2004 Hoi Thao Quoc Te VNH Lan 2 - Tap 2

VIEÄT NAM HOÏC
KYÛ YEÁU HOÄI THAÛO QUOÁC TEÁ LAÀN THÖÙ HAI

VIEÄT NAM TREÂN ÑÖÔØNG PHAÙT TRIEÅN VAØ HOÄI NHAÄP:
TRUYEÀN THOÁNG VAØ HIEÄN ÑAÏI
THAØNH PHOÁ HOÀ CHÍ MINH, 14-16.7.2004
TAÄP II
Boä saùch ñöôïc xuaát baûn nhôø söï hoã trôï moät phaàn cuûa Quyõ Ford.
VIEÄT NAM HOÏC
Taäp KYÛ YEÁU HOÄI THAÛO QUOÁC TEÁ LAÀN THÖÙ HAI
II VIEÄT NAM TREÂN ÑÖÔØNG PHAÙT TRIEÅN VAØ HOÄI NHAÄP:
THEÁ GIÔÙI
ÑAÏI HOÏC QUOÁC GIA HAØ NOÄI NHAØ XUAÁT BAÛN THEÁ GIÔÙI VIEÄN KHOA HOÏC XAÕ HOÄI VIEÄT NAM
© Vieän Khoa hoïc xaõ hoäi Vieät Nam
Baûn tieáng Vieät
Xuaát baûn laàn thöù nhaát, Nhaø xuaát baûn Theá Giôùi, 2006
VN - TG - 8199 - 0
MUÏC LUÏC
CHUÛ ÑEÀ III - NHÖÕNG VAÁN ÑEÀ LÒCH SÖÛ
z Thöû tìm hieåu moái quan heä cuûa ngöôøi Phuøng Nguyeân vôùi nhöõng cö daân
cuøng thôøi ôû Ñoâng Nam AÙ vaø Nam Trung Quoác
— Haùn Vaên Khaån......... . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .11
z Phong tuïc choân caát baèng chum goám trong vaên hoùa Sa Huyønh
ôû Vieät Nam — Trònh Sinh . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .21

z Nghieân cöùu troáng ñoàng Ñoâng Sôn baèng phöông phaùp xaùc ñònh
ñoàng vò chì thöôøng — Dieäp Ñình Hoa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .29

z Giao thoa, hoäi nhaäp vaên hoùa vaø söùc soáng cuûa vaên hoùa Vieät Nam
thôøi Baéc thuoäc — Leâ Ñình Syõ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .40

z Veà teân goïi Laâm AÁp - Hoaøn Vöông Chieâm Thaønh vaø Cham-pa
— Leâ Xuaân Dieäm . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .46

z Moät traêm maãu ruoäng cuûa baø Thieàm - hoaøng gia Chaêm
vaø döï aùn töôùi Phan Rí - Phan Thieát — Shine Toshihiko. . . . . . . . . . . . . . .57
z Vieät Nam theá kyû X - thôøi cô, thaùch thöùc vaø phaùt trieån vöôït baäc
— Nguyeãn Danh Phieät . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .62

z Taùc ñoäng cuûa cheá ñoä quaân chuû quyù toäc vaø quaân chuû quan lieâu ñoái vôùi
xaõ hoäi thôøi Traàn theá kyû XIII - XIV — Nguyeãn Thò Phöông Chi . . . . . . . . . .69
z Coâng taùc hoøa giaûi ôû noâng thoân Vieät Nam hieän nay nhìn töø goùc ñoä
nghieân cöùu vaên hoùa coäng ñoàng laøng xaõ: tröôøng hôïp cuûa
xaõ Thaïch Chaâu, tænh Haø Tónh — Kato Atsufumi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .77
z Leä baàu haäu cuûa ngöôøi Vieät qua tö lieäu vaên bia
— Phaïm Thò Thuøy Vinh . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .83

z Maáy neùt khaùi quaùt veà caùc hình thöùc truyeàn tin coå truyeàn
trong lòch söû Vieät Nam — Vuõ Tröôøng Giang . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .91

z Khaûo cöùu laïi veà söï thaønh laäp nhaø Leâ Trung höng — Hasuda Takashi . . . . .103
z Coâng ty Ñoâng AÁn Haø Lan ôû Ñaøng Ngoaøi, 1637-1700: tö lieäu vaø
nhöõng vaán ñeà nghieân cöùu ñaët ra — Hoaøng Anh Tuaán . . . . . . . . . . . . . . .107
z Löu daân ngöôøi Vieät treân ñaát Ñoàng Nai - Gia Ñònh vaø vieäc thaønh laäp
caùc ñôn vò haønh chính ôû Nam Boää thôøi caùc chuùa Nguyeãn
— Nguyeãn Ñình Tö . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .119
z Baøn veà cheá ñoä quan laïi Ñaïo giaùo cuûa thôøi Haäu Leâ Vieät Nam
(theá kyû XVIII) — Onishi Kazuhiko . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .133

z Toå chöùc chính quyeàn thôøi caùc chuùa Nguyeãn trong quaù trình
môû roäng ñaát ñai veà phöông Nam — Traàn Thò Vinh . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .143
z Tìm hieåu nguoàn goác ñoâ thò Hueá töø vieäc khaûo saùt heä thoáng thuû phuû
thôøi Chuùa Nguyeãn — Phan Thanh Haûi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .157
5
VIEÄT NAM HOÏC - KYÛ YEÁU HOÄI THAÛO QUOÁC TEÁ LAÀN THÖÙ HAI
z Quaù trình phaùt trieån heä thoáng soâng ñaøo ôû Vieät Nam
(töø theá kyû X ñeán nöûa ñaàu theá kyû XIX) — Haø Maïnh Khoa . . . . . . . . . . . .173
z Nghó laïi veà thôøi ñaïi Taây Sôn — George Dutton . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .185
z “Vaán ñeà nghi leã” vaø chính saùch caám ñaïo döôùi trieàu Nguyeãn
— Nguyeãn Quang Höng . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .195
z Chính saùch quaân ñieàn naêm 1839 ôû Bình Ñònh: nhìn nhaän
vaø ñaùnh giaù laïi treân cô sôû tö lieäu ñòa baï — Phan Phöông Thaûo . . . . . . . .206
z Trieàu Nguyeãn vôùi vieäc ñieàu chænh giaù löông thöïc
nöûa ñaàu theá kyû XIX — Tröông Thò Yeán . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .216
z Chính saùch giaùo duïc cuûa nhaø Nguyeãn ñoái vôùi caùc daân toäc ít ngöôøi
ôû Vieät Nam vaøo nöûa ñaàu theá kyû XIX — Phaïm Thò AÙi Phöông . . . . . . . . . .225
z Caùc nhaø khoa baûng trong boä maùy nhaø nöôùc trieàu Nguyeãn
— Nguyeãn Ngoïc Quyønh . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .237
z Moät vaøi suy nghó ruùt ra töø vieäc nghieân cöùu taøi lieäu veà quy hoaïch
thaønh phoá Haø Noäi thôøi kyø thuoäc ñòa (1888 - 1945) — Ñaøo Thò Dieán . . . . .244
z Giôùi thieäu veà ñieàn baï nhö nhöõng tö lieäu lòch söû
veà laøng xaõ ôû mieàn Nam Vieät Nam trong thôøi kyø cai trò
cuûa haûi quaân Phaùp theá kyû XIX — Ono Mikiko . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .250
z Ñaát Quaûng vôùi phong traøo Duy taân ñaàu theá kyû XX
— Buøi Vaên Tieång . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .256
z Ñoâng kinh nghóa thuïc vaø phong traøo nghóa thuïc ôû Vieät Nam
— Chöông Thaâu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .265
z Taàm quan troïng veà kinh teá vaø vaên hoùa cuûa caùc hoäi töông teá
ôû mieàn Baéc Vieät Nam thôøi Phaùp thuoäc (1920-1945) — Nguyeãn-Marshall . . . . .277
z Nhaø Nguyeãn trong lòch söû daân toäc — Vaên Taïo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .287
z Töø goùc ñoä lòch söû goùp vaøo vieäc quaûn lyù vaø khai thaùc ñaát ñai
— Taï Thò Thuùy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .292
z Haønh trình ñi tôùi Maùtxcôva: veà chuyeán ñi thaêm Lieân Xoâ cuûa
Chuû tòch Hoà Chí Minh vaøo thaùng 2 naêm 1950 — Kurihara Hirohide . . . . .303
z Tìm hieåu theâm veà quaù trình töø Taát Thaønh ñeán Nguyeãn AÙi Quoác
(qua khai thaùc caùc taøi lieäu môùi veà nhoùm yeâu nöôùc ngöôøi Vieät taïi Phaùp
ñaàu theá kyû XX) — Leâ Thò Kinh (töùc Phan Thò Minh) . . . . . . . . . . . . . . . . . .309
z Ñöôøng loái vaän ñoäng phuï nöõ cuûa Ñaûng Coäng saûn Vieät Nam
trong cuoäc caùch maïng giaûi phoùng daân toäc 1930-1945
— Ñaëng Thò Vaân Chi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .318
z Phöông phaùp giaûng daïy lòch söû Vieät Nam baèng coâng ngheä vi tính taïi
khoa phöông Ñoâng tröôøng Ñaïi hoïc Toång hôïp Quoác gia St. Petersburg
— Vladimir N. Kolotov . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .330
z Chính saùch kinh teá cuûa Vieät Nam trong nhöõng naêm ñaàu khaùng chieán
choáng Phaùp vaø söï taùc ñoäng cuûa chính saùch ñoù ñeán
ñôøi soáng nhaân daân vuøng khaùng chieán — Ñinh Quang Haûi . . . . . . . . . . . .335
z Nghieân cöùu veà moät hôïp löu di cö ôû Ñoàng baèng soâng Cöûu Long
trong thôøi kyø thuoäc ñòa (1929-1945): nhöõng böôùc ñaàu tieân
höôùng tôùi lòch söû laøng Soùc Sôn vaø Thoå Sôn
(huyeän Hoøn Ñaát, tænh Kieân Giang) — Pascal Bourdeaux . . . . . . . . . . . . .342
6
MUÏC LUÏC
z Böôùc vaøo theá kyû XXI, nöôùc Vieät Nam vöõng vaøng treân con ñöôøng
phaùt trieån vaø hoäi nhaäp — Traàn Ñöùc Cöôøng . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .358
z Con ñöôøng phaùt trieån cuûa Iran vaø Vieät Nam:
moät nghieân cöùu so saùnh — M. Tavakol . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .364
z Chính saùch ñoaøn keát daân toäc cuûa Ñaûng ôû vuøng Taây Baéc trong thôøi kyø
khaùng chieán choáng thöïc daân Phaùp — Nguyeãn Vaên Nhaät . . . . . . . . . . . . .374
z Hieäp ñònh Giônevô 1954 - moät naác thang treân tieán trình
giaûi phoùng daân toäc — Vuõ Döông Ninh . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .381
z Hieäp ñònh Giônevô naêm 1954 veà Vieät Nam vaø Hieäp ñònh Pari naêm 1973:
Ngoaïi giao vaø thaéng lôïi cuûa caùch maïng Vieät Nam — Pierre Asselin . . . . . .386
z Baøi hoïc veà vaán ñeà döïa vaøo daân, nhaø nöôùc vaø nhaân daân cuøng laøm trong
xaây döïng vaø phaùt trieån giaùo duïc ôû Vieät Nam thôøi kyø khaùng chieán
choáng Phaùp (9-1945 ñeán 7-1954) — Ñoã Thò Nguyeät Quang . . . . . . . . . . . .397
z Tieán haønh song song ñoàng thôøi hai chieán löôïc caùch maïng - moät saùng taïo
môùi treân con ñöôøng phaùt trieån cuûa Vieät Nam — Nguyeãn Thò Ñaûm . . . . . .411
z Phong traøo Phaät giaùo mieàn Nam Vieät Nam naêm 1963 vôùi cuoäc ñaûo chính
laät ñoå cheá ñoä Ngoâ Ñình Dieäm (01-11-1963) — Leâ Cung . . . . . . . . . . . . . . .421
z Haøn Quoác tham chieán taïi Vieät Nam: ñoäng cô vaø boái caûnh
— Song Jeong Nam . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .427
z Vaán ñeà chuyeån dòch söû duïng ñaát noâng nghieäp trong khu vöïc
ñoâ thò hoùa ôû thaønh phoá Hoà Chí Minh vaø nhöõng taùc ñoäng cuûa noù
tôùi ñôøi soáng cö daân ñoâ thò môùi — Traàn Thò Thu Löông . . . . . . . . . . . . . .441
z Tieåu - thuû coâng nghieäp gia ñình ôû Vieät Nam: truyeàn thoáng vaø hieän taïi
— Löu Thò Tuyeát Vaân . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .453
z Quaù trình ñoåi môùi ñöôøng loái ñoái ngoaïi cuûa Vieät Nam (1986-2000)
— Voõ Kim Cöông . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .461
z Khu di tích Caùt Tieân: tö lieäu vaø nhaän thöùc môùi — Buøi Chí Hoaøng . . . . . . .477
CHUÛ ÑEÀ IV - MOÄT SOÁ VAÁN ÑEÀ DAÂN TOÄC VAØ TOÂN GIAÙO
z Ñoái dieän tröôùc thôøi ñaïi, caùc toäc ngöôøi thieåu soá mieàn nuùi caàn gì?
— Ñaëng Nghieâm Vaïn . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .487
z Suy nghó veà moät nguyeân taéc môùi - nguyeân taéc phaùt trieån trong ñöôøng loái
daân toäc cuûa Ñaûng Coäng saûn Vieät Nam trong thôøi kyø coâng nghieäp hoùa,
hieän ñaïi hoùa — Nguyeãn Xuaân Hoàng . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .497
z Söï tieáp nhaän caùc giaù trò môùi vaø söï thay ñoåi caùc phong tuïc taäp quaùn
cuûa caùc daân toäc thieåu soá ôû Taây Nguyeân hieän nay — Vuõ Duõng . . . . . . . . .502
z Quaù trình hình thaønh nhoùm coäng ñoàng ngöôøi Maï
ôû huyeän Ñaï Teûh, tænh Laâm Ñoàng — Honda Mamoru . . . . . . . . . . . . . . . .511
z Ngöôøi Chaêm vaø toân giaùo — Phan An . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .519
z Truyeàn giaùo trong vuøng daân toäc thieåu soá ôû giaùo phaän Kon Tum
nhìn töø goùc ñoä tín ngöôõng - vaên hoùa - xaõ hoäi — Nguyeãn Hoàng Döông . . . . . .523
z Vaán ñeà daân toäc vaø quan heä daân toäc ôû Taây Nguyeân
trong thôøi kyø coâng nghieäp hoùa - vaán ñeà ñaët ra vaø giaûi phaùp
— Tröông Minh Duïc . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .531
7
z Di daân töø noâng thoân ra thaønh thò ôû Vieät Nam:

caâu chuyeän cuûa hai mieàn — Löông Vaên Hy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .548
z Söï thay ñoåi toân giaùo vaø baûn saéc cuûa ngöôøi H’moâng ôû Vieät Nam
— Nguyeãn Vaên Thaéng . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .567
z Thay ñoåi trong ñôøi soáng gia ñình “ngöôøi Taây Nguyeân” hieän nay
— Nguyeãn Thò Hoøa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .575
z Di cö vaøo Haø Noäi vaø söï dòch chuyeån trong noäi thaønh
— Hans Schenk . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .585
z Ngöôøi Hoa Heï (Hakka) ôû Vieät Nam — Nguyeãn Duy Bính . . . . . . . . . . . . .593
z Bieán chuyeån xaõ hoäi ôû Taây Nguyeân trong nhöõng naêm cuoái theá kyû XX
- ñaàu theá kyû XXI — Nguyeãn Tuaán Trieát . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .605
z Vaên hoùa Thaùi vaø xu höôùng phaùt trieån vaên hoùa caùc daân toäc ôû Taây baéc
— Traàn Bình . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .612
z Kinh nghieäm nhaäp cö: tröôøng hôïp ngöôøi Vieät Nam soáng ôû Nhaät Baûn
— Kawagoe Michiko . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .626
z Vaán ñeà baûo toàn vaên hoùa cuûa ngöôøi Bih — Löông Thanh Sôn . . . . . . . . . .633
z Daân soá vaø nguoàn nhaân löïc cuûa Vieät Nam trong thôøi kyø
coâng nghieäp hoùa, hieän ñaïi hoùa — Nguyeãn Theá Hueä . . . . . . . . . . . . . . . .638
z Ñi tìm nhöõng giaûi phaùp cho söï phaùt trieån beàn vöõng
cuûa ngöôøi Khmer Nam Boä — Nguyeãn Maïnh Cöôøng - Nguyeãn Minh Ngoïc . . . . .646
z Cô caáu di cö noâng thoân - noâng thoân cuûa ngöôøi Taøy - Nuøng:
maïng löôùi caùc daân toäc thieåu soá trong laõnh thoå Vieät Nam — Ito Masako . . . . . .661
z Chính saùch phaùt trieån caùc daân toäc mieàn Taây Nam boä
— Huyønh Thò Gaám . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .669
z Vaøi caûm nghó veà vieäc phaùt huy vaø baûo toàn baûn saéc vaên hoùa
caùc daân toäc thuoäc ngöõ heä Nam ñaûo — Baù Trung Phuï (AriYa) . . . . . . . . .677
z Saéc thaùi Chaêm trong vaên hoùa Vieät Nam — Traàn Thieàu . . . . . . . . . . . . . . .681
z Luùa, nöõ thaàn luùa vaø caùi lieàm: söï chuyeån dòch cuûa “caùc coâng ngheä leã nghi” —
baøn veà moät vaøi vaán ñeà toân giaùo gaén vôùi söï phaùt trieån noâng nghieäp
cuûa ngöôøi Bru-Vaân Kieàu ôû Quaûng Trò — Gaùbor Vargyas . . . . . . . . . . . . . . . .689
z Böôùc ñaàu tìm hieåu nhöõng taùc ñoäng cuûa vaên hoùa vaø toân giaùo
trong phaùt trieån giaùo duïc ôû coäng ñoàng Chaêm Islam
taïi thaønh phoá Hoà Chí Minh (qua tröôøng hôïp quaän Phuù Nhuaän)
— Nguyeãn Thò Thu Thuûy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .702
z Vaán ñeà giôùi trong caùc daân toäc ít ngöôøi ôû hai tænh
Sôn La - Lai Chaâu hieän nay — Leâ Thò Quyù . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .707
z Xu höôùng ñoàng nhaát hoùa vaø baûn ñòa hoùa cuûa thoùi quen, phong tuïc,
taäp quaùn trong quaù trình giao löu vaên hoùa: nghieân cöùu tröôøng hôïp
caùc daân toäc Taây Nguyeân — Phan Thò Mai Höông . . . . . . . . . . . . . . . . . .718
z Baûo toàn vaø phaùt huy baûn saéc vaên hoùa Thaùi qua nghieân cöùu
ngheà deät truyeàn thoáng cuûa ngöôøi Thaùi ôû Taây baéc Vieät Nam
— Nguyeãn Thò Thanh Nga . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .729
8
CHUÛ ÑEÀ III
NHÖÕNG VAÁN ÑEÀ

LÒCH SÖÛ
9
10
THÖÛ TÌM HIEÅU MOÁI QUAN HEÄ
CUÛA NGÖÔØI PHUØNG NGUYEÂN
VÔÙI NHÖÕNG CÖ DAÂN CUØNG THÔØI
ÔÛ ÑOÂNG NAM AÙ VAØ NAM TRUNG QUOÁC
Haùn Vaên Khaån*
Vaên hoùa Phuøng Nguyeân ñaõ coù 45 naêm phaùt hieän vaø nghieân cöùu. Qua thaùm
saùt, khai quaät, nghieân cöùu gaàn 70 di tích, caùc nhaø khaûo coå ñaõ xaùc ñònh Vaên hoùa
Phuøng Nguyeân thuoäc sô kyø thôøi ñaïi ñoàng thau, caùch ngaøy nay khoaûng 4000 naêm.
Noù laø neàn taûng cho söï phaùt trieån lieân tuïc cuûa 4 giai ñoaïn vaên hoùa Phuøng Nguyeân
- Ñoàng Ñaäu - Goø Mun - Ñoâng Sôn ôû löu vöïc Soâng Hoàng.
Ñoà ñaù vaø ñoà goám cuûa Vaên hoùa Phuøng Nguyeân voâ cuøng phong phuù vaø ña
daïng, trong ñoù coù naêm loaïi di vaät raát ñoäc ñaùo: Khuyeân tai 4 maáu, qua ñaù, nha
chöông, baøn ñaäp vaûi voû caây vaø chaïc goám. Trong baøi vieát naøy, chuùng toâi khoâng
coù tham voïng noùi veà taát caû caùc loaïi di tích di vaät cuûa Vaên hoùa Phuøng Nguyeân
maø chæ muoán thöû tìm hieåu moái quan heä cuûa ngöôøi Phuøng Nguyeân vôùi nhöõng cö
daân cuøng thôøi ôû Ñoâng Nam AÙ vaø Nam Trung Quoác thoâng qua khuyeân tai 4 maáu,
qua ñaù, nha chöông, baøn ñaäp voû caây vaø chaïc goám Phuøng Nguyeân.
I. VEÀ KHUYEÂN TAI 4 MAÁU
Khuyeân tai 4 maáu ñöôïc laøm töø ñaù ngoïc nephrite maøu xanh hay traéng ngaø. Noù
coù maët ôû moät soá di tích nhö Nghóa Laäp, Luõng Hoøa (Vónh Phuùc), Baõi Töï (Baéc Ninh),
Traøng Keânh (Haûi Phoøng). Ñaëc bieät, taïi caùc di chæ - xöôûng Baõi Töï vaø Traøng Keânh,
caùc nhaø khaûo coå ñaõ phaùt hieän ñöôïc khuyeân tai 4 maáu ôû taát caû caùc daïng nhö pheá
vaät, phaùc vaät vaø vaät thaønh phaåm. Ñieàu naøy chöùng toû khuyeân tai 4 maáu ñöôïc saûn
xuaát taïi choã, do ngöôøi Phuøng Nguyeân cheá taïo ra(1).
Khuyeân tai 4 maáu Phuøng Nguyeân coù caáu taïo ñôn giaûn, quy moâ kích thöôùc
nhoû. Ví duï, khuyeân tai 4 maáu phaùt hieän ñöôïc ôû ngoâi moä soá 9 thuoäc di tích
Luõng Hoøa ñöôïc laøm baèng ñaù nephrite maøu traéng ngaø, hình vuoâng, maøi nhaün
hoaøn toaøn, daøy 0,15cm, moãi caïnh daøi 1,3cm, ôû moãi caïnh, gaàn hai goùc coù cöa
loõm xuoáng hai raõnh saâu chöøng 0,1cm, ôû giöõa coù khoan moät loã troøn roäng 0,5cm
vaø cöa moät raõnh roäng 0,2cm töø loã troøn ra moät caïnh vuoâng, laøm cho hoa tai coù
hình moät boâng hoa khaù xinh xaén.(2)
* Phoù Giaùo sö, Tieán só, Ñaïi hoïc Quoác gia Haø Noäi. Vieät Nam.
11
Khuyeân tai 4 maáu Phuøng Nguyeân coù daïng vuoâng, caïnh maøi thaúng, 4 maáu
nhoïn ôû 4 goùc cuûa hình vuoâng. Loaïi khuyeân tai naøy ôû giai ñoaïn sau - giai ñoaïn
Ñoàng Ñaäu, thì caïnh vaø maáu ñöôïc maøi troøn. Sang giai ñoaïn Goø Mun, khuyeân
tai coù chuyeån bieán môùi ôû choã 4 maáu ñöôïc caét ra thaønh 3 hay 4 raêng nhoû kieåu
raêng cöa.(3)
Theo Haø Vaên Taán, voøng ñoàng 4 maáu cuûa Vaên hoùa Ñoâng Sôn vaø khuyeân tai
3 maáu cuûa Vaên hoùa Sa Huyønh cuõng coù nguoàn goác töø khuyeân tai 4 maáu cuûa Vaên
hoùa Phuøng Nguyeân(4). Hôn nöõa, nhöõng voøng 4 maáu vaø khuyeân tai 3 maáu phaùt
hieän thaáy ôû moät soá nôi thuoäc Ñoâng Nam AÙ, Nam Trung Quoác vaø Ñaøi Loan cuõng
coù khaû naêng coù nguoàn goác töø khuyeân tai 4 maáu Phuøng Nguyeân.(5)
Vaäy laø, ngöôøi Phuøng Nguyeân ñaõ goùp cho khu vöïc moät kieåu khuyeân tai quyù
giaù vaø taïo laäp neân moái quan heä giao löu trang söùc ôû Ñoâng Nam AÙ, Nam Trung
Quoác vaø Ñaøi Loan.
II. VEÀ QUA ÑAÙ
Nhìn chung, caùc nhaø nghieân cöùu cho raèng, qua ñaù phaùt hieän ñöôïc ôû moät soá
di chæ Vaên hoùa Phuøng Nguyeân laø keát quaû cuûa söï giao löu hoaëc tröïc tieáp hoaëc giaùn
tieáp vôùi Nam Trung Quoác.
Qua xuaát hieän ôû Trung Nguyeân Trung Quoác khaù sôùm, ôû thôøi ñaïi ñoà doàng, töø
ñaàu thieân nieân kyû II tröôùc Coâng nguyeân. Trong luùc Trung Nguyeân ôû thôøi ñaïi ñoà
ñoàng thì Nam Trung Quoác vaãn ôû haäu kyø ñaù môùi. Do ñoù, qua Trung Nguyeân ñöôïc
laøm baèng ñoàng coøn qua Nam Trung Quoác ñöôïc laøm baèng ñaù. Töø ñoù, coù ngöôøi
cho qua ñaù ôû Nam Trung Quoác ñöôïc laøm phoûng theo daïng qua ñoàng Trung
Nguyeân. Moät soá ngöôøi khaùc thì cho raèng, qua xuaát hieän töø thôøi ñaïi ñaù môùi vaø
ñöôïc laøm baèng ñaù, nhö qua ñaù thaáy ôû Quaûng Ñoâng vaø Hoa Nam Trung Quoác(6).
ÔÛ Vieät Nam, qua ñaù phaùt hieän ñöôïc ôû nhieàu di chæ thuoäc Vaên hoùa Phuøng
Nguyeân, nhö Luõng Hoøa, Ñoàng Ñaäu (lôùp döôùi), Traøng Keânh(7), Khu Ñöôøng.(8)
Qua Phuøng Nguyeân ñöôïc laøm töø ñaù spilite hoaëc nephrite, coù hình daùng vaø
quy moâ kích thöôùc töông töï nhö nhau. Coù theå laáy qua ñaù Luõng Hoøa vaø Khu
Ñöôøng laøm ví duï. Qua ñaù Luõng Hoøa tìm thaáy trong moä soá 9, baèng ñaù meàm
gioáng nhö ñaù hoaït thaïch, maøu xaùm traéng. Noù coù caáu taïo hai phaàn roõ reät: phaàn
löôõi vaø phaàn caùn, coù soáng noåi chaïy daøi ôû giöõa phaàn löôõi ôû caû hai beân, hai
beân hôi loõm loøng maùng, gaàn ngoaøi meùp maøi vaùt caû hai beân taïo löôõi saéc, muõi
qua maøi nhoïn, caùn gaàn thaúng, caùn ôû giöõa daøy, moûng daàn veà hai beân taïo cho
caùn coù maët caét ngang hình baàu duïc deït, coù maáu nhoû ñeå phaân ñònh löôõi vaø
caùn qua, coù moät loã troøn cuoái phaàn löôõi(9).
Qua ñaù Khu Ñöôøng bò gaõy maát moät phaàn löôõi, caùn coøn nguyeân veïn: phaàn
löôõi coøn laïi daøi 5,5cm, roäng 7,5cm. Phaàn caùn daøi 11cm, roäng 6cm. Tieát dieän caét
ngang thaân vaø caùn hình ovan deït. Hai rìa löôõi gaàn saéc, nôi daøy nhaát cuûa löôõi
laø 0,7cm. Chính giöõa phaàn giaùp löôõi vaø caùn coù moät loã khoan troøn vôùi ñöôøng
kính 0,6cm; ôû moät goùc cuûa caùn coù moät loã troøn vôùi ñöôøng kính 0,2cm. Qua ñöôïc
12
THÖÛ TÌM HIEÅU MOÁI QUAN HEÄ CUÛA NGÖÔØI PHUØNG NGUYEÂN VÔÙI NHÖÕNG CÖ DAÂN...
laøm baèng ñaù nephrite, ñöôïc maøi chuoát boùng raát ñeïp(10). Nhö vaäy, qua Khu
Ñöôøng khaùc qua Luõng Hoøa, Ñoàng Ñaäu (lôùp döôùi) vaø Baõi Töï ôû chaát lieäu ñaù vaø
soá loã khoan.
Qua laø moät loaïi vuõ khí cuûa Trung Quoác. Qua ôû Vieät Nam cuõng ñöôïc cho laø
moät loaïi vuõ khí. Vieäc xaùc ñònh nguoàn goác qua Phuøng Nguyeân coù theå phaûi xem
xeùt theâm. Toâi nghó, qua Phuøng Nguyeân coù moái lieân heä naøo ñoù vôùi qua Trung
Quoác nhöng cuõng coù theå ñöôïc cheá taïo taïi choã. Bôûi vì, ngöôøi Phuøng Nguyeân coù
kyõ thuaät cheá taùc ñaù ñieâu luyeän vaø raát gioûi taïo daùng coâng cuï, vuõ khí vaø caùc loaïi
ñoà trang söùc.
III. VEÀ NHA CHÖÔNG
So vôùi qua ñaù, nha chöông môùi chæ phaùt hieän ñöôïc naêm tieâu baûn: 2 tieâu baûn
ôû di tích Xoùm Reàn(11), 3 tieâu baûn ôû di chæ Phuøng Nguyeân(12).
Hai nha chöông Xoùm Reàn ñöôïc laøm baèng ñaù spilite, ñöôïc maøi nhaün boùng,
thaân daøi, coù loã khoan thuûng ôû gaàn ñoác, hai beân loã coù maáu, löôõi ôû moät ñaàu,
maøi vaùt moät maët, rìa löôõi cong loõm vaøo. Sau ñaây xin neâu kích thöôùc chieác
nha chöông lôùn nhaát laøm ví duï. Chieác nha chöông naøy bò vôõ ra 5 maûnh nhöng
vaãn coøn phuïc nguyeân ñöôïc. Ñoä daøi cuûa nha chöông laø: töø ñoác ñeán ñieåm giöõa
cuûa löôõi laø 43,2 cm, töø ñoác ñeán muõi nhoïn daøi nhaát laø 46cm. Phaàn ñoác daøi
8cm, roäng 4cm. Phaàn coù maáu daøi gaàn 6cm, roäng 4cm. ÔÛ phaàn naøy coù 4 maáu
lôùn vaø nhieàu maáu nhoû. Caùc maáu lôùn coù ñöôøng rìa loài loõm phöùc taïp. Taát caû
hai maët, ôû phaàn coù maáu, coù nhieàu ñöôøng raõnh noâng chaïy song song. Loã caùch
rìa ñoác laø 7,1 cm, ñöôøng kính loã 0,7 cm. Choã heïp nhaát cuûa thaân roäng 4,5 cm.
Löôõi xoøe roäng gaàn 7 cm. Beà daøy khoâng ñeàu, ôû phaàn ñoác laø 0,7 cm, ôû phaàn
löôõi laø 0,3 cm(13).
Beân caïnh hai nha chöông Xoùm Reàn coøn thaáy coù nhieàu haït chuoãi, khuyeân tai,
maûnh voøng ñaù coù maët caét chöõ T ñöôïc laøm baèng ñaù ngoïc nephrite maøu traéng ngaø
hoaëc naâu hoàng, rìu ñaù vaø nhieàu maûnh goám ñaëc tröng cho goám Xoùm Reàn.
Chieác nha chöông phaùt hieän ñöôïc ôû di chæ Phuøng Nguyeân vaøo naêm 1993. Noù
ñöôïc laøm baèng ñaù ngoïc nephrite maøu naâu hoàng, maøi nhaün boùng, thaân daøi, coù hai
loã caùch ñeàu nhau ôû phaàn ñoác, hai beân choã ñoác vaø thaân coù maáu loõm vaø coù hình
chöõ V, löôõi ôû moät ñaàu, maøi vaùt moät maët, rìa löôõi loõm. Kích thöôùc cuûa nha chöông
laø: daøi 35 cm, ñoác daøi 6 cm, ñoác roäng 8,9 cm, maáu daøi 0,7 cm, thaân daøi 28 cm,
löôõi roäng 12cm, daøy 0,4 cm. Phaàn ñoác coù moät loã khoan caùch ñaàu ñoác 2 cm vôùi
ñöôøng kính 0,8 cm. Hai loã khoan caùch nhau 3,3 cm (14).
Nha chöông laø moät hieän vaät duøng trong nghi leã ôû Trung Quoác, thuoäc Vaên hoùa
Thöông, caùch ngaøy nay khoaûng 3700 - 3400 naêm.
Nieân ñaïi cuûa nha chöông Phuøng Nguyeân, theo keát quaû ñònh nieân ñaïi baèng
C14, khoaûng 4000 naêm caùch ngaøy nay, töùc laø, ngang vôùi thôøi Thöông ôû Trung
Quoác. Söï gioáng nhau ñeán töøng chi tieát cuûa nha chöông Phuøng Nguyeân so vôùi nha
chöông Trung Quoác chöùng toû aûnh höôûng maïnh cuûa Vaên hoùa Thöông ñeán Vaên
13
hoùa Phuøng Nguyeân. Theo Haø Vaên Taán, “aûnh höôûng cuûa Vaên hoùa Thöông ñeán Vaên
hoùa Phuøng Nguyeân, coù theå ñaõ theo con ñöôøng phía Taây, qua Töù Xuyeân, Vaân Nam.
Tuy nhieân, cuõng chöa ñuû chöùng cöù ñeå loaïi tröø con ñöôøng phía Ñoâng, qua Quaûng
Ñoâng, Quaûng Taây, maëc daàu, chieác nha chöông ôû Hoàng Koâng, theo Ñaëng Thoâng
laø coù nieân ñaïi muoän. Theo truyeàn thuyeát Vieät Nam coù noùi ñeán giaëc AÂn thôøi caùc
vua Huøng. Söï tieáp xuùc giöõa Vaên hoùa Phuøng Nguyeân vaø Vaên hoùa AÂn Thöông phaûi
chaêng ñaõ noùi leân caùi loõi söï thaät cuûa truyeàn thuyeát treân?”(15).
IV. VEÀ BAØN ÑAÄP VAÛI VOÛ CAÂY
Ñaây laø loaïi di vaät khaù phoå bieán trong Vaên hoùa Phuøng Nguyeân. Moät soá keát
quaû nghieân cöùu veà di vaät naøy ñaõ ñöôïc coâng boá. Tuy nhieân, yù kieán cuûa caùc nhaø
nghieân cöùu veà teân goïi vaø chöùc naêng cuûa baøn ñaäp vaãn chöa coù söï thoáng nhaát.
Moät soá ngöôøi cho raèng hieän vaät naøy khoù coù theå laø baøn ñaäp vaûi voû caây. Bôûi vì,
noù ñöôïc laøm baèng loaïi ñaù meàm, quy moâ nhoû beù vaø quaù nheï ñeå laøm baøn ñaäp. Soá
ngöôøi khaùc laïi coi hieän vaät naøy laø moät loaïi baøn maøi nhöng laïi khoâng roõ duøng ñeå
maøi caùi gì. Soá thöù ba (ñoâng hôn), döïa vaøo nhieàu taøi lieäu daân toäc hoïc, cho hieän
vaät naøy laø baøn ñaäp vaûi voû caây. Chuùng ta coù phaàn ngaû theo yù kieán naøy.
ÔÛ Vieät Nam, baøn ñaäp vaûi voû caây coù dieän phaân boá khaù roäng, bao goàm caùc
tænh Haø Giang, Laïng Sôn, Phuù Thoï, Vónh Phuùc, Haø Taây, Haø Noäi, Baéc Ninh, Baéc
Giang, Ninh Bình vaø Taây Nguyeân. Hình daïng cuûa baøn ñaäp cuõng coù söï khaùc nhau
giöõa caùc khu vöïc.
Tröôùc heát, xin noùi veà baøn ñaäp vaûi voû caây cuûa Vaên hoùa Phuøng Nguyeân. Baøn
ñaäp Phuøng Nguyeân coù soá löôïng lôùn hôn vaø coù maët ôû nhieàu di tích hôn so vôùi
khuyeân tai 4 maáu, qua ñaù vaø nha chöông.
Baøn ñaäp vaûi voû caây Phuøng Nguyeân ñöôïc laøm baèng ñaù phieán (schiste) hay
ñaù caùt (greøs), coù daïng chöõ nhaät, ôû hai maët roäng ñoái nhau coù nhöõng raõnh nhoû
chaïy song song, hai maët beân ñöôïc maøi loõm ñeàu, ñoâi khi ñöôïc maøi thaønh raõnh
lôùn saâu. Ña soá baøn ñaäp bò gaõy vôõ thaønh nhieàu maûnh nhoû neân raát khoù xaùc
ñònh quy moâ kích thöôùc cuõng nhö soá löôïng raõnh cuûa baøn ñaäp. Tuy nhieân,
caên cöù vaøo moät soá baøn ñaäp coøn nguyeân hoaëc gaàn nguyeân veïn, chuùng ta thaáy
maët caét ngang cuûa baøn ñaäp coù hình vuoâng hay chöõ nhaät, soá löôïng raõnh treân
hai maët cuûa moät baøn ñaäp bao giôø cuõng baèng nhau, maët caét raõnh chöõ V, saâu
vaø roäng ñoä 2-3 ly. Chuùng ta môùi chæ bieát soá löôïng raõnh nhieàu nhaát treân moät
maët cuûa moät baøn ñaäp laø 8 raõnh.
Baøn ñaäp voû caây Phuøng Nguyeân thuoäc loaïi baøn ñaäp khoâng coù caùn. Muoán
söû duïng loaïi baøn ñaäp naøy, theo nhieàu taøi lieäu daân toäc, ngöôøi ta phaûi duøng goã
vaø maây ñeå laøm caùn. Chuùng ta coù theå tìm hieåu caùch tra caùn vaø söû duïng baøn
ñaäp vaûi voû caây cuûa ngöôøi Phuøng Nguyeân qua caùch tra caùn vaø söû duïng baøn
ñaäp vaûi voû caây cuûa ngöôøi Toâ-raùt-gia (Toradja) ôû Xu-la-ve-di. Baøn ñaäp cuûa ngöôøi
Toâ-raùt-gia cuõng baèng ñaù vaø gioáng heät baøn ñaäp Phuøng Nguyeân. Khi taïo caùn,
ngöôøi Toâ-raùt-gia duøng daây maây vaán quanh raõnh baøn ñaäp noái vôùi moät ñoaïn goã
troøn, sôïi maây seõ buoäc chaët caùn goã vaøo baøn ñaäp. Ngöôøi Toâ-raùt-gia coù nhieàu
14
caùch buoäc caùn khaùc nhau. Ñaëc bieät, taïi Xu-la-ve-di ngöôøi ta ñaõ phaùt hieän ñöôïc
baøn ñaäp vaûi voû caây töông töï ôû di tích tieàn söû. Ngoaøi Xu-la-ve-di, chuùng ta coù
theå thu thaäp theâm nhieàu taøi lieäu töông töï ôû nhieàu boä laïc ngöôøi Anh-ñieâng treân
ñaát Trung vaø Nam Myõ(16).
Ngoaøi ñòa baøn goác cuûa Vaên hoùa Phuøng Nguyeân (Phuù Thoï, Vónh Phuùc, Haø
Taây, Haø Noäi vaø Baéc Ninh), baøn ñaäp khoâng caùn coøn thaáy coù maët ôû moät soá nôi
khaùc nhö Maùn Baïc (Ninh Bình), Hang Choå (Hoøa Bình) vaø Taây Nguyeân.
ÔÛ Vieät Nam, ngoaøi loaïi baøn ñaäp khoâng caùn Phuøng Nguyeân, caùc nhaø khaûo
coå coøn phaùt hieän ñöôïc baøn ñaäp coù caùn ôû Haø Giang, Laïng Sôn, Baéc Giang, Phuù
Thoï, Taây Nguyeân. Ñaùng chuù yù laø, ôû baøn ñaäp coù caùn, raõnh ñöôïc xeû ngang, raõnh
xeû ôû moät hoaëc hai maët, raõnh xeû doïc vaø ngang caét nhau taïo thaønh oâ ca-roâ. Qua
baûng thoáng keâ döôùi ñaây cuûa 11 baøn ñaäp Loø Gaïch (Haø Giang)(17), chuùng ta seõ
thaáy roõ söï khaùc bieät giöõa baøn ñaäp khoâng caùn Phuøng Nguyeân vôùi baøn ñaäp coù
caùn ôû Vieät Nam.
Baûng thoáng keâ kích thöôùc baøn ñaäp khaéc raõnh Loø Gaïch (cm)
STT Kyù hieäu Ñaëc ñieåm veát raõnh Daøi thaân Roäng thaân Ñaùy thaân
1 LG 1 Ca roâ 1 maët 12,0 5,0 3,6
2 LG 2 Ca roâ 2 maët 10,0 4,5 2,4
3 LG 3 Ca roâ 1 maët 9,8 4,8 3,3
4 LG 4 Ca roâ 1 maët 8,0 6,0 2,1
5 LG 5 Ca roâ 2 maët 16,5 5,0 3,0
6 LG 6 Ca roâ 1 maët 18,5 3,0 2,5
7 LG 7 Ca roâ 2 maët 15,5 5,0 4,5
8 LG 8 Khaéc ngang 18,2 4,0 4,2
9 LG 9 Ca roâ 2 maët 8,5 3,6 1,3
10 LG 10 Ca roâ 2 maët 13,0 5,0 2,4
11 LG 11 Ca roâ 1 maët 15,0 5,0 1,9
Trung bình 7,16 4,11 1,39
Nhö vaäy, baøn ñaäp vaûi voû caây Phuøng Nguyeân chæ coù moät loaïi, baøn ñaäp khoâng
coù caùn, hình chöõ nhaät, raõnh ñöôïc xeû theo chieàu doïc. Coøn baøn ñaäp coù caùn, raõnh
ñöôïc xeû ôû moät hoaëc hai maët, raõnh xeû ngang, raõnh xeû doïc, raõnh xeû caét nhau taïo
thaønh oâ caro.
Baøn ñaäp vaûi voû caây coù caùn vaø khoâng coù caùn tìm thaáy ôû nhieàu nôi thuoäc Ñoâng
Nam AÙ, Nam Trung Quoác vaø Ñaøi Loan(18).
Baøn ñaäp vaûi voû caây ôû Ñaøi Loan ñöôïc Taêng Chung chia ra laøm hai loaïi(19).
- Loaïi 1: Baøn ñaäp khoâng coù chuoâi (hay baøn ñaäp hoãn hôïp), phaûi laép theâm caùn goã.
15
- Loaïi 2: Baøn ñaäp coù chuoâi. Loaïi baøn ñaäp naøy laïi ñöôïc chia ra laøm nhieàu kieåu sau:
1. Baøn ñaäp coù maët xeû raõnh theo chieàu doïc, maët xeû raõnh vaø maët tieáp giaùp vôùi
caùn coù maáu.
2. Baøn ñaäp coù raõnh xeû theo chieàu doïc vaø khoâng coù maáu.
3. Baøn ñaäp coù maët xeû raõnh oâ vuoâng vaø khoâng coù maáu.
4. Baøn ñaäp coù raõnh hình oâ traùm vaø coù naác.
5. Baøn ñaäp coù raõnh cheùo oâ traùm vaø khoâng coù naác.
6. Baøn ñaäp hình dao thaùi rau vôùi 2 kieåu: coù raõnh vaø khoâng coù raõnh
Taêng Chung cuõng neâu ra moät soá khung nieân ñaïi cho baøn ñaäp vaûi voû caây ôû
moät soá nôi nhö sau: Baøn ñaäp vaûi voû caây khoâng caùn Ñaøi Loan ôû khu vöïc Hoaøn
Chaâu (Giang Khaåu) coù tuoåi 6000 naêm caùch ngaøy nay; Baøn ñaäp Phuøng Nguyeân
xuaát hieän caùch ngaøy nay khoaûng 3500-4000 naêm; Baøn ñaäp xuaát hieän ôû Thaùi Lan
vaø Maõ Lai sau 3500 naêm caùch ngaøy nay; Nieân ñaïi baøn ñaäp ôû Philipin vaø Ñaøi Loan
khoâng vöôït quaù 3500 naêm caùch ngaøy nay; Nieân ñaïi baøn ñaäp ôû Trung Myõ khoâng
vöôït quaù 2700 naêm caùch ngaøy nay.
Nhö vaäy, kyõ thuaät laøm vaûi voû caây xuaát hieän khaù sôùm vaø phoå bieán treân moät
khoâng gian roäng lôùn. Tuy nhieân, cho ñeán nay, chuùng ta chæ bieát caùch laøm vaûi voû
caây baèng baøn ñaäp qua taøi lieäu daân toäc hoïc. Quy trình laøm vaûi voû caây cuûa daân
toäc Leâ ôû Haûi Nam (Trung Quoác) cho chuùng ta nhöõng tri thöùc quyù giaù ñeå tìm hieåu
caùch laøm vaûi voû caây baèng baøn ñaäp cuûa ngöôøi xöa. Treân ñaïi theå, quy trình laøm
vaûi voû caây cuûa ngöôøi Leâ goàm caùc böôùc sau:
1. Boùc voû caây
2. EÙp phaúng vaø phôi khoâ
3. Duøng chaøy ñaäp, tröôùc tieân ñaäp ngang, sau ñaäp xen keõ
4. Ngaâm vaøo nöôùc roài duøng chaân giaãm cho heát nhöïa.
5. Ñeå roùc nöôùc roài phôi khoâ thaønh vaûi voû caây.
Roõ raøng, vieäc laøm vaûi voû caây coù vai troø ñaùng keå trong Vaên hoùa Phuøng Nguyeân.
Chöa coù nôi ñaâu tìm thaáy nhieàu baøn ñaäp vaûi voû caây nhö ôû Phuøng Nguyeân. Caùch
ñaây khoaûng 4000 naêm, baøn ñaäp coù caùn toàn taïi song song vôùi baøn ñaäp khoâng caùn.
Beân caïnh kyõ thuaät laøm vaûi baèng baøn ñaäp, ngöôøi Phuøng Nguyeân coøn bieát xe sôïi deät
vaûi. Nhieàu loaïi doïi xe sôïi phaùt hieän ñöôïc trong Vaên hoùa Phuøng Nguyeân ñaõ noùi leân
ñieàu ñoù. Coù theå noùi, Phuøng Nguyeân laø queâ höông cuûa baøn ñaäp vaûi voû caây. Ngöôøi
Phuøng Nguyeân ñaõ ñoùng goùp cho khu vöïc moät coâng cuï laøm vaûi voû caây quan troïng.
V. VEÀ CHAÏC GOÁM
So vôùi 4 loaïi di vaät vöøa neâu treân thì chaïc goám coù soá löôïng lôùn hôn vaø loaïi
hình ña daïng hôn. Chaïc goám xuaát hieän ñaàu tieân trong Vaên hoùa Phuøng Nguyeân
vaø phoå bieán trong taát caû caùc Vaên hoùa Ñoàng Ñaäu, Goø Mun, Ñoâng Sôn.
16
Chaïc goám ñöôïc laøm baèng ñaát seùt pha caùt thoâ, naën hoaøn toaøn baèng tay, maøu
naâu ñoû hay naâu xaùm. Chaïc goám thöôøng coù caáu taïo hai phaàn: Phaàn thaân lôùn vaø
roãng, phaàn chaân nhoû vaø ñaëc. Hoa vaên trang trí treân chaïc goám chuû yeáu laø vaén
thöøng. Tính ña daïng cuûa chaïc goám ñöôïc theå hieän roõ ôû phaàn chaân cuûa chaïc goám.
Caùc loaïi hình chaân cuûa chaïc goám thöôøng thaáy nhaát laø: chaân hình truï troøn, chaân
coù maët caét ngang hình chöõ D, chaân troøn coù theâm nhaùnh nhoû gioáng chaân lôïn, chaân
hình baøn chaân, chaân laø moät voøng quai, chaân xeû thaønh 2 phaàn to vaø nhoû, v.v...
Chaân chaïc coù nhieàu daùng theá khaùc nhau: daùng thaúng ñeå ñöùng ñöôïc, daùng
nghieâng khoâng ñeå ñöùng ñöôïc, daùng naèm thaân vöôn leân phía treân.
Quy moâ kích thöôùc cuûa chaïc goám raát khaùc nhau: coù chaïc goám chæ to baèng
ngoùn tay ngoùn chaân (daøi khoaûng 3 - 4 cm), coù chaïc goám khaù lôùn: cao coù khi treân
20 cm, ñöôøng kính mieäng thaân coù khi gaàn 30 cm. Ñaëc bieät, coù khoâng ít chaïc
goám ñöôïc khoan loã ôû gaàn ñaùy hay ôû ñaùy. Soá loã khoan treân chaïc goám cuõng raát
khaùc nhau: 1 loã, 2 loã, coù khi tôùi 4 loã. Caùc loã khoan ñöôïc saép xeáp thaønh hình tam
giaùc hay thaønh ñöôøng thaúng.
Hieän vaät naøy ñöôïc goïi baèng nhieàu teân khaùc nhau, tuøy theo caùch hieåu cuûa moãi
ngöôøi. Nhìn chung, teân goïi cuûa hieän vaät naøy thöôøng coù lieân heä vôùi hình daùng
hoaëc chöùc naêng söû duïng, nhö ñeøn, hoøn keâ, oâng ñaàu rau, vaät hình coác, vaät hình
söøng boø, vaät giöõ löûa vaø vaät coù lieân quan ñeán tín ngöôõng toân giaùo nguyeân thuûy.
Coù theå noùi, cho ñeán nay, taát caû nhöõng lyù giaûi veà chöùc naêng cuûa chaïc goám chöa
coù cô sôû thuyeát phuïc.
Chaïc goám baét ñaàu xuaát hieän trong Vaên hoùa Phuøng Nguyeân vaø toàn taïi trong
suoát 2000 naêm, töø Phuøng Nguyeân ñeán Ñoâng Sôn, chuû yeáu treân ñòa baøn cuûa heä
thoáng Vaên hoùa Phuøng Nguyeân - Ñoâng Sôn. Roõ raøng, söï xuaát hieän, söï bieán maát
cuõng nhö chöùc naêng cuûa chaïc goám laø raát huyeàn bí. Ñaây laø nhöõng vaán ñeà raát caàn
ñöôïc caùc nhaø nghieân cöùu laøm saùng toû.
Ngoaøi Vieät Nam, ôû Trung Quoác, chaïc goám cuõng coù maët ôû moät soá khu vöïc
thuoäc trung du vaø haï du cuûa soâng Hoaøng Haø vaø Tröôøng Giang. Chaïc goám phaùt
hieän ñöôïc ôû Hoa Baéc, Töù Xuyeân, Quaûng Ñoâng, Ñaøi Loan, nhöng nhieàu nhaát laø ôû
tænh Hoà Baéc. Chaïc goám xuaát hieän töø thôøi ñaïi ñaù môùi ñeán sô kyø ñoà saét, sôùm nhaát
laø 6000 - 5000 naêm caùch ngaøy nay, trong caùc Vaên hoùa Töø Sôn, Baéc Taân, Haø Maäu
Ñoä (loaïi hình Thaønh Boäi Khi) vaø Ñaïi Kheâ, trong ñoù nhieàu nhaát laø Ñaïi Kheâ.
Chaïc goám ôû Trung Quoác chæ coù hai loaïi: loaïi hình truï troøn thaúng ñöùng, döôùi
to treân nhoû vaø loaïi hình truï nghieâng. Caû hai loaïi chaïc goám ñeàu coù thaân roãng vaø
chaân ñaëc, coù moät loã troøn xuyeân qua thaân, nhaùnh phuï khoâng phaùt trieån, thöôøng
chæ taïo thaønh gôø noåi, cuõng coù loaïi chaïc goám taïo quai nhö Luõng Hoøa. Kích thöôùc
chaïc goám loaïi beù laø 3,4cm, loaïi lôùn laø 21cm.
Cho ñeán nay, caùc nhaø khaûo coå Trung Quoác chöa coù yù kieán thoáng nhaát veà teân
goïi cuõng nhö chöùc naêng cuûa chaïc goám. Treân ñaïi theå, theo hình daùng, chaïc goám
coù caùc teân goïi sau ñaây: Vaät hình söøng, vaät hình ñaàu lôïn, vaät hình moõm lôïn, vaät
hình giaøy; Theo coâng duïng, chaïc goám mang caùc teân sau: chaøy goám, ñoà goám hình
17
khuoân, giaù keâ noài, chaân kieàng vaø v.v... Ña soá cho chaïc goám laø giaù ñeå keâ noài naáu
vaø goïi laø “caùi giaù keâ”.
Gaàn ñaây laïi coù yù kieán cho raèng, nhöõng chaïc goám coù kích thöôùc töông ñoái
lôùn, ít trang trí hoa vaên hoaëc hoa vaên ñôn giaûn, coù veát khoùi hoaëc nung chaùy, laø
giaù keâ; Coøn nhöõng chaïc goám nhoû, trang trí hoa vaên ñeïp, coù daïng hình ñoäng vaät
thì ñöôïc cho laø hieän vaät coù lieân quan ñeán tín ngöôõng toân giaùo nguyeân thuûy(20).
Nhö vaäy, giöõa chaïc goám Vieät Nam vaø Trung Quoác vöøa coù neùt töông ñoàng vöøa
coù söï dò bieät. Söï töông ñoàng giöõa chaïc goám Vieät Nam vaø Trung Quoác ñöôïc theå
hieän qua moät soá chaïc goám hình truï, chaân chaïc goám chia hai phaàn khoâng ñeàu
nhau, chaïc goám coù quai, chaïc goám coù xuyeân moät loã ôû thaân. Song, söï khaùc bieät
giöõa chaïc goám Vieät Nam vaø Trung Quoác laø khaù lôùn: chaïc goám Vieät Nam phong
phuù vaø ña daïng veà kieåu daùng, khoâng coù chaïc goám hình ñoäng vaät, chaïc goám coù
nhieàu loã khoan. Do ñoù, chuùng toâi cho raèng, chaïc goám Vieät Nam vaø Trung Quoác
xuaát hieän vaø phaùt trieån ñoäc laäp vôùi nhau, nhöng coù theå coù moái quan heä qua laïi
vôùi nhau. Vieäc minh ñònh chöùc naêng vaø moái quan heä cuûa chaïc goám Vieät Nam vaø
Trung Quoác laø heát söùc khoù khaên vaø phöùc taïp.
Cuoái cuøng, ñeå keát thuùc baøi vieát, chuùng toâi muoán toùm löôïc 3 muïc ñích chính
cuûa tham luaän naøy nhö sau:
1- Böôùc ñaàu giôùi thieäu 5 loaïi di vaät ñoäc ñaùo cuûa Vaên hoùa Phuøng Nguyeân:
Khuyeân tai 4 maáu, qua ñaù, nha chöông, baøn ñaäp vaûi voû caây vaø chaïc goám.
2- Thöû tìm hieåu moái quan heä qua laïi nhieàu chieàu vaø nhöõng ñoùng goùp ñaùng
ghi nhaän cuûa ngöôøi Phuøng Nguyeân vôùi nhöõng cö daân cuøng thôøi ôû Ñoâng Nam AÙ,
Nam Trung Quoác vaø Ñaøi Loan.
3- Nhöõng ñieàu chöa bieát veà 5 loaïi di vaät naøy laø khoâng ít. Raát mong ñöôïc söï
quan taâm nghieân cöùu cuûa caùc nhaø khoa hoïc trong vaø ngoaøi nöôùc.
CHUÙ THÍCH
1. Nguyeãn Thò Kim Dung, Coâng xöôûng vaø kyõ thuaät cheá taïo ñoà trang söùc baèng ñaù thôøi ñaïi ñoàng thau ôû Vieät
Nam, Nxb Khoa hoïc xaõ hoäi, Haø Noäi 1996, tr. 169.
2. Hoaøng Xuaân Chinh, Baùo caùo khai quaät ñôït I Di chæ Luõng Hoøa, Nxb Khoa hoïc xaõ hoäi, Haø Noäi 1986,
tr. 105.
3. Nguyeãn Khaéc Söû, Trình Nang Chung, Nguyeãn Truøng Thöông, Nguyeãn Thò Toaùn, AÂu Vaên Hôïp, Haø Giang
thôøi tieàn söû, Sôû Vaên hoùa thoâng tin Haø Giang xuaát baûn, Haø Giang 2000, tr. 19-32.
4. Haø Vaên Taán, Ñoùng goùp vaøo lòch söû moät kieåu khuyeân tai, Khaûo coå hoïc soá 15, 1974 tr. 24.
5. Nhö treân, tr. 19-32.
6. Hoaøng Xuaân Chinh, Baùo caùo khai quaät ñôït I Di chæ Luõng Hoøa, Nxb Khoa hoïc xaõ hoäi, Haø Noäi 1986.
7. Hoaøng Xuaân Chinh, Nguyeãn Ngoïc Bích, Di chæ khaûo coå hoïc Phuøng Nguyeân, Nxb Khoa hoïc xaõ hoäi, Haø
Noäi 1978, tr.66-68.
8. Nguyeãn Xuaân Maïnh, Haùn Vaên Khaån, Hoaøng Anh Tuaán, Keát quaû khai quaät laàn thöù hai di chæ khaûo ôû
Khu Ñöôøng, trong: Kyû yeáu Hoäi thaûo khoa hoïc: 5 naêm nghieân cöùu vaø ñaøo taïo cuûa Boä moân Khaûo coå
hoïc (1995-2000), Nxb Chính trò quoác gia, Haø Noäi-2002, tr. 28, 56.
9. Hoaøng Xuaân Chinh, Baùo caùo khai quaät ñôït I Di chæ Luõng Hoøa, Nxb Khoa hoïc xaõ hoäi, Haø Noäi 1986, tr. 91.
18
10. Nguyeãn Xuaân Maïnh, Haùn Vaên Khaån, Hoaøng Anh Tuaán, Keát quaû khai quaät laàn thöù hai di chæ khaûo ôû
Khu Ñöôøng, trong: Kyû yeáu Hoäi thaûo khoa hoïc: 5 naêm nghieân cöùu vaø ñaøo taïo cuûa Boä moân Khaûo coå
hoïc (1995-2000), Nxb Chính trò quoác gia, Haø Noäi-2002, tr. 55.
11. Haø Vaên Taán, Haùn Vaên Khaån, Hai hieän vaät laï trong moät di chæ Vaên hoùa Phuøng Nguyeân, trong: Nhöõng
phaùt hieän môùi veà khaûo coå hoïc naêm 1981, tr.62-65.
12. Nguyeãn Loäc, Nhöõng hieän vaät laï môùi phaùt hieän ñöôïc ôû di chæ khaûo coå hoïc Phuøng Nguyeân, trong: Nhöõng
13. Haø Vaên Taán, Nhöõng chieác “nha chöông” trong Vaên hoùa Phuøng Nguyeân, Khaûo coå hoïc soá 2, 1993, tr.16-27.
14. Traàn Kim Thau, Nguyeãn Anh Tuaán, Theâm moät “nha chöông” phaùt hieän trong khu di chæ Phuøng Nguyeân,
trong: Nhöõng phaùt hieän môùi veà khaûo coå hoïc naêm 1998, tr.199-201.
15. Haø Vaên Taán, Nhöõng chieác “nha chöông” trong Vaên hoùa Phuøng Nguyeân, Khaûo coå hoïc soá 2, 1993, tr. 19.
16. Haø Vaên Taán, Veà nhöõng caùi goïi laø “baøn ñaäp” trong caùc di chæ Vaên hoùa Phuøng Nguyeân, trong: Nhöõng
phaùt hieän môùi veà khaûo coå hoïc naêm 1979, tr.82.
17. Nguyeãn Khaéc Söû, Trình Nang Chung, Nguyeãn Truøng Thöông, Nguyeãn Thò Toaùn, AÂu Vaên Hôïp (2000),
Haø Giang thôøi tieàn söû, Sôû Vaên hoùa thoâng tin Haø Giang xuaát baûn, Haø Giang 2000, tr. 172-173.
18. Taêng Chung (Ñaêng Thong), Böôùc ñaàu tìm hieåu veà nhöõng baøn ñaäp vaûi voû caây ôû khu vöïc Ñaøi Loan.
Taêng Chung. On prehistorie stone bark cloth beaters in East Asia.
19. Taêng Chung (Ñaêng Thong), Böôùc ñaàu tìm hieåu veà nhöõng baøn ñaäp vaûi voû caây ôû khu vöïc Ñaøi Loan,
tr. 8-9.
20. Hoaøng Xuaân Chinh. Chaïc goám ôû Trung Quoác, trong: Nhöõng phaùt hieän môùi veà khaûo coå hoïc, naêm 1993,
tr.132.
TAØI LIEÄU THAM KHAÛO

1 - Ban Quaûn lyù Di tích vaø Danh thaéng Haø Noäi (1998), Baùo caùo khai quaät Ñoàng Voâng laàn thöù
tö, thaùng 12/1997.
2 - Traàn Thò Baèng (1979), Baùo caùo khai quaät di chæ Goø Heän, Luaän aùn toát nghieäp ÑHTHHN, Tö
lieäu khoa Lòch söû.
3 - Vuõ Ngoïc Bình (Chuû bieân), Tieàn söû Gia Lai. Sôû Vaên hoùa thoâng tin Gia Lai xuaát baûn, Pleiku
1995, tr.200, baûn veõ XXIX.
4 - Nguyeãn Duy Chieán, Baùo caùo khai quaät di chæ Nuùi Xaây, Tö lieäu VKCH.
5 - Hoaøng Xuaân Chinh, Nguyeãn Ngoïc Bích, Di chæ khaûo coå hoïc Phuøng Nguyeân, Nxb Khoa hoïc
xaõ hoäi, 1978, tr.66-68, h.99-101.
6 - Hoaøng Xuaân Chinh, Baùo caùo khai quaät ñôït I Di chæ Luõng Hoøa, Nxb Khoa hoïc xaõ hoäi, 1986,
Haø Noäi.
7 - Hoaøng Xuaân Chinh, Chaïc goám ôû Trung Quoác, trong: Nhöõng phaùt hieän môùi veà khaûo coå hoïc
naêm 1993, 1994, tr.132.
8 - Taêng Chung (Ñaêng Thong), Böôùc ñaàu tìm hieåu veà nhöõng baøn ñaäp vaûi voû caây ôû khu vöïc Ñaøi Loan.
9 - Taêng Chung, On prehistorie stone bark cloth beaters in East Asia.
10 - Nguyeãn Cöôøng, Nguyeãn Thò Ñoâng, Chu Queá Ngaân (2002), Phaùt hieän chieác baøn ñaäp thöù hai
ôû Laïng Sôn, trong: NPHMVKXH naêm 2001, tr.310-311.
11 - Nguyeãn Cöôøng Vaên hoùa Mai Pha, Sôû VHTT Laïng Sôn xuaát baûn, Laïng Sôn 2002, tr.115, 296:
h.16.
12 - Nguyeãn Thò Kim Dung, Coâng xöôûng vaø kyõ thuaät cheá taïo ñoà trang söùc baèng ñaù thôøi ñaïi ñoàng
thau ôû Vieät Nam, Nxb Khoa hoïc xaõ hoäi, 1996, Haø Noäi.
13 - Nguyeãn Thò Kim Dung (2002), Baùo caùo sô boä keát quaû khai quaät di chæ Xoùm Reàn, tænh Phuù Thoï.
14 - Nguyeãn Vaên Haùn (1977), Ñoà ñaù Ñoàng Voâng. Luaän aùn toát nghieäp ÑHTHHN, Tö lieäu VKCH.
15 - Th.Haây - ec.ñan (Th.Heyerdahl) (1952), Ngöôøi Anh-ñieâng chaâu Myõ ôû Thaùi Bình Döông (tieáng
Anh), Luaân Ñoân, tr.133, baûn aûnh 1 (nguoàn: 24)
19
16 - Ngoâ Syõ Hoàng, Goùp baøn veà chöùc naêng cuûa “chaïc goám”, Khaûo coå hoïc soá 1, 1985, tr.21-27.
17 - Ngoâ Thò Lan, Vaøi nhaän xeùt veà caùc chaân “chaïc goám” trong caùc ñòa ñieåm Khaûo coå hoïc, trong:
Nhöõng phaùt hieän môùi veà khaûo coå hoïc naêm 1998, tr.310.
18 - Lyù Loä Loä (1997), Vaûi voû caây cuûa daân toäc Leâ ôû Haûi Nam, Vaên vaät thieân ñòa, soá 1, tr.42-43
(Nguoàn 8, tr.2).
19 - Nguyeãn Loäc, Nhöõng hieän vaät laï môùi phaùt hieän ñöôïc ôû di chæ Khaûo coå hoïc Phuøng Nguyeân,
20 - Nguyeãn Xuaân Maïnh, Haùn Vaên Khaån, Hoaøng Anh Tuaán, Keát quaû khai quaät laàn thöù hai di
chæ khaûo ôû Khu Ñöôøng, trong: Kyû yeáu Hoäi thaûo khoa hoïc: 5 naêm nghieân cöùu vaø ñaøo taïo cuûa
Boä moân Khaûo coå hoïc (1995-2000), Nxb Chính trò quoác gia, Haø Noäi, 2002, (tr.55, aûnh III, h.1).
21 - Haø Vaên Phuøng, Thöû xeáp loaïi “chaïc goám” - di vaät ñoäc ñaùo cuûa ngöôøi Vieät coå, Khaûo coå hoïc
soá 3, 1977, tr.40-50.
22 - Haø Vaên Phuøng (1989), Goùp baøn veà moät khía caïnh cuûa “chaïc goám”, trong: Nhöõng phaùt hieän
môùi veà khaûo coå hoïc naêm 1989, tr.89-90.
23 - Haø Vaên Phuøng (1996), Vaên hoùa Goø Mun, Nxb Khoa hoïc xaõ hoäi, Haø Noäi, tr.276-277, Baûn veõ
XVII, baûn veõ XVIII.
24 - Buøi Thu Phöông (2001), Nhöõng baøn ñaäp tìm thaáy ôû di chæ Goùt Reõ (Phuù Thoï), trong: Nhöõng
25 - Nguyeãn Khaéc Söû, Trình Nang Chung, Nguyeãn Truøng Thöông, Nguyeãn Thò Toaùn, AÂu Vaên
Hôïp (2000), Haø Giang thôøi tieàn söû, Sôû Vaên hoùa-Thoâng tin Haø Giang xuaát baûn, Haø Giang 2000,
tr.172-173.
26 - Haø Vaên Taán (1974), Ñoùng goùp vaøo lòch söû moät kieåu khuyeân tai, Khaûo coå hoïc soá 15, tr.19.32.
27 - Haø Vaên Taán (1974), Ñoàng Choã (Haø Taây), Khaûo coå hoïc soá 16, tr.77.
28 - Haø Vaên Taán (1979), Veà nhöõng caùi goïi laø “baøn ñaäp” trong caùc di chæ Vaên hoùa Phuøng Nguyeân,
29 - Haø Vaên Taán, Haùn Vaên Khaån (1981), Hai hieän vaät laï trong moät di chæ Vaên hoùa Phuøng
Nguyeân, trong: Nhöõng phaùt hieän môùi veà khaûo coå hoïc naêm 1981, tr.62-65.
30 - Haø Vaên Taán (1985), Ghi theâm veà khuyeân tai coù maáu ôû Ñoâng Nam AÙ, trong: Nhöõng phaùt hieän
môùi veà khaûo coå hoïc naêm 1985, tr.130-132.
31 - Haø Vaên Taán (1993), Nhöõng chieác “nha chöông” trong Vaên hoùa Phuøng Nguyeân, Khaûo coå hoïc
soá 2, tr.16-27.
32 - Haø Vaên Taán (Chuû bieân) (1999), Khaûo coå hoïc Vieät Nam, Taäp II, Thôøi ñaïi kim khí Vieät Nam,
Nxb Khoa hoïc xaõ hoäi, Haø Noäi, tr.35,526; Baûn aûnh 19-20.
33 - Traàn Kim Thau, Nguyeãn Anh Tuaán (1999), Theâm moät “nha chöông” phaùt hieän trong khu di
chæ Phuøng Nguyeân, trong: Nhöõng phaùt hieän môùi veà khaûo coå hoïc naêm 1998, tr.199-201.
34 - Laõng Thuaàn Thanh (1962), Chaøy ñaäp vaûi voû caây baèng ñaù ôû Nam Trung Quoác, Ñoâng Nam AÙ
vaø Trung Myõ (chöõ Anh), Taäp san Vieän Daân toäc hoïc, soá 13, Ñaøi Baéc, tr.240.
35 - Tröông Vieät Thaéng, Nguyeãn Khaéc Söû, Trình Naêng Chinh (1992), Veà söu taäp Loø Gaïch vaø moät
soá phaùt hieän môùi Khaûo coå hoïc ôû Haø Giang (Haø Tuyeân), trong: Nhöõng phaùt hieän môùi veà khaûo
coå hoïc naêm 1991, tr.10-12.
36 - Traàn Quyù Thònh, Traàn Vaên Baûo (1998), Nhöõng chieác baøn ñaäp tìm thaáy ôû Taây Nguyeân, trong:
Nhöõng phaùt hieän môùi veà khaûo coå hoïc naêm 1997, tr.189-190.
37 - Nguyeãn Ñình Thöïc (1974), Suy nghó veà “chaïc goám”, Khaûo coå hoïc soá 15, tr.33.
38 - Nguyeãn Anh Tuaán, Voõ Quyù (1999), Phaùt hieän theâm hai baøn ñaäp baèng ñaù ôû Phuù Thoï, trong:
Nhöõng phaùt hieän môùi veà khaûo coå hoïc naêm 1998, tr.197-199.
39 - Nguyeãn Höõu Töï (2000), Phaùt hieän baøn ñaäp hoa vaên goám ôû huyeän Luïc Nam, tænh Baéc Giang,
trong: Nhöõng phaùt hieän môùi veà khaûo coå hoïc naêm 2000, tr.169.
20
PHONG TUÏC CHOÂN CAÁT BAÈNG CHUM GOÁM
TRONG VAÊN HOÙA SA HUYØNH ÔÛ VIEÄT NAM
Trònh Sinh*
Vaên hoùa Sa Huyønh noåi tieáng ôû Mieàn Trung Vieät Nam, ñöôïc bieát ñeán töø naêm
1909 vôùi daáu hieäu ñaàu tieân laø “moät kho chum goám khoaûng 200 chieác naèm caùch
maët ñaát khoâng saâu, trong moät coàn caùt ven bieån vuøng Sa Huyønh”(1).
Töø baáy ñeán nay, hôn moät theá kyû troâi qua, vôùi coâng söùc cuûa nhieàu nhaø khaûo
coå hoïc Vieät Nam vaø nöôùc ngoaøi, chuùng ta ñaõ tìm ñöôïc nhieàu khu di chæ cö truù
vaø moä taùng cuûa vaên hoùa Sa Huyønh vaø caû nhöõng vaên hoùa tröôùc ñoù nöõa - nhöõng
vaên hoùa tieàn Sa Huyønh. Tuy nhieân, vaãn coù nhieàu yù kieán khaùc nhau veà phong tuïc
choân caát cuûa ngöôøi Sa Huyønh: choân nguyeân xaùc, caûi taùng, hoûa taùng...?
Baèng tö lieäu ruùt ra töø cuoäc khai quaät môùi ñaây, thaùng 6-2003 ôû khu moä taùng
Ñoäng Cöôøm, xaõ Tam Quan Nam, huyeän Hoaøi Nhôn, tænh Bình Ñònh (nôi chæ caùch
khu moä Sa Huyønh, tænh Quaûng Ngaõi coù khoaûng 10 km) cuûa Vieän Khaûo coå hoïc,
Vieän Baûo taøng Lòch söû Vieät Nam vaø Baûo taøng Toång hôïp tænh Bình Ñònh, taùc giaû
ñaõ cung caáp moät soá tö lieäu veà nhöõng moä taùng choân caát baèng chum goám nôi ñaây
vaø nhöõng nhaän xeùt ñöôïc ruùt ra.
I. NHÖÕNG NGOÂI MOÄ ÔÛ ÑOÄNG CÖÔØM
Cuoäc khai quaät Ñoäng Cöôøm ñaõ cung caáp 50 moä taùng, trong ñoù ña soá laø moä
chum (46 moä, chieám 92%). Ngoaøi ra, coøn tìm ñöôïc 4 moä noài voø uùp nhau, chieám
8% soá moä ôû ñaây. Söu taäp moä taùng ôû ñaây ñaõ giuùp chuùng ta tìm hieåu taùng tuïc choân
caát ôû ñaây vaø qua ñoù thaáy ñöôïc phong tuïc choân caát cuûa cö daân Sa Huyønh noùi chung.
1. Nhöõng ngoâi moä chum
Nhöõng ngoâi moä (caû moä chum vaø moä noài voø) ñöôïc phaân boá theo quy luaät: choân
ôû phaàn phía ñoâng vaø phía baéc cuûa quaû ñoài caùt naèm ngay ôû bôø bieån. Caùc ngoâi moä
khoâng phaân boá roäng maø chæ treân moät giaûi heïp, löng chöøng ñoài, khoâng leân ñeán
ñænh maø cuõng khoâng xuoáng quaù thaáp döôùi chaân ñoài.
Chuùng toâi ñaõ ñaøo nhieàu hoá thaùm saùt vaø quan saùt nhieàu vaùch giao thoâng haøo
ôû ngoaøi khu vöïc phaân boá vöøa keå, nhöng khoâng tìm thaáy moä vaø baát kyø hieän vaät
* Phoù Giaùo sö, Tieán só, Vieän Khaûo coå hoïc. Vieät Nam.
21
naøo. Ñieàu ñoù chöùng toû ngöôøi Ñoäng Cöôøm choân lieàn khoaûnh, ñaõ coù yù thöùc veà moät
khu nghóa trang taäp trung chöù khoâng choân traøn lan. Vôùi moät dieän tích khai quaät
300 m2, phaùt hieän ñöôïc 50 moä taùng laø moät minh chöùng veà maät ñoä daøy ñaëc moä
taùng trong ñòa ñieåm khaûo coå hoïc naøy.
Söu taäp 46 chum goám coù hình daïng khaù gioáng nhau: thaân hình truï, ñaùy troøn,
hoa vaên thöøng thoâ ñöôïc ñaäp ñieàn ñaày khaép thaân chum, moät soá coù thaân thon hôn,
vai chum hôi nhoâ ra, ñaùy cong hôn vaø hoa vaên thöøng cuõng ñöôïc ñaäp theo töøng
nhoùm. Moät soá chum coøn tìm ñöôïc naép ñaäy, coù hình choùp cuït, mieäng loe trang trí
hoa vaên khaéc vaïch toâ maøu thoå hoaøng. Nhieàu chum goám ñaõ bò maát phaàn treân do
aûnh höôûng cuûa lôùp ñaát maët ñaõ bò uûi hoaëc do vieäc troàng caây ñaõ phaù huyû. Chum
coù ñoä nung töông ñoái cao, vì theá kích thöôùc cuûa chum khaù lôùn maø chum khoâng
bò vôõ cho ñeán tröôùc luùc choân, maëc duø ôû moät soá chum coù thaân moûng.
Chum ñöôïc choân ñöùng ôû ñoä saâu caùch maët ñaát hieän taïi trung bình khoaûng
1 -1,5 m. Ña soá chum ñöôïc choân coøn nguyeân daùng. Moät soá chum coù phaàn khaùc
ôû caùch choân: moät chum ñöôïc loùt döôùi ñaùy beân ngoaøi laø moät noài goám ñöôïc ñaäp
ra laáy maûnh ñeå raûi, moät soá ñöôïc ñaäp thuûng phaàn ñaùy hoaëc ñöôïc ñuïc moät soá loã
treân thaân chum. Coù theå vieäc ngöôøi xöa ñaäp thuûng hoaëc ñuïc loã vaøo thaân chum
phaûn aùnh moät quan nieäm giuùp cho linh hoàn ngöôøi cheát ñöôïc sieâu thoaùt nhanh
hôn chaêng?
Trong quaù trình khai quaät, chuùng toâi khoâng tìm ñöôïc bieân moä. Coù theå do moä
taùng ñöôïc choân trong caùt, vì theá caùc huyeät moä ñaõ bò xoaù nhoaø, caùt trong huyeät
laãn vôùi caùt sinh thoå. Tuy vaäy, coù theå ñoaùn ñònh ñöôïc caùc moä taùng ñöôïc choân
trong lôùp sinh thoå caùt vaøng. Ngöôøi xöa ñaøo moä huyeät coù kích thöôùc khoâng lôùn
laém, choân ñöùng chum xuoáng roài vuøi caùt laïi. Moät ñieàu ñaùng chuù yù laø khoâng thaáy
baèng chöùng chaéc chaén cuûa caùc ngoâi moä chum coù söï choân choàng leân nhau hay
chia caét nhau. Vì theá, coù theå ngöôøi xöa coù hình thöùc naøo ñoù ñaùnh daáu moä: baèng
nhöõng vieân ñaù nhoû raûi treân moä, ñaép naám moä ? hay chæ ñôn thuaàn laø döïa vaøo trí
nhôù ? Do tính chaát cuûa lôùp caùt choân moä deã bò xaùo troän neân cuõng chöa coù theå
traû lôøi ñöôïc caâu hoûi naøy.
Choân theo moä laø nhöõng ñoà tuøy taùng. Coù nhöõng moä nhieàu ñoà tuøy taùng, coù
nhöõng moä khoâng coù moät ñoà tuøy taùng naøo. Döôøng nhö khoâng coù moái lieân quan
giöõa hình thöùc, kích thöôùc moä chum vaø soá löôïng ñoà tuøy taùng. Coù nhöõng moä kích
thöôùc lôùn nhöng khoâng coù baát kyø moät hieän vaät naøo. Ñieàu ñoù chöùng toû: nhöõng
chieác chum goám ñöôïc saûn xuaát nhieàu vaø deã daøng. Moïi thaønh vieân trong laøng khi
cheát ñi ñeàu coù chum ñeå choân caát maëc duø coù theå nhöõng thaønh vieân naøy thuoäc loaïi
ngheøo khoâng coù cuûa caûi mang theo. Ñieàu ñoù coøn cho thaáy ngheà laøm goám ñaõ phaùt
trieån vaø phoå bieán, trong töøng coäng ñoàng cö daân nhoû cuõng naém ñöôïc kyõ thuaät laøm
goám ñeå coù theå töï cung caáp phuïc vuï sinh hoaït haøng ngaøy vaø dòp tang ma.
Choân cuøng vôùi chum laø ñoà tuøy taùng: moät soá ñoà goám nhö noài, baùt thöôøng ñöôïc
ñaët ôû phaàn chaân hay treân naép ñaäy beân ngoaøi chum. Khuyeân tai, doïi chæ, ñoà trang
söùc maõ naõo, haït cöôøm, ñoà saét... ñöôïc choân thöôøng ôû trong loøng chum. Chuùng toâi
moâ taû moät soá moä chum ñieån hình.
22
PHONG TUÏC CHOÂN CAÁT BAÈNG CHUM GOÁM TRONG VAÊN HOÙA SA HUYØNH ÔÛ VIEÄT NAM
Ngoâi moä soá 03ÑgCHVIM6 thuoäc loaïi moä chum coù thaân hình truï, coù ñaùy hình
caàu. Chum bò vôõ ôû phaàn treân, chæ coøn khoaûng 1/2 ôû phaàn döôùi. Kích thöôùc ño
ñöôïc: chieàu cao coøn laïi: khoaûng 46 cm, ñöôøng kính thaân coøn laïi: khoaûng 60 cm,
chieàu daøy thaân chum: khoaûng 0,6 cm. Chaát lieäu chum laø goám thoâ pha nhieàu caùt,
maàu ñoû naâu, hoa vaên trang trí treân thaân chum laø hoa vaên thöøng, ñieàn ñaày khaép
thaân. Chum ñöôïc taïo hình baèng phöông phaùp “daûi cuoän” töùc ngöôøi xöa naën goám
thaønh daûi roài cuoän thaønh hình chum, mieát laùng thaønh chum tröôùc khi nung. Ngoaøi
phaàn thaân, chum coù phaàn naép voán ñöôïc uùp leân chum, nay bò vôõ vaø rôi trong loøng
chum. Naép coù hình choùp cuït, phaàn treân phaúng, ñöôïc trang trí hoa vaên in voû soø.
Chum ñöôïc choân ñöùng trong loøng ñaát vaø caùch maët ñaát khoaûng 1 m. Chum coù
chöùc naêng nhö moät chieác quan taøi baèng goám. Beân trong vaø ngoaøi chum goám coù
moät soá ñoà tuøy taùng nhö sau:
- Ñoà goám coù 2 chieác noài. Chieác thöù nhaát mang soá kyù hieäu 03ÑgCHVIM6 - 1,
coù ñöôøng kính 22,3 cm chieàu cao 22 cm ñoä daøy 0,6 cm. Noài coù hoa vaên thöøng
thoâ, coù daáu veát ñun maàu ñen, chöùng toû noài ñaõ töøng ñöôïc söû duïng tröôùc khi choân.
Noài ñöôïc choân phía ngoaøi vaø höôùng mieäng vaøo phaàn döôùi cuûa chum. Trang trí
hoa vaên treân thaân laø hoa vaên thöøng thoâ, trang trí treân coå laø hoa vaên khaéc vaïch.
Chieác noài goám thöù hai mang soá kyù hieäu 03ÑgCHVIM6 - 4, coù hình daùng gioáng
vôùi chieác noài thöù nhaát nhöng kích thöôùc nhoû hôn, coù maàu ñen toâ aùnh chì, beân
ngoaøi coù hoa vaên in daáu voû soø. Noài ñöôïc ñaët trong chum goám. Noài coøn daáu veát
ñun chöùng toû laø noài thöïc duïng trong cuoäc soáng haøng ngaøy.
- Ñoà saét coù nhöõng hieän vaät sau: 1 chieác kieám saét coøn caû chuoâi coù soá kyù hieäu
03ÑgCHVIM6 - 2, bò gæ nhieàu , ñöôïc ñaët trong loøng chum. Moät chieác dao saét soá
kyù hieäu 03ÑgCHVIM6 - 3, bò gæ nhieàu. Moät chieác rìu saét coù soá kyù hieäu
03ÑgCHVIM6 - 6 coù daùng hình thang, bò gæ nhieàu.
Ngoâi moä naøy laø moät ngoâi moä choân 3 ñoà saét, chöùng toû laø moät ngoâi moä cuûa
nhaø giaøu vì khi ñoù, nhöõng hieän vaät laøm baèng saét coøn raát hieám. Nhöõng coâng cuï
vaø vuõ khí baèng saét chæ coù theå do moät ngöôøi coù vò trí cao trong coäng ñoàng môùi
söû duïng.
Ngoâi moä soá 03ÑgCHI M21 thuoäc loaïi moä chum coù thaân hình truï, coù ñaùy hôi
troøn, mieäng loe xieân, meùp mieäng veâ troøn. Moä naøy coøn coù phaàn naép chum hình
noùn cuït, ñaõ vôõ vaø rôi vaøo trong loøng chum. Chum ñöôïc laøm töø chaát lieäu goám thoâ
pha nhieàu caùt. Ñoà tuøy taùng beân trong chum laø: 1 rìu saét coù hoïng tra caùn, 1 muõi
nhoïn baèng saét, 1 chieác khuyeân tai ba maáu nhoïn baèng ñaù neâ phô rít, 1 luïc laïc
nhoû baèng ñoàng, 29 haït chuoãi maøu ñoû baèng ñaù maõ naõo vaø 158 haït cöôøm baèng
thuûy tinh nhieàu maàu saéc. Beân ngoaøi chum coøn moät ñoà tuøy taùng nöõa laø 1 chieác
noài goám coù daùng mieäng loe coå ngaén vaø coù theå moät vaøi ñoà goám khaùc bò vôõ khoâng
nhaän daïng ñöôïc. Nhöõng ñoà goám naøy ñöôïc ñaët beân ngoaøi chum vaø ôû vò trí treân
naép tröôùc khi choân.
Qua 46 ngoâi moä chum goám trong ñoù coù 2 moä ñieån hình vöøa mieâu taû treân
ñaây, chuùng toâi coù theå thaáy ñöôïc caùch boá trí ñoà tuøy taùng khaù thoáng nhaát: ñoà
23
goám choân theo thöôøng laø noài goám nhoû, baùt boàng coù hình daùng vaø chaát lieäu
mang ñaëc tröng cuûa Vaên hoùa Sa Huyønh, trang trí hoa vaên thöøng, khaéc vaïch, in
aán voû soø… Nhieàu ñoà goám ñöôïc ñaët treân naép chum, moät soá ñöôïc choân trong
loøng chum. Beân caïnh ñoà ñöïng, ñoà ñun naáu, coøn moät soá ñoà goám ñaëc bieät nöõa.
Ñoù laø moät chieác khuyeân tai baèng ñaát nung thuoäc loaïi hình khuyeân tai coù 3 maáu
gioáng vôùi ba chieác khuyeân tai coù ba maáu baèng ñaù cuõng tìm ñöôïc trong cuoäc
khai quaät naøy. Coøn tìm ñöôïc doïi xe chæ vôùi nhieàu hình daùng döïa treân maët caét
ngang: hình choùp cuït, hình baùn nguyeät, hình baàu duïc… Ñoà saét cuõng ñöôïc tuøy
taùng nhöng khoâng nhieàu, taäp trung ôû moät vaøi hieän vaät vì khi ñoù ñoà saét raát quyù.
Nhöõng ñoà saét naøy goàm kieám, dao, rìu, ñuïc, muõi nhoïn. Chuùng ñöôïc ñaët trong
loøng chum. Ñoà trang söùc choân trong moä chum cuõng heát söùc phong phuù vaø raát
ñeïp. Ñoù laø chieác luïc laïc baèng ñoàng hình caàu coù hoa vaên xoaén oác. Nhöõng ñoà
trang söùc baèng ñaù quyù nhö ba chieác khuyeân tai ba maáu ñaëc tröng cuûa vaên hoùa
Sa Huyønh, nhieàu haït chuoãi baèng ñaù maõ naõo maàu hoàng thaém, coù chieác hình
thoi, coù chieác hình baàu duïc, moät soá haït chuoãi maøu xanh laù caây hình truï daøi.
Ñaëc bieät, trong chum goám coù nhieàu haït cöôøm laøm baèng chaát lieäu thuyû tinh coù
kích thöôùc nhoû vaøi mi li meùt, coù maàu ñoû, xanh, tím, ñen… vôùi hình truï, hình
thuøng röôïu coù loã xuyeân taâm ñeå xoû daây ñeo coå. Moät hieän vaät cuõng tìm ñöôïc ôû
ñaây laø 2 maûnh rìu ñaù, chöùng toû ñeán giai ñoaïn ñoà saét phaùt trieån nhö ôû Ñoäng
Cöôøm thì ñoà ñaù vaãn toàn taïi, coù theå chæ laø taøn dö cuûa moät thôøi kyø ñaõ qua khi
maø coâng cuï chuû yeáu ñöôïc laøm töø ñoà ñaù.
Ñoà tuøy taùng choân trong moä chum ôû Ñoäng Cöôøm cuõng cho thaáy moät phong
tuïc choân caát: ngöôøi xöa chia cuûa cho ngöôøi cheát. Hoï quan nieäm ngöôøi cheát cuõng
caàn phaûi coù ñoà duøng vaø coâng cuï saûn xuaát, vuõ khí nhö khi hoï coøn ñang soáng cuoäc
soáng traàn theá. Vì theá, hoï choân theo töø nhöõng ñoà quyù giaù nhö chieác kieám saét, moät
loaït ñoà trang söùc baèng ñaù maõ naõo cho ñeán nhöõng vaät duïng bình thöôøng haøng
ngaøy vaãn söû duïng nhö noài ñun naáu. Hoï cho raèng taøi saûn mang sang beân kia theá
giôùi cuõng phaûi ñöôïc laøm ñeïp, trau chuoát nhö caùc ñoà goám ñöôïc trang trí hoa vaên
baèng caùch in voû soø, boâi thoå hoaøng, caùc moâ típ hoa vaên ñeïp ñeõ trang trí treân naép
chum, caùc khuyeân tai ñaù quyù ñöôïc ñaùnh boùng.
Töø ñoà tuøy taùng, chuùng ta coù theå thaáy moät phaàn böùc tranh kinh teá xaõ hoäi ñöông
thôøi cuûa ngöôøi Ñoäng Cöôøm.
Ngöôøi Ñoäng Cöôøm ñaõ ôû vaøo giai ñoaïn söû duïng thaønh thaïo coâng cuï vaø vuõ
khí baèng saét. Vôùi ñoà saét, coù theå hoï ñaõ coù moät ngaønh noâng nghieäp phaùt trieån
döïa treân quaûng canh, phaùt caây baèng rìu… Hoï cuõng laø ngöôøi ñaùnh baét caù bieån
vì ôû gaàn bieån, nhieàu hoa vaên in daáu voû soø bieån. Nhöng ngheà bieån cuõng khoâng
chieám toaøn boä thôøi gian vaø cuoäc soáng cuûa hoï. Maø hoï vaãn laäp laøng, saûn xuaát
nhöõng chum goám to, coù nghóa trang rieâng bieät, chöùng toû söï ñònh cö laâu daøi ôû
moät vuøng ven bieån. Söï phaân hoùa giaàu ngheøo theå hieän qua ñoà tuøy taùng. Moä
giaøu laø coù nhieàu ñoà tuøy taùng, nhaát laø ñoà saét, moä ngheøo thì khoâng coù hieän vaät
hoaëc laø ít hieän vaät. Soá moä ngheøo chieám ña soá. Phaân hoùa giaøu ngheøo coù theå
chöùng toû coù phaân hoùa xaõ hoäi, böôùc ñaàu coù yeáu toá hình thaønh moät daïng nhaø
nöôùc sô khai.
24
Trong caùc chum goám khoâng tìm ñöôïc xöông coát. Ñeå giaûi ñaùp caâu hoûi ngöôøi
cheát ñöôïc choân caát trong chum ra sao laø moät vaán ñeà khoù khaên.
Chuùng toâi ñaõ thaønh laäp baûng thoáng keâ kích thöôùc cuûa 20 chieác chum goám laø
nhöõng chieác coøn ño ñöôïc trong quaù trình chænh lyù sô boä taïi hieän tröôøng ngay khi
khai quaät (xem baûng Thoáng keâ). Chuùng toâi cuõng laøm thöïc nghieäm ñeå xem xeùt
vôùi kích thöôùc ngöôøi bình thöôøng lieäu coù boû loït vaøo chum goám ñeå choân khoâng?
Chuùng toâi choïn moät nam giôùi trong soá daân coâng ñaøo cho chuùng toâi coù kích
thöôùc cô theå treân kích thöôùc trung bình cuûa ngöôøi Vieät moät chuùt: chieàu cao khoaûng
1,7 m vaø caân naëng khoaûng 70 kg ñeå laøm thöïc nghieäm caùc soá ño khi coá gaéng thu
nhoû cô theå heát côõ ñeå xem coù khaû naêng boû loït vaøo trong chum goám khoâng?
Soá Kyù hieäu Chieàu cao Chieàu cao Ñöôøng kính Ñöôøng kính
TT chum goám toaøn thaân trong loøng vaønh mieäng trong loøng chum
chum (coøn chum (coøn chum (roäng nhaát)
laïi) laïi)
1 HI M2 ~ 82 cm ~ 75 cm ~ 62 cm ~ 49 cm
2 HI M21 ~ 82 cm ~ 77 cm ~ 63 cm ~ 49 cm
3 HI M34 ~ 76 cm ~ 69 cm ~ 63cm ~ 48 cm
4 HI M8 ~ 80 cm ~ 50 cm
5 HI M32 ~ 71 cm ~ 50 cm
6 HI M5 ~ 78 cm ~ 49 cm
7 HVI M8 ~ 25 cm ~ 49 cm
8 HVI M1 ~ 41 cm ~ 52 cm
9 HI M14 ~ 60 cm ~ 38 cm *
10 HI M23 ~ 50 cm ~ 50 cm
11 HVI M9 ~ 50 cm ~ 48cm
12 HI M33 ~ 64 cm ~ 49 cm
13 HI M29 ~ 59 cm ~ 47 cm
14 HI M12 ~ 48 cm ~ 43 cm *
15 HI M6 ~ 37 cm ~ 36 cm *
16 HI M24 ~ 73 cm ~ 49 cm
17 HI M11 ~ 91 cm ~ 75 cm ~ 58 cm ~ 49 cm
18 HI M28 ~ 59 cm ~ 48cm
19 HI M13 ~ 32 cm ~ 43 cm*
20 HVI M12 ~ 32 cm ~ 49 cm
25
Keát quaû cho thaáy: neáu ôû trong tö theá ngoài boù goái, tay ñeå tröôùc ngöïc, thu mình
cho nhoû heát côõ nhö tö theá moät soá moä taùng choân boù goái trong thôøi ñaïi ñoà ñaù thì
coù soá ño toái thieåu nhö sau: chieàu cao 68 cm, chu vi thaân ngöôøi (ñoaïn roäng nhaát
- ño qua ñaàu goái) laø 136 cm, töông öùng vôùi soá ño ñöôøng kính laø khoaûng 43 cm.
Ñieàu ñoù cuõng coù nghóa laø neáu chum goám cho khaû naêng boû loït ngöôøi vôùi kích
thöôùc treân thì phaûi coù chieàu cao ít ra lôùn hôn 68 cm vaø ñöôøng kính thaân ít ra lôùn
hôn 43 cm.
So saùnh vôùi baûn thoáng keâ, chuùng toâi thaáy: veà chæ soá chieàu cao, coù 8 chum
coøn töông ñoái nguyeân coù chieàu cao hôn 68 cm. Nhöõng chieác coøn laïi bò vôõ chæ
coøn phaàn ñaùy chum vì theá khoâng roõ chieàu cao toaøn boä.
Chæ soá ñöôøng kính trong loøng caùc chum quan troïng hôn, cho thaáy phaàn lôùn
coù ñöôøng kính hôn 43 cm, thaäm chí ñöôøng kính trung bình coøn cao hôn, vaøo
khoaûng 49,0 cm, töùc chu vi trung bình vaøo khoaûng 153,8 cm. Con soá chum vöôït
chæ soá ñöôøng kính toái thieåu laø 16/ 20 chum, thöøa khaû naêng cho loït moät ngöôøi coù
kích thöôùc thöïc nghieäm.
Theo chuùng toâi, khaû naêng 16 chieác chum naøy coù theå choân vöøa moät ngöôøi ñaøn
oâng Vieät Nam coù kích thöôùc trung bình. Boán chieác chum coøn laïi (trong caùc ngoâi
moä HI M14, HI M12, HI M6, HI M13 maø trong baûng Thoáng keâ coù ñaùnh kyù hieäu*)
coù kích thöôùc ñöôøng kính baèng hoaëc nhoû hôn 43 cm, khoâng theå boû loït moät nam
giôùi tröôûng thaønh coù kích thöôùc trung bình. Coù khaû naêng vôùi kích thöôùc nhoû veà
maët ñöôøng kính nhö vaäy, chæ phuø hôïp vôùi kích thöôùc cuûa nhöõng caù theå nhoû hôn
nhö moät soá phuï nöõ hoaëc treû em môùi lôùn.
Coù theå qua taøi lieäu cuûa khu moä taùng Ñoäng Cöôøm, chuùng ta thaáy nhöõng chieác
chum goám cuûa Vaên hoùa Sa Huyønh laø moät daïng quan taøi ñaëc bieät phuïc vuï cho
taùng tuïc choân nguyeân xaùc trong tö theá ngöôøi cheát ñöôïc co chaân boù goái.
2. Nhöõng ngoâi moä noài voø uùp nhau
Tìm ñöôïc 4 ngoâi moä noài voø uùp nhau, chieám tyû leä nhoû ôû Ñoäng Cöôøm (8%).
Khaùc vôùi moä chum, moä loaïi naøy coù caáu taïo laø thöôøng coù 2 ñoà goám ñöôïc uùp
mieäng vaøo nhau, beân trong coù choân theo ñoà tuøy taùng. Coù theå, ñoà goám laø noài
hay laø voø. Chuùng ñöôïc choân theo tö theá thaúng ñöùng. Nhöõng ngoâi moä noài voø
uùp nhau naøy tìm ñöôïc nhieàu trong Vaên hoùa Ñoâng Sôn. Trong Vaên hoùa Sa
Huyønh ít thaáy. Chuùng toâi mieâu taû hai moä ñieån hình.
Ngoâi moä coù kyù hieäu 03ÑgCHIM1 coù caáu truùc laø 2 noài goám to ñöôïc uùp mieäng
vaøo nhau vaø ñöôïc choân thaúng ñöùng. Phaàn mieäng noài treân ñöôïc ñaët khít vaøo
mieäng cuûa phaàn mieäng noài döôùi. Beân trong nhöõng chieác noài naøy coù moät ñoà tuøy
taùng laø con dao baèng saét.
Ngoâi moä thöù hai coù kyù hieäu 03ÑgCHIM20 coù caáu truùc laø moät soá ñoà goám uùp
mieäng vaøo nhau. Nhöõng ñoà goám naøy bò vôõ naùt, vì theá khoâng xaùc ñònh ñöôïc chính
xaùc loaïi hình vaø soá löôïng ñoà goám naøy. Beân trong caùc ñoà goám laø caùc ñoà tuøy taùng:
26
1 chieác chaäu goám coøn nguyeân veïn, 2 khuyeân tai ba maáu nhoïn baèng ñaù, khoaûng
700 haït cöôøm baèng thuûy tinh caùc maàu.
Qua so saùnh, chuùng toâi thaáy chaát lieäu ñoà goám cuûa caùc moä noài voø uùp nhau
töông töï nhö loaïi moä chum, cuõng laø ñaát seùt pha nhieàu caùt thoâ, coù maøu hoàng hay
xaùm ñoû. Hieän vaät tuøy taùng cuõng gioáng vôùi hieän vaät trong moä chum nhö khuyeân
tai ba maáu, haït cöôøm thuûy tinh… Vì theá, coù theå nhöõng ngoâi moä noài voø uùp nhau
naøy coù cuøng chuû nhaân vaø nieân ñaïi vôùi nhöõng ngoâi moä chum. Böôùc ñaàu xaùc ñònh
chuû nhaân laø nhöõng ngöôøi saùng taïo ra Vaên hoùa Sa Huyønh caùch ñaây vaøo khoaûng
hôn hai ngaøn naêm.
Vôùi kích thöôùc nhoû, khoâng theå boû loït moät ngöôøi tröôûng thaønh vaøo trong ñeå
choân nhö ñoái vôùi tröôøng hôïp moä chum. Ñieàu naøy coù theå giaû thieát raèng moä noài
voø uùp nhau laø ñeå choân treû em. Taøi lieäu khaûo coå hoïc thôøi ñaïi Kim khí cuõng cho
thaáy moät soá moä loaïi naøy coøn xöông treû em nhö ôû khu moä taùng Laøng Vaïc, huyeän
Nghóa Ñaøn, tænh Ngheä An.
Nhö vaäy, ôû khu moä taùng Ñoäng Cöôøm coù nhöõng chöùng tích cuûa hai loaïi moä
taùng ñeàu laáy ñoà goám laøm quan taøi ñeå choân nguyeân xaùc. Nhöõng ñoà goám naøy
ñeàu laø nhöõng ñoà goám ñöôïc saûn xuaát taïi choã trong khu vöïc phaân boá cuûa Vaên
hoùa Sa Huyønh. Cuøng vôùi ñoà tuøy taùng, nhöõng chieác chum goám laø moät daïng
quan taøi ñaõ laøm neân moät neùt ñaëc tröng cuûa Vaên hoùa Sa Huyønh.
II. MOÄ CHUM VAØ VAÊN HOÙA SA HUYØNH
Cho ñeán nay, hôn 30 di tích Vaên hoùa Sa Huyønh thôøi ñaïi saét tìm thaáy ñöôïc
treân ñaát nöôùc ta(2). Ngay töø phaùt hieän ñaàu tieân taïi moät coàn caùt ven bieån Sa
Huyønh, tænh Quaûng Ngaõi ñaõ laø söï xuaát loä cuûa khoaûng 200 chieác chum goám, ñaõ
cho thaáy söï lieân quan maät thieát cuûa neàn Vaên hoùa Sa Huyønh vôùi nhöõng chieác
chum goám naøy. Sau ñoù, döôøng nhö moät loaït nhöõng tín hieäu caùc cuïm moä chum
ñaõ cho thaáy söï phaân boá cuûa neàn Vaên hoùa naøy khoâng chæ ôû Quaûng Ngaõi maø
coøn ôû nhieàu khu vöïc nöõa treân ñaát nöôùc ta nhö Cöông Haø vaø Coå Giang, tænh
Quaûng Bình, khu moä Coàn Raøng ôû Thöøa Thieân Hueá, Ñaïi Laõnh vaø Haäu Xaù ôû
Quaûng Nam, moät soá moä ôû khu vöïc Nam Trung Boä.
ÔÛ khu vöïc Ñoâng Nam Boä, coù moät soá moä chum ôû Phuù Hoøa, tænh Ñoàng Nai
vaø ñaëc bieät laø moät loaït di tích coù moä chum ôû khu vöïc Caàn Giôø, thaønh phoá Hoà
Chí Minh maø tieâu bieåu laø khu moä chum Gioàng Caù Voà. Nhieàu ngöôøi coøn cho
raèng ñòa baøn phaân boá cuûa Vaên hoùa Sa Huyønh vaøo ñeán taän vuøng ven bieån Ñoâng
Nam Boä. Ñieàu naøy chuùng toâi chöa baøn tôùi trong baøi vieát naøy.
Coù theå, trong Vaên hoùa Sa Huyønh coù moät soá caùch choân caát nöõa ngoaøi caùch
choân trong chum goám. Ví duï nhö taùng tuïc choân trong noài voø uùp nhau, moä ñaát
nhö ñaõ thaáy ôû nhieàu khu di tích thuoäc Vaên hoùa Sa Huyønh. Nhöng caùch choân baèng
nhöõng chieác chum goám vaãn laø caùch choân phoå bieán nhaát. Ñieàu ñoù noùi leân phong
tuïc choân caát khaù ñoäc ñaùo cuûa cö daân naøy. Ñoù cuõng laø moät trong nhöõng tieâu chí
ban ñaàu ñeå xaùc ñònh Vaên hoùa Sa Huyønh.
27
Töø khi caùc khu moä chum ñöôïc phaùt hieän ñaõ coù nhieàu caùch lyù giaûi veà caùch
choân caát trong chum cuûa ngöôøi Sa Huyønh.
Coù yù kieán cho raèng trong caùc moä taùng Sa Huyønh khoâng tìm thaáy moä naøo coù
nguyeân xöông coát ngöôøi lôùn hoaëc xöông coát bò ñoát chaùy, vì theá khoù coù khaû naêng
ñaây laø nhöõng voø ñöïng tro xöông ngöôøi cheát nhö moät soá daân toäc ôû Ñoâng Nam AÙ
nhö ngöôøi Thaùi, ngöôøi Laøo vaãn laøm nhö vaäy. Coù yù kieán cho raèng khoù coù khaû
naêng choân nguyeân thi theå ngöôøi lôùn(3).
Coù yù kieán cho raèng cö daân Sa Huyønh coù taäp tuïc traû töû thi veà vôùi bieån, caên cöù
vaøo taøi lieäu daân toäc hoïc cuûa moät soá cö daân ven bieån nhö moät soá daân toäc ôû Philippin
maø ngaøy nay vaãn coøn thaáy. Ñöa thi theå ngöôøi cheát veà vôùi bieån coù nghóa laø quan
nieäm con ngöôøi töø bieån sinh ra laïi quay trôû veà vôùi bieån trong kieáp luaân hoài.
Moät soá ngöôøi laïi so saùnh vôùi cö daân vaên hoùa Ngöôõng Thieàu vôùi quan nieäm
moä voø laø moä choân ngöôøi cheát khoâng bình thöôøng nhö cheát troâi, cheát chaùy, cheát
ngaõ, cheát cheùm… Hoï ñöôïc choân trong voø kín vì linh hoàn cuûa hoï cuõng aùc vaø choân
chaët trong voø ñeå ngaên khoâng cho linh hoàn quay trôû veà laøm haïi ngöôøi thaân.
Vôùi nhöõng phaùt hieän khaûo coå ôû ta veà Vaên hoùa Sa Huyønh, chuùng ta haõy xem
xeùt caùc khaû naêng vöøa neâu.
Trong caùc khu moä chum khoâng coù daáu veát cuûa tuïc hoûa taùng. Xöông coát bò
chaùy khoâng toàn taïi, caùc ñoà tuøy taùng chæ coù daáu veát ñun naáu nhö noài goám maø
khoâng coù daáu veát thieâu chaùy. Vì theá, khaû naêng chum goám gaén vôùi tuïc hoûa taùng
laø khoâng theå coù. Veà khaû naêng ñaây laø nhöõng ngoâi moä töôïng tröng, coøn thi theå ñaõ
ñöôïc traû veà bieån cuõng khoù giaûi thích ñöôïc bôûi moät ñieàu laø nhieàu khu moä thuoäc
Vaên hoùa Sa Huyønh naèm caùch xa bieån, thaäm chí ôû vuøng nuùi nhö khu moä Ñaïi Laõnh,
huyeän Ñaïi Loäc, tænh Quaûng Nam thì ngöôøi xöa traû thi theå ngöôøi cheát veà bieån baèng
caùch naøo?. Veà yù kieán cho raèng coù theå moä chum lieân quan ñeán ngöôøi cheát khoâng
bình thöôøng cuõng khoù coù khaû naêng, vì neáu coù khu moä daønh cho ngöôøi cheát
khoâng bình thöôøng thì khu moä daønh cho ngöôøi cheát bình thöôøng cuûa Vaên hoùa
Sa Huyønh ôû ñaâu vaø coù ñieåm gì khaùc vôùi khu moä chum goám?
Vôùi nhöõng tö lieäu vöøa ñöôïc phaùt hieän qua cuoäc khai quaät khu moä Ñoäng
Cöôøm, ñaõ cung caáp cho chuùng ta khaû naêng ngöôøi chuû cuûa neàn Vaên hoùa Sa Huyønh
choân nguyeân xaùc. Ñieàu ñoù cuõng hoaøn toaøn phuø hôïp vôùi tö lieäu cuûa cuoäc khai
quaät khu moä chum Gioàng Caù Voà, khi maø moät soá boä xöông coøn nguyeân ñöôïc choân
trong chum goám trong tö theá coù theå ngoài boù goái(4).
CHUÙ THÍCH
1. M. Vinet 1909. Chronique. BEFEO, tome IX, Hanoi, p. 423.
2, 3. Trung taâm Khoa hoïc xaõ hoäi vaø nhaân vaên quoác gia, Vieän Khaûo coå hoïc 1999. Khaûo coå hoïc Vieät Nam,
taäp II: Thôøi ñaïi Kim khí. Nxb Khoa hoïc xaõ hoäi. Haø Noäi, tr. 311, 347.
4. Vieän Baûo taøng Lòch söû Vieät Nam, Baûo taøng Lòch söû Vieät Nam thaønh phoá Hoà Chí Minh 1998. Khaûo coå
hoïc Tieàn söû vaø Sô söû thaønh phoá Hoà Chí Minh. Nhaø xuaát baûn Treû, thaønh phoá Hoà Chí Minh, tr. 298.
28
NGHIEÂN CÖÙU TROÁNG ÑOÀNG ÑOÂNG SÔN
BAÈNG PHÖÔNG PHAÙP XAÙC ÑÒNH
ÑOÀNG VÒ CHÌ THÖÔØNG
Dieäp Ñình Hoa*
I. MÔÛ ÑAÀU
Nhöõng chieác troáng ñoàng coå ôû nöôùc ta ñöôïc söû saùch xöa ghi cheùp coù ñeán
hôn ngaøn naêm nay. Haäu Haùn thö goïi chuùng laø nhöõng troáng ñoàng Laïc Vieät. Ñeán
ñaàu theá kyû 20, vôùi söï phaân loaïi cuûa Heâgô (F.Heger.1902) chuùng ñöôïc phaân ra
treân cô baûn thaønh 4 loaïi: H1, H2, H3, H4. Troáng H1 laø troáng coù nieân ñaïi coå xöa
nhaát, ñeïp nhaát.
Naêm 1924, vôùi cuoäc khai quaät di tích Ñoâng Sôn, Thanh Hoùa, caùc nhaø khaûo
coå ñaõ phaùt hieän ñöôïc troáng H1 qua khai quaät khaûo coå. Theo quy öôùc chung cuûa
Khaûo coå hoïc, troáng H1 cuõng ñöôïc goïi laø troáng Ñoâng Sôn. Caùch phaân loaïi cuûa
Trung Quoác coù khaùc chuùng ta(1).
Ñeå nghieân cöùu tính baûn ñòa cuûa troáng Ñoâng Sôn, chuùng toâi ñaõ xuùc tieán theo
boán chuyeân ñeà nhö sau:
- Moái lieân quan giöõa hieän vaät vaø di tích khaûo coå. Caùc troáng ñoàng Ñoâng
Sôn phaùt hieän ñöôïc qua khai quaät khaûo coå thöôøng laø nhöõng vaät tuyø taùng, hoaëc
ñöôïc söû duïng nhö nhöõng quan taøi ñeå choân caát ngöôøi cheát.
- Phöông phaùp loaïi hình hoïc khaûo coå keát hôïp vôùi nhöõng phöông phaùp
cuûa daân toäc khaûo coå hoïc.
- Kyõ thuaät luyeän kim coå ñaïi vaø nguoàn goác caùc khoaùng quaëng ñaõ söû
duïng ñeå ñuùc chuùng. Ñeå tieán haønh nghieân cöùu töø nhöõng naêm baåy möôi cuûa
theá kyû 20, chuùng toâi ñaõ söû duïng nhöõng phöông phaùp phaân tích öôùt, nhöõng
phöông phaùp phaân tích quang phoå, phöông phaùp phaân tích Rôn ghen, phöông
phaùp khoái phoå vaø theå tích. Ñieàu quan troïng laø qua caùc phöông phaùp phaân
tích quang phoå, chuùng toâi löu yù ñeán nhöõng yeáu toá vi löôïng. Treân cô soá naøy,
qua vieäc so saùnh ñoái chöùng vôùi keát quaû nghieân cöùu cuûa ñòa chaát hoïc, ñeå tìm
ra nguoàn goác cuûa caùc khoaùng quaëng ñaõ söû duïng ñeå ñuùc troáng Ñoâng Sôn (Dieäp
Ñình Hoa 2003).
* Phoù Giaùo sö, Tieán só, Vieän Khoa hoïc xaõ hoäi Vieät Nam. Vieät Nam.
29
- Töø nhöõng naêm chín möôi cuûa theá kyû XX, chuùng toâi ñaõ phoái hôïp vôùi caùc
nhaø nghieân cöùu Trung Quoác tieán haønh nghieân cöùu toång hôïp. Phía Vieät Nam
tieán haønh nghieân cöùu baèng phöông phaùp kích hoaït nô trôn ôû loø phaûn öùng haït
nhaân Ñaø Laït (Dieäp Ñình Hoa.2002). Phía Trung Quoác do giaùo sö Vaïn Phuï Baân
chuû trì, tieán haønh nghieân cöùu baèng phöông phaùp thaùm chaâm hieån vi ñieän töû ôû
Vieän nghieân cöùu luyeän kim Quaûng Taây vaø phöông phaùp xaùc ñònh ñoàng vò cuûa
chì ñöôïc tieán haønh ôû hoïc vieän khoa hoïc kyõ thuaät Baéc Kinh.
II. VAØI NEÙT VEÀ NGUYEÂN LYÙ CUÛA PHÖÔNG PHAÙP VAØ NGUYEÂN TAÉC CHOÏN MAÃU
NGUYEÂN LYÙ CUÛA PHÖÔNG PHAÙP XAÙC ÑÒNH ÑOÀNG VÒ CHÌ
Trong ñoà ñoàng thau thôøi coå ñaïi ít nhieàu ñeàu haøm chöùa moät löôïng chì nhaát
ñònh. Chì trong thieân nhieân coù boán chaát ñoàng vò: 204Pb, 206 Pb, 207Pb vaø 208Pb.
204Pb laø chaát ñoàng vò khoâng mang tính phoùng xaï. 206Pb, 207Pb do uran (U)
phoùng xaï suy bieán maø thaønh. 208Pb do thoâri (th) suy bieán maø thaønh. Haøm löôïng
chì chöùa trong caùc coå vaät ñoàng thau thöôøng töông öùng vôùi moät loaïi khoaùng chì
nhaát ñònh. Khoaùng chì trong nhöõng ñieàu kieän nhaát ñònh naøo ñoù, sau khi hình
thaønh, thì tyû leä caùc chaát ñoàng vò cuûa chì cuõng khoâng thay ñoåi. Ñaëc tröng hình
thaønh caùc chaát ñoàng vò cuûa chì cuõng khoâng thay ñoåi. Ñaëc tröng hình thaønh caùc
khoaùng saøng ñöôïc löu giöõ cho ñeán hieän nay. Do ñoù tyû leä caùc chaát ñoàng vò cuûa
chì trong nhöõng khoaùng saøng khaùc nhau cuõng khoâng heà gioáng nhau. Keát quaû
nghieân cöùu so saùnh caùc chaát ñoàng vò cuûa chì chöùa trong caùc coå vaät baèng ñoàng
thau coù theå cho pheùp truy tìm ñöôïc nguoàn goác quaëng maø ngöôøi xöa ñaõ söû duïng
ñeå ñuùc chuùng.
Ñeå baét ñaàu nghieân cöùu chuùng toâi ñaõ tieán haønh phaân tích caùc thaønh phaàn hoaù
hoïc cuûa caùc maãu nghieân cöùu baèng phöông phaùp thaùm chaâm qua kính hieån vi
ñieän töû. Khi phaân tích baèng phöông phaùp kích hoaït nô trôn, chuùng toâi khoâng
löu yù ñeán nguyeân toá chì chöùa trong coå vaät ñoàng thau.
Coâng vieäc ñöôïc tieán haønh baèng phöông phaùp MAT 262 vaøo naêm 2002. Ngöôøi
phaân tích laø Phöông Minh Hueä, Dö Cöông, ngöôøi hieäu ñính laø Löu Queá Kieán.
Nguyeân taéc choïn maãu
Vieäc choïn maãu ñöôïc tieán haønh treân cô sôû nghieân cöùu cuûa khaûo coå hoïc.
- Choïn caùc hieän vaät trong caùc lôùp cuûa moät di tích khaûo coå coù taàng vaên hoaù
daøy: Thaønh Deàn, Vónh Phuùc. Ñòa ñieåm Thaønh Deàn thuoäc Vaên hoùa Ñoàng Ñaäu,
trung kyø thôøi ñaïi ñoàng thau Vieät Nam, coù 14 nieân ñaïi tham khaûo qua C14. Trong
soá 10 maãu ñaõ choïn phaân boá trong 6 lôùp, coù 2 maãu xæ vaø moät maãu quaëng. Trong
soá 10 maãu naøy chæ coù 9 maãu ñöôïc phaân tích ñoàng vò chì vaø chæ coù moät maãu quaëng
coù soá lieäu thöïc nghieäm.
- Choïn moät ngoâi moä chöùa nhieàu hieän vaät ñoàng thau. Chuùng toâi choïn ngoâi moä
laøng Traùc, Thanh Hoùa. Hieän vaät trong moä, ngoaøi kieám saét, coøn coù nhöõng hieän vaät
ñoàng thau nhö: 2 troáng ñoàng, 2 thaïp ñoàng to vaø nhoû, 1 mieáng che ngöïc. Taát caû
30
NGHIEÂN CÖÙU TROÁNG ÑOÀNG ÑOÂNG SÔN BAÈNG PHÖÔNG PHAÙP XAÙC ÑÒNH...
5 hieän vaät ñoàng thau naøy ñöôïc choïn 7 maãu (troáng ñoàng lôùn tuøy taùng ñöôïc choïn
3 maãu: thaân, tang, chaân).
- Nhöõng hieän vaät Ñoâng Sôn vaø nhöõng hieän vaät Ñoâng Sôn mang phong caùch
ngoaïi lai: 9 maãu. Nhöõng maãu vaät naøy ôû Haø Taây ñeå so saùnh ñoái chöùng.
- Moät chieác göông ñoàng nhuõ ñinh phaùt hieän ôû Haø Tónh. Göông ñoàng thöôøng
ñöôïc xem laø hieän vaät ngoaïi lai. Chieác göông ñoàng nhuõ ñinh naøy coù theå xaùc ñònh
nieân ñaïi vaøo thôøi ñaàu Ñoâng Haùn.
- 19 maãu troáng H2 ôû Hoøa Bình ñöôïc choïn ñeå nghieân cöùu so saùnh.
- Ñoái töôïng chuû yeáu laø nhöõng chieác troáng ñoàng Ñoâng Sôn, ñöôïc choïn 56 maãu,
thuoäc nhöõng tænh: Laøo Cai, Thanh Hoùa, Haø Taây, Quaûng Bình, Bình Ñònh, Phuù
Thoï. Toång soá caùc maãu ñöôïc choïn ñeå phaân tích goàm 106 maãu.
III. XUAÁT XÖÙ VAØ LOAÏI HÌNH CUÛA CAÙC MAÃU NGHIEÂN CÖÙU
Trong soá 106 maãu ñöôïc choïn, chæ coù 94 maãu thu ñöôïc keát quaû nghieân cöùu
baèng phöông phaùp xaùc ñònh ñoàng vò cuûa chì thöôøng. Xem baûng 1.
Baûng 1. Xuaát xöù vaø loaïi hình caùc maãu nghieân cöùu
Soá Soá hieäu maãu Loaïi hình xuaát xöù maãu nghieân cöùu
TT phaân tích
1. 9309 Quaëng ñoàng khai quaät ôû di tích Thaønh Deàn, Vónh Phuùc
2. 9310 Troáng Phuù Phöông 2, H1, CII5 Haø Taây
3. 9311 Troáng Ba Thaù, H 2 Hoøa Bình
4. 9312 Troáng CA cho, H 2 Hoøa Bình
7. 9315 Troáng Ñoâng Vieân (Minh Khí) Haø Taây
8. 9316 Troáng Mieáu Moân 2, H1, AIII, 1. Haø Taây
9. 9317 Troáng Lai Thöôïng, H 1, BIII,1 Haø Taây
10. 9318 Troáng Phuù Phöông1, H 1 CII/4 Haø T aây
11. 9319 Troáng Ñoàng Chuùc H 2 Hoøa Bình
12. 9320 Troáng nhaân daân cho H 1 Hoøa Bình
13. 9321 Troáng H1 nhaân daân cho, Haø Taây
14. 9322 Ñoà ñoàng thau Phuù Cöôøng Haø Taây
15. 9323 Thoá ñoàng Xuaân La Haø Taây
16. 9324 Ñóa ñoàng Xuaân La Haø Taây
17. 9325 Thaïp ñoàng Xuaân La Haø Taây
31
TT phaân tích
18. 9326 Thoá ñoàng Phöôïng Vuõ Haø Taây
19. 9327 Troáng chaäu Ñoâng Vieân Haø Taây
20. 9328 Troáng chaäu Phuù Cöôøng Haø Taây
21. 9329 Thau ñoàng Phuù Cöôøng Haø Taây
22. 9330 Chuoâng ñuoâi caù Phuù Cöôøng Haø Taây
23. 9331 Troáng Thaønh Coâng 1, H 1 Thanh Hoùa
24. 9332 Troáng Thaønh Vaân , H 1 Thanh Hoùa
25. 9333 Troáng Xuaân Laäp 1, H 1 Thanh Hoùa
26. 9334 Troáng Ñoâng Sôn H 1 Thanh Hoùa
27. 9335 Troáng Ña Buùt H 1 Thanh Hoùa
28. 9336 Troáng Ñoâng Hoaø H 1 Thanh Hoùa
29. 9337 Troáng Ñoâng Sôn 2, H 1 Thanh Hoùa
30. 9338 Troáng Noâng Coáng H 1 Thanh Hoùa
31. 9339 Troáng Hoaøng Sôn, H 1 Thanh Hoùa
32. 9340 Troáng Nam Tieán, H 1 Thanh Hoùa
33. 9341 Troáng Thaønh Coâng 2, H 1Thanh Hoùa
34. 9342 Troáng Laøo Cai 93LC X, H 1 Laøo Cai
35. 9343 Troáng Laøo Cai 93LC VIII H 1 Laøo Cai
36. 9344 Troáng Laøo Cai 93LC IX, H 1 Laøo Cai
37. 9345 Troáng Laøo Cai 93LC VII, H 1 Laøo Cai
38. 9346 Troáng Laøo Cai 93LC XII, H 1 Laøo Cai
39. 9347 Troáng Laøo Cai 93LC XI, H 1 Laøo Cai
40. 9348 Troáng Laøo Cai 93LC IV, H 1 Laøo Cai
41. 9349 Troáng Laøo Cai 93LC V, H 1 Laøo Cai
42. 9350 Troáng Laøo Cai 93LC VI, H 1 Laøo Cai
43. 9351 Troáng Laøo Cai 93LC III, H 1 Laøo Cai
44. 9352 Troáng Laøo Cai 93L C II, H1 Laøo Cai
45. 9353 Troáng Laøo Cai 93LC I, H 1 Laøo Cai
46. 9804 Quaëng keõm Noâng Coáng, Thanh H oùa
47. 9806 Troáng Vónh Quang H 1 Bình Ñònh
48. 9807 Troáng Taây Thuaän, H 1 Bình Ñònh
32
TT phaân tích
51. 9810 Troáng Taây Giang, H 1 Bình Ñònh
52. 9811 Troáng An Laõo, H 1 Bình Ñònh
53. 9812 Troáng Vónh Thònh, H 1 Bình Ñònh
57. 9816 Troáng Caùt Taøi, H 1 Bình Ñònh
61. 9820 Troáng Vónh Hieäp , H1 Bình Ñònh
62. 9821 Troáng Vónh Hieäp, H 1 Bình Ñònh
65. 9824 Troáng Bình Taân, H 1 Bình Ñònh
69. 9828 Troáng Laøng Traùc1, H 1 Thanh Hoùa
72. 9831 Maûnh ñoàng che ngöïc Laøng Traùc , Thanh Hoùa
73. 9832 Troáng Laøng Traùc 2 Thanh H oùa
74. 9833 Thaïp ñoàng lôùn, Laøng Traùc , Thanh Hoùa
75. 9834 Thaïp ñoàng nhoû, Laøng Traùc , Thanh Hoùa
76. 9835 Troáng Phuø Löu H 1 CII9 Quaûng Bình
77. 9836 Troáng Goø De (Minh Khí) Phuù Thoï
78. 9837 Göông tuù nhuõ töù ly Haø Tónh
79. 9838 Troáng Moâng Hoaù, H 2 Hoøa Bình
80. 9839 Troáng Trung Minh 2, H 2 Hoøa Bình
81. 9840 Troáng Nhuaän Traïch, H 2 Hoøa Bình
82. 9841 Troáng F10 A11, H 2 Hoøa Bình
83. 9842 Troáng Mu Coâng, H 2 Hoøa Bình
33
TT phaân tích
84. 9843 Troáng Xoùm Raäm, H 2 Hoøa Bình
85. 9844 Troáng Laïc Long H 1, CII 13 Haø Taây
86. 9845 Troáng Xoùm Yeân H 2 Hoøa Bình
87. 9846 Troáng Taân Vinh1, H 2 Hoøa Bình
88. 9847 Troáng Yeân Boàng 2 H 1, CII 7 Haø Taây
89. 9848 Troáng CA 1, H2 Hoøa Bình
90. 9849 Troáng A5-7-F12, H 2 Hoøa Bình
91. 9850 Troáng Chí Ñaïo, H 2 Hoøa Bình
92. 9851 Troáng AÂn Nghóa, H 2 Hoøa Bình
93. 9852 Troáng Yeân Boàng1, H 1, CII 6 Haø Taây
94. 9853 Troáng Haï Bì, H 2 Hoøa Bình.
IV. SOÁ LIEÄU THÖÏC NGHIEÄM
Caùc soá lieäu thöïc nghieäm maø chuùng toâi söû duïng ñeå nghieân cöùu laø caùc tyû leä
phoùng xaï ñoàng vò chì 206Pb/204Pb, 207Pb/ 206Pb, 208Pb/206Pb xem baûng 2.
Baûng 2. Caùc soá lieäu thöïc nghieäm veà tyû leä ñoàng vò chì vaø thaønh phaàn hoùa hoïc
cuûa caùc nguyeân toá ñoàng Cu, thieác Sn vaø chì Pb trong caùc maãu nghieân cöùu
STT Soá hieäu Cu Sn Pb 206Pb/204Pb 207Pb/206Pb 208Pb/206Pb

maãu
1 9309 18.6564 0.84277 2.09591
2 9310 84.21 12.32 2.97 18.4738 0.85289 2.1199
3 9311 87.94 10.54 1.02 18.5290 0.85388 2.1177
4 9312 87.60 8.94 3.02 18.5206 0.85475 2.12067
5 9313 89.16 8.15 2.25 18.4161 0.85711 2.1250
6 9314 84.59 11.02 3.89 18.4178 0.85576 2.12016
7 9315 83.90 12.47 3.09 18.6260 0.84995 2.10840
8 9316 90.92 5.93 2.60 18.4481 0.85432 2.11113
9 9317 90.20 7.21 2.04 18.4706 0.85427 2.12403
10 9318 82.53 15.16 1.77 18.6425 0.85078 2.11119
34

maãu
11 9319 83.30 13.90 2.31 18.407 0.85997 2.1166
12 9320 83.44 13.14 2.91 18.469 0.85486 2.1190
13 9321 87.25 11.33 1.04 18.396 0.85975 2.1155
14 9322 80.89 16.90 1.76 18.516 0.85356 2.1212
15 9323 98.49 0.26 0.76 18.510 0.85644 2.1161
16 9324 98.69 0.60 0.25 18.562 0.85144 2.1091
17 9325 85.42 10.09 3.95 18.566 0.85389 2.1267
18 9326 96.96 1.26 1.21 18.532 0.85727 2.1199
19 9327 95.04 3.52 0.91 18.476 0.85718 2.1283
20 9328 93.61 4.13 1.71 18.347 0.86138 2.1328
21 9329 85.03 8.16 6.26 18.555 0.85099 2.1155
22 9330 91.12 5.39 2.95 18.548 0.84775 2.1112
23 9331 98.87 0.05 0.60 18.689 0.84213 2.0948
24 9332 82.98 13.47 3.03 18.534 0.85582 2.1146
25 9333 86.57 10.63 2.32 18.486 0.85422 2.1248
26 9334 90.13 6.74 2.67 18.689 0.84666 2.1034
27 9335 85.68 11.81 2.00 18.467 0.85433 2.1248
28 9336 89.41 8.64 1.44 18.431 0.85358 2.1205
29 9337 91.14 7.13 1.19 18.806 0.87577 2.1671
30 9338 82.61 11.42 5.45 18.517 0.85261 2.1208
31 9339 89.56 8.31 1.60 18.522 0.85443 2.1159
32 9340 90.06 7.91 1.49 18.363 0.86138 2.1189
33 9341 90.24 8.10 1.19 18.436 0.85270 2.1132
34 9342 95.05 2.01 2.38 18.148 0.86513 2.1389
35 9343 93.82 2.38 3.32 18.129 0.86186 2.1376
36 9344 82.30 9.67 7.50 18.460 0.85395 2.1232
35

maãu
37 9345 89.90 9.03 0.51 18.508 0.84717 2.1059

38 9346 83.67 11.73 4.12 18.589 0.84877 2.1057
39 9347 91.61 6.28 1.55 18.556 0.84850 2.1003
40 9348 85.97 11.44 2.04 18.219 0.86119 2.1039
41 9349 90.07 7.01 2.40 18.618 0.84745 2.1040
42 9350 87.10 11.86 0.54 18.262 0.85755 2.1359
43 9351 86.28 11.66 1.51 18.436 0.85137 2.1121
44 9352 86.90 10.96 1.62 18.463 0.85162 2.1119
45 9353 88.35 9.81 1.31 18.285 0.86330 2.1145
46 9804 18.625 0.85147 2.1121
47 9806 82.18 6.49 10.84 18.209 0.86069 2.1326
48 9807 84.90 13.99 0.61 18.402 0.85341 2.1161
49 9808 82.74 16.11 0.59 18.519 0.85607 2.1292
50 9809 76.68 22.34 0.47 18.425 0.85404 2.1185
51 9810 77.14 16.39 5.94 18.555 0.85251 2.1203
52 9811 87.61 7.61 4.24 18.081 0.83068 2.0816
53 9812 89.12 8.06 2.24 18.797 0.87864 2.1707
54 9813 86.37 10.11 3.01 18.008 0.86457 2.1370
55 9814 85.75 10.32 3.55 18.023 0.86532 2.1359
56 9815 88.75 8.75 2.01 18.690 0.87717 2.1632
57 9816 73.89 13.94 11.73 18.552 0.84911 2.1056
58 9817 83.92 10.18 5.45 18.523 0.84953 2.1072
59 9818 75.93 12.61 10.96 18.589 0.84995 2.1105
60 9819 82.65 10.08 6.79 18.537 0.84973 2.1087
61 9820 83.30 13.07 3.08 18.534 0.85523 2.1304
62 9821 81.19 14.28 3.98 18.502 0.85458 2.127
63 9822 82.57 12.15 4.79 18.484 0.85409 2.1217
64 9823 80.15 14.82 4.50 18.430 0.85287 2.1187
65 9824 81.19 16.46 1.78 18.429 0.85343 2.1205
66 9825 78.92 16.55 3.99 18.436 0.85350 2.1210
36

maãu
67 9826 78.85 15.94 4.63 18.459 0.85404 2.1236
68 9827 82.39 13.47 3.56 18.458 0.85397 2.1232
69 9828 83.74 11.23 4.45 18.428 0.85279 2.1177
70 9829 82.90 11.17 5.38 18.468 0.85375 2.1227
71 9830 84.30 12.14 3.10 18.422 0.85259 2.1170
72 9831 84.95 8.28 6.23 18.416 0.85259 2.1171
73 9832 95.05 2.53 1.99 18.974 0.86754 2.1420
74 9833 81.83 9.82 7.82 18.415 0.85331 2.1181
75 9834 83.89 11.44 4.16 18.432 0.85304 2.1192
76 9835 82.19 13.31 3.96 18.499 0.85423 2.1252
77 9836 18.536 0.84659 2.0944
78 9837 67.20 27.95 4.33 18.652 0.84762 2.1116
79 9838 84.50 10.61 4.37 18.508 0.85173 2.1167
80 9839 86.85 8.60 3.97 18.404 0.85632 2.1215
81 9840 86.38 11.53 1.54 18.456 0.85409 2.1158
82 9841 92.36 5.61 1.58 18.419 0.85609 2.1091
83 9842 87.55 9.28 2.66 18.302 0.85525 2.1141
84 9843 88.11 10.04 1.38 18.424 0.85369 2.1140
85 9844 87.82 10.06 1.55 18.491 0.84937 2.10894
86 9845 89.89 7.96 1.76 18.302 0.85554 2.11634
87 9846 18.431 0.85408 2.11567
88 9847 86.98 11.18 1.37 18.459 0.85856 2.12182
89 9848 89.08 9.51 0.96 18.355 0.85503 2.11598
90 9849 85.78 10.84 2.88 18.415 0.85055 2.10960
91 9850 88.17 10.56 0.73 18.285 0.85449 2.11128
92 9851 87.88 10.97 0.69 18.388 0.85597 2.12049
93 9852 87.61 9.92 1.95 18.638 0.84528 2.09795
94 9853 87.29 11.42 0.87 18.440 0.85296 2.11895
V. THAÛO LUAÄN VAØ LYÙ GIAÛI
Ñöa caùc soá lieäu thöïc nghieäm veà ñoàng vò phoùng xaï cuûa caùc maãu vaät ñöôïc
nghieân cöùu leân moät bieåu ñoà ñeå minh hoïa veà tröôøng phaân boå cuûa chuùng, chuùng
ta thaáy chuùng taäp trung vaøo moät khoái.
37
Ñeå so saùnh caùc nguoàn quaëng, chuùng toâi ñaõ choïn 5 maãu quaëng. Caùc maãu
quaëng cuûa chuùng toâi khoâng phaûi laø quaëng pyrit, cho neân chæ coù 1 maãu quaëng
keõm coù soá lieäu thöïc nghieäm: maãu 9804. Moät maãu quaëng ñoàng ôû di tích khaûo coå
hoïc coù soá lieäu thöïc nghieäm: maãu soá 9309. Chuùng toâi ñaõ so saùnh vôùi caùc maãu
quaëng do Vieän ñòa chaát nghieân cöùu ñeå tham khaûo (Thoâng baùo cuûa Nguyeãn Hoaøng
vaø taäp theå ôû Vieän ñòa chaát 2003. Thoâng baùo cuûa Vuõ Nhö Huøng vaø taäp theå vuøng
Ñôn Döông, Laâm Ñoàng. 2003). Keát quaû nghieân cöùu cuûa Kannac, Gia Lai (Traàn
Ngoïc Nam vaø taäp theå 2001). Chuùng toâi cuõng ñaõ so saùnh keát quaû nghieân cöùu troáng
ñoàng baèng phöông phaùp xaùc ñònh ñoàng vò cuûa chì ôû Trung Quoác nhö: Vaân Nam
(Lyù Hieåu Caàm 2000), Quaûng Taây (Vaïn Phuï Baân. 1992). Ngoaøi ra, chuùng toâi coøn
tham khaûo nhöõng keát quaû nghieân cöùu cuûa Nguyeãn Vaên Thaønh (Nguyeãn Vaên
Thaønh 2001).
Nhöõng ñieàu ñoù cho pheùp nhaän ñònh raèng nhöõng troáng ñoàng Ñoâng Sôn ñaõ
ñöôïc ñuùc töø nhöõng nguoàn quaëng khai thaùc ôû nöôùc ta. Vieäc nghieân cöùu troáng ñoàng
baèng phöông phaùp xaùc ñònh ñoàng vò cuûa chì thöôøng, moät laàn nöõa laïi khaúng ñònh
veà tính baûn ñòa cuûa nhöõng troáng Ñoâng Sôn ñaõ ñöôïc ñeà xuaát baèng nhöõng phöông
phaùp khoa hoïc khaùc.
VI. MOÄT VAØI NHAÄN XEÙT THAY KEÁT LUAÄN
Trong vieäc nghieân cöùu veà troáng ñoàng chuùng toâi ñaõ ñeà xuaát ba khaùi nieâm:
- Toäc ngöôøi söû duïng troáng ñoàng.
- Toäc ngöôøi ñuùc troáng ñoàng.
- Toäc ngöôøi ñuùc vaø söû duïng troáng ñoàng.
Quanh vaán ñeà ñuùc troáng Ñoâng Sôn, chuùng toâi cuõng ñaõ neâu ra 3 khaùi nieäm:
- Trung taâm khai khoaùng.
- Trung taâm luyeän kim.
- Trung taâm khai khoaùng luyeän kim.
Qua nghieân cöùu baèng phöông phaùp so saùnh ñoàng vò chì cuûa caùc troáng Ñoâng
Sôn, chuùng ta coù theå keát luaän raèng thôøi vaên hoùa Ñoâng Sôn ñaõ coù nhöõng trung
taâm khai thaùc khoaùng luyeän kim ñeå ñuùc neân troáng Ñoâng Sôn vaø nhöõng hieän vaät
Ñoâng Sôn khaùc. Beân caïnh ñoù, coøn coù nhöõng trung taâm luyeän kim veä tinh quanh
nhöõng trung taâm khai khoaùng luyeän kim naøy. Coù theå nhaän xeùt raèng cö daân cuûa
Vaên hoùa Ñoâng Sôn laø nhöõng toäc ngöôøi ñuùc vaø söû duïng troáng ñoàng Ñoâng Sôn.
Qua nhieàu naêm nghieân cöùu, nhieàu ngöôøi ñaõ ñi ñeán thoáng nhaát vôùi nhau raèng
troáng ñoàng laø moät saùng taïo ñoäc ñaùo cuûa ngöôøi Vieät coå. Trong quaù trình nghieân
cöùu veà ngöôøi Vieät coå, chuùng toâi ñaõ phaân loaïi khaùi nieäm naøy thaønh ba giai ñoaïn
phaùt trieån: sieâu toäc Vieät, nguyeân toäc Vieät vaø Vieät.
Sieâu toäc Vieät veà maët nhaân loaïi hoïc, trong söû saùch xöa thöôøng ñöôïc goïi laø
Baùch Vieät. Chuùng toâi ñaõ chöùng minh raèng töø Baùch chæ laø moät söï phieân aâm baèng
kyù töï Haùn, aâm coå cuûa ngöôøi Vieät, coù nghóa laø ngöôøi – Baùch Vieät, nguyeân nghóa
38
chæ laø ngöôøi Vieät. Sieâu toäc Vieät phaân ra thaønh hai ngaønh, theo söï phaân caùch cuûa
Nguõ Lónh – Sieâu toäc Vieät phía baéc Nguõ lónh, Lónh Baéc vaø sieâu toác Vieät phía nam
Nguõ Lónh, Lónh Nam coù söï khaùc bieät roõ raøng qua coâng cuoäc saùng taïo troáng ñoàng:
ngöôøi Vieät coå phía nam hay nhöõng ngöôøi Vieät coå phöông Nam, phía Lónh Nam,
laø sieâu toäc ñaõ saùng taïo ra troáng ñoàng coå.
Nguyeân toäc Vieät Sieâu toäc Vieät ñöôïc phaân ra thaønh nhieàu nguyeân toäc Vieät nhö:
Maân Vieät, Döông Vieät v.v… Ñoái vôùi caùc chuû nhaân saùng taïo ra troáng ñoàng, chuùng
ta löu yù ñeán caùc nguyeân toäc Vieät: Laïc Vieät, AÂu Vieät. Khoâng phaûi ngaãu nhieân maø
Maõ Vieän goïi troáng Ñoâng Sôn vaø troáng Laïc Vieät.
Vieät laø nhöõng toäc ngöôøi bò löu taùn vaø taäp hôïp nhau laïi khi nöôùc ta bò phaân
chia thaønh quaän huyeän chòu söï cai trò tröïc tieáp cuûa caùc vöông trieàu phong kieán
Phöông Baéc.
CHUÙ THÍCH
1. Caùc nhaø nghieân cöùu Trung Quoác phaân loaïi troáng ñoàng khaùc Heger. Hoï chia ra laøm 8 loaïi hình – loaïi
hình Thaïch Traïi Sôn goàm hai heä: Heä Ñoâng Sôn vaø heä Thaïch Traïi Sôn – loaïi hình laõnh Thuûy Xung
goàm ba kieåu (thöùc): kieåu soâng Hoàng, kieåu soâng Ung vaø kieåu soâng Taàm. Kieåu soâng Hoàng bao goàm
phaàn lôùn troáng Ñoâng Sôn ñaõ phaùt hieän ôû Vieät Nam. Hai kieåu soâng Ung vaø soâng Taâm ôû Quaûng Taây,
Trung Quoác.
39
GIAO THOA, HOÄI NHAÄP VAÊN HOÙA VAØ SÖÙC SOÁNG CUÛA VAÊN HOÙA VIEÄT NAM THÔØI BAÉC THUOÄC
1
GIAO THOA, HOÄI NHAÄP VAÊN HOÙA
VAØ SÖÙC SOÁNG CUÛA VAÊN HOÙA VIEÄT NAM
THÔØI BAÉC THUOÄC
Leâ Ñình Syõ*
Trong lòch söû nhaân loaïi, hieám thaáy tröôøng hôïp naøo nöôùc maát ngoùt nghìn naêm
maø giaønh laïi ñöôïc nhö daân toäc Vieät Nam. Lyù giaûi hieän töôïng ñoù thaät khoâng heà
ñôn giaûn, nhöng vôùi caùi nhìn ñòa - lòch söû - vaên hoaù, chuùng ta coù theå phaàn naøo
caét nghóa ñöôïc ñieàu kyø dieäu naøy cuûa lòch söû Vieät Nam.
Töø khi AÂu Laïc bò Trieäu Ñaø vaø sau ñoù bò nhaø Haùn chinh phuïc, ñaát nöôùc ta ñaõ
daàn daàn bò cuoán vaøo quyõ ñaïo cuûa ñeá cheá Trung Hoa ñeå trôû thaønh nhöõng chaâu,
nhöõng quaän cöïc nam tröïc thuoäc moät ñeá cheá roäng lôùn, cöôøng thònh ôû vuøng Ñoâng
AÙ. Töø ñaáy, neàn vaên minh Ñoâng Sôn röïc rôõ moät thôøi maø sôïi daây lieân keát cuûa neàn
vaên minh ñoù laø nhaø nöôùc AÂu Laïc vôùi thieát cheá xaõ hoäi laø theå cheá Laïc töôùng - Laïc
haàu, ñaõ daàn bò giaûi theå veà caáu truùc. Hay noùi caùch khaùc truyeàn thoáng Ñoâng Sôn,
truyeàn thoáng Vieät coå bò daäp xoaù, bò ñöùt gaõy tröôùc söï aùp ñaûo cuûa theá löïc baønh
tröôùng vaø ñoàng hoùa. Coù nhaø nghieân cöùu ñaõ ví ñaây laø khoaûng thôøi gian ñaèng ñaüng,
daân toäc Vieät Nam bò ngoïn löûa Hoûa Dieäm sôn cuûa keû ñoàng hoùa thieâu ñoát.
Keû thuø daân toäc ñaõ khoâng töø boû moät phöông thöùc naøo, duø taøn baïo vaø ñoäc
aùc ñeán ñaâu, hoøng xoùa boû taän goác neàn vaên hoùa vaø yù thöùc veà moät loái soáng rieâng,
moät coäi nguoàn rieâng cuûa daân toäc Vieät Nam. Baáy giôø, thöông maïi, chieán tranh
vaø ngoaïi giao cuõng ñaõ xoaén quyeän vôùi nhau, cuøng taùc ñoäng laãn nhau trong quaù
trình chinh phuïc, thoáng trò, ñoâ hoä cuûa ñeá cheá Haùn. Ngoaøi vieäc söû duïng quaân
vieãn chinh, nhaø Haùn coøn söû duïng hình thöùc bieáu xeùn cuûa caûi ñeå mua chuoäc,
chia reõ caùc thuû lónh ñòa phöông, trong ñoù coù caùc thuû lónh Vieät toäc, ñeå thöïc hieän
chính saùch “dó Di coâng Di” cuûa chuùng.
Neàn thoáng trò cuûa nhaø Haùn, sau cuoäc chinh phuïc cuûa Maõ Vieän ñöôïc taêng
cöôøng veà moïi maët vaø caùc chính saùch boùc loät, noâ dòch cuøng caùc thuû ñoaïn ñoàng
hoùa cuõng ñöôïc thöïc hieän raùo rieát hôn tröôùc. Maõ Vieän ñaøn aùp daõ man, gieát haïi
nhaân daân, tieâu dieät vaø traán aùp giôùi quyù toäc AÂu Laïc vaø Laïc Vieät; ñaõ baét ñaøy sang
Linh Laêng (Hoà Nam) hôn 300 thuû lónh Vieät - nhöõng ngöôøi coù uy tín vaø khaû naêng
ñoaøn keát nhaân daân choáng aùp böùc. Maõ Vieän ñaõ cöôùp ñi moät soá löôïng lôùn troáng
ñoàng, thaïp ñoàng ñeå ñuùc thaønh moät con ngöïa lôùn laøm quaø bieáu daâng coâng traïng
leân vua Haùn, ñaõ thu gom ñoàng ñeå ñuùc thaønh caùc coät duøng laøm moác choân khaúng
* Ñaïi taù, Tieán só, Vieän Lòch söû quaân söï Vieät Nam. Vieät Nam.
40
ñònh ñòa giôùi cuûa nhaø Haùn vôùi lôøi nguyeàn neáu ñeå coät ñoàng gaõy thì dieät caû Giao
Chæ (ñoàng truï chieát, Giao Chæ dieät). Caàn môû ngoaëc ñeå noùi ôû ñaây raèng troáng ñoàng
laø moät baûo vaät thôøi kyø vua Huøng, moät vaät thieâng töôïng tröng cho uy quyeàn cuûa
caùc tuø tröôûng, laø bieåu tröng cuûa tinh thaàn coäng ñoàng ñöôïc söû duïng trong caùc leã
hoäi daân gian cuûa ngöôøi Vieät, laø saûn phaåm coù giaù trò caû veà vaät chaát vaø tinh thaàn,
caû veà kyõ thuaät vaø ngheä thuaät cuûa toå tieân ta. Trieät phaù vaät baùu ñoù, keû noâ dòch
chaúng nhöõng nhaèm thuû tieâu quyeàn uy cuûa taàng lôùp quyù toäc Vieät maø hôn theá coøn
hoøng xoùa boû taän goác nhöõng gì laø tieâu bieåu cho neàn vaên hoaù laâu ñôøi cuûa coäng
ñoàng Vieät toäc. Vieäc gieát haïi thuû lónh ngöôøi Vieät vaø ñaøy haøng traêm quyù toäc Vieät
sang Hoà Nam cuøng vôùi vieäc phaù huûy troáng ñoàng vaø thaïp ñoàng laø moät haønh vi
heát söùc thaâm hieåm cuûa quaân thuø, naèm trong aâm möu ñoàng hoùa cuûa chuùng.
Ñeán cuoái theá kyû II ñaàu theá kyû III, cha con Só Nhieáp ra söùc ñöa Nho hoïc vaøo
ñaát Vieät, truyeàn baù tö töôûng “trò quoác bình thieân haï” cuûa giai caáp thoáng trò Haùn
toäc. Döôùi caùc thôøi Ngoâ, Taán, Toáng, Teà vaø Löông, traøo löu “di taûn” cuûa só phu,
quan laïi vaø Haùn daân sang Giao Chaâu dieãn ra ngaøy caøng oà aït. Nhaø Taây Haùn thi
haønh chính saùch “di daân khaån thöïc”, ñem ngöôøi tuø toäi sang Giao Chæ. Soá ngöôøi
Haùn di cö vaø laäp nghieäp ôû Giao Chæ, vì theá, ngaøy caøng ñoâng vaø chính ñieàu ñoù
ñaõ cuûng coá theâm cô sôû cho chính quyeàn thoáng trò ôû Giao Chaâu. Taát thaûy nhöõng
ñieàu naøy ñaõ ñaåy nhanh quaù trình Haùn hoaù treân ñaát Vieät. Trong khi ñoù, boïn quan
laïi ñoâ hoä laïi baét raát nhieàu ngöôøi taøi gioûi goác Vieät ñöa sang Trung Quoác, nhaèm
phuïc vuï cho cuoäc soáng cung ñình cuûa trieàu ñình Trung öông; chaúng haïn nhö
Thaùi thuù Giao Chæ Toân Tö baét hôn 1000 thôï thuû coâng ngöôøi Vieät daâng vua Ngoâ
ñeå xaây döïng cung Kieán Nghieäp. Chính ñieàu ñoù ñaõ aûnh höôûng lôùn ñeán söï phaùt
trieån kinh teá - vaên hoùa cuûa ngöôøi Vieät thuôû aáy.
AÙch ñoâ hoä döôùi trieàu Tuøy vaø nhaát laø döôùi trieàu Ñöôøng caøng trôû neân naëng neà,
quyû quyeät vaø thaâm ñoäc hôn. Taäp ñoaøn quan laïi ñoâ hoä chia ñaët cheá ñoä cai trò töø
quaän, huyeän ñeán caùc höông xaõ; taêng cöôøng aùp böùc vaø ñoàng hoùa daân ta. Chuùng
ra söùc xaây thaønh, ñaép luõy ñeà phoøng cuoäc tieán coâng cuûa caùc phong traøo yeâu nöôùc.
Thaäm chí, Cao Bieàn coøn baøy troø phuø thuyû “yeåm long maïch ñeá vöông” cuûa ngöôøi
Vieät - moät thuû ñoaïn thaâm hieåm, tinh vi nhaèm traán aùp tinh thaàn ñoäc laäp, töï chuû
cuûa nhaân daân ta. Tính chaát ñoàng hoùa cuûa quaân xaâm löôïc ngaøy caøng trôû neân taøn
baïo vaø khoác lieät.
Khoâng theå keå heát nhöõng ñau thöông, tuûi nhuïc maø nhaân daân ta phaûi traûi qua
trong hôn ngaøn naêm Baéc thuoäc! Keû thuø khoâng chæ döøng laò ôû choã cöôùp nöôùc,
xoùa boû ñoäc laäp chuû quyeàn, boùc loät vô veùt tham taøn, maø coøn raùo rieát thöïc hieän
chính saùch ñoàng hoùa nhaèm xoùa boû taän goác vaø trieät tieâu vónh vieãn neàn vaên hoùa
baûn ñòa cuõng nhö yù thöùc daân toäc cuûa nhaân daân ta; qua ñoù, vónh vieãn Haùn hoùa
ñaát nöôùc naøy. Taát caû nhöõng gì laø cô sôû cuûa yù thöùc, cuûa neàn vaên hoùa, nhö laõnh
thoå, tieáng noùi, phong tuïc, taäp quaùn, loái soáng, tö töôûng v.v... ñeàu bò chuùng tìm
moïi caùch, duøng moïi thuû ñoaïn ñeå huûy hoaïi.
Nhöng kyø dieäu thay, vaø cuõng laï luøng thay, trong khi phaàn lôùn khoái “Baùch Vieät”
goàm Ba Thuïc, Kinh Sôû, Ñoâng Vieät, Maân Vieät, Nam Vieät, Daï Lang, Ñieàn (roài Nam
Chieáu vaø Ñaïi Lyù veà sau) laàn löôït vaø vónh vieãn bò thoân tính, bò Haùn hoùa vaø khoâng
41
coøn baûn saéc rieâng cuûa mình nöõa, thì ñaát nöôùc ta, daân toäc ta ñaõ khoâng bò vong thaân
qua nghìn naêm Baéc thuoäc. Qua nghìn naêm aáy, ngöôøi Vieät Nam ñaõ toâi reøn baûn lónh
vaø caù tính cuûa mình qua cuoäc ñaáu tranh beàn bæ, anh duõng nhaèm cöôõng choáng ñoàng
hoùa, cöôõng choáng söï noâ dòch cuûa caùc trieàu ñaïi phong kieán Phöông Baéc. Veà phöông
dieän ñoù, hôn moät ngaøn naêm naøy laø caû moät quaù trình dieãn ra söï ñan xen giöõa Baéc
thuoäc vaø choáng Baéc thuoäc, giöõa ñoàng hoùa vaø choáng ñoàng hoùa. Quaù trình naøy vôùi
caùc maët ñoái laäp aáy chi phoái toaøn boä cuoäc soáng cuûa nhaân daân ta, aûnh höôûng tröïc
tieáp ñeán dieãn trình phaùt trieån cuûa lòch söû daân toäc, cuûa neàn vaên hoaù daân toäc. ÔÛ ñaây,
neàn vaên hoùa baûn ñòa ñaõ chöùng toû söùc soáng maõnh lieät cuûa chính baûn thaân noù tröôùc
nhöõng thaùch thöùc lôùn lao, mang tính soáng coøn. Söùc soáng ñoù laø khaû naêng thaâu nhaäp
vaøo chính baûn thaân noù nhöõng nhaân toá “ngoaïi nhaäp” ñeå töï laøm giaøu cho noù, laøm
cho noù ñuû söùc toàn taïi nhö maïch ngaàm xuyeân qua bao ñau thöông.
Quaû thaät, neàn vaên hoùa Haùn du nhaäp vaø truyeàn baù vaøo ñaát Vieät coù maët oân hoøa
qua moät soá daân cö Trung Quoác; song maët chuû yeáu laø mang tính chaát cöôõng böùc
qua baøn tay boïn ñoâ hoä nhö moät coâng cuï ñoàng hoùa vaø noâ dòch. Trong söï giao thoa
vaên hoùa cöôõng böùc theo möu ñoà Haùn hoaù cuûa chính quyeàn ñoâ hoä, neàn vaên hoùa
Vieät traùnh sao khoûi nhöõng maát maùt vaø aûnh höôûng. Vaên minh Ñoâng Sôn vaøo khoaûng
nhöõng theá kyû ñaàu Coâng nguyeân ñaõ bò ñöùt gaõy vaø suy thoaùi; nhöõng maûnh vôõ cuûa
noù ñöôïc baûo löu, hoøa tan vaøo neàn vaên hoùa daân gian trong caùc xoùm laøng Vieät coå.
Caùc xoùm laøng Vieät coå aáy vaãn giöõ ñöôïc quyeàn töï do vaø toàn taïi nhö “theá giôùi rieâng”
cuûa ngöôøi Vieät. Chính nhöõng laøng xaõ coå truyeàn mang ñaëc tröng cuûa loaïi hình coâng
xaõ noâng thoân kieåu Chaâu AÙ, vôùi truyeàn thoáng töï trò cuûa chuùng, ñaõ laø neàn taûng xaõ
hoäi, laø cô sôû nuoâi döôõng, trao truyeàn caùi giaù trò vöõng beàn cuûa neàn vaên hoùa Vieät
Nam. Cuõng coù theå hình dung raèng trong cuoäc ñaáu tranh tröôøng kyø choáng Baéc thuoäc,
nhöõng xoùm laøng hieàn dòu, aáp kín sau luõy tre xanh nôi sinh soáng, laøm aên cuûa tuyeät
ñaïi ña soá cö daân Vieät ñaõ giöõ vai troø nhö nhöõng phaùo ñaøi kieân coá choáng laïi moät
caùch coù hieäu quaû aâm möu ñoàng hoùa cuûa keû thuø; ñeå roài, moät ngaøy naøo ñoù, chính
nhöõng xoùm laøng aáy trôû thaønh ñoøn baåy daáy leân bao cuoäc khôûi nghóa choáng laïi aùch
noâ dòch cuûa keû thuø. Treân bình dieän kinh teá, döïa vaøo caùc toå chöùc laøng xaõ, nhaân daân
ta duy trì vaø phaùt trieån saûn xuaát. Thaønh quaû ñoù cuûa ñôøi soáng kinh teá goùp phaàn laøm
taêng theâm söùc maïnh cuûa daân toäc ta trong cuoäc ñaáu tranh vaø treân thöïc teá ñaõ haïn
cheá möùc ñoä, phaïm vi thoáng trò cuûa keû ñòch, khieán cho chính saùch cai trò cuûa ngoaïi
bang ruùt cuïc vaãn chæ coù theå laø moät chính saùch raøng buoäc loûng leûo maø thoâi.
Coøn treân bình dieän xaõ hoäi, neàn thoáng trò cuûa Haùn - Ñöôøng, veà khaùch quan, ñaõ
buoäc ngöôøi Vieät phaûi phaù vôõ truyeàn thoáng cuõ cuûa cheá ñoä tuø tröôûng boä laïc vaø coâng
xaõ cuûa mình. Nhöng chính ñieàu ñoù, ñeán löôït noù, laø söï thaùo gôõ nhöõng caûn trôû voán
töøng laøm aûnh höôûng khoâng nhoû tôùi phong traøo khôûi nghóa vaø khaùng chieán hoài ñaàu
Baéc thuoäc. Tuy nhieân, ñaáy cuõng chæ laø nhöõng nhaân toá phuï goùp vaøo maø thoâi, coøn
phaûi traûi qua thöïc tieãn ñaáu tranh, chuû nghóa yeâu nöôùc vaø yù thöùc daân toäc môùi chieán
thaéng ñöôïc nhöõng tö töôûng boä laïc vaø khuynh höôùng taûn maïn ñòa phöông, laøm cho
phong traøo daân toäc coù ñoä lieân keát ngaøy caøng cao hôn. Xoùa boû cô caáu boä laïc, giöõ
laïi vaø cuûng coá cô caáu xoùm laøng, taêng cöôøng söï coá keát daân toäc, thích öùng vôùi cô
caáu quaän huyeän laø moät toå chöùc coù tính chaát haønh chính - ñòa vöïc, ñoù laø nhöõng
chuyeån bieán lôùn cuûa vaên hoùa, xaõ hoäi Vieät Nam thôøi Baéc thuoäc.
42
Söï hieän dieän ñích thöïc cuûa cô caáu vaên minh Ñoâng Sôn trong maáy traêm naêm
ñaàu Baéc thuoäc phaûn aùnh söùc soáng maõnh lieät cuûa neàn vaên minh aáy, theå hieän tinh
thaàn beàn bæ choáng ñoàng hoùa, choáng moïi söï pha taïp xaâm nhaäp coù heä thoáng, coù
toå chöùc cuûa boïn thoáng trò Phöông Baéc. Nhöng maët khaùc, nhö ñaõ ñeà caäp ôû treân,
chuû nhaân cuûa neàn vaên minh Vieät coå khoâng heà baøi ngoaïi muø quaùng, cuõng khoâng
baét chöôùc ñeå bò leä thuoäc vaøo neàn vaên hoaù khaùc maø haáp thuï coù choïn loïc nhöõng
yeáu toá vaên hoùa ngoaïi sinh vaø bieán thaønh caùi voán cuûa mình, laøm phong phuù theâm
baûn saéc vaø taêng theâm tieàm löïc moïi maët cho ñaát nöôùc tröôùc hoïa ngoaïi xaâm.
Trong söï tieáp xuùc giöõa hai neàn vaên hoùa Vieät - Hoa, treân thöïc teá ñaõ dieãn ra
quaù trình giao thoa - hoaëc laø hoãn dung hay ñan xen vaên hoùa nhö moät soá nhaø
nghieân cöùu thöôøng goïi. Trong quaù trình ñoù, ñoái vôùi ta, tieáp nhaän nhieàu hôn trao
ñoåi; tieáp nhaän moät caùch choïn loïc nhöõng giaù trò phuø hôïp veà loái soáng, vaên minh
- vaên hoùa ñaát Vieät, cuûa neàn vaên hoùa Vieät. Nghieân cöùu quaù trình naøy, caùc nhaø
nghieân cöùu thaáy raèng söï truyeàn baù ñoù dieãn ra baèng hai con ñöôøng: con ñöôøng
chính thoáng laø Nho só, vaø con ñöôøng daân gian. Noùi caùch khaùc, ñoù laø söï truyeàn
baù cöôõng böùc, qua boïn ñoâ hoä haønh chính quaân söï vaø truyeàn baù oân hoøa, qua giao
löu kinh teá vaên hoùa cuûa cö daân Trung Quoác sang sinh soáng treân ñaát Vieät. Con
ñöôøng trieàu ñình, Nho só ñöôïc söû saùch ghi cheùp khaù ñaày ñuû laø con ñöôøng “chuyeån
taûi” coù heä thoáng vaø coù chuû tröông, nhöng thöôøng vaáp phaûi söï phaûn khaùng töø phía
tieáp nhaän; ngöôïc laïi, con ñöôøng daân gian ñi töø di cö, coäng cö roài ñeán hoäi nhaäp
thöôøng dieãn ra aâm thaàm vaø laëng leõ do caùc taàng lôùp nhaân daân lao ñoäng ngöôøi
Haùn tieán haønh. Ñaây laø con ñöôøng mang tính chaát töï nguyeän, theo quy luaät ñi töø
“chuyeån taûi” ñeán “hoäi nhaäp”, töø “tieáp bieán” ñeán “ñoàng nhaát”. Söï toàn taïi song song
hai loái soáng, hai phöông thöùc sinh hoaït Vieät vaø Haùn, trong ñoù phöông thöùc Vieät
laø chuû ñaïo, laø ña soá cuõng nhö söï dung hoøa vaø chuyeån hoùa laãn nhau giöõa hai
phöông thöùc ñaõ trôû thaønh moät ñaëc ñieåm cuûa xaõ hoäi nöôùc ta thôøi Baéc thuoäc. Ñaëc
ñieåm naøy chöùng toû khaû naêng chuyeån taûi caùc giaù trò môùi, phuø hôïp cuûa neàn vaên
hoùa Vieät; chöùng toû söùc soáng maõnh lieät cuûa neàn vaên hoùa naøy. Tröôùc khi coù cuoäc
tieáp xuùc tröïc tieáp vaø cöôõng böùc vôùi vaên hoùa Haùn, ngöôøi Vieät ñaõ coù moái giao löu
roäng raõi vôùi caùc nöôùc laùng gieàng gaàn xa, maø göôm ñoàng kieåu Chieán quoác, dao
gaêm kieåu Haùn ôû caùc “moä thuyeàn” hoaëc nhö muõi teân ñoàng ôû Coå Loa cuõng coù chòu
aûnh höôûng muõi teân kieåu Xittô (Scythie) cuûa vuøng ñoàng coû Trung AÙ... ñaõ laø nhöõng
ví duï cuï theå cuûa söï giao löu aáy. Ñieàu ñoù noùi leân raèng, vaên hoùa Vieät tröôùc Baéc
thuoäc voán ñaõ laø moät neàn”vaên hoùa môû”.
Hôn nöõa, quaù trình giao löu, tieáp xuùc, taát nhieân seõ daãn tôùi bieán ñoåi, coù giöõ
vaø coù boû, coù theâm vaø coù bôùt. Taát nhieân, giöõ gìn, keá thöøa vaø phaùt trieån nhöõng
neùt ñeïp, tieân tieán vaø phuø hôïp; boû bôùt nhöõng gì laïc haäu, keùm coûi. Treân cô sôû
yù thöùc daân toäc vaø tinh thaàn töï cöôøng nhöng khoâng baûo thuû, ñoùng kín, nhaân
daân ta ñaõ bieát keát hôïp giöõa truyeàn thoáng vaø caùch taân cho phuø hôïp vôùi loái
soáng cuûa mình trong hoaøn caûnh môùi. Ví nhö, töø taäp quaùn giaõ gaïo baèng chaøy
tay, ngöôøi Vieät ñaõ chuyeån sang loái giaõ gaïo baèng coái ñaïp; töø taäp tuïc ôû nhaø saøn,
cha oâng ta ñaõ chuyeån sang ôû nhaø neàn ñaát neän. Trang phuïc, y phuïc, ngheä
thuaät... trong quaù trình aáy, cuõng daàn trôû neân phong phuù, ña daïng vaø phaùt trieån
cao hôn treân caùi caên baûn cuûa neàn vaên hoùa coå truyeàn. Treân lónh vöïc ngoân ngöõ,
43
beân caïnh nhöõng aâm tieát thuaàn Vieät, ñaõ xuaát hieän ngaøy caøng nhieàu nhöõng aâm
tieát Haùn Vieät, khoâng gioáng tieáng Haùn coå maø cuõng khoâng gioáng baát cöù phöông
ngöõ naøo cuûa Trung Quoác; caû caáu truùc ngöõ aâm vaø ngöõ nghóa ñeàu thay ñoåi ñaùng
keå, laøm cho tieáng Vieät coù khaû naêng dieãn ñaït ngaøy caøng phong phuù, hoaøn
thieän. Tieáng Vieät laø moät chöùng cöù huøng hoàn nhaát veà baûn saéc vaø baûn lónh vaên
hoùa Vieät Nam; noù luoân laø thöù ngoân ngöõ thoáng nhaát treân moïi mieàn ñaát nöôùc.
Coøn nhö treân lónh vöïc tö töôûng toân giaùo - tín ngöôõng, quaù trình tieáp thu
coù choïn loïc cuûa neàn vaên hoùa Vieät cuõng dieãn ra ñaày saùng taïo. Nho giaùo, Phaät
giaùo vaø Ñaïo giaùo töø Trung Quoác ñaõ du nhaäp vaøo nöôùc ta, moãi thöù ñeàu mang
theo moâ hình khaùc nhau. Tuy nhieân, Nho giaùo chöa vaø khoâng theå thònh ñaït
ngay trong thôøi Baéc thuoäc, khoâng ñöôïc ngöôøi Vieät höôûng öùng nhieàu, vì noù
töôïng tröng cho söï kyø thò vaø aùp böùc daân toäc, gieo raéc tö töôûng “giaùo hoùa baèng
vaên minh Hoa Haï”. Ngöôïc laïi Phaät giaùo ñeán töø AÁn Ñoä vaø Trung Quoác ñaõ
nhanh choùng caém reã trong quaàn chuùng ñang lao khoå vaø ñaày khaùt voïng giaûi
thoaùt. Phaät giaùo khoâng choáng ñoái vôùi tín ngöôõng thôø cuùng toå tieân, vôùi truyeàn
thoáng toân troïng anh huøng cuûa ngöôøi Vieät. Hai doøng phaùi Thieàn Toâng ñaõ ñöôïc
truyeàn baù vaøo Vieät Nam döôùi thôøi Tuøy - Ñöôøng. Nhöng duø thaám saâu vaøo taâm
hoàn ngöôøi Vieät, Phaät giaùo vaãn khoâng gaây ra yù thöùc tieâu cöïc, maø noù ñaõ sôùm
tham gia vaøo cuoäc ñaáu tranh giaûi phoùng daân toäc. Coù leõ vì lyù do naøy maø Phaät
giaùo ñaõ sôùm thaønh “quoác giaùo” ngay ôû giai ñoaïn ñaàu thôøi kyø ñoäc laäp töø theá
kyû X ñeán XIII. Cuõng nhö Phaät giaùo, Ñaïo giaùo cuõng khaù phaùt trieån, chòu aûnh
höôûng maïnh meõ cuûa Ñaïo giaùo Trung Hoa, nhöng laïi hoãn dung vôùi tín ngöôõng
daân gian cuûa ngöôøi Vieät, noù ñöôïc “Vieät hoùa” vaø coù taùc duïng hoã trôï tinh thaàn
daân toäc. Duø döôùi maøu saéc thaàn linh ñi nöõa thì nhö lòch söû chöùng toû, caùc ñaïo
só ngöôøi Vieät ñaõ coù tinh thaàn saùng taïo vaø ñöôïc daân chuùng löu truyeàn roäng raõi
vôùi nhöõng caâu chuyeän kyø dò, nhöng chöùa ñöïng yù töù saâu xa, nhö chuyeän Sôn
Tinh vaø chuyeän thaàn soâng Toâ Lòch choáng laïi teân phuø thuûy Cao Bieàn choân haøng
ngaøn caân ñoàng, caân saét tröôùc cöûa ñeàn Baïch Maõ ñeå “yeåm”, ñaõ bò thaàn Toâ Lòch
“hoâ saám seùt” phaù tan. Cao Bieàn laäp ñaøn traøng treân nuùi Ba Vì ñeå “yeåm” thaàn
Taûn Vieân, nhöng Taûn Vieân ñaõ cöôõi dieàu bay cao treân maây nhoû nöôùc boït vaøo
giöõa ñaøn traøng, khieán cho Cao Bieàn baát löïc phaûi trôû veà Baéc. Nhö vaäy, nhöõng
toân giaùo truyeàn töø AÁn Ñoä vaø Trung Quoác ñaõ ñöôïc dung hoøa vaø dung hoùa vôùi
nhöõng tín ngöôõng daân gian cuûa cö daân baûn ñòa treân maûnh ñaát Phöông Nam,
laøm phong phuù theâm thaàn ñieän ngöôøi Vieät; khoâng moät thöù toân giaùo, phuø pheùp
naøo laøm lu môø ñöôïc loøng yeâu nöôùc vaø tinh thaàn ñoäc laäp daân toäc, caùi coát loõi
yù thöùc heä cuûa vaên hoùa Vieät Nam. Söï hoãn dung vaên hoùa vaø toân giaùo ñaõ sôùm
naûy nôû vaø trôû thaønh moät neùt ñaëc thuø cuûa baûn saéc vaên hoùa Vieät Nam.
Nhìn chung laïi, treân cô sôû vaên minh noâng nghieäp vaø xoùm laøng, tröôùc söï du
nhaäp cuûa vaên hoùa Trung Hoa, AÁn Ñoä vaø vuøng bieån Phöông Nam, neàn vaên hoùa
Vieät khoâng co laïi ñeå töï veä moät caùch baûo thuû, coâ laäp, maø toû roõ khaû naêng thu naïp
vaø dung hoùa maïnh meõ nhöõng caùi hay, caùi ñeïp cuûa caùc neàn vaên minh ngoaïi lai,
keå caû nöôùc ñang xaâm löôïc vaø ñoâ hoä mình. Qua Baéc thuoäc vaø choáng Baéc thuoäc,
nhaân daân ta ñaõ tìm thaáy moät Trung Hoa cao caû vaø toát ñeïp cuûa nhaân daân lao
ñoäng, thaâu hoùa moät soá thaønh töïu vaên hoùa cuûa nhaân daân Trung Quoác ñeå choáng
44
laïi thöù vaên hoùa ñeá cheá hieåm ñoäc, taøn baïo cuûa giai caáp thoáng trò - coâng cuï boùc
loät, noâ dòch vaø ñoàng hoùa. Ñoù laø keát quaû cuûa quaù trình giao thoa vaên hoùa - keát
quaû söï ñan xen, hoãn dung, tieáp xuùc - bieán ñoåi, hoäi tuï vaø keát tinh vaên hoùa Vieät
coå vôùi caùc vaên hoùa khaùc ñeå sinh thaønh moät baûn saéc vaên hoùa Kinh - Vieät. Noùi
caùch khaùc, ñaây laø keát quaû cuûa söï taùc ñoäng qua laïi giöõa nhöõng nhaân toá ngoaïi sinh
vaø noäi sinh. Suoát treân chaëng ñöôøng hôn moät nghìn naêm, Vieät Nam tuy ôû giöõa hai
neàn vaên hoùa lôùn cuûa Phöông Ñoâng laø AÁn Ñoä vaø Trung Quoác, song aûnh höôûng
tröïc tieáp cuûa vaên hoùa AÁn Ñoä ñoái vôùi nöôùc ta khoâng nhieàu, chuû yeáu qua con ñöôøng
Trung Hoa; trong ñoù aûnh höôûng cuûa Phaät giaùo treân ñaây laø moät ví duï.
Ngöôøi Vieät Nam thôøi Baéc thuoäc coù yù thöùc veà taàm quan troïng cuûa vaên hoùa
daân toäc trong cuoäc ñaáu tranh choáng ñoâ hoä Haùn - Ñöôøng. Neáu ñeå bò ñoàng hoùa
veà maët vaên hoùa thì duø coù baùm truï kieân cöôøng treân queâ cha ñaát toå, duø coù giöõ
ñöôïc doøng maùu daân toäc ñi nöõa thì sôùm muoän cuõng seõ bò maát nöôùc, maát ñoäc
laäp töï do. Ngöôøi Vieät ñaõ truï vöõng treân queâ höông, laøng baûn, quyeát taâm baûo
veä vaø phaùt huy baûn lónh, baûn saéc cuûa mình. Vaø, tröôùc aùp löïc cuûa moät neàn vaên
hoùa lôùn hôn, maïnh hôn, luoân möu toan thoân tính, ñoàng hoùa, nhaân daân ta ñaõ
bieát thích nghi ñeå töï veä, bieát haáp thuï nhöõng giaù trò, nhöõng tinh hoa cuûa chính
caùc neàn vaên hoaù ñoù ñeå töï boài ñaép, boå sung, phaùt trieån. Quaù trình ñoù dieãn ra
aâm thaàm nhöng quyeát lieät vaø laâu daøi.
Chuùng ta coù theå hình dung treân dieãn trình vaên hoùa Vieät Nam thôøi Baéc thuoäc
coù hai khuynh höôùng ñoái laäp: khuynh höôùng Haùn hoùa vaø khuynh höôùng Vieät hoùa.
Vieäc “Haùn hoùa” töôûng chöøng nhö khoâng traùnh khoûi, nhöng keát cuïc thì “Vieät hoùa”
ñaõ maïnh hôn “Haùn hoùa”. Trong caû hai khuynh höôùng treân, dó nhieân khuynh
höôùng Vieät hoùa luoân laø chuû ñaïo. Noù nhaèm giöõ laïi vaø phaùt huy tinh hoa vaên hoùa
coå truyeàn ñaõ ñöôïc ñònh hình vaø ñònh tính töø thôøi döïng nöôùc; noù haáp thu, hoäi
nhaäp nhöõng yeáu toá vaên hoùa beân ngoaøi theo yeâu caàu cuûa cuoäc soáng vaø thôøi ñaïi.
Treân cô sôû ñoù, trong cuoäc ñaáu tranh choáng Baéc thuoäc, ñaát nöôùc ta ñaõ khoâng bò
dieät vong, daân toäc ta ñaõ khoâng bò ñoàng hoùa, traùi laïi coøn lôùn leân veà moïi maët ñeå
ñuû söùc maïnh vaät chaát vaø tinh thaàn, chieán thaéng chuû nghóa baønh tröôùng, giaønh laïi
ñoäc laäp töï chuû. Taïi sao vaäy? Bôûi vì tröôùc khi sa vaøo tình caûnh noäi thuoäc Trung
Hoa, treân moät nghìn naêm tröôùc ñoù, nöôùc ta ñaõ töøng coù moät neàn vaên minh, moät
trình ñoä phaùt trieån vaên hoùa vôùi moät baûn saéc roõ reät; vaû laïi, vaên hoùa Vieät khoâng
nhöõng chæ coù ñaëc tính rieâng bieät maø coøn coù söùc soáng quaät cöôøng. Nhaân daân ta
ñaõ thaâu thaùi ñöôïc nhöõng tinh hoa töø beân ngoaøi, ñoàng thôøi giöõ vöõng vaø phaùt huy
ñöôïc nhöõng truyeàn thoáng toát ñeïp cuûa mình. Ñoåi môùi thích nghi ñeå toàn taïi, ñoù laø
moät quy luaät phaùt trieån, laø con ñöôøng soáng cuûa vaên hoùa Vieät Nam.
Cuoäc ñaáu tranh treân lónh vöïc vaên hoùa tö töôûng, cuoäc ñaáu tranh choáng Haùn
hoùa, baûo veä di saûn vaên hoùa daân toäc noùi treân laø moät boä phaän cuûa söï nghieäp ñaáu
tranh choáng Baéc thuoäc vaø cuõng laø moät nhaân toá quan troïng thuùc ñaåy tieán trình
ñaáu tranh vuõ trang giaønh ñoäc laäp cuûa nhaân daân ta vaøo ñaàu theá kyû X vôùi söï toaøn
thaéng cuûa phong traøo daân toäc. Ñieàu ñoù theå hieän söùc soáng maõnh lieät vaø söùc maïnh
cuûa vaên hoùa giöõ nöôùc Vieät Nam.
45
VEÀ TEÂN GOÏI LAÂM AÁP - HOAØN VÖÔNG CHIEÂM THAØNH VAØ CHAM-PA
1
VEÀ TEÂN GOÏI LAÂM AÁP - HOAØN VÖÔNG -
CHIEÂM THAØNH VAØ CHAM-PA
Leâ Xuaân Dieäm*
Laâm AÁp - Hoaøn Vöông - Chieâm Thaønh vaø Cham-pa ñeàu laø teân goïi cuûa cuøng
moät quoác gia coå ñaõ töøng hình thaønh vaø phaùt trieån treân laõnh thoå Mieàn Nam Vieät
Nam. Trong ñoù, caùc teân Laâm AÁp - Hoaøn Vöông - Chieâm Thaønh thöôøng thaáy trong
thö tòch coå Trung Quoác vaø Vieät Nam. Rieâng teân Cham-pa chæ thaáy xuaát hieän veà
sau trong caùc taäp du kyù, caùc coâng trình lieân khaûo cuûa caùc nhaø du thaùm vaø caùc
hoïc giaû Phöông Taây. Coù theå noùi, ñaây laø hieän töôïng khaùc thöôøng vaø hieám thaáy
trong lòch söû caùc quoác gia coå ôû Ñoâng Nam AÙ vaø treân theá giôùi.
Neáu theo thö tòch coå Trung Quoác thì thôøi ñieåm xuaát hieän ba teân goïi (quoác
danh) Laâm AÁp - Hoaøn Vöông - Chieâm Thaønh nhìn chung laø tieáp noái nhau. Laâm
AÁp - teân goïi aáy - xuaát hieän “vaøo thôøi Haùn maït” (Haäu Haùn thö, Taàn thö, Nam
Teà thö); hoaëc xuaát hieän “trong cuoäc loaïn thôøi Sô Bình, ñôøi vua Haùn Hieán ñeá
(Thuûy Kinh chuù), töùc vaøo khoaûng naêm 192-193 sau Coâng Nguyeân. Teân Hoaøn
Vöông xuaát hieän muoän hôn vaø thay quoác danh Laâm AÁp trong thôøi gian “sau nieân
hieäu Chí Ñöùc ñôøi Ñöôøng Ñöùc Toâng” (Taân Ñöôøng thö), töùc vaøo sau naêm 757 sau
Coâng nguyeân; hoaëc “vaøo nieân hieäu Trinh Nguyeân thöù 9 cuõng thuoäc ñôøi vua
Ñöôøng Ñöùc Toâng” (Cöïu Ñöôøng thö, Ñöôøng Hoäi Yeáu), töùc vaøo naêm 793 sau Coâng
nguyeân. Cuoái cuøng laø teân Chieâm Thaønh ñaõ thay theá quoác danh Hoaøn Vöông “vaøo
nieân hieäu Caøn Phuø thöù 4 ñôøi Ñöôøng Hy Toâng” (Laõnh bieåu luïc dò), töùc vaøo naêm
877 sau Coâng nguyeân.
I. BA QUOÁC DANH ñöôïc laàn löôït thay theá nhau nhö keå treân haún khoâng ñôn
thuaàn chæ laø söï thay teân cuõ baèng teân môùi, maø chaéc chaén chuùng lieân quan maät
thieát ñeán nhöõng bieán ñoåi lôùn. Coù theå noùi, söï xuaát hieän ba quoác danh ñoù ñaõ ghi
daáu tröôùc heát nhöõng giai ñoaïn phaùt trieån quan troïng trong quaù trình döïng xaây
ñaát nöôùc cuûa coäng ñoàng cö daân thôøi baáy giôø treân laõnh thoå Mieàn Trung Vieät Nam.
Moãi giai ñoaïn phaùt trieån ñoù ñeàu mang trong mình nhöõng bieåu hieän, nhöõng ñaëc
tröng rieâng veà vaên hoùa - lòch söû; coù theå khaùi quaùt vaøi ñieåm noåi baät sau ñaây:
1. Giai ñoaïn nöôùc Laâm AÁp
Vaøo giai ñoaïn naøy thì cöông giôùi laõnh thoå nhìn chung goàm toaøn boä caùc vuøng
ñoàng baèng - chaâu thoå naèm doïc theo bôø bieån Ñoâng, töø vuøng Ñeøo Ngang (Quaûng
* Phoù Giaùo sö, Vieän Khoa hoïc xaõ hoäi vuøng Nam Boä. Vieät Nam.
46
Bình) ñeán vuøng Ñeøo Caû (Ñaïi Laõnh - Phuù Yeân). Trong ñoù, ñoàng baèng Nam Ngaõi
- vuøng ñaát roäng nhaát, truø phuù nhaát (töùc xöù Amaravati trong bia kyù hoaëc Cöïu Chaâu
trong thö tòch coå) laø trung taâm chính trò, kinh teá, vaên hoùa cuûa caû nöôùc Laâm AÁp.
Nôi ñaây, treân ñaát Quaûng Nam coù kinh ñoâ Simhapura (thaønh phoá Sö töû) töùc Ñieån
Xung (?) (trong thö tòch coå) maø ngaøy nay laø khu di tích thaønh coå Traø Kieäu (Duy
Xuyeân - Quaûng Nam). Nôi ñaây, coøn coù “khu thaùnh ñòa”, töùc khu ñieän thôø thaàn
toå cuûa Laâm AÁp coù teân laø Bhadresvara, taïi ñòa ñieåm Myõ Sôn (Duy Xuyeân - Quaûng
Nam). Ngoaøi ra, coøn coù moät caûng thò lôùn - coù teân laø Laâm AÁp phoá ôû cöûa soâng Thu
Boàn xöa, töøng laø choán ñoâ hoäi saàm uaát nhaát cuûa nöôùc Laâm AÁp.
2. Giai ñoaïn nöôùc Hoaøn Vöông
Vaøo giai ñoaïn naøy thì cöông giôùi laõnh thoå khoâng chæ goàm toaøn boä ñaát ñai cuûa
nöôùc Laâm AÁp xöa (töùc töø vuøng Ñeøo Ngang ñeán vuøng Ñeøo Caû) maø coøn môû roäng
ñeán caùc vuøng ñaát tænh Khaùnh Hoøa (töùc xöù Kauthara hoaëc Coå Ñam xöa), tænh Ninh
Thuaän vaø caû Bình Thuaän (töùc xöù Panduranga xöa) laø trung taâm quyeàn löïc haøng
ñaàu cuûa nöôùc Hoaøn Vöông. Nôi ñaây, vuøng Ninh Thuaän - laø queâ höông cuûa doøng
hoaøng toäc vöông trieàu Hoaøn Vöông, coù kinh ñoâ Virapura (thaønh phoá Chieán
Thaéng) ñöôïc ñoaùn ñònh naèm caùch thò xaõ Phan Rang veà phía taây khoaûng 15 - 20
km. Vuøng ñoàng baèng Khaùnh Hoøa (xöù Kauthara xöa) laïi laø nôi ñaët khu thaùnh ñòa
Po Nagar” (Nha Trang - Khaùnh Hoøa) toân thôø vò nöõ thaàn Bhagavati (vôï cuûa thaàn
Siva hoaëc Visnu) laøm thaàn chuû, maø daân gian xöa thöôøng goïi laø Po Inö Nagar (thaàn
meï xöù sôû) vaø ñöôïc toân vinh laø “thaùnh maãu” duy nhaát cuûa nöôùc Hoaøn Vöông.
3. Giai ñoaïn nöôùc Chieâm Thaønh
Ñaây laø giai ñoaïn phaùt trieån vôùi nhieàu bieán ñoäng lôùn. Cöông giôùi laõnh thoå ban
ñaàu goàm haàu heát vuøng ñaát cuõ cuûa Laâm AÁp vaø vuøng ñaát môùi cuûa Hoaøn Vöông;
töùc goàm toaøn boä laõnh thoå Nam Trung Boä Vieät Nam ngaøy nay, töø Quaûng Bình ñeán
Bình Thuaän. Trung taâm quyeàn löïc toái cao, trong buoåi ñaàu (theá kyû IX-X) laø vuøng
ñoàng baèng Nam - Ngaõi (töùc xöù Amaravati xöa) kinh ñoâ baáy giôø laø Indrapura, ngaøy
nay laø di tích Ñoàng Döông (Thaêng Bình - Quaûng Nam). Trong kinh ñoâ naøy, coù
khu thaùnh ñòa toân thôø ñöùc Phaät Quan AÂm (Ñaïi thöøa) laøm thaàn chuû quoác gia. Ñeán
khoaûng nöûa cuoái theá kyû thöù X, khu thaùnh ñòa Myõ Sôn, töùc nôi coù ñieän thôø thaàn
toå Bhadresvara thôøi Laâm AÁp, ñöôïc phuïc hoài vaø môû roäng. Thaàn toå Bhadresvara
ñöôïc toân vinh leân haøng ñaàu, cuøng vôùi vò thaàn chuû môùi coù toân hieäu laø Isana
Bhadresvara. Thaùnh maãu Bhagavati (töùc nöõ thaàn Po Inö Nagar) thôøi Hoaøn Vöông
tieáp tuïc ñöôïc suøng baùi; thaäm chí, ñöôïc toân vinh laø nöõ thaàn chung cuûa Chieâm
Thaønh. Baáy giôø Caûng phoá Ñaïi Chieâm tieáp noái vai troø cuûa Laâm AÁp phoá xöa, trôû
thaønh choán ñoâ hoäi haøng ñaàu cuûa Chieâm Thaønh.
Töø theá kyû XI veà sau, trung taâm quyeàn löïc toái cao cuûa Chieâm Thaønh chuyeån
veà nam, taïi vuøng ñoàng baèng tænh Bình Ñònh ngaøy nay (töùc xöù Vijaya hoaëc xöù Taân
Chaâu, hoaëc xöù Ñaïi Chaâu). Theo ñoù, kinh ñoâ töø Indrapura (Quaûng Nam) chuyeån
vaøo ñòa ñiêeåm thaønh Phaät Theä hoaëc Chaø Baøn. Moät caûng phoá môùi, coù teân laø Thi
47
Naïi (Crò Banoy) töùc caûng Quy Nhôn, noåi leân nhö moät choán ñoâ hoäi lôùn, moät ñaàu
moái quan troïng trong maïng löôùi giao thöông ñöôøng bieån vuøng Ñoâng Baéc AÙ, Ñoâng
Nam AÙ ven bieån vaø haûi ñaûo.
Tieáp ñeán, töø sau theá kyû XIII, do nhöõng bieán ñoäng lôùn veà chính trò - quaân söï
ôû Mieàn Baéc, khu thaùnh ñòa Myõ Sôn (Quaûng Nam) khoâng tieáp tuïc ñöôïc thôø cuùng,
daàn trôû neân hoang pheá. Hình töôïng thaàn toå Bhadresvara vaø thaàn chuû toái cao Isana
Bhadresvara cuõng daàn maát ñi haøo quang linh thieâng thuôû tröôùc. Moät tín ngöôõng
môùi baét ñaàu noåi leân theo xu höôùng töø thôø “thaàn hoùa vua” thaønh “vua hoùa thaàn”.
Tieâu bieåu cho tín ngöôõng môùi naøy laø hình töôïng thaàn Po Klaung Garai. Po Romeù
ñöôïc thôø trong hai khu ñeàn - thaùp cuøng teân ôû Ninh Thuaän. Cuøng vôùi tín ngöôõng
môùi ñoù, Thaùnh maãu Po Inö Nagar vaãn luoân ñöôïc suøng thöôïng trong ñôøi soáng taâm
linh cuûa coäng ñoàng cö daân Chieâm Thaønh.
Nhöõng ñaëc tröng neâu treân ñaây, töø Laâm AÁp - Hoaøn Vöông - Chieâm Thaønh coù
nhöõng khaùc bieät roõ reät; song chuùng coù söï lieân keát maät thieát cuûa nhöõng giai ñoaïn
phaùt trieån trong moät thöïc theå chính trò - xaõ hoäi thoáng nhaát.
II. LAÂM AÁP - HOAØN VÖÔNG - CHIEÂM THAØNH ñích thöïc laø ba quoác danh tieâu
bieåu cho ba giai ñoaïn phaùt trieån tieáp noái, keá thöøa nhau cuûa moät quoác gia coå. Maët
khaùc, moãi giai ñoaïn laïi coù ñaëc tröng rieâng roõ neùt. Trong ñoù, moãi quoác danh coù
lieân quan maät thieát ñeán nhöõng ñoái saùch khaùc nhau trong saùch löôïc baønh tröôùng
cuûa caùc vöông trieàu Trung Hoa ñoái vôùi caùc nöôùc “chö haàu” Phöông Nam. Chæ
rieâng veà maët töø ngöõ, chuùng ta cuõng ñaõ deã daøng nhaän thaáy caû 3 quoác danh Laâm
AÁp - Hoaøn Vöông - Chieâm Thaønh ñeàu thuoäc heä Haùn ngöõ, do trieàu ñình Haùn -
Ñöôøng ñònh ra töø nhöõng toan tính theo töøng hoaøn caûnh lòch söû cuï theå.
1. Laâm AÁp xuaát hieän ñuùng vaøo thôøi ñieåm aùch thoáng trò cuûa trieàu ñình nhaø
Haùn treân ñaát huyeän Töôïng Laâm (Nhaät Nam - Giao Chaâu) suïp ñoå hoaøn toaøn. Ñaây
laø söï kieän lòch söû lôùn, taùc ñoäng maïnh ñeán ñôøi soáng chính trò - xaõ hoäi trong caùc
coäng ñoàng “Man di” Phöông Nam. Trieàu ñình phong kieán Trung Hoa baáy giôø ñaõ
phaûi cöû ngay söù ñoaøn do Khang Thaùi vaø Chu ÖÙng ñeán phuû duï caùc nöôùc Man di
Phöông Nam: thöïc hieän ngay chieán dòch “Nam tuyeân quoác hoùa” quaûng baù phong
hoùa öu vieät cuûa Trung Hoa, ñeà cao quyeàn uy cuûa “thieân trieàu”, cuûa “thieân töû”.
Laâm AÁp - moät mieàn ñaát, theo Thuûy Kinh chuù, nguyeân laø aáp thuoäc huyeän Töôïng
Laâm thuoäc nhaø Haùn - trôû thaønh troïng ñieåm cuûa cuoäc ñoái ñaàu tranh giaønh chuû
quyeàn laõnh thoå giöõa thöôïng quoác Trung Hoa vaø nöôùc chö haàu Laâm AÁp. Ñaây
cuõng laø ñòa baøn tranh chaáp aûnh höôûng cuûa hai neàn vaên minh lôùn ngoaïi nhaäp laø
Hoa Haï vaø Thieân Truùc (AÁn Ñoä).
Treân ñòa baøn naøy, traûi qua maáy traêm naêm giao tranh, Laâm AÁp ñaõ môû roäng
laõnh thoå leân phía baéc, ñeán taän Ñeøo Ngang (Quaûng Bình), Phaïm Vaên (336-349
sau Coâng nguyeân) ñaõ chính thöùc ñoøi trieàu ñình nhaø Taán laáy Hoaønh Sôn laøm ñòa
giôùi giöõa Giao Chaâu vaø Laâm AÁp. Thaäm chí, ñeán ñôøi vua Phaïm Döông Maïi (425-
446 sau Coâng nguyeân) coøn “thænh caàu” vua Toáng Vaên ñeá giao toaøn boä ñaát Giao
Chaâu cho Laâm AÁp cai quaûn. Tröôùc nguy cô bò maát caû Giao Chaâu, nhaø Toáng toå
48
chöùc cuoäc chinh phaït lôùn do Ñaøn Hoøa Chi thoáng laõnh ñaùnh taän vaøo kinh ñoâ Ñieån
Xung vaøo naêm 444 sau Coâng nguyeân. Roài ñeán naêm 605, Tuøy Ñöôøng ñeá laïi sai
Löu Phöông ñem ñaïi quaân ñaùnh phaù moät laàn nöõa kinh ñoâ Ñieån Xung; ñoàng thôøi,
treân phaàn laõnh thoå ñaùnh chieám vaø thu hoài ñöôïc ñaõ “laáy ñaát Töôïng Laâm ñaët ra
Xung Chaâu, ñaát Tî AÛnh ñaët Ñaûng Chaâu, ñaát Loâ Dung ñaët Noâng Chaâu”. (Phöông
Dö kyû yeáu). Ñeán naêm Ñaïi Nghieäp thöù 3 (naêm 607 sau Coâng nguyeân) laïi ñoåi thaønh
3 quaän coù teân quaän Laâm AÁp (Xung Chaâu cuõ), Tî AÛnh vaø Haûi AÂm (Noâng Chaâu
cuõ). Veà sau, ñeán thôøi nhaø Ñöôøng, nieân hieäu Trinh Quan thöù 9 ñôøi vua Thaùi Toâng,
töùc naêm 635 sau Coâng nguyeân, laïi ñoåi quaän Laâm AÁp thaønh Laâm Chaâu, Tî AÛnh
laøm AÛnh Chaâu vaø giao quyeàn “töï trò” (ky my) cho hai chaâu aáy.
Nhaø Tuøy, roài nhaø Ñöôøng nhaát thôøi ñaõ thaéng ñöôïc veà quaân söï, laáy laïi ñöôïc
moät phaàn laõnh thoå “thuoäc ñòa” xöa, ñaët ra vaøi chaâu, quaän “töï trò”; trong ñoù coù
quaän Laâm AÁp ñöôïc “phoùng ñaïi” laø thuoäc ñaát Töôïng Laâm (ñôøi Ñöôøng) naèm veà
phía baéc huyeän Töôïng Laâm xöa. Cöông giôùi laõnh thoå ban ñaàu cuûa Laâm AÁp nguyeân
laø huyeän Töôïng Laâm haàu nhö vaãn toaøn veïn… Vaø chính treân vuøng laõnh thoå ñoù,
Phaïm Phaøn Chí (Sambhuvarman 565-629 sau Coâng nguyeân), sau khi bò Löu
Phöông ñaùnh baïi, laïi vaãn “taäp hôïp daân chuùng” döïng laïi kinh ñoâ, khoâi phuïc khu
ñeàn thôø thaàn toå Bhadresvara do vua Phaïm Hoà Ñaït töùc Bhadravarman (380-413
sau Coâng nguyeân) khôûi döïng, laäp hình töôïng thaàn chuû Sambhu - Bhadresvara vaø
baét ñaàu coâng cuoäc chaán höng xöù sôû. Vua Phaïm Phaøn Chí cuõng ñaõ chuû ñoäng cöû
söù thaàn ñeán Tröôøng An (Thieåm Taây - Trung Quoác) daâng leã vaät leân vua Cao Toå
nhaø Ñöôøng vaøo naêm 623, töùc chæ sau naêm Löu Phöông chinh phaït Laâm AÁp 18
naêm. Tieáp ñeán caùc naêm 625, 628, Phaïm Phaøn Chí ñeàu cöû söù thaàn sang trieàu coáng
vua Ñöôøng Cao Toå vaø Ñöôøng Thaùi Toâng.
Caùc vò vua tieáp noái trò vì sau ñoù, moät maët tieáp tuïc chaán höng ñaát nöôùc, môû
roäng cöông giôùi laõnh thoå leân ñeán Hoaønh Sôn (Quaûng Bình), moät maët chuû ñoäng
taêng cöôøng quan heä bang giao vôùi trieàu ñình nhaø Ñöôøng nhaèm khaúng ñònh vò
theá nöôùc “chö haàu” cuûa mình. Neáu tính töø naêm 630 (sau khi vua Phaïm Phaøn
Chí maát) ñeán naêm 731 (naêm ñaàu ñôøi vua Löu-Ñaø-la (Rudravarman 730-757),
töùc khoaûng moät theá kyû, Laâm AÁp ñaõ cöû 24 söù ñoaøn sang Trung Quoác. Rieâng söù
ñoaøn naêm 749, do vua Löu-Ñaø-la cöû sang Trung Quoác ñaõ daâng raát nhieàu coáng
phaåm quyù hieám cuûa ñaát nöôùc goàm 100 ñaáu traân chaâu, 30 ñaáu traàm höông,
nhieàu suùc vaûi traéng vaø caû voi thuaàn döôõng. Song, theo “Saùch Phuû nguyeân quy”
ghi laïi, thì vua nhaø Ñöôøng baáy giôø laø Ñöôøng Huyeàn Toâng, teân laø Long Cô chæ
ban cho quyeàn laøm “Laâm AÁp quoác thaønh chuû”. Coù theå noùi, ñaây laø moät thay
ñoåi quan troïng trong saùch löôïc cuûa trieàu ñình nhaø Ñöôøng ñoái vôùi nöôùc chö
haàu Laâm AÁp. Bôûi töø ñaây, vua Laâm AÁp khoâng ñöôïc mang töôùc vöông, khoâng
ñöôïc thay maët “thieân töû’ trò vì moät quoác gia, maø chæ coøn quyeàn laøm chuû moät
“thaønh” (hoaëc xöù) trong nöôùc Laâm AÁp. Thaäm chí, khoâng bao laâu sau naêm 749,
ngay caû quyeàn laøm chuû “moät xöù” ñoù cuõng maát. Theo Taân Ñöôøng thö thì “sau
nieân hieäu Chí Ñöùc (756-757), vaøo ñôøi vua Ñöôøng Ñöùc Toâng, Laâm AÁp ñoåi teân
laø Hoaøn Vöông”. Hoaëc noùi caùch khaùc, sau naêm 757, nöôùc Laâm AÁp khoâng coøn.
Vöông trieàu Laâm AÁp khoâng ñöôïc trieàu ñình nhaø Ñöôøng thöøa nhaän. Tuy vaäy,
49
khoaûng gaàn 40 naêm sau theo Cöïu Ñöôøng thö vaø Ñöôøng Hoäi Yeáu cho bieát “Söù
thaàn Laâm AÁp (vaãn) ñem leã vaät sang trieàu coáng”. Ñoù laø vaøo naêm Quyù Daäu, nieân
hieäu Trinh Nguyeân thöù 9, ñôøi vua Ñöôøng Ñöùc Toâng (töùc naêm 793). Ñöôøng Hoäi
Yeáu coøn cho bieát theâm, cuõng vaøo naêm ñoù (793) “nöôùc Hoaøn Vöông coáng teâ
ngöu vaø traâu. Vua (Ñöôøng Ñöùc Toâng) leänh cho söù thaàn vaøo yeát taïi Thaùi Mieáu”.
Ñaây laø ñoaøn söù thaàn ñaàu tieân cuûa nöôùc Hoaøn Vöông sang trieàu coáng vaø ñaõ
ñöôïc vua Ñöôøng ñoùn tieáp troïng thò taïi Thaùi Mieáu, chính thöùc nhìn nhaän Hoaøn
Vöông laø nöôùc chö haàu cuûa thieân trieàu. Ñoái vôùi Laâm AÁp thì ñaây laïi laø söù ñoaøn
cuoái cuøng ñeán Tröôøng An. Veà sau, vaøo naêm Taân Tî, nieân hieäu Haøm Thoâng thöù
2 (töùc naêm 861 sau Coâng nguyeân), ñôøi vua Ñöôøng YÙ Toâng, Cöïu Ñöôøng thö coù
ghi “Laâm AÁp man ñaùnh An Nam ñoâ hoä phuû”. Nhö vaäy, vaøo khoaûng naêm 801,
teân Laâm AÁp vaãn toàn taïi. Tuy nhieân, noù khoâng coøn laø moät quoác danh maø ñaõ
trôû thaønh teân goïi moät coäng ñoàng ngöôøi “Nam man” coù ñòa baøn cö truù haún vaãn
naèm trong cöông giôùi laõnh thoå cuûa nöôùc Hoaøn Vöông.
2. Hoaøn Vöông, quoác danh aáy, theo Coá Vieâm Vuõ thì “nöôùc Laâm AÁp, sau nieân
hieäu Chí Ñöùc (756-757) ñôøi Ñöôøng, vì nöôùc aáy ôû choã Hoaøn Chaâu môùi ñoåi goïi laø
Hoaøn Vöông”. Vò trí Hoaøn Chaâu khoâng ñöôïc oâng chæ ra cuï theå. Tuy nhieân, döïa
vaøo Taân Ñöôøng thö, chuùng ta coù theå bieát ñöôïc vaøi ñieàu veà cöông giôùi cuûa nöôùc
Hoaøn Vöông. Trong Taân Ñöôøng thö coù ñoaïn daãn laïi nhöõng ghi cheùp cuûa Giaû Ñam
veà nhöõng ñöôøng giao thoâng thuûy boä trong khoaûng thôøi gian töø naêm 785 ñeán naêm
805; trong ñoù coù nhöõng chi tieát lieân quan ñeán nöôùc Hoaøn Vöông. Treân ñöôøng boä,
Giaû Ñam vieát “Töø Hoan Chaâu (Ngheä An - Haø Tónh) ñi veà phía ñoâng hai ngaøy ñeán
(huyeän) An Vieãn thuoäc (chaâu) Ñöôøng Laâm (Kyø Anh - Haø Tónh), ñi veà phía nam
qua soâng Coå La (soâng Roøn), roài ñi hai ngaøy nöõa ñeán soâng Ñaøn Ñoâng (soâng Gianh)
cuûa nöôùc Hoaøn Vöông. Laïi ñi theâm boán ngaøy thì ñeán Chu Nhai. Töø ñaây, ñi tieáp
hai ngaøy qua ñoàn quaân Ñan Boà ñeå ñeán thaønh nöôùc Hoaøn Vöông”(1). Ñi theo
ñöôøng ven bieån Nam Trung Boä Vieät Nam ngaøy nay, tröôùc heát ñeán nuùi Chieâm baát
lao (töùc Cuø lao Chaøm - Quaûng Nam) laø moät nuùi cuûa nöôùc Hoaøn Vöông, ôû trong
bieån veà phía ñoâng 200 daëm; tieáp sau laø Laêng Sôn (töùc muõi Sa Hôøi, baéc Bình
Ñònh), roài ñeán nöôùc Moân Ñoäc (Quy Nhôn - Bình Ñònh), nöôùc Coå Ñam = Kauthara
(Nha Trang - Khaùnh Hoøa); laïi ñeán Boân-ñaø-lang chaâu (Phan Rang - Ninh Thuaän);
sau ñoù, ra khôi ñeán Khuaát ñoà coân (Coân Ñaûo)”. Trong muïc Hoaøn Vöông truyeän,
Ñöôøng thö coøn cho bieát theâm “Hoaøn Vöông phía nam giaùp chaâu Boân ñaø lang”.
Thöïc ra, chaâu Boân-ñaø-lang (tieáng Phaïn laø Panduranga, tieáng Chaêm laø Panran,
tieáng Vieät laø Phan Rang), theo bia kyù taïi choã cuõng thuoäc laõnh thoå cuûa Hoaøn
Vöông. Ñòa baøn naøy chính laø queâ höông cuûa hoaøng toäc baûn ñòa ñaõ khôûi döïng leân
vöông trieàu Panduranga - Harivarman (800-820) vò vua thöù tö cuûa vöông trieàu naøy
ñaõ töøng ñem quaân ñaùnh phaù Trung Quoác (töùc An Nam ñoâ hoä phuû) vaø ñaõ khaéc
ghi coâng traïng ñoù leân taám vaên bia hieän coøn döïng trong khu thaùnh ñòa Po Nagar
(Nha Trang - Khaùnh Hoøa)(2). Söï kieän ñoù, cuõng ñaõ ñöôïc Taân Ñöôøng thö ghi laïi cuï
theå trong ñoaïn vaên ngaén. “Vaøo nieân hieäu Trinh Nguyeân thöù 18, thaùng 12 (töùc
thaùng 1 naêm 803) nöôùc Hoaøn Vöông taøn phaù hai Chaâu Hoan, Chaâu AÙi…”. Tieáp
ñeán “vaøo nieân hieäu Nguyeân Hoøa thöù tö (naêm 809) ñôøi vua Ñöôøng Hieán toâng), hai
thaønh Hoan Chaâu, AÙi Chaâu bò Hoaøn Vöông phaù huûy hoaøn toaøn”.
50
Söï truøng hôïp noùi treân giöõa bia kyù taïi choã vaø thö tòch coå moät maët cho thaáy
vöông trieàu Panduranga ñaõ ñöôïc thö tòch coå Trung Hoa goïi laø vöông trieàu Hoaøn
Vöông; maët khaùc, coøn ghi nhaän ñöôïc cöông giôùi laõnh thoå cuûa Hoaøn Vöông bao
truøm caû phaàn laõnh thoå chaâu Boân-ñaø -lang (Ninh Thuaän - Bình Thuaän).
Vöông trieàu Panduranga, theo bia kyù coå taïi choã(3), do moät ñaïi thaàn giaøu theá
löïc vaø cuûa caûi ôû chaâu Boân - ñaø - lang coù teân laø Prithivindravarman khôûi laäp vaøo
khoaûng naêm 757-758. Vaø cuõng vaøo thôøi ñieåm ñoù, theo Taân Ñöôøng thö, vua Tuùc
Toâng nhaø Ñöôøng ñaõ “ñoåi teân nöôùc Laâm AÁp baèng teân nöôùc Hoaøn Vöông”. Neáu
noùi thaúng vaø ñuùng ra thì ñaáy laø thôøi ñieåm trieàu ñình nhaø Ñöôøng pheá boû vöông
trieàu Laâm AÁp, baét ñaàu lôïi duïng vöông trieàu môùi noåi leân ñöôïc gaùn cho quoác danh
Hoaøn Vöông ñeå thöïc thi saùch löôïc môùi laø “thay bieän phaùp vuõ löïc baèng caùc thuû
ñoaïn chính trò”. Theo ñoù, Prithivindravarman vöøa môùi giaønh ñöôïc vò trí thuû laõnh
moät chaâu xa xoâi taän cöïc nam boãng döng ñöôïc trieàu ñình nhaø Ñöôøng chuû ñoäng
toân leân laøm vöông moät quoác gia roäng lôùn goàm caû nöôùc Laâm AÁp giaøu maïnh, caùc
nöôùc nhoû Moân Ñoäc, Coå Ñam truø phuù. Vaø cuõng chính töø thuû ñoaïn hieåm ñoäc ñoù
cuûa trieàu ñình nhaø Ñöôøng ñaõ laøm daáy leân cuoäc chieán tranh chaáp quyeàn löïc, giöõa
Hoaøn Vöông vôùi thuû lónh caùc “nöôùc”, caùc ñòa phöông keùo daøi vaø khoâng keùm
phaàn khoác lieät. Tö lieäu minh vaên cuûa vöông trieàu Panduranga cuõng cho bieát thôøi
baáy giôø “nhaø vua Prithivindravarman (758-773) noåi tieáng khaép nôi veà doøng doõi,
veà vöông quyeàn, ñaõ duøng söùc maïnh ñaùnh baïi moïi keû thuø”. Ñeán trieàu vua
Indravarman (785-800) “ñaõ duøng nhöõng cuoäc chieán tranh laâu daøi vaø gian khoå ñeå
ñaït tôùi vöông quyeàn”, “ñaõ thieát laäp vöông quyeàn taïi moãi tænh mieàn Baéc laø vuøng
Chandra, mieàn ñoâng baéc laø vuøng Indra, mieàn ñoâng laø vuøng Agni, mieàn Nam laø
vuøng Yama…”. Ngoaøi ra, döôùi hai trieàu vua Satyavarman (773-784) vaø
Indravarman (785-800) coøn phaûi ñaùnh ñuoåi quaân cöôùp bieån hung döõ töø Java ñeán
cöôùp phaù nöôùc Coå Ñam (Kauthara) vaø caû chaâu Boân-ñaø-lang (Panduranga) vaøo
naêm 774 vaø 787. Coù theå noùi, sau gaàn 30 naêm (758-787), keå töø thôøi ñieåm maø vua
Tuùc Toâng nhaø Ñöôøng “ban” cho quyeàn laøm vua nöôùc Hoaøn Vöông, coù nghóa laøm
vua “taát caû” (Hoaøn) caùc vua (Vöông), vöông trieàu Panduranga môùi naém quyeàn
laøm vua taát caû caùc vua cuûa nöôùc Hoaøn Vöông(4). Vaø, phaûi 7 naêm sau ñoù, töùc vaøo
naêm 793, theo ghi cheùp trong Cöïu Ñöôøng thö vaø Ñöôøng Hoäi Yeáu. Hoaøn Vöông
môùi cöû söù thaàn sang trieàu kieán vua Ñöùc Toâng nhaø Ñöôøng nhaèm moät maët khaúng
ñònh vò theá chính trò toái cao cuûa vöông trieàu Panduranga trong nöôùc Hoaøn Vöông;
maët khaùc giaùn tieáp vaïch traàn söï phaù saûn cuûa thuû ñoaïn chính trò “toïa sôn quan
hoå ñaáu” maø trieàu ñình nhaø Ñöôøng ñaõ tieán haønh ñoái vôùi caùc nöôùc chö haàu cuõ,
môùi ôû Phöông Nam. Töø sau naêm 793, vöông trieàu Panduranga chaám döùt caùc quan
heä giao haûo vôùi trieàu ñình nhaø Ñöôøng. Khoaûng 10 naêm sau, töùc vaøo naêm 803,
nhö ñaõ noùi, Hoaøn Vöông ñem ñaïi quaân thuûy boä ra ñaùnh phaù hai Chaâu Hoan
(Haø Tónh - Ngheä An) vaø Chaâu AÙi (Thanh Hoùa). Naêm 809 laïi laàn nöõa, tieán ñaùnh
hai chaâu noùi treân, ñoát phaù chaâu thaønh. Vua Ñöùc Toâng vaø Hieán Toâng nhaø Ñöôøng
ñaõ phaûi leänh cho Tröông Chaâu ñem ñaïi binh ñaùnh deïp. Saùch löôïc “thay bieän
phaùp vuõ löïc quaân söï baèng thuû ñoaïn chính trò löøa bòp” cuûa trieàu ñình nhaø Ñöôøng
ñeán ñaây phaù saûn.
51
Vöông trieàu Panduranga töø sau naêm 793 haàu nhö ñaõ laøm vua taát caû caùc vua
trong nöôùc Hoaøn Vöông. Tuy nhieân, tröôùc sau (töø naêm 758 ñeán naêm 844) caùc vò
vua cuûa vöông trieàu naøy vaãn khoâng ngöøng cuûng coá, gia taêng vò theá chính trò - xaõ
hoäi, phaùt trieån kinh teá treân ñòa baøn queâ höông ñaát toå Boân-Ñaø-lang (Ninh Thuaän
- Bình Thuaän) vaø vuøng ñaát Thaùnh Coå Ñam (Khaùnh Hoøa). Chính nhôø vaäy maø sau
khi Chieâm Thaønh thay theá Hoaøn Vöông, theá vaø löïc cuûa hoaøng toäc Panduranga
vaãn vöõng vaøng, trôû thaønh moät nöôùc Boân - Ñaø lang “töï trò” (Toáng Söû - Minh Söû)
thuoäc Chieâm Thaønh.
3. Chieâm Thaønh, töø ngöõ aáy, ñöôïc duøng laøm quoác danh thay cho teân Hoaøn
Vöông laø vaøo nieân hieäu Caøn Phuø thöù 4 (naêm 877) thuoäc ñôøi vua Hy Toâng nhaø
Ñöôøng. Goác nguoàn ban ñaàu cuûa teân goïi Chieâm Thaønh laø Campapura, moät töø
thuoäc heä Phaïn ngöõ (sanskrit) cuûa nöôùc Thieân Truùc (AÁn Ñoä). Trong ñoù, Campa
ñöôïc phieân aâm ra Haùn ngöõ laø Chieâm -baø, noùi goïn laø Chieâm (ñoïc theo Haùn
ngöõ laø Zhan); pura ñöôïc dòch nghóa ra Haùn vaên laø thaønh (ñoïc theo Haùn ngöõ
laø cheùng). Campapura, töø ngöõ naøy ñaõ töøng ñöôïc nhieàu nhaø vua thuoäc vöông
trieàu Laâm AÁp vaø Hoaøn Vöông töï nhaän laø quoác danh truyeàn thoáng thieâng lieâng
cuûa coäng ñoàng cö daân Laâm AÁp - Hoaøn Vöông. Vieäc trieàu ñình nhaø Ñöôøng xoùa
teân cuõ Hoaøn Vöông, ñaët teân môùi laø Chieâm Thaønh xem ra coù veû nhö toân troïng
taâm nguyeän cuõng nhö quyeàn “töï chuû” cuûa nöôùc chö haàu. Thöïc ra, ñoù chæ laø
chieâu thöùc mò daân doïn ñöôøng cho vieäc thöïc thi möu ñoà môùi, keá saùch môùi sau
khi saùch löôïc chính trò “toïa sôn quan hoå ñaáu” bò phaù saûn trong giai ñoaïn nöôùc
Hoaøn Vöông.
Keá saùch môùi aáy ñöôïc chính thöùc “ra maét” thöïc hieän sau khi vöông trieàu
Indrapura khôûi laäp hai naêm, vaøo dòp söù thaàn vöông trieàu ñoù sang Laïc Döông (Haø
Nam - Trung Quoác) trieàu kieán vua Hy Toâng nhaø Ñöôøng (877). Vua Hy Toâng ñaõ
phong cho Indravarman - vò vua ñaàu tieân döïng leân vöông trieàu Indrapura laøm
vöông nöôùc chö haàu Chieâm Thaønh thay cho Hoaøn Vöông.
Vò vua naøy xuaát thaân töø moät gia toäc quyeàn quyù, coù oâng noäi (Rudravarman),
cha ñeû (Bhavavarman) ñaõ töøng laø thuû laõnh vuøng Amaravati (Quaûng Nam); ñoàng
thôøi caû hai ñeàu laø Phaät töû ngoan ñaïo. Baûn thaân vua Indravarman, cuõng laø ngöôøi
trung thaønh vôùi ñaïo Phaät. Cuõng töø ñoù, khi leân ngoâi vua, oâng ñaõ laáy ñaïo Phaät (heä
phaùi Ñaïi thöøa) laøm quoác giaùo, toân thôø Phaät Quan AÂm laøm “thaùnh chuû”. Thaäm chí,
ngay trong loøng kinh ñoâ Indrapura (Ñoàng Döông, Quaûng Nam) cuõng ñaõ thieát laäp
moät tu vieän Phaät giaùo vaø moät ñeàn thôø Laksmindra Lokesvara Svabhayada. Theo
bia kyù taïi choã, sau khi döïng xong (875) nhaø vua ñaõ daâng cuùng ruoäng ñaát, noâ leä,
baïc, vaøng vaø nhieàu thöù khaùc cho Lokesa (töùc Lokesvara = Phaät Quan AÂm). Vaø
nhaø vua ñaët cho mình teân môùi laø Laksmindra Bhumisvara Gramasvamin. Ñeán khi
maát, nhaø vua coøn ñöôïc ban cho teân thuïy laø Parama Bhuddaloka. Coù theå noùi,
Indravarman laø nhaø vua ñaõ suoát ñôøi toân suøng vaø tröïc tieáp coå suùy cho söï phaùt
trieån cuûa Phaät giaùo (Ñaïi Thöøa). Trong thôøi oâng laøm vua, laàn ñaàu tieân vaø cuõng laø
cuoái cuøng ñaïo Phaät ñöôïc toân laøm toân giaùo chính, coù vò theá haøng ñaàu trong caùc
toân giaùo ôû Chieâm Thaønh. Ñoù laø hieän töôïng khoâng thuaän theo truyeàn thoáng tín
ngöôõng tröôùc ñoù döôùi thôøi caùc trieàu vua Laâm AÁp (thôø Siva laøm thaàn chính), cuõng
52
nhö döôùi thôøi Hoaøn Vöông (thôø nöõ thaàn Bhagavati laøm thaàn chuû). Ngöôïc laïi, noù
raát töông hôïp vôùi tình hình Phaät giaùo (Ñaïi Thöøa) ñang treân ñaø phaùt trieån cöïc
thònh trong ñeá quoác Ñaïi Ñöôøng. Trieàu ñình nhaø Ñöôøng ñaõ lôïi duïng ngay tình
hình thuaän lôïi hieám coù ñoù ñeå thöïc hieän keá saùch môùi laø döïa vaøo nieàm tin toân giaùo
ñeå baønh tröôùng aûnh höôûng chính trò vaøo Chieâm Thaønh.
Khoâng phaûi ngaãu nhieân maø vöông trieàu Indrapura môùi noåi leân treân hai naêm
(875-877) ñaõ ñöôïc trieàu ñình nhaø Ñöôøng chính thöùc coâng nhaän laø vöông trieàu
chính thoáng cuûa Chieâm Thaønh. Indravarman, ngöôøi khôûi laäp vöông trieàu ñoù ñöôïc
phong vöông, laøm “vua caùc vua” trong nöôùc Chieâm Thaønh. AÛnh höôûng cuûa Phaät
giaùo Ñaïi thöøa (Trung Hoa), vò theá chính trò cuûa Ñaïi Ñöôøng töø ñoù thaåm thaáu saâu,
vaø lan toûa roäng trong ñôøi soáng coäng ñoàng cö daân nöôùc Chieâm Thaønh. Ngay trong
loøng kinh ñoâ Indrapura, khi xaây döïng khu thaùnh ñòa thôø Phaät Quan AÂm
(Laksmindra Lokesvara Svabhayada) thì boá cuïc chung cuûa noù coù phaàn phoûng theo
kieåu khuoân vieân chuøa chieàn, cung ñieän Trung Hoa. Thaäm chí, trong tu vieän Phaät
giaùo ôû khu thaùnh ñòa ñaõ toân thôø ñöùc Phaät A di ñaø (Sakyamuni) mang phong caùch
ngheä thuaät Trung Hoa thôøi Ñöôøng, nhö laø vò thaàn chính thöù hai sau ñöùc Phaät
Quan AÂm laø vò thaàn chính thöù nhaát. Vò thaàn naøy coù khuoân maët gioáng nhaân chuûng
Chaøm ñöôïc toân trí treân ñeàn thôø cuûa thaùnh ñöôøng chính. Vò theá cuûa hai pho töôïng
Phaät noùi treân theå hieän phaàn naøo xu höôùng phaùt trieån cuûa Phaät Giaùo (Ñaïi Thöøa)
ôû Chieâm Thaønh thôøi baáy giôø. Trong ñoù, Phaät giaùo Trung Hoa laø nhaân toá môùi khaù
quan troïng.
Phaät giaùo (Ñaïi Thöøa) ñöôïc toân laøm quoác giaùo laïi theâm nhaân toá môùi “ngoaïi
nhaäp” töø Trung Hoa, treân thöïc teá, ñaõ gaëp phaûi khoâng ít löïc caûn vaø caû söï choáng
ñoái, nhaát laø töø taàng lôùp giaùo só ñaïo Baø la moân thôøi baáy giôø. Ngay caû trong
hoaøng gia, hoaøng toäc laïi goàm ña soá thaønh vieân theo ñaïo Baø la moân. Ví nhö
baø hoaøng Rajakuha - Haradevi, vôï vua Indravarman, Jaya Simhavarman laø chaùu
ngoaïi vôùi baø vôï laø baø hoaøng Tribhuvadevi… ñeàu laø nhöõng tín ñoà theo ñaïo Baø
la moân. Tröôùc khaùc bieät lôùn veà nieàm tin toân giaùo giöõa caùc thaønh vieân trong
noäi boä hoaøng gia, hoaøng toäc vaø söï ñoái ñaàu tieàm aån veà chính trò beân ngoaøi xaõ
hoäi, nhaø vua Indravarman ñaõ chuû ñoäng ngay töø ñaàu, cho khaéc vaên bia toân vinh
coâng ñöùc cuûa Bhavavarman vaø Sambhuvarman, laø hai nhaø vua thôøi Laâm AÁp ñaõ
khai laäp truyeàn thoáng tín ngöôõng laáy Siva giaùo laøm quoác giaùo, ñöa thaàn Siva
vôùi toân hieäu laø Bhadresvara laøm thaàn toå; ñoàng thôøi coøn toå chöùc vieäc phuïng
thôø hai nhaø vua ñoù trong khu thaùnh ñòa Indrapura (Ñoàng Döông - Quaûng
Nam). Ngoaøi ra, coøn hoã trôï cho vieäc döïng ñeàn thaùp Baø la moân giaùo taïi nhieàu
ñòa phöông.
Rieâng khu thaùnh ñòa Myõ Sôn, nôi coù ñeàn thôø thaàn toå Bhadresvara linh thieâng
cuûa vöông trieàu Laâm AÁp, haàu nhö ñaõ khoâng ñöôïc chính thöùc toå chöùc nghi leã cuùng
leã thaàn linh. Töø ñoù, cho thaáy Indravarman tröôùc sau vaãn toân vinh Phaät giaùo Ñaïi
thöøa laø quoác giaùo; laáy ñöùc Phaät Quan AÂm laøm thaàn chuû. Chæ sau khi Indravarman
maát, Jaya Simhavarman noái ngoâi vua, voán laø tín ñoà thuoäc Visnu giaùo, thì ñaïo Baø la
moân môùi baét ñaàu coù cô phuïc hoài. Sau ñoù, ñeán thôøi vua Indravarman (911-972) thì
Siva giaùo thöïc söï phaùt trieån nhö thuôû xöa vaø trôû laïi vò theá toân giaùo haøng ñaàu cuûa
53
quoác gia. Theo ñoù, khu thaùnh ñòa Myõ Sôn laïi ñöôïc khoâi phuïc vò theá laø khu ñieän
thôø thaàn toå cuûa caû nöôùc. Vaøo thôøi gian naøy, beân Trung Quoác, trieàu ñaïi nhaø Ñöôøng
suïp ñoå (907). Saùch löôïc “lôïi duïng toân giaùo ñeå baønh tröôùng uy quyeàn chính trò” cuûa
trieàu ñình nhaø Ñöôøng cuõng tieâu tan. Rieâng quoác danh Chieâm Thaønh tieáp tuïc toàn
taïi keùo daøi. Veà sau ñeán thôøi nhaø Toáng, Nguyeân roài nhaø Minh, tröôùc cuïc dieän chính
trò môùi treân vuøng ñaát Phöông Nam, vôùi söï xuaát hieän nöôùc Ñaïi Coà Vieät - Ñaïi Vieät,
trieàu ñình Phöông Baéc ñaõ coù thay ñoåi saùch löôïc lôùn ñoái vôùi caùc nöôùc chö haàu vuøng
naøy… Chieâm Thaønh khoâng coøn laø nöôùc “ñoái ñaàu” tröïc tieáp vôùi thieân trieàu maø trôû
thaønh ñòa baøn quan troïng cho caùc hoaït ñoäng kinh teá ñoái ngoaïi, laø ñaàu moái maäu
dòch giöõa Trung Hoa vaø caùc nöôùc Ñoâng Nam AÙ.
III. VEÀ TEÂN GOÏI CHAM-PA
Nhö ñaõ noùi ôû treân, Chieâm Thaønh laø moät töø Haùn ngöõ ñöôïc phieân aâm vaø dòch
nghóa töø moät töø Phaïn ngöõ laø Campapura. Treân bia kyù coå Laâm AÁp, Hoaøn Vöông
vaø Chieâm Thaønh, ngoaïi tröø Campapura, coøn thaáy coù caùc töø Campa, Campapas,
Campaya, Campadas, Nagara Campa, Uran Campa. Caùc töø ñoù ñeàu coù chung töø toá
Campa (cuõng ñöôïc vieát laø Champa, Caêm…).
Campa - töø ngöõ aáy - coù xuaát xöù ôû AÁn Ñoä. Ñoù laø moät ñòa danh coå trong xöù
Baêng-gan (Bengale), nay thuoäc bang Bihar. Xöa kia, xöù Campa naèm trong laõnh
thoå nöôùc Anga coù kinh ñoâ teân laø Champaâpuri hoaëc Champaâvati hoaëc
Champaâmalini(5). Nöôùc Anga töøng ñaõ bò vua nöôùc Magadha coù teân laø Bimbisara
chinh phuïc trong thôøi ñaïi Maurya, vaøo theá kyû thöù VI-V tröôùc Coâng nguyeân(6). Nhö
vaäy, taïi AÁn Ñoä, Champa vaø kinh ñoâ Champapuri haún ñaõ xuaát hieän töø theá kyû thöù
VI tröôùc Coâng nguyeân.
Treân ñaát nöôùc Laâm AÁp, treân bia kyù taïi choã, thì töø ngöõ Campa thöôøng ñöôïc
duøng cuøng vôùi töø chæ ngoâi vò nhö “vua”, “vua toái cao”, “vua caùc vua” (mahara-
ja, rajadhiraja…) hoaëc vôùi töø chæ quoác gia. Nhö vaäy, töø Campa ôû ñaây chuû yeáu
laø teân goïi cuûa moät quoác gia. Ñoù laø quoác gia Champa. Ngoaøi ra, soá ít ñöôïc duøng
ñeå chæ moät ñoâ thaønh (Nagara Campa), thaønh phoá (Campapura), laõnh thoå (cam-
padan); ngöôøi (Uram Campa)… Campa - töø ngöõ aáy - quaû ñaõ khaù phoå bieán vaø
ñöôïc söû duïng trong nhieàu laõnh vöïc khaùc nhau. Rieâng veà vieäc duøng Campa laøm
teân quoác gia thaáy xuaát hieän sôùm nhaát treân taám bia do nhaø vua Sam bhuvarman
= Phaïm Phaøn Chí (565-629) döïng taïi ngoâi ñeàn thôø thaàn toå Bhadresvara trong
khu thaùnh ñòa Myõ Sôn. Trong bia naøy Sambhuvarman noùi ñeán nöôùc Champa
(kingdom of Campa)(7).
Caùc vò vua khaùc trong thôøi Laâm AÁp nhö Kandarpadharma (629-640),
Prabhasadharma (640-645), Prakasadharma-vikrantavarman (655-690), Vikranta
-varman (710-730) haàu nhö ñeàu keá tieáp nhau khaéc ghi treân bia ñoaïn vaên töï
coi mình laø “vua campa”, laø vua toái cao cuûa Campa (Cri Campapura parames-
vara Maharaja). Ñeán thôøi Hoaøn Vöông, vua Indravarman cuõng ñaõ khaéc treân bia
coù nieân ñaïi 799AD ôû Yang Tikuh (Phan Rang), treân bia Glai Lamov (Phan
Rang) coù nieân ñaïi 801 AD, noùi ñeán söï thoáng trò vaø caû söï thuï höôûng cuûa oâng
54
“treân toaøn coõi Campa”. Nhaø vua Harivarman (800-820), trong baûn vaên treân bia
coù nieân ñaïi 817AD döïng trong ñeàn - thaùp Po Nagar (Nha Trang) ñaõ töï khaúng
ñònh laø vua Campa, laø vua toái cao cuûa Campa (Cri Champapura parameçvara).
Sang thôøi Chieâm Thaønh, haàu heát caùc vò vua thôøi naøy, khoâng heà khaéc ghi teân
nöôùc mình baèng töø Haùn ngöõ “Chieâm Thaønh”. Hoï vaãn tieáp tuïc duøng teân Campa
laøm quoác danh. Indravarman (870-895), vò vua ñaàu tieân ñöôïc trieàu ñình nhaø
Ñöôøng phong cho laøm vöông nöôùc Chieâm Thaønh ñaõ goïi teân nöôùc mình laø
Campa (bia Ñoâng Döông naêm 875AD). Vua Jaya Simhavarman (895-905), tieáp
noái ngoâi vua cuõng töï coi mình laø “vua Campa”, laø “vua cuûa caùc vua” (bia Bo
Mang)… Sau khi dôøi ñoâ veà thaønh Chaø baøn trong xöù Vijaya (Bình Ñònh), caùc
vua Parameçvara -varman (1016-1023), Harivarman (1070-1080)… ñeàu khaéc ghi
treân bia ñeà caäp ñeán nöôùc Campa, ñeán kinh ñoâ Campa (bia Po Klaung Garai,
bia Myõ Sôn). Vaên bia muoän nhaát hieän bieát, coù ghi quoác danh Campa laø trong
baûn vaên cuûa hoaøng töû Nauk Glaun Vijaya khaéc treân pho töôïng thaàn Visnu ôû
Bieân Hoøa (Ñoàng Nai). Ñoù laø vaøo naêm 1421 sau Coâng nguyeân. Taát nhieân, quoác
danh Campa coøn tieáp tuïc toàn taïi veà sau. Rieâng teân Chieâm Thaønh coù leõ ñaõ bò
xoùa boû vaøo naêm 1543, sau khi trieàu ñình nhaø Minh chính thöùc khoâng tieáp söù
thaàn cuûa nöôùc ñoù (Chieâm Thaønh).
Caùc vò vua töø vöông trieàu Laâm AÁp - Hoaøn Vöông ñeán Chieâm Thaønh tröôùc
sau ñeàu töï goïi teân nöôùc mình laø Campa (Campapura), moät töø Phaïn ngöõ nhaäp
töø Taây Truùc (AÁn Ñoä). Ñieàu ñoù theå hieän sau khi laät ñoå aùch thoáng trò cuûa nhaø
Haùn, coäng ñoàng cö daân taïi choã tieáp tuïc kieân trì saùch löôïc xaây döïng moät ñaát
nöôùc “phi Hoa”, veà chính trò; ñoàng thôøi, chuû ñoäng tieáp nhaän vaên minh Thieân
Truùc (AÁn Ñoä) ñeå kieán thieát moät quoác gia môùi maø ngay töø ñaàu ñaõ coù teân laø
Campa. Quoác gia naøy, treân thöïc teá laø moät thöïc theå chính trò-xaõ hoäi hình thaønh
vaø phaùt trieån töø trong söï hoøa hôïp giöõa neàn taûng truyeàn thoáng baûn ñòa, ñöôïc keá
thöøa vaø caùch taân vôùi nhöõng nhaân toá ngoaïi nhaäp töø AÁn Ñoä, töø caùc quoác gia Gia
Va, Chaân Laïp, Ñaïi Vieät ñöôïc Campa hoùa. Quaù trình Campa hoùa dieãn ra treân
nhieàu laõnh vöïc ñôøi soáng xaõ hoäi, vaø treân suoát chieàu daøi lòch söû Laâm AÁp - Hoaøn
Vöông - Chieâm Thaønh ghi trong thö tòch coå Trung Quoác laø nhöõng moác lôùn lieân
heä ñeán caùc saùch löôïc daãn ñeán söï suy thoaùi quyeàn löïc cuûa trieàu ñình Phöông
Baéc treân ñaát nöôùc Campa. Song, nhìn töø goùc ñoä khaùc, thì ñaáy cuõng chính laø
nhöõng moác quan troïng ñaùnh daáu quaù trình Campa hoùa trong coâng cuoäc döïng
nöôùc cuûa coäng ñoàng cö daân Campa. Teân goïi Laâm AÁp - Hoaøn Vöông - Chieâm
Thaønh vaø Champa khoâng chæ ñôn thuaàn laø chuyeän töø ngöõ maø trong moãi teân goïi
ñoù ñeàu coù noäi haøm veà chính trò - xaõ hoäi, veà vaên hoùa - lòch söû cuûa noù ñaùng
ñöôïc phaân tích, lyù giaûi. Töø ñoù, coù theå goùp phaàn laøm roõ theâm nhöõng vaán ñeà
lòch söû cuûa Champa maø baáy laâu nay coøn boû ngoû.
CHUÙ THÍCH
1. Theo Thaùi Bình hoaøn vuõ kyù thì: “… Hoan Chaâu ñi veà ñoâng nam 10 ngaøy thì ñeán nöôùc Hoaøn Vöông”.
Theo P.Pelliot thì Coå La laø soâng Gianh; Ñaøn Ñoâng laø soâng Nhaät Leä (töùc Ñoàng Hôùi), xem BEFEO, 1904,
tr.185. Theo Ñaëng Xuaân Baûng thì soâng Coå La (Loa) nay laø soâng Ñaïi Naïi (Thaïch Haø, Haø Tónh), soâng
55
Ñaøn Ñoäng töùc soâng Loã Caûng, thöôïng löu soâng Gianh. Xem Söû hoïc bò khaûo, Nxb Vaên hoùa thoâng tin,
Haø Noäi, 1997, tr.225.
2. Bia coù nieân ñaïi 817 sau Coâng nguyeân.
3. Ñoù laø caùc bia ôû Po Nagar cuûa Satyavarman naêm 706, jaha (84AD), Yang Tikuk cuûa vua Indravarman
naêm 801 AD, Glai Lamov cuûa vua Indravarman naêm 801 AD, bia ôû Po Nagar cuûa Harivarman naêm
813AD, naêm 813AD, naêm 817AD; Glai Klong Anoh cuûa Indravarman naêm 8 AD, bia Bakul naêm
829AD, bia ôû Po Nagar cuûa Vikran tavarmun naêm 854 AD…
4. Caùc vò vua Harivarman (800-820) cuûa Hoaøn Vöông; Indravarman (875-898), Jaya Simhavarman (898-
908) Cri Havivarman (1008-1016), Jaya Indravarman (1163-1180), Jaya Simhavarman (1287-1307) cuûa
Chieâm Thaønh töøng ñaõ töï phong laø nhaø vua vó ñaïi, vua caùc vua (king of kings). Vaøo thôøi Laâm AÁp coù
vò vua Vikrantavarman (655-690) cuõng ñaõ töï phong laø Ñaïi ñeá, ñaïi laõnh chuùa hoaëc ñaïi vöông cuõng
trong yù nghóa “vua caùc vua” (raharaja hoaëc rajadhiraja).
5. Xem Louis Feùdeùric “Dictionnaire de la civilisation indienne”, Nxb Robert Laffont, 1991, p.268, Champa.
6. Xem Ñoaøn Trung Coøn “Phaät hoïc töø ñieån”, Nxb Thaønh phoá Hoà Chí Minh, 1997, taäp III, tr.85-86, muïc
Taân-baø-sa-la (Bimbisaâra).
7. Xem Louis Finot “Bulletin de L’ecole Francaise d’ Extrême - Orient”, 1903, tome III, p.206.
56
MOÄT TRAÊM MAÃU RUOÄNG CUÛA BAØ THEÀM -
HOAØNG GIA CHAÊM VAØ DÖÏ AÙN
TÖÔÙI PHAN RÍ - PHAN THIEÁT
Shine Toshihiko*
I. VAØI NEÙT CHÍNH VEÀ DÖÏ AÙN TÖÔÙI PHAN RÍ - PHAN THIEÁT
Döï aùn töôùi Phan Rí - Phan Thieát ñang ôû giai ñoaïn hoã trôï kyõ thuaät (2003-2004)
laø moät coâng trình chuyeån nöôùc löu vöïc giöõa Ñaï Ñôøng soâng Ñoàng Nai Thöôïng vaø
Krong Batau Chan (soâng Luõy) nhaèm töôùi tieâu ñoàng baèng Phan Rí vaø phaùt trieån
caây boâng. Ñeå chuyeån nöôùc löu vöïc, Ban Quaûn lyù Thuûy ñieän 6 (thuoäc Döï aùn Thuûy
ñieän Ñaïi Ninh) ñang ñaøo ñöôøng haàm aùp löïc trong daõy Chôk Champa (Daõy nuùi
Nam Tröôøng Sôn). Caû hai döï aùn Thuûy ñieän Ñaïi Ninh vaø Döï aùn Phan Rí-Phan
Thieát giai ñoaïn I ñeàu ñöôïc thöïc hieän do nguoàn voán ODA cuûa Nhaät Baûn (JBIC
URL 30-3-2001. Baùo Bình Thuaän ngaøy 16-5-2002). Ñoàng baèng Phan Rí voán laø laõnh
thoå cuõ cuûa Vöông Quoác Champa, thôøi Nguyeãn thuoäc (Traán Thuaän Thaønh: 1693-
1832). Phía Baéc cuûa ñoàng baèng Phan Rí laø thung luõng Ka Long, coù 6 khu ñoàn
ñieàn xöa cuûa Hoaøng gia Chaêm nhö Ka Long, Nai Goar, Ma Ñeh, OÙ Chay, Hama
Akap, Sop Rai (nay thuoäc 2 xaõ Phan Sôn vaø Phan Laâm, huyeän Baéc Bình, tænh Bình
Thuaän). Ñöôøng daãn nöôùc xaû cuûa nhaø maùy thuûy ñieän Ñaïi Ninh vaø ñaäp soâng Luõy
ñöôïc thieát keá trong döï aùn seõ töôùi tieâu cho 10,000 ha ruoäng 2 vuï cuûa ñoàng baèng
Phan Rí, nhöng ñoàng thôøi cho ngaäp 500 ha ruoäng, raãy ñaát canh taùc maøu môõ Ma
Ñeh vaø khu daân cö 2 xaõ Phan Sôn - Phan Laâm.
II. ÑIEÀU TRA CÔ BAÛN ÑOÀNG BAØO DAÂN TOÄC THIEÅU SOÁ 2 XAÕ PHAN SÔN - PHAN
LAÂM (2002-2003)
Höôûng öùng chuû tröông bieán caùc ñôn vò haønh chính söï nghieäp thaønh “phaùp
nhaân haønh chính ñoäc laäp” cuûa nhaø nöôùc Nhaät Baûn, tröôøng Ñaïi hoïc Tokyo ñaõ vaø
ñang thaønh laäp caùc coâng ty, doanh nghieäp kinh doanh trong khuoân vieân ñaïi hoïc
quoác gia, trong ñoù coù Coâng ty tö vaán xaây döïng University of Tokyo Civil
Engineering (UTCE Ltd.). Ñöôïc söï uûy thaùc cuûa Ngaân haøng Hôïp taùc Quoác Teá Nhaät
Baûn (JBIC) laø cô quan thöïc thi ODA cuûa Nhaät Baûn, coâng ty UTCE ñaõ thöïc hieän
Ñieàu tra cô baûn ñoàng baøo daân toäc thieåu soá 2 xaõ Phan Sôn - Phan Laâm (töø thaùng
12-2002 ñeán thaùng 12-2003) thuoäc thung luõng Ka Long, nôi seõ bò ngaäp nöôùc sau
naêm 2007 (giai ñoaïn II, seõ ñöôïc thöïc hieän do nguoàn voán trong nöôùc) vaø khaûo saùt
theâm veà lòch söû, taäp quaùn vaên hoaù, kieán thöùc baûn ñòa.
* Thaïc só, Nghieân cöùu sinh, Ñaïi hoïc Tokyo. Nhaät Baûn.
57
Nguoàn tö lieäu chuû yeáu coù lieân quan ñeán khaûo saùt veà lòch söû laø Hoa di bieán thaùi
cuûa Nhaät Baûn (1688-1723), Nhaát thoáng dö ñòa chí (1806), Khaâm ñònh Tieãu Bình Thuaän
tænh man phæ phöông löôïc (1835), Ñòa baï naêm Minh Maïng thöù möôøi baûy (1836), Ñaïi
Nam thöïc luïc Tieàn bieân (1844), Ñoàng Khaùnh ñòa dö chí (1888) cuûa trieàu Nguyeãn, Di
vaên Traán Thuaän Thaønh (1702-1810) cuûa vöông quoác Champa, Bieân nieân söû Hoaøng
gia Chaêm (1833), caùc taùc phaåm vaên hoïc (söû thi) tieáng Chaêm vaø tö lieäu cuoái cuøng laø
keát quaû ñieàu tra ñieàn daõ cuûa taùc giaû ôû thung luõng Ka Long trong 12 thaùng qua.
III. LÒCH SÖÛ HÌNH THAØNH KHU ÑOÀN ÑIEÀN HOAØNG GIA CHAÊM TAÏI KA LONG
1. Doøng doõi Po Sampujyang vaø thung luõng Ka Long
Theo ñònh thuyeát, vöông quoác Chaêm (Chieâm Thaønh) bò chuùa Nguyeãn (Töôùng
Nguyeãn Höõu Caûnh) chinh phuïc vaøo thaùng 2 aâm lòch naêm 1693 vaø trôû thaønh traán
Thuaän Thaønh (giaûi theå vaøo naêm 1832-33). Cho ñeán nay, caùc gia ñình hoaøng gia
Chaêm Vieät Nam (doøng doõi Po Awlwah) vaø Campuchia (doøng doõi Po Sampujyang)
ñeàu vaãn giöõ Rai Patau Chaêm (bieân nieân söû hoaøng gia Champa) nhöng noäi dung
cuûa noù khaùc nhau hoaøn toaøn (Po Dharma 1978). Hai hoaøng gia ôû hai beân ñeàu töï
xöng laø Chuùa Phan Rang-Phan Rí xöa. Ñieàu naøy phuø hôïp vôùi Ñaïi Vieät söû kyù toaøn
thö (1479). Theo ñoù, sau suïp ñoå cuûa Vöông trieàu Vijaya - Thaønh Ñoà Baøn (1471),
nhaø Leâ ñaõ coâng nhaän 2 phieân vöông Champa laø Ñaïi Chieâm vaø Hoa Anh. Chuùa
Ñaïi Chieâm ôû Phan Rang. Coøn chuùa Hoa Anh thì chöa roõ. Vaäy, chuùng toâi ñang coù
moät giaû thuyeát: töø naêm 1471 ñeán naêm 1693, vöông quoác Champa (Nögar Champa)
laø “1 quoác gia, 2 cheá ñoä”, coù vua mieàn xuoâi (Ñaïi Chieâm, doøng doõi Po Awlwah, ôû
laïi Vieät Nam) vaø vua mieàn nuùi (Hoa Anh, doøng doõi Po Sampujyang, ñaõ di cö sang
Campuchia). Ñaây chæ laø moät giaû thuyeát chöa coù ñaày ñuû cô sôû khoa hoïc. Nhöng,
qua khaûo saùt ñieàn daõ taïi thung luõng Ka Long, chuùng toâi ñaõ coù moät soá baèng chöùng
cho giaû thuyeát naøy. Ka Long vaø vuøng phuï caän coù 10 nôi thôø cuùng vua Champa
xöa: Po Pan, Po Sanimpar, Po Klong Kasat, Po Dam, Po Le Sit, Po Chay Sawat, Po
Patao In, Po Harum Ñi Chok, Po Ong, Po Bin. Trong ñoù, coù 6 vò laø nhaân vaät trong
thaàn thoaïi nhöng laïi coù 4 vò vua laø ghi roõ trong bieân nieân söû hoaøng gia Chaêm taïi
Campuchia. Ka Long caùch Phan Rí chæ 30 km, ngöôøi Chaêm Phan Rí töông truyeàn
raèng cha cuûa vua Po Rome (doøng doõi Po Awlwah: trò vò 1627-1651) laø ngöôøi Churu
ôû laøng Ka Long (Yassin Pandurang 2001). Theá thì, cha Po Rome laø ngöôøi Churu
bình daân hay laø ngöôøi thöøa keá vua mieàn nuùi Po Sampujyang taïi Ka Long? (ngöôøi
Churu ñaõ boû Ka Long leân cao nguyeân vaøo naêm 1950). Po Rome noåi tieáng veà bi
kòch maát caây krek (lim xanh, caây phuø hoä ñaát nöôùc), chuyeän ñoù cuõng ñöôïc ghi
trong söï tích Vua Po Phinñisak, doøng doõi Po Sampujyang.
2. Tö lieäu Nhaät Baûn veà chieán tranh Nguyeãn - Champa naêm Tuaát (1694)
Trôû laïi söï kieän naêm 1693, naêm maø töôùng Nguyeãn Höõu Caûnh ñaùnh thaéng vua
Chaêm. Ngay trong Ñaïi Nam Thöïc luïc Tieàn bieân, caùi goïi laø ñaùnh thaéng chöa thuyeát
phuïc, bôûi vì moät naêm sau quaân Nguyeãn ñaõ laáy vua Chaêm Keá Baø Töû (Po Saktirai
Ña Patih) laøm con tin ñeå laøm giaûng hoøa laïi vôùi quaân Chieâm Thaønh (töôùng ngöôøi
Thanh teân laø A Ban laõnh ñaïo) vaø ruùt quaân. Theo tö lieäu Nhaät Baûn Hoa Di bieán
58
MOÄT TRAÊM MAÃU RUOÄNG CUÛA BAØ THEÀM - HOAØNG GIA CHAÊM...
thaùi, caùc haûi vieân ngöôøi Hoa töø Quaûng Nam sang Nagasaki keå; Sau thaùng 5 nhuaän
aâm lòch naêm Tuaát (1694), hôn moät ngaøn lính Nguyeãn bò quaân Chieâm Thaønh-La Vu
tieâu dieät. 13 töôùng Nguyeãn bò quaân Chieâm Thaønh cheùm ñaàu. Coøn quaân Chieâm
Thaønh thì chæ maát 700 lính, khoâng maát töôùng. Ñieàu naøy vöøa phuø hôïp vôùi Ñaïi Nam
Thöïc luïc Tieàn bieân, vöøa cho bieát theâm moät soá thoâng tin chi tieát. Caùc haûi vieân goïi
A Ban laø ngöôøi La-vu, khoâng goïi laø ngöôøi Thanh, ngöôøi Hoa maø noùi theâm coù nöôùc
La-vu gaàn Quaûng Nam. Ngöôøi Chaêm goïi ngöôøi Hoa laø La-uw (ñoïc nhö Lo; xem
Buøi Khaùnh Theá 1995: tr. 675). Nöôùc La-vu coù theå laø moät quoác gia do ngöôøi Minh
löu vong saùng laäp ôû Mieàn Nam Vieät Nam nhöng chöa coù minh chöùng.
3. Nghò ñònh naêm Nhaâm Thìn (1712) vaø Baø Nai Goar keá vò (1835)
Moät trong nhöõng ñieàu öôùc giaûng hoøa ñoù laø nghò ñònh naêm Nhaâm Thìn (1712)
ñöôïc ghi trong Ñaïi Nam Thöïc luïc Tieàn bieân (Q.8, tr.14a). Moät ñaëc ñieåm cuûa nghò
ñònh naøy laø quy ñònh keå caû trieàu ñình nhaø Nguyeãn laãn hoaøng gia Chaêm khoâng
ñöôïc töï tieän söû duïng daân toäc mieàn nuùi ôû khu vöïc coù röøng (ñaát caây oâ cam töùc
kayau krek, caây lim xanh). Trong Di vaên traán Thuaän Thaønh coù ghi cheùp veà vieäc
cöôøng haøo Chaêm buoân baùn caû laøng daân toäc mieàn nuùi nhö buoân baùn noâ leä, nhöng
neáu phaùn xeùt theo nghò ñònh naêm Nhaâm Thìn, coù theå ñoaùn ñöôïc raèng caùc cöôøng
haøo chæ buoân baùn quyeàn giao dòch vaø thu thueá gioáng nhö ôû xöù Ainö, Mieàn Baéc
Nhaät Baûn thôøi chuùa Tokugawa (1603-1867), chöù khoâng phaûi laø buoân baùn noâ leä.
Theo keát quaû ñieàu tra ñieàn daõ, thung luõng Ka Long coù khu ruoäng vua (hama
patau) xöa vaø nôi thôø cuùng (bimong), trong ñoù coù 3 ñòa ñieåm quan troïng.
Ñòa ñieåm thöù nhaát laø Hama Akap (Ruoäng Cuû Chi). Töông truyeàn ñaây laø moät
traïi lao ñoäng cuûa daân toäc mieàn nuùi, vua Chaêm baét caùc tuø tröôûng göûi lao ñoäng ñeán
ñaây laøm canh taùc cho hoaøng gia.
Ñòa ñieåm thöù hai laø Hama Jhop Rajais (Ruoäng Sop Rai). Ñaây coù di tích
ñaäp töôùi tieâu do vua Po Ñam (Po Kasit, trò vò 1433-1460, doøng doõi Po Awlwah) xaây
döïng vaø nôi thôø vua Po Ñam saép uûi ñaát vaø xaây döïng nhaø maùy thuûy ñieän Ñaïi Ninh(1).
Ñòa ñieåm thöù ba laø Hama Nai Goar. Baø Nai Goar laø moät coâng chuùa Chaêm,
ñöôïc söû saùch ghi laø Thò Khaên Oa (Ñaïi Nam Thöïc luïc Chính bieân: Q.146, Tr.25a),
Dame Khanh Hoa, Nai Khan Va (Aymonier 1890: tr.181, 186), Nai Khaên Oa (Boá
Xuaân Hoå 2003: tr.1). Sau khi vua Minh Maïng deïp yeân khôûi nghóa cuûa thaày Ñieân
(Coøn goïi laø Ñieân Sö, caùc daân toäc Chaêm, Churu, Kôho, Raglai ñeàu tham gia vaøo
khôûi nghóa naøy), vua cho Baø Nai Goar keá vò toäc tröôûng hoaøng gia vaø cai trò caùc
daân toäc mieàn nuùi, trong ñoù coù thung luõng Ka Long. Ngöôøi daân ñaõ laáy teân baø ñaët
cho khu ñoàn ñieàn naøy. Hieän nay thoân 2 thuoäc xaõ Phan Sôn ñang chuû tröông ñoåi
teân thaønh thoân Nai Goar.
IV. MOÄT TRAÊM MAÃU RUOÄNG CUÛA BAØ THEÀM SAU KHI COÙ HOÀ SOÂNG LUÕY (2007)
Ka Long laø xaõ anh huøng ñöôïc nhaø nöôùc coâng nhaän. Sau caùch maïng Thaùng
Taùm naêm 1945, oâng Duïng Gaïch, hoaøng töû Chaêm, haäu dueä cuûa baø Nai Goar, em
59
ruoät cuûa baø Nguyeãn Thò Theàm ñaõ tham gia caùch maïng, laõnh ñaïo caùc chieán só daân
toäc mieàn nuùi (Raglai, Kôho) ñeå giöõ queâ höông. Luùc aáy gia ñình oâng Gaïch, baø
Theàm vaãn giöõ moät traêm maãu ruoäng taïi Ka Long. Naêm 1962, chính quyeàn Saøi Goøn
töø boû thung luõng Ka Long vaø chuyeån ñoàng baøo daân toäc mieàn nuùi vaøo vuøng kieåm
soaùt taäp trung “aáp chieán löôïc” Soâng Mao ôû ñoàng baèng Phan Rí, khu ñoàn ñieàn Ka
Long ñaõ bò boû hoang hoaù. Do caûi caùch ñaát ñai thôøi Nguyeãn Vaên Thieäu (1970), baø
Theàm bò maát quyeàn söû duïng ñaát ôû thung luõng Ka Long.
Sau naêm 1975, Ngöôøi Raglai, Kôho trôû laïi Ka Long vaø trôû thaønh ngöôøi chuû
quyeàn söû duïng ñaát vuøng ñoù. Moät phaàn ñaát Ka Long seõ bò ngaäp nöôùc do coâng
trình ñöôøng xaû nöôùc thuûy ñieän Ñaïi Ninh baét ñaàu töø naêm 2004 vaø coâng trình hoà
Soâng Luõy (cao trình 135 m so vôùi maët bieån) seõ baét ñaàu töø naêm 2007. Nhöng khu
ruoäng Nai Goar coù dieän tích 42 ha, coù ñoä cao hôn 135 m neân khoâng bò ngaäp
nöôùc vaø seõ ñöôïc môû roäng theâm ñeán 400 ha ñeå tieáp tuïc canh taùc, phuïc vuï saûn
xuaát (Baùo caùo nghieân cöùu khaû thi döï aùn taùi ñònh cö khu daân cö xaõ Phan Sôn vaø
Phan Laâm. 2003: tr.54-55).
V. THÖÏC THI CHÍNH SAÙCH CUÛA NGAÂN HAØNG JBIC VEÀ MOÂI TRÖÔØNG VAØ XAÕ HOÄI
Ngaân haøng hôïp taùc quoác teá Nhaät Baûn (JBIC) ñaõ söûa laïi Chính saùch cuûa
ngaân haøng JBIC veà xaùc nhaän taùc ñoäng veà moâi tröôøng vaø xaõ hoäi vaøo naêm 2002.
Theo thieát keá ñöôøng xaû nöôùc vaø ñaäp thì nöôùc ngaäp coù theå laøm chìm thaùnh
ñòa Po Ñam laø taøi saûn vaên hoùa vaø toân giaùo neân caàn phaûi khai quaät vaø ñieàu
tra. Trong quaù trình ñieàu tra ñaùnh giaù taùc ñoäng moâi tröôøng cuõng nhö xaõ hoäi,
caùc ñôn vò ngaân haøng Theá giôùi, ngaân haøng JBIC vaø ñoái taùc phía Vieät Nam ñaõ
môøi caùc chuyeân gia Vieän Quy hoaïch-Ñieàu tra Röøng (2000), Vieän Khoa hoïc
Thuûy lôïi (2001), Tröôøng Ñaïi hoïc Khoa hoïc Xaõ hoäi vaø Nhaân vaên thaønh phoá
Hoà Chí Minh, Tröôøng Ñaïi hoïc Taây Nguyeân (2002), caùc chuyeân gia Noâng-Laâm
nghieäp Boä Noâng nghieäp-Phaùt trieån Noâng thoân (2003) ñeå ñieàu tra taïi ñaây.
Rieâng veà vieäc môøi caùc chuyeân gia daân toäc hoïc, khaûo coå hoïc, söû hoïc maø thoâng
thaïo tieáng daân toäc vaø chöõ Chaêm khaûo saùt vaên hoùa coå truyeàn taïi vuøng naøy
chöa ñöôïc tieán haønh. Ñoaøn Ñieàu tra Cô baûn 2 xaõ Phan Sôn - Phan Laâm JBIC
ñaõ toå chöùc hoäi thaûo (28-3-2003) vôùi Sôû Noâng nghieäp vaø Phaùt trieån Noâng thoân
tænh Bình Thuaän laø cô quan quaûn lyù döï aùn vaø ñeà nghò ñöa caùc nhaø chuyeân
moân cuûa Vieät Nam laøm saùng toû tình hình, ñeå thöïc thi Chính saùch cuûa ngaân
haøng JBIC veà xaùc nhaän taùc ñoäng veà moâi tröôøng vaø xaõ hoäi moät caùch hoaøn haûo,
chính xaùc. Hy voïng trong naêm nay seõ coù ñoaøn khaûo saùt ñeán taän nôi baét ñaàu
coâng vieäc.
CHUÙ THÍCH
1. Khoaûng naêm 1950 khi ngöôøi Churu leân cao nguyeân, ngöôøi Churu ñaõ mang theo moät soá ñoà vaät vaø caát
giöõ trong nhaø thôø Po Kay Ñap taïi thoân Ma Am, xaõ Ña Loan, huyeän Ñöùc Troïng, tænh Laâm Ñoàng (Soå
tay ñieàn daõ cuûa taùc giaû vaøo thaùng 12-2003). Ñeàn thôø chính naèm ôû thoân Laïc Trò, xaõ Phuù Laïc, huyeän
Tuy Phong, tænh Bình Thuaän.
60
MOÄT TRAÊM MAÃU RUOÄNG CUÛA BAØ THEÀM - HOAØNG GIA CHAÊM...

1. Baùo caùo nghieân cöùu khaû thi döï aùn taùi ñònh cö khu daân cö xaõ Phan Sôn - Phan Laâm, Coâng ty
tö vaán xaây döïng Bình Thuaän, Phan Thieát 2003.
2. Chroniques du Panduranga (Bieân Nieân söû Hoaøng gia Chaêm. Voâ danh thò 1833), Po Dharma
1978, Luaän aùn Ecole Pratique des Hautes Etudes, Paris.
3. Quoác söû quaùn 1844, 1909. Ñaïi Nam thöïc luïc. Keio University. Keio Institute of cultural and
linguistics studies xuaát baûn Tokyo 1961.
4. Ngoâ Só Lieân 1479, Leâ Hyû 1697. Ñaïi Vieät söû kyù toaøn thö. Traàn Kinh Hoøa hieäu ñính 1984.
University of Tokyo. Documentation center for Asian studies xuaát baûn. Tokyo.
5. Nguyeãn Caûnh Toâng meänh soaïn 1888. Ñoàng Khaùnh ñòa dö chí. Tuû saùch The Toyo Bunko. Tokyo.
6. JBIC Guideline for confirmation of environmental and social considerations. Japan Bank for
International Cooperation Tokyo 2002.
7. Hayashi Harukatsu & Hayashi Nobukatsu 1732, Kai Hentai (Hoa di bieán thaùi). The Toyo
Bunko xuaát baûn Tokyo 1958.
8. Khaâm ñònh Tieãu Bình Thuaän tænh man phæ phöông löôïc. Nguyeãn Thaùnh Toå meänh soaïn 1835,
Tuû saùch Ecole Francaise d’Extreme Orient, Paris-Tokyo. (The Toyo Bunko)
9. “Legendes historiques des Chames”, Etienne Aymonier 1890, Taïp chí Excursions et
Reconnaissances, Vol.14, Soá 32/1890, Saigon, tr.145-206.
10. Boá Xuaân Hoå 2003, Lòch söû gia toäc cuûa baø Nguyeãn Thò Theàm. Taøi lieäu ñieàu tra cô baûn ñoàng
baøo daân toäc thieåu soá Phan Sôn-Phan Laâm JBIC. Coâng ty tö vaán xaây döïng UTCE. Tokyo.
11. Danny Wong Tze-Ken 1999, “Moái quan heä giöõa chuùa Nguyeãn vaø vöông quoác Champa: böôùc
nghieân cöùu sô khôûi”, Taïp chí Champaka, soá 1, San Jose, tr.59-76.
12. Nguyeãn Ñình Ñaàu, Nghieân cöùu ñòa baï trieàu Nguyeãn: Bình Thuaän, Nxb Thaønh phoá Hoà Chí
Minh 1995.
13. Leâ Quang Ñònh 1806, Nhaát thoáng dö ñòa chí, Tuû saùch Ecole Francaise d’Extreme Orient. Paris-
Tokyo, (The Toyo Bunko).
14. Yassin Pandurang 2001, “Tieåu söû: Po Rome”, Taïp chí Vijaya, Soá 4-2001, San Jose.
15. Traàn Trí Sieâu 1984, “Thaäp baùt theá kyû Chieâm Baø Vöông Phuû ñöông aùn muïc luïc caäp thuyeát
minh” (Muïc luïc giôùi thieäu Di vaên Traán Thuaän Thaønh Theá kyû XVIII), Taïp chí Xaõ hoäi khoa hoïc
chieán tuyeán, Soá 2-1984, Baéc Kinh, tr.185-199.
16. Buøi Khaùnh Theá 1995. Töø ñieån Chaêm-Vieät. Nxb Khoa hoïc xaõ hoäi. Hanoi. Haø Noäi.
17. Gerard Moussay 1971, Töø ñieån Chaêm-Vieät-Phaùp, Trung taâm Vaên hoùa Chaøm. Phan Rang.
18. Inrasara 1996, Vaên hoïc Chaêm II: Tröôøng ca. Nxb Vaên hoùa daân toäc, Haø Noäi.
61
VIEÄT NAM THEÁ KYÛ X - THÔØI CÔ, THAÙCH THÖÙC VAØ PHAÙT TRIEÅN VÖÔÏT BAÄC
1
VIEÄT NAM THEÁ KYÛ X -
THÔØI CÔ, THAÙCH THÖÙC
VAØ PHAÙT TRIEÅN VÖÔÏT BAÄC
Nguyeãn Danh Phieät*
Lòch söû Vieät Nam theá kyû X dieãn ra nhieàu söï kieän lôùn lao, doàn daäp coù taùc
ñoäng lôùn quyeát ñònh ñeán söï toàn taïi vaø tieán trình phaùt trieån lòch söû daân toäc.
Trong hôn 1000 naêm bò ñoâ hoä, nhaân daân Vieät Nam thôøi baáy giôø ñaõ nhieàu laàn
noåi daäy giaønh quyeàn ñoäc laäp töï chuû nhöng ñeàu bò ñaøn aùp naëng neà. Böôùc vaøo
ñaàu theá kyû X, moät laàn nöõa, coäng ñoàng caùc daân toäc Vieät Nam laïi vuøng leân, taïo
thaønh moät ñôït soùng maïnh meõ queùt saïch aùch ñoâ hoä, giaûi phoùng ñaát nöôùc. Ñôït
soùng ñöôïc môû ñaàu baèng cuoäc noåi daäy cuûa hoï Khuùc vaøo naêm 905, keát thuùc baèng
vieäc ñaùnh tan giaëc Nam Haùn laàn thöù nhaát ôû cöûa soâng Baïch Ñaèng vaøo naêm 938
do Ngoâ Quyeàn toå chöùc vaø chæ ñaïo. Trong traän chieán ñaáu cuoái cuøng naøy, yù chí vaø
quyeát taâm chieán ñaáu cuûa nhaân daân laø yeáu toá quyeát ñònh nhöng chöa ñuû. Thôøi cô
giöõ moät vò trí cöïc kyø quan troïng. Ñoù laø söï suy yeáu ñi ñeán suïp ñoå cuûa nhaø Ñöôøng
- keû thuø ñoâ hoä cuûa nhaân daân Vieät Nam.
Böôùc vaøo nhöõng naêm ñaàu theá kyû X ôû Trung Hoa, nhaø Ñöôøng ñöùng treân
mieäng hoá tieâu vong sau gaàn moät theá kyû luïc ñuïc, loaïn laïc vaøo buoåi Vaõn Ñöôøng
keå töø naêm Truøng Khaùnh thöù nhaát (821) ñôøi Muïc Toâng ñeán naêm Thieân Höïu thöù
4 (907) ñôøi Ai Ñeá. Naïn hoaïn quan xuaát hieän töø thôøi Trung Ñöôøng, daàn daàn
daãn ñeán söï thao tuùng quyeàn haønh trong moïi lónh vöïc, taïo thaønh caùi goïi laø
“chính quyeàn hoaïn quan” vaøo buoåi cuoái Ñöôøng. Trong soá 9 vua cuoái cuûa nhaø
Ñöôøng, töø Muïc Toâng (821-825) ñeán Ai Ñeá (904-907), tröø vua cuoái cuøng do Chu
Toaøn Duïc laäp neân, coøn laïi 8 vua ñaàu ñeàu do hoaïn quan quyeát ñònh. Töø naïn
hoaïn quan, maâu thuaãn giöõa trieàu quan vaø hoaïn quan phaùt sinh vaø trôû neân ngaøy
caøng traàm troïng, gaây thaønh beø ñaûng baøi xích laãn nhau. Ngay trong haøng nguõ
trieàu quan cuõng phaùt sinh beø phaùi, chia reõ giöõa quan laïi xuaát thaân khoa cöû vaø
quan laïi xuaát thaân quyù toäc. Trong khi ñoù, ôû ñòa phöông caùc tieát ñoä söù ngaøy
caøng lôùn maïnh, trôû thaønh löïc löôïng caùt cöù, khoâng chòu söï quaûn lyù cuûa chính
quyeàn trung öông. Trong caûnh loaïn laïc, suy yeáu buoåi cuoái Ñöôøng, moïi tai hoaï
ñeàu truùt leân ñaàu noâng daân. Cuoäc soáng khoán cuøng ñaõ daãn ñeán phong traøo noâng
daân khôûi nghóa.
* Phoù Giaùo sö, Tieán só, Vieän Söû hoïc. Vieät Nam.
62
Ñieån hình laø cuoäc khôûi nghóa cuûa Vöông Tieân Chi vaø Hoaøng Saøo. Naêm 874
Vöông Tieân Chi laõnh ñaïo noâng daân noåi leân ôû Sôn Ñoâng. Naêm sau, naêm 875
Hoaøng Saøo noåi daäy höôûng öùng Vöông Tieân Chi, cuøng hoïp quaân ñaùnh chieám caùc
chaâu huyeän ôû Sôn Ñoâng, môû roäng ñeán caùc vuøng Haø Nam, Hoà Baéc, An Huy. Nghóa
quaân truyeàn hòch leân aùn söï thoái naùt cuûa nhaø Ñöôøng, quan laïi tham oâ taøn aùc, thueá
maù naëng neà, hình phaït khoâng coâng... Naêm 877, do baát ñoàng yù kieán giöõa hai thuû
lónh daãn ñeán chia reõ laøm cho phong traøo suy yeáu. Bò nhaø Ñöôøng ñaùnh deïp, Vöông
Tieân Chi cuøng vôùi hôn 5 vaïn nghóa quaân bò tieâu dieät. Coøn laïi Hoaøng Saøo töøng
chieám ñöôïc Ñoâng ñoâ Laïc Döông, ñaàu naêm 881 tieán vaøo kinh ñoâ Traøng An, trieàu
ñình boû chaïy. Hoaøng Saøo, xöng hoaøng ñeá, ñaët quoác hieäu Ñaïi Teà, laäp nieân hieäu
Kim Thoáng, nhöng cuoái cuøng cuõng bò quaân caàn vöông nhaø Ñöôøng ñaùnh baïi vaøo
naêm 884. Theá cuøng, Hoaøng Saøo phaûi töï töû. Sau 10 naêm chieán ñaáu phong traøo
noâng daân buoåi cuoái Ñöôøng khoâng thaønh coâng, nhöng ñaõ thöïc söï giaùng moät ñoøn
maïnh meõ ñöa nhaø Ñöôøng ñeán mieäng hoá tieâu vong.
Deïp ñöôïc phong traøo noâng daân, khoâi phuïc ñöôïc kinh ñoâ, nhaø Ñöôøng laïi rôi
vaøo tình traïng bò chia caét, hoãn chieán do caùc taäp ñoaøn quaân phieät caùt cöù. Trong
caùc taäp ñoaøn ñoù, Chu OÂn - vieân töôùng töøng phaûn boäi phong traøo noâng daân
Hoaøng Saøo, ñöôïc vua Ñöôøng cöû laøm tieát ñoä söù, ban cho teân laø Toaøn Trung (Chu
Toaøn Trung) - laàn löôït thoân tính caùc theá löïc khaùc, trôû thaønh löïc löôïng quaân phieät
lôùn nhaát. Chu Toaøn Trung ñöôïc teå töôùng Thoâi Daän döïa ñeå dieät tröø phaùi hoaïn
quan. Sau khi dieät ñöôïc hoaïn quan, Chu Toaøn Trung thaâu toùm quyeàn haønh vaøo
tay mình. Naêm 904 Toaøn Trung ra leänh gieát Ñöôøng Chieâu Toâng, laäp Ai Ñeá leân
ngoâi. Naêm 907 Chu Toaøn Trung truaát ngoâi Ai Ñeá, töï laøm vua, ñaët quoác hieäu laø
Löông, töùc nhaø Haäu Löông — ñôøi vua ñaàu trong 5 ñôøi vua cuûa thôøi ñaïi loaïn
“Nguõ ñaïi thaäp quoác” dieãn ra trong voøng hôn 1/2 theá kyû, töø naêm 907 ñeán naêm
960 cuûa theá kyû X.
Nhöõng naêm cuoái cuûa nhaø Ñöôøng cuõng laø nhöõng naêm chính quyeàn ôû An Nam
ñoâ hoä phuû leä thuoäc vaøo chính quoác naèm trong tình traïng khoâng oån ñònh. Vieân
tieát ñoä söù cuoái cuøng laø Ñoäc Coâ Toån töøng laø teå töôùng döôùi thôøi Ñöôøng Chieâu toâng,
ñöôïc Ai Ñeá cöû sang Giao Chaâu thay cho Chu Toaøn Duïc vaøo naêm 905. Chæ moät
thôøi gian ngaén ôû Giao Chaâu, vì khoâng cuøng phe ñaûng vôùi Chu Toaøn Trung, Ñoäc
Coâ Toån bò bieám chöùc, ñaày veà Haûi Nam. Giao Chaâu voán ñaõ khoâng yeân laïi nhö
raén khoâng ñaàu.
Nhö vaäy, vaøo nhöõng naêm ñaàu theá kyû X, söï suïp ñoå cuûa nhaø Ñöôøng cuøng vôùi
tình hình maát oån ñònh cuûa chính quyeàn ñoâ hoä ôû Giao Chaâu laø thôøi cô khaù thuaän
lôïi cho nhaân daân Vieät Nam giaønh laïi quyeàn töï chuû. Chôùp thôøi cô, Khuùc Thöøa Duï
— moät haøo tröôûng ñaát Hoàng Chaâu (Haûi Döông ngaøy nay) ñaõ ñöùng leân caàm ñaàu
daân chuùng tieán veà Ñaïi La giaønh laïi quyeàn quaûn lyù ñaát nöôùc. Tuy vaãn mang danh
hieäu Tieát ñoä söù nhöng aùch ñoâ hoä ñaõ chaám döùt, vaän meänh cuûa ñaát nöôùc vaø cuûa
nhaân daân Vieät do ngöôøi Vieät quaûn giöõ, ñònh ñoaït.
Giaønh ñöôïc quyeàn töï chuû, nhöng ñaát nöôùc Vieät Nam thôøi baáy giôø coøn phaûi
ñoái ñaàu vôùi nhieàu khoù khaên, thaùch thöùc khaù lôùn lao. Nhaø Ñöôøng suïp ñoå,
63
Trung Hoa laâm vaøo tình traïng ñaïi loaïn, nhöng yù ñoà taùi laäp aùch ñoâ hoä cuûa
chuùng treân ñaát Giao Chaâu chöa phaûi ñaõ tuyeät. Nhaø Haäu Löông cuûa Chu Toaøn
Trung, tieáp noái nhaø Ñöôøng cuõng ñaõ bieåu thò yù ñoà khoáng cheá, laøm baù chuû ñaát
nöôùc cuûa ngöôøi Vieät qua vieäc ban tieát vieät cho con trai Khuùc Thöøa Duï laø Khuùc
Thöøa Myõ vaøo naêm 919. Loä lieãu hôn, Löu Cung – vua nöôùc Nam Haùn – moät
tieåu quoác caùt cöù xuaát hieän vaøo naêm 919 ôû vuøng Quaûng Ñoâng, Quaûng Taây coù
bieân giôùi lieàn keà vôùi Vieät Nam, ñaõ hai laàn tieán haønh xaâm löôïc. Laàn thöù nhaát
vaøo naêm 930, Löu Cung sai Lyù Thuû Dung vaø Löông Khaéc Trinh ñem quaân ñaùnh
chieám Giao Chaâu. Khuùc Thöøa Myõ choáng khoâng noåi, bò baét ñem veà Quaûng
Chaâu. Sau khi chieám ñöôïc Giao chaâu, Löu Cung sai Lyù Tieán sang laøm thöù söû,
cuøng vôùi Khaéc Trinh toå chöùc boä maùy thoáng trò. Taùm naêm sau, vaøo naêm 931,
Döông Ñình Ngheä — nha töôùng cuûa hoï Khuùc töøng tham gia giaûi phoùng ñaát
nöôùc vaøo naêm 905 — ñöôïc hoï Khuùc giao cho quaûn giöõ AÙi Chaâu ñaõ kòp thôøi
ñem quaân vaây thaønh Ñaïi La, ñaùnh ñuoåi Lyù Khaéc Trinh. Chuùa Nam Haùn nghe
tin sai Traàn Baûo ñem quaân sang öùng cöùu. Traàn Baûo ñeán nôi thì thaønh Ñaïi La
ñaõ bò haï, Khaéc Trinh bò gieát, thöù söû Lyù Tieán ñaõ boû chaïy veà nöôùc. Traàn Baûo
toå chöùc vaây thaønh. Döông Ñình Ngheä ñem quaân ra ngoaøi thaønh ngheânh chieán,
ñaùnh tan vieän binh Nam Haùn, gieát cheát Traàn Baûo taïi traän, giaønh laïi quyeàn
tieát ñoä söù. Sau 7 naêm caàm quyeàn giöõ nöôùc, Döông Dình Ngheä bò Kieàu Coâng
Tieãn gieát, ñoaït quyeàn tieát ñoä söù vaøo naêm 938. Ngoâ Quyeàn ngöôøi Ñöôøng Laâm,
laø boä töôùng ñoàng thôøi laø con reå cuûa Döông Ñình Ngheä ñang giöõ chöùc thöù söû
AÙi Chaâu ñem quaân ra gieát keû phaûn boäi. Ñeå choáng laïi Ngoâ Quyeàn, Kieàu Coâng
Tieãn caàu cöùu Nam Haùn. Theá laø laàn thöù hai vaøo naêm 938, chuùa Nam Haùn ñöôïc
dòp cho con trai laø Hoaøng Thao, phong laøm Giao vöông, ñem ñaïi quaân theo
ñöôøng bieån tieán vaøo cöûa soâng Baïch Ñaèng. Sau khi dieät ñöôïc Kieàu Coâng Tieãn
ôû Ñaïi La, Ngoâ Quyeàn toå chöùc choáng giaëc Nam Haùn. Traän thuûy chieán treân soâng
Baïch Ñaèng ñaõ tieâu dieät toaøn boä quaân Nam Haùn, töôùng giaëc Hoaøng Thao phaûi
nhaûy xuoáng soâng töï töû. Cuoäc xaâm löôïc laàn thöù hai cuûa Nam Haùn bò thaát baïi
hoaøn toaøn. Ngoâ Quyeàn xöng vöông, ñoùng ñoâ ôû Coå Loa, toå chöùc boä maùy quaûn
lyù ñaát nöôùc doäc laäp töï chuû.
Cho ñeán khi Trieäu Khuoâng Daän thoáng nhaát Trung Hoa laäp neân vöông trieàu
Toáng vaøo naêm 960, thì 21 naêm sau, vaøo naêm 981 döôùi thôøi Toáng Thaùi Toâng, nhaø
Toáng phaùt ñoäng chieán tranh xaâm löôïc nöôùc Ñaïi Coà Vieät. Naêm 979, khi tieåu quoác
cuoái cuøng ôû Trung Hoa bò dieät, cuõng laø luùc ôû Ñaïi Coà Vieät trieàu ñình Hoa Lö laâm
vaøo tình traïng roái loaïn: Ñinh Tieân Hoaøng cuøng con laø Ñinh Lieãn bò gieát haïi, vua
nhoû tuoåi noái ngoâi. Lôïi duïng tình theá khoù khaên cuûa Ñaïi Coà Vieät, lieàn naêm sau
(cuoái naêm 980) Toáng thaùi Toâng phaùt ñoäng chieán tranh xaâm löôïc. Hai ñaïo quaân
thuûy boä do caùc töôùng Haàu Nhaân Baûo, Löu Tröøng, Toân Toaøn Höng, Traàn Khaâm
Toä theo hai ñöôøng thuûy boä ven bieån traøn vaøo vuøng Ñoâng Baéc ñaát nöôùc chieám
vuøng cöûa soâng Baïch Ñaèng, töø ñoù chia quaân tieán saâu vaøo ñaát lieàn nhaèm tieán coâng
kinh ñoâ Hoa Lö, ñaùnh chieám nöôùc Ñaïi Coà Vieät. Nhöng quaân daân Ñaïi Coà Vieät
döôùi quyeàn chæ huy cuûa Thaäp Ñaïo töôùng quaân Leâ Hoaøn, luùc naøy ñöôïc quaân daân
toân leân laøm vua, ñaõ tieán haønh cuoäc khaùng chieán anh duõng. Haàu Nhaân Baûo bò
baét vaø bò gieát treân soâng Baïch Ñaèng, ToânToaøn Höng hoát hoaûng voäi vaõ ruùt chaïy
64
veà nöôùc. Hai teân töôùng giaëc Quaùch Quaân Bieän,Trieäu Phuïng Huaân bò baét soáng ôû
chieán tröôøng Taây Keát. Sau gaàn boán thaùng chieán ñaáu, quaân daân Ñaïi Coà Vieät ñaõ
queùt saïch giaëc Toáng ra khoûi bôø coõi, giaønh thaéng lôïi hoaøn toaøn.
Nhö vaäy, giaønh ñöôïc ñoäc laäp töø tay boïn ñoâ hoä nhaø Ñöôøng, nhöng nguy cô
xaâm löôïc, taùi laäp aùch ñoâ hoä cuûa phong kieán Trung Hoa ñaõ thaønh hieän thöïc qua
ba laàn xaâm löôïc vaøo caùc naêm 930, 938 vaø 981, laø moät thaùch thöùc khaù lôùn lao ñoái
vôùi ñaát nöôùc cuûa coäng ñoàng caùc daân toäc Vieät Nam thôøi baáy giôø. Neáu nhö hoïa
xaâm löôïc laø thaùch thöùc töø beân ngoaøi, thì nguy cô phaân taùn daãn ñeán tình traïng bò
tan raõ quyeàn löïc laïi xuaát phaùt töø beân trong, coù nguyeân nhaân saâu xa töø quaù khöù
ñeå laïi.
Trong hôn 1000 naêm bò maát nöôùc, chính quyeàn ñoâ hoä cuõng chæ vôùi tay ñeán
caùc caáp loä, phuû, chaâu. Caáp cô sôû vaãn toàn taïi ñoäc laäp vôùi cheá ñoä töï quaûn cuûa
coâng xaõ noâng thoân hieän ra nhö nhöõng phaùo ñaøi ñoäc laäp vôùi yù thöùc thöôøng
tröïc choáng ñoái chính quyeàn ñoâ hoä. Sau khi giaønh ñöôïc quyeàn töï chuû, cuøng
vôùi söï toàn taïi cuûa coâng xaõ noâng thoân laø söï xuaát hieän nhöõng vuøng - lieân coâng
xaõ - döôùi quyeàn quaûn lyù cuûa taàng lôùp thoå haøo, cöï toäc xuaát hieän nhö nhöõng
thuû lónh vuøng. Beân caïnh taàng lôùp thoå haøo, coøn coù moät boä phaän vöông haàu
quyù toäc ñöôïc nhaø nöôùc phong caáp ruoäng ñaát, chia nhau ñi traán trò caùc ñòa
phöông ñaõ trôû thaønh nhöõng löïc löôïng phaân taùn, saün saøng noåi daäy tranh chaáp,
chia caét khi chính quyeàn trung öông suy yeáu. Ñieån hình laø tröôøng hôïp “loaïn
12 söù quaân” xaûy ra vaøo caùc naêm 965-968. Naêm 965, sau khi Nam Taán vöông
Xöông Vaên maát trong khi ñi ñaùnh deïp hai thoân Ñöôøng Nguyeãn ôû Thaùi Bình
(huyeän Ba Vì, Sôn Taây ngaøy nay), thì kinh ñoâ Coå Loa laâm vaøo tình traïng hoãn
loaïn. Ñaát nöôùc khoâng coù ngöôøi ñöùng ñaàu. Lôïi duïng söï suïp ñoå cuûa trieàu ñình
thoå haøo nhieàu nôi cuøng coâng thaàn, con chaùu nhaø Ngoâ moãi ngöôøi chieám giöõ
moät vuøng taïo neân cuïc dieän phaân taùn loaïn laïc. Ñoù laø caùc tröôøng hôïp Kieàu Coâng
Haõn chieám giöõ Phong Chaâu, Nguyeãn Khoan chieám giöõ vuøng Tam Ñaùi, Ngoâ
Nhaät Khaùnh chieám giöõ Cam Laâm, Ñoã Caûnh Thaïc chieám giöõ Thanh Oai - Baûo
Ñaø, Ngoâ Xöông Xí giöõ Bình Kieàu, Lyù Khueâ giöõ Sieâu Loaïi, Nguyeãn Thuû Tieäp giöõ
Tieân Sôn, Laõ Ñöôøng giöõ Teá Giang, Nguyeãn Sieâu giöõ Phuø Lieät, Kieàu Thuaän giöõ
Hoài Hoà, Phaïm Baïch Hoå giöõ Ñaèng Chaâu, Traàn Laõm giöõ Boá Haûi Khaåu. Nhìn
chung, ñòa baøn chieám giöõ cuûa söù quaân ñeàu thuoäc vuøng truø phuù, daân cö ñoâng
ñuùc thuoäc löu vöïc caùc doøng soâng lôùn chaâu thoå soâng Hoàng, soâng Maõ ngaøy nay.
Chöa xaûy ra noäi chieán giöõa caùc söù quaân. Trong voøng hai naêm hoï laàn löôït bò
Ñinh Boä Lónh - moät thuû lónh thuoäc doøng doõi quyù toäc chieám giöõ vuøng Hoa Lö,
tænh Ninh Bình ngaøy nay, ñaùnh deïp baèng bieän phaùp quaân söï hoaëc thuyeát
phuïc, cuõng coù tröôøng hôïp töï tan. Sau khi ñaùnh deïp caùc söù quaân, Ñinh Boä Lónh
leân ngoâi hoaøng ñeá, ñaët teân nöôùc Ñaïi Coà Vieät, ñònh ñoâ ôû Hoa Lö, khoâi phuïc
neàn thoáng nhaát ñaát nöôùc.
Tröôøng hôïp thöù hai xaûy ra vaøo naêm 1005 sau khi vua Leâ Ñaïi Haønh qua ñôøi.
Tröôùc khi nhaø vua maát moät naêm, naêm 1004 ngoâi thaùi töû ñaõ ñònh. Luùc naøy con
tröôûng laø Long Thaâu ñaõ maát, nhaø vua laäp con thöù ba laø Long Vieät giöõ ngoâi thaùi
töû. Tuy nhieân tröôùc ñoù, töø naêm 989 nhaø vua ñaõ baét ñaàu phong vöông cho caùc
65
con keøm theo vieäc cho ñaát, chia nhau ñi traán trò moãi ngöôøi moät phöông. Nhaø
vua coù 12 ngöôøi con, tröø ba ngöôøi con ñaàu ôû laïi kinh ñoâ cuøng nhaø vua, coøn laïi
laàn löôït cho con thöù tö laø Long Ñinh ôû Phong Chaâu, con thöù naêm laø Long Ñónh
ôû Ñaèng Chaâu (Höng Yeân), con thöù saùu laø Long Ngaân ôû Phuø Lan (Höng Yeân),
con thöù baûy laø Long Tung ôû Nguõ Huyeän giang (Haø Noäi - Baéc Ninh), con thöù taùm
laø Long Töông ôû Ñoã Ñoäng (Haø Taây), con thöù chín laø Long Kính ôû Maït Lieân (Höng
Yeân), con thöù möôøi laø Long Mang ôû Vuõ Lung (Thanh Hoùa), con thöù 11 laø Long
Ñeà ôû Coå Laõm (Baéc Ninh), con thöù 12 laø con nuoâi khoâng roõ teân ôû Phuø Ñôùi (Haûi
Döông). Vieäc choïn ñoåi ngoâi thaùi töû vaø phong vöông cho caùc con keøm theo cho
ñi traán trò moãi ngöôøi moät phöông laø nguyeân nhaân daãn ñeán tình traïng phaân taùn
loaïn laïc. Nhaø vua qua ñôøi, tröôùc khi Long Vieät leân noái ngoâi caùc hoaøng töû thöù
hai vaø thöù tö ñaõ noåi leân choáng laïi. Ngoâi vua bò boû troáng 8 thaùng. Long Vieät leân
ngoâi ñöôïc ba ngaøy thì Long Ñónh sai ngöôøi gieát, giaønh ngoâi vaøo muøa ñoâng naêm
AÁt Tî (1005), söû cheùp laø Leâ ngoïa trieàu. Ñeán löôït Long Ñónh giöõ ngoâi laïi bò caùc
hoaøng töû thöù 6, thöù 9 vaø thöù 4 noåi leân choáng laïi. Long Ñónh phaûi ñem quaân
ñaùnh deïp.
Nhö vaäy, söï phaân taùn, loaïn laïc cuøng vôùi hoïa xaâm laêng ñaõ trôû thaønh moät thaùch
thöùc lôùn doái vôùi coäng ñoàng caùc daân toäc Vieät. Tuy nhieân, vôùi truyeàn thoáng ñoaøn
keát ñöôïc toâi luyeän thöû thaùch trong haøng ngaøn naêm ñaáu tranh choáng ñoâ hoä, nhaân
daân Vieät Nam thôøi baáy giôø ñaõ nhanh choùng coá keát nhau laïi ñaùnh tan quaân xaâm
löôïc, ñaåy luøi naïn phaân taùn, chung löng ñaáu söùc cuøng nhau xaây döïng ñaát nöôùc.
Giaønh laïi ñöôïc nöôùc sau hôn moät 1000 naêm maát nöôùc vaø baûo veä ñöôïc nöôùc
qua ba cuoäc taán coâng xaâm löôïc cuûa giaëc Nam Haùn vaø giaëc Toáng laø thaønh töïu voâ
cuøng to lôùn. Chæ trong ñieàu kieän ñoù, nhaân daân Vieät Nam môùi coù theå baét tay xaây
döïng laïi ñaát nöôùc ñeå toàn taïi vaø phaùt trieån. Coù theå noùi, böôùc vaøo theá kyû X, sau
khi giaønh laïi ñöôïc quyeàn töï chuû, coäng ñoàng caùc daân toäc Vieät phaûi baét tay xaây
döïng laïi töø ñaàu. Trong vieäc toå chöùc boä maùy quaûn lyù ñaát nöôùc, chính quyeàn tieát
ñoä söù chæ hieän ra nhö moät chaëng quaù ñoä döôùi thôøi hoï Khuùc, hoï Döông. Ñeán Ngoâ
Quyeàn, sau khi ñaùnh thaéng giaëc Nam Haùn, oâng xöng vöông, ñònh ñoâ ôû Coå Loa.
Tuy chöa ñaët teân nöôùc, ñaët nieân hieäu, nhöng moät boä maùy nhaø nöôùc quaân chuû
ñoäc laäp töï chuû ñaõ xuaát hieän. Ñeán Ñinh Boä Lónh, sau khi deïp loaïn 12 söù quaân
vaøo naêm 968, oâng xöng hoaøng ñeá, ñònh ñoâ ôû Hoa Lö, ñaët teân nöôùc Ñaïi Coà Vieät,
laäp nieân hieäu Thaùi Bình. Vôùi moät trieàu ñình do nhaø vua ñöùng ñaàu, goàm hai ban
vaên voõ, böôùc ñaàu coù phaân coâng phaân nhieäm roõ raøng, moät boä maùy nhaø nöôùc quaân
chuû trung öông taäp quyeàn ñaõ ñöôïc thieát laäp, duø coøn thoâ phaùc nhöng ñaõ thöïc söï
ñaët neàn moùng ban ñaàu cho nhaø nöôùc quaân chuû Vieät Nam thôøi trung ñaïi. Böôùc
vaøo ñaàu theá kyû X, chæ trong voøng hôn 60 naêm, töø naêm 905 ñeán naêm 968, töø hôn
moät 1000 naêm maát nöôùc ñeán ñoäc laäp töï chuû, töø chính quyeàn tieát ñoä söù ñeán vöông
quyeàn tieáp ñeán ñeá quyeàn quaûn lyù moät quoác gia ñoäc laäp, coù laõnh thoå cöông vöïc
rieâng ñaõ ghi nhaän moät böôùc phaùt trieån vöôït baäc cuûa coäng ñoàng caùc daân toäc Vieät
Nam thôøi baáy giôø. Beân caïnh boä maùy nhaø nöôùc laø moät toå chöùc quaân ñoäi. Töø trong
ñaáu tranh giaønh quyeàn töï chuû, choáng xaâm löôïc, tröôûng thaønh trong deïp loaïn, moät
toå chöùc quaân ñoäi goàm 10 ñaïo vôùi ba thöù quaân – quaân cuûa trieàu ñình, quaân caùc
66
ñaïo vaø quaân ñòa phöông - toång soá 100 vaïn ngöôøi do Thaäp ñaïo töôùng quaân Leâ
Hoaøn caàm ñaàu ra ñôøi. Chöa ñaày 20 naêm sau khi thaønh laäp, ñoäi quaân naøy ñaõ ñaùnh
tan quaân xaâm löôïc huøng maïnh cuûa nhaø Toáng vaøo ñaàu naêm 981.
Ñeå nhanh choùng phuïc höng ñaát nöôùc, caùc nhaø nöôùc quaân chuû ñaõ tích cöïc
khuyeán khích môû roäng dieän tích canh taùc, chuù yù khaån hoang vuøng haï löu soâng
Hoàng thuoäc Thaùi Bình, Nam Ñònh ngaøy nay. Cuøng vôùi môû mang noâng nghieäp,
thuû coâng nghieäp, thöông nghieäp cuõng coù ñieàu kieän phaùt trieån. Beân caïnh Ñaïi La
xuaát hieän töø thôøi Ñöôøng, kinh ñoâ Hoa Lö ra ñôøi trôû thaønh trung taâm ñoâ hoäi cuûa
ñaát nöôùc. Vôùi vò trí ñòa lyù thuaän lôïi cho vieäc baûo veä neàn ñoäc laäp coøn non treû,
beân rìa ñoàng baèng chaâu thoå Baéc Boä ngaøy nay, laïi naèm treân truïc ñöôøng giao thoâng
thuûy boä Nam Baéc thôøi baáy giôø, kinh ñoâ Hoa Lö ôû Ninh Bình ñaõ trôû thaønh nôi ñoâ
hoäi, treân beán döôùi thuyeàn.
Veà vaên hoùa giaùo duïc, böôùc vaøo theá kyû X, trong ñieàu kieän ñoäc laäp töï chuû
coäng ñoàng caùc daân toäc Vieät Nam ñaõ baét tay khoâi phuïc vaø phaùt trieån neàn vaên
hoùa voán coù cuûa mình. Giaùo duïc khoa cöû chöa xuaát hieän. Nho giaùo vaø Nho hoïc
ñaõ theo chaân boïn ñoâ hoä du nhaäp vaøo töø nhöõng theá kyû ñaàu coâng nguyeân. Maëc
duø vaäy, ñeán theá kyû X Nho giaùo chöa coù choã ñöùng trong xaõ hoäi. Vieäc hoïc Nho
vaø daïy chöõ Nho do ñoäi nguõ caùc baäc cao taêng thöïc hieän trong nhaø chuøa. Daïy
chöõ Nho, hoïc Nho nhöng khoâng tieáp thu ñaïo Nho, duøng chöõ Nho ñeå taûi Phaät.
Chöõ noâm cuõng ñaõ xuaát hieän trong thôøi kyø naøy. Veà toân giaùo tín ngöôõng, beân
caïnh tín ngöôõng baûn ñòa nhö thôø cuùng toå tieân, toân vinh ngöôøi coù coâng vôùi daân
vôùi nöôùc, tín ngöôõng ña thaàn, phoàn thöïc ñaõ coù töø laâu ñôøi, Phaät giaùo vaø Daïo
giaùo töøng du nhaäp vaøo ñaàu coâng nguyeân hoøa hôïp vôùi tín ngöôõng baûn ñòa giöõ
moät vò trí quan troïng trong ñôøi soáng taâm linh cuûa ngöôøi Vieät. Veà ngheä thuaät,
ñaëc bieät ngheä thuaät kieán truùc, trang trí ñaõ ñaït ñeán trình ñoä cao. Ñieàu naøy ñöôïc
theå hieän ôû kieán truùc thaønh luõy, cung ñieän, hoa vaên trang trí treân gaïch, ñaù coøn
daáu veát ôû kinh ñoâ Hoa Lö. Ngheä thuaät ca muùa ñaõ phoå bieán trong caùc dòp leã
hoäi, ñöôïc toå chöùc phuïc vuï quaân ñoäi vaø trong sinh hoaït cung ñình. Baø Nguyeãn
Thò Traân ngöôøi Hoàng Chaâu ñöôïc vua Ñinh phong chöùc Öu Baø trôû thaønh toå sö
ngheà haùt cheøo.
Töø nhöõng söï kieän lòch söû lôùn dieãn ra treân khaép moïi lónh vöïc chính trò, kinh
teá, quaân söï, vaên hoùa xaõ hoäi, theá kyû X hieän ra nhö moät theá kyû ñaëc saéc trong
lòch söû daân toäc. Nhanh choùng chôùp thôøi cô thuaän lôïi, tieán haønh laät ñoå aùch ñoâ
hoä, khoâi phuïc neàn ñoäc laäp töï chuû; vöôït qua moïi thöû thaùch hieåm ngheøo baûo
veä ñaát nöôùc, cuûng coá khoái ñoaøn keát thoáng nhaát, tieán haønh xaây döïng, phuïc
höng ñaát nöôùc moïi maët taïo neân nhöõng böôùc phaùt trieån vöôït baäc laø nhöõng
thaønh töïu lôùn lao maø coäng ñoàng caùc daân toäc Vieät ñaõ ñaït ñöôïc hoài theá kyû X.
Theá kyû X hieän ra nhö moät theá kyû baûn leà, cöïc kyø quan troïng trong lòch söû
trung ñaïi Vieät Nam.
Tröôùc theá kyû X laø hôn 1000 naêm maát nöôùc, sau theá kyû X laø kyû nguyeân Ñaïi
Vieät huy hoaøng môû ñaàu baèng vieäc Lyù Coâng Uaån dôøi ñoâ töø Hoa Lö ra Thaêng Long
cuøng vôùi söï xuaát hieän cuûa vöông trieàu Lyù vaøo naêm 1010.
67

1. Ñaïi vieät söû kyù toaøn thö, Baûn dòch, taäp I, Nxb Khoa hoïc xaõ hoäi, Haø Noäi, 1983.
2. Vieät söû thoâng giaùm cöông muïc, Baûn dòch, taäp I, Nxb Giaùo duïc, Haø Noäi, 1998.
3. UÛy ban Khoa hoïc xaõ hoäi Vieät Nam, Lòch söû Vieät Nam, taäp I, Nxb Khoa hoïc xaõ hoäi, Haø
Noäi, 1971.
4. Phan Huy Leâ - Traàn Quoác Vöôïng .... Lòch söû Vieät Nam, taäp I, Nxb Ñaïi hoïc vaø Trung hoïc
chuyeân nghieäp, Haø Noäi, 1985.
5. Nguyeãn Danh Phieät, Nhaø Ñinh deïp loaïn vaø döïng nöôùc, Nxb Khoa hoïc xaõ hoäi, Haø Noäi, 1990.
6. Nguyeãn Gia Phu – Nguyeãn Huy Quyù, Lòch söû Trung Quoác, Nxb Giaùo duïc, Haø Noäi, 2001.
7. Nguyeãn Danh Phieät - Traàn Thò Vinh - Ñoã Ñöùc Huøng, Lòch söû Vieät Nam theá kyû X - ñaàu theá
kyû XV. Nxb Khoa hoïc xaõ hoäi, Haø Noäi, 2002.
68
TAÙC ÑOÄNG CUÛA CHEÁ ÑOÄ QUAÂN CHUÛ
QUYÙ TOÄC VAØ QUAÂN CHUÛ QUAN LIEÂU
ÑOÁI VÔÙI XAÕ HOÄI THÔØI TRAÀN
THEÁ KYÛ XIII - XIV
Nguyeãn Thò Phöông Chi*
Trong lòch söû daân toäc, trieàu ñaïi nhaø Traàn toàn taïi 175 naêm. Veà phöông dieän
theå cheá chính trò, thôøi gian ñaàu, boä maùy Nhaø nöôùc Traàn do taàng lôùp quyù toäc ñoàng
toäc naém giöõ. Caøng ngaøy, taàng lôùp Nho só xuaát thaân baèng khoa cöû tham gia vaøo
boä maùy nhaø nöôùc caøng nhieàu hôn. Töø cuoái theá kyû XIII, ñaàu theá kyû XIV thì tính
chaát Nhaø nöôùc Traàn chuyeån daàn töø quaân chuû quyù toäc sang quaân chuû quan lieâu.
Vaø, ñieàu ñoù ñaõ taùc ñoäng ñeán xaõ hoäi vôùi nhöõng heä quaû khaùc nhau. Trong baøi vieát
naøy, chuùng toâi böôùc ñaàu tìm hieåu söï taùc ñoäng cuûa cheá ñoä quaân chuû quyù toäc vaø
quaân chuû quan lieâu ñoái vôùi caùc taàng lôùp vöông haàu quyù toäc, taàng lôùp quan lieâu
vaø thaàn daân trong xaõ hoäi Ñaïi Vieät theá kyû XIII - XIV.
*
* *
1. Taàng lôùp quyù toäc vöông haàu döôùi cheá ñoä quaân chuû quyù toäc ñöôïc trieàu ñình
troïng duïng vaø öu ñaõi toái ña. Hoï ñöôïc trao giöõ nhöõng chöùc vuï cao vaø quan troïng
trong trieàu nhö caùc chöùc Tam thaùi, Tam thieáu, Tam tö, Thaùi uyù ñöùng ñaàu hai ban
vaên voõ. “Chöùc teå töôùng thì choïn trong toân thaát ngöôøi naøo taøi gioûi, coù ñaïo ñöùc ngheä
thuaät, thoâng hieåu thi thö thì cho laøm”(1). Chöùc Phieâu kî töôùng quaân thì chæ coù
hoaøng töû môùi ñöôïc ñaûm nhaän. Vai troø cuûa toân thaát laø raát quan troïng, hoï laø choã
döïa chính yeáu cuûa vöông trieàu. Quyeàn lôïi chính trò cuûa taàng lôùp quyù toäc ñoàng
toäc naøy laø quyeàn cao, chöùc troïng vaø ñöôïc duy trì theo cheá ñoä taäp aám. Quyeàn lôïi
kinh teá laø ñöôïc ban caáp boång loäc theo cheá ñoä thaùi aáp vaø ñöôïc pheùp laäp ñieàn
trang laøm cuûa rieâng.
Trong quan nieäm cuûa nhaø Traàn, toân mieáu vaø xaõ taéc laø moät. Vua Traàn ñaõ töøng
noùi vôùi ngöôøi toân thaát raèng: “Thieân haï laø thieân haï cuûa toå toâng, ngöôøi noái nghieäp
cuûa toå toâng neân cuøng vôùi anh em trong hoï cuøng höôûng phuù quyù; tuy beân ngoaøi thì
laø caû thieân haï phuïng moät ngöôøi toân quyù, nhöng beân trong thì ta cuøng caùc khanh
laø ñoàng baøo ruoät thòt, lo thì cuøng lo, vui thì cuøng vui, caùc khanh neân laáy caâu noùi
* Tieán só, Vieän Söû hoïc. Vieät Nam.
69
aáy maø truyeàn cho con chaùu ñeå nhôù laâu ñöøng queân, ñaáy laø phuùc muoân naêm cuûa
toân mieáu vaø xaõ taéc vaäy”(2). Caùc quyù toäc vöông haàu, luùc chính söï thì phaân bieät
ngoâi thöù, nhöng luùc yeán tieäc thì hoaø ñoàng, coù khi trôøi toái khoâng veà ñöôïc thì ñaët
goái daøi chaên roäng cuøng nguû lieàn giöôøng vôùi nhau ñeå toû heát loøng yeâu nhau. “Vì
theá neân caùc vöông haàu baáy giôø khoâng ai laø khoâng hoøa thuaän kính sôï, maø khoâng
coù loãi leäch veà söï nhôøn maët kieâu caêng”(3). Trieàu ñình nhaø Traàn, moät maët raát troïng
duïng nhöõng vöông haàu quyù toäc taøi gioûi vaøo vieäc nöôùc, nhöng maët khaùc laïi nghieâm
khaéc tröøng trò nhöõng quyù toäc ñoàng toäc haïi nöôùc haïi daân. Traàn Di AÙi laø chuù hoï
cuûa vua Traàn Nhaân Toâng, ñöôïc nhaø vua cöû ñi söù nöôùc Nguyeân. Nhaø Nguyeân laäp
Di AÙi laøm laõo haàu. Khi veà nöôùc, Traàn Di AÙi laäp töùc bò trieàu ñình trò toäi. Söû cheùp:
“Trò toäi boïn phaùn thuû Traàn AÛi (töùc Traàn Di AÙi - TG), AÛi phaûi ñoà laøm binh khao
giaùp ôû Thieân Tröôøng”(4). Tröôøng hôïp Traàn Ích Taéc cuõng vaäy. Moät trieàu ñình, heä
thoáng chính quyeàn keát hôïp vôùi heä thoáng gia toäc, vaø nhö theá, vôùi cheá ñoä quaân
chuû quyù toäc ñoàng toäc, trieàu ñình nhaø Traàn ñaõ toû ra thaønh coâng giöõa vieäc “teà gia”
vôùi vieäc “trò quoác” vaø “bình thieân haï”. Yeáu toá naøy ñaõ ñöa nhaø Traàn ñeán ñænh cao
cuûa vinh quang, ñoù laø ba laàn chieán thaéng oanh lieät quaân xaâm löôïc Moâng- Nguyeân.
Tuy nhieân, sau chieán coâng vó ñaïi ñoù, nhaát laø vaøo khoaûng nhöõng thaäp nieân ñaàu
theá kyû XIV, caùc coâng thaàn khai quoác, nhöõng truï coät cuûa trieàu ñình ñaõ töøng laõnh
ñaïo nhaân daân khaùng chieán khoâng coøn maáy ai thoï ñeán thôøi ñieåm naøy. Chieán tranh
keát thuùc 6 naêm thì Traàn Quang Khaûi qua ñôøi (1294). Traàn Quoác Tuaán vaø Traàn Quoác
Khang cuøng ra ñi moät naêm (1300). Traàn Quoác Taûng maát naêm 1311... Luùc naøy, quaân
vaø daân Ñaïi Vieät laïi phaûi lo ñaùnh traû nhöõng traän xaâm laán, quaáy nhieãu cuûa quaân
Chieâm Thaønh töø bieân giôùi phía Nam. Maëc duø, trieàu ñình Traàn khoâng ngöøng caûi
thieän quan heä vôùi Chieâm Thaønh. Tình hình bieân giôùi phía Nam chæ taïm thôøi oån
ñònh khi quaân ñoäi Ñaïi Vieät döôùi söï chæ huy cuûa Hueä Tuùc vöông Ñaïi Nieân toå chöùc
ñaùnh Chieâm Thaønh nhöng thaát baïi (naêm 1326). Sau ñoù, nhöõng cuoäc ñuïng ñaàu giöõa
hai nöôùc ôû bieân giôùi phía Nam taïm thôøi chaám döùt cho ñeán nöûa sau theá kyû XIV.
Trong tình hình treân, caùc vöông haàu quí toäc laïi lui veà thaùi aáp, höôûng thuï cuoäc
soáng xa hoa vaø ngaøy caøng khoâng thieát gì ñeán coâng vieäc trieàu chính. Vua Traàn
Minh Toâng trong baøi thô vieát veà Nhaân Hueä vöông Traàn Khaùnh Dö “Döôõng Chaân
Bình Thoân Töû Nhaân Hueä vöông(5) trang” (Trang traïi cuûa Nhaân Hueä vöông Döôõng
Chaân Bình Thoân Töû) ñaõ cho thaáy ñöôïc hình aûnh Nhaân Hueä vöông xa laùnh trieàu
chính maø vui vôùi caûnh caâu caù, ngaém traêng:
Trang gia kyû thoác yû thieàu nghieâu.
Nhaát chaåm cao mieân vieãn thò trieàu
Haûi giaùc dö ñoà quy chính hoùa,
Thieân nhai nhaân vaät laïc ngö tieàu.
Kheâ thanh tòch tòch trieàu laïi thieåu,
Ñöôøng aûnh sô sô nguyeät thöôùng nhieâu.
Long chuaån haø taèng ñoàng ñieåu chueá,
Bieân chu höu phieám nguõ hoà dao.
70
TAÙC ÑOÄNG CUÛA CHEÁ ÑOÄ QUAÂN CHUÛ QUYÙ TOÄC VAØ QUAÂN CHUÛ QUAN LIEÂU ÑOÁI VÔÙI XAÕ HOÄI...
Dòch nghóa:
Maáy daãy nhaø trong trang traïi döïa vaøo nuùi cao choùt voùt,
Moät chieác goái naèm kheånh ôû xa trieàu chính vaø thaønh thò.
Mieàn goùc bieån treân baûn ñoà ñaõ theo giaùo hoùa cuûa vua,
Nhaân vaät ôû chaân trôøi vui vôùi vieäc caâu caù haùi cuûi.
Tieáng suoái chaûy laëng leõ, vì nöôùc trieàu ít daâng leân,
Boùng caây ñöôøng thöa thôùt neân aùnh traêng traøn ngaäp.
Muõi roàng ñaâu coù gioáng moû chim,
Xin chôù thaû thuyeàn leânh ñeânh treân Nguõ hoà xa xoâi(6).
Boä maùy chính trò cuûa Nhaø nöôùc, nhöõng chöùc vuï troïng yeáu cuûa trieàu ñình, tröôùc
ñaây chæ daønh cho ngöôøi toân thaát thì giôø ñaây, caøng ngaøy caøng coù söï tham gia ngaøy
moät nhieàu cuûa Nho só xuaát thaân baèng khoa cöû Nho giaùo. Xu höôùng quan lieâu ñang
treân ñaø tranh chaáp vôùi taàng lôùp quí toäc ñoàng toäc. Taàng lôùp quan lieâu muoán haïn cheá
quyeàn löïc vaø quyeàn lôïi cuûa quí toäc toân thaát Traàn. Hoï muoán ñem pheùp nöôùc thay
ñoåi theo tuïc Phöông Baéc. Cho neân, sau söï kieän pheá Döông Nhaät Leã, Traàn Ngheä Toâng
leân ngoâi (thaùng Gieâng naêm 1370), oâng ra leänh “chính söï buoåi ñaàu ñeàu theo leä cuõ ñôøi
Khai Thaùi (nieân hieäu cuûa Traàn Minh Toâng (töø 1324 ñeán 1329 - TG). Bôûi vì, “khoaûng
naêm Ñaïi Trò (nieân hieäu cuûa vua Duï Toâng töø 1358 ñeán 1369 - TG) keû hoïc troø maët
traéng ñöôïc duøng, khoâng hieåu yù saâu xa cuûa laäp phaùp, ñem pheùp cuõ cuûa toå toâng thay
ñoåi theo tuïc cuûa Phöông Baéc caû, nhö veà y phuïc nhaïc chöông, khoâng theå keå heát”(7),
nhaø vua töøng noùi: “Trieàu tröôùc döïng nöôùc, töï coù phaùp ñoä, khoâng theo cheá ñoä nhaø
Toáng, laø vì Nam - Baéc ñeàu chuû nöôùc mình, khoâng phaûi noi nhau”(8). Trong xaõ hoäi
naûy sinh maâu thuaãn giöõa taàng lôùp quí toäc toân thaát vaø taàng lôùp quan lieâu. Traàn Ngheä
Toâng, ngöôøi muoán laäp laïi theå cheá nhaø nöôùc theo “pheùp cuõ cuûa toå toâng” laïi laø oâng
vua ôû ngoâi quaù ngaén nguûi (töø thaùng Gieâng naêm 1370 ñeán thaùng 11 naêm 1372). Sau
ñoù truyeàn ngoâi cho em laø Dueä Toâng vaø laøm Thaùi thöôïng hoaøng. Ñaát nöôùc töø sau ñôøi
Traàn Ngheä Toâng (1372), quyeàn haønh trong nöôùc ñeàu do Hoà Quyù Ly naém giöõ. Nhö
vaäy, ñeán luùc naøy, theá löïc quí toäc toân thaát ñaõ phaûi cuùi ñaàu tröôùc theá löïc quan lieâu.
2. Taàng lôùp quan lieâu döôùi cheá ñoä quaân chuû quyù toäc cuõng raát ñöôïc troïng duïng.
Neáu laø ngöôøi coù taøi, ñöùc thì ñöôïc boå nhieäm nhöõng chöùc vuï quan troïng. Ngay töø
naêm 1267, nhöõng nho sinh ñaõ ñöôïc trieàu ñình choïn vaøo laøm ôû quaùn, caùc, saûnh,
vieän. Söû cheùp: “Muøa haï, thaùng 4 (1267), choïn laáy nhöõng nho sinh hay chöõ boå vaøo
quaùn, caùc, saûnh, vieän... Theo cheá ñoä cuõ, khoâng phaûi laø noäi nhaân (hoaïn quan) thì
khoâng ñöôïc laøm chöùc haønh khieån, chöa töøng duøng ngöôøi vaên hoïc. Ngöôøi vaên hoïc
ñöôïc giöõ quyeàn bính baét ñaàu töø ñaây”(9).
Chính vì quan ñieåm troïng duïng ngöôøi hieàn taøi cho neân Nhaø nöôùc quaân chuû quyù
toäc Traàn ñaëc bieät troïng duïng nhöõng nho só taøi gioûi nhö tröôøng hôïp Ñoaøn Nhöõ Haøi
“... coøn nhö Nhöõ Haøi laø hoïc troø thoâi, vì coù taøi cho neân khoâng ngaïi maø uûy duïng mau
quaù”(10). Nhöõng ngöôøi khoâng coù taøi caùn, döùt khoaùt trieàu ñình khoâng duøng. Söû cheùp,
Nguyeãn Só Coá vaø Chu Boä ñeàu laø ngöôøi gaàn guõi, haàu caän Traàn Anh Toâng töø khi coøn
laø Thaùi töû. Khi Anh Toâng leân ngoâi “Coá vaø Boä vì ñeàu khoâng coù haïnh kieåm neân ñeàu
khoâng ñöôïc nhaác duøng. Coá laøm ñeán Thieân chöông caùc hoïc só, chöùc naøy ñaët laøm vì,
71
khoâng phaûi thöïc chöùc; Boä thì chæ coi vaøi boä caám binh maø thoâi. Khi Thöôïng hoaøng
(Traàn Anh Toâng) thaân ñi ñaùnh Chieâm Thaønh, Boä cheát traän, Coá thì cheát doïc ñöôøng.
Hai ngöôøi phuïc vuï Thöôïng hoaøng khoù nhoïc laâu ngaøy, nhöng vì taøi khoâng theå duøng
ñöôïc, cho neân ñeå vaøo chöùc nhaøn taûn, ñeàu cho boång loäc töôùc traät öu haäu caû, maø
khoâng khieán laøm vieäc gì coù quyeàn”(11). Baûo Höng vöông laø ngöôøi toân thaát nhöng
khoâng ñöôïc vua “uyû cho laøm vieäc chính söï, vì laø khoâng coù taøi laøm ñöôïc. Chuùng ta
thaáy roõ hôn trong tröôøng hôïp cuûa Cung Tuùc vöông Duïc, con tröôûng cuûa vua nhöng
cuõng bò pheá truaát quyeàn keá tuïc ngai vaøng vì laø ngöôøi phoùng ñaõng quaù.
Cho neân, ngöôøi toân thaát vaø nho só ñeàu theå hieän ñöôïc taøi naêng cuûa mình treân
caùc lónh vöïc chính trò, quaân söï, vaên hoùa... Phan Huy Chuù nhaän xeùt: “Trieàu Traàn
duøng ngöôøi thaät laø coâng baèng. Tuy ñaõ ñaët khoa muïc maø trong vieäc keùn duøng chæ
coát taøi laø ñöôïc, cho neân nhöõng nho só coù chí thöôøng ñöôïc troå taøi cuûa mình, khoâng
ñeán noãi bò boù buoäc haïn cheá vì tö caùch, nhö khoaûng ñôøi Long Höng (1293) Ñaïi
Khaùnh (1314) nhaân taøi coù raát nhieàu, maëc aùo trieàu, ôû ngoâi troïng, hoïc sinh vôùi khoa
giaùp ngang nhau, lòch duyeät treân ñöôøng laøm quan chöa töøng khaùc nhau (laøm
quan ôû trieàu baáy giôø duy coù Ñónh Chi, Trung Ngaïn laø ngöôøi khoa giaùp, coøn boïn
Haùn Sieâu, Sö Maïnh, Leâ Quaùt, Phaïm Maïi ñeàu do hoïc sinh xuaát thaân), chæ caàn ngöôøi
duøng ñöôïc, chöù khoâng caâu neä ôû ñöôøng xuaát thaân. Nhaân taøi vaø vaên hoïc ñöôïc thònh,
cuõng vì theá chaêng”(12). Chính vì vaäy, nhaø Traàn döôùi cheá ñoä quaân chuû quyù toäc ñaõ
taïo ñöôïc moái quan heä ñoaøn keát trong noäi boä hoaøng toäc, noäi boä trieàu ñình vaø vôùi
thaàn daân, ghi laïi baøi hoïc saâu saéc trong quaù trình xaây döïng vaø baûo veä Toå quoác.
Quyeàn lôïi kinh teá cuûa taàng lôùp quan lieâu khoâng ñöôïc öu haäu nhö taàng lôùp
quyù toäc. Hoï chæ ñöôïc trieàu ñình traû löông baèng tieàn vaø moät ít ruoäng ñaát. Vaø, nhö
chuùng ta ñaõ bieát, taàng lôùp quan lieâu ñaõ khoâng theå taïo ra moät lôùp ngöôøi hoaøn toaøn
trung thaønh vôùi nhaø vua, vôùi trieàu ñình nhö taàng lôùp quyù toäc. Khi taàng lôùp quan
lieâu coù chöùc, coù quyeàn thì laïi coù söï phaân hoaù. Coù ngöôøi heát loøng trung quaân aùi
quoác nhö Chu Vaên An nhöng laïi coù ngöôøi caäy quyeàn theá, yû vaøo söï tín nhieäm cuûa
nhaø vua maø ra söùc loäng haønh. Chu Vaên An (Chu Vaên Trinh) ñaõ töøng xin nhaø vua
“cheùm baûy keû nònh thaàn ñeàu laø ngöôøi quyeàn theá vua yeâu”(13) laø moät ví duï ñieån
hình. Nhaän xeùt veà taàng lôùp quan lieâu, Ngoâ Só Lieân vieát: “Boïn nho giaû nöôùc Vieät ta
ñaéc duïng ôû ñôøi, khoâng phaûi laø khoâng nhieàu, song keû thì veà coâng danh, keû thì veà phuù
quyù, keû thì hoøa quang ñoàng traàn, keû thì chæ coát aên loäc giöõ mình, chöa thaáy coù ngöôøi
naøo chí veà ñaïo ñöùc, ñeå taâm ñeán vieäc giuùp vua neân ñöùc toát, cho daân ñöôïc nhôø ôn.
Nhö Toâ Hieán Thaønh ñôøi Lyù, Chu Vaên Trinh ñôøi Traàn coù theå gaàn gaàn ñöôïc theá”(14).
Töø nöûa cuoái theá kyû XIV trôû ñi, hieän töôïng caùc quan laïi loäng quyeàn ñöôïc söû
cheùp ñeán khaù nhieàu. Naêm 1342, giaùm saùt ngöï söû laø Doaõn Ñònh vaø Nguyeãn Nhöõ
Vi coøn can ngaên thöôïng hoaøng Minh Toân khoâng ñöôïc vaøo Ngöï söû ñaøi “vôùi lôøi
leõ raát kích thieát”. Ñaáy laø söï kieän chöùng minh theá löïc quan lieâu ñaõ töøng böôùc laán
löôùt nhaø vua vaø hoaøng toäc maø tröôùc ñaây caùc quyù toäc ñoàng toäc khoâng bao giôø
daùm laøm nhö vaäy. Ñeán thôøi Duï Toâng, nhöõng trieàu thaàn nhö Leâ Quaùt, Phaïm Sö
Maïnh muoán nhaø vua thay ñoåi cheá ñoä theo Phöông Baéc. Nhaø vua noùi: “Nhaø nöôùc
ñaõ coù pheùp taéc nhaát ñònh, neáu nghe theo keá cuûa keû hoïc troø maët traéng tìm ñöôøng
tieán thaân thì sinh loaïn ngay”(15). Khoaûng 30 naêm cuoái theá kyû XIV, maëc duø
thöôïng hoaøng Traàn Ngheä Toâng vaãn naém quyeàn ñieàu haønh ñaát nöôùc nhöng thöïc
quyeàn laïi thuoäc veà Hoà Quyù Ly thì khi aáy taàng lôùp quan lieâu caøng coù cô hoäi loäng
72
haønh hôn nöõa. Khoâng chæ baèng hình thöùc loaïi boû khoâng duøng maø coøn taøn saùt
ñaãm maùu taàng lôùp quyù toäc trong trieàu ñình maø tröôùc heát laø nhöõng toân thaát coù
khaû naêng keá tuïc ngoâi vua. Vua Traàn Pheá Ñeá bò gieát baèng hình thöùc thaét coå (ngaøy
6 - 12 - 1388). Ñaïi vöông Ngaïc ngöôøi ñöôïc Thöôïng hoaøng laäp leân noái ngoâi cuõng
bò gieát vaøo thaùng 5-1391. Moät soá toân thaát hoï Traàn khaùc cuõng laàn löôït rôi vaøo theá
bò gieát haïi nhö Phuû quaân ti Traàn Nguyeân Uyeân vaø Nguyeân Daän bò gieát vaøo thaùng
2-1395. Vua Traàn Thuaän Toâng cuõng bò gieát sau khi Hoà Quyù Ly naém ngai vaøng
moät naêm. Ñoù laø moät trong nhöõng heä quaû cuûa cheá ñoä quaân chuû quan lieâu.
Tröôùc ñaây, töôùng coi quaân ñöôïc trieàu ñình tuyeån choïn trong toân thaát nhöng
ñeán naêm 1375 thì ñoái töôïng tuyeån choïn khoâng hoaøn toaøn laø toân thaát nöõa: “Xuoáng
chieáu choïn caùc quan vieân ngöôøi naøo coù taøi naêng, luyeän taäp ngheà voõ, thoâng hieåu
thao löôïc, thì khoâng cöù laø toân thaát, ñeàu cho laøm töôùng coi quaân”(16).
Neáu nhö döôùi cheá ñoä quaân chuû quyù toäc, quan laïi ñöôïc tuyeån choïn baèng
khoa cöû thì baây giôø, cheá ñoä quaân chuû quan lieâu, nhöõng ngöôøi giaøu coù coù theå
mua töôùc phaåm baèng vaät chaát. Söû cheùp: “Xuoáng chieáu cho nhöõng ngöôøi giaøu ôû
caùc loä ñem daâng thoùc, ban cho töôùc phaåm theo thöù baäc khaùc nhau”(17).
3. Ñoái vôùi thaàn daân (noâng daân, noâng noâ, noâ tyø, kyø laõo...), Nhaø nöôùc quaân
chuû quyù toäc Traàn raát chuù troïng trong moái quan heä ñoái vôùi thaàn daân. Chính
saùch “thaân daân” hay quan ñieåm “laáy daân laøm goác” theå hieän treân nhieàu lónh
vöïc. Söûa ñöùc chính cuûa nhaø vua cuõng laáy vieäc “cöùu giuùp tai hoïa” cho daân(18).
Chaêm lo ñeán cuoäc soáng no aám cuûa daân nhö ñaép ñeâ phoøng choáng luõ luït, baûo
veä muøa maøng, baûo veä söùc keùo vaø daân laø neàn taûng cuûa “thöïc tuùc, binh cöôøng”.
Vaøo nhöõng thôøi ñieåm ñaát nöôùc loaïn laïc, khoù khaên thì chính saùch cuûa Nhaø
nöôùc ban ra theå hieän vieäc chaêm lo ñeán cuoäc soáng cuûa daân. Ví duï, thôøi ñieåm
sau chieán tranh, ñaát nöôùc phaûi chòu moät toån thaát lôùn veà ngöôøi vaø cuûa. Chieán
tranh dieãn ra trong khoaûng thôøi gian ngaén, nhöng traûi roäng treân nhieàu ñòa
baøn, chuû yeáu laø nhöõng nôi coù maät ñoä daân cö ñoâng ñuùc nhaát cuûa ñaát nöôùc.
Nhieàu laøng maïc bò taøn phaù, daân soá thieät haïi khoâng nhoû. Naêm 1288, trong tôø
Bieåu göûi Hoát Taát Lieät, vua Traàn Nhaân Toâng ñaõ toá caùo quaân Nguyeân“ñoát phaù
heát chuøa chieàn trong nöôùc, khai quaät phaàn moä toå tieân, cöôùp boùc daân gian,
phaù phaùch saûn nghieäp traêm hoï, moïi toäi aùc khoâng vieäc naøo tröø”. Ñoái vôùi nhöõng
ñòa phöông bò chieán tranh taøn phaù naëng neà, trieàu ñình ra leänh: “Phaøm nôi
naøo töøng bò binh löûa cöôùp phaù thì tha toâ ruoäng vaø taïp dòch toaøn phaàn, caùc choã
khaùc thì giaûm bôùt hoaëc mieãn theo thöù baäc khaùc nhau”(19), nhaèm ñoäng vieân
nhaân daân, taêng cöôøng saûn xuaát, khaéc phuïc haäu quaû chieán tranh.
Chuùng toâi xin ñöôïc phaân tích theâm veà taàng lôùp noâng noâ, noâ tyø döôùi cheá ñoä
quaân chuû quyù toäc. Tröôùc ñaây, coù yù kieán cho raèng do söï boùc loät taøn teä cuûa vöông
haàu quyù toäc maø töø nöûa cuoái theá kyû XIV trôû ñi noå ra caùc cuoäc khôûi nghóa cuûa
noâng noâ, noâ tyø.
Chuùng toâi khoâng cho laø nhö vaäy. Bôûi leõ, tröôùc heát, tö lieäu minh chuoâng, thaàn
phaû... cho bieát nhöõng chuû nhaân thaùi aáp “toâ thueá nheï, tha lao dòch” v.v... töùc laø caùc
vöông haàu quí toäc laø nhöõng ngöôøi tuy coù boùc loät söùc lao ñoäng cuûa gia noâ, nhöng
khoâng phaûi quaù taøn teä. Trong gia ñình, gia noâ khoâng phaûi laø ngöôøi quaù caùch bieät
vôùi chuû. Tình caûm thaân thieát cuûa Traàn Höng Ñaïo ñoái vôùi gia noâ Yeát Kieâu vaø Daõ
73
Töôïng laø ví duï ñieån hình. Moái quan heä naøy coøn ñöôïc phaûn aùnh qua söï ghi cheùp
cuûa söû cuõ: “Thaùng 5, xuoáng chieáu caám cha con, vôï choàng vaø gia noâ khoâng ñöôïc toá
caùo laãn nhau”(20). Söï kieän naøy, ngoaïi tröø khuynh höôùng Nhaø nöôùc Traàn baûo veä traät
töï trong gia ñình, thoâng qua ñoù baûo veä traät töï xaõ hoäi, coøn thaáy ñöôïc thaân phaän cuûa
gia noâ, hoï khoâng phaûi haïng ngöôøi ñöùng ngoaøi khuoân khoå gia ñình. Thöù hai, chuùng
ta thaáy khi ñoùi keùm, nhaân daân nhieàu ngöôøi baùn con laøm gia noâ hoaëc hoï tình nguyeän
xin laøm taêng vaø gia noâ cho caùc theá gia. Dó nhieân ñoù cuõng laø söï löïa choïn khoù khaên
cuûa hoï, nhöng phaûi thaáy raèng, duø sao hoï cuõng löïa choïn nôi coù phaàn “deã thôû” hôn.
Thöù ba, cuõng vaøo thôøi Duï Toâng khi coù nhieàu cuoäc noåi daäy cuûa giaëc cöôùp, ñeå phaân
bieät gia noâ vôùi ñaùm cöôùp thì gia noâ phaûi thích chöõ vaøo traùn. “Thaùng 11 (1360), xuoáng
chieáu baét gia noâ cuûa caùc vöông haàu coâng chuùa ñeàu phaûi thích chöõ vaøo traùn chæ roõ
xöng haøm; keû naøo khoâng thích vaøo traùn, khoâng coù teân trong soå, töùc laø giaëc cöôùp, toäi
naëng thì trò, toäi nheï thì sung laøm quan noâ”(21). Vì coù “gia noâ troán traùnh” tham gia vaøo
“giaëc cöôùp” nhöng khoâng phaûi laø taát caû, maø ôû ñaây “giaëc cöôùp” phaàn lôùn noåi leân ôû
caùc loä laïi laø daân, do ñoùi keùm maø sinh ra troäm cöôùp. Söû cheùp: “Baáy giôø vì ñoùi keùm
daân gian khoå vì giaëc cöôùp” (Toaøn thö, Tr.156).. Trong thôøi gian trò vì cuûa vua Traàn
Duï Toâng (1341-1369) xaûy ra nhieàu hôn caû: 4 vuï, vaøo caùc naêm 1343, 1344, 1351, 1354
vaø ñieån hình laø cuoäc noåi daäy cuûa Ngoâ Beä ôû nuùi Yeân Phuï (nay thuoäc tænh Haûi Döông)
keùo daøi töø 1344-1360. Vaø, chæ coù 2 cuoäc vaøo caùc naêm 1343 vaø 1354 laø coù söï tham
gia cuûa caùc gia noâ. Thöù tö, söû cuõ khoâng heà coù moät caâu moät chöõ naøo noùi veà caùc noâng
noâ, noâ tyø tuï hoïp nhau noåi daäy maø hoï chæ tham gia maø thoâi. Söû cuõng khoâng cheùp
caùc vöông haàu ñem quaân ñi deïp hoï maø chæ thaáy cheùp Nhaø nöôùc cho thaønh laäp ñoäi
Phong ñoaøn chuyeân ñi baét cöôùp. Coù luùc, Nhaø nöôùc coøn phaûi ñieàu theâm quaân daân
caùc loä, ñoâi khi coøn ñieàu caû Caám quaân ñi deïp giaëc cöôùp.
Taàng lôùp quan lieâu trong ñieàu kieän kinh teá haøng hoùa, ruoäng ñaát tö höõu phaùt
trieån ñaõ ngaøy caøng khoâng ngöøng taêng cöôøng theá löïc kinh teá, chính trò, ngaøy caøng
ra söùc boùc loät noâng daân lao ñoäng maø tröôùc heát laø baét nhaân daân phaûi chòu söu
cao thueá naëng. Toaøn thö cheùp: “Thaùng 7 (1378), Töû Bình baét chöôùc pheùp dung
(töùc thueá thaân - TG) cuûa nhaø Ñöôøng ñeå laøm, thueá maù theâm naëng”(22).
Trong xaõ hoäi khoâng chæ naûy sinh maâu thuaãn giöõa giöõa taàng lôùp quan lieâu vôùi
taàng lôùp quí toäc maø coøn naûy sinh maâu thuaãn giöõa nhaân daân lao ñoäng vôùi Nhaø
nöôùc quaân chuû trung öông ñang quan lieâu hoùa.
- Ñoái vôùi kyø laõo. Chính vì xu höôùng quan lieâu hoùa cuûa Nhaø nöôùc trung öông Traàn
maø ñòa vò cuûa kyø laõo trong xaõ hoäi cuõng caøng ngaøy caøng khoâng coøn maáy vai troø.
ÔÛ buoåi ñaàu cuûa Nhaø nöôùc quaân chuû quí toäc Traàn, vai troø caùc kyø laõo raát quan
troïng. Trong coâng xaõ noâng thoân, kyø laõo vaø Hoäi ñoàng tröôûng laõo laø nhöõng ngöôøi
ñaïi dieän nhaân daân laøm leã teá thaàn vaø chia coâng ñieàn. Hoäi ñoàng tröôûng laõo khoáng
cheá xaõ, vì theá, chöùc xaõ quan ñaõ ñöôïc Nhaø nöôùc ñaët ra nhöng luùc coù, luùc khoâng
vì vai troø cuûa kyø laõo coøn lôùn.
Caùc kyø laõo coøn ñöôïc tham gia chính söï. Neáu nhö naêm 1284, hoïp Hoäi nghò
Dieân Hoàng laø hoïp “caùc phuï laõo trong nöôùc” ñeå baøn keá saùch ñaùnh giaëc Moâng -
Nguyeân, thì caøng veà sau vai troø cuûa kyø laõo caøng khoâng maáy ñöôïc chuù troïng. Vaøo
naêm 1405, döôùi trieàu Hoà, ñeå baøn keá ñaùnh giaëc Minh thì ngöôøi ñöôïc döï hoïp laø
An phuû söù caùc loä chöù khoâng phaûi laø caùc phuï laõo nöõa. Ñeán thôøi Leâ sô thì phuï laõo
74
ñöôïc xeáp ngang vôùi ñaøn baø goùa vaø treû moà coâi. Laø bôûi thôøi Leâ sô, heä thoáng chính
quyeàn quan lieâu ñaõ ñöôïc thieát laäp chaët cheõ ñeán caáp xaõ.
KEÁT LUAÄN
1. Coù theå noùi, döôùi cheá ñoä quaân chuû quyù toäc, söï keát hôïp caùc yeáu toá chính
trò, kinh teá vaø ñoàng toäc ñoái vôùi taàng lôùp quyù toäc laõnh ñaïo ñaát nöôùc, söï lieân keát
vua toâi “chia nhau cuøng höôûng thieân haï do toå toâng ñeå laïi” ñaõ taïo neân heä quaû laø
xaây döïng ñöôïc moät trieàu ñình thoáng nhaát, ñoaøn keát noäi boä, ñoaøn keát toaøn daân,
giöõ vöõng neàn ñoäc laäp daân toäc. Chuùng ta thaáy roõ reät trong taám göông cuûa Traàn
Höng Ñaïo. OÂng laø ngöôøi bieát nuoát moái haän cuûa cha trong moái quan heä vôùi ñaát
nöôùc, baûo veä xaõ taéc, chæ nghe lôøi cha traêng troái “haõy laáy thieân haï” maø khoâng thöïc
hieän. Ñoaøn keát hoaøng toäc trong quan heä vôùi Traàn Quang Khaûi, ñoaøn keát treân döôùi
trong quan heä vôùi Yeát Kieâu, Daõ Töôïng.
Thaønh coâng treân caùc lónh vöïc ñoaøn keát hoaøng toäc, ñoaøn keát toaøn daân, laáy daân
laøm goác ñaõ taïo neân söùc maïnh ñöa thôøi ñaïi nhaø Traàn leân ñænh cao cuûa vinh quang,
ñoù laø ba laàn chieán thaéng oanh lieät giaëc Moâng - Nguyeân, giöõ vöõng ñöôïc neàn ñoäc
laäp cho daân toäc, goùp phaàn phaùt huy vaø phaùt trieån neàn vaên minh Ñaïi Vieät trong
nhieàu theá kyû.
Cuõng bôûi toâng mieáu vaø xaõ taéc laø moät, cho neân sau chieán tranh vaán ñeà thöôûng
coâng cuûa nhaø Traàn chæ coù yù nghóa veà tinh thaàn. Ngöôøi coù coâng lao soá moät nhö
Traàn Höng Ñaïo khoâng thaêng moät chöùc, khoâng thöôûng moät töôùc naøo. Ñieàu naøy
chuùng ta seõ khoâng thaáy laëp laïi ôû thôøi Leâ sô sau khaùng chieán choáng quaân xaâm
löôïc Minh, khi cheá ñoä quaân chuû quan lieâu thònh haønh.
Döôùi cheá ñoä quaân chuû quyù toäc, khoâng khí hoaø bình, yeân vui bao truøm xaõ hoäi.
Toaøn thö cheùp: “Baáy giôø nhaø nöôùc voâ söï nhaân daân yeân vui”(23). Ñoù laø moät thôøi
kyø vua saùng toâi hieàn toaû saùng trong lòch söû.
2. Tuy nhieân, taàng lôùp quyù toäc vöông haàu ñöôïc höôûng quaù nhieàu boång loäc,
nhaát laø ruoäng ñaát maø khoâng phaûi noäp toâ thueá cho Nhaø nöôùc. Ñaây cuõng laø nguyeân
nhaân daãn ñeán tình traïng ngaân saùch nhaø nöôùc ngaøy caøng thieáu thoán. Hoï soáng ôû
thaùi aáp vaø caøng ngaøy chæ thích höôûng thuï, boû maëc chính söï. Do vaäy, quyeàn löïc
taäp trung cuûa Nhaø nöôùc, vì theá maø trôû neân phaân taùn, keùm hieäu löïc.
3. Nhö chuùng toâi ñaõ neâu, töø theá kyû XIV, nhaát laø nöûa cuoái theá kyû XIV trôû ñi, cheá
ñoä quaân chuû quan lieâu thònh haønh thì cuõng laø thôøi kyø xaõ hoäi coù nhieàu roái ren. Theo
thoáng keâ cuûa chuùng toâi, töø naêm 1225 ñeán nhöõng naêm ñaàu theá kyû XIV, khi cheá ñoä
quaân chuû quyù toäc thònh haønh, chæ coù moät cuoäc laøm phaûn cuûa Trònh Giaùc Maät ôû ñaïo
Ñaø Giang vaøo naêm 1280, thì töø nöûa cuoái theá kyû XIV trôû ñi ñaõ coù tôùi 8 cuoäc noåi daäy
cuûa nhaân daân maø söû cheùp laø vì ñoùi keùm sinh ra troäm cöôùp. Trong trieàu ñình, moät
loaït nhöõng bieán loaïn xaûy ra, gieát vua, thanh toaùn nhöõng toân thaát coù khaû naêng leân
naém ngai vaøng nhö chuùng toâi ñaõ neâu treân. Ñaùm “hoïc troø maët traéng” ra söùc loäng
quyeàn, nhaèm thaâu toùm quyeàn löïc vaøo tay mình. Hoï luoân phaán ñaáu ñeå coù quyeàn, coù
chöùc. ÔÛ hoï, coù chöùc thì coù quyeàn. Quyeàn ñi ñoâi vôùi lôïi vaø caøng muoán höôûng nhieàu
lôïi hôn nöõa thì ñöông nhieân laø phaûi taän thu thueá. Gaùnh naëng naøy khoâng ai khaùc laø
nhaân daân lao ñoäng phaûi chòu. Ñoái vôùi hoï “soáng cheát maëc bay, tieàn thaày boû tuùi”.
75
Maët khaùc, ñeå taêng cöôøng theá löïc thì taàng lôùp quan lieâu tìm caùch loâi keùo nhöõng
ngöôøi cuøng phe caùnh vaø ñöông nhieân loaïi boû nhöõng ngöôøi ñoái laäp baèng nhieàu
hình thöùc: böùc haïi, gieát choùc, loaïi boû khoâng duøng. Gaây neân maâu thuaãn khoâng
chæ trong trieàu maø coøn caû ngoaøi xaõ hoäi.
Taàng lôùp quan lieâu luoân tìm cô hoäi ñeå tieán thaân. Trong quan nieäm cuûa hoï,
moät ngöôøi laøm quan caû hoï ñöôïc nhôø. Tö töôûng coâng thaàn, ñòa vò cuõng laø moät
trong nhöõng nguyeân nhaân gaây neân tình traïng maát ñoaøn keát vaø maâu thuaãn.
Kinh nghieäm lòch söû cho hay, söï oån ñònh veà chính trò laø ñieàu kieän vaø ñoøn baåy
ñeå phaùt trieån kinh teá, xaây döïng ñaát nöôùc. Vaø, ngöôïc laïi maâu thuaãn noäi boä laø nguyeân
nhaân daãn ñeán noäi chieán vaø nguyeân côù cho nhöõng cuoäc xaâm löôïc cuûa ngoaïi bang.
4. Nhöng chuùng ta phaûi thaáy raèng, neáu nhö taàng lôùp quyù toäc chæ muoán thöïc
thi pheùp nöôùc theo pheùp cuõ cuûa toå toâng thì taàng lôùp quan lieâu laïi coù khuynh
höôùng taùo baïo laø thay ñoåi pheùp nöôùc. Noùi moät caùch khaùc laø muoán thöïc hieän caûi
caùch. Ñieàu naøy caøng ñöôïc chöùng minh roõ reät qua nhöõng caûi caùch cuûa Hoà Quyù
Ly vaøo nhöõng naêm cuoái cuøng cuûa trieàu Traàn.
Toùm laïi, duø ôû thôøi ñaïi naøo cuõng vaäy, ñoaøn keát noäi boä, ñoaøn keát nhaân daân,
chuù troïng quan ñieåm laáy daân laøm goác, chuù troïng ñaøo taïo vaø söû duïng ngöôøi hieàn
taøi vaøo vieäc nöôùc, ñoù laø ñieàu kieän tieân quyeát ñeå xaây döïng vaø phaùt trieån ñaát nöôùc.
CHUÙ THÍCH
1. Ñaïi Vieät söû kyù toaøn thö. Taäp II. Nxb. Khoa hoïc xaõ hoäi. Haø Noäi - 1971. Tr..21.
2. Ñaïi Vieät söû kyù toaøn thö. Taäp II. Nxb. Khoa hoïc xaõ hoäi. Haø Noäi - 1971. Tr..39.
3. Ñaïi Vieät Söû kyù toaøn thö. Taäp II. Nxb. Khoa hoïc xaõ hoäi. Haø Noäi - 1971. Tr. 40.
4. Ñaïi Vieät söû kyù toaøn thö. Taäp II. Nxb. Khoa hoïc xaõ hoäi. Haø Noäi - 1971. Tr.. 52.
5. Nhaân Hueä vöông: töùc Traàn Khaùnh Dö. Döôõng Chaân Bình Thoân töû laø teân hieäu cuûa oâng.
6. Thô vaên Lyù - Traàn, Taäp II, quyeån Thöôïng, Nxb. Khoa hoïc xaõ hoäi, Haø Noäi - 1989, Tr.801-802.
7. Ñaïi Vieät Söû kyù toaøn thö, Taäp II, Sñd, Tr.175.
9. Ñaïi Vieät Söû kyù toaøn thö. Taäp II, Sñd, Tr.147.
12. Phan Huy Chuù, Lòch trieàu hieán chöông loaïi chí, Taäp I, Nxb. Khoa hoïc Xaõ hoäi, Haø Noäi -1992, Tr.539.
13. Ñaïi Vieät Söû kyù toaøn thö. Taäp II. Sñd. Tr.176.
20. Ñaïi Vieät Söû kyù toaøn thö, Taäp II, Sñd, Tr.115
76
COÂNG TAÙC HOØA GIAÛI ÔÛ NOÂNG THOÂN
VIEÄT NAM HIEÄN NAY NHÌN TÖØ GOÙC ÑOÄ
NGHIEÂN CÖÙU VAÊN HOÙA COÄNG ÑOÀNG
LAØNG XAÕ: TRÖÔØNG HÔÏP CUÛA
XAÕ THAÏCH CHAÂU, TÆNH HAØ TÓNH
Kato Atsufumi*
I. MÔÛ ÑAÀU
Trong baøi naøy, toâi seõ trình baøy vaøi nhaän xeùt veà coâng taùc hoøa giaûi ôû cô sôû, qua
khaûo saùt thöïc teá vaên hoùa xaõ hoäi hoïc taïi xaõ Thaïch Chaâu, huyeän Thaïch Haø, tænh
Haø Tónh 1 naêm qua, töø thaùng 10-2002 ñeán thaùng 9-2003.
Hoøa giaûi ôû cô sôû laø hoaït ñoäng töï nguyeän, giaûi quyeát nhöõng vieäc vi phaïm phaùp
luaät vaø tranh chaáp nhoû trong coäng ñoàng, do caùc toå chöùc cuûa cuïm daân cö (caáp
xoùm) thöïc hieän. Hieän nay Ñaûng vaø Nhaø nöôùc ñang tieán haønh phaùp cheá hoùa coâng
taùc hoøa giaûi ôû cô sôû vôùi muïc ñích laø phaùt huy naêng löïc töï quaûn cuûa coäng ñoàng
laøng xaõ ñeå giöõ gìn traät töï, an toaøn xaõ hoäi trong coäng ñoàng vaø thöïc hieän daân chuû
ôû cô sôû. Hoøa giaûi ôû cô sôû laø moät hoaït ñoäng ñang ñöôïc chuù yù ñeå tìm hieåu veà quaûn
lyù xaõ hoäi ôû noâng thoân Vieät Nam hieän nay.
Nhìn töø goùc ñoä nghieân cöùu vaên hoùa, hoøa giaûi ôû noâng thoân ñöôïc theå hieän qua
2 maët cuûa vaên hoùa coäng ñoàng laøng xaõ Vieät Nam: Moät laø vaên hoùa coäng ñoàng tình
caûm treân cô sôû “tình laøng nghóa xoùm”; Hai laø vaên hoùa coäng ñoàng haønh chính
ñöôïc hình thaønh qua caùc sinh hoaït chính trò-xaõ hoäi cuûa caáp cô sôû.
Qua khaûo saùt thöïc teá taïi xaõ Thaïch Chaâu, toâi caûm thaáy coâng taùc hoøa giaûi ôû cô
sôû ñaõ thöïc söï ñi vaøo ñôøi soáng haøng ngaøy cuûa ngöôøi daân noâng thoân Thaïch Chaâu,
vaø hoï ñaõ thöïc hieän töông ñoái töï nguyeän coâng taùc hoøa giaûi, phaùt huy naêng löïc töï
quaûn cuûa coäng ñoàng.
Nhöng khi phaân tích saâu veà tính coäng ñoàng laøng xaõ, laø neàn taàng cuûa tính “töï
quaûn” coäng ñoàng, thì chuùng toâi nhaän ra 2 maët cuûa tính “töï quaûn”: yeáu toá “töï trò”
cuûa coäng ñoàng tình caûm vaø yeáu toá “quaûn lyù xaõ hoäi” cuûa coäng ñoàng haønh chính.
Toâi seõ giôùi thieäu vaø phaân tích moät tröôøng hôïp cuï theå cuûa vieäc hoøa giaûi ôû cô
sôû maø toâi ñaõ tìm hieåu ñöôïc taïi xaõ Thaïch Chaâu.
* Nhaät Baûn
77
II. VEÀ MAËT PHAÙP LYÙ VAØ LÒCH SÖÛ CHEÁ ÑOÄ HOØA GIAÛI ÔÛ CÔ SÔÛ
1. Noäi dung cuûa coâng taùc hoøa giaûi ôû cô sôû hieän haønh(1)
Nghò ñònh soá 160/1999/NÑ-CP ngaøy 18-10-1999 cuûa Chính phuû quy ñònh: “Hoøa
giaûi ôû cô sôû laø vieäc höôùng daãn, giuùp ñôõ, thuyeát phuïc caùc beân tranh chaáp ñaït ñöôïc
thoûa thuaän, töï nguyeän giaûi quyeát vôùi nhau nhöõng vieäc vi phaïm phaùp luaät vaø tranh
chaáp nhoû nhaèm giöõ gìn ñoaøn keát trong noäi boä nhaân daân, cuûng coá, phaùt huy
nhöõng tình caûm vaø ñaïo lyù truyeàn thoáng toát ñeïp trong gia ñình vaø coäng ñoàng daân
cö, phoøng ngöøa, haïn cheá vi phaïm phaùp luaät, baûo ñaûm traät töï, an toaøn xaõ hoäi
trong coäng ñoàng daân cö” (Khoaûn 1, Ñieàu 2).
Toå chöùc vaø phöông phaùp tieán haønh coâng taùc hoøa giaûi ôû cô sôû coù caùc ñaëc ñieåm
nhö sau: Thöù nhaát, coâng taùc hoøa giaûi ñöôïc thöïc hieän thoâng qua hoaït ñoäng cuûa
toå hoøa giaûi hoaëc caùc toå chöùc thích hôïp khaùc cuûa nhaân daân ôû thoân, xoùm, baûn, aáp,
toå daân phoá vaø caùc cuïm daân cö khaùc (Ñieàu 2 Phaùp leänh veà toå chöùc vaø hoaït ñoäng
hoøa giaûi ôû cô sôû). Trong ñoù Maët traän Toå quoác Vieät Nam ñoùng vai troø chính ñeå toå
chöùc toå hoøa giaûi (Ñieàu 5, Khoaûn 2, Ñieàu 7 Phaùp leänh). Nhaø nöôùc khoâng phuû nhaän
vai troø quan troïng cuûa giaø laøng, toäc tröôûng, v.v... trong coâng taùc hoøa giaûi nhöng
hoï chæ ñoùng vai troø phuï. Thöù hai, hoaït ñoäng hoøa giaûi ôû cô sôû ñöôïc thöïc hieän
theo nguyeân taéc töï nguyeän. Coâng taùc hoøa giaûi ñöôïc tieán haønh theo nguyeân taéc
“toân troïng söï töï nguyeän cuûa caùc beân; khoâng baét buoäc, aùp ñaët caùc beân tranh chaáp
phaûi tieán haønh hoøa giaûi” (Khoaûn 2, Ñieàu 4 Phaùp leänh).
Ñoái töôïng vieäc hoøa giaûi ôû cô sôû coù 4 loaïi: Thöù nhaát laø maâu thuaãn, xích mích
giöõa caùc caù nhaân vôùi nhau nhö maâu thuaãn trong gia ñình hay laø maâu thuaãn giöõa
caùc caù nhaân coù quan heä xoùm gieàng trong ñôøi soáng sinh hoaït haøng ngaøy (Ñieåm
a Khoaûn 1 Ñieàu 3 Phaùp leänh). Thöù hai laø tranh chaáp veà quyeàn, lôïi ích phaùt sinh
töø quan heä daân söï nhö tranh chaáp phaùt sinh töø quan heä veà taøi saûn, quan heä hôïp
ñoàng daân söï, nghóa vuï daân söï, thöøa keá, quyeàn söû duïng ñaát (Ñieåm b Khoaûn 1
Ñieàu 4 Nghò ñònh). Thöù ba laø tranh chaáp veà quyeàn, lôïi ích phaùt sinh töø quan heä
hoân nhaân gia ñình (Ñieåm c Khoaûn 1 Ñieàu 4 Nghò ñònh). Thöù tö laø nhöõng vieäc vi
phaïm phaùp luaät khaùc maø theo quy ñònh cuûa phaùp luaät chöa ñeán möùc bò xöû lyù
baèng bieän phaùp hình söï hoaëc bieän phaùp haønh chính (Ñieåm d Khoaûn 1 Ñieàu 4
Nghò ñònh), nhö aên troäm con gaø, ñaùnh nhau gaây maát traät töï coâng coäng.
2. Heä thoáng vaên baûn phaùp lyù cuûa coâng taùc hoøa giaûi ôû cô sôû
Maáy naêm gaàn ñaây, Nhaø nöôùc ñöa ra caùc vaên baûn phaùp lyù veà coâng taùc hoøa
giaûi ôû cô sôû theo xu höôùng xaây döïng Nhaø nöôùc phaùp cheá vaø thöïc hieän Quy cheá
daân chuû ôû cô sôû.
Nhìn laïi lòch söû phaùp cheá coâng taùc hoøa giaûi ôû cô sôû: khi Boä Tö phaùp giaûi theå
vaøo naêm 1961 thì nhieäm vuï quaûn lyù coâng taùc hoøa giaûi ñöôïc chuyeån sang Toøa aùn
nhaân daân, vaø naêm 1964 Toøa aùn toái cao ra Thoâng tö soá 02/TC ngaøy 26-2-1964 veà
xaây döïng Toå hoøa giaûi vaø kieän toaøn toå Tö phaùp xaõ, khu phoá. Töø naêm 1982, nhieäm
vuï quaûn lyù vaø höôùng daãn hoaït ñoäng hoøa giaûi ñöôïc chuyeån sang Boä Tö phaùp. Sau
khi Hieán phaùp naêm 1992 quy ñònh veà coâng taùc hoøa giaûi (Ñieàu 127), Chính phuû
ra Nghò ñònh soá 38/CP ngaøy 4-6-1993 quy ñònh chöùc naêng, nhieäm vuï, quyeàn haïn
78
COÂNG TAÙC HOØA GIAÛI ÔÛ NOÂNG THOÂN VIEÄT NAM HIEÄN NAY NHÌN TÖØ GOÙC ÑOÄ...
cuûa Boä Tö phaùp trong ñoù coù coâng taùc hoøa giaûi. Naêm 1998, ngay sau khi coù Quy
cheá daân chuû ôû cô sôû, Quoác hoäi thoâng qua Phaùp leänh veà toå chöùc vaø hoaït ñoäng
hoøa giaûi ôû cô sôû. Naêm 1999, Chính phuû ra Nghò ñònh soá 160/1999/NÑ-CP ngaøy
18-10-1999 quy ñònh chi tieát moät soá ñieàu cuûa Phaùp leänh.
3. Lòch söû bieán ñoåi vai troø cuûa coäng ñoàng laøng xaõ trong coâng taùc hoøa giaûi ôû cô sôû
Caùc höông öôùc ñöôïc xaây döïng treân ñòa baøn Haø Tónh tröôùc Caùch maïng thaùng
Taùm naêm 1945(2) cho bieát lòch söû bieán ñoåi vai troø cuûa cuïm daân cö trong coâng taùc
hoøa giaûi ôû cô sôû.
1) Trong caùc baûn höông öôùc xaây döïng tröôùc naêm 1920, töùc laø tröôùc khi coù chính
saùch caûi löông höông öôùc(3), khoâng thaáy quy ñònh cuï theå veà phöông phaùp xöû lyù kieän
tuïng ôû caáp cô sôû. Chæ coù nhöõng ñieàu maø quy ñònh caáp laøng (laøng: ñôn vò haønh chính
ôû döôùi caáp xaõ) xeùt xöû kieän tuïng vaø baát bình cuûa daân tröôùc, sau ñoù môùi ñöôïc leân
caáp xaõ. Vaø nhieàu baûn höông öôùc coù nhöõng ñieàu haïn cheá kieän tuïng leân caáp treân(4).
2) Sau naêm 1920, caùc quy ñònh chi tieát veà thuû tuïc xöû lyù kieän tuïng vaø coâng taùc
hoøa giaûi ôû cô sôû ñöôïc xuaát hieän trong caùc baûn höông öôùc. Ví duï, Höông öôùc thoân
Gia Baéc quy ñònh veà vieäc kieän tuïng nhö sau: tröôùc tieân 2 vieân Höông hoäi phaân
xöû, neáu phaân xöû khoâng thoûa ñaùng, trình leân Coäng ñoàng (Hoäi ñoàng?) phaân xöû. Neáu
vaãn thaáy khoâng hôïp tình hôïp lyù thì laøm ñôn trình leân huyeän. Trong “Baûn caûi löông
höông öôùc maãu”(5) cuõng coù ñieàu quy ñònh töông ñöông, gioáng nhau. Coøn caùc baûn
höông öôùc sau naêm 1920 quy ñònh neáu kieän leân caáp treân maø cuõng xöû lyù nhö caáp
döôùi thì hai beân kieän tuïng ñeàu bò phaït tieàn. Trong “Baûn caûi löông höông öôùc maãu”
khoâng thaáy quy ñònh naøy. Coù leõ laø caùc xaõ thoân töï quyeát ñònh ñieàu naøy.
Sau naêm 1961, cheá ñoä coâng taùc hoøa giaûi ôû cô sôû ñaõ coù quy ñònh gioáng nhö
cheá ñoä hieän nay: laáy ñoäi saûn xuaát ôû noâng thoân laøm cô sôû thaønh laäp toå hoøa giaûi;
thaønh vieân toå hoøa giaûi ñöôïc baàu ra töø daân bình thöôøng trong ñoäi (Toøa aùn nhaân
daân tænh Haø Nam Ninh 1976: 5, 10, 11).
III. GIÔÙI THIEÄU VAØ PHAÂN TÍCH VIEÄC HOØA GIAÛI ÔÛ CÔ SÔÛ TAÏI XAÕ THAÏCH CHAÂU
Thaïch Chaâu naèm ôû phía baéc cuûa thò xaõ Haø Tónh, caùch tænh lî khoaûng 10 km.
Dieän tích heïp vôùi 733 ha. Daân soá 5.628 nhaân khaåu (naêm 2002), giaûm daàn töø naêm
1996. Coù 11 ñôn vò xoùm vaø moät khu vöïc thò töù. Ngöôøi daân ôû ñaây chuû yeáu laøm noâng
nghieäp. Thaïch Chaâu laø trung taâm cuûa vuøng “6 xaõ” cöûa bieån. Ñaëc ñieåm cuûa vuøng “6
xaõ” laø ñaát caùt, baïc maøu, khoâng coù thuûy lôïi. Saûn xuaát noâng nghieäp hoaøn toaøn phuï
thuoäc vaøo thieân nhieân. Nhöõng naêm gaàn ñaây do chuyeån ñoåi cô caáu caây troàng thaønh
coâng, saûn xuaát caây laïc ñöôïc phaùt trieån laøm taêng theâm thu nhaäp cuûa hoä noâng daân.
Thaïch Chaâu noåi tieáng veà truyeàn thoáng vaên hoùa, coù nhieàu doøng hoï noåi tieáng
khoa baûng. Trong ñoù coù hoï Phan Huy coáng hieán nhieàu taøi naêng cho lòch söû caän
hieän ñaïi cuûa Vieät Nam nhö Phan Huy Ích, Phan Huy OÂn, Phan Huy Chuù, Giaùo
sö söû hoïc Phan Huy Leâ...
Thaïch Chaâu daøy truyeàn thoáng caùch maïng, nhôø ñoù toå chöùc hoaït ñoäng cuûa
Ñaûng boä ñöôïc maïnh. Trong thôøi kyø phong traøo Xoâ vieát Ngheä Tónh (1930-1931)
79
duø ôû huyeän Thaïch Haø phong traøo khoâng maïnh nhöng ôû Thaïch Chaâu vaãn xuaát
hieän 3 laøng ñoû (chính quyeàn töï trò cuûa noâng daân) trong 4 laøng treân ñòa baøn.
Trong quaù trình ñoåi môùi, möùc soáng cuûa con ngöôøi Thaïch Chaâu ñaõ ñöôïc caûi
thieän nhieàu hôn tröôùc. Ñaëc bieät, sau naêm 1997 tình hình giao thoâng cuûa vuøng “6
xaõ” ñöôïc caûi thieän, nhôø ñoù kinh teá xaõ hoäi cuûa xaõ thay ñoåi ñöôïc nhieàu. Ña soá gia
ñình ñaõ mua saém ti vi. Soá gia ñình coù ñieän thoaïi cuõng daàn taêng leân. Caùc coâng
trình phuùc lôïi, xaây döïng cô sôû haï taàng ñöôïc tieán haønh lieân tuïc nhö naâng caáp
tröôøng caáp I, caáp II (1996), xaây döïng tröôøng caáp III (2001), xaây Nhaø truyeàn thoáng
thö vieän xaõ (2002), vaø gaàn ñaây nhaát laø xaây döïng truï sôû UBND xaõ coù 2 taàng (2003).
Trong khi ñoù, vì khoâng coù coâng taùc thuûy lôïi, khoâng coù laøng ngheà neân HTX
dòch vuï noâng nghieäp vaø caùc loaïi HTX kieåu môùi khoâng ñöôïc phaùt trieån. Quy moâ
kinh doanh saûn xuaát noâng nghieäp thöôøng khoâng vöôït qua khuoân khoå cuûa kinh
teá hoä gia ñình.
Xoùm Hoàng Laïc, nôi maø toâi soáng, coù 142 hoä vôùi 587 nhaân khaåu (2003). Hoï
chuû yeáu laøm ruoäng, coøn moät soá ngöôøi laøm giaùo vieân vaø moät soá ngöôøi laøm kinh
doanh dòch vuï nhö söûa xe maùy, xe ñaïp ôû khu vöïc Thò töù, buoân baùn nhoû, maùy
vaän taûi nhoû (xe coâng noâng), maùy xay gaïo, v.v...
Sau ñaây toâi seõ giôùi thieäu tröôøng hôïp cuûa vuï vieäc “baø B” xaåy ra ôû xoùm Hoàng
Laïc ñeå tìm hieåu coâng taùc hoøa giaûi ôû cô sôû ñöôïc tieán haønh cuï theå nhö theá naøo.
Vuï vieäc “baø B”
Ñaàu naêm 2003, baø B (daân xoùm, gaàn 50 tuoåi) bò anh A (thanh nieân haøng xoùm)
ñaùnh, phaûi naèm ôû traïm y teá xaõ khoaûng 1 tuaàn. Nguyeân nhaân tröïc tieáp laø baø B
caõi vôùi coâ C (meï anh A, giaùo vieân, hôn 50 tuoåi) veà vieäc baø D (chò gaùi cuûa baø B
cuõng laø daân xoùm) nôï tieàn cuûa coâ C chöa traû. Coù theå laø do caùch aên noùi cuûa baø B
laøm cho anh A quaù böùc xuùc, anh A ñaùnh baø B “thay cho meï”.
Ngay sau khi vuï vieäc naøy xaûy ra, Khoái Maët traän xoùm toå chöùc cuoäc hoïp baøn veà
caùc giaûi phaùp hoøa giaûi. Nhöng cuoäc hoïp hoâm ñoù khoâng quyeát ñònh ñöôïc ñoaøn theå
naøo phaûi can thieäp giaûi quyeát vaán ñeà bôûi vì caùc ñöông söï sinh soáng ôû caùc toå chöùc
khaùc nhau. Anh A ñaõ coù coâng vieäc ôû thò xaõ Haø Tónh khoâng tham gia sinh hoaït ôû
xoùm nöõa. Baø B laø noâng daân bình thöôøng. Coøn coâ C laø giaùo vieân, ít tham gia ñöôïc
sinh hoaït ôû xoùm. Trong ngoaøi cuoäc hoïp nhieàu ngöôøi noùi raèng doøng hoï phaûi chuû
ñoäng can thieäp giaûi quyeát vaán ñeà bôûi vì taát caû caùc ñöông söï ñeàu laø thaønh vieân
cuûa hoï L(6). Nhöng, laàn naøy, doøng hoï L khoâng chuû ñoäng giaûi quyeát vaán ñeà. Baø B
ñònh ñöa ra vaán ñeà leân xaõ vaø ñaõ chuaån bò göûi vaên baûn ñeán tröôøng cuûa coâ C.
Nhöng cuoái cuøng Khoái Maët traän xoùm ñaõ toå chöùc hoøa giaûi vaán ñeà. Ban hoøa
giaûi môøi caùc ñöông söï ñeán Caâu laïc boä xoùm vaø xem xeùt tôø trình cuûa hai beân, sau
ñoù coù nhieàu yù kieán goùp yù vaø phaân tích, cuoái cuøng tröôûng ban hoøa giaûi toång hôïp
caùc yù kieán ñöa ra giaûi phaùp nhö sau:
1- Anh A ñaùnh baø B ñöôïc xem nhö laø con ñaùnh meï. Anh A phaûi göûi “tieàn
maùu” (tieàn boài thöôøng) 100.000 ñoàng cho baø B.
2- Hai beân ñeàu phaûi xin loãi taäp theå vì maát an ninh traät töï trong xoùm. (Tröôøng
hôïp naøy “xin loãi taäp theå” coù nghóa laø chæ xin loãi tröôùc Khoái Maët traän xoùm maø
khoâng ñöa ra vuï vieäc naøy hoïp toaøn daân xoùm).
80
COÂNG TAÙC HOØA GIAÛI ÔÛ NOÂNG THOÂN VIEÄT NAM HIEÄN NAY NHÌN TÖØ GOÙC ÑOÄ...
3- Xoùm khoâng thu tieàn phaït, chæ thu leä phí moãi beân 30.000 ñoàng theo quy
ñònh cuûa xoùm.
Phaân tích:
Vieäc hoøa giaûi vuï vieäc “baø B” coù maáy ñieåm ñaùng chuù yù nhö sau:
1) Ban hoøa giaûi ñöa ra giaûi phaùp döïa vaøo quan heä “anh em” cuûa hai beân. Khi
xem xeùt lyù tình cuûa hai beân, Ban hoøa giaûi coi troïng quan heä “böùc treân böùc döôùi” giöõa
anh A vaø baø B trong quan heä hoï haøng ñeå hai beân deã chaáp nhaän giaûi phaùp cuûa Ban.
2) Khoái Maët traän xoùm ñoùng vai troø chính trong vuï vieäc hoøa giaûi. Nhieàu ngöôøi
trong xoùm cho raèng doøng hoï phaûi chuû ñoäng giaûi quyeát vaán ñeà nhöng laàn naøy
doøng hoï L khoâng can thieäp ñöôïc kòp thôøi.
3) Söï ñoaøn keát noäi boä cuûa daân xoùm ñöôïc coi troïng. Cho neân Ban hoøa giaûi
baét hai beân phaûi xin loãi tröôùc taäp theå xoùm vì maát an ninh traät töï trong xoùm.
4) Vuï vieäc naøy ñöôïc giaûi quyeát trong noäi boä coäng ñoàng xoùm. Khoâng coù yeáu
toá beân ngoaøi naøo tham gia coâng taùc hoøa giaûi naøy. Baø B ñònh ñöa vaán ñeà leân caáp
xaõ vaø chuaån bò vaên baûn göûi cho tröôøng cuûa coâ C, nhöng cuoái cuøng baø B cuõng
chaáp nhaän hoøa giaûi caáp xoùm.
Tröôøng hôïp hoøa giaûi vuï vieäc “baø B” cho thaáy:
a) Duø giaûi phaùp hoøa giaûi döïa vaøo quan heä “anh em” nhöng toå chöùc maø tieán
haønh vieäc hoøa giaûi laø Khoái Maët traän xoùm - toå chöùc chính trò xaõ hoäi caáp cô sôû -
chöù khoâng phaûi laø doøng toäc.
b) Coâng taùc hoøa giaûi ñöôïc tieán haønh hoaøn toaøn trong noäi boä coäng ñoàng laøng xaõ.
Sau ñaây, toâi seõ phaân tích tính coäng ñoàng xoùm taùc duïng ñeán coâng taùc hoøa giaûi
nhö theá naøo.
IV. TÍNH COÄNG ÑOÀNG LAØNG XAÕ

