäng saûn xuaát cuûa hoä gia ñình thì ôû
nhoùm 3, yeáu toá naøy chöa thöïc söï xaâm nhaäp vaøo saûn xuaát cuûa hoä gia ñình.
Söï yeáu keùm veà hoïc vaán vaø voán laø nguyeân nhaân chính taùc ñoäng quy moâ
saûn xuaát cuûa hoä. Caû 5 hoä gia ñình chuùng toâi tieáp xuùc vaø phoûng vaán, keát
quaû cho thaáy caùch thöùc vaø quy moâ saûn xuaát vaãn chöa thay ñoåi nhieàu so vôùi
tröôùc. Vaán ñeà laø söï toàn taïi vaø duy trì caùch thöùc saûn xuaát naøy khoâng theå taïo
ñöôïc vieäc laøm cho löïc löôïng lao ñoäng cuûa hoä gia ñình.
- Ruoäng ñöôïc chia ít, neáu vieäc laøm cuûa caû gia ñình troâng chôø vaøo maáy
saøo ruoäng thì khoâng theå ñuû ñöôïc. Toâi cuõng muoán nuoâi vòt sieâu tröùng ñeå taïo
vieâc cho con caùi, song thieáu voán khoâng laøm gì ñöôïc. Mình keùm coûi hôn ngöôøi
ta chaáp nhaän ñi laøm möôùn vaäy. (Hoä chò Th - Nhoùm 3).
- Ngoaøi vieäc laøm maáy saøo ruoäng, gia ñình toâi nhaän vieäc queùt doïn veä sinh
ñöôøng laøng. Caû nhaø taäp trung vaøo laøm. Thoâi thì khoâng cheâ. Ai möôùn vieäc gì
laøm vieäc aáy, laøm möôùn quanh naêm ngaøy thaùng. (Hoä anh M - Nhoùm 3).
- Noâng daân thì coâng vieäc laøm noâng nghieäp laø chính. Hoä nhaø toâi ñöôïc
chia gaàn 6 saøo, tuùc taéc laøm 10 ngaøy, cuøng laém 15 ngaøy. Xong vieäc ñoàng, toâi
troâng chaùu ngoaïi. Chaùu uùt ñi thaû traâu. Baø nhaø toâi caét coû. (Hoä anh Ch -
Nhoùm 3).
Caùc yù kieán treân cho thaáy cô caáu vieäc laøm cuûa caùc hoä thuoäc nhoùm hoä
naøy goàm vieäc laøm taïi gia ñình laø laøm noâng vaø ngoaøi gia ñình laø laøm thueâ.
Ñaùng quan taâm laø hoaït ñoäng ngoaøi gia ñình laø nôi cung caáp coâng vieäc
cho thaønh vieân gia ñình, caùc hoä naøy gaàn nhö chöa taïo ñöôïc vieäc töø chính
hoaït ñoäng saûn xuaát noâng nghieäp taïi cô sôû kinh teá gia ñình. Hoï nhaän caùc
vieäc laøm thueâ taïi coäng ñoàng. Moät soá phaûi ra ngoaøi ñoâ thò tìm kieám vieäc
laøm. Trình ñoä vaø tay ngheà thaáp neân khoâng deã daøng tìm ñöôïc moät vieäc
laøm oån ñònh. Hoï khoâng laøm ñöôïc nhöõng ngheà phuï nhö nhöõng hoä gia ñình
nhoùm trung bình. Coâng vieäc hoï nhaän ñöôïc chuû yeáu laø nhöõng vieäc khoâng
ñoøi hoûi trình ñoä kyõ thuaät nhö queùt doïn veä sinh ñöôøng laøng, vaän chuyeån
715
vaät lieäu xaây döïng,... Phaân coâng lao ñoäng hay söï chuyeân moân hoùa trong
caùc khaâu cuûa moät hoaït ñoäng saûn xuaát – kinh doanh cuûa hoä gia ñình laø
chöa roõ. Ít coù söï khaùc bieät trong phaân coâng lao ñoäng gia ñình, nhöng
böôùc ñaàu cho thaáy coù bieåu hieän phaân coâng lao ñoäng theo nhieàu loaïi hình
vieäc khaùc nhau. Nam giôùi thöôøng nhaän vieäc laøm thueâ ngoaøi gia ñình, phuï
nöõ ñaûm nhaän vieäc saûn xuaát noâng nghieäp trong gia ñình. Vai troø cuûa chuû
hoä thöôøng raát môø nhaït.
Nhö vaäy, söï khaùc bieät trong tieáp nhaän tieán boä kyõ thuaät noâng nghieäp taát
yeáu daãn ñeán söï khaùc nhau veà cô caáu vieäc laøm vaø phaân coâng lao ñoäng trong
saûn xuaát giöõa caùc nhoùm hoä gia ñình. Veà söï khaùc bieät trong phaân coâng lao
ñoäng cuõng cho thaáy ôû nhoùm 1, söï phaân coâng lao ñoäng theo hoïc vaán, giôùi
tính vaø ñòa vò caù nhaân raát roõ. Chuû hoä laø nhaân vaät coù yù nghóa quan troïng
trong vieäc löïa choïn caùch thöùc saûn xuaát – kinh doanh cuûa hoä, trong quy
trình saûn xuaát thöôøng naém giöõ vai troø trong caùc khaâu chính nhö thöïc hieän
traùch nhieäm ñaàu vaøo, ñaàu ra cuûa saûn xuaát. Ngöôøi vôï vaø caùc thaønh vieân khaùc
cuûa gia ñình thöôøng ñaûm nhaän vai troø trong caùc khaâu phuï cuûa saûn xuaát. ÔÛ
nhoùm 2, ñaëc bieät laø nhoùm 3, hoaït ñoäng saûn xuaát chöa öùng duïng kyõ thuaät
neân chöa bieåu hieän roõ khaùc bieät veà phaân coâng lao ñoäng trong saûn xuaát giöõa
caùc thaønh vieân trong hoä gia ñình.
III. MOÄT SOÁ KEÁT LUAÄN
Keát quaû phaân tích treân ñaây cho pheùp chuùng ta nhaän dieän ñöôïc tình hình
tieáp nhaän tieán boä kyõ thuaät noâng nghieäp cuûa hoä gia ñình noâng daân taïi moät
coäng ñoàng trong thôøi kyø ñoåi môùi. Maët khaùc, qua ñoù cuõng cho thaáy söï phaân
caáp theå hieän möùc ñoä cheânh leäch veà cô caáu vieäc laøm vaø phaân coâng lao ñoäng
giöõa 3 nhoùm hoä gia ñình noâng daân.
Nhoùm 1, "nhoùm troäi", coù ñieàu kieän saûn xuaát ñaõ tieáp nhaän kyõ thuaät môùi
vaø öùng duïng vaøo hoaït ñoäng saûn xuaát. Nhaän thöùc vaø haønh vi saûn xuaát cuûa
nhoùm naøy ñaõ coù chuyeån ñoåi theo yeâu caàu quy trình kyõ thuaät. Quy moâ kinh
teá ñöôïc môû roäng, caùch thöùc saûn xuaát mang tính haøng hoaù cao ñem laïi nhieàu
vieäc laøm cho gia ñình. Coù moät söï phaân chia veà vai troø giöõa caùc thaønh vieân
trong hoä gia ñình, hieän leân nhöõng khaùc bieät veà ñòa vò giöõa ngöôøi chuû hoä
vôùi caùc thaønh vieân khaùc. Cuøng vôùi ñoù laø khía caïnh giôùi tính veà phaân coâng
lao ñoäng trong saûn xuaát cuûa hoä gia ñình. Chuû hoä laø nhaân vaät coù vai troø
quan troïng trong vieäc löïa choïn caùch thöùc saûn xuaát – kinh doanh. Trong quy
trình saûn xuaát, hoï thöôøng giöõ vai troø ôû khaâu chính nhö thöïc hieän phaàn vieäc
ñaàu vaøo vaø ñaàu ra cuûa saûn xuaát. Ngöôøi vôï vaø caùc thaønh vieân khaùc thöôøng
ñaûm nhaän vai troø trong caùc khaâu phuï cuûa saûn xuaát. Caùc hoä gia ñình nhoùm
naøy thöôøng coù quy moâ kinh teá vöôït quaù möùc lao ñoäng cuûa moät gia ñình.
Ñeå ñaùp öùng soá lao ñoäng caàn thieát cho hoaït ñoäng saûn xuaát caùc gia ñình
nhoùm 1 thöôøng phaûi thueâ möôùn theâm nhaân coâng. Vieäc laøm thöôøng xuyeân
cho caùc thaønh vieân ñaõ ñem laïi thu nhaäp töông ñoái cao vaø oån ñònh. Hieän
716
khoù khaên ñang ñaët ra vôùi hoï laø dieän tích saûn xuaát heïp, khoâng cho pheùp
môû roäng saûn xuaát theo khaû naêng cuûa hoä. Thò tröôøng chöa oån ñònh, coù söï
maát caân ñoái giöõa ñaàu vaøo vaø ñaàu ra neân khoâng taïo höùng thuù cho ngöôøi daân
ñaàu tö, môû roäng hoaït ñoäng saûn xuaát – kinh doanh hôn nöõa.
Phaàn ñoâng caùc hoä gia ñình thuoäc veà nhoùm 2, "nhoùm trung bình", do
chöa coù ñieàu kieän saûn xuaát toát neân vieäc tieáp nhaän kyõ thuaät môùi coøn haïn
cheá. Nhaän thöùc, haønh vi saûn xuaát nhoùm naøy maëc duø ñaõ coù chuyeån ñoåi theo
quy trình kyõ thuaät vaø saûn xuaát ñaõ mang tính haøng hoaù song chöa cao. Quy
moâ saûn xuaát nhoû, chöa taïo vieäc laøm ñaày ñuû cho hoä gia ñình, coù xu höôùng
keát hôïp vieäc laøm trong vaø ngoaøi gia ñình. Saûn xuaát chöa phaùt trieån neân
phaân coâng lao ñoäng cuûa caùc gia ñình nhoùm naøy chöa phaân ñònh roõ vai troø,
tính chuyeân saâu chöa cao nhö nhoùm treân, vai troø saûn xuaát giöõa caùc thaønh
vieân gia ñình thöôøng choàng cheùo nhau. Nhaân vaät chuû hoä chöa thaät noåi troäi
ñoái vôùi vieäc löïa choïn caùch thöùc saûn xuaát – kinh doanh cuûa hoä gia ñình.
Khoù khaên vaø trôû ngaïi ñang ñaët ra ñoái vôùi nhoùm 3 “nhoùm yeáu theá” laø
thieáu tri thöùc veà khoa hoïc kyõ thuaät, voán, quan heä vaø tính naêng ñoäng xaõ
hoäi, thaäm chí do tuoåi taùc vaø khaû naêng lao ñoäng neân ñaõ haïn cheá nhoùm naøy
tieáp caän ñeán kyõ thuaät. Nhaän thöùc vaø haønh vi saûn xuaát cuûa hoä gia ñình
chöa chuyeån ñoåi. Quy moâ saûn xuaát noâng nghieäp cuûa gia ñình chöa môû
roäng vaø chuyeân saâu. Khaùc bieät veà phaân coâng lao ñoäng trong saûn xuaát giöõa
caùc thaønh vieân khoâng toàn taïi trong hoä gia ñình, ñòa vò chuû hoä coøn môø nhaït.
Saûn xuaát chöa phaùt trieån, mang naëng tính töï caáp khoâng taïo ñuû vieäc laøm
cho lao ñoäng gia ñình. Caùc thaønh vieân thöôøng nhaän laøm theâm caùc vieäc lao
ñoäng chaân tay khoâng ñoøi hoûi kyõ thuaät do caùc nhoùm treân thueâ. Vieäc laøm
khoâng oån ñònh, ngaøy coâng lao ñoäng thaáp neân thu nhaäp cuûa nhoùm hoä naøy
raát thaáp vaø baáp beânh.
Töø keát quaû phaân tích treân cho thaáy saûn xuaát noâng nghieäp cuûa noâng daân
Yeân Thöôøng ñang ñöùng tröôùc nhöõng thaùch thöùc khaù lôùn. Vaán ñeà veà taâm lyù
vaø taäp quaùn saûn xuaát laïc haäu coøn toàn taïi trong phaàn lôùn hoä gia ñình noâng
daân. Ñaát ñai manh muùn khoâng cho pheùp hoä gia ñình noâng daân coù theå môû
roäng hôn nöõa con ñöôøng saûn xuaát kinh doanh cuûa hoä. Thieáu tri thöùc ñeå
tieáp nhaän kyõ thuaät môùi vaø raát nhieàu hoä coøn khoù khaên veà voán. Thò tröôøng
ñaàu vaøo vaø ñaàu ra cuûa saûn xuaát ñang laø vaán ñeà maáu choát cho söï phaùt trieån
kinh teá cuûa hoä gia ñình noâng daân.

1. Baûn thoáng keâ Toång ñieàu tra daân soá vaø nhaø ôû xaõ Yeân Thöôøng thaùng 4-1999.
2. Baûn thoáng keâ Tình hình kinh teá - xaõ hoäi xaõ Yeân Thöôøng thaùng 12-2000.
3. Nguyeãn Vaên Bích vaø Chu Tieán Quang, Chính saùch kinh teá vaø vai troø cuûa noù ñoái vôùi
phaùt trieån kinh teá noâng nghieäp, noâng thoân Vieät Nam. Nxb Chính trò quoác gia, Haø
Noäi. 1996.
717
4. Frank Ellis, Kinh teá hoä gia ñình noâng daân vaø phaùt trieån noâng nghieäp. Nxb Noâng
nghieäp, H. 1993.
5. Pierr Gourou, Noâng daân ôû vuøng ñoàng baèng baéc Boä (phaàn III).Thö vieän Vieän Xaõ hoäi hoïc.
6. Chöû Vaên Laâm, AÛnh höôûng cuûa caùc yeáu toá truyeàn thoáng ñoái vôùi saûn xuaát noâng nghieäp.
Nxb Khoa hoïc xaõ hoäi, Haø Noäi, 1991.
7. C.Maùc - AÊng-ghen, Tuyeån taäp, (taäp III). Nxb Söï thaät, Haø Noäi, 1982.
8. Leâ-Nin, Toaøn taäp, taäp I, Nhöõng bieán ñoåi môùi veà kinh teá trong ñôøi soáng noâng daân, Nxb
Tieán boä, Moskva 1974.
9. Leâ-Nin, Toaøn taäp, (taäp III). Söï phaùt trieån cuûa chuû nghóa tö baûn ôû Nga. Nxb Tieán boä,
Matxcôva 1974.
10. Vuõ Quoác Thuùc, Khaûo cöùu Xaõ hoäi hoïc vaø caùc vaán ñeà phaùt trieån noâng thoân Ñoâng Nam
AÙ. Thö vieän Vieän Xaõ hoäi hoïc.
11. Nguyeãn Ñöùc Truyeán, Kinh teá hoä gia ñình vaø söï taùi caáu truùc caùc quan heä xaõ hoäi
ôû noâng thoân ñoàng baèng soâng Hoàng trong thôøi kyø ñoåi môùi. Baùo caùo ñeà taøi FORD
naêm 2000.
12. Ñaøo Theá Tuaán vaø Pascal Bergeret, Heä thoáng noâng nghieäp löu vöïc soâng Hoàng. Nxb
Noâng nghieäp, Haø Noäi, 1998.
718
VAÁN ÑEÀ GIÔÙI VAØ SÖÏ PHAÙT TRIEÅN
CUÛA NÖÕ TRÍ THÖÙC VIEÄT NAM
TRONG THEÁ KYÛ XXI
Nguyeãn Thò Bích Haø*
Chuùng ta ñang soáng ôû ñaàu theá kyû XXI, theá kyû môùi vôùi nhieàu döï baùo traùi
ngöôïc, coù caû nieàm laïc quan vaø söï lo laéng, caû maøu saéc töôi saùng vaø ñen toái.
Vaø ngay ôû naêm ñaàu cuûa theá kyû naøy chuùng ta ñaõ thaáy phaàn naøo caû hai maûng
maøu ñoù hieån hieän. Chuùng ta chuaån bò gì cho töông lai vaø ñem gì ñeán vôùi
theá kyû XXI? Ñoù laø caû ngaøn naêm, vaïn naêm lòch söû, maø gaàn nhaát laø theá kyû
XX vôùi söï ñoùng goùp vaø thaønh töïu to lôùn cuûa nhaân loaïi, trong ñoù coù söï ñoùng
goùp cuûa phuï nöõ, moät nöûa theá giôùi ôû phaàn nhaân vaên nhaát, nhaïy caûm vaø tieán
boä nhaát.
Coù theå noùi, theá kyû XX laø theá kyû ñaáu tranh giaûi phoùng vaø thaéng lôïi cuûa
nhöõng ngöôøi phuï nöõ. Trong ñeâm tröôøng taêm toái cuûa cheá ñoä phong kieán
phöông Ñoâng vaø phöông Taây haøng ngaøn naêm, ngöôøi phuï nöõ bò töôùc ñoaït moïi
quyeàn lôïi, bò xaâm haïi vaø laïm duïng, thaäm chí bò saùt haïi maø nhöõng ngöôøi ñaøn
oâng saùt haïi hoï khoâng bò keát toäi… Ñeán theá kæ XX, caøng ngaøy phuï nöõ caøng
khaúng ñònh vò trí vaø taøi naêng cuûa mình trong nhieàu lónh vöïc, ñaëc bieät caû trong
lónh vöïc raát môùi meû vaø khoù khaên nhö lónh vöïc khoa hoïc vaø coâng ngheä.
Cuoái theá kyû XIX, khi nhaø khoa hoïc nöõ ngöôøi Nga laø Kovalepxkaia trôû
thaønh Vieän só Vieän Haøn laâm Khoa hoïc Nga, moät nhaø khoa hoïc nam ñaõ
thoát leân: “Khoâng bieát ngöôøi ta seõ coøn ñöa ñoäng vaät naøo vaøo Vieän Haøn
laâm nöõa sau khi ñaõ ñöa vaøo ñoù moät ngöôøi ñaøn baø”. Thaùi ñoä ñaày mieät thò
vaø khinh thöôøng ñoù khoâng aùt noåi xu theá tieán boä cuûa nhaân loaïi vaø söï
khaúng ñònh vôùi chieàu höôùng tích cöïc cuûa baûn thaân phuï nöõ. Töø ñoù cho
ñeán nay, treân theá giôùi ñaõ coù 23 phuï nöõ ñöôïc nhaän giaûi Noâben, nhieàu nhaø
khoa hoïc nöõ nhaän giaûi thöôûng Kovalepxkaia, nhieàu phuï nöõ trôû thaønh Thuû
töôùng hay Toång thoáng, nhieàu ngöôøi trôû thaønh Vieän só Haøn laâm, thaäm chí
khoâng phaûi chæ laø Vieän só cuûa moät nöôùc maø cuûa nhieàu nöôùc…
ÔÛ Vieät Nam ta, ngay töø thôøi tieàn söû, vai troø cuûa phuï nöõ ñaõ ñöôïc
khaúng ñònh vôùi Meï AÂu Cô, Meï Luùa, caùc Thaùnh Maãu, sau ñoù laø Baø Tröng,
* Phoù Giaùo sö, Tieán siõ, Ñaïi hoïc Sö phaïm Haø Noäi. Vieät Nam.
719
Baø Trieäu, Leâ Chaân, Thieàu Hoa, Döông Vaân Nga, YÛ Lan, Traàn Thò Dung,
Buøi Thò Xuaân… Lòch söû vaø huyeàn thoaïi cöù ñan xen, töông hoã, hoøa quyeän,
taïo neân hình töôïng ngöôøi phuï nöõ Vieät Nam töø coå ñeán kim taøi naêng vaø
cô chæ, thoâng minh vaø lòch laõm, coù truyeàn thoáng lo toan vieäc nhaø vieäc
nöôùc, “coù ngoaïi xaâm thì choáng ngoaïi xaâm”, vöøa ñaùnh giaëc laïi vöøa chaêm
lo con caùi ruoäng vöôøn. Hieän nay, ngöôøi phuï nöõ Vieät Nam hieän ñaïi ñaõ vaø
ñang tham gia vaøo moïi lónh vöïc hoaït ñoäng xaõ hoäi, khoâng moät lónh vöïc
naøo laø xa laï vôùi hoï, ngay caû lónh vöïc khoa hoïc vaø coâng ngheä ñoøi hoûi
chaát löôïng trí tueä cao. Cho ñeán cuoái theá kyû XX, Vieät Nam ñaõ coù 28 nöõ
giaùo sö, 209 phoù giaùo sö, khoaûng 100 nöõ tieán só khoa hoïc vaø 1.600 nöõ
tieán só. Cuõng ñaõ coù 27 nöõ ñöôïc nhaän giaûi thöôûng Kovalepxkaia veà khoa
hoïc, nhieàu chò ñöôïc nhaän baèng saùng taïo vaø giaûi thöôûng Nhaø nöôùc veà
khoa hoïc, nhieàu chò ñöôïc nhaän baèng saùng taïo vaø giaûi thöôûng Nhaø nöôùc
veà nghieân cöùu vaø saùng taïo, nhieàu chò trôû thaønh chuyeân gia ñaàu ngaønh
trong caùc lónh vöïc khoa hoïc vaø coâng ngheä khaùc nhau. Ñoù laø moät thay
ñoåi vöôït baäc, töø khoâng ñeán coù, töø coù ít ñeán coù doài daøo, beà theá caû veà
löôïng vaø chaát cuûa ñoäi nguõ nöõ trí thöùc.
So vôùi phuï nöõ nhieàu nöôùc trong khu vöïc vaø theá giôùi, phuï nöõ Vieät
Nam maïnh vaø tham gia coâng taùc xaõ hoäi nhieàu hôn. Söï phaùt trieån vaø vai
troø cuûa ngöôøi phuï nöõ, nhaát laø nöõ trí thöùc hieän ñaïi gaén lieàn vôùi vai troø
cuûa Ñaûng Coäng saûn vaø Chuû tòch Hoà Chí Minh. Ngay khi thaønh laäp Ñaûng,
Ñaûng ta vaø Chuû tòch Hoà Chí Minh ñaõ raát quan taâm ñeán vaán ñeà giaûi
phoùng phuï nöõ, nam nöõ bình quyeàn vaø chuù yù naâng cao trình ñoä vaên hoùa,
trình ñoä chuyeân moân cho hoï. Ngöôøi noùi: “Muoán giaûi phoùng daân toäc thì
phaûi giaûi phoùng phuï nöõ”, Ngöôøi cuõng noùi: “Phuï nöõ laø moät löïc löôïng to
lôùn trong nhaân daân, khoâng coù phuï nöõ tham gia thì khoâng coù moät cuoäc
caùch maïng naøo coù theå thaønh coâng”. Taàm nhìn raát hieän ñaïi vaø tieán boä
ñoù ñaõ coù söï naâng ñôõ lôùn ñoái vôùi phuï nöõ. Tuy nhieân, bình ñaúng giôùi ôû
Vieät Nam vaãn ñang laø cuoäc ñaáu tranh gian khoå cuûa phuï nöõ vaø cuûa toaøn
xaõ hoäi. Nöõ trí thöùc, moät boä phaän phuï nöõ ñöôïc hoïc haønh, coù hieåu bieát,
coù cô hoäi giao löu nhieàu hôn vôùi phuï nöõ naêm chaâu boán bieån, chính laø
löïc löôïng phuï nöõ ñang tham gia tích cöïc vaøo söï nghieäp ñaáu tranh cho
bình ñaúng giôùi.
Ñoái vôùi phuï nöõ, nhöõng hoaït ñoäng lao ñoäng ngheà nghieäp, hoaït ñoäng
khoa hoïc khoâng chæ laø phöông tieän ñeå taêng thu nhaäp cho baûn thaân vaø gia
ñình maø coøn laø moät nhu caàu tinh thaàn, laø quyeàn lôïi, nieàm vui, laø ñieàu kieän
ñeå hoï tieán boä, laø nôi ñeå theå hieän taát caû naêng löïc tieàm aån cuûa phuï nöõ.
Ñeán naêm 2001 ngaønh y teá coù 15 vaïn phuï nöõ caùn boä treân toång soá 24
vaïn caùn boä, chieám 65%, coù 40 chò ñöôïc phong haøm giaùo sö, phoù giaùo sö,
329 tieán só, 269 thaïc só; haøng nghìn chò coù trình ñoä chuyeân khoa caáp I,
II; nhieàu chò ñaõ coù teân tuoåi noåi tieáng trong ngaønh y vôùi nhöõng danh hieäu
nhö Baøn tay vaøng hay Anh huøng Lao ñoäng. Cuõng theo ñieàu tra, naêm 2001,
720
VAÁN ÑEÀ GIÔÙI VAØ SÖÏ PHAÙT TRIEÅN CUÛA NÖÕ TRÍ THÖÙC VIEÄT NAM TRONG THEÁ KYÛ XXI
ngaønh Sö phaïm coù 630.724 nöõ caùn boä giaùo vieân, chieám 75,62%. Ngaønh
Noâng nghieäp nöôùc ta chieám 80% daân soá, trong ñoù 80% laø nöõ, trong lónh
vöïc khoa hoïc noâng nghieäp coù 3 nhaø khoa hoïc nöõ vaø 3 taäp theå nöõ ñöôïc
nhaän giaûi thöôûng Kovalepxkaia…
Soá löôïng vaø tyû leä nöõ tri thöùc trong khoa hoïc vaø coâng ngheä (KH & CN) theo
lónh vöïc chuyeân moân
Lónh vöïc Soá löôïng ngöôøi (1000 ngöôøi) Tyû leä (%)
Khoa hoïc y döôïc 2.574 27,3
Khoa hoïc noâng laâm thuûy saûn 2.338 24,8
Khoa hoïc kyõ thuaät 2.456 26,1
Khoa hoïc xaõ hoäi, nhaân vaên 1.122 11,9
Khoa hoïc töï nhieân 930 9,9
Toång Coäng 9.420 100
Nguoàn: trích theo Danh Sôn (chuû bieân): Quan heä giöõa phaùt trieån khoa hoïc vaø coâng ngheä vôùi
phaùt trieån kinh teá xaõ hoäi trong coâng nghieäp hoùa vaø hieän ñaïi hoùa. Nxb Khoa hoïc xaõ hoäi, Haø Noäi,
1999, tr. 228.
Baèng nhöõng coá gaéng aâm thaàm, beàn bæ, deûo dai, vöôït leân treân nhöõng khoù
khaên chung cuûa ñaát nöôùc cuõng nhö nhöõng khoù khaên rieâng muoân maët cuûa
moãi ngöôøi, caùc chò ñaõ laøm ñöôïc moät ñieàu heát söùc quyù giaù, ñoù laø khaúng ñònh
vò trí vöõng chaéc cuûa phuï nöõ trong lónh vöïc KH&CN, ñoù laø goùp teân mình vaøo
moät ñoäi nguõ khaù huøng haäu cuûa phuï nöõ Vieät Nam ñi leân trong thôøi kyø ñoåi
môùi, thôøi kì cuûa neàn kinh teá tri thöùc.
Ñi ñaàu trong ñoäi nguõ trí thöùc nöõ Vieät Nam theá kyû XX coù theå keå ñeán:
GS.TSKH Ngoâ Thò Thuaän, GS.TSKH Hoaøng Xuaân Sính, GS.TSKH Phaïm Thò
Traân Chaâu, TS.LS Ngoâ Baù Thaønh, GS.BS Döông Thò Cöông, GS.TSKH Voõ
Hoàng Anh, GS.TSKH Nguyeãn Thò Leâ, GS.TSKH Nguyeãn Thò Kim Thoa,
GS.TS Nguyeãn Thò Traâm, GS.TS Ñaëng Thanh Leâ, PGS.TS Nguyeãn Thò Hoøe,
PGS.TS Leâ Vieát Kim Ba, PGS.TS Nguyeãn Theá Traâm, TS. Buøi Thò An, TS.
Nguyeãn Thò Ngoïc Tuù…
Trong caùc lónh vöïc KH&CN hieän nay, khoâng coù moät ngaønh naøo khoâng
coù söï tham gia tích cöïc cuûa nöõ trí thöùc. Tuy nhieân, caùc lónh vöïc khoa hoïc
cô baûn, khoa hoïc töï nhieân nhö toaùn hoïc hay vaät lyù ít nöõ tham gia vaø muoän
hôn so vôùi caùc ngaønh khoa hoïc khaùc. Nhöng ngay caû trong nhöõng lónh vöïc
ñoù, nhieàu coâng trình khoa hoïc cuûa caùc chò coù taàm côõ quoác gia vaø quoác teá,
mang laïi hieäu quaû cao trong öùng duïng, caû trong nghieân cöùu lyù thuyeát, nghieân
cöùu öùng duïng, giaûng daïy vaø ñaøo taïo.
721
Tính ñeán naêm 2001, keå caû löïc löôïng nghieân cöùu saùng taïo vaø löïc löôïng
tröïc tieáp taïo ra saûn phaåm thì löïc löôïng nöõ tham gia lónh vöïc KH&CN chieám
42,2%, trong ñoù tyû leä nöõ trong khoa hoïc töï nhieân laø 36,64%, noâng laâm thuûy
saûn laø 43,42%, khoa hoïc kyõ thuaät 33%, khoa hoïc xaõ hoäi vaø nhaân vaên laø
38,27%. Nhieàu Phuï nöõ ñöôïc phong haøm giaùo sö, phoù giaùo sö, laø tieán só khoa
hoïc, tieán só, chuû trì ñeà taøi khoa hoïc caáp Nhaø nöôùc, saùng taïo khoa hoïc…
Nhieàu saùng kieán cuûa caùc chò trong KH&CN ñaõ laøm lôïi cho ñaát nöôùc nhieàu
tyû ñoàng, goùp phaàn laøm thay ñoåi coâng ngheä saûn xuaát, taêng möùc soáng xaõ hoäi,
goùp phaàn chaêm soùc söùc khoûe nhaân daân vaø baûo veä moâi tröôøng laønh maïnh,
trong saïch.
Nghieân cöùu hoaït ñoäng KH&CN cuûa phuï nöõ taát nhieân khoâng theå gioáng
nhö hoaït ñoäng KH&CN noùi chung, bôûi muoán hay khoâng thì nhöõng hoaït
ñoäng ñoù coù mang maøu saéc giôùi, bôûi nhöõng ngöôøi tham gia hoaït ñoäng naøy
luoân phaûi gaùnh hai nhieäm vuï khoâng theå coi nheï beân naøo, ñoù laø coâng
vieäc gia ñình vaø xaõ hoäi. Coù laàn chuùng toâi ñaët caâu hoûi: “Neáu baây giôø chò
ñaõ coù thöøa tieàn ñeå mua moïi caùi mình muoán, ñi du lòch taát caû nhöõng nôi
mình thích, thì chò coù ñi laøm khoâng?”. 100% chò em traû lôøi “coù”. Nhö vaäy,
ñöôïc lao ñoäng moät caùch nghieâm tuùc laø nhu caàu vaø haïnh phuùc cuûa phuï
nöõ ngoaøi muïc tieâu kieám tieàn. Laøm theá naøo ñeå dung hoøa ñöôïc nhöõng nhu
caàu ngaøy caøng cao cuûa ñôøi soáng caù nhaân, ñôøi soáng gia ñình vôùi nhöõng
ñoøi hoûi khe khaét cuûa lao ñoäng khoa hoïc coâng ngheä? Ñieàu naøy haàu nhö
khoâng bao giôø phaûi ñaët ra vôùi nhöõng ñoàng nghieäp nam, bôûi phuï nöõ coù
laø nhaø khoa hoïc, laø coâng nhaân, noâng daân hay laø gì ñi nöõa thì cuõng vaãn
laø moät ngöôøi phuï nöõ, cuõng mang nhöõng thieân chöùc ñaëc bieät maø töï
nguyeän hay khoâng hoï cuõng khoâng theå rôøi boû noù. Ñoù laø thieân chöùc taùi
saûn xuaát noøi gioáng, thieân chöùc laøm meï. Ngöôøi ta ñaõ noùi khoâng sai raèng
ñoái vôùi nhöõng ñöùa treû, ngöôøi meï laø ngöôøi thaày ñaàu tieân, phuï nöõ daãu coù
tham gia hoaït ñoäng khoa hoïc hay chính trò, xaõ hoäi cuõng khoâng theå xa
rôøi vai troø thieâng lieâng aáy. Caùi moâ hình cuûa nhieàu gia ñình truyeàn thoáng
tröôùc ñaây laø choàng ñi laøm vaø tham gia coâng taùc xaõ hoäi, coøn vôï ôû nhaø
chaêm soùc gia ñình con caùi, khoâng coøn laø moâ hình thích hôïp vôùi thôøi ñaïi
chuùng ta nöõa, nhaát laø khi nhöõng tieán boä cuûa khoa hoïc coâng ngheä vaø cuûa
quan heä xaõ hoäi ñaõ lay ñoäng moïi khía caïnh cuûa sinh hoaït xaõ hoäi trong
ñoù coù sinh hoaït gia ñình.
Chaéc chaén theá kyû XXI seõ laø theá kyû coù nhieàu bieán ñoåi quan troïng. Söï
tieán boä kyø dieäu veà tin hoïc daãn ñeán söï buøng noå thoâng tin taïo ra nhöõng böôùc
tieán baát ngôø veà KH&CN. Xu höôùng toaøn caàu hoùa ngaøy caøng roõ vaø trôû thaønh
moät höôùng ñi cuûa nhaân loaïi maø khoâng moät söùc maïnh naøo coù theå cöôõng laïi
ñöôïc. Coâng ngheä sinh hoïc ñaõ coù nhöõng thaønh töïu vöôït baäc ôû nhöõng naêm
cuoái theá kyû XX… Ñieàu ñoù vöøa mang ñeán nhöõng thuaän lôïi lôùn vöøa gaây
nhöõng khoù khaên môùi, nhöõng söùc eùp lôùn ñoái vôùi chuùng ta. Taát nhieân töø theá
kyû XX chuyeån sang theá kyû XXI khoâng phaûi laø söï bieán ñoåi ñoät bieán maø
nhöõng tieàn ñeà cuûa noù ñaõ xuaát hieän ôû nhöõng naêm cuoái theá kyû XX. Noù cho
722
VAÁN ÑEÀ GIÔÙI VAØ SÖÏ PHAÙT TRIEÅN CUÛA NÖÕ TRÍ THÖÙC VIEÄT NAM TRONG THEÁ KYÛ XXI
pheùp caùc nhaø nghieân cöùu coù cô sôû khoa hoïc khaù chaéc chaén ñeå döï baùo veà
nhöõng vaán ñeà cuûa theá kyû vaø thieân nieân kyû môùi. Trong theá kyû naøy, coù leõ
nhieàu giaù trò seõ ñöôïc ñaùnh giaù laïi, ngöôøi ta seõ ñaùnh giaù söï hôn keùm nhau
khoâng phaûi baèng söùc maïnh theå löïc hoaëc baèng söï naëng nheï cuûa taøi saûn maø
hoï coù trong tay, maø chính laø baèng naêng löïc trí tueä cuûa con ngöôøi. Söùc maïnh
ñoù khoâng ñôn thuaàn chæ coù yù nghóa xaây döïng, caûi thieän theá giôùi maø coøn coù
theå coù yù nghóa phaù huûy raát naëng neà neáu noù phuïc vuï nhöõng lôïi ích ñen toái.
Moãi phaùt minh khoa hoïc ôû moät nöôùc seõ nhanh choùng ñöôïc caû theá giôùi bieát
ñeán vaø ngöôøi ta seõ nhanh choùng söû duïng lôïi ích cuûa noù. Nhöng khi khoa
hoïc coâng ngheä caøng phaùt trieån, maët traùi cuûa noù seõ khieán con ngöôøi caøng
trôû neân laïnh luøng, thöïc duïng, vò kyû, nguyeân taéc nhö nhöõng coã maùy. Nöõ trí
thöùc tham gia hoaït ñoäng KH&CN seõ khieán cho hoaït ñoäng ñoù bôùt khoâ khan,
maùy moùc vaø giaøu nhaân tính hôn. Ñoù laø caùi coù theå laøm cöùu caùnh cho hoaït
ñoäng KH&CN theå kyû XXI maø ngoaøi phuï nöõ ra khoâng ai coù theå thay theá.
Theá kyû XX laø theá kyû phuï nöõ ñöôïc giaûi phoùng, chuùng toâi hi voïng raèng, theá
kyû XXI seõ laø theá kyû toân vinh giôùi phuï nöõ, theá kyû phuï nöõ ñöôïc theå hieän heát
mình, phaán ñaáu cho moät theá giôùi phoàn vinh, khoâng baïo löïc vaø chieán tranh,
theá kyû chæ coù tình yeâu vaø söï giaøu coù.
Ñeå Vieät Nam coù nhieàu nhaø khoa hoïc nöõ taøi ba, nhieàu chuyeân gia khoa
hoïc nöõ, phuïc vuï cho söï nghieäp coâng nghieäp hoùa, hieän ñaïi hoùa, vieát tieáp
trang söû veû vang cuûa phuï nöõ, caàn thieát phaûi xaây döïng ñoäi nguõ nöõ trí thöùc
vöõng maïnh. Do nhieàu nguyeân nhaân, vieäc xaây döïng ñoäi nguõ nöõ trí thöùc noùi
chung luoân ñöùng tröôùc thöû thaùch lôùn. Caùc nöõ trí thöùc luoân gaëp maâu thuaãn
giöõa vieäc naâng cao trình ñoä nghieân cöùu khoa hoïc vôùi chöùc naêng laøm vôï,
laøm meï trong gia ñình; nhöõng ñònh kieán xaõ hoäi veà “nam toân nöõ ty”, “khoân
ngoan cuõng theå ñaøn baø, daãu raèng vuïng daïi cuõng laø ñaøn oâng”…cuøng vôùi söï
khieâm toán ñeán töï ty coá höõu cuûa phuï nöõ Vieät Nam chính laø nhöõng löïc caûn
khoâng nhoû cho söï phaùt trieån cuûa nöõ trí thöùc.
Neáu laøm moät baøi toaùn so saùnh vôùi nam giôùi trong lónh vöïc trí tueä baäc
cao, chuùng ta thaáy löïc löôïng phuï nöõ vaãn coøn moûng manh, ít oûi vaø hoaït
ñoäng töông ñoái töï phaùt. Phuï nöõ lao ñoäng chieám 51%, nhöng nöõ tieán só
chieám 12,21%, tieán só khoa hoïc chieám 5,13%, phoù giaùo sö 5,86%, giaùo sö
3,5%. Nhöõng con soá ñoù nhaéc nhôû phuï nöõ, nhaát laø löïc löôïng nöõ thanh nieân
caàn phaán ñaáu hôn nöõa ñeå ruùt ngaén tæ leä cheânh leäch trong töông lai, coù nhö
vaäy môùi taïo ra söï bình ñaúng nhaát ñònh. Phuï nöõ muoán ñöôïc giaûi phoùng,
khoâng theå chôø ñôïi ngöôøi khaùc ñeán giaûi phoùng cho mình, con ñöôøng ngaén
nhaát vaø hieäu quaû nhaát chính laø con ñöôøng töï giaûi phoùng. Naâng cao naêng
löïc cuûa mình ñeå coù theå tieáp caän caùc cô hoäi ñeán vôùi mình trong caùc lónh
vöïc hoaït ñoäng, trong ñoù coù hoaït ñoäng khoa hoïc coâng ngheä, ñoù chính laø
caùch giaûi quyeát toát nhaát cho töông lai cuûa phuï nöõ.
Trong theá kyû XXI, neáu nhaän thöùc vaán ñeà ñaøo taïo nguoàn nhaân löïc trí tueä
laø quan troïng caáp thieát, thì vieäc ñaøo taïo nhaân löïc trí tueä laø phuï nöõ coøn caáp
723
baùch hôn nöõa. Bôûi noù ñaït hai muïc tieâu: khai thaùc trí tueä nöõ vaø thöïc hieän
bình ñaúng giôùi. Giaûi phaùp naøo cho vaán ñeà naøy?
Tröôùc heát phaûi töï nhaän thöùc. Caùc caáp laõnh ñaïo töø ñòa phöông tôùi trung
öông phaûi coi ñoù laø vieäc quan troïng khoâng theå khoâng laøm. Töø ñoù giaùo duïc
nhaän thöùc qua saùch baùo vaø caùc phöông tieän thoâng tin ñaïi chuùng, ñeå taùc
ñoäng ñeán yù thöùc xaõ hoäi veà vaán ñeà treân.
Sau ñoù phaûi laø vieäc löïa choïn ñoäi nguõ. Ngay töø nhöõng lôùp trung hoïc cô
sôû, trung hoïc phoå thoâng ñaõ caàn phaûi quan taâm ñeán vieäc löïa choïn nhaân taøi
nöõ vaø nuoâi döôõng hoï. Traùnh söï thôø ô, caøng traùnh hôn söï ñaàu tö thoâ baïo,
uoán naén, beû queo theo yù thöùc chuû quan cuûa caù nhaân, ñeå bieán söï phaùt trieån
töï phaùt, deã thui choät thaønh söï phaùt trieån coù ñònh höôùng, coù söï trôï giuùp,
beàn vöõng.
Caàn quan taâm ñeán ñaëc tröng giôùi trong ñaøo taïo. Vôùi nöõ sinh vieân gioûi,
caàn ñöôïc ñaøo taïo chuyeån tieáp thaïc só ñeå ruùt ngaén thôøi gian töï ñaøo taïo sau
khi toát nghieäp ñaïi hoïc, ñeå hoï sôùm khaúng ñònh vò trí cuûa mình vaø coù ñieàu
kieän ñi xa hôn.
Caàn maïnh daïn söû duïng vaø giao vieäc sôùm cho nöõ coù khaû naêng, ñoàng
thôøi vôùi vieäc keøm caëp vaø ñaøo taïo tieáp tuïc, traùnh ñònh kieán “nöõ nhi thöôøng
tình”, ñònh kieán “soáng laâu leân laõo laøng” baáy laâu nay.
Trong theá kyû XX, phuï nöõ chuùng ta ñaõ coù nhieàu ñoùng goùp vaø ñöôïc xaõ
hoäi ghi nhaän. Theá kæ XXI ñoái vôùi nhaân loaïi noùi chung, phuï nöõ noùi rieâng
vöøa coù nhieàu cô hoäi, vöøa coù nhieàu thaùch thöùc lôùn. Vaøo cuoái theá kyû XX,
nhieàu nhaø nghieân cöùu vaø döï baùo ñaõ ñöa ra ñaùnh giaù cuûa mình veà söï bieán
ñoåi vuõ baõo cuûa dieän maïo theá giôùi vaø nhöõng thaùch thöùc môùi voâ cuøng lôùn
ñoái vôùi nhaân loaïi, ñoøi hoûi chuùng ta phaûi noã löïc nhieàu hôn nöõa. Phuï nöõ
chuùng ta ñaõ coù nhieàu coá gaéng lôùn lao, nhieàu ñoùng goùp coù hieäu quaû cho xaõ
hoäi, nhöng döôøng nhö chuùng ta chöa ñöôïc chuaån bò kyõ löôõng ñeå öùng phoù
vôùi söï thay ñoåi choùng maët cuûa KH&CN theá kyû XXI. Ñoù laø ñieàu maø keát thuùc
baùo caùo naøy chuùng toâi muoán ñeà caäp ñeán. Cho tôùi nay, quan nieäm xaõ hoäi
ñoái vôùi ngöôøi phuï nöõ tham gia hoaït ñoäng khoa hoïc ñaõ thay ñoåi raát nhieàu
so vôùi tröôùc. ÔÛ cuoái theá kyû XX, chuùng ta ñaõ chöùng kieán söï phaùt trieån nhö
vuõ baõo cuûa KH&CN, chuùng ta cuõng thaáy vai troø to lôùn cuûa phuï nöõ, nhaát laø
nöõ trí thöùc trong lónh vöïc hoaït ñoäng ñoù. Coù theå noùi gì, döï baùo gì veà vai troø
cuûa phuï nöõ trong theá kyû XXI, ñaëc bieät laø trong lónh vöïc KH&CN. Moät soá
nhaø döï baùo hoïc ôû cuoái theá kyû XX ñaõ khaúng ñònh “theá kyû XXI laø theá kyû cuûa
khoa hoïc coâng ngheä cao vaø cuõng laø theá kyû cuûa phuï nöõ!”. Nhöng döï baùo
ñoù neáu coù thaønh hieän thöïc cuõng caàn noã löïc cöïc kyø lôùn cuûa chính baûn thaân
phuï nöõ, trong ñoù coù boä phaän quan troïng laø nöõ trí thöùc, cuûa xaõ hoäi vaø cuûa
toaøn nhaân loaïi.
724
COÂNG TAÙC HOØA GIAÛI ÔÛ NOÂNG THOÂN
VIEÄT NAM HIEÄN NAY
NHÌN TÖØ GOÙC ÑOÄ NGHIEÂN CÖÙU
VAÊN HOÙA COÄNG ÑOÀNG LAØNG XAÕ:
TRÖÔØNG HÔÏP CUÛA XAÕ THAÏCH CHAÂU,
TÆNH HAØ TÓNH
Kato Atsufumi*
I. MÔÛ ÑAÀU
Trong baøi naøy toâi seõ trình baøy vaøi nhaän xeùt veà coâng taùc hoaø giaûi ôû cô
sôû, qua khaûo saùt thöïc teá vaên hoaù xaõ hoäi hoïc taïi xaõ Thaïch Chaâu, huyeän
Thaïch Haø, tænh Haø Tónh töø thaùng 10 naêm 2002 ñeán thaùng 9 naêm 2003.
Hoaø giaûi ôû cô sôû laø hoaït ñoäng töï nguyeän, giaûi quyeát nhöõng vieäc vi
phaïm phaùp luaät vaø tranh chaáp nhoû trong coäng ñoàng, do caùc toå chöùc cuûa
cuïm daân cö (caáp xoùm) thöïc hieän. Hieän nay Ñaûng vaø Nhaø nöôùc ñang tieán
haønh phaùp cheá hoaù coâng taùc hoaø giaûi ôû cô sôû vôùi muïc ñích laø phaùt huy
naêng löïc töï quaûn cuûa coäng ñoàng laøng xaõ ñeå giöõ gìn traät töï, an toaøn xaõ hoäi
trong coäng ñoàng vaø thöïc hieän daân chuû ôû cô sôû. Hoøa giaûi ôû cô sôû laø moät
hoaït ñoäng ñang ñöôïc chuù yù ñeå tìm hieåu veà quaûn lyù xaõ hoäi ôû noâng thoân
Vieät Nam hieän nay.
Nhìn töø goác ñoä nghieân cöùu vaên hoaù, hoaø giaûi ôû noâng thoân ñöôïc theå
hieän qua 2 maët cuûa vaên hoaù coäng ñoàng laøng xaõ Vieät Nam: Moät laø vaên hoaù
coäng ñoàng tình caûm treân cô sôû “tình laøng nghóa xoùm”. Hai laø vaên hoaù coäng
ñoàng haønh chính ñöôïc hình thaønh qua caùc sinh hoaït chính trò xaõ hoäi cuûa
caáp cô sôû.
Qua khaûo saùt thöïc teá taïi xaõ Thaïch Chaâu, toâi thaáy coâng taùc hoaø giaûi ôû
cô sôû ñaõ thöïc söï ñi vaøo ñôøi soáng haøng ngaøy cuûa ngöôøi daân noâng thoân Thaïch
Chaâu, vaø hoï ñaõ thöïc hieän töông ñoái töï nguyeän coâng taùc hoaø giaûi, phaùt huy
naêng löïc töï quaûn cuûa coäng ñoàng.
* Ñaïi hoïc Osaka, Nhaät Baûn.
725
Nhöng khi phaân tích saâu veà tính coäng ñoàng laøng xaõ, laø neàn taàng cuûa
tính “töï quaûn” coäng ñoàng, thì chuùng toâi nhaän ra 2 maët cuûa tính “töï quaûn”:
yeáu toá “töï trò” cuûa coäng ñoàng tình caûm vaø yeáu toá “quaûn lyù xaõ hoäi” cuûa coäng
ñoàng haønh chính.
Toâi seõ giôùi thieäu vaø phaân tích moät tröôøng hôïp cuï theå cuûa vieäc hoaø giaûi
ôû cô sôû maø toâi ñaõ tìm hieåu ñöôïc taïi xaõ Thaïch Chaâu.
II. VEÀ MAËT PHAÙP LYÙ VAØ LÒCH SÖÛ CHEÁ ÑOÄ HOAØ GIAÛI ÔÛ CÔ SÔÛ
1. Noäi dung cuûa coâng taùc hoaø giaûi ôû cô sôû hieän haønh(1)
Nghò ñònh soá 160/1999 NÑ-CP ngaøy 18-10-1999 cuûa Chính phuû quy ñònh:
“Hoaø giaûi ôû cô sôû laø vieäc höôùng daãn, giuùp ñôõ, thuyeát phuïc caùc beân tranh
chaáp ñaït ñöôïc thoaû thuaän, töï nguyeän giaûi quyeát vôùi nhau nhöõng vieäc vi
phaïm phaùp luaät vaø tranh chaáp nhoû nhaèm giöõ gìn ñoaøn keát trong noäi boä
nhaân daân, cuûng coá, phaùt huy nhöõng tình caûm vaø ñaïo lyù truyeàn thoáng toát
ñeïp trong gia ñình vaø coäng ñoàng daân cö, phoøng ngöøa, haïn cheá vi phaïm
phaùp luaät, baûo ñaûm traät töï, an toaøn xaõ hoäi trong coäng ñoàng daân cö” (Khoaûn
1, Ñieàu 2).
Toå chöùc vaø phöông phaùp tieán haønh coâng taùc hoaø giaûi ôû cô soû coù caùc
ñaëc ñieåm nhö sau. Thöù nhaát, coâng taùc hoaø giaûi ñöôïc thöïc hieän thoâng qua
hoaït ñoäng cuûa toå hoaø giaûi hoaëc caùc toå chöùc thích hôïp khaùc cuûa nhaân daân
ôû thoân, xoùm, baûn, aáp, toå daân phoá vaø caùc cuïm daân cö khaùc (Ñieàu 2 Phaùp
leänh veà toå chöùc vaø hoaït ñoäng hoaø giaûi ôû cô sôû). Trong ñoù Maët traän Toå quoác
Vieät Nam ñoùng vai troø chính ñeå toå chöùc toå hoøa giaûi (Ñieàu 5, Khoaûn 2 Ñieàu
7 Phaùp leänh). Nhaø nöôùc khoâng phuû nhaän vai troø quan troïng cuûa giaø laøng,
toäc tröôûng v.v. trong coâng taùc hoaø giaûi nhöng hoï chæ ñoùng vai troø phuï. Thöù
hai, hoaït ñoäng hoaø giaûi ôû cô sôû ñöôïc thöïc hieän theo nguyeân taéc töï nguyeän.
Coâng taùc hoaø giaûi ñöôïc tieán haønh theo nguyeân taéc “toân troïng söï töï nguyeän
cuûa caùc beân; khoâng baét buoäc, aùp ñaët caùc beân tranh chaáp phaûi tieán haønh
hoaø giaûi” (Khoaûn 2 Ñieàu 4 Phaùp leänh).
Ñoái töôïng vieäc hoaø giaûi ôû cô sôû coù 4 loaïi. Thöù nhaát laø maâu thuaãn, xích
mích giöõa caùc caù nhaân vôùi nhau nhö maâu thuaãn trong gia ñình hay laø maâu
thuaãn giöõa caùc caù nhaân coù quan heä xoùm gieàng trong ñôøi soáng sinh hoaït
haøng ngaøy (Ñieåm a khoaûn 1 Ñieàu 3 Phaùp leänh). Thöù hai laø tranh chaáp veà
quyeàn, lôïi ích phaùt sinh töø quan heä daân söï nhö tranh chaáp phaùt sinh töø
quan heä veà taøi saûn, quan heä hôïp ñoàng daân söï, nghóa vuï daân söï, thöøa keá,
quyeàn söû duïng ñaát (Ñieåm b khoaûn 1 Ñieàu 4 Nghò ñònh). Thöù ba laø tranh
chaáp veà quyeàn, lôïi ích phaùt sinh töø quan heä hoân nhaân gia ñình (Ñieåm c
khoaûn 1 Ñieàu 4 Nghò ñònh). Thöù tö laø nhöõng vieäc vi phaïm phaùp luaät khaùc
maø theo quy ñònh cuûa phaùp luaät chöa ñeán möùc bò xöû lyù baèng bieän phaùp
hình söï hoaëc bieän phaùp haønh chính (Ñieåm d khoaûn 1 Ñieàu 4 Nghò ñònh),
nhö aên troäm con gaø, ñaùnh nhau gaây maát traät töï coâng coäng.
726
COÂNG TAÙC HOØA GIAÛI ÔÛ NOÂNG THOÂN VIEÄT NAM HIEÄN NAYNHÌN TÖØ GOÙC ÑOÄ NGHIEÂN CÖÙU...
2. Heä thoáng vaên baûn phaùp lyù cuûa coâng taùc hoaø giaûi ôû cô sôû
Maáy naêm gaàn ñaây, Nhaø nöôùc ñöa ra caùc vaên baûn phaùp lyù veà coâng taùc
hoaø giaûi ôû cô sôû theo xu höôùng xaây döïng nhaø nöôùc phaùp cheá vaø thöïc hieän
Quy cheá daân chuû ôû cô sôû.
Nhìn laïi lòch söû phaùp cheá hoaù coâng taùc hoaø giaûi ôû cô sôû, khi Boä Tö phaùp
giaûi theå vaøo naêm 1961 thì nhieäm vuï quaûn lyù coâng taùc hoaø giaûi ñöôïc chuyeån
sang Toaø aùn nhaân daân, vaø naêm 1964 Toaø aùn toái cao ra Thoâng tö soá 02/TC
ngaøy 26-2-1964 veà xaây döïng Toå hoaø giaûi vaø kieän toaøn toå Tö phaùp xaõ, khu
phoá. Töø naêm 1982 nhieäm vuï quaûn lyù vaø höôùng daãn hoaït ñoäng hoaø giaûi ñöôïc
chuyeån sang Boä Tö phaùp. Sau khi Hieán phaùp naêm 1992 quy ñònh veà coâng
taùc hoaø giaûi (Ñieàu 127), Chính phuû ra Nghò ñònh soá 38/CP ngaøy 4-6-1993
quy ñònh chöùc naêng, nhieäm vuï, quyeàn haïn cuûa Boä Tö phaùp trong ñoù coù
coâng taùc hoaø giaûi. Naêm 1998, ngay sau khi coù Quy cheá daân chuû ôû cô sôû,
Quoác hoäi thoâng qua Phaùp leänh veà toå chöùc vaø hoaït ñoäng hoaø giaûi ôû cô sôû.
Naêm 1999, Chính phuû ra Nghò ñònh soá 160/1999/NÑ-CP ngaøy 18-10-1999
quy ñònh chi tieát moät soá ñieàu cuûa Phaùp leänh.
3. Lòch söû bieán ñoåi vai troø cuûa coäng ñoàng laøng xaõ trong coâng taùc hoaø giaûi ôû cô sôû
Caùc höông öôùc ñöôïc xaây döïng treân ñòa baøn Haø Tónh tröôùc Caùch maïng
thaùng Taùm naêm1945(2) cho bieát lòch söû bieán ñoåi vai troø cuûa cuïm daân cö
trong coâng taùc hoaø giaûi ôû cô sôû.
1) Trong caùc baûn höông öôùc ñöôïc xaây döïng tröôùc naêm 1920, töùc laø tröôùc
khi coù chính saùch caûi löông höông chính(3), khoâng thaáy quy ñònh cuï theå veà
phöông phaùp xöû lyù kieän tuïng ôû caáp cô sôû. Chæ coù nhöõng ñieàu maø quy ñònh
caáp laøng (laøng: ñôn vò haønh chính cô sôû döôùi caáp xaõ) xeùt xöû kieän tuïng vaø
baát bình cuûa daân tröôùc, sau ñoù môùi ñöôïc leân caáp xaõ. Vaø nhieàu baûn höông
öôùc coù nhöõng ñieàu haïn cheá kieän tuïng leân caáp treân(4).
2) Sau naêm 1920, caùc quy ñònh chi tieát veà thuû tuïc xöû lyù kieän tuïng vaø
coâng taùc hoaø giaûi ôû cô sôû ñöôïc xuaát hieän trong caùc baûn höông öôùc. Ví
duï, Höông öôùc thoân Gia Baéc quy ñònh veà vieäc kieän tuïng nhö sau: tröôùc
tieân 2 vieân Höông Hoäi phaân xöû, neáu phaân xöû khoâng thoaû ñaùng, trình leân
Coâng Ñoàng (Hoäi Ñoàng?) phaân xöû. Neáu vaãn thaáy khoâng hôïp tình hôïp lyù
thì laøm ñôn trình leân huyeän. Trong “Baûn caûi löông höông öôùc maãu”(5)
cuõng coù ñieàu quy ñònh töông ñöông gioáng nhau. Coøn caùc baûn höông öôùc
sau naêm 1920 quy ñònh neáu kieän leân caáp treân maø cuõng xöû lyù nhö caáp
döôùi thì hai beân kieän tuïng ñeàu bò phaït tieàn. Trong “Baûn caûi löông höông
öôùc maãu” khoâng thaáy quy ñònh naøy. Coù leõ laø caùc xaõ thoân töï quyeát ñònh
ñieàu naøy.
Sau naêm 1961 cheá ñoä coâng taùc hoaø giaûi ôû cô sôû ñaõ coù quy ñònh gioáng
nhö cheá ñoä hieän nay: laáy ñoäi saûn xuaát ôû noâng thoân laøm cô sôû thaønh laäp toå
727
hoaø giaûi; thaønh vieân toå hoaø giaûi ñöôïc baàu ra töø daân bình thöôøng trong ñoäi
[Toaø aùn nhaân daân tænh Haø Tónh 1976: 5, 10, 11].
III. GIÔÙI THIEÄU VAØ PHAÂN TÍCH VUÏ VIEÄC HOAØ GIAÛI ÔÛ CÔ SÔÛ
TAÏI XAÕ THAÏCH CHAÂU
1. Vaøi neùt kinh teá, xaõ hoäi vaø lòch söû cuûa xaõ Thaïch Chaâu
Thaïch Chaâu naèm ôû phía baéc cuûa thò xaõ Haø Tónh, caùch tænh lî khoaûng
10 km. Dieän tích heïp vôùi 733 ha. Daân soá 5628 khaåu (naêm 2002), giaûm daàn
töø naêm 1996. Coù 11 ñôn vò xoùm vaø moät khu vöïc Thò töù. Ngöôøi daân ôû ñaây
chuû yeáu laøm noâng nghieäp. Thaïch Chaâu laø trung taâm cuûa vuøng “6 xaõ” cöûa
bieån. Ñaëc ñieåm cuûa vuøng “6 xaõ” laø ñaát caùt, baïc maøu, khoâng coù thuyû lôïi.
Saûn xuaát noâng nghieäp hoaøn toaøn phuï thuoäc vaøo thieân nhieân. Nhöõng naêm
gaàn ñaây do chuyeån ñoåi cô caáu caây troàng thaønh coâng saûn xuaát caây laïc ñöôïc
phaùt trieån laøm taêng theâm thu nhaäp cuûa hoä noâng daân.
Thaïch Chaâu noåi tieáng veà truyeàn thoáng vaên hoaù, coù nhieàu doøng hoï noåi
tieáng khoa baûng. Trong ñoù coù hoï Phan Huy cung caáp nhieàu taøi naêng cho
lòch söû caän hieän ñaïi cuûa Vieät Nam nhö Phan Huy Ích, Phan Huy OÂn, Phan
Huy Chuù, giaùo sö söû hoïc Phan Huy Leâ ...
Thaïch Chaâu daøy truyeàn thoáng caùch maïng, nhôø ñoù toå chöùc hoaït ñoäng
cuûa Ñaûng boä ñöôïc maïnh. Trong thôøi kyø phong traøo Xoâ-Vieát Ngheä Tónh
(1930-1931) duø ôû huyeän Thaïch Haø phong traøo khoâng maïnh nhöng ôû Thaïch
Chaâu vaãn xuaát hieän 3 laøng ñoû (chính quyeàn töï trò cuûa noâng daân) trong 4
laøng treân ñòa baøn.
Trong quaù trình ñoåi môùi, möùc soáng cuûa con ngöôøi Thaïch Chaâu ñaõ ñöôïc
caûi thieän nhieàu hôn tröôùc. Ñaëc bieät, sau naêm 1997 tình hình giao thoâng cuûa
vuøng “6 xaõ” ñöôïc caûi thieän, nhôø ñoù kinh teá xaõ hoäi cuûa xaõ thay ñoåi ñöôïc
nhieàu. Ña soá hoä gia ñình ñaõ mua saém ti vi. Soá gia ñình coù ñieän thoaïi cuõng
daàn taêng leân. Caùc coâng trình phuùc lôïi, xaây döïng cô sôû haï taàng ñöôïc tieán
haønh lieân tuïc nhö naâng caáp tröôøng caáp I, caáp II (1996), xaây tröôøng caáp III
(2001), xaây Nhaø truyeàn thoáng thö vieän xaõ (2002), vaø gaàn ñaây nhaát laø xaây
döïng truù sôû UBND xaõ coù 2 taàng (2003).
Trong khi ñoù, vì khoâng coù coâng taùc thuyû lôïi, khoâng coù laøng ngheà neân
HTX dòch vuï noâng nghieäp vaø caùc loaïi HTX kieåu môùi khoâng ñöôïc phaùt trieån.
Quy moâ kinh doanh saûn xuaát noâng nghieäp thöôøng khoâng vöôït qua khuoân
khoå cuûa kinh teá hoä gia ñình.
Xoùm Hoàng Laïc, nôi maø toâi soáng, coù 142 hoä vôùi 587 khaåu (2003). Hoï chuû
yeáu laøm ruoäng, coøn moät soá ngöôøi laøm giaùo vieân vaø moät soá ngöôøi laøm kinh
doanh dòch vuï nhö söûa xe maùy, xe ñaïp ôû khu vöïc Thò töù, buoân baùn nhoû,
maùy vaän taûi nhoû (xe coâng noâng), maùy xay gaïo vv...
728
Sau ñaây toâi seõ giôùi thieäu tröôøng hôïp cuûa vuï vieäc “baø B” xaåy ra ôû xoùm
Hoàng Laïc ñeå tìm hieåu coâng taùc hoaø giaûi ôû cô sôû ñöôïc tieán haønh cuï theå nhö
theá naøo.
2. Vuï vieäc “baø B”
Ñaàu naêm 2003, baø B (daân xoùm, gaàn 50 tuoåi) bò anh A (thanh nieân haøng
xoùm) ñaùnh, phaûi naèm ôû traïm y teá xaõ khoaûng moät tuaàn. Nguyeân nhaân tröïc
tieáp laø baø B caõi vôùi coâ C (meï anh A, giaùo vieân, hôn 50 tuoåi) veà vieäc baø D
(chò gaùi cuûa baø B cuõng laø daân xoùm) nôï tieàn cuûa coâ C chöa traû. Coù theå laø
aên noùi cuûa baø B laøm anh A quaù böùc xuùc, anh A ñaùnh baø B “thay cho meï”.
Ngay sau khi vuï vieäc naøy xaûy ra, Khoái Maët traän xoùm toå chöùc cuoäc hoïp
baøn veà caùc giaûi phaùp hoaø giaûi. Nhöng cuoäc hoïp hoâm ñoù khoâng quyeát ñònh
ñöôïc ñoaøn theå naøo phaûi can thieäp giaûi quyeát vaán ñeà bôûi vì caùc ñöông söï
sinh soáng ôû caùc toå chöùc khaùc nhau. Anh A ñaõ coù coâng vieäc ôû thò xaõ Haø
Tónh khoâng tham gia sinh hoaït ôû xoùm nöõa. Baø B laø noâng daân bình thöôøng.
Coøn coâ C laø giaùo vieân, ít tham gia ñöôïc sinh hoaït ôû xoùm. Trong ngoaøi cuoäc
hoïp nhieàu ngöôøi noùi raèng doøng hoï phaûi chuû ñoäng can thieäp giaûi quyeát vaán
ñeà bôûi vì taát caû caùc ñöông söï ñeàu laø thaønh vieân cuûa hoï L(6). Nhöng, laàn
naøy, doøng hoï L khoâng chuû ñoäng giaûi quyeát vaán ñeà. Baø B ñònh ñöa ra vaán
ñeà leân xaõ vaø ñaõ chuaån bò göûi vaên baûn ñeán tröôøng cuûa coâ C.
Nhöng cuoái cuøng Khoái Maët traän xoùm ñaõ toå chöùc hoaø giaûi vaán ñeà. Ban
hoaø giaûi môøi caùc ñöông söï ñeán CLB xoùm vaø xem xeùt tôø trình cuûa hai beân
sau ñoù coù nhieàu yù kieán goùp yù vaø phaân tích, cuoái cuøng tröôûng ban hoaø giaûi
toång hôïp caùc yù kieán ñöa ra giaûi phaùp nhö sau:
1) Anh A ñaùnh baø B ñöôïc xem nhö laø con ñaùnh meï. Anh A phaûi göûi
“tieàn maùu” (tieàn boài thöôøng) 100.000 ñ cho baø B.
2) Hai beân ñeàu phaûi xin loãi taäp theå vì maát an ninh traät töï trong xoùm
(tröôøng hôïp naøy “xin loãi taäp theå” coù nghóa laø chæ xin loãi tröôùc Khoái Maët Traän
xoùm maø khoâng ñöa ra vuï vieäc naøy hoïp toaøn daân xoùm)
3) Xoùm khoâng thu tieàn phaït, chæ thu leä phí moãi beân 30.000 ñ theo quy
ñònh cuûa xoùm.
3. Phaân tích
Vieäc hoaø giaûi vuï vieäc “baø B” coù maáy ñieåm ñaùng chuù yù nhö sau:
1) Ban hoaø giaûi ñöa ra giaûi phaùp döïa vaøo quan heä “anh em” cuûa hai
beân. Khi xem xeùt lyù tình cuûa hai beân, Ban hoaø giaûi coi troïng quan heä “treân
döôùi” giöõa anh A vaø baø B trong quan heä hoï haøng ñeå hai beân deã chaáp nhaän
giaûi phaùp cuûa Ban.
729
2) Khoái Maët traän xoùm ñoùng vai troø chính trong vuï vieäc hoaø giaûi. Nhieàu
ngöôøi trong xoùm cho raèng doøng hoï phaûi chuû ñoäng giaûi quyeát vaán ñeà nhöng
laàn naøy doøng hoï L khoâng can thieäp ñöôïc kòp thôøi.
3) Söï ñoaøn keát noäi boä cuûa daân xoùm ñöôïc coi troïng. Cho neân Ban hoaø
giaûi baét hai beân phaûi xin loãi tröôùc taäp theå xoùm vì maát an ninh traät töï
trong xoùm.
4) Vuï vieäc naøy ñöôïc giaûi quyeát trong noäi boä coäng ñoàng xoùm. Khoâng coù
yeáu toá beân ngoaøi naøo tham gia coâng taùc hoaø giaûi naøy. Baø B ñònh ñöa vaán
ñeà leân caáp xaõ vaø ñaõ chuaån bò vaên baûn göûi cho tröôøng cuûa coâ C nhöng cuoái
cuøng baø B cuõng chaáp nhaän hoaø giaûi caáp xoùm.
Tröôøng hôïp cuûa vieäc hoaø giaûi vuï vieäc “baø B” cho thaáy:
a) Duø giaûi phaùp hoaø giaûi döïa vaøo quan heä “anh em” nhöng toå chöùc maø
tieán haønh vieäc hoaø giaûi laø Khoái Maët Traän xoùm - toå chöùc chính trò xaõ hoäi
caáp cô sôû - chöù khoâng phaûi laø doøng toäc.
b) Coâng taùc hoaø giaûi ñöôïc tieán haønh hoaøn toaøn trong noäi boä coäng ñoàng
laøng xaõ.
Sau ñaây, toâi seõ phaân tích tính coäng ñoàng xoùm taùc duïng ñeán coâng taùc
hoaø giaûi nhö theá naøo.
IV. TÍNH COÄNG ÑOÀNG LAØNG XAÕ