1. Tính coäng ñoàng tình caûm
Tính coäng ñoàng cuûa xoùm coù 2 maët: Thöù nhaát laø tính coäng ñoàng tình caûm.
Tình caûm laøng xoùm vaø tình caûm anh em hoï haøng laø yeáu toá cô baûn nhaát cuûa tính
coäng ñoàng laøng xaõ. Ngöôøi ta hay keå raèng, ôû noâng thoân sau khi aên côm xong
nhöõng ngöôøi haøng xoùm taäp trung ôû nhaø naøo ñoù uoáng nöôùc cheø xanh noùi chuyeän,
ñoù laø söï bieåu hieän tieâu bieåu nhaát cuûa tình laøng nghóa xoùm noùi rieâng vaø tính coäng
ñoàng laøng xaõ noùi chung. Coøn xoùm laø cuïm daân cö cuûa caùc hoä gia ñình cuøng doøng
hoï. ÔÛ xoùm Hoàng Laïc, coù moät doøng hoï lôùn (hôn 100 hoä) vaø daêm hoï vöøa vaø nhoû
chung soáng vôùi nhau.
Khi Ban hoøa giaûi xoùm giaûi quyeát vuï vieäc “baø B”, Ban ñöa ra giaûi phaùp döïa
vaøo quan heä tình caûm anh em hoï haøng cuûa hai beân.
Nhöng, trong tröôøng hôïp cuûa vuï vieäc “baø B”, toå chöùc doøng hoï khoâng chuû
ñoäng giaûi quyeát vaán ñeà. Chæ coù moät thanh nieân cuûa Hoäi ñoàng doøng toäc L tham
gia Ban hoøa giaûi vôùi tö caùch laø thaønh vieân cuûa Ban chaáp haønh Hoäi ngöôøi cao tuoåi
81
xoùm. Ñieàu naøy chöùng toû raèng taùc duïng cuûa “tình caûm” ñoái vôùi coâng taùc hoøa giaûi
coù haïn cheá. Lyù do maø Hoäi ñoàng doøng toäc khoâng kòp thôøi tham gia vieäc hoøa giaûi
coù leõ laø vì Hoäi ñoàng khoâng coù traùch nhieäm tröôùc Nhaø nöôùc veà quaûn lyù caùc thaønh
vieân trong doøng hoï.
2. Tính coäng ñoàng haønh chính

Thöù hai laø tính coäng ñoàng haønh chính. Caùc sinh hoaït chính trò xaõ hoäi cuûa caáp
xoùm, nhö cuoäc hoïp cuûa caùc ñoaøn theå caáp xoùm, lao ñoäng taäp theå laøm giao thoâng,
thuûy lôïi trong xoùm, keát hôïp vôùi tình laøng nghóa xoùm, tình caûm anh em hoï haøng
cuøng taïo ra tính coäng ñoàng cuûa ñôn vò xoùm.
Tröôùc tieân, toâi xin giôùi thieäu lòch söû hình thaønh ñôn vò “xoùm” coù tính chaát ñôn
vò chính trò xaõ hoäi ôû cô sôû. Ít nhaát töø ñaàu theá kyû XVIII treân ñòa baøn Thaïch Chaâu
ñôn vò “xaõ” ñaõ maát ñi tính chaát ñôn vò haønh chính maø chæ coøn laø ñôn vò lieân keát
Hoäi tö vaên. Tröôùc Caùch maïng thaùng Taùm, treân ñòa baøn Thaïch Chaâu baây giôø coù
4 laøng laø ñôn vò haønh chính ñoäc laäp, coù lyù tröôûng, ñeàn vaø ñình rieâng cuûa laøng.
Trong luùc ñoù “xoùm” chæ laø teân goïi cuûa cuïm daân cö maø thoâi. Theo gia phaû cuûa
hoï Phan Huy thì töø tröôùc theá kyû XVIII nôi xoùm Hoàng Laïc baây giôø ñöôïc goïi laø nôi
“Caây Thuïy” (caây thuïy laø caây thò) vì coù caây thò raát to. Tröôùc sau Caùch maïng thaùng
Taùm nôi xoùm Hoàng Laïc baây giôø goàm 2 xoùm laø xoùm “Caây Thuïy” vaø xoùm “Caây
Caùc”. Vaø moãi xoùm laø taäp theå cuûa caùc hoä gia ñình cuøng doøng hoï.
Trong thôøi kyø thuoäc Phaùp, ñôn vò xoùm (aáp) ñöôïc giao ruoäng ñaát vaø chòu traùch
nhieäm noäp thoùc nhaäp vaøo Kho nghóa thöông cuûa laøng. Vaø theo thoâng tin ñieàn daõ
thì “aáp” luùc ñoù coù 1 aáp tröôûng (teân khaùc laø “thuø ñòch”) vaø Toå caùnh ñoàng goàm 3
ñeán 5 toå vieân.
Qua thôøi kyø hôïp taùc hoùa saûn xuaát noâng nghieäp, xoùm trôû thaønh vöøa laø ñôn vò
saûn xuaát, vöøa laø ñôn vò sinh hoaït chính trò xaõ hoäi ôû cô sôû. Töø naêm 1959 hai xoùm
“Caây Thuïy” vaø “Caây Caùc” trôû thaønh HTX Hoàng Chaâu vaø HTX Laïc Chaâu. Trong
quaù trình xaây döïng HTX baäc cao, caùc xoùm tröôùc ñaây ñöôïc toå chöùc laïi trôû thaønh
ñoäi saûn xuaát döôùi HTX noâng nghieäp. Ñoäi saûn xuaát khoâng chæ quaûn lyù saûn xuaát
vaø thu saûn phaåm maø coøn quaûn lyù toaøn dieän ñôøi soáng coäng ñoàng. Sau “khoaùn 10”
CHUÙ THÍCH
1. Xin tham khaûo theâm Traàn Ñoâng Tuøng, Nhöõng ñieàu caàn bieát veà coâng taùc hoøa giaûi ôû cô sôû. Nxb Chính
trò quoác gia, Haø Noäi.
2. Sôû Vaên hoùa Thoâng tin Haø Tónh 1996, Höông öôùc Haø Tónh.
3. Buøi Xuaân Ñính 1998, Höông öôùc vaø quaûn lyù laøng xaõ. Nxb Khoa hoïc xaõ hoäi, Haø Noäi, tr. 68-81.
4. Matsuo vaø Yao ñaõ phaân tích veà xöû lyù kieän tuïng ôû noâng thoân Baéc Boä vaøo theá kyû XVIII, XIX: Matsuo,
Nobuyuki 1999. “Nhaø nöôùc, laøng xaõ, ngöôøi uy quyeàn trong laøng: qua caùc tö lieäu kieän tuïng cuûa Baéc
Boä Vieät Nam theá kyû XIX”, Rekishi-hyoron, soá 585, tr. 29-45, 10; Yao Takao 1998. “Moät maët cuûa xaõ hoäi
laøng xaõ Baéc Boä Vieät Nam thôøi cuoái Leâ: tröôøng hôïp cuûa xaõ Baùch Coác cuõ, tænh Nam Ñònh”, Nampobunka,
soá 25, tr. 113-132.
5. Baûn dòch tieáng Nhaät cuûa “Baûn caûi löông höông öôùc maãu”: Hiruma, Yoichi (dòch) 1999. “Baûn caûi löông
höông öôùc maãu” trong Hoäi nghieân cöùu vaên hoùa xaõ hoäi Vieät Nam. Xaõ hoäi vaên hoùa Vieät Nam Q.1.
Fukyosha, Tokyo, tr. 382-295.
6. Choàng cuûa coâ C (ñaõ maát) laø ngöôøi hoï L, anh ruoät cuûa choàng baø B. Choàng cuûa baø D cuõng laø ngöôøi hoï L.
82
LEÄ BAÀU HAÄU CUÛA NGÖÔØI VIEÄT
QUA TÖ LIEÄU VAÊN BIA
Phaïm Thò Thuyø Vinh*
Trong ñôøi soáng sinh hoaït laøng xaõ cuûa ngöôøi Vieät töø cuoái theá kyû XVI ñeán ñaàu
theá kyû XX xuaát hieän moät tuïc leä khaù phoå bieán töø vuøng ñoàng baèng ñeán trung du vaø
mieàn nuùi, ñoù laø leä baàu haäu. Qua caùc thö tòch Haùn Noâm cuûa toå tieân chuùng ta ñeå laïi
thì thuaät ngöõ: haäu thaàn, haäu phaät, haäu hieàn... ñöôïc ghi cheùp khaù nhieàu. Ñaëc bieät
phaûi keå ñeán nguoàn tö lieäu ôû khaép caùc laøng queâ trong lòch söû vaø hieän nay vaãn coøn
toàn taïi raát nhieàu, aáy laø bia ñaù vaø nhöõng baøi vaên khaéc treân bia. Nhöõng bia ñaù khaéc
ghi veà vieäc baàu haäu hoaëc lieân quan ñeán vieäc naøy ñeàu ñöôïc goïi laø bia haäu. Laâu nay
coù moät thöïc teá laø khi tieáp xuùc vôùi loaïi hình bia haäu thì nhieàu nhaø nghieân cöùu cuûa
chuùng ta khoâng ñaùnh giaù cao giaù trò tö lieäu maø loaïi vaên bia naøy mang laïi, ngöôøi ta
chæ löôùt qua vaø ñaùnh giaù raát höõng hôø: bia haäu aáy maø! Coù moät thôøi kyø ngöôøi ta chæ
quan taâm ñeán loaïi vaên bia ghi laïi vieäc truøng tu ñình chuøa, ñeàn mieáu vaø cho raèng
chæ nhöõng bia ñoù môùi coù giaù trò veà maët thoâng tin. Trong quaù trình ñi söu taäp, khaûo
cöùu vaø phaân loaïi caùc vaên bia gaàn hai möôi naêm nay, toâi thaáy caàn phaûi coù nhöõng
ñaùnh giaù thaät chính xaùc, khoa hoïc soá bia ñöôïc goïi laø bia haäu. Trong baøi vieát naøy
toâi chæ xin baøn veà leä baàu haäu ñöôïc phaûn aùnh qua vaên bia.
Trong taùc phaåm Hoàng Ñöùc thieän chính thö (khuyeát danh) ghi leä baàu haäu ñaõ
xuaát hieän töø theá kyû XV(1), nhöng ñaây khoâng phaûi laø taùc phaåm vieát döôùi thôøi Hoàng
Ñöùc maø ñaõ ñöôïc tuïc bieân tieáp theo raát nhieàu ñieàu ôû caùc theá kyû XVI, XVII, XVIII.
Do ñoù, chuùng toâi khoâng coi taùc phaåm naøy laø ñaùng tin caäy khi ghi veà nhöõng vaán
ñeà lieân quan ñeán baàu haäu ôû theá kyû XV. Ñeå cuûng coá cho quan ñieåm cuûa mình,
chuùng toâi ñaõ tieán haønh so saùnh ñoái chieáu vôùi loaïi hình vaên bia ôû theá kyû XV vaø
XVI ñeå kieåm tra thì keát quaû cho thaáy khoâng coù vaên bia naøo cuûa theá kyû XV ñeà
caäp ñeán loaïi baàu haäu ôû caùc ñòa phöông laøng xaõ baáy giôø, theá kyû XVI cuõng khoâng
thaáy. Töø ñieàu naøy chuùng toâi cho raèng leä baàu haäu chæ xuaát hieän töø ñaàu theá kyû
XVII trôû ñi. Sau ñaây chuùng toâi seõ ñeà caäp ñeán vaán ñeà baàu haäu cuûa ngöôøi Vieät qua
vaên bia vieát baèng chöõ Haùn - Noâm. Chuùng toâi ñaõ tieán haønh khaûo cöùu treân 5000
ñôn vò vaên bia(2) ñeå coù nhöõng nhaän xeùt ñaùnh giaù.
Tröôù c heá t phaû i giaû i thích veà thuaät ngöõ: haä u Thaà n á áÉ ñhaä u Phaä t á á· ð
,
haäu Hieàn á áÙ .tÑaây laø ba loaïi haäu chuû yeáu trong ñôøi soáng laøng xaõ. Vì ngoaøi ba
loaïi haäu naøy ra, treân caùc vaên baûn Haùn Noâm – chính yeáu vaãn laø vaên bia, coøn xuaát
* Tieán só, Vieän Nghieân cöùu Haùn Noâm. Vieät Nam.
83
hieän caùc teân goïi khaùc nhö: haäu ngoõ á á , haäu xoùm á á ,haäu phöôøng á á· ...» Daân
gian vaãn thöôøng goïi nhöõng ngöôøi ñöôïc baàu haäu laø oâng Haäu, baø Haäu, trong gia
phaû caùc doøng hoï khi ghi veà töøng caù nhaân, neáu ai ñöôïc baàu haäu cuõng ñöôïc ghi roõ
raøng laø Haäu vôùi thaùi ñoä raát cung kính.
Khi duøng chöõ haäu trong chöõ Haùn ñeå ghi veà haäu Thaàn, haäu Phaät, haäu Hieàn,
caùc vaên bia thöôøng duøng hai chöõ haäu sau:
Chöõ haäu ºoâoóû ¦¦
Chöõ haäu áÖ.á
Hai chöõ naøy ngoaøi nghóa rieâng thì ñeàu coù chung moät nghóa laø chæ phía sau.
Ngoaøi ra coù vaên bia laïi duøng chöõ haäu º ònghóa laø hy voïng, chôø. Ba chöõ haäu naøy
neáu taùch rieâng thì coù nghóa raát khaùc nhau, nhöng khi gheùp chung vôùi caùc chöõ Thaàn
, Phaät · ,ðHieàn Ù .tthaønh caùc töø haäu Thaàn º¦ óÉ ñ
_ ,á áÉ ñ, haäu Phaät º¦ ó· ð,á á· ,ð haäu
Hieàn º ¦ óÙ t,á áÙ tthì chuùng ñeàu chæ chung moät nghóa laø phía sau Thaàn, Phaät hoaëc
Thaùnh hieàn. Nhöõng ngöôøi ñöôïc baàu haäu Thaàn thì ñöôïc thôø sau vò Thaàn hoaëc Thaønh
hoaøng taïi ñình laøng, nhöõng ngöôøi ñöôïc baàu haäu Phaät thì ñöôïc thôø sau caùc chö Phaät
taïi chuøa. Coøn nhöõng ngöôøi ñöôïc baàu laø haäu Hieàn thì ñöôïc thôø sau ñöùc Khoång Töû
vaø nhöõng ngöôøi hieàn taøi – coøn goïi laø Tieân hieàn Ï ÈÙ tcuûa laøng taïi Vaên chæ. Tuy nhieân
cuõng caàn phaân bieät caùch goïi Tieân hieàn ôû Mieàn Baéc vaø Mieàn Trung, Mieàn Nam.
Caùch goïi Tieân hieàn ñeå chæ nhöõng baäc hieàn taøi laø caùch goïi cuûa ngöôøi Vieät töø Baéc
Mieàn Trung trôû ra, coøn töø ñoù trôû vaøo thì chuùng toâi laïi thaáy coù söï thay ñoåi veà yù
nghóa. Theo caùc vaên baûn Haùn Noâm coøn löu giöõ ñöôïc taïi caùc vuøng naøy thì danh töø
Tieân hieàn duøng ñeå chæ nhöõng ngöôøi ñaàu tieân ñeán khai phaù vuøng ñaát môùi vaø hoï
ñöôïc thôø taïi töø ñöôøng ì ôÌ Ã cuûa caû laøng. ÔÛ ñaây danh töø töø ñöôøng cuõng ñöôïc hieåu
khaùc so vôùi Mieàn Baéc. Töø ñöôøng cuûa Mieàn Baéc laø chæ nhaø thôø moät toäc hoï naøo ñoù
mang tính huyeát thoáng chöù khoâng phaûi mang tính lieân ñôùi coäng ñoàng nhö treân.
Coù hai loaïi hình di tích lieân quan ñeán taát caû coäng ñoàng trong laøng xaõ Vieät,
ñoù laø ñình vaø chuøa. Gaén vôùi hai loaïi di tích naøy laø tín ngöôõng daân gian thôø
Thaønh hoaøng laøng vaø thôø Phaät cuûa nhöõng ngöôøi daân Vieät töø xa xöa cho ñeán taän
baây giôø. Ngoâi chuøa Vieät ñaõ xuaát hieän trong ñôøi soáng laøng xaõ cuøng vôùi söï du
nhaäp cuûa Phaät giaùo vaøo Vieät Nam gaàn hai ngaøn naêm nay. Ngoâi ñình laøng vôùi
chöùc naêng thôø Thaønh hoaøng laøng vaø laø truï sôû cuûa taäp theå quan vieân saéc muïc
ñieàu haønh vieäc laøng cuõng nhö laø nôi sinh hoaït chung cuûa caû laøng chæ xuaát hieän
töø ñaàu theá kyû XVII trôû ñi. Vieäc baàu haäu gaén vôùi ñình vaø chuøa ñöôïc theå hieän qua
vaên bia töø theá kyû XVII. Nhöõng ngöôøi ñöôïc goïi laø haäu Thaàn hoaëc haäu Phaät ñöôïc
caû laøng thôø cuùng maõi maõi sau Thaàn, Phaät taïi nhöõng di tích maø laøng coù. Khi
ngöôøi ñöôïc baàu haäu maát ñi, nhöõng giao öôùc cuûa caû laøng vôùi hoï vaãn ñöôïc ñaûm
baûo bôûi caùc vaên töï ghi treân khoaùn öôùc cuûa laøng xaõ ñöôïc khaéc treân bia ñaù, daân
sôû taïi heát ñôøi naøy ñeán ñôøi khaùc phaûi theo ñoù maø giöõ leä. Neáu daân sinh sau soáng
ôû laøng maø khoâng tuaân thuû seõ bò Thaàn linh, Thoå ñòa tröøng phaït. Haøng naêm vaøo
caùc ngaøy gioã, ngaøy sinh cuûa Haäu hoaëc töù thôøi baùt tieát daân laøng ñeàu phaûi thôø
cuùng hoï.
84
LEÄ BAÀU HAÄU CUÛA NGÖÔØI VIEÄT QUA TÖ LIEÄU VAÊN BIA
Khoâng gioáng nhö hai loaïi haäu Thaàn vaø haäu Phaät, ngöôøi ñöïôc baàu laø haäu Hieàn
ñöôïc thôø taïi Vaên chæ, chæ do nhöõng ngöôøi trong Hoäi Tö vaên Ë ¹Î Ä• þñöùng ra lo lieäu
vieäc cuùng teá haøng naêm. Chuùng ta cuõng bieát raèng khoâng phaûi baát cöù laøng naøo cuûa
ngöôøi Vieät cuõng ñeàu coù vaên chæ, trong khi ñoù ngoâi ñình vaø chuøa laïi raát phoå bieán. Coù
theå noùi laøng naøo cuõng coù ñình chuøa, hoaëc chung moät ngoâi ñình hoaëc chung chuøa vôùi
laøng khaùc. Nhöng laøng chæ coù hoäi Tö vaên vaø xaây döïng vaên chæ khi ñaõ coù moät moät ñoäi
nguõ nhöõng nhaø nho ñöôïc hoïc haønh vaø thaønh ñaït qua caùc chaëng ñöôøng thi cöû cuûa
Nho hoïc. Hieän nay chuùng ta chöa coù thoâng tin chính xaùc veà söï xuaát hieän cuûa vaên chæ
vaø Hoäi Tö vaên ôû caùc laøng queâ Vieät, chuùng toâi môùi chæ thaáy xuaát hieän hoäi Tö vaên caáp
huyeän vaø caáp toång qua duy nhaát moät vaên bia nhaø Maïc, chöa thaáy hoäi Tö vaên caáp
xaõ(3). Khi moät laøng naøo ñoù coù vaên chæ ñeå thôø caùc baäc hieàn taøi cuûa laøng chöùng toû laøng
ñoù ñaõ coù moät ñoäi nguõ trí thöùc ñuû sang ñeå khaúng ñònh uy theá so vôùi caùc toå chöùc khaùc.
Qua tö lieäu vaên bia, vieäc xaây vaên chæ cuûa laøng xaõ ñaõ xuaát hieän töø cuoái theá
kyû XVI vaø phoå bieán töø theá kyû XVII trôû ñi, bia ghi veà vieäc baàu haäu Hieàn cuõng ñaõ
coù töø giöõa theá kyû XVII.
Vaäy thöïc chaát cuûa vieäc baàu haäu Thaàn, haäu Phaät, haäu Hieàn laø gì? Vai troø cuûa
vieäc baàu haäu naøy coù lieân quan gì ñeán sinh hoaït laøng xaõ hay khoâng? Nhöõng ñoùng
goùp vaø haïn cheá cuûa leä naøy trong söï vaän ñoäng vaø phaùt trieån cuûa laøng xaõ Vieät Nam
truyeàn thoáng. Ñoù laø muïc ñích maø baøi vieát naøy mong muoán ñaït ñöôïc.
Qua söï thoáng keâ phaân tích treân hôn naêm nghìn ñôn vò thaùc baûn vaên bia,
chuùng toâi thaáy raèng:
Coù nhieàu nguyeân nhaân khaùc nhau ñeå ñöôïc goïi laø haäu Thaàn, haäu Phaät, haäu Hieàn.
Coù ngöôøi do töï thaân muoán, coù ngöôøi do ngöôøi thaân tröïc tieáp nhö cha meï, vôï, choàng
hoaëc con chaùu cuûa mình mong muoán. Cuõng coù ngöôøi do laøm vieäc thieän maø laøng xaõ
ñeà nghò baàu. Neáu nhö hoï vaø ngöôøi thaân mong muoán baàu haäu thì hoï phaûi ñöôïc taäp
theå quan vieân saéc muïc trong laøng chaáp thuaän vaø hoï seõ phaûi ñoùng goùp moät nguoàn
kinh phí nhaát ñònh ñoái vôùi laøng xaõ. Sau ñoù laøng ñoàng yù baàu hoï laø haäu, coù theå laø
haäu Thaàn hoaëc haäu Phaät. Nhöng cuõng khoâng ít laøng xaõ, do coù nhöõng söï coá baát
thöôøng, laøng khoâng theå töï xoay sôû ñöôïc nhö: haïn haùn, thieân tai, binh dòch, söu thueá
toàn ñoïng hay phaûi xaây döïng hoaëc tu boå ñình chuøa nhöng laïi khoâng ñuû kinh phí ñeå
chi traû. Vì theá laøng keâu goïi moïi ngöôøi ñoùng goùp baèng caùch rao baùn haäu cho nhöõng
ai coù nhu caàu. Ngöôøi naøo ñaùp öùng ñöôïc, mang tieàn cuûa ñeán noäp cho laøng thì laøng
baùn haäu cho hoï. Xaõ Nga Hoaøng huyeän Queá Döông phuû Töø Sôn thuoäc traán Kinh Baéc
trong caùc naêm Baûo Thaùi 2, 3, 4 (1721, 1722, 1723) vì phaûi xaây döïng chuøa neân caàn
thu huùt nhieàu nguoàn kinh phí. Ñaõ coù 6 bia haäu ghi veà nhöõng ngöôøi daân ôû xaõ naøy
ñaõ goùp cho xaõ 10 quan vaø 1 saøo ruoäng ñeå taïo theâm kinh phí cho xaõ.
Song, cuõng coù nôi duø laøng ñaõ coù lôøi rao baùn haäu nhöng vaãn khoâng coù ai mua,
vì theá laøng phaûi chuû ñoäng ñeán môøi ñoái töôïng coù gia taøi ñeán mua haäu, khoâng phaûi
chæ môøi mua moät laàn maø nhieàu laàn. Vaøo naêm Chính Hoaø 14 (1693), toaøn theå quan
vieân saéc muïc vaø daân xaõ Yeân Sôn, huyeän Phöôïng Nhaõn, phuû Laïng Giang, xöù Kinh
Baéc ñaõ hoïp taïi ñình ñeå baøn chuyeän baùn haäu. Nguyeân do laøng ñang theo ñuoåi vuï
kieän tuïng raát toán keùm neân ñaõ ñaët ra vieäc baùn haäu. Ai muoán mua haäu phaûi noäp
85
cho laøng 100 quan söû tieàn vaø 4 saøo ruoäng. Laïi coù nhöõng ñoái töôïng tuy coù nhöõng
ñoùng goùp cho laøng xaõ nhöng baûn thaân hoï khoâng yeâu caàu ñeå trôû thaønh haäu thì
laøng xaõ laïi phaûi môøi moïc hoï raát nhieàu laàn ñeå hoï chaáp thuaän cho laøng baàu hoï laø
haäu. Thoâng thöôøng sau ñoù hoï laïi cuùng theâm cho laøng moät khoaûn ruoäng ñaát vaø
tieàn baïc nöõa ñeå laøng lo vieäc cuùng teá hoï. Coù nhöõng ngöôøi khaù giaû vaø haèng taâm
giuùp ñôõ daân laøng ñaõ ñöôïc laøng môøi laøm haäu nhieàu laàn, khi thì haäu Thaàn, khi laø
haäu Phaät. Nhöõng ngöôøi naøy luoân saün loøng chi theâm kinh phí cho laøng ñeå laøng
coù theâm tieàn lo höông hoûa cho hoï.
Khoâng coù ngöôøi naøo ñöôïc goïi laø haäu maø khoâng phaûi ñoùng goùp moät khoaûn kinh
phí baèng tieàn cuûa hoaëc baèng ruoäng ñaát cho laøng, cho duø söï ñoùng goùp naøy laø tröïc
tieáp töø baûn thaân hoï hay töø nhöõng ngöôøi thaân. Thaät hieám gaëp tröôøng hôïp do coù nhöõng
ñoùng goùp tích cöïc cho queâ höông ñaát nöôùc maø ñöôïc daân baàu laø haäu moät caùch thuaàn
tuùy. Nhöõng ngöôøi ñöôïc truy baàu nhö vaäy thì chaùu chaét doøng hoï cuõng vaãn phaûi ñoùng
goùp nguoàn kinh phí naøo ñoù duø laø döôùi danh nghóa ñeå lo vieäc ñeøn höông cuùng teá.
Töø ñoù cho thaáy vieäc sinh ra leä baàu haäu gaén lieàn vôùi caùc hoaït ñoäng veà kinh teá cuûa
caùc laøng xaõ baáy giôø. Do nhu caàu veà kinh phí cho caùc vieäc chung cuûa caû laøng neân
laøng xaõ ñaõ nghó ra leä baàu haäu ñeå thu huùt caùc nguoàn taøi trôï khaùc nhau. Vaø nhö vaäy
thöïc chaát cuûa ngöôøi ñöôïc goïi laø haäu phaûi goùp moät nguoàn saûn nghieäp nhaát ñònh cho
laøng. Nhöng ñieàu naøy laïi hoaøn toaøn khaùc so vôùi caùc giai ñoaïn sôùm nhö töø theá kyû
XVI trôû leân. Vaên bia cuûa giai ñoaïn Leâ sô hay Maïc, hay sôùm hôn nöõa laø thôøi Traàn,
tuy cuõng coù ghi söï ñoùng goùp veà ruoäng ñaát hay tieàn baïc cuûa moät caù nhaân hay nhieàu
ngöôøi nhöng chæ laø söï coâng ñöùc, sau ñoù ñöôïc laøng laäp bia maø khoâng nhaèm keùo theo
baát cöù moät ñieàu kieän naøo. Noäi dung thieân veà löu danh haäu theá, khoâng coù nhöõng
quy ñònh raøng buoäc cuûa leä laøng vôùi caù nhaân ñoái töôïng ñöôïc baàu haäu.
Hieän nay bia Dieân Khaùnh töï bi Ñ Ó‘ cË Â± ®taïo naêm Hoàng Ñöùc 10 (1479) taïi ñình
thoân Moân AÛi xaõ Laõng Ngaâm huyeän Gia Bình tænh Baéc Ninh coù theå coi laø bia sôùm
nhaát ghi veà vieäc göûi ruoäng cuùng gioã vaøo thôøi Traàn. Vaên bia naøy tuy ñöôïc xaùc laäp
vaøo thôøi Hoàng Ñöùc nhöng laïi ghi nhöõng söï vieäc cuûa thôøi Traàn. Ñoù laø caâu chuyeän
xaûy ra vaøo naêm Thieäu Phong thöù 3 (1343), coù vôï choàng oâng hoï Döông hieäu Ngoä
Ñaïo, baø hoï Nguyeãn hieäu Ngoä Thieän ngöôøi xaõ Haï Baùn Ngaâm, loä Baéc Giang ñaõ göûi
taïi chuøa Dieân Khaùnh 2 khoaûnh ruoäng ñeå laøm ruoäng höông hoûa cuùng gioã oâng baø vì
hai ngöôøi khoâng coù con. Sau ñoù tieáp ñeán naêm Thieäu Phong thöù 8 (1348), raát nhieàu
ngöôøi thuoäc laøng Cöûa AÛi xaõ Haï Baùn Ngaâm laïi göûi ruoäng taïi chuøa Dieân Khaùnh laøm
ruoäng höông hoûa cuùng gioã hoï. Trong vaên bia naøy chöa thaáy xuaát hieän töø kyù kî ¼ ±H Ä¼ É
Ñeà töùc göûi gioã nhö ôû giai ñoaïn Leâ Trung höng veà sau maø chæ ghi laø löu ñieàn höông
hoûa Á ôÌ ïÏ ã» ðvaø sau ñoù laø ghi caùc ngaøy gioã chaïp. Coù ngöôøi cho raèng ñaây laø bia
haäu, nhöng hoaøn toaøn khoâng phaûi nhö vaäy, bôûi khoâng coù töø haäu trong vaên bia cuõng
nhö khoâng coù nhöõng quy ñònh cuûa laøng xaõ phaûi cuùng teá hoï nhö theá naøo - ñoù laø
ñieåm noåi baät nhaát cuûa leä baàu haäu. Veà thöïc chaát thì nhöõng ngöôøi göûi ruoäng ñeå ñöôïc
cuùng gioã vaø nhöõng ngöôøi ñöôïc baàu haäu ñeàu coù söï gioáng nhau laø ñöôïc thôø cuùng trong
chuøa (neáu laø haäu Phaät), nhömg nhöõng ngöôøi göûi ruoäng ñeå ñöôïc cuùng gioã vaøo thôøi
Traàn chæ ñöôïc ghi laø ñöôïc thôø cuùng vaøo ngaøy gioã, ngoaøi ra khoâng coù nhöõng quy
ñònh gì khaùc. Chòu traùch nhieäm cuùng gioã cho nhöõng ngöôøi göûi ruoäng ñoù laø caùc sö
taêng trong chuøa, khoâng thaáy xuaát hieän vai troø cuûa cuûa laøng xaõ trong khaâu ñaët ra
nhöõng khoaùn öôùc veà vieäc cuùng teá nhö treân vaên bia theá kyû XVII veà sau.
86
Trong vaên bia thôøi Maïc cuõng ghi raát nhieàu veà vieäc coâng ñöùc tieàn baïc, ruoäng ñaát
vaøo chuøa (chæ vaøo chuøa thoâi, chöa thaáy coâng ñöùc vaøo ñình), nhöng cuõng chæ laø ghi
danh ngöôøi ñaõ ñoùng goùp maø khoâng coù nhöõng yeâu caàu ñöôïc thôø cuùng, cuõng nhö laøng
xaõ khoâng ñeà ra vieäc thôø cuùng hoï sau Thaàn Phaät. Trong suoát thôøi kyø nhaø Maïc, nhöõng
ngöôøi coù loøng haûo taâm ñaõ töï nguyeän ñoùng goùp tieàn cuûa ñeå tu boå vaø xaây döïng chuøa,
hoaëc döïng caàu, laäp chôï... maø khoâng coù moät ñoøi hoûi naøo veà vieäc thôø cuùng. Cuõng nhö
vaäy, luùc naøy chöa thaáy vai troø cuûa lôùp quan vieân laøng xaõ xuaát hieän ôû ñaàu baøi vaên
bia chöùng kieán toaøn boä caâu chuyeän xaûy ra nhö treân vaên bia töø theá kyû XVII trôû ñi.
Ví nhö bia Suøng Ninh töï bi ³ çŒ Ë Â± ® , taïo naêm Ñaïi Chính 1(1530)(4) ñaët taïi
chuøa Suøng Ninh, thoân Laïc Nghieäp, xaõ Thoï Nghieäp, huyeän Xuaân Thuûy tænh Nam Ñònh
ghi vieäc: OÂng Ñoã Quoác Traàn Nhaân töôùc Khaùnh Sôn baù, giöõ chöùc Phuï quoác Thöôïng
töôùng quaân Taû Ñoâ ñoác, Ñeà laõnh töù thaønh quaân vuï söï, ñaõ töï nguyeän ñoùng goùp gia taøi
ñeå tu söûa chuøa Suøng Ninh. Coâng vieäc baét ñaàu töø thaùng 12 naêm Thoáng Nguyeân 5
(1526) ñeán thaùng 3 naêm Minh Ñöùc1 (1527) thì hoaøn thaønh. Vieäc laøm cuûa oâng hoï Ñoã
ñoù ñöôïc ví nhö Tö ñoà Traàn Nguyeân Ñaùn ñuùc töôïng Phaät chuøa Quyønh Laâm. Vaên bia
chæ ghi laïi nhö theá ñeå ñôøi sau ñöôïc bieát maø chieâm ngöôõng, hoaøn toaøn khoâng thaáy
taàng lôùp quan vieân laøng xaõ xuaát hieän ghi nhaän ñeå roài traû ôn baèng caùch caû laøng baàu
oâng laø haäu trong chuøa, ñöôïc ñôøi ñôøi thôø cuùng nhö vaên bia theá kyû XVII veà sau.
Thoâng thöôøng treân vaên bia töø giai ñoaïn Leâ Trung höng ñeán Nguyeãn bao giôø
cuõng thaáy ghi veà lôùp quan vieân saéc muïc laøng xaõ ngay töø ñaàu baøi vaên. Chaúng haïn
nhö: Toaøn theå quan vieân saéc muïc cuûa laøng A xaõ B huyeän C laø caùc oâng, (keøm theo
chöùc töôùc) cuøng laäp bia ghi vieäc... Bia Haäu bi tính danh kyù º oâoóûÉaùO
ñ± aâ®Óaá ›taïo naêm
Baûo Thaùi 2 (1721) ñaët taïi xaõ An Ninh Ngoaïi huyeän Thuûy Ñöôøng phuû Kinh Moân
ñaõ ghi raát nhieàu teân caùc quan vieân saéc muïc cuûa xaõ ngay ôû ñaàu baøi vaên nhö sau:
Kinh Moân phuû Thuûy Ñöôøng huyeän An Ninh Ngoaïi xaõ quan vieân Nguyeãn Ñaêng Ñeä,
Ñoaøn Vaân, Ñoaøn Ñaêng Toân, Nguyeãn Chieâu..., höông laõo Nguyeãn Traïc, Nguyeãn
Coâng Quyeàn..., aáp muïc Phaïm Ñöùc Vuõ, Ñoaøn Coâng Quyeàn.... ñoàng xaõ cöï tieåu ñaúng
(goàm 25 ngöôøi). Sau ñoù môùi ñeán phaàn chính cuûa noäi dung laø vieäc baàu haäu cho
moät ngöôøi phuï nöõ ñaõ goùp tieàn cho laøng xaây döïng ñình.
Nhieàu khi noäi dung vaên bia chæ ñeà caäp ñeán moät vieäc coâng ñöùc nhoû thoâi,
chieám khoaûng 1/2 ñeán 1/3 ñoä daøi baøi vaên, nhöng teân caùc quan vieân saéc muïc
laïi chieám hôn moät nöûa. Sau ñoù laø haøng loaït qui ñònh khaù chaët cheõ do laøng xaõ
töï ñaët ra ñeå baùo ñaùp ngöôøi ñaõ ñoùng goùp tieàn baïc cho laøng. Bia Haäu Phaät bi kyù
º ó· ð± ®Ó ›ñaët taïi chuøa Phaùp Vaân xaõ Phuø Ninh huyeän Ñoâng Ngaøn phuû Töø Sôn
taïo naêm Caûnh Höng 45 (1784) ghi: Vôï choàng oâng quan Thò noäi giaùm Ñoàng tri
giaùm söï, töôùc Ñoân Trung baù ñaõ coâng ñöùc 60 quan tieàn ñeå laøng tu söûa haønh lang
chuøa. Sau ñoù laøng baàu cha meï vôï oâng laø haäu Phaät ñeå traû ôn keøm theo nhöõng quy
ñònh veà leä cuùng gioã haøng naêm vôùi ngöôøi ñöôïc baàu haäu..
- Chính do quaù trình vaän ñoäng vaø phaùt trieån cuûa caùc laøng xaõ truyeàn thoáng
Vieät Nam maø nhu caàu caàn caùc nguoàn kinh phí ñeå phuïc vuï cho caùc sinh hoaït laøng
xaõ caøng ngaøy caøng cao vaø trôû thaønh moät yeâu caàu thöôøng xuyeân trong taát caû caùc
hoaït ñoäng chung cuûa laøng. Ñoù laø vieäc taïo döïng caùc cô sôû vaät chaát cho toaøn theå
coäng ñoàng cuøng söû duïng nhö: xaây caàu, laøm ñöôøng, laùt ngoõ, ñaøo gieáng, ñaøo ao
87
hoà, laäp chôï, ñeán vieäc döïng tröôøng hoïc, döïng ñình, söûa chuøa, xaây vaên chæ, vuõ chæ
.v.v... Taát caû nhöõng coâng vieäc treân ñeàu do caùc laøng xaõ töï ñaûm nhieäm maø khoâng
coù nguoàn trôï giuùp naøo töø phiaù chính quyeàn Nhaø nöôùc, vì theá boä maùy haønh chính
cuûa laøng xaõ phaûi töï xoay sôû. Vieäc ñaët ra leä baàu haäu theo caùch nghó cuûa chuùng
toâi laø ñöôïc naûy sinh treân cô sôû xaõ hoäi noâng nghieäp cuûa Vieät Nam maø khoâng thaáy
xuaát hieän ôû caùc quoác gia khaùc trong khu vöïc. Chuùng toâi ñaõ khaûo cöùu caùc loaïi
vaên khaéc cuûa Nhaät Baûn nhöng khoâng thaáy xuaát hieän loaïi bia haäu, ghi vieäc baàu
haäu. Chuùng toâi cuõng ñaõ tham chieáu vôùi caùc loaïi bia cuûa Trung Quoác cuõng khoâng
thaáy xuaát hieän loaïi bia naøy. Taïi Haøn quoác theo nhöõng thoâng tin maø chuùng toâi
ñöôïc bieát thì cuõng khoâng coù loaïi bia haäu gioáng nhö Vieät Nam.Ñaây chính laø moät
ñaëc ñieåm rieâng cuûa Vieät Nam vaø chæ xuaát hieän töø theá kyû XVII trôû veà sau
Ñeán ñaây coù theå ai ñoù seõ hoûi: Taïi sao laïi laáy moác laø khoaûng thôøi gian ñoù maø
khoâng phaûi laø sôùm hôn? Cuõng chính treân tö lieäu vaên bia ñaõ cho chuùng toâi caùch
traû lôøi raèng:
- Tröôùc tieân veà soá löôïng, neáu nhö goäp caû vaên bia cuûa hai theá kyû XV vaø XVI
thì caû nöôùc chæ coù (hoaëc chæ coøn) khoaûng 300 bia. Coøn bia thôøi kyø Ñinh, Tieàn Leâ,
Lyù, Traàn chöa ñeán 70 bia.Trong khi ñoù chæ rieâng bia cuûa hai theá kyû XVII vaø XVIII
ñaõ chieám khoaûng 6000 bia treân toång soá hôn 10.000 bia do Vieän Vieãn Ñoâng baùc
coå cuûa Phaùp taïi Haø Noäi ñi söu taäp töø nhöõng naêm ñaàu cuûa theá kyû XX. Neáu tính
goäp caû bia cuûa theá kyû XIX vaø ñaàu theá kyû XX thì soá löôïng bia cuûa thôøi kyø Leâ
Trung höng ñeán Nguyeãn chieám tyû leä aùp ñaûo. Vì sao laïi coù tình traïng buøng noå
vaên bia ôû giai ñoaïn sau theá kyû XVI nhö vaäy? Ñoù chính laø do nhu caàu phaùt trieån
cuûa laøng xaõ ngaøy caøng cao vaø phöùc taïp hôn, chính ñieàu naøy gaén lieàn vôùi söï naûy
sinh leä baàu haäu. Baàu haäu caøng nhieàu caøng coù nhieàu bia ñaù ñöôïc döïng leân ôû caùc
laøng queâ. Caùc vò quan chöùc laém tieàn nhieàu cuûa ñaõ trôû veà laøng mình, hoaëc queâ
vôï, hoaëc nôi coù caùc danh lam thaéng tích ñeå giuùp daân, khi thì xaây ñình, khi söûa
chuøa, trôï giuùp khi daân gaëp khoù khaên. Taát caû nhöõng vieäc laøm höõu ích aáy ñeàu ñöôïc
daân laäp bia ghi laïi vaø toân baàu hoï laø haäu Phaät
Neáu thôøi kyø Lyù Traàn, trong sinh hoaït tín ngöôõng ôû laøng xaõ Vieät chæ gaén vôùi
ngoâi chuøa laøng hoaëc caùc ngoâi ñeàn mieáu thôø thaàn linh, thì sang ñeán thôøi kyø Leâ
sô cuõng giöõ gaàn nhö vaäy. Qua thôøi kyø nhaø Maïc, ngoaøi chuøa vaø ñeàn mieáu ñeå daân
baøy toû tín ngöôõng cuûa mình thì ñaõ thaáy thaáp thoaùng boùng daùng cuûa ngoâi ñình
(tuy chöa roõ neùt nhö thôøi kyø sau) vaø ñaõ böôùc ñaàu xaây döïng vaên chæ cho hoäi Tö
vaên caáp huyeän vaø toång. Nhöng ñeán theá kyû XVII trôû ñi, ñaëc bieät laø trong hai theá
kyû XVII vaø XVIII thì caùc laøng xaõ Vieät ñaõ thay ñoåi raát nhieàu. Ngoâi ñình laøng ñaõ
trôû neân thoáng soaùi trong sinh hoaït laøng xaõ, ñoù laø nôi vöøa ñeå thôø Thaønh hoaøng
laøng, vöøa laø truï sôû ñeå taäp theå quan vieân chöùc saéc cuûa laøng laøm vieäc. Beân caïnh
ngoâi chuøa ñaõ trôû neân thaân quen gaàn guõi trong taâm thöùc ngöôøi Vieät thì laïi coù
theâm ngoâi ñình laø truï sôû chung cuûa caû laøng, lieân quan ñeán taát caû vieäc laøng. Ngoâi
ñình laøng luùc naøy laø bieåu töôïng cho linh hoàn cuûa caû laøng. Ngoaøi ra, caùc loaïi di
tích khaùc cuõng laàn löôït xuaát hieän trong giai ñoaïn naøy nhö: xaây vaên chæ ñeå thôø
caùc baäc Tieân hieàn cuûa laøng, xaây töø ñöôøng ñeå thôø cuùng toå tieân doøng hoï... Ñeå coù
theâm kinh phí cho vieäc xaây döïng caùc coâng trình ñoù cuõng nhö ñeå chi traû caùc
vieäc chung khaùc cuûa caû laøng nhö traû nôï söu thueá toàn ñoïng, traû tieàn quan dòch,
88
traû tieàn theo haàu kieän caùc vuï aùn daân söï, ñeán caùc khoaûn chi nuoâi daân binh, laøm
leã ñoùn röôùc caùc saéc phong cuûa Vua cho laøng... taát thaûy ñeàu troâng vaøo nhöõng
nguoàn taøi trôï khaùc nhau tuøy theo caùc moái quan heä maø laøng coù.
Chính vì theá maø caùc laøng Vieät ñaõ nghó ra caùch thu huùt caùc nguoàn kinh phí
baèng hình thöùc baàu haäu. Heã ai coù loøng haûo taâm coâng ñöùc cho laøng seõ ñöôïc laøng
cho nhöõng ñaëc aân sau:
- Cho laäp bia ghi ôn ñeå löu danh haäu theá.
- Ñöôïc baàu haäu ñeå laøng phaûi thôø cuùng maõi maõi sau Thaàn, Phaät - laø nhöõng
ñaáng linh thieâng nhaát cuûa laøng. Khi hoï coøn soáng ñöôïc laøng mang leã ñeán nhaø
bieáu moãi khi laøng coù caùc tieát leã chaïp, khi hoï maát ñi laøng seõ phaûi thôø cuùng hoï
quanh naêm. Leã bieáu thöôøng laø maâm xoâi, röôïu, hoa traùi, traàu cau. Coøn caùc ngaøy
gioã chaïp thì phaûi coù ñuû thuû lôïn, thòt gaø, xoâi, oaûn, röôïu, hoa traùi, vaøng maõ ñeå
laøm leã...
Vôùi hai ñaëc aân ñoù ñaõ thöïc söï coù söùc haáp ñaãn ñoái vôùi taâm lyù ngöôøi Vieät cuõng
nhö ngöôøi Phöông Ñoâng noùi chung. Bôûi leõ söï toàn taïi cuûa con ngöôøi chæ laø höõu
haïn neân ngöôøi ta cuõng lo laéng cho baûn thaân sau khi maát ñi. Neáu ñöôïc caû laøng
thôø cuùng trong ñình chuøa thì hoï hoaøn toaøn yeân taâm. Theá laø nhöõng ngöôøi coù
haèng taâm haèng saûn ñaõ coâng ñöùc vaøo caùc coâng vieäc chung cuûa laøng ñeå ñöôïc
thôø cuùng, khoâng chæ moät nôi maø nhieàu nôi. Hoï laø nhöõng ngöôøi noâng daân coù
ruoäng, tieàn baïc hay laø caùc quan chöùc trong trieàu giaøu saûn nghieäp, laø nhöõng
Cung phi, Cung taàn trong cung Vua phuû Chuùa, laø caùc vò Thaùi giaùm. Coù nhöõng
vò Thaùi giaùm ñaõ xaây ba boán ngoâi ñình khaùc nhau ñeå ñöôïc löu danh vaø baàu haäu
ôû ñoù. Coù nhöõng Cung taàn do coù taám loøng thöông ngöôøi daân nôi mình ñaõ sinh
ra gaëp caûnh khoù khaên neân ñaõ taâu xin vôùi Chuùa Trònh giaûm bôùt söu thueá, binh
dòch cho laøng, xin Chuùa ban cho leänh chæ ñeå ñöôïc laäp chôï Tam baûo traùnh saùch
nhieãu cuûa caùc nha moân cuõng nhö cöùu vôùt daân laøng khi gaëp caûnh maát muøa ñoùi
keùm. Sau khi laøm nhöõng vieäc thieän nhö vaäy hoï ñöôïc laøng xaõ ghi ôn baèng caùch
baàu haäu cho hoï hoaëc cho ngöôøi thaân ôû queâ höông. Coù tröôøng hôïp hoï laøm vieäc
töï nguyeän khoâng xin baàu haäu nhöng laøng vaãn baàu, coù tröôøng hôïp hoï laøm vieäc
ñoù roài yeâu caàu ñöôïc baàu haäu cho baûn thaân hoaëc oâng baø, cha meï. Cöù moãi laàn
laøm moät vieäc nhö vaäy thì hoï laïi ñöôïc laäp bia, vì theá maø soá bia trong hai theá
kyû XVII vaø XVIII taêng voït leân so vôùi caùc thôøi kyø tröôùc ñoù. Bôûi vì chieám hôn
moät nöûa trong toång soá bia cuûa giai ñoaïn naøy laø bia haäu. Luùc naøy khoâng chæ laø
haäu Thaàn haäu Phaät ñeå caû laøng thôø cuùng maø laïi coù theâm haäu Hieàn ñöôïc thôø ôû
vaên chæ (nhöng ñoái töôïng naøy raát ít do tính chaát cuûa hoäi Tö vaên coù leõ laø khe
khaét hôn, song cuõng coù theå do hoäi Tö vaên khoâng phaûi laø phoå bieán mang tính
ñaïi chuùng trong daân), laïi theâm haäu ngoõ, haäu phöôøng, haäu xoùm. Muïc ñích cuûa
caùc loaïi haäu ñoù laø cuõng nhaèm thu huùt kinh phí. Bia Giaùp Daàn thu taïo ¼ ×Ò úÇ ïÔ ì
ñaët thoân Ngoïc Than xaõ Ngoïc Myõ huyeän Quoác Oai tænh Haø Taây ghi: Haøng naêm
toaøn ngoõ Ñoâng Ñieàu phaûi tu söûa ñieám ñeå thôø cuùng neân kinh phí raát toán keùm.
Baø Hoaøng Thò Tam laø ngöôøi trong ngoõ ñaõ cuùng cho baûn ngoõ 60 quan tieàn ñeå
chi phí vaøo vieäc aáy, sau khi hoaøn thaønh baø xin vôùi toaøn ngoõ ñöôïc göûi gioã cho boá
vaø choàng. Baø laïi xuaát ra 1 maãu 2 saøo ruoäng ñeå baûn ngoõ caøy caáy cuùng teá. Coøn
89
coù theå lieät keâ ra ñaây nhöõng ví duï nhö theá raát nhieàu nhöng chuùng toâi chæ neâu
sô qua ñeå coù moät caûm nhaän chung.
Toùm laïi, vôùi leä baàu haäu trong ñôøi soáng laøng xaõ, ngöôøi Vieät ñaõ ñoäng vieân thu
huùt ñöôïc caùc nguoàn taøi saûn khaùc nhau trong daân. Nguoàn thu naøy ñaõ hoã trôï raát nhieàu
trong sinh hoaït chung cuûa coäng ñoàng vaø goùp phaàn khoâng nhoû vaøo vieäc taïo döïng
neân nhöõng di tích vaên hoùa lòch söû coøn laïi ñeán ngaøy nay nhö ñình, chuøa. Ngoaøi ra,
veà taâm linh ñaõ ñaùp öùng ñöôïc nguyeän voïng cuûa moät lôùp ngöôøi khoâng coù con caùi
lo vieäc cuùng teá sau naøy ñaõ raát yeân taâm ñöôïc caû laøng lo cho hoï sau khi hoï maát ñi.
Chieám soá ñoâng trong lôùp ngöôøi naøy laø caùc vò Thaùi giaùm vaø nhöõng ngöôøi phuï nöõ.
Nhö vaäy thì leä baàu haäu xeùt veà toång quan laø raát höõu ích vôùi caû taäp theå laøng xaõ cuõng
nhö vôùi caù nhaân ñöôïc baàu haäu. Bôûi vì vieäc ñaët ra leä naøy phaàn lôùn döïa treân tính töï
nguyeän cuûa ngöôøi muoán ñöôïc baàu haäu. Laøng chæ baàu haäu coù tính chaát aùp ñaët ñoái
vôùi moät soá ngöôøi coù saûn nghieäp lôùn, coù chöùc quyeàn ñeå nhaèm vaän ñoäng hoï tham
gia vaøo caùc hoaït ñoäng chung vôùi laøng. Nhö laø ñeán nhaø môøi baàu haäu töø moät ñeán
vaøi laàn, laàn naøo cuõng thu ñöôïc nhöõng khoaûn tieàn vaø ruoäng nhaát ñònh, soá tieàn cuûa
naøy thöôøng laø lôùn hôn nhieàu so vôùi ngöôøi daân thöôøng töï nguyeän ñoùng goùp.
Theo chuùng toâi leä, baàu haäu cuûa ngöôøi Vieät hoaøn toaøn mang tính tích cöïc, coù
nhöõng ñoùng goùp thieát thöïc cho hoaït ñoäng laøng xaõ. Vôùi nhöõng ngöôøi daân bình
thöôøng coù mong muoán ñôøi ñôøi ñöôïc thôø sau Thaàn Phaät cuõng laø moät öôùc nguyeän
thaùnh thieän, thaäm chæ caû nhöõng ngöôøi ñaõ töøng coù nhöõng loãi laàm gì ñoù nhöng khi
hoï ñaõ trôû veà laøng ñeå ñoùng goùp kinh phí giuùp laøng thì cuõng raát xöùng ñaùng ñöôïc
traân troïng ghi nhaän vaø hình thöùc cao nhaát laø baàu hoï laø haäu vaø laäp bia ghi lôøi
cam keát giöøa toaøn theå daân laøng vaø caù nhaân ñöôïc baàu haäu.
Ngaøy nay, chuùng ta coù theå vaän duïng hình thöùc vaän ñoäng baàu haäu cuûa ngöôøi
xöa ñeå keâu goïi moïi taàng lôùp trong xaõ hoäi cuøng tham gia xaây döïng vaø baûo toàn
nhöõng giaù trò vaên hoùa cuûa toå tieân, giuùp caùc ñòa phöông coù theâm nhieàu nguoàn
kinh phí phuïc vuï cho cuoäc soáng daân sinh. Taát nhieân, moãi thôøi kyø lòch söû ñeàu bò
leä thuoäc vaøo nhöõng giaù trò nhaát ñònh cuûa thôøi ñaïi, nhöng neáu chuùng ta bieát phaùt
huy nhöõng yeáu toá tích cöïc cuûa truyeàn thoáng daân toäc thì seõ vöøa naâng cao söï nhaän
thöùc cho nhaân daân vöøa baûo toàn ñöôïc baûn saéc vaên hoaù daân toäc.
CHUÙ THÍCH
1. Xem Hoàng Ñöùc thieän chính thö, Nam Haø aán quaùn, Saøi Goøn xuaát baûn, 1959, tr. 147.
2. Moät ñôn vò vaên bia laø moät taám bia hoaøn chænh, taám bia naøy coù theå laø moät maët, hai maët hoaëc boán, saùu
maët. Hieän trong kho thaùc baûn vaên bia cuûa Vieän Nghieân cöùu Haùn Noâm ñang baûo quaûn gaàn 11000 ñôn
vò vaên bia töông öùng vôùi gaàn 22000 kyù hieäu bia do Vieän Vieãn Ñoâng baùc coå cuûa Phaùp tröôùc ñaây cho
ñi söu taäp. Ngoaøi ra coøn moät soá löôïng xaáp xæ vôùi soá bia cuõ do Vieän Nghieân cöùu Haùn Noâm môùi ñi söu
taäp trong vaøi chuïc naêm trôû laïi ñaây.
3. Ñoù laø bia Tieân hieàn töø bi Ï ÈÙ tì ô± ®ñaët taïi vaên chæ haøng huyeän cuûa huyeän Taân Minh (nay laø huyeän
Tieân Laõng, thaønh phoá Haûi Phoøng), taïo naêm Suøng Khang 9 (1574). Ñaây laø bia duy nhaát cuûa theá kyû
16 ñeà caäp ñeán vieäc xaây döïng ñeàn thôø Tieân hieàn, töùc vaên chæ cuûa hoäi Tö vaên caáp huyeän. Trong vaên
bia naøy chöa thaáy xuaát hieän vieäc baàu haäu Hieàn maø chæ môùi laø vieäc xaây döïng ñeàn thôø caùc baäc Tieân
hieàn cuûa huyeän.
4. Xem Vaên bia thôøi Maïc, Nxb Khoa hoïc xaõ hoäi, Haø Noäi, 1996, tr. 36-39.
90
MAÁY NEÙT KHAÙI QUAÙT
VEÀ CAÙC HÌNH THÖÙC TRUYEÀN TIN
COÅ TRUYEÀN TRONG LÒCH SÖÛ VIEÄT NAM
Vuõ Tröôøng Giang*
Nghieân cöùu heä thoáng thoâng tin coå truyeàn ôû Vieät Nam, cho ñeán nay chöa ai
coù theå ñöa ra moät nieân ñaïi ra ñôøi chính xaùc. Nhöng coù moät ñieàu ai cuõng phaûi
thöøa nhaän laø heä thoáng truyeàn thoâng ra ñôøi töø raát sôùm, coù tröôùc khi chöõ vieát ra
ñôøi. Coù theå noùi raèng ñaây laø moät loaïi ngoân ngöõ raát ñaëc bieät vaø noù thöôøng ñöôïc
theå hieän vaø phaùt huy khi ngoân ngöõ cuûa con ngöôøi baát löïc tröôùc ñieàu kieän töï
nhieân, hoaøn caûnh khaùch quan. Theo thôøi gian vaø söï phaùt trieån cuûa tö duy con
ngöôøi, cuûa caùc moái quan heä coäng ñoàng vaø toå chöùc xaõ hoäi, caùc phöông tieän truyeàn
thoâng ra ñôøi theo moät quy trình töø thaáp ñeán cao, töø ít ñeán nhieàu, töø ñôn giaûn
ñeán phöùc taïp v.v… Thoâng qua ñoù, con ngöôøi tieáp nhaän, trao ñoåi thoâng tin, goùp
phaàn duy trì vaø ñieàu haønh caùc moái quan heä xaõ hoäi.
Trong phaïm vi baøi vieát naøy, chuùng toâi trình baøy vaán ñeà treân vôùi nhöõng noäi
dung chuû yeáu sau:
I. CAÙC HÌNH THÖÙC TRUYEÀN TIN DAÂN GIAN

1. Truyeàn tin bieåu töôïng
a. Thoâng tin veà quyeàn chieám höõu
Khi choïn ñöôïc maûnh ñaát öng yù, ngöôøi daân thöôøng laøm caùc daáu hieäu mang
tính thoâng tin ñeå khaúng ñònh quyeàn khai phaù vaø chieám höõu. Hình thöùc naøy ñöôïc
theå hieän ôû caùc toäc ngöôøi theo nhöõng quy öôùc khaùc nhau:. Ngöôøi Thaùi duøng “ta
leo”(1) laø moät coïc goã (hoaëc nöùa) coù chieàu cao khoaûng 1,5 meùt caém xuoáng ñaát,
phía treân coù treo hoaëc buoäc moät taám pheân, xung quanh “ta leo” ngöôøi ta phaùt
quang caây coû vôùi dieän tích khoaûng 2 - 3 m2. Ngöôøi Möôøng phaùt haøm (caám) moät
khoaûnh ñaát nhoû, caém moät caây coïc baèng goã, treân ñaàu coïc gaøi laù caây, neáu nhö laø
ñaát ruoäng hoaëc ñaát baõi soâng thì ngöôøi ta caém moät ngoïn tre beân treân treo moät
hình oâng sao ñan baèng tre. Ngöôøi Dao phaùt saïch caây coû thaønh moät ñöôøng ôû chaân
doác hoaëc laø caém moät thaân coïc roài buoäc moät caønh tre vaøo (tieáng Dao goïi laø “buùn
daùy”). Ngöôøi Hmoâng duøng caùc hoøn ñaù (tu lì) choàng leân nhau thaønh coät cao chöøng
1 meùt, coù ñöôøng kính khoaûng 40 cm, caøng leân cao caøng thu nhoû theo daïng hình
* Thaïc só, Phaân vieän Haø Noäi - Hoïc vieän Chính trò quoác gia Hoà Chí Minh. Vieät Nam.
91
noùn. Ngöôøi Cô Tu vaø nhieàu toäc ngöôøi khaùc ngaét moät moät caønh laù xanh caøi leân
thaân caây ôû maûnh ñaát döï ñònh seõ phaùt raãy…
Khi phaùt hieän ñöôïc toå ong maät, caây goã quyù hoaëc caây queá röøng thì ngöôøi ta
cuõng ñaùnh daáu quyeàn chieám höõu. Ngöôøi Thaùi duøng dao chaët daáu cheùo (X) ôû goác
caây hoaëc buoäc moät taám pheân ñan hình maét caùo ôû goác caây (ta leo). Neáu toå ong
ôû döôùi ñaát thì ngöôøi ta caém moät ñoaïn nöùa xuoáng ñaát, ñaàu treân coù gaøi moät que
nöùa laøm thaønh muõi teân chæ veà phía toå ong. Nhieàu toäc ngöôøi khaùc laïi caém moät
caønh laù xanh ôû beân caïnh ñeå khaúng ñònh toå ong (caây goã quyù) ñaõ coù chuû!
Khi maûnh ñaát (hoaëc vaät) ñaõ coù caùc daáu hieäu khaúng ñònh quyeàn khai khaån vaø
chieám höõu thì luaät tuïc khoâng cho pheùp ngöôøi khaùc ñöôïc tranh giaønh. Neáu ai vi
phaïm seõ bò coäng ñoàng leân aùn, phaûi traû laïi vuøng ñaát (hoaëc vaät) ñaõ laáy vaø noäp
phaït röôïu, thòt.
b. Thoâng tin veà söï kieâng caám
Duøng caønh laù xanh ñeå thoâng tin veà söï caám kò laø phoå bieán ôû haàu heát caùc
daân toäc ôû nöôùc ta cuõng nhö nhieàu daân toäc ôû Ñoâng Nam AÙ. Caønh laù xanh khi
coøn treân caây laø bieåu thò söï soáng bình thöôøng, nhöng khi ñöôïc ngaét ra khoûi caønh
hoaëc beû ra khoûi caây vaø ñöôïc treo hay caém ôû moät choã naøo ñoù thì laïi mang moät
tín hieäu nhaát ñònh chung cho nhieàu daân toäc. Daáu hieäu ñoù nhaéc nhôû ngöôøi ta
bieát veà moät söï kieâng, caám. Neáu caønh laù xanh caém ôû tröôùc cöûa hay coång nhaø töùc
laø thoâng baùo gia ñình khoâng muoán coù ngöôøi laï vaøo nhaø. Coù theå trong nhaø coù
ngöôøi môùi sinh hay ñang trong thôøi gian ôû cöõ, coù theå leã cuùng ñang tieán haønh
maø quy ñònh cuûa thaày cuùng laø khoâng cho ngöôøi laï döï. Neáu caønh laù xanh caém
ôû coång baûn hay caùc ngaû ñöôøng vaøo baûn thì ñoù laø ngaøy caám ngöôøi ngoaøi khoâng
ñöôïc vaøo baûn vaø coù khi caû ngöôøi trong baûn laïi khoâng ñöôïc ra khoûi baûn. Khoâng
coù quy ñònh rieâng veà loaïi laù caây naøo môùi coù taùc duïng nhö moät tín hieäu. Baát kyø
caønh laù xanh naøo trong röøng, beân ñöôøng, gaàn laøng, gaàn nhaø ñeàu coù theå duøng
vaøo vieäc thoâng tin nhö vaäy(2).
Ngöôøi Cô Tu vaø nhieàu toäc ngöôøi ôû vuøng Taây Nguyeân, moãi khi trong laøng coù
caùc coâng vieäc lôùn nhö döïng nhaø, phaùt raãy, tuoát luùa, caàu möa, dòch beänh, leã tang,
baét ñöôïc thuù lôùn…, nhaát laø vaøo dòp leã ñaâm traâu ñeàu coù caém laù xanh ñeå caám ôû
ñöôøng vaøo laøng.
Ñeå thoâng baùo kieâng cöõ, moãi toäc ngöôøi duøng moät loaïi “coâng cuï” rieâng theo
quan nieäm cuûa hoï. Ngöôøi Thaùi, Xinh Mun vaø nhieàu toäc ngöôøi khaùc duøng chieác
“ta leo”. Treân chieác “ta leo” cuûa ngöôøi Thaùi coøn gaøi theâm moät laù “bôø naït”. Ngöôøi
Dao duøng hoa chuoái; ngöôøi Phuø Laù duøng laù ñuøm ñuùm gaøi leân cöûa; ngöôøi Chaêm
vaø nhieàu toäc ngöôøi khaùc duøng caønh xöông roàng gai. Ngöôøi Möôøng ôû Hoøa Bình
baùo hieäu nhaø coù ngöôøi ôû cöõ baèng caùch buoäc moät tuùm caây xöông roàng ôû cöûa ra
vaøo vôùi yù nghóa thôøi gian kieâng caám vaøo buoàng laø hai möôi ngaøy, khoâng phaân
bieät ñoái vôùi con caû hay con thöù, khoâng phaân bieät laø con trai hay con gaùi. Coù nôi
ngöôøi ta laïi buoäc hai tuùm laù traàu khoâng, moät tuùm to vaø moät tuùm beù treo treân vaùch
cuøng vôùi moät chieác lieàm vaø moät chieác löôïc cuûa thôï deät; ñeå trong hai möôi ngaøy
92
MAÁY NEÙT KHAÙI QUAÙT VEÀ CAÙC HÌNH THÖÙC TRUYEÀN TIN COÅ TRUYEÀN TRONG LÒCH SÖÛ VIEÄT NAM
neáu laø con ñaàu loøng (trai hoaëc gaùi); ñeå trong baûy ngaøy neáu laø con gaùi vaø taùm
ngaøy neáu laø con trai keå töø ñöùa con thöù hai trôû ñi.
Ngöôøi Haø Nhì duøng moät chieác noùn uùp leân caây coïc goã caém tröôùc cuûa vaøo nhaø
ñeå thoâng baùo trong nhaø coù ngöôøi vöøa sinh con. Neáu chieác coïc caém ôû beân traùi
cöûa laø daáu hieäu sinh con trai, neáu caém ôû beân phaûi cöûa laø daáu hieäu sinh con gaùi.
Ngöôøi Chaêm caém moät chieác coïc ôû giöõa saân, treân ñaàu coïc gaùc moät thanh cuûi ñaõ
chaùy dôû moät ñaàu. Neáu ñaàu cuûi chaùy quay vaøo nhaø laø tín hieäu sinh con gaùi, neáu
ñaàu cuûi chaùy dôû quay ra ngoaøi laø tín hieäu sinh con trai. Ngöôøi Vieät ôû mieàn Trung
(Quaûng Nam) cuõng coù phong tuïc nhö vaäy. Nhöõng daáu hieäu naøy cuõng thöôøng
mang luoân yù nghóa kieâng, cöõ. Nhoùm Dao tieàn (Ba Beå, Baéc Caïn) duøng moät boâng
hoa “pu ñaøo” (boâng lau röøng) caém ôû moät beân cöûa chính phía hieân nhaø ñeå thoâng
baùo kieâng cöõ. Neáu thaáy boâng lau coù buoäc moät nuùt thaét laø daáu hieäu ñeû con trai,
khoâng buoäc nuùt maø chæ thaáy caét laù laø ñeû con gaùi.
Trong tröôøng hôïp caám röøng (phoøng hoä, ñaàu nguoàn, röøng ma…), caám haùi
maêng, caám ñaùnh caù ôû moät ñoaïn soâng suoái… thì ngöôøi ta cuõng duøng “ta leo” hoaëc
caønh laù xanh ñeå thoâng baùo veà söï kieâng caám.
c. Thoâng tin khaùc
Khi ñi ñöôøng ñeán ngaõ ba, ngaõ tö, neáu muoán baùo cho ngöôøi ñi sau bieát loái ñi
thì ngöôøi ta caém moät coïc goã (hoaëc nöùa), phía treân gaøi moät que laøm thaønh muõi
teân chæ theo höôùng ngöôøi ñaõ ñi, hoaëc ngöôøi ta beû moät caønh laù xanh beân ñöôøng
ñeå leân nhöõng ngaû ñöôøng khoâng caàn ñi laø ngöôøi sau bieát loái reõ cuûa mình.
Ñeå thoâng baùo coù baãy thuù trong röøng, ngöôøi ta cuõng ñaët “ta leo” coù muõi teân
chæ veà höôùng coù baãy hoaëc ñaët nhöõng caønh laù xanh ôû nhöõng con ñöôøng daãn tôùi
baãy ñeå baùo cho moïi ngöôøi bieát maø traùnh söï nguy hieåm coù theå ñeán vôùi mình.
Khi chöa coù choàng, phuï nöõ Thaùi ñen buùi toùc ñaèng sau gaùy (khoùt phoâm); khi coù
choàng thì buùi toùc ngöôïc leân ñænh ñaàu hôi nghieâng veà beân traùi (taúng caûu); choàng cheát,
trong thôøi gian ñeå tang thì buùi toùc ôû löng chöøng giöõa ñænh ñaàu vaø gaùy goïi laø “buùi
toùc kieâng” (khoùt phoâm caêm) hay “buùi toùc baø goùa” (khoùt phoâm me maûi); khi heát tang
laïi tieáp tuïc buùi toùc ngöôïc nhö khi choàng coøn soáng. Phuï nöõ Thaùi traéng khoâng duøng
toùc laøm tín hieäu coù choàng maø chæ buùi toùc ñaèng sau hay cuoán vaán treân ñaàu.
Ñeå thoâng baùo tin buoàn, ngöôøi Möôøng ôû Hoøa Bình ñaët moät caây tre doïc theo
maùi nhaø. Coù nôi ñaët caây tre daøi töø ñænh noùc xuoáng rìa maùi döôùi, chia ñoâi chieàu
ngang cuûa maùi nhaø; coù nôi laïi ñaët caây tre töø döôùi ñaát leân vaø cao hôn noùc nhaø.
Caây tre naøy töôïng tröng caùi thang giuùp cho linh hoàn leo leân trôøi; ngöôøi ta treo
moät oáng nöôùc vaøo phía ngoïn cuûa caây tre ñeå linh hoàn coù nöôùc uoáng trong khi ñi
ñöôøng. Neáu ngöôøi cheát laø thoå lang thì caây tre daøi 11 ñoát, neáu laø vôï cuûa thoå lang
thì caây tre coù 9 ñoát, coøn nhöõng ngöôøi khaùc trong gia ñình laø 7 ñoát. ÔÛ moät soá
vuøng, neáu caây tre coù möôøi ñoát thì laø con caû, 7 ñoát laø con thöù hai, 5 ñoát laø nhöõng
ngöôøi con töø thöù ba trôû ñi… Coù nôi laïi treo moät caùi saøng gaïo treân cöûa soå duøng
laøm hieäu baùo coù ngöôøi cheát...
93
Ngöôøi Möôøng quan nieäm: trong nhöõng ngaøy tang leã, khi naáu beáp phaûi ñaët noài
treân kieàng sao cho ñöôøng thaúng giöõa hai quai noài phaûi vuoâng goùc vôùi chieàu daøi
noùc nhaø (ngaøy thöôøng thì ñöôøng thaúng giöõa hai quai noài song song vôùi chieàu daøi
noùc nhaø). Ngöôøi Thaùi cuõng coù quan nieäm töông töï: Khi ñun naáu treân beáp kieàng
thì ngöôøi Thaùi luoân luoân ñeå hai quai noài doïc theo nhaø. Hoï kieâng ñeå quai noài
ngang nhaø. Chæ khi naøo trong nhaø coù tang thì ngöôøi ta môùi ñaët noài vôùi ñoâi quai
theo chieàu ngang cuûa nhaø ñeå ñun nöôùc taém cho ngöôøi cheát.
2. Truyeàn tin aâm thanh
Ngöôøi Vieät thôøi tröôùc ñaõ taïo ra nhöõng coâng cuï truyeàn thoâng nhö tuø vaø, söøng
traâu (söøng boø, voû oác..), nhöõng coâng cuï baèng tre, goã nhö moõ tre, moõ goã…
Caùi troáng bòt baèng da traâu cho ñeán nay vaãn ñöôïc duøng laøm phöông tieän
thoâng tin trong caùc taäp theå, caùc toå chöùc xaõ hoäi ôû nhieàu vuøng. Caùi troáng ñoàng
xuaát hieän ñaõ thaät söï taïo neân moät cuoäc “caùch maïng” veà kyõ thuaät vaø thoâng tin
cuûa ngöôøi Vieät coå. Thöïc ra, ôû nhieàu daân toäc treân theá giôùi, troáng laø moät trong
nhöõng nhaïc cuï nguyeân thuyû nhaát cuûa loaøi ngöôøi. Noù thöôøng xuaát hieän ôû caùc
daân toäc laøm noâng nghieäp vaø ñöôïc ngöôøi xöa coi nhö vaät hieän thaân, nhö moät
moâ phoûng cuûa thaàn saám, vò thaàn ñieàu khieån möa.
Quan nieäm veà caùi troáng nhö theá, neân ngöôøi xöa khoâng xem caùi troáng ñôn
thuaàn laø moät nhaïc cuï. Tieáng troáng khoâng chæ laø aâm thanh taïo ra nhòp ñieäu aâm
nhaïc. Söï hieän dieän cuûa caùi troáng nhö söï hieän dieän cuûa thaàn saám. Tieáng troáng
vang leân nhö tieáng thaàn saám gaøo goïi möa veà cho con ngöôøi. Taát caû nhöõng yù
nieäm ñoù bieán caùi troáng thaønh moät nhaïc cuï thieâng lieâng, moät phöông tieän maø
coäng ñoàng con ngöôøi duøng ñeå giao thieäp vôùi thaàn linh. Trong caùc xoùm laøng
Vieät Nam, khoâng ai boãng döng laïi ñaùnh troáng. Ngöôøi ta chæ ñaùnh troáng khi coù
vieäc laøng, vieäc teá töï... Khi vôõ ñeâ, coù cöôùp thì ñaùnh troáng nhòp nguõ lieân. Laïi coøn
ñaùnh troáng trong tang leã theo phong tuïc “soáng daàu ñeøn, cheát keøn troáng”. Vai
troø caùi troáng trong ñôøi soáng con ngöôøi ñaõ theå hieän moät trong nhöõng caùch chieám
lónh, chinh phuïc vaø ñieàu khieån thieân nhieân phuø hôïp vôùi hieåu bieát cuûa con
ngöôøi Vieät Nam thôøi sô söû. Neáu caùi troáng tang goã, bòt da traâu ñaõ “thieâng”, thì
caùi troáng ñoàng coøn “thieâng” hôn! Trong tö duy cuûa ngöôøi Vieät coå, Thaàn Troáng
- moät saûn phaåm lao ñoäng cuûa con ngöôøi - laø ñaïi dieän cuûa hoï, ñoàng thôøi laø moät
hoùa thaân cuûa thaàn saám.
Khi moät con ngöôøi maõn chieàu xeá boùng, nghi thöùc tang leã ñöôïc toå chöùc khaùc
nhau tuøy theo moãi daân toäc. Song, caùi mong muoán “soáng daàu ñeøn, cheát keøn troáng”
thì ôû ñaâu cuõng vaäy. Ñoäi keøn troáng phaûi coù maët ngay sau khi nhaäp quan. Heã coù
ngöôøi laøng ñeán phuùng, vieáng laø ñoäi keøn laïi dieát doùng thoåi baøi laâm khoác. Treân
ñöôøng ñi ñeán huyeät, ñoäi keøn troáng laøm nhieäm vuï giöõ nhòp chaäm raõi cuûa ñaùm
tang baèng tieáng troáng choác choác laïi ñieåm. Coøn tieáng keøn aûo naõo thì laïi nhö thay
lôøi thaân nhaân vaø laøng xoùm baøy toû noãi nieàm thöông tieác voâ haïn. Ngöôøi ta tin raèng
cheát töùc laø veà soáng vôùi theá giôùi toå tieân, soáng moät cuoäc soáng vónh haèng. Ñieàu ñoù
bieåu hieän trong nhaân sinh quan “soáng ôû, thaùc veà”(3).
94
Thôøi xöa, con ngöôøi tin raèng hoï coù theå “laøm maãu” nhöõng ñieàu hoï mong muoán
ñeå thieân nhieân “baét chöôùc” laøm theo. Ñieån hình cho loaïi naøy laø leã caàu möa. Khi
trôøi haïn haùn, laøng taäp trung trai gaùi laïi, trai ñaùnh troáng (giaû laøm tieáng saám), gaùi
goõ meït, goõ nia, coù ngöôøi coøn caàm moät boù laït tre daøi quaát vaøo khoâng khí ñeå phaùt
ra tieáng keâu (giaû laøm tieáng gioù). Ñoaøn trai gaùi ñi quanh caùc ngoõ xoùm theo nhòp
troáng baùo ñoäng, daàn ra soâng, ra ao, ñeå caû quaàn aùo maø loäi cho öôùt heát (giaû laøm
trôøi möa). Sau ñoù hoï keùo nhau ñi quanh caùc xoùm moät laàn nöõa. Ngöôøi ta giaûi thích
raèng ñoù laø caùch “laøm maãu” ñeå oâng trôøi “baét chöôùc” maø möa xuoáng.
Ngöôøi Thaùi söû duïng aâm thanh cuûa luoáng (ngöôøi Möôøng goïi laø ñuoáng - luoáng
hay ñuoáng laø coái giaõ gaïo hình thuyeàn), troáng chieâng, moõ, coàng, kheøn, saùo, suùng,
chuoâng.v.v… ñeå truyeàn tin trong caùc tröôøng hôïp gia ñình coù chuyeän vui hay vieäc
buoàn. Chaúng haïn, nghe tieáng khua luoáng hay troáng chieâng laø ngöôøi ta bieát trong
gia ñình coù ñaùm cöôùi hay ñaùm ma; khi trong nhaø coù ngöôøi cheát thì ngöôøi ta baén
ba phaùt suùng kíp ñeå thoâng baùo cho baûn laøng bieát (4)…
Nhieàu toäc ngöôøi ôû nöôùc ta thöôøng duøng coàng chieâng laøm phöông tieän thoâng
tin trong moïi tröôøng hôïp, keå caû luùc caáp baùch cuõng nhö khi vui, hoäi heø ñình ñaùm,
ñaëc bieät laø trong dòp ñaàu xuaân. Ngoaøi ra, ngöôøi ta coøn coù theå duøng coàng ñeå laøm
hieäu leänh trong nhöõng buoåi ñi saên. Chaúng haïn, moät giaøn coàng lôùn cuûa ngöôøi
Möôøng coù tôùi 10 chieác, daøn nhoû coù 6 chieác vaø trung bình laø 9 chieác. Moãi boä coàng
thöôøng coù hai chieác coàng lôùn nhaát gioïng thaät traàm goïi laø coàng raøm, moät chieác
nhoû nhaát gioïng cao nhaát goïi laø coàng choùt; 2 coàng trung bình goïi laø coàng boøng
bong vaø 5 coàng lôùn khaùc goïi laø caùc loaïi coàng ñaùm. Khi chôi vaø hoøa coàng thì coàng
choùt, coàng raøm, coàng boøng bong laø nhöõng coàng bieåu dieãn chính, coøn caùc coàng
ñaùm chæ duøng ñeå ñeäm.
Khi trong nhaø coù ngöôøi cheát, ngöôøi Möôøng ôû Hoøa Bình thoâng baùo, truyeàn
tin cho nhau bieát baèng tieáng troáng ñoàng, troáng bòt da hoaëc tieáng coàng. v.v…
Nghe nhòp ñieäu cuûa töøng loaïi maø ngöôøi ta coù theå phaân bieät ñöôïc ngöôøi cheát laø
ai. Hoïc giaû Jeanne Cuisinier cho bieát: “Khi moät ngöôøi thoå lang cheát, ngöôøi ta
thöôøng baùo tin baèng troáng ñoàng, ôû nhöõng nhaø khoâng coù troáng, thì ngöôøi ta
thoâng baùo baèng troáng lôùn bòt da. Cuõng coù moät vaøi nhaø chuùa ñaát, trong nhöõng
buoåi leã ma chay ngöôøi ta duøng troáng ñoàng, nhöng khi baùo tin ngöôøi cheát thì
ngöôøi ta duøng troáng bòt da; coù nhöõng nhaø chæ goõ coàng ñeå baùo tin ngöôøi cheát,
gioáng nhö ñoái vôùi ngöôøi bình daân. Coù raát ít laøng ngöôøi ta goõ coàng ñoái vôùi ngöôøi
quyù toäc cuõng nhö ñoái vôùi ngöôøi bình daân; tuy vaäy, ôû Moã Sôn (Löông Sôn), ngöôøi
ta ñaùnh ba tieáng caùch xa nhau trong moïi hoaøn caûnh; roài ñaùnh ba hoài hai tieáng
vaø ba tieáng cuoái cuøng caùch xa nhau; nhöng cuõng coù nhieàu laàn, ngöôøi ta duøng
rieâng coàng ñeå ñaùnh baùo hieäu ngöôøi cheát thuoäc bình daân thoâng thöôøng hoaëc caû
haïng quyù toäc.
…Moãi laøng ñeàu coù nhòp troáng baùo töû cuûa mình, ôû Ñoài Han (Löông Sôn): ba
hoài baûy tieáng, roài chín tieáng caùch xa nhau; ôû vuøng Möôøng Vang cuõng gioáng nhö
ôû Möôøng Bi, nhieàu loaït naêm tieáng ñaùnh doàn daäp…”(5).
95
Nhieàu toäc ngöôøi nhö Thaùi, Möôøng thöôøng söû duïng moõ goã laøm hieäu leänh thoâng
baùo hoäi hoïp, ñi caáy, ñi gaët… Ñaëc bieät, ñoàng baøo söû duïng moõ traâu raát hieäu quaû.
Ngöôøi Thaùi nuoâi traâu theo phöông thöùc chaên thaû trong röøng neân ñeo moõ vaøo coå
traâu vaø nghe tieáng moõ laø bieát ñöôïc vò trí cuûa ñaøn traâu.
3. Caùc hình thöùc truyeàn tin khaùc
Trong xaõ hoäi phong kieán Vieät Nam, ngöôøi rao moõ (hay coøn goïi khinh mieät laø
“thaèng moõ”) coù moät vai troø raát quan troïng trong vieäc thoâng tin baèng mieäng cuûa
xaõ hoäi Vieät Nam qua nhieàu theá kyû. Caàm caùi moõ laøm baèng goác tre khoâ vaø caùi duøi
tre trong tay, ngöôøi ñaùnh moõ ñaùnh moät hoài daøi cho moïi ngöôøi chuù yù laéng nghe
roài doõng daïc caát tieáng “rao” cho caû xoùm, caû laøng bieát tin töùc hoaëc meänh leänh maø
nhaø chöùc traùch muoán thoâng baùo. Nhôø coù ngöôøi rao moõ maø daân laøng khoâng nhöõng
bieát meänh leänh cuûa lyù tröôûng maø coøn bieát chieáu chæ cuûa vua, khoâng nhöõng bieát
tin töùc trong laøng, trong toång maø coøn bieát tin töùc trong nöôùc. Qua ngöôøi rao moõ,
trieàu ñình coù theå huy ñoäng ñöôïc löïc löôïng trong nöôùc choáng giaëc ngoaïi xaâm,
choáng luõ luït, v.v… Coù theå noùi ngöôøi rao moõ laø “nhaân vieân thoâng tin nöûa chuyeân
nghieäp” trong xaõ hoäi Vieät Nam truyeàn thoáng.
Moãi taäp theå trong daân cö quen duøng moät thöù coâng cuï thoâng tin khaùc nhau:
nhaø thôø duøng chuoâng, nhaø chuøa duøng chieâng… Tuyø theo öôùc leä, ngöôøi ta söû duïng
nhöng aâm thanh keát hôïp ñeå truyeàn ñi nhöõng loaïi thoâng tin khaùc nhau. Ví duï,
ñaùnh troáng moät hoài ba tieáng laø trieäu taäp hoïp, ñaùnh troáng moät hoài laø tan hoïp,
ñaùnh troáng nguõ lieân laø baùo ñoäng, v.v…
Cho ñeán nay chuùng ta chöa coù ñuû cöù lieäu ñeå khaúng ñònh ngöôøi Vieät coå ñaõ
coù chöõ vieát hay chöa? Nhöng trong thôøi kyø Baéc thuoäc, ngöôøi Vieät ñaõ duøng chöõ
Haùn ñeå ghi cheùp, veà sau nhaân daân ta laïi saùng taïo ra chöõ Noâm. Khi caùc giaùo só
Phöông Taây sang nöôùc ta truyeàn ñaïo Thieân chuùa, hoï ñaõ söû duïng heä thoáng chöõ
caùi La tinh ñeå ghi aâm Vieät vaø taïo ra chöõ quoác ngöõ. Cuøng vôùi heä thoáng chöõ vieát
ñoù laø chöõ vieát coå truyeàn cuûa ngöôøi Khô me, ngöôøi Thaùi… ñöôïc söû duïng trong
ñôøi soáng cuûa töøng toäc ngöôøi. Chöõ vieát ra ñôøi laø moät phöông tieän truyeàn thoâng
quan troïng. Chöõ vieát ñöôïc vieát treân mu ruøa, caùc theû tre, laù coï, ñaát seùt, treân goã,
khaéc treân bia ñaù… vaø sau naøy laø treân giaáy. Cuøng vôùi “bia mieäng”, “bia ñaù” ñaõ
goùp phaàn to lôùn vaøo vieäc löu giöõ vaø truyeàn baù thoâng tin cuûa ngöôøi Vieät töø ñôøi
naøy sang ñôøi khaùc.
Hình thöùc truyeàn tin ñoäc ñaùo nhaát cuûa ngöôøi Thaùi laø Que truyeàn tin. Ñeå ñaûm
baûo thoâng tin thoâng suoát, moãi baûn coù leä caét phieân cho caùc gia ñình coù con trai
töø 18 ñeán 40 tuoåi laøm nhieäm vuï “tröïc truyeàn” (chöïc chieân). Moät tin töùc truyeàn ñi
ñöôïc ñaùnh daáu baèng caùch laáy que moûng ñeå beû thaønh khuùc (haéc kho). Ngöôøi
truyeàn vaø ngöôøi nhaän cuøng beû que tröôùc maët nhau nhö moät quy öôùc cuûa baûn
möôøng. Chaúng haïn nhö A - B seõ coù hai maåu que. A giöõ moät vaø B giöõ moät. Töø B
sang C thì B phaûi coù hai maåu que vaø C coù moät maåu, ñeán D maø khoâng coù thì baûn
möôøng seõ truy xeùt, neáu thaáy C chæ coù moät maåu thì tin töùc chöa ñeán D. Do ñoù C
phaûi chòu phaït vaï. Möùc phaït ngöôøi “tröïc truyeàn” neáu nheï laø 0,1 ñoàng baïc traéng
96
vaø neáu naëng thì phaûi noäp traâu. Phaït nheï hay naëng laø caên cöù vaøo noäi dung coâng
vieäc phaûi truyeàn vaø phaûi nhaän maø xeùt.
Neáu truyeàn tröïc tieáp thì coâng vieäc ñoù laø coâng vieäc cuûa toaøn möôøng vaø do vieân
“Lam poïng” ñaûm nhieäm. Daáu hieäu truyeàn vaø nhaän cuõng theo caùch beû que nhö
ñaõ trình baøy. Neáu chæ truyeàn xuoáng ñeán möôøng trung taâm thì “Lam poïng” laø ngöôøi
keâu thaät to. Moãi laàn keâu laïi moät laàn ñaùnh ba tieáng troáng keøm theo ñeå moïi ngöôøi
chuù yù.
Theo truyeàn thoáng, tin töùc truyeàn baèng vaên vieát, coù tröôøng hôïp phaûi ñi nhanh
thì thö töø hoaëc coâng vaên phaûi gaáp hình chim eùn. Neáu tröôøng hôïp vaên baûn hoaû
toác truyeàn ñi thì keøm theo cuïc than vôùi loâng gaø. Coù leõ cuïc than töôïng tröng cho
“söï noùng voäi” vaø loâng gaø bieåu tröng “bay” ñi thaät nhanh(6).
II. CAÙC HÌNH THÖÙC TRUYEÀN TIN CUÛA NHAØ NÖÔÙC
Thôøi Tieàn Leâ, chính quyeàn Trung öông ñaõ chuù troïng ñeán vieäc môû mang giao
thoâng, xaây döïng heä thoáng lieân laïc. “Treân nhöõng con ñöôøng giao thoâng chính ñaõ
coù traïm dòch, cöù caùch töøng chaëng ñöôøng laïi coù moät nhaø traïm ba gian hoaëc naêm
gian lôïp tranh”(7).
Thôøi Lyù, vieäc giao thoâng lieân laïc, trao ñoåi, ñi laïi giöõa caùc ñòa phöông trong
nöôùc ñöôïc ñaåy maïnh. Caùc ñöôøng giao thoâng chính ñöôïc chia ra töøng cung, ñaët
nhaø traïm ñeå chaïy coâng vaên vaø coù caùc uï ñaát caém bieån goã, treân khaéc chöõ chæ
phöông höôùng hoaëc caém côø.
Thôøi Traàn, ngoaøi vieäc toå chöùc caùc traïm dòch ñeå chaïy giaáy tôø coâng vaên, nhaø
Traàn coøn söûa sang vaø môû roäng caùc ñöôøng giao thoâng thuyû boä trong nöôùc. Do vaäy,
khi caùc ñòa phöông coù vieäc gì xaûy ra thì laäp töùc ñöôïc baùo ngay veà kinh baèng
nhieàu phöông tieän nhö ngöïa traïm, thuyeàn, v.v…
Thôøi Hoà, ñaõ coù moät heä thoáng dòch traïm chaïy hoûa toác töø Taây Ñoâ (Thanh Hoùa)
theo ñöôøng Thieân Lyù(8) vaøo Hoan Chaâu (Ngheä An) vaø ra Thaêng Long. Caùc traïm
dòch ñöôïc boá trí nhö sau: töø thaønh Ñoâng Quan ñeán huyeän Gia Laâm, phuû Töø Sôn
thì ñaët traïm ñeå chaïy giaáy baèng ngöïa; töø huyeän Chí Linh, huyeän Ñoâng Trieàu cho
ñeán phuû Vaïn Ninh thì ñaët traïm chaïy giaáy baèng thuyeàn. Töø Ñoâng Quan vaøo Thanh
Hoùa qua caùc traïm ngöïa ôû Baûo Phuùc (Thöôøng Tín, Haø Taây), Khöông Kieàu (Thanh
Lieâm, Haø Nam), Vónh An (Bình Luïc, Haø Nam), Sinh Döôïc (Gia Vieãn, Ninh Bình),
Khaû Luõ (Nga Sôn, Thanh Hoùa), Luõ Lieãu (Vónh Loäc, Thanh Hoùa)(9).
Theo ghi cheùp cuûa coå söû vaø truyeàn thuyeát daân gian, Traàn Nguyeân Haõn laø moät
danh töôùng cuûa nghóa quaân Lam Sôn, ngoaøi taøi naêng veà quaân söï, oâng coøn coù taøi
huaán luyeän chim boà caâu laøm phöông tieän thoâng tin lieân laïc raát nhanh choùng vaø
hieäu quaû.
Thôøi Leâ, theo saùch Lòch trieàu taïp kyû thì coâng taùc thoâng tin lieân laïc ñaõ ngaøy
caøng ñöôïc cuûng coá. Theå leä chaïy traïm ôû caùc tuyeán ñöôøng ñöôïc ñònh roõ: “Caùc nôi
97
ñeàu ñaët nhaø traïm, sai quan ñöùng giaùm saùt coâng vieäc. Noäi traán (goàm 4 tænh Sôn
Nam, Kinh Baéc, Haûi Döông vaø Sôn Taây) thì duøng quan huyeän; ngoaïi traán (goàm
An Quaûng, Cao Baèng, Höng Hoùa) thì duøng thoå tuø ñeå sung vaøo laøm vieäc, Boä Binh
giöõ vaø coi quaûn vieäc böu dòch naøy…
Ñeå ñaûm baûo thoâng tin trong tröôøng hôïp khaån caáp, chuùa Trònh coøn “haï leänh
cho caùc loä Sôn Taây, Thanh Hoùa phaûi ñaët ñoàn hoûa hieäu treân ñænh nuùi, baét daân sôû
taïi ngaøy ñeâm canh giöõ, heã coù nguy caáp thì ñoát löûa baùo”(10).
Theo Quoác Trieàu hình luaät, trong chöông “Quaân chính”, Ñieàu 37 qui ñònh:
“Neáu coù vieäc gì khaån caáp phaûi phi baùo, ñi qua nôi quan sôû taïi nôi aáy phaûi caáp
toác truyeàn ñeä ngay khoâng ñöôïc theo leä chuyeån coâng vaên thöôøng, neáu traùi leänh
thì xöû toäi “ñoà” hay “löu”(11).
Döôùi trieàu Nguyeãn, boä maùy nhaø nöôùc ñöôïc xaây döïng theo moät hình thöùc trung
öông taäp quyeàn cao ñoä. Buoåi ñaàu, böu chính thuoäc Boä Laïi quaûn lyù. Bôûi vaäy, vieân
chöùc böu chính laø quan vaên, phu dòch cuûa dòch traïm cuõng coù nhieàu ngöôøi laø daân
thöôøng, neân luùc chuyeån coâng vaên hieäu suaát khoâng cao. Do vaäy, “Naêm Gia Long
thöù 3, caùc ñöôøng traïm ñeàu ñaët nhaø traïm, xung quanh xaây töôøng baèng ñaù, ñaët moät
cai ñoäi vaø moät phoù ñoäi. Chuaån ñònh soá phu traïm, töø Thöøa Thieân ñeán Quaûng Bình
moãi traïm 80 ngöôøi, töø Quaûng Nam ñeán Gia Ñònh ñeàu 50 ngöôøi, töø Ngheä An ñeán
Baéc thaønh ñeàu 100 ngöôøi; khoaûng ñôøi Minh Meänh, ñoåi ñaët chöùc dòch thöøa vaø dòch
muïc, moãi traïm ñöôïc caáp 3 ngöïa traïm. Laïi ñònh leä chuyeån ñeä: moät laø “phi ñeä”,
hai laø “toái khaån”, ba laø “thöù khaån”, boán laø “thöôøng haønh”, sau laïi ñònh theâm leä
“thöôïng khaån” vaø “gia khaån” vaø ñònh soá vieân chöùc, soá phu traïm vaø thôøi haïn
chuyeån ñeä coù phaân bieät hôn keùm ñeå ñònh thöôûng phaït”(12). Naêm 1821, nhaø
Nguyeãn chuyeån böu chính töø Boä Laïi sang Boä Binh quaûn lyù. Ñôn vò quaûn lyù böu
chính nhaø Nguyeãn laø Thoâng chaùnh söù Ty, goàm moät soá vieân chöùc thuoäc boä Binh.
Döôùi nöõa laø nhöõng nhaø traïm. Nhaø traïm coù nhieäm vuï:
- Chuyeån ñöa vaên thö cuûa chính quyeàn.
- Nôi taïm nghæ chaân cuûa caùc quan chöùc to cuûa trieàu ñình vaø söù giaû treân ñöôøng
thöïc hieän coâng vuï.
Coù hai loaïi nhaø traïm laø thuûy traïm vaø luïc traïm. Maïng löôùi nhaø traïm khaù roäng,
laáy kinh thaønh Hueá laøm trung taâm, toaû ra hai phía Baéc - Nam. Thaùng 7 naêm 1831,
Minh Maïng ra duï cho Boä Coâng laøm ñöôøng caùi quan ñeå môû traïm. Moãi nhaø traïm
ñeàu ñöôïc xaây baèng gaïch hay laøm baèng tre, nöùa, laù, ba gian hai chaùi theo cuøng
moät kieåu, do Boä Coâng quy ñònh. Treân cöûa ra vaøo moãi nhaø traïm coù treo bieån sôn
son thieáp vaøng daøi hai thöôùc ba taác, roäng moät thöôùc naêm taác naêm phaân, bieån
khaéc ba chöõ teân traïm. ÔÛ saân traïm troàng coät treo côø vaûi vaøng, hình vuoâng, daøi
roäng ñeàu ba thöôùc, vieát teân traïm baèng chöõ to.
Do nhaø traïm laø nôi ñeå taïm nhöõng vaên thö quan troïng hoaëc ñoà vaät, cuûa caûi
cuûa trieàu ñình, neân ñöôïc baûo veä chaët cheõ. Moãi nhaø traïm ñeàu coù haøo vaø töôøng
bao boïc xung quanh, ôû caùc goùc töôøng laïi coù choøi canh. Trieàu ñình caáp vuõ khí
98
cho caùc nhaø traïm goàm töø 10 ñeán 20 giaùo, 5 ñeán 10 dao ngaén, vöøa duøng ñeå baûo
veä traïm, vöøa ñeå ngöôøi lính traïm mang theo baûo veä coâng vaên, coâng hoûa(13).
Luùc chaïy traïm, ngöôøi lính traïm mang theo moät chieác nhaïc ñoàng, ñeo ôû vai
hay buoäc ôû thaét löng. Nhaø nöôùc quy ñònh vaø baûo hoä quyeàn öu tieân cuûa tieáng
nhaïc ñoàng naøy. Nghe tieáng nhaïc ñoàng rung, xe, ngöïa, ngöôøi ñi treân ñöôøng ñeàu
phaûi laäp töùc daït ra, nhöôøng ñöôøng. Ñoø ngang ñaõ rôøi beán roài cuõng phaûi quay trôû
laïi ñoùn. Cuõng coù khi ngöôøi lính traïm caàm theâm ôû tay moät laù côø con. Giaù trò öu
tieân cuûa laù côø cuõng nhö tieáng nhaïc ñoàng.
Nhöõng luùc chuyeån vaên thö baèng ngöïa, ngöôøi lính traïm cuõng tuøy theo möùc ñoä
toái khaån hay thöù khaån cuûa coâng vaên maø ñöôïc phaùt theâm hai laù côø theâu nhoû. Moät
laù theâu “Maõ thöôïng phi ñeä” (phi ngöïa nhanh nhö bay ñeå chuyeån vaên thö) chöõ
maàu ñen, neàn maøu ñoû. Moät laù theâu “Maõ trì phi ñeä” (ruoåi ngöïa maø chuyeån vaên
thö) chöõ maøu ñoû, neàn maøu lam. Ngöôøi lính traïm vöøa phi ngöïa vöøa phaát côø, quyeàn
öu tieân raát cao. Treân ñöôøng ñi ngöôøi daân ai khoâng traùnh kòp, bò ngöïa traïm daãm
cheát, ngöôøi lính traïm cuõng khoâng bò tuø toäi.
Khi chuyeån gaáp nhöõng tin töùc quaân söï, ngöôøi lính traïm thôøi Nguyeãn coøn quaán
theâm leân côø loâng caùnh gaø ñeå laøm daáu hieäu töôïng tröng cho vieäc quaân khaån caáp.
Trieàu ñình baét caùc nhaø traïm phaûi laáy loâng caùnh daøi, ñeïp cuûa con gaø troáng, duøng
sôïi daây khaâu lieàn nhau, keát thaønh maûng to, sao cho quaán khaép ñöôïc ngoïn côø,
ñeå moãi khi coù traùp chaïy traïm “quaân vuï” thì phaûi laäp töùc ñem loâng caùnh gaø caém
leân chieác ngaø ñoû cuûa choùp côø, roài phaùi lính traïm caàm côø ñoù chaïy hoûa toác ngay.
Thöôøng ngaøy, caùc cai ñoäi traïm phaûi caét cöû lính troâng xa xa, neáu thaáy côø coù treo
loâng gaø ñang phi thì hieåu laø coù vieäc thoâng baùo quaân söï khaån caáp, phaûi laäp töùc
chuaån bò ngöïa traïm vaø caém saün loâng caùnh gaø leân choùp côø ñeå chôø tieáp nhaän oáng
traïm ñeán maø chuyeån ñi ngay, khoâng ñöôïc chaäm treã.
Ñeå baûo ñaûm an toaøn, bí maät, trieàu ñình ra nhöõng qui cheá roõ raøng vaø cuï theå
quy ñònh roõ traùch nhieäm caù nhaân khi xaûy ra söï coá. Moãi tænh coù moät ty chuyeân
traùch chuyeån ñaït coâng vaên do vieân aùn saùt troâng coi. Khi chuyeån vaên thö, ngöôøi
lính traïm ñöïng coâng vaên vaøo oáng traïm, ñeo ôû löng. Ñoù laø nhöõng oáng traïm laøm
baèng tre hay goã, treân oáng coù khaéc chöõ soá oáng. Ñeå baûo ñaûm an toaøn, bí maät cho
nhöõng vaên thö trong oáng, ngoaøi naép oáng traïm ñöôïc daùn giaáy nieâm phong caån
thaän. Vaøo thôøi Minh Maïng, theo saùch Ñaïi Nam thöïc luïc, soá oáng traïm trong caû
nöôùc ñaõ coù 7.250 chieác, trong ñoù rieâng Boä Binh coù 300 chieác.
Khi ngöôøi lính traïm nhaän oáng traïm ñeå chuyeån ñi, hoï coøn ñöôïc phaùt theâm moät
tôø giaáy goïi laø traùt phaùt oáng chaïy traïm. Sau traùt coù ghi ñính keøm theo moät taäp
giaáy traéng. Treân ñöôøng chuyeån coâng vaên, moãi khi ngöôøi lính traïm tôùi moät traïm
naøo, ñeàu phaûi xuaát trình tôø traùt phaùt oáng chaïy ôû traïm treân. Ngöôøi cai traïm ôû ñoù
seõ ghi roõ teân tuoåi ngöôøi lính traïm vöøa ñeán, soá oáng traïm hoï mang tôùi, thôøi gian
nhanh chaäm bao nhieâu… vaøo tôø giaáy traéng roài ñoùng daáu.
Nhaø nöôùc cuõng quy ñònh raát chaët cheõ thôøi gian chuyeån coâng vaên. Theo saùch
Ñaïi Nam thöïc luïc: “Phaøm phaùi ngöôøi chuyeån ñeä coâng vaên theo traïm. Töø Gia Ñònh
99
ñeán Kinh kyø laø 13 ngaøy, ñuùng haïn thöôûng 5 quan, töø Baéc thaønh ñeán Kinh kyø laø
5 ngaøy, thöôûng 3 quan, chaäm moät hai ngaøy khoâng thöôûng, chaäm ba boán ngaøy
phaït 30 roi, chuyeån ñeä vaät coáng thì khoâng theo haïn aáy. Neáu ngöôøi phaùi giöõa
ñöôøng bò oám thì cho dòch muïc sôû taïi lónh laáy ñeä ñi”(14). Sau ñoù laïi quy ñònh thöôûng
phaït vì nhanh hay chaäm cho lính traïm töø Gia Ñònh vaø Baéc thaønh ñeán Kinh nhö
sau: Thaønh Gia Ñònh vieäc raát khaån, 9 ngaøy ñeán Kinh thöôûng tieàn 6 quan, khoâng
tôùi 9 ngaøy ñaõ ñeán thì thöôûng theâm 3 quan. Vieäc khaån vöøa, ñi 10 ngaøy maø ñeán
thì thöôûng tieàn 4 quan. Baéc Thaønh, vieäc raát khaån, ñi 4 ngaøy 6 giôø ñeán thì thöôûng
tieàn 4 quan, ñi khoâng tôùi 4 ngaøy 6 giôø thì thöôûng theâm 2 quan. Vieäc khaån vöøa
ñi 5 ngaøy ñeán thì thöôûng tieàn 3 quan.
Phaøm vieäc raát khaån vaø khaån vöøa maø ñi quaù haïn 1 ngaøy thì tha toäi. Quaù haïn
1 ngaøy 1 giôø thì ñaùnh 30 roi, cöù chaäm 1 ngaøy laïi theâm 20 roi, toäi chæ ñeán 90
tröôïng maø thoâi. Ñeán nhö ñi thöôøng thì Gia Ñònh 12 ngaøy, Baéc thaønh 6 ngaøy. Quaù
haïn 1 ngaøy thì tha toäi, quaù haïn ñeán 1 ngaøy 1 giôø thì ñaùnh 30 roi, cöù chaäm 1 ngaøy
laïi theâm 1 roi, ñeán 50 roi thì thoâi.
Töø Kinh ñeán hai thaønh Haø Noäi vaø Gia Ñònh, leä cuõng nhö theá(15).
Ñeå chuyeån coâng vaên chuû yeáu laø duøng ngöïa neân trieàu ñình coù nhöõng quy ñònh
cuï theå veà vieäc nuoâi ngöïa cho caùc traïm: “Con ngöïa naøo giaø, oám, khoâng rong ruoåi
ñöôïc thì trình quan sôû taïi, haï giaù baùn ñi, mua con khaùc ñieàn vaøo, neáu khoâng ñuû
tieàn mua, laáy tieàn coâng phuï theâm. Con naøo oám cheát thì baùo quan phaûi khaùm mua
con khaùc buø vaøo. Trong moät naêm, oám cheát moät, hai con ngöïa thì cai traïm phaûi
phaït 40 roi, oám cheát ñeán ba con phaït 80 tröôïng. Coøn ngoä gioù maø cheát thì khoâng
phaûi boài, nuoâi khoâng kheùo maø cheát thì phaûi ñeàn”(16). Trieàu ñình cuõng quy ñònh
thuyeàn traïm laø cuûa coâng vaø chæ ñöôïc duøng trong caùc coâng vieäc thoâng tin khaån
caáp, coøn “neáu chæ ñi laïi töø baùo thöôøng thì tuøy tieän phaûi vaùt thuyeàn buoân ñöa ñi,
khoâng caàn phaûi vaùt thuyeàn traïm(17).
Thôøi Nguyeãn coøn duøng caû ñaøi hoûa hieäu ñeå thoâng tin baèng löûa. Naêm 1834,
trieàu ñình cho xaây döïng moät soá ñaøi hoûa hieäu treân nhöõng ngoïn nuùi ngoaøi bieån töø
Caàn Giôø ñeán Giang Thaønh (Haø Tieân). Ngoaøi ra, coøn xaây döïng moät heä thoáng “vieãn
baùo baèng côø” töø Hueá ra cöûa bieån Thuaän An.
Coù theå noùi raèng, ñeå phuïc vuï thoâng tin lieân laïc, nhaø Nguyeãn ñaët raát nhieàu traïm
nhöng caùc traïm naøy chuû yeáu naèm treân con ñöôøng Thieân lyù töø Laïng Sôn ñeán Gia
Ñònh. Theo thoáng keâ caû nöôùc coù 151 nhaø traïm, ñöôïc boá trí nhö sau: phuû Thöøa
Thieân coù 12 (18); tænh Quaûng Bình coù 6; ñaïo Haø Tónh coù 5; tænh Ngheä An coù 6; tænh
Thanh Hoùa coù 5; tænh Quaûng Nam coù 7; tænh Quaûng Ngaõi coù 5 (19); tænh Bình Ñònh
coù 7; ñaïo Phuù Yeân coù 5; tænh Khaùnh Hoøa coù 10; tænh Bình Thuaän coù 16; tænh Haø
Noäi coù 7, tænh Ninh Bình coù 2; tænh Höng Yeân coù 1; tænh Nam Ñònh coù 2; tænh Haûi
Döông coù 3 (20); tænh Quaûng Yeân coù 4; tænh Baéc Ninh coù 5; tænh Thaùi Nguyeân coù 1;
tænh Sôn Taây coù 8; tænh Höng Hoùa coù 1; tænh Tuyeân Quang chöa ñaët nhaø traïm; tænh
Laïng Sôn coù 9; tænhCao Baèng coù 2 (21); tænh Haø Tieân coù 2; tænh Bieân Hoøa coù 6; tænh
Ñònh Töôøng coù 3; tænh Vónh Long coù 2; tænh An Giang coù 4; tænh Gia Ñònh coù 5 (22).
100
III. MOÄT VAØI NHAÄN XEÙT

1. Trong xaõ hoäi xöa, heä thoáng truyeàn tin coå truyeàn cuûa caùc toäc ngöôøi ôû Vieät
Nam (toäc ngöôøi ña soá cuõng nhö thieåu soá, truyeàn tin daân gian cuõng nhö truyeàn
tin cuûa nhaø nöôùc) coù moät vai troø raát quan troïng, noù goùp phaàn duy trì, ñieàu chænh
vaø ñieàu haønh caùc moái quan heä xaõ hoäi töø trung öông ñeán cô sôû.
2. Heä thoáng truyeàn tin bieåu töôïng cuõng nhö heä thoáng caùc tín hieäu cuøng loaïi
cuûa caùc toäc ngöôøi ôû Vieät Nam (vaø treân theá giôùi) luoân bieán ñoåi cuøng vôùi söï phaùt
trieån cuûa toäc ngöôøi, vöøa baûo toàn caùc giaù trò truyeàn thoáng, vöøa thích öùng vôùi xaõ
hoäi hieän ñaïi ñeå phuïc vuï con ngöôøi.
3. Caùc phöông tieän truyeàn tin coå truyeàn khoâng chæ laøm caùc chöùc naêng thoâng
tin coäng ñoàng maø coøn laøm caùc chöùc naêng thoâng tin trong gia ñình, doøng hoï,
gaén chaët vôùi caùc nghi leã voøng ñôøi vaø mang yù nghóa nhaân vaên saâu saéc. Ngoaøi
chöùc naêng truyeàn tin giöõa ngöôøi vôùi ngöôøi, heä thoáng bieåu töôïng vaø aâm thanh
coøn coù vai troø quan troïng trong ñôøi soáng taâm linh cuûa con ngöôøi, noù ñöôïc con
ngöôøi söû duïng ñeå giao tieáp vôùi thaàn linh, vôùi caùc löïc löôïng sieâu nhieân theo quan
nieäm cuûa hoï.
4. Trong ñieàu kieän cô sôû vaät chaát kyõ thuaät laïc haäu, coâng cuï chæ coù ngöïa,
thuyeàn, söùc ngöôøi chaïy boä laø chuû yeáu, nhöng cha oâng ta vaãn toå chöùc ñöôïc heä
thoáng thoâng tin lieân laïc ñaït ñöôïc toác ñoä nhanh, thöôøng xuyeân vaø roäng khaép ñaát
nöôùc, ñaït hieäu quaû cao, oån ñònh. Maët khaùc, tính giai caáp cuûa thoâng tin lieân laïc
cuõng theå hieän roõ neùt: khoâng coù thoâng tin phuïc vuï nhaân daân lao ñoäng, maø chæ coù
thoâng tin lieân laïc ñoäc quyeàn cuûa nhaø nöôùc.
5. Trong giai ñoaïn buøng noå thoâng tin hieän nay, heä thoáng caùc bieåu töôïng thoâng
tin veà quyeàn chieám höõu, veà kieâng cöõ…, nhöõng aâm thanh cuûa troáng, chieâng,
coàng… trong ngaøy vui, vieäc buoàn… vaãn toàn taïi trong ñôøi soáng cuûa caùc toäc ngöôøi,
ñaëc bieät laø caùc toäc ngöôøi thieåu soá. Coù theå coi ñoù laø moät thaønh toá quan troïng taïo
neân baûn saéc vaên hoùa toäc ngöôøi.
CHUÙ THÍCH
1. Veà bieåu töôïng “taleo”cuûa ngöôøi Thaùi, chuùng toâi ñaõ trình baøy trong baøi vieát: “Bieåu töôïng Taleo trong
ñôøi soáng cuûa ngöôøi Thaùi ôû Mieàn Taây Thanh Hoùa Taïp chí Daân toäc hoïc, soá 2 - 2002, tr 48 - 58.
2. Nguyeãn Vaên Huy, Keå chuyeän veà phong tuïc caùc daân toäc Vieät Nam, Nxb Giaùo duïc, Haø Noäi, 1990,
tr 64 - 65.
3. Xem theâm: Toâ Ngoïc Thanh - Hoàng Thao, Tìm hieåu aâm nhaïc daân toäc coå truyeàn (taäp 1), Nxb Vaên hoùa,
Haø Noäi, 1986, tr 40 - 44.
4. Veà caùc hình thöùc truyeàn tin aâm thanh cuûa ngöôøi Thaùi, chuùng toâi ñaõ trình baøy trong baøi vieát: Söû duïng
aâm thanh trong ñôøi soáng cuûa ngöôøi Thaùi ôû Mieàn Taây Thanh Hoùa, Taïp chí Daân toäc hoïc, soá 1 - 2003,
tr 33 - 44.
5. Jeanne Cuisinier, Ngöôøi Möôøng - Ñòa lyù nhaân vaên vaø Xaõ hoäi hoïc, Nxb Lao ñoäng, Haø Noäi, 1995, tr 660
- 665.
6. Caàm Troïng - Phan Höõu Daät, Vaên hoùa Thaùi ôû Vieät Nam, Nxb Vaên hoùa daân toäc, Haø Noäi, 1995, tr 229 - 230.
101
7. UÛy ban Khoa hoïc xaõ hoäi Vieät Nam, Lòch söû Vieät Nam, taäp I, Nxb Khoa hoïc xaõ hoäi, Haø Noäi, 1971,
tr 149.
8. Ñöôøng töø Baéc vaøo Nam, coù yù nghóa nhö quoác loä 1A ngaøy nay.
9. Phan Huy Leâ - Phan Ñaïi Doaõn, Khôûi nghóa Lam Sôn, Nxb Khoa hoïc xaõ hoäi, Haø Noäi, 1977, tr 315.
10. GS Tröông Höõu Quyùnh - GS Ñinh Xuaân Laâm - PGS Leâ Maäu Haõn (chuû bieân), Ñaïi cöông lòch söû Vieät
Nam, Nxb Giaùo duïc, Haø Noäi, 2003, tr 397.
11. Quoác trieàu hình luaät, Nxb Phaùp lyù, Haø Noäi, 1992, tr 111.
12. Quoác söû quaùn trieàu Nguyeãn, Ñaïi Nam nhaát thoáng chí, taäp 1, Nxb Khoa hoïc xaõ hoäi, Haø Noäi, 1970,
tr 159 - 160.
13. Nhieàu taùc giaû, Lòch söû Böu ñieän Vieät Nam, Taäp 1, Nxb Böu ñieän, Haø Noäi, 2002, tr 48.
14. Quoác söû quaùn trieàu Nguyeãn, Ñaïi Nam thöïc luïc, taäp III, Nxb Söû hoïc, Haø Noäi, 1963, tr 206.
15. Ñaïi Nam thöïc luïc, taäp V, Sñd, tr 62.
16. Ñaïi Nam thöïc luïc, taäp XVIII, Sñd, tr 190.
17. Ñaïi Nam thöïc luïc, taäp VII, Sñd, tr 109.
18. Quoác söû quaùn trieàu Nguyeãn, Ñaïi Nam nhaát thoáng chí, taäp I, Nxb Khoa hoïc xaõ hoäi, Haø Noäi, 1970,
tr 159.
19. Ñaïi Nam nhaát thoáng chí, taäp II, Sñd, caùc trang 48, 89, 160, 244, 329, 380.
20. Ñaïi Nam nhaát thoáng chí, taäp III, Sñd, caùc trang 41, 74, 106, 118, 187, 253, 286, 329, 393.
21. Ñaïi Nam nhaát thoáng chí, taäp IV, Sñd, caùc trang 43, 90, 165, 217, 309, 339, 370, 400.
22. Ñaïi Nam nhaát thoáng chí, taäp V, Sñd, caùc trang 27, 66, 106, 138, 182, 217.
102
KHAÛO CÖÙU LAÏI VEÀ SÖÏ THAØNH LAÄP
NHAØ LEÂ TRUNG HÖNG
Hasuda Takashi*
Naêm 1533, Leâ Ninh leân ngoâi ôû Ai Lao, laáy hieäu laø Leâ Trang Toâng. Töø ñoù, trieàu
Leâ Trung Höng ñöôïc môû ra. Theo Ñaïi Vieät Söû Kyù Toaøn Thö baûn Chính Hoøa (TT-
CH) thì, Nguyeãn Kim, moät con chaùu khai quoác coâng thaàn nhaø Leâ sô, ñaõ toân vua
Trang Toâng leân ngoâi vaø naém giöõ toaøn boä quyeàn bính. Caùc coâng trình nghieân cöùu
tröôùc kia ñeàu theo quan ñieåm cuûa TT-CH [Leâ Thaønh Khoâi 1955: 237-238; Phan
Huy Leâ vaø nnk 1960: 14; Leâ Kim Ngaân 1974: 49,87; Ishii vaø Sakurai 2000: 196;
Yao 2001: 239; vv.]. Nhöng Ñaïi Vieät Söû Kyù Tuïc Bieân kyù hieäu A4 (baûn A4), hieän
ñang löu giöõ ôû Vieän Haùn Noâm thì cho raèng Trònh Duy Tuaán, moät con chaùu khai
quoác coâng thaàn khaùc môùi laø ngöôøi phoø Trang Toâng leân ngoâi.
Tröôùc ñaây, toâi ñaõ töøng khaûo saùt töø goùc ñoä vaên baûn hoïc baûn A4 vaø qua ñoù,
toâi ñaùnh giaù cao giaù trò cuûa baûn naøy [Hasuda 2003]. Vì vaäy, toâi xin ñöôïc tìm
hieåu laïi lòch söû hình thaønh nhaø Leâ Trung Höng. Ñaây ñoàng thôøi trôû thaønh vieäc
xem xeùt laïi giaù trò mang tính söû lieäu cuûa baûn A4 töø goùc ñoä söû hoïc.
Theo TT-CH, coù theå nghó raèng vieäc ñöa Trang Toâng leân ngoâi laø do vai troø chuû
ñaïo cuûa Nguyeãn Kim. Vua Trang Toâng laø buø nhìn, chæ coù hö vò, Nguyeãn Kim naém
ñoäc quyeàn. Nhöng theo baûn A4 vaø cuoán Ñaïi Vieät Thoâng Söû cuûa Leâ Quyù Ñoân (TS)
cuøng nhöõng söû lieäu caên baûn khaùc ghi laïi thì vieäc naøy laø nhôø vaøo theá löïc maø Trònh
Duy Tuaán ñoùng vai troø trung taâm, sau ñoù Nguyeãn Kim môùi hôïp löu töø Ngheä An.
Ví duï:
A 4± ¾ †
16 î
† ^Ç f
× Ú
Ô £
»Êμ Û
¡ ¢
Ö M
Œ ¡ ¢
Ó Ö
¡ ë
¡ £
ÕÑ×Ú
é L
× Ó
¡ ¢
Ô Ú
Î »
Ê ®
Á ù
Ä ê
¡¢‰Û
È ý
Ê ®
Î å
¡ £
μ Û
Ó Ð
Î Ä
Î ä
Ö ®
² Å E
“ ÜÖ
y®Ö ¾
¡ £
Ï È
Ó Ð
„ ì
Æ Ý
à Î ©
ãª E
Î ©
‘ ’
“ í́ ÷
¡ ¢
À ^
Ó Ð
Å f
³¼Èî
ä Æ
¿ ï
· ö
¡ £
¡ -
Trang Toâng Duï hoaøng ñeá: teân huùy laø Ninh, laïi coù teân huùy laø Huyeán, con
tröôûng cuûa Chieâu Toâng, ôû ngoâi 16 naêm, thoï 35 tuoåi.
Vua Trang Toâng coù taøi vaên voõ vaø chí deïp loaïn. Hai ngöôøi hoï haøng coù coâng
lôùn laø Trònh Duy Tuaán vaø Trònh Duy Lieâu ñaõ ñöa Trang Toâng leân ngoâi, tieáp ñoù
cöïu thaàn Nguyeãn Kim ñaõ phoø taù(1).
* Nghieân cöùu sinh, Ñaïi hoïc toång hôïp Osaka. Nhaät Baûn.
103
TS: Ä æ
³ ¼
‚ ÷Ä ª
μ Ç
Ó ¹
18b ¹ ï
Ë È
Ä ê
£ 1̈533£ ©
´ º
Ì õ¹ ï
Ë È
Ä ế º
¡ ¢
À è
³ Å̄ f
³ ¼
Ý °
‡ ø
¹ «
à Î ©
Å ¯
Ȩ £
Å d
º î
à Î ©
Ô Ã E
× ó
¶ ¼
¶ ½
à Î ©
² t
μ È
¡ ¢
× ð
Á ¢
Ç f
× Ú
¼ Î́ »
ì ¶
° §
À Î
¡ £½ Ì̈ –
Ô ª
º Í
Ô ª
Ä ê
¡ £
‡ ø
½ y
Ó Ð
š w
¡ ¢
Ã û
Á x
Ã ÷
Õ ý
¡ £
Muøa xuaân naêm Quyù Tî (1533), caùc vò cöïu thaàn nhaø Leâ: Lyù quoác coâng Trònh
Duy Noaõn, Phuùc höng haàu Trònh Duy Duyeät vaø Taû ñoâ ñoác Trònh Duy Lieäu, ñöa
Trang Toâng leân ngoâi vua ôû nöôùc Ai Lao. Ñaët nieân hieäu laø Nguyeân Hoøa. Quoác
thoáng phaân minh, danh nghóa chính ñaùng(2).
A 4± ¾ †
16 ¹ ï
Ë È
Ô ª
º Í
Ô ª
Ä ê
£ 1̈533£ ©
´ º
Õ ý
Ô Â
Ì õ Å f
Œ ¢
° ²
œ [
º î
È î
ä Æ
¡ ¢
“ þ °
V ² è
÷ [
Ö Ý
¡ £
Ç ²
Ê ¹ ³
í ¯
¡ ¢
° Ý́ ó
Œ ¢
Ü Š
Å d
‡ ø
¹ «
¡ £
‘ c
ê –
º î
Î ä
Î Ä
œ Y
¡ ¢
“ þ
Ð û
¹ â
Ê Õ
Î ï
Ö Ý
¡ £
Ç ²
Ê ¹
· î
± í
¡ ¢
° Ý
Æ ½
– |
Œ ¢
Ü Š
¼ Î
‡ ø
¹ «
¡ £
Cöïu thaàn nhaø Leâ Yeân thanh haàu Nguyeãn Kim traán giöõ chaâu Traø Laân ôû Ngheä
An. OÂng sai söù yeát kieán trieàu ñình neân ñöôïc phong Ñaïi töôùng quaân Höng quoác
coâng. Khaùnh döông haàu Vuõ Vaên Uyeân traán giöõ chaâu Thu Vaät ôû Tuyeân Quang.
OÂng cuõng sai söù daâng bieáu trieàu ñình neân ñöôïc phong Bình ñoâng töôùng quaân
Gia quoác coâng(3).
Coøn moät soá söû lieäu Trung Quoác cuøng thôøi kyø naøy thì caùc ghi cheùp ñeàu
nhaát quaùn vôùi baûn A4 vaø TS. Ví duï, baøi daâng cuûa Vuõ Vaên Uyeân trong baûn
A4 vaø Thuø Vöïc Chaâu Tö Luïc¡ º (4) cuûa Nghieâm Toøng Giaûn ‡ À º
Ä †
, moät
Ê âÓ ò
Ö Ü× É
å h
danh nhaân thôøi nhaø Minh, gioáng nhau, ñeàu ghi roõ Trònh Duy Tuaán laø chuû töôùng.
Ñieàu naøy coù nghóa laø nhaø Minh ñaõ coi theá löïc Trònh Duy Tuaán laø ñaïi bieåu
cuûa trieàu Leâ treân cô sôû thoâng tin cuûa Vuõ Vaên Uyeân ôû Tuyeân Quang. Maëc duø
coù theå thaáy söû lieäu Trung Quoác coù nhöõng sai soùt, nhöng ñaây coù theå laø moät
baèng chöùng uûng hoä nhöõng kieán giaûi cuûa baûn A4 vaø TS. Töø söï phaân tích treân
ñaây coù theå thaáy trong soá nhöõng söû lieäu tröôùc TT-CH thì chæ coù TT-CH laø uûng
hoä thuyeát Nguyeãn Kim ñoùng vai troø chuû ñaïo trong vieäc thaønh laäp nhaø Leâ
Trung Höng. Toång hôïp nhöõng caên cöù treân, thieát nghó chuùng ta caàn khaúng
ñònh: Chính Trònh Duy Tuaán môùi laø nhaân vaät ñöa Trang Toâng leân ngoâi!
Hoaït ñoäng cuûa theá löïc Trònh Duy Tuaán raát ít nguoàn söû lieäu ghi cheùp laïi, teân
vaø chöùc töôùc cuûa hoï laïi khaùc nhau tuøy theo taøi lieäu(5). Ñaây coù theå laø söï phaûn aûnh
moät ñieàu raèng, theá löïc Trònh Duy Tuaán ñaõ bò ñoå naùt sau khi nhaø Leâ Trung Höng
baét ñaàu trieån khai quyeàn löïc, neân thoâng tin veà hoï khoâng ñöôïc truyeàn veà sau.
Hôn nöõa, toâi nghó raèng ghi cheùp cuûa TT-CH chuù troïng doøng ngöôøi chuû ñaïo trong
trieàu ñình nhaø Leâ: töø Nguyeãn Kim tôùi Trònh Kieåm.
Coøn Nguyeãn Kim coù lieân heä vôùi Ai Lao vaøo naêm 1529 vaø hoaït ñoäng ôû Ngheä
An neân sau khi hôïp löu vôùi nhaø Leâ Trung Höng, coù theå oâng cuõng laø moät vò töôùng
coù aûnh höôûng lôùn. Vì vaäy, chuùng ta khaúng ñònh laïi ñöôïc raèng, chính quyeàn nhaø
Leâ Trung Höng laø moät chính quyeàn lieân hieäp nhöõng con chaùu khai quoác coâng
thaàn, trong ñoù taäp ñoaøn Trònh Duy Tuaán vaø taäp ñoaøn Nguyeãn Kim laø hai taäp ñoaøn
lôùn. Neáu nhö vaäy thì vaán ñeà ñaët ra laø Nguyeãn Kim ñoùng vai troø chuû ñaïo trong
104
KHAÛO CÖÙU LAÏI VEÀ SÖÏ THAØNH LAÄP NHAØ LEÂ TRUNG HÖNG
trieàu ñình nhaø Leâ töø bao giôø? Söï ñoå naùt cuûa taäp ñoaøn Trònh Duy Tuaán baét ñaàu
khi naøo? Chuùng ta caàn chuù yù ñeán ghi cheùp döôùi ñaây cuûa baûn A4:
(6)
A 4± ¾ 1 †6 ¼ ×
³ ½
Ô ª
º Í
12£ 1̈544£ ©
Ä ê
Ì õ μ Û
ß M
± ø
³ ö
Î ÷
¶ ¼
³ Ç
¡ ¢
Æ Æ
ƒ ^
º ë
Í õ
Ä ª
Õ ý
Ö Ð
Ü Š
¡ £
Æ ä¿ ‚
è Ń ó
Œ ¢
Ü Š
Ö Ò
º ñ
º î
º ë
» È̄ Ë
Â Ê
Ð \
½ μ
¡ ¢
° Ý Ò Š
Ó Ú
³ Ç
Ä Ï
é T
¡ £
μ Û
º ñ
¼ Ó
Î ¿
¼ {
¡ ¢
È Ô
Æ ä
Â š
¾ ô
¡ £
È ýÜ Š
Û x
Ü S¡ £
³ ½
È î
ä Æ
¡ ¢
ª q
Ô Ú
° §À Î
¡ ¢
Ò Ô
Å c
Ë ® × ¢
× å
Ö T
Œ ¢
² »
… f
¡ ¢
Î ´ Ð
Ä Ð
Vua Trang Toâng tieán binh ñeán thaønh Taây Ñoâ, phaù tan quaân cuûa Ngöï Hoaèng
vöông Maïc Chính Trung, Toång traán ñaïi töôùng quaân Trung haäu haàu (ngöôøi
Hoaèng Hoùa) daãn quaân cuûa mình ñaàu haøng baùi kieán, chaøo ôû cöûa nam thaønh Taây
Ñoâ. Vua tha toäi, an uûy vaø ban laïi chöùc töôùc cuõ. Ba quaân möøng rôõ. Baáy giôø,
Nguyeãn Kim coøn ôû Ai Lao khoâng thaùp haàu vì khoâng hôïp vôùi nhöõng ngöôøi töôùng
quaân Thuûy Chuù(7).
Phaàn ghi cheùp veà nhöõng bieán coá xaûy ra trong naêm 1540 cuûa baûn A4 thöôøng
bò muoän moät naêm so vôùi nhöõng baûn khaùc, neân ghi cheùp treân chính laø veà söï kieän
xaûy ra naêm 1543. Söï khaùc bieät lôùn nhaát vôùi ghi cheùp cuûa TT-CH laø moät caâu “vì
khoâng hôïp vôùi nhöõng ngöôøi töôùng quaân Thuûy Chuù”. Saùch Thuûy Chuù laø nôi sinh
cuûa Trònh Duy Tuaán neân töôùng quaân Thuûy Chuù nghóa laø taäp ñoaøn Trònh Duy
Tuaán. Vì vaäy, taäp ñoaøn Trònh Duy Tuaán ñoùng vai troø quan troïng trong chieán dòch
naøy. Taây Ñoâ laø moät trong nhöõng ñoâ thò quan troïng ôû xöù Thanh Hoùa, neân ñoäi
quaân nhaø Maïc khoâng heà yeáu vaø soá löôïng cuõng khoâng phaûi laø ít. Nhö theá cuõng
coù nghóa laø löïc löôïng cuûa taäp ñoaøn Trònh Duy Tuaán phaûi töông quan.
Taát nhieân löïc löôïng cuûa Nguyeãn Kim cuõng raát maïnh. Sau chieán dòch naøy, vua
Trang Toâng phong oâng laøm Ñoâ töôùng vaø ít nhaát Nguyeãn Kim, treân danh nghóa(8),
ñaõ trôû thaønh chuû töôùng cuûa nhaø Leâ. Veà ñieàu naøy coøn moät ghi cheùp nöõa veà Nguyeãn
Kim trong baûn A4:
(9)
A 4± ¾
a 1 †6a± û
Î ç
Ô ª
º Í
14£ 1̈546£ ©Ä ê
Ì õÈ î ä Æ
· î
Ü ‡
ñ {
ß €
á Ï̄ Â
¡ £
μ Û
Ò É
ä Æ
º x
Ä æ
Ö \
¡
Ã Ü„ È
å \
Ë ®¹ Å
ë ]
² á
È ð
É ½
º î
º Î
È ÊÕ þ
¼ ±̄ ø
à Ô̈ ®
¡ £
Nguyeãn Kim thaùp tuøng xa giaù veà Saám Haï. Vua nghi ngôø Nguyeãn Kim coù aâm
möu phaûn nghòch, xuoáng maät saéc cho Thuïy Sôn haàu Haø Nhaân Chính taäp trung
bình só laøm vieän quaân(10).
Coù theå thaáy, uy tín cuûa Nguyeãn Kim lôùn ñeán möùc vua phaûi nghi ngôø veà moät aâm
möu phaûn nghòch. Nguyeãn Kim laø con chaùu khai quoác coâng thaàn, hoï haøng cuûa oâng
traûi roäng leân taän mieàn Vieät Baéc [Yao2001: 241]. Neáu oâng Nguyeãn Kim ñaàu haøng nhaø
Maïc seõ raát nguy hieåm cho trieàu ñình. Maëc duø Nguyeãn Kim khoâng theo chieán dòch
vôùi vua, nhöng vua caàn phaûi hoøa giaûi vôùi Nguyeãn Kim.
Nhöng ñaây chæ laø tình hình dieãn ra vaøo thôøi ñieåm moät naêm tröôùc khi Nguyeãn
Kim bò gieát haïi. Vì vaäy, chuùng ta khoâng theå khaúng ñinh ñöôïc raèng vua Trang
Toâng chæ laø buø nhìn cuûa Nguyeãn Kim. Maëc duø baûn thaân vua coù ít uy quyeàn, nhöng
105
trong thôøi kyø hoaït ñoäng döôùi trieàu nhaø Leâ Trung Höng, haàu nhö Nguyeãn Kim
khoâng naém ñöôïc ñoäc quyeàn trong tay.
Vì vaäy, vò trí vaø vai troø cuûa Nguyeãn Kim khi nhaø Leâ Trung Höng thaønh laäp
ñaõ ñöôïc thay ñoåi. Do ñoù, chuùng ta cuøng phaûi nhìn nhaän laïi hoaøn caûnh cuûa söï keá
thöøa quyeån löïc ñeán Trònh Kieåm sau khi Nguyeãn Kim bò gieát haïi.
CHUÙ THÍCH
1. Phaàn ñaàu cuûa q. 16, baûn A4.
2. tr. 18b, phaàn Maïc Ñaêng Dung, Nghòch thaàn truyeàn, TS.
3. Ñieàu muøa xuaân thaùng Gieâng, naêm Quyù Tî Nguyeân Hoøa nieân, q. 16, baûn A4.
4. 24quyeån. In naêm 1583 (Vaïn Lòch naêm thöù 11), goàm nhöõng thoâng tin veà caùc nöôùc xung quanh nhaø
Minh. Ghi cheùp khaù töôøng taän coù giaù trò cao.
5. Ví duï, Trònh Duy Tuaán ñöôïc ghi khaùc nhö à Î ©
¿ ¡
,à Î ©
ã ª
,vaø à Î ©
ò E
.
6. Thöïc teá, söï kieän naøy thuoäc naêm 1543.
7. Ñieàu naêm Giaùp Thìn Nguyeân Hoøa naêm thöù 12, q. 16, baûn A4.
8. Khi vua phong Nguyeãn Kim laøm Ñoâ töôùng, vua sai Trònh Coâng Naêng. Nhöng ngay laäp töùc sau vieäc
naøy, Trònh Coâng Naêng phaûn nghòch vaø bò gieát. Ñaây coù theå chæ Nguyeãn Kim loaïi ra keû thuø.
9. Thöïc teá, söï kieän naøy thuoäc naêm 1545.
10. Ñieàu naêm Bính Ngoï, Nguyeân Hoøa naêm thöù 14, q. 16, baûn A4.

1. Leâ Kim Ngaân 1974. Cheá-doä chính-trò Vieät-Nam theá-kyû XVII vaø XVIII. Saøi Goøn: Phaân-khoa-hoïc
xaõ-hoäi vieän ñaïi hoïc Vaïn-Haïnh.
2. Leâ Thaønh Khoâi 1955. Le Vieät-Nam: Histoir et Civilisation. Paris: Minuit.
3. Phan Huy Leâ 1962. Lòch söû cheá ñoä phong kieán Vieät-Nam(taäp II thôøi kyø thònh trò). Haø Noäi: Nxb
baûn giaùo duïc.
4. HASUDA, Takashi 2003
¡ ¸
´ ó
Ô ½
Ê·Ó ›
± ¾
¼o¾ A
¾ ¡¹ ÑÐ
¾ ¿
¥ Î [
¥È¡ ¹
¡ º
¥¢¥ ¥̧ ¢ ¥
E¢¥ Õ
¥ ê
¥ «
ÑÔÕ Z
Î Ä
» Ñ̄ Ð
¾ ¿
¡ »
66¡ ¢
pp.299-317¡ £
5. ISHII, Yoneo vaø SAKURAI, Yumio(bieân soaïn) 1999 ¡ º
– |
Ä Ï
¥¢¥ ¥̧ ¢
Ê·‡ @
¨ D̈ D
¿ ¡ »É ½
´ ³̈ ö
° æ
Éç£ Ð̈ Â
° æÊ À
½ ç̧ ÷
¹úÊ ·
‚ T
£©¡ £
6. YAO, Takao. 2001: 259? ¡ ¸
… §
¿ s
¤È’ ˆ
´ ó
¤Î½ » ¥
¤¹¤ë
• ŕ ú¨ D̈ D
16¨ D̈ D
18
Ê À
¼ o¤ Î
¥Ù ¥ È
¥ Ê
¥à¡ ¹
Ê ¯¾®Ã×Ð Û
£ Ø̈ Ÿ
ÈÎ¾ ¼ £̄ ©
¡ º
– |
ÄÏ¥¢
¥ ¥̧ ¢
½ ü
ÊÀ¤ Î
³ É
Á¢¡ »
Ñ Ò
²¨•ø
μ ê
(Ñ Ò
² Ö̈ v
× ù– |
Ä Ï
¥¢¥ ¥̧ ¢
Ê·‚ R
£ ©
¡ ¢pp.233-259¡ £
106
COÂNG TY ÑOÂNG AÁN HAØ LAN
ÔÛ ÑAØNG NGOAØI, 1637-1700:
TÖ LIEÄU VAØ NHÖÕNG VAÁN ÑEÀ
NGHIEÂN CÖÙU ÑAËT RA
Hoaøng Anh Tuaán*
Trong soá caùc thöông nhaân Chaâu AÂu ñeán buoân baùn ôû Ñaøng Ngoaøi cuoái thôøi
trung ñaïi, thöông nhaân Haø Lan khoâng phaûi laø nhöõng ngöôøi tieân phong. Ngöôøi Boà
sau nhöõng phaùt kieán ñòa lyù cuoái theá kyû XV ñaõ thaønh laäp Coâng ty Hoaøng gia
Estado da India, ñaët thöông ñieám ôû Goa, Malacca vaø tieáp tuïc höôùng tôùi thò tröôøng
Ñoâng AÙ. Trong quaù trình thaâm nhaäp thò tröôøng Trung Quoác, ngöôøi Boà ñaõ laàn löôït
ñeán Ñaøng Trong (1523) vaø Ñaøng Ngoaøi (1626)(1). Duø chaäm chaân hôn ngöôøi Boà,
ngöôøi Haø Lan cuõng ñaõ ñeán ñöôïc Ñaøng Trong naêm 1601; tuy nhieân nhöõng noã löïc
thieát laäp quan heä vôùi caùc chuùa Nguyeãn khoâng thu ñöôïc keát quaû, thaäm chí coøn bò
thieät haïi nhieàu veà nhaân söï vaø taøi saûn trong suoát ba thaäp kyû sau ñoù do ngöôøi Boà,
treân cô sôû quan heä höõu haûo vôùi Ñaøng Trong, ra söùc ngaên chaën.(2) Quan heä cuûa
ngöôøi Haø Lan vôùi Ñaøng Ngoaøi cuõng phaûi ñeán naêm 1637 môùi ñöôïc thieát laäp chính
thöùc vaø ñeán 1700 thì hoaøn toaøn chaám döùt.
Moät vaøi khaûo cöùu veà quan heä buoân baùn giöõa Coâng ty Ñoâng AÁn Haø Lan
(VOC)(3) vôùi Ñaøng Ngoaøi trong theá kyû XVII ñaõ ñöôïc giôùi thieäu töø cuoái theá kyû
XIX. Naêm 1882, Geert dòch vaø coâng boá baûn nhaät kyù haønh trình cuûa taøu Grol –
chuyeán taøu ñaàu tieân cuûa VOC töø thöông ñieám Hirado (Nhaät Baûn) sang Ñaøng
Ngoaøi naêm 1637.(4) Moät naêm sau, baûn dòch tieáng Phaùp cuûa Geert laïi ñöôïc Dixon
chuyeån dòch sang tieáng Anh.(5) Töø ñoù veà sau, moät soá baøi vieát veà VOC, cuõng laàn
löôït ñöôïc ñaêng taûi.(6) Coâng trình chuyeân saâu ñaùng keå veà VOC ôû Vieät Nam trong
khuoân khoå moät luaän aùn tieán só (1929) tuy nhieân laïi höôùng veà quan heä cuûa VOC
ôû Ñaøng Trong.(7) Vaøi naêm sau, taùc giaû môû roäng nghieân cöùu VOC treân phaïm vi
toaøn Ñoâng Döông (Vieät Nam, Laøo vaø Cao Mieân), Ñaøng Ngoaøi nhôø ñoù cuõng ñöôïc
khaûo cöùu khaùi löôïc.(8) Sau ñoù, nghieân cöùu cuûa caùc hoïc giaû Phöông Taây veà chuû
ñeà naøy döôøng nhö chöõng laïi, ngoaïi tröø baøi vieát cuûa Klein veà buoân baùn tô luïa
cuûa VOC vôùi Ñaøng Ngoaøi xuaát baûn naêm 1986.(9) Moät soá coâng trình chuyeân khaûo
cuûa caùc hoïc giaû Nhaät Baûn, duø ñeà caäp tröïc tieáp hay giaùn tieáp cuõng coù nhöõng
ñoùng goùp ñaùng keå cho nghieân cöùu veà moái quan heä VOC - Ñaøng Ngoaøi.(10) Do
nhöõng khoù khaên trong vieäc khai thaùc tö lieäu, nhöõng nghieân cöùu veà VOC noùi
* Thaïc só Khoa Lòch söû, Ñaïi hoïc Khoa hoïc xaõ hoäi vaø nhaân vaên, Ñaïi hoïc Quoác gia Haø Noäi, Vieät Nam.
107
chung vaø VOC ôû Vieät Nam noùi rieâng cuõng ít ñöôïc caùc nhaø söû hoïc trong nöôùc
löu taâm.(11)
Khoù khaên lôùn nhaát naèm ôû khaâu tö lieäu. Gaàn baûy thaäp kyû buoân baùn vôùi Ñaøng
Ngoaøi, VOC ñaõ ñeå laïi moät khoái löôïng ñoà soä caùc vaên baûn, khoâng chæ soå saùch kinh
doanh, thö töø ngoaïi giao qua laïi vôùi chính quyeàn vua Leâ, chuùa Trònh, maø caû
nhöõng nhaät kyù, ghi cheùp caù nhaân cuûa caùc thöông nhaân veà lòch söû, vaên hoùa, tình
hình chính trò, kinh teá, bang giao... cuûa Ñaøng Ngoaøi trong toaøn boä theá kyû XVII.
Vieäc khai thaùc khoái tö lieäu naøy höùa heïn nhieàu thoâng tin khoa hoïc môùi nhöng
cuõng ñaët ra nhöõng thöû thaùch naëng neà. Thöù nhaát, tö lieäu VOC veà Ñaøng Ngoaøi bò
ñoùng keïp xen laãn trong toaøn boä khoái tö lieäu gaàn 25 trieäu trang cuûa Coâng ty trong
suoát hai traêm naêm hoaït ñoäng, vieäc söu taàm vì theá caàn nhieàu thôøi gian vaø coâng
söùc nhaèm traùnh boû soùt. Thöù hai, do cô caáu toå chöùc cuûa VOC traûi roäng khaép
Phöông Ñoâng, moät soá taøi lieäu cuûa VOC veà Vieät Nam noùi chung hieän nay vaãn ñöôïc
löu tröõ taïi Löu tröõ Quoác gia Jakarta (Indonesia) vaø cuõng caàn ñöôïc khai thaùc trong
nhöõng naêm tôùi. Thöù ba, caùc vaên baûn ñeàu coøn ôû daïng vieát tay, vôùi vaên phong Haø
Lan coå, töø vöïng thay ñoåi haàu heát neân vieäc ñoïc loaïi töø ngöõ naøy khoâng deã daøng,
ngay caû vôùi ngöôøi baûn ngöõ hieän nay.
Treân cô sôû keát quaû khai thaùc böôùc ñaàu kho tö lieäu VOC veà Ñaøng Ngoaøi trong
khuoân khoå chöông trình nghieân cöùu TANAP, Ñaïi hoïc Leiden (Haø Lan), baøi vieát seõ
giôùi thieäu toång hôïp nguoàn tö lieäu VOC veà Ñaøng Ngoaøi hieän ñang ñöôïc baûo quaûn taïi
Löu tröõ Quoác gia Haø Lan (Den Haag). Treân cô sôû giôùi thieäu nguoàn tö lieäu, baøi vieát
cuõng seõ thaûo luaän moät soá vaán ñeà khoa hoïc ñang ñaët ra vaø seõ ñöôïc hoaøn thaønh trong
nhöõng naêm tôùi. Do haïn cheá veà thôøi löôïng cuûa baøi vieát, nhöõng vaán ñeà thaûo luaän chæ
mang tính khaùi quaùt, nghieân cöùu chi tieát xin daønh cho caùc chuyeân luaän sau.
I. TÖ LIEÄU VOC VEÀ ÑAØNG NGOAØI

1. Tö lieäu goác ñaõ ñöôïc xuaát baûn
a) Daghregister gehouden int Casteel Batavia (Nhaät kyù buoân baùn thaønh
Batavia) goàm 31 taäp, baét ñaàu töø naêm 1624 ñeán naêm 1682 (sau 1682 vaãn ôû daïng
vaên baûn goác). Moät soá naêm bò thaát laïc (14 naêm) coù theå ñöôïc boå sung töø caùc nguoàn
khaùc nhö OBP (seõ ñöôïc ñeà caäp döôùi ñaây).
Daghregister phaûn aùnh khoâng chæ hoaït ñoäng buoân baùn ôû Batavia maø caû toång
soá taøu ñeán vaø ñi töø Batavia, danh muïc vaø trò giaù haøng hoaù, thö töø ngoaïi giao giöõa
Batavia vôùi nhöõng chính quyeàn ñòa phöông VOC ñaët quan heä buoân baùn...Trong
Daghregister coù khoaûng 50 thö töø ngoaïi giao cuûa chính quyeàn Ñaøng Ngoaøi göûi
sang Batavia vaø ngöôïc laïi. Caùc vaên baûn naøy ña soá ñaõ ñöôïc dòch troïn veïn töø vaên
baûn goác (chöõ Haùn), moät soá môùi chæ ñöôïc toùm taét, tuy nhieân vieäc tra cöùu laø raát
deã daøng töø OBP. Tình hình chính trò vaø buoân baùn haøng naêm ôû Ñaøng Ngoaøi ñöôïc
phaûn aùnh khaù sinh ñoäng trong nguoàn tö lieäu naøy.
b) Generale Missiven van Gouverneurs-General en Raden aan Heren XVII der
Verenigde Oostindisch Compagnie (Coâng vaên cuûa Toaøn quyeàn vaø Hoäi ñoàng Ñoâng
108
COÂNG TY ÑOÂNG AÁN HAØ LAN ÔÛ ÑAØNG NGOAØI, 1637-1700:...
AÁn göûi 17 vò Giaùm ñoác cuûa Coâng ty) ñöôïc Batavia bieân soaïn haøng naêm treân cô
sôû thoâng tin töø caùc thöông ñieám cuûa Coâng ty ñeå baùo caùo veà Haø Lan tình hình
hoaït ñoäng cuûa Coâng ty ôû Phöông Ñoâng. Phaàn ghi cheùp cuûa Generale Missiven
veà Ñaøng Ngoaøi qua caùc naêm khaù roõ raøng, tuy vaén taét. Cuøng vôùi Daghregister,
Generale Missiven goùp phaàn phaûn aùnh moät caùch chung nhaát quan heä chính trò
vaø kinh teá cuûa VOC vôùi Ñaøng Ngoaøi trong suoát 64 naêm buoân baùn.
c) Beschrijving van de Oost Indische Compagnie (Löôïc taû Coâng ty Ñoâng AÁn)
do Piter van Dam, luaät gia cuûa Coâng ty, soaïn trong theá kyû XVIII vôùi muïc ñích
ñöa ra moät moâ taû sô löôïc veà toå chöùc vaø hoaït ñoäng buoân baùn cuûa Coâng ty ôû
phöông Ñoâng. Lòch söû buoân baùn vôùi Ñaøng Ngoaøi vaø Ñaøng Trong cuõng ñöôïc moâ
taû khaùi quaùt.
d) Jan Pietersz Coen. Beschieden Omtrent zijn Bedrijf in Indiowr. Jan Pietersz
Coen laø toaøn quyeàn VOC trong giai ñoaïn 1619-1623 vaø 1627-1629. Taäp taøi lieäu
naøy lieân quan ñeán hoaït ñoäng cuûa VOC ôû Phöông Ñoâng töø naêm 1614 ñeán naêm
1629 neân thoâng tin chuû yeáu lieân quan ñeán Ñaøng Trong.
e) Nederlands Factorij Japan (NFJ: Thöông ñieám Haø Lan ôû Nhaät Baûn) laø
taäp hôïp ñaëc bieät caùc vaên baûn cuûa thöông ñieám VOC ôû Nhaät Baûn trong theá kyû
XVII-XIX. NFJ laø nguoàn tö lieäu quan troïng trong nghieân cöùu Ñaøng Ngoaøi vì
buoân baùn cuûa VOC vôùi Ñaøng Ngoaøi coù quan heä maät thieát vôùi thöông ñieám
Hirado vaø Deshima. Moät phaàn NFJ ñaõ ñöôïc bieân dòch vaø xuaát baûn.
g) Daghregister Taiwan (Nhaät kyù buoân baùn ôû thöông ñieám Zeelaand, Ñaøi Loan)
goàm 4 taäp veà VOC ôû Ñaøi Loan trong gian ñoaïn 1624-1662. Boä tö lieäu naøy chöùa ñöïng
nhieàu thoâng tin veà buoân baùn cuûa VOC ôû Ñaøng Ngoaøi vì Zeelandia laø moät maét xích
trong tuyeán buoân baùn giöõa Nhaät Baûn vaø Ñaøng Ngoaøi.
2. Tö lieäu goác
a) Overgekomen Brieven en Papieren (OBP: Thö töø vaø Coâng vaên ñeán) laø
nguoàn tö lieäu toång hôïp, bao truøm haàu heát moïi lónh vöïc vaø chieám vò trí quan
troïng nhaát trong nghieân cöùu quan heä giöõa VOC vôùi Ñaøng Ngoaøi. OBP veà Ñaøng
Ngoaøi bao goàm coâng vaên töø Toaøn quyeàn vaø Hoäi ñoàng Ñoâng AÁn baùo caùo veà Haø
Lan vaø ngöôïc laïi, thö töø göûi töø thöông ñieám Ñaøng Ngoaøi veà Batavia, Haø Lan vaø
ngöôïc laïi, baûn sao caùc nghò quyeát, danh muïc haøng hoaù, soå saùch, hôïp ñoàng buoân
baùn, nhaät kyù cuûa caùc thöông nhaân cuûa Coâng ty, thö töø trao ñoåi giöõa caùc thöông
ñieám, thö töø ngoaïi giao giöõa coâng ty vôùi chính quyeàn Leâ - Trònh... Trong soá hôn
moät vaïn trang tö lieäu goác cuûa VOC veà Ñaøng Ngoaøi, ñaïi ña soá naèm trong khoái tö
lieäu naøy.(12)
b) Resolutien van Gouverneurs-Generaal en Raden (Nghò quyeát cuûa Toaøn
quyeàn vaø Hoäi ñoàng Ñoâng AÁn) lieân quan chuû yeáu ñeán chính saùch buoân baùn vaø
ngoaïi giao vôùi caùc nöôùc VOC ñaët quan heä. Trong soá naøy coù hôn 30 nghò quyeát
lieân quan ñeán Ñaøng Ngoaøi vaø hôn 10 vaên baûn veà Ñaøng Trong.
109
c) Bataviaasch Uitgaand Briefboek (Coâng vaên göûi ñi töø Batavia) goàm caùc thö
töø ngoaïi giao göûi ñi töø Batavia trong theá kyû XVII. Beân caïnh ñoù laø caùc thoâng tin
phuï khaùc nhö yeâu caàu veà haøng hoùa, thoâng tin veà caùc thöông nhaân Chaâu AÂu khaùc
ôû Phöông Ñoâng. Moät soá vaên baûn veà Ñaøng Ngoaøi trong khoái tö lieäu naøy cuõng coù
theå ñöôïc tìm thaáy trong OBP.
3. Moät soá nguoàn tö lieäu khaùc
a) Beschrijvinge van Tonkin en onsen Handel aldaar (Löôïc taû vöông quoác
Ñaøng Ngoaøi vaø hoaït ñoäng buoân baùn cuûa chuùng ta ôû ñoù) laø moät chöông trong boä
saùch 8 taäp Oud en Nieuw Oost-Indien cuûa François Valentijn, hoaøn thaønh trong theá
kyû XVIII treân cô sôû söû duïng nhieàu tö lieäu cuûa VOC ôû Batavia. Taäp thöù III daønh
moät chöông moâ taû veà buoân baùn cuûa VOC ôû Ñaøng Ngoaøi keøm theo moät soá coâng
vaên coù lieân quan cuûa Coâng ty.
b) Tonkin 1644/1645, Jounaal van de Reis van Anthonio van Brouckhorst
(Ñaøng Ngoaøi 1644/1645, Nhaät kyù haønh trình cuûa A. van Brouckhorst) laø moät cuoán
saùch moûng ñöôïc C. C. van der Plas sao vaø xuaát baûn nguyeân traïng coå ngöõ Haø
Lan vaøo naêm 1955. Cuoán saùch laø taäp hôïp nhaät kyù chuyeán ñi cuûa Anthonio van
Brouckhorst töø thöông ñieám Zeelandia ôû Ñaøi Loan sang Ñaøng Ngoaøi, nôi oâng
ñöôïc boå nhieäm laøm giaùm ñoác (1642-1647) vaø moät soá coâng vaên qua laïi giöõa Ñaøng
Ngoaøi vôùi Nhaät Baûn, Ñaøi Loan vaø Batavia.
c) Moät soá nguoàn tö lieäu khaùc cuûa caùc thöông nhaân, nhaø thaùm hieåm, du haønh
Chaâu AÂu sang Vieät Nam trong thôøi kyø trung ñaïi cuõng seõ goùp phaàn quan troïng
trong vieäc nghieân cöùu chuû ñeà naøy: S. Baron vaø Dampier (theá kyû XVII), Richard
(theá kyû XVIII). Beân caïnh ñoù, hôn nghìn trang tö lieäu cuûa Coâng ty Ñoâng AÁn Anh
ôû Ñaøng Ngoaøi giai ñoaïn 1672-1697(13) cuõng nhö caùc taøi lieäu cuøng thôøi kyø cuûa
ngöôøi Boà Ñaøo Nha vaø ngöôøi Phaùp(14) seõ cung caáp theâm nhieàu thoâng tin quan
troïng trong vieäc so saùnh vôùi nguoàn tö lieäu cuûa VOC.
II. MOÄT SOÁ VAÁN ÑEÀ NGHIEÂN CÖÙU ÑAËT RA

1. Thaát baïi cuûa VOC ôû Ñaøng Trong
Töø cuoái theá kyû XVI, thöông caûng Hoäi An cuûa Ñaøng Trong ñöôïc bieát ñeán nhö
moät traïm trung chuyeån haøng hoùa lôùn, ñaëc bieät laø saûn phaåm tô luïa Trung Quoác
voán raát caàn cho hoaït ñoäng trao ñoåi laáy baïc cuûa Nhaät Baûn. Ngöôøi Boà ñaõ ñeán
Ñaøng Trong vaø thieát laäp ñöôïc quan heä thaân thieän vôùi caùc chuùa Nguyeãn töø nöûa
cuoái theá kyû XVI. Naêm 1601, bò baõo cuoán veà phía Trung Quoác, thöông nhaân Haø
Lan treân ñöôøng trôû veà Patani ñaõ gheù vaøo bôø bieån Chaêmpa. Cuøng naêm ñoù, hai
taøu Leiden vaø Harlem ñöôïc phaùi ñeán ñaët quan heä buoân baùn vôùi chính quyeàn
Ñaøng Trong nhöng khoâng thu ñöôïc keát quaû, thaäm chí coøn daãn ñeán nhöõng hieåu
laàm vaø thaùi ñoä thuø ñòch cuûa Ñaøng Trong.(15) Naêm 1613, thaûm hoaï laïi xaûy ñeán
vôùi ngöôøi Haø Lan taïi Hoäi An trong moät noã löïc thieát laäp quan heä maäu dòch baát
thaønh.(16) Moät naêm sau, giaùm ñoác thöông ñieám cuûa VOC ôû Hirado, Nhaät Baûn cöû
110
ngöôøi sang thöông thuyeát vôùi Ñaøng Trong ñeå xin laïi soá tieàn bò thu giöõ naêm tröôùc
nhöng Chuùa khoâng chaáp nhaäp. Vaøo naêm 1617, chuùa Nguyeãn chuû ñoäng göûi thö
tôùi ngöôøi Haø Lan ôû Patani ñeå môøi thoâng thöông, tuy nhieân luùc ñoù Coâng ty laïi
ñang gaëp khoù khaên veà taøi chính neân döï ñònh göûi taøu töø Nhaät Baûn sang khoâng
thöïc hieän ñöôïc; soá voán 50.000 real döï ñònh ñaàu tö cho Ñaøng Trong cuõng khoâng
kòp huy ñoäng. Naêm sau, moät taøu cuûa Coâng ty ñeán Hoäi An buoân baùn khoâng ñaït
keát quaû, treân ñöôøng sang Nhaät Baûn bò moät ñoaøn taøu naêm chieác cuûa ngöôøi Boà
ñaùnh ñaém ôû gaàn Formosa (Ñaøi Loan). Töø thôøi ñieåm naøy ñeán naêm 1633, VOC
khoâng coù moät noã löïc ñaùng keå naøo nhaèm gaây döïng quan heä vôùi Ñaøng Trong bôûi
Coâng ty ñang coá gaéng môû quan heä vôùi Trung Quoác.(17)
Maõi ñeán naêm 1633, quan heä cuûa VOC vôùi Ñaøng Trong môùi xuaát hieän nhöõng
böôùc tieán môùi. Trong naêm naøy moät soá taøu cuûa VOC ñöôïc phaùi ñeán Ñaøng Trong
nhöng thu ñöôïc laõi thaáp do haøng hoaù Trung Quoác ñöa ñeán ít, giaù laïi cao, keøm
theo söï caïnh tranh maïnh cuûa ngöôøi Nhaät. Trong khi ñoù, buoân baùn ôû Formosa
ñöôïc thoâng baùo laø raát trieån voïng do thuyeàn Trung Quoác ñeán nhieàu. Naêm sau,
trong taâm traïng chaùn naûn vì lôïi nhuaän thaáp (28%), ngöôøi Haø Lan ñeán gaëp chuùa
Nguyeãn ñeå xin laïi khoaûn tieàn 23.580 real Chuùa thu giöõ khi taøu Grootebroek bò
ñaém ôû quaàn ñaûo Paracel (Hoaøng Sa) naêm 1633, nhöng bò Chuùa töø choái neân ñaõ
rôøi boû Hoäi An. Naêm 1636, nhaän thaáy tình hình khu vöïc coù nhöõng thay ñoåi thuaän
lôïi (söï suy yeáu cuûa ngöôøi Boà, chính saùch toaû quoác nghieâm ngaët cuûa Maïc phuû
Tokugawa töø 1636 daãn ñeán vieäc ngöôøi Nhaät ôû Hoäi An bò coâ laäp), ngöôøi Haø Lan
laïi phaùi ba taøu vôùi 300 lính ñeán Ñaøng Trong vôùi muïc ñích: ñieàu tra tình hình vaø
trieån voïng buoân baùn vôùi Tonkin (Ñaøng Ngoaøi), môû laïi quan heä thoâng thöông vôùi
Ñaøng Trong, ñoøi boài thöôøng 23.580 real Ñaøng Trong thu giöõ töø taøu Grootebroek,
trong tröôøng hôïp bò töø choái seõ gaây chieán tranh. Tuy nhieân chuùa Thöôïng laïi coù
caûm tình vôùi ngöôøi Haø Lan neân cho pheùp hoï laäp thöông ñieám ôû Hoäi An vaø buoân
baùn töï do ñeå buø vaøo khoaûn boài thöôøng Chuùa töø choái traû. Vieäc naøy cuõng khoâng
laøm cho Batavia haøi loøng trong khi hoaït ñoäng buoân baùn khoâng mang laïi lôïi nhuaän
nhö mong ñôïi.(18) Naêm sau quan heä vôùi Ñaøng Ngoaøi ñöôïc thieát laäp vaø buoân baùn
cuûa VOC vôùi Ñaøng Trong taïm döøng töø naêm 1638. Töø sau naêm naøy ñeán 1651, khi
hoøa öôùc ñöôïc kyù keát, hai beân rôi vaøo traïng thaùi thuø ñòch vaø chieán tranh.
2. Muïc tieâu buoân baùn cuûa VOC vôùi Ñaøng Ngoaøi
Neáu tô luïa Trung Quoác laø söï haáp daãn chính ñeå VOC noã löïc thieát laäp quan heä
vôùi Ñaøng Trong thì tô luïa Ñaøng Ngoaøi cuõng laø muïc tieâu höôùng VOC chuyeån sang
quan heä vôùi chính quyeàn Leâ-Trònh, duø khaù muoän. Nguyeân nhaân cuûa söï chaäm treã
naøy khoâng phaûi do ngöôøi Haø Lan khoâng bieát ñeán lôïi nhuaän cuûa tô luïa Ñaøng Ngoaøi
ôû Nhaät Baûn – voán ñaõ ñöôïc thöông nhaân Trung Quoác, Nhaät Baûn vaø Boà Ñaøo Nha
chuyeân chôû sang Nhaät Baûn töø laâu – maø bôûi tình traïng yeáu keùm cuûa maïng löôùi
buoân baùn cuûa VOC ôû khu vöïc Vieãn Ñoâng trong suoát ba thaäp kyû ñaàu theá kyû
XVII.(19) Chaäm nhaát laø vaøo naêm 1624, thöông ñieám Hirado cuûa VOC ñaõ nhaän thaáy
tô luïa Ñaøng Ngoaøi coù maët trong soá caùc thöông phaåm ñöôïc öa chuoäng ôû Nhaät
Baûn.(20) Naêm 1633, tô luïa Ñaøng Ngoaøi laïi ñöôïc ngöôøi Haø Lan ôû Nhaät Baûn nhaéc
111
ñeán khi thaáy chuùng xuaát hieän beân caïnh tô luïa Trung Quoác (toång coäng 2.500
picol).(21) Trieån voïng buoân baùn tô luïa vôùi Ñaøng Ngoaøi ngaøy caøng ñöôïc VOC theo
doõi chaët cheõ, nhaát laø khi Maïc phuû Tokugawa ban haønh chính saùch Toûa quoác vaø
caám thaàn daân xuaát döông, maïng löôùi buoân baùn tô luïa cuûa thöông nhaân Nhaät vôùi
Ñaøng Ngoaøi bò ngöng treä. Trong boái caûnh ñoù, VOC ñaõ nhanh choùng thay theá
ngöôøi Nhaät ôû Ñaøng Ngoaøi. Chuyeán döøng chaân taïi Hoäi An naêm 1636 cuûa
Couckebacker ñaõ cung caáp theâm nhieàu thoâng tin quan troïng ñeå khi veà Nhaät oâng
hoaøn thaønh baùo caùo ñeä trình leân Batavia veà keá hoaïch buoân baùn vôùi Ñaøng
Ngoaøi.(22) Trong baûn chæ thò cho thöông nhaân Carel Hartsink treân taøu Grol sang
Ñaøng Ngoaøi naêm 1637, caùc thoâng tin veà Ñaøng Ngoaøi ñöôïc moâ taû raát chính xaùc.
Söï hieåu bieát naøy moät maët nhôø thöông nhaân Nhaät, Hoa, cuõng nhö caùc thöông nhaân
töï do ngöôøi Haø Lan soáng ôû Nhaät voán ñaõ sang Ñaøng Ngoaøi treân thuyeàn Chaâu AÁn
cuûa Nhaät Baûn tröôùc ñoù.(23)
3. Thaùi ñoä cuûa chính quyeàn Ñaøng Ngoaøi
Ngay khi ñeán cöûa soâng Ñaøng Ngoaøi, Hartsink ñaõ ñöôïc vieân quan cho bieát
chuùa Trònh ñang chôø hoï ñeán vaø seõ raát haøi loøng veà söï coù maët cuûa ngöôøi Haø Lan.
Khi Hartsink ñeán Keû Chôï, OÂng ñöôïc Chuùa tieáp kieán, ñöôïc ñoàng yù cho buoân baùn
töï do, ñöôïc Chuùa nhaän laøm con nuoâi vôùi teân goïi Heyng-tuong vaø töôùc phaåm
Hoaøng töû cuøng vôùi aùo muõ, côø hieäu ñeå coù theå ngöôïc soâng leân Keû Chôï khi naøo
ñeán Ñaøng Ngoaøi.(24) Ñieàu ngaïc nhieân, ngay caû vôùi ngöôøi Haø Lan, laø thaùi ñoä côûi
môû cuûa chuùa Ñaøng Ngoaøi. Thöông ñoaøn Haø Lan ñeán Keû Chôï vaøo 12/4/1637, ñöôïc
trieäu vaøo cung ba ngaøy sau ñoù, Hartsink ñöôïc pheùp vaøo leã Chuùa ngaøy 9/5 vaø saùu
ngaøy sau tin Chuùa nhaän oâng laøm con nuoâi ñöôïc loan baùo. Trong vieäc thieát laäp
quan heä thöông maïi, ngöôøi Haø Lan cuõng haàu nhö khoâng caàn phaûi noã löïc gì ñeå
ñöôïc Chuùa cho buoân baùn töï do, maëc duø gaëp khoâng ít caûn trôû töø ñoäi nguõ quan
laïi. Hartsink sau naøy bieát raèng “chuyeán ñi cuûa ngöôøi Haø Lan thöïc ra ñaõ ñöôïc
chính quyeàn Ñaøng Ngoaøi chôø ñôïi töø naêm ngoaùi (1636), khi ngöôøi Boà ôû ñaây ñöa
ra thoâng baùo veà döï ñònh göûi thuyeàn cuûa chuùng ta sang buoân baùn vôùi xöù sôû
naøy”.(25) Sau khi nhöõng thoaû thuaän ñaõ cô baûn hoaøn thaønh, Chuùa vaø thaùi töû ñaõ göûi
thö sang Toaøn quyeàn VOC ôû Batavia vaø Giaùm ñoác thöông ñieám Hirado cuûa Coâng
ty ôû Nhaät ñeå xaây döïng chöông trình hôïp taùc.(26) Nhöõng söï nhaân nhöôïng cuûa chính
quyeàn Ñaøng Ngoaøi trong quan heä vôùi VOC trong nhöõng naêm ñaàu khoâng coù gì laø
khoù hieåu. Trong boái caûnh noäi chieán hai mieàn luùc ñoù, muïc tieâu chính cuûa Ñaøng
Ngoaøi laø vieän trôï quaân söï cuûa ngöôøi Haø Lan ñeå chinh phuïc Ñaøng Trong - voán
ñöôïc ngöôøi Boà haäu thuaãn ñaéc löïc - vaø baïc neùn Nhaät Baûn ñeå duy trì neàn kinh teá
thoâng qua vieäc xuaát khaåu tô luïa vaø caùc maët haøng vaûi sôïi, voán ñang raát coù nhu
caàu raát cao ôû Nhaät Baûn trong khi thöông nhaân Nhaät bò caám xuaát döông do chính
saùch Toûa quoác cuûa Maïc phuû Tokugawa.
4. Quan heä chính trò vaø kinh teá giöõa VOC vôùi Ñaøng Ngoaøi trong theá kyû XVII
Quan heä chính trò giöõa VOC vôùi Ñaøng Ngoaøi trong suoát theá kyû XVII dieãn bieán
khaù phöùc taïp. Giai ñoaïn ñaàu töø 1637 ñeán 1643 ñöôïc coi laø thôøi kyø eâm thaám vì
112
VOC lieân minh vôùi chuùa Trònh choáng laïi Ñaøng Trong, duø caùc laàn Batavia göûi quaân
(1642, 1643) ñeàu bò thaûm baïi. Töø naêm 1644, maëc duø VOC vaãn ñôn phöông ñaùnh
laïi Ñaøng Trong, quan heä vôùi trieàu ñình Ñaøng Ngoaøi ngaøy caøng trôû neân laïnh nhaït.
Giöõa naêm 1651, nhaèm caûi thieän tình hình, Batavia ñaõ phaùi ñaïi söù ñaëc meänh sang
Ñaøng Ngoaøi vaø ñöôïc trieàu ñình ñoùn tieáp troïng theå, quan heä ñöôïc caûi thieän ñaùng
keå; nhöng khoâng laâu sau ñoù tình hình laïi trôû neân xaáu ñi, nhaát laø khi Ñaøng Ngoaøi
nghe tin Coâng ty ñaõ kyù hoaø öôùc ngöøng chieán vôùi Ñaøng Trong cuoái naêm 1651. Töø
ñoù ñeán khi Coâng ty chaám döùt quan heä vôùi Ñaøng Ngoaøi (1700), quan heä ngaøy
caøng sa suùt, nhaát laø töø khi chuùa Trònh Caên, ngöôøi bò thöông nhaân Haø Lan vaø Anh
than phieàn laø khoù tính, leân ngoâi (1682). Töø naêm 1693, nhaân vieân cuûa Coâng ty ôû
Ñaøng Ngoaøi lieân tieáp bò haønh hung vaø caàm tuø do khoâng ñaùp öùng ñöôïc nhöõng
haøng hoùa Chuùa ñoøi hoûi. Sau nhieàu laàn trì hoaõn, naêm 1699 Batavia quyeát ñònh rôøi
boû thöông ñieám Ñaøng Ngoaøi vaø ñaàu naêm 1700 toaøn boä nhaân vieân veà ñeán Batavia.
Troïng taâm cuûa hoaït ñoäng thöông maïi cuûa VOC ôû Ñaøng Ngoaøi taäp trung vaøo
vieäc thu mua caùc loaïi saûn phaåm tô luïa ñeå xuaát khaåu sang Nhaät Baûn, caùc loaïi saûn
phaåm khaùc nhö queá, xaï höông (chuû yeáu cho Haø Lan), vaøng (cho Coromandel)...
chieám tæ troïng khoâng ñaùng keå. Maäu dòch tô luïa giöõa VOC vôùi Ñaøng Ngoaøi traûi
qua ba giai ñoaïn chuû yeáu:1637-1654; 1655-1669 vaø 1670-1700. Trong thôøi kyø ñaàu
tô luïa Ñaøng Ngoaøi chieám lónh thò tröôøng Nhaät Baûn khaù maïnh, nhaát laø sau khi
löôïng tô luïa Trung Quoác nhaäp khaåu vaøo Nhaät Baûn giaûm maïnh do noäi loaïn ôû
Trung Quoác sau ngaøy nhaø Minh suïp ñoå (1644). Neáu tröôùc naêm 1641 tô luïa Ñaøng
Ngoaøi ôû Nhaät Baûn chæ chieám 37% (63 % laø tô luïa Trung Quoác) thì trong giai ñoaïn
1641-1654, tô luïa Ñaøng Ngoaøi ôû Nhaät Baûn chieám tôùi 68% (tô luïa Trung Quoác chæ
coøn 13% vaø tô luïa Bengal 19%). Trong thôøi kyø 1655-1669, tæ leä nhaäp khaåu tô luïa
Ñaøng Ngoaøi cuûa VOC sang Nhaät Baûn baét ñaàu giaûm, chæ coøn 17% trong khi tô luïa
Bengal chieám 77% vaø tô luïa Trung Quoác 5%. Vieäc tô luïa Bengal ñöôïc öa chuoäng
ôû thò tröôøng ñaõ ñaåy hoaït ñoäng xuaát khaåu tô luïa Ñaøng Ngoaøi cuûa VOC vaø cuûa Hoa
thöông vaøo theá suy thoaùi, trong khi ñoù nhöõng khoù khaên töø hoaït ñoäng nhaäp khaåu,
maát muøa trieàn mieân ôû Ñaøng Ngoaøi laïi ñaåy giaù nhaäp tô luïa leân cao. Töø sau naêm
1670, tô luïa Ñaøng Ngoaøi khoâng coøn ñöôïc VOC chuyeân chôû tröïc tieáp sang Nhaät
Baûn nhö tröôùc ñaây nöõa maø phaûi ñöa veà Batavia, sau ñoù môùi ñöôïc chôû sang Nhaät
ñeå traùnh ruûi ro treân ñöôøng ñi, nhöng lyù do chính laø do caùn caân buoân baùn tröïc
tieáp ñaõ giaûm maïnh.(27) Töø thôøi ñieåm naøy, buoân baùn cuûa VOC ôû thò tröôøng Ñoâng
AÙ cuõng sa suùt, nhaát laø sau khi Nhaät Baûn lieân tuïc coù nhöõng chính saùch haïn cheá
xuaát khaåu baïc ra nöôùc ngoaøi, trong khi thò tröôøng Nam AÙ ñang chöùng toû lôïi nhuaän
lôùn hôn neân cuõng ñöôïc Coâng ty chuù troïng hôn. Töø khoaûng ba thaäp kyû cuoái cuûa
theá kyû XVII, buoân baùn cuûa VOC ôû Ñaøng Ngoaøi mang tính caàm chöøng chæ vì Coâng
ty chöa muoán boû haún thöông ñieám; baûn thaân moät soá maët haøng tô luïa, nhaát laø
peling (lónh), vaø muskas (xaï höông) nhaäp töø Ñaøng Ngoaøi cuõng coù nhu caàu oån
ñònh ôû Chaâu AÂu, duø soá löôïng khoâng ñaùng keå. Buoân baùn cuûa ngöôøi Anh giai ñoaïn
1672-1697 cuõng khoâng naèm ngoaøi tình traïng aûm ñaïm treân.
Maäu dòch goám söù cuûa VOC vôùi Ñaøng Ngoaøi cuõng ñöôïc thöïc hieän khaù hieäu
quaû trong hai thaäp nieân 1660 vaø 1670. Cuøng vôùi söï suy giaûm veà tô luïa, saûn xuaát
113
goám söù ôû Trung Quoác cuõng rôi vaøo tình traïng ñình ñoán do noäi chieán trong suoát
giai ñoaïn 1640-1680. Töø khi theá löïc baøi Thanh Trònh Thaønh Coâng ñeå maát Mieàn
Nam Trung Hoa (1662), nguoàn cung caáp goám söù thoâ (coarse porcelain) cho thò
tröôøng khu vöïc bò giaùn ñoaïn trong khi nhaø Thanh ñoàng thôøi thöïc hieän chính saùch
ñoùng cöûa ñeå coâ laäp hoï Trònh ôû Ñaøi Loan. Tình hình treân ñaõ giuùp saûn phaåm goám
söù Ñaøng Ngoaøi thaâm nhaäp maïnh meõ vaøo thò tröôøng lieân ñaûo Ñoâng Nam AÙ, thay
theá cho haøng goám söù thoâ cuûa Trung Quoác. Trong giai ñoaïn 1663-1681, goám söù
Ñaøng Ngoaøi ñöôïc VOC chuyeån qua buoân baùn ôû thò tröôøng Ñoâng Nam AÙ haûi ñaûo
leân tôùi gaàn hai trieäu tieâu baûn, chieám khoaûng 41% toång soá goám söù thoâ ñöôïc chuyeân
chôû ñeán ñaây.(28)
5. Vieäc chaám döùt quan heä vôùi Ñaøng Ngoaøi naêm 1700
Söï ra ñi cuûa ngöôøi Haø Lan, cuõng nhö ngöôøi Anh ba naêm tröôùc ñoù (1697) taát
nhieân laø heä quaû tröïc tieáp töø söï suy giaûm veà lôïi nhuaän trong hoaït ñoäng kinh
doanh ôû Ñaøng Ngoaøi do söï ñình ñoán cuûa neàn kinh teá ñòa phöông, thaùi ñoä ngaøy
caøng khaét khe cuûa chuùa Trònh Caên vaø söï nhuõng nhieãu cuûa quan laïi. Tuy nhieân,
söï sa suùt cuõng caàn ñöôïc ñaët trong boái caûnh roäng hôn cuûa khu vöïc vaø quoác teá
cuõng nhö söï thay ñoåi chieán löôïc buoân baùn cuûa caùc theá löïc haøng haûi Chaâu AÂu.
Söï haïn cheá maïnh xuaát khaåu kim loaïi quyù ñoái vôùi thöông nhaân ngoaïi quoác cuûa
chính quyeàn Nhaät Baûn töø cuoái thaäp nieân 1660 cuøng vôùi söï suït giaûm veà nhu caàu
tô luïa Ñaøng Ngoaøi do söï chieám lónh thò tröôøng Nhaät Baûn cuûa saûn phaåm vuøng
Bengal ñaõ laøm cho tô luïa Ñaøng Ngoaøi maát ñi moät thò tröôøng chính coù theå thu
ñöôïc nguoàn taøi chính quan troïng laø baïc vaø ñoàng. Vieäc nhaø Thanh tieâu dieät hoaøn
toaøn theá löïc hoï Trònh ôû Formosa naêm 1683 vaø baõi boû chính saùch ñoùng cöûa (Haûi
Caám) vaøo naêm 1684 khoâng chæ taïo ñieàu kieän cho thöông phaåm cuûa hoï trôû laïi
chieám lónh thò tröôøng (cuï theå nhaát laø goám söù) maø coøn taïo ñieàu kieän cho Hoa
thöông môû roäng kinh doanh cuõng nhö thu huùt thöông nhaân Chaâu AÂu ñeán giao
thöông tröïc tieáp vôùi thò tröôøng noäi ñòa Trung Quoác töø cuoái theá kyû XVII, maø
tröôøng hôïp cuûa ngöôøi Anh laø moät minh chöùng cuï theå. Ngoaøi ra, chieán löôïc môû
roäng buoân baùn nhaèm vaøo thò tröôøng Nam AÙ (vaûi voùc, tô luïa) vaø Trung Quoác (tô
luïa, cheø, söù) cho caû thò tröôøng Nhaät Baûn vaø Chaâu AÂu ñaõ voâ hình chung ñaåy
Ñaøng Ngoaøi ra khoûi quyõ ñaïo “buoân baùn noäi AÙ” (intra-Asian trade) cuûa VOC.(29)
6. Nhöõng chuyeån bieán veà kinh teá vaø xaõ hoäi ôû Ñaøng Ngoaøi döôùi taùc ñoäng
cuûa ngoaïi thöông noùi chung vaø maäu dòch vôùi VOC noùi rieâng caàn ñöôïc phaân tích
saâu trong nhöõng nghieân cöùu veà sau treân cô sôû nguoàn tö lieäu môùi.
Truïc buoân baùn Ñaøng Ngoaøi-Nhaät Baûn caàn ñöôïc phaân tích nhaèm thaáy roõ nhöõng
taùc ñoäng tröïc tieáp vaø thöôøng xuyeân cuûa doøng chaûy baïc vaø kim loaïi quyù Nhaät Baûn
ñeán neàn kinh teá Ñaøng Ngoaøi trong suoát theá kyû XVII. Vaán ñeà bao nhieâu baïc vaø
ñoàng Nhaät Baûn ñaõ ñöôïc ñöa vaøo Ñaøng Ngoaøi thoâng qua VOC vaø thöông nhaân
Hoa, Nhaät trong theá kyû naøy coù theå ñöôïc tính toaùn chi tieát.(30) Hôn bao giôø heát,
söï leân xuoáng tæ giaù giöõa tieàn ñoàng noäi ñòa cuûa Ñaøng Ngoaøi (cassies) phuï thuoäc
chaët cheõ vaøo kim ngaïch nhaäp khaåu baïc neùn (silver bar plate) töø beân ngoaøi vaøo
114
haøng naêm.(31) Baûn thaân söï môû roäng cuûa caùc ngaønh thuû coâng nghieäp, nhaát laø tô
luïa vaø goám söù, caùc laøng buoân cuõng khoâng naèm ngoaøi söï chi phoái cuûa doøng chaûy
kim loaïi quyù naøy. Trong moät boái caûnh roäng hôn, nhöõng taøi lieäu buoân baùn cuûa
VOC vaø EIC (Coâng ty Ñoâng AÁn Anh) cho pheùp phuïc döïng khaù chi tieát böùc tranh
ngoaïi thöông Ñaøng Ngoaøi trong phaïm vi khu vöïc vaø quoác teá theá kyû XVII. Beân
caïnh ñoù, hoaït ñoäng buoân baùn cuûa caùc thöông nhaân ngoaïi quoác ôû Ñaøng Ngoaøi
(ngöôøi Haø Lan, Boà Ñaøo Nha, Taây Ban Nha, Anh, Phaùp, Trung Quoác, Nhaät Baûn,
Xieâm La) cuõng seõ ñöôïc ñaët thaønh chuû ñeà nghieân cöùu chính trong nhöõng naêm tôùi.
Treân phöông dieän chính trò, cuïc dieän phaân tranh Ñaøng Trong - Ñaøng Ngoaøi
khoâng chæ phaûn aùnh moät cuoäc xung ñoät töï thaân cuûa hai taäp ñoaøn phong kieán
Vieät Nam, maø coøn cho thaáy söï can thieäp khaù saâu saéc cuûa caùc theá löïc Chaâu AÂu
haäu thuaãn phía sau. Trong moät thôøi gian khaù daøi, ngöôøi Boà Ñaøo Nha ñöùng veà
phía Ñaøng Trong trong cuoäc noäi chieán giöõa hai doøng hoï Trònh-Nguyeãn maø ngöôøi
Haø Lan trong moät thôøi gian nhaát ñònh laø lieân minh cuûa Ñaøng Ngoaøi.
Nghieân cöùu nhöõng taùc ñoäng ñeán xaõ hoäi truyeàn thoáng Ñaøng Ngoaøi theá kyû naøy
seõ ñoùng goùp theâm cho nhieàu cuoäc tranh luaän ñaõ vaø ñang dieãn ra. Khoù coù theå ñi
ñeán moät nghieân cöùu toaøn dieän veà vaán ñeà maàm moáng chuû nghóa tö baûn ôû Vieät
Nam thôøi kyø tieàn caän ñaïi neáu khoâng ñaàu tö saâu hôn veà khía caïnh kinh teá, maø
ngoaïi thöông neân ñöôïc ñaët thaønh moät trong nhöõng ñieåm xuaát phaùt ñeå tieáp caän
vaán ñeà.(32) Vaán ñeà Thieân chuùa giaùo vaø baøi Thieân chuùa ñöôïc phaûn aùnh khaù sinh
ñoäng qua töøng thôøi kyø trong caùc nguoàn söû lieäu Phöông Taây cho thaáy moät böùc
tranh ña daïng veà ñôøi soáng toân giaùo môùi cuõng nhö thaùi ñoä khaù thuï ñoäng cuûa chính
quyeàn Ñaøng Ngoaøi. Leänh caám thöôøng daân xuaát döông treân taøu buoân ngoaïi quoác
cuûa chuùa Trònh Caên cuoái naêm 1693(33) coù thaät söï vì vaán ñeà an ninh quoác gia nhö
Nhaät Baûn hay Trung Quoác ñaõ laøm töø nhieàu thaäp kyû tröôùc ñoù hay chæ ñôn thuaàn
laø söï laån traùnh cuûa trieàu ñình veà nhöõng phieàn haø coù theå xaûy ra? Vaán ñeà nöõ quyeàn
(hay “troïng nam khinh nöõ” theo ñuùng nghóa cuûa noù) trong xaõ hoäi Ñaøng Ngoaøi
theá kyû XVII qua ghi cheùp cuûa caùc thöông nhaân Phöông Taây cuõng phaàn naøo gôïi
yù veà moät thöïc teá maø nhöõng nghieân cöùu veà sau coù theå neân ñöôïc nhìn nhaän moät
caùch linh ñoäng vaø ña chieàu hôn laø nhöõng quan nieäm truyeàn thoáng tröôùc ñaây.
III. THAY CHO LÔØI KEÁT
Trong soá nhöõng thöông nhaân Chaâu AÂu buoân baùn ôû Ñaøng Ngoaøi trong theá kyû
XVII, ngöôøi Haø Lan thoâng qua Coâng ty VOC laø theá löïc vöôït troäi veà kinh teá, ñoàng
thôøi cuõng coù quan heä ngoaïi giao chaët cheõ vôùi trieàu ñình Ñaøng Ngoaøi hôn caû.
Cuõng nhö taïi nhieàu nôi khaùc ôû Phöông Ñoâng, hoaït ñoäng buoân baùn cuûa VOC ôû
Ñaøng Ngoaøi trong thôøi kyø naøy coù taùc ñoäng ñaùng keå ñeán nhöõng chuyeån bieán veà
kinh teá vaø xaõ hoäi baûn ñòa.
Nguoàn tö lieäu VOC veà Ñaøng Ngoaøi phaûn aùnh khaù toaøn dieän veà lòch söû kinh teá,
chính trò, xaõ hoäi cuõng nhö caùc khía caïnh veà vaên hoùa, toân giaùo cuûa Ñaøng Ngoaøi
theá kyû XVII. Cuøng vôùi nguoàn tö lieäu VOC veà Ñaøng Trong (khoaûng 2.000 trang) vaø
115
nguoàn tö lieäu cuûa coâng ty Ñoâng AÁn Anh (khoaûng hôn 1.000 trang), tö lieäu VOC
veà Ñaøng Ngoaøi seõ goùp phaàn quan troïng trong vieäc nghieân cöùu lòch söû Vieät Nam
theá kyû XVII noùi chung vaø lòch söû ngoaïi thöông Vieät Nam thôøi kyø naøy noùi rieâng.
Nhöõng vaán ñeà nghieân cöùu ñaët ra treân ñaây chæ laø moät soá khía caïnh cô baûn
chöông trình nghieân cöùu seõ lieân quan. Do haïn cheá cuûa khuoân khoå baøi vieát, caùc
yù kieán thöôøng ôû daïng nhaän ñònh, nhöõng lyù giaûi cuï theå xin ñöôïc ñeà daãn chi tieát
trong nhöõng chuyeân luaän veà sau.
CHUÙ THÍCH
* Chöõ vieát taét: NA (Nationaal Archief): Löu tröõ Quoác gia Haø Lan; VOC: (tö lieäu cuûa) Coâng ty Ñoâng AÁn Haø
Lan; OIOC (Oriental and Indian Office Collection): Taøi lieäu Phoøng AÁn Ñoä vaø Phöông Ñoâng; BL (British
Library): Thö vieän Quoác gia Anh taïi Luaân Ñoân.
1. Veà thôøi ñieåm ngöôøi Boà ñeán Ñaøng Trong vaãn coøn nhieàu toàn nghi. Trong caùc naêm 1513 vaø 1515, ngöôøi
Boà Ñaøo Nha ñaõ hai laàn thaùm hieåm xöù Trung Hoa vaø thaønh coâng trong vieäc thieát laäp quan heä chính
thöùc vôùi trieàu ñình nhaø Minh, nhöng ñeán naêm 1522 thì quan heä bò giaùn ñoaïn. Trong thôøi gian naøy
ngöôøi Boà ñaõ qua laïi bieån Ñoâng khaù nhieàu laàn: naêm 1516, thöông nhaân Boà laø Fernao Peres de Andrade
ñaõ ñeán khaùm phaù bôø bieån Chaêmpa vaø tieáp xuùc vôùi cö daân, naêm 1523-1524 moät nhaø haøng haûi Boà Ñaøo
Nha khaùc laø Duarte Coelho laïi ñeán ñöôïc bôø bieån xöù Cauchim Chynan (töùc Ñaïi Vieät) nhöng khoâng thieát
laäp ñöôïc quan heä chính thöùc vì tình hình chính trò ôû ñoù ñang raát phöùc taïp. Quan heä giöõa ngöôøi Boà
vôùi Ñaøng Trong coù leõ chæ gaén boù vaøo nhöõng thaäp kyû cuoái cuûa theá kyû XVI, khi quyeàn löïc cuûa chuùa
Nguyeãn ôû Ñaøng Trong ngaøy caøng lôùn maïnh. Veà thôøi ñieåm ngöôøi Boà coù maët ôû Ñaøng Ngoaøi cuõng coøn
coù nhöõng ñieàu ñaët ra. Neáu Duarte Coelho ñaõ ñeán ñöôïc bôø bieån xöù Cauchim Chynan vaøo naêm 1523 vaø
bieát ñöôïc raèng chính trò cuûa xöù ñoù ñang raát loän xoän do tranh giaønh quyeàn löïc thì vuøng bôø bieån maø
Duarte Coelho ñeán coù theå laø Ñaøng Ngoaøi chöù khoâng phaûi Ñaøng Trong. Moät taøi lieäu khaùc cho bieát theâm
raèng vaøo naêm 1533, moät thaày tu khaùc ñaõ ñeán ñöôïc Ñaøng Ngoaøi, cuï theå laø tænh Nam Ñònh tuy chöa
ñöôïc chöùng thöïc qua tö lieäu cuûa ngöôøi Boà. Phaûi ñeán chuyeán ñi sang Ñaøng Ngoaøi cuûa linh muïc Baldinotti
treân thöông thuyeàn töø Macao sang naêm 1626 quan heä chính thöùc môùi ñöôïc thieát laäp. Manguin, P.-Y,
Les Portugais sur les cotes de Viet-nam et du Champa, Paris, 1972.
2. Buch, W. J. M., De Oost-Indische Compagnie en Quinam; de Betrekkingen der Nederlanders met
Annam in de XVIIe eeuw, Amsterdam 1929.
3. Coâng ty Ñoâng AÁn Haø Lan (VOC: Verenigde Oost-Indische Compagnie) ñöôïc thaønh laäp ngaøy 20 thaùng 3
naêm 1602 vôùi soá voán ban ñaàu laø 6,5 trieäu florin, treân cô sôû hôïp nhaát caùc coâng ty nhoû coù töø tröôùc ñoù,
ñöôïc ñaët döôùi söï baûo trôï cuûa Nhaø nöôùc Coäng hoøa Haø Lan, ñöôïc Nhaø nöôùc trao ñoäc quyeàn buoân baùn
töø muõi Haûo Voïng trôû veà phöông Ñoâng vaø ñöôïc thay maët Nhaø nöôùc Coäng hoøa kyù keát caùc hieäp öôùc buoân
baùn, tuyeân boá chieán tranh, kyù keát caùc hieäp öôùc hoøa bình. Coâng ty goàm coù 6 phoøng (Kamer):
Amsterdam, Zeeland, Delft, Rotterdam, Horn, vaø Enkhuizen, do moät ban Giaùm ñoác goàm 17 vò (Heren
XVII) laõnh ñaïo. Hoaït ñoäng cuûa Coâng ty ôû Phöông Ñoâng ñöôïc ñieàu haønh bôûi Toaøn quyeàn (Gouverneur-
Generaal) vaø Hoäi ñoàng Ñoâng AÁn (Raad van Indie) ñaët taïi Batavia. Xem: Gaastra, F. S., De Geschiedenis
van de VOC, Walburg Pers 2002.
4. Baûn dòch cuûa Geert tuy nhieân laïi khoâng hoaøn chænh do vaên baûn goác (tieáng Haø Lan coå) maø Geert söû duïng
bò thieáu moät soá trang töø ngaøy 19 ñeán ngaøy 30 thaùng 5 naêm 1637. Xin xem, Geert A. J. C., “Voyage du
Jacht Hollandis “Groll” du Japon au Tonkin 31 Janvier-8 Aout 1637”, Excursion et Reconnaissances, 13,
(1882). Taøi lieäu Löu tröõ Quoác gia Haø Lan taïi Den Haag hieän coøn neân coù theå boå sung deã daøng khieám
khuyeát naøy. NA, VOC 1124, fol. 53-79 (Daghregister van Carel Hartsinck van de negotie gedaen met het
schip de Grol naer Tonkin van 31 Januarij - 7 Augustij 1637).
5. Dixon, J. M., “Voyage of the Dutch Ship “Groll” from Hirado to Tongking”, Transactions of the Asiatic
Society of Japan, vol. XI. Yokohama, 1883.
6. Xem chaúng haïn, Dumoutier, G., “Les comptoirs Hollandais de Pho Hien ou Pho Khach pres Hung Yen
au XVIIe sciecle”, BGHD, 1985.
7. Buch, W. J. M., De Oost-Indische Compagnie en Quinam...
8. Buch, W. J. M., La Compagnie des Indes Neerlandaises et l’Indochine, BEFEO Hanoi, 1936 (97-196);
1937 (121-237).
116
9. Klein P.W., “De Tonkiness-Japanse Zijdehandel van de Vereenigde Oostindische Compagnie en het
Inter-Asiatische Verkeer in de 17e eeuw”, in W. Frijhoff and M. Hiemstra ed., Bewogen en Bewegen,
Tilburg, Gianotten B. V., 1986, p. 152-177.
10. Chaúng haïn, Nagazumi Yoko, Maäu dòch Ñaøng Ngoaøi - Nhaät Baûn vaøo giöõa theá kyû XVII (baûn tieáng Nhaät),
Annual Report of Josai Greaduate School of Economics, Josai University 1992, p. 21-46; Nara Shuichi “Silk
Trade between Vietnam and Japan in the Seventeenth Century”, Pho Hien-the Centre of International
Commerce in the XVIIth-XVIIIth Centuries, Hanoi, 1994, p. 162-183; Nara Shuichi, “Inventory of the VOC
Archives about Tonkin”, NAMPO-BUNKA, No. 21, 1994, p. 183-198.
11. Ñaùng chuù yù nhaát laø coâng trình cuûa Thaønh Theá Vyõ veà ngoaïi thöông Vieät Nam trong caùc theá kyû XVII,
XVIII vaø nöûa ñaàu theá kyû XIX. Trong coâng trình naøy, taùc giaû ñaõ trích daãn haàu heát tö lieäu cuûa Buch
(xem chuù thích 7&8) neân hoaït ñoäng cuûa VOC ôû Ñaøng Ngoaøi cuõng ñöôïc giôùi thieäu khaùi quaùt. Thaønh
Theá Vyõ, Ngoaïi thöông Vieät Nam hoài theá kyû XVII, XVIII vaø ñaàu theá kyû XIX, NXB Söû hoïc, Haø Noäi, 1961.
Moät soá baøi vieát khaùc coù theå keå ñeán: Nguyen Quang Ngoc, “Some Features on the Dutch East India
Company and Its Trade Office at Pho Hien”, Pho Hien..., p. 32-41; Truong Van Binh and John Kleinen,
“Verenigde Oost Indische Compagnie (VOC): Materials on Relations between the Dutch East India
Company and the Nguyen Lords in the 17th and 18th Centuries”, Ancient Town of Hoi An, Hanoi, 1993.
12. Thö muïc OBP veà Ñaøng Ngoaøi toång coäng hôn 300 ñaàu muïc taøi lieäu ñaõ ñöôïc hoaøn thaønh vaø seõ ñöôïc
coâng boá sôùm.
13. Anthony Farrington, “English East India Company Documents Relating Pho Hien and Tonkin”, Pho
Hien...p. 148-161. Khoái tö lieäu naøy, hieän ñöôïc löu tröõ taïi OIOC cuûa Thö vieän Quoác gia Anh, ñaõ
ñöôïc Farrington vaø taùc giaû baøi vieát bieân taäp, hieäu ñính, vaø seõ ñöôïc xuaát baûn toaøn boä trong moät
thôøi gian gaàn.
14. Nguyen The Anh, Bibliographie critique sur les relations entre Vietnam et l’occident, Paris, 1967.
15. Khi döøng ôû bôø bieån Chaêmpa hoaëc Ñaøng Trong, 23 ngöôøi treân hai taøu naøy ñaõ bò ngöôøi ñòa phöông saùt
haïi. Hai thöông nhaân Jeronimus Wonderaer vaø Albert Cornelisz Ruyll sau ñoù ñöôïc phaùi ñeán Hoäi An xin
ñaët quan heä buoân baùn vôùi chuùa Nguyeãn vaø ñöôïc Chuùa tieáp ñoùn, cho pheùp kinh doanh hoà tieâu trong
khi chôø Chuùa aán ñònh giaù caû. Trong khi buoân baùn, hai thöông nhaân nghe tin ñoàn Chuùa ñang chuaån bò
moät cuoäc aùm saùt nhaèm vaøo ngöôøi Haø Lan neân ñaõ cöôùp boùc vaø ñoát phaù treân ñöôøng chaïy thoaùt ra bieån.
Xem Foreest H.A & A. de Boy (eds), De vierde scheepvart der Nederlanders naar Oost-Indie onder Jacob
Wilkens en Jacob van Neck (1599-1604), Vol. 2, Den Haag, p. 67-91; Buch, W. J. M., De Oost-Indische
Compagnie en Quinam...p. 9-10.
16. Naêm 1613, moät thöông nhaân Haø Lan ñöôïc thöông ñieám Hirado cöû sang Ñaøng Trong laïi bò gieát cheát
cuøng vôùi moät ngöôøi Anh cuõng töø Nhaät Baûn sang. Veà söï kieän naøy, caû ngöôøi Anh vaø ngöôøi Haø Lan ñeàu
ñoå loãi cho nhau. Lamb A., The Mandarin Road to Old Hueá, Narratives of Anglo-Vietnamese Diplomacy
from the 17th Century to the Eve of the French Conquest, Chatto & Windus, London 1970, p 12-15.
17. Blusseù L. J., “The Dutch Occupation of Pescadores, 1622-1624”, Transactions of the International
Conference of Orientalists in Japan, No. XVIII 1973, The Toho Gakkai, p. 28-44.
18. Chuùa Thöôïng töø choái traû khoaûn boài thöôøng vì hai lyù do: 1) Vieäc cuûa ñôøi chuùa tröôùc (chuùa Saõi-Nguyeãn
Phuùc Nguyeân:1613-1634) neân Chuùa khoâng chòu traùch nhieäm; 2) Chuùa Saõi khoâng tòch thu khoaûn tieàn
treân maø moät vieân quan ñaõ chieám ñoaït, nay ñaõ bò xöû töû. Buø laïi Chuùa cho pheùp Coâng ty môû thöông
ñieám ôû Hoäi An vaø buoân baùn töï do, khoâng phaûi ñoùng thueá, tieàn beán baõi vaø ñöôïc mieãn moïi loaïi quaø
caùp. Duycker chaáp nhaän nhöng Toaøn quyeàn vaø Hoäi ñoàng Ñoâng AÁn ôû Batavia laïi khoâng baèng loøng,
thaäm chí coøn quôû traùch oâng. Thaùng 7 naêm ñoù, Couckebacker treân ñöôøng töø Batavia sang Nhaät Baûn
ñaõ gheù laïi Hoäi An ñeå yeâu caàu Duycker thöông löôïng laïi vôùi chuùa Thöôïng, keøm lôøi ñe doïa duøng vuõ
löïc vaø lieân minh vôùi Ñaøng Ngoaøi neáu nhöõng ñoøi hoûi cuûa Coâng ty khoâng ñöôïc Chuùa chaáp nhaän. Chuùa
töø choái thaúng thöøng vaø tuyeân boá trong giaän döõ raèng Chuùa laø koning (vua) cuûa moät nöôùc, neáu noùi
chuyeän thì noùi vôùi vua cuûa Haø Lan (chæ Toaøn quyeàn ôû Batavia) chöù khoâng noùi vôùi nhaân vieân (töùc
Couckebacker vaø Duycker); raèng ngöôøi Haø Lan thích thì ñeán buoân baùn töï do, khoâng baèng loøng thì cöù
ñem thuyeàn vaø quaân lính ñeán gaây chieán, chuùa saün saøng tieáp ñoùn! Hai ngöôøi naøy sau ñoù ñi Formosa
vaøo thaùng 7, töø ñoù Couckebacker ñi tieáp sang Nhaät Baûn. Xem NA, VOC 1118, fol. 459-478; Buch, W.
J. M., De Oost-Indische Compagnie en Quinam... p. 49-50.
19. Kato Eiichi, “Unification and Adaptation, the Early Shogunate and Dutch Trade Policies”, In: L. Blusse
& F. Gaastra (ed), Companies and Trade, Comparative Studies in Overseas History, Vol. 3, Leiden 1981,
p. 207-229; Blusse L. J., “From Inclusion to Exclusiveness, the Early Years at Hirado, 1600-1640”,
Leonard Blusse, Willem Remmelink, Ivo Smits (ed.), Bridging the Devide: 400 Years the Netherlands-
Japan, Hotei Publishing, 2000, p. 13-32.
117
20. Daghregister, 1624-1629, p. 12.

21. Daghregister, 1631-1634, p. 249. (1 picol/picul/pikol baèng 100 catty töông ñöông 60,1 kg)
22. Baùo caùo cuûa Couckebacker - giaùm ñoác thöông ñieám Hirado – veà Batavia döï tính raèng Ñaøng Ngoaøi coù
theå cung caáp haøng naêm moät saûn löôïng luïa khoaûng 1.500 ñeán 1.600 picol tô soáng (töông ñöông 90 ñeán
96 taán), 5 ñeán 6.000 taám vaûi vaø moät löôïng queá lôùn. Daghregister, 1636, p. 103.
23. Trong soá ñoù coù Vincent Romeijn, thöông nhaân Haø Lan buoân baùn ñoäc laäp ôû Nagasaki, ngöôøi ñaõ ñi treân
taøu buoân Chaâu AÁn cuûa Nhaät sang Ñaøng Ngoaøi hai laàn tröôùc naêm 1637 neân raát am hieåu tình hình buoân
baùn ôû xöù ñoù. Thöông nhaân naøy sau ñoù ñaõ ñöôïc Couckebacker môøi ñi cuøng Hartsink sang giuùp thöông
thuyeát vôùi chính quyeàn Ñaøng Ngoaøi. Xem Daghregister, 1637, p. 144-146. Ngöôøi Nhaät ôû Ñaøng Ngoaøi
vaãn coøn giöõ nhieàu ñaàu moái kinh doanh vaø coù quan heä toát vôùi quan laïi. Thaønh coâng cuûa Hartsink trong
chuyeán ñi naøy phuï thuoäc raát nhieàu vaøo söï giuùp ñôõ cuûa moät phuï nöõ Nhaät Urusan soáng ôû Keû Chôï,
ngöôøi ñöôïc moâ taû laø “raát coù theá löïc trong quan heä vôùi quan laïi cuûa trieàu ñình, coù theå ra vaøo cung
caám khaù töï do vaø tieáp caän ñöôïc vôùi Chuùa”. NA, VOC 1124, fol. 53-79.
24. Thoâng tin veà chuyeán ñi cuûa Hartsink sang Ñaøng Ngoaøi ñöôïc phaûn aùnh trong NA, VOC 1124, fol. 53-
79, cuõng coù theå tham khaûo theâm töø baûn dòch cuûa Geert vaø Dixon. Vieäc nhaän Hartsink laøm con nuoâi
ñöôïc phaûn aùnh qua tö lieäu NA, VOC 1124, fol. 85 (Acte waerbij den coopman Carel Hartsinck van den
coninck van Tonquin tot sijn geadopteerde soon verclaert ende aengenomen wert).
25,26. NA, VOC 1124, fol. 53-79. Thö cuûa Ñaøng Ngoaøi göûi VOC trong naêm 1637 goàm coù thö cuûa Chuùa göûi
Toaøn quyeàn VOC Antonio van Diemen (NA, VOC 1124, fol. 80-81) ôû Batavia; göûi Giaùm ñoác
Couckebacker ôû thöông ñieám Hirado (NA, VOC 1124, fol. 82); vaø thö cuûa hoaøng töû Ñaøng Ngoaøi göûi
Couckebacker (NA, VOC 1124, fol. 83).
27. Caùc soá lieäu treân daãn töø Klein P.W., “De Tonkiness-Japanse Zijdehandel..., cuõng coù theå xem theâm töø
Nara Shuichi “Silk Trade..., hoaëc Nagazumi Yoko, Maäu dòch Ñaøng Ngoaøi - Nhaät Baûn...Veà vaán ñeà tô luïa
Bengal vaø thò tröôøng Nhaät Baûn, xem Om Prakash, The Dutch East India Company and the Economy of
Bengal 1630-1720, Princeton 1985.
28. Hoang Anh Tuan, Vietnam’s Jingdezhen and the VOC’s Ceramic Trade with Tonkin in the
Seventeenth Century, Paper presented at TANAP workshop, Xiamen University, China, October 2003.
29. Chaudhuri, K. N., The Trading World of Asia and the English East India Company 1660-1760,
Cambridge University Press 1978; Els M. Jacobs, Coopman in Azie. De handel van de Verenigde Oost-
Indische Compagnie tijden de 18de eeuw, Zutphen 2000.
30. Klein (xem chuù thích 9) cho raèng trong giai ñoaïn buoân baùn tô luïa thònh vöôïng cuûa Coâng ty ôû Ñaøng
Ngoaøi (1641-1654), 1/4 soá löôïng baïc Nhaät Baûn maø VOC coù theå nhaäp khaåu ñaõ chaûy veà Ñaøng Ngoaøi
ñeå ñoåi laáy tô luïa, töông ñöông vôùi khoaûng 1,5 trieäu ghinñô (gulden) moãi naêm. Tuy nhieân con soá cuï
theå caàn ñöôïc nghieân cöùu cuï theå trong nhöõng naêm tôùi.
31. Ví duï, trong 18 naêm, 1676-1694, tieàn ñoàng cuûa Ñaøng Ngoaøi maát giaù gaàn 100% (töø khoaûng 1.400 xuoáng
ñeán 2.600 cassies/tale-laïng baïc) chöùng toû löôïng baïc cung caáp vaøo thò tröôøng Ñaøng Ngoaøi suy giaûm
maïnh. Söï leân xuoáng veà tæ giaù quy ñoåi giöõa baïc neùn/tieàn ñoàng cuõng dao ñoäng maïnh, ví duï ngaøy
2/9/1676 laø 1/1.450 ñaõ tuït xuoáng coøn 1/1.500 trong ngaøy 5/9/1676, BL, OIOC G/12/17-3. Ngoaøi ra
nhöõng bieán ñoäng veà chính trò cuõng raát nhaïy caûm ñeán tæ giaù naøy, nhaát laø nhöõng dòp Chuùa saép maát. Ví
duï, vaøo naêm 1694 khi tin chuùa Trònh Caên oám raát naëng vaø coù theå xaûy ra loaïn chieán khi Chuùa maát vaøo
ngaøy 17/3, tæ giaù 1/2.560 ñaõ laäp töùc tuït xuoáng coøn 1/2.600; ngaøy 20/3/1694 (maëc duø coù tin Chuùa ñaõ
ñôõ): 1/2.610; ngaøy 21/3/1694 (do Phuû Chuùa, nhaèm oån ñònh thò tröôøng, cöû quan ñi caám vieäc daân baùn
thaùo tieàn): 1/2.590; ngaøy 22/3: 1/2.570; ngaøy 23/3 (khaúng ñònh tin Chuùa ñaõ hoài phuïc): 1/2.560, BL,
OIOC G/12/17-9, fl.347-350.
Veà vaán ñeà tieàn teä cuûa Ñaøng Ngoaøi, coù theå xem theâm baøi vieát cuûa Witmore, J. K., “Vietnam and the
Monetary Flow of the Eastern Asia, Thirteenth to Eighteenth Centuries”, J. F. Richards (ed.), Precious
Metal in the Later Medieval and Early Modern Worlds, Carolina Academic Press, Durham, North
Carolina, 1983, p. 363-396. Trong baøi vieát naøy, Witmore ñaõ ñöa ra moät böùc tranh khaù toång quaùt veà
lòch söû tieàn teä Vieät Nam thôøi kyø trung ñaïi. Tuy vaäy phaàn phaân tích veà giai ñoaïn theá kyû XVII raát vaén
taét, vaø vaán ñeà leân xuoáng cuûa tæ giaù hoaùn ñoåi giöõa tieàn ñoàng (cassies) vaø baïc neùn (silver bar plate) haàu
nhö khoâng ñöôïc taùc giaû phaân tích ñeán.
32. Xem chi tieát cuoäc tranh luaän veà maàm moáng Chuû nghóa Tö baûn treân Taïp chí NCLS trong thaäp nieân
1960.
33. BL, OIOC G/12/17-9, fl. 340r.
118
LÖU DAÂN NGÖÔØI VIEÄT
TREÂN ÑAÁT ÑOÀNG NAI – GIA ÑÒNH
VAØ VIEÄC THAØNH LAÄP CAÙC ÑÔN VÒ HAØNH
CHÍNH ÔÛ NAM BOÄ THÔØI CAÙC CHUÙA NGUYEÃN
Nguyeãn Ñình Tö*
Vaán ñeà Löu daân ngöôøi Vieät treân ñaát Ñoàng Nai – Gia Ñònh vaø vieäc thaønh laäp
caùc ñôn vò haønh chính buoåi ñaàu ôû Nam Boä döôùi thôøi caùc chuùa Nguyeãn ñaõ ñöôïc
nhieàu taùc giaû nghieân cöùu, nhöng coù nhieàu ñieåm trình baøy chöa ñöôïc thaät saùng
toû, quy keát chöa thaät hôïp lyù, coù tính khieân cöôõng vaø thaønh kieán. Do ñoù, ñöùng
treân goùc ñoä moät nhaø nghieân cöùu lòch söû, caên cöù vaøo söû lieäu ñeå chöùng minh söï
kieän moät caùch khaùch quan, khoa hoïc, chuùng toâi xin trình baøy vaán ñeà neâu treân
nhö sau:
I. VUØNG ÑAÁT ÑOÀNG NAI – GIA ÑÒNH TRÖÔÙC KHI COÙ LÖU DAÂN NGÖÔØI VIEÄT
Vuøng ñaát Ñoàng Nai – Gia Ñònh hay laø Nam Boä ngaøy nay, vaøo theá kyû thöù I
ñeán theá kyû thöù VII thuoäc veà nöôùc Phuø Nam. Ñoái vôùi ngöôøi Vieät Nam, vuøng ñaát
naøy ñaõ bieát ñeán töø thôøi nhaø Chu beân Trung Quoác. Söû cheùp raèng naêm Taân Maõo
ñôøi vua Thaønh Vöông nhaø Chu, ngang thôøi Huøng Vöông nöôùc ta, phaùi boä cuûa
Vieät Thöôøng (moät trong 15 boä cuûa nöôùc Vaên Lang) ñem chim tró sang coáng vua
nhaø Chu, luùc trôû veà laïc ñöôøng phaûi quay laïi, ñöôïc oâng Chu Coâng cheá kim chæ
nam (la baøn) vaø caáp cho 5 coã xe (chaéc laø 5 thuyeàn lôùn) môùi trôû veà ñöôïc. Nhöng
doïc ñöôøng gaëp baõo, thuyeàn troâi xuoáng phía Nam thuoäc ñaát nöôùc Phuø Nam, sau
phaûi men theo bôø bieån Laâm AÁp ñi ngöôïc leân veà ñeán nhaø(1).
Luùc coøn thònh, Phuø Nam laø moät ñeá quoác roäng lôùn, bieân cöông bao truøm caû
nöôùc Xích Thoå (Thaùi Lan), nöôùc Chaân Laïp (Campuchia), mieàn Nam Laâm AÁp tôùi
vuøng Voõ Caïnh tænh Khaùnh Hoøa ngaøy nay. Nöôùc Phuø Nam coù quan heä chaët cheõ
vôùi caùc trieàu ñaïi Trung Quoác, thöôøng cöû söù thaàn qua daâng coáng phaåm. Töø theá kyû
thöù VII, do tranh chaáp noäi boä nöôùc Phuø Nam baét ñaàu suy taøn, caùc nöôùc chö haàu
laàn löôït trôû thaønh caùc nöôùc ñoäc laäp. Naêm 550 sau Coâng nguyeân, vua nöôùc Chaân
Laïp laø Bhavavarman ñem quaân ñaùnh chieám kinh ñoâ, khieán vua Phuø Nam vaø trieàu
ñình phaûi chaïy xuoáng phía Nam. Caùc vua keá ngoâi nöôùc Chaân Laïp laø Citrasena hieäu
laø Mahendravarman vaø vua Icanavarrman tieáp tuïc chieán tranh vaø ñeán naêm 627
* Nhaø nghieân cöùu, Thaønh phoá Hoà Chí Minh. Vieät Nam.
119
chieám toaøn boä nöôùc Phuø Nam vaø saùp nhaäp vaøo nöôùc Chaân Laïp. Nöôùc Phuø Nam
bò xoùa teân töø ñoù. Vì tröôùc ñoù vua Chaân Laïp cöû söù thaàn sang Trung Quoác xin thaàn
phuïc, daâng coáng phaåm (chaéc laø haäu hôn) vaøo naêm 616, neân cuøng naêm vua Phuø
Nam cuõng göûi söù thaàn sang trieàu ñình nhaø Tuøy vaø naêm 627 sang nhaø Ñöôøng xin
vieän binh ñeàu khoâng ñöôïc ñaùp öùng. Nhö vaäy phaàn ñaát Nam Boä ngaøy nay nguyeân
thuûy khoâng phaûi laø ñaát cuûa Chaân Laïp, maø bò Chaân Laïp thoân tính cuûa Phuø Nam.
Sau khi thoân tính nöôùc Phuø Nam, vua Chaân Laïp thaân thieän vôùi nöôùc Laâm AÁp
ñeå ñöôïc raûnh tay veà phía Ñoâng, baèng caùch gaû moät coâng chuùa cho ngöôøi chaùu
noäi vua Laâm AÁp ñaëng taäp trung löïc löôïng môû roäng bôø coõi veà phía Taây. Baáy giôø
laõnh thoå Chaân Laïp ñöôïc môû roäng theâm veà phía Taây Nam, bao goàm Angkor,
Boraây, caùc tænh Kong Pong Cham, Preyveng, Kan Ñan, Takeo cho tôùi Chantabun
thuoäc Thaùi Lan ngaøy nay(2).
Nhöng roài naêm 681 vua Jayavarman II qua ñôøi, khoâng coù con keá vò. Hoaøng
haäu Jayadevi phaûi chaáp chaùnh. Baø ñaõ lôùn tuoåi laïi khoâng coù baûn laõnh, neân caùc
thuû lónh ñaày möu ñoà caùt cöù ñaõ daàn bieán vuøng laõnh ñòa cuûa mình thaønh nhöõng
coâng quoác thuø ñòch laãn nhau, daãn ñeán söï suy taøn cuûa vöông quoác Chaân Laïp. Suoát
trong nöûa ñaàu theá kyû thöù VIII, treân vöông quoác Chaân Laïp xaåy ra nhöõng cuoäc noäi
chieán, loaïn laïc lieân mieân. Theâm vaøo ñoù laø söï taøn phaù cuûa traän “hoàng thuûy” ñaõ
bieán haûi caûng OÙc Eo phoàn vinh ñoâ hoäi tröôùc kia cuõng nhö nhieàu khu cö daân
khaùc ôû vuøng haï löu soâng Meùkoâng vaø soâng Ñoàng Nai choân vuøi xuoáng döôùi 2 – 3
meùt phuø sa, maát heát caû daáu tích. Treân caû khu vöïc ñoàng baèng chæ coøn laïi nhöõng
luøm caây, lau laùch, coû daïi treân nhöõng gioàng phuø sa noåi leân giöõa nhöõng vuøng ñoàng
laày ngaäp nöôùc. Chæ coøn laïi nhöõng vuøng cao doïc theo chaân nuùi mieàn Ñoâng laø coøn
coù moät soá ít daân cö thoaùt naïn truï laïi.
Tröôùc tình traïng bi ñaùt ñoù, do söï hieàm khích giöõa caùc laõnh chuùa, töø nieân hieäu
Thaàn Long (705-706) ñôøi vua Ñöôøng Trung Toâng beân Trung Quoác, nöôùc Chaân Laïp
chia thaønh 2 nöôùc rieâng bieät: nöûa veà phía Baéc vuøng ñaát cao goïi laø Luïc Chaân Laïp,
nöûa veà phía Nam ñoàng laày ngaäp nöôùc goïi laø Thuûy Chaân Laïp. Nöôùc Luïc Chaân Laïp
ñoùng ñoâ ôû Angkor. Nöôùc Thuûy Chaân Laïp ñoùng ñoâ ôû Ba-la-ñeà-baït. Ñôøi Ñöôøng caû
2 nöôùc ñeàu cöû söù thaàn sang trieàu coáng vaø ñeàu ñöôïc phong vöông(3). Ñieàu ñoù chöùng
toû 2 nöôùc hoaøn toaøn rieâng bieät, ñoäc laäp vôùi nhau, ngang haøng nhau, khoâng nöôùc
naøo phuï thuoäc nöôùc naøo.
Tuy goïi laø nöôùc Thuûy Chaân Laïp, nhöng ñòa baøn laïi chia thaønh 5 coâng
quoác ñoäc laäp vaø baùn ñoäc laäp. Ñoù laø coâng quoác Sambu ôû vuøng Bieån Hoà, kinh
ñoâ laø Sambupara; coâng quoác Aninditapura, kinh ñoâ laø Bhaladiyapura (phieân
aâm laø Ba-la-ñeà-baït), caùch Angkor khoaûng 20 km veà phía Nam. Ba coâng quoác
kia laø Sakoranxpura, Apgapura vaø Indorapura ôû raûi raùc phía Baéc Bieån Hoà.
Trong 5 coâng quoác naøy, quan troïng nhaát laø coâng quoác Aninditapura bao truøm
phaàn ñaát Nam Boä ngaøy nay, ít ra laø treân danh nghóa(4).
Daân Thuûy Chaân Laïp vöøa thoaùt khoûi tai trôøi laïi gaëp phaûi aùch nöôùc. Boïn giaëc
Boà Ñaø ñaõ töø ñaûo Java keùo ñeán cöôùp phaù tan taønh vuøng duyeân haûi. Sau ñoù chuùng
120
LÖU DAÂN NGÖÔØI VIEÄT TREÂN ÑAÁT ÑOÀNG NAI – GIA ÑÒNH...
theo doøng soâng Meùkoâng keùo leân taän kinh ñoâ Sambupura cöôùp phaù, bao vaây cung
ñieän, baét soáng nhaø vua, chaët ñaàu ñem veà daâng vua Java, laáy ñi cuûa caûi vaø baét
tuø binh ñem veà nöôùc(5). Vuøng Thuûy Chaân Laïp ñaõ xô xaùc laïi caøng xô xaùc hôn.
Ñoù laø nhöõng lyù do giaûi thích vì sao vuøng Nam Boä tröôùc kia laø vuøng hoang hoùa,
daân cö thöa thôùt, phaàn nhieàu taäp trung ôû vuøng cao.
Söï hoang vaéng ñoù ñeán theá kyû XIII vaãn coøn ñöôïc Chaâu Ñaït Quan, moät quan
chöùc Trung Quoác qua thaêm kinh ñoâ Angkor, moâ taû trong taäp du kyù Chaân Laïp
phong thoå kyù nhö sau: “Nhìn leân bôø thaáy nhöõng buïi maây gai, caây to, caùt vaøng,
lau saäy traéng. Khi thuyeàn vaøo cöûa soâng, thaáy nhöõng choøm caây raäm raïp cuûa khu
röøng thaáp, cöûa soâng quaù roäng, caây to vaø maây daøi, taïo boùng maùt vaø choã truù aån
cho chim choùc vaø muoâng thuù, tieáng keâu, tieáng hoùt vang doäi. Vaøo ñöôïc nöûa ñöôøng
soâng, laàn ñaàu tieân thaáy ñöôïc moät caùnh ñoàng luùa roäng baït ngaøn, khoâng moät goác
caây to. Traâu röøng haøng ngaøn con, hoïp töøng baày treân ñoàng coû. Doïc bôø soâng laø
röøng tre gai, maêng tre coù vò ñaéng”(6).
Qua nhöõng doøng moâ taû treân ñaây, taát caû caùc hình aûnh ñeàu chöùng minh söï
hoang hoùa cuûa vuøng ñaát, ñoïc leân ai cuõng caûm nhaän ñöôïc. Duy coù hình aûnh “caùnh
ñoàng luùa roäng baït ngaøn” coù theå gaây ngoä nhaän ôû nhieàu ngöôøi khoâng phaûi laø daân
Nam Boä. Vì vaäy chuùng toâi xin noùi roõ theâm: Ñaây laø caùnh ñoàng luùa trôøi hay coøn
goïi laø luùa ma, khoâng phaûi luùa troàng. Loaïi luùa naøy caùch nay chöøng 50 – 60 naêm
coøn moïc nhieàu ôû An Giang, Ñoàng Thaùp Möôøi. Taïi nôi hoang vaéng sình laày phì
nhieâu, loaïi luùa naøy moïc töï nhieân, luoân vöôn cao khoûi maët nöôùc ñeå coù khí trôøi vaø
aùnh naéng maø taêng tröôûng. Vaøo muøa luõ luït, nöôùc caøng leân cao, caây luùa caøng vöôn
cao hôn ñeå khoâng bao giôø bò uùng cheát. Haït luùa trôøi hay luùa ma coù raâu daøi vaø
cöùng, voû daøy, khi chín deã ruïng. Khi rôi xuoáng buøn, haït luùa gaêm saâu vaøo trong
ñoù, ñeå ñeán muøa sinh tröôûng, moïc maàm vaø cao daàn leân vôùi möïc nöôùc. Xa xöa
khoâng coù ngöôøi thu löôïm, luùa töï moïc vaø töï hoaïi. Khi ñaõ coù ngöôøi sinh soáng trong
vuøng, ngöôøi ta duøng ghe cheøo tôùi röøng luùa naøy, vin caùc boâng luùa vaøo ghe, rung
hay laáy caây ñaùnh nheï, haït luùa chín seõ ruïng vaøo ghe, khoûi gaët haùi, truïc ñaäp. Cuûa
trôøi ai muoán laáy bao nhieâu thì laáy.
Veà sau 2 nöôùc thoáng nhaát laøm moät, nhöng daân soá khoâng ñoâng. Chaúng nhöõng
daân soá khoâng taêng maø coøn bò hao huït bôûi caùc cuoäc xaâm laêng cuûa quaân Xieâm, vì
tröôùc kia khi nöôùc Chaân Laïp coøn cöôøng thònh ñaõ ñem quaân xaâm chieám nöôùc hoï.
Nhöõng traän ñaùnh lôùn ñaõ xaåy ra naêm 1353 khi vua Xieâm laø Ramadipati ñích thaân
chæ huy moät ñaïo quaân taán coâng kinh ñoâ Chaân Laïp vaø Angkor. Vua Chaân Laïp töû
traän. Chín vaïn (90.000) ngöôøi Khôme bò baét laøm tuø binh ñem veà Xieâm. Ñoù laø
chöa keå soá quaân vaø daân Chaân Laïp cheát vì chieán traän.
Traän ñaùnh thöù 2 vaøo naêm 1394. Kinh ñoâ Angkor laïi moät laàn nöõa thaát thuû
vaø ñaát nöôùc bò chieám ñoùng. Moät hoaøng töû Xieâm ñöôïc leân ngoâi vua ôû Angkor.
Laàn naøy söû khoâng cho bieát soá thieät haïi veà ngöôøi, nhöng chaéc chaén khoâng traùnh
khoûi. Veà sau ngöôøi Khôme noåi daäy, gieát vò vua Xieâm, khoâi phuïc neàn ñoäc laäp.
Nhöng ñeán naêm 1431 moät traän ñaùnh nöõa cuûa quaân Xieâm laïi xaåy ra. Chính vua
Xieâm Paramaja II ñích thaân chæ huy cuoäc taán coâng kinh ñoâ Angkor. Sau 7 thaùng
121
caàm cöï, kinh ñoâ thaát thuû vaø bò cöôùp phaù khoâng tieác tay: ñeàn, chuøa, cung ñieän
bò phaù huûy. Voâ soá töôïng thaàn, töôïng Phaät bò ñaäp naùt. Haøng vaïn tuø binh bò baét,
cuûa caûi, kho taøng bò cöôùp ñoaït. Nhieàu pho töôïng baèng vaøng hoaëc baèng ngoïc
quyù ñeàu bò ñem veà Xieâm heát, trong ñoù coù pho töôïng baèng ngoïc bích maø ngaøy
nay coøn thaáy thôø trong moät ngoâi chuøa ôû Bangkok. Chính vì bao laàn bò quaân
Xieâm ñaùnh phaù maø ngöôøi Chaân Laïp phaûi dôøi kinh ñoâ töø Angkor xuoáng Phnom
Peânh veà phía Nam(7).
Sau nhöõng toån thöông naëng neà ñoù, daân soá khoâng coøn ñöôïc bao nhieâu, laïi
khoâng thích laøm luùa nöôùc, neân haàu heát vaãn sinh soáng treân phaàn ñaát Luïc Chaân
Laïp cuõ. Moät soá ít di cö xuoáng phía Nam treân döôùi 300 naêm (coù theå laø do laùnh
naïn chieán tranh), cuõng chæ chieám caùc gioàng ñaát cao laøm raãy, taäp trung nhieàu
nhaát ôû vuøng Traø Vinh, Soùc Traêng, Caø Mau, Baïc Lieâu, Kieân Giang, Haø Tieân vaø
Chaâu Ñoác, cuøng thôøi gian vôùi löu daân ngöôøi Vieät vaøo sinh soáng ôû vuøng Ñoàng
Nai – Gia Ñònh. Sôû dó öôùc löôïng thôøi gian naøy laø caên cöù vaøo nieân ñaïi cuûa
nhöõng ngoâi chuøa xöa nhaát ôû caùc vuøng treân.
II. LÖU DAÂN NGÖÔØI VIEÄT TREÂN ÑAÁT ÑOÀNG NAI – GIA ÑÒNH
Nhö ñaõ trình baøy, vuøng ñaát Nam Boä töø naêm 1698 trôû ngöôïc leân naêm 705 nieân
hieäu Thaàn Long ñôøi vua Ñöôøng Trang Toâng, treân danh nghóa thuoäc veà nöôùc Thuûy
Chaân Laïp, nhöng treân thöïc teá coøn laø vuøng hoang hoùa, daân cö thöa thôùt. Ngöôøi
Khôme phaàn nhieàu soáng treân caùc vuøng cao, gioàng cao.
Muoán bieát ngöôøi Khôme tröôùc kia sinh soáng ôû vuøng naøo treân ñaát Nam Boä,
chuùng ta haõy truy tìm di tích caùc ngoâi thaùp, ngoâi chuøa thì seõ roõ, vì ngöôøi Khôme
töø ngaøy laäp quoác ñeán nay chæ theo 2 toân giaùo ñöôïc coi laø quoác giaùo. Ñoù laø Baø
La moân giaùo vaø Phaät giaùo. Ngay töø nhöõng ngaøy ñaàu laäp quoác ñaõ laø chö haàu cuûa
nöôùc Phuø Nam, neân nhaân daân Chaân Laïp ñaõ chòu aûnh höôûng cuûa ñaïo Baø La moân
laø toân giaùo chính cuûa nöôùc Phuø Nam truyeàn töø AÁn Ñoä sang. Ñaëc ñieåm cuûa ñaïo
Baø La moân laø xaây döïng raát nhieàu thaùp ñeå thôø thaàn Siva vaø thaàn Vishnu, thaàn
Harihara ôû baát cöù nôi naøo tín ñoà hoï sinh soáng. Vò vua thöù 3 nöôùc Chaân Laïp laø
Jayavarman II laø oâng vua suøng ñaïo Baø La moân. OÂng vua suøng ñaïo moät caùch muø
quaùng ñi ñeán choã kyø thò toân giaùo naëng. OÂng ñaõ haõm haïi sö saõi vaø tín ñoà Phaät
giaùo cuõng truyeàn töø AÁn Ñoä sang. Nhaø sö Trung Hoa laø Nghóa Tónh gheù thaêm Chaân
Laïp hoài cuoái theá kyû thöù VII ñaõ ghi trong taäp du kyù cuûa oâng nhö sau: Ñaïo phaùp
cuûa nhaø Phaät tröôùc ñaây thònh haønh vaø ñöôïc truyeàn baù roäng raõi. Nhöng ngaøy nay
noù bò moät oâng vua taøn baïo hoaøn toaøn huûy hoaïi, ñeán noãi trong nöôùc khoâng coøn
taàng lôùp sö saõi nöõa(8).
Nhöng ñeán giai ñoaïn bò ngöôøi Xieâm ñoâ hoä thì Phaät giaùo laïi trôû thaønh quoác
giaùo cho ñeán ngaøy nay, vì ngöôøi Xieâm theo Phaät giaùo vaø xem Phaät giaùo laø quoác
giaùo. Ngöôøi Khôme theo Phaät giaùo moät caùch tín thaønh, coi cuoäc ñôøi hieän taïi laø
giaû taïm, chæ lo sao cho cuoäc soáng kieáp sau ñöôïc haïnh phuùc, an laïc. Hoï “quaây
quaàn xung quanh nhöõng ngoâi chuøa ñoà soä, hoïp thaønh töøng nhoùm, goïi laø “soùc”
rieâng bieät(9). “Hoï cho raèng ñem cuûa caûi cuùng vaøo chuøa, daâng caùc sö saõi moät thì
122
seõ laøm ñöôïc gaáp möôøi, neân khi coù tieàn, hoï trích moät soá lôùn cuùng ñöôøng vaø nuoâi
quyù vò sö. Vì theá, khi coù dòp vieáng thaêm vuøng ngöôøi Vieät goác Mieân ta seõ ngaïc
nhieân thaáy nhaø cöûa cuûa hoï phaàn nhieàu caát taïm baèng tre laù, traùi laïi ngoâi chuøa
trong xoùm thì nguy nga, ñoà soä voâ cuøng. Tieàn baïc vaø coâng lao xaây caát ñeàu do
ñoàng baøo quanh xoùm ñoùng goùp moãi ngöôøi nhieàu ít tuøy theo loøng toát cuûa mình.
Hoï khoâng sôï ngheøo ñoùi, chæ sôï khi cheát khoâng ñöôïc hoûa thieâu ñeå ñem tro vaøo
chuøa ôû caïnh Ñöùc Phaät”(10).
Chuùng ta ñeàu bieát ngöôøi Vieät Nam ña soá theo ñaïo Phaät, do ñoù treân böôùc
ñöôøng Nam tieán chöa heà coù tröôøng hôïp naøo ngöôøi Vieät trieät phaù chuøa, thaùp cuûa
ngöôøi Chaêm vaø ngöôøi Khôme, traùi laïi coøn baûo veä vaø lui tôùi cuùng baùi, caàu
nguyeän, neáu nhöõng nôi ñoù vaãn coøn ñöôïc ngöôøi baûn ñòa thôø phuïng. Caên cöù vaøo
nhöõng thöïc teá neâu treân, chuùng ta thaáy chæ coù ôû vuøng Taây Ninh, Ñoàng Thaùp
Möôøi vaø Caùt Tieân laø coøn daáu tích thaùp hoaëc neàn thaùp, nôi sinh soáng cuûa cö
daân baûn ñòa xöa kia laø caùc toäc ngöôøi Khôme, Stieâng, Chaâu Ro, Maï vaø ôû raûi raùc
caùc tænh mieàn Taây coù nhöõng ngoâi chuøa Khôme cuûa caùc soùc xöa, khoâng nhieàu.
Caùc chuøa naøy xöa nhaát cuõng chæ coù treân döôùi 300 naêm ôû caùc tænh Traø Vinh, Soùc
Traêng, Kieân Giang, Haø Tieân. Nhöõng nôi khaùc khoâng thaáy daáu tích thaùp vaø chuøa
cuûa ngöôøi Khôme, chöùng toû nhöõng nôi naøy xöa kia khoâng coù ngöôøi ôû, hoang
ñòa. Nhöõng di tích khaûo coå tìm thaáy raûi raùc caùc nôi ñeàu thuoäc thôøi tieàn söû, sô
söû vaø thôøi Phuø Nam.
Vì laø hoang ñòa, khoâng coù ai quaûn lyù neân löu daân ngöôøi Vieät môùi vaøo ñaây
sinh cô laäp nghieäp. Hoï tôùi ñaây töø naêm naøo, töï phaùt hay coù toå chöùc? Tröôùc khi
tìm traû lôøi caùc caâu hoûi naøy, thieát töôûng chuùng ta caàn phaân bieät löu daân vaø di
daân, khoâng neân laãn loän giöõa 2 töø naøy. Löu daân laø nhöõng ngöôøi daân ngheøo, vì lyù
do naøy hay lyù do khaùc, rôøi boû queâ höông tôùi moät nôi xa laï khoâng thuoäc queâ höông
mình ñeå möu sinh. Ví duï ngöôøi Vieät ôû xöù Ñaøng Trong rôøi boû queâ höông vaøo ñaát
Ñoàng Nai – Gia Ñònh tröôùc naêm 1698 laøm aên khi vuøng naøy chöa chính thöùc thuoäc
laõnh thoå nöôùc ta thì goïi laø löu daân. Coøn di daân laø nhöõng ngöôøi daân trong moät
nöôùc, vì lyù do naøy hay lyù do khaùc phaûi rôøi boû nôi choân nhau caét roán tôùi moät nôi
khaùc cuøng thuoäc trong nöôùc ñeå sinh soáng. Ví duï sau khi Nguyeãn Höõu Caûnh ñaõ
ñaët neàn haønh chính ôû mieàn Nam, laäp ra phuû Gia Ñònh vôùi 2 huyeän Phöôùc Long
vaø Taân Bình, roài ñöa daân ngheøo töø Quaûng Bình ñeán Bình Thuaän vaøo ñaây sinh
soáng, nhöõng ngöôøi naøy goïi laø di daân, vì luùc ñoù vuøng naøy ñaõ thuoäc laõnh thoå nöôùc
ta roài. ÔÛ ñaây chuùng toâi chæ noùi ñeán löu daân, maø khoâng noùi ñeán di daân ngöôøi Vieät
treân ñaát Ñoàng Nai – Gia Ñònh.
Veà thôøi ñieåm löu daân ngöôøi Vieät tôùi ñaát Ñoàng Nai – Gia Ñònh thaät khoù maø
xaùc ñònh ñöôïc. Haàu heát caùc nhaø nghieân cöùu ñeàu cho laø vaøo thôøi caùc chuùa
Nguyeãn, nhöng veà nieân ñaïi thì khaùc nhau. Coù yù kieán cho laø tröôùc thôøi ñieåm
1658 laø xaåy ra “söï kieän Moâ Xoaøi”, caên cöù vaøo ñoaïn vaên: “Khi aáy (1658) ñòa
ñaàu Gia Ñònh laø Moâ Xoaøi vaø Ñoàng Nai ñaõ coù löu daân cuûa nöôùc ta ñeán ôû chung
loän vôùi ngöôøi Cao Mieân khai khaån ruoäng ñaát…” vaø “Khoâng ñöôïc xaâm nhieãu
daân söï ôû ngoaøi bieân cöông”(11). Coù yù kieán laïi cho laø vua Chaân Laïp Chelta II
(1618-1626) ñoùng ñoâ ôû Oudong coù cöôùi moät coâng chuùa con chuùa Nguyeãn laøm
123
hoaøng haäu. Neå tình vôï, ngaøi ñaõ cho ngöôøi Vieät thaønh laäp moät dinh ñieàn ñaàu
tieân ôû Moâ Xoaøi(12). Coù taùc giaû vieát: “Vuøng quanh Saøi Coøn chæ ñöôïc khai phaù
vaø coù daân ñònh cö vaøo naêm 1672)(13). Laïi coù taùc giaû cho laø töø naêm 1698 daân
ta ñeán Bieân Hoøa – Gia Ñònh(14) cuøng vôùi yù kieán cuûa Leâ Quyù Ñoân(15) vaø Phan
Huy Chuù(16). Coù ngöôøi thaän troïng hôn laïi baûo cuoäc di cö (?) cuûa ngöôøi Vieät
dieãn ra trong theá kyû XVII, nghóa laø trong khoaûng töø naêm 1601 ñeán naêm
1700(17). Moät taùc giaû khaùc thaän troïng hôn, vieát moät caùch raát deø daët: “Vaäy ngöôøi
löu daân ñeán Moâ Xoaøi roài Ñoàng Nai töø bao giôø chuùng ta chöa tìm ra nieân ñaïi.
Nhöng taùc giaû coù daãn moät taøi lieäu trong taäp hoài kyù cuûa Fernand Mendez xuaát
baûn naêm 1629, cho bieát töø naêm 1535 ñaõ coù ngöôøi Vieät tôùi sinh soáng taïi mieàn
duyeân haûi vaø treân bôø soâng Cambôia(18).
Qua caùc trích daãn treân ñaây, chuùng ta thaáy caùc taùc giaû ñeàu caên cöù vaøo moät
soá söï kieän lòch söû xaåy ra tröôùc hay trong naêm 1698 ñeå suy ñoaùn, ñöa ra nhöõng
nieân ñaïi khaùc nhau veà löu daân ngöôøi Vieät ôû ñaát Ñoàng Nai – Gia Ñònh. Cuõng
treân tinh thaàn ñoù, caên cöù vaøo nieân ñaïi 1535 maø Fernand Mendez noùi tôùi vaø caên
cöù vaøo moät söï kieän lòch söû quan troïng cuûa nöôùc ta, toâi nghó raèng soá ngöôøi Vieät
ñaàu tieân chaïy vaøo Ñoàng Nai – Gia Ñònh (vì ñaõ bieát vuøng naøy coøn hoang hoùa
nhö ñaõ trình baøy treân) moät caùch oà aït ñaõ dieãn ra töø naêm Quyù Tî (1413), sau khi
cuoäc khaùng chieán choáng quaân Minh cuûa löïc löôïng nhaø Haäu Traàn thaát baïi treân
ñaát Hoùa Chaâu.
Chuùng ta ñeàu bieát chính saùch cai trò cuûa ngöôøi Minh voâ cuøng taøn baïo. Ngoaøi
chuû tröông ñoàng hoùa, chuùng coøn duøng caùc haønh ñoäng khuûng boá cöïc kyø daõ man
ñeå buoäc daân ta phaûi khuaát phuïc. Saùch Lam Sôn thöïc luïc ghi: “Töø ñaáy töôùng giaëc
caøng kieâu, theá giaëc ngaøy caøng döõ, baét gieát keû trung löông, ngöôïc ñaõi ngöôøi coâ
ñoäc. Trong nöôùc than oaùn, ngöôøi ta khoâng soáng ñöôïc. Chính trò haø khaéc, hình
phaït naëng neà, khoâng caùi gì laø khoâng laøm… Phaøm daân ta bò coi laø phaûn traéc, khoù
trò, taát bò chuùng löøa doái vaø baét ñi nôi khaùc ñeå thoûa loøng cuøng binh ñoäc vuõ. Laïi
xaây hôn möôøi thaønh, chia quaân ñoùng giöõ ñeå traán aùp loøng ngöôøi, khieán cho keû só
trí möu cuûa ta khoâng haønh ñoäng gì ñöôïc”(19).
Taùc giaû Ñaïi Vieät söû kyù toaøn thö, sau khi moâ taû chính saùch haø khaéc cuûa quan
laïi nhaø Minh ñoái vôùi daân ta, vaø sau khi cuoäc khaùng chieán cuoái cuøng cuûa nhaø Traàn
thaát baïi hoaøn toaøn, ñaõ cho bieát theâm: “Quan laïi (cuûa ta) ôû kinh ñoâ, nhöõng ai laùnh
giaëc ñi theo Truøng Quang ñeå ñeán Hoùa Chaâu, ñeán ñaây ngöôøi thì mang caû nhaø
chaïy sang nöôùc Laõo Qua, ngöôøi thì chaïy sang Chieâm Thaønh. Coøn ngöôøi trong
nöôùc töø ñaây ñeàu laø thaàn thieáp cho ngöôøi Minh caû”(20).
Toâi nghó löïc löôïng khaùng chieán nhaø Haäu Traàn ruùt vaøo Hoùa Chaâu laø tuyeät loä
roài. Cuoäc khaùng chieán thaát baïi. Vua vaø caùc töôùng laõnh cao caáp nhö Nguyeãn Caûnh
Chaân, Ñaëng Dung bò baét, nhöng soá töôùng taù caáp döôùi vaø caùc nhaø Nho möu só
trong quaân chaéc chaén laø khoâng chòu ñaàu haøng quaân Minh, vì ñaàu haøng laø cheát,
cho neân ai thoaùt thaân ñöôïc thì ñem caû gia ñình chaïy sang Laõo Qua (Laøo) vaø
Chieâm Thaønh nhö ñaõ noùi treân. Veà vieäc chaïy sang Chieâm Thaønh chuùng toâi cho laø
ngöôøi cheùp söû ñaõ cho vuøng Moâ Xoaøi laø phaàn cöïc Nam cuûa Chieâm Thaønh. Vì soá
124
ngöôøi naøy khoâng theå baêng qua bieân giôùi ñeå vaøo ñaát Chieâm Thaønh ñöôïc vì 2 leõ:
Thöù nhaát Chieâm Thaønh ñang coù haän thuø vôùi ta vì nhaø Hoà vöøa ñaùnh chieám vuøng
Chieâm Ñoäng vaø Coå Luõy cuûa hoï. Thöù hai laø do chính saùch ly giaùn, coâ laäp cuûa
ngöôøi Minh, khoâng cho Chieâm Thaønh lieân keát vôùi ta. Neáu ngöôøi Vieät chaïy sang
ñoù seõ bò baét giao cho quaân Minh ngay, hoaëc seõ xaåy ra ñaùnh nhau vôùi quaân bieân
phoøng cuûa Chieâm Thaønh theo leänh cuûa vua Minh saéc cho vua Chieâm Thaønh töø
naêm 1406 khi söù giaû nöôùc naøy sang coáng ñeå keâu ca veà vieäc nhaø Hoà chieám ñaát
cuûa hoï(21). Ñieàu naøy ñaõ khoâng thaáy söû ghi cheùp. Toâi nghó raèng soá ngöôøi chaïy sang
Chieâm Thaønh laø soá ngöôøi saün coù thuyeàn beø, löông thöïc, khí giôùi beøn caêng buoàm
chaïy xuoáng phía Nam ñang luùc coù gioù muøa Ñoâng Baéc thoåi maïnh, vì hoï bieát nôi ñoù
laø vuøng truø phuù, coøn boû hoang, haàu nhö voâ chuû. Chính hoï chöù khoâng phaûi ai khaùc
laø nguoàn goác löu truyeàn laïi cho con chaùu muoân ñôøi sau truyeàn thoáng yeâu nöôùc,
tinh thaàn baát khuaát tröôùc keû thuø ñeå taïo neân caùi maø ngaøy nay ngöôøi ta goïi laø “haøo
khí Ñoàng Nai – Gia Ñònh” ñöôïc theå hieän roõ neùt nhaát trong hai cuoäc khaùng chieán
choáng Phaùp vaø choáng Myõ. Khi nghieân cöùu veà truyeàn thoáng cuûa haøo khí ñoù, chuùng
ta phaûi nghó ñeán nhöõng ngöôøi naøy, chöù khoâng theå töø nhöõng ngöôøi vaøo ñaây vì
mieáng côm manh aùo, cuõng khoâng theå töø nhöõng toäi nhaân cuûa trieàu ñình.
Lôùp löu daân thöù hai vaøo ñaây, theo chuùng toâi laø do chuû tröông cuûa chuùa
Nguyeãn Phuùc Nguyeân, moät nhaø chính trò ñaïi taøi, coù caùi nhìn chieán löôïc veà vuøng
ñaát beân kia soâng Ñoàng Nai. Ñöôïc thoâng tin ñaày ñuû vaø chính xaùc veà vuøng ñaát
naøy, neáu ñöôïc pheùp daân ta vaøo ñaây khai hoang laäp aáp ñeå coù ñaát sinh soáng vaø
mai sau coù theå môû roäng bôø coõi veà phía Nam nhö toå tieân ta ñaõ laøm thì coøn gì hay
baèng. Ñoù laø mong muoán chuû quan, ñöôïc hoaøn caûnh khaùch quan taùn trôï. Nguyeân
sau khi ôû Xieâm veà nöôùc laøm vua, vua Chey Chelta II cuûa Chaân Laïp bieát roõ yù ñoà
cuûa nöôùc Xieâm laø seõ saùt nhaäp nöôùc oâng vaøo laõnh thoå Xieâm, phaûi tìm moät löïc
löôïng ñoái troïng vôùi löïc löôïng Xieâm ñeå baûo veä neàn ñoäc laäp nöôùc nhaø, neân ñaõ tìm
caùch giao haûo thaân thieän vôùi trieàu ñình chuùa Nguyeãn ôû xöù Ñaøng Trong luùc ñoù ñaõ
tieán xuoáng ñeán Phuù Yeân.
Chuïp laáy cô hoäi ngaøn vaøng, chuùa Nguyeãn nhôø ngöôøi moái laùi gaû coâng chuùa
thöù hai cho vua Chaân Laïp ñeå keát tình sui gia, thaét chaët moái bang giao giöõa 2
nöôùc. Vieäc naøy xaåy ra naêm 1620. Ñeán naêm 1623, trieàu ñình chuùa Nguyeãn cöû moät
phaùi boä qua Oudong thöông thuyeát, coù söï aùm trôï cuûa coâng chuùa, ñöôïc vua Chaân
Laïp chaáp thuaän cho ngöôøi Vieät ñöôïc pheùp chaúng nhöõng tôùi Moâ Xoaøi khai hoang
sinh soáng, maø coøn ñöôïc pheùp tôùi laøm aên taïi kinh ñoâ Chaân Laïp. Nguyeãn Ñình
Ñaàu daãn moät ñoaïn trong böùc thö cuûa giaùo só Chevreuil vieát naêm 1665 keå laïi raèng:
“OÂng tôùi Colombeù (caùch vieát Phnom Peânh thôøi ñoù) vaøo cuoái naêm, ñaõ thaáy coù 2
laøng Vieät Nam beân kia soâng, coäng soá ngöôøi ñöôïc ñoä 500, maø keû theo ñaïo Thieân
Chuùa chæ coù 4 hay 5 chuïc ngöôøi maø thoâi)(22). Trieàu ñình chuùa Nguyeãn laïi coøn
ñöôïc vua Chaân Laïp cho môû 2 traïm thu thueá ôû Saøi Goøn (Chôï Lôùn) vaø Beán Ngheù.
Veà vieäc vua Chaân Laïp daønh cho chuùa Nguyeãn nhöõng söï bieät ñaõi nhö theá ñaõ
ñöôïc taùc giaû saùch Histoire du Cambodge, oâng Marguaritte Giteau neâu leân giaû
thuyeát laø vì muoán caäy theá löïc löôïng cuûa trieàu ñình Thuaän Hoùa ñeå cheá ngöï aûnh
höôûng cuûa ngöôøi Xieâm(23).
125
Nhö vaäy roõ raøng löu daân ngöôøi Vieät vaøo ñaát Ñoàng Nai – Gia Ñònh döôùi thôøi
caùc chuùa Nguyeãn laø do coù söï thöông löôïng vôùi trieàu ñình Chaân Laïp, chöù khoâng
töï ñoäng vaøo ñaây ñeå traùnh chieán tranh Trònh – Nguyeãn vaø vì “cheá ñoä thoái naùt cuûa
caùc chuùa Nguyeãn laøm cho ngöôøi daân ngheøo khoå cuøng cöïc, phaûi boû laøng boû nöôùc
tha phöông caàu thöïc”(24) nhö haàu heát caùc taùc giaû ñaõ noùi.
Veà chieán tranh Trònh – Nguyeãn, söï kình ñòch nhau keùo daøi gaàn 100 naêm,
nhöng chæ coù 9 traän ñaùnh lôùn vaøo caùc naêm 1627, 1630, 1633, 1640, 1643, 1648,
1655, 1660, 1661, 1672. Caùc traän ñaùnh naøy ñeàu do quaân Trònh chuû ñoäng gaây
chieán, ñeàu thua hoaëc khoâng ñaït muïc ñích, hao binh toån töôùng, thieät haïi taøi saûn
raát lôùn, vì phaûi haønh quaân ñi xa. Coù traän quaân Trònh thua ñaäm laø thaùng 2 naêm
Maäu Tyù (1648), ngoaøi soá töû traän, cheát ñuoái, coøn coù 3 vaïn töôùng só bò baét soáng,
ñöôïc chuùa Nguyeãn cho vaøo töø Quaûng Nam trôû vaøo khai hoang laäp nghieäp. Chæ
coù moät chieán dòch do chuùa Nguyeãn chuû ñoäng cho quaân ñaùnh vaøo Ngheä An, chieám
phaàn ñaát phía Nam soâng Lam. Quaân Trònh ruùt veà phía Baéc soâng, keùo daøi 5 naêm
töø 1655-1660. Hai beân caàm cöï chöù khoâng giao chieán. Cuoái cuøng quaân Nguyeãn ruùt
veà ranh giôùi cuõ ôû Nam Boá Chaùnh, baét theo moät soá daân.
Nhö vaäy, chieán tranh Trònh – Nguyeãn ñaõ aûnh höôûng tôùi xöù Ñaøng Trong nhö
theá naøo? Chuùng ta ñeàu bieát quaân Nguyeãn ngoài nhaø chôø giaëc, coù nhieàu daõy luõy
baûo veä. Quaân Trònh chöa bao giôø vöôït ñöôïc. Töôùng só raát nhaøn haï, luùc giao
chieán thì ñöùng treân bôø luõy maø ñaùnh, thöông vong raát ít vì keû ñöùng treân cao
ñaùnh döôùi thaáp bao giôø cuõng chieám öu theá. Noâng daân vaãn tieáp tuïc caøy böøa,
khoâng bò quaân ñòch quaáy phaù. Quaân löông vaãn ñaày kho, khoâng phaûi chuyeân
chôû meät nhoïc. Nhö vaäy thöû hoûi ngöôøi daân xöù Ñaøng Trong coù caàn phaûi boû nöôùc
chaïy troán chieán tranh?
Coøn cheá ñoä caùc chuùa Nguyeãn coù thöïc taøn baïo, boùc loät daân chuùng ñeán cô cöïc
phaûi boû nöôùc tha phöông caàu thöïc? Ñeå traû lôøi cho caâu hoûi ñoù, chuùng toâi xin möôïn
lôøi oâng Leâ Quyù Ñoân laø ngöôøi chaéc khoâng ñöùng veà phía caùc chuùa Nguyeãn ñaõ trình
baøy trong saùch Phuû bieân taïp luïc nhö sau: “Xöù Thuaän Hoùa, sau hôn hai traêm naêm
nhaân daân ta sinh tuï, caùc laøng, caùc aáp ñoái dieän vôùi nhau song song, daân cö ñoâng
ñuùc. Töùc nhö boä ñinh naêm Quyù Tî (1773), 9 huyeän chaâu trong xöù Thuaän Hoùa coù
862 xaõ, thoân vaø phöông, nhaân soá toång coäng 128.857 ngöôøi (ñinh), caùc thöù tieàn
do nhaân daân daâng naïp söu sai ñeán 153.600 quan tieàn ñoàng. Nhö vaäy ngöôøi ta coù
theå noùi xöù Thuaän Hoùa laø xöù raát phoàn vinh. Nhöng toång soá thöïc canh chaúng qua
coù 158.181 maãu, haù chaúng phaûi ngöôøi nhieàu maø ruoäng ñaát ít hay sao? Ngaøy
tröôùc(25) vieäc buoân baùn vôùi xöù Ñoàng Nai ñöôïc löu thoâng, thì taïi kinh thaønh Phuù
Xuaân, giaù gaïo 1 hoäc 10 thaêng chæ coù 3 tieàn ñoàng, maø coù theå ñaày ñuû cho moät
ngöôøi aên trong moät thaùng, cho neân nhaân daân ôû Thuaän Hoùa chöa heà phaûi löu taâm
chuù yù ñeán vieäc laøm ngheà noâng(26).
Cuõng theo lôøi Leâ Quyù Ñoân: Haûi caûng Hoäi An saàm uaát, hoaït ñoäng hôn Phoá
Hieán nhieàu. Thöông nhaân Trung Hoa ñeán Phoá Hieán chæ mua ñöôïc moät moùn
haøng laø cuû naâu, coøn vaøo Hoäi An thì mua ñöôïc ñuû thöù. Thuyeàn ñeán caùc phieân
bang khaùc trong vuøng cuõng khoâng mua ñöôïc haøng nhieàu nhö theá(27). Noâng daân
126
ñem haøng ñeán Hoäi An baùn thì ñi baèng thuyeàn hay baèng ngöïa. Haøng nhieàu ñeán
noãi daãu coù traêm chieác thuyeàn lôùn chuyeân chôû trong moät luùc cuõng khoâng theå
chôû heát ñöôïc(28). Haøng hoùa cuûa thöông nhaân chôû ñeán Hoäi An baùn raát chaïy,
khoâng coù thöù gì eá, öù ñoïng caû(29). Ñieàu ñoù chöùng toû maõi löïc cuûa daân chuùng xöù
Ñaøng Trong raát cao.
Cuoäc soáng sung tuùc nhö vaäy, thöû hoûi coù ngöôøi daân naøo ñoùi khoå cuøng cöïc
ñeán noãi phaûi boû nöôùc tha phöông caàu thöïc? Chuùng ta haõy nghe Leâ Quyù Ñoân
noùi: “Nhaân daân traán Thuaän Hoùa, phuû Quaûng Bình(30) tính tình chaát phaùc hieàn
laønh. Moïi ngöôøi daân ñeàu yeân loøng ôû laïi vôùi laøng xoùm vaø ruoäng nöông cuûa
mình, ít khi hoï ñi ra phöông ngoaøi hay laën loäi ñi ra nhöõng nôi xa. Thöôøng
thöôøng hoï khoâng bieát huyeän ôû moät beân laøng, coù nhöõng con ñöôøng chính vaø
ñöôøng taét naøo? Hoï cuõng khoâng hay bieát kinh thaønh Phuù Xuaân coù nhöõng
phong caûnh saéc thaùi ñeïp ñeõ nhö theá naøo?... Nhöõng xaõ thoân thoå tröôùc cuõng
ñeàu yeân oån laøm aên sinh soáng, khoâng quen ñi ñeán caùc nôi thaønh thò. Phong
tuïc aáy raát toát”(31).
Vaäy thì côù sao coù löu daân vaøo Ñoàng Nai – Gia Ñònh vaø hoï ñi baèng caùch
naøo? Nhö treân chuùng toâi ñaõ noùi laø do chuû tröông cuûa chuùa Nguyeãn vaø chính
Nhaø nöôùc ñaõ toå chöùc phöông tieän cho hoï ñi, giuùp ñôõ hoï oån ñònh cuoäc soáng
trong nhöõng thaùng ñaàu ñaët chaân tôùi vuøng ñaát môùi xa laï. Xin nhôù raèng vaøo thôøi
caùc chuùa Nguyeãn, bieân giôùi phía Nam nöôùc ta chæ môùi ñeán Phuù Yeân (1611),
Khaùnh Hoùa (1653), Bình Thuaän (1697) töùc laø giai ñoaïn coù löu daân vaøo Nam thì
giöõa nöôùc ta vaø vuøng Ñoàng Nai – Gia Ñònh coøn coù nöôùc Chieâm Thaønh luoân
luoân kình ñòch vôùi ta. Nhö vaäy löu daân khoâng theå duøng ñöôøng boä ñöôïc, ñoù laø
chöa noùi ñöôøng baáy giôø raát khoù ñi moät quaõng daøi nhö theá, vì röøng raäm nuùi cao,
lam sôn chöôùng khí, hoå baùo raát nguy hieåm. Vaäy chæ coù con ñöôøng duy nhaát laø
ñöôøng thuûy töùc laø ñöôøng bieån. Muoán ñi bieån phaûi coù loaïi ghe baàu ñuû söùc choáng
choïi vôùi soùng bieån vaø baõo taùp. Daân ñaõ ngheøo xaùc ngheøo xô theo kieåu noùi cuûa
caùc nhaø nghieân cöùu laâu nay, laáy tieàn ñaâu ñeå ñoùng thuyeàn hay thueâ thuyeàn ñi
bieån. Neáu coù chuû thuyeàn naøo ñoù coù loøng toát thì cuõng leùn luùt cho ñi nhôø moãi
chuyeán ñöôïc daêm ba ngöôøi, vì ñi chui, sôï Nhaø nöôùc baét toäi, laøm sao ñeå ñeán
naêm 1698 treân ñaát Ñoàng Nai – Gia Ñònh coù ñöôïc treân 4 vaïn hoä öôùc chöøng
160.000 nhaân khaåu, maëc daàu trong ñoù coù tính soá 3.000 quaân lính nhaø Minh boû
nöôùc sang xin laøm thaàn daân chuùa Nguyeãn töø naêm 1679 vaø haäu dueä cuûa hoï?
Roõ raøng laø sau khi ñöôïc vua Chaân Laïp Chey Chetta II ñoàng yù cho ngöôøi Vieät
vaøo ñaây laøm aên sinh soáng töø 1623 vaø töø 1658 ñöôïc vua Chaân Laïp Naëc Ong Chaân
nhöôøng cho ñaát Ñoàng Nai(32), trieàu ñình Thuaän Hoùa beøn toå chöùc ñöa daân ñuû
moïi taàng lôùp vaøo ñaây laäp nghieäp, khoâng rieâng gì daân ngheøo, trong ñoù coù caû
nhöõng nhaø sö, nhaø nho. Ngoaøi ra Nhaø nöôùc coøn khuyeán khích nhöõng ngöôøi khaù
giaû ñöùng ra toå chöùc ñöa daân ñi nhö kieåu ñoàn ñieàn, vaøo ñaây hoï seõ trôû neân
nhöõng chuû ñieàn trang, nhöõng ngöôøi ñi theo seõ laø nhöõng ñieàn noâ cuûa hoï, nhieàu
ñòa phöông coù töø 20 – 30 hay 40 – 50 nhaø giaøu (chuû ñieàn trang), moãi nhaø coù
ñeán 50, 60 ñieàn noâ, 300, 400 traâu, boø(33).
127
Vieäc ñöa daân vaøo Nam laø moät quoác saùch cuûa caùc chuùa Nguyeãn nhaèm vaøo 3
muïc tieâu chính: Moät laø coù ñaát maøu môõ cho daân chuùng caøy caáy laøm aên, giaûi quyeát
ñöôïc tình traïng ngöôøi nhieàu ñaát ít nhö Leâ Quyù Ñoân ñaõ nhaän xeùt, taêng saûn löôïng
luùa gaïo cho quoác gia traùnh ñöôïc naïn thieáu ñoùi haøng naêm cho daân chuùng vì thieân
tai thöôøng xuyeân. Hai laø neáu coù ñieàu kieän vaø thôøi cô seõ môû roäng bôø coõi veà phía
Nam. Ba laø coù ñuû söùc ngöôøi vaø cuûa caûi ñeå choáng laïi hoï Trònh ôû Ñaøng Ngoaøi, chôø
cô hoäi thuaän tieän seõ tieán ra Baéc tieâu dieät hoï Trònh, phuïc hoài vöông quyeàn cho
nhaø Leâ.
III. THAØNH LAÄP NEÀN HAØNH CHÍNH TREÂN VUØNG ÑAÁT MÔÙI
Naêm 1692, vua Chieâm Thaønh laø Baø Tranh xaâm phaïm phuû Dieân Khaùnh thuoäc
dinh Bình Khang, chuùa Nguyeãn sai Cai Cô Leã Thaønh haàu Nguyeãn Höõu Caûnh laøm
Thoáng binh ñem quaân vaøo ñaùnh, naêm sau baét soáng ñöôïc Baø Tranh, xoùa teân nöôùc
Chieâm Thaønh, thaønh laäp traán Thuaän Thaønh, naêm 1697 laäp phuû Bình Thuaän. Ñeå
voã veà ngöôøi Chaêm, chuùa Nguyeãn cho cöû quan chöùc ngöôøi cuûa hoï lo vieäc cai trò.
Töø ñoù, non soâng xöù Ñaøng Trong lieàn moät daûi töø soâng Gianh vaøo ñeán Bình Thuaän.
Chuùa Nguyeãn beøn cho tieán haønh vieäc thaønh laäp neàn haønh chính treân ñaát Ñoàng
Nai – Gia Ñònh.
Caàn trôû ngöôïc thôøi gian töø naêm 1623 – 1698 coäng laø 75 naêm, thôøi gian maø
löu daân ngöôøi Vieät do Nhaø nöôùc toå chöùc ñöa vaøo sinh soáng ôû Ñoàng Nai – Gia
Ñònh, khai khaån ñaát hoang ñöôïc hôn 1.000 daëm, daân soá hôn 40.000 hoä töùc
khoaûng 160.000 nhaân khaåu. Trong thôøi gian ñoù chöa coù chính quyeàn naøo quaûn
lyù caû. Vaäy soá löu daân naøy soáng döôùi hình thöùc toå chöùc quaûn trò naøo, hay laø hoï
soáng rôøi raïc, bieät laäp? maïnh ai naáy soáng?
Nhö ai naáy ñeàu bieát daân ta coù truyeàn thoáng ñoaøn keát, töông thaân töông aùi,
soáng coù tình laøng nghóa xoùm, khi taét löûa toái ñeøn, khi ñau yeáu hoaïn naïn ñeàu
chaïy ñeán vôùi nhau, vôùi caâu noùi ñaàu cöûa mieäng “anh em xa khoâng baèng laùng
gieàng gaàn”. Nay ñeán moät nôi xa laï, töù coá voâ thaân, taát nhieân phaûi döïa vaøo nhau
maø soáng, maø choáng choïi vôùi beänh taät, vôùi aùc thuù, vôùi troäm cöôùp. Muoán vaäy taát
nhieân hoï phaûi keát hôïp laïi thaønh töøng toå chöùc nhoû che chôû laãn nhau, ñuøm boïc
laãn nhau. Caùi toå chöùc nhoû aáy goïi laø “naäu” khaù phoå bieán ôû queâ höông cuõ cuûa
hoï ôû mieàn Trung, mieàn Baéc(34). Khi moät nhoùm ngöôøi ruû nhau ñeán moät nôi xa
laï naøo ñeå laøm aên sinh soáng, chöa quen bieát vôùi ai, hoaëc ôû xa laøng xoùm, ngöôøi
ta thöôøng keát hôïp laïi, cöû ra moät ngöôøi töông ñoái lanh lôïi, coù söùc khoûe, coù hieåu
bieát goïi laø “Tröôûng naäu” ñeå chæ huy caû nhoùm trong moïi sinh hoaït, trong moïi
tình huoáng caàn ñoái phoù. Moïi ngöôøi trong naäu phaûi phuïc tuøng. Naäu laø moät toå
chöùc töï quaûn. Vì moät caây laøm chaúng neân non, neân caùc naäu trong töøng vuøng
ñaët moái lieân heä vôùi nhau ñeå coù theâm söùc maïnh. Beân caïnh caùc naäu coøn coù caùc
hình thöùc “trang traïi” nhö treân ñaõ noùi. Ñöùng ñaàu trang traïi laø Traïi chuû hay Trang
chuû, coù döôùi quyeàn haøng chuïc ñieàn noâ, keå caû nhöõng taù ñieàn ñaõ ra ôû rieâng,
nhöng vaãn coøn quan heä vôùi chuû veà maët kinh teá. Coù nhöõng trang traïi lôùn roäng
nhö moät thoân veà maët ñòa baøn vaø daân soá. Ñoù laø nhöõng toå chöùc ñaõ coù saün cuûa
128
daân chuùng maø sau naøy Nguyeãn Höõu Caûnh chæ caûi tieán hay taäp hôïp laïi thaønh
nhöõng ñôn vò haønh chính cô sôû laø thoân, phöôøng, aáp.
Nhö treân ñaõ noùi khi giang sôn lieàn moät daûi, treân ñaát Ñoàng Nai – Gia Ñònh
dieän tích khai phaù ñaõ roäng, daân soá ñaõ ñoâng, chuùa Nguyeãn Phuùc Chu môùi cöû
Leâ Thaønh haàu Nguyeãn Höõu Caûnh laøm Thoáng suaát vaøo kinh lyù mieàn Nam. Söû
cheùp: “Muøa xuaân thaùng 2 naêm Maäu Daàn (1698) baét ñaàu ñaët phuû Gia Ñònh.
Sai Thoáng suaát Nguyeãn Höõu Caûnh kinh löôïc Chaân Laïp, chia ñaát Ñoâng Phoá,
laáy xöù Ñoàng Nai laøm huyeän Phöôùc Long, döïng dinh Traán Bieân, laáy söù Saigon
laøm huyeän Taân Bình, döïng dinh Phieân Traán, moãi dinh ñeàu ñaët caùc chöùc Löu
thuû, Cai boä, Kyù luïc vaø caùc cô ñoäi thuyeàn thuûy boä tinh binh vaø thuoäc binh.
Môû roäng ñaát ñöôïc nghìn daëm, ñöôïc hôn 4 vaïn hoä, beøn chieâu moä nhöõng daân
xieâu taùn daït töø Boá Chaùnh trôû veà Nam ñeán ôû cho ñoâng”(35). Thieát laäp xaõ, thoân,
phöôøng, aáp, chia caét giôùi phaän, khai khaån ruoäng nöông, ñònh leä thueá toâ, dung
laøm soå ñinh ñieàn. Laïi laáy ngöôøi Thanh (töùc nhoùm Traàn Thöôïng Xuyeân) ñeán
buoân baùn ôû Traán Bieân laäp laøm xaõ Thanh Haø, ôû Phieân Traán (töùc nhoùm Döông
Ngaïn Ñòch) laøm xaõ Minh Höông. Töø ñoù ngöôøi Thanh ôû buoân baùn ñeàu thaønh
daân hoä cuûa ta”(36).
Khi ñöôïc giao söù maïng naøy, Nguyeãn Höõu Caûnh ñang laøm Traán thuû dinh Bình
Khang töùc tænh Khaùnh Hoøa ngaøy nay. Baáy giôø dinh Bình Khang vôùi phuû Gia Ñònh
khoâng coøn bò ngaên caùch nöõa, neân oâng ñaõ haønh quaân theo ñöôøng boä vöøa ñeå kieåm
tra 2 huyeän An Phöôùc vaø Hoøa Ña thuoäc phuû Bình Thuaän maø oâng môùi laäp vaø ñaët
thuoäc quyeàn quaûn nhieäm cuûa oâng. Nhö vaäy cuõng phaûi maát moät thaùng oâng môùi
vaøo tôùi nôi.
Vaøo tôùi ñaát Ñoâng Phoá, taát oâng phaûi choïn nôi ñoùng baûn doanh. Vieäc naøy khoâng
thaáy söû cheùp. Baáy giôø coù 3 nôi coù khaû naêng ñöôïc oâng choïn. Ñoù laø Moâ Xoaøi töùc Baø
Ròa ngaøy nay, Cuø Lao Phoá thuoäc Bieân Hoøa vaø Beán Ngheù thuoäc Gia Ñònh. Trong 3
ñòa ñieåm ñoù, chuùng toâi ñoaùn oâng ñaõ choïn Beán Ngheù, vì caùc leõ sau ñaây: nôi ñaây ñaõ
coù löu daân soáng laâu naêm, coù ñoàn dinh ñoùng quaân töø 1674, coù 2 sôû thueá laäp töø 1623,
coù ñuû taøi chính quaân löông baûo ñaûm haäu caàn cho quaân lính, coù caùc quan chöùc truù
ñoùng ôû ñaây laâu ngaøy am hieåu tình hình laøm coá vaán, laïi ôû vaøo trung ñoä, ñi ra Moâ
Xoaøi, leân Cuø Lao Phoá hay xuoáng Vuõng Guø ñeàu coù ñöôøng thuûy thuaän tieän, khoaûng
caùch töông ñoái baèng nhau.
Ñaây laø laàn ñaàu tieân oâng vaøo vuøng ñaát môùi, taát nhieân oâng phaûi daønh moät soá
thôøi gian “ñi ñieàn daõ” ñeå tìm hieåu ñòa lyù töï nhieân, ñòa lyù nhaân vaên, tình traïng
phaân boå daân cö, tình hình sinh hoaït cuûa daân chuùng, roài môùi tieán haønh saép xeáp
toå chöùc haønh chính döïa theo khuoân maãu ôû mieàn Trung. Nhö treân ñaõ noùi, nhôø
caùc cô caáu toå chöùc ñaõ coù saün cuûa löu daân laø naäu vaø ñieàn trang neân vieäc saép xeáp
caùc ñôn vò haønh chính cô sôû xaõ, thoân, phöôøng, aáp khaù deã daøng vaø nhanh choùng,
coøn ñôn vò toång vaø huyeän thì döïa theo ñieàu kieän ñòa lyù, laáy soâng raïch laøm ranh
giôùi töï nhieân. Chaúng haïn nhö ranh giôùi giöõa 2 huyeän Phöôùc Long vaø Taân Bình
thì laáy moät khuùc soâng Ñoàng Nai vaø soâng Saøigon baáy giôø goïi laø soâng Bình Long.
Veà taû ngaïn laø huyeän Phöôùc Long, phía höõu ngaïn laø huyeän Taân Bình.
129
Hieän nay chuùng ta chöa coù moät baûn thoáng keâ naøo ñaày ñuû lieân quan tôùi caùc
ñôn vò haønh chính cô sôû luùc baáy giôø. Chuùng ta chæ bieát ñöôïc phuû Gia Ñònh coù
2 huyeän laø Phöôùc Long vaø Taân Bình. Huyeän Phöôùc Long coù 5 toång laø: Bình An,
Taân Chaùnh(37), Long Thaønh, Phöôùc Loäc(38) vaø Phöôùc An. Huyeän Taân Bình coù 3
toång laø: Bình Döông, Taân Long vaø Bình Thuaän(39). Coøn soá xaõ, thoân, phöôøng, aáp
thì khoâng bieát ñöôïc. Tuy nhieân chuùng ta cuõng coù theå öôùc tính nhö sau: Toaøn
phuû Gia Ñònh coù 40.000 hoä, chia cho 8 toång cuûa 2 huyeän (Phöôùc Long 5 toång,
Taân Bình 3 toång), moãi toång coù 5.000 hoä. Theo tieâu chuaån thaønh laäp xaõ, thoân
thôøi caùc chuùa Nguyeãn cuõng nhö thôøi caùc vua Nguyeãn thì moãi thoân ít nhaát phaûi
coù 50 hoä(40). ÔÛ ñaây chuùng ta laáy trung bình laø 70 hoä. Nhö vaäy vôùi 5.000 hoä, moãi
toång seõ coù treân döôùi 70 xaõ, thoân, phöôøng, aáp, xaáp xæ vôùi soá xaõ, thoân, phöôøng,
aáp cuûa moãi toång döôùi trieàu Gia Long(41).
Ranh giôùi phuû Gia Ñònh baáy giôø phía Ñoâng vaø phía Nam giaùp bieån vaø phuû
Loâi Laïp nöôùc Chaân Laïp, phía Taây giaùp phuû Taàm Boân nöôùc Chaân Laïp, phía Baéc
giaùp phuû Bình Thuaän traán Thuaän Thaønh. Ngaøy nay thuoäc caùc tænh Baø Ròa – Vuõng
Taøu, tænh Ñoàng Nai, tænh Bình Phöôùc, tænh Taây Ninh, thaønh phoá Hoà Chí Minh vaø
tænh Long An.
Coâng vieäc cuûa Nguyeãn Höõu Caûnh laøm trong bao laâu thì xong? Khoâng thaáy söû
ghi cheùp. Tuy nhieân caên cöù vaøo vieäc thaùng 10 cuøng naêm ñoù (1698) trieàu ñình
chuùa Nguyeãn cöû Nguyeãn Höõu Khaùnh laøm Löu thuû dinh Traán Bieân(42), chuùng ta
nghó raèng oâng ñaõ hoaøn thaønh söù maïng vaøo thaùng 9, bôûi leõ trieàu ñình nhaän ñöôïc
tôø trình ñaày ñuû cuûa oâng, pheâ duyeät roài môùi cöû quan chöùc ñieàu haønh. Moät coâng
vieäc khaù phöùc taïp vaø khoù khaên nhö theá maø chæ maát coù 6 thaùng, aáy laø nhôø “daân
ñi tröôùc nhaø nöôùc theo sau” vaäy.
Nhö vaäy, coù theå thaáy roõ raèng:
1) Vuøng ñaát Nam Boä töø nguyeân thuûy khoâng thuoäc laõnh thoå Chaân Laïp, maø
thuoäc nöôùc Phuø Nam. Ngöôøi Chaân Laïp laø keû ñeán sau cuõng nhö ngöôøi Vieät Nam.
Cho tôùi khi coù löu daân ngöôøi Vieät ñeán laäp nghieäp taïi Nam Boä, vuøng naøy haàu
heát hoang hoùa, vì sình laày, röøng raäm, nôi sinh soáng cuûa aùc thuù, caù saáu, raén ñoäc.
Ngöôøi daân baûn ñòa goàm nhieàu saéc daân ñeàu sinh soáng thöa thôùt treân caùc vuøng
cao, gioàng cao, chuyeân ngheà laøm raãy, khoâng phaûi chæ coù ngöôøi Khôme.
Vieäc ngöôøi Vieät vaøo Ñoàng Nai – Gia Ñònh laøm aên do ñöôïc vua Chaân Laïp cho
pheùp töø naêm 1623 sau khi hai nöôùc keát tình sui gia, ñieàu maø döôùi thôøi ñaïi phong
kieán ôû chaâu AÙ cuõng nhö ôû chaâu AÂu, vua chuùa caùc nöôùc ñeàu coù laøm, khoâng rieâng
gì vua chuùa Vieät Nam vaø Chaân Laïp.
Vieäc chuùa Nguyeãn cöû Nguyeãn Höõu Caûnh vaøo kinh löôïc mieàn Nam laø vieäc bình
thöôøng cuûa moät nhaø nöôùc, vì luùc ñoù (1698) phaàn ñaát naøy ñaõ laø cuûa Vieät Nam töø
naêm 1658 do vua Chaân Laïp Naëc Ong Chaân nhöôøng cho chuùa Nguyeãn Phuùc Taàn
ñeå ñeàn ôn tha maïng(43), daân chuùng ñeàu laø ngöôøi Vieät hoaëc Vieät hoùa(44) vaø nhöõng
ngöôøi daân baûn ñòa quy phuï. Sôû dó phaûi ñôïi ñeán naêm ñoù môùi laøm laø vì ñöôøng ñi
130
laïi chöa thuaän tieän, daân soá chöa ñoâng vaø coøn baän ñoái phoù vôùi caùc traän ñaùnh cuûa
quaân Ñaøng Ngoaøi ôû ranh giôùi soâng Gianh vaø caùc vuï xaâm phaïm bôø coõi, cöôùp boùc
daân chuùng cuûa ngöôøi Chieâm Thaønh ôû bieân caûnh phía Nam maø thoâi.
CHUÙ THÍCH
1. Leâ Höông, Taøi lieäu veà Phuø Nam. Nguyeãn Nhieàu xuaát baûn, Saigon 1974, tr.8.
2. Phaïm Vieät Trung, Nguyeãn Xuaân Kyø, Ñoã Vaên Nhung, Lòch söû Campuchia, Nxb Ñaïi hoïc vaø Trung hoïc
chuyeân nghieäp, Haø Noäi 1981, tr. 49.
3. Nguyeãn Sieâu, Phöông Ñình dö ñòa chí, Ngoâ Maïnh Nghinh dòch, Cô sôû Baùo chí vaø Xuaát baûn, Töï Do aán
haønh, Saigon 1959, tr. 187.
4. Theo Lòch söû Campuchia. Sñd, tr. 56.
5. Lòch söû Campuchia. Sñd, tr. 2.
6. Chaâu Ñaït Quan, Chaân Laïp phong thoå kyù, Leâ Höông dòch, Sôn Nam trích daãn trong Beán Ngheù xöa, Nxb
TP. Hoà Chí Minh, 1984, tr. 5.
7. Lòch söû Campuchia. Sñd, tr. 50.
8. Lòch söû Campuchia. Sñd, tr. 114-115.
9. Leâ Höông, Ngöôøi Vieät goác Mieân, tr. 31.
10. Ngöôøi Vieät goác Mieân. Sñd, tr. 32.
11. Trònh Hoaøi Ñöùc, Gia Ñònh thaønh thoâng chí, Tu Trai Nguyeãn Taïo dòch, Nha Vaên hoùa Saigon xuaát baûn,
1972, taäp thöôïng, tr. 7.
12. Thaùi Vaên Kieåm, Ñaát Vieät trôøi Nam, Nxb Nguoàn soáng Saigon, tr. 43.
13. Leâ Baù Thaûo, Ñòa lyù vuøng ñoàng baèng soâng Cöûu Long, Nxb Ñoàng Thaùp, tr. 83.
14. Vöông Hoàng Seån, Saigon naêm xöa, Nxb TP. Hoà Chí Minh, tr. 16.
15. Leâ Quyù Ñoân, Phuû bieân taïp luïc, Leâ Xuaân Giaùo dòch, Phuû Quoác vuï khanh ñaëc traùch, Vaên hoùa Saigon
xuaát baûn, 1972, taäp 2, tr. 439.
16. Phan Huy Chuù, Lòch trieàu hieán chöông loaïi chí, taäp 1, tr. 170.
17. Huyønh Löùa chuû bieân, Lòch söû khai phaù vuøng ñaát Nam Boä, Nxb TP. Hoà Chí Minh, 1987,
tr. 38-39.
18. Nguyeãn Ñình Ñaàu, Cheá ñoä coâng ñieàn coâng thoå trong lòch söû khai hoang laäp aáp ôû Nam Kyø luïc tænh, Nxb
Söû hoïc, tr. 30-31.
19. Nguyeãn Traõi, Lam Sôn thöïc luïc, trong Nguyeãn Traõi toaøn taäp, tr. 48.
20. Ñaïi Vieät söû kyù toaøn thö, taäp 1, tr. 236.
21. Phan Khoang, Vieät söû xöù Ñaøng Trong, Nxb Vaên hoïc, tr. 76.
22. Nguyeãn Ñình Ñaàu, Ñòa chí vaên hoùa TP. Hoà Chí Minh, taäp 1, tr. 144.
23. Peut eâtre lo souverain pensetil que les princes de Hue pourraient contrebalancer l’influence des
Siamois.
24. Sôn Nam, Gia Ñònh xöa, Nxb TP. Hoà Chí Minh, tr. 16-17.
25. YÙ noùi tröôùc khi coù cuoäc noåi daäy cuûa Taây Sôn.
26. Phuû bieân taïp luïc, Sñd, tr. 252-253.
27, 28, 29. Phuû bieân taïp luïc, Sñd, tr. 73, 74.
30. Nôi chieán tröôøng chính cuûa chieán tranh Trònh - Nguyeãn.
31. Phuû bieân taïp luïc, Sñd, tr. 258-259.
32. Ñaïi Nam thöïc luïc tieàn bieân, tr. 98 ghi: Thaùng 9 vua Chaân Laïp laø Naëc Ong Chaân xaâm laán bieân thuøy.
Dinh Traán Bieàn (Phuù Yeân) baùo leân. Chuùa sai Phoù töôùng Traán Bieân laø Toân Thaát Yeán, Cai ñoäi laø Xuaân
Thaéng, Tham möu laø Minh Loäc ñem 3.000 quaân ñeán thaønh Höng Phöôùc (baáy giôø goïi laø Moâ Xoaøi) ñaùnh
phaù ñöôïc, baét Naëc Ong Chaân ñem veà. Chuùa tha toäi cho vaø sai hoä toáng veà nöôùc, khieán laøm phieân thaàn,
haøng naêm noäp coáng.
Theo Henri Russier trong Histoire sommaire du royaume de Cambodge ñöôïc Thaùi Vaên Kieåm trích daãn
trong Ñaát Vieät trôøi Nam tr. 46: “Naêm 1642, moät soá ngöôøi con cuûa Chay Chetta II vaø baø hoaøng haäu
131
ngöôøi Laøo, laø Hoaøng töû Chan, gieát vua Ang Non vaø chuù ruoät laø Outey ñeå leân ngoâi roài laáy moät ngöôøi
vôï Maõ Lai theo hoïc ñaïo Mohamet. Hoài ñoù ngöôøi Chaêm vaø ngöôøi Maõ Lai raát ñoâng ôû Cao Mieân. Hoï döïa
theá nhaø vua laø ñoàng ñaïo ñeå xen vaøo chính tröôøng Cao Mieân, laøm cho hoaøng toäc raát baát bình vaø daân
chuùng phaãn noä. Theo lôøi khuyeân cuûa baø Hoaøng thaùi haäu Vieät Nam, hoï quyeát ñònh xin chuùa Nguyeãn
can thieäp. Hieàn Vöông baèng loøng can thieäp vaø giao cho Traán thuû Traán Bieân dinh cöû moät ñaïo binh
vaøo Nam laäp laïi traät töï, cho thuaän vôùi loøng daân Cao Mieân. Vua Cao Mieân bò baét, sau ñoù ñöôïc traû töï
do vaø thuaän nhöôïng Bieân Hoøa cho nöôùc ta. Qua naêm 1659 thì Naëc Ong Chaân maát.
33. Phuû bieân taïp luïc, Sñd, taäp 2, tr. 440.
34. Toå chöùc naäu toàn taïi cho ñeán cuoái ñôøi Gia Long ñaàu Minh Maïng nhö moät ñôn vò haønh chính tröïc
thuoäc toång.
35. Töø ñaây soá ngöôøi naøy goïi laø di daân, khoâng coøn goïi laø löu daân nöõa.
36. Ñaïi Nam thöïc luïc tieàn bieân, Sñd, tr. 153-154.
37. Trieàu Gia Long ñoåi laø Phöôùc Chaùnh khi naâng leân thaønh huyeän Phöôùc Chaùnh.
38. Töø naêm 1779 Nguyeãn AÙnh cho veõ baûn ñoà caùc dinh traán trong Nam, caét ñoåi thuoäc dinh Phieân Traán.
Töø ñoù moãi huyeän ñeàu coù 4 toång nhö nhau.
39. Töø Gia Long thöù 7 (1808) naâng leân thaønh huyeän vaø ñoåi teân laø huyeän Thuaän An.
40, 41. Ñaïi Nam thöïc luïc chính bieân - Ñeä nhaát kyû, quyeån 4, tr. 103.
42. Xem Gia Ñònh thaønh thoâng chí, Sñd, taäp trung.
43. Naëc OÂng Chaân thua traän bò baét soáng giaûi veà dinh Quaûng Bình, nôi chuùa Nguyeãn ñoùng haønh dinh taïi
ñaây, chæ huy quaân Nguyeãn choáng cöï quaân Trònh, ñaùng lyù bò haï nguïc hoaëc cheùm ñaàu, nhöng ñöôïc tha
cho trôû veà tieáp tuïc laøm vua.
44. Chæ soá ngöôøi Minh Höông.
132
BAØN VEÀ CHEÁ ÑOÄ QUAN LAÏI ÑAÏO GIAÙO
CUÛA THÔØI HAÄU LEÂ VIEÄT NAM
(THEÁ KYÛ XVIII)
Onishi Kazuhiko*
Du Ñaïo giaùo ñaõ tuyeàn baù töø Trung Quoác sang caùc khu vöïc Ñoâng AÙ, nhöng
tröø trong xaõ hoäi Hoa kieàu, hình thaùi Ñaïo giaùo chính thoáng coù hai yeáu toá laø ñaïo
quaùn, ñaïo só thì coøn laïi raát ít. Ñeán baây giôø, ngöôøi ta khoâng bao giôø nhìn thaáy
ñöôïc caû ñaïo quaùn, ñaïo só ôû Nhaät baûn vaø Haøn Quoác. Duy nhaát, chæ taïi Vieät Nam,
daáu veát cuûa Ñaïo giaùo chính thoáng ôû moät soá ñaïo quaùn nhö Traán Vuõ Quaùn (töùc laø
ñeàn Quaùn Thaùnh taïi Haø Noäi) vaãn coøn. Daáu veát Ñaïo giaùo ñaäm neùt naøy chöùng toû
lòch söû Ñaïo giaùo chính thoáng ôû Vieät Nam coù töø raát laâu.
Khi nghó ñeán toân giaùo truyeàn thoáng Vieät Nam, ngöôøi ta phaûi ñeå yù ñeán “söï
dung hoøa Tam giaùo (Phaät-Nho-Ñaïo)”. Phaät giaùo, Nho giaùo vaø Ñaïo giaùo pha troän
laãn nhau ôû Vieät Nam cuõng raát laâu ñôøi. Nhö nhöõng lôøi Traàn Thaùi Toâng (trò vì 1225-
1258) vieát trong Khoùa Hö Luïc: “Chöa roõ thì chia laøm ba giaùo, hieåu roài thì cuõng
ngoä moät taâm”(1) laø moät lôøi tieâu bieåu cho yù thöùc cuûa caáp baäc trí thöùc luùc baây giôø
ñoái vôùi caùc toân giaùo truyeàn thoáng. Theo xu höôùng naøy, Ñaïo giaùo Vieät Nam daàn
daàn bieán ñoåi, moät laø caùc ñaïo quaùn daàn daàn trôû thaønh chuøa Phaät hoùa [Nguyeãn Du
Chi 1993:31].
Coøn ñaïo só Vieät Nam hình thaønh nhö theá naøo? Bieán ñoåi ra sao?
Toâi cho raèng tuy Ñaïo giaùo chính thoáng taïi Vieät Nam coù phaàn bieán ñoåi nhöng
ñöôïc duy trì khaù laâu daøi. Bôûi vì ngöôøi ta coù theå theo doõi ñaïo só Vieät Nam thoâng
qua cheá ñoä quan laïi cuûa Ñaïo giaùo cuõng ñöôïc duy trì raát laâu. Chính vì theá, khi
nghó ñeán ñaïo só Vieät Nam thì tröôùc heát nghieân cöùu veà cheá ñoä quan laïi Ñaïo giaùo
laø quan troïng. Hôn nöõa taøi lieäu veà noù vaãn coøn laïi trong nhöõng nieân ñaïi kyù, vaên
khaéc,v.v..
Vaøo theá kyû X, cheá ñoä quan laïi Ñaïo giaùo ñaõ xuaát hieän treân taøi lieäu vaên baûn
lòch söû Vieät Nam(2), nhöng ôû ñaây toâi muoán khaûo saùt veà cheá ñoä quaïn laïi Ñaïo giaùo
cuûa trieàu Haäu Leâ, ñaëc bieät laø theá kyû XVIII laø trung taâm ñieåm. Vì vaøo theá kyû XVII-
XVIII, do tö töôûng “Tam giaùo Ñoàng Nguyeân” tieáp tuïc phaùt trieån ñeán möùc trong
xaõ hoäi caùc laøng xaõ hình thaønh vaên hoùa toân giaùo ñaõ dung hoøa Phaät - Nho - Ñaïo
[Leâ Thaønh Khoâi 1955: 282, 1981: 293]. Luùc gaàn vôùi giai ñoaïn cuoái cuøng söï phaùt
* Nhaät Baûn.
133
trieån tö töôûng “Tam giaùo Ñoàng Nguyeân”, toâi muoán tìm hieåu hình thaùi vaø vai troø
ñaïo só Vieät Nam laø nhö theá naøo?
Baây giôø xin trôû laïi cheá ñoä quan laïi Ñaïo giaùo thôøi Leâ sô. Vaøo naêm Hoàng Ñöùc
thöù 2 (1471), theo leänh Leâ Thaùnh Toâng (trò vì 1460-1497), Ñaïo Luïc ty ñöôïc boá trí
vôùi tö caùch laø moät cô quan quaûn lyù vôùi Ñaïo giaùo. Laïi boá trí theâm Ñaïo Thoáng,
Dieãn Phaùp, Huyeàn Nghóa, Quaùn Sö, Ñaïo Chính laø quan laïi thuoäc cô quan ñoù(3).
Cheá ñoä naøy laø moâ hình cuûa cheá ñoä nhaø Minh Trung Quoác ñöôïc boá trí vaøo naêm
Hoàng Vuõ thöù 15 (1382).
Toâi xin lieät keâ caùc danh hieäu quan laïi Ñaïo Luïc ty cuûa cheá ñoä nhaø Minh vaø
thôøi Leâ sô cuøng vôùi caùc teân taàng lôùp.
Cheá ñoä Ñaïo Luïc ty nhaø Minh(4) Cheá ñoä Ñaïo Luïc ty thôøi Leâ sô(5)
Chính AÁt (Chính Nhaát): Chính 6 phaåm Ñaïo Thoáng: Toøng 8 phaåm
Dieãn Phaùp : Toøng 6 phaåm Dieãn Phaùp: Chính 9 phaåm
Chí Linh : Chính 8 phaåm —————————-
Huyeàn Nghóa : Toøng 8 phaåm Huyeàn Nghóa : Chính 9 phaåm
Cheá ñoä ñòa phöông quan laïi Ñaïo giaùo

Nhaø Minh(6) thôøi Leâ sô(7)
Phuû :Ñaïo Kyû ty Ñoâ Kyû: Toøng 9 phaåm Quaùn Sö: Chính 9 phaåm
Chaâu : Ñaïo Chính ty Ñaïo Chính —— Ñaïo Chính: Chính 9 phaåm
Huyeän: Ñaïo Hoäi ty Ñaïo Hoäi ——
So saùnh cheá ñoä quan laïi Ñaïo giaùo cuûa nhaø Minh vaø thôøi Leâ sô thì coù theå neâu
leân moät soá ñieåm khaùc nhau nhö sau:
(1) Taàng lôùp caùc quan laïi Ñaïo giaùo cuûa thôøi Leâ sô thaáp hôn nhaø Minh. Coù leõ,
ñieàu naøy laø do phaûn aûnh tö töôûng ñoäc quyeàn Nho giaùo cuûa thôøi Leâ sô, neân ñòa
vò Ñaïo giaùo raát bò coi nheï trong cheá ñoä quan laïi.
(2) Caùi teân cao nhaát trong caùc caáp baäc quan laïi Ñaïo giaùo thôøi Leâ sô laø Ñaïo
Thoáng chöù khoâng phaûi laø Chính AÁt (Chính Nhaát) nhö cheá ñoä nhaø Minh. Caùi teân
Ñaïo Thoáng xuaát hieän treân tö lieäu sôùm hôn vaøo naêm 1471. Theo trang ñaàu baûn
kinh Cao Thöôïng Ngoïc Hoaøng Baån Haïnh Taäp Kinh ñöôïc giöõ laïi Linh Tieân
quaùn(8), noù ñöôïc hoaøn thaønh vaøo khoaûng nhöõng naêm 1434-1443, ñaõ coù danh
hieäu moät ñaïo só Phan Vaên Nhaân laø Ñaïo Thoáng [Nguyeãn Taøi Caån 2001:135]. Song
theo tö lieäu lòch söû Trung Quoác(9), Ñaïo Thoáng laø moät loaïi thuaät ngöõ Nho giaùo
coù yù nghóa laø moät caùi heä thoáng cuûa nhöõng vò Thaùnh hieàn ñaõ truyeàn laïi con Ñaïo
cuûa Nho giaùo töø ñôøi thöôïng coå ñeán ñôøi sau. Chính vì theá, hieän nay toâi chöa roõ
134
BAØN VEÀ CHEÁ ÑOÄ QUAN LAÏI ÑAÏO GIAÙO CUÛA THÔØI HAÄU LEÂ VIEÄT NAM (THEÁ KYÛ XVIII)
taïi sao quan chöùc cao nhaát trong caùc caáp baäc quan laïi Ñaïo giaùo thôøi Leâ sô ñöôïc
ñaët teân nhö theá.
(3) Caùc danh hieäu quan laïi Ñaïo giaùo thôøi Leâ sô ít hôn so vôùi danh hieäu quan
laïi Ñaïo giaùo nhaø Minh nhö Chi Linh, Ñoâ Kyû, Ñaïo Hoäi. Toâi cho raèng moät trong
nhöõng lyù do ñoù laø coù leõ quy moâ giaùo ñoaøn ñaïo só Vieät Nam vaøo luùc baáy giôø nhoû
hôn giaùo ñoaøn ñaïo só nhaø Minh, neân nhaø Leâ khoâng baét chöôùc hoaøn toaøn cheá ñoä
quan laïi Ñaïo giaùo nhaø Minh maø thu nhoû laïi noù ñeán möùc laøm cho noù thích hôïp
hôn ñoái vôùi quy moâ Quoác gia nhaø Leâ.
Maëc duø coù moät soá caùi khaùc nhau nhö toâi ñaõ keå treân, nhöng haàu nhö danh
hieäu quan laïi Ñaïo giaùo ñöôïc keá thöøa cho ñeán theá XVII(10). Ñeán nöûa ñaàu theá kyû
XVIII, nhöõng danh hieäu naøy coù veû ñöôïc tieáp tuïc duy trì. Theo quan chöùc chí cuûa
Lòch trieàu hieán chöông loaïi chí, cheá ñoä quan laïi ñöôïc ra leänh vaøo naêm Baûo Thaùi
naêm thöù 2 (1721) laïi coù caùc danh hieäu quan laïi Ñaïo giaùo vaø caùc teân taàng lôùp, so
saùnh vôùi cheá ñoä naêm 1471 thì nhö sau.
Cheá ñoä Ñaïo Luïc ty vaøo naêm 1721 Cheá ñoä Ñaïo Luïc ty vaøo naêm 1471
Ñaïo Thoáng: Chính 9 phaåm Ñaïo Thoáng: Toøng 8 phaåm
Dieãn Phaùp: Toøng 9 phaåm Dieãn Phaùp: Chính 9 phaåm
Huyeàn Nghóa: Toøng 9 phaåm Huyeàn Nghóa: Chính 9 phaåm
Cheá ñoä ñòa phöông quan laïi Ñaïo giaùo

Quaùn Sö: Toøng 9 phaåm Quaùn Sö: Chính 9 phaåm
Ñaïo Chính: Toøng 9 phaåm Ñaïo Chính: Chính 9 phaåm
ÔÛ ñaây roõ raøng ngöôøi ta nhìn thaáy caùc taàng lôùp quan laïi Ñaïo giaùo ñöôïc ra leänh
vaøo naêm 1721 ñaõ bò haï xuoáng moät baäc so vôùi quan cheá naêm 1471. Boái caûnh cuûa
söï haï xuoáng caáp baäc naøy, coù leõ vaãn coù phaûn aùnh chính saùch vöøa khinh bæ vöøa
nghieâm caám caùc toân giaùo, tín ngöôõng ngoaøi Nho giaùo ñang coù nhöõng naêm cuoái
nöõa theá kyû XVII(11).
Ngöôøi ta ñeå yù nhieàu hôn laø vaøo theá kyû XVIII, beân caïnh cheá ñoä quan laïi Ñaïo
giaùo chòu aûnh höôûng cheá ñoä Trung Quoác, ñaõ coù cheá ñoä quan laïi Ñaïo giaùo rieâng
cuûa Vieät Nam. Trong Traán Vuõ Quaùn Luïc(12) coù phaàn ghi cheùp veà caùc vò truï trì cuûa
Traán Vuõ Quaùn (töùc laø Ñeàn Quaùn Thaùnh taïi Haø Noäi maø toâi ñaõ daãn tröôùc) toàn taïi
vaøo theá kyû XVIII laø “Baûn Quaùn Truï Trì Phuøng Thò Ñaïo Phaû Löôïc”(13) (Xin xem
sô ñoà 1 lieät keâ theo phaàn naøy).
135
Sô ñoà 1: theo Baûn Quaùn Truï Trì Phuøng Thò Ñaïo Phaû Löôïc
Theo “Baûn Quaùn Truï Trì Phuøng Thò Ñaïo Phaû Löôïc” phaàn naøy ghi laïi veà sö
toå thöù 1 ñeán thöù 7 vaø toøng sö toå thöù 1, thöù 2. Caùc vò sö toå: Sö toå ñeàu thuoäc hoï
Phuøng. Toå thöù 1: Phuøng Ñình Thuyeân laø ngöôøi thoân Lieân Trì, huyeän Noâng Coáng,
traán Thanh Hoùa coù coâng lao chöõa beänh cho ngöôøi khaùch cuûa chuùa Trònh baèng
caùch duøng buøa(14). Naêm Baûo Thaùi thöù 3 (1722), oâng Phuøng Ñình Thuyeân ñöôïc
boå nhieäm truï trì Traán Vuõ Quaùn vaø ñöôïc nhaän danh hieâu laø Ñaïo Luïc Ty Ñaïo
Thoáng gioáng nhö danh hieäu cao nhaát caáp baäc cheá ñoä quan laïi Ñaïo giaùo vöøa
môùi ñöôïc ñònh cheá laïi vaøo naêm 1721. Nhöng duø döôùi Sö toå thöù 2 vaãn thuoäc cô
quan mang teân laø Ñaïo Luïc Ty maø coù danh hieäu khaùc hoaøn toaøn vôùi cheá ñoä
tröôùc nhö sau ñaây.
136
Phaùp Ty Söï Hoä Sö

Toå thöù 2: Phuøng Ñình Thuyeân Toå thöù 4: Phuøng Ñình Chí
Phaùp Söï
Toå thöù 7: Phuøng Ñình Traân Toång Caùn Coâng Vaên
Toå thöù 4: Phuøng Ñình Chí
Hieån AÕn Toå thöù 5: Phuøng Ñình
Toå thöù 3: Phuøng Ñình Chö Toå thöù 6: Phuøng Ñình Traân
Phaàn cuoái “Baûn Quaùn Truï Trì Phuøng Thò Ñaïo Phaû Löôïc” coù ghi laïi raèng: “Laïi
nghó trong cheá ñoä Ñaïo Luïc Ty cuûa nhaø Leâ coù ba caáp Phaùp Söï, Hoä Sö, Hieån
AÕn”(15). Nhöng ôû ñaây ngöôøi ta nhìn thaáy theâm 2 danh hieäu khaùc nöõa laø Phaùp Ty
Söï vaø Toång Caùn Coâng Vaên. Tröôùc heát, theo kyù söï maø toâi vöøa trích daãn, caùi teân
Phaùp Ty Söï thì coù khaû naêng taùc gia cuoán saùch naøy ghi nhaàm theâm moät töø Ty cho
vaøo giöõa 2 töø Phaùp Söï, hay laø moät caùi teân khaùc cuûa Phaùp Söï.
Coøn veà Toång Caùn Coâng Vaên laø danh hieäu nhieàu nhaát maø caùc Sö toå ñaõ ñöôïc boå
nhieäm laïi khoâng coù trong cheá ñoä Ñaïo Luïc Ty cuûa nhaø Leâ maø taùc gia Traán Vuõ Quaùn
Luïc ñaõ ghi cheùp. Duø do nhöõng kyù söï nhö theá, vaøo theá kyû 18 ngöôøi ta coù theå bieát
theâm nhaø Leâ coù khaû naêng laø nhöõng quan laïi Ñaïo giaùo mang teân raát ñoäc ñaùo so vôùi
thôøi tröôùc, nhöng laïi coù nhieàu vaán ñeà chöa roõ veà caùc danh hieäu naøy laø:
Chöùc naêng hay laø vai troø caùc quan laïi Ñaïo giaùo laø nhö theá naøo?,
Ñaây noù laø nhöõng danh hieäu ñöôïc phoå bieán trong xaõ hoäi luùc baây giôø hay sao?.
Song rieâng Traán Vuõ Quaùn Luïc khoâng
coøn nghi gì nöõa ñeå hieåu bieát veà caâu hoûi
naøy.
Gaàn ñaây, toâi tìm ra ñöôïc moät taøi lieäu baûn
vaên coù khaû naêng doùng goùp ít nhieàu vaán ñeà
naøy. Teân taøi lieäu naøy laø Thích Ñieån Bieän
Cung Coâng Vaên Toång(16) ñöôïc Ñaøm Chaân
Thoï, Sa Di cuûa chuøa Ñaïi Phuùc(17) ñeà töïa, vaø
coù 53 tôø. Saùch naøy ghi laïi veà caùch thöïc hieän
nhöõng nghi leã Phaät giaùo chuû yeáu laø caùc loaïi
leã chuùng sinh quy moâ lôùn mang teân laø “Thuûy
Luïc Minh Döông Trai(18). Tôø 9a doøng 1-2 cuûa
saùch naøy coù ghi laø “Hoaøng trieàu naêm Vónh
Thònh thöù 14 (1718), Tueá tinh naèm ôû Maäu
Tuaát, Troïng Haï (thaùng 5), Só nhaân Vuõ Höïu
Kính cheùp giuùp ñeå phuïng hoä Coâng Ñöùc”.
Cho neân saùch naøy ñöôïc bieân soaïn vaøo naêm
1718 tröôùc khi cheá ñoä quan laïi nhaø Leâ ñöôïc
ñònh cheá laïi vaøo 1721 laø 3 naêm. Sô ñoà 2: Tôø 8a cuûa Thích Ñieån Bieän
Cung Coâng Vaên Toång
137
Saùch naøy coù moät ñaëc ñieåm laø coù 29 caùi sô ñoà veõ laïi caùch boá trí baøn thôø, baøn
daâng ñoà cuùng... Töø tôø 8a ñeán tôø 8b coù sô ñoà ñaàu tieân mang teân laø “Song Tu Trai
Thöùc” ñaõ veõ caùch boá trí 2 ñaøn trai quy moâ khaù lôùn song song ñöôïc toå chöùc. Duø
nhöõng ñieàu chi tieát veà noäi dung naøy chöa roõ, nhöng trong sô ñoà tôø 8a coù caû nhöõng
ngoâi nhaø thôø coù teân nhö Thieân Ñöôøng, Linh Quang Ñieän, Kim Khuyeát Ñieän, nhöng
ñoà cuùng nhö laù phan, nhaïc cuï vaø nhöõng ngöôøi tham döï nghi leã naøy ñeàu ñöôïc xeáp
haøng 3 doøng. Trong 2 doøng beân ngoaøi, ôû caùc beân traùi coù nhaø mang teân laø Phuïng
Noäi Ngoaïi Toå Toâng Ñöôøng hình nhö nôi thôø cuùng oâng baø noäi ngoaïi. Tuïc nhaø thôø
naøy ñöôïc boá trí theo khaùi nhieäm hieáu haïnh cuûa Nho giaùo. Phaàn giöõa cuûa sô ñoà tôø
8b coù baøn thôø ñeå cuùng Theá Toân, Boà Taùt vaø Thieân Phuû, Thuûy Phuû, Ñòa Phuû.
Theá Toân laø moät danh hieäu Phaät Thích Ca
laø ñoái töôïng suøng phuïng Phaät giaùo cuõng nhö
Boá Taùt. Coøn caû Thieân Phuû, Thuûy Phuû, Ñòa
Phuû laø trôøi, nöôùc, ñaát 3 theá giôùi coù moät neùt
ñaëc thuø cuûa Ñaïo giaùo Vieät Nam [Ngoâ Ñöùc
Thònh 1996: 23]. Do ñoái töôïng chuû yeáu laø
nhö vaäy, nghi leã naøy ñöôïc toå chöùc theo tö
töôûng “Tam giaùo ñoàng nguyeân” laø roõ raøng.
Trong sô ñoà tôø 8a, ôû doøng beân giöõa,
tröôùc maët nhaø Thieân Ñöôøng, ngöôøi ta coù theå
nhìn thaáy 4 caâu laø Cao Coâng Hoä Sö, Hieån
AÙn Maät AÙn, Linh vò vaø Trai chuû. Ñaùng chuù yù
laø beân treân Hoä Sö coù töø “Cao Coâng”. Ñaây
vöøa laø caùch goïi toân kính cho ñaïo só, vöøa laø
caùch goïi ngöôøi phuï traùch caáp baäc cao nhaát
cuûa toå chöùc nghi leã Ñaïo giaùo [Phan Vaên Caùc,
Claudine Salmon 1998:48 chuù thích(6)]. Laïi
coù caû 2 caùi danh hieäu laø Hoä Sö, Hieån AÙn maø
Sô ñoà 3: Tôø 8b cuûa Thích Ñieån Bieän
caùc vò sö toå Traán Vuõ Quaùn seõ ñöôïc boå
Cung Coâng Vaên Toång
nhieäm coù tö caùch laø quan laïi Ñaïo giaùo.
Chính vì theá, coù theå hieåu bieát ñöôïc laø thoâng qua lieät keâ danh hieäu ñaïo só chieám
vò trí chuû yeâuù cuûa nôi toå chöùc nghi leã naøy. Beân caïnh caùc danh hieäu quan laïi
Ñaïo giaùo nhö theá, theo phaàn “Phaùt Taáu Taïi Xin Ñình Dieân Trai Hoäi Thoâng
Duïng” laïi ghi raèng “Ñaùnh troáng 3 laàn, taêng quan chia ra vaø xeáp haøng”(tôø 20a,
doøng 6). ÔÛ ñaây coù 2 töø “taêng quan”. Duø caùi ñoù laø quan laïi Phaät giaùo hay laø nhaø
sö vaø quan laïi bình thöôøng thì chöa roõ, nhöng ít nhaát theo töø “quan” bieåu thò
nghi leã naøy ñöôïc nhöõng quan laïi cuõng tham döï. Do ñieàu naøy vaø nhöõng danh
hieäu quan laïi Ñaïo giaùo ñöôïc veõ treân sô ñoà cuûa saùch naøy, vaø quy moâ nhöõng nghi
leã ñöôïc moâ taû trong saùch naøy khaù lôùn, hôn nöõa laø caáp baäc hoaøng gia thôøi aáy raát
haâm moä nghi leã Thuûy Luïc Hoäi [Nguyeãn Lang 1994:114], toâi cho raèng nhöõng nghi
leã ñöôïc ghi cheùp trong saùch naøy coù nhieàu khaû naêng laø ñaõ moâ taû nhöõng nghi leã
ñöôïc toå chöùc trong cung ñieän cuûa hoaøng toäc nhaø Leâ hay laø nhaø Trònh.
Nhö toâi ñaõ keå treân, teân saùch naøy laø Thích Ñieån Bieän Cung Coâng Vaên Toång coù
phaàn Coâng Vaên. Chöõ Haùn cuûa Coâng naøy laø gioáng nhö Coâng cuûa söï taán coâng, söï
138
coâng kích. Nhöng noäi dung vaên baûn nhö theá naøy, Coâng cuûa Coâng Coäng laø thích
ñaùng nhieàu hôn. Lôøi töïa saùch Thích Ñieån Kì An Dieân Sinh Coâng Vaên(19) cho raèng
“Coâng vaên laø bieåu thò vaên Taáu, noùi leân vaên Sôù, Caùi ñoù laø söï tuyeân boá nhöõng ñieàu
Ñöùc Phaät ñaõ ñöïa vaøo maø laïi cöùu giuùp con ngöôøi, nhöõng ñieàu con ngöôøi döïa vaøo
maø laïi laøm cho Ñöùc Phaät hieån döông leân”. Theo lôøi töïa cuûa saùch naøy Coâng vaên
coù nghóa laø nhöõng baøi vaên Taáu, vaên Sôù ñoái vôùi Ñöùc Phaät.
Nhöng hai beân cuûa caùi hình nhaø Thieân Ñöôøng cuûa tôø 8a ñeàu coù töø Coâng Vaên.
Beân traùi cuûa sô ñoà tôø 8b cuõng ñöôïc nhìn thaáy 3 töø “Coâng Vaên Truù”. 3 töø “Coâng
Vaên Truù” naøy hình nhö bieåu thò Nôi ôû Coâng Vaên gioáng nhö laø con ngöôøi. Laïi coù
nhöõng phaàn nhö “Xin Phaät Ñöôøng Thuûy Luïc Töï Sinh Tuøy Nguyeân Thoâng Duïng”
cho raèng “Coâng vaên baét ñaàu keùo 3 laù phan Phaät, ñeå laïi chuùng treân Tam Baûo vò
vaø cuùng theo leã phaùp. Coâng vaên laáy vaên Sôù vaø vaên Phoù ra töø hôïp, tuyeân boá leân
ba laàn, roài ñeå laïi tröôùc maët Tam Baûo vò.”(tôø 27a, doøng 6-7), nhö “Thaäp Cung Nghi
Thoâng Duïng” cho raèng “Coâng Vaên, Beân Ñaøn hai ngöôøi, töøng ngöôøi moät mang vaûi
luïa boán thöôùc vaø caùi höông ñeán Trai chuû. Trai chuû nhaän nhöõng caùi ñoù, laïi giô
nhöõng ñoà cuùng ñoù leân treân traùn.”(tôø 29b, doøng 6-7). Cuoái cuøng, theo nhöõng ví duï
keå treân, toâi cho raèng Coâng Vaên vöøa laø teân taäp baøi nghi leã vöøa laø moät danh hieäu
ñaïo só ñieàu khieån vaên cuùng trong khi thöïc hieän nhöõng nghi leã.
Hôn nöõa, töø tôø 2 ñeán tôø 7 laø phaàn “Thích Thò Coâng Vaên Ñònh Cheá Quoác Ngöõ
Taäp” baèng chöõ Noâm cuûa Thích Ñieån Bieän Cung Coâng Vaên Toång laïi cho raèng “Ai
laøm Toång Caùn Coâng Vaên, xem ñaây cho saïch, muoân laàn ngoâ thoâng”. ÔÛ ñaây, hình
nhö ghi laïi nhöõng ñieàu maø ngöôøi seõ laøm Toång Caùn Coâng Vaên phaûi ñeå yù, ñaëc bieät
laø khi ñoïc vaên baûn nghi leã moät caùch caån thaän. Neáu theâm phaàn chöõ Noâm naøy vaøo
nhöõng ñieàu maø toâi ñaõ keå treân, vaø suy nghó laïi thì toâi cho raèng Toång Caùn Coâng
Vaên maø 3 vò sö toå cuûa Traán Vuõ Quaùn ñaõ ñöôïc boå nhieäm cuõng laø danh hieäu ñaïo
só coù chöùc naêng quaûn lyù nhöõng ñaïo só khaùc coù vai troø laø ngöôøi Coâng Vaên.
Sau ñaây toâi xin saép xeáp laïi moät soá ñieàu do vieäc khaûo saùt nhöõng tö lieäu nhö
ñaõ noùi ôû treân:
(1) Hieån AÙn, Hoä Söï vaø Toång Caùn Coâng Vaên khoâng nhöõng chæ ghi vaøo trong
saùch Traán Vuõ Quaùn Luïc maø coøn ñöôïc ghi laïi saùch khaùc nhö Thích Ñieån Bieän
Cung Coâng Vaên Toång. Thôøi ñieåm Thích Ñieån Bieän Cung Coâng Vaên Toång ñöôïc in
laïi cuõ hôn caùc vò truï trì Traán Vuõ Quaùn ñöôïc boå nhieäm caùc chöùc vò. Theo hai ñieàu
naøy, caùc danh hieäu nhö treân coù khaû naêng laø phoå bieán trong xaõ hoäi luùc baáy giôø.
(2) Duø nghi leã Thuûy Luïc Hoäi mang saéc cuûa tö töôûng “Tam giaùo Ñoàng Nguyeân”,
nhöng nhöõng ñaïo só coù tö caùch laø quan laïi Ñaïo giaùo vaãn duy trì vai troø quan troïng.
Toâi xin laáy theâm moät soá tö lieäu veà quan laïi Ñaïo giaùo luùc baáy giôø. Ñaây laø phaàn
boá di cuûa töø ñieån chöõ Noâm Chæ Nam Ngoïc AÂm Giaûi Nghóa ñöôïc boå sung, söûa laïi
vaø in laïi .Caùi teân saùch môùi laø Truøng Hueà Chæ Nam Phaån Vöïng Daõ Ñaøm Tònh Boå
Di Ñaïi Toaøn(20) coù ñoaïn “Tieân Löõ,Vuõ Khaùch, Ñaïo Só, Baïch Y Nhaân, ñeàu Thaày ñaïo
quan”(21) [Traàn Xuaân Ngoïc Lan 1985: 98]. Nhö nhöõng ngöôøi ñaõ bieát baûn goác töø
ñieån naøy ñöôïc bieân soaïn khoâng muoän hôn theá kyû XVII [ibid.:61] . Coøn phaàn boá
di cuûa noù, töùc laø phaàn “boå sung theâm”, ñöôïc in laïi vaøo naêm 1761 (naêm Khanh
139
Höng thöù 22) [Laïi Nguyeân AÂn / Buøi Vaên Cöôøng 1999: 68-69]. Nhö vaäy, phaàn “boå
sung theâm” thoâng qua nhöõng töø vöïng ñoù ñaõ moâ taû dieãn bieán xaõ hoäi thöïc teá sau
theá kyû XVII ñeán gaàn naêm 1761. Chính vì theá, nhöõng teân khaùc cuûa “Thaày Ñaïo
quan” chöùng toû raèng nhöõng quan laïi Ñaïo giaùo vaãn coøn vaø laïi coù caùch goïi toân
kính ña daïng mang tính coå ñieån trong theá kyû XVIII.
Cuoái cuøng, cheá ñoä quan laïi Ñaïo giaùo nhaø Leâ trong theá kyû XVIII coù caû 2 heä
thoáng khaùc nhau, moät laø cheá ñoä chòu aûnh höôûng cheá ñoä nhaø Minh, moät laø cheá ñoä
ñoäc ñaùo nhaø Leâ. Duø 2 cheá ñoä naøy coù veû song song toàn taïi maø laïi cheá ñoä ñoäc ñaùo
cuûa nhaø Leâ chöa bao giôø ñöôïc nghi cheùp laïi treân taøi lieäu lòch söû nhö laø Lòch trieàu
hieán chöông loaïi chí, Lòch Trieàu Taïp kyù, Leâ Trieàu Quan cheá v.v.. maø caùc nhaø lòch söû
Nho gia ñaõ bieân soïan. Neân hieän naøy toâi chöa theå laøm roõ lòch söû heä thoáng quan laïi
Ñaïo giaùo ñoäc ñaùo cuûa nhaø Leâ. Coù leõ, nhö tieán só Li Tana ñaõ keå veà nhaø söû hoïc trieàu
Nguyeãn raèng “caùc nhaø söû hoïc thöôøng boû qua, laøm môø ñi nhöõng hình thaùi dò giaùo
vaø phi Khoång giaùo cuûa xaõ hoäi Ñaøng Trong” [Li Tana 2003: 51], nhaø söû hoïc Nho giaùo
cuûa Ñaøng Ngoaøi cuõng coù khaû naêng boû nhöõng kyù söï veà dò giaùo nhö Ñaïo giaùo.
Duø taàng lôùp quan laïi Ñaïo giaùo nhaø Leâ raát thaáp, moãi khi quan cheá nhaø Leâ
ñöôïc ñònh cheá laïi, thì caáp baäc cuûa hoï laïi bò haï xuoáng, nhöng danh hieäu ña ñaïng
cuûa hoï vaøo theá kyû XVIII vaãn coù vai troø quan troïng ñoái vôùi nhöõng nghi leã theo
khaùi nieäm “Tam giaùo Ñoàng Nguyeân” ñaäm neùt. Chöùng toû laø giôùi Ñaïo giaùo vaãn duy
trì moät löïc löôïng vaø söï toân troïng trong xaõ hoäi thôøi aáy. Toâi cho raèng söï duy trì
moät löïc löôïng cuûa hoï vaø söï toân troïng cho hoï laïi laøm cho Ñaïo giaùo chính thoáng
taïi Ñaøng Ngoaøi coù theå duy trì cho ñeán theá kyû XVIII.
Beân caïnh ñoù, laïi coù tröôøng hôïp nhö laø moät soá nhaân daân luùc baáy giôø cuõng duy trì
tín ngöôõng vôùi Ñaïo giaùo. Ví duï nhöõng noâng daân thoân Ngoïc Trì, xaõ Thaïch Baøn, huyeän
Gia Laâm laøm pho tuôïng ñoàng lôùn moät vò thaàn Ñaïo giaùo laø Huyeän Thieân Thuôïng Ñeá.
Trong khi raát khoù söu taàm nguyeân lieäu kim loaïi, hoï töø töø laøm pho töôïng ñoù. Ñeå hoaøn
thaønh hoï ñaõ maát nhöõng 48 naêm (1757-1802) [Nguyeãn Thò Oanh1988a,1988b,1990]. Toâi
cho raèng boái caûnh ñoù coù tình hình xaõ hoäi Vieät Nam vaøo theá kyû 18 laø gaëp nhieàu khoù
khaên do coù nhieàu thieân tai, nhöõng laøng xaõ bò tan hoang, noâng daân khaép nôi toå chöùc
khôûi nghóa [UÛy ban Khoa hoïc Xaõ hoäi Vieät Nam 1975: 319-330]. Ñieàu maø caáp baäc ñaïo
só ñöôïc duy trì moät löïc löôïng vaø söï toân troïng cuûa xaõ hoäi(22) cuõng laø phaûn aùnh baên
khoaên xaõ hoäi luùc baáy giôø. Coøn nhöõng ñaïo só cuõng coá gaéng duy trì neùt chính thoáng
baûn thaân mình veà vieäc keá thöøa tö caùch chính thöùc cuûa ñaïo só baèng bieân soaïn vaø xuaát
baûn saùch veà nghi leã keá thöøa tö caùch ñaïo só [ONISHI 2004:76-78]. Ñaây laø moät trong
nhöõng nguyeân nhaân maø caäp baäc Ñaïo só ñöôïc duy trì neùt chính thoáng trong thôøi ñaïi
khaùi nieäm “Tam giaùo Ñoàng Nguyeân” trong xaõ hoäi trôû neân maïnh meõ nhieàu hôn.
CHUÙ THÍCH
1. Phoå Khuyeân Phaùt Taâm Boà Ñeà Taâm [Nguyeãn Hueä Chi 1988:60,65 ]
2. Theo Ñaïi Vieät söû kyù toaøn thö, Baûn kyù, quyeån 1, vaøo naêm Thaùi Bình thöù 2 (971) cuûa trieàu Ñình, ñaïo só
Ñaêng Huyeàn Quang ñöôïc trao taêng danh hieäu laø Sung Chaân Uy Nghi.Theo suy nghó cuûa toâi, danh
hieäu naøy chòu aûnh höôûng cuûa cheá doä quan laïi nhaø Tuøy vaø Ñöôøng Trung Quoác [ONISHI 2001:117 ].
3. Thieân Nam dö haï taäp, quan cheá ñieån leã (trích daãn töø Khaâm Ñònh Vieät söû thoâng giaùm cöông muïc, chính
bieân, quyeån 32)
140
4. [NOGAMI 1948:11]. Beân caïnh Ñaïo Luïc Ty ,cheá ñoà nhaø Minh laïi coù moät boä maùy cho quan laïi Phaät giaùo
laø Taêng Luïc Ty.Taêng Luïc Ty coù quan laïi laø Thieän Theá (Chính 6 phaåm), Xieån Giaùo (Toøng 6 phaåm),
Giaûng giaùo (Chính 8 phaåm), Giaùc Nghóa (Toøng 8 phaåm) [NOGAMI ibid.].
5. Beân caïnh Ñaïo Luïc Ty, cheá ñoà thôøi Leâ sô cuõng laïi coù moät boä maùy cho quan laïi Phaät giaùo laø Taêng Luïc
Ty .Taêng Luïc Ty coù quan laïi laø Taêng Thoáng (Toøng 8 phaåm), Xieån Giaùo(Chính 9 phaåm), Giaùc Nghóa
(Chính 9 phaåm) Thieân Nam dö haï taäp, quan cheá ñieån leã (trích daãn töø Khaâm ñònh Vieät söû thoâng giaùm
cöông muïc,chính bieân, quyeån 32)
6. [NOGAMI 1948:11]. Beân caïnh cheá ñoà quan laïi ñòa phöông Ñaïo giaùo nhaø Minh laïi coù cheá ñoä cho
boä maùy vaø quan laïi ñòa phöông Phaät giaùo nhö phuû: Taêng Cöông Ty coù caû Ñoâ Cöông (Toøng 9
phaåm), Phoù Ñoâ Cöông, chaâu: Taêng Chính Ty coù Taêng Chính, huyeän: Taêng Hoäi Ty coù Taêng Hoäi
[NOGAMI ibid.].
7. Beân caïnh cheá ñoà quan laïi ñòa phöông Ñaïo giaùo thôøi Leâ sô Minh cuõng laïi coù cheá ñoà cho quan laïi ñòa
phöông Phaät giaùo nhö Töï Chính (Chính 9 phaåm),Taêng Hoäi(Chính 9 phaåm), Thieân Nam dö haï taäp,
quan cheá ñieån leã (trích daãn töø Khaâm ñònh Vieät söû thoâng giaùm cöông muïc, chính bieân, quyeån 32)
8. Linh Tieân quaùn laø moät ngoâi ñaïo quaùn naèm ôû xaõ Ñöùc Thöôïng, huyeän Hoaøi Ñöùc, tænh Haø Taây.
9. Ví duï Toáng Söû, quyeån 429, lieät truyeän 188, Ñaïo hoïc 3, Chu Hy truyeän keå raèng“gTruyeän caùc vò Thaùnh
Hieàn Ñaïo Thoáng ñaõ tan ra laïi vaøo nhöõng quyeån saùch. Neân neáu yù nghóa chính cuûa kinh Thaùnh chöa
roõ thì truyeän cuûa caùc vò Thaùnh Hieàn cuõng môùi trôû neân khoâng roõ.”h
10. Trong Duyeät tuyeån theå thöùc leänh ñöôïc leänh ra vaøo naêm Thònh Ñöùc thöù 6 (1658) cuûa Leâ trieàu chính
leänh thieän chính coù danh hieäu nhö Ñaïo Thoáng, Ñaïo Chính , Ñaïo Phoù (coù theå laø phoù chöùc cuûa Ñaïo
Chính. Caùc ñieàu leä mieãn söu dòch cho con chaùu cuûa baùch quan vaên voõ ñöôïc daâng tôø khaûi xin vaøo
naêm Vónh Trò thöù 2 (1677) cuûa Lòch trieàu taïp kyû quyeån 1 laïi coù danh hieäu nhö Dieãn Phaùp, Huyeàn
Nghóa, Quaùn Söù, Quaùn Chính.
11. Theo caùc ñieàu leä ñöôc ra leänh thaùng 3 vaø thaùng 4 naêm Caûnh Trò thöù 3 (1665), thaùng 4 naêm Caûnh Trò
thöù 8 (1670) cuûa Leâ trieàu chính leänh thieän chính. [ONISHI 2003:133 chuù thích (43)]
12. Traàn Vuõ quaùn luïc ñöôïc Ñaïo Thoâng, ngöôøi truï trì quaùnTraàn Vuõ soaïn vaø ñeà töïa naêm Töï Ñöùc thöù 7
(1854).Saùch naøy löu giöõ taïi Vieän nghieân cöùu Haùn Noâm Haø Noäi, kí hieäu A1040.
13. Traàn Vuõ quaùn luïc tôø 59a-63a
14. Chuyeän naøy laïi xem ñöôïc chuyeän Traán Vuõ Quaùn tong Tang thöôïng ngaãu luïc cuûa Phaïm Ñình Hoå vaø
Nguyeãn AÙn.
15. Traàn Vuõ quaùn luïc tô 62a,doøng 4.
16. Saùch löu giöõ taïi Thö vieän Khoa hoïc – Kyõ thuaät cuûa UÛy ban Khoa hoïc Xaõ hoâi, Haø Noäi, kí hieäu AB487.
17. Baây giôø, veà caû Ñaøm Chaân Thoï vaø chuøa Ñaïi Phuùc thì chöa roõ.
18. Thuûy Luïc Minh Döông Traõi laø caùch goïi khaùc cuûa Thuûy Luïc Ñaïi Traõi Hoäi hoaëc Thuûy Luïc Hoäi. Sau khi
Thieàn sö Chuyeát Coâng (1590-1644, ngöôøi Phuùc Kieán, Trung Quoác) mang laïi kinh saùch Thuûy luïc chö
khoa vieát veà Thuûy Luïc Hoäi, giôùi Phaät giaùo Vieât Nam môùi baét ñaàu toå chöùc roäng raõi nghi leã naøy [Leâ
Thaønh Khoâi 1955:280 ] [Nguyeãn Lang 1994:114 ]. Saùch naøy löu giöõ taïi Vieän nghieân cöùu Haùn Noâm Haø
Noäi, kí hieäu AC340.
19. Thích ñieån kyø an dieân sinh coâng vaên ñöôïc Ñöùc Toâng cuûa Taêng Luïc Ty soaïn vaø ñeà töïa, in naêm Caûnh
Höng thöù 35 (1774). Saùch naøy löu giöõ taïi Vieän nghieân cöùu Haùn Noâm Haø Noäi, kí hieäu A2573.
20. Saùch löu giöõ taïi Vieän nghieân cöùu Haùn Noâm Haø Noäi, kí hieäu AB372.
21. Truøng hueà chæ nam phaàn vöïng daõ ñaøm tònh boà di ñaïi toaøn, Nhaân Luaân Boâ tôø 7b, doøng 9.
22. Beân Ñaøng-Trong, caáp baäc ñaïo só khaù phaùt truyeån cuõng nhö Ñaøng-Ngoaïi. Ví duï cô quan quan laïi Ñaïo
giaùo nhieàu hôn Ñaøng-Ngoaïi. Ngoaïi Ñaïo Luïc Ty ra, laïi coù Ñaïo Só Löông YÙ Ty, Töù Quí Ty, Huyeàn Phaùp
Ty, v.v..Hôn nöõa, coù tröôøng hôïp quan laïi bình thöôûng kieâm nhieäm quan laïi Ñaïo giaùo vaø Phaät giaùo
cuõng khaù phoå bieán [ONISHI 2003:114-128 ].