1. Tính coäng ñoàng tình caûm
Tính coäng ñoàng cuûa xoùm coù 2 maët: Thöù nhaát laø tính coäng ñoàng tình
caûm. Tình caûm haøng xoùm vaø tình caûm anh em hoï haøng laø yeáu toá cô baûn
nhaát cuûa tính coäng ñoàng laøng xaõ. Ngöôøi ta hay keå raèng ôû noâng thoân sau
khi aên côm xong nhöõng ngöôøi haøng xoùm taäp trung ôû nhaø naøo ñoù uoáng nöôùc
cheø xanh noùi chuyeän, ñoù laø söï bieåu hieän tieâu bieåu nhaát cuûa tình laøng nghóa
xoùm noùi rieâng vaø tính coäng ñoàng laøng xaõ noùi chung. Coøn xoùm laø cuïm daân
cö cuûa caùc hoä gia ñình cuøng doøng hoï. ÔÛ xoùm Hoàng Laïc, coù moät doøng hoï
lôùn (hôn 100 hoä) vaø daêm hoï vöøa vaø nhoû chung soáng vôùi nhau.
Khi Ban hoaø giaûi xoùm giaûi quyeát vuï vieäc “baø B”, Ban ñöa ra giaûi phaùp
döïa vaøo quan heä tình caûm anh em hoï haøng cuûa hai beân.
Nhöng, trong tröôøng hôïp cuûa vuï vieäc “baø B”, toå chöùc doøng hoï khoâng
chuû ñoäng giaûi quyeát vaán ñeà. Chæ coù moät thaønh vieân cuûa Hoäi ñoàng doøng toäc
L tham gia Ban hoaø giaûi vôùi tö caùch laø thaønh vieân cuûa Ban chaáp haønh Hoäi
ngöôøi cao tuoåi xoùm. Ñieàu naøy chöùng toû raèng taùc duïng cuûa “tình caûm” ñoái
vôùi coâng taùc hoaø giaûi coù haïn cheá. Lyù do maø Hoäi ñoàng doøng toäc khoâng kòp
thôøi tham gia vieäc hoaø giaûi coù leõ laø vì Hoäi ñoàng khoâng coù traùch nhieäm tröôùc
Nhaø nöôùc veà quaûn lyù caùc thaønh vieân trong doøng hoï.
730
2. Tính coäng ñoàng haønh chính
Thöù hai laø tính coäng ñoàng haønh chính. Caùc sinh hoaït chính trò xaõ hoäi
cuûa caáp xoùm, nhö cuoäc hoïp cuûa caùc ñoaøn theå caáp xoùm, lao ñoäng taäp theå
laøm giao thoâng, thuyû lôïi trong xoùm, keát hôïp vôùi tình laøng nghóa xoùm, tình
caûm anh em hoï haøng cuøng taïo ra tính coäng ñoàng cuûa ñôn vò xoùm.
Tröôùc tieân, toâi giôùi thieäu lòch söû hình thaønh ñôn vò “xoùm” coù tính chaát
ñôn vò chính trò xaõ hoäi ôû cô sôû. Ít nhaát töø ñaàu theá kyû XVIII treân ñòa baøn
Thaïch Chaâu ñôn vò “xaõ” ñaõ maát ñi tính chaát ñôn vò haønh chính maø chæ coøn
laø ñôn vò lieân keát Hoäi tö vaên. Tröôùc Caùch maïng thaùng 8, treân ñòa baøn Thaïch
Chaâu baây giôø coù 4 laøng laø ñôn vò haønh chính ñoäc laäp, coù lyù tröôûng, ñeàn vaø
ñình rieâng cuûa laøng(7).
Trong luùc ñoù “xoùm” chæ laø teân goïi cuûa cuïm daân cö maø thoâi. Theo gia
phaû cuûa hoï Phan Huy thì töø tröôùc theá kyû XVIII nôi xoùm Hoàng Laïc baây giôø
ñöôïc goïi laø nôi “Caây Thuïy” (caây thuïy laø caây thò) vì coù caây thò raát to. Tröôùc
sau Caùch maïng thaùng 8 nôi xoùm Hoàng Laïc baây giôø goàm 2 xoùm laø xoùm
“Caây thuïy” vaø xoùm “Caây Caùc”. Moãi xoùm laø taäp theå cuûa caùc hoä gia ñình
cuøng doøng hoï.
Trong thôøi kyø thuoäc Phaùp ñôn vò xoùm (aáp) ñöôïc giao ruoäng ñaát vaø chòu
traùch nhieäm noäp thoùc nhaäp vaøo Kho nghóa thöông cuûa laøng(8). Vaø theo
thoâng tin ñieàn daõ thì “aáp” luùc ñoù coù 1 aáp tröôûng (teân khaùc laø “thuû dòch”)
vaø Toå canh ñoàng goàm 3 ñeán 5 toå vieân.
Qua thôøi kyø hôïp taùc hoaù saûn xuaát noâng nghieäp, xoùm trôû thaønh vöøa laø ñôn
vò saûn xuaát, vöøa laø ñôn vò sinh hoaït chính trò xaõ hoäi ôû cô sôû. Töø naêm 1959 hai
xoùm “Caây Thuïy” vaø “Caây Caùc” trôû thaønh HTX Hoàng Chaâu vaø HTX Laïc Chaâu.
Trong quaù trình xaây döïng HTX baäc cao, caùc xoùm tröôùc ñaây ñöôïc toå chöùc laïi
trôû thaønh ñoäi saûn xuaát döôùi HTX noâng nghieäp. Ñoäi saûn xuaát khoâng chæ quaûn
lyù saûn xuaát vaø thu saûn phaåm maø coøn quaûn lyù toaøn dieän ñôøi soáng coäng ñoàng.
Sau “khoaùn 10” (1988) traùch nhieäm cuûa ñoäi veà quaûn lyù saûn xuaát giaûm ñi. Ñeán
naêm 1993 sau khi HTX noâng nghieäp bò giaûi theå ôû xaõ Thaïch Chaâu thì ñôn vò
“xoùm” ñöôïc thaønh laäp thay cho ñoäi saûn xuaát.
Hieän nay, nhieäm vuï chuû yeáu cuûa xoùm laø ñieàu haønh caùc hoaït ñoäng xaõ
hoäi treân ñòa baøn vaø tham gia quaûn lyù Nhaø nöôùc nhö quaûn lyù ruoäng ñaát, thu
thueá, xaây döïng cô baûn trong xoùm, quaûn lyù an ninh traät töï trong xoùm, trong
ñoù coù coâng taùc hoaø giaûi ôû cô sôû.
Theo Hieán phaùp hieän haønh, xoùm khoâng phaûi laø ñôn vò haønh chính.
Nhöng, vôùi tö caùch laø ñôn vò chính trò xaõ hoäi ôû cô sôû, xoùm toå chöùc vieäc
hoaø giaûi khoâng ñeå maâu thuaãn noäi boä laøm aûnh höôûng ñeán thaønh tích cuûa
chính quyeàn xaõ. Naêm 2003, xoùm Hoàng Laïc khoâng ñöôïc coâng nhaän Laøng
vaên hoaù. Maø vieäc ñöôïc coâng nhaän Laøng vaên hoaù vöøa laø vinh döï cuûa daân
xoùm, vöøa laø moät tieâu chí ñaùnh giaù thaønh tích cuûa chính quyeàn xaõ. Ngöôøi
731
daân xoùm Hoàng Laïc töï nhaän thaáy moät trong caùc lyù do laø quaù nhieàu vuï vieäc
xaûy ra trong xoùm. Do ñoù giöõ gìn an ninh traät töï trong coäng ñoàng laø ñieàu
quan troïng ñoái vôùi daân xoùm.
Veà maët khaùc, theo quy ñònh cuûa Nhaø nöôùc, neáu ngöôøi daân ñöa ra vaán ñeà
leân xaõ thì phaûi noäp tieàn phaït haønh chính cho xaõ töø 50.000 ñ – 200.000 ñ.
Cô cheá quaûn lyù haønh chính vaø yù thöùc veà haønh chính cuûa ngöôøi daân, keát
hôïp vôùi taâm lyù cuûa con ngöôøi khoâng muoán ngöôøi beân ngoaøi thaáy ñöôïc vaán
ñeà noäi boä, laøm cho daân xoùm töï nguyeän giaûi quyeát vaán ñeà trong coäng ñoàng.
V. KHAÛO SAÙT
1. Tính “töï quaûn” coäng ñoàng laøng xaõ
Chuùng toâi coù theå phaân tích tính “töï quaûn” coäng ñoàng chia thaønh 2 yeáu
toá döïa vaøo 2 maët cuûa tính coäng ñoàng laøng xaõ:
1) Yeáu toá töï trò cuûa coäng ñoàng tình caûm. Ngöôøi daân sinh soáng ôû coäng
ñoàng laøng xaõ coù yeâu caàu cao veà vieäc giaûi quyeát kòp thôøi maâu thuaãn giöõa
caùc thaønh vieân cuûa coäng ñoàng ñeå duy trì ñoaøn keát noäi boä. Cho neân daân
xoùm töï nguyeän tieán haønh hoaø giaûi ôû cô sôû theo nguyeän voïng cuûa baûn thaân
daân xoùm.
2) Yeáu toá quaûn lyù xaõ hoäi cuûa coäng ñoàng haønh chính. Töï quaûn vaãn laø
coâng taùc quaûn lyù, thay cho quaûn lyù Nhaø nöôùc. Coäng ñoàng xoùm, laø toå chöùc
chính trò xaõ hoäi, laø ñôn vò nöûa haønh chính ôû cô sôû, tieán haønh coâng taùc hoaø
giaûi vôùi muïc ñích laø khoâng laøm lôùn maâu thuaãn noäi boä moät caùch quyeát lieät
ñeå giöõ gìn an ninh xaõ hoäi.
Neáu nhìn veà yeáu toá thöù 2 thì tính “töï quaûn” coäng ñoàng khoâng phaûi hoaøn
toaøn xuaát phaùt töø tính töï nguyeän, chuû ñoäng cuûa coäng ñoàng. Nhöng hình
thöùc “töï quaûn” naøy - söï keát hôïp cuûa 2 yeáu toá laø “töï trò” cuûa coäng ñoàng tình
caûm vaø quaûn lyù xaõ hoäi cuûa coäng ñoàng haønh chính - ñaõ trôû thaønh moät boä
phaän cuûa ñôøi soáng haøng ngaøy cuûa con ngöôøi Thaïch Chaâu. Döôùi cô caáu quaûn
lyù Nhaø nöôùc, coäng ñoàng laøng xaõ Vieät Nam môùi ñöôïc phaùt huy naêng löïc töï
quaûn chöù khoâng phaûi naêng löïc töï quaûn naøy voán coù trong tính coäng ñoàng
tình caûm cuûa xoùm.
2. Hôïp lyù kinh teá vaø ñeà aùn ñaïo ñöùc
Cuoái cuøng toâi muoán noùi theâm veà vaán ñeà cuûa quan heä giöõa caù nhaân vaø
coäng ñoàng.
Ñöông nhieân, yù muoán cuûa taäp theå coäng ñoàng veà vieäc hoaø giaûi ôû cô sôû
khaùc vôùi yù nguyeän cuûa caùc caù nhaân trong coäng ñoàng. Ví duï, baø B coù theå vöôït
caáp ñöa ra vaán ñeà leân xaõ ñeå laáy keát quaû toát cho mình. Chuùng toâi khoù phaân
732
tích lyù do taïi sao baø B chaáp nhaän vieäc hoaø giaûi trong xoùm, vì ñieàu ñoù coù lieân
quan ñeán taâm lyù beân trong cuûa con ngöôøi. Coù theå laø baø B chòu aùp löïc cuûa
dö luaän coäng ñoàng vaø baét phaûi löïa choïn vieäc hoaø giaûi trong xoùm. Hay laø baø
B töï nguyeän choïn giaûi quyeát noäi boä ñeå baûo veä lôïi ích cuûa coäng ñoàng mình.
Coù theå laø baø B sôï traû tieàn phaït haønh chính.
Ñaây laø vaán ñeà maâu thuaãn taâm lyù cuûa ngöôøi daân giöõa hôïp lyù kinh teá vaø
ñeà aùn ñaïo ñöùc(9). Coâng taùc hoaø giaûi ôû cô sôû laø nôi maø hay xuaát hieän maâu
thuaãn noäi boä cuûa taâm lyù caù nhaân giöõa hôïp lyù kinh teá vaø ñeà aùn ñaïo döùc.
CHUÙ THÍCH
1. Xin tham khaûo theâm Traàn Ñoâng Tuøng 2001, Nhöõng ñieàu caàn bieát veà coâng taùc hoaø giaûi ôû cô sôû.
Nxb. Chính trò quoác gia, Haø Noäi.
2. Sôû Vaên hoaù thoâng tin Haø Tónh 1996, Höông öôùc Haø Tónh.
3. Buøi Xuaân Ñính 1998, Höông öôùc vaø quaûn lyù laøng xaõ. Nxb. Khoa hoïc xaõ hoäi, Haø Noäi, tr. 68- 81.
4. Matsuo vaø Yao ñaõ phaân tích veà xöû lyù kieän tuïng ôû noâng thoân Baéc boä vaøo theá kyû XIIIV, XIX:
Matsuo, Nobuyuki 1999. “Nhaø nöôùc, laøng xaõ, ngöôøi uy quyeàn trong laøng: qua caùc töø lieäu kieän
tuïng cuûa Baéc boä Vieät Nam theá kyû XIX,” Rekishi-hyoron, soá 585, tr. 29- 45, 10; Yao, Takao 1998.
“Moät maët cuûa xaõ hoäi laøng xaõ Baéc boä Vieät Nam thôøi cuoái Leâ: tröôøng hôïp cuûa xaõ Baùch Coác cuõ,
tænh Nam Ñònh,” Nampobunka, soá 25, tr. 113- 132.
5. Baûn dòch tieáng Nhaät cuûa “Baûn caûi löông höông öôùc maãu”: Hiruma, Yoichi (dòch) 1999. “Baûn caûn
löông höông öôùc maãu” trong Hoäi nghieân cöùu vaên hoaù xaõ hoäi Vieät Nam, Xaõ hoäi vaø vaên hoaù Vieät
Nam Q.1. Fukyosha, Tokyo, tr. 382- 395.
6. Choàng cuûa coâ C (ñaõ maát) laø ngöôøi hoï L, anh ruoät cuûa choàng baø B. Choàng cuûa baø D cuõng laø
ngöôøi hoï L.
7. Hoà Höõu Phöôùc 1996, Laøng thu hoaïch. Trong Laøng coå Haø Tónh, taäp 2, tr. 95; theo bia ñaù "Haäu
Thaàn bi" cuûa hoï Phan Huy ôû xoùm Thanh Taân, xaõ Thaïch Chaâu.
8. "Höông öôùc thoân Gia Myõ" trong Höông öôùc Haø Tónh, 1996, tr. 165.
9. Popkin, Samuel 1979, The Rational Peasant: The Political Economy of Rural Society in Vietnam.
Berkeley: Univ. of California Press; Scott, James 1976. The Moral Economy of the Peasant:
Rebellion and Subsistence in Southeast Asia. New Haven: Yale Univ. Press.
733
MAÁY VAÁN ÑEÀ VEÀ QUAÙ TRÌNH CHUYEÅN HOAÙ VAØ BIEÁN ÑOÅI CUÛA GIA ÑÌNH VIEÄT NAM HIEÄN NAY
1
MAÁY VAÁN ÑEÀ VEÀ QUAÙ TRÌNH
CHUYEÅN HOÙA VAØ BIEÁN ÑOÅI
CUÛA GIA ÑÌNH VIEÄT NAM HIEÄN NAY
Trònh Thò Quang*
Xaõ hoäi Vieät Nam hieän nay ñang ôû trong quaù ñoä cuûa söï chuyeån hoaù
töø cô cheá cuõ cuûa neàn kinh teá tieåu noâng vaø keá hoaïch hoaù taäp trung quan
lieâu bao caáp sang cô cheá thò tröôøng vôùi neàn kinh teá haøng hoaù nhieàu
thaønh phaàn treân con ñöôøng coâng nghieäp hoaù, hieän ñaïi hoaù. Nhöõng bieán
ñoåi xaõ hoäi trong boái caûnh cuûa coâng cuoäc ñoåi môùi vaø neàn kinh teá thò
tröôøng ñaõ taùc ñoäng maïnh meõ ñeán caùc toå chöùc heä thoáng vaø thieát cheá xaõ
hoäi. Trong boái caûnh ñoù, gia ñình, vôùi tö caùch laø moät thieát cheá xaõ hoäi ñaëc
thuø, ñang ñöôïc ñaët ra vôùi vò trí mang taàm chieán löôïc quoác gia. Cöông
lónh xaây döïng ñaát nöôùc thôøi kyø quaù ñoä cuaû Ñaûng Coäng saûn Vieät Nam
nhaán maïnh: “Gia ñình laø teá baøo cuûa xaõ hoäi, laø caùi noâi thaân yeâu nuoâi
döôõng caû ñôøi ngöôøi, laø moâi tröôøng quan troïng giaùo duïc neáp soáng vaø hình
thaønh nhaân caùch. Caùc chính saùch cuûa Nhaø nöôùc phaûi chuù yù tôùi xaây döïng
gia ñình aám no, hoaø thuaän, tieán boä. Naâng cao yù thöùc veà nghóa vuï gia
ñình ñoái vôùi moïi lôùp ngöôøi. ”
Nhöõng naêm gaàn ñaây, vaán ñeà gia ñình thöïc söï ñang laø moái quan taâm
cuûa Ñaûng, Nhaø nöôùc, caùc toå chöùc xaõ hoäi vaø moïi ngöôøi daân. Neàn kinh teá
thò tröôøng ñang tröïc tieáp taùc ñoäng tôùi nhieàu maët cuûa ñôøi soáng gia ñình,
laøm huyû hoaïi vaø raïn nöùt caùc giaù trò truyeàn thoáng cuûa gia ñình Vieät Nam
treân caùc phöông dieän vaên hoaù, loái soáng vaø ñaïo ñöùc. Gia ñình ñang trong
quaù trình bieán ñoåi vaø chuyeån hoaù veà moïi phöông dieän.
Töø höôùng tieáp caän lieân ngaønh, baùo caùo naøy muoán xem xeùt moät soá vaán
ñeà cô baûn ñang ñaët ra trong gia ñình Vieät Nam thoâng qua nhöõng bieán ñoåi
moïi maët cuûa noù, treân cô sôû trình baøy moät soá keát quaû nghieân cöùu gia ñình
Vieät Nam cuøng nhöõng vaán ñeà ñi lieàn vôùi noù, nhaèm laøm saùng toû hôn moät
soá vaán ñeà ñang ñaët ra cuûa gia ñình Vieät Nam hieän nay.
* Tieán siõ, Vieän Xaõ hoäi hoïc. Vieät Nam.
734
I. CAÙC CHÖÙC NAÊNG CÔ BAÛN CUÛA GIA ÑÌNH
Gia ñình trong xaõ hoäi hieän ñaïi ñaûm nhieäm hai chöùc naêng xaõ hoäi cô
baûn: chöùc naêng kinh teá vaø taùi saûn xuaát con ngöôøi. Treân theá giôùi hieän nay
ñang traûi qua quaù trình bieán ñoåi gia ñình töø ñôn vò saûn xuaát trôû thaønh ñôn
vò tieâu thuï do taùc ñoäng cuûa tieán trình coâng nghieäp hoaù, ñoâ thò hoaù. Khi
söùc lao ñoäng ñöôïc xaõ hoäi hoaù, moïi thaønh vieân cuûa gia ñình tham gia vaøo
caùc quaù trình saûn xuaát thì gia ñình trôû thaønh nôi nghæ ngôi, toå chöùc caùc
tieâu duøng vaät chaát sau giôø lao ñoäng, vaø chöùc naêng saûn xuaát nhöôøng vò trí
chuû yeáu cho chöùc naêng tieâu duøng, tình caûm vaø taâm lyù.
Caùc keát quaû nghieân cöùu cho thaáy söï bieán ñoåi chöùc naêng cuûa gia ñình
ñöôïc bieåu hieän qua hai khuynh höôùng chuû yeáu sau: söï chuyeån ñoåi noäi dung
vaø tính chaát caùc chöùc naêng vaø söï thay ñoåi soá löôïng vaø vò trí caùc chöùc naêng.
1. Chöùc naêng kinh teá
Chöùc naêng kinh teá laø chöùc naêng ñaàu tieân vaø quan troïng nhaát, laø cô sôû
ñeå gia ñình thöïc hieän caùc chöùc naêng khaùc. Moïi thaønh vieân trong gia ñình
gaén boù, raøng buoäc, chia seû vôùi nhau trong quaù trình xaây döïng vaø phaùt trieån
kinh teá gia ñình. Nhöõng nghieân cöùu môùi nhaát veà chöùc naêng kinh teá gia
ñình cho thaáy, gia ñình Vieät Nam hieän nay vaãn laø söï tieáp noái gia ñình
truyeàn thoáng. Tuy nhieân, söï chuyeån hoaù theo höôùng coâng nghieäp hoaù, ñoâ
thò hoaù neàn kinh teá xaõ hoäi taát yeáu ñaõ daãn ñeán nhöõng thay ñoåi lôùn caùc chöùc
naêng cuûa gia ñình, trong ñoù coù chöùc naêng kinh teá, theo ñoù gia ñình chuyeån
töø ñôn vò saûn xuaát ñôn leû, töï cung töï caáp, ñoäc canh kheùp kín thaønh nhöõng
hoä gia ñình ña daïng veà ngaønh ngheà vaø thu nhaäp.
Kinh teá hoä gia ñình ñang ñoùng vai troø chuû ñaïo trong vieäc giaûi quyeát
vaán ñeà lao ñoäng vieäc laøm vaø goùp phaàn vaøo söï nghieäp xoaù ñoùi giaûm ngheøo
ôû caùc taàng lôùp nhaân daân. Lao ñoäng ngaønh ngheà, lao ñoäng phi noâng nghieäp
vaø thöông nghieäp ñang ñöôïc hoä gia ñình söû duïng nhö moät phöông thöùc
laøm taêng thu nhaäp , naâng cao möùc soáng gia ñình vaø phuùc lôïi xaõ hoäi.
Kinh teá gia ñình phaùt trieån cuõng laø thôøi ñieåm cheá ñoä bao caáp cuûa
neàn kinh teá taäp theå tröôùc ñaây veà cô baûn khoâng coøn. Nguoàn phuùc lôïi xaõ
hoäi lôùn trong lónh vöïc giaùo duïc, y teá cuõng theo ñoù yeáu ñi, laøm naûy sinh
nhieàu luùng tuùng khi thöïc hieän caùc chöùc naêng chuû yeáu cuûa gia ñình. Söï
suy toân kinh teá hoä gia ñình laø moät trong nhöõng nhaân toá goùp phaàn taêng
cöôøng ña daïng hoùa ngaønh ngheà vaø thu nhaäp. Möùc soáng ñöôïc caûi thieän
do thu nhaäp ñöôïc naâng cao. Caùc nghieân cöùu cuõng cho thaáy quaù trình
taêng thu nhaäp naâng cao möùc soáng naøy phuï thuoäc vaøo söï naêng ñoäng cuûa
töøng gia ñình trong ñieàu kieän quaù trình coâng nghieäp hoùa, hieän ñaïi hoùa
ôû nöôùc ta chöa ñaùp öùng ñöôïc nhöõng ñoøi hoûi veà lao ñoäng vaø vieäc laøm
cuûa caùc hoä gia ñình.
735
Kinh teá hoä gia ñình phaùt trieån cuøng vôùi söï vaän haønh tích cöïc cuûa quan
heä haøng hoùa tieàn teä vaø möùc ñoä gia taêng nhanh choùng cuûa quaù trình ñoâ
thò hoùa ñaõ ñaåy nhanh söï phaân taàng xaõ hoäi vaø phaân hoùa giaøu ngheøo. Laøm
giaøu, naâng cao möùc soáng laø nhu caàu vaø nguyeän voïng cuûa moïi ngöôøi daân
hieän nay. Nhöng nhöõng taùc ñoäng tieâu cöïc cuûa quaù trình ñoù nhö teä naïn
xaõ hoäi gia taêng, hieän töôïng treû em thaát hoïc vaø sa vaøo con ñöôøng hö hoûng,
tình traïng coâ ñôn cuûa ngöôøi giaø, söï thieáu oån ñònh cuûa cuoäc soáng gia ñình,
söï huûy hoaïi vaø xoùi moøn cuûa caùc quan heä ñaïo ñöùc trong ñôøi soáng gia ñình
vaø xaõ hoäi... nhöõng vaán ñeà ñoù chöa theå giaûi quyeát ngay baèng moät vaøi bieän
phaùp haønh chính hay ngay caû nhöõng chính saùch rieâng bieät.
2. Chöùc naêng sinh ñeû vaø chaêm soùc söùc khoûe gia ñình
Chöùc naêng sinh ñeû vaø taùi saûn xuaát xaõ hoäi cuûa gia ñình laø chöùc naêng
ñaëc bieät ñeå phaân bieät gia ñình vôùi caùc thieát cheá xaõ hoäi khaùc. Gia ñình vôùi
chöùc naêng sinh ñeû ñaõ taïo neân tính lieân tuïc sinh vaät cuûa xaõ hoäi (duy trì vaø
phaùt trieån daân soá), ñieàu maø khoâng ai coù theå thay theá ñöôïc. Maët khaùc, noù
cuõng ñaùp öùng nhu caàu taâm lyù huyeát thoáng voán coù cuûa con ngöôøi vôùi tö
caùch laø caù nhaân trong moät thöïc theå xaõ hoäi. Caùc nhaân toá kinh teá xaõ hoäi vaø
ñoäng cô caù nhaân chi phoái tröïc tieáp haønh vi sinh ñeû cuûa caëp vôï choàng.
Nghieân cöùu vaán ñeà naøy, ngöôøi ta tìm hieåu caùc khía caïnh soá con vaø nguyeän
voïng sinh con, caùc bieän phaùp chaêm soùc söùc khoeû sinh saûn...
Caùc nghieân cöùu öùng duïng cuûa UÛy ban daân soá - Gia ñình vaø treû em Haø
Noäi, Trung öông Hoäi Lieân hieäp phuï nöõ Vieät Nam vaø caùc coâng trình nghieân
cöùu chung veà chöùc naêng cuûa gia ñình nhöõng naêm gaàn ñaây ñaõ ñöa ra nhöõng
vaán ñeà ñaùng chuù yù sau:
Soá con trung bình tæ leä nghòch vôùi trình ñoä hoïc vaán cho thaáy naâng cao
trình ñoä giaùo duïc phoå caäp ñoái vôùi caùc caëp vôï choàng laø moät trong nhöõng
bieän phaùp höõu hieäu ñeå vaän ñoäng keá hoaïch hoùa gia ñình.
ÔÛ nhöõng caëp vôï choàng trong ñoä tuoåi sinh ñeû, chuaån möïc gia ñình 2
con ñöôïc chaáp nhaän ôû thaønh phoá nhieàu hôn ôû noâng thoân. Taïi moät soá
thaønh phoá lôùn nhö Haø Noäi, thaønh phoá Hoà Chí Minh, chuaån möïc gia ñình
ít con ngaøy caøng ñöôïc chaáp nhaän roäng raõi hôn.Yeáu toá thích con trai hôn
con gaùi chuyeån daàn sang thích caân baèng giôùi tính vaø khoâng phaân bieät trai
gaùi ôû caùc gia ñình ñoâ thò, trong khi taâm lyù coi troïng con trai hôn con gaùi
vaãn ñang phoå bieán trong caùc khu vöïc noâng thoân. Ñieàu naøy chöùng toû moät
böôùc chuyeån bieán ñaùng khích leä trong nhaän thöùc, thaùi ñoä vaø haønh vi sinh
ñeû cuûa caùc gia ñình, ñoàng thôøi laø söï thaønh coâng cuûa coâng taùc daân soá keá
hoaïch hoùa gia ñình vaø chaêm soùc söùc khoûe baø meï, treû em. Tuy nhieân, caùc
bieän phaùp traùnh thai vaø vieäc chaêm soùc söùc khoeû sinh saûn ñöôïc phaàn lôùn
caùc gia ñình thöïc hieän nhöng chæ ñöôïc quan taâm vaø aùp duïng chuû yeáu ôû
phuï nöõ.
736
Nhöõng nghieân cöùu veà dö luaän xaõ hoäi vaø soá con cho thaáy coù moät khoaûng
caùch ñaùng keå giöõa nhaän thöùc veà soá con vaø soá con thöïc teá cuûa caùc caëp vôï
choàng. 62,4% ôû nhoùm nam vaø 64% ôû nhoùm nöõ trong moät cuoäc phoûng vaán
noùi laø hoï muoán coù moät ñöùa con trai trong soá con mong muoán. Vieäc sinh
con theo yù muoán chöa ñöôïc kieåm soaùt seõ laø taùc nhaân maïnh meõ phaù vôõ muïc
tieâu moãi gia ñình coù 1 hoaëc 2 con. Nhöõng chæ baùo veà phöông phaùp haïn
cheá möùc sinh cuõng chæ ra raèng, khaû naêng thöïc hieän haønh vi daân soá ñeå haïn
cheá möùc sinh cuûa caëp vôï choàng coøn gaëp nhieàu trôû ngaïi laøm cho dö luaän
xaõ hoäi veà soá con mong muoán môùi chæ ñöôïc hình thaønh ôû treân bình dieän yù
thöùc, chöù chöa theå hieän ñaày ñuû ôû haønh ñoäng(5). Trong ñieàu kieän hieän nay,
khi chuùng ta vaãn chöa kieåm soaùt ñöôïc tình traïng gia taêng daân soá vaø söï phaùt
trieån daân soá vaãn laø nguyeân nhaân quan troïng cuûa ngheøo ñoùi vaø laïc haäu trong
moät boä phaän lôùn daân cö, thì cuoäc vaän ñoäng xaây döïng moâ hình gia ñình
chuaån möïc 2 con vaãn phaûi ñöôïc tieán haønh ñeàu khaép ôû caû hai khu vöïc thaønh
thò vaø noâng thoân, mieàn xuoâi vaø vuøng nuùi.
Thöïc teá cuoäc vaän ñoäng keá hoaïch hoaù gia ñình ôû caùc ñòa phöông cho
thaáy, yeáu toá quan troïng haøng ñaàu ñeå giaûm tæ leä sinh, naâng cao söùc khoeû baø
meï treû em laø trình ñoä daân trí. Khi trình ñoä vaên hoùa, vaên minh ñöôïc naâng
cao, thì nhu caàu höôûng thuï vaên hoùa vaø giao tieáp xaõ hoäi cuõng daàn daàn ñöôïc
caûi thieän. Vì vaäy, trong quaù trình naøy, ngoaøi nhöõng coá gaéng ñeå caûi thieän
ñôøi soáng ngöôøi daân, coøn caàn phaûi naâng cao nhaän thöùc cuûa hoï qua vieäc taêng
cöôøng coâng taùc truyeàn thoâng daân soá-keá hoaïch hoaù gia ñình keát hôïp vôùi
nhöõng bieän phaùp haønh chính nhö khen thöôûng, xöû phaït.
3. Chöùc naêng taâm lyù tình caûm
Vôùi chöùc naêng naøy, gia ñình laø nhaân toá quan troïng cho söï phaùt trieån oån
ñònh veà taâm lyù vaø tình caûm cho moãi caù nhaân. Trong ñôøi soáng gia ñình, moái
quan heä giöõa caùc thaønh vieân ñöôïc hình thaønh bôûi hai thaønh toá cô baûn: hoân
nhaân, huyeát thoáng vaø gaén keát nhau baèng moái raøng buoäc kinh teá. Caùc
nghieân cöùu taâm lyù-xaõ hoäi nhöõng naêm gaàn ñaây cho thaáy, coù 3 nhoùm yeáu toá
taùc ñoäng maïnh meõ ñeán quan heä hoân nhaân vaø caùc moái quan heä chuû ñaïo
trong gia ñình, ñoù laø taâm lyù - ñaïo ñöùc; sinh hoïc vaø vaät chaát. Yeáu toá tinh
thaàn - taâm lyù, ñaïo ñöùc laø nhoùm yeáu toá chính chi phoái ñôøi soáng gia ñình
bao goàm töø khoâng khí taâm lyù trong gia ñình, söï beàn vöõng cuûa hoân nhaân
vaø haïnh phuùc löùa ñoâi, möùc ñoä oån ñònh gia ñình ñeán phaùt trieån kinh teá gia
ñình vaø toå chöùc ñôøi soáng vaät chaát.
Söï phaùt trieån ngaøy caøng cao cuûa kinh teá-xaõ hoäi seõ xoùa daàn nhöõng khaùc
bieät noâng thoân - ñoâ thò, caân baèng quaù trình lao ñoäng vaø nghæ ngôi moät
caùch hôïp lyù. Sinh hoaït vaên hoùa gia ñình ñang môû roäng trong khi ñaùp öùng
töø phuùc lôïi coâng coäng bò caét giaûm. Kinh teá phaùt trieån ñaõ taïo ñieàu kieän
cho ngöôøi daân coù nhieàu phöông tieän ñeå höôûng thuï. Do ñoù nhu caàu vaên
hoùa tinh thaàn cuûa gia ñình ngaøy caøng taêng leân.Trong khu vöïc ñoâ thò, soá
737
löôïng vaø thôøi gian söû duïng caùc phöông tieän thoâng tin giaûi trí ñeàu taêng
leân ñaùng keå. Sinh hoaït vaên hoùa daân gian ñang phuïc hoài ôû caùc laøng xaõ.
Caùc phöông tieän giaûi trí gia ñình nhö rañio caùtxeùt, ti vi ñang phoå caäp
cuõng goùp phaàn ñaùp öùng nhu caàu höôûng thuï vaên hoaù tinh thaàn cuûa ngöôøi
daân noâng thoân. Gia ñình trôû thaønh nôi nghæ ngôi cho ngöôøi lao ñoäng, bôûi
noù thöïc söï ñem laïi taâm lyù caân baèng oån ñònh sau nhöõng giôø laøm vieäc
caêng thaúng. Luùc naøy, söï coi troïng tình caûm gia ñình, hoï haøng huyeát thoáng
voán ñöôïc coi laø neùt ñeïp truyeàn thoáng cuûa quan heä gia ñình Vieät Nam laïi
ñöôïc boäc loä vaø theå hieän.
Khi söï höôûng thuï vaên hoùa vaø nghæ ngôi giaûi trí trôû thaønh nhu caàu khoâng
theå thieáu ñöôïc cuûa moïi gia ñình thì cuõng xuaát hieän söï khaùc bieät, nhu caàu
phöùc taïp vaø coù tính ñaëc tröng naøy ôû caùc thaønh vieân trong cuøng moät maùi
nhaø. Söï khaùc bieät naøy moät maët thuùc ñaåy gia ñình phaùt trieån, maët khaùc
thöôøng xuyeân laø taùc nhaân gaây xung ñoät, tan vôõ gia ñình vaø naïn baïo haønh
ñoái vôùi phuï nöõ trong gia ñình. Lyù do saâu xa cuûa ñieàu naøy coù nguoàn goác
trong quan nieäm cuûa nhöõng ngöôøi tröôûng thaønh veà vai troø, traùch nhieäm
ñöôïc quy ñònh cho phuï nöõ veà maët vaên hoùa vaø xaõ hoäi. Ngöôøi ta luoân cho
raèng phuï nöõ phaûi coù traùch nhieäm lôùn hôn nam giôùi trong söï beàn vöõng vaø
oån ñònh cuûa gia ñình. Vaø vì theá, neáu hoï phaù vôõ nhöõng quy ñònh khoâng
thaønh vaên aáy trong gia ñình vaø ngoaøi xaõ hoäi, thì hoï seõ laø ngöôøi phaûi chòu
traùch nhieäm tröôùc tieân ñoái vôùi söï maát caân baèng trong ñôøi soáng gia ñình.
4. Chöùc naêng giaùo duïc, xaõ hoäi hoùa treû em
a. Ph. AÊng-ghen khi noùi veà nhöõng nhaân toá quyeát ñònh söï phaùt trieån xaõ
hoäi ñaõ ñöa ra moät khaùi nieäm lieân quan ñeán chöùc naêng gia ñình, ñoù laø taùi
saûn xuaát ra con ngöôøi, theo ñoù taùi saûn xuaát ra con ngöôøi veà maët theå chaát
(chöùc naêng sinh ñeû) vaø taùi saûn xuaát veà maët tinh thaàn (chöùc naêng chaêm soùc,
giaùo duïc vaø xaõ hoäi hoaù) laø hai maët cuûa quaù trình phaùt trieån taát yeáu cuûa
con ngöôøi. Xaõ hoäi hoùa laø yeáu toá quyeát ñònh bieán con ngöôøi sinh vaät thaønh
con ngöôøi xaõ hoäi.
Nhö vaäy, xaõ hoäi hoùa laø söï tieáp thu nhöõng kinh nghieäm, chuaån möïc giaù
trò vaø tri thöùc xaõ hoäi ñeå trôû thaønh con ngöôøi xaõ hoäi.
Cuøng vôùi quaù trình phaùt trieån xaõ hoäi, chöùc naêng giaùo duïc gia ñình - xaõ
hoäi hoùa treû em cuõng coù söï bieán ñoåi veà chaát. Neáu nhö trong xaõ hoäi truyeàn
thoáng giaùo duïc gia ñình ñöôïc ñoàng nhaát vôùi giaùo duïc xaõ hoäi, thì ngaøy nay
moät phaàn cuûa chöùc naêng naøy ñaõ ñöôïc xaõ hoäi ñaûm nhieäm. Giaùo duïc gia
ñình keát hôïp vôùi giaùo duïc xaõ hoäi trong quaù trình giaùo duïc vaø xaõ hoäi hoùa
treû em.
Chöùc naêng xaõ hoäi hoùa laø chöùc naêng cô baûn ñeå hình thaønh nhaân caùch
treû em. Cô sôû cuûa xaõ hoäi hoùa treû em trong gia ñình laø vaên hoùa gia ñình vaø
quaù trình ñoù ñöôïc thöïc hieän thoâng qua ñieàu kieän lao ñoäng vaø sinh hoaït vaät
738
chaát vaø tinh thaàn cuûa gia ñình. Caùc yeáu toá cuûa vaên hoùa gia ñình nhö heä
thoáng giaù trò ñaïo ñöùc, moâi tröôøng taâm lyù tình caûm, neáp soáng, tín ngöôõng
toân giaùo cuûa gia ñình taùc ñoäng ñeán söï xaõ hoäi hoùa caù nhaân.
Trong coâng cuoäc ñoåi môùi hieän nay, quaù trình xaõ hoäi hoùa con ngöôøi ngaøy
caøng taêng nhanh ñoàng thôøi vôùi quaù trình xaõ hoäi hoùa caùc thaønh vieân gia
ñình do söï phaùt trieån cuûa phöông tieän thoâng tin hieän ñaïi vaø söï giao thoa
vaên hoùa. Söï ra ñôøi cuûa heä thoáng giaùo duïc vaø caùc cô quan chöùc naêng trong
ngaønh naøy laø böôùc tieán môùi veà caùc hình thöùc xaõ hoäi hoùa, ñaùp öùng ñöôïc
nhöõng yeâu caàu cuûa söï phaùt trieån. Tuy nhieân, ñieàu ñoù khoâng laøm giaûm ñi
vò trí vai troø cuûa gia ñình trong giaùo duïc-xaõ hoäi hoùa treû em .
b. Giaùo duïc gia ñình trong giai ñoaïn hieän nay laø moät trong nhöõng
vaán ñeà caáp baùch ñang ñöôïc söï quan taâm cuûa nhieàu gia ñình, nhieàu toå
chöùc ñoaøn theå xaõ hoäi. Hieän töôïng treû em phaïm phaùp gia taêng cuøng vôùi
xu höôùng sai leäch chuaån möïc haønh vi trong öùng xöû cuûa treû ñang laøm
khoâng ít ngöôøi lo laéng cho coâng cuoäc xaây döïng con ngöôøi töông lai cuûa
ñaát nöôùc. Nhöõng nghieân cöùu gaàn ñaây veà chöùc naêng giaùo duïc-xaõ hoäi hoùa
treû em trong gia ñình ñaõ ñaët ra moät soá vaán ñeà caáp baùch caàn ñöôïc giaûi
quyeát sau ñaây:
Tröôùc heát, do quaù kyø voïng vaøo heä thoáng giaùo duïc nhaø tröôøng neân nhieàu
gia ñình ñaõ buoâng loûng vieäc kieåm soaùt con caùi. Ngaøy nay, xu höôùng ñaûm
nhaän nhieàu hôn caùc coâng vieäc xaõ hoäi trong khi caùc dòch vuï gia ñình chöa
ñaùp öùng ñaày ñuû nhu caàu ngaøy caøng taêng cuûa möùc soáng gia ñình laøm cho
ngöôøi phuï nöõ coù quaù ít thôøi gian quan taâm ñeán con caùi. Hôn theá nöõa, phaàn
giaùo duïc ôû nhaø laïi chæ ñöôïc raäp khuoân, tieáp noái nhöõng noäi dung giaùo duïc
nhaø tröôøng chöù khoâng phaûi laø giaùo duïc gia ñình vôùi nhöõng ñaëc tröng öu
theá cuûa noù.
Söï xuoáng caáp cuûa moâi tröôøng xaõ hoäi, söï thieáu trong saïch cuûa baàu
khoâng khí tình caûm gia ñình vaø ñaëc bieät laø nhöõng sai leäch chuaån möïc
trong loái soáng cuûa ngöôøi tröôûng thaønh trong ñoù coù nhöõng ngöôøi laøm boá
laøm meï cuõng laø ñieàu ñaùng quan taâm hieän nay. Ñöôïc bieát nguoàn goác cuûa
treû em lang thang ôû thaønh phoá Hoà Chí Minh nhö sau: 23% coù boá meï ly
thaân hay ly dò; 39% coù cha, meï hoaëc caû hai ñaõ cheát; 36% coù boá döôïng
hoaëc meï keá...(6). Ñôøi soáng gia ñình ít beàn vöõng hôn, tæ leä ly hoân gia taêng
cuøng söï xuaát hieän nhöõng hình thöùc hoân nhaân môû, naïn baïo haønh gia
ñình... khieán cho neàn giaùo duïc vaø giaùo duïc gia ñình noùi rieâng gaëp khoâng
ít khoù khaên trong vieäc höôùng treû vò thaønh nieân vaøo nhöõng chuaån möïc ñaïo
ñöùc xaõ hoäi.
Moät trong nhöõng vaán ñeà lôùn ñaët ra trong giaùo duïc gia ñình hieän nay laø
söï thieáu huït veà thôøi gian vaø kieán thöùc vaø nhöõng luùng tuùng veà phöông phaùp
giaùo duïc cuûa caùc thaønh vieân, cuûa caùc baäc oâng baø, boá meï. 22,8% soá gia ñình
ñöôïc hoûi trong moät cuoäc ñieàu tra xaõ hoäi hoïc noùi raèng hoï khoâng ñuû thôøi
739
gian vaø 31,2% gia ñình khaùc thì khoâng ñuû kieán thöùc daïy con. Caùc nghieân
cöùu thöïc nghieäm môùi ñaây cho thaáy, noäi dung giaùo duïc trong nhieàu gia ñình
chæ boù heïp trong moät soá haønh vi öùng xöû vaø trong lao ñoäng gia ñình. Phöông
phaùp giaùo duïc cuõng chæ döøng laïi ôû möùc laáy cha meï ra laøm göông, trong
khi saùch baùo veà tri thöùc nuoâi daïy con caùi coøn quaù ít oûi vaø khoù ñeán tay
ngöôøi caàn ñoïc. Chöa keå laø nhöõng caûi caùch ñang ôû giai ñoaïn thöû nghieäm
trong heä thoáng giaùo duïc phoå caäp ñaõ laøm cho khoâng ít ngöôøi khoù caäp nhaät
ñöôïc vôùi noäi dung môùi.
c. Taùc ñoäng cuûa moâi tröôøng xaõ hoäi, cuûa caùc phöông tieän thoâng tin ñaïi
chuùng vaø vaên hoaù ngheä thuaät cuøng vôùi söï suy giaûm aûnh höôûng cuûa gia ñình
tôùi con caùi ñaõ laøm cho treû em hieän nay ngaøy caøng coù xu höôùng phaùt trieån
nhaân caùch ñoäc laäp. Ñieàu naøy mang moät yù nghóa xaõ hoäi nhaát ñònh. Neàn giaùo
duïc truyeàn thoáng suoát thôøi gian daøi, ñaëc bieät thôøi kyø bao caáp chæ coù theå taïo
ra nhöõng maãu ngöôøi tuaân thuû, bò ñoäng. Nhaân caùch ñoäc laäp cho pheùp phaùt
huy söï saùng taïo caù nhaân, taïo naêng löïc baûn thaân ñeå con ngöôøi coù theå toàn
taïi vaø phaùt trieån maø khoâng bò quaù phuï thuoäc vaøo nhöõng yeáu toá beân ngoaøi.
Ñieàu naøy phuø hôïp vôùi moâ hình nhaân caùch con ngöôøi Vieät Nam hieän ñaïi
maø chuùng ta ñang xaây döïng. Tuy nhieân, xu höôùng töï do hoaù caù nhaân vaø
cuøng vôùi noù laø söï ñoäc laäp kheùp kín cuûa ñôøi soáng gia ñình, söï giaûm suùt vai
troø cuûa caùc taäp theå vaø toå chöùc quaàn chuùng, söï "rieâng tö hoaù” caùc quan heä
gia ñình trong nhöõng naêm gaàn ñaây ñaõ laøm moái lieân heä giöõa gia ñình vaø xaõ
hoäi bò giaûm suùt. Nhieàu vuï xung ñoät vaø maâu thuaãn trong gia ñình ñeàu phaàn
lôùn do caù nhaân vaø gia ñình chuû ñoäng giaûi quyeát. Tình traïng xung ñoät vôï
choàng daãn ñeán ly hoân, baïo löïc gia ñình vaø nhöõng vuï töï töû coù nguyeân do
töø caùc quan heä gia ñình gia taêng cho thaáy söï baát löïc cuûa xaõ hoäi vaø coäng
ñoàng tröôùc nhöõng vaán ñeà cuûa caù nhaân vaø gia ñình. Moïi coá gaéng cuûa caùc
cô quan phaùp luaät nhaø nöôùc chæ coù theå giaûi quyeát haønh chính nhöõng söï
vieäc ñaõ roài. Coøn caùc ñoaøn theå vaø toå chöùc xaõ hoäi thì ngaøy caøng bò voâ hieäu
hoaù tröôùc söùc eùp cuûa quyeàn töï do caù nhaân vaø loái soáng kheùp kín cuûa töøng
gia ñình. Tình hình treân ngaøy caøng gia taêng nhö laø keát quaû taát yeáu cuûa quaù
trình coâng nghieäp hoùa, ñoâ thò hoùa hieän nay.
Giaùo duïc giôùi tính hieän nay ñang ñöôïc ñaët ra trong noäi dung vaø chaát
löôïng giaùo duïc xaõ hoäi hieän nay. Ñoù laø moät boä phaän caáu thaønh höõu cô cuûa
giaùo duïc con ngöôøi. Giaùo duïc giôùi tính hieän nay ñang ñöôïc xem nhö moät
vaán ñeà gaén lieàn vôùi söùc khoeû sinh saûn.
Tæ leä caùc gia ñình quan taâm ñeán giaùo duïc giôùi tính chöa cao (37,6%)
nhöng soá löôïng ñoù cuõng cho thaáy ñieàu naøy ñaõ trôû thaønh moät trong nhöõng
noäi dung cuûa giaùo duïc gia ñình hieän ñaïi. Möùc ñoä quan taâm ñeán vaán ñeà
naøy thay ñoåi theo ñoä tuoåi cuûa cha meï. Chaúng haïn caùc baäc cha meï ôû ñoä
tuoåi döôùi 30 laø 8,6%, nhöng nhöõng ngöôøi 30-39 tuoåi laø 17,4%, 40-49 tuoåi
laø 52,6%, 50 tuoåi trôû leân laø 60,6%(2). Nhö vaäy, quan nieäm veà giaùo duïc giôùi
tính thieân veà yù kieán cho raèng chæ neân giaùo duïc giôùi tính khi con caùi ñaõ
740
hoaëc keà caän tuoåi tröôûng thaønh, moät quan nieäm coù phaàn thuï ñoäng vaø ñoái
phoù, do choã phaàn lôùn nhöõng ngöôøi laøm cha meï chöa hieåu heát möùc ñoä, noäi
dung vaø taàm quan troïng cuûa nhöõng tri thöùc naøy.
II. CAÙC MOÁI QUAN HEÄ GIA ÑÌNH VAØ VAI TROØ GIÔÙI TRONG GIA ÑÌNH
Khi nghieân cöùu nhöõng bieán ñoåi cuûa caùc moái quan heä gia ñình, coù theå
xem gia ñình laø taâm ñieåm cuûa moät chu trình soáng bao goàm caù nhaân – gia
ñình – xaõ hoäi maø xuyeân suoát laø quan heä giöõa caùc caù nhaân trong cuøng moät
gia ñình. Caù nhaân coù nhöõng vò trí, vai troø, chöùc naêng khaùc nhau trong gia
ñình vaø ngoaøi xaõ hoäi. Vaäy hoï ñaõ giaûi quyeát nhöõng maâu thuaãn, thaäm chí
xung ñoät giöõa caùc vò trí, vai troø, chöùc naêng ñoù nhö theá naøo vaø haäu quaû cuûa
quaù trình ñoù seõ taùc ñoäng ra sao ñeán ñôøi soáng gia ñình vôùi tö caùch laø chuû
theå cuûa xaõ hoäi. Ñoù laø vaán ñeà maø nhieàu nghieân cöùu gaàn ñaây veà gia ñình
ñang coá gaéng lyù giaûi thoâng qua caùc moái quan heä gia ñình.
1. Quan heä vôï choàng laø moái quan heä chuû choát vaø quan troïng, vì noù chi
phoái toaøn boä ñôøi soáng vaät chaát vaø vaên hoaù tinh thaàn cuûa caùc thaønh vieân
trong gia ñình. Quan heä vôï choàng trong gia ñình môùi ñaõ bình ñaúng hôn so
vôùi theá heä tröôùc. Söï bình ñaúng theå hieän ôû ngöôøi phuï nöõ ñöôïc quyeàn tham
gia goùp yù trong vieäc quyeát ñònh caùc coâng vieäc heä troïng vaø phaân coâng lao
ñoäng trong hoä gia ñình.
Caùc nghieân cöùu veà moái quan heä naøy ôû caû hai khu vöïc ñoâ thò vaø noâng
thoân cho thaáy, söï phaân coâng lao ñoäng vaø caùc vai troø trong gia ñình phaàn
lôùn vaãn laø söï tieáp tuïc caùc chuaån möïc truyeàn thoáng, theo ñoù phuï nöõ ñaûm
nhaän chính caùc coâng vieäc noäi trôï, nam giôùi mong muoán theå hieän vai troø truï
coät cuûa mình trong gia ñình. Ñaõ coù söï chia seû coâng vieäc gia ñình giöõa vôï
vaø choàng ôû nhöõng möùc ñoä khaùc nhau, nhöng chæ trong khoaûng thôøi gian
töø 30 phuùt ñeán 3 giôø moãi ngaøy vôùi möùc ñoä döôùi 15% toång soá coâng vieäc. Caû
hai cuøng tham gia quyeát ñònh caùc coâng vieäc quan troïng trong gia ñình nhö
kinh doanh, mua saém taøi saûn ñaét tieàn trong gia ñình, xaây döïng nhaø cöûa.
Nhöõng giaù trò tinh thaàn cuûa cuoäc soáng vôï choàng nhö bình ñaúng vôï choàng,
nhu caàu ñöôïc soáng ñoäc laäp, taàm quan troïng cuûa ñôøi soáng tình duïc… ñang
ñöôïc coi troïng trong caùc gia ñình, nhaát laø ôû caùc gia ñình vôùi caëp vôï choàng
coù trình ñoä hoïc vaán cao vaø taïi caùc thaønh phoá lôùn.
Nhieàu nghieân cöùu ñaëc bieät nhaán maïnh ñeán taùc ñoäng ñaùng keå cuûa neàn
kinh teá thò tröôøng ñeán nhöõng thay ñoåi trong quan heä gia ñình noâng thoân.
Chaúng haïn, söï thay ñoåi vieäc phaân coâng lao ñoäng giöõa vôï choàng ôû noâng
thoân Ñoàng baèng soâng Hoàng khoâng theo quy taéc truyeàn thoáng maø höôùng tôùi
söï ñoäc laäp kinh teá giöõa vôï vaø choàng khi phuï nöõ tham gia caùc hoaït ñoäng
kinh teá phi noâng nghieäp. Khi phuï nöõ tham gia kinh teá thò tröôøng, quan heä
vôï choàng coù xu höôùng bình ñaúng hôn, xung ñoät vai troø vaø söï thoaû hieäp vôï
choàng seõ xaûy ra trong nhöõng gia ñình naøy. Coøn khi phaân coâng lao ñoäng
741
quay trôû laïi gaàn vôùi moâ hình truyeàn thoáng, töùc laø choàng tham gia kinh teá
thò tröôøng, vôï duy trì caùc hoaït ñoäng noâng nghieäp vaø noäi trôï thì quan heä vôï
choàng truyeàn thoáng, theo ñoù vôï hoaøn toaøn phuï thuoäc choàng ñöôïc duy trì.
Daân chuû gia ñình chæ coøn laø hình thöùc. Vaø nhö vaäy, ôû vuøng noâng thoân naøy
ñaõ xuaát hieän moät loaïi gia ñình coi troïng quan heä kinh teá hôn laø ñôøi soáng
gia ñình, ôû ñoù ngöôøi choàng chaáp nhaän vai troø kinh teá cuûa ngöôøi vôï, cuõng
nhö nhìn thaáy haäu quaû cuûa vieäc naøy (Deã daãn ñeán xung ñoät gia ñình, quan
heä gia ñình loûng leûo hôn). Traùi laïi, ôû vò trí quyeát ñònh kinh teá gia ñình,
ngöôøi vôï ñang raát coá gaéng toân troïng vai troø chuû gia ñình cuûa ngöôøi choàng
duø chæ laø hình thöùc ñeå traùnh söï pheâ phaùn cuûa ñaïo lyù truyeàn thoáng vaø söï
töø boû traùch nhieäm gia ñình cuûa ngöôøi choàng(7).
2. Quan heä cha meï vaø con caùi Trong khi ñoù, taùc ñoäng cuûa quan heä
haøng hoaù tieàn teä ñoái vôùi caùc nhoùm hoä gia ñình khaùc nhau ôû noâng thoân
hieän nay cuõng ñuû maïnh ñeå laøm thay ñoåi ít nhieàu moái quan heä truyeàn thoáng
giöõa cha meï vaø con caùi. Neáu nhö ôû caùc hoä kinh doanh phi noâng nghieäp,
moái quan taâm cuûa cha meï vôùi con caùi coù phaàn giaûm suùt do söï tham gia
kinh teá cuûa ngöôøi vôï thì ôû nhoùm hoä thuaàn noâng, quan heä naøy ñöôïc duy trì
toát hôn do choã con caùi vaãn phuï thuoäc vaøo cha meï veà ñaát ôû vaø voán saûn
xuaát. Beân caïnh ñoù, kinh teá thò tröôøng kích thích chuû nghóa caù nhaân ñaõ laøm
suy yeáu caùc chuaån möïc ñaïo ñöùc gia ñình, nhaát laø trong quan heä boá meï giaø
vôùi con caùi laø nhöõng caëp vôï choàng treû. Trong nhoùm hoä kinh doanh hoãn
hôïp, söï taùch bieät giöõa quan heä kinh teá vaø quan heä gia ñình ñoøi hoûi quyeàn
uy cha meï phaûi keát hôïp vôùi traät töï gia ñình vaø tính ñoäc laäp ngaøy caøng môû
roäng cuûa con caùi trong kinh doanh. Ñieàu ñaëc bieät trong gia ñình noâng thoân
hieän nay laø tính chaát gia tröôûng toû ra khoâng maáy phuø hôïp nöõa, nhöng tính
daân chuû chæ môùi ñöôïc duy trì ôû möùc ñoä theå nghieäm(7).
Nhöõng leà luaät khoâ cöùng trong cö xöû giöõa cha meï vaø con caùi cuõng khoâng
coøn giöõ nguyeân nhö tröôùc ñaây nöõa. Quan heä aùp ñaët moät chieàu ñoøi hoûi con
caùi chæ bieát vaâng lôøi, tuaân thuû söï saép ñaët cuûa cha meï döôøng nhö vaéng boùng
hoaëc chæ xuaát hieän haïn höõu ôû moät vaøi tröôøng hôïp gia ñình coøn naëng tính
baûo thuû. Phaàn lôùn nhöõng ngöôøi laøm cha meï thôøi nay ñaõ bieát toân troïng con
caùi, laéng nghe yù kieán nguyeän voïng vaø coù traùch nhieäm chu ñaùo vôùi con caùi
hôn. Veà quan heä cha meï con caùi trong gia ñình, 35,8% ngöôøi ñöôïc hoûi cho
raèng caàn nghieâm khaéc nhöng khoâng neân ñaùnh ñaäp; 46,2% noùi chæ neân
giaûng giaûi thuyeát phuïc vôùi con caùi ôû töøng tình huoáng cuï theå. Chæ 10,5% cho
raèng coù theå duøng nhöõng bieän phaùp cöùng raén roi voït neáu treû löôøi hoïc taäp.
(Nguyeãn Phöông Laân, Nguyeãn Thanh Taâm - 1999). Con caùi ngaøy nay ñöôïc
quyeàn ñeà xuaát yù kieán caù nhaân vôùi cha meï, coù tinh thaàn töï laäp, chuû ñoäng
tích cöïc trong hoïc taäp, ñoàng thôøi phaûi toân troïng phaùp luaät kyû cöông xaõ hoäi,
leà thoùi vaø hoaøn caûnh gia ñình.
Xu höôùng cha meï trôû thaønh ngöôøi baïn lôùn cuûa con caùi ñang ñöôïc chaáp
nhaän ôû nhieàu gia ñình. Nhöõng tình caûm toát ñeïp, nhöõng lo toan vaø kyø voïng
742
ñoái vôùi con caùi cuøng nhöõng coá gaéng caûi thieän ñieàu kieän vaät chaát cuûa cha
meï laø cô sôû hình thaønh tình caûm yeâu quyù, toân troïng vaø gaàn guõi cuûa con
caùi vôùi cha meï. Nhieàu baäc cha meï trôû thaønh baïn taâm tình, baïn ñoàng nghieäp
vôùi con caùi khoâng chæ luùc thô daïi maø caû khi ñaõ tröôûng thaønh.
3. Caùc quan heä khaùc trong gia ñình Vieät Nam Ngaøy nay, veà cô baûn vaãn
khoâng thay ñoåi, nhöng nhöõng bieåu hieän cuûa noù cuõng khaùc ñi ñeå phuø hôïp
vôùi ñieàu kieän hoaøn caûnh môùi. Beân caïnh ñoù, chính söï caûi thieän möùc soáng
gia ñình, quan nieäm khaùc nhau veà giaûi phoùng caù nhaân cuøng vôùi toác ñoä ñoâ
thò hoaù nhanh choùng ôû nöôùc ta ñaõ taïo ra nhöõng neùt tieâu cöïc trong quan heä
gia ñình. Nhieàu ngöôøi maûi meâ kieám tieàn ñeán möùc boû maëc coâng vieäc nhaø
cho ngöôøi giuùp vieäc, boû beâ vieäc daïy doã con caùi, ít quan taâm ñeán tình caûm
vaø coâng vieäc gia ñình, ñeán caùc moái quan heä vôï choàng, cha meï con caùi, hoï
haøng, queân maát vò trí cuûa mình, coi nheï haïnh phuùc gia ñình. Trong cö xöû
vaø haønh ñoäng, ñaõ xuaát hieän nhöõng ngöôøi ñeà cao quaù möùc söùc maïnh vaät
chaát maø laøm maát ñi tình caûm gia ñình vaø nhaân caùch con ngöôøi. Vì vaäy, hôn
bao giôø heát, thoâng qua dö luaän xaõ hoäi trong ñôøi soáng vaø trong phaùp luaät,
caàn sôùm ñöa ra nhöõng quy taéc, chuaån möïc caùc vaán ñeà veà gia ñình, taïo ñieàu
kieän cho söï ñònh höôùng moät kyû cöông xaõ hoäi vaên minh, toát ñeïp.
4. Vai troø giôùi trong cuoäc soáng gia ñình laø vaán ñeà ñang ñöôïc khaù nhieàu
nhaø nghieân cöùu vaø hoaïch ñònh chính saùch quan taâm hieän nay. Giôùi laø moät
khaùi nieäm môùi ñöôïc ñöa vaøo trong caùc nghieân cöùu ôû Vieät Nam töø nhöõng
naêm cuoái cuûa thaäp nieân 80, vaø cuøng vôùi noù laø caùc quan ñieåm do nhöõng
ngöôøi taùn thaønh thuyeát nöõ quyeàn ñöa ra. Nhöõng quan ñieåm naøy goùp phaàn
laøm phong phuù theâm lyù thuyeát nghieân cöùu vaán ñeà gia ñình thôøi hieän ñaïi.
Theo quan ñieåm giôùi, phuï nöõ vaø nam giôùi coù chöùc naêng xaõ hoäi khaùc
nhau.Vieäc ñaûm baûo cho hai giôùi cô hoäi vaø ñieàu kieän nhö nhau ñeå thöïc
hieän chöùc naêng cuûa mình laø cô sôû cuûa coâng baèng xaõ hoäi vaø hieäu quaû xaõ
hoäi. Gia ñình khoâng chæ laø nôi ñaùp öùng caùc nhu caàu caù nhaân maø coøn laø
nôi dieãn ra quaù trình saûn xuaát vaø phaân phoái caùc nguoàn löïc. Hình thöùc phaân
coâng lao ñoäng theo giôùi tính töø tröôùc ñeán nay laø söï aùp böùc phuï nöõ ôû caùc
möùc ñoä khaùc nhau, vì hoï coù ñoùng goùp lôùn nhöng thöôøng ñöôïc höôûng thuï
ít hôn nam giôùi. Beân caïnh ñoù, thuyeát nöõ quyeàn/giôùi cuõng xem xeùt moái
quan heä giöõa gia ñình vaø nhaø nöôùc treân cô sôû bình ñaúng giôùi.
Moät trong nhöõng bieåu hieän cuûa moái lieân heä giöõa gia ñình vaø xaõ hoäi laø
vieäc ngöôøi phuï nöõ cuøng moät luùc tham gia saûn xuaát xaõ hoäi vaø taùi saûn xuaát
ra con ngöôøi. Hai chöùc naêng naøy luoân luoân maâu thuaãn nhau. Chính saùch
xaõ hoäi cuûa nhieàu quoác gia töøng phaûi ñöông ñaàu vôùi vaán ñeà naøy. Trong moät
thôøi gian khaù daøi, nhieàu nöôùc ñaõ tìm caùch keát hôïp gia ñình vaø xaõ hoäi hoã
trôï töø nhieàu phía cho gia ñình.Tuy nhieân, muoán giaûi quyeát toát hôn vaán ñeà
naøy coøn phuï thuoäc vaøo nhieàu yeáu toá, trong ñoù phaûi keå ñeán nhöõng yeáu toá
con ngöôøi. Moät quan nieäm ñaõ coù töø laâu nhöng vaãn khaù phoå bieán hieän nay
743
laø chaáp nhaän söï phaân coâng ñöôïc coi laø töï nhieân trong gia ñình, theo ñoù
ngöôøi phuï nöõ phaûi laø ngöôøi chuû yeáu thöïc hieän coâng vieäc taùi saûn xuaát vaø
noäi trôï. Ñieàu naøy theo quan ñieåm giôùi, laø moät vaán ñeà mang tính xaõ hoäi vaø
ñöôïc ñieàu chænh bôûi caùc quan nieäm vaø quan heä xaõ hoäi.
Neàn kinh teá phaùt trieån hieän nay ñang ñaët ra nhöõng vaán ñeà ñaùng quan
taâm veà vò trí, vai troø cuûa phuï nöõ vaø cuûa gia ñình. Khi chöùc naêng kinh teá
cuûa gia ñình ñöôïc taêng cöôøng, nhaø nöôùc khoâng coøn laø thieát cheá duy nhaát
chòu traùch nhieäm ñaøo taïo, boá trí vaø söû duïng lao ñoäng. Moät phaàn chöùc naêng
naøy do cô cheá thò tröôøng thöïc hieän. Lao ñoäng nöõ tröôùc söùc eùp cuûa thò tröôøng
ñang coù xu höôùng ruùt veà caùc coâng vieäc gia ñình, hoaëc caùc coâng vieäc naëng
nhoïc hôn vaø coù tieàn coâng thaáp hôn. Trong khi ñoù, nhu caàu saûn xuaát vaø
sinh soáng cuûa caùc thaønh vieân trong gia ñình taêng leân, coøn dòch vuï xaõ hoäi
ñoái vôùi caù nhaân bò caét giaûm. Giôø ñaây, toaøn boä troïng traùch baûo ñaûm nhu caàu
soáng toái thieåu cho caùc thaønh vieân gia ñình ñaët leân vai ngöôøi phuï nöõ vì nhaø
nöôùc khoâng coøn vai troø hoã trôï. Gaùnh naëng gia ñình ñaët leân vai ngöôøi phuï
nöõ cuøng moät luùc vôùi cô hoäi tìm vieäc laøm töông xöùng vôùi coâng lao ñoäng cuûa
hoï giaûm xuoáng.
Trong ñieàu kieän thöïc teá Vieät Nam, khi maø caùc dòch vuï ñôøi soáng coøn
chöa theå ñaùp öùng nhu caàu moïi maët cuûa ñôøi soáng gia ñình, thì ngöôøi phuï
nöõ ñöùng ôû vò trí naøo trong cuoäc soáng gia ñình? Phoûng vaán veà ngöôøi quyeát
ñònh caùc khoaûn muïc chi tieâu quan troïng trong nhaø cho thaáy tyû leä hai vôï
choàng cuøng tham gia baøn baïc vaø thoáng nhaát quyeát ñònh caùc vieäc nhö: mua
taøi saûn lôùn 68,2%; xaây söûa nhaø cöûa 71%, lo vieäc hieáu hæ 67% Trong khi ñoù,
ôû nhöõng khoaûn chi keùm quan troïng hôn nhö tieàn hoïc: 33,6% vôï vaø 5,9%
choàng; tieàn hieáu hæ: 22,6% vôï vaø 8,8% choàng thì quyeàn quyeát ñònh chuû yeáu
laïi thuoäc veà ngöôøi vôï(2). Ñieàu naøy cho thaáy vai troø ngöôøi phuï nöõ ngaøy caøng
trôû neân quan troïng trong gia ñình. Thieân chöùc sinh con laø cuûa phuï nöõ,
nhöng tröôùc ñaây phuï nöõ thöïc hieän chöùc naêng naøy vôùi thaân phaän phuï thuoäc
vaø bò ñoäng. Trong gia ñình truyeàn thoáng, quyeàn quyeát ñònh soá con trong
gia ñình hoï thuoäc veà ngöôøi choàng hoaëc cha meï, anh em, hoï haøng vaø coäng
ñoàng. Ngaøy nay, vôùi vai troø ngaøy caøng ñöôïc caûi thieän trong gia ñình vaø
ngoaøi xaõ hoäi, ngöôøi phuï nöõ ñaõ coù theå cuøng choàng baøn baïc, quyeát ñònh soá
con neân coù cuûa gia ñình hoï.
III. KEÁT LUAÄN
1. Söï bieán ñoåi cuûa gia ñình Vieät Nam treân caùc maët laø keát quaû taát yeáu
cuûa caùc chính saùch ñoåi môùi cuûa Nhaø nöôùc treân caùc maët chính trò, kinh teá,
vaên hoaù vaø xaõ hoäi. Coù nhöõng khía caïnh cuûa ñôøi soáng gia ñình bieán ñoåi
theo xu höôùng tích cöïc cho söï nghieäp coâng nghieäp hoùa, hieän ñaïi hoùa vaø
phaùt trieån kinh teá cuûa xaõ hoäi Vieät Nam. Maët khaùc, moät vaøi söï bieán ñoåi seõ
laøm chaäm laïi söï phaùt trieån theo höôùng tieán boä vaø phuø hôïp xaõ hoäi cuûa chính
baûn thaân gia ñình.
744
Xu theá phaùt trieån hieän nay cuûa gia ñình Vieät Nam laø laønh maïnh, phuø
hôïp vôùi söï phaùt trieån cuûa nhaân loaïi. Nhöõng bieåu hieän leäch laïc, nhöõng hình
thöùc môùi cuûa cô caáu quy moâ vaø caùc quan heä gia ñình trong nhöõng naêm
gaàn ñaây laø nhöõng yeáu toá bieán ñoäng cuûa tính beàn vöõng cô baûn cuûa gia ñình
trong quaù trình thích öùng vôùi nhöõng thay ñoåi xaõ hoäi. Nhöõng hình thöùc gia
ñình môùi coù theå khoâng nhaát thieát laø tieán boä hôn, nhöng noù ñaùp öùng nhöõng
ñoøi hoûi vaø nhu caàu khaùc nhau cuûa cuoäc soáng. Hình thöùc gia ñình môùi khoâng
xoùa boû gia ñình truyeàn thoáng nhöng noù laøm cho hình thöùc gia ñình cuõ voán
laø khuoân maãu vaø chuaån möïc phoå bieán trong xaõ hoäi noâng nghieäp, nay chæ
coøn laø moät trong nhieàu hình thöùc phong phuù khaùc cuûa gia ñình trong xaõ
hoäi coâng nghieäp. Ñieàu ñoù theå hieän tính lieân tuïc vaø taát yeáu cuûa söï bieán ñoåi
gia ñình dieãn ra trong xaõ hoäi Vieät Nam hieän nay.
Gia ñình Vieät Nam ñang thöïc hieän nhöõng chöùc naêng cô baûn voán coù cuûa
noù nhöng treân moät cô sôû môùi vôùi möùc ñoä cao hôn vaø hoaøn thieän hôn. Chöùc
naêng kinh teá ñöôïc phaùt huy ñaõ ñem laïi cho gia ñình moät vai troø môùi chuû
ñaïo trong neàn kinh teá. Coâng taùc keá hoaïch hoùa gia ñình vaø baûo veä chaêm
soùc söùc khoeû sinh saûn vôùi nhöõng keát quaû ñaït ñöôïc cuûa noù ñaõ giuùp gia ñình
thöïc hieän toát chöùc naêng ñaëc bieät cuûa mình, goùp phaàn khoâng nhoû vaøo vieäc
caûi thieän ñôøi soáng vaø naâng cao nhaän thöùc cuûa ngöôøi daân veà yù nghóa lôùn
lao cuûa coâng vieäc naøy. Trong giai ñoaïn chuyeån ñoåi cô baûn cuûa ñaát nöôùc,
nhieàu yeâu caàu môùi ñaët ra cho gia ñình. Xaõ hoäi muoán phaùt trieån phaûi coù söï
oån ñònh töø caùc gia ñình. Söï thích öùng, ñieàu chænh quan heä caùc moái quan
heä trong vaø ngoaøi gia ñình, giaûi quyeát caùc maâu thuaãn giöõa caù nhaân - gia
ñình - xaõ hoäi laø ñieàu kieän cô baûn cho söï oån ñònh vaø phaùt trieån cuûa thieát
cheá xaõ hoäi ñaëc bieät naøy.
2. Moät trong nhöõng quaù trình quan troïng coù aûnh höôûng khoâng nhoû ñeán
söï bieán ñoåi cuûa caùc chöùc naêng, cô caáu, quan heä gia ñình vaø heä thoáng
nhöõng giaù trò vaên hoaù gia ñình laø xu höôùng caù nhaân hoùa hieän nay. Nhöõng
quan heä rieâng tö ñaëc bieät cuûa gia ñình nhö quan heä hoân nhaân, tình yeâu
ñang daàn daàn ñoäc laäp vaø ñi ra ngoaøi söï kieåm soaùt cuûa coäng ñoàng vaø xaõ
hoäi. Cuøng vôùi hieän töôïng treân laø söï giaûm suùt vai troø cuûa caùc toå chöùc taäp
theå vaø caùc coäng ñoàng xaõ hoäi daân söï, ñoàng thôøi vôùi söï ñoäc laäp kheùp kín
cuûa cuoäc soáng tình caûm gia ñình ñaõ buoäc moãi caù nhaân vaø gia ñình phaûi
chuû ñoäng vaø ñoäc laäp xöû lyù caùc quan heä caêng thaúng vaø nhöõng xung ñoät
cuûa mình. Khi taùc ñoäng vaø söï hoã trôï cuûa taäp theå vaø xaõ hoäi ñoái vôùi gia ñình
bò giaûm suùt thì ngöôøi chòu haäu quaû nhieàu nhaát laø phuï nöõ vì hieän nay vaãn
toàn taïi phoå bieán quan nieäm cho raèng ngöôøi phuï nöõ trong moïi tröôøng hôïp
ñeàu phaûi coù nghóa vuï, traùch nhieäm vaø boån phaän lôùn hôn so vôùi nam giôùi.
Töø ñaây, caàn nhìn nhaän vaø ñaùnh gía taùc ñoäng vaø söï hoá trôï cuûa xaõ hoäi noùi
chung(bao goàm dö luaän xaõ hoäi, phaùp luaät,caùc toå chöùc ñoaøn theå) vaø caùc
coäng ñoàng xaõ hoäi daân söï ñoái vôùi gia ñình phaûi ñöôïc taêng cöôøng ñeán möùc
naøo ñeå giuùp gia ñình xöû lyù toát caùc maâu thuaãn cuûa mình, laøm troøn traùch
nhieäm vôùi xaõ hoäi.
745
3. Moâ hình gia ñình môùi khoâng theå hình thaønh treân cô sôû nhöõng yù töôûng
chuû quan duy yù chí cuûa moät caù nhaân hay moät theå cheá xaõ hoäi naøo. Cuõng seõ
khoâng coù moät moâ hình ñoàng nhaát cho moïi gia ñình. Thöïc teá cuoäc soáng vaø
söï ñieàu chænh cuûa chính saùch, phaùp luaät cuûa Nhaø nöôùc seõ laø hai taùc nhaân
quan troïng thuùc ñaåy söï ra ñôøi nhöõng chuaån möïc gia ñình phuø hôïp vôùi ñôøi
soáng kinh teá vaên hoùa cuûa xaõ hoäi. Tuy nhieân, chuaån möïc gia ñình luoân vaän
ñoäng, bieán ñoåi cuøng vôùi söï vaän ñoäng bieán ñoåi cuûa ñôøi soáng gia ñình vaø
xaõ hoäi. Tính lieân tuïc vaø vaän ñoäng cuûa chuaån möïc gia ñình taïo neân traïng
thaùi oån ñònh töông ñoái cho gia ñình, haïn cheá nhöõng aûnh höôûng tieâu cöïc
cuûa ñôøi soáng kinh teá xaõ hoäi ñang gaây nguy cô laøm suy yeáu gia ñình. Chính
vì taàm quan troïng cuûa noù maø caùc chuaån möïc cuûa gia ñình phaûi ñaït ñöôïc
tieâu chí cô baûn: ñònh höôùng heä thoáng caùc haønh ñoäng nhaèm ñaït tôùi caùc giaù
trò mong öôùc cuûa gia ñình(tính giaù trò). Nhöõng giaù trò ñoù phaûi ñöôïc soá ñoâng
ngöôøi hieåu ñöôïc, nhaän thöùc vaø thöïc hieän ñöôïc(tính phoå bieán). Caùc haønh
ñoäng höôùng tôùi chuaån möïc gia ñình cuûa caù nhaân phaûi ñöôïc xaõ hoäi kieåm
soaùt, vaø hoï hoaøn toaøn yeân taâm veà tính ñuùng ñaén vaø söï an toaøn cuûa haønh
ñoäng ñoù (tính hôïp phaùp).
Gia ñình Vieät Nam môùi khoâng theo nhöõng moâ thöùc cuõ cuûa gia ñình
truyeàn thoáng, caøng khoâng laëp laïi nhöõng khuoân maãu cuûa gia ñình caùc nöôùc
Phöông Taây. Ñoù phaûi laø gia ñình mang nhöõng ñaëc thuø cuûa xaõ hoäi Vieät Nam
trong thôøi kyø môùi, ñoàng thôøi coù phaùt huy, gìn giöõ ñöôïc nhöõng neùt ñeïp cuûa
gia ñình truyeàn thoáng. Trong xaõ hoäi Vieät Nam truyeàn thoáng, khuoân pheùp
Nho giaùo vôùi nguyeân taéc coi troïng nam quyeàn, ñeà cao toân ti traät töï treân
döôùi, khoâng chaáp nhaän bình ñaúng nam nöõ ñaõ khieán cho khoâng coù vò trí
cho caù nhaân vaø caùc toå chöùc töï do töï nguyeän. Thieát cheá xaõ hoäi luùc ñoù chæ
nhaán maïnh vai troø cuûa gia ñình vaø nhaø nöôùc. Caùch thöùc toå chöùc gia ñình
nhö vaäy suoát moät thôøi gian daøi haïn cheá quyeàn daân chuû vaø söï môû mang
giao löu cuûa caùc thaønh vieân.
Trong gia ñình Vieät Nam hieän nay, caù nhaân caàn coù tính ñoäc laäp töï chuû
vaø ñöôïc toân troïng, nhöng cuõng bieát thöông yeâu, chaêm soùc nhöõng ngöôøi thaân
cuûa mình, ñoàng thôøi bieát yeâu caùi thieän vaø coù loøng vò tha vôùi ngöôøi khaùc. Gia
ñình môùi cuõng caàn coù trong hieän taïi vaø töông lai nhöõng con ngöôøi coù trình
ñoä kieán thöùc vaø khaû naêng thích öùng vôùi yeâu caàu môùi cuûa söï phaùt trieån kinh
teá, vaên hoaù hieän ñaïi, ñoàng thôøi laïi tieáp thu hoïc taäp ñöôïc nhöõng giaù trò ñaïo
ñöùc, tinh thaàn, tình caûm cuûa nhaân loaïi tieán boä nhö söï ñoàng caûm, tinh thaàn
töông thaân töông aùi, vaø tieáp caän nhanh choùng khoa hoïc kyõ thuaät hieän ñaïi.
Nhöõng neùt ñeïp cuûa gia ñình truyeàn thoáng nhö moái lieân heä maät thieát laâu ñôøi
cuûa anh em noäi ngoaïi hoï haøng, loøng chung thuyû, söï hoaø thuaän, tình nghóa
vôï choàng, söï hy sinh cho con caùi, loøng kính troïng vaø bieát ôn oâng baø, boá
meï, truyeàn thoáng toân troïng vaø yeâu kính ngöôøi cao tuoåi, giuùp ñôõ ngöôøi coù
hoaøn caûnh khoù khaên trong cuøng hoï haøng, laøng xoùm, khoái phoá… caàn ñöôïc
baûo löu vaø gìn giöõ trong chuaån möïc gia ñình môùi.
746
Nhöõng gì chuùng ta tieáp thu ñöôïc töø gia ñình hieän ñaïi, ñoù laø ñeà cao tình
yeâu trong hoân nhaân vaø cuoäc soáng gia ñình, töï do löïa choïn keát hoân, laø söï
bình ñaúng, quan taâm laãn nhau trong moïi maët cuûa ñôøi soáng, ñoàng thôøi toân
troïng töï do caù nhaân vaø ñeà cao tinh thaàn töï chuû treân cô sôû quyeàn lôïi, nghóa
vuï, traùch nhieäm vaø tình caûm cuûa moãi thaønh vieân trong gia ñình. Gia ñình
ngaøy nay ñang chòu traùch nhieäm chaêm lo ñôøi soáng cho caùc thaønh vieân, coøn
moãi caù nhaân ñöôïc höôûng quyeàn coâng daân ñoäc laäp töï chuû vaø coù traùch nhieäm
roõ raøng vôùi gia ñình vaø vôùi xaõ hoäi.
4. Söï bieán ñoåi cuûa gia ñình Vieät Nam hieän nay ñang dieãn ra treân nhieàu
phöông dieän phong phuù vaø ña daïng. Khi xem xeùt söï bieán ñoåi ñoù nhö moät
quaù trình xaõ hoäi taát yeáu, caùc nhaø nghieân cöùu ñang taäp trung vaøo nhöõng
khía caïnh cuï theå cuûa bieán ñoåi gia ñình hoaëc nhöõng khía caïnh lieân quan
ñaëc bieät gaén vôùi ñôøi soáng gia ñình, nhaèm xaùc ñònh nhöõng vaán ñeà cuï theå.
Tuy nhieân khoâng theå chæ taäp trung nghieân cöùu nhöõng vaán ñeà cuï theå maø
boû qua hoaëc khaùi quaùt nhöõng vaán ñeà chung caû veà maët lyù thuyeát, phöông
phaùp vaø thöïc tieãn. Caàn nhìn nhaän nhöõng ñaëc ñieåm xaõ hoäi cuûa caùc nhoùm
trong quaù trình nghieân cöùu söï bieán ñoåi. Chuùng ta ñeàu bieát, bieán ñoåi xaõ hoäi
coù söï vaän ñoäng rieâng cuûa noù vôùi nhöõng höôùng khaùc bieät, thaäm chí nhieàu
khi maâu thuaãn nhau. Caù nhaân vaø nhoùm chòu aûnh höôûng töø söï vaän ñoäng xaõ
hoäi ñoù theo nhöõng möùc ñoä khaùc nhau. Vì vaäy, nghieân cöùu gia ñình caàn
ñöôïc ñaët trong nhöõng chieàu caïnh khaùc nhau cuûa ñôøi soáng xaõ hoäi, trong
nhöõng ñieàu kieän lòch söû vaø vaên hoùa khaùc nhau. Vieäc keát hôïp caùch tieáp caän
lieân ngaønh vaø söû duïng cuøng moät luùc nhieàu phöông phaùp nghieân cöùu khaùc
nhau nhö phöông phaùp ñònh löôïng vaø ñònh tính, phöông phaùp nghieân cöùu
so saùnh ñoái chieáu seõ cho pheùp chuùng ta ruùt ra ñöôïc nhöõng keát luaän khaùch
quan hôn trong vieäc nhaän daïng gia ñình Vieät Nam giai ñoaïn hieän nay.

1. Blumberg, R.L. (ed.), Gender,Family and Economy. London: SAGE. Publication.1991.
2. Ñoã Thò Bình, Leâ Ngoïc Vaên, Nguyeãn Linh Khieáu, Gia ñình Vieät Nam vaø ngöôøi phuï
nöõ trong gia ñình thôøi kyø coâng nghieäp hoaù, hieän ñaïi hoaù ñaát nöôùc, Nxb Khoa hoïc
xaõ hoäi, Haø Noäi, 2002.
3. J.Ross Eshleman, The family. 1988. Allyn and Bacon inc.
4. F. AÊng ghen, Nguoàn goác gia ñình, cheá ñoä tö höõu vaø nhaø nöôùc, Nxb Söï thaät, Haø Noäi,
1972.
5. Mai Quyønh Nam, Gia ñình trong taám göông xaõ hoäi hoïc, Nxb Khoa hoïc xaõ hoäi, Haø
Noäi, 2002. Mai Quyønh Nam, Dö luaän xaõ hoäi veà soá con, Mai Quyønh Nam, Gia ñình
trong taám göông xaõ hoäi hoïc, Nxb Khoa hoïc xaõ hoäi, Haø Noäi, 2002.
6. Leâ Quyù Ñöùc, Vuõ Thy Hueä, Ngöôøi phuï nöõ trong vaên hoaù gia ñình ñoâ thò, Nxb Chính
trò quoác gia, Haø Noäi, 2003.
747
7. Nguyeãn Ñöùc Truyeán, Kinh teá hoä gia ñình vaø caùc quan heä xaõ hoäi ôû noâng thoân ñoàng
baèng soâng Hoàng trong Gia ñình trong taám göông xaõ hoäi hoïc. Mai Quyønh Nam cb.
8. Nguyeãn Phöông Laân, Nguyeãn Thanh Taâm, Tìm hieåu moät soá ñaëc ñieåm trong quan heä
gia ñình Vieät Nam hieän nay. Khoa hoïc veà phuï nöõ. Soá 2 (1999)
9. Traàn Ñình Höôïu, Gia ñình vaø giaùo duïc gia ñình. Trong “Nhöõng nghieân cöùu xaõ hoäi
hoïc veà gia ñình Vieät Nam”, Nxb. Khoa hoïc xaõ hoäi, 1996
10. Trònh Thò Quang, Thöïc traïng lao ñoäng vieäc laøm ôû xaõ Haûi Vaân, phaàn II trong “Haûi
Vaân - nhöõng vaán ñeà lao ñoäng vaø vieäc laøm hieän nay”. Phoøng xaõ hoäi hoïc vaên hoaù
.Vieän xaõ hoäi hoïc, 2003.
11. Trung taâm nghieân cöùu khoa hoïc veà phuï nöõ, Gia ñình vaø vaán ñeà giaùo duïc gia ñình.
12. Trung taâm Nghieân cöùu Khoa hoïc veà phuï nöõ, Nhaän dieän gia ñình Vieät Nam hieän
nay, Kyû yeáu hoäi nghò, Haø Noäi, 1991.
748
THAØNH PHOÁ HOÀ CHÍ MINH
VAØ CUOÄC CHIEÁN CHOÁNG ÑOÙI NGHEØO
(1975 - 2002)
Maïc Ñöôøng*
Thaønh phoá Hoà Chí Minh laø moät ñoâ thò megapolis lôùn nhaát cuûa Vieät
Nam. Töø ñaàu theá kyû XX, quaù trình ñoâ thò hoùa ñaõ bieán ñoåi moät vuøng noâng
thoân Beán Ngheù thaønh moät ñoâ thò “ hoøn ngoïc Vieãn Ñoâng” ôû Ñoâng Nam AÙ
döôùi thôøi Phaùp thuoäc. Suoát 30 naêm cuûa theá kyû naøy (1945-1975), Saøi Goøn-
teân xöa cuûa thaønh phoá laø thuû ñoâ cuûa caùc chính quyeàn cuõ do caùc löïc löôïng
ngoaïi xaâm döïng leân. Ngaøy 30-4-1975, caùch maïng giaûi phoùng daân toäc ôû
Vieät Nam toaøn thaéng, thaønh phoá Saøi Goøn ñöôïc giaûi phoùng, vaø ngaøy 2
thaùng 7 naêm 1976 thaønh phoá mang teân Thaønh phoá Hoà Chí Minh cuûa nöôùc
Coäng hoaø xaõ hoäi chuû nghóa Vieät Nam thoáng nhaát.
Hieän nay, thaønh phoá Hoà Chí Minh coù khoaûng 6 trieäu daân. Daân soá töø 1 ñeán
15 tuoåi chieám 45%, coù 32 daân toäc sinh soáng (Vieät 85,7%, Hoa 15,4%, Chaêm 4%,
Khmer 2%, caùc nhoùm hoä daân toäc Mieàn Baéc, caùc nhoùm hoä daân toäc Taây Nguyeân,
ngoaïi kieàu 0,95%). Thaønh phoá Hoà Chí Minh laø ñoâ thò coù nhieàu tín ñoà toân giaùo
(Phaät giaùo, Coâng giaùo, Hoài giaùo, Tin laønh, Cao ñaøi, Hoøa Haûo). Ñaây laø thaønh phoá
coù nguoàn nhaân löïc lôùn (2,5 trieäu ngöôøi), nöõ chieám 52,4%, maät ñoä daân soá cao
(2617 ngöôøi/km2), ñoâ thò hoaù nhanh, soá ngöôøi ngheøo möu sinh baèng loaïi hình
kinh teá phi chính thöùc (informal sector) ñoâng nhaát nöôùc. Taêng tröôûng kinh teá
nhieàu naêm ôû möùc 8% rieâng naêm 1991-1995, bình quaân taêng 12,6%), laïm phaùt
thaáp (töø thaùng 6 naêm 2002 ñeán thaùng 6 naêm 2003 coøn 12,7%), hoä ngheøo giaûm
coøn 3% (2001) theo tieâu chuaån cuûa thaønh phoá quy ñònh, 137 aáp - khu phoá ñaõ
xoùa ngheøo, nhieàu hoä ngheøo ñaõ trôû thaønh hoä khaù giaû. Thaønh phoá ñaõ thu huùt
ñöôïc nhieàu döï aùn ñaàu tö lieân keát vôùi nöôùc ngoaøi, xoùa naïn ñoùi trong toaøn xaõ
hoäi vaøo naêm 1995 vaø coù khaû naêng hieän thöïc xoùa tình traïng ngheøo tuyeät ñoái
theo ñònh chuaån ñòa phöông coøn 0,6% vaøo cuoái naêm 2003. Daân cö thaønh phoá
chia thaønh 3 vuøng: vuøng noâng thoân ngoaïi thaønh ñang trong quaù trình ñoâ thò
hoùa vôùi möùc ñoä nhanh nhaát nöôùc töø 1990 cho ñeán nay, vuøng ven ñoâ ñöôïc ñoâ
thò hoùa trong thaäp kyû 60 cuûa theá kyû tröôùc nay ñaõ trôû thaønh vuøng noäi ñoâ vaø vuøng
trung taâm ñaõ dieãn ra quaù trình ñoâ thò hoùa töø nhöõng naêm ñaàu cuûa theá kyû XX.
* Phoù Giaùo sö, Tieán só, Vieän Khoa hoïc xaõ hoäi vuøng Nam Boä. Vieät Nam.
749
I. NGUYEÂN NHAÂN ÑOÙI NGHEØO SAU 1975
1. Nguyeân nhaân lòch söû: haäu quaû cuûa chính saùch boùc loät thuoäc ñòa vaø
söï laïc haäu veà kinh teá, chieán tranh xaâm löôïc taøn phaù caùc vuøng sinh thaùi-
nhaân vaên lieân tuïc trong hôn 30 naêm lieàn, taäp quaùn thò daân-noâng daân cuûa
moät neàn vaên minh tieàn coâng nghieäp laïc haäu, chòu aûnh höôûng nhieàu thieân
tai tröôùc naêm 1975, ñaëc bieät laø traän luït naêm 1978 ôû ñoàng baèng soâng Cöûu
Long (ÑBSCL).
2. Nguyeân nhaân kinh teá: söï sai laàm trong chính saùch caûi taïo coâng
thöông nghieäp vaø ñoåi tieàn ñaåy laïm phaùt leân cao hôn 550%, goø eùp thieát
laäp kinh teá taäp theå vaø bao caáp, ngaên caám töï do kinh doanh hoä tö nhaân
(1978-1985).
3. Nguyeân nhaân xaõ hoäi: naïn nhaäp cö thôøi chieán oà aït vaø ñoâ thò hoùa
cöôõng böùc vaøo thaønh phoá Hoà Chí Minh tröôùc naêm 1975, hôn 1 trieäu coâng
chöùc vaø binh lính cheá ñoä cuõ thaát nghieäp, naïn ñoùi vaø thieáu löông thöïc, thöïc
phaåm traàm troïng, caùc löïc löôïng thuø ñòch gaây baát oån ñònh (thuyeàn nhaân,
naïn kieàu, chieán tranh bieân giôùi Taây Nam). Töø naêm 1980, luoàng nhaäp cö töø
nhieàu tænh vaøo thaønh phoá Hoà Chí Minh gia taêng khoâng ngöøng.
4. Nguyeân nhaân caù nhaân vaø hoä gia ñình: thieáu voán, thieáu phöông tieän
vaø coâng cuï ñeå hoaït ñoäng möu sinh, trình ñoä hoïc vaán thaáp keùm, khoâng coù
ngheà nghieäp oån ñònh, nieàm tin vöôït ngheøo chöa xaùc ñònh, thieáu chuû ñoäng
naém baét caùc cô hoäi tieáp xuùc vôùi caùc chính saùch phuùc lôïi xaõ hoäi do Nhaø
nöôùc ñeà ra, taäp quaùn chi tieâu khoâng hôïp lyù, nhieàu con.
II. TAÁN COÂNG VAØO ÑOÙI NGHEØO GIAI ÑOAÏN SAU NAÊM 1975
1. Ñaáu tranh xoùa ñoùi giaûm ngheøo (XÑGN) trong 10 naêm sau giaûi phoùng mieàn
Nam (1975-1985)
Sau ngaøy 30-4-1975, daân soá thaønh phoá Hoà Chí Minh coù khoaûng 3.498.176
ngöôøi, trong ñoù daân soá noâng thoân ngoaïi thaønh chæ coù 83.562 ngöôøi. Ñeå traùnh
bom ñaïn, noâng daân ñeàu keùo vaøo thaønh phoá möu sinh, nhieàu xoùm ngheøo xuaát
hieän tröôùc khi thaønh phoá ñöôïc giaûi phoùng. Naêm 1978, traän luït theá kyû ñaõ dieãn
ra ôû vuøng ÑBSCL, nôi cung caáp löông thöïc vaø thöïc phaåm cho thaønh phoá.
Theâm vaøo ñoù laø nhöõng sai laàm veà chính saùch kinh teá vaø taøi chính, caùc löïc
löôïng thuø ñòch gaây baát oån ñònh, chieán tranh baûo veä bieân giôùi Taây Nam buøng
noå, laïm phaùt taêng, naïn ñoùi vaø ngheøo löông thöïc traàm troïng. Chính quyeàn toå
chöùc giaõn daân ra ngoaïi thaønh, phuïc hoài saûn xuaát noâng nghieäp, di daân xaây
döïng vuøng kinh teá môùi, vaän ñoäng vaø giuùp ñôõ naïn nhaân chieán tranh caùc tænh
xa hoài höông, thöïc hieän cheá ñoä “khaåu phaàn löông thöïc” trong toaøn thaønh phoá,
Nhaø nöôùc toå chöùc cöùu trôï caùc hoä gia ñình ñang rôi vaøo caûnh ñoùi löông thöïc.
Naïn ñoùi ôû thaønh phoá ñaõ ñöôïc chaën ñöùng tröôùc nguy cô ñoùi vaø ngheøo löông
thöïc thöïc phaåm ñang phaùt trieån töôûng chöøng nhö khoâng khaéc phuïc ñöôïc.
750
THAØNH PHOÁ HOÀ CHÍ MINH VAØ CUOÄC CHIEÁN CHOÁNG ÑOÙI NGHEØO (1975 - 2002)
2. Tieáp tuïc söï nghieäp XÑGN trong giai ñoaïn ñaàu cuûa thôøi kyø ñoåi môùi (1985-1995)
Thöïc hieän ñöôøng loái ñoåi môùi cuûa quoác gia, thaønh phoá ñaõ thöïc hieän töï
do hoùa kinh doanh cho hoä tö nhaân trong noäi thaønh vaø phaùt trieån kinh teá
hoä gia ñình trong saûn xuaát noâng nghieäp, khuyeán khích taêng tröôûng kinh teá
5 thaønh phaàn, môû roäng kinh teá ñoái ngoaïi, laïm phaùt haï thaáp töø 191% naêm
1985 xuoáng coøn 11% naêm 1995, tyû leä taêng tröôûng kinh teá bình quaân haøng
naêm taêng 12,6% (töø naêm 1991 ñeán 1995), thu nhaäp ñaàu ngöôøi gia taêng töø
400 USD/ñaàu ngöôøi leân 600 USD/ñaàu ngöôøi (töø naêm 1991 ñeán 1995), quaù
trình ñoâ thò hoùa töï phaùt buøng noå, ñoùi vaø ngheøo ôû noâng thoân vuøng saâu vuøng
xa ngoaïi thaønh xuaát hieän. Chöông trình phaán ñaáu thu heïp vaø töøng böôùc xoaù
ñoùi hoä noâng thoân cuûa thaønh phoá Hoà Chí Minh ra ñôøi (12-2-1992) ñaàu tieân
ôû nöôùc ta. Chuaån ngheøo tuyeät ñoái ñöôïc quy ñònh cho noäi thaønh (thu nhaäp
1000.000ñ/ngöôøi/naêm cho noäi thaønh vaø 700.000 ñ/ngöôøi/naêm cho ngoaïi
thaønh). Sau gaàn 3 naêm hoaït ñoäng tích cöïc, thaùng 5 naêm 1995, chính quyeàn
thaønh phoá coâng boá chính thöùc ñaõ xoaù ñöôïc naïn ñoùi trong xaõ hoäi vaø xem ñoù
laø caùi moác quan troïng vaø coù yù nghóa ñoái vôùi söï phaùt trieån kinh teá- xaõ hoäi
cuûa thaønh phoá(1), 49% hoä ngheøo ñaït chuaån xoùa ngheøo tuyeät ñoái, nhöng vaãn
coøn toàn taïi 51% hoä ngheøo tuyeät ñoái vaø naïn ngheøo löông thöïc (khoâng coøn
ñoùi nhöng chöa no ñuû thöôøng xuyeân) vaãn chöa xoùa heát.
3. Vaán ñeà vöôït ngheøo trong quaù trình ñoâ thò hoùa (1995-2001)
Taêng tröôûng kinh teá lieân tuïc naâng cao töø 10,2% (1995), 12,6% (1991-
1995), 9,5% (2001), 10,2% (2002), laïm phaùt haï thaáp lieân tuïc (12,7% naêm
1995 coøn 2,17% naêm 2002), thu nhaäp bình quaân ñaàu ngöôøi töø 600 USD
(1995) ñeán 1.558 USD (2002), kim ngaïch xuaát khaåu taêng 23,7%. Chuaån
ngheøo taêng töø 3 trieäu ñoàng/ngöôøi/naêm cho noâng thoân, 3,5 trieäu
ñoàng/ngöôøi/naêm cho noäi thaønh. Thaønh phoá thöïc hieän Chöông trình muïc
tieâu quoác gia XÑGN giai ñoaïn 1998-2000 do Thuû töôùng Chính phuû pheâ
duyeät ngaøy 23 thaùng 7 naêm 1998. Chöông trình coù 9 döï aùn veà kinh teá-
xaõ hoäi, vieäc laøm, tín duïng, y teá ñeå taïo cho ngöôøi ngheøo coù cô hoäi vöôït
ngheøo nhaèm haï thaáp toång soá hoä ngheøo caû nöôùc coøn 10% vaøo naêm 2000.
Cuoái naêm 2001, thaønh phoá coøn hôn 88.824 hoä ngheøo (chieám 10,93%
trong toång soá ngheøo cuûa 303 phöôøng xaõ trong toaøn thaønh phoá). Toác ñoä
ñoâ thò vuøng noâng thoân ngoaïi thaønh laø 5%/naêm. Coù 22.571 hoä ngheøo trong
toång soá hoä ngheøo hieän ñaõ thoaùt tình traïng ngheøo tuyeät ñoái theo ñònh
chuaån quoác gia vaø ñòa phöông, taïo vieäc laøm cho 183.000 ngöôøi trong dieän
ngheøo, xaây caát 1.000 caên hoä cho ngöôøi ngheøo, 100% ngöôøi ngheøo ñöôïc
söû duïng ñieän sinh hoaït, ñöôøng xaù ñöôïc tu boå, chôï môùi ñöôïc xaây caát,
moät soá ngöôøi ngheøo thöôøng ñeán traïm y teá ñeå khaùm chöõa beänh, nhieàu
gia ñình ngheøo ñöôïc hoã trôï kinh phí ñeå cho con em ñöôïc ñi hoïc. Tyû leä
ngheøo tuyeät ñoái coøn 13%, ngheøo töông ñoái coøn 52% (dieän ñaõ xoùa ñöôïc
ngheøo theo ñònh chuaån ñòa phöông, nhöng coøn khaû naêng taùi ngheøo, ñòa
phöông goïi laø “dieän baûo löu”).
751
4. Nhöõng ñoäng thaùi vöôït ngheøo vaø ñoâ thò hoaù sau naêm 2001
Naêm 2002, neàn kinh teá cuûa thaønh phoá gaëp nhieàu khoù khaên môùi trong
quaù trình phaùt trieån höôùng tôùi moät xaõ hoäi ñoâ thò coâng nghieäp hoùa, hieän ñaïi
hoùa. Taêng tröôûng kinh teá chæ ñaït möùc 7,8%, laïm phaùt 2,17%, söùc mua cuûa
thò daân taêng, ñôøi soáng cuûa ñaïi boä phaän nhaân daân khoâng ngöøng ñöôïc naâng
cao so vôùi naêm 1995. Thaønh phoá coâng nhaän 137 ñôn vò xaõ hoäi cô sôû (aáp,
khu phoá) vaø 3 phöôøng (phöôøng Beán Ngheù (QI), phöôøng 4 (Q10) vaø phöôøng
6 (Q10)(2) ñaõ xoùa naïn ngheøo tuyeät ñoái. Nhieàu hoä ngheøo ñang coá gaéng oån
ñònh vöôn leân töø möùc ngheøo töông ñoái ñeå coù ñôøi soáng caän trung löu, nhieàu
hoä ngheøo vaøo naêm 1995 nay ñaõ trôû thaønh hoä khaù giaû coù voán haøng tyû ñoàng
(caùc hoä ngheøo thuoäc hoäi cöïu chieán binh). Ñoàng thôøi, soá hoä ngheøo naêm 2002
chæ coøn 5,59% trong toång soá hoä daân cö thaønh phoá naêm 2001 vaø naêm 2002
laø 3% (töùc 30.000 hoä). Chính quyeàn ñaõ giuùp trôï caáp cho 1.357 hoä naèm trong
dieän ñaõ thoaùt ngheøo nhöng coù khaû naêng taùi ngheøo. Muïc tieâu naêm 2003 cuûa
thaønh phoá Hoà Chí Minh laø haï thaáp tyû leä hoä ngheøo coøn 0,6% trong toång soá hoä
daân, naâng cao möùc soáng kinh teá-xaõ hoäi vaø vaên hoùa cho coäng ñoàng hoä ngheøo
ñaõ vöôït qua chuaån ngheøo tuyeät ñoái.
III. CUOÄC ÑIEÀU TRA 1050 HOÄ NGHEØO CUÛA LIEÂN NGAØNH
KHOA HOÏC XAÕ HOÄI
Cuoäc ñieàu tra 1050 hoä ngheøo taïi thaønh phoá Hoà Chí Minh do Vieän
Khoa hoïc xaõ hoäi TP. Hoà Chí Minh tieán haønh ñaõ môû roäng taàm so saùnh
theo doøng ngöôøi nhaäp cö töø 2 xaõ noâng nghieäp ôû Mieàn Trung thuoäc 2
huyeän Sôn Tònh (Quaûng Ngaõi) vaø 2 xaõ ôû vuøng ñoàng baèng soâng Cöûu Long
thuoäc huyeän Caàn Ñöôùc (tænh Long An) ñaõ cho ta moät ngaân haøng döõ lieäu
khaù lôùn. Nhöõng tö lieäu aáy phaûn aùnh phaàn naøo hieän thöïc ngheøo cuûa
nhöõng naêm “buøng noå ñoâ thò hoùa töï phaùt tieáp dieãn soâi noåi (1997-2000)”.
Vieäc quaûn lyù ñoâ thò theo quy hoaïch coøn khaù loûng leûo, taàm nhìn ñoâ thò
hoùa chöa ñöôïc quaùn trieät theo tinh thaàn Nghò quyeát 20 cuûa Boä Chính trò
veà Thaønh phoá Hoà Chí Minh (thaùng 9-2002) trong thôøi kyø CNH, HÑH.
Ngaân haøng döõ lieäu aáy chæ coù giaù trò thaät söï khi coù moät ñoäi nguõ khoa hoïc
ñuû trình ñoä vaø khaû naêng phaân tích, noù nhö laø nhöõng quaù trình xaõ hoäi
(social process) cuûa ñôøi soáng ñoâ thò (megapolis) hieän ñaïi. Söï phaân tích aáy
laø nhöõng luaän cöù khoa hoïc coù chieàu saâu ñeå tìm ra moät chieán löôïc phaùt
trieån cho moät xaõ hoäi ñoâ thò maø ôû ñoù “ngöôøi ngheøo thì ñuû aên, ngöôøi ñuû
aên thì khaù giaøu, ngöôøi khaù giaøu thì giaøu theâm” (Lôøi phaùt bieåu cuûa Chuû
tòch Hoà Chí Minh naêm 1947) nhaèm xaây döïng moät xaõ hoäi daân giaøu maø
ngöôøi giaøu töï nguyeän nhaän laáy traùch nhieäm giuùp ñôõ ngöôøi ngheøo
vöôn leân khoûi caûnh ñoùi ngheøo phaûi coù yù chí maïnh meõ töï thaân duøng
noäi löïc höôùng tôùi con ñöôøng khaù giaû. Chuû nghóa xaõ hoäi ôû Vieät Nam
khoâng cho pheùp toàn taïi söï ñoái laäp mang tính ñoái khaùng giöõa taàng lôùp
ngöôøi ngheøo vaø ngöôøi giaøu, caøng khoâng cho pheùp ngöôøi giaøu ra söùc boùc
752
loät ngöôøi ngheøo ñeå laøm giaøu. Coâng baèng, daân chuû xaõ hoäi laø moät ñoäng
löïc phaùt trieån cuûa xaõ hoäi Vieät Nam ñang höôùng tôùi.
Ñeå phaân tích xaõ hoäi trong töøng vuøng sinh thaùi ñoâ thò, chuùng toâi ñaõ vaän
duïng phöông phaùp ñònh vò nghieân cöùu ñeå nghieân cöùu saâu ôû 3 vuøng ñoâ thò:
vuøng noäi ñoâ ñaõ kinh qua quaù trình ñoâ thò hoùa töø laâu ñôøi, vuøng ven ñoâ ñang
chuyeån ñoäng ñoâ thò hoùa maïnh thaønh vuøng noäi ñoâ, vaø vuøng noâng thoân ñang
“buøng noå ñoâ thò hoùa” ñöông ñaïi. Caùc ñòa phöông nhö: phöôøng Caàu Kho baét
ñaàu quaù trình ñoâ thò hoùa töø theá kyû XVIII döôùi thôøi phong kieán trieàu Nguyeãn
vaø trôû thaønh vuøng trung taâm ñoâ thò cuûa thaønh phoá thuoäc ñòa töø ñaàu theá kyû
XX, phöôøng 6 (Q.Taân Bình) nguyeân laø vuøng ven ñoâ hoang vu, daân cö töø
Mieàn Baéc ñeán ñònh cö töø sau naêm 1954 vaø phaùt trieån ñoâ thò vaøo thaäp nieân
60 cuûa theá kyû tröôùc, xaõ Bình Trò Ñoâng (H.Bình Chaùnh) laø vuøng noâng thoân
Nam Boä coù ñình laøng, môùi böôùc vaøo thôøi kyø ñoâ thò hoùa “buøng noå” töø ñaàu
thaäp nieân 90 cuûa theá kyû vöøa qua ñaõ ñöôïc ñònh vò ñieàu tra vaø nghieân cöùu.
Muoán thöïc hieän moät quy trình nghieân cöùu cô baûn, vieäc xaùc ñònh caùc
khaùi nieäm coâng cuï ñeå tieán haønh thieát keá caùc baûng hoûi ñieàu tra vaø xaùc ñònh
heä ñeà taøi nghieân cöùu laø raát quyeát ñònh. Chöông trình ñaõ tìm ra 5 khaùi nieäm
cô baûn (key issues):
Vöôït ngheøo (poverty alleviation) phaân bieät vôùi giaûm ngheøo (poverty
reduction) vaø xoùa ngheøo (poverty elimination);
2. Ñoâ thò hoùa (urbanization);
3. Hoä gia ñình (Househoild);
4. Di daân (migration);
5. Coäng ñoàng (community)(3).
Ñeå ño löôøng ñöôïc hieän töôïng ngheøo cuï theå, chuùng ta ñaõ vaän duïng nhöõng
coâng thöùc tính bình quaân ñaàu ngöôøi trong hoä, coâng thöùc tính möùc giaûm hoä
ngheøo, coââng thöùc tính hoä ñaõ vöôït ngheøo vaø ñaëc bieät laø coâng thöùc xaùc ñònh hoä
ngheøo nhaäp cö vaøo caùc khu vöïc ñoâ thò hoùa(4). Nguoàn thu chi caùc hoä ngheøo laø
tö lieäu raát cô baûn ñeå xaùc ñònh ñaëc ñieåm veà moái töông quan xaõ hoäi – vaên hoùa
vaø nhu caàu sinh toàn cuûa ngöôøi ngheøo. Veà thu, coù 4 nguoàn thu chính (vay quyõ
XÑGN vaø caùc quyõ xaõ hoäi cuûa Nhaø nöôùc, cuûa caùc ñoaøn theå xaõ hoäi, thu nhaäp
do caùch möu sinh cuûa nhieàu loaïi hình kinh teá (informal sector), thu nhaäp do
chaên nuoâi vaø thu nhaäp do söï giuùp ñôõ cuûa ngöôøi thaân). Veà chi, coù 14 khoaûn
chi thöôøng xuyeân (caø pheâ saùng, aên uoáng ngoaøi nhaø, aên uoáng taïi nhaø, hoïc vaên
hoùa, hoïc ngheà, cuùng gioã, chöõa beänh, thaêm queâ höông cuõ (ñoái vôùi nhöõng
ngöôøi nhaäp cö), chaát ñoát ñeå naáu aên haøng ngaøy, mua saém gia duïng, söûa chöõa
nhaø, phöông tieän ñi laïi, traû tieàn ñieän, nöôùc, thueâ nhaø ôû, chi cho vieäc laøm aên
nuoâi soáng)(5). Heä thoáng chôï Beán Thaønh, chôï Nancy, chôï Taân Bình, chôï Bình
Taây, chôï Caàu Muoái, chôï Caây da saø, chôï xaõ Bình Trò Ñoâng) laø moâi tröôøng möu
sinh taäp trung ñoâng nhöõng ngöôøi ngheøo taïi choã vaø ngöôøi ngheøo nhaäp cö(6).
753
Tình traïng ngheøo ñoâ thò (urban poverty) ñöôïc phaân tích theo 16 taùc toá cô
baûn(7). Ñaëc tröng möu sinh cuûa ngöôøi ngheøo laø söï ña daïng hoùa hình thöùc
kinh teá phi chính thöùc trong moâi tröôøng ñoâ thò(8) vaø nhöõng taùc ñoäng kinh teá
ñoâ thò vaøo cuoäc soáng ngöôøi ngheøo nhö caùc chi phí, hoïc vaán, möùc soáng gia
ñình, tín duïng, vieäc laøm cuûa tuoåi treû, caùc xí nghieäp ñòa phöông vaø cuoái cuøng
daãn tôùi böùc tranh phaân hoùa giaøu ngheøo ôû ñoâ thò(9). Vaán ñeà nhaäp cö vöøøa coù
lieân quan ñeán quaù trình ñoâ thò hoùa vaø phaùt trieån nguoàn nhaân löïc, laïi vöøa coù
taùc ñoäng nhieàu maët ñeán ñôøi soáng ngöôøi ngheøo taïi choã vaø ngöôøi ngheøo môùi
nhaäp cö, coù aûnh höôûng ñeán vuøng noâng thoân di daân vaø vuøng noâng thoân nhaäp
cö, nhaát laø vaán ñeà nhaø ôû vaø moâi tröôøng soáng, vaán ñeà baûo hieåm y teá. Caùc vaán
ñeà noùi treân bieåu thò maët phöùc taïp nhaát cuûa quaù trình ñoâ thò hoùa trong vieäc
quaûn lyù ñoâ thò vaø trong quaù trình vöôït ngheøo(10). Voán xaõ hoäi (social capital)
ñöôïc xaõ hoäi hoïc hieän ñaïi baèng nghieân cöùu caùc moái quan heä xaõ hoäi thöôøng
xuyeân vaø gaén boù nhau nhö laø moät lyù thuyeát veà caáu truùc xaõ hoäi vaø ñoäng löïc
vöôït ngheøo ( theory of social structure and action) ñaõ ñöôïc vaän duïng phaân
tích nhöõng cô hoäi thaêng tieán trong xaõ hoäi ngheøo ñoâ thò ôû Thaønh phoá Hoà Chí
Minh. Nhöng quan troïng nhaát laø yù thöùc töï thaân vöôn leân trong moät nieàm tin
vöôït ngheøo beàn vöõng, khi maø “ñoä thaám” cuûa nhöõng chính saùch xaõ hoäi quoác
gia ñaõ ñeán vôùi caùc hoä ngheøo(11). Nhöõng vaán ñeà khoa hoïc noùi treân, neáu thöïc
hieän nhieäm vuï “toång keát thöïc tieãn”, moät caùch coù yù thöùc töï thaân nghieâm tuùc
hôn thì coâng vieäc nghieân cöùu ngheøo ñoâ thò (urban poverty) seõ mang laïi nhieàu
yù nghóa khoa hoïc vaø thöïc tieãn coù taàm höõu ích cao.
IV. CUOÄC TAÁN COÂNG VAØO NGHEØO KHOÅ ÔÛ ÑOÂ THÒ VAÃN COØN
TIEÁP TUÏC LAÂU DAØI
Naêm 2005, Thaønh phoá Hoà Chí Minh seõ ñaït ñöôïc möùc xoùa boû ñoàng thu
nhaäp cô baûn naïn ngheøo ñoâ thò theo nhöõng chuaån ngheøo tuyeät ñoái môùi naâng
cao (4 trieäu ñoàng thu nhaäp ngöôøi/naêm cho vuøng noäi thaønh vaø 3 trieäu 500
ngaøn ñoàng thu nhaäp cho vuøng noâng thoân ngoaïi thaønh baét ñaàu töø naêm
2004), sau khi keát thuùc chöông trình xoaù ngheøo theo tieâu chuaån cuõ vaøo cuoái
naêm 2003. Ñaây laø moät thaéng lôïi to lôùn so vôùi toaøn quoác, maëc duø ñònh chuaån
ngheøo tuyeät ñoái cuûa thaønh phoá Hoà Chí Minh laø cao hôn chuaån quoác gia vaø
cao hôn nhieàu laàn so vôùi caùc tænh trong nöôùc. Nhöng, so vôùi chuaån ngheøo
tuyeät ñoái cuûa Lieân Hôïp Quoác xaùc ñònh trong caùc nöôùc ñang phaùt trieån nhö
nöôùc ta thì coøn quaù thaáp (1 USD/ngöôøi/ngaøy) vaø so vôùi chuaån ngheøo cuûa
caùc quoác gia ñaõ traûi qua thôøi kyø coâng nghieäp hoùa vaø hieän ñaïi hoùa phaùt
trieån nhö Taây AÂu, Baéc Myõ, Nhaät Baûn (thu nhaäp 2 USD/ngöôøi/ngaøy) laïi caøng
thaáp hôn, maëc duø giaù caû treân thò tröôøng nöôùc ta “deã soáng” cho ngöôøi ngheøo
hôn nhieàu nöôùc khaùc vaø “ñieàu kieän soáng” ôû nöôùc ta coøn nhieàu “giaûn ñôn”.
Töø nöûa cuoái thaäp nieân 80 cuûa theá kyû tröôùc cho ñeán nay, caùc caù nhaân
vaø toå chöùc khoa hoïc treân theá giôùi ñaõ taäp trung nghieân cöùu nhieàu hôn veà
hieän töôïng ngheøo ôû ñoâ thò (urban poverty) trong caùc nöôùc giaøu coù vôùi neàn
coâng nghieäp vaø ñôøi soáng hieän ñaïi ñaõ ñaït tôùi möùc cao. Ngaøy nay, ngheøo khoå
ôû ñoâ thò vaø ngheøo khoå trong moâi tröôøng ñoâ thò hoùa ñaõ trôû thaønh moät vaán ñeà
754
troïng ñieåm maø theá giôùi quan taâm. Vaán ñeà giaûm ngheøo vaø vöôït ngheøo trong
quaù trình “buøng noå” ñoâ thò hoùa ôû 88 quoâác gia ngheøo (trong ñoù coù nöôùc ta)
laø moät vaán ñeà cuûa toaøn caàu hoùa ñang ñaët ra trong caùc nöôùc ñang phaùt trieån
(developing country) vaø caû caùc nöôùc ñaõ phaùt trieån (developed country).
Giaûi quyeát naïn ngheøo khoå ôû ñoâ thò maø ñoái töôïng chính laø nhöõng ngöôøi
thu nhaäp thaáp theo ñònh chuaån, hoï khoâng ñöôïc höôûng löông, khoâng ñöôïc
laøm vieäc trong caùc toå chöùc ngheà nghieäp oån ñònh, sinh soáng trong nhöõng moâi
tröôøng chaät heïp vaø oâ nhieãm, ít ñöôïc phaùp luaät baûo veä, deã bò toån thöông veà vaät
chaát vaø tinh thaàn, ít ñöôïc bình ñaúng trong xaõ hoäi vaø thieáu cô hoäi ñeå höôûng
thuï caùc phuùc lôïi xaõ hoäi cuûa quoác gia. Ñoù laø nhöõng ngöôøi ngheøo maø caùc
chöông trình quoác teá vaø quoác gia ñang coá gaéng giaûi quyeát baèng nhöõng con
ñöôøng vöôït ngheøo khaùc nhau theo ñieàu kieän cuûa moãi quoác gia khaùc nhau.
Thaùng 2-2003, toå chöùc Ngaân haøng Theá giôùi theo khuyeán nghò cuûa caùc cô
quan nhaân ñaïo Lieân Hôïp Quoác ñaõ toå chöùc moät hoäi thaûo khoa hoïc ñaàu tieân
baøn veà vaán ñeà xuùc tieán caùc döï aùn nghieân cöùu ngheøo ñoâ thò (urban pover-
ty) trong phaïm vi toaøn caàu. Hoäi thaûo ñaõ ñöa ra khaùi nieäm “chieán löôïc trao
quyeàn” (empowerment strategies) vôùi 4 yeáu toá cô baûn (four key element) ñeå
laøm cô sôû ñònh höôùng nghieân cöùu ngheøo ñoâ thò (1/ Quyeàn ngöôøi ngheøo ñöôïc
giuùp ñôõ naém bieát caùc chính saùch phuùc lôïi xaõ hoäi moät caùch töôøng taän, 2/
Quyeàn töï thaân quyeát ñònh vaø tham gia caùc döï aùn vöôït ngheøo, 3/ Töï mình
chòu traùch nhieäm veà con ñöôøng vöôït ngheøo cuûa baûn thaân, 4/ Chaát löôïng cuûa
caùc cô quan nghieân cöùu vaø thöïc hieän caùc döï aùn vöôït ngheøo(12).
Xoaù ñoùi giaûm ngheøo ôû nhöõng nöôùc ñang phaùt trieån laø moät quaù trình
haønh ñoäng naèm trong chieán löôïc phaùt trieån kinh teá-xaõ hoäi quoác gia, döïa vaøo
söï taêng tröôûng kinh teá haøng naêm vaø nguoàn thu ngaân saùch quoác gia laø chính.
Xoùa ñoùi giaûm ngheøo laø töøng böôùc ruùt ngaén khoaûng caùch giaøu ngheøo ñeå xaây
döïng moät ñaát nöôùc daân giaøu. Ñoù laø muïc tieâu chieán löôïc cuûa caùc coâng trình
nghieân cöùu cô baûn ña ngaønh veà khoa hoïc xaõ hoäi nhaèm phuïc vuï cho chieán
löôïc XÑGN quoác gia. Ñeå coù vai troø chuû ñoäng vaø hieäu quaû trong nghieân cöùu
vaø phaùt trieån (R&D), caùc nhaø khoa hoïc xaõ hoäi caàn tieáp caän vôùi nhöõng khaùi
nieäm môùi, hình thaønh nhöõng ngaønh chuyeân moân môùi (kinh teá hoïc ñoâ thò,
daân toäc hoïc ñoâ thò, xaõ hoäi hoïc ñoâ thò, taâm lyù hoïc ñoâ thò, lòch söû phaùt trieån
ñoâ thò thôøi hieän ñaïi) vaø lieân keát nghieân cöùu treân tinh thaàn hoã trôï cuøng phaùt
trieån nhaèm ñaøo taïo moät nguoàn nhaân löïc nghieân cöùu cô baûn coù naêng löïc
ñieàu tra, phoûng vaán gioûi chöù khoâng phaûi taïo thaønh moät lôùp ngöôøi ñi thu
thaäp taøi lieäu coù voán kieán thöùc cô baûn ngheøo naøn.
CHUÙ THÍCH
1. Tröông Taán Sang, Baùo caùo toång keát phong traøo thi ñua thöïc hieän muïc tieâu xoùa hoä ñoùi cuûa thaønh
phoá Hoà Chí Minh ngaøy 25-4-1995.
2. UÛy ban nhaân daân TP Hoà Chí Minh, Taøi lieäu Hoäi nghò toång keát chöông trình XÑGN - vieäc laøm
naêm 2002 vaø muïc tieâu nhieäm vuï naêm 2003, tr. 32
755
3. Maïc Ñöôøng, Caùc khaùi nieäm khoa hoïc cô baûn töø thöïc tieãn nghieân cöùu cuûa chöông trình, trong
taøi lieäu Hoäi thaûo thoâng tin veà nghieân cöùu vaø thöïc hieän XÑGN cuûa Vieän Khoa hoïc xaõ hoäi taïi TP
Hoà Chí Minh, thaùng 5 naêm 2001.
4. Maïc Ñöôøng, Caùc coâng thöùc tính toaùn cô baûn veà hieän töôïng ngheøo, taøi lieäu ñaõ daãn, phuï luïc 3.
5. Maïc Ñöôøng, Caây kinh teá thu chi cuûa hoä gia ñình ngheøo, taøi lieäu ñaõ daãn, phuï luïc 4b.
6. Maïc Ñöôøng, Sô ñoà quan heä cuûa nhöõng taùc toá maïng löôùi thöông maïi taïi caùc ñòa baøn ñònh vò, taøi
lieäu ñaõ daãn.
7. Caùc taùc toá aáy laø: 1/ ñaëc ñieåm daân soá hoïc; 2/ söùc khoeû; 3/ giaùo duïc vaø ñaøo taïo; 4/lòch söû gia ñình
chuû hoä; 5/ tình hình di daân; 6/ nhaø ôû vaø ñieàu kieän sinh hoaït; 7/ vieäc laøm vaø thu nhaäp; 8/ quan
heä xaõ hoäi; 9/ thu nhaäp ngoaøi vieäc laøm; 10/ chi tieâu; 11/ möôïn vay tieàn; 12/ hoaït ñoäng noâng
nghieäp; 13/ möùc soáng; 14/ yù kieán ngöôøi daân veà tình traïng ngheøo 15/ tình hình oâ nhieãm moâi
tröôøng 16/ nieàm tin vöôït ngheøo trong naêm tröôùc maét. Xem: Nguyeãn Thu Sa - Phöông phaùp vaø
kyõ thuaät nghieân cöùu... trong saùch Vaán ñeà giaûm ngheøo trong quaù trình ñoâ thò hoùa ôû TPá Hoà Chí
Minh. Nxb Khoa hoïc xaõ hoäi, Haø Noäi 2001, tr 153.
8. Nguyeãn Quoác Vieät, Vaán ñeà ngöôøi ngheøo trong khu kinh teá chính thöùc ôû TP.Hoà CHí Minh” trong
saùch Vaán ñeà giaûm ngheøo trong quaù trình ñoâ thò hoùa..., taøi lieäu ñaõ daãn, tr 287-303.
9. Xem baùo caùo khoa hoïc cuûa caùc taùc giaû Tröông Thanh Thaûo, Vuõ Vaên Ngoïc, Nguyeãn Thò Hoøa,
Nguyeãn Thò Mai Höông, Leâ Thò Myõ, Nguyeãn Taán Daân, Nguyeãn Thò Caønh... löu tröõ taïi vaên phoøng
XÑGN, Vieän Khoa hoïc xaõ hoäi taïi TP Hoà Chí Minh.
10. Xem baùo caùo khoa hoïc cuûa Traàn Hoàng Lieân, Traàn Anh Tieán, Leâ Quang Minh, Leâ Thanh Sang,
Nguyeãn Thò Nhung, Nguyeãn Ngoïc Dieãm, Traàn Thaùi Ngoïc Thaønh, Phaïm Thaønh Duy, Phan
Thaønh, löu tröõ taïi vaên phoøng XÑGN, Vieän Khoa hoïc xaõ hoäi TP.Hoà Chí Minh.
11. Xem baùo caùo khoa hoïc cuûa Vaên Thò Ngoïc Lan, Phaïm Ngoïc Ñænh vaø Löu Phöông Thaûo, löu
tröõ taïi vaên phoøng XÑGN, Vieän Khoa hoïc xaõ hoäi taïi TP.Hoà Chí Minh.
12. Xem taøi lieäu Workshop on “Measuring Empowerment: Cross disciplinary Perspectives”, 4-5
February 2003, Washington DC (USA), Poverty, The Word Bank group.