1. Cao Laõng (bieân soaïn), Xieån Trai (boå sung )1995, Lòch Trieàu Taäp Kyû (Nhaø xuaát baûn Vaên hoùa
- Thoâng tin, Haø Noäi).
2. Laïi Nguyeân AÂn bieân soaïn vôùi söï coäng taùc cuûa Buøi Vaên Troïng Cöôøng 1999, Töø ñieån Vaên hoïc
Vieät Nam (Nhaø xuaát baûn Giaùo duïc, Haø Noäi).
141
3. Leâ Kim Ngaân 1974. Cheá-ñoä Chính-trò Vieät Nam theá kyû] vaø [(Tuû-saùch Khaûo-cöùu Ñaïi-Vieät,Phaân-
khoa Khoa-hoïc Xaõ-hoäi cuûa Vieän Ñaïi-hoïc Vaïn -Haïnh).
4. Leâ Thaønh Khoâi 1955, Le Vieât-Nam,histoire et civilisation (Les Edition de Minut,Paris).
5. Leâ Thaønh Khoâi 1981, Histoire du Vieât Nam des origines aø 1858 (Sudesasie, Paris).
6. Li Tana 2002, “Xöù Ñaøng Trong vaøo theá kyû] vaø ] [moät moâ hình khaùc cuûa Vieät Nam”, Nghieân
cöùu Hueá, Taäp 3, tr. 44-52.
7. Nogami Sîunjyo, 1948, “Nha Moân taêng ñaïo cuûa ñaàu thôøi Minh”,OTANI GAKUHOU, (OTANI HOÏC
BAÙO) 72-1,tr.8-15.
8. Ngoâ Ñöùc Thònh (chuû bieân) 1996, Ñaïo Maãu ôû Vieät Nam (Nhaø xuaát baûn Vaên hoùa Thoâng tin, Haø
Noäi) Taäp I.
9. Nguyeãn Du Chi 1993, “Ngheä thuaät kieán truùc thôøi Maïc”, Nguyeãn Tieán Caûnh, Nguyeãn Du Chi,
Traàn Laâm, Nguyeãn Baù Vaân, Myõ thuaät thôøi Maïc, Vieän Myõ thuaät, tr. 13-52.
10. Nguyeãn Hueä Chi (Chuû bieân) 1998, Thô vaên Lyù-Traàn (Nhaø xuaát baûn Khoa hoïc Xaõ hoäi, Haø
Noäi), Taäp II,Quyeån thöôïng,
11. Nguyeãn Lang 1994, Vieät Nam Phaät giaùo söû luaän (In laàn thöù 3, Nhaø xuaát baûn Vaên hoïc, Haø
Noäi), Taäp II.
12. Nguyeãn Só Giaùc 1961, Leâ - Trieàu Chieáu - Linh Thieän - Chính (Nhaø in Bình Minh,
Saøi Goøn).
13. Nguyeãn Taøi Caån 2001, “Veà moät soá vaùn in ñaàu thôøi Leâ sô (1434-1443) vöøa phaùt hieän ñöôïc ôû
Linh Tieân Quaùn” Moât soá chöùng tích veà ngoân ngöõ, vaên töï vaø vaên hoùa, Nhaø xuaát baûn Ñaïi hoïc
Quoác gia Haø Noäi, tr.129-171.trích daãn töø Khaûo coå hoïc, soá 11-12 (1971), tr.123-138.
14. Nguyeãn Thò Oanh 1988a, “Veà nieân ñaïi pho töôïng ñoàng lôùn ôû ñeàn Traán Voõ Gia Laâm”. Nhaân
daân chuû nhaät, soá ngaøy 11-12-1988.
15. Nguyeãn Thò Oanh 1988b, “Veà nieân ñaïi pho töôïng ñoàng lôùn ôû ñeàn Traán Voõ Gia Laâm”. Taïp
chí Haùn Noâm, soá 2, tr.93-94.
16. Nguyeãn Thò Oanh 1990, “Veà vieäc xaùc ñònh nieân ñaïi pho töôïng lôùn ôû ñeàn Traán Voõ Gia Laâm
- Haø Noäi”. Taïp chí Khaûo coå hoïc, soá1-2, tr. 99-102.
17. Onishi Kazuhiko 2001, “Ñaïo quaùn, ñaïo só cuûa Vieät Nam vôùi Ñaïo giaùo thôøi nhaø Ñöôøng vaø
thôøi nhaø Toáng”, KOZA ÑOKYO (Giaûng toïa Ñaïo giaùo quyeån 6) Nhöõng vuøng chaâu AÙ vôùi Ñaïo giaùo
(Nhaø xuaát baûn YUSYOÑO, Tokyo) tr.110 – 127.
18. Onishi Kazuhiko 2003, “Böôùc ñaàu tìm hieàu veà caùc ghi cheùp lieân quan ñeán Ñaïo giaùo trong
Toäc phaû, Gia phaû hieän löu giöõ taïi caùc doøng hoï ôû laøng Thanh Phöôùc, tænh Thöøa Thieân Hueá”,
BETONAMU NO SYAKAI TO BUNKA ( Xaõ hoäi vaø Vaên hoùa Vieät Nam) soá 4, tr.110-139.
19. Onishi Kazuhiko, “Tín ngöôõng thaàn saám vôùi Ñaïo giaùo ôû Vieät Nam” Tsukaña Masa-yuki (ñaïi
bieåu), Nghieân cöùu ñieàu tra Nhaân loaïi hoïc veà traïng thaùi hoaït ñoäng cuûa neân vaên hoùa caùc daân
toäc ôû khu vöïc bieân giôùi cuûa Trung Quoác· Khu vöùc ñaïi luïc Ñoâng Nam AÙ, (Nhaø in SEIEI,
OSAKA), tr. 71-81.
20. Phan Vaên Caùc, Mao Han Khuang, Cheng A Tsai (Toàng chuù bieân) 2002, Vaên khaéc Haùn Noâm
Vieät Nam ,Taäp 2, Thôøi Traàn (1226-1400), (National Chung Cheng University, Vieän Nghieân
Cöùu Haùn Noâm, ChiaYi-Haø Noäi) Taäp Thöôïng.
21. Phan Vaên Caùc, Claudine Salmon (Toång chuû bieân) 1998, Vaên khaéc Haùn Noâm Vieät Nam, Taäp1,
Töø Baéc thuoäc ñeán thôøi Lyù, (EÙcole française d’Extreâme-Orient, Vieän Nghieân Cöùu Haùn Noâm,
Paris-Haø Noäi).
22. Thích Thoâng Phöông 2003, Thieàn phaùi Truùc Laâm Yeân Töû (Nhaø xuaát baûn toân giaùo,Haø Noäi).
23. Traàn Xuaân Ngoïc Lan (Phieân aâm vaø chuù giaûi) 1985, Chí Nam Ngoïc AÂm Giaûi Nghóa (Nhaø xuaát
baûn Khoa hoïc Xaõ hoâi, Hoà Chí Minh).
24. UÛy ban Khoa hoïc Xaõ hoäi Vieät Nam 1974, Lòch söû Vieät Nam, (In laàn thöù hai, Nhaø xuaát baûn
Khoa hoïc Xaõ hoäi, Haø Noäi ) Taäp I.
142
TOÅ CHÖÙC CHÍNH QUYEÀN
THÔØI CAÙC CHUÙA NGUYEÃN
TRONG QUAÙ TRÌNH MÔÛ ROÄNG
ÑAÁT ÑAI VEÀ PHÖÔNG NAM
Traàn Thò Vinh *
Thaùng 10 naêm Maäu Ngoï (1558), Thaùi baûo Ñoan quaän coâng Haï Kheâ haàu
Nguyeãn Hoaøng, con trai thöù cuûa Nguyeãn Kim (coá ñaïi thaàn cuûa trieàu Leâ) ñöôïc vua
Leâ chuaån y, trao cho “côø tieát laøm traán thuû”(1) xöù Thuaän Hoùa, baét ñaàu moät thôøi kyø
kinh dinh ñaày höùa heïn cuûa doøng hoï Nguyeãn ôû phöông Nam, môû ra moät töông lai
vôùi nhieàu trieån voïng cho moät vöông quoác môùi thuoäc xöù Ñaøng Trong, töø giöõa theá
kyû XVI ñeán nöûa sau theá kyû XVIII. Taïi ñaây, caùc chuùa Nguyeãn töø Nguyeãn Hoaøng
ñeán caùc theá heä tieáp theo ñaõ daàn daàn xaây döïng neân moät chính quyeàn ñoäc laäp
taùch daàn khoûi söï leä thuoäc vaøo chính quyeàn cuûa trieàu ñình Leâ-Trònh ôû Ñaøng Ngoaøi.
Luùc ñaàu chæ laø moät boä phaän, moät chính quyeàn ñòa phöông leä thuoäc vaøo chính
quyeàn Trung öông cuûa trieàu ñình Leâ-Trònh, sau ñoù ñaõ phaùt trieån daàn thaønh moät
chính quyeàn nhaø nöôùc bieät laäp vôùi boä maùy quan chöùc coàng keành theo phieân cheá
rieâng cuûa hoï Nguyeãn trong tieán trình môû roäng ñaát ñai veà phöông Nam vaø töông
quan löïc löôïng vôùi hoï Trònh ôû phöông Baéc.
Chính quyeàn cuûa hoï Nguyeãn ôû Ñaøng Trong ñaõ hình thaønh vaø phaùt trieån theo
hai giai ñoaïn lòch söû gaén lieàn vôùi coâng cuoäc caùt cöù vaø söï nghieäp môû roäng ñaát ñai
cuûa hoï Nguyeãn.
- Thôøi kyø ñaàu: Töø naêm 1558 ñeán 1613 laø thôøi kyø kinh dinh cuûa Nguyeãn Hoaøng
vôùi tö caùch laø moät phieân thaàn cuûa trieàu ñình Leâ-Trònh cöû vaøo laøm Traán thuû vuøng
ñaát phía Nam.
- Thôøi kyø thöù hai: Sau thôøi kyø kinh dinh cuûa Nguyeãn Hoaøng töùc laø thôøi kyø cuûa
caùc theá heä con chaùu Nguyeãn Hoaøng vôùi yù nguyeän xaây döïng Ñaøng Trong thaønh
moät vöông quoác rieâng töø naêm 1614 trôû ñi.
I. THÔØI KYØ ÑAÀU
Khi vaøo laøm Traán thuû ôû Thuaän Hoùa (1558), Nguyeãn Hoaøng ñaõ cho xaây döïng
dinh thöï cuûa hoï Nguyeãn ôû xaõ AÙi Töû (2) thuoäc huyeän Ñaêng Xöông (töùc Vuõ Xöông),
nay thuoäc huyeän Trieäu Phong, tænh Quaûng Trò. Trong thôøi gian traán trò ôû ñaây,
143
Nguyeãn Hoaøng bieát “voã veà daân chuùng, thu duøng haøo kieät, söu thueá nheï nhaøng,
ñöôïc daân meán phuïc, thöôøng goïi laø Chuùa Tieân. Quan laïi Tam ty do nhaø Leâ ñaët ñeàu
phaûi theo leänh cuûa Chuùa”(3).
Ñoái vôùi hoï Trònh, thôøi gian ñaàu vì coøn phaûi taäp trung vaøo tieâu dieät keû thuø
chung laø nhaø Maïc, Nguyeãn Hoaøng ngoaøi vieäc thöïc hieän ñaày ñuû nghóa vuï thueá
khoùa, oâng ñaõ giöõ ñöôïc quan heä thaân thích vaø luoân toû thaùi ñoä heát söùc trung
thaønh vôùi vua Leâ, laøm cho hoï Trònh khoù coù theå nghi ngôø. Naêm 1570, Trònh
Kieåm maát, quyeàn haønh thuoäc veà Trònh Tuøng, noäi boä Nam trieàu baét ñaàu luïc
ñuïc, quaân Maïc môû cuoäc taán coâng vaøo vuøng Thanh Ngheä, vua Leâ phaûi goïi
Nguyeãn Baù Quyønh (vöøa thay Buøi Taù Haùn laøm traán thuû Quaûng Nam) ra laøm
traán thuû Ngheä An, roài trao cho Nguyeãn Hoaøng laøm traán thuû luoân caû hai xöù
Thuaän Hoùa vaø Quaûng Nam vôùi chöùc Toång traán töôùng quaân(4).
Laøm Toång traán töôùng quaân, kieâm lónh hai xöù Thuaän - Quaûng, Nguyeãn
Hoaøng laïi cho chuyeån dinh thöï töø xaõ AÙi Töû sang xaõ Traø Baùt (5) vaãn thuoäc
huyeän Vuõ Xöông (Trieäu Phong, Quaûng Trò). Rieâng veà maët chính quyeàn thì
Nguyeãn Hoaøng giöõ nguyeân nhöõng ñôn vò haønh chính cuõ cuûa hoï Trònh.
Thuaän Hoùa bao goàm 2 phuû, 9 huyeän, 3 chaâu laø:
- Phuû Tieân Bình (xöa laø Taân Bình) lónh 3 huyeän: Khang Loäc, Leä Thuûy, Minh
Linh vaø 1 chaâu Boá Chính.
- Phuû Trieäu Phong lónh 6 huyeän: Vuõ Xöông, Haûi Laêng, Quaûng Ñieàn (xöa laø
Ñan Ñieàn), Höông Traø (xöa laø Kim Traø), Phuù Vang (xöa laø Tö Vang), Ñieän Baøn
vaø hai chaâu Thuaän Bình vaø Sa Boàn.
Quaûng Nam goàm 3 phuû, 9 huyeän laø:
- Phuû Thaêng Hoa, lónh 3 huyeän: Leâ Giang, Haø Ñoâng, Hy Giang.
- Phuû Tö Nghóa, lónh 3 huyeän: Bình Sôn, Moä Hoa, Nghóa Giang.
- Phuû Hoaøi Nhaân, lónh 3 huyeän: Boàng Sôn, Phuø Ly, Tuy Vieãn(6).
144
TOÅ CHÖÙC CHÍNH QUYEÀN THÔØI CAÙC CHUÙA NGUYEÃNTRONG QUAÙ TRÌNH MÔÛ ROÄNG...
ÑÔN VÒ HAØNH CHÍNH ÔÛ THUAÄN QUAÛNG (1558-1600), 5 PHUÛ
THUAÄN HOÙA
2 PHUÛ
TIEÂN BÌNH TRIEÄU PHONG

(3 huyeän, 1 chaâu) (6 huyeän, 2 chaâu)
- Khang Loäc - Vuõ Xöông - Phuù Vang

- Leä Thuûy - Haûi Laêng - Ñieän Baøn
- Minh Linh - Quaûng Ñieàn - Chaâu Thuaän Bình
- Chaâu Boá Chính - Höông Traø - Chaâu Sa Boài
QUAÛNG NAM
3 PHUÛ
THAÊNG HOA TÖ NGHÓA HOAØI NHAÂN

(3 huyeän) (3 huyeän) (3 huyeän)
- Leâ Giang - Bình Sôn - Boàng Sôn

- Haø Ñoâng - Moä Hoa - Phuø Ly
- Hy Giang - Nghóa Giang - Tuy Vieãn
Caû boä maùy quan chöùc luùc aáy, nhöõng thuoäc töôùng ôû Ba ty cuõng ñeàu do hoï
Trònh caét ñaët, chöa heà coù söï thay ñoåi gì.
Nhìn chung, trong thôøi kyø ñaàu, töø khi vaøo traán thuû xöù Thuaän Hoùa (1558)
ñeán khi nhaän chöùc Toång traán töôùng quaân, quaûn lónh caû vuøng Thuaän Quaûng
(1570), Nguyeãn Hoaøng beân ngoaøi luùc naøo cuõng toû ra thaàn phuïc hoï Trònh vaø
cuøng goùp söùc vôùi hoï Trònh ñaùnh quaân nhaø Maïc. Ñoái vôùi hoï Trònh, Thuaän Quaûng
laïi laø moät haäu phöông vöõng chaéc trong cuoäc chieán tranh Trònh-Maïc. Nguyeãn
Hoaøng cai quaûn xöù Thuaän Quaûng khoâng nhöõng haøng naêm ñaõ thöïc hieän ñaày ñuû
nghóa vuï thueá khoùa, giuùp hoï Trònh moät phaàn löông thöïc quan troïng trong cuoäc
chieán tranh vôùi hoï Maïc maø coøn giöõ yeân ñöôïc haäu phöông cuûa hoï Trònh ôû vuøng
ñaát naøy.
145
Naêm 1592, tuy hoï Trònh ñaõ ñaùnh ñoå nhaø Maïc, chieám laïi ñöôïc Thaêng Long, ñoùn
vua Leâ trôû veà kinh thaønh, nhöng nhöõng dö ñaûng cuûa nhaø Maïc vaãn coøn noåi leân
choáng laïi khaép nôi, khieán hoï Trònh vaãn coøn phaûi lo ñoái phoù.
Thaùng 5-1593(7), Nguyeãn Hoaøng ñaõ ra Baéc giuùp hoï Trònh ñi ñaøn aùp nhöõng
hoaït ñoäng choáng ñoái cuûa nhaø Maïc. Hôn 8 naêm ôû ngoaøi Baéc, Nguyeãn Hoaøng ñaõ
laäp ñöôïc nhieàu chieán coâng. Nhöng moät khi nhaø Maïc – keû thuø chung ñaõ bò ñaùnh
baïi, maâu thuaãn giöõa hai doøng hoï Trònh vaø Nguyeãn laïi trôû neân saâu saéc. Trònh Tuøng
thaáy Nguyeãn Hoaøng coù coâng to, ñem loøng ghen gheùt, muoán giöõ laïi ñeå kieàm cheá,
khoâng cho trôû veà traán(8). Naêm 1600(9), Nguyeãn Hoaøng ñaõ troán veà Thuaän Quaûng.
Trôû veà ñeán Thuaän Quaûng, Nguyeãn Hoaøng baét ñaàu thöïc hieän moät chính saùch
cai trò môùi, daàn daàn taùch khoûi söï raøng buoäc cuûa hoï Trònh.
Coâng vieäc ñaàu tieân laø Nguyeãn Hoaøng cho dôøi dinh thöï sang phía ñoâng dinh
AÙi Töû goïi laø dinh Caùt(10). Naêm 1602, Nguyeãn Hoaøng ñaõ cho con trai Nguyeãn
Phuùc Nguyeân vaøo laøm traán thuû Quaûng Nam(11). Tieáp ñeán naêm 1604, Nguyeãn
Hoaøng baét ñaàu cho thay ñoåi khu vöïc haønh chính. Ñoåi huyeän Ñieän Baøn thuoäc
phuû Trieäu Phong thaønh phuû Ñieän Baøn, quaûn laõnh 5 huyeän (Taân Phuùc, An Noâng,
Hoøa Vang, Dieân Khaùnh, Phuù Chaâu), leä thuoäc vaøo xöù Quaûng Nam. Ñoåi phuû Tieân
Bình laøm phuû Quaûng Bình, phuû Tö Ngaõi laøm phuû Quaûng Ngaõi, huyeän Leâ Giang
(thuoäc phuû Thaêng Hoa) thaønh huyeän Leâ Döông, huyeän Hy Giang thaønh huyeän
Duy Xuyeân(12).
ÑÔN VÒ HAØNH CHÍNH ÔÛ THUAÄN QUAÛNG (töø 1604), 6 PHUÛ
THUAÄN HOÙA
2 PHUÛ
QUAÛNG BÌNH TRIEÄU PHONG

(3 huyeän, 1 chaâu) (5 huyeän, 2 chaâu)
- Khang Loäc - Vuõ Xöông - Phuù Vang

- Leä Thuûy - Haûi Laêng - Chaâu Thuaän Bình
- Minh Linh - Quaûng Ñieàn - Chaâu Sa Boài
- Chaâu Boá Chính - Höông Traø
QUAÛNG NAM
4 PHUÛ
ÑIEÄN BAØN THAÊNG HOA QUAÛNG NGAÕI HOAØI NHAÂN

(5 huyeän) (3 huyeän) (3 huyeän) (5 huyeän)
- Taân Phuùc - Leâ Döông - Bình Sôn - Boàng Sôn

- An Noâng - Haø Ñoâng - Moä Hoa - Phuø Ly
- Hoøa Vang - Duy Xuyeân - Nghóa Giang - Tuy Vieãn
- Dieân Khaùnh
- Phuù Chaâu
146
Naêm 1611, Nguyeãn Hoaøng baét ñaàu cho ñaët theâm moät phuû môùi treân vuøng
ñaát giaùp Quaûng Nam beân kia ñeøo Cuø Moâng vöøa thuoäc veà chuùa Nguyeãn laø
phuû Phuù Yeân, goàm hai huyeän Ñoàng Xuaân vaø Tuy Hoøa, cöû Vaên Phong laøm
Traán thuû(13).
Naêm 1613, Nguyeãn Hoaøng cheát, Nguyeãn Phuùc Nguyeân leân thay, tieáp tuïc coâng vieäc
cuûng coá xaây döïng cô sôû caùt cöù, caét ñöùt quan heä leä thuoäc vôùi hoï Trònh.
ÑÔN VÒ HAØNH CHÍNH ÔÛ ÑAØNG TRONG (1611-1613)
7 PHUÛ
THUAÄN HOÙA QUAÛNG NAM

(2 phuû) (4 phuû) Phuû PHUÙ YEÂN
(2 huyeän)
QUAÛNG TRIEÄU ÑIEÄN THAÊNG QUAÛNG HOAØI

BÌNH PHONG BAØN HOA NGAÕI NHAÂN Ñoàng Tuy
(3 huyeän, (5 huyeän, (5 (3 (3 (3 Xuaân Hoøa
1 chaâu) 2 chaâu) huyeän) huyeän) huyeän) huyeän)
Nhö vaäy, trong 56 naêm (1558-1613), laø moät “Traán thuû”, roài moät “Toång traán
töôùng quaân”, Nguyeãn Hoaøng ñaõ laøm toát nhieäm vuï cuûa moät phieân thaàn: coi giöõ
ñaát ñai, noäp thueá ñaày ñuû, giuùp hoï Trònh moät phaàn quan troïng veà maët löông
thöïc trong coâng cuoäc ñoái ñaàu vôùi hoï Maïc cuõng nhö giuùp hoï Trònh cuûng coá ñöôïc
ñòa vò thoáng trò cuûa mình. Chæ trong khoaûng hôn chuïc naêm cuoái, do töông quan
löïc löôïng giöõa hai beân, cuõng nhö do tình hình thöïc teá ñaët ra, Nguyeãn Hoaøng
ñaõ baét ñaàu xuùc tieán daàn coâng cuoäc caùt cöù vaø baét ñaàu thay ñoåi ôû Ñaøng Trong veà
moät soá khu vöïc haønh chính ñeå taùch daàn khoûi söï leä thuoäc vôùi trieàu ñình Leâ-Trònh
ôû Ñaøng Ngoaøi. Ñôn vò haønh chính luùc ñoù goàm coù 7 phuû, 24 huyeän, 3 chaâu vaø
1 trò sôû cuûa chính quyeàn hoï Nguyeãn ñaët ôû AÙi Töû, phuû Trieäu Phong (xöù Thuaän
Hoaù) laø Dinh Caùt.
Taïi Dinh Caùt - trò sôû cuûa chính quyeàn Trung öông, hoï Nguyeãn vaãn giöõ
nguyeân heä thoáng 3 ty cuûa nhaø Leâ tröôùc ñoù laø: Ñoâ ty, Thöøa ty vaø Hieán ty.
Ñoâ ty coi vieäc quaân söï, Thöøa ty coi vieäc haønh chính vaø Hieán ty coi vieäc phaùp
luaät, coù töø thôøi Leâ sô (1428-1527), ñaët taïi 13 ñaïo Thöøa tuyeân. Sang thôøi Leâ-
Trònh, 13 ñaïo ñöôïc ñoåi thaønh 13 traán, trong ñoù coù hai traán Thuaän Hoùa vaø
Quaûng Nam do chuùa Nguyeãn cai quaûn. Suoát thôøi kyø kinh dinh cuûa Nguyeãn
Hoaøng, ba ty naøy vaãn toàn taïi cuøng vôùi ñoäi nguõ quan laïi do trieàu ñình Leâ-Trònh
caét ñaët. Cuï theå laø:
147
CHÍNH QUYEÀN TRUNG ÖÔNG ÑAØNG TRONG (1558-1613)
CHÍNH DINH - DINH CAÙT

(Trò sôû)
TAM TY
ÑOÂ TY THÖØA TY HIEÁN TY
II. THÔØI KYØ THÖÙ HAI
Töø khi keá tuïc söï nghieäp cuûa cha, Nguyeãn Phuùc Nguyeân ñaõ ñaåy maïnh hôn
nöõa coâng cuoäc caùt cöù, nhanh choùng taùch Ñaøng Trong ra khoûi söï leä thuoäc vaøo
chính quyeàn Leâ-Trònh ôû Ñaøng Ngoaøi baèng caùch xuùc tieán maïnh meõ coâng vieäc
xaây döïng boä maùy chính quyeàn ôû Ñaøng Trong theo caùch toå chöùc rieâng cuûa
hoï Nguyeãn.
Naêm 1614, Nguyeãn Phuùc Nguyeân ñaõ baõi boû Ba ty do nhaø Leâ ñaët tröôùc ñaây, laäp
Ba ty môùi laø: Xaù sai, Töôùng thaàn laïi vaø Leänh söû. Cuøng vôùi vieäc huûy boû ba ty cuõ
ñaët ba ty môùi, laø vieäc thaûi hoài caùc thuoäc töôùng cuõ cuûa trieàu ñình Leâ-Trònh vaø saép ñaët
heä thoáng quan chöùc môùi. Ñaát Thuaän Quaûng ñöôïc chia laøm nhieàu dinh, goàm coù:
- Dinh Caùt (goïi laø Chính dinh) – trò sôû ñoùng ñoâ cuûa hoï Nguyeãn, naèm ôû xaõ AÙi
Töû, huyeän Vuõ Xöông (Trieäu Phong-Quaûng Trò).
- Dinh Traïm (Quaûng Bình dinh), trò sôû ñoùng ñoâ ôû xaõ An Traïch, huyeän Leä Thuûy.
- Dinh Möôøi (Löu Ñoàn dinh), trò sôû ñoùng ôû xaõ Voõ Xaù, huyeän Khang Loäc.
- Dinh Ngoùi (Boá Chính dinh), trò sôû ñoùng taïi xaõ Thoå Nghóa, huyeän Khang Loäc.
- Dinh Chieâm (Quaûng Nam dinh), trò sôû ñoùng ôû xaõ Caàn Haøo, huyeän Duy
Xuyeân(14).
Ñôn vò haønh chính cao nhaát luùc naøy laø Dinh chöù khoâng phaûi laø phuû nhö ôû
thôøi kyø tröôùc nöõa.
ÑÔN VÒ HAØNH CHÍNH ÔÛ ÑAØNG TRONG (1614-1744)
5 DINH
DINH TRAÏM DINH MÖÔØI CHÍNH DINH DINH NGOÙI DINH CHIEÂM
(Quaûng Bình) (Löu ñoàn dinh) (Dinh Caùt - AÙi Töû) (Boá Chính dinh) (Quaûng Nam dinh)
148
Chính quyeàn Trung öông ñoùng ôû Chính dinh (Dinh Caùt), goàm 3 cô quan
chính, ñoàng thôøi laø 3 ty: Xaù sai, Töôùng thaàn laïi vaø Leänh söû. Coâng vieäc cuûa töøng
ty laø:
- Ty Xaù sai coi vieäc vaên aùn töø tuïng do Ñoâ tri vaø Kyù luïc ñaûm nhieäm.
- Ty Töôùng thaàn laïi coi giöõ vieäc tröng thu tieàn thoùc, phaùt löông cho quaân caùc
ñaïo, do Cai baï ñaûm nhieäm.
- Ty Leänh söû coi vieäc teá töï, leã tieát vaø chi caáp löông thaùng cho quaân ñoäi Chính
dinh do Nha uùy ñaûm nhieäm.
ÔÛ moãi ty ñeàu coù nhöõng thuoäc vieân giuùp vieäc goàm: 3 Caâu keâ, 3 Cai hôïp, 10
Thuû hôïp, 40 Laïi ty(15). Toång coäng 60 ngöôøi.
Ngoaøi Ba ty chính coøn ñaët theâm hai ty nöõa laø Noäi Leänh söû vaø Leänh söû ñoà gia.
Ty Noäi Leänh söû ñaët ra ñeå kieâm coi caùc thöù thueá, bao goàm: Taû leänh söû vaø Höõu leänh
söû, coù nhieäm vuï chia nhau thu tieàn sai dö (thueá thaân) cuûa caùc xaõ thuoäc hai xöù Thuaän-
Quaûng noäp vaøo Noäi phuû. ÔÛ ty naøy cuõng coù caùc nhaân vieân giuùp vieäc gioáng 3 ty treân,
ñuû 60 ngöôøi(16). Ty Leänh söû ñoà gia laøm nhieäm vuï thu phaùt daây thau, khoái saét, ñoà
ñoàng, ngaø voi, chieâng ñoàng… cho vieäc cheá taùc nhöõng ñoà khí giôùi, thuyeàn ghe, söûa
sang töôøng thaønh nhaø cöûa, cuøng vieäc coi giöõ caùc ñoà duøng vaø kho quaân khí… (17). ÔÛ
ty naøy nhaân vieân giuùp vieäc chæ coù 33 ngöôøi, goàm: 3 Caâu keâ, 3 Cai hôïp, 3 Thuû hôïp
vaø 24 Laïi vieân(18).
Naêm 1638, baét ñaàu ñaët theâm caùc chöùc Noäi taû, Ngoaïi taû, Noäi höõu, Ngoaïi höõu
laøm “Töù truï ñaïi thaàn”(19) laø nhöõng chöùc quan cao caáp trong chính quyeàn Trung
öông ñeàu laáy töø nhöõng ngöôøi thaân tín coâng toäc hoï Chuùa vaø caùc töôùng ngoaøi coù
coâng(20) ñöùng treân Tam ty.
Toå chöùc chính quyeàn Trung öông cuûa hoï Nguyeãn ôû Ñaøng Trong luùc naøy ñaõ
hình thaønh theo moät cô caáu: Treân laø “Töù truï ñaïi thaàn”, döôùi laø Ba ty (Xaù sai,
Töôùng thaàn laïi vaø Leänh söû) cuøng vôùi hai ty phuï: Noäi Leänh söû vaø Leänh söû ñoà gia.
TOÅ CHÖÙC CHÍNH QUYEÀN TRUNG ÖÔNG ÔÛ ÑAØNG TRONG (1614-1744)
CHÍNH DINH
(Trò sôû)
TÖÙ TRUÏ ÑAÏI THAÀN
NOÄI LEÄNH SÖÛ

LEÄNH SÖÛ
TAM MY (Taû leänh söû,
ÑOÀ GIA
Höõu leänh söû)
TÖÔÙNG
XAÙ SAI LEÄNH SÖÛ
THAÀN LAÏI
149
Taïi caùc dinh beân ngoaøi (4 dinh coøn laïi), hoï Nguyeãn cuõng ñaët caùc ty nhöng
khoâng ñaët ñuû 3 ty, maø chæ ñaët töø 1 ñeán 2 trong 3 ty (Xaù sai, Töôùng thaàn laïi vaø
Leänh söû). Ñoäi nguõ quan laïi giuùp vieäc cuõng tuøy theo coâng vieäc cuûa töøng dinh maø
ñaët nhieàu ít khaùc nhau chöù khoâng nhaát thieát phaûi ñuû 60 ngöôøi nhö ôû Chính dinh.
Naêm 1744, sau khi xöng vöông(21), Quoác vöông Nguyeãn Phuùc Khoaùt ñaõ cho
xaây döïng chính quyeàn cuûa hoï Nguyeãn ôû Phuù Xuaân nhö moät trieàu ñình rieâng.
Tröôùc kia, chính quyeàn Trung öông cuûa hoï Nguyeãn ôû Chính dinh môùi chæ
ñaët Ba ty chính laø: Xaù sai, Töôùng thaàn laïi vaø Leänh söû cuøng vôùi hai ty phuï: Noäi
Leänh söû vaø Leänh söû ñoà gia thì ñeán ñaây Quoác vöông Nguyeãn Phuùc Khoaùt ñaõ ñoåi
Ba ty aáy thaønh Saùu boä cuûa moät trieàu ñình. Ñoåi chöùc Kyù luïc vaø Ñoâ tri ñöùng ñaàu
ty Xaù sai thaønh chöùc Laïi boä vaø Hình boä, chöùc Nha uùy ñöùng ñaàu ty Leänh söû
thaønh Leã boä, chöùc Cai baï phoù ñoaùn ñöùng ñaàu ty Töôùng thaàn laïi laøm Hoä boä, roài
ñaët theâm hai boä nöõa laø Binh boä vaø Coâng boä. Ñoåi Vaên chöùc laøm Haøn laâm
vieän(22). Treân saùu boä aáy vaãn laø “Töù truï ñaïi thaàn”.
Chính quyeàn Trung öông hoï Nguyeãn ôû Ñaøng Trong töø naêm 1744 trôû ñi
ñöôïc saép xeáp theo moät cô caáu nhö sau: Treân laø “Töù truï ñaïi thaàn”, döôùi laø Luïc
boä (Laïi boä, Leã boä, Hoä boä, Binh boä, Hình boä vaø Coâng boä).
CHÍNH QUYEÀN TRUNG ÖÔNG (töø sau 1744)
TÖÙ TRUÏ ÑAÏI THAÀN
LUÏC BOÄ
Laïi boä Leã boä Hoä boä Binh boä Hình boä Coâng boä
Nhö vaäy, cho ñeán giöõa theá kyû XVIII, chính quyeàn Trung öông cuûa hoï Nguyeãn
ñaõ ñöôïc hình thaønh taïi Ñoâ thaønh Phuù Xuaân nhö moät trieàu ñình rieâng, goàm ñuû
saùu boä gioáng nhö ôû Ñaøng Ngoaøi. Tuy nhieân, ôû Ñaøng Ngoaøi ngay töø nöûa ñaàu theá
kyû XVIII (1718), cuøng vôùi saùu boä beân trieàu ñình ñaõ coù theâm moät toå chöùc saùu
phieân (Laïi phieân, Leã phieân, Hoä phieân, Binh phieân, Hình phieân vaø Coâng phieân)
beân phuû Chuùa(23). Trong lòch söû Vieät Nam thôøi trung ñaïi, keå töø khi coù chính
quyeàn quaân chuû ñoäc laäp (theá kyû X) ñeán heát trieàu ñaïi phong kieán cuoái cuøng
(trieàu Nguyeãn), chöa bao giôø coù moät theå cheá chính trò heát söùc ñaëc thuø – moät
vua hai chuùa vôùi hai loaïi theå cheá chính quyeàn cuøng song haønh toàn taïi nhö ôû thôøi
kyø naøy, ñoù laø chính quyeàn Vua Leâ-Chuùa Trònh ôû Ñaøng Ngoaøi vaø chính quyeàn
Chuùa Nguyeãn ôû Ñaøng Trong.
*
* *
150
Toå chöùc chính quyeàn ñòa phöông ôû Ñaøng Trong cuõng ñöôïc caùc chuùa
Nguyeãn cuûng coá vaø taêng cöôøng theâm nhieàu ñôn vò haønh chính môùi.
Cho ñeán giöõa theá kyû XVIII, sau khi hoï Nguyeãn ñaõ laøm chuû ñöôïc vuøng ñaát
roäng lôùn töø Nam giaûi Hoaønh Sôn ñeán Muõi Caø Mau, naêm 1744, kieän toaøn xong boä
maùy chính quyeàn Trung öông ôû Phuù Xuaân, Quoác vöông Nguyeãn Phuùc Khoaùt ñaõ
cho saép ñaët laïi toaøn boä ñôn vò haønh chính ñòa phöông cuûa khu vöïc Ñaøng
Trong. Toaøn boä laõnh thoå Ñaøng Trong ñöôïc chia laøm 12 dinh vaø 1 traán.
Töø khi Phuù Xuaân trôû thaønh trò sôû cuûa chính quyeàn Trung öông vaø ñöôïc goïi
laø Chính dinh (sau laø Ñoâ Thaønh) thì dinh cuõ ôû AÙi Töû ñoåi laø Cöïu dinh. Cöïu dinh,
Chính dinh cuøng 4 dinh cuõ hôïp thaønh 6 dinh treân vuøng ñaát Thuaän Quaûng. Cuï
theå laø: Cöïu dinh (AÙi Töû), Chính dinh (Phuù Xuaân), Boá Chính dinh (dinh Ngoùi),
Quaûng Bình dinh (dinh Traïm), Löu Ñoàn dinh (dinh Möôøi) vaø Quaûng Nam dinh
(dinh Chieâm). Coøn vuøng ñaát töø Phuù Yeân trôû vaøo (thuoäc Nam Trung Boä vaø Nam
Boä ngaøy nay) thì chia ra laøm 6 dinh nöõa, bao goàm: dinh Phuù Yeân, dinh Bình
Khang (Khaùnh Hoøa); dinh Bình Thuaän, dinh Traán Bieân (Bieân Hoøa); dinh Phieân
Traán (Gia Ñònh) vaø dinh Long Hoà (Vónh Long)(24).
ÑÔN VÒ HAØNH CHÍNH ÔÛ ÑAØNG TRONG (töø sau 1744)
12 DINH 1 TRAÁN
(HAØ TIEÂN)
PHUÙ YEÂN
THUAÄN QUAÛNG
trôû vaøo
(6 dinh)
(6 dinh)
Dinh Dinh Dinh Dinh

Chính Cöïu Phuù Bình Bình Traán Phieân Long
Traïm Möôøi Ngoùi Chieâm
dinh dinh Yeân Khang Thuaän Bieân Traán Hoà
(Quaûng (Löu (Boá (Quaûng
(Phuù (Dinh (Khaùnh (Bieân (Gia (Vónh
Bình Ñoàn Chính Nam
Xuaân) Caùt) Hoøa) Hoøa) Ñònh) Long)
dinh) Dinh) dinh) dinh)
ÔÛ 12 dinh treân, moãi dinh chæ coù 1 phuû, rieâng dinh Quaûng Nam coù 3 phuû, toång
coäng caû khu vöïc Ñaøng Trong laø 14 phuû vaø 1 traán. Nhö vaäy, so vôùi thôøi kyø tröôùc
naêm 1613 (coù 7 phuû) thì ñeán thôøi ñieåm 1744, caû khu vöïc Ñaøng Trong coù theâm
7 phuû vaø 1 traán nöõa.
Quan laïi ñöùng ñaàu dinh laø caùc chöùc: Traán thuû, Cai baï vaø Kyù luïc(25). Döôùi Traán
thuû, Cai baï vaø Kyù luïc laø cô quan sôû thuoäc, ñoù laø caùc Ty. Tuøy theo töøng dinh, coù
töø moät, hai ñeán ba ty trong heä thoáng Tam ty (Xaù sai, Töôùng thaàn laïi vaø Leänh söû)
cuøng moät soá nhaân vieân giuùp vieäc.
151
Moãi dinh coù moät phuû thì do Tri phuû, Phuû laïi, Phuû thoâng laïi cai quaûn, nhöng
rieâng dinh Quaûng Nam quaûn haït 3 phuû (Thaêng Hoa, Quaûng Ngaõi vaø Quy
Nhôn). Phuû Thaêng Hoa tröïc thuoäc thaúng vaøo dinh Quaûng Nam, coøn hai phuû
Quaûng Ngaõi vaø Quy Nhôn thì phaûi ñaët rieâng caùc chöùc Tuaàn phuû vaø Khaùm lyù(26)
ñeå troâng coi.
Rieâng ñaát Haø Tieân ñaët thaønh moät traán ñoäc laäp vaø ñaët chöùc Ñoâ ñoác(27) ñöùng
ñaàu ñeå ñaûm nhieäm coâng vieäc cuûa traán.
Vieäc caét ñaët caùc ñôn vò haønh chính caáp dinh, traán nhö treân cuûa hoï Nguyeãn
roõ raøng laø chöa thoáng nhaát. Moãi dinh chæ coù 1 phuû, rieâng dinh Quaûng Nam quaûn
laõnh tôùi 3 phuû vaø vuøng ñaát Haø Tieân thì laïi goïi laø Traán. Cô caáu caùc ty laøm vieäc
taïi caùc dinh treân toaøn laõnh thoå Ñaøng Trong, caùc chuùa Nguyeãn cuõng chöa quy
ñònh thoáng nhaát. Chæ coù hai dinh Quaûng Bình vaø Traán Bieân ñöôïc ñaët ñuû 3 ty, caùc
dinh coøn laïi chæ coù töø moät ñeán hai trong ba ty (Xaù sai, Töôùng thaàn laïi vaø Leänh
söû). Nhö dinh: Boá Chính, Quaûng Nam, Bình Khang, Bình Thuaän vaø Long Hoà ñeàu
coù 2 ty (Xaù sai, Töôùng thaàn laïi) trong khi ñoù dinh Phieân Traán chæ coù 1 ty (Töôùng
thaàn laïi) vaø Cöïu dinh cuõng chæ coù 1 ty laø Leänh söû(28).
Ñoäi nguõ nhaân vieân thuoäc ty cuûa töøng dinh cuõng phieân cheá khaùc nhau, tuøy
theo töøng dinh maø saép ñaët nhieàu hoaëc ít chöù khoâng gioáng vôùi ba ty ôû Chính dinh.
Döôùi dinh laø caáp phuû vaø huyeän. Ñöùng ñaàu phuû coù Tri phuû vaø ñöùng ñaàu
huyeän coù Tri huyeän. Döôùi Tri phuû laø Phuû laïi. Döôùi Tri huyeän laø Ñeà laïi.
Ngoaøi ra coøn coù caùc chöùc Phuû thoâng laïi, Huyeän thoâng laïi coù nhieäm vuï theo
quan Tri phuû, Tri huyeän sai phaùi vaø tra xeùt caùc vieäc töø tuïng trong phuû hoaëc
trong huyeän(29).
Döôùi huyeän laø caùc toång, xaõ ôû vuøng ñoàng baèng vaø caùc thuoäc, thoân, phöôøng,
naäu ôû mieàn nuùi vaø ven bieån.
ÔÛ caáp Xaõ - ñôn vò quan troïng nhaát cuûa chính quyeàn caáp cô sôû, hoï Nguyeãn
cho ñaët laïi chöùc dòch laø Töôùng thaàn vaø Xaõ tröôûng. Tuøy theo quy moâ lôùn nhoû cuûa
xaõ maø ñaët soá chöùc dòch töông öùng. Nhöõng xaõ coù khoaûng döôùi 999 ngöôøi trôû xuoáng
ñöôïc ñaët 18 Xaõ tröôûng vaø Töôùng thaàn. Nhöõng xaõ coù 400 ngöôøi trôû xuoáng ñaët 8
Xaõ tröôûng vaø Töôùng thaàn. Coøn nhöõng xaõ coù khoaûng döôùi 70 ngöôøi thì chæ ñöôïc
ñaët 1 Töôùng thaàn vaø Xaõ tröôûng maø thoâi.
Nhöõng nôi gaàn mieàn nuùi vaø ven bieån thì ñöôïc ñaët thaønh nhöõng Thuoäc. Thuoäc
goàm nhöõng phöôøng, thoân, man, naäu leû teû hôïp laïi, coù nhöõng vieân “Tri”, “AÙp” (nhö
Cai baï, Ñoác aùp) ñöùng ñaàu cuøng vôùi caùc toång coù quyeàn tröng thu luùa thueá vaø tieàn
ñaïi naïp(30).
152
CHÍNH QUYEÀN ÑÒA PHÖÔNG (töø sau 1744)
DINH TRAÁN
- Traán thuû TY SÔÛ THUOÄC

- Cai baï Xaù sai, Töôùng thaàn
- Kyù luïc laïi, Leänh söû
PHUÛ
- Tri phuû
- Phuû laïi
- Phuû thoâng laïi
HUYEÄN
- Tri huyeän
- Ñeà laïi
- Huyeän thoâng laïi
TOÅNG
Xaõ Thuoäc
(ñoàng baèng) (mieàn nuùi, ven bieån)
- Töôùng thaàn - Cai thuoäc

- Xaõ tröôûng - Kyù thuoäc
- Töôùng thaàn
- Haø laõnh
Hoï Nguyeãn saép ñaët boä maùy chính quyeàn theo phöông thöùc môû roäng ñaát ñai
ñeán ñaâu, khi xoùm laøng vaø cö daân oån ñònh thì ñaët ngay chính quyeàn ôû ñoù. Khi
caùc dinh ñaõ ñöôïc ñaët ñaày ñuû thì phuû, huyeän, toång, xaõ cuõng ñöôïc kieän toaøn
theo moät heä thoáng töø dinh, phuû, huyeän cho ñeán toång, xaõ, thuoäc, thoân,
phöôøng, naäu v.v…
Ñoäi nguõ quan laïi laøm vieäc taïi boä maùy chính quyeàn ñòa phöông naøy cuõng raát
ñoâng ñaûo, bao goàm caùc vieân chöùc nhö: Traán thuû, Cai baï, Kyù luïc, Tri phuû, Phuû
laïi, Phuû thoâng laïi, Kyù thuoäc, Haø laõnh… Nhöng coù moät neùt rieâng bieät cuûa chính
quyeàn ñòa phöông cuûa hoï Nguyeãn ôû Ñaøng Trong laø, hoï Nguyeãn cho ñaët rieâng
moät ngaïch quan chöùc goïi laø “Baûn ñöôøng quan” chuyeân traùch thu thueá töø phuû,
huyeän trôû xuoáng khoâng caàn ñeán ñoäi nguõ quan chöùc taïi ñòa phöông. Nhöõng quan
153
chöùc naøy, tröïc thuoäc thaúng vaøo Noäi phuû, bao goàm caùc chöùc: Chaùnh phoù ñeà ñoác,
Chaùnh phoù ñeà laõnh, Kyù luïc, Cai phuû, Cai tri, Kyù phuû, Thö kyù, Cai toång, Luïc laïi(31)
- moät phieân cheá raát phieàn phöùc.
Vieäc ñaët ngaïch “Baûn ñöôøng quan” tröïc thuoäc vaøo heä thoáng quan chöùc cuûa
chính quyeàn Trung öông ôû Noäi phuû khoâng lieân quan tôùi heä thoáng chính quyeàn
caáp cô sôû caøng laøm cho boä maùy quan chöùc cuûa chính quyeàn Ñaøng Trong coàng
keành vaø haø khaéc hôn. Leâ Quyù Ñoân - moät vieân quan cuûa trieàu ñình Leâ-Trònh ñöôïc
phaùi vaøo laøm vieäc ôû Ñaøng Trong ñöông thôøi cuõng nhaän xeùt veà vieäc “khoâng goàm
chöùc aáy (Baûn ñöôøng quan) vaøo quan ñòa phöông, laïi cho thuoäc veà Noäi phuû, ñaët
nhieàu Cai tri, ñoác thuùc nhieàu caùch, neân môùi sinh teä”(32).
Ngay töø buoåi ban ñaàu, do cheá ñoä ñaët quan chöùc hôi phieàn phöùc vaø coàng keành
neân boä maùy chính quyeàn ôû Ñaøng Trong ñaõ boäc loä tính quan lieâu vaø saâu moït,
nhaát laø heä thoáng “Baûn ñöôøng quan” vöøa neâu treân, soá quan laïi ñaët ra “khoâng theå
naøo tính ñöôïc”. Ñeå ñeán noãi moät vieân quan nhö Leâ Quyù Ñoân ñaõ phaûi leân tieáng
than phieàn raèng: “Quaûng Nam, Thuaän Hoùa, chæ hai traán thoâi maø hoï Nguyeãn ñaët
quan laïi, thuoäc ty, höông tröôûng keå coù ñeán haøng nghìn, nhuõng laïm quaù laém”(33).
Do ñaëc ñieåm cuûa vuøng ñaát Ñaøng Trong, luoân phaûi ñöông ñaàu vôùi moät ñòch
thuû maïnh hôn laø hoï Trònh ôû phía Baéc vaø nhu caàu luøi daàn veà phöông Nam, neân
chính quyeàn cuûa caùc chuùa Nguyeãn ñöôïc hình thaønh thöôøng coù thieân höôùng troïng
voõ. Nhöõng chöùc troïng yeáu trong chính quyeàn nhö Chöôûng dinh, Cai cô, Cai ñoäi
ñeàu laø voõ quan thaân caän cuûa doøng hoï Nguyeãn. Sau naøy khi chieán tranh vôùi hoï
Trònh chaám döùt vaø coâng cuoäc môû mang ñaát ñai taïm thôøi oån ñònh, moät cô caáu
chính quyeàn bao goàm chuû yeáu laø voõ quan khoâng coøn phuø hôïp vôùi tình hình môùi
nöõa, neân moät cô caáu chính quyeàn nghieâng veà daân söï ñaõ daàn daàn ñöôïc thay theá,
nhaát laø töø theá kyû XVIII trôû ñi.
Cuõng do ñaëc ñieåm cuûa vuøng ñaát Ñaøng Trong, ñoäi nguõ quan laïi ôû ñaây ñöôïc
tuyeån duïng theo hình thöùc rieâng: tieán cöû, khoa cöû vaø coù theå noäp tieàn ñeå trao
quan töôùc.
Thôøi kyø ñaàu môùi vaøo xaây döïng cô sôû caùt cöù ôû Thuaän Quaûng, hoï Nguyeãn phaàn
lôùn tuyeån duïng quan laïi theo loái tieán cöû, löïa choïn con em taàng lôùp quyù toäc coâng
thaàn hoaëc cho pheùp caùc quan ñòa phöông tieán cöû ngöôøi coù hoïc ôû ñòa phöông
mình, roài löïa choïn ñeå boå nhieäm.
Sau do nhu caàu kieän toaøn boä maùy chính quyeàn Trung öông, vieäc thi cöû ñeå
choïn theâm quan laïi baét ñaàu ñöôïc xuùc tieán töø giöõa theá kyû XVII trôû ñi. Naêm 1646
chuùa Nguyeãn cho môû khoa thi Thu ñaàu tieân goïi laø Thu vi hoäi thí (thi Hoäi muøa
thu), ñònh 9 naêm moät laàn, chia laøm hai khoa Chính ñoà vaø Hoa vaên. Rieâng trong
hai khoa thi vaøo naêm 1693 vaø 1695 laáy ñoã ñöôïc 285 vaên thaàn(34). Ñoäi nguõ vieân
chöùc naøy tuy chöa nhieàu nhöng ñaõ phaàn naøo laøm thay ñoåi caùn caân trong thaønh
phaàn quan chöùc cuûa boä maùy chính quyeàn hoï Nguyeãn. Nhaát laø böôùc sang theá kyû
XVIII thì vò trí cuûa giôùi vaên chöùc ñaõ ñöôïc cuûng coá vaø ñaõ baét ñaàu coù aûnh höôûng
154
trong trieàu ñình. Tuy nhieân, cheá ñoä khoa cöû ôû Ñaøng Trong khoâng ñöôïc thònh
haønh vaø tieán haønh khoâng ñeàu ñaën cuõng nhö khoâng ñaït ñöôïc hieäu quaû nhö ôû
Ñaøng Ngoaøi. Vì vaäy phöông thöùc mua baùn quan töôùc haõy coøn chieám vò trí quan
troïng ôû Ñaøng Trong ñöông thôøi.
Noäp tieàn ñeå trao quan chöùc laø hình thöùc raát phoå bieán ôû Ñaøng Trong. Nhöõng
ngöôøi coù tieàn coù theå noäp moät khoaûn nhaát ñònh döôùi hình thöùc leã vaät nhö thöôïng
leã (leã daâng leân Chuùa), noäi leã (leã daâng vaøo Noäi phuû), leã trình dieän, leã nhaän lónh
baèng… laø ñöôïc boå nhieäm quan chöùc theo caáp baäc khaùc nhau. Chaúng haïn theo
quy ñònh vaøo naêm AÁt Tî (1725), hoï Nguyeãn ñaët ra leä thaâu tieàn thueá nhö sau:
Ñoái vôùi chöùc Töôùng thaàn, thöôïng leã 35 quan, noäi leã 7 quan, cuøng vôùi 7 quan
tieàn lónh baèng vaø tieàn nguï loäc cho caùc quan, toång coäng laø 49 quan. Ñoái vôùi Xaõ
tröôûng, thöôïng leã 30 quan, noäi leã 6 quan, cuøng vôùi 5 quan tieàn lónh baèng vaø
tieàn nguï loäc cho caùc quan, toång coäng 41 quan(35). Vì chæ noäp tieàn thoâi maø ñöôïc
trao quan töôùc neân ngöôøi ta ñaõ “tranh nhau noäp tieàn” ñeå ñöôïc “caáp phaùt baèng”
(36). Vaø cuõng chính vì theá maø soá quan chöùc trong caùc xaõ, thoân ôû Ñaøng Trong ñaõ
ñoâng tôùi möùc coù choã trong moät xaõ “coù ñeán 16 hay 17 Töôùng thaàn, hôn 20 Xaõ
tröôûng ñeàu ñöôïc laøm vieäc”(37).
Chính quyeàn ôû Ñaøng Trong cuûa caùc chuùa Nguyeãn mang nhieàu saéc thaùi rieâng,
khoâng gioáng vôùi chính quyeàn Leâ-Trònh ôû Ñaøng Ngoaøi. Ñoäi nguõ quan laïi khoâng
ñöôïc traû löông baèng ñaát ñai vaø baèng tieàn nhö ôû Ñaøng Ngoaøi. Nghóa laø quan laïi
khoâng ñöôïc höôûng cheá ñoä boång loäc töø phía Nhaø nöôùc. Cheá ñoä loäc ñieàn ban
caáp cho quan laïi raát nhoû beù. Haøng nguõ quan laïi cao caáp chæ ñöôïc höôûng ruoäng
loäc, soá löôïng töø 1 ñeán 10 maãu, coøn phaàn lôùn laø ñöôïc höôûng nguï loäc töø phía
nhaân daân. Tuøy theo phaåm töôùc taát caû caùc quan chöùc ôû Ñaøng Trong ñeàu ñöôïc
caáp moät soá phu haàu(38) vaø ñöôïc lónh moät khoaûn tieàn thueá thaân cuûa caùc phu haàu
naïp ñeå laøm nguï loäc cuûa mình(39).
Nhöng nhöõng quan laïi naøy laïi tieáp tuïc phaûi noäp moät khoaûn tieàn khaùc nöõa
nhö tieàn leã phu haàu, gaïo leã haàu trung vaøo phuû ôû kinh thaønh Phuù Xuaân, hoaëc
tieàn leã nhaân ngaøy Chính ñaùn (ngaøy sinh cuûa Chuùa) vaø ngaøy huùy kî (gioã cuûa
Chuùa Nguyeãn) v.v... Ví duï naêm 1769, chöùc Tri phuû Thaêng Hoa phaûi noäp 1 quan
5 tieàn, gaïo 15 baùt; Tri huyeän Huaán ñaïo phaûi noäp: 1 quan tieàn, 15 baùt gaïo; Cai
phuû phaûi noäp: 1 quan 7 tieàn, gaïo 15 baùt; Kyù phuû: 1 quan, gaïo 15 baùt... cho ñeán
Töôùng thaàn phaûi noäp: 7 tieàn, gaïo 8 baùt v.v... Caùc vieân chöùc trong phuû Thaêng
Hoa keå treân toång coäng laø 278 ngöôøi, soá tieàn maø hoï phaûi noäp laø 213 quan, 7 tieàn
vaø 2.727 baùt gaïo(40). Ñaây môùi chæ laø 1 phuû Thaêng Hoa coøn caû xöù Ñaøng Trong
soá tieàn leã naøy chaéc chaén seõ khoâng tính xueå.
Boång loäc cuûa quan laïi khoâng do nhaø nöôùc tröïc tieáp caáp maø phaûi laáy töø
trong daân nhö theá caøng taïo ñieàu kieän thuaän lôïi cho quan laïi tha hoà boøn ruùt,
tham oâ, baét daân phaûi ñoùng goùp quaù söùc. Nhöõng thöù goïi laø nguï loäc cuûa quan
laïi döôùi hình thöùc daân phu boå vaøo ñaàu daân ñaõ ñaønh, maø coøn nhöõng thöù quan
laïi phaûi noäp cho chuùa Nguyeãn khi nhaäm chöùc, thaêng chöùc döôùi hình thöùc leã
155
coáng cuõng khoâng laáy töø ñaâu khaùc ngoaøi nhöõng khoaûn boùc loät, ñuïc khoeùt cuûa
daân. Soá leã vaät quan laïi phaûi noäp cho chuùa Nguyeãn nhieàu hôn soá thöïc thu cuûa
quan laïi, vaäy quan laïi laáy nhöõng thöù ñoù töø ñaâu neáu khoâng phaûi laø töø phía
ngöôøi daân. Trong Phuû bieân taïp luïc, Leâ Quyù Ñoân ñaõ pheâ phaùn tình hình naøy
cuûa quan lieâu ôû Ñaøng Trong laø hoï “nhuõng laïm quaù laém, taát caû boång loäc ñeàu
laáy ôû daân, daân chòu sao ñöôïc”(41).
Taát caû nhöõng thöïc traïng treân, theå hieän chính quyeàn cuûa caùc chuùa Nguyeãn ôû
Ñaøng Trong tuy vöøa môùi ñöôïc xaây döïng vaø kieän toaøn trong quaù trình môû roäng
ñaát ñai veà phöông Nam nhöng ñaõ sôùm boäc loä nhöõng maët haïn cheá.
CHUÙ THÍCH
1. Ñaïi Nam lieät truyeän, Tieàn bieân, q.3, taäp I. Baûn dòch Nxb Thuaän Hoùa, 1993, tr. 76.
2, 3. Ñaïi Nam thöïc luïc, Tieàn bieân, q.1, taäp I. Baûn dòch Nxb Giaùo duïc, 2002, tr. 28.
4, 5, 6. Ñaïi Nam thöïc luïc, Tieàn bieân, q. 1, taäp I. Sñd, tr. 29.
7. Ñaïi Vieät söû kyù toaøn thö, taäp IV. Baûn dòch Nxb Khoa hoïc xaõ hoäi, 1973, tr. 200.
8, 9, 10, 11, 12, 13. Ñaïi Nam thöïc luïc, Tieàn bieân, q. 1, taäp I. Sñd, tr. 34-35, 36.
14. Leâ Quyù Ñoân, Phuû bieân taïp luïc, q.3. Baûn dòch Nxb Khoa hoïc xaõ hoäi, 1964, tr. 152-153.
15. Ñaïi Nam thöïc luïc, Tieàn bieân, q. 2, taäp I. Sñd, tr. 38-39.
16, 17, 18. Leâ Quyù Ñoân, Phuû bieân taïp luïc, q.3. Sñd, tr. 152.
19. Ñaïi Nam thöïc luïc, Tieàn bieân, q. 3, taäp I. Sñd, tr. 53.
20. Leâ Quyù Ñoân, Phuû bieân taïp luïc, q.3. Sñd, tr. 151.
21, 22. Ñaïi Nam thöïc luïc, Tieàn bieân, q. 10, taäp I. Sñd, tr. 150, 153.
23. Xem Traàn Thò Vinh, Theå cheá chính quyeàn nhaø nöôùc thôøi Leâ-Trònh, saûn phaåm ñaët bieät cuûa lòch söû Vieät
Nam theá kyû XVII-XVIII. Nghieân cöùu lòch söû, 1-2004.
24, 25, 26, 27. Ñaïi Nam thöïc luïc, Tieàn bieân, q. 10, taäp I. Sñd, tr. 153.
28, 29. Leâ Quyù Ñoân, Phuû bieân taïp luïc, q.3. Sñd, tr. 152-154.
30. Leâ Quyù Ñoân, Phuû bieân taïp luïc, q.3. Sñd, tr. 156.
31. Ñaïi Nam thöïc luïc, Tieàn bieân, q. 9, taäp I. Sñd, tr. 139.
32, 33. Leâ Quyù Ñoân, Phuû bieân taïp luïc, q.3. Sñd, tr. 156, 154.
34. Ñaïi Nam thöïc luïc, Tieàn bieân, q. 7. Sñd, tr. 108-109.
35, 36, 37. Leâ Quyù Ñoân, Phuû bieân taïp luïc, q. 3. Sñd, tr.156.
38, 39, 40. Leâ Quyù Ñoân, Phuû bieân taïp luïc, q. 3. Sñd, tr. 156, 163, 157.
41. Leâ Quyù Ñoân, Phuû bieân taïp luïc, q. 3. Sñd, tr. 154.
156
TÌM HIEÅU NGUOÀN GOÁC ÑOÂ THÒ HUEÁ
TÖØ VIEÄC KHAÛO SAÙT HEÄ THOÁNG THUÛ PHUÛ
THÔØI CHUÙA NGUYEÃN
Phan Thanh Haûi*
I. ÑAËT VAÁN ÑEÀ
Thaønh phoá Hueá ngaøy nay vaãn ñöôïc xem laø moät trong nhöõng trung taâm vaên
hoùa khoa hoïc cuûa Vieät Nam. Tuy nhieân, nhöõng ñaëc tröng noåi baät cuûa Hueá veà maët
ñoâ thò ñaõ ñöôïc caùc nhaø nghieân cöùu thöøa nhaän, nhö thaønh phoá coù söï quy hoaïch
theo thuyeát phong thuûy, thaønh phoá nhaø vöôøn, thaønh phoá thô, thaønh phoá coù söï
haøi hoøa tuyeät dieäu giöõa coå kính vaø hieän ñaïi... coù nguoàn goác töø ñaâu vaø ñöôïc hình
thaønh töø bao giôø, laïi laø vaán ñeà ñang coøn tranh luaän. Trong tham luaän naøy, thoâng
qua keát quaû khaûo saùt heä thoáng Thuû phuû thôøi chuùa Nguyeãn taïi Ñaøng Trong (1558-
1775), chuùng toâi muoán chöùng minh raèng, caùc ñaëc tröng noåi baät, goùp phaàn chuû
yeáu taïo neân baûn saéc ñoâ thò Hueá ñaõ ñöôïc hình thaønh cuøng vôùi quaù trình chuùa
Nguyeãn xaây döïng caùc Thuû phuû Kim Long, Phuù Xuaân caùch ñaây treân 300 naêm.
Chuùng toâi cho raèng, vieäc tìm hieåu nguoàn goác hình thaønh nhöõng ñaëc tröng cuûa
ñoâ thò Hueá heát söùc quan troïng, vì noù aûnh höôûng tröïc tieáp ñeán vieäc quy hoaïch vaø
phaùt trieån thaønh phoá Hueá hieän nay vaø trong töông lai.
II. QUAÙ TRÌNH XAÂY DÖÏNG CAÙC THUÛ PHUÛ DÖÔÙI THÔØI CHUÙA NGUYEÃN (1558-1775)
1. Boái caûnh lòch söû
Böôùc vaøo theá kyû XVI xaõ hoäi Vieät Nam coù nhöõng bieán chuyeån maïnh meõ maø
nhöõng bieán chuyeån naøy laïi laø heä quaû tröïc tieáp töø söï suy thoaùi khuûng hoaûng veà
chính trò cuûa trieàu Leâ (Haäu Leâ).
Sau khi ñaït ñeán ñænh cao cuûa cheá ñoä phong kieán trung öông taäp quyeàn Vieät
Nam, töø ñaàu theá kyû XVI, trieàu Leâ baét ñaàu rôi vaøo nhöõng cuoäc khuûng hoaûng chính
trò trieàn mieân. Söï baát löïc trong vieäc giöõ gìn ngoâi baùu cuûa hoï Leâ khoâng chæ theå
hieän qua nhöõng cuoäc tranh ñoaït trong noäi boä doøng hoï maø coøn bieåu hieän roõ qua
tình traïng quaûn lyù ñaát nöôùc keùm coûi, giaëc giaõ noåi leân khaép nôi vaø ñi cuøng vôùi
noù laø thieân tai, maát muøa, dòch beänh, ñoùi keùm... Ñaây laø nguyeân nhaân chính daãn
ñeán noäi chieán vaø chia caét.
* Thaïc só, Trung taâm Baûo toàn di tích Coá ñoâ Hueá. Vieät Nam.
157
Chöa bao giôø trong lòch söû Vieät Nam noäi chieán vaø chia caét laïi trôû thaønh moät
ñaëc ñieåm tieâu bieåu, noåi baät - moät bi kòch daân toäc ñau ñôùn, döõ doäi- trong caû moät
giai ñoaïn daøi nhö theá. Xung ñoät Nam - Baéc trieàu (1527-1592) giöõa hoï Leâ vôùi hoï
Maïc, roài chieán tranh Ñaøng Ngoaøi - Ñaøng Trong (1627-1672) giöõa hai hoï Trònh
Nguyeãn ñaõ khieán ñaát nöôùc bò chia caét haøng theá kyû, haøng chuïc vaïn ngöôøi boû
maïng, khoái ñoaøn keát daân toäc bò raïn nöùt... Cuoäc ñaáu tranh giöõa hai xu höôùng LI
TAÂM vaø HÖÔÙNG TAÂM - coát loõi cuûa vaán ñeà noäi chieán - nhöõng töôûng ñaõ ñöôïc giaûi
quyeát töø 5 theá kyû tröôùc giôø laïi buøng phaùt vôùi quy moâ lôùn hôn nhieàu vaø phaàn
thaéng-suoát trong gaàn 3 theá kyû (XVI-XVIII ) - laïi thuoäc veà xu höôùng li taâm. Ñaây
quaû thaät laø moät giai ñoaïn lòch söû ñaëc bieät cuûa ngöôøi Vieät Nam, moät daân toäc voán
noåi tieáng coù truyeàn thoáng ñoaøn keát thoáng nhaát.
Nhöng xeùt cho cuøng, trong hoaøn caûnh aáy li taâm laïi laø phöông caùch duy nhaát
ñeå phaù bung nhöõng raøng buoäc loãi thôøi cuûa cheá ñoä trung öông taäp quyeàn theo
moâ hình Toáng Nho maø nhaø Leâ ñaõ choïn löïa; li taâm cuõng laø ñeå giaûi quyeát aùp löïc
daân soá ñaõ ñeø naëng ôû ñoàng baèng Baéc Boä vaø giaûi phoùng löïc löôïng saûn xuaát ñang
bò doàn öù ôû khu vöïc naøy. Thaéng lôïi cuûa xu höôùng li taâm ñaõ taïo neân nhöõng ñoät
bieán trong söï phaùt trieån, ñöa laïi nhöõng heä quaû thaät lôùn lao maø tieâu bieåu nhaát
phaûi keå ñeán ñoù laø vieäc ñaåy maïnh vaø hoaøn thieän quaù trình Nam tieán cuûa ngöôøi
Vieät, laø söï phaùt trieån maïnh meõ cuûa neàn kinh teá haøng hoùa cuøng vieäc môû roäng
chöa töøng thaáy caùc moái quan heä quoác teá.
Nhö vaäy, noäi chieán, Nam tieán vaø phaùt trieån kinh teá haøng hoùa cuøng söï môû
roäng caùc quan heä quoác teá laø nhöõng noäi dung chính vaø cuõng laø nhöõng ñaëc ñieåm
chính cuûa lòch söû Vieät Nam trong giai ñoaïn naøy. Söï hình thaønh cuûa Ñaøng Trong
noùi chung, söï ra ñôøi vaø phaùt trieån cuûa heä thoáng thuû phuû noùi rieâng ñeàu laø keát quaû
tröïc tieáp cuûa caùc quaù trình treân.
2. Boái caûnh ñòa lyù vaø nhaân vaên vuøng Thuaän - Quaûng
Thuaän Quaûng laø phaàn chính cuûa khuùc ruoät mieàn Trung daøi gaàn 800 km, bao
goàm caû Trung, Nam Trung Boä vaø moät phaàn cuûa Taây Nguyeân, giôùi haïn töø khoaûng
12,54 ñeán 18 vó ñoä Baéc. Caû vuøng ñaát daøi maø heïp aáy töïa löng vaøo daõy Tröôøng
Sôn ôû phía Taây, ngoù maët ra phía Ñoâng laø bieån. Ñòa hình khuùc khuyûu laïi bò caét
xeû lieân tuïc bôûi caùc doøng soâng ngaén, doác vaø maïch nuùi ñaâm ngang ra taän bieån.
Nhöng cuõng vì theá maø ôû khu vöïc naøy coù nhieàu vònh saâu kín gioù, nhieàu ñaàm phaù
roäng lôùn, nhieàu cöûa soâng coù theå laøm haûi caûng toát. Bieån Thuaän Quaûng naèm treân
doøng haûi löu chính cuûa bieån Ñoâng neân saâu vaø raát giaøu haûi saûn, laïi thuaän lôïi cho
vieäc haøng haûi vaø giao löu quoác teá. Ñoàng baèng tuy khoâng thaät roäng lôùn nhöng
cuõng ñuû cho noâng nghieäp phaùt trieån.
Caùc nghieân cöùu khaûo coå hoïc töø ñaàu theá kyû naøy cho thaáy, Thuaän Quaûng
cuõng laø moät trong nhöõng vuøng vaên hoùa phaùt trieån cuûa Ñoâng Nam AÙ coå. Maëc
duø vaãn coøn nhieàu vaán ñeà caàn phaûi giaûi ñaùp ñeå coù theå xaâu chuoãi caùc lôùp vaên
hoùa theo trình töï thôøi gian nhöng söï coù maët cuûa caùc neàn vaên hoaù khaûo coå töø
thôøi haäu kyø ñaù môùi, roài vaên hoùa kim khí nhö vaên hoùa Baøu Troù, vaên hoùa Sa
158
Huyønh vôùi ñòa baøn phaân boá roäng raõi ñaõ chöùng toû treân ñòa baøn Thuaän Quaûng
töø raát sôùm ñaõ coù söï hoaït ñoäng maïnh meõ cuûa con ngöôøi.
Theo truyeàn thuyeát, töø thôøi caùc vua Huøng, phaàn phía Baéc Thuaän-Quaûng, töùc
ñaát Thuaän Hoùa, laø ñòa baøn cuûa boä Vieät Thöôøng cuûa nöôùc Vaên Lang. Nhöng töø cuoái
theá kyû II sau coâng nguyeân, ñaát Thuaän Quaûng laïi laø ñòa baøn chính cuûa vöông quoác
Champa cuûa ngöôøi Chaøm sau cuoäc khôûi nghóa do Khu Lieân caàm ñaàu. Champa laø
moät quoác gia ña saéc toäc, neàn vaên hoùa aûnh höôûng saâu saéc vaên hoùa AÁn Ñoä, neàn
kinh teá vöøa döïa vaøo noâng nghieäp vöøa döïa vaøo vieäc khai thaùc laâm saûn vaø khai thaùc
bieån. Sau hôn chuïc theá kyû phaùt trieån, vöông quoác Champa ñaõ ñaït ñeán thôøi kyø röïc
rôõ nhöng ngay sau ñoù, nhöõng thaát baïi lieân tuïc trong caùc cuoäc tranh chaáp vôùi Ñaïi
Vieät ôû phía Baéc ñaõ khieán vaên minh Champa taøn luïi daàn. Vaø chính treân maûnh ñaát
naøy, nhöõng lôùp cö daân môùi vôùi truyeàn thoáng vaên hoùa Vieät ñaõ kieán taïo neân moät
vöông quoác môùi – Ñaøng Trong – vôùi moät neàn vaên hoùa thaät phong phuù vaø ña daïng.
3. Caùc chuùa Nguyeãn vôùi söï hình thaønh vuøng Thuaän Quaûng vaø Ñaøng Trong
Thaùng 10 naêm Maäu Ngoï (1558), Ñoan quaän coâng Nguyeãn Hoaøng vaøo traán thuû
ñaát Thuaän Hoùa. Cuøng ñi vôùi oâng coù caû ñoaøn tuøy tuøng hôn ngaøn ngöôøi ñeàu laø
nghóa duõng hai xöù Thanh-Ngheä. Uy tín vaø taøi ñöùc ñaõ giuùp oâng quy taäp veà döôùi
tröôùng nhieàu töôùng gioûi, xuaát thaân ña daïng nhö Nguyeãn Ö Kyû, Toáng Phöôùc Trò,
Maïc Caûnh Huoáng..., hoï ñaõ heát loøng cuøng nhau möu tính ñeå xaây döïng cô nghieäp
treân mieàn ñaát môùi.
Ñeå thuaàn hoùa ñaát döõ OÂ Chaâu trong buoåi ban ñaàu voâ cuøng gian nan aáy, Nguyeãn
Hoaøng ñaõ söû duïng chính saùch “voã veà quaân daân, thu duøng haøo kieät, nheï xaâu
thueá..”. Chính quyeàn ñöôïc xaây döïng theo kieåu theå cheá quaân söï cuûa oâng coù kyû luaät
raát nghieâm minh, chöa töøng xaâm haïi ñeán lôïi ích daân chuùng. Ñöôøng loái chính söï
khoan hoøa, roäng raõi ñoù ñaõ khieán caùc taàng lôùp daân chuùng ñeàu tin yeâu, khaâm phuïc
vaø thöôøng goïi (oâng) laø chuùa Tieân. Ñaït ñöôïc “nhaân hoøa” thì moïi chuyeän ñaõ trôû neân
thuaän lôïi. Nguyeãn Hoaøng ñaõ laàn löôït deïp yeân caùc cuoäc choáng ñoái trong xöù vaø
ñaùnh tan caùc laàn taán coâng xaâm nhaäp cuûa caùc theá löïc thuø ñòch. Noäi boä thoáng nhaát,
beân ngoaøi yeân tónh, Thuaän Hoùa môùi sau hôn 10 naêm keå töø ngaøy coù Tieân chuùa thì
“nhaân daân ñeàu an cö laïc nghieäp. Chôï khoâng baùn hai giaù, khoâng coù troäm cöôùp,
thuyeàn buoân caùc nöôùc ñeán nhieàu. Traán trôû neân moät nôi ñoâ hoäi lôùn” (1).
Vôùi hôn nöûa theá kyû cai trò ñaát Thuaän Quaûng (1558-1613), Nguyeãn Hoaøng ñaõ
ñaït ñöôïc nhöõng thaønh coâng röïc rôõ. Khoâng nhöõng khoâng bò vuøng aùc ñòa OÂ Chaâu
tieâu dieät nhö toan tính cuûa Trònh Kieåm, maø traùi laïi,vôùi baûn lónh, taøi naêng vaø yù chí
phi thöôøng cuûa mình Nguyeãn Hoaøng ñaõ bieán nôi ñaây thaønh moät caên cöù ñòa huøng
maïnh - neàn moùng cho moät cô nghieäp vó ñaïi maø con chaùu oâng seõ keá tuïc.
Treân cô sôû aáy, con chaùu Nguyeãn Hoaøng ñaõ xaây döïng Ñaøng Trong ngaøy caøng
lôùn maïnh; khi chieán tranh Trònh - Nguyeãn buøng noå naêm 1627, Ñaøng Trong ñaõ
thöïc söï trôû thaønh moät vöông quoác khaù huøng haäu, ñuû söùc ñöông ñaàu vôùi vöông
quoác cuõ Ñaøng Ngoaøi cuûa vua Leâ chuùa Trònh.
159
Trong söï hình thaønh vaø phaùt trieån cuûa Ñaøng Trong, mieàn Thuaän Hoùa coù yù
nghóa cöïc kyø quan troïng. Ñaây khoâng chæ laø cô sôû ñaàu tieân, laø traïm trung chuyeån
cuûa lôùp lôùp ngöôøi Vieät treân con ñöôøng Nam tieán maø coøn luoân ñoùng vai troø laø ñaàu
naõo chính trò, quaân söï vaø laø moät trung taâm kinh teá, vaên hoùa cuûa caû Ñaøng Trong.
Ñaøng Trong laø vuøng ñaát môùi ñaày bieán ñoäng: bieán ñoäng veà chính trò, daân cö,
laõnh thoå... Trong hôn 200 naêm xaây döïng maûnh ñaát naøy, ñeå tìm moät vò trí ñaéc ñòa,
chuùa Nguyeãn ñaõ 8 laàn thay ñoåi dôøi döïng vò trí thuû phuû, nhöng taát caû chuùng ñeàu
naèm trong phaïm vi Thuaän Hoùa. Coù nhieàu lyù do ñeå giaûi thích ñieàu naøy: Thuaän
Hoùa - veà sau chuû yeáu laø Hueá – coù ñòa hình hieåm trôû, caûnh saéc laïi töôi ñeïp neân
phuø hôïp vôùi vò trí ñoùng ñoâ; cö daân Thuaän Hoùa töông ñoái thuaàn nhaát bôûi ñöôïc
Vieät hoùa laâu ñôøi nhaát vaø hôn theá - duø chæ trong truyeàn thuyeát – Thuaän Hoùa voán
laø ñaát cuõ cuûa ngöôøi Vieät! Giaùo sö Traàn Quoác Vöôïng coøn cho raèng: “Chuùa Nguyeãn
ñoùng ñoâ ôû xöù Hueá maø khoâng ôû xöù Quaûng vì coøn luoân phaûi “ñeå maét veà höôùng
Baéc” canh chöøng söï xaâm laán cuûa taäp ñoaøn chuùa Trònh. Vöôït Haûi Vaân maø voâ xöù
Quaûng thì caû mieàn Bình Trò Thieân deã loït vaøo tay chuùa Trònh. Kinh nghieäm ñaõ
chaúng chæ ra raèng caùc vua Chaêmpa ñoùng ñoâ ôû Nam Haûi Vaân neân luoân luoân ñeå
maát ñaát töø Baéc Haûi Vaân trôû ra cho Trung Hoa roài Ñaïi Vieät ñaáy thoâi? “Chuùa ôû Phuù
Xuaân, theá töû ôû xöù Quaûng” laø coâng thöùc toái öu.”(2)
Duø khaùc nhau veà vò trí, quy moâ vaø möùc ñoä aûnh höôûng nhöng Thuû phuû cuûa
chuùa Nguyeãn qua caùc thôøi kyø luoân luoân coù vai troø quan troïng ñoái vôùi quaù trình
hình thaønh vaø phaùt trieån cuûa Ñaøng Trong. Ngoaøi tö caùch laø ñaàu naõo veà chính trò,
quaân söï, caøng veà sau, thuû phuû caøng phaùt trieån theo höôùng trôû thaønh moät trung
taâm veà kinh teá, vaên hoùa vaø coù aûnh höôûng quyeát ñònh ñeán tieán trình ñoâ thò hoùa
cuûa khu vöïc. Rieâng ñoái vôùi söï hình thaønh cuûa Hueá, caùc thuû phuû coøn laø nhöõng
böôùc khôûi ñaàu taïo neân nhöõng ñaëc tröng quan troïng cuûa ñoâ thò naøy.
4. Nhöõng thuû phuû thôøi kyø chöa ñeán Hueá
a) AÙi Töû, Traø Baùt, Dinh Caùt - nhöõng thuû phuû ñaàu tieân beân bôø soâng
Thaïch Haõn
AÙi Töû, Traø Baùt vaø Dinh Caùt laø nhöõng dinh phuû ñaàu tieân cuûa chuùa Nguyeãn
treân ñaát Quaûng Trò, chuùng ñeàu naèm beân bôø soâng Thaïch Haõn. Theo caùc tö lieäu
lòch söû, sau khi nhaän aán traán thuû ñaát Thuaän Hoaù vaøo thaùng 10 naêm Maäu Ngoï
(1558), Nguyeãn Hoaøng cuøng ñoaøn tuyø tuyø tuøng ñaõ döøng chaân vaø laäp dinh taïi
AÙi Töû; ñeán naêm 1572, oâng chuyeån dinh qua Traø Baùt vaø ñoùng taïi ñoù ñeán naêm
1600 thì chuyeån veà Dinh Caùt cho ñeán khi chuyeån vaøo Phöôùc Yeân, naêm 1626.
Caên cöù vaøo keát quaû khaûo saùt treân thöïc ñòa coù ñoái chöùng vôùi caùc tö lieäu lòch söû,
chuùng toâi ñaõ xaùc ñònh ñöôïc vò trí cuûa caùc dinh phuû ñaàu tieân treân. Caùc thuû phuû
naøy coù moät soá ñaëc ñieåm noåi baät nhö sau:
- Ba thuû phuû ñaàu tieân AÙi Töû, Traø Baùt vaø Dinh Caùt ñeàu naèm beân bôø taây soâng
Thaïch Haõn, höôùng maët veà phía trong (ñoâng-nam, nam), bieåu hieän raát roõ xu höôùng
“Nam tieán” cuûa thôøi kyø naøy. Vieäc choïn vò trí ñeå ñoùng thuû phuû cuõng theå hieän raát
160
roõ tính chaát quaân söï cuûa caùc trung taâm treân: vöøa khoáng cheá con ñöôøng boä chính
töø Baéc vaøo Nam-ñöôøng Thieân Lyù-vöøa khoáng cheá tuyeán ñöôøng thuyû quan troïng töø
bieån vaøo khu vöïc naøy vaø töø ñaây vaøo phía trong (baèng soâng Vónh Ñònh). Caû ba
dinh ñeàu coù soâng bao boïc chung quanh laøm haøo töï nhieân che chaén. Ñoù laø heä
thoáng soâng Thaïch Haõn, AÙi Töû vaø Vónh Phöôùc. Tieân chuùa Nguyeãn Hoaøng nhaän
thöùc raát roõ vai troø quan troïng cuûa heä thoáng naøy neân löïc löôïng quaân ñoäi chính
ñeàu ñöôïc boá trí phoøng thuû ôû nhöõng vò trí then choát.
- Caùc thuû phuû ñaàu tieân naøy ñeàu ñoùng treân hoaëc gaàn caùc khu vöïc coù nhieàu di
tích cuûa vaên hoaù Chaêmpa: khu vöïc Coå Thaønh, Thaïch Haõn, AÙi Töû, Traø Baùt... Ñieàu
naøy chöùng toû treân con ñöôøng Nam tieán cuûa mình, chuùa Nguyeãn ñaõ raát bieát keá
thöøa caùc thaønh töïu cuûa ngöôøi baûn ñòa: ñaët thuû phuû treân nhöõng trung taâm cuûa
ngöôøi Chaêm xöa. Hieän töôïng naøy coøn thaáy laëp laïi nhieàu laàn treân toaøn boä heä thoáng
thuû phuû caùc chuùa Nguyeãn.
- Sau 68 naêm toàn taïi (1558-1626), thuû phuû chuùa Nguyeãn ñaõ ñöôïc chuyeån töø
Dinh Caùt vaøo Phöôùc Yeân beân soâng Boà, caùch ñoù hôn 40km veà phía nam. Theo
chuùng toâi, nguyeân nhaân chính cuûa vieäc dòch chuyeån naøy laø lyù do chính trò: chuùa
Nguyeãn caàn phaûi baûo veä cô quan ñaàu naõo cuûa mình khi nguy cô chieán tranh vôùi
quaân Trònh ñaõ ñeán raát gaàn (naêm 1627 ñaõ noå ra traän chieán ñaàu tieân). Hôn nöõa,
coâng cuoäc Nam tieán ñeán luùc naøy ñaõ ñaït ñöôïc nhieàu keát quaû lôùn neân vieäc chuyeån
trung taâm chính trò cuûa Ñaøng Trong veà phía nam laø coâng vieäc hoaøn toaøn hôïp lyù.
b) Phöôùc Yeân (1626-1636), Baùc Voïng (1712-1738) - nhöõng thuû phuû beân
bôø soâng boà
Tröôùc khi tìm ra Hueá, thuû phuû cuûa caùc chuùa Nguyeãn ñaõ coù nhöõng thôøi kyø
döøng chaân ôû beân löu vöïc soâng Boà, ñoù laø caùc thôøi kyø ñoùng taïi Phöôùc Yeân (1626-
1636) vaø Baùc Voïng (1712-1738). Theo chuùng toâi ñaây cuõng laø nhöõng thôøi kyø “quaù
ñoä” khaù quan troïng ñeå ruùt kinh nghieäm cho vieäc xaây döïng ñoâ thò Hueá.
- Phuû Phöôùc Yeân (1626-1636)
Ñaây laø thuû phuû thöù 4 cuûa caùc chuùa Nguyeãn taïi Ñaøng Trong, vaø noù ñaõ ñöôïc
dòch chuyeån khoûi löu vöïc soâng Thaïch Haõn - AÙi Töû ñeå chuyeån ñeán heä soâng Boà.
Tuy chæ toàn taïi trong 10 naêm (1626-1636) nhöng caùc daáu tích cuûa moät thôøi thuû
phuû taïi Phöôùc Yeân vaãn coøn raát ñaäm neùt.
Nghieân cöùu ñòa theá vuøng Phöôùc Yeân chuùng ta thaáy raèng, vieäc chuùa Nguyeãn
Phuùc Nguyeân dôøi thuû phuû töø Dinh Caùt vaøo ñaây laø hoaøn toaøn hôïp lyù. Phöôùc
Yeân coù ñòa baøn khaù roäng vaø baèng phaúng, xung quanh coù soâng Boà bao boïc.
Theá ñaát kieåu “töù thuûy trieàu quy” naøy vöøa ñeïp veà ñòa lyù, vöøa tieän veà giao thoâng,
laïi thuaän lôïi veà phoøng ngöï. Phöôùc Yeân laïi naèm treân tuyeán ñöôøng chính töø Baéc
vaøo Nam. Töø ñaây coù theå xuoâi xuoáng thaønh Hoùa Chaâu, ñeán phaù Tam Giang, ra
bieån raát deã daøng.
Vieäc chuyeån vò trí thuû phuû töø heä thoáng soâng Thaïch Haõn vaøo heä thoáng soâng Boà
ñeå thoâng suoát xuoáng thaønh Hoùa Chaâu, phuû lî cuûa phuû Trieäu Phong cuõ, chöùng toû löïc
161
löôïng quaân söï cuûa chuùa Nguyeãn ñaõ lôùn maïnh leân raát nhieàu. Ñeán ñaây, chuùa Nguyeãn
Phuùc Nguyeân ñaõ hoaøn toaøn ñuû töï tin ñeå cuøng chuùa Trònh “raïch ñoâi sôn haø”.
Vì vaäy, duø Phöôùc Yeân chæ laø böôùc döøng chaân taïm thôøi ñeå chuùa Nguyeãn coøn
tieán xa hôn nöõa nhöng noù vaãn coù yù nghóa heát söùc quan troïng trong quaù trình
Nam tieán vaø phaùt trieån cuûa Ñaøng Trong. Treân moät yù nghóa khaùc, vieäc “naâng
caáp” thuû phuû cuûa mình töø “Dinh” trôû thaønh “Phuû” khoâng phaûi chæ laø veà hình
thöùc ñeå ñoái saùnh hôn khieâu khích chuùa Trònh ôû Ñaøng Ngoaøi maø treân thöïc teá,
chuùa Nguyeãn Phuùc Nguyeân ñaõ thöïc söï theå hieän yù ñoà xaây döïng Phöôùc Yeân theo
höôùng moät ñoâ thò. Ñaây laø moät böôùc chuyeån bieán lôùn lao trong quaù trình phaùt
trieån cuûa caùc thuû phuû, ñöôïc baét ñaàu tính töø AÙi Töû Nhö vaäy, Phöôùc Yeân ñaõ ñöôïc
chuaån bò caùc tieàn ñeà ñeå sau ñoù, khi chuyeån ñeán vuøng ñaát Hueá, thuû phuû cuûa
chuùa Nguyeãn seõ trôû thaønh “moät ñoâ thò lôùn” – theo caùch noùi cuûa giaùo só
Alexandre de Rhodes.
- Phuû Baùc Voïng (1712-1738)
Baùc Voïng (1712-1738) laïi laø moät thôøi kyø quaù ñoä khaù ñaëc bieät trong quaù trình
xaây döïng thuû phuû cuûa caùc chuùa Nguyeãn. Duø ñaõ tìm ñöôïc vò trí ñöôïc xem laø raát
ñaéc ñòa nhö ñaát Phuù Xuaân, nhöng thuû phuû cuûa chuùa Nguyeãn cuõng chæ “döøng
chaân” ñöôïc hôn moät phaàn tö theá kyû (1687-1712). Naêm 1712, Minh Vöông Nguyeãn
Phuùc Chu ñaõ choïn löïa baõi phuø sa beân bôø baéc soâng Boà, thuoäc ñòa phaän xaõ Baùc
Voïng huyeän Quaûng Ñieàn ñeå xaây phuû chính. Quyeát ñònh treân ñaõ khieán cho nhieàu
ngöôøi raát ngaïc nhieân vaø khoâng theå lyù giaûi ñöôïc nguyeân nhaân. Tuy nhieân, theo
chuùng toâi, nguyeân nhaân cuûa söï dôøi chuyeån naøy laø coù theå hieåu ñöôïc. Noù naûy sinh
töø chính nhöõng ñieàu baát lôïi ñoái vôùi chuùa Nguyeãn trong thôøi gian hôn 25 naêm
(1687-1712) ñoùng ôû ñaát Phuù Xuaân vaø söùc haáp daãn cuûa vuøng ñaát môùi ôû löu vöïc
soâng Boà cuõng laø moät nguyeân nhaân quan troïng.
Boû ñaát Phuù Xuaân ñeå ra ñoùng phuû chính ôû Baùc Voïng, chuùa Nguyeãn Phuùc Chu
aét haún coøn bò haáp daãn bôûi caùc yeáu toá “ñòa lôïi” cuûa maûnh ñaát ven soâng Boà naøy.
Töø keát quaû khaûo saùt vaø nghieân cöùu veà thuû phuû Baùc Voïng chuùng toâi ñaõ xaùc
ñònh ñöôïc vò trí vaø quy moâ cuûa thuû phuû naøy. Nhöõng ñaëc ñieåm cuûa Baùc Voïng cho
thaáy thuû phuû naøy chæ ñôn giaûn laø moät trung taâm ñaàu naõo veà chính trò haønh chính.
Baùc Voïng thuaàn tuyù chæ mang tính chaát cuûa moät khu vöïc “ñoâ” chöù khoâng coù phaàn
“thò”. Quy moâ vaø caùch boá trí cuûa thuû phuû chuùa Nguyeãn thôøi kyø naøy gaàn töông töï
nhö thôøi kyø Phöôùc Yeân (1626-1636). Noù thieáu haún söï keát hôïp vôùi phaàn “thò” kieåu
nhö thôøi kyø phuû chuùa ñoùng ôû Kim Long, Phuù Xuaân.
Trong suoát thôøi kyø phuû chuùa ñoùng ôû Baùc Voïng, caùc thuû phuû cuõ ôû Kim Long,
Phuù Xuaân, dó nhieân khoâng coøn laø ñaàu naõo veà chính trò, haønh chính cuûa Ñaøng
Trong, nhöng ñaây vaãn laø nôi chuùa Nguyeãn thöôøng xuyeân lui tôùi. Khu vöïc Phuù
Xuaân-Thanh Haø vaãn laø moät nôi ñoâ hoäi lôùn vôùi caùc hoaït ñoäng kinh teá raát phoàn
thònh. Chính vì theá duø maát ñi vai troø ñaàu naõo veà chính trò, Phuù Xuaân vaãn khoâng
bò ñöùt gaõy veà maïch phaùt trieån ñoâ thò.
162
Nhö vaäy, thuû phuû Baùc Voïng thöïc chaát chæ laø nôi ñoùng phuû chính cuûa chuùa
Nguyeãn Phuùc Chu vaø Nguyeãn Phuùc Chuù. Chöùc naêng chuû yeáu cuûa thuû phuû naøy laø
chöùc naêng chính trò: nôi ôû vaø laøm vieäc chính cuûa chuùa cuøng trieàu ñình cuûa oâng.
Baùc Voïng hoaøn toaøn khoâng phaûi laø moät ñoâ thò vaø chuùa Nguyeãn cuõng khoâng heà
coù yù ñònh xaây döïng nôi ñaây trôû thaønh moät ñoâ thò. Bôûi vaäy, Baùc Voïng chæ laø moät
böôùc döøng chaân raát taïm thôøi. Quaù trình ñoâ thò hoaù thuû phuû cuûa chuùa Nguyeãn chæ
tieáp tuïc khi hoï quay trôû laïi Phuù Xuaân laàn thöù hai.
*
* *
Nhö vaäy, tröôùc khi gaén lieàn vôùi heä soâng Höông ñeå taïo neân ñoâ thò Hueá, thuû phuû
cuûa caùc chuùa Nguyeãn ñaõ traûi qua 5 laàn dôøi döïng, thay ñoåi vò trí. Ñoù laø AÙi Töû (1558-
1670), Traø Baùt (1570-1600), Dinh Caùt (1600-1626), Phöôùc Yeân (1626-1636) vaø Baùc
Voïng (1712-1738). Noùi chung tröø tröôøng hôïp ñaëc bieät laø thôøi kyø Baùc Voïng, quaù trình
treân coù hai ñaëc ñieåm noåi baät: Thöù nhaát laø sau moãi laàn thay ñoåi vaø taùi xaây döïng,
quy moâ cuûa caùc thuû phuû laïi caøng lôùn leân nhaèm ñaùp öùng vai troø trung taâm cuûa vuøng
Thuaän Hoùa, roài Ñaøng Trong ngaøy caøng môû roäng; thöù hai laø vò trí cuûa caùc thuû phuû
dòch chuyeån daàn veà phía nam vaø ngaøy caøng tieán saùt ñeán vò trí cuûa Hueá.
5. Kim Long (1636-1687), Phuù Xuaân (1687-1712 vaø 1738-1775) – nhöõng thuû phuû
beân bôø soâng Höông
- Thuû phuû Kim Long (1636-1687)

Sau khi keá vò chuùa Nguyeãn Phuùc Nguyeân chöa ñaày 2 thaùng, thaùng 12 naêm AÁt
Hôïi (thaùng 1-1636), chuùa Thöôïng Nguyeãn Phuùc Lan ñaõ cho dôøi thuû phuû töø Phöôùc
Yeân veà Kim Long vaø xaây döïng noù trôû thaønh moät “ñoâ thò lôùn”. Quaù trình ñoâ thò
hoùa thuû phuû cuûa caùc chuùa Nguyeãn ñaõ ñaåy leân moät böôùc phaùt trieån môùi.
Vieäc choïn Kim Long ñeå xaây döïng thuû phuû môùi caøng theå hieän roõ hai ñaëc
ñieåm treân. Laøng Kim Long beân bôø soâng Höông coù ñòa theá tuyeät ñeïp caû veà caûnh
saéc laãn phong thuûy. Quyeát ñònh choïn ñaát Kim Long ñeå xaây döïng thuû phuû cuûa
chuùa Nguyeãn Phuùc Lan laø hoaøn toaøn döïa treân caùc caên cöù thöïc teá veà theá maïnh
cuûa vuøng ñaát naøy. Neáu so vôùi caùc ñòa ñieåm ñaõ töøng ñoùng thuû phuû tröôùc ñoù nhö
AÙi Töû, Traø Baùt, Dinh Caùt hay Phöôùc Yeân thì Kim Long roõ raøng coù nhieàu öu ñieåm
hôn. Ngoaøi ra, Kim Long coøn ñaùp öùng ñöôïc nhu caàu “dòch chuyeån veà phía nam”
vaø xu höôùng “Nam tieán” cuûa Ñaøng Trong, naâng cao khaû naêng baûo veä an toaøn
ñaàu naõo cuûa Ñaøng Trong khi cuoäc chieán tranh vôùi chuùa Trònh ôû Ñaøng Ngoaøi
ñaõ trôû neân voâ cuøng khoác lieät”.
Thöïc ra, veà thôøi gian xaây döïng thuû phuû Kim Long ñöôïc xaây töø naêm 1635, sau
khi chuùa Nguyeãn Phuùc Lan leân ngoâi nhöng ñeán ñaàu naêm 1636 thì môùi hoaøn thaønh
vaø chính thöùc trôû thaønh thuû phuû cuûa Ñaøng Trong. Vôùi tö caùch laø thuû phuû, Kim
Long ñaõ toàn taïi suoát 51 naêm, qua hai ñôøi chuùa laø Nguyeãn Phuùc Lan (1635-1648)
vaø Nguyeãn Phuùc Taàn (1648-1687).
163
Theo moâ taû cuûa caùc chöùng nhaân ngöôøi nöôùc ngoaøi, Kim Long – luùc ñoù thöôøng
ñöôïc goïi laø Keû Hueá ñaõ laø moät ñoâ thò lôùn, ñöôïc quy hoaïch khaù chænh chu vôùi daân
soá ñoâng ñuùc.
Thôøi Kim Long laø thuû phuû cuûa Ñaøng Trong, moâ hình ñoâ thò coå ñaõ hoaøn chænh
vôùi hai trung taâm lôùn laø Kim Long vaø Thanh Haø.
Kim Long laø thuû phuû cuûa chuùa Nguyeãn, laø ñaàu naõo veà chính trò, quaân söï
vaø haønh chính cuûa Ñaøng Trong. Giaùo só A.de Rhodes luoân goïi ñaây laø “thaønh
phoá lôùn”. Coøn veà caûng Thanh Haø, ñöôïc hình thaønh gaàn nhö ñoàng thôøi vôùi phuû
Kim Long, caùch Kim Long 7 km veà phía haï löu soâng Höông, thì baáy giôø ñoùng
vai troø laø moät trung taâm giao dòch thöông maïi coù taàm côõ quoác teá, nhaèm ñaùp
öùng caùc nhu caàu veà ngoaïi giao, kinh teá cho phuû chuùa cuõng nhö treân toaøn khu
vöïc Hueá.
Heä thoáng caùc laøng ngheà thuû coâng ôû vuøng Hueá ñaõ xuaát hieän khaù nhieàu. Chuùng
naèm chung quanh khu vöïc phuû chuùa hoaëc ñan xen trong caùc laøng xaõ chuyeân saûn
xuaát noâng nghieäp. Söï phaùt trieån cuûa heä thoáng laøng maïc-daân cö (bao goàm caû laøng
thuû coâng vaø laøng noâng nghieäp) chung quanh hai trung taâm Kim Long vaø Thanh
Haø ñaõ taïo neân veû truø phuù, ñoâng ñuùc ñaëc bieät cuûa vuøng Hueá luùc baáy giôø.
Qua nhöõng neùt phaùc hoïa treân ñaây veà thuû phuû Kim Long vaø cuûa toaøn khu
vöïc Hueá tröôùc naêm 1687, chuùng toâi cho raèng vôùi hôn 50 naêm toàn taïi, Kim Long
ñaõ thöïc söï laøm bieán ñoåi dieän maïo cuûa Hueá, ñöa quaù trình ñoâ thò hoùa ôû khu vöïc
naøy leân moät böôùc phaùt trieån môùi keå töø sau thôøi kyø Hoùa Chaâu. Coù theå noùi Kim
Long ñaõ keá thöøa vaø phaùt huy ñöôïc caùc kinh nghieäm veà xaây döïng ñoâ thò töø caû
hai luoàng, moät laø töø caùc thuû phuû tröôùc ñoù töø phía ngoaøi chuyeån vaøo, vaø hai laø
töø döôùi Hoùa Chaâu chuyeån leân. Ñieàu ñoù khaúng ñònh raèng Kim Long chính laø tieàn
thaân tröïc tieáp cuûa Phuù Xuaân-Hueá vaø chuaån bò caùc cô sôû ñaàu tieân cho vieäc xaây
döïng ñoâ thò naøy.
- Thuû phuû Phuù Xuaân laàn thöù nhaát (1687-1712)
Sau hôn 50 naêm toàn taïi ôû Kim Long vaø duø nôi ñaây ñaõ ñöôïc kieán thieát thaønh
moät “ñoâ thò lôùn”, thuû phuû caùc chuùa Nguyeãn laïi tieáp tuïc quaù trình di chuyeån, dôøi
döïng ñeå mong tìm ñöôïc moät vò trí “ñaéc ñòa hôn”. Vaø vò trí ñoù ñaõ ñöôïc löïa choïn!
Ñoù laø laøng Phuù Xuaân ôû ngay döôùi haï löu, caùch Kim Long khoâng ñaày 3 km. Naêm
1687, chuùa Nguyeãn Phuùc Thaùi cho chuyeån thuû phuû veà ñaây, vaø töø tröôùc ñeán nay
ña soá caùc nhaø nghieân cöùu vaãn cho raèng, moác thôøi gian treân laø thôøi ñieåm khai
sinh cuûa ñoâ thò Hueá.
Xeùt veà caùc ñieàu kieän thöïc teá ñeå xaây döïng trung taâm cuûa moät ñoâ thò lôùn, ñaát
laøng Phuù Xuaân toû ra coù öu theá hôn haún vuøng Kim Long.
Treân ñaát Phuù Xuaân ñaõ töøng coù phuû chính cuûa chuùa Nguyeãn Phuùc Thaùi,
Nguyeãn Phuùc Chu, ñoâ thaønh thôøi chuùa Nguyeãn Phuùc Khoaùt, Nguyeãn Phuùc Thuaàn
(sau nhaø Taây Sôn keá thöøa) vaø Kinh thaønh xaây döïng thôøi Nguyeãn. Ngoaøi nhöõng
gì hieän thaáy do trieàu Nguyeãn ñeå laïi, nhöõng daáu veát vaät chaát thôøi kyø phuû Phuù
164
Xuaân (1687-1712) hay thôøi kyø ñoâ thaønh (1734-1775) ñeàu gaàn nhö khoâng coøn gì.
Bôûi vaäy vieäc xaùc ñònh vò trí cuûa thuû phuû Phuù Xuaân hay ñoâ thaønh laø raát khoù khaên.
Tuy nhieân, caên cöù vaøo keát quaû khaûo saùt thöïc teá coù ñoái chieáu vôùi caùc tö lieäu ñeán
nay chuùng toâi ñaõ xaùc ñònh vò trí cuûa thuû phuû Phuù Xuaân.
Ngoaøi phuû chính Phuù Xuaân treân vöông ñaûo, chuùng ta caàn nhôù raèng luùc baáy
giôø ôû khu vöïc Kim Long coøn coù phuû thôø chuùa Nguyeãn Phuùc Taàn vôùi nhöõng
nhaø cöûa, phuû ñeä cuûa caùc baø phi, caùc thaân vöông quan laïi. ÔÛ beân bôø ñoái dieän
cuûa soâng Höông, beân caïnh bôø soâng An Cöïu thì ñaõ coù phuû An Cöïu (treân Bình
Nam Ñoà cuûa Buøi Theá Ñaït veõ naêm 1774 laø Phuû Cam?) döïng vaøo khoaûng naêm
1686-1687, phuû Döông Xuaân (töùc phuû AÁn) ñöôïc tu boå vaøo naêm 1700, coøn ôû
döôùi vuøng haï löu, caùch phuû chính non 4km laø phoá caûng Thanh Haø ñang trong
thôøi kyø phaùt trieån phoàn vinh nhaát... Ñieàu ñaùng noùi theâm ôû ñaây laø ngay ôû
Vöông ñaûo, ôû phía ñoâng cuûa thuû phuû Phuù Xuaân, caïnh bôø soâng ñaõ xuaát hieän
chôï Dinh (Dinh thò treân baûn ñoà cuûa Buøi Theá Ñaït) vôùi tö caùch laø moät chôï lôùn
cuûa toaøn vuøng, haøng hoùa quoác teá vaø töø caùc ñòa phöông trong nöôùc sau khi ñeán
caûng Thanh Haø seõ ñöôïc chuyeån leân ñaây ñeå phuïc vuï cho caùc nhu caàu cuûa
vöông phuû. Vò trí cuûa chôï Dinh luùc naøy coù leõ ôû khoaûng ñaàu ñöôøng Chi Laêng
hieän nay.
Dieän maïo cuûa thuû phuû Phuù Xuaân (1687-1712) cho thaáy raèng, ngay trong thôøi
kyø môùi ñöôïc khai sinh, ñoâ thò Phuù Xuaân-Hueá ñaõ coù nhöõng böôùc phaùt trieån raát cô
baûn. Ñoù laø söï môû roäng quy moâ ñoâ thò, laø söï thaét chaët vaø phaùt trieån yeáu toá “thò”
ñi ñoâi vôùi söï cuûng coá phaàn “ñoâ”. Phuù Xuaân vaãn theå hieän söï keá thöøa vaø phaùt trieån
cuûa thôøi kyø Kim Long ñeå baûo ñaûm ñöôïc vai troø laø trung taâm haøng ñaàu veà chính
trò, quaân söï, haønh chính, kinh teá cuûa Ñaøng Trong trong tình hình môùi. Chính nhôø
söï khaúng ñònh ñöôïc vai troø cuûa mình maø Phuù Xuaân ñaõ trôû thaønh vuøng ñaát khoâng
theå thay theá. Vaäy neân, duø sau naøy chuùa Nguyeãn coù chuyeån phuû chính ra Baùc
Voïng moät thôøi gian thì ñoù cuõng chæ laø moät söï thay ñoåi raát taïm thôøi.
- Ñoâ thaønh Phuù Xuaân (1738-1775)
“Muøa haï, thaùng 4, ngaøy nhaâm daàn”(töùc ngaøy 7/6/1738), sau 13 naêm caàm
quyeàn, chuùa Nguyeãn Phuùc Truù maát, thoï 43 tuoåi. Chæ 7 ngaøy sau khi cha qua ñôøi,
Voõ vöông Nguyeãn Phuùc Khoaùt, vò chuùa keá nhieäm ñaõ quyeát ñònh ñöa thuû phuû trôû
laïi Phuù Xuaân.
Moät trong nhöõng tö lieäu quan troïng nhaát thöôøng ñöôïc daãn ra khi moâ taû veà
Ñoâ thaønh Phuù Xuaân laø saùch Phuû Bieân taïp luïc cuûa Leâ Quyù Ñoân. Vôùi tö caùch laøm
moät chöùng nhaân lòch söû, Leâ Quyù Ñoân ñaõ ghi laïi haàu nhö taát caû nhöõng gì maø
oâng töøng nghe, nhìn hoaëc hieåu bieát veà ñaát Thuaän Hoùa khi oâng ñaët chaân ñeán
ñaây naêm 1776. Döôùi ngoøi buùt cuûa Leâ Quyù Ñoân, Ñoâ thaønh Phuù Xuaân hieän leân
thaät hoaønh traùng, loäng laãy. Ngoaøi ra, Ñoâ thaønh Phuù Xuaân thôøi kyø naøy coøn ñöôïc
nhieàu nhaân chöùng ngöôøi nöôùc ngoaøi moâ taû khaù chi tieát.
Neáu xeùt theo nghóa roäng, Ñoâ Thaønh Phuù Xuaân coù qui moâ raát lôùn vaø ñaõ ñöôïc
qui hoaïch khaù ngaên naép theo truïc chính laø doøng soâng Höông. ÔÛ phía taây nam
165
Ñoâ Thaønh, treân thöôïng nguoàn soâng Höông laø laêng moä cuûa caùc vò chuùa tieàn trieàu
(xem Giaùp Ngoï Nieân Bình Nam Ñoà cuûa Buøi Theá Ñaït ñaõ coù Ñoan Coâng Moä – töùc
laêng moä chuùa Nguyeãn Hoaøng, Thuïy Quaän Moä – töùc laêng moä chuùa Nguyeãn Phuùc
Nguyeân, Nhaân Quaän Moä – töùc laêng moä chuùa Nguyeãn Phuùc Lan). Coøn ôû phía döôùi,
ñuùng nhö Leâ Quyù Ñoân ñaõ moâ taû veà phía töø baéc soâng Höông: treân thì coù phuû thôø
ôû Kim Long, ôû giöõa coù cung phuû haønh lang, döôùi thì coù nhaø cöûa ôû Phuû Ao. Veà
phía bôø nam coù phuû Döông Xuaân vaø phuû Cam, treân chuùt nöõa coù phuû Taäp Töôïng.
Nhaø cöûa, doanh traïi cuûa binh lính, Phuû ñeä cuûa caùc baäc thaân vöông, quan laïi thì
boá trí kieåu oâ baøn côø doïc hai bôø soâng Höông vaø soâng An Cöïu. ÔÛ phía haï löu thì
coù phoá chôï lieàn keà, buoân baùn taäp naäp noái lieàn vôùi thöông caûng Thanh Haø vaãn
ñang ôû trong thôøi kyø phoàn thònh (treân Bình Nam Ñoà cuûa Buøi Theá Ñaït, Thanh Haø
ñöôïc ghi roõ baèng teân goïi Ñaïi Minh Phoá).
Nhö vaäy, qui hoaïch ñoâ thò cuûa Ñoâ Thaønh Phuù Xuaân ñaõ khaù hoaøn chænh vaø
veà cô baûn, noù ñaõ töông töï nhö qui hoaïch kinh ñoâ Hueá ñaàu theá kyû XIX. Dó nhieân,
möùc ñoä taäp trung vaø qui moâ ñoâ thò cuûa hai thôøi kyø naøy chaéc chaén laø ñang coøn
cheânh leäch nhau raát nhieàu.
III. NHÖÕNG ÑAËC TRÖNG NOÅI BAÄT CUÛA ÑOÂ THÒ HUEÁ TÖØ KHI ÑÖÔÏC THAØNH LAÄP
ÑEÁN CUOÁI THÔØI CHUÙA NGUYEÃN
1. Thuû phuû: söï keá thöøa loái qui hoaïch ñoâ thò truyeàn thoáng – ñoâ thò giöõa hai doøng
soâng vaø choïn truïc Taây baéc-Ñoâng nam
Töø kinh nghieäm khaûo saùt caùc ñoâ thò coå Vieät Nam, giaùo sö Traàn Quoác Vöôïng
ñaõ cho raèng, moät trong nhöõng ñaëc ñieåm noåi baät nhaát cuûa loái quy hoaïch ñoâ thò
truyeàn thoáng Vieät laø ñoâ thò nöôùc hay ñoâ thò giöõa hai doøng soâng (ville fleuve).
Nghóa laø ñoâ thò coå cuûa ngöôøi Vieät luoân luoân ñöôïc ñaët giöõa hai doøng soâng: soâng
tröôùc-soâng sau, hay noùi caùch khaùc, yeáu toá maët nöôùc luoân bao quanh ñoâ thò cuûa
ngöôøi Vieät (3).
Ñeán khi vaøo Ñaøng Trong laäp nghieäp, caùc chuùa Nguyeãn vaãn mang truyeàn
thoáng aáy ñeå aùp duïng vaøo vieäc kieán taïo caùc thuû phuû. Chuùng ta ñaõ thaáy, töø AÙi Töû,
Traø Baùt, Dinh Caùt ñeán Phöôùc Yeân roài Kim Long, loái quy hoaïch ñoâ thò giöõa hai
doøng soâng vaãn khoâng heà thay ñoåi. Cuõng phuø hôïp vôùi nhöõng toång keát cuûa giaùo
sö Traàn Quoác Vöôïng, ôû caùc ñoâ thò-thuû phuû cuûa Ñaøng Trong, loái quy hoaïch naøy
bao giôø cuõng döïa vaøo moät doøng soâng lôùn-chuû cuûa heä soâng ñoù chaûy qua phía
tröôùc maët vaø caùc doøng soâng nhoû, thöôøng laø phuï löu, chi löu cuûa doøng soâng lôùn
aáy chaûy bao phía sau. Nhìn moät caùch toaøn dieän, söï thay ñoåi vò trí caùc thuû phuû
thöïc chaát chæ laø söï dòch chuyeån töø heä soâng naøy sang heä soâng khaùc cuûa ñaát Thuaän
Hoùa, cuï theå laø 3 heä thoáng soâng: Heä soâng Thaïch Haõn - AÙi Töû (ôû Quaûng Trò), heä
soâng Boà vaø caùc phuï löu cuûa noù vaø heä soâng Höông-Kim Long-Baïch Yeán.
Maët khaùc, trong ñieàu kieän ñòa lyù cuï theå cuûa Ñaøng Trong, doøng soâng coù yù
nghóa ñaëc bieät quan troïng vôùi cuoäc soáng cuûa cö daân. Xöù sôû ñaõ töøng ñöôïc
Alexandre de Rhodes moâ taû: “... raát giaøu vì coù ñaát ñai phì nhieâu vôùi hai möôi boán
166
con soâng cung caáp nöôùc, cuõng nhôø ñoù maø raát tieän vieäc ñi laïi baèng ñöôøng soâng
ngoøi, tieän vieäc thoâng thöông vaø haønh trình”(4). Coøn Thích Ñaïi Saùn thì ghi nhaän:
“Caùc ñoâ aáp ñeàu töïa nuùi day maët ra bieån, nuùi cao soâng hieåm, caây röøng raäm
raïp, nhieàu teâ töôïng huøm beo, caùc phuû khoâng coù ñöôøng loái thoâng nhau, moãi phuû
ñeàu do moät cöûa bieån ñi vaøo; muoán ñi töø phuû naøy sang phuû khaùc taát do ñöôøng
bieån, thuyeàn ñi bieån khoù ñi gaàn bôø vì soùng lôùn; gaëp gioù xuoâi ñi chöøng moät ngaøy,
neáu ngöôïc gioù khoâng chöøng 10 ngaøy, nöûa thaùng môùi coù theå ñi thoâng töø cöûa naøy
qua cöûa khaùc”(5).
Cuõng töø ñoù maø ñoái vôùi cö daân Ñaøng Trong, vai troø cuûa chieác thuyeàn trôû neân
ñaëc bieät quan troïng.
Nhö vaäy, vieäc aùp duïng moâ thöùc ñoâ thò truyeàn thoáng – ñoâ thò giöõa hai doøng
soâng – ñoái vôùi vieäc xaây döïng caùc thuû phuû taïi Ñaøng Trong ñeàu döïa treân ñieàu kieän
cuï theå cuûa xöù sôû naøy. Coù theå noùi, trong vieäc xaây döïng thuû phuû Kim Long truyeàn
thoáng treân ñaõ ñöôïc vaän duïng raát thaønh coâng.
Nhöng chæ ñeán khi choïn vuøng ñaát beân bôø soâng Höông ñeå xaây döïng trung taâm
chính trò ñaàu naõo cuûa Ñaøng Trong thì moâ hình: Thaùnh ñòa (nuùi ñoài) - trung taâm
chính trò (Ñoàng baèng) - caûng (bieån) môùi ñònh hình roõ. Trung taâm chính trò naøy
(Kim Long vaø sau laø Phuù Xuaân) keát hôïp vôùi thaùnh ñòa – chuøa Thieân Muï treân ñoài
Haø Kheâ (xa hôn nöõa coù nuùi chuû Kim Phuïng) vaø caûng thò Thanh Haø (cuøng cöûa
Thuaän An phía bieån) ñeå taïo neân moät keát caáu hoaøn chænh.
Moät ñaëc ñieåm ñaùng chuù yù khaùc cuûa Hueá laø truïc vaø höôùng cuûa ñoâ thò naøy.
Theo söï xaùc ñònh cuûa chuùng toâi, töø phuû Kim Long ñeán phuû Phuù Xuaân roài Ñoâ
thaønh Phuù Xuaân ñeàu xaây maët veà höôùng Nam, hôi cheách Ñoâng Nam. Nghóa laø truïc
quy hoaïch ñoâ thò laø truïc Caøn (Taây Baéc) - Toán (Ñoâng Nam), töông töï nhö truïc
chính cuûa Kinh thaønh Hueá thôøi Nguyeãn.
Thöïc ra thì haàu nhö taát caû thuû phuû cuûa chuùa Nguyeãn taïi Ñaøng Trong ñeàu xaây
maët veà höôùng Nam hoaëc gaàn nhö Nam (Ñoâng Nam, Taây Nam). Ñaây laø höôùng
truyeàn thoáng cuûa ñoâ thò ngöôøi Vieät taïi mieàn Trung vaø mieàn Nam, noù vöøa bieåu
hieän xu theá Nam tieán cuûa ngöôøi Vieät vöøa bieåu hieän moät quan nieäm ñaõ töøng ñöôïc
daân gian toång keát “laáy vôï hieàn hoøa, laøm nhaø höôùng Nam”. Ñieàu naøy cuõng laøm
neân söï khaùc bieät giöõa phong caùch quy hoaïch ñoâ thò giöõa hai mieàn thôøi tieàn caän
ñaïi: mieàn Baéc luoân phaûi lo Baéc cöï (ñoái phoù vôùi giaëc töø phöông Baéc) neân ñoâ thò
luoân naèm ôû phía Nam doøng soâng chính trong heä soâng maø noù gaén boù, xaây maët
veà phía Baéc (Thaêng Long laø ñoâ thò tieâu bieåu cho caùch quy hoaïch naøy); mieàn Nam
thì tö töôûng Nam tieán laø chuû ñaïo neân ñoâ thò luoân naèm ôû bôø Baéc soâng chính, xaây
maët veà höôùng Nam.
Nhöng coù theå noùi raèng, chæ khi ñeán Hueá, thuû phuû cuûa chuùa Nguyeãn môùi
khaúng ñònh ñöôïc raèng, truïc Taây Baéc - Ñoâng Nam laø phuø hôïp nhaát ñoái vôùi caùc
ñoâ thò cuûa xöù sôû naøy. Kinh nghieäm naøy ñöôïc ruùt ra töø thöïc teá vuøng ñaát mieàn
Trung, caùc maïch nuùi chính cuûa daõy Tröôøng Sôn taïi khu vöïc naøy ñeàu chaïy theo
167
höôùng Taây Baéc - Ñoâng Nam, coøn caùc doøng soâng ñeàu chaûy töø Taây sang Ñoâng. Vì
vaäy, neáu ñoâ thò ñöôïc quy hoaïch theo truïc Taây Baéc - Ñoâng Nam thì vöøa thuaän theá
nuùi vöøa nöông theo ñöôïc theá nöôùc, traùnh ñöôïc hieän töôïng bò doøng nöôùc chaûy
ñaâm ngang vaøo thaân. Chuùng ta thaáy, sau Kim Long, caùc thuû phuû Phuù Xuaân, Ñoâ
thaønh Phuù Xuaân vaø caû Kinh thaønh Phuù Xuaân thôøi vua Nguyeãn ñeàu keá thöøa
nguyeân veïn caùch quy hoaïch ñoâ thò theo truïc treân.
Nhö vaäy, chuùng ta coù theå noùi raèng, caùc thuû phuû gaén lieàn vôùi soâng Höông
khoâng chæ keá thöøa nhöõng ñaëc ñieåm cuûa phong caùch quy hoaïch ñoâ thò truyeàn
thoáng maø coøn saùng taïo vaø goùp phaàn ñònh hình nhöõng ñaëc ñieåm môùi cuûa ñoâ thò
Hueá nhaèm thích öùng vôùi ñieàu kieän hoaøn caûnh moâi tröôøng cuûa vuøng ñaát naøy.
2. Ñoâ thò Hueá thôøi chuùa Nguyeãn vôùi phong caùch quy hoaïch ñoâ thò nhaø vöôøn
Giaùo sö Traàn Quoác Vöôïng coù moät nhaän xeùt thaät thuù vò: “Ñoâ thò Vieät ñeàu laø
ñoâ thò soâng nöôùc nhöng neáu Saøi Goøn laø moät caûng thò, Haø Noäi laø moät thaønh phoá
noäi ñòa vôùi tính höôùng noäi (introverti) raát cao thì Hueá laïi laø moät thaønh phoá nhaø
vöôøn, thaønh phoá thô...”(6). Coù theå noùi tính chaát thaønh phoá vöôøn ñaõ goùp phaàn
raát lôùn laøm neân chaát thô cuûa Hueá. Vaø phong caùch nhaø vöôøn laïi coù töø raát sôùm,
theo chuùng toâi, ít ra laø töø thôøi trung taâm Hueá coøn ôû Kim Long, sau ñoù ñöôïc
hoaøn thieän daàn khi thuû phuû chuyeån veà Phuù Xuaân.
Maëc duø vaãn mang ñaäm tính chaát quaân söï nhöng thuû phuû Kim Long ñaõ coù
baûn saéc moät ñoâ thò - nhaø vöôøn. Dinh thöï cuûa chuùa, phuû ñeä cuûa thaân vöông,
quan laïi ñeàu laø nhöõng ngoâi nhaø Röôøng vôùi boä khung goã chaéc chaén, nhöõng coät,
keøo ñöôïc chaïm troå tinh vi maø trong hoài kyù Haønh trình vaø truyeàn giaùo giaùo só
Alexandre de Rhodes ñaõ khoâng daáu noåi söï thaùn phuïc. Nhöõng ngoâi nhaø aáy ñeàu
coù khuoân vieân roäng, beân trong troàng ñuû loaïi caây traùi theo loái “baùch thaûo ñoàng
vieân” maø nhaø vöôøn xöù Hueá sau naøy vaãn keá thöøa. Ngay caû khu vöïc daønh cho
quaân ñoäi thì nhaø ôû cuûa moãi ngöôøi lính ñeàu coù moät khoâng gian rieâng vôùi chieác
saân, maûnh vöôøn nhoû...
Ñeán khi thuû phuû chuyeån veà Phuù Xuaân thì loái quy hoaïch phoá thò-nhaø vöôøn ñaõ
trôû neân thaønh thuïc. Trong moâ taû cuûa Leâ Quùy Ñoân chuùng ta thaáy roõ, töø phuû chính
cuûa chuùa ñeán heä thoáng phuû ñeä nhaø cöûa cuûa taàng lôùp thaân vöông, quan laïi boá trí
xung quanh vaø doïc theo caùc truïc soâng Höông, soâng An Cöïu, soâng Kim Long...
ñeàu theo phong caùch nhaø vöôøn.
Theo moät soá nhaø nghieân cöùu kieán truùc coå, nhaø Röôøng laø moät saûn phaåm
ñích thò cuûa Hueá, do cö daân ôû ñaây saùng taïo ra treân cô sôû kieán truùc nhaø ôû
truyeàn thoáng cuûa ngöôøi Vieät. Keát caáu nhaø Röôøng raát phuø hôïp vôùi ñaëc ñieåm
khí haäu moâi tröôøng cuûa mieàn Trung Vieät Nam. Sau naøy trong kieán truùc cung
ñình thôøi vua Nguyeãn, nhöõng ngoâi ñieän ñoà soä theo thöùc nhaø keùp “truøng thieàm
ñieäp oác” thöïc chaát cuõng laø nhöõng ngoâi nhaø Röôøng lôùn gheùp laïi vôùi nhau(7).
Kieán truùc nhaø Röôøng thöôøng bao giôø cuõng ñöôïc ñaët trong moät khoâng gian
thoaùng roäng, gaén boù maät thieát vôùi moâi tröôøng töï nhieân. Bôûi vaäy nhaø Röôøng
168
thöôøng gaén lieàn vôùi vöôøn taïo neân moät loaïi hình kieán truùc ñoäc ñaùo, mang ñaäm
baûn saéc ñòa phöông - kieán truùc nhaø vöôøn.
3. Moâ hình keát hôïp ñoâ + thò vôùi söï phaùt trieån cuûa caùc hoaït ñoäng thöông maïi
Ñoâ thò coå trung ñaïi Vieät Nam haàu heát coù ñuû caùc thaønh toá: thaønh-thò-phoá-ñoâ.
Trong ñoù coù theå hieåu, thaønh laø dieän maïo vaät chaát trong hoaït ñoäng quaân söï; phoá laø
ñieåm tuï cö; thò theo nghóa chung laø caùc hoaït ñoäng kinh teá, nghóa heïp laø caùc chôï,
caùc trung taâm buoân baùn trao ñoåi; ñoâ theo nghóa roäng laø trung taâm tuï hoäi veà moïi
maët nhöng nghóa heïp laïi laø nôi ñoùng truï sôû cuûa caùc cô quan haønh chính cuûa chính
quyeàn trung öông. Duø coù noäi dung rieâng nhöng caùc thaønh toá treân coù söï gaén boù
höõu cô vôùi nhau, trong ñoù toå hôïp ñoâ-thaønh, phoá -thò coù nhieàu ñieåm töông ñoàng(8).
Ñaëc ñieåm noåi baät cuûa ña soá ñoâ thò Vieät Nam laø phaàn ñoâ bao giôø cuõng noåi
troäi hôn phaàn thò, chi phoái ñeán söï höng thònh, toàn vong cuûa phaàn thò, duø hieåu
treân caû nghóa roäng: thò laø toaøn boä caùc hoaït ñoäng kinh teá trong quan heä ñoái saùnh
vôùi phaàn ñoâ. Löôïc qua quaù trình phaùt trieån cuûa heä thoáng thuû phuû chuùng ta ñaõ
thaáy roõ ñaëc ñieåm treân, phaàn thò bao giôø cuõng bieán ñoäng thay ñoåi theo söï bieán
ñoåi cuûa phaàn ñoâ cuûa noù. Vaø thôøi kyø caùc thuû phuû ñoùng beân bôø soâng Höông cuõng
khoâng phaûi laø ngoaïi leä.
Söï ra ñôøi cuûa Kim Long, vaø sau laø Phuù Xuaân vôùi tö caùch nhö moät trung taâm
ñaàu naõo cuûa Ñaøng Trong ñaõ laøm cho caùc hoaït ñoäng kinh teá ôû khu vöïc Hueá
phaùt trieån maïnh meõ: caùc quan xöôûng nhaø nöôùc cuøng caùc laøng ngheà thuû coâng
daân gian ra ñôøi haøng loaït, maïng löôùi chôï môû roäng veà caû quy moâ vaø soá löôïng
haøng hoùa, nhöng ñaùng chuù yù nhaát vaãn laø söï ra ñôøi cuûa phoá caûng Thanh Haø -
ñaïi dieän tieâu bieåu cuûa phaàn thò trong keát caáu cuûa moät ñoâ-thò Hueá ñang trong
giai ñoaïn hình thaønh.
Thanh Haø laø moät phoá-caûng ñöôïc hình thaønh “Do nhu caàu chính trò, quaân söï
cuûa nhaø nöôùc phong kieán hoï Nguyeãn ñeå ñoái ñaàu vôùi hoï Trònh ôû Ñaøng Ngoaøi; do
yeâu caàu tieâu duøng cuûa nhaân daân, nhaát laø vieäc phaùt trieån kinh teá haøng hoùa ñòa
phöông trong theá kyû XVII ñaõ vöôït ra ngoaøi phaïm vi ñaát nöôùc, moät luoàng thöông
nghieäp sieâu quoác gia ôû Ñoâng Nam AÙ ñöôïc hình thaønh maø chuû yeáu laø nhöõng nöôùc
coù thò tröôøng naèm beân caïnh caùc cöûa bieån, caùc con soâng. Trong hoaøn caûnh ñoù ñoøi
hoûi phaûi coù moät caûng khaåu tieâu bieåu nhaát ôû ñaát Thuaän Hoùa naèm beân cung phuû
Kim Long ñöôïc ra ñôøi nhaèm ñaùp öùng nhu caàu kinh teá ôû trong vaø ngoaøi nöôùc,
nhaát laø yù muoán cuûa nhaø nöôùc cai trò ñoùng traán ôû ñaây”(9). Treân thöïc teá, Thanh Haø
chöa phaûi laø moät ñoâ thò-thöông caûng nhö Hoäi An nhöng noù laø moät phoá caûng vaø
töøng noåi danh laø moät trung taâm buoân baùn trao ñoåi saàm uaát nhaát taïi khu vöïc Hueá
trong suoát maáy theá kyû.
4. Ñoâ thò Hueá thôøi chuùa Nguyeãn vôùi caùch quy hoaïch ñoâ thò - phong thuyû
Suoát töø thôøi Kim Long ñeán thôøi kyø Phuù Xuaân, khi gaén lieàn vôùi heä soâng Höông,
thuû phuû caùc chuùa Nguyeãn ñaõ ñöôïc quy hoaïch tuaân theo caùc nguyeân taéc phong
169
thuyû ñòa lyù. ÔÛ thôøi kyø Kim Long (1636-1887), cuõng laø truïc Caøn-Toán trong theá ñaát
“thuyû ñaùo dieän tieàn”, “töù thuyû trieàu quy” nhöng tieàn aùn, haäu chaåm cuûa ñoâ thò naøy
chöa ñöôïc quy chuaån laém. Coù leõ ñaây cuõng laø moät trong nhöõng lyù do khieán chuùa
Nguyeãn Phuùc Thaùi coù söï ñieàu chænh thuû phuû veà Phuù Xuaân. Hôn nöõa, töø khi thuû
phuû trôû thaønh Ñoâ thaønh taïi Phuù Xuaân, caùch quy hoaïch môùi theå hieän ñaäm neùt
maøu saéc phong thuûy.
Theo quan ñieåm ñòa lyù phöông Ñoâng, ñaát Phuù Xuaân chính laø nôi hoäi tuï
ñöôïc caùc ñieàu kieän lyù töôûng ñeå thöïc hieän vieäc ñònh ñoâ cho hoï Nguyeãn sau
bao naêm kieám tìm. Khi phaân tích veà cuoäc ñaát naøy, Leâ Quyù Ñoân ñaõ heát lôøi ca
ngôïi: “Ñaát roäng baèng nhö loøng baøn tay, roäng ñoä hôn möôøi daëm, ôû trong ñaát
cao, boán beà ñeàu thaáp, töùc laø choã noåi baät giöõa ñaát baèng ngoài vò Caøn (Taây-Baéc),
troâng höôùng Toán (Ñoâng-Nam), döïa ngang soáng ñaát, troâng xuoáng beán soâng;
ñaèng tröôùc laø quaàn sôn, chaàu veà la lieät, toaøn thu nöôùc ôû beân höõu, vaät löïc thònh
giaøu”. Nhìn treân toaøn cuïc thì “Dinh Phuù Xuaân coù naêm laàn hoå thuûy [nöôùc veà
phía höõu] oâm ñaèng tröôùc... coù ba laàn long sa [caùt ôû beân taû] ngaên beân taû”(10).
Cuoäc ñaát aáy laïi coù Hoøn Moâ (töùc nuùi Ngöï Bình) caân phaân, vöõng chaõi laøm aùn
tröôùc maët; coù hai hoøn ñaûo noåi leân treân soâng Höông laø Coàn Heán vaø coàn Daõ
Vieân taïo ra theá taû long, höõu hoå chaàu veà hai beân; nöôùc soâng Höông luoân aêm
aép tröôùc maët- kieåu “thuûy ñaùo dieän tieàn”; boán phía xung quanh ñeàu coù soâng
bao boïc, thöïc ñuùng “töù thuûy trieàu quy”, “caùn thuûy hoaøn thaønh” (boán beà coù
nöôùc, nöôùc boïc quanh thaønh).
Treân cuoäc ñaát aáy, vieäc quy hoaïch Hueá ñöôïc tuaân theo thuyeát Nguõ Haønh moät
caùch chænh chu. Ñoâ thaønh naèm ôû vò trí trung taâm treân Vöông ñaûo, taïi bôø baéc soâng
Höông. Phía Nam-töôïng hoaû-cuõng laø Minh ñöôøng ñeå thoaùng roäng neân haàu nhö
khoâng coù coâng trình kieán truùc gì ñaùng keå; phía Baéc-töôïng thuyû-cuõng laø Haäu chaåm
coá tình ñeå vuøng laøng maïc baèng phaúng ñeå haäu vaän yeân oån, con chaùu phaùt ñaït;
phía Ñoâng-töôïng moäc-lôïi veà kim neân boá trí chôï buùa (coù caûng Thanh Haø, chôï
Dinh...); phía Taây-töôïng kim, nhöng bò doøng nöôùc chaûy xoùi vaøo neân laø vuøng xaây
chuøa mieáu ñeå traán yeåm cho yeân oån... YÙ töôûng quy hoaïch naøy vaãn ñöôïc giöõ
nguyeân veïn trong suoát caùc trieàu vua Nguyeãn veà sau duø Kinh thaønh Hueá môû roäng
quy moâ hôn nhieàu.
III. BAØN THEÂM VEÀ MOÁC THAØNH LAÄP ÑOÂ THÒ HUEÁ
Ña soá caùc nhaø nghieân cöùu veà vaên hoaù, lòch söû cuûa Hueá vaãn thöôøng laáy moác
ra ñôøi cuûa ñoâ thò Hueá laø naêm 1687 – thôøi ñieåm chuùa Nguyeãn Phuùc Thaùi dôøi thuû
phuû veà ñaát Phuù Xuaân. Nhöng theo chuùng toâi, thôøi ñieåm ra ñôøi cuûa ñoâ thò Hueá
phaûi laáy töø moác 1636, töùc töø khi thuû phuû chuyeån veà ñaát Kim Long. Chuùng toâi laáy
moác naøy vì nhöõng lí do sau ñaây:
1- Töø khi chuyeån veà Kim Long, ñoâ thò Hueá ñaõ ñöôïc hình thaønh gaén lieàn vôùi
heä soâng Höông. Ñeán naêm 1687, khi chuùa Nguyeãn Phuùc Thaùi chuyeån thuû phuû veà
Phuù Xuaân, söï phaùt trieån cuûa moät ñoâ thò gaén lieàn vôùi heä soâng naøy vaãn khoâng bò
caét ñöùt maø noù vaãn theå hieän söï keá thöøa phaùt trieån lieân tuïc. Vì vaäy, vieäc chuyeån
170
trung taâm ñoâ thò veà Phuù Xuaân chæ mang yù nghóa laø söï ñieàu chænh cuïc boä cho phuø
hôïp hôn.
2- Thuû phuû Kim Long ñaõ mang nhöõng ñaëc tröng noåi baät cuûa ñoâ thò Hueá nhö
treân chuùng toâi vöøa phaân tích, töø caùch quy hoaïch boá trí ñeán nhöõng ñaëc tröng vaên
hoaù... Thôøi kyø Kim Long laø giai ñoaïn ñaët nhöõng cô sôû ñaàu tieân ñeå hình thaønh
neân nhöõng ñaëc tröng naøy, do ñoù noù coù yù nghóa raát lôùn trong toaøn boä tieán trình
phaùt trieån cuûa ñoâ thò Hueá.
3- Teân goïi cuûa Hueá-töùc Keû Hueá ñaõ ra ñôøi gaén lieàn vôùi thôøi kyø Kim Long ñoùng
vai troø laø thuû phuû.
Nhìn laïi quaù trình xaây döïng heä thoáng thuû phuû cuûa caùc chuùa Nguyeãn ôû Ñaøng
Trong trong suoát hôn 200 naêm (1558-1775), chuùng toâi coù moät soá nhaän xeùt sau:
- Maëc duø coù ñeán 8 laàn dôøi döïng, thay ñoåi vò trí khaùc nhau (AÙi Töû, Traø Baùt,
Dinh Caùt, Phöôùc Yeân, Kim Long, Phuù Xuaân laàn 1, Baùc Voïng vaø Ñoâ thaønh Phuù
Xuaân) nhöng töïu trung, thuû phuû cuûa caùc chuùa Nguyeãn ñeàu gaén lieàn vôùi 3 heä
thoáng soâng lôùn thuoäc ñòa baøn 2 tænh Quaûng Trò vaø Thöøa Thieân Hueá laø heä thoáng
soâng Thaïch Haõn - AÙi Töû, heä thoáng soâng Boà vaø chi löu cuûa noù vaø heä thoáng soâng
Höông vôùi caùc chi löu, phuï löu cuûa noù (soâng Baïch Yeán, soâng Kim Long). Quaù
trình dòch chuyeån vò trí cuûa caùc thuû phuû luoân gaén lieàn vôùi coâng cuoäc Nam Tieán
cuûa ngöôøi Vieät trong thôøi kyø naøy vaø baûn thaân caùc vò trí ñoù cuøng coù xu höôùng
dòch chuyeån veà phía nam. Xeùt veà maët löïa choïn vò trí ñeå xaây döïng moät ñoâ thò
ñaàu naõo cuûa Ñaøng Trong, ñoù chính laø quaù trình caùc thuû phuû cuûa chuùa Nguyeãn
ñöôïc theå nghieäm ñeå tìm ra Hueá.
- Cuøng vôùi söï hình thaønh vaø phaùt trieån cuûa Ñaøng Trong vôùi tö caùch laø moät
mieàn ñaát môùi, moät quoác gia ñoäc laäp, caùc thuû phuû cuûa chuùa Nguyeãn cuõng coù
nhöõng böôùc phaùt trieån vaø thay ñoåi ñeå luoân ñaûm baûo ñöôïc vai troø, vò trí cuûa mình.
Nhöõng thay ñoåi ñoù theå hieän chuû yeáu ôû 2 maët döôùi ñaây:
+ Hình thöùc, qui moâ coù söï thay ñoåi theo höôùng phaùt trieån maø bieåu hieän cuï
theå nhaát laø qua teân goïi: töø Dinh (thôøi kyø AÙi Töû, Traø Baùt, Dinh Caùt) ñeán Phuû
(thôøi kyø Phöôùc Yeân, Kim Long, Phuù Xuaân laàn 1, Baùc Voïng) ñeán Ñoâ Thaønh (thôøi
kyø Phuù Xuaân laàn 2).
+ Tính chaát ñoâ thò cuûa caùc thuû phuû cuõng coù söï thay ñoåi theo höôùng phaùt
trieån. Khi coøn gaén lieàn vôùi heä thoáng soâng Thaïch Haõn- AÙi Töû, caùc dinh AÙi Töû,
Traø Baùt vaø Dinh Caùt (töø naêm 1558-1626) vaãn hoaøn toaøn mang tính chaát quaân
söï. Yeáu toá ñoâ thò (theå hieän qua söï keát hôïp giöõa phaàn “Ñoâ” vaø phaàn “Thò”) chæ
xuaát hieän vaø phaùt trieån baét ñaàu töø thôøi kyø Phuû Phöôùc Yeân (1626-1636) vaø trôû
neân khaù hoaøn chænh töø thôøi kyø Kim Long (1636-1687), khi thuû phuû gaén lieàn vôùi
heä soâng Höông ñeå hình thaønh neân Keû Hueá. Qua thôøi kyø Ñoâ Thaønh Phuù Xuaân
(1738-1775), thuû phuû cuûa chuùa Nguyeãn ñaõ laø moät ñoâ thò taàm côõ cuûa Ñaøng
Trong, ñöôïc qui hoaïch chu ñaùo vôùi caùc yù ñoà raát roõ raøng. Coù theå noùi, tö töôûng
qui hoaïch ñoâ thò cuûa thôøi kyø Ñoâ Thaønh Phuù Xuaân ñaõ coù nhieàu ñieåm töông ñoàng
171
vôùi thôøi kyø sau noù-thôøi kyø Hueá trôû thaønh Kinh ñoâ cuûa caû nöôùc Vieät Nam thoáng
nhaát, ñaàu theá kyû XIX.
Chính vì ñaëc ñieåm naøy, chuùng toâi ñaõ ñi ñeán nhaän ñònh, nhöõng ñaëc tröng noåi
baät hieän nay cuûa Hueá vôùi tö caùch laø moät ñoâ thò nhö thaønh phoá coù söï quy hoaïch
theo thuyeát phong thuûy, thaønh phoá nhaø vöôøn-thaønh phoá thô... ñaõ ñöôïc hình thaønh
töø thôøi kyø caùc chuùa Nguyeãn xaây döïng thuû phuû beân bôø soâng Höông caùch ñaây gaàn
4 theá kyû. Qua thôøi gian, nhöõng ñaëc tröng aáy ngaøy caøng phaùt trieån vaø ñöôïc baûo
toàn vöõng chaéc cuøng quaù trình phaùt trieån cuûa ñoâ thò Hueá. Chính vì ñieàu naøy, vieäc
nghieân cöùu Hueá töø thôøi kyø chuùa Nguyeãn seõ goùp phaàn raát quan troïng trong vieäc
giaûi maõ nhöõng “bí aån” cuûa ñoâ thò naøy trong quaù khöù vaø hieän taïi.
Coøn veà moác thaønh laäp ñoâ thò Hueá, chuùng toâi vaãn cho raèng, naêm 1636-thôøi ñieåm
thaønh laäp Kim Long-Keû Hueá, môùi xöùng ñaùng laáy laøm naêm ra ñôøi cuûa ñoâ thò naøy.

1. Ñoã Bang, Phoá caûng vuøng Thuaän - Quaûng theá kyû XVII-XVIII, Nxb Thuaän Hoùa - Hoäi Khoa hoïc
Lòch söû Vieät Nam, Haø Noäi, 1996.
2. Leùopold Cadieøre, Thuû phuû caùc chuùa Nguyeãn ôû Ñaøng Trong tröôùc Gia Long, B.E.F.E.O, 1914-
1916, baûn dòch cuûa Thuùy Vy.
3. Nguyeãn Vaên Ñaêng, Yeáu toá thò trong ñoâ thò Hueá tröôùc naêm 1945, Kyû yeáu Hoäi thaûo Khoa hoïc
310 naêm Phuù Xuaân - Hueá. Hueá, 1997: 46-55. 166.
4. Leâ Quyù Ñoân Toaøn taäp, taäp I: Phuû bieân taïp luïc, Nxb KHXH, Haø Noäi - 1997.
5. Vuõ Höõu Minh, Taám baûn ñoà Hueá cuûa Le Floch de la Cardieøre naêm 1787, Kyû yeáu Hoäi thaûo Khoa
hoïc 310 naêm Phuù Xuaân - Hueá. Hueá, 1997: 29-37.
Thieân- Hueá, soá 1/1998: 62-67.
6. Quoác Söû Quaùn trieàu Nguyeãn - Ñaïi Nam Thöïc Luïc (tieàn bieân). Baûn dòch Vieän Söû hoïc, Nxb Söû
hoïc - Haø Noäi, 1962.
7. A.D.Rhodes, Haønh trình vaø truyeàn giaùo, baûn dòch cuûa Hoàng Nhueä, Tuû saùch Ñaïi Keát, uûy Ban
Ñoaøn keát coâng giaùo Thaønh phoá Hoà Chí Minh, 1994.
8. Thích Ñaïi Saùn, Haûi ngoaïi kyû söï. Vieän Ñaïi hoïc Hueá, UÛy ban Phieân dòch söû lieäu Vieät Nam - 1963.
9. Traàn Ñöùc Anh Sôn, Tö töôûng quy hoaïch Kinh thaønh Hueá thôøi Gia Long (1802-1820), trong Baùo
caùo khoa hoïc kyû nieäm 690 naêm Thuaän Hoùa - Thöøu Thieân Hueá (1306 - 1996).
10. Tana Li, Xöù Ñaøng Trong, lòch söû Kinh teá-Xaõ hoäi Vieät Nam theá kyû 17 vaø 18. Baûn dòch cuûa
Nguyeãn Nghò, NXB Treû, 1999.
172
QUAÙ TRÌNH PHAÙT TRIEÅN
HEÄ THOÁNG SOÂNG ÑAØO ÔÛ VIEÄT NAM
(Töø theá kyû X ñeán nöûa ñaàu theá kyû XIX)
Haø Maïnh Khoa*
Trong lòch söû haøng nghìn naêm döïng nöôùc vaø giöõ nöôùc, daân toäc Vieät Nam ñaõ
töøng laäp neân nhieàu chieán coâng choùi loïi. Daân toäc ta khoâng chæ ñaùnh tan nhöõng
ñaïo quaân xaâm löôïc huøng maïnh ñeå baûo veä neàn ñoäc laäp maø coøn vöôn leân chinh
phuïc, caûi taïo thieân nhieân ñeå lao ñoäng saûn xuaát, xaây döïng queâ höông ñaát nöôùc
giaàu ñeïp.
Moät söï nghieäp chinh phuïc vaø caûi taïo töï nhieân vó ñaïi cuûa caû daân toäc ñeán nay
vaãn coøn nguyeân giaù trò veà tinh thaàn duõng caûm saùng taïo, ñoù laø ñaøo caùc soâng ôû
khaép moïi mieàn ñaát nöôùc.
I. VAØI NEÙT VEÀ ÑIEÀU KIEÄN TÖÏ NHIEÂN VAØ COÂNG VIEÄC ÑAØO SOÂNG TRÖÔÙC THEÁ
KYÛ X
Vieät Nam naèm ôû khu vöïc Ñoâng Nam AÙ, phía Baéc giaùp Trung Quoác, phía Taây
vaø Taây Nam giaùp Laøo vaø Campuchia, phía Ñoâng vaø phía Nam giaùp Thaùi Bình
Döông. Vieät Nam coù dieän tích hôn 330.000km2. Treân maûnh ñaát hình chöõ S naèm
trong vuøng nhieät ñôùi gioù muøa, naéng laém möa nhieàu, coù nhieàu vuøng tieåu khí haäu,
Vieät Nam laø nöôùc coù laém soâng nhieàu nuùi, coù ñoàng baèng chaâu thoå, ñoàng baèng ven
bieån, trung du cao nguyeân vaø nuùi röøng truøng ñieäp. Ñaây coù theå coi nhö laø moät vuøng
thieân nhieân “haøo phoùng” nhöng traùi laïi cuõng voâ cuøng khaéc nghieät gaây ra muoân vaøn
tai hoïa cho con ngöôøi. Moät trong nhöõng tai hoïa thöôøng xaûy ra ñe doïa ñôøi soáng cuûa
cö daân noâng nghieäp troàng luùa nöôùc laø möa luõ vaø naéng haïn. Khi ñaàu vuï gieo troàng
thì khoâ haïn “ñaát khoâ nöùt neû”, khi ñeán muøa thu hoaïch thì “nöôùc ngaäp traéng ñoàng”.
Ñeå haïn cheá vaø khaéc phuïc nhöõng söï “traùi tính, traùi neát” cuûa töï nhieân, nhaân daân
ta luoân phaûi “thay trôøi laøm möa” hoaëc “nghieâng ñoàng ñoå nöôùc ra soâng”.
Vì vaäy lòch söû ñaáu tranh vôùi thieân nhieân ñeå coù moät neàn noâng nghieäp oån
ñònh treân ñòa baøn cö truù laâu ñôøi cuûa daân toäc ta laø lòch söû trò thuûy vaø thuûy noâng.
Coâng cuoäc ñaøo soâng, khôi ngoøi, ñaép ñaäp, be bôø laø moät trong nhöõng coâng vieäc
quan troïng ñaûm baûo cho neàn noâng nghieäp troàng luùa nöôùc toàn taïi vaø phaùt trieån.
173
Giao Chaâu ngoaïi vöïc kyù, vieát veà caùch laøm ruoäng cuûa ta thôøi aáy nhö sau:
“Ruoäng Laïc theo nöôùc trieàu leân xuoáng maø laøm, daân khaån ruoäng aáy maø aên goïi laø
daân Laïc”(1). Töø xa xöa, cha oâng ta ñaõ aùp duïng bieän phaùp “be bôø, ñaép ñaäp” ñeå
giöõ nöôùc. Nhöng khoâng phaûi “nöôùc trieàu” töï “ leân xuoáng ” maø chính hoï ñaõ khôi
ñaøo nhöõng con laïch nhoû ñeå “daãn nöôùc vaøo khi thieáu, thaùo nöôùc ra khi thöøa” maø
nhöõng ngöôøi vieát trong saùch coù theå chöa phaùt hieän ra. Ñoù laø hieän töôïng phoå bieán
ôû khu vöïc ñoàng baèng soâng Hoàng, soâng Maõ… thôøi baáy giôø, maø Haäu Haùn thö cuõng
ghi nhaän, goïi laø nhöõng “keânh, ngoøi”.
Coù theå noùi, kinh nghieäm “daãn thuûy nhaäp ñieàn” laø taøi saûn voâ giaù maø cha
oâng ta ñaõ tích luõy traûi qua lòch söû haøng nghìn naêm troàng luùa nöôùc, chöù khoâng
phaûi ñeán ñaàu theá kyû I, khi Maõ Vieän sang xaâm löôïc “ñi ñeán ñaâu cuõng ñaøo ngoøi
töôùi nöôùc sinh lôïi cho daân”(2). Treân thöïc teá, Maõ Vieän ñaõ ñöùng ra toå chöùc, huy
ñoäng moät löïc löôïng lôùn ñeå ñaøo soâng qua cöûa Taïc khaåu, nhaèm muïc ñích taïo
thaønh moät tuyeán giao thoâng thuûy an toaøn, thuaän lôïi vaø nhanh choùng ñeå ñöa
löïc löôïng vaøo Cöûu Chaân ñaøn aùp caùc löïc löôïng höôûng öùng cuoäc khôûi nghóa Hai
Baø Tröng: “Maõ Vieän ñaõ ñaøo moät loái ngang qua nhöõng loái Cöûu Chaân vaø xeáp ñaù
thaønh moät con ñeâ ñeå ngaên soùng bieån. Töø ñoù, ngöôøi ta khoâng bò baét buoäc phaûi
ñi ra bieån nöõa (Nam Vieät chí)”. Ñòa ñieåm: “Choã nuùi ñaøo ñoù goïi laø Taïc sôn. Choã
cöûa bieån ngaên soùng ñoù laø Taïc Khaåu (theo Thaùi bình Hoaøn vuõ kyù)” (ngaøy nay
thuoäc xaõ Nga Ñieàn, huyeän Nga Sôn, tænh Thanh Hoùa vaø huyeän Yeân Moâ, tænh
Ninh Bình). Nhôø con ñöôøng ñoù maø “Maõ Vieän ñem laâu thuyeàn lôùn nhoû hôn
2.000 chieác, chieán syõ hôn 2 vaïn ngöôøi, theo ñaùnh dö ñaûng cuûa Tröng Traéc laø
boïn Ñoâ Döông ôû Cöûu Chaân”. Con soâng ñaøo naøy ñöôïc hoaøn thaønh khoâng theå
khoâng keå ñeán söï ñoùng goùp söùc ngöôøi, ñaëc bieät laø kinh nghieäm ñaøo soâng cuûa
nhaân daân ta.
II. SOÂNG ÑAØO THÔØI TIEÀN LEÂ - LYÙ - TRAÀN

1. Soâng ñaøo thôøi Tieàn Leâ
Sau khi tieán haønh “khaùng Toáng, bình Chieâm” thaéng lôïi, Leâ Hoaøn ñaõ thi haønh
nhieàu bieän phaùp tích cöïc ñeå phaùt trieån kinh teá vaø cuûng coá quoác phoøng. Moät coâng
trình keát hôïp ñeå phaùt trieån kinh teá vôùi quoác phoøng laø: Coâng trình ñaøo soâng töø
Ñoàng Coå ñeán Baø Hoaø. Ñaïi Vieät söû kyù toaøn thö cheùp: “Khi nhaø vua ñi ñaùnh Chieâm
Thaønh, töø nuùi Ñoàng Coå ñeán soâng Baø Hoaø, ñöôøng nuùi hieåm trôû khoù ñi, ngöôøi ngöïa
moûi meät, ñöôøng bieån thì soùng to khoù ñi laïi, beøn sai ñaøo keânh, ñeán ñaây (Quyù Muøi
983) thì xong, coâng tö ñeàu lôïi”(3).
Ñoàng Coå naèm ôû höõu ngaïn soâng Maõ (nay thuoäc xaõ Yeân Thoï, huyeän Yeân Ñònh,
tænh Thanh Hoùa). Soâng Baø Hoøa ôû phía cöïc Nam tænh Thanh Hoùa, thuoäc xaõ Taân
Tröôøng, huyeän Tónh Gia, giaùp huyeän Quyønh Löu, tænh Ngheä An, ñoå ra cöûa laïch
Baïng. Nhö vaäy, Leâ Hoaøn ñaõ cho tieán haønh ñaøo soâng noái soâng Maõ ôû Baéc Thanh
Hoùa vôùi soâng Baø Hoøa ôû Nam Thanh Hoùa - Baéc Ngheä An. Nhöng ñieàu ñoù khoâng
coù nghóa laø ñaøo moät con soâng hoaøn toaøn môùi. Leâ Hoaøn ñaõ taän duïng nhöõng chi
löu nhoû cuûa caùc soâng Maõ, soâng Caàu Chaøy, soâng Chu, soâng Hoaøng, soâng Yeân…
174
QUAÙ TRÌNH PHAÙT TRIEÅN HEÄ THOÁNG SOÂNG ÑAØO ÔÛ VIEÄT NAM
khôi saâu, naén thaúng vaø ñaøo moät soá ñoaïn caàn thieát ñeå hình thaønh moät tuyeán giao
thoâng thuûy noäi ñòa thuaän tieän töø Baéc ñeán Nam Thanh Hoùa.
Möôøi naêm sau khi ñaøo soâng töø Ñoàng Coå ñeán Baø Hoøa, naêm “Quyù Maõo (1003),
Leâ Ñaïi Haønh ñi Hoan Chaâu (Ngheä An) sai ñaøo keânh Ña Caùi”(4). Ñoù laø tuyeán noái
keânh Saét ôû Baéc Ngheä An vôùi soâng Lam. Nhö vaäy, töø ñoù ñi töø vuøng soâng Maõ (Thanh
Hoùa) ñeán vuøng soâng Lam (Ngheä An) ngoaøi tuyeán ñöôøng boä vaø ñöôøng bieån coù moät
tuyeán ñöôøng thuyû noäi ñòa an toaøn, thuaän tieän.
Coâng trình ñaøo soâng thôøi Tieàn Leâ do Leâ Hoaøn khôûi döïng ñaõ môû ñaàu cho
söï nghieäp “phaùt trieån heä thoáng giao thoâng thuûy noäi ñòa” vaø “thuûy noâng” cuûa
nöôùc ta vaøo theá kyû X, theå hieän söï lôùn maïnh cuûa quoác gia ñoäc laäp töï chuû trong
vieäc thöïc hieän chöùc naêng quaûn lyù caùc coâng trình coâng coäng cuûa nhaø nöôùc
Phöông Ñoâng.
2. Soâng ñaøo thôøi Lyù
Trong suoát thôøi gian töø 1009 ñeán 1225, theo chính söû, nhaø Lyù ñaõ 4 laàn toå chöùc
löïc löôïng ñaøo caùc soâng. Ñaây laø nhöõng coâng trình ñaøo coù quy moâ lôùn thuoäc caùc
tænh Thanh Hoùa, Baéc Giang, Ninh Bình vaø Haø Noäi ngaøy nay.
Cuï theå nhö sau:
- Naêm Kyû Tî (1029), giaùp Ñan Naõi ôû Chaâu AÙi laøm phaûn. Muøa haï thaùng 4 ngaøy
moàng 1 Vua thaân ñi ñaùnh giaùp Ñan Naõi. Khi ñaùnh ñöôïc giaùp Ñan Naõi roài, sai
Trung söù ñoác xuaát ngöôøi Ñan Naõi ñaøo soâng Ñan Naõi(5). Soâng Ñan Naõi laø soâng maø
Leâ Hoaøn ñaõ khôi ñaøo xong naêm 983, ñi qua ñòa phaän huyeän Yeân Ñònh vaø Thoï
Xuaân tænh Thanh Hoùa.
- Naêm Taân Maõo (1051), muøa ñoâng, thaùng11, ñaøo keânh Laãm. Soâng Laãm, theo
Ñaïi Nam nhaát thoáng chí “ôû ñòa phaän caùc xaõ Thaàn Phuø, Phuø Xa, Ngoïc Laâm huyeän
Yeân Moâ ”(6). Ñaây laø ñoaïn soâng ñaøo noái lieàn soâng Vaân Saøng vôùi cöûa Taïc khaåu ñi
vaøo Thanh Hoùa traùnh cöûa bieån Thaàn Phuø.
-Naêm Kyû Söûu (1089), ñaøo soâng Laõnh Kinh. Trong Dö ñòa chí, Nguyeãn Traõi chuù
raèng: “Ñôøi Lyù sai ñaøo soâng Bình Loã, töø Laõnh Kinh ñeán Bình Loã, thoâng vôùi Bình
Than ñeå tieän ñi laïi ôû Thaùi Nguyeân”(7).
- Naêm Nhaâm Tyù (1192), ñaøo soâng Toâ Lòch. Caùc Vua nhaø Lyù raát coi troïng saûn
xuaát noâng nghieäp. Soâng Toâ Lòch coù moät vò trí quan troïng cuûa khu vöïc thaønh Thaêng
Long thôøi Lyù. Khoâng coù söùc thuyeát phuïc neáu cho raèng trong khoaûng thôøi gian töø
1010 ñeán1192, nhaø Lyù khoâng ñeå yù khôi ñaøo, naïo veùt ñeå töôùi tieâu ruoäng ñoàng ôû
khu vöïc kinh thaønh. Coù leõ nhaø Lyù cuøng ñaõ tieán haønh vaøi ñôït khôi ñaøo soâng ôû
Thaêng Long. Nhöng nhöõng laàn ñoù quy moâ khoâng lôùn baèng naêm 1192 hoaëc do caùc
nhaø vieát söû ñaõ boû soùt caùc laàn ñaøo tröôùc.
Khai thaùc caùc nguoàn tö lieäu thaàn phaû,thaàn tích, vaên bia… ôû caùc ñòa phöông
Thanh Hoùa, Ninh Bình, Baéc Ninh, Baéc Giang… ta thaáy coù nhieàu soâng trong vuøng
175
nhaân daân töï toå chöùc löïc löôïng ñaøo. Ví duï ôû Yeân Moâ Ninh Bình, oâng Traàn Maãn
laø ngöôøi chæ huy coâng vieäc ñaøo soâng; ôû Thanh Hoùa, soâng ñaøo vuøng Haäu Loäc do
Thoâng phaùn Chu Coâng chæ huy… Ñaëc bieät Lyù Nhaät Quang, moät toân thaát nhaø Lyù,
khi ñöôïc cöû cai quaûn vuøng Ngheä An, oâng ñaõ cho ñaøo soâng töø cöïc Nam Thanh
Hoùa qua Dieãn Chaâu ñeán bôø Baéc soâng Lam, taïo thaønh moät tuyeàn giao thoâng thuûy
thoâng suoát töø soâng Baø Hoaø (Tónh Gia-Thanh Hoùa) ñeán soâng Lam (Ngheä An).
Qua nhöõng söû lieäu ghi cheùp veà nhöõng laàn ñaøo soâng thôøi Lyù, ta thaáy ñeàu
dieãn ra töø Thanh Hoùa trôû ra ñoàng baèng Baéc boä. Ñoù laø nhöõng vuøng ñaát cao khoâ
nhö vuøng thöôïng löu soâng Caàu, vuøng Ñan Naõi, vuøng truõng xen nuùi ñaù ôû Yeân
Moâ vaø vuøng nhieàu ruoäng “quoác khoá” ôû Thaêng Long. Keát quaû cuûa nhöõng laàn ñaøo
soâng ñoù laø soâng Ñan Naõi, Bình Loã ñaõ ñaùp öùng nhu caàu veà giao thoâng, quaân
söï, coøn soâng Laãm, Toâ Lòch ñaûm baûo ñöôïc nhu caàu veà giao thoâng cuõng nhö saûn
xuaát noâng nghieäp.
3. Soâng ñaøo thôøi Traàn
Trong suoát thôøi gian toàn taïi töø naêm 1226 ñeán naêm 1399, nhaø Traàn ñaõ toå chöùc
nhieàu laàn ñaøo soâng treân phaïm vi caû nöôùc nhö sau:
- Naêm 1231, ñaøo soâng Traàm, soâng Haøo ôû Thanh Hoùa.
- Naêm 1248, ñaøo soâng Baø Leã, soâng Chieáu Baïch ôû Thanh Hoùa.
- Naêm 1256,1284, ñaøo soâng Toâ Lòch ôû Haø Noäi.
- Naêm 1355, 1357, 1374, ñaøo soâng ôû Thanh Hoùa, Ngheä An, Haø Tónh.
- Naêm 1391, khôi soâng Thieân Ñöùc (soâng Ñuoáng) ôû Haø Baéc.
- Naêm 1399, ñaøo cöø, naïo veùt caùc keânh töø Thanh Hoùa ñeán Ngheä An, Haø Tónh…
ÔÛ thôøi Traàn, quy moâ ñaøo soâng ñaõ môû roäng khaép nöôùc. Nhöõng traän baõo luït,
caùc cuoäc loaïn laïc, söï yeáu keùm… cuûa caùc Vua cuoái thôøi Lyù ñaõ khieán cho haøng
loaït caùc coâng trình thuûy lôïi, thuûy noâng, giao thoâng bò hö hoûng. Ñaëc bieät laø heä
thoáng soâng ñaøo vuøng Thanh – Ngheä.
Laàn ñaàu tieân ñaøo soâng döôùi thôøi Traàn vaøo naêm 1231 ôû Thanh – Ngheä nhaèm
muïc ñích: “Luùc aáy ñöôøng soâng bò uùng taéc, muøa xuaân,thaùng Gieâng naêm Taân Maõo
(1231) sai Noäi Minh töï Nguyeãn Bang Coác chæ huy quaân lính trong phuû, ñaøo veùt
keânh Traàm, keânh Haøo töø phuû Thanh Hoùa ñeán phía Nam Dieãn Chaâu, xong vieäc
phong Bang Coác laøm “Phuï Quoác thöôïng haàu”(8).
Keânh Traàm, keânh Haøo laø nhöõng ñoaïn keânh naèm treân vuøng ñaát Tónh Gia tænh
Thanh Hoùa ngaøy nay, ñaõ ñöôïc khôi ñaøo töø thôøi Tieàn Leâ - Lyù. Coøn keânh ôû phía
Nam Dieãn Chaâu ñoù laø keânh Saét, keânh Mi thuoäc huyeän Quyønh Löu, Dieãn Chaâu,
tænh Ngheä An ngaøy nay.
Ñieàu ñaùng chuù yù laø vieäc ñaøo soâng thôøi Lyù chæ döøng laïi ôû phía Baéc soâng Lam
thì ñeán thôøi Traàn ñaõ vöôïn tôùi vuøng phía Nam: Ñoù laø keânh Laïc ôû veà phía Ñoâng
huyeän Kyø Anh, tænh Haø Tónh vaø ñaøo soâng Caû ôû vuøng Taân Bình, Thuaän Hoùa.
176
Coâng cuoäc ñaøo soâng döôùi thôøi Traàn ôû vuøng Baéc Ninh, Baéc Giang hay Thaêng
Long ñeán vuøng Thanh - Ngheä - Tónh ñeàu chung muïc ñích nhaèm phaùt trieån
kinh teá vaø giao thoâng. Cuøng vôùi nhöõng chính saùch khuyeán noâng,kích thích,
baûo veä saûn xuaát, ñaép ñeâ phoøng luït, vieäc ñaøo nhöõng con soâng ôû khaép moïi mieàn
ñaõ goùp phaàn laøm cho caùc chaâu thoå soâng Hoàng, soâng Maõ, soâng Caû cuûa nöôùc
ta thôøi Traàn ruoäng ñaát phì nhieâu, saûn xuaát nhieàu luùa gaïo. Saùch Ñaûo di chí löôïc
ôû ñôøi Nguyeân cheùp nhö sau: “Nöôùc Ñaïi Vieät ñaát roäng ngöôøi ñoâng, khí haäu
thöôøng noùng, ruoäng ñaát phaàn lôùn phì nhieâu”. Traàn Phu trong baøi thô An Nam
töùc söï cuõng cheùp raèng: “Luùa moãi naêm chín 4 laàn, tuy vaøo giöõa muøa Ñoâng maø
maï vaãn möôøn möôït”(9). Nhöõng con soâng ñaøo ñoù trong cuoäc khaùng chieán choáng
xaâm löôïc Nguyeân - Moâng ñaõ trôû thaønh nhöõng chieán haøo ngaên caûn böôùc tieán
cuûa quaân thuø; Nhöõng ñöôøng haønh quaân chieán ñaáu cuûa quaân ñoäi nhaø Traàn laø
moà choân quaân xaâm löôïc. Maø tieâu bieåu laø vuøng Thanh – Ngheä ñaõ taïo neân:
“Coái Keâ cöïu söï quaân tu kyù
Hoan AÙi do toàn thaäp vaïn binh”
(Coái Keâ vieäc cuõ neân ghi nhôù
Hoan AÙi coøn kia chuïc vaïn quaân)(10).
Coù moät neùt ñaëc bieät trong caùc laàn ñaøo soâng ôû thôøi Traàn laø ñaøo soâng Baø Leã
vaø soâng Chieáu Baïch ôû Thanh Hoùa. Ñaïi Vieät söû kyù toaøn thö cheùp: “Naêm Thieân
ÖÙng Chính Bình thöù 17 (1248), ñaøo soâng Baø Leã, ñuïc nuùi Chieáu Baïch ôû Thanh
Hoùa theo lôøi taâu cuûa Traàn Thuû Ñoä nhaèm traán yeåm vöôïng khí ñeá vöông”. Vieät söû
thoâng giaùm cöông muïc cheùp: “Sai thuaät só ñi traán yeåm caùc nuùi soâng, Thuû Ñoä sai
nhöõng ngöôøi tinh thoâng ngheà phong thuûy xem xeùt nuùi soâng khaép nöôùc, heã thaáy
choã naøo coù vöôïng khí nhö nuùi Chieáu Baïch, soâng Baø, soâng Leã ôû Thanh Hoùa ñeàu
bò ñuïc phaù laáp laïi kheâ cöø, môû ra ñöôøng ngang, ñöôøng doïc khoâng bieát bao maø
keå”(11). Ñaây laø laàn duy nhaát noùi veà vieäc ñaøo soâng khoâng nhaèm muïc ñích cho
giao thoâng hoaëc cho noâng nghieäp. Khoâng bieát sau khi tieán haønh coâng vieäc ñoù,
muïc ñích cuûa Thuû Ñoä ñeà ra coù keát quaû ñeán ñaâu, nhöng chæ thaáy sau ñoù vuøng
Chieáu Baïch naïn uùng luït giaûm ñi raát nhieàu vaø trôû thaønh moät trong nhöõng khu
vöïc taäp keát cuûa quaân ñoäi nhaø Traàn trong cuoäc khaùng chieán choáng Nguyeân -
Moâng laàn thöù 2. Soâng Baø, soâng Leã thuyeàn beø vaøo ra thuaän tieän deå daøng.
III. SOÂNG ÑAØO THÔØI HOÀ, THÔØI LEÂ

1. Soâng ñaøo thôøi Hoà
Naêm 1400, nhaø Hoà leân thay nhaø Traàn khi tình hình trong vaø ngoaøi nöôùc nhieàu
ñieàu baát lôïi. Chæ toàn taïi coù 7 naêm, nhöng nhaø Hoá vaãn theo göông caùc vöông trieàu
tröôùc laø tieán haønh ñaøo soâng. Naêm Giaùp Thaân (1404), nhaø Hoà cho ñaøo Lieân caûng
(keânh Sen) töø phuû Taân Bình (thuoäc xaõ Thuûy Lieân, huyeän Leä Thuûy, tænh Quaûng
Bình) ñeán Thuaän Hoùa. Muïc ñích laø phaùt trieån giao thoâng ñöôøng thuûy vaøo phía
Nam. Nhöng vieäc ñoù khoâng thaønh vì buøn caùt ñuøn leân quaù nhieàu.Tieáp sau ñoù, nhaø
Hoà phaûi ñöông ñaàu vôùi cuoäc xaâm löôïc cuûa nhaø Minh vaø cuoái cuøng bò thaát baïi.
177
Coâng trình ñaøo soâng cuûa nhaø Hoà ôû vuøng ñaát naøy cuõng baát thaønh nhö söï nghieäp
khaùng chieán choáng quaân xaâm löôïc nhaø Minh.
2. Soâng ñaøo thôøi Leâ
Hai möôi naêm, ñaát nöôùc bò chìm ñaém trong aùch noâ dòch taøn baïo cuûa quaân
Minh xaâm löôïc. Ñeå khaéc phuïc nhöõng haäu quaû naëng neà maø keû thuø gaây ra, sau
khi giaønh ñöôïc quyeàn ñoäc laäp töï chuû, nhaø Leâ raát coi troïng saûn xuaát noâng nghieäp
ñeå phaùt trieån kinh teá, môû mang giao thoâng ñeå giao löu haøng hoùa, ñaûm baûo an
ninh, quoác phoøng vaø vöôn xa ñeán phöông Nam.
Ñeå ñaït ñöôïc muïc ñích ñoù, nhaø Leâ ñaõ raát chuù troïng vieäc ñaøo soâng ngoøi trong
caû nöôùc. Sau khi ñaát nöôùc giaønh ñöôïc ñoäc laäp, Vua Leâ Thaùi Toå ñaõ coù keá hoaïch
ñaøo caùc soâng ngoøi. Nhöng do tình hình sau giaûi phoùng boän beà coâng vieäc neân
chöa thöïc hieän ñöôïc. Naêm 1435, ñôøi vua Leâ Thaùi Toâng, coâng cuoäc ñaøo soâng cuûa
thôøi Leâ môùi thöïc söï môû ñaàu. Ñaây laø ñôït ñaøo soâng ñaàu tieân cuûa thôøi Leâ huy ñoäng
moät löôïng lôùn ñaøo soâng Ñoâng Ngaøn (soâng Ñuoáng). Naêm AÁt Maõo (1435), Leâ Thaùi
Toâng ñaõ ra leänh cho veä quaân caùc ñaïo vaø 5 quaân thieát ñoät veùt soâng Ñoâng Ngaøn.
Vieäc huy ñoäng quaân ñoäi chính quy tham gia tröïc tieáp ñaøo soâng chöùng toû nhaø
nöôùc Leâ sô raát quan taâm vaø coi troïng coâng vieäc thuyû lôïi, giao thoâng ñeå khoâi
phuïc vaø phaùt trieån kinh teá.
Traûi qua cuoäc khaùng chieán choáng quaân Minh vaø nhöõng naêm ñaàu khoâi phuïc
ñaát nöôùc, heä thoáng ñöôøng giao thoâng caû nöôùc xuoáng caáp nghieâm troïng. Nhaát laø
giao thoâng ñöôøng thuûy: “Baáy giôø ñöôøng thuûy caùc loä daàn daàn caïn ngheõn, nhaø vua
ra leänh cho daân phu boán ñaïo laøm vieäc khôi veùt”. Vì vaäy, “Thaùng gieâng naêm Maäu
Ngoï (1438) muøa xuaân, sai daân chuùng boán ñaïo ñaøo caùc keânh ôû Tröôøng Yeân ( Ninh
Bình), Thanh Hoùa, Ngheä An”, tieáp ñoù “thaùng 5, sai vaên thaàn ñoác thuùc quaân daân
ñaøo caùc keânh ôû loä Thanh Hoùa”(12).
Naêm 1440, Thanh Hoùa bò luït to, nhöõng keânh ñaøo naêm 1438 bò hö hoûng naëng
neà, neân “muøa xuaân thaùng gieâng naêm AÁt Söûu (1445) sai vaên thaàn ñoác xuaát quaân
lính caùc xöù trong nöôùc ñaøo caùc keânh ôû loä Thanh Hoùa”(13).
Naêm 1449, ôû khu vöïc ñoàng baèng soâng Hoàng, Vua Leâ Nhaân Toâng sai: “Tö khaáu
Leâ Khaéc Phuïc ñem ngöôøi caùc cuïc Baùch taùc, quaân veä Thieân Quan, Töù Xöông vaø
quaân daân traán Thaùi Nguyeân ñaøo laïi soâng Bình Loã töø Laõnh Canh ñeán caàu Phuù Loã
daøi 2.500 tröôïng (10 km), thoâng vôùi Bình Than”(14).
Vieäc ñaøo soâng Ñoâng Ngaøn, Bình Loã ôû phía Baéc vaø caùc soâng töø Ninh Bình,
Thanh Hoùa ñeán Ngheä An khoâng chæ nhaèm noái con ñöôøng thuûy ngaén vaø thuaän
tieän töø kinh thaønh leân Thaùi Nguyeân hoaëc vaøo Thanh - Ngheä maø caùc con soâng ñoù
coøn ñi qua caùc caùnh ñoàng roäng lôùn cuûa caùc khu vöïc naøy neân coù taùc duïng raát lôùn
ñoái vôùi saûn xuaát noâng nghieäp.
Döôùi thôøi Vua Leâ Thaùnh Toâng, heä thoáng caùc soâng ñaøo luoân ñöôïc naïo veùt
vaø môû roäng. Naêm 1467, sai caùc Ty taàm tang ñaøo ao ôû Giaûng Voõ, ñeå tröõ nöôùc
178
töôùi cho ruoäng quoác khoá ôû kinh thaønh. Cuõng naêm naøy cho ñaøo laïi caùc keânh ôû
Thanh Hoùa, Ngheä An, keânh Sen ôû Quaûng Bình. Rieâng ôû Thanh Hoùa, “thaùng 2
naêm Ñinh Hôïi (1467), Leâ Thaùnh toâng haï leänh khôi veùt caùc soâng caûng ôû Thanh
Hoùa”(15). Ñeå coâng vieäc ñoù trôû thaønh “quoác saùch”, Leâ Thaùnh Toâng naêm 1475 ñaõ
ra saéc chæ ñaët chöùc quan haø ñeâ vaø khuyeán noâng. Trong nhieäm vuï cuûa caùc xaõ
tröôûng coù nhieäm vuï chaêm soùc thuûy lôïi ruoäng ñoàng. Coâng taùc ñeâ ñieàu, thuûy noâng
laø nhieäm vuï quan troïng cuûa caùc caáp phuû, huyeän, xaõ. Neáu ruoäng khoâ haïn khoâng
coù lyù do thì quan haø ñeâ, khuyeán noâng vaø phuû huyeän cuøng xaõ thoân tröôûng ñeàu
bò ñaùnh tröôïng.
Naêm 1470, tröôùc khi xuaát quaân ñaùnh Chieâm Thaønh, Leâ Thaùnh Toâng ñaõ cho
quaân ñaøo keânh töø Thuûy Lieân (Leä Thuûy – Quaûng Bình) ñeán Hoà Xaù (Vónh Linh).
Ñaây laø keânh Sen hay coøn goïi laø Lieân caûng, tröôùc ñoù nhaø Hoà ñaõ tieán haønh ñaøo,
nhöng bò thaát baïi do buøn caùt ñuøn leân quaù nhieàu. Laàn naøy tuy thaønh coâng, nhöng
chæ moät thôøi gian ngaén soâng laïi bò buøn caùt laáp ñaày. Ñaây laø moät baøi hoïc ñaùng giaù
cho caùc theá heä sau khi tieán haønh caùc coâng trình ñaøo soâng khôi ngoøi phaûi nghieân
cöùu kyõ caáu taïo ñòa chaát vaø quy luaät doøng chaûy ñeå traùnh bò thaát baïi.
Naêm 1498, vua Leâ Hieán Toâng “töï tay vieát saéc chæ khieán caùc quan thöøa hieán
(caáp tænh), phuû huyeän, phaûi ñi tuaàn haønh khuyeân baûo ñaép ñeâ, ñaøo ngoøi laïch, ñaép
bôø ruoäng, ñeà phoøng haïn vaø luït, laïi sai trieàu thaàn ñi kieåm tra khaùm xeùt nhöõng vieäc
ñoù”(16). Coù theå noùi töø naêm 1498, heä thoáng toå chöùc thuûy lôïi ñaõ coù töø trung öông
ñeán xaõ vaø xem vieäc chaêm lo ñoác thuùc coâng vieäc naøy laø moät thöôùc ño ñeå thaêng
hoaëc giaùng chöùc caùc vieân quan thöøa haønh.
Naêm 1593, cuoäc noäi chieán Nam - Baéc trieàu chaám döùt, Vua Leâ Theá Toâng trôû
veà Thaêng Long. Naêm 1668, Leâ Huyeàn Toâng cho ñaøo laïi keânh Hoà Xaù. Ruùt kinh
nghieäm caùc laàn ñaøo tröôùc, “sau khi xem xeùt ñòa hình, veõ baûn ñoà. Chuùa Trònh thaân
haønh ñoác thuùc quaân vaø daân 3 huyeän khôi ñaøo, ñeå thuyeàn beø ñi laïi ñöôïc. Töø ñoù
trôû ñi giao cho daân ñòa phöông khôi veùt haøng naêm, theo leä thöôøng”(17).
Naêm 1558, Nguyeãn Hoaøng ñöôïc cöû cai quaûn mieàn Thuaän Hoùa. Naêm 1614,
Nguyeãn Phuùc Nguyeân toå chöùc chính quyeàn rieâng ôû Ñaøng Trong, ly khai vôùi Ñaøng
Ngoaøi. Caùc chuùa Nguyeãn vaãn tieáp tuïc coâng vieäc ñaøo soâng. Naêm 1681, ñaøo keânh
Mai Xaù vaø Trung Ñan. Naêm 1684, khai keânh Haø Kyø (nay thuoäc huyeän Trieäu
Phong, tænh Quaûng Trò)(18).
Töø sau naêm 1498 ñeán naêm 1724, môùi thaáy söû cheùp vieäc ñaøo soâng ôû Thanh
Hoùa, Ngheä An. Naêm 1729, ñaøo soâng Nghóa Truï ôû Baéc Ninh vaø naêm 1744, laïi ñaøo
soâng ôû Thanh Hoùa. Söï thieáu huït veà söû lieäu trong khoaûng thôøi gian treân phaûi
chaêng do cuoäc noäi chieán “Nam – Baéc trieàu” vaø quaù trình hình thaønh “Ñaøng
Trong - Ñaøng Ngoaøi”, hay coâng vieäc ñaøo, naïo veùt soâng ñaõ khoâng coøn heä troïng
phaûi ghi cheùp. Treân thöïc teá, muoán söû duïng caùc keânh, soâng, do con ngöôøi khôi
ñaøo khoâng theå khoâng thöôøng xuyeân phaûi naïo veùt. Caùc keânh ôû Thanh Hoùa, Ngheä
An, Quaûng Bình laø ví duï. Coù theå lyù giaûi vaán ñeà naøy nhö sau: Thôøi Leâ vieäc naïo
veùt, khôi ñaøo caùc soâng ngoøi ñaõ ñöôïc ñöa vaøo luaät ñònh, laø moät tieâu chí ñeå thaêng
179
giaùng caùc quan chöùc töø tænh ñeán xaõ. Taùc duïng cuûa noù ñaõ ñöôïc thöïc teá kieåm
nghieäm vaø ñöôïc moïi taàng lôùp nhaân daân uûng hoä vaø nhieät tình tham gia. Caùc tænh
Baéc Giang, Baéc Ninh, Haûi Döông, Höng Yeân, Ninh Bình, Thanh Hoùa, Ngheä An…
trong moät soá thaàn tích, thaàn phaû coøn laïi coù ghi coâng lao cuûa nhöõng ngöôøi ñaõ toå
chöùc vaän ñoäng hoaëc boû tieàn cuûa rieâng ñeå khôi ñaøo, naïo veùt soâng ngoøi ñeå phuïc
vuï saûn xuaát noâng nghieäp vaø giao thoâng trong vuøng. ÔÛ huyeän Hoaøi Nhôn, tænh
Bình Ñònh, nhöõng keânh raïch hieän coøn nhaân daân thöôøng goïi laø keânh “oâng Ñaøo”.
Vì moïi ngöôøi truyeàn laïi “coù caùc keânh ñoù laø do Ñaøo Duy Töø toå chöùc ñaøo”. Coøn
töø Ngheä An trôû ra, haàu nhö toaøn boä nhöõng soâng, keânh do con ngöôøi taïo ra khoâng
phaân bieät thôøi gian, nhaân daân ñeàu goïi laø “soâng nhaø Leâ”. Phaûi chaêng söï toàn taïi
laâu daøi nhaát cuûa thôøi Leâ trong lòch söû trung ñaïi Vieät Nam coù nguoàn söùc maïnh
töø ñöôøng loái, chuû tröông vaø bieän phaùp toå chöùc, tieán haønh coâng cuoäc naïo veùt,
khôi, ñaøo soâng ngoøi phuïc vuï cho muïc tieâu xaây döïng vaø phaùt trieån quoác gia Ñaïi
Vieät huøng maïnh.
IV. SOÂNG ÑAØO THÔØI NGUYEÃN (TÖØ 1802 ÑEÁN 1858)
Nhaø Nguyeãn ñaõ nhaän xeùt coâng vieäc naøy nhö sau: “Caùc con soâng vaø taát caû caùc
ngoøi laïch cung caáp nöôùc, phaàn nhieàu nhaân daân troàng hoa maàu (hai beân) laáp daàn,
soâng caùi chaûy khoâng thoâng, doøng nöôùc chaûy tuøy tieän… Nay thieát tha hieån duï taát
caû caùc beà ty trong ngoaøi raèng, neáu coù phöông phaùp trò thuyû nhö theá naøo, coù theå
cho doøng nöôùc thuaän doøng, ñeà phoøng beàn vöõng maõi maõi”(19). Vì vaäy nhaø Nguyeãn
raát quan taâm ñeán vieäc ñaøo soâng, khôi ngoøi. Theo thoáng keâ chöa ñaày ñuû, trong
giai ñoaïn naøy coù gaàn 60 laàn naïo veùt, ñaøo soâng ngoøi, keânh raïch trong caû nöôùc,
kinh phí boû ra raát lôùn.
1. Soâng ñaøo ôû phía Baéc
- Khu vöïc ñoàng baèng Baéc Boä. Trong thôøi gian naøy khôi ñaøo laïi caùc soâng ñaøo
töø thôøi kyø tröôùc laø soâng Ñuoáng vaøo naêm 1810 vaø 1829. Naêm 1832 ñaøo naén thaúng
soâng Vò Hoaøng. Ñaây laø con soâng ñaøo ñaàu tieân treân ñaát Nam Ñònh.
Trong luùc ñoàng baèng Baéc Boä lieân tieáp bò maát muøa do baõo luït, ñeâ vôõ thöôøng
xuyeân vaø cuoäc tranh luaän “giöõ ñeâ hay boû ñeâ” ñang dieãn ra gay gaét thì naêm 1834,
nhaø Nguyeãn cho ñaøo soâng thoaùt luõ Yeân Ñònh ôû Höng Yeân, naêm 1835 ñaøo soâng
Cöûu An ôû Haûi Döông vôùi muïc ñích laøm giaûm theá nöôùc soâng Hoàng, nhaát laø veà
muøa möa luõ. Nhaèm tìm ra moät phöông aùn trò thuûy toát nhaát cho vuøng ñaát naøy. Duø
chæ ñaøo khoaûng 2,6 km, nhöng soâng Cöûu An ñaõ trôû thaønh moät doøng soâng lôùn,
goùp phaàn laøm giaûm theá nöôùc soâng Hoàng vaøo muøa luõ. Hình töôïng soâng Cöûu An
ñaõ ñöôïc khaéc treân Nghò ñænh.
- Khu vöïc Thanh - Ngheä – Tónh laø nôi caùc trieàu ñaïi tröôùc ñaõ taäp trung raát nhieàu
coâng söùc cho coâng cuoäc ñaøo soâng. Trong giai ñoaïn naøy chæ taäp trung ñaøo laïi caùc
soâng cuõ. Quy moâ lôùn nhaát laø vaøo naêm 1832,1838 ñaøo soâng Thoï Haïc ôû traán thaønh
Thanh Hoùa vaø naêm 1859, döôùi söï chæ huy cuûa Ñaëng Huy Tröù toå chöùc khôi ñaøo caùc
soâng ven bieån töø Hoa Lö (Ninh Bình) qua Thanh Hoùa ñeán Ngheä An. Muïc ñích cuûa
180
vieäc naøy laø: “Nay vì vieäc phoøng ngöï bôø bieån neân coù chæ duï khai thoâng ñeå tieän
ñöôøng vaän chuyeån”(20). Khi hoaøn thaønh coâng trình naøy, Ñaëng Huy Tröù ñaõ laøm baøi
thô Ñaøo soâng, taïm dòch nhö sau:
“Baéc goái Hoa Lö, Nam giaùp Ngheä
Baûn ñoà Chaâu AÙi, caûng xöa troâng
Bieån khôi gaàn taùn bao thaàn dieäu
Ñaøo, xeû baày toâi xaù ngaïi nguøng
Ñöôøng cuõ nay ñaø thoâng Vaïn Lòch
Thuyeàn xa ngaøy troïn ñeán Traàn Trung
Thaûy vì traêm hoï möu nguoàn soáng
Xuoâi ngöôïc vui chung trieäu taám loøng”(21).
2. Khu vöïc kinh thaønh vaø Trung Trung Boä
Naêm 1805, Gia Long ñaõ cho ñaøo soâng Xuaân Hoøa: “Vua ra Xuaân Hoøa xem ñòa
theá cao thaáp, muoán khôi soâng ñeå tieän laøm vieäc noâng. Vua sai giaùm thaønh söù
Nguyeãn Vaên Yeân phaùt daân ñeå ñaøo”(22).
Naêm 1814, laïi cho ñaøo soâng Lôïi Noâng (coøn goïi laø soâng An Cöïu), töø xaõ Phuù
Xuaân ñoå vaøo ñaàm Haø Trung, daøi gaàn 20 km. Tieáp ñoù vaøo caùc naêm 1824, ñaøo
soâng Vónh Ñieän ôû Quaûng Nam, 1826, 1827, ñaøo soâng ôû Quaûng Trò. Naêm 1832,
ñaøo ôû huyeän Höông Thuûy. Naêm 1835, ñaøo soâng An Xuaân, huyeän Quaûng Ñieàn.
Naêm 1836, ñaøo soâng Phoå Lôïi ôû Thuaän Hoùa ñeå chia nöôùc soâng Höông vaøo muøa
luõ vaø caáp nöôùc töôùi vaøo muøa khoâ. Soâng Phoå Lôïi ñaøo trong 2 naêm, huy ñoäng
3.000 ngöôøi tham gia vaø ñöôïc khaéc treân Nhaân ñænh. Naêm 1858, ñaøo keânh Thanh
Taâm ôû Quaûng Nam. Naêm 1863, laïi ñaøo soâng Lôïi Noâng. Naêm 1865, ñaøo soâng An
Vaân ôû Thöøa Thieân, soâng Vónh Ñònh ôû Quaûng Trò… Trong ñoù lôùn nhaát ôû kinh
thaønh laø soâng Lôïi Noâng daøi khoaûng 20 km vaø ñöôïc khaéc treân Chöông ñænh; Soâng
Vónh Ñieän ôû Quaûng Nam huy ñoäng 8.000 ngöôøi ñaøo daøi khoaûng 7 km, môû roäng
doøng soâng ra ñoä 24 m vaø ñöôïc khaéc treân Duï ñænh; Soâng Vónh Ñònh ôû Quaûng Trò
“phaùt ñoäng 3.700 ngöôøi daân Thöøa Thieân, Quaûng Trò ñeán ñaøo, haäu caáp tieàn gaïo,
vaät lieäu caàn duøng”(23). Ñaøo daøi khoaûng 7,5 km vaø ñöôïc khaéc treân Thuaàn ñænh.
Naêm 1842 Vua Thieäu Trò ñaõ laøm baøi thô ca ngôïi con soâng naøy vaø cho khaéc vaøo
bia ñaù döïng ôû ñoaïn soâng ñeïp nhaát.
3. Khu vöïc Nam Boä
Ñaây laø khu vöïc ñaát sình laày hoang vu, hieåm trôû, nhung nhuùc ñæa, muoãi, raén
ñoäc… vöøa maën, vöøa thieáu nöôùc ngoït vaø coù moät vò trí chieán löôïc quan troïng veà
kinh teá vaø quoác phoøng. Vì vaäy, nhaø Nguyeãn raát quan taâm ñeán vuøng ñaát naøy. Moät
trong nhöõng bieän phaùp höõu hieäu ñeå phaùt trieån kinh teá vaø cuûng coá quoác phoøng
cuûa nhaø Nguyeãn ôû vuøng ñaát naøy laø toå chöùc ñaøo caùc soâng, keânh, raïch.
181
Naêm 1816, Gia Long ñaõ baøn vieäc ñaøo soâng Chaâu Ñoác (töùc keânh Vónh Teá).
Trong khi ñang coøn baøn luaän, naêm 1818, Gia Long quyeát ñònh ñaøo soâng Tam
Kheâ. Traán thuû Vinh Thanh Nguyeãn Vaên Thuïy ñöôïc giao chæ huy khoaûng 1.500
ngöôøi (coù caû ngöôøi Vieät, ngöôøi Khôme) ñaøo soâng. Hôn moät thaùng thì xong, daân
ñeàu coù lôïi caû, vua khen coâng cuûa Thuïy, ñaët teân soâng laø Thuïy Haø”(24). Naêm 1819,
ñaøo keânh Thoâng ôû Phöôùc An thoâng ñeán soâng Maõ Tröôøng daøi gaàn 5 km. ñaøo xong
ñaët teân laø soâng An Thoâng. Cuøng naêm ñoù ñaøo soângVuõng Cuø ôû Ñònh Töôøng thoâng
vôùi soâng Myõ Tho, daøi gaàn 8 km. Quy moâ nhaát laø ñaøo soângVónh Teá. Thaùng 9 naêm
Kyû Maõo (1819), khôûi coâng ñaøo keânh Vónh Teá, giao cho traán thuû Vinh Thanh
Nguyeãn Vaên Thuïy chæ huy(25). Soâng Vónh Teá ñöôïc ñaøo chaûy thoâng töø ñòa phaän
tænh Chaâu Ñoác ñeán Haø Tieân. Soâng Vónh Teá daøi hôn 90 km, roäng khoaûng 40 m,
huy ñoäng hôn 10.500 ngöôøi tham gia. Ñeán naêm 1823, Minh Maïng laïi giao cho
traán thuû thaønh Gia Ñònh toå chöùc hôn 39.000 daân binh sôû taïi vaø 16.000 ngöôøi
Khôme tieáp tuïc ñaøo soâng Vónh Teá. Ñeán naêm 1824, coâng vieäc hoaøn thaønh. Ñeå ghi
nhôù coâng lao cuûa traán thuû Nguyeãn Vaên Thuïy – ngöôøi coù coâng ñaàu trong vieäc ñaøo
soâng naøy, vua Minh Maïng ñaõ laáy teân vôï Nguyeãn Vaên Thuïy laø Chaâu Vónh Teá ñeå
ñaët teân cho doøng soâng naøy: “Soâng Vónh Teá”.
Ñoù laø nhöõng con soâng lôùn, do nhaø nöôùc ñöùng ra toå chöùc thöïc hieän. Coøn raát
nhieàu soâng ñaøo ôû khaép moïi nôi do daân chuùng ñòa phöông thaáy caàn thieát cho saûn
xuaát vaø ñôøi soáng, thöôøng toå chöùc nhau laïi, hoaëc chòu söï ñieàu khieån cuûa phuù haøo,
ñieàn chuû… ñöùng ra ñaøo nhöõng con keânh nhoû hôn.
Nhöõng soâng, ngoøi, keânh, raïch ñöôïc ñaøo lieân tieáp vaø coù quy moâ lôùn ôû khu vöïc
naøy, chöùng toû nhaø Nguyeãn raát quan taâm ñeán coâng taùc thuûy lôïi, thuûy noâng, laø moät
thaønh töïu trong coâng cuoäc chinh phuïc vaø caûi taïo töï nhieân vuøng ñoàng baèng Nam
Boä. Caùc soâng ngoøi ñoù khoâng nhöõng coù vai troø vaø taùc duïng to lôùn ñeå phaùt trieån
kinh teá, vaên hoùa, xaõ hoäi maø coøn coù taàm quan troïng ñaëc bieät veà an ninh, quoác
phoøng vaø moâi tröôøng sinh thaùi.
V. MOÄT VAØI NHAÄN XEÙT
1. Trong coâng cuoäc chinh phuïc vaø caûi taïo töï nhieân ñeå toàn taïi vaø phaùt trieån,
töø nhöõng baøi hoïc kinh nghieäm taän duïng ñieàu kieän töï nhieân ñeå troàng troït (nhaát
nöôùc, nhì phaân, tam caàn, töù gioáng), daân toäc Vieät Nam töø “daãn thuûy nhaäp ñieàn”
ñôn giaûn ñaõ chung söùc, chung loøng khôi ñaøo, naïo veùt nhöõng doøng soâng do töï
nhieân taïo ra ñeå phuïc vuï cho saûn xuaát vaø ñôøi soáng.Töø ñoù hình thaønh nhöõng
ñöôøng giao thoâng, môû roäng giao löu, thaét chaët tình ñoaøn keát giöõa caùc vuøng, caùc
mieàn trong ñaïi gia ñình daân toäc Vieät Nam.
2. Leâ Hoaøn laø vò vua ñaàu tieân cuûa nhaø nöôùc ñoäc laäp töï chuû toå chöùc ñaøo soâng.
Söï nghieäp môû ñaàu vó ñaïi ñoù cuûa thôøi Tieàn Leâ ñaõ trôû thaønh phöông chaâm haønh
ñoäng cuûa taát caû caùc thôøi Lyù, Traàn, Leâ, Nguyeãn. Caùc thôøi ñaïi keá tieáp nhau khoâng
chæ luoân khôi ñaøo, naïo veùt caùc doøng soâng cuõ maø coøn lieân tuïc ñaøo theâm caùc soâng
môùi. Töø con soâng ñaøo ñaàu tieân treân ñaát Thanh Hoùa thôøi Tieàn Leâ, ñeán thôøi Lyù -
Traàn, soâng ñaøo ñaõ xuaát hieän ôû ñoàng baèng Baéc Boä ñeán Thanh – Ngheä – Tónh
182
vaø Thuaän Hoùa. Ñeán thôøi Leâ ñaõ roäng khaép daûi mieàn Trung Boä vaø ñeán thôøi Nguyeãn
thì soâng ñaøo coù maët ôû khaép moïi mieàn ñaát nöôùc.
3. Nhöõng con soâng ñaøo ñaõ noái moïi mieàn ñaát nöôùc laïi gaàn nhau hôn, bieán
nhöõng vuøng hoang vu, heûo laùnh thaønh nôi truø phuù, nhöõng phaùo ñaøi baát khaû xaâm
phaïm trong caùc cuoäc khaùng chieán baûo veä neàn ñoäc laäp, töï chuû cuûa Toå quoác, baûo
toàn vaø phaùt trieån baûn saéc vaên hoùa daân toäc. Coù theå noùi nhöõng con soâng ñaøo ñaõ
goùp phaàn khoâng nhoû ñöa ñaát nöôùc vaø daân toäc Vieät Nam trôû thaønh moät nöôùc coù
vò trí quan troïng trong khu vöïc.
4. Traûi qua nhieàu theá heä tieán haønh ñaøo soâng, trình ñoä khoa hoïc, kyõ thuaät cuï
theå laø trò thuûy, thuûy noâng cuûa nhaân daân ta ñaõ trôû thaønh neàn khoa hoïc daân gian
maø caùc nhaø khoa hoïc chaâu AÂu sau naøy phaûi khaâm phuïc. Kyõ sö Ñôøteùtxaêng ñaõ
vieát: “Veà kyõ thuaät töôùi nöôùc vaøo caùc mieàn khoâ khan vaø thaùo nöôùc ôû caùc mieàn
ñoïng, ngöôøi Vieät Nam laø moät baäc thaày. Khoâng coù söï cöïc nhoïc naøo laøm cho hoï
quaûn ngaïi. Ñeå gaët ñöôïc haït luùa, bieåu hieän cho söï phoàn thònh,nhöõng coâng cuoäc
ñaøo ngoøi daãn nöôùc ñaõ ñöôïc thi haønh. Caùc kyõ sö thôøi nay cuûa ta (Phaùp) cuõng
phaûi kinh ngaïc”(26).
5. Qua thôøi gian vaø nhöõng bieán ñoäng lòch söû, moät soá soâng ñaøo ngaøy nay
khoâng coøn. Nhöng nhöõng soâng coøn laïi vaãn phaùt huy taùc duïng toát treân caùc
maët giao thoâng, thuûy lôïi ,du lòch, an ninh quoác phoøng. Moät soá nôi do nhaän
thöùc vaø quaù trình ñoâ thò hoùa ñaõ san laáp caùc soâng ñaøo, voâ tình töï caét ñöùt laù
phoåi cuûa mình. Do ñoù, vieäc duy trì, baûo veä, khôi saâu, môû roäng caùc soâng ñaøo
khoâng chæ laø chuùng ta giöõ gìn taøi saûn voâ giaù cuûa cha oâng ñeå laïi maø coøn goùp
phaàn laøm cho ñaát nöôùc trong thôøi kyø coâng nghieâp hoùa - hieän ñaïi hoùa caøng
giaàu, caøng ñeïp hôn.
CHUÙ THÍCH
1. Daãn theo Lòch söû Vieät Nam, taäp I, Nxb Khoa hoïc xaõ hoäi, Haø Noäi, 1971, tr 46.
2. Lòch söû cheá ñoä phong kieánVieät Nam, taäp I, Nxb Giaùo duïc, Haø Noäi, 1960, tr 72.
3. Ñaïi Vieät söû kyù toaøn thö, taäp I, Nxb Khoa hoïc xaõ hoäi, Haø Noäi, 1985, tr 220.
6. Ñaïi Nam nhaát thoáng chí, taäp I, Nxb Khoa hoïc xaõ hoäi, Haø Noäi, 1970, tr 238.
7. Nguyeãn Traõi toaøn taäp, Nxb Khoa hoïc xaõ hoäi, Haø Noäi, 1976, tr 649.
8. Ñaïi Vieät söû kyù toaøn thö, taäp II, Nxb Khoa hoïc xaõ hoäi, Haø Noäi, 1985, tr 10.
9. Lòch söû cheá ñoä phong kieánVieät Nam, taäp I, Nxb Giaùo duïc, Haø Noäi, 1960, tr 373.
10. Ñaïi Vieät söû kyù toaøn thö, taäp II, Nxb Khoa hoïc xaõ hoäi, Haø Noäi, 1971, tr 56, coù saùch cheùp laø “Hoan
Dieãn”.
11. Ñaïi Vieät söû kyù toaøn thö, taäp II, Nxb Khoa hoïc xaõ hoäi, Haø Noäi, 1985, tr 20
183
16. Ñaïi Vieät söû kyù toaøn thö, taäp III, Nxb Khoa hoïc xaõ hoäi, Haø Noäi, 1993, tr 9
17. Ñaïi Nam thöïc luïc, Tieàn bieân, taäp I, quyeån V, Nxb Giaùo duïc, Haø Noäi 2002, tr. 82.
18. Ñaïi Nam thöïc luïc, Tieàn bieân, taäp I, quyeån V, Nxb Giaùo duïc, Haø Noäi 2002, tr 92, 93, 95.
19. Khaâm ñònh Ñaïi Nam hoäi ñieån söû leä, taäp 13, Nxb Thuaän Hoùa, 1993, tr 298.
20. Ñaëng Huy Tröù, Con ngöôøi vaø taùc phaåm, Nxb Thaønh phoá Hoà Chí Minh, 1990, tr 53.
21. Nhö treân, tr 192.
22. Ñaïi Nam thöïc luïc, Tieàn bieân, taäp I, quyeån V, Nxb Giaùo duïc, Haø Noäi 2002, tr 629.
23. Ñaïi Nam thöïc luïc, Chính bieân, taäp VII, quyeån XXXII, Nxb Khoa hoïc xaõ hoäi, Haø Noäi 1970, tr 138, 139.
26. Ngoïc Döông, Cuoäc Nam tieán cuûa daân toäc Vieät Nam, Saøi Goøn 1950, tr 47.
184
NGHÓ LAÏI VEÀ THÔØI ÑAÏI TAÂY SÔN
George Dutton*
Muøa xuaân naêm 1773, moät toaùn quaân nhoû goàm caùc nhoùm daân toäc vuøng cao vaø
noâng daân vuøng ñoàng baèng töø khu vöïc cao nguyeân An Kheâ, ngaøy nay thuoäc khu
vöïc Nam Trung Boä cuûa Vieät Nam, ñaõ traøn xuoáng taán coâng thuû phuû Quy Nhôn.
Chæ huy ñoäi quaân naøy laø Nguyeãn Nhaïc, voán laø moät ngöôøi buoân cau vaø laøm bieän
laïi. Sau khi chieám thaønh, nieàm tin cuûa hoï ñöôïc cuûng coá baèng chính söï thaønh
coâng naøy, nghóa quaân sôùm chuyeån sang caùc muïc tieâu khaùc doïc mieàn duyeân haûi.
Khi quaân ñoäi cuûa Nguyeãn Nhaïc ñi qua vuøng noâng thoân, tieán böôùc döôùi moät laù
côø ñaïi maøu ñoû vaø hoø reo nhaèm uy hieáp keû thuø, quaân lính cuûa Nguyeãn Nhaïc ñaõ
laáy cuûa caûi cuûa ngöôøi giaøu baát hôïp taùc vaø chia cho noâng daân ngheøo, ngöôøi ta ñaõ
goïi ñoäi quaân môùi naøy laø “nhöõng teân ñaïo taëc chaân chính vaø nhaân töø”(1). Chuoãi söï
kieän naøy ñaõ ñaùnh daáu söï khôûi ñaàu cuûa moät trong nhöõng thôøi ñaïi coù yù nghóa nhaát
trong lòch söû Vieät Nam, moät thôøi ñaïi vôùi söï bieán ñoäng chính trò-xaõ hoäi lôùn lao chæ
keùo daøi trong gaàn ba thaäp kyû, song coøn vang maõi cho ñeán theá kyû XIX.
Caùc cuoäc giao tranh cuoái theá kyû XVIII dieãn ra treân caùc caùnh ñoàng luùa vaø
vuøng bieån duyeân haûi thuoäc laõnh thoå Vieät Nam, cuõng nhö ôû nhieàu trung taâm
quyeàn löïc chính trò ñaõ toàn taïi hoaëc seõ xuaát hieän trong suoát quaù trình cuoäc khôûi
nghóa dieãn ra. Tröôùc khi bò ñaùnh baïi vaøo naêm 1802, hoï ñaõ laät ñoå hai doøng hoï
cai trò, thoáng nhaát moät vuøng laõnh thoå trong moät thôøi gian ngaén maø tröôùc ñoù töø
laâu laõnh thoå naøy laø hai vöông quoác ñöôïc cai trò rieâng bieät, chaám döùt moät trieàu
ñaïi ñaõ 300 naêm tuoåi. Döôùi söï chæ huy cuûa Nguyeãn Nhaïc vaø hai ngöôøi em trai -
Nguyeãn Hueä vaø Nguyeãn Löõ - nghóa quaân cuõng ñaõ ñaùnh baïi caùc cuoäc xaâm laêng
quy moâ lôùn töø Xieâm vaø Trung Hoa, thaäm chí chính hoï cuõng tham gia caùc cuoäc
phieâu löu quaân söï ôû hai vöông quoác laùng gieàng Khô-me vaø Laøo. Do cuoäc khôûi
nghóa vaø caùc cuoäc chieán ñi keøm keùo daøi, ñoäi quaân vieãn chính Phaùp, Boà Ñaøo
Nha vaø Ñoâng Nam AÙ ñaõ nhaûy vaøo cuoäc vaø haøng traêm nghìn ngöôøi ñaõ bò cheát
bôûi chieán tranh vaø naïn ñoùi. Ngaøy caøng nhieàu ngöôøi bò maát nhaø cöûa vaø ruoäng
vöôøn vì caû xaõ hoäi Vieät Nam - töø taàng lôùp noâng daân tôùi giôùi trí thöùc vaø chính
trò, caùc nhoùm thieåu soá toân giaùo vaø daân toäc - ñeàu phaûi ñoái maët vôùi söï thöïc khaéc
nghieät cuûa moät vöông quoác hoãn loaïn.
Caùc söû gia Vieät Nam ñaõ nghieân cöùu thôøi kyø Taây Sôn döôùi goùc ñoä ñòa lòch söû,
thaäm chí nhöõng lyù giaûi veà cuoäc khôûi nghóa naøy ñaõ taïo ra söï tranh luaän ñaùng keå
vaø thöôøng laø gay gaét. Quaû thöïc, thôøi kyø Taây Sôn vaø caùc söï kieän xaûy ra trong thôøi
kyø naøy ñoùng vai troø coát yeáu trong caùc caâu chuyeän lòch söû xuaát hieän trong toaøn
* Ñaïi hoïc California Los Angeles. Myõ.
185
boä caùc cuoán söû cheùp sau ñoù. Vaán ñeà ñang tranh caõi laø nhöõng caâu hoûi lieân quan
tôùi tính hôïp phaùp veà chính trò, vaán ñeà chia caét vaø thoáng nhaát ñaát nöôùc, vaán ñeà
xung ñoät vaø ñoái ñaàu xaõ hoäi. Trong theá kyû XIX, trieàu Nguyeãn - ngöôøi saùng laäp ra
vöông trieàu naøy ñaõ choáng laïi vaø cuoái cuøng laät ñoå cheá ñoä Taây Sôn - ñaõ mieâu taû
khôûi nghóa Taây Sôn laø cuoäc noåi loaïn cuûa boïn “taëc” hay “giaëc”, baùc boû baát cöù yù
kieán naøo cho raèng cheá ñoä Taây Sôn laø trieàu ñaïi hôïp phaùp. Coâng trình vieát söû naøy
roõ raøng laø nhaèm hôïp phaùp hoùa söï thoáng trò cuûa nhaø Nguyeãn maø baûn thaân noù
xuaát hieän chuû yeáu laø do keát quaû cuûa thaéng lôïi quaân söï chöù khoâng phaûi laø söï
chuyeån giao quyeàn löïc vöông trieàu moät caùch chính thöùc(2). Veà maët chính thöùc,
trieàu ñaïi môùi coù theå baûo ñaûm ñòa vò chi phoái cuûa caùch lyù giaûi naøy, cuøng luùc ñoù
thì truyeàn thuyeát veà Taây Sôn baét ñaàu taïo ra caùch giaûi thích lyù töôûng hoùa veà phong
traøo khôûi nghóa naøy vaø ngöôøi daân Bình Ñònh ñaõ tìm caùch phuïc hoài nhöõng ngöôøi
ñöôïc xem laø anh huøng ñòa phöông(3). Sau ñoù, vaøo ñaàu theá kyû XX, söï suy yeáu veà
chính trò cuûa nhaø Nguyeãn do söï thoáng trò cuûa thöïc daân Phaùp ñaõ môû ra moät
khoaûng troáng cho vieäc giaûi thích laïi veà thôøi ñaïi Taây Sôn. Caùc söû gia baét ñaàu lôø
ñi chuyeän goïi Taây Sôn laø “taëc” hay “giaëc”. Khoâng coøn chòu nhieàu o eùp veà maët tö
töôûng cuûa trieàu ñình Nguyeãn ñaõ suy yeáu, caùc hoïc giaû naøy cho raèng anh em nhaø
Taây Sôn ñaõ giaønh quyeàn löïc chính trò moät caùch hôïp phaùp(4). Duø coù söï thay ñoåi
ñoù nhöng nhöõng lyù giaûi ñaàu theá kyû XX ñaõ khoâng ñeà caäp ñeán söï hoã trôï cuûa ngöôøi
daân cho phong traøo Taây Sôn. Thöïc vaäy, caùc taùc phaåm cuûa hai söû gia haøng ñaàu
ñaàu theá kyû XX laø Phan Boäi Chaâu vaø Traàn Troïng Kim haàu nhö khoâng nhaéc gì ñeán
“noâng daân”(5). Maõi ñeán naêm 1938, Ñaøo Duy Anh, trong taùc phaåm Toùm löôïc Lòch
söû Vaên hoùa Vieät Nam, môùi cho raèng söùc maïnh vaø thaéng lôïi cuûa phong traøo Taây
Sôn laø nhôø söï tham gia cuûa noâng daân(6).
Sau Chieán tranh theá giôùi thöù hai vaø sau cuoäc caùch maïng voâ saûn coù söï lieân keát
chaët cheõ vôùi noâng thoân Vieät Nam, vieäc moâ taû phong traøo Taây Sôn laø “khôûi nghóa
noâng daân” hay “phong traøo noâng daân” baét ñaàu noåi leân trong giôùi hoïc giaû Vieät Nam.
Caùc hoïc giaû naøy noàng nhieät mieâu taû cuoäc noåi daäy Taây Sôn laø cuoäc “caùch maïng” hoaëc
trung laäp hôn laø “phong traøo noâng daân”(7). Caû hai lyù giaûi naøy ñeàu cho raèng taàng lôùp
noâng daân, ít coù ngoaïi leä, ñaõ uûng hoä nhöõng ngöôøi laõnh ñaïo cuûa phong traøo Taây Sôn
vaø cheá ñoä cuûa hoï laäp ra sau ñoù, vaø raèng noâng daân ñaõ uûng hoä maïnh meõ laõnh ñaïo
Taây Sôn trong giai ñoaïn ñaàu cuûa cuoäc noåi daäy vaø sau ñoù ñoàng loøng hôïp taùc vôùi noã
löïc phi thöôøng ñeå thoáng nhaát ñaát nöôùc vaø ñaùnh ñuoåi quaân xaâm löôïc - quaân Xieâm
vaøo naêm 1785 vaø quaân Trung Quoác vaøo naêm 1789. Theo caùch cheùp söû noùi quaù veà
Taây Sôn naøy, ngöôøi noâng daân noåi leân laø nhöõng nhaân vaät anh huøng - öu tuù, khoâng
run sôï, quyeát vì coâng baèng xaõ hoäi vaø kinh teá vaø vì moät ñaát nöôùc thoáng nhaát khoâng
bò nöôùc ngoaøi can thieäp. Noâng daân thôøi ñaïi Taây Sôn ñöôïc mieâu taû laø ngöôøi baùo hieäu
cho cuoäc caùch maïng ñöôïc noâng daân uûng hoä trong theá kyû XX, ñoàng thôøi söï thaát baïi
cuoái cuøng cuûa hoï trong vieäc thay ñoåi caáu truùc kinh teá vaø chính trò ñöôïc xem laø söï
bieåu thò cho nhöõng haïn cheá khaéc nghieät maø thôøi ñieåm lòch söû aùp ñaët leân hoï. Ngöôøi
ta cho raèng chæ coù Ñaûng môùi vöôït qua moät caùch cô baûn nhöõng haïn cheá veà maët lyù
luaän laâu nay ñaõ kieàm cheá khaû naêng saùng taïo cuûa ngöôøi noâng daân.
Nhöõng mieâu taû naøy, thöôøng ñöôïc caùc söû gia maùc xít trong nöûa cuoái theá kyû XX
tuyeân truyeàn, giôø ñaây chi phoái caùc baøi thuyeát trình veà thôøi Taây Sôn. Vieäc moâ taû
noâng daân theá kyû XVIII laø nhöõng baày toâi öu tuù, kieân cöôøng vaø nhöõng ngöôøi uûng
186
hoä trung thaønh cuûa phong traøo Taây Sôn döôøng nhö khieán hoï trôû thaønh ñoàng loõa
cuûa söï aùp böùc leân hoï, bôûi vì roõ raøng thôøi ñaïi Taây Sôn laø thôøi gian maø taàng lôùp
noâng daân gaëp muoân vaøn khoù khaên vaø cöïc nhoïc. Ñaây cuõng laø thôøi kyø maø ích lôïi
cuûa vieäc noåi daäy, neáu coù, ít khi lôùn hôn nhöõng maát maùt lôùn lao maø chuû yeáu laø
ngöôøi noâng daân phaûi chòu. Hôn nöõa, ngöôøi noâng daân trong nhieàu caùch lyù giaûi
nhö vaäy ñaõ ñöôïc gaén keát vôùi nhöõng ngöôøi laõnh ñaïo cuûa hoï, cho raèng ñoäng cô
cuûa nhöõng ngöôøi laõnh ñaïo naøy (baûn thaân nhöõng ngöôøi naøy khoâng phaûi laø noâng
daân) theo caùch naøo ñoù ñaõ ñaïi dieän hoaëc song truøng vôùi ñoäng cô cuûa ngöôøi noâng
daân (thöôøng laø mieãn cöôõng ñi theo). Keát quaû laø teân goïi “Taây Sôn” ñaõ ñöôïc duøng
ñeå noùi ñeán caû phong traøo, ngöôøi laõnh ñaïo laãn ngöôøi ñi theo, vôùi lôïi ích ñöôïc coi
laø song truøng hoaëc chí ít phaàn lôùn gioáng nhau, trong khi treân thöïc teá nhöõng ngöôøi
laõnh ñaïo thöôøng khoâng ñeå yù ñeán nhöõng quan taâm cuûa ngöôøi ñi theo, vaø nhöõng
ngöôøi ñöôïc cho laø ñi theo Taây Sôn moät caùch mieãn cöôõng hoaëc vì söùc eùp lôùn. Maëc
duø moät vaøi taùc phaåm Vieät Nam gaàn ñaây baét ñaàu coù caùch nhìn nhaän pheâ phaùn
hôn veà thôøi Taây Sôn, nhöng chöa coù moät söï xem xeùt laïi moät caùch heä thoáng veà
thôøi kyø naøy hay cuoäc noåi daäy naøy ñöôïc xuaát baûn(8).
Trong phaàn tieáp theo, toâi muoán ñeà caäp hai vaán ñeà lieân quan tôùi daân chuùng
Vieät Nam döôùi thôøi Taây Sôn. Thöù nhaát laø nhöõng khoù khaên maø hoï phaûi chòu, ñaëc
bieät trong vieäc quaân dòch baét buoäc vaø nhöõng yeâu caàu lao ñoäng khoå sai trieàn mieân
maø caùc thuû lónh Taây Sôn aùp ñaët. Ñaây chæ laø hai trong soá nhieàu nguoàn goác baát haïnh
cuûa ngöôøi daân beân caïnh naïn tham quan, gaùnh naëng thueá maù vaø caùc khoaûn ñoùng
goùp baèng hieän vaät baét buoäc vaø naïn cöôùp boùc traøn lan. Vaán ñeà thöù hai-vaán ñeà ñoái
troïng vôùi vaán ñeà thöù nhaát- maø toâi xem xeùt laø vieäc daân chuùng bò o beá thöôøng xuyeân
mong chôø ñöôïc caùc phe phaùi chính trò-quaân söï khaùc giaûi thoaùt. Muïc ñích cuûa toâi
ôû ñaây tröôùc heát laø phaûn ñoái caùch lyù giaûi toát ñeïp thaùi quaù hieän haønh veà cuoäc soáng
cuûa ngöôøi noâng daân döôùi thôøi Taây Sôn vaø thöù hai laø (problematize) ñöa ra caùc
quan ñieåm theå hieän söï ñoái laäp gay gaét giöõa nhieàu ñoái thuû chính trò cuûa thôøi ñaïi
naøy. Toâi cho raèng trong suoát thôøi kyø khoù khaên naøy, phaàn lôùn ngöôøi daân chöa bao
giôø haøi loøng vôùi caùc thuû lónh chính trò cuûa mình vaø luoân luoân hy voïng raèng moät
thöïc theå chính trò khaùc seõ toát hôn thöïc theå ñang aùp böùc hoï luùc ñoù.
I. NHÖÕNG VAÁT VAÛ CUÛA NGÖÔØI NOÂNG DAÂN DÖÔÙI THÔØI TAÂY SÔN
1. Quaân dòch
Maëc duø caùc thuû lónh Taây Sôn chæ laø nhöõng ngöôøi sau cuøng trong chieàu daøi caùc
cheá ñoä Vieät Nam yeâu caàu ngöôøi daân phuïc vuï trong quaân ñoäi nhöng nhöõng yeâu
caàu veà quaân söï maø hoï ñaët ra cho daân chuùng döôùi quyeàn kieåm soaùt cuûa hoï cöïc
kyø naëng neà. Nhaø Taây Sôn luoân luoân phaûi ñoái phoù vôùi keû thuø, khi khoâng gaëp
thaùch thöùc töø nhaø Nguyeãn, hoï laïi nhaûy vaøo cuoäc xung ñoät khaùc: vôùi nhaø Trònh
vaøo naêm 1786; sau ñoù laø moät vaøi laàn phaûi daäp taét aâm möu khoâi phuïc nhaø Leâ ôû
phía Baéc; cuoäc xaâm löôïc Laøo vôùi quy moâ lôùn naêm 1791 vaø cuoái cuøng laø keá hoaïch
naêm 1792 cuûa Vua Quang Trung tröôùc heát laø taán coâng Trung Quoác nhaèm thu hoài
hai tænh “bò maát” laø Quaûng Ñoâng vaø Quaûng Taây vaø sau ñoù tieán haønh chieán dòch
lôùn choáng nhaø Nguyeãn. Theâm vaøo ñoù laø caùc ñôït xung ñoät coâng khai theo chu kyø
trong noäi boä Taây Sôn, trong ñoù coù cuoäc xung ñoät ngaén baát ngôø nhaát giöõa Nguyeãn
187
Nhaïc vaø Nguyeãn Hueä vaøo naêm 1787, vaø caùc cuoäc xung ñoät cuoái nhöõng naêm 90
cuûa theá kyû XVIII giöõa trieàu ñình Taây Sôn ôû Phuù Xuaân vôùi nhöõng töôùng lónh phaûn
boäi ôû Quy Nhôn, caên cöù cuõ cuûa Nguyeãn Nhaïc.
Caùc cuoäc chieán tranh thôøi Taây Sôn, khoâng chæ möùc ñoä thöôøng xuyeân maø quy
moâ cuûa caùc cuoäc chieán tranh baùo tröôùc ñieàm gôû cho ngöôøi noâng daân seõ bò buoäc
phaûi ñi lính. Khi quy moâ quaân ñoäi taêng thì soá thöông vong vaø nhöõng heä luïy töông
öùng cuûa nhöõng cuoäc chieán tranh Taây Sôn leân ngöôøi daân Vieät Nam, keå caû quaân
lính laãn thöôøng daân cuõng taêng leân. Maëc duø con soá öôùc tính chöa ñaày ñuû nhöng
baèng chöùng raûi raùc cho thaáy vaøi traêm nghìn ngöôøi ñaõ bò gieát cheát ngay treân chieán
tröôøng vaø coù theå haøng chuïc ngaøn ngöôøi ñaõ cheát do haäu quaû cuûa nhöõng yeáu toá
lieân quan tröïc tieáp tôùi xung ñoät. Caùc baùo caùo phaân taùn veà soá ngöôøi cheát vaø thöông
vong cho thaáy tính khoác lieät cuûa cuoäc chieán maø quaân Taây Sôn ñaõ gieát 1.600 lính
cuûa nhaø Nguyeãn vaøo ñaàu naêm 1774(9). Nhöõng thaäp nieân keá tieáp laø cuoäc chieán
tranh khoác lieät lieân tuïc dieãn ra giöõa quaân Taây Sôn vaø quaân nhaø Nguyeãn, sau ñoù
laø giöõa Taây Sôn vôùi nhaø Trònh vaø tieáp theo laø giöõa Taây Sôn vaø quaân Trung Quoác.
Chæ trong traän ñaùnh taïi Phuù Xuaân vaøo muøa heø naêm 1786, khoaûng 30.000 lính nhaø
Trònh ñaõ bò cheát(10) vaø khi giöõa Nguyeãn Nhaïc vaø Nguyeãn Hueä noå ra cuoäc xung
ñoät ngaén vaøo ñaàu naêm 1787, moät nhaø truyeàn giaùo ghi laïi raèng Nguyeãn Nhaïc ñaõ
maát 40.000 quaân(11). Nhöõng con soá naøy chæ roõ quy moâ cuûa caùc cuoäc chieán tranh
Taây Sôn vaø nhu caàu lieân tieáp vaø töông öùng tuyeån lính môùi nhaèm boå sung cho
caùc löïc löôïng lôùn vaø thöôøng xuyeân bò suy kieät naøy.
Nguy cô töû vong hoaëc bò thöông cao do nhöõng traän chieán quy moâ lôùn vaø keùo
daøi keát hôïp vôùi nhöõng khoù khaên chung trong ñôøi soáng cuûa quaân Taây Sôn suoát
nhöõng naêm xung ñoät ñaõ töï boäc loä qua möùc tieâu hao sinh löïc cöïc kyø cao. Ban
ñaàu, quaân Taây Sôn ñöôïc boå sung baèng nhöõng ngöôøi töï nguyeän, ñaëc bieät laø do
phong traøo chæ giôùi haïn ôû caùc cuoäc chieán ñaáu quy moâ nhoû ôû nhöõng khu vöïc vuøng
cao, chuû yeáu ñeå nhaèm taêng quaân. Nhôø ñoù, ñeán naêm 1774 quaân Taây Sôn ñaõ taêng
leân hôn 25.000 quaân(12). Ñaây laø moät löïc löôïng ñaùng keå nhöng quaân Taây Sôn vaãn
phaûi ñoái maët vôùi löïc löôïng quaân ñoäi nhaø Nguyeãn lôùn hôn nhieàu vaø do vaäy naêm
1775, Nguyeãn Nhaïc, sau khi töï xöng laø Hoaøng ñeá, ñaõ boå ñaàu chæ tieâu quaân dòch
cho caùc xoùm laøng döôùi quyeàn cai trò cuûa mình. Moät phaàn naêm ñaøn oâng cuûa moãi
laøng phaûi tham gia quaân dòch(13). Ñieàu naøy cho thaáy ngay töø thôøi gian ñaàu, ñoäi
quaân Taây Sôn khoâng coøn ñöôïc boå sung töø nhöõng ngöôøi tình nguyeän haêng haùi maø
laø taêng leân bôûi lính nghóa vuï baát ñaéc dó. Moät maët, ñieàu naøy khoâng khaùc nhieàu
vôùi caùch thöùc maø nhaø Nguyeãn aùp ñaët nghóa vuï quaân söï ñoái vôùi daân chuùng döôùi
söï cai trò cuûa mình. Tuy nhieân, maët khaùc cuõng coù moät söï khaùc bieät quan troïng:
nhöõng ngöôøi bò buoäc phaûi tham gia quaân Taây Sôn thöôøng caûm thaáy haàu nhö luùc
naøo cuõng phaûi ñoái maët vôùi chieán tranh lieân tieáp vôùi möùc ñoä aùc lieät khaùc nhau
töø giöõa nhöõng naêm 1770 ñeán nhöõng naêm ñaàu cuûa theá kyû XIX.
Do nhöõng khoù khaên naøy maø khoâng ngaïc nhieân khi nhieàu ngöôøi bò buoäc phaûi
tham gia quaân Taây Sôn ñaõ tìm caùch rôøi xa ñoäi quaân naøy caønh nhanh caøng toát, thoaùt
khoûi nhöõng ñieàu kieän toài teä nhö thieáu löông thöïc, bò ñoái xöû taøn baïo döôùi tay nhöõng
chæ huy cuûa mình vaø söï khoù khaên cuûa caùc cuoäc haønh quaân caáp toác choáng quaân
ñòch. Tröôùc vieäc choáng ñoái phuïc vuï quaân ñoäi thöôøng thaáy vaø söï suy giaûm soá quaân
188
tình nguyeän, caùc töôùng lónh quaân söï Taây Sôn ñi ñeán aùp duïng caùc bieän phaùp cöôõng
böùc nhaèm ñaûm baûo duy trì soá quaân vaø thöôøng xuyeân söû duïng caùc haønh ñoäng taøn
aùc khi tieáp xuùc vôùi ngöôøi daân vaø quan laïi ñòa phöông. Theo nhieàu moâ taû, Taây Sôn
buoäc ngöôøi daân phaûi tham gia quaân ñoäi cuûa mình moät caùch nhanh choùng vaø cuõng
nhanh choùng tröøng trò nhöõng ai töø choái tham gia. Söï aùp böùc binh lính hoaëc nhöõng
ngöôøi seõ laøm lính baèng ñe doïa hoaëc doïa daãm ñaõ ñöôïc nhaø Nguyeãn aùp duïng vaøo
theá kyû XVII, söï taøn baïo lieân quan tôùi quaân ñoäi voán laø moät phaàn cuûa neàn vaên hoùa
quaân söï hoùa cuûa vöông trieàu phía Nam tröôùc khi Taây Sôn noåi leân(14). Söï ñoåi môùi
cuûa nhaø Taây Sôn, neáu nhö coù theå goïi nhö vaäy, coù leõ laø taêng möùc ñoä vaø qui moâ taøn
baïo nhaèm haêm doïa ngöôøi daân tham gia theo nhu caàu cuûa hoï.
2. Lao dòch
Quaân dòch khoâng chæ laø gaùnh naëng duy nhaát maø Taây Sôn aùp ñaët leân ngöôøi
daân naèm döôùi söï cai trò cuûa mình. Nhöõng ngöôøi daân naøy cuõng phaûi chòu nhöõng
yeâu caàu lao ñoäng khoå sai gaàn nhö lieân tuïc, moät nghóa vuï naëng neà vaø keùo daøi
khaùc ñe doïa keá sinh nhai cuûa ngöôøi noâng daân vaø khieán hoï rôøi xa caùnh ñoàng
cuûa mình. Cuõng nhö chuùa Nguyeãn vaø chuùa Trònh tröôùc ñoù vaø trieàu Nguyeãn sau
naøy, Taây Sôn phaûi döïa vaøo lao ñoäng cöôõng böùc cuûa ngöôøi daân döôùi quyeàn ñeå
thöïc hieän caùc döï aùn lôùn cuõng nhö bình thöôøng. Trong giai ñoaïn xaûy ra nhieàu
cuoäc chieán tranh vaø bò taøn phaù nhö cuoái theá kyû XVIII thì chaéc chaén phaûi caàn
söùc ñoùng goùp lao ñoäng to lôùn nhaèm phuïc vuï cho caùc chieán dòch quaân söï ñang
dieãn ra vaø xaây döïng, taùi thieát caùc loaïi cô sôû haï taàng bò chieán tranh taøn phaù.
Maëc duø moät soá lao dòch döôùi cheá ñoä Taây Sôn coù theå ñöôïc cho laø coù lôïi cho
ngöôøi daân ñòa phöông - nhö ñaép ñeâ hoaëc söûa chöõa ñöôøng saù - nhöng nhieàu döï
aùn khaùc ñem laïi raát ít hoaëc khoâng coù lôïi ích cuï theå naøo cho nhöõng ngöôøi bò
buoäc phaûi tham gia.
Nhu caàu caàn lao ñoäng khoå sai boäc loä raát sôùm trong cuoäc ñaáu tranh cuûa phong
traøo Taây Sôn vaø raát coù theå caùch tieáp caän huyû dieät veà chieán tranh cuûa Taây Sôn -
nhö ñoát chaùy nhöõng caùi coù theå ñöôïc coi laø coâng trình höõu ích - laø nguyeân nhaân
lôùn daãn ñeán nhu caàu lao dòch voâ ñoä. Chaúng haïn, khi ñaùnh chieám thaønh Quy
Nhôn naêm 1773, nghóa quaân ñaõ nhanh choùng ñoát chaùy dinh thöï cuûa Toång ñoác.
Ít laâu sau ñoù, “hoï ñoát dinh thöï cuûa Tuaàn vuõ Quaûng Ngaõi vaø xaây moät dinh thöï
môùi”(15). Sau ñoù khi tieán ra Ñaøng Ngoaøi, hoï cuõng phaù huûy nhieàu coâng trình cuûa
chính quyeàn(16). Roõ raøng raèng, duø laø caùc dinh thöï bò ñoát chaùy hay bò ñaäp tan
thaønh töøng maûnh, thì nhöõng haønh ñoäng ñoù phaûn aùnh tính thaát thöôøng cuûa ngöôøi
naém quyeàn hay keû ñaáu tranh giaønh quyeàn löïc vaø cuoái cuøng chính ngöôøi daân phaûi
gaùnh chòu traùch nhieäm khoâi phuïc laïi nhöõng gì bò phaù huûy.
Cuøng vôùi vieäc bò baét ñi xaây döïng laïi nhöõng coâng trình bò chieán tranh taøn
phaù, daân chuùng cuõng bò trieäu taäp ñeå giuùp xaây döïng caùc trung taâm chính trò môùi
cuûa caùc thuû lónh Taây Sôn. Vaøo naêm 1775, Nguyeãn Nhaïc ñaõ döïa vaøo lao ñoäng
ñòa phöông ñeå xaây döïng thaønh luõy cuûa mình ôû Chaø Baøn, nôi oâng ta bieán thaønh
kinh ñoâ vaøo naêm 1776 vaø laø nôi oâng leân ngoâi hoaøng ñeá naêm 1778(17). Theo sau
cuoäc “Baéc phaït” cuûa Taây Sôn naêm 1786, Nguyeãn Hueä ñaõ baét ngöôøi daân ôû ñoù ñi
phuïc dòch, ñaõ gaây söï oaùn giaän ñoái vôùi söï cai trò cuûa Taây Sôn ôû vuøng naøy. Sau
189
khi quaân cuûa oâng chieám ñöôïc thaønh Phuù Xuaân töø tay nhaø Trònh, Nguyeãn Hueä
ñaõ vaây baét lao phu vaø buoäc hoï phaûi laøm vieäc caû ngaøy laãn ñeâm nhaèm xaây döïng
laïi caùc coâng söï cuûa thaønh, nôi maø oâng coá thuû töø naêm 1786(18). Moät vaøi naêm sau,
Nguyeãn Hueä, luùc naøy laø Hoaøng ñeá Quang Trung ñaõ duøng lao ñoäng khoå sai ñeå
böôùc ñaàu xaây döïng caùi maø oâng hình dung seõ laø kinh ñoâ môùi ôû Ngheä An. Naèm
giöõa Phuù Xuaân vaø Thaêng Long, kinh ñoâ môùi - Phöôïng Hoaøng Trung Ñoâ - döï
ñònh ñöôïc xaây döïng vôùi quy moâ ñoà soä. Moät baûn ghi cheùp gaàn thôøi ñoù ghi laïi
raèng dö luaän chung laø phaûn ñoái coâng trình ñoù bôûi vì nhieàu ngöôøi ñaõ boû vieäc vaø
chaïy troán(19).
Nhöõng yeâu caàu veà lao ñoäng lieân tuïc döôùi thôøi Taây Sôn coù leõ hôi naëng neà hôn
so vôùi caùc trieàu tröôùc hoaëc cuøng thôøi vì cheá ñoä môùi ñaõ baét gaàn nhö moïi thaønh
phaàn cuûa xaõ hoäi Vieät Nam thöïc hieän ñoøi hoûi ñoù. Nhöõng nghóa vuï naøy thöôøng
xuyeân khoâng loaïi tröø nhöõng ngöôøi theo thoâng leä ñöôïc mieãn nhö phuï nöõ, treû em,
ngöôøi giaø vaø thaäm chí caû nhaø sö. (Thöïc vaäy, nhoùm duy nhaát ñöôïc mieãn nghóa vuï
lao ñoäng laø saûn phuï)(20). Vì theá, chaúng haïn caùc thuû lónh Taây Sôn - nhöõng ngöôøi
raát ít coi troïng ñaïo Phaät - khoâng heà caûm thaáy baên khoaên khi xem xeùt söû duïng
caùc ngoâi chuøa vaøo vieäc thích hôïp. Hoï thöôøng xuyeân buoäc caùc nhaø sö rôøi khoûi
chuøa (raát nhieàu ngoâi chuøa trong soá ñoù bò quaân Taây Sôn cöôùp phaù) vaø trôû thaønh
phu khuaân vaùc hoaëc thaäm chí laø lính trong nghóa quaân(21). Lao ñoäng cöôõng böùc
vì vaäy luoân laø coäi nguoàn gaây baát maõn trong coâng chuùng vaø goùp phaàn to lôùn vaøo
vieäc ngöôøi daân xa rôøi nhöõng ngöôøi ñöôïc coi laø ngöôøi giaûi phoùng cho hoï.
II. MONG CHÔØ CÖÙU GIUÙP
Trong boái caûnh nhöõng khoù khaên to lôùn ñoù, ngöôøi noâng daân Vieät Nam mong
ngoùng xung quanh chôø cöùu giuùp. Döôøng nhö hy voïng thöôøng tröïc cuûa nhieàu
ngöôøi chòu aùp böùc laø hoï coù theå ñöôïc moät löïc löôïng chính trò-quaân söï khaùc cöùu
thoaùt khoûi caûnh khoå cöïc. Thöïc vaäy, theo caùch nhìn cuûa ngöôøi noâng daân, “löïc
löôïng khaùc”- töùc laø löïc löôïng khoâng aùp böùc hoï vaøo luùc naøy - coù theå luoân ñöôïc
mong moûi ñeán giuùp ñôõ, tuy nhieân thöïc teá cho thaáy ñoù chæ laø söï vieån voâng. Tö
töôûng mong chôø ñöôïc giaûi phoùng cuûa ngöôøi daân phaùt trieån sôùm trong thôøi kyø Taây
Sôn, baét ñaàu töø luùc nhaø Trònh chieám ñaát cuûa nhaø Nguyeãn naêm 1774 vaø keùo daøi
suoát thôøi ñaïi naøy. Do vaäy, nhö lôøi cuûa Leâ Quyù Ñoân trong taùc phaåm Phuû bieân taïp
luïc: “Daân chuùng vuøng Quaûng Nam vaøo thôøi gian ñoù traûi qua nhieàu vaát vaû. Hoï
ñeàu mong ñôïi quaân cuûa nhaø vua [töùc nhaø Leâ/Trònh] ñeán ñoù…ñeå giaûi cöùu cho
hoï”(22). Taát nhieân ñieàu naøy laø caùch giaûi thích hôïp lyù hoùa söï xaâm löôïc cuûa nhaø
Trònh gioáng nhö laø moät daïng phaûn aùnh hieän thöïc, nhöng coù theå coù moät soá söï
thaät trong quan ñieåm cho raèng ngöôøi daân ñòa phöông mong moûi caûi thieän ñôøi
soáng khoù khaên cuûa hoï. Tuy nhieân, ngay sau ñoù, daân chuùng ôû vuøng thöôïng Ñaøng
Trong caûm thaáy bò chaø ñaïp döôùi cheá ñoä nhaø Trònh vaø hy voïng ñöôïc giaûi cöùu,
nhöng laàn naøy laø ñeå thoaùt khoûi nhöõng ngöôøi mang tieáng ñaõ töøng cöùu hoï(23). Do
vaäy, cuoái thaùng 6 naêm 1786 khi quaân Taây Sôn, chöù khoâng phaûi laø nhaø Nguyeãn
nhö mong ñôïi, cuoái cuøng chieám ñöôïc vuøng ñaát maø nhaø Trònh xaâm chieám cuûa nhaø
Nguyeãn thì nhaân daân saün loøng chaøo ñoùn Taây Sôn nhö nhöõng ngöôøi giaûi phoùng
vaø traû thuø nhaø Trònh. Khi quaân Trònh chaïy khoûi Phuù Xuaân do cuoäc taán coâng cuûa
190
nghóa quaân, ngöôøi daân ñòa phöông ñaõ baét giöõ nhöõng keû tröôùc ñaây haø hieáp mình
vaø ñem noäp chuùng cho quaân Taây Sôn hoaëc töï tay gieát chuùng(24).
Khi quaân Taây Sôn môû roäng cuoäc taán coâng ra Baéc höôùng tôùi Thaêng Long sau
muøa heø ñoù [1786], hoï chuû tröông gôïi nhôù veà cheá ñoä nhaø Leâ - gioáng chieán löôïc
maø laõnh ñaïo cuûa moät soá cuoäc chính bieán ôû Ñaøng Ngoaøi ñaõ söû duïng vaøo giöõa theá
kyû XVIII. Vieäc nhaán maïnh vaøo vieäc khoâi phuïc söùc maïnh vaø quyeàn löïc cuûa nhaø
Leâ trong moãi tröôøng hôïp theå hieän yù ñoà taïo ra moái lieân heä vôùi hoài öùc chính trò
maø trong söï töôûng töôïng cuûa ngöôøi daân laïi ñi lieàn vôùi söï baûo ñaûm chính trò, thaäm
chí caû khi gia ñình Hoaøng toäc naøy giôø ñaây chæ laø caùi boùng cuûa mình tröôùc ñaây.
Nhöõng gì daân chuùng uûng hoä khoâng phaûi nhaø Leâ cuûa theá kyû XVIII maø laø nhaø Leâ
ôû theá kyû XV ñöôïc lyù töôûng hoùa. Tuy nhieân, söï phuïc tuøng ban ñaàu ñoái vôùi söï cai
trò cuûa Taây Sôn ôû Ñaøng Ngoaøi ñaõ nhanh choùng chuyeån thaønh söï oaùn giaän vaø baát
bình ngaøy caøng taêng. Maëc duø luùc ñaàu quaân Taây Sôn coù thaùi ñoä giöõ gìn ñaùng keå
ñoái vôùi ngöôøi daân mieàn Baéc(25), nhöng treân ñöôøng ruùt ñi, tình traïng cöôùp boùc vaø
ñoái xöû taøn teä vôùi ngöôøi daân ñòa phöông dieãn ra traøn lan. Ñieàu naøy coù leõ laø söï
khôûi ñaàu cuûa vieäc chaám döùt giai ñoaïn ngaén nguûi quaân Taây Sôn ñöôïc quyù meán ôû
phía Baéc vaø vaøo ñaàu naêm 1788, daân chuùng Ñaøng Ngoaøi baét ñaàu theå hieän söï caêm
gheùt ñoái vôùi nhöõng vò quan môùi Taây Sôn vaø mong muoán ñöôïc thoaùt khoûi hoï(26).
Do baát maõn ñoái vôùi söï cai trò cuûa nhaø Taây Sôn ngaøy caøng taêng, neân nhöõng
ngöôøi Vieät Nam soáng ôû vuøng thöôïng Ñaøng Trong vaø ôû Ñaøng Ngoaøi caøng ngaøy
caøng höôùng veà phía Nam vaø höôùng ñeán söùc maïnh ñang lôùn leân cuûa quaân nhaø
Nguyeãn ñeå giaûi thoaùt cho mình. Söû nhaø Nguyeãn naêm 1791 ghi laïi raèng (cho duø
khoù coù theå traùnh söï thaønh kieán) “daân chuùng Thuaän [Hoùa] vaø Quaûng [Nam] töø laâu
thuø gheùt chính saùch taøn aùc cuûa nhaø Taây Sôn, (vaø) hoï mong chôø quaân cuûa nhaø
vua töøng ngaøy. Vì vaäy moãi khi hoï caûm thaáy ngoïn gioù ôû phía nam thoåi tôùi, hoï ñeàu
noùi raèng “Cöïu hoaøng cuûa chuùng ta ñang ñeán”(27). Böùc thö cuûa nhaø truyeàn giaùo
naêm 1792 cuõng ñeà caäp töông töï ñeán “nhaø vua cuûa vuøng haï Nam Boä - ngöôøi maø
toaøn boä ngöôøi daân Baéc Haø raát noùng loøng mong ñôïi”(28). Do söï kieåm soaùt chaët cheõ
taïi ranh giôùi giöõa nhöõng vuøng do Taây Sôn kieåm soaùt vaø nhöõng vuøng do nhaø
Nguyeãn chieám giöõ neân nhöõng ngöôøi naøy khoâng coù thoâng tin gì veà baûn chaát thöïc
söï cuûa cheá ñoä nhaø Nguyeãn ôû Gia Ñònh, tuy nhieân hoï vaãn hy voïng raèng nhaø
Nguyeãn coù theå seõ laø moät phöông thöùc cöùu giuùp, gioáng nhö tröôùc ñoù hoï ñaõ ñaët
hy voïng vaøo quaân Taây Sôn-löïc löôïng maø hoï ñöôïc bieát raát ít. Quaû thöïc, coù theå
vieäc lyù töôûng hoùa cuoäc soáng döôùi söï cai trò cuûa nhaø Nguyeãn ñaõ baét ñaàu dieãn ra
ôû nhöõng vuøng maø caùc chuùa Nguyeãn töøng cai quaûn vaø cuõng chính vieäc lyù töôûng
hoùa naøy keát hôïp vôùi nhöõng vaát vaû trong cuoäc soáng döôùi nhaø Taây Sôn ñaõ taïo ra
trí töôûng töôïng cuûa daân chuùng.
Trôù treâu thay, trong luùc ngöôøi daân ôû Ñaøng Ngoaøi ngaøy caøng hy voïng nhaø
Nguyeãn seõ sôùm giaûi thoaùt hoï khoûi nhaø Taây Sôn thì nhöõng ngöôøi soáng döôùi söï cai
quaûn cuûa nhaø Nguyeãn ôû vuøng vieãn nam laïi hy voïng ñöôïc thoaùt khoûi nhaø Nguyeãn.
Ngay caû Pigneau de Behaine, ngöôøi chaâu AÂu uûng hoä Nguyeãn AÙnh tích cöïc nhaát,
cuõng mieâu taû söï noåi leân cuûa thaùi ñoä phoå bieán naøy vaøo naêm 1791, ñeà caäp ñeán
tình hình ngaøy caøng trôû neân khoâng theå chòu ñöïng noåi cuûa cuoäc soáng cuûa ngöôøi
Vieät Nam döôùi söï cai trò cuûa nhaø Nguyeãn(29). Hai naêm sau ñoù, tình hình ñôøi soáng
191
cuûa ngöôøi daân döôùi söï thoáng trò cuûa nhaø Nguyeãn döôøng nhö khoâng ñöôïc caûi thieän
nhö moâ taû cuûa moät nhaø truyeàn giaùo ngöôøi Phaùp raèng “Hai naêm vöøa qua, moïi
ngöôøi bò baét ñi lao dòch vaø [daân chuùng] khoâng nghó tôùi gì khaùc ngoaøi vieäc tìm
caùch baûo veä maïng soáng, söï khoå sôû ñaõ leân ñeán cuøng cöïc”(30). Söï baát bình phoå
bieán ñoái vôùi nhaø Nguyeãn tieáp tuïc dieãn ra cho tôùi cuoái nhöõng naêm 1790 song song
vôùi suy nghó cho raèng nhaø Taây Sôn laø moät söï thay theá thích hôïp(31). Roõ raøng raèng,
nhöõng yeâu caàu cuûa nhaø Nguyeãn, gioáng nhö cuûa nhaø Taây Sôn, ñaõ khieán cho quaûng
ñaïi daân chuùng xa laùnh vaø khieán hoï mô öôùc ñöôïc giaûi thoaùt baèng baát cöù söï thay
ñoåi chính trò naøo.
Khi ngöôøi noâng daân Ñaøng Ngoaøi cuoái cuøng ñaït nguyeän voïng laø ñöôïc quaân
nhaø Nguyeãn giaûi thoaùt khoûi Taây Sôn vaøo naêm 1802 thì hoï nhanh choùng phaùt hieän
ra raèng öôùc mô cuûa hoï chæ laø aûo töôûng. Thaäm chí tröôùc khi chieám Thaêng Long
vaøo thaùng 7 naêm 1802, ñoäi quaân nhaø Nguyeãn tieâu dieät quaân Taây Sôn ñaõ baét ñaàu
gaây khoù khaên cho ngöôøi daân ôû Ñaøng Ngoaøi, laøm cho ngöôøi ta nghi ngôø ñòa vò
cöùu tinh cuûa quaân Nguyeãn. Theo lôøi keå laïi, trong caùc chieán dòch ôû phía Baéc, quaân
Nguyeãn ñaõ baét ngöôøi daân phaûi ñoùng goùp nhieàu khoaûn khaùc nhau, khoâng chæ
nhöõng thöù thieát thöïc nhö ngöïa vaø yeân ngöïa maø coøn caùc loaïi vuõ khí caàu kyø. Nhaø
truyeàn giaùo Piere-Jacques Bisachere ghi: “Ñaây chính laø khôûi ñaàu cuûa söï baát maõn
ñoái vôùi chính quyeàn môùi”(32). Chæ moät vaøi naêm sau baûn ghi cheùp treân, Bissachere
vieát: “Thaùi töû [AÙnh] bò daân chuùng raát caêm gheùt, ñaëc bieät keå töø khi oâng ta töï phong
laøm Hoaøng ñeá do oâng ta ra leänh lao ñoäng cöïc kyø khoå sai nhaèm xaây döïng thaønh
trì vaø caùc ñoâ thaønh”(33). OÂng keát luaän baèng toùm taét tình hình: “Ngöôøi daân Baéc Haø
keâu goïi ñöông kim Hoaøng thöôïng giuùp ñôõ hoï tieâu dieät nhaø Taây Sôn nhöng baây
giôø khi oâng ta ñaõ cai trò hoï ñöôïc saùu naêm thì hoï laïi nguyeàn ruûa oâng ta vì oâng
baét hoï phaûi lao ñoäng khoå sai gaáp hai laàn döôùi thôøi Taây Sôn; traùi tim hoï ñaõ saün
saøng noåi daäy nhöng hoï khoâng coøn söùc löïc (ñeå laøm ñieàu ñoù) vaø hoï thieáu nhöõng
thuû lónh coù khaû naêng kích ñoäng hoï haønh ñoäng”(34).
Noùi chung, baèng chöùng hieän höõu ñoù cho thaáy cuoäc soáng khoâng thöïc söï toát
leân hay toài teä hôn döôùi baát cöù löïc löôïng chính trò-quaân söï cuï theå naøo trong thôøi
ñaïi Taây Sôn. Moãi beân ñeàu ñaët ra raát nhieàu yeâu caàu ñoái vôùi ngöôøi daân döôùi quyeàn
cai quaûn cuûa mình ñeå phuïc vuï cho vieäc taùi thieát, cuûng coá, khai thaùc taøi nguyeân
vaø caùc keá hoaïch quaân söï. Vôùi daân chuùng, beân kia, duø laø löïc löôïng naøo, ñeàu taïo
ra khaû naêng cöùu giuùp hoï. Thöïc vaäy, coù ñieàu döôøng nhö roõ raøng laø ngöôøi daân
chöa bao giôø hoaøn toaøn toaïi nguyeän trong thôøi kyø naøy. Hoï luoân luoân coù chung
hy voïng raèng ngöôøi trò vì keá tieáp hoaëc moät ngöôøi trò vì khaùc seõ toát hôn vaø coù theå
ít ñoøi hoûi hoï hôn. Nhö nhöõng söï kieän döôùi thôøi Taây Sôn ñaõ cho thaáy roõ, söï cöùu
giuùp maø ngöôøi daân troâng chôø ñaõ khoâng bao giôø ñeán, ngay caû khi moät löïc löôïng
chính trò hay quaân söï khaùc ñaõ leân naém quyeàn. Nhöõng ngöôøi daân töøng naèm döôùi
söï thoáng trò cuûa nhaø Trònh vaø sau ñoù ñöôïc nhaø Taây Sôn giaûi thoaùt ñaõ sôùm hy
voïng nhaø Nguyeãn cöùu giuùp. Nhöõng ngöôøi ôû vuøng vieãn nam ñöôïc caùc löïc löôïng
nhaø Nguyeãn giaûi phoùng khoûi nhaø Taây Sôn laïi nhanh choùng mong muoán quay laïi
vôùi nhöõng laõnh ñaïo chính trò tröôùc ñoù cuûa mình. Coøn nhöõng ngöôøi daân döôùi söï
cai trò cuûa nhaø Trònh, nhöõng ngöôøi ñaàu tieân ñöôïc quaân Taây Sôn giaûi phoùng vaø
sau ñoù laïi ñöôïc nhaø Nguyeãn giaûi phoùng, cuõng laïi sôùm troâng mong thoaùt khoûi aùch
cai trò cuûa nhaø Nguyeãn. Roõ raøng raèng nhöõng yeâu caàu cuûa quoác gia trong giai ñoaïn
192
chieán tranh vaø taùi thieát laø raát cao, vaø khoâng beân naøo coù theå ñöa ra nhöõng bieän
phaùp höõu hieäu nhaèm ñem laïi bình yeân cho daân chuùng.
II. KEÁT LUAÄN
Baøi vieát naøy môùi chæ xeùt ñeán beà ngoaøi cuûa moái quan heä phöùc taïp giöõa ngöôøi
noâng daân vaø laõnh ñaïo phong traøo Taây Sôn. Tuy nhieân, ñieàu maø toâi mong laøm laø
chæ ra raèng nhöõng moâ taû phoå bieán veà cheá ñoä Taây Sôn thöôøng laø quaù toát ñeïp khi
ñaùnh giaù baûn chaát cuûa söï cai trò cuûa nhaø Taây Sôn. Vieäc mieâu taû quaù deã daõi cuoäc
khôûi nghóa Taây Sôn laø “phong traøo noâng daân” ñaõ che giaáu moái quan heä phöùc taïp
hôn nhieàu giöõa caùc thuû lónh phong traøo vaø nhöõng ngöôøi maø hoï tìm caùch ñöa vaøo
quaân ñoäi cuûa mình vaø naèm döôùi quyeàn löïc chính trò cuûa hoï. Ngöôøi ta khoâng theå
cho raèng lôïi ích cuûa caùc thuû lónh phong traøo naøy cuõng gioáng nhö cuûa ñaïi boä phaän
ngöôøi noâng daân, vì vaäy caùch lyù giaûi ñaùnh ñoàng anh em nhaø Taây Sôn vôùi phong
traøo laøm moät laø cöïc kyø sai laïc. Coù nhöõng tröôøng hôïp ñaùng chuù yù maø ngöôøi daân
ñaõ hôïp taùc vaø haêng haùi tham gia vaøo phong traøo Taây Sôn vaø moät soá muïc tieâu
cuûa noù, nhöng nhöõng tröôøng hôïp ngöôøi daân ñaáu tranh choáng laïi nhöõng ñoøi hoûi
cuûa chính quyeàn môùi naøy laïi lôùn hôn nhieàu. Cuõng caàn phaûi nhaän thaáy raèng nhöõng
haønh ñoäng phaûn khaùng hoaëc baát tuaân leänh khoâng neân ñöôïc coi nhö laø theå hieän
moái aùc caûm ñaëc bieät naøo ñoái vôùi nhaø Taây Sôn. Thay vaøo ñoù, neân xem chuùng laø
nhöõng haønh ñoäng phaûn khaùng laïi baát cöù söï taêng cöôøng aùp ñaët töø caùc theá löïc nhaø
nöôùc, baát keå nguoàn goác hay yeâu saùch cuûa theá löïc ñoù. Caàn phaûi hieåu söï ca ngôïi
nhaø Taây Sôn xuaát hieän trong trí töôûng töôïng cuûa ngöôøi daân theá kyû XIX trong boái
caûnh nhö vaäy. Söï thay ñoåi naøy trong quan ñieåm cuûa ngöôøi daân veà phong traøo vaø
cheá ñoä Taây Sôn laø keát quaû cuûa söï aùc caûm ñoái vôùi nhaø Nguyeãn, cuõng nhö cuûa kyù
öùc chung coù thaät veà nhaø Taây Sôn. Taát nhieân söï luyeán tieác veà thôøi kyø toát ñeïp hôn
cuõng phoå bieán trong nhieàu xaõ hoäi. Ñieåm chính ôû ñaây laø chuùng ta caàn phaûi hieåu
roõ söï luyeán tieác naøy vaø lyù do daãn ñeán söï luyeán tieác ñoù. Toâi tin raèng nhöõng söû
gia Vieät Nam theá kyû XX döïa nhieàu vaøo loái truyeàn mieäng vaø caùc truyeàn thoáng daân
gian khaùc veà nhaø Taây Sôn seõ xem xeùt nhieàu ñeán kieåu hoaøi coå naøy.
CHUÙ THÍCH
1. P.Lozenzo Perez, “Khôûi nghóa vaø cuoäc chieán ñaáu cuûa nghóa quaân Taây Sôn”, theo cuoán “Nhöõng thaày tu
Taây Ban Nha doøng Cô ñoác giaùo Francis ôû Nam Boä” do M.Villa dòch. Baûn tin nghieân cöùu xaõ hoäi Ñoâng
Döông, XII, soá 3-4 (1940), trang 74; quaân Taây Sôn ñöôïc bieát vôùi teân goïi “ñoäi quaân hoø reo” bôûi chieán
thuaät naøy.
2. Xem Philippe Langlet, Boä söû kyù coå cuûa nöôùc Vieät Nam: taäp 1, Lyù do toàn taïi, ñieàu kieän soaïn thaûo vaø chöõ
vieát thôøi Nguyeãn. (Paris: Tröôøng Vieãn ñoâng Phaùp, 1990), tr. 15.
3. Xem trong Nguyeãn Baù Huaân Taây Sôn Vaên Thaân Lieät Truyeän (Qui Nhôn: Ty Vaên hoùa vaø thoâng tin Nghóa
Bình, 1979) vaø Caân Quaéc anh huøng truyeän.
4. Xem trong lôøi giôùi thieäu naêm 1905 cuûa Thien Dinh ñeán Ñaëng Xuaân Baûng. Vieät söû cöông muïc toaùt yeáu
Haø Noäi, Nxb Khoa hoïc Xaõ hoäi 2000, tr. 9; Traàn Troïng Kim, Vieät Nam Söû löôïc, Saøi Goøn: Boä Giaùo duïc
naêm 1971, taäp 2, tr. 127-128.
5. Xem trong Kim, Vieät Nam söû löôïc, taäp 2, tr. 129; Phan Boäi Chaâu, Vieät Nam vong quoác söû (Houston:
Xuaân Thu, 1969?), tr. 23.
6. Ñaøo Duy Anh, Vieät Nam Vaên hoùa söû cöông, Hueá, 1938; taùi in Houston, TX: Nhaø xuaát baûn Xuaân Thu,
tr. 321.
193
7. Vaên Taân, Caùch maïng Taây Sôn. Haø Noäi: NXB Vaên Söû Ñòa 1957; Traàn Huy Lieäu: Ñaùnh giaù cuoäc caùch
maïng Taây Sôn vaø Vai troø lòch söû cuûa Nguyeãn Hueä. Vaên Söû Ñòa 14 (thaùng 2/56), tr. 30-34.
8. Xem Traàn Thò Vinh: “Tìm hieåu veà toå chöùc nhaø nöôùc thôøi Taây Sôn”, Nghieân cöùu lòch söû 1 (1989), tr. 42-47.
9. Perez “Cuoäc khôûi nghóa”, tr. 78.
10. Maurice Durand, Taây Sôn, baûn ñaùnh maùy khoâng xuaát baûn, Khu vieát tay, Thö vieän Ñaïi hoïc Yale, New
Haven, CT, 9. Xem trong Ñoã Bang “Tình hình ñaáu tranh giai caáp ôû Thuaän Hoùa theá kyû XVIII”, Nghieân
cöùu Lòch söû, 3 (216), 1981, tr. 43.
11. Jean-Andreù Doussain to?, ngaøy 8-7-1787. MEP 746, 205. Hoà sô löu tröõ.MEP, Paris. Khoâng roõ bao nhieâu
ngöôøi trong soá ñoù bò cheát hoaëc bò thöông vaø soá lính thöôøng trong quaân cuûa Nhaïc chieám bao nhieâu
phaàn traêm.
12. Perev, “Cuoäc khôûi nghóa”, tr. 78.
13. Nguyeãn Thò Taây Sôn kyù (Baûn ghi cheùp veà nhaø Taây Sôn cuûa Nguyeãn Caàn) soá A.3138, Vieän Haùn Noâm,
Haø Noäi, 5a; Baûn DNTL sau naøy ghi con soá ñoù laø moät treân 7, DNTL (2001), tr. 512.
14. Li Tana. Nam Boä thôøi Nguyeãn: Mieàn Nam Vieät Nam theá kyû XVII vaø XVIII. (Ithaca, NY.: Chöông trình
Ñoâng Nam AÙ Ñaïi hoïc Cornel, 1998), tr. 39.
15. Perez, “Cuoäc khôûi nghóa”, tr. 76
16. Quoác söû quaùn trieàu Nguyeãn. Ñaïi Nam Nhaát Thoáng Chí, Ñaøo Duy Anh, ngöôøi dòch Pham Trong Diem
(Hue, NXB THuaän Hoùa, 1996), tr. 271, vieát Cung ñieän nhaø Trònh ôû Thanh Hoùa bò quaân Taây Sôn phaù
huûy hoaøn toaøn.
17. Buøi Döông Lòch. Leâ Quyù daät söû, dòch Pham Van Tham (Haø Noäi, NXB Khoa hoïc Xaõ hoäi, 1987), tr. 35.
18. “Trích thö cuûa Giaùm muïc Veron ngaøy 23 thaùng 7, 88” MEP 306, tr. 1008
19. Saùch ñaõ daãn, tr. 90
20. Guerarrd to? 14 thaùng 5 naêm 1792 trong Caùc baøi truyeàn ñaïo môùi cuûa caùc toå chöùc truyeàn giaùo ôû Trung
Quoác vaø mieàn Ñoâng AÁn Ñoä (Paris: CHez Ad.Le Clere, 1821-1825), taäp 7, trang 141-143; La Mothe to
Blandin, ngaøy 28 thaùng 5 naêm 1790, MEP 692, trang 216; Philippe Serard to de Chaumont, 23/6/1786.
MEP 692, tr. 495.
21. Jean LaBartette to Pierre-Antoine Blandin, 23-6-1786. MEP 746, tr. 177-178.
22. Leâ Quyù Ñoân. Phuû bieân taïp luïc (Saøi Goøn: Phuû Quoác Vuï khanh ñaëc traùch vaên hoùa xuaát baûn, 1972), taäp
1, tr. 134.
23. Philippe Serard to Jean Steiner ngaøy 3-5-1779. MEP 700, tr. 935. Jean Labartette to Pierre-Antoine
Blandin, 23-6-1786.MEP 745, trang 176; xem trong Jacques-Benjamin Longer to Pierre-Antaine Blandin,
ngaøy 26-7-1786 vôøi moät baûn taùi buùt ghi ngaøy 3-5-1787 ôû Cadiere “Documents Relatifs”, tr. 16.
24. Jean-Andre Doussain to Pierre-Antoine Blandin, 25-7-1788, saùch ñaõ daãn; Ta Quang Phat, Nhaø Taây
Sôn, 18a.
25. Xem trong Söû kyù Ñaïi Nam Vieät quoác trieàu (Saøi Goøn: Nhoùm Nghieân cöùu Söû Ñòa Vieät Nam Xuaát Baûn
naêm 1973) ñaõ mieâu taû quaân Taây Sôn cöôùp boùc vaø ñoát nhaø böøa baõi vaø ghi laïi raèng hai tænh bò aûnh
höôûng naëng neà nhaát laø Thanh Hoùa vaø Ngheä An.
26. “Trích thö cuûa Giaùm muïc Veren ngaøy 23-7-1788” MEP 306, tr. 1007; Philippe Serard to Jean-Jacques
Descouvrieres, ngaøy 2-5-1791.MEP 692, tr. 279.
27. DNTL (2001), tr. 282. Ngoïn gioù ñang thoåi chæ söï thay ñoåi cuûa luoàng gioù muøa seõ giuùp nhaø Nguyeãn
nhanh choùng “Baéc tieán” ñeán caùc vuøng ñaát do nhaø Taây Sôn chieám.
28. Philippe Serard to Claude-Francois L’Etondal ngaøy 4 thaùng 5 naêm 1792. MEP 700, tr. 1488.
29. Pigneau de Behaine to?, ngaøy 14 thaùng 9 naêm 1791. MEP 801, tr. 417.
Pierre Lavoue to Pierre-Antoine Blandin, ngaøy 1 thaùng 8 naêm 1793. MEP 746, tr. 432.
30. Pierre Lavoue to?, ngaøy 27 thaùng 4 naêm 1795. MEP 801, tr. 573; Ñaïi Nam thöïc luïc (2001), tr. 332
31. Charles B.Maybon, Chuyeän keå veà Baéc boä vaø Nam boä cuûa de la Bissacheøre. Paris, 1920, tr. 115.
32. Saùch ñaõ daãn, tr. 127.
194
“VAÁN ÑEÀ NGHI LEÃ” VAØ CHÍNH SAÙCH
CAÁM ÑAÏO DÖÔÙI TRIEÀU NGUYEÃN
Nguyeãn Quang Höng*
I. SÖÏ KHAÙC BIEÄT GIÖÕA COÂNG GIAÙO VAØ NHO GIAÙO
Chính saùch caám ñaïo cuûa trieàu Nguyeãn laø moät sai laàm, laøm traàm troïng vaán
ñeà löông-giaùo. Nhöõng nguyeân nhaân chính trò, quan heä giöõa söï truyeàn giaùo vôùi
chuû nghóa thöïc daân, söï can döï cuûa caùc thöøa sai vaøo tình hình chính trò Vieät
Nam,... ñaõ ñöôïc ñeà caäp nhieàu(1). Tuy nhieân, taùc ñoäng cuûa nhöõng lyù do vaên
hoaù-toân giaùo vaø vaên hoaù-chính trò ñoái vôùi chính saùch naøy cuûa trieàu Hueá chöa
ñöôïc ñaùnh giaù ñuùng möùc, vì giôùi nghieân cöùu chuû yeáu chæ ñeà caäp ñeán khía
caïnh vaên hoaù-toân giaùo cuûa “vaán ñeà nghi leã”. Noùi moät caùch giaûn löôïc, thì ñaây
laø vaán ñeà khaùc bieät giöõa vaên hoaù truyeàn thoáng cuûa ngöôøi Vieät vaø Coâng giaùo
trong caùc quan nieäm veà leã nghi, taäp tuïc vaø giaù trò xaõ hoäi. Ñaây laø moät vaán ñeà
lôùn, ñoøi hoûi nhieàu nghieân cöùu coâng phu. Baøi vieát naøy laøm roõ theâm moät lyù do
cuûa vieäc trieàu Nguyeãn caám ñaïo.
Töø khi du nhaäp, Coâng giaùo laøm ñaûo loän nhieàu chuaån möïc giaù trò caùc quan heä
xaõ hoäi cô baûn cuûa xaõ hoäi Khoång giaùo. Xaõ hoäi Khoång giaùo döïa treân neàn taûng cuûa
ba moái quan heä xaõ hoäi chính, ñoù laø vua-toâi, vôï-choàng vaø cha meï-con caùi. Caùc
vua trieàu Nguyeãn töï xöng laø “Thieân töû”, laø bieåu töôïng cuûa quoác gia, neân trung
vôùi vua ñoàng thôøi cuõng laø trung vôùi nöôùc. Baát trung vôùi vua seõ bò kheùp vaøo toäi
phaûn quoác. Chính söï gaén keát giöõa trung quaân vôùi aùi quoác khieán moät soá nhaø Nho
khoâng phaân bieät ñöôïc raèng trong lòch söû nöôùc nhaø töøng coù nhöõng vò vua phaûn
quoác, neân ñaõ trung quaân moät caùch muø quaùng.
Trong moái quan heä vôï choàng, Nho giaùo ñeà cao nhöõng phaåm tieát coâng, dung,
ngoân vaø haïnh cuûa ngöôøi phuï nöõ. Nam giôùi ñöôïc öu tieân trong vieäc thöøa keá taøi saûn
trong gia ñình vaø giöõ troïng traùch chính trong vieäc thôø cuùng toå tieân(2). Vò theá cuûa
ngöôøi phuï nöõ, ngöôøi vôï khoâng theå ñaët ngang baèng vôùi ngöôøi choàng. Moät ngöôøi
phuï nöõ maãu möïc phaûi “taïi gia toøng phuï, xuaát giaù toøng phu, phu töû toøng töû”.
Trong quan heä giöõa boá meï vaø con caùi, Nho giaùo ñeà cao chöõ hieáu. Khoång Töû
töøng noùi: “Neáu nhö ñoái vôùi cha meï maø khoâng kính thì söï saên soùc ñoái vôùi cha meï
coù khaùc gì ñoái vôùi vieäc saên soùc nuoâi naáng choù ngöïa?”. Hieáu vôùi toå tieân, vôùi oâng
baø ñaõ khuaát, hieáu vôùi boá meï theå hieän söï thaûo kính ñoái vôùi beà treân, ñöôïc coi laø
phaåm caùch thöù hai, sau trung vôùi vua. Neáu nhö baát trung vôùi vua bò coi laø toäi
* Tieán só, Ñaïi hoïc Khoa hoïc xaõ hoäi vaø Nhaân vaên, Ñaïi hoïc Quoác gia Haø Noäi. Vieät Nam.
195
phaûn quoác thì vieäc baát hieáu vôùi toå tieân bò coi laø voâ ñaïo, moät troïng toäi naëng theo
quan nieäm cuûa Nho giaùo(3).
Nhöõng giaù trò, chuaån möïc ñaïo ñöùc-chính trò caên baûn treân ñaây cuûa Nho giaùo
khaùc bieät vôùi heä giaù trò Coâng giaùo. Ngöôøi Coâng giaùo tin vaøo Ñöùc Chuùa trôøi vaïn
naêng, sieâu traàn theá, trong khi quan nieäm toân giaùo tín ngöôõng truyeàn thoáng
ngöôøi Vieät khoâng hoaøn toaøn taùch bieät giöõa caùc löïc löôïng sieâu nhieân vaø traàn
theá(4). Khaùc vôùi ngöôøi Vieät voán coù truyeàn thoáng coi trung quaân laø khí tieát quan
troïng nhaát, ngöôøi coâng giaùo coi Ñöùc Jesus Christ laø ñoái töôïng duy nhaát cuûa
ñöùc tin. Tuy chuû tröông soáng toát ñôøi ñeïp ñaïo, kính Chuùa, phuïc tuøng hoaøng
ñeá, nhöng roõ raøng trong ñôøi soáng tinh thaàn, tình caûm cuûa ngöôøi coâng giaùo, vò
trí cuûa hoaøng ñeá bò ñaët xuoáng haøng thöù hai so vôùi Ñaáng cöùu theá. Maëc daàu söï
khaùc bieät giöõa Coâng giaùo vaø caùc vaên hoùa-tín ngöôõng truyeàn thoáng cuûa ngöôøi
Vieät mang tính khaùch quan, naèm trong giaùo lyù nhöng ñoù vaãn laø moät trong
nhöõng lyù do maø caùc chuùa Trònh, Nguyeãn vaø Taây Sôn khoâng thieän caûm vôùi
Coâng giaùo. Naêm 1663, chuùa Hieàn Vöông töøng noùi: “Ta laø chuùa Ñaøng Trong.
Caùc thaàn daân chòu söï cai trò cuûa ta chöù khoâng phaûi cuûa Chuùa Trôøi” vaø ra leänh
cheùm ñaàu moät giaùo daân teân laø Phaoloâ sau khi ngöôøi naøy noùi raèng tröôùc heát
oâng ta laø tín ñoà cuûa Ñöùc Chuùa trôøi, sau ñoù môùi laø thaàn daân cuûa chuùa(5). ANH
EM Taây Sôn cuõng töøng ban haønh chæ duï caám ñaïo vôùi noäi dung sau: “Töø khi
caùc nöôùc phöông Taây leùn luùt ñöa ñaïo cuûa hoï vaøo trong vöông quoác naøy, ta
tieác raèng söï toân thôø Ñöùc Khoång Töû moãi ngaøy moãi giaûm vaø haàu nhö ñaõ hoaøn
toaøn bò boû rôi, bôûi taùc haïi bôûi nhöõng lôøi leõ löøa ñaûo vaø duï doã cuûa nhöõng ngöôøi
ngoaïi quoác ñang thu huùt loøng ngöôøi vaø laøm meâ hoaëc daân chuùng baèng ñuû moïi
phöông tieän bí hieåm, laøm cho con ngöôøi khoâng coøn söùc khaùng cöï nöõa. Thaáy
loøng daân bò say meâ bôûi moät toân giaùo löøa ñaûo vaø khuynh loaùt, ta quyeát hoã trôï
cho ñaïo lyù toát laønh vaø chaân thöïc cuûa tieàn nhaân vaø caùc tieân ñeá, vaø trieät tieâu
hoaøn toaøn toân giaùo xaáu xa naøy”(6).
Beân caïnh ñoù, vieäc ngöôøi coâng giaùo tröôùc Coâng Ñoàng Vatican II (1962-
1965) khoâng ñöôïc Toøa thaùnh cho pheùp thôø cuùng toå tieân, ñaõ gaây ra nhieàu baát
bình töø phía ngöôøi khoâng coâng giaùo(7). Kinh thaùnh cuõng töøng daïy ngöôøi coâng
giaùo loøng thaûo kính cha meï, nhöng ngöôøi coâng giaùo theå hieän tình caûm naøy
döôùi moät hình thöùc khaùc vôùi quan nieäm truyeàn thoáng cuûa ngöôøi Vieät. Coâng
giaùo coøn chuû tröông cheá ñoä moät vôï moät choàng, nam nöõ bình ñaúng. Nhìn
chung, ñòa vò cuûa ngöôøi phuï nöõ trong quan nieäm Coâng giaùo voán chòu aûnh
höôûng cuûa vaên hoùa chaâu AÂu ñöôïc giaûi phoùng hôn so vôùi trong quan nieäm
Nho giaùo. Xeùt töø nhieàu goùc ñoä, söï khaùc bieät giöõa Coâng giaùo vaø Nho giaùo laø
ñieàu deã hieåu. Vaøo theá kyû XIX, ñoù laø söï khaùc bieät giöõa moät vaên hoùa treân ñaø
mang tính quoác teá vôùi moät neàn vaên hoùa mang tính khu vöïc. Ñaây laø söï khaùc
bieät giöõa neàn vaên hoaù-tö töôûng Taây phöông vôùi moät neàn vaên hoùa-tö töôûng
tieâu bieåu Ñoâng phöông. Ñoù coøn laø söï khaùc bieät giöõa moät toân giaùo coù tham
voïng môû roäng nöôùc trôøi ra toaøn theá giôùi vôùi moät tö töôûng heä chính thoáng cuûa
moät quoác gia coù chuû quyeàn.
196
“VAÁN ÑEÀ NGHI LEÃ” VAØ CHÍNH SAÙCH CAÁM ÑAÏO DÖÔÙI TRIEÀU NGUYEÃN
II. BAÁT ÑOÀNG CUÛA NGUYEÃN AÙNH - GIA LONG VÔÙI COÂNG GIAÙO TRONG “VAÁN
ÑEÀ NGHI LEÃ”
“Vaán ñeà nghi leã” xuaát hieän töø khi Coâng giaùo ñöôïc truyeàn vaøo nöôùc ta vaø laø
moät trong nhöõng nguyeân nhaân cuûa caùc cuoäc caám ñaïo döôùi thôøi Trònh - Nguyeãn
vaø Taây Sôn theá kyû XVII-XVIII. Alexandre de Rhodes keå laïi moät chæ duï cuûa Trònh
Traùng (1623-1657) caám caùc thöøa sai chaâu AÂu truyeàn ñaïo. “Ñaïo naøo (hôû caùc ngöôi)
caùc ngöôi giaûng trong nöôùc ta? Caùc ngöôi truyeàn cho thaàn daân ta chæ ñöôïc laáy
moät vôï maø ta thì muoán coù nhieàu ñeå sinh nhieàu con trung thaønh vôùi ta. Töø nay
caùc ngöôi haõy gaït ñi ñöøng giaûng ñaïo ñoù nöõa”(8). Naêm 1785, Taây Sôn cuõng ñaõ ban
haønh moät chæ duï nhö sau: “Nay ta muoán loaïi khoûi ñaát nöôùc ta moät toân giaùo cuûa
chaâu AÂu (...) Moät toân giaùo khoâng nhìn nhaän cha, khoâng nhìn nhaän vua; khoâng
thôø kính thaàn linh; suoát ñeâm, ñoïc kinh ñoïc saùch (...) voâ coâng nhaøn roãi, khoâng
laøm gì caû ñeå saûn xuaát vaø tích luyõ”(9).
Vì suøng Nho, caùc vua trieàu Nguyeãn xung khaéc vôùi Coâng giaùo trong “vaán ñeà
nghi leã” hôn caùc chuùa Trònh, Nguyeãn vaø anh em Taây Sôn(10). Nguyeãn AÙnh töø
tröôùc khi leân ngoâi vua naêm 1802 ñaõ khoâng chaáp nhaän Coâng giaùo veà “vaán ñeà
nghi leã”. OÂng thöôøng noùi: “Ñaïo naøy hay laém nhöng khoâng theo ñöôïc” moãi khi
Pigneau ñeà nghò oâng röûa toäi. Trong caâu traû lôøi ñaày veû lòch söï kieåu AÙ chaâu ñoù
chöùa ñöïng söï baát ñoàng cuûa vò chuùa Nguyeãn ñoái vôùi Coâng giaùo. Caùc thöøa sai chaâu
AÂu khoâng haøi loøng vieäc oâng tuy toû ra haøm ôn ngöôøi coâng giaùo, nhöng trong thaâm
taâm vaãn khoâng thieän caûm vôùi toân giaùo naøy. Coù laàn Nguyeãn AÙnh noùi vôùi caùc thöøa
sai: “Ñaïo cuûa caùc cha hay laém, nhöng khaét khe quaù neân chaû ai theo ñöôïc. Toâi
khoâng theå chæ laáy moãi moät vôï.” Louvet cho raèng Nguyeãn AÙnh caû ñôøi coù maëc caûm
vôùi Coâng giaùo(11). Moät thöøa sai Phaùp khaùc, Le Labousse töø naêm 1792 ñaõ tin raèng
“khoâng bao giôø nhaø vua seõ theo Kitoâ giaùo, moät toân giaùo maø oâng bieát khaù roõ.
OÂng thích chaâm choïc vaø dieãu côït nhieàu ñieåm trong giaùo lyù Coâng giaùo, nhöng
khoâng bao giôø noùi tröôùc maët Giaùm muïc Pigneau”(12). Buttinger nhaän xeùt: “giöõa
thaùi ñoä thuø gheùt moät caùch thuï ñoäng ñoái vôùi Coâng giaùo cuûa Gia Long vôùi nhöõng
bieän phaùp ñaët Coâng giaùo ra ngoaøi voøng phaùp luaät cuûa Minh Maïng khoâng coù söï
khaùc nhau nhieàu”(13).
Vì haøm ôn Pigneau vaø ngöôøi Phaùp neân Nguyeãn AÙnh khoâng theå hieän quan
ñieåm choáng Coâng giaùo moät caùch coâng khai. Coù nhieàu caâu chuyeän veà söï töø
choái “lòch söï” cuûa Nguyeãn AÙnh ñoái vôùi ngöôøi coâng giaùo. Chaúng haïn, ôû moät soá
vuøng Nam Boä coù leä ñaàu naêm daân chuùng quyeân goùp ñeå tu söûa ñeàn chuøa vaø leã
hoäi caàu Trôøi ban cho daân laøng naêm môùi ñöôïc may maén. Daân coâng giaùo khoâng
chòu quyeân goùp vì cho nhöõng leã hoäi ñoù laø dò ñoan. Caùc quan khoâng chòu, taâu
leân Nguyeãn AÙnh. Daân coâng giaùo cuõng mong söï che chôû cuûa giaùm muïc Pigneau
neân giaùm muïc beøn cho toå chöùc leã caàu nguyeän rieâng, coi ñoù nhö moät hình thöùc
tham gia cuûa ngöôøi coâng giaùo. Nhöng caùc quan vaãn khoâng chòu vaø ñeà nghò
Nguyeãn AÙnh phaân xöû. Nguyeãn AÙnh beøn “ñaù quaû boùng” cho cho caùc quan trong
trieàu. Cuoäc hoïp cuûa caùc quan maø phaàn ñoâng laø ngöôøi khoâng coâng giaùo giaûi
quyeát moät caùch choùng vaùnh, buoäc ngöôøi coâng giaùo cuõng phaûi ñoùng goùp khoâng
coù ngoaïi leä, bôûi ñaây laø truyeàn thoáng cuûa quoác gia(14). Buttinger cho raèng “nhaø
197
laõnh ñaïo Quang Trung cuûa Taây Sôn coøn khoan dung vôùi Coâng giaùo hôn caû
Nguyeãn AÙnh”(15).
Xung khaéc cuûa Nguyeãn AÙnh vôùi Coâng giaùo khoâng döøng laïi bôûi quan nieäm cheá
ñoä moät vôï moät choàng maø Coâng giaùo chuû tröông, maø coøn ôû nhieàu nghi leã khaùc
cuûa Coâng giaùo khaùc bieät vôùi nhöõng quan nieäm Khoång giaùo, ñaëc bieät trong vieäc
ngöôøi Coâng giaùo khoâng thôø cuùng toå tieân. OÂng tranh luaän vôùi Pigneau veà ñeà taøi
naøy. Pigneau cho raèng toå tieân treân thöïc teá khoâng toàn taïi, neân khoâng caàn thôø cuùng.
Theo Nguyeãn AÙnh, thôø cuùng toå tieân bieåu thò söï toân kính, hieáu thaûo cuûa con chaùu
ñoái vôùi oâng baø, söï thaønh kính cuûa ngöôøi ñang soáng ñoái vôùi nhöõng ngöôøi ñaõ khuaát
trong gia ñình, do vaäy caàn ñöôïc coi troïng. Nguyeãn AÙnh ñoàng yù vôùi Pigneau raèng
ôû Vieät Nam coøn nhieàu meâ tín dò ñoan caàn pheâ phaùn, nhöng khoâng chaáp nhaän
vieäc ngöôøi coâng giaùo khoâng thôø cuùng toå tieân. Ngay caû khi coøn caàn ñeán söï giuùp
ñôõ cuûa Pigneau, Nguyeãn AÙnh ñaõ döùt khoaùt, khoâng thoûa hieäp vôùi ngöôøi coâng giaùo
trong “vaán ñeà nghi leã”(16).
Baát ñoàng cuûa Nguyeãn AÙnh vôùi Coâng giaùo trôû neân traàm troïng töø khi Hoaøng töû
Caûnh töø Phaùp veà. Trong leã sinh nhaät naêm 1797, hoaøng töû Caûnh ñaõ khoâng chòu
quyø laïy tröôùc baøn thôø toå tieân nhaø Nguyeãn. Tröôùc maët vua cha vaø caùc quan, hoaøng
töû noùi raèng thaø chòu cheùm ñaàu hôn laø vaâng lôøi vua cha quyø laïy tröôùc baøn thôø toå
tieân. Ñieàu naøy laøm Nguyeãn AÙnh bò toån thöông nghieâm troïng. Noù cho thaáy, quan
nieäm Nho giaùo veà tinh thaàn trung quaân vôùi vua vaø loøng hieáu thaûo cuûa con caùi
ñoái vôùi cha meï (chí ít theo quan nieäm Nho giaùo) bò suy giaûm tröôùc söï truyeàn baù
cuûa Coâng giaùo. Nguyeãn AÙnh khoâng queân söï kieän naøy vaø nhaän ra raèng con trai
caû cuûa oâng do aûnh höôûng cuûa Coâng giaùo vaø vaên hoùa AÂu chaâu maø giöõ khoaûng
caùch vôùi gia toäc nhaø Nguyeãn. Nhaø vua “ñau khoå, tuûi nhuïc vaø töùc giaän, vöùt boû
phaåm phuïc, muõ mieän, noùi raèng oâng laø moät ngöôøi cha baát haïnh”(17).
Ñieàu Gia Long lo ngaïi chính laø söï caùch ly cuûa daân coâng giaùo vôùi coäng ñoàng
ngöôøi Vieät. OÂng muoán ngöôøi coâng giaùo, nhöõng ngöôøi töøng giuùp oâng nhieàu trong
cuoäc chieán choáng Taây Sôn, hoaø nhaäp vôùi coäng ñoàng Vieät Nam. OÂng lo raèng,
coäng ñoàng ngöôøi coâng giaùo ñöôïc toå chöùc theo kieåu giaùo xöù, giaùo phaän, quy tuï
vôùi nhau, toàn taïi chaû khaùc gì moät “quoác gia rieâng”. Ñaây coù theå laø moät nguy cô
gaây baát oån chính trò. Nhö vaäy, “vaán ñeà nghi leã” cuøng vôùi vieäc trieàu Nguyeãn xaây
döïng Nho giaùo trôû thaønh quoác giaùo, khoâng chæ mang tính vaên hoaù-tín ngöôõng,
maø coøn bao haøm caû khía caïnh chính trò-xaõ hoäi.
Baát ñoàng cuûa Gia Long ñoái vôùi Coâng giaùo trong “vaán ñeà nghi leã” ñöôïc theå
hieän roõ trong “Ñieàu leä höông ñaûng”: “Laïi nhö ñaïo Gia Toâ laø toân giaùo nöôùc khaùc
truyeàn vaøo nöôùc ta, bòa ñaët ra thuyeát thieân ñöôøng ñòa nguïc khieán keû ngu phu
ngu phuï chaïy vaïy nhö ñieân, tieâm nhieãm thaønh quen, meâ maø khoâng bieát. Töø nay
veà sau, daân caùc toång xaõ naøo coù nhaø thôø Gia Toâ ñoå naùt thì phaûi ñöa ñôn trình
quan traán môùi ñöôïc tu boå, döïng nhaø thôø môùi thì ñeàu caám. Nhöõng ñieàu treân naøy
ñeàu laø neân coá ñoåi teä cuõ, kính giöõ giaùo ñieàu. Neáu cöù quen theo thoùi laøng, can
phaïm pheùp nöôùc, coù ngöôøi phaùt giaùc thì xaõ tröôûng phaûi ñoà löu ñi vieãn chaâu,
daân haïng, naëng thì sung dòch phu, nheï thì xöû roi hay tröôïng, ñeå bôùt toån phí
cho daân, maø giöõ phong tuïc thuaàn haäu)”(18).
Tuy vaäy, Coâng giaùo vaãn ñöôïc höôûng thanh bình döôùi thôøi Gia Long.
198
III. “VAÁN ÑEÀ NGHI LEÃ” VAØ CHÍNH SAÙCH CAÁM ÑAÏO CUÛA MINH MAÏNG
Söï baát ñoàng cuûa Minh Maïng ñoái vôùi Coâng giaùo trong “vaán ñeà nghi leã” coøn
gay gaét hôn so vôùi Gia Long bôûi hai lyù do sau. Thöù nhaát, laø ngöôøi am hieåu vaø
suøng Nho, Minh Maïng ñaëc bieät quan taâm tôùi Nho hoïc vaø heä thoáng thi cöû, môû
theâm thi ñình laø hình thöùc thi cao nhaát cuûa trieàu ñình maø vua tröïc tieáp ra ñeà baøi.
Nho giaùo voán ñöôïc coi laø quoác giaùo döôùi thôøi Gia Long, giôø ñaây laïi caøng ñöôïc
coi troïng vaø cuûng coá. Veà phöông dieän naøy, neáu Gia Long laø ngöôøi coù coâng hoaøn
thaønh thoáng nhaát ñaát nöôùc caû veà phöông dieän laõnh thoå, chính trò vaø haønh chính
sau maáy traêm naêm chia caét, oån ñònh tình hình chính trò ñaát nöôùc sau maáy chuïc
naêm noäi chieán, ñaët neàn moùng cho söï xaây döïng moät nhaø nöôùc phong kieán quaân
chuû chuyeân cheá, phoûng theo moâ hình Trung Hoa, thì Minh Maïng laø ngöôøi cuûng
coá, ñöa nhaø nöôùc aáy phaùt trieån ñeán ñænh cao. Thöù hai, baûn thaân Minh Maïng
khoâng tröïc tieáp chòu haøm ôn Pigneau vaø ngöôøi coâng giaùo nhö cha mình, neân
khoâng bò raøng buoäc bôûi quan heä naøo caû, coù theå raûnh tay trong vieäc ban haønh
chính saùch cuûa mình.
Laø ngöôøi coù tính caùch maïnh meõ vaø quyeát ñoaùn, töø khi chöa leân ngoâi,
hoaøng töû Ñaûm (töùc Minh Maïng sau naøy) ñaõ khoâng thieän tình vôùi Coâng giaùo.
OÂng ca ngôïi söï caám ñaïo ôû Nhaät Baûn. Phöông chaâm cuûa oâng laø moät nöôùc coù
hai toân giaùo laø khoâng toát(19). Vieäc Leâ Vaên Duyeät vaø ngöôøi coâng giaùo höõu haûo
vôùi nhau töïa nhö moät thaùch ñoá ñoái vôùi vò vua treû tuoåi naøy. Tuy nhieân, phaàn
vì chöa coù nguyeân côù, phaàn vì neå troïng Leâ Vaên Duyeät, cuøng vôùi nhöõng caên
daën trong di chuùc cuûa Gia Long laø giöõ hoaø khí vôùi caùc toân giaùo lôùn nhö Phaät
giaùo, Nho giaùo vaø Coâng giaùo, neân Minh Maïng chöa theå caám ñaïo coâng khai
trong nhöõng naêm 1820.
Tuy nhieân, Minh Maïng ñaõ khoâng giaáu dieám nhöõng baát ñoàng cuûa mình ñoái
vôùi toân giaùo naøy. Vua ñoïc ñoaïn keå veà thaùp Babel trong Kinh Cöïu öôùc vaø mæa
mai nhöõng tín ñieàu cuûa Kitoâ giaùo(20). Dòp Teát naêm 1824, khi caùc thöøa sai tôùi
chuùc Teát, vua traû laïi quaø cuûa hoï, moät cöû chæ thöôøng chæ gaëp khi quan heä hai
beân coù vaán ñeà. Cuõng Teát naêm ñoù vua truyeàn leänh cho moät oâng quan ngöôøi
coâng giaùo troàng caây neâu tröôùc nhaø ñoùn naêm môùi. Vò quan naøy ñaùp laïi: Taâu
Hoaøng thöôïng, Ñöùc tieân ñeá khoâng bao giôø baét eùp haï thaàn laøm moät ñieàu nhö
theá. Haï thaàn saün loøng chòu phaït, nhöng seõ khoâng bao giôø troàng caây neâu. Ñieàu
ñoù thöïc nhö moät gaùo nöôùc laïnh ñoái vôùi Minh Maïng, nhöng oâng vaãn kieàm cheá
ñöôïc vaø noùi: “Ta meán khanh neân khoâng tröøng phaït khanh. Nhöng khanh neân
bieát raèng töø nay veà sau caùc linh muïc chaâu AÂu seõ khoâng ñöôïc vaøo nöôùc cuûa ta.
Nhöõng oâng ñang ôû trong nöôùc thì khoâng sao, nhöng ta khoâng muoán caùc oâng
khaùc ñeán nöõa. Hình nhö nöôùc ta khoâng phaûi laø moät nöôùc lôùn, moät nöôùc coù vaên
hoaù sao? Khanh laøm ta hoå theïn luùc khanh ñi tìm nhöõng ñaïo tröôûng AÂu Taây”(21).
Tröôùc ñoù, vua laøm ngô tröôùc vieäc moät ngöôøi em cuûa mình ñaõ caûi bieán moät nhaø
thôø thaønh moät saân khaáu.
Chöa muoán coâng khai laøm meách loøng caùc thöøa sai, Minh Maïng phong quan
töôùc cho hoï vôùi hy voïng hoï ngöøng vieäc giaûng ñaïo. Naêm 1825, vôùi lyù do trieàu
199
ñình caàn ngöôøi phieân dòch, oâng cho taäp trung heát caùc thöøa sai chaâu AÂu laïi, thöïc
chaát laø ñeå kieåm soaùt hoaït ñoäng cuûa hoï. Noäi dung cuûa chæ thò naøy nhö sau: “Taø
ñaïo Taây döông laøm haïi loøng ngöôøi. Töø baáy laâu nay caùc taøu buoân AÂu Taây tôùi Vieät
Nam roài ñeå caùc thöøa sai ôû laïi. Nhöõng keû naøy laøm phuø pheùp daân chuùng, phaù hoaïi
phong tuïc. Ñoù khoâng phaûi laø moái nguy lôùn cho nöôùc ta sao? Vaäy, ta truyeàn caám
nhöõng ñieàu baäy baï aáy ñeå cho daân ta quay veà chính ñaïo”(22). Nhôø can thieäp cuûa
Leâ Vaên Duyeät, naêm 1827 caùc thöøa sai laïi ñöôïc töï do, nhöng baát ñoàng cuûa vò vua
naøy vôùi Coâng giaùo khoâng vì theá maø giaûm ñi(23).
Sau caùi cheát cuûa Leâ Vaên Duyeät, Minh Maïng coù theå raûnh tay ban haønh chính
saùch theo yù mình. Coù theå thaáy söï xung khaéc cuûa trieàu Nguyeãn vôùi Coâng giaùo
trong “vaán ñeà nghi leã” theå hieän ôû chæ duï caám ñaïo ban haønh naêm 1833. “Ñaïo Gia
toâ nguyeân töø ngöôøi Taây döông ñem vaøo truyeàn baù ñaõ laâu, daân ngu phaàn nhieàu
bò meâ hoaëc maø khoâng bieát hoái. Thöû nghó: caùi thuyeát thieân ñöôøng, toùm laïi chæ ñeàu
laø chuyeän hoang ñöôøng, khoâng coù baèng chöùng. Hôn nöõa, khoâng kính thaàn minh,
chaúng thôø tieân toå, raát traùi vôùi chính ñaïo. Thaäm chí laäp rieâng nhaø giaûng, tuï taäp
nhieàu ngöôøi (...) Nhöõng vieäc traùi luaân lyù, haïi phong hoùa, ñieàu aáy keå ra coøn nhieàu,
thöïc ñaõ phaïm ñeán phaùp luaät. Ñaïo aáy quy laø taø thuaät hôn ñaïo naøo heát. Trong luaät
ñaõ coù ñieàu caám roõ raøng roài”(24).
Nhöõng caên nguyeân vaên hoaù-chính trò naøy ñaõ ñöôïc Traàn Troïng Kim nhaán
maïnh. Vì Minh Maïng “tinh thaâm Nho hoïc, suøng ñaïo Khoång Maïnh, cho neân
khoâng öa ñaïo môùi, cho laø moät taû ñaïo laáy trôøi thaùnh ra maø laøm meâ hoaëc loøng
daân. Bôûi vaäy, ngaøi môùi nghieâm caám vaø tröøng trò nhöõng ngöôøi theo ñaïo Gia
toâ”(25). Song song vôùi nhöõng bieän phaùp cöôõng cheá, naêm 1835, Minh Maïng ban
haønh “Thaäp huaán ñieàu” ñeå ngaên chaën daân chuùng theo taø ñaïo. Noäi dung cuûa
chuùng taäp trung vaøo vieäc taêng cöôøng giaùo duïc daân chuùng theo nhöõng chuaån
möïc Nho giaùo, baûo veä thuaàn phong myõ tuïc nöôùc nhaø tröôùc nguy cô lan roäng
cuûa taø ñaïo.
Caû trong chæ duï caám ñaïo ñöôïc coi laø nghieâm khaéc nhaát cuûa Minh Maïng ñöôïc
ban haønh naêm ñoù, gaén lieàn vôùi vieäc trieàu ñình baét ñöôïc thöøa sai Marchand (Coá
Du) trong thaønh Phieân An sau khi deïp xong cuoäc noåi loaïn cuûa Leâ Vaên Khoâi, thì
“vaán ñeà nghi leã” cuõng vaãn ñöôïc ñeà caäp ñeán. Ñònh roõ ñieàu leä caám chæ taø giaùo
Taây döông. Taû phoù ñoâ ngöï söû vieän Ñoâ saùt Phan Baù Ñaït taâu noùi: “Taø giaùo Taây
döông laøm say ñaém loøng ngöôøi, thöïc laø moät ñaïo kieät lieät hôn heát trong caùc ñaïo
dò ñoan (...) Nhöõng ñòa phöông maø boïn chuùng ôû ñeàu bò truyeàn baù taø ñaïo ñeå meâ
hoaëc loøng ngöôøi, coù quan heä ñeán phong hoùa khoâng nhoû. Kính xeùt trong thieân
“Vöông cheá”, Kinh Leã coù noùi: “Theo taø ñaïo laøm loaïn, chính söï thì phaûi gieát”.
Ñieàu luaät nöôùc ta coù noùi: “Nhöõng thuaät taø ñaïo, dò ñoan, xui giuïc, meâ hoaëc nhaân
daân, keû ñöùng ñaàu thì bò giaûo giam haäu”. Theá thì taø giaùo thöïc laø theo ñaïo maø
“Vöông cheá” khoâng bao dong, maø xöa nay phaûi tröø boû haún. Nay xin tham baùc
chaâm chöôùc theo Leã vaø Luaät, ñònh roõ ñieàu caám, khieán cho ngöôøi ta bieát söï raên
chöøa, ngoõ haàu môùi daäp taét ñöôïc dò ñoan, giuùp cho chính ñaïo löu haønh, maø thieân
haï cuøng theo thoùi toát”(26).
200
Haàu heát trong caùc chæ duï caám ñaïo quan troïng cuûa Minh Maïng, vaán ñeà xung
khaéc giöõa chính ñaïo (Nho giaùo) vaø taø ñaïo (Coâng giaùo) ñöôïc ñeà caäp, hoaëc tröïc
tieáp, hoaëc giaùn tieáp. Theo Traàn Troïng Kim, vieäc caám ñaïo cuûa Minh Maïng laø moät
sai laàm, nhöng khoù traùnh khoûi. “Phaûi bieát raèng nöôùc ta töø xöa ñeán nay, ñieàu gì
cuõng theo Nho giaùo, laáy tam cöông nguõ thöôøng laøm caên baûn cho söï aên ôû (...) Vaäy
con phaûi theo cha, toâi phaûi theo vua, ai traùi vôùi caùi ñaïo aáy ra phaûi toäi naëng, ñaùng
cheùm gieát (...) Vaãn bieát raèng söï gieát ñaïo laø söï khoâng laønh, nhöng phaûi hieåu caùi
trí naõo ngöôøi Vieät Nam ta luùc baáy giôø, khoâng roõ caùi toâng chæ ñaïo Thieân chuùa ra
theá naøo, cho neân daãu khoâng phaûi laø vua Thaùnh Toå nöõa, thì oâng vua khaùc cuõng
khoâng chaéc ñaõ traùnh khoûi caùi loãi gieát ñaïo aáy”(27). Nhö vaäy, baát ñoàng cuûa trieàu
Nguyeãn vôùi Coâng giaùo trong “vaán ñeà nghi leã” luoân laø moät nguyeân nhaân tieàm aån
daãn tôùi chính saùch caám ñaïo. Caøng veà sau, tröôùc nguy cô xaâm löôïc cuûa Phaùp thì
nhöõng nguyeân nhaân chính trò caøng noåi troäi, nhöng söï cheá öôùc cuûa nhöõng caên
nguyeân vaên hoaù-chính trò khoâng giaûm.
IV. “VAÁN ÑEÀ NGHI LEÃ” QUA NHÖÕNG CHÆ DUÏ CAÁM ÑAÏO CUÛA THIEÄU TRÒ VAØ
TÖÏ ÑÖÙC
Ngay caû khi nguy cô xaâm löôïc cuûa Phaùp tôùi gaàn, thì “vaán ñeà nghi leã” vaãn
ñöôïc ñeà caäp trong caùc chæ duï caám ñaïo cuûa Thieäu Trò vaø Töï Ñöùc. Hai vò vua naøy
ñeàu coù caùch nhìn baûo thuû, coi vieäc truyeàn baù Coâng giaùo nhö moät nguy cô laøm
haïi thuaàn phong myõ tuïc nöôùc nhaø, chöù khoâng phaûi nhö moät cô hoäi môû roäng giao
löu vaên hoaù. Sau söï kieän 1847 ôû Ñaø Naüng, Thieäu Trò raát giaän, cho hoïp Vieän cô
maät. Veà vieäc truyeàn baù Kitoâ giaùo, vua noùi: “Ngöôøi Taây döông loøng voán xaûo traù,
neáu boû caám (ñaïo) thì Anh Caùt Lôïi nghe thaáy cuõng seõ caàu xin boû thuoác phieän.
Nhöng ñòch laø gioáng saøi lang khoâng theå thoaû maõn noù ñöôïc! (...) Vaû laïi ñaïo Gia
toâ laø taø giaùo, caùi haïi roài ñeán bôûi chuyeän ngoaøi bieân, môû ñöôøng chinh chieán. Thuoác
phieän laø thöù thuoác meâ, caùi haïi roài ñeán khuynh gia baïi saûn, haïi tính maïng ngöôøi.
Hai ñieàu aáy laø nghieâm caám ôû trong nöôùc”(28).
Moät chæ duï caám ñaïo khaùc cuûa Thieäu Trò cuõng nhaéc ñeán nguy cô nhöõng giaù
trò vaên hoaù truyeàn thoáng maø theo caùch nhìn cuûa caùc vua Nguyeãn, chuû yeáu laø
Nho giaùo, bò xaâm haïi do vieäc truyeàn baù Coâng giaùo. “Gia toâ laø taø ñaïo töø Taây
Döông ñeán. Caùi ñaïo cuûa chuùng khoâng thôø cha meï, khoâng kính quyû thaàn, thaùc
ra caùi thuyeát Gieâ su vôùi thaäp töï giaù ñeå meâ hoaëc loøng ngöôøi, ñaët ra thuyeát Thieân
Ñöôøng vaø nöôùc pheùp, ñeå ngöôøi ta nghe ñeán thì meâ. Taø ñaïo aáy raát haïi cho phong
hoaù (...). Neáu coù ñaïo tröôûng Gia toâ coøn ngaám ngaàm aån giaáu ôû ñòa haït naøo, thì
quan sôû taïi phaûi thöôøng gia kieåm soaùt (...) ñeå cho thi haønh phaùp luaät, laäp neân
giaùo hoùa, moät neàn ñaïo ñöùc, moät loái phong tuïc, keùo laïi thoùi thuaàn myõ, cuøng
höôûng phuùc thaùi bình, haù chaúng toát laém thay! Neáu coøn keû phaïm phaùp, taát baét
toäi khoâng tha!”(29).
Trong moät chæ duï khaùc ñöôïc ban haønh tröôùc luùc Thieäu Trò baêng haø, “vaán ñeà
nghi leã” cuõng ñöôïc nhaéc tôùi: “Ñaïo Gia toâ laø taø giaùo, laøm meâ hoaëc loøng ngöôøi raát
saâu, khoâng nhöõng caùm doã laøm cho tieåu daân u meâ maø caû ñeán ngöôøi trong quan
chöùc cuõng coù keû say meâ khoâng tænh! phaân phuû Traàn Quang Giaùo ôû tænh Sôn Taây
201
ngaàm theo taø ñaïo, khoâng lo laøm vieäc tang meï. Nhöõng haïng ngöôøi nhö theá, keå
cuõng coù nhieàu, khoâng theå ñeå cho noù lôùn daàn leân maõi ñöôïc”(30).
Döôùi thôøi Töï Ñöùc, chuùng ta cuõng thaáy “vaán ñeà nghi leã” ñöôïc ñeà caäp trong
moät chæ duï caám ñaïo, ban haønh 30-3-1851, sau khi vua hoäi kieán vôùi caùc quan trong
trieàu. “Toân giaùo cuûa Jesus ñeán töø Taây döông: khoâng thôø cuùng oâng baø vaø thaàn
linh, laøm cho ngöôøi ta meâ muoäi baèng thuyeát thieân ñöôøng, ñòa nguïc vaø nöôùc thaùnh.
Nhöõng keû truyeàn ñaïo duø bieát laø luaät nöôùc ta khoâng dung thöù taø thuyeát ñoù, nhöng
vaãn giao giaûng veà söï khoå naïn cuûa Jesus, Chuùa cuûa hoï, duï doã nhöõng keû ngu doát,
saün saøng lieàu cheát maø khoâng hoái haän. Thaät laø moät söï thoâ bæ laøm sao! Thaät laø moät
söï löøa gaït kyø quaëc laøm sao! (…) Neàn taûng cuûa vaên minh chuùng ta laø giöõ neà neáp,
phong tuïc. Nhöõng thuaàn phong myõ tuïc naøy ñang bò ñe doïa bôûi söï truyeàn baù thöù
taø thuyeát maët ngöôøi daï thuù naøy (...)”(31).
Caû trong nhöõng chæ duï caám ñaïo cuoái cuøng cuûa Töï Ñöùc khi Nam Kyø trôû thaønh
chieán tröôøng nöôùc soâi löûa boûng thì “vaán ñeà nghi leã” tröïc hoaëc giaùn tieáp vaãn ñöôïc
ñeà caäp. Vaán ñeà taø ñaïo luoân laø ñieåm khoù nhaát trong caùc cuoäc thöông löôïng giöõa
trieàu ñình Hueá vaø lieân quaân Phaùp-Taây Ban Nha.
Nhö vaäy, chính saùch caám ñaïo cuûa trieàu Nguyeãn, ngoaøi nhöõng lyù do chính
trò do vieäc caùc thöøa sai vaø moät boä phaän giaùo daân can döï vaøo noäi tình chính
trò Vieät Nam, coøn coù caên nguyeân saâu xa do söï khaùc bieät giöõa Coâng giaùo vaø
Nho giaùo trong caùc quan nieäm veà taäp tuïc, leã nghi vaø giaù trò xaõ hoäi. Veà giaùo
lyù, Nho giaùo coù theå chaáp nhaän hoãn dung vôùi moät toân giaùo khaùc, chaúng haïn
vôùi Phaät giaùo hay Laõo giaùo, nhöng khoâng chaáp nhaän bò moät toân giaùo khaùc
ñoàng hoaù, laán aùt, trong khi Coâng giaùo khi ñoù laïi chuû tröông khoâng hoaø nhaäp
vôùi vaên hoaù-toân giaùo truyeàn thoáng cuûa ngöôøi Vieät.
Tuy nhieân, söï khaùc bieät treân giöõa Nho giaùo vaø Coâng giaùo trong caùc quan nieäm
veà chuaån möïc giaù trò, leã nghi,... môùi chæ laø phaàn noåi cuûa taûng baêng. Ñieàu chính
yeáu ôû ñaây laø: uy quyeàn, söï hôïp thöùc (legitimation) cuûa nhaø vua, cuûa moät trieàu
ñình cai trò quoác gia döïa treân neàn taûng ñaïo ñöùc-chính trò Nho giaùo bò ñe doïa
tröôùc söï lan roäng cuûa toân giaùo môùi naøy. Ñaây chính laø khía caïnh chính trò cuûa
“vaán ñeà nghi leã”. Moät trieàu ñình ñöôïc xaây döïng treân neàn taûng Nho giaùo seõ khoâng
coøn tính hôïp hieán neáu Vieät Nam trôû thaønh moät quoác gia Kitoâ giaùo, vì ngöôøi Kitoâ
höõu “höôùng ñöùc tin tôùi Chuùa Trôøi vaø Jesu Christ, chöù khoâng phaûi laø vò Thieân töû
ngoài trong cung ñieän vaø ñoøi hoûi baày toâi phaûi tuyeät ñoái phuïc tuøng. Ñöùc tin môùi
naøy khoâng toân thôø Hoaøng ñeá nhö moät vò thaàn linh nhö trong Khoång giaùo. Caû gia
ñình vaø toå tieân vôùi tö caùch nhö laø teá baøo cuûa quoác gia cuõng maát ñi yù nghóa. Moät
quan nieäm hoaøn toaøn môùi xuaát hieän, quan nieäm haï thaáp traàn theá, ñeà cao cuoäc
ñôøi môùi sau khi taï theá. Ñieàu naøy khoâng hôïp vôùi suy nghó cuûa giôùi quan laïi Trung
Hoa vaø Vieät Nam”(32).
Töø söï phaân tích treân, taïm coù maáy keát luaän sau. Thöù nhaát, “vaán ñeà nghi leã”
naûy sinh töø khi Coâng giaùo du nhaäp vaøo Vieät Nam, laø moät trong nhöõng nguyeân
nhaân cuûa caùc cuoäc caám ñaïo döôùi thôøi Trònh - Nguyeãn vaø Taây Sôn theá kyû XVII-
XVIII. Sang theá kyû XIX, vieäc trieàu Nguyeãn coi Nho giaùo laø quoác giaùo, xaây döïng
202
vöông trieàu phoûng theo moâ hình Trung Hoa, “vaán ñeà nghi leã” caøng noåi coäm, bao
haøm caû khía caïnh chính trò. Ñaèng sau söï baát ñoàng giöõa chính ñaïo vaø taø ñaïo coøn
laø vaán ñeà söï hôïp thöùc (legitimation) cuûa nhaø vua vaø caû moät trieàu ñình cai trò döïa
treân caùc chuaån möïc Nho giaùo. Nhöõng lyù do vaên hoaù-chính trò vaø toân giaùo naøy coù
theå daãn Minh Maïng vaø nhöõng ngöôøi keá vò tôùi choã caám ñaïo.
Thöù hai, maët khaùc, ngöôøi Vieät voán coù söï khoan dung toân giaùo. Söï khaùc bieät
giöõa caùc giaù trò vaên hoaù truyeàn thoáng vaø caùc giaù trò vaên hoaù Taây phöông coù theå
ñöôïc thu heïp, quan heä giöõa Coâng giaùo vaø daân toäc ñaõ coù theå dieãn ra theo moät
chieàu höôùng khaùc neáu Coâng giaùo chuû tröông hoaø nhaäp vôùi vaên hoaù baûn xöù maø
khoâng bò suy bôûi nhaø caàm quyeàn Phaùp vaø trieàu Nguyeãn coù thaùi ñoä meàm deûo,
côûi môû hôn, coi söï truyeàn baù Coâng giaùo nhö moät cô hoäi giao löu vaên hoaù Ñoâng-
Taây, laøm phong phuù vaên hoaù nöôùc nhaø.
Vöøa tieáp thu tinh hoa cuûa vaên minh nhaân loaïi, ñoàng thôøi giöõ gìn baûn saéc vaên
hoaù daân toäc ñang laø vaán ñeà nan giaûi. Xeùt theo khía caïnh naøy, chính saùch caám
ñaïo cuûa trieàu Nguyeãn döôùi goùc nhìn vaên hoaù-toân giaùo laø baøi hoïc lòch söû cho
chuùng ta tröôùc vaán ñeà toaøn caàu hoùa hieän nay.
CHUÙ THÍCH
1. Xem: Nguyeãn Vaên Kieäm, Söï du nhaäp cuûa Thieân chuùa giaùo vaøo Vieät Nam töø theá kyû XVII ñeán theá kyû XIX,
Hoäi KH Lòch söû, Haø Noäi, 2001.
2. Ngöôøi phuï nöõ Vieät Nam khoâng ñöùng ngoaøi vieäc thôø cuùng toå tieân. Xem: Leopold Cadieøre. Veà vaên hoaù
tín ngöôõng truyeàn thoáng cuûa ngöôøi Vieät. Taäp I, Nxb Vaên hoùa thoâng tin, Haø Noäi, 1997, tr. 83. Boä luaät
Hoàng Ñöùc cho pheùp ngöôøi phuï nöõ ñöôïc keá thöøa moät phaàn taøi saûn. Nhöng nhìn chung trong xaõ hoäi
Vieät Nam truyeàn thoáng nam giôùi giöõ troïng traùch chuû ñaïo trong vieäc thôø cuùng toå tieân vaø ñöôïc öu tieân
trong vieäc thöøa keá taøi saûn.
3. Gia Long ñeà cao söï hieáu thaûo cuûa con caùi ñoái vôùi cha meï. Naêm 1802, oâng chaáp thuaän ñeà nghò cuûa
Traàn Quang Dieäu khoâng gieát meï cuûa vò töôùng Taây Sôn naøy.
4. Coù hai söï khaùc bieät giöõa Kitoâ giaùo vaø toân giaùo-tín ngöôõng truyeàn thoáng ngöôøi Vieät. Thöù nhaát, Kitoâ giaùo
laø toân giaùo ñoäc thaàn (Monotheism) thôø Thieân chuùa ba ngoâi, trong khi caùc toân giaùo-tín ngöôõng ngöôøi
Vieät thieân veà ña thaàn giaùo (Polytheism). Thöù hai, ngöôøi Kitoâ höõu tin vaøo Ñaáng saùng theá, moät löïc löôïng
sieâu nhieân, taùch bieät khoûi traàn theá, trong khi Nho giaùo vaø Phaät giaùo khoâng ñaët vaán ñeà Ñaáng saùng theá.
“Ngöôøi chaâu AÂu, daãu suøng ñaïo, thöôøng vaãn khoâng soáng vôùi Thöôïng ñeá cuûa mình. Daân An nam, ngöôïc
laïi, (...) ñeàu caûm thaáy mình tieáp xuùc thöôøng xuyeân vôùi caùc thaàn thaùnh trong thieân nhieân, nhöõng thaàn
thaùnh luoân hoaït ñoäng cuøng vôùi loaøi ngöôøi vaø ñaûm baûo söï thaønh coâng cho caùc noã löïc cuûa hoï. Ngöôøi
An nam thaáy moïi bieán coá xaûy ñeán, bieán coá may vaø nhaát laø bieán coá ruûi, ñeàu bieåu hieän söï can thieäp
cuûa Thaàn thaùnh hay toå tieân.” L. Cadìere, Veà vaên hoùa vaø tín ngöôõng truyeàn thoáng ngöôøi Vieät, taäp I,
NXB Vaên hoùa thoâng tin, Haø Noäi, 1997, tr. 90.
5. Maïc Ñöôøng, Ngöôøi Vieät Nam thieân chuùa giaùo ôû mieàn Nam nöôùc ta töø theá kyû 17 ñeán theá kyû 19. Trong: Moät
soá vaàn ñeà lòch söû ñaïo Thieân chuùa trong lòch söû daân toäc Vieät Nam, Thaønh phoá Hoà Chí Minh, 1988, tr. 69.
6. Louvet E.L., La Cochinchine religieuse, tome I, tr. 517. Trích theo: Tröông Baù Caàn, Coâng giaùo Ñaøng
Trong thôøi Giaùm muïc Pigneau, Thaønh phoá Hoà Chí Minh, 1992, tr. 103-104. Chöa roõ saéc chæ naøy ñöôïc
ban haønh ôû thôøi ñieåm naøo.
7. Sau nhieàu laàn tranh luaän vôùi Nguyeãn AÙnh, Pigneau ñeà xuaát xin Toøa thaùnh cho pheùp giaùo daân Vieät
Nam ñöôïc thôø cuùng oâng baø. Nhöng ñeà xuaát ñoù khoâng ñöôïc Toøa thaùnh chaáp thuaän. Toøa thaùnh giöõ
nguyeân phaùn quyeát cuûa caùc saéc chæ Orden Ex illa naêm 1715 cuûa Giaùo hoaøng Clement XI vaø saéc chæ
Ex quo naêm 1742 cuøng saéc chæ Omnium sollicitudo naêm 1744 cuûa Benedicto XIV. Xem: Tröông Baù
Caàn, Sñd, tr. 132-133.
203
8. Alexandre de Rhodes, Lòch söû vöông quoác Ñaøng Ngoaøi, baûn dòch töø tieáng Phaùp cuûa Hoàng Nhueä, Tp.
Hoà Chí Minh, 1994, tr. 124.
9. Launay A., Histoire de la mission de Cochinchine, Documents historique, Tome III, Paris, 1925, tr. 119.
Trích theo: Tröông Baù Caàn, Sñd, tr. 104.
10. Theâm vaøo ñoù, trong “vaán ñeà nghi leã” thì caùc thöøa sai cuûa Hoäi truyeân giaùo haûi ngoaïi (MEP) vaø doøng
Ña Minh cuõng cöïc ñoan hôn caùc thöøa sai Doøng Teân nöûa ñaàu theá kyû XVII.
11. Louvet L.E., Mrg. Adran, Paris, 1900, tr. 263. Trích theo: Phan Phaùt Huoàn, Vieät Nam giaùo söû, Quyeån I,
Saøi Goøn, 1958, tr. 168.
12. Launay A., Histoire de la mission de la Cochinchine (1658-1823). Documents historiques, vol. III, Paris,
1925, tr. 222-223, vaø 283. Trích theo Tröông Baù Caàn, Sñd, tr. 135.
13. Buttinger Joseph, The smaller dragon. A political history of Vietnam, New York/Washington, third
printing, 1969, tr. 274.
14. Veà nhöõng baát ñoàng cuûa Nguyeãn AÙnh ñoái vôùi Coâng giaùo trong “vaán ñeà nghi leã”, xem: Tröông Baù Caàn,
Sñd, tr. 130-137.
15. Buttinger Joseph, Sñd, tr. 265.
16. Trong moät böùc thö thaùng 8/1789, Pigneau trích daãn ñeà nghò cuûa Nguyeãn AÙnh veà vaán ñeà naøy. “Neáu
nhö moät ngaøy naøo ñoù nhieàu vò quan trong trieàu trôû thaønh ngöôøi coâng giaùo vaø khoâng theo caùc nghi leã
truyeàn thoáng thì oâng trôû thaønh ngöôøi ñôn ñoäc. Nhö vaäy, uy theá cuûa vöông trieàu suy giaûm. Do ñoù, oâng
muoán taát caû caùc quan, ngöôøi coâng giaùo cuõng nhö khoâng coâng giaùo ñeàu phaûi thôø cuùng toå tieân.” Tröông
Baù Caàn, Sñd, tr. 133.
17. Thö cuûa thöøa sai La Labousse thaùng 6/1792. Trong: Launay A., Histoire de la mission de la Cochinchine.
Documents historiques, Vol. III, Paris, 1925, tr. 284. Trích theo: Tröông Baù Caàn, Sñd, tr. 132.
18. Ñaïi nam thöïc luïc chính bieân. Ñeä nhaát kyû. Taäp III. Nxb Söû hoïc, Haø Noäi, 1963, tr. 168-169. Ñoaïn trích
naøy theo baûn cuûa thöøa sai Louvet ghi laïi coù noäi dung hôi khaùc. Xem: Louvet L.E., La Cochinchine
Religiuese, vol. II, Paris, 1885, tr. 18-19.
19. Töôøng trình cuûa thöøa sai Labartette leân Boä tröôûng Ngoaïi giao Phaùp ngaøy 17-5-1819. Löu tröõ Hoäi truyeàn
giaùo haûi ngoaïi (MEP). Taäp 747. Daãn theo: Buttinger Joseph, Sñd, tr. 269.
20. Woodside A.B., Vietnam and the Chinese model, a Comparative Study of Vietnamese and Chinese
government in the First Half of the Nineteenth Century, Harward University, Cambridge,
Massachusetts and London, 1988, tr. 288. Ñoaïn kinh keå raèng ban ñaàu loaøi ngöôøi treân theá gian ñeàu
soáng ôû moät nôi, xuaát phaùt töø cuøng moät daân toäc vaø giao tieáp vôùi nhau baèng moät ngoân ngöõ thoáng
nhaát. Loaøi ngöôøi ñaõ chung söùc xaây moät thaønh phoá cao ngaát trôøi xanh, goïi laø thaùp Babel, chaïm caû
tôùi trôøi. Ñieàu ñoù laøm Chuùa Trôøi noåi giaän. Chuùa Trôøi ñaõ phaù thaùp, ñöa loaøi ngöôøi raûi khaép theá gian,
laøm cho hoï ña daïng veà daân toäc vaø ngoân ngöõ. (Saùng theá kyù, 11,1-9).
21. Phan Phaùt Huoàn, Sñd, tr. 200-201.
22. Louvet, L.E., La Conchinchine religieuse, tome II, Libraire de la Socieùte Asiatique, Paris, 1885, tr. 41.
Vaên baûn cuûa chæ duï naøy khoâng thaáy ñeà caäp trong Ñaïi nam thöïc luïc chính bieân.
23. Boái caûnh theá kyû XIX khoù coù söï hieäp thoâng giöõa Coâng giaùo vaø trieàu Nguyeãn trong “vaán ñeà nghi leã”.
Minh Maïng suøng Nho. Veà phía Coâng giaùo, Hoäi nghò toân giaùo cuûa caùc thöøa sai ôû Trung, Nam Kyø vaø
Nam Vang naêm 1841 ôû Goø Thò ra quyeát nghò caám ngöôøi coâng giaùo trong hoân leã khoâng ñöôïc thaép
höông tröôùc baøn thôø toå tieân. Ngöôøi coâng giaùo cuõng khoâng ñöôïc pheùp choïn “ngaøy laønh thaùng toát”
cho hoân leã cuûa mình, moät thoùi leä khaù phoå bieán trong daân chuùng Vieät Nam. Taát caû nhöõng ñieàu treân
bò coi laø dò ñoan. Xem: Metzler Josef, Die Synode in Indochina 1625-1934, Paderborn/
Muenchen/Zuerich, 1984, tr. 147.
24. Ñaïi nam thöïc luïc chính bieân. Ñeä nhò kyû VII. Minh Meänh naêm thöù möôøi ba. Taäp 9. Nxb Khoa hoïc xaõ
hoäi, Haø Noäi, 1964, tr. 235-236.
25. Traàn Troïng Kim, Vieät Nam söû löôïc, Nxb Ñaø Naüng, Ñaø Naüng, 2003, tr. 417.
26. Ñaïi nam thöïc luïc chính bieân. Ñeä nhò kyû XIII. Taäp 17. Nxb Khoa hoïc xaõ hoäi, Haø Noäi, 1966, tr. 243-244.
27. Traàn Troïng Kim, Vieät Nam söû löôïc, Nxb Ñaø Naüng, Ñaø Naüng, 2003, tr. 418.
28. Ñaïi nam thöïc luïc, Ñeä tam kyû, Taäp 26, Nxb Khoa hoïc xaõ hoäi, Haø Noäi, 1968, tr. 276-277.
29. Ñaïi nam thöïc luïc, Ñeä tam kyû, Taäp 26, Nxb Khoa hoïc xaõ hoäi, Haø Noäi, 1968, tr. 276-277.
204
30. Ñaïi nam thöïc luïc chính bieân, Ñeä tam kyû, Taäp 21, Nxb Khoa hoïc xaõ hoäi, Haø Noäi, 1966, tr. 335.
31. Annales de la Propagation de la Foi (APF), 1852, XXIV, tr. 11. Trích theo: Tuck Patrick, J.N., French
Catholic Missionaries and the Politics of Imperialism in Vietnam, 1857-1914. A documentary Survey,
Liverpool University, 1987, tr. 34-35. Trong Ñaïo bieän, Töï Ñöùc mæa mai giaùo lyù Coâng giaùo: “Gia toâ quaû
laø thieân chuùa ö? Neáu thaät theá thì laáy ai ghi naêm Gia toâ giaùng sinh. Hoï thöû nghó xem hoï coøn noùi doái
ai ñöôïc. Theá maø hoï laïi muoán ngöôøi ta khoâng ñöôïc leã toå tieân, cha meï, thaùnh hieàn, thaàn kyø (...) Bieát
kính cha meï thì kính trôøi. Nhö vaäy, ñoái vôùi ngöôøi ñaõ sinh ra thaân ta, vôùi baäc thaùnh nhaân ñaõ döïng ra
ñaïo lyù cho ta, (...) vôùi baäc thaùnh nhaân ñaõ coù coâng ñöùc vôùi ta, khoâng theå naøo khoâng teá leã ñöôïc. Neáu
khoâng teá leã laø maát goác (...) Nhö boïn Ma Taây, Gia Toâ, Ma Caáp Maïch ñoái vôùi caùc ngöôøi laø goác gì maø
teá baùi? (...) Thaäm chí caû caû nhöõng ngöôøi ñoïc saùch bieát chöõ cuõng tin theo, cuõng beânh vöïc, khoâng ñeám
xæa gì ñeán leã nghóa lieâm xæ. Khoâng bieát loøng ngöôøi sao ñeán noãi quaù quaån nhö vaäy”. Trong: Lòch söû tö
töôûng Vieät Nam theá kyû XIX. Taäp II. Tö lieäu Vieän Trieát hoïc. Vieän Khoa hoïc xaõ hoäi, Haø Noäi, 1974 (in
Roneoâ), tr. 308.
32. Dahm Bernhard, Kulturelle Traditionen und politische Entwicklung in Vietnam bis zum Ende der
Kolonialzeit, Doc Lap Zentrum, Stuttgart, 1987, tr. 13. Söï lo ngaïi maát baûn saéc vaên hoaù daân toäc do söï
Kitoâ giaùo hoaù laø moät trong nhöõng lyù do cuûa phong traøo “bình Taây saùt taû” do Traàn Taán vaø Ñaëng Nhö
Mai phaùt ñoäng naêm 1874 ôû Ngheä An.
205
CHÍNH SAÙCH QUAÂN ÑIEÀN NAÊM 1839 ÔÛ BÌNH ÑÒNH: NHÌN NHAÄN VAØ ÑAÙNH GIAÙ...
1
CHÍNH SAÙCH QUAÂN ÑIEÀN NAÊM 1839
ÔÛ BÌNH ÑÒNH: NHÌN NHAÄN
VAØ ÑAÙNH GIAÙ LAÏI TREÂN CÔ SÔÛ
TÖ LIEÄU ÑÒA BAÏ(1)
Phan Phöông Thaûo*
1. Tình hình phaân boá ruoäng ñaát chung ôû Vieät Nam ñaàu theá kyû XIX vaø nhöõng ñaëc
ñieåm rieâng veà ruoäng ñaát cuûa Bình Ñònh daãn tôùi chuû tröông quaân ñieàn naêm 1839 ôû Bình
Ñònh
Nöûa ñaàu theá kyû XIX, cheá ñoä ruoäng ñaát ôû Vieät Nam vaãn ñang trong quaù trình
phaùt trieån, bieán ñoåi. Sôû höõu coâng vaø sôû höõu tö vaän ñoäng theo xu höôùng baøi tröø
laãn nhau maø phaàn thaéng ñaõ thuoäc veà sôû höõu tö. Theo Nguyeãn Coâng Tieäp, ñaàu
theá kyû XIX, toång dieän tích ruoäng ñaát coâng vaø tö caû nöôùc (chæ tính thöïc tröng) laø
3.949.225 maãu, trong ñoù ruoäng ñaát coâng (goàm coâng ñieàn, quan ñieàn, ruoäng muoái
vaø coâng thoå) chæ coøn 760.872 maãu, chieám tyû leä 19,26% toång dieän tích ruoäng ñaát
coâng vaø tö. Rieâng ruoäng coâng (goàm coâng ñieàn, quan ñieàn vaø ruoäng muoái) coù
580.363 maãu, chieám tyû leä 17,08%. Trong khi ñoù, sôû höõu tö nhaân veà ruoäng ñaát
chieám 80,74% toång dieän tích ruoäng ñaát caû nöôùc (bao goàm 3.188.382 maãu, trong
ñoù 2.816.221 maãu ruoäng vaø 372.161 maãu ñaát(2).
Tröôùc tình hình phöùc taïp cuûa cheá ñoä ruoäng ñaát trong caû nöôùc ñaàu theá kyû XIX,
nhaø Nguyeãn ñaõ ban haønh haøng loaït chính saùch veà ruoäng ñaát. Tham voïng cuûa
nhaø Nguyeãn laø coá gaéng kieåm soaùt ñöôïc ruoäng ñaát trong caû nöôùc, moät maët ñaûm
baûo nguoàn thu nhaäp cuûa nhaø nöôùc, maët khaùc naém chaéc cô sôû xaõ hoäi laø laøng xaõ,
khaúng ñònh vai troø vaø quyeàn löïc cuûa chính quyeàn trung öông ñoái vôùi caùc quan
heä sôû höõu ruoäng ñaát, cuûng coá cheá ñoä quaân chuû chuyeân cheá.
Vieäc duy trì, baûo veä vaø môû roäng ruoäng ñaát coâng, maø chuû yeáu laø ruoäng ñaát
coâng laøng xaõ, ñöôïc nhaø Nguyeãn thöïc hieän moät caùch raùo rieát vôùi nhöõng bieän
phaùp kieân quyeát. Muïc ñích cô baûn, xuyeân suoát caùc chính saùch ruoäng ñaát cuûa
nhaø Nguyeãn tuy khoâng thay ñoåi nhöng ôû töøng giai ñoaïn, töøng trieàu vua, bieän
phaùp vaø möùc ñoä thöïc hieän cuï theå coù khaùc nhau phuï thuoäc vaøo ñieàu kieän
khaùch quan cuûa tình hình kinh teá-xaõ hoäi vaø nhaát laø thaùi ñoä chuû quan cuûa vò
vua ñöông nhieäm.
* Tieán só, Ñaïi hoïc Quoác gia Haø Noäi. Vieät Nam.
206
Trong boái caûnh chung caû nöôùc, ruoäng ñaát tö ngaøy caøng phaùt trieån, ruoäng ñaát
coâng ngaøy caøng thu heïp, thì ôû Bình Ñònh tình traïng naøy coøn böùc xuùc hôn. “Moät
haït Bình Ñònh ruoäng ñaát coâng chæ coù treân 5 nghìn maãu maø ruoäng tö nhieàu ñeán
treân 7 vaïn 1 nghìn maãu, caùc ruoäng tö thöôøng bò boïn phuù haøo chieám caû, ngöôøi
ngheøo khoâng nhôø caäy gì”(3).
Söï cheânh leäch quaù lôùn giöõa tyû leä coâng vaø tö ñieàn ôû Bình Ñònh ñöôïc theå
hieän raát roõ qua soá lieäu thoáng keâ trong ñòa baï naêm 1815. Theo nguoàn tö lieäu
naøy, ñaëc ñieåm noåi baät nhaát trong phaân boá ruoäng ñaát ôû ñaây vaøo ñaàu theá kyû
XIX laø tö höõu veà ruoäng tö (tö ñieàn) chieám tyû leä raát lôùn (caû traán: 86,85%, 24
aáp: 93,36%)(4) trong toång soá dieän tích ruoäng ñaát. Hôn nöõa, tuyeät ñaïi ña soá dieän
tích ruoäng ñaát ñeàu laø tö ñieàn, tö thoå. Trong 24 aáp thoáng keâ ñeàu khoâng coù ñieàn
thoå, hay chính xaùc hôn laø khoâng coù coâng ñieàn thoå sôû taïi, chæ coù moät ít quan
ñieàn thoå vaø coâng ñieàn thoå cuûa thoân/aáp khaùc naèm trong ñòa phaän baûn aáp. Beân
caïnh ñoù, quy moâ sôû höõu ruoäng tö ôû Bình Ñònh laïi nhoû, manh muùn, cuõng nhö
söï daøn traûi veà sôû höõu ruoäng tö laø ñaëc ñieåm khoâng bình thöôøng cuûa tình traïng
sôû höõu ruoäng ñaát ôû ñaây.
Baûng 1: Quy moâ sôû höõu ruoäng tö ôû Bình Ñònh naêm 1815
Quy moâ sôû höõu Soá chuû Dieän tích sôû höõu
Soá löôïng Tyû leä (%) Dieän tích Tyû leä (%)
Döôùi 1 maãu 1.812 61,49 657.303.375 19,15
Töø 1 – 3 maãu 886 30,07 1.385.605.055 40,37
Töø 3 – 5 maãu 153 5,19 576.004.243 16,78
Töø 5 – 10 maãu 74 2,51 494.114.620 14,40
Töø 10 – 20 maãu 19 0,64 246.913.049 7,20
Töø 20 – 50 maãu 3 0,10 72.300.800 2,10
Toång coäng: 2.947 100,00 3.432. 411.142 100,00
Theo chuùng toâi, coù theå lyù giaûi veà ñaëc ñieåm ruoäng ñaát ôû Bình Ñònh ñaàu theá
kyû XIX, coù aûnh höôûng cuûa phong traøo Taây Sôn.
Nhö lôøi Giaùo só Diego de Jumilla thì töø thaùng 5-1773, roài thaùng 2-1774, khi
chieám ñöôïc Quy Nhôn, Phuù Yeân, quaân Taây Sôn ñaõ chia nhau vaøo caùc laøng xaõ
“hoï gieát nhöõng xaõ tröôûng phaûn ñoäng vaø ñoát nhaø cuûa chuùng”, “hoï ñoøi laáy nhöõng
giaáy tôø coâng, cuõng nhö nhöõng soå saùch veà thueá khoùa, do nhaø vua vaø boïn quan
laïi ñaët ra, ñem ñoát ôû nôi coâng coäng”, hay “hoï taán coâng vaø töôùc vuõ khí vieân quan
do nhaø vua sai vaøo thu thueá, hoï thu laáy taát caû giaáy tôø cuûa vieân quan naøy vaø ñem
ñoát ôû nôi coâng coäng”(5).
Thöïc ra ñaây chæ laø nhöõng haønh ñoäng coù tính töï phaùt cuûa noâng daân trong
phong traøo khôûi nghóa. Nhöng keát quaû cuûa noù laø nhöõng ngöôøi noâng daân taù ñieàn
207
caøy caáy treân ruoäng ñaát coâng laøng xaõ vaø coù theå caû moät boä phaän ruoäng ñaát cuûa
ñòa chuû (nhaát laø nhöõng ñòa chuû, quan laïi choáng ñoái, bò tröøng phaït) thì nay moïi
giaáy tôø veà ruoäng ñaát, thueá khoùa ñaõ bò tieâu huûy, hoï maëc nhieân chieám giöõ vaø söû
duïng nhöõng maûnh ruoäng ñang caøy caáy nhö cuûa rieâng. Roõ raøng, ñaây laø hieän töôïng
chieám coâng vi tö nhöng khoâng phaûi cuûa ñòa chuû, cöôøng haøo maø cuûa nhöõng ngöôøi
noâng daân. Ñoù laø hieän töôïng Taây Sôn “boû heát luaät cuõ, daân gian nhieàu ngöôøi ñoåi
ruoäng coâng laøm ruoäng tö” maø Gia Long ñaõ ghi nhaän trong Ñaïo duï naêm 1803.
Vaø nhö vaäy töùc laø ruoäng ñaát coâng cuûa laøng xaõ coù theå moät phaàn ruoäng ñaát cuûa
ñòa chuû ñaõ bò noâng daân taù ñieàn chieám ñoaït. Do ñoù, sau phong traøo Taây Sôn,
ruoäng ñaát coâng ôû Bình Ñònh haàu nhö khoâng coøn nöõa vaø sôû höõu nhoû cuûa noâng
daân trôû neân phoå bieán.
Töø thöïc teá lòch söû treân, coù theå ñöa ra moät höôùng giaûi thích ñaëc ñieåm cuûa cheá
ñoä ruoäng ñaát ôû Bình Ñònh ñaàu theá kyû XIX nhö heä quaû cuûa phong traøo Taây Sôn.
Tuy chöa tìm thaáy cöù lieäu tröïc tieáp veà haønh ñoäng chieám ruoäng coâng laøm ruoäng
tö cuûa noâng daân, nhöng nhìn toång quaùt, coù theå cho raèng, nguyeân nhaân chính
taïo neân tyû leä cheânh leäch quaù möùc giöõa ruoäng coâng vaø tö nhöng laïi khoâng coù
hieän töôïng tích tuï ruoäng ñaát tö ôû Bình Ñònh laø do aûnh höôûng cuûa phong traøo
Taây Sôn vaø coøn ñöôïc phaûn aùnh trong ñòa baï naêm 1815, nghóa laø 13 naêm sau khi
vöông trieàu Taây Sôn cuoái cuøng bò thaát baïi.
Chính tyû leä quaù cheânh leäch giöõa coâng ñieàn vaø tö ñieàn ôû Bình Ñònh cuøng
nguoàn goác cuûa tình traïng ñoù laø nguyeân nhaân tröïc tieáp vaø saâu xa daãn tôùi vieäc hình
thaønh chuû tröông quaân ñieàn naêm 1839 cuûa Minh Meänh.
2. Thöïc hieän quaân ñieàn naêm 1839 ôû Bình Ñònh
Thaùng 7-1839, sau nhieàu laàn ñeà nghò cuûa Vuõ Xuaân Caån, coù sôù taâu cuûa boä Hoä
vaø ñöôïc saùu boä hoïp baøn, nhaát trí, vua Minh Meänh ñaõ chuaån y chuû tröông quaân
ñieàn ôû Bình Ñònh, ñoàng thôøi cöû Thöôïng thö boä Hình kieâm Quaûn vieän Ñoâ saùt laø
Vuõ Xuaân Caån vaø Höõu tham tri boä Hoä laø Doaõn Uaån caàm ñaàu phaùi boä cao caáp
cuûa trieàu ñình ñi Bình Ñònh thöïc hieän pheùp quaân ñieàn. Phaùi boä naøy ñöôïc Minh
Meänh caáp cho kinh phí ñaëc bieät bao goàm caû tieàn baïc vaø giaáy. Quaân ñieàn naêm
1839 ñaõ thöïc hieän ôû 645/678 thoân/aáp cuûa Bình Ñònh.
Töø keát quaû thoáng keâ, khaûo cöùu, phaân tích ñòa baï 24 thoân cuûa Bình Ñònh laäp
naêm Minh Meänh thöù 20 (1839) cho thaáy, sau quaân ñieàn, dieän tích ruoäng tö giaûm
ñi xaáp xæ moät nöûa, trong khi ñoù, sôû höõu coâng ñieàn tröôùc ñaây khoâng coù thì nay
laïi gia taêng ñaùng keå, chieám xaáp xæ 50% toång dieän tích coâng tö ñieàn thoå. Ñieàu ñoù
chöùng toû chính saùch quaân ñieàn ñaõ ñöôïc thöïc thi heát söùc trieät ñeå tôùi töøng aáp/thoân
trong vieäc phaân chia laïi tyû leä giöõa ruoäng coâng vaø tö. Hôn nöõa, phaân tích möùc sôû
höõu cuûa töøng chuû ruoäng tö vaø keát hôïp vôùi keát quaû ñieàu tra ñieàn daõ cho pheùp
khaúng ñònh vieäc thöïc hieän quaân ñieàn ôû Bình Ñònh treân thöïc teá laø sung coâng moät
nöûa ruoäng tö cuûa caùc chuû sôû höõu, khoâng phaân bieät sôû höõu lôùn hay sôû höõu nhoû
ôû taát caû caùc thoân/aáp coù coâng ñieàn nhieàu hôn tö ñieàn, vaø cuõng khoâng haïn ñieàn
5 maãu nhö ñeà xuaát cuûa Vuõ Xuaân Caån naêm 1838. Nhaän xeùt ruùt ra töø phaân tích ñòa
208
baï naøy hoaøn toaøn phuø hôïp vôùi sôù taâu cuûa boä Hoä ñaõ ñöôïc saùu boä hoïp baøn vaø vua
Minh Meänh chuaån y.
Baûng 2: Quy moâ sôû höõu ruoäng tö ôû Bình Ñònh sau quaân ñieàn naêm 1839
Quy moâ sôû höõu Soá chuû Dieän tích sôû höõu
Soá löôïng Tyû leä (%) Dieän tích Tyû leä (%)
Döôùi 1 maãu 2.645 83,36 781.403.996 40,45
Töø 1 – 3 maãu 436 13,74 684.814.408 35,45
Töø 3 – 5 maãu 68 2,14 246.002.246 12,73
Töø 5 – 10 maãu 22 0,69 148.205.142 7,67
Töø 10 – 20 maãu 1 0,03 12.107.750 0,63
Töø 20 – 50 maãu 0,03 59.112.462 3,06
Chæ duï cuûa Minh Meänh vaø chính söû nhaø Nguyeãn khoâng ghi cheùp caùch thöùc
sung coâng tö ñieàn. Tuy nhieân, keát hôïp nguoàn tö lieäu trong ñòa baï Minh Meänh veà
caùc thöûa ruoäng tö sau khi ñöôïc sung coâng veà dieän tích, giaùp giôùi boán phía, so
saùnh vôùi giaùp giôùi cuûa caùc ñaùm ruoäng naøy trong ñòa baï Gia Long, vaø ñaëc bieät laø
keát hôïp vôùi nguoàn tö lieäu ñieàn daõ, cho thaáy, vieäc thöïc hieän quaân ñieàn ôû töøng
thoân/aáp cuûa Bình Ñònh raát ña daïng, phong phuù, phuï thuoäc vaøo hoaøn caûnh cuï
theå cuûa töøng thoân/aáp, moãi nôi coù caùch laøm khaùc nhau, mieãn sao coù theå ñaùp öùng
ñöôïc chuû tröông chung cuûa Minh Meänh ñeà ra laø sung coâng moät nöûa tö ñieàn. ÔÛ
ñaây, chuùng toâi xin neâu ra moät vaøi caùch chia ruoäng ñaõ ñöôïc aùp duïng ôû caùc thoân/aáp
trong 24 thoân/aáp löïa choïn nghieân cöùu:
- Ñoái vôùi thoân voán coù quan ñieàn, nay goäp cuøng vôùi tö ñieàn sung laøm coâng
ñieàn, thí duï Kieân Myõ (huyeän Taây Sôn): treân cô sôû phaàn ruoäng quan ñieàn voán coù
saün, môû roäng ra xung quanh, keát hôïp vôùi nhöõng thöûa ruoäng tö giaùp giôùi, taïo
thaønh phaàn coâng ñieàn cuûa thoân sao cho ñuû dieän tích theo ñònh möùc ñaõ ñeà ra.
- Ñoái vôùi moät soá thoân khaùc, thí duï Kim Trì (huyeän Tuy Phöôùc): toaøn boä ruoäng
coâng cuûa thoân laø tö ñieàn, neân khi quaân ñieàn, laáy möông nöôùc ôû giöõa thoân laø con
ñöôøng ñi qua Goø Choøi (nôi duøng ñeå phôi luùa môùi gaët ôû giöõa caùnh ñoàng) laøm
vaïch ranh giôùi, caét ñoâi toaøn boä ruoäng cuûa thoân, phía beân traùi ñöôøng möông laø
phaàn coâng ñieàn, coøn beân phaûi ñöôøng möông laø tö ñieàn. Ñöôøng möông duøng laøm
ñöôøng phaân caùch hai khu coâng ñieàn vaø tö ñieàn cuûa Kim Trì. Hieän nay ñöôøng
möông naøy vaãn coøn treân baûn ñoà vaø chuùng toâi cuõng ñeán taän nôi ñeå khaûo saùt.
- Laïi cuõng coù nôi, nhö thoân Chaâu Thaønh (huyeän An Nhôn): taát caû caùc chuû
ruoäng tö trong thoân ñeàu phaûi chieát caáp moät nöûa soá ruoäng cuûa mình sung laøm
ruoäng coâng. Tuy vaäy, khi sung coâng chieát caáp, hoï caét noäp nhöõng ñaùm ruoäng xa
nôi ôû, giöõ laïi ruoäng gaàn. Nhö vaäy, ôû Chaâu Thaønh vò trí gaàn, xa cuûa caùc thöûa ruoäng
so vôùi nôi ôû cuûa chuû ruoäng laø cô sôû ñeå löïa choïn thöûa ruoäng naøo neân giöõ laïi, thöûa
naøo sung laøm coâng ñieàn.
209
- Caùch chieát caáp tö ñieàn sung coâng cuûa thoân An Ngaõi (huyeän An Nhôn) laïi
thöïc hieän theo caùch maø daân gian coøn löu truyeàn laø “nhaát baùn vi coâng, nhaát baùn
vi tö”, taát caû caùc thöûa ruoäng, coù tính tôùi ñaúng haïng, ñeàu bò caét ñoâi ñeå sung coâng
moät nöûa. Nhö vaäy, sau quaân ñieàn, ruoäng coâng vaø tö trong thoân naèm xen keõ nhau,
raát taûn maïn, manh muùn. Sau ñoù, ñeå thuaän tieän cho vieäc canh taùc vaø ñi laïi, caùc
chuû sôû höõu ruoäng tö ñaõ “xaùo canh”, töùc laø nhöõng ngöôøi trong thoân coù theå trao
ñoåi vôùi nhau quyeàn sôû höõu caùc ñaùm ruoäng töông ñöông veà dieän tích vaø ñaúng
haïng ñeå coù nhöõng thöûa ruoäng lôùn hôn.
3. Ñaùnh giaù chính saùch quaân ñieàn naêm 1839 cuûa Minh Meänh
Tröôùc tieân, thoâng qua keát quaû ñoái chieáu, so saùnh ñòa baï 24 thoân/aáp vaøo hai
thôøi ñieåm 1815 vaø 1839, coù theå thaáy roõ hôn nhöõng bieán ñoåi ruoäng ñaát ôû Bình
Ñònh, ñaëc bieät laø nhöõng khaùc bieät cô baûn giöõa phaân boå ruoäng coâng vaø tö tröôùc
vaø sau quaân ñieàn naêm 1839.
Bieåu ñoà 1: So saùnh dieän tích sôû höõu giöõa hai thôøi ñieåm
4 5 .0 0 %
4 0 .0 0 %
3 5 .0 0 %
3 0 .0 0 %
2 5 .0 0 %
2 0 .0 0 %
1 5 .0 0 %
1 0 .0 0 %
5 .0 0 %
0 .0 0 %
D- íi 1
1-3 mÉu
3-5 mÉu
5-10 mÉu
10-20
20-50
Trªn 50
mÉu
mÉu
mÉu
mÉu
DiÖn tÝch së h÷u c«ng ®iÒn n¨m 1815