1. Hoà Chí Minh tuyeån taäp, taäp 4 Nxb Chính trò quoác gia, Haø Noäi 1987.
2. Nghò quyeát Ñaïi hoäi Ñaûng coäng saûn Vieät Nam laàn thöù IX.
3. Nghò quyeát 20 cuûa Boä Chính trò ngaøy 20-2-2002 veà TP Hoà Chí Minh.
4. Maïc Ñöôøng. Daân toäc hoïc ñoâ thò vaø ñoâ thò hoùa, Nxb Treû, TP Hoà Chí Minh 2002.
5. Chöông trình nghieân cöùu quaûn lyù ñoâ thò TP Hoà CHí Minh - Caùc giaûi phaùp toång hôïp
quaûn lyù ñoâ thò TP.HCM, 1996.
6. UBND TP Hoà Chí Minh. Taøi lieäu toång keát chöông trình XÑGN - VIEÄC LAØM naêm 2002
vaø muïc tieâu nhieäm vuï naêm 2003, 2-2003.
7. Cornell University. Poverty, inequality and Development, USA, 2000.
8. Vieän Khoa hoïc xaõ hoäi taïi TP Hoà Chí Minh. Hoäi thaûo trao ñoåi thoâng tin veà nghieân
cöùu vaø thöïc hieän XÑGN laàn thöù nhaát, 5-2001.
9. Vieän Khoa hoïc xaõ hoäi taïi TP Hoà Chí Minh. Hoäi thaûo thoâng tin... laàn thöù 2, thaùng
5-2003.
10. ADB. Development and Management of cities, 3-1999.
756
XU HÖÔÙNG VAÊN HOÙA-XAÕ HOÄI
CUÛA VAÊN HOÙA TREÛ VIEÄT NAM
ÑÖÔNG ÑAÏI VAØ VAÁN ÑEÀ BAÛN SAÉC
Leâ Höông Thu*
I. GIÔÙI THIEÄU
Nhöõng naêm gaàn ñaây, dö luaän roäng raõi ñeàu ghi nhaän raèng moät loaït hieän
töôïng ñang noåi leân vaø nhanh choùng lan roäng trong taàng lôùp treû tuoåi ôû xaõ hoäi
ñoâ thò Vieät Nam ñöông ñaïi. Trong khi moät soá hieän töôïng vaãn ñang trong quaù
trình tìm kieám söï phoå bieán thì moät soá hieän töôïng khaùc ñaõ toàn taïi trong moät
thôøi gian vaø döôøng nhö trôû neân quen thuoäc vôùi haàu heát ngöôøi daân thaønh thò.
Toâi nhaán maïnh “söï toàn taïi” cuûa nhöõng hieän töôïng naøy, coøn vieäc chuùng ñöôïc
xem xeùt chaáp nhaän hay khoâng chaáp nhaän nhö theá naøo laø moät chuyeän khaùc.
Nhöõng hieän töôïng naøy ngaøy caøng theå hieän söï pha taïp, traùi ngöôïc vôùi caùc giaù
trò vaên hoaù truyeàn thoáng, vaø do vaäy coù theå tieàm aån nguy cô gaây ra nhöõng taùc
ñoäng tieâu cöïc ñoái vôùi loái soáng cuõng nhö nhaân caùch cuûa theá heä treû. Moät soá
hieän töôïng ñaõ bò coi nhö nhöõng “caên beänh xaõ hoäi” chöa coù thuoác chöõa, trong
khi coù nhieàu nghieân cöùu tìm caùch giaûi quyeát nhöõng vaán ñeà naøy töø nhöõng khía
caïnh khaùc nhau, trong ñoù haàu heát hoaëc laø thuoäc theå loaïi khaûo saùt, hoaëc chæ
taäp trung vaøo vieäc mieâu taû nhöõng phaùt hieän mang tính thoáng keâ (Lao Ñoäng
2003, Vietnam Net 2003). Muïc ñích cuûa taøi lieäu naøy nhaèm xem xeùt nhöõng vaán
ñeà treân töø quan ñieåm vaên hoaù-xaõ hoäi nhaèm ñoùng goùp vaøo kho taøng kieán thöùc
hieän coù veà söï hình thaønh cuõng nhö baûn chaát cuûa nhöõng hieän töôïng naøy.
Coù 3 ñaëc tröng chính tieâu bieåu cho “loái soáng” cuûa lôùp treû (goàm nhöõng
ngöôøi ôû löùa tuoåi thieáu nieân vaø nhöõng ngöôøi ôû ñoä tuoåi ñoâi möôi) laø thôøi trang,
aâm nhaïc vaø phong caùch soáng (Kidd, 2002). Chuùng ta ñang nghieân cöùu vaên
hoaù treû Vieät Nam ñöông ñaïi döïa treân nhöõng phaïm truø ñoù.
II. SÖÏ “NOÅI LEÂN” CUÛA VAÊN HOAÙ TREÛ VIEÄT NAM ÑÖÔNG ÑAÏI
1. Nhaïc treû
Nhaïc treû bao goàm nhöõng theå loaïi aâm nhaïc maø giôùi treû öa thích, phoå bieán
nhaát trong soá ñoù laø nhaïc pop. Nhaïc treû hieän nay laø theå loaïi aâm nhaïc “thònh
* Nghieân cöùu sinh, Ñaïi hoïc RMIT, Melbourne.
757
haønh” nhaát, coøn ñöôïc goïi laø doøng “aâm nhaïc thò tröôøng”. Ngoaøi söï thaønh coâng
vaø tính ñaïi chuùng cuûa doøng nhaïc naøy, ñaõ xuaát hieän nhieàu vaán ñeà thu huùt
söï chuù yù cuûa caùc nhaø pheâ bình nhö ca töø, giai ñieäu, caùc ban nhaïc, quan heä
giöõa ca só vaø ngöôøi quaûn lyù... Ca töø cuûa caùc baøi haùt thuoäc theå loaïi nhaïc naøy
ñöôïc ñaùnh giaù laø raát khoâng laønh maïnh vì neáu khoâng uyû mò, söôùt möôùt hoaëc
troán traùnh cuoäc ñôøi thì cuõng khuyeán khích loái soáng voâ tö, thieáu traùch nhieäm
vaø yeâu ñöông moät caùch cuoàng daïi. Caùc giai ñieäu cuûa baøi haùt taát thaûy ñeàu na
naù nhau ñeán noãi moät taùc giaû ñaõ goïi chuùng laø nhöõng baøi haùt “gaø coâng
nghieäp”, hieän töôïng “sinh saûn voâ tính” (Ngöôøi Lao Ñoäng, 2003; Tuoåi Treû,
2003). Söï ra ñôøi cuûa caùc ban nhaïc nam hoaëc nöõ cuõng trôû thaønh moät xu
höôùng ngaøy caøng phoå bieán. Moái quan heä giöõa ca só vaø ngöôøi quaûn lyù veà cô
baûn döïa treân tình caûm caù nhaân maø khoâng coù baát kyø thôøi haïn hoaëc ñieàu kieän
chính thöùc naøo, vaø nhìn chung coøn khaùc xa so vôùi phong caùch chuyeân
nghieäp. Phong caùch bieåu dieãn cuûa ca só cuõng bò chæ trích laø chöa phuø hôïp.
Caùch aên maëc cuûa caùc ca só neáu khoâng laø boù saùt ngöôøi, thieáu vaûi thì cuõng raát
kyø quaëc. Môùi ñaây, Boä Vaên hoaù - Thoâng tin ñaõ ñeà xuaát moät soá quy ñònh lieân
quan ñeán vaán ñeà aên maëc cuûa caùc ca só (Ñoã Thò Ngoïc Haø, 2003).
2. Thôøi trang
Khoâng chæ coù caùch aên maëc cuûa ca só, thôøi trang cuûa giôùi treû cuõng thuoäc
“moät tröôøng hoïc caáp tieán” baét chöôùc phong caùch phöông Taây vôùi quan nieäm
cho raèng caøng maëc “thieáu vaûi”, hoï caøng deã khaúng ñònh giaù trò beân trong
cuûa mình. Hoaëc hoï choïn maëc nhöõng loaïi quaàn aùo kyø quaëc nhö moät caùch
ñeå ñöôïc nhìn nhaän laø ngöôøi haâm moä thôøi trang. Vieäc maëc aùo khoâng tay laø
moät ví duï. Toâi coøn nhôù khi toâi toát nghieäp ñaïi hoïc vaøo cuoái naêm 1997, vieäc
maëc aùo “coäc naùch” ñoái vôùi phuï nöõ treû vaãn chöa phoå bieán vaø bò coi laø khoâng
ñöùng ñaén. Nhöng hieän nay, chuùng ta coù theå deã daøng baét gaëp nhöõng coâ gaùi
maëc aùo “coäc naùch” gaàn nhö ôû khaép moïi nôi treân phoá. Tuy nhieân, hieän töôïng
naøy vaãn chöa ñöôïc xaõ hoäi chaáp nhaän moät caùch roäng raõi. Coù moät caâu chuyeän
vui ôû Haø Noäi laø nhöõng ngöôøi maëc aùo loùt vaø aùo hai daây ra ñöôøng bò phaït
(Ñoã Thò Ngoïc Haø, 2003). Maëc duø caùc baäc cha meï ñoå loãi cho nhöõng ngöôøi
bieåu dieãn gaây ra caùch aên maëc khaùc thöôøng cuûa con caùi hoï, song khoâng deã
daøng noùi ñöôïc ai baét chöôùc ai: lôùp treû sao cheùp hình aûnh cuûa caùc thaàn
töôïng hoaëc nhöõng ngöôøi bieåu dieãn buoäc phaûi chaïy ñua theo moát nhaèm ñaùp
öùng thò hieáu cuûa caùc fan haâm moä. Theo taùc giaû Ñoã Thò Ngoïc Haø (2003):
“Moät theá heä moát môùi laïc loõng, khoâng theo chuaån möïc ñaõ ra ñôøi vôùi nhöõng
chieác aùo choaøng bò caét ngaén troâng nhö nhöõng boä quaàn aùo may dôû, nhöõng
chieác quaàn loe chæ daønh cho nhöõng ngöôøi thích phieâu löu maïo hieåm...
Nhöõng tieâu chuaån veà thôøi trang khoâng coøn coù theå aùp ñaët ñoái vôùi theá heä treû.
Nhöõng trang phuïc khaùc thöôøng cuûa hoï ñaõ trôû thaønh noãi aùm aûnh veà caùch
aên maëc cuûa moät xaõ hoäi ñoâ thò thôøi môû cöûa”.
Giôùi treû hieän nay khoâng chæ quan taâm ñeán quaàn aùo maø coøn caû ñaàu toùc,
giaày deùp vaø nhöõng thöù khaùc (nhö xaêm mình, xuyeân tai, xuyeân muõi...). Neáu
758
XU HÖÔÙNG VAÊN HOAÙ-XAÕ HOÄI CUÛA VAÊN HOAÙ TREÛ VIEÄT NAM ÑÖÔNG ÑAÏI VAØ VAÁN ÑEÀ BAÛN SAÉC
nhö tröôùc ñaây, nhöõng caùi ñaàu troïc töôïng tröng cho nhöõng phaàn töû xaáu vaø
chæ nhöõng “teân cöôùp” môùi caïo troïc ñaàu thì hieän nay moät ngöôøi caïo troïc ñaàu
ñöôïc coi laø coù caù tính maïnh. Ñaàu naêm 2001, nhöõng caùi ñaàu troïc ñaõ trôû
thaønh moát khieán caùc tieäm hôùt toùc bò quaù taûi. Ñoù laø thôøi ñieåm khi David
Beckham, moät ngoâi sao boùng ñaù Anh, caét boû maùi toùc vaøng quyeán ruõ cuûa
mình ñeå “trình laøng” moät kieåu ñaàu troïc môùi (Tuoåi treû, 2003a).
Moát ñaõ thaâm nhaäp vaøo moïi ngoùc ngaùch cuûa cuoäc soáng haøng ngaøy, töø
trong nhaø ra ngoaøi phoá, thaäm chí treân giaûng ñöôøng. Vieäc sinh vieân chaïy
theo moát hoaëc trôû thaønh noâ leä cuûa moát thôøi trang giôø ñaây khoâng coøn laø
chuyeän môùi meû.
Nhöõng naêm gaàn ñaây, cuøng vôùi söï phaùt trieån kinh teá, nhaän thöùc cuûa giôùi
treû veà thôøi trang cuõng thay ñoåi nhanh choùng. Thôøi trang khoâng coøn chæ ñôn
giaûn laø mua hoaëc maëc nhöõng boä quaàn aùo ñeïp, hôïp thôøi trang maø ñoái vôùi
nhöõng thanh nieân xuaát thaân töø caùc gia ñình giaøu coù ôû caùc ñoâ thò lôùn nhö
Haø Noäi, thaønh phoá Hoà Chí Minh, thôøi trang laø phaûi duøng haøng hieäu. Xu
höôùng naøy ñang lan roäng nhanh choùng.
III. LOÁI SOÁNG VAØ NHAÄN THÖÙC VEÀ CUOÄC SOÁNG