DiÖn tÝch së h÷u c«ng ®iÒn n¨m 1839
Theo nguyeân taéc nhaø nöôùc sung coâng moät nöûa tö ñieàn ñoái vôùi taát caû caùc chuû
sôû höõu neân coù theå caên cöù vaøo sôû höõu tö ñieàn sau quaân ñieàn ñeå tính ra sôû höõu tö
ñieàn tröôùc quaân ñieàn. Ñaëc bieät, qua ñoái chieáu danh saùch 210 chuû sôû höõu truøng
teân trong 24 ñòa baï naêm 1815 vaø 1839 cho thaáy, quy moâ sôû höõu cuûa töøng chuû tö
ñieàn sau 24 naêm coù thay ñoåi. Ñoù laø hieän töôïng phoå bieán, naèm trong dieãn bieán töï
nhieân cuûa cheá ñoä ruoäng ñaát, song nhöõng thay ñoåi ñoù noùi chung khoâng lôùn, töø
1815 ñeán 1839, tröôùc quaân ñieàn, chæ laø taêng/giaûm moät vaøi maãu ruoäng, do ñoù quy
moâ sôû höõu cuûa ñaïi boä phaän chuû ruoäng tö vaãn thuoäc loaïi nhoû. Töø choã 87,62% toång
soá chuû tö ñieàn coù sôû höõu döôùi 3 maãu ruoäng naêm 1815 naêm ñeán 1839, tröôùc quaân
ñieàn: tyû leä naøy taêng nhanh 88,10%. Beân caïnh ñoù, töø choã coù 4,76% chuû ruoäng tö
coù sôû höõu treân 5 maãu ruoäng naêm 1815, ñeán naêm 1839, tröôùc quaân ñieàn, tyû leä naøy
thay ñoåi thaønh 4,29%, trong ñoù, ñaëc bieät coù moät chuû sôû höõu coù treân 100 maãu ruoäng,
chieám 0,48% toång soá chuû. Keát quaû thoáng keâ treân chæ laø cuûa 24 ñòa baï xaáp xæ 5%
toång soá ñòa baï, neân khoâng loaïi tröø khaû naêng ñaâu ñoù trong nhöõng ñòa baï khaùc ôû
210
Bình Ñònh vaãn coù nhöõng sôû höõu lôùn, coù theå tôùi hôn traêm maãu ruoäng. Tuy vaäy, 24
ñòa baï nghieân cöùu ñöôïc löïa choïn theo nguyeân taéc thoáng keâ choïn maãu neân keát
quaû thoáng keâ cuûa 24 ñòa baï naøy vaãn theå hieän khuynh höôùng phaùt trieån chung veà
tö höõu ruoäng ñaát cuûa caû Bình Ñònh trong toaøn boä ñòa baï Bình Ñònh. Hieän töôïng
tích tuï ruoäng vaãn coù song dieãn bieán chaäm vaø nhoû, haàu nhö khoâng ñaùng keå. Ñaëc
ñieåm chung cuûa ñaïi ña soá chuû tö ñieàn vaãn laø sôû höõu nhoû, manh muùn vaøo naêm
1815 vaø caû naêm 1839 tröôùc khi nhaø Nguyeãn thöïc hieän pheùp quaân ñieàn.
Pheùp quaân ñieàn naêm 1839 thöïc hieän raát nhanh choùng trong voøng 3 thaùng cuoái
naêm 1839. Nhöng ñoù môùi laø sung moät nöûa tö ñieàn laøm coâng ñieàn vaø laäp ñòa baï môùi.
Caùc chuû sôû höõu vaãn ñöôïc söû duïng ruoäng ñaát vaø sau thu hoaïch vuï naêm sau (1840)
môùi ñem nhaäp vôùi soá ruoäng ñaát coâng voán coù phaân caáp cho quan, binh, daân theo
cheá ñoä quaân ñieàn naêm 1840 ñöôïc thi haønh treân caû nöôùc. Caên cöù vaøo cheá ñoä quaân
ñieàn naøy vaø treân cô sôû nhöõng soá lieäu veà daân ñinh cuûa Bình Ñònh, öôùc tính moãi daân
ñinh ñöôïc chia 5 saøo 2 thöôùc ruoäng; laõo nhieâu, pheá taät ñöôïc 2 saøo 8 thöôùc 5 phaân
(1/2 khaåu phaàn); coâ nhi, quaû phuï ñöôïc 1 saøo 13 thöôùc (1/3 khaåu phaàn). Trong khi
ñoù, moãi binh lính ñöôïc nhaän 1 maãu 3 saøo 2 thöôùc (8 saøo löông ñieàn + 5 saøo 2 thöôùc
khaåu phaàn) gaáp hôn 2 laàn khaåu phaàn cuûa moät daân ñinh. Nhö vaäy, vôùi thöïc traïng
tình hình ruoäng ñaát ôû Bình Ñònh vaø vôùi caùch chia ruoäng coâng theo pheùp quaân ñieàn
naêm 1840 thì binh lính laø coù lôïi nhaát. Ngoaøi ra, ñoái vôùi moät soá noâng daân khoâng coù
ruoäng tö nay ñöôïc chia hôn 5 saøo ruoäng coâng cuõng laø moät khoaûn lôïi ñaùng keå. Tuy
nhieân, ñaïi boä phaän noâng daân coù möùc sôû höõu nhoû, treân döôùi 1 maãu ruoäng tö tröôùc
quaân ñieàn, nay theo pheùp quaân ñieàn phaûi sung coâng ñieàn moät nöûa soá ruoäng cuûa
mình (töùc laø khoaûng treân döôùi 5 saøo ruoäng), roài laïi ñöôïc chia hôn 5 saøo ruoäng coâng.
Vaäy, dieän tích ruoäng maø nhöõng ngöôøi noâng daân naøy caøy caáy vaãn khoaûng 1 maãu
ruoäng, nhöng treân thöïc teá, hoï chæ ñöôïc sôû höõu moät nöûa soá ruoäng ñoù, phaàn coøn laïi
laø ruoäng coâng cuûa laøng xaõ. Vaø dó nhieân do nhaän ruoäng coâng laøng xaõ neân daân ñinh
seõ phaûi ñoùng thueá ñinh vaø laøm nhieàu nghóa vuï khaùc ñoái vôùi nhaø nöôùc.
Bieåu ñoà 2: 10 chuû truøng teân coù möùc sôû höõu ruoäng tö > 5 maãu
1 2 0 0
1 0 0 0
8 0 0
6 0 0
4 0 0
2 0 0
0
a
i
h
Õ
u
îi
n
iÒn
h¸
hÜ
Th
×n
hu
Cö
yª
un
ÞL
ÞT
Ng
ÞB
Þ§
hu
ÞK
Ch
¨n
n
Th
Th
Th
V¨
T
Th
c
V
Th
¨n
§ø
n
TÒ
yÔ
Lª
Lª
â
V¨
V
â
yÔ
an
V
gu
g
gu
Æn
Ph
N
V
N
Møc së h÷u 1815 Møc së h÷u n¨m 1839 Møc së h÷u sau qu©n ®iÒn 1839
211
ÔÛ Bình Ñònh, moät soá thoân ñaõ ñöa ra caùch chia ruoäng coâng baèng hình thöùc boác
thaêm laø moät caùch chia toû ra khaù coâng baèng, theá nhöng vaãn coù hôn 300 laù ñôn cuûa
daân khieáu kieän veà vieäc chia ruoäng ñaát ít nhieàu, toát xaáu khoâng ñeàu nhau, keùo daøi
tôùi hôn moät naêm sau. Tôùi naêm Töï Ñöùc thöù 5 (1852), nhöõng vuï loän xoän laïi buøng
phaùt ôû Bình Ñònh ñaõ khieán vua Töï Ñöùc toû ra bi quan veà keát quaû cuûa quaân ñieàn
naêm 1839 taïi Bình Ñònh vaø muoán traû laïi heát ruoäng tö ñaõ tòch thu cho chuû cuõ.
Xeùt veà keát quaû, quaân ñieàn naêm 1839 cuûa Minh Meänh ñaõ taêng cöôøng vaø môû
roäng ruoäng ñaát coâng cuûa laøng xaõ, cuûng coá quyeàn sôû höõu toái cao cuûa nhaø nöôùc
veà ruoäng ñaát. Nhöng xeùt veà khía caïnh kinh teá, vieäc quaân ñieàn ôû Bình Ñònh khoâng
mang laïi quyeàn lôïi gì ñaùng keå cho Nhaø nöôùc bôûi vì ôû vuøng naøy thueá ruoäng coâng
vaø tö nhö nhau, chæ coù thueá ñinh taêng theâm ít nhieàu. Hôn nöõa, nguoàn lôïi naøy
khoâng phaûi laø mong muoán cuûa Minh Meänh khi thöïc hieän quaân ñieàn ôû Bình Ñònh
“pheùp quaân ñieàn vaø voán muoán chia lôïi cho daân chöù thueá hôn hay keùm ñi khoâng
phaûi laø ñieàu ñaùng so tính”, vaø treân thöïc teá “ích cho nöôùc khoâng ñöôïc maáy”.
Qua nhöõng phaân tích treân, coù theå nhaän thaáy:
- Chuû tröông quaân ñieàn naêm 1839 cuûa Minh Meänh ôû Bình Ñònh khoâng naèm
ngoaøi muïc ñích chung cuûa nhaø Nguyeãn laø muoán taêng cöôøng vaø cuûng coá cheá ñoä
sôû höõu nhaø nöôùc veà ruoäng ñaát. Nhaø nöôùc söû duïng bieän phaùp haønh chính caét moät
nöûa ruoäng tö sung laøm ruoäng coâng ñoái vôùi nhöõng thoân/aáp coù tö ñieàn nhieàu hôn
coâng ñieàn.
- Tuyeät ñaïi boä phaän chuû tö ñieàn ôû Bình Ñònh laø sôû höõu nhoû, trong ñoù coù
khoâng ít nhöõng ngöôøi noâng daân ñaõ chieám giöõ ñöôïc ruoäng ñaát coâng trong thôøi
kyø phong traøo Taây Sôn. Do ñoù, khi Minh Meänh sung coâng moät nöûa tö ñieàn ôû
nhöõng thoân/aáp coù tö ñieàn nhieàu hôn coâng ñieàn (gaàn nhö toaøn tænh Bình Ñònh,
tröø 33 thoân/aáp) thì ñoái töôïng bò sung coâng chuû yeáu khoâng phaûi laø nhöõng sôû höõu
lôùn cuûa ñòa chuû, phuù haøo vì soá naøy raát ít, maø phoå bieán laø nhöõng sôû höõu nhoû
cuûa noâng daân.
- Khi nghieân cöùu chính saùch quaân ñieàn naêm 1839 cuûa Minh Meänh ôû Bình Ñònh,
coù moät soá nhaø nghieân cöùu, ñaàu tieân laø nhaø ñòa lyù vaø söû hoïc Nguyeãn Thieäu Laân,
ñaõ ñaùnh giaù chuû tröông quaân ñieàn cuûa Minh Meänh naêm 1839 laø “caûi caùch ruoäng
ñaát” hay “caûi caùch ñieàn ñòa”. Chuùng toâi cho raèng, veà maët chuû tröông, quaân ñieàn
naêm 1839 quaû laø coù maët “caûi caùch”, bôûi leõ Nhaø nöôùc ñaõ töôùc ñoaït moät boä phaän
ruoäng tö chuyeån sang hình thöùc sôû höõu coâng. Trong lòch söû cheá ñoä ruoäng ñaát nöôùc
ta, ñaây laø laàn thöù hai Nhaø nöôùc coù nhöõng bieän phaùp quyeát lieät khi can thieäp ñeán
quyeàn tö höõu ruoäng ñaát. Laàn thöù nhaát laø caûi caùch cuûa Hoà Quyù Ly vôùi vieäc haïn cheá
söï phaùt trieån tö höõu ruoäng ñaát, khoâng cho caùc chuû ruoäng tö coù quaù 10 maãu ruoäng.
Vôùi caûi caùch naøy, Hoà Quyù Ly chæ ñuïng chaïm tôùi quyeàn lôïi cuûa nhöõng chuû ruoäng
coù hôn 10 maãu chöù khoâng phaûi laø taát caû caùc chuû tö ñieàn. Chính saùch quaân ñieàn
naêm 1839 cuûa Minh Meänh quyeát lieät hôn khi quyeát ñònh sung coâng moät nöûa ruoäng
tö ñoái vôùi taát caû caùc thoân/aáp ôû Bình Ñònh coù tö ñieàn nhieàu hôn coâng ñieàn, vaø
trong töøng thoân/aáp ñoù, caùc chuû tö ñieàn ñeàu phaûi sung coâng moät nöûa phaàn ruoäng
212
cuûa mình, khoâng phaân bieät laø ngöôøi nhieàu hay ít ruoäng, laø phuï nöõ hay nam giôùi,
laø chính canh hay phuï canh. Nhö vaäy, ôû moät goùc ñoä naøo ñoù, khi xeùt veà chuû tröông
quaân ñieàn, phaûi thöøa nhaän coù bao haøm moät noäi dung “caûi caùch”.
Gaàn ñaây, nhaø nghieân cöùu Nguyeãn Ñình Ñaàu coù khai thaùc theâm nguoàn söû lieäu
môùi laø toaøn boä ñòa baï cuûa Bình Ñònh thôøi Nguyeãn khi nghieân cöùu veà pheùp quaân
ñieàn naêm 1839. Tuy nhieân, taùc giaû môùi khai thaùc phaàn soá lieäu chung cuûa ñòa baï chöù
chöa khai thaùc heát caùc thoâng tin coù trong ñòa baï, nhaát laø phaàn sôû höõu tö nhaân. Quan
ñieåm cuûa nhaø nghieân cöùu Nguyeãn Ñình Ñaàu laø heát lôøi ca ngôïi, thaäm chí khi nhaän
xeùt veà pheùp quaân ñieàn naøy oâng ñaõ duøng nhöõng töø nhö: “… laø bieán coá “caûi caùch
ruoäng ñaát” voâ tieàn khoaùng haäu, chæ xaûy ra moät laàn, ôû Bình Ñònh, hoài 1839”(6). Hoaëc
ôû moät ñoaïn khaùc oâng laïi nhaän ñònh “quaân ñieàn ôû Bình Ñònh quaû laø söï nghieäp “traùc
dò” cuûa Voõ Xuaân Caån, song cuõng laø coâng trình taäp theå cuûa vua quan – nhöõng ngöôøi
laõnh ñaïo ñöông thôøi - ñaõ coá taïo laäp moät xaõ hoäi töông ñoái coâng baèng vaø nhaân ñaïo”(7).
Theo chuùng toâi, nhaän xeùt, ñaùnh giaù veà quaân ñieàn naêm 1839 ôû Bình Ñònh nhö
vaäy laø quaù cao, chöa thaät xaùc ñaùng.
Beân caïnh ñoù, cuõng baèng nhöõng nguoàn thoâng tin trong caùc thö tòch coå, maø
chuû yeáu laø Ñaïi Nam thöïc luïc, Quoác trieàu chính bieân toaùt yeáu, quyeån 2, Giaùo sö
Traàn Vaên Giaøu laïi coù nhöõng nhaän xeùt khaù ñoái laäp vôùi quan ñieåm cuûa caùc nhaø
nghieân cöùu treân. OÂng ñaùnh giaù cao ñeà nghò haïn ñieàn cuûa Vuõ Xuaân Caån, vì theo
oâng, nhö vaäy môùi thöïc söï ñaùnh vaøo nhöõng chuû sôû höõu lôùn, nhaèm san seû bôùt
ruoäng ñaát cuûa nhöõng keû giaøu cho daân ngheøo. Cuõng theo quan ñieåm cuûa Giaùo sö
Traàn Vaên Giaøu, quaân ñieàn nhö vua Minh Meänh ñaõ thi haønh thöïc ra “coá tình baûo
veä taøi saûn cuûa ñòa chuû vaø baét buoäc caû nhöõng ngöôøi noâng daân duø coù rieâng ít ruoäng
ñaát cuõng phaûi boû ra phaàn nöûa. Nhaø vua coá tình haïn cheá söï caûi caùch trong moät
dieän caøng heïp caøng hay, ñeå y nguyeân nhöõng ñaïi ñieàn saûn ôû laøng xaõ naøo maø tö
ñieàn khoâng nhieàu hôn coâng ñieàn. Ruùt cuïc söï caûi caùch ñoù tuy coù thöïc hieän, nhöng
trong caên baûn chæ laø moät troø bòp bôïm so vôùi ñeà nghò cuûa Vuõ Xuaân Caån”(8). ÔÛ ñaây,
caàn löu yù raèng, taùc phaåm Söï khuûng hoaûng cuûa cheá ñoä phong kieán nhaø Nguyeãn
tröôùc 1858 ñöôïc xuaát baûn töø naêm 1958, khi nguoàn tö lieäu veà ñòa baï Bình Ñònh
chöa ñöôïc khai thaùc. Do ñoù, caên cöù vaøo thö tòch coå, taùc giaû ñaùnh giaù “söï caûi caùch
cuûa trieàu ñình laø moät loái ñoái phoù vôùi noâng daân taïi nôi khôûi nguyeân cuûa moät cuoäc
noâng daân khôûi nghóa lôùn nhaát nhì trong lòch söû Vieät Nam”, vaø “… caûi caùch ñieàn
ñòa aáy cuõng laø moät caùch giaûi quyeát taøi chính veà hai maët: taêng thu cho Nhaø nöôùc
vaø nuoâi nhöõng quaân lính trong tænh Bình Ñònh”(9). Noùi chung, taùc giaû pheâ phaùn
chính saùch quaân ñieàn cuûa Minh Meänh ôû Bình Ñònh.
Khi ñaùnh giaù veà moät chuû tröông, chính saùch caàn ñaët noù trong boái caûnh kinh
teá, xaõ hoäi ñöông thôøi. Roõ raøng, vôùi thöïc traïng tình hình ruoäng ñaát Bình Ñònh cuõng
nhö trong boái caûnh chung caû nöôùc ta nöûa ñaàu theá kyû XIX, khi sôû höõu tö ñang
ngaøy caøng phaùt trieån vaø chieám öu theá tuyeät ñoái thì vieäc caét ruoäng tö sung laøm
ruoäng coâng laø ngaên caûn söï phaùt trieån cuûa tö höõu ruoäng ñaát, ñi ngöôïc laïi xu theá
phaùt trieån cuûa lòch söû. Hôn nöõa, chuû tröông quaân ñieàn cuûa Minh Meänh khoâng coù
taùc duïng haïn cheá sôû höõu ruoäng ñaát lôùn cuûa ñòa chuû vì soá naøy khoâng coù bao
213
nhieâu, maø chuû yeáu ñaùnh vaøo sôû höõu tö ñieàn nhoû cuûa taàng lôùp noâng daân, ñeán caû
nhöõng ngöôøi chæ coù maáy saøo ruoäng, vôùi nhöõng ruoäng ñaát, theo höôùng giaûi thích
cuûa chuùng toâi laø hoï ñaõ giaønh ñöôïc trong thôøi kyø khôûi nghóa Taây Sôn.
- Qua ghi cheùp cuûa Ñaïi Nam thöïc luïc, coù moät hieän töôïng ñaùng löu yù laø thaùi ñoä
cuûa vua Minh Meänh ñoái vôùi vieäc quaân ñieàn ôû Bình Ñònh. Noùi chung, nhaø vua toû ra
raát deø daët, ngaàn ngaïi veà vieäc sung moät nöûa tö ñieàn laøm coâng ñieàn theo lôøi taâu cuûa
Toång ñoác Bình – Phuù Vuõ Xuaân Caån. Naêm 1838, Minh Meänh ñaõ toû yù lo laéng “ruoäng
ñaát rieâng laø saûn nghieäp ñôøi ñôøi, naêm thaùng ñaõ laâu, soå saùch ñaõ thaønh, nay voâ côù caét
laáy cuûa rieâng, voán lieáng laøm aên khoù nhoïc cuûa ngöôøi, chaéc khoâng phaûi loøng ngöôøi
ñöôïc yeân, maø moät phen laøm thay ñoåi, sôï chöa thaáy lôïi, maø ñaõ nhieãu khoâng theå noùi
xieát”(10) (chuùng toâi nhaán maïnh). Duø cho Minh Meänh coù bieát ruoäng ñaát tö ôû Bình
Ñònh phaàn lôùn do daân chieám ruoäng coâng trong thôøi kyø khôûi nghóa Taây Sôn, nhöng
“naêm thaùng ñaõ laâu, soå saùch ñaõ thaønh” töùc laø ñaõ tö höõu hoùa hoaøn toaøn thì vieäc Nhaø
nöôùc sung coâng khoâng traùnh khoûi söï phaûn öùng cuûa nhieàu ngöôøi.
Ñaàu naêm sau (1839), khi Vuõ Xuaân Caån nhaéc laïi vieäc quaân ñieàn ôû Bình Ñònh,
Minh Meänh vaãn raát ngaàn ngaïi “nay voâ côù laáy ruoäng cuûa daân giaøu, khoâng baèng loøng
thì keâu ca, ñaâu ñöôïc yeân laëng khoâng lôøi kia khaùc… Trieàu ñình laøm vieäc nhö coù lôïi
nöôùc, haïi daân, thieät ngöôøi döôùi, ích ngöôøi treân, thì ngöôøi ta oaùn, thöïc raát ñaùng
sôï”(11). Maõi ñeán thaùng 7 naêm Minh Meänh 20 (1839), sau khi boä Hoä daâng sôù vaø ñöôïc
saùu boä hoïp baøn, nhaát trí, vua Minh Meänh môùi chuaån y thöïc hieän pheùp quaân ñieàn
ôû Bình Ñònh. Ñieàu laøm Minh Meänh kinh ngaïc khi nhaän ñöôïc sôù cuûa Vuõ Xuaân Caån
taâu raèng “cho ñoøi toång lyù vaø caùc phuû hoä ñeán hieåu duï veà ñaïi yù vieäc quaân ñieàn,
chuùng ñeàu vui veû thoûa thuaän”(12) (chuùng toâi nhaán maïnh), nhaø vua ñaõ noùi leân söï
kinh ngaïc cuûa mình: “Leõ thöôøng xöa nay, nhöõng bình daân khoâng coù ruoäng, moät
khi boãng coù ruoäng thì vui möøng laø coá nhieân. Coøn nhö nhöõng keû bò caét ruoäng cuûa
mình ñem cho ngöôøi khaùc, maø cuõng vui möøng thoûa thuaän, thì hình nhö chöa phaûi
xuaát phaùt ôû loøng chaân thaønh”(13) (chuùng toâi nhaán maïnh). Phaûi thöøa nhaän noãi lo laéng
vaø söï phaùn ñoaùn cuûa vua Minh Meänh laø saâu saéc vaø coù cô sôû. Ba thaùng sau, vieäc
quaân ñieàn ñöôïc hoaøn thaønh, “vua raát khen ngôïi, vui loøng”(14). Nhöng ngay sau ñoù,
ty tam phaùp taâu raèng daân Bình Ñònh ñaõ göûi ñôn khieáu kieän ñeán kinh vaø vua Minh
Meänh nhaän xeùt “tröôùc ñaây boïn Vuõ Xuaân Caån noùi daân gian heát thaûy ñeàu vui veû,
thoûa maõn, thöïc cuõng chöa ñöôïc ñuùng”(15). Vieäc khieáu kieän caøng ngaøy caøng lan roäng
vaø keùo daøi qua ñôøi Thieäu Trò, ñeán ñôøi Töï Ñöùc caøng chöùng thöïc ñieàu ñoù.
Nhöng vaán ñeà ñaët ra ôû ñaây laø taïi sao luùc Vuõ Xuaân Caån tuyeân boá thöïc thi
pheùp quaân ñieàn thì “daân chuùng ñeàu vui veû thoûa thuaän”, keå caû nhöõng ngöôøi bò
sung coâng moät nöûa tö ñieàn? Theo chuùng toâi, khoâng phaûi Vuõ Xuaân Caån taâu baùo
sai vì quaû thaät coâng vieäc quaân ñieàn ñaõ ñöôïc hoaøn thaønh nhanh choùng trong 3
thaùng maø khoâng gaëp söï choáng ñoái, phaûn öùng gì trong thôøi gian quaân ñieàn, sau
ñoù môùi khieáu kieän. Lyù do saâu xa cuûa taâm lyù xaõ hoäi naøy, theo chuùng toâi, phaûi
truy tìm trong nguoàn goác cuûa caùc chuû sôû höõu tö ñieàn ôû Bình Ñònh. Khoâng phaûi
taát caû, nhöng moät boä phaän ñaùng keå chuû sôû höõu naøy, trong thôøi kyø buøng noå vaø
phaùt trieån cuûa khôûi nghóa Taây Sôn, hoï ñaõ töï chieám giöõ laáy ruoäng ñaát coâng cuûa
laøng xaõ (vaø coù theå caû moät boä phaän ruoäng ñaát tö cuûa ñòa chuû, quan laïi) laøm ruoäng
214
ñaát tö. Sau khi Taây Sôn thaát baïi, trieàu Nguyeãn thaønh laäp, nhaát laø trong khoâng
khí traû thuø cuûa trieàu Nguyeãn ñoái vôùi caùc töôùng lónh Taây Sôn vaø tröôùc uy theá cuûa
trieàu Minh Meänh luùc cöôøng thònh, caùc chuû sôû höõu ôû Bình Ñònh khoâng daùm phaûn
öùng laïi chuû tröông quaân ñieàn cuûa Minh Meänh, trong ñoù coù vieäc sung coâng moät
nöûa tö ñieàn cuûa hoï. Sau ñoù, do söï luõng ñoaïn cuûa caùc cöôøng haøo, ñòa chuû, taâm
lyù “cam chòu” luùc ñaàu cuûa caùc chuû sôû höõu môùi chuyeån thaønh thaùi ñoä phaûn öùng
trong söï phaûn öùng chung veà vieäc phaân chia ruoäng ñaát coâng khoâng coâng baèng
cuûa soá ñoâng nhaân daân. Taâm lyù phaûn öùng cuûa noâng daân, nhaát laø nhöõng ngöôøi
coù sôû höõu tö ñieàn tröôùc quaân ñieàn, cuõng cho thaáy vieäc sung coâng moät nöûa ruoäng
tö khoâng phaûi chæ ñaùnh vaøo nhöõng ñòa chuû lôùn coù haøng traêm maãu ruoäng, maø
ñuïng chaïm tröôùc heát ñeán nhöõng sôû höõu nhoû vaø vöøa, trong ñoù phaàn lôùn laø nhöõng
noâng daân giaønh ñöôïc ruoäng ñaát trong thôøi kyø khôûi nghóa Taây Sôn ôû caùi noâi vaø
caên cöù xuaát phaùt cuûa phong traøo naøy.
Caùch lyù giaûi vaø quan ñieåm cuûa chuùng toâi coù khaùc, thaäm chí traùi ngöôïc vôùi
moät soá taùc giaû tröôùc ñaây. Nhöng vì chæ coù ñieàu kieän khai thaùc 48 ñòa baï cuûa 24
thoân/aáp choïn maãu, chuùng toâi chæ döøng laïi ôû ñeà xuaát vaø neâu leân höôùng nghieân
cöùu môùi. Chuùng toâi hy voïng roài ñaây khi coù ñieàu kieän khai thaùc toaøn boä söu taäp
ñòa baøn Bình Ñònh seõ coù ñuû caên cöù ñeå ñi ñeán keát luaän vöõng chaéc veà nhöõng vaán
ñeà naøy.
CHUÙ THÍCH
1. Trong baøi vieát naøy, nguoàn tö lieäu chính ñöôïc söû duïng laø ñòa baï Bình Ñònh laäp vaøo hai thôøi ñieåm 1815
vaø 1839. Chuùng toâi tieáp caän nguoàn tö lieäu naøy theo höôùng ñi saâu phaân tích trieät ñeå caùc thoâng tin cuûa
24 caáp ñòa baï (xaáp xæ 5%). Bình Ñònh ñaõ löïa choïn theo nguyeân taéc thoáng keâ choïn maãu vaø coù ñoái
chieáu, so saùnh vôùi keát quaû nghieân cöùu toång quan veà ñòa baï Bình Ñònh cuûa oâng Nguyeãn Ñình Ñaàu
coâng boá trong ba taäp Nghieân cöùu ñòa baï trieàu Nguyeãn: Bình Ñònh, taäp I, II, III. Nxb Thaønh phoá Hoà
Chí Minh, 1996.
2. Nguyeãn Coâng Tieäp, Só hoan tu tri, Vieän Nghieân cöùu Haùn Noâm, kyù hieäu A.2653.
3. Ñaïi Nam thöïc luïc chính bieân, taäp XX. Nxb Khoa hoïc xaõ hoäi, Haø Noäi 1968, tr. 258.
4. Soá lieäu thoáng keâ tyû leä ruoäng tö caû traán Bình Ñònh laø cuûa oâng Nguyeãn Ñình Ñaàu trong Nghieân cöùu ñòa
baï trieàu Nguyeãn: Bình Ñònh, taäp I. Nxb Thaønh phoá Hoà Chí Minh, 1996, tr. 147; coøn soá lieäu thoáng keâ
cuûa 24 aáp laø keát quaû nghieân cöùu cuûa chuùng toâi.
5. Cuoäc khôûi daáy vaø chieán tranh cuûa Taây Sôn (nguyeân vaên chöõ Taây Ban Nha, do moät nöõ hoïc giaû ngöôøi
Phaùp dòch ra tieáng Phaùp. Baøi naøy ruùt trong 15 baøi “Ngöôøi Taây Ban Nha trong ñaïi quoác An Nam” (Les
Expagnols dans l’Empire d’Annam), xuaát baûn ôû Madrid töø naêm 1922 ñeán 1933 döôùi tieâu ñeà “Vaên khoá
Taây Ban Nha – Myõ chaâu” (Archives Tibeùro, ameùricaines) thaùng 12-1932, soá 107 (no, 107), baøi thöù 14
(XIV eme article). Baûn dòch cuûa Phuø Lang Tröông Baù Phaùt, ñaêng trong Taäp san Söû Ñòa, soá 21, Saøi Goøn
1971, tr. 33-96.
6, 7. Nguyeãn Ñình Ñaàu, Nghieân cöùu ñòa baï trieàu Nguyeãn: Ñòa baï Bình Ñònh, taäp I. Nxb Thaønh phoá Hoà
Chí Minh, 1996, tr. 71, 73.
8, 9. Traàn Vaên Giaøu, Söï khuûng hoaûng cuûa cheá ñoä phong kieán nhaø Nguyeãn tröôùc 1858. Nxb Vaên hoùa, Haø
Noäi 1958, tr. 20, 21.
10. Ñaïi Nam thöïc luïc chính bieân, taäp XX. Nxb Khoa hoïc xaõ hoäi, Haø Noäi 1968, tr. 259.
11, 12, 13, 14, 15. Ñaïi Nam thöïc luïc chính bieân, taäp XXI. Nxb Khoa hoïc xaõ hoäi, Haø Noäi 1969, tr. 58, 59,
149, 259, 261.
215
CHÍNH SAÙCH GIAÙO DUÏC CUÛA NHAØ NGUYEÃN
ÑOÁI VÔÙI CAÙC DAÂN TOÄC ÍT NGÖÔØI
ÔÛ VIEÄT NAM VAØO NÖÛA ÑAÀU THEÁ KYÛ XIX
Phaïm Thò AÙi Phöông*
Nhaø Nguyeãn laø vöông trieàu ñaàu tieân trong lòch söû trung ñaïi ñaõ thöïc hieän chính
saùch giaùo duïc ñoái vôùi caùc daân toäc ít ngöôøi treân ñaát nöôùc ta. Chính saùch naøy ñöôïc
vua Minh Maïng (1820-1840) thieát keá, trieån khai vaø hai vua keá nhieäm: Thieäu Trò
(1840-1847), Töï Ñöùc (1848-1883) tieáp tuïc thöïc thi.
Ñaàu theá kyû XIX, Vieät Nam laø moät quoác gia thoáng nhaát, ña daân toäc, laõnh thoå
traûi daøi töø Ñoàng Vaên ñeán Muõi Caø Mau. Thaønh phaàn vaø cô caáu toäc ngöôøi, coù leõ
töông töï nhö ngaøy nay. ÔÛ phía Baéc, ñòa baøn cö truù cuûa caùc daân toäc ñaõ oån ñònh.
Haàu heát caùc daân toäc ít ngöôøi cö truù ôû caùc tænh doïc bieân giôùi Vieät Nam - Trung
Quoác, Vieät Nam - Ai Lao vaø moät soá huyeän trung du. Caùc daân toäc soáng xen keõ vôùi
nhau, maëc duø moãi daân toäc ñeàu coù vuøng quaàn tuï cuûa mình.
ÔÛ phía Nam, vuøng bieân giôùi vôùi vöông quoác Ai Lao vaø Cao Mieân laø ñòa baøn
cuûa nhieàu daân toäc. Ñòa hình cö truù cuûa hoï laø mieàn nuùi vaø cao nguyeân, keå caû moät
phaàn caùc vuøng ñoàng baèng tieáp caän. Theá kyû XVII, XVIII laø thôøi kyø di daân maïnh
cuûa ngöôøi Hoa phía Nam Trung Quoác sang vaø ngöôøi Vieät töø Thuaän Hoùa trôû vaøo,
ñeán ñoàng baèng soâng Cöûu Long. Sang theá kyû XIX, döôùi thôøi Gia Long vaø Minh
Maïng, nhôø chính saùch ñoàn ñieàn maø vieäc di daân khaån hoang laäp laøng xaõ cuûa caùc
cö daân nôi ñaây caøng ñöôïc thuùc ñaåy.
Vuøng Tröôøng Sôn, Taây Nguyeân, ñaëc ñieåm cö truù cuûa caùc daân toäc thieåu soá laø
coù laõnh thoå toäc ngöôøi khaù roõ reät. Tuy nhieân, vaøo cuoái theá kyû XVIII, ñaàu theá kyû
XIX, ngöôøi Vieät leân Taây Nguyeân nhieàu hôn.
Tieán haønh chính saùch giaùo duïc ñoái vôùi caùc vuøng thieåu soá treân khaép caû nöôùc,
vua Minh Maïng, Thieäu Trò, Töï Ñöùc muoán thieát laäp söï quaûn lyù tröïc tieáp cuûa trieàu
ñình trung öông tôùi caáp cô sôû ñeå thay theá chính saùch “cô mi” raøng buoäc loûng leûo
keùo daøi nhieàu theá kyû, taïo neân söï phaân taùn, ngaên caùch, cheânh leäch quaù lôùn veà
trình ñoä phaùt trieån giöõa caùc vuøng ñoái vôùi trung chaâu. Vua Minh Maïng pheâ phaùn
tình traïng laïc haäu, caùch bieät giöõa ngöôøi Kinh vaø ngöôøi thieåu soá ôû vuøng bieân giôùi
phía Baéc vaø yeâu caàu phaûi môû mang daân trí cho hoï: “Caùc tænh Tuyeân Quang, Cao
Baèng, Thaùi Nguyeân, Laïng Sôn, Höng Hoùa, Quaûng Yeân ôû Baéc Kyø, ñôøi coá Leâ trôû
* Vieän Söû hoïc. Vieät Nam.
225
veà tröôùc, heát thaûy uûy cho thoå muïc cai quaûn, coù yù trò raøng buoäc, coi nhö man rôï,
khoâng ñöôïc nhö daân ôû trung chaâu. Kìa nhö chuùng tuy ôû nôi xa laùnh, nhöng cuõng
laø ñaát nhaø vua, toâi nhaø vua, theá maø nhaát khaùi cho laø queâ muøa xa caùch, neân nay
hôn maáy traêm naêm vaãn coøn thoùi huû, trong ñoù tuy ngöôøi coù chí, hoïc haønh ñaùng
khen thì cuõng suoát ñôøi khoâng ñöôïc thaáy vaên vaät phoàn thònh, vónh vieãn khoâng
ñöôïc tieán duïng, ñaõi ngöôøi sao heïp hoøi theá”(1).
Tröôùc khi coù chuû tröông öu tieân giaùo duïc cho vuøng caùc daân toäc ít ngöôøi, thì
vieäc hoïc taäp chæ taäp trung ôû taàng lôùp quan laïi, chöùc saéc ngöôøi ñòa phöông. Caùc
thoå ty, thoå muïc ôû mieàn nuùi phía Baéc vaø Baéc Trung Boä ra leänh “caám nhaân daân
khoâng ñöôïc ñi hoïc”, nhöng laïi ñoùn thaày giaùo ngöôøi Kinh töø xuoâi leân ñeå daïy chöõ,
daïy tieáng cho con em mình. Nhö vaäy, vieäc hoïc haønh coøn raát haïn cheá, khoâng theå
ñeán vôùi taàng lôùp nhaân daân lao ñoäng ngöôøi thieåu soá. ÔÛ phía Nam tình hình cuõng
khoâng khaû quan hôn. Taïi nhöõng ñòa baøn daân toäc ít ngöôøi thuoäc ñoàng baèng soâng
Cöûu Long, nôi con em daân ngheøo coù theå ñöôïc ñeán tröôøng thì ôû ñoù, noäi dung giaùo
duïc laïi khoâng phaûi laø neàn hoïc vaán Nho giaùo cuûa ngöôøi Kinh, nhö tröôøng hôïp cuûa
ngöôøi Khôme. Vôùi ngöôøi Khôme, Phaät giaùo Tieåu thöøa ñoùng vai troø quan troïng trong
ñôøi soáng haøng ngaøy. Nhaø chuøa khoâng chæ laø trung taâm toân giaùo maø coøn laø truï sôû
giaùo duïc cuûa cö daân. Söû cuõ ghi laïi vaøi neùt veà ñaëc tính cuûa vaên hoùa ñòa phöông:
“Tuïc suøng Phaät, tin ñoàng coát, phaàn nhieàu troïng nöõ thaàn… ÔÛ phuû Laïc Hoùa, ngöôøi
ta coøn theo phong tuïc Chaân Laïp, vieát chöõ thì theo thaày chuøa hoïc taäp”(2).
Tröôùc thöïc traïng aáy, nhaø Nguyeãn maø môû ñaàu laø vua Minh Maïng ban haønh
chính saùch giaùo duïc ñoái vôùi caùc daân toäc ít ngöôøi, nhaèm xaây döïng moät neàn giaùo
duïc Nho hoïc thoáng nhaát trong caû nöôùc, khoâng phaân bieät ngöôøi Kinh vôùi ngöôøi
thieåu soá, ñeå xoùa daàn huû naïn trì treä, cuïc boä ôû caùc vuøng daân toäc. Muïc tieâu cuûa chính
saùch naøy laø phaán ñaáu phoå caäp giaùo duïc Nho hoïc trình ñoä sô caáp vaø ñoàng thôøi
ñaøo taïo boä maùy quan chöùc ngöôøi thieåu soá vaø ngöôøi Kinh cho caùc vuøng daân toäc.
I. THAØNH LAÄP BOÄ MAÙY GIAÙO CHÖÙC ÔÛ CAÙC VUØNG THIEÅU SOÁ
Chính saùch giaùo duïc cuûa trung öông ñoái vôùi caùc vuøng thieåu soá ñöôïc trieån khai
töø boä maùy giaùo chöùc do nhaø Nguyeãn boå nhieäm. Tröôùc heát, caûi caùch haønh chính
vaøo ñaàu nhöõng naêm 30 ôû caùc vuøng thieåu soá cuûa trieàu Minh Maïng ñaõ môû ñöôøng
cho hoaït ñoäng giaùo duïc Nho hoïc. Ñaëc bieät, ôû daûi bieân giôùi phía Baéc vaø Baéc Trung
Boä, vua Minh Maïng kieân quyeát xoùa boû cheá ñoä “thoå quan”, thöïc hieän chính saùch
“ngöôøi Kinh ngöôøi thieåu soá cuøng cai trò”, “ñoåi quan ngöôøi Thoå, boå quan ngöôøi
Kinh”. Taàng lôùp thoå tuø coù theá löïc raát lôùn, töø ñôøi naøy qua ñôøi khaùc, cai trò “thoå daân”
theo cheá ñoä taäp quaûn cha truyeàn con noái, taùch khoûi söï kieåm soaùt cuûa chính quyeàn
trung öông. Vieäc boå nhieäm löu quan ngöôøi Kinh ñi lieàn vôùi chuû tröông giaùo duïc
môùi ñaõ xoùa boû ñaëc quyeàn ñaëc lôïi veà hoïc haønh theo luaät tuïc cuûa caùc phìa taïo, lang
ñaïo, lang cun, thoáng quaûn. Laàn ñaàu tieân trong lòch söû, boä maùy giaùo duïc cuûa nhaø
nöôùc quaân chuû trung öông ñöôïc thieát laäp ñeán caáp cô sôû cuûa caùc vuøng thieåu soá.
Theo trình töï caáp baäc trong haøng nguõ giaùo quan thì ñöùng ñaàu laø ñoác hoïc, cai
quaûn guoàng maùy giaùo duïc cuûa moät tænh, roài ñeán giaùo thuï, phuï traùch hoïc taäp trong
226
CHÍNH SAÙCH GIAÙO DUÏC CUÛA NHAØ NGUYEÃN ÑOÁI VÔÙI CAÙC DAÂN TOÄC ÍT NGÖÔØI...
moät phuû, sau ñeán huaán ñaïo, quaûn lyù hoïc taäp cuûa moät huyeän. Cuoái cuøng laø toång
giaùo, daïy doã con em “thöù daân” cuûa moät toång. Vieäc phaân boå, xeáp ñaët giaùo chöùc
cho caùc ñòa phöông vuøng thieåu soá tuøy thuoäc vaøo tình hình hoïc taäp vaø só soá hoïc
troø. Thôøi gian ñaàu “vaên hoïc môùi nhen nhoùm”, thì nhaø Nguyeãn chuû tröông chöa
ñaët ñoác hoïc ôû caùc tænh mieàn nuùi, mieàn saâu, mieàn xa maø chæ xeáp saép giaùo thuï
hoaëc huaán ñaïo tuøy theo nhu caàu giaùo duïc cuûa töøng ñòa baøn. Naêm 1825, vua Minh
Maïng ñöa ra nguyeân taéc boá trí giaùo quan cho caùc ñòa phöông: “Haït naøo vaên hoïc
hôi nhieàu, maø chöùc huyeän giaùo phaûi ñaët, thì chuaån cho caùc ñòa phöông aáy choïn
cöû, coøn huaán ñaïo caùc huyeän hieän ñaõ ñaët ra, neáu huyeän naøo vaên hoïc ít, chæ caàn
quan daïy hoïc ôû phuû cuõng ñuû, thì khoâng phaûi laïi ñaët huaán ñaïo nöõa, vieân naøo thöøa
cuõng nhaát luaät noùi roõ ñôïi ban chæ ngöøng ñaët”(3).
Chieåu theo quy cheá treân, ôû phía Baéc, traán Laïng Sôn, ñaët moät giaùo thuï phuû
Truøng Khaùnh, coøn xöù Höng Hoùa, chöùc huaán ñaïo huyeän Tam Noâng cho taïm thuoäc
nha hoïc chính Sôn Taây ñeå laøm vieäc, bôùt huaán ñaïo huyeän Sôn Döông ôû xöù Sôn
Taây. ÔÛ traán Thanh Hoùa, boû chöùc huaán ñaïo huyeän Ñoâng Sôn, ñaët giaùo thuï ôû phuû
Thoï Xuaân.
ÔÛ phía Nam, taïi traán Bình Thuaän, do hoïc troø ít, thì ñoác hoïc ñöôïc ñieàu chuyeån
ñeán traán Vónh Thaïch, vaø chæ ñaët chöùc giaùo thuï phuû Bình Thuaän ñeå khaûo haïch vaø
giaûng daïy. Traán Haø Tieân, ôû ba huyeän Haø Chaâu, Long Xuyeân, Kieân Giang, moãi huyeän
moät huaán ñaïo. Traán Vónh Long, laïi boå nhieäm moät huaán ñaïo cho huyeän Traø Vinh.
Ñeán naêm Minh Maïng thöù 15 (1834), khi caûi caùch haønh chính ñaõ baét ñaàu “thöïc
hieäu”, thì trieàu ñình ban haønh chæ duï kieâm quaûn: “Caùc xöù Cao, Tuyeân Thaùi, Laïng,
caùc giaùo chöùc thoå, phuû, huyeän, chaâu, chuaån cho nhöõng vieân tri huyeän, tri chaâu
vaø huyeän thöøa môùi ñaët ra kieâm laøm vieäc aáy”(4).
Döïa theo ñònh höôùng ñieàu phoái aáy, khi giaùo thuï phuû Truøng Khaùnh bò khuyeát,
quan tri phuû phaûi kieâm bieän. ÔÛ caùc huyeän Thöôïng Lang, Haï Lang (Cao Baèng);
Vaên Quan, Thaát Tuyeàn (Laïng Sôn) khoâng coù huaán ñaïo maø giao cho quan phuû,
huyeän kieâm luoân nhieäm vuï naøy. ÔÛ Ninh Bình, chöùc giaùo thuï phuû Thieân Quan,
huaán ñaïo hai huyeän Yeân Hoùa, Laïc Thoå ñeàu giao cho tri phuû, tri huyeän quaûn lónh.
ÔÛ tænh Quaûng Yeân, cho ñeán naêm 1830 vaãn ñaët ñoác hoïc. Nhöng, sau naøy, xeùt
thaáy ñòa theá xa roäng, giao thoâng coøn khoù khaên, soá hoïc troø laïi ngaøy caøng nhieàu,
vieäc hoïc taäp ñi laïi chöa thuaän lôïi neân phaûi thay ñoåi vieäc phaân boå hoïc quan. ÔÛ
phuû Haûi Ninh, ñaët giaùo thuï cho “ôû nguyeân hoïc chính ñöôøng”, boán huyeän, chaâu
Hoaønh Boà, Hoa Phong (nay laø Nghieâu Phong), Tieân Yeân, Vaïn Ninh ñeàu coù moät
huaán ñaïo, coøn huyeän Yeân Höng ôû gaàn tænh thaønh thì hoïc troø nôi aáy ñeàu phaûi
theo hoïc giaùo thuï. Chaâu Vaân Ñoàn, chæ coù hai xaõ, hoïc troø ít, ñeán nôi gaàn ñoù hoïc,
khoâng caàn phaûi ñaët giaùo chöùc. Chöùc traùch cuûa ñoác hoïc, giao cho aùn saùt söù tænh
Quaûng Yeân “chieåu leä bieän lyù”.
Tænh Thaùi Nguyeân, bôùt chöùc giaùo thuï ôû phuû Phuù Bình neân vieäc khaûo haïch
hoïc troø ôû tænh haït laïi “uûy” cho aùn saùt söù kieâm lónh.
227
ÔÛ nhöõng huyeän xa xoâi phía Nam nhö Haø Chaâu, Long Xuyeân, Kieân Giang
thuoäc Haø Tieân, do soá hoïc troø coøn ít neân taïm baõi chöùc huaán ñaïo vaø “vieäc giaùo
taäp” laïi giao cho caùc vieân huyeän aáy kieâm nhieäm.
Chuû tröông “kieâm quaûn” naøy thöû nghieäm ñöôïc vaøi naêm laïi phaûi boå sung cho
phuø hôïp vôùi thöïc teá. ÔÛ caùc tænh vuøng thieåu soá, do ñòa hình hieåm trôû, ñöôøng saù xa
xoâi, ñi laïi khoù khaên, daân cö thöa thôùt, hoïc troø ít, laïi phaân boá raûi raùc, neân löu quan
ngöôøi Kinh khoâng theå vöøa ñieàu haønh “vieäc quan” vöøa kieâm troïn “chöùc giaùo hoïc”.
Boá chính Tuyeân Quang laø Traàn Ngoïc Laâm trong taäp thænh an ñaõ xin vua Minh Maïng
ñaët giaùo quan chuyeân traùch sau khi daãn chöùng tình hình “kieâm quaûn” gaëp nhieàu
khoù khaên ôû hai phuû An Bình, An Ninh thuoäc tænh. Vì theá naêm Minh Maïng thöù 19
(1838), vua truyeàn chæ cho thöôïng ty, tuaàn phuû, boá aùn caùc tænh bieân giôùi Höng Hoùa,
Thaùi Nguyeân, Laïng Sôn, Cao Baèng, chieáu theo leä ôû Nam Ñònh ñaët chöùc toång giaùo.
Moãi phuû choïn 1, 2 hoaëc 3 ngöôøi. Tieâu chuaån ñeå laøm toång giaùo laø hoïc troø ngöôøi
Kinh, trình ñoä chuyeân moân khoâng ñoøi hoûi cao “baát taát phaûi boù buoäc hoïc vaán vaên
töø roäng raõi” nhöng phaûi taän taâm vôùi ngheà. Nhaø nöôùc caáp baèng cho toång giaùo vaø
löông thaùng laø 1 quan tieàn vaø 1 phöông gaïo. Hoï ñöôïc mieãn vieäc binh, vieäc söu.
Nhö vaäy, vieäc hình thaønh maøng löôùi toång giaùo ñaõ khaéc phuïc daàn khoù khaên
cuûa quy cheá giaùo duïc kieâm quaûn trong ñieàu kieän coøn nhieàu khoù khaên ôû caùc ñòa
phöông thieåu soá. Töø naêm 1838, nhaø Nguyeãn taêng cöôøng soá löôïng toång giaùo cho
caùc tænh bieân giôùi phía Baéc ñeå gaây döïng neàn neáp hoïc haønh. ÔÛ Tuyeân Quang, taïi
hai phuû Yeân Bình vaø Yeân Ninh, moãi phuû ñieàu ñoäng 2 toång giaùo. ÔÛ Thaùi Nguyeân,
ngoaøi vieäc ñaët giaùo thuï ôû phuû Phuù Bình, hai phuû Thoâng Hoùa, Toøng Hoùa, moãi phuû
ñeàu coù moät toång giaùo. Ñaëc bieät tænh Höng Hoùa ñòa theá hieåm trôû, phaàn lôùn laø nuùi
röøng “ñöôøng thuûy nhieàu thaùc ñaù, hoä khaåu löu taùn, daân cö thöa thôùt” thì toång giaùo
ñöôïc taäp trung phaân boå nhieàu nhaát. Naêm 1840, theo taáu chuaån cuûa trieàu ñình: phuû
An Taây vaø 4 chaâu Chieâu Taán, Luaân Chaâu, Lai Chaâu, Quyønh Nhai; phuû Quy Hoùa
vaø 5 huyeän, chaâu: Yeân Laäp, Traán Yeân, Vaên Chaán, Vaên Baøn, Thuûy Vó moãi nôi ñeàu
ñaët 2 toång giaùo. Rieâng phuû Gia Höng tröø huyeän Tam Noâng coøn 12 huyeän chaâu
Thanh Sôn, Thanh Thuûy, Sôn La, Thuaän Chaâu, Tuaàn Giaùo, Mai Sôn, Yeân Chaâu,
Ninh Bieân, Moäc Chaâu, Ñaø Baéc, Phuø Hoa (nay laø Phuø Yeân), Lai Chaâu moãi nôi ñaët
3 toång giaùo. Tính ra, nhaø Nguyeãn ñaõ ñieàu ñoäng cho tænh Höng Hoùa 61 toång giaùo.
Vuøng cöïc Nam Trung Boä laø ñòa baøn cö truù cuûa ngöôøi Chaêm. Theo nhaän xeùt cuûa
söù thaàn nhaø Nguyeãn, traán Thuaän Thaønh (tænh Bình Thuaän) vì “thaàn thuoäc trieàu
ñình ñaõ 200 naêm” neân “ñaõ tieâm nhieãm phong hoùa ngöôøi Kinh”. Ñaây laø ñieàu kieän
thuaän lôïi ñeå trieàu ñình trieån khai hoaït ñoäng giaùo duïc Nho hoïc. Boä maùy giaùo thuï,
huaán ñaïo ñöôïc xeáp ñaët tuøy theo ñòa theá, soá löôïng hoïc troø vaø trình ñoä hoïc haønh. ÔÛ
huyeän Thuaän Thaønh coù 7 toång thöïc hieän cheá ñoä toång giaùo. Moãi toång coù moät toång
giaùo vaø hoï ñöôïc löïa choïn töø hoïc troø trong haït.
Cô cheá giaùo duïc nhoû coù toång giaùo laø bieän phaùp giaûi quyeát trôû ngaïi veà giaùo duïc
cho caùc tænh vuøng thieåu soá khi aùp duïng chuû tröông “kieâm quaûn”. Tuy nhieân, neáu
ñòa baøn naøo vieäc hoïc tieán trieån, soá hoïc troø gia taêng thì vaãn boå nhieäm giaùo thuï,
228
huaán ñaïo nhö ôû huyeän Tam Noâng (Höng Hoùa); Thaát Toaøn, Vaên Quan, An Baùc
(Laïng Sôn); Thaïch Laâm, Thöôïng Lang, Quaûng Uyeân (Cao Baèng). Cho ñeán nöûa sau
cuûa trieàu Minh Maïng, nhu caàu giaùo chöùc noùi chung trong caû nöôùc coøn ñang thieáu
vaø caàn ñieàu ñoäng gaáp cho vuøng thieåu soá neân tieâu chí tuyeån boå giaùo thuï, huaán ñaïo
khoâng chieáu theo leä nhö ôû trung chaâu phaûi laø ngöôøi “vaên hoïc laõo thaønh, khoa
muïc, coáng giaùm xuaát thaân”. Naêm 1834, vua Minh Maïng chuaån Duï nghò boå thö laïi
Traàn Ñình Höïu laøm huaán ñaïo huyeän Vaên Quan, nhöng cuõng giaûi thích ñaây chæ laø
“vieäc chia ñaët ban ñaàu, ban ôn ngoaøi caùch” chöù khoâng phaûi laø ñònh leä laâu daøi.
Vuøng röøng nuùi Baéc Trung Boä, ôû caùc huyeän Thaïch Thaønh, Caåm Thuûy, Lang
Chaùnh, Quan Hoùa, Thöôøng Xuaân (Thanh Hoùa) vaø huyeän Töông Döông, Kyø Sôn,
Hoäi Nguyeân, Vónh Hoøa (Ngheä An), trieàu ñình cuõng xeáp ñaët caùc giaùo thuï, huaán
ñaïo ñeå “daïy cho daân hoïc vieát vaø noùi tieáng Kinh”.
ÔÛ Taây Nguyeân coøn toàn taïi hai “thuoäc quoác” Thuûy Xaù vaø Hoûa Xaù. Vì hoï laø hai
coäng ñoàng cö daân quaàn tuï trong laõnh ñòa rieâng, quy phuïc trieàu ñình baèng cheá ñoä
trieàu coáng neân suoát töø trieàu Minh Maïng cho ñeán ñaàu trieàu Töï Ñöùc, nhaø Nguyeãn
chöa theå aùp duïng cheá ñoä löu quan vaø chính saùch giaùo duïc nhö ôû caùc vuøng thieåu
soá khaùc. Nhoùm daân toäc ôû cao nguyeân trung phaàn naøy soáng bieät laäp, ít coù söï giao
löu vôùi ngöôøi Kinh, trình ñoä kinh teá, vaên hoùa coøn raát sô khai. Ngöôøi Thuûy Xaù “tuïc
troïng thôø ma quyû, chæ bieát laáy muøa luùa chín laøm moác thôøi gian tính naêm, chöù khoâng
bieát coù naêm thaùng, duøng caùc voøng khuyeân troøn ñeå laøm tin, chöù khoâng coù vaên töï”(5).
ÔÛ phía Nam, ñaëc bieät laø vuøng Traán Taây thaønh, Khôme laø toäc ngöôøi thieåu soá
chuû yeáu, trieàu ñình chuû tröông meàm deûo “phuû duï”, “laáy giaùo hoùa laøm ñaàu”. Vì
theá, söï nghieäp giaùo duïc ngaøy caøng ñöôïc ñaåy maïnh cuøng vôùi coâng cuoäc oån ñònh
traät töï, ñôøi soáng kinh teá cuûa cö daân. Töø naêm 1830 trôû ra, taïi vuøng Traán Taây roäng
lôùn, ñoäi nguõ hoïc quan ñaõ coù maët ôû nhieàu nôi. Hoï khoâng quaûn vaát vaû, khoù khaên
laën loäi veà caùc vuøng xa xoâi, heûo laùnh ôû Nam Vang, Sôn Phuù, Haûi Ñoâng, Haûi Taây,
Kha Laâm, Quaûng Bieân, Chaân Thaønh, Ba Nam “daïy cho con em thoå daân hoïc noùi,
vieát tieáng Kinh”. Ñeán naêm Minh Maïng thöù 20 (1839), ôû Traán Taây coù 5 phuû, 23
huyeän xin ñaët giaùo thuï, huaán ñaïo. Sau moät thôøi gian hoaït ñoäng, ñeán naêm 1842,
Thieäu Trò thöù hai, nhaø Nguyeãn ñaõ ruùt heát giaùo quan khoûi Traán Taây.
Töø trieàu Minh Maïng ñeán Thieäu Trò vaø Töï Ñöùc, vieäc boå nhieäm giaùo quan caùc
caáp cho caùc ñòa haït thieåu soá ñeàu tuaân thuû nguyeân taéc döïa vaøo só soá hoïc sinh
nhaäp tröôøng vaø trình ñoä phaùt trieån hoïc vaán cuûa ñòa phöông. Naêm 1847, vua Thieäu
Trò ñaõ neâu: “Vieäc giaùo hoïc laø chính trò lôùn cuûa trieàu ñình, caùc tænh Nam tröïc, Baéc
tröïc ñeàu ñaët moät ñoác hoïc daïy baûo hoïc sinh ñeå taùc thaønh nhaân taøi. Trong soá ñoù
caùc tænh Phuù Yeân, Khaùnh Hoøa, Bình Thuaän veà taû kyø, tænh Haø Tieân ôû Nam Kyø;
caùc tænh Quaûng Yeân, Thaùi Nguyeân, Höng Hoùa, Tuyeân Quang, Cao Baèng, Laïng
Sôn ôû bieân giôùi Baéc Kyø, tröôùc vì soá hoïc troø ít, neân hoïc chính taïi caùc haït aáy, hoaëc
taïm ñình bôùt ñi, hoaëc coøn boû khuyeát, ñoù laø tuøy thôøi maø xeáp ñaët coâng vieäc phaûi
nhö theá, nay vaên hoùa ngaøy moät thònh, só soá theâm nhieàu neân löôïng ñaët chuyeân ty
cho roäng ñöôøng taùc thaønh. Chuaån cho hai boä Laïi, Leã, hoäi ñoàng tra roõ soá hoïc troø
229
caùc haït aáy, nôi naøo hieän nay theâm nhieàu leân hôn tröôùc, neân ñaët ñoác hoïc ñeå giuùp
vaøo vieäc giaûng taäp, nôi naøo chöa nhieàu hoïc troø, haõy taïm ñeå nhö tröôùc, coát cho
xaùc ñaùng, khoâng sai, phaûi baøn cho oån thoûa”(6).
Tuaân theo nghò ñònh treân, cho ñeán nhöõng naêm ñaàu cuûa thaäp kyû thöù 5, döôùi
trieàu Töï Ñöùc caùc tænh Khaùnh Hoøa, Bình Thuaän, Haø Tieân, Quaûng Yeân, Höng Hoùa,
Tuyeân Quang, Cao Baèng, Thaùi Nguyeân, Laïng Sôn vì “soá hoïc troø chöa theâm nhieàu
leân” neân vaãn chöa ñöôïc pheùp ñaët ñoác hoïc. Vôùi chöùc giaùo thuï, huaán ñaïo chuyeân
traùch cho phuû, huyeän hoaëc cuïm huyeän thì nhaø Nguyeãn vaãn boá trí, saép xeáp, ñieàu
chuyeån tuøy theo nhu caàu thöïc teá cuûa töøng ñòa phöông.
Böôùc ñaàu thöïc thi chính saùch phoå caäp giaùo duïc Nho hoïc ôû caùc vuøng daân
toäc thieåu soá trình ñoä vaên hoùa coøn laïc haäu, daân cö thöa thôùt, sinh soáng raûi raùc,
giao thoâng coøn khoù khaên caùch trôû, hoïc troø ít oûi thì vieäc aùp duïng cheá ñoä toång
giaùo laø thích hôïp, coù hieäu quaû. Moâ hình giaùo duïc nhoû, phaân taùn cuûa toång giaùo
coøn toàn taïi laâu daøi ôû caùc tænh daân cö thieåu soá cho ñeán tröôùc Caùch maïng thaùng
Taùm naêm 1945.
Vôùi noã löïc cuûa trieàu Minh Maïng, ñeán cuoái thaäp kyû thöù ba, maøng löôùi giaùo
chöùc ñaõ traûi roäng haàu khaép caùc ñòa baøn daân toäc thieåu soá (tröø Thuûy Xaù vaø Hoûa
Xaù ôû röøng nuùi Taây Nguyeân). Sang trieàu Thieäu Trò, Töï Ñöùc, ñoäi nguõ giaùo quan naøy
ñöôïc cuûng coá vaø ñieàu chænh theâm cho töông öùng vôùi nhu caàu phaùt trieån giaùo duïc
cuï theå cuûa töøng nôi. Nhaø Nguyeãn khoâng ñoøi hoûi hoï phaûi coù hoïc vaán cao nhöng
phaûi coù ñaïo ñöùc, coù taâm vôùi ngheà, coù kinh nghieäm hoaït ñoäng thöïc tieãn ôû vuøng
daân toäc vaø quan troïng hôn laø phaûi thaám nhuaàn trieät ñeå muïc ñích cuûa chính saùch
giaùo duïc. Hoï laø sôïi daây noái theå hieän “ñöùc yù” cuûa chính quyeàn trung öông vôùi caùc
daân toäc thieåu soá, laø khaâu quyeát ñònh söï thaønh coâng hay thaát baïi cuûa söï nghieäp
giaùo duïc. Ñieåm maáu choát ñeå ñoäi nguõ giaùo chöùc trieån khai hoaït ñoäng giaùo duïc
hieäu quaû laø hoï phaûi traùnh tö töôûng “kyø thò bæ thöû”, khoâng ñöôïc mieät thò “thoå daân”,
phaûi “coi daân Thoå cuõng nhö daân Kinh ñeàu laø toâi con cuûa trieàu ñình”. Ñieàu naøy
ñaõ ñöôïc vua Minh Maïng nhaán maïnh, nhaéc laïi nhieàu laàn trong caùc chæ, duï. Söû cuõ
cuõng ghi laïi coáng hieán cuûa moät soá quan chöùc nhaø Nguyeãn trong coâng cuoäc “gaây
döïng vaø chaán höng vaên hoùa” ôû caùc vuøng thieåu soá. Ñoù laø Traàn Döông Quang, ñoã
cöû nhaân naêm Minh Maïng thöù 18 (1837), “boå tri huyeän Laïc An, ôû huyeän ñeàu laø
daân Man, phong tuïc chaát phaùc loã ñoän thích muùa haùt, Döông Quang ñem ba ñieàu
daïy baûo, laïi sai moãi aáp löïa moät hai ngöôøi khaù giaû tôùi huyeän ñeå hoïc, daân ñeàu
theo quy öôùc… Gaëp luùc Tam Tuyeân toång ñoác laø Nguïy Khaéc Tuaàn, tieán cöû leân
vua, cho laø ôû huyeän ñöôïc lieâm bình, khoâng nhieãu daân, neân coù chæ cho Traàn
Döông Quang trò daân ñöôïc lieâm bình maø vaên hoïc cuõng khaû quan, laäp töùc boå
duïng tri phuû Laâm Thao”(7), roài Toâ Traân, ñoã tieán só naêm Minh Maïng thöù 7 (1826),
khi laøm AÙn saùt söù Thaùi Nguyeân döôùi trieàu Thieäu Trò “thaáy nôi bieân giôùi ít vaên
hoïc, Traân thöôøng tuï hoïp caùc hoïc troø, laøm thôøi khoùa giaûng daïy ñeå chaán höng vieäc
hoïc”(8), ñeán AÙn saùt Tuyeân Quang Leâ Hieán Höõu vaø Boá chính Cao Baèng Buøi AÙi cuûa
trieàu Töï Ñöùc ñaõ doàn taâm huyeát, tìm bieän phaùp ñem laïi cho neàn giaùo duïc Nho
hoïc nôi bieân aûi phía Baéc böôùc chuyeån bieán ñaùng keå.
230
II. TÌNH HÌNH HOÏC TAÄP ÔÛ CAÙC VUØNG THIEÅU SOÁ
Ñeå xaây döïng moät neàn hoïc vaán Nho giaùo thoáng nhaát, cho caùc toäc ngöôøi thieåu
soá coøn ñang ôû tình traïng vaên hoùa laïc haäu, chæ boù heïp trong ngoân ngöõ vaø vaên töï
cuûa rieâng mình, nhaø Nguyeãn maø tröôùc tieân laø vua Minh Maïng chuû tröông phoå caäp
giaùo duïc cho hoï ôû trình ñoä thaáp. Vì theá, muïc ñích cuûa chöông trình hoïc taäp laø
hoïc troø chæ caàn “hieåu vaø noùi ñöôïc tieáng Kinh”, “ñoïc ñöôïc vaên töï chöõ Haùn”. Haøng
naêm, nhaø nöôùc ban caáp saùch kinh ñieån Nho gia cho caùc vuøng thieåu soá. Nhöõng
saùch naøy ñöôïc bieân soaïn ôû trình ñoä sô löôïc ñuû ñeå hoïc troø thaám daàn chöõ nghóa
thaùnh hieàn ôû yeâu caàu thaáp. Ñeå hoïc troø “mau bieát chöõ, bieát ñoïc saùch” thì neàn neáp
hoïc taäp phaûi ñöôïc duy trì ñeàu ñaën haøng ngaøy.
Thôøi Minh Maïng, do vieäc hoïc taäp môùi ôû giai ñoaïn khôûi ñoäng, neân soá hoïc troø
coøn ít, phaân boá laïi raûi raùc, só soá thay ñoåi thöôøng xuyeân chaúng haïn nhö ôû huyeän
Tieân Yeân, Hoaønh Boà, Vaïn Ninh (thuoäc tænh Quaûng Yeân) moãi huyeän chæ coù vaøi ba
hoïc troø. Vì theá, trieàu ñình chuû tröông khoâng ñaàu tö xaây döïng tröôøng lôùp coá ñònh,
khoâng nhaát thieát phaûi phaân boå moät guoàng maùy giaùo chöùc nhö nhau ôû caùc ñòa
phöông. Tuøy theo tình hình cuï theå ñeå xaây döïng tröôøng, lôùp. Ñòa phöông naøo coù
hoïc troø nhieàu, thì nôi ñoù seõ ñöôïc choïn laøm ñòa ñieåm môû lôùp vaø öu tieân ñieàu ñoäng
giaùo chöùc ñieàu haønh. Naêm Minh Maïng thöù 20 (1839), do soá hoïc troø hai huyeän Ba
Phong, Yeân Höng taêng leân, moät giaùo thuï quaûn vieäc hoïc khoâng ñuû, neân tröôøng hoïc
ñöôïc pheùp dôøi veà huyeän lî Yeân Höng vaø Ba Phong, ñoàng thôøi boå sung ñeå moãi
nôi coù theâm moät quan huaán ñaïo.
Vuøng ñoàng baèng soâng Cöûu Long, taïi caùc tænh Bieân Hoøa, Gia Ñònh, Vónh Long,
Haø Tieân, ngöôøi Khôme thöôøng cho con em tôùi chuøa chieàn ñeå nhôø caùc sö taêng daïy
doã. Giôùi sö taêng laø linh hoàn cuûa ngöôøi Khôme. Khoâng chæ giôùi haïn trong phaïm vi
toân giaùo, nhaø sö coøn coù vai troø quan troïng trong coäng ñoàng töø saûn xuaát ñeán caùc
nghi leã coâng coäng vaø hoïc haønh. Do ñoù, trong thôøi gian vaøo chuøa, con em ngöôøi
Khôme khoâng chæ hoïc Phaät phaùp maø coøn ñöôïc hoïc ngoân ngöõ, vaên töï vaø vaên hoùa
cuûa daân toäc hoï. Tröôùc taäp tuïc laâu ñôøi ñaõ aên saâu beùn reã trong ñôøi soáng toäc ngöôøi
Khôme, trieàu Minh Maïng ñaõ maïnh daïn ñeà xuaát chuû tröông ñöa giaùo duïc Nho hoïc
vaøo thay theá. Naêm Minh Maïng thöù 19 (1838), nhaø vua ñaõ ban chæ duï tôùi caùc tænh
Vónh Long, An Haø: “Khuyeán duï con em caùc thoå daân trong haït thöôøng ñeán hoïc taäp
chöõ Haùn ra caùc tröôøng sôû, giaùo huaán caùc phuû, huyeän, khoâng ñöôïc theo taäp tuïc huû
laäu, chæ hoïc taïi caùc nhaø chuøa ngöôøi Mieân”(9). Hoïc sinh tôùi lôùp ñöôïc mieãn moïi
khoaûn ñoùng goùp vì nhaø nöôùc ñaõ chu caáp ñuû löông thaùng cho thaày daïy.
Xaây döïng neàn giaùo duïc Nho hoïc cho caùc vuøng thieåu soá laø söï nghieäp khoù
khaên, gian khoå, laâu daøi, ñoøi hoûi phaûi kieân trì, duy trì thöôøng xuyeân neàn neáp hoaït
ñoäng. Nhöng, ñeå ruùt ngaén thôøi gian, laøm taêng soá löôïng, vaø môû roäng vuøng ngöôøi
thieåu soá bieát noùi tieáng Kinh, thaám daàn “vaên phong ngöôøi Kinh”, trieàu ñình ñaõ coù
giaûi phaùp tích cöïc: ña daïng hoùa giaùo duïc. ÔÛ caùc ñòa phöông phía Nam, ñieån hình
laø ôû moät vaøi tænh ñoàng baèng soâng Cöûu Long coù nhieàu toäc ngöôøi thieåu soá vaø Traán
Taây thaønh, trieàu Minh Maïng coá gaéng boá trí cho “ngöôøi Kinh ôû xen keõ vôùi ngöôøi
231
Laïp”. Thoâng qua sinh hoaït giao tieáp haøng ngaøy ngöôøi Kinh vaø ngöôøi Laïp seõ “hieåu
tieáng nhau vaø tình yù thoâng nhau”. Ñaây laø saùng kieán cuûa quan Kinh löôïc söù Nam
Kyø Tröông Minh Giaûng vaø Tröông Ñaêng Queá.
ÔÛ Bình Thuaän, sau khi ñaõ xeáp ñaët vaø oån ñònh boä maùy haønh chính, vua Minh
Maïng yeâu caàu AÙn saùt söù Nguyeãn Quoác Caåm thöû aùp duïng bieän phaùp “cho moät,
hai traêm ngöôøi Thoå ñeán tænh laøm vieäc”, “theo söï chæ daãn cuûa quan ngöôøi Kinh”,
ñeå cho hoï “taäp quen tieáng Kinh”, “daàn nhieãm phong hoùa ngöôøi Kinh”. Ñaây khoâng
phaûi laø bieän phaùp giaùo duïc laâu daøi, cô baûn nhö môû tröôøng lôùp chính quy cho
caùc ñoái töôïng treû ñang ñoä tuoåi nhaäp hoïc, nhöng mang tính ñaïi chuùng hôn, ñi
daàn moät caùch töï nhieân vaøo ñaïi ña soá ngöôøi lao ñoäng thuoäc caùc löùa tuoåi khoâng
coù ñieàu kieän haøng ngaøy caép saùch ñi hoïc.
Sau hôn 10 naêm beàn bæ nhen nhoùm vaø môû roäng daàn hoaït ñoäng giaùo duïc,
ñeán trieàu Thieäu Trò ôû moät soá huyeän vuøng cao phía Baéc, ñaõ coù nhöõng tín hieäu
khaû quan. Theo taáu trình cuûa thöï Toång ñoác Sôn – Höng – Tuyeân Nguyeãn Ñaêng
Giai, ôû Tuyeân Quang vì “nhieàu ngöôøi thoå muïc muoán cho con em theo hoïc”,
neân ñaõ “xin döïng nhaø hoïc cuûa tænh vaø ñaët giaùo thuï ñeå giaûng taäp”. Tuy vaäy,
haøng naêm vaøo kyø khaûo khoùa, hoïc troø vaãn phaûi ñeán Sôn Taây ñeå öùng haïch. Vua
Thieäu Trò chuaån y vaø cho thöïc hieän ñeà nghò aáy. Ñieàu naøy chöùng toû hoïc löïc cuûa
moät soá hoïc troø ngöôøi daân toäc ñaõ vöôït xa trình ñoä phoå caäp tieåu hoïc. Ñeán naêm
1856, AÙn saùt Tuyeân Quang Leâ Hieán Höõu xin cho hoïc troø thuoäc tænh ñöôïc toå
chöùc khaûo khoùa rieâng thay vì tröôùc kia phaûi “phuï leä” vaøo Sôn Taây, oâng neâu lyù
do “vì hoïc taäp cuûa con em thoå daân ñaõ tieán ích”, moãi kyø khaûo coù tôùi treân döôùi
40, 50 quyeån öùng haïch, trong ñoù, coù theå laáy ñoã ñöôïc ñeán hôn 20 quyeån. Cuøng
vôùi Tuyeân Quang, Höng Hoùa cuõng xin ñöôïc töï toå chöùc hoäi ñoàng khaûo haïch hoïc
troø cuûa tænh, khoâng phaûi phuï khaûo vaøo Sôn Taây. ÔÛ tænh Cao Baèng, vua Töï Ñöùc
cuõng cho döïng nhaø hoïc ôû phuû Truøng Khaùnh vì soá hoïc sinh ngaøy moät ñoâng.
Tröôùc trình ñoä hoïc vaán cuûa hoïc troø ñöôïc naâng cao hôn tröôùc, trieàu Töï Ñöùc baét
ñaàu ñaët ngaïch hoïc sinh ôû caùc tænh bieân giôùi: Cao Baèng, Laïng Sôn, Thaùi Nguyeân,
Tuyeân Quang, Höng Hoùa, Quaûng Yeân. Ñaây laø ñeà xuaát cuûa Boá chính Cao Baèng Buøi
AÙi ñaõ ñöôïc trieàu ñình chuaån y vaø trieån khai. Môû ngaïch tuyeån naøy trieàu ñình ñaõ
ñöa ra höôùng daãn cuï theå: “Choïn ngöôøi hoïc troø naøo tö chaát toát maø ham hoïc, moãi
tænh laáy 3, 4 teân hoaëc 5, 6 teân, boå laøm haïng hoïc sinh, chuaån tröø cho vieäc ñi lính,
taïp dòch. Veà vieäc khaûo haïch vaø caáp löông cho aên hoïc, cuõng gioáng nhö hoïc sinh
caùc tænh töø Quaûng Bình trôû vaøo Nam”(10).
III. ÑAØO TAÏO BOÄ MAÙY QUAN LAÏI CHO CAÙC VUØNG DAÂN TOÄC THIEÅU SOÁ
Tröôùc thôøi Nguyeãn, trong boä maùy haønh chính cuûa caùc vöông trieàu cuõng coù
moät soá quan laïi ngöôøi Kinh noùi ñöôïc tieáng vaø am hieåu phong tuïc cuûa ñoàng baøo
daân toäc ñeå laøm nhieäm vuï thoâng dòch, cung caáp cho chính quyeàn trung öông tình
hình cuûa caùc vuøng thieåu soá. Ñeán trieàu Minh Maïng, khi thöïc hieän cuoäc caûi caùch
haønh chính, nhaø vua muoán quaûn lyù tröïc tieáp vaø thay ñoåi daàn boä maët cuûa caùc
232
vuøng thieåu soá treân moïi phöông dieän neân raát chuù troïng ñaøo taïo ñoäi nguõ quan chöùc
ngöôøi thieåu soá vaø ngöôøi Kinh laøm vieäc laâu daøi ôû caùc ñòa baøn naøy.
Naêm 1836, Minh Maïng ra leänh tìm ngöôøi Kinh bieát chöõ Haùn laïi “am töôøng
chöõ Chieâm, chöõ Ni” ñeå môû lôùp daïy tieáng caùc daân toäc. Taïi caùc tænh Bình Thuaän,
Tuyeân Quang choïn con em keû só vaø nhaân daân “cho hoïc chöõ vaø tieáng cuûa ngöôøi
Chieâm, ngöôøi Ni, Thanh, Thoå”. ÔÛ tænh Vónh Long, An Haø, quan ñòa phöông cuõng
ñöôïc leänh xeùt choïn “nhöõng ngöôøi Kinh minh maãn, bieát chöõ Haùn” ñeå taäp trung
hoïc chöõ Mieân. Haøng thaùng thaày giaùo ñöôïc caáp löông 1 quan 5 tieàn, 1 phöông
gaïo. Hoïc troø ñöôïc caáp hoïc boång 1 quan tieàn, 1 phöông gaïo. Caû thaày vaø troø ñeàu
ñöôïc mieãn taïp dòch, söu binh.
Ñoái vôùi hoïc troø ngöôøi thieåu soá, vua Minh Maïng cuõng aân duïng, ñaõi ngoä nhöõng
ngöôøi thaønh thaïo chöõ Haùn. Naêm 1838, Minh Maïng ra chæ duï cho caùc tænh Vónh
Long, An Haø, xeùt trong tröôøng sôû cuûa giaùo huaán caùc phuû, huyeän “heã ai hoïc taäp
bieát ñöôïc vaên nghóa chöõ Haùn, quan laïi ñòa phöông löôïng xeùt cho laøm toång, lyù,
chöùc muïc, khieán cho hoïc taäp bieát nhöõng ñieàu khuyeân baûo”(11).
ÔÛ vuøng röøng nuùi Ngheä An, nhaø Nguyeãn cuõng cho chieâu tìm nhöõng ngöôøi
thoâng hieåu tieáng daân toäc thieåu soá trong haït ñeå ñieàu veà Kinh ñaûm traùch daïy tieáng
hoaëc “laøm vieäc huyeän”. Naêm 1836, ôû huyeän Ñeå Ñònh vaø Vónh Ñieän, quan tænh
Tuyeân Quang laø Traàn Ngoïc Laâm môû lôùp “daïy tieáng Thoå, chöõ Thoå”. Lôùp hoïc naøy
do thaày giaùo ngöôøi Thoå “daïy cho 5, 6 con em só töû ôû trong haït”.
Nhaø Nguyeãn ñaåy maïnh keá hoaïch ñaøo taïo quan laïi, chöùc dòch ngöôøi thieåu soá
cho boä maùy haønh chính caùc caáp. Vieäc choïn löïa ñöôïc tieán haønh töø trong lôùp hoïc
cuûa con em daân toäc do nhaø nöôùc toå chöùc. Ñaây laø chuû tröông mang tính tích cöïc,
thieát thöïc vì vöøa khuyeán khích hoïc troø noã löïc hoïc taäp, vöøa nhaèm tuyeån löïa, cung
caáp cho trieàu ñình moät ñoäi nguõ quan chöùc môùi ngöôøi daân toäc, khaùc veà chaát so
vôùi taàng lôùp “thoå quan” cuõ. Hoï vöøa thaám nhuaàn ñöôïc “phong hoùa ngöôøi Kinh”
laïi coù naêng löïc ñieàu haønh coâng vieäc ñòa phöông.
Nhaø Nguyeãn daønh öu tieân ñaëc bieät cho hoïc sinh ngöôøi daân toäc. Hoï ñöôïc ñaëc
caùch höôûng tieâu chuaån “aân coáng sinh” veà Quoác töû giaùm hoïc taäp maø khoâng caàn
phaûi qua caùc kyø khaûo haïch ngaët ngheøo nhö coáng sinh ngöôøi Kinh. Söï hieän dieän
cuûa ñoái töôïng hoïc troø môùi naøy ñaõ ñaùnh daáu söï thay ñoåi cuûa Quoác töû giaùm Hueá
theá kyû XIX so vôùi caùc theá kyû tröôùc. Laàn ñaàu tieân trong thaønh phaàn hoïc sinh Quoác
töû giaùm coù theâm dieän öu ñaõi laø con em vuøng daân toäc ít ngöôøi khoâng phaân bieät
nguoàn goác xuaát thaân laø daân hay quan laïi, chöùc dòch. Chuû tröông bình ñaúng naøy
laø saùng kieán cuûa vua Minh Maïng, môû ñaàu baèng aân duï naêm thöù 19 (1838): “Caùc
thoå huyeän, chaâu ôû caùc tænh Tuyeân Quang, Cao Baèng, Thaùi Nguyeân, Laïng Sôn,
Höng Hoùa, Quaûng Yeân ôû Baéc Kyø, ñeàu coù ñaët löu quan ñeå cai trò, cuõng muoán
khieán cho nhaân daân vuøng ñoù hun ñuùc, tieâm nhieãm, troâng nhau laøm neân ñeå coù
ñöôøng tieán thaân, nhöõng ngöôøi vui loøng döïa vaøo trieàu ñình ñeå xem phong hoùa,
töôûng cuõng chaúng thieáu gì. Vaäy cho thöôïng ty caùc tænh aáy, xeùt trong haït, khoâng
cöù con em thoå quan hay con em nhaø daân, cuõng khoâng cöù hoïc ñuû vaên theå ba
233
tröôøng, ai laø ngöôøi tuaán tuù thoâng minh, cho ra ñöa vaøo Kinh, giao cho quan Quoác
töû giaùm daïy cho hoïc taäp”(12). Nhôø chuû tröông “öu aùi” aáy maø Nho sinh ngöôøi thieåu
soá ñaàu tieân laø Tröông Ñaêng Tuyeån thuoäc tænh Laïng Sôn ñaõ ñöôïc vaøo Quoác töû
giaùm hoïc vaø ñöôïc höôûng hoïc boång haøng thaùng, mieãn tröø binh thueá, taïp dòch.
So vôùi coáng sinh ngöôøi Kinh, hoïc sinh “aân coáng” ngöôøi daân toäc ñöôïc höôûng
“aân ñieån” roäng raõi hôn. Hoï khoâng bò giôùi haïn veà quy ñònh ngaïch soá vaøo Giaùm
(coáng sinh moãi phuû chæ ñöôïc tieâu chuaån 1 ngöôøi/naêm), hoï khoâng bò aán ñònh tuoåi
taùc (coáng sinh tuoåi phaûi 40 trôû leân) vaø khoâng phaûi qua voøng khaûo haïch ngaët
ngheøo nhö coáng sinh.
Naêm Thieäu Trò thöù nhaát (1841), moät hoïc sinh thieåu soá ôû Thaùi Nguyeân xin vaøo
Giaùm hoïc nhöng töï lo moïi phí toån. Vua nghe thaáy, noùi raèng: “Thaùi Nguyeân laø
tænh ôû nôi bieân vieãn, theá maø ngöôøi hoïc sinh aáy laïi coá chí ñeán kinh ñoâ ñeå ñöôïc
bieát vaên vaät cheá ñoä cuûa nöôùc nhaø, cuõng ñaùng khen”(13). Theo leänh vua, ngöôøi
hoïc troø aáy ñöôïc vaøo hoïc vaø höôûng cheá ñoä hoïc boång nhö aám sinh moät thaùng tieàn
2 quan, 2 phöông gaïo.
Naêm 1843, vua Thieäu Trò gia aân cho caùc tænh bieân giôùi phía Baéc ñöôïc cöû
coáng sinh theo ngoaïi leä “ñeå khuyeán khích nôi bieân thuøy ôû xa maø meán hoïc”.
Ñeán naêm 1844, ôû Quoác töû giaùm coù 1 hoïc sinh Cao Baèng, 2 hoïc sinh Laïng Sôn,
1 hoïc sinh Tuyeân Quang, 1 hoïc sinh Höng Hoùa vaø 1 hoïc sinh Thaùi Nguyeân.
Nhaø Nguyeãn ñaëc bieät chieáu coá ñeán ñieàu kieän giaùo duïc coøn khoù khaên ôû ñòa
baøn thieåu soá, neân trong vaøi naêm ñaàu, hoïc sinh “aân coáng” cuûa Quoác töû giaùm vaãn
chöa phaûi theo leä saùt haïch nhö coáng sinh ngöôøi Kinh maø vaãn ñöôïc chu caáp hoïc
boång theo cheá ñoä cuûa “giaùm sinh haïng thöù: “haøng thaùng lónh 2 quan tieàn, 1
phöông gaïo. Neáu sau vaøi naêm, hoï phaûi öùng haïch thì cuõng ôû trình ñoä thaáp hôn
so vôùi quy cheá chung. Ñaàu baøi saùt haïch laø do giaùo quan Quoác töû giaùm soaïn
rieâng cho ñoái töôïng hoïc sinh thieåu soá nhaèm kieåm tra möùc ñoä tieán boä vaø cuõng
ñeå khích leä söï noã löïc phaán ñaáu trong hoïc taäp cuûa hoï. Nho sinh ngöôøi Laïng Sôn
laø Noâng Ñaêng Tuyeån vaø Döông Ngoïc Chaán vaøo hoïc ñaõ ñöôïc 4 ñeán 6 naêm, löïc
hoïc vaãn chöa theo kòp trình ñoä chung cuûa Quoác hoïc nhöng vaãn chieáu coá gia
haïn theâm 2 naêm tieáp vaø höôûng löông cuûa “giaùm sinh haïng thöù”. Neáu so saùnh
vôùi ñoái töôïng toân sinh, aám sinh ôû Quoác töû giaùm, thì coù theå thaáy raèng giaùm sinh
ngöôøi thieåu soá vaãn ñöôïc höôûng nhöõng bieät ñaõi hôn.
Nhaø Nguyeãn ñoäc toân Nho giaùo nhöng cuõng raát chuoäng thöïc tieãn, töø vua Minh
Maïng ñeán Töï Ñöùc ñeàu chuû tröông ñaøo taïo quan laïi, vieân chöùc ngay trong coâng
vieäc thöïc teá haøng ngaøy. Neáu chæ troâng chôø vaøo nguoàn ñaøo taïo theo tröôøng lôùp
chính quy thì thôøi gian hoïc laïi quaù daøi, soá löôïng quan chöùc quaù ít, khoâng ñuû ñeå
ñaùp öùng cho nhu caàu caàn thieát tröôùc maét. Vì theá, sau khi caûi caùch haønh chính, boå
“löu quan” ngöôøi Kinh, vua Minh Maïng vaãn ñeå caùc “thoå quan” ôû laïi cuøng hieäp
ñoàng laøm vieäc. OÂng baùc boû ñònh kieán cuûa AÙn saùt tænh Quaûng Yeân laø Nguyeãn Ñoàng
Khoa neâu trong taáu trình “caùc vieân chöùc neáu laø thoå muïc xuaát thaân, khoù hoaøn thaønh
nhieäm vuï”. OÂng khaúng ñònh bieän phaùp phoái hôïp laøm vieäc giöõa “thoå quan” vaø “löu
234
quan” laø bieåu thò tö töôûng “nhaát thò ñoàng nhaân” cuûa trieàu ñình. OÂng tin raèng nhöõng
vieân quan ngöôøi Thoå “chöa chaéc taát caû ñaõ laø ñaàn ñoän keùm coûi” vaø “ñaùm löu quan
ngöôøi Kinh chöa chaéc taát caû ñaõ laø ngöôøi coâng lieâm”(14). Quan troïng hôn, bieän phaùp
aáy phaûi ñaït ñöôïc muïc tieâu giaùo duïc-ñaøo taïo Nho hoïc ôû vuøng thieåu soá: “Caùc thoå
quan cuõ, chuaån cho hôïp löïc vôùi caùc quan ñöôïc boå ñeán laøm vieäc, ñeå cuøng giöõ gìn
nhau vaø ñöôïc hun ñuùc, thaám thía ñeå caøng ngaøy caøng thaám nhuaàn vaên phong”(15).
Töø muïc ñích, giaûi phaùp côûi môû aáy, vua Minh Maïng ñaõ ñi tôùi quyeát ñònh khoaùng
ñaït hôn. Naêm 1838, theo leänh vua, caùc tuaàn phuû, boá aùn, thöôïng ty caùc tænh bieân
giôùi Baéc Kyø: “Choïn ôû trong thoå daân, ai laø ngöôøi coù theå ñem quaân laøm vieäc thì
cuõng ñöôïc veà Kinh, do boä phaän phaùi laøm haønh taåu ôû caùc doanh veä, tuøy taøi boå
duïng, moãi tænh 3, 4 ngöôøi hoaëc 2, 3 ngöôøi cuõng ñöôïc. Ñoù laø loøng chí nhaân baùc aùi
cuûa traãm muoán cho daân tuaán tuù nôi bieân giôùi xa xoâi cuõng döï vaøo haøng laøm quan.
Quan ñòa phöông caùc ngöôi neân ñem yù chæ duï naøy tuyeân baûo roõ raøng khieán cho
vui loøng, töï gaéng laøm vieäc ñeå thoûa loøng taùc thaønh, neáu coù ngöôøi chæ muoán ôû yeân,
khoâng muoán dôøi ñi xa ñaâu thì cuõng khoâng cöôõng”(16). Leänh naøy coù hieäu löïc laâu
daøi nhaèm taïo cô hoäi cho nhöõng ngöôøi thieåu soá coù naêng löïc quaûn lyù coù theå veà “döï
vaøo haøng laøm quan” beân caïnh chöùc dòch ngöôøi Kinh ôû kinh kyø baát cöù luùc naøo.
Ñoäi nguõ quan laïi, vieân chöùc ngöôøi Kinh, ngöôøi thieåu soá naøy, veà laâu daøi, seõ taïo
thaønh maøng löôùi roäng raõi ñeå phoå bieán vaø thöïc hieän chính saùch daân toäc noùi chung,
chính saùch giaùo duïc noùi rieâng cuûa nhaø Nguyeãn ñoái vôùi caùc ñòa baøn daân toäc ít ngöôøi
trong caû nöôùc. Hoï laø lôùp ngöôøi quyeát ñònh söï caûi bieán daàn tình traïng laïc haäu, trì treä,
cuïc boä cuûa caùc vuøng thieåu soá. Ngoaøi moät soá ñöôïc boå nhieäm vaøo haøng nguõ laïi, dòch
ôû caùc caáp phuû, huyeän, chaâu ñeán toång, xaõ, hoï coøn ñöôïc ñieàu boå laøm giaùo chöùc. Trieàu
Töï Ñöùc, ôû huyeän Höng Hoùa, tænh Quaûng Trò, coù hoïc troø ngöôøi thieåu soá laø Toáng Ñöùc
Long ñaõ môû lôùp nhoùm hoïc 18 ngöôøi trong ñoù coù 8 ngöôøi ñaõ vieát ñöôïc chöõ Haùn.
Tröôùc ñoù haàu nhö caû huyeän “chöa coù ngöôøi naøo bieát chöõ”. Bieát ñöôïc tin naøy qua tôø
trình cuûa Sôn phoøng söù Quaûng Trò Phan Khaéc Kieäm, “vua cho laø hoïc troø ngöôøi Man
hôi bieát moä hoïc, chuaån cho chaâm chöôùc thöôûng vaûi, röôïu ñeå khuyeán khích. Toáng
Ñöùc Long ñöôïc thöïc thuï”(17) quyeàn toøng cöûu phaåm, sung laøm giaùo taäp huyeän.
Trong boä phaän nhöõng chöùc, laïi ngöôøi Kinh vaø ngöôøi thieåu soá bieát tieáng daân
toäc, tuøy theo naêng löïc, hoï ñöôïc choïn laøm thoâng dòch vieân ñaûm traùch vieäc
thoâng ngoân, laøm giao thoâng vaø baùo caùo vieân khi “höõu söï”, höôùng daãn söù boä,
phieân dòch caùc vaên baûn tieáng daân toäc ra chöõ Haùn vaø ngöôïc laïi. Döôùi trieàu
Minh Maïng, thoâng dòch ñöôïc coi troïng, soá löôïng coøn thieáu nhieàu so vôùi nhu
caàu. Hoï ñöôïc xeáp vaøo haøng baùt phaåm. Khi ñòa baøn thieåu soá xaûy ra “söï bieán”
thì raát caàn ñeán hoï ñeå laøm coâng taùc “daân vaän”. Naêm 1840, ôû huyeän Haø AÂm,
phuû Tónh Bieän, tænh Haø Tieân, moät soá thoå quan lieân keát vôùi ngöôøi Xieâm “laøm
phaûn”. Trieàu ñình laäp töùc phaùi nhöõng ngöôøi “bieát tieáng Thoå, tieáng Chaøm” ñeán
vaän ñoäng “daân ñòa phöông noåi loaïn” sôùm quay veà quy phuïc chính quyeàn trung
öông. Do chuû tröông ñaøo taïo thöôøng xuyeân quan laïi ngöôøi Kinh vaø ngöôøi thieåu
soá am hieåu ngoân ngöõ vaø vaên hoùa cuûa töøng ñòa haït daân toäc, ñeán trieàu Töï Ñöùc,
soá löôïng ñaõ taêng leân roõ reät. Hoï khoâng nhöõng laø nguoàn löïc troïng yeáu giuùp nhaø
235
Nguyeãn “traán trò” khi tình hình baát oån, maø coøn goùp phaàn ñaéc löïc vaøo coâng
cuoäc oån ñònh traät töï, an ninh vuøng thieåu soá thôøi kyø “haäu bieán”. Vì theá naêm
1842, vua Thieäu Trò sai quan tænh Gia Ñònh “choïn trong nhöõng vieân thuoäc tænh,
vieân naøo am hieåu tieáng Man thì cho ñi ñeán caùc ñòa ñaàu doø thaùm ñeå bieát roõ
tình theá cuûa giaëc. Laïi, sau côn giaëc giaõ, phaøm caùc laøng maïc coù daân phaûi löu
taùn thì neân tìm nhieàu caùch chieâu duï, gia taâm voã veà ñeå hoï trôû laïi nhö cuõ”(18).
Sau hôn 20 naêm thöïc thi chính saùch giaùo duïc ñoái vôùi caùc vuøng daân toäc ít ngöôøi
treân ñaát nöôùc ta, nhaø Nguyeãn ñaõ ñaït ñöôïc thaønh quaû nhaát ñònh. Vieäc xaây döïng
ñöôïc caùc heä thoáng hoïc ñöôøng moâ hình vöøa vaø nhoû vôùi maïng löôùi giaùo chöùc ñoâng
ñaûo raûi khaép caùc ñòa baøn thieåu soá (tröø vuøng Thuûy Xaù, Hoûa Xaù ôû Taây Nguyeân), ñaëc
bieät söï xuaát hieän cuûa ngaïch hoïc sinh khaûo haïch caáp tænh ôû vuøng bieân giôùi phía
Baéc vaøo naêm 1855 laø thöïc tieãn soáng ñoäng minh chöùng cho hieäu quaû cuûa chính saùch
aáy veà caû hai phöông dieän: quy moâ vaø chaát löôïng. Trong ñieàu kieän lòch söû cuûa Vieät
Nam nöûa ñaàu theá kyû XIX, Nho giaùo ñang laø heä tö töôûng chính thoáng thì nhaø Nguyeãn
cuõng khoâng theå traùnh khoûi nhöõng haïn cheá nhaát ñònh cuûa thôøi ñaïi. Ra ñôøi vì muïc
ñích tieán boä: cuûng coá khoái thoáng nhaát quoác gia, baûo veä cöông giôùi cuûa Toå quoác,
chính saùch giaùo duïc cuûa nhaø Nguyeãn ñaõ cung caáp nhöõng baøi hoïc thieát thöïc, boå ích
cho söï nghieäp vaên hoùa, giaùo duïc cuûa caùc daân toäc ít ngöôøi trong thôøi ñaïi ngaøy nay.
CHUÙ THÍCH
1. Quoác söû quaùn trieàu Nguyeãn, Ñaïi Nam thöïc luïc chính bieân, taäp 20, Nxb Khoa hoïc xaõ hoäi, Haø Noäi 1968,
tr. 198.
2. Quoác söû quaùn trieàu Nguyeãn, Ñaïi Nam nhaát thoáng chí, taäp 5, Nxb Khoa hoïc xaõ hoäi, Haø Noäi 1971, tr. 124.
3. Quoác söû quaùn trieàu Nguyeãn, Ñaïi Nam hoäi ñieån söï leä, taäp 2, Nxb Thuaän Hoùa, Hueá 1993, tr. 145.
4. Ñaïi Nam hoäi ñieån söï leä, taäp 2, Sñd, tr. 148.
5. Quoác söû quaùn trieàu Nguyeãn - Minh Meänh chính yeáu, taäp 1, UÛy ban dòch thuaät - Boä Vaên hoùa vaø Giaùo
duïc Thanh nieân xuaát baûn, Saøi Goøn 1974, tr. 240.
Söû nhaø Nguyeãn cheùp nhaàm Thuûy Xaù laø Hoûa Xaù. Naêm Minh Maïng thöù 10 (1829), laàn ñaàu tieân nöôùc Thuûy
Xaù sai ñoaøn söù boä do Ma Dieân, Ma Xuaân caàm ñaàu ñeán traán Phuù Yeân xin daâng leã coáng leân trieàu ñình
Nguyeãn. Do söï nhaàm laãn cuûa ngöôøi phieân dòch, keå töø ñoù ñeán heát ñôøi Minh Maïng, trieàu ñình vaãn nghó hoï
laø söù giaû cuûa nöôùc Hoûa Xaù. Maõi ñeán naêm Thieäu Trò thöù nhaát (1841), nöôùc Hoûa Xaù môùi sai söù ñeán coáng.
6. Ñaïi Nam hoäi ñieån, taäp 2, Sñd, tr. 151.
7. Quoác söû quaùn trieàu Nguyeãn, Ñaïi Nam chính bieân lieät truyeän, taäp 4, Nxb Thuaän Hoùa, Hueá 1993, tr. 195.
8. Ñaïi Nam lieät truyeän, taäp 4, Sñd, tr. 29.
9. Minh Meänh chính yeáu, taäp 6, Sñs, tr. 291.
10. Ñaïi Nam thöïc luïc, taäp 28, Sñd, tr. 171.
11. Minh Meänh chính yeáu, taäp 3, Sñd, tr. 291.
14. Minh Meänh chính yeáu, taäp 6, Sñd, tr. 183.
236
CAÙC NHAØ KHOA BAÛNG
TRONG BOÄ MAÙY NHAØ NÖÔÙC TRIEÀU NGUYEÃN
Nguyeãn Ngoïc Quyønh*
I. VIEÄC SÖÛ DUÏNG VAØ ÑAÕI NGOÄ ÑOÁI VÔÙI NHÖÕNG NGÖÔØI ÑOÃ ÑAÏT
ÔÛ Vieät Nam, giaùo duïc vaø khoa cöû Nho hoïc luoân ñöôïc caùc trieàu ñaïi phong
kieán coi laø phöông tieän chuû yeáu ñeå ñaøo taïo vaø tuyeån choïn nhaân taøi cho boä maùy
nhaø nöôùc. Vua Gia Long cho raèng: “Khoa muïc laø con ñöôøng baèng phaúng cuûa hoïc
troø, thöïc khoâng theå thieáu ñöôïc. Phaûi giaùo duïc thaønh taøi, sau thi Höông, thi Hoäi laàn
löôït ñöôïc cöû haønh thì ngöôøi hieàn taøi noái nhau leân giuùp vieäc”(1). Naêm 1807, vua
Gia Long môû khoa thi Höông ñaàu tieân, naêm 1822 vua Minh Meänh môû khoa thi
Hoäi vaø thi Ñình ñaàu tieân. Töø ñoù trôû ñi, caùc khoa thi lieân tieáp ñöôïc môû ra ñeå choïn
löïa nhöõng ngöôøi coù taøi naêng. Nhöõng ngöôøi ñaõ ñoã ñaït ñöôïc coi laø “röôøng coät” cuûa
quoác gia, ñöôïc nhaø nöôùc coi troïng.
Nhöõng thí sinh chæ ñoã moät, hai kyø seõ trôû veà queâ tieáp tuïc hoïc taäp, ñöôïc mieãn
coâng vieäc taïp dòch ôû ñòa phöông trong moät, hai naêm. Nhöõng ngöôøi ñoã ba kyø hoaëc
bò loaïi ôû kyø phuùc thí seõ laáy ñoã Tuù taøi. Nhöõng thí sinh vöôït qua ñöôïc kyø thi Höông,
truùng caùch caû boán kyø goïi laø Höông coáng. Ñeán naêm Minh Meänh 6 (1825) ñoåi goïi
laø Cöû nhaân. Ngöôøi ñoã ñaàu kyø thi Höông ñöôïc goïi laø Thuû khoa hay Giaûi nguyeân.
Cuøng ñoã trong kyø thi Höông nhöng nhöõng ngöôøi ñoã Cöû nhaân ñöôïc ra laøm quan,
coøn nhöõng ngöôøi ñoã Tuù taøi khoâng ñöôïc ra laøm quan, vì vaäy hoï phaûi thi laïi ñeå coá
gaéng ñaäu Cöû nhaân ñeå boå quan. Coù ngöôøi thi laïi hai, ba laàn thaäm chí boán laàn vaãn
chæ ñoã Tuù taøi thì seõ ñöôïc goïi laø oâng Tuù keùp, oâng Tuù meàn, oâng Tuù ñuïp.
Sau moãi khoa thi Höông ñeàu coù laäp danh saùch theo thöù töï ñieåm thi ñoã töø cao
ñeán thaáp ñeå öu tieân boå duïng. Neáu khuyeát chöùc Giaùo thuï, Huaán ñaïo seõ öu tieân cöû
boå nhöõng ngöôøi ñieåm cao. Neáu khuyeát chöùc Tri huyeän, Tri chaâu seõ öu tieân boå
nhöõng Cöû nhaân töøng giöõ chöùc Giaùo thuï, Huaán ñaïo, tieáp theo môùi ñeán caùc Cöû nhaân
taïi Quoác Töû Giaùm hoaëc ôû taïi queâ. Caùc Nho sinh ñoã kyø thi Höông neáu muoán chöa
ra laøm quan ngay seõ ñöôïc vaøo Quoác töû giaùm hoïc taäp, ñöôïc caáp hoïc boång trong 3
naêm ñeå thi Hoäi vaø thi Ñình, neáu chöa ñoã vaãn ñöôïc hoïc tieáp. Neáu muoán ra laøm
quan phaûi ñöôïc saùt haïch, neáu truùng seõ ñöôïc giöõ chöùc Tri huyeän hoaëc Giaùo thuï.
ÔÛ khoa thi Hoäi, nhöõng ngöôøi thi hoûng neáu xin veà nguyeân quaùn cuõng ñöôïc
chaáp nhaän. Soá coøn laïi neáu coù nguyeän voïng thì ñeàu ñöôïc ban aân cho vaøo hoïc ôû
Quoác Töû Giaùm chôø khoa thi tôùi, neáu khoâng sau 3 naêm seõ ñöôïc cöû laøm Haäu boå
ôû caùc tænh. Nhöõng ngöôøi naøy cuõng ñöôïc laäp danh saùch, ñôïi xem nôi naøo coù
* Thaïc só, Vieän Nghieân cöùu toân giaùo. Vieät Nam.
237
khuyeát chöùc Giaùo thuï, Huaán ñaïo thì seõ ñöôïc ñeà cöû, cuõng coù theå ñöôïc ñeà cöû laøm
Tri huyeän, Tri chaâu.
Naêm Töï Ñöùc naêm thöù 9 (1856), nhaø vua ban duï: “Caùc Cöû nhaân tình nguyeän
nhaäp Giaùm chôø khoa thi sau mieãn boå duïng. Caùc cöû nhaân döï thi khoâng ñoã nhöng
toång soá ñieåm cao boå laøm giaùo chöùc. Caùc Cöû nhaân tuoåi ñaõ treân 40 khoâng keå döï maáy
kyø, Cöû nhaân tuoåi treân 35 ñaõ döï qua 2 kyø thi Hoäi trôû leân, muoán tham döï chính söï,
neáu ôû ñòa phöông thì quan ñòa phöông laäp danh saùch, neáu ôû Quoác Töû Giaùm thì
Giaùm quan taïi ñaáy laäp danh saùch ñeå tö cho boä Laïi. Boä caên cöù ñeå laäp sôù taâu boå vaøo
haøm baùt phaåm, phaân phoái cho Luïc boä, Taøo cuïc, Haøn laâm, caùc Nha....”(2).
Caùc AÁm sinh, Giaùm sinh, Toân sinh thi Hoäi khoâng ñoã, neáu gaëp kyø tuyeån choïn
quan chöùc thì caùc quan ôû Quoác Töû Giaùm laäp danh saùch daâng leân, roài cho môû
kyø haïch khaûo xeùt vaên theå Tam tröôøng, ai truùng tuyeån, boä Laïi seõ phaân phaùi ñi
laøm Haäu boå. Caùc AÁm sinh döï thi neáu ñoã Cöû nhaân, Phoù baûng, Tieán só seõ öu tieân
boå duïng. Neáu ñoã Tuù taøi thì phaûi ôû laïi Quoác Töû Giaùm hoïc taäp, sau ñoù neáu thi
nhieàu kyø khoâng ñoã thì ñeán tuoåi 30 môùi ñöôïc tuyeån laøm quan.
Nhöõng ngöôøi ñoã Tieán só caäp ñeä (Ñeä nhaát giaùp) ñöôïc boå duïng ngay laøm Tri
phuû. Caùc Tieán só xuaát thaân vaø ñoàng Tieán só xuaát thaân ñöôïc boå vaøo Haøn laâm vieän,
giöõ chöùc Haøn laâm vieän Tu soaïn vaø Haøn laâm vieän Bieân tu, aên löông ñoïc saùch trong
3 naêm. Phoù baûng ñöôïc giöõ chöùc Haøn laâm vieän Kieåm thaûo. Sau 3 naêm saùt haïch
laïi, neáu ñoã thì tu soaïn thaêng Thò ñoäc laõnh tri phuû, Bieân tu thaêng thöï Tri phuû,
Kieåm thaûo thaêng Ñoàng tri phuû. Ai khoâng ñoã thì ñöôïc boå vaøo chöùc vuï thaáp hôn.
Thi khaûo trình ñoä xong, neáu nôi naøo khuyeát chöùc thì boä Laïi cöû ngöôøi theo ñuùng
phaåm haøm ñeán nhaän caùc chöùc vuï ñoù.
Theo thoáng keâ cuûa saùch Quoác trieàu ñaêng khoa luïc, trong soá nhöõng ngöôøi ñoã
ñaïi khoa thì coù: 21 ngöôøi laøm ñeán chöùc Thöôïng thö, 15 ngöôøi laøm ñeán chöùc Toång
ñoác, 66 ngöôøi laøm ñeán chöùc Tri phuû, 21 ngöôøi laøm ñeán chöùc Tuaàn phuû, 40 ngöôøi
laøm ñeán chöùc AÙn saùt...(3).
Haàu heát nhöõng ngöôøi coøn laïi ñeàu ñöôïc boå nhieäm laøm quan ôû ñòa phöông hay
ôû trieàu ñình. Nhöõng vò khoa baûng quaù treû thì phaûi hoïc theâm ôû Quoác Töû Giaùm
trong vaøi naêm, sau ñoù môùi ñöôïc laøm quan. Ñieàu ñoù cho thaáy raèng “saûn phaåm cao
caáp” cuûa neàn giaùo duïc vaø khoa cöû Nho hoïc ñaõ ñöôïc söû duïng vaø vieäc toå chöùc caùc
khoa thi khoâng ngoaøi muïc ñích tuyeån löïa nhöõng ngöôøi hieàn taøi ra laøm quan. Ñoàng
thôøi ñaây cuõng laø nguoàn ñoäng vieân cho caùc Nho só coá gaéng hoïc taäp vaø thi cöû.
Nhöng coù ñieàu khaù maâu thuaãn laø song song vôùi vieäc môû nhieàu khoa thi vôùi
nhieàu ñaëc aân ñeå choïn ra ngöôøi taøi giuùp nöôùc thì ngoaøi vieäc khoâng laáy Traïng
nguyeân, trieàu Nguyeãn cuõng raát haïn cheá laáy ngöôøi ñoã Ñeä nhaát giaùp Ñeä nhò danh
vaø Ñeä tam danh (Baûng nhaõn vaø Thaùm hoa). Trong 7 ñôøi vua thì chæ coù 11 ngöôøi
ñoã Ñeä nhaát giaùp, trong soá ñoù thì 8 ngöôøi ñoã döôùi thôøi Töï Ñöùc. Maø soá khoa thi
ñaïi khoa thôøi Töï Ñöùc laø 16 treân toång soá 39 khoa thi, nghóa laø 23 khoa thi coøn laïi
chæ coù 3 ngöôøi ñoã Ñeä nhaát giaùp. Ñieàu naøy phaûi chaêng laø do chaát löôïng hoïc taäp
cuûa caùc Nho sinh thôøi Nguyeãn khoâng baèng caùc trieàu ñaïi tröôùc.
Ngöôïc laïi vôùi soá ngöôøi ñoã Ñeä nhaát giaùp, soá ngöôøi ñoã Phoù baûng khaù nhieàu vaø
ngaøy caøng nhieàu. Tröø hai khoa thi ñaàu chöa coù leä laáy Phoù baûng, trong soá 37 khoa
238
CAÙC NHAØ KHOA BAÛNG TRONG BOÄ MAÙY NHAØ NÖÔÙC TRIEÀU NGUYEÃN
thi coøn laïi coù tôùi 266 ngöôøi ñoã Phoù baûng. Trong nhöõng khoa thi ñaàu soá Phoù baûng
thöôøng ít hôn hoaëc baèng soá chính baûng nhöng soá chính baûng veà sau ngaøy caøng
ít ñi thaäm chí coù khoa chæ baèng 1/4 soá Phoù baûng (khoa Canh Tuaát - 1910). Vua
Töï Ñöùc cuõng ñaõ töøng phaøn naøn raèng: “Gaàn ñaây ngöôøi ñoã ít, thaäm chí moãi khoa
chæ coù 3-4 ngöôøi, coù leõ hoïc nghieäp khoâng baèng tröôùc hay laø caâu neä veà möïc thöôùc
quaù maø theá chaêng?... Gaàn ñaây chuaån cho Phoù baûng cuõng ñöôïc phuùc thí, sao laáy
ñoã laïi caøng keùm ñi... coù leõ pheùp thi chöa ñöôïc toát laém chaêng? Vaäy giao cho boä baøn
cho xaùc ñaùng laø bôûi töï ñaâu... chaâm chöôùc baøn ñònh pheùp thi nhö theá naøo? coù theå
laáy ñöôïc nhieàu ngöôøi, khoâng boû soùt ngöôøi taøi”(4). Vieäc laáy theâm Phoù baûng vaø cho
caùc Phoù baûng cuõng ñöôïc vaøo Phuùc thí chöùng toû raèng trieàu Nguyeãn raát thieáu vaø
raát mong coù nhieàu nhaân taøi ra giuùp nöôùc.
Ngoaøi bieän phaùp phaùt hieän nhaân taøi, tuyeån duïng quan laïi qua khoa cöû,
trieàu ñình coøn aùp duïng cheá ñoä tuyeån cöû ngöôøi hieàn löông taøi ñöùc. Naêm 1826,
vua Minh Meänh quy ñònh phaân loaïi ngöôøi ñöôïc tieán cöû laøm 3 baäc, cho boå vaøo
nhöõng chöùc vuï khaùc nhau. Naêm 1848, Töï Ñöùc cho pheùp caùc quan moãi ngöôøi
ñöôïc tieán cöû moät tröôøng hôïp, chuù troïng taøi naêng vaø thanh lieâm.
Khi ñaõ taïo döïng ñöôïc moät ñoäi nguõ nhöõng ngöôøi coù naêng löïc treân caùc lónh vöïc
khaùc nhau boå sung vaøo boä maùy nhaø nöôùc, ñeå söû duïng coù hieäu quaû vaø phaùt huy
ñöôïc taøi naêng, trí tueä cuûa hoï, caùc vua Nguyeãn ñaõ aùp duïng nhieàu chính saùch ñaõi
ngoä. Treân ñaïi theå, vieäc söû duïng quan laïi trieàu Nguyeãn cuõng gioáng nhö trieàu Leâ. Caùc
chöùc quan ñöôïc chia laøm hai ngaïch vaên vaø voõ, naèm trong khung baäc cöûu phaåm,
moãi phaåm chia ra chaùnh vaø toøng, taát caû bao goàm 18 baäc. Löông boång cuûa quan laïi
thôøi kyø naøy chuû yeáu laø nhaän baèng tieàn vaø baèng thoùc. Haøng thaùng hoaëc haøng naêm,
caùc quan vieân ñeàu ñöôïc caáp löông boång goàm moät soá tieàn vaø moät soá thoùc tuøy theo
töøng phaåm haøm, chöùc töôùc. Döôùi trieàu Nguyeãn, cheá ñoä caáp loäc ñieàn cho quan laïi
haàu nhö boû haún, nhaø nöôùc chæ caáp moät ít ruoäng thôø (töï ñieàn) cho nhöõng coâng thaàn
ñöôïc öu ñaõi. Ngoaøi löông, boång, nhaø nöôùc coøn caáp theâm tieàn “döôõng lieâm” cho caùc
quan caáp phuû, huyeän, chaâu ñeå hoï giöõ troïn loøng thanh baïch, lieâm khieát.
Ngoaøi nhöõng chính saùch treân, nhaèm haïn cheá nhöõng vieäc laøm tieâu cöïc cuûa
quan laïi nhö gaây beø caùnh, laïm duïng quyeàn haønh... trieàu ñình coù quy ñònh vieäc
thay ñoåi thöôøng xuyeân ñòa baøn cai trò cuûa quan laïi caùc caáp. Quan laïi cuõng khoâng
ñöôïc nhaäm chöùc taïi baûn quaùn. Trieàu ñình cuõng coù quy ñònh veà giôùi haïn tuoåi taùc
cuûa caùc nhaân vieân taïi chöùc. Naêm 1857, vua Töï Ñöùc ra ñònh leä quan vieân vaên voõ
ñeán 60 tuoåi thì ñöôïc nghæ höu. Tröø moät soá quan laïi cao caáp ñöôïc nhaø vua giöõ laïi
hoaëc neáu hoï nghæ höu, khi caàn thieát thì vaãn môøi hoï vaøo trieàu ñeå nghe yù kieán.
Nhö vaäy, moät maët nhaø nöôùc coù quy ñònh roõ raøng veà ñoä tuoåi taïi chöùc cuûa quan
laïi, nhöng maët khaùc cuõng khoâng cöùng nhaéc trong khi thöïc hieän, vaãn coù ñieåm
“môû” ñeå nhöõng nhaân taøi thöïc söï coù theå phaùt huy toái ña naêng löïc cuûa mình.
Nhö vaäy, nhìn chung trieàu Nguyeãn ñaõ coù nhöõng thaùi ñoä tích cöïc ñoái vôùi nhaân
taøi, söû duïng ngöôøi taøi trong boä maùy quaûn lyù nhaø nöôùc nhaèm ñaït tôùi moät neàn quaân
chuû trung öông taäp quyeàn maïnh. Tuy nhieân, nhöõng noäi dung tích cöïc trong chính
saùch duøng ngöôøi nhö treân môùi chæ theå hieän yù ñònh chuû quan cuaû trieàu ñình, coøn
vieäc thi haønh moät caùch coù hieäu quaû caùc chính saùch ñoù laïi phuï thuoäc vaøo raát nhieàu
yeáu toá maø tröôùc heát laø do taàm nhìn vaø khaû naêng cuûa chính nhöõng ngöôøi ñöùng
ñaàu nhaø nöôùc quyeát ñònh. Ngoaøi ra, ngay trong chính saùch tuyeån choïn vaø söû duïng
239
quan laïi cuûa trieàu Nguyeãn cuõng ñaõ boäc loä nhieàu haïn cheá nhö noäi dung ñaøo taïo
cuõ kyõ, quy cheá thi cöû coøn nhieàu ñieåm baát hôïp lyù, cheá ñoä tuyeån löïa khaét khe...
Hôn nöõa, do tính baûo thuû, trì treä cuûa moät nhaø nöôùc phong kieán, trieàu Nguyeãn
haàu nhö chöa coù moät bieän phaùp tieán boä naøo ñeå ñoäi nguõ quan laïi tieán kòp vôùi tri
thöùc thôøi ñaïi. Vì vaäy, boä maùy quan laïi vôùi tö töôûng nhìn chung laø laïc haäu, baûo
thuû ñaõ khoâng taïo neân söùc maïnh ñeå traùnh cho ñaát nöôùc khoûi suy yeáu vaø sau ñoù
baát löïc tröôùc söï xaâm löôïc cuûa phöông Taây.
II. CAÙC NHAØ KHOA BAÛNG TRONG BOÄ MAÙY NHAØ NÖÔÙC TRIEÀU NGUYEÃN QUA
THOÁNG KEÂ TÖØ SAÙCH “ÑAÏI NAM LIEÄT TRUYEÄN”
1. Nguoàn goác xuaát thaân theo gia ñình cuûa caùc vò vaên quan(5)
Töø nhöõng thoáng keâ veà thaønh phaàn xuaát thaân cuûa caùc vò vaên quan trong saùch
Ñaïi Nam lieät truyeän, chuùng toâi nhaän thaáy raèng hôn 1/3 soá caùc vò vaên quan coù
nguoàn goác xuaát thaân töø nhöõng gia ñình, doøng hoï quan laïi hoaëc ñoã ñaït cao (töø
Cöû nhaân trôû leân). Chieám 36,27% soá vaên quan coù teân trong Ñaïi Nam lieät truyeän(6).
Con soá naøy ñaõ noùi leân vai troø quan troïng cuûa moâi tröôøng gia ñình, doøng hoï ñoái
vôùi söï nghieäp coâng danh cuûa nhöõng ngöôøi naøy. Moâi tröôøng ñoù vöøa laø ñieàu kieän,
vöøa laø chaát xuùc taùc khieán hoï thaáy coù traùch nhieäm phaûi tieáp tuïc con ñöôøng coâng
danh, laøm raïng danh cho gia ñình, doøng hoï, baûn thaân. Hoaëc ít nhaát, vôùi nhöõng
tieàn ñeà ñoù, hoï coù ñieàu kieän hôn nhöõng ngöôøi khaùc ñeå tieán thaân hay möu caàu veà
danh vaø lôïi cho baûn thaân vaø gia ñình. Taát nhieân cuõng phaûi keå ñeán nhöng öu ñaõi
cuûa nhaø nöôùc nhö cheá ñoä taäp aám ñoái vôùi con chaùu cuûa caùc vò ñaïi quan.
Trong Ñaïi Nam lieät truyeän coù raát nhieàu gia ñình, doøng hoï, trong ñoù: cha, con, anh,
em, chuù/baùc, chaùu... cuøng ñoã ñaït vaø laøm quan trong ñoù coù 10 gia ñình/ doøng hoï coù
töø 3 ngöôøi laøm quan trôû leân(7) laø tröôøng hôïp cuûa: Nguyeãn Ñaêng Tuaân (T.3; Q.13): 3
ngöôøi; Hoaøng Kim Hoaùn (T.3; Q.18): 3 ngöôøi; Phan Huy Thöïc (T.3; Q.18): 3 ngöôøi;
Vuõ Quyeàn (T.3; Q.25): 5 ngöôøi; Thaân Vaên Quyeàn (T.4; Q.18): 3 ngöôøi; Nguyeãn Giaûn
(T.4; Q.18): 3 ngöôøi; Traàn Nhöôïng (T.4; Q.36): 3 ngöôøi; Nghieâm Xuaân Löôïng (T.4;
Q.37): 4 ngöôøi; Hoaøng Dieäu (T.4; Q.38): 3 ngöôøi; Nguyeãn Giao (T.4; Q.37): 3 ngöôøi.
Soá coøn laïi, chieám ña soá: 63,68 % laø nhöõng ngöôøi xuaát thaân töø nhöõng gia ñình
thöôøng daân hoaëc khoâng roõ nguoàn goác xuaát thaân. Hoï laø nhöõng ngöôøi tieán thaân
baèng chính khaû naêng cuûa mình nhöng cuõng ñaõ leân ñeán nhöõng baäc thang cao
nhaát cuûa danh voïng. Ñieån hình laø caùc nhaân vaät: Nguyeãn Tri Phöông - Thöôïng
thö boä Binh, thöï Ñoâng Caùc ñaïi hoïc só; Haø Duy Phieân - Thöôïng thö boä Coâng, boä
Hoä, Hieäp bieän ñaïi hoïc só, Cô maät vieän ñaïi thaàn; Nguïy Khaéc Tuaàn - Thöôïng thö
boä Hoä; Phan Thanh Giaûn -Thöôïng thö boä Hoä, boä Hình, boä Binh; Tröông Quoác
Duïng -Thöôïng thö boä Hình, Hieäp bieän ñaïi hoïc só; Nguyeãn Vaên Töôøng - Thöôïng
thö boä Hình vaø laø moät trong soá nhöõng ñaïi thaàn chuû choát döôùi thôøi Töï Ñöùc(8)....
Ñieàu naøy phaàn naøo chöùng toû thaùi ñoä roäng raõi cuûa nhaø nöôùc trong vieäc söû duïng
ngöôøi hieàn taøi, khoâng phaân bieät thaønh phaàn xuaát thaân.
2. Nguoàn goác xuaát thaân theo ñòa phöông

Qua thoáng keâ veà nguoàn goác xuaát thaân theo ñòa phöông, chuùng toâi nhaän thaáy,
10 ñòa phöông coù soá quan vaên nhieàu nhaát laø:
240
1. Thöøa Thieân: 59 ngöôøi 12,61%

2. Ngheä An: 56 ngöôøi 11,97%
3. Baéc Ninh: 45 ngöôøi 9,62%
4. Thanh Hoaù: 40 ngöôøi 8,76%
5. Haø Tónh: 38 ngöôøi 8,12%
6. Haø Noäi: 35 ngöôøi 7,48%
7. Quaûng Bình: 31 ngöôøi 6,62%
8. Gia Ñònh: 29 ngöôøi 6,20%
9. Quaûng Nam: 21 ngöôøi 4,70%
10. Nam Ñònh: 20 ngöôøi 4,27%
Töø baûng thoáng keâ treân coù theå thaáy nguoàn goác xuaát thaân theo ñòa phöông cuûa
468 quan vaên naøy raûi khaép 24 tænh treân toång soá 29 tænh trong caû nöôùc(9). Soá löôïng
caùc vaên quan ôû caùc tænh coù söï cheânh leäch khaù lôùn. Thaäm chí coù nhöõng tænh gaàn
nhau, coù soá daân ñinh töông ñöông, nhöng soá vaên quan laïi khaù cheânh leäch nhö:
Soá daân ñinh (ngöôøi)(10) Soá vaên quan (ngöôøi)
- Baéc Ninh: 45.723 45
- Haûi Döông 43.000 12
hoaëc
Soá daân ñinh (ngöôøi) Soá vaên quan (ngöôøi)
- Thöøa Thieân: 68.540 59
- Quaûng Nam: 51.458 21
Hieän töôïng cheânh leäch treân, moät phaàn laø do chính saùch cuûa nhaø nöôùc, ngoaøi
ra noù coøn bò chi phoái bôûi truyeàn thoáng vaø moâi tröôøng vaên hoaù cuûa caùc ñòa phöông.
Caùc tænh mieàn Trung, mieàn Baéc coù soá ngöôøi ñoã ñaït vaø laøm quan nhieàu nhaát nhö:
Thöøa Thieân, Ngheä An, Thanh Hoaù, Haø Tónh.... Ñieàu naøy coù theå lyù giaûi ñöôïc vì Thöøa
Thieân laø vuøng ñaát cuûa kinh ñoâ neân trieàu ñình coù yù döïa vaøo ñaây ñeå duy trì quyeàn
löïc laâu daøi, coøn caùc tænh mieàn Baéc laø nôi coù truyeàn thoáng Nho hoïc, Nho giaùo.
Ngoaøi ra coù moät soá tænh khoâng thaáy nhaéc ñeán coù ngöôøi laøm vaên quan nhö Haø
Tieân, An Giang vaø moät soá tænh mieàn nuùi phía Baéc. Ñieàu naøy moät laàn nöõa khaúng
ñònh vai troø cuûa truyeàn thoáng vaø moâi tröôøng vaên hoaù trong vieäc saûn sinh vaø ñaøo
taïo ra nhöõng nhaân taøi.
3. Ñoä tuoåi vaø soá naêm laøm quan

Töø ñoä tuoåi vaø soá naêm laøm quan ñöôïc chuùng toâi thoáng keâ töø saùch Ñaïi Nam
lieät truyeän, coù theå thaáy raèng caùc vò vaên quan baét ñaàu söï nghieäp khaù muoän:
khoaûng 30 tuoåi. Soá lieäu naøy cuõng phuø hôïp vôùi thoáng keâ cuûa chuùng toâi veà ñoä tuoåi
ñoã ñaïi khoa cuûa caùc vò Tieán só trieàu Nguyeãn: ñoä tuoåi ñoâng nhaát laø töø 31-35 tuoåi.
Vieäc baét ñaàu söï nghieäp muoän laø moät trong nhöõng lyù do keùo daøi ñoä tuoåi veà höu
cuûa hoï. Maëc duø quy ñònh cuûa trieàu ñình laø 70 tuoåi veà höu nhöng treân thöïc teá coù
241
nhöõng vò quan 80-90 tuoåi vaãn ñöôïc giao nhieàu chöùc vuï quan troïng. Thaäm chí
ngay caû sau khi ñaõ veà höu ñöôïc nhieàu naêm hoï vaãn coù theå ñöôïc trieàu ñình goïi
ra ñeå laøm quan khi caàn. Tieâu bieåu nhö tröôøng hôïp cuûa Nguyeãn Coâng Tröù (82
tuoåi), Vuõ Troïng Bình (91 tuoåi), Traàn Ñình Tuùc (84 tuoåi)...
Trong thôøi gian laøm quan, caùc vò quan vaên thöôøng xuyeân ñöôïc thay ñoåi chöùc
töôùc vaø nhieäm sôû. Trieàu ñình quy ñònh 3 naêm xeùt coâng toäi, thaêng hoaëc giaùng chöùc
moät laàn. Nhöng treân thöïc teá, ña soá caùc vò vaên quan thöôøng ñöôïc thaêng chöùc hoaëc
thuyeân chuyeån coâng taùc tröôùc kyø haïn. Thaäm chí chæ laøm quan trong thôøi gian ngaén
nhöng thay ñoåi chöùc raát nhieàu laàn nhö: Phan Thuùc Tröïc laøm quan 5 naêm, ñoåi chöùc
5 laàn. Coù vò, trong moät ñôøi laøm quan thay ñoåi chöùc tôùi vaøi chuïc laàn, nhö Thaân Vaên
Quyeàn, trong 17 naêm laøm quan, ñoåi chöùc tôùi 22 laàn. Laïi coù ngöôøi ñöôïc boå duïng
nhieàu laàn vaøo cuøng moät chöùc vuï nhö tröôøng hôïp cuûa Phaïm Ñaêng Höng: hai laàn
ñöôïc thaêng chöùc Leã boä Thöôïng thö caùch nhau 12 naêm. Hoaëc coù ngöôøi ñöôïc boå vaøo
cuøng chöùc vuï ôû nhöng ôû nhieàu ñòa phöông khaùc nhau nhö tröôøng hôïp cuûa Nguyeãn
Coâng Tieäp (giöõ chöùc Hieäp traán Nam Ñònh, Thanh Hoa, Bình Ñònh), ...
Vieäc thöôøng xuyeân boå nhieäm laïi caùc chöùc quan vaø nhöõng kyø saùt haïch ñoái vôùi
nhöõng ngöôøi ñaõ thi ñoã, ra laøm quan mang tính hai maët. Nhöõng kyø saùt haïch ñònh
kyø seõ giuùp cho caùc vò quan thöôøng xuyeân coù ñieàu kieän nhìn nhaän laïi baûn thaân,
phaán ñaáu ñeå tieán boä. Ngoâ Thì Só trong moät baøi khaûi töøng phaûn aûnh thöïc teá naøy:
“Döông Nhö Chaâu, vì hoïc nghieäp khoâng tieán bò truaát... Nguyeãn Quyù Nhaõ vì öùng
cheá laøm thô laïc vaàn, phaûi ra laøm Tri huyeän (giaùng chöùc)...”(11). Coøn vieäc thöôøng
xuyeân thay ñoåi nôi laøm quan vaø quy ñònh veà Hoài tò coù taùc duïng haïn cheá söï taïo
vaây caùnh, loäng quyeàn cuûa caùc vò quan ôû caùc ñòa phöông maø ñieàu naøy naèm trong
yù ñoà cuûa nhaø nöôùc. Emmanuel Poisson cuõng ñaõ nhaän ñònh veà muïc ñích chính
saùch duøng ngöôøi cuûa vua Minh Meänh: “Minh Meänh sôï raèng caùc nhaân vieân cuûa
mình trôû neân quaù chuyeân moân trong moät lónh vöïc naøo ñoù, vì ñieàu naøy coù nguy cô
laøm cho hoï bieán thaønh quan troïng hôn vaø nghi ngôø quyeàn haønh cuûa Hoaøng
ñeá”(12). Nhöng maët khaùc, vieäc thay ñoåi nhieäm sôû thöôøng xuyeân seõ taïo neân taâm
lyù baát oån, khoâng taïo cho ngöôøi laøm quan coù ñieàu kieän vaø thôøi gian ñeå reøn luyeän
kyõ naêng cai trò, ít nhaát laø treân moät lónh vöïc nhaát ñònh naøo ñoù. Ñieàu naøy cuõng taïo
neân söï phöùc taïp trong boä maùy quaûn lyù cuûa nhaø nöôùc.
III. KEÁT LUAÄN

Neàn giaùo duïc vaø khoa cöû Nho giaùo thôøi Nguyeãn ñaõ keùo daøi ñöôïc 117 naêm (töø
1802 ñeán 1919), ñaøo taïo ñöôïc moät ñoäi nguõ ñoâng ñaûo caùc trí thöùc Nho hoïc. Hoï coù
maët ôû khaép nôi, töø noâng thoân ñeán thaønh thò, hoï coù theå thuoäc taàng lôùp bình daân
hay cuõng coù theå giöõ nhöõng chöùc vuï cao nhaát trong trieàu ñình. Vì vaäy leõ dó nhieân
taàng lôùp naøy seõ coù nhöõng aûnh höôûng taùc ñoäng ñeán nhieàu maët cuûa xaõ hoäi.
Caùc Nho só ñoã ñaït ñöôïc giöõ caùc chöùc vuï trong boä maùy nhaø nöôùc laø nhöõng
ngöôøi giöõ vai troø quan troïng trong xaõ hoäi. Coøn nhöõng Nho só ñaõ ñoã ñaït hoaëc chöa
ñoã ñaït, vì nhieàu lyù do khoâng tham döï vaøo boä maùy nhaø nöôùc (chieám soá ñoâng) laïi
laø choã döïa vaø ñoäng löïc cho coäng ñoàng xaõ hoäi veà phöông dieän vaên hoaù vaø tö töôûng.
Hoï laøm ngheà daïy hoïc ñeå truyeàn laïi ñaïo lyù cuûa thaùnh hieàn, hay laøm nhieäm vuï thaûo
caùc giaáy tôø, giöõ soå saùch cuûa laøng, laøm thuoác, thaày töôùng, thaày soá, thaày ñòa lyù... Noùi
chung laø phuïc vuï caùc nhu caàu veà vaên hoaù, tö töôûng vaø quaûn lyù xaõ hoäi.
242
Tuy nhieân, vì laø saûn phaåm tröïc tieáp cuûa neàn giaùo duïc, khoa cöû Nho giaùo neân
caùc nhaø Nho, khoa baûng cuõng khoâng traùnh khoûi nhöõng haïn cheá. Nhöõng trí thöùc
Nho hoïc vaø caùc vò quan tröôûng thaønh töø khoa cöû Nho hoïc soáng trong nhöõng bieán
ñoäng to lôùn cuûa theá giôùi cuõng nhö trong nöôùc theá kyû XIX ñaàu XX, nhöng laïi ñöôïc
trang bò nhöõng tö töôûng cöùng nhaéc vaø loãi thôøi. Vì theá, nhieàu ngöôøi trong soá hoï
mang trong mình raát nhieàu chöõ thaùnh hieàn, nhieàu ñöùc tính cuûa ngöôøi quaân töû,
loøng yeâu nöôùc vaø taän trung vôùi nöôùc, nhöng nhöõng ñöùc tính ñoù khoâng ñuû ñeå giuùp
hoï coù ñöôïc nhaän thöùc vaø haønh ñoäng nhaèm cöùu ñaát nöôùc thoaùt khoûi nguy cô laïc
haäu vaø bò thöïc daân thoân tính.
Caùc oâng vua trieàu Nguyeãn ñaõ coù yù thöùc trong vieäc söû duïng ngöôøi taøi trong boä
maùy quaûn lyù nhaø nöôùc nhaèm ñaït tôùi moät neàn quaân chuû trung öông taäp quyeàn
maïnh. Tuy nhieân, nhöõng noäi dung tích cöïc trong chính saùch duøng ngöôøi nhö treân
môùi chæ theå hieän yù ñònh chuû quan cuûa trieàu ñình, coøn vieäc thi haønh moät caùch coù
hieäu quaû caùc chính saùch ñoù laïi phuï thuoäc vaøo raát nhieàu yeáu toá maø tröôùc heát laø
do taàm nhìn vaø khaû naêng cuûa chính nhöõng ngöôøi ñöùng ñaàu nhaø nöôùc quyeát ñònh.
Ngoaøi ra, ngay trong chính saùch tuyeån choïn vaø söû duïng quan laïi cuûa trieàu Nguyeãn
cuõng ñaõ boäc loä nhieàu haïn cheá. Hôn nöõa, do tính baûo thuû, trì treä cuûa moät nhaø
nöôùc phong kieán, trieàu Nguyeãn haàu nhö chöa coù moät bieän phaùp tieán boä naøo ñeå
ñoäi nguõ quan laïi tieán kòp vôùi tri thöùc thôøi ñaïi. Vì vaäy, boä maùy quan laïi vôùi tö
töôûng nhìn chung laø laïc haäu, baûo thuû ñaõ khoâng taïo neân söùc maïnh ñeå traùnh cho
ñaát nöôùc khoûi suy yeáu vaø sau ñoù baát löïc tröôùc söï xaâm löôïc cuûa phöông Taây.
CHUÙ THÍCH
1. Quoác söû quaùn trieàu Nguyeãn, Ñaïi Nam thöïc luïc chính bieân, taäp 3, Nxb Söû hoïc 1963, tr.13.
2. Phaïm Ñöùc Thaønh Duõng,… Khoa cöû vaø caùc nhaø khoa baûng trieàu Nguyeãn, NXB Thuaän Hoaù 2000, tr.114.
3. Thoáng keâ theo saùch Quoác trieàu ñaêng khoa luïc, tính ñeán thôøi ñieåm ñoù (laø naêm 1898), coøn nhöõng ngöôøi
ñöôïc thaêng chöùc sau naøy thì khoâng thoáng keâ.
4. Nguyeãn Ñình Thaûng,.…Khoa cöû Vieät Nam theá kyû XI ñaàu theá kyû XX, Ñeà ñaøi khoa hoïc caáp caáp boä tröôøng
Ñaïi hoïc Toång hôïp 1994, tr.190.
5. Khaùi nieäm vaên quan ôû ñaây laø chæ boä phaän coù qua thi cöû Nho hoïc hoaëc ñöôïc ñaøo taïo baèng giaùo duïc
Nho hoïc döôùi thôøi nhaø Nguyeãn. Phaân bieät vôùi voõ quan (voõ töôùng chæ huy quaân ñoäi, tröïc tieáp tham
gia chieán traän). Chæ giôùi haïn ôû vaên quan trieàu Nguyeãn.
6. Con soá naøy thöïc teá coù theå lôùn hôn.
7. Chæ tính nhöõng ngöôøi coù truyeän rieâng trong Ñaïi nam lieät truyeän.
8. Yoshiharu Tsuboi, Nöôùc Ñaïi Nam ñoái dieän vôùi Phaùp vaø Trung Hoa (1847- 1885), Hoäi Söû hoïc Vieät Nam
1993, tr.290-291.
9. Naêm Minh Meänh thöù 13 (1832), caû nöôùc ñöôïc chia laøm 29 tænh.
10. Soá lieäu veà soá daân ñinh ñöôïc chuùng toâi ruùt ra töø Ñaïi Nam nhaát thoáng chí.
11. Leâ Thò Thanh Hoøa, Vieäc ñaøo taïo vaø söû duïng quan laïi cuûa trieàu Nguyeãn, Nxb Khoa hoïc xaõ hoäi 1998,
tr.43.
12. Emmuel Poisson, “Taäp söï, moät phöông tieän ñaøo taïo quan laïi”, taïp chí Nghieân cöùu Lòch söû, soá 6,
tr. 51-57.
243
MOÄT VAØI SUY NGHÓ RUÙT RA TÖØ VIEÄC NGHIEÂN CÖÙU TAØI LIEÄU...
1
MOÄT VAØI SUY NGHÓ RUÙT RA
TÖØ VIEÄC NGHIEÂN CÖÙU TAØI LIEÄU
VEÀ QUY HOAÏCH THAØNH PHOÁ HAØ NOÄI
THÔØI KYØ THUOÄC ÑÒA (1888 - 1945)
Ñaøo Thò Dieán*
Hieän nay Thuû ñoâ cuûa chuùng ta ñang chuaån bò kyû nieäm 1000 naêm Thaêng Long-
Haø Noäi. Ñaõ coù raát nhieàu coâng trình nghieân cöùu veà Haø Noäi ñeå thieát thöïc phuïc vuï
cho leã kyû nieäm ñaày yù nghóa naøy.
Hoäi thaûo quoác teá laàn thöù II veà Vieät Nam hoïc ñöôïc toå chöùc ñuùng vaøo naêm 2004,
naêm coù nhieàu leã kyû nieäm lôùn cuûa Vieät Nam: 50 naêm chieán thaéng Ñieän Bieân Phuû
lòch söû, 60 naêm ngaøy thaønh laäp Quaân ñoäi Nhaân daân Vieät Nam vaø 50 naêm ngaøy
giaûi phoùng Thuû ñoâ (10-10-1954 → 10-10-2004). Nhaân dòp naøy, chuùng toâi muoán
tham gia hoäi thaûo baèng moät tham luaän ñöôïc soaïn thaûo töø nguoàn taøi lieäu löu tröõ
maø cho tôùi nay vaãn chöa ñöôïc khai thaùc moät caùch trieät ñeå. Ñoù laø nhöõng taøi lieäu
veà quy hoaïch thaønh phoá Haø Noäi thôøi kyø thuoäc ñòa (1888-1945) hieän ñang ñöôïc
baûo quaûn taïi Trung taâm Löu tröõ Quoác gia I. Tham luaän cuûa chuùng toâi cuõng seõ neâu
leân moät vaøi suy nghó ñoái vôùi vieäc quy hoaïch thaønh phoá Haø Noäi trong töông lai.
*
Naêm 1867, sau khi ñaùnh chieám ñöôïc toaøn boä Nam Kyø luïc tænh, cuøng vôùi vieäc
thieát laäp heä thoáng chính quyeàn cai trò ôû Nam Kyø, thöïc daân Phaùp baét ñaàu nhoøm
ngoù ra Baéc Kyø.
Song, cho ñeán tröôùc 1873, do tình hình nöôùc Phaùp coøn coù nhieàu bieán ñoäng
neân tö baûn Phaùp vaãn chöa daùm chuû tröông môû roäng chieán tranh ôû Vieät Nam.
Tuy nhieân, boïn thöïc daân hieáu chieán Phaùp ôû Nam Kyø vaãn luoân luoân tìm moïi
caùch ñeå ñaït ñöôïc yù ñoà ñem quaân ra ñaùnh chieám Baéc Kyø, bôûi chuùng cho raèng “Söï
chieám ñoùng Baéc Kyø laø vaán ñeà soáng coøn ñoái vôùi neàn ñoâ hoä cuûa Phaùp ôû Nam Kyø”(1).
Nhöng treân thöïc teá, ngay töø 1872, qua moät vaøi chuyeán ñi thaùm saùt khu vöïc Haï
Long, chuùng ñaõ coù keá hoaïch ñaùnh chieám Baéc Kyø bôûi chuùng nhìn thaáy ôû Baéc Kyø
moät tieàm naêng khai thaùc lôùn, nhaát laø con ñöôøng thöông maïi qua soâng Hoàng.
Lôïi duïng vieäc “giaûi quyeát vuï laùi buoân Giaêng Ñuy-puy (Jean Dupuis) gaây ra ôû
Haø Noäi” thaùng 12-1872, Ñaïi uyù haûi quaân Gaùc-ni-eâ (Francis Garnier) ñaõ ñöôïc phaùi
* Thaïc syõ, Trung taâm Löu tröõ Quoác gia I, Haø Noäi. Vieät Nam.
244
ra Baéc Kyø, thöïc chaát nhaèm “khai thoâng ñöôøng soâng Hoàng vaø khai tröông caûng
Haø Noäi”. Ngaøy 12-11-1873, Gaùc-ni-eâ göûi toái haäu thö cho Nguyeãn Tri Phöông, buoäc
oâng phaûi haï khí giôùi, giao noäp thaønh Haø Noäi cho chuùng. Ngaøy 19-11, Gaùc-ni-eâ
göûi toái haäu thö laàn thöù hai cho Nguyeãn Tri Phöông. Caû hai laàn, Nguyeãn tri Phöông
ñeàu khoâng traû lôøi maø chæ tích cöïc cho quaân daân chuaån bò saün saøng chieán ñaáu.
Ngaøy 20-11, thöïc daân Phaùp taán coâng thaønh Haø Noäi. Maëc duø quaân daân ta ñaõ
chieán ñaáu duõng caûm, song do cheânh leäch löïc löôïng neân cuoái cuøng thaønh Haø Noäi
ñaõ rôi vaøo tay Phaùp.
Ngaøy 3-1-1874, Phaùp ñaõ toå chöùc taïi Haø Noäi moät phaùi ñoaøn hieäp thöông do
Nguyeãn Vaên Töôøng, ñaïi dieän cuûa Trieàu ñình Hueá vaø Philat (Philastre), ñaïi dieän cuûa
Soaùi phuû Saøi Goøn tham gia. Theo Quy öôùc ñöôïc kyù ngaøy 6 thaùng 2-1874, Trieàu ñình
Hueá phaûi daønh cho Phaùp moät khu ñaát treân bôø soâng Hoàng ôû phía Ñoâng - Ñoâng
Nam Thaønh phoá Haø Noäi ñeå Phaùp laäp Toaø Coâng söù vaø xaây doanh traïi cho binh lính.
Tieáp ñoù, theo Hieäp öôùc kyù ngaøy 15-3-1874, Phaùp ñöôïc ñaët taïi Haø Noäi moät Laõnh
söï vôùi moät löïc löôïng lính baûo veä khoâng quaù 100 ngöôøi. Dieän tích khu ñaát nhöôïng
cho Phaùp xaây Toaø Coâng söù ñöôïc quy ñònh laø 2,5 heùc-ta, nhöng do söï baát löïc cuûa
nhaø Nguyeãn maø ñaïi dieän laø Traàn Ñình Tuùc, cuoái cuøng khu nhöôïng ñòa naøy ñaõ leân
tôùi 15,5 heùc-ta. Ngaøy 28-8-1875, Phaùp baét ñaàu ñaët laõnh söï quaùn taïi Haø Noäi.
Nhö vaäy laø, veà maët phaùp lyù, maëc duø Baéc Kyø chöa chính thöùc trôû thaønh ñaát
baûo hoä cuûa Phaùp song treân thöïc teá, Phaùp ñaõ ñaët ñöôïc chaân vaøo Haø Noäi. YÙ ñoà
xaâm chieám Baéc Kyø cuûa Phaùp ñaõ coù sô sôû ñeå thöïc hieän.
Thaùng 10-1875, Phaùp baét ñaàu khôûi coâng xaây döïng caùc coâng trình kieân coá treân
khu nhöôïng ñòa, chính thöùc môû ñaàu thôøi kyø xaây döïng cuûa chuùng ôû Haø Noäi. Qua
moät soá taøi lieäu löu tröõ, ñaëc bieät laø qua heä thoáng caùc vaên baûn quy phaïm phaùp
luaät cuûa chính quyeàn thuoäc ñòa caùc caáp, ngöôøi ta thaáy raèng nhaèm muïc ñích bieán
Haø Noäi thaønh “Thuû ñoâ cuûa Lieân bang Ñoâng Döông”, Phaùp ñaõ tieán haønh xaây döïng
thaønh phoá naøy theo moät quy hoaïch toång theå.
Quaù trình xaây döïng Haø Noäi cuûa Phaùp coù theå chia ra laøm 3 giai ñoaïn lôùn vôùi
caùc ñaëc ñieåm sau:
1. Giai ñoaïn 1 (1875-1888): Nhö ñaõ ñeà caäp ôû phaàn treân, keå töø thaùng 10-
1875, Phaùp baét ñaàu khôûi coâng xaây döïng caùc coâng trình treân khu nhöôïng ñòa. Maëc
duø chöa bình ñònh ñöôïc Baéc Kyø, nhöng taát caû caùc coâng trình naøy ñeàu ñöôïc xaây
döïng kieân coá, bao quanh laø caùc uï ñaát vaø caùc haøng raøo coïc goã. Rieâng Toaø Laõnh
söï, cô quan ñaïi dieän cuûa Chính phuû Phaùp ôû Baéc Kyø ñöôïc xaây döïng theo phong
caùch “coå ñieån Pa-ri” nhaèm muïc ñích thoâng qua hình thöùc kieán truùc ñeå ñeà cao söùc
maïnh thöïc daân ôû thuoäc ñòa.
Tieáp theo, vaøo khoaûng thaùng 6-1883, con ñöôøng ñaàu tieân ñöôïc môû ñeå noái khu
nhöôïng ñòa vôùi khu vöïc Tröôøng Thi vaø Hoaøng thaønh cuõ. Con ñöôøng naøy ñaõ trôû
thaønh truïc ñöôøng chính ñeå môû roäng caùc hoaït ñoäng xaây döïng cuûa Phaùp ôû Haø Noäi
trong nhieàu naêm sau.
245
Ngaøy 6-6-1884, Hieäp öôùc Pa-tô-noát (Patenoâtre) ñöôïc kyù keát. Trieàu ñình Hueá
thöøa nhaän vaø chaáp nhaän neàn baûo hoä cuûa nöôùc Phaùp. Baéc Kyø vaø Trung Kyø ñöôïc
ñaët döôùi quyeàn cuûa Toång Truù söù (Reùsident geùneùral) Trung-Baéc Kyø. Keå töø nhöõng
naêm 1884-1886, caùc phoá Traøng Tieàn, Haøng Khay naèm treân truïc ñöôøng chính noùi
treân ñaõ ñöôïc chính quyeàn thuoäc ñòa chuù troïng ñaàu tö.
Trong phieân hoïp ñaàu tieân cuûa Hoäi ñoàng Baûo hoä Baéc Kyø ngaøy 2-5-1886, Paul
BERT, Toång Truù söù Trung-Baéc Kyø ñaàu tieân ñaõ khaúng ñònh:
“Haø Noäi seõ caøng ngaøy caøng trôû thaønh moät thaønh phoá chaâu AÂu, phaûi mau choùng
xaây döïng cho noù caùc coâng trình giao thoâng, nhaø cöûa, chôï buùa, loø moå. Ñeå chæ huy
coâng vieäc naøy, caàn phaûi coù moät chính quyeàn coi soùc ñaëc bieät cho Haø Noäi. Chính
quyeàn naøy chæ coù theå laø moät Uyû ban thaønh phoá”(2).
Trong phieân hoïp thöù hai ngaøy 8-6-1886, Paul BERT laïi khaúng ñònh:
“Nhöõng chieác coïc bao quanh khu nhöôïng ñòa khoâng coù lyù do gì ñeå toàn taïi
nöõa. Vieäc dôõ boû chuùng ñöôïc giaûi thích döôùi nhieàu quan ñieåm: ñeå baûo veä, chuùng
bò thöøa vaø khoâng ñuû; chuùng gaây neân nhöõng ñieàu baát lôïi, laøm caùch bieät khu
nhöôïng ñòa vôùi thaønh phoá ngaøy nay ñaõ gaàn nhö moät thaønh phoá Phaùp maø ôû
trong ñoù, caùc khu vöïc buoân baùn cuûa chuùng ta ñaõ ñöôïc thieát laäp”(3).
Chính vì vaäy maø taát caû caùc coïc goã vaø nhöõng uï ñaát bao quanh khu nhöôïng
ñòa ñaõ ñöôïc dôõ boû trong thôøi gian naøy.
Trong caùc phieân hoïp tieáp theo, Hoäi ñoàng Baûo hoä Baéc Kyø baøn vieäc xaây heä
thoáng keø cho Haø Noäi vaø thoâng qua ngaân saùch cho vieäc môû roäng vaø keùo daøi ñaïi
loä phía Baéc-Nam (töùc phoá Thoáng cheá-Nguyeân soaùi Gallieùni)(4).
Ngaøy 19-8-1886, Toång Truù söù Trung-Baéc Kyø ra Nghò ñònh soá 187 thöïc hieän taïi
caùc thaønh phoá ôû Baéc Kyø luaät vaø quy ñònh veà ñöôøng saù coù lieân quan ñeán quy
hoaïch ñoâ thò. AÙp duïng Nghò ñònh naøy, ngaøy 22-8-1886, moät quyeát ñònh do Phoù
Coâng söù (Vice-Reùsident) ôû Baéc Kyø kyù cho pheùp xaây döïng moät con ñöôøng roäng
10 meùt xung quanh hoà Hoaøn Kieám. Theo quyeát ñònh cuûa Phoù Coâng söù, khoâng
moät coâng trình naøo ñöôïc pheùp xaây döïng doïc theo khu vöïc naøy, duø chæ laø nhaø
baèng tranh(5). Tieáp ñoù, ngaøy 26-12-1886, Toång Truù söù Trung Baéc Kyø Paul BERT
ñaõ kyù moät Nghò ñònh gia haïn ñeán ngaøy 1-1-1888, phaûi dôõ boû taát caû caùc nhaø laøm
baèng tranh ôû phoá Paul BERT vaø phoá Traøng Tieàn-Haøng Khay(6). Trong thôøi gian
töø thaùng 10-1886 ñeán 1888, khu phoá Phaùp ôû phía ñoâng Hoà Hoaøn Kieám vaø phía
baéc truïc ñöôøng Haøng Khay - Traøng Tieàn ñaõ daàn daàn ñöôïc hoaøn thieän.
Nhö vaäy laø, ngay ôû giai ñoaïn ñaàu, ngöôøi Phaùp ñaõ chuù troïng xaây döïng Haø Noäi,
nhaèm bieán noù thaønh moät trung taâm chính trò, quaân söï ôû Baéc Kyø ñeå nhanh choùng
thöïc hieän keá hoaïch khai thaùc thuoäc ñòa.
2. Giai ñoaïn 2 (1888-1920): Ñaây laø thôøi kyø thöïc daân Phaùp tieán haønh chöông
trình khai thaùc thuoäc ñòa laàn thöù nhaát. Vì theá, chuùng taäp trung noã löïc xaây döïng
vaø môû roäng Haø Noäi nhaèm bieán Haø Noäi khoâng chæ laø moät trung taâm haønh chính,
chính trò ôû Baéc Kyø maø coøn laø thuû ñoâ cuûa Lieân bang Ñoâng Döông.
246
Baèng haøng loaït caùc Nghò ñònh cuûa Toång Truù söù, sau naøy laø cuûa Toaøn quyeàn
Ñoâng Döông vaø cuûa chính quyeàn Thaønh phoá, trong giai ñoaïn naøy Phaùp ñaõ xaùc
ñònh vaø môû roäng ranh giôùi Thaønh phoá, ñònh hình Thaønh phoá veà maët ñòa giôùi
haønh chính vaø phaân chia Thaønh phoá laøm 2 khu vöïc chính daønh cho ngöôøi AÂu
vaø ngöôøi baûn xöù. Ngoaøi ra, ngöôøi Phaùp coøn taäp trung hoaøn thieän maët baèng quy
hoaïch toång theå cuïm coâng trình trung taâm ôû phía ñoâng Hoà Hoaøn Kieám, bieán
khu vöïc naøy thaønh moät trung taâm coù ñaày ñuû chöùc naêng nhö haønh chính, tín
ngöôõng, thöông nghieäp, dòch vuï vaø vaên hoaù giaûi trí, nhaèm khuyeán khích ngöôøi
Phaùp sang ñònh cö laøm aên laâu daøi, theå hieän roõ yù ñoà chieám ñoaït vónh vieãn caùc
nöôùc Ñoâng Döông.
Neáu nhö trong giai ñoaïn ñaàu, Nghò ñònh ngaøy 26-12-1886 cuûa Toång Truù söù chæ
ra leänh phaûi dôõ boû caùc nhaø maùi tranh, vaùch ñaát ôû khu vöïc Traøng Tieàn-Haøng Khay
thì ôû giai ñoaïn naøy, Nghò ñònh ngaøy 17-2-1891 vaø ngaøy 8-6-1892 ñaõ caám xaây döïng
vaø phaûi dôõ boû trong voøng 6 thaùng caùc nhaø vaùch ñaát, lôïp baèng tranh, nöùa, laù trong
thaønh phoá bao goàm töø ñaïi loä Gambetta (phoá Traàn Höng Ñaïo), soâng Hoàng, ñöôøng
caùi quan (Route Mandarin cho tôùi khu vöïc Thaønh. Nhö vaäy coù nghóa laø khu vöïc
ngöôøi AÂu ñaõ ñöôïc môû roäng hôn raát nhieàu so vôùi giai ñoaïn 1.
Ñoàng thôøi, trong giai ñoaïn naøy, vaøo phieân hoïp thöôøng kyø ngaøy
13-10-1902, Hoäi ñoàng Thaønh phoá ñaõ nghieân cöùu “Döï aùn quy hoaïch chung cho
khu baûn xöù cuûa Sôû Ñoâ thò” ñaõ ñöôïc ñeà xuaát trong phieân hoïp thaùng 5-1900(7).
Moät vaên baûn quan troïng, Nghò ñònh soá 29 ngaøy 14-4-1914 cuûa Ñoác lyù Haø Noäi
ñaõ quy ñònh nhöõng ñieàu khoaûn chung cho taát caû caùc coâng trình xaây trong Thaønh
phoá Haø Noäi, keå caû khu ngöôøi AÂu laãn khu baûn xöù. Theo Nghò ñònh naøy, taát caû
nhuõng ngöôøi xaây nhaø ñeàu phaûi trình cho chính quyeàn baûn veõ maët baèng vaø maët
caét cuûa coâng trình mình ñònh xaây, bao goàm maët baèng toång theå ñaát vaø nhaø cöûa
xung quanh ñeå ñaûm baûo söï haøi hoaø chung. Taát caû caùc coâng trình lôùn nhoû, keå caû
vieäc laøm oáng maùng nöôùc doïc maùi nhaø cuõng phaûi ñöôïc pheùp cuûa chính quyeàn
thaønh phoá(8).
Trong giai ñoaïn naøy, Thaønh phoá Haø Noäi ñöôïc chia ra laøm 8 khu theo Nghò
ñònh soá 791 ngaøy 17-7-1914 cuûa Ñoác lyù Thaønh phoá Haø Noäi(9):
3. Giai ñoaïn 3 (1920-1945): Quy hoaïch Thaønh phoá trong thôøi kyø naøy coù
nhieàu ñaëc ñieåm tieán boä hôn so vôùi thôøi kyø tröôùc. Do aûnh höôûng cuûa söï bieán
ñoåi cuûa neàn kinh teá vaø xaõ hoäi ôû Vieät Nam, chính quyeàn thuoäc ñòa ñaõ ban haønh
caùc quy cheá, saéc leänh treân cô sôû vaän duïng luaät quy hoaïch xaây döïng cuûa chính
quoác coù söûa ñoåi cho phuø hôïp vôùi hoaøn caûnh Ñoâng Döông. Ñoù laø caùc saéc leänh
veà veä sinh ñoâ thò, veà quy hoaïch vaø môû roäng Thaønh phoá... nhö Nghò ñònh ngaøy
8-8-1922 cuûa Thoáng söù Baéc Kyø ñaõ chæ ñònh moät soá ñöôøng cuûa Thaønh phoá Haø
Noäi daønh rieâng cho xaây döïng theo kieåu chaâu AÂu; Nghò ñònh ngaøy 20-11-1930
cuûa Toaøn quyeàn Ñoâng Döông xaùc ñònh ñieàu kieän ñeå aùp duïng Saéc leänh ngaøy
12-7-1928 cuûa Toång thoáng Phaùp veà keá hoaïch môû roäng vaø quy hoaïch caùc thaønh
phoá ôû Ñoâng Döông; Thoâng tö ngaøy 20-11-1930 cuûa Toaøn quyeàn Ñoâng Döông
coù lieân quan ñeán keá hoaïch quy hoaïch vaø phaùt trieån ñoâ thò; Nghò ñònh soá 639-
247
S ngaøy 23-8-1938 cuûa Toaøn quyeàn Ñoâng Döông quy ñònh vieäc caáp giaáy pheùp
xaây döïng nhaø cöûa vaø caáp giaáy pheùp sôû höõu ñaát trong phaïm vi Thaønh phoá; Nghò
ñònh ngaøy 18-10-1941 cuûa Toaøn quyeàn Ñoâng Döông veà vieäc saép xeáp vaø môû
roäng ngoaïi oâ Thaønh phoá Haø Noäi; Duï ngaøy 11-7-1942 cuûa Hoaøng ñeá An-nam
ñöôïc Toaøn quyeàn thoâng qua veà vieäc quy hoaïch vaø môû roäng ñòa haït cuûa Thaønh
phoá Haø Noäi...
Tuy nhieân, keá hoaïch xaây döïng Thaønh phoá Haø Noäi theo quy hoaïch cuûa giai
ñoaïn naøy ñaõ döøng laïi keå töø sau ñaïi chieán theá giôùi laàn thöù hai vaø sau ñoù thì khoâng
phaùt trieån ñöôïc theâm nöõa.
Nhö vaäy, ñeå bieán Haø Noäi thaønh “Thuû ñoâ cuûa Lieân bang Ñoâng Döông”, xaây
döïng khu ngöôøi AÂu thaønh moät trung taâm vôùi ñaày ñuû chöùc naêng vaên hoaù,
chính trò, tín ngöôõng, thöông nghieäp, dòch vuï vaø vaên hoaù giaûi trí, nhaèm
khuyeán khích ngöôøi Phaùp sang ñònh cö laøm aên laâu daøi, theå hieän roõ yù ñoà
chieám ñoaït vónh vieãn caùc nöôùc Ñoâng Döông, thöïc daân Phaùp ñaõ xaâm haïi thoâ
baïo ñeán heä thoáng di tích vaên hoaù, kieán truùc truyeàn thoáng cuûa Haø Noäi. Tuy
nhieân, trong quaù trình quy hoaïch vaø xaây döïng Haø Noäi, Phaùp cuõng ñaõ ñeå laïi
cho Haø Noäi moät soá coâng trình mang ñaäm phong caùch kieán truùc chaâu AÂu. Khu
phoá ngöôøi AÂu vôùi nhöõng coâng trình kieán truùc ñoù hieän nay ñaõ trôû thaønh di
saûn vaên hoaù cuûa Haø Noäi. Vì vaäy, chính quyeàn Thaønh phoá caàn coù caùc bieän
phaùp baûo veä nhöõng di saûn naøy.
- Sau ngaøy giaûi phoùng Thuû ñoâ, Haø Noäi ñaõ traûi qua 2 laàn quy hoaïch: Quy
hoaïch xaây döïng Thuû ñoâ laàn thöù nhaát naêm 1960 mang teân “Quy hoaïch xaây döïng
vaø caûi taïo” vaø laàn thöù hai naêm 1998 mang teân ”Quy hoaïch ñieàu chænh”. Tuy
khoâng coù töø “caûi taïo” nhöng “xaây döïng” hoaëc “ñieàu chænh“ ñeàu phaùt trieån töø
thaønh phoá hieän nay, neân Haø Noäi vaãn coi troïng “caûi taïo” vôùi haït nhaân laø “36 phoá
phöôøng” vaø “khu phoá cuõ”. Ñaõ laø “caûi taïo” duø coù maïnh daïn naâng caáp ñeán maáy
cuõng khoâng theå thoaû maõn caùc yeâu caàu veà khoâng gian sinh soáng nhö khu ñoâ thò
môùi. Vì vaäy, chuùng ta cuõng caàn phaûi nghieâm tuùc tham khaûo theâm nhöõng taøi lieäu
cuûa Phaùp ñeå laïi veà veä sinh moâi tröôøng, veà quaûn lyù ñoâ thò..., ñeå töø ñoù xem coù
theå aùp duïng hoaëc phaùt trieån ñöôïc nhöõng yeáu toá tích cöïc naøo coù lôïi cho coâng
cuoäc caûi taïo cuûa Thaønh phoá.
- Quy hoaïch vaø kieán truùc laø hai maët cuûa moät vaán ñeà, coù theå ví nhö hai
maët cuûa moät tôø giaáy. Thaønh phoá Haø Noäi hieän nay ñang ngaøy caøng ñöôïc môû
roäng ñeå ñaùp öùng vôùi nhu caàu gia taêng cuûa daân soá. Beân caïnh caùc khu chung
cö cuûa Nhaø nöôùc, ngöôøi daân Haø Noäi cuõng ñaõ ñuû ñieàu kieän ñeå töï caûi taïo hoaëc
xaây môùi nôi ôû cuûa mình. Tuy nhieân, vieäc xaây döïng traøn lan hieän nay ñaõ daãn
tôùi tình traïng kieán truùc cuûa töøng ngoâi nhaø thì ñeïp, nhöng toång theå töøng khu
vöïc thì laïi xaáu. Vì theá, Thaønh phoá caàn coù quy hoaïch toång theå tröôùc khi
khoâng gian naøy bò phaù vôõ. Maët khaùc, cuõng neân nghieân cöùu moät soá taøi lieäu
löu tröõ veà quy hoaïch vaø kieán truùc cuûa Phaùp ñeå laïi, nhaèm ruùt ra nhöõng baøi
hoïc kinh nghieäm trong lónh vöïc naøy. Ví duï: Trong moãi laàn quy hoaïch, môû
roäng hoaëc xaây döïng theâm khu phoá môùi, caùc kieán truùc sö ngöôøi Phaùp bao
giôø cuõng coi troïng ñeán caùc khoaûng khoâng gian, nôi giaûi trí, nôi troàng caây
248
xanh... ñeå taïo ra nhöõng goùc ñeïp cuûa Thuû ñoâ. Nhöõng taøi lieäu ñoù hieän nay
vaãn coøn ñöôïc baûo quaûn taïi Trung taâm Löu tröõ Quoác gia I vaø chaéc chaén vaãn
coøn phaùt huy taùc duïng, neáu ñöôïc khai thaùc vaø ñöôïc söû duïng moät caùch höõu
ích nhaát.
CHUÙ THÍCH
1. Trích thö cuûa Toång chæ huy löïc löôïng vieãn chinh Phaùp taïi Nam Kyø Dupreù göûi Boä tröôûng Boä Ngoaïi giao
Phaùp ôû Paris ngaøy 19-5-1873. Georges TABOULET: “Baûn huøng ca Phaùp ôû Baéc Kyø” (La geste française
au Tonkin), Tome II, Andrien-Maisonneuve, Paris, 1956, tr. 694.
2. Phoâng Phuû Thoáng söù Baéc Kyø (Fonds de la Reùsidence supeùrieure au Tonkin-RST), hoà sô: 71344.
3. Sñd.
4. Sau ngaøy giaûi phoùng Thuû ñoâ ñoåi teân thaønh Ñaïi loä Haøm Nghi. Sñd.
5. Taïp chí Ngöôøi daãn ñöôøng xöù Baûo hoä Trung-Baéc Kyø (Moniteur de l’Annam et du Tonkin), 1886, trang
274-276.
6. RST, hoà sô: 5400.
7. RST, hoà sô: 6379.
8. RST, hoà sô: 1914.
9. Coâng baùo Haønh chính Baéc Kyø (Bulletin administratif du Tonkin), 1914, soá 16, tr. 1441.
1. Taøi lieäu löu tröõ - Trung taâm Löu tröõ Quoác gia I, Phoâng Toaø Thoáng söù Baéc Kyø (fonds de la
Reùsidence supeùrieure au Tonkin); Phoâng Toaø Ñoác lyù Haø Noäi (fonds de la Mairie de Hanoï).
2. Moniteur de l’Annam et du Tonkin, 1886.
3. Bulletin administratif du Tonkin, 1914.
4. Georges Taboulet, La geste française au Tonkin, Tome II, Andrien-Maisonneuve, Paris, 1956.
5. Bourrin, Le vieux Tonkin de 1890- 1894, Hanoï, Imprimerie d’Extreâme-Orien, 1941.
6. PGS. Traàn Huøng — KTS. Nguyeãn Quoác Thoâng, Thaêng Long-Haø Noäi möôøi theá kyû ñoâ thò hoaù,
Haø Noäi, Nxb Xaây döïng, 1995.
7. Döông Kinh Quoác, Vieät Nam - Nhöõng söï kieân lòch söû (1858-1918), Haø Noäi, Nxb Giaùo duïc, 1999.
249
GIÔÙI THIEÄU VEÀ ÑIEÀN BAÏ NHÖ NHÖÕNG TÖ LIEÄU LÒCH SÖÛ VEÀ LAØNG XAÕ...
1
GIÔÙI THIEÄU VEÀ ÑIEÀN BAÏ NHÖ NHÖÕNG
TÖ LIEÄU LÒCH SÖÛ VEÀ LAØNG XAÕ
ÔÛ MIEÀN NAM VIEÄT NAM
TRONG THÔØI KYØ CAI TRÒ
CUÛA HAÛI QUAÂN PHAÙP THEÁ KYÛ XIX
Ono Mikiko*
GIÔÙI THIEÄU
Trong nhöõng naêm gaàn ñaây, nhieàu tö lieäu lòch söû ñaõ ñöôïc caùc nhaø nghieân cöùu
Vieät Nam thu thaäp vaø ñieàu tra. Ñieàu naøy chöùng toû laø vaãn coøn raát nhieàu tö lieäu lòch
söû veà laøng xaõ ñöôïc löu giöõ taïi caùc laøng. Nhöõng tö lieäu lòch söû naøy caàn ñöôïc ñöa
vaøo caùc nghieân cöùu veà laøng xaõ Vieät Nam ñeå môû ra nhöõng goùc nhìn môùi tích cöïc
ñoái vôùi nhöõng nghieân cöùu tröôùc ñaây voán chæ döïa treân nhöõng tö lieäu lòch söû do chính
quyeàn bieân soaïn. Maëc duø coù raát nhieàu ghi cheùp lòch söû veà laøng xaõ nhö höông öôùc,
ñòa baï vaø nhöõng taøi lieäu vieát veà thaàn thaùnh, nhöõng taøi lieäu mua baùn ñaát ñai v.v...
ñöôïc söu taäp ôû mieàn Baéc vaø mieàn Trung Vieät Nam (Baéc Boä vaø Trung Boä), trong
baøi naøy toâi seõ giôùi thieäu veà Ñieàn Baï trong giai ñoaïn cai trò cuûa Haûi quaân Phaùp nhö
laø nhöõng tö lieäu lòch söû veà laøng xaõ ôû Mieàn Nam Vieät Nam (Nam Boä) vaø xem xeùt
moái quan heä vaø quaù trình thöïc hieän Ñieàn Baï vaø Ñòa Baï thôøi Minh Maïng, voán môùi
baét ñaàu ñöôïc caùc nhaø nghieân cöùu Vieät Nam quan taâm trong nhöõng naêm gaàn ñaây.
Traùi vôùi vieäc nhieàu tö lieäu lòch söû coøn ñöôïc löu giöõ ôû caùc laøng xaõ cuûa Baéc Boä,
ngöôøi ta môùi chæ ñeà caäp raát ít veà tö lieäu lòch söû trong caùc laøng xaõ ôû Nam Boä.
Chính ñieàu naøy ñaõ noùi leân vaán ñeà caùc ghi cheùp lòch söû veà laøng xaõ cuûa Nam Boä
ñaõ bò huûy hoaïi trong chieán tranh vaø vaán ñeà thieáu tö lieäu lòch söû veà laøng xaõ cuûa
Nam Boä caàn ñöôïc quan taâm. Maëc duø Trung taâm nghieân cöùu Haùn Noâm thuoäc Vieän
Khoa hoïc xaõ hoäi vuøng Nam Boä ñaõ ñi ñaàu trong vieäc thu thaäp nhöõng tö lieäu lòch
söû coøn löu laïi trong caùc ñeàn, ñình, mieáu ôû khaép vuøng Nam Boä vaø trong töông lai
coù nhieàu khaû naêng seõ phaùt hieän vaø thu thaäp ñöôïc nhieàu tö lieäu hôn, nhöng trong
baùo caùo naøy, toâi ñeà caäp ñeán Ñieàn Baï nhö laø nhöõng tö lieäu lòch söû raát quan troïng
coù theå söû duïng ngay. Ñieàn Baï vaø Ñòa Baï ñeàu laø moät daïng ghi cheùp ñöôïc chính
quyeàn bieân taäp vaø chæ coù tính chaát haïn cheá nhö soå ñaát, nhöng so vôùi nhöõng tö
lieäu lòch söû do Nhaø nöôùc bieân soaïn nhö Ñaïi Nam thöïc luïc, …, nhöõng tö lieäu naøy
laïi ñöa ra ñöôïc nhöõng soá lieäu cuï theå khoâng chaép vaù ôû caáp xaõ.
* Ñaïi hoïc Quoác teá hoïc Kanda. Nhaät Baûn.
250
Hieän nay ôû Nam Boä, oâng Nguyeãn Ñình Ñaàu vaø tieán só Traàn Thò Thu Löông laø
nhöõng nhaø nghieân cöùu tích cöïc haøng ñaàu veà laøng xaõ Nam Boä ñaõ söû duïng Ñòa Baï
döôùi thôøi Minh Maïng (trieàu Nguyeãn). OÂng Nguyeãn Ñình Ñaàu(1) ñaõ thu thaäp nhöõng
vaên baûn Ñòa Baï goác vaø phaân tích tình hình sôû höõu ruoäng ñaát cuûa 6 tænh Nam Kyø.
TS. Traàn Thò Thu Löông ñaõ söû duïng Ñòa Baï vaø phaân tích taàng lôùp xaõ hoäi döïa vaøo
sôû höõu ñaát ñai taïi moät soá laøng xaõ. Ngöôøi ta môùi chæ tìm ñöôïc cuoán Ñòa Baï naêm
1836 (Minh Maïng 17) maø caû oâng Nguyeãn Ñình Ñaàu vaø tieán só Traàn Thò Thu Löông
ñaõ phaân tích neân khoâng theå so saùnh cuoán saùch naøy vôùi nhöõng taøi lieäu khaùc, ñoàng
thôøi raát khoù xem xeùt quaù trình chuyeån ñoåi lòch söû vì noù chæ noùi ñeán tình hình
trong naêm 1836.
ÑIEÀN BAÏ VAØ ÑÒA BAÏ
Ñeå söûa chöõa nhöõng sai soùt cuûa caùc nghieân cöùu veà laøng xaõ söû duïng Ñòa Baï
nhö ñaõ noùi ôû treân, trong baøi vieát naøy toâi kieân quyeát söû duïng Ñieàn Baï nhö laø
nhöõng tö lieäu veà laøng xaõ trong thôøi kyø cai trò cuûa Haûi quaân Phaùp.
Ñieàn Tòch laàn ñaàu tieân ñöôïc bieân soaïn vaøo naêm 1092 döôùi trieàu Lyù Nhaân
Toâng(2) ñeå toång keát tieán trình lòch söû lieân quan ñeán Ñieàn Baï vaø Ñòa Baï. Tieáp ñoù,
vaøo naêm 1428 trieàu Leâ Thaùi Toå(3), Ñieàn Baï vaø Hoä tòch ñöôïc bieân soaïn. Khi ñoù
Trieàu ñình ñaõ tieán haønh moät cuoäc ñieàu tra veà ñaát ñai treân toaøn quoác vaø quyeát
ñònh bieân soaïn cuoán soå caùi cho 4 naêm theo ñieàu 347 Quoác trieàu Hình luaät. Döôùi
thôøi nhaø Nguyeãn, cuoán Ñieàn tòch Baéc Haø ñaõ ñöôïc bieân soaïn naêm 1804 (Gia Long
3)(4). OÂng Nguyeãn Ñình Ñaàu cho raèng ghi chuù naøy coù nghóa laø vieäc bieân soaïn
Ñòa Baï ñöôïc thöïc hieän ôû Baéc Haø vaø duø sao coâng vieäc naøy cuõng ñaõ ñöôïc taêng
cöôøng thöïc hieän taïi Baéc Boä.
ÔÛ Nam Boä, Ñòa Baï ñöôïc bieân soaïn naêm 1836 (Minh Maïng 17). Moãi khi Trieàu
ñình thay ñoåi caùc quy ñònh, Ñòa Baï laïi ñöôïc bieân soaïn, nhöng ngöôøi ta môùi chæ
tìm thaáy Ñòa Baï thôøi Minh Maïng 17 ôû Nam Boä. Vì vaäy, Ñòa Baï thôøi Minh Maïng
laø tö lieäu lòch söû duy nhaát lieân quan tôùi laøng xaõ Nam Boä suoát trieàu Nguyeãn.
Caû Ñieàn Baï vaø Ñòa Baï ñeàu laø soå caùi veà ñaát ñai ôû caáp laøng xaõ. Theo Luro,
Ñieàn Baï laø soå caùi veà thueá ñaát (role d’Impot foncier) coøn Ñòa Baï laø soå caùi
ñaêng kyù ñaát ñai (Registre de description et de classification des terres de
la commune)(5).
Maëc duø, nhö ñaõ noùi ôû treân, döôùi thôøi nhaø Nguyeãn, Ñòa Baï khoâng ñöôïc
bieân soaïn haøng naêm, Ñieàn Baï laø cuoán soå caùi veà noäp thueá ñaát ñöôïc bieân soaïn
haøng naêm döïa theo Ñòa Baï. Xeùt söï khaùc bieät veà noäi dung, Ñieàn Baï ghi cheùp
caùc khoaûn thueá nhaèm muïc ñích thu thueá, coøn Ñòa Baï ghi cheùp veà ranh giôùi
laøng xaõ vaø phaân vuøng ñaát nhaèm quaûn lyù ñaát ñai, vaø ñoâi khi coù ñính keøm baûn
ñoà ñaêng kyù ñaát. Trong khi Ñòa Baï ñöôïc ñoùng daáu cuûa quan treân Trieàu cöû
xuoáng (Kinh phaùi) vaø daáu cuûa quan huyeän, Ñieàn Baï chæ ñöôïc ñoùng daáu cuûa
quan vieân caáp xaõ vaø caáp toång ôû cuoái quyeån.
251
QUAÙ TRÌNH CHUYEÅN ÑOÅI MAÃU ÑIEÀN BAÏ
Toâi ñaõ thu thaäp Ñieàn Baï taïi Trung taâm Löu tröõ Quoác gia II taïi Thaønh phoá
Hoà Chí Minh. Nhöõng tö lieäu lòch söû naøy ñöôïc phaân loaïi ñöa vaøo caùc hoà sô Thoáng
ñoác Nam Kyø boä söu taäp caùc taøi lieäu thôøi Phaùp thuoäc. Toâi chuû yeáu thu thaäp Ñieàn
Baï cuûa huyeän Taân Truï, tænh Taân An (nay laø tænh Long An) töø naêm 60 ñeán naêm
80 coù tieâu ñeà tieáng Phaùp laø Registres des impots fanciers, nhöng noäi dung laïi
ñöôïc vieát baèng chöõ Haùn vaø chöõ Noâm. Toâi xem xeùt boá cuïc vaên baûn cuûa Ñieàn
Baï, taäp trung vaøo giai ñoaïn töø naêm 60 ñeán naêm 70 döôùi thôøi cai trò cuûa Haûi quaân
Phaùp, phaân tích quaù trình chuyeån ñoåi vaø aûnh höôûng giöõa Ñieàn Baï vaø Ñòa Baï
thôøi Minh Maïng.
1. Moät ví duï veà Ñòa Baï naêm 1836 (Minh Maïng 17)
Tröôùc heát, toâi xin giôùi thieäu moät ví duï veà Ñòa Baï naêm 1836 ñeå so saùnh vôùi
Ñieàn Baï döôùi thôøi cai trò cuûa Haûi quaân Phaùp naêm 1860. Maëc duø khi ñöôïc oâng
Nguyeãn Ñình Ñaàu phaùt hieän, taát caû caùc Ñòa Baï ñeàu do Trung taâm Löu tröõ Quoác
gia II taïi Thaønh phoá Hoà Chí Minh löu giöõ, caùc tö lieäu naøy ñaõ ñöôïc chuyeån ra Haø
Noäi vaø hieän nay khoâng coøn ñöôïc nghieân cöùu tö lieäu naøy nöõa. Do ñoù, toâi duøng
Ñieàn Baï cuûa 4 xaõ - Myõ Ñaøo, Bình Laêng, Haäu Ñöùc vaø Taân Truï thuoäc huyeän Taân
Truï, nhöõng cuoán Ñieàn Baï naøy ñaõ bò maát bìa vaø tieâu ñeà nhöng cuoái saùch vaãn coù
ghi chuù “Minh Maïng 17” hay “Minh Maïng löu thoân Ñieàn”. Boán cuoán Ñieàn Baï naøy
ñöôïc so saùnh vôùi Ñieàn Baï do oâng Nguyeãn Ñình Ñaàu giôùi thieäu.
Ñieàn Baï cuûa xaõ Haäu Ñöùc, huyeän Taân Truï laø moät ví duï veà tö lieäu maø toâi thu
thaäp ñöôïc taïi Trung taâm Löu tröõ Quoác gia II. Maëc duø noù khoâng ñuû ñeå keát luaän laø
vaên baûn goác vì bò thieáu tieâu ñeà, nhöng taøi lieäu naøy coù theå ñöôïc xem nhö moät baûn
sao cuûa Ñòa Baï naêm 1836 bôûi con daáu vaø hình thöùc cuûa noù (xem baûn ghi cuoái baøi).
a. Daãn nhaäp: ñöôïc trình baøy döôùi cuøng moät hình thöùc nhö Ñòa Baï; Phaàn daãn
nhaäp ñeà caäp ñeán teân moät thoân tröïc thuoäc caùc ñôn vò haønh chính nhö toång,
huyeän, tænh, vaø caùc chöùc traùch trong thoân laø thoân tröôûng, vieäc muïc, ghi laïi ranh
giôùi cuûa thoân ôû phía baéc, nam, ñoâng vaø taây, vaø toång dieän tích ñaát ñöôïc phaân
thaønh töøng muïc nhö ñaát troàng luùa, ñaát khoâng troàng luùa (Ñieàn thoå).
b. Ranh giôùi cuûa thoân: Nhöõng ranh giôùi cuûa thoân ñöôïc ghi laïi theo teân vaø soá
cuûa xöù, sau ñoù laø caùc ranh giôùi ôû phía baéc, nam, ñoâng vaø taây ñöôïc xaùc ñònh bôûi
caùc thoân hay con soâng lieàn keà, v.v…
c. Lieät keâ toång soá xöù vaø toång soá ñaát troàng luùa (thöïc canh ñieàn) ñöôïc chia laøm
2 loaïi ñaát laø Thaûo ñieàn vaø Sôn ñieàn, tieáp ñeán laø teân cuûa chuû ñaát vaø soá ruoäng luùa
cuûa moãi xöù.
d. Ñieàn trang: ghi toång dieän tích ñaát, lieät keâ teân cuûa chuû ñaát vaø dieän tích cuûa
töøng khoaûnh ñaát.
ñ. Nghóa ñòa vaø caùc khu ñaát khoâng canh taùc: ñöôïc lieät keâ theo soá cuûa töøng
khoaûnh vaø ranh giôùi cuûa chuùng.
252
e. Phaàn keát: Phaàn cuoái noäi dung cuûa Ñieàn Baï coù ghi chuù soá trang vaø lôøi cam
keát laø khoâng coù caùnh ñoàng luùa naøo chöa ñöôïc ñaêng kyù.
g. Phaàn ghi cuoái saùch: ghi teân cuûa Trieàu ñaïi vaø lieät keâ teân caùc quan chöùc vaø
ñoùng daáu ôû töøng caáp haønh chính nhö xaõ, toång, tænh vaø trieàu ñình.
2. Ñieàn Baï naêm 1862
Trong soá caùc Ñieàn Baï cuûa huyeän Taân Truï maø toâi thu thaäp ñöôïc, Ñieàn Baï naêm
1862 cuõng cuõ nhö naêm 1836. So saùnh Ñieàn Baï cuûa thoân Trieåm Ñöùc naêm 1862 vaø
thoân Haäu Ñöùc naêm 1836 (thoân Haäu Ñöùc ñöôïc ñoåi teân thaønh thoân Trieåm Ñöùc töø
naêm 1836), Ñieàn Baï naêm 1862 hoaøn toaøn sao cheùp maãu cuûa Ñòa Baï naêm 1836.
Hôn nöõa, caùc soá lieäu cuûa töøng phaàn ñaát ñai nhö ñaát troàng luùa, buïi caây, nghóa ñòa
trong Ñieàn Baï naøy hoaøn toaøn gioáng vôùi Ñòa Baï, ñieàu naøy khieán chuùng toâi thaéc
maéc khoâng hieåu luaät ñònh cuûa trieàu Nguyeãn treân thöïc teá khoâng coù hieäu löïc ôû Nam
Boä vaø caùc caáp laøng xaõ ñeán theá naøo.
Ñoàng thôøi, söï khaùc bieät giöõa Ñieàn Baï naêm 1862 vaø Ñòa Baï naêm 1836 laø
nhöõng chuù giaûi veà toång soá thueá ñaát vaø vieäc söû duïng chu trình 60 naêm thay vì
teân trieàu ñaïi trong phaàn ghi ôû cuoái Ñieàn Baï. Do ñoù, caùc taøi lieäu naêm 1862 khoâng
phaûi laø Ñòa Baï maø laø Ñieàn Baï, nhöõng ghi chuù veà tieàn thueá ñaát vaø vieäc bieân soaïn
Ñieàn Baï naêm 1862 ñaõ söû duïng nhöõng luaät ñònh cuûa trieàu Nguyeãn.
3. Ñieàn Baï naêm 1863
Toâi chæ thu thaäp ñöôïc Ñieàn Baï naêm 1863 cuûa thoân Bình Trònh Ñoâng vaø moät
soá tö lieäu khaùc cuûa naêm 1863 laø keát quaû toång hôïp cuûa töøng toång.
4. Ñieàn Baï nhöõng naêm 1860
Ñieàn Baï naêm 1864 khoâng coøn löu giöõ ôû huyeän Taân Truï. Thay ñoåi ñaùng chuù yù
keå töø naêm 1865 laø phaàn ghi chuù caùc ñôn vò ño ñaïc: Ñieàn Baï baét ñaàu söû duïng heùc-
ta (maãu taây)(6) thay cho caùc ñôn vò ño ñaïc cuûa Trieàu Nguyeãn. Maëc duø chæ thò lieân
quan ñeán vieäc giôùi thieäu heùcta do Haûi quaân Phaùp ban haønh töø naêm 1863, treân thöïc
teá chæ thò naøy chæ ñöôïc thöïc hieän vaøo naêm 1865. Tuy nhieân, nhöõng con soá ñöôïc ghi
baèng heùcta ñeàu ñöôïc chuyeån ñoåi töø caùc ñôn vò ño ñaïc cuõ cuûa Trieàu Nguyeãn vaø roõ
raøng Haûi quaân Phaùp ñaõ khoâng theå thöïc hieän ñieàu tra ñaát ñai vaøo thôøi ñoù.
Ñieàn Baï nhöõng naêm 1860 coù xu höôùng ñôn giaûn hoùa boá cuïc khoâng gioáng vôùi
maãu cuûa Ñòa Baï. Ñòa Baï coù ñaëc ñieåm laø baét buoäc phaûi ghi ranh giôùi laøng xaõ ñeå
chính quyeàn coù theå quaûn lyù ñaát ñai. Nhöng haàu heát caùc Ñieàn Baï nhöõng naêm 1860
ñeàu boû phaàn ghi ranh giôùi laøng xaõ maø chæ ghi laïi soá löôïng caùc caùnh ñoàng luùa.
Hôn nöõa, döôùi thôøi Phaùp thuoäc, moät vieân quan cao caáp (Tham bieän), ngöôøi ñöa
ra Ñieàn Baï, ñaõ thay theá quan tænh.
5. Nhöõng thay ñoåi cuûa caùc maãu Ñieàn Baï töø nhöõng naêm 1870
Keå töø naêm 1870, maãu cuûa Ñieàn Baï laïi thay ñoåi vaø gioáng vôùi maãu cuûa Ñòa Baï.
Maãu cuûa Ñieàn Baï trong naêm 1870 ñöôïc vieát baèng chöõ Haùn vaø chöõ Noâm vaø coù
253
cuøng boá cuïc nhö Ñòa baï thôøi Minh Maïng. Nhöng cuoái naêm 1880, Ñieàn Baï thay
ñoåi nhieàu hôn theo maãu môùi, ñieàn chöõ quoác ngöõ vaøo maãu in saün. Nhöõng thay
ñoåi naøy dieãn ra vaøo naêm 1870 töông öùng vôùi nhöõng tieán boä trong heä thoáng haønh
chính cuûa caùc thuoäc ñòa cuûa Phaùp.
Töø naêm 1875, theo quy ñònh, Ñieàn Baï ñöôïc soaïn laøm 3 cuoän: 1 cuoän vieát
baèng chöõ quoác ngöõ vaø 2 cuoän vaãn ñöôïc vieát baèng chöõ Haùn Noâm, nhöng ngöôøi
ta khoâng bieát ñöôïc laø treân thöïc teá coù bao nhieâu baûn ñöôïc bieân soaïn baèng chöõ
quoác ngöõ. Theo nhöõng taøi lieäu toâi thu thaäp ñöôïc, Ñieàn Baï ñaàu tieân vieát baèng chöõ
quoác ngöõ xuaát hieän vaøo cuoái naêm 1880. Töø naêm 1870, ñoâi khi Ñieàn Baï coù nhöõng
ghi chuù beân leà nhö höông hoûa, toäc ñieàn beân caïnh teân cuûa töøng chuû ñaát. Ñaây laø
nhöõng ñieàu khoaûn chính lieân quan ñeán vieäc thöøa keá vaø mua baùn ñaát ñai.
KEÁT LUAÄN
Maëc duø ôû Nhaät Baûn tieán só Yoko Takada(7) ñaõ nghieân cöùu veà vieäc chuyeån
ñoåi chuû sôû höõu ñaát ñai ôû Ñoàng baèng soâng Cöûu Long trong suoát giai ñoaïn Phaùp
thuoäc, tình hình sôû höõu ñaát ñai ôû caáp laøng xaõ maø theo toâi seõ phaûn aùnh chính
saùch ñaát ñai laïi chöa ñöôïc xem xeùt cuï theå do thieáu soå caùi veà ñaát. Trong baøi naøy,
toâi ñaõ nghieân cöùu boá cuïc vaên baûn cuûa Ñieàn Baï voán laø moät phaàn cuûa ñaát ñai.
Giôùi chöùc thôøi Phaùp thuoäc roõ raøng ñaõ duøng heä thoáng ñaát ñai cuûa Trieàu Nguyeãn
vaøo quy ñònh ban ñaàu cuûa Haûi quaân. Trong giai ñoaïn ñaàu cuûa nhöõng naêm 1860,
giôùi chöùc Phaùp söû duïng soá lieäu veà ñaát ñai döïa theo Ñòa Baï naêm 1836 vaø thu
thueá ñaát theo soá lieäu ñöôïc ñoåi thaønh ñôn vò heùcta (maãu taây). Phaùp ñaõ laáy 3 tænh
töø tay Trieàu ñình nhaø Nguyeãn theo Hieäp ñònh naêm 1862 vaø ñaõ baét ñaàu thu laïi
ñaát ñai töø caùc chuû ñaát khoâng roõ raøng ñoàng thôøi ra leänh thu thueá ñaát trong caùc
vuøng do Phaùp cai trò trong naêm 1863. Sau khi chieám ñöôïc 3 tænh mieàn Taây Nam
Kyø naêm 1867, caùc nhaø chöùc traùch Phaùp baét ñaàu bieân soaïn cuoán soå caùi veà ñaát
ñai töø naêm 1870 döïa treân caùc döõ lieäu nghieân cöùu cuûa caùc quan chöùc Phaùp nhö
Luro. Theo keát quaû cuûa caùc nghieân cöùu cuûa quan chöùc Phaùp veà xaõ hoäi laøng xaõ
Vieät Nam, giôùi chöùc Phaùp ñaõ baét chöôùc kieåu Ñòa Baï cuûa trieàu Nguyeãn ñeå bieân
soaïn thaønh Ñòa Baï naêm 1875.
Toâi khaúng ñònh taàm quan troïng cuûa Ñieàn Baï nhö laø caùc tö lieäu lòch söû laøng
xaõ thôøi kyø Phaùp thuoäc. Ñaây chính laø chìa khoùa ñeå xem xeùt caùc xaõ hoäi trong laøng
xaõ cuûa Nam Boä töø Trieàu Nguyeãn ñeán thôøi kyø Phaùp thuoäc, maëc duø Ñieàn Baï coù
ñieåm haïn cheá nhö caùc cuoán soå caùi veà thueá.
CHUÙ THÍCH
1. Nguyeãn Ñình Ñaàu ñaõ xuaát baûn boä saùch Nghieân cöùu Ñòa Baï trieàu Nguyeãn
2. Ñaïi Vieät söû kyù toaøn thö, tr. 3 ´ ó
Ô ½
Ê ·
Ó›È «
• ø †3
À î
È Ê × Ú
ÈÉ ê ° ËÄê ´ ó Êì¶ Ì̈ ï¼ ® ×Õâ¾ Û
® €
ÈýÃ ×
½ o
ÜŠ¼Z
3. Ñaïi Vieät söû kyù toaøn thö, tr. 10 ´ ó
Ô ½
Ê ·
Ó›È «
• ø † 10
254
Àè Ì «
× æ
Î ì
É ê
í Ì̃ ì
Ô ª
Ä ê
£ Ã̈ ÷
Ð û È
Ôý£©
Ê®Ò»
ÔÂ
¶þ Ê ®
Î å
È Õ
Ð Þ
Ì ï
² ¾
‘ õ
¼ ®
μ È
„ Õ
Ö ¼
“]¸÷¸®
¿hæ‚
Â·Ì¤
–Ë¿±ÖÉÞ
ÌïÍÁ
²¢½ð
ãyμÑ
È ²̈ ¢
±¾É½
³ö®b ¼°Åfî~
Ë°
¼° „ Ý
¼ Ò
È Ë
Ã ñ
½ ~
Ë Ã
½ Ô
È ë ¹
é Ù
Þ ÜŠμÈí—
ÌïÍÁ
ÖÁ¼º
ÓÏÄê
¶þÔÂ
ÖÐÑ®
ÉÏ³Ê
ÎìÉê
¼®¼º ÓÏ²¾
¹ ï....Ä ê
....Ô Â
Ô ì
² ¾
¼ ®
² ¢
é _
³ ö
‚ Î
¹ Ù
Ö ð
í —
4. Ñaïi Nam thöïc luïc, tr. 23 ´ ó
ÄÏŒ å h †23
¼Î
Â¡Èý
ÄêÔt
ÐÞ±±
ºÓÖT
æ‚Ìï
¼®
5. Luro (1877), Cours D’Administraion Annamite. 263. 396-438. Saigon.
6. Bulletin administratif de l’Annam. 458. 1929
7. Yoko Takada (1984), “Chuyeån nhöôïng ñaát ñai vaø môû roäng caùc ruoäng luùa ôû Nam Boä trong thôøi Phaùp
thuoäc”. Nghieân cöùu caùc moái quan heä quoác teá. Soá 10. Tokyo.
ºñ Ố å
¼ Î
¶ Ê̈ ¡
ÐÂ° ²̧ ®
í °̃ ²
¿hí μ̃ À
ÉÏ¿‚ º ñ Ố ǻ å
éL»Æ
ÎÄÌ©
ÒÛÄ¿êÎÄ ³É ±¾ ´åμÈ
Ù÷ ³
é Ð
é_ ÊÂÆ“þ ±¾´å μ·ØÖÌï Í Á̧ ÷
í—Ä³ÌËù ÓÐ–|
Î÷ËÁ
½ü® €̧ ß
³ ß́ ç̧ ÷
È ô̧ É
î é _
Ù÷ ¼{½ñßμ
Ù÷
Ò»
±¾
´åμ ·
Ø Ö
Œ ¤̧ É
Ö Ð
Œ{¿Ú
ÌÁÑãûÍ¬
êÙEÌ
– |
½ ü
± ¾
¿ h
Æ ½
¸ñÉÏ
¿‚ Œ´å
Æ½ ÓÖ½ü
±¾¿h
ÐÂÖ ǽ å
μØ·Ö
Î ÷
½ ǘ ó
½ -
Ä Ï
½ ǘ ó
½ -
± ±
½ ü
Ð ¡
ã û
Ó Ö
½ü±¾ ¿h¿‚
Æ ½
¾²Éç
μØ·Ö ÓÖ½ü
ÐÂÖ ǽ å
μØ·Ö
Œ¸û
Ì ï̧ ÷
í —
Ì ï
Ô -
Ù E
Ê°²Î Ëù¶È
³ É
²ñÊ°
ê‘Ëù Ô“Ìï
²ñ°ÙE Ê°Æ® €
Ò¼¸ß
Ê°²Î
³ßÎ ǻ ç
Ò ¼
í—ÙE
ËùÙE í—
Œ ¤̧ É
ÖÐŒ{
¿ÚÌÉ½
Ì ï
Ô-Ê° ËÁËù ³ÉËÁ
Ê°Ò¼ ËùÔ“Ìï
² Î
°ÙÎå
Ê°Æ
®€ê‘
Ê°³ß
Î ǻ ç
Ù E
Ëù²Î
í—Ê° Ëù
² Î å
ÈËÒÔ ÏÂ ±¾
´
Ô-·¶ ÎÄ•º É½Ìï Ò¼Ëù ¶È³É
Ì ï
Ê°®€
Ù Ȩ ß
Ï
ë… ²ñ³ß
Î ǻ ç · ¶
· Ö̧ û Ê
í —
–| ½ü£- £- ü
£-£- Î÷
½
ÄÏ ½ü£- £- ü
£-£- ±±
½
Ò» Ãñ¾Ó ÍÁÙE Ê°ÙE ® ß €
° Æ̧ ß
Ê°Ò¼
³
Ò» ËùÍÁ Î å̧ ß Ô-êÎÄ ìø
É½Ìï Ò¼í—
Ò» ÍÁÄ¹ Ò¼í•
Ò»Ä ég ÙEí•
Ò»í•
–|½ü £-ÒÔ ÏÂÔ£- Î÷½ü£- ÒÔÏÂÔ£-
ÄÏ½ü £-ÒÔ ÏÂÔ£- ±±½ü£- ÒÔÏÂÔ£-
.....É Ï
ÓÐ×Ö ¼ Ô̂ “
Ê°ê‘ˆ¼ Kº
“þŒÔ” é_ÒÀÈç ²¾ÄÚÈô
Íý é_²» ŒÒÔ Ì ï é.....
Œ¸û» éÄë üLÂ© ÌïÍÁ
×ÔÒ¼
³ßÒÔ
ÉÏÕß áá²î¿± ¶È¼°
ºÎÈË Ô V̧ æ
–Ë¹û
„ t́ åéL »ÆÎÄ Ì©ÒÛ Ä¿êÎÄ³É
±¾´å
μ Ȩ̀ Ê Ü
ÖØ×ï Æ¶Ë
¸¶ ˆÌ‘{
Ã÷ ÃüÊ° ²ñÄê ÎåÔÂ ³õÊ°
ÈÕ
´å é L
» Æ
Î Ä
Ì ©
Ó ›
ÒÛ Ä ¿
ê Î Ä
³ É
ü c
Ö¸
Ô“
¿‚Èî ÎÄμÀ ½o‘{¸± ¿‚Èî Î Ä
- ‚
³ Ð
Ò ý
¶ È
Ó›
Àô²¿
Ë¾„ÕÊ¾¡ ºòÑ ã Ø
”zÐÂ
° ²̧ ®
Ó¡„Õ ¼æÀ í °̃ ²
¿h È î
• r
Ð ð
³ é
Ð ‡
Ó›
Ê ¡
Å É
„¿Á¦ È î
Î Ä
† T
³ Ð
¾ ¿
Ó›
²¼
ÕþÊ¹ Ë¾Í Å̈ Ð
Ó›åh ² Î́ ÎÈ î
Î Ä
Ë Ø
³ Ð
± È
Ó›
¼Î ¶ Ê̈ ¡
²¼ÕþÊ¹ Ó›åh ² Î́ Î
× Ú
Ê Ò
Á ¼
° ²́ ì
Ê ¹̧ ïÂ š
Á ô
È Î
» Æ
Î Ä
ã‘
¾ ©
Å É
‘õ ²¿Ë¾ Õý¾ÁÆ· •øÀô À è
Î Ä
È å̧ Ä
Ó ›
Àô ²¿Çå ÀôË¾†T ÍâÀÉ ñ T
Á x
· ½
³ Ð̧ Ä
Ó›
¶Y²¿ Ë¾Õý °Æ· •ø ÀôêÎ Ä
Á x
³ Ð̧ ²
¾ ¿
Ó›
Êð º£°² μÀ±O²ì ÓùÊ· È î
Ã û
Î ¾
³ Ð̧ Ä
Ó›
255
ÑAÁT QUAÛNG VÔÙI PHONG TRAØO DUY TAÂN ÑAÀU THEÁ KYÛ XX
1
ÑAÁT QUAÛNG VÔÙI PHONG TRAØO
DUY TAÂN ÑAÀU THEÁ KYÛ XX
Buøi Vaên Tieång*
1. Phong traøo Duy Taân - côn baõo lôùn veà chính trò trong thaäp nieân ñaàu theá kyû
XX khôûi phaùt ñaàu tieân ôû ñaát Quaûng, sau ñoù nhanh choùng trôû thaønh phong traøo
vaän ñoäng caùch maïng treân phaïm vi caû nöôùc(1), tröôùc heát laø caùc tænh ven bieån mieàn
Trung, vaø böôùc ñaàu ñaõ coù moät vaøi moái quan heä quoác teá. So vôùi caùc cuoäc vaän
ñoäng caùch maïng ôû Vieät Nam tröôùc ñoù, chaúng haïn nhö Phong traøo Caàn Vöông cuûa
theá kyû XIX, thì ñaây laø böôùc tieán khaù quan troïng.
Coù theå noùi maëc daàu coù yù thöùc lieân keát vôùi Phong traøo Caàn Vöông hai tænh
cuøng ñòa phaän taû tröïc kyø laø Quaûng Ngaõi, Bình Ñònh nhöng ngay caû Traàn Vaên Dö
vaø Nguyeãn Duy Hieäu — laõnh tuï Nghóa hoäi Quaûng Nam — cuõng vaãn chöa vöôït
qua khuoân khoå chaät heïp loãi thôøi cuûa ñöôøng loái Caàn Vöông, tröôùc heát laø söï chaät
heïp veà khoâng gian hoaït ñoäng. Ñuùng nhö Shiraishi Masaya — taùc giaû cuoán Phong
traøo daân toäc Vieät Nam vaø quan heä cuûa noù vôùi Nhaät Baûn vaø chaâu AÙ — nhaän xeùt,
haïn cheá lôùn nhaát ôû ñaây laø daãu coù chung moät ngoïn côø töïu nghóa mang tính chaát
quoác gia laø vua Haøm Nghi, song Phong traøo Caàn Vöông cuûa töøng tænh laïi chæ mang
tính chaát ñòa phöông. “Phong traøo Caàn Vöông theá kyû XIX coù moät ñaëc tröng laø thaân
haøo caùc tænh ñaõ toå chöùc rieâng nghóa quaân taïi queâ höông cuûa mình”(2).
Naêm 1905, boä ba Quaûng Nam (chöõ cuûa Hoà Taù Khanh — trong Thoâng söû Coâng
ty Lieân Thaønh, Paris, 1983 — duøng ñeå goïi Phan Chaâu Trinh, Traàn Quyù Caùp,
Huyønh Thuùc Khaùng), ñaõ thöïc hieän chuyeán Nam du ñeán taän Bình Thuaän giaùp giôùi
Nam kyø thuoäc Phaùp nhaèm truyeàn baù tö töôûng khai daân trí, chaán daân khí, haäu
daân sinh, vaän ñoäng phaùt trieån löïc löôïng. Ñaây laø moät trong nhöõng caùch maø boä ba
Quaûng Nam thöû thöïc hieän nhaèm laøm cho phong traøo Duy Taân ñaàu theá kyû XX
thoaùt ra khoûi tính chaát ñòa phöông nhö phong traøo Caàn Vöông theá kyû XIX. Hay
trong laàn Phan Chaâu Trinh ñeán Phoàn Xöông ñaøm ñaïo vôùi Hoaøng Hoa Thaùm –
ngöôøi duy nhaát hoài aáy vaün duy trì cuoäc ñaáu tranh vuõ trang ôû möùc ñoä thaáp vaø
phaïm vi heïp – khi ñöôïc Hoaøng Hoa Thaùm môøi coäng taùc, Phan Chaâu Trinh ñaõ töø
choái, bôûi theo caùch nhìn cuûa oâng, “Hoaøng Hoa Thaùm tuy quaû caûm, möu löôïc, beàn
gan, gioûi vieäc duøng binh, nhöng ñöông thôøi cuoäc caïnh tranh naøy maø noäi tình
ngoaïi theá khoâng roõ, bo bo moät goùc thì theá naøo toàn taïi ñöôïc”.
* Thaïc só, Thaønh uûy Ñaø Naüng. Vieät Nam.
256
Vaø coù leõ cuõng chæ ñeán Phong traøo Duy Taân môùi dieãn ra hieän töôïng maø ngoân
ngöõ hieän ñaïi goïi laø “tham quan hoïc taäp caùc ñieån hình tieân tieán” (nhieàu ngöôøi ôû
xa, “nhaát laø ngöôøi ñaõ neám muøi AÂu hoùa ñi ngang qua tænh Quaûng Nam”(3) ñaõ keùo
nhau veà caùi laøng Phuù Laâm xa xoâi caùch trôû cuûa oâng Leâ Cô ñeå taän maét nghieân
cöùu moâ hình laøng Duy Taân noåi tieáng luùc baáy giôø). Ñaëc bieät taàm nhìn chính trò
cuûa Phong traøo Duy Taân roäng hôn raát nhieàu nhôø coù ñieàu kieän lieân heä quoác teá,
khoâng chæ vôùi phöông Ñoâng, nhö sang taän nôi tìm hieåu thöïc tieãn coâng cuoäc canh
taân cuûa Nhaät Baûn… maø coøn vôùi phöông Taây: qua taân thö ñaõ sôùm tieáp caän ñöôïc
tö töôûng daân chuû, daân quyeàn cuûa Montesquieu, Jean Jasques Rousseau…; hình
thaønh moái quan heä giöõa Phan Chaâu Trinh vôùi Lieân minh Nhaân quyeàn vaø caù nhaân
Alfred Ernest Babut; boä ba Quaûng Nam trong chuyeán Nam du noùi treân cuõng töøng
coù yù ñònh tieáp caän vôùi chieán haïm Baltique cuûa haûi quaân Nga ñang neo ñaäu ôû
vònh Cam Ranh…
2. Khi thöøa nhaän Phong traøo Duy Taân laø cuoäc vaän ñoäng caùch maïng coù quy
moâ toaøn quoác, töùc cuõng ñoàng thôøi thöøa nhaän phong traøo naøy coù moät trung taâm.
Vaø neáu nhö vaäy thì coù theå noùi ñaát Quaûng khoâng chæ laø nôi khôûi phaùt maø coøn
laø ñòa phöông ñoùng vai troø trung taâm cuûa Phong traøo Duy Taân caû nöôùc. Taát
nhieân, khoâng theå khoâng ñoàng tình vôùi nhaø vaên Sôn Nam – moät trong nhöõng
chuyeân gia nghieân cöùu saâu veà Phong traøo Duy Taân(4) Vieät Nam ñaàu theá kyû XX
khi oâng khuyeân moïi ngöôøi: “Neân töø boû oùc ñòa phöông, cho raèng ñòa phöông
naøy coù coâng, haêng say caùch maïng hôn ñòa phöông kia, hoaëc cho raèng phong
traøo Duy Taân ôû Vieät Nam ñöôïc raàm roä chæ laø do saùng kieán cuûa caù nhaân naøy
hoaëc caù nhaân khaùc”(5); nhöng ñieàu ñoù hoaøn toaøn khoâng loaïi tröø khaû naêng ñaát
Quaûng trôû thaønh moät trung taâm, vaø thöïc teá ñaõ trôû thaønh moät trung taâm, vaán ñeà
laø caàn hieåu khaùi nieäm trung taâm nhö theá naøo cho ñuùng. Tröôùc heát trung taâm
laø khoâng bao giôø ñöôïc ñôn ñoäc trong quaù trình phaùt trieån; vaø trung taâm laø phaûi
coù caû söùc thu huùt laãn söùc lan toûa.
Thaät ra boä ba Quaûng Nam khoâng phaûi laø nhöõng ngöôøi Quaûng ñaàu tieân khôûi
xöôùng tö töôûng Duy Taân. Ngöôøi Quaûng ñi tieân phong trong vieäc khôûi xöôùng tö
töôûng Duy Taân laø Phaïm Phuù Thöù.
“ÔÛ caùc nöôùc khaùc, gaëp phaûi söï vieäc vaø tình traïng nhö theá ñoù (töùc laø vieäc
ngöôøi phöông Taây ñeán ñoøi môû cöûa thoâng thöông) ñeàu coù theå duy trì yeân oån,
coøn mình ôû ñaây laïi khoâng theå. Thaàn ñoät nhieân nöûa ñeâm moät mình ñöùng daäy,
noåi giaän ñuøng ñuøng, coù khi ngoài moät mình laëng leõ rôi nöôùc maét, vöøa giaän vöøa
khoùc khoâng bieát noùi gì”(6). Ñoù laø noãi böùc xuùc toät cuøng cuûa Phaïm Phuù Thöù do
chính oâng baøy toû trong moät sôù taáu göûi vua Töï Ñöùc naêm 1867. Ai cuõng bieát raèng
khi cuoäc chieán tranh hai naêm 1858-1860 buøng noå, Phaïm Phuù Thöù ñaõ xin veà
queâ tham gia ñaùnh giaëc. Naêm 1873, oâng laïi cuøng caùc ñaïi thaàn trong Cô maät
vieän thaûo cho vua tôø duï ñöa quaân ra Baéc ñeå ngaên chaën haønh ñoäng xaâm laêng
cuûa quaân ñoäi Phaùp. Vaø giôø ñaây loøng nhieät thaønh yeâu nöôùc trong oâng vaãn
nguyeân veïn nhö thuôû ban ñaàu. Coù ñieàu, cuïc dieän ñaát nöôùc ñang ngaøy caøng
khaùc tröôùc, vì theá Phaïm Phuù Thöù cho raèng muoán cöùu ñöôïc nöôùc, khoâng theå
khoâng ñoåi môùi tö duy chính trò.
257
Theo Phaïm Phuù Thöù, con ñöôøng cöùu nöôùc ñuùng ñaén nhaát luùc naøy laø phaûi
nhanh choùng töï cöôøng, bôûi chæ giaøu maïnh thì môùi coù theå baûo veä ñöôïc chuû quyeàn
quoác gia. Muoán vaäy phaûi gaén chaët nhieäm vuï cöùu nöôùc vôùi yeâu caàu canh taân.
Ñöông thôøi Phaïm Phuù Thöù laø moät trong caùc quan chöùc cuûa Nam trieàu sôùm ñeå
xöôùng tö töôûng canh taân ñoåi môùi. Chính oâng ñaõ chuyeån ñeán tay nhaø vua nhieàu
baûn ñieàu traàn quan troïng cuûa Nguyeãn Tröôøng Toä, ñoàng thôøi cuøng vôùi caùc Cô maät
vieän ñaïi thaàn khaùc coù nhöõng sôù taáu uûng hoä ngöôøi trí thöùc Coâng giaùo yeâu nöôùc
naøy. Nhöng bi kòch cuûa Phaïm Phuù Thöù (cuõng nhö cuûa caùc nhaø caûi caùch ñöông
thôøi) laø ñaõ vaáp phaûi trôû löïc cuûa löïc löôïng trieàu thaàn baûo thuû quaù khích. Vaø löïc
löôïng naøy khoâng ngöøng tìm caùch haïn cheá nhöõng noã löïc canh taân ñaát nöôùc cuûa
oâng, cho ñeán taän naêm 1822 laø naêm Phaïm Phuù Thöù qua ñôøi vôùi bao nhieâu döï
ñònh coøn dang dôû. Hai naêm sau, caùc quan phuï chính ñaïi thaàn cho môøi Phaïm Phuù
Ñöôøng con trai oâng vaø Nguyeãn Loä Traïch (baïn oâng) vaøo kinh baøn vieäc nöôùc.
Söï tieáp noái theá heä kieåu aáy vaø chæ ngaàn aáy chöa ñuû ñeå tö töôûng canh taân cuûa
Phaïm Phuù Thöù phaùt huy ñöôïc taùc duïng nhö oâng haèng mong muoán. Phaûi chôø ñeán
Phong traøo Duy Taân ñaàu theá kyû XX, vôùi tö caùch nhöõng ngöôøi laõnh ñaïo Phong
traøo Duy Taân ñaàu theá kyû XX, boä ba Quaûng Nam ñaõ caûm nhaän raèng choán ñeá ñoâ
rôïp boùng vöông quyeàn khoù loøng dung naïp noåi nhöõng ñoåi thay mang tính caùch
maïng veà moïi phöông dieän, ñeàu thaáy roõ ôû nôi naøy khoù coù theå thaønh coâng trong
vieäc bieán chuû tröông caûi caùch daân chuû cuûa soá ít só phu tieán boä thaønh phong traøo
haønh ñoäng cuûa soá ñoâng quaàn chuùng, töø ñoù ñi tôùi nhaän ñònh: muoán keá thöøa vaø
phaùt trieån tö töôûng Duy Taân cuûa Nguyeãn Loä Traïch, Nguyeãn Tröôøng Toä vaø cuûa
ngöôøi ñoàng höông Phaïm Phuù Thöù khoâng coøn con ñöôøng naøo khaùc laø phaûi chuyeån
caên cöù ñòa Phong traøo Duy Taân veà xöù Quaûng. Vaø töø ñaáy, noùi nhö nhaø söû hoïc
Döông Trung Quoác, “coù theå coi (Quaûng Nam) laø caùi loø beã thoåi tö töôûng Duy Taân
töø ngoaøi vaøo trong nöôùc”.(7)
Nhaø nghieân cöùu Nguyeãn Vaên Xuaân cuõng töøng lyù giaûi taïi sao caên cöù ñòa cuûa
Phong traøo Duy Taân laïi phaûi ñaët ôû ñaát Quaûng: “Vì Ngheä Tónh coù nhieàu só phu
anh huøng nhöng khoâng coù cöûa bieån naøo ñeå daân chuùng môû roäng ñoâi maét. Thöøa
Thieân tuy ñaøo taïo noåi moät Nguyeãn Loä Traïch maø khoâng ñuû quaàn chuùng só phu
taân tieán, khoâng ñuû nhöõng nhaø tö saûn, saûn xuaát thöông maïi ñoøi hoûi Duy Taân, laïi
bò cheá ñoä phong kieán boùp ngheït. Haø Noäi coù nhöõng só phu giaùc ngoä, nhöng ñaõ
laâu, döôùi söï cöôõng cheá cuûa trieàu Nguyeãn, só phu Haø Noäi bò gaït ra khoûi “taäp ñoaøn”
laõnh ñaïo, neân nay trôû neân bôõ ngôõ. Quaûng Nam coù nhöõng ñieàu kieän veà cöûa bieån,
veà nguoàn lôïi vaø nhaát laø só phu coù oùc caûi tieán vaø quaàn chuùng ít thaønh kieán cho
neân Duy Taân laø moät nhu caàu chính trong sinh keá, trong phaùt trieån vaø caû trong
döï phoøng cöùu nöôùc moät caùch höõu hieäu”(8). Chính nhôø “ñieàu kieän veà cöûa bieån”
maø taïi Hoäi An hoài ñaàu theá kyû, moät thaønh vieân Duy Taân hoäi laø Phan Ngoïc Cö ñaõ
coù saùng kieán môû hieäu saùch Ñöùc An — hieäu saùch ñoäc nhaát voâ nhò ôû Trung Kyø
thôøi aáy, nôi cung caáp nhöõng taân thö noùi veà caùch maïng Trung Quoác, nôi gaëp gôõ
cuûa caùc nhaø nho yeâu nöôùc luùc baáy giôø”.(9)
Ngay caû vôùi tröôøng hôïp Duy Taân hoäi trong quan nieäm veà phong traøo Duy Taân
cuûa Sôn Nam, thì ñaát Quaûng cuõng ñoùng vai troø trung taâm, bôûi vì moät ngöôøi Quaûng
258
laø Tieåu La Nguyeãn Thaønh töøng ñöôïc Phan Boäi Chaâu toân vinh laø linh hoàn ñích
thöïc cuûa Duy Taân hoäi.
Khi tröïc tieáp soaïn thaûo tieåu söû Tieåu La Nguyeãn Thaønh, Phan Boäi Chaâu coâng
khai thöøa nhaän: “Caùc coâng cuoäc keå treân (töùc Duy Taân hoäi – phong traøo Ñoâng
Du), oâng toå môû muùi, chính laø Tieåu La tieân sinh”(10). Tröôùc ñoù, trong thö göûi Phan
Chaâu Trinh, Phan Boäi Chaâu cuõng ñaùnh giaù Nguyeãn Thaønh raát cao: “Luùc toâi ñi qua
quyù tænh, nhöõng ngöôøi gaëp noùi chuyeän ñeàu laø ngöôøi toát caû, nhöng noùi veà taøi laâm
cô öùng bieán, coù trí phaùn ñoaùn kòp thôøi thì theo toâi khoâng ai hôn ñöôïc Tieåu La”.
Vôùi caùi lai lòch chính trò hoaøn toaøn khoâng thuaän lôïi — laø moät trong nhöõng yeáu
nhaân cuûa Nghóa hoäi Quaûng Nam ngaøy naøo – Nguyeãn Thaønh khoâng tieän coâng khai
ra maët laõnh ñaïo Duy Taân hoäi nhö Phan Boäi Chaâu, song kyø thöïc haàu nhö vieäc toå
chöùc, kinh taøi cuûa Duy Taân hoäi – phong traøo Ñoâng Du ñeàu do moät tay oâng saép
xeáp, lo lieäu caû. Ñieàu quan troïng nöõa laø Nguyeãn Thaønh coù aûnh höôûng khaù saâu saéc
trong vieäc hoaïch ñònh ñöôøng loái cuûa Duy Taân hoäi. Khi vieát Töï phaùn, Phan Boäi
Chaâu nhaéc laïi moät yù kieán cuûa Tieåu La: “Hieän ngöôøi nöôùc ta ngoaøi “toân quaân, thaûo
taëc” (toân vua, gieát giaëc Phaùp) ra, thì chöa coù ai coù tö töôûng gì môùi laï”(11).
Roõ raøng yù kieán naøy ñaõ chi phoái toaøn boä vieäc löïa choïn ñöôøng loái hoaït ñoäng
cuûa Duy Taân hoäi. Xeùt treân phöông dieän tìm ñöôøng, neáu nhö Traàn Vaên Dö vaø
Nguyeãn Duy Hieäu toû yù hoaøi nghi ngoïn côø toân quaân, coù coá gaéng ñieàu chænh (laáy
chöõ Nghóa laøm troïng, laäp Taân tænh…) maø vaãn baát löïc trong khuoân khoå chaät heïp
loãi thôøi cuûa ñöôøng loái Caàn Vöông, thì Nguyeãn Thaønh – baïn chieán ñaáu cuûa Traàn
Vaên Dö vaø Nguyeãn Duy Hieäu – tuy khoâng hoaøi nghi gì nöõa veà nhöõng haïn cheá
nhaõn tieàn cuûa ngoïn côø toân quaân aáy song ñaønh phaûi chòu theâm moät laàn baát löïc
töông töï nhö hai ngöôøi chuû töôùng naêm xöa, bôûi “chöa ai coù tö töôûng gì môùi laï”
keå caû baïn thaân oâng. Vai troø Nguyeãn Thaønh trong Duy Taân hoäi quan troïng tôùi
möùc khi oâng bò ñaøy ñi Coân Ñaûo do lieân luïy ñeán vuï Trung Kyø daân bieán naêm 1908,
moïi thö töø lieân laïc cuûa Duy Taân hoäi vaãn ñeà hieäu Tieåu La vaø Nam Thaïnh nhö
tröôùc. Vaø khi Nguyeãn Thaønh maát, Phan Boäi Chaâu vôùi tö caùch laø nhaø laõnh ñaïo
coâng khai cuûa Duy Taân hoäi khoâng theå khoâng lo laéng: “Than oâi! Nuùi Haûi Vaân coøn
ñoù, bieån Ñaø Naüng coøn ñoù, ai laø ngöôøi Tieåu La tieân sinh thöù hai?”. Caâu hoûi chaùy
loøng aáy, may thay lòch söû ñaõ coù caâu traû lôøi ñuùng ñaén: ngöôøi Tieåu La tieân sinh thöù
hai aáy khoâng ai xöùng ñaùng hôn Thaùi Phieân – cuõng laø moät ngöôøi Quaûng. Coù theå
noùi Thaùi Phieân keá tuïc xuaát saéc vai troø cuûa Nguyeãn Thaønh trong Duy Taân hoäi:
chính oâng laø ngöôøi nhaän vaø giaûi quyeát moïi thö töø giao dòch cuûa Duy Taân hoäi sau
khi Nguyeãn Thaønh bò baét, ñeán noãi ngöôøi ñöông thôøi goïi luoân Thaùi Phieân laø oâng
Nam Thaïch(12).
3. Noùi ñeán ñaát Quaûng nhö laø trung taâm cuûa Phong traøo Duy Taân vôùi caû nöôùc
thu huùt laãn söùc lan toûa, khoâng theå khoâng nhaéc tôùi Phan Chaâu Trinh vôùi tö caùch
moät nhaø caûi caùch giaùo duïc – töùc laø caùi tö caùch maø oâng coù ñoùng goùp lôùn nhaát vaø
ñaëc thuø nhaát vaøo phong traøo naøy. Khôûi söï Phong traøo Duy Taân, Phan Chaâu Trinh
choïn trong raát nhieàu vieäc phaûi laøm coù ba vieäc caàn laøm tröôùc: khai daân trí, chaán
daân trí, haäu daân sinh; vaø trong ba vieäc caàn laøm tröôùc aáy, oâng xeáp khai daân trí –
töùc laø giaùo duïc – vaøo vò trí soá moät. Söï löïa choïn thöù töï öu tieân cuûa Phan Chaâu
259
Trinh laø do xuaát phaùt töø quan nieäm khi daân trí coøn thaáp keùm thì khoù maø ñaët ra
nhöõng muïc tieâu cao hôn nhö daân khí, daân sinh, daân chuû, daân quyeàn… Sau naøy
Leâ-nin cuõng noùi raèng ngöôøi muø chöõ thì ñöùng ngoaøi chính trò. Nhöng ngöôøi muø
chöõ trong suy nghó cuûa Phan Chaâu Trinh khoâng chæ laø ngöôøi thaát hoïc maø coøn laø
ngöôøi coù hoïc haønh haún hoi, thaäm chí ñoã ñaït haún hoi. Vì vaäy söï choïn löïa thöù töï
öu tieân neâu treân coøn xuaát phaùt töø caùch ñaùnh giaù thöïc traïng neàn giaùo duïc nöôùc
ta ñöông thôøi vaø caùch phaûn öùng tröôùc thöïc traïng ñaùng buoàn aáy cuûa Phan Chaâu
Trinh cuøng hai ngöôøi ñoàng höông, ñoàng chí cuûa oâng trong boä ba Quaûng Nam laø
Traàn Quyù Caùp vaø Huyønh Thuùc Khaùng.
Cuõng trong chuyeán Nam du naêm 1905, khi tôùi Bình Ñònh, thaáy só phu vaãn
taáp naäp keùo vaøo tröôøng thi leä haèng thaùng döï khaûo haïch, ba baäc ñaïi khoa xöù
Quaûng lieàn giaû danh só töû laøm baøi thô Chí thaønh thoáng thaùnh cuøng baøi phuù Danh
sôn löông ngoïc tuyeân truyeàn tö töôûng Duy Taân, caûnh tænh soá ñoâng ngöôøi hoïc
coøn meâ muoäi trong giaác moäng vaøng khoa cöû, duøng teân giaû laø Ñaøo Moäng Giaùc
(anh chaøng hoï Ñaøo tænh moäng) kyù döôùi caùc baøi thô phuù aáy ñem noäp quyeån.
Cuõng coù theå keå ñaây laø ngoøi phaùo ñaàu tieân cuûa cuoäc caùch maïng trong giaùo duïc
maø nhoùm Phan Chaâu Trinh – boä ba Quaûng Nam cuøng khoûi xöôùng. Chí thaønh
thoâng thaùnh vaø Danh sôn löông ngoïc khoâng chæ taùc ñoäng maïnh meõ ñeán haøng
traêm só töû ñang leàu choõng taïi Bình Ñònh maø coøn nhanh choùng vöôït qua khuoân
khoå cuûa tröôøng thi ñeå ñeán vôùi só phu khaép ba kyø, tìm tôùi nhöõng taâm hoàn ñoàng
ñieäu. Trong soá nhöõng ñoäc giaû haøo höùng vaø taâm huyeát tieáp nhaän Chí thaønh thoâng
thaùnh vaø Danh sôn löông ngoïc, coù Nguyeãn Thöôïng Hieàn luùc aáy ñang giöõ chöùc
Ñoác hoïc Nam Ñònh. Voán cuõng töøng hai laàn ñoã ñaïi khoa, hoaøng giaùp Nguyeãn
Thöôïng Hieàn heát söùc xuùc ñoäng khi ñoïc baøi phuù cuûa Ñaøo Moäng Giaùc tôùi möùc
khoâng chæ giaõi baøy nieàm ñoàng caûm lôùn lao qua baøi thô Ñoäc Danh sôn phuù thö
haäu maø coøn boäc loä söï ñoàng tình saâu saéc qua haønh vi coù yù nghóa töôïng tröng laø
töï ñoát chaùy thi taäp cuûa mình – haøm chöùa quyeát taâm ñoaïn tuyeät vôùi quaù khöù vaên
chöông baùc coå.
Tuy nhieân, nhö ñaõ phaân tích treân, theo nhaän thöùc cuûa boä ba Quaûng Nam,
nhaát laø cuûa Phan Chaâu Trinh thì tö töôûng caûi caùch Duy Taân noùi chung vaø tö
töôûng caûi caùch giaùo duïc noùi rieâng khoâng theå chæ nhaèm taùc ñoäng saâu saéc ñeán
giôùi só phu (nhö ôû caùc tænh Baéc kyø luùc baáy giôø vaø caû ôû Ñoâng Kinh nghóa thuïc
maø Phan Chaâu Trinh seõ tham gia saùng laäp naêm 1907 vaø nhieàu laàn ñöôïc môøi
ñaêng ñaøn dieãn thuyeát) – maëc daàu laøm ñöôïc nhö vaäy ñaõ laø thaéng lôïi- maø coøn
caàn phaûi ñöôïc thaâm nhaäp vaøo ñoâng ñaûo quaàn chuùng nhaân daân, tröôùc heát laø
taïi ñaát Quaûng. Muoán theá thì vieäc laøm caáp baùch nhaát maø cuõng cô baûn nhaát laø
phaûi nhanh choùng môû tröôøng daïy – hoïc theo loái môùi. Chæ trong voøng hai naêm
töø 1906-1907, ôû xöù Quaûng tröôøng hoïc Duy Taân ñöôïc môû ra nhieàu nôi, noåi tieáng
nhö caùc tröôøng Dieân Phong, Baûo An, Phuù Boâng, Quaûng Hueá, La Chaâu, Laïc
Chaâu, Laïc Thaønh, Quaûng Phöôùc, Phöôùc Bình, Phuù Laâm… Nhö vaäy laø töø sôùm,
Phan Chaâu Trinh ñaõ nhìn thaáy vaán ñeà vaø ñaõ giaûi quyeát khaù caên baûn moái quan
heä giöõa giaùo duïc tinh hoa vaø giaùo duïc ñaïi chuùng theo höôùng coi troïng giaùo
duïc ñaïi chuùng. Coù theå laø vôùi thôøi ñaïi ngaøy nay, khi maø phoå caäp giaùo duïc ñang
trôû thaønh thuaät ngöõ quen thuoäc trong ñôøi soáng haèng ngaøy, caùch nghó cuûa Phan
260
Chaâu Trinh veà ñaïi chuùng hoùa neàn giaùo duïc cuõng bình thöôøng thoâi, khoâng laáy
gì laøm ñaëc saéc; song neáu ñaët vaøo boái caûnh thôøi ñaïi Phan Chaâu Trinh thì ñaáy
chính laø ñieåm caên coát nhaát cuûa moät cuoäc caùch maïng trong giaùo duïc vaø khoâng
chöøng coøn laøm ñieåm caên coát nhaát cuûa moät cuoäc caùch maïng xaõ hoäi - ñieån hình
nhö Trung Kyø daân bieán naêm 1908.
Neùt chuû ñaïo trong caùch nghó, caùch laøm giaùo duïc ñöôïc xem laø tieân tieán vaø giaøu
chaát nhaân vaên cuûa Phan Chaâu Trinh cuõng nhö caû boä ba Quaûng Nam naèm ôû vieäc
xaùc ñònh muïc ñích hoïc taäp trong caùc nhaø tröôøng Duy Taân – caùc nghóa thuïc. Noùi
chung, soá phaän lòch söû cuûa nhöõng tröôøng hoïc loaïi naøy quaù ngaén, chöa ñuû ñeå coù
theå hình dung ngöôøi hoïc khi toát nghieäp ra tröôøng coù ñöôïc nhaän baèng caáp gì
khoâng. Nhöng coù leõ töø ngöôøi chuû tröông môû tröôøng, ngöôøi daïy cho tôùi ngöôøi hoïc,
chaéc khoâng ai nghó raèng vaøo hoïc taïi caùc nhaø tröôøng Duy Taân — caùc nghóa thuïc
laø coát ñeà giaønh ñöôïc moät baèng caáp naøo ñoù. Vì lyù do raát giaûn ñôn thoâi: noäi dung
hoïc taäp ñaõ khaùc tröôùc! Cuõng coù theå hieåu ngöôïc laïi: noäi dung hoïc taäp khaùc tröôùc
laø bôûi muïc ñích hoïc taäp ñaõ hoaøn toaøn khoâng gioáng tröôùc. Theo tö duy giaùo duïc
cuûa Phan Chaâu Trinh, ngöôøi daân baáy giôø ñi hoïc ôû caùc nhaø tröôøng Duy Taân – caùc
nghóa thuïc laø ñeå ñöôïc bieát mình coù nhöõng quyeàn gì, vaø cuõng laø ñeå ñöôïc bieát
mình chöa heà ñöôïc höôûng nhöõng quyeàn aáy. Ñöông nhieân, ñi hoïc ôû caùc nhaø
tröôøng Duy Taân – caùc nghóa thuïc coøn laø ñeå bieát chöõ — chöõ quoác ngöõ, bieát buoân
baùn vaø bieát nhieàu thöù khaùc nöõa. Ñi hoïc maø coát ñeå bieát nhöõng ñieàu caàn bieát, ñi
hoïc maø khoâng bò söùc eùp cuûa baèng caáp vaø ñi keøm laø söùc eùp cuûa thi cöû ñeø naëng,
ngöôøi hoïc deã ñeán gaàn vôùi thöïc hoïc hôn – thöïc hoïc ôû ñaây vöøa ñöôïc hieåu laø hoïc
thöïc söï – chieám lónh tri thöùc thöïc söï vaø coù khaû naêng saùng taïo thöïc söï; laïi vöøa
ñöôïc hieåu laø hoïc gaén lieàn vôùi thöïc tieãn ñôøi soáng, töùc laø gaén lieàn nhöõng gì thieát
thaân vôùi soá phaän cuûa coäng ñoàng, vôùi ñoøi hoûi böùc xuùc cuûa nhaân daân.
Caàn noùi theâm laø maëc daàu quyeát lieät baøy toû söï baát ñoàng quan ñieåm ñoái vôùi
ñöôøng loái baïo ñoäng cuûa phaùi Ñoâng du: “Toâi coù ñònh kieán roài, coâng vieäc chuùng ta
laøm ngaøy nay chæ neân chuù troïng veà vieäc khai hoùa cho ñoàng baøo mình, tieán ñöôïc
böôùc naøo chaéc chaén böôùc aáy, môùi coù hy voïng veà sau ñöôïc. Coøn nhö chuû tröông
muoán laøm mau, muoán laáy voõ löïc maø baïo ñoäng trong nöôùc, hay laø nhôø söùc moät
nöôùc ngoaøi ñeå noåi quaân caùch meänh, vieäc aáy taát nhieân phaûi thaát baïi. Sau moãi cuoäc
thaát baïi, tieáp ñeán daân bò khuûng boá, nhueä khí theâm nhuït ñi, khoâng coù ích gì, toâi
khoâng taùn thaønh caùi chuû tröông aáy”(13), song Phan Chaâu Trinh vaãn ñoàng tình vôùi
phaùi Ñoâng Du chuû tröông ñöa du hoïc sinh sang Nhaät(14). Coù ñieàu ngay ôû choã töông
ñoàng naøy, quan ñieåm cuûa Phan Chaâu Trinh vaãn raát khaùc vôùi Phan Boäi Chaâu. Phan
Boäi Chaâu baét ñaàu nghó tôùi vieäc ñöa du hoïc sinh sang Nhaät sau khi nghe lôøi khuyeân
cuûa moät nhaø Duy Taân Trung Quoác – Löông Khaûi Sieâu: “Quyù quoác khoâng lo khoâng
coù ngaøy ñoäc laäp, maø chæ lo quoác daân khoâng coù ñuû tö caùch ñoäc laäp… thöïc löïc cuûa
quyù quoác laø daân trí, daân khí vaø nhaân taøi”(15), nhöng thöïc ra Phan Boäi Chaâu “cuõng
khoâng heát loøng tin töôûng vaøo vai troø cuûa giaùo duïc”(16), ñaëc bieät “vì Phan Boäi Chaâu
theo chuû thuyeát baïo ñoäng neân khoâng phaûi ngaãu nhieân maø phaàn lôùn nhöõng sinh
vieân du hoïc ôû Nhaät vaø Trung Quoác vaøo ñaàu theá kyû (döôùi aûnh höôûng cuûa Phan)
ñaõ theo hoïc nhöõng tröôøng quaân söï, vaø ñaïi ña soá nhöõng ngöôøi naøy cuoái cuøng ñaõ
hy sinh trong nhöõng vuï baïo ñoäng, möu toan aùm saùt ngöôøi Phaùp cuøng nhöõng ngöôøi
261
Vieät coäng taùc vôùi chính quyeàn thuoäc ñòa, hay caùc binh bieán leû teû”(17). Ñieàu naøy
khoâng gioáng vôùi suy nghó cuûa nhaø caûi caùch giaùo duïc Phan Chaâu Trinh khi oâng
quan nieäm: “Phaûi chi duøng soá ngöôøi xuaát döông ñoù phaân taùn trong nöôùc, ñem tri
thöùc, trình ñoä cao ñoù khieán cho maáy möôi trieäu ngöôøi trong nöôùc cuõng coù tri thöùc
cao leân ñeå tranh giaønh vôùi Phaùp”(18).
4. Noùi ñeán vaän ñoäng caùch maïng töùc laø noùi ñeán moái quan heä giöõa caùc thuû
lónh ñöùng ra vaän ñoäng vôùi ñoâng ñaûo quaàn chuùng ñöôïc vaän ñoäng. Trong Phong
traøo Duy Taân, ñaây laø moät moái quan heä khaù ñaëc bieät, bieåu hieän roõ nhaát qua söï
kieän Trung Kyø daân bieán naêm 1908 – moät hình thöùc ñaáu tranh chính trò chöa
töøng coù ôû nöôùc ta, moät cuoäc bieåu döông löïc löôïng chính trò huøng haäu cuûa nhaân
daân moät vuøng ñaát nöûa theá kyû tröôùc töøng gaùnh vaùc söù meänh ñaùnh thaéng traän
ñaàu, caàm chaân giaëc Phaùp. Tuy khoâng do caùc laõnh tuï cuûa Phong traøo Duy Taân
tröïc tieáp ñeà xöôùng vaø laõnh ñaïo, song Trung Kyø daân bieán naêm 1908 cuõng khoâng
hoaøn toaøn laø cuoäc ñaáu tranh töï phaùt; thaäm chí xeùt cho cuøng, coù theå noùi ñaây
tröôùc heát laø saûn phaåm cuûa Phong traøo Duy Taân, laø keát quaû nhaõn tieàn cuûa caùc
nhaø tröôøng Duy Taân trong quaù trình khai trí trò sinh treân ñaát Quaûng, laø haønh
ñoäng chính trò töï giaùc cuûa nhöõng ngöôøi daân bình thöôøng töøng thaám nhuaàn tö
töôûng canh taân, töøng giaùc ngoä tinh thaàn daân chuû. Noùi caùch khaùc, deã thaáy taùc
ñoäng khaù roõ cuûa nhöõng laõnh tuï Phong traøo Duy Taân ñoái vôùi cuoäc bieåu tình
khaùng thueá cöï söu naøy. Coù ñieàu taùc ñoäng ñoù ñaõ taïo ra moät quaàn chuùng giaùc
ngoä daân quyeàn chöù khoâng phaûi laø moät ñaùm ñoâng muø quaùng ñoøi lôïi ích. Ñieåm
son röïc rôõ nhaát cuûa Trung Kyø daân bieán naêm 1908 laø ôû ñaây, söï saùng taïo cuûa quaàn
chuùng ñaõ vöôït qua taàm suy nghó cuûa ngöôøi laõnh ñaïo. Coù theå noùi nhaân daân tham
gia Trung Kyø daân bieán 1908 raát saùng taïo khi chuyeån tö töôûng daân quyeàn Phan
Chaâu Trinh thaønh baïo löïc chính trò cuûa quaàn chuùng, xem baïo löïc chính trò laø söï
boå sung caàn thieát vaøo tö töôûng daân quyeàn Phan Chaâu Trinh… Theá nhöng cuõng
caàn thaáy raèng sôû dó Phong traøo Duy Taân coù ñöôïc moät thôøi vang boùng, goùp phaàn
ñöa xöù Quaûng vaøo vò trí trung taâm caùch maïng caû nöôùc hoài ñaàu theá kyû XX laø
nhôø söï saùng taïo aáy cuûa quaàn chuùng; maø Phong traøo Duy Taân nhanh choùng luïi
taøn cuõng bôûi chính söï saùng taïo naøy.
Ñöông nhieân, khi chöa chuyeån sang baïo löïc chính trò nhö Trung Kyø daân bieán
1908 (laø ñieàu naèm ngoaøi tö duy laõnh ñaïo cuûa boä ba Quaûng Nam, ñaëc bieät cuûa
Phan Chaâu Trinh), thöïc daân Phaùp vaø Nam trieàu cuõng ñaõ baét ñaàu ñeå maét tôùi Phong
traøo Duy Taân. Baèng chöùng laø Charles – Coâng söù Phaùp taïi Quaûng Nam – töøng baùo
caùo vôùi Khaâm söù Trung Kyø raèng: “Thöïc chaát ñaây laø moät toå chöùc chính trò cöïc kyø
nguy hieåm ñang phaù hoaïi toå chöùc vaø quyeàn löïc cuûa chuùng ta”(19). Vaø vaøo khoaûng
haï tuaàn thaùng Gieâng naêm 1908, quaù lo sôï tröôùc tieàm löïc ñaáu tranh ñoøi daân quyeàn
ñang aâm æ ôû xöù Quaûng, Toång ñoác Quaûng Nam Hoà Ñaéc Trung coù traùt söùc leänh
cho lyù dòch toaøn tænh thoâng baùo cho daân Quaûng bieát töø giôø trôû ñi khoâng ñöôïc
ñaùnh troáng tuï taäp ñeå dieãn thuyeát, ai traùi leänh thì seõ bò nghieâm trò theo phaùp luaät;
nhöõng lyù dòch khoâng thöïc hieän nghieâm leänh naøy cuõng seõ bò xöû phaït. Chæ hôn
moät thaùng sau, Hoaøng Quyù Thaønh queâ ôû Tam Kyø vaø möôøi ngaøy tieáp theo ñoù, lyù
dòch thuoäc 59 xaõ ôû Quaûng Nam ñoàng loaït göûi ñôn khaùng nghò leân Toaøn quyeàn
Ñoâng Döông phaûn ñoái noäi dung traùt söùc cuûa Hoà Ñaéc Trung, ñoøi Toaøn quyeàn
262
Ñoâng Döông cho thu hoài traùt söùc naøy. Nhö vaäy, tröôùc khi noå ra Trung Kyø daân
bieán – taïi ñaát Quaûng ñaõ töøng coù moät cuoäc vaän ñoäng daãu khoâng huyeân naùo nhöng
khaù roäng raõi nhaèm baûo veä thaønh quaû caûi caùch ñoåi môùi maø nhaân daân xöù Quaûng
töï mình taïo neân trong haøo khí cuûa Phong traøo Duy Taân. Coù ñieàu hình thöùc ñaáu
tranh baèng ñôn tröông nhö vaäy vaãn chöa theå taïo côù cho keû thuø thaúng thay ñaøn
aùp khuûng boá nhö laø qua vuï Trung Kyø daân bieán, daãn ñeán “söï thaát baïi naêm 1908
cuûa Phong traøo Duy Taân” (theo caùch noùi cuûa nhaø söû hoïc Ñaøo Duy Anh)(20).
5. Moät ñaëc thuø nöõa cuûa Phong traøo Duy Taân ñaàu theá kyû XX so vôùi caùc cuoäc
vaän ñoäng caùch maïng khaùc laø heát söùc chuù yù ñeán khía caïnh kinh teá, ñuùng hôn laø
quan taâm ñoàng thôøi caû khía caïnh daân sinh-kinh teá vaø khía caïnh daân trí-giaùo duïc.
Cuoäc vaän ñoäng môû thöông hoäi khôûi söï tröôùc tieân ôû ñaát Quaûng töø naêm 1905 vôùi
hôïp thöông Dieân Phong, hôïp thöông Hoäi An, hôïp thöông Phuù Laâm… vaø theo
Nguyeãn Vaên Xuaân, “töø Quaûng Nam trôû vaøo ñeán Bình Thuaän, hôïp thöông ñi lieàn
vôùi hoïc hieäu (…) tröôøng hôïp tieâu bieåu nhaát cho söï keát hôïp giöõa thöông hoäi vaø
hoïc hieäu coù leõ laø tröôøng Duïc Thanh ôû Phan Thieát, ñöôïc thaønh laäp vaø hoaït ñoäng
döôùi söï baûo trôï cuûa Coâng ty Nöôùc maém Lieân Thaønh”(21) (hoäi buoân Lieân Thaønh
thaønh laäp naêm 1906 vaø tröôøng Duïc Thanh khai giaûng naêm 1907 laø keát quaû tröïc
tieáp cuûa chuyeán Nam du naêm 1905 cuûa boä ba Quaûng Nam).
Ñaây cuõng laø choã töông ñoàng nöõa giöõa Phong traøo Duy Taân vaø Duy Taân hoäi.
Nhaø söû hoïc Ñaøo Duy Anh töøng nhaän xeùt: “Phaùi oân hoøa do Phan Chaâu Trinh ñöùng
ñaàu, tuy khoâng chuû tröông baïo ñoäng, nhöng laïi phoái hôïp vôùi phaùi Ñoâng Du trong
coâng cuoäc toå chöùc tröôøng hoïc vaø hoäi buoân nhaèm khai trí trò sinh, töùc môû mang
daân trí theo tinh thaàn daân chuû vaø khoa hoïc vaø môû mang thöông nghieäp, coâng
nghieäp ñeå xaây döïng cô sôû kinh teá cho cuoäc Duy Taân (…). Caùc cô quan kinh teá
vaø giaùo duïc aáy ñeàu laø nhieàu hay ít giuùp quyõ vaø tuyeån sinh göûi ra haûi ngoaïi cho
Phan Boäi Chaâu(22). Ñaùng chuù yù laø thôøi gian haäu Trung Kyø daân bieán, khi haàu heát
nghóa thuïc Duy Taân nhanh choùng bò ñoùng cöûa, bò xoùa soå thì caùc tröôøng hôïp tuy
laø “boä maët noåi cuûa Phong traøo Duy Taân (nhöng laïi) laø moät trong nhöõng caùi lôùn
lao coøn laïi haøng chuïc naêm sau khi phong traøo tan raõ naêm 1908”(23).
CHUÙ THÍCH
1. Chuùng ta nhìn toång quaùt thaáy raèng tuy coù nhieàu yù kieán, nhieàu chuû tröông ñòa phöông khaùc nhau nhöng
taát caû ñeàu phoái hôïp laïi. (Sôn Nam, Phong traøo Duy Taân ôû Baéc, Trung, Nam. Nxb Treû, 2003, tr. 55).
2. Shiraishi Masaya, Phong traøo daân toäc Vieät Nam vaø quan heä cuûa noù vôùi Nhaät baûn vaø chaâu AÙ, taäp I
(Nguyeãn Nhö Dieâm dòch). Nxb Chính trò Quoác gia, Haø Noäi 2000, tr. 133.
3. Theo moät baøi baùo cuûa Huyønh Thuùc Khaùng ñaêng treân Tieáng Daân soá ra ngaøy 17-8-1932.
4. Hai chöõ Duy Taân cuûa Sôn Nam vieát hoa, so vôùi hai chöõ duy taân coá yù vieát thöôøng trong haàu heát tham
luaän naøy coù choã khaùc nhau: Sôn Nam quan nieäm phong traøo Duy Taân ôû ñaây bao haøm caû caùc hoaït
ñoäng cuûa Duy taân hoäi.
5. Xem Sôn Nam, Phong traøo Duy Taân ôû Baéc, Trung, Nam. Nxb Treû, 2003, tr. 17.
6. Daãn theo Quang Uyeån, baûn dòch Nhaät kyù ñi Taây cuûa Phaïm Phuù Thöù. Nxb Ñaø Naüng, 1999, tr. 43.
7. Xem Döông Trung Quoác, Lôøi töïa cuoán Tröôøng Tieåu hoïc An Phöôùc 95 naêm truyeàn thoáng. Nxb Giaùo duïc
– 2003.
8. Nguyeãn Vaên Xuaân, Phong traøo Duy Taân. Nxb Ñaø Naüng – 1995, tr. 77.
263
9. Theo baùo Tieàn Phong chuû nhaät soá 3-2001.

10. Phan Boäi Chaâu, Tieåu La tieân sinh truyeän. Daãn theo Nguyeãn Sinh Duy: Phong traøo Nghóa hoäi Quaûng
Nam. Nxb Ñaø Naüng, 1998, tr. 277.
11. Daãn theo Voõ Thu Tònh, Tình töï daân toäc. Nxb Xuaân Thu, California, 1999, tr. 326.
12. Thieäu Sinh, Thaùi Phieân vaø cuoäc Duy Taân khôûi nghóa. Taïp chí Baùch khoa soá 123 ngaøy 15-1-1962 (daãn
laïi cuûa Nguyeãn Sinh Duy: Phong traøo Nghóa hoäi Quaûng Nam. Nxb Ñaø Naüng, 1998).
13. Huyønh Thuùc Khaùng, Thi tuø tuøng thoaïi. Daãn theo Huyønh Lyù: Phan Chaâu Trinh – Thaân theá vaø söï nghieäp.
Nxb Ñaø Naüng, 1992, tr. 50.
14. “Phaùi oân hoøa do Phan Chaâu Trinh ñöùng ñaàu, tuy khoâng chuû tröông baïo ñoäng, nhöng laïi phoái hôïp
vôùi phaùi Ñoâng Du trong coâng cuoäc toå chöùc tröôøng hoïc vaø hoäi buoân nhaèm khai trí trò sinh, töùc môû
mang daân trí theo tinh thaàn daân chuû vaø khoa hoïc vaø môû mang thöông nghieäp coâng nghieäp ñeå xaây
döïng cô sôû kinh teá cho cuoäc duy taân (…). Caùc cô quan kinh teá vaø giaùo duïc aáy ñeàu laø nhieàu hay ít
giuùp quyõ vaø tuyeån sinh göûi ra haûi ngoaïi cho Phan Boäi Chaâu”. Xem Ñaøo Duy Anh: Hoài kyù Ñaøo Duy
Anh – Nxb TP. Hoà Chí Minh, 2000, tr. 251, 252.
15. Daãn theo Vónh Sinh, Vieät Nam vaø Nhaät Baûn giao löu vaên hoùa. Nxb Vaên ngheä TP. Hoà Chí Minh vaø
Trung taâm Nghieân cöùu Quoác hoïc, 2001, tr. 140.
16. Vónh Sinh. Sñd, 2001, tr. 141.
17. Vónh Sinh. Sñd, 2001, tr. 301.
18. Daãn theo Vónh Sinh. Sñd, 2001, tr. 301.
19. Daãn theo Taïp chí Xöa vaø Nay soá 4-1998.
20. Trong Hoài kyù Ñaøo Duy Anh. Nxb TP. Hoà Chí Minh, 2000, tr. 252.
21. Xem Nguyeãn Vaên Xuaân, Duy Taân vaø tinh thaàn doanh nghieäp. Thôøi baùo Kinh teá Saøi Goøn soá 36-2003.
22. Ñaøo Duy Anh. Sñd, tr. 251, 252.
23. Xem Nguyeãn Vaên Xuaân. Sñd.
264
ÑOÂNG KINH NGHÓA THUÏC VAØ
PHONG TRAØO NGHÓA THUÏC ÔÛ VIEÄT NAM
Chöông Thaâu*
I. NGUOÀN GOÁC CUÛA NGHÓA THUÏC VAØ KHAÙNH ÖÙNG NGHÓA THUÏC
Nguyeân uûy cuûa caùi töø “nghóa thuïc” (Public school) vôùi taát caû haøm nghóa cuûa noù,
voán töï nöôùc Anh vaø do Fukuzawa Yukichi (1835-1901) moät voõ só ñaïo vaø laø moät hoïc
giaû uyeân baùc cuûa Nhaät Baûn thôøi Minh Trò (Neiji), ngöôøi ñaõ sôùm tieáp thu ñöôïc tö
töôûng töï do daân chuû tö saûn phöông Taây vaø laàn ñaàu tieân laäp ra ôû Nhaät Baûn moät
“gijuku” (nghóa thuïc) naêm 1868, laáy teân laø Keio Gijuku (Khaùnh ÖÙng Nghóa thuïc).
“Keio” laø ñeå ghi nhôù trieàu ñaïi tröôùc chính theå Minh Trò (1865), coøn “Gijuku” laø coá
yù loät taû tinh thaàn “public school” cuûa ngöôøi Anh. Tinh thaàn naøy, theo Fukuzawa,
bao goàm boán tính chaát quan troïng, seõ goùp phaàn laøm raïng danh cho ngöôøi Nhaät:
tính töï cöôøng, yù chí ñoäc laäp, oùc thaùo vaùt vaø loøng töï nguyeän ñoùng goùp vaøo caùc vieäc
coâng ích coâng thieän. Tröôøng naøy, töø choã chæ nhaèm daïy caùc hoïc vieân lôùn tuoåi, roài
caùc hoïc vieân lôùn tuoåi naøy laïi daïy laïi cho caùc hoïc vieân nhoû tuoåi hôn. Cho ñeán naêm
1874, tröôøng ñaõ coù moät soá lôùp “tieåu” vaø “trung hoïc”. Naêm 1890, vôùi söï coäng taùc cuûa
moät soá giaùo sö ñaïi hoïc Harvard (Myõ), tröôøng môû theâm caùc lôùp “ñaïi hoïc”. Naêm 1891,
tröôøng môû theâm moät soá lôùp hoïc ban ñeâm chuyeân daïy caùc moân thöông maïi. Vaø töø
1905, tröôøng laïi môû theâm moät phaân khoa chuyeân veà khoa hoïc kinh doanh ngoaøi
boán phaân khoa ñaõ coù saün: kinh teá, chính trò, luaät hoïc vaø vaên chöông. Keio Gijuku
trôû thaønh moät “Ñaïi hoïc töï laäp” ñaàu tieân khaù hoaøn chænh ôû treân ñaát Nhaät. Coù yù kieán
cho raèng, sôû dó Fukuzawa ñöùng ra môû Ñaïi hoïc töï laäp ñaàu tieân naøy laø nhaèm “thieát
laäp moät löïc löôïng ñoái laäp ñeå quaân bình hoùa khí theá moãi luùc moät maïnh cuûa chính
quyeàn Minh Trò. Tieân sinh quan nieäm phaûi coù tieáng noùi ñoái laäp, Nhaät Baûn môùi canh
taân ñöôïc moät caùch kieân trì, lieân tuïc”(1). YÙ kieán ñoù coù phaàn xaùc ñaùng. Vì raèng, tìm
hieåu lòch söû tröôøng Keio Gijuku vaø tö töôûng cuûa ngöôøi saùng laäp ra tröôøng Keio naøy,
chuùng ta thaáy roõ neùt ñoäc ñaùo. Coâng söùc cuûa Fuuawa ñoùng goùp cho söï nghieäp “duy
taân” cuûa thôøi Minh Trò cuõng töøng ghi nhaän söï thöïc hieån nhieân ñoù.
Caùc chí só Vieät Nam yeâu nöôùc tìm ñeán Keio Gijuku
Ñaàu theá kyû XX, Nhaät Baûn vöøa thaéng hai traän laãy löøng vaøo nhöõng naêm 1894-
1895 vaø 1904-1905. Traän ñaàu, ñoái vôùi Trung Quoác, ngöôøi ñaøn anh “tieàn ñaïo vaên
minh” da vaøng; traän sau, ñoái vôùi Nga hoaøng, moät nöôùc thuoäc theá giôùi vaên minh
da traéng. Do vaäy maø teân tuoåi cuûa xöù sôû Phuø Tang, ngöôøi hoïc troø treû tuoåi cuûa
* Giaùo sö, Tieán só, Vieän Söû hoïc. Vieät Nam.
265
Phöông Taây naøy noåi leân nhö soùng coàn. Chieán thaéng cuûa Nhaät Baûn chöùng toû löïc
löôïng cuûa moät nöôùc tö baûn - ñeá quoác treû ñang buoåi sung söùc, khieán cho caùc lieät
cöôøng phöông Taây phaûi deø chöøng. Coøn ñoái vôùi caùc daân toäc ôû chaâu AÙ laâu nay bò
ñeá quoác da traéng chaø ñaïp vaø khinh reû, thì ngöôøi ta höôùng veà Nhaät Baûn, coi ñoù
laø “ngöôøi anh caû”, vò cöùu tinh cuûa caùc daân toäc da vaøng, seõ giuùp mình thoaùt khoûi
aùch thoáng trò cuûa ñeá quoác da traéng.
ÔÛ Vieät Nam, hoài ñaàu theá kyû XX, ñaõ phoå bieán nhieàu baøi ca yeâu nöôùc, tuyeân
truyeàn veà moät nöôùc Nhaät Baûn vaên minh tieán boä. Nhaät Baûn, ñaát nöôùc cuûa Maët Trôøi
moïc, quaû ñaõ môû ra trong ñaàu oùc caùc só phu yeâu nöôùc tieán boä moät theá giôùi laï,
ñaày söùc haáp daãn vaø thuyeát phuïc. Phan Boäi Chaâu töø naêm 1905 ñaõ toå chöùc vaø laõnh
ñaïo Phong traøo Ñoâng du caàu hoïc khaù soâi noåi. Naêm 1906, Phan Chaâu Trinh cuõng
tìm ñöôøng sang Nhaät ñeå ñöôïc chöùng kieán taän maét baøi hoïc AÂu hoùa maø ñoâng ñaûo
caùc chí só khaùc cuûa chaâu AÙ cuõng ñeán ñaây ñeå chieâm ngöôõng taïi choã baøi hoïc duy
taân cuûa Nhaät Baûn. Chính taïi ñaây, caùc chí só Vieät Nam môùi coù dòp nhaän thöùc Phi,
AÂu... cuõng laø xöù thuoäc ñòa nhöng hoï ñaõ sôùm tìm ñeán vaên minh phöông Taây, ñaõ
bieát môû nhöõng tröôøng hoïc kieåu môùi, kieåu phöông Taây nhö Keio Gijuku. Vaø theá
laø caùc cuï Phan Boäi Chaâu, Phan Chaâu Trinh ruû nhau ñi “thaêm caùc hoïc ñöôøng vaø
khaûo saùt nhöõng coâng vieäc chính trò giaùo duïc cuûa Nhaät Baûn”(2). Caùc hoïc ñöôøng
maø caùc cuï tham quan, chaéc chaén laø coù Keio Gijuku. Vì sau naøy, Phan Boäi Chaâu
seõ coøn khaù nhieàu laàn nhaéc laïi vieäc “noi göông chí só Nhaät laø Phuùc Traïch Duï Caùt
(Fukuzawa) ñaõ môû Khaùnh ÖÙng Nghóa thuïc (Keio Gijuku)”.
Nhö vaäy laø vaøo khoaûng 1906, khi hai nhaø chí só Vieät Nam laø Phan Boäi Chaâu
vaø Phan Chaâu Trinh tham quan Keio Gijuku taïi Tokyo, chaéc haún caùc cuï ñeàu nhaän
thaáy noù ñaõ laø moät cô sôû giaùo duïc vöõng chaõi, ñoäc ñaùo: Veà haøng doïc, bao goàm caû
ba caáp tieåu, trung vaø ñaïi hoïc; vaø veà haøng ngang, phaùt trieån theo chieàu höôùng
moät hoïc vieän ña khoa.
Treân cô sôû nhöõng hieåu bieát veà moät tröôøng hoïc ñaøo taïo nhaân taøi xaây döïng
ñaát nöôùc kieåu Keio aáy, caùc vò só phu nho hoïc Vieät Nam yeâu nöôùc ñaõ moâ phoûng
theo Keio Gijuku vaø quyeát ñònh seõ thaønh laäp ôû Haø Noäi moät “nghóa thuïc” laáy
teân laø Ñoâng Kinh Nghóa thuïc (Ñoâng Kinh Free School)(3). Roài töø caùi Nghóa thuïc
naøy, ñaõ phaùt trieån thaønh moät “Phong traøo” Nghóa thuïc hoaït ñoäng ôû nhieàu ñòa
ñieåm cuûa ñaát nöôùc Vieät Nam, töø naêm 1907 trôû ñi.
II. ÑOÂNG KINH NGHÓA THUÏC

Thaùng 3-1907, caùc só phu Vieät Nam yeâu nöôùc coù cuøng chí höôùng vôùi Phan Boäi
Chaâu nhö Löông Vaên Can, Nguyeãn Quyeàn, Leâ Ñaïi, Hoaøng Taêng Bí, Vuõ Hoaønh ...
baét ñaàu môû tröôøng Ñoâng Kinh Nghóa thuïc, ñaët truï sôû taïi soá 4 vaø soá 10 phoá Haøng
Ñaøo - Haø Noäi. Keá hoaïch thaønh laäp Ñoâng Kinh Nghóa thuïc ñaõ töøng ñöôïc baøn baïc
kyõ giöõa caùc cuï vôùi Phan Boäi Chaâu vaø caùc baïn ñoàng chí trong hai chuyeán töø Nhaät
Baûn veà nöôùc naêm 1905 vaø 1906.
Muïc ñích cuûa Ñoâng Kinh Nghóa thuïc ñöôïc vaïch roõ laø: khai trí cho daân, môû
nhöõng lôùp daïy hoïc khoâng laáy tieàn hoïc phí. Qua caùc taøi lieäu tuyeân truyeàn coå ñoäng,
vaø qua nhöõng hoaït ñoäng cuï theå cuûa tröôøng, laø duøng hình thöùc hoaït ñoäng coâng khai
266
ÑOÂNG KINH NGHÓA THUÏC VAØ PHONG TRAØO NGHÓA THUÏC ÔÛ VIEÄT NAM
hôïp phaùp cuûa tröôøng hoïc, dieãn thuyeát, bình vaên, baùo chí... ñeå: 1. Boài döôõng vaø
naâng cao loøng yeâu nöôùc, töï haøo daân toäc vaø chí tieán thuû cho quaàn chuùng. 2. Truyeàn
baù moät neàn tö töôûng hoïc thuaät môùi vaø moät soá neáp soáng vaên minh tieán boä. 3. Phoái
hôïp haønh ñoäng vôùi caùc só phu ñaõ xuaát döông vaø hoã trôï cho phong traøo Ñoâng du
cuûa Phan Boäi Chaâu, cuõng nhö phong traøo Duy taân ñang phaùt trieån trong caû nöôùc.
Tröôøng ñaët döôùi quyeàn ñieàu khieån cuûa Löông Vaên Can (Thuïc tröôûng) vaø
Nguyeãn Quyeàn (Giaùm hoïc). Ñeå traùnh söï nhoøm ngoù cuûa maät thaùm Phaùp, tröôøng
môøi theâm Nguyeãn Vaên Vónh, moät ngöôøi ñöôïc Phaùp tin caäy vaøo ban saùng laäp.
Tröôøng coù moät truï sôû chính laøm nôi thöôøng tröïc vaø choã ôû cho moät soá hoïc sinh
quaù ngheøo. Lôùp hoïc laø caùc ñình, chuøa hoaëc nhaø roäng möôïn cuûa tö nhaân.
Tröôøng ñöôïc toå chöùc thaønh boán ban coâng taùc coù quan heä maät thieát vôùi nhau
ñeå duy trì söï hoaït ñoäng ñeàu ñaën vaø ñaït keát quaû toát.
1. Ban giaùo duïc, lo vieäc giaûng daïy, hoïc taäp vaø chieâu sinh. Tham gia ban
naøy coù caùc oâng Nguyeãn Quyeàn, Vuõ Traùc, Hoaøng Tích Phuïng, Döông Baù Traïc,
Hoaøng Taêng Bí, Löông Truùc Ñaøm, Ñaøo Nguyeân Phoá daïy chöõ Haùn; Traàn Höõu
Ñöùc, Phan Huy Thònh, Nguyeãn Vaên Vónh, Phaïm Duy Toán, Nguyeãn Baù Hoïc, Buøi
Ñình Taù, Phan Ñình Ñoái vaø hai nöõ giaùo vieân daïy chöõ Quoác ngöõ vaø chöõ Phaùp.
Ngoaøi ra, coøn moät soá ngöôøi khoâng tröïc tieáp giaûng daïy ôû tröôøng, thænh thoaûng
göûi baøi veà coäng taùc. Luùc ñaàu, giaùo vieân daïy giuùp khoâng laáy tieàn, veà sau quyõ
nhaø tröôøng doài daøo hôn, moãi giaùo vieân ñöôïc traû moãi thaùng 4 ñoàng. (Luùc aáy giaù
1 taï gaïo khoaûng 2,50ñ).
Hoïc sinh cuûa tröôøng coù luùc leân tôùi 2.000 ngöôøi, chia laøm 8 lôùp, coù lôùp ban ngaøy,
lôùp ban ñeâm, phaân laøm hai caáp tieåu hoïc vaø trung hoïc(4). Hoïc sinh ñöôïc caáp giaáy
buùt, saùch vôû. Nhöõng ngöôøi quaù ngheøo ñöôïc aên ôû ngay trong “Kyù tuùc xaù” cuûa tröôøng.
Caùc moân hoïc chính laø söû, ñòa, caùch trí, veä sinh, toaùn phaùp, luaân lyù. Veà caùc moân
hoïc töï nhieân, tröôøng duøng saùch giaùo khoa cuûa caùc Tröôøng tieåu hoïc Phaùp, do ñoù
hoïc sinh chæ bieát nhöõng kieán thöùc raát sô ñaúng. Rieâng caùc moân hoïc veà xaõ hoäi nhö
söû, ñòa, luaân lyù... thì nhaø tröôøng töï soaïn laáy. Veà Haùn hoïc, loái vaên khoa cöû xöa boû
haún: Töù thö, Nguõ Kinh coøn giaûng nhöng theo moät tinh thaàn môùi; taân thö Trung
Quoác, nhaát laø saùch cuûa Khang Höõu Vi, Löông Khaûi Sieâu ñöôïc duøng laøm taøi lieäu giaùo
khoa. Saùch do nhaø tröôøng soaïn coù caùc quyeån Nam quoác vó nhaân, Nam quoác gia söï,
Nam quoác lòch söû, Luaân lyù giaùo khoa thö, Quoác daân ñoäc baûn... ñeàu vieát baèng chöõ
Haùn. Cuõng coù nheàu baøi hoïc ñöôïc soaïn baèng chöõ Noâm vaø chöõ Quoác ngöõ theo vaàn
thô luïc baùt ñeå hoïc sinh deã nhôù, nhö Baøi ca ñòa dö vaø lòch söû nöôùc nhaø. Noäi dung
cuûa caùc saùch, baøi raát chuù troïng ñeà cao truyeàn thoáng döïng nöôùc vaø giöõ nöôùc oanh
lieät cuûa daân toäc, qua ñoù, boài döôõng naâng cao loøng yeâu nöôùc vaø töï haøo daân toäc cho
hoïc sinh. Trong baøi töïa cuoán Nam quoác ñòa dö coù ñoaïn vieát: “Khieán cho caùi xöù sôû
ñaát nöôùc maø boán nghìn naêm nay cha oâng chuùng ta ñaõ chaân laám tay buøn xaây döïng
ra, ñeán ñôøi chuùng ta, theá laø maøu saéc cuûa böùc ñòa ñoà ñaõ ñoåi haún roài. Hôõi oâi! Thöông
thay! Quoác daân ta coøn coù ai, coøn chuùt huyeát tính nöõa hay khoâng?”(5). Ñaây laø ñoaïn
keát baøi töïa cuoán Nam quoác vó nhaân truyeän: “... Roài ñaây khí thieâng non nöôùc hun
ñuùc neân ngöôøi giöõa thôøi buoåi gioù AÂu möa Myõ naøy, bieát ñaâu seõ coù keû vì Toå quoác
maø queùt muø veùn maây, khai thaùc haún cho nöôùc nhaø moät baàu trôøi quang ñaõng laãy
267
löøng...”(6). Ngoaøi ra, tröôøng coøn môû thö vieän coù nhieàu saùch “taân thö” nhaäp töø Trung
Quoác ñeå phuïc vuï hoïc vieân vaø ñoäc giaû ôû ngoaøi möôïn veà ñoïc. Moät hoøm thö ñaët teân
“ñaàu thö haøm” thu thaäp nhöõng yù kieán pheâ bình xaây döïng cho nhaø tröôøng.
2. Ban coå ñoäng, coù nhieäm vuï tuyeân truyeàn aûnh höôûng cuûa tröôøng ra ngoaøi quaàn
chuùng. Hình thöùc hoaït ñoäng chuû yeáu cuûa ban laø caùc buoåi dieãn thuyeát vaø bình vaên
ñöôïc toå chöùc nhieàu laàn trong thaùng, thöôøng laø vaøo caùc buoåi toái ngaøy moàng moät vaø
ngaøy raèm. Caùc buoåi naøy raát ñöôïc quaàn chuùng öa thích. Moät baøi vaên luùc aáy ñaõ taû:
Buoåi dieãn thuyeát, ngöôøi ñoâng nhö hoäi,
Kyø bình vaên, khaùch ñeán nhö möa.
Thaønh phaàn ñeán döï coù quan laïi, binh lính, vieân chöùc vaø moät soá noâng daân
ngoaïi thaønh Haø Noäi.
Trong caùc buoåi dieãn thuyeát, dieãn giaû hoaëc ñoïc vaø bình luaän caùc baøi in treân Ñaêng
coå tuøng baùo vaø Ñaïi Vieät taân baùo,hai tôø baùo ñöôïc coi nhö cô quan ngoân luaän cuûa
tröôøng, hoaëc noùi chuyeän veà moät soá ñeà taøi lòch söû, thôøi söï. Qua caùc ñeà taøi lòch söû,
dieãn giaû gôïi laïi quaù khöù oanh lieät cuûa daân toäc, ca ngôïi caùc nhaân vaät lòch söû coù coâng
vôùi nöôùc, nhö Baø Tröng, Traàn Höng Ñaïo, Leâ Lôïi, Quang Trung... Cuõng coù khi noùi
veà lòch söû theá giôùi; ñeà taøi phoå bieán laø Caùch maïng 1789 Phaùp, cuoäc ñaáu tranh giaønh
ñoäc laäp cuûa Myõ, söï nghieäp cuûa Washington. Khi noùi veà Caùch maïng Phaùp, dieãn giaû
thöôøng lieân heä so saùnh tình hình xaõ hoäi Vieät Nam luùc baáy giôø vôùi xaõ hoäi Phaùp tröôùc
caùch maïng. Trong nhieàu buoåi dieãn thuyeát, Nguyeãn Quyeàn hay ñoäng vieân thính giaû
baèng caâu: “Ngöôøi An Nam mình ñang chìm ñaém trong caûnh noâ leä. Noâng daân, binh
lính, kyù luïc, cu li taát caû ñeàu phaûi hôïp quaàn, chung söùc ñeå giaønh laïi ñoäc laäp baèng
con ñöôøng töï do, bình ñaúng theo göông Nhaät Baûn, ñeå trôû neân ngang haøng vôùi caùc
daân toäc maïnh giaøu khaùc”(7). Caùc dieãn giaû cuõng thöôøng xuyeân noùi veà ñeà taøi xaây döïng
neáp soáng vaên minh, hoâ haøo moïi ngöôøi baøi tröø huû tuïc (meâ tín dò ñoan, röôïu cheø, ma
chay, khao voïng v.v...), duøng haøng noäi hoùa, caét toùc ngaén, maëc quaàn aùo ngaén.
Nhöõng dieãn giaû noåi tieáng thôøi ñoù laø Hoaøng Taêng Bí, Döông Baù Traïc, Löông
Truùc Ñaøm, Traàn Taùn Bình... Phan Chaâu Trinh cuõng thænh thoaûng ñeán dieãn thuyeát
ôû Ñoâng Kinh Nghóa thuïc. Trong caùc buoåi bình vaên, caùc coå ñoäng vieân giôùi thieäu
vôùi ngöôøi nghe nhöõng baøi vaên thô aùi quoác vaø hoâ haøo duy taân do nhaø tröôøng saùng
taùc hoaëc cuûa Phan Boäi Chaâu töø Nhaät Baûn göûi veà. Nhieàu baøi ñöôïc nhaân daân öa
thích vaø truyeàn ñi roäng raõi nhö Haûi ngoaïi huyeát thö cuûa Phan Boäi Chaâu... Trong
moät baûn Baùo caùo cuûa Toaøn quyeàn Klobukowsky ñoïc trong khoaù hoïp thöôøng nieân
ngaøy 27-11-1909 taïi Nghò vieän Phaùp, coù ñoaïn vieát: “Haøng loaït thô ca truyeàn mieäng
ñaõ ñöa vaøo tôùi vuøng thoân queâ heûo laùnh nhöõng caâu chuyeän veà caùc chieán dòch vöøa
xaåy ra treân luïc ñòa, maët bieån. Coù nhöõng lôøi baøn taùn ñöôïc truyeàn baù khaép nôi. Coù
nhöõng aùng vaên thô ñaû kích töø nöôùc ngoaøi bí maät göûi veà ñöôïc ñem raûi khaép trong
caùc ñoâ thò, moät phaân soá quan troïng trong daân chuùng An Nam do ñoù maø hoïc ñöôïc
daàn daàn caùi yù nieäm laø söùc löïc cuûa boïn ngöôøi AÂu beà ngoaøi huøng hoå nhöng söï
thöïc chaû coù gì, roài ñaây seõ vaáp phaûi söï khaùng cöï cuûa chaâu AÙ.
3. Ban Tröôùc taùc, chuyeân lo vieäc bieân soaïn taøi lieäu hoïc taäp cho hoïc sinh vaø
taøi lieäu tuyeân truyeàn. Tham gia ban naøy coù caùc oâng Leâ Ñaïi, Löông Vaên Can,
268
Nguyeãn Höõu Caàu, Phan Chaâu Trinh, Ngoâ Ñöùc Keá. Nhaø tröôøng ñaõ soaïn vaø in ñöôïc
moät soá saùch giaùo khoa vaø taøi lieäu tuyeân truyeàn nhö Quoác daân ñoäc baûn, Nam quoác
giai söï, Nam quoác ñòa dö, Quoác vaên giaùo khoa thö, Luaân lyù giaùo khoa thö, ... Hình
thöùc trình baøy cuûa caùc saùch bieân soaïn ñöôïm maøu saéc daân toäc vaø raát gôïi caûm. Caùc
saùch chöõ Haùn in treân giaáy toát, ñoùng bìa caäy. Môû ñaàu taäp saùch laø moät böùc tranh
maøu son vaø moät thanh nieân Vieät Nam neùt maët töôi vui, tin töôûng, baøn tay ñôõ moät
quaû ñòa caàu. Moät soá taøi lieäu khaùc, trong ñoù coù Baøi ca veà ñòa dö vaø lòch söû nöôùc
nhaø soaïn baèng chöõ Quoác ngöõ, do khoâng coù maùy in phaûi in baèng thaïch.
Trong caùc saùch do Ñoâng Kinh Nghóa thuïc soaïn, cuoán Quoác daân ñoäc baûn
(saùch cho ngöôøi trong nöôùc ñoïc) ñöôïc in laïi nhieàu laàn coù tôùi haøng vaïn baûn maø
vaãn khoâng ñuû thoaû maõn nhu caàu. Saùch nhaèm boài döôõng cho nhaân daân caû nöôùc
nhöõng kieán thöùc cô baûn “veà xaõ hoäi, quoác daân, nghóa vuï hôïp quaàn, aùi quoác...;
nhöõng ñònh nghóa veà chính theå, quan cheá, tröôøng hoïc, quaân chính, thueá khoùa,
phaùp luaät, giao thoâng, caûnh saùt, daân chính, hoä luaät, toân giaùo v.v...”(8). Coøn coù
moät taäp saùch coù töïa ñeà Quoác vaên taäp ñoïc, goàm 18 baøi thô vaø (vaên vaàn) nhö:
Khuyeân hoïc chöõ quoác ngöõ, Baøi ca yeâu nöôùc, Khuyeân ngöôøi tuoåi treû, Khuyeân
ngöôøi ñi du hoïc, Raên ngöôøi nghieän röôïu v.v... Ñoù laø moät taøi lieäu giaùo khoa cô
baûn, moät cuoán saùch “vôõ loøng” cho hoïc vieân taäp ñoïc. Ban Tröôùc taùc, tu thö naøy
coøn thoâng qua Ban Giaùm hoïc, nhôø caùc nôi mua veà nhöõng taùc phaåm xuaát baûn ôû
Trung Quoác vaø Nhaät Baûn nhö Trung Quoác hoàn, Vaïn quoác söû kyù, Doanh hoaøn chí
löôïc, Nhaät Baûn tam thaäp nieân duy taân söû,... ñeå laøm taøi lieäu tham khaûo, bieân soaïn,
nghieân cöùu, giaûng daïy.
4. Ban Taøi chính, lo veà caùc khoaûn thu chi cuûa nhaø tröôøng. Luùc môùi laäp, quyõ
nhaø tröôøng haàu nhö khoâng coù, sau nhôø söï giuùp ñôõ cuûa nhöõng ngöôøi haûo taâm, coù
caûm tình vôùi Ñoâng Kinh Nghóa thuïc, nhôø taøi toå chöùc vaø tuyeân truyeàn coå ñoäng cuûa
caùc saùng laäp vieân, khieán cho taøi chính cuûa tröôøng ngaøy moät theâm doài daøo. Choã
döïa taøi chính chuû yeáu vaãn laø caùc hoäi vieân, vaø sau naøy laø gia ñình caùc hoïc vieân
thöôøng uûng hoä moãi thaùng 5 ñoàng. Ngoaøi ra coøn coù caùc khoaûn laïc trôï cuûa nhöõng
ngöôøi coù tinh thaàn yeâu nöôùc, uûng hoä tuyø theo khaû naêng. Theo lôøi cuï Leâ Ñaïi coù
luùc nhaø tröôøng ñöùng ra thu tieàn uûng hoä khoâng xueå. Chaéc ñoù laø luùc aûnh höôûng
cuûa Nghóa thuïc lôùn nhaát, gaây ñöôïc thieän caûm ñoái vôùi quaàn chuùng nhieàu nhaát.
Nhöõng ngöôøi uûng hoä ñeàu ñöôïc ghi teân treân moät taám baûng treo ôû Hoäi quaùn, chaúng
bao laâu sau, teân ngöôøi ñaõ ghi kín caû moät taám baûng lôùn. Soá tieàn thu ñöôïc trích
moät phaàn traû löông cho giaùo vieân, soá coøn laïi duøng ñeå mua giaáy buùt, in aán saùch
baùo taøi lieäu ñeå phaùt khoâng cho hoïc sinh vaø ñeå chi tieâu cho nhöõng coâng vieäc khaùc
cuûa nhaø tröôøng. Vieäc caáp phaùt chi tieâu laø do Löông Vaên Can phuï traùch, coøn soå
saùch, ghi cheùp thu nhaäp thì do Nguyeãn Quyeàn caát giöõ.
Vôùi hình thöùc toå chöùc nhö vaäy, Ñoâng Kinh Nghóa thuïc ñaõ ñaåy maïnh hoaït
ñoäng cuûa mình treân khaép caùc lónh vöïc giaùo duïc, tö töôûng, vaên hoùa vaø xaõ hoäi, ñaõ
gaây ñöôïc aûnh höôûng to lôùn, goùp phaàn quan troïng thuùc ñaåy phong traøo daân toäc
chuû cuûa nöôùc ta ñaàu theá kyû XX.
*
* *
269
Ngoaøi nhöõng hoaït ñoäng treân, Ñoâng Kinh Nghóa thuïc coøn coù nhöõng hoaït ñoäng
nhaèm chaán höng kinh teá, phaùt trieån coâng thöông nghieäp, ñeå phoái hôïp vôùi phong
traøo Ñoâng du vaø caùc phong traøo daân toäc daân chuû khaùc nöõa.
Baáy giôø, Phong traøo caét toùc voán xuaát phaùt töø mieàn Trung cuõng ñaõ lan ra taän
Haø Thaønh. Ñoâng Kinh Nghóa thuïc cuõng nhieät tình höôûng öùng. “Ngöôøi thì nhôø baïn
beø, ngöôøi thì töï caàm dao cöùa ñaïi caùi buùi toùc. Coù ngöôøi khoâng muoán, nhöng bò
thaân höõu cöôõng baùch roài cuõng chòu”(9).
Khoa cöû theo loái cuõ cuõng bò baøi xích. Döông Baù Traïc, Löông Truùc Ñaøm, Ñoã
Chaân Thieát ñaõ baøn baïc vôùi caùc só phu trong Ñoâng Kinh Nghóa thuïc, roài göûi ñôn
leân Phuû Thoáng söù yeâu caàu baõi boû khoa cöû vaø thi haønh moät chöông trình thöïc hoïc.
Vieäc chaán höng noâng coâng thöông nghieäp cuõng ñöôïc chuù yù. Ñoã Chaân Thieát,
con moät nhaø gia theá ôû Thònh Haøo coù moät hieäu kim hoaøn ôû phoá Haøng Baïc. Ñeå
goùp phaàn duy taân ñaát nöôùc, phaùt trieån kinh teá, nhaát laø ñeå coù tieàn uûng hoä phong
traøo Ñoâng Du cuûa Phan Boäi Chaâu oâng ñaõ cuøng vôùi Phöông Sôn mua gaïo töø Haûi
Döông, Thaùi Bình chôû veà Haø Noäi baùn. Nhöng vì chöa quen vieäc buoân baùn, neân
chaúng bao laâu laïi phaûi boû vì thua loã.
Sau ñoù, Ñoã Chaân Thieát laïi huøn voán vôùi caùc ñoàng chí môû hieäu Ñoàng Lôïi Teá ôû
phoá Maõ Maây chuyeân buoân baùn haøng noäi hoùa. Roài laïi môû theâm hieäu Tuïy Phöông
ôû gaàn ga Haøng Coû chuyeân baùn thuoác Baéc.
Hoaøng Taêng Bí vaø Nguyeãn Quyeàn môû Coâng ty Ñoâng Thaønh Xöông ôû phoá
Haøng Gai vöøa buoân baùn haøng taïp hoaù, vöøa laøm coâng ngheä nhö deät xuyeán hoa
ñaïi ñoùa, öôùp traø sen chaát löôïng khoâng keùm gì haøng nöôùc ngoaøi.
Töø naêm 1907-1908 trôû ñi, do söï thuùc ñaåy cuûa Ñoâng Kinh Nghóa thuïc, neân ôû
Haø Noäi coøn ra ñôøi caùc Coâng ty: Quaûng Höng Long buoân baùn noäi hoùa, Hoàng Taân
Höng buoân baùn vaø saûn xuaát ñoà sôn, Nghieâm Xuaân Quaûng buoân baùn the luïa Thaùi
Bình, Ñoàng Ích deät vaø xuaát khaåu luïa ...
Maët khaùc, ñoái vôùi hoaït ñoäng cuûa Phong traøo Ñoâng du do Phan Boäi Chaâu laõnh
ñaïo, thì caùc vò saùng laäp Ñoâng Kinh Nghóa thuïc nhö Nguyeãn Quyeàn, Döông Baù
Tröïc, Hoaøng Taêng Bí... cuõng heát söùc taùn trôï, tích cöïc vaän ñoäng vaø löïa choïn thanh
nieân ñi du hoïc. Löông Vaên Can, Thuïc tröôûng Ñoâng Kinh Nghóa thuïc ñaõ göûi 2
con laø Löông Laäp Nham vaø Löông Nghò Khanh sang Nhaät. Coøn Vuõ Hoaønh thì “cöù
ba hay boán ngaøy moät laàn, laïi taäp hôïp taïi nhaø rieâng cuûa mình moät soá ngöôøi gheùt
Phaùp ñeå hoïc nhöõng taøi lieäu keâu goïi choáng Phaùp töø nöôùc ngoaøi göûi veà, vaän ñoäng
hoï höôûng öùng cuoäc baïo ñoäng”(10). Leâ Ñaïi dòch Haûi ngoaïi huyeát thö cuûa Phan Boäi
Chaâu ra quoác ngöõ. OÂng cuõng thöôøng tieáp binh lính ngöôøi Vieät ñang ñoùng ôû trong
thaønh cuõ Haø Noäi ñeå baøn baïc chuaån bò cuoäc ñaàu ñoäc lính Phaùp, sau noå ra vaøo
thaùng 6-1908. Nhöõng cô sôû cuûa Ñoâng Kinh Nghóa thuïc ôû Haø Noäi cuõng laø nôi truù
chaân cuûa caùc hoäi vieân Hoäi Duy taân ôû ngoaøi veà coâng taùc. Toân Daät Tieân, laõnh tuï
cuûa Ñaûng Caùch maïng Trung Hoa coù laàn sang Vieät Nam cuõng truù taïi Ñoâng Kinh
Nghóa thuïc vaø nhôø caùc ngöôøi laõnh ñaïo nhaø tröôøng laøm trung gian ñeå xin Hoaøng
Hoa Thaùm nuoâi giuùp moät soá quaân caùch maïng Trung Quoác.
270
Ñoâng Kinh Nghóa thuïc ñoùng truï sôû ôû Haø Noäi, vò trí trung taâm chính trò - vaên
hoùa cuûa caû nöôùc, neân noù mau choùng phaùt huy aûnh höôûng khaép caùc tænh xa gaàn,
ngay caû sau khi noù khoâng coøn toàn taïi trong thöïc teá ôû phoá Haøng Ñaøo nöõa.
Ñoâng Kinh Nghóa thuïc tuy hoaït ñoäng khaù soâi noåi treân ñòa haït vaên hoùa - xaõ
hoäi, nhöng noù khoâng nhaèm giaûi phoùng daân toäc veà maët vaên hoaù - xaõ hoäi, maø tröôùc
heát vaø bao truøm laø, yeâu caàu giaûi phoùng veà maët chính trò vaø tö töôûng daân chuû, neùt
ñaëc saéc cuûa thôøi ñaïi caùch maïng tö saûn daân quyeàn. Quaù trình hoaït ñoäng cuûa noù
ñaõ noùi leân ñaày ñuû maët baûn chaát ñoù. Vì vaäy, thöïc daân Phaùp ñaõ nhanh choùng tìm
caùch ñaøn aùp, daäp taét vaø ñeán thaùng 11-1907 thì ra leänh ñoùng cöûa nhaø tröôøng, tòch
thu heát saùch vôû, taøi lieäu, ñoà duøng cuûa nhaø tröôøng, sau hôn 9 thaùng cuûa cuoäc ñôøi
ngaén nguûi cuûa noù.
III. PHONG TRAØO “NGHÓA THUÏC” ÔÛ CAÙC TÆNH
Khi môùi thaønh laäp ñöôïc Ñoâng Kinh Nghóa thuïc ôû Haø Noäi, vò Giaùm hoïc Nguyeãn
Quyeàn ñaõ noùi: “Chuùng toâi laäp Ñoâng Kinh Nghóa thuïc ôû Haø Noäi laø coát thöû nghieäm.
Neáu thaáy thaønh hieäu thì trong ít laâu, ôû moãi kyø: Trung, Nam, Baéc seõ coù moät ñaïi
hoïc ñöôøng nhö theá, roài tính laàn laàn veà sau moãi tænh, moãi phuû, huyeän cuõng coù
moät Ñoâng Kinh Nghóa thuïc(*) nöõa”(11).
Thöïc ra thì khoâng caàn phaûi ñôïi ñeán luùc ñaõ “thaønh hieäu” roài, thì Ñoâng Kinh
Nghóa thuïc môùi phaùt trieån ra caùc tænh vaø caùc phuû huyeän, maø ngay trong thôøi gian
coøn “thöû nghieäm” naøy, Ñoâng Kinh Nghóa thuïc ñaõ phaùt huy taùc duïng khaù tích cöïc
maø khaù roäng khaép treân caùc ñòa baøn, tröôùc heát laø ôû vuøng phuï caän Haø Noäi. Nhaø
tröôøng ñaõ cöû nhieàu hoäi vieân cuûa mình ñi dieãn thuyeát taïi nhieàu ñòa ñieåm khaùc
nhau ôû ngoaïi thaønh Haø Noäi veà nhieàu ñeà taøi coù tính chaát thôøi söï, caûi caùch xaõ hoäi...
ÔÛ Haø Ñoâng, queâ höông cuûa nhieàu saùng laäp vieân Ñoâng Kinh Nghóa thuïc coù
teân tuoåi: Vuõ Traùc, Hoaøng Taêng Bí ñaõ nhieàu laàn veà dieãn thuyeát bình vaên ôû ñaây.
Phan Chaâu Trinh cuõng coù laàn veà Haø Ñoâng dieãn thuyeát. Sö oâng Nhö Tuøng ôû chuøa
Cao (Saøi Sôn, Sôn Taây) laø moät coå ñoäng vieân raát ñaéc löïc cuûa Nghóa thuïc, vì gioïng
bình vaên leân boång xuoáng traàm cuûa oâng raát coù söùc thuyeát phuïc ngöôøi nghe. Nôi
dieãn thuyeát ñaàu tieân laø laøng Phöông Canh (Hoaøi Ñöùc), sau ñoù laø caùc xaõ Taây Töïu,
Haï Hoài, Thöôïng Caùt, Yeân Loä, Taây Moã (cuõng thuoäc Hoaøi Ñöùc), Ñan Hoäi (Ñan
Phöôïng), Phuùc Ñieàn (ÖÙng Hoøa), Nhò Kheâ (Thöôøng Tín).
Trong caùc buoåi bình vaên, caùc coå ñoäng vieân giôùi thieäu vôùi ngöôøi nghe nhöõng
taùc phaåm thô vaên yeâu nöôùc vaø hoâ haøo duy taân do nhaø tröôøng saùng taùc hoaëc cuûa
Phan Boäi Chaâu göûi veà, hoaëc cuûa Nguyeãn Thöôïng Hieàn nhaèm höôûng öùng Ñoâng
Kinh Nghóa thuïc. Nhieàu baøi ñöôïc nhaân daân öa thích vaø truyeàn ñi roäng raõi. Uy
tín cuûa Ñoâng Kinh Nghóa thuïc tröôùc ngaøy bò giaûi taùn quaû laø vöôït xa caùc tröôøng
hoïc cuûa chính quyeàn thöïc daân Phaùp. Taïi Haø Noäi vaø nhöõng vuøng phuï caän, chæ
nghe teân “Thuïc” laø ngöôøi ta hieåu ngay ñoù laø Ñoâng Kinh Nghóa thuïc. Nhieàu nôi
ñaõ roän ròp moâ phoûng ñeå thaønh laäp nhieàu “phaân hieäu” hoaëc nhieàu “Thuïc” quy
* Danh xöng Ñoâng Kinh Nghóa Thuïc ôû trong vaên caûnh naøy, raát deã khieán chuùng ta nghó raèng Ñoâng Kinh laø Tokyo,
laø moâ phoûng theo “nghóa thuïc” cuûa Tokyo.
271
moâ nhoû hôn. Ngay trong 1907, ôû Haø Ñoâng ñaõ thaønh laäp ñöôïc ba phaân hieäu
“Nghóa thuïc”.
- Phaân hieäu ôû Thoân Canh (Hoaøi Ñöùc) laø Nghóa thuïc ñaàu tieân do caùc oâng Ñoã
Thuaät, Nguyeãn Xuaân Vuõ vaø Nguyeãn Ñình Tuyeân ñöùng ra toå chöùc, vaän ñoäng nhaân
daân quyeân goùp tieàn mua saùch baùo vaø ñoùng baøn gheá hoïc taäp. Haøng thaùng giaûng baøi
hai laàn vaøo ngaøy moàng moät vaø ngaøy raèm aâm lòch. Döïa theo caùc tôø Ñaïi Vieät taân baùo
vaø Ñaêng coå tuøng baùo. Giaûng baøi thöôøng keát hôïp vôùi vieäc tuyeân truyeàn baøi töø ngoâi
thöù, teä xoâi thòt “höông aåm”, teä meâ tín dò ñoan, hoâ haøo phaùt trieån coäng ngheä v.v...
- Phaân hieäu ôû Taây Moã (Hoaøi Ñöùc) do Nguyeãn Höõu Toaùn, Tuù Kình, Ñoã Ñaøm,
Ñoã Lôïi, Baù Quyùnh, Nguyeãn Höõu Ñaïm, Nguyeãn Vaên Khuyeân ñöùng ra toå chöùc. Beân
caïnh vieäc giaûng baøi moät thaùng hai laàn, coøn toå chöùc caùc hoäi hieáu vaø caùc toå ñoïc
baùo. Caùc hoäi hieáu chuû tröông caûi caùch ma chay nhö: ai coù cha meï cheát thì giuùp
nhau choân caát, khoâng duøng xoâi thòt, vaøng maõ, khi choân khoâng teá leã maø chæ ñoïc
ñieáu vaên. ÔÛ phaân hieäu naøy ñaõ vaän ñoäng moïi ngöôøi boû teát “moàng ba thaùng ba”
(teát troâi chay, töôûng nieäm Giôùi Töû Thoâi laø tuïc leä cuûa ngöôøi Trung Quoác) maø aên
teát ngaøy 10 thaùng 3 laø ngaøy gioã Toå Huøng Vöông.
- Phaân vieän ôû Taân Hoäi (Ñan Phöôïng) do Nguyeãn Vaên Hoaùn toå chöùc. Nhöõng
ngaøy giaûng baøi haøng thaùng nhaân daân vuøng laân caän ñeán nghe raát ñoâng. Nhieàu
ngöôøi nhieät tình ñaõ goùp moãi ngöôøi 5 ñoàng ñeå chi phí cho vieäc cöû ngöôøi xuaát
döông du hoïc theo phong traøo Ñoâng du cuûa Phan Boäi Chaâu. Nhôø coù tieàn, tröôøng
ñaõ cöû hai ngöôøi laø Nguyeãn Vaên Phuù ôû Haï Hoài vaø Nguyeãn Khaéc Nieäm ôû Phuù Dieãn
ñi du hoïc ôû Nhaät Baûn.
ÔÛ Baéc Ninh, taïi Gia Laâm cuõng coù ñòa ñieåm môû lôùp hoïc kieåu Ñoâng Kinh Nghóa
thuïc. Rieâng laøng Ñình Xuyeân, queâ höông cuûa Nguyeãn Caûnh Laâm(12), trong soá thaày
giaùo cuûa Ñoâng Kinh Nghóa thuïc vaø laø taùc giaû baøi “taäp kieàu” nhan ñeà Ñeå caûnh
tænh boïn nònh thaàn(13), cuõng toå chöùc ñöôïc moät “phaân hieäu” Nghóa thuïc, coù sinh
hoaït gioáng nhö caùc phaân hieäu khaùc.
ÔÛ Höng Yeân, song song vôùi vieäc môû “Nghóa thuïc”, coù cuï Tuøng Sôn laø anh
ruoät cuï Phöông Sôn, hoäi vieân cuûa Ñoâng Kinh Nghóa thuïc ñaõ veà ñaây môû moät hieäu
buoân haøng noäi hoùa laáy teân laø Höng Lôïi Teá.
ÔÛ Haûi Döông, do tieáp thu ñöôïc tö töôûng duy taân cuûa Ñoâng Kinh Nghóa thuïc,
nhieàu nhaø nho yeâu nöôùc ñaõ ñöùng leân tuyeân truyeàn coå ñoäng cho chuû tröông canh
taân ñaát nöôùc. Taïi laøng Taï Xaù huyeän Nam Saùch ñaõ hình thaønh ñöôïc moät “hoäi”
ñoïc baùo, bình vaên thô yeâu nöôùc cuûa Ñoâng Kinh Nghóa thuïc, tieán haønh hoaït ñoäng
khaù ñeàu ñaën, ñöùng ñaàu laø caùc cuï Traàn Vaên Thaân, Maïc Vaên Dieäm, Leâ Bích Ñaøo,
Traàn Vaên Trung vaø qua caùc cuï, nhöõng tö töôûng yeâu nöôùc thaâm nhaäp vaøo quaàn
chuùng nhaân daân. Cho ñeán nay, sau ngoùt 100 naêm roài maø ôû ñaây caùc cuï coøn nhôù
ñöôïc khaù nhieàu thô ca Ñoâng Kinh Nghóa thuïc, ñaëc bieät coù baøi hình nhö chæ ñöôïc
phoå bieán ôû nôi ñaây maø thoâi, nhö:
“... Troâng coá quoác loøng ñau khoân xieát,
Boán möôi naêm nöôùc Vieät laàm than.
272
Thöông oâi! nöôùc maát nhaø tan.

Döôùi soâng maùu chaûy, treân ngaøn xöông phôi.
Thaân noâ leä laøm toâi tôù Phaùp...
Thöông oâi! moät coõi giang san.
Ngöôøi nhieàu ñaát roäng, kho taøng saïch khoâng.
Ñoàng baøo hôõi! lieäu thôøi ñöùng daäy!...”
ÔÛ Thaùi Bình, phong traøo “Nghóa thuïc” cuõng phaùt trieån khaù maïnh. Moät taøi lieäu
cuûa thöïc daân Phaùp coù ghi laïi thöïc teá aáy nhö sau: “... Coù moät soá nhaø nho ñaày tham
voïng... ñaõ lao vaøo haønh ñoäng moät caùch tham hieåm choáng laïi chính phuû baûo hoä,
nhieàu hoäi kín ñöôïc thaønh laäp khaép nôi taïi Baéc Kyø. Cuoäc chieán tranh Nga - Nhaät
ñem laïi chieán thaéng cho ngöôøi Nhaät naêm 1905 ñaõ gaây aûnh höôûng saâu roäng trong
theá giôùi da vaøng vaø thuùc ñaåy nhieàu nhaø nho Thaùi Bình xuaát döông theo göông
Phan Boäi Chaâu vaø Phan Chaâu Trinh, chuû yeáu hoï qua Taøu vaø Nhaät ñeå tìm (theo lôøi
hoï) söï giuùp ñôõ vaø caùc phöông tieän ñeå giaûi phoùng nöôùc An Nam khoûi aùch cuûa
ngöôøi Phaùp. Hoäi Ñoâng Kinh Nghóa thuïc... cuõng coù raát nhieàu hoäi vieân trong tænh”(14).
Ñuùng nhö vaäy, taïi tröôøng Ñoâng Kinh Nghóa thuïc sôùm ñöôïc phaùt huy treân moät ñòa
baøn töông ñoái roäng. ÔÛ caùc huyeän Kieán Xöông, Tieàn Haûi, Ñoâng Höng, Höng Haø,
Quyønh Phuï ñeàu coù “Nghóa thuïc” hoaït ñoäng. Caùc nhaø nho yeâu nöôùc ôû Thaùi Bình
nhö Nguyeãn Höõu Cöông, Lyù Thoa, Lyù Boäi, Ñaëng Xuaân Ngaõi... ñaõ vaän ñoäng ñöôïc
nhieàu nhoùm thaân só ñöùng ra môû caùc tröôøng daïy chöõ quoác ngöõ cho thanh thieáu
nieân ôû caùc ñoä tuoåi khaùc nhau. Noäi dung giaûng daïy, hoïc taäp cuõng gioáng nhö cuûa
tröôøng ôû Haø Noäi. Ñoàng thôøi, cuõng hoâ haøo baøi tröø huû tuïc, teä naïn höông aåm... Caùc
nhaø nho naøy cuõng toå chöùc ra caùc cô sôû kinh doanh coâng thöông nghieäp, laáy tieàn
xaây döïng phong traøo vaø uûng hoä cho nhöõng ngöôøi xuaát döông du hoïc.
Taïi xaõ An Duïc huyeän Quyønh Phuï, phong traøo phaùt trieån ñeán möùc nhöõng
ngöôøi ñöùng ñaàu ñaõ laäp ra moät baûn “höông öôùc” môùi goàm 24 ñieàu caûi löông höông
tuïc ñem khaéc vaøo bia ñaù ñeå ôû ñình laøng, ñeán nay vaãn coøn. ÔÛ nhieàu ñòa phöông
khaùc trong tænh coøn toå chöùc ra nhieàu hoäi aùi höõu, töông teá nhö: hoäi deät vaûi, hoäi
hieáu, hoäi hyû... Hoäi “Nghóa thuïc” cuûa Thaùi Bình cuõng töøng cöû ngöôøi ñi lieân heä vôùi
phong traøo choáng Phaùp cuûa Hoaøng Hoa Thaùm vaø cam keát öùng vieän cho nghóa
quaân Yeân Theá...
ÔÛ caùc tænh trung du vaø mieàn nuùi nhö Phuùc Yeân, Vónh Phuùc, Phuù Thoï, Yeân
Baùi... aûnh höôûng cuûa Ñoâng Kinh Nghóa thuïc khoâng ñöôïc phaùt huy nhieàu veà maët
vaên hoùa giaùo duïc, maø coù phaàn naëng veà khía caïnh “chaán höng coâng thöông
nghieäp”. Cuï Tuøng Sôn môû hieäu buoân Phuùc Lôïi Teá ôû Phuùc Yeân. Cuï Nguyeãn Traùc
môû hieäu buoân Sôn Thoï ôû Vieät Trì (Phuù Thoï) ñeå buoân baùn caùc ñoà noäi hoùa nhö
quaït loâng, haøng maây tre cuûa laøng Ñaïi Ñoàng (Sôn Taây), khay truùc cuûa Ngheä An,
giaøy Kinh, laõnh Böôûi, laõnh Saøi Goøn...
Phong traøo “Nghóa thuïc” lan roäng vaøo caû caùc tænh ôû Trung Kyø vaø Nam Kyø.
Nhöng moät khi noäi dung tö töôûng daân toäc daân chuû vaø caùc bieän phaùp nhaèm “hoùa
daân cöôøng quoác” (khai hoùa cho daân, laøm maïnh giaøu cho nöôùc) cuûa noù ñeán vôùi
mieàn Trung, thì laäp töùc noù hoøa nhaäp laøm moät vôùi phong traøo duy taân ôû ñaây, voán
273
ñöôïc phaùt ñoäng töø nhöõng naêm 1903-1904 vaø ñænh cao cuûa söï phaùt trieån cuûa noù,
cuõng ñuùng vaøo nhöõng naêm 1907-1908. Phong traøo “duy taân” ôû mieàn Trung vaø
mieàn Nam do tieáp thu aûnh höôûng cuûa Ñoâng Kinh Nghóa thuïc maø môû roäng theâm
kinh doanh coâng thöông nghieäp nhö phaùt trieån coâng ty Phöông Laâu ôû Thanh Hoùa,
laäp ra Trieâu Döông thöông quaùn ôû Vinh, laäp ra Quaûng Nam coâng ty, Lieân Thaønh
coâng ty. Hoaït ñoäng beân caïnh caùc “coâng ty” naøy laø caùc Hoäi, Ñoaøn yeâu nöôùc: hoäi
hoïc, hoäi noâng, hoäi aùi höõu... Ñaëc bieät veà maët xaõ hoäi, Trung Kyø vaø Nam Kyø ñaõ toå
chöùc ñöôïc maáy trung taâm theo hình thöùc “Nghóa thuïc” khaù beà theá:
- Tröôøng Voõ Lieät ôû huyeän Thanh Chöông (Ngheä An) thu huùt nhieàu thanh thieáu
nieân öu tuù ôû caùc huyeän Nam Ñaøn, Höng Nguyeân... ñeán hoïc taäp vôùi caùc oâng thaày
yeâu nöôùc coù ít nhieàu kieán thöùc “taân hoïc” nhö Phoù baûng Ñaëng Nguyeân Caån, Tieán
só Ngoâ Ñöùc Keá... Taøi lieäu giaûng daïy hoïc taäp ôû ñaây phaàn lôùn do Ñoâng Kinh Nghóa
thuïc Haø Noäi cung caáp. Moät soá saùch giaùo khoa nhö Quoác daân ñoäc baûn, Nam quoác
ñòa dö... sau naøy söu taàm ñöôïc chính laø ôû caùi “loø ñaøo taïo” naøy.
- Tröôøng Duïc Thanh ôû Phan Thieát cuõng laø moät trung taâm giaùo duïc theo “moâ
thöùc” Ñoâng Kinh Nghóa thuïc. Toå chöùc ñieàu haønh vieäc hoïc taäp giaûng daïy cho thanh
thieáu nieân ôû tröôøng naøy, töø naêm 1907 ñaõ coù quy cuû. Caùc moân hoïc vaø chöông trình
hoïc cuûa hoïc sinh gaàn gioáng nhö cuûa tröôøng “Taân hoïc” cuûa caùc tröôøng Tieåu hoïc
taïi xöù Nam Kyø thuoäc ñòa luùc ñoù, nhöng veà giaùo duïc tinh thaàn yeâu nöôùc ñöôïc truyeàn
baù ôû ñaây thì caùc tröôøng “taân hoïc” kia khoâng theå coù ñöôïc. Tröôøng Duïc Thanh toàn
taïi maõi cho ñeán naêm 1913, vaø khoaûng naêm 1910 ôû ñaây coù thaày giaùo Nguyeãn Taát
Thaønh (töùc Chuû tòch Hoà Chí Minh sau naøy) töøng tham gia giaûng daïy.
Coøn ôû Nam Kyø, aûnh höôûng cuûa Ñoâng Kinh Nghóa thuïc khoâng laáy gì laøm saâu
roäng. Vaø phong traøo “Nghóa thuïc” mang tö töôûng daân toäc - daân chuû cuûa noù cuõng
vaäy. Mieàn ñaát naøy ñaõ sôùm ñöôïc “bình ñònh”. Noù cuõng ñang coù moät phong traøo
duy taân cuûa Nam Kyø maø thuû lónh laø nhaø yeâu nöôùc Nguyeãn An Khöông. Hoï höôûng
öùng phong traøo Ñoâng Kinh Nghóa thuïc baèng moät soá baøi baùo ñaêng treân tôø Noâng
coå mín ñaøm... Caùc khaùch saïn, caùc coâng ty nhö Chieâu Nam Laàu cuûa Nguyeãn An
Khöông ôû Chôï Lôùn, Khaùch saïn Minh Taân cuûa Traàn Chaùnh Chieáu ôû Saøi Goøn. Hieäu
buoân Taân Hieäp Long cuûa Hoà Nhaät Taân ôû Long Xuyeân, hieäu thuoác baéc Tö Bình
Ñöôøng ôû Beán Tre... ñeàu coù theå coi nhö laø nhöõng cô sôû, nhöõng “hoäp thö” lieân laïc
cuûa caùc nhaân só trí thöùc yeâu nöôùc Nam Kyø höôûng öùng phong traøo Ñoâng du vaø
phong taøo Ñoâng Kinh Nghóa thuïc.
IV. YÙ NGHÓA LÒCH SÖÛ CUÛA PHONG TRAØO ÑOÂNG KINH NGHÓA THUÏC
Töø sau khi phong traøo Caàn vöông thaát baïi cho ñeán nhöõng naêm ñaàu theá kyû
XX, nhìn chung, nhöõng hoaït ñoäng vuõ trang choáng Phaùp taïm thôøi coù laéng xuoáng.
Moät phong traøo yeâu nöôùc choáng Phaùp vôùi nhöõng bieåu hieän veà hình thöùc khaùc
nhau ñöôïc phaùt ñoäng raàm roä vaøo nhöõng naêm ñaàu theá kyû, Phong traøo Duy taân ôû
Trung vaø Nam Kyø 1903-1908; phong traøo cuûa Duy taân hoäi - Ñoâng du cuûa Phan
Boäi Chaâu 1904-1909 vaø phong traøo Ñoâng Kinh Nghóa thuïc töø 1907-1913, nhöng
veà tính chaát, veà xu höôùng tö töôûng gaàn nhö thoáng nhaát vôùi nhau: höôùng theo heä
tö töôûng tö saûn, laøm caùch maïng giaûi phoùng daân toäc, xaây döïng ñaát nöôùc theo
274
höôùng tö baûn chuû nghóa. Trong giai ñoaïn lòch söû coù “tính chaát quaù ñoä” naøy, caùc
phong traøo yeâu nöôùc tuy mang nhieàu maøu, nhieàu veû khaùc nhau, nhöng ñeàu thoáng
nhaát vôùi nhau trong muïc ñích chung “giaønh ñoäc laäp daân toäc” vaø “haïnh phuùc, tieán
boä” cho nhaân daân, duø laø xu höôùng baïo ñoäng caùch maïng cuûa Phan Boäi Chaâu hay
(caûi löông) oân hoøa cuûa Phan Chaâu Trinh vaø caû cuûa Ñoâng Kinh Nghóa thuïc nöõa
cuõng khoâng ra ngoaøi muïc ñích toái thöôïng ñoù.
Ñoâng Kinh Nghóa thuïc vôùi thôøi gian hoaït ñoäng tuy ngaén nguûi vaãn cho ta thaáy
roõ tính chaát phong phuù, ña daïng cuûa cuoäc vaän ñoäng chính trò cuûa buoåi giao thôøi,
chuyeån tieáp giöõa hai phaïm truø caùch maïng cuõ vaø môùi. Tuy mang tính chaát aáu tró,
ngôõ ngaøng tröôùc yeâu caàu môùi cuûa chuû nhieäm vuï caùch maïng, Ñoâng Kinh Nghóa
thuïc cuõng ñaõ chöùa ñöïng nhöõng sinh khí cuûa thôøi ñaïi môùi. Nhöõng hoaït ñoäng môû
ñaàu cho phong traøo daân chuû tö saûn cuûa Ñoâng Kinh Nghóa thuïc sau naøy seõ ñöôïc
phaùt trieån maïnh meõ trong caùc cuoäc vaän ñoäng chính trò cuûa thaäp kyû tieáp theo.
Nhöõng tö töôûng daân chuû tö saûn naøy veà sau ñaõ ñöôïc giai caáp tieåu tö saûn caùch
maïng vaø giai caáp voâ vaûn Vieät Nam keá thöøa, pheâ phaùn khi noù phaûi laøm nhieäm
vuï laõnh ñaïo cuoäc caùch maïng tö saûn daân quyeàn thay cho giai caáp tö saûn daân toäc
voán raát yeáu ôùt vaø baát löïc ôû nöôùc ta, vaø töøng böôùc ñöa cuoäc caùch maïng Vieät Nam
vaøo ñuùng quyõ ñaïo cuûa caùch maïng theá giôùi hieän ñaïi.
Ñoâng Kinh Nghóa thuïc ñaõ cho thaáy taùc duïng cuûa heä tö töôûng tö saûn, nhöõng
tö töôûng tieán boä ñoái vôùi vieäc hình thaønh vaø phaùt trieån cuûa phong traøo caùch maïng
ñaàu theá kyû, ñoái vôùi vieäc höôùng daãn phong taøo caùch maïng ñaáu tranh choáng laïi
caùc theá löïc phaûn ñoäng, laïc haäu ngaên caûn söï phaùt trieån cuûa lòch söû. Nhöõng tö
töôûng môùi naøy tuy chöa phaûi laø moät heä thoáng lyù luaän hoaøn chænh, noù cuõng ñaõ
ñaùp öùng ñöôïc phaàn naøo taâm tö, nguyeän voïng cuûa quaàn chuùng bò aùp böùc boùc loät
ñang phaûi soáng cuoäc soáng toái taêm döôùi aùch thoáng trò naëng neà cuûa ñeá quoác vaø
phong kieán.
Trong khi giöông leân chieâu baøi “khai hoùa vaên minh”, thöïc daân Phaùp coá
tình aùp duïng chính saùch ngu daân, kìm haõm daân toäc ta trong voøng laïc haäu veà
kinh teá, chính trò, vaên hoùa... Ñoâng Kinh Nghóa thuïc ñaõ theå hieän tinh thaàn yù
chí töï laäp, töï cöôøng, kieân quyeát ñöùng leân choáng laïi moïi söï noâ dòch cuûa keû
thuø xaâm löôïc, xaây döïng moät ñaát nöôùc ñoäc laäp, giaøu maïnh. Vieäc taán coâng vaøo
söï “ngu doát”, “yeáu heøn” do cheá ñoä thöïc daân phong kieán ñeå laïi, vieäc ñaû phaù
cheá ñoä khoa cöû töø chöông, baøi tröø huû tuïc meân tín, ñeà cao chöõ quoác ngöõ vaø
loái hoïc môùi... ñaõ laø nhöõng haønh ñoäng tích cöïc, tieán boä, huoáng nöõa laïi thoâng
qua nhöõng haønh ñoäng cuï theå, bieán noù thaønh nhöõng phong traøo ñaáu tranh cuûa
quaàn chuùng nhö dieãn thuyeát, bình giaûng thô vaên yeâu nöôùc, toå chöùc ra caùc
nhoùm, caùc hoäi hoaït ñoäng coâng khai vaø bí maät ôû nhieàu ñòa phöông... ñeàu laø
nhöõng vieäc laøm “caùch maïng” heát söùc môùi meû maø ôû caùc phong traøo yeâu nöôùc
tröôùc ñoù chöa töøng coù. Nhöõng kinh nghieäm hoaït ñoäng phong phuù vaø ña daïng
naøy cuûa Ñoâng Kinh Nghóa thuïc seõ ñöôïc caùc phong traøo yeâu nöôùc ôû giai ñoaïn
sau keá thöøa vaø phaùt huy, laøm phong phuù theâm trong noäi dung vaø phöông
phaùp ñaáu tranh cuûa mình, nhaát laø ôû giai ñoaïn caùch maïng do giai caáp voâ saûn
laõnh ñaïo.
275
Tuy chæ toàn taïi treân döôùi 9 thaùng, Ñoâng Kinh Nghóa thuïc ñaõ ñi vaøo lòch söû
daân toäc nhö laø moät cuoäc vaän ñoäng chính trò, moät quaù trình chuaån bò veà tinh thaàn,
veà tö töôûng cho cuoäc ñaáu tranh caùch maïng nhaèm giaûi phoùng daân toäc. Ñoâng Kinh
Nghóa thuïc laø moät trong nhöõng phong traøo yeâu nöôùc ñaàu tieân cuûa thôøi ñaïi môùi,
noù ñaõ chöùng minh tinh thaàn baát khuaát cuûa daân toäc Vieät Nam ta.
Trong hoaøn caûnh raát khoù khaên, khi thöïc daân Phaùp caáu keát vôùi giai caáp phong
kieán, ñaët neàn thoáng trò töông ñoái vöõng chaéc treân caû nöôùc, khi giai caáp phong
kieán ñaõ phaûn ñoäng vaø ñaàu haøng giaëc ngoaïi xaâm, maø giai caáp tieân tieán luùc ñoù laø
giai caáp tö saûn thì chöa hình thaønh, moät boä phaän nho só yeâu nöôùc ñaõ phaûi ñöùng
ra laõnh ñaïo Ñoâng Kinh Nghóa thuïc giöông cao ngoïn côø chuû nghóa yeâu nöôùc, thöùc
tænh nhaân daân laøm nhieäm vuï quang vinh cuûa mình tröôùc lòch söû. Töø chuû nghóa
yeâu nöôùc truyeàn thoáng, caùc nhaø laõnh ñaïo Ñoâng Kinh Nghóa thuïc ñaõ tieáp caän tö
töôûng tö saûn vaø ñöa phong traøo höôùng theo tö töôûng daân toäc - daân chuû tö saûn.
Nhìn vaøo lòch söû daân toäc, chuùng ta caøng tin ôû söùc maïnh cuûa nhaân daân, söùc
maïnh cuûa chuû nghóa yeâu nöôùc chaân chính cuøng vôùi söùc maïnh cuûa chuû nghóa Maùc
- Leâ nin, cuûa tö töôûng Hoà Chí Minh. Trong moãi thaéng lôïi cuûa caùch maïng ñaõ giaønh
ñöôïc, chuùng ta khoâng bao giôø queân ghi coâng cho caùc nhaø yeâu nöôùc tieàn boái, cho
phong traøo Ñoâng Kinh Nghóa thuïc, vì Ñoâng Kinh Nghóa thuïc ñaõ goùp phaàn quan
troïng xaây döïng neân truyeàn thoáng yeâu nöôùc veû vang cuûa daân toäc Vieät Nam.
CHUÙ THÍCH
1. Daãn theo Vuõ Ñöùc Baèng, “Ñaïi hoïc töï laäp ñaàu tieân taïi Vieät Nam hieän ñaïi”. Taïp chí Tö töôûng, Saøi Goøn,
soá 48, thaùng 1-1975, tr. 109.
2. Phan Boäi Chaâu Toaøn taäp, Taäp 6. Nxb Thuaän Hoùa, 1990, tr. 115.
3. Ñoâng Kinh laø teân cuûa Kinh thaønh Thaêng Long thôøi nhaø Hoà (Ñoâng Ñoâ). Nhöng Ñoâng Kinh döôùi thôøi
Phaùp thuoäc cuõng coù nghóa laø Baéc Kyø (Tonkin). Vaø caùi töø Ñoâng Kinh cuõng chính laø phieân aâm chöõ Haùn
cuûa töø Tokyo nöõa. Khoâng roõ laø khi ñaët teân Ñoâng Kinh nghóa thuïc, caùc cuï coù lieân töôûng ñeán töø Tokyo,
ôû ñoù coù moät “Nghóa thuïc” maø caùc cuï moâ phoûng?
4. Trong baøi Nam thieân phong vaän (taùc giaû khuyeát danh) coù maáy caâu:
Tröôøng Nghóa thuïc ñöùng ñaàu daïy doã,
Khaép ba möôi saùu phoá Haø Thaønh.
Gaùi trai noâ nöùc hoïc haønh,
Giaùo sö taùm lôùp, hoïc sinh non ngaøn.
5, 6. Dòch töø nguyeân vaên chöõ Haùn.
7. Gouvernement Geùneùral, Sûreteù geùneùrale, Les Agitations antifrancaise dans les pays Annmites de 1905-
1918. Taøi lieäu ñaùnh maùy. Thö vieän Quoác gia, Kyù hieäu FL.22, tr. 72.
8. Dòch töø Lôøi Töïa cuoán Quoác daân ñoäc baûn.
9. Nguyeãn Hieán Leâ, Ñoâng Kinh Nghóa thuïc, Nxb Laù Boái - Saøi Goøn,1968. Tr.91.
10. Les Agitations anti-francaise... Taøi lieäu ñaõ daãn.
11. Danh xöng Ñoâng Kinh Nghóa Thuïc ôû trong vaên caûnh naøy, raát deã khieán chuùng ta nghó raèng Ñoâng Kinh
laø Tokyo, laø moâ phoûng theo “nghóa thuïc” cuûa Tokyo.
12. Daãn theo Ñaøo Trinh Nhaát, Ñoâng Kinh Nghóa thuïc, Nhaø xuaát baûn Laù Boái, Saøi Goøn, 1968, tr. 22.
13. Xem Chöông Thaâu, Ñoâng Kinh Nghóa thuïc vaø Phong traøo caûi caùch vaên hoùa ñaàu theá kyû XX. Nxb Haø
Noäi. Haø Noäi - 1982, tr. 221-222.
14. Notice sur la Province de Thaùi Bình, Taøi lieäu löu tröõ taïi Ban Nghieân cöùu Lòch söû Ñaûng tænh Thaùi Bình.
276
TAÀM QUAN TROÏNG VEÀ KINH TEÁ VAØ
VAÊN HOÙA CUÛA CAÙC HOÄI TÖÔNG TEÁ
ÔÛ MIEÀN BAÉC VIEÄT NAM THÔØI PHAÙP THUOÄC
(1920-1945)
Nguyeãn-Marshall*
Khi nhöõng hieän töôïng giao löu vaên hoaù dieãn ra trong moät lòch söû laâu daøi, caùc
Hoäi töông teá ñaõ ñöôïc nghieân cöùu, ñaëc bieät trong lòch söû chaâu AÙ. Taàm quan troïng
veà kinh teá vaø vaên hoùa cuûa nhöõng hoäi naøy ñoái vôùi caùc xaõ hoäi töông öùng taïo lyù do
thích ñaùng ñeå caùc söû gia quan taâm ñeán vieäc caùc hoäi naøy vaän haønh nhö theá naøo
vaø ñònh hình caùc xaõ hoäi ra sao. Laø moät chieán löôïc sinh toàn vaø toå chöùc xaây döïng
coäng ñoàng, caùc Hoäi töông teá cung caáp nhöõng khaû naêng quan troïng ñoái vôùi moät
soá vaán ñeà lieân quan ñeán söï ngheøo khoå ñöông thôøi. Khi taøi chính vi moâ vaø caùc
toå chöùc tín duïng quay voøng ñoùng vai troø quan troïng trong caùc chöông trình giaûm
ngheøo ôû Vieät Nam vaø caùc nöôùc theá giôùi thöù ba khaùc, vieäc nghieân cöùu lòch söû cuûa
caùc toå chöùc töông trôï laãn nhau, bao goàm caùc toå chöùc tín duïng quay voøng, seõ
chöùng toû laø coù ích.
Taøi lieäu naøy seõ xem xeùt caùc chöùc naêng vaø yù nghóa cuûa caùc Hoäi töông teá ôû
Vieät Nam thôøi Phaùp thuoäc. Toâi cho raèng nhöõng Hoäi töông teá coù vai troø quan troïng
ñoái vôùi cuoäc soáng cuûa nhöõng ngöôøi noâng daân bình thöôøng, khoâng chæ bôûi nhöõng
hoäi naøy cung caáp caùc phöông tieän kieám tieàn cho gia ñình, maø coøn giuùp duy trì
vaø cuûng coá caùc baûn saéc vaên hoaù, caùc phong tuïc ñòa phöông vaø caùc quan heä xaõ
hoäi. Taøi lieäu naøy khaùc taøi lieäu chính thoáng veà caùc Hoäi töông teá ôû chaâu AÂu vaø
phöông Taây ôû choã cho raèng nhöõng hoäi töông trôï laãn nhau ôû Vieät Nam ñaõ cuûng
coá caùc moái quan heä vaø phong tuïc “truyeàn thoáng” hôn laø töôïng tröng cho moät
hình thöùc “hieän ñaïi” cuûa toå chöùc xaõ hoäi. Ñoù coù theå laø lyù do maø nhaø caàm quyeàn
thöïc daân Phaùp vaø giôùi quan laïi Vieät Nam nhìn nhaän caùc Hoäi töông teá vôùi söï pha
troän giöõa ngôø vöïc vaø söï khinh mieät.
Caùc Hoäi töông teá laø moät kieåu hoäi tình nguyeän, ñöôïc ñònh nghóa nhö “caùc
nhoùm tö nhaân phi lôïi nhuaän, phi chính phuû, trong ñoù caùc caù nhaân tham gia vaøo
thoâng qua vieäc löïa choïn; caùc hoäi vieân ñöôïc sinh ra khoâng phaûi ñeå tham gia vaøo
caùc hoäi naøy, cuõng khoâng phaûi tham gia nhö kieåu quaân dòch, cuõng khoâng phaûi hoï
baét buoäc tham gia ñeå kieám soáng”(1). Caùc chuyeân gia veà lòch söû caùc Hoäi töông teá
ôû Phaùp nhaát trí raèng muïc tieâu cô baûn cuûa moät Hoäi töông teá laø baûo veä caùc hoäi
* Khoa Lòch söû, Ñaïi hoïc Trent. Myõ.
277
vieân, nhöõng ngöôøi khoâng theå laøm vieäc do oám ñau, thöông taät hoaëc qua ñôøi(2).
Thoâng qua vieäc xem xeùt laïi vieäc nghieân cöùu veà caùc Hoäi töông teá ôû Phaùp vaøo theá
kyû XVIII vaø XIX, Alan Baker ñaõ neâu baät moät soá keát luaän “chính thoáng” veà caùc toå
chöùc naøy, moät trong nhöõng keát luaän ñoù laø nhìn nhaän caùc hoäi töông trôï laãn nhau
laø tieàn thaân cuûa caùc toå chöùc coâng ñoaøn hieän ñaïi(3). Theo Baker, söï nghieân cöùu
chính thoáng tieáp tuïc nhaán maïnh tính hieän ñaïi cuûa hoï (caùc Hoäi töông teá) nhö caùc
toå chöùc coâng nghieäp ñoâ thò cô baûn, ñoùng vai troø trong vieäc hình thaønh vaø phaùt
trieån yù thöùc veà taàng lôùp giöõa nhöõng ngöôøi thôï laønh ngheà ñöôïc traû löông cao vaø
caùc coâng nhaân khoeû maïnh(4).
Quan ñieåm naøy coù theå tìm thaáy trong nghieân cöùu veà caùc Hoäi töông teá ôû nhöõng
nôi khaùc. Ví duï nhö nghieân cöùu cuûa Ronaldo Munck veà AÙchentina thöøa nhaän caùc
Hoäi töông teá ñaõ ñaët neàn moùng cho phong traøo lao ñoäng cuûa AÙchentina(5). Tuy
nhieân, nghieân cöùu rieâng cuûa Baker veà vuøng noâng thoân Phaùp khoâng thöøa nhaän
quan nieäm cho raèng caùc Hoäi töông teá laø “caùc hoäi tình nguyeän cuûa nhöõng ngöôøi
laøm coâng aên löông coù cuøng muïc ñích ôû caùc trung taâm thöông maïi vaø coâng nghieäp
ôû thaønh phoá”(6).
Taøi lieäu naøy cuõng minh hoaï raèng, caùc Hoäi töông teá laø caùc hieän töôïng ôû noâng
thoân Vieät Nam thôøi Phaùp thuoäc. Hôn nöõa, caùc Hoäi töông teá ñaõ goùp phaàn cuûng
coá caùc quan heä “truyeàn thoáng”, phong tuïc vaø vaên hoaù ôû caùc laøng queâ hôn laø ñöa
ra moät soá kieåu phaïm vi hoaït ñoäng coâng coäng hieän ñaïi phoâi thai. Caùc Hoäi töông
teá bao goàm moät soá lôùn caùc toå chöùc tình nguyeän ôû Vieät Nam. Caùc thuaät ngöõ tieáng
Phaùp vaø tieáng Vieät cuûa töông teá (la socieùde secours mutuels, cöùu teá töông trôï)
ñöôïc söû duïng trong caùc taøi lieäu nhaèm ñeà caäp tôùi caùc Hoäi cöùu trôï löông thöïc, caùc
Hoäi leã nghi vaø caùc toå chöùc tín duïng cuõng nhö caùc phöôøng hoäi.
Moät chuû ñeà khaùc maø taøi lieäu naøy seõ ñeà caäp ñeán laø moái quan heä khoâng roõ
raøng giöõa nhaø nöôùc thuoäc ñòa vôùi caùc Hoäi töông teá. ÔÛ nöôùc Phaùp theá kyû XIX,
baûn thaân Nhaø nöôùc cuõng löôõng löï giöõa vieäc haïn cheá vaø khuyeán khích söï phaùt
trieån cuûa caùc Hoäi töông teá. Vaøo giöõa theá kyû XIX, cô quan laäp phaùp cuûa nhaø
nöôùc ñaõ thieát laäp moät khuoân khoå trong ñoù taàm quan troïng cuûa caùc Hoäi töông
teá ñöôïc thöøa nhaän vaø ñeán cuoái theá kyû XIX, caùc toå chöùc naøy ñaõ ñöôïc höôûng
söï töï do hôn(7). Ñoái vôùi Chính phuû thuoäc ñòa ôû Vieät Nam, caùc Hoäi töông teá
cho thaáy moät tình theá tieán thoaùi löôõng nan khoù khaên hôn. Do söï keùm nhieät
tình trong vieäc tieâu toán caùc tieàm löïc quoác gia vaøo caùc khoaûn löông thöïc döï tröõ
phuùc lôïi ôû thuoäc ñòa so vôùi ôû chính quoác, chính quyeàn nhìn nhaän caùc Hoäi
töông teá nhö moät coâng cuï voâ giaù trong vieäc ñaáu tranh vôùi naïn thieáu löông thöïc
mang tính chu kyø vaø khuûng hoaûng kinh teá. Chæ khi caùc Hoäi töông teá ñöôïc nhìn
nhaän nhö moät nhoùm caùc nhaø hoaït ñoäng xaõ hoäi vaø nhöõng ngöôøi uûng hoä cheá
ñoä coäng hoaø ôû Phaùp theá kyû XIX(8), caùc Hoäi aùi höõu ôû Vieät Nam ñöôïc soi xeùt
vôùi söï nghi ngôø raèng ñaây coù theå laø moät maët traän cho hoaït ñoäng choáng thöïc
daân, maø treân thöïc teá moät soá Hoäi ñuùng laø nhö vaäy. Hôn nöõa, ôû nöôùc Phaùp cuoái
theá kyû XIX, tö töôûng ñoaøn keát vaø thuyeát hoã sinh trôû neân phoå bieán vaø ñöôïc
thaûo luaän tích cöïc giöõa caùc trieát gia xaõ hoäi vaø nhöõng ngöôøi caàm quyeàn. Tö
töôûng naøy ñaõ tìm thaáy con ñöôøng ñi vaøo caùc cuoäc thaûo luaän thuoäc ñòa ôû Ñoâng
278
TAÀM QUAN TROÏNG VEÀ KINH TEÁ VAØ VAÊN HOÙA CUÛA CAÙC HOÄI TÖÔNG TEÁ...
Döông vaø ñieàu naøy ñaõ hình thaønh boái caûnh trong ñoù nhaø caàm quyeàn Phaùp
thaûo luaän vôùi caùc Hoäi töông teá ôû Vieät Nam.
I. CAÙC HOÄI TÖÔNG TEÁ ÔÛ MIEÀN BAÉC VIEÄT NAM
Coù moät yù thöùc heä chung maïnh meõ mang tính ñaëc tröng ôû caùc laøng queâ mieàn
Baéc Vieät Nam, ñöôïc khuyeán khích bôûi caùc vò vua chuùa Vieät Nam trong theá kyû
XIX, vaø ñöôïc theå hieän treân thöïc teá baèng heä thoáng ñaát coâng vaø trong heä thoáng
löông thöïc. Ñöôïc löu giöõ trong moät soá baûn höông öôùc (giaûi thích caùc truyeàn
thoáng, phong tuïc vaø luaät leä cuûa rieâng laøng), vôùi söï kyø voïng raèng taát caû caùc thaønh
vieân cuûa laøng seõ giuùp ñôõ nhau trong luùc hoaïn naïn vaø cuøng tham gia caùc coâng
vieäc chung cuûa coäng ñoàng. Theo Buøi Xuaân Ñính, moät chuyeân gia veà höông öôùc,
traùch nhieäm cuûa moät caù nhaân veà caùc nghóa vuï ñoái vôùi laøng xoùm ñöôïc cho laø toái
quan troïng vaø neáu oâng ta/baø ta khoâng theå thöïc hieän nhöõng boån phaän naøy, thì
ñieàu ñoù coù nghóa laø moät söï oâ nhuïc ñoái vôùi gia ñình vaø toå tieân(9). Nhöõng nguyeân
taéc xöû theá chính thöùc cuûa laøng do vaäy buoäc taát caû caùc thaønh vieân phaûi giang
tay giuùp ñôõ caùc thaønh vieân trong laøng khi caàn thieát, vôùi söï ñe doaï bò taåy chay
hoaëc bò tröøng phaït neáu laån traùnh traùch nhieäm. Roõ raøng laø yù töôûng naøy khoâng
phaûi luùc naøo cuõng phuø hôïp vôùi thöïc teá, bôûi vì coù nhieàu toan tính tham nhuõng,
löøa ñaûo vaø ñaàu cô bôûi caùc quan chöùc vaø nhöõng ngöôøi coù ñòa vò trong laøng, thaäm
chí ngay caû trong nhöõng luùc khoù khaên chung. Tuy nhieân, söï hôïp taùc vôùi nhau
vaø luaät leä chung cuûa laøng laø nhöõng chuaån möïc baét buoäc vaø ñöôïc troâng ñôïi.
Caùc Hoäi töông teá ñöôïc döïa treân cô sôû coù ñi coù laïi mang tính keát caáu, traùi
ngöôïc vôùi thieän chí töï phaùt. ÔÛ caáp laøng xaõ vaø haøng xoùm laùng gieàng, coù nhieàu
kieåu Hoäi töông teá mang tính töï nguyeän, tö nhaân vaø coù toå chöùc, coù khaû naêng
hoã trôï veà taøi chính vaø tinh thaàn cho hoäi vieân. Nhöõng hoäi naøy coù theå ñöôïc toå
chöùc nhö moät hoäi trao ñoåi lao ñoäng, moät hoäi cho vay luaân phieân hoaëc moät hoäi
hoã trôï veà leã nghi(10). Caùc hoäi trao ñoåi lao ñoäng thöôøng ñöôïc toå chöùc giöõa nhöõng
ngöôøi cuøng ngaønh ngheà; ví duï nhö Hoäi noâng daân, nhöõng ngöôøi troàng caáy thueâ
hoaëc thôï thuû coâng. Caùc hoäi vieân seõ giuùp nhau chuaån bò caùnh ñoàng, chaêm soùc
ñaøn traâu cuûa nhau, tieán haønh canh ruoäng vaøo ban ñeâm hoaëc chia seû coâng cuï
vaø suùc vaät keùo(11). Ngoaøi vieäc trao ñoåi coâng vieäc, caùc phöôøng hoäi ngheà nghieäp
coù theå toå chöùc nhöõng böõa tieäc theo nghi leã vaø caùc hoaït ñoäng kyû nieäm mang
tính taäp theå(12). Nhöõng dòp naøy coù theå laø nhöõng söï kieän toân giaùo vaø/hoaëc xaõ
hoäi, nôi caùc ñoà cuùng seõ ñaûm baûo söï che chôû cuûa caùc vò Thaàn thích hôïp, ñoàng
thôøi raøng buoäc caùc thaønh vieân vôùi nhau thuaän tieän cho söï hôïp taùc trong töông
lai. Caùc Hoäi tín duïng quay voøng thöôøng ñöôïc toå chöùc giöõa nhöõng ngöôøi cuøng
thoân xoùm, haøng xoùm laùng gieàng hoaëc cuøng phoá. Caùc hoäi vieân phaûi goùp tieàn laïi
vôùi nhau vaø töøng thaønh vieân khi ñeán löôït seõ ñöôïc duøng moät soá voán töông ñoái
lôùn ñeå ñaàu tö laøm aên, hoaëc ñeå chi cho moät nghi leã quan troïng trong gia ñình
hoaëc moät leã kyû nieäm(13). Nhöõng hoäi trôï giuùp leã nghi ñöôïc toå chöùc ñaëc bieät ñeå
giuùp ñôõ caùc hoäi vieân coù tieàn toå chöùc ma chay, cöôùi xin hoaëc chi tieâu trong dòp
Teát Nguyeân ñaùn. Nhöõng hoäi naøy hoaït ñoäng theo caùch thöùc töông töï nhö caùc
Hoäi tín duïng quay voøng, trong ñoù hoï yeâu caàu caùc hoäi vieân ñònh kyø ñoùng goùp
279
moät löôïng tieàn nhoû ñeå coù theå vay moät soá tieàn tính goäp laïi khi ñeán löôït hoaëc
khi caàn thieát (chaúng haïn nhö phaûi toå chöùc ma chay).
Caùc quy ñònh cuûa caùc Hoäi töông teá coù trong boä söu taäp cuûa Nha daân cö Baéc
Boä chuû yeáu thuoäc kieåu hoã trôï leã nghi. Do quy ñònh cuûa Hoäi Hôïp Thieän (Töø thieän)
ôû tænh Haûi Ninh cung caáp moät söï moâ taû khaù chi tieát nhöõng gì maø nhöõng hoäi vieân
saùng laäp hy voïng ñaït ñöôïc neân toâi seõ taäp trung vaøo hoäi naøy nhö moät ví duï. Vôùi
53 hoäi vieân, hoäi naøy noäp ñôn xin pheùp hoaït ñoäng vaøo naêm 1938. Hoäi Hôïp Thieän
tuyeân boá muïc tieâu chính cuûa hoäi laø giuùp ñôõ caùc thaønh vieân vaø ngöôøi ngheøo trong
vieäc toå chöùc caùc leã nghi trong ñaùm ma. Ngöôøi saùng laäp vaø laø Chuû tòch hoäi laø Ngoâ
Kieàu, huyeän tröôûng huyeän Moùng Caùi, thuû phuû cuûa khu quaân söï Haûi Ninh. Vieäc keát
naïp hoäi vieân ñöôïc môû roäng vôùi ñaøn oâng treân 18 tuoåi, coù danh tieáng, caùc nhoùm
saéc toäc Vieät, Nuøng, Thoå hoaëc Maùn. Coù boán kieåu hoäi vieân khaùc nhau: hoäi vieân saùng
laäp, hoäi vieân danh döï, ngöôøi höôûng hoa lôïi (nhöõng ngöôøi goùp treân 50 ñoàng cho
Hoäi) vaø caùc hoäi vieân bình thöôøng. Caùc hoäi vieân bình thöôøng phaûi noäp 2 ñoàng leä
phí nhaäp hoäi vaø vieäc hoï xin gia nhaäp phaûi ñöôïc ban giaùm ñoác xem xeùt ñeå ñöôïc
chaáp thuaän. Phí hoäi vieân thu ñöôïc seõ cho pheùp hoäi mua moät soá vaät duïng duøng
trong tang leã nhö xe tang, troáng, aùo tang vaø caùc nhaïc cuï duøng trong tang leã.
Caùc muïc töø 11 ñeán 19 (9 trong soá 33 muïc) phaùc thaûo trình töï trong moät
ñaùm tang. Khi coù moät hoäi vieân qua ñôøi, vôï cuûa hoäi vieân naøy, boá meï ñeû hoaëc
boá meï vôï vaø toaøn theå hoäi vieân moãi ngöôøi phaûi goùp 40 xu ñeå mua nhöõng ñoà
duøng trong ñaùm tang (bao goàm moät baêng tang, hai chai röôïu traéng, höông vaø
neán) vaø giuùp gia ñình toå chöùc tang leã. Gia ñình cuûa ngöôøi cheát cuõng coù theå
xin hoäi giuùp toå chöùc caùc nghi thöùc tang leã, ñaøo moà hoaëc giuùp chuyeån quan
taøi ra nghóa ñòa. Neáu gia ñình coù tang coù nguyeän voïng ñöôïc hoäi giuùp ñôõ, moät
thaønh vieân trong gia ñình phaûi mang moät côi traàu cau ñeán gaëp Chuû tòch hoäi.
Hoäi coù theå ñöa ra söï giuùp ñôõ chæ theo nhöõng caùch thöùc ñöôïc ñeà caäp ôû treân;
neáu muoán hoäi giuùp ñôõ laøm nhöõng vieäc khaùc ngoaøi nhöõng vieäc treân, gia ñình
coù tang phaûi thueâ ngöôøi khaùc.
Nhöõng hoäi vieân laån traùnh traùch nhieäm ñoái vôùi hoäi hoaëc coù caùch öùng xöû
khoâng phuø hôïp vôùi nghi thöùc theo quy taéc hoaït ñoäng cuûa hoäi vaø tang leã seõ bò
phaït vaø sau 6 laàn bò phaït, hoï seõ bò khai tröø khoûi hoäi. Ngoaøi vieäc giuùp ñôõ hoäi
vieân toå chöùc tang leã, hoäi cuõng yeâu caàu chính quyeàn caáp moät maûnh ñaát ñeå
duøng laøm nghóa trang cho hoäi. Caùc hoäi vieân coù theå ñöôïc choân caát mieãn phí ôû
ñaây, trong khi nhöõng ngöôøi khoâng phaûi hoäi vieân seõ phaûi noäp leä phí, phí toån
thuoäc vaøo mieáng ñaát muoán choân. Neáu quyõ hoäi cho pheùp, hoäi seõ thoâi khoâng
thu leä phí thueâ ñoà tang cho nhöõng gia ñình ngheøo vaø cho pheùp hoï ñöôïc choân
ôû trong nghóa ñòa treân maø khoâng phaûi traû tieàn.
Ñieàu ñaùng chuù yù trong ñieàu leä cuûa hoäi laø nhöõng chi tieát quy ñònh tæ mæ ñeà
caäp ñeán leã taân vaø caùc nghi thöùc xung quanh hoaït ñoäng cuûa hoäi vaø nghi thöùc tang
leã. Ví duï, muoán tieáp caän Chuû tòch hoäi, ngöôøi ta phaûi mang moät côi traàu cau, ñöôïc
xem laø moät leã vaät theo phong tuïc. Caùch cö xöû cuûa caùc hoäi vieân trong tang leã
cuõng ñöôïc chæ roõ. Toùm laïi, trong khi hoäi cung caáp söï hoã trôï veà taøi chính, nhaân
280
löïc vaø tinh thaàn cho hoäi vieân tieán haønh moät ñaùm tang theo ñuùng phong tuïc ñòa
phöông, cuõng ñoàng thôøi giuùp gìn giöõ nhöõng phong tuïc naøy.
Coù nhieàu hoäi khaùc ñöôïc toå chöùc töông töï nhö Hoäi Hôïp Thieän cuûa tænh Haûi
Ninh. Caùc hoäi naøy coù ôû caû caùc tænh vuøng cao cuõng nhö caùc tænh ñoàng baèng chaâu
thoå soâng Hoàng daân cö taäp trung ñoâng ñuùc. Moät soá ví duï nhö Hoäi Hieáu (Baéc Ninh,
1937); Quaûng Thieân Hoäi (Quaûng Yeân, 1921); Taäp Phuùc Hoäi (Hoøn Gai, 1939); Lieân
- Sôn Quaûng Thieân Hoäi (Vónh Yeân, 1939); Baéc Teá (Nam Ñinh, 1926)(14).
Coù nhöõng Hoäi töông teá tham gia vaøo nhieàu hoaït ñoäng khaùc ngoaøi tang leã.
Ví duï nhö Hoäi Chí Thieän ôû Baéc Kaïn ñöôïc thaønh laäp ñeå giuùp ñôõ caùc hoäi vieân
trong nhöõng dòp tang leã ngoaøi chöùc naêng cuûa moät toå chöùc töø thieän. Nhöõng quy
taéc cuûa hoäi naøy cho thaáy muïc tieâu cuûa hoäi nhö sau: phaân phaùt töø thieän, toå chöùc
tang leã, giuùp ñôõ nhöõng ngöôøi ngheøo khoå hoaëc nhöõng naïn nhaân bò thieân tai vaø
choân caát nhöõng ngöôøi baàn cuøng khi qua ñôøi(15). Ñoùng truï sôû taïi chuøa AÂm Hoàn,
hoäi naøy keát naïp caû ñaøn oâng vaø phuï nöõ, ngöôøi giaø vaø ngöôøi treû, nhöõng ngöôøi
muoán tham gia coâng vieäc töø thieän. Do vaäy, hoäi naøy khoâng chæ laø moät Hoäi töông
teá maø coøn laø moät Hoäi toân giaùo vaø töø thieän. Trong khi giuùp ñôõ hoäi vieân toå chöùc
tang leã vaø caùc leã kyû nieäm khaùc cuûa cuoäc ñôøi, chaúng haïn nhö cöôùi xin, hoäi naøy
cuõng daønh tieàn ñeå giuùp ñôõ nhöõng ngöôøi ngheøo khoù luùc qua ñôøi (toái ña laø 5
ñoàng cho moät laàn choân caát), vaø giuùp ñôõ ngöôøi ngheøo hoaëc nhöõng ngöôøi bò aûnh
höôûng bôûi thieân tai (3 ñoàng moät laàn). Hoäi cuõng tieán haønh nhieàu nghi leã treân
chuøa vaø chaáp nhaän nhöõng ngöôøi muoán mua haäu, moät söï saép ñaët trong ñoù
nhöõng ngöôøi, thöôøng laø nhöõng ngöôøi khoâng coù con, seõ traû tieàn cho hoäi vaø ñoåi
laïi hoäi seõ tieán haønh nhöõng nghi thöùc caàn thieát trong nhöõng ngaøy gioã cuûa hoï.
Phí toån cho vieäc mua haäu laø 6 ñoàng ñoái vôùi hoäi vieân vaø 8 ñoàng vôùi nhöõng
ngöôøi khoâng phaûi hoäi vieân.
Moät kieåu Hoäi töông teá khaùc laø Hoäi xaây döïng caùc kho thoùc ñeå tích tröõ thoùc
luùa trong nhöõng luùc giaùp haït. Hoäi Quaûng Hueá, ñöôïc thaønh laäp ôû huyeän Quaûng
Uyeân cuûa tænh Cao Baèng vaøo naêm 1908, laø moät ví duï cuûa kieåu hoäi naøy. Huyeän
Quaûng Uyeân ñöôïc thaønh laäp treân cô sôû goàm 4 toång vaø 27 laøng/xaõ, do vaäy toå
chöùc naøy ñoøi hoûi söï ñieàu phoái vaø caùc moái lieân keát trong noäi boä laøng. Muïc tieâu
cuûa hoäi naøy laø xaây döïng moät kho thoùc vaø ngay khi tieàm löïc cuûa hoäi ñaït ñeán
hoaëc laø 10 ngaøn ñoàng hoaëc moät trieäu kg thoùc, hoäi seõ phaân phaùt trôï caáp cho
hoäi vieân nhö sau:
Trong tröôøng hôïp chaùy nhaø, moãi hoäi vieân seõ nhaän ñöôïc 6 ñoàng.
Trong tröôøng hôïp muøa maøng bò maát traéng, moãi gia ñình seõ ñöôïc nhaän 400 kg
thoùc hoaëc 6 ñoàng, neáu chæ maát moät phaàn muøa vuï thì caùc gia ñình seõ nhaän ñöôïc
moät nöûa soá trôï caáp treân.
Hoäi seõ cung caáp söï trôï giuùp cho caùc gia ñình ngheøo trong huyeän, chaúng haïn
nhö nhoùm gia ñình ngöôøi Hoa gaàn ñaây ñaõ ñeán ñònh cö trong vuøng. Moät gia ñình
goàm 5 ngöôøi seõ ñöôïc nhaän hai con boø hoaëc hai con traâu. Beâ vaø ngheù sinh ra seõ
thuoäc veà hoäi.
281
Hoäi cuõng seõ giuùp ñôõ 15 hoïc sinh hoïc ôû tröôøng Vieät-Phaùp. Nhöõng hoïc sinh naøy
phaûi thoâng minh, ham hoïc vaø phaûi ñöôïc choïn loïc töø nhöõng gia ñình ngheøo nhaát.
Moät hoäi töông töï cuõng ñöôïc thaønh laäp ôû tænh Nam Ñònh. Hoäi naøy mang teân
Hoäi Tö Ích hoaït ñoäng vaøo naêm 1926 ôû laøng Ninh Cöôøng (huyeän Tröïc Ninh). Theo
chính quyeàn Vieät Nam cuûa tænh, Hoäi Tö Ích chæ laø moät trong nhöõng hoäi thuoäc
kieåu naøy ôû khu vöïc noâng thoân cuûa tænh(16). Muïc tieâu cuûa Hoäi Tö Ích laø mua vaø
tích tröõ thoùc luùa nhaèm hoã trôï hoäi vieân trong nhöõng thôøi kyø giaùp haït. Hoäi coù 20
hoäi vieân vaø hoï ñaõ tích tröõ ñöôïc 200 thuøng thoùc luùa vaøo naêm 1926.
Tænh Phuù Thoï cuõng coù moät hoäi töông töï vôùi cuøng teân: Tö Ích. Hoäi naøy coù
nhieàu chi nhaùnh ôû nhieàu laøng. Hoäi naøy thu tieàn maët hoaëc thoùc luùa do hoäi vieân
quyeân goùp ñeå cho vay vôùi laõi suaát thaáp trong nhöõng thôøi kyø khan hieám löông
thöïc(17). Taïi laøng Sinh Lieân ôû tænh Haø Ñoâng, daân laøng ñaõ xaây döïng moät kho duøng
ñeå tích tröõ thoùc, luùa phoøng khi giaùp haït. Taát caû caùc ñòa chuû trong laøng ñöôïc yeâu
caàu goùp xaáp xæ moät nöûa lít gaïo cho moãi saøo (360 m2) luùa canh taùc(18).
Töø söï phaùc thaûo nhanh moät loaït Hoäi töông teá töøng toàn taïi ôû mieàn Baéc Vieät
Nam vaøo ñaàu theá kyû XX ñaõ laøm saùng toû moät ñieàu: ñaõ coù nhöõng hoäi töï giuùp ñôõ
nhau hoaït ñoäng tích cöïc treân cô sôû töï nguyeän treân khaép mieàn Baéc Vieät Nam.
Con soá chính thöùc cuûa caùc hoäi cuõng nhö vieäc caùc hoäi naøy hoaït ñoäng trong thôøi
gian bao laâu vaãn chöa ñöôïc bieát. Trong moät baùo caùo trình Nha quaûn lyù daân cö
Baéc Boä, Ty quaûn lyù daân cö tænh Höng Yeân ñaõ thoáng keâ 18 Hoäi töông teá hoaït
ñoäng treân ñòa baøn tænh(19). 7 trong soá 18 hoäi treân laø caùc Hoäi tang leã, nhö Hoäi
Hôïp Thieän, trong khi 8 hoäi khaùc laø nhöõng hoäi giuùp ñôõ caû vieäc cöôùi xin vaø ma
chay. Trong 3 hoäi coøn laïi, moät hoäi hoaït ñoäng trong caùc “coâng vieäc vì lôïi ích
chung”, moät hoäi laø Hoäi tín duïng (Ñoàng Lôïi), vaø moät hoäi ñöôïc thaønh laäp ñeå giuùp
ñôõ hoäi vieân mua gia suùc vaø noâng cuï. Soá hoäi vieân dao ñoäng töø 10 ñeán 39 ngöôøi.
Baùo caùo treân cuõng cho bieát ngoaøi nhöõng hoäi ñöôïc thoáng keâ ôû treân coøn coù caùc
hoäi trôï giuùp nghi leã taïi caùc laøng ôû huyeän Khoaùi Chaâu. Coù leõ nhöõng hoäi naøy
khoâng ñöôïc coi laø chính thöùc hoaëc khoâng ñuû lôùn ñeå ñöa vaøo trong baùo caùo naøy.
ÔÛ hai huyeän Yeân Myõ vaø Vaên Laâu khoâng coù baát kyø Hoäi töông teá naøo.
Ngoaøi nhöõng hoäi ñöôïc chính thöùc coâng nhaän treân maø söï thaønh laäp ñöôïc ghi
thaønh vaên baûn, coù nhieàu hoäi ñaõ thoaùt khoûi söï kieåm soaùt cuûa chính quyeàn. Ví duï,
chính quyeàn Phaùp ôû Haûi Döông vaø Cao Baèng cho bieát coù nhöõng nhoùm nhoû ôû caùc
laøng töông öùng ñaõ giuùp ñôõ nhau trong luùc cöôùi xin vaø ma chay(20). Nhöõng nhoùm
naøy coù quy moâ nhoû vaø hoaït ñoäng theo nhöõng thoûa thuaän mieäng. Tö leänh quaân
ñoäi tænh Haûi Ninh ñaõ xem xeùt nhöõng hoäi cho vay luaân chuyeån quy moâ nhoû cho
thaáy, thoâng thöôøng caùc hoäi naøy ñöôïc thaønh laäp goàm töø 10 ñeán 15 ngöôøi(21). Coù
veû nhö ngay caû chính quyeàn thöïc daân trong thôøi kyø ñoù ñaõ khoâng theo doõi taát caû
nhöõng Hoäi töông teá, nhaát laø nhöõng hoäi nhoû vaø khoâng chính thöùc.
II. TAÀM QUAN TRONG VEÀ KINH TEÁ VAØ VAÊN HOÙA CUÛA NHÖÕNG HOÄI TÖÔNG TEÁ
Ñoái vôùi nhöõng ngöôøi noâng daân thuoäc taàng lôùp trung noâng ñeán ngöôøi coù thu nhaäp
thaáp, nhöõng Hoäi töông teá ñöa ra moät daïng baûo hieåm vaø baûo ñaûm. Nhö nhöõng hoäi
282
ñöôïc ñeà caäp ôû phaàn treân cho thaáy, ngöôøi noâng daân coù theå ñaõ tìm kieám söï giuùp ñôõ
trong nhöõng dòp kyû nieäm quan troïng mang tính chu kyø cuûa cuoäc ñôøi, trong nhöõng
laàn bò oám ñau vaø thöông taät, hoaëc trong moät muøa vuï thaát baùt. Taàm quan troïng veà
kinh teá cuûa nhöõng hoäi naøy coù yù nghóa voâ cuøng lôùn trong moät xaõ hoäi traøn ngaäp naïn
cho vay naëng laõi. Hoaït ñoäng tín duïng laø hieám hoi ôû moät nöôùc Vieät Nam thuoäc ñòa
vaø trong khi tyû leä laõi suaát theo luaät ñònh ôû möùc 3% thì tyû leä laõi suaát treân thöïc teá
thöôøng cao hôn nhieàu(22). Theo moät nhaø quan saùt ñöông thôøi, khoâng hieám tröôøng
hôïp “khoaûn thanh toaùn cuoái cuøng leân ñeán gaáp ba laàn soá tieàn vay ban ñaàu”(23). Ñeå
ñaûm baûo nhöõng khoaûn vay naøy, ngöôøi noâng daân phaûi theá chaáp vuï muøa cuûa mình
vôùi moät möùc giaù thoûa thuaän tröôùc, thöôøng thaáp hôn nhieàu so vôùi giaù thò tröôøng. Maát
muøa laø moät keát cuïc ñe doïa nhöõng ngöôøi noâng daân ngheøo ñang maéc nôï(24).
Chính quyeàn thuoäc ñòa chaéc chaén nhaän thöùc ñöôïc vaán naïn cho vay naëng laõi
vaø ñaõ coá gaéng thaønh laäp moät soá quyõ khaån caáp do nhaø nöôùc ñieàu haønh hoaëc caùc
toå chöùc tín duïng qua laïi. Quyõ phoøng xa (Caisse de Preùvoyance) ñöôïc thaønh laäp
naêm 1907 sau khi xaûy ra naïn ñoùi khuûng khieáp ôû Baéc Kyø. Theo Virginia
Thompson, Caisse ñaõ “thaát baïi do thieáu loøng tin, ñoái vôùi nhöõng ngöôøi daân baûn
ñòa hoï chaéc chaén raèng seõ khoâng bao giôø nhìn thaáy tieàn maø hoï ñaõ göûi vaøo quyõ
naøy”(25). YÙ töôûng ban ñaàu ñoái vôùi Caisse laø thaønh laäp moät soá kieåu heä thoáng phoøng
ngöøa naïn ñoùi. Do thieáu yù chí chính trò vaø mieãn cöôõng goùp tieàn vaøo döï aùn naøy,
Nha quaûn lyù daân cö Baéc Boä ñaõ choïn vieäc thieát laäp moät quyõ do chính quyeàn kieåm
soaùt vaø ñöôïc gaây quyõ baèng moät chính saùch thueá môùi ñoái vôùi ngöôøi noâng daân(26).
Quyõ tín duïng töông teá noâng nghieäp (Creùdit Mutuel Agricole) cuõng ñöôïc thaønh
laäp naêm 1907. Töø naêm 1918 ñeán naêm 1926, 15 Caisses ñaõ ñöôïc thaønh laäp, quaûn
lyù tôùi 20 trieäu ñoàng vaø cho pheùp caùc hoäi vieân vay vôùi laõi suaát thaáp(27). Trong
nhöõng naêm 1920, theâm 2 theå cheá tín duïng ñöôïc thaønh laäp (Quyõ tín duïng noâng
daân - Creùdit Populaire Agricole vaø Quyõ tín duïng taøi chính Ñoâng Döông - Creùdit
Foncier de I’Indochine), nhöng gioáng nhö Quyõ tín duïng töông teá (Creùdit Mutuel),
hai theå cheá tín duïng naøy chæ mang laïi lôïi ích cho taàng lôùp phuù noâng vaø nhöõng
ñòa chuû lôùn hôn laø nhöõng ngöôøi noâng daân coù ít ruoäng:
Söï thaát baïi trong vieäc ñöa quaàn chuùng nhaân daân thoaùt khoûi caûnh ngheøo khoù
khoán cuøng laø söï chæ trích nghieâm troïng nhaát maø coù theå laøm ñoå vôõ nhöõng hoaït
ñoäng tín duïng naøy. Moät ngöôøi chuû An Nam giaøu coù ñaõ laø ngöôøi höôûng lôïi lôùn töø
nhöõng khoaûn cho vay ngoaïi tröø nhöõng ngöôøi ñoàng baøo ñang caàn cuûa mình. Giai
caáp tö saûn An Nam ñaõ kieám tieàn töø nhöõng theå cheá tín duïng naøy vaø cho nhöõng
ngöôøi noâng daân ngheøo vay naëng laõi...(28)
Ngöôøi ngheøo vaãn ít ñöôïc tieáp caän caùc khoaûn vay tín duïng vaø ñaëc bieät laø caùc
khoaûn tín duïng cho caùc hoaït ñoäng kyû nieäm mang tính chu kyø cuûa cuoäc ñôøi.
Nhö toâi ñaõ ñeà caäp ôû phaàn tröôùc, caùc Hoäi töông teá, nhaát laø nhöõng hoäi taäp trung
vaøo caùc nghi leã vaên hoùa, ñoùng moät vai troø quan troïng trong vieäc duy trì caùc baûn
saéc vaên hoùa vaø taäp tuïc truyeàn thoáng. Nhö ñieàu leä cuûa caùc hoäi cho thaáy caùc taäp
tuïc vaên hoùa quanh vieäc toå chöùc ma chay ñaõ ñöôïc cuûng coá, bôûi vì nhöõng hoäi naøy
thaäm chí cho pheùp caû nhöõng gia ñình coù ñòa vò thaáp keùm trong xaõ hoäi ñöôïc tieáp
283
caän caùc ñoà tang leã quan troïng, ñöôïc hoã trôï veà tieàn baïc vaø nhaân löïc ñeå tieán haønh
nhöõng gì ñöôïc coi laø moät nghi leã “ñích thöïc”. Nhöõng söï raøng buoäc coù tính toân ti
töø thaáp ñeán cao ôû trong laøng vaø huyeän cuõng ñöôïc cuûng coá khi nhöõng ngöôøi coù
uy tín vaø quyeàn löïc coù xu höôùng trôû thaønh Chuû tòch vaø uûy vieân Ban quaûn trò cuûa
nhöõng hoäi naøy. Uy tín cuûa caùc uûy vieân Ban quaûn trò coù theå seõ giuùp ñaûm baûo söï
chaáp thuaän cuûa chính quyeàn ñoái vôùi nhöõng hoäi naøy, trong khi vò trí cuûa hoï trong
hoäi seõ laøm taêng ñòa vò cuûa hoï ñoái vôùi coäng ñoàng ñòa phöông. Coù leõ trong caùc Hoäi
töông teá nhoû hôn vaø khoâng chính thöùc, nhöõng hoäi khoâng coù ñieàu leä hoaëc thoaùt
khoûi söï kieåm soaùt cuûa thöïc daân Phaùp, tính toân ti thaáp hôn vaø söï daân chuû cuõng
cao hôn. Nhöõng hoäi naøy, ñöôïc xaây döïng treân caùc moái quan heä hoï haøng vaø ñòa
phöông truyeàn thoáng, cuõng ñoùng vai troø trong vieäc cuûng coá taàm quan trong cuûa
nhöõng quan heä naøy. Do vaäy, trong khi vieäc nghieân cöùu nhöõng Hoäi töông teá ôû
Phaùp neâu baät nhöõng hoäi naøy laø nhöõng kieåu tieàn thaân cuûa caùc toå chöùc coâng ñoaøn
hieän ñaïi vaø laø phöông tieän cho söï phaùt trieån cuûa moät lónh vöïc coâng coäng nhö
theá naøo, thì caùc Hoäi töông teá Vieät Nam veà baûn chaát thöôøng toàn taïi ôû noâng thoân
vaø coù xu höôùng taäp trung vaøo vieäc baûo toàn vaên hoùa vaø quan heä truyeàn thoáng.
III. NHAØ NÖÔÙC THUOÄC ÑÒA VAØ CAÙC HOÄI TÖÔNG TEÁ
Nhaø nöôùc thuoäc ñòa, caùc nhaø vaên Phaùp vaø Vieät Nam coù thaùi ñoä mô hoà veà caùc
Hoäi töông teá Vieät Nam. Trong nhöõng taøi lieäu noåi baät ñaùnh giaù veà xaõ hoäi Vieät Nam
noùi chung vaø caùc hoäi cuûa ngöôøi Vieät Nam noùi rieâng, nhöõng keû cai trò Phaùp coù veû
nhö thuyeát phuïc raèng ngöôøi Vieät Nam khoâng hieåu khaùi nieäm giuùp ñôõ laãn nhau
hoaëc quaù nghi kî vaø coù xu höôùng tham nhuõng ñeå laøm cho moät toå chöùc nhö vaäy
hoaït ñoäng. Nhöõng baøi vieát raûi raùc cuûa nhaø caàm quyeàn Phaùp veà caùc Hoäi töông teá
laø nhöõng bình luaän veà vieäc ngöôøi Vieät Nam thieáu hieåu bieát, kieán thöùc vaø naêng löïc
trong vieäc toå chöùc caùc hoäi. Ty quaûn lyù daân cö tænh Haø Nam naêm 1906 ñaõ cho raèng
ngöôøi Vieät Nam ích kyû vaø thieáu tình caûm vò tha ñeå toå chöùc caùc Hoäi töông te(á29).
Nhöõng keû cai trò thöïc daân Phaùp nhaän thöùc ñöôïc söï toàn taïi cuûa caùc Hoäi
töông teá ôû Vieät Nam, nhöng hoï khoâng ñeà cao nhöõng toå chöùc naøy nhö nhöõng
moâ hình cuûa tình ñoaøn keát vaø söï phuï thuoäc laãn nhau maø thöïc daân Phaùp uûng
hoä maïnh meõ trong nhöõng naêm 1920 vaø 1930. Trong baùo caùo veà caùc hoäi ñòa
phöông ôû tænh Phuù Thoï, Ty quaûn lyù daân cö Phuù Thoï ñaõ mieâu taû hoaït ñoäng
cuûa caùc Hoäi Tö Ích (caùc hoäi tích tröõ thoùc luùa giaønh cho nhöõng luùc giaùp haït)
hôn laø ca ngôïi saùng kieán cuûa nhöõng ngöôøi daân ñòa phöông, cô quan naøy cho
raèng trong hoäi naøy traøn ngaäp naïn tham nhuõng. Trong khi khoâng ñöa ra baèng
chöùng naøo, Ty quaûn lyù daân cö Phuù Thoï tuyeân boá raèng caùc quyõ naøy seõ bò laõng
phí vaø laïm duïng, chæ mang laïi lôïi ích cho moät soá keû giaøu coù theá löïc, tröø phi
coù caùch naøo ñoù ñeå kieåm soaùt moïi hoaït ñoäng cuûa nhöõng Hoäi töông teá naøy(30).
Trong naêm 1906, chæ huy quaân söï tænh Haø Giang tuyeân boá raèng xaõ hoäi Vieät
Nam khoâng saün saøng cho vieäc toå chöùc caùc Hoäi töông teá: “Ngöôøi daân baûn ñòa
khoâng hieåu ñöôïc chöùc naêng cuûa caùc toå chöùc taøi chính vaø chæ thaáy duy nhaát
moät ñieàu - raèng hoï bò eùp buoäc ñoùng goùp tieàn maø khoâng chaéc chaén seõ nhaän
ñöôïc moät phaàn trong ñoù...”(31).
284
Khoâng chæ nhaø caàm quyeàn Phaùp bi quan veà khaû naêng cuûa ngöôøi daân baûn
ñòa trong vieäc toå chöùc trôï giuùp nhau maø nhöõng nhaø vaên Vieät Nam tieâu bieåu cuõng
coù thaùi ñoä nghieâm khaéc ñoái vôùi khaû naêng toå chöùc cuûa ngöôøi noâng daân. Theo Leâ
Huy Ruaät, moät nhaø vaên caùnh taû Taây hoïc cuûa tôø “Thanh Nghò”, nhöõng Hoäi töông
teá Vieät Nam bò giaûi theå laø caùc hoäi “aên uoáng”, mang laïi ít söï caûi thieän cho taäp
theå(32). Naêm 1926, Toång ñoác Nam Ñònh giaûi thích caùi maø oâng nhìn thaáy laø söï
thieáu vaéng caùc Hoäi töông teá ôû caùc laøng queâ (ngoaïi tröø Hoäi Tö Ích), haäu quaû cuûa
vieäc ngöôøi Vieät Nam khoâng bieát caùch thaønh laäp moät toå chöùc giuùp ñôõ nhau,
khoâng ñaùnh giaù ñuùng lôïi ích cuûa vieäc trôï giuùp laãn nhau. OÂng naøy tin raèng chæ
khi tinh thaàn cuûa ngöôøi daân ñaõ ñöôïc “khai hoaù” daàn daàn töøng böôùc thì hoï môùi
coù theå thaønh laäp nhöõng Hoäi töông teá.
Thaùi ñoä thuø ñòch cuûa caùc nhaø vaên Vieät Nam vaø nhaø caàm quyeàn Phaùp ñoái vôùi caùc
Hoäi töông teá coù theå lieân quan ñeán thöïc teá raèng nhöõng hoäi naøy quan heä maät thieát
vôùi cuoäc soáng vaø caùc quan heä laøng xaõ, vaø khuyeán khích caùc leã nghi voán bò coi laø
traùi vôùi “tính hieän ñaïi”. Hôn nöõa, xuaát phaùt töø söï lo xa cuûa nhaø caàm quyeàn Phaùp,
nhöõng Hoäi töông teá naøy cho thaáy moät moái ñe doaï veà an ninh cuõng nhö moät moái ñe
doaï veà chính trò. Nhö toâi ñaõ ñeà caäp, nhöõng Hoäi töông teá taïo cô hoäi ñeå toå chöùc caùc
hoaït ñoäng choáng thöïc daân, moät nguy cô tieàm aån ñöôïc löïc löôïng caûnh saùt noäi ñòa
thöøa nhaän, the Surete.... Veà khía caïnh naøy, neáu nhaø caàm quyeàn Phaùp thöøa nhaän raèng
ngöôøi noâng daân Vieät Nam ñaõ bieát lôïi ích cuûa söï töông hoã vaø coù theå toå chöùc heä thoáng
phuùc lôïi hieäu quaû, thì cuõng coù nghóa laø hoï ñaõ chaáp nhaän raèng coù leõ cö daân baûn ñòa
ñaõ “tieán boä” hôn vaø ít coù nhu caàu veà söù meänh “khai hoaù” thöïc daân.
IV. KEÁT LUAÄN
Trong taøi lieäu ngaén goïn vaø mang tính thaêm doø veà caùc Hoäi töông teá ôû Vieät
Nam thôøi Phaùp thuoäc cho thaáy caùc Hoäi töông teá ñoùng moät vai troø quan troïng
trong ñôøi soáng cuûa ngöôøi noâng daân Vieät Nam. Trong khi hoaït ñoäng cuûa nhöõng
hoäi naøy coù phaàn khaùc nhau ôû nôi naøy hay nôi khaùc vaø trong nhöõng giai ñoaïn
khaùc nhau, nhöng nhöõng hoäi naøy ñaõ cung caáp nhöõng phöông tieän quan troïng
cho caùc gia ñình coù möùc thu nhaäp trung bình tieát kieäm tieàn baïc vaø ñaùp öùng nhu
caàu chi phí lôùn cuûa gia ñình, hoaëc coù cô hoäi ñaàu tö vaø môû roäng kinh doanh.
Phaàn lôùn thaønh vieân cuûa caùc hoäi naøy khoâng theå laâm vaøo caûnh ngheøo ñoùi gaét
gao, nhöng nhìn chung ñaây laø nhöõng hoä coù thu nhaäp trung bình, bôûi vì hoï coù
theå ñònh kyø ñoùng hoäi phí. Söï tham gia cuûa hoï vaø nhöõng Hoäi töông teá naøy coù
theå khoâng laøm hoï giaàu coù hoaëc caûi thieän ñaùng keå tình hình kinh teá cuûa hoï. Tuy
nhieân, caùc hoäi naøy ñaõ giuùp ñaûm baûo tröôùc caùc ruûi ro vaø cöùu nhieàu ngöôøi trong
soá hoï traùnh khoûi vieäc laâm vaøo caûnh ngheøo rôùt moàng tôi. Khoâng coù nhöõng hoäi
naøy, nhieàu gia ñình seõ buoäc phaûi tìm caùc caùch khaùc ñeå chi tieâu cho caùc hoaït
ñoäng kyû nieäm quan troïng cuûa gia ñình, chaúng haïn nhö ñi vay naëng laõi hay baùn
ñaát hoaëc caùc taøi saûn khaùc. Söï toàn taïi cuûa nhieàu loaïi Hoäi töông teá cuõng cho thaáy
taàm quan troïng cuûa caùc hoaït ñoäng xaõ hoäi vaø tinh thaàn ñoái vôùi caùc gia ñình noâng
daân. Khoâng theå tham gia ñaày ñuû vaøo caùc hoaït ñoäng kyû nieäm naøy chaéc chaén seõ
khieán gia ñình caûm thaáy thieáu thoán vaø coù leõ thaäm chí laø söï ngheøo ñoùi.
285
CHUÙ THÍCH
1, 2. Alan Baker, Phöôøng hoäi trong giai caáp noâng daân Phaùp: Caùc Hoäi thaân thieän vaø tình nguyeän ôû Loire
Valley, 1815-1914. Cambridge: Ñaïi hoïc Cambridge Press, 1999, 49
2. Nhö treân, tr. 143.
3, 4. Nhö treân.
5. Ronaldo Munck, “Caùc hoäi laøm lôïi cho nhau ôû AÙchentina: Coâng nhaân, daân toäc, an ninh xaõ hoäi vaø Chuû
nghóa coâng ñoaøn”, Taïp chí nghieân cöùu chaâu Myõ Latinh, 30 (1918) 573-590.
6. Baker, 144.
7. Nhö treân, 145-149.
8. Nhö treân, 146.
9. Buøi Xuaân Ñính, Leä laøng pheùp nöôùc. Haø Noäi: Phaùp lyù, 1985, 124-125.
10. Hy Vaên Löông, Cuoäc caùch maïng ôû laøng queâ. Honolulu: Ñaïi hoïc Hawaii Press, 1992, 58-59
11. Nguyeãn Ñoång Chi, “Vaøi neùt veà bieän phaùp cöùu teá töông trôï trong laøng xaõ Vieät Nam tröôùc caùch maïng”.
Noâng thoân Vieät Nam trong lòch söû, Vieän Söû hoïc bieân soaïn, taäp 2, Haø Noäi: Nhaø xuaát baûn Khoa hoïc Xaõ
hoäi, 1978, 223-225.
12. Phan Keá Bính, Phong tuïc Vieät Nam, taùi baûn, Thaønh phoá Hoà Chí Minh: Nhaø xuaát baûn Toång hôïp Ñoàng
Thaùp, 1990, 202.
13. Nhö treân, trang 225.
14. Leâ Ñình Dieäm, Chuû tòch Hoäi Hieáu, trình Ty quaûn lyù daân cö Baéc Ninh, 24/2/1937, Taøi lieäu cuûa Nha
quaûn lyù daân cö Baéc Boä (Fonds dela Reùsident Supeùrieure du Tonkin) (RST) 79.879, Trung taâm Löu tröõ
Quoác gia I, Haø Noäi, Vieät Nam; Leâ Baù Khaûi, Ñaïi dieän cuûa nhaân daân, trình Ty quaûn lyù daân cö Quaûng
Yeân, 12/10/1921, RST 79.879; Quy cheá cuûa hoäi töø thieän Taäp Phuùc Hoäi (Statuts de la socíteù de bienfai-
sance dite Tap-Phuc-Hoi), Hoøn Gai, 20/7/1939. RTS 79.879; Quy cheá cuûa Lieân -Sôn Quaûng Thieân Hoäi,
Vónh Yeân, 1939, RST 79.879; Toång ñoác Nam Ñònh trình Ty quaûn lyù daân cö Nam Ñònh, soâ 7343, Ñoái
töôïng: Vieäc caùc hoäi cuûa ngöôøi baûn xöù , 22/10/1926, Taøi lieäu cuûa Ty quaûn lyù daân cö Nam Ñònh (ND)
(Fonds dela Reùsident du Nam Dinh) 1203.
15. Quy cheá cuûa hoäi Chí Thieän (Statuts de I’association “Chi Thien”). Baéc Kaïn 17/7/1939, RTS 79.879.
16. Toång ñoác Nam Ñònh trình Ty quaûn lyù daân cö Nam Ñònh, 22/10/1926, soá 3743, ND 1203.
17. Ty quaûn lyù daân cö Phuù Thoï trình Nha quaûn lyù daân cö Baéc Boä, soá 489, 17/7/1906, trang 7, RST 75.780.
18. Baùo caùo soá 878 cuûa huyeän Thanh Oai, 19/5/1906, Taøi lieäu cuûa tænh Haø Ñoâng (HD) (Fonds dela
Province de Ha Dong) 3484, Thaûm hoïa: Nhöõng bieän phaùp phoøng ngöøa trong tröôøng hôïp coù nhöõng
thaûm hoaï môùi (Disettes: Mesures preventives aø prendre en cas des nouvelles disettes), 1906.
19. Servoise, Ty quaûn lyù daân cö Höng Yeân trình Nha quaûn lyù daân cö Baéc Boä, soá 3176, 29/10/1926, “Nhöõng
Hoäi töông teá baûn xöù” (a/s organisation mutualistes indigenes). RST 74.542 Nhöõng chæ daãn caàn thieát
cho baùo caùo cuûa Ñaïi hoäi 5 cuûa söï töông hoã thuoäc ñòa cuûa caùc nöôùc döôùi cheá ñoä baûo hoä taïi Pari
(Renseignement necessaries pour le rapport au Ve congreøs de la mutualiteù colonale et des pays de pro-
tectorat aø Paris), 1926.
20. Chæ huy quaân söï tænh Cao Baèng trình Nha quaûn lyù daân cö Baéc Boä, 9/9/1926, Ty quaûn lyù daân cö Haûi
Döông trình Nha quaûn lyù daân cö Baéc Boä (n.d), RST 74.542.
21. Chæ huy quaân söï tænh Haûi Ninh trình Nha quaûn lyù daân cö Baéc Boä, 28/9/1926, RST 74.542.
22. Virginia Thompson, Phaùp Ñoâng Döông. New York: Coâng ty MacMillan, 1937, 223.
24. Ñeå mieâu taû sinh ñoäng caûnh ngoä cuûa noâng daân ngheøo vaø nhöõng keû cho vay naëng laõi, xem Ngoâ Vónh
long, Tröôùc Caùch maïng. Cambridge: MIT press, 1973.
25. Thompson, 225.
26. Nguyeãn Vaên-Marshall, Caùc vaán ñeà veà giaûm ñoùi ngheøo ôû Vieät Nam thôøi Phaùp thuoäc. Luaän aùn Tieán só,
Ñaïi hoïc British Columbia, Vancouver, Canaña, 2002, chöông 4.
27. Thompson, 226.
29. Ty quaûn lyù daân cö Haø Nam trình Nha quaûn lyù daân cö Baéc Boä, soá 150, khoaûng 28/7/1906, trang 3,
RST 75.780.
30. Ty quaûn lyù daân cö Phuù Thoï trình Nha quaûn lyù daân cö Baéc Boä, Soá 489, 17/7/1906, trang 7, RST 75.780.
31. Trung taù Teùtert trình Nha quaûn lyù daân cö Baéc Boä, Soá 219, 17/7/1906, “Caùc quy taéc thöïc hieän trong
nhöõng thaûm hoaï” (A.S.des measure aø prendre en cas de disette), RST 75.780 Uyû ban phuï traùchvieäc
nghieân cöùu caùc bieän phaùp phoøng traùnh thieân tai sau maátmuøa ôû Baéc Boä (Commision chargeù d’eùtudieù
les measures priventives contre les disettes apreù d’insuffissantes reùcoltes du riz au Tonkin), 1906-7.
32. Leâ Huy Ruaät, “Nhöõng “hoäi töông trôï” ôû thoân queâ”, Thanh Nghò, 11/4/1924, 16-19.
286
NHAØ NGUYEÃN TRONG LÒCH SÖÛ DAÂN TOÄC
Vaên Taïo*
Söû hoïc vôùi chöùc naêng laø moät khoa hoïc luoân coi troïng tính coâng minh lòch
söû, bôûi vì coâng minh veà lòch söû môùi coù coâng baèng veà xaõ hoäi. Coâng baèng veà xaõ
hoäi laø ñieàu maø hieän nay Ñaûng ta raát coi troïng, vôùi muïc tieâu phaán ñaáu cuûa toaøn
daân maø Ñaïi hoäi Ñaûng ñeà ra laø “Daân giaøu nöôùc maïnh, xaõ hoäi coâng baèng, daân
chuû, vaên minh”.
“Coâng minh lòch söû” laø toân troïng tính khaùch quan khoa hoïc trong nhaän thöùc
lòch söû, bieân soaïn, giaûng daïy lòch söû. Khi ñaùnh giaù moät nhaân vaät lòch söû thì öu
ñieåm, nhöôïc ñieåm phaûi roõ raøng; trong quan heä cuûa nhaân vaät ñoù vôùi xaõ hoäi thì
“coâng”, “toäi” caàn ñöôïc xeùt ñoaùn coâng minh. Khoâng phaûi khi yeâu thì toäi thaønh
coâng, khi gheùt thì coâng hoùa ra toäi…
Khoa hoïc lòch söû maùc xít khoâng nhöõng khaúng ñònh tính “coâng minh lòch söû”
maø coøn coù ñieàu kieän ñeå thöïc hieän tính coâng minh ñoù vì khoa hoïc naøy laáy chuû
nghóa duy vaät bieän chöùng vaø chuû nghóa duy vaät lòch söû laøm kim chæ nam cho
haønh ñoäng.
Chuû nghóa duy vaät lòch söû coi caùc nhaân vaät lòch söû cuõng laø nhöõng con ngöôøi,
laø nhöõng thöïc theå khaùch quan trong xaõ hoäi (khoâng phaûi laø thaàn thaùnh, thaàn linh),
laø saûn phaåm cuûa lòch söû xaõ hoäi. Con ngöôøi vöøa taùc ñoäng ñeán lòch söû xaõ hoäi (ñaåy
lòch söû xaõ hoäi tieán leân hay keùo luøi lòch söû xaõ hoäi), vöøa chòu söï taùc ñoäng khaùch
quan cuûa xaõ hoäi.
Moät Vöông trieàu phong kieán nhö nhaø Nguyeãn cuõng vaäy, vöøa laø taùc nhaân lòch
söû, vöøa laø saûn phaåm cuûa lòch söû xaõ hoäi. Vì vaäy nhaän thöùc veà nhaø Nguyeãn cuõng
phaûi ñaët trong boái caûnh lòch söû daân toäc vaø nhaân loaïi, xem xeùt caû trong truïc “Tung”
(lòch ñaïi) vaø truïc “Hoaønh” (ñöông ñaïi) cuûa lòch söû. Phaûi ñöùng treân quan ñieåm lòch
söû cuûa chuû nghóa Maùc-Leânin maø xem xeùt laø: hieän töôïng lòch söû aáy ñaõ phaùt sinh
nhö theá naøo, phaùt trieån nhö theá naøo, ñöông ñaïi noù ñaõ nhö theá naøo vaø keát cuïc
veà lòch ñaïi, noù caàn ñöôïc ñaùnh giaù nhö theá naøo?
Nhaø Nguyeãn keå töø Gia Long – Nguyeãn AÙnh, ngöôøi “döïng neân Ñeá nghieäp
cho Nguyeãn trieàu” töø naêm 1802 ñeán Baûo Ñaïi – ngöôøi töï nguyeän thoaùi vò, nhaän
laø coâng daân moät nöôùc Vieät Nam ñoäc laäp töï do naêm 1945, toàn taïi 143 naêm.
Trong 143 naêm ñoù, ñaát nöôùc luùc coøn luùc maát, vua Nguyeãn khi pheá khi höng,
nhöng daân toäc Vieät Nam vaãn vöôït qua gian khoù ñeå tröôøng toàn vaø phaùt trieån;
* Giaùo sö, Vieän Söû hoïc. Vieät Nam.
287
ñaát nöôùc Vieät Nam vaãn vöõng böôùc tieán leân saùnh vai kòp vôùi 4 bieån, 5 chaâu.
Qua 143 naêm kieân cöôøng phaán ñaáu, Vieät Nam ñaõ töø cheá ñoä phong kieán laïc
haäu thôøi trung coå tieán leân cheá ñoä daân chuû nhaân daân thôøi hieän ñaïi – cheá ñoä
daân chuû tö saûn khoâng do giai caáp tö saûn laõnh ñaïo.
Trong quaù trình chuyeån bieán aáy, Vöông trieàu Nguyeãn ñaõ phaùt sinh, phaùt trieån
nhö theá naøo? Coù vai troø chuû quan vaø chòu söï taùc ñoäng khaùch quan gì cuûa lòch söû
xaõ hoäi? Coù coâng, coù toäi gì vôùi daân toäc, vôùi ñaát nöôùc?
I. VEÀ QUAÙ TRÌNH PHAÙT SINH

1. Vöông trieàu Nguyeãn phaùt sinh töø moät “Nghieäp chuùa” löøng laãy ôû phöông
Nam. Keå töø Nguyeãn Hoaøng (1600-1613) ñeán caùc chuùa Nguyeãn tröôùc Nguyeãn
Phuùc AÙnh, ñaùng keå laø ñeán Nguyeãn Phuùc Khoaùt (1738-1765) ñaõ coù ñoùng goùp
raát lôùn vaøo lòch söû daân toäc. Ñoù laø söï phaùt trieån ñaát nöôùc xuoáng phía Nam,
môû mang bôø coõi, taïo döïng neân ñöôïc moät cô ñoà vöõng chaõi: noâng, coâng,
thöông, thuû coâng nghieäp phoàn vinh, taêng cöôøng ñöôïc noäi löïc, phaùt huy ñöôïc
theá maïnh ra beân ngoaøi khieán caùc nöôùc laùng gieàng vaø caû nhöõng laùi buoân
phöông Taây cuõng phaûi meán phuïc, kieâng neå.
Xeùt theo pheùp bieän chöùng “nhaân, quaû” trong keá thöøa vaø phaùt trieån thì nhaø
Nguyeãn ñaõ keá thöøa ñöôïc di saûn tích cöïc cuûa oâng cha: Nghieäp chuùa laø “nhaân”,
vöông trieàu Nguyeãn laø “quaû”, khoâng ñeán noãi bò “tieân thieân baát tuùc”. Ñoù laø thuaän
lôïi thöù nhaát cuûa söï phaùt sinh.
2. Thuaän lôïi thöù hai khoâng keùm quan troïng laø nhôø coù xaõ hoäi Ñaøng Trong phaùt
trieån nhö vaäy, nhaát laø phaùt trieån caû veà noâng nghieäp, thuû coâng nghieäp, thöông
nghieäp… neân môùi coù saûn phaåm ñoäc ñaùo laø khôûi nghóa Taây Sôn huøng maïnh ñeán
möùc nhanh choùng thanh toaùn ñöôïc caùc theá löïc phong kieán giaø coãi, caùt cöù chia
caét Baéc Nam (Trònh, Nguyeãn, Leâ, Maït), ñaäp tan ñöôïc caùc theá löïc ngoaïi xaâm huøng
maïnh nhö quaân Xieâm can thieäp ôû phía Nam vôùi chieán thaéng Raïch Gaàm - Xoaøi
Muùt löøng danh; quaân Thanh xaâm löôïc ôû phía Baéc vôùi chieán thaéng Thaêng Long -
Ñoáng Ña lòch söû. Noäi löïc ñöôïc taêng cöôøng, ngoaïi löïc ñöôïc phaùt huy khieán caû
trieàu Thanh huøng haäu cuûa Caøn Long luùc ñoù cuõng phaûi kính neå.
Coâng lao to lôùn môû ñöôøng cho söï thoáng nhaát ñaát nöôùc sau bao nhieâu naêm
noäi chieán chia caét laø cuûa Quang Trung – Nguyeãn Hueä.
Nhöng vieäc hoaøn taát vaø cuûng coá neàn thoáng nhaát ñoù laïi ñöôïc tieán haønh tieáp
noái töø Gia Long – Nguyeãn AÙnh ñeán Minh Meänh.
Nhö vaäy neáu khôûi nghóa Taây Sôn laø “quaû” cuûa caùi “nhaân” laø söï phaùt trieån kinh
teá xaõ hoäi Ñaøng Trong, thì söï hoaøn taát vaø cuûng coá neàn thoáng nhaát cuûa nhaø Nguyeãn
laïi laø “quaû” do caùi “nhaân” môû ñöôøng thoáng nhaát töø Taây Sôn – Nguyeãn Hueä taïo neân.
Khoâng neân coi söï nghieäp thoáng nhaát ñaát nöôùc laø hoaøn toaøn thuoäc veà Nguyeãn
Hueä, cuõng nhö khoâng neân döïa vaøo söï hoaøn taát vaø cuûng coá neàn thoáng nhaát cuûa
nhaø Nguyeãn maø coi söï nghieäp thoáng nhaát Vieät Nam theá kyû thöù XVIII – XIX chæ
laø cuûa nhaø Nguyeãn ñeå phuû nhaän coâng lao cuûa Taây Sôn. Nhö vaäy môùi laø coâng
minh lòch söû.
288
3. Nhöng caàn phaûi laøm roõ laø: caùi “chaát” cuûa söï nghieäp thoáng nhaát ñaát nöôùc
giöõa hai trieàu ñaïi Taây Sôn vaø nhaø Nguyeãn coù khaùc nhau.
Thoáng nhaát cuûa Taây Sôn laø thoáng nhaát ñaát nöôùc gaén lieàn vôùi ñoäc laäp daân toäc
vaø toaøn veïn laõnh thoå. Quang Trung thanh toaùn söï chia caét ñaát nöôùc cuûa Trònh –
Nguyeãn; ñoàng thôøi vôùi ñaäp tan aâm möu xaâm löôïc chia caét laõnh thoå cuûa nöôùc
ngoaøi nhö maät duï cuûa vua Caøn Long nhaø Thanh cho Toân Só Nghò ñaõ boäc loä(1). YÙ
chí ñoäc laäp thoáng nhaát ñaát nöôùc vaø giöõ toaøn veïn laõnh thoå cuûa Quang Trung maïnh
meõ ñeán noãi vua toâi Leâ Chieâu Thoáng khi bò nhaø Thanh khöôùc töø söï giuùp ñôõ khoâi
phuïc vöông trieàu Leâ ñaõ xin nhaø Thanh buoäc Quang Trung phaûi caét cho hai tænh
Tuyeân Quang, Thaùi Nguyeân laøm ñòa baøn haäu dueä cuûa Leâ trieàu, nhöng Caøn Long
khoâng daùm laøm maø coù muoán cuõng khoâng laøm ñöôïc tröôùc yù chí thoáng nhaát vaø
toaøn veïn laõnh thoå kieân cöôøng cuûa Quang Trung. Thaäm chí Nguyeãn Hueä coøn coù
hoaøi baõo ñoøi laïi caû ñaát Löôõng Quaûng…
Coøn thoáng nhaát cuûa Gia Long khoâng chæ laø “quaû” cuûa caùi “nhaân tích cöïc” do
Taây Sôn taïo döïng neân, maø coøn laø “quaû” cuûa caùi “nhaân tieâu cöïc” laø höùa heïn caét
caûng Hoäi An vaø ñaûo Coân Loân cho thöïc daân Phaùp ñeå ñoåi laáy söï vieän trôï cuûa thöïc
daân nhaèm dieät Taây Sôn. Vieäc cho Hoaøng töû Caûnh theo Baù Ña Loäc sang Phaùp
caàu cöùu keøm theo vieäc höùa nhöôïng ñaát cho Phaùp nhö treân tuy chöa ñöôïc thöïc
thi ngay nhöng cuõng ñaõ gaây maàm ñaïi hoïa cho ñaát nöôùc(2).
Toå tieân ta qua haøng nghìn naêm ñaáu tranh ñeå gìn giöõ söï toaøn veïn non
soâng, ñaõ khoâng cho pheùp moät ai caét ñaát daâng cho keû thuø. Caùi thoáng nhaát cuûa
Gia Long nhôø caét ñaát daâng cho thöïc daân maø coù ñöôïc ñaõ gaây maàm chia caét
ñaát nöôùc – khoâng phaûi laø chia caét noäi boä nhö Trònh – Nguyeãn, maø laø chia
caét ngoaïi xaâm toàn taïi laâu daøi (Phaùp, Myõ) ñau khoå teä haïi bieát chöøng naøo?. Sau
naøy, töø Gia Long ñeán Minh Maïng, Thieäu Trò, Töï Ñöùc, taát caû ñeàu aân haän, lo
toan giaûi toûa loãi laàm naøy, khaéc phuïc haäu quaû cuûa noù baèng vieäc saùt ñaïo, ñuoåi
giaùo só, haïn cheá giao thöông vôùi phöông Taây… nhöng vaãn khoâng sao khaéc
phuïc noåi. Ñaây roõ raøng laø coù toäi, nhö oâng cha ta ñaõ töøng pheâ phaùn: “Röôùc voi
veà giaøy maû toå”, “Coõng raén caén gaø nhaø”.
II. TRONG GIAI ÑOAÏN PHAÙT TRIEÅN

1. Cuoäc caûi caùch haønh chính cuûa Minh Meänh coù ñoùng goùp tích cöïc vaøo lòch söû
daân toäc
Trong lòch söû xaõ hoäi phong kieán Vieät Nam, caùc trieàu ñaïi Lyù, Traàn, Leâ… töø caùc vua
thöù hai, thöù ba (Thaùnh Toâng, Nhaân Toâng…) thöôøng laø coù ñoùng goùp tích cöïc cho trieàu
ñaïi, cho daân toäc vì coøn gaàn guõi vôùi thôøi kyø gian khoå döïng nghieäp. Minh Meänh laø vò
vua nhö theá, vua thöù hai keá vò Gia Long. Minh Meänh ñaõ töøng theo cha khi chinh
chieán neám ñuû ngoït, buøi, cay, ñaéng. Khi leân ngoâi baùu, Minh Meänh sôùm chaêm lo cuûng
coá söï nghieäp ñoäc laäp vaø thoáng nhaát ñaát nöôùc maø Gia Long ñaõ khôûi ñaàu. Cuoäc caûi
caùch haønh chính cuûa Minh Meänh laø bieåu hieän cuï theå cuûa tính tích cöïc ñoù.
Trong lòch söû daân toäc ta töø caûi caùch haønh chính cuûa hoï Khuùc theá kyû X ñeán caûi
caùch haønh chính Leâ Thaùnh Toâng theá kyû thöù XV, ñaõ cô baûn vaø tieán leân moät böôùc
daøi. Ñeán caûi caùch haønh chính lôùn thöù ba cuûa Minh Meänh laïi cô baûn hôn, coù hieäu
289
quaû beàn vöõng hôn. Bieåu hieän cuï theå nhö trong cuoäc caûi caùch haønh chính lôùn laàn
thöù tö hieän nay, nhieàu caùi maø caûi caùch haønh chính Minh Meänh ñaït ñöôïc, nay chuùng
ta vaãn keá thöøa vaø phaùt huy, nhö xaây döïng vaø cuûng coá chính quyeàn caáp cô sôû xaõ,
thoân vaø chính quyeàn caáp tænh, huyeän… Coù luùc ta tieán haønh nhaäp tænh, nhaäp huyeän,
muoán boû caáp xaõ cuõ (laøng) hay caáp thoân… nhöng vaãn khoâng thöïc hieän ñöôïc.
Maët tích cöïc cuûa cuoäc caûi caùch naøy ñaõ ñöôïc nhieàu coâng trình nghieân cöùu ñi
saâu, ñaùnh giaù cao. Nhöng coøn maët tieâu cöïc cuûa noù thì chöa ñöôïc hoaøn toaøn nhaát
trí. Toâi cho raèng: Vöông trieàu Nguyeãn ra ñôøi vaøo giai ñoaïn phaùt trieån cuûa chuû
nghóa tö baûn theá giôùi vaø suy taøn cuûa cheá ñoä phong kieán noùi chung, giai ñoaïn ñi
xuoáng cuûa cheá ñoä phong kieán Vieät Nam noùi rieâng. Khuûng hoaûng xaõ hoäi trieàn
mieân dieãn ra töø Leâ Maït ñeán Nguyeãn, trong khi ñoù taøn dö cuûa phöông thöùc saûn
xuaát chaâu AÙ cöù toàn taïi dai daúng. Tröôùc söï kìm haõm cuûa Vieät Nam ñaõ ra ñôøi nhöng
khoâng phaùt trieån ñöôïc. Trong traïng thaùi kinh teá-xaõ hoäi ñoù thì caûi caùch haønh chính
cuûa Minh Meänh caøng thaønh coâng trong vieäc cuûng coá vöông trieàu Nguyeãn bao
nhieâu, laïi laø cuûng coá caùi trì treä, baûo thuû, laïc haäu cuûa phong kieán Nguyeãn, phong
kieán Toáng Nho sao cheùp Maõn Thanh ñang suy taøn, baáy nhieâu. Ñaây cuõng laø moät
trong nhöõng nguyeân nhaân daãn ñeán söï baát löïc, ñaàu haøng cuûa trieàu Nguyeãn tröôùc
cuoäc xaâm laêng cuûa ñeá quoác thöïc daân.
2. Nhöõng maët maïnh, maët yeáu cuûa vöông trieàu Nguyeãn (1802-1884)
Ngoaøi caûi caùch haønh chính cuûa Minh Meänh laø taùc ñoäng chuû quan cuûa nhaø
Nguyeãn tôùi xaõ hoäi, thì toaøn boä quaù trình phaùt trieån suoát hôn 80 naêm cuûa thôøi
kyø ñoäc laäp töï chuû (1802-1884) caàn ñöôïc xeùt trong toång theå caû xaõ hoäi: cuûa
trình ñoä kinh teá, vaên hoùa, xaõ hoäi; cuûa caùc giai taàng trí thöùc, quan laïi, noâng,
coâng, thöông, binh… trong ñoù vua quan nhaø Nguyeãn chòu traùch nhieäm laø
ngöôøi chæ ñaïo, töùc phaûi thaáy roõ toàn taïi khaùch quan cuûa xaõ hoäi taùc ñoäng tích
cöïc cuõng nhö tieâu cöïc ngöôïc trôû laïi tôùi caùc vua trieàu Nguyeãn.
Coù xem xeùt nhö vaäy môùi khaùch quan, traùnh ñöôïc töï maâu thuaãn, nhö coù ngöôøi
pheâ phaùn kòch lieät nhaø Nguyeãn nhöng laïi ñeà cao Nguyeãn Coâng Tröù caû veà söï
nghieäp khai hoang laán bieån, laãn söï nghieäp vaên thô. Nhöng Nguyeãn Coâng Tröù ñaâu
coù taùch rôøi khoûi trieàu ñình nhaø Nguyeãn. OÂng laø ngöôøi tuyeät ñoái trung quaân, daàu
vua Nguyeãn coù luùc baïc ñaõi oâng nhö theá naøo ñi nöõa thì oâng cuõng vaãn: “Khoâng
quaân thaàn, phu phuï ñeách ra ngöôøi”.
a) Caùi maïnh cuûa trieàu Nguyeãn (1802-1884)
Maët maïnh hay nhöõng thaønh ñaït cuûa ñaát nöôùc ta trong thôøi kyø naøy, ngoaøi heä
thoáng haønh chính ñöôïc cuûng coá qua caûi caùch Minh Meänh nhö treân ñaõ noùi, coøn laø:
- Phaùt trieån kinh teá-xaõ hoäi trong chöøng möïc nhaát ñònh, nhaát laø veà noâng nghieäp:
trò thuûy ñaép ñeâ phoøng luït, ñaøo keânh khai ngoøi, daãn thuûy nhaäp ñieàn, khaån hoang
ôû Baéc, khai thaùc ñaát ñai maøu môõ ôû Nam, khieán cuûa caûi xaõ hoäi gia taêng, daân soá
phaùt trieån, goùp phaàn thuùc ñaåy thuû coâng, thöông nghieäp phaùt trieån hôn tröôùc.
- Phaùt trieån giaùo duïc: taêng cöôøng khoa cöû, ñaøo taïo vaø tuyeån choïn nhaân taøi
(nhöõng taøi naêng vaên hoùa, ngheä thuaät ngaøy moät nhieàu nhö Nguyeãn Coâng Tröù, Ñaøo
290
Taán, nhöõng nhaø vaên thô xuaát saéc nhö cuûa Thaàn Sieâu, Thaùnh Quaùt… ñeàu xuaát
hieän trong giai ñoaïn naøy).
- Phaùt trieån vaên hoùa, khoa hoïc nhaát laø veà lòch söû: Ñaïi Nam thöïc luïc, Ñaïi Nam
hoäi ñieån söï leä, Vieät söû thoâng giaùm cöông muïc, Lòch trieàu hieán chöông loaïi chí; veà
ñòa lyù: Ñaïi Nam nhaát thoáng chí, Ñaïi Nam nhaát thoáng toaøn ñoà… ñeàu ñaït nhieàu
thaønh töïu, nhaèm tieáp tuïc phaùt huy neàn vaên minh.
b) Maët yeáu hay nhöõng tö töôûng, phong caùch, haønh ñoäng baûo thuû trì treä
laïc haäu cuûa nhaø Nguyeãn
Ñaùng keå nhö:
- Veà kinh teá thì toâ thueá naëng neà, beá quan toûa caûng, saûn xuaát phaùt trieån nhöng
chaäm so vôùi khu vöïc, ñôøi soáng nhaân daân ít ñöôïc caûi thieän, ñoùi keùm xaåy ra trieàn
mieân, nhöõng ñeà nghò caûi caùch cuûa Nguyeãn Tröôøng Toä, Phaïm Phuù Thöù khoâng ñöôïc
chaáp nhaän…
- Veà chính trò, vôùi cô cheá quaûn lyù theo Toáng Nho, sao cheùp Maõn Thanh coå
huû, laïc haäu khieán maâu thuaãn xaõ hoäi giöõa nhaân daân vôùi trieàu ñình, giöõa giaøu vaø
ngheøo ngaøy caøng taêng, maâu thuaãn ñoái khaùng coù luùc, coù nôi dieãn ra kòch lieät bieåu
hieän ôû haøng traêm cuoäc khôûi nghóa noâng daân, tieâu bieåu nhö Nguyeãn Höõu Caàu,
Phan Baù Vaønh…
- Veà quaân söï, thieáu tinh thaàn töï löïc töï cöôøng, thieáu ñoaøn keát “Vua toâi ñoàng
loøng, anh em hoøa muïc” nhö thôøi Traàn choáng Nguyeân, thieáu tinh thaàn chí coát giöõa
quaân vaø töôùng “Phuï töû chi binh” cuûa Traàn, Leâ. Khi thöïc daân ñeán xaâm laêng thì chuû
hoøa, ñaàu haøng luoân vöôït troäi chuû chieán. Trong hoaøng toäc thì “Haøm Nghi, Duy Taân”
– nhöõng vieân ngoïc quyù khoâng nhieàu, coøn nhöõng “Töï Ñöùc” nhu nhöôïc, “Ñoàng
Khaùnh, Khaûi Ñònh, Baûo Ñaïi…” töï nguyeän laøm tay sai cho ñeá quoác laïi nhieàu hôn…
Nhöõng maët maïnh, maët yeáu keå treân thì vua chuùa nhaø Nguyeãn vöøa laø taùc nhaân,
vöøa laø moät trong nhöõng saûn phaåm cuûa xaõ hoäi Vieät Nam – moät xaõ hoäi chöa thoaùt ra
khoûi ñöôïc taàm voùc kinh teá, chính trò, xaõ hoäi trung coå coøn naëng taøn dö cuûa phöông
thöùc saûn xuaát chaâu AÙ ôû ñaàu theá kyû XIX maø chính hoï cuõng phaûi chòu traùch nhieäm.
Trong 143 naêm toàn taïi, nhaø Nguyeãn “coâng vaø toäi” ñeàu coù.
CHUÙ THÍCH
1. Maät duï cuûa vua Caøn Long do Toân Só Nghò thaát traän ôû Thaêng Long voäi vaõ chaïy troán boû laïi cuøng aán tín,
bò vua Quang Trung baét ñöôïc, coù ñaïi yù nhö sau: Ñöa töï quaân nhaø Leâ veà nöôùc, vöøa tieán ñaùnh vöøa
thaêm doø. Keát cuïc neáu khoâng thaéng ñöôïc Nguyeãn Hueä thì: “… Baáy giôø seõ nhaân laøm ôn cho caû hai
beân: töï ñaát Thuaän Hoùa – Quaûng Nam trôû vaøo Nam thì cho Nguyeãn Hueä; töï chaâu Hoan, chaâu AÙi trôû
ra Baéc thì phöông cho töï quaân nhaø Leâ. Ta ñoùng ñaïi binh laïi ñeå kieàm cheá caû hai beân, roài seõ coù xöû trí
veà sau”. Traàn Troïng Kim, Vieät Nam söû löôïc, Q.II. Boä giaùo duïc – Trung taâm hoïc lieäu – Saøi Goøn xuaát
baûn naêm 1971, tr. 134, 135.
2. Söû cheùp: “Nguyeãn vöông giao Hoaøng töû Caûnh (môùi 4 tuoåi) vaø Quoác aán cho Baù Ña Loäc keùm theo tôø
Quoác thö vôùi 14 khoaûn. Ñaïi löôïc noùi nhôø Baù Ña Loäc sang xin nöôùc Phaùp giuùp cho 1.500 quaân vaø taøu
beø, suùng oáng, thuoác ñaïn… Nguyeãn vöông xin nhöôøng cho nöôùc Phaùp cöûa Hoäi An (Faifo), ñaûo Coân
Loân vaø ñeå rieâng cho ngöôøi Phaùp ñöôïc ñaëc quyeàn vaøo buoân baùn ôû nöôùc Nam”. Traàn Troïng Kim, Sñd,
tr. 110.
291
TÖØ GOÙC ÑOÄ LÒCH SÖÛ GOÙP VAØO VIEÄC QUAÛN LYÙ VAØ KHAI THAÙC ÑAÁT ÑAI
1
TÖØ GOÙC ÑOÄ LÒCH SÖÛ GOÙP VAØO VIEÄC
QUAÛN LYÙ VAØ KHAI THAÙC ÑAÁT ÑAI
Taï Thò Thuùy*
Trong baøi vieát naøy, chuùng toâi seõ trình baøy moät caùch toùm taét nhöõng keát quaû
nghieân cöùu cuûa mình veà caùch thöùc quaûn lyù ñoái vôùi nhöõng vuøng ñaát hoang vaø voâ
chuû, thuoäc veà Quoác gia coâng ñieàn, coâng thoå cuûa chính quyeàn thuoäc ñòa. Muïc ñích
cuûa chuùng toâi laø chæ ra nhöõng gì maø nguôøi Phaùp ñaõ töøng laøm trong lónh vöïc naøy,
vôùi caû nhöõng thaát baïi vaø thaønh coâng ñeå ruùt ra nhöõng kinh nghieäm coù theå tham
khaûo theo caû hai nghóa, neân hoaëc khoâng neân tieáp thu.
Phaïm vi cuûa baøi vieát laø nhaán maïnh ñeán “Vieäc nhöôïng ñaát, khaån hoang ôû Baéc
Kyø trong giai ñoaïn caän ñaïi” bôûi vieäc nghieân cöùu ñaõ hoaøn taát. Hôn nöõa, veà vieäc
quaûn lyù vaø khai thaùc ñaát ñai, duø coù nhieàu ñieåm khaùc nhau giöõa caùc xöù, do theå
cheá chính trò, ñieàu kieän töï nhieân, phong thoå cuûa moãi xöù quy ñònh, song treân
nhöõng neùt ñaïi theå, ta coù theå tìm thaáy nhöõng ñieåm chung giöõa caû ba xöù: Baéc,
Trung vaø Nam Kyø.
Maët khaùc, ôû ñaây, chuùng toâi chæ coù theå trình baøy veà vieäc quaûn lyù ñoái vôùi ñaát
hoang thuoäc veà moät trong nhöõng hình thöùc khaån hoang hay cuõng laø moät hình
thöùc nhöôïng ñaát laäp ñoàn ñieàn ñöôïc ngöôøi Phaùp thöïc hieän ôû Baéc Kyø trong suoát
thôøi kyø caän ñaïi, maø khoâng theå trình baøy veà vieäc quaûn lyù ñoái vôùi taát caû caùc loaïi
ñaát hoang, hay caùc hình thöùc khaån hoang khaùc. Hình thöùc quaûn lyù ñaát hoang
ñöôïc chuùng toâi ñi saâu trình baøy ôû ñaây laø hình thöùc nhöôïng ñaát, laäp ñoàn ñieàn
theo quy cheá nhöôïng ñaát chung “cho coâng daân, thaàn daân vaø daân baûo hoä Phaùp”-
hình thöùc nhöôïng ñaát, laäp ñoàn ñieàn chuû ñaïo ñöôïc thöïc hieän suoát töø khi baét ñaàu
cuoäc chinh phuïc thuoäc ñòa ñeán naêm 1945 ôû Baéc Kyø.
I. ÑAÁT HOANG VAØ HÌNH THÖÙC NHÖÔÏNG ÑAÁT, LAÄP ÑOÀN ÑIEÀN
Vì nhieàu lyù do khaùc nhau, vaøo cuoái theá kyû XIX ñaát hoang vaø ñaát voâ chuû ôû
Baéc Kyø toàn taïi treân dieän roäng. Caùc taùc giaû öôùc tính treân caû Baéc Kyø coù ít nhaát
trong khoaûng töø 250.000 ñeán 300.000 ha bò boû hoang, caàn phaûi phuïc hoaù vaø
khai khaån(1).
Tröôùc tình hình nhö vaäy, cuõng nhö ñoái vôùi taát caû caùc thuoäc ñòa khaùc, ôû chaâu
AÂu, chaâu Phi, chaâu Myõ tröôùc ñaây, ngay khi ñaët chaân leân ñaát Baéc Kyø, chính quyeàn
thöïc daân ñaõ lo chieám ñoaït nhöõng vuøng ñaát hoang hay bò boû hoang ñoù, roài khaån
292
tröông tieán haønh toå chöùc vieäc khai thaùc. Coâng vieäc naøy ñöôïc gaùn cho nhieàu yù
nghóa veà kinh teá, chính trò vaø xaõ hoäi, ñöôïc xem laø “moät phöông tieän tuyeät vôøi
nhaát, ñaûm baûo söï oån ñònh cho neàn ñoâ hoä...”(2).
Coâng vieäc tröôùc heát maø chính quyeàn thuoäc ñòa ñaõ laøm laø baèng caùc vaên baûn
phaùp quy, ñaõ töøng böôùc eùp chính phuû Nam trieàu phaûi “chuyeån nhöôïng” cho noù
quyeàn quaûn lyù vaø söû duïng ñoái vôùi caùc loaïi ñaát naøy. Roài, do khoâng theå töï boû voán
vaø tieán haønh vieäc khai thaùc, chính quyeàn aáy ñaõ döïa vaøo voán vaø saùng kieán cuûa
caùc caù nhaân, töùc laø caùc nhaø thöïc daân ñeå toå chöùc vieäc khai thaùc. Gioáng nhö ôû caùc
thuoäc ñòa khaùc, phöông thöùc quaûn lyù chuû yeáu cuûa chính quyeàn thuoäc ñòa laø caáp
nhöôïng cho caùc caù nhaân, caùc lieân doanh ñieàn chuû, hay laø caùc coâng ty tö baûn ñeå
laäp ra caùc ñoàn ñieàn vaø khai thaùc chuùng.
Thuaät ngöõ “nhöôïng” ñöôïc giaûi thích moät caùch khaùc nhau, hoaëc tröøu töôïng
hoaëc cuï theå, nhöng luoân coù cuøng moät noäi dung gioáng nhau. Noù chæ ra vieäc Nhaø
nöôùc nhöôïng cho caùc nhaø thöïc daân ñaát vaø ñoåi laïi caùc nhaø thöïc daân naøy phaûi
chòu moät soá nghóa vuï ñöôïc quy ñònh theo quy cheá cuûa Nhaø nöôùc.
Hieåu theo Delhoumeau, caên cöù vaøo ñònh nghóa cuûa Romier - Uyû vieân Hoäi ñoàng
chính phuû Phaùp, ñöôïc trình baøy vaøo naêm 1903: “Hôïp ñoàng veà nhöôïng ñòa khoâng
phaân tích theo luaät daân söï cuõng nhö luaät haønh chính. Ñoù laø moät hôïp ñoàng töông
ñoái keùm xaùc ñònh – moät hôïp ñoàng “coù ñi coù laïi” trong ñoù, chính quyeàn nhöôïng,
giao moät soá quyeàn cho ñieàn chuû ñeå ñoåi laïi moät soá nghóa vuï cuûa hoï”(3).
Emile Couzinet laáy laïi ñònh nghóa cuûa Marguet nhö sau:
“Nhöôïng ñòa laø moät söï giao nhöôïng bôûi moät tö caùch phaùp nhaân coâng coäng
(töùc nhaø nöôùc thöïc daân – TG) döôùi danh nghóa cho khoâng hay phaûi traû tieàn,
vôùi ñieàu kieän laø phaûi khai thaùc caùc quyeàn cuûa nhöõng vaät phuï thuoäc khoái Taøi
saûn tö (cuûa thuoäc ñòa – TG) vaø coù theå daãn ñeán sôû höõu vónh vieãn”(4).
Vieäc nhöôïng ñaát, ñöôïc hieåu theo nhöõng nghóa treân ñaõ ñöôïc tieán haønh moät
caùch khaån tröông, taïo ra moät phong traøo cöïc kyø soâi ñoäng vôùi nhöõng dieãn bieán
vaø maâu thuaãn raát phöùc taïp. Beân caïnh hình thöùc nhöôïng ñaát, laäp ñoàn ñieàn chính
thöùc cho caùc Coâng daân, Thaàn daân vaø Daân baûo hoä Phaùp, ñöôïc thöïc hieän töø cuoái
theá kyû XIX cho ñeán naêm 1945 laø caùc hình thöùc nhöôïng ñaát khaùc, ñöôïc ñöa ra
vaøo nhöõng thôøi ñieåm khaùc nhau, chuû yeáu laø töø sau Chieán tranh Theá giôùi thöù I:
Hình thöùc nhöôïng Tieåu ñoàn ñieàn töï do cho daân Baûn xöù; Hình thöùc nhöôïng Ñaïi
ñoàn ñieàn ôû caùc vuøng baõi boài ven bieån...
Moãi hình thöùc nhöôïng ñaát naøy coù nhöõng quy cheá khaùc nhau, töùc laø coù nhöõng
caùch quaûn lyù khaùc nhau, tuyø vaøo muïc ñích, ñoái töôïng vaø loaïi hình ñaát hoang.
Cuøng vôùi quaù trình toå chöùc Khoái Coâng saûn ôû Ñoâng Döông, quy cheá nhöôïng
ñaát luoân thay ñoåi theo chieàu höôùng thích öùng vôùi chính saùch khai thaùc thuoäc
ñòa veà noâng nghieäp, thöïc teá cuûa vieäc nhöôïng ñaát, söï toàn taïi cuûa ñaát hoang, thaùi
ñoä cuûa giôùi ñieàn chuû vaø phong traøo ñaáu tranh cuûa noâng daân.
Chuùng toâi seõ trình baøy döôùi ñaây moät soá ñieåm chính cuûa caùc loaïi quy cheá hay
laø hình thöùc nhöôïng ñaát chi phoái coâng cuoäc nhöôïng ñaát khaån hoang luùc baáy giôø.
293
II. QUY CHEÁ NHÖÔÏNG ÑAÁT CHUNG CHO CAÙC “COÂNG DAÂN, THAÀN DAÂN VAØ DAÂN
BAÛO HOÄ PHAÙP”
Ñaây laø hình thöùc ñoàn ñieàn ñaàu tieân ñöôïc thöïc hieän vaø laø hình thöùc chính
trong chính saùch nhöôïng ñaát, khaån hoang ôû Baéc Kyø, baét ñaàu töø 1887, toàn taïi vaø
keùo daøi ñeán 1945. Quy ñònh veà hình thöùc nhöôïng ñaát naøy laø caùc saéc leänh, nghò
ñònh ñöôïc ban haønh töø 1888 ñeán 1942.
Vaên baûn ñaàu tieân laø Nghò ñònh 5-9-1888 cuûa Toaøn quyeàn Ñoâng Döông veà vieäc
nhöôïng ñaát ôû Baéc Kyø. Vôùi nguï yù canh chöøng tình traïng ñaàu cô ñaát cuûa caùc nhaø thöïc
daân, nghò ñònh naøy toû ra deø daët trong vieäc chæ cho pheùp caáp nhöôïng dieän tích toái
ña laø 100 ha cho moãi ñieàn chuû. Theá nhöng, nghò ñònh naøy ñaõ bò giôùi ñieàn chuû phaûn
ñoái quyeát lieät. Vì theá, chính quyeàn thöïc daân ñaõ ban haønh Nghò ñònh 24-5-1895 ñeå
xoaù boû giôùi haïn 100 ha treân. Töø ñaây, caùc nhaø thöïc daân tha hoà xin ñaát, dieän tích bao
nhieâu cuõng ñöôïc, keå caû khoâng ñuû khaû naêng khai thaùc. Lieàn theo ñoù, nghò ñònh 18-
8-1896 laïi ñöôïc ban haønh, giaûi phoùng moïi ñieàu kieän cuûa vieäc nhöôïng ñaát, môû toang
cöûa Baéc Kyø cho söï chieám ñoaït cuûa ngöôøi Phaùp. Haäu quaû laø, haøng traêm ñoàn ñieàn ñaõ
ñöôïc thieát laäp vôùi haøng traêm ngaøn heùc ta ñaõ ñöôïc ñem caáp nhöôïng cho caùc ñieàn
chuû maø chuû yeáu khoâng phaûi laø caùc nhaø canh noâng, gaây ra tình traïng ñaàu cô ñaát, söï
maát caân ñoái giöõa ñaát nhöôïng vaø ñaát ñöôïc khai thaùc vaø nhöõng cuoäc ñaáu tranh trieàn
mieân cuûa nhöõng ngöôøi noâng daân bò maát ñaát vaø thieáu ñaát.
Ñeå chöõa trò tình traïng naøy, ngaøy 27-12-1913, Toaøn quyeàn Ñoâng Döông ñaõ ban
haønh moät nghò ñònh khaùc. Nghò ñònh naøy ñöôïc aùp duïng cho toaøn Lieân bang Ñoâng
Döông vaø ñöôïc aùp duïng ôû Baéc Kyø baèng nghò ñònh 6-3-1914, boå sung baèng nghò
ñònh 8-5 vaø 26-11-1918 vaø 19-6-1920.
Nghò ñònh 27-12-1913 taïo ra moät böôùc ngoaët trong chính saùch nhöôïng ñaát,
khaån hoang cuûa ngöôøi Phaùp. Ñeå taêng theâm thu nhaäp cho ngaân saùch vaø haïn cheá
vieäc bao chieám böøa baõi cuûa caùc ñieàn chuû, laàn ñaàu tieân, chính quyeàn thuoäc ñòa ñöa
ra nguyeân taéc nhöôïng phaûi traû tieàn (aø titre oneùreux), döôùi hình thöùc baùn ñaáu giaù
(adjudication) vaø baùn theo giaù thoaû thuaän (vente de greù aø greù) ñoái vôùi nhöõng dieän
tích töø treân 50 ha trôû leân (ñöôïc söûa ñoåi thaønh 300 ha baèng Nghò ñònh 26-11-1918).
Ñoái vôùi nhöõng dieän tích döôùi möùc 50 ha (sau ñoù döôùi möùc 300 ha) coù theå vaãn
ñöôïc nhöôïng döôùi hình thöùc cho khoâng (aø titre gratuit). Cuõng nhö vaäy, ñeå xoa dòu
maâu thuaãn trong daân chuùng xung quanh vaãn ñeà nhöôïng ñaát vaø laáy loøng taàng lôùp
thöôïng löu “baûn xöù” nghò ñònh naøy nôùi roäng ñoái töôïng nhöôïng ñaát tôùi moät soá ngöôøi
Baûn xöù vôùi tö caùch laø “Coâng daân, Thaàn daân vaø Daân baûo hoä Phaùp”
Tuy nhieân, do chieán tranh, Nghò ñònh 27-12-1913 chöa phaùt huy ñöôïc hieäu löïc.
Hôn nöõa, giaù ñaát maø chính quyeàn baùn cho caùc ñieàn chuû nhieàu khi coøn reû hôn giaù
aán ñònh 1 franc 1 ha, do ñoù, nghò ñònh naøy vaãn taïo ra nhieàu cô hoäi cho söï chieám
ñaát böøa baõi. Nghò ñònh 27-12-1913 laïi bò pheâ phaùn vaø bò ñoøi ñöôïc pheá boû. Ngaøy
19-9-1926, moät nghò ñònh Toaøn quyeàn môùi ñöôïc ban haønh ñeå thay theá cho noù.
Nghò ñònh 19-9-1926 giöõ laïi moät soá quy ñònh cuûa quy cheá cuõ vaø ñöa ra moät
soá quy ñònh môùi: dieän tích nhöôïng taïm thôøi bò khoâng cheá ôû möùc toái ña laø 15.000
ha vaø moät ñoàn ñieàn lieàn khoaûnh khoâng ñöôïc quaù 6.000 ha ñoái vôùi loaïi ñoàn ñieàn
294
baùn ñaáu giaù; caùc ñoàn ñieàn cho khoâng vaãn giöõ ôû möùc 300 ha; coøn caùc ñoàn ñieàn
baùn theo giaù thoaû thuaän ñöôïc giöõ ôû möùc 1.000 ha (ñöôïc traû daàn trong thôøi haïn
töø 5 ñeán 10 naêm).
Ñeán löôït noù, nghò ñònh 19-9-1926 laïi bò cho laø “khoâng taïo ñieàu kieän cho caùc
ñieàn chuû ngöôøi Phaùp” cho neân maõi ñeán 19-10-1927 môùi coù moät nghò ñònh cuûa
Thoáng söù Baéc Kyø ñöôïc ban haønh ñeå aùp duïng nghò ñònh 19-9-1926 vaø sau ñoù, moät
saéc leänh môùi ñöôïc ban haønh vaøo 4-11-1928 ñeå thay cho nghò ñònh 19-9-1926.
Saéc leänh 1928 ñöôïc ban haønh trong boái caûnh söï phaùt trieån oà aït cuûa caùc ñoàn
ñieàn troàng caây coâng nghieäp do söï taêng giaù cuûa moät soá maët haøng coâng noâng phaåm
nhieät ñôùi, nhaát laø cao su, cheø, caø pheâ, sau chieán tranh. Ñaõ coù nhöõng ñôn xin ñoàn
ñieàn leân tôùi 50.000 ha. Ñeå traùnh naïn ñaàu cô ñoái vôùi ñaát nhöôïng, saéc leänh 4-11-
1928 buoäc caùc ñieàn chuû phaûi leä thuoäc vaøo söï kieåm soaùt chaët cheõ hôn cuûa chính
quyeàn vaø phaûi chòu nhieàu theå thöùc, nghóa vuï môùi, ñaëc bieät laø quy ñònh veà Khaû
naêng taøi chính cuûa ngöôøi xin. Saéc leänh naøy, cuõng quy ñònh cho chính quyeàn
chính quoác moät thöù quyeàn haïn ngaøy moät taäp trung hôn. Saéc leänh 4-11-1928 ñöôïc
aùp duïng vaøo Ñoâng Döông baèng Nghò ñònh 28-3 -1929 cuûa Toaøn quyeàn Pierre
Pasquier veà ñoàn ñieàn cho khoâng vaø vaøo Baéc Kyø baèng 2 nghò ñònh 21-6-1929 cuûa
Thoáng söù Baéc Kyø Reneù Robin. Boå sung cho caùc baên baûn naøy laø moät loaït caùc nghò
ñònh khaùc ñöïôc ban haønh töø 1930 ñeán 1942.
Nhöõng vaên baûn ñöïôc ban haønh töø 1888 ñeán 1942 keå treân quy ñònh nhöõng vaán
ñeà lôùn sau:
1. Thaåm quyeàn xeùt caáp nhöôïng ñaát
Ñaát hoang vaø voâ chuû ñöôïc goïi laø ñaát coâng noâng nghieäp (terrains ruraux doma-
niaux) laø moät boä phaän thuoäc Coâng saûn Ñoâng Döông (Domaine de l’Indochine).
Trong quaù trình phaân caáp quaûn lyù ñoái vôùi khoái Coâng saûn naøy, vieäc phaân caáp
quaûn lyù ñoái vôùi loaïi ñaát treân coù thay ñoåi.
Tröôùc 1903, khi Taøi saûn ôû Ñoâng Döông chöa ñöôïc toå chöùc laïi, ñaát coâng bao
goàm ñaát hoang vaø ñaát voâ chuû ñöôïc xeáp vaøo khu vöïc Taøi saûn thuoäc ñòa do caùc
Nghò ñònh 22-12-1899 vaø 5-2-1902 veà Toå chöùc Taøi saûn ôû Ñoâng Döông chi phoái.
Vì theá, haàu nhö taát caû nhöõng gì lieân quan ñeán vieäc caáp nhöôïng ñeàu phaûi do Toaøn
quyeàn xem xeùt, quyeát ñònh.
Nghò ñònh 15-1-1903 veà Toå chöùc laïi Taøi saûn ôû Ñoâng Döông ñaõ chaám döùt tình
traïng treân. Theo nghò ñònh naøy, Taøi saûn ôû Ñoâng Döông ñöïôc chia thaønh 4 khu
vöïc: Taøi saûn Coâng; Taøi saûn cuûa Nhaø nöôùc; Taøi saûn thuoäc ñòa vaø Taøi saûn caáp xöù.
Moãi khu vöïc thuoäc quyeàn quaûn lyù cuûa moät caáp haønh chính khaùc nhau. Töø ñaây,
ñaát hoang vaø ñaát voâ chuû ñöïôc chuyeån töø khoái Taøi saûn thuoäc ñòa sang khoái Taøi
saûn caáp xöù vaø chiuï chung nhöõng quy ñònh cuûa khoái taøi saûn naøy. Theo quy ñònh
cuûa Nghò ñònh 15-1-1903, Taøi saûn caáp xöù coù theå ñöôïc di nhöôïng vaø saûn phaåm
thu veà seõ thuoäc ngaân saùch caáp xöù. Theá nhöng, moïi vieäc caáp nhöôïng ñeàu phaûi
thoâng qua ngöôøi ñöùng ñaàu lieân bang, töùc Toaøn quyeàn Ñoâng Döông. Maõi ñeán Nghò
ñònh 27-11-1918, Thoáng söù Baéc Kyø môùi ñöôïc pheùp caáp caùc ñoàn ñieàn coù dieän tích
295
khoâng quaù 1.000 ha. Nhöõng ñoàn ñieàn vöôït quaù giôùi haïn naøy vaãn do Toaøn quyeàn
pheâ chuaån vieäc caáp nhöôïng. Theá nhöng, ngay caû quyeàn haïn cuûa Toaøn quyeàn
cuõng ngaøy caøng bò giôùi haïn. Chính phuû Phaùp vôùi daàn tay tôùi loaïi ñaát naøy. Töø Saéc
leänh 4-11-1928 trôû ñi: Coâng söù chuû tænh coù quyeàn caáp caùc ñoàn ñieàn khoâng quaù
10 ha; Thoáng söù coù quyeàn nhöôïng nhöõng ñoàn ñieàn cho khoâng, töø 300 ha trôû
xuoáng vaø nhöõng ñoàn ñieàn phaûi traû tieàn tôùi 1.000 ha; Toaøn quyeàn coù quyeàn caáp
nhöõng ñoàn ñieàn töø 1.000 ha tôùi 4.000 ha. Caùc ñoàn ñieàn coù töø treân 4.000 ha phaûi
do Toång thoáng Phaùp ban caáp qua moät saéc leänh thoâng qua yù kieán cuûa Boä thuoäc
ñòa vaø ñeà nghò cuûa Toaøn quyeàn Ñoâng Döông.
Vieäc phaân caáp quaûn lyù naøy nhaèm taïo thuaän lôïi cho vieäc thuï lyù, thaåm xeùt hoà
sô xin ñaát; traùnh cho ngöôøi xin söï phieàn phöùc trong vieäc xin nhöõng khoaûnh ñaát
nhoû, ñoàng thôøi cuõng traùnh ñöôïc tình traïng quaù laïm trong vieäc caáp nhöõng ñoàn ñieàn
quaù lôùn cuûa chính quyeàn caáp döôùi, taïo ñieàu kieän cho vieäc ñaàu cô ñaát nhöôïng.
2. Veà ñoái töôïng ñöôïc nhöôïng ñaát
Tröôùc naêm 1913, ngöôøi Phaùp daønh ñoäc quyeàn trong vieäc nhöôïng vaø khai thaùc
ñaát hoang. Sau thôøi ñieåm naøy, ñoái töôïng ñöôïc nhöôïng ñaát ñaõ môû roäng hôn. Tuy
nhieân, söï môû roäng aáy cuøng laém môùi chæ tôùi ñöôïc nhöõng ngöôøi Baûn xöù, töø Nghò
ñònh 27-12-1913, vôùi tö caùch laø Coâng daân, Thaàn daân vaø Daân baûo hoä Phaùp. Ngöôøi
nöôùc ngoaøi, tröôùc sau, ñeàu bò gaït ra khoûi ñoái töôïng ñöôïc nhöôïng ñaát, laäp ñoàn
ñieàn ôû Ñoâng Döông. Ñoái vôùi ngöôøi Hoa, phaûi ñeán naêm 1927, qua Nghò ñònh 19-
10, hoï môùi ñöôïc xin nhöôïng döôùi hình thöùc hôïp ñoàng thueâ coù thôøi haïn vaø dieän
tích khoâng quaù 50 ha.
Trong nhöõng quy ñònh veà ñoái töôïng ñöôïc nhöôïng ñaát, moät vaán ñeà ñöôïc quan
taâm vaø laø ñoái töôïng tranh caõi, coù theå noùi ôû moïi caáp chính quyeàn vaø trong suoát
thôøi kyø thuoäc ñòa. Ñoù laø vieäc neân hay khoâng neân nhöôïng ñaát hoang cho caùc vieân
chöùc (fonctionnaire), töùc laø nhöõng ngöôøi laøm coâng, aên löông trong heä thoáng haønh
chính ôû thuoäc ñòa.
Veà ñieàu naøy, ñeå traùnh vieäc nhöôïng ñaát cho nhöõng ngöôøi khoâng coù ñuû khaû
naêng, caû veà thôøi gian, cuõng nhö veà khaû naêng taøi chính ñeå khai thaùc ñaát nhöôïng,
ñoàng thôøi laø tình traïng tích tuï ñaát theo kieåu caùc ñòa chuû “baûn xöù”. Thoâng tö ngaøy
10-6-1904 cuûa Toaøn quyeàn Beau caám ngaët caùc vieân chöùc ngöôøi “baûn xöù” coøn ñöông
chöùc ñöôïc trôû thaønh sôû höõu chuû taïi nôi ñang döôùi quyeàn. Ñieàu ñoù coù nghóa laø nhöõng
ngöôøi naøy khoâng ñöôïc nhöôïng ñaát ñeå laäp ra caùc ñoàn ñieàn. Nghò ñònh 28-3-1929
cuûa Toaøn quyeàn Pasquier veà ñoàn ñieàn cho khoâng tuy khoâng cho pheùp caùc vieân
chöùc vaø nhaø binh, noùi chung caû ngöôøi Phaùp vaø ngöôøi Vieät ñang taïi chöùc xin ñaát,
laäp ñoàn ñieàn, nhöng neáu nhöõng ngöôøi naøy veà höu thì coù theå ñöôïc laøm vieäc ñoù.
Nghò ñònh 12-5-1939 cuûa Toaøn quyeàn Brevier, boå sung Ñieàu 2 Nghò ñònh 28-
3-1929 coøn ñi xa hôn trong vieäc cho pheùp caùc vieân chöùc vaø binh lính baûn xöù coù
theå nhaän ñöôïc nhöõng ñoàn ñieàn cho khoâng tôùi 10 ha, maø khoâng caàn ñeán ñieàu
kieän veà thôøi gian löu truù, vôùi lyù do laø ñeå “taïo thuaän lôïi cho vieäc di daân tôùi vuøng
Trung du vaø Thöôïng du ñeàu phaûi ñöôïc ñoäng vieân khuyeán khích vaø ngay caû vieäc
tieán vaøo sôû nhoû cuûa caùc vieân chöùc vaø binh lính cuõng caàn ñoäng vieân”(5).
296
3. Caùc hình thöùc caáp nhöôïng
Nhö treân ñaõ noùi, tröôùc naêm 1913, taát caû caùc loaïi ñaát hoang thuoäc Quoác gia
coâng ñieàn coâng thoå ñeàu ñöôïc caáp nhöôïng döôùi hình thöùc cho khoâng, vôùi giaù aán
ñònh laø 1 franc/ha vaø dieän tích cho khoâng laø voâ haïn.
Töø Nghò ñònh 27-12-1913, ñoàn ñieàn cho khoâng trôû thaønh ngoaïi leä, nguyeân taéc
nhöôïng phaûi traû tieàn qua vieäc baùn ñaáu giaù hay thuaän maõi. Ñoàn ñieàn cho khoâng chæ
ñöôïc aùp duïng ñoái vôùi nhöõng dieän tích döôùi 50 ha (vaø 300 ha töø 1918). Treân nguyeân
taéc, chæ coù chuû gia ñình môùi ñöôïc xin ñoàn ñieàn cho khoâng vaø ngöôøi naøy chæ ñöôïc
xin caùi thöù hai cuõng laø caùi cuoái cuøng khi ñaõ khai thaùc 4/5 dieän tích caùi thöù nhaát.
Ngoaøi hai hình thöùc caáp nhöôïng ñoù, Nghò ñònh 19-9-1926 coøn ñöa ra moät hình
thöùc caáp nhöôïng nöõa laø Cho thueâ coù thôøi haïn. Loaïi ñoàn ñieàn naøy thöôøng laø nhöõng
ñoàn ñieàn chaên nuoâi, chính thöùc ñöôïc aùp duïng ôû Baéc Kyø baèng Nghò ñònh 30-12-
1931. Dieän tích ñoàn ñieàn naøy ñöôïc aán ñònh treân döôùi 300 ha. Thôøi gian cho thueâ
cuõng khoâng quaù 20 naêm.
4. Khaû naêng taøi chính cuûa ngöôøi xin
Sau nhieàu naêm nhöôïng ñaát cho caùc ñieàn chuû, sau nhieàu cuoäc tranh luaän trong
chính phuû thuoäc ñòa, cuõng nhö trong giôùi ñieàn chuû, phaûi maõi ñeán Nghò ñònh 19-
9-1926 ñieàu naøy môùi chính thöùc ñöôïc quy cheá hoaù. Tröôùc ñoù, nhöõng ngöôøi xin
ñaát hoaøn toaøn khoâng phaûi chöùng minh veà soá voán coù theå öùng ra ñeå xin vaø khai
thaùc ñaát. Vaäy neân, môùi coù hieän töôïng laø ñaát nhöôïng thì nhieàu maø ñaát ñöôïc khai
thaùc chæ chieám tyû leä nhoû (39,17 % trong giai ñoaïn 1884-1918 ôû Baéc Kyø)(6).
Nghò ñònh 19-9-1926 môùi chæ noùi chung chung veà ñieàu naøy. Nghò ñònh 19-10-
1927, ôû ñieàu 4 quy ñònh cuï theå hôn laø:
“Khaû naêng veà taøi chính ñöôïc yeâu caàu ñoái vôùi ngöôøi xin phaûi tyû leä vôùi soá voán
toái thieåu caàn thieát cho vieäc khai thaùc ñaát, ñöôïc tính theo ñôn vò heùcta vaø theo
chuûng loaïi caây troàng. Soá voán phaûi coù, hoaëc baèng tieàn maët, hoaëc baèng ngaân quyõ,
khoâng theå döôùi 1/5 toång soá voán phaûi coù ñeå khai thaùc toaøn boä ñaát nhöôïng. Ngöôøi
xin phaûi noäp cho chính quyeàn coù thaåm quyeàn caáp ñaát moïi giaáy tôø lieân quan”.
Ñieàu naøy coøn ñöôïc nhaéc laïi ôû haàu heát caùc vaên baûn tieáp theo.
Rieâng ñoái vôùi caùc ñoàn ñieàn cho khoâng, Nghò ñònh 28-3-1929 mieãn cho nhöõng
ngöôøi xin döôùi 200 ha phaûi trình baùo veà khaû naêng taøi chính maø chæ nhöõng ngöôøi
xin treân 200 ha môùi phaûi laøm vieäc naøy.
Nghò ñònh 17-10-1929 quy ñònh roõ Barem veà khaû naêng tieàn voán caàn coù cuûa
nhöõng ngöôøi xin ñaát. Barem naøy ñöôïc quy ñònh thoáng nhaát cho taát caû caùc vuøng
noâng nghieäp tính theo ñôn vò hecta vaø ñoàng Ñoâng Döông. Cuï theå laø:
50 ñoàng/ha ñoái vôùi caùc cô sôû chaên nuoâi.
50 ñoàng/ha ñoái vôùi caùc ñoàn ñieàn troàng caây haøng naêm vaø theo vuï.
500 ñoàng/ha ñoái vôùi nhöõng ñoàn ñieàn troàng caây löu nieân coù thu hoaïch chaäm
297
Do vaäy, soá voán caàn ñöôïc chöùng minh theo tyû leä 1/5 laø:
10 ñoàng/ha ñoái vôùi caùc cô sôû chaên nuoâi.
10 ñoàng/ha ñoái vôùi caây haøng naêm vaø theo vuï.
100 ñoàng/ha ñoái vôùi caây löu nieân.
Vaäy, muoán ñöôïc caáp vaø coù theå khai thaùc ñöôïc moät ñoàn ñieàn coù dieän tích
1.000 ha, ñieàn chuû phaûi coù toái thieåu 50.000 ñoàng vaø toái ña 500.000 ñoàng.
Vieäc caáp nhöôïng vaø khai thaùc ñaát töø sau nghò ñònh naøy trôû neân coù hieäu quaû
hôn, xeùt caû veà yù thöùc cuûa ngöôøi xin cuõng nhö keát quaû treân thöïc teá veà dieän tích
ñaát ñöôïc ñöa vaøo khai thaùc.
5. Caùc hình thöùc sôû höõu ñoàn ñieàn