1. Nhaän thöùc veà cuoäc soáng
Moät cuoäc khaûo saùt gaàn ñaây veà tình hình giaùo duïc ôû thaønh phoá Hoà Chí
Minh hieän nay cho thaáy 60% sinh vieân naêm thöù 3 ñöôïc hoûi cho bieát hoï
soáng kheùp mình vaø hieám khi tham gia caùc hoaït ñoäng xaõ hoäi; 10% thích caùc
troø tieâu khieån vaø höôûng thuï cuoäc soáng; chæ 30% hieåu roõ giaù trò cuûa cuoäc
soáng sinh vieân... (Vietnam Net, 2003). Taát caû nhöõng thoáng keâ treân ñeàu phuø
hôïp vôùi thöïc teá raèng nhieàu thanh nieân hieän nay thöôøng coù caûm giaùc buoàn
chaùn vaøo baát cöù luùc naøo maø khoâng coù nguyeân nhaân roõ raøng. Khoâng chæ
nhöõng nöõ sinh vieân mô moäng maø ngay caû moät soá nam thanh nieân ñoâi khi
cuõng coù caûm giaùc nhö vaäy. Khoâng chæ nhöõng thanh nieân phaûi traûi qua
nhöõng hoaøn caûnh baát lôïi nhö khoâng coù cô hoäi hoaøn thaønh chöông trình hoïc
hoaëc khoâng phaùt huy ñöôïc khaû naêng, maø ngay caû nhöõng ngöôøi ñaõ toát
nghieäp ñaïi hoïc vaø coù moät vò trí xaõ hoäi nhaát ñònh cuõng cho raèng caùi caûm
giaùc laï luøng ñoù ñang laån khuaát ñaâu ñaây. Moät taùc giaû ñaõ töï hoûi lieäu coù phaûi
giôùi treû ñang maéc trieäu chöùng “buoàn chaùn” (Nguyeãn Vónh Nguyeân, 2003).
Theo taùc giaû Nguyeãn Vónh Nguyeân (2003): “Caûm giaùc buoàn chaùn coù ôû khaép
moïi nôi, töø caùc phoøng chat ñeán caùc dieãn ñaøn treân maïng, töø nhöõng baøi vaên
uyû mò vaø nhöõng caâu thô söôùt möôùt cuûa sinh vieân ñeán nhöõng caûm giaùc trong
saâu thaúm cuûa moãi caù nhaân voán raát khoù hieåu; töø söï traûi nghieäm lieân tuïc vaø
rieâng tö ñeán nhöõng cuoäc noåi loaïn maõnh lieät...”. Maëc duø nhöõng hieän töôïng
ñoù ñöôïc goïi theo nhöõng caùch khaùc nhau, nhöng chuùng coù theå ñöôïc hieåu
moät caùch ñôn giaûn laø nhöõng thanh nieân treû tuoåi naøy ñang traûi qua moät caûm
giaùc voâ lyù khoù hieåu ñeå vöôn tôùi cuoäc soáng.
759
2. Loái soáng
Coù hai vaán ñeà ñaùng chuù yù trong loái soáng cuûa thanh nieân Vieät Nam ôû ñoâ
thò hieän ñaïi, ñoù laø quan heä tình duïc tröôùc hoân nhaân vaø baét chöôùc loái soáng
phöông Taây. Hieän töôïng naøy xuaát hieän vaøo moät thôøi ñieåm naøo ñoù vaø ñaõ trôû
neân phoå bieán hôn. Maëc duø hai hieän töôïng naøy coù moät ñieåm chung laø tieán tôùi
moät caùch nhìn thoaùng hôn veà tình duïc, song chuùng laïi hoaøn toaøn khaùc nhau.
Ña soá nhöõng coâ gaùi treû “ngöôõng moä” vaø baét chöôùc loái soáng phöông Taây.
Hoï uûng hoä caùc moái quan heä theo kieåu “hôïp ñoàng”, laâu daøi cuõng nhö tröôùc
maét. Hoï cho raèng caùch soáng thöû nghieäm nhö vaäy laø coù lôïi vì khi hai beân
nhaän thaáy quan heä vôùi ñoái taùc khoâng coøn phuø hôïp nöõa thì hoï coù theå “ñöôøng
ai naáy ñi” vaøo baát cöù luùc naøo hoï muoán maø khoâng phaûi lo laéng veà söï ñoå vôõ
cuûa moãi quan heä ñoù. Hôn theá nöõa, trong giai ñoaïn hôïp ñoàng, hoï vaãn coù theå
quan heä vôùi moät hoaëc vaøi ngöôøi khaùc neáu hoï thích (Vieät Quyønh, 2003). Thöïc
teá laø coù nhöõng coâ gaùi (raát nhieàu trong soá ñoù laø sinh vieân ñaïi hoïc) choïn caùch
soáng naøy nhö moät keá sinh nhai; tuy nhieân, nhieàu ngöôøi trong soá hoï böôùc
vaøo moái quan heä kieåu ñoù nhö moät caùch ñeå chöùng toû loái soáng hieän ñaïi vaø
hôïp thôøi cuûa hoï. Taùc giaû Vieät Quyønh (2003) cho raèng “ôû moät soá bình dieän
naøo ñoù, khaùi nieäm hoân nhaân truyeàn thoáng phöông Ñoâng khoâng toàn taïi nöõa”.
Hieän töôïng quan heä tình duïc tröôùc hoân nhaân ñaõ trôû neân ngaøy caøng phoå
bieán vaø khoâng chæ giôùi haïn ôû nhöõng caëp “yeâu nhau” hoaëc saép keát hoân maø ñaõ
lan roäng sang ñoä tuoåi thanh - thieáu nieân. Moät nöõ sinh trung hoïc khi ñöôïc hoûi
ñaõ tieát loä raèng 70% baïn cuøng lôùp em ñaõ coù “ngöôøi yeâu” vaø nhieàu ngöôøi ñaõ coù
quan heä tình duïc (Tin töùc, 2003a). Moät nghieân cöùu cuûa taùc giaû Voõ Thò Caåm
Hieàn tieán haønh naêm 1998 ñoái vôùi sinh vieân (Tieàn Phong, 2003) cho thaáy 20%
soá ngöôøi ñöôïc hoûi chaáp nhaän quan heä tình duïc tröôùc hoân nhaân. Moät nghieân
cöùu khaùc do Khoa Xaõ hoäi hoïc (Phaân vieän Baùo chí tuyeân truyeàn Haø Noäi) tieán
haønh treân toaøn quoác vaøo naêm 1998 cho thaáy 65% sinh vieân coù quan heä tình
duïc chæ vôùi ngöôøi mình yeâu; 42,1% vôùi nhöõng ngöôøi khaùc; 7,9% coù quan heä
vôùi nhieàu ngöôøi, trong ñoù coù caû ñoái taùc cuûa mình (Tieàn Phong, 2003).
IV. CAÙC NHAÂN TOÁ AÛNH HÖÔÛNG
Cuøng vôùi quaù trình coâng nghieäp hoaù, hieän ñaïi hoaù, toaøn caàu hoaù vaø hoäi
nhaäp khu vöïc, Vieät Nam ñang coá gaéng baét kòp trình ñoä phaùt trieån cuûa caùc
nöôùc khaùc trong khu vöïc. Nhöõng noã löïc hoäi nhaäp cuûa Vieät Nam coù theå ñöôïc
nhaän thaáy trong nhieàu lónh vöïc khaùc nhau, trong ñoù coù kinh teá vaø vaên hoaù.
Tuy nhieân, beân caïnh nhöõng thaønh töïu veà kinh teá-xaõ hoäi vaø vaên hoaù cuõng
toàn taïi nhöõng thaùch thöùc.
Veà maët kinh teá-xaõ hoäi, maëc duø möùc ñoä phaùt trieån kinh teá hieän nay cuûa
Vieät Nam ñang raát toát, nhöng vaãn bò ñaùnh giaù laø chöa caân ñoái. Caùc chuyeân
gia Ngaân haøng theá giôùi (WB) ñaõ caûnh baùo veà tình traïng baát bình ñaúng ngaøy
caøng taêng ôû Vieät Nam (Tuoåi treû, 2003). Theo “Baùo caùo phaùt trieån Vieät Nam
760
2004: Ngheøo” vaø moät baùo caùo khoâng chính thöùc môùi ñaây cuûa Ngaân haøng theá
giôùi (Tuoåi treû, 2003), khoaûng caùch giöõa ngöôøi giaàu vaø ngöôøi ngheøo ôû Vieät
Nam ñaõ taêng leân nhanh choùng trong 10 naêm qua. Ngaân haøng theá giôùi cho
raèng 5-10% daân soá Vieät Nam deã bò rôi vaøo tình traïng ñoùi ngheøo. Caùc möùc
ñoä chi tieâu khaùc nhau giöõa nhoùm giaàu nhaát vaø nhoùm ngheøo nhaát ñaõ taêng töø
4,97 laàn naêm 1993 leân 6,03 laàn naêm 2002. Vaø neáu chuùng ta söû duïng nhöõng
con soá thoáng keâ ñeå bieän hoä cho nhöõng baùo caùo vôùi nhöõng con soá öôùc tính
thaáp hôn thöïc theá thì tyû leä naøy coù theå taêng leân tôùi 8,84%. Söï baát bình ñaúng
vaø khoaûng caùch giaàu-ngheøo coù taùc ñoäng lôùn ñeán lôùp treû, aûnh höôûng ñeán
nhaän thöùc cuûa hoï veà cuoäc soáng cuõng nhö loái soáng. Chính söï baát bình ñaúng
veà maët xaõ hoäi vaø söï phaân chia giaøu-ngheøo taïo ra söï baát an, nhöõng caûm giaùc
buoàn chaùn vaø söï voâ nghóa cuûa cuoäc soáng ôû nhieàu thanh nieân hieän nay.
Veà maët vaên hoaù, vôùi vieäc ñeà ra chính saùch môû cöûa vaøo cuoái nhöõng naêm
1980, vaên hoaù phöông Taây laïi coù cô hoäi thaâm nhaäp vaøo xaõ hoäi Vieät Nam.
Vaøo thôøi ñieåm naøy, vôùi söï hoã trôï tích cöïc cuûa toaøn caàu hoaù vaø caùc xu höôùng
hoäi nhaäp khu vöïc, cuûa caùc thaønh töïu khoa hoïc vaø coâng ngheä nhö Internet,
ñieän thoaïi di ñoäng, camera kyõ thuaät soá vaø caùc phöông tieän thoâng tin ñaïi
chuùng..., aûnh höôûng cuûa vaên hoaù phöông Taây ñaõ lan roäng khaép caùc taàng
lôùp xaõ hoäi ñeán moïi ngoùc ngaùch cuûa xaõ hoäi Vieät Nam. Khoâng theå phuû nhaän
raèng vaên hoaù phöông Taây ñaõ mang laïi nhieàu aûnh höôûng tích cöïc treân caùc
maët cuûa ñôøi soáng vaên hoaù ñoâ thò, chaúng haïn nhieàu trung taâm thöông maïi
ñaõ moïc leân, neàn coâng nghieäp ñaát nöôùc ñaõ böôùc sang moät giai ñoaïn phaùt
trieån môùi; ñôøi soáng vaät chaát cuûa ngöôøi daân trôû neân toát hôn vôùi nhieàu tieän
nghi hôn; vai troø cuûa caù nhaân ñöôïc quan taâm hôn; tinh thaàn töï do pheâ bình
ñöôïc thuùc ñaåy; hôïp taùc quoác teá ñöôïc môû roäng (Traàn Ngoïc Theâm). Söï lieân
keát quoác teá roäng raõi cuøng vôùi vai troø cuûa caù nhaân ñöôïc cuûng coá theå hieän
roõ qua söï phoå bieán cuûa nhaïc treû vaø caùc kieåu thôøi trang ñi ngöôïc quy taéc
thoâng thöôøng. Tuy nhieân, vaên hoaù phöông Taây cuõng coù nhöõng taùc ñoäng
tieâu cöïc gaây neân söï lo ngaïi lôùn vì noù khoâng phuø hôïp vôùi caùc giaù trò vaên
hoaù Vieät Nam truyeàn thoáng. Ñieàu ñoù coù theå ñöôïc nhaän thaáy trong nhaän
thöùc “môû” veà tình duïc, tình yeâu, hoân nhaân vaø cuoäc soáng gia ñình.
V. VAÊN HOÙA TREÛ VAØ VAÁN ÑEÀ CAÙ TÍNH

1. Söï chuyeån dòch vaên hoaù
Nhöõng hieän töôïng ñeà caäp ôû treân cho thaáy moät söï chuyeån dòch vaên hoaù
trong theá heä treû. Tieác raèng nhöõng thay ñoåi naøy ñaõ khoâng ñöôïc quan taâm
ñaày ñuû, chöa ñöôïc thöøa nhaän vaø ñaùnh giaù moät caùch khaùch quan. Baây giôø
chuùng ta quay laïi 3 ñaëc tröng cuûa vaên hoaù treû.
a. Nhaïc treû
Nhaïc só Nguyeân Ngoïc Thieän töøng noùi raèng “nhaïc treû laø moät böôùc phaùt
trieån khoâng theå thieáu cuûa lòch söû aâm nhaïc; cho duø chuùng ta muoán hay
khoâng, chuùng ta cuõng khoâng theå ñi ngöôïc laïi xu höôùng naøy” (Tuoåi Treû,
761
2003b). Vaø nhöõng ngöôøi haâm moä nhaïc treû (thanh nieân) thöøa nhaän raèng noùi
chung hoï thích nhaïc treû vì giai ñieäu vaø tieát taáu hay, môùi laï vaø soâi noåi phuø
hôïp vôùi loái soáng môùi naêng ñoäng, töï do maëc duø thanh nieân hieän ñaïi khoâng
hoaøn toaøn gioáng vôùi nhöõng gì ñöôïc mieâu taû trong lôøi baøi haùt. Nhöõng nhaïc
só khaùc cho raèng “nhaïc treû thöôøng theo moát vaø phaûi ñaùp öùng nhöõng nhu caàu
cuûa thò tröôøng, do vaäy vieäc nhaïc treû bò aûnh höôûng bôûi nhöõng yeáu toá naøy laø
chuyeän dó nhieân (Tuoåi treû trích lôøi nhaïc só Traàn Minh Phi, 2003b), ñaëc bieät
khi coù moät nhu caàu lôùn töø phía thò tröôøng (Nhaän ñònh cuûa nhaïc só Quoác An
treân Tuoåi Treû, 2003b). Nhöõng baøi haùt vôùi giai ñieäu töông töï nhau laø moät thöïc
teá khoâng theå traùnh khoûi trong quaù trình tìm kieám vaø taïo ra nhöõng saûn phaåm
môùi nhaèm ñaùp öùng nhu caàu cuûa thò tröôøng. Theo nhaïc só Nguyeãn Ngoïc Thieän
“moät vaøi haït saïn khoâng thaønh vaán ñeà khi toaøn boä theá giôùi trôû neân gaàn guõi
hôn trong moät giai ñieäu”. Nhöõng noã löïc cuûa caùc nhaïc só nhìn chung khoâng
ñöôïc chia seû moät caùch thoâng caûm. Hoï chuû yeáu nhaän ñöôïc nhöõng yù kieán
khinh mieät thieáu khaùch quan töø phía caùc nhaø pheâ bình hôn laø nhöõng gôïi yù
vaø nhöõng lôøi khuyeân thieän chí (Tuoåi treû daãn lôøi nhaïc só Quoác An, 2003).
b. Moát thôøi trang
Khoâng theå phuû nhaän raèng vaãn coù nhieàu thanh nieân vôùi khieáu thaåm myõ
toài hoaëc kieán thöùc haïn heïp veà thôøi trang, cuøng vôùi baûn tính toø moø vaø boác
ñoàng cuûa tuoåi treû thöôøng taïo ra nhöõng kieåu moát kyø quaëc, khoâng phuø hôïp
vôùi caùc ñieàu kieän xaõ hoäi vaø moâi tröôøng hieän taïi cuûa baûn thaân. Tuy nhieân,
coá gaéng vôùi thôøi trang, vôùi nhöõng khaùc bieät neân ñöôïc nhìn nhaän moät caùch
khaùch quan nhö moät phaàn cuûa tính hieän ñaïi vaø baûn saéc. Nhö Grossberg
(1996), baûn chaát loâ gích cuûa söï khaùc bieät cho ta moät caùch hieåu ñaëc bieät veà
moái quan heä giöõa baûn saéc vaø tính hieän ñaïi. Hieän ñaïi ñöôïc xaây döïng baèng
loâ gích cuûa söï khaùc bieät. Chuùng ta seõ trôû laïi vôùi vaán ñeà tính hieän ñaïi vaø
baûn saéc trong phaàn sau.
c. Caùch soáng vaø nhaän thöùc veà cuoäc soáng
Cuøng vôùi ñôøi soáng vaät chaát ñöôïc caûi thieän toát hôn, theá heä treû Vieät Nam
cuõng nhaän ñöôïc söï chaêm soùc toát hôn. Veà maët theå chaát, hoï to cao hôn nhöõng
theá heä tröôùc. Ñaây ñöôïc coi laø moät trong nhöõng lyù do daãn tôùi söï phaùt trieån taâm
sinh lyù sôùm cuûa theá heä treû (Tieàn Phong, 2003). Theâm vaøo ñoù, nhöõng nguoàn
thoâng tin ña daïng veà tình yeâu vaø giôùi tính, voán ñaõ trôû neân phoå bieán hôn ñeán
möùc khoâng theå kieåm soaùt ñöôïc (ví duï maïng Internet gia ñình vaø caùc quaùn
Internet), ñaõ aûnh höôûng maïnh meõ ñeán nhaän thöùc cuûa lôùp treû ñoái vôùi vaán ñeà
tình duïc vaø giôùi tính (Tieàn Phong, 2003). Ngoaøi ra, söï caám ñoaùn vaø söï thieáu
hieåu bieát khoâng theå phuû nhaän töø phía ngöôøi lôùn trong haàu heát caùc moâi tröôøng,
goàm gia ñình, nhaø tröôøng vaø xaõ hoäi, ñaõ goùp phaàn kích thích söï toø moø cuûa lôùp
treû ñoái vôùi nhöõng vaán ñeà naøy. Söï caám ñoaùn vaø söï thieáu hieåu bieát ñaõ ñeå laïi
haäu quaû tai haïi, aûnh höôûng ñeán söùc khoeû sinh saûn vaø söï phaùt trieån taâm sinh
lyù cuûa toaøn boä lôùp treû. Nhöõng thoáng keâ do baùo Tin Töùc (2003a) vaø baùo Lao
Ñoäng (2003) cung caáp cho thaáy moãi naêm trung bình coù khoaûng 200.000 ca
naïo phaù thai ôû löùa tuoåi vò thaønh nieân, 5,9% hoïc sinh trung hoïc phoå thoâng ñaõ
762
quan heä tình duïc, khoaûng 5% phuï nöõ coù mang döôùi 18 tuoåi, 90% thanh thieáu
nieân khoâng coù kieán thöùc veà caùc bieän phaùp phoøng, traùnh thai... Ñaõ coù tröôøng
hôïp moät nöõ sinh 13 tuoåi coù mang vôùi... baïn trai cuøng lôùp. Moät nghieân cöùu
khaùc cuûa Boä Y teá cho bieát 50% vò thaønh nieân khoâng ñöôïc trang bò nhöõng kieán
thöùc thích hôïp veà sinh lyù tuoåi daäy thì cuõng nhö caùc vaán ñeà veà giôùi tính vaø
mang thai (Lao Ñoäng, 2003). Söï thieáu hieåu bieát naøy ñaõ gaây ra nhöõng haäu quaû
nghieâm troïng. Theo Tin Töùc (2003b), tính ñeán cuoái naêm 2002, soá ngöôøi nhieãm
HIV trong nhoùm tuoåi töø 20-29 (löùa tuoåi ñeïp nhaát trong cuoäc ñôøi moät con ngöôøi)
ñaõ taêng leân tôùi 62%. Tyû leä nhieãm HIV ôû thanh thieáu nieân töø 10-19 tuoåi laø 8,3%.
Veà caùc beänh xaõ hoäi vaø beänh laây nhieãm qua ñöôøng tình duïc khaùc, cho ñeán
nay vaãn chöa coù baát kyø cuoäc ñieàu tra chính thöùc naøo töø phía caùc cô quan y
teá vaø giaùo duïc coù lieân quan (TTVNOL, 2003).
Pheâ phaùn laø caàn thieát. Tuy nhieân, söï chæ trích quaù möùc khoâng theå giuùp
giaûi quyeát vaán ñeà maø ngöôïc laïi, noù coù theå kích ñoäng nhöõng phaûn öùng
khoâng coù lôïi. Söï leân aùn tuyø tieän naøy baét nguoàn töø ñaâu?
Khôûi thuyû, vaên hoaù Vieät Nam coù nguoàn goác noâng nghieäp vôùi nhöõng ñaëc
ñieåm cô baûn, trong ñoù ñaùnh giaù cao söï haøi hoaø thieân veà AÂm vaø söï tieát cheá
tinh teá; duy tình hôn duy lyù, coi troïng yeáu toá tinh thaàn hôn vaät chaát (Traàn
Ngoïc Theâm, 1999). Nhöõng thuoäc tính naøy oån ñònh qua haøng nghìn naêm cuøng
vôùi söï phaùt trieån cuûa lòch söû daân toäc; maø theo giaùo sö Traàn Ngoïc Theâm,
gioáng nhö moät nguoàn "gien xaõ hoäi" ñöôïc löu truyeàn töø ñôøi naøy sang ñôøi
khaùc. Neáu aùp duïng thuyeát AÂm - Döông cuûa Traàn Ngoïc Theâm, chuùng ta coù
theå deã daøng nhaän thaáy nhöõng hieän töôïng ngaøy caøng phoå bieán trong lôùp treû
ñöôïc ñeà caäp ôû treân chöùa ñöïng nhöõng nhaân toá haàu nhö traùi ngöôïc hoaøn toaøn
vôùi nhöõng giaù trò truyeàn thoáng laâu beàn. Ví duï, nhaïc pop laø moät theå loaïi aâm
nhaïc coù nhòp ñieäu soâi ñoäng vôùi vuõ ñieäu khoeû khoaén (Döông), trong khi theå
loaïi aâm nhaïc Vieät Nam truyeàn thoáng thöôøng coù tieát taáu chaäm vaø nhöõng giai
ñieäu buoàn gôïi nhôù nhöõng caûm xuùc höôùng tôùi queâ höông thaân yeâu vôùi nhöõng
ñieäu muùa keát hôïp caùc ñoäng taùc cong, nhöõng chuyeån ñoäng meàm maïi vaø hai
baøn chaân eùp saùt vaøo nhau (AÂm). Ngoaøi ra, thôøi trang “thieáu vaûi” vaø khoâng
theo tieâu chuaån (Döông) ñi ngöôïc vôùi xu höôùng thôøi trang ñöùng ñaén, haøi
hoaø vaø nheï nhaøng (AÂm). Treân thöïc teá, kieåu soáng theo chuû nghóa caù nhaân xa
laï (Döông) ñaõ laøm suïp ñoå traät töï oån ñònh cuûa gia ñình (AÂm) (Traàn Ngoïc
Theâm, 1999). Tuy nhieân, caàn löu yù laø nhöõng khuoân maãu truyeàn thoáng chi
phoái caùch soáng vaø caùc giaù trò ñöôïc aùp duïng vôùi taát caû moïi ngöôøi trong xaõ
hoäi noùi chung chöù khoâng phaûi chæ vôùi giai taàng vaên hoaù cuï theå naøo. Do vaäy,
nhö moät "thoùi quen" ñoái vôùi nhöõng ngöôøi coù tuoåi khi söû duïng nhöõng tieâu
chuaån ñoù ñeå phaùn xeùt nhöõng hieän töôïng ñang dieãn ra trong theá heä treû. Döôùi
aûnh höôûng cuûa vaên hoaù truyeàn thoáng, lôùp treû luoân bò coi laø "nhöõng ñöùa treû
lôùn tuoåi" caàn ñöôïc baûo ban neân laøm gì vaø phaûi tieáp thu thuï ñoäng nhöõng
khía caïnh khaùc nhau cuûa ñôøi soáng xaõ hoäi voán ñöôïc löu truyeàn töø nhöõng theá
heä tröôùc - nhöõng ngöôøi coù toaøn quyeàn daïy doã theá heä treû nhöõng gì maø hoï
nghó laø thích hôïp hay boû qua nhöõng gì hoï nghó laø khoâng thuoäc veà "lónh vöïc
nhaän thöùc" cuûa thanh nieân. Giaùo duïc giôùi tính laø moät ví duï. Cho ñeán nay,
763
giaùo duïc giôùi tính trong tröôøng hoïc vaãn ñang ñöôïc xem xeùt vì coù yù kieán lo
ngaïi raèng vieäc ñöa ra moät chöông trình nhö vaäy coù theå phaûn taùc duïng nhö
caâu thaønh ngöõ Vieät Nam "Veõ ñöôøng cho höôu chaïy".
Cuøng vôùi nhöõng thay ñoåi trong caáu truùc kinh teá - xaõ hoäi, caáu truùc gia ñình
cuõng bò aûnh höôûng. Ngaøy nay, gia ñình haït nhaân ñaõ trôû neân phoå bieán hôn
vaø kieåu gia ñình vôùi nhieàu theá heä cuøng chung soáng döôùi moät maùi nhaø ñaõ
chöùng toû khoâng coøn phuø hôïp nöõa. Chuû nghóa caù nhaân ñöôïc coi troïng seõ mang
laïi söï töï do hôn cho thanh nieân. Giôùi treû hieän nay ñaõ trôû neân ñoäc laäp hôn
vaø ñaõ baét ñaàu vöôït qua nhöõng trôû ngaïi vaên hoaù truyeàn thoáng ñeå soáng vaø taïo
ra kieåu vaên hoaù ñaëc bieät môùi cho rieâng mình, ñöôïc goïi laø Vaên hoaù Treû. Loaïi
vaên hoaù naøy phuø hôïp vôùi ñònh nghóa vaên hoaù thanh nieân cuûa Kidd (2002:144)
"Noù ñeà caäp ñeán vaên hoaù cuûa moät nhoùm nhöõng ngöôøi treû tuoåi ñaõ thoaùt ra khoûi
moät vaên hoaù roäng hôn chi phoái ñôøi soáng xaõ hoäi. Ñoù laø vaên hoaù trong vaên
hoaù vôùi nhöõng chuaån möïc vaø giaù trò chuyeân bieät - loái soáng rieâng ñöôïc chia
seû bôûi moät boä phaän daân chuùng nhoû hôn". Vieäc thieát laäp vaên hoaù treû taïo ra
moät moâi tröôøng môùi cho lôùp treû ñeå hoï chöùng toû vai troø vaø vò trí môùi cuûa mình
trong heä thoáng xaõ hoäi chung. Thoâng qua caùc phöông tieän cuûa vaên hoaù treû,
giôùi treû ñang coá gaéng thieát laäp nhöõng phöông höôùng vaø caùch soáng môùi. Toùm
laïi, hoï ñang coá gaéng xaây döïng nhöõng baûn saéc cuûa rieâng hoï.
2. Baûn saéc thanh nieân: moät xu höôùng khoâng theå boû qua vaø nhöõng thaùch thöùc
Neáu vaên hoùa laø caùch con ngöôøi öùng xöû theo nhöõng chuaån möïc xaõ hoäi
ñaõ ñöôïc chaáp nhaän (Ñaøo Duy Anh, 1938; Kidd, 2002), thì baûn saéc lieân quan
ñeán "caùch con ngöôøi suy nghó veà baûn thaân vôùi tö caùch laø con ngöôøi, caùch
ngöôøi ta nghó veà nhöõng ngöôøi xung quanh vaø nhöõng gì maø ngöôøi ta nghó
ngöôøi khaùc nghó veà hoï" (Kidd, 2007:7). "Baûn saéc" nghóa laø "chuùng ta laø ai"
vôùi tö caùch laø con ngöôøi. Ñieàu ñoù coù nghóa laø baûn saéc khoâng theå ñöôïc taùch
bieät vôùi vaên hoùa. Chuùng coù moái lieân heä vôùi nhau vaø baûn saéc ñöôïc ñònh
hình bôûi vaên hoùa. Nhöõng ngöôøi maø chuùng ta nghó laø chuùng ta (baûn saéc) coù
lieân quan chaët cheõ vôùi nhöõng gì xaõ hoäi yeâu caàu chuùng ta neân laøm vaø neân
laø (vaên hoùa) (Kidd, 2002). Tuy nhieân, ñieàu ñoù khoâng coù nghóa laø baûn saéc
laø moät söï hình thaønh thuï ñoäng bò kieåm soaùt bôûi vaên hoùa. Ñoái vôùi chuyeân
ngaønh xaõ hoäi hoïc hieän ñaïi, baûn saéc coù theå thay ñoåi vì con ngöôøi ñöôïc nhìn
nhaän nhö nhöõng sinh vaät naêng ñoäng vaø bieát suy nghó (Kidd, 2002).
Vôùi söï hình thaønh traät töï xaõ hoäi sau truyeàn thoáng, söï ñaåy nhanh quaù
trình toaøn caàu hoùa ñöôïc ñaëc tröng bôûi söï sung tuùc, möùc tieâu thuï taêng, söï
lôùn maïnh cuûa neàn kinh teá döïa treân dòch vuï, xaõ hoäi ñoâ thò Vieät Nam mang
nhöõng ñaëc ñieåm cuûa moät xaõ hoäi hieän ñaïi töï thaân. Trong giai ñoaïn hieän ñaïi
töï thaân (moät soá taùc giaû thích baèng thuaät ngöõ haäu hieän ñaïi), toaøn caàu hoùa
ñaõ trôû thaønh moät caùi gì ñoù ñònh hình baûn saéc raát rieâng cuûa chuùng ta
(Gidden, 1996, ñöôïc ñeà caäp trong Kidd, 2002). Toaøn caàu hoaù laøm cho theá
giôùi döôøng nhö nhoû hôn nhôø truyeàn thoâng toaøn caàu, söï ñi laïi vaø du lòch
khaép theá giôùi vaø söï lan truyeàn cuûa caùc tö töôûng khaép toaøn caàu (Kidd, 2002).
764
Trong quaù trình xaây döïng baûn saéc rieâng cuûa chuùng ta, toaøn caàu hoùa buoäc
chuùng ta phaûi nghó ñeán caùc neàn vaên hoùa khaùc vaø buoäc chuùng ta phaûi ñaët
mình vaøo moät "vò trí" roäng lôùn hôn nhieàu - ñoù chính laø baûn thaân theá giôùi
(Kidd, 2002). Chính vì vaäy, söï phaân bieät giöõa vaên hoùa "cao" vaø vaên hoùa
"thaáp" döôøng nhö khoâng coøn toàn taïi. Cuõng theo Kidd (2002), do xaõ hoäi hieän
taïi mang tính "haäu truyeàn thoáng", chöa bao giôø caùc caù nhaân phaûi laøm vieäc
nhö hieän nay ñeå xaây döïng nhöõng khía caïnh cuûa ñôøi soáng xaõ hoäi cuõng nhö
yù thöùc cuûa chuùng ta veà vieäc trôû thaønh ngöôøi nhö theá naøo voán tröôùc ñaây
ñöôïc quy ñònh trong khuoân maãu nhaát ñònh. YÙ nghóa vaên hoùa thoáng trò ñaõ
bò thay theá baèng moät söï tìm kieám yù nghóa caù nhaân. Chuùng ta phaûi ñoäc laäp
trong vieäc taïo döïng vaø duy trì caùc moái quan heä, kieåm soaùt töông lai cuûa
mình vaø phaùt trieån baûn saéc rieâng. Ñieàu naøy coù nghóa laø vaên hoùa haäu hieän
ñaïi mang laïi cho thanh nieân söï töï do hôn: töï do so vôùi truyeàn thoáng, töï do
quyeát ñònh hoï seõ trôû thaønh ngöôøi nhö theá naøo vaø töï do löïa choïn. Bôûi vì
nhöõng khaùi nieäm rieâng cuûa chuùng ta ñaõ trôû neân deã hình thaønh hôn, chuùng
ta ñöôïc töï do ñöa ra voâ soá löïa choïn veà cuoäc soáng vaø caùch soáng cuûa mình.
Veà vaán ñeà hình thaønh baûn saéc, caùc phöông tieän truyeàn thoáng mang tính
chi phoái tuyeät ñoái vaø cöùng nhaéc hình thaønh neân baûn saéc treân cô sôû giai
caáp, tuoåi taùc, giôùi tính, saéc toäc vaø nhöõng tieâu chí khaùc ñang daàn bieán maát
vaø ñöôïc thay theá bôûi nhieàu nguoàn baûn saéc, döïa treân chuû nghóa tieâu duøng
("nhöõng gì chuùng ta nghó chuùng ta laø" giôø ñaây khoâng phaûi döïa treân nhöõng
gì chuùng ta laøm hoaëc taïo ra maø döïa treân nhöõng gì chuùng ta mua vaø söû
duïng, vaø chuùng ta söû duïng noù nhö theá naøo. Ñieàu naøy coù theå nhaän thaáy
trong xu höôùng uûng hoä caùc doøng aâm nhaïc "thò tröôøng", xaøi haøng hieäu vaø
hôïp thôøi trang), ngheä thuaät treân cô theå (xaêm, xaâu mình) vaø tình duïc (quan
heä tình duïc tröôùc hoân nhaân) (Kidd, 2002). Tuy nhieân, xu höôùng töï do thaùi
quaù naøy gaây ra nhöõng moái lo ngaïi saâu saéc vì nhöõng quyeát ñònh veà cuoäc
soáng khoâng coøn bò haïn cheá nhieàu nhö tröôùc ñaây khi nhöõng giaù trò ñaïo ñöùc
bieán maát. Haäu quaû laø, con ngöôøi (ñaëc bieät laø lôùp treû) deã daøng rôi vaøo tình
traïng mô hoà vaø roái raém do hoï khoâng theå noùi mình laø ai vaø xöû söï nhö theá
naøo laø sai (Kidd, 2002). Baûn saéc thôøi haäu hieän ñaïi thöôøng ñöôïc mieâu taû laø
söï "raïn nöùt" vaø "tan vôõ" (Kidd, 2002). Douglas Kellner (1992, ñöôïc ñeà caäp
trong Kidd, 2002: 93) ñaõ ñònh roõ ñaëc ñieåm cuûa baûn saéc thôøi haäu hieän ñaïi
laø "soáng gaáp, buoâng thaû, khoâng oån ñònh, tan raõ, moûng manh, hôøi hôït, thieáu
thöïc teá". Mercer (1990, ñöôïc ñeà caäp trong Kidd, 2002: 95) cho raèng "söï nhaán
maïnh cuûa thôøi haäu hieän ñaïi vaøo vieäc soáng gaáp, khoâng thöïc teá, söï voâ nghóa
vaø mô hoà cuõng khuyeán khích chuùng ta queân ñi quaù khöù cuûa mình".
Theo Kidd (2002: 26), coù theå phaân bieät giöõa 3 daïng baûn saéc coù lieân
quan nhöng khaùc nhau moät caùch tinh teá, ñoù laø:
- Baûn saéc caù nhaân: maëc duø ôû moät yù nghóa naøo ñoù, loaïi baûn saéc naøy
mang tính xaõ hoäi bôûi vì nhieàu ngöôøi cho raèng baûn saéc caù nhaân ñöôïc hình
thaønh thoâng qua söï töông taùc xaõ hoäi vôùi nhöõng ngöôøi khaùc, nhöng baûn saéc
caù nhaân laø yù nghóa duy nhaát cuûa con ngöôøi ñöôïc löu giöõ bôûi töøng nhaân toá
xaõ hoäi theo quyeàn cuûa rieâng anh ta hoaëc coâ ta.
765
- Baûn saéc xaõ hoäi: thoâng qua khaùi nieäm "baûn saéc xaõ hoäi", nhieàu nhaø xaõ
hoäi hoïc muoán noùi ñoù laø yù nghóa chung thuoäc veà moät nhoùm caùc caù nhaân töï
nhaän mình gioáng hoaëc coù moät soá ñaëc ñieåm chung vôùi caùc thaønh vieân khaùc
trong nhoùm.
- Baûn saéc vaên hoùa: khaùi nieäm naøy ñeà caäp ñeán moät yù nghóa thuoäc veà
moät nhoùm saéc toäc, moät nhoùm vaên hoùa hoaëc tieåu vaên hoùa rieâng bieät.
Cuøng vôùi nhöõng yeáu toá khoâng chaéc chaén treân baét nguoàn töø quaù trình löïa
choïn vaø xaây döïng baûn saéc thôøi haäu hieän ñaïi, lôùp treû ôû xaõ hoäi ñoâ thò Vieät Nam
hieän cuõng phaûi ñoái maët vôùi nhöõng khoù khaên khaùc xuaát phaùt töø vaên hoùa truyeàn
thoáng maø ôû moät soá maët khieán hoï bò laãn loän vaø lo laéng hôn veà baûn thaân mình.
Chæ laáy ví duï, laøm gì vaø trôû thaønh ngöôøi nhö theá naøo laø hai khaùi nieäm rieâng
ôû vaên hoùa phöông Taây. Trong vaên hoùa Vieät Nam cuõng nhö trong caùc neàn vaên
hoùa roäng hôn noùi chung, ñoâi khi chuùng mang tính pha troän. Nhöõng vieäc maø
ngöôøi ta laøm cho thaáy hoï laø ai. Ví duï, nhöõng ngöôøi thích nghe nhaïc pop
thöôøng ñöôïc coi laø coù thò hieáu aâm nhaïc thaáp. Hoaëc nhöõng ngöôøi maëc aùo
khoâng coù tay khoâng phaûi laø nhöõng ngöôøi khoâng ñöùng ñaén. Chæ coù vieäc thích
coù quan heä tình duïc tröôùc hoân nhaân neân bò caám hoaøn toaøn. Neáp nghó truyeàn
thoáng cuûa ngöôøi Vieät Nam raèng giôùi treû laø nhöõng "ñöùa treû" thuï ñoäng, nhöõng
ngöôøi luoân caàn ñöôïc baûo ban vaø daïy doã phaûi laøm gì cuõng gaây ra raát nhieàu
söï laãn loän ñoái vôùi lôùp treû hieän ñaïi. Ngoaøi ra, loái soáng truyeàn thoáng coù xu
höôùng höôùng tôùi tình caûm caù nhaân cuõng caûn trôû caùc quan heä hieän ñaïi. Caùc
moái quan heä giöõa ca só - vaø ngöôøi quaûn lyù laø moät ví duï ñieån hình.
VI. KEÁT LUAÄN
Nhöõng hieän töôïng ñang noåi leân vaø lan roäng nhanh choùng trong lôùp treû
thoâng qua 3 ñaëc tröng chính goàm aâm nhaïc, moát thôøi trang vaø loái soáng cho
thaáy moät lôùp vaên hoùa môùi - vaên hoùa treû - ñaõ ra ñôøi, ñaëc bieät ôû khu vöïc thaønh
phoá; voán hoaøn toaøn phuø hôïp vôùi nhöõng thay ñoåi trong cô caáu kinh teá - xaõ hoäi
cuûa ñaát nöôùc trong moät giai ñoaïn phaùt trieån môùi. Mang nhöõng ñaëc ñieåm cuûa
moät xaõ hoäi hieän ñaïi töï thaân, xaõ hoäi ñoâ thò Vieät Nam ñöông ñaïi ñaõ mang ñeán
cho lôùp treû söï töï do vaø nhieàu söï löïa choïn hôn. Toaøn caàu hoùa ñaõ giuùp thu heïp
khoaûng caùch vaên hoùa giöõa caùc quoác gia trong khu vöïc nhieàu ñeán möùc aâm
nhaïc vaø moát thôøi trang trong toaøn khu vöïc hieän nay coù theå luoân tìm thaáy
nhöõng ñieåm chung. Thanh nieân Vieät Nam khoâng coøn thaáy mình bò laïc haäu vôùi
nhöõng kieåu thôøi trang môùi ra ñôøi treân theá giôùi. Vieäc duøng haøng hieäu cuõng ñaõ
trôû thaønh moät xu höôùng raát thònh haønh. Nhöõng thay ñoåi trong caáu truùc gia ñình
vôùi söï chuù yù hôn ñeán yeáu toá caù nhaân ñaõ thay ñoåi ñoät ngoät loái soáng cuûa thanh
nieân. Quan heä tình duïc tröôùc hoân nhaân laø moät phaàn cuûa söï thay ñoåi naøy. Tuy
nhieân, chuû nghóa hieän ñaïi töï thaân cuõng mang laïi söï khoâng chaéc chaén vaø lo
laéng khi nhöõng thay ñoåi nhanh choùng treân theá giôùi bao goàm caû söï laãn loän vôùi
vieäc khoâng coù nhöõng tieâu chuaån tuyeät ñoái. Ñaây laø nhöõng khoù khaên maø lôùp treû
phaûi ñoái maët trong quaù trình xaây döïng baûn saéc môùi cuûa rieâng hoï, thöôøng ñöôïc
moâ taû laø raïn vôõ vaø ñöùt gaõy (Kidd, 2002). Quaù trình naøy ñoøi hoûi lôùp treû phaûi
766
luoân luoân ñoäc laäp, tænh taùo vaø kieåm soaùt ñöôïc caùc moái quan heä vaø töông lai
cuûa mình. Ngoaøi ra, quan ñieåm cuûa ngöôøi lôùn veà vaên hoùa thanh nieân döïa treân
vaên hoùa Vieät Nam truyeàn thoáng khieán lôùp treû caøng theâm laãn loän. Giôùi treû duø
ôû ñaâu cuõng laø nhöõng ngöôøi raát linh hoaït, luoân coá gaéng cao nhaát ñeå khaúng ñònh
mình trong thôøi ñaïi ngaøy nay. Do vaäy, vaên hoùa treû laø moät thöïc teá xaõ hoäi maø
chuùng ta neân thöøa nhaän. Caùch suy nghó côûi môû, khaùch quan seõ raát coù ích trong
vieäc hoã trôï theá heä treû trong vieäc löïa choïn höôùng ñi cho rieâng mình.