Baát kyø ñoàn ñieàn naøo, duø laø ñoàn ñieàn nhöôïng khoâng maát tieàn, hay phaûi traû
tieàn ñeàu phaûi traûi qua hai giai ñoaïn: Taïm thôøi vaø Vónh vieãn.
Thôøi haïn ñoàn ñieàn taïm thôøi ñöôïc quy ñònh trong caùc Nghò ñònh 5-9-1888, 18-
8-1896 vaø 6-3-1914 laø 5 naêm keå töø khi kyù nghò ñònh nhöôïng ñaát. Trong caùc vaên
baûn kyù töø naêm 1920 trôû ñi, thôøi haïn taïm thôøi tuyø thuoäc vaøo töøng loaïi ñoàn ñieàn,
coù theå keùo daøi ñeán 15 naêm, ñöôïc ghi trong soå nghóa vuï vaø chöøng naøo ñoàn ñieàn
chöa ñöôïc caáp vónh vieãn thì coù nghóa vaãn coøn laø taïm thôøi.
Trong thôøi gian ñoàn ñieàn coøn laø taïm thôøi, ñaát nhöôïng khoâng ñöôïc ñaêng kyù
vaøo soå ñòa boä, töùc laø chöa ñöôïc coâng nhaän quyeàn sôû höõu. Ñeå tieán tôùi quyeàn sôû
höõu vónh vieãn, trong giai ñoaïn taïm thôøi, ñieàn chuû phaûi thöïc hieän nhöõng quy ñònh
veà vieäc khai thaùc ñaát.
Cho ñeán naêm 1920, theo quy ñònh trong caùc vaên baûn, ñaát nhöôïng phaûi ñöôïc
khai thaùc heát trong thôøi haïn 5 naêm, neáu khoâng ñaát seõ bò thu hoài.
Theá nhöng, theo quy ñònh trong nhöõng vaên baûn ñöôïc ban haønh sau naêm 1920,
thôøi haïn phaûi khai thaùc heát ñaát tyû leä theo quy moâ dieän tích. Cuï theå:
Trong 3 naêm ñoái vôùi nhöõng ñoàn ñieàn döôùi 100 ha.
Trong 5 naêm ñoái vôùi nhöõng ñoàn ñieàn treân 100 ñeán 500 ha.
Trong 10 naêm ñoái vôùi nhöõng ñoàn ñieàn treân 500 ñeán 600 ha.
....
Ñoái vôùi nhöõng ñoàn ñieàn chuyeân chaên nuoâi, caùc quy ñònh laø nhö sau: trong
thôøi haïn 1 naêm keå töø khi nhaän ñoàn ñieàn, ñieàn chuû phaûi chöùng minh tröôùc hoäi
ñoàng ñieàu tra cô caáu cuûa moät ñaøn gia suùc meï ban ñaàu, goàm nhöõng con caùi coù
khaû naêng sinh saûn trong ít nhaát laø 5 naêm, cuøng nhöõng con ñöïc coù ñuû soá löôïng
theo tyû leä vaø chuûng loaïi.
Sau thôøi haïn taïm thôøi, ñieàn chuû seõ ñöôïc caáp quyeàn sôû höõu vónh vieãn ñoái vôùi
nhöõng ñaát ñaõ ñöôïc khai thaùc, coøn nhöõng ñaát chöa ñöôïc khai thaùc seõ bò thu hoài
veà Quoác gia coâng ñieàn coâng thoå.
298
6. Thueá, toâ
Trong vieäc nhöôïng ñaát cho caùc ñieàn chuû, chính quyeàn thuoäc ñòa, ngay töø ñaàu
ñaõ chuù yù tôùi bieän phaùp veà thueá vaø toâ. Ngoaøi vieäc ñaây laø nguoàn thu nhaäp, duø laø
khoâng ñaùng keå, ñoái vôùi ngaân saùch, theo quan nieäm cuûa caùc quan chöùc, ñoù coøn
laø söï nhaéc nhôû ñoái vôùi caùc ñieàn chuû veà nghóa vuï trong vieäc khai thaùc ñaát.
Theo quy ñònh trong caùc vaên baûn thì ñeå coù theå ñöôïc söû duïng ñaát, ngay
töø khi ñoàn ñieàn ñöôïc nhöôïng taïm thôøi, ñieàn chuû phaûi noäp thueá cho ngaân saùch
caáp xöù.
Nghò ñònh 5-9-1888 ñaùnh thueá ñoái vôùi toaøn boä ñoàn ñieàn töø naêm thöù 3 trôû ñi.
Nghò ñònh 18-8-1896 quy ñònh laø ñieàn chuû phaûi noäp thueá ñoái vôùi toaøn boä ñoàn
ñieàn töø naêm thöù 5 trôû ñi. Trong 5 naêm ñoù, ñieàn chuû phaûi noäp moät khoaûn ñòa toâ
laø 1 franc cho 1 ñoàn ñieàn, khoâng keå dieän tích laø bao nhieâu.
Caùch thöùc giao noäp thueá vaø thueá suaát ñöôïc quy ñònh cuï theå hôn trong caùc
nghò ñònh 2-6-1897; 21-11-1905; 4-1-1910; 20-12-1913; 28-10-1915. Nhöõng nghò
ñònh naøy ñöôïc aùp duïng cho ñeán nhöõng naêm 1940. Theo ñaáy, thueá ñöôïc ñaùnh
theo töøng loaïi ñaát vaø caây troàng. Chaúng haïn, nhö theo quy ñònh cuûa Nghò ñònh
27-12-1913, ñaát ñoàn ñieàn ñöôïc chia thaønh 4 haïng ñeå ñaùnh thueá:
Haïng nhaát: 2 ñoàng/ha/naêm ñoái vôùi ñaát troàng luùa coù naêng xuaát toái thieåu 2.400
kg/ha/naêm vaø ñaát troàng caùc loaïi: thuoác laù, traàu khoâng, cau, döøa, mía...
Haïng nhì: 1,5 ñoàng/ha/naêm ñoái vôùi ñaát troàng luùa coù naêng suaát toái thieåu trung
bình naêm laø treân 1.000 kg vaø döôùi 2.000 kg/ha.
Haïng ba: 0,8 ñoàng/ha/naêm ñoái vôùi ñaát troàng luùa coù naêng suaát trung bình naêm
töø 800 ñeán 1.000 kg/ha.
Haïng boán: 0,3 ñoàng/ha/naêm ñoái vôùi caùc truoâng traûng.
Ñoái vôùi ñaát troàng caø pheâ, cheø, nghò ñònh naøy cho ñöôïc mieãn thueá trong 6
naêm ñaàu ñoái vôùi caø pheâ, 4 naêm ñaàu ñoái vôùi cheø. Heát haïn, caø pheâ phaûi chòu möùc
0,6 ñoàng/ha/naêm vaø cheø 0,4 ñoàng /ha/naêm.
Nhöõng loaïi caây môùi nhaäp cuõng ñöôïc mieãn thueá trong thôøi haïn do Thoáng söù
Baéc Kyø quy ñònh.
Ngoaøi thueá, ñieàn chuû phaûi noäp ñòa toâ tuyø theo möùc ñöôïc ghi trong soå nghóa vuï.
Toùm laïi, tieán trình hình thaønh moät quy cheá nhöôïng ñaát chung laø moät quaù
trình ñi ñeán thoáng nhaát cho toaøn lieân bang Ñoâng Döông nhaèm ñaåy maïnh coâng
cuoäc nhöôïng ñaát, khaån hoang treân quy moâ lôùn, khai thaùc moät caùch coù hieäu quaû
neàn kinh teá noâng nghieäp thuoäc ñòa. Nhöõng nguyeân taéc cuûa vieäc nhöôïng ñaát ngaøy
moät chaët cheõ hôn: vöøa taäp trung quyeàn haønh vaøo tay chính quyeàn thöïc daân beân
chính quoác, vöøa phaân caáp quaûn lyù cho chính quyeàn caùc caáp ñeå taïo söï deã daøng
cho vieäc caáp nhöôïng vaø quaûn lyù vieäc khai thaùc; vöøa taïo ñieàu kieän cho ñaïi sôû höõu
phaùt trieån, vöøa khuyeán khích söï toàn taïi vaø phaùt trieån cuûa trung vaø tieåu sôû höõu;
299
vöøa môû roäng ñoái töôïng ñöôïc nhöôïng ñaát, vöøa haïn cheá söï coù maët cuûa nhöõng
ngöôøi nöôùc ngoaøi trong coâng vieäc naøy.
Beân caïnh söï ban haønh caùc vaên baûn phaùp lyù treân, chính quyeàn thuoäc ñòa coøn
thöïc hieän moät soá bieän phaùp veà haønh chính vaø chuyeân moân ñeå naâng ñôõ, khuyeán
khích vieäc thieát laäp vaø khai thaùc caùc ñoàn ñieàn, chaúng haïn: laäp caùc cô quan lieân
quan ñeán noâng nghieäp, caùc cô sôû thí nghieäm, chính saùch thueá öu ñaõi vaø chính
saùch trôï caáp, khen thöôûng caùc ñieàn chuû, nhaát laø nhöõng ñieàn chuû troàng caùc loaïi
caây môùi: cheø, caø pheâ vaø chaên nuoâi ñaïi gia suùc.
Ñeå ñieàu chænh giaù caû, vieäc saûn xuaát cuõng nhö xuaát khaåu ñoái vôùi nhöõng saûn
phaåm naøy, chính quyeàn thuoäc ñòa ñaõ söû duïng moät caùch coù hieäu quaû chính saùch
thueá quan, ñaùnh vaøo nhöõng loaïi haøng cuøng chuûng loaïi nhaäp vaøo Ñoâng Döông
cuõng nhö vaøo chính quoác.
Nhöõng quy ñònh treân veà vieäc nhöôïng ñaát ñaõ taïo ra cô sôû cho vieäc nhöôïng ñaát
hoang, laäp ñoàn ñieàn ôû Baéc Kyø trong suoát gaàn 60 naêm töø 1887 ñeán 1945. Trong thôøi
kyø ñoù, ñaõ coù ñeán 811 ñoàn ñieàn ñöôïc thieát laäp theo hình thöùc nhöôïng ñaát chính
naøy, vôùi toång dieän tích laø 457.615 ha, trong ñoù 471 laø caùc ñoàn ñieàn lôùn, töùc laø nhöõng
ñoàn ñieàn coù dieän tích töø 50 ha trôû leân, chieám 98,64 % toång dieän tích ñaát nhöôïng
(451.529 ha); soá coøn laïi 326 ñoàn ñieàn, dieän tích toång coäng laø 6185,5641 ha thuoäc
loaïi trung vaø tieåu sôû höõu. Ñieàu ñoù coù nghóa laø ñaïi ñoàn ñieàn hay ñaïi sôû höõu chieám
ñaïi ña soá trong khu vöïc ñoàn ñieàn theo quy cheá nhöôïng ñaát chung. Caùc ñoàn ñieàn
naøy ñöôïc phaân boá treân caû caùc vuøng Ñoàng baèng, Trung du, Thöôïng du, trong ñoù
Trung du laø vuøng ñöùng ñaàu caû veà soá löôïng ñoàn ñieàn vaø dieän tích ñoàn ñieàn.
Ñi keøm vôùi cheá ñoä ñaïi sôû höõu ñoù laø nhöõng yeáu toá môùi cuûa neàn saûn xuaát lôùn
mang tính chaát tö baûn ñaõ xuaát hieän trong khu vöïc ñoàn ñieàn, töùc laø trong neàn
noâng nghieäp thuoäc ñòa noùi chung.
Ñoù laø söï hình thaønh caùc vuøng noâng nghieäp thöông phaåm vôùi vieäc troàng caùc
loaïi caây môùi coù giaù trò kinh teá cao, cao hôn caùc loaïi caây truyeàn thoáng, ñaëc bieät
laø caø pheâ vaø chaên nuoâi ñaïi gia suùc treân quy moâ lôùn: caø pheâ ñöôïc troàng treân
khoaûng 4.000 ha taïi caùc ñoàn ñieàn treân vuøng giaùp ranh giöõa Haø Nam, Ninh Bình
vaø Hoaø Bình, töùc laø vuøng Chi Neâ vaø treân moät soá ñoàn ñieàn cuûa Tuyeân Quang, Phuù
Thoï, Sôn Taây...
Theo caùc chuyeân gia veà caø pheâ thôøi aáy: “Caø pheâ sinh lôïi moät caùch khaù deã
daøng vaø trung bình gaáp 4 laàn vaø ngay caû 5 laàn so vôùi ngoâ vaø 3 laàn so vôùi luùa”(7).
Ngoaøi caø pheâ, moät soá loaïi caây troàng khaùc, khoâng phaûi laø môùi nhaäp nhöng
ñöôïc troàng treân dieän roäng hôn so vôùi vieäc troàng xöa nay cuûa ngöôøi Baûn xöù: ñay,
gai, cheø...
Cuõng nhö vaäy, ñaõ coù söï xuaát hieän cuûa nhöõng ñaøn gia suùc haøng traêm, haøng
nghìn con treân caùc ñoàn ñieàn maø chuû yeáu laø caùc ñoàn ñieàn troàng caø pheâ vaø moät
soá ñoàn ñieàn chuyeân chaên nuoâi. Chaên nuoâi ngoaøi muïc ñích cung caáp söùc keùo vaø
phaân boùn cho troàng troït , giôø coøn cung caáp thòt söõa cho thò tröôøng.
300
Vieäc troàng caây môùi vaø chaên nuoâi ñaïi gia suùc ñaõ laøm xuaát hieän moät soá khaâu
kyõ thuaät cheá bieán saûn phaåm nöûa cô khí, nöûa thuû coâng vaø moät thoùi quen tieâu
duøng môùi trong moät boä phaän daân cö, nhö uoáng caø pheâ, aên bô söõa...
Veà maët xaõ hoäi, ñieàu ñoù keùo theo vieäc söû duïng moät loaïi hình nhaân coâng môùi,
khaùc vôùi hình thöùc taù canh voán toàn taïi trong noâng thoân, ñoù laø söû duïng nhöõng
ngöôøi laøm coâng, aên löông trong noâng nghieäp trong caùc ñoàn ñieàn troàng caø pheâ vaø
chaên nuoâi gia suùc.
Tuy nhieân, vieäc nhöôïng ñaát oà aït, trong khi chöa coù moät quy cheá nhöôïng ñaát
hoaøn chænh vaø khoâng phaûi cho nhöõng nhaø canh noâng chuyeân nghieäp, cuõng nhö
nhöõng ngöôøi coù voán vaø coù muïc ñích nghieâm tuùc trong vieäc xin nhöôïng ñaát ñaõ gaây
ra nhöõng haäu quaû nghieâm troïng veà kinh teá vaø xaõ hoäi: nhieàu ñoàn ñieàn khoâng ñöôïc
khai thaùc, nhieàu ñaát nhöôïng bò boû hoang, naèm trong tay caùc ñieàn chuû ngaên trôû vieäc
khai khaån cuûa nhöõng ngöôøi coù nhu caàu veà ñaát, nhaát laø ñoái vôùi nhöõng ngöôøi noâng
daân. Teä naïn ñaàu cô, mua baùn, trao ñoåi ñoàn ñieàn giöõa caùc ñieàn chuû trôû thaønh phoå
bieán. Caû caùc ñieàn chuû vaø chính quyeàn caáp ñaát ñaõ khoâng thöïc hieän ñuùng nhöõng
quy ñònh ñaõ ban haønh veà nhöôïng ñaát. Nhieàu ñoàn ñieàn khoâng ñöôïc khai thaùc,
nhöng trong nhieàu naêm khoâng bò kieåm tra vaø thu hoài. Ñieàu ñoù laøm cho tình traïng
thieáu ñaát trong noâng daân ngaøy caøng traàm troïng theâm, maâu thuaãn xaõ hoäi xung quanh
vaán ñeà ruoäng ñaát ngaøy caøng quyeát lieät. Hôn theá, do choã ñaát nhöôïng chuû yeáu khoâng
phaûi cho nhöõng ñieàn chuû chuyeân canh noâng laøm cho phaàn lôùn ñaõ söû duïng loái khai
thaùc cuûa ngöôøi “baûn xöù”, töùc laø phaùt canh thu toâ. Ñieàu naøy taïo ra söï trì treä lôùn trong
noâng nghieäp vaø gia taêng söï boùc loät cuûa caùc ñieàn chuû ñoái vôùi noâng daân.
III. VAØI YÙ KIEÁN KIEÁN NGHÒ
Chuùng toâi ñaõ trình baøy veà quy cheá quaûn lyù ñoái vôùi ñaát hoang thoâng qua moät
hình thöùc nhöôïng ñaát, laäp ñoàn ñieàn tieâu bieåu ôû Baéc Kyø, thôøi kyø caän ñaïi. Töø nhöõng
ñieàu trình baøy ñoù, chuùng toâi maïo muoäi ñöa ra moät vaøi yù kieán, coù theå tham khaûo
ñöôïc trong vieäc quaûn lyù ñoái vôùi khu vöïc ñaát coâng, ñoái töôïng ñöôïc giao cho caùc
taäp theå caù nhaân khai thaùc hieän nay.
1. Ñeå ñaûm baûo vieäc giao ñaát coù hieäu quaû, coù nghóa laø ñaát giao caáp phaûi
ñöôïc ñöa vaøo söû duïng vaø traùnh tình traïng ñaàu cô ñaát, neân coù nhöõng quy ñònh
veà ñoái töôïng ñöôïc giao ñaát, chöù khoâng phaûi giao caáp traøn lan cho taát caû moïi
ñoái töôïng.
2. Vieäc giao ñaát cho caùc taäp theå, coâng ty hay laø caùc caù nhaân khoâng neân
khoaùn traéng maø neân coù söï giaùm saùt cuûa nhaø nöôùc döôùi hình thöùc nhöõng quy
cheá vaø nhöõng bieän phaùp veà haønh chính vaø taøi chính... Ñieàu naøy ñaûm baûo ñaát
ñöôïc khai thaùc ñuùng muïc ñích, theo moät ñònh höôùng chung, theo moät quy cheá
thoáng nhaát veà caây troàng, vaät nuoâi, phuø hôïp vôùi nhu caàu cuûa thò tröôøng vaø ñieàu
kieän saûn xuaát.
3. Vieäc giao ñaát neân traùnh hình thöùc cho khoâng, maø neân thöïc hieän döôùi hình
thöùc “nhöôïng phaûi traû tieàn”, hoaëc laø baèng vieäc baùn ñaáu giaù, hoaëc laø baèng vieäc
baùn theo giaù thoaû thuaän. Ñieàu naøy vöøa traùnh thaát thu ngaân saùch, laïi coù theå loaïi
301
boû ôû böôùc ban ñaàu nhöõng ngöôøi khoâng coù yù ñònh nghieâm tuùc trong vieäc xin ñaát
vaø khai thaùc ñaát. Giaù caû ruoäng ñaát phaûi döïa treân söï phaân loaïi ñaát: theo naêng xuaát
töøng loaïi caây troàng ñöôïc ñaêng kyù vaø thöïc hieän treân ñaát ñöôïc giao caáp...
4. Moät yeáu toá quan troïng ñaûm baûo cho ñaát ñaõ ñöôïc caáp phaùt ñöôïc ñöa vaøo
khai thaùc, ñoù laø khaû naêng taøi chính cuûa ngöôøi xin. Khaû naêng naøy phaûi ñaûm
baûo ñeå ngöôøi ñöôïc giao ñaát coù ñuû tieàn ñeå mua khoaûnh ñaát, ñuû tieàn ñeå khaån
hoang ñoái vôùi khoaûnh ñaát, ñuû tieàn ñeå öùng ra nhöõng khoaûn ban ñaàu veà gioáng,
veà nhaân coâng...
5. Vieäc giao ñaát nhaát thieát phaûi traûi qua hai giai ñoaïn: giai ñoaïn taïm thôøi vaø
giai ñoaïn vónh vieãn.Trong giai ñoaïn taïm thôøi, chuû ñaát phaûi thöïc hieän vieäc khai
thaùc ñaát theo tyû leä nhaát ñònh, (chaúng haïn 1/5 dieän tích trong 1 naêm, neáu khoâng
ñaát ñöôïc giao caáp seõ bò thu hoài), ñeå phaûi hoaøn thaønh vieäc khai thaùc toaøn boä ñaát
nhöôïng trong thôøi haïn 5 naêm. Heát haïn toái ña naøy, chæ nhöõng khoaûnh ñaát ñaõ ñöôïc
khai thaùc, töùc laø nhöõng ñaát ñaõ ñöôïc troàng troït vaø chaên nuoâi, coù hieäu quaû môùi
ñöôïc giao caáp laâu daøi, nhöõng khoaûnh ñaát khoâng ñöôïc khai thaùc seõ bò thu hoài ñeå
giao laïi cho ngöôøi khaùc.
6. Vì ñaát hoang coù haïn vaø khaû naêng khai thaùc cuûa ngöôøi xin cuõng khoâng phaûi
laø voâ haïn, cho neân caàn quy ñònh giôùi haïn toái ña veà dieän tích giao caáp cho moãi
caù nhaân, moãi coâng ty, moãi taäp theå.
7. Caàn taäp trung vieäc giao caáp ñaát theo loâ, theo khu vöïc ñeå coù theå keát hôïp
giöõa vieäc khaån hoang vôùi vieäc quy hoaïch veà noâng nghieäp, khoâng neân manh
muùn, phaân taùn. Ñieàu ñoù coù nghóa laø neân löu yù ñeán moái quan heä giöõa vieäc
giao ñaát vôùi vieäc laäp ra nhöõng vuøng noâng nghieäp thöông phaåm lôùn ngay töø
khi giao ñaát.
8. Trong vieäc quaûn lyù ñaát hoang, raát neân coù moät cheá ñoä thueá hôïp lyù ñeå vöøa
khuyeán khích vaø kích thích chuû ñaát.
9. Trong vieäc giao ñaát cuõng neân quan taâm ñeán moái quan heä xaõ hoäi, naûy sinh
trong quaù trình khai thaùc ñaát, coù nghóa laø vieäc söû duïng nhaân coâng trong khu vöïc
ñaát giao caáp ñeå löïa choïn ra phöông thöùc thích hôïp, ñöùng treân quan ñieåm tieán
boä xaõ hoäi.
CHUÙ THÍCH
1. AGGI. Voeux et correspondances de la Chambre d’Agriculture du Tonkin 1895-1905 vaø Charles

Fourniau, Les contacts franco-vieïtnamiens en Annam et au Tonkin de 1885 aø 1896. These de doctorat
d’Etat, taäp 4, IHPOM, Aix-en- Provence, 1984, tr. 1886.
2. Delhoumeau, La Propríete et les concessions domaniales en Indochine, Paris, 1903, tr. 19.
3. Delhoumeau, La Propríete et les concessions domaniales en Indochine, Paris, 1903, tr. 74.
4. Emile Couzinet, Les concessions domaniales et la colonisations en Indochine”, Sñd, tr. 3.
5. M 358. Concessions rurales et estivales au Tonkin (1903-1939)
6. Taï Thò Thuyù, Ñoàn ñieàn cuûa ngöôøi Phaùp ôû Baéc Kyø 1884-1918, Haø Noäi, Nxb Theá giôùi, 1996, tr. 273.
7. Nhö treân, Sñd, tr. 294 -310.
302
HAØNH TRÌNH ÑI TÔÙI MAÙTXCÔVA:
VEÀ CHUYEÁN ÑI THAÊM LIEÂN XOÂ
CUÛA CHUÛ TÒCH HOÀ CHÍ MINH
VAØO THAÙNG 2 NAÊM 1950
Kurihara Hirohide*
I. MÔÛ ÑAÀU
Naêm 1950 ñaõ ñöôïc ghi saâu vaøo lòch söû Vieät Nam hieän ñaïi: Thaùng 1-1950,
Trung Quoác vaø Lieân Xoâ ñaõ laàn löôït coâng nhaän Chính phuû nöôùc Vieät Nam Daân
chuû Coäng hoøa vaø ñaët quan heä ngoaïi giao. Ñoàng thôøi, Chuû tòch Hoà Chí Minh ñaõ
vöôït qua hoaøn caûnh cöïc kyø khoù khaên luùc baáy giôø ñeå leân ñöôøng ñi thaêm Trung
Quoác vaø Lieân Xoâ. Sau naøy, Vieät Nam Daân chuû Coäng hoøa ñaõ giöõ ñöôïc quan heä
chaët cheõ vôùi hai nöôùc Lieân Xoâ vaø Trung Quoác trong thôøi gian khaù laâu laø do
chuyeán ñi lòch söû naøy ñaõ keát thuùc moät caùch thaønh coâng vaø ñaït ñöôïc keát quaû ñaùng
keå. Noùi moät caùch khaùc, chuyeán ñi thaêm hai nöôùc Trung Quoác vaø Lieân Xoâ cuûa
Chuû tòch Hoà Chí Minh ñaõ ñaùnh daáu moät böôùc heát söùc quan troïng ñeå Vieät Nam
Daân chuû Coäng hoøa cuûng coá laäp tröôøng cuûa mình treân tröôøng chính trò quoác teá.
Tuy vaäy, cho ñeán nay chuùng toâi chöa khaúng ñònh ñöôïc moät caùch chính xaùc
veà thôøi gian chuyeán ñi hai nöôùc cuûa Chuû tòch Hoà Chí Minh, vì tö lieäu lieân quan
tôùi söï kieän naøy quaù ít. Nhöng vöøa roài Löu tröõ Quoác gia Nga veà lòch söû xaõ hoäi-
chính trò (RGASPI) ñaõ coâng boá moät soá thö cuûa Chuû tòch Hoà Chí Minh vaø Xtalin
trong thôøi gian 1950-1952, neân chuùng toâi coù theå khaúng ñònh ñöôïc moät soá ñoaïn
trong chuyeán ñi cuûa Chuû tòch Hoà Chí Minh. Trong baøi naøy, ngöôøi vieát chuû yeáu
caên cöù vaøo tö lieäu ñöôïc coâng boá taïi Nga, seõ trình baøy veà moät soá ñieàu ñaõ xaùc ñònh
ñöôïc vaø chöa xaùc ñònh ñöôïc ñeå goùp phaàn laøm roõ haønh trình coù yù nghóa lòch söû
quan troïng naøy.
II. HAØNH TRÌNH ÑI TÔÙI MAÙTXCÔVA: VIEÄT BAÉC - BAÉC KINH - MAÙTXCÔVA
Veà ngaøy giôø cuoäc gaëp gôõ giöõa Chuû tòch Hoà Chí Minh vaø Xtalin taïi Maùtxcôva,
töø laâu ñaõ coù hai yù kieán khaùc nhau: Thaùng 12-1949 vaø thaùng 2-1950(1). Nhöng theo
phaân tích rieâng cuûa ngöôøi vieát baøi vieát naøy, cuoäc gaëp gôõ taïi Maùtxcôva vaøo thaùng
12-1949 laø hoaøn toaøn khoâng theå coù ñöôïc bôûi caùc lyù do sau ñaây:
* Giaùo sö, Tieán só, Ñaïi hoïc Ngoaïi ngöõ Tokyo. Nhaät Baûn.
303
1) OÂng Leâ Vaên Hieán, Boä tröôûng Boä Taøi chính luùc baáy giôø, trong nhaät kyù rieâng
cuûa mình khoâng ñeà caäp ñeán hoaït ñoäng coâng taùc cuï theå cuûa Chuû tòch Hoà Chí
Minh trong thôøi gian töø ngaøy 20-12-1949 ñeán ngaøy 10-4-1950(2).Theâm vaøo ñoù, hoài
aáy phaûi maát 17 ngaøy ñi boä töø caên cöù Vieät Baéc tôùi bieân giôùi Vieät Nam - Trung
Quoác trong hoaøn caûnh cöïc kyø khoù khaên(3), bôûi bò quaân ñoäi Phaùp theo doõi, bao
vaây. Vì theá neân khoù maø thöïc hieän ñöôïc cuoäc gaëp gôõ giöõa Chuû tòch Hoà Chí Minh
vaø Xtalin trong thaùng 12-1949.
2) Vöøa roài Löu tröõ Quoác gia Nga ñaõ coâng boá moät soá thö cuûa Chuû tòch Hoà Chí
Minh vaø Xtalin trong thôøi gian 1950-1952, trong ñoù coù tö lieäu coù theå goùp phaàn
vaøo vieäc xaùc ñònh ngaøy giôø Chuû tòch Hoà Chí Minh ñaõ coù maët taïi Maùt xcôva. Sau
ñaây laø noäi dung chính cuûa moät soá tö lieäu lieân quan tôùi ñieàu ñoù.
Thöù nhaát laø ñieän baùo ñeà ngaøy 1-2-1950 do Vishinski, Boä tröôûng Boä Ngoaïi giao
Lieân Xoâ, göûi tôùi Shibaev, Ñaïi söù Lieân Xoâ taïi Baéc Kinh, trong ñoù Vishinski chuyeån
lôøi Xtalin göûi tôùi Chuû tòch Hoà Chí Minh:
“Ñoàng chí Hoà Chí Minh
Caùch ñaây maáy hoâm, ñoàng chí Mao Traïch Ñoâng ñaõ cho toâi bieát raèng ñoàng chí
coù yù muoán ñeán thaêm Maùtxcôva moät caùch bí maät. Toâi ñaõ traû lôøi raèng phía toâi thì
khoâng coù yù kieán gì phaûn ñoái ñeà nghò ñoù. Maëc duø Lieân Xoâ ñaõ coâng nhaän Vieät Nam
nhöng neáu ñoàng chí khoâng thay ñoåi keá hoaïch sang thaêm Maùt xcôva thì toâi raát
mong ñöôïc tieáp ñoàng chí taïi Maùtxcôva.
Philippov”(4) [nguyeân baûn tieáng Nga - K.H]
Tuy vaäy, neáu chæ coù tö lieäu naøy thì chöa ñuû ñeå khaúng ñònh raèng, Chuû tòch Hoà
Chí Minh ñang ôû laïi Baéc Kinh vaøo ngaøy 1-2-1950 bôûi vì chuùng toâi vaãn khoâng theå
loaïi tröø khaû naêng ngöôøi ñaùnh ñieän ñaõ ghi nhaàm ngaøy giôø. Veà vaán ñeà naøy, chuùng
toâi phaûi tham khaûo moät soá tö lieäu khaùc ñeå khaúng ñònh raèng ñuùng laø vaøo thaùng
2-1950 Chuû tòch Hoà Chí Minh ñang treân ñöôøng ñi tôùi Maùtxcôva qua Baéc Kinh.
Theo nieân bieåu cuûa Löu Thieáu Kyø, ngöôøi phuï traùch veà chuyeán ñi cuûa Chuû tòch
Hoà Chí Minh luùc baáy giôø, thì “theo yeâu caàu cuûa Chuû tòch Hoà Chí Minh, Löu Thieáu
Kyø ñaõ giuùp Chuû tòch Hoà Chí Minh leân taøu hoûa ñi Maùtxcôva ñeâm ngaøy 3-2-1950. Böùc
ñieän ñeà ngaøy 7-2-1950”(5), Chuû tòch Hoà Chí Minh ñaõ göûi Xtalin töø thaønh phoá Chita laø
moät thaønh phoá trong khu vöïc Xibeâri naèm gaàn bieân giôùi Lieân Xoâ - Trung Quoác. Trong
ñoù chuû yeáu Chuû tòch Hoà Chí Minh xin yù kieán cuûa Xtalin veà hình thöùc cuûa chuyeán ñi
thaêm Maùtxcôva cuûa mình: bí maät hay chính thöùc. Trong ñoù coù ñoaïn nhö sau:
“Vaøo ngaøy 3 thaùng 2 toâi ñaõ qua voâ tuyeán ñieän xin yù kieán cuûa Ban Chaáp haønh
Trung öông Ñaûng Coäng saûn Vieät Nam veà tính chaát cuoäc ñi thaêm Maùtxcôva cuûa toâi.
Nhöng sôùm nhaát cuõng seõ maát 10 ngaøy ñeå tôùi ñöôïc Maùtxcôva”(6) [nguyeân baûn tieáng
Nga - K.H. Coù moät ñieàu bí maät raát thuù vò laø Chuû tòch Hoà Chí Minh ghi teân Ñaûng
laø Ñaûng Coäng saûn Vieät Nam. Noùi chính xaùc, naêm 1950 teân Ñaûng vaãn laø Ñaûng
Coäng saûn Ñoâng Döông. Nhöng veà vaán ñeà naøy thì ngöôøi vieát baøi naøy seõ ñeà caäp
ñeán vaøo dòp khaùc neân ôû ñaây chæ neâu söï thaät].
304
HAØNH TRÌNH ÑI TÔÙI MAÙTXCÔVA: VEÀ CHUYEÁN ÑI THAÊM LIEÂN XOÂ...
So saùnh moät soá tö lieäu keå treân vôùi nhau, chuùng ta coù theå xaùc ñònh ñöôïc raèng:
- Ñaàu thaùng 2-1950, Chuû tòch Hoà Chí Minh ñaõ ôû laïi Baéc Kinh vôùi söï giuùp ñôõ
cuûa Löu Thieáu Kyø.
- Ngaøy 3-2-1950, Chuû tòch Hoà Chí Minh ñaõ leân taøu hoûa rôøi Baéc Kinh leân
ñöôøng ñi thaêm Maùtxcôva. Tröôùc khi rôøi Baéc Kinh, Chuû tòch Hoà Chí Minh ñaõ göûi
ñieän cho Ban Chaáp haønh Trung öông Ñaûng. Ngaøy 7-2-1950, treân ñöôøng ñi
Maùtxcôva Chuû tòch Hoà Chí Minh ñaõ gheù qua Chita vaø ñaùnh ñieän cho Xtalin.
Nhöõng tö lieäu treân ñaây chöùng toû raèng ñaàu thaùng 2-1950, Chuû tòch Hoà Chí
Minh ñaõ rôøi Baéc Kinh leân ñöôøng ñi Maùtxcôva. Noùi chung, hoài ñoù taøu hoûa ñi töø
Baéc Kinh ñeán Maùtxcôva maát 10 ngaøy. Neáu theá thì chuùng toâi coù theå ñoaùn ñöôïc
raèng khoaûng ngaøy 13-2-1950, Chuû tòch Hoà Chí Minh ñaõ ñaët chaân tôùi Maùtxcôva.
Ngaøy giôø ñoù hoaøn toaøn phuø hôïp vôùi thôøi haïn maø Ban Chaáp haønh Trung öông
Ñaûng ñeà nghò vôùi Chuû tòch Hoà Chí Minh nhö Ngöôøi ñaõ neâu trong böùc ñieän göûi
Xtalin. Khoâng nhöõng theá ngaøy giôø ñoù coøn phuø hôïp vôùi hoài töôûng cuûa Nguõ Tu
Quyeàn (Wu Xiu Quan), caùn boä ngoaïi giao Trung Quoác töøng tham gia vaøo vieäc
kyù keát Hieäp öôùc Trung Quoác - Lieân Xoâ) taïi Maùtxcôva töø thaùng 12-1949 ñeán thaùng
2-1950. Theo Nguõ Tu Quyeàn giôùi thieäu, sau buoåi leã kyù keát Hieäp öôùc vaøo ngaøy
14-2-1950, hai buoåi lieân hoan ñaõ ñöôïc toå chöùc lieàn nhau. Thöù nhaát laø buoåi lieân
hoan ngaøy 14 thaùng 2 do Vöông Giaù Töôøng (Wang Jia Xiang), Ñaïi söù Trung Quoác
taïi Lieân Xoâ luùc baáy giôø chuû trì; thöù hai laø buoåi lieân hoan ngaøy 16 thaùng 2 do
Chính phuû Lieân Xoâ chuû trì taïi Ñieän Kremli. Theo Nguõ Tu Quyeàn keå thì “Luùc baáy
giôø ñoàng chí Hoà Chí Minh, laõnh tuï Vieät Nam, ñang ôû Maùtxcôva, cuõng tham döï
lieân hoan”, maëc duø Nguõ Tu Quyeàn khoâng ghi roõ Chuû tòch Hoà Chí Minh ñaõ tham
döï lieân hoan ngaøy naøo(7).
Nhö vaäy, chuùng toâi coù theå xaùc ñònh ñöôïc moät ñoaïn trong haønh trình cuûa Chuû
tòch Hoà Chí Minh ñi tôùi Maùtxcôva laø: Baéc Kinh - Chita - Maùtxcôva. Coøn veà ñoaïn
töø caên cöù Vieät Baéc ñeán Baéc Kinh thì chöa coù tö lieäu goác nhö Löu tröõ Nga ñaõ coâng
boá. Nhöng so saùnh ñoái chieáu caùc taùc phaåm nhö Nhaät kyù cuûa Leâ Vaên Hieán, Nieân
bieåu Löu Thieáu Kyø vaø Hoà Chí Minh bieân nieân tieåu söû, chuùng toâi coù theå ruùt ra keát
luaän nhö sau:
Cuoái naêm 1949 hoaëc ñaàu thaùng 1-1950, Chuû tòch Hoà Chí Minh rôøi caên cöù
Vieät Baéc ñi boä ñeán khu vöïc bieân giôùi Vieät Nam - Trung Quoác. Vaøo ngaøy 19-1-
1950, Chuû tòch Hoà Chí Minh ôû Phuïc Hoøa (Cao Baèng) vöôït bieân giôùi sang Thuûy
Khaåu (Quaûng Taây). Sau ñoù, vôùi söï giuùp ñôõ cuûa Ñaûng Coäng saûn vaø Quaân ñoäi
Trung Quoác, Chuû tòch Hoà Chí Minh ñi qua Nam Ninh tôùi Baéc Kinh vaøo cuoái
thaùng 1-1950.
III. HAØNH TRÌNH ÑI TÖØ MAÙTXCÔVA VEÀ NÖÔÙC
Veà ñoaïn ñöôøng töø Maùtxcôva veà tôùi Vieät Baéc coù nhieàu ñieàu chöa roõ, hôn nöõa
laïi coù maáy yù kieán khaùc nhau. Vaán ñeà thöù nhaát laø: Chuû tòch Hoà Chí Minh ñaõ gaëp
Xtalin vaøo ngaøy naøo vaø ôû ñaâu? Veà noäi dung chi tieát cuûa cuoäc gaëp gôõ giöõa Chuû
305
tòch Hoà Chí Minh vaø Xtalin thì caùc hoài kyù cuûa Ñaïi töôùng Voõ Nguyeân Giaùp, nhaø
thô Toá Höõu, oâng Khôruùtsoáp ñeàu ñeà caäp tôùi nhöng khoâng ai neâu leân ngaøy giôø vaø
ñòa ñieåm cuï theå(8). Chuùng toâi chæ bieát ñöôïc cuoäc gaëp gôõ giöõa hai vò laõnh ñaïo
khoâng phaûi chæ coù moät laàn maø coù vaøi laàn. Veà ngaøy giôø thì chuùng toâi chæ ñoaùn
ñöôïc laø trong thaùng 2 (töø ngaøy 13 ñeán cuoái thaùng 2-1950). Coøn veà ñòa ñieåm gaëp
gôõ, coù khaû naêng Xtalin tieáp Chuû tòch Hoà Chí Minh ôû bieät thöï rieâng taïi Kuntsevo,
nôi Xtalin hay tieáp khaùch quyù hoaëc nhöõng nhaân vaät quan troïng, bôûi vì chuùng toâi
khoâng tìm ñöôïc teân cuûa Chuû tòch Hoà Chí Minh trong danh saùch khaùch vaøo thaêm
phoøng laøm vieäc cuûa Xtalin taïi Ñieän Kremli(9).
Veà vaán ñeà thöù hai: Chuû tòch Hoà Chí Minh ñaõ ôû laïi Maùtxcôva bao laâu vaø rôøi
Maùtxcôva leân ñöôøng veà nöôùc töø ngaøy naøo? Vaán ñeà naøy coù nhieàu yù kieán khaùc nhau
nhö sau:
- YÙ kieán thöù nhaát: Chuû tòch Hoà Chí Minh rôøi Maùtxcôva quay trôû laïi Baéc Kinh
sôùm hôn Chu AÂn Lai, coù nghóa laø Chuû tòch Hoà Chí Minh ñaõ rôøi Maùtxcôva tröôùc
ngaøy 17-2-1950(10).
- YÙ kieán thöù hai: Chuû tòch Hoà Chí Minh ñaõ cuøng Ñoaøn ñaïi bieåu Ñaûng vaø Chính
phuû Trung Quoác ñöùng ñaàu laø Chuû tòch Mao Traïch Ñoâng leân ñöôøng veà nöôùc vaø
gheù qua caùc thaønh phoá ôû khu vöïc Xibeâri tham quan roài veà tôùi Baéc Kinh vaøo ngaøy
4 thaùng 3. Theo yù kieán naøy thì Chuû tòch Hoà Chí Minh ñaõ rôøi Maùtxcôva vaøo ngaøy
17-2-1950(11).
- YÙ kieán thöù ba: Khoaûng cuoái thaùng 2-1950, “taïi Maùtxcôva, Chuû tòch Hoà Chí
Minh gaëp gôõ ñaïi dieän Ñaûng Coäng saûn Phaùp vaø nhieàu toå chöùc quoác teá ñeå tranh
thuû söï ñoàng tình vaø uûng hoä cuûa caùc löïc löôïng tieán boä treân theá giôùi ñoái vôùi cuoäc
chieán ñaáu chính nghóa cuûa nhaân daân Vieät Nam”(12).
Ngöôøi vieát baøi naøy cho raèng trong maáy yù kieán keå treân thì yù kieán thöù ba laø
hôïp lyù nhaát. Neáu ñeå yù tôùi moät soá keát quaû ñaït ñöôïc trong phaàn I cuûa baøi naøy,
theo yù kieán thöù nhaát vaø thöù hai keå treân thì raát coù theå Chuû tòch Hoà Chí Minh ôû
laïi Maùtxcôva chæ ñöôïc 3 - 4 ngaøy roài phaûi veà nöôùc. ÔÛ ñaây chuùng ta caàn nhôù laïi
muïc ñích chuyeán ñi cuûa Chuû tòch Hoà Chí Minh laø gì. Ñaïi töôùng Voõ Nguyeân Giaùp
giaûi thích veà söï caàn thieát cuûa chuyeán ñi naøy nhö sau:
“Roài khaùng chieán toaøn quoác buøng noå. Khoâng rieâng moái lieân heä vôùi phong traøo
coäng saûn maø moái lieân heä cuûa ta vôùi theá giôùi beân ngoaøi haàu nhö bò giaùn ñoaïn.
Khaùng chieán ñang chuyeån qua moät khuùc ngoaët môùi. Ta caàn thoâng baùo vôùi phong
traøo veà tình hình caùch maïng Ñoâng Döông trong nhöõng naêm qua cuøng vôùi nhöõng
bieán chuyeån môùi, ñeå tranh thuû söï ñoàng tình vaø giuùp ñôõ, phoái hôïp”(13).
Nhö vaäy, roõ raøng chuyeán ñi naøy coù muïc ñích môû ñöôøng tieáp teá quoác teá, noái
lieàn Vieät Nam vôùi Trung Quoác, Lieân Xoâ vaø caùc nöôùc khaùc. Neáu theá thì lieäu ba
boán ngaøy taïi Thuû ñoâ cuûa Lieân Xoâ coù ñuû ñeå Chuû tòch Hoà Chí Minh thöïc hieän muïc
ñích ñoù khoâng? Vaø yù nghóa quan troïng cuûa chuyeán ñi thaêm quan caùc thaønh phoá
khu vöïc Xibeâri trong khoaûng hai tuaàn ôû choã naøo? Tuy vaäy, ñaùng tieác laø cho ñeán
306
HAØNH TRÌNH ÑI TÔÙI MAÙTXCÔVA: VEÀ CHUYEÁN ÑI THAÊM LIEÂN XOÂ...
nay chöa ñöôïc coâng boá tö lieäu noùi roõ haønh trình veà nöôùc cuûa Chuû tòch Hoà Chí
Minh, neân yù kieán treân ñaây cuûa ngöôøi vieát baøi naøy mang tính chaát suy ñoaùn, khoâng
phaûi ngoaøi phaïm vi giaû thuyeát.
Sau khi rôøi Baéc Kinh leân ñöôøng veà nöôùc, Chuû tòch Hoà Chí Minh vöøa ñi ñöôøng
vöøa laøm thô chöõ Haùn ñeà ngaøy thaùng neân chuùng toâi coù theå naém ñöôïc ñòa ñieåm
vaø ngaøy giôø cuï theå veà ñoaïn ñöôøng töø Baéc Kinh ñeán khu vöïc bieân giôùi Trung
Quoác - Vieät Nam:
- “Ly Baéc Kinh” (11-3-1950)
- “Quaù Hoà Baéc” (12-3-1950)
- “Thaäp tam baûo, quaù Tröôøng Sa” (13-3-1950)
- “Ngoï quaù Thieân Giang” (17-3-1950)
- “Caän Long Chaâu” (19-3-1950)
Neáu Chuû tòch Hoà Chí Minh ôû khu vöïc bieân giôùi ñi boä veà caên cöù Vieät Baéc laïi
maát 17 ngaøy thì chuùng toâi coù theå ñoaùn ñöôïc raèng ñaàu thaùng 4-1950, Chuû tòch Hoà
Chí Minh môùi veà tôùi caên cöù Vieät Baéc. Ñuùng nhö trong hoài kyù Chieán ñaáu trong
voøng vaây cuûa Ñaïi töôùng Voõ Nguyeân Giaùp coù ñoaïn vieát: “Thöôïng tuaàn thaùng Tö,
ñöôïc tin Baùc töø nöôùc ngoaøi trôû veà, saép tôùi cô quan Boä Toång tö leänh. Chuùng toâi ra
ñoùn Baùc ôû cöûa röøng. Baùc raát nghieâm troïng vieäc giöõ bí maät”.
Vaøo thaùng 4-1950, Leâ Vaên Hieán môùi baét ñaàu ghi laïi hoaït ñoäng cuûa Chuû tòch
Hoà Chí Minh sau 3 thaùng “vaéng maët”:
“10-4-1950 (Ñaûng ñoaøn - K.H.) tieáp tuïc caû buoåi mai. Chuû tòch Hoà Chí Minh
ñeán noùi roõ theâm veà vaán ñeà ngoaïi giao vaø vieän trôï.
Sau maáy thaùng vaéng maët, Cuï vaãn khoûe maïnh, tuy ngöôøi coù gaày hôn moät tyù.
Töø hai giôø chieàu, Hoäi ñoàng Chính phuû baét ñaàu döôùi söï chuû toïa cuûa Hoà Chuû tòch.
Raát nhieàu vaán ñeà, nhöõng vieäc lôùn...”.
Nhö vaäy, chuùng toâi coù theå khaúng ñònh ñöôïc raèng ñaàu thaùng 4-1950, Chuû tòch
Hoà Chí Minh ñaõ veà tôùi caên cöù Vieät Baéc tieáp tuïc laõnh ñaïo Ñaûng vaø Chính phuû.
IV. KEÁT LUAÄN
Döïa vaøo moät soá phaân tích ñaõ keå treân, chuùng toâi coù theå suy ñoaùn veà haønh trình
ñi tôùi Maùtxcôva cuûa Chuû tòch Hoà Chí Minh vaøo ñaàu naêm 1950 ñaïi khaùi nhö sau:
Cuoái thaùng 12-1949 hoaëc ñaàu thaùng 1-1950, Chuû tòch Hoà Chí Minh rôøi caên cöù
Vieät Baéc leân ñöôøng ñi thaêm Baéc Kinh vaø Maùtxcôva.
Khoaûng ngaøy 19 thaùng 1: Chuû tòch Hoà Chí Minh vöôït bieân giôùi töø Phuïc Hoøa
(Cao Baèng) sang Thuûy Khaåu (Trung Quoác).
Khoaûng cuoái thaùng 1: Chuû tòch Hoà Chí Minh tôùi Baéc Kinh.
307
Ngaøy 3 thaùng 2: Chuû tòch Hoà Chí Minh rôøi Baéc Kinh leân ñöôøng ñi Maùtxcôva
(baèng taàu hoûa).
Ngaøy 7 thaùng 2: Chuû tòch Hoà Chí Minh ôû thaønh phoá Chita ñaùnh ñieän cho
Xtalin.
Khoaûng ngaøy 13 thaùng 2: Chuû tòch Hoà Chí Minh ñeán Maùtxcôva.
Khoaûng cuoái thaùng 2: Chuû tòch Hoà Chí Minh rôøi Maùtxcôva leân ñöôøng veà nöôùc.
Ñaàu thaùng 3: Chuû tòch Hoà Chí Minh laïi qua Baéc Kinh.
Ngaøy 11 thaùng 3: Chuû tòch Hoà Chí Minh rôøi Baéc Kinh leân ñöôøng veà nöôùc.
Haï tuaàn thaùng 3 (khoaûng sau ngaøy 19-3): Chuû tòch Hoà Chí Minh veà tôùi khu
vöïc bieân giôùi Trung Quoác - Vieät Nam.
Ñaàu thaùng 4: Chuû tòch Hoà Chí Minh trôû veà caên cöù Vieät Baéc.
CHUÙ THÍCH
1. Caùc tö lieäu sau ñaây ñeàu ghi raèng, cuoäc gaëp gôõ ñaõ ñöôïc thöïc hieän vaøo thaùng 12-1949:
- Ban Nghieân cöùu Lòch söû Ñaûng Trung öông, Lòch söû Ñaûng Coäng saûn Vieät Nam (sô thaûo), taäp I. Nxb
Söï thaät, Haø Noäi 1981, tr. 596-597.
- Institut marksizma-leninizma pri TsK KPSS, Institut marksizma-leninizma pri TsK KPV, Internatsional’noe
sotrudnichestvo KPSS I KPV, Moskva: Izdatel’stvo politicheskoi literaturyi, 1987, s. 189.
- M.S. Kapitsa, Naraznyikh parallelyakh, Moskva, AO Kniga i Biznes, 1996, s. 258, 230.
Coøn laáy lyù thuyeát thaùng 2-1950 laø:
Vieän Nghieân cöùu chuû nghóa Maùc-Leânin vaø tö töôûng Hoà Chí Minh, Hoà Chí Minh bieân nieân tieåu söû, taäp
4. Nxb Chính trò Quoác gia, Haø Noäi 1994, tr. 403-408.
2. Leâ Vaên Hieán, Nhaät kyù cuûa moät Boä tröôûng, taäp II. Nxb Ñaø Naüng, Ñaø Naüng 1995, tr. 160-217.
3. Zhong gong zhong yang wen xian yan jiu shi, Liu Shao Qi nian pu, xia quan 1996. Beijing Zhong yang
wen xian chu ban she, tr. 241.
4. RGASPI f.558 op.11 d.295 l.l. Philippov laø bí danh cuûa Xtalin.
5. Liu Shao Qi nian pu, 1996, tr. 241.
6. RGASPI f. 558 op.11 d.295 1.2.
7. Wy Xiu Quan 1983, Zai Wai jiao bu ba nian de jing li (1950.1 - 1958.10), Beijing: Shi jie zhi shi chu
ban she, p. 13.
8. Voõ Nguyeân Giaùp, Chieán ñaáu trong voøng vaây. Nxb Quaân ñoäi nhaân daân, Haø Noäi 1995, tr. 411-413.
Voõ Nguyeân Giaùp, Ñöôøng tôùi Ñieän Bieân Phuû. Nxb Quaân ñoäi nhaân daân, 1999, tr. 14-16.
Toá Höõu, Voõ Nguyeân Giaùp, Nhôù laïi moät thôøi. Nxb Hoäi nhaø vaên, 2000, tr. 269-271.
Khrushchev 1999. N.S. Vremya, Lyudi Vlast. Kniga 3, Moskva: Moskovskie novosti, s. 114-115.
9. “Posetiteli kremlevskogo kabineta I.V. Stalina: 1950-1953”, Istoricheskii archiv, No.1/1997, s. 7-8.
10. Huang Zheng 1987, Hu Zhi Ming yu Zhong Guo, Beijing: Jie fang jun chu ba she, tr. 125-126.
11. Wu Xiu Quan 1983, Zai Wai jiao bu ba nian de jing li (1950.1 - 1958.10), Sñd., tr. 16.
12. Vieän Nghieân cöùu chuû nghóa Maùc-Leânin vaø tö töôûng Hoà Chí Minh 1994, Hoà Chí Minh bieân nieân tieåu
söû, taäp 4. Sñd, tr. 405-408.
13. Guang Xi She hui ke xue yuan 1995, Hu Zhi Ming zhu xi Zhong Guo, Beijing: Zhong guo da bai ke
quan shu chu ban she, tr. 162-164.
308
TÌM HIEÅU THEÂM VEÀ QUAÙ TRÌNH
TÖØ TAÁT THAØNH ÑEÁN NGUYEÃN AÙI QUOÁC
(Qua khai thaùc caùc taøi lieäu môùi veà nhoùm yeâu nöôùc
ngöôøi Vieät taïi Phaùp ñaàu theá kyû XX)
Leâ Thò Kinh (töùc Phan Thò Minh)*
1. Vôùi vai troø vò trí vaø uy danh cuûa Hoà Chuû tòch, moïi ngöôøi Vieät Nam cuõng nhö baïn
beø theá giôùi vaø caùc nhaø nghieân cöùu veà Vieät Nam ñeàu muoán bieát töôøng taän veà cuoäc ñôøi
cuûa Ngöôøi
Nhieàu nhaø hoaït ñoäng ñeán cuoái ñôøi thöôøng töï vieát hay keå laïi hoài kyù veà quaù
trình hoaït ñoäng tröôùc ñaây… Hoà Chuû tòch laø moät ngoaïi leä: vôùi moät quyeát taâm saét
ñaù vaø moät nghò löïc phi thöôøng, Ngöôøi ñaõ giöõ troïn veïn quyeát ñònh khoâng vieát hoài
kyù, cuõng khoâng noùi chính thöùc veà quaù trình hoaït ñoäng vaø nhöõng moái quan heä
cuûa ngöôøi tröôùc ñaây. OÂng Vuõ Kyø, thö kyù rieâng cuûa Ngöôøi cho bieát: “Heã tröïc tieáp
hoûi Baùc thöôøng traùnh khoâng traû lôøi. Caùc vò laõnh ñaïo thöôøng nhaéc chuùng toâi tìm
caùch gôïi chuyeän vaø coá nhôù ñeå ghi laïi... Neáu Baùc thaáy ñöa giaáy buùt ra laø thoâi khoâng
noùi nöõa. Ñònh boá trí maùy ghi aâm ghi troäm cuõng khoâng ñöôïc…”
Moät taùc phaåm nhoû chaép noái nhöõng maãu chuyeän nhö vaäy ñaõ ñöôïc vieát ra naêm
1948 vôùi buùt danh Traàn Daân Tieân. Taøi lieäu ñöôïc ñaùnh giaù laø chính xaùc ngoaïi tröø
vaøi sai soùt nhoû, oâng Vuõ Kyø cho bieát chính Hoà Chuû tòch ñaõ phaùt hieän: “Saùch vieát
laø mình sang Lieân Xoâ Leâ-nin ñaõ maát laø khoâng ñuùng, vì mình coøn döï tang leã cuûa
Ngöôøi kia maø! ”.
Trong qua trình söu taàm taøi lieäu veà Phan Chaâu Trinh toâi ñöôïc may maén tìm
ra moät soá chöùng cöù: Töø nhöõng chi tieát trong hoà sô maät cuûa Phaùp veà nhöõng vò
hoaït ñoäng cuøng thôøi ñem ñoái chieáu vôùi nhöõng chi tieát ñaõ ñöôïc phaùt hieän qua söû
lieäu ñaùng tin caäy trong nöôùc vaø nöôùc ngoaøi so saùnh vôùi nhöõng taøi lieäu ñaõ ñöôïc
löu tröõ tröôùc ñaây, toâi xin maïnh daïn ruùt ra moät soá keát luaän. Tröôùc heát, xin noùi ñaây
laø nhöõng vaán ñeà quaù lôùn, lieân quan ñeán nhöõng nhaân vaät quaù lôùn, toâi chæ xin goùp
moät soá tö lieäu ñeå caùc nhaø nghieân cöùu tham khaûo.
Keát luaän chung cuûa toâi laø:
Töø moät thanh nieân ôû thuoäc ñòa, hoïc haønh ban ñaàu coù phaàn dang dôû, Hoà Chuû
tòch ñaõ lao vaøo cuoäc soáng, luoân töï löïc lao ñoäng, tìm toøi, hoïc hoûi, reøn luyeän khoâng
ngöøng, laøm giaøu theâm kieán thöùc moïi maët, luoân suy nghó ñeå tìm ra con ñöôøng toát
* Thaønh phoá Ñaø Naüng. Vieät Nam.
309
nhaát cho daân toäc, nhöng ñeå trôû thaønh moät chính khaùch ôû ñòa baøn Phaùp roài trôû
thaønh laõnh tuï cuûa daân toäc ta, Hoà Chuû tòch ñaõ tranh thuû ñöôïc söï giuùp ñôõ cuûa moät
soá ngöôøi ñi tröôùc.
Ñeå môû ñaàu Hoà Chuû tòch ñaõ coù moái quan heä khaêng khít vôùi caû nhoùm yeâu nöôùc
taïi Phaùp hoài ñaàu theá kyû, ñaõ ñöôïc hoï ñoùn tieáp, baûo veä vaø taïo ñieàu kieän giuùp Ngöôøi
hoaøn thieän trí tueä vaø kieán thöùc, töø Taát Thaønh trôû neân Nguyeãn AÙi Quoác.
2. Tröôùc tieân vôùi Phan Chaâu Trinh, Hoà Chuû tòch ñaõ coù moái quan heä gaàn nhö ruoät
thòt
Ngöôøi luoân goïi cuï Phan laø nghò baù (Baùc toân kính) vaø töï xöng laø cuoàng ñieät
(ngöôøi chaùu haêng say). Thaân sinh ngöôøi laø ñoàng khoa vaø baïn thaân cuûa cuï Phan,
Ngöôøi ñaõ sôùm tieáp xuùc vôùi cuï, ñöôïc thöông yeâu vì toá chaát thoâng minh, dónh ngoä
vaø caûnh sôùm moà coâi meï nhö cuï Phan maát meï naêm leân 8. Khi nhaéc nhöõng noäi
dung treân, nguyeân coá vaán Phaïm Vaên Ñoàng vaø oâng Vuõ Kyø ñaõ khaúng ñònh theâm
lôøi cuûa Hoà Chuû tòch: Ñi Phaùp laø döïa vaøo söï gôïi yù vaø höôùng daãn cuûa cuï, sang ñeán
nôi laø tranh thuû gaëp gôõ, ñi ñaâu cuõng coù thö töø baøn baïc vôùi cuï vaø ñöôïc cuï traû lôøi
chu ñaùo...
Hoà sô Phan Chaâu Trinh cho bieát, ngoùt 1 naêm tröôùc khi rôøi Coân Ñaûo, cuï Phan
ñaõ maät baùo cho cuï Traàn Ñình Phieân ôû coâng ty Lieân Thaønh - Phan Thieát, khaû naêng
ñöôïc veà vaø ñaõ tích cöïc chuaån bò cho vieäc xin ñi Phaùp.
Thaùng 1-1910, cuï Sinh Huy bò baõi chöùc chæ sau 7 thaùng laøm tri huyeän. Hai
con trai phaûi thoâi hoïc, kieám vieäc laøm. Trong naêm 1910, Taát Thaønh 19 tuoåi ñaõ
rôøi Hueá vaøo laøm phuï giaùo ôû tröôøng Duïc Thanh vôùi möùc löông 8 ñoàng/thaùng. Hoà
sô löu 1 ñôn cuï Sinh Huy göûi cho khaâm söù Trung Kyø ñaàu naêm 1911 xin vaøo Bình
Thuaän vaø Gia Ñònh-Saøi Goøn “ñeå kieám vieäc laøm” .
Theo maät baùo cuûa maät thaùm Trung Kyø thì “cuï Sinh Huy tuoàng nhö ñònh vaøo
gaëp Taát Thaønh ñeå cuøng ñi gaëp Phan Chaâu Trinh”. Ñaõ coù ñieän cho Phan Thieát
chaën cuï Sinh Huy laïi nhöng khoâng kòp, ñaõ thoâng baùo laïi: Ngaøy 26 thaùng 2, cuï
ñaõ xuoáng taøu vaøo Nam taïi Ñaø Naüng…
Hoà sô Phan Chaâu Trinh cho pheùp ñoaùn laø tröôùc ngaøy 25-3-1911 cuï Sinh Huy
ñaõ cuøng vôùi Taát Thaønh gaëp cuï Phan taïi Myõ Tho, taïi nhaø oâng Boä Vaân (töùc Nguyeãn
Töû Vaân ôû gaàn caàu Dyõ) vì ngaøy 25-3-1911 cuï Phan ñaõ cuøng con leân Saøi Goøn ñeå
ngaøy 1-4-1911 xuoáng taøu ñi Phaùp .Hôn hai thaùng sau, ngaøy 5-6-1911, Taát Thaønh
cuõng rôøi caûng Nhaø Roàng ñi Phaùp.
Ngaøy 15-7-1911, Taát Thaønh ñeán caûng Le Havre caùch Paris ñoä 100 km, ñöôïc
löu truù laïi hôn 40 ngaøy ôû nhaø chuû taøu ôû ngoaïi oâ thaønh phoá caûng naøy. Luùc ñoù cuï
Phan vaø con ñang ôû oån ñònh taïi 1 kyù tuùc xaù ñaïi hoïc ñeå hoaøn thaønh moät baûn ñieàu
traàn cho Boä thuoäc ñòa. Chaéc chaén trong thôøi gian naøy, Taát Thaønh ñaõ nhieàu laàn
ñeán thaêm cuï Phan.
310
TÌM HIEÅU THEÂM VEÀ QUAÙ TRÌNH TÖØ TAÁT THAØNH ÑEÁN NGUYEÃN AÙI QUOÁC
3. Taïi nhaø Phan Chaâu Trinh ôû Paris, Taát Thaønh ñaõ gaëp gôõ, laøm quen nhöõng ngöôøi
yeâu nöôùc ñang gaàn guõi cuï Phan, ñaëc bieät laø luaät sö Phan Vaên Tröôøng, nhaø nhieáp aûnh
Khaùnh Kyù vaø sinh vieân Nguyeãn Nhö Chuyeân. Cuõng chính taïi ñaáy, ngöôøi ñaõ gaëp laïi
ngöôøi baïn cuõ laø Buøi Kyû ñang hoïc ôû tröôøng thuoäc ñòa (Buøi Kyû seõ trôû thaønh thö kyù hoäi
ñoàng baøo thaân aùi, toå chöùc yeâu nöôùc ñaàu tieân cuûa Vieät Kieàu Phaùp do Phan Vaên Tröôøng
laøm Chuû tòch vaø Phan Chaâu Trinh ñôõ ñaàu)
Chính töø cuoäc gaëp gôõ naøy ñaõ coù böùc thö Taát Thaønh göûi toång thoáng Phaùp xin
hoïc Tröôøng thuoäc ñòa ngaøy 15-9-1911 vieát töø Marseille.
Hoà sô coøn cho bieát sau ñoù Taát Thaønh coøn theo taøu trôû veà Vieät Nam vaø ñaõ
göûi thö cho cuï Sinh Huy taïi Saøi Goøn ngaøy 30-10-1911. Trôû qua Phaùp cuoái naêm
1911, bieát khoâng coù hi voïng vaøo Tröôøng thuoäc ñòa, Ngöôøi ñaõ coù keá hoaïch tieáp
tuïc lao ñoäng vaø hoïc hoûi treân caùc chuyeán taøu bieån vaø ôû ñaâu coù cô hoäi ñaët chaân
ñeán. Moät thö coøn löu laïi cuûa Ngöôøi xin gaëp Phan Chaâu Trinh ñeå “ñöôïc lôøi toân
hoái tröôùc khi leân taøu ñi chöa bieát ñaâu” cho thaáy sau thö naøy, coù nhieàu khaû
naêng ngöôøi ñaõ gaëp cuï Phan tröôùc khi theo taøu voøng chaâu Phi vaø sang Myõ.
Chuyeán ñi naøy keùo daøi ñeán muøa thu naêm 1912.
Hoà sô Phan Vaên Tröôøng coù chi tieát ñaùng löu yù laø “trong thaùng 8 naêm 1912
oâng Tröôøng ñaõ ñöa Khaùnh Kyù ñi sang Anh, khi veà coù ñem theo thö vaø card göûi
cho Phan Chaâu Trinh, kyù teân Cuoàng Ñieät.” Nhö vaäy laø hoï ñaõ ñi gaëp Taát Thaønh ôû
Anh. Coù hoà sô ghi “oâng Tröôøng ñaõ nhieàu laàn ñi Anh”.
Phan Vaên Tröôøng laø moät trí thöùc Taây hoïc uyeân baùc, thaùo vaùt vaø quen bieát roäng.
Phaûi chaêng vieäc ñaàu naêm 1913, Taát Thaønh ñeán laøm vieäc choã vua beáp ngöôøi Phaùp
Escoffier taïi khaùch saïn Crayton Court coù nhôø söï giôùi thieäu cuûa oâng Tröôøng ?...
Tröôùc heø 1913 Taát Thaønh ñaõ vieát cho Phan Chaâu Trinh: “Maáy 4 thaùng röôõi
nay, ñí laøm cho Taây, noùi tieáng Taây luoân luoân neân ôû Anh maø cuõng nhö ôû Phaùp, saép
tôùi seõ tìm ñöôïc choã hoïc tieáng Anh, maáy thaùng nöõa gaëp Baùc seõ noùi ñöôïc tieáng Anh
nhieàu nhieàu..” Nhö vaäy ta bieát Taát Thaønh ñaõ nhieàu laàn sang Phaùp thaêm Phan
Chaâu Trinh ñang bò haïn cheá ñi laïi vì söï kieåm soaùt cuûa Boä Thuoäc ñòa.
Töø nhöõng cuoäc gaëp gôõ naøy, Taát Thaønh ñaõ ñöôïc ñaùnh giaù caøng cao vaø ñaõ
hình thaønh moät keá hoaïch ñoùn tieáp Taát Thaønh sang Phaùp ñeå ñöôïc boài döôõng
veà naêng löïc vaø ñieàu kieän hoaït ñoäng
Nhöng sau vieäc cuøng nhau thaønh laäp “Hoäi ñoàng baøo thaân aùi” ñaàu naêm 1912
vaø ñaåy maïnh hoaït ñoäng baùo chí, laøm vaên kieän vaän ñoäng aân xaù cho tuø chính trò
bò baét naêm 1908… Hai vò hoï Phan bò thöïc daân baét ñaàu theo doõi chaët cheõ: OÂng
Tröôøng maát choã laøm ôû tröôøng ngoân ngöõ Phöông Ñoâng, oâng Trinh bò eùp rôøi khoûi
Paris vaø ngaên caûn tieáp xuùc vôùi ngöôøi Vieät (nhöng oâng choáng maïnh neân khoâng
thöïc hieän ñöôïc).
Naêm 1913, Phaùp chuaån bò chieán tranh vôùi Ñöùc, toång ñoäng vieân trong nöôùc vaø
moä nhieàu thanh nieân ôû thuoäc ñòa sang. Rieâng Ñoâng Döông gaàn 100.000 thanh
nieân, haàu heát laø Vieät Nam ñöôïc ñöa sang Phaùp…
311
Ngaøy 3-8-1914, Ñöùc tuyeân chieán vaø taán coâng oà aït, caû nöôùc Phaùp chuyeån sang
cheá ñoä quaân quaûn…
Caùc löïc löôïng thöïc daân baûo thuû lôïi duïng cô hoäi naøy toan tieâu dieät laõnh ñaïo phong
traøo yeâu nöôùc Vieät Nam taïi Phaùp, ñöùng ñaàu laø hai vò hoï Phan…Ngaøy 22-8-1914, Boä
thuoäc ñòa göûi coâng vaên ñeán Boä quoác phoøng toá caùo hai vò. Ngaøy 14-9-1914 caû hai vò
bò Hoäi ñoàng quaân söï soá 1 vuøng Paris baét: OÂng Trinh vaøo lao La Santeù. OÂng Tröôøng
vaøo lao Cherche-midi… Caùc thö cuûa Taát Thaønh bò tòch thu khi soaùt nhaø oâng Trinh
ñaõ bò ñaùnh giaù laø “raát khaû nghi”…
Taát Thaønh phaûi naán naù ôû laïi Anh hoïc theâm tieáng Anh vaø moät soá ngoaïi
ngöõ khaùc (Phaùp, YÙ, Taây Ban Nha,…).
Nhôø duõng khí vaø möu löôïc cuûa hai vò hoï Phan, coäng vôùi söï giuùp ñôõ cuûa baïn
beø ngöôøi Phaùp, can thieäp ñeán taän thuû töôùng Phaùp, ngoaøi ra coøn nhôø cô cheá luaät
phaùp daân chuû coøn chöa bò xoaù haún, cuoái cuøng hai vò ñaõ ñöôïc traéng aùn, ra tuø ngaøy
16-7-1915. OÂng Tröôøng trôû veà quaân nguõ vaø ñöôïc cöû veà sôû ñaïn Toulouse laøm phieân
dòch vaø daïy tieáng phaùp cho lính thôï Vieät Nam. Giôùi baûo thuû Boä thuoäc ñòa raùo
rieát ñoøi chuyeån oâng ra xa nôi coù ngöôøi Vieät Nam nhöng nhôø kheùo leùo oâng vaãn
giöõ ñöôïc choã laøm taïi ñaáy cho ñeán heát chieán tranh…
OÂng Trinh bò caét heát trôï caáp ñaõ trôû thaønh ngöôøi töï do treân ñaát Phaùp. OÂng
chuyeån sang laøm ngheà chaám söûa aûnh nhôø baøn tay quen duøng buùt loâng vaø ñöôïc
Khaùnh Kyù daïy ngheà… OÂng töï do di chuyeån treân ñaát Phaùp vôùi danh nghóa haønh
ngheà kieám soáng. OÂng hay veà caùc thaønh phoá gaàn Toulouse, nôi oâng Tröôøng laøm
vieäc… Naêm 1917, oám naëng, oâng veà naèm beänh vieän ôû Paris gaàn 3 thaùng. khoûi
beänh laïi ñi hoaït ñoäng laïi.
4. Chieán tranh vaø tuø toäi chæ coù theå trì hoaõn nhöng khoâng ngaên chaën ñöôïc keá hoaïch
cuûa nhoùm yeâu nöôùc giuùp Taát Thaønh trôû neân truï coät cuûa phong traøo yeâu nöôùc taïi Phaùp
vaø laõnh tuï daân toäc sau naøy
Chaéc chaén, hoï ñaõ cuøng nhau sôùm xaùc ñònh ñòa baøn toái öu ñeå vaän ñoäng chính
trò nhaèm hình thaønh phong traøo yeâu nöôùc maïnh vaø taùc ñoäng veà Vieät Nam laø ñaát
Phaùp, hang oå cuûa keû ñoâ hoä nhöng ñoàng thôøi laïi laø caùi noâi cuûa cheá ñoä daân chuû
phöông Taây, nôi coù nhöõng ngöôøi Phaùp thieän chí haøo hieäp, coù phong traøo coâng
nhaân phaùt trieån, coù nhieàu thanh nieân Vieät Nam du hoïc hay lao ñoäng, coù nhieàu
moái lieân heä vôùi Vieät Nam…
Taát Thaønh baáy giôø ñaõ 25 tuoåi coù yù thöùc chính trò vöõng vaøng, tröôûng thaønh
vöôït baäc qua töï löïc lao ñoäng kieám soáng, ñöôïc hoïc hoûi reøn luyeän trong moâi tröôøng
cuûa caùc taøu bieån vaø hai nöôùc tö baûn lôùn Myõ, Anh, vaøo thôøi ñieåm maø chuû nghóa
Maùc baét ñaàu thöùc tænh quaàn chuùng caàn lao ôû phöông Taây. Ngoaøi voán Haùn hoïc
vöõng vaøng ñeán möùc coù theå vieát vaên kieän, laøm thi phuù, do cuï Sinh Huy daïy, Ngöôøi
ñaõ hoïc toát tieáng Anh, moät ngoân ngöõ raát thoâng duïng vaø bieát moät soá ngoaïi ngöõ
khaùc. Tieáng Phaùp cuûa Ngöôøi coù khaù hôn luùc ra ñi nhöng ñeå ñaït yeâu caàu hoaït
ñoäng chính trò ôû Phaùp caàn coù Phaùp ngöõ chuaån xaùc, thanh lòch vaø coù kieán thöùc
veà caùc maët xaõ hoäi, luaät phaùp, khoa hoïc vaø caùch öùng xöû thích hôïp…
312
Phan Vaên Tröôøng ngaøy caøng ñöôïc khaúng ñònh laø ngöôøi duy nhaát ñuû khaû naêng
giuùp Taát Thaønh: OÂng vöøa coù laäp tröôøng kieân ñònh, coù trình ñoä Phaùp vaên phaùp ngöõ
gioûi, hoaït baùt, lanh lôïi, coù kieán thöùc roäng, laïi coù kinh nghieäm sö phaïm vöõng chaéc.
Vieäc Phan Vaên Tröôøng ñöôïc laøm vieäc oån ñònh ôû sôû ñaïn Toulouse, caùch bieät
vôùi vuøng chieán tranh laø moät thuaän lôïi ñeå nhoùm yeâu nöôùc linh hoaït saép xeáp cho
Taát Thaønh sang Phaùp…
5. Nhoùm yeâu nöôùc ñaõ tuyø cô öùng bieán, baûo ñaûm bí maät, an toaøn vaø hieäu quaû tuyeät
ñoái cho keá hoaïch ñoùn tieáp vaø boài döôõng cho Taát Thaønh treân ñaát Phaùp ngay trong
chieán tranh
Ñaàu naêm 1916, sau khi Phan Vaên Tröôøng veà nhaän vieäc ôû Toulouse thì oâng
Khaùnh Kyù ñaõ ñeán boä thuoäc ñòa xin pheùp môû quaùn côm An Nam “vì ngheà aûnh eá
aåm quaù”. Salle, phaàn töû baûo thuø nhaát trong Boä thuoäc ñòa chæ khuyeân khoâng neân
nhöng khoâng caám… Coi nhö ñaõ xin pheùp roài, oâng Khaùnh Kyù môû luoân 3 quaùn
côm ôû Bordeaux, Tarbes vaø Castres laø nhöõng nôi taäp trung lính moä ngöôøi Vieät
Nam. Sau Boä thuoäc ñòa coù bieát nhöng ñaõ boû qua.
Maõi ñeán ñaàu 1921, môùi coù 1 baùo caùo cuûa Josselme, tröôûng cô quan kieåm soaùt
vuøng Marseille göûi cho Boä thuoäc ñòa vôùi noäi dung: tin töùc tình baùo cho bieát trong
thôøi kyø chieán tranh, Phan Chaâu Trinh ñaõ coäng taùc vôùi Khaùnh Kyù vaø 1 ngöôøi coù teân
laø Hai Thy ñeå kinh doanh 3 cöûa haøng aên An Nam taïi Bordeaux, Tarbes vaø Castres,
khaùch aên laø nhöõng ngöôøi lao ñoäng An Nam. Hoäi laøm aên suoân seû vaø chæ giaûi theå
sau khi ngöôøi Ñoâng Döông rôøi ñi… ”(1).
Ba quaùn côm treân naèm treân 1 voøng cung bao quanh vaø coù ñöôøng ñi laïi deã
daøng vôùi Toulouse, nôi Phan Vaên Tröôøng soáng vaø laøm vieäc. Vaø chính Salles ñaõ
nhaän xeùt “oâng Tröôøng khoâng soáng trong traïi lính maø ôû ngoaøi phoá neân coù nhöng
hoaït ñoäng ngaàm khoù bieát ñöôïc ”.
Chuùng toâi nghó Taát Thaønh coù theå vaøo baèng ñöôøng bieån qua caûng Biarritz, traø troän
vôùi soá ngöôøi Vieät taïi caùc quaùn aên ñeå yeân taâm hoïc taäp vôùi söï hoã trôï raát hieäu quaû cuûa
luaät sö Phan Vaên Tröôøng taøi gioûi vaø kín tieáng. Chaéc chaén laø moät maøng löôùi baûo veä
chu ñaùo ñaõ ñöôïc toå chöùc.Tröôøng hôïp khaån caáp, Ngöôøi coù theå thoaùt hieåm baèng ñöôøng
bieån hoaëc qua caùc ñöôøng boä sang Taây Ban Nha hoaëc Italia… (Tarbes ôû gaàn saùt bieân
giôùi phía Nam). Phan Chaâu Trinh lo saép xeáp chæ ñaïo chung, Khaùnh Kyù laø Maïnh
thöôøng quaân lo moïi nhu caàu vaät chaát… Sau naøy ñöôïc bieát laø phuï vôùi Khaùnh Kyù coøn
coù Nguyeãn Duyeân, sau chieán tranh oån ñònh vôùi 1 tieäm aûnh ôû Castres…
6. Tình hình caû nöôùc Phaùp nhanh choùng phuïc hoài daân chuû sau chieán tranh taïo ñieàu
kieän cho Taát Thaønh ra khoûi boùng toái, khoûi sôï ñoøn khuûng boá cuûa thöïc daân. Ñaëc bieät,
Hoäi nghò hoøa bình quoác teá Versailles khai maïc ñaàu 1919 cung caáp 1 cô hoäi toát ñeå nhoùm
yeâu nöôùc coù haønh ñoäng môùi
Taát Thaønh ñaõ len loûi ôû haønh lang cuûa Hoøa hoäi hoaït ñoäng vôùi caùc nhoùm daân
toäc nhö Trieàu Tieân, AÁn Ñoä, Baéc Ailen,v.v.. Ngöôøi ñaõ naûy ra saùng kieán ñöa kieán
nghò cuûa nhaân daân ta ñeán ñaïi bieåu Hoøa hoäi vaø Chính phuû Phaùp. Saùng kieán ñoù
ñöôïc hai vò hoï Phan taùn thaønh vaø cuøng chaáp buùt. Rieâng baûn tieáng Phaùp ñöôïc
Phan Vaên Tröôøng nhanh choùng thaûo ra sau khi laáy yù kieán chung.
313
Caû nhoùm huy ñoäng toaøn löïc ñeå nhaân ra haøng traêm baûn, chuyeån ñeán ñòa chæ
töøng ñaïi bieåu vaø caùc thaønh vieân chính phuû. Danh hieäu Nguyeãn AÙi Quoác ñaõ ñöôïc
choïn ñeå ñöùng teân. Caùc baûn chöõ Haùn vaø quoác ngöõ do Phan Chaâu Trinh vaø Taát
Thaønh soaïn sau. Nguyeãn AÙi Quoác ñöôïc giôùi thieäu laø “ñaïi dieän cuûa nhaân daân An
Nam môùi töø Myõ sang”.
Phan Chaâu Trinh quen vôùi caùc nhaø baùo Trung Quoác ñaõ ñöa Nguyeãn AÙi Quoác
ñeán giôùi thieäu. Baøi phoûng vaán vaø tin töùc veà yeâu saùch nhaân daân An Nam taïi Hoaø
hoäi ñaõ ñöôïc ñaêng lieàn trong 2 soá ôû nghò xaõ baùo Thieân Taân vaø ñaõ coù tieáng vang
veà Phaùp vaø Vieät Nam. Moät soá baùo tieán boä Phaùp ñaõ ñöa tin veà noäi dung naøy.
Söï kieän treân ñaõ laøm nöùc loøng ngöôøi Vieät taïi Phaùp. Doäi veà nöôùc, noù ñaõ gaây 1
nieàm phaán khôûi vaø hi voïng lôùn trong nhaân daân Vieät Nam ñaëc bieät vôùi söï xuaát
hieän cuûa teân tuoåi Nguyeãn AÙi Quoác saùng ngôøi…
Phan Vaên Tröôøng coøn tieáp tuïc giuùp Nguyeãn AÙi Quoác vieát moät soá vaên kieän
nhö thö göûi Outrey, baøi Vaán ñeà baûn xöù ñaêng ôû l’Humaniteù vaø baøi Ñoâng Döông
vaø Trieàu Tieân ñaêng ôû Le Populaire. Caû 3 ñeàu coù Phaùp vaên raát saéc saûo, chaéc chaén
laø do Phan Vaên Tröôøng chaáp buùt hoaëc chöõa kyõ (caû 3 vaên kieän ñeàu xuaát hieän sau
chuyeán ñi 1 thaùng röôõi cuûa Nguyeãn AÙi Quoác sang gaëp Phan Vaên Tröôøng).
Ñeå taïo vò trí cho Nguyeãn AÙi Quoác, caû hai vò hoï Phan ñeàu laùnh maët daøi ngaøy
khoûi Paris: Phan Chaâu Trinh ñi haønh ngheà töøng ñôït ôû caùc tænh (Bordeaux, Pons,
Chartres), Phan Vaên Tröôøng sang haønh ngheà traïng sö daøi ngaøy ôû Mayence. Nhaø soá
6 Villa des Gobeline trôû thaønh ñòa chæ chính thöùc cuûa Nguyeãn AÙi Quoác, nôi Ngöôøi
soáng, tieáp baïn beø, thö töø vaø caû coâng vaên cuûa Boä thuoäc ñòa, sôû caûnh saùt v.v.. Ngöôøi
Vieät taïi Phaùp ñaõ daàn daàn coi Ngöôøi laø truï coät cuûa phong traøo yeâu nöôùc taïi Phaùp.
Boä maùy thuoäc ñòa luùc ñaàu raát baát ngôø. Thaäm chí khoâng tin ôû söï toàn taïi cuûa
Nguyeãn AÙi Quoác. Albert Sarraut môùi veà Phaùp ñaõ khaúng ñònh: “Nguyeãn AÙi Quoác
khoâng coù thaät, ñoù chæ laø bí danh chung cuûa Phan Chaâu Trinh vaø Phan Vaên
Tröôøng…, vaên kieän yeâu saùch laø taùc phaåm cuûa Phan Vaên Tröôøng…”.
Khi ñaõ khaúng ñònh söï toàn taïi cuûa Nguyeãn AÙi Quoác nhö laø ngöôøi laõnh ñaïo môùi
cuûa löïc löôïng ngöôøi Vieät yeâu nöôùc ôû Phaùp, chuùng laïi keát luaän: “Phan Chaâu Trinh
vaø Phan Vaên Tröôøng bò maát tín nhieäm neân ñaõ laêng xeâ Nguyeãn AÙi Quoác ra thay”
vaø chuùng taäp trung löïc löôïng chæ ñieåm maät vuï vaø caûnh saùt baùm theo Ngöôøi, laäp
boä phaän chuyeân traùch vaø lieân tuïc laøm baùo caùo veà Ngöôøi…
7. Ñaùng chuù yù laø nhoùm yeâu nöôùc tuy heát loøng giuùp ñôõ Taát Thaønh moïi maët vaø ñaõ
ñaùnh giaù raát cao Taát Thaønh vì nhieät tình yeâu nöôùc, duõng khí ñaáu tranh cuøng phaåm chaát
ñaïo ñöùc vaø trình ñoä, hieåu bieát cuûa Ngöôøi. Cho neân hoï luoân daønh cho Ngöôøi moät söï neå
troïng thích ñaùng, toân troïng töï do tö töôûng vaø töï do haønh haønh ñoäng cuûa Ngöôøi
Coù moät thöïc teá laø luùc ñoù, baûn thaân caùc nhaø yeâu nöôùc cuõng chöa hình thaønh
ñöôïc moät toå chöùc hay moät ñöôøng loái thoáng nhaát, hoï coøn ñang treân ñöôøng tìm toøi.
Vì theá, khoâng coù hieän töôïng hoï laán aùt hay aùp ñaët cho Taát Thaønh nhöõng suy nghó
vaø nieàm tin cuûa hoï. Ngay nghò baù Phan Chaâu Trinh nhieàu luùc cuõng phaûi chaáp
nhaän söï phaûn baùc cuûa Ngöôøi.
314
Do vaäy ta thaáy hoï vaãn heát söùc nhieät tình giuùp ñôõ Taát Thaønh caû sau khi Ngöôøi
ñaõ choïn höôùng ñi môùi khaùc hoï, khi Ngöôøi ñaõ gaëp chuû nghóa Maùc-Leânin vaø trôû
thaønh Ngöôøi Coäng saûn cuûa ñaûng Phaùp ñoàng thôøi laø ngöôøi Coäng saûn Vieät Nam ñaàu
tieân. Trong luùc ñoù, Phan Chaâu Trinh vaãn tieáp tuïc laø ngöôøi theo chuû nghóa quoác
gia daân toäc, coøn chuû tröông duøng ñoái thoaïi ñeå thuyeát phuïc thöïc daân, coøn Phan
Vaên Tröôøng vaãn laø moät trí thöùc tieán boä ôû ngoaøi ñaûng, chuû tröông duøng lyù leõ treân
baùo chí ñeå ñaáu tranh vôùi thöïc daân.
8. Söùc thuyeát phuïc cuûa chuû nghóa Maùc-Leânin ñi ñoâi vôùi söùc thuyeát phuïc cuûa baûn
thaân Nguyeãn AÙi Quoác ñaõ daàn ñöa hai vò hoï Phan ñeán chaáp nhaän höôùng ñi cuûa Nguyeãn
Laø nhöõng ngöôøi yeâu nöôùc hoï vui möøng tröôùc buoåi hoa nieân cuûa Caùch maïng
thaùng 10 vôùi thaønh coâng röïc rôõ laø söï xuaát hieän cuûa Lieân Xoâ, moät löïc löôïng vaät
chaát ñaày trieån voïng vôùi laäp tröôøng roõ raøng uûng hoä cuoäc ñaáu tranh cuûa caùc daân toäc
bò aùp böùc, môû ra moät choã döïa vöõng chaéc cho cuoäc ñaáu tranh giaûi phoùng daân toäc…
Hoï ngaøy caøng caûm meán Nguyeãn AÙi Quoác ôû loøng yeâu nöôùc nhieät thaønh, ñaïo
ñöùc caùch maïng maãu möïc, yù chí ñaáu tranh kieân cöôøng, nghò löïc saét ñaù, ñi ñoâi vôùi
loøng chaân thaønh vaø nhaân aùi, khieâm toán vaø giaûn dò, bieát caûm thoâng vôùi khoù khaên
vaø ñau khoå cuûa ngöôøi khaùc…
Tuy khoâng vaøo Ñaûng nhöng Phan Vaên Tröôøng ñaõ sôùm tieáp thu chuû nghóa
Maùc-Leânin, coäng taùc maät thieát vaø uûng hoä Nguyeãn AÙi Quoác trong thôøi gian 1 naêm
röôõi Phan Chaâu Trinh vaéng maët ôû Paris (Hoaït ñoäng ôû Marseille), uûng hoä chuyeán
ñi Lieân Xoâ cuûa Ngöôøi. Sau naøy veà Vieät Nam, Phan Vaên Tröôøng tích cöïc tuyeân
truyeàn cho chuû nghóa Maùc-Leânin treân baùo chí.
Phan Chaâu Trinh coù vò trí khoù khaên vaø teá nhò hôn Phan Vaên Tröôøng, con
ñöôøng veà nöôùc cuûa oâng nhaát thieát phaûi coù söï nhaát trí cuûa Boä thuoäc ñòa. Neáu oâng
coâng khai bieåu loä thaùi ñoä thaân coäng saûn thì khoâng theå naøo ñöôïc veà nöôùc. Vì vaäy,
oâng chæ kín ñaùo toû cho Nguyeãn AÙi Quoác bieát laø oâng taùn thaønh ñöôøng loái cuûa
Ngöôøi, chæ mong Ngöôøi sôùm trôû veà tuyeân truyeàn vaän ñoäng ôû Vieät Nam. Tình caûm
aáy ñaõ theå hieän roõ raøng trong böùc thö ngaøy 18-2-1922 vieát töø Marseille cho Nguyeãn.
Loøng thöông yeâu thieát tha, lo laéng cho Nguyeãn cuõng theå hieän trong böùc thö vieát
cho teân chæ ñieåm Nguyeãn Vaên AÙi khi oâng nghi teân naøy ñaõ laøm haïi Nguyeãn. Tình
caûm aáy cuõng ñöôïc theå hieän trong buoåi dieãn thuyeát taïi Saøi Goøn, oâng ñaõ ca ngôïi
Chuû nghóa Xaõ hoäi vaø nhöõng ngaøy beänh naëng ôû Saøi Goøn khi oâng gaëp laïi thaân sinh
cuûa Nguyeãn AÙi Quoác, oâng ñaõ heát söùc khen ngôïi Nguyeãn...
Ñaëc bieät söï tin töôûng vaø hi voïng ôû con ñöôøng cuûa Nguyeãn caøng ñöôïc theå
hieän khi oâng thoát ra vôùi ngöôøi baïn taâm giao Huyønh Thuùc Khaùng lôøi traên troái
cuoái cuøng coù tính chaát tieân tri “Ñoäc laäp daân toäc sôû caäy coù Nguyeãn AÙi Quoác”
*
* *
Sau ñaây laø moät soá taøi lieäu tìm ñöôïc minh chöùng cho söï kieän Taát Thaønh ñaõ
ñöôïc ñoùn veà boài döôõng ôû vuøng Taây Nam nöôùc Phaùp”:
315
1. Sau khi Ngöôøi xuaát hieän ôû Paris vôùi teân Nguyeãn AÙi Quoác, chæ ñieåm Jean coù
maät baùo “Ngaøy 25-7-1919 Quoác ñaõ ñi Toulouse vôùi Nguyeãn Duyeân”(Maät baùo ghi
nhaàm laø Nguyeãn Nhö Chuyeân-PTM). OÂng Duyeân cuõng ñaõ noùi vôùi Phan Chaâu
Trinh ôû Marseille: “Toâi vaãn thöôøng xuyeân quan heä vôùi Nguyeãn AÙi Quoác”.
2. Moät ñieåm ñaùng chuù yù laø moái quan heä tình caûm giöõa Hoà Chuû tòch vôùi Phan
Vaên Tröôøng: Thôøi kyø ñaàu, Taát Thaønh chuû yeáu gaén boù vôùi Phan Chaâu Trinh baèng
moät moái quan heä gaàn nhö ruoät thòt. Nhöng khi trôû thaønh Nguyeãn AÙi Quoác ta thaáy
Ngöôøi cuõng quan heä maät thieát vôùi Phan Vaên Tröôøng.
Theo baùo caùo cuûa maät thaùm Edouard ngaøy 5-10-1919 thì khoaûng giöõa thaùng
9-1919 Ngöôøi ñaõ sang Ñöùc vôùi Phan Vaên Tröôøng vaø ôû laïi khoaûng 1 thaùng röôõi.
Veà cuoái thôøi kyø Ngöôøi ôû Paris ñaëc bieät trong 2 naêm 1922 vaø 1923 trong luùc
Phan Chaâu Trinh ôû Marseille, Ngöôøi ñaõ gaàn guõi Phan Vaên Tröôøng nhieàu hôn. OÂng
Vuõ Kyø coøn nhôù laø khi nhaéc ñeán Phan Chaâu Trinh, thöôøng Hoà Chuû tòch hay nhaéc
keøm Phan Vaên Tröôøng, chöùng toû coù quan heä maät thieát vôùi caû hai vò.
3. Trong haønh trình ñi thaêm Phaùp naêm 1946 nhaèm coá gaéng ñaåy luøi chieán
tranh: Hoà Chuû tòch ñeán Phaùp ngaøy 12-6-1946 nhöng chính phuû chöa laäp xong,
hoï môøi ñeán nghæ ôû Biarritz. Ñi daïo chôi quanh vuøng caûng bieån naøy, Ngöôøi ñaõ
noùi:” Ñaây laø vuøng coù raát nhieàu kyû nieäm ñoái vôùi toâi”.
Cuõng trong chuyeán ñi naøy, khi ñaùp töø Bidault trong buoåi chieâu ñaõi ngaøy 2-7-
1946, Hoà Chuû tòch ñaõ coù noùi:”Toâi ñaõ ôû qua xöù Basque”.
Tröôùc ñoù khi troø chuyeän vôùi töôùng Salan ñaõ thaùp tuøng Ngöôøi töø Haø Noäi sang
Ngöôøi ñaõ noùi: “Toâi ñaõ coù dòp ñeán Cannes”(luùc ñaàu chính phuû Phaùp ñònh môøi
Ngöôøi ñeán nghæ ôû Cannes).
Töø caùc chi tieát treân coù theå noùi Ngöôøi raát quen thuoäc vôùi caùc vuøng phía Nam
nöôùc Phaùp.
(Theo nhaät kyù oâng Vuõ Ñình Huyønh).
4. Hoà Chuû tòch coù tình nghóa saâu naëng vôùi caùc vò Phan Chaâu Trinh, Phan Vaên
Tröôøng vaø Khaùnh Kyù. Theo oâng Vuõ Ñình Huyønh, thö kyù Hoà Chuû tòch: “Ñaàu naêm
1946 Cuï Khaùnh Kyù ñang ôû Paris ñaõ göûi thö cho Hoà Chuû tòch xin veà nöôùc. Ngöôøi
cuõng ñaõ ñònh giuùp cho oâng veà, chaúng may tröôùc khi phaùi boä ta ñeán thì Cuï ñaõ maát.
Töø Biarritz leân Paris ngaøy 22-6-1946 thì ngaøy 25-6-1946 töø 6 giôø saùng, Hoà Chuû
tòch ñaõ cuøng anh em tuyø tuøng ñi vieáng moä Cuï Khaùnh Kyù. Hoà Chuû tòch ñaõ khoùc
nhaéc laïi vôùi anh em nhöõng kyû nieäm hoïc ngheà vôùi Cuï, do hai Cuï Phan Chaâu Trinh
vaø Phan Vaên Tröôøng ñöa ñeán, Ngöôøi noùi:”Nhöõng ngaøy ñaàu ñeán Phaùp neáu khoâng
ñöôïc söï cöu mang cuûa cuï Phan Chaâu Trinh, cuï Phan Vaên Tröôøng vaø cuï Khaùnh
Kyù thì toâi coøn lao ñao, khoán khoå ñeán bao nhieâu!”. ”
5. Hoà Chuû tòch ñaõ noùi:”Cuï Tröôøng laø thaày daïy cuûa toâi”
(Trang 89-taøi lieäu 287 Taäp II “Phan Chaâu Trinh qua taøi lieäu môùi”)
316
OÂng Nguyeãn Vieân, nguyeân uyû vieân Uyû ban Keá hoaïch Nhaø nöôùc ñaõ döï lôùp
chænh Ñaûng khoaù 1 coù thuaät laïi: “Hoà Chuû tòch ñaõ ñeán noùi chuyeän vôùi hoïc vieân.
Veà noäi dung “Hoïc laøm baùo ôû Phaùp ”,Ngöôøi ñaõ noùi: “Luaät sö Phan Vaên Tröôøng laø
ngöôøi ñaàu tieân boài döôõng cho toâi veà Phaùp ngöõ vaø caùch vieát baùo, sau ñoù laø caùc ñoàng
chí Xaõ hoäi vaø Coäng saûn Phaùp…”.
Chuùng toâi coøn ñöôïc moät soá thoâng tin khaùc: Saùng moàng 1 teát naêm Nhaâm Daàn
(Töùc ngaøy 5-2-1962), Ngöôøi ñaõ veà xaõ Ñoâng Ngaïc, huyeän Töø Lieâm (nay thuoäc Haø
Noäi). Tröôùc tieân, Ngöôøi ñeán truï sôû Uyû ban xaõ gaëp daân. Sau ñoù Ngöôøi ñi qua caùnh
ñoàng Ñoâng Ngaïc, vaøo nghóa trang toäc Phan, vieáng moä cuï Phan Vaên Tröôøng.
Ngöôøi ñöùng maëc nieäm hoài laâu tröôùc moä roài môùi sang nhaø maùy beâ toâng Cheøm
giaùp vôùi caùnh ñoàng Ñoâng Ngaïc.
Ñeán naêm 1966, nhaø maùy beâtoâng Cheøm ñònh xin dôøi moä cuï Phan Vaên Tröôøng
ñeå môû roäng dieän tích xaây döïng. Gia toäc Phan ñaõ cöû oâng Phan Vónh Minh ra keâu
ôû Phuû Chuû tòch. Hoà Chuû tòch ñaõ trao nhieäm vuï cho oâng Phan Myõ luùc aáy laø Thöù
tröôûng Boä Noäi vuï: “Chuù tröïc tieáp giaûi quyeát vieäc naøy. Cuï Phan Vaên Tröôøng laø thaày
daïy toâi ñaáy”.
Sau ñoù oâng Tröôøng Chinh ñaõ göûi 2 thö cho nhaø maùy beâ toâng Cheøm vaø uyû
ban xaõ Ñoâng Ngaïc yeâu caàu döøng keá hoaïch di chuyeån moä cuï Tröôøng(2).
CHUÙ THÍCH
1. - Naêm 1925, Phan Chaâu Trinh chuaån bò veà nöôùc coù oâng Lyù Vaên Thy laøm ngheà baùn haøng ôû Bordeaux
ñaõ leân Paris tieãn oâng.
- Josselme laø moät teân maät thaùm ñaëc bieät nguy hieåm. Y lôùn leân ôû Vieät Nam, thaïo tieáng vaø taâm lyù ngöôøi
Vieät, coù nhieàu thuû ñoaïn naém thoâng tin raát quyû quyeät, tuy chæ coù traùch nhieäm ôû vuøng Marseille nhöng
coù luùc y ñaõ cöû tay sai leân Paris, theo doõi nhoùm yeâu nöôùc ôû soá 6 Villa des Gobelins.
2. Nguoàn tin treân do oâng Phan Quoác Baûo hieän troâng nom nhaø thôø Phan Vaên Tröôøng vaø oâng Nguyeãn Ñöùc
Loäc nguyeân Chuû tòch xaõ Ñoâng Ngaïc ñaõ tröïc tieáp chöùng kieán caùc vuï vieäc treân.
Thoâng tin veà lôøi Hoà Tòch noùi: “Cuï Tröôøng laø thaày toâi…” ñaõ ñöôïc oâng Voõ Baù Huaân ngöôøi Quaûng Nam
ñaõ ra Baéc laøm Cuïc tröôûng Cuïc baûo veä ôû Boä noäi vuï thuaät cho chuùng toâi töø naêm 1990.
317
PHÖÔNG PHAÙP GIAÛNG DAÏY LÒCH SÖÛ VIEÄT NAM BAÈNG COÂNG NGHEÄ...
1
PHÖÔNG PHAÙP GIAÛNG DAÏY
LÒCH SÖÛ VIEÄT NAM BAÈNG COÂNG NGHEÄ
VI TÍNH TAÏI KHOA PHÖÔNG ÑOÂNG
TRÖÔØNG ÑAÏI HOÏC TOÅNG HÔÏP QUOÁC GIA
ST. PETERSBURG
Vladimir N. Kolotov*
Toâi muoán giôùi thieäu phöông phaùp nghieân cöùu vaø giaûng daïy lòch söû Vieät Nam
veà moät trong nhöõng ñeà taøi phöùc taïp nhaát cuûa lòch söû Vieät Nam. Ñoù laø hai cuoäc
khaùng chieán choáng thöïc daân Phaùp vaø ñeá quoác Myõ treân chieán tröôøng mieàn Nam
Vieät Nam.
VAØI VAÁN ÑEÀ LYÙ THUYEÁT
Xung ñoät laø moät trong nhöõng hình thöùc phoå bieán nhaát cuûa caùc quaù trình dieãn
tieán trong caùc moái quan heä quoác teá. Ñoâi khi, nhöõng xung ñoät ngaàm bieán thaønh xung
ñoät ñoái ñaàu baèng vuõ löïc giöõa hai beân. Chính vì theá, baát kyø cuoäc chieán tranh naøo
cuõng trôû thaønh ñoái töôïng nghieân cöùu haáp daãn. Vì nhöõng maâu thuaãn vaø caùc thaønh
phaàn cô caáu cuûa xung ñoät bò chìm laáp trong thôøi hoøa bình, chæ khi coù chieán tranh
xaûy ra, thì nhöõng maâu thuaãn vaø thaønh phaàn cô caáu môùi hieän roõ. Trong quaù trình
quaûn lyù xung ñoät ta caàn phaûi nghieân cöùu lòch söû phaùt trieån cuûa caùc moái xung ñoät.
Nhö vaäy, chuùng ta caàn phaûi xaây döïng moâ hình phaân tích noù. Khi xöû lyù moâ hình cuûa
xung ñoät, ta coù theå hieåu roõ ñaëc ñieåm chung vaø rieâng cuûa noù, tìm hieåu nguyeân taéc
hoaït ñoäng vaø treân cô sôû naøy phaùt hieän ra nhöõng “huyeät” cuûa xung ñoät. Neáu chuùng
ta bieát caùch quaûn lyù nhöõng “huyeät” naøy, thì chuùng ta seõ tìm ra ñöôïc nhöõng bieän
phaùp hoøa giaûi.
Hieän töôïng xung ñoät ngaàm raát khoù nghieân cöùu vaø raát khoù giaûng daïy cho
sinh vieân.
HOAØN CAÛNH LÒCH SÖÛ CUÛA VAÁN ÑEÀ
Alfred Chandler ñaõ noùi: “Chieán löôïc quy ñònh cô caáu, chöù khoâng phaûi ngöôïc
laïi”. Taát nhieân trong vieäc nghieân cöùu ñeà taøi ña daïng vaø phöùc taïp nhö theá, toâi
khoâng theå coù ñöôïc nhöõng taøi lieäu chieán löôïc cuûa Phaùp veà vieäc aûnh höôûng ñeán
* Phoù Giaùo sö, Tieán só, Ñaïi hoïc Toång hôïp Quoác gia St.Petersburg. Lieân bang Nga.
330
lòch söû Vieät Nam. Hôn nöõa, thöïc daân Phaùp ñaõ boû bao nhieâu coâng söùc ñeå che giaáu
vaø ñöa ra nhieàu khaùi nieäâm giaû ñeå caùc nhaø nghieân cöùu hieåu vaán ñeà theo caùch
khaùc. Vaäy, treân cô sôû naøo toâi coù theå nghieân cöùu veà vaán ñeà naøy moät caùch khoa
hoïc thuaàn tuùy vaø coù ñoä tin caäy cao?
Nhieàu naêm qua coù raát nhieàu taøi lieäu ñöôïc coâng boá maø toâi coù theå söû duïng ñeå
so saùnh, ñoái chieáu nhaèm khoâi phuïc laïi moâ hình cô caáu toå chöùc cuûa Phaùp taïi Vieät
Nam. Vaø ñaët cô sôû cô caáu ñoù vaøo boái caûnh lòch söû cuï theå vaø toâi coù theå tính toaùn
ñöôïc chieán löôïc chính cuûa Phaùp.
Nhöõng vaán ñeà lieân quan ñeán neàn vaên hoùa trong caùc taùc phaåm nghieân cöùu
thöôøng bò boû qua hay laø bò coi thöôøng. Ví duï, moät trong nhöõng hoïc giaû haøng ñaàu
veà chieán tranh Vieät Nam laø trung töôùng Phillip B. Davidson baét ñaàu cuoán saùch
cuûa mình “Vietnam at War” vôùi nhöõng lôøi nhö sau: “I wrote this book to explain
to my own satisfaction how the United States won every battle in and over
Vietnam and get lost the war. Such a defeat is unprecedented in the annals of
military history”(1). Nghòch lyù naøy cuûa töôùng Davidson raát quan troïng vaø coù tính
nguyeân taéc. Quaû thaät, chuùng ta ñeàu bieát raèng ai thaéng nhieàu traän hay thaéng traän
quyeát ñònh thì beân ñoù thaéng caû cuoäc chieán tranh. Töùc laø keát quaû cuoäc chieán tranh
phuï thuoäc vaøo keát quaû cuûa traän quyeát ñònh. Nhö vaäy hoùa ra neáu trong tröôøng
hôïp Vieät Nam keát quaû cuûa cuoäc chieán tranh khoâng phuï thuoäc vaøo keát quaû ñoái
ñaàu treân chieán tröôøng, thì noù phuï thuoäc vaøo caùi gì?
Töôùng Davidson aùp duïng phöông phaùp nghieân cöùu truyeàn thoáng. Tröôùc heát
caàn phaûi hieåu lyù do maø Phaùp thua. Chieán tröôøng chính cuûa cuoäc chieán tranh
Ñoâng Döông laàn thöù I laø mieàn Baéc Vieät Nam. Cho neân phaûi moâ taû chieán söï
dieãn ra taïi mieàn Baéc. Sau ñoùchieán tröôøng chính cuûa cuoäc chieán tranh Ñoâng
Döông laàn thöù II laø mieàn Nam Vieät Nam. Cho neân phaûi moâ taû chieán söï dieãn
ra taïi mieàn Nam. Roài moâ taû chieán söï cuûa Myõ vaø cuoái cuøng oâng chaáp nhaän laø
khoâng theå naøo hieåu ñöôïc taïi sao Myõ laïi thua? Neáu aùp duïng phöông phaùp naøy
thì ta khoâng chuù yù ñeán tình hình mieàn Nam hoài chieán tranh Ñoâng Döông laàn
thöù I! Coøn neáu chuùng ta ñaët vaán ñeà baèng caùch khaùc – tìm lyù do maø Phaùp giaûi
quyeát ñöôïc vaán ñeà taïi mieàn Nam – thì trong tröôøng hôïp naøy môùi tìm ñöôïc giaûi
phaùp. Veà tình hình mieàn Nam oâng Davidson chæ vieát maáy caâu, trong ñoù: “Diem
had inherited chaos – a mishmash of conflicting political cliques and religious
factions, an ineffective and almost nonexistent governmental apparatus, and a
farce for a police and an army”(2). Nhaän xeùt naøy hoaøn toaøn ñuùng, nhöng chuùng
ta chæ caàn boå sung moät ñieàu laø trong tình hình loän xoän naøy cheá ñoä thaân Phaùp
raát oån ñònh vaø ñoái thuû chính cuûa Phaùp vaø Myõ laø Vieät Minh taïi mieàn Nam gaëp
khoù khaên ñeán möùc ñoä oâng Bernard Fall khi moâ taû tình hình hoài ñoù coù yù kieán
nhö sau: “It is unlikely that Viet Minh will ever regain even part of their erst-
while political strength”(3). Coøn khi Myõ laäp laïi traät töï cuûa mình taïi mieàn Nam
thì Vieät Coäng baét ñaàu phaùt trieån maïnh. Taïi vì Myõ khoâng chuù yù ñeán ñaëc ñieåm
cô baûn cuûa cheá ñoä thaân Phaùp. Cheá ñoä Phaùp söû duïng moâ hình quaûn lyù xung
ñoät nhö theá naøo?
331
PHÖÔNG PHAÙP NGHIEÂN CÖÙU VAØ GIAÛNG DAÏY
Neáu khi nghieân cöùu chuùng ta khoâng chuù yù ñeán nhöõng lónh vöïc nhö: tình hình
chính trò toân giaùo, tình hình treân chieán tröôøng, caùc vaán ñeà vaên hoùa, xaõ hoäi, kinh
teá thì laøm sao maø chuùng ta coù theå ñaït ñöôïc keát quaû nghieân cöùu khaùch quan? Vaán
ñeà naøy ñoøi hoûi caàn phaûi coù phöông phaùp phaân tích ñoái chieáu, toång hôïp vaø so
saùnh. Nhieàu khi ngöôøi ta nghieân cöùu vaán ñeà theo töøng thaønh phaàn rieâng leû, boû
qua moái quan heä giöõa nhöõng thaønh phaàn ñoù vaø treân cô sôû ñoù coá gaéng xaùc ñònh
baûn chaát cuûa vaán ñeà. Veà maët khaùc thì roõ raøng laø neáu chuùng ta muoán nghieân cöùu
moät ñoái töôïng naøo vaø muoán xaùc ñònh roõ noù laø caùi gì thì chuùng ta caàn phaûi so
saùnh noù vôùi caùc ñoái töôïng vaø moâi tröôøng hoaït ñoäng cuûa noù, phaân tích quan heä
ñeå tìm quy luaät. Neáu khoâng aùp duïng phuông phaùp nghieân cöùu nhö theá thì coâng
trình nghieân cöùu khoâng ñaït keát quaû.
Moãi baûn ñoà hay bieåu ñoà bình thöôøng chæ coù theå giôùi thieäu vaán ñeà veà moät maët
naøo ñoù. Coøn neáu söû duïng coâng ngheä vi tính thì chuùng ta coù theå taïo neân nhöõng
baûn ñoà hoaït hình (animated maps) coù theå moät luùc giôùi thieäu vaán ñeà veà nhieàu
maët: chieán söï, xaõ hoäi, toân giaùo, daân toäc hoïc, kinh teá...
Trong vieäc hoïc taäp vaø nghieân cöùu lòch söû Vieät Nam, sinh vieân Nga caàn phaûi
thuoäc nhieàu teân cuûa caùc nhaân vaät, ñòa danh, söï kieän lòch söû,... Hoï caàn phaûi hieåu
roõ nhöõng dieãn bieán, xu höôùng vaø caùc quaù trình phöùc taïp trong lòch söû Vieät Nam.
Sinh vieân theo chuyeân ngaønh lòch söû Vieät Nam ñöôïc hoïc lòch söû Vieät Nam töø
thôøi ñaïi Huøng Vöông ñeán lòch söû hieän ñaïi. Vaán ñeà phaùt trieån kinh teá trong lòch
söû thì töông ñoái deã giôùi thieäu. Coøn nhöõng vaán ñeà lieân quan ñeán dieãn bieán xaõ
hoäi, chính trò, daân toäc, toân giaùo thì phöùc taïp hôn. Caùc taøi lieäu, saùch giaùo khoa,
baûn ñoà thöôøng ñaõ ñöôïc xuaát baûn khaù laâu vaø thöôøng laø ñen traéng. Caùc taøi lieäu
lieân quan ñeán nhöõng vaán ñeà ñoù nhieàu khi khoâng khaùch quan, truøng laëp vaø nhöõng
vaán ñeà ñöôïc ñöa ra trong taøi lieäu raát maâu thuaãn, khoâng roõ raøng. Vì theá, sinh vieân
gaëp khoù khaên trong quaù trình hoïc vaø nghieân cöùu lòch söû. Hoï khoù coù theå naém baét
vaø möôøng töôïng ra ñöôïc nhöõng söï kieän theo moät caùch coù heä thoáng.
Taïi khoa Phöông Ñoâng, giaùo vieân thöôøng söû duïng khoâng chæ caùc taøi lieäu, saùch
giaùo khoa, maø coøn duøng coâng trình nghieân cöùu cuûa mình ñeå giaûng daïy. Trong
quaù trình giaûng daïy, toâi nhaän thaáy raèng: ñeå sinh vieân coù theå hieåu nhanh vaø nhôù
laâu moät caùch coù heä thoáng nhöõng vaán ñeà phöùc taïp trong lòch söû Vieät Nam thì caàn
phaûi söû duïng nhöõng phöông phaùp môùi.
Vôùi muïc ñích laøm sao ñeå coù theå truyeàn ñaït nhöõng thoâng tin, nhöõng söï kieän,
nhöõng chieán dòch moät caùch ñaày ñuû, chính xaùc, deã hieåu, deã nhôù toâi ñaõ soaïn thaûo
moät chöông trình phaàn meàm vi tính ñeå giôùi thieäu moät soá vaán ñeà phöùc taïp nhö:
vai troø cuûa Vieät Minh, caùc löïc löôïng chính trò-toân giaùo trong cuoäc Caùch maïng
thaùng Taùm taïi Saøi Goøn (sô ñoà toå chöùc cuûa caùc löïc löôïng ôû giai ñoaïn tröôùc, trong
vaø sau Caùch maïng), vai troø vaø hoaït ñoäng cuûa Phaùp trong quaù trình xaây döïng heä
thoáng quaûn lyù xung ñoät taïi Nam Kyø vaø nhöõng dieãn bieán cuûa noù döôùi cheá ñoä Ngoâ
Ñình Dieäm vaø tieáp dieãn ñeán ñaàu theá kyû XXI.
332
Phaàn meàm ñöôïc giôùi thieäu theo ñeà taøi “heä thoáng quaûn lyù xung ñoät taïi Nam
Kyø coù cô caáu nhö sau:
- Phöông dieän toå chöùc (sô ñoà hoaït hình);
- Phöông dieän quaân söï (baûn ñoà hoaït hình);
- Phöông dieän quaân söï (ñoái chieáu baûn ñoà baûn ñoà goác cuûa Quaân khu 7 vaø baûn
ñoà cuûa Hoïc vieän quaân söï Hoa Kyø);
- Phöông dieän kinh teá cuûa xung ñoät coù tính quaûn lyù (bieåu ñoà soá lieäu kinh teá).
Nhö vaäy, sinh vieân coù theå tieáp thu baøi giaûng moät caùch coù heä thoáng vaø nhìn
thaáy quaù trình hình thaønh, phaùt trieån, ñaït ñeán möùc ñoä ñænh ñieåm, bò phaù hoaïi
cuûa heä thoáng xung ñoät vaø haäu quaû cuûa nhöõng quaù trình noùi treân.
Döôùi ñaây laø moät ví duï cuûa phöông phaùp duøng coâng ngheä vi tính (nghe nhìn) naøy:
- Giôùi thieäu qua veà ñeà taøi cuûa baøi giaûng: xuaát xöù, hoaøn caûnh phaùt sinh cuûa
vaán ñeà.
- Vai troø cuûa noäi dung baøi giaûng trong quaù trình nghieân cöùu lòch söû Vieät Nam.
- Giôùi thieäu noäi dung baøi giaûng baèng sô ñoà.
- Böôùc tieáp theo laø ñi vaøo töøng noäi dung chính cuûa baøi giaûng: qua nhöõng sô
ñoà, hình aûnh, bieåu töôïng ñeå giôùi thieäu cuï theå nguoàn goác, söï hình thaønh, ngöôøi
laõnh ñaïo, thaønh phaàn toå chöùc cuûa vaán ñeà caàn nghieân cöùu.
Söû duïng nhöõng hình aûnh, bieåu ñoà nhö vaäy seõ laøm cho ngöôøi nghe coù theå hieåu
roõ hôn veà vaán ñeà, laøm cho baøi giaûng trôû neân phong phuù, sinh ñoäng, deã hieåu, deã
nhôù. Qua hình aûnh, ngöôøi giaûng coù theå truyeàn taûi moät soá löôïng lôùn thoâng tin veà
v n ñeà caàn truyeàn ñaït.
- Duøng bieåu ñoà hình aûnh ñeå so saùnh toång quaùt veà soá löôïng tín ñoà cuûa caùc
toân giaùo taïi Vieät Nam qua caùc thôøi kyø. Töø ñoù coù theå thaáy roõ nhöõng söï phaùt trieån,
söï cheânh leäch khoâng ñoàng ñeàu cuûa ñaïo Phaät vaø ñaïo Thieân chuùa taïi Vieät Nam
vaøo nhöõng naêm 1954-1963.
- Sô ñoà tieáp theo laø nhöõng söï kieän lòch söû lôùn, ngaøy thaùng, nôi dieãn ra söï
kieän ñoù ñöôïc saép xeáp theo trình töï dieãn bieán. Giuùp cho ngöôøi nghe coù theå ñònh
hình vaø heä thoáng hoùa thoâng tin ñöôïc tieáp nhaän.
- Ngoaøi ra, coøn coù nhöõng sô ñoà giôùi thieäu cô caáu toå chöùc cuûa caùc löïc löôïng
thaân Phaùp vaø chòu söï quaûn lyù tröïc tieáp cuûa phoøng Nhì Phaùp. Caùc löïc löôïng naøy
ñöôïc laäp ra ñeå choáng Vieät Minh vaø Coäng saûn sau naøy. Qua nhöõng bieåu ñoà coù theå
thaáy ñöôïc noäi dung hoaït ñoäng cuûa caùc löïc löôïng naøy. Theo chieán löôïc cuûa Phaùp,
caùc löïc löôïng naøy khoâng chæ tröïc thuoäc vaøo Phaùp, maø Phaùp coøn taïo ra söï maâu
thuaãn giöõa chuùng. Nhöng chuùng cuøng coù chung moät muïc ñích laø choáng phaù
phong traøo caùch maïng vaø giaûi phoùng daân toäc cuûa nhaân daân Vieät Nam.
333
- Sô ñoà khaùc giôùi thieäu söï kieän Myõ theá chaân Phaùp taïi mieàn Nam Vieät Nam.
Giöõa Myõ vaø Phaùp coù söï maâu thuaãn veà chieán löôïc söû duïng caùc löïc löôïng giaùo phaùi
taïi mieàn Nam Vieät Nam. Theo chieán löôïc môùi, Myõ khoâng tin duøng, trôï caáp cho
caùc löïc löôïng naøy vaø cuoái cuøng laø tieâu dieät caùc thuû lónh cuûa caùc löïc löôïng toân
giaùo. Trong tình hình coù xung ñoät giöõa Myõ vaø caùc löïc löôïng toân giaùo, giöõa caùc
löïc löôïng toân giaùo vôùi nhau, thì hoaït ñoäng cuûa löïc löôïng quaân ñoäi giaûi phoùng
mieàn Nam ñöôïc nôùi loûng, coù ñieàu kieän phaùt trieån maïnh treân khaép caùc maët traän
ôû mieàn Nam Vieät Nam.
- Khi so saùnh khu vöïc ñoùng quaân vaø caùc vuøng chòu söï aûnh höôûng cuûa quaân
ñoäi Coäng saûn, quaân ñoäi Phaùp, Myõ. Neáu söû duïng rieâng leû nhieàu baûn ñoà phaûn aùnh
töøng söï kieän, löïc löôïng thì raát khoù toång quaùt. Nhöng duøng baûn ñoà vi tính thì coù
theå toång hôïp vaø so saùnh deã daøng vò trí, söï phaùt trieån trong töøng giai ñoaïn cuûa
caùc löïc löôïng. Qua ñoù ngöôøi thuyeát trình coù ñieàu kieän giaûi thích roõ raøng caùc chieán
löôïc, chieán thuaät maø caùc beân söû duïng trong töøng giai ñoaïn. Thí duï ngöôøi nghe
coù theå hieåu vaø nhaän roõ laø taïi sao trong nhöõng naêm 1948-1955 löïc löôïng Coäng saûn
bò thu heïp vuøng hoaït ñoäng taïi mieàn Nam Vieät Nam. Coøn töø 1955 trôû ñi chieán löôïc
cuûa Coäng saûn vaø Myõ ñöôïc thay ñoåi vaø vuøng hoaït ñoäng, aûnh höôûng cuûa quaân ñoäi
giaûi phoùng ngaøy caøng ñöôïc môû roäng, quaân ñoäi Myõ bò coâ laäp, bao vaây, suy yeáu,
hoaït ñoäng cuûa quaân ñoäi Myõ khoâng coù hieäu quaû vaø keát cuïc cuoái cuøng laø chieán
thaéng cuûa chieán dòch Hoà Chí Minh.
Ñeå soaïn thaûo vaø söû duïng phöông phaùp naøy chuùng ta khoâng chæ caàn phaûi coù
moät löôïng tö lieäu, döõ lieäu hình aûnh lôùn, maø chuùng coøn phaûi bieát toång hôïp, phaân
tích, saép xeáp chuùng moät caùch coù trình töï, mang tính loâgic. Phöông phaùp naøy
mang ñeán cho ngöôøi nghe moät caûm giaùc deã chòu, thoaûi maùi khi caàn phaûi caäp
nhaät moät khoái löôïng lôùn caùc söï kieän, thoâng tin, tö lieäu veà lòch söû Vieät Nam.
Cuoái moãi hoïc kyø toâi soaïn thaûo moät phaàn meàm caùc caâu hoûi kieåm tra, thi veà
chöông trình maø sinh vieân ñaõ ñöôïc hoïc. Ñaây laø moät chöông trình coù theå ñaùnh
giaù chính xaùc, coâng baèng, khoâng thieân vò veà trình ñoä hieåu bieát cuûa sinh vieân cuoái
moãi khoùa hoïc.
CHUÙ THÍCH
1. Davidson P.B, Vietnam at War. The History 1946-1975, Oxford University Press. 1990. tr. 18.
2. Nhö treân, tr.288.
3. Fall B, The Political-Religious Sects of Vietnam, Pacific Affairs. Vol. XXVIII, 3, September 1955. tr. 253.
334
CHÍNH SAÙCH KINH TEÁ CUÛA VIEÄT NAM
TRONG NHÖÕNG NAÊM ÑAÀU
KHAÙNG CHIEÁN CHOÁNG PHAÙP
VAØ SÖÏ TAÙC ÑOÄNG CUÛA CHÍNH SAÙCH ÑOÙ
ÑEÁN ÑÔØI SOÁNG NHAÂN DAÂN
VUØNG KHAÙNG CHIEÁN
Ñinh Quang Haûi*
Khaùng chieán toaøn quoác buøng noå (thaùng 12 naêm 1946), chieán söï ngaøy caøng
lan roäng, quaân Phaùp taêng cöôøng môû roäng caùc cuoäc haønh quaân, caøn queùt ñeå bình
ñònh, cuûng coá nhöõng vuøng ñaõ chieám ñoùng ôû Nam Boä, Nam Trung Boä, Taây
Nguyeân; ñoàng thôøi chuùng môû roäng ñaùnh chieám ra vuøng Trung du vaø caùc tænh
ñoàng baèng Baéc Boä.
Vuøng khaùng chieán luùc naøy taäp trung chuû yeáu ôû caùc vuøng röøng nuùi, trung du
vaø moät phaàn ôû vuøng ñoàng baèng. ÔÛ ñoù, daân khoâng ñoâng, ñòa hình phöùc taïp, giao
thoâng ñi laïi khoù khaên, kinh teá noâng nghieäp tö höõu nhoû ñoùng vai troø chuû yeáu,
coâng nghieäp vaø tieåu thuû coâng nghieäp raát nhoû beù, vieäc giao löu kinh teá vôùi beân
ngoaøi raát ít, chuû yeáu laø trao ñoåi haøng hoaù nhu yeáu phaåm caàn thieát cho khaùng
chieán vaø ñôøi soáng nhaân daân giöõa vuøng töï do vaø vuøng Phaùp taïm chieám ñoùng.
Ñöùng tröôùc thöïc teá ñoù vaø tröôùc nhöõng nhu caàu ngaøy caøng lôùn cuûa coâng cuoäc
khaùng chieán, Ñaûng vaø Chính phuû Vieät Nam Daân chuû Coäng hoøa ñaõ ñeà ra chuû tröông
vöøa “khaùng chieán kieán quoác” vöøa phaûi noã löïc xaây döïng neàn kinh teá khaùng chieán
coù tính chaát daân chuû nhaân daân, coù khaû naêng töï tuùc, töï caáp, vöøa ñaùp öùng nhu caàu
thieát yeáu cuûa khaùng chieán, vöøa töøng böôùc caûi thieän ñôøi soáng cuûa caùn boä, boä ñoäi vaø
nhaân daân; ñoàng thôøi kieân quyeát ñaáu tranh choáng söï phaù hoaïi veà kinh teá cuûa thöïc
daân Phaùp, taïo nhöõng tieàn ñeà caàn thieát ñeå xaây döïng vaø phaùt trieån neàn kinh teá sau
khi khaùng chieán thaéng lôïi.
Xaây döïng kinh teá khaùng chieán chuù troïng vaøo hai vaán ñeà. Ñoù laø: phaù hoaïi kinh
teá ñòch vaø xaây döïng kinh teá cuûa ta, trong ñoù xaây döïng kinh teá cuûa ta laø coát loõi, laø
vaán ñeà chính ñöôïc quan taâm caû veà laõnh ñaïo, chæ ñaïo vaø toå chöùc thöïc hieän. Chuû
tröông phaù hoaïi kinh teá ñòch baèng caùc bieän phaùp vöøa taåy chay haøng hoaù cuûa ñòch,
vöøa phaù hoaïi kinh teá ñòch baèng quaân söï, phaù aâm möu “duøng ngöôøi Vieät ñaùnh ngöôøi
Vieät”, “laáy chieán tranh nuoâi chieán tranh” heát söùc thaâm ñoäc cuûa thöïc daân Phaùp. Xaây
döïng kinh teá cuûa ta theo nguyeân taéc “vöøa khaùng chieán, vöøa kieán quoác” vaø töï cung
335
töï caáp veà moïi maët. Vöøa khaùng chieán vöøa kieán quoác, nhöng khoâng phaûi khaùng chieán
thaønh coâng roài môùi kieán thieát, maø phaûi kieán thieát ngay trong khaùng chieán.
Döïa treân nhöõng nguyeân taéc caên baûn ñoù, Chính phuû Vieät Nam Daân chuû Coäng
hoaø ñaõ ñeà ra moät soá chính saùch kinh teá quan troïng nhaèm goùp phaàn ñöa cuoäc
khaùng chieán ñi ñeán thaéng lôïi. Ñoù laø: Taêng gia saûn xuaát, tröôùc heát laø noâng nghieäp
(bao goàm caû coâng nghieäp vaø tieåu thuû coâng nghieäp); thöïc haønh tieát kieäm; khuyeán
khích moïi thaønh phaàn kinh teá, moïi taàng lôùp trong xaõ hoäi thi ñua phaùt trieån saûn
xuaát; toân troïng quyeàn tö höõu taøi saûn hôïp phaùp cuûa moïi coâng daân, moïi thaønh phaàn
kinh teá, chæ tòch thu ruoäng ñaát cuûa thöïc daân Phaùp vaø Vieät gian phaûn ñoäng ñeå taïm
caáp cho noâng daân khoâng coù ruoäng, hoaëc thieáu ruoäng ñaát; ñaûm baûo ñieàu kieän soáng
cho moïi ngöôøi trong xaõ hoäi, khoâng phaân bieät thaønh phaàn vò trí, hoaøn caûnh, ngöôøi
ngheøo ñöôïc lo côm aên, aùo maëc, ñöôïc hoïc haønh, ngöôøi giaøu ñöôïc taïo cô hoäi ñem
taøi naêng vaø phöông tieän ñeå phaùt trieån saûn xuaát, goùp phaàn cuûa mình vaøo söï nghieäp
kieán quoác; xaây döïng vaø phaùt trieån kinh teá treân cô sôû töï löïc caùnh sinh, döïa vaøo
söùc mình laø chính, ñoàng thôøi noã löïc tìm kieám quan heä kinh teá vôùi beân ngoaøi. Veà
chính saùch phaù hoaïi kinh teá ñòch, coù moät vaán ñeà lôùn laø bao vaây kinh teá ñòch vaø
ñaáu tranh kinh teá vôùi ñòch, bieán haäu phöông cuûa ñòch thaønh tieàn phöông cuûa ta.
Nhöõng muïc tieâu saûn xuaát trong khaùng chieán ñaõ ñöôïc Ñaûng vaø Chính phuû
Vieät Nam Daân chuû Coäng hoøa ñeà ra raát cuï theå laø: Chæ saûn xuaát nhöõng thöù caàn
thieát cho maët traän vaø ñôøi soáng nhaân daân, caàn thöù gì laøm ra thöù aáy. Nhöõng thöù
caàn laø gaïo, muoái, vaûi, suùng ñaïn, thuoác men, giaáy, möïc, v.v.. Haøng xa xæ phaåm
khoâng caàn laøm. Trong thöù töï öu tieân, chuù troïng nhaát laø phaùt trieån noâng nghieäp,
thöù yeáu laø thuû coâng nghieäp, thöù ba laø thöông nghieäp. Sau thöông nghieäp môùi ñeán
coâng nghieäp. Trong coâng nghieäp, chuù troïng nhaát laø coâng nghieäp quoác phoøng,
khai thaùc nguyeân lieäu, chuù yù vieäc môû mang chuyeân chôû...
Nhöõng chuû tröông vaø chính saùch kinh teá khaùng chieán ñuùng ñaén, saùng taïo,
ñoäc laäp, töï chuû phuø hôïp vôùi ñieàu kieän hoaøn caûnh luùc baáy giôø ñaõ coù moät yù nghóa
heát söùc quan troïng trong vieäc höôùng daãn, chæ ñaïo chung cho quaù trình xaây döïng
vaø phaùt trieån neàn kinh teá trong nhöõng naêm ñaàu cuûa cuoäc khaùng chieán, goùp phaàn
taïo neân söùc maïnh to lôùn ñeå ñaùnh thaéng chieán tranh xaâm löôïc cuûa thöïc daân Phaùp.
*
* *
Khi cuoäc chieán tranh buøng noå vaø ngaøy caøng lan roäng, möùc ñoä aùc lieät ngaøy
caøng taêng, Ñaûng vaø Chính phuû Vieät Nam Daân chuû Coäng hoøa ñaõ laõnh ñaïo quaân
ñoäi vaø nhaân daân Vieät Nam nhanh choùng thöïc hieän caùc bieän phaùp caáp toác di
chuyeån maùy moùc, nguyeân vaät lieäu, phaù hoaïi ñöôøng saù, tieâu thoå khaùng chieán, toå
chöùc taûn cö ñeå “Baûo ñaûm thöïc löïc khaùng chieán laâu daøi”(1); ñoàng thôøi quyeát taâm
khaéc phuïc moïi khoù khaên, thieáu thoán, tìm moïi caùch duy trì saûn xuaát, khoâng ñeå
saûn xuaát bò ñình ñoán, coá gaéng baûo ñaûm tröôùc heát nhu caàu aên, maëc cho boä ñoäi
vaø nhaân daân, töøng böôùc xaây döïng neàn kinh teá khaùng chieán.
Chính phuû Vieät Nam Daân chuû Coäng hoøa ñaõ ban haønh nhieàu chính saùch vaø
thöïc hieän nhieàu bieän phaùp ñeå duy trì vaø phaùt trieån saûn xuaát, tröôùc heát laø noâng
nghieäp. Caùc cô quan chuyeân traùch noâng nghieäp ñaõ ñöôïc thaønh laäp. ÔÛ Trung öông
336
CHÍNH SAÙCH KINH TEÁ CUÛA VIEÄT NAM TRONG NHÖÕNG NAÊM ÑAÀU...
coù Boä Canh noâng, ôû caùc caáp Lieân khu, tænh, huyeän coù Ban Canh noâng. Ñaây laø
nhöõng cô quan coù nhieäm vuï thöïc hieän caùc chính saùch, höôùng daãn vaø hoã trôï cho
saûn xuaát noâng nghieäp veà nhieàu maët; thöïc hieän giuùp ñôõ saûn xuaát noâng nghieäp veà
caùc khaâu: voán, gioáng, kyõ thuaät, thuyû noâng, baûo veä saûn xuaát choáng thieân tai, ñòch
hoïa, toå chöùc laïi saûn xuaát; thi haønh chính saùch giaûm toâ 25% vaø töøng böôùc giaûi
quyeát vaán ñeà ruoäng ñaát cho noâng daân. Theå leä cho vay voán ñaõ ñöôïc thöïc hieän
ngay töø naêm 1945, nhöng ñeán naêm 1949 ñaõ ñôn giaûn hoaù hôn, vieäc cho vay taäp
trung ñeå noâng daân mua gioáng, phaân boùn, traâu boø, noâng cuï, ñaåy maïnh khai
hoang, phuïc hoaù, môû roäng chaên nuoâi,... Chæ tính töø thaùng 3-1947 ñeán thaùng 9-
1948, tín duïng ñaõ cho vay 28.164.151 ñoàng. Rieâng veà noâng nghieäp coù 24.622
ngöôøi ñöôïc vay vôùi soá tieàn 29.911.571 ñoàng(2). ÔÛ Nam Boä, caùc toå chöùc tín duïng
phaùt trieån chaäm hôn, naêm 1949 cho noâng daân vay 1.700.000 ñoàng, naêm 1950 taêng
leân 5.000.000 ñoàng(3).
Coâng taùc caûi tieán kyõ thuaät vaø toå chöùc saûn xuaát tuy môùi chæ laø böôùc ñaàu nhöng
coù yù nghóa ñaùng keå. Nhöõng saùng kieán ñoåi môùi kyõ thuaät, toå chöùc tuyeân truyeàn,
vaän ñoäng nhaân daân baét saâu, dieät chuoät, duøng phaân boùn, höôùng daãn noâng daân
caøy saâu, böøa kyõ, gieo maï thöa, caáy nhoû raûnh ñaõ ñöôïc thöïc hieän ôû nhieàu nôi. Tuyø
ñieàu kieän töøng ñòa phöông ñaõ thaønh laäp Toå ñoåi coâng, Toå hôïp coâng, Hôïp taùc xaõ.
Tuy nhieân, phong traøo hôïp taùc xaõ chæ raàm roä trong nhöõng naêm 1948 vaø 1949,
ñeán naêm 1950 thì phaùt trieån chaäm laïi. Trong naêm 1949 ñaõ coù 7 Traïi doanh ñieàn
ñöôïc choïn thí ñieåm chuaån bò laäp Traïi doanh ñieàn Quoác gia.
Do laøm toát caùc khaâu phaân boùn, gioáng, voán, caûi tieán kyõ thuaät, coi troïng coâng
taùc thuyû lôïi, phoøng choáng thieân tai, ñòch hoaï, ñaåy maïnh khai hoang, phuïc hoaù,
môû roäng dieän tích, neân saûn xuaát noâng nghieäp ñaõ phuïc hoài vaø böôùc ñaàu phaùt
trieån. Phong traøo taêng gia saûn xuaát lan roäng khaép caùc lieân khu, trong caùc ñôn vò
boä ñoäi, tröôøng hoïc vaø cô quan... thu nhieàu keát quaû toát, goùp phaàn caûi thieän ñôøi
soáng nhaân daân vaø cung caáp cho khaùng chieán.
Ñaëc bieät thôøi kyø naøy, vaán ñeà ruoäng ñaát cho noâng daân ñaõ ñöôïc ñaët ra vaø giaûi
quyeát töøng böôùc. Theo thoáng keâ naêm 1948, trong toång soá 4.000.000 gia ñình ôû Vieät
Nam coù 1.876.800 gia ñình coù ruoäng ñaát, 2.123.200 gia ñình khoâng coù ruoäng ñaát,
trong ñoù, soá gia ñình coù dieän tích ruoäng ñaát döôùi 5 heùcta laø 1.776.200 hoä, töø 5 ñeán
50 heùcta laø 94.100 hoä, treân 50 heùcta laø 6.500 hoä(4).
Ñeå naâng cao ñôøi soáng nhaân daân, laøm cho noâng daân tích cöïc tham gia khaùng
chieán, Ñaûng vaø Chính phuû Vieät Nam Daân chuû Coäng hoøa ñaõ quyeát ñònh tòch thu
ruoäng ñaát cuûa thöïc daân Phaùp vaø Vieät gian ñeå taïm caáp cho gia ñình boä ñoäi, du
kích vaø taù ñieàn ñaõ töøng lónh canh treân ñaát ñoù vôùi caùc möùc: ôû Baéc Boä toái ña laø
0,5 heùcta/ngöôøi, ôû Nam Boä toái ña laø 1 heùcta/ngöôøi; ñoàng thôøi ra saéc leänh giaûm
toâ 25%, xoaù boû ñòa toâ phuï vaø cheá ñoä quaù ñieàn, quy ñònh cheá ñoä lónh canh, ban
haønh saéc leänh giaûm töùc. Tính ñeán ñaàu naêm 1950, taïi caùc Lieân khu Vieät Baéc, III,
IV, V vaø Nam Boä ñaõ taïm caáp toång soá 58.562,6 heùcta ruoäng ñaát, vôùi soá ngöôøi ñöôïc
taïm caáp ruoäng ñaát laø 50.022 ngöôøi (chöa keå soá ngöôøi ñöôïc taïm caáp ruoäng ñaát
cuûa Lieân khu IV vaø Nam Boä, do chöa coù soá lieäu thoáng keâ)(5).
Chính saùch cuûa Chính phuû tuy chöa giaûi quyeát taän goác vaán ñeà ruoäng ñaát,
nhöng ñaõ caûi thieän raát nhieàu tình caûm cuûa nhaân daân laøm cho nhaân daân tin töôûng
337
Chính phuû, tin töôûng söï nghieäp khaùng chieán, vaø ñaõ coù söùc ñoäng vieân raát lôùn ñoái
vôùi tinh thaàn cuûa caùc chieán só ngoaøi maët traän.
Coâng nghieäp vaø tieåu thuû coâng nghieäp cuõng ñöôïc khuyeán khích phaùt trieån,
trong ñoù veà “kyõ ngheä, chuùng ta chuù troïng nhaát laø kyõ ngheä cheá taïo vuõ khí vaø khai
thaùc nguyeân lieäu”(6). Chuû tröông xaây döïng vaø phaùt trieån coâng nghieäp vaø tieåu thuû
coâng nghieäp theo quy moâ nhoû, phaân taùn, duøng coâng cuï saûn xuaát thoâ sô keát hôïp
vôùi maùy moùc, döïa vaøo nhaân daân, döïa vaøo nguoàn nguyeân lieäu trong nöôùc, ñòa
phöông töï laäp, saûn xuaát töï caáp, töï tuùc. Nhieàu xöôûng vuõ khí ñöôïc xaây döïng trong
caùc röøng saâu, hang nuùi ñeå saûn xuaát vuõ khí ñaïn döôïc. Cuoái naêm 1947, treân caû
nöôùc ñaõ hình thaønh heä thoáng xöôûng quaân giôùi goàm 200 xöôûng vaø coâng tröôøng
saûn xuaát, söûa chöõa vuõ khí, cheá taïo suùng ñaïn, bom mìn, thu huùt 24.000 coâng nhaân
laøm vieäc. Ñeán naêm 1949, caû nöôùc ñaõ coù 130 xöôûng saûn xuaát vuõ khí vôùi hôn 29.000
coâng nhaân, 21 cô sôû quaân döôïc vôùi hôn 1.200 coâng nhaân, 20 xöôûng quaân nhu
vôùi hôn 1.700 coâng nhaân.
Ñi ñoâi vôùi xaây döïng coâng nghieäp quoác phoøng, Ñaûng vaø Chính phuû Vieät Nam
Daân chuû Coäng hoøa coøn quan taâm xaây döïng caùc ngaønh coâng nghieäp caàn thieát
khaùc cho khaùng chieán vaø daân sinh nhö: khai khoaùng, hoaù chaát, cô khí, deät, dieâm,
xaø phoøng, ñoà goám, ñöôøng, muoái, cheø, thuoác laù... Caùc moû than Phaán Meã, Minh
Khai, Ñaàm Ñuøn, Khe Boá, Quyeát Thaéng, Ñoài Hoa... ñaõ ñöôïc khai thaùc trôû laïi. Caùc
ngaønh cô khí, hoùa chaát phuïc vuï cho daân sinh vaø khaùng chieán nhö: saûn xuaát maùy
caùn boâng, keùo sôïi, in quay tay, maùy tieän, baøo nhoû, maùy xay xaùt; cheá caùc loaïi hoaù
chaát hieám raát caàn cho khaùng chieán ñaõ ñöôïc quan taâm xaây döïng. Caùc ngaønh coâng
nghieäp nheï vaø tieåu thuû coâng nghieäp nhö: giaáy, deät, vaûi, dieâm, ñoà da... phaùt trieån
maïnh ñeå phuïc vuï nhu caàu caàn thieát haøng ngaøy cuûa nhaân daân.
Nhìn chung, haàu heát caùc maët haøng phuïc vuï nhu caàu sinh hoaït cuûa nhaân daân
ñaõ ñöôïc saûn xuaát. Nhieàu maët haøng tröôùc ñoù phaûi mua trong vuøng Phaùp taïm chieám
ñoùng thì ñeán nay ñaõ töï saûn xuaát ñöôïc. Do ñoù ñaõ phaù tan aâm möu phong toûa kinh
teá cuûa ñòch.
Thöông nghieäp khaùng chieán coù nhieäm vuï khuyeán khích, giuùp ñôõ saûn xuaát
phaùt trieån, môû roäng giao löu haøng hoaù giöõa caùc khu vöïc trong vuøng khaùng chieán,
giöõ vöõng giaù caû haøng hoaù, giöõ vöõng giaù trò ñoàng tieàn Vieät Nam ñeå baûo ñaûm cung
caáp cho tieàn tuyeán vaø giuùp ñôõ nhaân daân khaéc phuïc khoù khaên trong cuoäc soáng
haøng ngaøy.
Ñeå môû mang kinh teá, caûi thieän daân sinh, Chính phuû giao cho “Boä Kinh teá laäp
Cuïc vaän taûi ñeå chuyeân vieäc chuyeân chôû vaän taûi, tieáp teá, khuyeán khích noäi hoaù,
chaán chænh vaø môû mang ngoaïi thöông, ñoàng thôøi ngaên caûn vieäc mua duøng nhöõng
thöù xa xæ phaåm ngoaïi quoác”(7). Ngaøy 29-2-1948, Cuïc tieáp teá vaän taûi ñöôïc thaønh
laäp vôùi nhieäm vuï thu mua, toå chöùc, vaän chuyeån löông thöïc, thöïc phaåm, daàu hoaû,
giaáy, moät phaàn ñeå cung caáp ngay cho boä ñoäi, xí nghieäp, cô quan ôû caùc khu caên
cöù vaø tieáp teá cho ñoàng baøo mieàn nuùi ñang gaëp khoù khaên, moät phaàn ñeå döï tröõ
cho khaùng chieán. Ñeán ngaøy 17-11-1950, Sôû Noäi thöông ñöôïc thaønh laäp ñeå thay
theá Cuïc tieáp teá vaän taûi. Nhieäm vuï cuûa Sôû Noäi thöông laø: môû roäng kinh doanh,
mua baùn taát caû caùc loaïi haøng löông thöïc, thöïc phaåm, laâm thoå saûn, haøng coâng
338
nghieäp...; môû roäng ñoái töôïng phuïc vuï, vöøa cung caáp haøng hoaù cho boä ñoäi, cô
quan vöøa baùn haøng phuïc vuï saûn xuaát vaø nhaân daân. Ngoaøi ra, ñeå hoã trôï cho hoaït
ñoäng cuûa Nhaø nöôùc, Chính phuû coøn khuyeán khích “caùc ñoaøn theå vaø tö nhaân coá
gaéng toå chöùc chung voán laäp hôïp taùc xaõ mua baùn ñeå boå sung cho vieäc tieáp teá cuûa
Chính phuû cuõng nhö ñeå xuùc tieán vieäc taêng gia saûn xuaát”(8).
Vieäc löu thoâng haøng hoaù treân thò tröôøng caàn phaûi ñöôïc giaûi quyeát, do ñoù
Chính phuû ñaõ cho thi haønh chính saùch töï do noäi thöông vaø ñaõ ñöa laïi keát quaû
tích cöïc. Thöông nhaân ñaõ chòu boû voán kinh doanh, giao löu haøng hoaù giöõa caùc
ñòa phöông ñöôïc ñaåy maïnh. Tuy nhieân, do tình traïng khan hieám haøng hoaù gaây
taâm lyù tích tröõ haøng, tieàn Vieät Nam bò haï giaù, giaù thöïc phaåm, nhaát laø giaù gaïo taêng
maïnh. Giaù gaïo thaùng 5-1950 ôû Haø Giang laø 2.800 ñoàng/taï, ôû Yeân Baùi laø 6.500
ñoàng/taï, ôû Ngheä An laø 3.500 ñoàng/taï, ôû Quaûng Trò laø 7.000 ñoàng/taï, v.v...(9).
Nhaèm giaûm bôùt tình traïng taêng giaù, Chính phuû vaän ñoäng moïi taàng lôùp nhaân
daân taêng gia saûn xuaát, thöïc haønh tieát kieäm, aên ñoän gaïo vôùi ngoâ, khoai, saén, khoâng
naáu röôïu; thi haønh chính saùch “keâ khai thoùc gaïo”, choáng ñaàu cô tích tröõ; ñoàng
thôøi quy ñònh “Caám khoâng baùn nhöõng loaïi haøng caàn thieát cho ñôøi soáng nhaân daân
vaø coâng cuoäc khaùng chieán quaù giaù toái ña do Chính phuû quy ñònh”(10) vaø thi haønh
giaûi phaùp taïm thôøi laø traû löông baèng hieän vaät. Nhôø ñoù, tình hình giaù caû ñaõ daàn
daàn giaûm xuoáng, cuoäc soáng cuûa nhaân daân ñaõ bôùt caêng thaúng, quaân daân coù ñieàu
kieän taäp trung söùc vaøo coâng cuoäc khaùng chieán.
Beân caïnh noäi thöông, hoaït ñoäng ngoaïi thöông thôøi kyø naøy goàm hai khu vöïc:
trao ñoåi vôùi nöôùc ngoaøi (chuû yeáu laø thöông nhaân ngöôøi Hoa) vaø buoân baùn giöõa
vuøng töï do vaø vuøng Phaùp taïm chieám ñoùng. Trong ñoù, khu vöïc buoân baùn giöõa
vuøng töï do vôùi vuøng Phaùp taïm chieám ñoùng chieám chuû yeáu vaø laø noäi dung chính
cuûa hoaït ñoäng ngoaïi thöông luùc baáy giôø.
Chuû tröông cuûa Vieät Nam laø bao vaây vaø phaù hoaïi kinh teá ñòch ñi ñoâi vôùi ñaåy
maïnh phaùt trieån saûn xuaát ñeå töï tuùc, töï caáp trong khaùng chieán, do ñoù ñaõ thuùc ñaåy
tieâu duøng vaø saûn xuaát haøng noäi hoaù, taïo ra nhöõng cô sôû saûn xuaát môùi tröôùc ñoù
chöa töøng coù, hình thaønh nhöõng vuøng kinh teá môùi ôû Phuù Thoï, Thaùi Nguyeân,
Thanh Hoaù, Ngheä An, Haø Tónh, Quaûng Nam, Quaûng Ngaõi,... Maët khaùc, Vieät Nam
tìm caùch trao ñoåi vôùi beân ngoaøi ñeå mua baùn haøng hoaù caàn thieát cho nhu caàu cuûa
khaùng chieán vaø ñôøi soáng nhaân daân thoâng qua moät soá chi ñieám ngoaïi thöông ñöôïc
laäp ôû moät soá cöûa khaåu vaø cöûa bieån nhö: Chi cuïc Cao Baèng, Chi cuïc Thaát Kheâ
(Laïng Sôn), moät soá cöûa bieån ôû mieàn Trung vaø mieàn Nam...
Töø naêm 1948, Vieät Nam chuû tröông môû ñöôøng trao ñoåi haøng hoaù vôùi vuøng
Phaùp taïm chieám ñoùng ñeå baùn haøng laâm thoå saûn vaø mua nhöõng haøng caàn thieát
phuïc vuï cho khaùng chieán vaø daân sinh. Nhöõng maët haøng ñöôïc pheùp mang ra vuøng
töï do laø: vaûi sôïi, len, thuoäc da, xe ñaïp, deùp cao su, xaø phoøng, baøn chaûi, ñeøn pin,
kim chæ, kính, thuoác baéc, thuoác laøo; nhöõng maët haøng bò caám laø: boät myø, ca cao,
bô, phomaùt, thuoác laù, tô luïa, ñoà trang söùc; nhöõng maët haøng ñöôïc ñöa vaøo vuøng
Phaùp taïm chieám ñoùng laø: cheø, caø pheâ, maém toâm, traàu cau, naám, tre, luoàng, cuû
naâu, roå raù, aùo tôi laù, noùn, guoác, thuoác laù, thuoác laøo, queá, caùnh kieán, hoài, traåu, sôn,
sa nhaân, xöông boø, thuoác phieän.
339
Ngoaøi ra, Chính phuû Vieät Nam Daân chuû Coäng hoøa ñaõ ban haønh caùc saéc leänh
aán ñònh möùc thueá nhaäp khaåu, caám buoân baùn vôùi ñòch, caûi toå Cuïc Ngoaïi thöông...
Ngaøy 22-10-1948, Ban bao vaây kinh teá ñòch ñöôïc thaønh laäp. Ban coù nhieäm vuï
nghieân cöùu caùc bieän phaùp ñeå taêng cöôøng coâng taùc bao vaây kinh teá ñòch vaø thöïc
hieän theå leä veà ñi laïi trao ñoåi haøng hoaù giöõa vuøng töï do vaø vuøng Phaùp taïm chieám
ñoùng. Nhôø coù söï toå chöùc bao vaây chaët cheõ, neân ñaït keát quaû toát. Trong 8 thaùng
ñaàu naêm 1950, coâng an Baéc Ninh baét 1.562 vuï, tòch thu haøng trò giaù 10.346.000
ñoàng; naêm 1950, coâng an Thaùi Nguyeân baét 82 vuï, tòch thu haøng trò giaù 2.371.830
ñoàng; coâng an Thanh Hoaù tòch thu haøng trò giaù 1.291.268 ñoàng, coâng an Ngheä
An baét 22 vuï, tòch thu haøng trò giaù 1.120.000 ñoàng(11).
Thaønh tích phaù hoaïi kinh teá ñòch cuûa caùc tænh cuõng raát khaù. Coâng nhaân phoái hôïp
cuøng nhaân daân lao ñoäng ñoát chôï, ñoát kho chöùa haøng, bieåu tình ñoøi taêng löông, phaûn
ñoái ñuoåi thôï, ñaäp phaù maùy moùc, chaët caây cao su, ñaäp vôõ cheùn ñöïng muû cao su... taïo
thaønh phong traøo ñoaøn keát ñaáu tranh raát maïnh meõ.
Chính saùch quaûn lyù ngoaïi thöông cuûa Vieät Nam laø moät bieän phaùp quan troïng
ñeå ñaáu tranh kinh teá vôùi ñòch, baûo veä kinh teá Vieät Nam, nhaèm muïc ñích khôi
luoàng mua baùn giöõa vuøng töï do vaø vuøng Phaùp taïm chieám ñoùng. Moät maët, chính
saùch naøy ñaõ thu huùt haøng hoaù caàn thieát cho khaùng chieán vaø ñôøi soáng nhaân daân,
ngaên khoâng cho ñòch tung haøng hoaù xa xæ vaø tieàn giaû vaøo vuøng töï do; maët khaùc
coøn tieâu thuï vaøo vuøng Phaùp taïm chieám ñoùng nhöõng haøng hoaù (laâm thoå saûn, haøng
thuû coâng...) maø Vieät Nam caàn phaûi môû roäng thò tröôøng tieâu thuï. Do ñoù, Vieät Nam
ñaõ giaûi quyeát ñöôïc moät phaàn khaù quan troïng nhöõng nhu caàu cuûa khaùng chieán
vaø daân sinh veà thuoác men, nguyeân vaät lieäu, nhieân lieäu vaø haøng hoaù tieâu duøng
thieát yeáu trong nhöõng thôøi gian gay go nhaát cuûa cuoäc khaùng chieán; ñoàng thôøi,
nhôø tieâu thuï ñöôïc laâm thoå saûn, neân saûn xuaát ôû vuøng töï do ñöôïc phaùt trieån vaø ñôøi
soáng cuûa nhaân daân ñöôïc caûi thieän hôn.
Cuøng vôùi nhöõng hoaït ñoäng veà noâng nghieäp, coâng nghieäp vaø thöông nghieäp,
caùc hoaït ñoäng veà giao thoâng vaän taûi, taøi chính, ngaân haøng, thueá khoaù thôøi kyø naøy
cuõng ñöôïc cuûng coá vaø ñaåy maïnh ñaõ ñaït ñöôïc keát quaû toát.
*
* *
Vieäc thi haønh chính saùch kinh teá khaùng chieán ñuùng ñaén, saùng taïo, ñoäc laäp,
töï chuû, phuø hôïp vôùi tình hình thöïc teá trong nhöõng naêm ñaàu cuûa cuoäc khaùng chieán
ñaõ ñem laïi nhieàu keát quaû, mang moät yù nghóa heát söùc quan troïng, ñaùp öùng nhöõng
nhu caàu ngaøy caøng taêng cuûa cuoäc khaùng chieán vaø töøng böôùc caûi thieän ñôøi soáng
nhaân daân. Khoâng nhöõng ñôøi soáng vaät chaát ñöôïc naâng leân, maø ñôøi soáng vaên hoaù,
tinh thaàn cuûa nhaân daân cuõng ñöôïc caûi thieän roõ reät.
Hoaït ñoäng vaên hoaù, giaùo duïc vaø y teá trong vuøng khaùng chieán ñöôïc quan taâm,
ngaøy caøng phaùt trieån. Ñaûng vaø Chính phuû Vieät Nam Daân chuû Coäng hoøa chuû
tröông ñoäng vieân toå chöùc caùc löïc löôïng, caùc ngaønh vaên hoaù treân laäp tröôøng
nguyeân taéc daân toäc, khoa hoïc, ñaïi chuùng ñeå doác söùc vaøo coâng cuoäc khaùng chieán
kieán quoác. Nhöõng söï noã löïc lôùn lao cuûa nhöõng caùn boä hoaït ñoäng vaên hoaù vaø
340
ñoâng ñaûo quaàn chuùng nhaân daân ñaõ goùp phaàn laøm cho neàn vaên hoaù khaùng chieán
vöôn leân maïnh meõ. Caùc ngaønh vaên hoaù ñeàu thu ñöôïc nhöõng thaønh tích ñaùng töï
haøo, coù nhieàu ñoùng goùp trong vieäc caûi thieän ñôøi soáng vaên hoaù tinh thaàn cho caùn
boä, boä ñoäi vaø nhaân daân.
Coâng taùc giaùo duïc vaø ñaøo taïo thôøi kyø naøy cuõng ñaõ ñöôïc söûa ñoåi cho phuø hôïp
vôùi yeâu caàu cuûa nhieäm vuï khaùng chieán kieán quoác. Caùc baäc hoïc Ñaïi hoïc, Trung
hoc, Tieåu hoïc, Bình daân hoïc vuï ñeàu phaùt trieån, soá löôïng caùc tröôøng, soá löôïng
giaùo vieân vaø hoïc sinh ñeàu taêng. Ñaëc bieät phong traøo Bình daân hoïc vuï giaønh nhieàu
thaéng lôïi. Tính ñeán thaùng 6-1950, caû nöôùc ñaõ coù 10 trieäu ngöôøi thoaùt naïn muø chöõ.
Nhöõng thaønh tích ñaït ñöôïc trong lónh vöïc kinh teá ñaõ taïo neân nhöõng tieàn ñeà
vaø nhöõng cô sôû heát söùc quan troïng ñeå giuùp Vieät Nam thuùc ñaåy caùc hoaït ñoäng
vaên hoaù, giaùo duïc vaø y teá vöôn leân ñaït ñöôïc nhöõng keát quaû quan troïng ñeå caûi
thieän ñôøi soáng nhaân daân.
Toùm laïi, traûi qua boán naêm lieân tuïc chieán ñaáu vaø xaây döïng trong hoaøn caûnh ñaày
khoù khaên thöû thaùch, chieán tröôøng bò chia caét, boán phía bò bao vaây chaët cheõ, nhöng
cuoäc khaùng chieán cuûa nhaân daân Vieät Nam choáng thöïc daân Phaùp xaâm löôïc vaãn vöõng
vaøng vaø ñaït ñöôïc nhöõng böôùc phaùt trieån quan troïng. Cheá ñoä daân chuû môùi ñaõ ñöa
laïi ñoäc laäp, töï do vaø quyeàn soáng thieâng lieâng cuûa ngöôøi daân ngaøy caøng ñöôïc cuûng
coá vöõng chaéc. Treân taát caû caùc maët traän chính trò, quaân söï, kinh teá, ngoaïi giao, vaên
hoaù xaõ hoäi, nhaân daân Vieät Nam ñeàu thu ñöôïc nhöõng thaønh töïu quan troïng, coù yù
nghóa ñoái vôùi söï nghieäp khaùng chieán kieán quoác. Vôùi thaéng lôïi cuûa Chieán dòch Bieân
giôùi Thu - Ñoâng naêm 1950 ñaùnh daáu söï thaát baïi chieán löôïc cuûa thöïc daân Phaùp, vaø
laø moät böôùc phaùt trieån nhaûy voït cuûa cuoäc khaùng chieán cuûa nhaân daân Vieät Nam.
Nöôùc Vieät Nam Daân chuû Coäng hoaø ñaõ phaù vôõ theá bao vaây cuûa ñòch, taïo neân böôùc
chuyeån bieán môùi veà cuïc dieän chieán tröôøng, laøm cô sôû ñeå cuoäc khaùng chieán cuûa
nhaân daân Vieät Nam tieáp tuïc tieán leân giaønh nhöõng thaéng lôïi to lôùn, tieán tôùi naêm
1954 giaønh thaéng lôïi cuoái cuøng, ñaùnh baïi hoaøn toaøn thöïc daân Phaùp xaâm löôïc.
CHUÙ THÍCH
1. Chæ thò Toaøn daân khaùng chieán ngaøy 12-12-1946. Vaên kieän Ñaûng toaøn taäp, taäp 8, 1945-1947. Nxb Chính
trò quoác gia, Haø Noäi, 2000, tr. 151.
2. Vaên kieän Ñaûng toaøn taäp, taäp 10, naêm 1949. Nxb Chính trò quoác gia, Haø Noäi, 2001, tr. 155.
3. Baùo caùo tình hình noâng nghieäp naêm 1949 cuûa Khu noâng chính Vieät Baéc, Lieân khu IV vaø canh noâng
Nam Boä. Trung taâm Löu tröõ Quoác gia III. Phoâng Phuû Thuû töôùng. Hoà sô soá 1849.
4. Soá lieäu thoáng keâ theo Nieân giaùm thoáng keâ veà coâng ñieàn, coâng thoå vaø taïm caáp ruoäng ñaát naêm 1948.
Trung taâm Löu tröõ Quoác gia III. Phoâng Phuû Thuû töôùng. Hoà sô soá 1333.
5. Baùo caùo thaùng 5-1950. Trung taâm Löu tröõ Quoác gia III. Phoâng Phuû Thuû töôùng. Hoà sô soá 1333.
6. Nöôùc Vieät Nam Daân chuû Coäng hoaø - Söï nghieäp kinh teá vaø vaên hoaù 1945-1960, Nxb Söï thaät, Haø Noäi,
1960, tr. 28.
7. Vaên kieän Ñaûng toaøn taäp, taäp 9, naêm 1948, Nxb Chính trò quoác gia, Haø Noäi, 2001, tr. 34.
8. Vaên kieän Ñaûng toaøn taäp, taäp 9, Sñd, tr. 31.
9. Chöông trình baùo caùo cuûa Boä Kinh teá veà tình hình hoaït ñoäng trong naêm 1949. Trung taâm Löu tröõ Quoác
gia III. Phoâng Phuû Thuû töôùng. Hoà sô soá 1914.
10. Theo Ñaëng Phong, Lòch söû kinh teá Vieät Nam 1945-2000, Nxb Khoa hoïc xaõ hoäi, Haø Noäi, 2002, tr 358.
11. Baùo caùo bao vaây phaù hoaïi kinh teá ñòch naêm 1950 cuûa Boä Noäi vuï soá RA-TÖ/TP. Trung taâm Löu tröõ
Quoác gia III. Phoâng Phuû Thuû töôùng. Hoà sô soá 2004.
341
NGHIEÂN CÖÙU VEÀ MOÄT HÔÏP LÖU DI CÖ ÔÛ ÑOÀNG BAÈNG SOÂNG CÖÛU LONG...
1
NGHIEÂN CÖÙU VEÀ MOÄT HÔÏP LÖU DI CÖ
ÔÛ ÑOÀNG BAÈNG SOÂNG CÖÛU LONG
TRONG THÔØI KYØ THUOÄC ÑÒA (1929-1945):
NHÖÕNG BÖÔÙC ÑAÀU TIEÂN
HÖÔÙNG TÔÙI LÒCH SÖÛ
LAØNG SOÙC SÔN VAØ THOÅ SÔN
(HUYEÄN HOØN ÑAÁT, TÆNH KIEÂN GIANG)
Pascal Bourdeaux*
GIÔÙI THIEÄU
Vaøo nöûa ñaàu theá kyû XX, vuøng noâng thoân Nam Boä döôøng nhö caùch raát xa vôùi
xaõ hoäi thuoäc ñòa thònh vöôïng. Taïi ñoàng baèng soâng Cöûu Long, vieäc caûi tieán caùc
phöông tieän giao thoâng vaø thuyû noâng raát roõ neùt. Coù moät vaøi vuøng coù ít nhieàu
ngöôøi ôû, khoâng naèm trong caùc quy hoaïch thuoäc ñòa, ñöôïc höôûng moät caùch muoän
maèn vaø ít oûi töø nhöõng tieán boä kyõ thuaät vaø xaõ hoäi. ÔÛ mieàn Taây soâng Haäu, vuøng
ñaàm laày naèm giöõa caùc thò xaõ cuûa Raïch Giaù, Haø Tieân, Long Xuyeân vaø Chaâu Ñoác
ñaõ naèm ngoaøi söï phaùt trieån kinh teá cho ñeán taän ñaàu thaäp kyû 30. Hai ngoâi laøng
lieàn keà laø Thoå Sôn vaø Soùc Sôn naèm trong vuøng töù giaùc naøy.
Baøi nghieân cöùu naøy khoâng coù tham voïng gì hôn laø trình baøy nhöõng keát quaû
ban ñaàu cuûa cuoäc khaûo saùt(1) taïi huyeän Hoøn Ñaát, nôi nhöõng ngoâi laøng naøy ñaõ toàn
taïi tröôùc khi phaân ñònh laïi ñòa giôùi haønh chính. Trong moät tuaàn, toâi ñaõ gaëp gôõ
moät soá ngöôøi daân ñaàu tieân ñònh cö taïi vuøng ñaát bao quanh nôi gaëp gôõ cuûa caùc
keânh Raïch Giaù - Haø Tieân vaø Tri Toân töø naêm 1927 ñeán naêm 1942. Taïi ñoù, toâi ñaõ
phoûng vaán 9 ngöôøi daân ñeå mieâu taû söï ñònh cö cuûa hoï sau khi caùc keânh naøy ñöôïc
ñaøo vaø ñeå hieåu ñöôïc phöông thöùc khai hoang ôû vuøng ñaát naøy.
Ñeå sang moät beân nhöõng vaán ñeà nhö ñaøo keânh raïch, phaùt quang röøng vaø
laäp aáp – giai ñoaïn sô khôûi tröôùc khi tieán haønh nhöõng hoaït ñoäng kinh teá vaø xaõ
hoäi trong laøng, toâi muoán trình baøy nhöõng böôùc ñaàu tieân trong quaù trình khaûo
saùt baèng caùch taäp trung vaøo moät trong nhöõng khía caïnh cuûa ñònh cö laøng, “hôïp
löu di cö” ñöôïc hoaøn thaønh töø naêm 1920 ñeán naêm 1945. Vôùi nhoùm töø naøy, toâi
muoán noùi ñeán cuøng moät luùc söï di daân töï phaùt vaø taïi choã cuûa noâng daân vaø söï
di cö coù keá hoaïch töø vuøng naøy sang vuøng khaùc cuûa haøng nghìn hoä gia ñình töø
ñoàng baèng soâng Hoàng tôùi 2 laøng treân.
* Tieán só Lòch söû, Tröôøng Cao ñaúng thöïc haønh, Ñaïi hoïc Paris Sorbonne. Phaùp.
342
Nhöng, nghieân cöùu nhöõng hoaït ñoäng ñaàu tieân cuûa nhöõng cö daân ñoù, thì cuõng
laø ñeà caäp cuoäc soáng trong laøng. Nhö taùc giaû Huyønh Löùa(2) vieát moät caùch töông
töï, lòch söû khai phaù ñoàng baèng soâng Cöûu Long cuõng laø lòch söû cuoäc soáng haøng
ngaøy cuûa ngöôøi daân trong vuøng.
HOØN ÑAÁT - MOÄT “HOØN NGOÏC” GAÀN ÑAÂY CUÛA ÑOÀNG BAÈNG SOÂNG CÖÛU LONG
Neáu ngöôøi Phaùp coi thaønh phoá Saøi Goøn laø “Hoøn ngoïc chaâu AÙ” thì ñoái vôùi
ngöôøi Vieät Nam, moät hoøn ngoïc khaùc ñaõ xuaát hieän ôû vuøng ñoàng baèng soâng Cöûu
Long. Thöïc vaäy, lòch söû caän ñaïi cuûa Hoøn Ñaát khoâng theå bò taùch rôøi khoûi soá phaän
cuûa moät ngöôøi con gaùi yeâu nöôùc, Phan Thò Raøng, ngöôøi ñaõ trôû thaønh bieåu töôïng
cuûa cuoäc khaùng chieán taïi ñòa phöông döôùi caùi teân chò Söù(3). Moãi ngöôøi khaùch tôùi
laøng Thoå Sôn hieän nay ñeàu coù theå thaáy caùi teân naøy treân böùc töôøng cuûa ngoâi
tröôøng laøng tröôùc khi ñeán vieáng chò tröôùc töôïng ñaøi trang nghieâm döïng leân ôû goø
Hoøn Ñaát. Chính laø ñeå töôûng nhôù söï kieân cöôøng vaø hy sinh cuûa chò maø nhöõng
ngöôøi caùch maïng Vieät Nam ñaõ noùi tôùi “Hoøn Ngoïc”(4), coù nghóa laø “hoøn ñaát” ñaõ
bieán thaønh moät “hoøn ngoïc” cuûa cuoäc khaùng chieán traûi qua nhöõng söï kieän ñaày
xuùc ñoäng nhöng cuõng raát vinh quang taïi vuøng ñaát naøy.
Cho ñeán ñaàu theá kyû XX, huyeän Hoøn Ñaát hieän naøy vaãn coøn laø vuøng ñaàm
laày, che phuû bôûi nhöõng röøng traøm vaø baõi coùi. Nôi ñaây, nhöõng khu ñònh cö ñaàu
tieân chæ moïc gaàn raëng nuùi Thaát Sôn, treân nhöõng ngoïn ñoài nhìn ra bieån giöõa
Haø Tieân vaø Hoøn Ñaát, vaø treân moät vaøi gioàng (vuøng ñaát caùt) trong khu ñaàm laày.
Ñoä chua maën cuûa ñaát, nhöõng caên beänh kinh nieân, nieàm tin vaøo ma quyû, vieäc
thieáu nhöõng con ñöôøng thuyû töï nhieân, taát caû ñaõ khieán cho vuøng naøy trôû thaønh
moät vuøng ñaát döõ(5).
Nhöng vuøng töù giaùc naøy khoâng phaûi laø khoâng coù hoaït ñoäng cuûa con ngöôøi
cho tôùi taän khi Maïc Cöûu(6), moät ngöôøi Trung Hoa di cö, laäp ra Haø Tieân (1714) vaø
söï phaùt trieån caùc döï aùn thuyû noâng cuûa ngöôøi Vieät trong theá kyû XVIII vaø XIX. Traùi
laïi, caùc cuoäc khai quaät khaûo coå veà neàn vaên hoaù Phuø Nam cho thaáy “coù söï ñònh
cö lieân tuïc, ñaùng keå baét ñaàu töø thôøi tieàn söû cho tôùi thôøi hieän ñaïi (maëc duø khu
vöïc naøy) döôøng nhö ñaõ nguû lòm trong suoát 15 theá kyû cho tôùi taän thôøi kyø thuoäc
ñòa hieän ñaïi (baûn dòch cuûa toâi)(7).
Trong nöûa ñaàu theá kyû XIX, chæ coù vaøi nghìn cö daân soáng taïi vuøng naøy. Luùa
chæ ñöôïc gieo troàng treân nhöõng maûnh ruoäng nhoû treân ñaát baèng vaø ñoài, cuoäc soáng
kinh teá chuû yeáu taäp trung vaøo hoaït ñoäng cô baûn treân bieån vaø khai thaùc röøng
(haøng haûi gaàn bôø, ñaùnh caù, saên baén, thu löôïm saùp ong, maät ong vaø nuoâi ong.
Trònh Hoaøi Ñöùc ghi nhaän xu höôùng soáng du canh du cö cuûa ngöôøi daân moãi khi
hoï rôøi khoûi vuøng bôø bieån(8). Cö daân bao goàm ngöôøi Trung Quoác, nhöõng ngöôøi
ñaõ laäp ra 7 ngoâi laøng ven bieån(9), ngöôøi Campuchia soáng treân söôøn nuùi, vaø ngöôøi
Vieät Nam – nhöõng ngöôøi ñaõ toå chöùc cuoäc “haønh quaân” choáng laïi söï cöôùp boùc
cuûa ngöôøi Xieâm baèng caùch xaây döïng caùc toaø thaønh vaø ñaøo keânh.
Töø thôøi gian ñoù, keânh Thoaïi Haø noái Long Xuyeân vôùi Raïch Giaù (1818) vaø keânh
Vónh Teá noái Chaâu Ñoác vôùi Haø Tieân (1824) ñaõ taïo thaønh moät vuøng ñoàng baèng
343
ngaäp nöôùc taïi vuøng phía Ñoâng vaø phía Taây. Caùc vò vua Trieàu Nguyeãn, lo laéng
ñeán vieäc cai quaûn nhöõng vuøng ñaát roäng lôùn ngaøy caøng ñöôïc môû roäng theâm naøy,
veà sau ñaõ thuùc ñaåy vieäc laäp nhöõng ngoâi laøng (goàm caùc nhoùm binh lính, tuø nhaân
vaø ngöôøi noâng daân töï do)(10) treân vuøng ñaát giaùp ranh ñoàng baèng nôi caùc keânh
möông, ñöôïc ñaøo vì nhöõng muïc ñích chieán löôïc, khoâng theå töôùi tieâu. Bao giôø
cuõng khoù thaâm nhaäp, vuøng ñaát naøy duø sao cuõng coù theå tieáp caän baèng ñöôøng bieån
vaø töø soâng Haäu Giang.
Thôøi kyø ñaàu Phaùp thuoäc, vieäc khai hoang khoâng tieán trieån gì ñaùng keå. Neáu
daân soá cuûa tænh taêng gaáp 3 laàn trong 30 naêm (töø 35.000 leân 90.000), vieäc ñoù chuû
yeáu dieãn ra taïi quaän Raïch Giaù vaø nhöõng laøng naèm caïnh thò traán Caûng naøy(11). Taïi
huyeän Chaâu Thaønh (nay laø Hoøn Ñaát), chính xaùc hôn laø taïi toång Kieân Haûo, nôi
chöa coù ñöôøng chaïy qua vaø chæ coù theå tôùi Raïch Giaù baèng 8 giôø chaïy taøu thuyû,
söï taêng tröôûng daân soá thaáp. Baurac ghi nhaän söï toàn taïi cuûa caùc caùnh ñoàng luùa
taïi Thoå Sôn, döôùi chaân ñoài Hoøn Ñaát, duø sao cuõng chöùng minh moät söï tieán trieån
ít oûi keå töø cuoäc khaûo saùt cuûa Trònh Hoaøi Ñöùc.
Cho tôùi giöõa thaäp kyû 20, toác ñoä naøy ñöôïc duy trì tröôùc khi taêng voït. Cuoäc
ñieàu tra daân soá naêm 1921 cho bieát daân soá cuûa tænh Raïch Giaù laø 233.987 ngöôøi(12);
naêm 1926, daân soá ñaït 244.399(13). Söï taêng tröôûng naøy aûnh höôûng chuû yeáu tôùi
khu vöïc phía Ñoâng cuûa tænh, laø keát quaû giaùn tieáp cuûa vieäc phaùt trieån thuyû lôïi
taïi caùc tænh Caàn Thô vaø Soùc Traêng. Ñöôïc ñaøo vì muïc ñích thöông maïi, heä thoáng
keânh raïch môùi vaø vieäc lieân tuïc khai hoang nhöõng vuøng ñaát môùi thuùc ñaåy nhanh
vieäc môû roäng heä thoáng ñoäc canh luùa (ñaïi ñieàn trang), söû duïng moät soá löôïng lôùn
noâng daân khoâng coù ñaát (taù ñieàn) canh taùc treân nhöõng ñieàn trang roäng lôùn(14).
Ñoàng thôøi, toång Kieân Haûo luoân naèm ngoaøi moïi döï aùn ñaàu tö. Xung löïc thöïc söï
chæ ñeán vaøo naêm 1924, vôùi nhöõng nghieân cöùu sô boä cho döï aùn xaây döïng keânh
Raïch Giaù - Haø Tieân.
KEÂNH RAÏCH GIAÙ - HAØ TIEÂN: TÖØ DÖÏ AÙN ÑAØO KEÂNH ÑEÁN VIEÄC XAÙC ÑÒNH CAÙC
KHU THUYÛ NOÂNG (“CAÙC OÂ”)
Laø nhöõng yeáu toá baát bieán vaø trung taâm trong lòch söû ñoàng baèng soâng Cöûu
Long, caùc heä thoáng thuyû noâng vaø nhöõng nhaùnh cuûa chuùng laø cô sôû ñeå quaûn lyù
moâi tröôøng vaø toå chöùc khoâng gian xaõ hoäi. Cho tôùi naêm 1924, maïng löôùi naøy ñaõ
ñöôïc caûi thieän ñaàu tieân vì muïc ñích chieán löôïc, vaø sau ñoù laø muïc ñích thöông
maïi. Nhöng ban ñaàu, keânh Raïch Giaù - Haø Tieân chæ nhaèm nhöõng muïc tieâu ñôn
thuaàn cuûa nhöõng heä thoáng thuyû noâng. Trong 2 naêm, moät nhoùm kyõ sö soaïn thaûo
moät keá hoaïch thoaùt nöôùc cho vuøng ñaát bò ngaäp luït naèm giöõa Raïch Giaù vaø Haø
Tieân, keânh Vónh Teá vaø keânh Thoaïi Haø, Vònh Thaùi Lan vaø ngoïn nuùi Coâ Toâ. Khi
vieäc ñaøo keânh baét ñaàu, chæ vuøng rìa ñoàng baèng laø coù daân vaø coù 20.000 heùcta
ñaát ñai ñöôïc canh taùc. Ñöôïc pheâ duyeät vaøo naêm 1926, döï aùn ngay laäp töùc ñöôïc
trieån khai trong voøng 4 naêm. Vôùi nhöõng maùy naïo veùt khoång loà, keânh chính
Raïch Giaù - Haø Tieân ñöôïc ñaøo ñaàu tieân, sau ñoù, thaúng goùc vôùi keânh naøy vaø treân
caû 2 bôø, con keânh tieâu nöôùc cho caùc vuøng saâu vaø 4 keânh thoaùt nöôùc möa tuø
ra bieån cuõng ñöôïc ñaøo(15). Ñöôïc khaùnh thaønh ngaøy 15-9-1930, heä thoáng thuûy
344
noâng naøy cuoái cuøng ñöôïc hoaøn taát naêm 1931 sau khi vöôït qua voâ soá khoù khaên
veà kyõ thuaät(16). Vôùi coâng trình cuoái cuøng naøy, vieäc phaùt trieån heä thoáng thuyû
noâng cuûa vuøng beân kia soâng Haäu, baét ñaàu töø naêm 1905, ñaõ hoaøn taát(17).
Nhöõng bieán ñoåi sinh thaùi vaø xaõ hoäi cuûa huyeän Chaâu Thaønh (Hoøn Ñaát) thöïc
söï baét ñaàu vaøo naêm 1926. Trong giai ñoaïn 1932-1933, khi cuoäc khaûo saùt ñòa chính
cuûa tænh keát thuùc vôùi vieäc xaùc ñònh ranh giôùi cuûa 3 laøng cuoái cuøng laø Myõ Laâm,
Soùc Sôn vaø Thoå Sôn, 8.580 heùcta ñaát ruoäng trong toång Kieân Haûo ñaõ ñöôïc canh
taùc. Tröø 400 heùcta troàng luùa noåi, taát caû phaàn ñaát coøn laïi ñöôïc duøng cho vieäc troàng
luùa töôùi nöôùc moät vuï moät naêm(18). Nhöng vuøng ñaát naøy chæ chieám 2,7% toång dieän
tích troàng luùa cuûa caû tænh vaø 4% trong soá 220.000 heùcta vöøa ñöôïc tieâu nöôùc.
Theo yù kieán cuûa caùc kyõ sö vaø nhaø noâng hoïc, caùc nhaø chöùc traùch thuoäc ñòa
tieán haønh böôùc thöù hai trong keá hoaïch phaùt trieån vuøng baèng vieäc phaân ñònh caùc
“khu thuyû noâng”, nhöõng heä thoáng töôùi hoaëc tieâu nöôùc ñoäc laäp, nhaèm khoanh laïi
caùc vuøng chuyeân troàng luùa(19). Nhöng aùp duïng vaøo nhöõng vuøng ñaát roäng lôùn
naøy, vieäc ñoù khoâng chæ nhaèm khai thaùc hôïp lyù nhöõng vuøng troàng luùa môùi, maø
coøn ñeå ngaên chaën nguy cô taäp trung ñaát baèng caùch chia ruoäng thaønh nhieàu khu
nhoû vaø taïo ñieàu kieän quaûn lyù di cö oà aït. Vieäc phaân boá moät caùch coù traät töï nhöõng
khu thuûy noâng naøy baét ñaàu töø naêm 1934. Taïi tænh Haø Tieân, 2 döï aùn ñöôïc ñeà ra
naêm 1937; ôû mieàn Ñoâng, “khu thuyû noâng Chaâu Ñoác” ñaõ ñöôïc phaân ñònh roõ raøng.
Töø tröôùc ñoù, ôû Raïch Giaù, khu chính naèm taïi laøng Soùc Sôn vaø ñöôïc phaân giôùi bôûi
4 con keânh Raïch Giaù - Haø Tieân, Tri Toân, Maëc Caàn Döng vaø Ba Theâ. Moät khu
khaùc ñöôïc hình thaønh bôûi 4 con keânh Raïch Giaù - Haø Tieân, Tri Toân, phaàn keùo
daøi cuûa keânh Maëc Caàn Döng, vaø keânh soá 1. Khu naøy, goïi laø khu döï phoøng, naèm
taïi Thoå Sôn(20).
Ñaëc ñieåm thöù nhaát cuûa caùc khu thuûy noâng Kieân Haûo ñoù laø moãi khu naèm goïn
treân 1 laøng, vaø chieám phaàn lôùn dieän tích laøng ñoù. Cô caáu toå chöùc sau naøy cuûa
laøng seõ döïa treân moái quan heä giöõa vuøng beân trong vaø vuøng beân ngoaøi cuûa khu
thuyû noâng.
Ñaëc ñieåm thöù hai laø vieäc chuyeån ñoåi yù nghóa cuûa töø “khu” (“oâ”). Töø ñònh
nghóa ban ñaàu laø moät “khoâng gian thuûy noâng”, noù ñaõ coù nghóa theo 1 taøi lieäu
do Thanh tra lao ñoäng coâng boá thaùng 9-1935 laø moät khoâng gian di cö coù theå
tieáp nhaän noâng daân töø nhöõng tænh cuûa ñoàng baèng soâng Hoàng. Caùc khu thuûy
noâng töø ñoù thöôøng ñöôïc goïi laø “khu Baéc kyø” vaø ñöôïc xaùc ñònh laø khu thuûy noâng
Soùc Sôn(21) vaø Thoå Sôn.
VIEÄC XÖÛ LYÙ VAÁN ÑEÀ DI CÖ TAÏI TÆNH RAÏCH GIAÙ
Töø naêm 1932, 2 ngoâi laøng naøy trôû thaønh 2 trong soá 4 “laøng khaån hoang”(22)
coù keânh Raïch Giaù - Haø Tieân chaûy ngang qua. Ñeå hieåu ñöôïc neàn taûng cuûa caùc
laøng naøy, caàn toùm taét muïc ñích vaø nhöõng tieàn leä cuûa vieäc di cö ngöôøi Baéc Kyø
vaøo ñoàng baèng soâng Cöûu Long(23), tröôùc khi so saùnh chuùng vôùi vieäc di cö thuaàn
tuyù ñòa phöông. Thöïc ra, nhaø caàm quyeàn thuoäc ñòa coá tìm caùch giaûi quyeát vaán
345
ñeà daân soá quaù ñoâng taïi caùc tænh ñoàng baèng soâng Hoàng. Caùc tænh troàng luùa môùi
ôû ñoàng baèng soâng Cöûu Long taát nhieân cuõng ñöôïc xem xeùt ñeå thöïc hieän nhöõng
nguyeân taéc di cö naøy. Vaøo naêm 1907, noã löïc ñaàu tieân ôû Caàn Thô ñaõ thaát baïi.
Trong soá 84 gia ñình ñöôïc ñöa töø Thaùi Bình vaøo ñònh cö taïi Phuïng Hieäp, ñaïi ña
soá ñaõ nhanh choùng yeâu caàu ñöôïc ñöa trôû laïi queâ cha ñaát toå(24). Noã löïc thöù 2 laø
coá gaéng ñònh cö nhöõng gia ñình Thieân chuùa theo “cô cheá lao ñoäng töï do” taïi ñaûo
Phuù Quoác(25). Nhöng 440 gia ñình nhöõng ngöôøi lao ñoäng chaân tay naøy ñaõ bò boû
rôi khi hoäi Khai phaù Phuù Quoác laø ngöôøi thueâ möôùn hoï bò phaù saûn. Thaùng 3 naêm
1930, khoaûng 2000 ngöôøi ñöôïc ñöa tôùi laøng Döông Hoaø (tænh Haø Tieân). Thaùng 6
naêm 1932, tröø 48 gia ñình quyeát ñònh ôû laïi, coøn taát caû caùc gia ñình khaùc ñaõ rôøi
boû laøng ñeå trôû veà tænh Nam Ñònh.
Trong nhöõng naêm 1930, nhöõng hình thöùc di daân khaùc ñaõ ñöôïc thöû nghieäm
nhöng khoâng thaønh coâng: taïi Raïch Giaù, khu döï tröõ cuõ thaønh Gia Long ñöôïc
chia thaønh töøng khu, nhöng chæ coù 97 cöïu binh khoâng laøm vieäc cho nhaø nöôùc
ñaõ xin ñöôïc nhaän ñaát(26). Cuoái cuøng, moät döï aùn khaùc “di daân hoãn hôïp” lieân
quan tôùi 250 heùcta ruoäng luùa cuûa tö nhaân vaø 350 noâng daân cuõng thaát baïi taïi
Soùc Traêng. Vaøo cuoái nhöõng naêm 1930, trong soá 40.000 coâng nhaân vaø noâng
daân töø Trung Kyø vaø Baéc Kyø ñöôïc taùi ñònh cö taïi Nam Kyø, chæ coù khoaûng
10.000 ngöôøi sinh soáng taïi ñoàng baèng soâng Cöûu Long(27). Neáu chuùng ta chæ
tính ñeán nhöõng ngöôøi töø Baéc Kyø vaøo thì con soá chaéc chaén khoâng vöôït qua
3.000 ngöôøi ôû ñoàng baèng soâng Cöûu Long.
Maëc duø vieäc taùi ñònh cö noâng daân Baéc Kyø treân vuøng ñaát hoang ôû mieàn Taây
Nam Kyø laø moät döï aùn ñaõ ñöôïc theo ñuoåi töø ñaàu theá kyû, nhöõng noã löïc ñaàu tieân
môùi chæ thöïc söï dieãn ra sau vieäc ñaøo keânh Raïch Giaù - Haø Tieân. Bôûi vaäy, döôøng
nhö roõ raøng laø ngay trong quan nieäm, keânh naøy nhaèm moät luùc hai yù ñònh laø tieâu
nöôùc cho nhöõng vuøng ñaàm laày vaø ñoàng thôøi taùi ñònh cö nhöõng ngöôøi di cö töø caùc
tænh vuøng soâng Hoàng.
Trong moät thaäp kyû (töø naêm 1930 tôùi naêm 1941), vaán ñeà caùc gia ñình Baéc Kyø
khai hoang vuøng ñaát môùi laïi taùi dieãn theo 2 nguyeân taéc chính: cô sôû lyù thuyeát
cho moïi coâng trình laø di daân noâng nghieäp nhaèm taùi ñònh cö treân moät khu ñaát
môùi nhöõng ngöôøi di cö voán ñaõ bò ñòa chuû thay ñoåi nhanh choùng. Di daân haøng
loaït ñeå taïo ñieàu kieän cho caùc gia ñình naøy thích nghi vôùi moâi truôøng xaõ hoäi vaø
thieân nhieân môùi. Bôûi vaäy, coâng trình naøy ñoøi hoûi taát caû nhöõng ngöôøi di cö phaûi
laø nhöõng ngöôøi khai hoang, noâng daân vaø haàu heát laø di daân laäp aáp(28). Töø nhöõng
nguyeân taéc naøy ñaõ daãn tôùi khaùi nieäm “khu Baéc Kyø” xaùc ñònh ñoàng thôøi moät
khoâng gian thuûy noâng vaø moät khoâng gian di cö.
Nhöng quy moâ cuûa nhöõng “khu thuûy noâng” naøy vaãn caàn ñöôïc xaùc ñònh.
Nhöõng keá hoaïch ñaày tham voïng ñaàu tieân ñöôïc ñöa ra naêm 1935 cho raèng hình
thöùc di daân kieåu naøy coù theå ñöôïc môû roäng treân taát caû nhöõng vuøng ñaát saün coù ôû
caùc tænh Chaâu Ñoác, Raïch Giaù vaø Haø Tieân. Maëc duø vaøo thaùng 8 naêm 1938, Thoáng
ñoác Nam kyø ñaõ ra moät nghò ñònh môùi giao 70.000 ha ñaát töï do ôû 3 tænh naøy cho
vieäc “di daân ngöôøi Baéc Kyø” nhöng coâng trình naøy sau ñoù bò thu nhoû laïi. Töø naêm
346
1939 tôùi naêm 1941, nhieàu laøng ôû Chaâu Ñoác vaø Haø Tieân ñöôïc môû cöûa trôû laïi cho
vieäc di daân ñòa phöông. Maëc duø coù quyeát taâm chính trò cao, nhöng quan chöùc
thuoäc ñòa ñaõ khoâng theå cöôõng böùc nhöõng noâng daân ngheøo ôû ñoàng baèng soâng
Cöûu Long di cö töï nhieân sang nhöõng vuøng ñaát môùi chöa khai phaù naøy.
Vaäy thì laøm theá naøo ñeå phoái hôïp söï di daân theo keá hoaïch ngöôøi Baéc Kyø vôùi
söï di cö töï phaùt vaø taïi choã cuûa noâng daân? Haõy xem xeùt vaán ñeà naøy trong tröôøng
hôïp cuûa caùc laøng Thoå Sôn vaø Soùc Sôn.
SÖÏ HÔÏP LÖU DI CÖ HÖÔÙNG VEÀ CAÙC LAØNG THOÅ SÔN VAØ SOÙC SÔN
Keå töø theá kyû XIX, moät boä phaän lôùn daân soá troâi noåi vaø nhöõng doøng di cö theo
muøa töø Ñoâng sang Taây ñaõ giaûi thích vaø ñaëc tröng cho kieåu di cö cuûa nhöõng ngöôøi
daân ñoàng baèng soâng Cöûu Long. Trong nhöõng naêm 1920, xu höôùng naøy höôùng
nhöõng ngöôøi di cö ñeán soáng oån ñònh taïi nhöõng vuøng ñaát môùi. Tænh Raïch giaù ñöùng
thöù hai veà gia taêng daân soá trong khaép Nam Kyø chæ sau Baïc Lieâu(29). Söï gia taêng
naøy, ñaëc bieät roõ reät töø naêm 1926 ñeán naêm 1929, sau ñoù vaãn tieáp tuïc. Caùc coâng
trình ñöôøng saù, keânh möông thöïc söï caàn raát nhieàu lao ñoäng(30). Nhöng ñaëc bieät
laø chính söï di cö töï phaùt cuûa noâng daân ngheøo “sau khi naïo veùt” ñaõ giaûi thích söï
buøng noå daân soá doïc theo nhöõng ñöôøng giao thoâng naøy. Theo Huyønh Löùa, vuøng
ñaát tieân phong naøy öôùc tính coù 13.000 daân naêm 1928; coøn theo moät öôùc tính sau
ñoù, daân soá cuûa Kieân Haûo coù leõ ñaõ leân tôùi 50.864 ngöôøi vaøo naêm 1936(31). Ngöôøi
ta cuõng nhaän thaáy moät quaù trình töông töï nhö vaäy taïi Caàn Thô, khi raát nhieàu noâng
daân ñeán töø huyeän Caùi Beø (tænh Myõ Tho) ngay sau khi keânh Xaø Noâ ñöôïc ñaøo naêm
1904. Cuõng vaãn laø hieän töôïng ñoù, chæ coù khaùc ôû choã nhöõng ngöôøi daân di cö ñeán
töø caùc nôi khaùc nhau nhö 4 caâu chuyeän cuûa 4 gia ñình döôùi daây seõ chöùng thöïc:
- Anh Taùm sinh naêm 1913 taïi Raïch Giaù (huyeän An Hoaø). Luùc ñaàu boá meï
anh ñònh cö taïi Gioàng Keø (tænh Haø Tieân) nôi gia ñình cuûa meï anh sinh soáng.
Naêm 1930, hoï quyeát ñònh ñeán soáng taïi Thoå Sôn, treân bôø phía Ñoâng keânh Vaøm
Raãy, gaàn nôi hôïp löu vôùi keânh Raïch Giaù - Haø Tieân, caùch bieån 6km.
- Anh Leán ñeán töø tænh Baïc Lieâu. OÂng noäi cuûa anh laøm taù ñieàn taïi laøng Phong
Thaïnh Taây (huyeän Gia Rai). OÂng tôùi Tri Toân (hieän laø Thò traán Hoøn Ñaát) laàn ñaàu
tieân naêm 1930, vì nghe noùi raèng moïi ngöôøi coù theå töï do canh taùc ñaát môùi vaø
nhanh choùng ñöôïc sôû höõu ñaát ñoù. Naêm sau, oâng trôû laïi haún cuøng vôùi vôï vaø 3
ngöôøi con (luùc ñoù Leán 6 tuoåi), tôùi ñònh cö ôû Soùc Sôn, treân höõu ngaïn keânh Tri
Toân, caùch nôi hôïp löu 1.200 meùt. Moät soá chuù baùc cuûa anh cuõng ñi theo. Leán cuõng
cho bieát moät soá gia ñình vaøo thôøi ñieåm ñoù cuõng rôøi Caø Mau tôùi ñònh cö taïi Tri
Toân. Maáy naêm sau, thaày giaùo cuûa Leán, moät ngöôøi goác Caàn Thô, cuõng ñaõ quyeát
ñònh tôùi ñònh cö taïi ñoù.
- Chò Hai cuõng ñeán töø Caàn Thô. Boá cuûa chò, moät taù ñieàn taïi huyeän Thôùi Lai,
ñaõ nghe noùi tôùi vieäc ñaøo keânh. Vaøo khoaûng naêm 1930, oâng ñaõ quyeát ñònh tôùi
ñònh cö taïi Thoå Sôn cuøng vôùi vôï vaø 3 ñöùa con taïi bôø Baéc cuûa keânh Raïch giaù -
Haø Tieân, 3 km treân thöôïng nguoàn keânh Vaøm Raày.
347
- Anh Lyõ sinh taïi Tri Toân naêm 1933. Boá cuûa anh, moät ngöôøi Trung Quoác
ñeán töø tænh Quaûng Ñoâng, ñaõ tôùi Saøi Goøn naêm 1921. OÂng tôùi Raïch Giaù vaø cöôùi
moät coâ gaùi ngöôøi Minh Höông, queâ Baïc Lieâu. Hoï ñònh cö taïi Tri Toân naêm 1927.
Tröôùc khi coù moät cöûa haøng taïp hoaù nhoû, hoï laø nhöõng ngöôøi baùn rong treân caùc
doøng keânh naøy.
Tröôùc tình hình naøy, chính quyeàn tænh buoäc phaûi ñònh cö caùc gia ñình naøy
ñeå ñaûm baûo cho hoï coù nhöõng ñieàu kieän soáng thoaû ñaùng, ñoàng thôøi vaø ñaëc
bieät ñeå kieåm soaùt hoï trong 4 “laøng ñònh cö”(32) ñöôïc xaùc ñònh naêm 1932. Beân
trong caùc keânh cuûa tænh Raïch Giaù, nhöõng con keânh caáp hai ñaõ ñöôïc ñaøo vaø
dieän tích canh taùc ñoàng thôøi ñöôïc môû roäng: ñaõ coù 300ha ñöôïc canh taùc taïi
“laøng Tri Toân” vaø 350ha taïi “Bình Sôn”; taïi Soùc Sôn, caùc khu baûo toàn röøng
vaãn coøn nguyeân veïn. Naêm 1933, moät baùo caùo cho thaáy 1500 ngöôøi lang thang
ñaõ caém reã taïi “laøng Bình Sôn - Thoå Sôn”, treân moät dieän tích 1000ha. Taïi laøng
“Tri Toân-Soùc Sôn”, nôi moät phaàn ñaát ñaõ coù ngöôøi ôû ngay sau khi keânh Tri
Toân ñöôïc ñaøo, caùc quan chöùc thuoäc ñòa phaûi ñieàu chænh nhieàu khu ñònh cöï
baát hôïp phaùp(33).
Xin löu yù raèng vieäc söû döïng töø “laøng” ñeå noùi veà Tri Toân vaø Bình Sôn laø caùch
noùi quaù lôøi. Thöïc ra ñaây laø nhöõng aáp ñaàu tieân naèm trong caùc laøng Thoå Sôn vaø
Soùc Sôn, nôi ñaát ñöôïc chia cho nhöõng ngöôøi di cö ñòa phöông. Ngay sau khi keânh
ñöôïc ñaøo, ngöôøi daân ñaõ ñaët teân cho ñieåm gaëp nhau giöõa 2 con keânh Raïch Giaù -
Haø Tieân vaø Tri Toân laø “ngaõ ba Tri Toân”(34).
Nhöõng ngöôøi di cö ñaàu tieân khi ñöôïc phoûng vaán cho bieát ban ñaàu chæ coù moät
cuïm nhaø ôû Tri Toân, trong ñoù coù 2 cöûa haøng cuûa ngöôøi Trung Hoa (anh Lyõ). Doïc
theo keânh Tri Toân, coù laùc ñaùc nhaø, 1 km coù khoaûng 10 nhaø (anh Leán); röøng traøm
vaãn bao quanh keânh Raïch Giaù - Haø Tieân. Khi gia ñình cuûa chò Hai tôùi ñònh cö,
hoï chæ coù hai ngöôøi haøng xoùm. Veà phía Taây (Haø Tieân) vaø phía Ñoâng (Tri Toân),
hoï chæ nhaän thaáy moät vaøi ngoâi nhaø bieät laäp. Doïc theo keânh Vaøm Raãy, tình hình
cuõng töông töï: chæ coù ít caùnh ñoàng ñöôïc canh taùc, tröø giöõa Gioàng Keø vaø raïch
Ñuøng (anh Taùm). Keát quaû laø, nhöõng cö daân ñaàu tieân sinh soáng baèng caùch khai
thaùc nguoàn haûi saûn vaø laâm saûn.
Tuy nhieân ñeán naêm 1935, ñaõ coù hôn 2000 gia ñình(35) ñònh cö treân caùc bôø
keânh Tri Toân vaø Ba Theâ. Thaùng 4 naêm 1937, caùc quan chöùc thuoäc ñòa do phaûi
giaûi quyeát caùc yeâu saùch veà ñaát ñai(36) taïi Myõ Laâm vaø Soùc Sôn, ñaõ ñöa ra nhöõng
quyeát ñònh môùi: “hoï caám caùc vuøng canh taùc môùi taïi Thoå Sôn vaø tìm caùch bình
thöôøng hoaù “nhöõng khu ñònh cö” ñaõ toàn taïi tröôùc ñoù trong “caùc ñoàn ñieàn ít hôn
10ha”(37). Tuy nhieân, theo baùo caùo cuoái cuøng naêm 1941, vieäc chaët phaù röøng vaãn
taêng taïi Bình Sôn vaø tyû leä ñaát bò chieám ôû caû hai bôø keânh Tri Toân laø 2/3 vaø 1/6
dieän tích hieän coù(38). Tröôùc tình hình naøy, quan cai trò tænh Nam Ñònh, laø ngöôøi
giaùm saùt coâng trình taùi ñònh cö ngöôøi Baéc Kyø naêm 1936 ñaõ coù keá hoaïch chuyeån
dòch vieäc ñònh cö caùc gia ñình taïi khu ít coù ngöôøi ôû hôn trong hai khu ñoù. Vaøo
cuoái naêm 1941, khu Thoå Sôn ñaõ ñöôïc ruùt haún khoûi coâng trình, vaø coâng trình naøy
töø ñoù chæ lieân quan ñeán khu Soùc Sôn.
348
Taïi khu thuûy noâng naøy, nhieàu ngöôøi daân ñaõ bò buoäc phaûi rôøi ñi. Gia ñình anh
Leán, ñònh cö ñaõ 10 naêm, bò buoäc phaûi rôøi boû nhaø cöûa vaø ruoäng ñoàng. Khoâng theå
troàng luùa, gia ñình hoï ñònh cö taïi Tri Toân vaø baét ñaàu soáng baèng ngheà buoân
baùn(39). Trong khi vieäc giao vaø chia ñaát vaãn ñöôïc tieáp tuïc taïi nhöõng khu ñònh cö
mang teân “Bình Sôn”, “Tri Toân - Bình Sôn” vaø “Tri Toân - Thoå Sôn”(40), khoâng coù
gia ñình Nam Kyø naøo ñöôïc pheùp ñònh cö taïi höõu ngaïn keânh Tri Toân keå töø naêm
1942, khu vöïc naøy ñöôïc daønh cho nhöõng gia ñình Baéc Kyø.
Lieân tuïc bò thu nhoû, kinh nghieäm ñaàu tieân vaø duy nhaát trong vieäc di cö cuûa
ngöôøi Baéc Kyø ñaõ dieãn ra vaøo thaùng 7 naêm 1972. Maëc duø bò trì hoaõn, caùc nghieân
cöùu sô boä cho pheùp trieån khai nhanh choùng(41).
Taïi khu Soùc Sôn, keá hoaïch boå sung ñaõ ñöôïc hoaïch ñònh vaø thöïc hieän moät
phaàn, ñaëc bieät laø vieäc xaây döïng caùc khu nhaø ôû taïm doïc theo keânh, caûi tieán heä
thoáng thuyû lôïi vaø giao ñaát.
Traùch nhieäm cuûa nhöõng ngöôøi môùi di cö laø tieáp tuïc ñaøo keânh vaø caùc möông
chính. Cô sôû cuûa moät toå chöùc haønh chính cuõng ñöôïc xaây döïng: ôû giöõa khu
ñaát, giöõa keânh soá 4 vaø soá 5, moät trung taâm haønh chính ñang ñöôïc xaây döïng,
goàm moät traïm phaùt thuoác hoä sinh, beänh vieän, moät caùi chôï, kho löông thöïc
thöïc phaåm vaø nguyeân vaät lieäu(42), 2 tröôøng hoïc, moät traïi lính gaùc, moät nhaø cuûa
quan chöùc Phaùp. OÂng laø ngöôøi giaùm saùt thöïc söï vuøng naøy, chòu traùch nhieäm
veà traät töï coâng coäng, söùc khoeû cuûa caùc gia ñình, phaân phoái löông thöïc thöïc
phaåm vaø nguyeân vaät lieäu, tieán trieån cuûa caùc coâng trình thuyû lôïi vaø noâng
nghieäp. Toùm laïi, oâng chòu traùch nhieäm ñònh cö thoaû ñaùng nhöõng ngöôøi di cö.
Luùc naøy, vaán ñeà quaûn lyù caáp xaõ vôùi toå chöùc quanh ngoâi ñình, caùc boâ laõo vaø
Thaønh hoaøng chöa ñöôïc ñaët ra.
Taïi caùc tænh Nam Ñònh vaø Thaùi Bình, vieäc löïa choïn nhöõng ngöôøi di cö(43) ñöôïc
thöïc hieän chæ trong moät soá laøng vaø chæ lieân quan tôùi nhöõng noâng daân treû tuoåi,
khoûe maïnh, khoâng theo ñaïo Thieân chuùa vaø ñaõ coù gia ñình. Khoâng coù gì ngaên
caûn nhöõng teá baøo cô baûn naøy coù moái quan heä gia ñình vôùi nhau.
Keå töø thaùng 11-1942, 750 gia ñình töø hai tænh naøy ñaõ rôøi laøng maïc cuûa hoï
mang theo ít taøi saûn(44). Hoï tôùi Saøi Goøn baèng taøu hoûa. Nhanh hôn vaø reû hôn,
ñöôøng saét cuõng gaây ra ít lo ngaïi hôn ñöôøng thuûy. Sau moät thôøi gian ngaén quaù
caûnh taïi Sôû nhaäp cö (kho Khaùnh Hoäi), caùc gia ñình leân thuyeàn tôùi Raïch Giaù, sau
ñoù tôùi khu Soùc Sôn. (Nhöõng ngöôøi cung caáp thoâng tin cho chuùng toâi bieát moät soá
chi tieát veà lòch trình naøy).
- Hieäu sinh taïi tænh Thaùi Bình (laøng Phuù Yeân, huyeän Thaùi Ninh). Naêm 9
tuoåi, oâng vaø boá meï ñaõ rôøi laøng ra ñi cuøng vôùi moät soá gia ñình khaùc. Thaùng
11-1942, nhoùm ngöôøi naøy ñi boä tôùi Tieàn Haûi, sau ñoù tôùi Thaùi Bình baèng xe
buyùt. Sau khi nguû moät ñeâm taïi nhaø haùt thò xaõ, taát caû caùc gia ñình ñaõ ñi taøu
hoaû tôùi Saøi Goøn. Sau khi baét buoäc phaûi traûi qua kho soá 5 cuûa sôû nhaäp cö (Kho
Taân Ñaùo), nhoùm naøy ñaõ ñi thuyeàn tôùi ngaõ ba keânh soá 8 heát 11 ngaøy sau khi
leân ñöôøng theo keá hoaïch.
349
- OÂng Sôn rôøi laøng (Kieân Lao, phuû Xuaân Tröôøng, huyeän Giao Thuyû, tænh
Nam Ñònh), khi oâng12 tuoåi cuøng boá meï, 2 anh em trai vaø 24 gia ñình khaùc
trong ñoù coù gia ñình oâng baùc. OÂng cho bieát nhoùm cuûa oâng ñaõ tôùi baèng moät
chuyeán taøu hoaû.
- OÂng Nhieâu, coá noâng ngheøo ôû laøng Phaïm Xaù (phuû Nghóa, tænh Nam Ñònh),
ñaõ quyeát ñònh ra ñi khi 25 tuoåi cuøng vôùi vôï, vaø con gaùi moät tuoåi. OÂng ñaõ nghe
nhöõng ngöôøi trôû veà töø Nam Kyø raèng vieäc troàng luùa ôû ñoù raát deã daøng. OÂng cuøng
vôùi 3 gia ñình khaùc ra ñi vaø ñònh cö doïc theo keânh soá 3 sau chuyeán ñi 7 ngaøy.
- Cuoái cuøng, baø Söûu laø ngöôøi goác Thuï Ích (huyeän Tam Toøa, tænh Nam Ñònh).
Gia ñình baø chæ coù 2 saøo ñaát (khoaûng 700m2). Khi boá baø maát naêm 1938, kinh teá
gia ñình laïi suy suïp. Baø ñaõ theo choàng ra ñi, cuøng 3 gia ñình khaùc, trong ñoù coù
gia ñình moät oâng caäu vaø gia ñình moät oâng chuù hoï.
Trong thaùng 12-1942, coù 3.000 ngöôøi, trong ñoù moät nöûa laø treû em ñaõ tôùi Soùc
Sôn(45). Khu ñònh cö cuûa hoï ñöôïc thöïc hieän theo quy hoaïch ñònh saün: caùc gia
ñình Nam Ñònh ñöôïc caáp nhaø ôû giöõa caùc keânh soá 1 vaø soá 5, caùc gia ñình Thaùi
Bình ôû khu vöïc keùo daøi ñeán keânh soá 10(46). Vôùi ngöôøi chæ huy khu ñaát ñoù, maø
caùc gia ñình nhaát loaït goïi laø “oâng coø Boâ Loâ” (teân thaät cuûa oâng laø Belot(47)), hoï
ñöôïc nhaän nhöõng maët haøng thieát yeáu ñaàu tieân (baùt ñóa, quaàn aùo, chaên, maøn) vaø
thöïc phaåm (gaïo, nöôùc maém, caù khoâ, muoái)(48). Ñaèng sau moãi ngoâi nhaø, ñeàu coù
moät khu ñaát rieâng. Taïi ñaây, caùc gia ñình baét ñaàu canh taùc vaø xaây nhaø môùi treân
moät neàn ñaát ñöôïc baûo veä.
Trong nhöõng thaùng ñaàu tieân, ñaøn oâng ñöôïc thueâ ñaøo caùc keânh caáp hai. Naêm
sau, hoï baét ñaàu san phaúng ñöôøng doïc theo keânh vaø ñaøo nhöõng möông thuyû lôïi
nhoû giöõa caùc khu ñaát, sau ñoù baét ñaàu troàng rau, vaø cuoái cuøng laø luùa. Hoï ñöôïc
cung caáp gioáng traâu boø, vaø coâng cuï.
Caùc hoaït ñoäng noâng nghieäp ñöôïc khôûi ñaàu vaø nhöõng trao ñoåi thöïc söï ñaàu
tieân ñaõ dieãn ra giöõa nhoùm noâng daân naøy vaø nhöõng gia ñình Nam Kyø soáng quanh
khu ñoù. Moät toå chöùc xaõ hoäi baét ñaàu xuaát hieän taïi laøng naøy, khoâng goïi laø “aáp di
daân” hay Thoå Sôn, maø töø naêm 1945 goïi laø “Nam Thaùi Sôn”. Chính treân cô sôû söï
hôïp löu di cö naøy, vaø söï gaén keát cuûa caùc gia ñình goác Nam Ñònh vaø Thaùi Bình
vôùi nhöõng cö daân ñaàu tieân cuûa Thoå Sôn ñaõ xuaát hieän neàn moùng cho lòch söû cuûa
laøng môùi naøy.
KEÁT LUAÄN
Chuùng toâi ñaõ coá gaéng phaân tích trong baøi naøy 2 yeáu toá chính. Thöù nhaát laø söï
chuyeån dòch ñoàng boä coâng cuoäc phaùt trieån thuûy noâng taïi toång Kieân Haûo (giao
ñieåm cuûa caùc con keânh Raïch Giaù - Haø Tieân vaø Tri Toân) vaø giai ñoaïn ñaàu tieân
cuûa tieán trieån kinh teá xaõ hoäi ôû ñoù (khai hoang ñaát ñai, phaân ñònh caùc khu ñaát,
thaønh laäp caùc aáp). Thöù hai laø söï hôïp löu di cö cuûa noâng daân töø 2 vuøng ñoàng
baèng (soâng Cöûu Long vaø soâng Hoàng) ñaõ aûnh höôûng tôùi hình thöùc khai hoang maø
sau ñoù tieâu bieåu laø vieäc thaønh laäp laøng môùi: Nam Thaùi Sôn.
350
Nhöng vieäc moâ taû keá hoaïch di daân naøy, maø ta coù theå duøng cuïm töø “thuyû lôïi
di cö” – töùc laø gaén 2 coâng trình phaùt trieån thuûy lôïi vaø hình thaønh caùc laøng ñònh
cö – chæ môùi laø ñieåm xuaát phaùt cuûa vieäc nghieân cöùu phong phuù hôn veà nhöõng
töông taùc kyõ thuaät vaø vaên hoaù beân trong vaø xung quanh thoân laøng. Theo caùch
nhìn naøy, vaán ñeå chuyeån giao vaø thích öùng caùc kyõ thuaät noâng nghieäp döôøng nhö
laø thieát yeáu.
Nhaän xeùt naøy coù theå aùp duïng cho taát caû caùc hoaït ñoäng boå sung khaùc nhö
khai thaùc röøng, ñaùnh caù, thuû coâng hay thöông maïi ñòa phöông. Döôùi goùc nhìn
vaên hoaù, söï keùo daøi vaø hôïp nhaát caùc phong tuïc taäp quaùn daân gian vaãn caàn ñöôïc
nghieân cöùu (thöùc aên, choán ôû, nghi leã tö nhaân xaây döïng, ñình chuøa, tín ngöôõng
daân gian.
Taát caû nhöõng vieãn caûnh ñoù cuoái cuøng taäp trung vaøo moät noã löïc chung, ñoù laø
söï nghieân cöùu so saùnh veà vieäc thaønh laäp 2 ngoâi laøng (Thoå Sôn vaø Soùc Sôn), maø
söï nghieân cöùu ñoù neân ñöôïc tieáp caän töø goùc ñoä lòch söû truyeàn mieäng vaø xaõ hoäi
hoïc noâng thoân.
CHUÙ THÍCH
1. Cuoäc khaûo saùt ñaàu tieân naøy ñöôïc tieán haønh töø ngaøy 17 ñeán 23 -5-2004 vôùi söï hoã trôï cuûa Vieän Khoa
hoïc Xaõ hoäi vuøng Nam Boä) vaø söï coäng taùc nhieät tình cuûa oâng Leâ Vaên Naêm, nhaø nghieân cöùu thuoäc
Vieän. Cuoäc khaûo cöùu naøy khoâng theå thöïc hieän ñöôïc neáu khoâng coù söï ñoùn tieáp vaø hoã trôï cuûa UBND
tænh Kieân Giang vaø huyeän Hoøn Ñaát. Chuùng toâi xin baøy toû loøng caûm ôn vôùi taát caû. Chuùng toâi cuõng xin
caûm ôn Marc Brunelle (Ñaïi hoïc Cornell, Khoa Ngoân ngöõ hoïc) vì ñaõ hieäu ñính baûn tieáng Anh.
2. Huyønh Löùa, Lòch söû khai phaù vuøng ñaát Nam Boä, Nxb Thaønh phoá Hoà Chí Minh, 1987, trang 243.
3. Xem chi tieát trong cuoán tieåu thuyeát Hoøn ñaát cuûa Anh Ñöùc, Sôû Vaên hoaù thoâng tin Kieân Giang, Nxb Vaên
hoïc, Haø Noäi, 1966.
4. Ban nghieân cöùu lòch söû Ñaûng Kieân Giang, tìm hieåu Kieân Giang, 1986, trang 85.
5. Breùbion A., Nghieân cöùu Meâ tín dò ñoan vuøng Nam Kyø, Taïp chí Ñoâng Döông, Hanoi, 1916; Leâ Baù Thaûo,
Ñòa lyù ñoàng baèng soâng Cöûu Long, Nxb toång hôïp Ñoàng Thaùp, 1986; Biggs D., “Söï tieán boä ñaùng ngôø:
xem xeùt söï thay ñoåi moâi tröôøng vaø xaõ hoäi vuøng ñoàng baèng soâng Cöûu Long”. JSEAS, 34 (1), trang 77-
96, thaùng Hai, 1970.
6. Chuùng ta caàn nhôù raèng vaøo theá kyû 18, Hoøn Ñaát ñaõ ñöôïc caùc giaùo só doøng Fhanxicoâ, ngöôøi Taây Ban
Nha vaø Hoäi Truyeàn giaùo Haûi ngoaïi (Phaùp) bieát ñeán khi hoï taïm thôøi thaønh laäp moät chuûng vieän töø 1765
ñeán 1769 (xem Estebe, oâ Chuyeân khaûo veà tænh Raïch Giaù, Ngöôøi höôùng daãn Ñoâng Döông, soá 272-273,
1924).
7. Malleret,. L taäp 4, quyeån 1, tr. 179-180. Neân nhôù huyeän Hoøn Ñaát naèm gaàn khu khaûo coå chính cuûa neàn
vaên hoaù OÙc Eo.
8. Aubaret G., Lòch söû vaø mieâu taû mieàn Taây Nam Kyø. Dòch töø Gia Ñònh thaønh thoâng chí cuûa Trònh Hoaøi
Ñöùc, Paris, 1863.
9. Sôn Nam, Tìm hieåu ñaát Haäu Giang, Phuø Sa, Saøi Goøn, 1959, trang 36.
10. Kresser P., Xaõ Vieät Nam taïi Nam Kyø, Domat Montchrestien, 1935.
11. Baurac, Nam Kyø vaø cö daân (caùc tænh mieàn Taây), Saigon, 1894. Theo Sôn Nam, söï taêng tröôûng naøy
cuõng do coù nhöõng quaân khôûi nghóa – töø 3 tænh mieàn Ñoâng, chaïy troán sang ñaây sau khi quaân Phaùp
chinh phuïc (Tìm hieåu ñaát Haäu Giang, Phuø Sa, Saøi Goøn 1959, trang 60).
12. Chuyeân khaûo veà Raïch Giaù, Theo doõi Ñoâng Döông, soá 272-273, 1924.
13. Ñieàu tra daân soá tænh Raïch Giaù naêm 1926 (ANVN-11, Sl-313).
Toång quan söï taêng tröôûng daân soá cuûa tænh Raïch Giaù
351
Naêm Daân soá Ngöôøi Vieät khoâng phaûi goùc Nam Kyø
1878 35.000 --
1893 90.000 --
1901 102.389 611
1921 233.987 273 (195 ñaøn oâng, 31 phuï nöõ, 47 treû
em)
1926 244.399
14. Brocheux P., Ñoàng baèng soâng Cöûu Long, heä sinh thaùi, kinh teá vaø caùch maïng 1860-1960, Ñaïi hoïc
Wisconsin-Madison, 1995; Nguyeãn Thuyø Döông, Kinh teá Haø Tieân Raïch Giaù thôøi Phaùp thuoäc, Luaän aùn
phoù tieán syõ khoa hoïc lòch söû, Vieän Khoa hoïc xaõ hoäi taïi Thaønh phoá Hoà Chí Minh, 1997.
15. Soá lieäu kyõ thuaät keânh Raïch Giaù - Haø Tieân
Keânh Naêm Chieàu daøi km Ñoä saâu Chieàu roäng Khoái löôïng
meùt tính theo beà ñaát ñaù ñaøo
maët nöôùc
Raïch Giaù - Haø 1926-1930 49,725 (rieâng cuûa 3,5 vaø 26 7,2
Tieân tænh) 3,8
81 (chieàu daøi lôùn
nhaát)
Tri Toân. Noái Thaát Baét ñaàu 1928 22,050 (rieâng cuûa 2,5 ñeán 26 2,3
Sôn vaø caùc keânh tænh) 3,1
Raïch Giaù - Haø 31 (chieàu daøi lôùn
Tieân nhaát)
Ba Theâ Baét ñaàu 1930 13,650 (rieâng cuûa 2,5 ñeán 26 2,9
tænh) 3,1
40 (chieàu daøi lôùn
nhaát)
Gioàng Rieàng – 1930-1931 10,176 2,5 ñeán 26
Beán Nhöùt 3,1 7,2 (caû hai
Keânh soá 1 noái 1930-1931 8,000 2,5 ñeán 26 keânh)
Raïch Giaù - Haø 3,1
Tieân vaø keânh
Vónh Teá
Keânh Vaøm Raêng 1927 3,650 3,8 28
Keânh Caây Me 2,7 (4
1928 8,950 3,8 28
keânh)
Keânh Vaøm Raày
1930 6,400 3,8 28
Môû roäng keânh
1929 5,365 3,8
Quaûn Loä Canh
Ñieàn
16. Taùm, ñònh cö cuøng boá meï anh treân keânh Vaøm Raày naêm 1930, khi 17 tuoåi. Keânh ñaøo ñaõ ñi qua caû
keânh Taùm Ngaøn (hay keânh soá 1). OÂng noùi raèng, coâng nhaân phaûi chaët caây, xaây theâm 2 con ñeâ nhoû (daøi
1 meùt, cao 8 inch) ôû caû 2 beân con keânh ñeå ngaên khoâng cho ñaát suït lôû xuoáng keânh.
17. Caùn boä phuï traùch Giaùm saùt coâng vieäc cuûa Toaøn quyeàn Ñoâng Döông, Draggges de Nam Kyø, keânh
Raïch Giaù - Haø Tieân, 1930.
18. Henri Y., Neàn kinh teá noâng nghieäp cuûa Ñoâng Döông, Haø Noäi, 1932, trang 154 vaø 267.
19. Fontenelle, Tessier, “Vieäc noâng daân aùp duïng heä thoáng thuyû noâng cuûa ñoàng baèng Soâng Hoàng: tieán
trình vaø nhöõng haïn cheá”. Saùch khoa hoïc nhaân vaên soá 3, 1997, trang 25-43. Nhöõng vuøng ñaát nhoû
ñaàu tieân ñaõ töøng ñöôïc thöû nghieäm ôû nhöõng tænh khaùc, nôi caùc coâng trình thuyû noâng tieân tieán hôn
nhieàu, nhö ôû Beán Tre (khu Ba Tri), Goø Coâng hay Caàn Thô (khu An Tröôøng).
20. Ghi cheùp soá 164 Thanh tra Api cuûa giaùm ñoác Vaên phoøng, 27-3-1936 (ANVN-11, TÑBCPNV soá 2-14).
21. RST, Thanh tra lao ñoäng, bieân baûn ngaøy 14-10-1935 cuûa Uyû ban nghieân cöùu nhöõng vaán ñeà veà di cö
Baéc Kyø tôùi Nam Kyø (ANVN-1, RST 76109).
22. Huyønh Löùa, Sñd, tr. 179. 2 laøng coøn laïi naèm treân tænh Haø Tieân.
23. Ñeå nghieân cöùu chi tieát vaán ñeà di cö trong vaø sau thôøi kyø thuoäc ñòa, xem: Hardy A, Nhöõng ngoïn ñoài
ñoû. Ngöôøi di cö vaø nhaø nöôùc ôû Taây Nguyeân cuûa Vieät Nam, Nxb NIAS, Singapore, 2003.
352
24. Grivaz R., Nhöõng khía caïnh xaõ hoäi vaø kinh teá cuûa taâm linh toân giaùo ôû xöù An Nam, Paris, Montchreùtien,
1924, tr. 118-124; Brocheux, Sñd, tr. 27-28.
25. Thö soá 1495/ töø chaâu AÂu, Thanh tra lao ñoäng cuûa Toaøn quyeàn Ñoâng Döông, Saøi Goøn ngaøy 9-11-1932
(ANVN-1, GGI 254); Gaury C., “Ghi cheùp veà coâng vieäc taïi laøng ñònh cö Baéc Kyø ôû Haø Tieân trong thaùng
3-4-5 1932”, Vieän luùa Ñoâng Döông, hoà sô löu tröõ, 1932, tr. 1-8.
26. Hoäi ñoàng Chính phuû Ñoâng Döông (phieân hoïp thöôøng kyø naêm 1918), toång kieåm tra lao ñoäng vaø ñònh
cö, trang 225-235; Thö cuûa Berland, chaùnh vaên phoøng tænh Raïch Giaù, 28-5-1930 (ANVN-11, Dom 7934).
27. Maïc Ñöôøng, Vaán ñeà daân toäc ôû Ñoàng baèng soâng Cöûu Long, Thaønh phoá Hoà Chí Minh, Nxb Khoa hoïc
xaõ hoäi, 1991, trang 36-37.
28. RST, Thanh tra lao ñoäng, bieân baûn cuûa Uyû ban nghieân cöùu vaán ñeà di cö cuûa nguôøi Baéc Kyø taïi Nam
Kyø ngaøy 4 thaùng 7 naêm 1935 (CAOM GGI-SE 1614). Ñeå bieát theâm thoâng tin veà caáu truùc toå chöùc daãn
ñeán di cö, haõy xem: Lotzer et Wormser, Soá daân quaù ñoâng cuûa Baéc Kyø vaø cuûa Baéc Trung Kyø; moái
quan heä cuûa tình traïng naøy vôùi vieäc di daân taïi baùn ñaûo Ñoâng Döông, Haø Noäi, IDEO, 1941
29. Theo “So saùnh tình hình Nam Kyø sau cuoäc chinh phuïc naêm 1930” (ANVN-II GCD 3606 do Nguyeãn
Thuyø Döông Sñd, tr. 94) daân soá Raïch Giaù taêng theâm 130000 töø naêm 1920 tôùi 1930.
30. Coâng vieäc baét ñaàu naêm 1912 vôùi vieäc hoaïch ñònh con ñöôøng thuoäc ñòa soá 8 noái Raïch Giaù vôùi Haø
Tieân, tieáp tuïc naêm 1926 vôùi vieäc ñaøo maïng löôùi thuyû noâng giöõa Raïch Giaù vaø Haø Tieân, vaø keát thuùc
naêm 1938 vôùi vieäc traûi nhöïa cuõng cho ñöôøng soá 8.
31. Huyønh Löùa, Sdd trang 179: “Daân soá caùc toång maät ñoä daân soá moãi tænh, dieän tích vaø soá ñôn vò haønh
chính caùc tænh Nam Kyø naêm 1936 (ANVN-II, TBBCPNV E02-30.
32. Millies Lacroix muoán “thu huùt nhöõng ngöôøi daân lang thang, thaát nghieäp töø caùc tænh laân caän nhaèm
thaønh laäp moät laøng rieâng goàm nhöõng tieåu ñaïi chuû hieàn laønh, laøm vieäc chaêm chæ, tuaân theo luaät phaùp
vaø phong tuïc vaø coù theå ñuùng goùp cho söï thònh vöôïng veà tinh thaàn kinh teá cho laøng queâ” Thö cuûa
coâng söù tænh Haø Tieân göûi Thoáng Ñoác Nam Kyø. Soá 1756, 6 thaùng 9 naêm 1935 (ANVN-II, Dom 7924).
33. Thö cuûa Coâng söù tænh Raïch Giaù göûi Thoáng Ñoác Nam Kyø soá 1631, thaùng 9 naêm 1932 vaø soá 542, 13
thaùng 3 naêm 1933 (ANVN0II, Dom 7934); Trích daãn saùch xanh cuûa Nam Kyø 1933 (CAOM GGI-SE
1612).
34. Ban Nghieân cöùu lòch söû Ñaûng tænh Kieân Giang, Tìm hieåu Kieân Giang, 1986, trang 52.
Taäp quaùn naøy vaãn toàn taïi ngaøy nay; xe buyùt ñòa phöông khoâng ñi tôùi “Thò traán Hoøn Ñaát” maø “Tri
Toân”, chuùng ta khoâng bò nhaàm laãn vôùi “Huyeän Tri Toân” naèm ôû hôïp löu khaùc cuûa con keânh, taïi
tænh An Giang.
35. RST, Thanh tra lao ñoäng, bieân baûn cuûa Uyû ban nghieân cöùu vaán ñeà di cö cuûa nguôøi Baéc Kyø vaøo Nam
Kyø ngaøy 14 thaùng 10 naêm 1935 (ANVN-I, RSI 76109).
36. Thö 508 cuûa chính phuû Nam Kyø göûi Phuû toaøn quyeàn Ñoâng Döông, 24 thaùng 3 naêm 1938.
37. YÙ kieán cuûa Toång thanh tra Noâng nghieäp chaên nuoâi vaø laâm nghieäp, 30 thaùng 12 naêm 1941 (CAOM
GGI-SE 1614).
38. Thö 1159/4b-2, chính phuû Nam Kyø göûi Phuû toaøn quyeàn Ñoâng Döông, 13 thaùng 8 naêm 1941, Hoà sô
Baéc Kyø (CAOM GGI-SE 1614)
Mai, ngöôøi goác tænh Traø Vinh, ñaõ ñònh cö taïi keânh Tri Toân (keânh soá 7) vaøo cuoái nhöõng naêm 1940.
Theo oâng, moät soá gia ñình Campuchia ñang soáng ôû bôø beân kia, giöõa keânh soá 5 vaø soá 7, gaàn nuùi
Coâ Toâ
39. 168 ngöôøi ñaõ chính thöùc bò ñuoåi khoûi nôi ôû (theo baùo caùo thanh tra cuûa tænh Raïch Giaù, 1-3 thaùng 6
naêm 1943) (CAOM GGI 65262).
40.
Laøng di daân Bình Sôn Tri Toân Bình Sôn Tri Toân Thoå Sôn
Naêm 1942 1943 1942 1943 1942 1943
chöa xaùc ñònh
Soá khoaûnh ñaát 860 860 216 330 330
Ñaõ giao 721 660 216 215 216
Ngöôøi ñònh cö 721 660 216 215 216
Phuï nöõ 654 879 195 278 246
Ñaøn oâng 987 1037 286 452 570
Con gaùi 1395 1050 237 384 513
353
Theo baùo caùo kinh teá cuûa tænh Raïch Giaù töø naêm 1942 tôùi 1943 (ANVN-II, TÑBCPNVL 4-5)
41. Ñeå ca ngôïi söù meänh khai hoaù cuûa cheá ñoä Vichy, baùo chí ñaõ noùi veà keá hoaïch di cö naøy. Ñaëc bieät
haõy xem baøi baùo coâng boá naêm 1943 trong taïp chí Ñoâng Döông haøng tuaàn “ Caùc coâng trình thuûy
noâng taïi Nam Kyø” (soá 141, tr. 6-9).
42. Anh Lyõ keå laïi raèng ngöôøi chæ huy khu ñaát naøy cuõng laáy haøng taïi nhöõng cöûa haøng cuûa ngöôøi Hoa ôû
Tri Toân.
43. Moâ hình löïa choïn naøy do chính quyeàn thuoäc ñòa xaùc ñònh vôùi söï hôïp taùc cuûa caùc quan laïi, tænh tröôûng.
Toång ñoác Nam Ñònh Traàn Vaên Thoâng ñaõ tôùi Raïch Giaù vaøo naêm 1936 ñeå xaùc ñònh tính khaû thi cuûa döï
aùn. Toång ñoác Thaùi Bình Haï Löông Tín ñaõ tôùi naêm 1943.
Cuoäc phoûng vaán moät ngöôøi daân Xuaân Hoaø (Nam Ñònh) do Andrew Hardy thöïc hieän cho thaáy chính quyeàn
Phaùp khoaûng naêm 1940 baét ñaàu tuyeån moä con trai thöù ba cuûa caùc gia ñình ñoàng yù tôùi Raïch Giaù (Hardy
A., trích daãn tr. 75)
44. Xem lôøi khaûi cuûa Ñoã Thò Phuùc (Meï Gaám) do Toâ Phöông baùo caùo. Goác ngöôøi Phöông Xaù (Nam
Ñònh), baø ñaõ tôùi ñoù vôùi nhöõng ngöôøi di cö vaø trong chieán tranh ñaõ tham gia löïc löôïng daân quaân
noåi tieáng taïi laøng Nam Thaùi Sôn. (Toâ Phöông, Höông traøm (vieát veà Anh huøng löïc löôïng vuõ trang
nhaân daân Ñoã Thò Phuùc-töùc Meï Gaám-daân quaân xaõ Nam Thaùi Sôn, huyeän Hoøn Ñaát, tænh Kieân Giang)
Nxb Thaønh phoá Hoà Chí Minh, 1986; ñaëc bieät trang 18-48). Xem theâm baøi haùt do nhöõng ngöôøi di
cö saùng taùc (Phaïm Vieát Hoaøng, “Baøi ca di daân”, Xöa vaø Nay, soá 56, thaùng 10 naêm 1998, tr. 35)
45. Baùo caùo thanh tra tra taïi tænh Raïch Giaù, 1-3 thaùng 6 naêm 1943 (CAOM GGI 65262): Theo baùo caùo
kinh teá cuûa tænh ngaøy 29 thaùng 7 naêm 1943 (ANVN-II, TÑBCPNV L4-5), coù 1573 ngöôøi lôùn vaø 1515
treû em; baøi baùo ñöôïc coâng boá trong soá 147 cuûa taïp chí Ñoâng Döông haøng tuaàn noùi ñeán khoaûng 3450
ngöôøi. Vaøi tuaàn sau, 14 gia ñình khaùc (10 töø Thaùi Bình, 2 töø Nam Ñònh vaø 2 töø Ninh Bình) ñaõ töï hoï
tìm ñeán.
46. OÂng Hieäu ñònh cö doïc theo keânh soá 8 (nhaø soá 565), Sôn vaø baùc cuûa oâng doïc theo keânh soá 2 (nhaø
soá 24 vaø 82), Nhieâu vaø Söûu (nhaø soá 4 vaø 201) doïc theo keânh soá 3 vôùi 64 gia ñình khaùc.
47. Thö cuûa quan cai trò tænh Raïch Giaù soá 170 göûi Cao uyû Coäng hoaø Nam kyø, ngaøy 3-4-1946 (CAOM HCI-
CS 112).
48. OÂng Hieäu cho bieát vieäc phaân phoái ñaëc bieät löông thöïc ñaõ ñöôïc toå chöùc vaøo Teát naêm 1943.
354
Nhöõng töø vieát taét

ANVN-I Cuïc löu tröõ Quoác gia Vieät Nam, trung taâm soá 1 (Haø Noäi)
AVVN-II Cuïc löu tröõ Quoác gia Vieät Nam, trung taâm soá 2 (Thaønh phoá Hoà Chí Minh)
CAOM Trung taâm löu tröõ Haûi ngoaïi (Aix-en-Provence, Phaùp)
Dom Lónh vöïc (Cô sôû löu tröõ, ANVN-II)
EFEO Tröôøng Vieãn Ñoâng Phaùp
GCD Chính phuû Nam Kyø – Hoà sô caùc loaïi (Cô sôû löu tröõ ANVN-II)
GGI Phuû toaøn quyeàn Ñoâng Döông (Cô sôû löu tröõ)
GGI-SE Phuû toaøn quyeàn Ñoâng Döông, caùc ngaønh kinh teá
HCI-CS Cao uyû Ñoâng Döông, coá vaán xaõ hoäi (Cô sôû löu tröõ)
Imp Nhaø in
INF Ñoâng döông cô sôû môùi (Cô sôû löu tröõ)
JSEAS Taäp san nghieân cöùu Ñoâng Nam AÙ
NCLS Nghieân cöùu lòch söû (taïp chí)
Nxb Nhaø xuaát baûn
Nxbkhxh Nhaø xuaát baûn khoa hoïc xaõ hoäi
OIR Sôû luùa gaïo Ñoâng Döông
ONS “Coâng nhaân khoâng chuyeân nghieäp”, thöôøng goï laø Lính thôï
op.cit Sñd, Saùch ñaõ daãn
RST Phuû Thoáng söù Baéc Kyø ( Cô sôû döõ lieäu)
RSTNF Phuû Thoáng söù Baéc Kyø, cô sôû döõ lieäu (Löu tröõ CAOM)
SL Caùc ty sôû ñòa phöông (Cô sôû döõ lieäu ANVN-II)
Tp HCM Thaønh phoá Hoà Chí Minh
TÑBCPNV Toaø ñaïi bieåu chính phuû Nam Vieät (cô sôû döõ lieäu ANVN-II)
Thö muïc toùm taét

1. Anh Ñöùc, Hoøn Ñaát, tieåu thuyeát, Sôû vaên hoaù thoâng tin Kieân Giang, Nxb Vaên hoïc, Haø Noäi,
1966.
2. Aubaret G.. Lòch söû vaø mieâu taû mieàn Taây Nam Kyø, Baûn dòch cuoán Gia Ñònh Thaønh Thoâng Chí
cuûa Trònh Hoaøi Ñöùc, Paris, Nhaø in. Impeùriale, 1863.
3. Ban Nghieân cöùu lòch söû Ñaûng tænh Kieân Giang, Tìm hieåu Kieân Giang, 1986.
4. Baurac, Nam Kyø vaø caùc cö daân (Caùc tænh mieàn Taây), Saøi goøn, Nhaø in thöông maïi Rey, Curiol
et Coâng ty, 1894.
5. Bernard P., Vaán ñeà kinh teá Ñoâng Döông, Nhaø xuaát baûn môùi Latinh, 1934.
6. Biggs D., “Tieán boä khoù khaên: Tìm hieåu söï thay ñoåi moâi tröôøng vaø xaõ hoäi taïi ñoàng baèng soâng
Cöûu Long”JSEAS, 34 (1), trang 77-96, thaùng 2 naêm 2003.
7. Brenier H., Sô ñoà thoáng keâ veà Ñoâng Döông thuoäc Phaùp, Haø Noäi, IDEO 1914.
8. Brocheux P., Ñoàng baèng Soâng Cöûu Long, Sinh thaùi, kinh teá vaø caùch maïng 1860-1960, Ñaïi
hoïc Wisconsin-Madison, 1995.
9. Hoäi ñoàng chính phuû Ñoâng döông, Phieân hoïp thöôøng kyø naêm 1918.
355
10. Delahaye V., Ñoàng thaùp möôøi vaø vieäc khai thaùc. Rennes, Nxb, Höôùng Taây, 1928.
11. Ñoaøn Noâ, Thöïc traïng vaø giaûi phaùp xaây döïng laøng xaõ vaên hoaù tænh Kieân Giang, Nxb Vaên
hoaù Daân toäc, Haø Noäi 2003.
12. Estebe, “Chuyeân khaûo veà tænh Rachgia”, Ngöôøi höôùng daãn Ñoâng Döông, soá 272-273, 1924.
13. Fontenelle, Tessier, “ Coâng trình thuûy noâng cuûa noâng daân taïi ñoàng baèng soâng Hoàng: quaù trình
vaø giôùi haïn”, Phaàn khaùc/Taäp san khoa hoïc nhaân vaên soá 3, 1997, trang 25-43.
14. Gastaldy P., Xöù Nam Kyø xuaát baûn döôùi söï baûo trôï cuûa hoäi nghieân cöùu Ñoâng Döông, Paris, 1931.
15. Gaury C., “Ghi cheùp veà coâng vieäc ñöôïc thöïc hieän taïi laøng di daân ngöôøi Baéc Kyø ôû Haø Tieân
vaøo thaùng 3, thaùng 4, thaùng 5 naêm 1932”, Cuïc Ñoâng Döông luùa gaïo, hoà sô löu tröõ veà ngheà
troàng luùa, trang 1-8.
16. Phuû toaøn quyeàn Ñoâng Döông, Toång thanh tra coâng chính, Caùc coâng trình naïo veùt ôû Nam
Kyø, Keânh Raïch Giaù- Haø Tieân, 1930.
17. Hardy A, Ñoài ñoû. Nhöõng ngöôøi di cö vaø Nhaø nöôùc taïi vuøng Cao Nguyeân cuûa Vieät Nam, Nxb
NIAS, Singapore, 2003.
18. Henri Y.. Kinh teá noâng nghieäp cuûa Ñoâng Döông, Haø Noäi, 1932.
19. Hickey G., Nghieân cöùu veà moät coäng ñoàng noâng thoân Vieät Nam-Xaõ hoäi hoïc, Ñaïi hoïc bang
Michigan, Nhoùm tö vaán Vieät Nam, thaùng 1 naêm 1960.
20. Huyønh Löùa, Lòch söû khai phaù vuøng ñaát Nam Boä, NxbTp HCM, 1987.
21. Huyønh Quoác Thaéng, Leã hoäi daân gian ôû Nam Boä, Nxb Vaên hoaù Thoâng Tin, Haø Noäi, 2003.
22. Huyønh Vaên Chinh “Hoà sô Baéc Kyø Raïch Giaù”, Tuaàn san Ñoâng Döông, 1943, soá 1588, trang
11-12.
23. -Kheùrian G., “Vaán ñeà daân soá ôû Ñoâng Döông: Phaùc thaûo veà moät chính saùch daân soá ôû Ñoâng
Döông”, Taïp chí phaùp luaät vaø kinh teá Ñoâng Döông, 1937, soá 1-2.
24. Kresser P., Xaõ Ngöôøi Vieät ôû Nam Kyø, Domat Montchrestien, 1935.
25. Leâ Baù Thaûo, Ñòa lyù ñoàng baèng soâng Cöûu Long, Nxb toång hôïp Ñoàng thaùp, 1986.
26. Lotzer vaø Wormser, Tình traïng daân soá quaù ñoâng ôû Baéc Kyø vaø Baéc Trung Kyø: moái quan heä
vôùi söï di daân treân baùn ñaûo Ñoâng Döông, Haø Noäi, IDEO, 1941.
27. Maïc Ñöôøng “Vaán ñeà daân cö vaø daân toäc Ñoàng Baèng Soâng Cöûu Long ñaàu theá kyû XX” NCLS
soá 4 (211), 1983, trang 33-45.
28. Maïc Ñöôøng, Vaên hoaù vaø cö daân ñoàng baèng soâng Cöûu Long, Tp HCM, Nxb Khoa hoïc xaõ hoäi,
1990.
29. Maïc Ñöôøng (chuû bieân), Vaán ñeà daân toäc ôû Ñoàng Baèng Soâng Cöûu Long, Thaønh phoá Hoà Chí
Minh, Nxb Khoa hoïc xaõ hoäi, 1991.
30. Malleret L., Khaûo coå hoïc cuûa Ñoàng baèng soâng Cöûu Long, Xb EFEO XLIII, soá 272-273, 1924.
31. “Chuyeân khaûo veà tænh Haø Tieân”, Ngöôøi höôùng daãn Ñoâng Döông, soá 272-273, 1924.
32. MP “Caùc coâng trình thuûy noâng ôû Nam Kyø”, Tuaàn san Ñoâng Döông, 1943 soá 141, trang 6-9.
33. Nguyeãn Coâng Bình, Ñoàng baèng soâng Cöûu Long nghieân cöùu phaùt trieån, Nxb Khoa hoïc xaõ
hoäi, Haø Noäi, 1995.
34. Nguyeãn Ñình Ñaàu, Toång keát nghieân cöùu ñòa baï Nam Kyø Luïc Tænh, Nxb Thaønh phoá Hoà Chí
Minh, 1994.
35. Nguyeãn Thuyø Döông, Kinh teá Haø Tieân Raïch Giaù thôøi Phaùp thuoäc ( 1867-1939), Luaän aùn phoù tieán
só khoa hoïc lòch söû, Vieän khoa hoïc xaõ hoäi taïi Thaønh phoá Hoà Chí Minh, 1997.
356
36. -Nguyeãn Vaên Haàu, Thoaïi Ngoïc Haàu vaø nhöõng cuoäc khai phaù Mieàn Haäu Giang, Thaønh phoá
Hoà Chí Minh, Nxb Treû, 1999.
37. Papin P., Tessier O., Laøng ôû vuøng chaâu thoå soâng Hoàng: vaán ñeà coøn boû ngoû, Nxb Lao ñoäng
xaõ hoäi, Haø Noäi, 2002.
38. Phaïm Vieát Hoaøng, “Baøi ca di daân”, Xöa vaø Nay, soá 56, thaùng 10 naêm 1998, tr 35.
39. Pouyanne A., Nghieân cöùu caùc con ñöôøng thuyû noâng ôû Nam Kyø, Saøi Goøn, Nhaø in Thöông maïi,
Rey, 1908.
40. Robequain C., “Ghi cheùp veà nhöõng thay ñoåi veà tình hình daân cö taïi Ñoâng Döông thuoäc
Phaùp trong 50 naêm qua” trong “ Baùo caùo veà Ñaïi hoäi ñòa lyù quoác teá, Paris 1931, Armand Colin,
trang 1-10.
41. Smolski T.. “Ghi cheùp veà söï di daân ôû Ñoâng Döông”, Baûn tin kinh teá Ñoâng Döông, 1929,
trang 86-103.
42. Sôn Nam, Tìm hieåu ñaát Haäu Giang, Phuø Sa, Saøi Goøn, 1959.
43. Sôn Nam, “Vieäc khaån hoang vuøng Raïch Giaù”, Suû Ñòa, 1970, soá 19, trang 169-190.
44. Sôn Nam, Lòch söû khaån hoang Mieàn Nam, Nxb Vaên Ngheä, 1994.
45. T.H “Hoà sô Baéc Kyø taïi mieàn Taây Nam cuûa Nam Kyø” Tuaàn san Ñoâng Döông, 1943, soá 147,
trang 4-6.
46. Traàn Vaên Thoâng “ Hoài öùc veà söï di daân ngöôøi baûn xöù ôû Ñoâng Döông” Taïp chí kinh teá Ñoâng
Döông.
47. Toâ Phöông, Höông traøm (vieát veà Anh huøng Löïc löôïng vuõ trang nhaân daân Ñoã Thò Phuùc - töùc
Meï Gaám, daân quaân xaõ Nam Thaùi Sôn, huyeän Hoøn Ñaát, tænh Kieân Giang), Nxb Thaønh phoá
Hoà Chí Minh, 1986.
48. Vieän khoa hoïc xaõ hoäi Thaønh phoá Hoà Chí Minh, Laøng xaõ ôû chaâu AÙ vaø ôû Vieät Nam, Thaønh
phoá Hoà Chí Minh, Nxb Thaønh phoá Hoà Chí Minh, 1995.
357
BÖÔÙC VAØO THEÁ KYÛ XXI, NÖÔÙC VIEÄT NAM VÖÕNG VAØNG...
1
BÖÔÙC VAØO THEÁ KYÛ XXI,
NÖÔÙC VIEÄT NAM VÖÕNG VAØNG
TREÂN CON ÑÖÔØNG PHAÙT TRIEÅN
VAØ HOÄI NHAÄP
Traàn Ñöùc Cöôøng*
Theá kyû XX ñaõ ñeå laïi nhöõng daáu aán cöïc kyø saâu saéc trong lòch söû nhaân loaïi.
Ñaây laø theá kyû cuûa söï phaùt trieån vaø cuõng laø theá kyû cuûa bieát bao nghòch lyù, laø theá
kyû taêng tröôûng maïnh meõ veà kinh teá nhöng ñoàng thôøi laïi laø theá kyû cuûa nhieàu cuoäc
khuûng hoaûng lôùn trong neàn kinh teá theá giôùi.
Trong theá kyû XX, nhaân loaïi ñaõ taïo ra nhöõng tieán boä vöôït baäc veà khoa hoïc vaø
coâng ngheä, taïo ra giaù trò vaät chaát taêng gaáp 15 laàn so vôùi theá kyû XIX, lôùn hôn caû
toaøn boä giaù trò cuûa gaàn 20 theá kyû tröôùc ñoù coäng laïi.
Nhöng theá kyû XX khoâng chæ coù nhö vaäy. Trong theá kyû naøy, ñaõ dieãn ra hai
cuoäc chieán tranh theá giôùi ñaãm maùu do chuû nghóa ñeá quoác gaây ra: Cuoäc thöù nhaát,
xuaát phaùt töø vieäc caùc nöôùc ñeá quoác tranh giaønh nhau thuoäc ñòa theá giôùi. Cuoäc
thöù hai, chuû yeáu xuaát phaùt töø möu ñoà thoáng trò theá giôùi cuûa caùc theá löïc phaùt xít
vaø quaân phieät Ñöùc, Italia, Nhaät Baûn.
Tröôùc vaø sau hai cuoäc chieán tranh theá giôùi coù haøng traêm cuoäc chieán tranh cuïc
boä vaø xung ñoät vuõ trang cöôùp ñi haøng chuïc trieäu sinh maïng. Sau ñoù laø “cuoäc
chieán tranh laïnh”, cuõng do chuû nghóa ñeá quoác gaây ra, keùo daøi gaàn 5 thaäp kyû vôùi
cuoäc chaïy ñua vuõ trang ôû möùc cao chöa töøng thaáy.
Tuy nhieân, veà chính trò vaø xaõ hoäi, theá kyû XX khoâng chæ coù nhöõng trang ñen
toái aáy, maø coøn laø theá kyû phaùt trieån nhö vuõ baõo cuûa phong traøo caùch maïng treân
theá giôùi nhaèm giaûi phoùng caùc daân toäc bò aùp böùc vaø giaûi phoùng con ngöôøi khoûi
xieàng xích noâ leä môû ñaàu baèng Caùch maïng Thaùng Möôøi Nga vaøo naêm 1917, vaø
tieáp ñoù laø cuûa caùc cuoäc caùch maïng xaõ hoäi chuû nghóa ôû moät loaït nöôùc töø chaâu AÂu
sang chaâu AÙ vaø Myõ Latinh, vaø phong traøo ñaáu tranh giaûi phoùng cuûa haàu heát caùc
nöôùc thuoäc ñòa cuûa chuû nghóa thöïc daân…
Ñoái vôùi Vieät Nam, theá kyû XX laø theá kyû cuûa nhöõng bieán ñoåi to lôùn vaø saâu saéc
treân taát caû caùc lónh vöïc chính trò, kinh teá, vaên hoùa, xaõ hoäi; laø theá kyû ñaáu tranh
* Phoù Giaùo sö, Tieán só, Vieän Khoa hoïc xaõ hoäi Vieät Nam.
358
ñaày hy sinh, gian khoå nhöng voâ cuøng oanh lieät nhaèm giaønh laïi ñoäc laäp, töï do,
thoáng nhaát Toå quoác vaø xaây döïng ñaát nöôùc giaàu maïnh theo ñònh höôùng xaõ hoäi
chuû nghóa, theá kyû cuûa nhöõng chieán coâng choùi loïi vaø thaéng lôïi coù yù nghóa lòch söû
vaø thôøi ñaïi.
Khi böôùc vaøo theá kyû XX, nöôùc Vieät Nam laâm vaøo hoaøn caûnh heát söùc khoù khaên.
Ñaát nöôùc maát ñoäc laäp, trôû thaønh thuoäc ñòa cuûa thöïc daân Phaùp. Xaõ hoäi Vieät Nam
luoân trong tình trang roái ren, khoâng oån ñònh. Ngöôøi daân soáng trong caûnh laàm
than, khoå cöïc, laø ñoái töôïng aùp böùc, boùc loät cuûa thöïc daân vaø phong kieán tay sai.
Töø cuoái theá kyû XIX, döôùi aùch thoáng trò cuûa thöïc daân Phaùp, nöôùc Vieät Nam
coù nhöõng bieán ñoåi saâu saéc veà chính trò, kinh teá, vaên hoùa vaø xaõ hoäi. Vôùi chính
saùch khai thaùc thuoäc ñòa cuûa thöïc daân Phaùp, Vieät Nam daàn daàn trôû thaønh
thò tröôøng tieâu thuï haøng hoùa, nôi cung caáp nguyeân lieäu vaø nhaân coâng reû maït
cho chuùng.
Cuøng vôùi chính saùch khai thaùc thuoäc ñòa aáy, moät soá thaønh phoá, thöông caûnh
ra ñôøi ôû Vieät Nam nhö Haø Noäi, Haûi Phoøng, Nam Ñònh, Ñaø Naüng, Saøi Goøn… Nhieàu
haàm moû, ñoàn ñieàn xuaát hieän, moät soá nhaø maùy, xí nghieäp ñöôïc thaønh laäp, heä
thoáng ñöôøng saét, ñöôøng boä, ñöôøng thuûy ñöôïc môû mang. Trong söï tieáp xuùc, giao
löu giöõa vaên hoùa Vieät Nam vôùi vaên hoùa phöông Taây maø chuû yeáu laø vaên hoùa Phaùp,
moät soá aûnh höôûng vaên hoùa phöông Taây thaâm nhaäp vaøo ñôøi soáng Vieät Nam, chuû
yeáu laø ôû caùc ñoâ thò… Tuy coù nhöõng bieán ñoåi aáy nhöng noäi dung bao truøm vaø chi
phoái cuoäc soáng cuûa nhaân daân Vieät Nam luùc ñoù laø caûnh maát nöôùc vaøo tay giaëc
ngoaïi xaâm, ngöôøi daân phaûi chòu kieáp soáng noâ leä, chòu söï aùp böùc, boùc loät heát söùc
daõ man.
Song, nhaân daân Vieät Nam khoâng cam chòu kieáp soáng ñoïa ñaøy, noâ leä. Phaùt
huy truyeàn thoáng yeâu nöôùc, baát khuaát, kieân cöôøng cuûa daân toäc trong suoát quaù
trình haøng ngaøn naêm döïng nöôùc vaø giöõ nöôùc, nhaân daân Vieät Nam ñaõ khoâng
ngöøng ñöùng leân choáng giaëc ngoaïi xaâm, giaønh laïi ñoäc laäp, töï do cho ñaát nöôùc.
Ngay töø cuoái theá kyû XIX cho ñeán nhöõng naêm ñaàu theá kyû XX, nhaân daân Vieät
Nam ñaõ lieân tieáp noåi daäy choáng chuû nghóa thöïc daân. Tieáp theo caùc phong
traøo Vaên Thaân vaø Caàn Vöông, phong traøo yeâu nöôùc trong maáy chuïc naêm ñaàu
theá kyû XX dieãn ra lieân tuïc, soâi ñoäng vaø voâ cuøng anh duõng, ñieån hình nhö
cuoäc khôûi nghóa Yeân Theá, Thaùi Nguyeân, Nô Trang Lông (Taây Nguyeân)…
vaø caùc phong traøo Ñoâng Du, Duy Taân, Ñoâng Kinh nghóa thuïc, khôûi nghóa
Yeân Baùi…
Caùc cuoäc khôûi nghóa vaø phong traøo keå treân ñaõ goùp phaàn thöùc tænh tinh thaàn
yeâu nöôùc vaø truyeàn thoáng ñaáu tranh baát khuaát cuûa daân toäc, gaây cho chính quyeàn
thöïc daân nhieàu toån thaát vaø laøm cho neàn thoáng trò cuûa chuùng khoâng luùc naøo yeân.
Caùc phong traøo aáy tuy phaùt trieån soâi noåi, roäng khaép vaø gaây tieáng vang lôùn,
nhöng cuoái cuøng ñeàu thaát baïi vaø bò ñaøn aùp daõ man, nhieàu ngöôøi Vieät Nam yeâu
nöôùc bò baét gieát, giam caàm, tuø toäi hay bò ñaøy bieät xöù.
359
Nhöõng phong traøo yeâu nöôùc choáng Phaùp noùi treân ñeàu thaát baïi vì cuoäc caùch
maïng giaûi phoùng daân toäc cuûa nhaân daân Vieät Nam luùc ñoù thieáu söï laõnh ñaïo cuûa
moät toå chöùc chính trò tieân tieán, coù ñöôøng loái ñuùng ñaén vaø phuø hôïp vôùi khaùt voïng
giaûi phoùng daân toäc vaø xu theá môùi cuûa thôøi ñaïi, taäp hôïp ñöôïc caùc löïc löôïng yeâu
nöôùc vaøo moät maët traän chung, ñaáu tranh choáng thöïc daân cöôùp nöôùc vaø tay sai,
vì ñoäc laäp, töï do cho Toå quoác vaø haïnh phuùc cuûa nhaân daân.
Trong ñeâm daøi noâ leä, vöôït qua taàm nhìn haïn cheá cuûa nhöõng ngöôøi yeâu
nöôùc ñöông thôøi, Nguyeãn AÙi Quoác laø ngöôøi Vieät Nam ñaàu tieân ñaõ tìm ra con
ñöôøng giaûi phoùng cho nhaân daân lao ñoäng vaø toaøn theå daân toäc. Ngöôøi ñaõ keát
hôïp ñuùng ñaén lôïi ích cuûa daân toäc vôùi lôïi ích chính ñaùng cuûa caùc giai caáp vaø
caùc taàng lôùp yeâu nöôùc, keát hôïp phong traøo giaûi phoùng cuûa daân toäc Vieät Nam
vôùi phong traøo caùch maïng cuûa nhaân daân theá giôùi vì muïc tieâu hoøa bình, ñoäc
laäp daân toäc, daân chuû vaø tieán boä xaõ hoäi. Ngöôøi ñaõ coù coâng lao to lôùn trong
vieäc keát hôïp haøi hoøa giöõa ñaáu tranh giaûi phoùng daân toäc vaø giaûi phoùng xaõ hoäi,
giöõa phong traøo yeâu nöôùc vaø phong traøo coâng nhaân, giöõa ñoäc laäp daân toäc vaø
chuû nghóa xaõ hoäi.
Ñaûng Coäng saûn do Chuû tòch Hoà Chí Minh saùng laäp naêm 1930 treân cô sôû thoáng
nhaát caùc toå chöùc coäng saûn treân ñaát nöôùc Vieät Nam laø ñoäi tieân phong chieán ñaáu,
thöïc söï ñaïi bieåu cho lôïi ích cuûa giai caáp coâng nhaân vaø nhaân daân lao ñoäng, trôû
thaønh löïc löôïng chính trò tieân phong laõnh ñaïo caùch maïng giaûi phoùng daân toäc,
giaønh ñoäc laäp vaø thoáng nhaát cho Toå quoác vaø xaây döïng ñaát nöôùc theo ñònh höôùng
xaõ hoäi chuû nghóa.
Traûi qua 15 naêm ñaáu tranh gian khoå vôùi bieát bao maát maùt hy sinh, duø coù luùc
bò thöïc daân Phaùp dìm trong bieån maùu, töø phong traøo Xoâ Vieát Ngheä Tónh naêm
1930-1331 ñeán cuoäc vaän ñoäng daân chuû naêm 1936-1939, phong traøo giaûi phoùng
daân toäc 1939-1945, phong traøo caùch maïng cuûa nhaân daân Vieät Nam phaùt trieån
khoâng ngöøng ñaõ daãn ñeán thaéng lôïi cuûa Caùch maïng Thaùng Taùm naêm 1945.
Caùch maïng Thaùng Taùm thaønh coâng laø moät trong nhöõng söï kieän troïng ñaïi nhaát
trong theá kyû XX cuõng nhö trong lòch söû Vieät Nam, ñaõ ñaäp tan xieàng xích gaàn 100
naêm cuûa chuû nghóa thöïc daân Phaùp, xoùa boû cheá ñoä phong kieán ñaõ toàn taïi haøng
nghìn naêm, môû ra moät kyû nguyeân môùi cho ñaát nöôùc: Kyû nguyeân Ñoäc laäp, Töï do
vaø Chuû nghóa xaõ hoäi. Caùch maïng Thaùng Taùm thaønh coâng vaø nöôùc Vieät Nam Daân
chuû Coäng hoøa ra ñôøi ñaõ khieán ngöôøi Vieät Nam thöïc söï trôû thaønh ngöôøi laøm chuû
vaän meänh cuûa ñaát nöôùc vaø cuûa chính baûn thaân mình. Töø nay daân toäc Vieät Nam
laïi ñöùng treân vuõ ñaøi cuûa haønh tinh vôùi tö caùch moät nöôùc, moät quoác gia ñoäc laäp,
ngang haøng vaø hoäi nhaäp vôùi caùc quoác gia khaùc trong coäng ñoàng quoác teá vì muïc
tieâu hoøa bình, höõu nghò, hôïp taùc vaø phaùt trieån. Chính vì vaäy maø “Toaøn theå daân
toäc Vieät Nam quyeát ñem taát caû tinh thaàn vaø löïc löôïng, tính maïng vaø cuûa caûi ñeå
giöõ vöõng quyeàn töï do, ñoäc laäp aáy”(1). Vôùi yù nghóa ñoù, Caùch maïng Thaùng Taùm naêm
1945 laø thaønh töïu tuyeät vôøi cuûa tinh thaàn, yù chí, trí tueä con ngöôøi Vieät Nam, cuûa
truyeàn thoáng vaø vaên hoùa Vieät Nam.
360
Khoâng bao laâu sau khi Caùch maïng Thaùng Taùm thaønh coâng vaø nöôùc Vieät Nam
Daân chuû Coäng hoøa ra ñôøi, nhaân daân Vieät Nam ñaõ phaûi lieân tuïc choáng laïi nhöõng
cuoäc chieán tranh xaâm löôïc cuûa caùc theá löïc thöïc daân, ñeá quoác trong suoát 30 naêm
lieàn, vöôït qua moïi khoù khaên thöû thaùch vaø gian khoå, hy sinh ñeå baûo veä neàn ñoäc
laäp, töï do vaø thoáng nhaát cuûa Toå quoác mình.
Vôùi thaéng lôïi cuûa Caùch maïng Thaùng Taùm naêm 1945 vaø caùc cuoäc khaùng chieán
choáng xaâm löôïc, nhaân daân Vieät Nam ñaõ laäp neân moät kyø tích trong theá kyû XX,
chöùng toû tröôùc theá giôùi moät chaân lyù laø: moät ñaát nöôùc khoâng roäng, ngöôøi khoâng
ñoâng nhöng neáu bieát ñoaøn keát toaøn daân vì muïc tieâu chung laø Ñoäc laäp, Töï do cuûa
Toå quoác, Haïnh phuùc cuûa nhaân daân, coù söï laõnh ñaïo ñuùng ñaén vaø ñöôïc söï uûng hoä
cuûa nhaân daân yeâu chuoäng hoøa bình vaø coâng lyù treân theá giôùi thì coù theå chieán
thaéng caùc theá löïc ñeá quoác xaâm löôïc maïnh hôn nhieàu laàn.
Sau khi chieán tranh keát thuùc, ñaát nöôùc thoáng nhaát, nhaân daân Vieät Nam chung
söùc chung loøng lao ñoäng saûn xuaát, haøn gaén veát thöông chieán tranh, phaùt trieån
ñaát nöôùc. Traûi qua bao khoù khaên, vaáp vaùp do coøn mang maëng tö töôûng chuû
quan, duy yù chí vaø do chính saùch bao vaây, caám vaän cuûa theá löïc beân ngoaøi, nhaân
daân Vieät Nam ñaõ böôùc ñaàu thöïc hieän thaønh coâng coâng cuoäc Ñoåi môùi ñaát nöôùc
do Ñaûng Coäng saûn Vieät Nam phaùt ñoäng vaø laõnh ñaïo. Traûi qua gaàn 20 naêm ñoåi
môùi, thöïc hieän cöông lónh xaây döïng ñaát nöôùc trong thôøi kyø qua ñoä leân chuû nghóa
xaõ hoäi vaø chieán löôïc oån ñònh vaø phaùt trieån kinh teá-xaõ hoäi 10 naêm (1991-2000)
vaø tieáp ñoù laø keá hoaïch 5 naêm (2001-2005), nhaân daân Vieät Nam ñaõ vöôït qua moïi
khoù khaên, thöû thaùch, ñaït ñöôïc nhöõng thaønh töïu to lôùn vaø raát quan troïng veà
nhieàu maët. Toång saûn phaåm quoác daân trong nöôùc taêng gaáp ñoâi trong khoaûng thôøi
gian 10 naêm (1990-2000), keát caáu haï taàng kinh teá-xaõ hoäi vaø naêng löïc saûn xuaát
moät soá saûn phaåm quan troïng taêng hôn tröôùc. Ñaát nöôùc ñaõ ra khoûi khuûng hoaûng
kinh teá-xaõ hoäi. Neàn kinh teá töø choã thieáu löông thöïc vaø haøng tieâu duøng nay ñaõ
ñaùp öùng ñöôïc nhu caàu trong nöôùc vaø giaønh moät phaàn ñeå xuaát khaåu. Vieät Nam
töø cô cheá taäp trung, quan lieâu, bao caáp chuyeån sang cô cheá thò tröôøng theo ñònh
höôùng xaõ hoäi chuû nghóa, töø choã chuû yeáu coù hai thaønh phaàn kinh teá chuyeån sang
neàn kinh teá nhieàu thaønh phaàn naêng ñoäng vaø coù hieäu quaû hôn. Vaên hoùa-xaõ hoäi
coù nhöõng tieán boä môùi, ñôøi soáng nhaân daân ñöôïc caûi thieän roõ reät. Chöông trình
“xoùa ñoùi, giaûm ngheøo” thu ñöôïc nhöng keát quaû ñaùng khích leä, chính trò-xaõ hoäi
oån ñònh, quan heä ñoái ngoaïi ñöôïc môû roäng treân tinh thaàn “Vieät Nam muoán laø
baïn cuûa taát caû caùc nöôùc trong coäng ñoàng theá giôùi, phaán ñaáu vì hoøa bình, ñoäc laäp
vaø phaùt trieån” (2).
Trong nhöõng naêm qua, tröôùc nhöõng dieãn bieán phöùc taïp cuûa tình hình theá giôùi
vaø thieân tai dieãn ra lieân tieáp, roäng khaép ôû trong nöôùc, Vieät Nam ñaõ khoâng ñeå ra
vaøo voøng xoaùy cuûa con baõo khuûng hoaûng taøi chính-tieàn teä ôû khu vöïc chaâu AÙ vaø
theá giôùi, haïn cheá nhöõng bieán ñoäng, khaéc phuïc khoù khaên, ñaït ñöôïc nhöõng thaønh
töïu quan troïng veà moïi maët.
Nhìn toång quaùt, Vieät Nam ñaõ coù söï phaùt trieån maïnh meõ so vôùi thôøi gian tröôùc
khi Ñoåi môùi, laøm thay ñoåi boä maët ñaát nöôùc, cuûng coá vöõng chaéc ñoäc laäp daân toäc,
361
naâng cao uy tín quoác teá cuûa mình. Thaønh coâng cuûa coâng cuoäc Ñoåi môùi toaøn dieän
ñaát nöôùc goùp theâm vaøo thaéng lôïi chung maø nhaân daân Vieät Nam ñaõ giaønh ñöôïc
trong theá kyû XX. Chính nhöõng thaéng lôïi aáy ñaõ taïo ñieàu kieän thuaän lôïi vaø laø haønh
trang cho Vieät Nam böôùc vaøo theá kyû XXI, moät theá kyû chaéc chaén seõ coù nhieàu bieán
ñoåi to lôùn vaø saâu saéc. Ñoù laø theá kyû maø khoa hoïc vaø coâng ngheä seõ coù nhöõng böôùc
nhaûy voït chöa töøng thaáy vaø kinh teá tri thöùc seõ chieám vò trí ngaøy caøng lôùn trong
quaù trình phaùt trieån. Moät theá kyû maø “Toaøn caàu hoùa” seõ laø moät xu theá taát yeáu
khaùch quan vôùi söï tham gia cuûa nhieàu nöôùc treân theá giôùi trong ñoù chöùa ñöïng
nhieàu maâu thuaãn, vöøa coù maët tích cöïc laïi vöøa coù maët tieâu cöïc, vöøa coù hôïp taùc laïi
vöøa coù ñaáu tranh. Moät theá kyû maø caùc quoác gia ñoäc laäp seõ taêng cöôøng cuoäc ñaáu
tranh ñeå töï löïa choïn vaø quyeát ñònh con ñöôøng phaùt trieån, choáng laïi söï aùp ñaët,
can thieäp vaø xaâm löôïc cuûa nöôùc ngoaøi, baûo veä ñoäc laäp, chuû quyeàn vaø baûn saéc
vaên hoùa daân toäc cuûa mình.
Ngay khi böôùc vaøo theá kyû XXI, theá giôùi ñaõ coù nhöõng bieán ñoäng phöùc taïp,
nhöõng baát traéc khoù löôøng. Song, hoøa bình vaø hôïp taùc vaãn laø moät xu theá lôùn
phaûn aùnh ñoøi hoûi böùc xuùc cuûa caùc quoác gia, daân toäc. Moät soá cuoäc chieán tranh
cuïc boä, xung ñoät vuõ trang, xung ñoät daân toäc, toân giaùo, tình traïng chaïy ñua vuõ
trang, hoaït ñoäng can thieäp, laät ñoå, khuûng boá, khuûng hoaûng kinh teá-xaõ hoäi ñaõ
xaåy ra ôû nhieàu nôi treân theá giôùi vaø tính chaát phöùc taïp ngaøy caøng taêng. Song,
cuoäc ñaáu tranh cuûa caùc daân toäc cho hoøa bình vaø phaùt trieån, choáng chieán tranh
vaø chaïy ñua vuõ trang, choáng chính saùch aùp ñaët, vì ñoäc laäp daân toäc, daân chuû,
daân sinh, tieán boä vaø coâng baèng xaõ hoäi coù nhöõng böôùc tieán môùi. Khu vöïc Ñoâng
Nam AÙ vaø chaâu AÙ-Thaùi Bình Döông sau khi khaéc phuïc ñöôïc khuûng hoaûng taøi
chính-tieàn teä tieáp tuïc phaùt trieån naêng ñoäng tuy vaãn tieàm aån nhöõng nhaân toá gaây
maát oån ñònh.
Trong tình hình quoác teá vaø khu vöïc nhö vaäy vaø vôùi nhöõng xu theá phaùt trieån
cuûa noù, böôùc vaøo theá kyû XXI, Vieät Nam coù caû cô hoäi lôùn laãn thaùch thöùc lôùn.
Cuøng vôùi nhöõng thaéng lôïi ñaõ giaønh ñöôïc trong theá kyû XX vaø nhöõng naêm ñaàu
theá kyû XXI, trong ñoù coù nhöõng thaønh töïu to lôùn vaø raát quan troïng cuûa gaàn 20
naêm Ñoåi môùi laøm cho theá vaø löïc cuûa Vieät Nam lôùn maïnh leân raát nhieàu. Do cô
sôû vaät chaát kyõ thuaät cuûa neàn kinh teá ñöôïc taêng cöôøng, ñaát nöôùc coù nhieàu tieàm
naêng to lôùn veà con ngöôøi vaø taøi nguyeân, tình hình chính trò-xaõ hoäi oån ñònh, moâi
tröôøng hoøa bình, höõu nghò, söï hôïp taùc, moái lieân keát, hoäi nhaäp quoác teá ngaøy caøng
phaùt trieån… ñaõ laø cô hoäi ñeå Vieät Nam taïo ra böôùc phaùt trieån môùi.
Ngay khi böôùc vaøo theá kyû XXI, Vieät Nam ñaõ phaûi ñoái maët vôùi nhieàu thaùch
thöùc, trong ñoù, thaùch thöùc lôùn nhaát laø tình traïng thaáp keùm cuûa neàn kinh teá,
khoaûng caùch veà trình ñoä phaùt trieån giöõa Vieät Nam vôùi nhieàu nöôùc treân theá giôùi
coøn raát lôùn, trong khi ñoù ñaát nöôùc ñi leân trong ñieàu kieän caïnh tranh quoác teá
ngaøy caøng quyeát lieät… Vì vaäy, ñeå tieáp tuïc phaùt trieån, Vieät Nam khoâng coù con
ñöôøng naøo khaùc laø phaûi naém baét cô hoäi, vöôït qua thöû thaùch, tieáp tuïc vöôn leân
maïnh meõ, vöõng vaøng tröôùc moïi khoù khaên thöû thaùch, phaûi giöõ vöõng quyeát taâm
xaây döïng moät nöôùc Vieät Nam giaøu maïnh theo con ñöôøng xaõ hoäi chuû nghóa,
362
trong ñoù, ñoäng löïc chuû yeáu ñeå phaùt trieån ñaát nöôùc laø phaùt huy söùc maïnh toång
hôïp cuûa toaøn daân, cuûa ñaïi ñoaøn keát daân toäc, phaùt huy khaû naêng cuûa taát caû caùc
thaønh phaàn kinh teá vaø toaøn xaõ hoäi vì muïc tieâu daân giaøu, nöôùc maïnh, xaõ hoäi
coâng baèng, daân chuû, vaên minh.
CHUÙ THÍCH
1. “Tuyeân ngoân Ñoäc laäp”, trong Hoà Chí Minh toaøn taäp, taäp 4, Nxb Chính trò quoác gia, Haø Noäi, 1995, tr 4.
2. Ñaûng Coäng saûn Vieät Nam, Vaên kieän Ñaïi hoäi ñaïi bieåu toaøn quoác laàn thöù VIII, Nxb Chính trò quoác gia,
Haø Noäi, 1996, tr 120.
363
CON ÑÖÔØNG PHAÙT TRIEÅN CUÛA IRAN VAØ VIEÄT NAM: MOÄT NGHIEÂN CÖÙU SO SAÙNH
1
CON ÑÖÔØNG PHAÙT TRIEÅN
CUÛA IRAN VAØ VIEÄT NAM:
MOÄT NGHIEÂN CÖÙU SO SAÙNH
M. Tavakol*
GIÔÙI THIEÄU
Caû Iran vaø Vieät Nam ñeàu ñaõ traûi qua nhöõng bieán coá lòch söû lôùn trong suoát 25
ñeán 30 naêm qua daãn ñeán nhöõng khoù khaên nghieâm troïng veà kinh teá vaø xaõ hoäi vaø
nhu caàu caûi caùch heä thoáng töø beân trong cuøng vôùi chính saùch taêng cöôøng töï do hoùa
beân ngoaøi. Caû hai nöôùc cuøng nhaän ra nhu caàu caûi caùch chính saùch aáy vaøo giai ñoaïn
lòch söû nhöõng naêm giöõa vaø cuoái thaäp nieân 80 cuûa theá kyû tröôùc. Do ñoù, chuùng ta coù
theå ruùt ra nhöõng baøi hoïc vaø söï song haønh voâ cuøng thuù vò cuûa hai nöôùc baèng caùch
thöïc hieän moät nghieân cöùu so saùnh veà caùch tieáp caän nhaèm xaùc ñònh nhöõng yeâu caàu
phaùt trieån thoâng qua caûi caùch cuûa hai nöôùc. Ñieàu ñaùng chuù yù laø Vieät Nam taäp trung
chính vaøo caûi caùch kinh teá song song vôùi töï do hoùa beân ngoaøi maø ít nhaán maïnh
ñeán caûi caùch chính trò trong nöôùc, trong khi Iran thì hoaøn toaøn ngöôïc laïi taäp trung
nhieàu ñeán caûi caùch chính trò nhöng ít coù caùc chöông trình caûi caùch kinh teá.
Nhìn beà ngoaøi, Vieät Nam döôøng nhö ñaõ coù moät chieán löôïc phaùt trieån thaønh
coâng hôn Iran thoâng qua chính saùch Ñoåi môùi (xem döôùi ñaây) vôùi boán Keá hoaïch
phaùt trieån 5 naêm (töø 1989 ñeán nay). Tuy nhieân, söï taêng tröôûng ñaùng ngaïc nhieân
cuûa neàn kinh teá Vieät Nam, keát quaû cuûa chính saùch caûi caùch Ñoåi môùi baét ñaàu töø
naêm 1986, coù theå cho thaáy roõ tình traïng voâ cuøng ngheøo naøn cuûa neàn kinh teá, theå
cheá vaø vieäc hoaïch ñònh chính saùch cuûa nöôùc naøy tröôùc thôøi ñieåm ñoù. Ngöôïc laïi,
Iran ñaõ baét ñaàu töø moät baäc cao hôn (thöøa höôûng töø thôøi ñaïi tieàn caùch maïng vaø
khoaûn thu nhaäp töø daàu khí maø nöôùc naøy coù ñöôïc töø giöõa nhöõng naêm 1970) vaø
coù leõ do ñoù nöôùc naøy ôû vò trí khoù khaên hôn ñeå taïo ra nhöõng böôùc tieán cuï theå.
Khi ñaùnh giaù söï taêng tröôûng kinh teá coù 5 chæ soá taêng tröôûng ñöôïc caùc taøi lieäu
khaép nôi ñoàng tình. Thöù nhaát, tyû leä laïm phaùt cao nhö vaäy khoâng toát cho taêng tröôûng
(Fischer, 1993). Thöù hai, roõ raøng coù söï tyû leä nghòch giöõa chi tieâu cuûa Chính phuû vaø
taêng tröôûng (Easterly vaø Rebelo, 1993). Thöù ba, moät soá nghieân cöùu (nhö Frankel vaø
Romer, 1999; Dollar vaø Kraay, 2001) nhaän thaáy söï môû cöûa maäu dòch vaø ñaàu tö nöôùc
ngoaøi thuùc ñaåy taêng tröôûng. Thöù tö, phaùt trieån taøi chính cuõng laø moät chaát xuùc taùc
ñoái vôùi taêng tröôûng vaø caùc nöôùc coù thò tröôøng chöùng khoaùn phaùt trieån hoaëc heä thoáng
ngaân haøng saâu hôn coù xu höôùng taêng tröôûng nhanh hôn (Levine, Loayza vaø Beck,
* Phoù Giaùo sö, Khoa Xaõ hoäi hoïc, Ñaïi hoïc Teâheâran. Iran.
364
2000). Cuoái cuøng, söùc maïnh cuûa caùc quyeàn sôû höõu, quy ñònh cuûa phaùp luaät vaø möùc
hoái loä ñeàu lieân quan khaù nhieàu vôùi taêng tröôûng (Knack vaø Keefer, 1995). Do ñoù,
caùc nhaø kinh teá hoïc ñaõ coù nhaát trí chung laø taêng tröôûng ñöôïc thuùc ñaåy nhôø moät
nhoùm caùc chính saùch veà quyeàn sôû höõu caù nhaân, quy ñònh chaët cheõ cuûa luaät phaùp,
oån ñònh vó moâ, chi tieâu cuûa Chính phuû chuû yeáu taäp trung vaøo caùc haøng hoùa coâng
coäng vaø khoâng bò boäi chi vaø roäng môû ñoái vôùi thöông maïi vaø ñaàu tö nöôùc ngoaøi.
I. VIEÄT NAM
1. Neàn taûng lòch söû
Sau nhieàu thaäp kyû chieán ñaáu choáng caùc theá löïc ngoaïi xaâm - ñaàu tieân laø ngöôøi
Phaùp, sau ñoù ñeán ngöôøi Myõ – cuoái cuøng, naêm 1975, Vieät Nam ñaõ trôû thaønh moät
quoác gia thoáng nhaát vaø töï trò döôùi söï laõnh ñaïo cuûa moät Ñaûng duy nhaát laø Ñaûng
Coäng saûn Vieät Nam. Cuoäc chieán tranh keùo daøi do Myõ gaây ra ñaõ phaù huûy haàu heát
nguoàn nhaân löïc vaø tieàn cuûa cuûa ñaát nöôùc, tình hình kinh teá ñaõ khieán Vieät Nam
khoâng theå thoaùt ra khoûi caûnh ñoùi ngheøo vaø Vieät Nam vaãn laø moät trong nhöõng
nöôùc ngheøo nhaát theá giôùi. Sau naêm 1975, Chính phuû Vieät Nam ñaõ aùp duïng neàn
kinh teá xaõ hoäi chuû nghóa keá hoaïch hoùa theo höôùng taäp trung, ñaëc bieät quan taâm
ñeán ngaønh coâng nghieäp naëng vaø noâng nghieäp hôïp taùc xaõ. Ñaõ coù nhöõng yù kieán
pheâ phaùn aûnh höôûng cuûa vieäc trích quaù nhieàu nguoàn voán töø ngaønh noâng nghieäp
cuûa xaõ hoäi chuû yeáu laøm ngheà noâng naøy ñeå ñaàu tö cho ngaønh coâng nghieäp naëng.
Nhöõng chính saùch nhö vaäy, cuøng vôùi thieân tai, ñaõ gaây ra tình traïng thieáu löông
thöïc vaø ñieàu kieän soáng khoù khaên cuûa haøng trieäu ngöôøi daân Vieät Nam. Keát quaû
laø ñeán nhöõng naêm 1980, Ñaûng Coäng saûn Vieät Nam ñaõ nhaän ra raèng, caàn coù moät
cuoäc ñoåi môùi maïnh meõ veà caùc chính saùch kinh teá. Do ñoù, muïc tieâu cuûa cuoäc ñoåi
môùi hay “caùc chính saùch caûi caùch” laø nhaèm ñaït ñöôïc caûi caùch kinh teá, phi taäp
trung hoùa quaûn lyù vaø Vieät Nam môû cöûa vôùi thò tröôøng toaøn caàu. Ñoåi môùi cuõng taùc
ñoäng maïnh ñeán ngaønh noâng nghieäp bôûi chính saùch naøy ñöa noâng nghieäp töø hình
thöùc hôïp taùc xaõ, giôø ñaây ñaõ cho pheùp noâng daân ñöôïc baùn baát kyø saûn phaåm naøo
maø hoï khoâng duøng ñeán hay sang teân ñaát cho con chaùu hoï. Nhôø coù chính saùch
môùi naøy, saûn xuaát noâng nghieäp ôû Vieät Nam ñaõ taêng leân nhanh choùng, ñieàu naøy
ñaõ giuùp Vieät Nam töø moät nöôùc nhaäp khaåu gaïo trôû thaønh nöôùc xuaát khaåu gaïo lôùn
thöù ba treân theá giôùi (sau Thaùi Lan vaø Myõ).
Ta coù theå keå ñeán caùc chính saùch ñoåi môùi nhö sau (Packard, 2002):
Caùc bieän phaùp töï do hoùa vôùi beân ngoaøi nhö töï do hoùa thöông maïi vaø luaät
ñaàu tö nöôùc ngoaøi söûa ñoåi nhaèm thu huùt nhieàu khoaûn ñaàu tö hôn.
Caùc bieän phaùp choáng laïm phaùt bao goàm thaét chaët ngaân saùch, quy ñònh taøi
khoùa vaø kieåm soaùt tín duïng chaët cheõ hôn.
Caûi caùch noâng thoân bao goàm xoùa boû hình thöùc hôïp taùc xaõ noâng nghieäp vaø
caáp caùc khoaûn vay laâu daøi cho noâng daân.
Caùc bieän phaùp uûng hoä thò tröôøng nhö töï do hoùa giaù caû vaø phaùt trieån thaønh
phaàn kinh teá tö nhaân.
365
Caûi caùch caùc doanh nghieäp nhaø nöôùc bao goàm chaám döùt caùc hình thöùc hoã
trôï nhö deã daøng tieáp caän nguoàn tín duïng reû.
Caûi caùch heä thoáng ngaân haøng bao goàm caùc vaán ñeà nhö taùch rieâng caùc hoaït
ñoäng ngaân haøng trung öông ra khoûi caùc hoaït ñoäng ngaân haøng thöông maïi vaø cho
pheùp nhaän caùc khoaûn ñaàu tö nöôùc ngoaøi.
Cuoái cuøng laø nhöõng caûi caùch phaùp lyù nhaèm thöïc hieän caùc bieän phaùp treân, bao
goàm Hieán phaùp naêm 1992 chính thöùc coâng nhaän neàn kinh teá nhieàu thaønh phaàn
ôû Vieät Nam.
2. Tieán trình caûi caùch – thaønh töïu vaø thaùch thöùc
Ñeán ñaàu nhöõng naêm 1990, sau khi thöïc hieän ñoåi môùi, vieãn caûnh cuûa neàn kinh
teá Vieät Nam raát saùng suûa, taêng tröôûng vôùi tyû leä bình quaân 8% trong suoát giai ñoaïn
1989-1995. Maëc duø ñaït ñöôïc taêng tröôûng kinh teá aán töôïng nhö vaäy trong nhöõng naêm
1990, Vieät Nam vaãn phaûi chòu caûnh kinh teá ngheøo naøn. Vaø söï baát thöôøng naøy caàn
phaûi ñöôïc giaûi thích vaø cuõng caàn ñöôïc hieåu ñeå tìm caùch duy trì nhöõng keát quaû coù
lôïi cuûa caûi caùch töø naêm 1986. Xeùt veà söï phaùt trieån cuûa Hieán phaùp vaø caùc chính saùch
ôû Vieät Nam, ta coù theå nhaän thaáy laø beân caïnh thöïc teá laø ñaõ coù nhöõng tieán boä nhaát
ñònh nhöng Vieät Nam vaãn coøn ngheøo so vôùi caùc neàn kinh teá ñang noåi leân khaùc.
Ñieàu naøy coù theå ñöôïc lyù giaûi bôûi Vieät Nam baét ñaàu quaù trình caûi caùch vôùi neàn taûng
ban ñaàu raát thaáp. Moät so saùnh veà nhöõng nhaân toá kìm haõm, caùc vaán ñeà taøi chính vaø
cô sôû haï taàng cho thaáy neáu muoán duy trì tyû leä taêng tröôûng cao, Vieät Nam caàn ñieàu
chænh caùc ñieåm yeáu nghieâm troïng veà Hieán phaùp ñeå hoäi nhaäp quoác teá.
Hieän coù raát nhieàu taøi lieäu vieát veà quaù trình caûi caùch ôû Vieät Nam (xem: Dapice,
1995; Forde and de Vylder, 1996; vaø Leâ Ñaêng Doanh, 1995) vaø ñaëc ñieåm chính
cuûa quaù trình caûi caùch naøy ñaõ ñöôïc xaùc ñònh nhö sau: Neùt noåi baät cuûa nhöõng caûi
caùch chính laø tyû leä laïm phaùt giaûm ñeàu töø möùc raát cao 166% vaøo naêm 1988 xuoáng
coøn döôùi 10% vaøo naêm 1997. Vieät Nam cuõng ñoàng thôøi thöïc hieän nhöõng caûi caùch
ban ñaàu trong khu vöïc taøi chính, taêng tyû leä laõi suaát tôùi möùc thöïc teá coù lôïi vaø ñöa
ra yeáu toá caïnh tranh cho heä thoáng. Moät soá caûi caùch quan troïng ôû Vieät Nam ñaõ
quan taâm ñeán vieäc ñaåy maïnh quyeàn sôû höõu: Ñaàu tieân laø vieäc trao quyeàn söû duïng
ruoäng ñaát cho noâng daân, coøn luaät ñaàu tö ñaõ trao quyeàn sôû höõu nhaø xöôûng vaø caùc
trang thieát bò cho coâng ty.
Moät khía caïnh quan troïng trong quaù trình caûi caùch cuûa Vieät Nam laø töï do hoùa
thöông maïi vôùi nöôùc ngoaøi baèng caùch baõi boû caùc haøng raøo phi thueá quan vaø giaûm
thueá xuaát nhaäp khaåu (Dollar vaø Ljunggren, 1997). Ngaøy nay, maäu dòch theá giôùi
ñöôïc gaén keát raát chaët cheõ vôùi ñaàu tö nöôùc ngoaøi vaø Vieät Nam cuõng ñaõ thöïc hieän
töï do hoùa caùc chính saùch trong lónh vöïc naøy. Doøng chaûy ñaàu tö nöôùc ngoaøi tröïc
tieáp vaøo Vieät Nam nhöõng naêm 1980 gaàn nhö laø khoâng thì ñeán cuoái nhöõng naêm
1990 ñaõ leân tôùi treân 5% cuûa GDP. Keát quaû laø Vieät Nam ñaõ ñöôïc ñaùnh giaù laø naèm
trong nhoùm “caùc nöôùc toaøn caàu hoùa maïnh” bao goàm 1/3 caùc nöôùc ñang phaùt trieån
daãn ñaàu trong vieäc taêng cöôøng tham gia vaøo thöông maïi quoác teá trong hai thaäp
kyû gaàn ñaây (Dollar vaø Kraay, 2001). Caûi caùch ôû Vieät Nam cuõng ñaït ñöôïc möùc taêng
366
thu nhaäp thaàn kyø maø baát cöù nöôùc ngheøo naøo cuõng mong ñôïi. Tyû leä ngöôøi ngheøo
tính theo ñaàu ngöôøi (döïa treân möùc ngheøo 2000-calorie) ñaõ giaûm töø 75% toång soá
daân vaøo naêm 1988 xuoáng 58% naêm 1993 vaø 37% naêm 1998.
Ngöôøi ta ñaõ töøng hy voïng laø Vieät Nam seõ trôû thaønh “Con roàng Chaâu AÙ” sau
khi xoùa boû ñöôïc caám vaän kinh teá cuûa Myõ vaøo naêm 1994 vaø seõ cung caáp nhöõng
theá maïnh cuûa nguoàn taøi nguyeân thieân nhieân phong phuù vaø löïc löôïng nhaân coâng
reû coù trình ñoä. Tuy nhieân, ñieàu naøy ñaõ khoâng xaûy ra bôûi raát nhieàu nhöõng yeáu toá
khaùc nhau bao goàm caû söï phaûn ñoái caûi caùch cuûa nhöõng ngöôøi ñöôïc höôûng lôïi töø
cheá ñoä cuõ (moät maïng löôùi nhöõng lôïi nhuaän lieân quan ñeán moät soá caù nhaân, caùc
doanh nghieäp vaø cô quan nhaø nöôùc). Hôn nöõa, nhöõng ngöôøi baûo thuû cho raèng,
caûi caùch kinh teá seõ gaây ra söï baát oån chính trò xaõ hoäi vaø khaêng khaêng laø nhaø nöôùc
phaûi cam keát trôï caáp cho caùc doanh nghieäp nhaø nöôùc vaø caùc toå chöùc ngaân haøng
laøm aên khoâng hieäu quaû vaø bò thua loã. Hoái loä cuõng trôû thaønh moät vaán ñeà lôùn vaø
nhöõng nhaø ñaàu tö nöôùc ngoaøi cuõng caûm thaáy naûn loøng. Heä thoáng haønh chính quan
lieâu cuõng laø moät raøo caûn nöõa ñoái vôùi caùc nhaø ñaàu tö trong nöôùc vaø quoác teá vì taát
caû caùc döï aùn ñeàu phaûi coù moät loaït nhöõng chöùng nhaän raát raéc roái cuûa nhieàu cô
quan nhaø nöôùc khaùc nhau. Keát quaû laø ñaàu tö nöôùc ngoaøi vaøo Vieät Nam giaûm nhanh
choùng töø 8 tæ USD naêm 1994 xuoáng coøn 1,4 tæ USD trong naêm 1999 (Kheang Un).
Cuõng caàn nhôù raèng, Vieät Nam ñaõ baét ñaàu quaù trình caûi caùch töø moät cô sôû raát
thaáp vaø laø moät nöôùc raát ngheøo vôùi caùc chính saùch yeáu keùm. Trong boái caûnh ñoù,
thaäm chí nhöõng caûi caùch chính saùch khieâm toán nhaát cuõng coù theå taïo ra nhöõng
tieán boä vöôït baäc vaø do ñoù seõ mang laïi toác ñoä taêng tröôûng nhanh. Tuy nhieân, khaùi
nieäm veà söï ñoàng quy ñieàu kieän ñaõ daïy chuùng ta laø trong tröôøng hôïp nhö vaäy,
taêng tröôûng khoâng theå duy trì ôû möùc ñoä cao ñeán vaäy trong moät giai ñoaïn daøi neáu
chính saùch vaãn giöõ nguyeân nhö cuõ. Ngöôøi ta ñaõ döï ñoaùn laø tyû leä taêng tröôûng theo
ñaàu ngöôøi töø möùc 6% trong thaäp kyû ñaàu seõ giaûm xuoáng coøn 4% trong thaäp kyû
tieáp theo neáu caùc chính saùch vaãn khoâng ñöôïc thay ñoåi (Dollar vaø Kraay, 2001).
Maëc duø vieäc gia nhaäp vaøo neàn kinh teá toaøn caàu cho ñeán nay vaãn laø moät yeáu
toá ñoùng vai troø quan troïng trong thaønh coâng cuûa Vieät Nam, söï tham gia naøy seõ
ñoøi hoûi nhieàu hôn chöù khoâng chæ laø nhöõng caûi caùch veà maäu dòch neáu Vieät Nam
muoán tham gia saâu hôn nöõa. Ví duï nhö khi neàn kinh teá Vieät Nam phaùt trieån vaø
gia nhaäp vaøo neàn kinh teá toaøn caàu nhieàu hôn veà vaán ñeà maäu dòch vaø ñaàu tö, vieäc
duy trì quaûn lyù voán seõ trôû neân ngaøy caøng khoù khaên. Vì vaäy, caûi caùch heä thoáng taøi
chính seõ trôû thaønh moät vaán ñeà caáp thieát ñeå choáng laïi khuûng hoaûng taøi chính vaø
tieàn teä coù theå gaây haïi cho quoác gia. Nhöõng khu vöïc haï taàng cô sôû cöùng vaø meàm
cuûa ñaát nöôùc cuõng caàn ñöôïc caûi caùch nhö caàu caûng, haønh chính haûi quan vaø baûo
hieåm. Vieäc taêng tröôûng ñi xuoáng (so vôùi nöôùc laùng gieàng Trung Quoác) cho thaáy
Vieät Nam ñaõ khoâng theo ñöôïc nhöõng caûi caùch ban ñaàu vôùi nhu caàu naâng caáp theå
cheá. Moät soá nhaø phaân tích cho raèng, nhöõng yeáu keùm cuûa Vieät Nam trong vaán ñeà
quaûn lyù, taøi chính vaø haï taàng vaän chuyeån seõ tieáp tuïc laøm söï taêng tröôûng cuûa nöôùc
naøy giaûm suùt tröø khi Vieät Nam coù theå giaûi quyeát nhöõng vaán ñeà naøy coù hieäu quaû.
Tuy nhieân, öu ñieåm vaãn nhieàu hôn vaø vieãn caûnh töông lai cuûa Vieät Nam vaãn raát
saùng suûa neáu quaù trình caûi caùch vaãn ñöôïc tieáp tuïc ôû nhöõng ngaønh ngheà coù nhu caàu.
367
Ví duï nhö naêm 2001, Thöôïng vieän Myõ ñaõ pheâ chuaån Hieäp ñònh Thöông maïi song
phöông raát ñaày ñuû vôùi Vieät Nam vaø Quyõ Tieàn teä quoác teá ñaõ ñoàng yù tieáp tuïc cho
Vieät Nam vay 385 trieäu USD sau khi Vieät Nam ñoàng yù thöïc hieän moät soá caûi caùch
caàn thieát. Thaäm chí tyû soá tín duïng cuûa Vieät Nam hieän nay ñaõ chuyeån töø “baát lôïi”
sang “oån ñònh”. Quan troïng hôn nöõa laø caùc söùc maïnh chính trò cuõng uûng hoä quaù
trình caûi caùch: Toång bí thö Ñaûng Coäng saûn Vieät Nam Noâng Ñöùc Maïnh, ñaùnh giaù thay
ñoåi laø caàn thieát ñeå taêng cöôøng söï uûng hoä cuûa quoác teá ñoái vôùi Vieät Nam vaø höôùng
tôùi söï oån ñònh chính trò cuûa ñaát nöôùc trong töông lai (Pasicolan vaø Wortzel, 2001).
II. IRAN
1. Neàn taûng lòch söû
Theo caùc soá lieäu thoáng keâ, cho ñeán cuoái nhöõng naêm 1970, neàn kinh teá Iran
ñaõ coù nhöõng taêng tröôûng maø chæ moät vaøi neàn kinh teá khaùc trong khu vöïc coù ñöôïc
(Karshenas, 1998; Karshenas vaø Hakimian, 1999). Treân thöïc teá, tyû leä taêng tröôûng
GDP coù lôïi naøy - ña phaàn laø nhôø vaøo vieäc daàu taêng giaù gaáp boán laàn trong hai
naêm 1973, 1974 - ñaõ cho pheùp Iran trôû thaønh moät trong soá raát ít caùc nöôùc ñang
phaùt trieån coù theå giaûm khoaûng caùch thu nhaäp töông ñoái vôùi caùc quoác gia coâng
nghieäp hoùa. Tuy nhieân, Iran ñaõ phaûi traûi qua moät ñôït suït giaûm caùc tieâu chuaån GDP
theo ñaàu ngöôøi trong suoát nhöõng naêm 1980, theo sau ñoù laø neàn kinh teá hoaït ñoäng
khoâng maáy aán töôïng maõi cho ñeán cuoái nhöõng naêm 1990. Ñieàu naøy khoâng chæ phaûn
aùnh nhöõng thay ñoåi veà kinh teá vaø chính trò cuûa nöôùc naøy ngay sau cuoäc caùch maïng
Hoài giaùo naêm 1979 maø quan troïng hôn, noù chính laø do taùc ñoäng cuûa cuoäc chieán
tranh Iran – Iraq töø naêm 1980 ñeán naêm 1988. Cuõng coøn coù nhöõng yeáu toá beân
ngoaøi khaùc nhö caám vaän thöông maïi do Myõ aùp ñaët vaãn keùo daøi cho ñeán ngaøy nay.
Giai ñoaïn töø naêm 1979 ñeán naêm 1999 coù theå ñöôïc chia ra laøm ba giai ñoaïn nhoû
theo caùc thaønh töïu veà chính saùch. Ñoù laø (a) 1980-1988: nhöõng naêm chieán tranh; (b)
1989-1993: nhöõng naêm caûi caùch vaø taùi thieát ñaát nöôùc sau chieán tranh; vaø (c) 1994-
1999: nhöõng naêm ‘chuyeån ñoåi’. Giai ñoaïn ñaàu tieân laø nhöõng naêm caùch maïng vaø chieán
tranh, vaø chuû nghóa bình daân trong caùc chính saùch coâng raát hôïp vôùi tình hình chính
trò luùc baáy giôø. Caùc chuû tröông quan troïng cuûa giai ñoaïn naøy laø nhaán maïnh vaøo taùi
phaân phoái xaõ hoäi vaø tieán tôùi ñoäc laäp kinh teá, töï cung töï caáp. Ngay sau cuoäc caùch
maïng, moät boä phaän ñaùng keå trong ngaønh coâng nghieäp hieän ñaïi quy moâ lôùn cuûa Iran
cuøng vôùi toaøn boä ngaønh ngaân haøng vaø baûo hieåm ñeàu ñöôïc quoác höõu hoùa. Theo con
maét cuûa caùc nhaø pheâ bình, caùc chieán löôïc kinh teá trong thôøi gian naøy raát rôøi raïc do
caùc laäp tröôøng lyù töôûng mang tính caïnh tranh. Hôn nöõa, gaùnh naëng cuûa Iran trong
cuoäc chieán tranh vôùi Iraq naêm 1980 ñaõ taïo ra tình hình thôøi chieán khieán cho nöôùc
naøy khoâng theå ñi theo caùc chính saùch kinh teá thoâng thöôøng.
Ñeå giaûi quyeát khuûng hoaûng naøy, Chính phuû ñaõ ñöa ra moät heä thoáng giôùi haïn
phöùc taïp vaø trôï caáp tröïc tieáp cho moät löôïng lôùn caùc vaät duïng, ñoàng thôøi taêng
ñaùng keå quyeàn kieåm soaùt cuûa mình ñoái vôùi caùc khu vöïc kinh teá khaùc. Baèng caùch
naøy, söï môû roäng vai troø cuûa Chính phuû trong giai ñoaïn naøy ñöôïc nhìn nhaän theo
caùch can thieäp tröïc tieáp vaøo caùc hoaït ñoäng cuûa thò tröôøng (nhö quaûn lyù trao ñoåi
vôùi nöôùc ngoaøi) vaø quaûn lyù giaù tröïc tieáp. Söï gia taêng daân soá choùng maët trong thaäp
368
kyû sau cuoäc caùch maïng cuøng vôùi söï suït giaûm giaù daàu vaøo naêm 1986 ñaõ laøm taêng
theâm caùc khoù khaên cuûa neàn kinh teá trong nöôùc thôøi kyø naøy.
Noåi leân töø cuoäc chieán tranh Iran-Iraq naêm 1988, toaøn boä caùc khu vöïc mieàn Nam
vaø mieàn Taây Iran ñaõ hoaøn toaøn bò taøn phaù, gaàn 250.000 ngöôøi bò gieát haïi vaø khoaûng
250.000 ngöôøi khaùc bò thöông taät do vuõ khí caùc loaïi. Iran khi ñoù ñaõ böôùc vaøo giai
ñoaïn caûi caùch vaø taùi thieát neàn kinh teá ñöôïc theå hieän baèng Keá hoaïch phaùt trieån ñaát
nöôùc 5 naêm laàn thöù nhaát (1989-1993). Keá hoaïch naøy nhaèm töï do hoùa thò tröôøng
thoâng qua vieäc baõi boû heä thoáng coàng keành veà quaûn lyù giaù caû vaø soá löôïng ñöôïc ñaët
ra trong suoát cuoäc chieán, töï do hoùa daàn daàn hoaït ñoäng buoân baùn vôùi nöôùc ngoaøi
vaø thoáng nhaát tyû giaù hoái ñoaùi. Maëc duø ñaït ñöôïc tyû leä taêng tröôûng raát aán töôïng 11%-
12% trong naêm 1990 vaø 1991, cuoäc khuûng hoaûng nôï nöôùc ngoaøi cho ñeán cuoái thôøi
kyø thöïc hieän keá hoaïch 5 naêm ñaõ khieán cho Chính phuû nöôùc naøy phaûi ban boá caùc
bieän phaùp nghieâm ngaët vaøo naêm 1994, do ñoù chaám döùt taêng tröôûng nhanh vaø daàn
daàn laøm thuït luøi caûi caùch (Hakimian, 1999). Tuy nhieân, keá hoaïch 5 naêm naøy ñaõ
phaù boû ñöôïc neàn kinh teá taäp trung cuûa nhöõng naêm chieán tranh vaø thieát laäp lòch
trình cho coâng vieäc ñieàu chænh vaø caûi caùch kinh teá vaãn tieáp tuïc ñeán ngaøy nay.
Do vaäy, Keá hoaïch 5 naêm laàn thöù hai (1995-2000) ñaõ baét ñaàu cuøng vôùi giai
ñoaïn cuûa cuoäc khuûng hoaûng nôï vaø caùc bieän phaùp nghieâm ngaët ñeå ñoái phoù vôùi
cuoäc khuûng hoaûng caùn caân thanh toaùn, ñaëc bieät laø söï quaûn lyù chaët cheõ caùc hoaït
ñoäng nhaäp khaåu. Ngoaøi möùc taêng tröôûng khieâm toán trong naêm 1995 vaø 1996
(trong khi tyû leä taêng tröôûng GDP thöïc teá laø khoaûng 5% moät naêm), ñaây laø giai
ñoaïn taêng tröôûng thaáp, tyû leä thaát nghieäp cao vaø laïm phaùt taêng, ñôït giaù daàu taêng
maïnh naêm 1997 cuõng khoâng giuùp caûi thieän ñöôïc tình hình naøy. Taêng tröôûng trung
bình ñaït 3,7%/naêm so vôùi muïc tieâu 5,1%/naêm cuûa Keá hoaïch 5 naêm laàn thöù hai
vaø laïm phaùt taêng maïnh, ñöôïc cho laø ôû möùc 50% trong naêm 1995, vôùi tyû leä trung
bình trong giai ñoaïn 1994-1997 laø 35%/naêm (Hakimian, 1997).
2. Tieán trình caûi caùch – Nhöõng thaønh töïu vaø thaùch thöùc
Vieäc phuï thuoäc vaøo daàu löûa ñaõ vaø vaãn ñang laø ñaëc ñieåm chính cuûa neàn kinh
teá cuûa Iran, maëc duø xu höôùng chính uûng hoä caùc maët haøng xuaát khaåu ngoaøi daàu
löûa ñaõ ñöôïc naâng leân keå töø cuoäc caùch maïng Hoài giaùo. Hieän nay, vieäc taêng tyû troïng
cuûa caùc maët haøng xuaát khaåu phi daàu löûa trong neàn kinh teá ñang laø muïc tieâu chính
cuûa keá hoaïch 5 naêm laàn thöù ba (2000-2005) vaø cuûa Keá hoaïch laàn thöù tö seõ baét
ñaàu vaøo naêm 2004/5. Ví duï, Chính phuû ñaëc bieät nhaán maïnh vaøo vieäc phaùt trieån
ngaønh du lòch ñeå taêng thu nhaäp tieàn teä maïnh töø caùc ngaønh phi daàu löûa. Theâm
vaøo ñoù laø nhöõng yeáu keùm khaùc veà caáu truùc cuûa neàn kinh teá vaãn coøn toàn taïi nhö
tröôùc, moâi tröôøng ñaàu tö nhìn chung vaãn mong manh vaø khoâng chaéc chaén, trình
traïng taøi chính coâng vaø ngaân haøng ngheøo naøn vaø moät neàn kinh teá trong nöôùc nhìn
chung chæ coù söï tham gia raát haïn cheá vaøo neàn kinh teá toaøn caàu (Hakimian,
1999gn). Tuy nhieân, vaãn coù nhöõng daáu hieäu ñaùng möøng vôùi tyû leä taêng tröôûng xaáp
xæ 7% töø naêm 2002 ñeán naêm 2004. Vaãn coøn coù nhöõng maâu thuaãn trong neàn kinh
teá caàn ñöôïc daøn xeáp tröôùc khi coù theå tieán leân nhö söï hoaït ñoäng cuûa taøi chính vaø
ngaân haøng Hoài giaùo, caùc hoaït ñoäng ñaàu tö vaø an ninh kinh teá xaõ hoäi.
369
Thaäm chí sau 15 naêm hoaø bình vaø ba keá hoaïch 5 naêm, nhieàu khu noâng
thoân vaø thaønh thò trong vuøng chieán tranh tröôùc ñaây vaãn chöa hoaøn toaøn hoài
phuïc hay chöa ñöôïc taùi thieát. Theâm vaøo ñoù, trong giai ñoaïn naøy Iran ñaõ phaûi
chòu hai traän ñoäng ñaát lôùn, moät ôû Mazandaran (mieàn Baéc Iran) hoài ñaàu nhöõng
naêm 1990 vaø traän ñoäng ñaát mang tính taøn phaù khuûng khieáp hôn ôû Bann hoài
thaùng 12 naêm 2003. Nhöõng thaûm hoïa thieân nhieân nhö vaäy ñaõ khieán cho neàn
kinh teá nöôùc naøy caøng theâm kieät queä. Ngoaøi ra, nöôùc naøy ñaõ ñaït ñöôïc nhöõng
tieán boä oån ñònh trong vieäc naâng caáp cô sôû haï taàng tröôøng lôùp, caùc trung taâm
y teá, ñieän, nöôùc saïch, veä sinh vaø ñöôøng boä cho caùc khu vöïc noâng thoân vaø vuøng
saâu. Tuy nhieân, vaãn coøn toàn taïi moät vaán ñeà chính laø söï di daân töø noâng thoân
ra thaønh thò, ñaëc bieät laø tôùi Teâheâran.
Vôùi Keá hoaïch 5 naêm laàn thöù 5, Chính phuû nöôùc naøy hieän ñang höôùng tôùi vieäc
phuïc höng ñaát nöôùc thoâng qua taêng cöôøng söùc maïnh vaø söï tham gia cuûa ngöôøi
ngheøo vaøo quaù trình giaûm ngheøo. Nhöõng tieán boä keå töø naêm 1990 trong vieäc ñaït
ñöôïc nhöõng muïc tieâu phaùt trieån vaãn ñöôïc duy trì vaø laøm cho hieän töôïng taêng daân
soá vaø thu nhaäp ôû möùc trung bình trong giai ñoaïn ñoù ñoâi khi raát aán töôïng. Iran
ñaõ daãn ñaàu caùc nöôùc ñang phaùt trieån veà maët giaûm tyû leä ngheøo ñoùi, taêng cöôøng
phoå caäp tieåu hoïc, ñöa y teá vaø nöôùc saïch ñeán vôùi ngöôøi daân. Xeùt veà caùc tieán boä
nhaèm hoaøn thaønh caùc Muïc tieâu Phaùt trieån Thieân nieân kyû, Iran ñang noã löïc ñieàu
chænh caùc chính saùch cuûa mình. Nöôùc naøy cuõng laáy nhöõng thay ñoåi caàn thieát laøm
nhieäm vuï vaø quyeàn lôïi cuûa Chính phuû, caùc theå cheá, keá hoaïch vaø phaân phoái
nguoàn löïc caáp ñòa phöông cuõng nhö taêng cöôøng hoã trôï xaây döïng naêng löïc nhaèm
ñaït ñöôïc caùc möùc phaùt trieån beàn vöõng hôïp lyù.
Ñeå coù ñöôïc moät böùc tranh ñaày ñuû hôn veà thaønh coâng cuûa Iran trong vieäc ñaït
ñöôïc caùc muïc tieâu naøy, chuùng ta caàn nhìn laïi caùc Muïc tieâu Phaùt trieån Thieân nieân
kyû vaø nhöõng haønh ñoäng cuûa Iran nhaèm ñaït ñöôïc nhöõng muïc tieâu naøy trong suoát
moät thaäp kyû qua. Muïc tieâu 1 (xoaù boû hoaøn toaøn ñoùi ngheøo): tyû leä tính theo ñaàu
ngöôøi (soá lieäu cuûa Ngaân haøng Theá giôùi veà möùc ñoùi ngheøo USD 1 PPP) cuûa nöôùc
naøy ñaõ giaûm töø 1,40% naêm 1995 xuoáng coøn 0,61% naêm 2001. Trong giai ñoaïn
naøy, tyû leä khoaûng caùch ñoùi ngheøo cuõng giaûm töø 0,0038 trong naêm 1995 xuoáng
0,0015 naêm 2001(1). Trong noã löïc xoùa ñoùi giaûm ngheøo, Chính phuû Iran ñaõ quan
nieäm chæ ñaït möùc thu nhaäp thích hôïp thoâi thì khoâng ñuû maø caùc hình thöùc thieáu
thoán khaùc cuõng raát quan troïng. Cho duø ñaït ñöôïc nhöõng thaønh coâng roõ reät qua
caùc soá lieäu, söï khoâng ñoàng ñeàu giöõa caùc tænh vaãn toàn taïi qua caùc chæ soá veà treû
em döôùi 5 tuoåi bò thieáu caân ôû möùc trung bình hay nghieâm troïng: 13,7% ôû khu
vöïc noâng thoân so vôùi 9,6% ôû thaønh thò, trong ñoù khoaûng 50% soá treû em bò thieáu
caân soáng ôû caùc tænh Sisran-Baluchistan, Khorassan, Hormuzgan, Fars vaø Kerman(2).
Muïc tieâu 2 (phoå caäp giaùo duïc tieåu hoïc toaøn caàu): Tyû leä ñöôïc ghi nhaän chính
xaùc veà giaùo duïc tieåu hoïc ñaõ taêng töø 85% naêm 1990 leân 97% naêm 2001, moät thaønh
quaû raát aán töôïng(3). Moät muïc tieâu quan troïng cuûa caùc nhaø hoaïch ñònh giaùo duïc
laø ñeán naêm 2010, 100% treû em ñoä tuoåi töø 6 ñeán 10 ñöôïc ñi hoïc. Moät laàn nöõa,
söï khaùc bieät trong caùc nguoàn vaø chaát löôïng giaûng daïy vaãn coøn xaûy ra treân caû
nöôùc vaø vaán ñeà naøy cuõng caàn ñöôïc giaûi quyeát. Moät vaán ñeà khaùc ôû ñaây laø tyû leä
370
coù hoïc ôû löùa tuoåi 15-24 ñaõ taêng ñoái vôùi nöõ giôùi laø 81,1% naêm 1990 leân 94,7%
naêm 2002 vaø nam giôùi laø töø 92,2% naêm 1990 leân 97,6% naêm 2002(4). Nhöõng con
soá naøy cho thaáy moät ñieåm thuù vò nöõa laø con soá nöõ giôùi taêng nhieàu hôn nam giôùi
trong ñoä tuoåi naøy ñöông nhieân laø vì xuaát phaùt ñieåm thaáp hôn, nhöng cuõng coøn
do aûnh höôûng cuûa caùc chính saùch cuûa Chính phuû. Theâm vaøo ñoù, tyû leä nöõ so vôùi
nam taïi caùc tröôøng caáp moät, caáp hai vaø caáp ba ñaõ taêng töø 79,2% naêm 1990 leân
91,3% naêm 2002(5). Thaät khoâng may laø nhöõng thaønh quaû naøy ñaõ trôû thaønh voâ
nghóa do thieáu caùc hoaït ñoäng giaùo duïc chaát löôïng vaø khoâng coù söï phoái hôïp giöõa
caùc keá hoaïch phaùt trieån giaùo duïc ñaïi hoïc vôùi nhöõng nhu caàu phaùt trieån cuûa ñaát
nöôùc (MPO, 2004). Con soá hoïc sinh ñöôïc tieáp tuïc hoïc leân ñaïi hoïc ñaït khoaûng
1,6 trieäu sinh vieân, trong soá ñoù 47% laø nöõ. Ñieàu naøy coù nghóa laø cöù 1 trieäu daân
thì coù 2.400 sinh vieân. Naêm 1978, con soá naøy laø 1,8 trieäu(6). Tuy nhieân, nhöõng
hy voïng khoâng thöïc teá veà con soá toát nghieäp cuõng daãn ñeán söï thieáu huït lôùn trong
nguoàn nhaân löïc do coù söï chaûy maùu chaát xaùm.
Giaûm tyû leä töû vong treû em (Muïc tieâu 4) ôû Iran ñaõ ñaït ñöôïc tieán boä ñaùng keå.
Trong nhöõng naêm gaàn ñaây, nöôùc naøy ñaõ thöïc hieän giaûm tyû leä töû vong ôû treû em
vaø treû sô sinh ñoàng thôøi taêng möùc tuoåi thoï. Ví duï nhö, tyû leä töû vong ôû ñoä tuoåi döôùi
5 ñaõ giaûm gaàn nhö moät nöûa, töø 68,1/1.000 treû naêm 1990 xuoáng 36 vaøo naêm 2000(7).
Raát nhieàu ngöôøi ñaõ coâng nhaän laø tyû leä töû vong treû em ôû ñoä tuoåi döôùi 5 coù lieân heä
chaët cheõ vôùi caùc ñieàu kieän kinh teá xaõ hoäi cuûa moät nöôùc, do ñoù chæ soá naøy cuõng
ñöa ra söï phaùt trieån roõ reät cuûa Iran trong vaán ñeà naøy. Nhìn chung, nöôùc naøy ñaõ
coù tieán boä ñaùng keå trong vieäc cung caáp caùc dòch vuï y teá vaø taêng cöôøng mieãn dòch
– tyû leä treû sô sinh döôùi 1 tuoåi ñöôïc cung caáp vaéc xin phoøng beänh sôûi ñaït 96%
trong naêm 2001 so vôùi 85% naêm 1990(8). Nhöõng con soá naøy cuõng cho thaáy söï phaùt
trieån ñaùng ghi nhaän veà söùc khoûe baø meï (Muïc tieâu 5) vôùi con soá töû vong cuûa saûn
phuï giaûm töø 91/100.000 ca sinh trong naêm 1989 xuoáng coøn 37,4 trong naêm 1997(9).
Tuy nhieân, coù söï khaùc bieät lôùn giöõa caùc vuøng nhö 0 saûn phuï ôû tænh Yazd trong
naêm 2000 vaø 110 saûn phuï ôû tænh Hormuzgan trong cuøng naêm naøy.
Moät trong nhöõng thaùch thöùc ñoái vôùi Iran trong nhöõng naêm tôùi laø ngaên chaën
vaø kieåm soaùt HIV/AIDS. Theo caùc con soá môùi nhaát, coù 678 tröôøng hôïp nhieãm
beänh ôû nöôùc naøy vôùi 90% trong ñoä tuoåi 15-50 trong ñoù caùc tröôøng hôïp ôû tuoåi 30-
39 chieám 40%. Vieäc tieâm chích phoå bieán ôû Iran, moät trong nhöõng con ñöôøng
chính daãn ñeán nhieãm beänh, caàn phaûi ñöôïc chænh ñoán. Tuy nhieân, xeùt veà hai caên
beänh truyeàn nhieãm nghieâm troïng khaùc, beänh soát reùt vaø ho lao, thì nöôùc naøy ñaõ
kieåm soaùt thaønh coâng caû hai caên beänh naøy. Beänh soát reùt ñaõ giaûm 80% trong giai
ñoaïn 1990-2002 vaø beänh lao giaûm töø 24 tröôøng hôïp/100.000 ngöôøi xuoáng 17,6
tröôøng hôïp giai ñoaïn 1989-2002.
Veà caùc chæ tieâu lieân quan ñeán Muïc tieâu 7 (ñaûm baûo khaû naêng choáng ñôõ cuûa moâi
tröôøng): moät böùc tranh laãn loän. Chæ soá söû duïng naêng löôïng tính theo GDP treân ñaàu
ngöôøi ñaõ taêng töø 308,9 kg naêm 1990 leân 338,1kg naêm 2001, moät con soá quaù cao, gaàn
nhö gaáp hai laàn Ñöùc vaø Nhaät Baûn, 1,8 laàn AÁn Ñoä vaø Thoå Nhó Kyø(10). Theâm vaøo ñoù,
bieåu ñoà söû duïng naêng löôïng cuûa caùc nöôùc naøy giaûm trong khi chæ soá cuûa Iran taêng
9,6%, ñieàu naøy cho thaáy nöôùc naøy ñaõ söû duïng naêng löôïng thieáu hieäu quaû vaø caàn phaûi
371
taêng cöôøng lôïi ích cuûa naêng löôïng. Caùc con soá ñaùng lo ngaïi hôn chæ ra raèng, vieäc söû
duïng caùc nguyeân lieäu hoaù thaïch cuûa Iran ñaõ nhaûy voït trong nhöõng thaäp kyû gaàn ñaây,
vaø vieäc thaûi nhieàu loaïi chaát laøm oâ nhieãm khoâng khí ñaõ leân ñeán möùc baùo ñoäng. Nhöng,
xeùt veà maët tích cöïc, tyû leä daân soá ñöôïc cung caáp nguoàn nöôùc qua söû lyù oån ñònh ñaõ
taêng töø 85,7% naêm 1988 leân ñeán 96% naêm 2000 vaø soá ngöôøi ñöôïc ñaûm baûo veà caùc
ñieàu kieän veä sinh taêng töø 79,9% naêm 1988 leân 94% naêm 2000(11).
Muïc tieâu 8 ñeà caäp ñeán taêng cöôøng tham gia phaùt trieån toaøn caàu bao goàm thuùc
ñaåy heä thoáng taøi chính vaø thöông maïi môû vaø khoâng kyø thò, vaø giaûi quyeát caùc khoaûn
nôï cuûa caùc nöôùc ñang phaùt trieån. Lieân quan ñeán muïc tieâu naøy, chæ soá veà caùc khoaûn
taùi chi traû nôï theo phaàn traêm löôïng haøng vaø dòch vuï xuaát khaåu cho thaáy söï gia taêng
raát nhanh töø 3,3% naêm 1990 ñeán 29,8% naêm 1994 (vaø 14,6% naêm 1995)(12). Dòch
vuï nôï vôùi vai troø laø phaàn traêm cuûa caùc maët haøng vaø dòch vuï xuaát khaåu giai ñoaïn
1990-1995 ñaõ khaù thaønh coâng chæ ra möùc taêng 340%. Nhöng, xeùt veà caùc chæ soá hieän
nay, soá ngöôøi thaát nghieäp cuûa Iran ôû ñoä tuoåi 15-24 ñaõ taêng daàn töø 24% naêm 1990
leân 28,2% naêm 2002 khoâng phaûi laø daáu hieäu toát cho neàn kinh teá noùi chung. Söï gia
taêng naøy coù theå do raát nhieàu nguyeân nhaân nhö: soá daân ôû nhoùm tuoåi naøy taêng maïnh
trong nhöõng naêm gaàn ñaây, söï nghieâm khaéc cuûa thò tröôøng lao ñoäng (do luaät lao
ñoäng quy ñònh), lôùp treû thieáu kinh nghieäm vaø giaùo duïc, caáu truùc saûn xuaát truyeàn
thoáng vaø heä thoáng löông khoâng linh hoaït (möùc löông toái thieåu coá ñònh vaø caùc quy
ñònh lieân quan) ñeàu khoâng tính ñeán laïm phaùt vaø caùc ñieàu kieän thò tröôøng(13).
Naïn thaát nghieäp cuûa giôùi treû laø moät trong nhöõng thaùch thöùc lôùn nhaát seõ ñöôïc
giaûi quyeát trong Keá hoaïch Phaùt trieån Ñaát nöôùc 5 naêm laàn thöù tö nhaèm traùnh caùc
vaán ñeà xaõ hoäi lieân quan ñeán hieän töôïng naøy. Iran mong raèng ñaàu tö nöôùc ngoaøi
seõ taêng maïnh vaø toaøn boä naêng löïc voán trong nöôùc seõ ñöôïc söû duïng ñeå taêng soá
lao ñoäng. Keá hoaïch 5 laàn thöù tö döï tính 80 trieäu USD tieàn ñaàu tö nöôùc ngoaøi seõ
ñeå taïo vieäc laøm. Nhöõng ñeà xuaát vaø goùp yù khaùc cho chính saùch veà vaán ñeà vieäc
laøm bao goàm xoùa boû raøo caûn ñoái vôùi taêng tröôûng saûn xuaát vaø taïo ra caùc ñieàu kieän
tieáp caän ñaày ñuû hôn vôùi saûn xuaát vaø naêng löïc saûn xuaát cuûa thaønh phaàn tö nhaân.
Goàm coù: ñaûm baûo an toaøn ñaàu tö, khuyeán khích ban haønh luaät vaø caùc quy ñònh
lieân quan trong saïch vaø oån ñònh, caûi caùch caùc ñieàu leä vaø quy ñònh quaûn lyù thò
tröôøng lao ñoäng nhaèm khuyeán khích ñaàu tö, ngaên chaën ñoäc quyeàn, khuyeán khích
caïnh tranh vaø caûi caùch heä thoáng thueá quan (MPO, 2004).
CHUÙ THÍCH
1. Nguoàn: IMPS 2003.
2. Nguoàn: Boä Y teá.
3. Nguoàn: Ban Giaùo duïc vaø ñaøo taïo, Toå chöùc Quaûn lyù vaø keá hoaïch (MPO).
4. Nhö treân.
5. Nhö treân.
6. Giaùo duïc ñaïi hoïc ôû Iran; Baûn baùo caùo toaøn quoác, IRPHE, Teâheâran, 2002, trang 16-17.
7. Nguoàn: Boä Y teá, HDR.
8. Nhö treân.
9. Nguoàn: Cô quan Keá hoaïch vaø ngaân saùch (1999) vaø Boä Y teá (2000).
10. Nguoàn: Cô quan Naêng löôïng, MPO.
372
11. Nguoàn: Cô quan caùc vaán ñeà veà Söùc khoeû vaø Y teá, MPO.
12. Baùo caùo Phaùt trieån Con ngöôøi cuûa UNDP, 1999.
13. Ñeå coù theâm soá lieäu, xin tham khaûo Baùo caùo Phaùt trieån con ngöôøi cuûa UNDP, 2003, trang 198-236.

1. Dapice, D. (ed.) (1995) Tìm hieåu veà ñuoâi roàng: Caûi caùch kinh teá ôû Vieät Nam. Vieän Phaùt trieån
Quoác teá Harvard/ Nhaø in Ñaïi hoïc Harvard. Cambridge, Mass.
2. Dollar, D. vaø Kraay, A. (2001) “Thöông maïi, taêng tröôûng vaø ñoùi ngheøo”, Baøi vieát nghieân cöùu
chính saùch soá 2615, Ngaân haøng theá giôùi. Washington, D.C.
3. Dollar, D. vaø Ljunggren, B. (1997) “Vieät Nam” trong Desai, P (ed.) Tieán ra toaøn caàu: Chuyeån
ñoåi töø keá hoaïch ñeán thò tröôøng trong neàn kinh teá theá giôùi. Nhaø in MIT. Mass.
4. Easterly, W. vaø Rebelo, S.F. (1993) “Chính saùch taøi chính vaø taêng tröôûng kinh teá: moät ñieàu tra
thöïc nghieäm” 32(3) J.Monetary Econ. 417-485.
5. Fforde, A. vaø de Vylder, S. (1996) Töø keá hoaïch ñeán thò tröôøng: Chuyeån ñoåi kinh teá ôû Vieät Nam.
Nhaø in Westview. Boulder, Colorado.
6. Fischer, S. (1993) “Vai troø cuûa caùc thaønh phaàn kinh teá vó moâ trong taêng tröôûng” 32(3)
J.Monetary Econ. 485-512.
7. Frankel, J.A. vaø Romer, D. (1999) “Thöông maïi coù daãn ñeán taêng tröôûng khoâng?”
Anner.Econ.Rev. (thaùng 6) 379-399.
8. Hakimian, H. (1999) “Thay ñoåi theå cheá vaø vieäc thöïc hieän kinh teá vó moâ ôû Iran, hai thaäp kyû
sau caùch maïng (1979-1999)” Baøi baùo nghieân cöùu 9909 göûi Tröôøng St. Anthony, Oxford (Anh
Quoác).
9. Hakimian, H. vaø Karshenas, M. (1999) “Söï löôõng löï vaø vieãn caûnh veà caûi caùch vaø taùi thieát kinh
teá cuûa Iran” trong Alizadeh, P. (ed.) Tranh luaän vaø thoûa hieäp veà phaùt trieån kinh teá haäu caùch
maïng cuûa Iran I.B.Taurus, London.
10. Karshenas (1998) “Ñieàu chænh caáu truùc vaø neàn kinh teá Iran” trong Shafik, N. (ed.) Nhöõng
thaùch thöùc kinh teá ñoái vôùi caùc nöôùc Trung Ñoâng vaø Baéc Phi – Caùc ñaëc ñieåm luaân chuyeån. Nhaø
in Macmillan, London.
11. Kheang Unn “Vieät Nam tröôùc ngaõ tö ñöôøng: neàn kinh teá chính trò hieän ñaïi”
http://www.niu.edu/cseas/outreach/vietnam2.html.
12. Knack, S. vaø Keefer, P. (1995) “Caùc theå cheá vaø hoaït ñoäng kinh teá: Nhöõng baøi kieåm tra
khaép caû nöôùc söû duïng caùc phöông phaùp theå cheá thay theá”, 7(3) Kinh teá hoïc vaø Chính trò
hoïc 207-227.
13. Leâ Ñaêng Doanh (1995) “Nhìn laïi Ñoåi môùi: ñieåm qua naêm 1994” Thôøi baùo Kinh teá Vieät Nam
(Thaùng 12 / thaùng 1) 18-19.
14. Levine, R., Loayza, N. vaø Beck, T. (2000) “”Söï moâi giôùi vaø taêng tröôûng taøi chính: Nguyeân
nhaân vaø keát quaû” 46 J.Monetary Econ. 31-77.
15. MPO (2004) Nhöõng muïc tieâu Phaùt trieån Thieân nieân kyû – Söï uûy quyeàn vaø tham döï (baûn nhaùp).
16. Pasicolan, P. vaø Wortzel, L.M. (2001) “Vieät Nam: chín muoài cho caûi caùch kinh teá” Hoäi thaûo
veà Trieån voïng cho cöû tri Vieät Nam trong nhöõng laàn thay ñoåi toå chöùc taïi Ñaïi hoïc Coâng giaùo
cuûa Myõ, ngaøy 16 thaùng 11 naêm 2001, Washington.
17. Packard, Leâ Anh Tuù (2002) “Vieät Nam: töï do hoùa vôùi beân ngoaøi, thay ñoåi caáu truùc, taêng
tröôûng kinh teá vaø phaân phoái thu nhaäp” hoäi thaûo veà Töï do hoùa beân ngoaøi, taêng tröôûng kinh
teá, chính saùch xaõ hoäi vaø phaùt trieån, 18-20 thaùng 01 naêm 2002 taïi Haø Noäi.
18. UNDP, Baûn baùo caùo Phaùt trieån con ngöôøi, 2004.
373
CHÍNH SAÙCH ÑOAØN KEÁT DAÂN TOÄC CUÛA ÑAÛNG ÔÛ VUØNG TAÂY BAÉC...
1
CHÍNH SAÙCH ÑOAØN KEÁT DAÂN TOÄC
CUÛA ÑAÛNG ÔÛ VUØNG TAÂY BAÉC
TRONG THÔØI KYØ KHAÙNG CHIEÁN
CHOÁNG THÖÏC DAÂN PHAÙP
Nguyeãn Vaên Nhaät*
1. Laø moät khu vöïc roäng lôùn naèm ôû phía Taây Baéc cuûa Toå quoác, nôi cö truù cuûa
nhieàu toäc ngöôøi vôùi trình ñoä phaùt trieån khaùc nhau, Taây Baéc coù moät vò trí quan
troïng trong lòch söû döïng nöôùc vaø giöõ nöôùc cuûa daân toäc Vieät Nam. Trong thôøi kyø
khaùng chieán choáng thöïc daân Phaùp, Taây Baéc laø nôi sôùm bò thöïc daân Phaùp xaâm
löôïc vaø trôû thaønh vò trí chieán löôïc troïng yeáu, coù yù nghóa quan troïng trong cuoäc
chieán tranh Ñoâng Döông. Trong suoát nhöõng naêm xaâm löôïc vaø thoáng trò Taây Baéc,
thöïc daân Phaùp thöïc hieän chính saùch chia reõ caùc daân toäc “duøng ngöôøi Vieät ñaùnh
ngöôøi Vieät”, xaây döïng ôû ñaây nhöõng caên cöù quaân söï quan troïng nhaèm qua ñoù
ñaùnh phaù caùch maïng vaø naém giöõ vò trí chieán löôïc ôû Vieät Nam vaø Ñoâng Döông.
Ñeå ñaäp tan aâm möu chia reõ caùc daân toäc cuûa thöïc daân Phaùp vaø ñöa cuoäc
khaùng chieán ñeán thaéng lôïi, döôùi söï laõnh ñaïo cuûa Trung öông Ñaûng, Khu uûy Taây
Baéc vaø caùc Ñaûng boä ñòa phöông ñaõ tuyeân truyeàn, vaän ñoäng caùc daân toäc ñoaøn keát
ñöùng leân khaùng chieán, xaây döïng caên cöù ñòa caùch maïng, xaây döïng haäu phöông
khaùng chieán, tieán haønh tieãu phæ... Thaéng lôïi maø quaân vaø daân Taây Baéc giaønh ñöôïc
trong cuoäc khaùng chieán choáng thöïc daân Phaùp laø thaéng lôïi cuûa chính saùch ñaïi
ñoaøn keát daân toäc, thaéng lôïi cuûa cuoäc chieán tranh nhaân daân, toaøn daân, toaøn dieän.
Nhöõng traän ñaùnh, chieán dòch lôùn dieãn ra treân chieán tröôøng Taây Baéc maø trong ñoù
coù phaàn ñoùng goùp to lôùn cuûa quaân daân caùc daân toäc 4 tænh Yeân Baùi, Laøo Cai, Sôn
La, Lai Chaâu coù yù nghóa quyeát ñònh ñeán thaéng lôïi cuûa cuoäc khaùng chieán choáng
thöïc daân Phaùp ñaõ maõi maõi ñi vaøo trang söû haøo huøng cuûa daân toäc Vieät Nam nhö
Chieán dòch Taây Baéc 1952, Chieán dòch Ñieän Bieân Phuû 1954.
Nhö chuùng ta ñaõ bieát, Taây Baéc laø moät vuøng röøng nuùi bao la, hieåm trôû, coù
coäng ñoàng cö daân caùc daân toäc cö truù töø laâu, nhöng trình ñoä kinh teá, vaên hoaù
cuûa caùc daân toäc phaùt trieån khoâng ñeàu. Tröôùc Caùch maïng Thaùng Taùm, trình ñoä
kinh teá ôû ñaây coøn ôû trong tình traïng chaäm phaùt trieån; nhieàu taøn dö cuûa taäp quaùn
cuõ coøn toàn taïi naëng neà trong ñôøi soáng vaên hoaù, tinh thaàn cuûa ñoàng baøo caùc daân
toäc. Tuy coù tinh thaàn yeâu nöôùc thieát tha, nhöng do trình ñoä nhaän thöùc coøn thaáp,
laïi bò keû thuø xaâm löôïc vaø caùc theá löïc phaûn ñoäng khoáng cheá, böng bít, xuyeân
374
taïc vaø chia reõ, neân söï hieåu bieát cuûa ñoàng baøo caùc daân toäc Taây Baéc veà caùch
maïng, veà khaùng chieán, veà ñöôøng loái, chính saùch cuûa Ñaûng vaø Nhaø nöôùc coøn raát
haïn cheá. Theâm vaøo ñoù, ngay töø khi trôû laïi xaâm löôïc Taây Baéc, thöïc daân Phaùp
raùo rieát thöïc hieän chính saùch “chia ñeå trò”, thöïc hieän moïi aâm möu vaø thuû ñoaïn
raát thaâm ñoäc, nhaèm ñaøo saâu hoá chia reõ giöõa mieàn ngöôïc vaø mieàn xuoâi, giöõa daân
toäc naøy vôùi daân toäc khaùc, giöõa ngöôøi Kinh vaø ngöôøi daân toäc... Lôïi duïng söï laïc
haäu cuûa nhaân daân, thöïc daân Phaùp xuyeân taïc chính saùch, ñöôøng loái khaùng chieán
cuûa Ñaûng ta, boâi xaáu caùn boä (chuû yeáu laø ngöôøi daân toäc Kinh). Chuùng tuyeân
truyeàn ngöôøi Kinh leân Taây Baéc ñeå chieám ñaát, thaäm chí moät soá ngöôøi daân vuøng
cao, heûo laùnh coøn sôï ngöôøi Kinh aên thòt. Do chính saùch xuyeân taïc cuûa thöïc daân
Phaùp vaø söï laïc haäu cuûa ngöôøi daân ñòa phöông, vieäc xaây döïng cô côû caùch maïng
cuûa chuùng ta gaëp raát nhieàu khoù khaên. Khoâng nhöõng vaäy, thöïc daân Phaùp loâi keùo
caùc thoå ty, lang ñaïo - nhöõng ngöôøi coù vai troø raát lôùn ôû ñòa phöông, nuoâi döôõng
vaø gaây phæ choáng laïi caùch maïng.
Töø thöïc teá ñoù, vieäc tranh thuû nhaân daân caùc daân toäc caøng coù yù nghóa ñaëc
bieät quan troïng. Phaùt bieåu taïi Hoäi nghò caùn boä phoå bieán quyeát taâm môû chieán
dòch Taây Baéc ngaøy 6-9-1952 do Boä Toång tö leänh trieäu taäp, Ñaïi töôùng Voõ Nguyeân
Giaùp ñaõ chæ roõ: ÔÛ ñoàng baèng vaø ôû Taây Baéc, ta ñeàu coù nhieäm vuï vaø ñieàu kieän
tranh thuû nhaân daân, song ôû Taây Baéc, vieäc tranh thuû nhaân daân coù yù nghóa ñaëc
bieät heä troïng. Vì ôû ñaây aâm möu phaù khoái ñoaøn keát, chia reõ daân toäc cuûa ñòch
raát thaâm ñoäc(1).
Ñöôøng loái ñoaøn keát daân toäc cuûa Ñaûng ta ôû Taây Baéc trong thôøi kì khaùng
chieán choáng thöïc daân Phaùp ñöôïc bieåu hieän cuï theå laø tuyeân truyeàn, vaän ñoäng
nhaân daân caùc daân toäc tham gia khaùng chieán vôùi noäi dung chính goàm:
- Tuyeân truyeàn, vaïch traàn aâm möu chia ñeå trò cuûa thöïc daân Phaùp, giaùo duïc, loâi
keùo nhaân daân theo caùch maïng, ñaëc bieät laø ñoái vôùi taàng lôùp treân (thoå ty, lang ñaïo);
- Ñaåy maïnh vieäc xaây döïng cô sôû caùch maïng, xaây döïng löïc löôïng vaø xaây döïng
caên cöù ñòa khaùng chieán.
Ñeå thöïc hieän ñöôïc nhieäm vuï treân, coâng vieäc quan trong vaø xuyeân suoát laø
phaûi ñaåy maïnh vieäc xaây döïng caên cöù ñòa Taây Baéc. Töø ngaøy 15 ñeán 17 thaùng
1 naêm 1948, Trung öông Ñaûng ñaõ hoïp Hoäi nghò môû roäng vaïch roõ aâm möu thaâm
ñoäc, laâu daøi cuûa ñòch treân toaøn quoác vaø ñeà ra phöông höôùng, nhieäm vuï quan
troïng trong giai ñoaïn môùi.
Ñoái vôùi vuøng Taây Baéc, ñeå thoáng nhaát löïc löôïng, thoáng nhaát söï chæ huy taùc
chieán, kòp thôøi ñoái phoù vôùi aâm möu, thuû ñoaïn môùi cuûa thöïc daân Phaùp, ngaøy 25
thaùng 1 naêm 1948, Chính phuû ra Saéc leänh soá 120/SL vaø 124/SL chính thöùc saùp
nhaäp Khu X, Khu XIV thaønh Lieân khu X. Lieân khu X bao goàm caùc tænh Sôn La,
Lai Chaâu, Laøo Cai, Yeân Baùi, Haø Giang, Tuyeân Quang, Phuù Thoï vaø Vónh Yeân.
Chieán tröôøng Lieân khu X luùc naøy ngoaøi caùc tænh treân cuûa ta, coøn bao goàm 5 tænh
Baéc Laøo laø Saàm Nöa, Luoâng Pha Baêng, Huoäi Sai, Xieâng Khoaûng vaø Vieân Chaên.
375
Tieáp ñoù, Boä Toång tö leänh quyeát ñònh thaønh laäp Boä chæ huy Quaân khu X vaø
chæ thò cho Lieân khu nhieäm vuï xaây döïng caên cöù ñòa ñeå giaûi phoùng ñoàng baøo
Taây Baéc. Ngaøy 20 thaùng 1 naêm 1948, Boä Toång tö leänh ñaõ ra chæ thò soá 114/CT-
BT vaø 115/CT-BT neâu roõ vieäc xaây döïng caên cöù ñòa vaø giaûi phoùng ñoàng baøo Taây
Baéc laø nhieäm vuï caên baûn cuaû Lieân khu X vaø ñeà ra nguyeân taéc, noäi dung cuûa vieäc
xaây döïng caên cöù ñòa Taây Baéc bao goàm:
Phaûi môû roäng vaø cuûng coá cô sôû nhaân daân;
Phaûi ñaåy maïnh coâng taùc voõ trang tuyeân truyeàn;
Caùc ñaïi ñoäi ñoäc laäp coù traùch nhieäm giuùp ñôõ caùc ñoäi du kích tröôûng thaønh;
Phaûi tích cöïc ñaøo taïo vaø taêng cöôøng caùc caùn boä laø ngöôøi ñòa phöông trong caùc
ban xung phong coâng taùc, caùc ñaïi ñoäi ñoäc laäp vaø caùc ñoäi voõ trang tuyeân truyeàn;
Phoái hôïp chaët cheõ giöõa coâng taùc chính trò vôùi coâng taùc quaân söï;
Phaûi caûi thieän sinh hoaït ôû khu töï do, giuùp ñôõ veà kinh teá cho ñoàng baøo vuøng
ñòch chieám ñoùng;
Phaùt ñoäng cuoäc vaän ñoäng tieân phong xaây döïng khu caên cöù ñòa Taây Baéc.
Nhö vaäy, ñeå thöïc hieän chuû tröông ñoaøn keát caùc daân toäc Taây Baéc khaùng
chieán, xaây döïng thaønh coâng caên cöù ñòa Taây Baéc, Boä Quoác phoøng, Ñaûng uyû Lieân
khu vaø caùc ñaûng boä caùc tænh taäp trung chæ ñaïo nhöõng coâng vieäc chính sau:
Thaønh laäp caùc ñoäi voõ trang tuyeân truyeàn, tieán saâu vaø haäu phöông ñòch gaây döïng
cô sôû caùch maïng; xaây döïng löïc löôïng vuõ trang, daân quaân du kích; tieán haønh
tieãu phæ vaø huy ñoäng söùc ngöôøi, söùc cuûa phuïc vuï caùc chieán dòch lôùn.
2. Thöïc hieän chuû tröông treân, ñeå taïo ñieàu kieän cho coâng taùc chæ ñaïo, ngaøy
27 thaùng 4, Trung öông Ñaûng quyeát ñònh thaønh laäp Uyû ban Khaùng chieán Haønh
chính lieân tænh Sôn - Lai (bao goàm hai tænh Sôn La vaø Lai Chaâu), ñoàng thôøi, ngaøy
28 thaùng 2 naêm 1948, Toång chæ huy Quaân ñoäi Quoác gia Vieät Nam ra meänh leänh
veà vieäc thaønh laäp Ban xung phong Taây Baéc vôùi muïc ñích môû roäng moät con
ñöôøng tieán leân Ñieän Bieân Phuû, môû maët traän trong loøng ñòch ôû Lai Chaâu. Baûn
meänh leänh neâu roõ: “Ñòa vöïc Taây Baéc laø moät caên cöù heát söùc quan troïng veà maët
chieán löôïc ñoái vôùi Khu X vaø ñoái vôùi muïc ñích toaøn quoác. Xaây döïng caên cöù ñòa
Taây Baéc laø moät nhieäm vuï quaân söï cô baûn, coâng taùc xung phong tieán nhanh hay
chaäm seõ quyeát ñònh moät phaàn thaéng lôïi nhanh hay chaäm cuûa ta ôû Taây Baéc”(2).
Cuoái thaùng 1 naêm 1948, Hoäi nghò ñaïi bieåu Ñaûng toaøn Lieân khu X ñaõ hoïp
baøn vaø trieån khai Nghò quyeát Ban chaáp haønh Trung öông ngaøy 29 thaùng 1 vaø
caùc chæ thò cuûa Boä Toång tö leänh. Hoäi nghò ñaõ ñeà ra chuû tröông cuï theå cho Khu
trong tình hình môùi bao goàm: Ñöa caùc ñaïi ñoäi ñoäc laäp vaø caùc ñoäi voõ trang tuyeân
truyeàn vaøo chieán tröôøng vuøng haäu cöù; Xaây döïng caên cöù ñòa Taây Baéc; Phaùt ñoäng
chieán tranh du kích roäng raõi; Taêng cöôøng coâng taùc ñòch vaän, phaù tan khoái nguî
binh Thaùi; Ñaåy maïnh hoaït ñoäng vaän ñoäng chieán cuûa chuû löïc ñeå tieâu dieät caùc
cöù ñieåm cuûa ñòch.
376
Thöïc hieän chæ thò cuûa Boä Toång tö leänh vaø Nghò quyeát cuûa Hoäi nghò Ñaûng boä
Lieân khu X veà vieäc xaây döïng caên cöù ñòa Taây Baéc, Boä Tö leänh Lieân Khu ñaõ kòp
thôøi taäp trung boä ñoäi, caùn boä chính trò ngöôøi ñòa phöông thaønh caùc ñaïi ñoäi
ñoäc laäp, caùc ñoäi vuõ trang tuyeân truyeàn ñöa vaøo vuøng ñòch haäu, vaïch keá hoaïch
xaây döïng caùc khu caên cöù; ñoàng thôøi chaán chænh, kieän toaøn caùc ñôn vò chuû löïc
cuûa Lieân khu.
Ñoàng thôøi Lieân khu uyû thaønh laäp Ban coâng taùc Taây Baéc vaø phaân coâng ñoàng
chí Leâ Troïng Taán, Quaân khu phoù phuï traùch. Ban coâng taùc bao goàm moät soá caùn
boä, boä ñoäi ôû caùc cô quan, ñôn vò laø nhöõng ñoàng chí tænh uyû vieân, huyeän uyû vieân,
caùc caùn boä tieåu ñoaøn, ñaïi ñoäi maø phaàn lôùn laø ngöôøi ñòa phöông, xaây döïng thaønh
caùc ñaïi ñoäi ñoäc laäp vaø caùc ñoäi vuõ trang tuyeân truyeàn ñeå ñieàu vaøo hoaït ñoäng gaây
cô sôû ôû vuøng sau löng ñòch.
Nhieäm vuï chung cuûa caùc Ban xung phong Taây Baéc laø tieán saâu vaøo vuøng sau
löng ñòch, xaây döïng cô sôû caùch maïng, cô sôû quaàn chuùng, phaùt trieån chieán tranh
du kích, coi troïng chính trò hôn quaân söï, tuyeân truyeàn hôn taùc chieán, môû roäng
khu töï do, noái lieàn caùc tænh Taây Baéc thaønh moät phoøng tuyeán chieán tranh nhaân
daân trong loøng ñòch.
Thöïc hieän keá hoaïch treân, ñaàu naêm 1948, caùc ñoäi vuõ trang tuyeân truyeàn laàn
löôït ñöôïc thaønh laäp. Ngaøy 29 thaùng 2, Ñoäi xung phong Trung Duõng ñöôïc thaønh
laäp vôùi nhieäm vuï hoaït ñoäng xaây döïng cô sôû ôû khu C (goàm vuøng Moäc Chaâu, Yeân
Chaâu thuoäc tænh Sôn La); Ñoäi xung phong Quyeát Tieán maø noøng coát laø ñoäi vuõ trang
tuyeân truyeàn cuûa Trung ñoaøn 115 Yeân Baùi ñöôïc thaønh laäp ngaøy 15 thaùng 3 vôùi
nhieäm vuï xaây döïng cô sôû ôû khu A (goàm vuøng tam giaùc Nghóa Loä - Than Uyeân -
Ít Ong thuoäc tænh Yeân Baùi); ngaøy 31 thaùng 3, Ñoäi xung phong Quyeát Thaéng, tieàn
thaân cuûa Trung ñoaøn Lao - Haø ñöôïc thaønh laäp coù nhieäm vuï gaây döïng cô sôû ôû
khu B (goàm vuøng Cam Ñöôøng thuoäc tænh Laøo Cai). Ngaøy 20 thaùng 5, Ñoäi xung
phong Laøo Baéc ñöôïc thaønh laäp do ñoàng chí Cay Xoûn Phoâm Vi Haûn laøm ñoäi
tröôûng(3) coù nhieäm vuï gaây cô sôû chính trò trong quaàn chuùng nhaân daân, xaây döïng
caên cöù ñòa Laøo Baéc vöõng chaéc laøm choã döïa ñeå phaùt trieån chieán tranh nhaân daân
tieán tôùi giaûi phoùng nöôùc Laøo.
Ñeå thöïc hieän coù hieäu quaû cuoäc vaän ñoäng nhaân daân caùc daân toäc ñoaøn keát,
tích cöïc tham gia khaùng chieán choáng thöïc daân Phaùp xaâm löôïc, phöông chaâm maø
Khu uyû vaø caùc Ñaûng boä ôû Taây Baéc xaùc ñònh vaø giao cho caùc ñoäi xung phong laø:
Phaûi tieán haønh ñoàng boä nhieàu giaûi phaùp quan troïng maø tröôùc heát phaûi coi troïng
coâng taùc tuyeân truyeàn, giaùo duïc, giaùc ngoä nhaân daân caùc daân toäc baèng moïi bieän
phaùp phuø hôïp vôùi trình ñoä cuûa moïi taàng lôùp nhaân daân caùc daân toäc.
Noäi dung coâng taùc tuyeân truyeàn, vaän ñoäng nhaân daân phaûi döïa treân ñöôøng loái
khaùng chieán cuûa Ñaûng, laøm cho ñoàng baøo caùc daân toäc hieåu roõ veà ñöôøng loái, chính
saùch cuûa ta; muïc ñích, tính chaát cuûa cuoäc khaùng chieán; hieåu roõ chính saùch “chia
ñeå trò”, “duøng ngöôøi Vieät ñaùnh ngöôøi Vieät” cuûa thöïc daân Phaùp, khôi daäy tinh thaàn
yeâu nöôùc, loøng caêm thuø quaân xaâm löôïc trong ñoàng baøo caùc daân toäc vaø xaây döïng,
377
cuûng coá nieàm tin cuûa ñoàng baøo vaøo söï laõnh ñaïo cuûa Ñaûng, vaøo thaéng lôïi cuûa
cuoäc khaùng chieán choáng Phaùp.
Nhöõng ñoäi vuõ trang tuyeân truyeàn naøy ñaõ trieån khai xuoáng taän caùc baûn
möôøng, ñi saâu vaøo vuøng ñòch haäu, hoaït ñoäng theo phöông chaâm: “chính trò troïng
hôn quaân söï”, “tuyeân truyeàn troïng hôn taùc chieán”. Theo phöông chaâm naøy, caùc
ñoäi vuõ trang tuyeân truyeàn xung phong khoâng nhöõng ñaõ goùp phaàn quan troïng
vaøo vieäc tuyeân truyeàn chuû tröông, chính saùch khaùng chieán, ñoaøn keát daân toäc cuûa
Ñaûng; vaïch traàn aâm möu, thuû ñoaïn phaù hoaïi, chia reõ khoái ñoaøn keát daân toäc cuûa
ñòch; keâu goïi nhaân daân caùc daân toäc ñoaøn keát ñöùng leân khaùng chieán, maø coøn
goùp phaàn vaøo vieäc dieät teà, tröø gian, xaây döïng chính quyeàn nhaân daân, xaây döïng
caùc ñoaøn theå quaàn chuùng, phaùt ñoäng chieán tranh du kích roäng khaép caùc tænh
Taây Baéc.
ÔÛ Taây Baéc, trong moät hoaøn caûnh maø cô sôû chính trò, cô sôû caùch maïng coøn
chöa maïnh, thì chuû tröông ñoaøn keát daân toäc, vaän ñoäng quaàn chuùng ñöùng leân
khaùng chieán phaûi gaén chaët vôùi vieäc thöïc hieän nhieäm vuï xaây döïng caên cöù ñòa,
xaây döïng haäu phöông, xaây döïng löïc löôïng veà moïi maët.
Chính saùch ñoaøn keát daân toäc cuûa Ñaûng khoâng phaûi chæ bieåu hieän ôû khía caïnh
chính trò, ôû maët lyù luaän, maø quan troïng hôn ñöôïc bieåu hieän moät caùch cuï theå vaø
sinh ñoäng trong quaù trình xaây döïng haäu phöông taïi choã ôû Taây Baéc vaø trong quaù
trình giaûi quyeát nhöõng yeâu caàu böùc thieát cuûa xaõ hoäi, cuûa cuoäc khaùng chieán vaø
chaêm lo ñeán ñôøi soáng vaät chaát vaø tinh thaàn cuûa ñoàng baøo caùc daân toäc. Nhôø chính
saùch ñuùng ñaén ñoù, ñeán giöõa naêm 1954, toaøn Khu Taây Baéc ñaõ xaây döïng ñöôïc 47
chi boä ñaûng vôùi 734 ñaûng vieân. Caùc caáp chính quyeàn ñaõ ñöôïc xaây döïng, cuûng
coá vaø kieän toaøn. Rieâng ôû Lai Chaâu, ñeán thaùng 12 naêm 1954 toaøn tænh coù 75 xaõ
ñaõ coù uyû ban haønh chính vôùi 322 uyû vieân xaõ(3). Löïc löôïng vuõ trang cuûa Khu cuõng
khoâng ngöøng lôùn maïnh. Cuoái naêm 1952, Khu Taây Baéc môùi coù 14 ñaïi ñoäi, ñeán
cuoái naêm 1953, Khu ñaõ xaây döïng ñöôïc 28 ñaïi ñoäi chuû löïc tænh, huyeän vaø moät
tieåu ñoaøn chuû löïc Khu vôùi soá löôïng 2.883 ngöôøi. Rieâng veà daân quaân, du kích,
toaøn Khu coù 3.840 du kích, 4.420 daân quaân(4).
Thaønh töïu maø quaân vaø daân Taây Baéc ñaõ ñaït ñöôïc trong quaù trình xaây döïng
haäu phöông taïi choã chaúng nhöõng goùp phaàn ñoäng vieân, coå vuõ ñoàng baøo caùc
daân toäc haêng haùi tham gia khaùng chieán maø coøn taïo ra nhöõng cô sôû quan troïng
cho vieäc cuûng coá, môû roäng khoái ñoaøn keát daân toäc, huy ñoäng söùc ngöôøi, söùc cuûa
cuûa nhaân daân caùc daân toäc phuïc vuï caùc chieán dòch lôùn dieãn ra treân ñòa baøn,
goùp phaàn vaøo thaéng lôïi cuûa cuoäc khaùng chieán choáng thöïc daân Phaùp. Chæ tính
rieâng trong 3 chieán dòch lôùn laø chieán dòch Taây Baéc (10-1952), chieán dòch
Thöôïng Laøo (4-1953), chieán dòch Ñieän Bieân Phuû (5-1954), ñoàng baøo caùc daân
toäc Taây Baéc ñaõ ñoùng goùp hôn 8 trieäu ngaøy coâng, 13.425 taán thoùc, 420 taán thòt
lôïn, 2.350 con traâu, boø, 573 taán löông khoâ, 12 taán ñöôøng, 41 taán thöïc phaåm
khaùc, vaän chuyeån treân 517 taán vuõ khí, ñaïn döôïc cuøng haøng ngaøn xe ñaïp thoà
vaø nhieàu phöông tieän khaùc(5).
378
Trong cuoäc vaän ñoäng quaàn chuùng ñoaøn keát ñöùng leân khaùng chieán choáng thöïc
daân Phaùp taïi caùc vuøng daân toäc ít ngöôøi ôû Taây Baéc, caùn boä, ñaûng vieân töø nôi khaùc
ñeán hoaït ñoäng coù moät vai troø, vò trí raát quan troïng, nhaát laø ôû thôøi kyø ñaàu khi
chöa coù cô sôû caùch maïng hoaëc cô sôû caùch maïng coøn non yeáu. Nhöng, nhìn caû
quaù trình phaùt trieån cuûa söï nghieäp khaùng chieán, kieán quoác ôû Taây Baéc, thì caùn
boä ngöôøi daân toäc vaãn giöõ vai troø troïng yeáu. Nhaän thöùc roõ vaán ñeà naøy, Khu uyû
vaø caùc Ñaûng boä ôû Taây Baéc ñaõ raát chuù troïng ñeán vaán ñeà ñaøo taïo vaø söû duïng caùn
boä ngöôøi ñòa phöông, keå caû nhöõng ngöôøi thuoäc taàng lôùp treân coù tinh thaàn yeâu
nöôùc, coù caûm tình vôùi caùch maïng ñeå laøm coâng taùc vaän ñoäng quaàn chuùng. Thöïc
tieãn chæ ra raèng, ôû nôi naøo, daân toäc naøo maø coù ñoäi nguõ laøm coâng taùc vaän ñoäng
quaàn chuùng laø ngöôøi ñòa phöông aáy, daân toäc aáy, thì phong traøo quaàn chuùng tham
gia khaùng chieán phaùt trieån nhanh.
Moät trong nhöõng noäi dung quan troïng cuûa cuoäc vaän ñoäng nhaân daân caùc daân
toäc ñoaøn keát ñöùng leân khaùng chieán treân ñòa baøn Taây Baéc laø tranh thuû naém laáy
nhöõng ngöôøi ñöùng ñaàu cuûa ñòa phöông, töø ñoù tuyeân truyeàn, giaùc ngoä tôùi daân,
naém laáy daân vaø xaây döïng cô sôû caùch maïng trong daân.
Chuû tröông cuûa Ñaûng vaø caùc caáp chính quyeàn ôû khu Taây Baéc moät maët taäp
trung vaän ñoäng quaàn chuùng cô baûn vaø döïa chaéc vaøo quaàn chuùng cô baûn ñeå xaây
döïng cô sôû caùch maïng; vöøa coá gaéng vaän ñoäng, tranh thuû, loâi keùo taàng lôùp treân,
taàng lôùp thoå ty veà phía khaùng chieán vaø thoâng qua hoï ñeå laøm coâng taùc tuyeân
truyeàn, vaän ñoäng quaàn chuùng, ñoù laø ñieåm noåi baät cuûa quaù trình vaän ñoäng nhaân
daân caùc daân toäc ôû Taây Baéc ñoaøn keát, tích cöïc tham gia khaùng chieán.
Tuy vaäy, vieäc gaây döïng cô sôû caùch maïng tuyø thuoäc vaøo ñieàu kieän cuï theå
cuûa töøng ñòa phöông. ÔÛ vuøng thaáp, nhaát laø ôû nhöõng vuøng ñaõ coù söï phaân
hoùa giai caáp roõ reät, thì chuû tröông cuûa ta laø luoân luoân döïa vaøo quaàn chuùng
cô baûn ñeå tuyeân truyeàn, vaän ñoäng ñoàng baøo caùc daân toäc tham gia khaùng
chieán. ÔÛ vuøng cao thì laïi phaûi naém caùc nhaân vaät thuoäc taàng lôùp treân, coù uy
tín trong nhaân daân ñeå taïo ñieàu kieän thuaän lôïi cho vieäc phaùt trieån cô sôû caùch
maïng. Tuy vaäy. chæ khi naøo cô sôû caùch maïng vöõng chaéc thì môùi coù theå tranh
thuû, loâi keùo taàng lôùp treân veà phía khaùng chieán.
Thoå ty laø taàng lôùp coù theá löïc maïnh ôû ñòa phöông (nhaát laø ôû Laøo Cai). Treân
thöïc teá, thoå ty laø tay sai cuûa Phaùp. Tuy vaäy, do thoå ty laø ngöôøi ñòa phöông, coù
quan heä hoï haøng vaø quan heä laøng baûn, coäng ñoàng töø laâu neân coù aûnh höôûng saâu
roäng trong quaàn chuùng caùc daân toäc. Ñaáy laø chöa keå tôùi moät soá thoå ty nhoû coù caûm
tình vôùi caùch maïng vaø giöõa Phaùp vôùi thoå ty, giöõa thoå ty vôùi nhau cuõng coù nhöõng
maâu thuaãn. Thöïc teá trong thôøi gian naøy, thöïc daân Phaùp ñaõ gaây döïng nhöõng doøng
hoï thoå ty, lang ñaïo coù theá löïc ôû töøng vuøng vaø taïo ra maâu thuaãn giöõa thoå ty naøy
vôùi thoå ty khaùc, giöõa vuøng naøy vôùi vuøng khaùc...
Trong boái caûnh ñoù, vaän duïng saùch löôïc theâm baïn, bôùt thuø, tranh thuû moïi löïc
löôïng coù theå tranh thuû ñöôïc nhaèm taêng theâm söùc maïnh cho khaùng chieán, caùc
Ñaûng boä ôû Khu Taây Baéc ñaõ thöïc hieän chuû tröông tranh thuû, loâi keùo taàng lôùp treân,
taàng lôùp thoå ty vaø ñaõ ñaït ñöôïc nhöõng keát quaû ñaùng keå. ÔÛ Sôn La, ta ñaõ phaân
379
hoaù loâi keùo ñöôïc taàng lôùp chöùc dòch ôû caùc baûn, xaõ. ÔÛ Yeân Baùi, ñi ñoâi vôùi vieäc
taäp trung vaän ñoäng quaàn chuùng cô baûn, ta ñaõ vaän ñoäng, tranh thuû, loâi keùo ñöôïc
taàng lôùp treân, nhöõng ngöôøi coù uy tín trong caùc daân toäc thieåu soá ñöùng veà phía
caùch maïng. ÔÛ Lai Chaâu, lôïi duïng maâu thuaãn giöõa caùc thoå ty vôùi Phaùp vaø maâu
thuaãn trong noäi boä thoå ty, ta ñaõ caûm hoaù, thu phuïc, loâi keùo ñöôïc nhieàu thoå ty
tham gia choáng Phaùp. ÔÛ Laøo Cai, trong thôøi kyø tieãu tröø Quoác daân ñaûng, lôïi duïng
maâu thuaãn giöõa thoå ty vôùi Quoác daân ñaûng, ta ñaõ vaän ñoäng ñöôïc löïc löôïng vuõ
trang cuûa thoå ty cuøng ta ñaùnh Quoác daân ñaûng.
Vieäc tranh thuû, loâi keùo taàng lôùp treân, taàng lôùp thoå ty ñöùng veà phía khaùng
chieán laø raát caàn thieát, nhaát laø ôû nhöõng vuøng môùi giaûi phoùng, chöa xaây döïng ñöôïc
cô sôû caùch maïng trong quaàn chuùng. Tuy nhieân, trong vieäc tranh thuû, loâi keùo thoå
ty (nhaát laø ôû Laøo Cai), ta ñaõ maéc phaûi sai laàm höõu khuynh. Do ta ñaùnh giaù khoâng
ñuùng baûn chaát vaø löïc löôïng thoå ty, neân ñaõ nöông nheï vôùi nhöõng haønh ñoäng phaûn
ñoái ban ñaàu cuûa thoå ty, bò ñoäng khi thoå ty ñoøi chính quyeàn phaûi traû veà cho ngöôøi
ñòa phöông maø khoâng coù bieän phaùp ñoái phoù kòp thôøi. Vieäc tranh thuû, loâi keùo thoå
ty tham gia chính quyeàn khoâng coù gì laø sai nhöng vieäc ñeå chính quyeàn loït vaøo
tay thoå ty laø moät sai laàm nghieâm troïng. Thöïc tieãn cuûa quaù trình vaän ñoäng ñoàng
baøo caùc daân toäc ñoaøn keát ñöùng leân khaùng chieán choáng thöïc daân Phaùp treân ñòa
baøn Taây Baéc, ñaõ chæ ra raèng, chæ coù döïa chaéc vaøo daân, döïa chaéc vaøo quaàn chuùng
cô baûn vaø naém vöõng nguyeân taéc vöøa tranh thuû, loâi keùo, vöøa ñaáu tranh nhaèm haïn
cheá maët tieâu cöïc cuûa taàng lôùp treân, thì vieäc tranh thuû, loâi keùo taàng lôùp treân, taàng
lôùp thoå ty môùi ñaït keát quaû toát.
Nhö vaäy, trong thôøi kyø khaùng chieán choáng thöïc daân Phaùp, do ñieàu kieän ñaëc
bieät cuûa vuøng Taây Baéc, Ñaûng ta raát coi troïng vieäc thöïc hieän ñöôøng loái khaùng
chieán – ñöôøng loái ñaïi ñoaøn keát daân toäc. Ñöôøng loái ñoù döôïc bieåu hieän cuï theå laø:
Döïa chaéc vaøo daân, kieân trì vaø keát hôïp chaët cheõ coâng taùc tuyeân truyeàn, giaùo duïc
quaàn chuùng vôùi vieäc xaây döïng löïc löôïng caùch maïng; vöøa taäp trung vaän ñoäng quaàn
chuùng cô baûn vaø döïa vaøo ñoù ñeå phaùt trieån phong traøo, vöøa tranh thuû, loâi keùo
taàng lôùp treân; ñoaøn keát, taäp hôïp moïi löïc löôïng phuø hôïp vôùi trình ñoä vaø taâm lyù
cuûa caùc daân toäc..., ñoù laø nhöõng nhaân toá quan troïng ñaûm baûo söï thaéng lôïi cuûa
chính saùch ñoaøn keát daân toäc, huy ñoäng toái ña söùc maïnh cuûa nhaân daân caùc daân
toäc Taây Baéc vaøo cuoäc khaùng chieán choáng thöïc daân Phaùp.
CHUÙ THÍCH
1. Vieän Lòch söû Quaân söï. Lòch söû khaùng chieán choáng thöïc daân Phaùp 1945 - 1954. Taäp II. Nxb. Quaân
ñoäi nhaân daân, Haø Noäi, 1985, tr. 208.
2. Taây Baéc - Lòch söû khaùng chieán choáng thöïc daân Phaùp (1945-1954). Boä Tö leänh Quaân khu II xuaát baûn,
1990, tr.85
3. Ñoàng chí Cay Xoûn Phoâm Vin Haûn sau naøy laø Toång Bí thö Ban chaáp haønh Trung öông Ñaûng Nhaân
daân Caùch maïng Laøo, Thuû töôùng Chính phuû nöôùc CHDCND Laøo.
4. Vieän Söû hoïc. Lòch söû khaùng chieán choáng thöïc daân Phaùp cuûa quaân vaø daân khu Taây Baéc (1945-1954).
Nxb. Khoa hoïc xaõ hoäi, Haø Noäi, 2003, tr. 481.
5. Taây Baéc – Lòch söû khaùng chieán choáng thöïc daân Phaùp (1945-1954). Sñd, tr. 220.
380
HIEÄP ÑÒNH GIÔNEVÔ 1954 –
MOÄT NAÁC THANG TREÂN TIEÁN TRÌNH
GIAÛI PHOÙNG DAÂN TOÄC
Vuõ Döông Ninh*
Hoäi nghò Giônevô veà Ñoâng Döông khai maïc ngaøy 8.5.1954, chöa ñaày 24 giôø
sau khi quaân Phaùp thaát baïi taïi taäp ñoaøn cöù ñieåm Ñieän Bieân Phuû. Caû nöôùc Phaùp
treo côø ruû. Ñoaøn ñaïi bieåu Phaùp do ngoaïi tröôûng Biñoân daãn ñaàu böôùc vaøo hoäi
tröôøng trong tang phuïc maøu ñen. Ñoaøn ñaïi bieåu Vieät Nam Daân chuû Coäng hoøa
(VNDCCH) do Phoù thuû töôùng kieâm Boä tröôûng ngoaïi giao Phaïm Vaên Ñoàng laøm
tröôûng ñoaøn ñeán hoäi nghò vôùi tö theá cuûa ngöôøi chieán thaéng. Coù theå noùi ñaây laø
laàn thöù tö dieãn ra cuoäc gaëp chính thöùc giöõa Phaùp vaø Vieät Nam treân baøn ñaøm
phaùn keå töø khi nöôùc Vieät Nam ñoäc laäp ra ñôøi.
1. Laàn gaëp ñaàu tieân ñöôïc tieán haønh taïi Haø Noäi vaøo ñaàu naêm 1946. Chæ vaøi
ngaøy sau khi caû nöôùc tieán haønh Toång khôûi nghóa, Xanhtôny ñaõ trôû laïi Haø Noäi
trong söï che chôû cuûa ngöôøi Myõ ñeán Vieät Nam trong tö caùch phaùi boä Ñoàng Minh.
Ngay töø giaây phuùt ñaàu tieân bay treân vuøng trôøi Haø Noäi, oâng ta ñaõ bò “cuù soác” tinh
thaàn: “Trong khi maùy bay löôùt thaáp treân vuøng trôøi, chuùng toâi nhìn thaáy nhöõng
chuøm hoa laï maøu ñoû nôû roä raát nhanh trong thaønh phoá nhö ñeå ñoùn chaøo chuùng
toâi. Maùy bay haï xuoáng thaáp hôn nöõa, luùc ñoù chuùng toâi môùi phaân bieät ñöôïc ñoù laø
nhöõng laù côø ñoû sao vaøng. Chuùng toâi nhìn nhau, kinh ngaïc, hieåu raèng, ñaây khoâng
phaûi laø söï ñoùn tieáp maø chuùng toâi hy voïng töø ñaùy loøng”(1).
Trong hoaøn caûnh aáy, ngöôøi Phaùp baét buoäc phaûi tieáp xuùc vôùi chính phuû
VNDCCH do Chuû tòch Hoà Chí Minh ñöùng ñaàu. Sau moät thôøi gian thöông löôïng bí
maät, ngaøy 6.3.1946, baûn Hieäp ñònh sô boä ñöôïc kyù keát. Ñaây laø laàn ñaàu tieân, ngöôøi
ñaïi dieän nöôùc Phaùp laø Xanhtôny ñaõ phaûi ñaøm phaùn vôùi Vieät Nam laø moät beân ñoái
thoaïi vôùi tö caùch bình ñaúng cuûa 2 quoác gia, khoâng coøn laø moái quan heä giöõa chính
quoác vaø thuoäc ñòa nöõa. Phaùp phaûi coâng nhaän Vieät Nam laø “moät quoác gia töï do”
nghóa laø khoâng phaûi moät xöù töï trò nhöng cuõng chöa laø moät nöôùc ñoäc laäp maëc daàu
nhaø nöôùc naøy coù “chính phuû, nghò vieän, quaân ñoäi vaø taøi chính rieâng cuûa mình”.
Vaø cuõng theo Hieäp ñònh, Phaùp ñöôïc ñöa 15 ngaøn quaân vaøo phía baéc vó tuyeán 16
trong thôøi haïn 5 naêm. Ñaây laø moät söï nhaân nhöôïng caàn thieát trong boái caûnh ñaày
phöùc taïp cuûa moái quan heä ba beân Phaùp - Hoa - Vieät. Chuùng ta hoøa vôùi Phaùp nhaèm
“traùnh tình theá baát lôïi: phaûi coâ laäp chieán ñaáu cuøng moät luùc vôùi nhieàu löïc löôïng
phaûn ñoäng (thöïc daân Phaùp, Taøu traéng, boïn phaûn ñoäng trong nöôùc), chuùng seõ ñuùc
thaønh moät khoái vaø ñöôïc boïn ñeá quoác Anh, Myõ giuùp söùc ñeå ñaùnh ta...”(2).
* Giaùo sö, Ñaïi hoïc Quoác gia Haø Noäi. Vieät Nam.
381
Cuõng trong naêm 1946, sau cuoäc gaëp Hoà Chí Minh - Ñacgiaêngliô taïi vònh Haï
Long, ñaõ coù 2 cuoäc ñaøm phaùn tieáp theo cuûa ñoaøn ñaïi bieåu VNDCCH vôùi ñoaøn ñaïi
bieåu Phaùp taïi Ñaø Laït vaø taïi Phoângtennôbloâ. Trong caû 2 cuoäc gaëp naøy, laäp tröôøng
cuûa Vieät Nam laø roõ raøng vaø nhaát quaùn, ñoøi söï coâng nhaän ñoäc laäp, chuû quyeàn vaø
thoáng nhaát. Thaùi ñoä ngoan coá cuûa chính phuû Phaùp ñaõ daãn tôùi söï tan vôõ cuûa caû 2
hoäi nghò vaø cuoái cuøng, cuoäc khaùng chieán choáng Phaùp buøng noå trong caû nöôùc.
Phaûi ñeán naêm 1965, trong thö göûi Chuû tòch Hoà Chí Minh, Toång thoáng Phaùp
Ñô Goân môùi toû yù laáy laøm tieác vì hai daân toäc chöa hieåu bieát laãn nhau vaø naêm
1993, trong chuyeán thaêm Vieät nam, Toång thoáng Mittôraêng thöøa nhaän: “Toâi nhôù
chuyeán thaêm nöôùc Phaùp cuûa Hoà Chí Minh ñeå tìm ngöôøi ñoái thoaïi tröôùc Hoäi
nghò Phoângtenôbloâ vôùi mong muoán thöông löôïng veà höôùng ñoäc laäp nhöng
khoâng tìm ñöôïc”(3).
2. Hoäi nghò Giônevô veà Ñoâng Döông dieãn ra trong moät boái caûnh khaùc tröôùc.
Cuoäc khaùng chieán cuûa nhaân daân Vieät Nam ñaõ giaønh ñöôïc nhieàu chieán thaéng vang
doäi maø ñænh cao laø chieán thaéng Ñieän Bieân Phuû. Thöïc daân Phaùp ñöôïc Myõ vieän trôï
tôùi 73% chi phí chieán tranh vaãn khoâng thoaùt khoûi söï beá taéc daãn tôùi thaát baïi. Trong
thôøi gian naøy, chính phuû Pari ñaõ thay ñoåi tôùi 20 noäi caùc, cöû 13 chính khaùch vaø
danh töôùng sang Ñoâng Döông laøm cao uûy vaø toång chæ huy chieán tröôøng(4) nhöng
cuõng khoâng cöùu vaõn noåi tình hình. Roõ raøng, töông quan löïc löôïng giöõa hai beân
ñaõ thay ñoåi so vôùi 9 naêm veà tröôùc.
Ñieàu khaùc bieät thöù hai laø tình hình theá giôùi ñaõ coù nhieàu bieán ñoåi lôùn trong
khoâng khí chieán tranh laïnh giöõa 2 phe XHCN vaø TBCN. ÔÛ mieàn Ñoâng AÙ, ñieàu ñoù
boäc loä trong söï ra ñôøi 2 nhaø nöôùc treân baùn ñaûo Trieàu Tieân laø Haøn Quoác vaø
CHDCND Trieàu Tieân, söï thaønh laäp cuûa nöôùc CHND Trung Hoa vaø chính quyeàn
Quoác daân ñaûng thaùo chaïy ra Ñaøi Loan. Cuoäc chieán tranh Trieàu Tieân (1950 - 1953)
caøng laøm noåi roõ söï ñoái ñaàu giöõa moät beân laø mieàn Baéc vôùi Chí nguyeän quaân Trung
Quoác “khaùng Myõ vieän Trieàu” vaø moät beân laø mieàn Nam vôùi söï tham chieán tröïc tieáp
cuûa quaân Myõ. Coøn ôû Vieät Nam, muïc tieâu chuû yeáu cuûa cuoäc khaùng chieán laø ñaùnh
ñuoåi thöïc daân Phaùp ñeå baûo veä ñoäc laäp vaø thoáng nhaát Toå quoác, tính chaát cô baûn
vaãn laø phong traøo giaûi phoùng daân toäc. Nhöng töø naêm 1950, cuoäc khaùng chieán cuûa
nhaân daân Vieät Nam ñaõ giaønh ñöôïc söï ñoàng tình uûng hoä vaø vieän trôï cuûa Trung Quoác
vaø Lieân Xoâ, trong khi Phaùp ñöôïc Myõ cung caáp tieàn baïc, vuõ khí vaø caùc phöông tieän
chieán tranh. Nghóa laø chieán tröôøng Vieät Nam tuy khoâng coù söï ñoái ñaàu giaùp maët giöõa
quaân Trung Quoác vaø quaân Myõ nhö ôû Trieàu Tieân nhöng cuoäc chieán tranh naøy cuõng
bò cuoán huùt vaøo voøng xoaùy cuûa moái maâu thuaãn hai phe thôøi chieán tranh laïnh. Treân
moät möùc ñoä nhaát ñònh, chieán tranh Ñoâng Döông ñaõ bò quoác teá hoùa.
Ñeán naêm 1953, vieäc ñình chieán ôû Trieàu Tieân ñöôïc coi nhö moät giaûi phaùp ñaët
ra cho cuoäc chieán tranh Ñoâng Döông trong tình theá quaân Phaùp ngaøy caøng sa laày.
Taïi hoäi nghò Beclin (thaùng 2.1954), vaán ñeà trieäu taäp moät hoäi nghò quoác teá veà Ñoâng
Döông ñaït ñöôïc söï thoûa thuaän giöõa 4 nöôùc laø Lieân Xoâ, Myõ, Anh, Phaùp. Töø ñoù
dieãn ra moät quaù trình thu xeáp giöõa caùc nöôùc lôùn ñeå tieán tôùi toå chöùc hoäi nghò
Giônevô veà Ñoâng Döông. Nhö vaäy, treân bình dieän ngoaïi giao, vaán ñeà Ñoâng
Döông cuõng ñaõ ñöôïc quoác teá hoùa. Cuoäc ñaøm phaùn laàn naøy khoâng chæ tieán haønh
giöõa 2 ñoái thuû tröïc tieáp laø Vieät Nam vaø Phaùp nhö hoài naêm 1946 maø coù söï tham
gia cuûa caùc nöôùc lôùn. Vôùi yeáu toá quoác teá hoùa nhö vaäy, daáu aán cuûa caùc cöôøng
quoác trong tieán trình vaø keát quaû hoäi nghò laø ñieàu khoâng traùnh khoûi.
382
HIEÄP ÑÒNH GIÔNEVÔ 1954 – MOÄT NAÁC THANG TREÂN TIEÁN TRÌNH GIAÛI PHOÙNG DAÂN TOÄC
Ñieàu khaùc bieät thöù ba, VNDCCH laø moät beân chuû yeáu trong cuoäc chieán tranh
ñaõ ñöôïc môøi ñeán döï Hoäi nghò Giônevô ñeå baøn veà chính coâng vieäc cuûa mình chöù
khoâng phaûi laø tham gia moät caùch chuû ñoäng trong cuoäc ñaøm phaùn song phöông
vôùi ñoái thuû nhö tình hình naêm 1946. Laïi nöõa, ñeà nghò cuûa Vieät Nam veà söï tham
döï cuûa caùc löïc löôïng khaùng chieán ôû Laøo vaø Campuchia ñeàu khoâng ñöôïc xeùt ñeán
trong khi 3 chính phuû buø nhìn do Phaùp döïng leân laïi tham gia vôùi tö caùch ñaày
ñuû cuûa 3 ñoaøn ñaïi bieåu “quoác gia lieân keát”. Do vaäy, vôùi pheùp tính ñôn giaûn veà
thaønh phaàn hoäi nghò, seõ thaáy coù söï cheânh leäch theo tyû leä 3 treân 6 trong töông
quan giöõa hai phía. Ñoù laø ñieàu baát lôïi ñoái vôùi ta song khoâng theå laøm thay ñoåi
hoaøn toaøn töông quan löïc löôïng ñaõ ñöôïc thöû thaùch treân chieán tröôøng.
Ñieàu khaùc bieät thöù tö chính laø nhöõng thaønh töïu maø ta ñaõ giaønh ñöôïc trong caùc
vaên kieän cuûa Hieäp ñònh Giônevô. Neáu nhö naêm 1946, ñaïi bieåu Phaùp coá traùnh neù
töø “ñoäc laäp” maø chæ coâng nhaän Vieät Nam laø moät “quoác gia töï do” vôùi noäi haøm khaù
mô hoà thì sau 9 naêm chieán tranh, trong baûn Tuyeân boá cuoái cuøng cuûa Hoäi nghò
Giônevô ñaõ vieát: “Hoäi nghò tuyeân boá ñoái vôùi Vieät Nam, vieäc giaûi quyeát caùc vaán ñeà
chính trò, thöïc hieän treân cô sôû toân troïng nguyeân taéc ñoäc laäp, thoáng nhaát vaø toaøn
veïn laõnh thoå” vaø “Hoäi nghò chöùng nhaän tuyeân boá cuûa chính phuû Phaùp seõ toân troïng
ñoäc laäp, chuû quyeàn, thoáng nhaát vaø toaøn veïn laõnh thoå Cao Mieân, Laøo vaø Vieät Nam”(5).
Cuõng naêm 1946, ta chaáp nhaän cho 15 ngaøn quaân Phaùp vaøo mieàn baéc vó tuyeán 16
thì Hieäp ñònh Giônevô quy ñònh quaân Phaùp phaûi taäp keát ôû phía nam vó tuyeán 17
ñeå sau ñoù ruùt khoûi Vieät Nam: “Hoäi nghò chöùng nhaän tuyeân boá cuûa Chính phuû Phaùp
noùi raèng saün saøng ruùt quaân ñoäi Phaùp khoûi Cao Mieân, Laøo vaø Vieät Nam...”(6).
Nhö vaäy, chính phuû Phaùp ñaõ chính thöùc tuyeân boá vôùi söï chöùng nhaän quoác teá
veà 2 ñieàu cô baûn laø coâng nhaän ñoäc laäp cuûa Vieät Nam vaø seõ ruùt quaân khoûi Vieät
Nam, ñieàu maø trong Hieäp ñònh sô boä 8 naêm veà tröôùc ta phaûi nhaân nhöôïng. Vôùi
nhöõng keát quaû ñoù, Chuû tòch Hoà Chí Minh nhaän ñònh: “Hoäi nghò Giônevô ñaõ keát
thuùc. Ngoaïi giao ta ñaõ thaéng lôïi to”(7). Trong Lôøi keâu goïi cuûa Ban Chaáp haønh
Trung öông Ñaûng coù vieát: “Ñaït ñöôïc Hieäp ñònh noùi treân laø moät thaéng lôïi vó ñaïi
cuûa nhaân daân vaø quaân ñoäi ta ñoaøn keát, nhaát trí, anh duõng chieán ñaáu döôùi söï laõnh
ñaïo cuûa Hoà Chuû tòch vaø cuûa Ñaûng(8).
3. Ñoái vôùi Vieät Nam, thaéng lôïi cuûa Hoäi nghò Giônevô laø ñieàu ñaõ ñöôïc khaúng
ñònh vaø caàn phaûi khaúng ñònh. Tuy vaäy, cuõng coøn coù nhöõng ñieàu chöa thöïc söï
ñaùp öùng yeàu caàu cuûa ta, chuû yeáu taäp trung vaøo 2 vaán ñeà: vaán ñeà giôùi tuyeán quaân
söï taïm thôøi laø vó tuyeán 13 hay 16 nhöng cuoái cuøng laø 17; vaán ñeà thôøi haïn tieán
haønh toång tuyeån cöû laø sau 6 thaùng hay 12 thaùng nhöng cuoái cuøng laø 2 naêm. Ñoù
laø söï thöïc lòch söû maø ai cuõng thaáy, song nhìn nhaän ñieàu naøy nhö theá naøo thì laïi
coù nhöõng yù kieán khaùc nhau. Nhaát laø sau khi chuùng ta thaønh coâng trong tieán trình
Hoäi nghò Pari vaø ñaït ñöôïc keát quaû trong nhöõng ñieàu khoaûn cuûa Hieäp ñònh Pari
1973 thì nhöõng baên khoaên veà Hieäp ñònh Giônevô laïi ñöôïc nhaéc ñeán.
Roõ raøng laø baèng nhöõng thaéng lôïi to lôùn cuûa quaân daân ta treân chieán tröôøng,
Myõ ñaõ buoäc phaûi ñaøm phaùn tay ñoâi vôùi ta trong suoát thôøi gian daøi ñaày traéc trôû,
vöøa ñaùnh vöøa ñaøm ñeå cuoái cuøng ñi ñeán vieäc kyù keát Hieäp ñònh vaøo thaùng 1.1973.
Ta giöõ ñöôïc theá chuû ñoäng treân baøn ñaøm phaùn vôùi Myõ, chuû ñoäng trong moái quan
heä vôùi caùc nöôùc anh em ñeå ñònh ra ñöôøng loái ngoaïi giao ñoäc laäp, töï chuû cuûa
mình. Ñoù laø thaønh coâng lôùn treân maët traän ngoaïi giao trong thôøi kyø choáng Myõ cöùu
nöôùc, ñaùnh daáu böôùc tröôûng thaønh cuûa neàn ngoaïi giao Vieät Nam. Myõ phaûi coâng
383
nhaän ñoäc laäp, thoáng nhaát, chuû quyeàn vaø toaøn veïn laõnh thoå cuûa Vieät Nam “nhö
Hieäp ñònh Giônevô ñaõ coâng nhaän”, ñieàu maø 19 naêm tröôùc Myõ traùnh neù. Quaân Myõ
phaûi ruùt khoûi Vieät Nam, ñieàu maø 19 naêm tröôùc, Myõ töï cho mình caùi quyeàn xaâm
löôïc Vieät Nam vôùi söï thaønh laäp SEATO. Nhöng töø nhöõng keát quaû Pari 1973 nhìn
laïi, chuùng ta neân ñaùnh giaù veà keát quaû Giônevô 1954 nhö theá naøo?
Traû lôøi caâu hoûi naøy, tröôùc heát neân nhaéc laïi “luaät chôi” treân baøn ñaøm phaùn quoác
teá. Tröø tröôøng hôïp ñaàu haøng khoâng ñieàu kieän maø beân thua phaûi chaáp nhaän moïi
ñoøi hoûi cuûa beân thaéng coøn trong caùc cuoäc thöông löôïng, moãi beân ñeàu coá giaønh
phaàn lôùn nhaát maø mình coù theå, ñoàng thôøi phaûi nhaân nhöôïng nhöõng ñieàu mình chöa
theå. Cho neân ngay sau khi hieäp öôùc ñöôïc kyù keát thì moãi beân ñeàu coù ñieàu thoûa maõn
vaø cuõng coù nhöõng ñieàu chöa thoûa maõn, ñoù laø leõ thöôøng tình. Cuoäc ñaáu tranh laïi
tieáp tuïc vôùi hy voïng cuûa moãi beân seõ tieán leân moät böôùc cao hôn. Hôn theá nöõa, khi
cuoäc ñaøm phaùn ñöôïc quoác teá hoùa vôùi nhieàu beân tham gia thì trong khi tìm giaûi
phaùp cho caùi chung, moãi beân ñeàu tính ñeán phaàn thaønh quaû cho rieâng mình. Nhaø
nghieân cöùu lòch söû ngoaïi giao Khaéc Huyønh vieát raát ñuùng raèng: “Cho neân thöïc chaát
Hieäp ñònh Giônevô laø moät thoûa hieäp quoác teá ñöôïc caùc nöôùc lôùn saép ñaët, trong ñoù
moãi beân tham gia ñeàu ñöôïc moät phaàn cuûa chieác baùnh”(9). Phaàn baùnh ñoù to hay
nhoû tuøy thuoäc vaøo thöïc löïc cuûa moãi beân vaø söï khoân kheùo cuûa moãi ñoaøn ñaïi bieåu.
Trôû laïi boái caûnh lòch söû nöûa ñaàu thaäp kyû 1950. Cuoäc khaùng chieán toaøn daân toaøn
dieän ngaøy caøng phaùt trieån maïnh meõ, ñöôïc söï ñoaøn keát nhaát trí cuûa toaøn theå nhaân
daân vaø söï ñoàng tình uûng hoä cuûa caùc nöôùc XHCN, cuûa nhaân daân yeâu chuoäng hoøa bình
theá giôùi, keå caû nhaân daân Phaùp. Quaân daân ta ñaõ thaéng lôùn trong nhieàu chieán dòch,
ñaëc bieät vó ñaïi laø chieán dòch Ñieän Bieân Phuû chaán ñoäng ñòa caàu. Nhìn laïi, coù yù kieán
cho raèng, treân ñaø thaéng lôïi nhö vaäy, neáu ta cöù ñaùnh tieáp ñeán cuøng, khoâng kyù Hieäp
ñònh thì seõ khoâng phaûi ñi moät chaëng ñöôøng daøi gian khoå tieáp sau ñeå giaûi phoùng mieàn
Nam, thoáng nhaát ñaát nöôùc. Ñoù laø moät nguyeän voïng chính ñaùng nhöng mang tính chuû
quan, khoâng tính ñeán tình hình khaùch quan cuûa ta, cuûa phe ta vaø cuûa ñoái phöông.
Hoäi nghò Trung öông laàn thöù 6 dieãn ra tröôùc khi kyù Hieäp ñònh Giônevô moät
tuaàn leã daõ nhaän ñònh tình hình nhö sau: “Nhöõng thaéng lôïi aáy ñaõ laøm cho löïc
löôïng so saùnh giöõa ta vaø ñòch bieán chuyeån coù lôïi cho ta nhöng chöa phaûi bieán
chuyeån caên baûn coù tính chaát chieán löôïc”(10). Neân löu yù ñaày ñuû ñeán ñoaïn “chöa
phaûi bieán chuyeån caên baûn coù tính chieán löôïc”. Ñoù laø moät nhaän ñònh saùng suoát
vaø thöïc teá, ñaùnh giaù ñuùng möùc töông quan löïc löôïng ñeå coù theå tìm ñieåm döøng
caàn thieát. Ñieàu naøy khoâng chæ thu heïp trong phaïm vi quaân söï maø ngay trong lónh
vöïc ngoaïi giao, ta cuõng chöa theå ñaøm phaùn tröïc tieáp tay ñoâi vôùi Phaùp khi maø
cuoäc chieán tranh Ñoâng Döông ñaõ mang tính chaát quoác teá hoùa.
Nhaát laø nhöõng bieán chuyeån trong tình hình quoác teá khi caùc nöôùc lôùn coù xu
höôùng tìm giaûi phaùp hoøa hoaõn thì caùc nöôùc nhoû cuõng khoù maø ñi ngöôïc laïi xu
höôùng ñoù. Veà phe ta, Trung Quoác, Lieân Xoâ tích cöïc uûng hoä cuoäc khaùng chieán
choáng Phaùp, ñaõ goùp phaàn quan troïng vaøo thaéng lôïi cuûa caùc chieán dòch. Song tình
hình caùc nöôùc ñoù ñoøi hoûi laøm dòu khoâng khí caêng thaúng ôû vuøng Ñoâng AÙ. Ñieàu
Lieân Xoâ quan taâm laø vaán ñeà Taây AÂu maø ñieåm noùng thöôøng tröïc laø Beclin vaø nöôùc
Ñöùc cuøng moái ñe doïa chuû yeáu ñeán töø Myõ vaø NATO. Nhaát laø sau khi Stalin töø traàn
thì xu höôùng tìm kieám söï hoøa hoaõn trong ñöôøng loái quoác teá cuûa Lieân Xoâ ngaøy
caøng roõ neùt vaø söï khoâng oån ñònh cuûa haøng nguõ laõnh ñaïo caáp cao trong Ñaûng vaø
Nhaø nöôùc cuõng ñoøi hoûi moät söï daøn xeáp beân ngoaøi ñeå giaûi quyeát nhöõng vaán ñeà
384
HIEÄP ÑÒNH GIÔNEVÔ 1954 – MOÄT NAÁC THANG TREÂN TIEÁN TRÌNH GIAÛI PHOÙNG DAÂN TOÄC
beân trong. Coøn nöôùc CHND Trung Hoa trong 5 naêm sau ngaøy thaønh laäp vaãn chöa
thöïc söï ra khoûi tình hình thôøi chieán: 1. Phaûi tieáp tuïc truy queùt taøn quaân Quoác
daân ñaûng vaø luoân ñeà phoøng söï phaûn coâng töø Ñaøi Loan coù Myõ giuùp söùc; 2. Tham
gia tröïc tieáp cuoäc chieán tranh Trieàu Tieân choáng Myõ; 3. Vieän trôï cuoäc khaùng chieán
cuûa nhaân daân Vieät Nam choáng Phaùp. Do vaäy, Trung Quoác caàn taïo döïng moät moâi
tröôøng hoøa bình trong khu vöïc ñeå coù ñieàu kieän phuïc hoài vaø xaây döïng ñaát nöôùc
sau nhieàu naêm chieán tranh. Veà phía ñoái phöông, tình traïng sa laày treân chieán
tröôøng buoäc chính phuû Phaùp phaûi tìm caùch ruùt lui trong danh döï. Söï tính toaùn
ñoù ñöôïc Anh uûng hoä vì khoâng muoán aûnh höôûng caùch maïng lan roäng sang caùc
thuoäc ñòa cuûa mình. Myõ vöøa muoán Phaùp ñaåy maïnh chieán tranh ñeå giaønh öu theá,
vöøa muoán thay theá Phaùp treân ñòa baøn chieán löôïc naøy nhöng laïi chöa thöïc saün
saøng vì lo ngaïi xaûy ra moät Trieàu Tieân thöù hai. Trong boái caûnh nhö vaäy, cuoäc ñình
chieán ôû Trieàu Tieân laø böôùc ñi ñaàu tieân cuûa söï hoøa hoaõn giöõa caùc nöôùc lôùn vaø
ñöôïc coi nhö moät khuoân maãu ñeå giaûi quyeát vaán ñeà chieán tranh Ñoâng Döông.
*
* *
Töø nhöõng ñieåm treân, coù theå thaáy raèng, Hieäp ñònh Giônevô laø saûn phaåm cuûa moät
quaù trình vöøa ñaáu tranh, vöøa nhaân nhöôïng giöõa caùc beân tham gia cuoäc ñaøm phaùn.
Noù phaûn aùnh töông quan löïc löôïng treân chieán tröôøng, ñoàng thôøi chòu taùc ñoäng
chung cuûa tình hình theá giôùi. Ñoaøn ñaïi bieåu moãi nöôùc ñeàu coá giaønh cho mình ñöôïc
phaàn coù lôïi nhaát song vaãn khoâng theå vöôït ra khoûi khaû naêng thöïc teá vaø khoâng theå
khoâng caân nhaéc ñeán yù ñoà cuûa caùc beân ñoàng minh cuõng nhö cuûa ñoái phöông. Treân
nguyeân taéc bình ñaúng giöõa caùc ñoaøn ñaïi bieåu, cuõng khoâng theå phuû nhaän moät thöïc
teá veà moái quan heä giöõa nöôùc lôùn vaø nöôùc nhoû trong lòch söû quan heä quoác teá.
Maëc daàu coøn coù mong muoán ñaït ñöôïc ñoâi ñieàu coù lôïi hôn nhöng nhìn töø caùc khía
caïnh, coù theå thaáy raèng, Hieäp ñònh Giônevô laø moät thaéng lôïi veà chính trò vaø ngoaïi giao
töông öùng vôùi nhöõng thaéng lôïi quaân söï. Ñoàng thôøi, Hoäi nghò cuõng ñeå laïi nhieàu kinh
nghieäm ñaáu tranh ngoaïi giao maø sau naøy ñöôïc vaän duïng thaønh coâng trong cuoäc hoøa
ñaøm ôû Pari. Cho neân, nhìn suoát quaù trình ñaáu tranh töø sau Caùch maïng thaùng Taùm,
Hieäp ñònh Giônevô chính laø moät thaønh coâng lôùn cuûa cuoäc khaùng chieán choáng Phaùp,
ñaùnh daáu moät naác thang ñi leân trong tieán trình giaûi phoùng daân toäc.
CHUÙ THÍCH
1. Jean Sainteny, Caâu chuyeän veà moät neàn hoøa bình bò boû lôõ, Nxb Coâng an nhaân daân, Haø Noäi, 2003,
tr.92.
2. Ban nghieân cöùu lòch söû Ñaûng Trung öông, Vaên kieän Ñaûng 1945-1954, taäp 1, Nxb Söï thaät, H.1978, tr. 43.
3. Daãn theo George Saunier, Francois Mitterand vôùi chaâu AÙ. Tham luaän taïi Hoäi thaûo khoa hoïc “Ñieän Bieân
Phuû - 50 naêm nhìn laïi” toå chöùc taïi Haø Noäi ngaøy 13-14.4.2004.
4. Ban chæ ñaïo toång keát chieán tranh tröïc thuoäc Boä chính trò, Chieán tranh caùch maïng Vieät Nam 1945
- 1975. Thaéng lôïi vaø baøi hoïc, Phaàn phuï luïc, Nxb Chính trò quoác gia, Haø Noäi, 2000, tr. 479 - 480.
5 vaø 6. Daãn theo Ngoaïi giao Vieät Nam 1945 - 2000, Nxb Chính trò quoác gia, Haø Noäi, 2002, tr. 159.
7. Ñaûng Coäng saûn Vieät Nam, Vaên kieän Ñaûng toaøn taäp, taäp 15, Nxb Chính trò quoác gia, Haø Noäi, 2001, tr. 228.
9. Khaéc Huyønh, Hoäi nghò Geneve 1954 veà Ñoâng Döông sau 5 thaäp kyû nhìn laïi. Taïp chí Xöa & Nay soá 143,
thaùng 7.2003, tr. 7.
10. Vaên kieän Ñaûng toaøn taäp, taäp 15, Sñd, tr. 223.
385
HIEÄP ÑÒNH GIÔNEVÔ NAÊM 1954
VEÀ VIEÄT NAM VAØ HIEÄP ÑÒNH PARI
NAÊM 1973: NGOAÏI GIAO VAØ THAÉNG LÔÏI
CUÛA CAÙCH MAÏNG VIEÄT NAM
Pierre Asselin*
Trong thôøi gian dieãn ra caùc cuoäc can thieäp quaân söï cuûa Phaùp vaø Myõ ôû Ñoâng
Döông, caùc nhaø laõnh ñaïo caùch maïng Vieät Nam ñaõ tieán haønh cuoäc khaùng chieán
treân 3 muõi goàm ñaáu tranh quaân söï, ñaáu tranh chính trò vaø ñaáu tranh ngoaïi giao.
Trong 3 hình thöùc ñaáu tranh treân, ñaáu tranh ngoaïi giao laø bieän phaùp cuoái cuøng
nhaèm cuûng coá thaéng lôïi cuûa caùch maïng(1). Caùc cuoäc ñaáu tranh quaân söï vaø chính
trò coù taàm quan troïng nhaát ñònh bôûi vì chuùng giuùp caùc löïc löôïng caùch maïnh baûo
toaøn nhöõng thaønh quaû giaønh ñöôïc treân chieán tröôøng vaø ngoaøi chieán tröôøng. Tuy
nhieân, cuoái cuøng thì soá phaän cuûa ngöôøi Phaùp vaø ngöôøi Myõ ôû Vieät Nam, keát quaû
cuûa cuoäc chieán tranh Ñoâng Döông laàn thöù nhaát vaø thöù hai, vaø quan troïng nhaát
laø vieäc hoaøn thaønh söï nghieäp giaûi phoùng daân toäc vaø thoáng nhaát ñaát nöôùc (töùc laø
thaéng lôïi cuûa caùch maïng Vieät Nam) ñöôïc quyeát ñònh treân baøn ñaøm phaùn. Maëc
duø caùc hieäp ñònh Giônevô vaø Paris khoâng chính thöùc hoaù thaéng lôïi nhöng chuùng
ñaõ taïo ra caùc ñieàu kieän buoäc ngöôøi Phaùp vaø ngöôøi Myõ khoâng theå keùo daøi söï coù
maët cuûa hoï cuøng vôùi ñoàng minh vaø caùch chính saùch ôû Vieät Nam, do ñoù cuoái cuøng
cho pheùp thöïc hieän nhöõng muïc tieâu cuûa caùch maïng.
Taøi lieäu naøy ñöa ra moät söï phaân tích mang tính so saùnh veà khôûi nguyeân vaø
caùc taùc ñoäng cuûa Hieäp ñònh Giônevô veà Vieät Nam naêm 1954 vaø Hieäp ñònh Paris
naêm 1973. Ngoaøi vieäc xem xeùt vaø ñaùnh giaù nhöõng ñieàu kieän daãn ñeán vieäc ra ñôøi
caùc hieäp ñònh treân, taøi lieäu naøy cuõng thaûo luaän nhöõng phaân nhaùnh cuûa caû hai
thoaû thuaän naøy khi chuùng aûnh höôûng ñeán tình hình ôû Ñoâng Döông noùi chung vaø
Vieät Nam noùi rieâng. Taøi lieäu naøy ruùt ra keát luaän raèng thoaû thuaän Giônevô vaø Paris
laø nhöõng moác chính trong thaéng lôïi cuûa caùch maïng Vieät Nam.
Vôùi vieäc ngöôøi Nhaät ñaàu haøng vaøo cuoái chieán tranh theá giôùi laàn thöù II ôû chaâu
AÙ, ngaøy 2-9-1945, Chuû tòch Hoà Chí Minh tuyeân boá thaønh laäp nöôùc Vieät Nam Daân
chuû Coäng hoaø (DRVN) ñoäc laäp. Baûn tuyeân ngoân cuûa Chuû tòch Hoà Chí Minh ñaùnh
daáu ñænh cao cuûa tieán trình hoaø bình töông ñoái, ñöôïc bieát ôû Vieät Nam laø “Caùch
maïng thaùng Taùm”, trong ñoù nhöõng ngöôøi coäng saûn theo chuû nghóa daân toäc giaønh
quyeàn kieåm soaùt chính quyeàn ôû Haø Noäi töø tay ngöôøi Nhaät vaø buoäc oâng Vua cuoái
cuøng cuûa trieàu Nguyeãn laø Baûo Ñaïi phaûi thoaùi vò, chaám döùt cheá ñoä vua quan cuõ naùt
* Phoù Giaùo sö, Tieán só, Ñaïi hoïc Chaminade, Honolulu. Myõ.
386
HIEÄP ÑÒNH GIÔNEVÔ NAÊM 1954 VEÀ VIEÄT NAM VAØ HIEÄP ÑÒNH PARI NAÊM 1973...
keùo daøi 10 theá kyû. Maëc duø quyeàn haïn cuûa Phaùp ñoái vôùi Vieät Nam vaø phaàn coøn laïi
cuûa Ñoâng Döông ñaõ bò Nhaät Baûn thuû tieâu hoaøn toaøn vaøo thaùng 3-1945, nhöng Phaùp
khoâng bao giôø taùn thaønh vieäc chaám döùt söù meänh khai hoaù (mission civilisatrice) ôû
Ñoâng Döông vaø tìm caùch chieám laïi baùn ñaûo naøy ngay caû khi Chuû tòch Hoà Chí Minh
ñaõ tuyeân boá nhö treân. Mieãn cöôõng chaáp nhaän söï aùp ñaët laïi chính quyeàn Phaùp, Chuû
tòch Hoà Chí Minh ñaõ huy ñoäng caùc löïc löôïng daân toäc Vieät Nam vaø ñi ñaàu trong
phong traøo caùch maïng goïi laø “Cuoäc khaùng chieán choáng thöïc daân Phaùp xaâm löôïc”(2).
Sau khi quaân ñoäi Phaùp taùi chieám Ñoâng Döông daãn ñeán buøng noå moät cuoäc chieán
tranh môùi choáng laïi aùch chieám ñoùng vaøo thaùng 12-1946, Chính phuû Vieät Nam Daân
chuû Coäng hoaø non treû ñaõ ruùt leân vuøng nuùi phía Baéc Vieät Nam ôû Vieät Baéc, giaùp bieân
giôùi vôùi Trung Quoác. Töø ñaây, Chính phuû ñaõ ñieàu haønh cuoäc khaùng chieán treân ba
muõi giaùp coâng nhaèm ñaït muïc tieâu giaûi phoùng daân toäc. Ñaáu tranh quaân söï nhaèm
tieâu hao caùc löïc löôïng cuûa thöïc daân Phaùp baèng vieäc laøm cho meät moûi khieán ñoái
phöông suy suïp tinh thaàn. Ñaáu tranh chính trò, maët traän ñaáu tranh thöù hai, ñöa ñeán
vieäc tieán haønh hoaït ñoäng tuyeân truyeàn trong quaàn chuùng ñeå tuyeån moä, giöõ binh só
vaø caùc löïc löôïng du kích khaùc cuøng nhöõng ngöôøi uûng hoä. Ñaáu tranh ngoaïi giao,
maët traän ñaáu tranh thöù ba, tranh thuû söï uûng hoä quoác teá thoâng qua ngoaïi giao vaø
tuyeân truyeàn, ñaáu tranh vôùi keû thuû treân caùc dieãn ñaøn coâng khai vaø caùc phöông tieän
thoâng tin ñaïi chuùng ñeå vaïch traàn möu ñoà thöïc daân môùi cuûa chuùng vaø gaây söùc eùp
buoäc chính phuû Phaùp phaûi ruùt caùc löïc löôïng khoûi Ñoâng Döông vaø thöøa nhaän quyeàn
töï quyeát cuûa Vieät Nam. Ñaáu tranh ngoaïi giao coù theå daãn ñeán caùc cuoäc ñaøm phaùn
nghieâm tuùc vôùi ñoái phöông taïi nhöõng thôøi ñieåm thích hôïp nhaèm coâng nhaän nhöõng
thaønh quaû ñaït ñöôïc thoâng qua ñaáu tranh chính trò vaø quaân söï(3).
Trong suoát cuoäc khaùng chieán, caùc nhaø laõnh ñaïo caùch maïng ñaõ döïa vaøo caùc
phöông thöùc ñaáu tranh quaân söï vaø chính trò vôùi nhöõng keát quaû toång hôïp. Thaùng
11-1953, Chuû tòch Hoà Chí Minh traû lôøi phoùng vieân moät tôø baùo cuûa Thuî Ñieån raèng
nöôùc Vieät Nam Daân chuû Coäng hoaø ñaõ chuaån bò ñaøm phaùn chaám döùt chieán tranh
vôùi Phaùp. Chuû tòch Hoà Chí Minh cho bieát neáu Paris muoán “ñaøm phaùn ñình chieán
vôùi Vieät Nam vaø giaûi quyeát vaán ñeà Vieät Nam baèng caùc bieän phaùp hoaø bình, nhaân
daân vaø Chính phuû Vieät Nam Daân chuû Coäng hoaø saün saøng ñaùp öùng nguyeän voïng
ñoù”(4). Vaøi tuaàn sau, phaûn öùng tröôùc söùc eùp trong nöôùc, Chính phuû Laniel ñaõ ñoàng
yù ñaøm phaùn hoaø bình vôùi Vieät Nam Daân chuû Coäng hoaø vaø caùc ñaïi dieän khaùc taïi
Giônevô, baét ñaàu töø ngaøy 8-5-1954(5).
Trong moät troø ñuøa mæa mai cuûa soá phaän, ngaøy 7-5-1954, caùc löïc löôïng daân
toäc Vieät Nam ñaõ choân vuøi löïc löôïng ñoàn truù khaù lôùn cuûa Phaùp taïi Ñieän Bieân Phuû
ngay ñeâm tröôùc cuûa moác thôøi gian treân(6). Chöa ñaày 24 tieáng ñoàng hoà sau ñoù,
moät hoäi nghò quoác teá veà töông lai cuûa Ñoâng Döông ñaõ ñöôïc trieäu taäp taïi
Giônevô(7). Döôùi söï ñoàng chuû toaï cuûa Anh vaø Lieân bang Coäng hoøa Xaõ hoäi chuû
nghóa Xoâ Vieát (USSR), hoäi nghò nhaèm muïc ñích chaám döùt söï thuø ñòch ôû Ñoâng
Döông baèng vieäc tìm kieám caùc giaûi phaùp chính trò cho caùc cuoäc xung ñoät giöõa
thöïc daân Phaùp vaø caùc ñoái thuû baûn xöù ôû Vieät Nam, Laøo vaø Campuchia. Ngoaøi Anh
vaø Lieân Xoâ, tham döï hoäi nghò coøn coù caùc ñoaøn ñaïi bieåu ñeán töø Phaùp, Vieät Nam
Daân chuû Coäng hoaø (ñaïi dieän cho nhöõng ngöôøi Vieät Nam theo ñöôøng loái daân toäc)
vaø caùc Chính phuû Hoaøng gia cuûa Laøo vaø Campuchia.
387
Sau haøng tuaàn thöông löôïng, ngaøy 20-7-1954, caùc beân ñaøm phaùn ñaõ ñaït ñöôïc
3 hieäp ñònh rieâng reõ ñoái vôùi töøng nöôùc ôû Ñoâng Döông – Vieät Nam, Laøo vaø
Campuchia – maø trong soá nhöõng keát quaû khaùc coù vieäc chaám döùt cuoäc chieán tranh
Ñoâng Döông laàn thöù nhaát(8). Trong “Hieäp ñònh ñình chieán ôû Vieät Nam” do ñaïi
dieän cuûa Phaùp vaø Vieät Nam Daân chuû Coäng hoaø kyù keát, hai beân nhaát trí ngöøng
baén ngay laäp töùc, coâng nhaän neàn ñoäc laäp cuûa Vieät Nam, ñaát nöôùc taïm thôøi bò
chia caét thaønh hai mieàn ñöôïc ngaên caùch baèng moät khu phi quaân söï taïi vó tuyeán
17, taäp hôïp laïi taát caû caùc löïc löôïng trung thaønh vôùi Phaùp ôû phía Nam giôùi tuyeán
vaø ôû phía Baéc giôùi tuyeán treân trong voøng 300 ngaøy vaø taäp hôïp töï nguyeän caùc caù
nhaân Vieät Nam doïc theo nhöõng giôùi tuyeán töông töï(9). Hai beân cuõng nhaát trí caám
ñöa theâm caùc löïc löôïng quaân söï nöôùc ngoaøi vaøo Vieät Nam vaø kieàm cheá traû ñuõa
caùc chieán binh töøng laø keû thuø cuûa nhau. Ñeå giaùm saùt vieäc thöïc thi caùc quaù trình
vaø caùc ñieàu khoaûn naøy vaø giaùm saùt nhöõng vi phaïm, caùc beân cuõng thoaû thuaän
thaønh laäp moät Uyû ban hoãn hôïp veà Vieät Nam goàm caùc ñaïi dieän cuûa Phaùp vaø Vieät
Nam Daân chuû Coäng hoaø, moät Uyû ban giaùm saùt vaø kieåm soaùt quoác teá (ICSC) vôùi
caùc ñaïi dieän töø AÁn Ñoä, Ba Lan vaø Canaña.
Vôùi lyù do giöõ caân baèng caùc löïc löôïng trong nöôùc vaøo muøa Heø naêm 1954, Vieät
Nam Daân chuû Coäng hoaø ñöôïc thöøa höôûng khu vöïc naèm trong khu vöïc taäp hôïp laïi
ôû mieàn Baéc, ngöôøi Phaùp nhaän ñöôïc khu vöïc phía Nam vó tuyeán 17. Do söï chia caét
ñaát nöôùc chæ mang yù nghóa taïm thôøi, neân caùc cuoäc ñaøm phaùn Giônevô ñaõ ra moät
vaên kieän boå sung mang teân “Tuyeân boá cuoái cuøng cuûa Hoäi nghò Giônevô: Veà vieäc
khoâi phuïc hoaø bình ôû Ñoâng Döông, ngaøy 21-7-1954”, trong ñoù keâu goïi toå chöùc caùc
cuoäc tham vaán giöõa “caùc chính quyeàn ñaïi dieän coù thaåm quyeàn cuûa hai mieàn” baét
ñaàu vaøo thaùng 4-1955 ñeå ñònh ra caùc thôøi haïn cho vieäc toå chöùc toång tuyeån cöû treân
toaøn quoác ñöa ñeán vieäc taùi thoáng nhaát ñaát nöôùc döôùi moät chính phuû duy nhaát vaøo
thaùng 7-1956, vaøo thôøi ñieåm ñoù taát caû caùc löïc löôïng Phaùp phaûi ruùt khoûi Vieät Nam(10).
Khi chaáp nhaän Hieäp ñònh Giônevô, Chính phuû Vieät Nam Daân chuû Coäng hoaø
döôøng nhö ñaõ thoaû hieäp moät caùch khoâng ñaëc tröng vôùi vieäc ñaët thaønh quaû cuûa
caùc muïc tieâu caùch maïng lôùn lao tröôùc nguy cô bò maát. Ngöôøi ta thöôøng cho raèng
Vieät Nam Daân chuû Coäng hoaø thöïc hieän raát mieãn cöôõng vaø chòu söùc eùp cuûa Lieân
Xoâ vaø Trung Quoác(11). Theo lyù do naøy, Lieân Xoâ vaø Trung Quoác ñaõ “baùn reû” caùc
baïn ñoàng minh Vieät Nam vôùi vieäc nhaát quyeát chaáp nhaän moät söï chia caét ñaát nöôùc
vaø moät keá hoaïch raát mô hoà cho söï thoáng nhaát ñaát nöôùc, do Maùtxcôva vaø Baéc Kinh
muoán caûi thieän quan heä cuûa mình vôùi caùc nöôùc phöông Taây, trong ñoù coù Myõ (US).
Ñöùng treân quan ñieåm naøy, tieáp theo söï chaám döùt cuûa chieán tranh Trieàu Tieân, Hoäi
nghò Giônevô ñaõ taïo cô hoäi chaám döùt thaùi ñoä deø daët maø Lieân Xoâ vaø Trung Quoác
sau ñoù ñaõ caàn ñeán trong chieán tranh Laïnh. Vôùi moät söï tính toaùn mang teân “Vieät
Nam”, Lieân Xoâ ñeán Giônevô “vôùi yù ñoà nhanh choùng chaám döùt cuoäc chieán tranh
noùng boûng coøn laïi treân theá giôùi sau khi ngoïn löûa cuûa cuoäc chieán tranh Trieàu Tieân
ñaõ ñöôïc daäp taét”. Muïc ñích cuûa hoï khi laøm nhö vaäy laø “mang laïi nhöõng ñieàu kieän
thuaän lôïi cho söï hoaø hoaõn” vaø “hôïp taùc quoác teá”(12). Ñoàng thôøi, Trung Quoác muoán
ñoùng moät vai troø noåi baät trong vieäc giaûi quyeát moät vaán ñeà quoác teá lôùn moät caùch
hôïp leä nhaèm cho pheùp chính quyeàn coäng saûn duy nhaát môùi ñöôïc thaønh laäp gaàn
ñaây trong khu vöïc gaây döïng uy tín cuûa mình nhö moät beân chôi lôùn treân chính
tröôøng theá giôùi(13). Theo moät nguoàn tin töông töï cuûa Vieät Nam, Trung Quoác raát
388
muoán ñaït ñöôïc thoaû thuaän laøm thoaû maõn phöông Taây, trong ñoù hoï thoaû thuaän
ngaàm veà “moät giaûi phaùp kieåu Trieàu Tieân cho cuoäc chieán tranh Ñoâng Döông, goïi
laø moät cuoäc ñình chieán quaân söï maø khoâng coù moät giaûi phaùp chính trò ñaày ñuû”(14).
Theo moät nguoàn tin Vieät Nam khaùc, coøn mô hoà hôn, Trung Quoác ñaõ gaây söùc eùp
buoäc ñoaøn ñaïi bieåu cuûa Vieät Nam Daân chuû Coäng hoaø taïi Giônevô phaûi chaáp nhaän
söï chia caét ñaát nöôùc do Baéc Kinh lo ngaïi Oasinhtôn seõ can thieäp quaân söï vaøo Vieät
Nam neáu nöôùc naøy khoâng nhaát trí vôùi keát quaû cuûa ñaøm phaùn Giônevô(15).
Trong khi aùp löïc cuûa Lieân Xoâ vaø Trung Quoác coù theå aûnh höôûng ñeán keát quaû
cuûa caùc cuoäc ñaøm phaùn taïi Giônevô vôùi vieäc khieán Vieät Nam deã daõi hôn ñoái vôùi
giaûi phaùp ñöôïc ñeà nghò, thì Haø Noäi cuõng coù lyù do rieâng ñeå tham gia vaøo Hieäp
ñònh Giônevô. Ñieän Bieân Phuû coù theå laø moät thaéng lôïi ngoaïn muïc ñoái vôùi nhöõng
ngöôøi theo ñöôøng loái daân toäc chuû nghóa Vieät Nam, nhöng ñaây cuõng laø ñænh cao
cuûa söï ñoå maùu vaø hao tieàn toán cuûa ñoái vôùi moät cuoäc chieán tranh keùo daøi vaø taøn
phaù. Trong quaù trình vaây haõm, caùc löïc löôïng caùch maïng ñaõ bò thöông vong hôn
20.000 ngöôøi, trong ñoù coù leõ 10.000 ngöôøi ñaõ hy sinh trong chieán ñaáu, vaø haäu
quaû laø caùc löïc löôïng naøy raát caàn moät söï nghæ ngôi hoaø hoaõn(16). Hôn nöõa, maëc
duø keát cuïc cuûa traän chieán roõ raøng ñaõ laøm suy yeáu vò theá cuûa Phaùp ôû mieàn Baéc
Vieät Nam, nhöng noù ít aûnh höôûng ñeá theá vaø löïc cuûa Phaùp hay theá vaø löïc cuûa
löïc löôïng tay sai baûn ñòa cuûa Phaùp ôû mieàn Nam. Treân thöïc teá, heä thoáng thuoäc
ñòa gaãn nhö vaãn coøn nguyeân veïn. Taïi Ñieän Bieân Phuû, ngöôøi Phaùp, phe choáng
coäng ñaõ thua moät traän ñaùnh chöù khoâng phaûi laø moät cuoäc chieán tranh(17). Chuû
tòch nöôùc Vieät Nam Daân chuû Coäng hoaø Hoà Chí Minh ñaõ thöøa nhaän thöïc teá naøy
trong moät böùc thö göûi nhöõng ngöôøi tham gia chieán dòch Ñieän Bieân Phuû thaùng
5-1954. Chuû tòch noùi vôùi nhöõng ngöôøi tham gia chieán dòch Ñieän Bieân Phuû raèng
chieán thaéng naøy chæ ñaùnh daáu “moät söï khôûi ñaàu... Chuùng ta khoâng ñöôïc töï thoaû
maõn” bôûi vì cuoäc ñaáu tranh caùch maïng “coù theå laâu daøi vaø gian khoå” tröôùc khi
“giaønh thaéng lôïi hoaøn toaøn”(18).
Quan troïng hôn, Haø Noäi ñaõ kyù Hieäp ñònh Giônevô vaø chaáp nhaän Tuyeân boá
cuoái cuøng cuûa Hoäi nghò Giônevô bôûi vì nhöõng vaên kieän naøy taïo ñieàu kieän thuaän
lôïi cho thaéng lôïi cuûa caùch maïng treân toaøn laõnh thoå Vieät Nam. Vôùi vieäc thuyeát
phuïc Phaùp coâng nhaän chuû quyeàn vaø toaøn veïn laõnh thoå cuûa Vieät Nam vaø ruùt
toaøn boä löïc löôïng khoûi Vieät Nam, Laøo, Campuchia, hoï ñaõ chaám döùt höõu hieäu
aùch cai trò cuûa thöïc daân Phaùp ôû Ñoâng Döông. ÔÛ khu vöïc phía Baéc giôùi tuyeán
quaân söï taïm thôøi taïi vó tuyeán 17, hai vaên kieän quy ñònh Phaùp vaø caùc löïc löôïng
vuõ trang cuûa mình khoâng can döï hoaøn toaøn trong voøng 300 ngaøy, do vaäy ñaõ
chính thöùc hoaù vieäc giaûi phoùng mieàn Baéc cuûa caùc löïc löôïng caùch maïng. Ñaây
laø “moät thaéng lôïi to lôùn cuûa cuoäc ñaáu tranh giaûi phoùng cuûa nhaân daân ta” (trích
Tuyeân ngoân cuûa ñaûng Lao Ñoäng Vieät Nam (VWP), bôûi vì noù cho pheùp ñaët “cô
sôû vöõng chaéc” ñeå “giaønh hoaø bình, thoáng nhaát, ñoäc laäp vaø thònh vöôïng treân
khaép Vieät Nam”(19). Ñoái vôùi mieàn Nam Vieät Nam, Tuyeân boá cuoái cuøng nhaán
maïnh thöïc teá raèng ñöôøng phaân chia quaân söï giöõa hai mieàn Vieät Nam khoâng
thieát laäp moät bieân giôùi chính trò hay laõnh thoå vaø vieäc quy ñònh thaùng 7-1956 laø
thôøi haïn cuoái cuøng cho cuoäc toång tuyeån cöû treân toaøn quoác baùo tröôùc söï taùi
thoáng nhaát döôùi caùc ñieàu kieän hoaø bình. Trong khi ñoù, vieäc caám ñöa caùc löïc
löôïng quaân söï nöôùc ngoaøi khaùc vaø thieát laäp theâm caên cöù quaân söï ñaõ taïo moät
389
söï ñaûm baûo phaùp lyù maïnh meõ choáng laïi beân ngoaøi- ví duï nhö Myõ- can thieäp
vaøo tieán trình naøy.
Chuû tòch Hoà Chí Minh ñaõ tuyeân boá Hieäp ñònh Giônevô laø moät “thaéng lôïi to
lôùn”. Chuû tòch Hoà Chí Minh vaïch roõ raèng giaûi phaùp naøy ñaõ thuyeát phuïc Phaùp
“coâng nhaän ñoäc laäp, chuû quyeàn, thoáng nhaát vaø toaøn veïn laõnh thoå cuûa nöôùc ta”(20).
Uyû ban Trung öông cuûa Ñaûng Lao ñoäng Vieät Nam sau ñoù ñaõ taùi khaúng ñònh quan
ñieåm naøy vaø boå sung raèng Hieäp ñònh Giônevô laø moät “thaéng lôïi vó ñaïi” ñoái vôùi
nhaân daân vaø löïc löôïng vuõ trang Vieät Nam. Thaéng lôïi naøy ñaõ nhaân nieàm vui leân
gaáp ñoâi vì noù khoâng chæ ñaùnh daáu söï suïp ñoå cuûa söùc maïnh quaân söï Phaùp ôû Ñoâng
Döông, maø coøn baùo hieäu “söï thaát baïi trong keá hoaïch cuûa ñeá quoác Myõ muoán bieán
Ñoâng Döông thaønh caên cöù quaân söï vaø tieàn ñoàn thöïc daân Myõ”(21). Khaùc vôùi Hoà
Chuû tòch, ngöôøi maø trong tuyeân boá cuûa mình veà vaán ñeà naøy khoâng ñeà caäp ñeán
Myõ, Uyû ban Trung öông Ñaûng Lao ñoäng Vieät Nam ñaõ baøy toû söï lo ngaïi döùt khoaùt
veà caùc yù ñoà cuûa Myõ. Nhaän thöùc ñöôïc vò theá cuûa Phaùp ôû Ñoâng Döông noùi chung
vaø Vieät Nam noùi rieâng ñaõ bò suy yeáu nghieâm troïng sau thaát baïi ôû Ñieän Bieân Phuû
vaø vieäc kyù keát hieäp ñònh Giônevô, tuy nhieân Uyû ban Trung öông Ñaûng Lao Ñoäng
Vieät Nam ñaõ caûnh baùo raèng töông lai cuûa caùch maïng vaãn khoâng chaéc chaén bôûi
vì caùc yù ñoà cuûa Myõ chöa roõ raøng. Nhaân daân, quaân ñoäi vaø Ñaûng phaûi tieáp tuïc
caûnh giaùc bôûi vì Myõ coù theå coá gaéng phaù hoaïi tieán trình hoaø bình do Hieäp ñònh
Giônevô quy ñònh. Chæ vôùi vieäc tieáp tuïc maøi saéc “tinh thaàn chieán ñaáu cuûa chuùng
ta” thì töông lai cuûa caùch maïng môùi ñöôïc ñaûm baûo(22).
Baát chaáp vieäc coøn coù moät soá keõ hôû, Hieäp ñònh Giônevô thöïc söï laø moät thaønh
coâng quan troïng ñoái vôùi caùch maïng Vieät Nam bôûi vì noù giaønh ñöôïc ñieàu maø
khoâng moät noã löïc quaân söï naøo ñaõ ñaït ñöôïc: chuû yeáu laø vieäc giaûi phoùng moät nöûa
ñaát nöôùc vaø vieäc Phaùp cam keát coâng nhaän ñoäc laäp, toaøn veïn laõnh thoå cuûa Vieät
Nam vaø ruùt hoaøn toaøn khoûi Ñoâng Döông. Do vaäy, Hieäp ñònh Giônevô khoâng chæ
baùo hieäu söï chaám döùt moät cuoäc xung ñoät maø coøn baùo tröôùc söï chaám döùt moät theá
kyû can thieäp vaø thoáng trò cuûa Phaùp ôû Vieät Nam. Keát quaû cuûa ñaøm phaùn Giônevô
ñaùnh daáu thaéng lôïi toät böïc vaø quan troïng ñoái vôùi cuoäc ñaáu tranh choáng thöïc daân.
Trong khi baûn thaân söï nghieäp caùch maïnh vaãn chöa hoaøn thaønh, ñaûng Lao ñoäng
Vieät Nam ñaõ tieán moät böôùc quan troïng vôùi vieäc kyù keát Hieäp ñònh Giônevô.
Vaøo cuoái nhöõng naêm 1950, sau khi Haø Noäi ñaõ nhaän thöùc roõ vieäc chính quyeàn
Ngoâ Ñình Dieäm ôû Saøi Goøn - voán töï nhaän laø chính phuû môùi ôû mieàn Nam Vieät
Nam sau khi ngöôøi Phaùp ñi khoûi - vaø ngöôøi Myõ haäu thuaãn seõ khoâng bao giôø toân
troïng caâu chöõ hay tinh thaàn cuûa Hieäp ñònh Giônevô vaø tính ñeán vieäc taùi thoáng
nhaát ñaát nöôùc moät caùch hoaø bình, Ban laõnh ñaïo Ñaûng Lao ñoäng Vieät Nam ñaõ taùn
thaønh vieäc theo ñuoåi cuoäc ñaáu tranh vuõ trang ôû mieàn Nam ñeå thuùc ñaåy söï suïp
ñoå cuûa chính theå mieàn Nam Vieät Nam vaø mang laïi söï taùi thoáng nhaát ñaát nöôùc(23).
Vaøo naêm 1965, cuoäc ñaáu tranh vuõ trang ñaõ chuyeån sang moät cuoäc chieán tranh
lôùn treân hai maët traän do söï dính líu tröïc tieáp cuûa Myõ vaø moät soá beân khaùc.
Ñeå phaûn öùng vieäc Myõ trieån khai löïc löôïng luïc quaân ôû mieàn Nam vaø duy trì
vieäc neùm bom mieàn Baéc, Ñaûng Lao ñoäng Vieät Nam ñaõ toå chöùc vaø ñieàu phoái moät
noã löïc goïi laø “cuoäc khaùng chieán choáng Myõ, cöùu nöôùc” ñöôïc hình thaønh sau noã
löïc choáng Phaùp tröôùc ñaây. Maëc duø ngoaïi giao noùi chung vaø ñaøm phaùn vôùi keû
390
thuø noùi rieâng ñaõ chöùng toû giaù trò trong cuoäc khaùng chieán choáng Phaùp, caùc nhaø
laõnh ñaïo Ñaûng Lao ñoäng Vieät Nam phaûn ñoái caùch tieáp caän naøy trong cuoäc khaùng
chieán choáng Myõ vaø ñoàng minh bôûi vì hoï tin raèng hoï coù theå ñaùnh baïi quaân ñoäi
Myõ. Trong moät baøi baùo ñaêng treân tôø “Hoïc taäp”, moät taïp chí cuûa Ñaûng, Uyû vieân
Boä Chính trò kieâm Chuû tòch Uyû ban Toå chöùc cuûa Ñaûng Lao ñoäng Vieät Nam Leâ
Ñöùc Thoï, ñaõ coâng khai phaûn ñoái nhöõng ngöôøi trong Ñaûng vaø Chính phuû ñaõ uûng
hoä vieäc tieán haønh ñaøm phaùn(24). Bò thieâu ñoát bôûi khaùt voïng nhanh choùng giaûi
phoùng mieàn Nam vaø taùi thoáng nhaát ñaát nöôùc ñoàng thôøi vôùi vieäc xaây döïng chuû
nghóa xaõ hoäi ôû mieàn Baéc, Haø Noäi quyeát ñònh raèng khoâng theå thoaû hieäp vôùi
nhöõng keû xaâm löôïc Myõ vaø tay sai ôû Saøi Goøn neân ñaõ tìm kieám moät thaéng lôïi
quyeát ñònh treân chieán tröôøng(25).
Hôn nöõa, Haø Noäi khoâng tin raèng ngöôøi Myõ seõ ñaøm phaùn moät caùch trung thöïc.
Theo quan ñieåm cuûa Ñaûng Lao ñoäng Vieät Nam, khoâng gì ngoaïi tröø moät thaát baïi
quaân söï coù theå khieán ngöôøi Myõ töø boû yù nghó raèng hoï coù theå duy trì söï hieän dieän
vaø söùc maïnh cuûa hoï ôû Ñoâng Döông. Trong baøi phaùt bieåu tröôùc Quoác hoäi thaùng
4-1965, Thuû töôùng Phaïm Vaên Ñoàng cho raèng theo keát quaû cuûa Hieäp ñònh
Giônevô, “Ñeá quoác Myõ ñaõ daàn daàn thay theá thöïc daân Phaùp ôû mieàn Nam, döïng
leân chính phuû buø nhìn Ngoâ Ñình Dieäm, loaïi boû töøng böôùc caùc phe nhoùm ñoái laäp
vaø tieán haønh caùc cuoäc ñaøn aùp nhaân daân moät caùch khoâng thöông tieác vaø daõ man
nhaát”. Ngöôøi Myõ toû ra khoâng toân troïng caùc quyeàn cuûa ngöôøi Vieät Nam khi hoï
“dìm trong bieån maùu taát caû caùc löïc löôïng yeâu nöôùc thieát tha coù ñöôïc ñoäc laäp,
daân chuû vaø taùi thoáng nhaát ñaát nöôùc moät caùch hoøa bình”(26). Ñaøm phaùn vôùi keû
xaâm löôïc, lieàu lónh laø voâ ích. “Baïo löïc cuûa quaàn chuùng laø caùch duy nhaát ñeå choáng
laïi baïo löïc cuûa boïn ñeá quoác xaâm löôïc”(27).
Stein Tonnesson cho raèng caùc nhaø laõnh ñaïo Ñaûng Lao ñoäng Vieät Nam thích giaûi
phaùp chieán tranh hôn ngoaïi giao bôûi vì hoï laø nhöõng ngöôøi theo chuû nghóa quoác teá,
thöøa nhaän caùch maïng Vieät Nam laø phong traøo tieàn phong vôùi khaû naêng coå vuõ nhaân
daân bò aùp böùc treân toaøn theá giôùi. Theo suy nghó cuûa Tonnesson, Haø Noäi nhaän thaáy
khaû naêng coù theå chòu ñöôïc moät “söï ñoå maùu to lôùn” bôûi vì caùc nhaø laõnh ñaïo ôû Haø
Noäi tin raèng cuoäc ñaáu tranh cuûa hoï “phuïc vuï söï nghieäp cuûa löïc löôïng caùch maïng
treân toaøn theá giôùi”(28). Coù moät soá daãn chöùng cho quan ñieåm naøy. Toång Bí thö Ñaûng
Lao ñoäng Vieät Nam Leâ Duaån töøng noùi vôùi Thuû töôùng Trung Quoác Chu AÂn Lai: “Chuùng
ta phaûi thieát laäp moät maët traän theá giôùi ñöôïc xaây döïng tröôùc heát bôûi moät soá nöôùc
noøng coát vaø sau ñoù môû roäng ra caùc nöôùc chaâu Phi vaø Myõ Latinh”(29). Trong moät dòp
khaùc, Toång Bí thö Leâ Duaån tuyeân boá raèng vieäc chieán ñaáu choáng Myõ ñeán thaéng lôïi
cuoái cuøng laø “boån phaän ñaïo ñöùc” cuûa nhaân daân Vieät Nam “tröôùc phong traøo Coäng
saûn quoác teá”. Vì lôïi ích cuûa “tinh thaàn quoác teá voâ saûn” vaø “phong traøo coäng saûn quoác
teá”, nhaân daân Vieät Nam ñaõ ñöôïc chuaån bò ñeå chòu toån thaát vaø ñoå maùu. Toång Bí thö
Leâ Duaån thaúng thöøng quaû quyeát “Khoâng thaønh vaán ñeà neáu tieán trình phaùt trieån chuû
nghóa xaõ hoäi ôû mieàn Nam Vieät Nam bò trì hoaõn trong 30 hoaëc 40 naêm”(30).
Vôùi keát quaû cuûa cuoäc toång taán coâng vaø noåi daäy Teát Maäu Thaân naêm 1968, laäp
tröôøng treân cuûa Haø Noäi ñaõ trôû neân meàm maïi vaø chaáp nhaän caùc cuoäc ñaøm phaùn
coâng khai vaø kín vôùi ngöôøi Myõ, vaø moät naêm sau ñoù baét ñaàu caùc cuoäc ñaøm phaùn
bí maät vôùi chính quyeàn Nixon thoâng qua Coá vaán An ninh quoác gia Henry
391
Kissinger. Sau ñoù vaøo naêm 1970, caùc nhaø laõnh ñaïo Ñaûng Lao ñoäng Vieät Nam ñaõ
naâng ngoaïi giao leân trôû thaønh moät hình thöùc ñaáu tranh, vaø caùc cuoäc ñaøm phaùn
bí maät taïi Paris ñöôïc ñaùnh giaù ngang vôùi phöông thöùc ñaáu tranh quaân söï. Trong
hai naêm sau ñoù, Haø Noäi löôõng löï giöõa vieäc tieán haønh caùc cuoäc ñaøm phaùn nghieâm
tuùc vaø ñaåy maïnh hoaït ñoäng quaân söï. Cuoái cuøng, caùc vaán ñeà naûy sinh töø cuoäc taán
coâng muøa Xuaân naêm 1972 vaø vieäc Myõ noái laïi caùc cuoäc neùm bom ñaõ bò ngöng treä
ôû mieàn Baéc, trong ñoù coù caùc traän khoâng kích döõ doäi vaøo Haø Noäi vaø Haûi Phoøng
vaøo thaùng 12-1972, ñaõ thuyeát phuïc Haø Noäi tham gia Hieäp ñònh Pari vôùi Myõ(31).
Baûn thaân Toång Bí thö Leâ Duaån sau ñoù ñaõ thöøa nhaän raèng ñôït neùm bom thaùng
12-1972 ñaõ “phaù huûy hoaøn toaøn cô sôû kinh teá cuûa chuùng toâi”(32). Gioáng nhö tröôøng
hôïp sau chieán thaéng Ñieän Bieân Phuû, Vieät Nam Daân chuû Coäng hoaø caàn taïm ngöng
chieán söï ñeå laøm laønh caùc veát thöông.
Hieäp ñònh Paris ñöôïc kyù ngaøy 27-1-1973. Nhö ñöôïc ghi roõ trong vaên kieän,
caùc ñaïi dieän cuûa Myõ, Vieät Nam Daân chuû Coäng hoaø, Vieät Nam Coâng hoøa (RVN)
vaø Chính phuû caùch maïng laâm thôøi Coäng hoøa mieàn Nam Vieät Nam (PRGRSVN)
ñaõ kyù keát vaøo buoåi saùng, coøn ñaïi dieän cuûa Myõ vaø Vieät Nam Daân chuû Coäng hoaø
kyù moät vaên kieän quan troïng khaùc vaøo buoåi chieàu. Uyû ban Trung öông Ñaûng Lao
ñoäng Vieät Nam tuyeân boá raèng vieäc kyù keát ñaùnh daáu moät söï keát thuùc thaønh coâng
cuoäc khaùng chieán choáng Myõ vaø baùo tröôùc söï chaám döùt cuoäc ñaáu tranh ôû mieàn
Nam höôùng tôùi taùi thoáng nhaát ñaát nöôùc. Uyû ban naøy tuyeân boá “Nhaân daân Vieät
Nam ôû mieàn Baéc vaø mieàn Nam caàn ñaëc bieät vinh döï vaø töï haøo vôùi thaéng lôïi cuûa
Toå quoác”. Ñoái vôùi mieàn Baéc, hoøa bình ñoàng nghóa vôùi cô hoäi ñeå xaây döïng chuû
nghóa xaõ hoäi. Chính quyeàn coù theå taùi thieát neàn kinh teá maø khoâng sôï maùy bay
Myõ neùm bom phaù huûy nhöõng gì ñöôïc taùi thieát. Uyû ban tieáp tuïc nhaán maïnh ngöôøi
daân coù moïi lyù do ñeå an taâm nhöng vaãn phaûi tieáp tuïc caûnh giaùc. “Caùch maïng
Vieät Nam ñaõ thu ñöôïc nhieàu thaønh töïu quan troïng nhöng cuoäc ñaáu tranh cuûa
nhaân daân ta phaûi tieáp tuïc cuûng coá nhöõng thaéng lôïi naøy vaø tieáp tuïc giaønh nhöõng
thaéng lôïi môùi to lôùn hôn, (vaø) xaây döïng moät nöôùc Vieät Nam thoáng nhaát, ñoäc
laäp, daân chuû vaø giaøu maïnh”(33).
Hieäp ñònh Pari ñaõ ñaït ñöôïc nhieàu thaønh töïu quan troïng ñoái vôùi phong traøo
caùch maïng vaø maëc duø ñoøi hoûi phaûi coù nhöõng nhöôïng boä töø phía Haø Noäi vaø ñoàng
minh ôû mieàn Nam nhöng khoâng thoûa hieäp veà caùc muïc tieâu cuûa caùch maïng. Hieäp
ñònh naøy quy ñònh moät cuoäc ngöøng baén ngay laäp töùc maø caùc löïc löôïng caùch
maïng raát caàn. Quan troïng hôn, Hieäp ñònh naøy ñaõ thuyeát phuïc Myõ toân troïng chuû
quyeàn vaø toaøn veïn laõnh thoå cuûa Vieät Nam, ngöøng moïi hoaït ñoäng quaân söï choáng
Vieät Nam Daân chuû Coäng hoaø, dôõ boû moïi cô sôû quaân söï cuûa Myõ ôû mieàn Nam
Vieät Nam, ruùt caùc löïc löôïng coøn laïi cuûa Myõ trong voøng 60 ngaøy, giuùp taùi thieát
Ñoâng Döông sau chieán tranh, trong ñoù coù Vieät Nam Daân chuû Coäng hoaø, vaø töø
boû moïi cam keát ñoái vôùi caùc ñaûng phaùi chính trò vaø caùc caù nhaân ôû mieàn Nam.
Hieäp ñònh naøy khoâng ñeà caäp ñeán caùc ñôn vò quaân ñoäi Baéc Vieät Nam ôû mieàn
Nam cuõng nhö boá trí cuûa caùc löïc löôïng naøy, cho raèng hoï coù theå ôû nguyeân vò trí
khi lính Myõ ruùt ñi. Cuoái cuøng, Hieäp ñònh taùi khaúng ñònh raèng giôùi tuyeán quaân
söï ôû vó tuyeán 17 “chæ mang tính chaát taïm thôøi chöù khoâng phaûi ñöôøng bieân giôùi
chính trò hay laõnh thoå” vaø caám ñieàu trôû laïi caùc löïc löôïng quaân söï nöôùc ngoaøi
sau khi ñaõ ruùt ñi(34).
392
Hieäp ñònh Paris do vaäy ñaõ thöøa nhaän moät moät soá muïc tieâu cuûa cuoäc ñaáu tranh
chính trò vaø quaân söï ñaõ ñaït ñöôïc, trong ñoù coù vieäc chaám döùt söï hieän dieän cuûa Myõ
ôû mieàn Nam Vieät Nam, ngöøng caùc hoaït ñoäng taán coâng choáng mieàn Baéc vaø chaám
döùt söï haäu thuaãn ñoái vôùi cheá ñoä Saøi Goøn. Theâm vaøo ñoù, vieäc Hieäp ñònh khoâng coù
nhöõng ñieàu khoaûn quy ñònh quy cheá cuûa caùc löïc löôïng Baéc Vieät Nam ôû mieàn Nam
khieán nhöõng löïc löôïng naøy traùnh ñöôïc söï cheá taøi cuûa Hieäp ñònh. Haäu quaû laø, neáu
Oasinhtôn coù tính ñeán vieäc xem xeùt traû ñuõa Vieät Nam Daân chuû Coäng hoaø vì cho
raèng nhöõng hoaït ñoäng cuûa caùc löïc löôïng Vieät Nam Daân chuû Coäng hoaø ôû mieàn Nam
vi phaïm Hieäp ñònh, thì Myõ cuõng khoâng coù cô sôû phaùp lyù quoác teá ñeå laøm vieäc ñoù.
Haø Noäi ñaõ kheùo leùo trong vaán ñeà ruùt caùc löïc löôïng “thoâng thöôøng” khoûi mieàn Nam,
ñieàu naøy boå sung theâm moät thaéng lôïi lo lôùn cuûa Ñaûng Lao ñoäng Vieät Nam.
Thaùng 3-1973, Myõ ruùt nhöõng löïc löôïng quaân söï cuoái cuøng khoûi Vieät Nam vaø
Haø Noäi hoaøn taát vieäc phoùng thích tuø binh Myõ. Hieäp ñònh Paris coù yù nghóa tích
cöïc vaø coù lôïi cho hoøa bình ôû Vieät Nam. Do cheá ñoä Saøi Goøn töø choái toå chöùc baàu
cöû ra moät chính phuû môùi vaø tieáp tuïc hoaït ñoäng chieán söï phía Nam vó tuyeán 17,
taïi phieân hoïp toaøn theå thöù 21 cuûa Uyû ban Trung öông Ñaûng Lao ñoäng Vieät Nam
thaùng 7-1973 ñaõ ruùt ra keát luaän raèng söï taùi thoáng nhaát hoøa bình laø khoâng theå
thöïc hieän trong hoaøn caûnh hieän nay. Do vaäy, Uyû ban trung öông Ñaûng ñaõ chæ thò
noái laïi caùc hoaït ñoäng chính trò vaø quaân söï ôû mieàn Nam, tin raèng Myõ seõ khoâng
coù phaûn öùng. Vaøo thôøi ñieåm ñoù chaéc chaén raèng nhaân daân vaø Quoác hoäi Myõ seõ
khoâng tha thöù cho moät söï can thieäp môùi vaø Nhaø Traéng, bò teâ lieät bôûi vuï
Watergate, coù theå khoâng lieàu lónh vôùi vieäc coù tuø binh chieán tranh môùi, Boä Chính
trò ñaõ ra leänh tieán haønh moät coá gaéng mang tính toång löïc ñeå giaûi phoùng mieàn
Nam(35). Theo moät soá tính toaùn, caàn phaûi maát hai naêm môùi coù theå thöïc hieän ñöôïc
bôûi vì caùc löïc löôïng caùch maïnh seõ phaûi haønh ñoäng moät caùch thaän troïng. Moät lyù
do khieán Boä Chính trò thaáy caàn phaûi haønh ñoäng laø sau khi kyù keát hieäp ñònh Paris,
Lieân Xoâ ñaõ chaám döùt vieän trôï vaø Trung Quoác ñaõ caét giaûm caên baûn vieän trôï cho
Vieät Nam Daân chuû Coäng hoaø(36). Vaäy laø Maùtxcôva vaø Baéc Kinh ñaõ hy sinh nhöõng
nhu caàu tröïc tieáp cuûa caùch maïng Vieät Nam cho moái quan heä vôùi Myõ.
Tuy nhieân, khi dieãn ra thì thaønh coâng ñeán moät caùch mau leï. Ñöôïc tieáp tuïc
tieáp teá vuõ khí, ñaïn döôïc, xe boïc theùp vaø caùc khí taøi khaùc thu ñöôïc töø nhöõng löïc
löôïng mieàn Nam Vieät Nam ñaõ thaùo chaïy do maát heát yù chí chieán ñaáu, caùc ñôn vò
Baéc Vieät ñaõ traøn qua khu vöïc Baéc vaø Trung mieàn Nam Vieät Nam trong voøng 3
thaùng. Lôïi duïng khí theá taán coâng vaø nhöõng sai laàm chieán löôïc cuûa cheá ñoä Saøi
Goøn - trong ñoù coù vieäc voäi vaõ ruùt caùc löïc löôïng Nguî quaân, Nguî quyeàn khoûi
Taây Nguyeân - Haø Noäi ñaõ taán coâng Saøi Goøn vaø phaàn coøn laïi cuûa mieàn Nam vaøo
trung tuaàn thaùng 4-1975. Ñoái maët vôùi nguy cô thaát baïi, Toång thoáng Coäng hoaø
mieàn Nam Vieät Nam Nguyeãn Vaên Thieäu ñaõ töø chöùc vaø di taûn khoûi ñaát nöôùc. Ngaøy
30-4-1975, Saøi Goøn ñöôïc giaûi phoùng(37).
Thaéng lôïi treân cuûa caùc löïc löôïng caùch maïng coù theå döï ñoaùn ñöôïc sau khi kyù
Hieäp ñònh Paris. Caùc löïc löôïng naøy ñaõ naém theá chuû ñoäng trong haàu heát cuoäc
chieán vaø chæ coù hieäu quaû cuûa hoûa löïc Myõ môùi coù theå ngaên caûn ñöôïc hoï. Tuy
nhieân, ñaùng chuù yù laø söï suïp ñoå nhanh choùng cuûa cheá ñoä Saøi Goøn. Khi Hieäp ñònh
Paris ñöôïc kyù keát, mieàn Baéc Vieät Nam ñang trong tình traïng kieät queä veà kinh teá
393
vaø quaân söï, coøn caùc löïc löôïng caùch maïng ôû mieàn Nam ñang traûi qua söï thieáu
thoán löông thöïc vaø ñaïn döôïc traàm troïng trong soá nhöõng khoù khaên khaùc. Moät
nhaân toá giaûi thích cho söï chuyeån höôùng nhanh choùng laø vieäc ngöøng neùm bom.
Hoøa bình ôû mieàn Baéc cho pheùp Haø Noäi ñaåy maïnh phaùt trieån kinh teá vaø löïc löôïng
vuõ trang ñöôïc nghæ ngôi, cuûng coá vaø taêng cöôøng. Hôn nöõa, vieäc Saøi Goøn roõ raøng
mieãn cöôõng toân troïng Hieäp ñònh Paris vaø chaáp nhaän chieán tranh ñaõ xoa dòu
nhöõng ngöôøi theo chuû nghóa töï do vaø oân hoøa choáng ñoái, cuõng nhö caùc tín ñoà
Phaät giaùo vaø Thieân chuùa giaùo, do ñoù ñaõ laøm suy giaûm söï uûng hoä ñoái vôùi cheá
ñoä(38). Vieäc suy giaûm nhanh choùng söï uûng hoä roäng raõi vaøo cuoái naêm 1974 vaø ñaàu
naêm 1975 khieán chính quyeàn Vieät Nam Coäng hoaø chæ coøn ít taøi saûn ñeå ñoái phoù
vôùi caùc löïc löôïng caùch maïng.
Gioáng nhö tröôøng hôïp cuoäc khaùng chieán choáng Phaùp, keát cuïc cuûa cuoäc khaùng
chieán choáng Myõ vaø ñoàng minh ñöôïc quyeát ñònh khoâng phaûi ôû treân chieán tröôøng
maø taïi baøn ñaøm phaùn. ÔÛ ñoù, caùc ñieàu kieän ñöôïc hình thaønh vaø saân khaáu ñöôïc
thieát laäp cho söï keát thuùc cuoäc chieán. Hieäp ñònh Paris ñaõ thay ñoåi caùn caân löïc
löôïng ôû mieàn Nam khi noù thuùc ñaåy vieäc Myõ ruùt quaân hoaøn toaøn trong khi cho
pheùp quaân ñoäi Vieät Nam Daân chuû Coäng hoaø ñöôïc ôû nguyeân vò trí taïi mieàn Nam.
Do vaäy, söï suïp ñoå cuûa Saøi Goøn dieãn ra trong boái caûnh thuaän lôïi do Hieäp ñònh
Paris taïo ra.
Trong caû hai cuoäc khaùng chieán, Ban laõnh ñaïo Ñaûng Lao ñoäng Vieät Nam hy
voïng söû duïng hoaït ñoäng quaân söï nhö moät phöông thöùc ñaáu tranh chuû yeáu ñeå
ñaùnh baïi keû thuø. Tuy nhieân, caùc löïc löôïng Phaùp vaø sau naøy laø Myõ ñaõ chöùng toû
maïnh hôn ngöôøi ta töôûng. Khoâng theå voâ hieäu hoùa nhöõng noã löïc cuûa caùc löïc
löôïng naøy baèng caùc bieän phaùp quaân söï, caùc nhaø laõnh ñaïo Ñaûng Lao ñoäng Vieät
Nam ñaõ chuyeån höôùng sang ngoaïi giao ñeå taän duïng nhöõng thaønh quaû cuûa hai
cuoäc chieán vaø ñaït nhöõng muïc tieâu cuûa caùch maïng. Noäi dung cuûa caùc Hieäp ñònh
Giônevô vaø Paris phaûn aùnh söï baát löïc cuûa caùc cuoäc ñaáu tranh quaân söï vaø chính
trò trong vieäc ñuoåi Phaùp vaø Myõ cuùt khoûi Vieät Nam, nhöng ñaõ taïo ñieàu kieän ñeå
Ñaûng Lao ñoäng Vieät Nam xaây döïng döïa treân thaønh quaû cuûa caùc cuoäc ñaáu tranh
naøy. Thaéng lôïi cuûa caùch maïng naêm 1975 coù ñöôïc phaàn lôùn nhôø vaøo nhöõng
thaéng lôïi ngoaïi giao ôû Giônevô vaø Paris hôn baát kyø yeáu toá naøo khaùc. Ngoaïi
giao do vaäy ñaõ chöùng toû laø yeáu toá chuû choát trong phong traøo khaùng chieán choáng
Phaùp vaø choáng Myõ, ñoàng thôøi laø nhaân toá quyeát ñònh ñeán thaéng lôïi cuûa caùch
maïng Vieät Nam.
CHUÙ THÍCH
1. Thuaät ngöõ “Caùch maïng” ñeà caäp ñeán quyeát taâm do Ñaûng Lao ñoäng Vieät Nam laõnh ñaïo vaø theo saùng
kieán cuûa toå chöùc tieàn thaân laø Ñaûng Coäng saûn Ñoâng Döông trong Chieán tranh theá giôùi thöù II. Quyeát
taâm naøy nhaèm 3 muïc tieâu: giaûi phoùng Vieät Nam khoûi nanh vuoát cuûa phaùt xít Nhaät, thöïc daân Phaùp vaø
sau ñoù laø boïn phaûn ñoäng ngöôøi Vieät vaø boïn ñeá quoác Myõ; thöïc hieän taùi thoáng nhaát ñaát nöôùc töø 3 vuøng
laõnh thoå (Baéc Boä, An Nam vaø Nam Boä) döôùi söï cai trò cuûa Phaùp vaø hai chính theå sau naêm 1954; cuoái
cuøng laø thieát laäp chuû nghóa xaõ hoäi. Caùc muïc tieâu caáp baùch nhaát, giaûi phoùng daân toäc vaø thoáng nhaát
ñaát nöôùc, ñöôïc cô baûn hoaøn thaønh gaàn nhö ñoàng thôøi vaøo thaùng 4-1975 vôùi söï suïp ñoå cuûa chính
quyeàn Saøi Goøn; vieäc tieán leân chuû nghóa xaõ hoäi vaãn ñang tieáp tuïc.
2. David G. Marr, “Chieán tranh theá giôùi thöù II vaø Caùch maïng Ñoâng Döông” trong Alfred W.McCoy (bieân
taäp), Ñoâng Nam AÙ döôùi söï chieám ñoùng cuûa Nhaät Baûn (New Haven: Chuyeân ñeà nghieân cöùu Ñoâng Nam
394
AÙ soá 22, 1980, Ñaïi hoïc Yale), trang 126-158; vaø Philippe Devillers, Lòch söû Vieät Nam giai ñoaïn 1940-
1952 (Paris: do Seuil xuaát baûn, 1952), tr. 81. Ñeå coù moät söï mieâu taû toaøn dieän caùc söï kieän trong naêm
1945, xem David.G.Marr, Vieät Nam naêm 1945: Söï tìm kieám söùc maïnh (Berkely: Ñaïi hoïc California
Press, 1955).
3. Boä Quoác phoøng - Vieän Lòch söû quaân söï Vieät Nam, Lòch söû ngheä thuaät chieán dòch Vieät Nam, 1945-1975.
Nxb Quaân ñoäi nhaân daân, Haø Noäi 1995, tr. 14-253.
4. Phaàn phoûng vaán naøy ñöôïc ñaêng laïi trong Tuyeån taäp Hoà Chí Minh. Nxb Ngoaïi vaên, Haø Noäi 1976, tr.154.
5. Veà phaàn môû ñaàu caùc cuoäc ñaøm phaùn Giônevô, xem Robert F.Randle, Giônevô 1954: Giaûi phaùp cuûa cuoäc
chieán tranh Ñoâng Döông (Princeton: Nhaø xuaát baûn ñaïi hoïc Princeton, 1969), tr. 3-156.
6. Baøi töôøng thuaät roõ nhaát traän ñaùnh laø cuûa Bernard B. Fall, Ñòa nguïc ôû moät nôi raát nhoû: Vaây haõm Ñieän
Bieân Phuû (New York: Nhaø xuaát baûn Da Capo, 1966). Moät trong nhöõng aán phaåm môùi nhaát cuûa Martin
Windrow, Thung luõng cuoái cuøng: Ñieän Bieân Phuû vaø söï thaát baïi cuûa Phaùp ôû Vieät Nam (Luaân Ñoân:
Weidenfeld vaø Niconsol, 2003).
7. Hoäi nghò Giônevô chính thöùc khai maïc vaøo thaùng 4-1954 ñeå thaûo luaän tình hình haäu chieán treân baùn
ñaûo Trieàu Tieân. Hoäi nghò keát thuùc caùc cuoäc thaûo luaän veà chuû ñeà naøy vaøo ngaøy 8/5 vaø chuyeån sang
ñeà taøi Ñoâng Döông.
8. Quoác hoäi Phaùp pheâ chuaån Hieäp ñònh Giônevô vaøo ngaøy 23-7-1954 vôùi 462 phieáu thuaän, 13 phieáu choáng
vaø 134 phieáu traéng (Arthur J. Dommen, Kinh nghieäm cuûa ngöôøi Phaùp vaø ngöôøi Myõ ôû Ñoâng Döông: Chuû
nghóa daân toäc vaø chuû nghóa coäng saûn ôû Campuchia, Laøo vaø Vieät Nam (Bloomington: Nhaø xuaát baûn Ñaïi
hoïc AÁn Ñoä, 2001, tr. 251).
9. Vaên baûn cuûa Hieäp ñònh naøy ñöôïc Uyû ban ñoái ngoaïi cuûa Thöôïng vieän Myõ taùi baûn, Thoâng tin cô baûn
lieân quan ñeán Ñoâng Nam AÙ vaø Vieät Nam, phieân hoïp thöù nhaát, Quoác hoäi thöù 90 (Washington, DC.:
Vaên phoøng in aán chính phuû Myõ, 1967, tr. 50-62).
10. Vaên baûn cuûa Tuyeân boá cuoái cuøng ñöôïc Boä Ngoaïi giao Myõ taùi xuaát baûn, Baûn tin cuûa Boä Ngoaïi giao,
taäp XXXI, soá 788 (Washington, DC.: Vaên phoøng in aán chính phuû Myõ, 1967), tr. 164.
11. Xem Marilyn B. Young, Caùc cuoäc chieán tranh ôû Vieät Nam, 1945-1954 (New York: Harper Collins,
1991) trang 38-39; Gary R. Hess, Vieät Nam vaø Myõ: Nguoàn goác vaø di saûn cuûa chieán tranh (New York:
Nhaø xuaát baûn Twayne, 1998), trang 48; vaø George C. Herring, Cuoäc chieán tranh daøi nhaát cuûa Myõ: Myõ
vaø Vieät Nam, 1950-1975 (New York: John Wiley & Sons, 1979), tr. 39-40.
12. Leâ Kinh Lòch (bieân taäp), Cuoäc chieán 30 naêm, 1945-1975, taäp I: 1945-1954. Nxb Theá giôùi, Haø Noäi
2000, tr. 368. Cuõng coù theå xem Ban chæ ñaïo Toång keát chieán tranh-Tröïc thuoäc Boä Chính trò, Toång keát
cuoäc khaùng chieán choáng thöïc daân Phaùp: Thaéng lôïi vaø baøi hoïc. Nxb Chính trò Quoác gia, Haø Noäi 1996,
tr. 216-217.
13. Veà laäp tröôøng cuûa Trung Quoác taïi Giônevô, xem Francois Joyaux, La Chine et le reøgleâmnt du pre-
mier conflit d’Indochine - Geneøve 1954 (Pari: Nhaø xuaát baûn Sorbonne, 1979) vaø Qiang Zhai, Trung
Quoác vaø caùc cuoäc chieán tranh Vieät Nam, 1950-1975 (Chapel Hill: Ñaïi hoïc Baéc Carolina Press, 2000),
trang 49-63.
14. Leâ Kinh Lòch (bieân taäp), Cuoäc chieán 30 naêm, tr. 368.
15. Söï thaät veà quan heä Vieät Nam - Trung Quoác trong 30 naêm qua. Nxb Söï thaät, Haø Noäi 1979, tr. 32.
16. Jules Roy, La Bataille de Dien Bien Phu, Paris: Reneù Julliard, 1963), 568 vaø Phillipe Devillers vaø Jean
Lacouture, Keát thuùc moät cuoäc chieán (New York: Nhaø xuaát baûn Praeger, 1969), tr. 149.
17. Moät caùn boä sau ñoù bình luaän “Chuùng toâi hieän ra chieán thaéng töø cuoäc chieán tranh” vôùi ngöôøi Phaùp,
“nhöng caùc löïc löôïng cuûa Phaùp khoâng hoaøn toaøn bò tieâu dieät. Ñoù laø lyù do taïi sao chuùng toâi kyù Hieäp
ñònh Giônevô (trích trong taùc phaåm cuûa J.J. Zasloff, Ñoäng cô chính trò cuûa nhöõng ngöôøi coäng saûn
Vieät Nam: Nhöõng ngöôøi taäp hôïp trong maët traän Vieät Minh (Santa Monica, Calif.: Taäp ñoaøn RAND,
1968, tr. 53).
18. Böùc thö naøy ñöôïc ñaêng laïi trong taùc phaåm Ñieän Bieân Phuû cuûa Ñaïi töôùng Voõ Nguyeân Giaùp. Nxb Theá
giôùi, Haø Noäi 2000, tr. 8. Trong moät cuoäc phoûng vaán gaàn ñaây, baûn thaân Ñaïi töôùng Voõ Nguyeân Giaùp
ñaõ thöøa nhaän raèng chieán thaéng Ñieän Bieân Phuû chæ coù yù nghóa quan troïng ôû möùc “goùp phaàn vaøo thaønh
coâng cuûa Hoäi nghò Giônevô, trong ñoù thöøa nhaän Vieät nam laø moät nöôùc ñoäc laäp, thoáng nhaát vaø giaûi
phoùng hoaøn toaøn mieàn Baéc Vieät Nam vaø Thuû ñoâ Haø Noäi” (Cô quan tin töùc Vieät Nam, 5-5-2004).
19. Trích trong cuoán Lòch söû Ñaûng Coäng saûn Vieät Nam, taäp II: 1954-1975 do Vieän nghieân cöùu Chuû nghóa
Maùc-Leânin vaø Tö töôûng Hoà Chí Minh bieân soaïn. Nxb Chính trò Quoác gia, Haø Noäi 1995, tr. 27.
20. “Lôøi keâu goïi sau khi Hoäi nghò Giônevô thaønh coâng, ngaøy 22-7-1954”, trong Vaên kieän Ñaûng Coäng saûn
395
Vieät Nam-Toaøn taäp, taäp 15: 1954. Nxb Chính trò Quoác gia, Haø Noäi 2001 [sau ñaây goïi laø VKÑ 1954],
tr. 229.
21. “Lôøi keâu goïi cuûa Ban chaáp haønh Trung öông Ñaûng Lao ñoäng Vieät Nam, ngaøy 25-7-1954”, VKÑ 1954,
trang 234. Thuû töôùng Phaïm Vaên Ñoàng sau ñoù boå sung: “Vôùi vieäc can thieäp vaøo Ñoâng Döông, ñeá quoác
Myõ ñaõ theo ñuoåi muïc tieâu haát caúng Phaùp khoûi Ñoâng Döông vaø bieán Ñoâng Döông thaønh thuoäc ñòa cuûa
Myõ” (trích trong cuoán Söï can thieäp cuûa ñeá quoác Myõ ôû Vieät Nam. Nxb Ngoaïi vaên, Haø Noäi 1955, tr. 21).
22. Lôøi keâu goïi cuûa Ban chaáp haønh Trung öông Ñaûng Lao ñoäng Vieät Nam, ngaøy 25-7-1954”, VKÑ 1954,
trang 236.
23. Leâ Maäu Haõn, Ñaûng Coäng saûn Vieät Nam: Caùc Ñaïi hoäi vaø Hoäi nghò Trung öông. Nxb Chính trò Quoác gia,
Haø Noäi 1995, tr. 80-81; Robert K. Brigham, Ngoaïi giao du kích: Quan heä ñoái ngoaïi cuûa NLF vaø cuoäc
chieán tranh Vieät Nam (Ithaca: Nhaø xuaát baûn ñaïi hoïc Cornel, 1999), trang 9-10, Leâ Duaån, Veà Chieán
tranh nhaân daân Vieät Nam. Nxb Chính trò Quoác gia, Haø Noäi 1993, tr. 413-414.
24. William J. Duiker, Con ñöôøng ñeán söùc maïnh cuûa coäng saûn ôû Vieät Nam. Nxb Westview, Boulder 1996,
tr. 269.
25. Ñaûng Lao ñoäng Vieät Nam ñaõ chính thöùc hoaù cam keát thöïc hieän caùc muïc tieâu cuûa caùch maïng taïi Ñaïi
hoäi Ñaûng toaøn quoác laàn thöù ba (naêm 1960). Xem Vaên kieän Ñaïi hoäi, taäp I. Nxb Söï thaät, Haø Noäi 1960,
tr. 174.
26. “Baùo caùo cuûa Chính phuû do Thuû töôùng Phaïm Vaên Ñoàng ñeä trình, thaùng 4-1965” trong Choáng laïi cuoäc
xaâm löôïc cuûa Myõ: Vaên kieän chính cuûa Quoác hoäi nöôùc Vieät Nam Daân chuû Coäng hoaø, kyø hoïp thöù 2-Quoác
hoäi khoaù 3, thaùng 4-1965. Nxb Ngoaïi vaên, Haø noäi 1966, tr. 15.
28. Stei Tonnesson, “Theo daáu caùc quaân baøi Ñoâminoâ ña höôùng” trong Odd Arne Westad vaø caùc taøi lieäu
khaùc (eds.), 77 cuoäc ñaøm phaùn giöõa caùc nhaø laõnh ñaïo Trung Quoác vaø nöôùc ngoaøi veà caùc cuoäc chieán
tranh ôû Ñoâng Döông, 1964-1977 (Washington, D.C.: Taøi lieäu laøm vieäc döï aùn Lòch söû quoác teá Chíeân
tranh Laïnh soá 22, 1980, tr. 33-34.
29. Trích trong saùch ñaõ daãn, tr. 35.
30. Töø baûn sao cuoäc hoäi ñaøm ngaøy 13-4-1996 giöõa Chu AÂn Lai, Ñaëng Tieåu Bình, Kang Sheng, Leâ Duaån
vaø Nguyeãn Duy Trinh ñöôïc sao ñaêng laïi trong Westad vaø caùc taøi lieäu khaùc (eds.), 77 cuoäc ñaøm phaùn,
ñaõ daãn, tr. 65.
31. Veà lòch söû cuûa tieán trình naøy xem Löu Vaên Lôïi vaø Nguyeãn Anh Vuõ, Caùc cuoäc thöông löôïng Leâ Ñöùc
Thoï - Kissingger taïi Paris. Nxb Coâng an nhaân daân, Haø Noäi 1996; Nguyeãn Thanh Leâ, Cuoäc ñaøm
phaùn Paris veà Vieät Nam. Nxb Chính trò Quoác gia, Haø Noäi 1998; vaø Pierre Asselin, Moät neàn hoaø
bình cay ñaéng: Washington, Haø Noäi, vaø söï ra ñôøi Hieäp ñònh Paris (Chapel Hill: Ñaïi hoïc Baéc
Carolina Press, 2002).
32. “Giai ñoaïn môùi cuûa caùch maïng laø nhieäm vuï cuûa coâng ñoaøn” trong Vaên kieän veà coâng taùc vaän ñoäng
coâng nhaân cuûa Ñaûng Coäng saûn Vieät Nam, Taäp III (Haø Noäi: Nhaø xuaát baûn Lao ñoäng, 1982), trang 316.
33. Ñaûng Lao ñoäng Vieät Nam, Lôøi keâu goïi cuûa Ban chaáp haønh Trung öông Ñaûng Lao ñoäng Vieät Nam vaø
Chính phuû. Nxb Söï thaät, Haø Noäi 1973, tr. 10, 12, 14; Nhaân daân, 28-1-1973; Boä Ngoaïi giao nöôùc Vieät
Nam Daân chuû Coäng hoaø, Hieäp ñònh veà chaám döùt chieán tranh laäp laïi hoaø bình ôû Vieät Nam (Haø Noäi: Vuï
thoâng tin baùo chí), tr. 5.
34. Vaên baûn Hieäp ñònh Paris ñöôïc ñaêng laïi trong cuoán Hoaø bình cay ñaéng... cuûa Asselin, tr. 203-214.
35. Ban Chaáp haønh Trung öông Ñaûng, Nghò quyeát Hoäi nghò laàn thöù 21 Ban Chaáp haønh Trung öông Ñaûng,
Söu taäp caùc vaên kieän cuûa Baûo taøng Quaân ñoäi Haø Noäi, Haø Noäi, Vieät Nam.
36. Daniel S.Papp, Nhìn töø Maùtxcôva, Baéc Kinh, Oasinhtôn (Jefferson, N.C.: McFarland & Company, 1981),
tr. 189; Qiang Zhai, Trung Quoác vaø caùc cuoäc chieán tranh ôû Vieät Nam, ñaõ daãn, tr. 136.
37. Veà vieäc quaân ñoäi Baéc Vieät Nam laäp keá hoaïch giaûi phoùng mieàn Nam, xem cuoán Lòch söû ngheä thuaät
chieán dòch Vieät Nam trong 30 naêm choáng Phaùp, choáng Myõ, 1954-1975 do Vieân Lòch söû quaân söï (Boä
Quoác phoøng) bieân soaïn. Nxb Quaân ñoäi nhaân daân, Haø Noäi 1995, tr. 467-540.
38. Chen Min, “Huyeàn thoaïi vaø söï thaät veà caùc tam giaùc: Moät nghieân cöùu veà vieäc Myõ ruùt khoûi Vieät Nam”
trong Taøi lieäu sô löôïc veà chaâu AÙ, taäp 18, soá 6 (1990), tr. 529.
396
BAØI HOÏC VEÀ VAÁN ÑEÀ DÖÏA VAØO DAÂN,
NHAØ NÖÔÙC VAØ NHAÂN DAÂN CUØNG LAØM
TRONG XAÂY DÖÏNG VAØ PHAÙT TRIEÅN
GIAÙO DUÏC ÔÛ VIEÄT NAM
THÔØI KYØ KHAÙNG CHIEÁN CHOÁNG PHAÙP
(9-1945 ÑEÁN 7-1954)
Ñoã Thò Nguyeät Quang*
Caùch maïng thaùng Taùm coâng ñaõ môû ra moät kyû nguyeân môùi cho daân toäc Vieät
Nam: Kyû nguyeân ñoäc laäp vaø chuû nghóa xaõ hoäi. Rieâng veà maët giaùo duïc, Caùch maïng
thaùng Taùm laø coät moác môû ñaàu coâng cuoäc xaây döïng vaø phaùt trieån neàn giaùo duïc
daân toäc vaø nhaân daân cuûa nöôùc Vieät Nam môùi. Noù ñaùnh daáu moät thôøi ñaïi môùi:
thôøi ñaïi truyeàn thoáng hieáu hoïc cuûa daân toäc Vieät Nam ñöôïc phaùt huy röïc rôõ nhaát.
Döôùi söï laõnh ñaïo cuûa Ñaûng, Nhaø nöôùc vaø Chuû tòch Hoà Chí Minh ñaõ khoâng
ngöøng chaêm lo xaây döïng moät neàn giaùo duïc Vieät Nam kieåu môùi theo tö töôûng
Hoà Chí Minh vaø ñaõ thu ñöôïc nhöõng thaønh töïu to lôùn. Coù theå noùi, nhöõng thaønh
töïu cuûa neàn giaùo duïc Vieät Nam trong nhöõng naêm môû ñaàu cuûa Nhaø nöôùc Vieät
Nam Daân chuû Coäng hoøa (9-1945 ñeán 7-1954) ñaõ töï khaúng ñònh “thöïc söï trôû
thaønh boâng hoa ngaùt höông cuûa cheá ñoä ta”, xöùng ñaùng vôùi nieàm tin, hy voïng
cuûa toaøn daân, vôùi söï khaâm phuïc, ngöôõng moä cuûa baïn beø quoác teá. Ngaøy nay,
daân toäc ta ñang cuøng nhaân loaïi böôùc vaøo theá kyû XXI, trong boái caûnh ñoù, giaùo
duïc ngaøy caøng coù vò trí, vai troø ñaëc bieät quan troïng, laø nhaân toá quyeát ñònh
töông lai cuûa daân toäc. Chính vì vaäy, khaúng ñònh laïi nhöõng tö töôûng vaø söï chaêm
lo cuûa Ñaûng, Chính phuû vaø Chuû tòch Hoà Chí Minh vaø nhöõng baøi hoïc quyù baùu
veà xaây döïng moät neàn giaùo duïc ñaäm ñaø baûn saéc daân toäc laø moät vieäc heát söùc
caàn thieát.
Trong baøi vieát naøy, chuùng toâi chæ muoán ñi saâu nghieân cöùu vaø ñaùnh giaù veà moät
trong nhöõng baøi hoïc, kinh nghieäm quyù baùu, thaønh coâng nhaát maø Ñaûng, Nhaø nöôùc
ta vaø Chuû tòch Hoà Chí Minh ñaõ thöïc thi trong quaù trình xaây döïng vaø phaùt trieån
neàn giaùo duïc cuûa nöôùc Vieät Nam môùi: Baøi hoïc veà vaán ñeà döïa vaøo daân, Nhaø nöôùc
vaø nhaân daân cuøng laøm trong xaây döïng vaø phaùt trieån giaùo duïc ôû Vieät Nam thôøi kyø
khaùng chieán choáng Phaùp (9-1945 ñeán 7-1954).
397
I. VAI TROØ VAØ NHÖÕNG QUAN ÑIEÅM CÔ BAÛN CUÛA CHUÛ TÒCH HOÀ CHÍ MINH VAØ
NHAØ NÖÔÙC TA VEÀ MOÄT NEÀN GIAÙO DUÏC VIEÄT NAM MÔÙI
Ngay vöøa môùi ra ñôøi, Nhaø nöôùc Vieät Nam Daân chuû Coäng hoøa ñaõ phaûi ñöùng
tröôùc nhöõng thaùch thöùc nghieâm troïng: thuø trong, giaëc ngoaøi, khoù khaên choàng
chaát, giaëc ñoùi, giaëc doát, giaëc ngoaïi xaâm cuøng moät luùc tröïc tieáp ñe doïa söï toàn
vong cuûa chính quyeàn caùch maïng. Naïn doát vôùi hôn 95% soá daân bò muø chöõ vaø
nhöõng haäu quaû khaùc do chính saùch ngu daân cuûa thöïc daân Phaùp ñeå laïi ñang trôû
thaønh nhöõng keû ñoàng loõa cuûa thöïc daân Phaùp luùc baáy giôø. Tuy baän giaûi quyeát
nhieàu vaán ñeà noäi trò vaø ngoaïi giao, quaân söï vaø kinh teá voâ cuøng phöùc taïp, Ñaûng
vaø Chính phuû ñaõ chuù troïng ngay ñeán vieäc xaây döïng vaø kieán thieát ñaát nöôùc moät
caùch toaøn dieän, trong ñoù coù lónh vöïc vaên hoùa-giaùo duïc. Trong boái caûnh ñoù, nhaèm
nhaân leân söùc maïnh noäi löïc ñeå baûo veä vaø xaây döïng cheá ñoä môùi, Ñaûng vaø Chuû
tòch Hoà Chí Minh ñaõ kòp thôøi ñeà ra nhöõng chuû tröông, chính saùch vaø bieän phaùp
cuï theå nhaèm ñaùp öùng yeâu caàu böùc thieát cuûa caùch maïng vaø cuûa söï nghieäp vöøa
khaùng chieán, vöøa kieán quoác vöøa ra söùc choáng naïn muø chöõ, vöøa môû caùc tröôøng
ñaøo taïo nhaân taøi, naâng cao daân trí, ñoù laø chính saùch lôùn cuûa Ñaûng Coäng saûn Vieät
Nam vaø laø tö töôûng lôùn cuûa Chuû tòch Hoà Chí Minh.
Thaáy roõ tính caáp thieát phaûi xoùa naïn muø chöõ vaø naâng cao daân trí, ngay sau
khi thaønh laäp nöôùc, Chính phuû Vieät Nam Daân chuû Coäng hoøa ñaõ quyeát ñònh
phöông höôùng cô baûn cuûa chính saùch giaùo duïc laø: “Trong thôøi haïn ngaén seõ cöû
haønh leänh baét buoäc hoïc chöõ Quoác ngöõ ñeå choáng naïn muø chöõ ñeán trieät ñeå. Vaán
ñeà voâ cuøng quan troïng aáy, chuùng ta chaúng chôø ñeán luùc söï sinh hoaït trôû neân bình
thöôøng môùi giaûi quyeát. Ngay trong hoaøn caûnh eo heïp, chuùng ta quaû quyeát tieán
haønh”(1). Trong phieân hoïp ñaàu tieân cuûa Hoäi ñoàng Chính phuû saùng ngaøy 3-9-1945,
Chuû tòch Hoà Chí Minh ñaõ neâu saùu nhieäm vuï caáp baùch cuûa nöôùc Vieät Nam Daân
chuû Coäng hoøa phaûi laøm, trong ñoù nhieäm vuï “dieät giaëc doát” ñöùng haøng thöù hai.
Ngöôøi chæ roõ: “Moät daân toäc doát laø moät daân toäc yeáu”(2), söï doát naùt laø moät loaïi giaëc
noäi xaâm. Söï doát naùt laø meï ñeû cuûa moïi thoùi hö taät xaáu, phaûn laïi vaên hoùa.
Ngöôøi khaúng ñònh: “Muoán giöõ vöõng ñoäc laäp, muoán laøm cho nöôùc maïnh daân
giaàu moïi ngöôøi Vieät Nam phaûi hieåu bieát quyeàn lôïi cuûa mình, boån phaän cuûa mình,
phaûi coù kieán thöùc môùi coù theå tham gia vaøo coâng vieäc xaây döïng nöôùc nhaø. Vaø
tröôùc heát phaûi bieát ñoïc bieát vieát chöõ Quoác ngöõ...”. Vì vaäy, Ngöôøi ñeà nghò môû ngay
moät chieán dòch dieät doát vaø Ngöôøi ñích thaân phaùt ñoäng chieán dòch “choáng naïn
muø chöõ”, coi ñoù laø böôùc ñoät phaù ñaàu tieân ñeå naâng cao daân trí, bieán khaåu hieäu:
“Toaøn daân hoïc taäp” thaønh hieän thöïc.
Ñeå ñaåy maïnh vieäc xoùa naïn muø chöõ, naâng cao daân trí, chæ gaàn moät tuaàn leã
sau ngaøy Tuyeân boá ñoäc laäp, Chuû tòch Hoà Chí Minh ñaõ kyù Saéc leänh thaønh laäp Nha
bình daân hoïc vuï. Cuõng ngay trong ngaøy 8-9-1945, Chính phuû ñaõ ban haønh 3 saéc
leänh quan troïng veà bình daân hoïc vuï:
1. Saéc leänh soá 17/SL thaønh laäp Nha bình daân hoïc vuï, quy ñònh roõ nhieäm vuï
cuûa Nha chuyeân lo vieäc hoïc cho nhaân daân, tröïc thuoäc Boä Giaùo duïc.
398
BAØI HOÏC VEÀ VAÁN ÑEÀ DÖÏA VAØO DAÂN, NHAØ NÖÔÙC VAØ NHAÂN DAÂN...
2. Saéc leänh soá 19/SL quy ñònh haïn trong 6 thaùng, laøng naøo, thò traán naøo cuõng
phaûi coù lôùp hoïc, ít nhaát laø ba möôi ngöôøi theo hoïc.
3. Saéc leänh soá 20/SL cöôõng baùch vieäc hoïc chöõ Quoác ngöõ khoâng maát tieàn, haïn
moät naêm taát caû moïi ngöôøi Vieät Nam töø 8 tuoåi trôû leân phaûi bieát ñoïc, bieát vieát chöõ
Quoác ngöõ(3).
Ba saéc leänh treân ñaõ boå sung cho nhau ñeå trôû thaønh ñaïo luaät ñaàu tieân cuûa neàn
giaùo duïc Vieät Nam Daân chuû Coäng hoøa, coù taùc duïng laøm chuyeån bieán quan nieäm
vaø nhaän thöùc cuûa caùc caáp chính quyeàn vaø caùc taàng lôùp nhaân daân ñoái vôùi vaán ñeà
hoïc chöõ Quoác ngöõ.
Chuû tòch Hoà Chí Minh coøn vieát thö vaø lôøi keâu goïi hoïc sinh vaø ñoàng baøo ta ra
söùc hoïc taäp. Nhaán maïnh taàm quan troïng cuûa vieäc naâng cao daân trí, trong thö göûi
hoïc sinh nhaân ngaøy khai tröôøng ñaàu tieân ôû Vieät Nam, Chuû tòch Hoà Chí Minh vieát:
“Non soâng Vieät Nam coù trôû neân töôi ñeïp hay khoâng, daân toäc Vieät Nam coù böôùc tôùi
ñaøi vinh quang ñeå saùnh vai vôùi caùc cöôøng quoác naêm chaâu ñöôïc hay khoâng chính
laø nhôø moät phaàn lôùn ôû coâng hoïc taäp cuûa caùc em”.
Cuøng vôùi caùc saéc leänh veà bình daân hoïc vuï keå treân, ngaøy 4-10-1945, Chuû tòch
Hoà Chí Minh laïi ra “Lôøi keâu goïi choáng naïn thaát hoïc”. Trong lôøi keâu goïi naøy, Ngöôøi
chæ roõ tình traïng gaàn nhö hoaøn toaøn muø chöõ cuûa nhaân daân Vieät Nam laø moät trôû
löïc to lôùn ñoái vôùi söï tieán boä vaø giaøu maïnh cuûa ñaát nöôùc sau naøy. Vì theá, Ngöôøi
nhaán maïnh: “Moät trong nhöõng coâng vieäc phaûi thöïc hieän caáp toác trong luùc naøy laø
naâng cao daân trí”(4). Ngöôøi keâu goïi moïi ngöôøi haõy goùp söùc vaøo bình daân hoïc vuï
vaø xaây döïng neàn giaùo duïc môùi. Theo quan nieäm cuûa Ngöôøi thì xoùa naïn muø chöõ
laø coâng vieäc cuûa toaøn daân, cuûa toaøn xaõ hoäi. Ngöôøi chöa bieát chöõ coù nghóa vuï phaûi
hoïc taäp; ngöôøi bieát chöõ phaûi coù nghóa vuï daïy nhöõng ngöôøi chöa bieát chöõ, “vôï
chöa bieát thì choàng baûo, em chöa bieát thì anh baûo, cha meï khoâng bieát thì con
baûo..., phuï nöõ laïi caøng caàn phaûi hoïc”. Tieáp theo “Lôøi keâu goïi choáng naïn thaát hoïc”,
nhieàu vaên kieän, chæ thò cuûa Nhaø nöôùc khaùc ñaõ töøng böôùc cuï theå hoùa noäi dung vaø
hình thöùc cuûa neàn giaùo duïc daân toäc.
Song song vôùi vieäc toå chöùc bình daân hoïc vuï vaø ñaåy maïnh phong traøo xoùa
naïn muø chöõ, Nhaø nöôùc Vieät Nam Daân chuû Coäng hoøa cuõng ñaõ quan taâm ñeán vieäc
xaây döïng neàn giaùo duïc tieåu hoïc, trung hoïc vaø ñaïi hoïc. Trong khi chôø ñôïi moät
cuoäc caûi caùch caên baûn veà cô caáu toå chöùc, noäi dung vaø phöông phaùp giaùo duïc,
Ñaûng vaø Nhaø nöôùc ñaõ thöïc hieän ngay moät soá söûa ñoåi böôùc ñaàu nhaèm gaït boû
nhöõng gì quaù laïc haäu vaø phaûn ñoäng khoâng coøn lyù do toàn taïi trong neàn giaùo duïc
cuûa moät nöôùc ñoäc laäp vaø daân chuû. Moät neàn giaùo duïc Vieät Nam môùi, theo Chuû
tòch Hoà Chí Minh phaûi laø “moät neàn giaùo duïc cuûa moät nöôùc ñoäc laäp, moät neàn giaùo
duïc seõ ñaøo taïo caùc em neân nhöõng ngöôøi coâng daân höõu ích cho nöôùc Vieät Nam,
moät neàn giaùo duïc laøm phaùt trieån hoaøn toaøn naêng löïc coù saün cuûa caùc em”.
Ngoaøi vieäc saép xeáp laïi boä maùy hoïc chính caùc caáp vaø caùc tröôøng theo ñuùng
tinh thaàn môùi, Boä Quoác gia Giaùo duïc ñaõ xuùc tieán vieäc nghieân cöùu xaây döïng moät
döï aùn caûi caùch caàn thieát vaø taäp hôïp ñoäi nguõ thaày giaùo, xaây döïng caùc ñoaøn theå
399
chính trò trong tröôøng hoïc, nhaèm xoùa boû neàn giaùo duïc noâ leä, xaây döïng neàn giaùo
duïc daân chuû môùi. Moät Hoäi ñoàng coá vaán hoïc chính ñaõ ñöôïc thaønh laäp theo Saéc
leänh 14/SL ngaøy 10-10-1945. Hoäi ñoàng goàm 6 thaønh vieân do Boä tröôûng Vuõ Ñình
Hoøe laøm Chuû tòch, song vì tình hình chieán söï cuûa ñaát nöôùc chöa thuaän lôïi, neân
vaán ñeà caûi caùch giaùo duïc phaûi taïm gaùc laïi.
Ñaëc bieät, sau khi coù Chæ thò “Khaùng chieán kieán quoác” ngaøy 25-11-1945 trong
ñoù vaïch roõ nhieäm vuï cuûa giaùo duïc laø: “Môû ñaïi hoïc vaø trung hoïc, caûi caùch vieäc
hoïc theo tinh thaàn môùi, baøi tröø caùch hoïc nhoài soï”, Ñaûng vaø Chính phuû ñaõ coù
nhöõng chuû tröông caûi toå vaø xaây döïng cuï theå böôùc ñaàu caùc ngaønh tieåu hoïc vaø
trung hoïc. Ngaøy 9-7-1946, Chính phuû ban haønh Saéc leänh 119/SL thaønh laäp Boä
Quoác gia Giaùo duïc. Tieáp ñoù, ngaøy 10-8-1946, Chính phuû ban haønh hai saéc leänh:
Saéc leänh 146/SL vaø 147/SL, khaúng ñònh nhöõng nguyeân taéc caên baûn cuûa neàn giaùo
duïc môùi vaø muïc ñích toân chæ cuûa noù(5). Saéc leänh 146/SL ñaõ quy ñònh 3 nguyeân
taéc caên baûn cuûa neàn giaùo duïc môùi: ñaïi chuùng hoùa, daân toäc hoùa vaø khoa hoïc hoùa;
vaø theo toân chæ phuïng söï lyù töôûng quoác gia vaø daân chuû. Cuï theå nhö sau:
- Tính daân toäc, coù yù nghóa laø noäi dung giaùo duïc phaûi thaáu trieät giaùo duïc lòch
söû daân toäc, giaùo duïc tinh thaàn yeâu daân toäc, tin töôûng vaøo söùc maïnh cuûa daân toäc.
Ñoù laø cô sôû cuûa toaøn boä noäi dung giaùo duïc, thöïc teá daân toäc laø cô baûn cuûa neàn
giaùo duïc, nhaèm ñaøo taïo theá heä treû thaønh nhöõng ngöôøi phuïng söï daân toäc moät
caùch ñaéc löïc.
- Tính khoa hoïc, coù nghóa laø daïy cho hoïc sinh nhöõng tri thöùc vaø phöông phaùp
khoa hoïc tieán boä, choáng giaùo ñieàu, daïy vaø hoïc theo nguyeân taéc hoïc ñeå haønh,
giaùo duïc gaén lieàn vôùi cuoäc soáng cuûa nhaân daân. Laáy neàn giaùo duïc khoa hoïc laøm
coâng cuï ñeå giaûi phoùng veà maët tö töôûng.
- Tính ñaïi chuùng, coù nghóa laø neàn giaùo duïc coù nhieäm vuï mang tri thöùc tôùi
quaàn chuùng, töø choã muø chöõ ñeán bieát chöõ, phoå caäp moät trình ñoä hoïc vaán nhaát
ñònh töø thaáp ñeán cao, cuõng nhö ñem caùc tri thöùc khoa hoïc ñeán vôùi quaàn chuùng
roäng raõi, ñeå hoï aùp duïng nhöõng tri thöùc aáy vaøo cuoäc soáng, vaøo saûn xuaát. Nhö vaäy,
tính ñaïi chuùng cuûa neàn giaùo duïc cuõng ñoàng nghóa vôùi tính daân chuû, ñöôïc thöïc
hieän töøng böôùc.
Neàn giaùo duïc môùi theo quy ñònh cuûa caùc saéc leänh noùi treân goàm 3 baäc hoïc:
+ Baäc hoïc cô baûn goàm 4 naêm vaø baét ñaàu töø naêm 1950 seõ laø baäc hoïc cöôõng
baùch.
+ Baäc hoïc trung hoïc vaø chuyeân nghieäp.
+ Baäc hoïc ñaïi hoïc.
Saéc leänh 147/SL ñaõ aán ñònh theâm nhöõng ñieàu khoaûn phaùp cheá ñeå thöïc hieän
baäc hoïc cô baûn, khoâng phaûi traû tieàn, caùc moân hoïc daïy baèng tieáng Vieät ôû taát caû
caùc baäc hoïc töø tieåu hoïc ñeán ñaïi hoïc, trong taát caû caùc boä moân khoa hoïc: khoa
hoïc xaõ hoäi, khoa hoïc töï nhieân vaø kyõ thuaät.
400
Ñeå cuï theå hoùa noäi dung cuûa caùc saéc leänh treân, moät loaït chuû tröông, bieän
phaùp nhaèm khuyeán khích hoïc sinh ñi hoïc ôû caáp baäc tieåu hoïc, trung hoïc ñaõ ñöôïc
ban haønh vaø thöïc hieän nhö: baõi boû tieàn hoïc ôû taát caû caùc baäc hoïc, gia haïn tuoåi
cho hoïc sinh caùc lôùp, caáp hoïc boång vaø môû kyù tuùc xaù cho hoïc sinh caùc tröôøng
trung hoïc. Chính phuû cuõng ñaõ quy ñònh ra moät chöông trình giaùo duïc, toå chöùc
ngaïch thanh tra ñeå kieåm soaùt vaø laäp Hoäi ñoàng saùch giaùo khoa.
Ñaët trong thôøi ñieåm lòch söû luùc baáy giôø, ba nguyeân taéc hay ba tính chaát maø
Ñaûng vaø Nhaø nöôùc xaùc ñònh cho neàn giaùo duïc môùi ñaõ tröïc dieän choáng laïi tính
chaát phaûn daân toäc, phaûn khoa hoïc, phaûn ñaïi chuùng cuûa chính saùch ngu daân maø
thöïc daân Phaùp ñaõ aùp ñaët treân ñaát nöôùc ta.
Roõ raøng, Ñaûng, Chính phuû vaø Chuû tòch Hoà Chí Minh ñaõ coù taàm nhìn xa, sôùm
thaáy roõ vai troø to lôùn cuûa giaùo duïc trong söï nghieäp xaây döïng vaø baûo veä Toå quoác.
Toùm laïi, phaûi giaûi quyeát haøng loaït coâng vieäc caáp baùch veà noäi trò, ngoaïi giao,
kinh teá..., Chuû tòch Hoà Chí Minh luoân luoân chaêm lo xaây döïng neàn giaùo duïc Vieät
Nam treân ñöôøng ñaáu tranh chung cuûa daân toäc choáng thöïc daân vaø phong kieán.
Ngay nhöõng böùc thö, nhöõng chæ thò, nhöõng baøi noùi chuyeän, Baùc Hoà luoân vaïch
roõ ñöôøng loái phaùt trieån cho giaùo duïc, neâu cuï theå töø muïc ñích, baûn chaát, noäi
dung ñeán phöông chaâm, phöông phaùp cuûa neàn giaùo duïc daân toäc môùi. Chuû tòch
Hoà Chí Minh laø ngöôøi khai sinh ra neàn giaùo duïc Vieät Nam môùi. Cuøng vôùi Trung
öông Ñaûng vaø Chính phuû, Ngöôøi ñaõ sôùm ñeà ra nhöõng quan ñieåm ñuùng ñaén vaø
nhöõng chuû tröông bieän phaùp cuï theå, thieát thöïc nhaèm naâng cao daân trí, ñaøo taïo
trí thöùc, boài döôõng nhaân taøi. Ñoái vôùi Chuû tòch Hoà Chí Minh, vieäc naâng cao daân
trí, thöïc hieän quyeàn ñöôïc hoïc haønh cuûa moïi ngöôøi luoân luoân laø moät trong nhöõng
muïc tieâu raát quan troïng caàn ñaït tôùi trong cuoäc ñôøi hoaït ñoäng cuûa Ngöôøi. Trong
baøi traû lôøi caùc nhaø baùo, thaùng Gieâng naêm 1946, Chuû tòch Hoà Chí Minh ñaõ noùi:
“Toâi chæ coù moät ham muoán, ham muoán toät baäc laø laøm sao cho nöôùc ta ñöôïc hoaøn
toaøn ñoäc laäp, daân ta hoaøn toaøn töï do, ñoàng baøo ta ai ai cuõng coù côm aên aùo maëc,
ai cuõng ñöôïc hoïc haønh”.
Cuøng vôùi Trung öông Ñaûng vaø Chính phuû, Ngöôøi ñaõ raát thaønh coâng trong vieäc
trang bò nhöõng kieán thöùc giaùo duïc cô baûn nhaát cho ñaïi boä phaän daân chuùng, ñieàu
maø Leânin ñaõ chæ ra töø laâu. Chính nhöõng thaønh coâng ñoù ñaõ taïo ra nhöõng tieàn ñeà
cô baûn cho söï chuyeån höôùng vaø phaùt trieån cuûa ngaønh giaùo duïc töø sau cuoäc khaùng
chieán toaøn quoác buøng noå.
Xoùa naïn muø chöõ, naâng cao daân trí vaø laøm cho moïi ngöôøi ai cuõng ñöôïc hoïc
taäp, ñoù laø moät trong nhöõng muïc tieâu chieán ñaáu cuûa Chuû tòch Hoà Chí Minh vaø caùc
chieán só caùch maïng, cuõng laø nhieäm vuï caáp baùch cuûa Nhaø nöôùc Vieät Nam Daân
chuû Coäng hoøa ngay sau khi nöôùc ta môùi giaønh ñöôïc ñoäc laäp.
Töø ngaøy 19-12-1946, caû nöôùc ta böôùc vaøo cuoäc khaùng chieán laâu daøi choáng
thöïc daân Phaùp. Trong cuoäc khaùng chieán choáng thöïc daân Phaùp, giaùo duïc laïi caøng
coù vò trí quan troïng. Söï nghieäp khaùng chieán, kieán quoác ñoøi hoûi Ñaûng vaø Nhaø
nöôùc ta phaûi coù nhöõng chuû tröông, bieän phaùp nhaèm phaùt trieån vaø höôùng neàn giaùo
duïc cho phuø hôïp vôùi ñieàu kieän cuûa cuoäc khaùng chieán. Quan ñieåm cô baûn, xuyeân
401
suoát cuûa Ñaûng, Chính phuû vaø cuûa Chuû tòch Hoà Chí Minh trong quaù trình chæ ñaïo
vieäc caûi caùch giaùo duïc töø ngay sau ngaøy toaøn quoác khaùng chieán cho tôùi thaùng 7-
1954, taäp trung vaøo hai vaán ñeà lôùn sau ñaây: Muïc tieâu cuûa giaùo duïc: Phaûi ñaøo taïo
nhaân taøi phuïc vuï cho khaùng chieán, kieán quoác; ñaøo taïo nhöõng ngöôøi vöøa coù vaên
hoùa vöøa coù loøng yeâu nöôùc thieát tha, coù chí töï laäp, töï cöôøng, coù ñuû naêng löïc vaø
phaåm chaát phuïc vuï nhaân daân, phuïc vuï khaùng chieán vaø kieán quoác. Veà phöông
phaùp giaùo duïc: hoïc ñi ñoâi vôùi haønh, lyù luaän gaén vôùi thöïc tieãn.
Döôùi aùnh saùng cuûa caùc nghò quyeát, quan ñieåm cuûa Ñaûng vaø tö töôûng Hoà Chí
Minh, neàn giaùo duïc Vieät Nam môùi khoâng ngöøng phaùt trieån vaø ñaït ñöôïc nhöõng thaønh
töïu to lôùn trong thôøi kyø (1945-1954). Coù leõ chöa bao giôø trong lòch söû Vieät Nam laïi
coù moät Nhaø nöôùc ñaët vaán ñeà vaên hoùa-giaùo duïc moät caùch ñôn giaûn nhöng döùt khoaùt.
Nhö vaäy, vaán ñeà vaên hoùa-giaùo duïc ñöôïc quan nieäm nhö moät trong nhöõng ñieàu kieän
cô baûn cuûa haïnh phuùc con ngöôøi, cuõng laø moät phöông tieän taïo ra söùc maïnh cuûa
vieäc chieán tranh giaûi phoùng, nhöõng con ngöôøi coù hieåu bieát, ñoù laø söùc maïnh cuûa
cuoäc khaùng chieán vaø kieán quoác. Toùm laïi, Nhaø nöôùc ñaõ coù chính saùch vaø quyeát taâm
lôùn trong vieäc xaây döïng moät neàn giaùo duïc cuûa daân, do daân vaø vì daân.
II. THÖÏC HIEÄN PHÖÔNG CHAÂM: DÖÏA VAØO DAÂN, NHAØ NÖÔÙC VAØ NHAÂN DAÂN
CUØNG LAØM
Nhö ñaõ phaân tích ôû treân, xuaát phaùt töø quan ñieåm: giaùo duïc coù vai troø raát quan
troïng trong coâng cuoäc xaây döïng vaø baûo veä Toå quoác, laø quoác saùch haøng ñaàu, Ñaûng
ta ñaõ gaén cuoäc ñaáu tranh choáng chính saùch ngu daân vôùi caùch maïng giaûi phoùng
daân toäc khoûi aùch ñoâ hoä, coi doát naùt laø moät thöù giaëc nhö giaëc ñoùi vaø giaëc ngoaïi
xaâm, vaø ñaõ ñöa ra nhöõng ñònh höôùng xaây döïng phaùt trieån giaùo duïc: hôïp quy luaät,
hôïp loøng daân.
Trong hoaøn caûnh ñaày khoù khaên cuûa chaëng ñöôøng môû ñaàu töø sau Caùch maïng
thaùng Taùm vaø chín naêm khaùng chieán choáng Phaùp xaâm löôïc, beân caïnh vieäc taêng
cöôøng vai troø laõnh ñaïo quaûn lyù, chæ ñaïo cuûa Nhaø nöôùc, Ñaûng vaø Nhaø nöôùc ñaõ
döïa vaøo söùc maïnh cuûa quaàn chuùng nhaân daân treân lónh vöïc xaây döïng vaø phaùt
trieån giaùo duïc. Chuùng ta chuû tröông xaõ hoäi hoùa giaùo duïc xuaát phaùt töø quan ñieåm
giaùo duïc laø söï nghieäp cuûa Ñaûng, Nhaø nöôùc vaø nhaân daân, nhaèm thöïc hieän
phöông chaâm Nhaø nöôùc vaø nhaân daân cuøng laøm. Huy ñoäng söï tham gia cuûa nhaân
daân khoâng coù nghóa laø Ñaûng vaø Nhaø nöôùc buoâng loûng, hay thoaùi thaùc traùch
nhieäm cuûa mình maø phaûi hieåu vôùi ñöôøng loái, chuû tröông ñuùng ñaén do Ñaûng neâu
ra vaø Ñaûng quyeát taâm laõnh ñaïo nhaân daân thöïc hieän toát, ôû ñaâu vaø trong lónh vöïc
naøo daân tham gia ñöôïc thì neân huy ñoäng, ñoäng vieân taïo ñieàu kieän. Ñeå laøm sao
trong moät thôøi gian ngaén nhaát bieán daân toäc ta töø choã 95% daân soá bò muø chöõ
thaønh moät daân toäc coù hoïc.
Ñieàu naøy ñaõ ñöôïc Ñaûng vaø Nhaø nöôùc ta quan nieäm ñuùng vaø thöïc hieän ñuùng,
baûo ñaûm söï thaønh coâng cuûa nhöõng chuû tröông, chính saùch ñaõ ñaët ra. Vôùi quan
nieäm ñuùng ñaén, söï nghieäp giaùo duïc khoâng phaûi chæ laø cuûa Nhaø nöôùc maø laø söï
nghieäp cuûa toaøn daân vaø toaøn xaõ hoäi. Nhaân daân vöøa laø chuû theå, vöøa laø ñoái töôïng
402
cuûa giaùo duïc; quyeàn laøm chuû cuûa nhaân daân lao ñoäng phaûi theå hieän treân hai maët
ñoù. Coù nghóa laø nhaân daân phaûi coù quyeàn lôïi vaø nghóa vuï trong coâng taùc giaùo duïc
cuûa ñaát nöôùc.
Vì vaäy, ngay sau khi Caùch maïng thaùng Taùm thaønh coâng, döôùi söï laõnh ñaïo cuûa
Ñaûng, Nhaø nöôùc vaø Chuû tòch Hoà Chí Minh, vôùi tinh thaàn caùch maïng thaùng Taùm,
moïi ngöôøi daân Vieät Nam töø treû ñeán giaø, ñaøn oâng, ñaøn baø, ñeàu haêng haùi tham gia
coâng taùc giaùo duïc, Nhaø nöôùc vaø xaõ hoäi, Trung öông vaø ñòa phöông cuøng laøm giaùo
duïc, taïo neân moät cao traøo hoïc taäp trong toaøn daân, ñoäng vieân tinh thaàn vaø khaû
naêng vaät chaát cho giaùo duïc.
Ngay töø nhöõng ngaøy ñaàu xaây döïng vaø phaùt trieån neàn giaùo duïc môùi, Nhaø nöôùc
ta ñöùng ñaàu laø Chuû tòch Hoà Chí Minh ñaõ neâu roõ muïc ñích cuûa neàn giaùo duïc laø chaêm
lo ñaøo taïo nhöõng con ngöôøi môùi phuïc vuï caùch maïng, phuïc vuï nhaân daân. Ngöôøi cuõng
caên daën, chuùng ta caàn phaûi laøm cho quaàn chuùng thaáy raèng, hoïc taäp laø quyeàn lôïi
thieát thaân cuûa hoï, cuûa con em hoï, ñoàng thôøi laø nghóa vuï thieâng lieâng cuûa hoï.
Söï nghieäp giaùo duïc phaûi laø söï nghieäp cuûa quaàn chuùng, cuûa nhaân daân, “moïi
ngöôøi Vieät Nam phaûi hieåu bieát quyeàn lôïi cuûa mình, phaûi coù kieán thöùc môùi ñeå coù
theå tham gia vaøo cuoäc xaây döïng nöôùc nhaø””, “nhöõng ngöôøi bieát chöõ haõy daïy cho
ngöôøi chöa bieát chöõ…”.
Lôøi leõ giaûn dò maø saâu saéc aáy coù söùc thuyeát phuïc bieát bao ñoái vôùi moät daân toäc
hieáu hoïc vöøa môùi giaønh ñöôïc ñoäc laäp nhö daân toäc ta. Vì theá, giaùo duïc phaûi laø söï
nghieäp cuûa quaàn chuùng. Coù laøm cho söï nghieäp giaùo duïc trôû thaønh söï nghieäp cuûa
toaøn daân thì söï nghieäp ñoù môùi coù söùc soáng doài daøo vaø phaùt trieån maïnh meõ. Neàn
giaùo duïc cuûa nhaân daân, do daân, vì daân cuûa nöôùc Vieät Nam Daân chuû Coäng hoøa
ngay töø khi ra ñôøi ñaõ phaûi ñöông ñaàu vôùi muoân vaøn khoù khaên thöû thaùch vaø thieáu
thoán moïi ñieàu. Trong hoaøn caûnh ñoù, ñeå coù theå xaây döïng vaø phaùt trieån ñöôïc, Ñaûng
vaø Nhaø nöôùc ta ñaõ thöïc söï döïa vaøo daân, ñoäng vieân söùc maïnh cuûa toaøn daân ñeå
xaây döïng vaø phaùt trieån neàn giaùo duïc cuûa nöôùc nhaø.
Nhôø söï noã löïc cuûa Ñaûng, Nhaø nöôùc vaø söï tham gia ñoâng ñaûo cuûa quaàn chuùng,
trong hôn moät naêm ñaàu Caùch maïng thaùng Taùm, thaønh tích noåi baät treân lónh vöïc
vaên hoùa-giaùo duïc laø xaây döïng thaønh coâng neàn giaùo duïc Vieät Nam môùi theo tö
töôûng Hoà Chí Minh vôùi ba nguyeân taéc cô baûn: daân toäc, khoa hoïc vaø ñaïi chuùng.
Cuï theå:
1. Choáng naïn muø chöõ, bình daân hoïc vuï
Ñeå thöïc hieän thaät toát nhöõng chuû tröông, chính saùch cuûa Ñaûng vaø Nhaø nöôùc
veà giaùo duïc bình daân hoïc vuï, sau khi Nha bình daân hoïc vuï ñöôïc thaønh laäp ñaõ
nhanh choùng taäp trung xung quanh mình moät ñoäi nguõ giaùo vieân bao goàm chuû
yeáu laø nhöõng thanh nieân hoïc sinh, sinh vieân vaø nhöõng nhaø trí thöùc ñaõ töøng hoaït
ñoäng trong thôøi kyø truyeàn baù Quoác ngöõ tröôùc Caùch maïng thaùng Taùm.
Ngay sau khi thaønh laäp, Nha bình daân hoïc vuï ñaõ khaån tröông môû caùc lôùp
bình daân cho thôï thuyeàn vaø noâng daân, khaúng ñònh vieäc hoïc chöõ laø baét buoäc vaø
403
khoâng maát tieàn ñeå caáp toác xoùa muø chöõ. Vôùi ñöôøng loái ñuùng ñaén cuûa Ñaûng, vôùi
söï chæ ñaïo saùt sao vaø cuï theå cuûa Chuû tòch Hoà Chí Minh, caû nöôùc ñaõ daáy leân moät
phong traøo thi ñua “dieät giaëc doát” – xoùa naïn muø chöõ. Phong traøo ñaõ ñöôïc toaøn
daân nhieät lieät uûng hoä. Ngöôøi ngöôøi ñi hoïc, nhaø nhaø ñi hoïc, ñaâu ñaâu cuõng vang
tieáng hoïc vaàn. Ngöôøi bieát chöõ baûo ngöôøi chöa bieát chöõ. Coù theå noùi, trong lòch söû
chöa bao giôø daân toäc ta laïi ham hoïc vaø ñi hoïc ñoâng nhö theá. Haøng trieäu ngöôøi
tham gia hoïc taäp, keát quaû laø chæ sau moät naêm phaùt ñoäng phong traøo xoùa naïn muø
chöõ, tính ñeán ngaøy 8-9-1946, caû nöôùc ñaõ coù 74.950 lôùp bình daân hoïc vuï, 95.660
giaùo vieân vaø 2.520.000 hoïc vieân bieát ñoïc, bieát vieát(6).
Haø Tónh laø tænh thanh toaùn naïn muø chöõ vôùi tyû leä cao nhaát, chieám 52% daân
soá. Rieâng 4 tænh Lieân khu V laø Quaûng Nam, Quaûng Ngaõi, Bình Ñònh vaø Phuù Yeân
coù 314.587 ngöôøi vôùi toång soá 17.073 lôùp, 22.115 giaùo vieân(7). Thaønh tích naøy laø
moät böôùc nhaûy voït so vôùi thôøi kyø truyeàn baù Quoác ngöõ (trong 7 naêm hoaït ñoäng,
Hoäi truyeàn baù chöõ Quoác ngöõ chæ coù 7 vaïn hoïc vieân). Ñoù cuõng laø thaéng lôïi böôùc
ñaàu khaù quan troïng cuûa vaên hoùa-giaùo duïc Vieät Nam, bieán nöôùc ta thaønh moät nöôùc
coù hoïc vaø baét ñaàu ñi vaøo phoå caäp giaùo duïc.
Böôùc vaøo cuoäc khaùng chieán toaøn quoác (19-12-1946), chæ sau moät thôøi gian
ngaén, Trung öông Ñaûng vaø Chuû tòch Hoà Chí Minh ñaõ kieân quyeát laõnh ñaïo ngaønh
giaùo duïc khaéc phuïc khoù khaên, chuyeån höôùng hoaït ñoäng. Muïc tieâu luùc naøy laø
laøm sao cho söï nghieäp giaùo duïc khoâng bò ñöùt ñoaïn vì chieán tranh, maø noù vaãn
phaûi ñöôïc tieáp tuïc phaùt trieån vaø laïi phuïc vuï toát cho coâng cuoäc khaùng chieán cuûa
daân toäc. Veà cô baûn, ñoù laø söï keá tuïc vaø phaùt trieån nhöõng tö töôûng cuûa Chuû tòch
Hoà Chí Minh trong nhöõng naêm 1945-1946, cuûa moät neàn giaùo duïc do daân, vì daân
vôùi ba tính chaát daân toäc, khoa hoïc, ñaïi chuùng.
Treân thöïc teá, sau ngaøy toaøn quoác khaùng chieán, bình daân hoïc vuï laø ngaønh ñaàu
tieân trôû laïi hoaït ñoäng coù khí theá vaø phaùt trieån maïnh nhaát. Phong traøo bình daân
hoïc vuï trong nhöõng naêm chieán tranh gian khoå khoâng nhöõng khoâng bò haïn cheá
maø vaãn tieáp tuïc treân dieän roäng vôùi nhöõng hình thöùc phong phuù, döôùi nhöõng khaåu
hieäu: “Choáng muø chöõ, choáng xaâm laêng”, “Coù ñi hoïc môùi khaùng chieán thaéng lôïi”,
“Ñi hoïc laø khaùng chieán”… Song luùc naøy, chuùng ta thöïc hieän thanh toaùn naïn muø
chöõ laø coù troïng taâm hôn, coù keá hoaïch hôn vaø coù chaát löôïng cao hôn. Ñaõ coù söï keát
hôïp giöõa giaùo duïc vaø tuyeân truyeàn khaùng chieán trong noäi dung hoïc taäp. Keát quaû
laø nôi naøo coù phong traøo bình daân hoïcc vuï leân cao thì nôi ñoù coâng taùc tuyeân
truyeàn khaùng chieán ñöôïc ñaåy maïnh. Ñaëc bieät, sau cao traøo dieät giaëc doát 1948-
1950, toång soá ñôn vò ñöôïc coâng nhaän thanh toaùn naïn muø chöõ laø 10 tænh, 80
huyeän, 1.424 xaõ vaø 7.284 thoân(8). Nhieàu huyeän, xaõ ñaõ hoaøn thaønh xoùa naïn muø
chöõ, ñöôïc Baùc Hoà vieát thö khen vaø ñoäng vieân. ÔÛ caùc vuøng töï do Vieät Baéc, Khu
IV, phong traøo giaùo duïc phaùt trieån maïnh, tröôøng lôùp caùc caáp môû ra nhieàu chöa
töøng coù. Ñaây laø moät thaønh tích thaät to lôùn, thaät vó ñaïi. Töø ñaây ña soá daân soá bieát
chöõ, loøng yeâu nöôùc ñöôïc naâng leân, chí caêm thuø giaëc theâm saâu saéc, yù thöùc giaùc
ngoä veà quyeàn lôïi, veà loøng töï haøo cuûa quaân, daân ta trôû thaønh moät sinh khí môùi
choáng quaân thuø.
404
2. Xaây döïng ngaønh boå tuùc vaên hoùa
Töø ngaøy ñaàu thaønh laäp, Nha bình daân hoïc vuï coù hai nhieäm vuï: xoùa naïn muø
chöõ vaø naâng cao trình ñoä vaên hoùa cuûa nhaân daân. Ñaëc bieät, ñeán 1948, Nha bình
daân hoïc vuï ñaõ coù boä phaän chuyeân traùch nghieân cöùu caùc baäc hoïc bình daân thích
hôïp vôùi hoaøn caûnh khaùng chieán. Böôùc ñaàu quy ñònh toaøn boä heä thoáng giaùo duïc
bình daân laø:
- Sô caáp – xoùa naïn muø chöõ.
- Boå tuùc bình daân caáp I – lôùp 4 phoå thoâng.
- Boå thuùc bình daân caáp II – caáp III phoå thoâng.
Tieáp theo nhöõng thaéng lôïi vang doäi cuûa cao traøo dieät doát 1948-1950, soá ngöôøi
ñöôïc xoùa naïn muø chöõ trong nöôùc laø treân 10 trieäu ngöôøi, ngaønh bình daân hoïc vuï
ñöùng tröôùc moät thöïc teá: moät maët nhöõng ngöôøi bieát ñoïc, bieát vieát ñoøi hoûi ñöôïc hoïc
theâm, maët khaùc do nhu caàu khaùng chieán ñoøi hoûi ôû coâng nhaân, noâng daân, caùn boä
nhöõng kieán thöùc khoa hoïc kyõ thuaät, ngheà nghieäp cao hôn. Do vaäy, töø 1951, cuøng
vôùi vieäc khaån tröông xoùa naïn muø chöõ, phaùt huy hôn nöõa thaønh quaû cuûa xoùa naïn
muø chöõ, Ñaûng vaø Chính phuû ngaøy caøng chuù troïng ñeán vaán ñeà boå tuùc vaên hoùa cho
toaøn daân. Beân caïnh hình thöùc boå tuùc vaên hoùa ngoaøi giôø laøm vieäc laø hình thöùc phoå
bieán, coøn coù hình thöùc boå tuùc vaên hoùa taäp trung daønh cho nhöõng caùn boä coát caùn
ôû caùc ñoaøn theå vaø quaân ñoäi. Chæ tính töø naêm 1948-1954, rieâng vuøng töï do ñaõ coù
chöøng 300.000 – 400.000 hoïc sinh theo hoïc taïi 10.450 lôùp”(9).
Töø naêm 1953, phaàn lôùn caùc lôùp bình daân hoïc vuï chuyeån leân thaønh caùc lôùp döï
bò vaø boå tuùc vaên hoùa. Chæ tính töø cuoái 1953-1954, soá ngöôøi hoïc boå tuùc vaên hoùa ñaõ
taêng 2 laàn. Ñeán cuoái 1954 ñaõ coù 2.886.245 ngöôøi hoïc xong lôùp döï bò boå tuùc ôû
noâng thoân vaø xí nghieäp. Trong caùc löïc löôïng vuõ trang, moãi ñôn vò cuõng bieán thaønh
moät tröôøng hoïc vaên hoùa bình daân. ÔÛ ñoù, ngöôøi ñoäi vieân heát muø chöõ, hieåu chính
trò, naém ñöôïc nhöõng ñieàu thöôøng thöùc veà quaân söï, daân vaän, bieát giöõ veä sinh.
3. Giaùo duïc phoå thoâng
Tröôùc Caùch maïng thaùng Taùm naêm 1945, caû nöôùc chæ coù 737 tröôøng tieåu hoïc
vôùi 623.000 hoïc sinh, 65 tröôøng cao ñaúng tieåu hoïc (töông ñöông baäc hoïc phoå
thoâng cô sôû hieän nay) vôùi 16.700 hoïc sinh vaø môùi chæ coù 3 tröôøng töông ñöông
baäc phoå thoâng trung hoïc hieän nay vôùi 652.000 hoïc sinh”(10).
Chæ töø khi nöôùc Vieät Nam Daân chuû Coäng hoøa ra ñôøi, neàn giaùo duïc phoå thoâng
môùi thöïc söï ñöôïc phaùt trieån maïnh meõ vaø trôû thaønh moät neàn giaùo duïc ñaïi chuùng.
Ñoù laø neàn taûng vaên hoùa cuûa ñaát nöôùc, laø söùc maïnh töông lai cuûa daân toäc, ñaët cô
sôû ban ñaàu raát quan troïng cho söï phaùt trieån toaøn dieän cuûa theá heä treû Vieät Nam,
goùp phaàn ñaùp öùng nhu caàu naâng cao daân trì, taïo nguoàn cho vieäc ñaøo taïo nhaân
löïc vaø ñaøo taïo nhaân taøi cho ñaát nöôùc.
Vöøa tieán haønh choáng naïn muø chöõ - “dieät giaëc doát”, Chính phuû Vieät Nam Daân
chuû Coäng hoøa chuû tröông tieáp tuïc phaùt trieån tieåu hoïc, trung hoïc, giaùo duïc ñaïi
hoïc vaø caûi caùch neàn giaùo duïc thaønh neàn giaùo duïc cuûa nöôùc Vieät Nam môùi vôùi
405
ba tính chaát: daân toäc, khoa hoïc, ñaïi chuùng. Cuï theå, thaùng 9-1945 khai giaûng naêm
hoïc môùi cho caùc caáp tieåu hoïc vaø trung hoïc. Ngaøy 15-11-1945 chính thöùc khai
giaûng laïi caùc tröôøng ñaïi hoïc vaø cao ñaúng. Do ñoù, caùc tröôøng lôùp cuõ ñaõ trôû laïi
hoaït ñoäng bình thöôøng, soá tröôøng môùi döïng leân cuõng ñaûm baûo keá hoaïch giaûng
daïy theo ñuùng chöông trình. Theo thoáng keâ cuûa Boä Giaùo duïc, ñeán cuoái naêm hoïc
1945-1946, tình hình tröôøng lôùp cuûa caùc baäc hoïc nhö sau:
- Baäc tieåu hoïc: coù 4.952 tröôøng (keå caû sô caáp) vôùi 8.720 giaùo vieân vaø 284.314
hoïc sinh.
- Baäc trung hoïc: soù 29 tröôøng (trong ñoù Baéc Boä coù 9, Nam Boä coù 4, Trung Boä
coù 6 vaø 10 tröôøng baùn coâng) vôùi 31 giaùo sö vaø 2.378 hoïc sinh.
Ñaëc bieät, cuoái naêm hoïc 1945-1946, caùc kyø thi toát nghieäp tieåu hoïc, trung hoïc
phoå thoâng ñaõ ñöôïc toå chöùc chu ñaùo trong khoâng khí phaán khôûi vaø tin töôûng. Laàn
ñaàu tieân caùc thí sinh khoâng phaûi noäp leä phí vaø taát caû caùc moân hoïc ñöôïc thi baèng
tieáng Vieät(11). Sau khi cuoäc khaùng chieán toaøn quoác buøng noå, cuøng vôùi caùc ngaønh
hoïc khaùc, ngaønh giaùo duïc phoå thoâng ñaõ coá gaéng chuyeån höôùng. Ngoaøi saép xeáp
laïi boä maùy haønh chính caùc caáp vaø caùc tröôøng theo ñuùng tinh thaàn môùi, Boä Giaùo
duïc ñaõ xuùc tieán nghieân cöùu, xaây döïng moät döï aùn caûi toå caàn thieát töøng böôùc xoùa
boû neàn giaùo duïc cuõ, xaây döïng neàn giaùo duïc daân chuû môùi.
Vôùi nhieàu coá gaéng vöôït baäc, töø sau chieán thaéng Vieät Baéc (10-1947), vieäc daïy
vaø hoïc cuûa nhaø tröôøng noùi chung ñi vaøo neàn neáp, hoïc sinh taáp naäp tôùi tröôøng.
Tính ñeán thaùng 6-1948, soá hoïc sinh tieåu hoïc ôû caùc tænh ñoàng baèng Baéc Boä leân
tôùi 147.000 em, taêng 47% so vôùi soá hoïc sinh cuûa baäc naøy thaùng 12-1946; soá hoïc
sinh trung hoïc ôû Lieân khu IV coù 4.870 em, taêng gaáp 7 laàn soá hoïc sinh cuøng baäc
thôøi gian keå treân(12).
Ñaëc bieät, töø sau chieán thaéng Bieân giôùi (10-1950), cuoäc khaùng chieán cuûa nhaân
daân ta choáng thöïc daân Phaùp vaø can thieäp Myõ böôùc sang giai ñoaïn môùi. Tröôùc
tình hình quoác teá vaø tình hình trong nöôùc coù nhieàu thuaän lôïi, thaùng 2-1951, Ñaïi
hoäi ñaïi bieåu toaøn quoác laàn thöù II cuûa Ñaûng hoïp taïi chieán khu Vieät Baéc. Thaønh
coâng vaø nhöõng nghò quyeát quan troïng cuûa Ñaïi hoäi khoâng nhöõng laø nguoàn coå vuõ
to lôùn maø coøn laø boù ñuoác soi ñöôøng cho toaøn ngaønh giaùo duïc tröôùc nhöõng nhieäm
vuï môùi vaø thöû thaùch môùi. Chính cöông lónh cuûa Ñaûng do Ñaïi hoäi thoâng qua ghi
roõ phöông höôùng vaø nhieäm vuï môùi veà vaên hoùa-giaùo duïc nhö sau:
“Ñaøo taïo con ngöôøi môùi, caùn boä môùi vaø ñaåy maïnh khaùng chieán, kieán quoác,
phaûi baøi tröø nhöõng di tích vaên hoùa-giaùo duïc thöïc daân vaø phong kieán, phaùt trieån
neàn vaên hoùa-giaùo duïc coù tính chaát daân toäc, khoa hoïc, ñaïi chuùng”, “Thuû tieâu naïn
muø chöõ, caûi caùch cheá ñoä giaùo duïc môû caùc tröôøng chuyeân nghieäp”(13).
Chuû tòch Hoà Chí Minh cuõng ñaõ coù nhieàu chæ thò quan troïng ñoái vôùi vieäc caûi
caùch giaùo duïc. Ngöôøi chæ roõ phaûi: “Laøm theá naøo cho vieäc giaùo duïc lieân keát ñôøi
soáng nhaân daân vôùi cuoäc khaùng chieán vaø kieán quoác cuûa daân toäc. Laøm theá naøo
ñeå phoái hôïp giaùo duïc cuûa tröôøng hoïc vôùi vieäc tuyeân truyeàn vaø giaùo duïc chính
trò chung cuûa nhaân daân. Giaùo duïc caàn nhaèm vaøo muïc ñích thaät thaø phuïng söï
nhaân daân. Caàn hoïc taäp gaén vôùi thöïc haønh”.
406
Caên cöù vaøo nhöõng nhieäm vuï vaø phöông chaâm cô baûn cuûa Ñaûng vaø Chuû tòch
Hoà Chí Minh, Chính phuû ñaõ coù haøng loaït bieän phaùp tích cöïc ñoái vôùi ngaønh
giaùo duïc, nhaèm trong moät thôøi gian ngaén nhaát gaây moät chuyeån bieán maïnh meõ
trong toaøn boä coâng taùc giaùo duïc vaø ñaøo taïo. Trung öông Ñaûng vaø Chính phuû
ñaõ quyeát ñònh tieán haønh moät cuoäc caûi caùch töông ñoái saâu saéc trong giaùo duïc,
ñaëc bieät laø trong ngaønh giaùo duïc phoå thoâng. Cuoäc caûi caùch naøy nhaèm tieáp tuïc
xoùa boû nhöõng di tích cuõ cuûa neàn giaùo duïc thöïc daân, ñaët neàn moùng cho moät
neàn giaùo duïc cuûa nöôùc Vieät Nam môùi. Vì nhaân daân ta phaûi tieán haønh cuoäc
khaùng chieán choáng thöïc daân Phaùp, neân maõi ñeán thaùng 7-1950, Hoäi ñoàng Chính
phuû môùi thoâng qua ñeà aùn caûi caùch giaùo duïc.
Theo ñeà aùn, neàn giaùo duïc nöôùc Vieät Nam Daân chuû Coäng hoøa ñöôïc chính thöùc
tuyeân boá laø neàn giaùo duïc cuûa daân, do daân, vì daân vaø ñöôïc xaây döïng treân ba
nguyeân taéc: daân toäc, khoa hoïc, ñaïi chuùng. Veà baûn chaát, thì neàn giaùo duïc laø moät
coâng cuï cuûa moät giai caáp nhaát ñònh, khoâng coù giaùo duïc trung laäp. Muïc tieâu ñaøo
taøo cuûa neàn giaùo duïc Vieät Nam môùi laø: giaùo duïc theá heä treû thaønh nhöõng coâng
daân trung thaønh vôùi Toå quoác, coù naêng löïc vaø phaåm chaát phuïc vuï ñaát nöôùc.
Phöông chaâm giaùo duïc: hoïc ñi ñoâi vôùi haønh, lyù luaän gaén lieàn vôùi thöïc tieãn. Veà
noäi dung, giaùo duïc phoå thoâng taäp trung vaøo moät soá moân nhö: tieáng Vieät, vaên,
toaùn, lyù, hoùa, sinh; coù caùc moân hoïc môùi: thôøi söï-chính saùch, giaùo duïc coâng daân,
taêng gia saûn xuaát. Taïm thôøi boû caùc moân: ngoaïi ngöõ, veõ, nhaïc, nöõ coâng gia chaùnh.
Cô caáu tröôøng phoå thoâng bao goàm 3 caáp hoïc: caáp I, caáp II, caáp III taát caû coù
9 naêm. Beân caïnh heä thoáng giaùo duïc bình daân, giaùo duïc chuyeân nghieäp vaø cao
ñaúng, ñaïi hoïc(14). Cuoäc caûi caùch giaùo duïc 1950 ñöôïc trieån khai ôû caùc vuøng giaûi
phoùng töø Lieân khu 5 trôû ra, bao goàm caùc tænh ôû Vieät Baéc, Taây Baéc, khu IV, moät
phaàn ñoàng baèng Baéc Boä vaø Khu V cuõ. Coøn caùc tænh Nam Trung Boä, Taây Nguyeân,
Nam Boä vaãn tieáp tuïc hoïc chöông trình cuõ ñaõ caûi tieán.
Nhö vaäy, coù theå noùi töø nhöõng chuû tröông chuyeån höôùng giaùo duïc trong nhöõng
ngaøy ñaàu khaùng chieán ñeán cuoäc caûi caùch giaùo duïc naêm 1950 laø quaù trình phaùt trieån
vaø hoaøn chænh daàn ñöôøng loái xaây döïng neàn giaùo duïc cuûa nöôùc Vieät Nam môùi theo
tö töôûng Hoà Chí Minh vaïch ra. Nhôø coù ñöôøng loái vaên hoaù giaùo duïc ñuùng ñaén saùng
suoát cuûa Ñaûng, nhôø söï chæ ñaïo saùt sao cuûa Chuû tòch Hoà Chí Minh, boä maët giaùo duïc
cuûa nhaân daân ta trong nhöõng naêm khaùng chieán kieán quoác ñaõ coù nhöõng böôùc thay
ñoåi ñaùng keå. Cuoäc caûi caùch giaùo duïc 1950 – 1951 ñaõ thoåi vaøo ngaønh giaùo duïc moät
söùc soáng môùi. Cuoäc caûi caùch giaùo duïc ñaõ töøng böôùc laøm thay ñoåi trieät ñeå muïc ñích,
cô caáu, noäi dung vaø phöông phaùp cuûa giaùo duïc thöïc daân phong kieán, ñöa truyeàn
thoáng hieáu hoïc cuûa daân toäc ta leân moät trình ñoä môùi. Chính vì theá, moät heä thoáng
giaùo duïc hoaøn chænh töø maàm non ñeán ñaïi hoïc ñaõ hình thaønh vaø phaùt trieån, phuïc
vuï ñaéc löïc cho cuoäc khaùng chieán kieán quoác vó ñaïi cuûa daân toäc.
Cuøng vôùi phoøng traøo xoùa naïn muø chöõ, phong traøo boå tuùc vaên hoùa töø sau cuoäc
caûi caùch giaùo duïc 1950-1951, ngaønh giaùo duïc phoå thoâng thöïc söï ñaõ coù nhöõng
bieán ñoåi to lôùn. Song song vôùi phaùt trieån veà soá löôïng, Ñaûng vaø Chính phuû raát coi
troïng vaán ñeà naâng cao chaát löôïng cuûa nhaø tröôøng phoå thoâng. Ñeå giaûi quyeát toát
yeâu caàu caáp baùch laø môû roäng maïng löôùi tröôøng hoïc töø caáp xaõ, ngaønh phoå thoâng
ñaõ giaûi quyeát toát vaán ñeà keát hôïp löïc löôïng. Nhaø nöôùc vôùi löïc löôïng cuûa nhaân
407
daân, nghóa laø ngoaøi ngaân quyõ do Nhaø nöôùc ñaàu tö, nhaân daân töï nguyeän ñoùng
goùp moät phaàn chi phí caàn thieát cho veäc xaây döïng tröôøng sôû, thieát bò vaät chaát vaø
traû löông cho giaùo vieân. Nhôø vaäy, tröôøng phoå thoâng 9 naêm vôùi cô sôû huøng haäu
cuûa noù ôû vuøng töï do caên baûn laø tieán boä vaø coù taùc duïng tích cöïc trong thôøi kyø
khaùng chieán. Theo thoáng keâ cuûa Boä Giaùo duïc, naêm 1950 ôû caáp I chæ coù 284.314
hoïc sinh, caáp II laø 21.849 vaø caáp III laø 735; ñeán naêm 1952 soá hoïc sinh caáp I laø
476.746, caáp II laø 52.369 vaø caáp III laø 2.089. Ñeán naêm 1954, soá hoïc sinh caáp I laø
633.718, caáp II laø 63.209 vaø caáp III laø 3.425. Nhö vaäy laø, so vôùi nhöõng naêm tröôùc
Caùch maïng thaùng Taùm (1939-1940), chæ rieâng soá hoïc sinh trong caùc vuøng khaùng
chieán cuûa ta naêm 1953 ñaõ taêng gaáp 1,5 laàn; naêm 1954 taêng gaáp 2 laàn.
Neáu tính rieâng soá hoïc sinh caáp II vaø III thì so vôùi naêm 1939-1940, naêm 1953
taêng gaáp 3 laàn; naêm 1954 taêng gaáp 4 laàn.
4. Giaùo duïc cao ñaúng vaø ñaïi hoïc
Do nhaän thöùc ñuùng taàm quan troïng cuûa vieäc naâng cao daân trí, ñaøo taïo nhaân
taøi cho ñaát nöôùc, neân trong ñieàu kieän heát söùc khoù khaên gian khoå cuûa cuoäc khaùng
chieán toaøn daân toaøn dieän, Ñaûng vaø Nhaø nöôùc ta ñaõ ra söùc xaây döïng vaø phaùt trieån
ngaønh giaùo duïc cao ñaúng vaø ñaïi hoïc. Döôùi söï laõnh ñaïo cuûa Ñaûng, chính quyeàn
caùch maïng ñaõ loâi cuoán ñöôïc haøng nghìn trí thöùc hoïc sinh yeâu nöôùc vaøo söï nghieäp
giaùo duïc ñaøo taïo, nghieân cöùu khoa hoïc ôû chieán khu, tham gia vaøo caùc chieán dòch.
Hoï ñaõ coù nhieàu coáng hieán quan troïng goùp phaàn ñaët neàn moùng cho neàn giaùo duïc
cao ñaúng vaø ñaïi hoïc non treû cuûa ñaát nöôùc.
Trong nhöõng naêm khaùng chieán (1946-1954), moät soá tröôøng ñaïi hoïc vaø cao ñaúng
ñaõ sô taùn töø thuû ñoâ veà vuøng khaùng chieán ñeå tieáp tuïc ñaøo taïo nhö: Tröôøng Ñaïi hoïc
Y khoa, Tröôøng Cao ñaúng Coâng chính vaø Tröôøng Cao ñaúng Myõ thuaät. Vì nhu caàu
khaùng chieán, caùc tröôøng naøy ñaõ caûi toå veà chöông trình vaø thôøi gian. Tieáp sau ñoù,
ôû giai ñoaïn 1948-1952, chuùng ta laàn löôït môû ñöôïc 4 tröôøng cao ñaúng vôùi 900 sinh
vieân vaø 8 tröôøng trung hoïc chuyeân nghieäp vôùi hôn 3.000 hoïc sinh. Ñoù laø caùc tröôøng:
Tröôøng Cao ñaúng Giao thoâng coâng chính (1948), Tröôøng Cao ñaúng Sö phaïm cao
caáp töï nhieân (1951), Tröôøng Cao ñaúng Sö phaïm cao caáp veà xaõ hoäi vaø khoa hoïc cô
baûn (1951). Vaø, moät heä thoáng tröôøng chuyeân nghieäp ñöôïc thaønh laäp laø Tröôøng Giao
thoâng coâng chính (1948), Tröôøng Y só (1949), Tröôøng Sö phaïm (1950), Tröôøng Myõ
thuaät (1950), Tröôøng Döôïc só (1952), Tröôøng Noâng laâm (1952), Tröôøng Ngoaïi ngöõ
(1952) vaø Tröôøng Böu ñieän (1954). ÔÛ vuøng khaùng chieán mieàn Nam ta cuõng ñaõ môû
ñöôïc moät soá tröôøng lôùp nhö Tröôøng Y só, Tröôøng Chaên nuoâi(15).
Veà caùc tröôøng daïy ngheà, tröôùc naêm 1945, chæ coù 4 tröôøng kyõ ngheä trong
caû nöôùc, ñaøo taïo moät soá ngheà cô ñieän, nhöng sau ngaøy khaùng chieán buøng noå
thì caùc tröôøng naøy cuõng ñeàu phaûi taûn cö vaø giaûi taùn. Do nhu caàu kinh teá cuõng
nhö nhu caàu cuûa cuoäc khaùng chieán, moät soá lôùp daïy ngheà cô khí, giao thoâng,
thuûy lôïi, hoùa chaát ñöôïc thaønh laäp beân caïnh caùc cô sôû saûn xuaát. Taïi caùc vuøng
noâng thoân hoaëc röøng nuùi chieán khu, töø naêm 1947 ñeán 1954, ngoaøi caùc tröôøng
cuûa Boä Giaùo duïc môû, caùc ngaønh cuõng tích cöïc toå chöùc ñaøo taïo caùn boä cho
ngaønh mình nhö: ngaân haøng, taøi chính...
408
Thoáng keâ sô boä töø 1950-1954 ñaõ ñaøo taïo ñöôïc 7.000 caùn boä kyõ thuaät cho caùc
ngaønh. Tính ñeán ñaàu naêm 1954, toång soá ngöôøi ñang theo hoïc taïi caùc tröôøng ñaïi hoïc
vaø trung hoïc chuyeân nghieäp leân tôùi 4.277 ngöôøi. Trong ñoù, soá ngöôøi theo hoïc taïi caùc
tröôøng ñaïi hoïc laø 1.528, töùc laø nhieàu gaáp 5 laàn soá sinh vieân toaøn quoác naêm 1939-1940.
Ñaùng keå laø, töø 1951 ñeán luùc khaùng chieán thaønh coâng 1954, ñaõ hình thaønh ba
trung taâm ñaïi hoïc: Trung taâm Vieät Baéc vôùi tröôøng Ñaïi hoïc Y döôïc, Trung taâm
Lieân khu V (tænh Thanh Hoùa) vôùi tröôøng Döï bò ñaïi hoïc, lôùp toaùn ñaïi cöông vaø
tröôøng Sö phaïm cao caáp (veà khoa hoïc xaõ hoäi) vaø Trung taâm Khu hoïc xaù Trung
öông vôùi khoa hoïc cô baûn vaø tröôøng Sö phaïm cao caáp (veà khoa hoïc töï nhieân)
ñaët ôû Nam Ninh, Trung Quoác(16).
Nhöõng tröôøng noùi treân laø nhöõng tröôøng ñaïi hoïc vaø cao ñaúng ñaàu tieân cuûa nöôùc
Vieät Nam ñoäc laäp, daïy hoaøn toaøn baèng tieáng Vieät, ñaët neàn moùng cho neàn ñaïi hoïc
daân toäc, tieán boä vaø hieän ñaïi.
Tuy giaûng daïy trong ñieàu kieän thieáu phoøng thí nghieäm, quy moâ tröôøng nhoû,
sinh hoaït cuûa phaàn lôùn hoïc sinh, sinh vieân raát khoù khaên, nhöng caùc tröôøng ñaõ
ñaøo taïo ñöôïc lôùp trí thöùc ñaàu tieân cho söï nghieäp khaùng chieán kieán quoác. Ñieåm
qua caùc trung taâm ñaïi hoïc luùc baáy giôø môùi thaáy heát söï coá gaéng cuûa ngaønh giaùo
duïc vaø ñaøo taïo trong nhöõng böôùc ñi ban ñaàu. Ba trung taâm naøy ñaõ ñaøo taïo
ñöôïc moät ñoäi nguõ caùn boä khoa hoïc, caùn boä chuyeân moân caàn thieát cho söï
nghieäp xaây döïng Toå quoác sau naøy. Tính ñeán naêm 1954, toång soá caùn boä kyõ thuaät
ñaõ toát nghieäp caùc tröôøng ñaïi hoïc, trung hoïc laø 7.000 ngöôøi, ñang hoïc laø 4.247,
trong ñoù rieâng ñaïi hoïc laø 1.528 ngöôøi.
Ngoaøi vieäc töï ñaøo taïo trong nöôùc, sau thaéng lôïi cuûa Chieán dòch Bieân giôùi
naêm 1950, Ñaûng vaø Chính phuû ta coøn göûi caùn boä vaø hoïc sinh ñi hoïc taïi caùc
nöôùc anh em. Muøa heø naêm 1951 trong khoùi löûa cuûa cuoäc khaùng chieán, Ñaûng
vaø Nhaø nöôùc ñaõ cöû nhoùm löu hoïc sinh ñaàu tieân goàm 21 ngöôøi sang Lieân Xoâ
hoïc taäp, môû ñaàu quan heä hôïp taùc trong lónh vöïc ñaøo taïo caùn boä khoa hoïc-
kyõ thuaät, quaûn lyù giöõa nöôùc ta vaø caùc nöôùc anh em.
Cuøng vôùi vieäc ñaøo taïo coù trình ñoä ñaïi hoïc vaø cao ñaúng, Boä Giaùo duïc cuõng
taêng cöôøng ñaøo taïo caùn boä kyõ thuaät coù trình ñoä trung caáp chuyeân nghieäp. Tính
ñeán 1950, caû nöôùc ñaõ coù 20 tröôøng trung hoïc chuyeân nghieäp, trong ñoù coù 6 tröôøng
thuoäc sö phaïm, 10 tröôøng thuoäc canh noâng, 4 tröôøng thuoäc y teá.
Noùi toùm laïi, trong nhöõng naêm khaùng chieán kieán quoác, ngaønh giaùo duïc
khoâng chæ phaùt treån khoâng ngöøng, maø noù coøn ñaït ñöôïc muïc tieâu nhaèm “ñaøo
taïo con ngöôøi môùi, caùn boä môùi cho coâng cuoäc khaùng chieán vaø kieán quoác”.
Chính töø ñaây, moät ñoäi nguõ trí thöùc môùi cuûa ta ñaõ hình thaønh. Nhöõng kyõ sö,
baùc só, vaên ngheä só, nhaø baùo... taát caû ñeàu saùt caùnh beân nhau coáng hieán cho
cuoäc khaùng chieán. Nhieàu saùng kieán, phaùt minh ñaõ ñöôïc aùp duïng trong saûn
xuaát vaø chieán ñaáu, nhaát laø trong quaân giôùi vaø y döôïc.
*
* *
409
Neàn giaùo duïc nhaân daân - con ñeû cuûa Caùch maïng thaùng Taùm, coù noäi dung
tieán boä vôùi caùc tính chaát: daân toäc, khoa hoïc, ñaïi chuùng luoân gaén boù vôùi xu theá
cuûa neàn giaùo duïc tieán boä theá giôùi laø moät trong nhöõng thaønh töïu vó ñaïi maø nhaân
daân ta ñaït ñöôïc trong theá kyû XX.
Tuy quy moâ coøn nhoû beù vaø chaát löôïng chöa cao, nhöng ñoù chính laø caùi voán
ban ñaàu raát quyù giaù maø Ñaûng, Nhaø nöôùc vaø nhaân daân ta ñaõ phaûi vöôït qua muoân
vaøn khoù khaên ñeå taïo döïng neân. Tình traïng 95% daân soá bò muø chöõ ñaõ ñöôïc xoùa boû,
heä thoáng giaùo duïc quoác daân coù tính ñaïi chuùng ñaõ ñöôïc hình thaønh vaø phaùt trieån
vôùi moät maïng löôùi tröôøng, lôùp ñöôïc xaây döïng ôû khaép moïi nôi vaø moät ñoäi nguõ giaùo
vieân taän tuïy hy sinh, coáng hieán cho söï nghieäp “troàng ngöôøi” cuûa ñaát nöôùc.
Nhöõng baøi hoïc kinh nghieäm quyù baùu nhö: döïa vaøo daân, thöïc hieän phöông
chaâm “Nhaø nöôùc vaø nhaân daân cuøng laøm” trong xaây döïng vaø phaùt trieån giaùo
duïc trong thôøi kyø khaùng chieán choáng Phaùp vaãn coøn nguyeân giaù trò trong söï
nghieäp ñoåi môùi ñaát nöôùc, xaây döïng ñaát nöôùc ngaøy nay.
Töø baøi hoïc “Nhaø nöôùc vaø nhaân daân cuøng laøm” trong thôøi kyø 1945-1954, vaên
hoùa-giaùo duïc Vieät Nam ñaõ tìm ñöôïc nhöõng phöông phaùp cho noù trong muoân
vaøn khoù khaên cuûa ñieàu kieän chieán tranh. Khi ñaõ coù chính saùch vaø quyeát taâm
cuûa Nhaø nöôùc cuøng vôùi nhu caàu vaø quyeát taâm cuûa quaàn chuùng nhaân daân, thì
coù voâ vaøn saùng kieán, voâ vaøn giaûi phaùp vöôït qua moïi khoù khaên. Ñoù laø nhöõng
yeáu toá chính quyeát ñònh söï phaùt trieån cuûa vaên hoùa-giaùo duïc trong 10 naêm môû
ñaàu cuûa Nhaø nöôùc Vieät Nam Daân chuû Coäng hoøa.
CHUÙ THÍCH
1. Ñoã Möôøi, Chaêm ñeán söï nghieäp giaùo duïc laø chaêm lo thieát thöïc ñeán söï phaùt trieån cuûa con ngöôøi, chuû theå
cuûa moïi saùng taïo. Phaùt bieåu taïi Leã kyû nieäm 50 naêm neàn giaùo duïc caùch maïng Vieät Nam (21-11-1995).
2. Hoà Chí Minh, Nhöõng vaán ñeà caáp baùch cuûa Nhaø nöôùc Vieät Nam Daân chuû Coäng hoøa. Baùo caùo cuûa Hoà
Chuû tòch taïi phieân hoïp cuûa Hoäi ñoàng Chính phuû ngaøy 3-9-1945.
3. Vieät Nam coâng baùo quoác daân, soá 1 (29-9-1945).
4. Hoà Chí Minh, Nhöõng lôøi keâu goïi cuûa Hoà Chuû tòch, taäp I. Nxb Söï thaät, 1958.
5. Vuõ Ñình Hoøe, Baùo caùo veà hoaït ñoäng cuûa Chính phuû ngaøy 30-10-1946. Cuïc Löu tröõ Trung öông I, Hoà
sô 3, phoâng Quoác hoäi.
6. Baùo Cöùu quoác ngaøy 3-9-1946, soá 330.
7. Vuõ Ñình Hoøe, Hoài kyù, taäp I. Nxb Thoâng tin, 1995.
8. Nhö treân.
9. Ngoâ Vaên Caùt, Vieät Nam choáng naïn thaát hoïc. Nxb Giaùo duïc, 1980.
10. Vuõ Thuaàn Nho, 35 naêm phaùt trieån söï nghieäp giaùo duïc phoå thoâng. Nxb Giaùo duïc, 1996.
11. Baùo caùo tình hình giaùo duïc naêm 1953 cuûa Boä Giaùo duïc. Cuïc Löu tröõ I, hoà sô 24, taäp 2.
12. Vuõ Ñình Hoøe, Sñd.
13. Baùo caùo tình hình giaùo duïc naêm 1953 cuûa Boä Giaùo duïc, Sñd.
14. Vaên kieän Ñaûng toaøn quoác laàn thöù II (2-1951). Nxb Söï thaät, 1952.
15. Leâ Vaên Giaïng, Lòch söû neàn giaùo duïc ñaïi hoïc vaø trung hoïc Vieät Nam. Nxb Ñaïi hoïc vaø Trung hoïc, 1985.
16. Phaïm Taát Dong (chuû bieân), Trí thöùc Vieät Nam - thöïc tieãn vaø trieån voïng. Nxb Chính trò Quoác gia, Haø
Noäi, 1995, tr. 79.
410
TIEÁN HAØNH SONG SONG ÑOÀNG THÔØI
HAI CHIEÁN LÖÔÏC CAÙCH MAÏNG -
MOÄT SAÙNG TAÏO MÔÙI TREÂN CON ÑÖÔØNG
PHAÙT TRIEÅN CUÛA VIEÄT NAM
Nguyeãn Thò Ñaûm*
Con ñöôøng phaùt trieån cuûa caùch maïng Vieät Nam döôùi söï laõnh ñaïo cuûa Ñaûng
Coäng saûn laø quaù trình vaän duïng saùng taïo chuû nghóa Maùc-Leânin vaøo hoaøn caûnh cuï
theå cuûa Vieät Nam. Sau Hieäp ñònh Giônevô, Vieät Nam phaùt trieån trong hoaøn caûnh
ñaëc bieät; ñaát nöôùc bò chia laøm hai mieàn vôùi hai cheá ñoä chính trò khaùc nhau. Do
ñoù moãi mieàn hình thaønh moät chieán löôïc caùch maïng khaùc nhau. Song hai chieán
löôïc caùch maïng ñoù ñöôïc tieán haønh song song, ñoàng thôøi, cuøng moät luùc, trong
moái quan heä höõu cô vôùi nhau, nhaèm muïc tieâu chung cuûa söï nghieäp caùch maïng
cuûa caû nöôùc laø hoøa bình, thoáng nhaát, ñoäc laäp, daân chuû vaø giaøu maïnh. Ñoù laø moät
saùng taïo môùi treân con ñöôøng phaùt trieån cuûa Vieät Nam.
Chuû nghóa Maùc-Leânin ñaõ chæ ra con ñöôøng phaùt trieån taát yeáu cuûa lòch söû nhaân
loaïi laø ñi leân chuû nghóa xaõ hoäi. Treân con ñöôøng phaùt trieån aáy, nhaân loaïi seõ traûi
qua thôøi kyø quaù ñoä. Coù hai loaïi hình quaù ñoä leân chuû nghóa xaõ hoäi. Thöù nhaát laø
quaù ñoä tröïc tieáp töø chuû nghóa tö baûn leân chuû nghóa xaõ hoäi. Thöù hai laø quaù ñoä
giaùn tieáp töø kinh teá-xaõ hoäi tieàn tö baûn leân chuû nghóa xaõ hoäi. Moãi loaïi hình quaù
ñoä coù nhöõng thuaän lôïi vaø khoù khaên rieâng.
Loaïi hình thöù nhaát coù thuaän lôïi laø ñaõ traûi qua neàn kinh teá tö baûn chuû nghóa.
Coâng nghieäp hoùa tö baûn chuû nghóa ñaõ taïo ra ñöôïc neàn kinh teá coâng nghieäp hieän
ñaïi, vôùi neàn coâng ngheä cao. Ñoù laø cô sôû thuaän lôïi cho vieäc xaây döïng neàn saûn
xuaát lôùn xaõ hoäi chuû nghóa. Song ñeå coù thaønh töïu ñoù, nhaân daân lao ñoäng ñaõ phaûi
traû giaù quaù ñaét, laø traûi qua thôøi kyø tích luõy tö baûn ñaãm maùu vaø nöôùc maét. Chuû
nghóa tö baûn ñaõ boùc loät ñeán taän xöông tuûy ngöôøi lao ñoäng ñeå laøm giaøu cho giai
caáp tö saûn, vaø ñaøn aùp khoác lieät nhöõng ngöôøi daùm choáng laïi söï boùc loät ñoù.
Loaïi hình thöù hai, töø kinh teá-xaõ hoäi tieàn tö baûn quaù ñoä leân chuû nghóa xaõ
hoäi, coù ñieåm öu vieät laø traùnh cho nhaân daân lao ñoäng khoâng phaûi traûi qua
nhöõng ñau khoå do chuû nghóa tö baûn gaây ra, song laïi gaëp raát nhieàu khoù khaên
trong quaù trình xaây döïng neàn saûn xuaát lôùn xaõ hoäi chuû nghóa vì ñieåm xuaát phaùt
leân chuû nghóa xaõ hoäi quaù thaáp, chöa coù coâng nghieäp hieän ñaïi.
* Tieán só, Thaønh phoá Hueá. Vieät Nam.
411
Thöïc teá lòch söû ñaõ ñaët ra cho Vieät Nam laø phaûi töø xaõ hoäi tieàn tö baûn tieán haønh
moät cuoäc caùch maïng daân chuû tö saûn do giai caáp voâ saûn laõnh ñaïo môùi coù ñieàu
kieän tieán leân caùch maïng xaõ hoäi chuû nghóa.
V.Leânin ñaõ chæ ra moái quan heä bieän chöùng giöõa caùch maïng daân chuû tö saûn
do giai caáp voâ saûn laõnh ñaïo vôùi caùch maïng xaõ hoäi chuû nghóa. Caùch maïng daân
chuû tö saûn laø khuùc daïo ñaàu cuûa caùch maïng xaõ hoäi chuû nghóa, giöõa hai cuoäc caùch
maïng ñoù khoâng coù söï ngaên caùch naøo caû: “Cuoäc caùch maïng daân chuû tö saûn thaéng
lôïi chæ doïn ñöôøng cho moät cuoäc ñaáu tranh thaät söï vaø kieân quyeát cho chuû nghóa
xaõ hoäi”(1) vaø “Chuùng ta tieán haønh trieät ñeå caùch maïng daân chuû tö saûn, chuùng ta
tieán böôùc moät caùch hoaøn toaøn töï giaùc, kieân ñònh vaø vöõng vaøng tôùi caùch maïng xaõ
hoäi chuû nghóa, bieát raèng khoâng coù moät böùc vaïn lyù tröôøng thaønh naøo ngaên caùch
cuoäc caùch maïng xaõ hoäi chuû nghóa vôùi caùch maïng daân chuû tö saûn caû”(2).
Ñeå traùnh cho nhaân daân khoâng phaûi chòu moïi ñau khoå do chuû nghóa tö baûn
gaây ra vaø giaûi phoùng trieät ñeå nhaân daân thoaùt khoûi moïi aùp böùc, Vieät Nam ñaõ choïn
loaïi hình thöù hai ñeå quaù ñoä leân chuû nghóa xaõ hoäi. Töùc laø töø xaõ hoäi tieàn tö baûn
tieán leân chuû nghóa xaõ hoäi, khoâng qua giai ñoaïn phaùt trieån tö baûn chuû nghóa.
Cöông lónh ñaàu tieân cuûa Ñaûng Coäng saûn Vieät Nam (2-1930) ñaõ xaùc ñònh con
ñöôøng phaùt trieån cuûa Vieät Nam laø “laøm caùch maïng tö saûn daân quyeàn vaø thoå ñòa
caùch maïng ñeå ñi tôùi xaõ hoäi coäng saûn”(3).
Ñeán Cöông lónh chính trò thaùng 10-1930 noùi roõ: “…tö saûn daân quyeàn caùch
maïng laø thôøi kyø döï bò ñeå laøm xaõ hoäi caùch maïng…; “tö saûn daân quyeàn caùch maïng
thaéng lôïi” thì “tieán leân con ñöôøng caùch maïng voâ saûn”(4).
Ñaïi hoäi ñaïi bieåu toaøn quoác laàn thöù 2 Ñaûng Coäng saûn Vieät Nam (2-1951) noùi
roõ hôn: “ Caùch maïng tö saûn daân quyeàn do giai caáp voâ saûn laõnh ñaïo laø “cuoäc caùch
maïng daân toäc daân chuû nhaân daân”. “Caùch maïng ñoù laøm troøn nhieäm vuï daân chuû
tö saûn vaø daàn daàn tieán trieån thaønh caùch maïng xaõ hoäi chuû nghóa”… “Ñoù laø moät
thöù caùch maïng daân chuû tö saûn kieåu môùi”(5). Tröôøng Chinh coøn nhaán maïnh “Caùch
maïng daân toäc daân chuû nhaân daân vaø caùch maïng xaõ hoäi chuû nghóa laø hai chieán
löôïc caùch maïng naèm treân hai quaù trình khaùc nhau…Caùch maïng daân toäc daân chuû
nhaân daân laø tieàn ñeà cuûa caùch maïng xaõ hoäi chuû nghóa vaø caùch maïng xaõ hoäi chuû
nghóa laø söï phaùt trieån taát yeáu cuûa caùch maïng daân toäc daân chuû nhaân daân”(6).
Nhö vaäy laø ñeán naêm 1954, con ñöôøng phaùt trieån cuûa Vieät Nam ñöôïc vaïch ra
theo söï chæ daãn cuûa chuû nghóa Maùc-Leânin, vaän duïng cuï theå vaøo moät nöôùc noâng
nghieäp vaø thuoäc ñòa laø tieán haønh caùch maïng daân toäc daân chuû nhaân daân ñeå tieán
leân caùch maïng xaõ hoäi chuû nghóa.
Nhöng sau Hieäp ñònh Giônevô, Vieät Nam taïm thôøi bò chia caét thaønh hai mieàn
vôùi hai cheá ñoä chính trò khaùc nhau. Mieàn Baéc hoaøn toaøn ñöôïc giaûi phoùng, ñaõ
hoaøn thaønh caùch maïng daân toäc daân chuû nhaân daân. Mieàn Nam chöa hoaøn thaønh
caùch maïng daân toäc daân chuû nhaân daân, muïc tieâu ñoäc laäp, thoáng nhaát chöa ñöôïc
thöïc hieän, nhaân daân mieàn Nam coøn phaûi soáng quaèn quaïi döôùi aùch thoáng trò cuûa
ñeá quoác Mó vaø tay sai cuûa chuùng.
412
TIEÁN HAØNH SONG SONG ÑOÀNG THÔØI HAI CHIEÁN LÖÔÏC CAÙCH MAÏNG - MOÄT SAÙNG TAÏO MÔÙI...
Moät vaán ñeà caáp baùch môùi ñaët ra cho Vieät Nam laø thoáng nhaát nöôùc nhaø, chaám
döùt tình traïng chia caét, môùi coù ñieàu kieän ñöa caû nöôùc ñi leân chuû nghóa xaõ hoäi.
Ñoäc laäp vaø thoáng nhaát ñaát nöôùc laø moät nhu caàu cuûa phaùt trieån. Ñieàu naøy ñaõ
ñöôïc Maùc - A ngghen noùi roõ: “Neáu khoâng coù ñoäc laäp vaø thoáng nhaát cho töøng daân
toäc thì khoâng theå thöïc hieän ñöôïc söï hôïp taùc quoác teá cuûa giai caáp voâ saûn vaø söï
hôïp taùc yeân oån vaø töï giaùc giöõa caùc daân toäc ñeå ñaït muïc ñích chung”(7).
Vieät Nam muoán phaùt trieån khoâng coù caùch naøo khaùc laø phaûi thoáng nhaát ñaát nöôùc.
Nhö Chuû tòch Hoà Chí Minh ñaõ khaúng ñònh: “Thoáng nhaát ñaát nöôùc laø con ñöôøng
soáng cuûa nhaân daân ta”(8). Ñoù laø quan ñieåm nhaát quaùn cuûa daân toäc Vieät Nam töø vò
laõnh tuï toái cao ñeán ngöôøi daân bình thöôøng nhaát, ôû trong nöôùc cuõng nhö treân tröôøng
quoác teá. Traû lôøi moät nhaø baùo Myõ, Chuû tòch Hoà Chí Minh khaúng ñònh döùt khoaùt vieäc
thoáng nhaát Vieät Nam nhö moät chaân lyù thieâng lieâng: “Ñaát nöôùc Vieät Nam töø Nam
chí Baéc laø moät khoái caàn ñöôïc thoáng nhaát, khoâng theå chia caét Vieät Nam thaønh hai
nöôùc rieâng bieät, cuõng nhö khoâng theå chia caét Hoa Kyø thaønh hai nöôùc rieâng bieät”(9).
Treân tröôøng quoác teá, Chuû tòch Hoà Chí Minh khaúng ñònh: “Nguyeän voïng thieát
tha nhaát cuûa nhaân daân Vieät Nam laø thoáng nhaát Toå quoác”, “Ñaáu tranh cho thoáng
nhaát nöôùc nhaø laø con ñöôøng soáng cuûa nhaân daân Vieät Nam”(10). “Moät yeâu caàu böùc
thieát nhaát cuûa nhaân daân Vieät Nam laø thoáng nhaát nöôùc nhaø”, “Nöôùc Vieät Nam laø
moät khoái thoáng nhaát, khoâng theå chia caét ñöôïc. Daân toäc Vieät Nam töø laâu ñaõ xaây
ñaép Toå quoác mình, suoát töø Baéc chí Nam, cuøng chung moät lòch söû, moät tieáng noùi,
moät neân kinh teá, cuøng ñöùng leân ñaùnh ñuoåi thöïc daân. Daân toäc Vieät Nam quyeát
ñaáu tranh cho thoáng nhaát nöôùc nhaø”(11).
Nhöng baèng caùch naøo ñeå “nguyeän voïng thieát tha”, “moät yeâu caàu böùc thieát”,
moät quyeát taâm saét ñaù noùi treân trôû thaønh hieän thöïc, giaønh ñoäc laäp, thoáng nhaùt
hoaøn toaøn cho Toå quoác, ñöa caû nöôùc phaùt trieån theo con ñöôøng xaõ hoäi chuû
nghóa ñaõ löïa choïn?. Lòch söû moät laàn nöõa ñoøi hoûi nhaân daân Vieät Nam döôùi söï
laõnh ñaïo cuûa Ñaûng phaûi tìm kieám, löïa choïn moät giaûi phaùp thích hôïp vôùi ñieàu
kieän lòch söû môùi, ñaày maâu thuaãn vaø phöùc taïp ñeå phaùt trieån. Vieät Nam ñaõ löïa
choïn. Chuû tòch Hoà Chí Minh noùi roõ: “…Töø hoïc thuyeát doài daøo ñaày söùc soáng cuûa
chuû nghóa Leânin, chuùng toâi khôi nguoàn söùc maïnh ñeå giaønh thaéng lôïi cho söï
nghieäp thieâng lieâng laø hoøa bình, thoáng nhaát, ñoäc laäp, daân chuû ñeå giaønh thaéng
lôïi cho chuû nghóa xaõ hoäi”.
Döôùi aùnh saùng cuûa chuû nghóa Maùc-Leânin vaø tö töôûng Hoà Chí Minh, Vieät Nam
tieáp tuïc tieán vöõng treân con ñöôøng caùch maïng voâ saûn vôùi söï saùng taïo môùi. Ñoù
laø khoâng ñôïi hoaøn thaønh caùch maïng daân toäc daân chuû môùi ñi leân chuû nghóa xaõ
hoäi, maø töøng böôùc xaây döïng keá hoaïch vaø bieän phaùp xaây döïng chuû nghóa xaõ hoäi,
ngay trong quaù trình hoaøn thaønh caùch maïng daân toäc daân chuû nhaân daân; baèng
caùch ñoàng thôøi cuøng moät luùc thöïc hieän song song hai chieán löôïc caùch maïng ôû
hai mieàn ñaát nöôùc: Caùch maïng xaõ hoäi chuû nghóa ôû mieàn Baéc vaø caùch maïng daân
toäc daân chuû ôû mieàn Nam, ñeå tieán tôùi thoáng nhaát nöôùc nhaø, taïo ñieàu kieän thuaän
lôïi ñöa caû nöôùc ñi leân chuû nghóa xaõ hoäi.
Ñaûng Coäng saûn Vieät Nam ñaët nhieäm vuï caùch maïng hai mieàn trong moät theå
thoáng nhaát do moät Ñaûng duy nhaát laõnh ñaïo.
413
Ngay töø naêm 1955, Ñaûng Coäng saûn Vieät Nam ñaõ xaùc ñònh hai nhieäm vuï tröôùc
maét cuûa caùch maïng Vieät Nam laø “ñaáu tranh thoáng nhaát nöôùc nhaø ñi ñoâi vôùi cuûng
coá hoøa bình, ngaên chaën chieán tranh trôû laïi Ñoâng Döông vaø ra söùc cuûng coá mieàn
Baéc veà moïi maët”, vaø nhaán maïnh “muoán thoáng nhaát nöôùc nhaø ñieàu coát yeáu laø
phaûi ra söùc cuûng coá mieàn Baéc veà moïi maët, töùc laø boài döôõng löïc löôïng cô baûn
cuûa ta, xaây döïng choã döïa vöõng chaéc cho nhaân daân caû nöôùc giaønh thaéng lôïi trong
cuoäc ñaáu tranh cuûng coá hoøa bình, thöïc hieän thoáng nhaát nöôùc nhaø”.
Ñeán Hoäi nghò laàn thöù 15 (1-1959) cuûa Ban chaáp haønh Trung öông, nhieäm vuï
chieán löôïc cuûa caùch maïng Vieät Nam ñöôïc xaùc ñònh roõ raøng hôn. Treân cô sôû phaân
tích tình hình xaõ hoäi treân caû hai mieàn ñaát nöôùc, Hoäi nghò Trung öông 15 chæ ra
nhöõng maâu thuaãn cô baûn caàn giaûi quyeát cuûa caùch maïng Vieät Nam luùc naøy laø:
- Maâu thuaãn giöõa nhaân daân caû nöôùc Vieät Nam, daân toäc Vieät Nam vôùi chuû
nghóa ñeá quoác xaâm löôïc, giai caáp ñòa chuû phong kieán vaø giai caáp tö saûn maïi
baûn ôû mieàn Nam.
- Maâu thuaãn giöõa con ñöôøng xaõ hoäi chuû nghóa vôùi con ñöôøng tö baûn chuû nghóa
ôû mieàn Baéc.
Ñeå giaûi quyeát caùc maâu thuaãn treân, nhaân daân caû nöôùc phaûi tieáp tuïc söï
nghieäp choáng ñeá quoác Myõ xaâm löôïc vaø beø luõ tay sai ñeå giaûi phoùng hoaøn toaøn
mieàn Nam. Ñoàng thôøi phaûi ñaåy maïnh caùch maïng ôû nöûa nöôùc ñaõ ñöôïc giaûi
phoùng, ñaõ hoaøn thaønh nhieäm vuï caùch maïng daân toäc daân chuû, coù ñieàu kieän tieán
leân giai ñoaïn caùch maïng môùi cao hôn. Do ñoù Hoäi nghò Trung öông 15 ñaõ xaùc
ñònh roõ hai nhieäm vuï chieán löôïc cuûa Caùch maïng Vieät Nam trong giai ñoaïn môùi
laø “hoaøn thaønh caùch maïng daân toäc daân chuû nhaân daân trong caû nöôùc vaø ñöa
mieàn Baéc ñi leân chuû nghóa xaõ hoäi. Hai nhieäm vuï ñoù coù moái quan heä höõu cô
vôùi nhau, ñöôïc tieán haønh song song vaø thuùc ñaåy laãn nhau, nhaèm phöông höôùng
chung laø giöõ vöõng hoøa bình thöïc hieän thoáng nhaát nöôùc nhaø, taïo ñieàu kieän ñöa
caû nöôùc ñi leân chuû nghóa xaõ hoäi”.
Chieán löôïc caùch maïng daân toäc daân chuû nhaân daân vaø chieán löôïc caùch maïng
xaõ hoäi chuû nghóa laø hai chieán löôïc cuûa caùch maïng voâ saûn nhaèm giaûi quyeát nhöõng
maâu thuaãn khaùc nhau vaø ñaït muïc tieâu khaùc nhau.
Caùch maïng daân toäc daân chuû nhaân daân giaûi quyeát maâu thuaãn cô baûn giöõa
daân toäc Vieät Nam vôùi ñeá quoác cöôùp nöôùc vaø boïn tay sai cuûa chuùng, ñaùnh ñoå
keû thuø chuû yeáu nhaát laø ñeá quoác, phong kieán, nhaèm ñaït hai muïc tieâu cuï theå: ñoäc
laäp daân toäc vaø ngöôøi caøy coù ruoäng, thöïc hieän yeâu caàu daân toäc vaø daân chuû ñeå
tieán leân Chuû nghóa xaõ hoäi (CNXH).
Caùch maïng Xaõ hoäi chuû nghóa (XHCN) giaûi quyeát maâu thuaãn cô baûn giöõa hai
con ñöôøng phaùt trieån: tö baûn chuû nghóa vaø xaõ hoäi chuû nghóa.
Hai chieán löôïc ñoù keá tieáp nhau. Quaù trình sau noái tieáp quaù trình tröôùc khoâng
ñöùt ñoaïn vaø sau khi hoaøn thaønh caùch maïng daân toäc daân chuû nhaân daân thì tieán
thaúng leân CNXH.
Nhöng tình hình Vieät Nam sau ngaøy hoøa bình laäp laïi khoâng cho pheùp Vieät
Nam thöïc hieän tuaàn töï töøng chieán löôïc caùch maïng trong löôïc ñoà phaùt trieån noùi
414
treân. Söï nghieäp ñaáu tranh thoáng nhaát nöôùc nhaø ñoøi hoûi Vieät Nam phaûi vöøa xaây
döïng CNXH vöøa hoaøn thaønh caùch maïng daân toäc daân chuû nhaân daân.
Vì sao phaûi thöïc hieän ñoàng thôøi cuøng moät luùc, phaûi tieán haønh caùch maïng XHCN
khi chöa hoaøn thaønh caùch maïng daân toäc daân chuû nhaân daân. Ñieàu naøy ñöôïc phaân
tích ñaày ñuû, saâu saéc taïi Ñaïi hoäi ñaïi bieåu toaøn quoác laàn thöù III cuûa Ñaûng thaùng 9-
1960. Nghò quyeát Ñaïi hoäi Ñaïi bieåu toaøn quoác laàn thöù III ghi roõ: “Mieàn Baéc ñi leân
CNXH laø yeâu caàu khaùch quan caáp baùch cuûa mieàn Baéc, ñoàng thôøi laø yeâu caàu caáp
baùch cuûa caùch maïng caû nöôùc. Chæ coù ñöa mieàn Baéc ñi leân CNXH thì môùi coù theå
cuûng coá vöõng chaéc nhöõng thaéng lôïi ñaõ giaønh ñöôïc; xaây döïng mieàn Baéc vöõng maïnh
môùi coù ñieàu kieän thuaän lôïi cho cuoäc ñaáu tranh thoáng nhaát nöôùc nhaø. Caùch maïng
XHCN ôû mieàn Baéc coù vò trí “quyeát ñònh nhaát ñoái vôùi söï nghieäp phaùt trieån cuûa toaøn
boä caùch maïng caû nöôùc”(12). Bôûi vì mieàn Baéc ñaõ hoaøn toaøn giaûi phoùng, ñaõ laøm xong
caùch maïng daân toäc daân chuû nhaân daân, coù hoøa bình, coù chính quyeàn daân chuû nhaân
daân, neân mieàn Baéc trôû thaønh caên cöù ñòa cuûa caùch maïng caû nöôùc ñeå vöøa xaây döïng
mieàn Baéc vöõng maïnh, vöøa coù tieàm löïc chi vieän cho mieàn Nam.
Söï nghieäp giaûi phoùng mieàn Nam ñoøi hoûi phaûi coù moät haäu phöông, moät caên
cöù ñòa chieán löôïc vöõng chaéc, saün saøng chi vieän cho mieàn Nam veà moïi maët. Nhu
caàu cuûa caùch maïng mieàn Nam lôùn leân töøng ngaøy, ñoøi hoûi phaûi chi vieän kòp thôøi
veà moïi maët: quaân soá, vuõ khí, löông thöïc, thuoác men, quaân trang vaø caùc phöông
tieän phuïc vuï taùc chieán vôùi qui moâ ngaøy caøng lôùn. Ñieàu ñoù caùc haäu phöông vaø
caên cöù taïi choã ôû mieàn Nam khoâng giaûi quyeát ñöôïc, ñoøi hoûi söï chi vieän cuûa haäu
phöông mieàn Baéc. Vì vaäy, mieàn Baéc xaây döïng CNXH laø ñeå ñaùnh thaéng Myõ, giaûi
phoùng mieàn Nam, thoáng nhaát ñaát nöôùc.
Mieàn Baéc - caên cöù ñòa caùch maïng cuûa caû nöôùc, ñi leân CNXH lôùn maïnh khoâng
ngöøng laø nieàm côû vuõ lôùn lao cho ñoàng baøo yeâu nöôùc ôû mieàn Nam, laøm thay ñoåi
töông quan so saùnh löïc löôïng treân phaïm vi caû nöôùc coù lôïi cho caùch maïng, taïo
ñieàu kieän thuaän lôïi cho caùch maïng mieàn Nam phaùt trieån ñeán thaéng lôïi hoaøn toaøn,
baûo ñaûm cho caùch maïng caû nöôùc phaùt trieån.
Ñeá quoác Myõ aâm möu xaâm löôïc toaøn boä nöôùc ta, laøm baøn ñaïp choáng chuû nghóa
xaõ hoäi, phaù hoaïi phong traøo ñoäc laäp daân toäc ôû Ñoâng Nam AÙ, phaù hoaïi hoøa bình
theá giôùi. Mieàn Baéc caøng ñöôïc xaây döïng vöõng maïnh caøng coù nhieàu khaû naêng ngaên
chaën aâm möu xaâm löôïc cuûa ñeá quoác Myõ, giöõ gìn, cuûng coá vaø baûo veä hoøa bình ôû
khu vöïc vaø treân theá giôùi.
Mieàn Baéc ñi leân CNXH môùi keát hôïp ñöôïc löïc löôïng caùch maïng Vieät Nam vôùi
löïc löôïng cuûa phe XHCN, cuûa phong traøo hoøa bình vaø ñoäc laäp daân toäc, ñeå coâ laäp
vaø cuoái cuøng laø ñaùnh thaéng ñeá quoác Myõ xaâm löôïc, xaây döïng moät nöôùc Vieät Nam
hoøa bình, thoáng nhaát, ñoäc laäp daân chuû vaø giaøu maïnh.
Ñoàng thôøi vôùi coâng cuoäc xaây döïng CNXH ôû mieàn Baéc, Vieät Nam coøn phaûi tieáp
tuïc hoaøn thaønh caùch maïng daân toäc daân chuû nhaân daân ôû mieàn Nam.
Caùch maïng mieàn Nam coù vò trí “quyeát ñònh tröïc tieáp ñeán vieäc giaûi phoùng mieàn
Nam khoûi aùch thoáng trò cuûa ñeá quoác Myõ vaø beø luõ tay sai, thöïc hieän thoáng nhaát
nöôùc nhaø, hoaøn thaønh caùch maïng daân toäc daân chuû nhaân daân trong caû nöôùc. Bôûi
415
vì mieàn Nam tröïc tieáp laøm nhieäm vuï ñaùnh Myõ vaø boïn tay sai, giaûi phoùng mieàn
Nam. Ñeá quoác Myõ vaø beø luõ tay sai aâm möu chia caét Vieät Nam moät caùch vónh
vieãn, bieán mieàn Nam thaønh thuoäc ñòa kieåu môùi, thaønh caên cöù quaân söï cuûa Myõ,
vì vaäy chæ coù ñaùnh ñoå chuùng môùi xoùa boû ñöôïc chöôùng ngaïi vaät lôùn nhaát treân con
ñöôøng thoáng nhaát ñaát nöôùc. Ñoù laø con ñöôøng duy nhaát ñeå thöïc hieän hoøa bình
thoáng nhaát Toå quoác.
Ñoàng thôøi muoán baûo veä coâng cuoäc xaây döïng CNXH ôû mieàn Baéc, baûo veä
hoøa bình ôû khu vöïc vaø theá giôùi, mieàn Nam phaûi kieân quyeát kìm chaân ñòch ôû
mieàn Nam, laøm thaát baïi moïi aâm möu, chính saùch xaâm löôïc, chính saùch chieán
tranh cuûa ñeá quoác Myõ ngay treân chieán tröôøng mieàn Nam, tieán tôùi ñaùnh ñoå
aùch thoáng trò cuûa chuùng, ngoaøi ra khoâng coù con ñöôøng naøo khaùc.
Tieán haønh caùch maïng giaûi phoùng mieàn Nam, phaûi giaûi quyeát maâu thuaãn cô
baûn trong xaõ hoäi mieàn Nam: maâu thuaãn giöõa nhaân daân mieàn Nam vôùi ñeá quoác
Myõ vaø tay sai; maâu thuaãn giöõa nhaân daân mieàn Nam, maø tröôùc heát laø noâng daân
vôùi ñòa chuû phong kieán. Chæ coù giaûi quyeát xong hai maâu thuaãn naøy nhaân daân
mieàn Nam môùi thoaùt khoûi cuoäc soáng ñau khoå, xaõ hoäi mieàn Nam môùi phaùt trieån
thuaän lôïi, tieán tôùi hoøa hôïp vôùi mieàn Baéc thaønh moät theå thoáng nhaát, taïo ñieàu kieän
ñeå hoøa bình thoáng nhaát nöôùc nhaø. Trong khi xaùc ñònh roõ nhieäm vuï chieán löôïc
cuûa caùch maïng hai mieàn, Ñaûng Coäng saûn Vieät Nam chæ roõ nhieäm vuï chung bao
truøm caû nöôùc nhö sau: “Taêng cöôøng ñoaøn keát toaøn daân, kieân quyeát ñaáu tranh, giöõ
vöõng hoøa bình, ñaåy maïnh caùch maïng XHCN ôû mieàn Baéc, ñoàng thôøi ñaåy maïnh
caùch maïng daân toäc daân chuû nhaân daân ôû mieàn Nam, thöïc hieän thoáng nhaát treân
cô sôû ñoäc laäp, daân chuû, xaây döïng moät nöôùc Vieät Nam hoøa bình, thoáng nhaát, ñoäc
laäp, daân chuû vaø giaøu maïnh thieát thöïc goùp phaàn taêng cöôøng phe XHCN vaø baûo
veä hoøa bình ôû Ñoâng Nam AÙ vaø theá giôùi(13).
Nhieäm vuï chung cuûa caùch maïng caû nöôùc theå hieän ñaày ñuû söï saùng taïo cuûa
Ñaûng trong vieäc giaûi quyeát caùc moái quan heä cuûa caùch maïng Vieät Nam sau ngaøy
hoøa bình laäp laïi. Ñoù laø quan heä giöõa caùch maïng mieàn Baéc vaø caùch maïng mieàn
Nam, giöõa caùch maïng Vieät Nam vôùi khu vöïc vaø theá giôùi, giöõa baûo veä hoøa bình
vaø ñaåy maïnh caùch maïng phaùt trieån. Giaûi quyeát ñuùng ñaén vaø khoân kheùo caùc moái
quan heä naøy môùi coù ñuû söùc maïnh aùp ñaûo keû thuø ñeå ñaùnh baïi chuùng.
Moái quan heä giöõa caùch maïng hai mieàn laø moái quan heä giöõa haäu phöông vaø
tieàn tuyeán caàn phaûi keát hôïp vôùi nhau moät caùch nhuaàn nhuyeãn, thöôøng xuyeân hoã
trôï cho nhau. Moãi thaéng lôïi cuûa mieàn Nam gaén lieàn vôùi böôùc tieán cuûa mieàn Baéc.
Söùc maïnh cuûa mieàn Baéc keát hôïp chaët cheõ vôùi söùc maïnh cuûa mieàn Nam taïo ra
söùc maïnh toång hôïp cuûa caû nöôùc ñeå ñaùnh baïi keû thuø.
Nhieäm vuï caùch maïng Vieät Nam noùi treân nhaèm tranh thuû söï ñoàng tình uûng
hoä cuûa ñoâng ñaûo löïc löôïng caùch maïng vaø yeâu chuoäng hoøa bình treân theá giôùi,
keát hôïp söùc maïnh cuûa caû daân toäc vôùi söùc maïnh cuûa thôøi ñaïi ñeå tieán coâng keû
thuø. Nhieäm vuï ñoù ñaõ kheùo keát hôïp giöõa baûo veä hoøa bình vaø ñaåy maïnh caùch
maïng phaùt trieån, hai maët ñoù hoã trôï cho nhau. Giöõ cho mieàn Baéc coù hoøa bình
khoâng chæ laø yeâu caàu böùc thieát cuûa mieàn Baéc maø cho caû mieàn Nam, cho caû theá
giôùi. Mieàn Baéc coù hoøa bình môùi coù ñieàu kieän taêng cöôøng löïc löôïng kinh teá quoác
416
phoøng, ñuû söùc chi vieän cho mieàn Nam ñaáu tranh giaûi phoùng. Göông cao ngoïn
côø hoøa bình nhaèm ñaùnh maïnh vaøo chính saùch chieán tranh cuûa ñeá quoác Myõ, ñeå
coâ laäp chuùng treân tröôøng quoác teá; laøm suy yeáu chuùng veà chính trò. Chuû tröông
cuûa Vieät Nam ñaùp öùng ñöôïc caùc muïc tieâu cuûa caùch maïng theá giôùi, phuø hôïp vôùi
nguyeän voïng thieát tha cuûa haøng trieäu ngöôøi tieán boä treân theá giôùi. Do ñoù chuùng
ta seõ giaønh ñöôïc söï uûng hoä quoác teá roäng lôùn cho söï nghieäp ñaáu tranh thoáng
nhaát nöôùc nhaø.
Treân cô sôû xaùc ñònh nhieäm vuï caùch maïng cuûa moãi mieàn vaø nhieäm vuï chung
cuûa caû nöôùc, Ñaûng Coäng saûn Vieät Nam ñaõ laõnh ñaïo thöïc hieän ñoàng thôøi hai
nhieäm vuï chieán löôïc cuûa caùch maïng hai mieàn trong moät theå thoáng nhaát.
Töø naêm 1954 caùch maïng Vieät Nam phaùt trieån trong ñieàu kieän nöûa ñaát nöôùc
coù hoøa bình, nöûa ñaát nöôùc coù chieán tranh. Caùc Hoäi nghò Boä chính trò vaø Ban
chaáp haønh Trung öông Ñaûng (BCHTWÑ) ñaõ vaïch ra nhöõng nhieäm vuï cuï theå cho
caû hai mieàn ñaát nöôùc: cuûng coá mieàn Baéc; giöõ gìn löïc löôïng ôû mieàn Nam, ñaáu
tranh thöïc hieän thoáng nöôùc nhaø treân cô sôû ñoäc laäp baèng phöông phaùp hoøa bình
(1954-1960).
Nghò quyeát 15 cuûa BCHTWÑ (1-1959) ñaõ chæ roõ “con ñöôøng phaùt trieån cô baûn
cuûa caùch maïng Vieät Nam ôû mieàn Nam laø khôûi nghóa giaønh chính quyeàn veà tay
nhaân daân”. Noù ñaõ taïo ra phong traøo Ñoàng Khôûi trong nhöõng thaùng cuoái naêm 1959
ñaàu naêm 1960; ñaåy chính quyeàn Myõ - Dieäm vaøo tình traïng khuûng hoaûng trieàn
mieân; chuyeån caùch maïng mieàn Nam töø theá giöõ gìn löïc löôïng sang theá tieán coâng,
môû ra thôøi kyø môùi cho caùch maïng mieàn Nam.
Nghò quyeát 16 cuûa BCHTWÑ (4-1959) vaïch roõ chuû tröông caûi taïo xaõ hoäi chuû
nghóa ôû mieàn Baéc (1958-1960).
Treân cô sôû thaéng lôïi to lôùn cuûa caùch maïng mieàn Nam vaø coâng cuoäc caûi taïo
xaõ hoäi chuû nghóa môû mieàn Baéc, Ñaûng Coäng saûn Vieät Nam tieán haønh Ñaïi hoäi ñaïi
bieåu toaøn quoác laàn thöù III (9-1960)- “Ñaïi hoäi xaây döïng chuû nghóa xaõ hoäi vaø ñaáu
tranh thoáng nhaát nöôùc nhaø. Nghò quyeát Ñaïi hoäi III cuûa Ñaûng chæ roõ ñöôøng loái xaây
döïng chuû nghóa xaõ hoäi ôû mieàn Baéc vôùi keá hoaïch 5 naêm laàn thöù nhaát vaø caùch
maïng daân toäc daân chuû nhaân daân ôû mieàn Nam”.
Theo nghò quyeát Ñaïi hoäi III cuûa Ñaûng, Boä chính trò, BCHTW Ñaûng ñaõ coù caùc
hoäi nghò chuyeân ñeà cuï theå hoùa ñöôøng loái phaùt trieån kinh teá-xaõ hoäi mieàn Baéc vaø
chuû tröông ñaùnh baïi chieán löôïc “chieán tranh ñaëc bieät” cuûa ñeá quoác Myõ ôû mieàn
Nam; Hoäi nghò baøn veà phaùt trieån noâng nghieäp (7-1961); Hoäi nghò baøn veà phaùt trieån
coâng nghieäp (6-1962); Hoäi nghò baøn veà keá hoaïch phaùt trieån kinh teá quoác daân 5
naêm (5-1963). Hoäi nghò baøn vaø ra nghò quyeát veà phöông höôùng, nhieäm vuï tröôùc
maét cuûa caùch maïng mieàn Nam (1-1961). Chuû tröông taêng cöôøng caùn boä vaø phöông
tieän cho mieàn Nam, giao cho Quaân uûy Trung öông vaø Ban thoáng nhaát giuùp Trung
öông chæ ñaïo coâng taùc quaân söï ôû mieàn Nam, gaáp ruùt ñaøo taïo vaø taêng cöôøng caùn
boä caùc loaïi cho mieàn Nam; taêng cöôøng cung caáp phöông tieän, duïng cuï, vuõ khí,
taøi chính cho caùch maïng mieàn Nam nhaèm ñaùnh baïi “chieán tranh ñaëc bieät cuûa ñeá
quoác Myõ”.
417
Naêm 1962 vai troø laõnh ñaïo cuûa Ñaûng boä mieàn Nam ñaõ coâng khai baèng caùch
thaønh laäp Ñaûng Nhaân daân caùch maïng mieàn Nam. Saùch löôïc saùng taïo naøy ñaõ tranh
thuû ñöôïc söï uûng hoä cuûa caùc taàng lôùp nhaân daân mieàn Nam, tranh thuû ñöôïc moät soá
caù nhaân vaø moät soá chính phuû ôû khu vöïc Ñoâng Nam AÙ, coâ laäp keû thuø, ñaåy caùch maïng
mieàn Nam phaùt trieån cao hôn: ñaùnh baïi hoaøn toaøn “chieán tranh ñaëc bieät” cuûa Myõ.
Ñaàu naêm 1965, ñeá quoác Myõ leo thang chieán tranh, söû duïng khoâng quaân vaø
haûi quaân baén phaù mieàn Baéc, ñoàng thôøi tröïc tieáp ñöa quaân ñoäi Myõ xaâm löôïc
mieàn Nam.
Mieàn Baéc trôû thaønh muïc tieâu ñaùnh phaù cuûa chieán tranh phaù hoaïi khoác lieät cuûa
ñeá quoác Myõ vôùi daõ taâm “ñöa mieàn Baéc trôû veà thôøi kyø ñoà ñaù”. Mieàn Nam ñoái dieän
tröïc tieáp vôùi quaân ñoäi vieãn chinh xaâm löôïc döôùi hình thöùc “chieán tranmh cuïc boä”
hoøng tieâu dieät caùch maïng mieàn Nam. Tình hình nöûa nöôùc coù chieán tranh, nöûa
nöôùc coù hoøa bình bieán thaønh tình hình caû nöôùc coù chieán tranh vôùi hình thöùc vaø
möùc ñoä khaùc nhau ôû moãi mieàn. Trong cuoäc ñaáu tranh yeâu nöôùc choáng ñeá quoác
Myõ xaâm löôïc “mieàn Nam laø tieàn tuyeán lôùn vaø mieàn Baéc laø haäu phöông lôùn, nhöng
haäu phöông aáy cuõng ñang coù chieán tranh haïn cheá vaø ñang tröïc tieáp chieán ñaáu”.
Tình hình treân ñaây ñaët ra cho Vieät Nam moät vaán ñeà raát lôùn laø: coù tieáp tuïc
xaây döïng chuû nghóa xaõ hoäi ôû mieàn Baéc hay döøng laïi?
Treân cô sôû phaân tích moät caùch khoa hoïc aâm möu cuûa keû thuø, söï dieãn bieán
cuûa tình hình caùch maïng hai mieàn vaø söï thay ñoåi töông quan so saùnh löïc löôïng,
Ñaûng ta chuû tröông tieáp tuïc ñaåy maïnh coâng cuoäc xaây döïng CNXH ôû mieàn Baéc
vaø tieáp tuïc tieán coâng ñaùnh thaéng chieán tranh cuïc boä cuûa Myõ ôû mieàn Nam.
Hoäi nghò BCHTW Ñaûng laàn thöù 11 (3-1965) quyeát ñònh chuyeån höôùng neàn
kinh teá mieàn Baéc sang kinh teá thôøi chieán. Thöïc chaát laø tieáp tuïc xaây döïng vaø
phaùt trieån saûn xuaát trong ñieàu kieän ñaëc bieät maø troïng taâm laø xaây döïng vaø phaùt
trieån kinh teá ñòa phöông ñi ñoâi vôùi phaùt trieån kinh teá trung öông.
Hoäi nghò xaùc ñònh nhieäm vuï cuûa quaân daân mieàn Baéc laø “xaây döïng mieàn Baéc
trôû thaønh moät haäu phöông lôùn, vöõng chaéc cuûa caùch maïng mieàn Nam, ñoàng thôøi
ñaûm baûo ñôøi soáng cho nhaân daân vaø ñaùp öùng nhu caàu haäu caàn taïi choã; ñaùnh thaéng
chieán tranh phaù hoaïi cuûa ñeá quoác Myõ; taêng vieän cho tieàn tuyeán lôùn mieàn Nam
vaø cho caùch maïng Laøo”.
Hoäi nghò BCHTW Ñaûng laàn thöù 12 (12-1965) xaùc ñònh: “Nhieäm vuï choáng Myõ
cöùu nöôùc hieän nay roõ raøng laø nhieäm vuï thieâng lieâng cuûa caû daân toäc ta, cuûa nhaân
daân ta töø Nam chí Baéc… Toaøn Ñaûng, toaøn quaân, toaøn daân ta ôû caû hai mieàn phaûi
giöõ vöõng vaø neâu cao quyeát taâm ñaåy maïnh cuoäc chieán tranh nhaân daân choáng Myõ
cöùu nöôùc, kieân quyeát ñaùnh baïi cuoäc chieán tranh xaâm löôïc cuûa ñeá quoác Myõ trong
baát kyø tình huoáng naøo, kieân quyeát chieán ñaáu ñeán thaéng lôïi cuoái cuøng”.
Ñeå ñaït muïc tieâu ñoù, Hoäi nghò xaùc ñinh toaøn Ñaûng, toaøn quaân, toaøn daân caàn
coá gaéng vöôït baäc, taäp trung löïc löôïng caû nöôùc, kieân quyeát ñaåy maïnh ñaáu tranh
quaân söï, ñaáu tranh chính trò, ñaùnh baïi ñeá quoác Myõ vaø beø luõ tay sai treân chieán
tröôøng mieàn Nam, ñaùnh baïi cuoäc chieán tranh phaù hoaïi cuûa ñeá quoác Myõ ôû mieàn
Baéc, baûo veä söï nghieäp xaây döïng CNXH, ñoäng vieân söùc ngöôøi, söùc cuûa chi vieân
418
cho cuoäc ñaáu tranh giaûi phoùng mieàn Nam, ñoàng thôøi ra söùc chuaån bò ñaùnh baïi
quaân ñòch trong tröôøng hôïp chuùng môû roäng chieán tranh cuïc boä ra caû nöôùc”(14).
Nhöõng Nghò quyeát ñuùng ñaén, kòp thôøi cuûa Ñaûng ñaõ ñöa ñeán nhöõng thaéng lôïi
chieán löôïc quan troïng; ñaùnh baïi cuoäc chieán tranh phaù hoaïi cuûa ñeá quoác Myõ, baûo
veä ñöôïc mieàn Baéc XHCN, ñaùnh baïi “chieán tranh cuïc boä” ôû mieàn Nam, buoäc Myõ
phaûi xuoáng thang, chieán tranh: chaám döùt cuoäc chieán tranh phaù hoaïi mieàn Baéc vaø
thay ñoåi chieán löôïc chieán tranh ôû mieàn Nam, chaáp nhaän ñaøm phaùn ôû Paris.
Nhöng caøng thaát baïi, ñeá quoác Myõ caøng ngoan coá, chuùng thöïc hieän chieán löôïc
chieán tranh môùi ôû mieàn Nam laø chieán löôïc “Vieät Nam hoùa chieán tranh” (1969-1972),
tieáp tuïc phaù hoaïi mieàn Baéc vaø môû roäng chieán tranh ra toaøn Ñoâng Döông. Tröôùc
tình hình ñoù Boä chính trò ñaõ phaân tích: “Vieät Nam hoùa ra ñôøi trong theá thaát baïi, beá
taéc, noù chöùa ñöïng ñaày nhöõng maâu thuaãn khoâng theå naøo khaéc phuïc ñöôïc”. Töø ñoù
xaùc ñònh nhieäm vuï cuûa caû nöôùc “ñoäng vieân löïc löôïng, noã löïc cao nhaát, tieáp tuïc ñaåy
maïnh toång coâng kích, toång khôûi nghóa, ñaåy maïnh ba muõi giaùp coâng, keát hôïp tieán
coâng ngoaïi giao; ra söùc xaây döïng löïc löôïng chính trò, quaân söï, ñaåy maïnh chieán löôïc
tieán coâng toaøn dieän, lieân tuïc, maïnh meõ, ñaùnh baïi “Vieät Nam hoùa chieán tranh” cuûa
Myõ, ñaùnh cho quaân Myõ phaûi ruùt heát quaân, ñaùnh cho quaân nguïy suy suïp, ñeå thöïc
hieän moät mieàn Nam ñoäc laäp, hoøa bình, trung laäp, tieán tôùi thoáng nhaát nöôùc nhaø”(15).
Mieàn Baéc “tieáp tuïc khaån tröông xaây döïng CNXH, coù keá hoaïch laøm troøn nghóa
vuï thieâng lieâng cuûa haäu phöông lôùn vôùi tieàn tuyeán lôùn, saün saøng chieán ñaáu vaø
chieán ñaáu toát, ñaùnh baïi moïi aâm möu khieâu khích vuõ trang hoaëc môû roäng chieán
tranh xaâm löôïc cuûa ñeá quoác Myõ vaø tay sai”(16).
Hoäi nghò BCHTW Ñaûng laàn thöù 19 (1-1971) xaùc ñònh phöông höôùng nhieäm
vuï khoâi phuïc vaø phaùt trieån kinh teá mieàn Baéc, ñaëc bieät laø saûn xuaát noâng
nghieäp, nhaèm taïo moät böôùc chuyeån bieán maïnh meõ theo höôùng XHCN.
Hoäi nghò laàn thöù 20 (4-1972) cuûa BCHTW Ñaûng, chuû tröông ñaåy maïnh cuoäc
khaùng chieán choáng Myõ cöùu nöôùc vaø tieáp tuïc xaây döïng CNXH theo höôùng cô
baûn laø xoùa boû quaûn lyù haønh chính cung caáp, thöïc hieän quaûn lyù theo phöông
thöùc kinh doanh XHCN ñeå thuùc ñaåy quaù trình phaùt trieån töø saûn xuaát nhoû leân
saûn xuaát lôùn XHCN.
Thöïc hieän chuû tröông cuûa Ñaûng, quaân daân hai mieàn ñaõ ñaùnh maïnh vaø giaønh
thaéng lôïi veà moïi maët: ñaäp tan chieán löôïc “Vieät Nam hoùa chieán tranh”, ñaùnh baïi
cuoäc chieán tranh phaù hoaïi laàn thöù hai cuûa ñeá quoác Myõ ôû mieàn Baéc, ñeø beïp yù chí
xaâm löôïc cuûa chuùng, buoäc Myõ phaûi kyù keát hieäp ñònh Paris (27-1-1973) chaám döùt
chieán tranh, laäp laïi hoøa bình ôû Vieät Nam vaø Myõ phaûi ruùt heát quaân veà nöôùc.
Sau Hieäp ñònh Paris, thaùng 7-1973, BCHTW Ñaûng hoïp hoäi nghò laàn thöù 21 ñeà
ra chuû tröông hoaøn thaønh caùch maïng daân toäc daân chuû nhaân daân ôû mieàn Nam vaø
hoäi nghò laàn thöù 22 (12-1973) baøn veà nhieäm vuï caùch maïng XHCN ôû mieàn Baéc.
Mieàn Nam tieáp tuïc “ñaùnh cho nguïy nhaøo”, giaûi phoùng hoaøn toaøn mieàn Nam,
taïo ñieàu kieän thöïc hieän hoøa bình thoáng nhaát nöôùc nhaø. Mieàn Baéc ñaáu tranh giöõ
vöõng hoøa bình, ra söùc tieán haønh coâng nghieäp hoùa XHCN, keát hôïp kinh teá vôùi quoác
phoøng, saün saøng ñaùnh baïi moïi aâm möu cuûa ñeá quoác Myõ vaø tay sai. Caùch maïng hai
mieàn phaùt trieån ñoàng boä, nhòp nhaøng, mieàn Baéc ñaåy maïnh khoâi phuïc kinh teá vaø
419
chi vieän cho mieàn Nam ngaøy caøng lôùn hôn. Mieàn Nam ñaåy maïnh tieán coâng ñaùnh
baïi caùc cuoäc haønh quaân laán chieám cuûa quaân nguïy, giaûi phoùng ñaát ñai, giaûi phoùng
nhaân daân. Nguïy quaân, nguïy quyeàn ngaøy caøng suy yeáu. Thaùng 10-1974, Boä chính
trò hoïp xaùc ñònh keá hoaïch hoaøn thaønh giaûi phoùng mieàn Nam trong hai naêm 1975-
1976 vaø döï kieán phöông aùn giaûi phoùng mieàn Nam trong naêm 1975 neáu thôøi cô ñeán.
Vôùi tö duy khoa hoïc vaø nhaïy beùn chính trò, thaùng 3-1975, Boä Chính trò nhaän
ñònh “chöa bao giôø thôøi cô thuaän lôïi baèng luùc naøy” vaø quyeát ñònh giaûi phoùng
mieàn Nam “caøng sôùm caøng toát”. Töø thöïc teá chieán tröôøng, ngaøy 26-3-1975 Boä chính
trò quyeát ñònh “giaûi phoùng mieàn Nam tröôùc muøa möa 1975”.
Vôùi söï chæ ñaïo saùt sao, kòp thôøi nhö vaäy, ngaøy 30-4-1975 Vieät Nam ñaõ ca khuùc
khaûi hoaøn, hoaøn thaønh söï nghieäp giaûi phoùng hoaøn toaøn mieàn Nam, môû ñöôøng
cho coâng cuoäc hoøa bình thoáng nhaát ñaát nöôùc.
Nhö vaäy laø töø naêm 1954 ñeán naêm 1975, hai chieán löôïc caùch maïng XHCN vaø
daân toäc daân chuû nhaân daân ñöôïc Ñaûng Coäng saûn Vieät Nam laõnh ñaïo song song,
cuøng moät luùc treân hai mieàn ñaát nöôùc. Hai nhieäm vuï ñoù hoã trôï ñaéc löïc cho nhau
taïo ra chieán thaéng huy hoaøng muøa Xuaân 1975. Thöïc chaát ñoù laø söï keát hôïp chaët cheõ
giöõa ñoäc laäp daân toäc vaø chuû nghóa xaõ hoäi ñeå choáng Myõ cöùu nöôùc, baûo veä mieàn
Baéc, giaûi phoùng mieàn Nam. Moät ñaát nöôùc, moät daân toäc cuøng moät luùc vöøa tieán haønh
caùch maïng daân toäc daân chuû nhaân daân vaø tieán haønh caùch maïng XHCN laø ñaëc ñieåm
lôùn, moät hình thaùi ñoäc ñaùo cuûa caùch maïng Vieät Nam. Ñaët chieán löôïc caùch maïng
hai mieàn trong moät theå thoáng nhaát, do moät Ñaûng duy nhaát laø thoáng nhaát laõnh ñaïo,
giaûi quyeát maâu thuaãn chung cuûa caû nöôùc laø maâu thuaãn giöõa nhaân daân Vieät Nam
vôùi ñeá quoác Myõ vaø beø luõ tay sai, nhaèm ñaït muïc tieâu chung laø baûo veä mieàn Baéc,
giaûi phoùng mieàn Nam tieán tôùi hoøa bình thoáng nhaát ñaát nöôùc, kieân quyeát xaây döïng
chuû nghóa xaõ hoäi khoâng chæ trong thôøi bình maø caû trong chieán tranh. Ñoù laø moät
saùng taïo môùi treân con ñöôøng phaùt trieån cuûa Vieät Nam, moät söï khai phaù chöa coù
tieàn leä trong lòch söû, moät ñoùng goùp quan troïng cuûa caùch maïng Vieät Nam vaøo kho
taøng lyù luaän caùch maïng cuûa chuû nghóa Maùc-Leânin trong thôøi ñaïi ngaøy nay.
CHUÙ THÍCH
1. Leânin toaøn taäp, taäp 11 tr. 163, daãn theo Nguyeãn Troïng Chuaån, Nhöõng quan ñieåm cô baûn cuûa C.Maùc –
Ph. AÊngghen-Leânin veà chuû nghóa xaõ hoäi vaø thôøi kyø quaù ñoä. Nxb Chính trò quoác gia, Haø Noäi 1999, tr.150.
2. Leânin toaøn taäp, taäp 44, tr. 180, daãn theo Nguyeãn Troïng Chuaån, Sñd, tr. 15.
3. Vaên kieän Ñaûng 1930-1945, taäp I. Ban Nghieân cöùu Lòch söû Ñaûng Trung öông, Haø Noäi 1977, tr. 18.
4. Vaên kieän Ñaûng, Sñd, tr. 67-68.
5. Tröôøng Chinh, Caùch maïng daân toäc daân chuû nhaân daân Vieät Nam. Nxb Söï thaät, Haø Noäi 1975, taäp I, tr. 84.
6. Tröôøng Chinh, Sñd, 1976, taäp II, tr. 508.
7. C. Maùc- Ph. AÊngnghen tuyeån taäp. Nxb Söï thaät, Haø Noäi 1970 taäp I, tr. 26.
8, 9. Hoà Chí Minh toaøn taäp, taäp 7. Nxb Söï thaät, Haø Noäi 1987, tr. 464, 466-467.
10, 11. Hoà Chí Minh toaøn taäp, taäp 8. Nxb Söï thaät, Haø Noäi 1899, tr. 55, 57, 78-79.
12, 13. Lòch söû Ñaûng Coäng saûn Vieät Nam (trích Vaên ngheä Ñaûng), taäp III, Saùch giaùo khoa Maùc - Leânin,
1979, tr. 114, 113.
14. Nhöõng söï kieän lòch söû Ñaûng, taäp III, Veà cuoäc khaùng chieán choáng Myõ cöùu nöôùc 1954-1975. TTLL 1985,
trang 357.
15,16. Lòch söû Ñaûng Coäng saûn Vieät Nam, taäp II. Nxb Söï thaät, Haø Noäi 1995, tr. 438-452.
420
PHONG TRAØO PHAÄT GIAÙO
MIEÀN NAM VIEÄT NAM NAÊM 1963
VÔÙI CUOÄC ÑAÛO CHÍNH LAÄT ÑOÅ
CHEÁ ÑOÄ NGOÂ ÑÌNH DIEÄM
(01-11-1963)
Leâ Cung*
Phong traøo Phaät giaùo mieàn Nam Vieät Nam naêm 1963 laø moät söï kieän lòch söû
noåi baät trong phong traøo ñoâ thò mieàn Nam thôøi khaùng chieán choáng Myõ, cöùu nöôùc
(1954-1975). Döïa treân moät soá keát quaû nghieân cöùu ñaõ ñöôïc coâng boá, baøi vieát goùp
phaàn laøm roõ taùc ñoäng cuûa phong traøo naøy ñoái vôùi cuoäc ñaûo chính laät ñoå cheá ñoä
Ngoâ Ñình Dieäm (1-11-1963).
Ngoâ Ñình Dieäm voán laø moät quan laïi phong kieán döôùi thôøi Phaùp thuoäc, ñöôïc
Myõ ñöa leân naém chính quyeàn ôû mieàn Nam Vieät Nam töø thaùng 7-1954. Nhöng
chín naêm sau, Dieäm bò Myõ gaït khoûi chính quyeàn moät caùch khoâng thöông tieác
baèng cuoäc ñaûo chính quaân söï ngaøy 1-11-1963. Taïi sao nhö vaäy? Caâu traû lôøi coù
theå tìm ngay trong chính saùch duøng tay sai cuûa Myõ vaø baûn chaát cuûa chính quyeàn
ñoù. Nhöng nguyeân nhaân quan troïng hôn caû laø do phong traøo ñaáu tranh caùch
maïng vaø yeâu nöôùc cuûa nhaân daân mieàn Nam ngaøy caøng phaùt trieån vaø lieân tuïc
giaønh ñöôïc thaéng lôïi, trong ñoù coù phong traøo ñoâ thò, tröïc tieáp laø phong traøo Phaät
giaùo naêm 1963.
Tröôùc heát caàn hieåu roõ thaùi ñoä cuûa Phaät giaùo mieàn Nam ñoái vôùi cheá ñoä Ngoâ
Ñình Dieäm. Naêm 1954, khi Dieäm môùi vöøa leân naém chính quyeàn ôû mieàn Nam,
Phaät giaùo ñaõ toû thaùi ñoä vaø cho raèng: “Cuoäc soáng seõ hieåm ngheøo hôn döôùi cheá ñoä
Dieäm, hôn baát cöù thôøi gian naøo döôùi Phaùp thuoäc tröôùc ñaây. Chuùng ta chaéc phaûi
traûi qua nhöõng ngaøy thaùng khoù khaên hôn”(1). Tieáp theo, khi chính quyeàn Ngoâ
Ñình Dieäm laáy chuû nghóa nhaân vò laøm heä tö töôûng ñeå thoáng trò nhaân daân mieàn
Nam, Phaät giaùo ñaõ chæ ra raèng: “Chuû nghóa nhaân vò laø moät thuû ñoaïn bòp bôïm
nhaèm laøm cho Thieân Chuùa giaùo trôû neân haáp daãn. Gia ñình hoï Ngoâ töôïng tröng
khoâng chæ cho Thieân Chuùa giaùo, maø caû cho söï can thieäp cuûa nöôùc ngoaøi”(2). Naêm
1963, khi Phaät giaùo vöøa daáy leân phong traøo ñoøi chính quyeàn chính quyeàn Ngoâ
Ñình Dieäm thöïc thi quyeàn bình ñaúng toân giaùo, Ngoâ Ñình Nhu ñaõ tieát loä vôùi baùo
chí nöôùc ngoaøi raèng: “Nhöõng ngöôøi Phaät giaùo ñaõ chuaån bò gaây roái loaïn töø hai naêm
* Phoù Giaùo sö, Tieán só, Khoa Lòch söû, Ñaïi hoïc sö phaïm, Ñaïi hoïc Hueá. Vieät Nam.
421
nay ... Nhoùm ôû Hueá hieän nay ñang tìm caùch môû roäng aûnh höôûng cuûa hoï ra caùc
giaùo phaùi khaùc”(3).
Ngöôïc doøng lòch söû, ñieàu khoâng choái caõi ñöôïc laø keå töø khi ñöôïc truyeàn vaøo
nöôùc ta, “lòch söû ñaïo Phaät cuõng nhö lòch söû daân toäc Vieät Nam coù nhöõng böôùc
thaêng traàm, thònh suy, nhöng duø ôû trong hoaøn caûnh naøo ñaïo Phaät cuõng hoøa nhaäp
vôùi ñôøi soáng daân toäc, cuøng chung vaän meänh vôùi daân toäc vaø coù nhieàu coáng hieán
ñoái vôùi daân toäc”(4). Thaät vaäy, trong suoát chieàu daøi hai ngaøn naêm lòch söû, giôùi Phaät
töû vaø nhieàu vò Cao Taêng ñaõ nhaäp theá tham gia vaøo nhöõng phong traøo yeâu nöôùc,
nhöõng cuoäc khaùng chieán choáng xaâm laêng, nhöõng coâng cuoäc phuïc höng ñaát nöôùc.
Trong cuoäc khaùng chieán choáng Myõ “caùi tinh tuùy cuûa ñaïo Phaät ñöôïc phaùt huy,
ñöôïc luaân lyù daân toäc chaáp nhaän. Ñoù laø hình aûnh cuûa Hoøa thöôïng Thích Quaûng
Ñöùc töï thieâu, moät kyø coâng khoâng deã gì coù ñöôïc, laø hun ñuùc lòch söû, laø tinh hoa cuûa
Phaät giaùo, vôùi taàm côõ theá giôùi khoâng deã gì coù ñöôïc, nhaát laø hình aûnh Ngaøi ñeán luùc
traùi tim khoâng coøn hoaït ñoäng ñöôïc nöõa(5).
Vôùi nhöõng doøng tö lieäu treân ñaây ñieàu tröôùc heát phaûi ñöôïc ruùt ra laø phong traøo
Phaät giaùo mieàn Nam Vieät Nam naêm 1963 khoâng ñôn thuaàn chæ baét nguoàn töø yeáu
toá toân giaùo maø coøn coù caû yeáu toá daân toäc.
Phong traøo Phaät giaùo mieàn Nam Vieät Nam naêm 1963 baét ñaàu ôû Hueá baèng vieäc
quaàn chuùng Phaät töû bao vaây Tænh toøa Thöøa Thieân vaøo chieàu ngaøy 7-5-1963 ñeå
phaûn ñoái chính quyeàn Ngoâ Ñình Dieäm caám treo côø Phaät giaùo trong ngaøy Phaät
ñaûn. Ngaøy hoâm sau (8-5-1963), moät cuoäc bieåu tình lôùn döôùi hình thöùc “röôùc Phaät”
cuûa quaàn chuùng Phaät töû Hueá xuaát phaùt töø chuøa Dieäu Ñeá. Ñoaøn bieåu tình ñaõ
giöông cao caùc khaåu hieäu: “Töï do tín ngöôõng”; “Ñaû ñaûo nhöõng keû choáng laïi toân
giaùo”; “Phaät giaùo baát dieät”. Ñeán toái, quaàn chuùng bao vaây Ñaøi phaùt thanh Hueá ñoøi
chính quyeàn Ngoâ Ñình Dieäm giaûi quyeát nhöõng yeâu saùch cuûa mình. Baát chaáp
nhöõng ñoøi hoûi chính ñaùng cuûa quaàn chuùng, chính quyeàn Ngoâ Ñình Dieäm ñaõ huy
ñoäng xe taêng vaø binh lính ñaøn aùp laøm 8 Phaät töû ôû ñoä tuoåi thieáu nieân thieät maïng
vaø nhieàu ngöôøi bò thöông.
Ngaøy 10-5-1963, Taêng ni, Phaät töû hoïp mít tinh taïi chuøa Töø Ñaøm, leân aùn chính
quyeàn Ngoâ Ñình Dieäm vaø toû roõ quyeát taâm ñaáu tranh moät maát moät coøn vôùi chính
quyeàn Ngoâ Ñình Dieäm ñeå baûo veä Phaät phaùp: “Chuùng toâi ñaõ quaù bieát ai gieát chuùng
toâi”, “Ñaû ñaûo haønh ñoäng saùt nhaân, vu khoáng”, “Maùu ñaõ chaûy, chuùng toâi saün saøng traû
baèng maùu”,...(6); ñoàng thôøi ra tuyeân ngoân ñoøi chính quyeàn Ngoâ Ñình Dieäm thöïc thi
chính saùch bình ñaúng toân giaùo. Tuyeân ngoân khaúng ñònh: “Chuùng toâi saün saøng hy
sinh cho ñeán luùc naøo nhöõng nguyeän voïng hôïp lyù treân ñaây ñöôïc thöïc hieän”(7).
Nhöõng haønh ñoäng ñaãm maùu cuûa chính quyeàn Ngoâ Ñình Dieäm ñaõ laøm cho söï
phaûn khaùng tröôùc ñaây cuûa Phaät giaùo voán aâm æ, ngaám ngaàm nay buøng noå thaønh
moät phong traøo roäng lôùn treân toaøn mieàn Nam, ñöôïc dö luaän trong vaø ngoaøi nöôùc
uûng hoä.
Ngaøy 30-5-1963, taïi Saøi Goøn boán traêm nhaø sö bieåu tình ngoài tröôùc truï sôû
Quoác hoäi nguïy vaø loan baùo moät cuoäc tuyeät thöïc lôùn treân toaøn mieàn Nam. ÔÛ
422
PHONG TRAØO PHAÄT GIAÙO MIEÀN NAM VIEÄT NAM NAÊM 1963...
haàu khaép mieàn Nam, caû thaønh thò laãn noâng thoân, ñoàng baøo Phaät töû vôùi söï
höôûng öùng cuûa caùc taàng lôùp nhaân daân ñaõ tham gia tích cöïc nhöõng cuoäc bieåu
tình, tuyeät thöïc leân aùn chính quyeàn chính Ngoâ Ñình Dieäm ñaøn aùp toân giaùo.
Ñaùng chuù yù laø löïc löôïng sinh vieân, moät löïc löôïng naèm ngoaøi döï tính cuûa chính
quyeàn Ngoâ Ñình Dieäm.
Ngaøy 3-6-1963, naêm traêm sinh vieân Hueá taäp hôïp tröôùc truï sôû “Ñaïi bieåu
Chính phuû mieàn Baéc Trung nguyeân Trung phaàn”, bieåu tình phaûn ñoái chính
quyeàn Ngoâ Ñình Dieäm ñaøn aùp toân giaùo. Cuoäc bieåu tình ñaõ bò löïc löôïng caûnh
saùt Dieäm ñaøn aùp vaø giaûi taùn baèng hôi cay. Ñeå cöùu nguy cho tình hình ngaøy
caøng xaáu ñi chính quyeàn Ngoâ Ñình Dieäm ra leänh phong toûa chuøa Töø Ñaøm
(Hueá), chuøa Xaù Lôïi (Saøi Goøn).
Trong luùc chính quyeàn Ngoâ Ñình Dieäm ñang luùng tuùng ñoái phoù vôùi phong
traøo Phaät giaùo ngaøy caøng leân cao thì ngaøy 11-6-1963, Hoøa thöôïng Thích Quaûng
Ñöùc töï thieâu taïi Saøi Goøn. Maëc daàu ñaõ ñöôïc loan baùo tröôùc ba ngaøy, chính quyeàn
Ngoâ Ñình Dieäm vaãn ngoan coá cho raèng, ñoù chæ laø söï ñe doïa khoâng theå thöïc
hieän ñöôïc, neân khoâng caàn phaûi coù moät söï nhaân nhöôïng naøo ñoái vôùi Phaät giaùo.
Vuï töï thieâu ñaõ gaây neân moät chaán ñoäng maïnh ôû caû trong nöôùc vaø treân bình
dieän quoác teá: “Cuoäc hy sinh phi thöôøng vaø duõng caûm cuûa Hoøa thöôïng Thích
Quaûng Ñöùc, hình aûnh cuï ngoài thaúng nhö töôïng ñaù trong ngoïn löûa röïc hoàng ñaõ
nhanh nhö moät laøn soùng ñieän laøm soâi noåi dö luaän trong caû nöôùc Vieät Nam vaø
treân theá giôùi. AÛnh cuûa vò Hoøa thöôïng Vieät Nam Thích Quaûng Ñöùc ngoài trong
ngoïn löûa ñöôïc ñaêng treân haàu heát caùc baùo khaép naêm chaâu, vôùi nhöõng doøng chöõ
noùi leân söï khaâm phuïc”(8). Ñaëc bieät, cuoäc töï thieâu ñaõ laøm cho dö luaän Myõ quay
sang choáng Dieäm vaø gia ñình y. Trong moät cuoäc tieáp xuùc vôùi Ngoâ Ñình Dieäm,
Truheart - Ñaïi dieän Myõ ñaõ chæ ra raèng: “Chính quyeàn Kennedy khoâng öa thích
tình traïng roái ren”(9).
ÔÛ trong nöôùc, haønh ñoäng cao caû cuûa Thích Quaûng Ñöùc ñaõ ghi saâu trong taâm
trí coâng chuùng vaø ñöôïc xem nhö laø moät bieåu töôïng cao nhaát veà söï caêm phaãn cuûa
tín ñoà Phaät giaùo cuõng nhö moïi giôùi ñoàng baøo ñoái vôùi chính quyeàn Ngoâ Ñình
Dieäm. Noù coù taùc duïng to lôùn trong vieäc thuùc ñaåy quaàn chuùng tieáp tuïc cuoäc ñaáu
tranh. Ngaøy 16-6-1963, baát chaáp söï caám ñoaùn cuûa chính quyeàn Ngoâ Ñình Dieäm,
ñoàng baøo Saøi Goøn xuoáng ñöôøng bieåu tình keùo ñeán chuøa Xaù Lôïi, nôi ñaët thi haøi
cuûa Hoøa thöôïng Thích Quaûng Ñöùc. Chính quyeàn Ngoâ Ñình Dieäm cho naêm traêm
hieán binh, caûnh saùt ñeán ñaøn aùp. Ñoàng baøo bieåu tình nhaát laø thanh nieân, sinh
vieân, hoïc sinh, phuï nöõ ñaõ haêng haùi chieán ñaáu haøng giôø ñoàng hoà. “Quaàn chuùng
hoøa vaøo nhau nhö nhöõng gioït nöôùc trong ñaïi döông vaø trong tình yeâu ngöôøi ta töï
thaáy mình lôùn leân vaø khoâng coøn sôï haõi nöõa”(10). “Ñaây laø cuoäc ñaáu tranh chính trò
quyeát lieät nhaát ôû Saøi Goøn trong maáy naêm nay. Noù ñaõ laøm saâu saéc theâm maâu thuaãn
giöõa nhaân daân ta vôùi cheá ñoä ñoäc taøi phaùt-xít Myõ -Dieäm, ñaåy chuùng vaøo tình theá
bò coâ laäp hôn bao giôø heát”(11).
Sau vuï töï thieâu cuûa Hoøa thöôïng Thích Quaûng Ñöùc, chính quyeàn Ngoâ Ñình
Dieäm beân ngoaøi toû ra coù söï nhöôïng boä ñoái vôùi Phaät giaùo baèng vieäc kyù keát
423
moät baûn Thoâng caùo chung ngaøy 16-6-1963. Treân maët vaên baûn, Thoâng caùo
chung thoûa maõn ñöôïc caùc nguyeän voïng cuûa Phaät giaùo ñaõ ñeà ra trong baûn
Tuyeân ngoân ngaøy 10-5-1963. Nhöng thöïc ra ñoái vôùi chính quyeàn Ngoâ Ñình
Dieäm, ñaây chæ laø moät keá hoaõn binh ñeå chuaån bò cho moät keá hoaïch quy moâ
roäng lôùn nhaèm daäp taét phong traøo Phaät giaùo. Trong moät cuoäc hoïp vôùi 18 töôùng
taù vaøo ñaàu thaùng 7-1963, Ngoâ Ñình Nhu noùi: “Neáu chính phuû naøy khoâng giaûi
quyeát vaán ñeà Phaät giaùo, noù seõ bò laät ñoå vì cuoäc ñaûo chính quaân söï”. Theo Nhu
“Baát cöù moät chính phuû naøo thay theá chính phuû naøy tröôùc heát seõ ñaäp tan nhöõng
ngöôøi Phaät giaùo”(12).
Nöûa ñeâm ngaøy 20- 8-1963, döôùi quyeàn chæ huy tröïc tieáp cuûa Ngoâ Ñình Nhu,
quaân ñoäi ñaëc bieät cuûa Dieäm ñaõ taán coâng caùc chuøa chieàn ôû mieàn Nam. ÔÛ Saøi Goøn,
chuøa Xaù Lôïi vaø chuøa AÁn Quang laø troïng ñieåm ñaùnh phaù cuûa quaân ñoäi Dieäm. Taêng
ni, Phaät töû tay khoâng ñaõ choáng cöï quyeát lieät vôùi quaân ñoäi Dieäm. ÔÛ Hueá, cöù ñieåm
quan troïng cuûa Phaät giaùo, chính quyeàn Ngoâ Ñình Dieäm cho quaân chieám thaønh
phoá vaø taán coâng chuøa. Daân chuùng laäp töùc ñoå ra ñöôøng ñaùnh moõ baùo ñoäng. Töø
Ñaøm, ngoâi chuøa chính ôû Hueá bò taán coâng luùc thi haøi cuûa moät nhaø sö nöõa töï thieâu
ñang chôø choân caát. Khaép mieàn Nam caùc chuøa chieàn ñeàu bò quaân ñoäi Dieäm taán
coâng. Phaät giaùo goïi ñaây laø ngaøy “Phaùp naïn” (21- 8-1963).
Sau cuoäc tieán coâng chuøa cuûa quaân ñoäi Dieäm, nhìn beân ngoaøi phong traøo
Phaät giaùo haàu nhö bò ñeø beïp, leänh thieát quaân luaät ñöôïc ban boá treân khaép mieàn
Nam. Nhöng chính söï kieän naøy ñaõ ñaåy nhanh söï suïp ñoå cuûa chính quyeàn Ngoâ
Ñình Dieäm. ÔÛ Saøi Goøn, töø cuoái thaùng 8 ñeán trung tuaàn thaùng 9-1963, phong
traøo sinh vieân hoïc sinh leân cao. Nhöõng nhaø sö vaø caùc Phaät töû vaãn tieáp tuïc bí
maät hoaït ñoäng. Caùc cuoäc töï thieâu vaãn tieáp tuïc dieãn, thu huùt dö luaän chuù yù tôùi
söï phaûn ñoái cuûa Phaät giaùo ñoái vôùi chính quyeàn Ngoâ Ñình Dieäm. Caùc töôùng lónh
choùp bu trong quaân ñoäi Saøi Goøn ñaõ baét ñaàu vaän ñoäng loâi keùo caùc phaàn töû
khoâng aên caùnh vôùi Dieäm, laäp ra “Hoäi ñoàng quaân nhaân caùch maïng” baøn möu
keá laät ñoå Dieäm.
Cuøng vôùi phong traøo ñaáu tranh chính trò ngaøy caøng leân cao ôû caùc ñoâ thò, ñaëc
bieät laø phong traøo Phaät giaùo, quaân ñoäi Dieäm lieân tieáp bò thaát naëng neà ôû noâng
thoân ñoàng baèng tröôùc nhöõng ñoøn taán coâng cuûa quaân giaûi phoùng, môû ñaàu laø
chieán thaéng AÁp Baéc (2-1-1963). Chieán thaéng maø giôùi baùo chí Myõ coù maët taïi choã
xem nhö laø “traän ñaùnh ñaãm maùu nhaát cuûa Nam Vieät Nam trong 4 naêm ñaùnh Vieät
Coäng” vaø “moät trong nhöõng söï thaát baïi toán keùm nhaát vaø nhuïc nhaõ cho quaân ñoäi
Nam Vieät Nam vaø caùc coá vaán Myõ”(13), AÁp Baéc thöïc söï “gaây tieáng vang tai haïi lôùn
taïi quoác noäi cuõng nhö quoác ngoaïi vaø laø nguoàn goác gaây ra nhieàu maâu thuaãn giöõa
caùc giôùi chöùc Vieät cuõng nhö Hoa Kyø”(14).
Sau AÁp Baéc, quaân giaûi phoùng tieáp tuïc tieán coâng ñòch, noåi baät nhaát laø tieâu
dieät 2 chi khu quaân söï Caùi Nöôùc vaø Ñaàm Dôi (Caø Mau) trong 2 ngaøy 9 vaø 10-
9-1963. Haõng Thoâng taán AFP (11-9) vieát: “Cuoäc taán coâng cuûa du kích Vieät Coäng
tieâu dieät 2 chi khu Caùi Nöôùc, Ñaàm Dôi thaät laø moät ñoøn saám seùt ñaùnh vaøo quaân
chính phuû, ñuùng vaøo luùc moät soá vaán ñeà khoâng oån ñònh ôû mieàn Nam gaây ra bôûi söï
424
PHONG TRAØO PHAÄT GIAÙO MIEÀN NAM VIEÄT NAM NAÊM 1963...
xung ñoät giöõa chính phuû Dieäm vaø Phaät giaùo”(15). Keá hoaïch Satley - Taylor trong
chieán löôïc “chieán tranh ñaëc bieät” cuûa Myõ ñöùng tröôùc nguy cô phaù saûn. Maâu
thuaãn Myõ - Dieäm caøng trôû neân caêng thaúng vaø Myõ ñaõ bí maät löïa choïn phöông
aùn “thay ngöïa giöõa doøng”.
Thöïc ra, töø sau AÁp Baéc, Nhaø Traéng ñaõ tính ñoaùn ñeán phöông aùn thay Dieäm,
tuy nhieân vaãn coøn thaùi ñoä chôø xem, chöa döùt khoaùt. Töø sau khi phong traøo
Phaät giaùo noå ra vaø tröôùc thaát baïi lieân tieáp cuûa quaân ñoäi Dieäm, chính quyeàn
Kennedy thaáy raèng, treân thöïc teá chính quyeàn Dieäm khoâng nhöõng khoâng coù söùc
thu phuïc noâng daân maø ngay caû ôû thaønh phoá chính quyeàn naøy cuõng maát heát
choã döïa xaõ hoäi. Moät chính quyeàn nhö theá thì khoâng theå naøo ñaùp öùng ñöôïc
chính saùch cuûa Myõ laø laøm cho mieàn Nam Vieät Nam “thoaùt khoûi chuû nghóa coäng
saûn vaø ñeå ñeø beïp cuoäc noåi loaïn cuûa Vieät Coäng”(16). Chính ñaây laø ñoäng löïc chuû
yeáu khieán Nhaø Traéng “baät ñeøn xanh” cho nhoùm töôùng lónh Saøi Goøn, do Döông
Vaên Minh caàm ñaàu laøm cuoäc ñaûo chính laät ñoå Dieäm - Nhu (1-11-1963) ñöa ñeán
söï caùo chung cheá ñoä ñoäc taøi gia ñình trò Ngoâ Ñình Dieäm vaø neàn “Ñeä nhaát coäng
hoøa” do Myõ daøy coâng nuoâi döôõng. Baøn veà aâm möu cuûa Myõ trong vieäc gaït boû
anh em Ngoâ Ñình Dieäm, Toång bí thö Leâ Duaån vieát: “Sau traän aáp Baéc, Myõ baét
ñaàu hoang mang. Tuy vaäy, chuùng coøn nghó raèng khoâng thaéng ñöôïc laø vì lyù do
chính trò. Chuùng cho raèng löïc löôïng quaân söï goàm quaân ñoäi tay sai coäng vôùi coá
vaán Myõ, coù ñuû söùc choáng laïi ta, neáu coù moät cô sôû chính trò toát taïo theâm tinh thaàn
chieán ñaáu cho quaân nguïy. Ñeå hoøng caûi thieän theá chính trò ngaøy caøng toài teä, Myõ
vöùt boû Dieäm, Nhu”(17).
Roõ raøng, chính söï lôùn maïnh cuûa phong traøo caùch maïng mieàn Nam laø yeáu toá
quyeát ñònh ñöa ñeán söï suïp ñoå cuûa cheá ñoä Ngoâ Ñình Dieäm. Tuy nhieân, phaûi khaùch
quan maø thöøa nhaän raèng, phong traøo Phaät giaùo mieàn Nam Vieät Nam naêm 1963
laø moät boä phaän cuûa phong traøo ñoâ thò, phong traøo ñaáu tranh caùch maïng cuûa nhaân
daân mieàn Nam choáng Myõ - Dieäm. Phong traøo naøy laø moät bieåu hieän cuï theå cuûa
söï coâ laäp, söï baát löïc ñeán möùc cao cuûa chính quyeàn Ngoâ Ñình Dieäm; laø yeáu toá
quan troïng trong söï tính toaùn cuûa nhöõng ngöôøi vaïch keá hoaïch ñaûo chính. Noùi
caùch khaùc, phong traøo Phaät giaùo mieàn Nam Vieät Nam naêm 1963 laø yeáu toá tích
goùp phaàn quan troïng vaøo söï suïp ñoå cuûa cheá ñoä Ngoâ Ñình Dieäm. YÙ nghóa cao
nhaát cuûa phong traøo chính laø choã ñoù.
CHUÙ THÍCH
1. Jerrold Schecter, The New Face of the Buddha. John Weatherhill, Tokyo, Japan, 1967, tr. 156.
2. Jerrold Schecter, Sñd., tr. 186.
3. Phong traøo Phaät giaùo ôû mieàn Nam Vieät Nam (taøi lieäu tham khaûo ñaëc bieät). Vieät Nam Thoâng taán xaõ
xuaát baûn. Haø Noäi, 1973, tr. 27.
4. Phan Huy Leâ, Hoà Chuû tòch vôùi doøng vaên hoùa Phaät giaùo Vieät Nam trong “Noäi san nghieân cöùu Phaät hoïc”
(soá ñaëc bieät kyû nieäm laàn thöù 100 ngaøy sinh cuûa Hoà Chí Minh) thaùng 1-1991, tr. 9.
5. Traàn Baïch Ñaèng, Maáy vaán ñeà veà nghieân cöùu vaø lòch söû daân toäc trong “Maáy vaán ñeà veà Phaät giaùo vaø
lòch söû tö töôûng Vieät Nam”. Haø Noäi, 1980, tr. 22-23.
6. Tröôùc côn soùng gioù. Ban Höôùng daãn Gia ñình Phaät töû Trung phaàn xuaát baûn, Hueá, 1964, tr.39.
425
7. Baûn Tuyeân ngoân cuûa Taêng, tín ñoà Phaät giaùo Vieät Nam ñoïc taïi chuøa Töø Ñaøm ngaøy 10-5-1963. Trung
taâm Löu tröõ Quoác gia II. Kyù hieäu taøi lieäu SC. 04-8352.
8. Traàn Vaên Giaøu, Mieàn Nam giöõ vöõng thaønh ñoàng, Taäp II. Nxb. Khoa hoïc, Haø Noäi, 1966, tr. 342.
9. Phong traøo Phaät giaùo mieàn Nam Vieät Nam (taøi lieäu tham khaûo ñaëc bieät). Vieät Nam Thoâng taán xaõ xuaát
baûn, Haø Noäi, 1973, tr. 35.
10. Taâm Phong, Nhôù laïi cuoäc vaän ñoäng cuûa Phaät giaùo, Tuaàn baùo Haûi Trieàu aâm, soá 18, ngaøy 24-8-1964, tr. 10.
11. Nhöõng söï kieän lòch söû Ñaûng, Taäp III, Nxb Thoâng tin lyù luaän, Haø Noäi, 1985, tr. 268.
12. Jerrold Schecter, Sñd, tr. 182.
13. Phaïm Kim Vinh, Caùi cheát cuûa Nam Vieät Nam, Nxb Xuaân Thu, Los Alamitos, CA, USA, 1988, tr. 65.
14. Hoaøng Laïc, Haø Mai Vieät. Nam Vieät Nam (1954-1975) - Nhöõng söï thöïc lòch söû chöa heà nhaéc tôùi. Alief,
Texas, USA, 1985, tr 51.
15. M.N, Veà vai troø cuûa Phaät giaùo mieàn Nam trong cuoäc laät ñoå cheá ñoä ñoäc taøi Ngoâ Ñình Dieäm. Taïp chí
Nghieân cöùu Lòch söû, soá 89 (8-1966), tr. 11.
16. Haø Vaên Laâu, Kennôñi phaùi Maùc Namara vaø Taylo sang Vieät Nam ñeå laøm gì? Taïp chí Hoïc taäp, soá 11-
1963, tr. 60.
17. Leâ Duaån, Thö vaøo Nam, Nxb. Söï thaät, Haø Noäi, 1985, tr. 69.
426
HAØN QUOÁC THAM CHIEÁN TAÏI VIEÄT NAM:
ÑOÄNG CÔ VAØ BOÁI CAÛNH
Song Jeong Nam*
I. MÔÛ ÑAÀU
Gaàn ñaây, haàu heát caùc coâng trình nghieân cöùu veà quaù trình quyeát ñònh ñöa quaân
tham chieán taïi Vieät Nam cuûa caùc nöôùc ñoàng minh cuûa Myõ ñeàu chöùng minh raèng,
khoâng phaûi do aùp löïc cuûa Myõ maø vì lôïi ích cuûa baûn thaân, nhöõng nöôùc naøy ñaõ
tình nguyeän ñöa quaân sang Vieät Nam. Treân cô sôû phaân tích nhöõng taøi lieäu ngoaïi
giao maät môùi ñöôïc coâng khai Glen St. J. Barclay, John A. Clark, Gregory
Pemberton ñaõ thöïc hieän nghieân cöùu veà Australia - nöôùc coù ñoäi quaân tham chieán
taïi Vieät Nam lôùn thöù 2 sau Haøn Quoác. Trong nghieân cöùu cuûa mình caùc taùc giaû ñaõ
nhaán maïnh toaøn boä quaù trình quyeát ñònh chính saùch lieân quan ñeán vieäc Australia
tham chieán taïi Vieät Nam, goàm: quyeát ñònh tham chieán, duy trì moät quaân soá nhaát
ñònh, ruùt quaân… ñeàu ñöôïc thöïc hieän döïa treân nhöõng tính toaùn ñoäc laäp cuûa chính
phuû Australia(1).
Qua nhöõng nghieân cöùu veà ñaøm phaùn ngoaïi giao giöõa Philippin, Thaùi Lan, Myõ
xung quanh chieán tranh Vieät Nam, Thompson ñaõ chöùng minh raèng, Philippin vaø
Thaùi Lan ñaõ ñi ñeán quyeát ñònh veà khaû naêng vaø möùc ñoä tham chieán sau khi ñaõ
tính toaùn lôïi haïi veà chính trò vaø kinh teá ñoái vôùi nöôùc mình vaø quyeát ñònh naøy
khoâng bò raøng buoäc bôûi nhöõng lôøi khaån caàu treân cô sôû tính ñoàng nhaát veà heä tö
töôûng cuûa Myõ. Maëc duø trong yeâu caàu göûi phía Myõ, hai nöôùc naøy ñaõ ñöa ra quaù
nhieàu ñieàu kieän cho vieäc tham chieán daãn ñeán möùc ñoä tham gia cuûa hai nöôùc naøy
bò suy giaûm, caû hai nöôùc ñeàu vaãn ñöa moät soá ít quaân tham chieán ñeå nhaän nhöõng
nhöôïng boä veà quaân söï vaø kinh teá töø phía Myõ nhö ñaõ döï tính(2).
Cuõng coù khaù nhieàu nhöõng coâng trình nghieân cöùu veà moái quan heä giöõa
chieán tranh Vieät Nam vaø moät nöôùc, maëc duø khoâng tröïc tieáp can thieäp quaân söï
nhöng hôïp taùc chaët cheõ vôùi Myõ. Ñoù laø Nhaät Baûn. Nhöõng nghieân cöùu naøy ñeàu
ñoàng yù vôùi keát luaän: chieán tranh Vieät Nam ñaõ laøm boäc loä roõ nhöõng khaùc bieät
cô baûn trong quan ñieåm veà quan heä ñoái ngoaïi cuûa hai nöôùc voán coù moái quan
heä maät thieát döïa treân tính ñoàng nhaát veà yù thöùc heä. Chính vì vaäy, vieäc Nhaät
Baûn chuû ñoäng hôïp taùc vôùi Myõ trong cuoäc chieán Ñoâng Döông xuaát phaùt töø lôïi
ích kinh teá cuûa Nhaät Baûn vaø nöôùc naøy ñaõ aùp duïng chính saùch ngoaïi giao vôùi
Myõ vôùi nguyeân taéc taùch bieät chính trò vaø kinh teá ñeå giaønh lôïi ích lôùn nhaát(3).
* Phoù Giaùo sö, Tieán só, Ñaïi hoïc Ngoaïi ngöõ. Haøn Quoác.
427
Nhöõng keát luaän treân ñaây veà ñaëc ñieåm vaø quaù trình quyeát ñònh chính saùch cuûa
caùc nöôùc ñoàng minh cuûa Myõ coù can thieäp giaùn tieáp hoaëc tröïc tieáp vaøo chieán
tranh Vieät Nam coù aûnh höôûng ñeán quan ñieåm cô baûn cuûa baøi nghieân cöùu naøy
treân hai ñieåm:
Thöù nhaát, veà cô baûn, caùc nöôùc naøy ñeàu nhaän ñònh töø tröôùc raèng: chieán tranh
Vieät Nam laø cuoäc noäi chieán vôùi muïc ñích thoáng nhaát daân toäc, vaø treân thöïc teá,
caùc nöôùc naøy khoâng caûm thaáy bò ñe doïa veà an ninh.
Thöù hai, treân nguyeân taéc phí toån-lôïi ích (cost-benefit) caùc nöôùc naøy ñeàu coi
ñaây laø moät cô hoäi “vaøng” ñeå tranh thuû söï nhöôïng boä veà quaân söï vaø kinh teá töø
phía Myõ trong thôøi gian chieán tranh.
Qua nghieân cöùu cuûa mình, Rotter vaø Stubbs ñaõ phaân tích aûnh höôûng cuûa chieán
tranh trong khu vöïc vôùi söï coù maët cuûa “sieâu cöôøng” ñoái vôùi caùc nöôùc laân caän.
Rotter cho raèng, nhôø chieán tranh Haøn Quoác vaø hieäu quaû kinh teá cuûa noù, Nhaät
Baûn vaø Malaya - thuoäc ñòa cuûa Anh - ñaõ taïo döïng cho mình neàn moùng ñeå phaùt
trieån kinh teá. Ñaëc bieät Myõ, vôùi tö caùch laø nöôùc ñi ñaàu trong vieäc quaân Lieân hôïp
quoác tham chieán, nhaäp khaåu cao su vaø thieác töø Malaya vôùi giaù cao hôn giaù treân
thò tröôøng quoác teá ñem laïi lôïi ích kinh teá cho Anh(4). Theo Stubbs, chieán tranh
Trieàu Tieân laø nguyeân nhaân quyeát ñònh ñem laïi thaønh coâng cho chieán dòch tieâu
dieät du kích treân phaïm vi toaøn quoác maø Anh phaùt ñoäng taïi Malaya(5). Vieäc söû
duïng moät caùch hôïp lyù lôïi ích kinh teá phaùt sinh töø chieán tranh Trieàu Tieân vaøo vaän
ñoäng choáng coäng saûn cuûa chính phuû laâm thôøi thaân Anh cuõng laø nguyeân nhaân
daãn ñeán söï thaát baïi cuûa Ñaûng coäng saûn Malaysia.
Ngay töø thôøi gian ñaàu Haøn Quoác ñaõ baøy toû mong muoán töï nguyeän vaø chuû
ñoäng tham gia vaøo chieán tranh Vieät Nam(6). Cuoái cuøng, trong soá caùc ñoàng minh
cuûa Myõ, Haøn Quoác laø nöôùc göûi nhieàu quaân tham chieán taïi Vieät Nam nhaát vaø saùt
caùnh cuøng Myõ trong hôn 8 naêm chieán tranh. Khaùc vôùi caùc nöôùc ñoàng minh coù
taàm quan troïng töông ñöông trong chieán löôïc an ninh khu vöïc Ñoâng AÙ cuûa Myõ,
Haøn Quoác ñaõ töï nguyeän vaø lieân tuïc yeâu caàu phía Myõ ñoàng yù cho tham chieán vaø
cuoái cuøng ñöôïc ñöa moät soá ñoâng quaân theo mong muoán.
II. NOÃ LÖÏC NGOAÏI GIAO CUÛA HAØN QUOÁC VAØ BOÁI CAÛNH QUOÁC TEÁ TAÏI ÑOÂNG
NAM AÙ
1. Haøn Quoác tuyeân boá tham gia vaøo cuoäc chieán Vieät Nam
Haøn Quoác baét ñaàu quan taâm ñeán vieäc tham gia chieán tranh Ñoâng Döông ngay
sau chieán tranh Trieàu Tieân. Maëc duø ñöôïc nhaän raát nhieàu vieän trôï veà taøi chính vaø
vaät chaát töø phía Myõ töø naêm 1950, thaát baïi taïi Ñieän Bieân Phuû naêm 1954 ñaõ ñaët
Phaùp vaøo moät tình theá voâ cuøng khoù khaên. Myõ baét ñaàu tính ñeán khaû naêng tröïc
tieáp tham chieán. Theo doõi nhöõng dieãn bieán taïi khu vöïc Ñoâng Döông, cuoái thaùng
1-1954, Toång thoáng Rhee Syng Man ñaõ gôïi yù vôùi phía Myõ raèng, Haøn Quoác saün
saøng cöû khaån caáp moät sö ñoaøn quaân sang Vieät Nam chi vieän cho quaân Phaùp.
428
HAØN QUOÁC THAM CHIEÁN TAÏI VIEÄT NAM: ÑOÄNG CÔ VAØ BOÁI CAÛNH
Coù hai muïc ñích chính ñaèng sau quyeát taâm tham chieán cuûa Toång thoáng Rhee
Syng Man. Tröôùc heát laø tham voïng caù nhaân cuûa Toång thoáng. Vôùi vai troø ngöôøi
laõnh ñaïo maët traän choáng coäng saûn taïi chaâu AÙ, oâng muoán cuûng coá vò theá chính
trò cuûa mình treân tröôøng quoác teá. Maët khaùc, thoâng qua vieäc göûi quaân tham chieán
taïi Vieät Nam, oâng cuõng caàn gaây döïng uy tín ñeå coù theå yeâu caàu phía Myõ chaáp
thuaän vaø hoã trôï taêng quy moâ cuûa luïc quaân Haøn Quoác, töø 20 sö ñoaøn leân 25 sö
ñoaøn. Tuy nhieân, Toång thoáng Eisenhower ñaõ töø choái vôùi lyù do “ngöôøi Myõ khoâng
theå hieåu ñöôïc vieäc trong khi quaân Myõ ñoùng taïi Haøn Quoác, quaân Haøn Quoác laïi
bò ñieàu ñi khoûi baùn ñaûo Trieàu Tieân ñeå giaûi quyeát nhöõng giao tranh taïi nôi khaùc”(7).
Toång thoáng Shee Syng Man vaãn duy trì söï quan taâm ñeán chieán cuoäc chieán taïi
Ñoâng Nam AÙ. Naêm 1955, Haøn Quoác chính thöùc coâng nhaän chính phuû Vieät Nam
vaø tieáp tuïc duy trì trao ñoåi quaân söï. Chính söï phaùt trieån trong quan heä höõu nghò
giöõa hai nöôùc laø boái caûnh quyeát ñònh daãn ñeán quyeát taâm chuû ñoäng tham gia vaøo
cuoäc chieán Vieät Nam cuûa chính quyeàn quaân söï ñöôïc hình thaønh sau cuoäc ñaûo
chính naêm 1961 do Park Chung Hee ñöùng ñaàu. Ngay sau cuoäc ñaûo chính, thaùng
6-1961, chính quyeàn Park Chung Hee ñaõ cöû moät phaùi ñoaøn tìm hieåu tình hình
thöïc teá do töôùng Sim - Hoâng-Sôn daãn ñaàu sang Vieät Nam ñeå thu thaäp thoâng tin
lieân quan ñeán tình hình chieán söï. Thaùng 11, taïi Hoäi nghò caùc boä tröôûng Haøn-Vieät,
Lee Hu Rak - Tröôûng ban thö kyù cuûa Chuû tòch UÛy ban taùi thieát quoác gia Park
Chung Hee ñaõ chính thöùc baøy toû yù ñònh tham gia chieán tranh taïi Vieät Nam cuûa
Haøn Quoác. OÂng noùi: “Chính phuû caùch maïng chuùng toâi tuyeät nhieân khoâng boû qua
khuûng hoaûng taïi Vieät Nam. Chuùng toâi döï kieán trong thôøi gian gaàn nhaát seõ thaønh
laäp vaø ñöa sang Vieät Nam moät ñoäi coá vaán quaân söï goàm nhöõng töôùng lónh coù kinh
nghieäm trong cuoäc chieán Trieàu Tieân”(8).
Vaøo giöõa thaùng 11, Chuû tòch Park Chung Hee thaêm Wasington nhaân dòp Toång
thoáng Kennedy chính thöùc nhaäm chöùc. Trong hai phieân hoäi ñaøm thöôïng ñænh,
Chuû tòch ñaõ tröïc tieáp baøy toû yù ñònh tham chieán cuûa Haøn Quoác vôùi Toång thoáng
Kennedy. Sau nhöõng trao ñoåi lieân quan ñeán phaùt trieån kinh teá Haøn Quoác vaø bình
thöôøng hoùa quan heä Haøn-Nhaät, Chuû tòch Park Chung Hee ñaõ ñeà nghò: “Phía Haøn
Quoác muoán Myõ ñoàng yù vôùi vieäc quaân Haøn Quoác tham chieán taïi Vieät Nam vaø duy
trì quaân soá nhö hieän taïi. Caùc nhaø hoaïch ñònh chính saùch cuûa Myõ cuõng ñaõ ñoàng
tình vôùi yù kieán naøy” vaø cho raèng: “ñeå giaûi quyeát vaán ñeà Vieät Nam, raát caàn coù söï
chi vieän töø beân ngoaøi.” Thôøi ñieåm naøy, Toång thoáng Kennedy ñang giöõ thaùi ñoä deø
daët ñoái vôùi vieäc can thieäp tröïc tieáp. Toång thoáng ñaõ khoâng chuaån y keá hoaïch cuûa
töôùng Maxwell Taylor göûi 8.000 quaân sang Vieät Nam döôùi muïc ñích hình thöùc ñeå
“hoã trôï khaéc phuïc luõ luït”. Nhöng ñaàu naêm sau, Myõ quyeát ñònh göûi 12.000 quaân
sang Vieät Nam vaø vôùi quyeát ñònh naøy, Myõ daán saâu vaøo cuoäc chieán keùo daøi hôn
10 naêm. Theo ñoù Haøn Quoác cuõng taêng cöôøng quyeát taâm tham chieán vaø baét ñaàu
tieán haønh caùc hoaït ñoäng chuaån bò tham chieán.
Thaùng 2-1962, sau chuyeán thaêm Vieät Nam, Kim Jong Pil - ngöôøi naém vò trí
thöù 2 trong chính quyeàn quaân söï - ñaõ tröïc tieáp baùo caùo toång thoáng Park Chung
Hee veà dieãn bieán cuoäc chieán. Theo baùo caùo cuûa Kim, tình hình nghieâm troïng
hôn nhieàu so vôùi nhöõng baùo caùo cuûa Myõ göûi cho chính phuû Haøn Quoác tröôùc ñoù.
429
Theo ñoù, song song vôùi vieäc chuaån bò chi tieát cho vieäc tham chieán, Haøn Quoác
baét ñaàu taäp trung noã löïc ñeå theå hieän quyeát taâm tham chieán cuûa mình vôùi theá
giôùi. Ngaøy 17-3 cuøng naêm, trong cuoäc hoïp kín nhaân dòp ñaïi söù löu ñoäng Myõ
EÂbôrin Heârimen thaêm Haøn Quoác, Thuû töôùng Soâng Yoâ Chan ñaõ nhaán maïnh nhieàu
laàn: “maëc duø phaûi ñoái maët vôùi nhöõng khoù khaên veà chính trò, kinh teá, xaõ hoäi
trong nöôùc, Haøn Quoác saün saøng göûi quaân sang tham gia vaøo cuoäc chieán Vieät
Nam”. Thaùng 5 cuøng naêm, Haøn Quoác ñaõ cöû ñoaøn coá vaán quaân söï do töôùng Sim
Hoâng Sôn daãn ñaàu sang Vieät Nam ñuùng thôøi ñieåm moät kyù giaû Haøn Quoác taïi Myõ
ñöa tin “Trong thôøi gian tôùi hai nöôùc Haøn Quoác vaø Vieät Nam seõ thoûa thuaän veà
vieäc göûi ñoaøn coá vaán quaân söï cuûa Haøn Quoác sang Vieät Nam”. Lo laéng tröôùc
nhöõng dieãn bieán ngoaïi giao ñoäc laäp - khoâng coù söï tham gia cuûa Myõ - cuûa hai
nöôùc Haøn-Vieät, phía Myõ ñaõ caûnh caùo Haøn Quoác. Ñaïi söù Myõ, oâng Samuel Berger
ñaõ noùi: “Taát caû moïi hoaït ñoäng trao ñoåi quaân söï giöõa hai nöôùc phaûi ñöôïc tieán
haønh döôùi söï ñoàng yù cuûa ñoaøn coá vaán quaân söï Myõ taïi Vieät Nam”.
Ñaàu naêm 1964, Thuû töôùng tieàn nhieäm Kim Hieân Chôl vaø Cuïc tröôûng cuïc tình
baùo Kim Jong Pil lieân tuïc chuyeån tôùi phía Myõ quyeát taâm tham chieán cuûa Haøn
Quoác. Theá nhöng, vaøo thôøi ñieåm ñoù, sau khi caân nhaéc tình hình trong nöôùc vaø
dö luaän, chính phuû Myõ nhaän thaáy chöa caàn thieát phaûi cöû quaân Haøn Quoác tham
chieán. Myõ lieân tuïc duy trì thaùi ñoä deø daët naøy cho ñeán taän thôøi ñieåm Myõ bò coâ
laäp veà ngoaïi giao taïi Ñoâng Döông vaø chính quyeàn Johnson phaûi phaùt ñoäng
Chieán dòch vaän ñoäng caùc nöôùc ñoàng minh mang teân “Theâm nhieàu ngoïn côø”
(More Flags Campaign).
2. Myõ bò coâ laäp ngoaïi giao
Töø naêm 1950, qua nöôùc thöù ba, Myõ baét ñaàu can thieäp giaùn tieáp vaøo chieán tranh
Ñoâng Döông. Myõ chi vieän taøi chính cho quaân Phaùp taïi Vieät Nam vaø hoã trôï chieán
thuaät cho quaân Ñaøi Loan vaø Ñöùc. Nhöng baét ñaàu töø ñaàu naêm 1954, khi vò theá cuûa
Phaùp taïi Ñoâng Döông baét ñaàu bò suy yeáu, Myõ thaønh laäp Khoái hieäp öôùc Ñoâng Nam
AÙ (SEATO) nhaèm duy trì cô cheá an ninh khu vöïc, ñoàng thôøi hoã trôï phaùt trieån kinh
teá taïi khu vöïc vieãn ñoâng chaâu AÙ, ñaëc bieät laø Nhaät Baûn, qua ñoù thöïc hieän ñöôøng
loái ngoaïi giao giaùn tieáp vôùi muïc ñích duy trì oån ñònh taïi Ñoâng Nam AÙ.
Nhöng sau khi Toång thoáng Kennedy nhaäm chöùc, chính saùch Ñoâng Nam AÙ cuûa
Myõ baét ñaàu coù nhöõng thay ñoåi caên baûn. Nhöõng nhaø hoaïch ñònh chính saùch ngoaïi
giao vaø quoác phoøng Myõ baét ñaàu ñöa ra nhöõng khaùi nieäm veà chính saùch nhö:
“haønh ñoäng quaân söï (commitment)”, “ñoä tin caäy quoác teá (credibility)”, “giaûi quyeát
tröïc tieáp”... Myõ baét ñaàu nhaän thaáy chieán tranh lan roäng taïi Ñoâng Döông laø yeáu
toá ñe doïa ñeán toaøn boä chieán löôïc an ninh Ñoâng AÙ cuûa mình. Ñaëc bieät, ñeå giaûi
quyeát khuûng hoaûng taïi Laøo (Laos Crisis), Myõ ñaõ phaûi thoûa hieäp moät caùch “nhuïc
nhaõ” vôùi theá löïc coäng saûn khieán caùc nöôùc thuoäc “phe töï do” trong khu vöïc phaûi
ñaët caâu hoûi veà chieán löôïc an ninh Ñoâng AÙ cuûa Myõ.
Maët khaùc, sau khi Ñôø Goân leân caàm quyeàn, Phaùp duy trì ñöôøng loái ngoaïi giao
Ñoâng Nam AÙ ñoái laäp vôùi Myõ. Tieáp sau nhöõng maâu thuaãn nghieâm troïng giöõa hai
430
nöôùc theå hieän qua cuoäc khuûng hoaûng taïi Laøo, thaùng 1-1964, Phaùp chính thöùc
thieát laäp quan heä ngoaïi giao vôùi Trung Quoác vaø cöông quyeát yeâu caàu Myõ tuaân
thuû hieäp ñònh Giônevô khieán vò theá ngoaïi giao cuûa Myõ taïi Ñoâng Nam AÙ ngaøy
caøng suy yeáu.
Sau khi ñöa ñoaøn coá vaán quaân söï vaøo Vieät Nam naêm 1962, Myõ tieáp tuïc duy
trì nhöõng noã löïc xuùc tieán can thieäp quaân söï vaøo chieán tranh Vieät Nam. Nhöng
nhöõng noã löïc naøy cuûa Myõ ñaõ khoâng nhaän ñöôïc söï uûng hoä töø phía caùc nöôùc
ñoàng minh truyeàn thoáng nhö: caùc nöôùc thaønh vieân NATO, Nhaät Baûn...v.v.
Khoâng nhöõng theá, hai nöôùc voán duy trì theá caân baèng veà ngoaïi giao ñoái vôùi hai
sieâu cöôøng laø Campuchia vaø Indonesia, nay laïi baét ñaàu ñi ngöôïc laïi chính saùch
cuûa Myõ. Ñieàu naøy laøm traàm troïng theâm söï coâ laäp veà maët ngoaïi giao cuûa Myõ.
Ngaøy 20-11-1963, Hoaøng thaân Sihanuùc ñoät ngoät tuyeân boá khöôùc töø khoaûn vieän
trôï haøng naêm leân tôùi haøng chuïc trieäu ñoâ la cuûa Myõ. Campuchia sôï raèng, döôùi
aùp löïc cuûa Myõ, hoï seõ phaûi chaën tuyeán ñöôøng tieáp teá cho Maët traän daân toäc giaûi
phoùng mieàn Nam Vieät Nam (NFL: National Liberation Front) cuûa Baéc Vieät Nam
naèm treân vuøng bieân giôùi phía ñoâng vaø laøm nhö vaäy Campuchia seõ gaëp phaûi söï
traû ñuõa cuûa Baéc Vieät Nam. Do ñoù, song song vôùi vieäc thieát laäp theå cheá hoã trôï
ngoaïi giao vôùi Baéc Vieät Nam vaø Trung Quoác, Campuchia baét ñaàu ra söùc uûng
hoä phöông aùn Vieät Nam trung laäp theo hieäp ñònh Giônevô vaø thöïc hieän chính
saùch ngoaïi giao choáng Myõ(9). Theâm vaøo ñoù, Indonesia cuõng toû roõ yù phaûn ñoái
chính saùch Ñoâng Döông cuûa Myõ, ñoàng thôøi leân aùn chính saùch Malaysia cuûa Anh
vaø chính saùch ñoái vôùi baùn ñaûo Trieàu Tieân cuûa Myõ vaø thieát laäp quan heä ñoàng
minh vôùi Trung Quoác ñeå “giaûi quyeát vaán ñeà Ñoâng Nam AÙ”.
Vôùi tö caùch laø moät sieâu cöôøng, Myõ caûm thaáy bò “xuùc phaïm” khi gaëp phaûi
söï chæ trích gay gaét töø phía caùc nöôùc khoâng lieân keát vaø thaùi ñoä laïnh nhaït cuûa
caùc nöôùc ñoàng minh. Naêm 1963, chính quyeàn môùi do Toång thoáng Johnson
ñöùng ñaàu thöïc thi moät chính saùch Ñoâng Döông môùi, khaùc hoaøn toaøn vôùi
“chieán löôïc phaûn öùng linh hoaït (flexible response)” cuûa Toång thoáng tieàn
nhieäm Kennedy hoøng xaây döïng cô sôû cho vieäc can thieäp treân moïi maët. Ngaøy
26-11-1963, Toång thoáng Johnson chuaån y döï thaûo kieán nghò chính saùch giaûi
quyeát vaán ñeà Ñoâng Döông ñaàu tieân - NSAM 273, baùo hieäu söï can thieäp saâu
cuûa Myõ vaøo cuoäc chieán Ñoâng Döông. Maët khaùc ñöùng tröôùc tình theá khoù khaên
do xu theá uûng hoä giaûi phaùp Vieät Nam trung laäp cuûa coäng ñoàng quoác teá, giöõa
thaùng 12, Boä tröôûng quoác phoøng Robert Macnamara tuyeân boá vôùi nhöõng ngöôøi
hoaïch ñònh chính saùch quaân söï cuûa chính quyeàn Saøi Goøn: “Myõ quyeát khoâng
uûng hoä giaûi phaùp trung laäp. Neáu dieãn bieán cuûa cuoäc chieán (hình thaønh töø
chính quyeàn Kennedy) xaáu ñi, keá hoaïch ruùt toaøn boä quaân vaøo naêm 1965 seõ
bò huûy boû”. Söï thay ñoåi thaùi ñoä naøy cuûa phía Myõ theå hieän roõ trong thoâng ñieäp
ñaàu naêm môùi cuûa Johnson göûi cho Toång tö leänh quaân ñoäi Vieät Nam Döông
Vaên Minh naêm 1964(10).
Cuoái cuøng ngaøy 16-3-1964, keá hoaïch oanh taïc mieàn Baéc Vieät Nam mang maõ
soá NSAM 288 cuûa Boä tö leänh Hoäi ñoàng tham möu Myõ ñaõ ñöôïc Johnson kyù; ngaøy
27 thaùng 3 Keá hoaïch taùc chieán quaân söï taïi Vieät Nam (CPSV: Contingency Plan for
431
South Vietnam) ñöôïc hoaøn thaønh, baùo hieäu giai ñoaïn ñaàu cuûa vieäc Myõ can thieäp
quaân söï vaøo Vieät Nam. Do vaäy Myõ caàn phaûi coù söï uûng hoä cuûa coäng ñoàng quoác
teá hoøng thuyeát phuïc dö luaän choáng chieán tranh trong nöôùc vaø nhaän söï ñoàng yù
töø phía quoác hoäi.
3. Söï thaát baïi cuûa Chieán dòch vaän ñoäng caùc nöôùc ñoàng minh (More Flags Campaign)
Ñeå hôïp lyù hoùa vieäc can thieäp quaân söï, thaùng 5-1964, Myõ ñaõ göûi thoâng ñieäp
cho 25 nöôùc ñoàng minh treân toaøn theá giôùi keâu goïi söï uûng hoä cho chính saùch
Vieät Nam cuûa Myõ. Tuy nhieân ngay caû SEATO - toå chöùc duy nhaát tích cöïc uûng
hoä chính saùch can thieäp cuûa Myõ - cuõng bò loaïi khoûi danh saùch caùc nöôùc Myõ
caàn tranh thuû söï uûng hoä khi Myõ baét ñaàu can thieäp quaân söï vaøo Vieät Nam cuoái
naêm 1964 vì hai thaønh vieân cuûa toå chöùc naøy: Phaùp vaø Pakistan duy trì chính
saùch choáng Myõ. Phaûn öùng cuûa caùc nöôùc ñoàng minh ñoái vôùi ñeà nghò cuûa Myõ
khoâng nhö mong ñôïi ban ñaàu cuûa Myõ. Nhö Myõ ñaõ töøng thöøa nhaän, vieäc caùc
nöôùc chaâu AÂu vaø Nam Myõ tröïc tieáp tham gia chieán tranh gaëp phaûi nhöõng khoù
khaên thöïc teá nhö haïn cheá veà maët ñòa lyù. Maët khaùc nhöõng nöôùc maø Myõ troâng
ñôïi söï hôïp taùc - nhöõng nöôùc coù tieàm löïc veà kinh teá, quoác phoøng vaø coù quan
heä höõu haûo vôùi Myõ - nhö: Anh, Canaña, Nhaät Baûn... ñeàu sôï phaûi gaùnh chòu
nhöõng aûnh höôûng xaáu khi chieán tranh keùo daøi neân chæ döøng laïi ôû möùc ñoä uûng
hoä baèng lôøi moät caùch hình thöùc, vaø toû thaùi ñoä hôø höõng ñoái vôùi vieäc hoã trôï tröïc
tieáp. Nhö ñaõ neâu ôû treân, caùc nöôùc ñoàng minh chuû choát taïi Ñoâng Nam AÙ haàu
heát ñeàu daønh öu tieân cho nhöõng lôïi ích lôïi ích veà an ninh hoaëc kinh teá cuûa
mình khi ñaùp laïi yeâu caàu cuûa Myõ. Noùi moät caùch khaùc, nhöõng nöôùc naøy ñeàu ñaõ
nhaän thaáy öu theá trong cuoäc chieán Vieät Nam ñaõ ngaû veà phía Hoà Chí Minh, vaø
trong tình theá naøy, toû thaùi ñoä tích cöïc hôïp taùc vôùi Myõ laø ñieàu khoù coù theå chaáp
nhaän.
Sau söï kieän Vònh Baéc Boä, thaùng 6-1964, vôùi muïc ñích thu huùt söï quan taâm
cuûa dö luaän quoác teá, Myõ möôïn danh Thuû töôùng Saøi Goøn Nguyeãn Khaùnh göûi ñeà
nghò chi vieän cho hôn 34 nöôùc, nhöng laàn naøy cuõng laïi gaëp phaûi phaûn öùng laïnh
nhaït(11). Caûm thaáy khoâng coù tieán trieån trong vieäc hôïp taùc cuûa caùc nöôùc ñoàng minh
hoøng hôïp lyù hoùa vieäc can thieäp tröïc tieáp, Myõ tröïc tieáp cöû ñaïi söù ñaëc bieät sang
caùc nöôùc ñoàng minh taïi khu vöïc chaâu AÙ - Thaùi Bình Döông. Maëc duø vaäy, nhöõng
noã löïc naøy cuûa Myõ chæ nhaän ñöôïc phaûn öùng laïnh nhaït töø phía caùc nöôùc.
Tröôøng hôïp Thaùi Lan cuõng vaäy. Xeùt veà maët ñòa lyù, ñaët caên cöù khoâng quaân
taïi Thaùi Lan ñeå chi vieän cho chieán tröôøng Vieät Nam coù nhieàu thuaän lôïi hôn ñaët
ngay taïi Vieät Nam. Tuy nhieân sau khuûng hoaûng taïi Laøo, Thaùi Lan vaãn tin raèng,
phía Myõ khoâng “chi traû thoûa ñaùng” so vôùi nhöõng gì nöôùc naøy hôïp taùc vôùi Myõ
vaø toû yù hoaøi nghi veà nhöõng “höùa heïn” cuûa phía Myõ khi nöôùc naøy tham gia vaøo
cuoäc chieán Vieät Nam vì Myõ(12). Maët khaùc, tình traïng baát oån veà chính trò trong
nöôùc do söï lôùn maïnh cuûa phong traøo coäng saûn ñöôïc Trung Quoác chi vieän khoâng
nhöõng laø nguyeân nhaân chính khieán caùc nhaø laõnh ñaïo Thaùi Lan chaàn chöø khi
tham chieán vôùi quy moâ lôùn, maø coøn laø ñieàu kieän ñaøm phaùn quan troïng ñeå yeâu
caàu moät khoaûn vieän trôï khoång loà töø phía Myõ. Chính nhöõng yeáu toá naøy laø nguyeân
432
nhaân daãn ñeán vieäc Thaùi Lan ñöa ra nhöõng ñieàu kieän khoù coù theå chaáp nhaän -
theo quan ñieåm cuûa Myõ - trong quaù trình ñaøm phaùn veà vaán ñeà tham chieán. Sau
nhöõng laàn ñaøm phaùn khoâng coù keát quaû, cuoái cuøng chæ moät soá ít quaân mang yù
nghóa töôïng tröng ñöôïc ñöa sang Vieät Nam. Hieän töôïng naøy cuõng laëp laïi töông
töï trong ñaøm phaùn giöõa Myõ vaø Philippin.
Ngöôïc laïi, nhö ñaõ ñeà caäp, Australia tích cöïc uûng hoä chính saùch can thieäp cuûa
Myõ. Trong soá caùc ñoàng minh cuûa Myõ, Australia laø nöôùc ñaàu tieân ñöa quaân chieán
ñaáu sang Vieät Nam vaø töï chòu moïi phí toån. Tuy nhieân, nhö treân ñaõ trình baøy,
quyeát ñònh tham chieán cuûa Australia laø keát quaû cuûa vieäc cöôøng ñieäu hoùa chieán
tranh taïi Vieät Nam cuûa nhöõng ngöôøi hoaïch ñònh chính saùch ngoaïi giao. Noùi moät
caùch khaùc, seõ hôïp lyù hôn neáu chuùng ta xem quyeát ñònh tham chieán cuûa Australia
laø haønh ñoäng töï veä, xuaát phaùt töø nhaän thöùc veà moái ñe doïa (threat perception)
ñoái vôùi nöôùc naøy maø khoâng phaûi laø keát quaû cuûa nhöõng noã löïc ngoaïi giao cuûa Myõ.
Ngoaïi tröø caùc nöôùc thaønh vieân cuûa SEATO vaø Khoái hieäp öôùc an ninh Thaùi
Bình Döông (ANZUS), trong soá caùc nöôùc vuøng chaâu AÙ - Thaùi Bình Döông chæ coù
Ñaøi Loan vaø Haøn Quoác laø hai nöôùc uûng hoä nhieät tình chính saùch cuûa Myõ. Nhöng
Myõ caân nhaéc, moät khi Ñaøi Loan tham chieán “coù nhieàu khaû naêng Trung Quoác seõ
can thieäp, theâm vaøo ñoù taïi ngöôøi Vieät Nam coù aán töôïng khoâng toát veà Trung Quoác”
vaø cuoái cuøng, khoâng taùn thaønh yù ñònh tham chieán cuûa Ñaøi Loan(13). Cuoái cuøng,
döôùi söï chaáp thuaän cuûa Myõ, chæ coøn laïi Haøn Quoác laø nöôùc duy nhaát vaø lieân tuïc
coù theå ñöa quaân tham chieán. Trong hoaøn caûnh phaûi ñoái maët vôùi nhöõng khoù khaên
veà kinh teá vaø baát oån veà chính trò do vieäc xuùc tieán bình thöôøng hoùa quan heä ngoaïi
giao Haøn-Nhaät, quyeát ñònh ñöa quaân tham chieán cuûa chính phuû laø moät vaán ñeà
raát nhaïy caûm. Tuy vaäy, nhö Boä tröôûng quoác phoøng Myõ Rôùt ñaõ thöøa nhaän, Haøn
Quoác “ôû traïng thaùi saün saøng cöû quaân tham chieán baát cöù luùc naøo, vaø vaán ñeà coøn
laïi chæ laø vieäc chuùng ta (Myõ) quyeát ñònh ñaùp laïi theá naøo”(14).
4. Ñaùnh giaù laïi taàm quan troïng chieán löôïc cuûa baùn ñaûo Trieàu Tieân
Töø ñaàu thaäp kyû 60, Myõ lieân tuïc caân nhaéc vieäc söûa ñoåi toaøn boä chính saùch chi
vieän an ninh cho Haøn Quoác döôùi caùc hình thöùc: ruùt quaân khoûi Haøn Quoác, caét
giaûm vieän trôï quaân söï hoaëc giaûm quaân... Nhöng töø ñaàu naêm 1964, khi tình hình
taïi Ñoâng Döông ngaøy caøng trôû neân caêng thaúng, chính quyeàn Johnson baét ñaàu
ñaùnh giaù laïi taàm quan troïng chieán löôïc cuûa baùn ñaûo Trieàu Tieân vaø coù nhöõng thay
ñoåi trong chính saùch. Coù 3 lyù do chính daãn ñeán vieäc Myõ ñeà cao taàm quan troïng
chieán löôïc cuûa khu vöïc Vieãn Ñoâng chaâu AÙ. Thöù nhaát, caên cöù khoâng quaân Osaka
laø nôi caát vaø haï caùnh cuûa ñoäi bay chuû löïc B52. Caên cöù naøy cuõng ñoùng moät vai
troø voâ cuøng quan troïng trong vieäc ñaøo taïo só quan cao caáp tröôùc khi ñöa vaøo
chieán tröôøng Vieät Nam. Thöù hai, trong tröôøng hôïp caûng Saseâboâ - ñaàu moái cung
caáp vaät tö chieán tranh - bò taán coâng, Myõ ñöùng tröôùc nguy cô bò caét ñöôøng tieáp
teá. Thöù ba, veà maët chieán löôïc treân bieån, Myõ phaûi kieåm soaùt eo bieån Ñaïi Haøn
cuøng caùc eo bieån AÁn Ñoä Döông, Philippin vaø Nam Trung Quoác ñeå quaûn lyù tuyeán
ñöôøng giao thoâng cuûa caùc chieán haïm.
433
Boái caûnh daãn ñeán vieäc Myõ thay ñoåi chính saùch chi vieän an ninh cho Haøn
Quoác cuõng coù theå lyù giaûi döôùi goùc ñoä khaùc. Ñoù laø vieäc vaøo ngaøy 16-10-1964,
Trung Quoác thöû thaønh coâng bom haït nhaân taïi Taân Cöông, vuøng Taây Baéc nöôùc
naøy. Tình hình Vieät Nam ngaøy caøng caêng thaúng vaø vieäc Trung Quoác phaùt trieån
vuõ khí haït nhaân laø moái ñe doïa lôùn ñoái vôùi Myõ. Theo ñoù, taàm quan troïng chieán
löôïc cuûa Baùn ñaûo Trieàu Tieân cuõng thay ñoåi: töø vò trí “trinh saùt” vôùi vai troø ñaûm
baûo an ninh cho Nhaät Baûn chuyeån sang vò trí môùi, lieân quan tröïc tieáp ñeán an
ninh toaøn Ñoâng AÙ.
Maët khaùc, song song vôùi vieäc duy trì nhöõng noã löïc hoøng laøm giaûm gaùnh naëng
veà kinh teá taïi khu vöïc Ñoâng AÙ thoâng qua vieäc sôùm bình thöôøng hoùa quan heä
ngoaïi giao Haøn-Nhaät, Myõ - qua lôøi cuûa Boä tröôûng quoác phoøng Macnamara - lieân
tuïc nhaán maïnh: “Tuyeät ñoái khoâng coù vieäc sau khi Haøn - Nhaät bình thöôøng hoùa
quan heä ngoaïi giao, Myõ ruùt quaân khoûi Haøn Quoác maø khoâng thoâng baùo tröôùc cho
phía Haøn Quoác”. Cöû chæ naøy cuûa phía Myõ hoøng chaán an taâm lyù lo laéng cuûa chính
phuû Haøn Quoác sau khi bình thöôøng hoùa quan heä Haøn - Nhaät, ngöôøi daân nöôùc
naøy seõ “nghi ngôø vieäc Myõ seõ töø boû vai troø cuûa ngöôøi chòu traùch nhieäm veà an
ninh”(15). Do vaäy, vieäc Myõ tieáp tuïc duy trì vieän trôï quaân söï cho Haøn Quoác vaø
ngöøng thöïc thi keá hoaïch ruùt quaân ñoùng taïi Haøn Quoác vaøo giöõa nhöõng naêm 60
khoâng phaûi ñôn thuaàn laø “caùi giaù” maø phía Myõ traû ñeå ñoåi laïi vieäc Haøn Quoác tham
chieán nhö caùc nghieân cöùu töø tröôùc tôùi nay ñaõ phaân tích maø xuaát phaùt töø boái caûnh
vaø nhöõng nguyeân nhaân nhö ñaõ neâu treân.
III. ÑAØM PHAÙN VÔÙI MYÕ TRÖÔÙC KHI THAM CHIEÁN

1. Hai laàn cöû lính khoâng chieán
Chieán dòch vaän ñoäng caùc nöôùc ñoàng minh (More Flags Campaign) cuûa Myõ
hoøng hôïp lyù hoùa vieäc Myõ tham chieán taïi Vieät Nam thaát baïi ñaõ taïo moät moâi
tröôøng thuaän lôïi cho Haøn Quoác - nöôùc duy nhaát lieân tuïc toû yù hôïp taùc quaân söï
vôùi Myõ. Töï haøo laø ñoàng minh “ñoàng cam coäng khoå” cuûa Myõ, thaùng 3-1964, Haøn
Quoác thaäm chí coøn thoâng baùo vôùi phía Myõ veà vieäc “Haøn Quoác coù yù ñònh cöû
quaân tham gia chieán dòch choáng phong traøo coäng saûn ñang lan roäng mang teân
Nghieàn naùt Malaysia (Crush Malaysia Campaign) do chính phuû Indonesia phaùt
ñoäng”(16). Theá nhöng vaøo thaùng 5 naêm ñoù, khi phía Myõ yeâu caàu ñöa quaân
khoâng tröïc tieáp chieán ñaáu - bao goàm caû ñoaøn coá vaán chieán löôïc ñaëc bieät - sang
Vieät Nam, sau phieân hoïp cuûa hoäi ñoàng an ninh quoác gia, Haøn Quoác chæ cöû 150
ngöôøi goàm traïm xaù löu ñoäng (MASH: Mobile Army Surgical Hospital) vaø 10 voõ
sö teakwondo.
Phaûn öùng baát ngôø naøy cuûa Haøn Quoác coù theå coi laø chieán thuaät “ñi ñöôøng
voøng” cuûa nhöõng ngöôøi hoaïch ñònh chính saùch nöôùc naøy. Trong hoaøn caûnh Haøn
Quoác ñaõ leân keá hoaïch cuï theå ñöa quaân tham chieán vôùi quy moâ lôùn, vieäc cöû moät
phaùi ñoaøn coá vaán quaân söï lôùn ñi ngay töø thôøi gian ñaàu coù theå taïo ra moät hình
aûnh moät Haøn Quoác hieáu chieán. Beân caïnh ñoù, ñaây cuõng laø moät cöû chæ ngoaïi giao
khaù khoân kheùo nhaèm taïo moät aán töôïng toát veà Haøn Quoác tröôùc khi can thieäp quaân
434
söï, trong ñoù coù tính ñeán vieäc dö luaän Vieät Nam khoâng muoán moät nöôùc thöù 3 naøo
khaùc, tröø Myõ, can thieäp vaøo cuoäc noäi chieán. Theâm vaøo ñoù, trong hoaøn caûnh chính
trò trong nöôùc baát oån ñònh do quaù trình bình thöôøng hoùa quan heä Haøn-Nhaät, vieäc
ñöa quaân sang Vieät Nam vôùi quy moâ lôùn seõ gaây ra hieåu nhaàm quaân Haøn Quoác
laø “lính ñaùnh thueâ”. Laäp tröôøng chính thöùc cuûa chính phuû: giuùp ñôõ Myõ taïi chieán
tröôøng Vieät Nam nhö moät haønh ñoäng traû ôn “nhöõng gì Myõ ñaõ giuùp Haøn Quoác
trong hôn 20 naêm qua” cuõng deã ñöôïc ngöôøi daân Haøn Quoác - nhöõng ngöôøi voán
quen yù thöùc choáng coäng saûn - chaáp nhaän.
Töø ngaøy 1 ñeán 3-1-1965, Trôï lyù Boä tröôûng phuï traùch caùc vaán ñeà chaâu AÙ-Thaùi
Bình Döông Myõ William Bundy ñeán thaêm Haøn Quoác nhaèm thuùc ñaåy tieán ñoä ñaøm
phaùn bình thöôøng hoùa quan heä ngoaïi giao Haøn - Nhaät. Trong cuoäc hoäi kieán vôùi
toång thoáng Park Chung Hee, hai beân ñaõ trao ñoåi yù kieán veà vieäc thaùng 1 naêm sau
cöû binh ñoaøn coâng binh Boà Caâu (Dove Unit) sang Vieät Nam. Gaùc vaán ñeà bình
thöôøng hoùa quan heä Haøn-Nhaät sang moät beân, Toång thoáng Park baøy toû roõ yù ñònh
“Haøn Quoác saün saøng göûi quaân khoâng tröïc tieáp chieán ñaáu, goàm quaân hoã trôï, sang
tham gia cuoäc chieán choáng coäng saûn taïi Vieät Nam.” Trôï lyù Bundy toû thaùi ñoä tích
cöïc vaø hai beân ñaõ tieán tôùi thoûa thuaän(17). Tröôùc khi binh ñoaøn Boà Caâu sang Vieät
Nam, ngaøy 31-10-1964, hai nöôùc Haøn-Vieät ñaõ kyù keát “Hieäp ñònh veà ñòa vò quaân
ñoäi Haøn Quoác taïi Vieät Nam” (ROK-GVN Agreement on the Status of ROK Troops
in Vietnam) vaø treân cô sôû cuûa hieäp ñònh naøy, quaân ñoäi Haøn Quoác coù quyeàn ñoäc
laäp taùc chieán taïi Vieät Nam. Vieäc Haøn Quoác coù ñöôïc quyeàn haï leänh vaø quyeàn ñoäc
laäp taùc chieán tröôùc khi göûi quaân chieán ñaáu sang Vieät Nam coù nghóa laø sau thaùng
12 naêm 1965 - thôøi ñieåm Haøn Quoác baét ñaàu göûi lính chieán sang Vieät Nam - quaân
Haøn Quoác tham chieán taïi Vieät Nam khoâng phaûi vôùi tö caùch laø moät ñoäi lính ñaùnh
thueâ cuûa Myõ maø ôû moät vò trí töông töï nhö quaân Myõ.
2. Noã löïc cöû quaân chieán ñaáu laàn thöù nhaát
Ñaàu naêm 1964, vaøo thôøi ñieåm tæ leä thaát nghieäp ñaït möùc kyû luïc, Haøn Quoác töï
nguyeän ñeà nghò Myõ chaáp thuaän quyeát ñònh göûi quaân chieán ñaáu vôùi quy moâ lôùn
sang Vieät Nam. Vaøo thaùng 3, thôøi ñieåm tröôùc khi ñöa quaân khoâng tröïc tieáp chieán
ñaáu sang Vieät Nam laàn thöù nhaát, Thuû töôùng Kim Hieân Chôl ñaõ gaëp ñaïi söù Myõ
Bôgô vaø cho bieát: “Neáu Myõ ñoàng yù, Haøn Quoác luùc naøo cuõng saün saøng cöû 3.000
ñeán 4.000 quaân chieán ñaáu tham chieán ñeå giaønh thaéng lôïi trong cuoäc chieán vôùi
Baéc Vieät Nam.” Khi thaáy ñaïi söù Bôgô toû yù töø choái laáy lyù do ñieàu naøy coù theå thaønh
trôû ngaïi trong vieäc thoâng qua ñôn xin gia nhaäp Lieân Hôïp Quoác cuûa Haøn Quoác,
Thuû töôùng Kim ñöa ra yù kieán: “ñeå ñeà phoøng vaán ñeà naøy, taát caû chæ tuyeån nhöõng
lính giaûi nguõ töï nguyeän ñaêng kyù”(18).
Coù hai lyù do chính ñaèng sau vieäc quyeát taâm ñöa daân binh tham chieán cuûa
Haøn Quoác. Thöù nhaát, coù theå loaïi boû ñöôïc “loã hoång” veà an ninh phaùt sinh do ñieàu
quaân chính quy töø Haøn Quoác sang Vieät Nam. Moät lyù do khaùc nöõa laø: baèng vieäc
ñöa lính giaûi nguõ, khoâng coù vieäc laøm ra nöôùc ngoaøi, Haøn Quoác vöøa coù ñöôïc
nguoàn thu ngoaïi teä vöøa coù theå giaûm ñöôïc tæ leä thaát nghieäp trong nöôùc.
435
Beân caïnh ñoù, song song vôùi vieäc ñöa quaân khoâng tröïc tieáp chieán ñaáu ra nöôùc
ngoaøi, nhöõng noã löïc cuï theå ñeå ñöa quaân chieán ñaáu tham chieán cuõng ñöôïc thöïc
hieän moät caùch bí maät. Trong buoåi hoäi ñaøm kín giöõa Toång thoáng Park Chung Hee
vaø ñaïi söù Bôgô nhaân dòp ñaïi söù chuyeån thö tay coù noäi dung lieân quan ñeán vieäc
bình thöôøng hoùa quan heä Haøn-Nhaät cuûa toång thoáng Johnson, Toång thoáng Park
Chung Hee nhaéc laïi: “Hai sö ñoaøn ñaõ chuaån bò saün saøng ñeå baát cöù luùc naøo cuõng
coù theå sang tham chieán taïi Vieät Nam”(19). Vaøo thôøi gian naøy Myõ ñang raùo rieát tìm
caùch giaûm chi phí an ninh taïi Ñoâng AÙ thoâng qua vieäc Haøn - Nhaät sôùm bình
thöôøng hoùa quan heä ngoaïi giao. Chester Cooper vaø James Thompson - ngöôøi phuï
traùch khu vöïc chaâu AÙ cuûa Hoäi ñoàng an ninh quoác gia - coù chuyeån lôøi ñeán ñaïi söù
Kim Hieân Chôl vaø Kim Choâng Pil: “Toång thoáng Johnson raát quan taâm ñeán vieäc
Haøn Quoác ñöa quaân chieán ñaáu sang Vieät Nam” vaø môøi Toång thoáng Park Chung
Hee thaêm Myõ ñeå trao ñoåi veà vieäc naøy “sau khi coù nhöõng tieán trieån trong vaán ñeà
bình thöôøng hoùa quan heä Haøn - Nhaät trong thôøi gian sôùm nhaát”(20). Thaùng 2-1965,
Toång thoáng Park Chung Hee chaáp thuaän lôøi ñeà nghò cuûa phía Myõ vaø thoâng baùo
seõ sang thaêm Myõ vaøo thaùng 5. Theá nhöng, Toång thoáng Park Chung Hee leân ñöôøng
thaêm Myõ trong khi vaãn coøn toàn taïi nhöõng vaán ñeà “kyõ thuaät” trong vieäc bình
thöôøng hoùa quan heä Haøn - Nhaät.
3. Ñaøm phaùn ñöa quaân chieán ñaáu tham chieán: Haøn Quoác chieám theá chuû ñoäng
Töø sau thaùng 2-1965, tình hình chieán söï taïi Vieät Nam trôû neân nghieâm troïng,
caàn thieát coù söï can thieäp toaøn dieän cuûa Myõ. Tieáp theo baùo caùo cuûa ñoaøn coá vaán
quaân söï Myõ taïi Vieät Nam ñaùnh giaù bi quan veà khaû naêng xoay chuyeån tình theá,
Coá vaán phuï traùch an ninh Bundy baùo caùo Toång thoáng: “neáu khoâng coù söï can
thieäp treân quy moâ lôùn cuûa Myõ, Vieät Nam coù theå bò rôi vaøo tay coäng saûn”(21). Toång
tö leänh luïc quaân ñaõ soaïn Phöông chaâm haønh ñoäng quaân söï goàm 21 ñieåm trình
Boä tröôûng quoác phoøng, trong ñoù coù nhaán maïnh: “Ñeå xoay chuyeån tình theá taïi
Vieät Nam vaø ñaåy lui hoaøn toaøn quaân ñòch, Myõ phaûi laäp töùc ñöa 1 sö ñoaøn sang
hoã trôï, taêng tính chieán ñaáu cho quaân Vieät Nam.” Trong baùo caùo trình Toång thoáng
cuûa Macnamara coù ñoaïn “Seõ hieäu quaû hôn neáu chuùng ta tìm caùch duøng quaân Haøn
Quoác thay theá cho vai troø cuûa quaân Myõ.” Ñaây laø laàn ñaàu tieân Myõ thöøa nhaän taàm
quan troïng cuûa quaân Haøn Quoác(22).
Coi vieäc ñöa quaân tham chieán taïi Vieät Nam laø ñieàu kieän caàn thieát chieán löôïc,
thaùi ñoä gaáp ruùt cuûa phía Myõ theå hieän roõ trong noäi dung nhöõng cuoäc hoïp cuûa UÛy
ban an ninh quoác gia dieãn ra töø ngaøy 1 ñeán 2-4-1965. Cuoái cuøng, ngaøy 6 thaùng
4, Toång thoáng Johnson pheâ chuaån 21 döï thaûo kieán nghò keá hoaïch taùc chieán vaø
nhö vaäy, keá hoaïch NSAM 328 cuõng chính thöùc coù hieäu löïc. Theo keá hoaïch naøy,
ñeán thaùng 10 naêm 1965, Myõ seõ ñöa 150.000 quaân vaø Haøn Quoác cuõng seõ ñieàu
21.000 quaân sang Vieät Nam. Toång thoáng Johnson cuõng chæ thò cho caùc quan chöùc
ngoaïi giao Myõ “taïo ñieàu kieän ñeå Haøn Quoác, Australia, New Zealand vaø caùc nöôùc
coù yù ñònh tham chieán sôùm ñöa quaân sang Vieät Nam”(23).
Tuy nhieân, trong vaán ñeà ñöa quaân sang Vieät Nam, Myõ - voán coi quaân Haøn
Quoác laø ñoäi quaân höõu duïng vaø xaây döïng keá hoaïch quaân söï ñoäc laäp khoâng trao
436
ñoåi yù kieán vôùi phía Haøn Quoác - ñaõ gaëp phaûi söï im laëng töø phía Haøn Quoác trong
moät thôøi gian. Vaøo thôøi ñieåm giöõa naêm 1965, Haøn Quoác ôû vaøo moät tình theá maø
theo nhöõng ngöôøi laõnh ñaïo, khoâng caàn phaûi voäi vaõ trong chính saùch ngoaïi giao
vôùi Myõ xung quanh vaán ñeà ñöa quaân sang Vieät Nam. Vò trí ngoaïi giao naøy cuûa
Haøn Quoác ñöôïc hình thaønh nhôø tieán trình ñaøm phaùn ñeå ñi tôùi thoûa thuaän bình
thöôøng hoùa quan heä Haøn-Nhaät ñaõ ôû vaøo giai ñoaïn cuoái cuøng. Tröôùc heát, cuøng
vôùi vieäc bình thöôøng hoùa quan heä Haøn - Nhaät, Haøn Quoác nhaän ñöôïc khoaûn tieàn
800 trieäu ñoâ la bao goàm tieàn boài thöôøng vaø voán vay töø phía Nhaät Baûn, taïo ñieàu
kieän thuaän lôïi cho vieäc thöïc hieän keá hoaïch phaùt trieån kinh teá laàn thöù 2. Beân
caïnh ñoù, ñeå xoùa boû taâm lyù nghi ngôø cuûa phía Haøn Quoác veà khaû naêng Myõ seõ
chuyeån vai troø baûo veä Haøn Quoác cuûa mình sang Nhaät sau khi Haøn - Nhaät bình
thöôøng hoùa, Myõ höùa töø boû keá hoaïch ruùt quaân vaø duy trì vieän trôï khoâng hoaøn laïi
- nhaân toá goùp phaàn khoâng nhoû cho an ninh vaø phaùt trieån kinh teá Haøn Quoác -
ôû möùc hieän taïi. Quyeát ñònh naøy cuûa phía Myõ ñöôïc thoâng baùo cho toång thoáng
Park Chung Hee trong cuoäc hoäi ñaøm ngaøy 18-3-1965 giöõa Toång thoáng vaø Boä
tröôûng quoác phoøng Myõ Macnamara trong thôøi gian Boä tröôûng Macnamara ôû thaêm
Haøn Quoác. Theo lôøi keå cuûa Cöïu Ngoaïi tröôûng Haøn Quoác Lee Dong Won: “Myõ
ñaõ khoâng duøng vieän trôï kinh teá vaø ruùt quaân ñeå gaây aùp löïc trong khi ñaøm phaùn
veà vaán ñeà ñöa quaân Haøn Quoác tham chieán”(24).
4. Ñaøm phaùn Haøn-Myõ: “öu tieân haøng ñaàu cho kinh teá” vaø boái caûnh cuûa noù
Trong boái caûnh naøy, töø ñaàu naêm 1965, Haøn Quoác gaùc sang moät beân nhöõng
trao ñoåi mang tính chaát chieán löôïc vôùi Myõ ñeå taäp trung vaøo hoaït ñoäng ngoaïi giao
khoâng chính thöùc vì lôïi ích kinh teá - muïc ñích cuoái cuøng cuûa vieäc tham chieán.
Trong hoäi ñaøm kín giöõa Thöù tröôûng ngoaïi giao Myõ George Ball, ñaïi söù Kim Hieân
Chôl cho bieát laäp tröôøng veà vaán ñeà tham chieán cuûa Haøn Quoác khoâng coù gì thay
ñoåi vaø keâu goïi: “Phía Myõ giuùp ñôõ thoâng qua vieän trôï ngoaïi teä giuùp chính phuû
Haøn Quoác thöïc hieän keá hoaïch ñöa löïc löôïng lao ñoäng cao caáp sang caùc nöôùc
thuoäc khu vöïc chaäm phaùt trieån goùp phaàn laøm giaûm tæ leä thaát nghieäp”(25). Qua ñaây
theå hieän roõ yù ñoà giaûm tæ leä thaát nghieäp - yeáu toá gaây baát oån ñònh chính trò vaø xaõ
hoäi - baèng caùch ñöa quaân sang Vieät Nam.
Cuõng vaøo thôøi gian naøy, Haøn Quoác baét ñaàu baøy toû vôùi phía Myõ söï quan taâm
ñeán lôïi ích kinh teá cuûa chieán tranh. Thaùng 2-1965, trong cuoäc gaëp Ngoaïi tröôûng
Myõ, Ñaïi söù Kim nhaéc laïi vieäc chieán tranh Haøn Quoác ñaõ thuùc ñaåy phaùt trieån coâng
nghieäp Myõ vaø hoûi lieäu phía Myõ coù keá hoaïch töông töï trong cuoäc chieán Vieät Nam
khoâng, ñoàng thôøi ñeà nghò phía Myõ hôïp taùc tích cöïc ñeå Haøn Quoác coù theå taän duïng
ñöôïc nhöõng lôïi ích kinh teá phaùt sinh töø nhöõng nhu caàu khoång loà cuûa cuoäc chieán
Vieät Nam.
Thaùng 7-1964, Chính phuû Haøn Quoác thaønh laäp moät toå chöùc mang teân UÛy ban
hôïp taùc kinh teá Haøn - Vieät ñeå thuùc ñaåy hôïp taùc caáp chính phuû trong vieäc ñöa
ngöôøi lao ñoäng Haøn Quoác vaø caùc coâng ty Haøn Quoác sang Vieät Nam. Moät thôøi
gian daøi tröôùc khi ñöa lính chieán sang Vieät Nam, Haøn Quoác ñaõ taäp trung noã löïc
ñeå giaønh lôïi ích kinh teá.
437
Noã löïc giaûi quyeát nhöõng khoù khaên kinh teá trong nöôùc vaø khai thaùc toái ña lôïi
ích kinh teá cuûa cuoäc chieán thoâng qua vieäc ñöa quaân tham chieán cuûa Haøn Quoác
theå hieän roõ trong chuyeán thaêm Myõ cuûa toång thoáng Park Chung Hee vaø noäi dung
hoäi ñaøm giöõa Park vaø toång thoáng Myõ Johnson. Tröôùc heát, toång thoáng Johnson
khaúng ñònh laïi nhöõng ñieàu Myõ ñaõ höùa vôùi Park trong chuyeán coâng du Haøn Quoác
cuûa Boä tröôûng quoác phoøng Macnamara hoài thaùng 3, ñoù laø: Myõ duy trì vieän trôï
quaân söï, duy trì quaân Myõ ñoùng taïi Haøn Quoác vaø quaân Haøn Quoác ôû möùc hieän taïi
vôùi ñieàu kieän phía Haøn Quoác thuùc ñaåy tieán trình bình thöôøng hoùa quan heä Haøn
- Nhaät. Toång thoáng Park Chung Hee cuõng yeâu caàu phía Myõ tích cöïc hoã trôï trong
vieäc Haøn Quoác tham gia vaøo caùc hôïp ñoàng quaân söï vaø daân söï taïi Vieät Nam do
Myõ vieän trôï, goùp phaàn taêng quy moâ maäu dòch vaø xaây döïng thò tröôøng xuaát khaåu
cho nöôùc naøy. Ñaùp laïi yeâu caàu naøy cuûa phía Haøn Quoác, toång thoáng Johnson chæ
döøng laïi ôû möùc khaúng ñònh laïi nhöõng gì phía Myõ ñaõ höùa trong quaù khöù, ñoù laø
hoã trôï veà kinh teá thoâng qua vieän trôï vaø voán vay vaø hoã trôï veà chi phí quoác phoøng
thoâng qua vieän trôï löông thöïc, ñoàng thôøi chính thöùc hoûi Toång thoáng Park Chung
Hee veà yù ñònh göûi quaân tham chieán taïi Vieät Nam cuûa Haøn Quoác. Khi thaáy Toång
thoáng Park Chung Hee ñaùp “caù nhaân toâi muoán Haøn Quoác göûi quaân tham chieán,”
Johnson ñaõ ñöa ra con soá cuï theå “Haøn Quoác ñöa 1 sö ñoaøn sang Vieät Nam seõ
giuùp ñôõ raát nhieàu cho vieäc thöïc hieän chieán tranh.” Nhöng traùi vôùi mong ñôïi cuûa
phía Myõ, Toång thoáng Park Chung Hee traû lôøi: “Ñaây laø vaán ñeà phaûi ñöôïc nhöõng
ngöôøi hoaïch ñònh chính saùch xem xeùt vaø quyeát ñònh, hieän taïi toâi khoâng theå traû
lôøi chaéc chaén”(26).
Qua noäi dung hoäi ñaøm treân chuùng ta coù theå thaáy yù ñoà cuûa phía Haøn Quoác
duøng vieäc ñöa quaân chieán ñaáu tham chieán gaây aùp löïc hoøng giaønh toái ña lôïi ích
kinh teá. Noùi moät caùch khaùc, trong quaù trình thöïc hieän chính saùch ngoaïi giao vôùi
Myõ, Haøn Quoác ñaõ taùch bieät hoaøn toaøn vieäc ñöa quaân tham chieán Vieät Nam vaø
vaán ñeà bình thöôøng hoùa quan heä vôùi Nhaät Baûn. Do ñoù, trong suy nghó cuûa nhaø
laõnh ñaïo Haøn Quoác, phía Haøn Quoác phaûi thu ñöôïc lôïi ích phuø hôïp ñoái vôùi töøng
vaán ñeà. Vaø theo nhöõng gì chuùng ta ñaõ phaân tích ôû treân, “caùi giaù” maø phía Haøn
Quoác yeâu caàu ñoù chính laø nhöõng lôïi ích kinh teá. Roát cuoäc, khi ñoái maët vôùi cuïc
dieän chieán tröôøng ngaøy caøng baát lôïi taïi Vieät Nam, Myõ khoâng coù con ñöôøng naøo
khaùc ngoaøi vieäc chaáp thuaän hoaøn toaøn nhöõng yeâu caàu cuûa phía Haøn Quoác, vaø
theo ñoù, phaûi thöïc hieän nhöõng gì ñaõ höùa trong 3 laàn ñaøm phaùn veà vaán ñeà Haøn
Quoác tham chieán.
Sôû dó Haøn Quoác giöõ thaùi ñoä kieân ñònh trong yeâu caàu veà kinh teá, thay vì quaân
söï, ñoái vôùi phía Myõ tröôùc khi ñöa quaân chieán ñaáu sang Vieät Nam, laø vì Myõ coù caùi
nhìn laïc quan ñoái vôùi tình hình an ninh taïi Haøn Quoác vaø ñieàu naøy phía Haøn Quoác
nhaän bieát ñöôïc qua nhöõng laàn tieáp xuùc. Tröôùc khi Toång thoáng Park thaêm Myõ, Toå
nghieân cöùu Chaâu AÙ tröïc thuoäc Phoøng coá vaán cao caáp caùc vaán ñeà an ninh cuûa Nhaø
Traéng ñaõ ñaùnh giaù veà tình hình an ninh Haøn Quoác nhö sau: “Hieän taïi söùc maïnh
quaân söï cuûa quaân Haøn-Myõ vöôït troäi hôn haún so vôùi söùc maïnh quaân söï maø Baéc
Trieàu Tieân vaø Trung Quoác coù theå huy ñoäng...Keå caû trong tröôøng hôïp quaân Haøn
Quoác vaø quaân Myõ caét giaûm maïnh thì coäng saûn cuõng chæ troâng chôø vaøo thaát baïi”(27).
438
IV. KEÁT LUAÄN
Khi phaân tích veà ñoäng cô khieán Haøn Quoác tham chieán taïi Vieät Nam, haàu heát
caùc nghieân cöùu thöôøng cho raèng, Haøn Quoác tham chieán vì: “Ngaên chaën loã hoång
veà an ninh do quaân Myõ ñoùng taïi Haøn Quoác bò ñieàu sang tham chieán taïi Vieät Nam”,
“ñeå duy trì vieän trôï quaân söï töø phía Myõ” hoaëc “ñeå traû ôn nhöõng gì Myõ ñaõ giuùp ñôõ
trong chieán tranh Trieàu Tieân.” Sôû dó coù nhöõng keát luaän nhö vaäy, laø vì nhöõng nghieân
cöùu naøy ñaõ boû qua hai dieãn bieán quan troïng. Ñoù laø quan heä ngoaïi giao giöõa 3
nöôùc Haøn - Myõ - Nhaät trong vaán ñeà bình thöôøng hoùa quan heä Haøn-Nhaät ñaõ ôû vaøo
giai ñoaïn cuoái cuøng tröôùc khi baét ñaàu nhöõng voøng ñaøm phaùn veà vaán ñeà ñöa quaân
chieán ñaáu tham chieán, vaø cuoäc chieán Ñoâng Döông ngaøy caøng khoác lieät daãn ñeán
söï gia taêng taàm quan troïng chieán löôïc cuûa khu vöïc Vieãn ñoâng chaâu AÙ trong chính
saùch cuûa Myõ. Nhöng, nhö baøi nghieân cöùu naøy ñaõ phaân tích, sau cuoäc ñaûo chính
quaân söï, giôùi laõnh ñaïo Haøn Quoác nhaän ñònh Vieät Nam laø thò tröôøng duy nhaát coù
theå giaûi quyeát caùc vaán ñeà kinh teá trong nöôùc, vaø cho ñeán taän khi Haøn Quoác ñöa
quaân chieán ñaáu vaøo Vieät Nam cuoái naêm 1965, muïc tieâu trong chính saùch Vieät Nam
cuûa Haøn Quoác laø taêng cöôøng toái ña lôïi ích kinh teá.
Beân caïnh ñoù, haàu heát caùc nghieân cöùu thöôøng coù xu höôùng khoâng coâng nhaän
tính chaát töï phaùt ngay töø thôøi kyø ñaàu cuûa quaù trình Haøn Quoác tham chieán. Nhöng,
nhö ñaõ phaân tích ôû treân, giôùi quaân söï caàm quyeàn vaø nhöõng quan chöùc cao caáp
trong chính phuû - nhöõng ngöôøi chòu aûnh höôûng cuûa tö töôûng thöïc duïng phöông
Taây - ñaõ lieân tuïc thoâng baùo vôùi phía Myõ veà yù ñònh tình nguyeän tham chieán. Ngoaøi
ra, vieäc Haøn Quoác luoân giöõ theá chuû ñoäng trong quaù trình ñaøm phaùn ngoaïi giao
vôùi Myõ taïi thôøi ñieåm tröôùc vaø sau khi ñöa quaân chieán ñaáu sang Vieät Nam coøn
chöùng toû Haøn Quoác cuõng ñaõ thöïc hieän moät “cuoäc chieán treân maët traän ngoaïi giao”.
CHUÙ THÍCH
1. Barclay, Gien St. J. 1988. A Very Small Insurrance Policy: The Politics of Australian Involvement in
Vietnam, 1954-1967. St Lucia: University of Queensland Press; John A. 1986. “Japanese foreign policy
and the war in Vietnam, 1964-69” Ph.D diss. University of Sheffield; Pemberton, Gregory. 1987. All the
War: Australia’s Road to Vietnam. Sydney: Allen & Unwin.
2. Thompson, W. Scott. 1975. Unequal Partners: Phillipine and Thai Relations with the United States, 1965-
75. Lexington: Lexington Books.
3. Havens, Thomas R. H. 1987. Fire Across the Sea: the Vietnam War and Japan, 1965-75. Princeton:
Princeton University Press; Krishnaswami, Sridhar, 1983. “A Study of Alliance Politics: The Impact of
the Vietnam War on American-Japanese Rations.” Ph.D Diss. Miami University.
4. Rotter, Andrew J. 1987. The Path to Vietnam: Origins of the American Commitment to Southeast Asia.
Ithaca: Cornell University Press.
5. Stubbs, Richard. 1974. “Counter-Insurgency and the Economic factor: The Impact of the Korean War
Price Booms on the Malayan Emergency.” Occasional Paper no. 19, Singapore: ISEAS.
6. Choi, Dong Ju. 1995. “The Political Economy of Korea’s Involvement in the Second Indochina War.”
Ph.D. Diss. University of Sheffield.
7. Kahin, George Mc T. 1987. Intervention: How America become involved in Vietnam. Garden City, New
York: Anchor Press, tr. 42.
8. Park, Seok Gi. 1976. “Chien tranh Viet Nam.” Wolgan Trunguong. NXB Cho-quang, tr. 376.
439
9. Kahin and Lewis, John W. 1967. The United States in Vietnam. New York: The Dial Press, pp. 151-152.
10. Kahin and Lewis, John W. 1967. Sñd., tr. 152.
11. Cable, Thomas L. Hughes to Rusk, 28 August 1964, “The Country Assistance to South Vietnam,” Sñd.
12. Stawedin, Phanawcrit. 1984. “The American Alliance during the Laotian Crisis, 1959-1962: A Case Study
of the Bargaining Power of A Small State.” Ph.D Diss. Northern Illinois University.
13. Memo, Forrestal to the President, “Third Country Assistance to Vietnam,” 8 December 1964, NSF.,
Vietnam, Box 11, LBJ Library.
14. Sñd.
15. Embtel (878) Seoul, Brown to Rusk, 18 March 1965, NSF., Korea Vol. 2, Box 254, LBJ Library.
16. The Korean Republic, 3. 17. 1964.
17. US. Department of States, “Joint Communique of the Korean Minister of Foreign Affairs and William
Bundy, October 3, 1964,” US Department of States Bulletin (October 19, 1964), tr. 543.
18. Embtel (1117) Seoul, Berger to Rusk, 7 March 1964, NSF., Korea Vol. 1, Box 254, LBJ Library.
19. Embtel (1117) Seoul, Berger to Rusk, 19 December 1964, NSF., Korea Vol. 2, Box 254, LBJ Library
20. Memo of Conversation, Cooper and Jong Pil Kim 14, January 1965, NSF., Korea Vol. 1, Box 254, LBJ
Library.
21. Memo, M. Bundy to the President, 7 February 1965. (The Gravel Edition Vol. 3, 424-425).
22. Joint Chief of Staff memorandum, No. 204-65, 20 March 1965. (The Gravel Edition Vol. 3, 429).
23. National Security Action Memorandum, 6 April 1965. (The Gravel Edition Vol. 3, 702-703).
24. Interview with Dr. Lee Dong Won, 23 August 1993.
25. Memo of Conversation, Ball and Amb. Kim, 11 March 1965, NSF, Korea Vol. 2, Box 254, LBJ Library.
26. Memo of Conversation, LBJ and Park, “US-Korean Relations,” 18 May 1965, NSF., Korea Vol. 2, Box
254, LBJ Library.
27. Briefing Paper for Visits of President Park, Washington, 17-19 May 1965, “Korea Force Levels and the
MAP,” NSF., Asia and Pacific, Korea, Park Visit Briefing Book, Box 256, LBJ Library.
440
VAÁN ÑEÀ CHUYEÅN DÒCH
SÖÛ DUÏNG ÑAÁT NOÂNG NGHIEÄP
TRONG KHU VÖÏC ÑOÂ THÒ HOÙA
ÔÛ THAØNH PHOÁ HOÀ CHÍ MINH
VAØ NHÖÕNG TAÙC ÑOÄNG CUÛA NOÙ
TÔÙI ÑÔØI SOÁNG CÖ DAÂN ÑOÂ THÒ MÔÙI
Traàn Thò Thu Löông*
Ñoâ thò hoaù laø moät quaù trình chuyeån dòch mang tính toång hôïp cuûa nhieàu lónh
vöïc: kinh teá, xaõ hoäi, vaên hoùa, moâi tröôøng töø noâng thoân sang ñoâ thò. Ñoâ thò hoaù
vöøa laø ñieàu kieän, vöøa laø phöông tieän, vöøa laø muïc tieâu cuûa söï phaùt trieån kinh teá
xaõ hoäi, lieân quan chaët cheõ ñeán vaán ñeà coâng nghieäp hoaù, hieän ñaïi hoaù.
Thöïc teá lòch söû ñaõ chæ ra raèng, taát caû caùc quoác gia coù neàn kinh teá ñang phaùt
trieån ñeàu coù tyû leä daân soá ñoâ thò taêng vaø toác ñoä ñoâ thò hoaù cao. Trong caùc quoác
gia ñoù thöôøng caùc ñòa phöông coù kinh teá phaùt trieån maïnh hôn seõ coù quy moâ vaø
toác ñoä ñoâ thò hoaù cao hôn.
Thaønh phoá Hoà Chí Minh laø thaønh phoá coù hoaït ñoäng kinh teá naêng ñoäng nhaát
Vieät Nam, ñi ñaàu trong caû nöôùc veà toác ñoä taêng tröôûng kinh teá, do vaäy cuõng laø
ñòa phöông coù toác ñoä vaø quy moâ ñoâ thò hoùa nhanh nhaát, lôùn nhaát. Töø 18 quaän
huyeän tröôùc naêm 1997 ñeán nay thaønh phoá ñaõ coù 24 ñôn vò quaän huyeän vôùi toång
dieän tích 2095 km2. Haøng loaït caùc khu coâng nghieäp vaø khu daân cö ñoâ thò moïc
leân vôùi moät quy moâ vaø toác ñoä nhanh choùng nhö: Khu Coâng nghieäp Taân Taïo,
Vónh Loäc (Bình Chaùnh), khu Coâng nghieäp Taân Bình, khu Cheá xuaát Linh Trung
(Thuû Ñöùc), khu Cheá xuaát Taân Thuaän (Quaän 7), khu Coâng nghieäp Taân Thôùi Hieäp
(Quaän 12), khu Coâng nghieäp Caùt Laùi (Quaän 2),…
Trong keá hoaïch phaùt trieån saép tôùi vôùi muïc tieâu “Xaây döïng thaønh phoá trôû thaønh
moät trung taâm kinh teá lôùn, moät ñoâ thò hieän ñaïi vaø vaên minh cuûa ñaát nöôùc, saùnh
vai vôùi caùc thaønh phoá lôùn trong khu vöïc Ñoâng Nam AÙ”, thaønh phoá Hoà Chí Minh
ñöôïc quy hoaïch thaønh moät ñoâ thò ña trung taâm, noái keát vôùi caùc tænh vuøng Nam
Boä baèng nhöõng haønh lang ñoâ thò hoaù. Quy moâ daân soá toaøn thaønh phoá khoaûng
7,2 ñeán 7,5 trieäu ngöôøi vaøo naêm 2010. Dieän tích noäi thaønh cuõ seõ môû roäng tôùi 140
km2 hieän nay leân 440 km2 vôùi daân soá 4,5 ñeán 5 trieäu, khu vöïc noäi thaønh phaùt
* Tieán só, Ñaïi hoïc Quoác gia thaønh phoá Hoà Chí Minh. Vieät Nam.
441
trieån (goàm 6 quaän môùi) khoaûng 1,3 trieäu ngöôøi, caùc huyeän ngoaïi thaønh khoaûng
1,4 trieäu ngöôøi. Thöïc hieän ñoàng thôøi vieäc caûi taïo, chænh trang vaø hieän ñaïi hoaù
khu vöïc noäi thaønh hieän höõu, ñaàu tö phaùt trieån ñoàng boä cô sôû haï taàng khu vöïc
noäi thaønh phaùt trieån vaø khaån tröông xaây döïng caùc khu ñoâ thò môùi, caùc khu coâng
nghieäp taäp trung(1).
Nhö vaäy, “vôùi thaønh phoá Hoà Chí Minh, ñoâ thò hoaù ñaõ vaø seõ ngaøy moät maïnh
meõ hôn, chi phoái saâu saéc ñeán caáu truùc xaõ hoäi, kinh teá vaø vaên hoaù ôû ñaây, do vaäy
noù trôû neân ñaëc bieät quan troïng”(2). Trong quaù trình ñoâ thò hoaù, söï chuyeån dòch söû
duïng ñaát laø heä quaû cuûa quaù trình chuyeån dòch cô caáu kinh teá nhöng noù giöõ moät
vai troø quan troïng bôûi ñaát ñai laø tö lieäu saûn xuaát ñaëc bieät, ñoàng thôøi laø yeáu toá quan
troïng cuûa moâi tröôøng vaø maët baèng phaùt trieån. Chuyeån dòch söû duïng ñaát seõ taùc
ñoäng tröïc tieáp tôùi quaù trình chuyeån ñoåi noâng nghieäp, noâng thoân sang cô caáu kinh
teá, xaõ hoäi ñoâ thò vaø ñaëc bieät taùc ñoäng ñeán ñôøi soáng cö daân vuøng ñoâ thò hoaù.
Do ñoù chuyeån dòch söû duïng ruoäng ñaát trong quaù trình ñoâ thò hoaù khoâng chæ
caàn ñöôïc nghieân cöùu döôùi goùc ñoä kinh teá maø coøn raát caàn phaûi xem xeùt caùc taùc
ñoäng cuûa noù tôùi ñôøi soáng vaên hoaù cuûa cö daân vuøng taân ñoâ thò. Nhöõng taùc ñoäng
naøy thöôøng raát saâu saéc vaø trôû thaønh nhöõng nhaân toá quan troïng cuûa vieäc phaùt trieån
ñoâ thò beàn vöõng.
Vôùi thaønh phoá Hoà Chí Minh, nhöõng soá lieäu thoáng keâ cuûa sôû Ñòa chính – Nhaø
ñaát cho thaáy nhöõng naêm gaàn ñaây, cuøng vôùi quy moâ vaø toác ñoä ñoâ thò hoùa, ñaát ñai
cuûa thaønh phoá coù söï chuyeån dòch maïnh meõ: Ñaát noâng nghieäp lieân tuïc giaûm: naêm
1996 giaûm 600 ha, 1997 giaûm 1500 ha, 1998 giaûm 1000 ha, 1999 giaûm 600 ha.
Baùo caùo naêm 2001(3) cho bieát so vôùi naêm 2000: Dieän tích ñaát noâng nghieäp
giaûm1.830,46 ha; Ñaát chuyeân duøng (bao goàm ñaát daønh cho khu vöïc coâng nghieäp,
dòch vuï, giao thoâng, quoác phoøng,…) taêng 919,68 ha, ñaát ôû taêng 1.004,84 ha trong
ñoù chuû yeáu laø ñaát ôû ñoâ thò.
Baùo caùo naêm 2002(4) so vôùi naêm 2001 dieän tích ñaát noâng nghieäp giaûm 1.885,59
ha (chuû yeáu chuyeån sang ñaát ôû vaø ñaát chuyeân duøng); Ñaát chuyeân duøng taêng
1.354,46 ha, ñaát ôû ñoâ thò taêng 390,40 ha.
Thaùng 2 naêm 2004, Sôû Taøi Nguyeân vaø Moâi Tröôøng thaønh phoá Hoà Chí Minh
chính thöùc coâng boá keá hoaïch söû duïng ñaát cuûa thaønh phoá Hoà Chí Minh ñeán naêm
2005 ñaõ ñöôïc Chính phuû pheâ duyeät(5). Theo ñoù dieän tích ñaát ôû cuûa thaønh phoá
ñeán naêm 2005 laø 7.940,39 ha, trong ñoù dieän tích ñaát ôû cuûa ñoâ thò laø 5.161,26 ha.
Ñoàng thôøi Chính phuû cuõng ñaõ cho pheùp thaønh phoá chuyeån 17.000 ha ñaát noâng
nghieäp, laâm nghieäp sang söû duïng cho ñaát ôû vaø ñaát chuyeân duøng. Trong quy
hoaïch ñoâ thò hoùa cuûa thaønh phoá ñaõ ñöôïc Thuû töôùng pheâ duyeät dieän tích ñaát noâng
nghieäp cuûa thaønh phoá giaûm töø 99.164 ha naêm 1995 xuoáng 63.060 ha naêm 2010.
Roõ raøng laø trong quaù trình ñoâ thò hoùa, dieän tích ñaát noâng nghieäp ñaõ vaø seõ luoân
bò thu heïp laïi, nhöôøng choã cho caùc khu vöïc saûn xuaát, coâng nghieäp vaø dòch vuï. Ñoù
laø xu höôùng phaùt trieån taát yeáu cuûa quaù trình ñoâ thò hoaù nhaèm tieán tôùi keát caáu kinh
teá ñoâ thò: khu vöïc saûn xuaát noâng nghieäp (thöôøng goïi laø khu vöïc I) co laïi; khu vöïc
442
VAÁN ÑEÀ CHUYEÅN DÒCH SÖÛ DUÏNG ÑAÁT NOÂNG NGHIEÄP TRONG KHU VÖÏC ÑOÂ THÒ HOÙA...
saûn xuaát coâng nghieäp (goïi laø khu vöïc II) vaø saûn xuaát dòch vuï (goïi laø khu vöïc III)
baønh tröôùng ra.
Caùc chæ tieâu chuyeån ñoåi cô caáu kinh teá trong quy hoaïch phaùt trieån cuûa thaønh
phoá Hoà Chí Minh hieän nay ñaõ theå hieän ñieàu ñoù(6).
Chuyeån ñoåi cô caáu kinh teá theo khu vöïc kinh teá naêm 2000
2 , 2
Coâng nghieäp - Xaây döïng
(44,60%)
4 4 , 6 Dòch vuï (53,20%)
Noâng, laâm, ngö nghieäp

(2,20%)
5 3 , 2
Chuyeån ñoåi cô caáu kinh teá theo khu vöïc kinh teá naêm 2005
1 , 4
Coâng nghieäp - Xaây döïng
(48,80%)
4 8 , 8
Dòch vuï (49,80%)
4 9 , 8 Noâng, laâm, ngö nghieäp