1. Ñaøo Duy Anh (1938), Vieät Nam vaên hoùa söû cöông. Saøi Goøn: Boán phöông.
2. Ñoã Thò Ngoïc Haø (2003), Thôøi trang khoâng daønh cho ngöôøi yeáu tim. Baùo Kinh teá vaø
Ñoâ thò, www.tintucvietnam.com (truy caäp ngaøy 20-12-2003).
3. Grossberg, L. (1988) Laøm baùo: Caùc phöông tieän thoâng tin ñaïi chuùng trong moät vaên
hoùa phoå caäp. Thousand Oaks, Calif.: Sage
4. Kidd, W. (2002), Vaên hoùa vaø baûn saéc. Basingstoke: Palgrave.
5. Lao Ñoäng (2003), Haäu quaû cuûa söï "teá nhò". www.tintucvietnam.com (ngaøy truy caäp
20-12-2003).
6. Ngöôøi Lao Ñoäng (2003), Hieän töôïng "sinh saûn voâ tính" trong doøng nhaïc treû. www.tin-
tucvietnam.com (ngaøy truy caäp 20-12-2003).
7. Nguyeãn Vónh Nguyeân (2003). Hoäi chöùng... buoàn. Baùo Saøi Goøn Tieáp thò www.tin-
tucvietnam.com (ngaøy truy caäp 20-12-2003).
8. Vieät Quyønh (2003), Nhöõng coâ gaùi Vieät Kieàu soáng kieåu Taây. Sinh vieân Vieät Nam
(SVVN) www.tintucvietnam.com (ngaøy truy caäp 20-12-2003).
9. Tieàn Phong (2003). Sinh vieân vaø chuyeän aên côm tröôùc keûng. www.tintucvietnam.com
(ngaøy truy caäp 20-12-2003).
10. Tin töùc (2003a). Dôû dang aùo traéng vì tình. www.tintucvietnam.com (ngaøy truy caäp
20-12-2003).
11. Tin Töùc (2003b). 62% ngöôøi nhieãm HIV ôû ñoä tuoåi ñeïp nhaát cuoäc ñôøi. www.tintucviet-
nam.com (ngaøy truy caäp 20-12-2003).
12. Traàn Ngoïc Theâm (1999). Cô sôû vaên hoùa Vieät Nam. Nxb Giaùo duïc
13. TTVNOL (2003). AÅn hoïa khuûng khieáp trong bình yeân hoïc ñöôøng. www.tintucviet-
nam.com (ngaøy truy caäp 20-12-2003).
14. Tuoåi treû (2003a). Haø Noäi: "Thôøi trang" ñaàu troïc leân ngoâi. www.tintucvietnam.com
(ngaøy truy caäp 20-12-2003).
15. Tuoåi treû (2003b). Nghó veà nhaïc treû hoâm nay. www.tintucvietnam.com (ngaøy truy caäp
20-12-2003).
16. Tuoåi treû (2003c). Trong 10 naêm, cheânh leäch giaøu- ngheøo taïi Vieät Nam taêng 6-8 laàn.
www.tintucvietnam.com (ngaøy truy caäp 20-12-2003).
17. Vietnam Net (2003). Loái soáng sinh vieân thôøi nay. www.tintucvietnam.com (ngaøy truy
caäp 20-12-2003).
767
GOÙP PHAÀN GIAÛI QUYEÁT MOÁI QUAN HEÄ GIÖÕA TAÊNG TRÖÔÛNG DAÂN SOÁ VAØ VIEÄC LAØM...
1
GOÙP PHAÀN GIAÛI QUYEÁT MOÁI QUAN HEÄ
GIÖÕA TAÊNG TRÖÔÛNG DAÂN SOÁ
VAØ VIEÄC LAØM CUÛA VUØNG BAÉC TRUNG BOÄ
TRONG SÖÏ NGHIEÄP COÂNG NGHIEÄP HOÙA,
HIEÄN ÑAÏI HOÙA
Ñoaøn Minh Dueä*
Baéc Trung Boä laø moät vuøng roäng lôùn coù raát nhieàu lôïi theá so saùnh trong
söï nghieäp coâng nghieäp hoùa, hieän ñaïi hoùa. Tuy nhieân, vuøng Baéc Trung Boä
cuõng ñang ñöùng tröôùc nhieàu thöû thaùch, maø moät trong nhöõng vaán ñeà böùc
xuùc, gaây caûn trôû söï phaùt trieån kinh teá vaø oån ñònh xaõ hoäi laø moái quan heä
giöõa taêng daân soá vaø giaûi quyeát vieäc laøm. Nhaèm töøng böôùc giuùp caùc ñòa
phöông trong khu vöïc Baéc Trung Boä khaéc phuïc vaán ñeà treân laø muïc ñích
cuûa baøi vieát naøy, trong ñoù chuùng toâi taäp trung vaøo caùc giaûi phaùp sau: Tieáp
tuïc thöïc hieän caùc chuû tröông veà chuyeån ñoåi cô caáu kinh teá nhaèm khai thaùc
toái ña lôïi theá veà ñaát ñai, röøng, bieån vaø tieàm löïc daân soá, thu huùt moät soá
löôïng noâng daân hoaït ñoäng trong noâng nghieäp sang caùc lónh vöïc, ngaønh
ngheà khaùc; Ñaàu tö ñoàng boä ñeå khai thaùc lôïi theá cuûa caùc vuøng ñaát hoang
hoùa taïi caùc huyeän mieàn nuùi vaø mieàn nuùi cao; Taïo ñieàu kieän ñeå xaây döïng
caùc loaïi nhaø maùy thu huùt nhieàu lao ñoäng nhö may maëc, giaøy deùp, laép raùp
ñieän töû; Trong quaù trình giaûi quyeát vieäc laøm ôû Baéc Trung Boä caàn gaén lieàn
vôùi chieán löôïc daân soá, keá hoaïch hoùa gia ñình.
Baéc Trung Boä bao goàm 6 tænh (Thanh Hoùa, Ngheä An, Haø Tónh,
Quaûng Bình, Quaûng Trò, Thöøa Thieân-Hueá) chieám gaàn 16% veà dieän tích
vaø 13% daân soá caû nöôùc. Khi tìm hieåu nhöõng ñaëc ñieåm ñaëc thuø cuûa vuøng,
chuùng ta deã nhaát trí caùc theá maïnh sau: Laø vuøng coù truyeàn thoáng kieân
cöôøng, baát khuaát trong caùc cuoäc ñaáu tranh giöõ nöôùc vaø döïng nöôùc; coù
tinh thaàn hieáu hoïc, nhieàu ngöôøi ñoã ñaït thaønh danh; nhaân daân caàn cuø
chòu khoù; tinh thaàn ñoaøn keát cao…Tuy nhieân, ñaây cuõng laø vuøng coù
nhieàu baát lôïi trong phaùt trieån kinh teá vaø hoäi nhaäp, coù theå khaùi quaùt
nhöõng ñaëc ñieåm ñoù nhö sau: laø vuøng ñaát khoâng ñöôïc thieân nhieân öu
ñaõi, naéng gioù möa baõo nhieàu, ñoàng baèng ít, ñaát ñai caèn coãi, bình quaân
* Tieán só, Ñaïi hoïc Vinh. Vieät Nam.
768
dieän tích treân ñaàu ngöôøi thaáp; cô sôû haï taàng cuûa vuøng Baéc Trung Boä
vaøo loaïi yeáu keùm, hieän coøn treân 70 xaõ chöa coù ñöôøng oâtoâ vaøo trung taâm
xaõ, 18% soá hoä chöa coù ñieän löôùi, 17% soá tröôøng tieåu hoïc vaø trung hoïc
cô sôû taïm bôï, treân 15% soá xaõ chöa coù traïm y teá, raát nhieàu xaõ chöa coù
chôï vaø nhaø böu ñieän, vaên hoùa(1).
Ñaëc ñieåm noåi baät nhaát cuûa Baéc Trung Boä laø noâng nghieäp vaø lao
ñoäng noâng nghieäp vaãn chieám tyû leä raát cao trong neàn kinh teá (chieám
57% GDP, noâng daân chieám 90,3% daân cö cuûa vuøng). Coù theå noùi noâng
nghieäp, noâng thoân vaø noâng daân laø boä maët ñaëc tröng cuûa neàn kinh teá,
xaõ hoäi Baéc Trung Boä.
Nhaän roõ vai troø, vò trí cuûa kinh teá noâng nghieäp trong quaù trình coâng
nghieäp hoùa, hieän ñaïi hoùa ôû Vieät Nam, Ñaïi hoäi IX cuûa Ñaûng khaúng ñònh
tröôùc heát phaûi taäp trung coâng nghieäp hoùa, hieän ñaïi hoùa noâng nghieäp,
noâng thoân.
Thöïc hieän nhieäm vuï caùch maïng naëng neà do Ñaïi hoäi IX cuûa Ñaûng ñeà
ra, moät trong nhöõng vaán ñeà gay gaét vaø caáp baùch maø neáu thöïc hieän toát seõ
taïo ñieàu kieän laøm thay ñoåi boä maët cuûa vuøng, ñoù laø giaûi quyeát moái quan heä
giöõa taêng tröôûng daân soá vaø giaûi quyeát vieäc laøm.
Muoán giaûi quyeát vaán ñeà daân soá vaø vieäc laøm cuûa caùc tænh Baéc Trung Boä
moät caùch khaùch quan, khoa hoïc vaø coù keát quaû toát, chuùng ta caàn khaûo saùt
tình hình taêng daân soá, vieäc laøm vaø thaát nghieäp cuûa vuøng. Ñeán thaùng 6-2002
daân soá Baéc Trung Boä nhö sau:
Khaùi quaùt daân soá Baéc Trung Boä ñeán thaùng 12-2002
Ñôn vò tính: nghìn ngöôøi
Tænh 1995 1998 1999 2001 2002

Thanh Hoùa 3337.7 3448.5 3474.5 3444.0 3509.6
Ngheä An 2714.9 2829.4 2865.2 2887.1 2913.8
Haø Tónh 1247.4 1264.4 1271.1 1275.0 1284.9
Quaûng Bình 746.1 783.9 795.8 801.6 812.6
Quaûng Trò 534.9 565.4 574.9 580.6 588.6
Thöøa Thieân -Hueá 999.? 1035.6 1049.1 1063.5 1078.9
Coäng 9580.6 9.927.2 10.030.6 10.101.8 10.188.4
(Nguoàn: Nieân giaùm thoáng keâ, Toång cuïc thoáng keâ, Nxb Thoáng keâ, Haø Noäi,.2003, tr. 29).
769
Tyû leä taêng daân soá töï nhieân töø naêm 1995-2002 cuûa vuøng Baéc Trung Boä
laø 1,78%.
Trong khi ñoù, Baéc Trung Boä laø vuøng kinh teá chöa phaùt trieån, tyû leä lao
ñoäng chöa qua ñaøo taïo vaø thieáu vieäc laøm coøn raát cao.
Tyû leä lao ñoäng thieáu vieäc laøm ôû noâng thoân Baéc Trung Boä
Ñôn vò tính: %
Tænh 1998 2001

Thanh Hoùa 24,23 22,19
Ngheä An 29,13 25,3
Haø Tónh 31,02 32,6
Quaûng Bình 27,54 25,4
Quaûng Trò 53,12 44,6
Thöøa Thieân -Hueá 22,63 19,3
(Nguoàn: Nieân giaùm thoáng keâ. Boä Lao ñoäng - Thöông binh vaø Xaõ hoäi: Thöïc traïng lao ñoäng,
vieäc laøm naêm 1998 vaø naêm 2001. Nxb Thoáng Keâ, Haø Noäi 1999 vaø 2002).
So saùnh, ñoái chieáu tyû leä thôøi gian lao ñoäng ôû noâng thoân khu vöïc Baéc
Trung Boä so vôùi caû nöôùc, chuùng ta coù baûng soá lieäu sau:
Thôøi gian lao ñoäng cuûa ngöôøi lao ñoäng

ôû noâng thoân Baéc Trung Boä so vôùi caû nöôùc
Ñôn vò tính: %
Naêm 1996 1998 1999 2000 2001

Caû nöôùc 72,11 71,13 73,44 74,86 76,37
Baéc Trung Boä 70,35 67,2 71,28 71,78 72,8
(Nguoàn: Nieân giaùm thoáng keâ, Nxb Thoáng keâ, Haø Noäi,.2003)
Töø caùc baûng thoáng keâ treân, chuùng ta coù moät soá nhaän xeùt sau:
- Tyû leä sinh töï nhieân cuûa vuøng Baéc Trung Boä coøn cao so vôùi caùc vuøng
khaùc trong caû nöôùc.
- Bình quaân thôøi gian lao ñoäng cuûa ngöôøi noâng daân ôû Baéc Trung Boä
thaáp hôn bình quaân caû nöôùc (naêm 2001: 72.8%, caû nöôùc: 76.37%).
770
- Ngoaøi ra, ôû Baéc Trung Boä thöôøng xuyeân xaûy ra tröôøng hôïp dö thöøa
lao ñoäng (cuïc boä, traù hình, muøa vuï…).
- Do phaân coâng lao ñoäng chöa cao, chöa phaùt trieån, neân naêng suaát raát
thaáp, bình quaân thu nhaäp ñaàu ngöôøi thuoäc nhoùm tænh thaáp nhaát caû nöôùc.
Qua khaûo saùt, chuùng toâi ruùt ra caùc keát luaän:
- Vaán ñeà naûy sinh giöõa lao ñoäng vaø vieäc laøm laø vaán ñeà gay gaét, thöôøng
xuyeân cuûa vuøng, ñaëc bieät laø caùc tænh Thanh Hoùa, Ngheä An vaø Haø Tónh.
- Ngay trong moãi laøng, moãi xaõ, moãi huyeän, thöïc traïng doâi dö lao ñoäng,
chaûy chaát xaùm ngaøy caøng lôùn.
- Con em cuûa vuøng, nhöõng ngöôøi coù trí tueä, taøi naêng sau khi ñöôïc
ñaøo taïo cô baûn, raát nhieàu ngöôøi khoâng trôû veà laøm vieäc vaø phuïc vuï cho
söï phaùt trieån kinh teá, xaõ hoäi cuûa vuøng. Caùc tænh Baéc Trung Boä ñeàu coù
caùc tröôøng trung hoïc phoå thoâng chuyeân: Ba Ñình (Thanh Hoùa), Phan Boäi
Chaâu (Ngheä An), Phan Ñình Phuøng (Haø Tónh), Quoác hoïc Hueá (Thöøa
Thieân - Hueá), ngoaøi ra coøn coù khoái chuyeân Toaùn - Tin cuûa Ñaïi hoïc
Vinh… Haøng naêm coù gaàn 2.000 hoïc sinh toát nghieäp taïi caùc tröôøng
chuyeân, thi ñaäu vaøo caùc tröôøng Ñaïi hoïc, nhöng sau khi toát nghieäp soá hoïc
sinh trôû veà Baéc Trung Boä coâng taùc raát ít. Ví duï, khoái chuyeân Toaùn - Tin
thuoäc Ñaïi hoïc Vinh trong caùc naêm töø 1996 ñeán 1999 coù 951 hoïc sinh toát
nghieäp vaø treân 912 em ñaäu vaøo caùc tröôøng Ñaïi hoïc trong vaø ngoaøi nöôùc,
nhöng chæ coù 16 em sau khi toát nghieäp Ñaïi hoïc trôû veà coâng taùc ôû caùc
tænh Baéc Trung Boä(2).
Treân cô sôû döï baùo söï phaùt trieån daân soá, söï chuyeån hoùa lao ñoäng vaø xu
höôùng giaûi quyeát vieäc laøm, chuùng toâi maïnh daïn ñöa ra moät soá nhaän ñònh
vaø ñònh höôùng veà vieäc giaûi quyeát vaán ñeà daân soá vaø vieäc laøm khu vöïc Baéc
Trung Boä töø nay ñeán naêm 2010 nhö sau:
- Ñaây laø khu vöïc coù söï taêng tröôûng daân soá töï nhieân thuoäc vaøo loaïi cao
so vôùi caû nöôùc (döï kieán vaøo khoaûng töø 1,5 ñeán 1,6%). Nhö vaäy, moãi naêm
caû vuøng seõ taêng khoaûng töø 18 vaïn ñeán 20 vaïn ngöôøi. Vì vaäy, giaûi quyeát vaán
ñeà giaûm daân soá phaûi ñöôïc chuù troïng hôn, hieäu quaû hôn.
- Söï chuyeån dòch cô caáu xaõ hoäi cuûa vuøng tuy töông ñoái maïnh, song
so vôùi caû nöôùc vaãn coøn chaäm. Naêm 2001 noâng daân chieám 90,3% daân soá
cuûa vuøng. Trong khi ñoù, theo soá lieäu cuûa Baùo caùo chính trò taïi Ñaïi hoäi IX,
ñeán naêm 2001, daân cö sinh soáng ôû noâng thoân Vieät Nam chieám 76%, thaønh
thò 24% vaø chuùng ta ñang phaán ñaáu ñeán naêm 2005, daân soá thaønh thò
chieám 32% ñeán 33%(3), trong nhöõng naêm tôùi höôùng phaán ñaáu cuûa caùc tænh
Baéc Trung Boä laø ñaåy maïnh phaùt trieån caùc khu coâng nghieäp, khu cheá xuaát,
môû roäng caùc ngaønh ngheà dòch vuï kinh doanh nhaèm thu huùt lao ñoäng töø
noâng thoân.
771
- Chaát xaùm cuûa con em Baéc Trung Boä tieáp tuïc “chaûy” ñi nôi khaùc, ñoù
seõ laø moät thöïc teá, maëc daàu hieän nay, taát caû caùc tænh Baéc Trung Boä ñeàu ñaõ
ñöa ra heä thoáng chính saùch thu huùt nhaân taøi, nhöng ñeå haïn cheá tình traïng
treân, heä thoáng chính saùch caàn tích cöïc vaø cuï theå hôn nöõa (vì raèng, ñoái vôùi
nhöõng ngöôøi coù trình ñoä ñaøo taïo Ñaïi hoïc trôû leân, ñaëc bieät laø nhöõng ngöôøi
coù naêng löïc, trí tueä thì vaán ñeà quyeát ñònh caên baûn thu huùt laø ñöôïc laøm vieäc
trong moâi tröôøng vaên hoùa, kinh teá, xaõ hoäi, cô cheá vaø öùng duïng giöõa con
ngöôøi vaø con ngöôøi toát vaø thoâng thoaùng seõ quan troïng hôn raát nhieàu moät
soá ñaàu tö kinh teá ban ñaàu. Maø nhöõng ñieàu kieän ñoù, Baéc Trung Boä ñaõ coù
song chöa ñuû ñoä taïo ra ñoäng löïc ñeå thu huùt nhaân löïc).
- Caùc laøng ngheà cuûa Baéc Trung Boä tuy ñaõ ñöôïc khoâi phuïc vaø phaùt
trieån maïnh ôû nhieàu ñòa phöông nhö: laøng laøm nöôùc maém Vaïn Phaàn (Dieãn
Chaâu) laøng maây, tre xuaát khaåu Nghi Thaùi (Nghi Loäc), laøng moäc ôû Ñöùc
Bình (Ñöùc Thoï), laøng ñuùc, reøn ôû Trung Löông (Thò xaõ Hoàng Lónh), laøng
ngheà ñan noùn laù ôû Quaûng Thuaän (Quaûng Traïch)…Tuy nhieân caùc laøng
ngheà ôû Baéc Trung Boä nhìn chung thu huùt lao ñoäng raát ít, chöa coù söùc haáp
daãn. Vì vaäy, vieäc chuyeån dòch cô caáu ngaønh ngheà trong noäi boä ngaønh
kinh teá noâng nghieäp raát haïn cheá vaø mang tính töï phaùt.
Vì vaäy, chuùng toâi cho raèng trong 10 naêm tôùi, vaán ñeà giaûi quyeát vieäc laøm
cuûa Baéc Trung Boä vaãn khoâng theå ñaùp öùng vaø khoâng töông xöùng vôùi möùc
ñoä gia taêng daân soá, do söùc eùp veà vieäc laøm vaø naïn thaát nghieäp vaãn laø moät
thaùch thöùc.
Ñeå giaûm söùc eùp cuûa moái quan heä giöõa daân soá vôùi vieäc laøm, nhaèm töøng
böôùc thaùo gôõ khoù khaên veà giaûi quyeát naïn thaát nghieäp, caùc tænh Baéc Trung
Boä phaûi xuaát phaùt töø thöïc tieãn neàn kinh teá-xaõ hoäi vaø ñaëc ñieåm töï nhieân,
sinh thaùi cuûa vuøng ñeå coù nhöõng giaûi phaùp höõu hieäu, nhaèm giaûi quyeát ñöôïc
nhieàu vieäc laøm, taêng thu nhaäp cho nhaân daân.
Tröôùc maét, caùc tænh Baéc Trung Boä caàn taäp trung vaøo nhöõng giaûi phaùp
cô baûn coù tính ñoät phaù sau ñaây ñeå giaûi quyeát vaán ñeà böùc xuùc naøy:
1. Tieáp tuïc thöïc hieän caùc chuû tröông veà chuyeån ñoåi cô caáu kinh teá nhaèm
khai thaùc toái ña lôïi theá veà ñaát ñai, röøng, bieån vaø tieàm löïc daân soá, thu huùt
moät soá löôïng noâng daân hoaït ñoäng trong noâng nghieäp sang caùc lónh vöïc,
ngaønh ngheà khaùc. Caøng chuyeån ñoåi cô caáu kinh teá trong noäi boä ngaønh noâng
nghieäp noùi rieâng vaø caùc ngaønh kinh teá quoác daân maïnh bao nhieâu, caøng coù
cô hoäi taêng vieäc laøm, söû duïng noäi löïc con ngöôøi toát baáy nhieâu. Theo chuùng
toâi chuyeån ñoåi kinh teá ôû Baéc Trung Boä caàn ñi theo caùc höôùng sau:
- Taêng cöôøng phaùt trieån kinh teá trang traïi keå caû vuøng bieån, vuøng ñaàm
phaù, trung du vaø mieàn nuùi. Caàn xem kinh teá trang traïi laø tieàn ñeà ñeå phaùt
trieån noâng nghieäp, noâng thoân, thu huùt lao ñoäng, taïo nguoàn voán. Hieän nay
ôû Baéc Trung Boä kinh teá trang traïi coøn yeáu, thu huùt chöa nhieàu lao ñoäng,
772
trong khi ñoù ñaát ñai vaø ñaàm phaù, ñaát troáng, ñaát hoang hoaù coøn nhieàu, neáu
chòu khoù ñaàu tö vaø coù cô cheá thoaùng chaéc chaén seõ coù nhieàu ngöôøi maïnh
daïn laøm kinh teá trang traïi.
- Khuyeán khích phaùt trieån ngaønh ngheà phuï, ngheà truyeàn thoáng, ngheà
coù nhieàu lôïi theá so saùnh. Ñaây vöøa laø ñieåm yeáu nhöng cuõng laø tieàm löïc cuûa
Baéc Trung Boä, moät vuøng coù ñoâng daân cö, caàn cuø, thoâng minh, chòu khoù.
- Caàn ñaàu tö ñeå xaây döïng nhieàu nhaø maùy söû duïng nguyeân lieäu töø noâng
nghieäp, nhö nhaø maùy döùa, nhaø maùy tinh boät saén, nhaø maùy nguyeân lieäu
giaáy… caùc nhaø maùy ñoù vöøa kích thích saûn xuaát vöøa giaûi quyeát vieäc laøm taêng
thu nhaäp cho ngöôøi lao ñoäng, vöøa goùp phaàn thay ñoåi caùch nghó, caùch laøm
cuûa ngöôøi noâng daân, thay ñoåi boä maët noâng thoân.
2. Ñaàu tö ñoàng boä ñeå khai thaùc lôïi theá cuûa vuøng ñaát hoang hoaù taïi caùc
huyeän mieàn nuùi vaø mieàn nuùi cao. Hieän nay, quyõ ñaát cuûa caùc vuøng coøn lôùn,
vì vaäy di daân ñeå xaây döïng caùc vuøng kinh teá môùi nhaèm phaân boå laïi lao
ñoäng, giaûi quyeát vieäc laøm, ñoàng thôøi giaûi quyeát vaán ñeà veà chieán löôïc an
ninh quoác phoøng laø nhieäm vuï quan troïng. Vaán ñeà di daân, xaây döïng caùc
khu kinh teá môùi caàn ruùt kinh nhieäm, tieán haønh ñoàng boä, vöøa giaûi quyeát
caùc muïc tieâu kinh teá vöøa ñoàng thôøi giaûi quyeát caùc vaán ñeà xaõ hoäi, vaên hoùa...
ñeå daân an taâm. Ñaûm baûo daân di cö ñeán nôi ôû môùi coù ñôøi soáng toát hôn,
nhieàu hoä giaøu leân töø kinh teá trang traïi, kinh teá VACR. Muoán thöïc hieän toát
vieäc xaây döïng caùc khu kinh teá môùi, caùc ñòa phöông caàn hoã trôï voán, ñaàu
tö vaät tö, kyõ thuaät cuõng nhö söï taän taâm coù keá hoaïch tyû myû, chu ñaùo cuûa
chính quyeàn.
3. Tröôùc maét, taïo ñieàu kieän ñeå xaây döïng caùc loaïi nhaø maùy thu huùt nhieàu
lao ñoäng (nhö may maëc, giaøy deùp, laép raùp ñieän töû…). Thöïc teá, haøng naêm
soá lao ñoäng treû cuûa Baéc Trung Boä di cö töï do ñeå tìm kieám vieäc laøm ôû caùc
trung taâm coâng nghieäp lôùn thuoäc caùc tænh phía Nam raát nhieàu, chuû yeáu laø
lao ñoäng phoå thoâng, treû vaø khoeû. Neáu Baéc Trung Boä keâu goïi caùc nhaø ñaàu
tö nghieân cöùu vaø xaây döïng caùc nhaø maùy loaïi naøy seõ taïo ra lôïi theá so saùnh
raát lôùn, khoâng nhöõng taïo vieäc laøm taïi choã, giaûm söùc eùp veà thieáu vieäc laøm
maø coøn goùp phaàn thay ñoåi böùc tranh kinh teá-xaõ hoäi cuûa vuøng.
4. Giaûi quyeát vieäc laøm ôû Baéc Trung Boä caàn gaén lieàn vôùi chieán löôïc daân
soá, keá hoaïch hoaù gia ñình. Ñaây laø 2 vaán ñeà coù yù nghóa chieán löôïc, coù moái
quan heä höõu cô vôùi nhau. Trong yù nghóa ñoù thöïc hieän toát chieán löôïc daân
soá, keá hoaïch hoaù gia ñình coù yù nghóa to lôùn ñoái vôùi giaûi quyeát naïn thaát
nghieäp, goùp phaàn phaùt trieån kinh teá vaø oån ñònh xaõ hoäi cuûa vuøng.
Treân ñaây laø moät soá giaûi phaùp nhaèm böôùc ñaàu goùp phaàn cuøng caùc ñòa
phöông Baéc Trung Boä giaûi quyeát nhöõng böùc böùc xuùc veà söï gia taêng daân soá
vaø giaûi quyeát vieäc laøm, töøng böôùc thuùc ñaåy söï phaùt trieån kinh teá-xaõ hoäi, hoaø
nhaäp cuøng vôùi caû nöôùc trong söï nghieäp coâng nghieäp hoùa, hieän ñaïi hoùa.
773
CHUÙ THÍCH
1. Soá lieäu toång hôïp töø Nieân giaùm thoáng keâ 2002 cuûa 6 tænh trong vuøng, löu tröõ taïi Cuïc thoáng keâ
Ngheä An.
2. Soá lieäu cuûa khoái chuyeân Toaùn-Tin, Ñaïi hoïc Vinh, do phoøng coâng taùc chính trò-hoïc sinh, sinh
vieân cung caáp thaùng 8-2002.
3. Ñaûng Coäng saûn Vieät Nam, Vaên kieän Ñaïi hoäi ñaïi bieåu toaøn quoác laàn thöù IX. Nxb Chính trò quoác
gia, Haø Noäi 2001, tr. 29.