(1,40%)
Noùi toùm laïi, trong quaù trình ñoâ thò hoùa vieäc chuyeån dòch söû duïng ñaát theo
höôùng ñaát noâng nghieäp co laïi, ñaát ñoâ thò baønh tröôùng ra laø xu theá taát yeáu. Tuy
nhieân vaán ñeà laø ôû choã söï chuyeån dòch naøy phaûi dieãn ra theo ñuùng quy luaät phaùt
trieån khaùch quan cuûa söï phaùt trieån kinh teá xaõ hoäi töùc laø: neáu khoâng coøn laø ñaát
noâng nghieäp chuùng phaûi trôû thaønh ñaát trong keát caáu kinh teá ñoâ thò. Noùi moät caùch
khaùc, chuyeån dòch ñaát chæ ñöôïc dieãn ra nhö heä quaû cuûa chuyeån dòch kinh teá, ñeå
sau ñoù trôû thaønh ñieàu kieän phaùt trieån cuûa cô caáu kinh teá môùi. Neáu khoâng, seõ ñeå
laïi heä quaû taùc ñoäng xaáu tôùi tieán trình ñoâ thò hoaù khoâng chæ döôùi goùc ñoä kinh teá
maø coøn taùc ñoäng saâu saéc tôùi ñôøi soáng vaø vaên hoaù cuûa daân cö vuøng taân ñoâ thò.
Thöïc traïng cuûa quaù trình chuyeån dòch söû duïng ñaát trong quaù trình ñoâ thò hoaù
ôû thaønh phoá Hoà Chí Minh ñaõ boäc loä nhöõng daáu hieäu ñaùng lo ngaïi vaø ñang trôû
thaønh noãi böùc xuùc, baän taâm cuûa ngöôøi daân vaø caùc nhaø quaûn lyù ñoâ thò.
Theo thoáng keâ chöa ñaày ñuû cuûa Sôû Taøi nguyeân - Moâi tröôøng, cho ñeán thaùng
12-2003 thaønh phoá Hoà Chí Minh coù treân 33.000 tröôøng hôïp vi phaïm veà quaûn lyù
443
vaø söû duïng ñaát. Trong ñoù coù 1394 vuï coù dieän tích töông ñöông 500,7 ha khoâng
söû duïng ñaát quaù 12 thaùng, 2842 vuï laán chieám ñaát ñai, 41 vuï giao khoâng ñuùng
thaåm quyeàn, 8505 vuï söû duïng ñaát khoâng ñuùng muïc ñích ñöôïc giao vaø xaây döïng
traùi pheùp (dieän tích 295 ha), 21.363 vuï chuyeån nhöôïng traùi phaùp luaät (dieän tích
263,3 ha). Ñòa baøn vi phaïm taäp trung nhieàu nhaát taïi caùc quaän taân ñoâ thò nhö
Quaän 2, Quaän 7, Quaän 9, Quaän 12, Quaän Thuû Ñöùc, v.v...
Hieän töôïng ñaùng chuù yù nhaát laø ñaát noâng nghieäp treân ñòa baøn thaønh phoá giaûm
vôùi toác ñoä nhanh, nhöng chöa ñoàng boä vôùi vieäc chuyeån dòch söû duïng daãn ñeán
hieän töôïng hoang hoaù treân moät dieän tích lôùn.
Theo keát quaû khaûo saùt cuûa Ban chæ ñaïo noâng nghieäp vaø noâng thoân (thuoäc
UBND thaønh phoá Hoà Chí Minh) vaøo thaùng 12 naêm 2003, dieän tích ñaát noâng
nghieäp bò boû hoang taïi Cuû Chi, Hoùc Moân, Bình Chaùnh, Caàn Giôø laø 5.145ha
/91.573,31ha chieám 5,6% dieän tích ñaát noâng nghieäp toaøn thaønh phoá(7). Nhö vaäy
neáu tính caû 2 vuï thì dieän tích ñaát ñai boû hoang ñaõ vöôït con soá 10.000 ha, ñoù
thöïc söï laø moät con soá ñaùng baùo ñoäng nhöng quan troïng hôn laø xu höôùng hoang
hoaù naøy chöa coù daáu hieäu ngöøng laïi.
Xem xeùt kyõ dieän tích ruoäng ñaát ñöôïc boû hoang, chuùng ta seõ thaáy chuùng thuoäc
2 boä phaän quaûn lyù:
1. Boä phaän ruoäng ñaát noâng nghieäp giao cho caùc ñôn vò kinh teá khai thaùc söû
duïng theo caùc döï aùn phaùt trieån kinh teá ñoâ thò. Treân lyù thuyeát ñaát naøy seõ ñöôïc
thay ñoåi muïc ñích söû duïng vaø khoâng coøn laø ñaát noâng nghieäp nöõa. Chuùng thöôøng
ñaõ ñöôïc coi nhö naèm trong qui hoaïch ñoâ thò cuûa Thaønh phoá vaø ñöôïc xeáp vaøo
loaïi “Ñaát chuyeân duøng”. Tuy nhieân, treân thöïc teá chuùng vaãn bò boû hoang vôùi soá
löôïng lôùn (chuùng toâi goïi ñaây laø khu vöïc hoang hoùa I).
2. Boä phaän ñaát noâng nghieäp giao cho caùc hoä noâng daân tröïc tieáp saûn xuaát
(chuùng toâi goïi laø khu vöïc hoang hoùa II).
Ñoái vôùi khu vöïc hoang hoùa I(8), hieän nay tính toång coäng coù khoaûng 3000 caùc
loaïi döï aùn ñaõ ñöôïc giao ñaát chieám toång dieän tích hôn 13.115 ha. Nhöng trong soá
ñoù nhieàu döï aùn töø 5 – 7 naêm hoaëc thaäm chí töø haøng chuïc naêm ôû Thuû Ñöùc ôû
Bình Thaïnh, Bình Chaùnh v.v… ñeán nay vaãn aùn binh baát ñoäng. Ñieån hình nhö
döï aùn lieân doanh vôùi Singapore treân dieän tích 530 ha ôû noâng tröôøng Laùng Le
(Bình Chaùnh) trong ñoù coù 5 ha ñeán nay vaãn boû hoang.
Rieâng trong lónh vöïc nhaø ôû, treân ñòa baøn thaønh phoá hieän coù ít nhaát 407 chuû
ñaàu tö vôùi 1007 döï aùn chieám toång dieän tích hôn 6.636,5 ha ñaát, trong ñoù 568 döï
aùn ñaõ ñöôïc giao ñaát xaây döïng haï taàng kó thuaät. Sôû Taøi nguyeân - Moâi tröôøng thaønh
phoá Hoà Chí Minh ñaõ phoái hôïp vôùi caùc quaän huyeän kieåm tra raø soaùt 417 döï aùn
tuy nhieân trong soá naøy 125 döï aùn ñaõ hoaøn taát, coøn laïi ñang ôû giai ñoaïn giaûi toûa,
ñeàn buø, san laáp maët baèng, thaäm chí 36 döï aùn hoaøn toaøn baát ñoäng. Khoâng ít caùc
döï aùn khaùc ôû caùc khu quy hoaïch nhö An Phuù – An Khaùnh, Thaïnh Myõ Lôïi (Quaän
444
2), Hieäp Bình Phöôùc (Thuû Ñöùc), Long Phöôùc (Quaän 9), Bình Quôùi (Bình Thaïnh)
töø nhieàu naêm nay vaãn laø nhöõng baõi coû hoang.
Ruoäng ñaát bò boû hoang thuoäc khu vöïc naøy phaûn aùnh thöïc traïng khoâng ñoàng
boä cuûa vieäc trieån khai, khai thaùc ñaát noâng nghieäp khi chuyeån muïc ñích söû duïng.
Nhieàu döï aùn ñaõ ñöôïc caáp pheùp chuyeån muïc ñích söû duïng ñaát noâng nghieäp sang
ñaát phi noâng nghieäp ôû ñoâ thò ñaõ khoâng thöïc hieän. Daïng “quy hoaïch treo” naøy
ñaõ toàn taïi phoå bieán vaø ñang trôû thaønh noãi böùc xuùc cuûa caùc nhaø quaûn lyù ñoâ thò
vaø cuûa nhöõng ngöôøi daân ôû vuøng ñoâ thò hoùa. Noù cho thaáy quaù trình chuyeån dòch
cô caáu kinh teá töø noâng thoân (saûn xuaát noâng nghieäp) sang kinh teá ñoâ thò (saûn xuaát
coâng nghieäp vaø dòch vuï) cuûa quaù trình ñoâ thò hoùa ôû thaønh phoá Hoà Chí Minh ñaõ
bò “ñoâng cöùng”, gaây ra moät söï laõng phí to lôùn veà tö lieäu saûn xuaát. Leõ ra ñoù phaûi
laø quaù trình thay da ñoåi thòt cuûa maûnh ñaát canh taùc ñeå chuùng ñöôïc khai thaùc söû
duïng ñem laïi giaù trò kinh teá cao hôn thì nay bò boû maëc cho coû hoang moïc vaø
möa naéng xoùi moøn.
Keát quaû ñieàu tra hieän traïng boû hoang cuûa caùc khu vöïc naøy cho bieát chuùng
thöôøng thuoäc maáy daïng sau:
1- Ñaõ coù quyeát ñònh giao ñaát nhöng chöa coù giaáy pheùp xaây döïng.
2- Ñaõ ñöôïc UBND thaønh phoá vaø kieán truùc sö tröôûng chaáp thuaän ñòa ñieåm xaây
döïng, ñaõ toå chöùc ñeàn buø hoa maøu san laáp nhöng chöa laøm xong thuû tuïc xin söû
duïng ñaát neân boû hoang.
3- Ñaõ coù giaáy pheùp chaáp thuaän ñòa ñieåm xaây döïng nhöng chöa toå chöùc ñeàn
buø hoa maøu neân ñeàn buø moät phaàn vaø do ñoù chöa theå khai thaùc söû duïng ñöôïc
ñuùng muïc ñích.
4- Caùc ñôn vò sang nhöôïng vaø laán chieám ñaát baát hôïp phaùp ñang xin giaáy
pheùp söû duïng.
Nhö vaäy nguyeân nhaân ruoäng ñaát bò boû hoang ôû khu vöïc naøy chuû yeáu laø do
vaán ñeà quaûn lyù yeáu keùm. Cuï theå laø:
Hoaëc ñaõ caáp pheùp chuyeån dòch söû duïng ñaát cho nhöõng chuû ñaàu tö thieáu söï
chuaån bò veà toå chöùc, veà nguoàn voán, veà keá hoaïch khai thaùc do ñoù ruoäng ñaát bò
boû hoang ngay caû khu vöïc ñaõ boû tieàn cuûa ra ñeàn buø, san laáp. Gaây ra söï laõng
phí, beá taéc cho chính baûn thaân chuû ñaàu tö vaø cho xaõ hoäi.
Hoaëc ñaõ caáp pheùp chuyeån dòch söû duïng ñaát voâ nguyeân taéc cho nhöõng keû ñaàu
cô. Theo sau nhöõng quyeát ñònh nhöõng baûn quy hoaïch ñoâ thò to lôùn vaø ñeïp ñeõ
ñöôïc vaïch ra treân giaáy laø vieäc haøng traêm cô quan doanh nghieäp aøo aït xin pheùp
ñaàu tö kinh doanh ñeå chieám duïng ñaát ñai. Hoï laäp hoà sô xin “thuaän ñòa ñieåm” ñeå
ñaàu tö döï aùn nhöng muïc ñích laø ñeå ñoù chôø thôøi. Ñaát ñöôïc ñoùng coïc beâ toâng, raøo
keõm gai hoaëc coù khi chaúng coù gì treân ñoù, chæ coù coû daïi moïc um tuøm. Ñaát naøy
khoâng phaûi boû voán ra neân ñaây laø moät daïng “sieâu ñaàu cô”. Hoï cöù ñeå ñoù, khoâng
phaûi 1 naêm, 2 naêm, 5 naêm maø thaäm chí haøng chuïc naêm, chôø khi giaù ñaát leân hoaëc
445
khi doanh nghieäp naøo ñoù coù nhu caàu ñaàu tö thöïc söï nhöng “chaäm chaân” hôn hoï
thì seõ ñöôïc hoï “sang tay” vôùi giaù “hoa hoàng” naøo ñoù. Thaäm chí coù khi hoï thu lôïi
haøng tæ ñoàng. Treân ñòa baøn taân ñoâ thò, nôi naøo coù quy hoaïch laø coù tình traïng ñaàu
cô döï aùn, thaäm chí coù döï aùn coøn “sang” ñi “sang” laïi nhieàu laàn nhö tình traïng
dieãn ra ôû caùc khu quy hoaïch daân cö Thaïnh Myõ Lôïi (174 ha), khu City house (haøng
traêm hecta) ôû quaän 2, khu daân cö Hieäp Bình Phöôùc ôû quaän Thuû Ñöùc v.v…
Hieän nayû Sôû Taøi nguyeân - Moâi tröôøng thaønh phoá ñang kieán nghò UBND thaønh
phoá thu hoài caùc döï aùn vi phaïm trong khu töù giaùc Traàn Naõo- Löông Ñònh Cuûa-
Lieân tænh xa loä 25- xa loä Haø Noäi thuoäc caùc phöôøng Bình An, An Phuù (Quaän 2)
coù dieän tích 238,31 hecta ôû vò trí coù giaù trò ñaát cao nhaát nhì thaønh phoá vaø 7 khu
ñaát khaùc vôùi toång dieän tích 172,31 hecta ôû caùc ñòa baøn: xaõ Taân Tuùc (Bình Chaùnh)
phöôøng Ñoâng Höng Thuaän (Quaän 12), Phuù Thuaän (Quaän 7), phöôøng Linh Trung
vaø Linh Chieåu (Quaän Thuû Ñöùc), khu coâng nghieäp Bình Hoøa (Quaän Bình Thaïnh),
phöôøng Thaïnh Myõ Lôïi (Quaän 2) v.v… Danh saùch kieán nghò thu hoài vaãn coøn raát
daøi vaø caùc cô quan xöû lyù haäu quaû naøy ñang phaûi ñoái maët vôùi nhieàu thaùch thöùc
do soá löôïng döï aùn coù quyeát ñònh giao ñaát raát lôùn dieãn ra trong nhieàu naêm, theo
nhieàu cô cheá vaø nhaát laø caùc ñôn vò ñaõ ñöôïc giao khoâng deã daøng töø boû “sieâu lôïi
nhuaän”, hoï tìm ñuû moïi maùnh khoùe lyù do ñeå cöôõng laïi vieäc thu hoài do ño,ù cho
ñeán cuoái 2003 chæ môùi coù 14 quyeát ñònh thu hoài ñaát caùc döï aùn vi phaïm ñöôïc
UBND thaønh phoá ban haønh.
Roõ raøng laø khu vöïc hoang hoùa I – heä quaû cuûa coâng taùc quaûn lyù yeáu keùm trong
thôøi gian qua ôû thaønh phoá Hoà Chí Minh, duø ñang trôû thaønh ñieåm noùng, böùc xuùc
cuûa caû ngöôøi quaûn lyù laãn ngöôøi daân vaãn khoâng theå deã daøng khaéc phuïc.
Vôùi khu vöïc hoang hoùa II thuoäc boä phaän ñaát noâng nghieäp giao cho caùc hoä
noâng daân tröïc tieáp saûn xuaát thì tình hình cuõng khoâng saùng suûa hôn.
Tröôùc heát phaûi hieåu raèng, maëc duø quy luaät chuyeån dòch söû duïng ñaát trong
quaù trình ñoâ thò hoùa seõ theo höôùng: ñaát daønh cho saûn xuaát noâng nghieäp seõ
ñöôïc chuyeån thaønh ñaát chuyeân duøng cuûa keát caáu kinh teá ñoâ thò vaø vì vaäy ñaát
noâng nghieäp luoân bò co laïi tuy nhieân thöôøng chuùng khoâng bò chuyeån dòch hoaøn
toaøn. Moät thaønh phoá ñoâ thò hoùa vaãn caàn phaûi coù vaønh ñai xanh cuûa noâng
nghieäp ngoaïi thaønh cung caáp nhöõng nhu yeáu phaåm rau, söõa, thòt, tröùng v.v…
cho thaønh phoá. Nhö vaäy kinh teá noâng nghieäp vaãn toàn taïi trong keát caáu kinh teá
thaønh phoá, tuy nhieân kinh teá noâng nghieäp naøy trong quaù trình ñoâ thò hoùa phaûi
coù söï chuyeån dòch cô caáu vaät nuoâi, caây troàng vaø kyõ thuaät canh taùc phuø hôïp vôùi
chöông trình ñoâ thò hoùa vaø chieán löôïc phaùt trieån kinh teá xaõ hoäi cuûa thaønh phoá.
Thöïc teá cô caáu noäi boä ngaønh noâng nghieäp cuûa thaønh phoá ñoâ thò hoùa thöôøng
chuyeån dòch theo höôùng: giaûm troàng troït, taêng chaên nuoâi vaø dòch vuï noâng
nghieäp. Do vaäy ñaát noâng nghieäp cuûa thaønh phoá cuõng phaûi ñöôïc quy hoaïch vaø
söû duïng theo cô caáu treân.
Baùo caùo cuûa Sôû Noâng nghieäp vaø phaùt trieån noâng thoân thuoäc UBND thaønh phoá
Hoà Chí Minh thaùng 6-2003(9) ghi nhaän toàn taïi quan troïng nhaát taùc ñoäng ñeán boä
446
phaän kinh teá noâng nghieäp cuûa thaønh phoá laø ôû ñaây chöa coù söï chuaån bò ñaày ñuûû veà
quy hoaïch chi tieát, chöa coù chieán löôïc vaø giaûi phaùp ñoàng boä toaøn dieän veà phaùt
trieån kinh teá xaõ hoäi noâng thoân. Töø ñoù daãn ñeán heä quaû: cô caáu caây troàng vaät nuoâi
chuyeån bieán chaäm. Trình ñoä öùng duïng tieán boä khoa hoïc kyõ thuaät coâng ngheä môùi
vaøo coâng taùc gioáng tuy coù tieán boä hôn tröôùc nhöng nhìn chung coøn yeáu nhaát laø
gioáng caây troàng do ñoù naêng suaát chöa coù chuyeån bieán theo kòp vôùi tieán ñoä ñoâ
thò hoùa cuûa thaønh phoá. Cô sôû haï taàng kyõ thuaät cho saûn xuaát noâng nghieäp (nhö
giao thoâng, thuûy lôïi…) tuy ñaõ coù ñöôïc quan taâm ñaàu tö nhöng toác ñoä phaùt trieån
coøn chaäm, chöa ñoàng boä. Caùc huyeän Nhaø Beø, Caàn Giôø vaø moät soá vuøng ôû Nam
Bình Chaùnh, Quaän 9, Quaän 2 ña soá noâng daân coøn saûn xuaát ñoäc canh, ñoäc vuï vì
chöa coù heä thoáng thuûy lôïi hoaøn chænh, ñieàu kieän chuyeån ñoåi cô caáu caây troàng
vaät nuoâi raát khoù khaên, naêng suaát caây luùa thaáp nhöng chöa coù caây khaùc thay theá,
chaên nuoâi thuûy saûn chöa coù ñieàu kieän vaø moâ hình hôïp lyù ñeå phaùt trieån nhanh
vaø vöõng chaéc.
Trong ñieàu kieän ñoù, ngöôøi noâng daân bò ñaåy ñeán tình traïng: saûn xuaát luoân bò
thua loã vaø do ñoù soá ruoäng bò hoang hoùa trong khu vöïc II trôû neân ñaëc bieät nghieâm
troïng. Theo keát quaû khaûo saùt cuûa Ban chæ ñaïo noâng nghieäp vaø noâng thoân (thuoäc
UBND thaønh phoá) naêm 2003 dieän tích ñaát noâng nghieäp bò boû hoang taïi 5 huyeän
Cuû Chi, Hoùc Moân, Bình Chaùnh, Caàn Giôø, Nhaø Beø laø 5.145 ha. Nguyeân nhaân do
noâng daân saûn xuaát luùa khoâng hieäu quaû vaø chöa coù moâ hình chuyeån ñoåi caây troàng
vaät nuoâi khaùc phuø hôïp, thuûy lôïi keùm neân ñaát bò haïn ñaàu vuï, uùng cuoái vuï. Trong
ñieàu kieän aáy noâng daân ñaõ ngaû sang xu höôùng baùn ñaát.
Thöïc traïng mua baùn sang nhöôïng baát hôïp phaùp ñaát noâng nghieäp ôû thaønh
phoá Hoà Chí Minh ñaõ ôû vaøo möùc baùo ñoäng ñoû. Tình traïng vi phaïm phoå bieán
coù ôû taát caû caùc ñôn vò haønh chính coù ruoäng ñaát noâng nghieäp cuûa thaønh phoá
vaø dieãn ra trong moät thôøi gian daøi. Toác ñoä, quy moâ ñoâ thò hoùa caøng nhanh
caøng roäng thì ñaát ñai noâng nghieäp, ñaëc bieät ôû nhöõng khu vöïc taân ñoâ thò caøng
bò mua baùn töï phaùt hoãn loaïn. Nhöõng thaùng ñaàu naêm 2002 laø thôøi gian cöïc
ñieåm cuûa côn soát ñaát noâng nghieäp ôû thaønh phoá. Chæ trong thôøi gian ngaén ñaõ
coù khoaûng 40.000 vuï mua baùn chuyeån nhöôïng ñaát noâng nghieäp traùi pheùp(10)
gaây ra nguy cô phaù vôõ quy hoaïch thaønh phoá vaø taïo neân nhöõng baát oån xaõ
hoäi. Chæ thò 08 cuûa UBND thaønh phoá ra ñôøi ngay sau ñoù (4-2002) ban haønh
nhöõng quy ñònh môùi veà ñieàu kieän chuyeån nhöôïng ñaát noâng nghieäp, quy ñònh
thaåm quyeàn vaø traùch nhieäm cuûa ñòa phöông trong vieäc giaûi quyeát caùc vaán ñeà
lieân quan ñeán ñaát ñai ñaõ coù taùc duïng haïn cheá côn soát ñaát naøy. Nhöng roõ
raøng ñoù chæ laø lieäu phaùp soác tình theá bôûi chæ thò 08 cuõng laøm cho thò tröôøng
nhaø ñaát thaønh phoá haàu nhö teâ lieät trong 4 thaùng vaø haøng loaït caùc vaán ñeà
khaùc laïi naûy sinh.
Heä quaû tröïc tieáp cuûa vieäc mua baùn sang nhöôïng hoãn loaïn ñaát noâng nghieäp
khoâng chæ laø phaù vôõ quy hoaïch cuûa thaønh phoá maø coøn goùp phaàn gia taêng tình
traïng hoang hoùa ruoäng ñaát ôû khu vöïc II.
447
Nguyeân nhaân boû hoang laø do nhöõng “ñaïi gia” mua ñaát noâng nghieäp khoâng
phaûi laø noâng daân, hoï mua ñaát chuû yeáu ñeå laøm cuûa hay ñaàu cô sang nhöôïng
kieám lôøi neân khoâng ñaàu tö saûn xuaát. Nhöõng maûnh ñaát bò boû hoang naøy naèm
xen keõ trong nhöõng khu vöïc canh taùc noâng nghieäp cuûa noâng daân gaây ra hieän
töôïng: chuoät, saâu, raày taäp trung phaù hoaïi maïnh vaøo nhöõng khu vöïc ñang canh
taùc, vieäc phoøng choáng trôû neân ñaëc bieät toán keùm vaø khoâng hieäu quaû. Ngöôøi
noâng daân bò ñaåy vaøo tình traïng: saûn xuaát thì bò thua loã, khoâng saûn xuaát thì
khoâng coù nguoàn thu nhaäp vaø trong hoaøn caûnh aáy ngöôøi ta deã ngaû sang xu
höôùng baùn ñaát. Do vaäy “phaûn öùng daây chuyeàn” hoang hoùa cöù theá lan roäng,
khieán cho dieän tích ruoäng ñaát bò boû hoang ngaøy moät taêng.
Moät caùi nhìn khaùi quaùt nhö vaäy cho thaáy roõ raøng trong quaù trình ñoâ thò hoaù
vöøa qua söï chuyeån dòch cô caáu kinh teá ôû nhöõng vuøng taân ñoâ thò chöa theo kòp
vôùi toác ñoä vaø quy moâ ñoâ thò hoùa cuûa thaønh phoá, vì theá ñaõ bieåu hieän thaønh nhöõng
sai laàm trong chuyeån dòch muïc ñích söû duïng ñaát noâng nghieäp gaây ra nhöõng haäu
quaû naëng neà.
Ñaèng sau söï yeáu keùm cuï theå cuûa coâng taùc quaûn lyù ñaát ñai ñoâ thò ôû caùc ñòa
phöông cuï theå laø söï yeáu keùm cuûa coâng taùc quy hoaïch ñoâ thò cuûa boä phaän quaûn lyù
vó moâ cuûa thaønh phoá. Trong thöïc teá quaûn lyù quy hoaïch ñoâ thò laø moät trong nhöõng
noäi dung haøng ñaàu cuûa quaûn lyù ñoâ thò. Noù quan troïng nhö vai troø cuûa moät kieán
truùc sö vôùi vieäc thieát keá coâng trình. Vôùi moät ñoâ thò taàm côõ nhö thaønh phoá Hoà
Chí Minh, quy hoaïch phaûi ñöôïc ñaët trong moái quan heä vôùi caû khu vöïc Nam Boä,
vôùi caû nöôùc vaø vôùi quoác teá vôùi tính chaát ñaëc tröng cuûa moät ñoâ thò “haït nhaân” cuûa
vuøng kinh teá troïng ñieåm phía Nam. Maët khaùc, vieäc quy hoaïch thaønh phoá phaûi
tính ñeán boái caûnh cuûa cuoäc caùch maïng khoa hoïc coâng ngheä ñang phaùt trieån hieän
nay ñeå ñònh höôùng quy hoaïch ñoâ thò mang tính ñoùn ñaàu, phaùt huy toái ña tieàm
naêng vaø vò trí cuûa thaønh phoá. Phaûi bieát taän duïng lôïi theá cuûa nöôùc ñi sau ñeå traùnh
nhöõng haäu quaû maø nhieàu nöôùc coâng nghieäp ñi tröôùc ñaõ gaëp phaûi trong chieán
löôïc ñoâ thò hoùa taäp trung. Ñoù laø chöa keå ñeán vieäc quy hoaïch toång theå vaø caùc giaûi
phaùp caáu truùc cuûa thaønh phoá coøn phaûi theå hieän ñöôïc tính daân toäc, tính nhaân
daân, tính thôøi ñaïi; keát hôïp caùc yeáu toá veà vaên hoùa xaõ hoäi phuø hôïp vôùi toå chöùc
lao ñoäng, toå chöùc sinh hoaït, nghæ ngôi, giaûi trí, du lòch cuûa nhaân daân, baûo ñaûm
toát ñieàu kieän moâi sinh moâi tröôøng, ñoàng thôøi ñaùp öùng nhöõng nhu caàu an ninh
quoác phoøng v.v…
Moät taàm nhìn quy hoaïch nhö vaäy phaûi ñöôïc gaén chaët vôùi taàm hieåu bieát saâu
saéc veà vaán ñeà ñoâ thò hoùa. Ñoâ thò hoùa khoâng chæ laø môû roäng theo chieàu roäng
khoâng gian ñoâ thò maø coøn ñöôïc hieåu theo chieàu saâu cuûa moät söï bieán ñoåi raát to
lôùn trong chuyeån dòch cô caáu kinh teá, chuyeån dòch trong söï phaân coâng lao ñoäng
xaõ hoäi, theå hieän ôû söï thay ñoåi moái töông quan giöõa khu vöïc saûn xuaát vaø phi saûn
xuaát. Khu vöïc phi saûn xuaát seõ chieám moät tyû troïng ngaøy caøng lôùn trong lao ñoäng
xaõ hoäi. Nhö vaäy ñoâ thò hoùa laø moät quaù trình phaùt trieån chòu söï chi phoái cuûa quy
luaät kinh teá vaø quy luaät xaõ hoäi vaø vì theá noù khoâng theå ñö?c quy hoaïch moät caùch
thieáu caên cöù khoa hoïc. Quy hoaïch ñoâ thò hoùa caû veà quy moâ laãn toác ñoä laø do chính
thöïc tieãn cuûa trình ñoä kinh teá xaõ hoäi thaønh phoá cho pheùp vaø ñoøi hoûi. Vieäc thuùc ñaåy
448
quaù trình Ñoâ thò hoùa ôû thaønh phoá khoâng phaûi chuû yeáu ôû nhöõng quy hoaïch baønh
tröôùng khoâng gian to lôùn cho thaønh phoá moät caùch duy yù chí maø caàn phaûi chuù troïng
thích ñaùng tôùi nhöõng ñieàu kieän vaø khaû naêng cuûa vuøng ñoâ thò hoùa cho pheùp chuyeån
dòch thaønh coâng cô caáu kinh teá noâng thoân sang kinh teá ñoâ thò ñeå töø ñoù chuyeån
dòch ñöôïc xaõ hoäi noâng thoân sang xaõ hoäi ñoâ thò.
Xeùt veà toång theå, söï nghieäp coâng nghieäp hoùa noùi chung vaø ñoâ thò hoùa noùi rieâng
ôû thaønh phoá Hoà Chí Minh trong thôøi gian vöøa qua ñaõ thu ñöôïc nhöõng thaønh töïu
ñaùng keå vaø ñang ôû xu theá tieáp tuïc phaùt trieån nhanh maïnh hôn nöõa. Tuy nhieân
nhöõng baát caäp trong quaù trình chuyeån dòch muïc ñích söû duïng ñaát ñaõ ôû möùc baùo
ñoäng, raát caàn phaûi ñöôïc chaán chænh laïi vaø khaéc phuïc haäu quaû moät caùch tích cöïc.
Nhöõng haäu quaû naøy khoâng chæ lieân quan ñeán yeáu toá kinh teá maø coøn taùc ñoäng raát
saâu saéc tôùi ñôøi soáng vaên hoùa cuûa ngöôøi daân vuøng taân ñoâ thò.
Nhö ñaõ phaân tích, ñoâ thò hoùa laø quaù trình chuyeån dòch cô caáu kinh teá keùo
theo ñoù laø söï chuyeån dòch söû duïng ñaát ñai, phaân coâng lao ñoäng xaõ hoäi, thay
ñoåi moâi tröôøng xaõ hoäi töø noâng thoân sang ñoâ thò trong ñoù troïng taâm cuûa söï thay
ñoåi chính laø ñôøi soáng kinh teá vaên hoùa cuûa caùc chuû nhaân töùc caùc cö daân vuøng
taân ñoâ thò.
Neáu ñaõ khaúng ñònh raèng ruoäng ñaát noâng nghieäp – tö lieäu saûn xuaát quan troïng
nhaát cuûa ngöôøi noâng daân – luoân bò co laïi trong quaù trình ñoâ thò hoùa thì lao ñoäng
noâng nghieäp phaûi ñöôïc chuyeån dòch sang lao ñoäng phi noâng nghieäp hoaëc phaûi
ñöôïc naâng caáp trình ñoä ñeå chuyeån ñoåi sang cô caáu noâng nghieäp ñoâ thò. Nhöng
treân thöïc teá söï chuyeån dòch naøy ñaõ boäc loä nhöõng baát caäp raát ñaùng lo ngaïi.
Thöù nhaát, ngöôøi lao ñoäng ôû vuøng ñoâ thò hoùa ít coù khaû naêng tham gia vaøo quaù
trình chuyeån dòch cô caáu kinh teá ôû khu vöïc hoï sinh soáng. Ruoäng ñaát maø hoï ñang
canh taùc bò quy hoaïch chuyeån dòch muïc ñích söû duïng sang keát caáu kinh teá ñoâ
thò nhöng hoï thì khoâng ñöôïc chuaån bò ñeå tham gia vaøo quaù trình chuyeån dòch
ñoù. Theo soá lieäu cuûa cuoäc toång ñieàu tra cuûa cuïc thoáng keâ tieán haønh naêm 2002
treân phaïm vi 61 xaõ thuoäc 4 thò traán vaø 78 phöôøng thuoäc 9 quaän vuøng ven trong
ñoù coù 5 quaän môùi thaønh laäp laø Quaän 2, Quaän 7, Quaän 9, Quaän 12, Quaän Thuû
Ñöùc vaø 4 quaän cuõ laø Quaän 8, Quaän Goø vaáp, Quaän Taân Bình vaø Bình Thaïnh thì
cô caáu theo trình ñoä chuyeân moân cuûa nhöõng ngöôøi trong ñoä tuoåi lao ñoäng cuûa
cö daân khu vöïc naøy nhö sau(11).
Trình ñoä Tæ leä

Khoâng baèng caáp 90,06
Coù baèng caáp 9,94
- Sô caáp 3,63
- Trung caáp 3,61
- Cao ñaúng 0,98
- Ñaïi hoïc trôû leân 1,72
449
Keát quaû ñieàu tra cho thaáy maët baèng chuyeân moân cuûa ngöôøi lao ñoäng trong
khu vöïc naøy noùi chung laø thaáp, treân 90% laø ngöôøi khoâng coù baèng caáp do ñoù hoï
chæ coù theå lao ñoäng giaûn ñôn, khoù coù theå trôû thaønh nhaân löïc trong keát caáu kinh
teá ñoâ thò (coâng nhaân, vieân chöùc). Cuõng nhö vaäy nhöõng ñieàu kieän ñeå chuyeån ñoåi
cô caáu kinh teá noâng thoân ôû caùc khu vöïc naøy sang cô caáu kinh teá noâng thoân ñoâ
thò chöa ñöôïc chuaån bò trong ñoù bao goàm caû vieäc chuaån bò cho löïc löôïng lao
ñoäng noâng thoân trôû thaønh ngöôøi coâng nhaân noâng nghieäp.
Laáy moät thí duï töø keát quaû ñieàu tra xaõ hoäi hoïc taïi xaõ Taân Taïo huyeän Bình
Chaùnh, nôi ñang coù toác ñoä ñoâ thò hoùa 87% veà cô caáu lao ñoäng trong caùc thaønh
phaàn kinh teá (12).
Cô caáu khu vöïc vieäc laøm – nôi laøm vieäc theo giôùi
Giôùi tính
Toång
Nam Nöõ
Khu vöïc Cô quan quaûn lyù nhaø nöôùc 10,8 4,2 7,2
laøm vieäc Cô quan Ñaûng, ñoaøn theå, hieäp hoäi 0,2 0,2 0,2
Doanh nghieäp nöôùc ngoaøi 4,4 5,3 4,9
Doanh nghieäp tö nhaân 11,2 4,2 7,5
Hoä saûn xuaát kinh doanh nhoû 5,6 6,9 6,3
Doanh nghieäp coù voán nöôùc ngoaøi 3,9 8,4 6,3
Laøm möôùn 26,7 16,4 21,2
Töï laøm cho gia ñình 37,2 54,3 46,4
Nôi laøm Taïi nhaø 21,8 60,2 42,8
vieäc Taïi xöôûng tieäm cuûa gia ñình ngoaøi nôi ôû 4,5 4,0 4,2
Taïi væa heø, nôi coâng coäng 2,1 1,4 1,7
Taïi chôï khoâng coù saïp 0,3 5,4 3,1
Coù saïp taïi chôï 2,4 4,3 3,4
Taïi ruoäng vöôøn cuûa gia ñình 43,5 7,7 10,3
Khoâng coù nôi coá ñònh 43,3 4,9 22,3
Nôi khaùc 12,1 12,0 12,1
Nhöõng keát quaû ñònh löôïng cho thaáy nhoùm “töï laøm cho gia ñình” chieám tyû
troïng cao nhaát 46,4%, laøm möôùn 21,2%, tieáp theo laø nhöõng ngöôøi laøm trong doanh
nghieäp tö nhaân (7,5%), hoä saûn xuaát kinh doanh nhoû (6,3%), lao ñoäng trong khu
vöïc Nhaø nöôùc chieám tyû troïng raát thaáp (7,2%), lao ñoäng thuoäc veà cô sôû doanh
nghieäp nöôùc ngoaøi hay coù voán cuûa nöôùc ngoaøi cuõng coù soá lao ñoäng cuûa Taân Taïo
tham gia raát ít (4,9% vaø 6,3%). Tyû leä nhöõng ngöôøi laøm möôùn cao trong toång soá
lao ñoäng ôû Taân Taïo cuõng cho thaáy moät tình hình laø khaû naêng thaêng tieán trong
ngheà nghieäp cuõng nhö cô hoäi chuyeån ñoåi ngheà cuûa nhoùm naøy laø raát thaáp.
450
Roõ raøng laø, ôû caùc vuøng ñoâ thò hoùa cuûa thaønh phoá Hoà Chí Minh ñaõ dieãn ra hieän
töôïng chuyeån dòch khoâng ñoàng boä. Söï khoâng ñoàng boä naøy khoâng chæ xaûy ra trong
lónh vöïc chuyeån dòch muïc ñích söû duïng tö lieäu saûn xuaát (ruoäng ñaát), xaây döïng keát
caáu kinh teá ñoâ thò (khu coâng nghieäp, dòch vuï) maø ñaëc bieät coøn ôû choã khoâng chuyeån
dòch ñöôïc löïc löôïng lao ñoäng töø noâng daân sang coâng nhaân, coâng nhaân vieân chöùc
hoaëc coâng nhaân noâng nghieäp. Söï khoâng ñoàng boä naøy seõ taïo ra nhöõng khuûng
hoaûng maø treân ñoù khoâng theå xaây döïng ñöôïc moät keát caáu ñoâ thò beàn vöõng.
Thöù hai, chính söï chuyeån dòch khoâng ñoàng boä ñaõ taïo ra hieän töôïng hoang
hoùa ruoäng ñaát nhö ñaõ trình baøy ôû phaàn treân. Hoang hoùa taát nhieân ñaõ laøm laõng
phí moät taøi saûn xaõ hoâi to lôùn nhöng tai hoïa maø noù giaùng xuoáng ñaàu nhöõng ngöôøi
daân ôû khu vöïc taân ñoâ thò thì khoâng chæ döøng laïi ôû söï ñoùi ngheøo tröôùc maét. Thöïc
vaäy, khi khoâng coøn canh taùc noâng nghieäp, khoâng soáng döïa vaøo ruoäng ñaát thì
ngöôøi noâng daân khoâng coøn laø noâng daân nöõa nhöng hoï khoâng ñöôïc chuaån bò ñeå
trôû thaønh löïc löôïng xaõ hoäi khaùc. Vieäc baùn ñaát ñai trong thôøi gian ñaàu taïo ra moät
söï “phoàn vinh giaû taïo” trong ñôøi soáng vaät chaát cuûa hoï nhöng veà caên baûn ñoù laø
con ñöôøng beá taéc, chöùa ñöïng nhieàu heä quaû xaõ hoäi cuûa töông lai baàn cuøng hoùa:
khoâng ñaát ñai, khoâng ngheà nghieäp, khoâng voán lieáng… Ngoaøi ra nhöõng nhu caàu
tieâu duøng khoâng phuø hôïp vôùi hieän traïng kinh teá do “phoàn vinh giaû taïo” gaây neân
söï ñöùt gaõy trong heä thoáng chuaån möïc xaõ hoäi chính thoáng, goùp phaàn gia taêng
maâu thuaãn giöõa loái soáng vaø möùc soáng treân phöông dieän tieâu duøng vaø ñoù cuõng laø
caên nguyeân saâu xa cuûa nhieàu söï baêng hoaïi giaù trò ñaïo ñöùc truyeàn thoáng laøm ñau
loøng nhöõng ngöôøi coù löông tri.
Theá heä treû trong caùc gia ñình noâng thoân naøy laïi thöôøng khoâng coù ñieàu kieän
thoaùt ly baèng con ñöôøng hoïc vaán hay hoïc ngheà. Do ñoù khi khoâng coøn ruoäng ñaát,
nhöõng thanh nieân naøy buoäc phaûi lao vaøo thaønh phoá kieám coâng aên vieäc laøm khieán
cho aùp löïc daân soá noäi thaønh taêng cao vôùi nhieàu haäu quaû xaõ hoäi phöùc taïp ñi keøm.
Khoâng phaûi ngaãu nhieân maø nhöõng naêm gaàn ñaây nhöõng teä naïn xaõ hoäi nhö ma
tuùy, maïi daâm boãng trôû neân phoå bieán ôû caùc vuøng ven, tröôùc kia voán yeân aû thanh
bình. Nhöõng haäu quaû vaên hoùa xaõ hoäi nhö vaäy taùc ñoäng khoâng chæ ñeán moät maø
coøn ñeán vaøi ba theá heä tieáp theo.
Roõ raøng laø, vaán ñeà chuyeån dòch cô caáu kinh teá cuûa moät vuøng noâng thoân sang
ñoâ thò khoâng phaûi laø vaán ñeà ñôn giaûn. Neáu ñoâ thò hoùa khoâng naèm trong moät quy
hoaïch ñoâ thò coù cô sôû khoa hoïc, caùc keá hoaïch thöïc hieän khoâng ñöôïc chuaån bò
kó caøng, khoâng ñöôïc phoái hôïp ñoàng boä theo ñuùng xu höôùng phaùt trieån ñoâ thò
beàn vöõng thì vieäc phaùt trieån ñoâ thò duy yù chí, noân noùng, chuû quan cuøng vôùi söï
quaûn lyù ñaát ñai yeáu keùm seõ gaây ra nhöõng taùc haïi to lôùn, ngaên trôû tieán trình phaùt
trieån ñoâ thò cuûa ñaát nöôùc.
Tröôùc nhöõng keá hoaïch ñoâ thò hoùa to lôùn vaø maïnh meõ cuûa thaønh phoá Hoà Chí
Minh ñaõ ñöôïc vaïch ra cho ñeán 2010, nhöõng baøi hoïc ruùt ra töø thöïc traïng chuyeån
dòch cô caáu kinh teá bieåu hieän cuï theå ôû söï chuyeån dòch muïc ñích söû duïng ñaát cuûa
vuøng ñoâ thò môùi vöøa qua laø raát ñaùng chuù yù, nghieân cöùu ñeå coù nhöõng böôùc ñi hôïp
lyù vaø thaän troïng hôn.
451
CHUÙ THÍCH
1. Vieän Kinh teá thaønh phoá Hoà Chí Minh – Baùo caùo toùm taét ñieàu chænh qui hoaïch toång theå thaønh phoá
Hoà Chí Minh ñeán naêm 2010.
Theo http://www.Vienkinhte.hochiminhcity.gov.vn
2. Leâ Thanh Haûi - Phoù Chuû tòch thöôøng tröïc UBND thaønh phoá Hoà Chí Minh baùo caùo Thaønh phoá Hoà Chí
Minh thôøi kyø ñoåi môùi .
Theo http://Hanoi.vnn.vn/chuyen-de/000430 sau_25_nam/bai_6.htm
3. Theo baùo caùo Thoáng keâ ñaát ñai naêm 2001 taïi thaønh phoá Hoà Chí Minh soá 1120/BC-QLÑÑ cuûa Sôû Ñòa
chính-Nhaø ñaát göûi Toång cuïc ñòa chính ngaøy 29-1-2002.
4. Theo baùo caùo Thoáng keâ ñaát ñai naêm 2002 taïi thaønh phoá Hoà Chí Minh soá 1369/BC-ÑCNÑ-QLÑ göûi Boä
taøi nguyeân - Moâi tröôøng ngaøy 24-2-2003.
5. Theo Baùo Ñaàu tö cô quan cuûa Boä Keá hoaïch vaø Ñaàu tö soá ra ngaøy 6-2-2004.
6. Sôû Keá hoaïch vaø Ñaàu tö thaønh phoá Hoà Chí Minh Qui hoaïch phaùt trieån kinh teá xaõ hoäi 2001-2010 thaønh
phoá Hoà Chí Minh.
Ñòa chæ www.dpi.hochiminhcity.gov.vn.
7. Theo baùo Tuoåi treû soá ra ngaøy 6-12-2003.
Thöïc ra hieän töôïng hoang hoùa ñaát noâng nghieäp trong quaù trình ñoâ thò hoùa ôû thaønh phoá Hoà Chí Minh
khoâng phaûi ñeán nay môùi xuaát hieän. Ngay töø naêm 1997 khi toác ñoä ñoâ thò hoùa cuûa thaønh phoá taêng ñoät
bieán, vôùi söï ra ñôøi cuûa nhöõng quaäïn môùi (2, 7, 9. 12, Thuû Ñöùc,…) hieän töôïng naøy ñaõ coù daáu hieäu
nghieâm troïng vaø ñaõ ñöôïc baùo ñoäng. Xin tham khaûo Traàn Thò Thu Löông Ñoâ thò hoùa vaø vieâc quaûn lyù
söû duïng ñaát noâng nghieäp ôû thaønh phoá Hoà Chí Minh, caùi nhìn qua moät khu vöïc taân ñoâ thò, Vieän Khoa
hoïc xaõ hoäi taïi thaønh phoá Hoà Chí Minh, Taïp chí Khoa hoïc xaõ hoäi soá 40 II/99.
Ñeán nay hieän töôïng naøy ñaõ khoâng chæ coù ôû thaønh phoá Hoà Chí Minh maø coøn laø vaán ñeà nhöùc nhoái cuûa
ñoâ thò hoùa treân caû nöôùc. Theo baùo caùo cuûa Boä Taøi nguyeân - Moâi tröôøng naêm 2000, soá ruoäng ñaát noâng
nghieäp bò boû hoang toång coäng caû nöôùc khoaûng 5,55 trieäu ha. (Baùo Saøi Goøn giaûi phoùng soá ra ngaøy 8-
4-2004).
8. Nhöõng soá lieäâu veà vieäc söû duïng ñaát trong phaàn naøy coù nguoàn töø söï thoáng keâ, kieåm tra cuûa caùc ñôït
thanh tra cuûa Thaønh Phoá cuoái naêm 2003 ñöôïc löu giöõ trong hoà sô cuûa Sôû Taøi nguyeân - Moâi tröôøng
thaønh phoá Hoà Chí Minh thaùng 12-2003.
9. Tham khaûo Sôû Noâng nghieäp vaø phaùt trieån noâng thoân cuûa UBND thaønh phoá Hoà Chí Minh Baùo caùo toùm
taét Quy hoaïch söû duïng ñaát vaø chuyeån ñoåi cô caáu saûn xuaát noâng nghieäp ñeán naêm 2010. Thaùng 6/2003.
Taøi lieäu löu taïi vaên phoøng Sôû Noâng nghieäp vaø phaùt trieån noâng thoân.
10. Ñaëng Ngoïc, Naêm 2002: Buoâng loûng quaûn lyù ñoâ thò – ñoâ thò hoùa traøn lan. Theo http://www.ashui.com.chi-
tiet.php.
11. Cuïc thoáng keâ thaønh phoá Hoà Chí Minh – Moät soá ñaùnh giaù toång quaùt theo http://pso.hochiminhcity.gov.vn
12. Traàn Thò Kim Xuyeán, Baùo caùo phuùc trình ñeà taøi nghieân cöùu khoa hoïc Söï thích öùng cuûa cö daân ven
ñoâ thaønh phoá Hoà Chí Minh döôùi taùc ñoäng cuûa quaù trình ñoâ thò hoùa 2003.
452
TIEÅU - THUÛ COÂNG NGHIEÄP
GIA ÑÌNH ÔÛ VIEÄT NAM:
TRUYEÀN THOÁNG VAØ HIEÄN TAÏI
Löu Thò Tuyeát Vaân*
Trong lòch söû Vieät Nam, cho ñeán nay maëc duø neàn coâng nghieäp ñaõ hình thaønh
vaø phaùt trieån, nhöng tieåu thuû coâng nghieäp (TTCN) vaãn ñoùng vai troø quan troïng
trong neàn kinh teá quoác daân. Tính chaát thuû coâng nghieäp (TCN) gia ñình vaãn toàn
taïi khaù ñaäm neùt theå hieän ôû quy moâ cuõng nhö trong quaù trình saûn xuaát. Ñoù laø moät
neùt ñaëc thuø ôû Vieät Nam, baûn saéc Vieät Nam. Nhöõng öu vieät vaø haïn cheá trong hình
thöùc saûn xuaát truyeàn thoáng naøy vaãn ñang phaùt huy trong neàn saûn xuaát hieän ñaïi.
Trong baøi vieát naøy chuùng toâi muoán ñeà caäp ñeán loaïi hình TTCN coù tính chaát gia
ñình töø trong truyeàn thoáng ñeán hieän taïi ôû Vieät Nam treân goùc ñoä lòch söû, do ñoù seõ
chæ coù yù nghóa töông ñoái chöù khoâng hoaøn toaøn chính xaùc nhö khaùi nieäm TCN gia
ñình seõ neâu ra döôùi ñaây.
1. Trong lòch söû nhaân loaïi, thích hôïp vôùi caùc giai ñoaïn khaùc nhau cuûa söï phaân
coâng xaõ hoäi maø thuû coâng nghieäp coù caùc hình thöùc thuû coâng nghieäp gia ñình, thuû
coâng nghieäp ñaët haøng vaø thuû coâng nghieäp thò tröôøng. Theo Ñaïi baùch khoa toaøn
thö Lieân Xoâ, thuû coâng nghieäp gia ñình laø hình thöùc ñaàu tieân cuûa thuû coâng nghieäp,
chöa taùch rôøi neàn kinh teá töï nhieân, phaùt trieån dieãn bieán cuøng vôùi caùc nhaân toá
cuûa neàn kinh teá töï nhieân vaø coù moät boä phaän vaãn ñöôïc giöõ maõi ñeán thôøi kyø tö
baûn chuû nghóa. Thuû coâng nghieäp ñaët haøng vaø thuû coâng nghieäp thò tröôøng xuaát
hieän khi phaân coâng xaõ hoäi ñaõ phaùt trieån, thuû coâng nghieäp ñaõ taùch khoûi noâng
nghieäp. Töø sau caùch maïng coâng nghieäp ñeán theá kyû XIX, neàn coâng nghieäp ôû caùc
nöôùc tö baûn phöông Taây ñaõ laøm ra phaàn lôùn saûn phaåm. Thuû coâng nghieäp khoâng
coøn ñöôïc giöõ ñòa vò thoáng trò maø chæ coøn laïi moät boä phaän vôùi danh nghóa thuû
coâng nghieäp gia ñình noâng daân, saûn xuaát moät soá saûn phaåm naøo ñoù vaø moät soá
saûn phaåm cuûa ngaønh coâng nghieäp thöù yeáu lieân heä vôùi nhu caàu caù nhaân cuûa ngöôøi
ñaët haøng hoaëc saûn phaåm mang tính ngheä thuaät (may vaù, thôï giaày, thôï reøn, thôï
moäc, thôï ñieâu khaéc, thôï khaéc goã, thôï ñoùng saùch…).
Cuõng nhö nhieàu nöôùc chaäm phaùt trieån khaùc ôû chaâu AÙ, Vieät Nam laø moät nöôùc
noâng nghieäp laïc haäu, coâng nghieäp khoâng phaùt trieån, phaân coâng lao ñoäng xaõ hoäi
dieãn ra quaù chaäm chaïp. Cho ñeán tröôùc khi thöïc daân Phaùp, xaâm löôïc (1858), thuû
coâng nghieäp vaãn toàn taïi hoaøn toaøn ñuùng nghóa laø thuû coâng gia ñình cuûa ngöôøi
453
noâng daân, laø ngheà phuï cuûa noâng nghieäp. Trong gaàn moät theá kyû ñoâ hoä cuûa thöïc
daân Phaùp neàn coâng nghieäp tö baûn vaãn khoâng thay theá ñöôïc thuû coâng nghieäp. Maëc
duø trong TTCN ñaõ coù maàm moáng TBCN nhöng chuû yeáu vaãn laø thuû coâng nghieäp
gia ñình. Phaàn lôùn noâng daân ñeàu laøm thôï thuû coâng vaø phaàn lôùn thôï thuû coâng ñoàng
thôøi laø ngöôøi laøm ruoäng. Thuû coâng nghieäp mang tính chaát ngheà phuï cuûa ngöôøi
noâng daân vaø hoaøn toaøn chöa taùch khoûi noâng nghieäp… Nhö nhaø nghieân cöùu Pierre
Gourou ñaõ nhaän xeùt “ñoù laø moät neàn coâng nghieäp noâng daân, noâng daân vì taát caû
nhöõng ngöôøi thôï thuû coâng tröôùc heát vaø treân heát ñeàu laø noâng daân, hoï seõ chæ canh
taùc noâng nghieäp neáu ruoäng ñaát cuûa hoï coù ñuû, noâng daân coøn ôû choã laø noù chæ ñöôïc
tieán haønh trong laøng xaõ, ôû ngay trong gia ñình”(1).
Neùt noåi baät cuûa thuû coâng nghieäp gia ñình ôû Vieät Nam laø: söû duïng lao ñoäng
gia ñình laø chuû yeáu, chæ thueâ möôùn hoaëc ñoåi coâng lao ñoäng vaøo thôøi vuï khi coù
nhieàu vieäc. Toå chöùc saûn xuaát goïn nheï, moãi gia ñình laø moät ñôn vò saûn xuaát, ngöôøi
chuû gia ñình vöøa laø ngöôøi saûn xuaát vöøa laø ngöôøi quaûn lyù, laøm saûn phaåm töø ñaàu
ñeán cuoái, töø mua nguyeân lieäu ñeán thaønh phaåm. Lao ñoäng trong gia ñình ñöôïc
phaân coâng hôïp lyù, ñaøn oâng laøm nhöõng coâng vieäc naëng nhoïc, laø thôï caû, ñaøn baø
laøm nhöõng coâng vieäc nheï hôn vaø thöôøng laø thôï phuï. Treû em vaø ngöôøi giaø cuõng
ñöôïc phaân coâng laøm nhöõng vieäc phuï vöøa vôùi söùc löïc. Nhaø ôû vöøa laø xöôûng saûn
xuaát vöøa laø cöûa haøng vaø vöøa laø kho chöùa saûn phaåm hoaëc nguyeân lieäu. Saûn phaåm
laøm ra töï saûn töï tieâu nhö baùn rong, baùn taïi choã, baùn buoân nhöng soá löôïng khoâng
nhieàu, ñuû ñeå gia ñình sinh soáng phuï caëp vôùi noâng nghieäp. Caùc gia ñình coù theå
ñi haønh ngheà ôû ñòa phöông khaùc vaøo luùc khoâng phaûi thôøi vuï noâng nghieäp, goàm
lao ñoäng cuûa caû moät gia ñình choàng vôï con caùi, hoaëc choàng vaø caùc con hoaëc moät
soá anh em hoï haøng huyeát toäc ñi laøm caùc ngheà nhö laøm gaïch, ñoùng coái, laøm moäc,
baät laïi chaên boâng, nhuoäm vaûi, ñan laùt, reøn dao keùo vaø lieàm haùi…
Maëc duø toàn taïi ôû trình ñoä thaáp nhöng thuû coâng nghieäp ñaõ coù vai troø to lôùn
trong lòch söû daân toäc. Chæ baèng nhöõng coâng cuï heát söùc thoâ sô nhöng vôùi taøi naêng
cuûa thôï thuû coâng trong caùc gia ñình Vieät Nam töø ñôøi naøy sang ñôøi khaùc luoân saûn
xuaát ra moät khoái löôïng haøng hoaù ñuû ñaùp öùng yeâu caàu tieâu duøng cuûa nhaân daân,
coâng cuï saûn xuaát vaø moät soá saûn phaåm cho xuaát khaåu. Trong thôøi kyø Phaùp ñoâ hoä
haøng nhaäp khaåu cuûa Phaùp vaøo Vieät Nam chæ baèng moät phaàn nhoû nhu caàu cuûa
nhaân daân, coøn laïi “taát caû nhöõng thöù gì khoâng ñöôïc nhaäp caûng ñeàu do hoï (thôï
thuû coâng Vieät Nam) töï saûn xuaát ra caû”(2). Ngoaøi giaù trò kinh teá, nhieàu saûn phaåm
coøn coù giaù trò veà maët vaên hoaù baûn saéc daân toäc löu truyeàn nhieàu theá kyû.
Thuû coâng nghieäp gia ñình Vieät Nam truyeàn thoáng coù nhieàu haïn cheá laøm cho
noù khoâng theå phaùt trieån thaønh neàn saûn xuaát lôùn TBCN. Ñoù laø söï phaùt trieån töï
phaùt, phaân taùn, maïnh ai ngöôøi naáy laøm, laøm theo chuû quan khoâng theo nhu caàu
thò tröôøng. Haàu heát gia ñình ngheøo voán neân khoâng coù ñieàu kieän caûi tieán coâng cuï
maø chuû yeáu duøng coâng cuï thoâ sô vaø duøng söùc ngöôøi laø chính “moät neàn coâng
ngheä laõng phí nhaân coâng”. Saûn phaåm chuû yeáu phuïc vuï noâng nghieäp, noâng daân.
Saûn xuaát luoân luoân phaûi phuï thuoäc vaøo thôøi vuï neân raát baáp beânh. Traûi qua heát
ñôøi naøy ñôøi khaùc haøng thuû coâng vaãn ñôn ñieäu, ít coù söï thay ñoåi maãu maõ. Caùc
gia ñình thöôøng hay baét chöôùc nhau ñeå saûn xuaát moät hay vaøi maët haøng quen
454
TIEÅU - THUÛ COÂNG NGHIEÄP GIA ÑÌNH ÔÛ VIEÄT NAM: TRUYEÀN THOÁNG VAØ HIEÄN TAÏI
thuoäc khoâng chòu ñoåi môùi maët haøng neân haøng hoaù thöôøng bò eá thöøa, dòch vuï
trong thoân, xaõ vì theá cuõng khoâng theå phaùt trieån ñöôïc. Moät soá thôï thuû coâng laøm
aên phaùt ñaït trôû thaønh nhöõng tieåu chuû voán lieáng lôùn nhöng laïi doàn tieàn cho vay
laõi chöù khoâng taùi saûn xuaát môû roäng(3).
Tröôùc thôøi kyø Ñoåi môùi, töø naêm 1954-1986, xaõ hoäi Vieät Nam phaùt trieån trong ñieàu
kieän ñaëc thuø. Töø 1954-1975, ñaát nöôùc chia laøm hai mieàn vôùi hai cheá ñoä chính trò
khaùc nhau. ÔÛ mieàn Nam do aûnh höôûng cuûa coâng nghieäp tö baûn Myõ, TTCN coù nhieàu
yeáu toá tieåu coâng nghieäp hôn ôû mieàn Baéc nhöng toàn taïi chuû yeáu vaãn laø TTCN gia
ñình, caù theå. Vuøng noâng thoân vaø vuøng caùc daân toäc ít ngöôøi thì loái saûn xuaát thuû coâng
nghieäp gia ñình veà cô baûn vaãn giöõ nguyeân veïn. Taïi thaønh phoá Saøi Goøn, naêm 1971,
trong lónh vöïc coâng nghieäp vaø TTCN, thaønh phaàn kinh teá caù theå vaø tieåu chuû chieám
öu theá (70%) soá cô sôû, soá coøn laïi laø caùc coâng ty vaø xí nghieäp tö baûn tö nhaân. Trong
soá caùc xí nghieäp tö baûn tö nhaân thì soá xí nghieäp coù treân 100 coâng nhaân chæ chieám
5%, ñaïi ña soá laø caùc xí nghieäp döôùi 10 coâng nhaân (chieám 75%)(4). Maëc duø bò coâng
nghieäp tö baûn cheøn eùp nhöng do duy trì TTCN gia ñình caù theå maø ôû mieàn Nam
saûn xuaát haøng hoaù phaùt trieån. ÔÛ mieàn Baéc töø sau naêm 1954 vaø ôû caû nöôùc töø naêm
1975-1986, söï phaùt trieån TTCN cuõng gioáng nhö ôû Lieân Xoâ vaø caùc nöôùc xaõ hoäi chuû
nghóa khaùc, thôï thuû coâng ñöôïc toå chöùc laïi trong caùc hôïp taùc xaõ TTCN döïa treân sôû
höõu taäp theå. Ñaây laø thôøi kyø maø tieàm naêng cuûa thuû coâng nghieäp gia ñình khoâng
ñöôïc phaùt huy vaø thöïc chaát laø bò trieät tieâu. Do neàn coâng nghieäp coøn nhoû beù saûn
xuaát khoâng ñaùp öùng ñuû nhu caàu haøng hoaù tieâu duøng neân haäu quaû laø haøng hoaù tieâu
duøng thieáu thoán nghieâm troïng trieàn mieân. Ñaây laø moät trong nhöõng vaán ñeà maø Ñaûng
vaø Nhaø nöôùc ñaõ coù söï nhìn nhaän laïi vaø ñi ñeán ñoåi môùi ñöôøng loái phaùt trieån kinh
teá nhieàu thaønh phaàn ôû Vieät Nam trong thôøi kyø Ñoåi môùi.
2. Töø sau naêm 1986 ñeán nay, döôùi taùc ñoäng cuûa caùc chính saùch coâng nghieäp
ñoåi môùi cuûa Ñaûng vaø Nhaø nöôùc, ñaëc bieät chính saùch cô caáu kinh teá nhieàu thaønh
phaàn, TTCN gia ñình ñaõ ñöôïc giaûi phoùng vaø phaùt trieån trong cô cheá thò tröôøng
döôùi söï quaûn lyù cuûa Nhaø nöôùc. Trong cô caáu coâng nghieäp, TTCN gia ñình thuoäc
lónh vöïc kinh teá ngoaøi quoác doanh, thaønh phaàn caù theå vaø chieám ñòa vò chuû yeáu
trong lónh vöïc naøy. Nhieàu soá lieäu thoáng keâ töø sau naêm 1989 ñeàu cho thaáy soá cô
sôû saûn xuaát TTCN gia ñình caù theå ngaøy caøng taêng leân trong khi soá hôïp taùc xaõ
giaûm ñi. Caùc coâng trình nghieân cöùu cuûa Trung taâm nghieân cöùu vieäc laøm - Nguoàn
lao ñoäng, Boä Lao ñoäng – Thöông binh vaø xaõ hoäi, cuûa Trung taâm hoã trôï ngaønh
ngheà truyeàn thoáng Vieät Nam, caùc ñeà taøi nghieân cöùu caáp Nhaø nöôùc cuõng cho thaáy
ôû caùc laøng ngheà chuyeân thuû coâng nghieäp trong thôøi kyø ñoåi môùi ñaõ phaùt trieån ñan
xen nhieàu hình thöùc toå chöùc saûn xuaát nhöng toå chöùc quy moâ gia ñình vaãn phoå
bieán vaø chieám tyû troïng lôùn (90%). Coøn nhöõng laøng noâng nghieäp kieâm thì saûn xuaát
TTCN hoaøn toaøn ôû quy moâ gia ñình. Coù theå ñôn cöû vaøi ví duï:
ÔÛ tænh Ninh Bình, naêm 1995, laøng Vaân Thò, xaõ Gia Taân, huyeän Gia Vieãn ñan coùt
vôùi 700/718 hoä vaø 2750/2854 lao ñoäng trong thoân. Laøng Laêng Noäi, xaõ Gia Laäp, laøm
ngheà neà coù 350/573 hoä vaø 458/2514 lao ñoäng… Laøng Ñoàng Tröa, xaõ Ninh Thònh
laøm ngheà moäc vaø ngheà neà coù 302/355 hoä vôùi 856/1224 lao ñoäng. Huyeän Yeân Khaùnh
coù ngheà maây tre ñan ôû xaõ Khaùnh Thieän, vôùi 564/689 hoä vaø 2456/2315 lao ñoäng…
455
Taïi tænh Thanh Hoaù, naêm 1995, caû xaõ Thoï Loäc, huyeän Thoï Xuaân, laøm noùn vôùi
1440/1400 soá hoä vaø 2800 lao ñoäng. Ngheà laøm daây thöøng 4 thoân thuoäc xaõ Baéc Löông,
huyeän Thoï Xuaân vôùi 1440/1740 hoä vaø 2200/3258 lao ñoäng. Coù 3 thoân Myõ Thöôïng,
Nhueä Thoân, Trung Thoân 100% soá hoä (Myõ Thoân 450/450, Trung Thoân 450/450, Nhueä
Thoân 350/350 soá hoä) laøm ngheà. Caùc thoân Quyeát Thaéng, Minh Thaønh ôû huyeän Thoï
Xuaân cuõng coù 100% soá hoä vaø lao ñoäng laøm ngheà moäc. Nhöõng laøng deät chieáu coùi ñaõ
thu huùt 100% soá hoä vaø soá lao ñoäng(5)… ÔÛ caùc tænh khaùc tình hình cuõng töông töï.
Theo soá lieäu cuûa Boä Noâng nghieäp vaø Phaùt trieån noâng thoân naêm 2000, tænh Baéc Ninh
coù 14.651 cô sôû saûn xuaát trong caùc laøng ngheà, hoä gia ñình chieám tôùi hôn 90%, chæ
coù 150 cô sôû saûn xuaát laø caùc hôïp taùc xaõ, toå saûn xuaát, xí nghieäp tö nhaân vaø coâng ty
traùch nhieäm höõu haïn (10%). Tænh Haø Nam, coù 10.859 cô sôû saûn xuaát ôû caùc laøng ngheà,
trong ñoù qui moâ saûn xuaát hoä gia ñình laø 10.684 chieám 98,4%, soá coøn laïi laø 150 hôïp
taùc xaõ, 14 toå saûn xuaát vaø 11 doanh nghieäp tö nhaân. Tænh Haø Taây coù 99.394 cô sôû
saûn xuaát trong caùc laøng ngheà, trong ñoù coù 99.361 laø hoä gia ñình, chieám 99,9%, chæ
coù 33 cô sôû saûn xuaát laø caùc hôïp taùc xaõ, toå saûn xuaát vaø caùc loaïi hình khaùc. Laøng deät
chieáu Nghóa Hoaø, Quaûng Ngaõi coù 1.300 khung deät ñeàu cuûa hoä gia ñình. Laøng reøn
Phuù Höïu, Ñoàng Thaùp coù 1.000 loø reøn cuûa caùc hoä gia ñình(6). Laøng maây tre ñan Taêng
Tieán (Vieät Yeân, Baéc Giang) coù 1400/1612 hoä laøm ngheà. Laøng Ñoàng Kî (Baéc Giang)
coù 1520/1810 hoä laøm ngheà moäc… Laøng deät chieáu Nghóa Hoaø, Quaûng Ngaõi coù 1.300
khung deät ñeàu cuûa hoä gia ñình. Laøng reøn Phuù Höïu, Ñoàng Thaùp coù 1.000 loø reøn cuûa
caùc hoä tö nhaân… Laøng goám Baùt Traøng(7) naêm 1995, coù 3 doanh nghieäp Nhaø nöôùc,
2 HTX, 11 coâng ty traùch nhieäm höõu haïn, 9 toå saûn xuaát lieân gia ñình vaø treân 400 gia
ñình ñoäc laäp. Laøng deät luïa tô taèm Vaïn Phuùc coù 1 xí nghieäp, 4 cô sôû gia ñình quy
moâ lôùn vaø 300 cô sôû saûn xuaát gia ñình quy moâ nhoû…
Trong thôøi kyø Ñoåi môùi, do nhieàu yeáu toá taùc ñoäng nhö caùc chính saùch cuûa Nhaø
nöôùc, söï phaùt trieån coâng nghieäp, dòch vuï, ñaàu tö nöôùc ngoaøi vaøo Vieät Nam… ñaõ
laøm cho tính chaát gia ñình trong TTCN coù söï bieán ñoåi, nhöng veà cô baûn vaãn gaén
lieàn vôùi noâng nghieäp, noâng daân.
Coù moät boä phaän nhoû hoä gia ñình (phaàn lôùn naèm trong caùc ngheà cô khí, deät,
moäc, xay xaùt, xaây döïng), nhôø bieát caùch laøm aên coù voán lôùn ñaõ ñoåi môùi coâng
ngheä, thueâ möôùn lao ñoäng soá löôïng lôùn, saûn xuaát ra nhöõng maët haøng coâng
nghieäp, coù khaû naêng lieân keát trong nöôùc vaø nöôùc ngoaøi. Hoï coù theå ñaët cô sôû
saûn xuaát taïi laøng hoaëc di chuyeån cô sôû ra thò xaõ, thaønh phoá vaø bieán caùc cô sôû
saûn xuaát taïi laøng thaønh nhöõng “veä tinh”. Baûn thaân chuû hoä trôû thaønh chuû doanh
nghieäp tö baûn tö nhaân nhö chuû xí nghieäp xaây döïng ôû Noäi Dueä (Baéc Ninh), chuû
xí nghieäp saûn xuaát goám söù Baùt Traøng (Haø Noäi), caùc chuû xí nghieäp deät ôû laøng
Phöông La (Thaùi Bình), ôû laøng La Phuø (Haø Taây)…
Moät boä phaän hoä trôû thaønh nhöõng tieåu chuû (thöôøng goïi laø hoä caù theå) coù trình
ñoä taäp trung saûn xuaát töông ñoái cao. Nhöõng hoä naøy coù tieàm löïc kinh teá lôùn hoaëc
coù khaû naêng lieân doanh lieân keát vôùi caùc cô sôû ôû thaønh phoá thò xaõ hoaëc ngay treân
ñòa baøn laøng ngheà ñeå taäp trung voán ñaàu tö trang thieát bò, xaây döïng nhaø xöôûng.
Phaïm vi tieâu thuï saûn phaåm roäng hôn khoâng chæ ôû ñòa phöông maø coøn ôû nhieàu
vuøng treân caû nöôùc. Ngoaøi vieäc söû duïng lao ñoäng gia ñình, caùc hoä naøy coøn thueâ
456
möôùn lao ñoäng trong vaø ngoaøi laøng. Ngoaøi vieäc tieâu thuï saûn phaåm cuûa cô sôû saûn
xuaát ra, caùc hoä tieåu chuû naøy coøn nhaän bao tieâu saûn phaåm cho moät soá hoä trong
laøng. Laøng giaáy Phong Kheâ, laøng reøn Ña Hoäi (Baéc Ninh), laøng Ninh Hieäp (Gia
Laâm, Haø Noäi) vaø nhieàu laøng ngheà khaùc ñaõ coù haøng chuïc hoä tieåu chuû nhö vaäy.
Caùc gia ñình naøy vaãn giöõ ruoäng ñaát nhöng thueâ ngöôøi laøm noâng nghieäp, ñeà
phoøng ngheà nghieäp baáp beânh.
Ñaïi boä phaän soá gia ñình vaãn saûn xuaát ñoäc laäp baèng lao ñoäng trong nhaø, töï
mua nguyeân lieäu vaø töï baùn saûn phaåm hoaëc laøm gia coâng cho caùc tieåu chuû. Chaúng
haïn caùc laøng ngheà laøm baùnh cuoán, buùn Höõu Hoaø, Hoaøng Lieät (Thanh Trì, Haø
Noäi), coâng vieäc xay boät thöôøng do lao ñoäng nam giôùi coù söùc khoeû ñaûm nhaän,
vieäc traùng baùnh do phuï nöõ ñaûm nhaän. Hoaëc ôû laøng ngheà ñan laùt Hoaøn Sôn (Haø
Baéc), nam giôùi trung nieân vaø cao nieân ñaûm nhaän vieäc pha, cheû, chuoát nan, phuï
nöõ treû em laøm khaâu ñan, vieäc nuùc caïp laïi do ngöôøi coù kinh nghieäm ñaûm nhaän.
Nhöõng gia ñình naøy vaãn coøn gaén chaët vôùi saûn xuaát noâng nghieäp. Nhöõng gia ñình
noâng nghieäp kieâm thì khoâng xaùc ñònh thuû coâng nghieäp laø ngheà chính maø ngheà
noâng vaãn laø chính. Hoï nhaän vieäc laøm gia coâng trong nhöõng thaùng noâng nhaøn ñeå
taêng thu nhaäp. Tuy nhieân trong caùc gia ñình ñaõ coù moät hoaëc nhieàu lao ñoäng laøm
thueâ chuyeân nghieäp cho caùc chuû ôû caùc laøng ngheà.
Moät ñieàu ñaùng chuù yù laø trong ñieàu kieän kinh teá thò tröôøng caùc hoä gia ñình vaãn
tieáp tuïc nhöõng truyeàn thoáng cuõ trong saûn xuaát vaø löu thoâng. Vieäc truyeàn ngheà vaãn
do cha truyeàn con noái, ngöôøi tröôùc daïy cho ngöôøi sau. Trong moät gia ñình coù nhieàu
theá heä cuøng lao ñoäng. Beân caïnh caùc hình thöùc löu thoâng môùi, nhieàu gia ñình vaãn
töï baùn haøng theo caùch baùn rong, baùn taïi nhaø vaø taïi caùc chôï. Moät soá ngöôøi haønh
ngheà taïi caùc ñòa phöông khaùc hoaëc ôû thaønh phoá, thò xaõ. Caùc gia ñình ñeàu coù xu
höôùng ñoåi môùi coâng ngheä. Ñaõ xuaát hieän nhöõng gia ñình öùng duïng coâng ngheä tin
hoïc trong saûn xuaát vaø löu thoâng. Trong moät laøng, caùc gia ñình ñaõ bieát tìm nhöõng
ngheà hoaëc maët haøng môùi ñeå saûn xuaát, nhö chuyeån sang dòch vuï cung öùng nguyeân
lieäu, vaän taûi, söûa chöõa coâng cuï, bao tieâu saûn phaåm… nhaèm thu lôïi nhuaän nhanh
vaø haøng khoâng bò toàn ñoïng. Duø ôû daïng toå chöùc naøo thì vai troø ngöôøi thôï caû vaãn
laø noåi baät. Hoï laø ngöôøi coù kinh nghieäm ngheà nghieäp vaø giöõ bí quyeát ngheà nghieäp.
Hoï vöøa toå chöùc quaù trình laøm vieäc, vöøa höôùng daãn vaø kieåm tra quaù trình saûn xuaát,
ôû moät soá ngheà hoï coøn ñaûm nhaän caû vieäc saùng taùc maãu maõ saûn phaåm. Caùc lao
ñoäng trong caùc laøng ngheà naøy ñeàu phaûi laøm vieäc döôùi söï höôùng daãn vaø kieåm tra
cuûa thôï caû. Chaúng haïn, gia ñình ngheä nhaân ñoà goã chaïm khaûm Nguyeãn Vaên Löu,
xaõ Vaân Haø (Ñoâng Anh, Haø Noäi) coù taát caû 15 ngöôøi, bao goàm daâu, con, chaùu chaét
ñeàu tham gia saûn xuaát. Haøng traêm gia ñình ngheä nhaân goám Baùt Traøng cuõng vaäy.
Laøng ngheà khaéc goã Höông Maïc, Tieân Sôn, Baéc Ninh... coù söû duïng lao ñoäng treû
em töø 10-15 tuoåi. Döôùi söï höôùng daãn cuûa thôï caû, caùc em ñaõ chaïm khaéc goã theo
maãu heát söùc thaønh thaïo keå caû nhöõng neùt chaïm tinh vi(8). Taïi xaõ Hoaøi Thöôïng
(Thuaän Thaønh, Baéc Ninh) coù laøng Ñaïi Maõo ñaõ chuyeån töø ngheà deät xoâ maøn trong
thôøi kyø bao caáp sang may maøn tuyn töï saûn, töï tieâu. Laøng coù 70 hoä vôùi 100 maùy
khaâu, tieâu thuï moãi ngaøy 100 suùc vaûi, doanh thu haøng naêm töø 70-100 trieäu ñoàng.
Laøng Lam Caàu vôùi 100/140 hoä coù xöôûng moäc. Nhöõng naêm 80 töø laø laøng ngheøo ñoùi,
nhôø ngheà moäc phaùt trieån laøng giaøu coù leân. Nhöng sau khi heát nguoàn cung caáp goã,
457
ngheà moäc ôû ñaây bò mai moät, thôï ñi laøm thueâ khaép nôi. Moät soá hoä chuyeån sang
laøm haøng moäc cao caáp. 80 hoä khaùc troàng daâu nuoâi taèm thöïc hieän chu trình kheùp
kín troàng daâu nuoâi taèm keùo keùn nhaèm thu lôïi nhuaän cao nhaát(9)… Laøng moäc Chaøng
Sôn (Thaïch Thaát - Sôn Taây), vaøo naêm 1993 coù 1390 hoä vôùi 6550 nhaân khaåu, trong
ñoù coù 500 thôï gioûi. Laøng ñaõ thaønh laäp 21 doanh nghieäp tö nhaân kinh doanh goã.
Coù moät soá hoä môû loø moäc ôû Haø Noäi, moät soá hoä coù ngöôøi haønh ngheà ôû Trung Quoác,
5 hoä haønh ngheà ôû Caêmpuchia. Trong laøng ñaõ hình thaønh moâ hình laøng coâng
nghieäp, tieåu thuû coâng nghieäp vaø dòch vuï. Coù 6 gia ñình ñöôïc coi laø tyû phuù coù oâ
toâ, coù maùy cöa vaø thueâ lao ñoäng laøm ñoà goã, 152 hoä giaøu, 540 hoä khaù, 561 hoä ñôøi
soáng oån ñònh vaø chæ coøn 86 hoä ngheøo (0,7% soá hoä)(10)…
Saûn xuaát TTCN gia ñình ñaõ tham gia saûn xuaát haàu heát nhöõng saûn phaåm coâng
nghieäp, ñaëc bieät nhöõng saûn phaåm cheá bieán, treân cô sôû ñoù ñaõ giaûi quyeát lao ñoäng
thöøa ôû noâng thoân vaø giöõ gìn ñöôïc caùc ngheà truyeàn thoáng voán quyù cuûa daân toäc. Naêm
2000, huyeän Gia Laâm (Haø Noäi), saûn xuaát vaø tieâu thuï 480 taán gioø chaû, 950 taán ñaäu
phuï vaø 650 taán buùn. Huyeän Thanh Trì (Haø Noäi) saûn xuaát vaø tieâu thuï 687 taán mieán
dong. Taïi Haûi Phoøng, saûn löôïng buùn, baùnh phôû cuûa huyeän An Haûi ñaït tôùi 5 ngaøn
taán/naêm, huyeän Vónh Baûo coù saûn löôïng 4 ngaøn meùt vuoâng thaûm vaø 5 ngaøn laù
chieáu/naêm… Saûn phaåm khaên maët cuûa tænh Thaùi Bình ñaït 141.405.000 caùi. Ñaây laø
saûn phaåm chuû yeáu laøng ngheà Phöông La vaø caùc cô sôû tö nhaân TNHH Ñinh Hoàng
Quaân, Traàn Vaên Sen… thuoäc huyeän Höng Haø vaø thò xaõ Thaùi Bình. Saûn phaåm chieáu
coùi ñaït 7.751 ngaøn laù goàm cuûa caùc gia ñình thuoäc huyeän Höng Haø, Quyønh Phuï vaø
Tieàn Haûi. Taïi tænh Ninh Bình, huyeän Kim Sôn saûn xuaát 2,3 trieäu meùt vuoâng thaûm coùi,
4,2 trieäu boä hoäp coùi, 0,4 trieäu laù chieáu. Huyeän Hoa Lö saûn xuaát 544 ngaøn vieân ñaù,
theâu 450 ngaøn boä, voâi 6,9 ngaøn taán, noâng cuï caàm tay 17 ngaøn taán. Huyeän Yeân Moâ
saûn xuaát 96 ngaøn meùt khoái ñaù, 612 ngaøn vieân ngoùi xi maêng, voâi 4,2 ngaøn taán, thaûm
coùi 114 ngaøn meùt vuoâng… Tænh Baéc Ninh, saûn phaåm giaáy ôû caùc huyeän Yeân Phong,
Tieân Du vaø thò xaõ Baéc Ninh ñaït 35.107 ngaøn taán. Tænh Haø Taây, chæ rieâng maët haøng
maây tre ñan cuûa caùc laøng ngheà thuoäc huyeän Chöông Myõ saûn xuaát ñaõ coù tôùi 8.750
ngaøn chieác /boä vaøo naêm 2000 vaø 14.300 ngaøn chieác/boä vaøo naêm 2001(11). Laøng Ñoàng
Kî (Baéc Ninh), naêm 1995, saûn xuaát ñöôïc 3.000 boä saûn phaåm, doanh thu 22 tyû ñoàng;
naêm 1996 laø 3.400 boä, doanh thu 25,9 tyû ñoàng; naêm 1997 laø 3.800 boä, doanh thu
29,8 tyû ñoàng vaø naêm 1998 laø 4.500 boä, doanh thu 34,2 tyû ñoàng… Laøng Döông Lieãu
(Hoaøi Ñöùc, Haø Taây) coù 1.936/2.836 hoä laøm ngheà cheá bieán noâng saûn thöïc phaåm,
doanh thu naêm 1997 töø cheá bieán vaø dòch vuï laø 32 tyû ñoàng, chieám 89,9% giaù trò saûn
phaåm toaøn xaõ(12). Laøng Vaân Traøng söû duïng nguoàn nguyeân lieäu saét theùp pheá thaûi cheá
taïo thaønh cöûa xeáp, cöûa hoa, haøng naêm cung caáp cho khaùch haøng töø 1500 ñeán 2000
taán saûn phaåm. Chu trình saûn xuaát kheùp kín töø khaâu thu mua nguyeân lieäu ñeán tieâu
thuï saûn phaûm ñeàu do caùc hoä töï lo. Laø nôi thu huùt 500 lao ñoäng nhaøn roãi ôû caùc vuøng
laân caän vaø haøng ngaøn ngöôøi ôû khaép nôi thu mua nguyeân lieäu baùn cho Vaân Traøng
vaø nhaän haøng cuûa Vaân Traøng ñi tieâu thuï. Laøng reøn An Khaùnh Taây, xaõ Tònh Minh
goàm caùc hoä reøn caù theå. Trong moãi gia ñình choàng laø thôï caû vôï con laø thôï phuï, saûn
xuaát baèng coâng cuï coå truyeàn. Loø reøn naèm trong caùc hoä goàm dieän tích ñaët loø reøn töø
24-40m2, nhaø bao che khung goã lôïp ngoùi, beå reøn, quaït gioù vaø caùc duïng cuï ñe, buùa,
kìm… Töø naêm 1997, Nhaø nöôùc ñaõ hoã trôï ñaàu tö 141 trieäu ñoàng, caû laøng ñaõ coù 12
458
maùy daäp. Saûn phaåm chính goàm buùa to, buùa tay, rìu thôï moäc, röïa caàm tay, giao caùc
loaïi, xeûng, cuoác nhieàu loaïi, keùo caùc loaïi, ñuïc xaúng cho thôï moäc, bay cho thôï neà…
Soá löôïng haøng naêm saûn xuaát töø 150.000-200.000 coâng cuï, chaát löôïng toát.
TTCN gia ñình ñaõ goùp phaàn giaûi quyeát naïn thieáu haøng hoaù, goùp phaàn ñöa
ñaát nöôùc thoaùt khoûi khuûng hoaûng kinh teá – xaõ hoäi, thuùc ñaåy quaù trình chuyeån
dòch cô caáu kinh teá noâng nghieäp noâng thoân, taïo ra taêng thu nhaäp vaø söùc mua
cho ngöôøi noâng daân noâng thoân, ñoùng vai troø tích cöïc trong vieäc thay ñoåi taäp quaùn
töø saûn xuaát nhoû, phaân taùn ñoäc canh, töï cung, töï caáp sang saûn xuaát noâng nghieäp
vôùi coâng nghieäp dòch vuï, thuùc ñaåy söï hình thaønh vaø phaùt trieån thò tröôøng haøng
hoaù, thò tröôøng voán, thò tröôøng lao ñoäng trong noâng thoân.
Tuy nhieân, TTCN quy moâ gia ñình trong giai ñoaïn hieän taïi cuõng coøn nhieàu haïn
cheá. Ñoù laø tình traïng caùc gia ñình saûn xuaát tuyø tieän, phaân taùn, coâng ngheä laïc haäu
daãn ñeán laõng phí nhaân coâng, laõng phí nguyeân lieäu vaø chaát löôïng saûn phaåm thaáp.
Keát quaû ñieàu tra hieän traïng ngaønh ngheà noâng thoân naêm 1997 vaø naêm 2000 cuûa Boä
Noâng nghieäp vaø Phaùt trieån noâng thoân cho thaáy phaàn lôùn kyõ thuaät coâng ngheä aùp
duïng trong ngaønh ngheà noâng thoân laø kyõ thuaät coå truyeàn, laïc haäu, naêng suaát thaáp.
Ñoù laø nguyeân nhaân laøm cho chaát löôïng saûn phaåm thaáp, giaù thaønh cao, laøm giaûm
söùc caïnh tranh so vôùi saûn phaåm cuøng loaïi cuûa khu vöïc ñoâ thò vaø haøng ngoaïi nhaäp.
Ñoäi nguõ lao ñoäng ít ñöôïc ñaøo taïo maø chuû yeáu ñaøo taïo qua kinh nghieäm tích luyõ,
keøm caëp neân chaát löôïng ñoäi nguõ lao ñoäng khoâng cao. Cô sôû vaät chaát chuû yeáu coøn
taïm bôï, gaëp gì laøm naáy. Ngöôøi ta ñaõ thaáy caùc gia ñình duøng gaïch ñaù laøm vaät ñoái
troïng, duøng can nhöïa, voû hoäp laøm beå maï, saûn xuaát töï phaùt maïnh ai ngöôøi naáy lo
neân ñaõ gaây oâ nhieãm moâi tröôøng (52% soá hoä/cô sôû ñöôïc ñieàu tra cho bieát hoaït ñoäng
saûn xuaát cuûa hoï aûnh höôûng xaáu ñeán moâi tröôøng sinh thaùi). Nhöõng laøng cheá bieán
löông thöïc thöïc phaåm, thuoäc da, nhuoäm vaûi, saûn xuaát giaáy gaëp khoù khaên veà nöôùc
thaûi chöa ñöôïc xöû lyù, caùc laøng saûn xuaát voâi gaïch, goám söù, ñuùc ñoàng, nhuoâm gaëp
khoù khaên veà oâ nhieãm, aûnh höôûng tröïc tieáp ñeán söùc khoeû taïi caùc nôi saûn xuaát vaø
coäng ñoàng. Laøng Ña Hoäi, tænh Baéc Ninh, coù 1.400 cô sôû saûn xuaát, söû duïng chuû yeáu
nguyeân lieäu saét pheá thaûi (khoaûng 100 taán/ngaøy, ñoát 500 taán than/ngaøy) neân vaán ñeà
moâi tröôøng raát nghieâm troïng. Nhieät ñoä ôû laøng Ña Hoäi thöôøng cao hôn caùc laøng khaùc
töø 4-5 ñoä C. Noàng ñoä buïi cuõng raát cao. 56% daân soá Ña Hoäi maéc caùc beänh veà ñöôøng
hoâ haáp, 15% maéc beänh da lieãu, treû em coù hieän töôïng chaäm lôùn. Coù cô sôû saûn xuaát
keõm, coù keõm ñôn vò naëng cuøng vôùi caùc hoaù chaát khaùc thaûi ra soâng Nguõ Huyeän
Kheâ, nhaùnh soâng Caàu gaây oâ nhieãm nghieâm troïng. Laøng giaáy Phong Kheâ (Baéc Ninh)
söû duïng coâng ngheä cuõ cuûa Trung Quoác khoâng coù heä thoáng xöû lyù nöôùc thaûi. Moãi
gia ñình thaûi 15-17m3/ngaøy, caû laøng thaûi 25.000m3 nöôùc thaûi/ngaøy. Nöôùc thaûi chöùa
nhieàu xuùt, pheøn, nhöïa thoâng vaø phaåm maøu öù ñoïng laøm cho nöôùc hoà ao, ñoàng ruoäng
ñeàu khoâng söû duïng ñöôïc. Nguoàn nöôùc ngaàm bò oâ nhieãm quaù naëng, daân phaûi mua
nöôùc ñoùng chai duøng cho aên uoáng. Nöôùc thaûi cuûa caùc laøng ngheà tænh Baéc Ninh laøm
nöôùc soâng Caàu oâ nhieãm gaáp 10 laàn möùc cho pheùp. Rieâng ngheà ñoát gaïch vôùi 140
ñieåm cuøng thôøi gian ñoát 2.700 taán than ñaõ laøm cho haøng nghìn heùcta luùa cuûa tænh
khoâng ñöôïc thu hoaïch. Trình ñoä vaên hoaù vaø chuyeân moân kyõ thuaät cuûa caùc chuû hoä,
lao ñoäng coøn thaáp, tyû leä khoâng bieát chöõ coøn cao aûnh höôûng ñeán khaû naêng tieáp
nhaän coù hieäu quaû trình ñoä kyõ thuaät môùi vaø caùc hoã trôï ñaàu tö phaùt trieån theo höôùng
459
CNH. Saûn xuaát cuûa TTCN noùi chung coøn baáp beânh neân caùc gia ñình chöa daùm rôøi
boû ruoäng ñaát ñeå trôû thaønh hoä chuyeân ngaønh ngheà hoaëc boå sung vaøo ñoäi quaân coâng
nghieäp. Do kinh teá thò tröôøng, nhieàu gia ñình ñaõ khoâng tuaân thuû kyõ thuaät truyeàn
thoáng laøm haøng doái, haøng giaû ñeå thu laõi nhanh. Nhieàu thanh nieân khoâng muoán tieáp
tuïc ngheà nghieäp oâng cha…
*
* *
Nhö vaäy, ôû Vieät Nam cho ñeán nay TTCN gia ñình vaãn toàn taïi khaù ñaäm neùt vôùi
nhöõng tieàm naêng to lôùn vaø truyeàn thoáng quyù baùu veà lao ñoäng, kyõ thuaät coå truyeàn
tinh teá, veà cô sôû vaät chaát taïi laøng xaõ. Beân caïnh nhöõng truyeàn thoáng quyù baùu laø
nhöõng haïn cheá phaân taùn, töï phaùt, phuï thuoäc noâng nghieäp vaø luoân luoân khoâng
vöõng chaéc ñaõ laøm aûnh höôûng naëng neà ñeán saûn xuaát vaø laøm cho TTCN khoâng trôû
thaønh saûn xuaát lôùn, cuõng khoâng trôû thaønh nhöõng xí nghieäp höông traán nhö ôû
Trung Quoác. Neàn kinh teá Vieät Nam hieän ñaïi ñang trong quaù trình hoäi nhaäp vôùi
neàn kinh teá theá giôùi ngaøy caøng ñoøi hoûi TTCN phaûi löu giöõ ñöôïc nhöõng yeáu toá baûn
saéc daân toäc ñoàng thôøi laïi phaûi hieän ñaïi hoaù. Nhöõng yeâu caàu ñoù ñang laø thaùch thöùc
ñoái vôùi moãi cô sôû saûn xuaát moãi gia ñình. TTCN caàn ñöôïc söï trôï giuùp ñaéc löïc cuûa
nhaø nöôùc. Treân cô sôû nhöõng truyeàn thoáng quyù baùu cuûa thuû coâng nghieäp gia ñình,
neáu ñöôïc Nhaø nöôùc ñaàu tö, höôùng daãn vaø quy hoaïch moät caùch cuï theå thì TTCN
gia ñình seõ coù nhieàu ñoùng goùp to lôùn hôn trong söï nghieäp coâng nghieäp hoaù vaø
hieän ñaïi hoaù ñaát nöôùc nhaát laø söï nghieäp CNH, HÑH noâng nghieäp noâng thoân. Töø
söï phaùt trieån TTCN gia ñình vaø ñoùng goùp quan troïng cuûa noù trong neàn kinh teá,
Vieät Nam ñaõ coù baøi hoïc laø trong ñieàu kieän coâng nghieäp chöa phaùt trieån caàn coi
troïng caùc thaønh phaàn saûn xuaát haøng hoaù nhoû nhaèm ñaùp öùng yeâu caàu haøng hoaù
tieâu duøng vaø xuaát khaåu ñoàng thôøi goùp phaàn gìn giöõ baûn saéc daân toäc.
CHUÙ THÍCH
1. Pierre Gourou, Ngöôøi noâng daân chaâu thoå Baéc Kyø, Nxb Treû, thaønh phoá Hoà Chí Minh, 2003, tr. 406.
2. Pierre Gourou, Sñd, tr. 407.
3. Theo Phan Gia Beàn, Sô thaûo lòch söû phaùt trieån thuû coâng nghieäp Vieät Nam, Nxb Vaên Söû Ñòa, Haø Noäi, 1957.
4. Traàn Du Lòch, Kinh teá ngoaøi quoác doanh ôû thaønh phoá Hoà Chí Minh, UÛy ban khoa hoïc kyõ thuaät thaønh
phoá Hoà Chí Minh.1990, tr.15.
5. Nguyeãn Vaên Ñaïi – Traàn Vaên Luaän, Taïo vieäc laøm thoâng qua khoâi phuïc vaø phaùt trieån laøng ngheà truyeàn
thoáng, Nxb Noâng nghieäp, Haø Noäi 1997, tr.142-145.
6. Nguoàn: Baùo caùo chuyeân ñeà Boä Noâng nghieäp vaø phaùt trieån noâng thoân. Thaùng 8-2000.
7. Soá lieäu Hoäi thaûo quoác teá laøng ngheà truyeàn thoáng Vieät Nam, Haø Noäi, 1996.
8. Nguyeãn Keá Tuaán - Ñaïi hoïc Kinh teá quoác daân, Moät soá vaán ñeà veà toå chöùc saûn xuaát ôû caùc laøng ngheà thuû
coâng, Hoäi thaûo quoác teá Baûo toàn laøng ngheà truyeàn thoáng, Haø Noäi, 1996.
9. Baùo Noâng nghieäp, soá cuoái thaùng 6-1994.
10. Laøng ngheà Chaøng Sôn, Baùo Noâng daân Vieät Nam, 20-6-1993.
11. Traàn Hoaøng Kim, Tö lieäu kinh teá – xaõ hoäi 631 huyeän, quaän, thò xaõ, thaønh phoá thuoäc tænh Vieät Nam.
Nxb Thoáng keâ. Haø Noäi, 2002, töø tr. 50-418.
12. Döông Baù Phöôïng, Baûo toàn vaø phaùt trieån caùc laøng ngheà trong quaù trình coâng nghieäp hoaù. Nxb Khoa
hoïc xaõ hoäi, Haø Noäi, 2001, tr. 90, 91, 95.
460
QUAÙ TRÌNH ÑOÅI MÔÙI ÑÖÔØNG LOÁI
ÑOÁI NGOAÏI CUÛA VIEÄT NAM
(1986 - 2000)
Voõ Kim Cöông*
I. Theá giôùi böôùc vaøo nhöõng naêm ñaàu tieân cuûa thaäp nieân 80 theá kyû XX vôùi
nhöõng böôùc phaùt trieån phöùc taïp vaø ña daïng; taïi nhieàu quoác gia, nhaát laø nhöõng
nöôùc lôùn (keå caû caùc nöôùc tö baûn phöông Taây cuõng nhö Lieân Xoâ, Trung Quoác...)
baét ñaàu coù daáu hieäu chuyeån ñoåi vôùi nhöõng bieán ñoäng to lôùn vaø saâu saéc.
Chuùng ta ñeàu bieát, töø sau Chieán tranh theá giôùi thöù hai keát thuùc, theá giôùi ñaõ
ñöôïc phaân chia theo hai heä thoáng vôùi moät beân laø Coäng ñoàng caùc nöôùc xaõ hoäi
chuû nghóa (XHCN) do Lieân Xoâ ñöùng ñaàu vaø beân kia laø caùc nöôùc tö baûn chuû nghóa
vôùi vai troø chuû ñaïo laø Myõ. Nhöng böôùc vaøo thaäp nieân 80 theá XX, ngay taïi Lieân
Xoâ - thaønh trì cô baûn cuûa chuû nghóa xaõ hoäi (CNXH), baét ñaàu xuaát hieän nhöõng
daáu hieäu cuûa moät cuoäc khuûng hoaûng toaøn dieän vaø nhöõng daáu hieäu ñoù ngaøy caøng
loä roõ, coù khaû naêng trôû thaønh söï thöïc trong moät thôøi gian ngaén...
Sau khi ñöôïc baàu laøm Toång Bí thö Ban chaáp haønh Trung öông Ñaûng Coäng
saûn Lieân Xoâ (thaùng 3-1985), M.S.Gorbachev ñaõ ñeà xöôùng ñöôøng loái caûi toå:
- Thöïc hieän “chieán löôïc taêng toác” trong lónh vöïc kinh teá.
- Trong lónh vöïc chính trò-ñoái ngoaïi, Lieân Xoâ tieán haønh xaùc ñònh laïi muïc tieâu
hôïp taùc cuûa Hoäi ñoàng töông trôï kinh teá (SEV); chuû tröông giaûm chaïy ñua vuõ
trang, khôûi ñoäng thôøi kyø hoaø hoaõn thöù ba trong quan heä Ñoâng-Taây (tính töø
1963), nhaèm giaûm bôùt söï ñoái ñaàu vôùi caùc nöôùc tö baûn chuû nghóa; ñoàng thôøi xuùc
tieán vieäc caûi thieän quan heä vôùi Trung Quoác, tranh thuû ñieàu kieän hoaø bình, huy
ñoäng toái ña moïi nguoàn löïc coù theå ñeå taäp trung cho coâng cuoäc chaán höng vaø
phaùt trieån kinh teá.
Veà phía Myõ, do chuù troïng taäp trung vaøo chaïy ñua vuõ trang, neân nhòp ñoä
phaùt trieån kinh teá coù chieàu höôùng giaûm suùt. Söï phaùt trieån cuûa löïc löôïng saûn
xuaát cuõng ñöa tôùi nhöõng ñaûo loän lôùn trong quan heä kinh teá giöõa caùc nöôùc tö
baûn chuû nghóa vôùi nhau, nhaát laø giöõa ba trung taâm Myõ, caùc nöôùc Taây AÂu vaø
Nhaät Baûn, taïo neân nhöõng ñoái thuû caïnh tranh quan troïng treân theá giôùi. Beân
caïnh, vì naém trong tay moät tieàm löïc kinh teá cuõng nhö quaân söï huøng maïnh,
461
ñeá quoác Myõ vaãn raát ngoan coá baùm giöõ nhöõng muïc tieâu chieán löôïc, khoâng chòu
töø boû chaïy ñua vuõ trang, nhaát laø vuõ trang haït nhaân, gaây ra nhöõng cuoäc xung
ñoät cuïc boä, phaûn kích caùc löïc löôïng caùch maïng vaø hoøa bình. Maëc daàu vaäy,
vieäc Lieân Xoâ vaø Myõ cuøng nhau ñaøm phaùn trong nhieàu lónh vöïc laøm cho hình
thaùi ñaáu tranh trong cuøng toàn taïi hoøa bình giöõa hai heä thoáng xaõ hoäi ñoái laäp
ñöôïc cuûng coá vaø phaùt trieån.
Taïi caùc nöôùc tö baûn lôùn ôû chaâu AÂu (Anh, Phaùp, Ñöùc...) cuõng coù nhöõng thay
ñoåi maïnh meõ, neàn kinh teá phaùt trieån nhanh choùng. Caùc nöôùc naøy daàn daàn ñaõ
tìm caùch thoaùt khoûi söï leä thuoäc vaøo Myõ vaø böôùc ñaàu hình thaønh moät trung taâm
kinh teá maïnh coù khaû naêng caïnh tranh vôùi Myõ. ÔÛ phía Ñoâng baùn caàu, Nhaät Baûn,
nhôø taäp trung cao ñoä vaøo phaùt trieån kinh teá neân ñaõ nhanh choùng trôû thaønh moät
sieâu cöôøng kinh teá, trôû thaønh chuû nôï cuûa nhieàu nöôùc vaø coù tham voïng trôû thaønh
moät trong nhöõng nöôùc lôùn, coù vai troø quyeát ñònh treân tröôøng quoác teá. Ñieàu naøy
taát yeáu gaëp phaûi söï phaûn öùng gay gaét töø phía Myõ.
Coøn ôû khu vöïc Ñoâng Nam AÙ vaø chaâu AÙ -Thaùi Bình Döông vaøo giai ñoaïn naøy
laïi coù nhöõng vaán ñeà noåi coäm khaùc, mang tính chaát caáp thieát khoâng nhöõng ñoái
vôùi khu vöïc maø coøn laøm cho dö luaän theá giôùi quan ngaïi vaø quan taâm saâu saéc.
Chuùng ta ñeàu bieát raèng, töø sau khi Trung Quoác tieán haønh xaâm löôïc Vieät Nam
(thaùng 2-1979), tình hình an ninh ôû khu vöïc Ñoâng Nam AÙ ñaõ trôû neân noùng boûng.
Vieäc Vieät nam ñöa quaân vaøo Campuchia giuùp nhaân daân nöôùc baïn laät ñoå cheá ñoä
dieät chuûng Poân Poát ñaõ bò caùc löïc löôïng phaûn ñoäng quoác teá tuyeân truyeàn sai söï
thaät vaø xuyeân taïc traéng trôïn, vôùi muïc ñích phaù hoaïi chuû tröông ñöôøng loái cuûa
Ñaûng vaø Nhaø nöôùc Vieät Nam, laøm suy giaûm uy tín cuûa Vieät Nam treân tröôøng quoác
teá. Hôn nöõa, qua söï kieän naøy, caùc theá löïc thuø ñòch ñaõ lôïi duïng vaán ñeà Campuchia
laøm cho caùc nöôùc Ñoâng Nam AÙ lo ngaïi veà nguy cô Vieät Nam ñoái vôùi Thaùi Lan,
haïn cheá aûnh höôûng cuûa Lieân Xoâ ôû Ñoâng Nam AÙ...
Tình hình ñoù laøm cho caû hai khoái nöôùc ASEAN vaø Ñoâng Döông gaëp khoù khaên
trong vieäc tìm giaûi phaùp xích laïi gaàn nhau, chaám döùt tình traïng ñoái ñaàu ñeå ñi
vaøo ñoái thoaïi vaø hoaø hoaõn. Tuy nhieân, do nhu caàu phaùt trieån kinh teá-xaõ hoäi vaø
an ninh khu vöïc, neân caùc nöôùc Ñoâng Nam AÙ veà laâu daøi ñeàu mong muoán giaûi
quyeát vaán ñeà Campuchia moät caùch trieät ñeå ñeå coù ñieàu kieän thieát laäp quan heä höõu
nghò vaø hôïp taùc vôùi Vieät Nam, cuøng toàn taïi hoøa bình vôùi caùc nöôùc Ñoâng Döông.
Nhöõng nhaân toá treân chính laø nhöõng thuaän lôïi quan troïng trong luùc naøy ñeå duy
trì moâi tröôøng ñoái thoaïi giöõa hai nhoùm nöôùc Ñoâng Döông vaø ASEAN.
Vì vaäy, trong hai naêm 1981-1982, caùc hoaït ñoäng ñoái ngoaïi giöõa caùc nöôùc Ñoâng
Döông vaø ASEAN nhaèm baøn baïc ñeå xaây döïng moät khu vöïc Ñoâng Nam AÙ hoøa
bình, ñoäc laäp, töï do, trung laäp oån ñònh ñaõ ñöôïc duy trì. Ngaøy 17-7-1982 Vieät Nam
tieán haønh ruùt moät boä phaän quaân ñoäi ra khoûi Campuchia vaø cam keát seõ tieáp tuïc
ruùt quaân haøng naêm. Sau moät loaït cuoäc hoäi ñaøm song phöông vaøo naêm 1984, ñeán
cuoái naêm 1985 Indonesia vaø Vieät Nam ñaõ thoûa thuaän thaønh laäp nhoùm laøm vieäc
chung ñeå tieán haønh caùc cuoäc ñoái thoaïi vaø thöông löôïng.
462
QUAÙ TRÌNH ÑOÅI MÔÙI ÑÖÔØNG LOÁI ÑOÁI NGOAÏI CUÛA VIEÄT NAM (1986 - 2000)
Vaøo thaùng 8-1985, Hoäi nghò Ngoaïi tröôûng ba nöôùc Ñoâng Döông ñaõ nhaát trí
ñöa ra laäp töôøng 5 ñieåm laøm khung cho moät giaûi phaùp chính trò toaøn boä veà hoøa
bình, oån ñònh ôû Ñoâng Nam AÙ vaø vaán ñeà Campuchia, Vieät Nam seõ ruùt heát quaân
ñoäi khoûi Campuchia vaøo naêm 1990 hoaëc coù theå sôùm hôn, Coäng hoøa Nhaân daân
Campuchia saün saøng noùi chuyeän vôùi caùc phaùi ñoái laäp ñeå baøn vieäc thöïc hieän hoøa
hôïp daân toäc treân cô sôû loaïi tröø boïn dieät chuûng Poân Poát, seõ tieán haønh baàu cöû sau
khi Vieät Nam ruùt heát quaân.
Cuõng trong thôøi gian naøy, moái quan heä ba chieàu giöõa Lieân Xoâ, Myõ vaø Trung
Quoác cuõng ñeàu lieân quan ñeán vaán ñeà Campuchia. Veà phía mình, Lieân Xoâ chuû
tröông chuù troïng vaøo hai muïc tieâu chính: bình thöôøng hoùa quan heä vôùi Trung
Quoác, thuùc ñaåy quaù trình hoøa hoaõn vôùi Myõ. Tröôùc laäp tröôøng ñoù cuûa Lieân Xoâ,
Trung Quoác ñaõ söû duïng vaán ñeà Vieät Nam ñeå caûi thieän quan heä Trung-Xoâ, yeâu
caàu Lieân Xoâ eùp Vieät Nam ruùt quaân khoûi Caêmpuchia, coi vaán ñeà naøy moät trong
nhöõng trôû ngaïi chính cho vieäc bình thöôøng hoùa quan heä giöõa hai nöôùc Trung-
Xoâ. Quan ñieåm cuûa Myõ cuõng ñoøi Vieät Nam ruùt heát quaân ñoäi khoûi Campuchia,
chính phuû Campuchia phaûi do Xihanuùc ñöùng ñaàu. Caùc nöôùc ASEAN nhaéc laïi ñeà
nghò thöïc hieän caùc cuoäc ñaøm phaùn giaùn tieáp giöõa chính phuû lieân hieäp
Campuchia vaø Vieät Nam vôùi söï trung gian cuûa ASEAN(1).
Nhö vaäy, coù theå noùi raèng, vaøo thôøi ñieåm naøy chuùng ta ñöùng tröôùc nhieàu thaùch
thöùc to lôùn, nhieàu vaán ñeà cam go, coù quan heä choàng cheùo nhieàu chieàu, nhieàu
nöôùc, nhieàu khu vöïc vôùi nhöõng quan ñieåm cuûa nhieàu beân nhieàu khi khoâng chæ
thuaàn tuùy laø khoâng ñoàng nhaát, maø coøn laém khi laø hoaøn toaøn traùi ngöôïc, ñoái
nghòch lôïi ích vôùi nhau. Vaán ñeà laø bieát löïa choïn ñuùng ñaén nhöõng nhaân toá thuaän
lôïi, cuøng baøn baïc, thöông thuyeát vôùi caùc beân ñoái taùc ñeå coù theå khaéc phuïc nhöõng
trôû ngaïi vaø coù khi bieát saùng suoát chaáp nhaän nhaân nhöôïng nhöõng khía caïnh,
nhöõng vaán ñeà thöù yeáu, ít quan troïng ñeå coù theå ñaït tôùi ñöôïc muïc tieâu chuû yeáu
laø giaûi quyeát moät caùch thuaän lôïi vaø coù keát quaû nhöõng vaán ñeà cô baûn ñaët ra trong
ñöôøng loái ñoái ngoaïi cuûa chuùng ta.
Boái caûnh chung ñoù ñaët ra nhöõng cô hoäi vaø thaùch thöùc ñoái vôùi Vieät Nam. Treân
cô sôû nhaän thöùc moät caùch nhaïy beùn vaø ñuùng ñaén veà tình hình quoác teá vaø khu
vöïc chaâu AÙ-Thaùi Bình döông, cuõng nhö tình hình Vieät Nam vaø Ñoâng Döông, Ñaûng
ta quyeát ñònh chuyeån höôùng ñöôøng loái chieán löôïc ñoái ngoaïi: cuøng toàn taïi hoøa bình
vôùi Trung Quoác, caùc nöôùc ASEAN, Myõ, goùp phaàn xaây döïng Ñoâng Nam AÙ thaønh
khu vöïc hoøa bình, oån ñònh, hôïp taùc, taïo ra boái caûnh thuaän lôïi ñeå ba nöôùc Ñoâng
Döông nhanh choùng phaùt trieån kinh teá, cuûng coá quoác phoøng vaø an ninh.
Veà tình hình trong nöôùc, töø ñaàu nhöõng naêm 1980, do nhieàu nguyeân nhaân
chuû quan vaø khaùch quan, kinh teá-xaõ hoäi Vieät Nam ñaõ laâm vaøo khuûng hoaûng.
Ñoù laø: Saûn xuaát phaùt trieån chaäm, hieäu quaû saûn xuaát vaø ñaàu tö coøn thaáp, moät
soá chæ tieâu quan troïng cuûa keá hoaïch 5 naêm 1981-1985 khoâng ñaït... ñaõ aûnh
höôûng ñeán toaøn boä hoaït ñoäng kinh teá vaø ñôøi soáng cuûa nhaân daân; tình traïng
löu thoâng, phaân phoái bò aùch taéc, vaät giaù taêng nhanh, taùc ñoäng tieâu cöïc ñeán
saûn xuaát, ñôøi soáng vaø xaõ hoäi; neàn kinh teá maát caân ñoái nghieâm troïng; ñôøi soáng
463
cuûa nhaân daân caû veà vaät chaát laãn tinh thaàn gaëp nhieàu khoù khaên, nhieàu ngöôøi
lao ñoäng chöa coù vaø chöa ñuû vieäc laøm; hieän töôïng tieâu cöïc trong xaõ hoäi phaùt
trieån, coâng baèng xaõ hoäi bò vi phaïm...
“Nhìn chung, chuùng ta chöa thöïc hieän ñöôïc muïc tieâu do Ñaïi hoäi laàn thöù V
ñeà ra laø veà cô baûn oån ñònh tình hình kinh teá-xaõ hoäi, oån ñònh ñôøi soáng nhaân
daân”(2). Thöïc traïng ñoù “laøm giaûm loøng tin cuûa quaàn chuùng ñoái vôùi söï laõnh ñaïo
cuûa Ñaûng vaø söï ñieàu haønh cuûa caùc cô quan Nhaø nöôùc”...
Nhö vaäy, roõ raøng ñöùng caû treân bình dieän quoác teá laãn trong nöôùc, luùc naøy ñoåi
môùi laø moät nhu caàu caáp thieát ñoái vôùi ñaát nöôùc ta.
II. Tröôùc nhöõng khoù khaên vaø thaùch thöùc cuûa tình hình quoác teá vaø trong nöôùc,
Ñaïi hoäi VI cuûa Ñaûng (12-1986), treân cô sôû khaúng ñònh giöõ vöõng ñònh höôùng
XHCN, ñaõ ñeà ra ñöôøng loái ñoåi môùi, ñaùnh daáu böôùc ngoaët cô baûn trong söï nghieäp
xaây döïng CNXH ôû Vieät Nam, theå hieän böôùc chuyeån bieán trong nhaän thöùc cuûa
Ñaûng veà chuû nghóa xaõ hoäi, veà thôøi kyø quaù ñoä. Ñöôøng loái ñoåi môùi cuûa Ñaûng Coäng
saûn Vieät Nam, veà cô baûn coù 3 noäi dung chuû yeáu: Ñoåi môùi baét ñaàu töø tö duy lyù
luaän-chính trò trong coâng taùc hoaïch ñònh chính saùch ñoái noäi - ñoái ngoaïi; laáy ñoåi
môùi kinh teá laøm troïng taâm; keát hôïp chaët cheõ ngay töø ñaàu ñoåi môùi kinh teá vôùi ñoåi
môùi chính trò.
Laø moät boä phaän trong ñöôøng loái ñoåi môùi, noäi dung chính saùch ñoái ngoaïi roäng
môû trong giai ñoaïn naøy laø: Ñaûng Coäng saûn vaø Nhaø nöôùc Vieät Nam chuû tröông
kieân trì thöïc hieän chính saùch ñoái ngoaïi hoaø bình, höõu nghò vaø uûng hoä chính saùch
cuøng toàn taïi hoaø bình giöõa caùc nöôùc coù cheá ñoä chính trò-xaõ hoäi khaùc nhau.
Maëc duø ñoåi môùi laø nhieäm vuï soáng coøn, nhöng cuõng khoâng ít thaùch thöùc ñaët
ra treân con ñöôøng phaùt trieån cuûa ñaát nöôùc. Moät maët, moâi tröôøng quoác teá môùi ñaõ
môû ra nhieàu khaû naêng khaùch quan giuùp ta coù theå ñaåy maïnh hôn nöõa quaù trình
caûi caùch kinh teá moät caùch toaøn dieän vaø saâu saéc neáu nhö chuùng ta vöôït qua ñöôïc
nhöõng trôû ngaïi cuûa chính baûn thaân mình. Maët khaùc, do trong moät thôøi gian daøi
quan heä ñoái ngoaïi cuûa chuùng ta chuû yeáu chæ taäp trung vaøo caùc ñoái töôïng laø caùc
nöôùc XHCN (chuû yeáu laø Lieân Xoâ), vì vaäy luùc naøy chuùng ta ñaõ gaëp phaûi khoâng ít
thaùch thöùc:
Thöù nhaát, trong lónh vöïc kinh teá ñoái ngoaïi, neáu khoâng nhanh choùng coù ñoái
saùch thích hôïp naâng cao trình ñoä vaø chaát löôïng hôïp taùc Vieät-Xoâ, môû roäng hôïp
taùc quoác teá, thu huùt voán vaø coâng ngheä, chuùng ta seõ tieáp tuïc bò tuït haäu.
Thöù hai, trong quan heä chính trò ñoái ngoaïi, neáu chaäm ñoåi môùi, khoâng baét kòp
vôùi xu theá cuûa thôøi ñaïi, chuùng ta seõ bò rôi vaøo tình theá bò coâ laäp.
Ñeå phaán ñaáu taïo döïng moâi tröôøng quoác teá thuaän lôïi phuïc vuï coâng cuoäc
ñoåi môùi, hieän ñaïi hoaù vaø canh taân ñaát nöôùc, Vieät Nam kieân quyeát tuaân thuû
phöông chaâm “theâm baïn, bôùt thuø”, taän duïng trieät ñeå moïi söï uûng hoä quoác teá.
Treân tinh thaàn ñoù chuùng ta chuû tröông môû roäng vaø naâng cao hieäu quaû cuûa hôïp
taùc quoác teá veà khoa hoïc, kyõ thuaät vaø kinh teá vôùi caùc nöôùc XHCN, caùc nöôùc
464
theá giôùi thöù ba, caùc nöôùc coâng nghieäp phaùt trieån, caùc toå chöùc quoác teá vaø tö
nhaân nöôùc ngoaøi treân nguyeân taéc bình ñaúng vaø cuøng coù lôïi. Chuùng ta coâng boá
chính saùch khuyeán khích nöôùc ngoaøi ñaàu tö vaøo Vieät Nam döôùi nhieàu hình
thöùc khaùc nhau, ñöa ra caùc giaûi phaùp nhaèm taïo ñieàu kieän thuaän lôïi cho ngöôøi
nöôùc ngoaøi vaø Vieät kieàu vaøo hôïp taùc laøm aên.
Ñeán Ñaïi hoäi laàn thöù VII (töø 24 ñeán 27 thaùng 6-1991), vôùi ñöôøng loái ñoái ngoaïi
ñoäc laäp töï chuû, ña phöông hoùa, ña daïng hoùa, Ñaûng ta ñaõ chuû tröông phaùt trieån
maïnh meõ hôn nöõa quan heä ñoái ngoaïi, phaù theá bò bao vaây caám vaän, tham gia
tích cöïc vaøo ñôøi soáng coäng ñoàng quoác teá. Töø phöông chaâm “theâm baïn bôùt thuø”,
chuùng ta ñaõ tuyeân boá “Vieät Nam muoán laø baïn vôùi taát caû caùc nöôùc trong coäng
ñoàng theá giôùi, phaán ñaáu vì hoøa bình, ñoäc laäp vaø phaùt trieån”(3).
Chuû tröông naøy ñaõ ñaùnh daáu böôùc phaùt rieån quan troïng trong chính saùch
ñoái ngoaïi cuûa Ñaûng ta. Veà maët ñoái töôïng, chuùng ta coù söï phaân caáp töông ñoái
roõ raøng. Theo nhaän ñònh cuûa giôùi quan saùt nöôùc ngoaøi, vaøo thôøi ñieåm naøy
Vieät Nam trieån khai moät chính saùch ngoaïi giao phoøng ngöøa vôùi 3 voøng. Trong
ñoù: Voøng trong goàm ASEAN, caùc nöôùc laùng gieàng chaâu AÙ - Khu vöïc coù taàm
quan troïng soá moät; Voøng giöõa goàm Nhaät Baûn, Haøn Quoác, Lieân Xoâ, Myõ… -
Khu vöïc coù aûnh höôûng quan troïng ñeán töông lai phaùt trieån cuûa Vieät Nam; vaø
voøng ngoaøi goàm Trung Ñoâng, chaâu Phi, Myõ Latinh - Khu vöïc khoâng aûnh
höôûng tröïc tieáp nhöng coù yù nghóa trong vieäc môû roäng buoân baùn trong töông
lai cuûa Vieät Nam(4).
Veà maët noäi dung bao goàm hai ñieåm môùi: Thöù nhaát, Ñaûng ta ñaõ xaùc ñònh
giaønh öu tieân cho muïc tieâu môû roäng vaø taêng cöôøng hôïp taùc kinh teá. Thöù hai,
laàn ñaàu tieân Vieät Nam chuû tröông ñaåy maïnh caùc hoaït ñoäng ngoaïi giao ña
phöông taïi dieãn ñaøn Lieân hôïp quoác vaø caùc toå chöùc taøi chính-tieàn teä quoác teá.
Nhö vaäy, Ñaïi hoäi VII ñaõ laàn ñaàu tieân nhaán maïnh ñeán chuû tröông taêng cöôøng
phaùt trieån quan heä vôùi caùc nöôùc Ñoâng Nam AÙ, chaâu AÙ-Thaùi Bình döông, Baéc AÂu,
Taâu AÂu, Nhaät Baûn vaø caùc nöôùc ñang phaùt trieån khaùc; thuùc ñaåy tieán trình bình
thöôøng hoùa quan heä vôùi Hoa Kyø; ñaåy maïnh hoaït ñoäng taïi Lieân hôïp quoác; taêng
cöôøng quan heä vôùi caùc toå chöùc taøi chính, tieàn teä quoác teá, caùc toå chöùc chuyeân
moân cuûa Lieân hôïp quoác vaø caùc toå chöùc phi chính phuû. Ñaûng ta cuõng môû ra khaû
naêng môû roäng quan heä vôùi caùc Ñaûng xaõ hoäi-daân chuû, caùc phong traøo daân chuû
vaø tieán boä treân theá giôùi.
Trong caùc naêm 1989-1991, taïi Lieân Xoâ, cuoäc khuûng hoaûng toaøn dieän ñaõ leân
ñeán ñænh ñieåm, neàn kinh teá cuûa ñaát nöôùc Xoâ vieát ñaõ hoaøn toaøn bò suy suïp, tình
hình chính trò-xaõ hoäi roái ren. Söï thoáng nhaát, toaøn veïn laõnh thoå cuûa Lieân Xoâ, vai
troø laõnh ñaïo cuûa Ñaûng Coäng saûn Lieân Xoâ ñöùng tröôùc nhöõng thöû thaùch nghieâm
troïng. Nhöõng dieãn bieán phöùc taïp cuûa tình hình Lieân Xoâ cuøng söï tan raõ moät caùch
nhanh choùng cuûa heä thoáng XHCN ôû Ñoâng AÂu ñaõ laøm cho neàn moùng cuûa Hoäi
ñoàng töông trôï kinh teá (SEV) vaø Khoái Hieäp öôùc phoøng thuû chung Vaùcsava bò lung
lay vaø keát quaû laø caùc toå chöùc naøy phaûi töï tuyeân boá giaûi theå.
465
ÔÛ Lieân Xoâ, cuoäc ñaûo chính khoâng thaønh ngaøy 19-8-1991 ñaõ boäc loä nhöõng maâu
thuaãn gay gaét trong noäi boä Lieân Xoâ, tình hình trôû neân caêng thaúng, khoù beà cöùu
vaõn vaø söï tan raõ cuûa Lieân bang Coäng hoøa xaõ hoäi chuû nghóa Xoâ vieát laø taát yeáu.
Ngaøy 8-12-1991, ba nöôùc Nga, Ucraina, Belorussia ra Tuyeân boá chung: Lieân Xoâ
khoâng coøn toàn taïi. Ngaøy 21-12-1991, 11 nöôùc coäng hoøa kyù hieäp ñònh veà giaûi taùn
Lieân bang Xoâ vieát. Ngaøy 25-12-1991, M.S. Gorbachev ñaõ tuyeân boá töø chöùc, chaám
döùt 75 naêm toàn taïi cuûa Lieân Xoâ.
Vôùi vieäc Lieân Xoâ tan raõ, töông quan löïc löôïng theá giôùi vaø cô caáu ñòa-chính trò
theá gôùi hoaøn toaøn bò ñaûo loän. Treân theá giôùi dieãn ra nhöõng thay ñoåi coù xu theá ñan
xen nhau phöùc taïp. Tröôùc heát, treân bình dieän an ninh-chính trò, xu theá hoaø dòu-
hoaø hoaõn vaø hôïp taùc toû ra chieám öu theá trong caùc quan heä quoác teá. Vôùi nhieàu
caáp ñoä khaùc nhau, quaù trình caûi thieän quan heä giöõa caùc nöôùc, giöõa caùc ñoái thuû
cuõ ñöôïc thuùc ñaåy töông ñoái thuaän lôïi. Hình thaønh nhieàu moái quan heä hôïp taùc-
lieân keát môùi treân caùc lónh vöïc theo xu höôùng chuù troïng muïc tieâu phaùt trieån. Tuy
vaäy, nhöõng maâu thuaãn tieàm aån veà saéc toäc, toân giaùo laïi buøng phaùt ôû nhieàu nôi.
Ñoái vôùi Vieät Nam, söï suïp ñoå cuûa Lieân Xoâ gaây ra nhieàu haäu quaû tieâu cöïc. Ñoù
laø: Khoaûn vieän trôï kinh teá to lôùn haøng naêm cuûa Lieân Xoâ daønh cho Vieät Nam nhaèm
caân ñoái caùn caân thanh toaùn, phaùt trieån cô sôû haï taàng bò caét ñöùt; Vieät Nam maát
ñi thò tröôøng truyeàn thoáng ñaõ töøng chieám tôùi 50% toång kim ngaïch xuaát khaåu cuûa
Vieät Nam trong nhöõng naêm 1980(5); vaø söï tan raõ cuûa Lieân Xoâ, vôùi tö caùch laø thaønh
trì cuûa CNXH, laøm cho ñoâng ñaûo nhaân daân lo laéng, moät boä phaän caùn boä ñaûng
vieân hoang mang dao ñoäng. Vieät Nam trôû thaønh moät troïng ñieåm choáng phaù cuûa
caùc theá löïc phaûn ñoäng quoác teá.
Tuy nhieân, do Ñaûng ta ñaõ coù nhöõng ñieàu chænh trong chính saùch ñoái noäi-ñoái
ngoaïi neân treân thöïc teá nhöõng taùc ñoäng cuûa söï kieän naøy ñoái vôùi Vieät Nam tuy
khaù nghieâm troïng nhöng coù theå haïn cheá ñöôïc nhöõng tieâu cöïc cuûa noù.
Ñoái vôùi Vieät Nam, treân cô sôû nhaän thöùc saâu saéc nhöõng dieãn bieán taïi Lieân Xoâ,
Ñaûng ta ñaõ coù moät soá ñieàu chænh. Ñaïi hoäi VII khoâng coøn xaùc ñònh Lieân Xoâ laø
hoøn ñaù taûng trong chính saùch ñoái ngoaïi cuûa Vieät Nam. Maët khaùc chuùng ta chuû
tröông môû roäng hôïp taùc vôùi nhieàu nöôùc, vôùi caùc nhoùm nöôùc nhaèm taïo theá caân
baèng trong quan heä quoác teá. Nhôø vaäy, söï tan raõ cuûa Lieân Xoâ ñaõ khoâng gaây ra söï
haãng huït lôùn ñoái vôùi chuùng ta.
Saùu thaùng sau khi Lieân Xoâ tan raõ, Hoäi nghò Ban chaáp haønh TW laàn thöù 3 (thaùng
6-1992) ñaõ ñeà ra Nghò quyeát TW 3 cuï theå hoùa ñöôøng loái ñoái ngoaïi cuûa Ñaïi hoäi
VII. Nghò quyeát xaùc ñònh tö töôûng chæ ñaïo chính saùch ñoái ngoaïi cuûa Ñaûng vaø Nhaø
nöôùc ta laø: “Giöõ vöõng nguyeân taéc vì ñoäc laäp, thoáng nhaát vaø chuû nghóa xaõ hoäi, ñoàng
thôøi phaûi raát saùng taïo, naêng ñoäng, linh hoaït, phuø hôïp vôùi vò trí, ñieàu kieän vaø hoaøn
caûnh cuï theå cuûa nöôùc ta, cuõng nhö dieãn bieán cuûa tình hình theá giôùi vaø khu vöïc,
phuø hôïp vôùi töøng ñoái töôïng ta coù quan heä”(6). Nghò quyeát neâu leân 4 phöông chaâm:
-Baûo ñaûm lôïi ích daân toäc chaân chính, keát hôïp nhuaàn nhuyeãn chuû nghóa yeâu
nöôùc vaø chuû nghóa quoác teá cuûa giai caáp coâng nhaân.
466
- Giöõ vöõng ñoäc laäp töï chuû, töï cöôøng trong khi ñaåy maïnh, ña daïng hoùa, ña
phöông hoùa quan heä ñoái ngoaïi.
- Naém vöõng hai maët hôïp taùc vaø ñaáu tranh trong quan heä vôùi moïi ñoái töôïng.
- Tham gia hôïp taùc khu vöïc ñoàng thôøi môû roäng quan heä vôùi taát caû caùc nöôùc.
Ngoaøi ra coøn vaän duïng phöông chaâm: giöõ caân baèng quan heä vôùi caùc nöôùc lôùn.
Veà phöông höôùng hoaït ñoäng, Nghò quyeát chuû tröông öu tieân coi troïng quan
heä vôùi caùc nöôùc laùng gieàng, caùc nöôùc khu vöïc; Coi troïng vieäc bình thöôøng hoùa
vaø thuùc ñaåy quan heä vôùi caùc nöôùc lôùn; Duy trì vaø taêng cöôøng quan heä vôùi caùc
beø baïn, caùc nöôùc voán coù quan heä truyeàn thoáng laâu ñôøi; Môû roäng quan heä vôùi
caùc nöôùc khaùc ôû taát caû caùc khu vöïc AÙ, AÂu, Phi, Myõ; Phaùt huy vai troø ôû caùc dieãn
ñaøn quoác teá, caùc toå chöùc quoác teá vaø khu vöïc; Vöøa lieân keát khu vöïc, vöøa hoäi
nhaäp theá giôùi nhöng laáy lieân keát khu vöïc laø troïng ñieåm öu tieân ñeå taùc ñoäng
vaøo hoäi nhaäp theá giôùi, môû roäng quan heä vôùi caùc nöôùc, laáy hoäi nhaäp theá giôùi
ñeå hoã trôï cho vieäc lieân keát khu vöïc moät caùch coù hieäu quaû; Keát hôïp vieäc taïo
ñieàu kieän quoác teá thuaän lôïi phuïc vuï coâng cuoäc xaây döïng vaø baûo veä Toå quoác
vôùi vieäc goùp phaàn vaøo cuoäc ñaáu tranh cho hoøa bình, ñoäc laäp daân toäc, tieán boä
xaõ hoäi vaø phaùt trieån (ñaëc bieät thoâng qua hoaït ñoäng ñoái ngoaïi theo ñöôøng Ñaûng
vaø ngoaïi giao nhaân daân)(7).
Ñaïi hoäi Ñaûng Coäng saûn Vieät Nam laàn thöù VIII (6-1996) tieáp tuïc khaúng ñònh
nhieäm vuï bao truøm cuûa coâng taùc ñoái ngoaïi vôùi nhöõng noäi dung cô baûn laø “cuûng
coá moâi tröôøng hoøa bình vaø taïo ñieàu kieän quoác teá thuaän lôïi hôn nöõa ñeå ñaåy maïnh
phaùt trieån kinh teá-xaõ hoäi, coâng nghieäp hoùa, hieän ñaïi hoùa ñaát nöôùc, phuïc vuï söï
nghieäp xaây döïng vaø baûo veä Toå quoác, goùp phaàn tích cöïc vaøo cuoäc ñaáu tranh chung
cuûa nhaân daân theá giôùi vì hoøa bình, ñoäc laäp daân toäc, daân chuû vaø tieán boä xaõ hoäi”(8).
Chuùng ta chuû tröông môû roäng quan heä quoác teá, hôïp taùc nhieàu maët treân nguyeân
taéc toân troïng ñoäc laäp, chuû quyeàn, toaøn veïn laõnh thoå cuûa nhau, khoâng can thieäp
vaøo coâng vieäc noäi boä cuûa nhau, bình ñaúng, cuøng coù lôïi; Giaûi quyeát vaán ñeà toàn
taïi vaø caùc tranh chaáp baèng thöông löôïng; Giöõ vöõng nguyeân taéc nhöng phaûi linh
hoaït, meàm deûo veà saùch löôïc, bieän phaùp ñoái vôùi töøng hoaøn caûnh, ñoái töôïng cuï
theå. Phöông chaâm cô baûn cuûa ñöôøng loái ñoái ngoaïi laø phaûi baûo ñaûm lôïi ích daân
toäc chaân chính, keát hôïp nhuaàn nhuyeãn chuû nghóa yeâu nöôùc vôùi chuû nghóa quoác
teá voâ saûn. Giöõ vöõng ñoäc laäp töï chuû, töï löïc caùnh sinh, khoâng leä thuoäc beân ngoaøi.
Naém vöõng vaø thöïc hieän hai maët hôïp taùc vaø ñaáu tranh trong quan heä quoác teá hieän
ñaïi; khoâng hôïp taùc hoaëc ñaáu tranh moät chieàu. Quaùn trieät tinh thaàn ñaáu tranh laø
phuïc vuï muïc ñích hôïp taùc, chuùng ta öu tieân hôïp taùc khu vöïc, ñoàng thôøi môû roäng
quan heä vôùi taát caû caùc nöôùc, caùc trung taâm chính trò-kinh teá vaø caùc toå chöùc quoác
teá. Ña daïng hoùa quan heä ñoái ngoaïi laø môû roäng quan heä cuûa Vieät Nam vôùi caùc
nöôùc, caùc toå chöùc treân nhieàu lónh vöïc chính trò, kinh teá, vaên hoùa-giaùo duïc, khoa
hoïc kyõ thuaät, y teá, theå thao, an ninh quoác phoøng... ñeán caùc moái quan heä veà maët
nhaø nöôùc, veà maët Ñaûng cuõng nhö caùc toå chöùc ñoaøn theå xaõ hoäi, caùc toå chöùc phi
chính phuû. Ña phöông hoùa coù nghóa laø quan heä vôùi nhieàu ñoái töôïng, vôùi caùc toå
chöùc thuoäc caùc xu höôùng vaø cheá ñoä chính trò xaõ hoäi khaùc nhau. Chuùng ta môû
467
roäng ñeå coù theå ñoùn nhaän, tieáp thu nhöõng yeáu toá tích cöïc, coù lôïi cho ñaát nöôùc
nhö laø voán, coâng ngheä, kinh nghieäm quaûn lyù cuûa nöôùc ngoaøi, tieáp caän thò tröôøng
quoác teá. Song nhöõng vieäc ñoù ñeàu phaûi tuaân thuû muïc tieâu baûo ñaûm an ninh quoác
gia, baûo veä taøi nguyeân vaø moâi tröôøng, haïn cheá ñeán möùc toái thieåu nhöõng maët tieâu
cöïc phaùt sinh trong trong quaù trình môû cöûa hoäi nhaäp. Treân tinh thaàn töï chuû töï
cöôøng, chuùng ta phaùt huy tính töï löïc caùnh sinh, döïa vaøo söùc mình laø chính ñeå
baûo veä vaø phaùt trieån ñaát nöôùc, luoân giöõ gìn vaø phaùt huy truyeàn thoáng lòch söû daân
toäc ñeå “hoäi nhaäp nhöng khoâng hoøa tan”, vaø cuõng khoâng töï coâ laäp mình, hoaëc
ñöùng ngoaøi xu theá phaùt trieån chung cuûa nhaân loaïi.
Chính saùch ñoái ngoaïi cuûa Ñaïi hoäi VIII taäp trung vaøo hai muïc tieâu: Hôïp
taùc nhieàu maët song phöông vaø ña phöông vôùi caùc nöôùc; vaø Taêng cöôøng hoaït
ñoäng taïi Lieân hôïp quoác, ASEAN, Toå chöùc caùc nöôùc coù söû duïng tieáng Phaùp,
Phong traøo khoâng lieân keát vaø thuùc ñaåy quan heä vôùi caùc toå chöùc, dieãn ñaøn ña
phöông khaùc.
Muïc ñích cuûa chuû tröông naøy laø nhaèm döïa vaøo caùc cô cheá hôïp taùc ña phöông
cuûng coá vaø tieán tôùi theå cheá hoùa caùc moái quan heä song phöông, ñoàng thôøi taêng
cöôøng hoäi nhaäp, naâng cao vò theá, taïo moâi tröôøng quoác teá thuaän lôïi cho coâng cuoäc
xaây döïng vaø baûo veä Toå quoác.
Nhö vaäy, ñöôøng loái ñoái ngoaïi ñoåi môùi cuûa Vieät Nam noùi chung vaø ñònh höôùng
ñoái ngoaïi vôùi töøng ñoái taùc cuï theå noùi rieâng ñöôïc neâu leân trong caùc Ñaïi hoäi Ñaûng
Coäng saûn Vieät Nam laàn thöù VI, VII, VIII, vaø nhöõng nghò quyeát Trung öông khaùc
ñaõ theå hieän moät böôùc chuyeån caên baûn veà tö duy vaø thöïc tieãn trong hoaït ñoái ngoaïi
cuûa Vieät Nam töø naêm 1986 ñeán nay.
III. Chính coù söï ñoåi môùi veà ñöôøng loái, chính saùch ñoái ngoaïi do Ñaûng khôûi
xöôùng vaø chæ ñaïo thöïc hieän, cho neân hoaït ñoäng ñoái ngoaïi cuûa chuùng ta trong
thôøi kyø naøy ñaõ phaùt huy heát noäi löïc, taän duïng moïi thôøi cô thuaän lôïi töø beân ngoaøi
ñem laïi ñeå giaønh thaéng lôïi. Chuùng ta ñaõ ñoàng thôøi song song tieán haønh tích cöïc
treân caû hai maët traän cuûa hoaït ñoäng ñoái ngoaïi: caû Ngoaïi giao ña phöông laãn Ngoaïi
giao song phöông.
Treân maët traän Ngoaïi giao song phöông, chuùng ta ñaõ ñaït ñöôïc nhieàu keát quaû
khaû quan treân caùc lónh vöïc chính trò-an ninh, hôïp taùc kinh teá-vaên hoaù... Ñaëc bieät,
chuùng ta ñaõ khoâng ngöøng cuûng coá moái quan heä truyeàn thoáng giöõa Vieät Nam vôùi
Lieân Xoâ trong giai ñoaïn tröôùc vaø vôùi Lieân bang Nga hieän thôøi, bình thöôøng hoùa
moái quan heä vôùi Trung Quoác, tieán tôùi phaùt trieån moái quan heä laùng gieàng höõu haûo
leân moät taàm möùc môùi vaø nhaát laø trong quaù trình tieáp tuïc xuùc tieán vieäc bình thöôøng
hoùa, cuûng coá, phaùt trieån quan heä Vieät Nam - Hoa Kyø.
Ñeå coù theå tieán haønh thaønh coâng söï nghieäp xaây döïng vaø phaùt trieån ñaát nöôùc
phoàn vinh, thònh vöôïng, theo höôùng coâng nghieäp hoùa, hieän ñaïi hoùa, Vieät Nam
chuùng ta tröôùc heát phaûi baûo ñaûm vöõng chaéc moâi tröôøng an ninh, giöõ vöõng ñoäc
laäp, chuû quyeàn quoác gia vaø toaøn veïn laõnh thoå. Xuaát phaùt töø muïc tieâu ñoù, vôùi
nhöõng noã löïc vaø coá gaéng cao ñoä, trong giai ñoaïn naøy Vieät Nam ñaõ thoaû thuaän
468
vaø kyù keát vôùi caùc beân coù lieân quan moät soá Hieäp ñònh quan troïng veà phaân ñònh
veà ñöôøng bieân giôùi treân bieån vaø ñaát lieàn.
Vieät Nam vaø nhieàu nöôùc ñaõ toå chöùc nhieàu cuoäc thaêm vieáng laãn nhau treân
nhieàu caáp ñoä khaùc nhau vôùi muïc tieâu tìm kieám nhöõng hình thöùc, lónh vöïc trao
ñoåi, hôïp taùc theo phöông thöùc hai beân cuøng coù lôïi. Qua ñoù Vieät Nam ñaõ kyù keát
moät soá löôïng lôùn caùc Hieäp ñònh song phöông veà hôïp taùc kinh teá – khoa hoïc kyõ
thuaät quan troïng vôùi nhieàu nöôùc treân theá giôùi; nhöõng hieäp ñònh ñoù ñaõ taïo neân
neàn taûng, cô sôû phaùp lyù thuùc ñaåy söï hôïp taùc treân nhieàu lónh vöïc giöõa Vieät Nam
vôùi coäng ñoàng quoác teá, ñaùnh daáu veà söï phaùt trieån theo chieàu saâu cuûa moái quan
heä ñoái ngoaïi cuûa chuùng ta.
Nhöõng keát quaû ñaït ñöôïc trong giai ñoaïn khôûi ñoäng ñoåi môùi ñöôøng loái ñoái
ngoaïi naøy, tröôùc heát vaø coù leõ laø toái quan troïng laø chuùng ta vôùi nhieàu noã löïc cao
ñoä ñaõ giaûi quyeát vaán ñeà Campuchia moät caùch coù keát quaû. Ñaây laø vaán ñeà maáu
choát, taïo tieàn ñeà cho Vieät Nam môû ra caùc höôùng hôïp taùc môùi trong quan heä quoác
teá cuûa ñaát nöôùc.
Ñeå tìm kieám giaûi phaùp toái öu nhaèm taùi laäp moät neàn hoøa bình beàn vöõng cho
Campuchia, cuõng nhö ñoàng thôøi giaûm bôùt phaàn naøo söùc eùp quoác teá ñoái vôùi Vieät
Nam, trong nhöõng naêm naøy, Nhaø nöôùc ta vöøa tieán haønh vieäc ruùt quaân töøng phaàn,
vöøa ñöa ra giaûi phaùp chính trò cho vaán ñeà Campuchia. Vaøo thaùng 7-1987, Vieät
Nam vôùi tö caùch ñaïi dieän cho ba nöôùc Ñoâng Döông ñaõ kyù vôùi Indonesia - ñaïi
dieän cho caùc nöôùc ASEAN baûn Thoâng caùo chung taïi thaønh phoá Hoà Chí Minh, môû
ñaàu cho tieán trình ñoái thoaïi nhaèm giaûi quyeát vaán ñeà Campuchia. Sau cuoäc gaëp
cuûa Thuû töôùng Hun Sen vaø Hoaøng thaân Xihanuùc taïi Fere-en-Tardenois (Phaùp) vaøo
cuoái naêm 1987, töø naêm 1988 caùc phaùi Camphuchia ñaõ gaëp nhau taïi caùc hoäi nghò:
JIM I (7-1988), JIM II (1-1989) vaø JIM III (9-1990) ñeå baøn vieäc thaønh laäp Hoäi ñoàng
daân toäc toái cao (SNC) vaø ñaõ ñaït ñöôïc moät soá keát quaû quan troïng.
Veà phaàn mình, ñeán ngaøy 18-1-1989, Vieät Nam ra tuyeân boá seõ ruùt heát quaân
tình nguyeän khoûi Campuchia. Quyeát ñònh naøy, moät maët ñaõ ñaäp tan luaän ñieäu cho
raèng, Vieät Nam coù tham voïng xaây döïng moät “Lieân bang Ñoâng Döông”, voâ hieäu
hoùa vieäc söû duïng chieâu baøi “Ruùt quaân Vieät Nam” ñeå gaây söùc eùp ñoái vôùi ta. Maët
khaùc, chuùng ta ñaõ ñaët ñoái phöông vaøo theá bò ñoäng buoäc hoï phaûi ñaåy nhanh quaù
trình ñaøm phaùn, vì lo sôï Khmer ñoû seõ quay trôû laïi. Ngaøy 26-9-1989 Vieät Nam hoaøn
thaønh vieäc ruùt toaøn boä quaân tình nguyeän, môû ra moät böôùc ngoaët môùi trong quan
heä quoác teá ôû Ñoâng Nam AÙ “theo höôùng cuøng ñaáu tranh vaø hôïp taùc trong toàn taïi
hoaø bình”(9), mang laïi trieån voïng bình thöôøng hoùa quan heä giöõa Vieät Nam vôùi
nhieàu quoác gia treân theá giôùi.
Cuõng töø xuaát phaùt ñieåm naøy, chuùng ta ñaõ thaønh coâng trong quaù trình xuùc tieán
bình thöôøng hoùa quan heä vôùi Trung Quoác. Töø thaùng 6 naêm 1987, Chính phuû Vieät
Nam ñeà nghò tieán haønh caùc cuoäc gaëp vôùi phía Trung Quoác vaø hai beân ñaõ coù
nhieàu noã löïc ñeå bình thöôøng hoaù quan heä Vieät -Trung. Töø 18-1-1989, Vieät Nam
vaø Trung Quoác môû ñaøm phaùn veà Campuchia. Ngaøy 3 vaø 4-9-1990, ñaõ dieãn ra cuoäc
469
hoäi ñaøm cuûa caùc nhaø laõnh ñaïo cao caáp hai nöôùc taïi Thaønh Ñoâ (Trung Quoác).
Cuoäc gaëp gôõ naøy ñaõ khai thoâng vaø phuïc hoài quan heä truyeàn thoáng Vieät - Trung.
Ñoàng thôøi, hai beân nhaát trí töøng böôùc caûi thieän quan heä giöõa hai Ñaûng. Keát quaû
töø naêm 1991 ñeán 1995, Vieät Nam vaø Trung Quoác ñaõ “gaùc laïi quaù khöù, nhìn veà
töông lai”, cô baûn hoaøn thaønh quaù trình bình thöôøng hoaù quan heä treân tinh thaàn
hieåu bieát laãn nhau, thuùc ñaåy söï hôïp taùc treân caùc lónh vöïc moät caùch thieát thöïc vaø
coù hieäu quaû. Quan heä giöõa hai Nhaø nöôùc treân caùc maët chính trò, ngoaïi giao, kinh
teá-thöông maïi, cuõng nhö quan heä trong caùc lónh vöïc vaên hoùa-khoa hoïc... do vaäy
cuõng ñöôïc thuùc ñaåy taêng cöôøng. Vieäc bình thöôøng hoaù laø moät taát yeáu lòch söû, ñaùp
öùng nguyeän voïng vaø lôïi ích cô baûn laâu daøi cuûa nhaân daân hai nöôùc, ñoàng thôøi coù
lôïi cho hoaø bình, oån ñònh, hôïp taùc vaø phaùt trieån ôû khu vöïc vaø treân theá giôùi.
Töø 1996 ñeán nay, moái quan heä giöõa hai nöôùc Vieät-Trung ñaõ ñi theo ñaø phaùt
trieån tích cöïc vaø hieäu quaû treân taát caû caùc lónh vöïc chính trò-an ninh, kinh teá-
thöông maïi cuõng nhö vaên hoùa-giaùo duïc vaø khoa hoïc-coâng ngheä… Quaù trình phaùt
trieån cuûa quan heä ñoù ñöôïc ñaët trong boái caûnh hai nöôùc ñeàu thöïc hieän chính
saùch ñoái ngoaïi môû cöûa, ña daïng hoùa, ña phöông hoùa. Trong ñoù, hai nöôùc ñaëc
bieät quan taâm ñeán quan heä vôùi caùc nöôùc laùng gieàng vaø quan heä giöõa hai nöôùc
vôùi nhau vôùi nguyeân taéc chung ñöôïc caû hai beân thöøa nhaän laø “laùng gieàng thaân
thieän, oån ñònh laâu daøi, hôïp taùc toaøn dieän, höôùng tôùi töông lai”. Tuyeân boá chung
Vieät Nam – Trung Quoác naêm 2000 khaúng ñònh roõ: “Hai beân khaúng ñònh, tieáp tuïc
theo toân chæ vaø nguyeân taéc cuûa Hieán chöông Lieân hôïp quoác, 5 nguyeân taéc cuøng
toàn taïi hoaø bình vaø caùc nguyeân taéc quan heä quoác teá ñaõ ñöôïc thöøa nhaän, thuùc
ñaåy quan heä hai nöôùc phaùt trieån toaøn dieän. ÑCS Vieät Nam vaø Ñaûng Coäng saûn
Trung Quoác tieáp tuïc phaùt trieån quan heä hôïp taùc höõu nghò treân cô sôû nguyeân taéc
ñoäc laäp, töï chuû, hoaøn toaøn bình ñaúng, toân troïng laãn nhau, khoâng can thieäp vaøo
coâng vieäc noäi boä cuûa nhau”. Söï hôïp taùc höõu nghò toaøn dieän ñoù khoâng chæ goùp
phaàn cuûng coá moái quan heä truyeàn thoáng giöõa hai nöôùc maø coøn goùp phaàn quan
troïng trong vieäc giaûi quyeát nhöõng baát ñoàng do lòch söû ñeå laïi ñoàng thôøi cuõng goùp
phaàn tích cöïc vaøo vieäc duy trì hoøa bình, oån ñònh ôû khu vöïc vaø treân theá giôùi.
Chaéc chaén raèng, trong töông lai moái quan heä Vieät-Trung seõ coù theâm nhöõng
thaønh quaû môùi ñaùp öùng ñöôïc nhöõng lôïi ích chung, nhu caàu chung cuûa caû hai ñaát
nöôùc, hai daân toäc, goùp phaàn vaøo thaéng lôïi cuûa söï nghieäp xaây döïng vaø phaùt trieån
cuûa Vieät Nam vaø Trung Hoa.
Ñoái vôùi Lieân Xoâ, trong giai ñoaïn naøy chuùng ta tieáp tuïc khaúng ñònh söï ñoaøn
keát vaø hôïp taùc toaøn dieän, coi Lieân Xoâ luoân luoân laø hoøn ñaù taûng trong chính saùch
ñoái ngoaïi cuûa Ñaûng vaø Nhaø nöôùc ta(10). Treân cô sôû Hieäp öôùc höõu nghò vaø hôïp taùc
Vieät-Xoâ, chuùng ta khoâng ngöøng naâng cao chaát löôïng vaø hieäu quaû hôïp taùc veà moïi
maët vì lôïi ích cuûa hai nöôùc, ñoàng thôøi taêng cöôøng söï phoái hôïp vôùi Lieân Xoâ vaø
vôùi caùc nöôùc XHCN anh em khaùc trong cuoäc ñaáu tranh vì hoøa bình treân theá giôùi,
tröôùc heát laø ôû khu vöïc chaâu AÙ-Thaùi Bình Döông(11).
Sau khi Lieân Xoâ tan raõ, Lieân bang Nga trôû thaønh ngöôøi keá thöøa Nhaø nöôùc Xoâ
vieát, vì nhieàu lyù do neân trong moät vaøi naêm ñaàu quan heä Vieät-Nga phaàn naøo coù
470
söï giaûm suùt. Song nhöõng chuyeån bieán theo chieàu höôùng tích cöïc cuûa tình hình
theá giôùi, nhaát laø söï ñieàu chænh laïi chính saùch ñoái ngoaïi cuûa caùc nöôùc lôùn ñoái vôùi
khu vöïc Ñoâng Nam AÙ noùi chung, vôùi Vieät Nam noùi rieâng ñaõ aûnh höôûng ñeán tö
duy ñoái ngoaïi Nga nhöõng naêm 90 cuûa theá kyû XX. Do vaäy, Nga ñaõ coù söï chuyeån
höôùng trong vieäc ñaùnh giaù veà vai troø cuûa khu vöïc Ñoâng Nam AÙ vaø veà vò trí cuûa
Vieät Nam ôû khu vöïc naøy cuõng nhö veà quan heä cuûa Nga ñoái vôùi Vieät Nam.
Nhöõng thaønh töïu ñaït ñöôïc trong quan heä Nga-Vieät vaø söï noã löïc ñaåy maïnh
quan heä hôïp taùc töø caû hai phía ñaõ ñöa ñeán vieäc hai nöôùc kyù Tuyeân boá chung veà
quan heä ñoái taùc chieán löôïc (3-2001), môû ra moät thôøi kyø phaùt trieån môùi, toaøn dieän
hôn, saâu roäng hôn, vaø chaéc chaén vôùi nhöõng keát quaû khaû quan hôn. Ñuùng nhö
tinh thaàn cuûa Tuyeân boá chung ñaõ khaúng ñònh: Nga vaø Vieät Nam quyeát taâm tieáp
tuïc cuûng coá, phaùt trieån hôn nöõa quan heä höõu nghò truyeàn thoáng, söï hôïp taùc nhieàu
maët trong theá kyû XXI treân cô sôû quan heä ñoái taùc chieán löôïc ñaõ ñöôïc thieát laäp
giöõa hai nöôùc.
Trôû ngaïi chính trong tieán trình bình thöôøng hoùa moái quan heä Vieät-Myõ vaøo
thôøi gian naøy laø vaán ñeà Campuchia vaø hoà sô POW/MIA (vaán ñeà tuø binh chieán
tranh/ngöôøi maát tích trong chieán tranh). Phía Myõ luoân coi vaán ñeà Campuchia laø
ñieàu kieän tieân quyeát trong vieäc ñöa ra baát kyø moät quyeát saùch naøo trong chính
saùch ñoái ngoaïi ñoái vôùi Vieät Nam. Sau khi Vieät Nam hoaøn thaønh vieäc ruùt toaøn boä
quaân tình nguyeän khoûi Caêmpuchia (9-1989), ngaøy 18-7-1990, Myõ tuyeân boá tieán
haønh ñoái thoaïi tröïc tieáp vôùi Vieät Nam nhaèm tìm moät giaûi phaùp hoøa bình cho
vaán ñeà Campuchia, môû ñaàu cho quaù trình bình thöôøng hoaù quan heä Vieät-Myõ. Töø
ñoù, hai beân ñaõ coù caùc cuoäc ñoái thoaïi chính thöùc vaø vaøo thaùng 4-1991, Myõ ñöa
ra “baûn loä trình” bao goàm 4 giai ñoaïn veà quaù trình bình thöôøng hoùa quan heä
giöõa hai nöôùc.
Vieäc bình thöôøng hoaù quan heä Vieät – Myõ laø moät vaán ñeà raát phöùc taïp vaø “nhaïy
caûm”, laïi vöøa phuï thuoäc raát nhieàu yeáu toá, trong ñoù coù yeáu toá lòch söû. Töø xuaát
phaùt ñieåm môû roäng hoäi nhaäp quoác teá vaø vôùi tinh thaàn nhaân ñaïo, Ñaûng vaø Nhaø
nöôùc ta, chuû tröông kheùp laïi quaù khöù ñeå höôùng tôùi töông lai nhöng khoâng bao
giôø queân quaù khöù, hoaëc chaïy troán quaù khöù. Vì vaäy, ngay tröôùc khi Hieäp ñònh
Paris veà Campuchia ñöôïc kyù keát, ngaøy 23-10-1991, Hoa Kyø vaø Vieät Nam ñaõ tuyeân
boá baét ñaàu quaù trình bình thöôøng hoùa quan heä giöõa hai nöôùc. Vaø traûi qua moät
loaït caùc cuoäc ñaøm phaùn vôùi söï noã löïc töø hai phía, ngaøy 22-7-1992, Toång thoáng
B. Clintôn thoâng baùo giaûi toûa quan heä Vieät Nam-Hoa Kyø. Ñeán ngaøy 11-7-1995,
Chính phuû Myõ chính thöùc tuyeân boá bình thöôøng hoùa quan heä vôùi Vieät Nam. Ngaøy
5-8-1995 Ñaïi söù quaùn nöôùc Coäng hoøa xaõ hoäi chuû nghóa Vieät Nam ñaõ ñöôïc khai
tröông taïi Washington vaø ngaøy 6-8-1995, oâng Christopher, Boä tröôûng Boä Ngoïai
giao Hoa Kyø ñaõ khai tröông Ñaïi söù quaùn Myõ taïi Haø Noäi. Ñeán 26-4-1996 moät vaên
baûn söûa ñoåi nhöõng ñieàu kieän ñoái vôùi Vieät Nam ñaõ ñöôïc Toång thoáng Clinton kyù
thaønh luaät. Trong Quyeát ñònh cuûa Toång thoáng Myõ soá 96-28 (ngaøy30-5-1996) ñaõ
khaúng ñònh raèng, Vieät Nam ñang hôïp taùc hoaøn toaøn trung thöïc vôùi Myõ trong vaán
ñeà POW/MIA.
471
Treân cô sôû nhöõng böôùc tieán ñaàu tieân, ñaït ñöôïc do noã löïc cuûa caû hai phía,
ngaøy 10-4-1997, Thöôïng vieän Hoa Kyø ñaõ chính thöùc thoâng qua vieäc boå nhieäm
oâng Pete Peterson, moät ngöôøi ñaõ töøng laø tuø binh chieán tranh taïi Vieät Nam vaø laø
Nghò syõ Quoác hoäi, giöõ chöùc Ñaïi söù ñaàu tieân cuûa Hoa Kyø taïi Haø Noäi.
Ngaøy 11-3-1998, Toång thoáng Clinton tuyeân boá mieãn aùp duïng luaät boå sung
Jackson-Vanik ñoái vôùi Vieät Nam(12). Ñoàng thôøi, tuyeân boá naøy coøn ñöôïc tieáp tuïc
gia haïn haøng naêm cho ñeán hieän nay. Ñaëc bieät, ngaøy 13-7-2000, taïi Wasington,
hai nöôùc ñaõ kyù keát Hieäp ñònh giöõa hai nöôùc Coäng hoøa xaõ hoäi chuû nghóa Vieät Nam
vaø Hôïp chuûng quoác Hoa Kyø veà thöông maïi (BTA). Ñaây laø söï kieän coù yù nghóa voâ
cuøng quan troïng trong quan heä giöõa Myõ vaø Vieät Nam, noù ñaùnh daáu vieäc hoaøn taát
quaù trình bình thöôøng hoùa quan heä kinh teá-thöông maïi giöõa hai nöôùc.
Treân goùc ñoä Ngoaïi giao ña phöông, chuùng ta ñaõ thaønh coâng trong vieäc gia
nhaäp vaø phaùt huy vai troø cuûa Vieät Nam trong trong khuoân khoå ASEAN, trôû thaønh
thaønh vieân cuûa APEC, phaùt huy heát khaû naêng cuûa mình trong khuoân khoå Toå chöùc
caùc nöôùc noùi tieáng Phaùp (ñaëc bieät laø vieäc toå chöùc thaønh coâng hoäi nghò caùc nguyeân
thuû quoác gia cuûa caùc nöôùc naøy taïi Haø Noäi). Taïi dieãn ñaøn Lieân hôïp quoác, uy tín
cuûa Vieät Nam trong coäng ñoàng theá giôùi ngaøy caøng ñöôïc naâng cao. Vieät Nam cuõng
coøn ñaït ñöôïc nhöõng keát quaû toát ñeïp trong vieäc thieát laäp vaø cuûng coá moái quan
heä vôùi Coäng ñoàng chaâu AÂu – moät trong nhöõng trung taâm chính trò-kinh teá quan
troïng cuûa theá giôùi ngaøy nay.
Tröôùc tieân, ñoái vôùi caùc nöôùc Ñoâng Nam AÙ, Vieät Nam chuû tröông khoâng ngöøng
phaán ñaáu nhaèm phaùt trieån moái quan heä höõu nghò vaø hôïp taùc; mong muoán vaø saün
saøng cuøng caùc nöôùc naøy thöông löôïng ñeå giaûi quyeát caùc vaán ñeà lieân quan, thieát
laäp quan heä cuøng toàn taïi hoøa bình, xaây döïng Ñoâng Nam AÙ thaønh khu vöïc hoøa
bình, oån ñònh vaø hôïp taùc(13). Thaùng 2-1989 Vieät Nam tuyeân boá “saün saøng tham
gia Hieäp öôùc Bali”. Cuøng vôùi caùc cuoäc vieáng thaêm cuûa nguyeân thuû caùc nöôùc
ASEAN vaø Vieät Nam, söï kieän naøy ñaõ goùp phaàn laøm taêng söï hieåu bieát, thuùc ñaåy
quaù trình xích laïi gaàn nhau giöõa ASEAN vaø Vieät Nam.
Ngaøy 27-7-1992, Vieät Nam chính thöùc kyù Hieäp öôùc Bali, trôû thaønh quan saùt
vieân cuûa ASEAN. Ñeán 17-10-1994 Vieät Nam göûi ñôn xin gia nhaäp ASEAN. Ngaøy
28-7-1995, taïi Hoäi nghò thöôøng nieân ASEAN laàn thöù 28 ôû Brunaây, Vieät Nam chính
thöùc trôû thaønh thaønh vieân thöù 7 cuûa toå chöùc naøy. Ñaây laø coät moác quan troïng,
ñaùnh daáu söï chaám döùt cuûa moái quan heä nghi kî laãn nhau trong gaàn 3 thaäp kyû
giöõa caùc nöôùc ASEAN vaø Vieät Nam; ñoàng thôøi chöùng toû böôùc phaùt trieån veà chaát
trong quan heä cuûa nöôùc ta vôùi khu vöïc, laø nhaân toá quan troïng goùp phaàn naâng
cao vò theá cuûa Vieät Nam treân tröôøng quoác teá. Ñaây laø böôùc môû ñaàu haønh trình hoäi
nhaäp khu vöïc vaø quoác teá cuûa nöôùc ta döôùi aùnh saùng ñöôøng loái ñoåi môùi cuûa Ñaûng.
Vôùi caùc nöôùc Coäng ñoàng chaâu AÂu (EC), ngaøy 22-10-1990, Vieät Nam vaø EC ñaõ
kyù hieäp ñònh veà vieäc thieát laäp quan heä ngoaïi giao. Neáu nhö tröôùc ñaây quan heä
ngoaïi giao môùi ñöôïc kyù keát song phöông giöõa Vieät Nam vôùi töøng quoác gia chaâu
AÂu thì ñeán nay ta ñaõ coù quan heä chính thöùc vôùi moät toå chöùc khu vöïc coù tieàm
472
naêng kinh teá maïnh treân theá giôùi. Söï kieän naøy ñaùnh daáu böôùc chuyeån bieán quan
troïng trong caùch nhìn nhaän cuûa theá giôùi ñoái vôùi Vieät Nam.
Ngaøy 17-7-1995, Vieät Nam vaø EU ñaõ chính thöùc kyù keát “Hieäp ñònh hôïp taùc
giöõa Coäng hoaø XHCN Vieät Nam vaø Coäng ñoàng Chaâu AÂu”. Hieäp ñònh naøy thöôøng
ñöôïc goïi laø Hieäp ñònh khung, ñöôïc caû hai phía baét ñaàu ñaøm phaùn töø cuoái naêm
1993 vaø kyù taét vaøo 31-5-1995. Hieäp ñònh bao goàm 21 ñieàu khoaûn vaø 3 phuï luïc ñi
keøm. Ñoái vôùi Vieät Nam, vieäc kyù keát Hieäp ñònh naøy ñaõ mang laïi moät yù nghóa quan
troïng caû treân lónh vöïc chính trò laãn kinh teá-vaên hoaù-xaõ hoäi.
Thaùng 6-1996 Vieät Nam göûi ñôn xin gia nhaäp APEC; vaø taïi Hoäi nghò caáp cao
APEC laàn thöù VI (thaùng 11-1998) ôû Kuala Lumpur (Malaysia), Vieät Nam chính thöùc
trôû thaønh thaønh vieân ñaày ñuû cuûa toå chöùc naøy. Söï kieän naøy coù yù nghóa ñaëc bieät
ñoái vôùi söï nghieäp phaùt trieån kinh teá cuûa Vieät Nam, ñaùnh daáu böôùc phaùt trieån môùi
trong haønh trình hoäi nhaäp quoác teá cuûa nöôùc ta, ñoàng thôøi taïo ra cô hoäi môùi ñeå
Vieät Nam môû roäng quan heä vôùi caùc ñoái taùc khaùc.
Töø 1997, Vieät Nam giöõ chöùc Chuû tòch Hoäi ñoàng thöôøng tröïc Khoái Phaùp ngöõ
ñoàng thôøi laø nöôùc chuû nhaø cuûa Hoäi nghò thöôïng ñænh caùc nöôùc coù söû duïng
tieáng Phaùp laàn thöù VII vaøo thaùng 11-1997 vôùi chuû ñeà “Taêng cöôøng tình ñoaøn
keát vaø hôïp taùc trong coäng ñoàng Phaùp ngöõ vì hoaø bình vaø phaùt trieån kinh teá xaõ
hoäi”. Tham döï Hoäi nghò coù 49 vò nguyeân thuû quoác gia thaønh vieân vaø moät soá
nhaø laõnh ñaïo cuûa caùc nöôùc laø quan saùt vieân cuûa toå chöùc.
Chuû tröông taêng cöôøng hoaït ñoäng taïi caùc dieãn ñaøn, caùc cô quan chuyeân moân
cuûa Lieân hieäp quoác ñöôïc neâu ra laàn ñaàu tieân taïi Ñaïi hoäi Ñaûng laàn thöù VII (6-1991)
vaø ñaõ ñöôïc keá thöøa, phaùt trieån taïi Ñaïi hoäi Ñaûng laàn thöù VIII (6-1996). Chính nhôø
coù ñöôøng loái ñuùng ñaén vaø noã löïc cao ñoä, coâng taùc ñoái ngoaïi cuûa Vieät Nam taïi Lieân
hieäp quoác ñaõ ñaït ñöôïc nhöõng thaønh töïu quan troïng.
*
* *
Nhö vaäy, coù theå thaáy raèng, ñöôøng loái ñoåi môùi ñöôïc Ñaïi hoäi Ñaûng laàn thöù
VI khôûi xöôùng vaø ñöôïc toaøn Ñaûng, toaøn daân ta ra söùc phaán ñaáu thöïc hieän ñeå
qua moät thôøi gian chöa bao laâu ñaõ mang laïi nhöõng keát quaû toát ñeïp treân nhieàu
lónh vöïc, ñöa Vieät Nam nhanh choùng tieán leân theo höôùng coâng nghieäp hoùa,
hieän ñaïi hoùa, vò theá cuûa ñaát nöôùc treân tröôøng quoác teá ngaøy caøng ñöôïc khaúng
ñònh vaø cuûng coá.
Cuøng vôùi söï nghieäp ñoåi môùi noùi chung, quan heä ñoái ngoaïi Vieät Nam cuõng ñaõ
traûi qua moät quaù trình ñoåi môùi ñeå phaùt trieån, ñaõ vöôït qua muoân vaøn thöû thaùch,
vaø ñaõ giaønh ñöôïc nhieàu thaønh töïu quan troïng: ñònh höôùng xaõ hoäi chuû nghóa ñöôïc
giöõ vöõng, theá bò bao vaây coâ laäp cuûa ñaát nöôùc treân tröôøng quoác teá hoaøn toaøn bò
phaù vôõ, maët traän ñoái ngoaïi khoâng nhöõng ñöôïc môû roäng maø chieàu saâu cuûa quaù
trình hoäi nhaäp vaø hôïp taùc vôùi coäng ñoàng quoác teá cuõng ñöôïc naâng cao hôn bao
giôø heát, kinh teá ñoái ngoaïi ngaøy caøng ñöôïc phaùt trieån vaø phaùt huy cao ñoä hieäu
473
quaû cuûa mình, an ninh quoác gia ñöôïc baûo ñaûm vaø cuûng coá, nhôø vaäy vò theá ñaát
nöôùc ñöôïc ngaøy caøng ñöôïc khaúng ñònh vaø naâng cao. Qua nhöõng naêm tieán haønh
söï nghieäp ñoåi môùi, döôùi söï laõnh ñaïo cuûa Ñaûng, ñoái ngoaïi Vieät Nam ñaõ laäp neân
ñöôïc nhöõng thaønh tích xuaát saéc, ñaùng töï haøo.
Nhöõng thaønh töïu veà maët ñoái ngoaïi ñaõ goùp phaàn quan troïng vaøo vieäc cuûng
coá ba muïc tieâu cô baûn laø: an ninh-aûnh höôûng-phaùt trieån. Trong ñöôøng loái ñoåi
môùi chính saùch ñoái ngoaïi, vaø ñöôïc hoaøn thieän, boå sung vaø phaùt trieån naâng cao
qua caùc kyø Ñaïi hoäi cuûa Ñaûng ñaõ theå roõ nhöõng muïc tieâu vaø nhieäm vuï chieán
löôïc bao truøm cuûa hoaït ñoäng ñoái ngoaïi laø : Phaùt huy moïi naêng löïc, trí tueä vaø
ñieàu kieän nhaèm giöõ vöõng vaø cuûng coá moâi tröôøng hoøa bình, taïo ñieàu kieän quoác
teá thuaän lôïi ñeå ñaåy maïnh coâng cuoäc phaùt trieån kinh teá xaõ hoäi, coâng nghieäp
hoùa hieän ñaïi hoùa, phuïc vuï söï nghieäp xaây döïng vaø baûo veä Toå quoác, goùp phaàn
tích cöïc vaøo cuoäc ñaáu tranh chung vì hoøa bình, ñoäc laäp daân toäc, daân chuû vaø
tieán boä xaõ hoäi treân theá giôùi.
Veà muïc tieâu an ninh, vaøo thôøi gian naøy, trong khi khoâng ít caùc quoác gia
thuoäc theá giôùi thöù ba vaø caùc nöôùc XHCN khaùc rôi vaøo nhöõng cuoäc xung ñoät toân
giaùo, saéc toäc huynh ñeä töông taøn, thì Vieät Nam ñaõ khoâng chæ giöõ vöõng, cuûng coá
ñöôïc moâi tröôøng hoøa bình oån ñònh maø coøn taïo döïng moät vaønh ñai an ninh bao
quanh ñaát nöôùc thoâng qua caùc moái quan heä höõu nghò hôïp taùc ña daïng, caùc hieäp
ñònh, hieäp öôùc an ninh song phöông vaø ña phöông vôùi caùc nöôùc laùng gieàng, caùc
trung taâm chính trò vaø kinh teá chuû ñaïo cuûa theá giôùi.
Veà muïc tieâu phaùt trieån, thoâng qua vieäc cuûng coá vaø phaùt trieån quan heä ñoái ngoaïi
caû veà beà roäng laãn chieàu saâu, caû song phöông vaø ña phöông, Vieät Nam ñaõ xaây döïng
ñöôïc moái quan heä hôïp taùc toát ñeïp vôùi nhieàu trung taâm kinh teá-chính trò cuûa theá
giôùi. Chính nhöõng moái quan heä bình ñaúng vaø cuøng coù lôïi ñoù ñaõ giuùp chuùng ta ñieàu
kieän thuaän lôïi nhaèm tieáp thu voán, khoa hoïc coâng ngheä, hoïc hoûi kinh nghieäm quaûn
lyù tieân tieán ñeå öùng duïng vaøo thöïc tieãn Vieät Nam, thuùc ñaåy kinh teá xaõ hoäi phaùt trieån.
Boä maët ñaát nöôùc ta töø khi thöïc hieän coâng cuoäc ñoåi môùi cho ñeán nay ñaõ chöùng toû
raèng, maët baèng kinh teá-xaõ hoäi Vieät Nam ñaõ ñöôïc caûi thieän naâng cao moät caùch roõ
reät, töø moät ñaát nöôùc noâng nghieäp laïc haäu, luoân thieáu löông thöïc nay chuùng ta ñaõ
ñöôïc xeáp haøng trong soá nhöõng nöôùc toáp ñaàu veà xuaát khaåu löông thöïc, haï taàng cô
sôû vaät chaát ñöôïc nhanh choùng xaây döïng, trôû thaønh moät nöôùc coù toác ñoä phaùt trieån
cao, caùc ñieàu kieän xaõ hoäi khoâng ngöøng ñöôïc caûi thieän vaø naâng cao nhanh choùng,
nhaân daân ñaõ coù ñöôïc moät cuoäc soáng oån ñònh caû veà vaät chaát vaø tinh thaàn.
Veà muïc tieâu aûnh höôûng, ñöôøng loái ñoái ngoaïi roäng môû cuøng nhieàu thaønh töïu
ñoái noäi-ñoái ngoaïi ñaõ ñaït ñöôïc cuûa chuùng ta ñaõ buoäc nhieàu nöôùc phaûi thay ñoåi
caùch nhìn nhaän ñoái vôùi Vieät nam, vò theá quoác teá cuûa chuùng ta ñöôïc naâng leân roõ
reät. Vieät Nam lieân tieáp ñöôïc tieáp nhaän vaø ñöôïc baàu vaøo nhieàu vò trí quan troïng
taïi caùc dieãn ñaøn hôïp taùc ña phöông nhö ASEAN, APEC, Coäng ñoàng caùc nöôùc coù
söû duïng tieáng Phaùp, Lieân hôïp quoác… Vieät Nam ñaõ trôû thaønh moät ñoái taùc quan
troïng cuûa nhieàu nöôùc, nhieàu toå chöùc kinh teá-chính trò quoác teá; trôû thaønh moät nöôùc
coù vai troø to lôùn ôû trong khu vöïc cuõng nhö treân theá giôùi.
474
Nhöõng thaønh töïu ñoái ngoaïi to lôùn trong giai ñoaïn naøy laø thaønh quaû chung cuûa
toaøn daân döôùi söï laõnh ñaïo saùng suoát vaø ñuùng ñaén cuûa Ñaûng Coäng saûn Vieät Nam.
Tröôùc nhöõng dieãn bieán phöùc taïp cuûa tình hình quoác teá, Ñaûng ta thoâng qua caùc
Ñaïi hoäi, caùc Nghò quyeát trung öông... ñeå kòp thôøi ñöa ra caùc chuû tröông, ñöôøng
loái, saùch löôïc ñuùng ñaén, chuû ñoäng chæ ñaïo hoaït ñoäng ñoái ngoaïi nhaèm ñieàu chænh
hoaït ñoäng naøy cho töông thích vôùi nhöõng dieãn bieán ña chieàu cuûa boái caûnh quoác
teá. Thöïc teá cho thaáy söï laõnh ñaïo saâu saùt cuûa Ñaûng laø nhaân toá chính quyeát ñònh
thaéng lôïi cuûa hoaït ñoäng ñoái ngoaïi Vieät Nam.
Nhöõng thaéng lôïi cuûa ñöôøng loái ñoái ngoaïi ñoåi môùi coøn chöùng toû söùc soáng
maõnh lieät cuûa ñöôøng loái ngoaïi giao Hoà Chí Minh. Tö töôûng Hoà Chí Minh veà
ñöôøng loái caùch maïng noùi chung vaø ñöôøng loái ñoái ngoaïi noùi rieâng ñaõ töøng laøm
neân nhöõng thaéng lôïi vó ñaïi cuûa nhaân daân Vieät Nam trong hai cuoäc khaùng chieán
choáng thöïc daân Phaùp vaø ñeá quoác Myõ vaø vaãn mang yù nghóa thöïc tieãn to lôùn trong
coâng cuoäc xaây döïng vaø phaùt trieån hoâm nay. Traûi qua moät chaëng ñöôøng treân nöûa
theá kyû chuùng ta ñaõ vaø ñang tieáp tuïc thu ñöôïc nhöõng thaønh töïu quan troïng treân
maët traän naøy, goùp phaàn tích cöïc vaø xöùng ñaùng vaøo vieäc naâng cao vò theá vaø vai
troø cuûa Toå quoác Vieät Nam treân theá giôùi.
Tuy nhieân, cuøng vôùi nhöõng thaønh töïu ñaõ ñaït ñöôïc, trong tieán trình ñoåi môùi,
tích cöïc hoäi nhaäp vôùi coäng ñoàng quoác teá ñeå phaùt trieån, quan heä ñoái ngoaïi Vieät
Nam cuõng gaëp phaûi khoâng ít thaùch thöùc khoù khaên.
Ñoù laø, hieän nay toaøn caàu hoùa ñaõ trôû thaønh moät xu theá taát yeáu vaø ñang dieãn
ra raát nhanh choùng, lôïi ích cuûa taát caû caùc quoác gia khoâng theå ñöùng taùch ra moät
caùch rieâng reõ. Chính vì theá, chuùng ta caàn phaûi chuû ñoäng hoäi nhaäp vaøo tieán trình
phaùt trieån chung cuûa theá giôùi vôùi muïc tieâu phuïc vuï cho söï nghieäp caùch maïng
cuûa nhaân daân ta. Ñoái vôùi Vieät Nam vaøo thôøi ñieåm hieän nay thì vaán ñeà ñaët ra laø
laøm caùch naøo, phöông thöùc naøo, baèng con ñöôøng naøo ñeå coù theå hoäi nhaäp nhanh
hôn, chaát löôïng hôn vaø ñöa laïi hieäu quaû thieát thöïc hôn nöõa, ñeå coù theå ñöa ñaát
nöôùc vöõng vaøng treân ñaø phaùt trieån, ñeå khoâng bò tuït haäu, khoâng bò bieán thaønh baõi
thaûi coâng ngheä cuûa caùc nöôùc phaùt trieån.
Beân caïnh, lôïi duïng chính saùch môû cöûa, hoäi nhaäp cuûa ta, caùc theá löïc thuø ñòch
seõ ñaåy maïnh vieäc thöïc hieän “dieãn bieán hoøa bình” nhaèm can thieäp vaøo coâng vieäc
noäi boä cuûa Vieät Nam, laøm cheäch ñònh höôùng XHCN cuûa chuùng ta. Hôn nöõa, cuøng
vôùi tieán trình hoäi nhaäp, Vieät Nam cuõng nhö nhieàu quoác gia ñang phaùt trieån khaùc,
coøn phaûi ñoái phoù vôùi söï baønh tröôùng veà vaên hoùa cuûa chuû nghóa ñeá quoác ñeå giöõ
vöõng baûn saéc daân toäc, ñeå phaùt huy nhöõng truyeàn thoáng vaên hieán maáy ngaøn naêm
cuûa daân toäc Vieät Nam, ñeå chuùng ta nhanh choùng hoäi nhaäp vôùi coäng ñoàng theá
giôùi nhöng khoâng ñöôïc hoøa tan.
Taêng cöôøng hoäi nhaäp quoác teá, tích cöïc tham gia caùc dieãn ñaøn ña phöông, Vieät
Nam phaûi tuaân thuû theo “luaät chôi” chung. Vôùi xuaát phaùt ñieåm cuûa Vieät Nam, ñeå
hoäi nhaäp coù keát quaû, taän duïng ñöôïc nhöõng lôïi theá do quaù trình töï do hoùa thöông
maïi ñem laïi, caïnh tranh coù hieäu quaû, ñoàng thôøi haïn cheá ñöôïc toái ña nhöõng taùc
475
ñoäng tieâu cöïc... chuùng ta vöøa phaûi ñaåy nhanh quaù trình hoäi nhaäp, laïi vöøa phaûi tìm
ra nhöõng phöông thöùc hôïp taùc phuø hôïp vaø quaù trình ñoù laø moät vaán ñeà hoaøn toaøn
khoâng ñôn giaûn. Maët khaùc, khi hoäi nhaäp, nhöõng bieán ñoäng ña chieàu treân tröôøng
quoác teá deã taùc ñoäng ñeán tình hình trong nöôùc. Cuoäc khuûng hoaûng taøi chính-tieàn teä
ôû caùc nöôùc Ñoâng Nam AÙ trong maáy naêm tröôùc ñaây laø baøi hoïc boå ích maø chuùng ta
caàn phaûi phaân tích, ñaùnh giaù ñeå coù theå aùp duïng vaøo quaù trình phaùt trieån cuûa mình.
Ngoaøi nhöõng thaùch thöùc treân, chuùng ta ñeàu roõ raèng, hieän nay treân theá giôùi
cuõng nhö trong khu vöïc coøn toàn taïi nhieàu nhaân toá gaây maát oån ñònh. Vieäc tieáp
tuïc cuûng coá an ninh, giöõ vöõng moâi tröôøng hoøa bình, oån ñònh laø moät nhieäm vuï
quan troïng khoâng keùm phaàn caáp thieát cuûa chuùng ta trong quaù trình hoäi nhaäp ñeå
phaùt trieån. Taát nhieân, nhöõng thaùch thöùc ñoù laø heát söùc to lôùn, song tin töôûng raèng,
döôùi söï laõnh ñaïo cuûa Ñaûng, vôùi kinh nghieäm cuûa tieán trình ñoåi môùi trong nhieàu
naêm qua, chuùng ta seõ tieáp tuïc gaët haùi ñöôïc nhöõng thaønh coâng to lôùn hôn nöõa
treân maët traän ñoái ngoaïi, goùp phaàn ñöa ñaát nöôùc Vieät Nam baét kòp nhòp ñoä phaùt
trieån vaø nhöõng ñoøi hoûi môùi cuûa thôøi ñaïi chuùng ta.
CHUÙ THÍCH
1. Löu Vaên Lôïi, 50 naêm ngoaïi giao Vieät Nam 1945-1995. Taäp II (1975-1995), Nxb. Coâng an Nhaân daân,
Haø Noäi 1998, tr. 199-205.
2. Ñaûng Coäng saûn Vieät Nam, Vaên kieän Ñaïi hoäi Ñaïi bieåu toaøn quoác laàn thöù VI. Nxb. Söï thaät, Haø Noäi 1987,
tr.17-19.
3. Ñaûng Coäng saûn Vieät Nam, Vaên kieän Ñaïi hoäi ñaïi bieåu toaøn quoác laàn thöù VII. Nxb. Söï thaät, Haø Noäi 1991,
tr.147.
4. Thoâng taán xaõ Vieät Nam, Taøi lieäu tham khaûo ñaëc bieät, Chính saùch ñoái ngoaïi cuûa Vieät Nam, Soá 10-9-1994.
5. Nguyeãn Quang Thuaán, Lieân bang Nga – Quan heä ñoái ngoaïi trong nhöõng naêm caûi caùch thò tröôøng. Nxb
Khoa hoïc xaõ hoäi, Haø Noäi 1999, tr.360.
6. Nguyeãn Maïnh Caàm, Moät soá neùt veà tình hình theá giôùi vaø chính saùch ñoái ngoaïi cuûa Ñaûng ta, Hoïc vieän
Chính trò quoác gia Hoà Chí Minh, Haø Noäi 1997, tr.8.
7. Ñaûng Coäng saûn Vieät Nam, Vaên kieän Hoäi nghò laàn thöù ba Ban chaáp haønh Trung öông khoaù VII, Haø Noäi
6-1992, tr.5-7.
8. Ñaûng Coäng saûn Vieät Nam, Vaên kieän Ñaïi hoäi Ñaïi bieåu toaøn quoác laàn thöù VIII. Nxb. Chính trò quoác gia,
Haø Noäi 1996, tr.120.
9. Thu Nga, Tình hình Campuchia vaø trieån voïng Ñoâng Nam AÙ. Taïp chí Coäng saûn, soá 10-1989, tr.77.
10. Ñaûng Coäng saûn Vieät Nam, Vaên kieän Ñaïi hoäi Ñaïi bieåu toaøn quoác laàn thöù VI, Sñd tr.99-100.
11. Ñaûng Coäng saûn Vieät Nam, Vaên kieän Ñaïi hoäi Ñaïi bieåu toaøn quoác laàn thöù VI, Sñd tr.100.
12. Ñieàu luaät boå sung Jackson-Vanik do Thöôïng nghò só H.Jackson vaø Haï nghò só C.Vanik ñeà xuaát vaø ñöôïc
Quoác hoäi Myõ thoâng qua naêm 1974. Ñieàu luaät naøy ngaên caám vieäc daønh toái hueä quoác (MFN) cho caùc
nöôùc XHCN vaø khoâng cho pheùp caùc quoác gia XHCN tham gia caùc chöông trình cuûa Chính phuû Myõ,
trong ñoù coù caùc hoaït ñoäng cung caáp tín duïng, baûo ñaûm ñaàu tö döôùi moïi hình thöùc. Ñieàu luaät naøy
ñöôïc aùp duïng ñoái vôùi Vieät Nam trong hôn 20 naêm.
13. Ñaûng Coäng saûn Vieät Nam, Vaên kieän Ñaïi hoäi Ñaïi bieåu toaøn quoác laàn thöù VI, tr. 108.
476
KHU DI TÍCH CAÙT TIEÂN:
TÖ LIEÄU VAØ NHAÄN THÖÙC MÔÙI
Buøi Chí Hoaøng*
I. KHOÂNG GIAN ÑÒA LYÙ
Di tích Caùt Tieân naèm trong moät boàn ñòa (basin), roäng haøng traêm hecta, treân
moät chaëng coù chieàu daøi khoaûng 15 km, cuûa trung löu soâng Ñoàng Nai, ñöôïc bao
boïc bôûi nhöõng daõy nuùi cuoái cuøng cuûa Tröôøng Sôn Nam. Nuùi thaáp chaïy theo hình
caùnh cung, doïc theo hai beân bôø soâng, bao boïc caùc baõi boài ven soâng, xen keõ caùc
ngoïn nuùi ñaát raûi raùc treân toaøn khu vöïc, taïo cho vuøng naøy moät khung caûnh huøng
vó nhöng laïi laø moät khoâng gian töông ñoái kheùp kín so vôùi khung caûnh thieân nhieân
toaøn vuøng Ñoâng Nam Boä. Treân toaøn khu vöïc ñeàu coù caùc kieán truùc coå hoaëc daáu
hieäu cuûa caùc kieán truùc. Chuùng toâi coi ñaây laø moät khoâng gian kieán truùc môû. Vaø ôû
ñaây, doøng chaûy soâng Ñoàng Nai laø chieác caàu noái khoâng gian môû naøy ra roäng hôn
khoâng gian voán coù cuûa noù – khoâng gian cuûa caùc quan heä vaên hoùa, trao ñoåi
thöông maïi vôùi theá giôùi beân ngoaøi.
Trong loøng khoâng gian môû laø moät khoâng gian kheùp coù dieän tích 24 heùcta, coù
ñòa theá nhö moät reûo thung luõng heïp, ñöôïc keïp laïi ôû hai ñaàu vôùi hai ngoïn nuùi
ñaát coù cao trình 30m vaø 50m, phaàn thaân thì löôïn nheï taïo voøng cung baùn nguyeät
nhoâ ra giöõa soâng. Khoâng gian naøy laø nôi maø caùc cuoäc khai quaät ñaõ laøm xuaát loä
nhieàu coâng trình kieán truùc coù lieân keát nhau taïo thaønh moät quaàn theå thoáng nhaát
vôùi nhieàu loaïi ñòa hình kieán truùc khaùc nhau.
Chuùng toâi cho raèng, ñaây laø moät khoâng gian lyù töôûng cho moät trung taâm chính
trò toân giaùo cuûa moät coäng ñoàng daân cö trong moät gian ñoaïn lòch söû nhaát ñònh.
II. CAÙC LOAÏI HÌNH KIEÁN TRUÙC
Caùc cuoäc khai quaät khaûo coå hoïc taïi khu di tích Caùt Tieân ñaõ laøm xuaát loä nhieàu
daïng hình kieán truùc veà cô baûn coù theå heä thoáng caùc loaïi hình kieán truùc taïi khu
di tích nhö sau:
- Loaïi kieán truùc thaùp: goàm caùc kieán truùc 1, kieán truùc 2A, 2B, kieán truùc 4, kieán
truùc 6A, 6B, 8A.
- Loaïi kieán truùc ñeàn thaùp: di tích Ñöùc Phoå, kieán truùc 8A.
- Loaïi kieán truùc moä: Hoá 2.
* Vieän Khoa hoïc xaõ hoäi vuøng Nam Boä. Vieät Nam.
477
- Loaïi kieán truùc ñaøi thôø: kieán truùc soá 5, soá 7.

- Loaïi kieán truùc “nhaø daøi” (?): kieán truùc 2C, 2D, 8B, 8C.
- Loaïi kieán truùc ñöôøng nöôùc: H1.
1. Ñaëc ñieåm chung cuûa loaïi hình kieán truùc daïng thaùp
Loaïi hình kieán truùc thaùp 1 coù bình ñoà hình vuoâng, beû goùc ôû maët tröôùc ñeå taïo
tieàn saûnh vaø cöûa vaøo, keát caáu thaùp roäng vaø hoaønh traùng nhöng khaù ñôn giaûn.
Cuõng vôùi bình ñoài vuoâng nhöng ôû thaùp 2A, 2B, 3 laïi ñöôïc beû goùc töø ba höôùng
cuõng nhö heä thoáng cöûa giaû treân maët thaùp vaø coù caû trang trí phaàn tieáp giaùp giöõa
chaân vaø thaân thaùp, cuõng nhö maët tieàn thaùp vôùi nhieàu vieân gaïch coù caùc motype
hoa vaên khaùc nhau ñoå xuoáng tröôùc maët thaùp. Vaø caùc chaân thaùp coù nhieàu baäc giaät
caáp so le noái tieáp nhau taïo hình caùc chaân chuoâng nhö kieán truùc 2A, 2B, 3.
Ñieåm chung cuûa caùc ngoâi thaùp naøy laø coù keát caáu moùng khaù vöõng chaéc vôùi
moät lôùp ñaù lôùn nhö granite, ñaù phieán bieán chaát (schiste) nhö ôû kieán truùc soá 3,
daøy 1m 58 vaø sau ñoù laø hoãn hôïp gaïch, ñaù, caùt neän chaët. Ñoä daøy moûng cuûa caùc
thaùp luoân ñaït ñoä saâu töø 4 - 5m so vôùi code 0 cuûa saøn gaïch trung taâm.
Cöûa cuûa caùc ngoâi thaùp naøy ñeàu quay veà höôùng ñoâng ñöôïc laøm moät caùch heát
söùc kieân coá vôùi vieäc söû duïng caùc phieán ñaù basalt, granite hình chöõ nhaät laøm baäc
leân xuoáng, maët oáp cöûa, ñaø treân döôùi. Vaø chaéc raèng, caùc thaùp naøy kheùp daàn khi
leân cao ñeå taïo caùc maùi thaùp xaây ñaëc baèng gaïch nhö caùc thaùp Champa.
Loøng thaùp haàu nhö coù keát caáu vuoâng hoaëc gaàn vuoâng ngay taâm ñaët linga – yoni.
Ngay taâm kieán truùc thöôøng xaây moät hoá thôø daïng truï gaïch vuoâng, thaúng ñöùng,
cao, thaáp, roäng, heïp tuøy theo moãi ngoâi thaùp. Cao nhaát laø thaùp soá 6 vôùi 3 m 10
vaø roäng nhaát laø thaùp 1 (1m 20 x 1m 20).
2. Ñaëc ñieåm rieâng

Beû goùc ôû maët tröôùc, khoâng coù cöûa giaû ôû caùc maët coøn laïi - tröôøng hôïp thaùp 1.
Beû goùc töø caû 4 maët thaùp, coù cöûa giaû treân caû ba maët vaø maët tieàn coù trang trí
hoa vaên – tröôøng hôïp thaùp 2A, 2B, 3.
Rieâng hai kieán truùc 6A, 6B ñöôïc chuùng toâi xeáp vaøo loaïi kieán truùc thaùp,
nhöng hai kieán truùc naøy coù nhöõng ñaëc ñieåm raát rieâng so vôùi caùc ñaëc ñieåm cuûa
caùc kieán truùc ñöôïc xeáp vaøo loaïi naøy nhö: loái vaøo tieàn saûnh coù caáu truùc daïng
hình baùn nguyeät.
Maùi cuûa kieán truùc naøy coù theå ñöôïc lôïp baèng vaät lieäu nheï phaân caùch qua hieän
töôïng caùc loã coät doïc theo hai beân hoâng kieán truùc 6A. Nhöng vôùi kieán truùc 6B thì
khoâng coù hieän töôïng naøy, coù theå ñaây laø moät daïng ñeàn loä thieân (?) maø vieäc lyù
giaûi noù coøn caàn coù theâm tö lieäu.
Trung taâm kieán truùc 6B khoâng ñaët linga – yoni ñaù maø thay vaøo ñoù laø moät
linga ñaù coù aùo boïc laø linga baèng ñoàng. Hoá thôø cuûa 6B cuõng coù söï khaùc bieät nhaát
ñònh so vôùi caùc kieán truùc ñoàng daïng khaùc. Ñoù laø moät oâ hình vuoâng nhoû coù kích
478
KHU DI TÍCH CAÙT TIEÂN: TÖ LIEÄU VAØ NHAÄN THÖÙC MÔÙI
thöôùc 40 m x 50 m ñaët tröïc tieáp treân ñaát töï nhieân. Beân trong ñaët 3 hoäp goám coù
daïng hình linga ñaët ôû 3 goùc. Trong loøng caùc hoäp goám ñaët caùc loaïi linga ñoàng,
saét vaø coù theå baèng ngaø (bò phaân huûy). Taâm cuûa 3 hoäp naøy ñaët moät hoäp baïc, beân
trong coù hai linga – 1 baèng vaøng vaø 1 baèng baïc.
3. Kieán truùc daïng ñeàn thaùp

Moät khuoân vieân kieán truùc bao boïc chung quanh coù dieän tích khoaûng 40m x
25m, tröôùc coù thaùp coång. Beân trong xaây moät kieán truùc daïng thaùp gioáng nhö kieán
truùc thuoäc khu vöïc di tích Quaûng Ngaõi, caùc baäc leân xuoáng, ñaø, mi cöûa baèng ñaù
- coù gaïch trang trí hoa vaên. Ñieåm khaùc bieät cô baûn cuûa di tích naøy vôùi caùc di
tích ñaõ khai quaät tröôùc ñaây laø kieán truùc naøy coù caû saân tröôùc, saân sau vaø haønh
lang hai beân khaù roäng. Ñaây laø keát caáu cuûa moät loaïi hình ñeàn thaùp.
Loaïi hình ñeàn thaùp coøn coù kieán truùc 8, coù bình ñoà hình vuoâng (6m 50 x 6m
50) vôùi 4 baäc caáp vaøo loøng thaùp baèng ñaù. Cuõng gioáng nhö kieán truùc daïng ñeàn
thaùp Ñöùc Phoå, kieán truùc 8A coøn coù haønh lang hai beân hoâng, saân tröôùc vaø loái daãn
vaøo trung taâm thaùp.
Ñieåm ñaëc bieät cuûa kieán truùc 8A coù nhieàu ñieåm trung gian giöõa cuïm kieán truùc
soá 2 vaø kieán truùc Ñöùc Phoå.
Ñieåm chung giöõa kieán truùc 8 vôùi kieán truùc Ñöùc Phoå laø thaùp ñaët ôû trung taâm
khoâng gian kieán truùc. Nhöng vôùi cuïm kieán truùc soá 2 coù caû hai thaùp song song nhau
vaø hai “nhaø daøi” naèm ñoàng truïc vôùi hai thaùp theo höôùng ñoâng taây. Coøn cuïm kieán
truùc soá 8 thì thaùp ôû vò trí trung taâm, coøn hai “nhaø daøi” 8B vaø 8C naèm hai caùnh.
4. Kieán truùc moä

Loaïi hình naøy ñöôïc xaây döïng baèng 3 hình vuoâng loàng nhau ñoàng taâm.
Hình vuoâng 1: 4,2m x 4,2m
Hình vuoâng 2: 2,8m x 2,8m
Hình vuoâng 3: taâm kieán truùc coù caïnh 1,0m x 1,0m. Xöû lyù trung taâm kieán truùc
naøy phaùt hieän moät moä beân trong coù xöông ngöôøi, 05 maûnh vaøng, nhieàu than tro
vaø 01 voø kendi.
5. Kieán truùc ñaøi thôø: kieán truùc soá 5, soá 7
Loaïi hình naøy coù keát caáu daïng hình khoái vuoâng vôùi 04 maët töôøng phaúng,
khoâng coù cöûa ra vaøo, khoâng maùi. Trung taâm kieán truùc cuõng coù hình vuoâng, ñaët
linga – yoni. Voøi cuûa yoni seõ noái oáng daãn nöôùc thieâng (Somasutra) ñeå thoaùt ra
ngoaøi. Somasutra cuûa kieán truùc soá 7 coù chieàu roäng 0,6m, daøi 5,76m haï daàn cao
ñoä vaø ôû voøi coù hai maùng reõ theo hai höôùng ñoâng – taây.
6. Kieán truùc “nhaø daøi”: kieán truùc 2C vaø 2D, 8C, 8D
Ñaây laø loaïi kieán truùc coù keát caáu khaù ñôn giaûn vôùi moùng laø loaïi ñaát troän vôùi
gaïch vuïn neän chaët treân dieän phaân boá roäng. Moùng kieán truùc ñöôïc xaây döïng ngay
treân lôùp naøy. Bình ñoà hình chöõ nhaät, cuõng xuaát hieän hieän töôïng beû goùc, giaät caáp
479
vaø caû phong caùch choaõi chuoâi taïo caùc giao ñieåm hình chaân chuoâng nhöng coù
daùng nhoû vaø thaáp hôn cuõng nhö khoâng hình thaønh moät maûng lieân hoaøn so le
nhau nhö trong kieán truùc 2A, kieán truùc 3. Ngoaøi ra caùc cöûa ñi vaøo noäi thaát ñeàu
laø cöûa giaû vaø khoâng coù treân beà maët thaùp. Kieán truùc naøy cuõng ñöôïc xaây khaù cao
vôùi moùng khoaûng 2,0m vaø maûng töôøng ñoå nguyeân vò trí ño ñöôïc khoaûng 8,0m.
Vaø doïc hai beân hoâng kieán truùc vaø goùc ñoâng baéc cuûa kieán truùc 2D phaùt hieän raát
nhieàu ngoùi ñoå. Chaéc chaén chuû nhaân ñaõ söû duïng ngoùi ñeå lôïp maùi hoaëc ngoùi ñeå
laøm maùng thoaùt nöôùc traùnh xaâm haïi vaøo töôøng vaø chaân thaùp.
Nhìn vaøo toång theå goø 2 coù theå thaáy tính quy hoaïch cuûa cuïm kieán truùc naøy theo
moät traät töï thôøi gian sau: 2D, 2C sau ñoù laø thaùp 2A vaø 2B cuøng vôùi moät töôøng bao
boïc cuõng nhö thaùp coång vaøo taïo ñöôïc moät boá cuïc caân ñoái cuûa khoâng gian kieán
truùc naøy. Nhöng neáu ñi vaøo chi tieát thì tính quy hoaïch trong cuïm thaùp naøy coù nhöõng
baát hôïp lyù khoù ñöôïc chaáp nhaän döôùi caùi nhìn cuûa moät nhaø thieát keá ñöông ñaïi:
Ñoù laø vieäc xaây noái theâm kieán truùc 2D cho ñuû chieàu daøi vôùi 2C vaø leäch höôùng
nhau khoaûng 100 giöõa 2C vaø 2D.
Ngoaøi ra, kieán truùc 8B thuoäc goø 8 cuõng thuoäc loaïi hình kieán truùc naøy nhöng
ñieåm khaùc bieät cuûa 8B vôùi 2C, 2D laø khoâng thieát keá cöûa ñi ôû phía ñoâng vaø
khoâng coù hieän töôïng ngoùi ñoå xuaát loä doïc theo hai beân hoâng kieán truùc.
7. Kieán truùc heä thoáng daãn nöôùc

Laø moät ñöôøng daãn nöôùc ñöôïc xaây baèng gaïch chaïy theo höôùng ñoâng – taây,
coù chieàu roäng 1,00m - 1,20m, loøng roäng 0,4m - 0,6m, töôøng daøy 0,30cm.
Con ñöôøng daãn nöôùc khaù daøi, coù khaû naêng xuyeân suoát chieàu doïc quaàn theå
di tích Caùt Tieân vaø noù seõ laøm chöùc naêng lieân keát, phaân phoái nöôùc ñeán caùc
kieán truùc lôùn trong khu vöïc nhö kieán truùc 5, 7 vaø xa hôn veà phía ñoâng laø caùc
kieán truùc 2A, 2B, 2C, 2D, 3, vaø kieán truùc soá 4 leäch veà phía baéc.
Giaûi quyeát chöùc naêng cuûa heä thoáng daãn nöôùc naøy coøn nhieàu vieäc phaûi laøm,
nhaát laø vieäc khai quaät toaøn boä beà maët cuûa khu di tích ñeå hieåu ñöôïc baèng caùch
naøo con ñöôøng naøy ñöa nöôùc vaøo caùc khu haønh leã.
III. DI VAÄT
Khu di tích Caùt Tieân sau nhieàu laàn khai quaät ñaõ coù moät söu taàm hieän vaät
phong phuù goàm caùc loaïi noài, voø, bình coù voøi (kendi) baèng goám, caùc loaïi linga
baèng vaøng, baèng baïc, baèng ñoàng, baèng crystal rock; caùc maûnh vaøng coù chaïm
khaéc caùc loaïi ñoäng vaät nhö ngöïa, voi, ruøa, boø, caù saáu, raén… Caùc loaïi hoa nhö
hoa sen, hoa chanh… hoaëc caùc bieåu töôïng vaät caàm cuûa caùc vò thaàn Visnu, Siva
nhö oác xoaén, ñinh ba, vaàng traêng khuyeát, baùnh xe luaân hoài. Caùc maûnh vaøng coù
chaïm khaéc hình caùc vò thaàn khoâng xaùc ñònh. Cuoái cuøng laø caùc maûnh vaøng coù kyù
töï Sancrite thuoäc nhaùnh Brahmi cuûa vuøng Nam AÁn Ñoä.
Trong caùc cuoäc khai quaät töø naêm 2001-2003, ngoaøi caùc loaïi hieän vaät neâu
treân, chuùng toâi coøn phaùt hieän moät soá hieän vaät môùi vöøa coù giaù trò vaên hoùa vöøa
coù giaù trò khoa hoïc ñeå goùp phaàn ñöa ra nhöõng kieán giaûi hôïp lyù veà vaán ñeà
nieân ñaïi, quan heä vaên hoùa, thöông maïi… Ñoù laø caùc hieän vaät nhö:
480
- Hoäp baïc coù hình sö töû naèm ôû trong hoá thôø cuûa goø 6A.
- Nhöõng hoäp ñaát nung daïng hình linga beân trong coù ñaët linga baèng vaøng,
saét… ôû trung taâm goø 6B.
- Hoäp baïc beân trong ñaët linga vaøng, baïc.
- Söu taàm ñoà ñoàng nhö coác chaân cao, coác coù nuùm, göông ñoàng, chuõm choïe…
trong goø 8 vaø Ñöùc Phoå.
- Con daáu baèng ñaù (?)
- Töôïng nöõ thaàn Uma côõi traâu gaén treân beä nung vaø töôïng Ganesa.
Ngoaøi ra, coøn phaùt hieän ñöôïc khaù nhieàu ñoà goám gia duïng caùc loaïi nhö noài,
voø, bình coù voøi… maø chaát lieäu loaïi hình coù nhieàu ñaëc ñieåm gaàn vôùi goám sôùm
thuoäc tieàn söû Ñoâng Nam Boä vaø muoän hôn OÙc Eo thuoäc giai ñoaïn sôùm. Ñaëc bieät
nhaát trong söu taäp ñoà goám laø caùc loaïi goám coù coå cao taïo moät, hai hoaëc ba ngaán
noåi, thaïp ñaát nung.
IV. NIEÂN ÑAÏI VAØ CAÙC QUAN HEÄ VAÊN HOÙA

1. Nieân ñaïi
Chuû nhaân cuûa khu di tích Caùt Tieân laø moät coäng ñoàng cö daân baûn ñòa toàn taïi töø
raát sôm qua caùc veát tích cö truù vaø ñoà gia duïng phaùt hieän ñöôïc trong khu vöïc naøy,
coù quan heä nguoàn goác vôùi caùc di tích tieàn vaø sô söû ôû Ñoâng Nam Boä – Vieät Nam.
Nhöõng nhaø khaûo coå hoïc tröïc tieáp khai quaät di tích Caùt Tieân hoaëc coù quan
taâm ñeán di tích naøy ñeàu cho Caùt Tieân naèm trong khung nieân ñaïi töø theá kyû VII-
IX sau CN. Nhöng trong cuoäc khai quaät caùc naêm 2001, 2002, 2003, 2004 vôùi caùc
cuoäc khai quaät di tích 2C, 2D, Goø 3, Goø 7, kieán truùc 8, kieán truùc 9, kieán truùc 6B,
8A, 8B, 8C… chuùng toâi cho raèng, di tích Caùt Tieân coù nieân ñaïi sôùm hôn – coù theå
ñöôïc khôûi ñaàu töø theá kyû IV vaø keát thuùc khoaûng theá kyû thöù VIII sau CN.
Cô sôû cho khung nieân ñaïi naøy:
Ñoà goám nhö noài, voø, kendi laø nhöõng ñoà goám thuoäc giai ñoaïn OÙc Eo sôùm. Ñaëc
bieät coøn phaùt hieän loaïi chai goám coå cao vaø treân coå chai coù hai hoaëc ba ngaán. Loaïi
hình naøy tìm thaáy raát ít ôû caùc di chæ cö truù thuoäc vaên hoùa OÙc Eo, nhöng laïi coù nhieàu
trong caùc di tích Glimanuk, Plawangan (Indonesia) coù nieân ñaïi töø nhöõng theá kyû ñaàu
Coâng nguyeân. Vaø chaéc raèng, tröôùc khi trôû thaønh moät trung taâm toân giaùo cuûa coäng
ñoàng, khu vöïc coù di tích kieán truùc ñaõ töøng laø moät khu vöïc cö truù vaø söï chuyeån dòch
chöùc naêng khu vöïc naøy töø cö truù sang trung taâm toân giaùo laø söï chuyeån dòch tieäm
tieán maø tö lieäu ñeå laïi laø khoâng ít caùc loaïi hình ñoà goám gia duïng ñöôïc phaùt hieän ôû
ngoaïi vi caùc ñeàn thaùp. Vaø nieân ñaïi cuûa caùc di tích cö truù ôû ñaây coù theå coù khôûi ñieåm
sôùm hôn maø tín hieän tìm thaáy treân goám gia duïng coù moät soá ñaëc ñieåm cuûa ñoà goám
tieàn söù ôû mieàn Ñoâng Nam Boä. Beân caïnh ñoù, trong cuoäc khai quaät naêm 2001, chuùng
toâi ñaõ phaân tích hai maãu than ôû hai loøng thaùp 2C vaø 2D ôû ñoä saâu 2,70m - 2,90m
vôùi keát quaû 1650 + 90BP cuûa thaùp 2D vaø 1490 + 55BP cuûa thaùp 2C.
Trong cuoäc khai quaät naêm 2003, trong di tích kieán truùc moä taùng (H2) ñaõ phaùt
hieän trong chum nhieàu than, cuøng vôùi moät maãu than phaân tích ôû cô sôû haït nhaân
481
– Trung taâm haït nhaân thaønh phoá Hoà Chí Minh vaø phoøng C14 cuûa Vieän Khaûo coå
hoïc Haø Noäi ñaõ ñöa ra hai keát quaû maø sai soá laø raát nhoû: 1600 + 120BP (thaønh phoá
Hoà Chí Minh) vaø 1660 + 85BP (Haø Noäi) vaø moät maãu ôû vò trí ñöôøng nöôùc coù tuoåi
1450 + 90BP.
Trong cuoäc khai quaät cuoái naêm 2003 ñaàu naêm 2004, chuùng toâi ñaõ phaân tích
maãu than ôû caùc vò trí khaùc nhau:
- Maãu 1 ôû kieán truùc Goø 8B, ñoä saâu 0,6m - 0,8m cho keát quaû 1730 + 55BP do
phoøng C14 cuûa Vieän Khaûo coå hoïc Haø Noäi thöïc hieän.
- Maãu 2 ôû kieán truùc Goø 8B, laáy ôû ñoä saâu 1,8m cho keát quaû 1680 + 60BP do
phoøng C14 cuûa Vieän Khaûo coå hoïc Haø Noäi thöïc hieän.
Keát quaû naøy cuõng coù nhöõng baát hôïp lyù cuûa noù, ñoù laø nieân ñaïi cuûa maãu 1 sôùm
hôn maãu 2, trong khi maãu 2 naèm ôû vò trí saâu hôn. Coù theå coù moät sô suaát naøo ñoù
trong quaù trình laáy maãu, nhöõng sai soá cuûa hai maãu laø khoâng ñaùng keå. Cuõng maãu
soá 2 laáy ôû ñoä saâu 1m80, Trung taâm haït nhaân thaønh phoá Hoà Chí Minh cho keát
quaû 1690 + 70BP. Sai soá töø hai ñôn vò phaân tích maãu C14 treân cuøng moät maãu
thaân laø khoâng ñaùng keå.
Trong cuoäc khai quaät naøy, moät maãu than laáy töø hoá thaùm saùt soá 10, ôû ñoä saâu
1,2m, Trung taâm haït nhaân thaønh phoá Hoà Chí Minh cho keát quaû 1590 + 60BP.
Ngoaøi ra trong caùc cuoäc khai quaät gaàn ñaây coøn phaùt hieän nhöõng hieän vaät ñaëc
bieät nhö hoäp baèng baïc coù hình sö töû coù khaû naêng ñöôïc du nhaäp töø Ba Tö hoaëc
caùc hieän vaät baèng ñoàng nhö caùc voøng ñoàng coù nuùm, coác chaân cao, ly… coù theå
coù nguoàn goác töø vaên hoùa Kusana (Trung AÙ). Ñoù laø nhöõng minh chöùng cho nieân
ñaïi sôùm cuûa quaàn theå di tích Caùt Tieân.
Vaán ñeà nieân ñaïi cuûa di tích Caùt Tieân coøn bieåu hieän qua caùc loaïi hình kieán
truùc maø haàu heát ñeàu thaáy coù keát caáu hoaønh traùng nhöng giaûn dò, chöù khoâng
caàu kyø phöùc taïp nhö caùc thaùp sau naøy thuoäc vöông trieàu Champa. Beân caïnh
ñoù, caùc caáu kieän neàn moùng cho caùc thaùp laø töông ñoái vöõng chaéc, trong khi ñoù
töôøng caùc kieán truùc cao, nhöng ñoä daøy cuûa töôøng thì khaù moûng, tröø kieán truùc
1 coù chieàu daøy 2,0m caùc kieán truùc khaùc chæ chöøng 1,4m - 1,6m.
Cuøng vôùi caùc keát caáu khoâng ñaït trình ñoä hoaøn thieän nhö khoâng ñoàng truïc,
nhö phaûi xaây theâm ñoä daøi cho kieán truùc 2D, cho thaáy kinh nghieäm veà quy hoaïch
kieán truùc laãn kinh nghieäm trong taïo ñoä beàn trong keát caáu kieán truùc cuûa chuû nhaân
khu di tích Caùt Tieân coøn yeáu.
Heä quaû cuûa vieäc thieáu kinh nghieäm treân ñaõ daãn ñeán vieäc laøm cho caùc di tích
kieán truùc ôû khu vöïc Caùt Tieân nhanh choùng trôû thaønh pheá tích hôn caùc kieán truùc khaùc
thuoäc vaên hoùa Champa. Vaø ñoù cuõng laø yeáu toá minh chöùng theâm cho yeáu toá sôùm cuûa
quaàn theå di tích Caùt Tieân maø nieân ñaïi khôûi ñieåm neâu treân theo chuùng toâi laø hôïp lyù.
Ngoaøi ra trong loøng caùc thaùp ôû di tích Caùt Tieân ñeàu coù nhöõng hoá thôø
(presen) maø keát caáu khoâng khaùc vôùi caùc hoá thôø tìm thaáy trong caùc kieán truùc
gaïch ôû Ñaù Noåi (An Giang), Neàn Chuøa (Kieân Giang), Goø Thaùp (Ñoàng Thaùp)…
482
cuøng vôùi nhöõng laù vaøng coù trang trí hoa sen, hình ñinh ba, con oác, chöõ vieát
caùc vò thaàn baèng kyõ thuaät daäp noåi hoaëc khaéc mieát, phaàn naøo ñoù gôïi leân tính
chaát ñoàng thôøi cuûa hai vuøng vaên hoùa naøy: OÙc Eo vaø Caùt Tieân.
Ngoaøi nhöõng yeáu toá sôùm vöøa neâu, trong quaàn theå kieán truùc Caùt Tieân coøn
coù nhöõng yeáu toá muoän. Ñoù laø caùc hoa vaên trang trí hình caùc boâng sen vaø
hoa sen treân taám mi cöûa thaùp 2A. Coù nhieàu ngöôøi lieân heä kieåu trang trí naøy
vôùi kieåu trang trí treân thaùp Sambor PreiKuk, Prei Khmeng (Campuchia).
Ngoaøi ra trong cuoäc khai quaät naêm 2003, chuùng toâi coøn phaùt hieän hai töôïng
ñaù taïi kieán truùc soá 8 – moät töôïng thaàn Ganesa coù nieân ñaïi khoaûng theá kyû VIII
sau CN vaø moät töôïng thaàn Uma ñöôïc ñaët trong tö theá ñöùng thaúng, treân moät beä
hình vuoâng baèng ñaát nung coù cuøng nieân ñaïi vôùi töôïng Ganesa treân.
Coøn veà traät töï sôùm muoän cuûa caùc loaïi hình kieán truùc trong quaàn theå kieán truùc
Caùt Tieân chuùng toâi chæ coù theå vaïch leân moät quaù trình ba giai ñoaïn töø keát caáu xaây
döïng, hieän vaät cuõng nhö tham khaûo keát quaû nieân ñaïi C14 nhö sau:
Giai ñoaïn I: goàm kieán truùc 6A, 6B, kieán truùc moä H2
Giai ñoaïn II: goàm caùc kieán truùc 2C, 2D, 1, Ñöùc Phoå, 4, 5, 7.
Giai ñoaïn III: goàm caùc kieán truùc 2A, 2B, 3, 8A, 8B.
Vieäc phaân ñònh giai ñoaïn cho caùc loaïi hình kieán truùc cuûa quaàn theå Caùt Tieân
neâu treân cuõng chæ laø böôùc ñaàu. Chuùng toâi cho raèng, vaán ñeà naøy khaù phöùc taïp,
ñoøi hoûi phaûi coù thôøi gian xöû lyù tö lieäu vaø ñoái saùnh vôùi caùc taøi lieäu cuûa caùc trung
taâm kieán truùc coå khaùc trong khu vöïc.
Cuõng trong cuoäc khai quaät 2003 coøn phaùt hieän ñöôïc moät ñoàng tieàn Nguyeân
Phong Thoâng Baûo thuoäc thôøi Toáng theá kyû X – XII vaø moät voøng ñoàng coù trang
trí hoa vaên doïc soáng, tieát dieän ngang hình baàu duïc deït ôû goø 8C - ñaây laø loaïi
voøng tay ñöôïc phaùt hieän nhieàu trong caùc di tích goám söù thuoäc ñòa baøn tænh
Laâm Ñoàng. Caû hai hieän vaät phaûn aùnh nieân ñaïi muoän cuûa quaàn theå di tích Caùt
Tieân ñeàu thuoäc vaøo lôùp ñaát xaùo troän vaø khoâng phaûi laø moät taäp hôïp ña soá. Vaø
chaéc chaén nhöõng phaùt hieän naøy khoâng laøm thay ñoåi nhaän thöùc cuûa chuùng toâi
veà nieân ñaïi quaàn theå di tích naøy.
Trong caùc baùo caùo khoa hoïc tröôùc vaø ngay trong hoäi thaûo naêm 2001, haàu heát
caùc nhaø khoa hoïc ñeàu cho raèng: Caùt Tieân coù khung nieân ñaïi töø theá kyû VIII – X
sau CN (Toång keát hoäi thaûo Caùt Tieân 2001).
Thöøa höôûng nhöõng keát quaû khai quaät cuûa caùc ñoàng nghieäp trong caùc cuoäc
khai quaät tröôùc ñoù töø naêm 1995-1997, cuøng vôùi caùc keát quaû trong caùc cuoäc khai
quaät sau naøy.
Tö lieäu môùi ñaõ giuùp cho chuùng toâi moät nhaän thöùc khaùc tröôùc veà khung nieân
ñaïi cuûa khu di tích Caùt Tieân coù theå töø theá kyû IV – VIII sau CN. Vaø dó nhieân, ñaây
chöa phaûi laø keát luaän cuoái cuøng vì Caùt Tieân vaãn coøn aån chöùa nhieàu tieàm naêng tö
lieäu maø vieäc tieáp tuïc nghieân cöùu noù ñeå xaùc tín caùc kieán giaûi naøy laø coâng vieäc cuûa
phía tröôùc. Keát quaû nghieân cöùu treân ñaõ goùp phaàn naâng giaù trò khoa hoïc, giaù trò
vaên hoùa cuûa khu di tích naøy. Tö lieäu khai quaät ñöôïc trong khu di tích Caùt Tieân
483
cuøng vôùi tö lieäu khai quaät ñöôïc cuûa Vaên hoùa OÙc Eo seõ goùp phaàn giaûi quyeát nhöõng
vaán ñeà ñaët ra cho coå söû cuûa Vieät Nam noùi rieâng vaø cuûa Ñoâng Nam AÙ noùi chung.
2. Caùc quan heä vaên hoùa

Khu di tích Caùt Tieân coù nhieàu loaïi hình kieán truùc khaùc nhau nhö thaùp, ñeàn
thaùp, ñaøi thôø, moä taùng, ñöôøng nöôùc… trong khi ñoù caùc kieán truùc thuoäc vaên hoùa
OÙc Eo ñeàu ñöôïc caùc nhaø nghieân cöùu xeáp vaøo loaïi hình ñeàn thôø – moät caùch goïi
chung cho caùc kieán truùc toân giaùo coå coù aûnh höôûng vaên minh AÁn Ñoä maø khoâng
theå xaùc laäp ñöôïc caùc loaïi hình cho rieâng noù, nguyeân nhaân laø caùc di tích ôû ñaây
bò taøn phaù naëng neà. Do ñoù, nhöõng neùt töông ñoàng töø hai vuøng vaên hoùa naøy chæ
coù theå so saùnh ñöôïc treân bình ñoà cuûa moãi kieán truùc maø trong ñoù caùc loaïi bình
ñoà vuoâng, bình ñoà chöõ nhaät beû goùc tröôùc… Beân caïnh ñoù laø nhöõng hieän vaät thu
ñöôïc nhö bình voø goám coù voøi, caùc maûnh vaøng coù daäp noåi hoa vaên, khaéc chìm
caùc vò thaàn, ñoäng thöïc vaät, chöõ vieát hoaëc caùc boä linga – yoni baèng ñaù – toâ ñaäm
hôn moái quan heä vaên hoùa naøy.
Coøn ñoái vôùi caùc di tích thuoäc vaên hoùa Champa, caùc veát tích kieán truùc cuûa khu
di tích Caùt Tieân cuõng chæ töông ñoàng nhau veà caùc bình ñoà kieán truùc, höôùng kieán
truùc, kyõ thuaät xaây döïng.
Quaàn theå di tích Caùt Tieân vaãn coù nhieàu neùt rieâng so vôùi vaên hoùa OÙc Eo maø
ôû caùc phaàn di tích di vaät, chuùng toâi ñaõ trình baøy thoâng qua caùc loaïi hình kieán
truùc, qua caùc hieän vaät laàn ñaàu tieân ñöôïc khaûo coå hoïc phaùt hieän nhö söu taäp ñoà
ñoàng caùc loaïi, linga nhieàu chaát lieäu khaùc nhau, hieän vaät ñaù, ñoàng, goám, hoäp baïc
hình sö töû, con daáu… Beân caïnh ñoù, ôû Caùt Tieân coù nhöõng cuïm kieán truùc lieân hoaøn
nhau nhö cuïm kieán truùc goø 2 vôùi hai thaùp ñoàng truïc vôùi hai kieán truùc bình ñoà
hình chöõ nhaät “nhaø daøi”, thaùp coång, naèm trong moät khuoân vieân coù töôøng bao boïc
xung quanh vôùi caùc cöûa ra vaøo, haønh lang vaø caùc ngaû reõ. Cuøng caáu truùc naøy coøn
coù cuïm kieán truùc goø 8 vôùi hai “nhaø daøi” naèm keïp beân coù caû töôøng bao nhö cuûa
cuïm kieán truùc goø 2. Nhìn chung ôû khu di tích Caùt Tieân coù nhieàu loaïi hình kieán
truùc cuõng nhö coù caû caùc cuïm kieán truùc khoâng tìm thaáy tính ñoàng daïng so vôùi caùc
kieán truùc ñaõ töøng bieát thuoäc vaên hoùa Champa vaø OÙc Eo.
Ngoaøi ra, nhöõng tö lieäu nhö hoäp baïc söu taäp ñoà ñoàng caùc loaïi, ñoà trang söùc
baèng ñaù quyù, agate, cornalian coù khaû naêng ñöôïc du nhaäp töø AÁn Ñoä, Iran hoaën
Kasana. Ñieàu ñoù cho thaáy, khu di tích Caùt Tieân cuõng naèm trong maïng löôùi thöông
maïi Ñoâng – Taây, phaùt trieån khaù maïnh vaøo theá kyû III – IV, vôùi vò trí tieàn caûng
OÙc Eo. Vaø coù theå, cuõng nhö OÙc Eo, quaàn theå di tích Caùt Tieân daàn daàn ñi vaøo suy
thoaùi khi con ñöôøng thöông maïi Ñoâng – Taây chuyeån dòch vò trí töø OÙc Eo qua
vuøng bieån Malacca ôû phía Nam baùn ñaûo Maõlai töø cuoái theá kyû V trôû veà sau.
Treân ñaây laø nhöõng nhaän thöùc böôùc ñaàu veà di tích khaûo coå hoïc Caùt Tieân treân
neàn tö lieäu töø chöông trình nghieân cöùu trong hai naêm 2002-2003. Tö lieäu khaûo coå
hoïc chæ môùi ñöôïc ñöa leân khoûi loøng ñaát, nhieàu veát tích vaên hoùa vaãn coøn naèm
trong loøng ñaát, vieäc giaûi maõ nhöõng vaán ñeà khoa hoïc ñaët ra töø khu di tích naøy
vaãn coøn phaûi tieáp tuïc nghieân cöùu. Taàm voùc vaø giaù trò khoa hoïc cuûa khu di tích
Caùt Tieân vaø thôøi gian ñaàu tö nghieân cöùu noù laø chöa töông thích. Do ñoù, nhöõng
nhaän thöùc treân ñaây cuõng chæ laø nhöõng gôïi môû, nhöõng giaû thieát khoa hoïc.
484
CHUÛ ÑEÀ IV
MOÄT SOÁ VAÁN ÑEÀ

DAÂN TOÄC VAØ TOÂN GIAÙO
485
486
ÑOÁI DIEÄN TRÖÔÙC THÔØI ÑAÏI,
CAÙC TOÄC NGÖÔØI THIEÅU SOÁ
MIEÀN NUÙI CAÀN GÌ?
Ñaëng Nghieâm Vaïn*
Nhöõng ai ñaõ qua hai cuoäc khaùng chieán ñeàu coù aán töôïng saâu saéc veà nhöõng
toäc ngöôøi thieåu soá anh em laø nhöõng ngöôøi baïn tin caäy, trung thaønh cuøng chung
moät chieán haøo, laø nhöõng ngöôøi daân chaát phaùc, hieàn laønh, meán khaùch, vò tha,
nhöng laïi laø nhöõng ngöôøi daân trí thaáp, ngheøo khoå, khoù khaên caàn ñöôïc söï giuùp
ñôõ, khoâng theå töï mình vöôn leân söï aám no, haïnh phuùc. Thaät ñuùng vaäy, ôû hoäi thaûo
quoác teá veà chuû ñeà Nghieân cöùu vaên hoùa, con ngöôøi, nguoàn nhaân löïc ñaàu theá kyû
XXI(1), taùc giaû ñaõ gaéng giaûi ñaùp caâu hoûi treân haønh trình böôùc vaøo theá kyû XXI,
chuùng ta, ngöôøi Vieät Nam ñaõ thieáu ñuû nhöõng gì vaø laøm theá naøo ñeå hoäi nhaäp ñöôïc
vôùi thôøi ñaïi? ÔÛ cuoäc hoäi thaûo naøy, toâi muoán ñaët caâu hoûi ñoù cho caùc toäc ngöoøi
thieåu soá anh em ôû mieàn nuùi.
1. Moãi moät coäng ñoàng toäc ngöôøi luoân phaûi töï thay ñoåi ñeå tieán leân cuøng lòch
söû, töï caûi taïo mình ñeå hoaø nhaäp ñöôïc vôùi thôøi ñaïi, nhaát laø trong nhöõng thôøi kyø
chuyeån tieáp cuûa lòch söû, thôøi kyø ñau ñeû ñeå tieán leân. Giuõ boû neàn kinh teá chieám
ñoaït, böôùc vaøo thôøi kyø noâng nghieäp, raát nhieàu thò toäc, boä laïc bò tieâu dieät hay bò
hoaø nhaäp vaøo moät daân toäc. Xaõ hoäi coâng nghieäp ra ñôøi, bieát bao daân toäc bò xoùa
soå, bò leä thuoäc. Caùc toäc ngöôøi mieàn nuùi nöôùc ta hieän ñang ñöùng tröôùc moät thöïc
teá phuõ phaøng: phaûi cuøng caùc toäc ngöôøi döôùi ñoàng baèng caûi taïo moät thieân nhieân
thuaän lôïi, nhöng raát khoù cho söï phaùt trieån, phaûi töï naâng mình leân thoaùt khoûi cuoäc
soáng noâng nghieäp sô khai, coù nôi coøn nhöõng taøn dö cuûa neàn kinh teá haùi löôïm
vaø saên baén, ñeå tieán vöôït leân hoäi nhaäp vôùi moät xaõ hoäi coâng nghieäp, thaäm chí moät
xaõ hoäi haäu coâng nghieäp coù tính toaøn caàu, ôû ñaáy vai troø cuûa neàn kinh teá tri thöùc
ñang baét ñaàu phaùt huy taùc duïng. Vaäy ta caàn hieåu xaõ hoäi caùc toäc ngöôøi mieàn nuùi
truyeàn thoáng laø xaõ hoäi gì?
Xaõ hoäi ñoù laø moät caùi toaøn theå (un tout), hay noùi ñuùng hôn laø moät caùi toaøn
theå duy nhaát (un tout unique), maø moïi thöù ñeàu phaûi quan heä vôùi noù”(2), töùc laø
treân moïi phöông dieän kinh teá, xaõ hoäi, vaên hoùa, toân giaùo, töøng caù nhaân ñeàu phaûi
raøng buoäc, phaûi bò chi phoái vaøo caùi xaõ hoäi, maø theo C.Maùc, ôû ñoù söï lieân keát taäp
theå chæ laø do söï yeáu ñuoái cuûa töøng caù nhaân. Xaõ hoäi ñoù ñaõ khaúng ñònh neân ñaëc
tröng vaên hoaù truyeàn thoáng cuûa caùc toäc ngöôøi, ñieàu maø Traàn Ñình Höôïu ñaõ nhaän
* Giaùo sö, Vieän Nghieân cöùu toân giaùo. Vieät Nam.
487
xeùt: “Trong söï saùng taïo vaên hoaù, moãi daân toäc hình nhö ñaõ töø laâu coù nhöõng thoùi
quen, nhöõng öa thích, nhöõng sôû tröôøng, nhöõng khuyeát taät, laøm neân nhöõng ñaëc
saéc cuûa noù”(3). Truyeàn thoáng ñoù aên saâu vaøo töøng con ngöôøi cuûa coäng ñoàng, coù
tính baûo thuû, hay nhö V.I. Leânin, noù laø söùc yø, vis- inertiae. Vôùi thôøi gian, truyeàn
thoáng ñoù cuõng phaûi seõ thay ñoåi neáu nhö toäc ngöôøi muoán toàn taïi, thay ñoåi caû caùi
hay laãn caùi dôû, coù khi caùi hay trôû thaønh caùi dôû vaø ngöôïc laïi(4).
Cuøng vôùi thôøi gian, caùc toäc ngöôøi thieåu soá mieàn nuùi, nhöõng chuû nhaân oâng cuûa
neàn vaên hoaù Nam AÙ, nhôø röøng nuùi, nhôø söùc maïnh baûn thaân, ñaõ choáng choïi ñöôïc
vôùi nhöõng söùc maïnh ñoàng hoaù töï nhieân cuõng nhö cöôõng böùc, tröôùc hai neàn vaên
minh Trung Hoa vaø AÁn Ñoä, qua chieán tranh cuõng nhö hoaø bình, giöõ ñöôïc taám caên
cöôùc cuûa baûn thaân, cho duø baèng maùu vaø nöôùc maét. Suoát moät reûo chaïy daøi töø mieàn
Taây Baéc qua Tröôøng Sôn - Taây Nguyeân ñeán Ñoâng Nam Boä, nhöõng cö daân ôû ñaây
vaãn giöõ ñöôïc baûn saéc vaên hoaù baûn ñòa. ÔÛ doïc Tröôøng Sôn - Taây Nguyeân, ta coù
theå thaáy ñöôïc vang boùng cuûa vaên hoaù Ñoâng Sôn, khoâng phaûi chæ trong loøng ñaát
nhö ôû nhieàu nôi khaùc, maø coøn soáng ñoäng trong ñôøi thöôøng. ÔÛ vuøng Taây Baéc vaø
mieàn nuùi Baéc Trung Boä, cö daân Thaùi, Möôøng vaø caùc daân toäc ngöôøi Moân - Khôme
vaø Taïng - Mieán coøn giöõ laïi moät xaõ hoäi ñaõ phaân hoaù giai caáp, tieâu bieåu cho cheá
ñoä coáng naïp, döïa treân heä thoáng thuyû lôïi mieàn thung luõng. Raát hieám thaáy nhöõng
yeáu toá vaên hoaù Hoa, AÁn. ÔÛ vuøng Baéc vaø Ñoâng Baéc, nhöõng neùt vaên hoaù baûn ñòa
coøn roõ neùt ôû nhöõng cö daân cö truù vuøng löu vöïc soâng Hoàng vaø soâng Gaâm, coù chaêng
chæ coù cö daân mieàn Vieät - Baéc cuõ vaø doïc bieân giôùi Vieät - Trung laø chòu aûnh höôûng
cuûa vaên hoaù Haùn vaø döôùi ñoàng baèng. Ñieàu kyø laï nhaát laø bieân giôùi laõnh thoå giöõa
vuøng ñoàng baèng vaø daân cö mieàn nuùi xöa raát ít xeâ dòch, coù chaêng coù theâm caùc
thaønh phaàn toäc ngöôøi ôû nam Trung Quoác sang laùnh naïn ôû laïi cö truù.
Vaên hoaù coâng nghieäp phöông Taây, xaâm nhaäp cuøng vôùi söï hieän dieän cuûa chuû
nghóa thöïc daân, cuõng chöa phaùt huy ñeán caùc vuøng noâng thoân mieàn nuùi. Caùc buoân
laøng vaãn coá thuû vôùi nhöõng phong tuïc taäp quaùn coå truyeàn. Coù chaêng, keû xaâm löôïc
laïi chæ laøm thöùc tænh tinh thaàn yeâu nöôùc, tinh thaàn toäc ngöôøi, khaúng ñònh caùi “ta”
vöõng chaéc hôn.
2. Trong quaù trình ñaáu tranh giaønh ñoäc laäp, thoáng nhaát ñaát nöôùc, ñaëc bieät
trong 30 naêm khaùng chieán choáng thöïc daân Phaùp vaø ñeá quoác Myõ, loøng yeâu nöôùc,
tính töï haøo daân toäc, tình ñoaøn keát caùc toäc ngöôøi ñöôïc ñaùnh thöùc daäy. Vöôït leân
nhöõng aâm möu xaûo traù cuûa chính saùch “chia ñeå trò” cuûa chuû nghóa li khai, muoán
taùch caùc toäc ngöôøi xa khoûi ñaát meï, ra khoûi ngöôøi Kinh, baèng vieäc thaønh laäp caùc
“xöù töï trò” Thaùi, Nuøng..., vieäc thaønh laäp “ñaát nöôùc Dega” ôû Taây Nguyeân töø phong
traøo Bajaraka ñeán Fulro, caùc toäc ngöôøi mieàn nuùi moät loøng theo Baùc Hoà, theo Ñaûng
vaø Chính phuû ñaõ choáng laïi nhöõng keû thuø maïnh hôn gaáp nhieàu laàn. Vôùi hoï, ñoù
laø söï noái tieáp coù phaùt trieån cuûa truyeàn thoáng theo Trieàu ñình choáng quaân xaâm
löôïc cuûa toå tieân, cha oâng hoï töø thôøi döïng nöôùc qua caùc Trieàu ñaïi Ñinh, Leâ, Lyù,
Traàn, töø thôøi Quang Trung ñeán thôøi kyø choáng Phaùp cuûa caùc vò anh huøng goác toäc
ngöôøi thieåu soá nhö Pu Coâm Boâ, Haø Vaên Mao, Caàm Baù Thöôùc, ñeán Nô Trang Lông,
Giaøng Taø Chay... Caùc toäc ngöôøi ñaõ hieåu raèng muoán baûo veä queâ höông, baûo veä
toäc ngöôøi, tröôùc heát phaûi baûo veä Toå quoác. Kinh nghieäm lòch söû ngaøn naêm ñaõ daïy
488
ÑOÁI DIEÄN TRÖÔÙC THÔØI ÑAÏI, CAÙC TOÄC NGÖÔØI THIEÅU SOÁ MIEÀN NUÙI CAÀN GÌ?
hoï: yù thöùc daân toäc ôû phöông Ñoâng ñöôïc hun ñuùc ngay töø thôøi kyø döïng nöôùc chöù
khoâng nhö ôû phöông Taây thôøi kyø tö baûn chuû nghóa(5).
ÔÛ Vieät Nam, ñoù laø moät quoác gia ñöôïc xaây döïng töø ñaàu treân cô sôû cuûa nhieàu
toäc ngöôøi. Neân vì ñoù, neáu chöõ “Trung” ñöôïc gaén lieàn vôùi moät vò vua (trung quaân),
toå quoác Trung Hoa laø cuûa ngöôøi Haùn; thì ôû Vieät Nam chöõ “Ñaïi hieáu” laïi ñöôïc gaén
lieàn vôùi toå quoác ña toäc ngöôøi. Cuõng hieám thaáy coù moät quoác gia taäp quyeàn trung
öông naøo laïi coi caùc toäc ngöôøi ña soá cuõng nhö thieåu soá, ñeàu laø coâng daân cuûa Toå
quoác mình. Ngay töø thôøi Hai Baø Tröng cho ñeán ngaøy nay, caùc toäc ngöôøi thieåu soá
ñaõ saùt caùnh cuøng toäc ngöôøi Kinh, choáng quaân xaâm löôïc treân khaép moïi mieàn cuûa
Toå quoác, chöù khoâng döøng laïi treân laõnh thoå toäc ngöôøi cuûa baûn thaân.
Trong cuoäc khaùng chieán, caùc toäc ngöôøi thieåu soá boäc loä heát öu ñieåm cuûa mình,
anh duõng chieán ñaáu treân chieán tröôøng, ñaûm ñang ôû haäu phöông, laø caên cöù vöõng
chaéc cuûa thôøi Vieät Minh, thôøi khaùng chieán laàn thöù nhaát vôùi ATK, laàn thöù hai vôùi
Trung öông Cuïc mieàn Nam..., laø nôi ñuøm boïc, nuoâi döôõng caùc caùn boä, chieán syõ,
khoâng quaûn hy sinh gian khoå. Nhieàu töôùng lónh, nhieàu anh huøng, nhieàu ngöôøi
meï anh huøng goác ngöôøi thieåu soá. Coù theå noùi ñöùc tính cao caû nhaát cuûa xaõ hoäi
truyeàn thoáng ñöôïc boäc loä, vôùi ngöôøi thieåu soá ñoù laø tinh thaàn thaø cheát cho coäng
ñoàng, coøn hôn soáng nhuïc. Danh döï cuûa ñaát nöôùc, cuûa toäc ngöôøi, cuûa buoân laøng,
ñöôïc ñaët leân treân heát. Caùi “toaøn boä” laø “caùi duy nhaát”, caùi ñeå caùc caù nhaân phuïc
tuøng laø coäng ñoàng daân toäc, coäng ñoàng toäc ngöôøi, coäng ñoàng buoân laøng.
Cuõng trong quaù trình khaùng chieán gian khoå ñoù, phaán khôûi ñöôïc soáng trong
ñoäc laäp, töï do khoâng coøn bò noâ leä, caûm ñoäng tröôùc söï ñoùng goùp to lôùn cuûa ñoàng
baøo mieàn nuùi, caû nöôùc coù nhu caàu tìm hieåu lòch söû, vaên hoùa caùc toäc ngöôøi xöa
bò röøng nuùi che phuû, bò laõng queân. Ñích thaân Chuû tòch Hoà Chí Minh chæ thò thaønh
laäp tröôøng ñaøo taïo caùc giaùo vieân ngöôøi thieåu soá, chæ thò tìm hieåu tình hình vaø xaùc
ñònh thaønh phaàn toäc ngöôøi trong nöôùc, chæ thò xaây döïng chöõ vieát cho ngöôøi daân
toäc, khai thaùc vaên hoùa ngheä thuaät caùc toäc ngöôøi thieåu soá... Nhôø coâng söùc caùc nhaø
khoa hoïc, caùc nhaø laøm coâng taùc vaên hoùa, nhôø söï chung soáng giöõa boä ñoäi vôùi
daân, giöõa ngöôøi Kinh vôùi caùc toäc ngöôøi mieàn nuùi, ñôøi soáng caùc toäc ngöôøi thieåu
soá böôùc ñaàu ñöôïc hieåu roõ, giôùi thieäu cuøng caû nöôùc, ra toaøn theá giôùi.
Moät phaàn kho taøng vaên hoùa caùc toäc ngöôøi thieåu soá ñöôïc giôùi thieäu, khai thaùc
boå sung ñaùng keå vaøo kho taøng vaên hoaù Vieät Nam ña toäc ngöôøi. Veà phöông dieän
khoa hoïc, nhöõng nhaø nghieân cöùu baát ngôø thaáy ñöôïc yeáu toá vaên hoaù baûn ñòa, tieâu
bieåu laø vaên hoaù Ñoâng Sôn, döôøng nhö ñöôïc ñaùnh thöùc daäy qua ñôøi soáng cö daân
mieàn Taây vaø Taây Baéc. Nhöõng nhaø coâng taùc vaên hoùa ngheä thuaät vui möøng thaáy
nhöõng yeáu toá vaên hoaù ngheä thuaät cuûa caùc toäc ngöôøi thieåu soá mieàn nuùi laøm giaøu
theâm, hay ñuùng hôn boå sung cho nhöõng phaàn coøn ngheøo naøn cuûa toäc ngöôøi Vieät
baèng nhöõng ñieäu muùa, nhöõng laøn ñieäu daân ca, nhöõng loaïi nhaïc cuï baèng tre, baèng
ñaù, coàng chieâng, nhöõng taäp truyeän coå, nhöõng huyeàn thoaïi, nhöõng baûn tröôøng ca
(maø giôùi vaên hoïc daân gian goïi laø söû thi), gaàn ñaây baèng nhöõng böùc töôïng nhaø
moà, nhöõng boä trang phuïc haáp daãn… Coù theå noùi “Ñi moät quaõng ñaøng, hoïc ñöôïc
moät saøng khoân”. Moãi ngaøy theâm moät ñieàu khaùc laï. Caùc nhaø söû hoïc laïi thích thuù
489
veà nhöõng boä luaät tuïc, nhöõng daõ söû, nhöõng boä thoâng söû raát giaù trò cuûa caùc toäc
ngöôøi thieåu soá, ñeå mong seõ khoûi mang tieáng vieát boä söû Vieät Nam, lòch söû vaên
hoïc ngheä thuaät Vieät Nam... laïi chæ baèng tö lieäu cuûa ngöôøi Vieät. Nhöõng nhaø daân
toäc hoïc (nhaân hoïc vaên hoaù) vui möøng coù theâm tö lieäu hoaøn chænh boä lòch söû vaên
hoaù, vôùi nhöõng bieåu hieän ña daïng cuûa caùc yeáu toá vaên hoaù, ñaëc bieät cuûa giai ñoaïn
sô khai vôùi nhöõng coâng cuï ñôn sô ngay qua cuoäc soáng ñích thöïc: kim baèng tre,
caâu caù khoâng löôõi, caùch laáy löûa nguyeân sô, caùc kieåu trang phuïc, caùc ñoà ñan laùt,
nhaø cöûa giaûn ñôn, chieác caàu khæ, caàu maây... cho ñeán caùc hình thöùc troàng troït
nöông raãy, nhöõng coâng trình thuyû lôïi mieàn chaân nuùi, thung luõng, cheá ñoä maãu heä,
song heä, thieát cheá xaõ hoäi chöa giai caáp, caùc hình thöùc toân giaùo sô khai: toâtem,
ma thuaät, saman, caùch tö duy nguyeân thuûy qua caùch dieãn ñaït ngoân ngöõ, caùch ño
löôøng, caùch tính naêm thaùng... Ñoù laø chöa tính ñeán caùch tieáp bieán nhöõng yeáu toá
vaên hoaù ngoaïi sinh raát thoâng minh vaø ña daïng cuûa caùc toäc ngöôøi khaùc nhau, taïo
neân caùi rieâng bieät cuûa töøng toäc ngöôøi, töøng nhoùm ñòa phöông.
Nhöõng thaønh töïu vaên hoaù keå treân ñöôïc caû nöôùc bieát ñeán, ñöôïc caûi bieân trôû
thaønh nhöõng yeáu toá vaên hoùa cuûa toaøn daân toäc Vieät Nam, ñöôïc giôùi thieäu ra nöôùc
ngoaøi, ñöôïc nhaéc ñeán treân caùc taïp chí, baùo haøng ngaøy. Haøng traêm taùc phaåm,
haøng ngaøn baøi taïp chí veà vaên hoaù toäc ngöôøi mieàn nuùi ñöôïc coâng boá. Caùc baûo
taøng trong nöôùc quan taâm tröng baày, ñaõ coù hai nhaø baûo taøng Daân toäc hoïc mang
tính quoác gia tröng baày coù heä thoáng con ngöôøi vaø nhöõng giaù trò vaên hoaù mieàn
nuùi. Nhaân daân caùc toäc ngöôøi töï haøo veà baûn thaân ñaõ khoâng chæ trong vieäc baûo veä
toå quoác, maø caû trong söï goùp phaàn laøm phong phuù, ña daïng vaên hoùa Vieät Nam.
3. Theá nhöng, neáu ñi saâu vaøo ñôøi soáng cuûa caùc toäc ngöôøi thieåu soá mieàn nuùi
sau ngaøy thoáng nhaát (1975), ñaëc bieät sau thôøi kyø Ñoåi môùi, khi nhöõng doøng ñieän
vaø nhöõng con ñöôøng, nhöõng thoâng tin ñaïi chuùng - nhöõng yeáu toá ñaêng taûi vaên
minh, hieän ñaïi, khi söï tieáp caän ngaøy caøng nhieàu vôùi nhöõng yeáu toá cuûa vaên hoaù
cuûa xaõ hoäi coâng nghieäp chuû yeáu cuûa phöông Taây, khi caùc ñoâ thò, caùc nhaø maùy
moïc leân, khi quan heä kinh teá thò tröôøng phaùt huy taùc duïng theo xu theá toaøn caàu
hoaù, khi caùc cö daân ñoàng baèng leân laäp nghieäp ngaøy moät ñoâng, khi thoâng qua
giao löu kinh teá vaø du lòch, khi ngöôøi daân coù dòp tieáp caän vôùi nhöõng ngöôøi ngoaïi
quoác, thì hoï thaáy mình ñöùng tröôùc moät thöû thaùch coù tính soáng coøn, ñoù laø laøm theá
naøo toàn taïi moät caùch bình ñaúng thöïc söï trong moät xaõ hoäi maø nhieàu giaù trò vaên
hoùa truyeàn thoáng ñaõ trôû neân loãi thôøi, nhöõng giaù trò cuûa xaõ hoäi hieän ñaïi mang ñeán
coøn ñöôïc tieáp nhaän trong söï ngôõ ngaøng, xa laï, nhöng ñaày haáp daãn. Maâu thuaãn
thoáng nhaát giöõa caùc truyeàn thoáng vaø caùi caùch taân, caùi daân toäc vaø caùi hieän ñaïi
döôøng nhö khoù coù bieän phaùp giaûi quyeát. Vaán ñeà ñaët ra cho caùc nhaø khoa hoïc moät
caâu hoûi, tính keá thöøa trong vaên hoùa ôû ñaây seõ giaûi quyeát nhö theá naøo. Baûo toàn,
phaùt huy vaø phaùt trieån vaên hoaù caùc daân toäc thieåu soá caàn ñöôïc hieåu vaø ñöôïc thöïc
hieän ra sao? Con ngöôøi mieàn nuùi caàn gì trong luùc naøy?
a. Con ngöôøi caùc toäc ngöôøi thieåu soá cuûa moät xaõ hoäi troàng luùa, lieân keát giöõa
caùc baûn laøng bôûi moät heä thoáng thuyû lôïi, moät thieát cheá xaõ hoäi noâng nghieäp sô
khai. Chaên nuoâi chæ laø ngheà phuï cuûa troàng troït, saûn phaåm chæ ñöôïc söû duïng cho
vieäc thôø cuùng, tieáp khaùch, khi ñau oám, luùc sinh ñeû, raát ít khi söû duïng vaøo böõa
490
aên haøng ngaøy. Thöïc phaåm coù nguoàn goác chính laø saên baét vaø haùi löôïm. Ngheà thuû
coâng ngheøo naøn. Ñoù laø moät xaõ hoäi gaàn 100% laø noâng daân, raát ít caùc nhaø trí thöùc,
chöa coù coâng nhaân, chöa coù thöông nhaân. ÔÛ ñaây, nhieàu vuøng khoâng coù chôï, vì
laøng naøo cuõng gioáng laøng naøo, saûn xuaát ra nhöõng nhu yeáu phaåm gioáng nhau.
Vieäc trao ñoåi haøng laáy haøng hoaëc qua ñoàng tieàn, thöôøng dieãn ra giöõa caùc toäc
ngöôøi, caùc nhoùm ñòa phöông vuøng cao, vuøng thung luõng hoaëc qua caùc thöông laùi
ngöôøi khaùc toäc ôû döôùi ñoàng baèng hay beân kia bieân giôùi.
Thöïc teá ñoù laøm cho ba cuoäc ñaïi phaân coâng lao ñoäng xaõ hoäi khoù xuaát hieän.
Coù theå noùi coâng xaõ noâng thoân toàn taïi moät caùch vöõng chaéc. Nhöõng ñoâ thò moïc
leân hieän nay ña soá vaãn ngöôøi khaùc toäc cö truù, phaàn lôùn laø ngöôøi Kinh. Soá caùn
boä coâng chöùc goác toäc ngöôøi thieåu soá vaãn gaén boù vôùi baûn laøng moät soá ôû laïi thaønh
phoá laïi xa daàn ngöôøi ñoàng toäc, con chaùu daàn Kinh hoaù. Tö töôûng troïng noâng
ñöôïc cuûng coá daãn ñeán tình traïng xaõ hoäi trì treä. Moät soá trí thöùc ngöôøi daân toäc
ñöôïc ñaøo taïo sau ngaøy ñaát nöôùc thoáng nhaát laïi thoaùt ly queâ höông, ít tröïc tieáp
tham gia caûi taïo noâng thoân. Caùc coâng trình mang tính coâng nghieäp xaõ hoäi chuû
nghóa nhö: haàm moû, nhaø maùy, noâng, laâm tröôøng, trang traïi... ít thu huùt con em
ngöôøi daân toäc.
Laøng baûn coù caùi hay cuûa noù. Ñoù laø nôi baûo löu baûn saéc vaên hoaù toäc ngöôøi,
taïo cho con ngöôøi yù thöùc veà queâ höông, tieán leân yù thöùc toäc ngöôøi, yù thöùc quoác
gia saâu saéc. Nhöng ñoái dieän tröôùc thôøi ñaïi, laøng baûn laïi chöùa ñöïng bao ñieàu haïn
cheá gaây neân bao trôû ngaïi trong quaù trình coâng nghieäp hoaù. Tö töôûng laøng baûn,
doøng hoï daãn ñeán tö töôûng ñòa phöông, phe caùnh beø phaùi, ñoàng toäc, ñoàng höông.
Tieán böôùc treân con ñöôøng theo ñònh höôùng xaõ hoäi chuû nghóa vôùi vieäc phaùt trieån
coâng thöông nghieäp, giao löu vaên hoaù, roõ raøng, mieàn nuùi cuøng caû nöôùc phaûi thay
ñoåi veà cô baûn. Laøng baûn phaûi töï xoaù boû cung caùch laøm aên tieåu noâng, thieáu keá
hoaïch vôùi nhöõng maûnh ruoäng, nöông raãy ngaøy caøng manh muùn, töï caáp töï tuùc,
phaûi chuyeån hoaù thaønh nhöõng khu coâng nghieäp, nhöõng ñôn vò noâng hay laâm
nghieäp, nhöõng trang traïi troàng caây chuyeân saûn. Toùm laïi, ôû ñaây phaûi thöïc hieän
moät cuoäc caùch maïng thöïc söï veà phöông thöùc saûn xuaát, tröôùc heát theo nhö ñoàng
chí Tröôøng Chinh laø phaûi laøm cuoäc caùch maïng tö töôûng, vaên hoùa, maø giaùo duïc
ñoùng moät vai troø quan troïng. Phaûi nhanh choùng ñaøo taïo moät ñoäi nguõ trí thöùc, ñoäi
nguõ caùn boä kyõ thuaät, coâng nhaân laønh ngheà. Phaûi naâng cao daân trí ñeå ngöôøi daân
ñuû trình ñoä ñoøi hoûi nhöõng nhu caàu ngaøy moät ña daïng cuûa con ngöôøi, töø ñoù môùi
töï caûi taïo mình ñeå hoaø nhaäp vaøo xaõ hoäi coâng nghieäp hieän ñaïi. Coù nhö vaäy môùi
phaù vôõ ñöôïc cô sôû saûn xuaát truyeàn thoáng cuûa caùc coâng xaõ noâng thoân, thaäm chí
coâng xaõ noâng thoân nguyeân thuyû nhö ôû Tröôøng Sôn - Taây Nguyeân, nôi maø cö daân
ngaøn ñôøi baèng loøng chaáp nhaän moät nhu caàu ñôn giaûn veà aên, ôû, maëc, ñi laïi, cuõng
nhö veà vaên hoaù tinh thaàn(6), trong ngheøo naøn, laïc haäu. Nhöõng thieát cheá xaõ hoäi,
gia ñình, nhöõng noäi dung, nghi leã toân giaùo nhöõng taäp quaùn veà loái soáng, nhöõng
phöông phaùp chöõa beänh, nhöõng trí thöùc daân gian ñaõ loãi thôøi, phaàn vì phaûn aùnh
moät xaõ hoäi baát bình ñaúng, phaàn döïa vaøo nhöõng ñieàu huyeãn hoaëc ngaây thô, khoâng
theå toàn taïi trong moät theá giôùi maø khoa hoïc coâng ngheä tieán nhanh nhö vuõ baõo,
vôùi nhöõng trí thöùc hieän ñaïi, vôùi tö töôûng töï do, daân chuû, xaõ hoäi chuû nghóa. Nhöõng
491
giaù trò theå hieän trong vaên hoïc daân gian, nhöõng troø giaûi trí, nhöõng buoåi keå chuyeän
ñeâm thaâu quanh beáp löûa ñaâu coøn haáp daãn taàng lôùp thanh nieân, coù chaêng cuõng
chæ maën maø töøng luùc, töøng nôi, hoaëc gaây thích thuù cho caùc nhaø khoa hoïc caàn
khai thaùc gaáp gaùp ñeå löu giöõ vaø laøm chaát lieäu ñeå caûi bieân. Taâm lyù cuûa lôùp treû,
thaäm chí caû lôùp trung nieân, moät khi ñöôïc tieáp xuùc vôùi theá giôùi vaên minh tuy coøn
haïn heïp, thöôøng laïi maëc caûm, töï ti, khoâng khaùc gì coâ gaùi queâ xöa ra tænh, trôû veà
ñaâu coøn maën maø vôùi caûnh ñoàng noäi, nhö noäi dung moät baøi thô cuûa Nguyeãn Bính.
b. Theo yeâu caàu cuûa coâng cuoäc Ñoåi môùi höôùng leân coâng nghieäp hoaù, hieän
ñaïi hoùa ñaát nöôùc, ñoái vôùi mieàn nuùi, nôi coù nhieàu thuaän lôïi veà taøi nguyeân thieân
nhieân: haàm moû, thuûy ñieän, röøng, ñaát troàng caây chuyeân saûn..., ñoøi hoûi moät söï
chuyeån ñoåi cô baûn cuaû nhöõng con ngöôøi truyeàn thoáng thieåu soá, moät con ngöôøi
tieåu noâng thieån caän, baûo thuû sang moät con ngöôøi xaõ hoäi coâng nghieäp, hieän ñaïi.
Ñuùng, ngöôøi daân mieàn nuùi coù yù thöùc gaén boù vôùi buoân laøng, vôùi toäc ngöôøi, töø
ñoù vôùi ñaát nöôùc, nhaát laø trong nhöõng khi vaän meänh nöôùc nhaø ngaøn caân treo sôïi
toùc. Hoï khoâng sôï hy sinh keå caû tính maïng. Nhöng moät khi trôû laïi thôøi bình, taàm
nhìn bò haïn heïp, tröôùc nhöõng thay ñoåi maø hoï khoâng coù ñieàu kieän tìm hieåu vaø töï
vöôït qua, bò ñuïng chaïm ñeán quyeàn lôïi baûn thaân, ñeán loøng töï troïng, coù phaàn do
nhöõng baát caäp cuûa chính saùch, chuû tröông cuûa ngöôøi caàm quyeàn, phaàn do söï caû
tin vaøo nhöõng lôøi kích ñoäng xaûo traù cuûa keû xaáu beân ngoaøi, moät soá co mình vaøo
vaø deã phaûn öùng, ñaùnh maát nieàm tin vaøo leõ phaûi, vaøo nhöõng ngöôøi caàm quyeàn.
Vaán ñeà laø caàn cho hoï thaáy ñöôïc tính phöùc taïp cuûa thôøi kyø caùch maïng hieän nay,
lao ñoäng vaø chieán ñaáu cho ñaát nöôùc, cho queâ höông, cho khoái ñaïi ñoaøn keát toaøn
daân. Muoán vaäy, khoâng theå khoâng choáng laïi nhöõng hieän töôïng tieâu cöïc cuûa nhöõng
caùn boä tha hoùa ñoàng toäc hay khaùc toäc, cuõng nhö soaùt xeùt laïi nhöõng chuû tröông
sai traùi do thieáu kinh nghieäm quaûn lyù, aûnh höôûng ñeán ñôøi soáng cuûa ñoàng baøo:
vaán ñeà ñaát ñai, vaán ñeà thöïc hieän quyeàn bình ñaúng thöïc söï giöõa caùc toäc ngöôøi...
Ñuùng laø ngöôøi daân mieàn nuùi chaân thaät, troïng danh döï, vò tha, mình vì moïi
ngöôøi, moïi ngöôøi vì mình. Nhöõng ñöùc tính toát ñeïp coù tröôùc ñaây laø döïa treân söï
phaân phoái bình quaân nguyeân thuyû trong xoùm laøng. Coù theå phuø hôïp vôùi thôøi kyø
chieán tranh vôùi cheá ñoä bao caáp, nhöng roõ raøng hieän nay, ñöùc tính ñoù caàn thay
ñoåi, boå sung ñeå thích öùng vôùi moät xaõ hoäi chaáp nhaän söï caïnh tranh ngay trong
noäi boä nhaân daân, ôû ñaáy, moïi ngöôøi vöøa hôïp taùc töông trôï, vöøa töï phaùt huy noäi
löïc baûn thaân ñeå vöôn leân söï aám no haïnh phuùc. ÔÛ ñaây söï hieäp ñoàng lao ñoäng
saûn xuaát khoâng boù heïp ôû moät cö daân, maø phaûi môû roäng ra nhöõng daân cö khaùc
toäc taïi choã vaø ôû nôi xa ñeán.
Do ñoù, caàn phaûi thaáy ñöôïc heát söï yeáu keùm cuûa ngöôøi daân truyeàn thoáng laø
thieáu trình ñoä hoïc vaán, chaáp nhaän lao ñoäng cô baép vôùi nhòp ñoä thaáp, döïa treân
söùc ngöôøi laø chính, vôùi moät kyõ thuaät lao ñoäng ñôn giaûn, döôøng nhö raát ít thay
ñoåi qua thôøi gian, thoûa maõn vôùi moät möùc soáng ngheøo naøn vôùi nhöõng nhu caàu toái
thieåu veà aên, ôû, maëc, vôùi nhöõng moùn aên tinh thaàn, nhöõng hình thöùc giaûi trí ñôn
giaûn, daân daõ, maëc daàu mang saéc thaùi toäc ngöôøi. Cho neân, ngöôøi daân raát khoù coù
ñieàu kieän tham gia vaøo vieäc lao ñoäng saûn xuaát coâng nghieäp, ôû ñaáy ñoøi hoûi moät
492
trình ñoä hoïc vaán nhaát ñònh, moät khaû naêng kyõ thuaät khoa hoïc, moät yù thöùc lao
ñoäng coù kyõ thuaät, coù toå chöùc, vôùi tính taäp theå cao, moät tinh thaàn naêng ñoäng, ñoøi
hoûi söï suy nghó saùng taïo chöù khoâng chæ gaéng baét chöôùc, khoâng caàn suy nghó theo
taäp quaùn ngaøn naêm toå tieân ñeå laïi.
Beänh löôøi suy nghó, öa nhaøn haï laø thoùi xaáu cuûa tính tieåu noâng. Tö töôûng an
phaän, ñöôïc muøa thì aên no, xa phí, maát muøa thì ñoå taïi trôøi vaø chòu ñoùi naèm co, traùi
ngöôïc vôùi caùch suy nghó ngaøy nay. Ñoù laø khoâng keå trong moät xaõ hoäi maø caùi toaøn
theå laán aùt caùi caù nhaân, con ngöôøi maát haún tính chuû ñoäng, ngöôøi gioûi laø ngöôøi laøm
toát theo taäp quaùn, thì tính saùng taïo cuûa töøng ngöôøi bò haïn cheá. Neáu coù ngöôøi naøo
vöôït troäi hôn coäng ñoàng: phuï nöõ ñeïp, ngöôøi saûn xuaát gioûi, ngöôøi saên thuù coù taøi,
gaàn ñaây nhöõng gia ñình khaù giaû, vieân chöùc nhaø nöôùc, coù nôi bò gaùn cho laø coù ma(7).
Ñieàu ñoù ngöôïc laïi vôùi ñoäng löïc cuûa nhöõng thay ñoåi, laø vai troø chuû ñoäng saùng taïo
cuûa caù nhaân, yeáu toá cô baûn cuûa coâng nghieäp hoùa, hieän ñaïi hoùa (CNH, HÑH).
Töø ñoù daãn ñeán moät tai haïi khoâng chæ ñoái vôùi caùc toäc ngöôøi mieàn nuùi, con
ngöôøi ít tin vaøo söùc maïnh baûn thaân, maø tin vaøo soá phaän taâm linh, ma quyû, deã coù
thaùi ñoä töï ti, maëc caûm vôùi söï thua keùm baûn thaân. Neân xaûy ra ôû moät soá ngöôøi vì
quaù tin vaøo thaàn linh, vaøo toå tieân moät caùch thieáu suy xeùt, töï thaáy mình vaãn ngheøo
khoå, vaãn thua thieät, neân caû nghe, vöùt boû nieàm tin truyeàn thoáng, keå caû ñaïo toå tieân.
Hoï chuyeån nieàm tin vaøo nhöõng toân giaùo “môùi laï”, cho duø chöa hieåu bieát, nhö
tröôøng hôïp moät soá ñaùng keå ngöôøi H’moâng tin vaøo ñaïo Vaøng Chöù, moät caùi baãy
cuûa ngoaïi bang, gieát gia suùc, ngöøng saûn xuaát ñôïi ngaøy vua ra (Vaøng Chöù)(8); (sau
naøy moät giaùo phaùi Tin laønh ñaùnh ñoàng oâng vua treân trôøi ñoù vôùi Ñöùc Chuùa Trôøi),
ñeå ñöôïc bay leân trôøi, ñôøi soáng seõ sung söôùng.
c. Vieäc xaây döïng con ngöôøi, vaên hoaù caùc toäc ngöôøi mieàn nuùi laïi bò nhieãu xaï
bôûi söï thieáu kinh nghieäm cuûa laõnh ñaïo tröôùc moät tình hình baét buoäc phaûi ñoåi
môùi ñaày phöùc taïp cuûa moät ñaát nöôùc bò ñaày thöông tích sau 30 naêm chieán tranh,
laïi vôùi 80% cö daân hoaït ñoäng noâng nghieäp, ôû moät vuøng maø söï hieåu bieát veà töï
nhieân, veà con ngöôøi coøn raát haïn cheá. Do ñoù daãn ñeán nhöõng khoù khaên cho caùc
toäc ngöôøi thieåu soá mieàn nuùi: Thieáu caùn boä ngöôøi daân toäc, trình ñoä daân trí chaäm
ñöôïc naâng cao, thieáu hieåu bieát veà khoa hoïc, coâng ngheä, giaûi quyeát luùng tuùng vaán
ñeà ñaát ñai, vaán ñeà xaây döïng baûn laøng, khoaûng caùch giaøu ngheøo giöõa caùc toäc
ngöôøi mieàn nuùi vaø ngöôøi Kinh taêng, giaûm nieàm tin vaøo Ñaûng vaø Nhaø nöôùc...
Veà phöông dieän loái soáng vaø vaên hoùa, nghò quyeát veà vaán ñeà baûo toàn, phaùt huy
vaø phaùt trieån vaên hoaù caùc daân toäc thieåu soá coøn chöa ñöôïc thaám saâu vaøo thöïc tieãn
buoân laøng vaø cuõng chöa ñuû söùc maïnh caûi taïo loái soáng vaø vaên hoaù truyeàn thoáng
thích nghi vôùi thôøi ñaïi. Beân caïnh nhieàu yeáu toá trong ñôøi soáng vaên hoaù gaén lieàn
vôùi moät xaõ hoäi tieàn noâng nghieäp hay noâng nghieäp ñaõ trôû leân loãi thôøi, nhöõng bieåu
hieän vaên hoaù ngheä thuaät ñoäc ñaùo cuûa caùc toäc ngöôøi mieàn nuùi laïi ñôn giaûn khoâng
ñuû söùc haáp daãn taàng lôùp thanh nieân, thaäm chí caû trung nieân, ñeå caïnh tranh vôùi
nhöõng hình thöùc vaên hoaù ngheä thuaät hieän ñaïi. Vieäc chaäm khaúng ñònh giaù trò cuûa
ñaïo thôø cuùng toå tieân, vieäc thieáu vaéng toå chöùc nhöõng ngaøy leã kyû nieäm vaø toân vinh
caùc danh nhaân, anh huøng lòch söû ngöôøi daân toäc thieåu soá noùi rieâng trong lòch söû
493
ñaát nöôùc, ñaõ daãn ñeán vieäc haãng huït taâm thöùc toân giaùo, vieäc ngöôøi daân tìm ñeán
caùc toân giaùo xa laï, hoaëc ñaém mình trôû laïi nhöõng hình thöùc ma thuaät, sa man moät
thôøi ñaõ boû qua.
Do vaäy trong thöïc teá, coù tình traïng khoâng kieåm soaùt ñöôïc nhöõng loái soáng vaên
hoùa beân ngoaøi traøn vaøo. Ngöôøi daân aên, ôû, maëc theo kieåu “hieän ñaïi”, “vaên minh”,
ñua ñoøi caùc baûn nhaïc, phim aûnh, caùc kieåu vui chôi, caùc troø giaûi trí ngoaïi sinh maø
khoâng thaät thoâng hieåu. Ngöôøi ôû caùc thò traán, thò xaõ “laøm göông” ñi tröôùc, ngöôøi
ôû noâng thoân, treân reûo cao, vuøng saâu coá gaéng theo vì sôï “laïc haäu”(!) Caùi hay, caùi
dôû naøo deã phaân bieät. Caûi bieân voán cuõ mang tính daân toäc, ñöa vaøo cuoäc soáng
hieän ñaïi, ñeå ngöôøi daân thaáy töï haøo, laø chuyeän caàn coù thôøi gian nghieân cöùu, ôû
döôùi xuoâi, cheøo, tuoàng, caûi löông coøn ñang keâu cöùu, nöõa laø ôû ñaây. Khaû naêng caùn
boä coøn yeáu keùm, ai laø ngöôøi ñaõ hieåu saâu saéc lòch söû, vaên hoaù caùc toäc ngöôøi. Soá
caùn boä nghieân cöùu ña soá laø ngöôøi Kinh chöa thaät hieåu roõ, khoâng bieát tieáng noùi,
soá caùn boä goác ngöôøi thieåu soá coøn quaù hieám hoi. Caùc thò traán, thò xaõ mieàn nuùi
moïc leân xa laï vôùi nuùi röøng; thieáu haún moät caùi nhìn toång theå, cuõng nhö nhöõng
kieán truùc ñaäm neùt daân toäc. Nhöõng ñieäu muùa “daân toäc”, nhöõng boä phim “mieàn
nuùi” xa laï vôùi baûn laøng vì nhöõng chaám phaù lai caêng ñöôïc döïng leân, nhöõng boä
trang phuïc treân phim aûnh, treân saân khaáu ñöôïc caûi bieân ñeán noãi ngöôøi xem
khoâng roõ thuoäc toäc ngöôøi naøo, khu vöïc naøo. Laïi theâm, chæ khi ngöôøi daân coù tri
thöùc môùi coù ñieàu kieän hieåu ñöôïc vaø ñoøi hoûi “lyù lòch cuûa oâng cha” cho neân hieän
töôïng nöûa daân toäc, nöûa “hieän ñaïi” ñang xaûy ra cuõng laø deã hieåu. Ñoù laø chöa noùi,
nhöõng teä naïn xaõ hoäi ñaõ chôùm nôû taïi moät soá khu du lòch(9).
4. Ñoái dieän vôùi thôøi ñaïi, neân chaêng caùc toäc ngöôøi thieåu soá Vieät Nam caàn nhöõng gì?
a. Caàn phaùt huy tinh thaàn yeâu nöôùc, yeâu toäc ngöôøi, yeâu queâ höông, chuyeån
töø ñoäng cô röûa caùi nhuïc maát nöôùc, maát queâ höông, laøm noâ leä, sang röûa caùi nhuïc
ngheøo naøn laïc haäu, chaäm phaùt trieån cuûa moät ñaát nöôùc ñang chòu leä thuoäc, bò ñoái
xöû baát coâng tröôùc caùi lyù cuûa keû maïnh luoân laø lyù hôn, coù khi vi phaïm vaøo danh
döï, vaøo loøng töï troïng cuûa con ngöôøi. Phaûi chaêng caàn giaùo duïc vaø phaùt huy trí töï
cöôøng daân toäc qua vieäc neâu göông nhöõng danh nhaân anh huøng daân toäc cuûa 54
toäc ngöôøi, nhöõng truyeàn thoáng khai sôn phaù thaïch ñaày gian khoå cuûa cha oâng
ñònh cö ñöôïc treân vuøng nuùi cao, röøng saâu, nhöõng giaù trò vaên hoaù ñoäc ñaùo cuûa caùc
toäc ngöôøi mieàn nuùi. Phaûi chaêng caàn in nhöõng saùch giôùi thieäu nhöõng trang lòch söû,
laäp nhöõng khu töôûng nieäm cuûa caùc toäc ngöôøi mieàn nuùi laáy teân caùc anh huøng goác
toäc ngöôøi thieåu soá ñaët teân phoá ôû thuû ñoâ, khôi laïi nhöõng doøng vaên hoùa bình daân,
phong phuù, ña daïng, tuyeät myõ, ñaày saéc toäc ngöôøi, nhöng caàn nghieân cöùu caûi
bieân cho thích nghi vôùi thôøi ñaïi.
b. Caàn naâng cao daân trí ñeå ngöôøi daân mieàn nuùi tieán tôùi töï löïc xaây döïng ñôøi
soáng baûn thaân, töï xoaù boû daàn cung caùch laøm aên tieåu noâng, xaây döïng moät cung
caùch laøm aên khoa hoïc, moät loái soáng cuûa nhöõng trang traïi, noâng laâm nghieäp nhöõng
laøng thuû coâng, nhöõng xí nghieäp, haàm moû vôùi quy moâ vöøa vaø nhoû, vôùi ngheà röøng
thay theá cho vieäc khai thaùc röøng. Thöïc hieän ñöôïc mong moûi naøy, nhaø nöôùc caàn
chuù yù vieäc ñaøo taïo moät ñoäi nguõ coâng nhaân kyõ thuaät laønh ngheà, moät taàng lôùp trí
494
thöùc ngöôøi mieàn nuùi. Coù nhö vaäy môùi coù ñieàu kieän cho caùc toäc ngöôøi thieåu soá
mieàn nuùi tham gia xaây döïng CNH, HÑH treân queâ höông. Phaûi chaêng caàn toå chöùc
ôû trung öông moät tröôøng ñaïi hoïc hay moät hoïc vieän vôùi caùc ngaønh thích hôïp vaø
caàn thieát vôùi mieàn nuùi daønh rieâng cho con em toäc ngöôøi thieåu soá, nhaø Chuû tòch
Hoà Chí Minh ñaõ laøm trong thôøi kyø nhöõng thaäp kyû 50 theá kyû XX khi ñaát nöôùc
böôùc vaøo chieán dòch Ñieän Bieân Phuû; cuõng nhö löu yù ôû ñòa phöông môû caùc lôùp
ngaén haïn ñaøo taïo coâng nhaân ngöôøi thieåu soá, caùc tröôøng trung-sô caáp kyõ thuaät ôû
caùc ñòa phöông mieàn nuùi.
c. Phaûi taïo moät loái soáng, moät cung caùch laøm vieäc cuûa moät xaõ hoäi coâng nghieäp.
Ñaõ in moät thôøi, Nguyeân Hoàng Phong thaúng thaén vaïch ra moät nhöôïc ñieåm cuûa
con ngöôøi tieåu noâng Vieät Nam, trong ñoù coù mieàn nuùi. Ñieàu nhaän xeùt ñoù traùi vôùi
moät soá ñoâng ngöôøi thôøi ñoù, chöa muoán nhìn vaøo söï thaät. Con ngöôøi mieàn nuùi suy
ñeán cuøng ít naêng ñoäng, an phaän thuû thöôøng, chòu chaáp nhaän moät loái soáng, moät
suy nghó cuûa coäng ñoàng qua naêm thaùng raát ít thay ñoåi. Cuoäc soáng noâng nghieäp
truyeàn thoáng chöa ñoøi hoûi hoï phaûi voäi vaøng, laøm vieäc coù tính toaùn, coù keá hoaïch,
coù saùng kieán, coù chaêng ñieàu lo sôï laïi laø tính hay dôû chöùng cuûa töï nhieân haïn haùn,
luït loäi, dòch beänh,... laø chieán tranh, loaïn laïc, cöôùp boùc. Cuoäc ñôøi troâi theo thôøi
gian vôùi moät chu kyø lao ñoäng, hoäi heø, leã teát khoâng thay ñoåi, taïo neân söï löôøi bieáng
trong suy nghó. Neáu coù gì baát traéc, ngöôøi ta ñoå toäi cho soá phaän vaø chaáp nhaän
khoâng oaùn traùch. Chæ khi queâ höông, toå quoác bò xaâm phaïm con ngöôøi ñoù böøng
tænh, ñoåi khaùc haún. Vaán ñeà caàn phaûi taïo ñieàu kieän cho caùc toäc ngöôøi mieàn nuùi
tieáp caän ñöôïc vôùi cung caùch lao ñoäng, saûn xuaát coâng nghieäp qua caùc xí nghieäp,
caùc noâng laâm tröôøng, chöù khoâng nhö hieän nay, laïi lui veà coá thuû trong cuoäc soáng
ôû caùc buoân laøng(10), nhaøn haï trong ngheøo naøn. Phaûi caàn coù moät söï thay ñoåi trong
suy nghó cuûa ngöôøi daân, cuõng nhö ngöôøi laõnh ñaïo.
Chuùng ta vaãn laø nhöõng con ngöôøi cuûa truyeàn thoáng, coù caû caùi hay laãn caùi
dôû, coù tinh thaàn baûo veä coäng ñoàng cao, tinh thaàn yeâu nöôùc, yeâu queâ höông,
nhöng vaãn coøn bò ñeø naëng bôûi söùc yø, caùi vis inertiae cuûa con ngöôøi tieåu noâng.
Vaán ñeà laø vì muïc ñích cuûa ñaát nöôùc “daân giaøu, nöôùc maïnh, xaõ hoäi coâng baèng,
daân chuû, vaên minh”, caàn ñaùnh thöùc loøng yeâu nöôùc, yeâu queâ höông voán ñaõ coù
cuûa caùc toäc ngöôøi thieåu soá mieàn nuùi, toaøn taâm toaøn yù höôùng veà töông lai, gaït
boû nhöõng gaùnh naëng cuûa quaù khöù, con ñeû cuûa moät xaõ hoäi tieåu noâng, hoïc taäp
nhöõng ñöùc tính caàn thieát cuûa moät xaõ hoäi CNH, HÑH theo ñònh höôùng XHCN, ôû
ñaây caàn toân troïng vai troø cuûa con ngöôøi, ñaëc bieät cuûa lôùp trí thöùc, caàn coù nhöõng
con ngöôøi nhìn xa troâng roäng, naêng ñoäng, thaùo vaùt, coù kyõ thuaät, daùm nghó daùm
laøm, quyù troïng thôøi gian, gaït boû nhöõng tình caûm, nhöõng loái soáng loãi thôøi quaán
quyùt theo laøn khoùi xung quanh beáp löûa, caàn xaây döïng moät queâ höông kieåu môùi,
vôùi cung caùch laøm vieäc môùi luoân thay ñoåi ñeå tieán leân treân tinh thaàn ñoaøn keát,
bình ñaúng, daân chuû XHCN, trong söï ñuøm boïc cuûa 54 toäc ngöôøi anh em. Caùc
buoân laøng mieàn nuùi phaûi thay ñoåi.
Muoán vaäy, caàn nhìn thaúng vaøo söï thaät, quyeát taâm söûa chöõa nhöõng khuyeát taät
do thôøi kyø aáu tró cuûa buoåi ban ñaàu xaây döïng ñaát nöôùc vôùi moät quyeát taâm cao,
thay ñoåi nhaän thöùc khoâng nhaám nhaùp quaù khöù maø höôùng veà töông lai, xaây döïng
495
moät “buoân laøng” theo höôùng noâng laâm coâng nghieäp, cho duø phaûi röùt boû nhöõng
tình caûm coù khi raát thaân thöông theo loái nghó tieåu noâng. Caàn taïo ra moät cô cheá
môùi trong lao ñoäng saûn xuaát, toân troïng saùng kieán caù nhaân, khuyeán khích ngöôøi
daân laøm giaøu chính ñaùng, cöông quyeát vôùi nhöõng taäp quaùn níu giöõ con ngöôøi
trong ngheøo naøn vaø laïc haäu.
Vôùi toaøn quoác, tröôùc moät thöïc teá laø caùc toäc ngöôøi mieàn nuùi chöa ñuû söùc töï
löïc tieán leân, caàn ñöôïc söï giuùp ñôõ cuûa Nhaø nöôùc, cuûa caùc toäc ngöôøi anh em, ñaëc
bieät laø ngöôøi Kinh. Ñieàu caàn nhaát laø phaûi thöïc hieän quyeàn bình ñaúng thöïc söï giöõa
caùc toäc ngöôøi, khoâng chæ laø thöïc hieän moät caùch hình thöùc qua caùc nghò quyeát,
treân caùc khaåu hieäu, maø laø coøn giaùo duïc cho caùc toäc ngöôøi lôùn phaûi chòu söï baát
bình ñaúng, ñeå laøm giaûm daàn ñi ñeán xoaù boû söï baát bình ñaúng ñang dieãn ra trong
thöïc teá cuoäc soáng cuûa caùc toäc ngöôøi(11). Nhaø nöôùc phaûi coù chính saùch öu tieân cho
caùc toäc ngöôøi coøn khoù khaên, khoâng laøm thay, ban ôn, maø laø taïo ñieàu kieän toái ña
coù theå ñeå hoï töï xaây döïng queâ höông, hay noùi noâm na laø “Ñöøng chæ cho caù, maø
haõy cho caàn caâu”. Caùc toäc ngöôøi lôùn, ñaëc bieät ngöôøi Kinh, caàn thaáy traùch nhieäm
giuùp ñôõ caùc toäc ngöôøi thieåu soá mieàn nuùi xaây döïng ñaát nöôùc phaûi ñöôïc hieän dieän
moät caùch xöùng ñaùng tröôùc naêm chaâu boán bieån, nhö ñaõ thöïc hieän ñöôïc trong hai
cuoäc khaùng chieán vöøa qua, taïo neân moät chieán thaéng Ñieän Bieân Phuû, moät chieán
dòch Hoà Chí Minh vang doäi toaøn caàu.
CHUÙ THÍCH
1. Ñoái dieän tröôùc thôøi ñaïi, con ngöôøi truyeàn thoáng Vieät Nam nghó gì? Trong: Kyû yeáu hoäi nghò quoác teá ngaøy
27-28 thaùng 11 naêm 2003, Haø Noäi, tr. 1120 - 1132.
2. M.Mauss, Sociologie et anthropologie. Quadriges PUF. 1950, tr. 147
3. Traàn Ñình Höôïu, Töø hieän ñaïi ñeán truyeàn thoáng. Haø Noäi, 1994, tr. 149.
4. Ví duï: Xöa ta troïng noâng, nay phi thöông baát hoaït; xöa ta khinh ñaøo keùp, nay toân troïng caùc ngheä syõ
nhaân daân.
5. ÔÛ phöông Ñoâng, yù thöùc daân toäc ñöôïc hun ñuùc töø thôøi quoác gia daân toäc ñöôïc thieát laäp; ôû phöông Taây
yù thöùc ñoù chæ hình thaønh töø thôøi daân toäc tö baûn chuû nghóa ra ñôøi.
6. M.Sahlins, AÂge de pierre, aâge d’abondance, Gallimard, Paris, 1976
7. Gaàn ñaây ôû Mieàn Baéc laø ma gaø (Taøy), ma caø roàng (Thaùi), ma haùng caûn, coøn laùc ñaùc hieän nay ôû Tröôøng
Sôn -Taây Nguyeân laø ma lai.
8. Vaøng Chöù khoâng phaûi tieáng H’moâng, xuaát phaùt töø cuïm töø Miao wang chu shi = Vua Meøo xuaát hieän.
Moät soá ngöôøi theo ñaïo Tin laønh bòa ra Vaøng Chöù laø Vöông Chuû hay Thieân Chuùa töùc Vua trôøi, töùc Ñöùc
Chuùa Lôøi.
9. ÔÛ moät ñieåm du lòch nhö Sa Pa, coù hieän töôïng khaùch du lòch nöôùc ngoaøi theo kieåu “du lòch ba loâ” nghæ
trong laøng haøng thaùng. Taïi ñoù, caùc coâ gaùi thieåu soá thaïo tieáng nöôùc ngoaøi. Theo taäp tuïc xöa, hoï raát töï
do trong quan heä nam nöõ cho neân neáu khoâng caûnh giaùc, deã xaûy ra hieän töôïng laây nhieãm caùc beänh
xaõ hoäi nhö ñoái vôùi moät soá nôi treân theá giôùi.
10. Coù hieän töôïng, ngöôøi mieàn nuùi khoâng ñöôïc khích leä tham gia caùc coâng trình nhö: noâng laâm tröôøng,
xí nghieäp, haàm moû vì lí do thieáu naêng löïc, chöa coù thoùi quen... Chính quyeàn caàn taïo ñieàu kieän cho
hoï tích cöïc tham gia cuøng vôùi ngöôøi nôi khaùc ñeán.
11. V.L. Leânin, Toaøn taäp, taäp 45, Nxb. Tieán boä, Matxcôva, 1978. tr. 328.
496
SUY NGHÓ VEÀ MOÄT NGUYEÂN TAÉC MÔÙI -
NGUYEÂN TAÉC PHAÙT TRIEÅN
TRONG ÑÖÔØNG LOÁI DAÂN TOÄC
CUÛA ÑAÛNG COÄNG SAÛN VIEÄT NAM
TRONG THÔØI KYØ COÂNG NGHIEÄP HOÙA,
HIEÄN ÑAÏI HOÙA
Nguyeãn Xuaân Hoàng*
1. Ñöôøng loái daân toäc cuûa Ñaûng Coäng saûn Vieät Nam ñöôïc thöïc hieän thoâng qua
caùc chính saùch daân toäc. Chính saùch daân toäc cuûa Ñaûng laïi luoân ñöôïc cuï theå hoùa,
boå sung vaø hoaøn thieän qua töøng thôøi kyø phaùt trieån cuûa caùch maïng Vieät Nam. Tuy
nhieân söï cuï theå hoùa, boå sung vaø hoaøn thieän caùc chính saùch daân toäc doù luoân phaûi
döïa treân nhöõng nguyeân taéc cô baûn cuûa ñöôøng loái daân toäc. Ba nguyeân taéc cô baûn
cuûa ñöôøng loái daân toäc ñöôïc Ñaûng Coäng saûn Vieät Nam ñeà ra cho vieäc thöïc hieän
caùc chính saùch daân toäc trong thôøi kyø caùch maïng daân toäc daân chuû, cuõng nhö trong
giai ñoaïn ñaàu cuûa thôøi kyø caùch maïng XHCN laø nguyeân taéc ñoaøn keát, nguyeân taéc
bình ñaúng vaø nguyeân taéc töông trôï giuùp ñôõ. Taïi Ñaïi hoäi Ñaïi bieåu laàn thöù IX cuûa
Ñaûng, ñöùng tröôùc söï thay ñoåi cuûa tình hình theá giôùi vaø tình hình ñaát nöôùc, trong
ñöôøng loái daân toäc cuûa mình, ngoaøi 3 nguyeân taéc cô baûn noùi treân, Ñaûng Coäng saûn
Vieät Nam coøn ñöa theâm moät nguyeân taéc môùi nöõa, ñoù laø nguyeân taéc phaùt trieån.
Tuy nhieân, nguyeân taéc phaùt trieån trong ñöôøng loái daân toäc cuûa Ñaûng Coäng
saûn Vieät Nam laïi chöa ñöôïc ñeà caäp nhieàu treân caùc dieãn ñaøn khoa hoïc. Chính vì
theá baøi baùo caùo naøy coá gaéng laøm roõ noäi dung nguyeân taéc phaùt trieån cuûa Ñaûng
Coäng saûn Vieät Nam treân bình dieän lyù luaän vaø thöïc tieãn trong thôøi kyø coâng nghieäp
hoùa, hieän ñaïi hoùa (CNH, HÑH) ñaát nöôùc hieän nay.
2. Vieät Nam laø moät quoác gia ña daân toäc. Ngoaøi daân toäc Kinh (Vieät), hieän nay
treân ñaát nöôùc Vieät Nam coøn coù 53 daân toäc thieåu soá khaùc. Caùc daân toäc treân ñaát
nöôùc Vieät Nam do nhieàu nguyeân nhaân ñeå laïi: nguyeân nhaân ñieàu kieän ñòa lyù töï
nhieân, ñieàu kieän soáng, nguyeân nhaân xaõ hoäi, nguyeân nhaân lòch söû... neân ñaõ daãn
ñeán moät thöïc traïng laø coù söï phaùt trieån cheânh leäch, khoâng ñeàu nhau. Söï phaùt trieån
cheânh leäch khoâng ñeàu nhau giöõa caùc daân toäc treân ñaát nöôùc Vieät Nam hieän nay
ñöôïc theå hieän treân nhieàu maët cuûa ñôøi soáng coäng ñoàng.
* Tieán só, khoa Söû, Ñaïi hoïc Khoa hoïc Hueá. Vieät Nam.
497
- Söï phaùt trieån ña daïng, khoâng ñeàu nhau cuûa caùc hình thaùi kinh teá (söï ña
daïng veà sinh keá/caùch thöùc taùc ñoäng vaøo töï nhieân nhaèm giaûi quyeát an toaøn
löông thöïc).
- Söï phaân taàng xaõ hoäi khoâng gioáng nhau (coù söï phaân hoùa giai caáp saâu saéc,
baét ñaàu phaân hoùa giai caáp, chöa phaân hoùa giai caáp/chæ phaân hoùa giaøu ngheøo).
- Söï khaùc nhau veà caùc naác thang tieán hoùa, phaùt trieån (coøn toàn taïi ñaäm neùt
nhöõng taøn dö nguyeân thuûy, böôùc sang xaõ hoäi coù giai caáp vaø nhaø nöôùc).
- Söï khoâng gioáng nhau veà ñieàu kieän soáng, veà möùc thuï höôûng caùc thaønh quaû
cuûa xaõ hoäi vaên minh (tyû leä ñoùi ngheøo giöõa caùc vuøng/mieàn, caùc daân toäc, phöông
tieän soáng / chaát löôïng soáng...).
Ñöùng tröôùc thöïc traïng coù söï phaùt trieån cheânh leäch, khoâng ñeàu nhau veà kinh
teá, vaên hoùa, xaõ hoäi... giöõa caùc daân toäc, giöõa caùc vuøng mieàn, moät nhieäm vuï heát
söùc quan troïng ñaët ra cho söï laõnh ñaïo cuûa Ñaûng laø phaûi khaéc phuïc tình traïng
ñoù. Theo chuùng toâi ñoù cuõng chính laø moät trong nhöõng nguyeân nhaân daãn tôùi vieäc
ra ñôøi cuûa nguyeân taéc phaùt trieån trong ñöôøng loái daân toäc cuûa moät quoác gia ña
daân toäc nhö Vieät Nam.
3. Ñaûng Coäng saûn Vieät Nam keå töø khi thaønh laäp ñeán nay (1930-2004) luoân
luoân chuù troïng ñeán vaán ñeà daân toäc vaø mieàn nuùi. Trong gaàn 75 naêm laõnh ñaïo
caùch maïng Vieät Nam, vôùi ñöôøng loái daân toäc ñuùng ñaén cuûa mình, Ñaûng Coäng saûn
Vieät Nam ñaõ taäp hôïp, ñoaøn keát ñöôïc taát caû caùc daân toäc ñi theo ngoïn côø cuûa Ñaûng
vaø ñaõ giaûi phoùng caùc daân toäc thoaùt khoûi aùp böùc, ngheøo naøn laïc haäu, tieán tôùi xaõ
hoäi coâng baèng vaên minh. Thaønh quaû maø caùch maïng Vieät Nam ñaõ ñöa laïi cho caùc
daân toäc (nhaát laø qua gaàn 20 naêm ñoåi môùi 1986-2004) laø heát söùc to lôùn vaø raát ñaùng
töï haøo. Trong thôøi gian gaàn ñaây, vôùi caùc chính saùch, chöông trình cuï theå cho
vuøng daân toäc vaø mieàn nuùi nhö:
- Chính saùch ñònh canh ñònh cö, chính saùch trôï giaù trôï cöôùc, chính saùch voán
tín duïng cho ngöôøi ngheøo, cho phuï nöõ, chính saùch ñaøo taïo caùn boä, chính saùch
y teá-giaùo duïc, chính saùch xoùa ñoùi giaûm ngheøo, caùc chính saùch xaõ hoäi... cho ñoàng
baøo caùc daân toäc.
- Chöông trình trung taâm cuïm xaõ, chöông trình phaùt trieån kinh teá, xaõ hoäi
caùc xaõ ñaëc bieät khoù khaên mieàn nuùi, vuøng saâu, vuøng xa (Chöông trình 135),
chöông trình phoøng choáng moät soá beänh hieåm ngheøo lieân quan ñeán mieàn nuùi,
chöông trình 5 trieäu ha röøng, Chöông trình 661, 178... ñaõ laøm cho boä maët vuøng
nuùi, vuøng caùc daân toäc thieåu soá ôû Vieät Nam ñaõ coù söï thay ñoåi cô baûn, ñôøi
soáng caùc daân toäc ñaõ ñöôïc caûi thieän leân raát nhieàu. Tình traïng ñoùi ngheøo-moät
caên beänh coù tính phoå bieán cuûa caùc daân toäc thieåu soá ôû Vieät Nam töøng böôùc
ñöôïc haïn cheá, khaéc phuïc. Cô sôû haï taàng (ñieän, ñöôøng, tröôøng, traïm, nöôùc
saïch)(1) cho vuøng nuùi, vuøng caùc daân toäc ñaõ ñöôïc naâng leân so vôùi tröôùc. Taát
caû nhöõng thay ñoåi ñoù ñaët ra nhieäm vuï cho vieäc hoaïch ñònh vaø thöïc hieän
chính saùch daân toäc cuûa Ñaûng laø ngoaøi vieäc döïa vaøo ba nguyeân taéc cô baûn ñaõ
498
SUY NGHÓ VEÀ MOÄT NGUYEÂN TAÉC MÔÙI - NGUYEÂN TAÉC PHAÙT TRIEÅN...
coù (nguyeân taéc ñoaøn keát, bình ñaúng vaø töông trôï giuùp ñôõ) coøn phaûi döïa vaøo
nguyeân taéc phaùt trieån. Bôûi vì nguyeân taéc phaùt trieån chính laø söï phaûn aùnh moät
caùch heát söùc sinh ñoäng vaø ñaày ñuû nhöõng keát quaû phaùt trieån cuûa ñaát nöôùc,
cuûa thôøi ñaïi. Ñoù coøn laø moät minh chöùng huøng hoàn noùi leân raèng : vaøo thôøi
ñieåm naøy duø laø daân toäc ña soá hay daân toäc thieåu soá ñeàu ñaõ coù ñuû nhöõng ñieàu
kieän cho söï phaùt trieån. Hieän nay khoâng ít caùc daân toäc ôû Vieät Nam vaãn ñang
coøn ngheøo ñoùi, nhöng roõ raøng ñôøi soáng chung cuûa caùc daân toäc ñaõ khoâng coøn
nhö nhöõng naêm 80, 90, nhaát laø nhöõng thaäp kyû tröôùc ñoù cuûa theá kyû XX. Hôn
theá nguyeân taéc phaùt trieån coøn laø nguyeân taéc coù tính quy luaät trong söï phaùt
trieån cuûa xaõ hoäi loaøi ngöôøi. Böùc tranh chung cuûa xaõ hoäi loaøi ngöôøi hieän nay
laø vaãn coøn nhöõng baát coâng, vaãn coøn nhöõng ñuïng ñoä, nhöõng chia reõ, ñoái
cöïc..., nhöng xu höôùng chung coù tính quy luaät laø xu höôùng phaùt trieån. Xu
höôùng phaùt trieån hay laø guoàng quay phaùt trieån chung cuûa nhaân loaïi hieän nay
seõ keùo taát caû caùc quoác gia, caùc daân toäc vaøo guoàng quay ñoù. Ñieàu ñoù cuõng
coù nghóa caùc quoác gia, caùc daân toäc khoù maø cöôõng laïi/ ñi ngöôïc laïi xu theá
chung cuûa toaøn caàu- xu theá phaùt trieån.
4. Nhö theá nguyeân taéc phaùt trieån laø keát quaû nhaän thöùc môùi cuûa Ñaûng Coäng
saûn Vieät Nam veà vaán ñeà daân toäc trong tình hình theá giôùi vaø ñaát nöôùc ñaõ coù
nhieàu söï thay ñoåi lôùn. Tuy nhieân moät soá vaán ñeà ñaët ra hieän nay laø chuùng ta ñaõ
coù nhöõng kieán giaûi, hieåu bieát gì veà noäi dung cuûa nguyeân taéc phaùt trieån trong
ñöôøng loái daân toäc cuûa Ñaûng Coäng saûn Vieät Nam. Veà ñieåm naøy, Nghò quyeát cuûa
Ñaûng Coäng saûn Vieät Nam taïi Ñaïi hoäi Ñaïi bieåu laàn thöù IX coù ghi nhö sau : “Thöïc
hieän toát chính saùch daân toäc bình ñaúng, ñoaøn keát, töông trôï, giuùp ñôõ nhau cuøng
phaùt trieån”. Roõ raøng so vôùi Nghò quyeát caùc Ñaïi hoäi ñaõ coù, hay noùi moät caùch
chính xaùc, khoa hoïc treân cô sôû phaân tích tình hình trong nöôùc vaø quoác teá moät
caùch toaøn dieän vaø ñaày ñuû, Ñaûng Coäng saûn Vieät Nam ñaõ khoâng sôùm hôn maø cuõng
khoâng muoän hôn, ôû Nghò quyeát Ñaïi hoäi Ñaïi bieåu laàn thöù IX ñaõ ñöa vaøo moät
nguyeân taéc môùi trong ñöôøng loái daân toäc cuûa mình ñoù laø nguyeân taéc phaùt trieån(2).
Ñoái vôùi noäi dung cuûa nguyeân taéc phaùt trieån theo chuùng toâi caàn ñöôïc nhaän thöùc
treân nhöõng khía caïnh sau:
Thöù nhaát, caùc daân toäc ôû Vieät Nam hieän nay, duø laø daân toäc ña soá hay daân
toäc thieåu soá, duø thôøi gian coù maët treân daûi ñaát naøy sôùm, muoän coù khaùc nhau, duø
cö truù ôû ñoàng baèng, trung du hay mieàn nuùi, haûi ñaûo, duø ñang toàn taïi ôû nhöõng
loaïi hình kinh teá, ôû nhöõng naác thang xaõ hoäi khoâng gioáng nhau..., thì cuõng ñeàu
höôùng tôùi muïc tieâu chung laø phaùt trieån. Coù theå noùi phaùt trieån laø ñích ñi tôùi cuûa
töøng coäng ñoàng daân toäc vaø cuûa caû coäng ñoàng daân toäc thoáng nhaát Vieät Nam. Taát
nhieân, phaùt trieån trong boái caûnh moâi tröôøng toaøn caàu coù nhieàu thay ñoåi, bieán
ñoäng hieän nay phaûi laø phaùt trieån beàn vöõng. Phaùt trieån tröôùc heát laø phaùt trieån veà
kinh teá, tuy nhieân lyù thuyeát naøy hieän nay ñaõ ñöôïc Ñaûng Coäng saûn Vieät Nam
vöôït qua nhaän thöùc haïn heïp ban ñaàu chæ taäp trung vaøo tieâu chí GDP (Gross
Domestic Product) maø ñaõ ñöa theâm tieâu chí HDI (Human Development Index),
tieâu chí laáy con ngöôøi laøm thöôùc do cho söï phaùt trieån. Theo ñoù quan nieäm veà
phaùt trieån laø moät quan nieäm toaøn dieän, vöøa phaùt trieån kinh teá, vöøa phaùt trieån
499
vaên hoùa, xaõ hoäi, chính trò, tö töôûng, loái soáng, moät söï keát hôïp haøi hoøa giöõa ñieàu
kieän vaät chaát vaø tinh thaàn, giöõa möùc soáng cao vaø loái soáng ñeïp, vöøa an toaøn, oån
ñònh vöøa beàn vöõng khoâng phaûi chæ cho moät soá ít ngöôøi maø cho moïi taàng lôùp
nhaân daân, moïi daân toäc, khoâng phaûi chæ cho theá heä hoâm nay maø coøn cho caû caùc
theá heä mai sau, moät söï phaùt trieån laáy noäi löïc laøm chính, coi söï hoã trôï töø beân
ngoaøi laø quan troïng. Roõ raøng caùch hieåu veà lyù thuyeát phaùt trieån hieän nay laø söï
thöøa nhaän tính nhieàu chieàu nhieàu, caïnh (Multi-dimentional) cuûa noù. Nhö theá phaùt
trieån hay phaùt trieån beàn vöõng ñaõ ñöôïc Ñaûng Coäng saûn Vieät Nam xem nhö moät
nguyeân taéc cô baûn cuûa ñöôøng loái daân toäc trong thôøi kyø CNH, HÑH. Thöïc teá cho
thaáy: vôùi söï ra ñôøi cuûa nguyeân taéc phaùt trieån, Ñaûng Coäng saûn Vieät Nam trong
vieäc thöïc hieän chính saùch daân toäc cuûa mình ñaõ coù nhöõng chính saùch cho vuøng
nuùi, vuøng daân toäc heát söùc phuø hôïp, khoa hoïc.
Thöù hai, phaùt trieån hay laø phaùt trieån beàn vöõng ñoái vôùi vuøng nuùi, vuøng daân
toäc thieåu soá ôû Vieät Nam hieän nay caàn phaûi ñöôïc hieåu treân nhieàu khía caïnh
khaùc nhau cuûa ñôøi soáng coäng ñoàng. Hay noùi moät caùch khaùc, noäi dung maø
nguyeân taéc phaùt trieån caàn chuyeån taûi ñoù laø phaùt trieån moät caùch toaøn dieän, ñaày
ñuû treân taát caû caùc lónh vöïc: chính trò, kinh teá, xaõ hoäi, vaên hoùa, giaùo duïc, y teá,
an ninh quoác phoøng, moâi tröôøng sinh thaùi... tính trieát lyù cuûa nguyeân taéc phaùt
trieån laø khoâng ñöôïc xem nheï hay ñeà cao moät yeáu toá naøo ñoù trong heä thoáng
caùc yeáu toá phaùt trieån, maø phaûi xem moïi yeáu toá ñeàu coù nhöõng giaù trò nhö nhau,
ñeàu caàn thieát nhö nhau ñaûm baûo cho söï phaùt trieån.
Thöù ba, moãi moät nguyeân taéc trong ñöôøng loái daân toäc cuûa Ñaûng Coäng saûn
Vieät Nam: bình ñaúng, ñoaøn keát, töông trôï giuùp ñôõ vaø phaùt trieån tuy giöõ nhöõng
vò trí khaùc nhau, nhöng giöõa chuùng laïi coù moái quan heä gaén boù vaø taùc ñoäng
qua laïi vôùi nhau. Phaùt trieån laø muïc ñích höôùng tôùi cuûa caùc daân toäc. Tuy nhieân
muoán phaùt trieån vaø phaùt trieån beàn vöõng yeâu caàu ñaët ra laø phaûi döïa vaøo nguyeân
taéc ñoaøn keát, bình ñaúng vaø töông trôï giuùp ñôõ. Bôûi vì chæ khi naøo caùc daân toäc
thöïc söï bình ñaúng, thöïc söï ñoaøn keát vaø tieán haønh töông trôï giuùp ñôõ nhau thì
luùc baáy giôø caùc daân toäc môùi coù ñuû ñieàu kieän thöïc söï ñi vaøo con ñöôøng phaùt
trieån. Khi caùc daân toäc ñaõ ñi vaøo con ñöôøng phaùt trieån coù nghóa laø treân thöïc
teá caùc daân toäc thöïc söï bình ñaúng, ñaõ ñoaøn keát laïi vôùi nhau treân cô sôû töông
trôï giuùp ñôõ. Hay noùi moät caùch khaùc ñi phaùt trieån laø keát quaû, laø söï theå hieän
baèng haønh ñoäng cuï theå, sinh ñoäng cuûa nguyeân taéc ñoaøn keát, bình ñaúng vaø
töông trôï giuùp ñôõ.
Thöù tö, muoán cho caùc daân toäc phaùt trieån, yeâu caàu ñaët ra laø phaûi taïo ra ñöôïc
nhöõng ñieàu kieän caàn thieát cho söï phaùt trieån. Ñaây chính laø caùch thöùc taùc ñoäng,
tieáp caän môùi, moät caùch ñoåi môùi nhaän thöùc, ñoåi môùi tö duy veà vaán ñeà daân toäc vaø
mieàn nuùi trong giai ñoaïn CNH, HÑH ñaát nöôùc cuûa Ñaûng Coäng saûn Vieät Nam.
Ñieàu naøy coù nghóa trong vieäc giaûi quyeát vaán ñeà daân toäc hieän nay, chuùng ta caàn
phaûi nhaän thöùc ñöôïc vaán ñeà:
- Duø coøn nhieàu khoù khaên nhöng thaønh quaû maø caùc chính saùch daân toäc cuûa
Ñaûng Coäng saûn Vieät Nam ñöa laïi cho ñoàng baøo caùc daân toäc thieåu soá treân ñaát
500
SUY NGHÓ VEÀ MOÄT NGUYEÂN TAÉC MÔÙI - NGUYEÂN TAÉC PHAÙT TRIEÅN...
nöôùc ta trong thôøi gian qua (nhaát laø töø sau thôøi kyø ñoåi môùi) laø heát söùc lôùn lao.
Ñoù chính laø nhöõng cô sôû ban ñaàu taïo ñoäng löïc cho söï phaùt trieån cuûa caùc daân
toäc. Hay noùi moät caùch khaùc laø caùc daân toäc ôû Vieät Nam hieän nay ñaõ coù nhöõng
“noäi löïc” cho söï phaùt trieån.
- Tuy vaäy yeâu caàu ñaët ra ñoái vôùi nguyeân taéc phaùt trieån cho vuøng ñoàng baøo
caùc daân toäc thieåu soá laø phaûi ñaàu tö, tích cöïc ñaàu tö nhieàu hôn nöõa treân taát caû
caùc lónh vöïc. Coá nhieân vieäc ñaàu tö cho vuøng daân toäc thieåu soá hieän nay caàn phaûi
coù nhöõng caùch nhìn nhaän môùi laø “phaûi cho ñoàng baøo caàn caâu ñeå ñoàng baøo töï
caâu laáy caù”. Ñieåm qua caùc chính saùch, chöông trình döï aùn ñoái vôùi vuøng daân toäc
thieåu soá ôû nhöõng thôøi kyø ñaõ qua, chuùng ta thaáy döôøng nhö caùc chính saùch,
chöông trình, döï aùn ñoù quaù taäp trung nhieàu vaøo tính xaõ hoäi, tính nhaân vaên. Ñieàu
naøy raát caàn thieát, tuy nhieân trong söï thay ñoåi ôû vuøng daân toäc thieåu soá hieän nay,
ñieàu ñoù chöa haún laø tính tö töôûng chính cuûa nguyeân taéc phaùt trieån. Caùch nhìn
nhaän môùi cho vieäc hoaïch ñònh caùc chính saùch, chöông trình, döï aùn cho vuøng
daân toäc thieåu soá hieän nay laø beân caïnh ñeà cao tính xaõ hoäi, tính nhaân vaên caàn
phaûi ñaëc bieät löu yù tôùi tính hieäu quaû, tính kinh teá, tính beàn vöõng trong ñaàu tö
vaø thöïc hieän. Ñaây cuõng chính laø moät caùch nhìn nhaän môùi veà nguyeân taéc “ñoaøn
keát, bình ñaúng, töông trôï giuùp ñôõ vaø cuøng nhau phaùt trieån” trong thôøi kyø CNH,
HÑH ñaát nöôùc.
CHUÙ THÍCH
1. Taïi Ñaïi hoäi IX trong caùc yeáu toá cuûa cô sôû haï taàng, Ñaûng Coäng saûn Vieät Nam ñaõ ñöa theâm moät yeáu toá
nöõa ñoù laø chôï. Trong töông lai vôùi söï phaùt trieån cuûa khoa hoïc kyõ thuaät chaéc chaén seõ coù theâm yeáu toá
thoâng tin.
2. Phaùt trieån hay laø phaùt trieån beàn vöõng laø thuaät ngöõ ñöôïc duøng roäng raõi/coù tính phoå bieán vaø quy luaät
trong caùc ñònh höôùng chieán löôïc hieän nay. Thuaät ngöõ naøy ñöôïc duøng laàn ñaàu tieân ôû theá kyû XX,
nhaát laø trong giai ñoaïn hieän nay noäi dung thuaät ngöõ naøy ñöôïc hieåu ña daïng, phong phuù hôn raát
nhieàu. Treân theá giôùi cuõng nhö ôû Vieät Nam ñaõ coù khaù nhieàu caùch hieåu/ñònh nghóa khaùc nhau ñöa
ra cho thuaät ngöõ phaùt trieån. Duø theá ñieåm chung cuûa thuaät ngöõ phaùt trieån beàn vöõng luoân phaûi ñaûm
baûo/theå hieän caùc yeáu toá: taêng tröôûng kinh teá, ñaûm baûo coâng baèng xaõ hoäi, baûo veä taøi nguyeân moâi
tröôøng... cho hieän taïi vaø khoâng laøm thöông toån ñeán töông lai.

1. Leâ Haûi Ñöôøng, Moät soá keát quaû thöïc hieän chính saùch phaùt trieån kinh teá-xaõ hoäi ôû vuøng daân toäc
vaø mieàn nuùi thôøi kyø ñoåi môùi, Baùo caùo tham luaän taïi Hoäi thaûo toå chöùc taïi thaønh phoá Hueá 30-
31/8/2001.
2. Ñoåi môùi ôû vuøng mieàn nuùi, Nxb Noâng nghieäp, Haø Noäi, 2002.
501
SÖÏ TIEÁP NHAÄN CAÙC GIAÙ TRÒ MÔÙI VAØ SÖÏ THAY ÑOÅI CAÙC PHONG TUÏC TAÄP QUAÙN...
1
SÖÏ TIEÁP NHAÄN CAÙC GIAÙ TRÒ MÔÙI
VAØ SÖÏ THAY ÑOÅI CAÙC PHONG TUÏC
TAÄP QUAÙN CUÛA CAÙC DAÂN TOÄC THIEÅU SOÁ
ÔÛ TAÂY NGUYEÂN HIEÄN NAY
Vuõ Duõng*
Taây Nguyeân laø vuøng laõnh thoå thuoäc phaïm vi Tröôøng Sôn nam, naèm ôû phía
Taây Vieät Nam vôùi dieän tích 56.119 km2, chieám 17% dieän tích caû nöôùc, vôùi daân
soá 4.059.926 ngöôøi, chieám 5,31% daân soá caû nöôùc (Theo Toång ñieàu tra daân soá
ngaøy 1-4-1999). Taây Nguyeân goàm 5 tænh: Gia Lai, Kon Tum, Ñaêk Laêk, Ñaéc Noâng
vaø Laâm Ñoàng.
Taây Nguyeân laø khu vöïc coù ña daân toäc sinh soáng vôùi caùc neàn vaên hoaù ña daïng
phong phuù vaø ñaëc saéc. Hieän nay, ôû Taây Nguyeân coù 22 daân toäc anh em cuøng sinh
soáng, trong ñoù daân toäc Kinh chieám ña soá (66,7%), caùc daân toäc baûn ñòa chieám
26,6%, coøn laïi caùc daân toäc thieåu soá di cö töø caùc vuøng khaùc trong caû nöôùc ñeán
(chuû yeáu laø khu vöïc caùc tænh phía Baéc) chieám 6,7%.
Trong quaù trình cuøng nhau sinh soáng – cuøng nhau lao ñoäng saûn xuaát vaø toå
chöùc cuoäc soáng cuûa coäng ñoàng, giöõa caùc daân toäc ôû Taây Nguyeân ñaõ xaåy ra quaù
trình tieáp nhaän caùc giaù trò môùi, cuõng nhö thay ñoåi phong tuïc taäp quaùn (caùc yeáu
toá taâm lyù truyeàn thoáng) cuûa caùc daân toäc thieåu soá ôû khu vöïc naøy, ñaëc bieät laø ñoái
vôùi caùc daân toäc thieåu soá baûn ñòa. Quaù trình naøy coù nhieàu maët tích cöïc, song cuõng
ñaët ra cho chuùng ta moät soá vaán ñeà caàn quan taâm.
Nhöõng vaán ñeà trình baøy trong baùo caùo ñöôïc döïa treân keát quaû ñieàu tra 1.073
ngöôøi thuoäc 16 daân toäc taïi 52 laøng baûn cuûa 13 xaõ thuoäc 8 huyeän cuûa 5 tænh Taây
Nguyeân do Vieän Taâm lyù hoïc thöïc hieän trong 2 naêm (2002-2003).
I. SÖÏ TIEÁP NHAÄN CAÙC GIAÙ TRÒ MÔÙI CUÛA CAÙC DAÂN TOÄC THIEÅU SOÁ ÑOÁI VÔÙI
DAÂN TOÄC ÑA SOÁ
Trong quaù trình giao tieáp giöõa caùc daân toäc ôû Taây Nguyeân luoân dieãn ra hai xu
höôùng: Xu höôùng ñoàng nhaát hoaù (xu höôùng caùc daân toäc thieåu soá keùm phaùt trieån
hôn tieáp nhaän caùc giaù trò, ñaëc bieät laø caùc kinh nghieäm saûn xuaát, kinh nghieäm soáng
cuûa daân toäc ña soá, phaùt trieån hôn) vaø xu höôùng baûn ñòa hoaù (xu höôùng caùc daân
toäc thieåu soá, tröôùc heát laø caùc daân toäc thieåu soá baûn ñòa muoán duy trì baûn saéc cuûa
* Phoù giaùo sö, Tieán só, Vieän Taâm lyù hoïc. Vieät Nam.
502
mình, hoaëc bieán caùc giaù trò tieáp nhaän ñöôïc töø caùc daân toäc khaùc, tröôùc heát laø daân
toäc ña soá thaønh caùc giaù trò cuûa mình). Hai xu höôùng naøy dieãn ra song song, ñoàng
thôøi. Tuyø thuoäc vaøo hoaøn caûnh, ñieàu kieän cuï theå maø moät trong hai xu höôùng coù
theå phaùt trieån maïnh hôn xu höôùng coøn laïi. Töø keát quaû khaûo saùt thöïc teá, chuùng toâi
muoán phaân tích moät soá bieåu hieän cô baûn cuûa hai xu höôùng naøy ôû Taây Nguyeân
hieän nay.
1. Caùc daân toäc thieåu soá tieáp nhaän kinh nghieäm vaø caùch thöùc saûn xuaát cuûa daân toäc Kinh
Quaù trình giao tieáp giöõa caùc daân toäc ôû Taây Nguyeân khoâng chæ laøm cho caùc
daân toäc hieåu bieát veà nhau, naåy sinh tình caûm, gaén boù, giuùp ñôõ laãn nhau, maø
quan troïng laø ñaõ laøm thay ñoåi nhaän thöùc, caùch thöùc suy nghó, caùch thöùc saûn xuaát
cuûa caùc daân toäc thieåu soá, ñaëc bieät laø caùc daân toäc thieåu soá baûn ñòa.
Keát quaû ñieàu tra cuûa chuùng toâi cho thaáy coù 89,8% soá ngöôøi Kinh vaø caùc daân
toäc thieåu soá baûn ñòa cho raèng: hoï coù hôïp taùc vôùi nhau trong lónh vöïc canh taùc,
saûn xuaát, chaên nuoâi vaø 80,5% hôïp taùc vôùi nhau trong lónh vöïc troàng röøng. Veà möùc
ñoä hôïp taùc cuûa caùc lónh vöïc naøy: coù 42,9% cho laø hôïp taùc ôû möùc ñoä thöôøng
xuyeân, 57,1% ôû möùc ñoä khoâng thöôøng xuyeân. Tuy tæ leä hôïp taùc ôû möùc ñoä khoâng
thöôøng xuyeân giöõa daân toäc Kinh vaø caùc daân toäc baûn ñòa coøn chieám ña soá, song
cöù 10 ngöôøi ñöôïc hoûi coù tôùi 4 ngöôøi cho laø hôïp taùc ôû möùc ñoä thöôøng xuyeân laø
moät chæ soá coù yù nghóa.
Söï hôïp taùc giöõa daân toäc Kinh vaø caùc daân toäc baûn ñòa theå hieän ôû choã: daân toäc
kinh phoå bieán cho caùc daân toäc thieåu soá baûn ñòa kyõ thuaät canh taùc, kinh nghieäm
saûn xuaát, cho caùc daân toäc baûn ñòa vay tieàn ñeå mua con gioáng, caây gioáng, phaân
boùn... Caùc daân toäc thieåu soá baûn ñòa tieáp nhaän caùc kinh nghieäm, caùch thöùc saûn
xuaát cuûa daân toäc Kinh (kyõ thuaät troàng, chaêm boùn, thu hoaïch...), cho ngöôøi kinh
thueâ ruoäng ñeå saûn xuaát.
Vieäc tieáp nhaän caùch thöùc, kinh nghieäm saûn xuaát cuûa daân toäc Kinh böôùc ñaàu
ñaõ laøm thay ñoåi quan troïng tö duy, caùch thöùc suy nghó, caùch thöùc canh taùc, caùc
thoùi quen canh taùc cuûa caùc daân toäc thieåu soá baûn ñòa ôû Taây Nguyeân. Töø caùch thöùc
canh taùc ñaâm loã, boû haït, laøm nöông raãy... caùc daân toäc thieåu soá baûn ñòa noùi rieâng
vaø caùc daân toäc thieåu soá ôû Taây Nguyeân noùi chung ñaõ chuyeån sang laøm ruoäng,
troàng luùa nöôùc, bieát söû duïng phaân boùn, bieát troàng caây coâng nghieäp nhö caø pheâ,
ñaäu töông, boâng, cao su... laø böôùc tieán quan troïng trong phaùt trieån saûn xuaát cuûa
caùc daân toäc thieåu soá Taây Nguyeân. Ñaây laø moät bieåu hieän cô baûn cuûa caùc daân toäc
thieåu soá Taây Nguyeân trong vieäc tieáp nhaän kinh nghieäm vaø caùch thöùc saûn xuaát
cuûa daân toäc Kinh. Vieäc tieáp nhaän naøy ñaõ goùp phaàn coù yù nghóa to lôùn ñoái vôùi vieäc
phaùt trieån saûn xuaát cuûa caùc gia ñình caùc daân toäc thieåu soá Taây Nguyeân.
Moät caâu hoûi ñaët ra laø: Treân cô sôû naøo caùc daân toäc thieåu soá Taây Nguyeân töï
nguyeän tieáp nhaän caùc kinh nghieäm, caùch thöùc saûn xuaát cuûa daân toäc Kinh ? Keát
quaû ñieàu tra cho thaáy moät trong nhöõng cô sôû quan troïng laø caùc daân toäc thieåu soá
ñaùnh giaù cao moät soá phaåm chaát taâm lyù cuûa daân toäc Kinh – Nhöõng phaåm chaát
caàn cho phaùt trieån saûn xuaát vaø baûn thaân hoï thaáy caàn hoïc taäp. Ñieàu naøy phaûn
aùnh qua baûng soá lieäu sau:
503
Baûng 1: Caùc daân toäc thieåu soá ñaùnh giaù veà caùc phaåm chaát cuûa daân Kinh
vaø töï ñaùnh giaù veà caùc phaåm chaát cuûa daân toäc mình
Nhoùm daân toäc Caùc daân toäc thieåu Caùc daân toäc thieåu soá Caùc daân toäc
STT soá ñaùnh giaù veà baûn ñòa töï ñaùnh giaù thieåu soá di cö töï
caùc phaåm chaát veà caùc phaåm chaát ñaùnh giaù veà caùc
cuûa daân toäc Kinh cuûa daân toäc mình phaåm chaát cuûa
daân toäc mình
Caùc phaåm chaát
1 Nhanh nheïn 85,2% 22,9% 35,5%
2 Gioûi giang 91% 15,7% 35%
3 Coù yù chí vöôn leân

thoaùt khoûi ñoùi ngheøo 91% 32,7% 62%
4 Caàn cuø chòu khoù 79,8% 68,3% 77,5%
5 Tieát kieäm 79,8% 36,3% 62,6%
6 Ruït reø 10,7% 77,5% 42,9%
Phaân tích soá lieäu cuûa Baûng 1 cho pheùp ta coù theå ruùt ra moät soá nhaän xeùt sau:
- Caùc daân toäc thieåu soá ôû Taây Nguyeân ñaùnh giaù cao caùc phaåm chaát nhö nhanh
nheïn, gioûi giang, coù yù chí vöôn leân thoaùt khoûi ñoùi ngheøo, caàn cuø, chòu khoù, tieát kieäm
cuûa daân toäc Kinh. Trong soá caùc phaåm chaát naøy thì phaåm chaát gioûi giang, coù yù chí
vöôn leân thoaùt khoûi ñoùi ngheøo ñöôïc ñaùnh giaù cao nhaát. Neáu so vôùi töï ñaùnh giaù cuûa
caùc daân toäc thieåu soá veà caùc phaåm chaát treân cuûa daân toäc mình thì möùc ñoä ñaùnh giaù
ñeàu thaáp hôn so vôùi söï ñaùnh giaù veà daân toäc Kinh.
- Caùc daân toäc thieåu soá baûn ñòa vaø caùc daân toäc thieåu soá di cö ñeàu töï cho mình
coøn ruït reø. Phaåm chaát taâm lyù naøy khoâng taùc ñoäng tích cöïc ñoái vôùi vieäc phaùt trieån
saûn xuaát cuûa caùc hoä gia ñình caùc daân toäc thieåu soá.
- Neáu so saùnh giöõa nhoùm daân toäc thieåu soá baûn ñòa vaø nhoùm daân toäc thieåu soá
di cö thì caùc daân toäc thieåu soá baûn ñòa töï ñaùnh giaù veà caùc phaåm chaát cuûa mình
thaáp hôn so vôùi töï ñaùnh giaù cuûa caùc daân toäc thieåu soá di cö.
Nhö vaäy, vieäc caùc daân toäc thieåu soá ôû Taây Nguyeân ñaùnh giaù cao moät soá phaåm
chaát taâm lyù cuûa daân toäc Kinh cho thaáy caùc daân toäc naøy thöøa nhaän naêng löïc phaùt
trieån saûn xuaát (cuõng nhö naêng löïc toå chöùc cuoäc soáng) cuûa daân toäc Kinh, trong
khi ñoù hoï laïi ñaùnh giaù thaáp naêng löïc naøy cuûa daân toäc mình. Ñaây chính laø moät
nguyeân nhaân cô baûn ñeå caùc daân toäc thieåu soá hoïc taäp daân toäc Kinh, tieáp thu caùc
kinh nghieäm veà caùch thöùc toå chöùc saûn xuaát cuûa daân toäc Kinh.
Vieäc caùc daân toäc thieåu soá hoïc taäp, tieáp nhaän caùc kinh nghieäm, caùch thöùc saûn
xuaát cuûa daân toäc Kinh khoâng chæ xuaát phaùt töø nhaän thöùc cuûa hoï veà khaû naêng cuûa
daân toäc Kinh, maø coøn xuaát phaùt töø caùc quan saùt thöïc tieãn haøng ngaøy veà caùch thöùc
vaø hieäu quaû saûn xuaát cuûa daân toäc Kinh. Thöïc tieãn veà hieäu quaû saûn xuaát cuûa daân
toäc Kinh laø yeáu toá taùc ñoäng maïmh meõ vaø raát thuyeát phuïc ñoái vôùi caùc daân toäc thieåu
504
soá. Chính ñieàu naøy laø moät cô sôû ñeå laøm thay ñoåi nhaän thöùc, söï ñaùnh giaù cuûa caùc
daân toäc thieåu soá veà daân toäc Kinh.
2. Caùc daân toäc thieåu soá Taây Nguyeân tieáp nhaän caùc giaù trò vaên hoaù cuûa daân toäc Kinh
vaø thay ñoåi moät soá yeáu toá taâm lyù truyeàn thoáng cuûa mình
Trong quaù trình toå chöùc cuoäc soáng, taïi coäng ñoàng cuûa caùc daân toäc Taây
Nguyeân, quaù trình ñoàng nhaát hoaù vaø baûn ñòa hoaù khoâng chæ dieãn ra ôû lónh vöïc
saûn xuaát, maø coøn dieãn ra moät caùch roõ neùt hôn, nhieàu hôn ôû lónh vöïc taâm lyù xaõ
hoäi vaø roäng hôn laø ôû khía caïnh vaên hoaù.
Söï tieáp nhaän vaø thay ñoåi giaù trò trong lónh vöïc sinh hoaït
Söï tieáp nhaän, thay ñoåi vaø giöõ gìn caùc giaù trò vaên hoaù, caùc yeáu toá taâm lyù truyeàn
thoáng (quaù trình ñoàng nhaát hoaù vaø baûn ñòa hoaù) cuûa caùc daân toäc thieåu soá ôû Taây
Nguyeân dieãn ra roõ neùt nhaát trong lónh vöïc sinh hoaït haøng ngaøy. Taát nhieân ôû ñaây
söï tieáp nhaän vaø bieán ñoåi khoâng chæ dieãn ra töø phía caùc daân toäc thieåu soá maø vaãn
coù theå xaåy ra töø phía daân toäc Kinh. Vì giao tieáp giöõa caùc daân toäc laø quaù trình töông
taùc giöõa hai chuû theå, laø quaù trình aûnh höôûng laãn nhau. Tuy vaäy, söï tieáp nhaän vaø
bieán ñoåi töø phía daân toäc Kinh (qua ñieàu tra vaø quan saùt thöïc teá cuûa chuùng toâi) laø
khoâng thaät roõ neùt. Do vaäy, trong baùo caùo naøy chuùng toâi chæ taäp trung phaân tích
töø phía caùc daân toäc thieåu soá, maø ñaëc bieät laø caùc daân toäc thieåu soá baûn ñòa.
Khi tìm hieåu söï tieáp nhaän, thay ñoåi vaø giöõ gìn caùc giaù trò vaên hoaù, caùc yeáu toá
taâm lyù truyeàn thoáng (quaù trình ñoàng nhaát hoaù vaø baûn ñòa hoaù) cuûa caùc daân toäc
thieåu soá ôû Taây Nguyeân chuùng toâi taäp trung tìm hieåu ôû caùc khía caïnh sau: trang
phuïc, nhaø ôû, söû duïng ngoân ngöõ, phong tuïc cöôùi xin, ma chay. Ñieàu naøy theå hieän
trong baûng soá lieäu sau:
Baûng 2: Bieåu hieän trong sinh hoaït haøng ngaøy cuûa caùc daân toäc baûn ñòa
Caùc bieåu Gioáng Kinh Theo truyeàn thoáng Keát hôïp caû hai
hieän ngöôøi
Daân toäc Daân toäc Daân toäc Daân toäc Daân toäc Daân toäc
Thieåu soá thieåu soá thieåu soá thieåu soá Thieå u soá thieåu soá
Caùc lónh baûn ñòa di cö baûn ñòa di cö baûn ñòa di cö
vöïc sinh hoaït (%) (%)
( %) (%) (%) (%)
Trang phuïc haøng ngaøy 90,4 88,4 5,2 3,9 4,4 7,7
Nhaø ôû 18,2 21,0 33,2 4,8 48,6 74,2
Söû duïng ngoân ngöõ haøng
ngaøy 2,5 25,7 87,7 41,7 9,8 32,5
Söû duïng ngoân ngöõ trong
giao tieáp coâng vie äc 57,2 84,1 6,5 1,4 36,3 14,5
Phong tuïc cöôùi xin 61,2 12,2 26,5
Phong tuïc ma chay 49,9 36,1 14,0
505
Töø soá lieäu cuûa Baûng 2 ta coù theå ruùt ra moät soá nhaän xeùt sau:
- Trong caùc lónh vöïc sinh hoaït haøng ngaøy cuûa caùc daân toäc thieåu soá Taây
Nguyeân thì lónh vöïc thay ñoåi nhieàu nhaát laø vaán ñeà aên maëc. Coù tôùi hôn 90,4%
ngöôøi daân toäc thieåu soá baûn ñòa vaø 88,4% ngöôøi daân toäc thieåu soá di cö haøng ngaøy
maëc quaàn aùo gioáng daân toäc Kinh. Chæ coù 5,2% ngöôøi daân toäc thieåu soá baûn ñòa
vaø 3,9% daân toäc thieåu soá di cö haøng ngaøy maëc quaàn aùo truyeàn thoáng cuûa daân
toäc mình. Taïi caùc laøng baûn maø chuùng toâi khaûo saùt raát ít thaáy ñoàng baøo caùc daân
toäc thieåu soá maëc quaàn aùo truyeàn thoáng cuûa daân toäc mình, neáu coù thì chæ coù ôû
caùc baûn cuûa daân toäc Dao, daân toäc H’moâng.Taïi sao caùc daân toäc thieåu soá Taây
Nguyeân laïi thích maëc theo trang phuïc cuûa daân toäc Kinh? Theo ñoàng baøo caùc daân
toäc thieåu soá thì ñieàu naøy xuaát phaùt töø moät soá lyù do sau: Thöù nhaát, quaàn aùo cuûa
ngöôøi Kinh tieän lôïi, ñeïp, maùt, thoaûi maùi vaø giaù reû hôn; Thöù hai, ngheà deät vaûi
cuûa caùc daân toäc thieåu soá ñaõ mai moät, deät moät boä quaàn aùo daân toäc maát nhieàu
thôøi gian, giaù thaønh cao, maëc laïi noùng, khoâng tieän lôïi cho vieäc laøm nöông raãy;
Thöù ba, caùc daân toäc thieåu soá muoán ñoàng nhaát mình vôùi daân toäc ña soá, vì hoï coi
daân toäc Kinh laø daân toäc vaên minh hôn. Ñoàng nhaát hoaù laø moät cô cheá taâm lyù xaõ
hoäi trong ñôøi soáng cuûa coäng ñoàng. ÔÛ ñaây, khi ñoàng nhaát mình vôùi daân toäc ña
soá, moät soá ngöôøi daân toäc thieåu soá ñaõ töï ti, maëc caûm veà trang phuïc cuûa mình
(hoï sôï ngöôøi Kinh cöôøi).
- Veà nhaø ôû cuûa caùc daân toäc thieåu soá ôû Taây Nguyeân cuõng trong tình traïng
töông töï. Ñoái vôùi caùc daân toäc baûn ñòa, chæ coù 1/3 soá gia ñình ôû nhaø saøn – kieåu
nhaø truyeàn thoáng cuûa daân toäc mình, 18,2% ôû nhaø gioáng ngöôøi Kinh vaø gaàn moät
nöûa ôû caùc kieån nhaø khaùc, noùi chung laø gioáng kieåu nhaø cuûa daân toäc Kinh hay ôû
raát taïm bôï.
Ñoái vôùi caùc daân toäc thieåu soá di cö thì chæ coù moät tyû leä raát nhoû soáng trong kieåu
nhaø truyeàn thoáng cuûa mình (4,8%), coù 21% ôû nhaø gioáng daân toäc Kinh vaø coù tyû
leä raát lôùn 74,2% soáng trong caùc kieåu nhaø khaùc, pha troän giöõa truyeàn thoáng vaø
hieän ñaïi, hay trong caùc nhaø taïm bôï.
Qua ñieàu tra, chuùng toâi thaáy coù moät soá nguyeân nhaân daãn tôùi thay ñoåi veà kieåu
nhaø ôû cuûa ñoàng baøo caùc daân toäc thieåu soá: Thöù nhaát, ôû theo kieåu nhaø cuûa ngöôøi
Kinh tieän lôïi hôn, maùt meû, chaéc chaén, möa gioù khoâng aûnh höôûng, giaù thaønh
khoâng cao, hôïp tuùi tieàn; Thöù hai, laøm nhaø saøn (nhaø truyeàn thoáng) toán tieàn, khoù
tìm goã, khoù laøm. Maët khaùc, khoâng beàn, khoâng tieän, sôï treû con ngaõ gaãy chaân, gaãy
tay, oâ nhieãm moâi tröôøng; Thöù ba, do taùc ñoäng cuûa moät cô cheá taâm lyù trong coäng
ñoàng- cô cheá baét chöôùc. Hoï baét chöôùc ngöôøi Kinh, laøm theo ngöôøi Kinh laø laøm
theo phong traøo. Hoï cho raèng, laøm nhö vaäy laø laøm theo caùi tieán boä, caùi môùi, caùi
ña soá.
- Veà trang trí trong nhaø, ña soá trang trí gioáng ngöôøi Kinh vaø heát söùc ñôn giaûn.
Cöù 10 gia ñình ñöôïc hoûi thì coù 4 gia ñình trang trí trong nhaø gioáng ngöôøi Kinh,
chæ coù hôn 2 gia ñình trang trí theo loái truyeàn thoáng cuûa daân toäc mình vaø coù hôn
3 gia ñình trang trí keát hôïp caû hai. Neáu so saùnh giöõa daân toäc baûn ñòa vaø thieåu
soá di cö thì caùc daân toäc thieåu soá di cö giöõ ñöôïc loái trang trí truyeàn thoáng cuûa daân
506
toäc mình nhieàu hôn caùc daân toäc baûn ñòa. Cöù 10 gia ñình ñöôïc hoûi chæ coù hôn 1
gia ñình trang trí trong nhaø gioáng daân toäc Kinh vaø coù tôùi hôn 5 gia ñình trang trí
theo loái truyeàn thoáng cuûa daân toäc mình. Ñaëc bieät laø trang trí nôi thôø cuùng. Ñieàu
naøy thaáy raát roõ ôû caùc gia ñình daân toäc Taøy, Dao, H’moâng.
- Veà söû duïng ngoân ngö,õ trong sinh hoaït haøng ngaøy ôû gia ñình, ñaïi ña soá daân
toäc thieåu soá baûn ñòa söû duïng ngoân ngöõ cuûa daân toäc mình trong giao tieáp giöõa caùc
thaønh vieân cuûa gia ñình (87,7%), chæ coù 2,5% söû dung ngoân ngöõ cuûa daân toäc Kinh,
ñaây chuû yeáu laø caùc gia ñình laø coâng chöùc nhaø nöôùc, caùc gia ñình laøm aên gioûi vaø
coù con caùi laøm caùn boä nhaø nöôùc (vì nhöõng ngöôøi con naøy khoâng söû duïng ñöôïc
tieáng daân toäc mình). ÔÛ Taây Nguyeân hieän nay, ña soá treû em chæ bieát noùi maø khoâng
bieát vieát tieáng cuûa daân toäc mình. Trong thôøi gian gaàn ñaây, vaán ñeà daïy tieáng daân
toäc trong nhaø tröôøng phoå thoâng vaø daïy cho caùc caùn boä ñòa phöông ñaõ ñöôïc quan
taâm, song hieäu quaû coøn khaù khieâm toán.
Trong giao tieáp veà coâng vieäc (chuû yeáu giao tieáp vôùi chính quyeàn xaõ), ñaïi ña
soá ñoàng baøo söû duïng tieáng Kinh, tyû leä söû duïng tieáng daân toäc thieåu soá raát thaáp.
- Trong phong tuïc cöôùi xin cuûa caùc daân toäc thieåu soá cuõng coù söï thay ñoåi lôùn.
Caùc daân toäc thieåu soá baûn ñòa hoïc taäp caùch thöùc toå chöùc ñaùm cöôùi cuûa daân toäc
Kinh. Coù 61,2% daân toäc thieåu soá baûn ñòa noùi raèng hoï toå chöùc ñaùm cöôùi gioáng
daân toäc Kinh. Ñieàu naøy theå hieän ôû choã: hoï cuõng thueâ raïp, thueâ nhaø haøng ñeå toå
chöùc ñaùm cöôùi. Trong leã cöôùi coù thieáp ñeå môøi khaùch, coù xe ñoùn coâ daâu, coù chuïp
aûnh, quay phim, nhaø cöûa ñöôïc trang trí laïi, leã cöôùi chæ toå chöùc trong moät ngaøy,
coâ daâu vaø chuù reå khoâng maëc quaàn aùo daân toäc, maø maëc aùo cöôùi, vaùy cöôùi, com-
pleâ, tay coâ daâu cuõng oâm hoa. Söï thay ñoåi cuûa leã cöôùi coøn theå hieän ôû caùch aên
uoáng: caùc daân toäc hoïc ngöôøi Kinh caùch naáu coã, aên uoáng xeáp theo maâm, veä sinh
hôn... Ngoaøi aên maën, leã cöôùi coøn toå chöùc aên ngoït (aên baùnh keïo, huùt thuoác).
Caùc thuû tuïc cuûa ñaùm cöôùi cuõng ñôn giaûn hôn: leã vaät (traâu, boø, lôïn, gaø, chum,
choeù..., tieàn) cuõng ít hôn. Trong tröôøng hôïp gia ñình nhaø gaùi ngheøo thì leã vaät coù
theå giaûm hoaëc khoâng nhaát thieát phaûi noäp hay noäp sau cho nhaø trai (vì theo cheá
ñoä maãu heä, con gaùi phaûi cöôùi choàng veà nhaø mình). Moät soá phong tuïc nhö aên
uoáng nhieàu ngaøy, cöôùi taûo hoân ñaõ giaûm nhieàu.
Ñieàu ñaùng chuù yù trong phong tuïc cöôùi xin cuûa caùc daân toäc thieåu soá Taây
Nguyeân laø coù söï thay ñoåi khaù quan troïng trong nhaän thöùc. Ñoù laø caùc nhoùm daân
toäc coù theå keát hoân vôùi nhau: daân toäc Kinh coù theå keát hoân vôùi caùc daân toäc thieåu
soá baûn ñòa, daân toäc thieåu soá di cö hay ngöôïc laïi. Keát quaû ñieàu tra cho thaáy, coù
51,5% caùc gia ñình daân toäc thieåu soá baûn ñòa vaø 70,2% caùc gia ñình daân toäc
thieåu soá di cö cho laø con caùi mình laáy ai cuõng ñöôïc, mieãn laø lôùp treû yeâu nhau,
thích nhau. Coù 3,8% caùc gia ñình daân toäc thieåu soá baûn ñòa vaø 14,6% caùc gia
ñình daân toäc thieåu soá di cö thích cho con caùi mình keát hoân vôùi ngöôøi Kinh. Vì
hoï cho raèng ngöôøi Kinh laøm aên gioûi giang, caàn cuø chòu khoù, bieát tieát kieäm. Nhö
vaäy, quyeàn quyeát ñònh cuûa boá meï veà hoân nhaân cuûa con caùi “boá meï ñaët ñaâu,
con ngoài ñaáy” ñaõ daàn nhöôøng choã cho quyeàn löïa choïn cuûa con caùi. Ñaây laø bieåu
507
hieän cuûa söï thay ñoåi tieán boä veà hoân nhaân cuûa caùc daân toäc thieåu soá Taây Nguyeân
hieän nay.
Coù theå noùi phong tuïc cöôùi xin cuûa caùc daân toäc thieåu soá ôû Taây Nguyeân hieän
nay coù nhieàu thay ñoåi, nhöõng neùt vaên hoaù trong cöôùi xin cuûa daân toäc Kinh ñaõ
hieän dieän khaù roõ trong leã cöôùi cuûa caùc daân toäc thieåu soá Taây Nguyeân, nhaát laø caùc
daân toäc thieåu soá baûn ñòa.
- Phong tuïc ma chay cuûa caùc daân toäc thieåu soá baûn ñòa cuõng coù nhöõng thay
ñoåi lôùn, theo chieàu höôùng tieán boä hôn. Theo truyeàn thoáng caùc daân toäc thieåu soá
baûn ñòa ôû Taây Nguyeân raát quan taâm ñeán vieäc ma chay cuûa ngöôøi cheát (thaäm chí
coøn toå chöùc to hôn ñaùm cöôùi). Ngöôøi cheát ñöôïc ñeå trong nhaø töø 3-5 ngaøy, coù theå
laâu hôn. Gia ñình, hoï haøng khoùc beân ngöôøi cheát nhieàu ngaøy, toå chöùc aên uoáng
linh ñình, töø khi môùi cheát ñeán luùc choân xong vaøi ngaøy. AÊn uoáng coøn dieãn ra ôû
ngoaøi maû ngöôøi cheát. Ngöôøi cheát cuõng ñöôïc chia cuûa caûi ñeå mang ñi. Ngöôøi cheát
khoâng choân, maø ñaët trong nhaø moà. Sau 7-10 ngaøy laøm leã boû maû, laïi toå chöùc aên
uoáng. Tröôùc ñaây, caùc daân toäc coøn choân nhieàu ngöôøi trong doøng hoï trong moät nhaø
moà (treân 60 ngöôøi, ñeå choàng leân nhau). Vieäc toå chöùc tang leã nhö vaäy raát toán keùm,
maát veä sinh, laõng phí, gaây oâ nhieãm moâi tröôøng.
Ngaøy nay, phong tuïc ma chay ñaõ coù nhieàu thay ñoåi. Ngöôøi cheát khoâng ñeå daøi
ngaøy trong nhaø, choân döôùi ñaát, choân rieâng moãi ngöôøi moät hoá, choân coù quan taøi
baèng goã. AÊn uoáng khi toå chöùc tang leã giaûm bôùt, khoâng aên uoáng ngoaøi nhaø moà.
Söï thay ñoåi naøy laø do caùc daân toäc thieåu soá baûn ñòa hoïc ñöôïc ôû daân toäc Kinh.
- Veà thò hieáu aâm nhaïc cuûa caùc daân toäc thieåu soá baûn ñòa cuõng thay ñoåi nhieàu:
caùc baøi haùt truyeàn thoáng cuûa caùc daân toäc bò mai moät, caùc nhaïc cuï daân toäc bò thaát
thoaùt vaø ít ñöôïc söû duïng, moät soá leã hoäi bò boû bôùt, moät soá leã hoäi theo daân toäc
Kinh (nhö aên teát aâm lòch, nghæ caùc ngaøy leã...), moät soá thoùi quen thay ñoåi.
Keát quaû ñieàu tra cuûa chuùng toâi cho thaáy, chæ coù 17% soá daân toäc thieåu soá ôû
Taây Nguyeân ñöôïc hoûi thuoäc caùc baøi haùt, ñieäu muùa cuûa daân toäc mình, 19% chæ
thuoäc moät ít vaø coù tôùi 64% soá ngöôøi ñöôïc hoûi khoâng thuoäc caùc baøi haùt, ñieäu muùa
cuûa daân toäc mình. ÔÛ ñaây chuû yeáu laø thanh thieáu nieân.
Veà söû duïng coàng chieâng, chæ coù 22,3% soá ngöôøi ñöôïc hoûi traû lôøi coù bieát söû
duïng coàng chieâng vaø coù 77,7% khoâng bieát söû duïng caùc nhaïc cuï daân toäc truyeàn
thoáng mang ñaäm baûn saéc vaên hoaù baûn ñòa Taây Nguyeân naøy. Nhöõng ngöôøi bieát
söû duïng chuû yeáu laø ngöôøi lôùn tuoåi (khoaûng 70%).
Trong soá caùc daân toäc thieåu soá baûn ñòa lôùn ôû Taây Nguyeân, daân toäc Bahnar giöõ
gìn ñöôïc caùc neùt vaên hoaù truyeàn thoáng cao nhaát so vôùi caùc daân toäc khaùc. Tyû leä
ngöôøi Bahnar bieát haùt caùc baøi haùt truyeàn thoáng, bieát chôi caùc nhaïc cuï daân toäc
cao hôn caùc daân toäc baûn ñòa khaùc. Ña soá ngöôøi Bahnar soáng trong caùc ngoâi nhaø
vaø trang trí trong nhaø mang tính truyeàn thoáng daân toäc. Caùc daân toäc EÂñeâ, M’noâng,
C’ho coù xu höôùng keát hôïp giöõa vaên hoaù cuûa daân toäc Kinh vaø vaên hoaù truyeàn
thoáng cuûa daân toäc mình. Nhöõng neùt vaên hoaù ñöôïc caùc daân toäc naøy tieáp nhaän
508
nhieàu nhaát laø trang phuïc haøng ngaøy, phong tuïc cöôùi xin, ma chay. Söï keát hôïp
giöõa truyeàn thoáng vaø hieän ñaïi cuûa caùc daân toäc naøy theå hieän qua nhaø ôû, caùch thöùc
trang trí trong nhaø. Daân toäc Xeâñaêng, Gia rai coù xu höôùng hoïc taäp ngöôøi Kinh
nhieàu hôn caû. Trong haàu heát caùc lónh vöïc cuûa cuoäc soáng hoï ñeàu hoïc taäp daân toäc
Kinh. Hoï laø caùc daân toäc ít thuoäc caùc baøi haùt, ñieäu muùa truyeàn thoáng vaø cuõng laø
caùc daân toäc ít bieát chôi coàng chieâng hôn caû.
II. MOÄT SOÁ VAÁN ÑEÀ ÑAËT RA CAÀN ÑÖÔÏC QUAN TAÂM
Khi quan taâm ñeán vaán ñeà phaùt trieån kinh teá-xaõ hoäi cuûa Taây Nguyeân, chuùng
ta luoân luoân ñöùng tröôùc hai nhieäm vuï döôøng nhö coù veû traùi ngöôïc nhau: Moät
maët, chuùng ta caàn giuùp ñôõ caùc daân toäc thieåu soá, ñaëc bieät laø caùc daân toäc thieåu
soá baûn ñòa giaûm bôùt ñoùi ngheøo, laïc haäu, ñeå hoï coù trình ñoä nhaän thöùc, daân trí
toát hôn, tieán boä hôn, qua ñoù phaùt trieån kinh teá, naâng cao ñôøi soáng vaät chaát vaø
tinh thaàn cuûa caùc daân toäc thieåu soá ôû Taây Nguyeân; Song, maët khaùc, ñeå thöïc hieän
nhieäm vuï naøy thì vieäc taêng cöôøng giao löu giöõa caùc daân toäc, ñaëc bieät laø giöõa
caùc daân toäc thieåu soá vaø daân toäc Kinh (daân toäc ña soá). Trong quaù trình giao löu
giöõa caùc daân toäc thì söï ñoàng nhaát hoùa - söï hoïc hoûi, tieáp nhaän caùc giaù trò cuûa
daân toäc khaùc, ñaëc bieät laø daân toäc ña soá, phaùt trieån hôn laø söï taát yeáu. Chính quaù
trình ñoàng nhaát hoaù naøy ñaõ goùp phaàn coù yù nghóa vaøo vieäc laøm maát ñi caùc neùt
vaên hoaù truyeàn thoáng, caùc yeáu toá taâm lyù xaõ hoäi truyeàn thoáng theå hieän baûn saéc
cuûa caùc daân toäc. Do vaäy, chuùng ta caàn giuùp ñôõ caùc daân toäc thieåu soá duy trì ñöôïc
caùc yeáu toá taâm lyù xaõ hoäi truyeàn thoáng, duy trì ñöôïc caùc neùt vaên hoaù truyeàn thoáng
cuûa mình.
ÔÛ ñaây coù nhieàu caâu hoûi ñöôïc ñaët ra: Vaán ñeà ñoàng nhaát hoaù cuûa caùc daân toäc
thieåu soá ôû Taây Nguyeân neân ñöôïc hieåu nhö theá naøo? Laøm theá naøo ñeå baûo toàn ñöôïc
caùc giaù trò vaên hoaù cuûa caùc daân toäc thieåu soá ôû Taây Nguyeân vaø baûo toàn theo höôùng
naøo trong ñieàu kieän caùc nhoùm daân toäc cuøng nhau sinh soáng trong moät coäng ñoàng?
Chuùng toâi cho raèng, quaù trình ñoàng nhaát hoaù laø moät quaù trình töï nhieân, khaùch
quan trong söï giao löu, töông taùc giöõa caùc daân toäc ôû Taây Nguyeân. Caùc daân toäc
thieåu soá tieáp nhaän caùc giaù trò, kinh nghieäm cuûa daân toäc ña soá vaên minh hôn, coù
trình ñoä phaùt trieån cao hôn, coù vai troø quan troïng hôn trong phaùt trieån kinh teá-
xaõ hoäi laø xu theá taát yeáu, nhaèm ñaûm baûo cho caùc daân toäc thieåu soá phaùt trieån vaø
hoaø nhaäp. Phaân tích ôû treân cho thaáy, caùc daân toäc thieåu soá tieáp nhaän caùc kinh
nghieäm, caùch thöùc saûn xuaát cuûa daân toäc Kinh laø caàn thieát cho vieäc phaùt trieån kinh
teá gia ñình, xoaù boû ñoùi ngheøo cuûa hoï. Hoïc taäp ngöôøi Kinh trong xaây döïng nhaø
cöûa, trong aên maëc, cuõng nhö söû duïng tieáng Kinh trong giao tieáp, nhöõng bieán ñoåi
trong cöôùi xin , ma chay... ñaõ ñem laïi cho hoï nhieàu tieän lôïi hôn trong sinh hoaït
cuûa cuoäc soáng haøng ngaøy.
Song, chính söï ñoàng nhaát naøy nhö ñaõ phaân tích ôû treân ñaõ vaø ñang laøm maát
ñi baûn saéc rieâng cuûa caùc daân toäc thieåu soá ôû Taây Nguyeân hieän nay. Caùc buoân laøng
cuûa caùc daân toäc thieåu soá ôû Taây Nguyeân seõ ra sao neáu khoâng coù caùc maùi nhaø saøn,
nhaø daøi truyeàn thoáng vôùi caùch trang trí truyeàn thoáng? Ñôøi soáng vaên hoaù cuûa caùc
509
buoân laøng Taây Nguyeân seõ ra sao neáu thieáu tieáng coàng chieâng, thieáu caùc baøi haùt,
ñieäu muùa daân toäc, thieáu caùc söû thi., thieáu caùc boä trang phuïc daân toäc, thieáu caùc
thuaàn phong, myõ tuïc trong cöôùi xin, ma chay cuûa caùc daân toäc...?
Laøm theá naøo ñeå baûo toàn ñöôïc caùc giaù trò vaên hoaù cuûa caùc daân toäc thieåu soá ôû
Taây Nguyeân vaø baûo toàn theo höôùng naøo trong ñieàu kieän caùc nhoùm daân toäc cuøng
nhau sinh soáng trong moät coäng ñoàng vaø trong ñieàu kieän vaãn tieáp tuïc giuùp caùc daân
toäc thieåu soá phaùt trieån ? Ñaây laø moät caâu hoûi khoâng deã tìm lôøi giaûi ñaùp. Ñaây laø
moät vaán ñeà caàn ñöôïc quan taâm nhieàu hôn nöõa.
Chuùng ta caàn taêng cöôøng tuyeân truyeàn giaùo duïc ñeå caùc caáp chính quyeàn ñòa
phöông vaø chính caùc daân toäc thieåu soá coù yù thöùc giöõ gìn baûn saéc rieâng cuûa mình
trong ñieàu kieän giao löu vaø phaùt trieån. Maët khaùc, chuùng ta caàn giuùp ñôõ caùc daân
toäc thieåu soá veà maët vaät chaát ñeå duy trì vaø phaùt trieån caùc loaïi hình ngheä thuaät
truyeàn thoáng, phaùt trieån caùc laøng ngheà truyeàn thoáng ñeå deät, may caùc trang phuïc
truyeàn thoáng, caùc ñoà duøng sinh hoaït truyeàn thoáng... vôùi giaù caû maø hoï coù theå
mua ñöôïc, giuùp caùc daân toäc baûn ñòa duy trì chöõ vieát, ngoân ngöõ vaø kieåu nhaø ôû
cuûa mình.
Beân caïnh vieäc giuùp ñoàng baøo xoaù boû caùc huû tuïc trong cöôùi xin, ma chay,
trong sinh hoaït chuùng ta caàn giuùp ñoàng baøo duy trì caùc thuaàn phong, myõ tuïc,
caùc phong tuïc, taäp quaùn, caùc thoùi quen toát trong ñôøi soáng haøng ngaøy.
Chuùng toâi cho raèng, giaûi quyeát vaán ñeà ñoàng nhaát hoaù vaø baûn ñòa hoaù ôû Taây
Nguyeân hieän nay laø coâng vieäc laâu daøi, thöôøng xuyeân, caàn ñöôïc quan taâm giaûi
quyeát ôû caû taàm vó moâ laãn vi moâ.
510
QUAÙ TRÌNH HÌNH THAØNH
NHOÙM COÄNG ÑOÀNG NGÖÔØI MAÏ
ÔÛ HUYEÄN ÑAÏ TEÛH, TÆNH LAÂM ÑOÀNG
Honda Mamoru*
Vaên hoaù-xaõ hoäi laø moät trong nhöõng laõnh vöïc ñöôïc nhieàu ngöôøi quan taâm
nghieân cöùu, ñaëc bieät laø veà toå chöùc xaõ hoäi vaø heä thoáng thaân toäc. Ñaây laø nhöõng
vaán ñeà maø caùc nhaø daân toäc hoïc, xaõ hoäi hoïc thöôøng hay ñaët ra khi nghieân cöùu
veà tính coá keát vaø söï hình thaønh cuûa moät coäng ñoàng toäc ngöôøi. Trong baùo caùo
naøy, chuùng toâi muoán ñeà caäp ñeán quaù trình hình thaønh cuûa moät nhoùm coäng ñoàng
toäc ngöôøi, cuï theå laø daân toäc Maï.
Daân toäc Maï laø moät trong nhöõng daân toäc ít ngöôøi ôû Vieät Nam, thuoäc nhoùm
ngoân ngöõ Moân – Khmer, coù daân soá khoaûng 30.000 ngöôøi. Hieän nay, taäp trung
sinh soáng chuû yeáu ôû caùc huyeän Ñaï Teûh, Ñaï Huoai, Baûo Laâm, thuoäc thò xaõ Baûo
Loäc, tænh Laâm Ñoàng.
Maëc duø laø moät daân toäc coù daân soá khoâng ñoâng laém, nhöng daân toäc naøy ñaõ
ñöôïc moät soá nhaø nghieân cöùu quan taâm, ñaëc bieät khoâng theå khoâng keå ñeán nhaø
daân toäc hoïc, xaõ hoäi hoïc ngöôøi Phaùp Jean Boullbet. Qua coâng trình nghieân cöùu
cuûa oâng ñaõ ñöôïc coâng boá vaøo naêm 1967 bôûi EFEO, vôùi nhan ñeà: “Pay des Maïa,
Domaine des genies Ngaar Maïa, Ngaar Yaang”, cho thaáy Jean Boullbet ñaõ boû khaù
nhieàu coâng söùc ñeå söu taàm nhöõng gia phaû “Cau kuang”, döïng laïi lòch söû vaø heä
thoáng thaân toäc cuûa ngöôøi Maï. Trong ñoù, oâng ñaõ ñöa ra nhöõng lôøi nhaän xeùt cho
raèng, maëc duø daân toäc Maï coù gia phaû theo doøng toäc phuï heä, nhöng khi giaûi quyeát
vaán ñeà thöøa höôûng ñaát ñai thì khoâng nhaát thieát chòu chi phoái bôûi doøng phuï heä,
maø chuû yeáu döïa treân cô sôû quan heä huyeát thoáng caû hai phía cha vaø meï(1). Nhöng
raát tieác töø ñoù ñeán nay chöa thaáy moät ai quan taâm ñeán vieäc nghieân cöùu gia phaû
vaø heä thoáng thaân toäc Maï, cho neân chöa coù moät yù kieán môùi naøo hôn.
Maõi ñeán sau nhöõng naêm 1975, vieäc nghieân cöùu daân toäc Maï môùi baét ñaàu coù
söï quan taâm trôû laïi. Trong soá ñoù, coù theå keå ñeán coâng trình hôïp taùc nghieân cöùu
cuûa Sôû Vaên hoaù tænh Laâm Ñoàng vaø Vieän khoa hoïc xaõ hoäi nhaân vaên taïi thaønh
phoá Hoà Chí Minh (nay laø Vieän Khoa hoïc xaõ hoäi vuøng Nam Boä) qua quyeån saùch
Vaán ñeà daân toäc ôû Laâm Ñoàng(2). Ñaây laø ñeà taøi thuù vò, coù nhieàu vaán ñeà lieân quan
ñeán daân toäc Maï, nhöng phaàn lôùn chuû yeáu quan taâm ñeán caùc vaán ñeà phong traøo
* Tieán só, Ñaïi hoïc Tokyo. Nhaät Baûn.
511
ñaáu tranh(3), bieán ñoåi daân soá(4), bieán ñoåi xaõ hoäi(5) vaø vaán ñeà ñaát ñai(6) cuûa caùc
daân toäc ít ngöôøi ôû Laâm Ñoàng.
Chính vì vaäy, trong thôøi gian vöøa qua (töø naêm 2000 ñeán 2002), chuùng toâi choïn
ñeà taøi naøy ñeå nghieân cöùu. Noäi dung cuûa baùo caùo naøy laø moät phaàn keát quaû cuûa
söï hôïp taùc nghieân cöùu cuûa tröôøng Ñaïi hoïc Tokyo vaø tröôøng Ñaïi hoïc Khoa hoïc
xaõ hoäi vaø nhaân vaên Thaønh phoá Hoà Chí Minh.
I. ÑÒA BAØN PHAÂN BOÁ DAÂN SOÁ VAØ NGUOÀN GOÁC DAÂN CÖ
1. Phaân boá daân cö vaø daân soá
Theo soá lieäu cuûa Toång cuïc Ñòa chính (1999), toaøn boä daân soá ôû tænh Laâm Ñoàng
coù khoaûng 899.230 ngöôøi, vôùi toång dieän tích toaøn tænh laø 9.755,95 km2. Trong ñoù,
daân soá cuûa huyeän Ñaï Teûh(7) chieám 40.849 ngöôøi, vôùi toång dieän tích toaøn huyeän
laø 523,70km2. Hieän nay, huyeän Ñaø Teûh chia ra laøm 9 xaõ: Trieäu Haûi, Quaûng Trò,
Myõ Ñöùc, Quoác Oai, Haø Ñoâng, Ñaï Kho, An Nhôn, Höông Laâm vaø Ñaï Laây(8).
Trong baùo caùo naøy, taùc giaû chuû yeáu taäp trung nghieân cöùu trong phaïm vi thoân
8, xaõ Myõ Ñöùc. Vì ñaây laø nôi coù daân toäc Maï cö truù chieám ña soá (99%) vaø coøn giöõ
gìn nhieàu vaên hoaù truyeàn thoáng.
Theo soá lieäu thoáng keâ cuûa UBND xaõ Myõ Ñöùc naêm 2000, toaøn xaõ coù 746 hoä,
3,415 nhaân khaåu, vôùi toång dieän tích laø 103,60 km2. Trong ñoù, daân toäc Maï chieám
83 hoä, 381 nhaân khaåu, haàu heát taäp trung sinh soáng chuû yeáu ôû thoân 8.
2. Nguoàn goác daân cö
Theo moät soá ngöôøi lôùn tuoåi daân toäc Maï ôû thoân 8(9) cho bieát, tröôùc naêm 1963,
ôû vuøng nuùi xung quanh thoân 8 coù nhieàu boon: Kon Ñoh Ñaêng, Kon Ñoh Ñaa,
B’kra, Blaêc Ñaa Mbor, Hang kar
Ñang, Hang kar Ñaa. Nhöng do
chính saùch doàn daân vaøo aáp chieán
löôïc (1963) trong thôøi kyø cheá ñoä
My-õ nguïy ñaõ gaây neân söï bieán ñoäng
lôùn veà maët phaân boá daân cö, daân soá
nôi ñaây. Nhieàu thaønh vieân thuoäc
caùc boon khaùc nhau bò doàn chung
vaøo aáp chieán löôïc, cho neân moät boä
phaän cuûa nhöõng thaønh vieân ôû caùc
boon phaûi rôøi boû nôi cö truù goác cuûa
mình ñeå theo caùch maïng.
Sau 1975, nhöõng thaønh vieân caùc boon trôû veà queâ goác xaây döïng laïi caùc
boon vaø tieáp tuïc canh taùc nöông raãy. Hai naêm sau (1977), nhôø söï vaän ñoäng
cuûa chính saùch ñònh canh ñònh cö, cö daân ôû caùc boon laïi chuyeån ñeán cö truù
512
QUAÙ TRÌNH HÌNH THAØNH NHOÙM COÄNG ÑOÀNG NGÖÔØI MAÏ...
taïi xaõ Loäc Trung (hieän nay laø thò traán Ñaï Teûh) ñeå laøm ruoäng. Ñeán naêm 1981,
chính quyeàn huyeän tieán haønh xaây döïng hoà chöùa nöôùc Ñaï Teûh(10), moät boä
phaän daân toäc Maï baùn ñaát ruoäng hoaëc uyû thaùc cho chính quyeàn vaø trôû veà queâ
laøm raãy trôû laïi.
Naêm 1990, chính quyeàn keâu goïi daân toäc Maï xuoáng nuùi ñònh cö ôû thò traán Ñaï
Teûh vaø khuyeán khích trôû laïi laøm ruoäng. Nhöng vì lyù do ñaõ baùn heát ruoäng ñaát, neân
chæ coù moät soá ngöôøi xuoáng nuùi. Nhöõng ngöôøi naøy taäp trung sinh soáng gaàn hoà chöùa
nöôùc Ñaï Teûh vaø thaønh laäp moät ñôn vò xaõ hoäi töông öùng vôùi moät ñôn vò thoân goïi
laø thoân 8 cuûa daân toäc Maï hay coøn goïi laø buoân Con Ñoû.
Hieän nay, thoân 8 chia ra laøm 3 nhoùm cö truù: treân nuùi 16 hoä, sau hoà ÑaïTeûh 3
hoä, tröôùc hoà Ñaï Teûh 64 hoä. Trong ñoù coù 25 hoä ñaêng kyù tham gia kinh teá môùi
Tong Kalong do Uyû ban nhaân daân huyeän phaùt ñoäng.
II. CÔ CAÁU TOÅ CHÖÙC XAÕ HOÄI CUÛA DAÂN TOÄC MAÏ QUA TRÖÔØNG HÔÏP THOÂN 8
Tröôùc ñaây, daân toäc Maï sinh soáng taäp trung thaønh töøng ñôn vò cö truù goïi laø
boon. Ñaây laø ñôn vò cö truù huyeát thoáng bao goàm caû khu vöïc ñaát ñai canh taùc.
Moãi ñôn vò cö truù naøy laø moät doøng hoï, trong ñoù, chia thaønh nhieàu chi hoï goïi laø
nao(11). Moãi nao ñeàu coù phaàn ñaát ñai cuûa mình ñeå canh taùc do cau kuang boon
phaân chia(12).
Ngaøy nay, ñôn vò cö truù cuûa daân toäc Maï khoâng coøn ñöôïc thieát laäp theo huyeát
thoáng nöõa maø ñaõ bò phaân hoaù theo ñôn vò cö truù môùi do Nhaø nöôùc thaønh laäp.
Trong ñoù, thoân 8 laø moät tröôøng hôïp ñieån hình.
Thoân 8 laø moät toå chöùc ñôn vò cö truù haønh chính ñöôïc hình thaønh töø 6
boon(13): Kon Ñoh Ñaa (6 hoä), Kon Ñoh Ñaêng (31 hoä), Haêng Kar Ñaêng (9 hoä),
Haêng Kar Ñaa (9 hoä), Blaêc Ñaa Mbor (6 hoä). Theo gia phaû löu truyeàn baèng
mieäng (20 ñôøi), Kon Ñoh Ñaa coù quan heä hoï haøng vôùi Kon Ñoh Ñaêng, coøn
Haêng Kar Ñaa coù quan heä hoï haøng vôùi Haêng Kar Ñaêng. Moãi toå chöùc löôõng
hôïp naøy ñeàu coù cuøng moät toå tieân vôùi nhau ñöôïc theå hieän thoâng qua vieäc phaân
chia ñaát ñai töø ngöôøi anh ruoät sang em trai ruoät. Rieâng boon Kon Ñoh Ñaêng,
qua vieäc khaûo saùt treân thöïc ñòa, chuùng toâi ñaõ phaùt hieän theâm hai loaïi hình toå
chöùc cö truù theo nhoùm. Ñoù laø nhoùm cö truù Tong Tony vaø nhoùm cö truù Tong
Muong ôû nuùi Ñang Kraê.
Mpool Tong Tony laø moät toå chöùc cö truù theo nhoùm. Haàu heát caùc thaønh vieân
cuûa nhoùm cö truù mpool naøy ñeàu laø nhöõng ngöôøi thuoäc Boon Kon Ñoh Ñaêng
(Sô ñoà 1, phaàn Phuï luïc). Coøn Mpool Tong Muon cuõng laø moät toå chöùc cö truù
theo nhoùm nhöng coù moät soá thaønh vieân khoâng phaûi laø ngöôøi Kon Ñoh Ñaêng.
Trong tröôøng hôïp naøy, maëc duø moät soá thaønh vieân cuûa Mpool laø ngöôøi ôû boon
khaùc nhöng cuõng ñöôïc goïi laø cau kuang. Ñaây laø moät toå chöùc xaõ hoäi mang tính
ñaëc thuø cuûa ngöôøi Maï ôû ñaây.
513
III. SÖÏ HÌNH THAØNH NHOÙM COÄNG ÑOÀNG THEO GIA PHAÛ CAU KUANG BOON
(XEM SÔ ÑOÀ 2, PHAÀN PHUÏ LUÏC)
Cho ñeán nay, nhöõng ngöôøi lôùn tuoåi trong coäng ñoàng ngöôøi Maï vaãn coøn ghi
nhôù nhöõng gia phaû 20 ñôøi theo phöông phaùp truyeàn mieäng. Cô sôû ñeå ghi nhôù
gia phaû moät caùch chính xaùc theo ngöôøi Maï laø döïa treân moái quan heä giöõa caùc cau
kuang boon. Nguyeân taéc cuûa gia phaû naøy laø khoâng tính theo moái quan heä cuûa
doøng hoï (descent) maø tính theo moái quan heä hoï haøng (kindred).
Vì vaäy, sau khi thöïc hieän chính saùch ñònh canh ñònh cö, moïi ñaát ñai phaân
chia theo gia phaû truyeàn thoáng cuûa cau kuang boon hoaøn toaøn bò xaùo troän. Ñaát
ñai canh taùc caùc boon haàu nhö khoâng coøn nöõa. Duy chæ coù boon Kon Ñoh Ñaêng
coøn duy trì phaàn naøo ñaát ñai cuûa mình. Do ñoù, caùc thaønh vieân ôû ngoaøi boon Kon
Ñoh Ñaêng yeâu caàu phaân chia ñaát ñai theo gia phaû cuûa caùc cau kuang. Ñeå thöïc
hieän theo yeâu caàu naøy, cau kuang boon Kon Ñoh Ñaêng ñaõ phaân chia ñaát ñai ôû
thoân 8 theo nguyeân taéc cuûa gia phaû caùc cau kuang boon coù quan heä hoï haøng
(kindred) vôùi cau kuang.
Ñeå giaûi thích roõ hôn veà ñieàu treân, chuùng toâi ñaõ ñöôïc ngöôøi giaø giaûi thích
nhö sau: “Cau kuang boon - Kon Ñoh Ñaa, Blac Ñaa Mbor, B’Kraê laø nhöõng
ngöôøi khoâng coù quan heä thaân thuoäc vôùi nhau nhöng laïi cuøng chung moät gia
phaû, vì vaäy, nhöõng ngöôøi naøy coù quyeàn yeâu caàu ñaát ñai canh taùc thuoäc boon
Kon Ñoh Ñaêng”. Ví duï: K’Pou phaûi chia ñaát ñai cho meï cuûa cau kuang boon
Blaêc Ñaa Mbor, maëc duø hieän nay ngöôøi naøy ñaõ ñi laáy choàng vaø ñaõ thuoäc Blaêc
Ñaa Mbor. Ñieàu naøy ñöôïc giaûi thích moät caùch roõ raøng bôûi ngöôøi giaø boon Kon
Ñoh Ñaêng(14): Meï cuûa cau kuang boon Blaêc Ñaa Mbor laø chaùu gaùi cuûa chò em
hoï cuûa K’Pou, coù nghóa laø giöõa cau kuang boon vaø K’Pou chæ coù moái quan heä
hoï haøng (kindred) vôùi nhau maø thoâi chöù khoâng phaûi laø moái quan heä doøng hoï
(descent). Moái quan heä naøy ñöôïc theå hieän thoâng qua 5 thaønh vieân ñöùng laøm
trung gian keát noái hoï haøng theo doøng maùu thaân thuoäc vôùi meï ñoái vôùi cau kuang
boon vaø phía cha ñoái vôùi K’Pou.
IV. SÖÏ HÌNH THAØNH NHOÙM COÄNG ÑOÀNG THEO MOÁI QUAN HEÄ THAÂN THÍCH
Tröôøng hôïp 6 gia ñình thuoäc nhoùm coäng ñoàng Mpool Tong Muon: Hai gia ñình
thuoäc boon B’Kraê (a,b), ba gia ñình thuoäc boon Kon Ñoh Ñaêng (d,e,f), moät gia
ñình thuoäc boon Blaêc Ñaa Mbor (c).
Mpool Tong Muon laø nhoùm cö truù theo coäng ñoàng bao goàm caùc thaønh vieân
thuoäc 3 boon khaùc nhau (boon B’Kraê, boon Kon Ñoh Ñaêng vaø boon Blaêc Ñaa
Mbor), nhöng laïi ñöôïc quyeàn canh taùc ñaát ñai cuûa Kon Ñoh Ñaêng. Ñeå giaûi thích
tröôøng hôïp naøy, chuùng toâi ñöa ra moät soá tröôøng hôïp cuï theå nhö sau:
Tröôøng hôïp 1
Baûn thaân K’Pep thuoäc boon Kon Ñoh Ñaêng, coøn vôï K’Pep thì laïi thuoäc boon
B’Kraê. Neáu xeùt veà nguyeân taéc chung giöõa 2 boon khaùc nhau khoâng ñöôïc söû duïng
514
canh taùc ñaát ñai cuûa ñoâi beân. Nhöng vì boon B’Kraê coù moái quan heä thaân thích
vôùi boon Kon Ñoh Ñaêng (thaønh vieân cuûa boon B’Kraê coù quan heä hoân nhaân vôùi
thaønh vieân boon Kon Ñoh Ñaêng) neân ngöôøi cuûa boon B’Kraê ñöôïc quyeàn söû duïng
vaø canh taùc ñaát ñai cuûa boon Kon Ñoh Ñaêng. Vì vaäy, khi tieán haønh nhöõng nghi
leã lieân quan ñeán ñaát ñai canh taùc, thì ngöôøi cuûa boon Kon Ñoh Ñaêng (d) coù theå
ñaïi dieän cho cau kuang boon Kon Ñoh Ñaêng cuøng thöïc hieän leã nghi vôùi cau
kuang B’Kraê.
Tröôøng hôïp 2
Trong moái quan heä thaân thích giöõa boon Kon Ñoh Ñaêng vaø boon B’Kraê coøn
theå hieän theâm 2 tröôøng hôïp cuï theå cuûa ngöôøi boon Kon Ñoh Ñaêng (f,e) thieát
laäp moái quan heä hoân nhaân vôùi 2 thaønh vieân thuoäc boon B’Kraê. Trong ñoù, coù
moät tröôøng hôïp laø hoân nhaân anh chò em hoï cheùo (e) - hoân nhaân con coâ caäu
(cross-cousin).
Tröôøng hôïp 3
Ngoaøi ra, cuõng coù 2 tröôøng hôïp cuûa ngöôøi boon B’Kraê (a, b) thieát laäp moái quan
heä hoân nhaân vôùi 2 thaønh vieân thuoäc boon Kon Ñoh Ñaêng. Trong ñoù, coù moät
tröôøng hôïp laø hoân nhaân anh chò em hoï cheùo (b) - hoân nhaân con coâ con caäu
(cross-cousin) nhö tröôøng hôïp 2.
Qua vieäc cuøng chung canh taùc ñaát ñai döïa treân moái quan heä thaân thích ñaõ
hình thaønh neân nhöõng nhoùm coäng ñoàng goïi laø Mpool.
KEÁT LUAÄN
Ñeå hình thaønh moät nhoùm cö truù, daân toäc Maï thöôøng caên cöù treân söï coá
keát coäng ñoàng qua moái quan heä thaân thuoäc theo doøng cuûa cau kuang. Nhöng
tuyø theo ñieàu kieän töï nhieân thuaän lôïi hay khoâng thuaän lôïi, ñaát ñai dö thöøa
hay thieáu thoán hoaëc caïn kieät maø hình thaønh nhoùm coäng ñoàng cö truù theo
töøng tröôøng hôïp quan heä khaùc nhau vôùi cau kuang khaùc. Theâm nöõa, theo
phong tuïc cuûa toäc ngöôøi Maï, moãi thaønh vieân ñeàu coù nhöõng cô hoäi khaùc nhau
ñeå thöïc hieän phong tuïc taäp quaùn theo phuï heä. Sau khi ñaõ coù söï quyeát ñònh
hoân nhaân giöõa hai beân nhaø trai vaø gaùi, ngöôøi choàng phaûi sang cö truù beân nhaø
gaùi trong moät thôøi gian nhaát ñònh. Nhöng neáu cau kuang cuûa nhaø gaùi cho
pheùp tieáp tuïc cö truù beân nhaø ngöôøi vôï laâu daøi hôn thì ngöôøi choàng coù theå
tieáp tuïc hoaëc khoâng tieáp tuïc tuøy theo söï quyeát ñònh cuûa ñöông söï. Nhöõng
tröôøng hôïp ñaõ trình baøy trong baùo caùo naøy chæ moät trong nhöõng ñaëc tröng
cuûa cheá ñoä phuï heä cuûa ngöôøi Maï theå hieän qua moái quan heä veà ñaát ñai ñaõ
xaûy ra trong thöïc teá.
Hieän nay, ngöôøi Maï vaãn giöõ daáu veát ñaëc tröng naøy. Ñaëc bieät ñoái vôùi coäng ñoàng
ngöôøi Maï thoân 8 tham gia kinh teá môùi ôû Tong kalong(15) ñeàu coù moái quan heä thaân
515
thuoäc vôùi nhöõng ngöôøi coù toå tieân ñaõ töøng sinh soáng ôû Tong Kalong tröôùc ñaây. Hoï
quan nieäm cho raèng, neáu nhöõng ai khoâng coù moái quan heä huyeát thoáng thaân toäc
vôùi ngöôøi ñaõ töøng ôû Tong Kalong thì khoâng tham gia vuøng kinh teá môùi(16). Ñieàu
naøy coù theå laáy tröôøng hôïp cuûa ngöôøi coù toå tieân sinh soáng ôû Kon Ñoh Ñaêng laøm
thí duï. Vì vaäy, qua nhöõng cuoäc khaûo saùt chuùng toâi cho thaáy, haàu heát nhöõng ngöôøi
ôû Kon Ñoh Ñaêng khoâng tham gia kinh teá môùi Tong kalong vì khoâng moái quan heä
thaân thuoäc ôû ñaây.
PHUÏ LUÏC
Sô ñoà 1: Moái quan heä giöõa ngöôøi tong tony
1
K'Pep
cau kuang
K'Pou
5 6
1 1 2
1 7 1 8 1 3 3 2 3 5
1 4 2 3 9 5 12 15 7
1 2 5 2 3 5 4 5 6 3 2 10 3
11 4 5 13 14
Chuû beáp cuûa gia ñình Ngöôøi thuoäc boon khaùc
Sô ñoà 2: Moái quan heä giöõa caùc cau kuang boon
2 kon Doh Dang

kon Doh Daa
Blac Daa Mbor
1 K'Pep 2 Hang Kar Dang
Hang Kar Daa
B'Kra
4 1 3 K'Pou
4 2 5
3
3
Hang kar Daa