1. Ñoaøn Minh Dueä vaø Ñinh Theá Ñònh, Noâng daân Ngheä An tröôùc yeâu caàu cuûa söï nghieäp
coâng nghieäp hoùa, hieän ñaïi hoùa. Nxb Ngheä An, 6-2002.
2. Ñinh Theá Ñònh, Vieäc laøm ôû noâng thoân vuøng Baéc Trung Boä trong giai ñoaïn coâng
nghieäp hoùa, hieän ñaïi hoùa. Taïp chí Kinh teá Noâng nghieäp, Haø Noäi, soá 4-2000.
3. Cuïc thoáng keâ caùc tænh Baéc Trung Boä, Nieân giaùm thoáng keâ 6 tænh Baéc Trung Boä naêm
2002 (löu tröõ taïi Cuïc thoáng keâ Ngheä An).
4. Toång cuïc Thoáng keâ, Nieân giaùm thoáng keâ 2002. Nxb Thoáng keâ, Haø Noäi, 2003.
5. Taøi lieäu löu tröõ veà Quaûn lyù hoïc sinh, sinh vieân taïi phoøng Coâng taùc chính trò- hoïc
sinh - sinh vieân, Ñaïi hoïc Vinh töø 1996 ñeán 2002.
6. Ñoaøn Minh Dueä vaø Ñinh Theá Ñònh, Keát hôïp giöõa phaùt trieån kinh teá vaø giaûi quyeát caùc
vaán ñeà xaõ hoäi ôû noâng thoân Baéc Trung Boä trong quaù trình coâng nghieäp hoùa, hieän ñaïi
hoùa. Nxb Ngheä An 6-2003.
7. Ñaûng Coäng saûn Vieät Nam, Vaên kieän Ñaïi hoäi Ñaïi bieåu toaøn quoác laàn thöù IX. Nxb
Chính trò quoác gia, Haø Noäi 2001, tr. 29.
774
ÑAËC TRÖNG XAÕ HOÄI CÔ BAÛN
CUÛA ÑOÂ THÒ HOÙA ÔÛ VIEÄT NAM
GIAI ÑOAÏN HIEÄN NAY(1)
Nguyeãn Höõu Minh*
I. MÔÛ ÑAÀU
Quaù trình ñoâ thò hoùa ñöôïc ño baèng möùc ñoä taäp trung daân soá vaø nhöõng
thay ñoåi trong tæ troïng daân soá soáng trong caùc khu vöïc ñoâ thò. Sau moät thôøi
kyø daøi giöõ nguyeân tæ leä daân soá ñoâ thò trong toång daân soá vaø söï suùt giaûm taïm
thôøi xuaát hieän sau khi thoáng nhaát ñaát nöôùc, töø ñaàu nhöõng naêm 80 daân soá
ñoâ thò ôû Vieät Nam baét ñaàu taêng. Tuy nhieân nhòp ñoä thay ñoåi vaãn töông ñoái
chaäm, vaø tæ leä daân soá ñoâ thò chieám coù 19,7% toång daân soá naêm 1989. Trong
thaäp kyû 90, ñoâ thò hoùa taêng nhanh hôn vaø ñeán naêm 1999, 23,5% daân soá Vieät
Nam soáng ôû nhöõng vuøng ñöôïc xeáp vaøo khu vöïc ñoâ thò(2). Tæ leä naøy vaãn thuoäc
vaøo loaïi thaáp so vôùi haàu heát caùc nöôùc trong vuøng, chæ cao hôn khoâng ñaùng
keå tæ troïng daân soá ñoâ thò cuûa Laøo vaø Campuchia [Ban chæ ñaïo Toång ñieàu tra
daân soá Trung öông (TÑTDSTÖ) 2000]. Ñaùng chuù yù laø tæ leä daân soá ñoâ thò taêng
leân trong thaäp nieân qua khoâng hoaøn toaøn chæ do caùc nguoàn taêng töï nhieân
vaø taêng cô hoïc truyeàn thoáng maø vieäc phaân loaïi laïi ñòa giôùi haønh chính ñaõ
ñoùng goùp phaàn quan troïng laøm taêng theâm tæ leä daân soá ñoâ thò (GSO, 2000).
Tæ leä daân soá soáng taïi khu vöïc thaønh thò Vieät Nam 1960-1999
%
40
32
23.5
24 21.4 21.5
17.2 19.17 18.97 20.05 20.5
15.2
16
0
1960 1965 1970 1975 1980 1985 1990 1995 1999
Nguoàn: GSO
* Tieán só, Vieän Xaõ hoäi hoïc. Vieät Nam.
775
Maëc duø tæ troïng daân soá ñoâ thò coøn thaáp, cho ñeán nay soá löôïng caùc ñoâ
thò ôû Vieät Nam ñaõ leân ñeán treân 600 ñoâ thò trong ñoù coù 4 thaønh phoá tröïc
thuoäc trung öông(3), 83 thaønh phoá, thò xaõ thuoäc tænh, vaø hôn 500 thò traán
(Boä Xaây döïng 1999). Cuøng vôùi söï taêng leân cuûa möùc ñoä ñoâ thò hoùa, ñaõ vaø
ñang hình thaønh nhöõng cuïm ñoâ thò theo löu vöïc soâng, ven bieån, doïc caùc
ñöôøng giao thoâng quan troïng.
Quaù trình ñoâ thò hoùa ôû Vieät Nam dieãn ra khoâng ñoàng ñeàu. Caùc khu vöïc
phía Baéc coù tæ leä daân soá ñoâ thò ít hôn haún so vôùi khu vöïc phía Nam. Caùc
tænh coù tæ leä daân soá ñoâ thò cao nhaát chuû yeáu taäp trung ôû vuøng Ñoâng Nam
boä, baét ñaàu töø thaønh phoá Hoà Chí Minh vaø môû roäng ra caùc tænh vuøng Taây
Nguyeân. Taïi phía Baéc, möùc ñoä ñoâ thò hoùa cao gaén vôùi caùc thaønh phoá chuû
yeáu laø Haø Noäi vaø Haûi Phoøng. Möùc ñoä ñoâ thò hoùa thaáp nhaát laø ôû vuøng
Duyeân haûi Baéc Trung Boä vaø moät soá tænh thuoäc vuøng Ñoâng Baéc. Moät soá
vuøng coù toác ñoä phaùt trieån nhanh nhö vuøng Ñoâng Nam Boä, nôi coù tæ leä daân
soá ñoâ thò taêng khoaûng 10% trong thaäp kyû qua (töø 19,7% ñeán 29%), vuøng
Taây Nguyeân (töø 17,0% ñeán 22,8%), vaø vuøng Ñoâng Baéc (töø 11,3% ñeán
16,3%). Söï taêng tröôûng möùc ñoä ñoâ thò hoùa cuûa caùc vuøng khaùc laø khoâng
ñaùng keå. Cô caáu ñaàu tö trong thaäp nieân qua, ñaëc bieät laø ñaàu tö cuûa nöôùc
ngoaøi, ñaõ ñoùng goùp moät phaàn quan troïng vaøo söï taêng tröôûng khoâng ñeàu
cuûa ñoâ thò hoùa ôû Vieät Nam.
Möùc ñoä ñoâ thò hoùa taêng leân ôû Vieät Nam trong nhöõng naêm vöøa qua gaén
lieàn vôùi quaù trình chuyeån ñoåi cô caáu kinh teá vaø xaõ hoäi cuûa xaõ hoäi Vieät Nam
trong thôøi kyø naøy. Nhöõng bieán ñoåi naøy bao goàm söï taêng leân cuûa trình ñoä
giaùo duïc, ña daïng hoùa cô caáu ngheà nghieäp, vaø taêng söï hoäi nhaäp veà khoâng
gian. Söï thay ñoåi maïnh meõ, nhaát laø töø khi coù quaù trình Ñoåi môùi veà kinh teá
naêm 1986, dieãn ra ôû taát caû caùc lónh vöïc cuûa cuoäc soáng.
Do khuoân khoå haïn cheá, trong baøi vieát naøy chuùng toâi chæ neâu moät soá ñaëc
ñieåm xaõ hoäi chuû yeáu cuûa quaù trình ñoâ thò hoùa ôû Vieät Nam trong giai ñoaïn
hieän nay, thoâng qua nhöõng khaùc bieät veà xaõ hoäi cuûa caùc khu vöïc ñoâ thò vaø
noâng thoân. Phaàn lôùn soá lieäu söû duïng trong baøi naøy laø töø keát quaû Toång ñieàu
tra daân soá naêm 1999 (ñaõ coâng boá hoaëc do töï tính toaùn). Moät soá soá lieäu daãn
ra khoâng neâu nguoàn trích daãn (ñeå traùnh laëp laïi quaù nhieàu) chính laø caùc keát
quaû do taùc giaû vaø caùc coäng taùc vieân töï tính toaùn töø soá lieäu goác cuûa Toång
ñieàu tra daân soá (TÑTDS) naêm 1999.
1. Khu vöïc ñoâ thò vaø noâng thoân ñöôïc ñaëc tröng bôûi söï khaùc nhau veà cô caáu vaø
chaát löôïng nguoàn nhaân löïc. Ñaïi boä phaän daân cö ñoâ thò laøm vieäc trong caùc ngaønh
phi noâng nghieäp, trong khi ñoù lao ñoäng noâng nghieäp vaãn laø nôi thu huùt chuû yeáu
nguoàn nhaân löïc ôû noâng thoân. Cô caáu caùc thaønh phaàn kinh teá ôû khu vöïc ñoâ thò ña
daïng hôn so vôùi ôû noâng thoân. Nguoàn nhaân löïc ôû ñoâ thò ñöôïc ñaëc tröng bôûi trình ñoä
hoïc vaán vaø trình ñoä chuyeân moân kyõ thuaät cao hôn. Tuy nhieân, daân cö ñoâ thò coù tæ
leä thaát nghieäp cao hôn so vôùi daân cö noâng thoân.
776
ÑAËC TRÖNG XAÕ HOÄI CÔ BAÛN CUÛA ÑOÂ THÒ HOÙA ÔÛ VIEÄT NAM GIAI ÑOAÏN HIEÄN NAY
Neùt ñaëc tröng cuûa ñoâ thò laø coù tyû leä cao daân soá laøm vieäc trong caùc ngaønh
phi noâng nghieäp. Tyû leä daân soá ñoâ thò laøm vieäc taïi caùc ngaønh coâng nghieäp,
xaây döïng gaáp khoaûng 4,5 laàn; taïi caùc ngaønh thöông maïi, dòch vuï gaáp hôn
6 laàn so vôùi tyû leä daân soá noâng thoân laøm vieäc taïi caùc ngaønh töông öùng.
Coù söï khaùc bieät ñaùng keå veà cô caáu thaønh phaàn kinh teá giöõa thaønh thò
vaø noâng thoân. Taïi ñoâ thò, thaønh phaàn kinh teá nhaø nöôùc vaø caù theå ñoùng
vai troø quan troïng nhaát trong vaán ñeà vieäc laøm. Tyû leä daân soá ñoâ thò laøm
vieäc trong thaønh phaàn kinh teá Nhaø nöôùc laø 27%, trong khi tyû leä töông öùng
ôû noâng thoân chæ coù 5,1%. Tyû leä daân soá ñoâ thò laøm vieäc trong thaønh phaàn
kinh teá caù theå laø 60,7%, gaàn nhö töông ñöông vôùi tyû leä lao ñoäng trong
thaønh phaàn kinh teá naøy ôû noâng thoân (61,1%). Ngoaøi ra, ôû khu vöïc ñoâ thò
laïi xuaát hieän caùc hình thöùc kinh teá tö nhaân, hoãn hôïp vaø 100% coù voán ñaàu
tö nöôùc ngoaøi.
Soá lieäu TÑTDS 1999 cho thaáy söï nghieäp giaùo duïc tieáp tuïc môû roäng trong
10 naêm qua. Tuy nhieân, söï khaùc bieät giöõa ñoâ thò vaø noâng thoân vaãn khaù roõ
reät. Daân cö thaønh thò coù nhieàu ñieàu kieän hôn so vôùi daân cö noâng thoân trong
vieäc tieáp nhaän hoïc vaán, ñaëc bieät laø ôû caùc caáp hoïc cao. Chaúng haïn neáu so
saùnh veà baäc hoïc trung hoïc cô sôû thì söï khaùc bieät giöõa ñoâ thò vaø noâng thoân
khoâng roõ raøng, nhöng tæ leä daân soá hoïc xong caáp phoå thoâng trung hoïc ôû
thaønh thò gaáp 3 laàn so vôùi ôû noâng thoân (20,2% so vôùi 5,9%). Ñieàu naøy chöùng
toû lôïi theá hôn haún cuûa thaønh thò vôùi tö caùch laø caùc trung taâm giaùo duïc vaø
coù vai troø quan troïng trong vieäc thu huùt nguoàn chaát xaùm töø noâng thoân.
Söï khaùc bieät giöõa ñoâ thò vaø noâng thoân veà nguoàn nhaân löïc coøn theå hieän
ôû chæ tieâu trình ñoä chuyeân moân kyõ thuaät cuûa nhöõng ngöôøi ôû ñoä tuoåi 15 trôû
leân. Chæ coù chöa ñaày 5% daân soá noâng thoân tuoåi 15 trôû leân laø coù trình ñoä
chuyeân moân kyõ thuaät. Trong khi ñoù tæ leä coù trình ñoä chuyeân moân kyõ thuaät
ôû ñoâ thò laø 18,5% (Ban chæ ñaïo TÑTDSTÖ 2000, Bieåu 8.10, tr. 71). Ñieàu naøy
cho thaáy moät söï maát caân ñoái nghieâm troïng trong phaân boá löïc löôïng chuyeân
moân, kyõ thuaät giöõa caùc khu vöïc ñoâ thò vaø noâng thoân vaø phaûn aùnh söï phaân
boá veà maët ñòa lyù veà nhu caàu lao ñoäng coù trình ñoä cao.
Tæ leä nhöõng ngöôøi thaát nghieäp treân toång soá ngöôøi trong ñoä tuoåi 13 trôû
leân laø 8,4% taïi khu vöïc thaønh thò vaø 2,7% ôû khu vöïc noâng thoân (Ban chæ
ñaïo TÑTDSTÖ 2000, tr. 84). Söï cheânh leäch veà tæ leä thaát nghieäp ñoâ thò-noâng
thoân theå hieän khaù nhaát quaùn ôû taát caû caùc nhoùm tuoåi vaø hai giôùi.
2. Coù söï khaùc bieät cô baûn giöõa caùc khu vöïc thaønh thò vaø noâng thoân veà nhöõng
ñaëc ñieåm nhaân khaåu nhö cô caáu hoä gia ñình, tình traïng hoân nhaân, vaø möùc sinh.
Ñoâ thò Vieät Nam coù nhöõng ñaëc tröng chuû yeáu töông töï nhö caùc ñoâ thò treân theá giôùi
khi so saùnh vôùi khu vöïc noâng thoân: quy moâ gia ñình nhoû hôn; hoân nhaân ngaøy caøng
ít phoå bieán hôn vaø tuoåi keát hoân laàn ñaàu cao hôn; möùc sinh thaáp hôn, ñaëc bieät laø ôû
caùc nhoùm tuoåi treû.
777
Soá ngöôøi bình quaân cuûa moãi hoä daân cö ñoâ thò laø 4,36 vaø noâng thoân laø
4,56. Tæ leä caùc hoä daân cö ñoâ thò coù quy moâ 5 ngöôøi trôû xuoáng cao hôn so
vôùi caùc khu vöïc noâng thoân.
Tuoåi keát hoân trung bình laàn ñaàu (SMAM) cuûa daân cö thaønh thò laø 27,6
tuoåi (vôùi nam) vaø 24,7 tuoåi (vôùi nöõ). Trong khi ñoù tuoåi keát hoân trung bình
laàn ñaàu cuûa daân cö noâng thoân laø 24,5 (vôùi nam) vaø 22,3 (vôùi nöõ). Tæ leä daân
soá chöa töøng coù vôï/choàng ôû khu vöïc noâng thoân cuõng thaáp hôn roõ reät so
vôùi khu vöïc ñoâ thò, theå hieän ôû taát caû caùc ñoä tuoåi.
Coù söï khaùc bieät roõ reät veà möùc sinh giöõa caùc vuøng ñoâ thò vaø noâng thoân.
Tæ leä sinh thoâ (CBR) cuûa ñoâ thò laø 15,9%o so vôùi 21,2%o ôû noâng thoân. Neáu
xeùt veà toång tæ suaát sinh (TFR) thì TFR cuûa khu vöïc thaønh thò chæ coù 1,7 con
(döôùi möùc thay theá), trong khi ñoù cuûa noâng thoân laø 2,6 con. Phuï nöõ thuoäc
caùc nhoùm tuoåi treû (chaúng haïn 20-24 vaø 25-29) coù vai troø quan troïng trong
vieäc haï thaáp möùc sinh cuûa khu vöïc thaønh thò xuoáng döôùi möùc thay theá nhö
hieän nay (Ban chæ ñaïo TÑTDSTÖ 2000, tr. 44, 47). Cuõng theo keát quaû
TÑTDS 1999, soá con ñaõ sinh bình quaân (CEB) cuûa nhöõng ngöôøi phuï nöõ tuoåi
45-49 khu vöïc noâng thoân laø gaáp 1,3 laàn khu vöïc ñoâ thò (3,92/2,92). Chaát
löôïng soáng cao hôn cuõng nhö söï thay ñoåi nhaän thöùc theo höôùng uûng hoä
quy moâ gia ñình ít con cuûa daân cö ñoâ thò laø yeáu toá quan troïng nhaát quyeát
ñònh söï khaùc bieät neâu treân.
3. Chaát löôïng soáng ôû caùc vuøng ñoâ thò cao hôn ñaùng keå so vôùi caùc vuøng noâng
thoân. Ñieàu naøy theå hieän roõ ôû moät soá chæ baùo veà kieåu loaïi nhaø ôû, dieän tích nhaø ôû
bình quaân cho moät nhaân khaåu, möùc ñoä söû duïng ñieän, nöôùc saïch, tæ leä coù tivi, vaø
vieäc chaêm soùc söùc khoûe cho ngöôøi daân. Tuy nhieân söï phaân cöïc veà ñieàu kieän soáng
cuûa daân cö ñoâ thò cuõng theå hieän roõ hôn so vôùi daân cö noâng thoân.
Tæ leä hoä gia ñình ñoâ thò soáng trong caùc nhaø ôû kieân coá vaø baùn kieân coá
cao hôn roõ reät so vôùi caùc vuøng noâng thoân. Theo keát quaû TÑTDS 1999 tæ leä
hoä daân cö ñoâ thò ôû nhaø kieân coá laø 26,6% vaø nhaø ñôn sô laø 11,3%, coøn ôû
noâng thoân laø 8,8% vaø 26,6% (Ban chæ ñaïo TÑTDSTÖ 1999: tr 75-80). Daân
cö ñoâ thò coøn coù dieän tích nhaø ôû roäng hôn. Tính trung bình, dieän tích ôû
bình quaân moät nhaân khaåu ôû ñoâ thò gaáp gaàn 1,5 laàn dieän tích ôû bình quaân
moät nhaân khaåu ôû noâng thoân (chæ tính trong soá nhöõng hoä coù nhaø ôû thuoäc
loaïi nhaø “kieân coá”, “baùn kieân coá”, vaø “khung goã laâu beàn”). Ñieàu naøy phaûn
aùnh ñoàng thôøi nhu caàu vaø ñieàu kieän ôû cao hôn cuûa daân cö ñoâ thò so vôùi
daân cö noâng thoân.
Tuy nhieân nhaø ôû vaãn ñang laø moät vaán ñeà nan giaûi ôû caùc vuøng ñoâ thò.
Cho ñeán naêm 1999, tæ leä caùc hoä daân cö ñoâ thò coù dieän tích bình quaân ñaàu
ngöôøi töø 4 m2 trôû xuoáng vaãn coøn 5,9% so vôùi caùc vuøng noâng thoân laø 3,3%.
Moät ñaëc ñieåm ñaùng löu yù khaùc laø söï phaân cöïc veà ñieàu kieän nhaø ôû theå hieän
roõ hôn ôû khu vöïc ñoâ thò so vôùi noâng thoân. Tæ leä hoä daân cö ñoâ thò phaûi soáng
trong khoâng gian raát chaät heïp laø cao hôn so vôùi daân cö noâng thoân. Ñieàu
778
naøy theå hieän roõ ôû caùc thaønh phoá lôùn vaø phaûn aùnh tính chaát caïnh tranh cao
veà khoâng gian soáng trong nhöõng vuøng ñoâ thò naøy.
Coù leõ söï phaân bieät roõ nhaát chaát löôïng soáng ñoâ thò-noâng thoân laø ôû möùc
ñoä tieáp caän caùc cô sôû haï taàng kyõ thuaät. Tæ leä hoä khoâng coù ñieän ôû noâng
thoân gaáp gaàn 7 laàn ôû ñoâ thò (27,5% so vôùi 4,1%). Tæ leä hoä coù söû duïng nöôùc
maùy ôû ñoâ thò cuõng gaáp hôn 23 laàn so vôùi ôû noâng thoân (47% so vôùi 2%).
Moät ñieàu ñaùng quan taâm laø vaãn coøn 7,7% hoä daân cö ñoâ thò soáng trong tình
traïng phaûi söû duïng moät soá nguoàn nöôùc chöa baûo ñaûm chaát löôïng veä sinh
cho pheùp (Ban chæ ñaïo TÑTDSTÖ 1999: tr. 81-89).
Tæ leä hoä coù tivi laø chæ baùo phaûn aùnh chaát löôïng cuoäc soáng veà khía caïnh
vaät chaát, ñoàng thôøi theå hieän söï khaùc bieät trong loái soáng giöõa ñoâ thò vaø noâng
thoân. Tivi coù theå cung caáp nhieàu thoâng tin ña daïng veà cuoäc soáng maø ñeán
löôït mình nhöõng ñieàu tieáp nhaän ñöôïc coù theå taùc ñoäng ñeán haønh vi con
ngöôøi. Hieän taïi, tæ leä hoä daân cö ñoâ thò coù tivi cao gaáp gaàn 2 laàn so vôùi noâng
thoân: 77,6% so vôùi 46,9% (Ban chæ ñaïo TÑTDS 1999: tr. 81-89).
Daân cö ñoâ thò thöôøng ñöôïc chaêm soùc söùc khoûe toát hôn so vôùi noâng thoân.
Soá lieäu ñieàu tra möùc soáng daân cö 1998 (Toång cuïc Thoáng keâ 1998: trang 78-
110) cho thaáy:
Daân cö khu vöïc thaønh thò thöôøng ñöôïc chöõa taïi caùc beänh vieän nhaø nöôùc
trong khi khu vöïc noâng thoân chuû yeáu khaùm chöõa beänh taïi traïm y teá xaõ.
Tæ leä treû em thaáp coøi ôû khu vöïc thaønh thò laø 22,85%, thaáp hôn ñaùng keå
so vôùi khu vöïc noâng thoân (45,41%). Veà tæ leä treû em caân naëng theo tuoåi bò
thaáp so vôùi chuaån, ôû ñoâ thò laø 24,61% vaø noâng thoân laø 43,14%.
Tæ leä baø meï coù khaùm thai ôû thaønh thò laø 81,05%, coøn ôû noâng thoân laø
62,01%. Soá baø meï khaùm thai töø 3 laàn trôû leân (muïc tieâu cuûa Boä Y teá) laø
47,71% ôû khu vöïc thaønh thò vaø 21,59% ôû khu vöïc noâng thoân.
4. Söï khaùc bieät loái soáng giöõa daân cö ñoâ thò vaø noâng thoân ñaõ trôû neân roõ neùt hôn
trong nhöõng naêm gaàn ñaây do taùc ñoäng cuûa nhöõng thay ñoåi trong caáu truùc xaõ hoäi
vaø ñieàu kieän soáng cuûa daân cö ñoâ thò. Tuy nhieân, veà ñaïi theå loái soáng ñoâ thò ôû Vieät
Nam vaãn mang tính chaát quaù ñoä, vôùi söï pha troän nhieàu neùt loái soáng noâng thoân vaø
loái soáng ñoâ thò hieän ñaïi.
Chuyeån ñoåi veà loái soáng chòu taùc ñoäng cuûa nhieàu yeáu toá khaùc nhau vaø
noù dieãn ra lieân tuïc hôn, khoù nhaän bieát hôn so vôùi nhöõng bieán ñoåi kinh teá.
Tröôùc heát, söï quaù ñoä sang kinh teá thò tröôøng ñònh höôùng xaõ hoäi chuû nghóa
trong thaäp nieân qua ñaõ taêng cöôøng tính naêng ñoäng caù nhaân vaø xaõ hoäi, söï
linh hoaït trong hoaït ñoäng kinh teá vaø phong caùch laøm vieäc coù hieäu quaû.
Ñoàng thôøi thò tröôøng cuõng laø maûnh ñaát nuoâi döôõng chuû nghóa caù nhaân vò
kyû, vuï lôïi. Phaân taàng xaõ hoäi cuõng taïo neân nhöõng khaùc bieät roõ reät giöõa loái
soáng cuûa lôùp ngöôøi giaøu coù vôùi nhoùm ngöôøi ngheøo. Ngoaøi ra, nhieàu yeáu toá
779
khaùc nhö heä thoáng quaûn lyù ñoâ thò coøn non keùm, yù thöùc phaùp luaät haïn cheá
cuûa ngöôøi daân, tính chaát phöùc taïp veà maët xaõ hoäi trong nguoàn goác cö truù
cuûa daân cö ñoâ thò, cuõng nhö ñieàu kieän soáng coøn khoù khaên cuûa hoï ñaõ goùp
phaàn ñònh hình khuoân maãu loái soáng ñoâ thò Vieät Nam trong thôøi kyø quaù ñoä
hieän nay.
Coù theå neâu leân moät soá ñaëc tröng cuûa loái soáng ñoâ thò Vieät Nam hieän nay laø:
Ñôøi soáng daân cö ñoâ thò phuï thuoäc nhieàu hôn vaøo thöông nghieäp vaø dòch
vuï coâng coäng so vôùi daân cö noâng thoân. Cô caáu tieâu duøng cuûa daân cö ñoâ
thò phong phuù ña daïng hôn.
Ñôøi soáng vaên hoaù ñöôïc naâng cao, phong phuù hôn tröôùc. Hoaït ñoäng giao
tieáp raát ña daïng vaø ngaøy caøng môû roäng.
Hình thaønh nhöõng khaùc bieät veà loái soáng giöõa caùc nhoùm daân cö ôû ñoâ
thò, ñaëc bieät giöõa caùc nhoùm ngöôøi giaøu vaø nhoùm ngöôøi ngheøo.
Söï duy trì ôû möùc ñoä ñaùng keå loái soáng tieåu noâng treân taát caû caùc lónh vöïc
cuûa cuoäc soáng (tieâu duøng vaên hoùa, hoaït ñoäng kinh teá, söû duïng vaø baûo veä
moâi tröôøng, kyû luaät lao ñoäng vaø giao tieáp coâng coäng) vaø quaûn lyù xaõ hoäi (toå
chöùc vaø kieåm soaùt caùc moái quan heä ñoâ thò).
Toùm laïi, quaù trình ñoâ thò hoùa ôû Vieät Nam ñaõ taïo ra ñöôïc khuoân maãu
phaùt trieån môùi, veà cô baûn khaùc vôùi khuoân maãu noâng thoân. Coù theå ñaùnh
giaù raèng vaøo nhöõng naêm cuoái cuøng cuûa theá kyû 20, ñoâ thò Vieät Nam coù
nhöõng ñaëc tröng chuû yeáu töông töï nhö caùc ñoâ thò treân theá giôùi khi so
saùnh vôùi khu vöïc noâng thoân: quy moâ gia ñình nhoû hôn; hoân nhaân ngaøy
caøng ít phoå bieán hôn vaø tuoåi keát hoân laàn ñaàu cao hôn; möùc sinh thaáp
hôn, ñaëc bieät laø ôû caùc nhoùm tuoåi treû; chaát löôïng soáng cuûa caùc gia ñình
ñoâ thò cao hôn; söï phaân cöïc ñieàu kieän soáng cao hôn; trình ñoä hoïc vaán
vaø trình ñoä chuyeân moân kyõ thuaät cao hôn; tæ leä thaát nghieäp cao hôn.
5. Maëc duø ñaõ ñaït ñöôïc nhieàu tieán boä trong thaäp nieân qua, ñoâ thò Vieät Nam vaãn
ñöôïc ñaëc tröng bôûi moät heä thoáng cô sôû haï taàng kyõ thuaät yeáu keùm, khoâng ñuû naêng
löïc phuïc vuï soá löôïng daân cö ñoâ thò ñang ngaøy caøng taêng leân.
Söï baát caäp cuûa heä thoáng cô sôû haï taàng kyõ thuaät phuïc vuï cö daân ñoâ thò
theå hieän ôû vieäc khoâng cung caáp ñuû nöôùc saïch, heä thoáng thoaùt nöôùc laïc haäu
vaø thieáu thoán, nhöõng khoù khaên trong vieäc xöû lyù raùc thaûi, caùc phöông tieän
giao thoâng coâng coäng thieáu thoán vaø dieän tích daønh cho giao thoâng tónh
thaáp, moâi tröôøng veä sinh bò oâ nhieãm.
Vaán ñeà thieáu nöôùc saïch ôû ñoâ thò vaãn coøn raát traàm troïng. Tính ñeán thôøi
ñieåm 1999, caû nöôùc chæ coù gaàn 200 nhaø maùy nöôùc cung caáp nöôùc cho caùc
ñoâ thò vôùi tæ leä daân soá ñöôïc caáp nöôùc laø 70%, vaø löôïng nöôùc sinh hoaït 70
-120 lít/ngöôøi ngaøy. Ngoaøi ra, trang thieát bò thieáu vaø cuõ, chaát löôïng nöôùc
780
chöa toát (Vuï Cô sôû haï taàng, vaø Vieän Chieán löôïc phaùt trieån, Boä Keá hoaïch -
Ñaàu tö 1999).
Heä thoáng thoaùt nöôùc ñoâ thò Vieät Nam coøn ôû trong tình traïng raát laïc haäu
vaø thieáu thoán traàm troïng. Nhieàu thaønh phoá, thò xaõ chöa coù coáng thoaùt nöôùc.
Caùc ñoâ thò coù nhieàu coáng thoaùt nöôùc nhaát laø Haø Noäi, Thaønh phoá Hoà Chí
Minh, Haûi Phoøng ñaït 0,2m/ngöôøi. Caùc thaønh phoá, thò xaõ nhoû chæ ñaït 0,04-
0,06m/ngöôøi, so vôùi caùc nöôùc phaùt trieån laø 1,0 - 2,5m/ngöôøi (Vuï Cô sôû haï
taàng, vaø Vieän Chieán löôïc phaùt trieån, Boä Keá hoaïch - Ñaàu tö 1999: tr. 15-16).
Trong nhöõng naêm qua vieäc thu gom raùc ñöôïc thöïc hieän ngaøy caøng toát
thoâng qua caùc cô cheá chính thöùc vaø phi chính thöùc. Nhaän thöùc vaø söï tham
gia cuûa ngöôøi daân trong vieäc thu gom raùc thaûi ñeå laøm saïch ñeïp moâi tröôøng
ngaøy caøng ñöôïc naâng leân. Tuy nhieân, vieäc xöû lyù raùc thaûi ôû ñoâ thò Vieät
Nam coøn gaëp nhieàu khoù khaên. Hieän nay phaàn thu gom, vaän chuyeån ra
ngoaøi ñoâ thò chæ ñöôïc khoaûng 55 - 60%, soá coøn laïi naèm löu cöõu trong caùc
khu daân cö, ñoå xuoáng coáng nöôùc, ao hoà, soâng ngoøi ... Phaàn raùc thaûi thu
gom vaän chuyeån ra ngoaøi thì chuû yeáu laø choân laáp töï nhieân, khoâng ñöôïc
kieåm soaùt, do ñoù gaây oâ nhieãm moâi tröôøng ñaát, nöôùc maët, nöôùc ngaàm,
khoâng khí...
Moät trong nhöõng lyù do haïn cheá vieäc giaûi quyeát vaán ñeà raùc thaûi laø thieáu
caùc phöông tieän vaän chuyeån vaø trang thieát bò xöû lyù raùc. Chaúng haïn, taïi thôøi
ñieåm 1999, xe vaän chuyeån raùc ñoâ thò coù taát caû khoaûng 950 oâ toâ, chuû yeáu
taäp trung ôû caùc ñoâ thò lôùn (Haø Noäi 250 xe, TP Hoà Chí Minh 330 xe), trong
ñoù khoaûng 85% laø xe cuõ, heä soá xöû duïng ñaït 70-80% (Vuï Cô sôû haï taàng, Boä
Keá hoaïch - Ñaàu tö 1999).
Trong nhöõng naêm gaàn ñaây, ngaønh vaän taûi haønh khaùch coù nhieàu hình
thöùc phuïc vuï daân cö ña daïng hôn. Ví duï, beân caïnh caùc tuyeán oâ toâ buyùt do
coâng ty nhaø nöôùc quaûn lyù coøn coù caùc coâng ty, toå hôïp, tö nhaân taéc xi, xe
lam, xe oâm, v.v... Tuy nhieân, nhöõng khoù khaên veà giao thoâng vaãn coøn nhieàu
taïi caùc thaønh phoá lôùn ôû Vieät Nam. Coù hai khía caïnh ñaùng quan taâm. Tröôùc
heát laø dieän tích ñaát daønh cho giao thoâng vaø thöù hai laø phöông thöùc di
chuyeån. Dieän tích ñaát daønh cho giao thoâng raát thieáu, chæ khoaûng 5-8% (so
vôùi tieâu chuaån phaùt trieån trung bình laø 20%) (Döï aùn VIE/97/P15. tr. 9). Veà
phöông thöùc vaän chuyeån thì hieän nay giao thoâng coâng coäng chöa phaùt trieån,
ñaùp öùng khoâng ñaùng keå nhu caàu vaän taûi coâng coäng (Döï aùn VIE/97/P15.
tr.9). Xe maùy chieám phaàn lôùn giao thoâng ôû ñoâ thò. Theo döï baùo, trong töông
lai caùc phöông tieän giao thoâng coâng coäng vaø xe hôi rieâng seõ ñoùng vai troø
lôùn hôn nhieàu. Vieäc söû duïng xe hôi chieám gaáp saùu laàn dieän tích maët ñöôøng
vaø choã ñoã xe so vôùi xe maùy vaø xe ñaïp. Vì vaäy taéc ngheõn giao thoâng coù theå
seõ gia taêng nhieàu trong vaøi naêm tôùi.
Vôùi moät heä thoáng cô sôû haï taàng kyõ thuaät nhö vaäy, böôùc sang theá kyû
XXI caùc ñoâ thò Vieät Nam ñang ñöùng tröôùc nhöõng thaùch thöùc môùi veà moâi
781
tröôøng sinh thaùi, veà vaán ñeà xaõ hoäi, veà söï maát caân ñoái giöõa nhu caàu vaø khaû
naêng ñaùp öùng.
II. TRIEÅN VOÏNG ÑOÂ THÒ HOÙA ÔÛ VIEÄT NAM TRONG THAÄP NIEÂN TÔÙI
Quaù trình ñoâ thò hoùa ôû Vieät Nam chòu aûnh höôûng maïnh meõ cuûa chuû
nghóa thöïc daân, chieán tranh, söï taùc ñoäng cuûa caùc chính saùch nhaø nöôùc, vaø
söï quaù ñoä sang kinh teá thò tröôøng ñònh höôùng xaõ hoäi chuû nghóa trong thôøi
gian gaàn ñaây. Thöïc teá naøy ñoøi hoûi moät söï giaûi thích thaän troïng xu höôùng
ñoâ thò hoùa ôû Vieät Nam.
Trong thaäp nieân qua khoâng chæ tæ leä daân cö soáng ôû caùc vuøng ñoâ thò
taêng leân maø caùc ñaëc tröng nhaân khaåu vaø kinh teá-xaõ hoäi ôû caùc vuøng ñoâ
thò cuõng coù nhöõng bieán ñoåi roõ reät. Neáu so vôùi naêm 1989 thì tuoåi keát hoân
trung bình laàn ñaàu vaøo naêm 1999 taêng 1,1 naêm ñoái vôùi nam vaø giöõ nguyeân
ñoái vôùi nöõ. Maëc duø SMAM cuûa nöõ ôû khu vöïc thaønh thò khoâng taêng giöõa
2 kyø TÑTDS, tæ leä chöa töøng keát hoân theo löùa tuoåi ôû khu vöïc thaønh thò
coù xu höôùng taêng leân ôû caùc nhoùm tuoåi treû cho caû hai giôùi. Coù theå nhaän
ñònh raèng trong thaäp kyû tôùi tæ leä chöa töøng keát hoân ôû caùc löùa tuoåi seõ tieáp
tuïc taêng leân vaø cuøng vôùi noù laø SMAM cuõng taêng leân.
Xu höôùng bieán ñoåi möùc sinh ôû khu vöïc ñoâ thò giöõa hai thôøi kyø TÑTDS
phuø hôïp vôùi xu höôùng giaûm möùc sinh chung trong giai ñoïan 10 naêm qua.
Tæ suaát sinh ñaëc tröng cho caùc nhoùm tuoåi ôû khu vöïc ñoâ thò ñeàu giaûm ñaùng
keå so vôùi TÑTDS 1989, ñaëc bieät laø vôùi caùc nhoùm tuoåi treû. Möùc sinh ôû khu
vöïc ñoâ thò hieän ñaõ ñaït tôùi möùc thay theá vaø ít coù khaû naêng giaûm nhieàu trong
thôøi gian tôùi. Trong töông lai, di cö seõ laø nhaân toá chuû yeáu laøm taêng tröôûng
daân soá ñoâ thò. Ñieàu naøy seõ xuaát hieän do soá löôïng nhaäp cö thuaàn tuùy, ñoàng
thôøi do nhöõng ngöôøi nhaäp cö taäp trung vaøo löùa tuoåi sinh ñeû.
So vôùi naêm 1989 trình ñoä giaùo duïc cuûa daân cö ñoâ thò cuõng ñaõ ñöôïc
naâng leân. Tæ leä daân soá thaønh thò töø 10 tuoåi trôû leân ñaõ coù baèng cao ñaúng
hoaëc cao hôn trong TÑTDS 1999 laø 6,4% (tính töø soá lieäu thöù caáp, TÑTDS
1999, tr. 146 vaø 155), cao hôn roõ reät so vôùi naêm 1989: 4,5% (TCTK 1991:
tr. 55). Vôùi nhöõng thaønh töïu kinh teá-xaõ hoäi trong thôøi gian vöøa qua, cuøng
vôùi ñoøi hoûi ngaøy caøng cao hôn cuûa neàn kinh teá thò tröôøng ñònh höôùng xaõ
hoäi chuû nghóa, coù theå döï baùo raèng trong thaäp nieân tôùi trình ñoä hoïc vaán
cuûa daân cö ñoâ thò Vieät Nam seõ naâng cao maïnh meõ hôn.
Khoaûng caùch giöõa thaønh thò vaø noâng thoân veà trình ñoä giaùo duïc coù xu
höôùng thu heïp ñoái vôùi caùc caáp hoïc thaáp. Tuy nhieân, söï caùch bieät ñoâ thò-
noâng thoân veà tæ leä ñaït ñöôïc baäc hoïc töø cao ñaúng, ñaïi hoïc trôû leân khoâng
giaûm ñi trong 10 naêm qua, vaø boä phaän lôùn daân soá coù trình ñoä hoïc vaán vaø
chuyeân moân cao, ñaëc bieät laø nhoùm treû tuoåi, vaãn coù xu höôùng taäp trung vaøo
caùc khu vöïc ñoâ thò.
782
Nhöõng noã löïc phaùt trieån ôû Vieät Nam taäp trung vaøo coâng nghieäp hoùa vaø
ñoâ thò hoùa laøm cho vieäc haïn cheá di cö noâng thoân-ñoâ thò raát khoù khaên. Haàu
heát nguoàn ñaàu tö nöôùc ngoaøi vaøo Vieät Nam taäp trung ôû caùc trung taâm ñoâ
thò vaø ñieàu naøy laøm maïnh theâm löïc huùt loâi cuoán lao ñoäng noâng thoân vaøo
caùc thaønh phoá lôùn.
Daân cö ôû caùc vuøng ñoâ thò coù nhieàu lôïi ích töø söï phaùt trieån khoâng
caân ñoái naøy vaø ñieàu ñoù ñöôïc theå hieän trong caùc ñaëc tröng kinh teá-xaõ
hoäi cuûa daân soá ñoâ thò so vôùi daân soá noâng thoân. Tuy nhieân, caùc keát quaû
phaân tích cuõng gôïi yù raèng maëc duø möùc soáng ñöôïc naâng cao ôû caùc trung
taâm ñoâ thò lôùn nhaát nhöng trong thöïc teá moät boä phaän nhoû daân cö ñoâ
thò khoâng ñöôïc chia seû caùc lôïi ích naøy.
Phaùt trieån caùc thaønh phoá loaïi 2 coù theå laø moät giaûi phaùp nhaèm khaéc
phuïc nhöõng khaùc bieät vuøng ôû Vieät Nam. Trong ñieàu kieän nguoàn löïc haïn
cheá, vieäc hình thaønh caùc thaønh phoá môùi seõ raát khoù khaên. Thay vaøo ñoù,
chính quyeàn coù theå ñaàu tö ñeå taêng theâm söùc haáp daãn cuûa nhöõng tænh
choïn loïc ñoùng vai troø nhö nam chaâm thu huùt nhöõng ngöôøi di cö maø
thoâng thöôøng hoï chuyeån vaøo thaønh phoá Hoà Chí Minh hay Haø Noäi. Söï
ñaàu tö naøy cuõng coù theå nhaèm taêng theâm phuùc lôïi vaø cô hoäi cho daân cö
cuûa caùc trung taâm ñoâ thò tænh vaø giaûm söï baát bình ñaúng ñang toàn taïi
trong caùc trung taâm ñoâ thò ôû Vieät Nam. Söùc haáp daãn cuûa caùc thaønh phoá
thuoäc tænh chæ coù theå caân baèng vôùi hai trung taâm ñoâ thò quoác gia neáu
caùc chính saùch daân soá vaø ñoâ thò hoùa laø thaønh phaàn cô baûn cuûa chieán
löôïc phaùt trieån chung, gaén keát höõu cô trong khung caûnh kinh teá vó moâ
roäng lôùn hôn, vaø thöïc hieän haøi hoøa vôùi caùc chính saùch khaùc phaùt trieån
noâng thoân vaø phuùc lôïi xaõ hoäi.
CHUÙ THÍCH
1. Xin caûm ôn caùc caùn boä cuûa Phoøng Xaõ hoäi hoïc ñoâ thò, Nguyeãn Ñöùc Vinh vaø Nguyeãn Thieän Haûo
thuoäc Phoøng Xaõ hoäi hoïc daân soá ñaõ giuùp chuaån bò tö lieäu cho taùc giaû
2. Trong baøi vieát naøy, daân soá ñoâ thò ñöôïc ñònh nghóa laø bao goàm nhöõng ngöôøi soáng trong caùc khu
vöïc noäi thaønh cuûa thaønh phoá, noäi thò cuûa thò xaõ, hoaëc caùc thò traán. Taát caû nhöõng ngöôøi soáng
trong caùc khu vöïc haønh chính khaùc (xaõ) seõ ñöôïc coi laø daân cö noâng thoân. Ñònh nghóa khu vöïc
daân cö naøo thuoäc ñoâ thò hay noâng thoân laø moät thuû tuïc haønh chính vaø ñöôïc xaùc ñònh ñoái vôùi
moãi khu vöïc trong Toång ñieàu tra daân soá.
3. Caùc thaønh phoá naøy laø Haø Noäi, thaønh phoá Hoà Chí Minh, Haûi Phoøng, vaø Ñaø Naüng.

1. Ban chæ ñaïo Toång ñieàu tra daân soá trung öông (TÑTDSTÖ), Toång ñieàu tra daân soá
trung öông 1999, Keát quaû suy roäng 3%.
2. Ban chæ ñaïo TÑTDSTÖ, Toång ñieàu tra daân soá vaø nhaø ôû Vieät Nam naêm 1999, Keát quaû
ñieàu tra maãu, Nxb Theá giôùi, Haø Noäi, 2000.
783
3. Boä Xaây döïng, Ñònh höôùng quy hoaïch toång theå phaùt trieån ñoâ thò Vieät Nam ñeán naêm
2020, Haø Noäi, 1999.
4. Döï aùn Vie/95/050, Moät hoà sô ñoâ thò, UNDP, Haø Noäi, 2000.
5. GSO, VIE97/P14, Vietnam Population projection report 1999-2024. Statistical
Publisher, 2000.
6. Toång cuïc Thoáng keâ 1991, Phaân tích keát quaû ñieàu tra maãu, Toång ñieàu tra daân soá trung
öông 1989, Haø Noäi, 1999.
7. Toång cuïc Thoáng keâ, Ñieàu tra möùc soáng daân cö Vieät Nam, Haø Noäi, 1998.
8. Vuï cô sôû haï taàng vaø Vieän chieán löôïc phaùt trieån, Boä Keá hoaïch - Ñaàu tö (Ñeà taøi khoa
hoïc caáp Boä). Moät soá vaán ñeà nghieân cöùu chieán löôïc phaùt trieån keát caáu haï taàng caùc
ñoâ thò lôùn Vieät Nam, 1999.
9. Vuï Cô sôû haï taàng, Boä Keá hoaïch - Ñaàu tö: Tình hình ñaàu tö phaùt trieån keát caáu haï
taàng giai ñoaïn 1991-2000 vaø phöông höôùng 2001-2005
784
Nhμ xuÊt b¶n thÕ giíi
46 TrÇn H-ng §¹o, Hμ Néi, ViÖt Nam
Tel: 84.4.8253841 - Fax: 84.4.8269578
Email: thegioi@hn.vnn.vn
Website: http://www.thegioipublishers.com.vn
V I E Ä T NAM HO C
KYÛ YEÁU HOÄI THAÛO QUOÁC TEÁ LAÀN THÖÙ HAI
VIEÄT NAM TREÂN ÑÖÔØNG PHAÙT TRIEÅN VAØ HOÄI NHAÄP:

TRUYEÀN THOÁNG VAØ HIEÄN ÑAÏI
THAØNH PHOÁ HOÀ CHÍ MINH, 14-16.7.2004
TAÄP I
Chòu traùch nhieäm xuaát baûn

TRAÀN ÑOAØN LAÂM
Bieân taäp: Phaïm Bích Ngoïc

Bìa: Vuõ Thu Trang
Trình baøy: Hoaøng Hoaøi
Söûa baûn in: Ngoïc Phöông
In 700 b¶n khæ 20 x 29 cm, t¹i Trung t©m C«ng nghÖ Th«ng tin ChÕ b¶n vμ In - Nhμ xuÊt
b¶n ThÕ Giíi. GiÊy chÊp nhËn ®¨ng ký kÕ ho¹ch sè: 818-2006/CXB/8-199/ThG, cÊp ngμy
01/11/2006. In xong vμ nép l-u chiÓu Quý II n¨m 2007.
785

2004 Hoi Thao Quoc Te VNH Lan 2 - Tap 1

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

2004 Hoi Thao Quoc Te VNH Lan 2 - Tap 1

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

BAN TOÅ CHÖÙC HOÄI THAÛO

ÑOÀNG TRÖÔÛNG BAN

Tieåu ban 1: NHÖÕNG VAÁN ÑEÀ KINH TEÁ

z Tieán só Vuõ Tuaán Anh (Vieät Nam) - Tröôûng tieåu ban

z Marina Trigubenko (Nga)

Tieåu ban 2: NHÖÕNG VAÁN ÑEÀ XAÕ HOÄI

z Melanie Beresfort (Phaùp)

z Hans Schenk (Haø Lan)

Tieåu ban 4: NGHIEÂN CÖÙU GIAÙO DUÏC, CON NGÖÔØI

z Kathryn Poethig (Phaùp)

Tieåu ban 5: LÒCH SÖÛ COÅ-TRUNG ÑAÏI

z Momoki Shiro (Nhaät Baûn)

Tieåu ban 6: LÒCH SÖÛ CAÄN-HIEÄN ÑAÏI

Tieåu ban 8: NHÖÕNG VAÁN ÑEÀ VAÊN HOÙA, VAÊN MINH:

z Phoù Giaùo sö, Tieán só Ñinh Vaên Ñöùc (Vieät Nam)

z Phoù Giaùo sö, Tieán só Nguyeãn Vaên Lòch (Vieät Nam)

z Thö kyù: Tieán só Nguyeãn Vaên Kim (Vieät Nam)

z Sakurai Yumio (Nhaät Baûn)

CHUÛ ÑEÀ II - NHÖÕNG VAÁN ÑEÀ XAÕ HOÄI

NHÖÕNG VAÁN ÑEÀ KINH TEÁ

Nguyeãn Xuaân Thaéng*

1. Nhöõng taùc ñoäng tích cöïc

2. Nhöõng thaùch thöùc môùi

TAØI LIEÄU THAM KHAÛO

* Nghieân cöùu sinh, Ñaïi hoïc Hitotsubashi, Nhaät Baûn.

II. LÒCH SÖÛ VAÁN ÑEÀ

III. PHÖÔNG PHAÙP NGHIEÂN CÖÙU

IV. HOAÏT ÑOÄNG CUÛA HTX KIEÅU MÔÙI

V. YEÁU TOÁ CHEÁ ÑOÄ ÑÒA PHÖÔNG

VI. KEÁT LUAÄN

TAØI LIEÄU THAM KHAÛO

Ñoã Hoaøi Nam*

II. NHÖÕNG KHOÙ KHAÊN SAU NGAØY GIAÛI PHOÙNG

2. Ñoät phaù trong noâng nghieäp

a. Khoaùn ôû Ñoà Sôn

a. Deät Thaønh Coâng

b. Xí nhieäp deät luïa Nam Ñònh

4. Ñoät phaù trong khaâu phaân phoái löu thoâng

IV. CHIEÁT SUAÁT

Thò tröôøng coù toå chöùc

Nguoàn: Nieân giaùm thoáng keâ 1981. Sñd, tr.. 274.

Nguoàn: Nieân giaùm thoáng keâ 1979, tr. 129.

Ñoà thò 4: Nhaäp khaåu 1976 – 1980 veà hieän vaät

Nguoàn: Nieân giaùm thoáng keâ 1986, tr. 267.

Ñoà thò 6: Thoùc bình quaân kg/ngöôøi

Nguoàn: Nieân giaùm Thoáng keâ 1985.

Nguoàn: Nieân giaùm thoáng keâ 1981

Tyû leä cuûa quoác doanh Tyû leä taêng tröôûng

Tieäp Khaéc 97,0% (1986) -3,1 -14

CHDC Ñöùc 96,5% (1982)

Ba Lan 81,7%(1985) -12,0 -10

Hungari 65,2% (1984) -5,0 -7

Rumani -7,9 -18

Bungari -13,6 -23

Quoác doanh Ngoaøi quoác doanh

Nguoàn: Nieân giaùm thoáng keâ1996.

Maäu dòch Vay nôï Vieän trôï

Nguoàn: Nieân giaùm thoáng keâ 1983.

Traàn Vaên Thoï*

* Giaùo sö, Ñaïi hoïc Waseda. Nhaät Baûn.

1. Noäi löïc vaø ngoaïi löïc trong taàm nhìn vó moâ

II. ÑAÙNH GIAÙ TOÅNG QUAÙT FDI TAÏI VIEÄT NAM

Voán ñaêng kyù Voán thöïc hieän