Hang kar Dang
2 1 Kon Doh Dang 6

B'Kra @ @
Blac Daa Mbor Kon Doh Daa tong tony tong muon
cau kuang
516
Sô ñoà 3: Moái quan heä giöõa chuû nhaø (maøu ñen) vaø tong muon
3 cau kuang
2 K'Pep B'Kra
Kon Doh Dang
Blac Daa Mbor
K'Pou
d a c
Kon Doh Dang B'Kra
b f e
CHUÙ THÍCH
1. Boullbet söu taàm vaø phaân tích nhieàu gia phaû cuûa Cau kuang vaø vieát veà lòch söû daân toäc Maï. Trong gia
phaû Cau kuang coù moät soá con gaùi. Theo phong tuïc Maï, neáu Cau Kuang khoâng coù con trai thöøa keá
chæ coù con gaùi thì Cau Kuang choïn moät con trai doøng hoï Cau Kuang khaùc vaø laøm con reå con gaùi mình
ñeå giöõ gìn doøng hoï. Boullbet J. 1967, tr. 93-100.
2. Maïc Ñöôøng chuû bieân, 1983, Vaán ñeà daân toäc ôû Laâm Ñoàng, Nxb Sôû Vaên hoaù tænh Laâm Ñoàng.
3. Nguyeãn Vaên Dieäu, Löôïc söû phong traøo ñaáu tranh choáng ñeá quoác cuûa caùc daân toäc ít ngöôøi ôû tænh Laâm
Ñoàng.
4. Maïc Ñöôøng, Vaán ñeà daân toäc ôû Laâm Ñoàng, Sñd.
5. Nguyeãn Vaên Dieäu, Vaán ñeà kinh teá-xaõ hoäi ôû vuøng daân toäc Laâm Ñoàng döôùi thôøi Myõ-nguïy.
6. Maïc Ñöôøng - Traàn Vaên Chi, Nhöõng quaù trình bieán ñoåi kinh teá ñòa phöông ôû vuøng daân toäc Laâm Ñoàng.
Maïc Ñöôøng, Quaù trình phaùt trieån daân toäc vaø nhöõng bieán ñoåi xaõ hoäi ôû Laâm Ñoàng trong lòch söû.
7. Boullbet ñaõ ñi ñòa baøn Ñaï Teûh. Nhöng ñòa baøn chuû yeáu laø cao nguyeân Blao (Boullbet 1967, tr. 193 - 194.
8. Ñaàu naêm 2003, UÛy ban nhaân daân huyeän ñaõ laäp moät xaõ môùi teân laø Ña Pal cho khu vöïc kinh teá môùi.
9. Sinh naêm 1944 (keå vaøo thaùng 7-2001), sinh naêm 1919 (keå 8-2000), sinh naêm 1953 (keå 11-2001), sinh
naêm 1923 (keå 6-2002).
10. Maïc Ñöôøng - Traàn Vaên Chi, Sñd, tr. 116.
11. Nao laø doøng. Theo Boullbet, nao coù hai loaïi; nao kuang, nao koon. Taát caû cau kuang thuoäc doøng lôùn
(nao kuang). Coøn nao koon laø doøng hoï nhoû vôùi phaû heä gaàn guõi hoaëc bò ñöùt, reõ ra nhieàu doøng khoù
theo doõi vaø söï duy trì khoâng ñöôïc baûo ñaûm nghieâm ngaët (Boullbet, 1976 tr. 106). Neáu trong moät
boon coù nhöõng nao kuang thì moãi nao kuang coù ñaát ñai.
12. Moïi thaønh vieân trong moät boon cuûa ngöôøi Maï ñeàu chòu söï quaûn lyù vaø chi phoái bôûi cau kuang thuoäc
doøng lôùn (nao kuang) (Boullbet, 1976, tr. 82).
13. Theo nhöõng ngöôøi giaø ôû thoân 8, sinh naêm 1919 (keå 8/2000) sinh naêm 1953 (keå 11-2001) sinh naêm
1923 (keå 6-2002).
14. Sinh naêm 1944 (keå 7-2001).
15. Naêm 2000, Uyû ban huyeän Ñaï Teûh coù trieån khai döï aùn ôû khu vöïc kinh teá môùi thuoäc xaõ Trieäu Haûi. Saûn
phaåm chuû yeáu cuûa döï aùn naøy laø caây caø pheâ. Tröôùc ñaây, ôû khu vöïc naøy coù moät boon teân laø Tong
kalong. Nhöng sau naêm 1975, do chính saùch ñònh canh ñònh cö, ngöôøi Maï taïi ñaây ñaõ thöïc hieän di dôøi
ñeán sinh soáng ôû khu vöïc khaùc, neân khi ñeán nghieân cöùu ôû Tong kalong khoâng coøn moät ai sinh soáng
ôû ñaây nöõa.
16. Sinh naêm 1964 (keå töø 7-2000), sinh naêm 1965 (keå töø 6-2002).
517

Maïc Ñöôøng 1983 Vaán ñeà daân toäc ôû Laâm Ñoàng, Nxb. Sôû Vaên hoùa tænh
Laâm Ñoàng.
UÛy ban Khoa hoïc xaõ hoäi Vieät Nam
1986 Moät soá vaán ñeà kinh teá - xaõ hoäi Taây Nguyeân,
Nxb. Khoa hoïc xaõ hoäi, Haø Noäi
Vieät Daân toäc hoïc 1984 Caùc daân toäc ít ngöôøi ôû Vieät Nam (caùc tænh phía Nam),
Nxb. Khoa hoïc xaõ hoäi, Haø Noäi.
Vieät Daân toäc hoïc 1984 Goùp phaàn nghieân cöùu baûn lónh baûn saéc caùc daân toäc ôû
Vieät Nam, Nxb. Khoa hoïc xaõ hoäi, Haø Noäi.
Boulbet, Jean 1957 Quelques Aspects du coutumier (N’dri) des Cau Maa.,
Bulletin duela Socieùteù des EÙtudes Indocihnoises Tome
XXXII, No2, Saigon.
1967 Pays des Maa, Domaine des genies. Ngaar Maa. Nggar
Yaang EFEO Paris.
(dòch Ñoã Vaên Anh) 1999 Xöù ngöôøi Maï - Laõnh thoå cuûa thaàn linh Ngaar Maa.
Nggar Yaang Nxb. Ñoàng Nai.
Freeman, J.D 1961 On the concept of the Kindred, Journal of the royal
anthropological Institute 91: tr. 192-220.
Goodenough, W. H 1955 A Problem in Malayo-Polynesian Social Organization.
American Anthropologist, vol. 57: tr. 71-83.
Hickey, G.C. 1982 Free in the forest - ethnohistory of the Vietnamese
Central Highlands, 1954.
Leach, E.R 1962 On certain unconsidered aspects of double descent
systems, Man 62: tr. 5-9.
Lebar, Frank M 1964 Ethnic Groups of Mainland Southeast Asia, Human
Relations area files Press New Haven.
518
NGÖÔØI CHAÊM VAØ TOÂN GIAÙO
Phan An*
OÂng Nghieâm Thaåm, naêm 1962 treân taïp chí Queâ höông xuaát baûn ôû Saøi Goøn
coù loaït baøi “Toân giaùo cuûa ngöôøi Chaêm taïi Vieät Nam”. Naêm 1993, oâng Phan Vaên
Doáp ñaõ hoaøn thaønh moät luaän vaên tieán syõ “Toân giaùo ngöôøi Chaêm ôû Vieät Nam”.
Tröôùc ñoù nhieàu thaäp kyû, caùc hoïc giaû ngöôøi Phaùp nghieân cöùu veà Chaêm cuõng ñaõ
vieát veà toân giaùo Chaêm trong caùc coâng trình nghieân cöùu cuûa mình nhö: G.Maspere
vôùi Le Royanme de Champa; Lifinot vôùi Les Inscriptions de Mison; Stele de
Cambhu – Vietnam aø Mison ..; E. Aymonier vôùi Legedes Historiques des Chams...
Nhöõng coâng trình nghieân cöùu naøy ñaõ mieâu taû khaù roõ raøng veà toân giaùo cuûa ngöôøi
Chaêm trong lòch söû cuõng nhö hieän taïi. Theo ñoù, trong lòch söû cuûa ngöôøi Chaêm vaø
vöông quoác Chaêmpa ñaõ töøng toàn taïi nhieàu toân giaùo nhö Baølamoân, Phaät giaùo, Hoài
giaùo... Hieän nay Phaät giaùo khoâng coøn trong ngöôøi Chaêm, chæ tröø moät nhoùm nhoû
gaàn vuøng tænh lî Phan Thieát thuoäc tænh Bình Thuaän. Ngöôøi Chaêm tieáp tuïc duy trì
hai toân giaùo Baølamoân vaø Hoài giaùo. Veà Hoài giaùo cuûa ngöôøi Chaêm coù hai boä phaän
coù ít nhieàu dò bieät. Ñoù laø nhoùm Chaêm Baøni ôû duyeân haûi Nam Trung Boä, thuoäc
caùc tænh Ninh Thuaän vaø Bình Thuaän, vaø nhoùm ngöôøi Chaêm theo Hoài giaùo ôû Taây
Nam Ñoàng baèng soâng Cöûu Long thuoäc tænh An Giang.
Tröôùc heát noùi veà nhoùm Chaêm maø caùc nhaø nghieân cöùu tröôùc ñaây cho laø hoï
ñaõ du nhaäp toân giaùo Baølamoân hay coøn goïi laø nhoùm Baø Chaêm. Vaên hoaù AÁn Ñoä
cuøng vôùi AÁn Ñoä giaùo ñaõ coù nhöõng aûnh höôûng khaù sôùm vaø maïnh meõ ñeán daân
toäc trong lòch söû. Nhöõng ñeàn thaùp vaø bi kyù cuûa vöông quoác Chaêmpa coøn ñeå
laïi treân vuøng ñaát Trung boä cuûa Vieät Nam ñaõ chöùng toû Baølamoân giaùo ñaõ töøng
hieän dieän ñaäm neùt trong vaên hoaù Chaêm, ñaëc bieät laø söï thôø cuùng Siva. Moät soá
taäp tuïc vaø nghi thöùc thôø cuùng trong daân gian cuûa daân toäc Chaêm nhö tuïc kieâng
aên thòt boø cuûa moät soá caùc chöùc saéc toân giaùo nhoùm Baø Chaêm..., cuõng cho thaáy
söï hieän dieän cuûa Baølamoân giaùo vaên hoaù trong vaên hoaù daân toäc Chaêm. Tuy
nhhieân, chuùng toâi ñaõ cho raèng xem xeùt theâm, ít nhaát töø goùc ñoä daân toäc vaø
vaên hoaù daân gian ñeå hieåu hôn Baølamoân giaùo cuûa ngöôøi Chaêm, cuõng nhö möùc
doä Baølamoân hoaù ñoái vôùi caùc cö daân trong coäng ñoàng Chaêm. Ngay khaùi nieäm
Baølamoân cuõng caàn laøm roõ hôn. Khoâng phaûi khoâng coù söï nghi ngôø veà Baølamoân
giaùo trong vaên hoaù cuûa moät boä phaän ñoâng ñaûo trong boä phaän coäng ñoàng daân
toäc Chaêm Vinod Krishnan, trong moät nghieân cöùu gaàn ñaây cuõng ñaõ ñöa ra moät
yù kieán ñaùng quan taâm. “Coù leõ toân giaùo cuûa hoï (ngöôøi Chaêm) laø moät toân giaùo
* Phoù giaùo sö, Tieán só, Vieän Khoa hoïc xaõ hoäi vuøng Nam Boä. Vieät Nam.
519
AÁn Ñoä bò Baølamoân hoaù theo caùch maø raát nhieàu truyeàn thoáng toân giaùo Tantric
cuûa Aán Ñoä bò aûnh höôûng bôûi chuû nghóa toân giaùo ôû nhöõng theá kyû sau”. Baûn baùo
caùo cuûa Vinod Krishnan, moät nghieân cöùu sinh ngöôøi AÁn Ñoä (chöa coâng boá)
cho raèng, toân giaùo aûnh höôûng Tantric cuûa ngöôøi Chaêm laø moät xu höôùng phaûn
khaùng laïi Baølamoân giaùo.
Veà söï du nhaäp cuûa toân giaùo vaøo toäc ngöôøi Chaêm, cho ñeán nay, nieân ñaïi du
nhaäp Hoài giaùo vaøo ngöôøi Chaêm vaãn coøn nhieàu yù kieán. Theo Dohamide (Lòch
söû daân toäc Chaêm,1963) vaø Phan Vaên Doáp (luaän aùn tieán só 1993) daãn laïi coâng
trình cuûa P.Ravaisse (1992) veà caùc taám bia ñöôïc tìm thaáy ôû Nam Trung Boä coù
nieân ñaïi vaøo naêm 1039 vaø töø naêm 1025-1035, cho thaáy suï hieän dieän cuûa moät
coäng ñoàng Hoài giaùo khoâng phaûi laø ngöôøi Chaêm ôû vuøng Phan Rí ngaøy nay. Vì
vaäy coù khaû naêng töø theá kyû XI ñeán XII laø thôøi ñieåm Hoài giaùo xaâm nhaäp vaøo
coäng ñoàng Chaêm Trung Boä. Rieâng boä phaän Chaêm Hoài giaùo ôû Taây Nam Boä, hoï
tieáp thu Hoài giaùo muoän hôn, khoaûng theá kyû XVI – XVIII khi hoï chuyeån cö töø
Trung boä sang Campuchia tröôùc khi theo soâng Cöûu Long trôû veà Vieät Nam.
Nhöõng nghieân cöùu veà toân giaùo cuûa ngöôøi Chaêm mieàn duyeân haûi Nam Trung boä
cuõng chæ ra raèng, ñaây laø moät toân giaùo Hoài giaùo ñaõ ñöôïc “cheá bieán” laïi hoaëc
“ñoä” laïi. Cuøng laø Hoài giaùo, nhöng sinh hoaït toân giaùo cuûa nhoùm Chaêm Taây Nam
Boä coù khaùc bieät khaù nhieàu vôùi nhoùm Chaêm Bani ôû Trung Boä. Nhöõng ngöôøi
Chaêm Baøni ñaõ taùi taïo laïi Hoài giaùo moät caùch khaù ñoäc ñaùo vaø moät khoaûng caùch
khaù xa vôùi nhöõng nguyeân lyù cuûa Hoài giaùo. Nhöõng ngöôøi Chaêm Baøni, cuõng kieâng
aên thòt heo, thôø phuïng thaùnh Ala, ñoïc kinh Koran, nhòn aên thaùng Ramadan...
Nhöng coù leõ nhöõng ngöôøi Hoài giaùo trung thaønh vôùi Mahomed khoù chaáp nhaän
coù nhöõng anh em Hoài giaùo nhö ngöôøi Chaêm Baøni, bôûi hoï khoâng theå hieän ñöôïc
kinh Koran cuûa ngöôøi Baøni ñoïc, hoï khoâng theå haøi loøng vôùi nhöõng kieâng cöõû
thaùng Ramadan cuûa ngöôøi Baøni ñaõ xöû söï vôùi thaùnh Ala! Trong moät söu taäp veà
caùc truyeàn thuyeát cuûa ngöôøi Chaêm bôûi E. Aymonier (Legendes historique des
Chams) ñaõ nhaéc ñeán moät oâng vua Chaêm teân Poâ Ovloah, maø ngaøy nay ngöôøi
Chaêm goïi laø AÂu loaù, moät caùch ñoïc teân vò thaùnh Ala. Theo truyeàn thuyeát thì
oâng vua naøy trò vì vöông quoác Chaêmpa khoaûng ñaàu theá kyû XI vaø töøng ñi haønh
höông ñeán Thaùnh ñòa Mecca. Ngöôøi Chaêm ñaõ daùm ñoàng hoaù vaø suøng baùi moät
oâng vua cuûa mình ngang taàm vôùi thaùnh Ala!
Nhöõng daãn lieäu treân ñaây, ñaët ra cho nhöõng ngöôøi nghieân cöùu caàn coù nhöõng
suy nghó saâu hôn veà toân giaùo cuûa daân toäc Chaêm, veà caùch thöùc cuûa ngöôøi Chaêm
chaáp nhaän vaø öùng xöû vôùi caùc toân giaùo cuûa ngöôøi Chaêm trong lòch söû cuõng nhö
trong hieän taïi. Söï aûnh höôûng vaø taùc ñoäng cuûa nhöõng vaên hoaù vaø toân giaùo töø beân
ngoaøi vaøo daân toäc Chaêm laø moät ñieàu bình thöôøng cuûa quy luaät giao löu vaên hoaù
giöõa caùc coäng ñoàng ngöôøi. Naèm ôû vò trí ñòa lyù treân con ñöôøng Nam – Baéc vaø
Ñoâng – Taây cuûa quoác teá, ngöôøi Chaêm ñaõ sôùm chaáp nhaän ñöôïc söï giao löu taùc
ñoäng cuûa nhieàu vaên hoaù lôùn nhoû cuûa nhaân loaïi. Ngöôøi Chaêm vaø toân giaùo coù nhieàu
noäi dung caàn ñeà caäp nghieân cöùu. Trong baøi vieát naøy, chuùng toâi chæ taäp trung vaøo
moät khía caïnh, ñoù laø vieäc ngöôøi Chaêm tieáp nhaän caùc toân giaùo töø beân ngoaøi, maø
chuû yeáu laø Baølamoân giaùo vaø Hoài giaùo. Ngoaøi moät soá tö lieäu cuûa caùc nhaø khoa hoïc
520
NGÖÔØI CHAÊM VAØ TOÂN GIAÙO
ñaõ coâng boá nhöõng yù kieán cuûa chuùng toâi coøn döïa treân nhöõng cuoäc khaûo saùt ñieàu
tra ñieàn daõ trong thôøi gian qua ôû vuøng Chaêm.
Moät trong soá nhöõng caâu hoûi toâi thöôøng laëp ñi laëp laïi vôùi chöùc saéc toân giaùo
cuûa ngöôøi Chaêm Baølamoân ôû Ninh Thuaän, vaø Bình Thuaän laø: Theo oâng, Baølamoân
laø gì?; OÂng coù bieát gì veà Siva? Moät vò chöùc saéc ôû Baéc Bình giaûi thích raèng, Siva
laø moät vò thaàn maø ngöôøi Chaêm goïi laø Poâ Pamôchöøng coù ñuùng khoâng? OÂng thaàn
naøy lieân quan ñeán söï taùi sinh. Moät vò thaày giaùo 74 tuoåi ôû Phan Rang noùi raèng,
Siva ngöôøi Chaêm coøn goïi laø Baravati (?) oâng naøy laø thaàn saùng laäp ra Chaêm gioáng
nhö Po Inönagar. Caâu hoûi töôûng chöøng ñôn giaûn, nhöng moät soá chöùc saéc vaø trí
thöùc cuûa coäng ñoàng Chaêm Baølamoân, vaãn khoâng theå giaûi thích roõ raøng vôùi chuùng
toâi. Chuùng toâi cuõng ñaõ tham döï moät leã thanh taåy ngoâi nhaø môùi xaây cuûa moät
ngöôøi Chaêm Baølamoân ôû Plei yoâyang thuoäc xaõ Phan Hieäp, huyeän Baéc Bình, tænh
Bình Thuaän. Buoåi leã coù söï hieän dieän khaù ñoâng ñaûo cuûa caùc thaày Ba xeá. Nhöõng
thaày Ba xeá naøy laøm nghi thöùc xua ñuoåi taø ma cuøng vôùi caùc buøa chuù veõ ôû boán
goùc ngoaøi nhaø. Thaät khoù nghó raèng ñaáy laø nhöõng nghi thöùc cuûa caùc chöùc saéc
thuoäc toân giaùo Baølamoân khi caùc leã vaät daâng cuùng coù röôïu vaø thòt heo vaø loøng
gaø. Phaûi chaêng, toân giaùo Baølamoân töø AÁn Ñoä du nhaäp vaøo coäng ñoàng Chaêm ñaõ
coù nhöõng chuyeån ñoåi nhaát ñònh vaø söï tieáp thu Baølamoân giaùo giöõa taàng lôùp quyù
toäc Chaêmpa coù khaùc vôùi ngöôøi bình daân maø nay laø nhöõng theá heä sau naøy cuûa
toäc ngöôøi Chaêm. Taàng lôùp bình daân trong vöông quoác Chaêmpa ñaõ tieáp thu
Baølamoân theo caùch cuûa mình, treân cô sôû cuûa vaên hoaù daân gian Chaêm. Ñieàu ñoù
cuõng hoaøn toaøn phuø hôïp vôùi vieäc tìm hieåu ngöôøi Chaêm ñaõ tieáp thu Hoài giaùo
nhö theá naøo ñeå taïo neân moät coäng ñoàng Chaêm Baøni khaùc vôùi coäng ñoàng Chaêm
Islam ôû Nam Boä hieän nay. Chæ coù söï “Chaêm hoaù” ñoái vôùi AÁn Ñoä giaùo vaø Hoài
giaùo, ngöôøi Chaêm ñaõ tieáp thu caùc toân giaùo ñoù vaø taïo neân baûn saéc toân giaùo rieâng
cuûa mình. Thöïc ra, ngay nhoùm Chaêm Islam ôû Nam Boä tuy vieäc hoï tieáp nhaän
Hoài giaùo khaù “nghieâm chænh”, khoâng khaùc maáy ñôøi soáng Hoài giaùo ôû caùc quoác
gia Ñoâng Nam AÙ, nhöng xem xeùt kyõ khoâng phaûi khoâng coù söï baûn ñòa hoaù, hay
“Chaêm hoaù” ôû moät möùc ñoä nhaát ñònh. Ñoù laø söï tieáp nhaän Hoài giaùo cuûa moät
coäng ñoàng toäc ngöôøi coøn duy trì cheá ñoä maãu heä.
Xin trôû laïi vôùi caâu hoûi “Baølamoân giaùo laø gì?”, chuùng toâi nhaän ñöôïc nhöõng caâu
traû lôøi muø môø, hoaëc ñuùng vôùi saùch vôû cuûa caùc nhaø nghieân cöùu ñaõ ñöôïc moät soá
trí thöùc Chaêm ñoïc ñöôïc. Cuõng vaäy, vôùi caâu veà Ala? Haàu heát ngöôøi Chaêm Baøni
ñöôïc hoûi ñeàu cho bieát ñoù laø Thöôïng ñeá, vaø coù ngöôøi coøn giaûi thích cho toâi, moät
ngöôøi Vieät, raèng Ala laø oâng trôøi gioáng nhö cuûa ngöôøi Kinh vaäy! Thöïc teá cho thaáy
taâm thöùc toân giaùo cuûa ngöôøi Chaêm hieän nay khaù mô hoà. Moät trí thöùc ngöôøi Chaêm
ôû Baéc Bình giaûi thích, toân giaùo Baølamon cuûa ngöôøi Chaêm chæ laø söï thöïc haønh,
giaùo lyù khoâng coù baûo löu! Chuùng toâi ñaõ quan saùt moät buoåi leã Kateâ ôû moät thaùp
Chaêm taïi Phan Rang. Caùc thaày Ba xeá ñaõ laøm leã môû cöûa thaùp vaø thöïc hieän nghi
thöùc suøng tín Mukhalinga ôû trong thaùp. Maëc duø theo caùc theå thöùc truyeàn laïi töø
nhieàu ñôøi nhöõng vò Ba xeá naøy cuõng khoâng lyù giaûi ñöôïc moät caùch roõ raøng nghi
thöùc naøy laø moät vò Tu syõ ra tröôùc cöûa thaùp teù nöôùc leân phuø ñieâu thaàn Si va treân
laù nhó cuûa thaùp. Vieäc teù nöôùc leân phuø ñieâu gôïi nhôù ñeán moät soá ma thuaät caàu may
521
maén naêm môùi cuûa moät vaøi cö daân ôû Ñoâng Nam AÙ! Chuùng toâi coù tìm kieám laïi moät
soá tö lieäu toân giaùo Baølamon, vaø khoâng thaáy coù nghi thöùc teù nöôùc leân caùc töôïng
thaàn, ngoaïi tröø vieäc taém goäi caùc linga.
Thaùng chay Ramadan cuûa ngöôøi Chaêm Hoài giaùo Baøni ôû Trung Boä, ñöôïc thöïc
hieän moät caùch cuõng raát rieâng. Thôøi ñieåm thaùng chay ñöôïc caên cöù vaøo moät lòch
rieâng cuûa caùc nhoùm Baøni, khoâng truøng khôùp vôùi lòch Hoài giaùo phoå bieán ôû Ñoâng
Nam AÙ, vieäc nhòn aên trong thaùng chay ñöôïc daønh rieâng cho caùc giaùo syõ. Hoï ñeán
Thaùnh ñöôøng (Thaùnh ñöôøng ôû ñaây cuõng coù kieán truùc khaùc laï, khi noùi vôùi chuùng
toâi, baø con ngöôøi Chaêm goïi laø “chuøa”), löu laïi trong moät thôøi gian vaø thöïc haønh
caùc nghi thöùc cuûa thaùng leã Ramadan. Trong luùc ñoù, nhöõng ngöôøi Chaêm Baøni bình
daân khaùc vaãn tieáp tuïc cuoäc soáng bình thöôøng, hoï khoâng phaûi nhòn aên vaøo ban
ngaøy cuøng caùc nghi thöùc thaùnh leã. Moät soá ngöôøi bình daân naøy cho chuùng toâi bieát,
caùc tu syõ Baøni ñaõ thay hoï laøm vieäc ñoù!
Ngöôøi Chaêm vaø toân giaùo cuûa hoï, ñoù laø keát quaû cuûa quaù trình tieáp nhaän caùc
toân giaùo trong lòch söû cuûa daân toäc Chaêm. Roõ raøng ôû ñaây, yù thöùc veà moät söï “baûn
ñòa hoaù” hoaëc “Chaêm hoaù” ñoái vôùi söï tieáp nhaän caùc toân giaùo ñaõ ñeå laïi cho ngöôøi
Chaêm hoâm nay moät daïng thöùc toân giaùo khaù ñoäc ñaùo, söï keát hôïp nhöõng toân giaùo
du nhaäp töø beân ngoaøi vôùi vaên hoaù daân gian cuûa toäc ngöôøi Chaêm.
522
TRUYEÀN GIAÙO TRONG VUØNG
DAÂN TOÄC THIEÅU SOÁ ÔÛ
GIAÙO PHAÄN KON TUM NHÌN TÖØ GOÙC ÑOÄ
TÍN NGÖÔÕNG - VAÊN HOÙA - XAÕ HOÄI
Nguyeãn Hoàng Döông*
Hoaït ñoäng truyeàn giaùo trong vuøng daân toäc thieåu soá thuoäc giaùo phaän Kon
Tum hieän nay ñöôïc baét ñaàu töø naêm 1848. Traûi qua thôøi gian, hoaït ñoäng naøy ñaõ
thu ñöôïc keát quaû, theo ñoù moät boä phaän cö daân Bahnar, Xô Ñaêng, Giarai gia
nhaäp ñaïo Coâng giaùo. Tính ñeán thôøi ñieåm thaùng 7-2002, giaùo phaän coù 103.567
tín ñoà laø ngöôøi daân toäc thieåu soá. Truyeàn giaùo trong vuøng daân toäc thieåu soá thuoäc
giaùo phaän Kon Tum coù aûnh höôûng raát lôùn tôùi ñôøi soáng chính trò - kinh teá - xaõ
hoäi cuûa cö daân caùc daân toäc thieåu soá nôi ñaây. Baøi vieát taäp trung ñeà caäp 3 vaán
ñeà: Tín ngöôõng - vaên hoaù - xaõ hoäi trong vuøng daân toäc thieåu soá ôû giaùo phaän töø
khi cö daân gia nhaäp ñaïo Coâng giaùo.
I. PHAÙ THAÀN VAØ TAÏO THAÀN

1. Phaù thaàn
Caùc daân toäc Bahnar, Xô Ñaêng, Giarai ñeàu laø nhöõng daân toäc coù taâm thöùc tín
ngöôõng ña thaàn. Vôùi hoï, töï nhieân, con ngöôøi, thaàn linh ñan quyeän thaønh moâi
tröôøng soáng. Choã naøo cuõng coù Yang (Thaàn), vieäc gì cuõng coù Yang.
Ñöùng ñaàu caùc Yang coù Ôi Adei (Giarai) hay Bok kei dei (Bahnar) laø taïo hoaù
- oâng Trôøi. Veà tín töôûng saâu xa, oâng Trôøi laø quan troïng nhöng trôøi laïi ôû quaù cao
neân nhieàu khi Yang môùi laø quan troïng. Caùc Yang gaàn guõi vôùi hoï, aûnh höôûng ñeán
ñôøi soáng cuûa hoï. Beân caïnh ñoù laø hoàn, vía theå hieän nhaân sinh quan cuûa hoï.
Trong moät ñôøi ngöôøi coù Yang Butböng (thaàn vaän meänh), coù caùc nghi leã Bluh
buai (môû tai, môû moâi mieäng) cho em beù; Buh Kong (ñeo coøng khaán nguyeàn)
vaø Toh Kong (thaùo coøng giaûi nguyeàn) vaøo tuoåi thieáu nieân, thanh nieân... Caùc
Yang Sang (thaàn nhaø), Yang Prin thara (thaàn toå tieân) laø nhöõng vò thaàn coù vai
troø trong ñôøi soáng nhaân daân. Khi ñau yeáu, ngöôøi daân cuùng nhieàu thöù Yang ñeå
Pôkra (ñeàn toäi), boah (taåy ueá), Pôkôjaêp (taêng löïc)... khi coù ngöôøi qua ñôøi, ngöôøi
thaân laøm leã cuùng hoøm, cuùng laøm ñoøn khieâng (rôpan), cuùng khi choân caát, cuùng
* Phoù giaùo sö, Tieán só, Vieän Nghieân cöùu toân giaùo. Vieät Nam.
523
thaùng, cuùng naêm, cuùng khi maõn tang (Haih Kômai), cuùng boû maû (Pôthi). Trong
coâng vieäc laøm aên, ngöôøi daân cuùng Yang Hri (thaàn luùa) khi luùa con gaùi, luùa chín,
luùa leân laãm (dó toâng), khi ñöa luùa xuoáng aên (Pôtrum pôdei). Ngoaøi ra coøn coù
Yang Ia (thaàn nöôùc) hay Yang Pin la (beán nöôùc), Yang Lon (thaàn ñaát), Yang
Roâng (thaàn chaên nuoâi). Khi saên baét phaûi cuùng Yang Cöõ (thaàn nuùi), Yang Dlei
(thaàn röøng).
Trong quan heä vôùi ngöôøi khaùc coù Tlaêu Jia (hay Ngaõ puban - keát nghóa baèng
höõu), Ngaadoiayon (keát nghóa anh em), Lih (caàu phuùc), Menamu Ana (keát nghóa
cha meï)(1).
Laø toân giaùo ñoäc thaàn, khi truyeàn giaùo trong cö daân daân toäc thieåu soá ôû Kon
Tum, caùc giaùo só tröôùc heát chuû ñoäng “phaù thaàn” ñeå xaùc laäp toân giaùo cuûa mình.
Vieäc phaù thaàn ñöôïc thöïc hieän ñoái vôùi moãi tín ñoà, ñoàng thôøi coøn ñoái vôùi coäng
ñoàng laøng.
Ñoái vôùi tín ñoà, gia nhaäp ñaïo Coâng giaùo hoï buoäc phaûi töø boû caùc vò thaàn baáy
laâu hoï vaãn caàu xin. Vieäc laøm cuûa hoï bò coäng ñoàng cöôøi cheâ, thaäm chí xa laùnh,
khieán hoï deã daøng boû ñaïo. Khi laøng coù thieân tai, dòch beänh, ngöôøi daân thöôøng
lieân heä do Yang tröøng phaït bôûi laøng coù ngöôøi theo ñaïo.
Moät trong nhöõng bieän phaùp giuùp tín ñoà giöõ ñaïo coù hieäu quaû laø caùc giaùo só
laäp laøng môùi, taùch tín ñoà ra khoûi coäng ñoàng truyeàn thoáng cuõng coù nghóa laø taùch
khoûi moâi tröôøng tín ngöôõng truyeàn thoáng. Thöøa sai Dourisboure (AÂn) vieát: “Vieäc
laäp laøng môùi ñöa tín ñoà ra khoûi laøng ñeå traùnh söï chung ñuïng vaø raøng buoäc coù
tính caùch meâ tín dò ñoan cho tín höõu taân toøng”(2). Vaø “Theo yù nghó cuûa ngöôøi
Thöôïng, nhöõng taäp tuïc meâ tín dò ñoan ñöôïc thi haønh luùc ôû nhaø môùi hoaëc laøng
môùi, thì veà sau phaûi ñöôïc tuaân giöõ ñeàu ñeàu, neáu nhö khoâng muoán lieàu mình höùng
chòu caùi cheát hay nhieàu tai öông to lôùn khaùc; cuõng vaäy, neáu ngöôøi ta muoán boû
haún moät taäp tuïc meâ tín dò ñoan naøo thì chính laø luùc doïn ñeán ôû nhaø môùi hay laøng
môùi naøy, vì theá seõ gaàn nhö khoâng bò tröøng phaït”(3).
Ñoái vôùi coäng ñoàng laøng, nhö treân ñeà caäp, khi laäp laøng môùi laø ñieàu kieän ñeå
hoï töø boû caùc vò thaàn cuõng nhö caùc taäp tuïc.
Moät quan nieäm khaùc cuûa ngöôøi Thöôïng trong vieäc laäp laøng môùi laø neáu thaàn
linh coù tröøng phaït, chæ tröøng phaït ngöôøi ñöùng ñaàu. Ñeå cö daân yeân taâm, giaùo
só tình nguyeän laøm vieäc naøy. Thöøa sai P.Dourisboure vieát: “Trong vieäc xaây döïng
laøng môùi, ñieàu ñoøi hoûi nhieàu meâ tín dò ñoan nhaát laø döïng coät nhaø, ñaët beáp
naáu, vaø vieäc muùc nöôùc uoáng laàn ñaàu tieân nôi maïch nöôùc môùi. Toâi töï nguyeän
laøm troøn ba vieäc naøy maø boû qua taát caû moïi nghi thöùc coå truyeàn vaø höùng chòu
taát caû nhöõng söï tröøng phaït neáu coù. Daân laøng ñoàng yù”(4).
Laäp laøng môùi, caùc giaùo só giaùn tieáp xoaù boû caùc vò thaàn cuûa ngöôøi Thöôïng, song
nhieàu khi hoï coøn tröïc tieáp laøm coâng vieäc naøy. Thöøa sai P.Dourisboure cho bieát
sau khi laäp laøng môùi Pônaêng, oâng xin laøng thöôûng coâng cho moät linh vaät. Treân
ñöôøng trôû veà Konkôxaâm oâng ñaõ neùm linh vaät naøy xuoáng soâng Dakbla. Vaøi hoâm
524
TRUYEÀN GIAÙO TRONG VUØNG DAÂN TOÄC THIEÅU SOÁ ÔÛ GIAÙO PHAÄN KON TUM...
sau, vò thöøa sai naøy coøn “ñeán haï taän goác moät loaïi meâ tín dò ñoan khaùc, lieân quan
ñeán vieäc ñoàng aùng baèng caùch ñích thaân ñoán ngaõ moät goác caây ñaàu tieân trong caùnh
röøng daân laøng ñònh phaùt quang ñeå laøm raãy trong vuï muøa saép tôùi”(5).
Nhöõng laøng maø cö daân gia nhaäp ñaïo Coâng giaùo khoâng caàn ñeán hình thöùc laäp
laøng môùi thì hình thöùc “phaù thaàn” laïi dieãn ra theo caùch khaùc. Caùc giaùo só ñöôïc
môøi ñeán nhaø roâng (ngoâi nhaø chung cuûa coäng ñoàng laøng), ôû ñoù coù nhöõng linh vaät
ñöôïc thôø. Ñöôïc söï thoaû thuaän cuûa giaø laøng, giaùo só seõ thu löôïm caùc linh vaät vaø
töï phaù boû, goïi laø phaù thaàn. Bôûi taát caû daân laøng khoâng ai daùm phaù boû vaät linh vì
sôï bò thaàn phaït. Maø daân laøng muoán gia nhaäp Coâng giaùo, tröôùc heát phaûi chòu töø
boû Yang.
2. Taïo thaàn
Khoâng chæ phaù thaàn, caùc giaùo só coøn “Taïo thaàn” döôùi nhieàu hình thöùc. Hoï
söû duïng teân goïi caùc vò thaàn, nhöng cho noù moät noäi haøm môùi. Cuõng coù khi hoï
xem coù gì töông hôïp thì nhaän laáy vaø giaûi thích, taïo ra nhöõng teân goïi môùi. Khi
taïo ra coù theå coù söï sai leäch, cuõng coù theå coù söï song haønh; coù theå coù söï thanh
loïc, nhöng cuõng coù söï chaáp nhaän. Nhöõng vò thaàn môùi naøy ñöôïc caùc giaùo só giaûi
thích laø ñaõ toàn taïi töø raát laâu ñôøi, cö daân vaãn toân thôø nhö Ôi kô dei (chuùa Trôøi).
Töø ñoù caùc giaùo só giaûi thích ngöôøi Bahnar, Xô Ñaêng, Giarai ñaõ toân thôø Thieân
chuùa Ba Ngoâi. Ñoù laø Yang Ba (chuùa Cha); Yang Con (chuùa Con); Yang Ai (chuùa
Thaùnh Thaàn) - Thaàn khí - Vía.
Caâu chuyeän veà Añam vaø Eva ñöôïc ñoàng nhaát vôùi caâu chuyeän veà Bol Xôgôr
vaø Xaï Xôgôr.
II. LUAÄT TUÏC VÔÙI NGHI LEÃ COÂNG GIAÙO
Trong quaù trình truyeàn giaùo, caùc giaùo só nghieân cöùu, tìm hieåu nhöõng neùt töông
ñoàng veà maët hình thöùc cuûa moät soá luaät tuïc vôùi nghi leã Coâng giaùo. Töø ñoù caùc giaùo
só loàng gheùp noäi dung Coâng giaùo, taïo cho tín ñoà caûm nhaän nhöõng luaät tuïc cuûa
hoï phuø hôïp vôùi nghi leã Coâng giaùo, vieäc thöïc hieän vì vaäy deã daøng hôn (6).
Boah Côlom - cuùng taåy röûa ngöôøi phaïm toäi: Khi phaïm toäi oâ ueá thanh danh
nhö trai gaùi cuøng hoï laáy nhau hoï phaûi bò taåy röûa. Sau nghi thöùc ñoïc lôøi cuùng, hai
ngöôøi bò dìm xuoáng nöôùc, quaàn, aùo, vaùy phaûi thaû troâi soâng. Vieäc laøm treân noùi leân
söï ñoaïn tuyeät vôùi toäi loãi vaø con ngöôøi ñaõ ñöôïc thanh saïch. Ngöôøi phaïm toäi giôø
ñaây ñöôïc phuïc hoài danh döï ñeå nhaäp vôùi coäng ñoàng. Luaät tuïc naøy khieán ngöôøi
Giarai theo ñaïo Coâng giaùo lieân heä tôùi bí tích thanh taåy.
Phat Kôdi - giaùo hoaø: Ñoù laø vieäc ñeà cao tình yeâu thöông vaø loøng ñoä löôïng ñeå
cuøng hoaø giaûi vôùi nhau trong coäng ñoàng. Xeùt veà phöông dieän naøo ñoù cuõng laø noäi
dung cuûa bí tích hoaø giaûi.
Bí tích hoân nhaân: Coâng giaùo ñeà cao hoân nhaân moät vôï moät choàng, baát khaû
phaân ly. “Söï gì Thieân chuùa ñaõ keát hôïp, loaøi ngöôøi khoâng ñöôïc phaân ly”. (Mt.19.6).
525
Tuïc leä cuûa ngöôøi Giarai khoâng chaáp nhaän ly dò, tröôøng hôïp ñaëc bieät neáu khoâng
theå haøn gaén ñöôïc môùi ñoàng yù cho ly dò.
Coäng ñoàng töông thaân, töông aùi - 14 moái thöông hoàn xaùc: cö daân Giarai soáng
töông thaân, töông aùi giuùp ñôõ laãn nhau trong coäng ñoàng. Taäp tuïc toát ñeïp naøy
ñöôïc caùc giaùo só lieân heä tôùi 14 moái Thöông hoàn, Thöông xaùc cuûa Coâng giaùo.
III. NHÖÕNG KHÍA CAÏNH CUÛA BAÛN ÑÒA HOAÙ
Tröôùc heát laø vieäc söû duïng caùc hình thöùc sinh hoaït vaên hoaù coäng ñoàng phuïc
vuï cho nghi leã Coâng giaùo. Coàng, chieâng laø nhöõng duïng cuï khoâng theå thieáu
trong sinh hoaït tín ngöôõng - vaên hoaù coäng ñoàng vaãn ñöôïc caùc giaùo só söû duïng.
Ñoù laø vieäc ñaùnh coàng, chieâng ñöa röôùc giaùm muïc moãi khi kinh lyù qua xöù, hoï
ñaïo hoaëc ñeán xöù, hoï ñaïo thöïc haønh thaùnh leã. Leã ñoùn töø ñaàu laøng, sau ñoù röôùc
veà nhaø thôø, cuõng coù khi röôùc ñeán nhaø giaùo phu. Ñaùnh coàng, chieâng, xoang
(muùa) ñöôïc söû duïng trong vaø ngoaøi thaùnh leã, trong caùc sinh hoaït cuûa Coâng
giaùo. AÂm höôûng cuûa coàng, chieâng khieán thaùnh leã ñöôïm maøu saéc vaên hoaù Taây
Nguyeân, gaàn guõi vôùi tín ñoà.
Caùc giaùo só söû duïng laøn ñieäu daân ca Bahnar vaøo thaùnh leã nhö haùt Xoi (daâng
leã), Th’riBana (ñieäu haùt theo daân ca Bahnar) nhöng ñöôïc caùc giaùo só ñöa vaøo ñoù
noäi dung Coâng giaùo. Nhöõng baøi “haùt thaùnh” mang aâm höôûng daân ca Bahnar deã
haùt, deã thuoäc, phuø hôïp vôùi taâm thöùc ngöôøi Bahnar.
Ngaøy leã thaùnh hoaù coâng aên vieäc laøm, giaùo daân ñem nhöõng haït gioáng töôïng
tröng ñeán nhaø thôø nhö: Luùa, baép (ngoâ), mì (saén) ñeå linh muïc laøm pheùp. Khi muøa
maøng thu hoaïch xong, hoï mang leã vaät ñeán nhaø thôø taï ôn.
Nhaø roâng (ngoâi nhaø chung cuûa coäng ñoàng laøng), khi caû laøng theo Coâng giaùo,
nhieàu laøng bieán nhaø roâng thaønh nhaø nguyeän, hoaëc laøm nôi giaùo phu giaûng daïy
giaùo lyù. Phía tröôùc nhaø roâng thay vì caém caây neâu nay ñöôïc troàng baèng caây Thaùnh
giaù. Cuõng coù khi caây neâu vaãn ñöôïc troàng, nhöng beân treân laø hình Thaäp giaù.
Veà kieán truùc cô sôû toân giaùo cuõng coù söï baûn ñòa hoaù theå hieän qua vieäc xaây
döïng nhaø thôø chính toaø, ñaïi chuûng vieän, moâ phoûng moâ hình nhaø roâng, nhaø daøi.
Caùc nhaø thôø xaây döïng trong nhöõng naêm gaàn ñaây cuõng ñöôïc moâ phoûng theo loái
kieán truùc nhaø roâng. Cung Thaùnh moät soá nhaø thôø ñöôïc trang trí theo phong caùch
daân toäc Taây Nguyeân, nhö nhaø thôø xöù Ngoâ Sôn, nhaø thôø xöù Plei Rôhai (thò xaõ
KonTum), nhaø taïm laø moâ hình nhaø roâng thu nhoû. Töôïng nhaø moà ñöôïc caùch ñieäu
trang trí trong vaø ngoaøi moät soá nhaø thôø Coâng giaùo, laøm bôùt ñi nhöõng neùt “Taây”,
ñaäm neùt baûn ñòa, khieán noù trôû thaønh ngoâi nhaø chung thaân thöông cuûa coäng
ñoàng. Nhöõng naêm gaàn ñaây moät soá xöù ñaïo ñoùng nhöõng coã kieäu töï taïo vôùi trang
trí hoa vaên cuûa daân toäc mình duøng trong ñi kieäu thaùng hoa, kieäu Mình thaùnh
Chuùa. Nhöõng cuoäc ñi kieäu giaùo daân maëc quaàn aùo daân toäc, ñaùnh coàng, chieâng,
xoang (muùa) cuøng vôùi coã kieäu töï taïo ñôn giaûn nhöng hoa vaên trang trí coù theå
laø cuûa ngöôøi Bahnar hay Xô Ñaêng hoaëc Giarai cuõng coù khi laø söï toång hôïp ñaõ
thöïc söï ñöôïm maøu saéc daân toäc.
526
Moät soá phong tuïc nhö ma chay, cöôùi xin, ngoaøi vieäc thöïc hieän theo nghi leã
Coâng giaùo coøn ñan xen nhöõng taäp tuïc truyeàn thoáng. Ngöôøi qua ñôøi vaãn ñöôïc chia
taøi saûn, ngöôøi thaân vaãn laøm nhaø moà cho ngöôøi quaù coá. Khi coù ngöôøi qua ñôøi, ngoaøi
nghi thöùc caàu nguyeän laø caùc nghi thöùc ñaùnh coàng, chieâng theo moät giai ñieäu buoàn.
Vaøo khoaûng naêm 1960 trôû veà tröôùc, ngöôøi Bahnar Rô ngao theo Coâng giaùo
vaãn duy trì tuïc boû maû, laøm leã ñaâm traâu. ÔÛ nhieàu laøng Coâng giaùo ngöôøi Bahnar
vaãn coøn tuïc thoåi tai cho treû. Vôùi ngöôøi daân Taây Nguyeân leã cuùng nguoàn nöôùc raát
quan troïng. Haøng naêm, theo ngaøy, giôø ñaõ ñònh vaøo ñaàu möa, daân laøng thöôøng toå
chöùc cuùng nguoàn nöôùc: khôi doøng, doïn coû, cuùng Yang vaø toå chöùc aên uoáng caïnh
nguoàn nöôùc. Ñeán nay nhieàu laøng Coâng giaùo vaãn duy trì tuïc leä naøy.
Ngoân ngöõ cuûa ngöôøi Thöôïng veà tín ngöôõng, toân giaùo ñöôïc Coâng giaùo söû duïng
vaø taát nhieân laø mang noäi haøm môùi. Ví duï Bok xoi nghóa ñen laø thaøy cuùng, nhöng
ñöôïc dòch laø linh muïc. Giaùm muïc laø Bok Xoi Tih nghóa ñen laø thaøy cuùng lôùn vöøa
gaàn guõi vöøa deã hieåu.
Ngoaøi ra, caùc giaùo só coøn taïo ra nhöõng hình thöùc sinh hoaït vaên hoaù - toân giaùo
coäng ñoàng môùi. Ñoù laø nhöõng hoaït caûnh ñöôïc bieåu dieãn trong caùc muøa, nhö muøa
Voïng coù hoaït caûnh: Söï tích Giaùng sinh; muøa Chay coù caùc hoaït caûnh: leã Laù, Leã Röûa
chaân, Leã Phuïc sinh. Trong hoaït caûnh coù lôøi thoaïi, baøi haùt, nhieàu baøi mang aâm höôûng
daân ca Bahnar hay Xô Ñaêng hoaëc Giarai. Ñi tieân phong laø caùc giaùo phu tröôøng Cueù
noùt, baét ñaàu thöïc hieän töø naêm 1911-1912.
IV. SAÙNG TAÏO RA CHÖÕ VIEÁT
Truyeàn giaùo treân ñòa baøn Taây Nguyeân vaán ñeà ngoân ngöõ ñöôïc ñaët ra caáp thieát
ngay töø thôøi kyø ñaàu. Sau moät thôøi gian môû ñöôøng leân cao nguyeân, tìm ñöôïc choã
ñöùng chaân, caùc giaùo só vaáp phaûi “vaán ñeà ngoân ngöõ”. Ñeå coù theå “rao giaûng Lôøi
Chuùa” moät trong nhöõng coâng vieäc caàn laøm tröôùc tieân cuûa caùc thöøa sai laø hoï phaûi
hoïc tieáng noùi cuûa cö daân caùc daân toäc thieåu soá. Khi ñaõ coù ñöôïc moät voán lieáng
ngoân ngöõ kha khaù, caùc thöøa sai maø tieâu bieåu laø Comber vaø Dourisboure tính ñeán
vieäc taïo chöõ vieát.
Ñeà caäp ñeán quaù trình hình thaønh chöõ vieát cho cö daân moät soá daân toäc thieåu
soá ôû Taây Nguyeân, linh muïc Nguyeãn Hoaøng Sôn vieát: “Caùc thöøa sai trong luùc
hoïc tieáng Bahnar ñaõ baét ñaàu phieân aâm tieáng noùi qua chöõ vieát baèng maãu töï
Latinh. Hình thaønh chöõ vieát laø caû moät quaù trình laâu daøi cuûa taäp theå caùc thöøa
sai. Noùi nhö theá khoâng coù nghóa moãi vò khoâng coù ñöôøng höôùng rieâng. Töø tröôùc
ñeán nay, suoát trong gaàn 150 naêm qua coù nhieàu baûn thaûo vaø töï ñieån vieát tay
hoaëc ñaõ aán loaùt. Quyeån töï ñieån ñaàu tieân cuûa tieáng Bahnar ñöôïc xuaát baûn vaø
ñaõ phaùt haønh laø cuûa cha Dourisbouse, coù töïa ñeà “Dictionnaire Bahnar,
Francais”, Hoàng Koâng 1889. Sau ñoù coù nhieàu quyeån töï ñieån nhoû aán haønh nhö
cuûa hai taùc giaû laø oâng Guilleminet vaø linh muïc thöøa sai Albettry, coù töïa ñeà
“Lexique Francais - Bahnar et Bahnar - Francais”, nhaø in Haø Noäi, 1940. Coù moät
soá saùch daïy tieáng Bahnar nhö cuûa linh muïc thöøa sai Albettry vaø oâng
527
J.Pichardie, “Manel de conversation Francais - Bahnar”, in laàn thöù nhaát, Saøi Goøn
1944. Naêm 1959, nhaø in tröôøng Cueù noùt cuûa ñòa phaän ñaõ xuaát baûn quyeån
“Hbabartôblô Nôr Bahnar - Juôn - PhaLang”. Suoát thôøi gian naøy nhieàu linh muïc
thöøa sai cuõng nhö baûn xöù nhö cha Hutinet (Nhì), cha Curien (Kim), linh muïc
ngöôøi daân toäc AntoânÑen (Hoïc) hieäu ñính laïi caùch vieát tieáng Bahnar cho chuaån.
Chöõ vieát baèng tieáng Bahnar ñaõ öùng duïng trong cuoäc soáng giao tieáp, nhaát laø
trong ñôøi soáng toân giaùo ñaõ coù töø laâu. Ñaëc bieät, nhöõng baøi giaùo lyù hoaëc ñaõ söû
duïng roäng raõi ñöôïc in aán trong nguyeät san Hlabar Tôbang töø ñaàu naêm 1911.
Ngoaøi nhöõng quyeån töï ñieån Phaùp - Bahnar hoaëc Bahnar - Phaùp, caùc linh muïc
thöøa sai taïo ra chöõ vieát cho daân toäc Xô Ñaêng nhö linh muïc thöøa sai Dourisboure
hoaëc nhö linh muïc Creùtin Xuaân san ñònh laïi sau naøy. Linh muïc thöøa sai J.Kemlin
cuõng duøng chöõ vieát tieáng Giarai trong nghieân cöùu veà caùc phong tuïc cuûa caùc cö
daân, trong ñoù coù nhöõng chöõ vieát cuûa ngöôøi Giarai, Xô Ñaêng vaø Rôngao... Linh
muïc Jacque Dourner Ñöùc hoaøn thaønh quyeån “Ebauche de dictionnarie de la
Langue Jôrai”. Töø naêm 1955-1964, sau khi nghieân cöùu nhöõng caùch vieát tieáng Jarai
ñang hieän phoå bieán luùc ñoù cuûa caùc nhoùm khaùc”(7).
Vieäc hình thaønh chöõ vieát laø moät quaù trình vôùi söï ñoùng goùp cuûa nhieàu ngöôøi.
Song khoâng phaûi ñôïi ñeán khi chöõ vieát ñaõ hoaøn thieän caùc giaùo só môùi söû duïng vaøo
hoaït ñoäng truyeàn giaùo, maø khi ñaït ñöôïc moät soá thaønh töïu, hoï ñaõ ñöa vaøo söû duïng
theo tinh thaàn vöøa hoïc, vöøa laøm. Naêm 1852, nghóa laø chæ sau 2 naêm coù maët ôû Taây
Nguyeân, caùc thöøa sai ñaõ soaïn saùch giaùo lyù vaø saùch kinh baèng tieáng Bahnar vaø Xô
Ñaêng. Linh muïc Doirisboure vieát: “Cha Comber thì ñaõ soaïn xong moät taäp giaùo lyù
baèng tieáng Bahnar vaø ñaõ dòch xong saùch boån beân kinh maø ngöôøi giaùo höõu naøo
cuõng phaûi bieát vaø phaûi ñoïc - ngaøi noùi - ñaõ dòch taát caû caùc coâng trình cuûa ngöôøi
töø tieáng Bahnar sang tieáng Xô Ñaêng” (8).
Trong cuoán: Kinh naêm Thaùnh 1998 - Toaø Giaùm muïc Kon Tum in naêm 1998
cho bieát: Naêm 1885, xuaát baûn cuoán Giaùo lyù baèng tieáng Bahnar; thaùng 8 naêm 1895,
xuaát baûn cuoán “Cuoäc ñôøi chuùa Gieâsukitoâ” baèng tieáng Bahnar. Naêm 1911 xuaát baûn
nguyeät san Hlabar Tôbang daønh rieâng cho giaùo phu; naêm 1933, xuaát baûn nguyeät
san: chöùc dòch thô tín Hoäi chöùc vieäc AÙ thaùnh Naêm Thuoâng, ñòa phaän Kon Tum
(Taïp chí daønh cho Ban chöùc vieäc ñòa phaän Kon Tum).
Ngoaøi vieäc duøng ñeà truyeàn taûi noäi dung toân giaùo, chöõ vieát coøn duøng ñeå in aán
caùc loaïi saùch vaên hoaù, saùch veà y teá daïy caùch phoøng chöõa beänh thoâng thöôøng,
saùch veà cô theå con ngöôøi, phoå caäp kieán thöùc sô ñaúng ñeå ngöôøi daân bieát veà caáu
truùc cô theå ngöôøi. Nhö vaäy, chöõ vieát daàn daàn vöôït ra khoûi lónh vöïc truyeàn giaùo
tham döï vaøo caùc lónh vöïc tri thöùc khaùc, môû mang trí tueä cho cö daân caùc daân toäc
thieåu soá, goùp phaàn phaùt trieån vaên hoaù cuûa hoï.
V. HOAÏT ÑOÄNG XAÕ HOÄI - TÖØ THIEÄN
Ngay töø buoåi ñaàu truyeàn giaùo, caùc giaùo só ñaõ raát chuù troïng naâng cao ñôøi soáng
kinh teá cho cö daân. Hoï laäp ra caùc laøng noâng traïi, chuyeån vieäc troàng luùa töø söôøn ñoài
528
xuoáng vuøng baèng phaúng coù ñuû nöôùc töôùi, kyõ thuaät canh taùc ñöôïc ñöa töø döôùi xuoâi
leân nhö duøng traâu boø caøy xôùi ñaát, kyõ thuaät caáy luùa nöôùc nhö ôû döôùi xuoâi thay vì
baèng kyõ thuaät choïc tæa. Nhieàu laøng/xöù/hoï ñaïo ñeå giöõ ñaïo, caùc giaùo só yeâu caàu laøng
ñònh cö, bôûi vì chæ coù ñònh cö giaùo daân môùi coù ñieàu kieän tham döï thaùnh leã haøng
ngaøy, ñaëc bieät laø thaùnh leã chuû nhaät. Vieäc ñònh cö choáng ñöôïc naïn chaët phaù röøng;
Cö daân coù ñieàu kieän thaâm canh taêng naêng suaát; Cô sôû thôø töï, nhaø ôû cuûa cö daân môùi
coù ñieàu kieän kieân coá hoaù; Ñôøi soáng cuûa cö daân vì vaäy coù ñieàu kieän oån ñònh.
Caùc giaùo só duøng tieàn baïc chuoäc noâ leä (coù theå laø ngöôøi Kinh hoaëc ngöôøi daân
toäc thieåu soá) ñoåi ñôøi cho hoï. Haøng traêm noâ leä ñaõ trôû thaønh tín ñoà Coâng giaùo.
Ñeå phaùt trieån ñöôïc nhieàu laøng ñaïo, caùc giaùo só ñöùng ra laøm trung gian giaûi
quyeát baát hoaø giöõa hai laøng, traùnh ñöôïc nhöõng xung ñoät nhieàu khi laø ñaãm maùu
thöông taâm. Nhieàu ngöôøi daân voâ toäi vì vaäy traùnh ñöôïc caùi cheát oan nghieät.
Veà y teá, caùc giaùo só daïy cho cö daân - tín ñoà daân toäc thieåu soá bieát caùch phoøng
beänh, bieát aên ôû hôïp veä sinh, oám ñau bieát chöõa beänh khoâng caàn caàu cuùng. Moät soá
beänh dòch, caùc giaùo só chuû ñoäng tham gia ñaåy luøi hoaëc haïn cheá.
Cö daân - tín ñoà daân toäc thieåu soá theo Coâng giaùo töøng böôùc xoaù ñi nhöõng huû
tuïc naëng neà veà ma chay cöôùi xin, veà naïn ma lai, veà nhöõng caùch haønh xöû daõ man
theo luaät tuïc maø nhöõng ñieàu cuûa luaät tuïc ñaõ toû ra loãi thôøi. Naïn nghieän röôïu
thöôøng xuyeân bò pheâ phaùn.
Beänh phong (cuøi) laø moät loaïi beänh maø caùc daân toäc thieåu soá ôû Taây Nguyeân
coù soá löôïng ngöôøi maéc phaûi töông ñoái lôùn. Vaøo luùc baáy giôø, beänh phong ñöôïc
xem laø töù chöùng nan y. Ngöôøi maéc beänh bò coäng ñoàng xa laùnh, coi hoï nhö
khoâng coøn laø con ngöôøi. Trong ñieàu kieän, hoaøn caûnh nhö vaäy, caùc giaùo só ñaõ
laäp cô sôû chöõa beänh töø thieän cho hoï. Phuïc vuï laø nhöõng nöõ tu heát mình vì tha
nhaân vôùi moät taâm nguyeän “hieán daâng vaø phuïc vuï”. Nhieàu ngöôøi ñöôïc chöõa khoûi
beänh, coù cuoäc soáng oån ñònh, sinh con ñeû caùi.
Hoaït ñoäng xaõ hoäi töø thieän ñöôïc giaùo phaän Kon Tum hoaït ñoäng tích cöïc hôn
töø khi Ñaûng, Nhaø nöôùc ta coù ñöôøng loái chính saùch ñoåi môùi toaøn dieän trong ñoù
coù vaán ñeà toân giaùo.
Caùc doøng nöõ tu ngoaøi vieäc giöõ treû ñeå coù kinh phí coøn tham gia caùc hoaït ñoäng
töø thieän nhö nuoâi daïy treû moà coâi, treû khuyeát taät (doøng AÛnh pheùp laï, doøng Nöõ tu
thaùnh Phaoloâ...), caùc doøng tu môû lôùp hoïc tình thöông, daïy vaên hoaù cho con em
caùc daân toäc thieåu soá (doøng AÛnh pheùp laï). Moät soá doøng tu nöõ coøn môû caùc lôùp nöõ
coâng gia chaùnh, daïy caét may cho phuï nöõ ngöôøi daân toäc thieåu soá.
Toaø giaùm muïc vaø moät soá linh muïc chính xöù baèng caùc moái quan heä caù nhaân
xin ñöôïc hoã trôï töø moät soá döï aùn nhoû nhö döï aùn nöôùc saïch veä sinh moâi tröôøng
hoaëc trôï caáp cho con em tín ñoà daân toäc thieåu soá hoïc gioûi.
Toùm laïi, ngay töø nhöõng ngaøy ñaàu truyeàn ñaïo leân Taây Nguyeân, ñeå vaøo ñöôïc
laøng cuûa ngöôøi daân toäc thieåu soá, caùc giaùo só phaûi am hieåu phong tuïc taäp quaùn.
529
Hoï khoâng phaù thaàn moät caùch traøn lan, cöùng nhaéc maø coøn bieát taïo ra nhöõng
noäi haøm môùi cho caùc vò thaàn voán thaân thuoäc vôùi cö daân daân toäc thieåu soá. Caùc
giaùo só ñaõ coá coâng tìm ra “keânh” vaên hoaù - tín ngöôõng - taäp tuïc ñeå baét reã,
loàng gheùp vaøo ñoù noäi dung Coâng giaùo. Nhôø caùc giaùo só cö daân/tín ñoà ngöôøi
Bahnar, Xô Ñaêng, Giarai coù ñöôïc chöõ vieát. Nhôø chöõ vieát, hoï khoâng chæ tieáp
nhaän giaùo lyù Coâng giaùo maø böôùc ñaàu môû mang trí tueä, tieáp caän ñöôïc neàn vaên
minh beân ngoaøi. Nhöõng giaù trò vaên hoaù daân toäc baûo löu. Ngöôøi daân/tín ñoà
theâm yeâu meán daân toäc mình, töï haøo veà daân toäc mình. Cö daân gia nhaäp ñaïo
Coâng giaùo ñöôïc höôùng daãn kyõ thuaät canh taùc neân muøa maøng thu hoaïch naêng
suaát taêng. Moät soá beänh dòch ñöôïc ñaåy luøi, ngöôøi oám khoâng cuùng ma maø beänh
vaãn khoûi do ñöôïc daïy vaø hoïc caùch phoøng beänh, chöõa beänh. Ñoù chính laø
nhöõng nguyeân nhaân cô baûn laøm cho ñaïo Coâng giaùo truyeàn baù vaø phaùt trieån
ñöôïc trong ñoàng baøo Bahnar, Xô Ñaêng, Giarai ôû giaùo phaän Kon Tum.
CHUÙ THÍCH
1. Taøi lieäu taïi Nhaø truyeàn thoáng Giaùo phaän Kon Tum.
2. P.Dourisboure: Daân laøng Hoà. Saøi Goøn 1972, tr 167.
3. Nhö treân.
6. Vieát phaàn naøy chuùng toâi söû duïng tö lieäu baøi: Luaät tuïc Giarai vaø ñaïo Coâng giaùo (taøi lieäu khai thaùc ôû
Toaø Giaùm muïc giaùo phaän Kon Tum).
7. Linh muïc Nguyeãn Hoaøng Sôn, Chöõ vieát tieáng Bahnar ñaëc bieät “Töï ñieån” aán phaåm coå cuûa cha beà treân
Dourisboure AÂn. Giaùo phaän Kon Tum, 1998. Taøi lieäu ñaùnh maùy cuûa taùc giaû.
8. P. Dourisboure. Daân laøng Hoà. Sñd.
530
VAÁN ÑEÀ DAÂN TOÄC VAØ QUAN HEÄ
DAÂN TOÄC ÔÛ TAÂY NGUYEÂN
TRONG THÔØI KYØ COÂNG NGHIEÄP HOÙA –
VAÁN ÑEÀ ÑAËT RA VAØ GIAÛI PHAÙP
Tröông Minh Duïc*
I. VAÁN ÑEÀ DAÂN TOÄC ÔÛ TAÂY NGUYEÂN
Taây Nguyeân goàm 5 tænh Kon Tum, Gia Lai, Ñaék Laék, Ñaéc Noâng, Laâm Ñoàng,
coù dieän tích 56.119 km2, baèng 17% dieän tích caû nöôùc. Ñöùng veà goùc ñoä vaên hoùa
hoïc, ñaây laø moät khu vöïc lòch söû- vaên hoùa hay khu vöïc lòch söû- daân toäc hoïc quan
troïng cuûa nöôùc ta vaø cuûa caû khu vöïc Ñoâng Nam AÙ.
1. Caùc thaønh phaàn daân toäc ôû Taây Nguyeân
Nhìn vaøo söï phaân boá cö daân ôû Taây Nguyeân hieän nay, coù theå phaân thaønh hai
khoái sau ñaây:
a. Khoái cö daân baûn ñòa
Töø laâu Taây Nguyeân laø ñòa baøn sinh tuï cuûa nhieàu daân toäc thieåu soá baûn ñòa, thuoäc
2 ngöõ heä: Nam AÙ (nhoùm Moân - Khôme) vaø Nam Ñaûo (nhoùm Malayo - Polynesia).
Hai nhoùm cö daân keå treân voán coù quan heä gaàn guõi. Hieän nay do cö daân thuoäc
hai ngöõ heä naøy ôû Taây Nguyeân giao tieáp vôùi nhau laâu ñôøi, neân nhieàu tröôøng hôïp
khoù maø khaúng ñònh moät caùch quyeát ñoaùn yeáu toá vaên hoùa naøo cuûa daân toäc naøy
maø khoâng phaûi laø cuûa daân toäc khaùc, khi maø caùc daân toäc ôû ñaây veà phöông dieän
phaùt trieån kinh teá - vaên hoùa gaàn nhö ñoàng ñeàu vaø cuøng ôû trong moät moâi tröôøng
sinh thaùi nhö nhau, trong cuøng moät khu vöïc lòch söû - daân toäc hoïc, hay coøn goïi
laø khu vöïc lòch söû - vaên hoùa.
Do lòch söû ñeå laïi, neân moãi daân toäc ôû Taây Nguyeân thöôøng coù nhieàu ngaønh,
nhieàu nhoùm ñòa phöông nhö:
- Caùc daân toäc thuoäc nhoùm ngoân ngöõ Moân- Khôme ngöõ heä Nam AÙ
Daân toäc Bahnar coù hôn 174.456 ngöôøi, cö truù taäp trung ôû tænh Gia Lai, Kon
Tum vaø mieàn nuùi caùc tænh Bình Ñònh, Phuù Yeân. Caùc nhoùm ñòa phöông: Rô Ngao,
Tô Loâm, Kon Tum, Gô Lar, Giô Lông, Krem, Roh.
* Phoù giaùo sö, Tieán só, Hoïc vieän Chính trò quoác gia Hoà Chí Minh, Phaân vieän Ñaø Naüng. Vieät Nam.
531
Daân toäc Xô Ñaêng coù 127.148 ngöôøi, cö truù ôû Kon Tum, mieàn nuùi caùc tænh
Quaûng Nam, Quaûng Ngaõi. Caùc nhoùm ñòa phöông: Xô Teng, Xô Ñraù, Mô Naâm, Ca
Dong, Haø Laêng.
Daân toäc Cô Ho coù 128.723 ngöôøi, cö truù chuû yeáu ôû tænh Laâm Ñoàng, moät boä
phaän ôû mieàn nuùi caùc tænh Khaùnh Hoøa, Bình Thuaän. Caùc nhoùm ñòa phöông: Sreâ,
Lat, Chil, Noáp, Ca Dong, Trinh.
Daân toäc M’Noâng coù hôn 92.451 ngöôøi, cö truù ôû caùc tænh Ñaék Laék, Ñaék Noâng,
Laâm Ñoàng, Bình Phöôùc. Caùc nhoùm ñòa phöông: Gar, Nong, Rô Laêm, Praâng, Preh,
Kuyeânh, Si Toâ, Biat,...
Daân toäc Gieù Trieâng coù 30.243 ngöôøi, cö truù ôû tænh Kon Tum vaø mieàn nuùi tænh
Quaûng Nam. Caùc nhoùm ñòa phöông: Ve, Trieâng (Tô Rieâng), Bnoong, Gieù, Ca tang.
Daân toäc Maï coù 33.338 ngöôøi, cö truù ôû tænh Laâm Ñoàng moät soá ôû caùc tænh Ñaék
Laék, Ñoàng Nai. Caùc nhoùm ñòa phöông: Maï Ngaên, Maï Xoáp, Maï Toâ, Maï Krung.
Daân toäc Hreâ coù 113.111 ngöôøi, nhöng chæ coù moät soá ít ôû tænh Kon Tum, ñaïi
boä phaän ôû tænh Quaûng Ngaõi vaø Bình Ñònh. Caùc nhoùm ñòa phöông: Chaêm Reâ.
Chom, Kre, Luõy.
Daân toäc Braâu coù 313 ngöôøi, cö truù ôû tænh Kon Tum.
Daân toäc Rô Maêm coù 352 ngöôøi, cö truù ôû tænh Kon Tum.
- Caùc daân toäc thuoäc nhoùm ngoân ngöõ Malayo - Polynesia ngöõ heä Nam Ñaûo:
Daân toäc Gia Rai coù 317.557 ngöôøi, cö truù ñoâng ôû tænh Gia Lai, moät boä phaän ôû caùc
tænh Kon Tum, Ñaék Laék. Caùc nhoùm ñòa phöông: Chor, Hdrung, Araùp, Mthur, Tbuan.
Daân toäc EÂ Ñeâ coù 270.348 ngöôøi, cö truù ôû tænh Ñaék Laék, moät soá ôû caùc tænh Phuù
Yeân, Khaùnh Hoøa. Caùc nhoùm ñòa phöông: Ra ñeâ, Ñeâ, Kpaïyû, A dham, Krung, Ktul,
Dlieâ- rueù, Bloâ, Bih, Rueâ, Mdhur, Bih...
Daân toäc Chu Ru coù 14.978 ngöôøi, cö truù ôû tænh Laâm Ñoàng, moät soá ôû tænh
Bình Thuaän.
Daân toäc Ra Glai coù 96.931 ngöôøi, moät soá ít ôû tænh Laâm Ñoàng, coøn ñaïi boä phaän
ôû caùc tænh Khaùnh Hoøa, Ninh Thuaän, Bình Thuaän. Caùc nhoùm ñòa phöông: RacRaây
(Rai), Noang, Laoang, Bu Lô, Bu Ñeâh(1).
Nhö vaäy neáu tính rieâng ôû Taây Nguyeân coù 13 daân toäc thieåu soá laâu nay coi laø
baûn ñòa. Trong ñoù, coù 9 daân toäc noùi ngoân ngöõ Moân - Khôme vaø 4 daân toäc noùi
ngoân ngöõ Malayo - Polynesia. Trong 13 daân toäc noùi treân, daân toäc Gia Rai, EÂ Ñeâ
vaø Bahnar coù soá daân ñoâng nhaát, beân caïnh ñoù 2 daân toäc Braâu, Rô Maêm coù soá daân
ít nhaát.
Coù nhöõng vuøng laõnh thoå, do coù daân toäc cö truù ñoâng vaø laâu ñôøi neân ñöôïc laáy
teân daân toäc ñeå goïi nhö cao nguyeân Maï (ôû Baûo Loäc, Laâm Ñoàng) hay cao nguyeân
M’Noâng (ôû tænh Ñaék Noâng). Coù daân toäc chæ sinh soáng ôû Taây Nguyeân phaàn nhoû,
coøn phaàn lôùn cö truù ôû ngoaøi Taây Nguyeân: daân toäc Hreâ chæ coù maáy traêm ngöôøi ô
tænhû Kon Tum, coøn haàu heát ôû caùc tænh Quaûng Ngaõi, Bình Ñònh, daân toäc Ra Glai
532
VAÁN ÑEÀ DAÂN TOÄC VAØ QUAN HEÄ DAÂN TOÄC ÔÛ TAÂY NGUYEÂN...
chæ moät soá ít ôû tænh Laâm Ñoàng, coøn phaàn lôùn ôû caùc tænh Khaùnh Hoøa, Ninh Thuaän,
Bình Thuaän.
Moät soá daân toäc cö truù ôû Taây Nguyeân noùi rieâng vaø ôû nöôùc ta noùi chung chæ
coù moät boä phaän raát nhoû, coøn phaàn lôùn phaân boá ôû nöôùc laùng gieàng, nhö ngöôøi
Braâu chuû yeáu ôû Nam Laøo, Ñoâng Baéc Campuchia, coøn ôû ta chæ coù moät laøng (laøng
Ñaéc Meá ôû huyeän Ngoïc Hoài). Ngöôøi Rô Maêm thì vaøo ñaàu theá kyû XX ôû tænh Kon
Tum coù 12 laøng, nay chæ coøn 1 laøng (laøng Le ôû huyeän Sa Thaày). Ngoaøi ra ngöôøi
Gia Rai, M’Noâng cuõng cö truù ôû caû Ñoâng Baéc Campuchia.
b. Khoái cö daân chuyeån cö ñeán Taây Nguyeân
- Hieän nay ngöôøi Kinh trôû thaønh daân toäc ña soá ôû Taây Nguyeân. Ngöôøi Kinh
phaân boá roäng khaép treân laõnh thoå Taây Nguyeân, nhöng taäp trung ñoâng nhaát ôû caùc
khu vöïc thuaän lôïi, nhö: ven truïc ñöôøng giao thoâng, caùc thò traán, thò xaõ. Ví duï ôû
thaønh phoá Pleiku ngöôøi Kinh chieám 93,84% soá daân, ôû thò traán Baûo Loäc (Laâm
Ñoàng): 94,54%; ôû thaønh phoá Ñaø Laït: 96,12%; ôû thò traán An Kheâ 96,6%... Theo soá
lieäu ñieàu tra daân soá naêm 1999, hieän nay soá löôïng ngöôøi Kinh chieám 66,78% daân
soá Taây Nguyeân.
- Cö daân thuoäc caùc daân toäc thieåu soá ôû mieàn Nam vaø mieàn Baéc trong nhöõng
giai ñoaïn lòch söû khaùc nhau cuõng chuyeån cö (cöôõng böùc hoaëc töï nguyeän), ñeán
Taây Nguyeân. Naêm 1968 chính quyeàn Saøi Goøn duøng maùy bay cöôõng böùc hôn
3.000 hoä, gaàn 10 vaïn ñoàng baøo töø vuøng Tröôøng Sôn vaøo Taây Nguyeân, trong soá
naøy coù hôn 2.000 ngöôøi Bru - Vaân Kieàu, sau naêm 1975 moät soá ñaõ trôû veà queâ cuõ.
Trong soá ngöôøi daân toäc thieåu soá goác mieàn Baéc, moät soá di cö vaøo Nam töø
naêm 1954, nhöng phaàn lôùn môùi chuyeån ñeán Taây Nguyeân töø sau naêm 1979, trong
ñoù ngöôøi Taøy vaø ngöôøi Nuøng chieám soá daân ñoâng hôn caû. Tính ñeán naêm 1999 ôû
Taây Nguyeân ñaõ coù 29.154 ngöôøi Nuøng vaø 19.657 ngöôøi Taøy. Ngoaøi ra coøn coù moät
soá cö daân thuoäc nhöõng daân toäc khaùc nhö: Thaùi, Dao, HMoâng, Möôøng, Hoa...
Cuõng theo soá lieäu toång ñieàu tra daân soá naêm 1999, caùc daân toäc Taøy, Thaùi, Möôøng,
Nuøng, H’moâng, Dao laø 263.835 ngöôøi, chieám 19,9% toång soá daân caùc daân toäc thieåu
soá vaø chieám 6,5% toång daân soá Taây Nguyeân.
2. Ñaëc ñieåm vaên hoùa - xaõ hoäi
Taây Nguyeân laø moät vuøng ñaát coù taàm quan troïng ñaëc bieät veà kinh teá, chính
trò, quoác phoøng. Vò trí ñòa lyù, moâi tröôøng sinh thaùi vaø con ngöôøi ôû ñaây vôùi caáu
truùc xaõ hoäi vaø gia ñình ñoäc ñaùo, vôùi moät taäp hôïp caùc yeáu toá vaên hoùa phong phuù,
ña daïng, vôùi nhieàu gam maøu saéc haáp daãn ñaõ taïo thaønh moät vuøng vaên hoùa tieâu
bieåu, moät khu vöïc lòch söû - daân toäc hoïc kyø thuù, hieám coù khoâng chæ ôû Ñoâng Nam
AÙ maø coøn vôùi caû theá giôùi.
Trong haøng thieân nieân kyû, khi caùc vuøng ñaát xung quanh Taây Nguyeân chòu
aûnh höôûng ôû caùc möùc ñoä khaùc nhau cuûa 2 neàn vaên minh lôùn laø Trung Quoác vaø
Aán Ñoä thì cho tôùi gaàn ñaây, Taây Nguyeân vaãn baûo löu ñöôïc khaù nguyeân veïn truyeàn
533
thoáng vaên hoùa cuûa mình. Loaïi hình kinh teá nöông raãy ôû vuøng cao nguyeân ñaát ñoû
ñaõ quy ñònh cuoäc soáng, neáp soáng vaø chaát löôïng cuoäc soáng cuûa con ngöôøi ôû ñaây,
khoâng phuï thuoäc vaøo tieáng noùi. Caùc yeáu toá vaên hoùa vaät chaát, xaõ hoäi vaø tinh thaàn,
keå caû tín ngöôõng - toân giaùo ñeàu chòu söï chi phoái cuûa hoaït ñoäng kinh teá naøy. Nhìn
vaøo vaên hoùa vaät chaát, ta thaáy caùc ngoâi nhaø roâng (coù nhaø roâng troáng vaø nhaø roâng
maùi) daùng cao vuùt hình löôõi rìu, hay ngoâi nhaø daøi, laøm nôi ôû cho moät ñaïi gia
ñình maãu heä. Coøn ngoâi nhaø saøn EÂ Ñeâ mang hình daùng con thuyeàn, treân coät nhaø
vaø caàu thang thöôøng coù taïc noåi hình noài ñoàng, kyø ñaø, ruøa, maët traêng, ñoâi vuù phuï
nöõ - töôïng tröng cho söï sinh soâi, naûy nôû cuûa cö daân troàng troït sô khai. Veà y phuïc,
noåi baät laø loaïi hình choaøng quaán, ñieån hình cho cö daân Ñoâng Nam AÙ coå ñaïi vôùi
vaùy quaán, caùc loaïi khoá, aùo chui ñaàu (poncho). Trang söùc cho cô theå thì coù xaêm
mình, caø raêng, caêng tai, ñeo caùc loaïi voøng coå, voøng tay, voøng chaân... Veà cheá ñoä
xaõ hoäi, ñieàu thuù vò laø cö daân noùi ngoân ngöõ Malayo - Polynesia mang truyeàn thoáng
maãu heä ñaäm neùt, coøn cö daân nhoùm ngoân ngöõ Moân - Khôme phaàn ñoâng ñang
trong quaù trình chuyeån sang phuï heä ôû nhöõng möùc ñoä khaùc nhau.
Maëc duø maãu heä vaø phuï heä laø hai giai ñoaïn keá tieáp nhau töø thaáp leân cao cuûa
söï phaùt trieån xaõ hoäi nguyeân thuûy nhöng khoâng phaûi laø cö daân theo cheá ñoä maãu
heä thì chaäm tieán hôn cö daân theo cheá ñoä phuï heä. Theo maãu heä hay phuï heä ôû
Taây Nguyeân chæ laø xeùt veà maët truyeàn thoáng vaên hoùa ñaëc thuø maø thoâi. Veà phöông
dieän gia ñình, ôû Taây Nguyeân toàn taïi hình thöùc ñaïi gia ñình maãu heä cö truù trong
nhaø daøi, hay tieåu gia ñình maãu heä, ñoàng thôøi ñaõ xuaát hieän hình thöùc gia ñình
phuï heä. Taøn dö cuûa tuïc quaàn hoân coøn ñaäm neùt, tieâu bieåu laø tuïc chueâ nueâ vôùi
daáu veát 3 hoân ñaúng (phoå bieán ôû thoå daân Australia) coøn ñöôïc tìm thaáy ôû ngöôøi EÂ
Ñeâ. Veà lónh vöïc xaõ hoäi, luaät tuïc ñieàu chænh moïi hoaït ñoäng cuûa con ngöôøi vaø coäng
ñoàng. Toøa aùn phong tuïc laø neùt vaên hoùa ñoäc ñaùo ôû ñaây. Veà vaên hoùa tinh thaàn, noåi
baät laø tín ngöôõng ña thaàn nguyeân thuûy vôùi caùc loaïi “thaàn linh” (yang), caùc leã hoäi
nguyeân thuûy lieân quan ñeán troàng troït, ñaëc bieät laø leã hoäi ñaâm traâu noåi tieáng. Taây
Nguyeân coøn laø xöù sôû cuûa moät hình thöùc vaên ngheä daân gian truyeàn mieäng laâu ñôøi
maø nhieàu nhaø nghieân cöùu goïi laø söû thi: Khan ôû ngöôøi EÂ Ñeâ, Ouøt nroâng ôû ngöôøi
M’Noâng, Hômon ôû ngöôøi Bahnar, Hôri ôû ngöôøi Gia Rai, Noâtoâng ôû ngöôøi Maï. Tieâu
bieåu nhaát cho loaïi hình naøy ôû Taây Nguyeân laø tröôøng ca Ñam San. Tuy khoâng theå
so saùnh vôùi Ramayana vaø Mahabharaùta trong söû thi aán Ñoä, hay Iliaùt vaø OÂñixeâ
trong söû thi Hy Laïp, nhöng noù cuõng laø moät vieân hoàng ngoïc long lanh cuûa kho
taøng vaên hoùa nhaân loaïi. Daân ca vaên vaàn (Klaâydueâ ôû EÂ Ñeâ, Nao dring ôû ngöôøi
M’Noâng) cuõng laø moät loái töï söï daân gian ñoäc ñaùo. Leã boû maû, töôïng nhaø moà, daøn
coàng chieâng, ñaøn tôröng, ñaøn ñaù, caùc ñieäu muùa duõng maõnh, caùc ñieäu haùt traàm
huøng, vieäc saên voi, quan nieäm vuõ truï vôùi 3 theá giôùi (döôùi ñaát, treân maët ñaát, treân
trôøi) ñeàu laø nhöõng yeáu toá vaên hoùa ñoäc ñaùo cuûa Taây Nguyeân. Taát caû noùi leân tính
ñaëc thuø cuûa vaên hoùa Taây Nguyeân, goùp phaàn laøm phong phuù cho neàn vaên hoùa
Vieät Nam.
Töø laâu vuøng ñaát Taây Nguyeân vaø caùc daân toäc Taây Nguyeân ñaõ gaén boù vôùi Nhaø
nöôùc Vieät Nam. Moät thôøi gian daøi, Taây Nguyeân laø vuøng ñaát tranh chaáp vaø tranh
giaønh aûnh höôûng cuûa caùc quoác gia Chaêmpa vaø Campuchia.
534
Töø theá kyû XVIII trôû laïi ñaây, Taây Nguyeân ngaøy caøng gaén boù vôùi Vieät Nam vaø
daàn trôû thaønh moät boä phaän caáu thaønh cuûa quoác gia Vieät Nam. Coù theå noùi, ñieåm
khôûi ñaàu coù yù nghóa ñaët neàn moùng cho tình ñoaøn keát giöõa caùc daân toäc Taây
Nguyeân vaø ngöôøi Kinh laø söï tham gia coù hieäu quaû cao cuûa daân toäc Bahnar vuøng
An Kheâ vaøo cuoäc khôûi nghóa Taây Sôn. Söû saùch coøn ghi cheùp, trong caùc ñaïo quaân
Taây Sôn döôùi söï chæ huy thieân taøi cuûa Nguyeãn Hueä töø kinh ñoâ Hueá keùo ra Baéc
giaûi phoùng Thaêng Long coù söï tham gia cuûa quaân só ngöôøi Taây Nguyeân. Trong quaù
trình xaâm löôïc Vieät Nam, thöïc daân Phaùp phaûi ñoå nhieàu xöông maùu vaø tieàn cuûa,
nhieàu só quan vaø ñoàn tröôûng Phaùp bò tieâu dieät ôû caùc vuøng Xô Ñaêng, Bahnar, Gia
rai. Sau moät thôøi gian daøi, quaân Phaùp cuõng chæ chieám ñoùng ñöôïc nhöõng vuøng
gaàn ñöôøng giao thoâng huyeát maïch, caùc thò traán, thò xaõ, coøn cö daân ôû vuøng saâu
vuøng xa vaãn soáng ngoaøi voøng cuûa cheá ñoä thöïc daân.
Ñieån hình cho tinh thaàn baát khuaát choáng ngoaïi xaâm cuûa caùc daân toäc Taây
Nguyeân laø cuoäc khôûi nghóa cuûa N’Trang Lông (ngöôøi M’Noâng Biat) keùo daøi trong
23 naêm, töø naêm 1912 ñeán naêm 1935, trong moät thôøi gian daøi giaûi phoùng caû cao
nguyeân M’Noâng roäng haøng vaïn caây soá vuoâng. Trong thôøi kyø khaùng chieán 9 naêm
choáng Phaùp, Taây Nguyeân noåi tieáng vôùi Anh huøng Nuùp. Trong thôøi kyø choáng Myõ
cöùu nöôùc, choùi loïi cho tinh thaàn quaät khôûi laø con ñöôøng moøn Hoà Chí Minh, caùc
chieán coâng laãy löøng ôû Plaây Me, Sa Thaày, Ñöùc Cô, ñöôøng 19, Ñaêk Toâ- Taân Caûnh
vaø chieán dòch giaûi phoùng Buoân Ma Thuoät, môû moät ñoät phaù khaåu daãn ñeán ñaïi
thaéng trong chieán dòch Hoà Chí Minh lòch söû, giaûi phoùng mieàn Nam, giaønh laïi
ñoäc laäp, thoáng nhaát cho Toå quoác.
Töø naêm 1975 ñeán nay, caùc daân toäc Taây Nguyeân döôùi söï laõnh ñaïo cuûa Ñaûng
coäng saûn Vieät Nam ñaõ ñaït ñöôïc nhieàu thaønh töïu quan troïng. Veà chính trò, töø ngöôøi
daân maát nöôùc hoï trôû thaønh ngöôøi laøm chuû ñaát nöôùc, ñöôïc quyeàn bình ñaúng vôùi
daân toäc ña soá, ñöôïc tham gia quaûn lyù ñaát nöôùc. Ñoäi nguõ caùn boä ngöôøi daân toäc
töøng böôùc ñöôïc hình thaønh. Khoâng chæ ôû caáp döôùi trong caùc cô quan Ñaûng, Nhaø
nöôùc vaø ñoaøn theå quaàn chuùng ñeàu coù caùn boä chuû choát laø ngöôøi daân toäc sôû taïi,
maø ngay caû ôû caáp tænh vaø trung öông cuõng coù caùn boä laø ngöôøi daân toäc. Moät soá
con em ngöôøi caùc daân toäc ñaõ trôû thaønh caùn boä khoa hoïc coù hoïc haøm, hoïc vò,
moät soá ñaõ trôû thaønh caùn boä vaên hoïc ngheä thuaät coù teân tuoåi. Veà phöông dieän kinh
teá: kinh teá trang traïi, kinh teá vöôøn ñang töøng böôùc hình thaønh, thò tröôøng ñöôïc
môû roäng, ñöôøng saù ñöôïc môû mang, moät soá vuøng ñaõ töø boû kinh teá nöông raãy
truyeàn thoáng chuyeån sang canh taùc luùa nöôùc, nhö ôû huyeän Ayun Pa tænh Gia Lai…
Veà giaùo duïc: heä thoáng tröôøng tieåu hoïc phaân boå ôû khaép caùc xaõ, phoå thoâng cô sôû
thaäm chí phoå thoâng trung hoïc ñöôïc xaây döïng ôû tuyeán huyeän. Heä thoáng tröôøng
daân toäc noäi truù ñöôïc ñaàu tö xaây döïng khaép haàu heát caùc huyeän. ÔÛ Ñaék Laék vaø
Laâm Ñoàng ñaõ môû caùc tröôøng ñaïi hoïc: Ñaïi hoïc Ñaø Laït, Ñaïi hoïc Taây Nguyeân. Caùc
tænh ñeàu coù caùc tröôøng cao ñaúng vaø caùc tröôøng daïy ngheà. Vaên hoùa daân toäc ñöôïc
traân troïng vaø ñang ñöôïc tích cöïc giöõ gìn ñeå traùnh bò mai moät. Noùi chung, ñôøi
soáng töøng böôùc ñöôïc caûi thieän, tuy moät soá cö daân ôû vuøng saâu, vuøng xa, vuøng caên
cöù caùch maïng cuõ coøn gaëp nhieàu khoù khaên.
535
II. QUAN HEÄ DAÂN TOÄC ÔÛ TAÂY NGUYEÂN
Nhôø coù chính saùch daân toäc ñuùng ñaén, trong cuoäc khaùng chieán choáng thöïc
daân Phaùp vaø khaùng chieán choáng Myõ cöùu nöôùc, nhaân daân caùc daân toäc Taây
Nguyeân ñaõ ñoaøn keát beân nhau choáng keû thuø xaâm löôïc, laäp neân nhöõng chieán
coâng hieån haùch: trong chieán dòch Baéc Taây Nguyeân (Ñoâng Xuaân 1953-1954),
ñöôøng 19 (1954), PlaâyMe (1966), Sa Thaày (1967), Ñaêk Toâ-Taân Caûnh (1972), ñaëc
bieät laø trong chieán dòch Taây Nguyeân vôùi traän ñieåm huyeät Buoân Ma Thuoät môû
ñaàu cuoäc toång taán coâng vaø noåi daäy muøa xuaân 1975, thay ñoåi cuïc dieän chieán
tranh, goùp phaàn giaûi phoùng mieàn Nam thoáng nhaát ñaát nöôùc.
Töø sau ngaøy giaûi phoùng, ñöa ñoàng baøo caùc daân toäc Taây Nguyeân leân con ñöôøng
tieán boä xaõ hoäi theo ñònh höôùng xaõ hoäi chuû nghóa laø moái quan taâm lôùn cuûa Ñaûng
vaø Nhaø nöôùc ta. Treân cô sôû ñaùnh giaù ñuùng vò trí chieán löôïc vaø ñaëc ñieåm daân toäc
daân cö ôû Taây Nguyeân, Ñaûng vaø Nhaø nöôùc ta ñaõ taäp trung nhieàu söùc löïc, trí tueä,
phöông tieän vaät chaát vaø voán lieáng ñeå phaùt trieån kinh teá xaõ hoäi vuøng naøy töøng
böôùc ñöa caùc daân toäc thoaùt khoûi caûnh ngheøo naøn, laïc haäu, phaùt trieån hoøa nhaäp
vôùi caùc daân toäc trong caû nöôùc. Coù theå noùi khoâng coù nôi naøo ôû vuøng nuùi vaø vuøng
daân toäc nöôùc ta coù nhòp ñoä khai thaùc kinh teá doàn daäp vôùi quy moâ lôùn nhö ôû Taây
Nguyeân hieän nay.
Töø sau Ñaïi hoäi VI, nhieàu chính saùch phaùt trieån kinh teá- xaõ hoäi mieàn nuùi vaø
daân toäc ñöôïc ñoåi môùi theå hieän taäp trung ôû Nghò quyeát 22 cuûa Boä chính trò vaø
Quyeát ñònh 72 (naêm 1989) cuûa Hoäi ñoàng boä tröôûng (nay laø Chính phuû), chính
saùch daân toäc cuûa Ñaûng ñoái vôùi Taây Nguyeân (naêm 1991). Tuy nhieân trong quaù
trình thöïc hieän chính saùch daân toäc noåi leân 3 xu höôùng trong quan heä daân toäc
caàn ñöôïc nhaän thöùc ñaày ñuû ñeå coù höôùng giaûi quyeát kòp thôøi.
1. Xu höôùng thöù nhaát: caùc daân toäc thieåu soá Taây Nguyeân vöôn leân hoøa nhaäp vôùi söï
phaùt trieån chung
Ñieàu ñoù theå hieän treân caùc maët sau:

- Coâng cuoäc ñònh canh, ñònh cö ñöôïc trieån khai cho boä phaän ñoàng baøo coøn
du canh du cö, goùp phaàn naâng toång soá xaõ thöïc hieän ñònh canh, ñònh cö töø sau
giaûi phoùng ñeán nay leân 253 xaõ (trong toång soá 355 xaõ toaøn vuøng) vôùi 115.000 hoä,
600.000 nhaân khaåu. ôû caùc vuøng ñònh canh, ñònh cö ñaõ taïo theâm 70.000 ha ñaát
canh taùc oån ñònh, laäp ñöôïc 21.000 ha vöôøn caây coâng nghieäp. Ñaõ coù nhöõng moâ
hình ñònh canh, ñònh cö toát nhö Chua Caáp, Chua Ñaêng, Eapheâ, Buoân H’Ñing
(Ñaêk Laêk); Lieân Ñaàm, Taân Chaâu (Laâm Ñoàng); Haø Haàu, Iasao, Lôbang, Gôla (Gia
Lai). Nhôø thöïc hieän ñònh canh, ñònh cö, ñôøi soáng moät boä phaän ñoàng baøo, ñaëc
bieät laø vuøng ven thò xaõ, thò traán vaø doïc caùc truïc ñöôøng giao thoâng nhö quoác loä
14, 19, 20, 26 töøng böôùc ñöôïc oån ñònh vaø naâng cao.
- Neàn kinh teá töï cung, töï caáp böôùc ñaàu chuyeån sang phaùt trieån theo ñònh
höôùng saûn xuaát haøng hoùa. Vôùi chuû tröông phaùt trieån kinh teá vöôøn, sau naøy laø kinh
teá hoä gia ñình, ñoàng baøo caùc daân toäc ñaõ phaùt huy tính töï löïc, töï cöôøng chaêm lo
536
saûn xuaát, môû roäng dieän tích, boá trí laïi muøa vuï vaø cô caáu caây troàng hôïp lyù. Phaùt
huy theá maïnh cuûa cuûa ñieàu kieän töï nhieân trong vuøng, ñoàng baøo chuyeån sang troàng
caây coâng nghieäp nhö caø pheâ, cao su, boâng, tieâu, ca cao... Chaên nuoâi gia ñình ñöôïc
chuù yù phaùt trieån. Saûn xuaát cuûa ñoàng baøo daân toäc ñaõ taïo ra löôïng haøng hoùa noâng
saûn thöông phaåm ñoài daøo, phong phuù cho nhu caàu trong nöôùc vaø xuaát khaåu.
ÔÛ nhöõng vuøng giao thoâng thuaän lôïi, kinh teá haøng hoùa phaùt trieån vaø nhanh
choùng hoøa nhaäp vaøo neàn kinh teá chung cuûa khu vöïc vaø caû nöôùc. Cho ñeán
nay 30% soá hoä ñoàng baøo daân toäc ñaõ chuyeån sang saûn xuaát haøng hoùa.
Do taùc ñoäng cuûa thò tröôøng, löïc löôïng saûn xuaát ôû moät soá vuøng coù söï phaùt trieån
ñaùng keå. Qua khaûo saùt ôû xaõ Eatrul (huyeän Kroâng Boâng, Ñaêk Laêk) cho thaáy, ñoàng
baøo mua saém theâm 49 maùy caøy, 22 maùy xay xaùt, 32 maùy noå, 285 xe boø keùo, 4
video, 23 ti vi, 30% soá hoä coù nhaø lôïp ngoùi. Bình quaân löông thöïc ñaït 458 kg. Saûn
xuaát phaùt trieån, thu nhaäp cuûa ñoàng baøo ngaøy moät cao. ÔÛ xaõ Iapheâ (huyeän Kroâng
Paêk, Ñaêk Laêk)- moät xaõ coù 50% laø ñoàng baøo daân toäc (trong toång soá 24.000 daân
toaøn xaõ), thu nhaäp cuûa ñoàng baøo ñaït 1,4 trieäu ñoàng/ ngöôøi/naêm (trong khi ñoù
thu nhaäp cuûa ngöôøi kinh bình quaân hôn 1,9 trieäu ñoàng/ngöôøi/ naêm). Ñaëc bieät coù
hoä troàng 15 ha caø pheâ, 3 ha boâng thu nhaäp 100 trieäu ñoàng/ naêm.
Qua khaûo saùt thöïc teá ôû moät soá xaõ cho thaáy söï tieán boä cuûa vuøng ñoàng baøo
daân toäc thieåu soá. ÔÛ xaõ Gô La (Ñaêk Ñoa, Gia Lai) coù 1.520 hoä, vôùi 7.930 nhaân
khaåu, kinh teá chuû yeáu laø laøm ruoäng, coù 778 ha dieän tích canh taùc, trong ñoù troàng
luùa nöôùc 360 ha, naêng suaát luùa ñaït 3,5 taán/ha/vuï. Chaên nuoâi 2.710 con boø, 3.700
con lôïn. Nhaân daân trong xaõ saém 110 maùy caøy coâng noâng. Veà giaùo duïc ñaøo taïo,
coù 3 tröôøng hoïc: tröôøng maãu giaùo coù 12 lôùp vôùi 287 chaùu, tröôøng tieåu hoïc coù 34
lôùp vôùi 1.119 hoïc sinh, tröôøng trung hoïc cô sôû coù 12 lôùp vôùi 486 hoïc sinh, phoå
thoâng trung hoïc coù 35 hoïc sinh. Thöïc hieän xaõ hoäi hoùa giaùo duïc vôùi phöông chaâm
Nhaø nöôùc vaø nhaân daân cuøng ñaàu tö cho söï nghieäp giaùo duïc: Nhaø nöôùc ñaàu tö
xaây döïng phoøng hoïc, nhaân daân ñaàu tö mua saém baøn, gheá.
Böôùc ñaàu ñaõ hình thaønh moät soá trang traïi vôùi dieän tích troàng caây coâng nghieäp
(caø pheâ, boâng, daâu taèm...) treân dieän tích 5 - 10 ha, thaäm chí coù hoä coù trang traïi
roäng 50 ha. Moät soá doanh nghieäp nhoû cuûa ñoàng baøo daân toäc ñöôïc ra ñôøi.
- Vieäc thay ñoåi phöông thöùc saûn xuaát ñaõ keùo theo nhöõng bieán ñoåi trong neáp
sinh hoaït cuûa ñoàng baøo caùc daân toäc. Nhieàu buoân laøng ñaõ giaûi theå nhöõng nhaø daøi,
laøm nhaø theo töøng hoä, xaây döïng neáp soáng vaên hoùa buoân laøng laønh maïnh. Voán
vaên hoùa truyeàn thoáng ñöôïc chuù yù giöõ gìn vaø phaùt huy. Caùc cuoäc lieân hoan haùt
ru, lieân hoan ca muùa nhaïc daân toäc, lieân hoan coàng, chieâng, hoäi dieãn vaên hoùa
quaàn chuùng taïo ra baàu khoâng khí vaên hoùa laønh maïnh. Caùc taäp tuïc laïc haäu daàn
daàn ñöoïc xoùa boû.
Nhaø tröôøng ñöôïc môû ñeán taän buoân laøng. Ngaønh vaên hoùa thoâng tin coá gaéng
phaùt trieån caùc hình thöùc nhe nhìn, chieáu video, xaây döïng chöông trình phaùt thanh
baèng tieáng daân toäc... Nhôø ñoù höôûng thuï vaên hoùa cuûa ñoàng baøo caùc daân toäc daàn
daàn ñöôïc naâng leân.
537
- Chính quyeàn cô sôû töøng böôùc cuûng coá vaø taêng cöôøng ñeå thöïc hieän ñöôøng
loái, chính saùch cuûa Ñaûng ôû vuøng daân toäc, thöïc hieän chöùc naêng quaûn lyù kinh
teá-xaõ hoäi ôû ñòa phöông. Ñoäi nguõ caùn boä daân toäc treân caùc lónh vöïc, chính trò,
kinh teá, vaên hoùa giaùo duïc ñöôïc xaây döïng vaø coù böôùc tröôûng thaønh.
Nhöõng thaønh töïu ñaït ñöôïc tuy môùi ban ñaàu nhöng voâ cuøng quyù giaù. Noù khaúng
ñònh khaû naêng vöôn leân cuûa caùc daân toäc treân con ñöôøng phaùt trieån höôùng tôùi vaên
minh, tieán boä xaõ hoäi. Tuy nhieân, nhöõng thaønh tích ñoù coøn nhoû nhoi so vôùi coâng
söùc ñaõ boû ra vaø coøn xa môùi ñaït ñöôïc yeâu caàu ñaët ra. Nhöõng keát quaû ñoù chæ theå
hieän haïn cheá ôû vuøng thaáp xung quanh caùc thò xaõ, thò traán, thò töù vaø nhöõng vuøng
coù giao thoâng thuaän lôïi doïc caùc truïc ñöôøng quoác loä.
2. Xu höôùng thöù hai: moät boä phaän ñoàng baøo daân toäc thieåu soá Taây Nguyeân vaãn giöõ neáp
soáng cuõ, co cuïm bieät laäp tröôùc xu theá phaùt trieån chung neân ngaøy caøng tuït haäu
- Moät boä phaän daân cö (30%) coøn soáng du canh, du cö, kyõ thuaät canh taùc, neáp
soáng sinh hoaït haønh ngaøn naêm nay khoâng thay ñoåi. Ñôøi soáng cuûa hoï voâ cuøng
khoå sôû. Moät soá nôi maëc duø ñaõ ñònh canh, ñònh cö nhöng chöa quen vôùi loái soáng
vaø phöông thöùc saûn xuaát môùi, neân ñôøi soáng cuõng coøn gaëp nhieàu khoù khaên, moät
boä phaän ñaõ trôû laïi cuoäc soáng du canh, du cö.
ÔÛ vuøng cao bieân giôùi, do nuùi röøng hieåm trôû, giao thoâng ñi laïi khoù khaên, vieäc
cung caáp haøng hoùa khoâng kòp thôøi neân ñôøi soáng vaät chaát vaên hoùa cuûa ñoàng baøo
coøn raát thieáu thoán. Haèng naêm, thôøi gian thieáu aên nôi ít töø 2 ñeán 3 thaùng, coù nôi
töø 6- 8 thaùng. Nhieàu buoân laøng toàn taïi chô vô, bieät laäp vôùi theá giôùi beân ngoaøi…
Do ñôøi soáng vaät chaát thieáu thoán, laïi bò beänh taät hoaønh haønh, neân soá daân ngaøy
caøng ít daàn. Caùc chöông trình xoùa ñoùi, giaûm ngheøo chöa ñi vaøo cuoäc soáng, chöa
bieán thaønh haønh ñoäng thöïc teá ôû Taây Nguyeân. Muïc tieâu ñaûm baûo cho ñoàng baøo
coù ñuû côm aên, aùo maëc (chöa ñoøi hoûi aên ngon, maëc ñeïp) cuõng coøn phaûi phaán ñaáu
gian khoå. Khaûo saùt ôû xaõ Gô La (Ñaêk Ñoa, Gia Lai) cho thaáy coù 480 hoä ñoùi, ngheøo,
chieám 31,6% toång soá hoä toaøn xaõ. ÔÛû xaõ Haø Baàu (Ñaêk Ñoa, Gia Lai) coù 51 hoä ñoùi,
247 hoä ngheøo, chieám 27,2% toång soá hoä trong toaøn xaõ. Ñaëc bieät, ôû xaõ Haø Ñoâng
(Ñaêk Ñoa, Gia Lai) coù tôùi 78% hoä ñoùi ngheøo.
- Trong lónh vöïc ñôøi soáng vaên hoùa tinh thaàn, nhieàu giaù trò vaên hoùa truyeàn
thoáng bò maát daàn nhö coàng, chieâng, kieán truùc nhaø roâng. Ñaõ khoâng ít tieáng keâu
cöùu cuûa coâng chuùng veà hieän töôïng “chaûy maùu” coàng chieâng nhöng tình traïng ñoù
vaãn chöa chaám döùt. Thieát cheá vaên hoùa môùi ôû buoân laøng chöa ñònh hình ñöôïc.
Phaùt trieån giaùo duïc trong vuøng daân toäc laø nhieäm vuï cöïc kyø khoù khaên. Tình traïng
hoïc sinh boû hoïc khoâng thuyeân giaûm, chaát löôïng giaùo duïc thaáp, treû em khoâng
muoán ñeán tröôøng vì hoïc caùi chöõ quaù khoù.
Tình traïng söùc khoûe cuûa nhaân daân ngaøy caøng giaûm suùt. Ñoàng haønh vôùi thieáu
thoán vaät chaát laø beänh taät. Beänh soát reùt coù chieàu höôùng phaùt trieån vaø haøng naêm
cöôùp ñi sinh maïng cuûa haøng traêm ngöôøi. Tình traïng höõu sinh voâ döôõng coù tính
chaát phoå bieán.
538
- Ñoäi nguõ caùn boä daân toäc, ñaëc bieät laø caùn boä laõnh ñaïo, quaûn lyù maëc daàu
ñöôïc quan taâm ñaøo taïo nhöng do chính saùch vaø cheá ñoä ñaõi ngoä chöa phuø hôïp
neân soá löôïng ngaøy caøng ít daàn. Thieáu nhöõng caùn boä coù naêng löïc ñeå laõnh ñaïo
söï nghieäp phaùt trieån kinh teá, xaõ hoäi vuøng daân toäc. Do söï yeáu keùm cuûa ñoäi nguõ
caùn boä, neân hieäu löïc quaûn lyù cuûa chính quyeàn cô sôû chöa thöïc hieän toát chöùc
naêng quaûn lyù quaù trình kinh teá - xaõ hoäi ôû ñòa phöông mình.
Do taùc ñoäng cuûa cô cheá thò tröôøng, nhöõng sai laàm trong vieäc thöïc hieän chính
saùch daân toäc cuûa Ñaûng vaø Nhaø nöôùc, cuøng vôùi taùc ñoäng cuûa vieäc taêng cô hoïc
daân soá do naïn di daân ngaøy caøng taêng, daãn ñeán tình traïng caùc daân toäc baûn ñòa
Taây Nguyeân maát ñaát, maát röøng, ngoaøi moät boä phaän nhoû hoøa nhaäp ñöôïc vaøo traøo
löu phaùt trieån chung, coøn ñaïi boä phaän thì tìm caùch co cuïm laïi, boû ñaát, boû röøng
ñeå luøi daàn vaøo vuøng saâu, vuøng xa, chaáp nhaän moät cuoäc soáng môùi ñoùi ngheøo.
Theo taøi lieäu ñieàu tra, ñeán ñaàu naêm 1996 ôû Ñaék Laék coù 54.596 hoä thuoäc dieän ñoùi
ngheøo, chieám 24,8% soá hoä trong toaøn tænh, trong ñoù coù 16.352 hoä laø ñoàng baøo
daân toäc taïi choã.
3. Xu höôùng thöù ba: Quan heä daân toäc ôû Taây Nguyeân tieàm aån nhöõng maâu thuaãn cuûa
nguy cô buøng noå ñieåm noùng, daãn ñeán xung ñoät daân toäc.
Trong quaù trình coâng nghieäp hoùa, do nhöõng nguyeân nhaân khaùch quan vaø chuû
quan, beân caïnh nhöõng thaønh töïu trong vieäc thöïc hieän chính saùch daân toäc, chuùng
ta coøn vi phaïm nhöõng khuyeát ñieåm, sai laàm daãn ñeán nhöõng maâu thuaãn trong
quan heä daân toäc. Nhöõng sai laàm khuyeát ñieåm naøy bò caùc theá löïc phaûn ñoäng lôïi
duïng, kích ñoäng laøm cho quan heä daân toäc ôû Taây Nguyeân ngaøy moät phöùc taïp
Moät laø, söï taøn phaù moâi tröôøng soáng.
Maët tieâu cöïc loä dieän roõ nhaát vaø gaây taùc haïi tröïc tieáp nhaát ôû Taây Nguyeân laø
vieäc phaù hoaïi moâi tröôøng töï nhieân. Cuõng nhö caùc nôi khaùc, vieäc phaù hoaïi naøy
khoâng chæ baát lôïi veà maët kinh teá, maø coøn aûnh höôûng xaáu ñeán baûn saéc vaên hoùa
cuûa caùc daân toäc ôû ñaây nöõa.
Töø laâu ñôøi, caùc daân toäc Taây Nguyeân duø thuoäc daân toäc naøo, ñeàu ñònh cö trong
töøng buoân, plei töï quaûn, vaø laáy hoaït ñoäng troàng luùa treân raãy laøm nguoàn chính ñeå
nuoâi thaân. Hình thaùi kinh teá cuûa caùc daân toäc ôû Taây Nguyeân ñaõ toàn taïi töø laâu ñôøi
laø kinh teá troàng troït. Ñeå troàng troït, con ngöôøi phaûi ñònh cö thaønh buoân, plei- ñôn
vò taäp hôïp ngöôøi hoaøn chænh vaø nhoû nhaát; moãi laøng chieám lónh moät ñòa baøn coù
ranh giôùi roõ raøng, maø buoân, plei khaùc khoâng ñöôïc xaâm phaïm ñeán. Treân ñòa baøn
cuûa töøng buoân, plei coù moät ñieåm nhoû laø khu cö truù, coøn phaàn lôùn nhaát thì chuû
yeáu laø röøng - ñoù chính laø khu canh taùc. Trong muøa raãy, töø saùng sôùm ngöôøi töø
khu cö truù ra ñi, ñeán khu canh taùc ñeå lao ñoäng, chieàu toái laïi trôû veà khu cö truù,
hoaëc hoï ôû luoân taïi raãy neáu raãy xa buoân, plei.
Naïn phaù röøng ôû Taây Nguyeân xuaát hieän töø laâu. Trong thôøi Phaùp thuoäc ñaõ coù
ñoài troïc, coù nhöõng vuøng röøng ñaõ thöa ñi. Song duø sao ñoù môùi laø bieät leä, coøn
quang caûnh chung laø röøng vaãn baït ngaøn, nhieàu caùnh röøng nguyeân sinh roäng lôùn
539
chöa ai ñuïng ñeán. Ñaõ coù moät soá ngöôøi Phaùp ñeán Taây Nguyeân laäp ñoàn ñieàn, môû
nhaø maùy nhö nhaø maùy cheø ôû Baàu Caïn (Gia Lai), ñoàn ñieàn caø pheâ Ca Ña (Ñaék
Laék). Duø sao dieän tích röøng bò phaù thôøi aáy khoâng ñaùng keå. Trong thôøi khaùng
chieán choáng Phaùp, caùc ñoàn ñieàn noùi chung hoaït ñoäng bình thöôøng. Trong thôøi
kyø khaùng chieán choáng Myõ, cöùu nöôùc, moät soá ngöôøi trong boä maùy chính quyeàn
tay sai cuûa Myõ cuõng laäp ñoàn ñieàn taïi nhöõng vuøng ta chöa kieåm soaùt (chaúng haïn
Leä Xuaân töøng coù ñoàn ñieàn ôû caùc tænh Ñaék Laék, Gia Lai, Kon Tum).
Thôøi kyø choáng Myõ cöùu nöôùc, Taây Nguyeân bò nhöõng cuoäc oanh taïc taøn baïo
laøm cho röøng bò taøn phaù bôûi chaát ñoäc hoùa hoïc vaø bom ñaïn cuûa khoâng quaân Myõ
- nguïy suoát maáy chuïc naêm.
Töø sau giaûi phoùng (1975), ñeå khai thaùc tieàm naêng kinh teá cuûa Taây Nguyeân,
caùc noâng vaø laâm tröôøng moïc leân nhanh khaép nôi. ÔÛ tænh Gia Lai coù moät lieân hieäp
xí nghieäp laâm nghieäp cuûa trung öông maø ñòa baøn chieám troïn ñòa vöïc moät huyeän
vaø coøn lan ra nhieàu huyeän khaùc, bao goàm möôøi maáy laâm tröôøng. ÔÛ tænh Ñaéêk Laék
coù 1.980 ngaøn ha ñaát töï nhieân thì caùc ñôn vò quoác doanh quaûn lyù 1680 ngaøn ha
(baèng 82% dieän tích), toaøn tænh coù 412 ngaøn ha ñaát noâng nghieäp, thì caùc noâng
tröôøng quoác doanh quaûn lyù 30%, dieän tích ñaát thuoäc 170 ngaøn ha thì caùc ñôn vò
quoác doanh chieám 50%. Vì vaäy nhieàu nôi ñoàng baøo khoâng coù ñaát canh taùc laïi
vaøo röøng phaùt nöông laøm raãy. Quyeàn sôû höõu ruoäng ñaát, nuùi röøng cuûa ñoàng baøo
daân toäc taïi choã sôû höõu bao ñôøi nay khoâng ñöôïc toân troïng.
Ngoaøi ra coøn moät soá laâm tröôøng thuoäc tænh, huyeän quaûn lyù. Ñoù laø chöa noùi
ñeán caùc tænh Nam Trung Boä vaø Nam Boä leân ñaây phoái hôïp vôùi huyeän naøy, huyeän
khaùc ñeå khai thaùc vuøng naøy, vuøng khaùc, trong moät thôøi gian nhaát ñònh ñeå cuøng
nhau chia laõi. Noâng tröôøng ít hôn laâm tröôøng, chieám dieän tích heïp hôn, vaø khoâng
luoân luoân di chuyeån choã nhö laâm tröôøng, troàng röøng khoù hôn phaù röøng. Ñaõ theá
noâng tröôøng phaûi chôø moät soá naêm môùi coù laõi, neáu troàng cao su phaûi chôø laâu
naêm hôn troàng caø pheâ. Coøn laâm tröôøng thì laõi ngay tröôùc maét. Ñi doïc caùc ñöôøng
lôùn trong tænh Gia Lai, Kon Tum, Ñaék Laék ta thaáy ôû 2 beân ñöôøng nhöõng khu röøng
môùi troàng, thöôøng laø röøng cao su, caây moïc ngay haøng thaúng loái ñeïp maét. Duø sao
döôùi maét ngöôøi ñi ñöôøng ñaây cuõng laø lôøi giaùo ñaàu cho moät töông lai khoâng quaù
xa. Nhöng töø ñoù ñi vaøo beân trong, thaäm chí chæ ñoä moät vaøi caây soá, caûnh taøn phaù
hieän ra roõ tröôùc maét. Nhöõng ñoài troïc, vuøng ñaát troïc caøng gaàn ñaây caøng môû roäng
nhanh vaø nhieàu. Taây Nguyeân laø caùnh röøng lôùn cuoái cuøng cuûa nöôùc ta. Neáu roài
ñaây noù bò troïc hoùa noát nhö nhieàu vuøng röøng ôû mieàn Baéc haún haäu quaû khoân löôøng
seõ ñöôïc ñaåy veà cöïc Nam Trung Boä vaø mieàn Taây Nam Boä, vöïa thoùc quan troïng
cuûa caû nöôùc ta hieän nay.
Hai laø, vieäc thieáu bieän phaùp baûo toàn moâi tröôøng vaên hoùa, phong tuïc taäp quaùn
cuûa cö daân caùc daân toäc thieåu soá baûn ñòa Taây Nguyeân.
Sau söï maát maùt vì naïn phaù röøng, coøn coù moät maát maùt nöõa khoâng keùm phaàn
quan troïng ñoù laø söï taøn phaù moâi tröôøng vaên hoùa, phong tuïc taäp quaùn cuûa caùc
daân toäc thieåu soá baûn ñòa Taây Nguyeân.
540
Taây Nguyeân laø ñòa baøn cö truù laâu ñôøi cuûa 13 daân toäc thieåu soá baûn ñòa. ÔÛ ñaây
coøn löu giöõ ñöôïc gaân nhö nguyeân veïn baûn saéc vaên hoùa, ngheä thuaät raát ñaëc tröng
cuûa Vieät Nam vaø vuøng Ñoâng Nam AÙ. Hôn nöõa, Taây Nguyeân coù nhöõng giaù trò vaên
hoùa maø nhieàu nôi khaùc khoâng coù nhö kieán truùc nhaø roâng, aâm nhaïc coàng chieâng,
töôïng vaø kieán truùc nhaø moà, heä thoáng luaät tuïc, heä thoáng leã thöùc, ñaëc bieät laø leã
thöùc ñaâm traâu... Ñoàng baøo caùc daân toäc duø ñang ôû trình ñoä thaáp cuûa söï phaùt trieån
kinh teá-xaõ hoäi, nhöng giaøu khaû naêng ngheä thuaät. Hoï vöøa laø ngöôøi thöôûng thöùc,
ñoàng thôøi laø ngöôøi saùng taïo ra nhöõng giaù trò vaên hoùa daân toäc ñoäc ñaùo nhö ñaøn
ñaù, ñaøn tô röng...
Trong quaù trình tieán leân chuû nghóa xaõ hoäi, nhieàu yeáu toá cuûa neáp soáng cuõ töï
chuùng seõ maát ñi qua nhöõng cuoäc caûi caùch kinh teá vaø xaõ hoäi. Ñieàu ñoù laø taát yeáu.
Ñoàng thôøi coøn nhieàu yeáu toá vì khoâng maâu thuaãn gì vôùi cuoäc soáng môùi, seõ ñöôïc
baûo löu trong moät thôøi gian daøi, thaäm chí laâu beàn. Coù nhöõng yeáu toá nhìn beà ngoaøi
coù veû nhö ngöôïc vôùi yeâu caàu cuûa cuoäc soáng môùi, nhöng cuõng ñöôïc baûo löu, vì
gaén quaù chaët vôùi neáp soáng cuûa daân toäc.
Tuy nhieân, sau naêm 1975, beân caïnh nhöõng caùi laøm ñöôïc trong vieäc söu taàm,
nghieân cöùu vaø giôùi thieäu kho taøng vaên hoùa caùc daân toäc Taây Nguyeân, chuùng ta
cuõng phaïm nhieàu sai laàm khuyeát ñieåm trong vieäc giöõ gìn vaø phaùt huy nhöõng giaù
trò vaên hoùa truyeàn thoáng cuûa caùc daân toäc Taây Nguyeân. Ñieån hình cho nhöõng sai
laàm ñaõ phaïm phaûi ñoái vôùi phong tuïc taäp quaùn daân toäc theå hieän ôû caùc maët sau:
- Do thieáu hieåu bieát ñaày ñuû giaù trò tö töôûng cuûa vaên hoùa truyeàn thoáng, coi
thöôøng nhöõng phong tuïc taäp quaùn cuûa ñoàng baøo caùc daân toäc thieåu soá, chuùng ta
ñaõ noân noùng caûi taïo neàn vaên hoùa coå truyeàn, aøo aït du nhaäp vaên minh hieän ñaïi
vaøo maø khoâng ñieàu tra caån thaän, khoâng tính toaùn moät caùch thaän troïng. Cho neân
caùi cuõ laïc haäu khoâng xoùa ñi ñöôïc, maø caùi môùi cuõng khoâng thaâm nhaäp noåi. Ví
duï, ôû Ñaék Laék 70% soá xaõ cuûa ñoàng baøo caùc daân toäc thieåu soá coù ñôøi soáng vaên
hoùa raát thaáp, caùc taäp tuïc cuõ khoâng nhöõng khoâng maát ñi maø coøn coù xu höôùng
phoå bieán; ôû moät soá nôi vaên hoùa môùi thaâm nhaäp ñöôïc, nhöng laïi sao cheùp moâ
hình loái soáng ngöôøi Vieät töø trang phuïc, nhaø cöûa, ñoà duøng sinh hoaït... Caùc giaù trò
vaên hoùa daân toäc, caùc leã hoäi truyeàn thoáng nhö leã hoäi ñaâm traâu, hoäi muøa bò queân
laõng, hoaëc bò maát daàn, ngheä thuaät daân toäc nhö coàng chieâng, haùt aray bò laõng
queân. Lôùp treû xem nheï tröôøng ca, vaø muùa daân gian.
- Chöa coù chính saùch ngoân ngöõ phuø hôïp vôùi ñieàu kieän Taây Nguyeân. Vôùi
quan nieäm tieáng Vieät laø quoác ngöõ, cho neân chuùng ta chöa chuù troïng phaùt trieån
tieáng noùi vaø chöõ vieát cuûa ngöôøi caùc daân toäc thieåu soá. ÔÛ caùc coâng sôû, tröôøng
hoïc ñeàu duøng tieáng Vieät, trong khi ñoù khoâng phaûi taát caû moïi ngöôøi daân ñeàu
bieát noùi, vieát baèng tieáng Vieät. Trong lónh vöïc giaùo duïc- ñaøo taïo, do vieäc giaûng
daïy baèng tieáng Vieät laø chuû yeáu, neân chaát löôïng giaùo duïc ôû vuøng daân toäc raát
thaáp. Trong nhöõng naêm gaàn ñaây, ngaønh giaùo duïc- ñaøo taïo ñaõ bieân soaïn saùch
giaùo khoa song ngöõ Vieät - Giarai, Vieät - EÂ Ñeâ, Vieät - Bahnar, nhöng cuõng chæ
haïn heïp ôû moät soá tröôøng.
541
- Chöa coù bieän phaùp höõu hieäu ñeå khai thaùc, baûo quaûn voán vaên hoùa ngheä
thuaät daân gian, trong khi ñoù nhieàu giaù trò truyeàn thoáng bò mai moät vaø coù nguy
cô bò maát do soá ngheä nhaân giaø khuyeát daàn. Nhöõng coâng trình vaên hoùa buoân,
laøng maø tieâu bieåu laø nhaø roâng - moät kieán truùc daân toäc ñoäc ñaùo, do khoâng ñöôïc
tu boå, neân ngaøy caøng raùch naùt, nhieàu nôi khoâng coøn. Khi ñònh canh, ñònh cö,
nhaø saøn cuûa ñoàng baøo khoâng ñöôïc xaây caát töû teá, ñaõ laøm maát veû ñeïp cuûa kieán
truùc nhaø ôû mieàn nuùi.
- Do taùc ñoäng cuûa neàn kinh teá haøng hoùa, söï thaâm nhaäp cuûa ñaïo Tin laønh vaøo
vuøng daân toäc thieåu soá ôû nhieàu nôi, coàng chieâng - moät loaïi taøi saûn ñoàng thôøi laø
nhaïc cuï daân toäc quyù giaù, ñang bò ñem baùn cho ñoàng naùt!. ÔÛ xaõ Ya Deâ huyeän
Chö Paû (Gia Lai) ñaõ coù treân 200 boä coàng chieâng (baèng 1/2 soá boä coàng chieâng
toaøn xaõ) ñaõ bò ñem baùn. ÔÛ Buoân Ma Thuoät, cuõng coù moät nöûa soá coàng chieâng bò
thaát thoaùt. Nhöõng bieän phaùp ñeå baûo toàn nhöõng taøi saûn quyù giaù naøy chöa ñöôïc
ñeà ra kòp thôøi.
Ba laø, söï di daân, tranh chaáp nguoàn lôïi vaø söï xung ñoät daân toäc ôû vuøng Taây
Nguyeân.
Coù leõ trong nhöõng bieán ñoåi veà moïi maët - nhöõng bieán ñoåi laøm xaùo ñoäng cuoäc
soáng cuûa ñoàng baøo daân toäc ôû Taây Nguyeân töø naêm 1975 ñeán nay - thì bieán ñoåi
lôùn lao nhaát laø söï taêng daân soá ñoät ngoät trong khu vöïc.
Naêm 1945 caùc cö daân baûn ñòa chieám khoaûng 95% daân soá Taây Nguyeân. Sau
30 naêm vôùi nhöõng bieán ñoäng lôùn lao trong cuoäc khaùng chieán choáng Phaùp vaø
choáng Myõ cöùu nöôùc, ñeán naêm 1975 tæ leä cö daân ngöôøi baûn ñòa ôû Taây Nguyeân chæ
coøn hôn 50%. Sau khi mieàn Nam ñöôïc giaûi phoùng vaø sau hôn 30 naêm thöïc hieän
chính saùch phaân boå laïi lao ñoäng vaø daân cö trong phaïm vi caû nöôùc cuûa Ñaûng vaø
Chính phuû, tôùi nay ôû Taây Nguyeân tæ leä daân soá caùc cö daân baûn ñòa bò thu heïp ñeán
möùc chæ coøn treân 20%.
Boä phaän daân cö ngoaïi nhaäp vaøo khu vöïc naøy ngaøy caøng taêng, coù luùc taêng vôùi
tæ leä choùng maët. Tính ñeán cuoái naêm 2000, ngöôøi Kinh ñaõ coù maët haàu khaép moïi
nôi ôû Taây Nguyeân. Ñeán nay 89,1% soá xaõ coù ngöôøi Kinh sinh soáng, ñaëc bieät ôû
Laâm Ñoàng: 95,76%, ôû Ñaék Laék: 98,87%. Hieän nay ngöôøi Kinh chieám 66,78% daân
soá Taây Nguyeân, trong ñoù ôû Gia Lai 53%, ôû Kon Tum ngöôøi Kinh chieám gaàn 50%,
ôû Ñaék Laéêk 70%.
Ngoaøi ngöôøi Kinh, nhieàu daân toäc thieåu soá ôû vuøng mieàn nuùi phía Baéc cuõng ñaõ
di cö vaøo Taây Nguyeân khaù ñoâng ñaûo töø sau naêm 1954 cho tôùi gaàn ñaây. Theo soá
lieäu thoáng keâ, naêm 1979 coù 11.614 ngöôøi Taøy, ñeán naêm 1989 coù 33.577 ngöôøi,
naêm 1999 coù 80.489 ngöôøi. Töông töï ngöôøi Nuøng: 14.882 (1979), 14.213 (1989) vaø
93.441 (1999) ngöôøi; ngöôøi Thaùi: 5.179 (1979), 8.563 (1989), 25.604 (1999) ngöôøi;
ngöôøi Möôøng: 5809 (1979), 8741 (1989)vaø 33.336 ngöôøi (1999)(1). Ngoaøi ra, coøn
coù 12.392 ngöôøi H’moâng, 18.573 ngöôøi Dao di daân töï do ñeán Taây Nguyeân trong
thôøi gian vöøa qua.
542
Cuoäc “ñaïi di daân” thôøi gian qua ñaõ laøm cho daân soá Taây Nguyeân taêng leân
nhanh choùng khaùc thöôøng. Trong voøng 26 naêm (töø 1975) daân soá ôû khu vöïc naøy
taêng leân tôùi 4 laàn. Tæ leä gia taêng daân soá trung bình haøng naêm ôû ñaây laø 5,15 %,
thaäm chí nhö ôû Ñaék Laék coøn cao hôn nhieàu (treân 7%).
Nhö vaäy, söï taøn phaù moâi tröôøng soáng, söï xem thöôøng vaên hoùa vaø loái soáng
cuûa ngöôøi Taây Nguyeân vaø vieäc di daân oà aït taïo ra ôû Taây Nguyeân söï tranh chaáp
quyeát lieät vôùi nhöõng cö daân taïi choã veà khoâng gian sinh toàn... Coù theå noùi ñoù laø 3
nguyeân nhaân chính laøm cho quan heä daân toäc ôû Taây Nguyeân coù noäi dung môùi:
noäi dung quan heä giöõa ngöôøi Kinh vôùi ngöôøi caùc daân toäc taïi choã, giöõa daân toäc
taïi choã vôùi caùc daân toäc thieåu soá môùi ñeán, giöõa Nhaø nöôùc trung öông vôùi ñòa
phöông. Theâm vaøo ñoù, naïn tham nhuõng, teä naïn xaõ hoäi vaø caùc vaán ñeà khaùc taùc
ñoäng; taát caû nhöõng nhaân toá ñoù caàn ñöôïc sôùm khaéc phuïc ñeå laáy laïi loøng tin cuûa
ngöôøi daân Taây Nguyeân ñoái vôùi Ñaûng.
Tröôùc heát, caàn khaúng ñònh raèng, trong quaù trình phaùt trieån kinh teá- xaõ hoäi
theo ñònh höôùng xaõ hoäi chuû nghóa, vieäc phaân boå laïi löïc löôïng lao ñoäng trong phaïm
vi toaøn quoác, vieäc di daân töø mieàn xuoâi leân mieàn nuùi laø heát söùc caàn thieát. Nhöng
phaûi coù chieán löôïc toång theå, coù keá hoaïch töøng thôøi kyø, vaø laøm sao ngaên chaën ñöôïc
caùc laøn soùng di cö töï do töø caùc mieàn ñaát khaùc, chuû yeáu laø töø mieàn Baéc ñeán Taây
Nguyeân. Trong coâng taùc di daân, caàn yù thöùc ñaày ñuû veà moät thöïc teá: Taây Nguyeân
töø xa xöa ñaõ laø ñaát coù nhieàu daân toäc sinh soáng raát laâu ñôøi. Ngheä thuaät quaûn lyù
trong coâng taùc di daân ñoøi hoûi phaûi baûo ñaûm haøi hoøa lôïi ích cuûa quoác gia vôùi lôïi
ích cuûa caùc daân toäc taïi choã, traùnh vì söï di daân maø khoâng gian sinh toàn cuûa ñoàng
baøo Taây Nguyeân bò thu heïp ñeán möùc baùo ñoäng. Tri thöùc daân toäc hoïc Taây Nguyeân
cho ta bieát raèng khoâng gian sinh toàn aáy khoâng chæ ñôn thuaàn laø choã ôû (nôi laøm
nhaø ñeå ôû, nôi ñeå döïng nhaø coâng coäng, nôi ñeå döïng nhaø moà, kho thoùc...) maø coøn
phaûi coù dieän tích ñaát canh taùc ñuû ñeå laøm raãy luaân canh theo khoaûnh coù tính chu
kyø, coù röøng ñeå saên baén, haùi löôïm, coù nguoàn nöôùc saïch - theo quan nieäm cuûa daân
sôû taïi, coù soâng suoái ñeå ñaùnh baét caù... Khoâng coù khoâng gian sinh toàn caàn thieát thì
vaên hoùa daân toäc cuõng khoâng ñöôïc baûo veä, giöõ gìn. Ñöông nhieân moät khi vaên hoùa
daân toäc bò mai moät, daân toäc cuõng seõ daàn daàn mai moät theo.
Noùi ñeán baûo veä vaên hoùa caùc daân toäc thieåu soá, coù quan ñieåm cho raèng cöù
ñeå cho caùc daân toäc thieåu soá töï sinh soáng moät caùch töï nhieân, khoâng can thieäp
vaøo cuoäc soáng cuûa hoï, khoâng coù baát cöù moät taùc ñoäng naøo, neáu khoâng seõ daãn
ñeán maát caân baèng sinh thaùi, daãn ñeán söï dieät vong cuûa hoï. Tuy nhieân vôùi chính
saùch daân toäc ñuùng ñaén cuûa Ñaûng ta, trong moät quoác gia theo ñònh höôùng xaõ
hoäi chuû nghóa, nhaát ñònh phaûi taùc ñoäng vaøo caùc daân toäc thieåu soá anh em, ñeå
giaûi quyeát toái öu vaán ñeà daân toäc vaø phaùt trieån, nhöng phaûi laøm sao gìn giöõ
ñöôïc baûn saéc vaên hoùa cuûa hoï nhö Nghò quyeát trung öông 5 (khoùa VIII) cuûa
Ñaûng ñaõ chæ roõ.
Boán laø, aâm möu vaø haønh ñoäng cuûa chuû nghóa ñeá quoác vaø caùc theá löïc phaûn
ñoäng ñoái vôùi Taây Nguyeân tìm moïi caùch chia reû khoái ñoaøn keát daân toäc, gaén vaán
ñeà daân toäc vôùi toân giaùo.
543
Chính saùch daân toäc coå truyeàn cuûa thöïc daân phöông Taây laø “chia ñeå trò”, bao
goàm hai noäi dung chuû yeáu sau ñaây: chia reõ giöõa ngöôøi ña soá vôùi ngöôøi thieåu soá,
chia reõ giöõa caùc daân toäc thieåu soá Taây Nguyeân vôùi nhau ñeå laøm suy yeáu löïc löôïng
caùch maïng cuûa nhaân daân caùc daân toäc, vaø nuoâi döôõng maàm moáng ly khai hoøng
taùch Taây Nguyeân ra khoûi quoác gia Vieät Nam, theå hieän raát roõ trong aâm möu vaø
haønh ñoäng laäp “Xöù Taây kyø töï trò” tröôùc kia.
Ngoaøi nhöõng bieän phaùp quaân söï, thöïc daân ñeá quoác coøn duøng caùc thuû ñoaïn
chính trò, kinh teá ñeå duï doã, mua chuoäc, vaø caùc bieän phaùp vaên hoùa, toân giaùo, taâm
lyù, loái soáng ñeå loâi keùo caùc daân toäc ôû Taây Nguyeân. Ñaùng chuù yù laø döôùi thôøi Myõ -
nguïy, ôû Taây Nguyeân ñaïo Thieân chuùa vaø Tin laønh ñöôïc dòp phaùt trieån moät caùch
khoâng bình thöôøng, caém truï ñöôïc ôû moät soá vuøng voán töø xöa ngöï trò toân giaùo
nguyeân thuûy, taïo thaønh ñoät phaù khaåu ñeå tranh thuû quaàn chuùng, keùo quaàn chuùng
ra khoûi phaïm vi aûnh höôûng cuûa caùch maïng, vaø taøn phaù khoâng thöông tieác neàn
vaên hoùa truyeàn thoáng cuûa caùc daân toäc ôû Taây Nguyeân.
Töø sau naêm 1975, Ñaûng vaø Nhaø nöôùc ta ñaõ toán bao taâm söùc môùi khaéc phuïc
ñöôïc naïn FULROÂ, daàn daàn ñöa nhaân daân caùc daân toäc ôû Taây Nguyeân xaây döïng
cuoäc soáng môùi. Tuy vaäy caùc theá löïc thuø ñòch vaãn chöa cam chòu thaát baïi. Chuùng
ñang tìm moïi caùch ñeå phaù hoaïi söï nghieäp lao ñoäng hoøa bình, xaây döïng laïi ñaát
nöôùc cuûa nhaân daân ta. Boïn phaûn ñoäng löu vong ôû nöôùc ngoaøi ñöôïc chuû nghóa
ñeá quoác nuoâi döôõng, thôøi gian qua xaâm nhaäp veà nöôùc qua laõnh thoå Taây Nguyeân.
Vaø töø nöôùc ngoaøi caùc toå chöùc phaûn ñoäng trong haøng nguõ Vieät kieàu ñöôïc söï taøi
trôï cuûa caùc theá löïc thuø ñòch ñang taäp hôïp löïc löôïng trong soá ngöôøi daân toäc Taây
Nguyeân di taûn ñeå khi coù thôøi cô seõ ngoùc ñaàu daäy, keát hôïp noäi coâng ngoaïi kích
ñeå thöïc hieän aâm möu phuïc thuø.
Trong nhöõng naêm gaàn ñaây, lôïi duïng chính saùch töï do tín ngöôõng cuûa Ñaûng
vaø Nhaø nöôùc ta, nhieàu phaàn töû phaûn ñoäng nuùp döôùi danh nghóa truyeàn giaùo ñeå
loâi keùo ñoàng baøo daân toäc theo ñaïo Tin laønh, thöïc hieän aâm möu chia reõ khoái ñoaøn
keát daân toäc, xuyeân taïc ñöôøng loái vaø chính saùch daân toäc cuûa Ñaûng. Moät boä phaän
phaûn ñoäng trong chöùc saéc toân giaùo ñaõ kích ñoäng nhöõng ngöôøi daân toäc thieåu soá
thieáu hieåu bieát, gaây neân cuoäc baïo loaïn chính trò ngaøy 2 thaùng 2 naêm 2001, neâu
khaåu hieäu ñoøi thaønh laäp nhaø nöôùc Ñeà Ga cuûa ngöôøi Taây Nguyeân.
Tuy nhieân, aâm möu laøm buøng noå maâu thuaãn daân toäc ôû Taây Nguyeân cuûa caùc theá
löïc thuø ñòch seõ bò ngaên chaën neáu chuùng ta chuû ñoäng phoøng ngöøa, caûnh giaùc caùch
maïng thöôøng tröïc, tænh taùo giaûi quyeát vaø thöïc hieän toái öu chính saùch daân toäc cuûa
Ñaûng vaø Nhaø nöôùc, bình ñaúng daân toäc ñöôïc toân troïng vaø ñi vaøo cuoäc soáng, ñôøi soáng
vaät chaát vaø tinh thaàn cuûa ñoàng baøo caùc daân toäc Taây Nguyeân ñöôïc naâng cao, caûi
thieän khoâng ngöøng, ñoù laø ñaûm baûo chaéc chaén caùc daân toäc Taây Nguyeân ngaøy caøng
gaén boù vôùi Ñaûng, vôùi daân toäc Vieät Nam, vôùi Toå quoác Vieät Nam xaõ hoäi chuû nghóa.
Cuoäc soáng thöïc teá cho hay raèng, quan heä daân toäc coù khi xaáu ñi khoâng phaûi luùc
naøo cuõng do keû ñòch, maø coù khi laïi do ta thöïc hieän khoâng toát chính saùch daân toäc
cuûa Ñaûng vaø Nhaø nöôùc, thaäm chí do chính saùch daân toäc chöa ñöôïc hoaøn thieän,
544
hoaëc chaäm ñöôïc chænh lyù, boå sung, naâng cao khi caùch maïng nöôùc ta ñaõ chuyeån
sang giai ñoaïn môùi. Taát caû nhöõng vaán ñeà trình baøy treân chöùng toû vaán ñeà daân toäc
vaø quan heä daân toäc ôû Taây Nguyeân ñang ñaët ra heát söùc caáp baùch vaø caàn phaûi coù
nhöõng bieän phaùp giaûi quyeát cho phuø hôïp.
III. MOÄT SOÁ GIAÛI PHAÙP GIAÛI QUYEÁT QUAN HEÄ DAÂN TOÄC, XAÂY DÖÏNG KHOÁI
ÑOAØN KEÁT DAÂN TOÄC TRONG QUAÙ TRÌNH COÂNG NGHIEÄP HOÙA
Taây Nguyeân ñaõ, ñang vaø seõ laø vuøng ñaát coù vò trí chieán löôïc trong quaù trình
phaùt trieån cuûa ñaát nöôùc. Söï nghieäp coâng nghieäp hoùa, hieän ñaïi hoùa hieän nay seõ
taùc ñoäng maïnh ñeán quaù trình phaùt trieån cuûa caùc daân toäc thieåu soá Taây Nguyeân.
Ñieàu ñoù, ñoøi hoûi Ñaûng ta phaûi quan taâm ñeán vieäc giaûi quyeát vaán ñeà daân toäc. Vieäc
thöïc hieän chính saùch daân toäc vaø xaây döïng quan heä ñoaøn keát daân toäc ôû Taây
Nguyeân trong giai ñoaïn hieän nay caàn quaùn trieät caùc quan ñieåm sau:
- Quaùn trieät quan ñieåm cuûa Chuû tòch Hoà Chí Minh vaø Ñaûng ta veà ñoaøn keát
daân toäc xaây döïng caùc moái quan heä bình ñaúng, töông trôï giuùp ñôõ laãn nhau trong
phaùt trieån kinh teá, vaên hoùa, xaõ hoäi.
- Caùc chính saùch kinh teá, xaõ hoäi ôû Taây Nguyeân caàn giaûi quyeát moái quan heä
giöõa phaùt trieån kinh teá vaø thöïc hieän chính saùch daân toäc. Caùc chính saùch caàn
phaûi toân troïng nhöõng yeáu toá lòch söû truyeàn thoáng cuûa caùc daân toäc thieåu soá.
Quaùn trieät nhöõng quan ñieåm treân caàn thöïc hieän caùc giaûi phaùp sau:
- Ñaåy maïnh phaùt trieån neàn kinh teá haøng hoùa nhieàu thaønh phaàn nhaèm khai
thaùc tieàm naêng theá maïnh cuûa ñieàu kieän töï nhieân ôû Taây Nguyeân. Ñoù cuõng laø con
ñöôøng duy nhaát ñeå ñoàng baøo vöôn leân xoùa boû ngheøo naøn, laïc haäu, thöïc hieän
quyeàn bình ñaúng giöõa caùc daân toäc.
Ñeå cho kinh teá haøng hoùa ôû vuøng daân toäc Taây Nguyeân phaùt trieån:
+ Caàn phaûi löïa choïn nhöõng hình thöùc kinh teá phuø hôïp
+ Giaûi quyeát toát vaán ñeà sôû höõu ñaát, röøng treân cô sôû toân troïng quyeàn sôû höõu
truyeàn thoáng veà ñaát röøng cuûa ñoàng baøo caùc daân toäc thieåu soá. Tieán haønh giao ñaát,
giao röøng cho nhaân daân chaêm soùc, baûo veä vaø khai thaùc.
+ Ñaàu tö xaây döïng cô sôû haï taàng, phaùt trieån giao thoâng ñeán caùc vuøng xa xoâi
heûo laùnh, vuøng caên cöù, taïo ñieàu kieän cho giao löu haøng hoùa thuaän lôïi caû trong
muøa möa.
+ Taïo ñieàu kieän cho noâng daân vay voán vôùi laõi xuaát thaáp. Hieän nay baø con
daân toäc raát caàn voán ñeå saûn xuaát nhöng khoâng coù taøi saûn theá chaáp neân khoâng theå
naøo vay ñöôïc tieàn ñeå ñaàu tö cho saûn xuaát.
+ Phaùt huy vai troø cuûa thöông nghieäp quoác doanh, thöông nghieäp hôïp taùc xaõ
trong vieäc phuïc vuï nhu caàu cho saûn xuaát vaø ñôøi soáng, thu mua noâng, laâm saûn
cho nhaân daân, traùnh tình traïng tö thöông eùp giaù.
545
+ Caàn höôùng daãn chu ñaùo, tæ mæ cho ñoàng baøo kyõ thuaät saûn xuaát thaâm canh,
boá trí muøa vuï caây troàng thích hôïp.
- Giaûi quyeát ñuùng ñaén moái quan heä giöõa phaùt trieån kinh teá vaø vaán ñeà daân
toäc, xaây döïng quan heä daân toäc bình ñaúng, ñoaøn keát, giuùp ñôõ laãn nhau giöõa daân
toäc taïi choã vaø daân toäc môùi ñeán, giöõa ñoàng baøo kinh vaø ñoàng baøo caùc daân toäc
thieåu soá. Coâng cuoäc khai thaùc taøi nguyeân caàn tính toaùn moät caùch thaän troïng trong
moái quan heä giöõa kinh teá vaø daân toäc, xaõ hoäi. neáu chaïy theo yeâu caàu kinh teá ñôn
thuaàn seõ nguy haïi ñeán khoái ñaïi ñoaøn keát daân toäc vaø ñoù seõ laø keõ hôû ñeå keû ñòch
lôïi duïng, xuyeân taïc.
+ Phaûi coù cô cheá vaø caùc ñieàu kieän ñaûm baûo khaùc ñeå thöïc hieän nhieäm vuï phaùt
trieån kinh teá xaõ hoäi Taây Nguyeân noùi chung vaø giaûi quyeát vaán ñeà daân toäc noùi
rieâng. Caùc caáp, caùc ngaønh caàn coù söï phoái hôïp ñoàng boä thì nhöõng chuû tröông cuûa
Ñaûng môùi ñi vaøo cuoäc soáng.
+ Caàn coù nhöõng bieän phaùp caáp baùch, cuï theå ñaûm baûo nhu caàu toái thieåu veà
aên maëc chöõa beänh cho ñoàng baøo. Coù theå keâu goïi söï uûng hoä, giuùp ñôõ cuûa caùc toå
chöùc töø thieän, caùc toå chöùc kinh teá trong nöôùc vaø quoác teá.
- Caàn ñaåy maïnh cuoäc caùch maïng treân lónh vöïc vaên hoùa tinh thaàn ñeå môû
ñöôøng, taïo ñoät phaù cho söï phaùt trieån toaøn dieän cuûa ñoàng baøo caùc daân toäc
theo höôùng tieán boä, vaên minh. ôû ñoàng baøo caùc daân toäc Taây Nguyeân söï laïc
haäu laâu ñôøi, nhöõng phong tuïc taäp quaùn haøng ngaøn naêm ñang ñeø naëng leân
hoï, kìm haõm söï phaùt trieån cuûa baûn thaân moãi con ngöôøi vaø söï phaùt trieån cuûa
caû coäng ñoàng.
Ñeå thöïc hieän muïc tieâu giaûi phoùng con ngöôøi, vieäc coù yù nghóa ñoät phaù laø xoùa
boû moïi xieàng xích troùi buoäc con ngöôøi veà tö töôûng, tình caûm, taäp quaùn cuõ ñeå hoï
vöôn leân tieáp thu caùi môùi. Ñaõ coù ñòa phöông nhaän thöùc ñöôïc vaán ñeà naøy song
do chuû quan duy yù chí, do thieáu nhöõng bieän phaùp, böôùc ñi cuï theå, muoán nhanh
choùng ñöa ñoàng baøo leân chuû nghóa xaõ hoäi maø cuoái cuøng ñaõ bò thaát baïi.
Ñeå thöïc hieän vai troø ñi tröôùc moät böôùc cuûa caùch maïng treân lónh vöïc vaên hoùa
caàn phaûi tieán haønh coâng taùc tuyeân truyeàn heát söùc saâu roäng, tæ mæ cho ñoàng baøo
veà con ñöôøng xoùa boû ngheøo naøn laïc haäu ñeå tieán tôùi phoàn vinh, haïnh phuùc; chuù
yù giöõ gìn vaø phaùt huy nhöõng giaù trò vaên hoùa daân toäc, tieáp tuïc xaây döïng ñôøi soáng
vaên hoùa môùi taïo ra thieát cheá vaên hoùa ôû buoân laøng, xoùa boû nhöõng taäp quaùn laïc
haäu cuõ kyõ, kìm haõm söï phaùt trieån trí tueä con ngöôøi, söï phaùt trieån cuûa xaõ hoäi;
phaùt trieån giaùo duïc trong ñoàng baøo moät caùch kieân trì, tích cöïc xoùa naïn muø chöõ;
chaêm lo ñôøi soáng aên maëc, ñi laïi cuûa ñoàng baøo, chuù yù höôùng daãn baø con laøm
quen vôùi sinh hoaït tieán boä vaên minh.
- Tích cöïc cuûng coá, ñoåi môùi, xaây döïng vaø naâng cao hieäu quaû hoaït ñoäng cuûa
heä thoáng chính trò caùc caáp, ñaëc bieät laø cô sôû.
+ Cuûng coá heä thoáng toå chöùc cô sôû Ñaûng, tích cöïc phaùt trieån ñaûng vieân trong
vuøng ñoàng baøo daân toäc thieåu soá.
546
+ Cuûng coá vaø taêng cöôøng hieäu quaû hoaït ñoäng cuûa boä maùy chính quyeàn; phaùt
huy vai troø cuûa Maët traän vaø caùc ñoaøn theå chính trò xaõ hoäi.
+ Xaùc ñònh phöông thöùc hoaït ñoäng cuûa heä thoáng chính trò phuø hôïp vôùi ñaëc
ñieåm lòch söû truyeàn thoáng cuûa ñòa phöông.
+ Tích cöïc ñaøo taïo ñoäi nguõ caùn boä laø ngöôøi daân toäc. Ñeå thöïc hieän nhöõng
nhieäm vuï phaùt trieån kinh teá, vaên hoùa, xaõ hoäi vieäc ñaøo taïo ñoäi nguõ caùn boä daân
toäc coù yù nghóa quyeát ñònh. Caùn boä daân toäc laø ngöôøi ñem ñöôøng loái, chính saùch
cuûa Ñaûng vaø Nhaø nöôùc vaøo quaàn chuùng, laø ngöôøi toå chöùc giaùo duïc quaàn chuùng,
laø ngöôøi toå chöùc thöïc hieän nhöõng chuû tröông, chính saùch cuûa Ñaûng ôû cô sôû. Coù
moät ñoäi nguõ caùn boä daân toäc maïnh, am hieåu phong tuïc, taäp quaùn ñoàng baøo môùi
thöïc hieän toát nhöõng nhieäm vuï phaùt trieån kinh teá xaõ hoäi vuøng daân toäc. Laâu nay
do nhöõng sai laàm khuyeát ñieåm trong coâng taùc caùn boä neân ñoäi nguõ caùn boä daân
toäc ngaøy caøng ít daàn. Ñeå xaây döïng ñoäi nguõ caùn boä daân toäc coù cô caáu hôïp lyù vaø
ñaûm baûo tieâu chuaån caàn phaûi: chuù yù taïo nguoàn caùn boä ngay töø khi caùc em coøn
ñi hoïc; caàn toå chöùc laïi heä thoáng tröôøng hoïc noäi truù vaø ñoåi môùi caùch giaùo duïc ñaøo
taïo; caàn söû duïng ñuùng caùn boä daân toäc, caên cöù vaøo khaû naêng cuûa hoï ñeå boá trí ñeà
baït cho hôïp lyù. Coù cheá ñoä ñaõi ngoä thoûa ñaùng ñeå hoï yeân taâm, phaán khôûi coâng
taùc. Treân cô sôû xaây döïng ñoäi nguõ caùn boä daân toäc maïnh, cuûng coá chính quyeàn
cô sôû, chuù troïng xaây döïng chính quyeàn buoân, thoân ñeå ñaûm ñöông ñöôïc nhieäm
vuï quaûn lyù kinh teá, xaõ hoäi ôû ñòa phöông.

1. Hoà Chí Minh, Veà caùc daân toäc trong ñaïi gia ñình daân toäc Vieät Nam, Nxb Chính trò quoác gia,
Haø Noäi, 2000.
2. Nguyeãn Vaên Chænh (Chuû bieân), Moät soá chính saùch kinh teá- xaõ hoäi ñoái vôùi caùc daân toäc ít ngöôøi
ôû Taây Nguyeân, Ñeà taøi khoa hoïc caáp boä 1997- 1998.
3. Phan Höõu Daät (Chuû bieân), Maáy vaán ñeà lyù luaän vaø thöïc tieãn caáp baùch lieân quan ñeán moái
quan heä daân toäc hieän nay (saùch tham khaûo), Nxb Chính trò quoác gia, Haø Noäi, 2001.
4. Tröông Minh Duïc, Maáy vaán ñeà daân toäc vaø quan heä daân toäc ôû Taây Nguyeân, Taïp chí Thoâng tin
lyù luaän, 7- 1993.
5. Tröông Minh Duïc, Quaûn lyù, söû duïng ñaát ñai ôû Taây Nguyeân - nhìn töø thöïc tieãn, Taïp chí Coäng
saûn, soá 7, 2002.
6. Leâ Höõu Nghóa (Chuû bieân), Moät soá vaán ñeà veà xaây döïng ñoäi nguõ caùn boä laõnh ñaïo chuû choát
caáp huyeän ngöôøi caùc daân toäc ôû Taây Nguyeân (saùch tham khaûo), Nxb Chính trò quoác gia, Haø
Noäi, 2001.
7. Nguyeãn Quoác Phaåm - Trònh Quoác Tuaán, Moät soá vaán ñeà lyù luaän vaø thöïc tieãn veà daân toäc vaø quan
heä daân toäc ôû Vieät Nam, Nxb Chính trò quoác gia, Haø Noäi, 1999.
8. Toång cuïc Thoâng keâ, Toång ñieàu tra daân soá vaø nhaø ôû Vieät Nam 1999 - keát quaû ñieàu tra toaøn
boä, Nxb Thoáng keâ, Haø Noäi, 8- 2001.
9. Nguyeãn Tuaán Trieát, Lòch söû phaùt trieån caùc toäc ngöôøi Maõ Lai- Ña Ñaûo, Nxb Khoa hoïc xaõ hoäi,
Haø Noäi, 2000.
10. Tö lieäu thöïc teá ôû caùc ñòa phöông Ñaék Laék, Gia Lai, Kon Tum, 4- 2002.
547
DI DAÂN TÖØ NOÂNG THOÂN RA THAØNH THÒ ÔÛ VIEÄT NAM: CAÂU CHUYEÄN CUÛA HAI MIEÀN
1
DI DAÂN TÖØ NOÂNG THOÂN
RA THAØNH THÒ ÔÛ VIEÄT NAM:
CAÂU CHUYEÄN CUÛA HAI MIEÀN
Löông Vaên Hy*
Nhieàu thaäp kyû, trong thôøi kyø kinh teá taäp trung ôû Vieäât Nam, Nhaø nöôùc ñöùng
ra toå chöùc di daân. Vôùi söï chuyeån dòch sang neàn kinh teá thò tröôøng töø cuoái thaäp
nieân 80, laøn soùng di daân ôû Vieät Nam trôû neân töï phaùt hôn: ngöôøi di daân khoâng
coøn tuøy thuoäc vaøo cheá ñoä trôï caáp hay tem phieáu veà löông thöïc, thöïc phaåm vaø
nhöõng nhu yeáu phaåm khaùc. Doøng di daân ñaõ taêng maïnh trong khoaûng 15 naêm
qua, trong boái caûnh laø söï baát bình ñaúng giöõa ñoâ thò vaø noâng thoân cuõng nhö
giöõa caùc vuøng ñaõ taêng ñaùng keå döôùi taùc ñoäng cuûa kinh teá thò tröôøng (Hardy
2003 vaø Löông Vaên Hy 2003). Ngay caû khi maø nhöõng ngöôøi di daân ôû taïi moät
ñòa phöông döôùi 6 thaùng vaãn ñöôïc xem laø coøn ôû laïi queâ cuõ nhö trong cuoäc
toång ñieàu tra daân soá ôû Vieät Nam, ñöa ñeán vieäc khoâng tính ñöôïc ñaày ñuû laøn
soùng di daân, thì theo soá lieäu toång ñieàu tra daân soá vaøo naêm 1999, 4,5 trieäu
ngöôøi Vieät Nam treân 5 tuoåi (6,5% daân soá ôû ñoä tuoåi naøy) ñaõ di chuyeån ra khoûi
xaõ hay phöôøng maø hoï ñaõ cö nguï 5 naêm tröôùc. Trong con soá 4,5 trieäu ngöôøi
di daân naøy, thì 2,1 trieäu (3% daân soá) ñaõ di daân töø tænh naøy sang tænh khaùc, so
vôùi con soá 1,5 trieäu tính ñöôïc trong giai ñoaïn 1984-89. Laøn soùng di daân trong
thôøi kyø 1994-1999 ñoå veà mieàn Ñoâng Nam Boä nhieàu nhaát. Ñaây laø nôi tieáp nhaän
868.338 ngöôøi trong toång soá 2,1 trieäu ngöôøi ñaõ di daân töông ñoái laâu daøi töø tænh
naøy sang tænh khaùc trong thôøi kyø 1994-1999 (Vieät Nam - Toång cuïc thoáng keâ
[TCTK] 2001: 173-174), so saùnh vôùi Ñaëng Nguyeân Anh vaø nhöõng ngöôøi khaùc.
2001: chöông. 2). Laøn soùng di daân veà mieàn Ñoâng Nam Boä trong thôøi kyø 1994-
1999 ñaõ maïnh hôn nhieàu so vôùi doøng 398.522 ngöôøi di daân lieân tænh treân 5
tuoåi veà mieàn Ñoâng Nam Boä trong thôøi kyø 1984-1989 (Vieät Nam-Ban ñieàu haønh
toång ñieàu tra daân soá trung öông 1991: 127)(1). Vieäc doøng di daân taêng maïnh
töông öùng vôùi söï gia taêng baát bình ñaúng giöõa ñoâ thò vaø noâng thoân cuõng nhö
giöõa caùc vuøng.
Nhöõng nghieân cöùu veà di daân ôû Vieät Nam, voán döïa nhieàu vaøo soá lieäu ñieàu
tra baûng hoûi dieän roäng vaø soá lieäu toång ñieàu tra daân soá, thöôøng phaùc thaûo
nhöõng chieàu höôùng vaø nhöõng neùt chính chung cho caû Vieät Nam. Baøi naøy cuûa
toâi nhaèm boå sung cho nhöõng nghieân cöùu treân qua vieäc phaân tích nhöõng ñoäng
* Giaùo sö, Tieán só, Ñaïi hoïc Toång hôïp Toronto. Myõ.
548
thaùi ñòa phöông vaø khu vöïc. Döïa vaøo döõ lieäu cuûa moät chöông trình nghieân
cöùu do Vieän Khoa hoïc Xaõ hoäi taïi TP. Hoà Chí Minh tieán haønh ôû 4 coäng ñoàng
ôû ñoàng baèng soâng Cöûu Long vaø duyeân haûi Nam Trung Boä, moät cuoäc nghieân
cöùu maø toâi coù tham gia trong 6 naêm qua. Toâi phaân tích veà taùc ñoäng cuûa kinh
teá chính trò vaø boái caûnh vaên hoaù xaõ hoäi ñòa phöông ñeán doøng di daân töø nhöõng
mieàn khaùc nhau cuûa Vieät Nam.
I. BOÁI CAÛNH
1. Söùc huùt cuûa thaønh phoá Hoà Chí Minh: Moät caùi nhìn vó moâ
Töø khi chính saùch Ñoåi môùi ñöôïc thöïc thi toaøn dieän vaøo cuoái thaäp kyû 80,
TP. Hoà Chí Minh ñaõ lieân tuïc coù möùc taêng tröôûng kinh teá cao nhaát Vieät Nam,
ñaït trung bình 13,1% moãi naêm trong giai ñoïan 1990-1997 vaø 8,8% moãi naêm
trong 1998-2002, so vôùi möùc trung bình 8% vaø 4,8%-6,2% moät naêm trong 2
thôøi kyø naøy cho caû nöôùc Vieät Nam (Vieät Nam - TCTK 2001a: 106; Vieät Nam -
Vieän quaûn lyù kinh teá trung öông 2002: 82; xem theâm Nguyeãn Vaên Chænh vaø
Vuõ Quang Vieät 2002: 65-88, 185-209; TP. Hoà Chí Minh - Cuïc Thoáng keâ 2002:
30; TP. Hoà Chí Minh - Cuïc Thoáng keâ 2001: 32; Löông Vaên Hy 2002). Nhôø ñoù,
duø daân soá chæ chieám khoaûng 6% daân soá caû nöôùc, GDP cuûa TP. Hoà Chí Minh
chieám tyû troïng 15,9% GDP caû nöôùc naêm 1992 vaø 22,7% vaøo naêm 2000. GDP
bình quaân ñaàu ngöôøi cuûa TP. Hoà Chí Minh ñaõ taêng töø 366 USD vaøo naêm 1992
leân 1355 USD vaøo naêm 2000 (Ngaân haøng theá giôùi 1995: 160, NguyeãnVaên
Chænh vaø Vuõ Quang Vieät 2002: 649-652; Vieät Nam-TCTK 2002: 30) (Baûng 1).
Möùc taêng tröôûng cao cuûa TP. Hoà Chí Minh vaø vuøng Ñoâng Nam Boä döïa moät
phaàn vaøo tyû troïng cao cuûa thaønh phoá vaø vuøng naøy trong doøng ñaàu tö tröïc
tieáp nöôùc ngoaøi vaø coù leõ caû nguoàn voán ñaàu tö trong nuôùc cuûa tö nhaân. Döõ
lieäu ñieàu tra möùc soáng cuõng cho thaáy la ømöùc chi bình quaân ñaàu ngöôøi ôû mieàn
Ñoâng Nam Boä taêng 78% trong giai ñoaïn 1993-1998, cao hôn möùc taêng tröôûng
ôû nhöõng vuøng khaùc ôû Vieät Nam (Baûng 2). Nguoàn döõ lieäu naøy cuõng cho bieát
laø trong söï gia taêng baát bình ñaúng veà chi tieâu bình quaân ñaàu ngöôøi ôû Vieät
Nam töø naêm 1992-93 ñeán 1997-98, thì 83% baét nguoàn töø söï baát bình ñaúng
giöõa caùc vuøng vaø chæ coù 17% laø do söï gia taêng baát bình ñaúng trong cuøng moät
vuøng. Trong söï gia taêng baát bình ñaúng veà chi tieâu bình quaân ñaàu ngöôøi ôû
Vieät Nam trong 5 naêm naøy, thì töø laùt caét thaønh thò-noâng thoân, 96% laø do söï
gia taêng baát bình ñaúng giöõa noâng thoân vaø thaønh thò, vaø chæ coù 4% laø do söï
gia taêng baát bình ñaúng trong khu vöïc thaønh thò hoaëc noâng thoân (Vieätnam vaø
World Bank 1999: 72-73). Chöa coù daáu hieäu gì laø chieàu höôùng naøy ñaõ giaûm
ñi trong 5 naêm qua.
549
Baûng 1: Vuøng ñòa lyù vaø Toång saûn löôïng quoác daân
TT Vuøng ñòa lyù Naêm 1992 Naêm 2000

% daân soá % GDP % daân soá % GDP
1 Nuùi vaø trung du Baéc Boä 17,3 12,7 17,1 8,9
2 Ñoàng baèng soâng Hoàng 19,8 19,1 19,3 18,6
3 Baéc Trung Boä 13,6 8,3 13 7
4 Duyeân haûi Nam Trung Boä 10,5 7,4 10,6 7,2
5 Taây Nguyeân 4,1 3,2 5,4 2,8
6 Ñoâng Nam Boä 12,3 27,1 13,5 38,2
7 Ñoàng baèng soâng Cöûu Long 22,3 22,2 21,1 17,2
Nguoàn: Ngaân haøng theá giôùi 1995: 160; Nguyeãn Vaên Chænh vaø Vuõ Quang Vieät 2002: 634, 637, 643,
646, 648, 649, 651, 652-653; Vieät Nam - TCTK 2002: 29-30
Baûng 2: Nhöõng thay ñoåi veà tyû leä ngöôøi ngheøo

vaø möùc chi bình quaân ñaàu ngöôøi ôû caùc vuøng
% ngöôøi ngheøo % taêng trong möùc chi bình quaân

TT Vuøng ñòa lyù ñaàu ngöôøi (1993 -1998)
1993 1998 Trung bình Ñoâ thò Noâng thoân
1 Nuùi vaø trung du Baéc Boä 79 59 31 65,8 26,9
2 Ñoàng baèng soâng Hoàng 63 29 55 47,7 51,4
3 Baéc Trung Boä 75 48 46 86,4 37,2
4 Duyeân haûi Nam Trung Boä 50 35 29 39,1 25,5
5 Taây Nguyeân 70 52 25 na 24,8
6 Ñoâng Nam Boä 33 8 78 78,1 59,1
7 Ñoàng baèng soâng Cöûu Long 47 37 18 35,7 10,6
Vieät Nam 57 38 60,5 30,4
Nguoàn: Vieät Nam vaø Ngaân haøng theá giôùi 1999: 15, 73-75.
Baûng 3: Doøng di daân cuûa nhöõng ngöôøi treân 5 tuoåi, 1994-1999

(trieäu ngöôøi)
TT Vuøng ñòa lyù Soá ngöôøi khoâng Soá ngöôøi di daân Toång
chuyeån cö Trong tænh Ngoaøi tænh soá
1 Nuùi vaø trung du Baéc Boä 11,22 0,32 0,20 11,76
2 Ñoàng baèng soâng Hoàng 12,85 0,39 0,34 13,60
(Haø Noäi) 2,16 0,16 0,20 2,48
3 Baéc Trung Boä 8,68 0,20 0,09 8,97
4 Duyeân haûi Nam Trung Boä 6,87 0,21 0,15 7,23
550
TT Vuøng ñòa lyù Soá ngöôøi khoâng Soá ngöôøi di daân Toång
chuyeån cö Trong tænh Ngoaøi tænh soá
5 Taây Nguyeân 3,03 0,12 0,34 3,50
6 Ñoâng Nam Boä 7,83 0,70 0,75 9,30
(TP. Hoà Chí Minh) 3,75 0,47 0,43 4,66
7 Ñoàng baèng soâng Cöûu Long 14,09 0,47 0,24 14,80
Nguoàn: Vieät Nam -TCTK 2001: 173-174
Trong boái caûnh laø nhöõng baát bình ñaúng giöõa caùc vuøng cuõng nhö giöõa noâng thoân
vaø ñoâ thò ñaõ taêng leân ñaùng keå, thì khoâng coù gì ngaïc nhieân laø soá ngöôøi di daân lieân
tænh trong giai ñoaïn 1994-1999 ñaõ chieám ñeán 8% daân soá treân 5 tuoåi cuûa mieàn Ñoâng
Nam Boä do söï taêng tröôûng vaø chuyeån dòch cô caáu kinh teá quanh TP. Hoà Chí Minh,
hay chieám ñeán 9,2% daân soá treân 5 tuoåi cuûa TP. Hoà Chí Minh vaø 8,1% cuûa Haø Noäi
vaøo naêm 1999, so vôùi bình quaân chæ coù 3% cho caû Vieät Nam (Baûng 3)(2). Maëc duø
laø soá lieäu toång ñieàu tra daân soá ôû Vieäât Nam khoâng phaûn aûnh heát laøn soùng di daân vì
khoâng tính nhöõng ngöôøi di chuyeån trong 6 thaùng trôû laïi, thì trung bình haøng naêm
trong giai ñoaïn 1994-1999, theo nguoàn döõ lieäu naøy, ñaõ coù 86.753 ngöôøi di daân ñeán
TP. Hoà Chí Minh. Con soá naøy toång theå laø töông öùng vôùi con soá öôùc löôïng veà doøng
di daân 100.000 ngöôøi moät naêm (keå caû di daân taïm thôøi) trong giai ñoaïn 1989-1997,
döïa vaøo moät cuoäc ñieàu tra coù chaát löôïng cuûa Vieän Kinh teá TP. Hoà Chí Minh (TP.
Hoà Chí Minh-Vieän Kinh teá 1996: 33; TP. Hoà Chí Minh-Vieän Kinh teá 1997).
Trong 6 mieàn cuûa Vieät Nam khoâng keå mieàn Ñoâng Nam Boä, thì laøn soùng di
daân ñeán TP. Hoà Chí Minh trong giai ñoaïn 1994-1999 maïnh nhaát laø töø Ñoàng baèng
soâng Cöûu Long vaø duyeân haûi Nam Trung Boä. Tænh ôû ñoàng baèng soâng Cöûu Long
coù laøn soùng di daân maïnh nhaát ñeán TP. Hoà Chí Minh laø Long An; vaø tænh ôû duyeân
haûi Nam Trung Boä coù soá ngöôøi di daân ñoâng nhaát veà TP. Hoà Chí Minh laø tænh
Quaûng Ngaõi (xem phuï luïc). Trong 4 xaõ ñöôïc choïn vaøo naêm 2000 ñeå nghieân cöùu
ôû caáp ñoä vi moâ veà ñoäng thaùi di daân, thì 2 xaõ laø ôû Long An, vaø 2 laø ôû Quaûng
Ngaõi. (Chuùng toâi ñaõ choïn 4 xaõ naøy döïa vaøo moät cuoäc ñieàu tra veà queâ goác cuûa
nhöõng ngöôøi di daân lieân tænh soáng ôû 80 toå daân soá ôû 3 ñòa baøn nghieân cöùu ôû TP.
Hoà Chí Minh vaøo naêm 1998. Cuoäc ñieàu tra naøy cho bieát Long An vaø Quaûng Ngaõi
laø tænh coù nguoàn di daân quan troïng nhaát töø Ñoàng baèng soâng Cöûu Long vaø ôû Baéc
vaø Trung Boä veà TP. Hoà Chí Minh). Giaû thuyeát cuûa toâi veà söï khaùc bieät giöõa caùc
mieàn veà ñoäng thaùi di daân baét nguoàn moät phaàn töø moät cuoäc ñieàu tra nhoû veà queâ
goác cuûa ngöôøi nhaäp cö taïi TP. Hoà Chí Minh vaøo naêm 1998. Trong 78 ngöôøi nhaäp
cö töø Quaûng Ngaõi ôû taïi 80 toå daân phoá ñöôïc ñieàu tra, thì 50% coù queâ ôû moät huyeän
cuûa Quaûng Ngaõi (huyeän Sôn Tònh), vaø gaàn 30% trong soá 78 ngöôøi naøy queâ ôû xaõ
Tònh Minh trong huyeän naøy. Töông töï nhö theá, trong 69 ngöôøi nhaäp cö töø tænh
Baéc Ninh ôû ñoàng baèng soâng Hoàng thì 83% queâ ôû huyeän Gia Bình vaø 63% laø queâ
ôû xaõ Cao Bình cuûa huyeän Gia Bình. Ngöôïc laïi, trong soá 119 ngöôøi nhaäp cö töø
Long An ôû taïi nhöõng toå daân phoá ñöôïc khaûo saùt, thì caùi huyeän coù ngöôøi nhaäp cö
551
ñoâng nhaát trong soá naøy veà TP. Hoà Chí Minh cuõng chæ chieám chöa ñeán 25% cuûa
con soá 119 ngöôøi naøy, vaø xaõ cuûa Long An coù ngöôøi nhaäp cö ñoâng nhaát thì cuõng
chæ chieám 8% trong soá 119 ngöôøi naøy. Caû moät laøng deät Baûy Hieàn phaàn lôùn laø
ngöôøi di daân töø moät vaøi xaõ ôû Quaûng Nam. Nhöõng döõ lieäu naøy cho thaáy laø nhöõng
ngöôøi nhaäp cö goác Baéc Boä vaø Trung Boä ôû TP. Hoà Chí Minh hoäi tuï veà maët khoâng
gian nhieàu hôn nhöõng ngöôøi nhaäp cö goác ôû ñoàng baèng soâng Cöûu Long. Moät vaøi
döõ lieäu khaùc, nhö hoäi ñoàng höông vaø chi nhaùnh toäc hoï cuûa moät soá ngöôøi nhaäp
cö goác Trung Boä taïi TP. Hoà Chí Minh, cuõng heù cho thaáy möùc hoäi tuï maïnh hôn
veà khía caïnh xaõ hoäi cuûa nhöõng ngöôøi naøy. Coâng trình cuûa moät vaøi nhaø nghieân
cöùu khaùc ôû Baéc Boä cuõng cho thaáy möùc hoäi tuï cao veà ngheà nghieäp, khoâng gian,
vaø xaõ hoäi taïi Haø Noäi cuûa nhöõng ngöôøi di daân töø moät soá laøng hay vuøng ôû Baéc Boä
(Digregorio 1994, Tröông Huyeàn Chi 2001). Ñaây khoâng phaûi laø hieän töôïng môùi
trong lòch söû quaàn cö ñoâ thò ôû Haø Noäi, vì moãi moät phoá phöôøng trong 36 phoá
phöôøng cuûa Haø Noäi ñaõ laø nôi hoäi tuï cuûa ngöôøi di daân töø moät laøng queâ cuï theå vaø
chuyeân veà moät saûn phaåm tieåu thuû coâng nghieäp. Giaû thuyeát cuûa toâi laø ñoäng thaùi
di daân töø ñoàng baèng soâng Cöûu Long vaø töø Trung Boä vaø Baéc Boä coù lieân quan chaët
cheõ ñeán nhöõng khung vaên hoaù xaõ hoäi vaø kinh teá chính trò taïi ñòa phöông.
2. Boán coäng ñoàng queâ goác: moät phaân tích vi moâ veà khaùc bieät giöõa hai mieàn
Hai coäng ñoàng queâ goác cuûa ngöôøi di daân ôû ñoàng baèng soâng Cöûu Long ñöôïc
löïa choïn ñeå nghieân cöùu laø 2 xaõ ôû huyeän Caàn Ñöôùc, tænh Long An, caùch trung taâm
TP. Hoà Chí Minh khoaûng 30 caây soá. Hai coäng ñoàng queâ goác cuûa ngöôøi di daân ôû
duyeân haûi Nam Trung Boä ñöôïc löïa choïn ñeå nghieân cöùu laø 2 xaõ ôû huyeän Sôn Tònh,
caùch thò xaõ Quaûng Ngaõi khoaûng 20 caây soá vaø caùch TP. Hoà Chí Minh khoaûng 800
caây soá. Toâi coù nhaän xeùt laø 2 coäng ñoàng ôû Quaûng Ngaõi coù löïc quy taâm (centripetal
forces) maïnh hôn vaø möùc baát bình ñaúng ít hôn 2 xaõ ôû Long An, vaø nhöõng khaùc
bieät naøy tieâu bieåu cho nhöõng khaùc bieät coù heä thoáng giöõa vuøng Ñoàng baèng Baéc
Boä vaø Trung Boä vôùi Ñoàng baèng soâng Cöûu Long.
ÔÛ thôøi ñieåm nghieân cöùu naêm 2000, hai xaõ ôû Long An coù thu nhaäp bình quaân
ñaàu ngöôøi cao hôn laø hai xaõ ôû Quaûng Ngaõi. Coù yù nghóa hôn nöõa laø söï khaùc
bieät giöõa 2 mieàn veà möùc baát bình ñaúng trong xaõ. Duø coù ño löôøng baèng dieän
tích ruoäng canh taùc hay thu nhaäp haøng naêm bình quaân ñaàu ngöôøi, thì ôû hai xaõ
thuoäc Long An cuõng ñeàu coù möùc baát bình ñaúng cao hôn möùc ôû 2 xaõ ôû Quaûng
Ngaõi. 2 xaõ ôû Long An, thì taïi Myõ Leä, neáu döïa vaøo phaân taàng 5 nhoùm veà ruoäng
canh taùc döïa vaøo soá ruoäng bình quaân ñaàu ngöôøi cuûa caùc hoä trong cuoäc ñieàu
tra hoä, thì taàng giaøu nhaát veà ruoäng, vôùi 20% nhaân khaåu, coù 55% toång soá ruoäng
canh taùc, coøn taàng ngheøo nhaát veà ruoäng thì khoâng coù tí ruoäng naøo. Tyû leä töông
öùng laø 53% vaø 2% taïi Long Sôn; 32% vaø 8% taïi Tònh Minh; vaø 35% vaø 11% taïi
Tònh Bình. Trong 2 xaõ ôû Long An, tyû leä soá hoä khoâng coù ruoäng canh taùc laø 23%
(xaõ Myõ Leä) vaø 12% (xaõ Long Sôn), trong khi tyû leä naøy chæ coù 4% ôû xaõ Tònh
Minh vaø 0,4% ôû xaõ Tònh Bình ôû Quaûng Ngaõi. (Nhöõng con soá naøy töông thích
vôùi tyû leä 21,3% hoä ôû ñoàng baèng soâng Cöûu Long vaø 5,1% hoä ôû duyeân haûi Nam
Trung Boä khoâng coù ruoäng canh taùc, theo tö lieäu cuûa cuoäc ñieàu tra möùc soáng
552
naêm 1997-1998 (Vieät Nam vaø Ngaân haøng theá giôùi 1999: 27).) Neáu döïa vaøo thu
nhaäp bình quaân ñaàu ngöôøi ñeå ño löôøng möùc baát bình ñaúng, thì 20% nhaân khaåu
trong taàng thu nhaäp cao nhaát trong maãu nghieân cöùu coù thu nhaäp gaáp 14,7 laàn
thu nhaäp cuûa 20% nhaân khaåu trong nhoùm thu nhaäp thaáp nhaát ôû xaõ Long Sôn,
12,3 laàn ôû Myõ Leä, 9,8 laàn ôû Tònh Bình, vaø 8 laàn ôû Tònh Minh.
Baûng 4: Boán coäng ñoàng queâ goác cuûa ngöôøi di daân:
nhöõng döõ lieäu caên baûn veà nhaân khaåu vaø kinh teá
Tænh Dieän tích Daân soá Trong maãu 150 hoä ôû moãi xaõ vaøo naêm 2000
Xaõ thoå canh 1999 Daân Khoâng Xuaát Thu nhaäp bình quaân
* *
(hectare) soá xuaát cö cö nhaân khaåu (ngaøn ñ)
Long An 2.649
- Myõ Leä 1.159 11.036 721 633 88 2.488
- Long Sôn 934 8.037 736 626 110 2.838
Quaûng Ngaõi 1.514
- Tònh Minh 404 6.435 712 661 51 1.628
- Tònh Bình 947 11.206 740 655 85 1.409
* Quy veà töông ñöông vôùi ngöôøi xuaát cö trong 1 naêm
(2 ngöôøi xuaát cö moãi ngöôøi 6 thaùng moät naêm thì tính quy veà laø 1 ngöôøi xuaát cö trong 1 naêm)
Tình hình ñaát canh taùc ôû hai xaõ Quaûng Ngaõi bình ñaúng hôn ôû Long An laø
do naêm 1995, naêm naêm tröôùc khi coù cuoäc nghieân cöùu, hai xaõ naøy ñaõ chia laïi
ruoäng raát bình ñaúng trong moät boái caûnh laø nguyeân taéc sôû höõu taäp theå ñöôïc
chaáp nhaän maïnh ôû ñòa phöông. ÔÛ Quaûng Ngaõi, chæ coù nhöõng hoä phi noâng
nghieäp, cô baûn laø moät soá hoä chuyeân ngheà reøn taïi Tònh Minh, laø khoâng ñöôïc
chia ruoäng vaøo naêm 1995. Ngöôïc laïi, taïi 2 xaõ ôû Long An, cuõng nhö ôû ñoàng baèng
soâng Cöûu Long, ngöôøi daân xem ñaát ñai laø tö höõu vaø tình hình sôû höõu coù möùc
baát bình ñaúng ñaùng keå.
Tuy nhieân, tình hình ruoäng ñaát khoâng phaûn aûnh ñöôïc nhieàu hay heát ñöôïc tình
hình kinh teá xaõ hoäi ñòa phöông vì kinh teá ôû caû 4 xaõ ñaõ ñöôïc ña daïng hoaù raát nhieàu.
Ñieàu naøy ñuùng caû ôû Myõ Leä, voán ñaõ noåi tieáng töø laâu veà ñaëc saûn gaïo chôï Ñaøo vaø
röôïu ngon. Hai xaõ ôû Long An, nôi maø tyû leä caùc hoä khoâng ñaát canh taùc cao hôn
nhieàu so vôùi Quaûng Ngaõi, nhöõng hoä khoâng ruoäng laïi coù khuynh höôùng coù thu nhaäp
bình quaân nhaân khaåu cao hôn nhöõng hoä coù ruoäng do thu nhaäp khi noâng nghieäp
cuûa hoï cao (Baûng 5). ÔÛ 2 xaõ Quaûng Ngaõi, nhöõng hoä khoâng ruoäng cuõng thöôøng coù
thu nhaäp phi noâng nghieäp cao: ñaáy laø lyù do hoï khoâng ñöôïc phaân ruoäng vaøo naêm
1995. Trong 7 hoä khoâng ruoäng trong maãu nghieân cöùu ôû Quaûng Ngaõi, thì 5 hoä coù
thu nhaäp bình quaân nhaân khaåu thuoäc taàng thu nhaäp cao nhaát. Nguoàn thu phi noâng
nghieäp quan troïng nhaát laø thöông maïi dòch vuï lieân quan ñeán gaïo chôï Ñaøo ôû Myõ
Leä; saûn xuaát chieáu xuaát khaåu ôû Long Sôn, vaø ngheà reøn ôû Tònh Minh. (Chæ coù ôû Tònh
Bình, nôi maø tieåu thuû coâng nghieäp vaø thöông maïi khoâng phaùt trieån gì maïnh, thì
nguoàn thu noâng nghieäp roøng môùi vöôït quaù nguoàn thu phi noâng nghieäp.)
553
Baûng 5: Tình hình ruoäng vaø thu nhaäp trong nhöõng hoä khaûo saùt taïi Long An
Nhoùm thu Ñaùy Döôùi trung bình Trung bình Treân trung bình Ñænh
nhaäp/ruoäng
Khoâng ruoäng 3 4 13 14 19
Coù ruoäng 52 51 48 47 49
Toång soá 55 55 61 61 68
ÔÛ caû Myõ Leä laãn Long Sôn, thu nhaäp töø nhöõng nguoàn phi noâng chieám ít nhaát
laø 75% thu nhaäp töø noâng nghieäp. ÔÛ Tònh Minh, vôùi ngheà reøn truyeàn thoáng vaø saûn
phaåm ñöôïc phaân phoái khaép nöûa phía Nam cuûa Vieät Nam, thì thu nhaäp phi noâng
nghieäp cuõng cao hôn thu nhaäp noâng nghieäp. Chæ coù ôû Tònh Bình, voán laø moät xaõ
khoâng coù moät truyeàn thoáng maïnh veà tieåu thuû coâng nghieäp vaø buoân baùn, thì thu
nhaäp roøng noâng nghieäp môùi cao hôn thu nhaäp phi noâng nghieäp trong nhöõng hoä
maãu nghieân cöùu.
Baûng 6: Toång nguoàn thu trong naêm cuûa nhöõng hoä trong maãu khaûo saùt
(trieäu ñoàng)
Ñòa phöông Thu noâng Thu phi Thu töø trôï Trôï giuùp Tieàn do Toång
nghieäp noâng giuùp chính cuûa nhöõng ngöôøi xuaát thu
(roøng) nghieäp quyeàn hoä khaùc cö göûi veà
(roøng)
Myõ Leä 420 (27%) 819 (52%) 0,47 133 (8%) 203 (13%) 1.575
Long Sôn 540 (30%) 955 (54%) 4,52(0,3%) 113 (6%) 165 (9%) 1.777
Tònh Minh 444 (41%) 520 (48%) 10,2 (1%) 13 (1,2%) 87 (8%) 1.075
Tònh Bình 394 (43%) 308 (33%) 18,9 (2%) 7 (0,8%) 195 (21%) 923
Baûng 7: Nhöõng ngheà phi noâng nghieäp chính cuûa caùc thaønh vieân
nhöõng hoä maãu
Ngheà phi noâng nghieäp Myõ Leä Long Sôn Tònh Minh Tònh Bình
Vieäc vaên phoøng vaø trí oùc 10 9 13 9
Buoân baùn 40 12 10 0
Nhöõng dòch vuï khaùc 11 6 3 1
Boä ñoäi / an ninh 1 1
Coâng nhaân / thôï coù tay ngheà 18 45 25 5
Taïp vuï / thôï khoâng tay ngheà 17 16 2 1
Toång soá 96 98 54 17
554
Vì xaõ Myõ Leä ñaõ noåi tieáng töø laâu veà gaïo chôï Ñaøo vaø röôïu ngon, nhieàu ngöôøi Myõ
Leä chuyeân buoân nhöõng ñaëc saûn naøy. Gaàn nöûa soá ngöôøi Myõ Leä trong maãu coù thu
nhaäp phi noâng ñaùng keå coù nguoàn thu nhaäp chính töø ngheà buoân. Long Sôn cuõng
noåi tieáng veà saûn phaåm chieáu, vaø vaøo thôøi ñieåm nghieân cöùu, Long Sôn coù 2 cô sôû
saûn xuaát chieáu trung bình, söû duïng 116 lao ñoäng. Chieáu cuûa Long Sôn ñaõ ñöôïc xuaát
khaåu ñi Ñoâng AÂu vaøo thaäp nieân 80 vaø sang Haøn quoác trong thôøi gian gaàn ñaây. Long
Sôn cuõng coù nhieàu cô sôû nhoû phuïc vuï neàn kinh teá ñòa phöông vaø trong huyeän: 9
nhaø maùy xay xaùt luùa, 10 cô sôû laøm boät, 8 nhaø laøm röôïu, 5 cô sôû laøm baøn gheá, vaø
40 ñieåm söûa chöõa xe ñaïp vaø xe gaén maùy. Tònh Minh cuõng noåi tieáng töø laâu veà nhöõng
saûn phaåm reøn nhö dao, keùo, caøy,... 65 loø reøn ôû Tònh Minh söû duïng khoaûng 330 lao
ñoäng vaøo naêm 2000. Xaõ Tònh Minh coøn 19 maùy xay xaùt luùa, 9 xöôûng moäc, vaø 3 loø
gaïch, söû duïng theâm moät soá lao ñoäng ñòa phöông. Tònh Bình laø xaõ duy nhaát trong
4 xaõ ñöôïc nghieân cöùu khoâng coù tieåu thuû coâng nghieäp hay ngheà buoân chuyeân bieät,
vaø vieäc naøy lyù giaûi taïi sao tyû troïng thu nhaäp phi noâng cuõng nhö nhöõng ngöôøi laøm
phi noâng ôû Tònh Bình thaáp nhaát trong 4 xaõ (Baûng 6 vaø 7).
Veà maët ñòa hình, nhaø cöûa ôû 2 xaõ Long An thì traûi daøi doïc theo nhöõng con ñöôøng,
trong khi nhaø cöûa ôû Tònh Minh thì quaàn tuï veà höôùng soâng Traø Khuùc vaø ôû Tònh Bình
thì tuï ôû vaøi ñieåm quaàn cö chính. Söï khaùc bieät naøy phaûn aûnh ñòa hình töông ñoái
môû vaø baèng phaúng ôû ñoàng baèng soâng Cöûu Long, vaø kieåu quaàn cö taäp trung hôn ôû
nhöõng laøng duyeân haûi Nam Trung Boä. Söï khaùc bieät veà ñòa hình naøy cuõng coù lieân
quan ñeán hình thaùi xaõ hoäi cuûa 4 xaõ. Hai xaõ ôû Quaûng Ngaõi thì löïc quy taâm maïnh
hôn, vôùi moät maïng löôùi thaân toäc, xaõ hoäi, vaø töông trôï daøy daëc hôn trong xaõ, moät
phaàn laø do khuynh höôùng laáy vôï laáy choàng trong xaõ maïnh hôn 2 xaõ ôû Long An
(seõ ñöôïc phaân tích kyõ hôn ôû phaàn sau cuûa baøi). Toå chöùc toäc hoï cuõng ñoùng moät vai
troø quan troïng hôn trong 2 xaõ ôû Quaûng Ngaõi, trong khi loaïi hình xaõ hoäi naøy thì ít
thaáy ôû ñoàng baèng soâng Cöûu Long. Möùc ñoä töông trôï maïnh hôn ôû Quaûng Ngaõi ñöôïc
phaûn aûnh qua toå chöùc saûn xuaát noâng nghieäp vaø hoã trôï tieàn nong trong nhöõng hoä
khaûo saùt ôû Quaûng Ngaõi. ÔÛ Tònh Minh vaø Tònh Bình, 30% vaø 41% nhöõng ngaøy coâng
trong vieäc troàng troït trong nhöõng hoä khaûo saùt laø ñöôïc ñoåi coâng hay laø ñöôïc caùc hoä
giuùp khoâng cho nhau, so vôùi tyû leä naøy ôû Long An laø döôùi 11%.
Baûng 8: Nguoàn lao ñoäng cho saûn xuaát noâng nghieäp
(tính baèng ngaøy coâng)
Ñòa Soá ngaøy lao ñoäng Toång ngaøy Dieän Soá ngaøy
phöông LÑ gia LÑ Vaàn LÑ ñöôïc coâng noâng tích coâng treân
ñinh thueâ ñoåi trôï giuùp nghieäp (heùcta) moãi heùcta
coâng
Myõ Leä 6.806 2.541 715 26 10.088 91 111
(67%) (25%) (7%) (3%)
Long Sôn 7.220 3.427 1.204 56 11.908 130 92
(61%) (29%) (10%) (5%)
Tònh Minh 10.028 468 3.995 431 14.923 90 166
(67%) (3%) (27%) (3%)
Tònh Bình 11.866 793 7.576 1.006 21.241 80 266
(56%) (4%) (36%) (5%)
555
Cuõng töông töï nhö theá, duø laø 2 xaõ ôû Long An giaøu hôn 2 xaõ ôû Quaûng Ngaõi
khaù nhieàu, nhöng nhöõng trôï giuùp taøi chính cuûa nhöõng hoä trong coäng ñoàng ôû
Quaûng Ngaõi laïi maïnh hôn. Hôn 60% khoaûn tieàn vay möôïn ôû Long An laø vay
coù laõi, trong khi tyû leä naøy chæ laø 53% ôû Tònh Minh vaø 38% ôû Tònh Bình. ÔÛ
Quaûng Ngaõi, moät soá löôïng khaù lôùn laø möôïn khoâng traû laõi vaø laïi coù nhöõng
khoaûn giuùp ñôõ ñaùng keå hôn cuûa chính quyeàn ñoaøn theå vaø toå chöùc phi quan
phöông trong xaõ. Coøn ôû 2 xaõ ôû Long An, thì soá tieàn trôï giuùp cuûa caùc hoä khaùc
trong vaø nhaát laø ngoaøi xaõ ñaùng keå hôn ôû 2 xaõ Quaûng Ngaõi, coù leõ phaûn aûnh
maïng löôùi xaõ hoäi roäng hôn cuûa caùc hoä maãu ôû Long An, trong ñoù goàm caû thaân
nhaân ôû nöôùc ngoaøi.
Baûng 9: Trôï giuùp taøi chính vaø tín duïng (ngaøn ñoàng)
Quaø / trôï giuùp trong 12 thaùng Toång soá nôï

Ñòa phöông Cuûa chính quyeàn vaø Cuûa nhöõng hoä Khoâng traû laõi Coù traû laõi
toå chöùc coäng ñoàng khaùc
Myõ Leä 468 (0,1%) 132.936 (31 %) 35.280 (8%) 254.100 (60%)
Long Sôn 4.821 (0,8%) 124.959 (21%) 79.415 (13%) 392.620 (65%)
Tònh Minh 10.170 (4%) 13.392 (5%) 94.146 (37%) 135.200 (53%)
Tònh Bình 18.919 (9%) 7.050 (3%) 105.870 (50%) 79.200 (38%)
II. ÑOÄNG THAÙI DI DAÂN

1. Di daân ñeán boán xaõ
Nghieân cöùu veà di daân noâng thoân coù khuynh höôùng taäp trung vaøo laøn soùng di
daân thoaùt ly khoûi noâng thoân. Tuy nhieân, 258 ngöôøi (17,7%) trong soá 1457 ngöôøi vaãn
coøn laø thaønh vieân cuûa 300 hoä maãu ôû hai xaõ ôû Long An voán sinh tröôûng ôû ngoaøi xaõ.
Trong tyû leä 17,7 thì 1/3 laø nam (5,8%) vaø 2/3 laø nöõ (11,9%). ÔÛ 2 xaõ Quaûng Ngaõi,
soá thaønh vieân trong 300 hoä maãu sinh tröôûng ngoaøi xaõ chæ leân ñeán 9,1% (133 ngöôøi
trong toång soá 1.457 ngöôøi): 1,8% laø nam vaø 7,3% laø nöõ. ÔÛ caû Long An laãn Quaûng
Ngaõi, nöõ nhaäp cö vaøo nhöõng xaõ ñoái töôïng nghieân cöùu nhieàu hôn nam, nhöng cuõng
coù söï khaùc bieät giöõa 2 vuøng veà goùc ñoä giôùi: trong nhöõng ngöôøi sinh tröôûng ôû ngoaøi
xaõ, thì taïi 2 xaõ Long An, tyû troïng nam gaàn 1/3, trong khi ôû 2 xaõ Quaûng Ngaõi, tyû
troïng naøy chöa ñeán 1/5.
ÔÛ caû Long An laãn Quaûng Ngaõi, coù moät moâ thöùc chính trong hoân nhaân laø vôï veà
gia ñình nhaø choàng: khoaûng 2/3 nhöõng caëp vôï choàng môùi cöôùi ôû chung vôùi boá meï
choàng ít laâu. Tuy nhieân, vì ña soá nhöõng caëp vôï choàng trong maãu ôû Long An coù moät
ngöôøi sinh ôû ngoaøi ñòa baøn nghieân cöùu, trong khi ôû Quaûng Ngaõi, chæ coù 1/3 nhöõng
caëp vôï choàng trong maãu coù ngöôøi sinh ngoaøi xaõ, neân soá ngöôøi chuyeån cö veà ñòa
baøn nghieân cöùu vì lyù do hoân nhaân (haàu heát laø nöõ) ôû Long An cao hôn ôû Quaûng
Ngaõi. 11,9% trong soá 1.457 ngöôøi trong caùc hoä maãu ôû Long An laø phuï nöõ nhaäp cö,
so vôùi chæ coù 7,3% ôû Quaûng Ngaõi. Tuy nhieân, coù tôùi 5,8% nhöõng ngöôøi trong caùc hoä
maãu ôû Long An laø nam nhaäp cö, trong khi ôû Quaûng Ngaõi chæ coù 1,8%. Hieän töôïng
naøy ôû Long An baét nguoàn töø vieäc choàng veà coäng ñoàng vôï hay caû 2 vôï choàng ñeàu
556
sinh ôû nôi khaùc xaûy ra thöôøng xuyeân hôn ôû Ñoàng baèng soâng Cöûu Long. Ñieàu naøy
phaûn aûnh tính chaát môû roäng hôn cuûa caùc laøng xaõ ñoàng baèng soâng Cöûu Long. Trong
caùc hoä maãu ôû Quaûng Ngaõi, khoâng coù 1 tröôøng hôïp naøo laø caû 2 vôï choàng ñeàu sinh
tröôûng ôû nôi khaùc vaø chuyeån cö veà ñòa baøn nghieân cöùu cuûa chuùng toâi, trong khi ôû
Long An, thì nhöõng tröôøng hôïp naøy leân ñeán 10% cuûa nhöõng caëp vôï choàng trong
maãu. Vieäc di daân veà 4 coäng ñoàng ñöôïc nghieân cöùu roõ reät laø coù töông quan ñeán
nhöõng ñoäng thaùi vaên hoaù xaõ hoäi cuûa 2 vuøng coù khaùc nhau.
Baûng 10: Giôùi, nôi ôû sau hoân nhaân, vaø vieäc nhaäp cö vaøo 4 xaõ
ôû Long An vaø Quaûng Ngaõi(3)
Long An
Quan heä Ngay sau khi keát hoân, ôû vôùi

Cha meï Cha meï Rieâng Toång soá
choàng vôï
Caû 2 vôï choàng laø ngöôøi trong xaõ 93 (30,2%) 7 (2,3%) 33 (10,7%) 133 (43%)
Choàng queâ ôû xaõ, vôï veà queâ choàng 83 (26,9%) 3 (15) 26 (8,6%) 112 (36%)
Vôï queâ ôû xaõ, choàng veà queâ vôï 14 (4,5%) 7 (2,3%) 11 (3,6%) 32 (11%)
Caû 2 vôï choàng queâ ôû ngoaøi xaõ 15 (5%) 2 6%) 14 (4,5%) 31 (10%)
Toång soá: 205 (67,7%) 19 (6,3%) 84 (27,7%) 308 (100%)
Quaûng Ngaõi
Quan heä Ngay sau khi keát hoân, ôû vôùi

Cha meï Cha meï Rieâng Toång soá
choàng vôï
Caû 2 vôï choàng laø ngöôøi trong xaõ 117 (43%) 2 (0,7%) 55 (20,2%) 174 (64%)
Choàng queâ ôû xaõ, vôï veà queâ choàng 63 (23,2%) 2 (0,7%) 19 (7%) 84 (31%)
Vôï queâ ôû xaõ, choàng veà queâ vôï 6 (2,2%) 7 (2,6%) 1 (0,4%) 14 (5%)
Caû 2 vôï choàng queâ ôû ngoaøi xaõ 0 0 0 0
Toång soá: 186 (68,4%) 11 (4%) 75 (27,6%) 272 (100%)
2. Töø boán xaõ ra ñi
Döõ lieäu khaûo saùt ôû 300 hoä Long An vaø 300 hoä Quaûng Ngaõi cho thaáy coù moät
chieàu höôùng töông töï: nöõ di daân ra khoûi queâ goác vì lyù do hoân nhaân nhieàu hôn
nam, nhaát laø ôû Long An. Trong soá 334 ngöôøi trong caùc hoä maãu ôû Long An vaø 141
ngöôøi trong caùc hoä maãu ôû Quaûng Ngaõi ñaõ khoâng coøn ôû chung vôùi gia ñình goác
cuûa hoï, thì 195 ngöôøi (58%) ôû Long An vaø 68 ngöôøi (47%) ôû Quaûng Ngaõi khoâng
coøn ôû queâ goác. Phaân tích töø goùc ñoä giôùi cho thaáy laø trong con soá 58% cuûa Long
An, thì 19% laø nam vaø 39% laø nöõ, trong ñoù 10% (trong 19%) nam vaø 31% (trong
39%) nöõ xuaát cö vì lyù do hoân nhaân. Cuõng phaân tích döõ lieäu Quaûng Ngaõi töø goùc
ñoä giôùi, thì trong 47% khoâng coøn ôû queâ goác, 13% laø nam vaø 34% laø nöõ: trong ñoù,
6% nam (9 ngöôøi) vaø 26% nöõ (37 ngöôøi) ñaõ xuaát cö vì lyù do hoân nhaân. Nhöõng
557
con soá naøy cho thaáy laø hieän töôïng xuaát cö vì lyù do hoân nhaân ôû Long An laø maïnh
hôn ôû Quaûng Ngaõi, vaø maïnh ñoái vôùi nöõ hôn laø ñoái vôùi nam. Nhöõng con soá naøy
cho thaáy moät laàn nöõa taàm quan troïng cuûa moâ thöùc veà nhaø choàng sau hoân nhaân,
cuõng nhö hieän töôïng laáy vôï choàng ngoaøi xaõ ôû Long An vaø ñoàng baèng soâng Cöûu
Long laø maïnh hôn ôû Quaûng Ngaõi.
Baûng 11: Taùch haún ra khoûi 600 hoä trong maãu nghieân cöùu
ôû Long An vaø Quaûng Ngaõi
Quaûng Ngaõi
Nam HN N/KT Kh Nöõ HN N/KT Kh

Vaãn soáng trong xaõ 74 45 5 24 65 50 3 12
Ñaõ xuaát cö 63 34 9 18 132 103 14 12
Trong ñoù:
- Soáng trong tænh 21 9 4 8 55 49 4 2
- ÔÛ TP. Hoà Chí Minh 34 22 5 7 66 49 10 7
- Nôi khaùc 6 3 0 3 8 5 3
- Khoâng bieát 2 5
Toång soá: 137 197
Long An
Nam HN N/KT Kh Nöõ HN N/KT Kh

Vaãn soáng trong xaõ 27 14 13 48 34 14
Ñaõ xuaát cö 19 9 3 6 47 37 7
Trong ñoù: 2
- Soáng trong tænh 5 3 2 27 23 4
- ÔÛ TP. Hoà Chí Minh 5 2 3 5 4 1
- Nôi khaùc 8 4 3 1 14 10 1 3
- Khoâng bieát 1 1
Toång soá: 46 95
HN: lyù do hoân nhaân; N/KT: lyù do ngheà nghieäp vaø kinh teá; Kh: lyù do khaùc.
Neáu nöõ coù chieàu höôùng rôøi khoûi gia ñình goác vaø xuaát cö nhieàu hôn vì lyù
do hoân nhaân, thì trong nhöõng ngöôøi vaãn coøn ôû trong 600 hoä maãu, nam coù chieàâu
höôùng xuaát cö nhieàu hôn (Baûng 11). Vieäc nöõ nhaäp cö vaøo 2 coäng ñoàng khaûo
saùt ôû Long An nhieàu hôn ôû Quaûng Ngaõi, cuõng nhö vieäc hoï rôøi boû queâ goác Long
An ra ñi nhieàu hôn ôû Quaûng Ngaõi vì lyù do hoân nhaân, cho thaáy moät caûnh quan
xaõ hoäi coù chieàu höôùng môû taïi ñoàng baèng soâng Cöûu Long.
Khuynh höôùng nöõ rôøi queâ goác ñi laáy choàng nhieàu hôn nam ñöôïc quaân bình
laïi bôûi khuynh höôùng trong nhöõng ngöôøi coøn laø thaønh vieân kinh teá cuûa caùc hoä
khaûo saùt, nam ra ñi nhieàu hôn nöõ, nhö chuùng ta coù theå thaáy trong Baûng 5:
558
Baûng 12: Soá ngöôøi di daân trong nhöõng ngöôøi coøn chung kinh teá
vôùi hoä ñöôïc khaûo saùt
Tænh Ñaõ töøng xuaát cö Ñaõ veà haún queâ goác

xaõ Toång Nam Nöõ Nam Nöõ
Long An 322 188 134 56 24
- Myõ Leä 144 88 56 24 7
- Long Sôn 178 100 78 32 17
Quaûng Ngaõi 263 157 106 42 38

- Tònh Minh 99 64 35 17 12
- Tònh Bình 164 93 71 25 26
Toång soá 585 345 240 98 62
(% trong toång soá) 100 59 41 17 11
Töø goùc ñoä lòch ñaïi, thì hieän töôïng xuaát cö (cuûa caû nhöõng ngöôøi khoâng coøn
chung kinh teá laãn ñang coøn chung kinh teá) trong 600 hoä maãu ñaõ taêng ñeàu ñaën
ôû caû Long An vaø Quaûng Ngaõi töø naêm 1986:
Baûng 13: Soá ngöôøi xuaát cö qua caùc giai ñoaïn khaùc nhau trong caùc hoä maãu
(goàm caû nhöõng ngöôøi khoâng coøn chung kinh teá vôùi nhöõng hoä maãu,
nhö tröôøng hôïp con caùi ñi laáy vôï laáy choàng)
Long An Quaûng Ngaõi

Giai ñoaïn Myõ Leä Long Sôn Toång soá Tònh Minh Tònh Bình Toång soá
1986-1990 30 53 83 12 9 21
1991-1995 65 63 128 27 50 77
1996-2000 115 135 250 66 144 209
Toång soá: 210 251 461 105 203 308
Moät ñieåm töông ñoàng caên baûn nöõa trong hieän töôïng di daân töø Long An vaø töø
Quaûng Ngaõi laø veà tuoåi taùc cuûa ngöôøi di daân vaø giaùn tieáp hôn, laø veà hoïc vaán cuûa
ngöôøi di daân. Hoï phaàn lôùn laø ôû ñoä tuoåi töø 15 ñeán 35 coù 207 ngöôøi (88%) trong
toång soá 235 ngöôøi trong 300 hoä maãu ôû Long An hieän ñang xuaát cö naèm trong ñoä
tuoåi naøy, vaø 138 ngöôøi (76%) trong toång soá 181 ngöôøi trong 300 hoä maãu ôû Quaûng
Ngaõi cuõng ôû ñoä tuoåi naøy. Ñieàu naøy lieân quan ñeán thöïc traïng laø tuyeät ñaïi ña soá
ngöôøi di daân laøm nhöõng coâng vieäc ñoøi hoûi söùc khoeû vaø söï beàn bæ, chaúng haïn nhö
baùn haøng rong, coâng nhaân xaây döïng, coâng nhaân deät may, voán laø nhöõng ngheà
maø thu nhaäp döïa vaøo cöôøng ñoä lao ñoäng vaø thöôøng trong nhöõng xöôûng maùy laø
cheá ñoä khoaùn saûn phaåm. Nhöõng xöôûng may vaø giaøy deùp, nôi maø nhieàu ngöôøi di
daân töø noâng thoân ra thaønh thò laøm vieäc, thöôøng tuyeån duïng coâng nhaân chæ trong
ñoä tuoåi töø 18 ñeán 25 (xem theâm Tran, Angieâ 1999).
Tuy nhieân, döõ lieäu cuõng cho thaáy laø tuoåi taùc cuûa nhöõng ngöôøi Quaûng Ngaõi xuaát
cö coù bieân ñoä roäng hôn so vôùi nhöõng ngöôøi Long An xuaát cö. Ñieàu naøy ñi ñoâi vôùi
vieäc laø tyû leä nhöõng ngöôøi Quaûng Ngaõi xuaát cö ñaõ coù vôï choàng thì cao hôn nhöõng
559
ngöôøi Long An xuaát cö. 37% nhöõng ngöôøi xuaát cö ôû Quaûng Ngaõi ñaõ coù vôï choàng,
so vôùi tyû leä 21% trong nhoùm ngöôøi ôû Long An xuaát cö.
Baûng 14: Tuoåi taùc cuûa nhöõng ngöôøi ñang xuaát cö vaø ñang ôû laïi xaõ
taïi Long An vaø Quaûng Ngaõi taïi thôøi ñieåm nghieân cöùu (2000)
Nhoùm tuoåi Long An Quaûng Ngaõi

Khoâng xuaát cö Xuaát cö Khoâng xuaát cö Xuaát cö
Döôùi 7 106 (100%) 0 125 (98%) 2 (2%)
7-14 229 (99%) 2 (1%) 330 (100%) 0
15-24 216 (58%) 156 (42%) 220 (71%) 88 (29%)
25-34 164 (76%) 51 (24%) 138 (73%) 50 (27%)
35-44 188 (93%) 15 (5%) 150 (82%) 32 (18%)
45-54 127 (95%) 7 (5%) 100 (92%) 9 (8%)
Treân 54 192 (98%) 4 (2%) 213 (100%)
Toång soá 1.222 (84%) 235 (16%) 1.276 (88%) 181 (12%)
Baûng 15: Tình traïng hoân nhaân cuûa nhöõng ngöôøi trong hoä maãu
treân 15 tuoåi (naêm 2000)
Tình traïng Long An Quaûng Ngaõi

hoân nhaân Khoâng xuaát cö Xuaát cö Khoâng xuaát cö Xuaát cö
Ñoäc thaân 239 (57%) 178 (43%) 226 (67%) 109 (33%)
Coù vôï/choàng 552 (92%) 49 (8%) 478 (88%) 66 (12%)
Ly thaân/ ly dò 21 (91%) 2 (9%) 9 (82%) 2 (18%)
Goùa 75 (97%) 2 (3%) 105 (100%) 0
Toång soá: 887 (79%) 231 (21%) 818 (82%) 177 (18%)
Cuõng coù nhöõng khaùc bieät khaùc trong doøng ngöôøi xuaát cö töø Long An vaø
töø Quaûng Ngaõi. Veà nôi ñeán cuûa ngöôøi xuaát cö, thì chæ coù 42% ngöôøi di daân töø
2 coäng ñoàng nghieân cöùu ôû Quaûng Ngaõi soáng ôû TP. Hoà Chí Minh vaøo naêm
2000, maëc duø laø TP. Hoà Chí Minh raát maïnh veà kinh teá (Baûng 15). Ngöôøi xuaát
cö Quaûng Ngaõi cuõng coù khuynh höôùng ñi thöôøng hôn vaø ôû nôi ñeán moät thôøi
gian töông ñoái ngaén hôn. Trong soá nhöõng ngöôøi xuaát cö coøn chung kinh teá
vôùi gia ñình ôû queâ goác, thì 306 xuaát cö goác ôû Long An toång coäng ñaõ coù 430
chuyeán ñi keå töø chuyeán xuaát cö ñaàu tieân cuûa moãi ngöôøi, trung bình moãi ngöôøi
laø 1,4 chuyeán vaø trung bình moãi chuyeán keùo daøi 31 thaùng. 250 xuaát cö goác ôû
Quaûng Ngaõi ñaõ ñi toång coäng 417 chuyeán ñi töø chuyeán xuaát cö ñaàu tieân cuûa
moãi ngöôøi, trung bình moãi ngöôøi laø 1,6 chuyeán vaø trung bình moãi chuyeán ñi
chæ coù 17 thaùng.
560
Baûng 16: Nôi ôû hieän nay cuûa nhöõng ngöôøi di daân

trong maãu nghieân cöùu goác Long An vaø Quaûng Ngaõi
Nôi ôû hieän nay cuûa nhöõng ngöôøi di daân Long An Quaûng Ngaõi
Duyeân haûi Nam Trung Boä 1 42 (23%)
Taây Nguyeân 0 36 (20%)
TP. Hoà Chí Minh 196 (83%) 76 (42%)
Nôi khaùc ôû Ñoâng Nam Boä 16 (7%) 24 (13%)
Ñoàng baèng soâng Cöûu Long 21 (9%) 0
Nôi khaùc 1 3 (2%)
Toång soá: 234 (100%) 181 (100%)
Ñeå lyù giaûi moät soá khaùc bieät giöõa ngöôøi xuaát cö goác Long An vaø Quaûng Ngaõi,
toâi ñeà nghò laø chuùng ta caàn phaân tích vaán ñeà di daân trong moái töông quan cuûa
noù vôùi nhöõng ñoäng thaùi vaên hoaù xaõ hoäi ôû caáp ñoä hoä vaø coäng ñoàng goác. Phaân
tích cuûa toâi veà nhöõng taùc toá ôû caáp ñoä hoä cho thaáy coù nhöõng khaùc bieät ñaùng keå
giöõa Long An vaø Quaûng Ngaõi veà ñoäng thaùi di daân.
Phaân tích thoáng keâ cuûa toâi veà taàm quan troïng cuûa nhöõng taùc toá aûnh höôûng ñeán
soá ngöôøi ôû moãi hoä trong soá 600 hoä maãu ra ñi (töø 0 ñeán 4 ngöôøi) chæ taäp trung vaøo
di daân vaøo naêm 2000 cuûa nhöõng ngöôøi treân 15 tuoåi, goàm caû nhöõng ngöôøi ñi vì lyù
do hoân nhaân vaø ñoaøn tuï gia ñình nhöng khoâng goàm nhöõng tröôøng hôïp ñi nghóa
vuï quaân söï. Toâi khoâng phaân tích thoáng keâ nhöõng tröôøng hôïp ra ñi tröôùc naêm 2000
vì thieáu moät soá thoâng tin quan troïng tröôùc naêm 2000. Chaúng haïn nhö toâi khoâng coù
nhöõng thoâng tin vôùi ñoä tin caäy cao veà nhöõng ñaëc ñieåm veà hoä gia ñình (nhaân khaåu
vaø nhaát laø tình traïng giaøu ngheøo, nôï naàn, vaø ruoäng bình quaân nhaân khaåu cuûa 600
hoä maãu), cuõng nhö trình ñoä hoïc vaán cuûa nhöõng ngöôøi khoâng ra ñi (ñeå so saùnh vôùi
ngöôøi ra ñi), vaøo töøng naêm moät cho thôøi kyø 1986-1999, maëc duø laø toâi coù thoâng tin
veà nhieàu ñaëc ñieåm cuûa ngöôøi ra ñi luùc hoï ñi. Toââi chæ coù thoâng tin toát veà thu nhaäp,
tình hình ruoäng vaø nôï naàn cuûa hoä vaøo naêm 2000 khi maø nhieàu ngöôøi trong nhöõng
hoä maãu suy nghó veà vieäc coù ñi hay khoâng ñi. Giaû thuyeát cuûa toâi laø vieäc ra ñi coù
khaû naêng chòu aûnh höôûng cuûa nhöõng taùc toá sau ñaây ôû caáp ñoä hoä: soá ngöôøi trong
cuøng moät hoä ñaõ ra ñi tröôùc naêm 2000 vaø maïng löôùi xaõ hoäi cuûa ngöôøi trong hoä taïi
nôi maø ngöôøi ta ñang xem xeùt di daân veà ñoù; caáu truùc hoä gia ñình vaø gaùnh naëng
phaûi chaêm lo cho treû con vaø ngöôøi giaø (treû con döôùi 11 tuoåi vaø ngöôøi giaø treân 75
tuoåi)(4); ruoäng, thu nhaäp, vaø khoaûn tieàn ñöôïc trôï giuùp vaø tieàn ngöôøi di daân göûi veà,
taát caû tính bình quaân nhaân khaåu. Tuy nhieân, trong maãu 600 hoä thì chuùng toâi chæ
coù nhöõng döõ lieäu veà maïng löôùi xaõ hoäi cho nhöõng hoä coù ngöôøi ra ñi naêm 2000 vaø
khoâng coù cho nhöõng hoä coøn laïi. Toâi khoâng ñöa ñöôïc caùi bieán quan troïng naøy vaøo
trong phaân tích thoáng keâ (5)â.
Phaân tích hoài quy ña bieán ôû caáp hoä cho 300 hoä Long An cho thaáy laø hai taùc toá
coù yù nghóa nhaát aûnh höôûng ñeán soá ngöôøi trong hoä coù ra ñi hay khoâng vaø bao nhieâu
ngöôøi ra ñi laø caáu truùc hoä vaø möùc ñoä nôï naàn cuûa hoä. Nhöõng hoä phöùc hôïp (joint
561
family) vaø soá tieàn nôï naàn caøng nhieàu, thì saùc xuaát caøng cao laø coù ngöôøi ra ñi vaø ñi
nhieàu. 2 bieán naøy coù heä soá töông quan toång hôïp laø 0,27 vôùi soá ngöôøi xuaát cö (töø
0 ñeán 4) vaø giaûi thích ñöôïc 7% (R bình phöông laø 0,074) veà soá ngöôøi xuaát cö.
Baûng 17: Phaân tích hoài quy veà soá ngöôøi xuaát cö trong nhöõng hoä maãu
ôû Long An naêm 2000
Taùc toá R R
(heä soá töông quan) bình phöông
Caáu truùc gia ñình phöùc hôïp 222 049
Caáu truùc gia ñình phöùc hôïp
+ toång soá nôï naàn 272 074
Heä soá töông quan Möùc yù nghóa veà thoáng keâ

(Partial correlation) (level of significance)
Caáu truùc gia ñình phöùc hôïp 222 000
Toång soá nôï naàn 166 001
(Heä soá töông quan cuûa moãi caùc taùc toá treân vôùi soá ngöôøi cuûa hoä xuaát cö naêm 2000)
Trong 300 hoä ôû Quaûng Ngaõi, theo phaân tích hoài quy ña bieán, ba taùc toá maïnh
nhaát aûnh höôûng ñeán vieäc hoä coù ngöôøi ñi hay khoâng vaø ñi bao nhieâu ngöôøi laø: soá
tieàn giuùp ñôõ cuûa nhöõng hoä khaùc vaø tieàn ngöôøi ñi laøm aên xa göûi veà tính bình quaân
ñaàu ngöôøi, ruoäng bình quaân nhaân khaåu, vaø soá ngöôøi trong hoä ñaõ ra ñi tröôùc naêm
2000. Cuï theå hôn laø hoä caøng nhaän ñöôïc nhieàu tieàn ngöôøi ra ñi tröôùc göûi veà vaø tieàn
giuùp ñôõ cuûa caùc hoä khaùc (tính bình quaân ñaàu ngöôøi), caøng ít ruoäng (tính bình
quaân ñaàu ngöôøi), vaø caøng nhieàu ñôït ra ñi tröôùc naêm 2000, thì xaùc suaát caøng cao
laø hoä naøy coù ngöôøi ra ñi vaøo naêm 2000. Ba taùc toá naøy coù heä soá töông quan toång
hôïp laø 0,47 vôùi soá ngöôøi xuaát cö (keå caû 0 coù nghóa laø khoâng coù ngöôøi xuaát cö),
vaø giaûi thích ñöôïc 22% nhöõng khaùc bieät veà soá ngöôøi xuaát cö cuûa 300 hoä maãu vaøo
naêm 2000. Heä soá töông quan cuûa moãi caùc taùc toá treân vôùi soá ngöôøi cuûa hoä xuaát cö
naêm 2000.
Baûng 18: Phaân tích hoài quy veà soá ngöôøi xuaát cö
trong nhöõng hoä maãu ôû Quaûng Ngaõi naêm 2000
Taùc toá R R bình
(heä soá töông phöông
quan)
Tieàn ngöôøi xuaát cö göûi veà vaø soá tieàn trôï giuùp cuûa caùc hoä khaùc 386 149
Tieàn ngöôøi xuaát cö göûi veà vaø soá tieàn trôï giuùp cuûa caùc hoä khaùc
+ Dieän tích ruoäng canh taùc bình quaân ñaàu ngöôøi 427 182
Tieàn ngöôøi xuaát cö göûi veà vaø soá tieàn trôï giuùp cuûa caùc hoä khaùc
+ Dieän tích ruoäng canh taùc bình quaân ñaàu ngöôøi
+ Soá ngöôøi trong hoä ñaõ töøng xuaát cö tröôùc naêm 2000 470 221
562
Taùc toá Heä soá Möùc yù nghóa

töông quan veà thoáng keâ
(Partial (level of
correlation) significance)
Tieàn ngöôøi xuaát cö göûi veà vaø soá tieàn trôï giuùp cuûa caùc hoä khaùc 329 00
+ Dieän tích ruoäng canh taùc bình quaân ñaàu ngöôøi -247 00
+ Soá ngöôøi trong hoä ñaõ töøng xuaát cö tröôùc naêm 2000 217 00
Phaân tích thoáng keâ cho thaáy moät soá khaùc bieät quan troïng trong doøng xuaát cö
ôû Long An vaø Quaûng Ngaõi. Thöù nhaát, döôøng nhö doøng xuaát cö ôû Quaûng Ngaõi coù
moät moâ thöùc caáu truùc roõ reät hôn doøng xuaát cö ôû Long An: ba taùc toá chính ôû Quaûng
Ngaõi coù heä soá töông quan toång hôïp laø 0,47 vôùi soá ngöôøi xuaát cö (keå caû soá 0 ôû
nhöõng hoä khoâng coù xuaát cö), trong khi 2 taùc toá maïnh nhaát ôû Long An chæ coù heä
soá töông quan toång hôïp laø 0.272. Cuï theå hôn, ôû Long An, xuaát cö coù chieàu höôùng
xaûy ra vaø taêng leân ôû nhöõng hoä coù caáu truùc phöùc hôïp vaø soá tieàn nôï naàn bình quaân
ñaàu ngöôøi cao. Vì caùc hoä maãu ôû Long An ít ñöôïc cho möôïn khoâng laõi vaø coù nhieàu
nôï naàn hôn caùc hoä ôû Quaûng Ngaõi (xem baûng 9), neân soá nôï vaø tieàn laõi phaûi traû laø
moät yeáu toá naëng neà hôn vôùi nhöõng ngöôøi trong caùc hoä ôû Long An phaûi tröïc dieän
vôùi giaûi phaùp xuaát cö nhö laø moät giaûi phaùp caûi thieän cuoäc soáng chung cho caû hoä.
Neáu caùc taùc toá khaùc laø nhö nhau, thì söï khaùc bieät veà caáu truùc hoä cuõng laø moät taùc
toá coù yù nghóa: nhöõng hoä phöùc hôïp coù khuynh höôùng coù xuaát cö vaø xuaát cö nhieàu
hôn trong naêm 2000 vì moät soá nhöõng lyù do coù lieân quan vôùi nhau. Thöù nhaát, trong
nhöõng hoä phöùc hôïp vaø coù 3 theá heä, theá heä lôùn nhaát thöøông ôû ñoä tuoåi töø 45 ñeán
70. Vaø moät hoä nhö theá thöôøng coù vaøi thaønh vieân trong ñoä tuoåi töø 16 ñeán 35 (ñoä
tuoåi xuaát cö maïnh nhaát) cuõng nhö 1 hay vaøi treû em. Ñieàu thöù 2 laø trong boái caûnh
laø gaàn nhö taát caû caùc hoä Long An coù ngöôøi xuaát cö naêm 2000 ñeàu coù ruoäng canh
taùc vaø soá ngaøy lao ñoäng ñaàu tö cho moät heùta ruoäng cuõng töông ñoái ít (92-111 ngaøy,
xem baûng 8), thì neáu caùc ñieàu kieän khaùc cuõng nhö nhau, thì nhöõng hoä phöùc hôïp
coù khuynh höôùng coù nhieàu lao ñoäng dö thöøa hôn so vôùi nhöõng gia ñình haït nhaân.
Thí duï nhö trong hoä phöùc hôïp 273, thì theá heä oâng baø ôû ñoä tuoåi 45-50; theá heä tieáp
theo coù 1 coâ con gaùi lôùn 27 tuoåi, moät caäu con trai 24 tuoåi, vaø moät coâ con daâu 22
tuoåi; vaø moät chaùu noäi coøn beù. Naêm 2000, thì coâ con gaùi vaø caäu con trai ñi laøm vieäc
ôû xa; oâng baø vaø coâ con daâu ôû laïi chaêm soùc 0,4 hecta ruoäng vaø ñöùa beù. Toâi cho laø
neáu caùc ñieàu kieän khaùc cuõng nhö nhau thì vieäc dö thöøa lao ñoäng nhieàu hôn trong
caùc hoä phöùc hôïp ñaõ ñöa ñeán moät töông quan coù yù nghóa veà thoáng keâ giöõa hoä phöùc
hoä vaø vieäc xuaát cö vaø soá ngöôøi xuaát cö trong caùc hoä maãu trong 2 xaõ ôû Long An.
Tuy nhieân toâi caàn phaûi trình baøy theâm laø phaân tích coù heä thoáng cuûa toâi veà
taát caû caùc cuoäc phoûng vaán saâu nhöõng ngöôøi Long An ñang xuaát cö ñeán TP. Hoà
Chí Minh vaø/hoaëc thaân nhaân cuûa hoï ôû queâ goác cho thaáy coù moät moâ thöùc raát maïnh
maø phaân tích döõ lieäu thoáng keâ treân dieän roäng cho caû 300 hoä khoâng phaùt hieän
noåi: taát caû nhöõng ngöôøi ñang xuaát cö ñeán TP. Hoà Chí Minh ôû thôøi ñieåm naêm
2000, tröø 1 tröôøng hôïp, ñeàu döïa raát nhieàu vaøo maïng löôùi xaõ hoäi cuûa hoä (phaàn
563
lôùn laø quan heä thaân toäc gaàn guõi) ñeà tìm vieäc ôû TP. Hoà Chí Minh vaø trong quyeát
ñònh coù xuaát cö hay khoâng (xin so saùnh ñoái chieáu vôùi Ñaëng Nguyeân Anh 2001:
179-192; Lomnitz 1977).
Nhöõng ngöôøi di daân ôû Long An naêm 2000 veà TP. Hoà Chí Minh ñeàu coù maïng
löôùi xaõ hoäi toát ôû thaønh phoá moät phaàn vì trong thôøi kyø quaân ñoäi Myõ coù maët ôû Vieät
Nam, nhieàu ngöôøi daân ôû Long Sôn vaø Myõ Leä ñaõ veà Saøi Goøn ñeå traùnh chieán tranh
ñang xaûy ra ôû noâng thoân. Nhieàu ngöôøi trôû veà queâ cuûa hoï vaøo naêm 1975, nhöng
cuõng coù nhieàu ngöôøi ôû laïi thaønh phoá. Khuynh huôùng ngöôøi noâng thoân Nam Boä
laáy vôï laáy choàng ngoaøi laøng cuõng môû roäng maïng löôùi cuûa nhieàu ngöôøi, vaø nhö theá
bao goàm theâm nhöõng ngöôøi hoï haøng cuûa vôï hay choàng hoï ôû TP. Hoà Chí Minh.
Haàu heát nhöõng ngöôøi Long An leân TP. Hoà Chí Minh naêm 2000 ñöôïc phoûng vaán
ñeàu coù coâ caäu dì chuù baùc ruoät hay anh chò em baø con ôû thaønh phoá töø nhieàu thaäp
kyû. Nhöõng ngöôøi hoï haøng naøy vaø nhöõng ngöôøi khaùc trong maïng löôùi cuûa ngöôøi di
daân giuùp cho ngöôøi di daân tìm vieäc, vaø ngöôøi ra ñi khoâng phaûi vaát vaû treân ñöôøng
phoá ñeå tìm kieám vieäc laøm. Trong nhöõng ngöôøi ôû Long Sôn vaø Myõ Leä xuaát cö naêm
2000 maø chöông trình nghieân cöùu ñaõ phoûng vaán tröïc tieáp hay giaùn tieáp qua thaân
nhaân cuûa hoï ôû queâ goác, thì chæ coù moät ngöôøi laø töï tìm vieäc qua quaûng caùo treân
baùo, vaø ngöôøi naøy ñaõ ñi hoïc maáy naêm ôû thaønh phoá Hoà Chí Minh vaø quyeát ñònh
ôû laïi sau khi toát nghieäp. Quan heä maïnh cuûa nhieàu ngöôøi di daân Long An vôùi nhöõng
thaân nhaân ñaõ soáng raát laâu ôû thaønh phoá Hoà Chí Minh cuõng ñöa ñeán vieäc laø nhöõng
ngöôøi di daân naøy laøm raát nhieàu ngheà khaùc nhau ôû khaép thaønh phoá. Vì nhieàu ngöôøi
Long An di daân leân TP. Hoà Chí Minh cuõng ôû ngay taïi cô xöôûng hoï laøm vieäc hay
trong khu vöïc nhaø chuû, vaø nhieàu ngöôøi khaùc ôû vôùi thaân nhaân ñaõ ôû thaønh phoá ñaõ
vaøi möôi naêm, neân nhöõng ngöôøi di daân naøy khoâng nhöõng khoâng hoäi tuï veà khía
caïnh ngheà nghieäp maø cuõng ôû raûi raùc khaép TP. Hoà Chí Minh.
Nhöõng döõ lieäu thoáng keâ vaø phoûng vaán saâu, hoaëc tröïc tieáp vôùi nhöõng ngöôøi
Quaûng Ngaõi ñeán TP. Hoà Chí Minh naêm 2000, hay giaùn tieáp qua thaân nhaân cuûa hoï
coøn ôû queâ, cho thaáy coù nhöõng khaùc bieät lôùn veà ñoäng thaùi di daân cuûa nhöõng ngöôøi
naøy so vôùi nhoùm xuaát cö naêm 2000 ôû Long An. Nhö toâi ñaõ trình baøy ôû treân, möùc
ñoä nôï naàn cuûa caùc hoä ôû Quaûng Ngaõi ít ñeø naëng leân caùc hoä naøy, so vôùi tröôøng hôïp
caùc hoä ôû Long An, vì hieän töôïng cho möôïn khoâng laáy laõi ôû Quaûng Ngaõi phoå bieán
hôn ôû Long An. (Caùc hoä ôû Quaûng Ngaõi cuõng coù moät maïng löôùi xaõ hoäi trong xaõ chaët
cheõ hôn caùc hoä ôû Long An, vì hieän töôïng laáy ngöôøi trong xaõ ôû Quaûng Ngaõi maïnh
hôn ôû Long An khaù nhieàu.) Duø ngöôøi noâng daân ôû Quaûng Ngaõi ñaàu tö nhieàu coâng
söùc vaøo thöûa ruoäng cuûa hoï (bình quaân 166-266 ngaøy lao ñoäng cho moãi heùc ta/vuï)
hôn laø noâng daân ôû Long An (chæ ñaàu tö bình quaân coù 92 - 111 ngaøy cho moãi heùc
ta/vuï), caùc hoä ôû Quaûng Ngaõi noùi chung laø ít ruoäng canh taùc, tính bình quaân nhaân
khaåu, hôn caùc hoä ôû Long An. Caùc hoä caøng ít ruoäng, tính bình quaân nhaân khaåu, thì
caøng coù khuynh höôùng coù ngöôøi ra ñi ñeå caûi thieän möùc soáng cuûa hoä. Vieäc soá ngöôøi
xuaát cö trong 300 hoä maãu ôû Quaûng Ngaõi naêm 2000 coù töông quan maïnh vôùi soá tieàn
bình quaân ñaàu ngöôøi ñöôïc caùc hoä khaùc (keå caû ôû xa) trôï giuùp vaø soá tieàn maø ngöôøi
xuaát cö ñi tröôùc göûi veà cuõng nhö soá thaønh vieân cuûa hoä ñaõ xuaát cö tröôùc naêm 2000
cho thaáy nhöõng ngöôøi Quaûng Ngaõi xuaát cö thöôøng coù khuynh höôùng theo chaân
nhöõng ngöôøi ñaõ ñi tröôùc, thaønh coâng, vaø göûi tieàn veà cho gia ñình.
564
Moâ hình di daân cuûa ngöôøi Quaûng Ngaõi cuõng coù lieân quan ñeán khuynh höôùng
cuûa nhöõng coäng ñoàng Quaûng Ngaõi ít môû roäng quan heä hôn vôùi beân ngoaøi vaø vieäc
ngöôøi di daân Quaûng Ngaõi ít coù quan heä hôn vôùi ngöôøi daân ñaõ soáng laâu ñôøi ôû TP.
Hoà Chí Minh hay taïi nhieàu vuøng khaùc. Veà ngheà nghieäp, thì nhöõng ngöôøi Quaûng
Ngaõi di daân vaøo TP. Hoà Chí Minh coù khuynh höôùng hoäi tuï ôû moät soá ngheà nhö
ngheà baùn daïo (baùn moùc khoaù, dao, kim chæ, veù soá) hay laøm coâng nhaân taïi moät soá
nhaø maùy. Moät ngöôøi laøng Tònh Minh laøm chuû nhaø maùy Ñöùc Thaønh ôû TP. Hoà Chí
Minh vaø ñaõ thueâ möôùn nhieàu ngöôøi ñoàng höông cuûa mình taïi cô sôû naøy. Nhöõng
ngöôøi Tònh Minh laøm ôû cô xöôûng naøy ôû quanh nôi laøm vieäc vaø hoäi tuï caû veà ngheà
nghieäp laãn khoâng gian cö truù. Nhieàu ngöôøi goác Quaûng Ngaõi coøn laïi laøm ngheà buoân
baùn daïo. Hoï giuùp nhau veà nhöõng thoâng tin veà ngheà nghieäp vaø ôû troï chung vôùi
nhau taïi moät vaøi nhaø troï. Nhöõng ñieàu naøy ñaõ ñöa ñeán ñoä hoäi tuï cao caû veà ngheà
nghieäp laãn ñòa ñieåm cö truù cuûa nhöõng ngöôøi di daân Quaûng Ngaõi taïi TP. Hoà Chí
Minh. (Hieän nay, döõ lieäu chöa cho pheùp khaúng ñònh laø cuõng coù moät möùc hoäi tuï
cao veà ngheà nghieäp cuõng nhö veà khoâng gian cö truù cuûa nhöõng ngöôøi Quaûng Ngaõi
xuaát cö leân Taây Nguyeân hay nhöõng tænh khaùc ôû vuøng duyeân haûi Nam Trung Boä).
Noùi toùm laïi, duø laø nhöõng ngöôøi di daân goác Long An vaø Quaûng Ngaõi trong maãu
nghieân cöùu cuûa chuùng toâi di daân veà TP. Hoà Chí Minh ña soá ñeàu treû vaø coøn ñoäc
thaân, nhöng cuõng coù nhöõng khaùc bieät ñaùng keå trong laøn soùng di daân ñeán 4 xaõ
ñaõ ñöôïc nghieân cöùu ôû Long An vaø Quaûng Ngaõi cuõng nhö töø 4 xaõ naøy ra ñi. Nhöõng
khaùc bieät naøy coù lieân quan ñeán nhöõng ñoäng thaùi vaên hoaù xaõ hoäi ñòa phöông. Toâi
cho raèng, cöôøng ñoä cuûa laøn soùng di daân ñeán vaø ñi ôû Long An cao hôn laø do yeáu
toá laøng xaõ Nam Boä coù caáu truùc môû hôn laøng xaõ vuøng Quaûng Ngaõi. Toâi cuõng cho
raèng, möùc ñoä töông trôï thaáp hôn trong 2 xaõ ôû Long An vaø maïng löôùi thaân toäc vaø
xaõ hoäi roäng cuûa hoï ôû TP. Hoà Chí Minh ñaõ giuùp nhieàu ngöôøi laøng voán bò nôï naàn
nhieàu di daân leân thaønh phoá Hoà Chí Minh vaø ñöa ñeán ñoä taûn maùt cao veà ngheà
nghieäp vaø nôi cö truù cuûa ngöôøi di daân Long An taïi TP. Hoà Chí Minh. Möùc ñoä di
daân thaáp hôn vaøo nhöõng laøng ôû Quaûng Ngaõi vaø töø nhöõng laøng naøy ñeán nhöõng
nôi khaùc phaûn aûnh khuynh höôùng höôùng veà noäi boä coäng ñoàng nhieàu hôn vaø
nhöõng maïng löôùi vöôn tôùi theá giôùi beân ngoaøi khoâng roäng baèng maïng löôùi cuûa
nhöõng ngöôøi goác Long An. Vôùi nhöõng maïng löôùi nhö theá, ngöôøi di daân Quaûng
Ngaõi thöôøng theo chaân moät vaøi ngöôøi môû ñöôøng, vaø hoï hoäi tuï maïnh veà khía caïnh
ngheà nghieäp cuõng nhö veà nôi cö truù ôû TP. Hoà Chí Minh. Toâi cho laø phaân tích veà
hieän töôïng di daân ôû Vieät Nam seõ ñöôïc toát hôn vaø phong phuù hôn khi chuùng ta
chuù yù nhieàu hôn ñeán nhöõng ñoäng thaùi vaên hoaù xaõ hoäi ñòa phöông.
CHUÙ THÍCH
1. Hieän chuùng toâi chöa coù soá lieäu so saùnh cho thôøi kyø 1989-1994.
2. Döõ lieäu toång ñieàu tra daân soá khoâng phaûn aûnh heát doøng di daân ôû Vieät Nam vì cuoäc toång ñieàu tra chæ
xem 1 ngöôøi laø soáng ôû ñòa phöông neáu ñaõ ôû ñaây treân 6 thaùng hoaëc laø chöa ñeán 6 thaùng nhöng seõ ôû
ñaây laâu daøi (Ñaëng Nguyeân Anh vaø nhöõng ngöôøi khaùc. 2001: 7, 109, 111).
3. Toång soá nhöõng ngöôøi nhaäp cö vì lyù do hoân nhaân trong baûng 10 khoâng leân ñeán toång soá 258 ngöôøi
nhaäp cö vaøo 2 xaõ Long An vaø 133 vaøo 2 xaõ Quaûng Ngaõi vì: a) moät soá ngöôøi nhaäp cö ñaõ ly thaân, ly
hoân, hay goaù buïa neân toâi khoâng coù döõ lieäu veà queâ choàng hay vôï cuûa hoï; vaø b) coù 25 ngöôøi ñoäc thaân
ôû 2 xaõ Long An vaø 6 ôû 2 xaõ Quaûng Ngaõi sinh ôû nôi khaùc vì vieäc chuyeån cö tröôùc ñoù cuûa cha meï hoï.
565
4. Trong caùch tính gaùnh naëng chaêm lo cho treû em vaø ngöôøi lôùn tuoåi, thì treû em töø 5 tuoåi trôû xuoáng vaø
ngöôøi giaø töø 80 tuoåi trôû leân ñöôïc gia troïng gaáp ñoâi treû em töø 6 ñeán 10 tuoåi vaø ngöôøi giaø töø 75 ñeán
79 tuoåi.
5. Chuùng toâi coù tö lieäu veà maïng löôùi xaõ hoäi cho 140 hoä, keå caû nhöõng hoä khoâng coù ngöôøi xuaát cö. Toâi
seõ trieån khai vieäc phaân tích nhöõng ñaëc tính maïng löôùi xaõ hoäi cuûa nhöõng hoä coù ngöôøi xuaát cö vaø nhöõng
hoä khoâng coù ngöôøi xuaát cö, vaø ñöa nhöõng ñaëc tính naøy vaøo phaân tích hoài quy veà nhöõng taùc toá aûnh
höôûng ñeán vieäc xuaát cö naêm 2000.

1. Ñaëng Nguyeân Anh (chuû bieân) 2001, Migration in Vietnam: Theoretical Approaches and
Evidence from a Survey, Haø Noäi, Nxb. Giao thoâng.
2. Ñaëng Nguyeân Anh vaø nhöõng ngöôøi khaùc, 2001. Census Monograph on Internal Migration and
Urbanization in Vietnam, Haø Noäi, Nxb Thoáng keâ.
3. Digregorio Michael, 1994. Urban Harvest: Recycling as a Peasant Industry in Northern
Vietnam. Honolulu, East-West Center.
4. Hardy Andrew, 2003, State Visions, Migrant Decisions: Population Movement since the End of
the Vietnam War. In Postwar Vietnam: Dynamics of a Transforming Society, Hy V. Luong
(ed.), tr. 107-137. Boulder: Rowman Littlefield.
5. Thaønh phoá Hoà Chí Minh, Vieän Kinh te,á 1996, Di daân, nguoàn nhaân löïc, vieäc laøm vaø ñoâ thò hoaù
ôû thaønh phoá Hoà Chí Minh (Migration, Human Resources, Employment, and Urbanization in Ho
Chi Minh City), Haø Noäi, Nxb Chính trò quoác gia.
6. Thaønh phoá Hoà Chí Minh, Vieän Kinh teá, 1996, Baùo caùo keát quaû ñieàu tra di daân töï do vaøo thaønh
phoá Hoà Chí Minh (Report on Spontaneous Migration to Ho Chi Minh City), Project VIE/95/004,
unpublished report.
7. Thaønh phoá Hoà Chí Minh, Ban ñieàu haønh toång ñieàu tra daân soá vaø nhaø ôû 2000. Daân soá Thaønh
phoá Hoà Chí Minh: Keát quaû toång ñieàu tra ngaøy 01-04-1999. Thaønh phoá Hoà Chí Minh: Ban ñieàu
haønh toång ñieàu tra daân soá vaø nhaø ôû.
8. Thaønh phoá Hoà Chí Minh, Cuïc thoáng keâ, 2002. Nieân giaùm Thoáng keâ 2001 [Statistical Yearbook 2001).
9. Lomnitz Larissa, 1977. Networks and Marginality: Life in a Mexican Shantytown. New York:
Academic Press.
10. Löông Vaên Hy 2002. Ho Chi Minh City, Vietnam. In Encyclopedia of Urban Cultures, Vol. 2,
Melvin and Carol Ember, eds., pp. 348-353. Danbury, Connecticut: Grolier.
11. Löông Vaên Hy 2003, Wealth, Power, and Inequality: Global Market, the State, and Local
Sociocultural Dynamics. In Postwar Vietnam: Dynamics of a Transforming Society, ed. Hy V.
Luong, tr.. 81-106. Boulder: Rowman & Littlefield.
12. Nguyeãn Vaên Chænh & Vuõ Quang Vieät 2002, Kinh teá Vieät Nam ñoåi môùi (Vietnamese Economy
under Renovation). Haø Noäi, Nxb Thoáng keâ.
13. Quaùch Thu Cuùc 1998, Coäng ñoàng Quaûng Nam ôû Saigon, Thaønh phoá Hoà Chí Minh. Trong Moâi
tröôøng nhaân vaên vaø ñoâ thò hoùa taïi Vieät Nam, Ñoâng Nam AÙ, vaø Nhaät Baûn, Toân Nöõ Quyønh Traân
chuû bieân, trang 361-371. Thaønh phoá Hoà Chí Minh, Nxb Thaønh phoá Hoà Chí Minh.
14. Tran, Angie 1999. Highlights of Women Workers in the Global Garment Industry. In Vietnamese
Studies 132: 141-151.
15. Tröông Huyeàn Chi 2001. Changing Processes of Social Reproduction in the Northern
Vietnamese Countryside: An Ethnographic Study of Dong Vang Village (Ha Tay Province,
Vietnam). Luaän aùn tieán só nhaân hoïc, University of Toronto.
16. Vietnam, Toång cuïc thoáng keâ 1991, Toång ñieàu tra daân soá vaø nhaø ôû Vieät Nam 1999: Keát quaû
ñieàu tra toaøn boä – Population and and Housing Census 1999: Completed Census Results. Haø
Noäi, Nxb Thoáng keâ.
17. Vieät Nam, Toång ñieàu tra daân soá 1991, Keát quaû ñieàu tra toaøn dieän – Completed Census Results,
Vol. 1. Haø Noäi, Ban ñieàu haønh Toång ñieàu tra daân soá.
18. Vietnam & World Bank 1999. Attacking Poverty. Haø Noäi: World Bank-Vietnam.
19. World Bank 1995. Vietnam: Poverty Assessment and Analysis. Washington, D.C.: World Bank.
566
SÖÏ THAY ÑOÅI TOÂN GIAÙO VAØ BAÛN SAÉC
CUÛA NGÖÔØI H’MOÂNG ÔÛ VIEÄT NAM
Nguyeãn Vaên Thaéng*
Baøi vieát naøy trình baøy keát quaû cuûa moät nghieân cöùu ñieåm veà söï thay ñoåi toân
giaùo vaø aûnh höôûng cuûa noù tôùi baûn saéc cuûa ngöôøi H’moâng ôû Vieät Nam. Nghieân
cöùu ñöôïc tieán haønh ôû ngöôøi H’moâng ñaõ boû toân giaùo truyeàn thoáng (töùc ñaïo vaïn
vaät höõu linh) ñeå theo ñaïo Thieân Chuùa taïi thoân Khaùnh Long vaø theo ñaïo Tin Laønh
hay ñaïo Vaøng Chöù(1) taïi thoân Haàu Chö Ngaøi thuoäc xaõ Haàu Thaøo, huyeän Sapa, tænh
Laøo Cai vaøo cuoái naêm 2003. Muïc ñích nghieân cöùu nhaèm laøm saùng roõ vaán ñeà trong
khi toân giaùo laø moät heä thoáng vaên hoùa, söï thay toân giaùo cuûa ngöôøi H’moâng coù aûnh
höôûng nhö theá naøo tôùi baûn saéc toäc ngöôøi cuûa hoï? vaø coù phaûi ngöôøi H’moâng caûi
ñaïo ñeå taïo ra moät baûn saéc môùi moät caùch coù yù thöùc nhö giaû thieát cuûa moät soá hoïc
giaû nöôùc ngoaøi nhö Tapp (1989), Cheung (1995) v.v… khoâng?
I. TOÂN GIAÙO TRUYEÀN THOÁNG VAØ BAÛN SAÉC CUÛA NGÖÔØI H’MOÂNG ÔÛ VIEÄT NAM
Nhö ñaõ ñeà caäp ôû treân, ngöôøi H’moâng voán theo toân giaùo vaïn vaät höõu linh. Toân
giaùo naøy goàm heä thoáng tín ngöôõng vaø caùc nghi leã xoay quanh caùc thaàn cuûa con
ngöôøi vaø cuûa töï nhieân. Gioáng nhö nhöõng ngöôøi theo toân giaùo vaïn vaät höõu linh
khaùc toäc, ngöôøi H’moâng tin vaøo söï toàn taïi cuûa caùc linh hoàn trong cô theå con ngöôøi
hay moät soá ñoäng vaø thöïc vaät khaùc, cuõng nhö söï phuï thuoäc cuûa theå xaùc vaøo linh
hoàn. Hoï cuõng tin vaøo söï toàn taïi cuûa caùc thaàn vaø söùc maïnh chi phoái cuûa caùc thaàn
ñoái vôùi con ngöôøi. Nhöng soá löôïng caùc linh hoàn vaø caùc thaàn maø ngöôøi H’moâng
tin vaø caùc nghi leã keøm theo maø hoï thöïc hieän laïi khaùc vôùi cuûa nhöõng ngöôøi theo
toân giaùo vaïn vaät höõu linh khaùc toäc.
Theo ña soá ngöôøi ñöôïc hoûi ôû thoân Hang Ñaù vaø thoân Haàu Chö Ngaøi, con ngöôøi
goàm coù 3 linh hoàn. Caùc linh hoàn nhaát laø caùc linh hoàn cuûa treû em thöôøng raát deã
rôøi cô theå khi bò xoác hay bò taùc ñoäng maïnh cuõng nhö thích rôøi cô theå ñeå ñi chôi
lang thang vì vaäy chuùng deã bò laïc hoaëc bò ma quûy baét. Khi linh hoàn rôøi khoûi cô
theå, con ngöôøi thöôøng bò oám ñau beänh taät. Neáu khoâng tieán haønh nghi leã ñeà goïi
hoàn veà moät caùch kòp thôøi con ngöôøi coù theå bò cheát. Vì tin moät trong nhöõng
nguyeân nhaân gaây ra oám ñau beänh taät vaø cheát choùc laø söï taùch rôøi giöõa linh hoàn
vaø theå xaùc neân goïi hoàn (hu plig) laø nghi leã raát phoå bieán ôû ngöôøi H’moâng. Hôn
nöõa, trong khi tin raèng, caùc vò thaàn laø thieän hay aùc, tuyø thuoäc vaøo caùch öùng xöû
cuûa con ngöôøi ñoái vôùi caùc thaàn töùc coù thôø cuùng vaø toân troïng caùc thaàn hay khoâng,
ngöôøi H’moâng coøn thöïc hieän caùc nghi leã thôø cuùng ñeå thoaû maõn ‘yeâu caàu’ cuûa caùc
* Tieán só, Vieän Daân toäc hoïc. Vieät Nam.
567
thaàn. Caùc vò thaàn maø ngöôøi H’moâng thôø cuùng goàm coù thaàn trong nhaø vaø thaàn töï
nhieân. Thuoäc loaïi thaàn trong nhaø laø thaàn toå tieân (puj yawm txiv koob), thaàn cöûa
chính (dlaab qhov rooj), thaàn coät caùi (ncij dlaab), thaàn beáp chính (dlaab qhov
txug), thaàn beáp phuï (dlaab qhov cub), thaàn baûo veä (xwm kaab). Thuoäc loaïi thaàn
töï nhieân laø thaàn röøng hay thaàn thoå ñòa (thwv tim), thaàn suoái, thaàn nuùi v.v… Ngöôøi
H’moâng thöôøng tieán haønh cuùng teá taát caû caùc vò thaàn naøy theo ñònh kyø vaøo dòp
ñoùn Teát coå truyeàn cuûa mình töùc vaøo khoaûng cuoái thaùng 12 döông lòch.
Cuõng vì tin raèng, caùc thaàn thieän hay aùc tuyø thuoäc vaøo caùc öùng xöû cuûa con
ngöôøi neân khi gaëp ruûi ro baát haïnh, hay may maén, ngöôøi H’moâng ñeàu tieán haønh
caùc nghi leã ñeå cuùng teá caùc thaàn maø hoï tin ñaõ gaây hoaï cho hoï ñeå “giaûi haïn” hoaëc
ñaõ phuø hoä hoï ñeå “taï ôn”. Töông töï nhö leã goïi hoàn, caùc leã “giaûi haïn” vaø “taï ôn”
thöôøng do ngöôøi giaø trong gia ñình, hay doøng hoï hoaëc do thaøy cuùng tieán haønh.
Vieäc haønh leã phaûi qua 3 böôùc cuï theå laø: 1) chaån ñoaùn nguyeân nhaân; 2) “maëc caû”
vôùi thaàn (hoaëc caùc thaàn) veà soá löôïng gia suùc goàm gaø, lôïn hoaëc traâu boø, vaø giaáy
tieàn maø gia chuû höùa seõ cuùng teá cho thaàn khi tai qua naïn khoûi hoaëc tieáp tuïc ñöôïc
phuø hoä; 3) tieán haønh nghi leã hieán teá nhö ñaõ höùa cho thaàn hay caùc thaàn.
Theo tín ngöôõng cuûa ña soá ngöôøi H’moâng, khi cheát moät trong 3 linh hoàn cuûa
con ngöôøi seõ traûi qua cuoäc haønh trình trôû veà vôùi theá giôùi cuûa toå tieân ñeå ñöôïc taùi
sinh, moät hoàn seõ bay leân trôøi vaø moät hoàn seõ ôû laïi canh giöõ moä. Muïc ñích cuûa
leã tang vaø caùc nghi leã tieáp sau leã tang cuûa ngöôøi H’moâng chính laø ñeå ñöa caùc
hoàn cuûa ngöôøi cheát veà ñuùng vò trí cuûa chuùng vì vaäy chuùng seõ khoâng coù côù ñeå
gaây haïi cho con chaùu ñang soáng cuûa ngöôøi quaù coá.
Thôøi gian toå chöùc vaø nghi thöùc thôø cuùng cuûa ngöôøi H’moâng cuõng phaûn aùnh
nhöõng khaùc bieät so vôùi cuûa caùc toäc ngöôøi khaùc. Chaúng haïn, hoï tieán haønh leã cuùng
ñònh kyø taát caû caùc vò thaàn vaøo dòp Teát coå truyeàn cuûa mình (töùc vaøo cuoái thaùng
12 döông lòch), quaøn xaùc cheát trong nhaø, haùt Qhuab ke (Baøi ca môû ñöôøng) ñeå
höôùng daãn linh hoàn ngöôøi quaù coá trôû veà vôùi toå tieân ôû theá giôùi beân kia, söû duïng
kheøn vaø troáng trong ñaùm ma v.v…
Nhöõng khaùc bieät veà soá löôïng caùc linh hoàn vaø caùc vò thaàn cuï theå maø ngöôøi
Hmoâng tin vaø caùc nghi leã maø hoï thöïc hieän theo thôøi gian vaø nghi thöùc rieâng cuûa
mình trình baøy ôû treân ñoùng vai troø laø nhöõng daáu hieäu phaân bieät ngöôøi H’moâng
vôùi caùc toäc ngöôøi khaùc. Hôn nöõa, caùc nghi leã toân giaùo, nhaát laø nghi leã thôø cuùng
toå tieân coøn ñoùng vai troø quan troïng trong vieäc taùi saûn xuaát, duy trì vaø cuûng coá
moái quan thaân toäc cuõng nhö yù thöùc veà nguoán goác chung cuûa ngöôøi H’moâng. Nhö
trình baøy ôû treân, ngöôøi H’moâng tin vaøo söï leä thuoäc cuûa con chaùu ñang soáng vaøo
linh hoàn toå tieân ñaõ khuaát cuûa hoï. Cuï theå, linh hoàn toå tieân seõ phuø hoä cho con
chaùu ñang soáng neáu ñöôïc toân troïng vaø thôø cuùng vaø ngöôïc laïi neáu khoâng ñöôïc
toân troïng vaø thôø cuùng seõ gaây haïi cho hoï. Vì vaäy, ñoái vôùi ngöôøi H’moâng, thôø cuùng
toå tieân vöøa laø “nghóa vuï” vöøa laø “quyeàn lôïi”.
Trong caùc nghi leã thôø cuùng thoå tieân chung cuûa gia ñình hay cuûa doøng hoï nhö
leã cuùng toå tieân ñònh kyø vaøo dòp Teát coå truyeàn, leã thanh minh vaø caùc nghi leã khaùc
nhö “goïi hoàn”, “giaûi haïn”, “taï ôn”, tang ma v.v… do töøng gia ñình toå chöùc nhöng
taát caû caùc thaønh vieân trong gia ñình vaø doøng hoï phaûi tham gia vaø coù traùch nhieäm
ñoùng goùp vaät chaát nhö gaø, lôïn, röôïu, gaïo, giaáy tieàn v.v… Möùc ñoä ñoùng goùp tuyø thuoäc
568
SÖÏ THAY ÑOÅI TOÂN GIAÙO VAØ BAÛN SAÉC CUÛA NGÖÔØI H’MOÂNG ÔÛ VIEÄT NAM
vaøo töøng nghi leã vaø ñaëc bieät laø tuyø thuoäc vaøo moái quan heä thaønh vieân cuûa töøng
ngöôøi. Vì vaäy, moãi laàn tính soá löôïng vaät chaát maø mình phaûi ñoùng goùp vaøo nghi leã
laø moät laàn ngöôøi H’moâng phaûi nhôù laïi moái quan heä phaû heä cuûa mình vôùi oâng toå
chung ñöôïc cuùng teá trong töøng nghi leã, hoaëc vôùi töøng gia ñình chuû leã. Nhôø ñoù, moái
quan heä thaân toäc vaø traùch nhieäm giuùp ñôõ laãn nhau giöõa nhöõng ngöôøi laø baø con anh
em hoï haøng cuûa nhau luoân ñöôïc ghi nhôù vaø truyeàn qua caùc theá heä. Hôn nöõa, qua
vieäc tham döï vaø chöùng kieán caùc nghi leã, caùc thaønh vieân thuoäc caùc theá heä khaùc nhau
bieát ñöôïc nhau, hieåu ñöôïc moái quan heä thaân toäc hoï, bieát ñöôïc ai laø oâng toå chung
cuûa mình, cuõng nhö caùch thöùc tieán haønh nghi leã nhö theá naøo. Vì vaäy, caùc nghi leã
toân giaùo nhaát laø nghi leã thôø cuùng toå tieân ñoùng vai troø nhö moät phöông tieän ñeå duy
trì vaø cuûng coá moái quan heä thaân toäc cuûa ngöôøi H’moâng ôû caùc caáp ñoä khaùc nhau laø
gia ñình vaø doøng hoï. Ñaëc bieät, trong leã tang toå chöùc theo nghi thöùc truyeàn thoáng
cuûa ngöôøi H’moâng döùt khoaùt phaûi coù ngöôøi haùt Qhuab ke (Baøi ca môû ñöôøng) ñeå
höôùng daãn linh hoàn ngöôøi quaù coá trôû veà vôùi toå tieân ôû theá giôùi beân kia. Baøi haùt naøy
keå veà vuøng ñaát queâ höông, nôi maø töø ñoù toå tieân ngöôøi H’moâng ñaõ buoäc phaûi rôøi boû
ra ñi, nhöõng ñaéng cay maø toå tieân cuûa hoï ñaõ töøng traûi ôû Trung Quoác cuõng nhö treân
ñöôøng di cö veà phöông nam. Nhôø ñoù, con chaùu cuûa ngöôøi quaù coá cuõng nhö nhöõng
ngöôøi tham döï bieát ñöôïc veà coäi nguoàn vaø lòch söû maø hoï coù chung vôùi nhau. YÙ thöùc
veà moät nguoàn goác chung vaø moät lòch söû chung maø hoï cuøng chia seû, hay noùi caùch
khaùc yù thöùc toäc ngöôøi cuûa hoï vì vaäy cuõng ñöôïc cuûng coá vaø taêng cöôøng.
II. QUAÙ TRÌNH THAY ÑOÅI TOÂN GIAÙO ÔÛ NGÖÔØI H’MOÂNG

Theo ña soá caùc hoïc giaû, caùc giaùo syõ phöong Taây baét ñaàu tôùi Vieät Nam truyeàn
ñaïo Ki toâ vaøo cuoái theá kyû XVI, nhöng phaûi tôùi ñaàu theá kyû XX hoï môùi truyeàn ñöôïc
ñaïo vaøo moät soá ñòa phöông ôû vuøng nuùi (Traàn Höõu Sôn 1996). Giaùo syõ ñaàu tieân
tôùi Sapa truyeàn ñaïo Thieân chuùa cho ngöôøi Hmoâng ôû Sapa laø coá ñaïo ñaïi uyù Savina.
Naêm 1921, Savina ñaõ truyeàn ñaïo cho Maõ A Thoâng ôû thoân Hang Ñaù vaø ñeán cuoái
naêm ñoù, ñaïo Thieân Chuùa ñaõ ñöôïc truyeàn roäng ra cho 5 gia ñình ngöôøi H’moâng
khaùc. Naêm 1924-1925, oâng ñaõ môøi 2 ñoaøn giaùo syõ ngöôøi H’moâng ôû Vaân Nam,
Trung Quoác tieáp tuïc truyeàn giaùo vaø ñaõ vaän ñoäng 20 hoä gia ñình ngöôøi H’moâng
ôû ñaây theo ñaïo. Tính tôùi ñaàu thaäp kyû 40 cuûa theá kyû XX, ôû Hang Ñaù coù khoaûng
33 gia ñình ngöôøi H’moâng theo ñaïo. Sau ngaøy Nhaät ñaûo chính Phaùp (3-1945) vaø
suoát thôøi kyø khaùng chieán choáng thöïc daân Phaùp, chæ coøn 7 hoä ngöôøi H’moâng, laø
anh em hoï haøng cuûa Maõ A Thoâng tieáp tuïc theo ñaïo maø thoâi. Soá löôïng giaùo daân
ngöôøi H’moâng tôùi thôøi kyø naøy giaûm ñi vì ngöôøi H’moâng ñöùng veà phía Vieät Minh
khaùng chieán choáng thöïc daân Phaùp giaønh ñoäc laäp. Hoï nghó Thieân Chuùa giaùo laø
ñaïo cuûa ngöôøi Taây, ngöôøi Taây bò ñaùnh ñoå thì ñaïo khoâng theå toàn taïi tieáp. Töø sau
giaûi phoùng mieàn Baéc (1954) cho tôùi nay tuy soá löôïng giaùo daân ngöôøi H’moâng ôû
thoân Hang Ñaù ñaõ taêng leân, song ñoù chæ laø keát quaû cuûa quaù trình taêng daân soá cô
hoïc. Theo baùo caùo taïi kyø hoïp thöôøng nieân cuûa Hoäi ñoàng Giaùm muïc Vieät Nam
naêm 2001, Vieät Nam coù 5.324.492 giaùo daân(2).
Theo Mai Thanh Haûi(3), ñaïo Tin Laønh hay ñaïo Vaøng Chöù ñöôïc truyeàn vaøo Vieät
Nam thoâng qua Hieäp hoäi Ki toâ höõu vaø truyeàn giaùo (Christian and Missionary Alliance
[CMA]) töø naêm 1911. Cho tôùi nay caû nöôùc coù khoaûng gaàn 1 trieäu tín ñoà Tin Laønh
thuoäc hôn 10 giaùo hoäi khaùc nhau. Nhöng ngöôøi H’moâng ôû thoân Haàu Chö Ngaøi môùi
chæ boû tín ngöôõng truyeàn thoáng ñeå theo ñaïo Vaøng Chöù töø naêm 1999 tôùi nay.
569
III. NGUYEÂN NHAÂN NGÖÔØI H’MOÂNG THAY ÑOÅI THEO COÂNG GIAÙO
VAØ VAØNG CHÖÙ
Sôû dó ngöôøi H’moâng ôû Haàu Thaøo thay ñoåi theo caû Coâng giaùo vaø ñaïo Vaøng
Chöù vì caùc toân giaùo naøy ñöôïc truyeàn töø beân ngoaøi vaøo cho hoï trong caùc thôøi gian
khaùc nhau. Nhöng hieän nay, ngöôøi H’moâng ôû ñaây cuõng nhö ôû caùc ñòa phöông
khaùc coù xu höôùng theo ñaïo Vaøng Chöù thay vì theo Thieân chuùa giaùo. Sôû dó nhö
vaäy vì Vaøng Chöù laø thaàn töôïng toân giaùo cuûa ngöôøi H’moâng. Vaû laïi, giaùo lyù cuûa
ñaïo Vaøng Chöù ñôn giaûn hôn so vôùi cuûa Thieân chuùa giaùo. Ngoaøi ra, ngöôøi H’moâng
ôû Haàu Thaøo boû tín ngöôõng truyeàn thoáng theo Coâng giaùo vaø Tin Laønh ñeàu vì
nhöõng nguyeân nhaân sau:
1. Do bò loâi keùo
Sau khi ñaët aùch cai trò leân xöù Ñoâng Döông, trong khi coi toân giaùo laø moät coâng
cuï höõu hieäu ñeå cai trò ngöôøi daân baûn xöù, neân chính quyeàn Phaùp ôû Ñoâng Döông
ñaõ tröïc tieáp tham gia vaø taïo ñieàu kieän cho caùc giaùo só phöông Taây thöïc hieän coâng
cuoäc truyeàn ñaïo ôû xöù naøy. Chaúng haïn nhö cho caùc giaùo só cuûa Hieäp hoäi Ki toâ
höõu vaø truyeàn ñaïo cuûa Myõ vaøo giaûng ñaïo vôùi danh xöng tieáng Vieät laø “Hoäi Tin
Laønh Ñoâng Döông” (Nguyeãn Thanh Haûi 2002: 628). Hôn nöõa, chính quyeàn thöïc
daân Phaùp coøn duøng caùc quyeàn lôïi vaät chaát ñeå khuyeán khích ngöôøi daân baûn xöù
theo ñaïo nhö caáp theâm ruoäng nöông, mieãn giaûm phu thueá v.v… cho nhöõng ai
theo ñaïo. Vaû laïi, vieäc truyeàn ñaïo cho ngöôøi H’moâng ñöôïc thöïc hieän baèng tieáng
H’moâng thoâng qua caùc giaùo syõ ngöôøi Phaùp, ngöôøi H’moâng hay thoâng qua ñaøi phaùt
thanh FEBC ôû Manila, Philippin. Ñaëc bieät, caùc giaùo syõ vaø caùc hoäi truyeàn giaùo ñaõ
“H’moâng hoaù” Thieân Chuùa giaùo vaø Tin Laønh, neân caùc ñaïo naøy deã daøng loâi cuoán
ñöôïc ngöôøi H’moâng. Chaúng haïn, sau khi nghieân cöùu kyõ ñaëc ñieåm tín ngöôõng cuûa
ngöôøi H’moâng, coá ñaïo ñaïi uyù Savina ñaõ nhaän xeùt:
“Khaù deã daøng gheùp ñaïo lyù Giatoâ vaøo ñaïo lyù daân toäc Meøo, chæ caàn nhaéc boû ñi
vaøi laàm laãn, xoaù haún ñi vaøi thieân kieán quan heä tôùi baûn chaát cuûa Thöôïng ñeá… Toùm
laïi, muoán gheùp ñaïo lyù cuûa ta vaøo ñaïo lyù cuûa daân toäc Meøo chæ caàn söûa laïi vaø boå
sung theâm caùc tín ngöôõng cuûa hoï ñeå ñi tôùi choã daønh cho caû hai neàn ñaïo lyù chung
moät toân giaùo laøm neàn taûng” (Savina 1924: 15).
Vôùi muïc ñích laøm cho giaùo lyù cuûa Coâng giaùo phuø hôïp vôùi boái caûnh tín ngöôõng
vaø vaên hoaù cuûa ngöôøi H’moâng, caùc nhaø truyeàn giaùo ñaõ nhaán maïnh: Chuùa laø con
ma to nhaát. Vì vaäy, theo Chuùa thì khoâng phaûi thôø cuùng ma naøo khaùc maø vaãn
ñöôïc leân Thieân ñöôøng vaø veà vôùi toå tieân. Coâng giaùo ñaõ töï ñôn giaûn hoaù caùc giaùo
lyù cuûa mình nhö coi gia ñình laø cô sôû thöïc hieän giaùo lyù, khoâng phaûi xöng toäi vaø
röûa toäi, ngöôøi trong ñaïo coù theå laáy ngöôøi ngoaøi ñaïo v.v… Ñeå loâi keùo ngöôøi
H’moâng theo Tin Laønh, giaùo phaùi Tin Laønh cuõng ñaõ töï “H’moâng hoaù” mình. Cuï
theå, giaùo phaùi naøy ñaõ “H’moâng hoaù” Ñöùc Chuùa Trôøi baèng caùch tuyeân truyeàn Ñöùc
Chuùa Trôøi chính laø Ñaáng cöùu theá hay Vaøng Chöù. Vì Vaøng Chöù laø ñaáng toái cao,
neân thôø Vaøng Chöù khoâng caàn phaûi thôø cuùng caùc thaàn khaùc trong ñoù coù thaàn toå
tieân. Theo Vaøng Chöù vaø muoán ñöôïc Vaøng Chöù cöùu giuùp chæ caàn ñoïc kinh caàu
nguyeän tröôùc khi aên, tröôùc khi ñi nguû vaø sau khi thöùc daäy. Hieàu roõ thöïc teá cuûa
ngöôøi H’moâng, giaùo phaùi Tin Laønh ñaõ coá gaéng ñaùp öùng nhöõng mong muoán cuûa
ngöôøi H’moâng nhö theo Vaøng Chöù, khi cheát khoâng caàn phaûi cuùng teá traâu boø maø
570
chæ caàu nguyeän linh hoàn ngöôøi cheát vaãn leân ñöôïc Thieân Ñaøng, theo Vaøng Chöù
caàn phaûi boû caùc tuïc cuùng ma, cöôùp vôï, taûo hoân, traû tieàn thaùch cöôùi, uoáng röôïu,
tieäc tuøng trong ma chay vaø cöôùi xin, v.v… Vì vaäy, soá ngöôøi H’moâng theo ñaïo
Vaøng Chöù ngaøy caøng ñoâng.
2. Ngöôøi H’moâng bò khuûng hoaûng nieàm tin vaøo tín ngöôõng truyeàn thoáng
Nhö ñaõ trình baøy ôû treân, khi ngöôøi H’moâng gaëp ruûi ro baát haïnh nhö oám ñau
beänh taät, maát muøa lieân tieáp v.v... hoï thöôøng tieán haønh caùc nghi leã cuùng thaàn ñeå
ñöôïc giaûi thoaùt khoûi nhöõng ruûi ro baát haïnh naøy. Nhöng sau nhieàu leã cuùng vôùi chi
phí, nhaát laø chi phí veà gia suùc, heát söùc toán keùm, nhöõng ruûi ro baát haïnh vaãn ñeo
baùm hoï. Trong khi maát nieàm tin vaøo toân giaùo truyeàn thoáng, hoï ñaõ boû toân giaùo
ña thaàn ñeå theo toân giaùo ñoäc thaàn.
3. Ñeå traùnh phaûi tieán haønh caùc nghi leã heát söùc phöùc taïp vaø toán keùm
Nhieàu ngöôøi H’moâng noùi raèng: Do khoå quaù khoâng coù gì ñeå aên, ñeå cuùng ma
neân phaûi theo ñaïo (ñaïo Vaøng Chöù) thoâi! Theo phong tuïc tang ma cuûa ngöôøi
H’moâng, thi theå ngöôøi cheát phaûi ñöôïc quaøn trong nhaø caøng laâu caøng toát. Ngoaøi
chi phí heát söùc toán keùm vieäc toå chöùa leã tang vaø cho aên uoáng cuûa baø con hoï haøng,
moãi con trai phaûi cuùng cho boá, meï quaù coá cuûa mình moät con boø hoaëc traâu. Nhöng
neáu toå chöùc tang ma theo nghi leã cuûa ñaïo Thieân chuùa hay Tin Laønh, ngöôøi
H’moâng chæ phaûi löu thi theå ngöôøi quùa coá trong nhaø khoaûng 2 ngaøy vaø chæ caàn
caàu nguyeän cho linh hoàn ngöôøi cheát ñöôïc leân Thieân ñaøng. Hôn nöõa, ngoaøi cuùng
teá theo ñònh kyø, khi oám ñau beänh taät, maát muøa ñoùi keùm, haïn haùn v.v… ngöôøi
H’moâng ñeàu phaûi toå chöùc leã goïi hoàn, chöõa beänh hay giaûi haïn maø quy moâ cuûa
caùc nghi leã naøy phuï thuoäc vaøo söï phaùn quyeát cuûa shaman. Nhöng thay ñoåi theo
Coâng giaùo vaø nhaát laø theo Tin Laønh ngöôøi H’moâng boû haún ñöôïc caùc nghi leã naøy.
Vaû laïi, theo phong tuïc cöôùi xin cuûa ngöôøi H’moâng, ngoaøi toå chöùc aên uoáng heát
söùc toán keùm, tröôùc khi ñoùn daâu, nhaø trai phaûi traû cho nhaø gaùi, maø cuï theå laø cho
boá meï coâ daâu, soá tieàn cöôùi ít nhaát laø 3 trieäu ñoàng. Nhöng theo nguyeân taéc cuûa
ñaïo Thieân chuùa vaø Tin laønh, khi keát hoân, nhaø trai chæ phaûi ñöa cho nhaø gaùi 250
nghìn ñoàng. Trong leã cöôùi, chæ caàn moät ngöôøi coù uy tín laøm chöùng cho ñoâi trai
gaùi laø ñuû. Vì vaäy, coù theå noùi caûi ñaïo laø moät caùch ñeå ngöôøi H’moâng nhaát laø nhöõng
ngöôøi ngheøo traùnh phaûi toå chöùc caùc nghi leã heát söùc phöùc taïp vaø toán keùm.
4. Do muoán coù söï thoáng nhaát veà nghi leã
Theo tín ñoà Coâng giaùo vaø Tin Laønh ngöôøi H’moâng, vieäc tieán haønh caùc nghi
leã theo tín ngöôõng truyeàn thoáng laø heát söùc phöùc taïp vaø thieáu thoáng nhaát. Vì khoâng
coù quy ñònh hoaëc saùch vôû naøo mang tính chuaån möïc cho vieäc tieán haønh caùc nghi
leã, neân söï bieán daïng vaø sai soùt trong haønh leã laø khoâng traùnh khoûi. Nhöõng ngöôøi
coù quan heä baø con vôùi nhau thöôøng töï hoûi nhau lieäu hoï coù maüc sai phaïm naøo
trong khi tieán haønh nghi leã khoâng vaø nhöõng sai phaïm maø hoï maéc phaûi coù laøm
cho caùc thaàn noåi giaän vaø tröøng phaït hoï khoâng? Ñeå traùnh söï phöùc taïp vaø nhöõng
sai phaïm trong khi tieán haønh nghi leã, moät soá gia ñình ngöôøi H’moâng cuõng boû tín
ngöôõng truyeàn thoáng cuøng caùc nghi leã keøm theo ñeå theo Coâng giaùo vaø Tin Laønh.
571
5. Do khoâng bieát tieán haønh caùc nghi leã truyeàn thoáng

Trong moät soá tröôøng hôïp, khi boá meï qua ñôøi, ngöôøi con trai caû coøn quùa nhoû
chöa bieát ñöôïc caùch thöùc tieán haønh caùc nghi leã thôø cuùng nhaát laø thôø cuùng ma
nhaø nhö theá naøo thì theo Coâng giaùo hay Tin Laønh laø giaûi phaùp ñeå hoï coù theå boû
vieäc thöïc hieän caùc nghi leã naøy.
Toùm laïi, coù theå noùi vieäc thay ñoåi theo Coâng giaùo hay Tin Laønh cuûa ngöôøi
H’moâng laø nhaèm nhöõng muïc ñích thöïc duïng hôn laø vì muïc ñích toân giaùo.
IV. AÛNH HÖÔÛNG CUÛA SÖÏ THAY ÑOÅI TOÂN GIAÙO TÔÙI BAÛN SAÉC CUÛA NGÖÔØI HMOÂNG
Möùc ñoä aûnh höôûng cuûa thay ñoåi theo Coâng giaùo vaø Tin Laønh ôû ngöôøi H’moâng
tôùi baûn saéc cuûa hoï laø khoâng gioáng nhau. Trong khi boû toân giaùo truyeàn thoáng ñeå
theo ñaïo Vaøng Chöù, ngöôøi H’moâng ñaõ laøm maát ñi chöùc naêng theå hieän, taùi saûn
xuaát vaø duy trì baûn saéc toäc ngöôøi cuûa toân giaùo truyeàn thoáng. Cuï theå, vieäc boû toân
giaùo truyeàn thoáng, nhaát laø boû tín ngöôõng thôø cuùng toå tieân ñeå theo ñaïo Vaøng chöù
ñaõ laøm môø ñi quan nieäm cuûa ngöôøi H’moâng veà nguoàn goác chung maø theo Keyes
(1979) ñoù laø cô sôû cuûa baûn saéc toäc ngöôøi. Hôn nöõa, vieäc boû heä thoáng tín ngöôõng
truyeàn thoáng vaø vieäc thöïc hieän caùc nghi leã keøm theo coøn laøm maát ñi moät phaàn
cô sôû vaên hoaù cuûa baûn saéc toäc ngöôøi. Ñoàng thôøi, trong khi töø boû caùc taäp quaùn
toân giaùo truyeàn thoáng vaø moät soá taäp tuïc aên uoáng, hoï cuõng laøm thay ñoåi nhieàu
maët cuûa ñôøi soáng theá tuïc nhö: tuïc baét coùc vôï, taûo hoân, ña theâ bò neân aùn, tieàn
thaùch cöôùi giaûm xuoáng, leã cöôùi, leã tang ñöôïc ñôn giaûn hoaù, v.v… Ñaëc bieät, thay
ñoåi theo ñaïo Vaøng Chöù coøn daãn tôùi söï phaân chia coäng ñoàng H’moâng thaønh 2
nhoùm toân giaùo ñoái laäp: nhoùm nhöõng ngöôøi theo vaïn vaät höõu linh vaø nhoùm nhöõng
ngöôøi theo Vaøng Chöù. Söï phaân chia naøy ñaõ laøm cho moái quan heä giöõa nhöõng
ngöôøi laø anh em baø con hoï haøng, laùng gieàng vaø ñoàng toäc cuûa nhau trôû neân loûng
leûo vaø ñoái laäp. Do söï khaùc bieät veà giaùo lyù vaø nguyeân taéc cuõng nhö do phaûi boû
taäp tuïc uoáng röôïu, nhöõng ngöôøi caûi ñaïo theo ñaïo Vaøng Chöù trôû neân ít giao thieäp
vôùi nhöõng ngöôøi vaãn coøn theo toân giaùo truyeàn thoáng, ít tham döï nhaát laø tham döï
aên uoáng vaø ñoùng goùp vaøo caùc nghi leã do nhöõng ngöôøi theo vaïn vaät höõu linh toå
chöùc theo tín ngöôõng truyeàn thoáng. Nhöõng ngöôøi caûi ñaïo theo ñaïo Vaøng Chöù coøn
baát ñoàng, thaäm chí xung ñoät vôùi baø con vaãn coøn giöõ toân giaùo truyeàn thoáng veà
vai troø cuûa tín ngöôõng truyeàn thoáng, veà vò trí cuûa tröôûng hoï, veà soá tieàn thaùch cöôùi
vaø hình thöùc toå chöùc leã cöôùi, v.v… Ñeå traùnh baát ñoàng veà soá tieàn thaùch cöôùi vaø
hình thöùc toå chöùc leã cöôùi, vieäc keát hoân cuûa ngöôøi H’moâng coù xu höôùng dieãn ra
trong noäi boä töøng nhoùm toân giaùo. Coù theå noùi vieäc caûi ñaïo theo ñaïo Vaøng Chöù
khoâng nhöõng ñaõ laøm môø ñi moät phaàn baûn saéc cuûa ngöôøi H’moâng maø coøn laøm
suy yeáu moái quan heä coá keát coäng ñoàng cuûa toäc ngöôøi naøy.
Khaùc vôùi ñaïo Vaøng Chöù, ñeå loâi keùo ngöôøi H’moâng theo ñaïo vaø ñeå cho traùnh
söï ñoái laäp vaø xung ñoät vôùi nhöõng ngöôøi H’moâng vaãn giöõ tín ngöôõng truyeàn thoáng,
trong khi truyeàn ñaïo Thieân Chuùa, caùc coá ñaïo phöông Taây ñaõ coá gaéng “H’moâng
hoaù” ñaïo Thieân Chuùa cho thích hôïp vôùi boái caûnh xaõ hoäi vaø vaên hoaù rieâng cuûa
ngöôøi H’moâng. Cuï theå, khi theo ñaïo Thieân Chuùa, ngöôøi H’moâng khoâng nhaát thieát
phaûi boû haún tín ngöôõng truyeàn thoáng cuøng vieäc thöïc hieän caùc nghi leã keøm theo
cuûa hoï, khoâng nhaát thieát phaûi boû uoáng röôïu, coù theå laáy ngöôøi ngoaøi ñaïo v.v…
572
Vì vaäy, sau khi thay ñoåi theo ñaïo Thieân Chuùa, caùc giaùo daân ngöôøi H’moâng ôû thoân
Khaùnh Long vaãn thöïc hieän caùc kieâng kî lieân quan tôùi ma nhaø (khoâng ngoài leân
baäc cöûa, khoâng ñeå chaân leân hoaëc goõ vaøo beáp, kieâng con daâu treøo leân gaùc v.v…),
vaãn cuùng toå tieân vaøo dòp Teát coå truyeàn, vaãn tham döï aên uoáng keå caû uoáng röôïu
vaø ñoùng goùp vaät chaát vaøo caùc nghi leã truyeàn thoáng do nhöõng ngöôøi laø baø con
anh em vaø laùng gieàng toå chöùc. Nhôø giaùo lyù vaø caùc nguyeân taéc cuûa Coâng giaùo
ñöôïc “meàm hoaù” neân quan heä giöõa 2 nhoùm theo ñaïo Thieân Chuùa vaø vaïn vaät höõu
linh coù veû hoaø dòu. Chính vì vaäy, theo ngöôøi H’moâng vaãn giöõ tín ngöôõng truyeàn
thoáng ôû thoân Haàu Chö Ngaøi, söï thay ñoåi theo Coâng giaùo cuûa nhöõng ngöôøi ñoàng
toäc cuûa hoï ôû thoân Hang Ñaù laø “khoâng coù vaán ñeà gì lôùn!”. Nhöng so vôùi thay ñoåi
theo ñaïo Vaøng Chöù, möùc ñoä aûnh höôûng cuûa thay ñoåi theo Thieân Chuùa giaùo cuûa
ngöôøi H’moâng tôùi baûn saéc cuûa hoï chæ giaûm ñi moät phaàn maø thoâi.
Trong khi thay ñoåi theo Kitoâ giaùo vôùi 2 giaùo phaùi laø Thieân Chuùa giaùo vaø Tin
Laønh hay ñaïo Vaøng Chöù, ngöôøi H’moâng ñaõ taïo ra moät cô sôû vaên hoaù vaø xaõ hoäi
môùi cho baûn saéc cuûa hoï. Trong theá giôùi quan cuûa hoï, Chuùa laø ñaáng toái cao vaø laø
ñaáng cöùu theá vì vaäy chæ caàn toân thôø Chuùa, khi cheát ñöôïc sieâu thoaùt leân Thieân ñaøng
soáng ôû coõi vónh haèng cuûa Chuùa. Trong khi thay ñoåi caùc taäp quaùn vaên hoaù cuûa
mình cho phuø hôïp vôùi nhöõng nguyeân taéc cuûa ñaïo Thieân chuùa vaø Tin Laønh, ngöôøi
H’moâng cuõng taïo ra nhöõng thay ñoåi trong ñôøi soáng theá tuïc nhö: boû caùc tuïc baét
coùc vôï, taûo hoân vaø ña theâ, giaûm soá tieàn thaùch cöôùi, tieán haønh caùc nghi leã nhö cöôùi
xin, ma chay v.v… theo nghi thöùc cuûa ñaïo Thieân Chuùa vaø Tin Laønh. Hoï cuõng tieáp
thu heä thoáng chöõ vieát La tinh hoaù do Savina truyeàn daïy. Thay vì quan heä doøng
hoï, quan heä toân giaùo ñoùng vai troø coá keát caùc tín ñoà ngöôøi H’moâng laïi vôùi nhau.
Caùc tröôûng giaùo vaø tröôûng nhaø thôø ngöôøi H’moâng ñoùng vai troø coá keát vaø laõnh ñaïo
ngöôøi H’moâng thay vì caùc tröôûng hoï. Nhöõng thay ñoåi vaên hoaù vaø xaõ hoäi naøy laøm
cô sôû cho söï hình thaønh moät baûn saéc môùi cuûa ngöôøi H’moâng caûi ñaïo.
KEÁT LUAÄN
Quaù trình thay ñoåi theo 2 giaùo phaùi cuûa ñaïo Ki toâ laø Thieân Chuùa vaø Tin Laønh
hay ñaïo Vaøng Chöù ôû ngöôøi H’moâng ñaõ dieãn ra töø nhöõng naêm ñaàu theá kyû XX.
Nhöng do 2 giaùo phaùi naøy ñöôïc truyeàn vaøo cho ngöôøi H’moâng ôû caùc ñòa phöông
vaøo nhöõng thôøi ñieåm khaùc nhau neân söï thay ñoåi cuûa hoï theo caùc giaùo phaùi naøy
dieãn ra vaøo caùc thôøi gian khoâng gioáng nhau.
Döôùi thôøi thöïc daân Phaùp xaâm löôïc, Thieân Chuùa giaùo vaø Tin Laønh ñöôïc truyeàn
vaøo cho ngöôøi H’moâng thoâng qua caùc giaùo syõ phöông Taây vôùi söï trôï giuùp ñaéc löïc
cuûa chính quyeàn thöïc daân Phaùp. Nhöng khoaûng töø nhöõng naêm 1980 trôû laïi ñaây,
Thieân Chuùa giaùo vaø Tin Laønh chuû yeáu ñöôïc tuyeân truyeàn vaøo ngöôøi H’moâng thoâng
qua ñaøi phaùt thanh FEBC ôû Manila, Philippin vaø qua nhöõng ngöôøi H’moâng ñaõ caûi
ñaïo töø caùc ñòa phöông khaùc.
Vieäc thay ñoåi theo Thieân Chuùa giaùo vaø Tin Laønh cuûa ngöôøi H’moâng laø vì
nhöõng muïc ñích kinh teá-xaõ hoäi mang tính thöïc duïng hôn laø vì lyù do tín ngöôõng.
Vì vaäy, giaû thieát cho raèng, thay ñoåi toân giaùo laø caùch ñeå ngöôøi H’moâng xaây döïng
neân moät baûn saéc môùi phaân bieät vôùi toäc ngöôøi ña soá moät caùch coù yù thöùc caàn phaûi
ñöôïc thaåm ñònh theâm.
573
Möùc ñoä aûnh höôûng cuûa vieäc boû tín ngöôõng toân giaùo truyeàn thoáng ñeå theo Coâng
giaùo vaø Tin Laønh cuûa ngöôøi H’moâng tôùi baûn saéc cuûa hoï laø khaùc nhau. Vì giaùo lyù vaø
caùc nguyeân taéc cuûa Coâng giaùo ñaõ ñöôïc “H’moâng hoaù” moät phaàn neân thay ñoåi theo
Coâng giaùo khoâng gaây aûnh höôûng quaù nghieâm troïng tôùi baûn saéc cuûa ngöôøi H’moâng.
Nhöng do theo Tin Laønh hay ñaïo Vaøng Chöù ngöôøi H’moâng buoäc phaûi boû haún heä
thoáng tín ngöôõng vaø caùc nghi leã truyeàn thoáng cuõng nhö moät soá taäp quaùn aên uoáng
cuûa mình neân söï thay ñoåi naøy coù aûnh höôûng nghieâm troïng tôùi baûn saéc cuûa hoï.
Khi thay ñoåi theo Ki toâ giaùo vôùi giaùo phaùi Thieân Chuùa vaø Tin Laønh, ngöôøi H’moâng
cuõng taïo ra moät cô sôû vaên hoaù vaø xaõ hoäi môùi cho vieäc xaây döïng laïi baûn saéc cuûa hoï.
Vieäc thay ñoåi theo caùc giaùo phaùi khaùc nhau vôùi caùc giaùo lyù vaø nguyeân taéc khaùc
nhau cuûa Ki toâ giaùo ñaõ daãn tôùi söï phaân chia coäng ñoàng ngöôøi H’moâng ôû Haàu
Thaøo thaønh caùc nhoùm toân giaùo khaùc nhau vaø thaäm chí ñoái laäp nhau, cuï theå laø
nhoùm nhöõng ngöôøi Hmoâng theo tín ngöôõng toân giaùo truyeàn thoáng vaø nhoùm nhöõng
ngöôøi H’moâng theo Ki toâ giaùo nhaát laø theo ñaïo Vaøng Chöù. Moái quan heä giöõa caùc
nhoùm naøy nhaát laø giöõa nhoùm nhöõng ngöôøi H’moâng theo tín ngöôõng truyeàn thoáng
vaø theo ñaïo Vaøng Chöù mang tính ñoái laäp vaø caêng thaúng. Ñeå khaéc phuïc söï xung
khaéc naøy vaø nhaát laø ñeå coù theå cuøng toàn taïi ñöôïc ôû ngöôøi H’moâng, ñaïo Vaøng Chöù
chaéc phaûi töï “H’moâng hoaù” mình theo caùch maø Thieân Chuùa giaùo ñaõ laøm.
CHUÙ THÍCH
1. “Vaøng Chöù” (Wang chushi) vieát taét cuûa cuïm töø tieáng Haùn “Miao Wang chushi” (Vua Meøo xuaát hieän) coù
nghóa laø “vöông xuaát” hay “vua ra”. Ñaây laø moät tín ngöôõng cuûa ngöôøi Meøo ñaõ hình thaønh vaøo khoaûng
cuoái theá kyû XIX. Sau thaát baïi lieân tieáp cuûa nhieàu cuoäc khôûi nghóa choáng laïi quaù trình thöïc daân hoaù
baèng vuõ löïc quaân söï cuûa ngöôøi Haùn ñöôïc tieán haønh suoát töø thôøi Minh (1368-1644) trôû ñi ngöôøi Meøo
tin moät caùch mô hoà raèng, tôùi moät ngaøy naøo ñoù seõ coù moät vò cöùu tinh xuaát theá giuùp hoï laät ñoå aùch
thoáng trò cuûa ngöôøi Haùn ñeå giaønh laïi taát caû nhöõng gì ñaõ bò ngöôûi Haùn cöôùp maát. Ñeå loâi keùo ngöôøi
Meøo coù teân töï goïi laø H’moâng theo Tin Laønh (phaùi Thaùnh Taåy) caùc coá ñaïo ñaõ “H’moâng hoaù” ñaïo naøy
baèng caùch tuyeân truyeàn raèng, Ñöùc Chuùa Trôøi chính laø Ñaáng cöùu theá hay Vaøng Chöù. Vì vaäy, ngöôøi
H’moâng thöôøng goïi Tin Laønh laø ñaïo Vaøng Chöù.
2. Mai Thanh Haûi, Töø ñieån toân giaùo, Nxb Töø ñieån baùch khoa, Haø Noäi, 2002, tr. 170.
3. Nhö treân, tr. 632.

1. Charles F. Keyes, “Toward a New Formulation of the Concept of Ethnic Group” Ethnicity 3
(3), 1976.
2. Ñaëng Nghieâm Vaïn, “Vaán ñeà xöng vua vaø vieäc truyeàn ñaïo Thieân Chuùa ôû vuøng ñoàng baøo
H’moâng”, Taïp chí Coâng an Nhaân daân soá 10, 1990, trang 11-15.
3. Mai Thanh Haûi, Töø ñieån toân giaùo, Nxb Töø ñieån baùch khoa, Haø Noäi, 2002.
4. Nicholas Tapp, “The Impact of Missionary Christianity upon Marginized Ethnic Minorities:
The Case of the H’mong.” Journal of Southeast Asian Studies 27, 1989, tr. 70-90.
5. Siu-Woo Cheung, “Millenarianism, Christian Movements, and Ethnic Change among the Miao
in Southwest China” in Cultural Encounters on China’s Ethnic Frontiers. Ed. Stevan Harrell.
University of Washington Press, 1995.
6. Traàn Höõu Sôn, Vaên hoaù H’moâng, Nxb Vaên hoaù daân toäc, Haø Noäi, 1996.
7. Vöông Duy Quang, “Vaán ñeà ngöôøi H’moâng theo Ki toâ giaùo hieän nay”. Taïp chí Daân toäc hoïc
soá 4, 1994.
574
THAY ÑOÅI TRONG ÑÔØI SOÁNG GIA ÑÌNH
“NGÖÔØI TAÂY NGUYEÂN”(1) HIEÄN NAY
Nguyeãn Thò Hoøa*
Gia ñình, ñaëc bieät quaù trình bieán ñoåi gia ñình trong ñôøi soáng hieän ñaïi coù taàm
quan troïng ñaëc bieät. Nghieân cöùu söï bieán ñoåi, phaùt trieån cuûa lòch söû chính trò, kinh
teá, vaên hoaù, xaõ hoäi, taâm lyù... cuûa moät daân toäc, hay noùi khaùc hôn laø nghieân cöùu
quaù trình xaõ hoäi toäc ngöôøi(2), thì khoâng theå khoâng ñeà caäp ñeán quaù trình naûy sinh,
toàn taïi vaø phaùt trieån cuûa gia ñình. Bôûi, gia ñình laø teá baøo cuûa xaõ hoäi. Söï höng
thònh hay suy ñoài cuûa moät xaõ hoäi theå hieän roõ trong baûn chaát cuûa teá baøo gia ñình.
I. GIA ÑÌNH COÅ TRUYEÀN CUÛA NGÖÔØI TAÂY NGUYEÂN
Taây Nguyeân laø ñòa baøn chieán löôïc quan troïng ôû khu vöïc ñoâng nam Ñoâng
Döông. Ñaây laø nôi sinh tuï cuûa treân 12 daân toäc(3) taïi choã, coù trình ñoä phaùt trieån
xaõ hoäi ñang ôû trong giai ñoaïn tan raõ cuûa caùc coâng xaõ nguyeân thuûy böôùc sang
ngöôõng cöûa cuûa xaõ hoäi coù giai caáp.
Trong moät baøi vieát tìm hieåu veà khaùi nieäm gia ñình, chuùng toâi nhaän thaáy töø
“Familia” trong tieáng La tinh, töø “Gia ñình” cuûa ngöôøi Trung Quoác; töø “Chaï”ôû
ngöôøi Vieät ,töø “Möngavoân” ôû ngöôøi Chaêm...(4) laø nhöõng khaùi nieäm bao haøm nghóa
gia ñình. Tuy nhieân töø xuaát phaùt ñieåm, nhöõng töø naøy khoâng chæ coù nghóa laø gia
ñình haït nhaân(5), maø trong nhieàu daân toäc chuùng thöôøng töông öùng vôùi yù nghóa
vöøa laø gia ñình, vöøa laø doøng ho,ï ñoâi khi bao haøm caû yù nghóa thò toäc. ÔÛ caùc daân
toäc Taây Nguyeân cuõng vaäy, khaùi nieäm “Gaêp Djueâ” cuûa ngöôøi EÂñeâ, “Krung ktum”
cuûa ngöôøi Banah, “Menu” cuûa ngöôøi Xôñaêng, “Mpuoâl” cuûa ngöôøi Mnoâng, ”Nao”
cuûa ngöôøi Maï, “Nôi” cuûa ngöôøi Chu ru... ñeàu mang yù nghóa gaàn töông ñoàng vôùi
khaùi nieäm doøng hoï. Ngoaøi ra chuùng coøn coù noäi dung laø nhöõng caëp vôï choàng,
con caùi thuoäc doøng hoï meï hoaëc cha soáng trong cuøng moät ngoâi nhaø hay nhieàu
ngoâi nhaø. Nhö vaäy nhöõng töø naøy coù yù nghóa vöøa laø gia ñình, vöøa laø doøng hoï. Moät
chöøng möïc naøo ñoù chuùng töông öùng vôùi khaùi nieäm gia ñình môû roäng(6).
Taøi lieäu noùi veà quaù khöù (7) cho thaáy nhöõng ñaïi gia ñình ôû khu vöïc naøy coù theå
coù ñeán haèng traêm thaønh vieân. ÔÛ vaøi daân toäc, thaønh vieân trong gia ñình ñoâi khi
coù teân maø khoâng coù hoï. Trong moät soá daân toäc khaùc, hoï coù theå cuøng mang hoï
meï hoaëc cuøng mang hoï cha... Vaø duø caáu truùc xaõ hoäi cuûa cö daân Taây Nguyeân coù
* Tieán só, Vieän Khoa hoïc xaõ hoäi vuøng Nam Boä.Vieät Nam.
575
theo nguyeân taéc cuûa cheá ñoä gia ñình naøo ñi nöõa, thì nôi ñaây taøn dö cheá ñoä maãu
heä vaãn raát ñaäm neùt.
Caùc thaønh vieân trong ñaïi gia ñình coå truyeàn cuûa ngöôøi Taây Nguyeân thöôøng soáng
trong ngoâi nhaø daøi haèng traêm meùt. Ngoâi nhaø ñöôïc phaân thaønh nhieàu ngaên nhoû, moãi
ngaên ñaët moät beáp, laø nôi nghæ ngôi, sinh hoaït rieâng tö cuûa töøng caëp vôï choàng vaø
con caùi. Haèng ngaøy caùc thaønh vieân trong ñaïi gia ñình cuøng lao ñoäng chung, aên
chung, söû duïng taøi nguyeân coâng coäng chung vaø coù taøi saûn chung... Thôøi baáy giôø
nhieàu buoân cuûa ñoàng baøo chæ coù moät ngoâi nhaø daøi chöùa ñaïi gia ñình chung huyeát
thoáng vôùi hai hoï löôõng hôïp. Khi soá löôïng thaønh vieân trong ñaïi gia ñình phaùt trieån
ñeán möùc ñoä caàn thieát keát hôïp vôùi nhöõng lyù do coù veû hôïp lyù, thì moät nhoùm thaønh vieân
coù theå taùch ra sinh hoaït trong moät ngoâi nhaø khaùc vaø phaùt trieån gia ñình naøy thaønh
moät ñaïi gia ñình môùi, coù hoï haøng vôùi ñaïi gia ñình töø nguyeân thuûy ñaõ saûn sinh ra noù.
II. THAY ÑOÅI TRONG ÑÔØI SOÁNG GIA ÑÌNH NGÖÔØI TAÂY NGUYEÂN
Phaân loaïi(8) cheá ñoä gia ñình caùc daân toäc taïi choã Taây Nguyeân ta thaáy: Coù 6
daân toäc goàm Giarai, EÂñeâ, Raglai, Mnoâng, Kôho, Churu coøn coù ñôøi soáng gia ñình
theo cheá ñoä maãu heä(9); 5 daân toäc khaùc goàm ngöôøi Xeâñaêng, Gieû Trieâng, Banah,
Braâu, Rômaâm coù ñôøi soáng gia ñình mang nhieàu daáu veát cuûa cheá ñoä phuï heä laãn
maãu heä, nhieàu nhaø daân toäc hoïc Vieät Nam taïm goïi caùc daân toäc naøy theo cheá ñoä
gia ñình song heä(10) vaø daân toäc Maï ôû Laâm Ñoàng coù ñôøi soáng gia ñình tuaân theo
nhöõng nguyeân taéc cuûa cheá ñoä phuï heä(11). Treân ñaây laø söï phaân loaïi (coù tính öôùc
leä) theo nhöõng daïng loaïi hình gia ñình ôû ngöôøi Taây Nguyeân coøn khaûo saùt ñöôïc
cho ñeán nhöõng naêm cuoái theá kyû XX.
Vôùi khe hôû cuûa nguyeân taéc phaân taùch gia ñình noùi treân, keát hôïp cuøng nhieàu
nguyeân nhaân khaùc nhau xuaát phaùt töø noäi taïi, töø söï giao tieáp vôùi theá giôùi beân
ngoaøi, töø nhöõng bieán ñoäng lòch söû... ñaïi gia ñình coå truyeàn caùc daân toäc Taây
Nguyeân ngaøy caøng coù nhieàu thay ñoåi. Thöïc teá, thöû quan saùt ñôøi soáng gia ñình
mang nhieàu daáu aán truyeàn thoáng cuûa vaøi daân toäc ôû khu vöïc naøy.
Tö lieäu(12) veà moät ñaïi gia ñình (Gaêpdjueâ) hoï Njeâ Krieâng cuûa ngöôøi Eâñeâ, ôû
buoân Eanaõi, xaõ EaKnueâch, Quaäân Buoân Hoà, tænh Ñaék Laék naêm 1949. Ñaïi gia ñình
do baø H’Quat Njeâ Krieâng laøm chuû. Trong nhaø coù toång coäng 26 ngöôøi, 17 nöõ vaø
2 nam mang hoï Njeâ Krieâng. Coøn laïi 7 ngöôøi ñaøn oâng laø reå töø caùc gia ñình khaùc
ñeán. Ñaëc ñieåm cuûa ñaïi gia ñình naøy laø:
– Caùc thaønh vieân nöõ trong nhaø ñeàu mang hoï meï, nhöõng chaøng reå mang
hoï khaùc.
– ÔÛ chung trong moät noùc nhaø,
– Caùc caëp vôï choàng vaø con cuûa hoï soáng trong caùc ngaên rieâng.
– Laøm raãy chung, luùa thoùc ñeå chung, aên chung, taøi saûn chung.
– Moät vaøi cuûa caûi coù yù nghóa rieâng tö nhö: khoá, vaùy, chaø gaït, nhaïc khí ñôn
giaûn... laø taøi saûn rieâng cuûa ñoâi vôï choàng hoaëc cuûa caù nhaân.
– Moïi sinh hoaït trong nhaø do baø chuû nhaø quyeát ñònh.
576
THAY ÑOÅI TRONG ÑÔØI SOÁNG GIA ÑÌNH “NGÖÔØI TAÂY NGUYEÂN” HIEÄN NAY
Tö lieäu(13) ôû ngöôøi Mnoâng Praâng cho thaáy, naêm 1961 Myõ-nguïy doàn daân cuûa
bon Kanuar vaø bon Pimuar vaøo Aáp chieán löôïc. Thôøi gian naøy toå chöùc ñaïi gia
ñình maãu heä Mnoâng truyeàn thoáng ñaõ xaûy ra quaù trình phaân raõ. Ngöôøi daân
khoâng coøn nhìn thaáy caùc noùc nhaø chöùa haøng traêm ngöôøi cuøng moät Mpuoâl nöõa.
Bon Kanuar coù khoaûng töø 7 ñeán 10 noùc nhaø. Moãi noùc nhaø chöùa khoaûng 5 tieåu
gia ñình maãu heä. Rieâng gia ñình chò H’Yang coù soá beáp (töông ñöông vôùi soá
tieåu gia ñình) ít nhaát laø 3 beáp vôùi 27 thaønh vieân nhö sau:
Meï cuûa H’Yang laø Boïh soáng cuøng choàng laø K’Ya vaø 5 ngöôøi con trong moät
beáp (ngaên); Chò caû cuûa H’Yang laø Bung soáng cuøng choàng vaø 7 con trong moät
beáp; chò hai cuûa H’Yang laø Ngueâl soáng cuøng choàng vaø 9 ngöôøi con trong moät beáp
khaùc. Ñaëc ñieåm cuûa gia ñình naøy laø:
– Ñaïi gia ñình maãu heä, goàm 3 theá heä.
– ÔÛ chung moät noùc nhaø.
– Caùc caëp vôï choàng vaø con cuûa hoï ôû trong caùc ngaên rieâng.
– Laøm raãy chung (vaàn, ñoåi coâng), luùa thoùc ñeå chung, aên rieâng, taøi saûn lôùn laø
cuûa chung.
– Ñoà duøng caù nhaân laø cuûa rieâng.
– Ngöôøi meï chuû nhaø coù nhieàu quyeàn haønh.
Tö lieäu(14) cho thaáy, vaøo nhöõng naêm 1980–1985 nhieàu gia ñình ngöôøi Maï ôû
Ñahoai, Baûo Loäc vaãn coøn soáng trong nhöõng ngoâi nhaø daøi vôùi cheá ñoä ñaïi gia ñình
phuï heä. Moãi gia ñình môû roäng coù khoaûng töø 15 ñeán 25 ngöôøi goàm: Caëp vôï choàng
ngöôøi chuû nhaø, con trai vaø daâu cuûa hoï, moät vaøi ngöôøi coâ hay baùc... Ngöôøi ñaøn
oâng chuû nhaø naém quyeàn. Hoï laøm raãy chung, luùa thoùc hoa maøu, ñeå chung, taøi saûn
lôùn laø cuûa chung, taøi saûn caù nhaân laø cuûa rieâng, töøng tieåu gia ñình aên rieâng.
Tö lieäu(15) do oâng A Pôn 60 tuoåi cho bieát: Tröôùc 1975 nhaø ôû cuûa ngöôøi Banah
Rôngao vuøng naøy laø nhaø daøi, thöôøng chöùa ba theá heä. Ví duï: Vôï choàng ngöôøi chuû
nhaø, dì, caäu; con trai, gaùi vaø daâu, reå vaø chaùu. Caùc thaønh vieân trong nhaø laøm raãy
chung, aên chung. Caùc noâng, laâm saûn, gia suùc, gia caàm, thuù röøng maø thaønh vieân
trong nhaø thu nhaët, saên baét, haùi löôïm ñöôïc ñeàu laø cuûa chung.
Nhö vaäy, haàu heát tö lieäu thöïc teá ñeàu minh chöùng cho söï toàn taïi cuûa cheá ñoä
ñaïi gia ñình truyeàn thoáng trong nhieàu daân toäc ôû Taây Nguyeân. Tö lieäu cuõng cho
thaáy dieãn tieán bieán ñoåi cuûa cheá ñoä gia ñình ngöôøi Taây Nguyeân töø ñaïi gia ñình
coå truyeàn ñeán ñaïi gia ñình ñang bieán ñoåi.
1. Thay ñoåi seõ veà ñaâu?
Tö lieäu(16) ñieàu tra 6 buoân ôû vuøng ngöôøi EÂâñeâ Mthur vaø Krdao cho thaáy: Saùu
buoân coù toång coâïng 223 nhaø daøi (Buoân Ama Tôn coù 18 nhaø, buoân Ama Duoân coù 25
nhaø, buoân Y Baûo 29 nhaø, buoân Trang coù 30 nhaø, buoân Bai 50 nhaø, buoân Böng 71
nhaø). Trong taát caû caùc nhaø daøi chæ coù 5 ngoâi nhaø chöùa ba beáp (buoân Böng 4 nhaø,
buoân Bai 1 nhaø). Cöù moãi beáp coù moät gia ñình haït nhaân ñang sinh hoaït. Nhö vaäy
577
caùc nhaø daøi naøy chöùa töø ba ñeán boán tieåu gia ñình ñang ôû chung vaø cuøng aên chung.
Chuùng coù theå ñöôïc xem laø caùc ñaïi gia ñình maãu heä. Ngoaøi ra, coù 55 nhaø hai beáp,
töùc laø nhaø coù töø hai ñeán ba gia ñình nhoû ôû chung. Ñaây laø nhöõng nhaø coù chöùa caùc
ñaïi gia dình maãu heä ñang bieán ñoåi (chuùng toâi taïm goïi). Soá coøn laïi laø 163 nhaø coù
moät beáp. Treân thöïc teá nhöõng ngoâi nhaø naøy chæ coù moät hay ñoâi khi hai tieåu gia ñình
ñang chung soáng. Chuùng toâi xem ñaây laø nhöõng tieåu gia ñình maãu heä. ÔÛ buoân Ama
Duoân, haàu heát caùc ngoâi nhaø laø nhöõng tieåu gia ñình coù moät ngaên, moät beáp vôùi moät
caëp vôï choàng vaø caùc con; chæ moät nhaø coù hai beáp vôùi hai gia ñình.
Trong toaøn boä 6 buoân soá tieåu gia ñình chieám 73,2%; soá ñaïi gia ñình maãu heä
chieám 26,8%(17). Nhö vaäy, hình thöùc sinh hoaït tieåu gia ñình maãu heä ñaõ trôû neân
khaù phoå bieán trong moät soá buoân vuøng ngöôøi EÂñeâ Mthur vaø Kdrao. Trong khi ñoù
tyû leä cuûa caùc gia ñình lôùn maãu heä cho thaáy hình thöùc sinh hoaït ñaïi gia ñình ñang
coù xu höôùng giaûm daàn. Khu vöïc ngöôøi EÂñeâ Mthur, Kdrao ôû mieàn nuùi Taây Phuù
Yeân, Khaùnh Hoaø nhöõng naêm 1975–1980 laø nôi chính quyeàn ñòa phöông khoâng
coù nhöõng taùc ñoäng ñeå phaân taùch caùc ñaïi gia ñình. Tö lieäu vöøa trình baøy theå hieän
quaù trình phaân raõ noäi taïi, töï nhieân cuûa caùc ñaïi gia ñình maãu heä coå truyeàn Eâñeâ
sang ñaïi gia ñình maãu heä bieán ñoåi vaø tieåu gia ñình maãu heä.
Moät daïng loaïi phaân raõ khaùc cuûa ñaïi gia ñình maãu heä EÂñeâ gaây khoâng ít phaûn
öùng ñoái vôùi moät soá ngöôøi. Moät soá nhaø khoa hoïc trong vaø ngoaøi nöôùc coù yù kieán:
“... töø ñoù ñaõ taïo ra söï phaân chia giaû taïo nhöõng gia ñình lôùn baèng caùch phaù nhaø
daøi, taùch caùc hoä ra khoûi gia ñình lôùn. Vaø theá laø nhöõng thaønh vieân voán quen soáng
trong nhöõng ngoâi nhaø saøn daøi _ ngoâi nhaø truyeàn thoáng ñöôïc xaây caát töø bao ñôøi
nay vaø gaén vôùi noù laø caùc phong tuïc, taäp quaùn, taâm lyù, tình caûm, tín ngöôõng, toân
giaùo, boãng nhieân phaûi rôøi boû toå aám cuûa mình, ñeán ôû trong nhöõng ngoâi nhaø saøn
nhoû hoaëc nhöõng ngoâi nhaø nhö cuûa ngöôøi Kinh. Taát caû ñieàu ñoù ñaõ gaây taâm traïng
khoâng yeân taâm, khoâng haøi loøng cuûa ngöôøi daân ñoái vôùi vieäc vi phaïm truyeàn thoáng
vaên hoaù cuûa hoï, gaây aûnh höôûng tôùi saûn xuaát vaø thöïc hieän caùc nhieäm vuï maø toå
chöùc Ñaûng vaø chính quyeàn ñeà ra...”(18). YÙ kieán khaùc gaàn töông töï cuûa Giaùo sö,
Tieán só Yumio Sakurai(19), Tröôøng ñaïi hoïc Toång hôïp Tokyo, Nhaät Baûn.
Treân thöïc teá töø nhöõng naêm 1980 trôû laïi ñaây, hieän traïng nhaø ôû vaø gia ñình cuûa
ngöôøi EÂñeâ Kpaê vaø Adham ôû Dak Lak coù söï thay ñoåi ñoät bieán. Nguyeân nhaân laø
do nhaø nöôùc vaø chính quyeàn ñòa phöông coù chính saùch veà ñònh canh ñònh cö(20)
vôùi cö daân vuøng naøy. Treân tinh thaàn nhaèm oån ñònh vaø naâng cao ñôøi soáng cho
ñoàng baøo daân toäc, chæ thò 311 (1977), thoâng tö 28 cuûa Lieân Boä Laâm nghieäp vaø
Taøi chính (1981), nghò quyeát 38CP cuûa Hoäi ñoàng Chính phuû (1986) coù noäi dung
vaän ñoäng vaø trôï caáp voán cho coâng taùc ñònh canh ñònh cö, döïa vaøo hôïp taùc xaõ,
do boä Laâm nghieäp chòu traùch nhieäm, ñaõ ñaët cô sôû phaùp lyù cho coâng taùc naøy.
Naêm 1980, cuoäc vaän ñoäng taùch hoä ñöôïc baét ñaàu ôû xaõ Courñaêng(21). Chính
quyeàn ñòa phöông quy ñònh: Moãi hoä ngöôøi Eâñeâ (tieåu gia ñình trong ñaïi gia
ñình), neáu ñoàng yù taùch khoûi nhaø daøi seõ ñöôïc caáp 2,5 saøo ñaát. Trong ñoù ñoàng
baøo seõ duøng moät saøo ñaát ñeå troàng caø pheâ, moät saøo troàng hoa maøu, phaàn coøn
laïi laøm nhaø ôû vaø troàng caây aên quaû. Trung bình cöù moät hecta ñaát phaân cho boán
hoä ôû caïnh nhau. Buoân môùi ñöôïc choïn ñeå ñònh cö caùch buoân cuõ treân 500 meùt.
578
Luùc môùi vaän ñoäng, chæ coù 15 tieåu gia ñình chòu rôøi ñaïi gia ñình ra döïng nhaø ôû
buoân môùi. Phaàn lôùn nhöõng tieåu gia ñình naøy laø caùc hoä caùn boä noàng coát cuûa
ñòa phöông. Thôøi gian ñaàu do taâm lyù ôû nhaø daøi ñaõ quen, caùc hoä naøy chöa daùm
veà nhaø môùi ôû vì caûm thaáy leõ loi, laïc loõng.
Tröôùc thöïc traïng ñoù, chính quyeàn ñòa phöông phaûi phaùt ñoäng nhieàu ñôït
tuyeân truyeàn giaùo duïc, keát hôïp vôùi caùc bieän phaùp khuyeán khích, naâng cao ñôøi
soáng kinh teá cho caùc hoä ñaõ taùch nhö - caáp theâm gia suùc, gia caàm (heo, boø,
gaø). Sau ñoù ñôøi soáng cuûa caùc hoä naøy ñöôïc naâng cao roõ reät. Keát quaû toát ñeïp,
gaây phaán khôûi vaø taïo nieàm tin cho ngöôøi EÂñeâ ôû Courñaêng laãn cö daân caùc khu
vöïc chung quanh. Naêm 1982 coù treân 95 tieåu gia ñình ôû Courñaêng töï nguyeän
taùch khoûi ñaïi gia ñình ra döïng nhaø môùi, ôû buoân môùi.
Caùc naêm 1983, 1985, 1986... moät soá nghò quyeát, chæ thò cuûa ban thöôøng vuï Tænh
uûy Ñaék Laék ñöôïc phoå bieán nhö: nghò quyeát 03, 05, 07, 15... vôùi noäi dung ñaåy maïnh
coâng taùc ñònh canh ñònh cö, phaùt trieån kinh teá vöôøn ñaõ coù taùc duïng thuùc ñaåy vieäc
taùch hoä, xaây döïng caùc tieåu gia ñình. Caùc chæ thò treân coù noäi dung chuû yeáu laø:
– Quy hoaïch vuøng ñaát.
– Boá trí nôi saûn xuaát, nôi ôû, nôi ñeå laøm kinh teá vöôøn.
– Vaän ñoäng tö töôûng cho ñoàng baøo daân toäc.
– Tieán haønh trieån khai ñieåm taùch hoä ôû moät ñaïi gia ñình, moät buoân.
– Ñöa ngöôøi daân ôû nhöõng vuøng saép taùch hoä ñi thaêm quan ôû caùc nôi coù tình
hình taùch hoä oån ñònh.
Do coù söï phoái hôïp ñoàng boä giöõa vieäc phaân phoái ñaát laøm kinh teá vöôøn vôùi
taùch hoä, giöõa taùch hoä ñieåm vaø dieän, giöõa coâng taùc taùc ñoäng tö töôûng vaø thaønh
coâng thöïc teá... neân hieän töôïng caùc tieåu gia ñình taùch khoûi ñaïi gia ñình ôû vuøng
ngöôøi daân toäc Ñaék Laék ñaõ trôû thaønh phong traøo vaø ngaøy caøng ñöôïc nhaân roäng.
Ñeán nöõa cuoái naêm 1983 ñaõ coù 671 hoä treân 1521 tieåu gia ñình ôû Courñaêng töï
nguyeän taùch khoûi ñaïi gia ñình (chieám 44,12%)(22). Tuy nhieân thôøi gian naøy ñeán
Courñaêng, chuùng toâi thaáy coù hai buoân ôû gaàn nhau. Chuùng ñöôïc taùch ra töø moät
buoân. Buoân Courñaêng môùi vôùi nhöõng ngoâi nhaø nhoû khaù sung tuùc, ñoâi vôï choàng
cuøng con cuûa hoï vaø nhöõng khoaûnh vöôøn xanh töôi. Buoân Courñaêng cuõ gaây cho
chuùng toâi caûm xuùc buøi nguøi, vôùi nhöõng ngoâi nhaø daøi gaàn 100 meùt nguyeân veïn,
tuyeät ñeïp, coå xöa. Caùc vaät baøi trí truyeàn thoáng, quyù giaù vaãn toàn taïi ôû vò trí quy
ñònh cuûa chuùng trong ngoâi nhaø. Nhöng, nhaø vaéng boùng ngöôøi. Thoaûng trong vaøi
ngoâi nhaø daøi hun huùt, chuùng toâi baét gaëïp 1, 2 ngöôøi giaø vaãn coøn naùn ôû laïi. Hoï
chöa muoán veà ôû vôùi con chaùu cuûa hoï trong ngoâi nhaø môùi. Hoï luyeán tieác vaø quen
vôùi neáp soáng xa xöa cuûa caùc ñaïi gia ñình maãu heä EÂâñeâ.
Thôøi gian naøy beân caïnh Courñaêng, moät soá vuøng khaùc ôû Ñaék Laék cuõng toå
chöùc taùch hoä thí ñieåm khaù thaønh coâng. Taïi buoân Chö Caáp haàu heát caùc tieåu gia
ñình ñeàu ñaõ taùch khoûi ñaïi gia ñình; buoân Chö Pôn coù hôn 1/2 soá tieåu gia ñình
ñaõ ra rieâng; buoân Ñray H’ling coù 1/3 soá tieåu gia ñình rôøi nhaø daøi.
579
Naêm 1994, theo thoáng keâ cuûa Ban Daân toäc vaø Ñònh canh ñònh cö tænh Ñaék
Laék, vuøng ñoàng baøo caùc daân toäc coù 46,9% soá hoä gia ñình ñaõ ñònh canh ñònh
cö thaät söï(23); rieâng ñoái vôùi vuøng ngöôøi EÂñeâ löôïng phaàn traêm caùc hoä ñaõ ñònh
canh ñònh cö cao hôn nhieàu. Trong caùc hoä ñaõ ñònh cö, coù 80% tieåu gia ñình
taùch khoûi ñaïi gia ñình. Caùc hoä ñaõ coù vöôøn, coù saûn phaåm haøng hoaù töø kinh teá
vöôøn, coù chuoàng traïi gia suùc... Thu nhaäp bình quaân ñaàu ngöôøi trong caùc hoä
naøy khoaûng 1.500.000 ñoàng/ naêm (1994)(24).
2. Ñôøi soáng thöïc teá cuûa nhöõng caëp vôï choàng sau khi taùch khoûi ñaïi gia ñình
Ñôøi soáng trong caùc tieåu gia ñình hoaøn toaøn khaùc vôùi ñaïi gia ñình. Veà maët
kinh teá, trong nhöõng ngoâi nhaø nhoû ñoâi vôï choàng cuøng nhau saûn xuaát, thu hoaïch
vaø quaûn lyù saûn phaåm, taøi saûn cuûa mình. Thôøi gian naøy ngoaøi coâng vieäc cuûa
noâng tröôøng, taäp ñoaøn saûn xuaát, ñoâi vôï choàng coù theå chaên nuoâi, troàng troït theâm
ôû khoaûnh vöôøn quanh nhaø ñeå taêng thu nhaäp. Ñôøi soáng kinh teá tieåu gia ñình
phuï thuoäc vaøo khaû naêng lao ñoäng cuûa ñoâi vôï choàng vaø con caùi cuûa hoï. Quyeàn
töï do veà nhieàu maët, ñaëc bieät quyeàn ñöôïc quaûn lyù kinh teá kích thích töøng caù
nhaân trong tieåu gia ñình haêng say lao ñoäng hôn, coù yù thöùc tích luõy hôn, taïo
neàn cô baûn cho kinh teá gia ñình phaùt trieån vaø ñôøi soáng ñöôïc naâng cao hôn.
Ñaây laø nhaân toá beân caïnh nhöõng taùc ñoäng cuûa chính quyeàn, khieán cho soá tieåu
gia ñình taùch hoä ngaøy caøng nhieàu.
Moät hình thöùc phaân raõ ñaïi gia ñình khaùc do taùc ñoäng cuûa aùp löïc beân ngoaøi,
xaûy ra töø nhöõng naêm 60 cuûa theá kyû XX. Daïng loaïi phaân raõ naøy ñaõ ñöôïc moät soá
nhaø khoa hoïc nhaéc ñeán. Ñoù laø dieãn tieán phaân raõ ñaïi gia ñình gaén lieàn vôùi söï hình
thaønh caùc “Aáp chieán löôïc” vaø chính saùch “ñoâ thò hoaù cöôõng böùc”. “... Baèng bieän
phaùp di daân cöôõng böùc, baèng caùch taäp trung daân cö caùc nhoùm toäc ngöôøi khaùc
nhau... ñaõ phaàn naøo thay ñoåi nhaän thöùc veà khoaûng caùch khoâng gian cuûa ñoàng baøo
daân toäc. Do tieáp xuùc, nhaän thöùc cuûa ñoàng baøo khoâng coøn haïn cheá trong caùc buoân,
caùc plaây mang naëng tính chaát huyeát thoáng nguyeân thuûy nöõa”(25). Cuï theå, “Toå chöùc
gia ñình lôùn maãu heä cuûa ngöôøi Côho ñang daàn daàn tan raõ, gia ñình nhoû ñaõ xuaát
hieän vaø ngaøy caøng phoå bieán. Quaù trình ñoù dieãn ra moät phaàn do söï phaùt trieån noäi
taïi cuûa xaõ hoäi Côho, moät phaàn do söï taùc ñoäng cuûa caùc xaõ hoäi beân ngoaøi, nhaát laø
chính saùch doàn daân laäp aáp chieán löôïc döôùi thôøi Myõ-nguïy”(26).
Quaû thaät, quaù trình phaân raõ ñaïi gia ñình cuûa caùc daân toäc Taây Nguyeân ngoaøi
vieäc tuaân theo quy luaät phaân raõ noäi taïi, cuõng ñaõ phaûi chòu nhöõng taùc ñoäng do
bieán coá lòch söû, do caùc xaõ hoäi beân ngoaøi. Trong cuoäc ñieàu tra tìm hieåu ngöôøi
Churu ôû laøng Preh Hiyong, xaõ Phuù Hoäi, huyeän Ñöùc Troïng, tænh Laâm Ñoàng(27)
chuùng toâi nhaän bieát: Laøng Preùh Hiyong coù nguoàn goác caùch nay treân 100 naêm,
ñöôïc hình thaønh töø 3 laøng goác. Ñoù laø caùc laøng Preùh PoâYao coù cö daân laø ngöôøi
Kô Doøn (nay ta xeáp vaøo toäc ngöôøi CôHo); laøng Preùh Hiyong coù cö daân laø ngöôøi
Chaêm (töø Ninh Thuaän ñeán) vaø laøng Preùh Kanai, laøng cuûa ngöôøi Churu. Cö daân
cuûa caû ba laøng ñeàu coù ñôøi soáng gia ñình theo cheá ñoä ñaïi gia ñình maãu heä.
Thaùng 6-1969, daân ba laøng cuøng moät nhoùm Cô Ho hoï Koøndaøi ôû Baûo Loäc bò
gom laïi laäp thaønh moät AÁp chieán löôïc theo chuû tröông “Quoác saùch aáp chieán löôïc”
580
cuûa chính quyeàn mieàn Nam. Teân laøng Preùh Hiyong ñöôïc laáy laøm teân chung cuûa
aáp. Sinh hoaït truyeàn thoáng cuûa cö daân trong caùc laøng thay ñoåi khaù nhieàu keå töø
bieán ñoäng naøy. Nhieàu tieåu gia ñình ñaõ taùch khoûi ñaïi gia ñình maãu heä truyeàn thoáng.
Hieän nay do nhieàu nguyeân nhaân, thaønh phaàn cö daân laøng Preh Hiyong khaù
phöùc taïp. Laøng laø nôi coäng cö cuûa nhieàu daân toäc nhö Kinh, moät soá cö daân ôû phía
Baéc, ngöôøi Chil, Laït, Khômer, Hoa, EÂâñeâ, Chaêm, Cô ho, Churu... Vôùi thaønh phaàn cö
daân nhö vaäy, tyû leä hoân nhaân hoãn hôïp trong laøng cuõng khaù cao. Moái quan heä hoân
nhaân noäi toäc ñang bò phaù vôõ. Xaûy ra nhieàu cuoäc phoái ngaãu giöõa ngöôøi Chaêm vaø
ngöôøi Cô Ho, ngöôøi Chaêm vaø ngöôøi Churu, ngöôøi Chaêm vaø ngöôøi Hoa, ngöôøi Churu
vaø ngöôøi CôHo, ngöôøi Kinh vaø ngöôøi CôHo... Trong gia ñình, con thöôøng laáy hoï
meï, tuy nhieân coù nhieàu tröôøng hôïp con laáy hoï cha vaø moät vaøi tröôøng hôïp con
ñöôïc ñaët hoï khoâng theo quy ñònh. Cho ñeán thôøi ñieåm ñieàu tra cuûa chuùng toâi ôû
laøng Preùh Hiyong, thì caùc ñaïi gia ñình maãu heä cuûa cö daân laøng naøy ñaõ thay ñoåi
khaù nhieàu. Treân toång soá 304 hoä cö daân vôùi 135 hoä laø ngöôøi daân toäc, chæ coù hai
gia ñình coøn mang daáu tích cuûa gia ñình lôùn (ba theá heä). Haàu heát caùc gia ñình
coøn laïi soáng theo daïng gia ñình haït nhaân (ñoâi vôï choàng vaø con cuûa hoï). Ngoaøi ra
coù 9 tröôøng hôïp laø gia ñình haït nhaân nhöng coù nuoâi theâm ngöôøi oâng hoaëc baø.
Nhö vaäy coù theå noùi nôi ñaây cuoäc soáng tieåu gia ñình gaàn nhö ñaõ ñi vaøo oån ñònh.
ÔÛ ngöôøi EÂñeâ cuõng vaäy sau nhöõng böôùc khôûi ñaàu khoù khaên, töø naêm 1994 ñeán
nay soá löôïng tieåu gia ñình töï nguyeän taùch khoûi ñaïi gia ñình ôû ngöôøi Eâñeâ moãi luùc
moät nhieàu. Ngaøy nay ñeán caùc buoân Eâñeâ chuùng ta khoù coù theå tìm ra moät ñaïi gia
ñình ñoâng ñuùc nhö xöa. Hieän töôïng naøy cuõng coù theå tìm thaáy ôû nhieàu daân toäc
khaùc nhö Banah, Xeâñaêng, Maï...
Coù theå noùi ñôøi soáng gia ñình haït nhaân ñang thöïc söï phoå bieán trong xaõ hoäi
caùc daân toäc Taây Nguyeân. Söï thay ñoåi cuûa neáp soáng ñaïi gia ñình döôùi maùi nhaø
daøi sang cuoäc soáng cuûa töøng caëp vôï choàng vaø con caùi trong caên nhaø nhoû, laø
thay ñoåi voâ cuøng lôùn lao trong ñôøi soáng gia ñình cuûa ngöôøi Taây Nguyeân. Ñaây
laø söï ñoåi ñôøi phuø hôïp vôùi quy luaät phaùt trieån hoân nhaân, gia ñình cuûa nhaân
loaïi. Quy luaät chuyeån ñoåi töø cuoäc soáng ñaïi gia ñình sang tieåu gia ñình laø quy
luaät phaùt trieån noäi taïi, taát yeáu coù maàm moáng töø raát laâu ngay trong baûn thaân
keát caáu xaõ hoäi cuûa ñaïi gia ñình. Neáu khoâng coù taùc ñoäng cuûa chính quyeàn, söï
chuyeån bieán naøy seõ dieãn ra moät caùch chaäm chaïp. Taùc ñoäng coù yù thöùc cuûa con
ngöôøi nhaèm taïo ñieàu kieän laøm phaân raõ nhanh hôn caùc ñaïi gia ñình maãu heä
laø vieäc laøm phuø hôïp vôùi quy luaät. Tuy nhieân caàn thaät caån troïng trong moãi böôùc
tieán haønh. Tröôùc khi vaän duïng vaøo thöïc tieãn caàn coù ñieàu tra, nghieân cöùu. Caàn
chuù troïng vieäc nghieân cöùu nhu caàu, taâm lyù cuûa ñoàng baøo tröôùc vaø trong quaù
trình chuyeån ñoåi. Caàn tìm caùch haïn cheá toái ña nhöõng sai laàm khoâng neân coù.
Coù theå nhaän ñònh moät caùch toång quaùt, tình traïng nhaø ôû vaø gia ñình caùc daân
toäc Taây Nguyeân ñang chuyeån bieán saâu saéc. Trong ñoù, nhaân toá chính laø quaù trình
chuyeån ñoåi töø ngoâi nhaø raát daøi chöùa ñaïi gia ñình (maãu heä, phuï heä) sang ngoâi
nhaø daøi chöùa gia ñình lôùn (maãu heä, phuï heä) ñang bieán ñoåi vaø chuyeån sang nhaø
nhoû chöùa gia ñình haït nhaân (maãu heä, phuï heä). Xu höôùng khoâng traùnh khoûi ñoái
vôùi nhöõng gia ñình haït nhaân naøy laø seõ chuyeån sang gia ñình nhoû phuï heä.
581
III. GIA ÑÌNH, XAÕ HOÄI VAØ NHÖÕNG VAÁN ÑEÀ ÑAËT RA
Laø teá baøo cuûa xaõ hoäi, thöïc chaát gia ñình caùc daân toäc Taây Nguyeân hieän nay
ñang phaûn aûnh phaàn naøo khoâng gian xaõ hoäi. Do chöùc naêng cuûa kinh teá tieåu gia
ñình ñaõ ñang thay theá neàn kinh teá ñaïi gia ñình mang tính coäng ñoàng truyeàn thoáng.
Noù mang laïi quyeàn lôïi cho töøng caù nhaân, töøng caëp vôï choàng, thay vì vun ñaép taøi
saûn cho cheá ñoä ñaïi gia ñình. Thay ñoåi aáy khieán ñôøi soáng xaõ hoäi trong caùc buoân,
plei cuûa cö daân Taây Nguyeân ñaõ khoâng coøn nguyeân veïn, bieåu hieän ôû caùc maët:
- Coäng ñoàng buoân, plei khoâng kheùp kín trong moái quan heä huyeát thoáng, thaân
toäc maø ñaõ chuyeån sang hình thöùc cuûa nhöõng coâng xaõ laùng gieàng.
- Quyeàn söû duïng ñaát ñaõ ñang chuyeån töø coâng höõu cuûa thò toäc, cuûa ñaïi gia
ñình sang tö höõu cuûa caù nhaân hay tieåu gia ñình.
- Neàn kinh teá töï caáp töï tuùc trong töøng buoân nay ñaõ chuyeån sang baùn töï tuùc,
vai troø cuûa kinh teá haøng hoaù ngaøy caøng trôû neân quan troïng trong ñôøi soáng cö daân.
- Quaù trình phaân hoaù giai caáp ñang dieãn ra vôùi toác ñoä nhanh choùng. Beân
caïnh nhöõng ngöôøi giaøu, nguôøiû trung löu, ngöôøi ngheøo, xaõ hoäi cö daân Taây Nguyeân
baét ñaàu xuaát hieän ngöôøi aên xin.
- Caùc sinh hoaït kinh teá, xaõ hoäi, vaên hoaù, toân giaùo, keå caû taâm lyù mang ñaëc
ñieåm coäng ñoàng ngaøy caøng coù chieàu höôùng suy thoaùi. Thay vaøo ñoù laø söï phaùt
trieån cuûa kinh teá hoä gia ñình; laø hình thaùi caáu truùc xaõ hoäi mang tính chaát quaù
ñoä, vöøa toàn taïi yeáu toá coâng höõu laïi vöøa coù maàm moáng cuûa yeáu toá tö höõu; laø
ñôøi soáng vaên hoaù, giaùo duïc ñan xen giöõa ñaëc ñieåm haäu truyeàn thoáng vaø tieàn
hieän ñaïi; laø khu vöïc mang ñaäm daáu aán cuûa tín ngöôõng ña thaàn, vaø laø vuøng ña
toân giaùo; laø taâm lyù dieãn bieán phöùc taïp cuûa cö daân vöøa luyeán tieác vôùi truyeàn
thoáng, vöøa ham thích tieáp caän vôùi vaên minh...
- Tính caùch, quan nieäm, loái soáng truyeàn thoáng cuûa cö daân Taây Nguyeân ñang
thay ñoåi khaù nhanh.
- Tình traïng cö daân hoãn hôïp (nhieàu daân toäc) vaø hoân nhaân hoãn hôïp ngaøy caøng
coù chieàu höôùng phaùt trieån trong töøng buoân, bon, plei... phaù vôõ daàn nguyeân taéc
hoân nhaân noäi toäc truyeàn thoáng.
- Xaûy ra quaù trình chuyeån bieán vaø tranh chaáp quyeàn löïc trong gia ñình vaø
xaõ hoäi giöõa ngöôøi phuï nöõ vaø ngöôøi ñaøn oâng trong xaõ hoäi maãu heä, phuï heä laãn
song heä...
Boái caûnh xaõ hoäi treân taùc ñoäng trôû laïi ñôøi soáng gia ñình ngöôøi Taây Nguyeân, ñaët
cho chuùng ta nhöõng vaán ñeà caàn quan taâm:
+) Daâáu veát cuûa ñaïi gia ñình truyeàn thoáng coøn löu laïi, aûnh höôûng nhö theá
naøo trong quaù trình phaùt trieån cuûa gia ñình hieän ñaïi ngöôøi Taây Nguyeân?
+) Söï phaân coâng lao ñoäng trong gia ñình vaø xaõ hoäi nhö theá naøo laø phuø hôïp
vôùi taâm lyù, taäp quaùn cuûa töøng daân toäc vöøa coù taùc duïng phaùt trieån xaõ hoäi ngöôøi
Taây Nguyeân hieän ñaïi?
582
+) Coâng vieäc vaø ngaønh ngheà môùi cuûa nhöõng thaønh vieân trong xaõ hoäi hieän ñaïi
coù aûnh höôûng ñeán cuoäc soáng gia ñình khoâng?
+) Caàn quan taâm ñeán caùc maët maâu thuaån toàn taïi giöõa taøn dö phaân phoái, keá
thöøa taøi saûn vaø saûn phaåm lao ñoäng trong ñaïi gia ñình vôùi quyeàn phaân phoái, keá
thöøa saûn phaåm vaø taøi saûn trong tieåu gia ñình.
+) Söï thay ñoåi caáu truùc gia ñình taïo neân khoaûng ngaên caùch giöõa caùc theá heä(28)
ôû möùc ñoä naøo, höôùng khaéc phuïc?
+) Caàn coù taùc ñoäng gì ñoái vôùi caùc tieåu gia ñình phuï heä, maãu heä, song heä ñeå
taïo neân ñoäng löïc phaùt trieån gia ñình vaø xaõ hoäi caùc daân toäc Taây Nguyeân theo
höôùng tieán boä, phuø hôïp vôùi quy luaät?
+) Neân chaêng caàn quan taâm hôn ñeán vai troø cuûa ngöôøi ñaøn oâng trong xaõ hoäi
maãu heä, ngöôøi phuï nöõ trong xaõ hoäi phuï heä, cuõng nhö vai troø cuûa töøng giôùi ôû xaõ
hoäi song heä trong giai ñoaïn quaù ñoä hieän nay?
+) Yeáu toá doøng hoï trong caáu truùc xaõ hoäi vaø gia ñình ñoùng vai troø theá naøo
trong ñôøi soáng ngöôøi Taây Nguyeân hieän nay vaø töông lai?
+) Neân hay khoâng taùc ñoäng caùc moái quan heä hoân nhaân hoãn hôïp hoaëc ñeå cho
tình traïng naøy phaùt trieån töï do?
+) Loái soáng ñoåi môùi veà tình yeâu, hoân nhaân, gia ñình cuûa caùc taàng lôùp cö daân
Taây Nguyeân phuø hôïp hay khoâng vôùi quan nieäm hoân nhaân gia ñình chung. Höôùng
khaéc phuïc?
+) Vaán ñeà giaù trò ñaïo ñöùc, quan nieäm thaåm myõ, thay ñoåi taâm lyù cuûa töøng
thaønh vieân trong gia ñình.
+) Taàm quan troïng vaø vai troø cuûa giaùo duïc trong gia ñình ngöôøi Taây Nguyeân
hieän nay.
+) Vaán ñeà toân giaùo, tín ngöôõng vaø truyeàn ñaïo cuûa nhöõng thaønh vieân trong
tieåu gia ñình v.v...
Nhieàu vaán ñeà caàn ñaët ra khi baøn veà “Thay ñoåi trong ñôøi soáng gia ñình ngöôøi
Taây Nguyeân hieän nay”. Ñeå naém baét thaáu ñaùo moät trong caùc vaán ñeà vöøa trình
baøy, caàn phaûi coù quaù trình ñieàu tra, nghieân cöùu caån thaän. Ñeå giaûi quyeát vaán
ñeà coù hieäu quaû, goùp phaàn xaây döïng moät toå chöùc gia ñình ngöôøi Taây Nguyeân
hieän ñaïi, dung naïp caùc yeáu toá laønh maïnh, tieán boä, naêng ñoäng, nhaèm taïo ñoäng
löïc caên baûn cho xaõ hoäi Taây Nguyeân phaùt trieån, caàn keá thöøa caùc keát quaû ñieàu
tra, xem xeùt ñeå vaän duïng vaøo thöïc teá baèng nhöõng böôùc ñi thích hôïp töø chuû
tröông ñeán chính saùch, töø saùch löôïc ñeán chieán löôïc.
CHUÙ THÍCH
1. Taùc giaû taïm söû duïng teân goïi naøy ñeå noùi ñeán caùc daân toäc taïi choã (baûn ñòa) ôû Taây Nguyeân Vieät Nam.
Tröôùc ñaây trong daân gian, ngöôøi Kinh thöôøng goïi caùc daân toäc naøy laø “Moïi”.Trong vaên baûn cuûa cheá
ñoä mieàn Nam, hoï goïi ngöôøi Taây Nguyeân laø “ Ñoàng baøo Thöôïng” hoaëc “Ñoàng baøo saéc toäc”. Ngöôøi
Phaùp cuõng goïi ngöôøi Taây Nguyeân laø “Moi” hoaëc “Montagnard”. Ngöôøi Myõ duøng khaùi nieäm “Minority
groups in the Republic of VietNam” hoaëc “Highlander” ñeå chæ ngöôøi Taây Nguyeân. Ngaøy nay trong
583
daân gian, ngöôøi Kinh ñaõ thay ñoåi caùch goïi vaø goïi hoï laø “Ngöôøi daân toäc”. Trong caùc vaên baûn cuûa ta
vieát veà ngöôøi Taây Nguyeân laø: “ Ñoàng baøo caùc daân toäc baûn ñòa (hoaëc taïi choã) Taây Nguyeân”. Xem
theâm Oscar Salemink: “ The King of fire and Vietnamese ethnic policy in the Centre Highlands”
Trong “ Development or domestication? Indigenous peoples of Southeast Asia.” Don McCaskill / Ken
Kampe, Editor, Bangkok – Thailand,1997, tr. 492,493
2. Ethnosocial proces.s
3. Giarai, EÂâñeâ, Churu, Mnoâng, Kôho, Maï, Xeâñaêng, Gieû-trieâng, Bahnar, Raglai, Braâu, Rômaâm.
4. Xem Nguyeãn thò Hoaø “Tìm hieåu khaùi nieäm gia ñình ôû ngöôøi Chaêm vaø moät soá daân toäc khaùc”. Taïp chí
Khoa hoïc xaõ hoäi, soá 15. 1993. tr.128 – 132.
5. Petite famille, nuclear family.
6. Grande famille, extended family.
7. Xem :_ Dournes .J, “Coordonneùes, structures jarai familiales et sociales” Paris, 1972.
_ Ner M.”Rapport sur une enqueâte sociologique sur les Moi du Darlac du Langbiang et du sud
Annam” BEFEO, vol XXVII, 1927.
_ Schrock J.L< Stokon. W, Elaine .J.R.. . “Minority groups in the republic of VietNam”, US
headquarters, departement of Army, 1966,. . .
8. Mang tính öôùc leä.
9. Matrilineùaire, matriarchy.
10. Double filiation unilineùare, hay bilineùaire.
11. Patrilineùaire, patriarchy.
12. Söu taàm ôû huyeän Kroângbuk, tænh ÑaêcLaêc, ngaøy 25, thaùng 3 naêm 1998, do baø H’Laê Njeâ Krieâng (Mí
T’Lu) cung caáp.
13. Söu taàm ôû bon Kanuar, xaõ Quaûng Kheâ, huyeän Ñaknoâng, tænh Ñaéêk Laék, ngaøy 19, thaùng 7, naêm 1998,
do chò H’Yang, daân toäc Mnoâng Praâng cung caáp.
14. Tö lieäu ñieàn daõ cuûa Nguyeãn Thò Hoaø ôû Laâm Ñoàng caùc naêm 1982, 1987.
15. Tö lieäu ñieàn daõ cuûa Nguyeãn Thò Hoaø ôû Plei Ñakwôt, xaõ Hômoong, huyeän ÑakHaø tænh Kon Tum ngaøy
16 thaùng 7 naêm 2002.
16. Tö lieäu ñieàn daõ cuûa Nguyeãn Thò Hoaø taïi mieàn nuùi Taây Phuù Khaùnh (Phuù Yeân – Khaùnh Hoaø) thaùng 4
- 5 naêm 1980 trong caùc buoân: buoân Böng, buoân Bai (xaõ Kroângpa huyeän Taây Sôn); buoân Ybaûo, buoân
Ama Duoân, buoân Ama Tôn (Xaõ Khaùnh Bình huyeän Dieân Khaùnh); buoân Trang (Xaõ Khaùnh Thöôïng,
huyeän Dieân Khaùnh).
17. Xem Nguyeãn Thò Hoaø “Böôùc ñaàu tìm hieåu toå chöùc xaõ hoäi coå truyeàn cuûa ngöôøi EÂâñeâ tænh Phuù Khaùnh”,
Luaän vaên toát nghieäp ñaïi hoïc, Khoa Söû, Ñaïi hoïc Toång hôïp Hueá, Khoaù I, 1981, Phuï luïc.
18. Phaïm Quang Hoan – Vuõ ñình Lôïi “Gia ñình ôû caùc daân toäc Taây Nguyeân trong thôøi kyø quaù ñoä”, Taïp
chí Daân toäc hoïc, 1988, trang 24.
19. Trong cuoäc gaëp vôùi chuùng toâi ôû Trung taâm nghieân cöùu Taây Nguyeân, Vieän Khoa hoïc xaõ hoäi taïi thaønh
phoá Hoà Chí Minh naêm 1999.
20. Fixed Cultivation and Settlement.
21. Thuoäc thò xaõ Buoân Ma Thuoät. Xaõ Courñaêng naèm treân ñöôøng 14, caùch Buoân Ma Thuoät 20km, coù 9
buoân: Courñaêng A, Courñaêng B, Côroa B, Côroa C, Kring, H’taêh, Zoh, Buoân Hoà.
22. Soá lieäu ñieàu tra cuûa chuùng toâi naêm 1983.
23. Uyû ban nhaân daân tænh Ñaék Laék, Ban Daân toäc vaø Ñònh canh ñònh cö “Baùo caùo (toùm taét) sô keát 18
naêm vaän ñoäng toå chöùc ñònh canh ñònh cö”, Soá 106/BC ngaøy 19/10/1994.
24. Uyû ban nhaân daân tænh Ñaék Laék, Sñd.
25. Nguyeãn Xuaân Nghóa “Thieân Chuùa giaùo vaø ñaïo Tin Laønh ôû vuøng caùc daân toäc thieåu soá Taây Nguyeân”,
Taïp chí Daân toäc hoïc soá 4/1989, tr.65
26. Uyû ban Khoa hoïc Xaõ hoäi Vieät Nam, Vieän Daân toäc hoïc, “Caùc daân toäc ít ngöôøi ôû Vieät Nam (Caùc tænh
phía Nam) Nxb Khoa hoïc xaõ hoäi, Haø Noäi, 1984, tr. 113
27. Töø ngaøy 23/3/2002 ñeán ngaøy 30/3/2002.
28. Generation gap.
584
DI CÖ VAØO HAØ NOÄI VAØ SÖÏ DÒCH CHUYEÅN
TRONG NOÄI THAØNH
Hans Schenk*
I. NGÖÔØI DI CÖ ÔÛ HAØ NOÄI
1. Ngöôøi di cö ñònh cö ôû ñaâu?
Caâu hoûi ñaàu tieân ñöôïc ñaët ra trong baøi vieát naøy laø nhöõng ngöôøi di cö ñeán Haø
Noäi thöïc söï ôû ñaâu? Tröôùc khi ñöa ra caâu traû lôøi ngaén goïn seõ coù moät soá nhaän xeùt
veà quy moâ vaø baûn chaát cuûa vieäc di cö vaøo noäi thaønh.
Haø Noäi phaùt trieån raát nhanh. Naêm 1999 daân soá cuûa Haø Noäi laø 2.675.166 ngöôøi,
trong ñoù coù khoaûng 1,45 trieäu ngöôøi soáng trong caùc quaän noäi thaønh Haø Noäi, taêng
hôn nöûa trieäu ngöôøi so vôùi 10 naêm tröôùc. Öôùc tính khoaûng 40-50% söï taêng tröôûng
daân soá trong nhöõng naêm 90 laø do söï di cö vaøo thaønh phoá(1). Haàu heát soá ngöôøi di
cö vaøo Haø Noäi hoaëc coù ñaêng kyù taïm truù hoaëc khoâng ñaêng kyù. Soá ñoâng ñaøn oâng vaø
phuï nöõ noâng thoân chæ ôû laïi Haø Noäi trong vaøi ngaøy, vaøi tuaàn, hoaëc vaøi thaùng vaø haàu
heát laøm caùc vieäc vaët. Ñaëng Nguyeân Anh (2001:55) ñöa ra öôùc löôïng khoaûng 200.000
lao ñoäng noâng thoân trong thaønh phoá, coøn Ñaëng Xuaân Ñoâng (1996:18) thaäm chí ñöa
ra con soá 300.000. Maëc duø caùc con soá treân vaø nhöõng öôùc löôïng khaùc coù theå khoâng
chính xaùc, nhöng chuùng cuõng ñuû taïo aán töôïng ñeå ñaët caâu hoûi veà nôi ôû cuûa nhöõng
ngöôøi naøy.
Chöa coù nhieàu nghieân cöùu veà nôi ôû cuûa nhöõng coâng daân môùi (taïm thôøi) cuûa
Haø Noäi. Moät soá nhaø nghieân cöùu ñeà caäp tôùi vaøi tröôøng hôïp ñònh cö baát hôïp phaùp
trong thaønh phoá khi nhöõng ngöôøi noâng thoân ñöôïc coi laø chuyeån vaøo thaønh phoá
maø khoâng ñaêng kyù giaáy tôø ñaày ñuû, nhöng Trònh Duy Luaân vaø Nguyeãn Quang
Vinh (2001:195) ghi raèng: “… vaãn chöa coù moät söï theo doõi ñaày ñuû veà quy moâ cuõng
nhö baûn chaát cuûa nhöõng ngöôøi ñònh cö naøy”. Duø vaäy, moät trong nhöõng khu ñònh
cö baát hôïp phaùp naøy (Chöông Döông), ñaõ giaønh ñöôïc phaàn naøo söï chuù yù (Haø
Noäi, 2000; Trònh Duy Luaân vaø Nguyeãn Quang Vinh, 2001). Döôøng nhö laø taïi
Chöông Döông thöïc söï coù moät soá löôïng ñaùng keå ngöôøi daân ngoaøi Haø Noäi ñang
sinh soáng. Soá ít caùc tröôøng hôïp ñònh cö baát hôïp phaùp taïi Haø Noäi thöôøng ôû caùc
khu vöïc ít haáp daãn hôn, ví duï nhö khu vöïc deã bò luït loäi giöõa soâng Hoàng, ñeâ bao
vaø caùc khu vöïc ñaát boài. Thöôøng thì caùc khu vöïc naøy cuõng khoâng caùch xa khu
trung taâm thaønh phoá vaø ñoâi khi thaäm chí coøn gaàn caùc khu thöông maïi lôùn thuoäc
quaän Hoaøn Kieám.
* Ñaïi hoïc Toång hôïp Amxteùcñam. Haø Lan.
585
Tuy nhieân, phaàn lôùn nhöõng ngöôøi di cö soáng raûi raùc khaép thaønh phoá, ôû khu
vöïc 4 quaän trung taâm laø Hoaøn Kieám, Hai Baø Tröng, Ba Ñình vaø Ñoáng Ña. Moät soá
ñaùng keå ngöôøi di cö taïm thôøi chæ ôû laïi trong thôøi gian ngaén, thöôøng ôû thueâ taïi caùc
khu nhaø cuõ kyõ thuoäc caùc khu coå hôn trong thaønh phoá. Soá thôï xaây thöôøng ôû laïi
chính ñòa ñieåm xaây döïng vaø do ñoù ôû “khaép nôi” trong thaønh phoá do söï buøng noå
xaây döïng trong khoaûng 15 naêm gaàn ñaây. Nhöõng ngöôøi ñuû khaû naêng coù theå thueâ
moät phoøng trong caùc caên hoä taäp theå ñöôïc xaây töø nhöõng naêm 60 cho tôùi cuoái nhöõng
naêm 80. Nhöõng khu taäp theå naøy khi ñoù ñöôïc xaây ôû ngoaïi oâ thaønh phoá nhöng hieän
giôø thì ñaõ ôû khaù gaàn trung taâm. Nhöõng ngöôøi di cö khaùc, ñaùng chuù yù laø sinh vieân
vôùi ñaêng kyù taïm truù, ôû gaàn caùc tröôøng ñaïi hoïc ven trung taâm, thöôøng thueâ phoøng
taïi caùc daõy nhaø taïm.
2. So saùnh
Böùc tranh khaùi quaùt ñang noåi leân laø nhöõng ngöôøi di cö khoâng soáng taïi caùc
khu ñaëc bieät trong thaønh phoá maø soáng raûi raùc, vaø coù leõ laø coù moät soá khu taäp
trung nhieàu ngöôøi sinh soáng hôn vaø coù xu höôùng soáng ôû trong hoaëc gaàn khu
trung taâm. Ñeán ñaây seõ coù so saùnh ñaàu tieân veà söï di cö vaøo moät vaøi thaønh phoá
khaùc ôû caùc nöôùc ñang phaùt trieån.
Moät ñieàu ñöôïc bieát ñeán moät caùch roäng raõi laø nhöõng ngöôøi di cö ngheøo töø noâng
thoân, cho tôùi nay chieám tyû leä lôùn nhaát trong soá ngöôøi di cö, thöôøng ñònh cö gaàn
caùc khu trung taâm thaønh phoá taïi caùc nöôùc ñang phaùt trieån, nôi nhieàu khaû naêng coù
saün caùc coâng vieäc khoâng ñoøi hoûi trình ñoä (xem Turner, 1968). Ñoái vôùi hai thaønh
phoá cuûa AÁn Ñoä (Madras, nay laø Chennai vaø Calcutta, nay laø Kolkata), De Bruijne
& Schenk (1992) ñaõ neâu leân vaø phaân tích moät soá chi tieát veà caùc tröôøng hôïp ñònh
cö baát hôïp phaùp(2). Thöïc ra, caùc tröôøng hôïp ñònh cö naøy döôøng nhö ñöôïc môû roäng
ra khaép caùc khu vöïc xaây döïng trong thaønh phoá moät caùch raát thöôøng xuyeân, vôùi söï
taäp trung nhaát ñònh ôû trong hoaëc gaàn caùc khu trung taâm ñoâ thò. Nhöõng quan saùt
töông töï coù theå ñöôïc tieán haønh ñoái vôùi nhieàu thaønh phoá taïi caùc nöôùc ñang phaùt
trieån vaø ta coù theå keát luaän raèng nôi ôû cuûa nhöõng ngöôøi di cö vaøo Haø Noäi laø khaù
“bình thöôøng”.
II. NHÖÕNG COÂNG DAÂN DI ÑOÄNG CUÛA HAØ NOÄI
1.Söï di chuyeån choã ôû
Caâu hoûi thöù hai ñaët ra trong baøi vieát naøy laø nhöõng söï di chuyeån choã ôû naøo
ñaõ dieãn ra ôû Haø Noäi? Ñeå traû lôøi caâu hoûi naøy, caàn phaûi ñöa ra moät vaøi nhaän xeùt
veà caáu truùc xaõ hoäi-khoâng gian cuûa thaønh phoá.
Tröôùc khi Phaùp chieám ñoùng Vieät Nam cuoái theå kyû XIX, Haø Noäi goàm 2 khu
ñoâ thò chính. Noäi thaønh – khu vöïc roäng khoaûng 1 km2 gaàn bôø beân phaûi soâng
Hoàng – laø khu vöïc cung ñình vaø quaân ñoäi, coøn phía Ñoâng laø khu buoân baùn naèm
giöõa thaønh vaø soâng. Chính quyeàn Phaùp cuøng quaân ñoäi cuûa mình chieám ñoùng
thaønh vaø taïi phía Nam khu vöïc buoân baùn – phaân caùch bôûi hoà trung taâm Haø Noäi,
586
DI CÖ VAØO HAØ NOÄI VAØ SÖÏ DÒCH CHUYEÅN TRONG NOÄI THAØNH
nay laø Hoà Hoaøn Kieám – moät khu nhaø ôû cuûa Phaùp daàn daàn ñöôïc xaây döïng. Ngoaøi
nhöõng khu vöïc naøy coù moät soá ngöôøi Vieät ñònh cö nhöng bao quanh chuû yeáu laø
moät soá lôùn laøng maïc. Sau khi ñoäc laäp, Nhaø nöôùc xaây nhieàu caên hoä trong caùc khu
taäp theå lôùn laøm nôi ôû cho coâng nhaân vaø caùn boä thuoäc caùc nhaø maùy quoác doanh
vaø cô quan Nhaø nöôùc. Nhöõng khu taäp theå naøy taïo thaønh moät vaønh ñai xung
quanh caùc khu vöïc trung taâm truyeàn thoáng cuûa Haø Noäi. Sau khi chuyeån sang neàn
kinh teá thò tröôøng (Ñoåi môùi) vaøo giöõa nhöõng naêm 1980, nhöõng ngöôøi daân ñuû khaû
naêng baét ñaàu töï xaây döïng nhaø rieâng. Trònh Duy Luaân (2001) ñaõ goïi söï tieân phong
naøy laø “nhaø daân” (popular housing). Caùc khu nhaø ôû thôøi tröôùc thuoäc ñòa, thôøi
thuoäc ñòa vaø thôøi tröôùc Ñoåi Môùi coù maät ñoä daân cö cao. Nhöõng con soá töø 3-6
m2/ngöôøi ñöôïc nhaéc ñeán thöôøng xuyeân. Nhaø daân laø moät giaûi phaùp töï nhieân ñoái
vôùi nhöõng maät ñoä daân cö cao naøy.
So saùnh vôùi caùc thaønh phoá thuoäc caùc nöôùc ñang phaùt trieån khaùc, söï toàn taïi
cuûa caùc khu daân ngheøo vaø giaøu gaàn nhö khoâng toàn taïi tröôùc thôøi Ñoåi môùi. Duø
vaãn coù nhöõng caùch bieät nhoû giöõa nhöõng ngöôøi daân giaøu vaø ngheøo, ñieàu naøy
khoâng theå hieän roõ raøng trong moät moâ hình khoâng gian.
Söï vaän ñoäng cuûa khoâng gian ñoâ thò ngaøy nay chuû yeáu laø vaán ñeà cuûa thaønh
phaàn khaù giaû ôû Haø Noäi. Tröôùc tieân, nhöõng khu vöïc troáng ñöôïc choïn ñeå xaây
döïng nhaø (xem chi tieát taïi Evertz, 2000) hoaëc nhöõng nhaø cuõ bò dôõ boû ñeå xaây
nhaø môùi vaø thöôøng laø nhaø ñeïp. Sau ñoù, caùc hoaït ñoäng veà nhaø cöûa chuyeån daàn
ra khu vöïc ngoaïi oâ vì nhöõng lyù do hieån nhieân laø ôû ñoù coù ñaát ñai vaø chi phí ñeå
sôû höõu quyeàn söû duïng ñaát thaáp hôn. Khi xem xeùt nhöõng chuyeån dòch veà khoâng
gian vaø keùo theo laø cô caáu xaõ hoäi-khoâng gian cuûa Haø Noäi, caàn phaûi phaân bieät
2 caáp ñoä phaân tích.
a. Caáp ñoä thöù nhaát laø vi moâ: veà ñöôøng phoá vaø nhöõng ngoâi nhaø. Ñoåi môùi cho
pheùp ngöôøi daân Haø Noäi tham gia vaøo caùc doanh nghieäp tö nhaân vaø nhieàu nhaø ôû
ñaõ trôû thaønh cô sôû kinh doanh. Nhö Trònh Duy Luaân vaø Nguyeãn Quang Vinh
(2001: 63-64) nhaän xeùt: “10 hay 15 naêm tröôùc, moät caên hoä taàng hai taïi moät khu
vöïc saïch seõ vaø yeân tónh laø lyù töôûng ñoái vôùi nhieàu ngöôøi Haø Noäi. Hieän nay moät ngoâi
nhaø lyù töôûng phaûi ‘taïo ra lôïi nhuaän’, töùc laø phaûi coù cuøng luùc hai chöùc naêng: ôû vaø
kinh doanh. Maãu nhaø naøy ñöôïc bieát ñeán vôùi teân goïi laø ‘nhaø-cöûa haøng’ vaø gaén vôùi
‘phoá-chôï’…”. Mong muoán naøy daãn tôùi söï hình thaønh nhöõng ñòa ñieåm toát hôn hoaëc
keùm hôn ôû caáp vi moâ cho vieäc baét ñaàu kinh doanh. Nhöõng ñòa ñieåm phoá chính
ñöôïc luøng kieám vaø do ñoù trôû neân ñaét ñoû döôùi thôøi kinh teá thò tröôøng sau Ñoåi môùi.
Nhöõng ñieåm treân phoá nhoû trôû thaønh nhöõng nôi ôû keùm haáp daãn hôn. Töông töï
nhö vaäy, caùc caên hoä taàng 1 taïi caùc khu taäp theå ñöôïc chuyeån thaønh cöûa haøng, cöûa
hieäu vaø moät caùch khoâng chính thöùc, ñaét hôn khi thueâ hoaëc mua, trong khi ñoù
caùc caên hoä taàng treân trôû neân ít haáp daãn hôn. ÔÛ caáp ñoä vi moâ naøy ñaõ coù nhöõng
söï dòch chuyeån daân cö höôùng veà nhöõng ñòa ñieåm haáp daãn môùi (Jans & Falk,
2000), trong khi ñoù cuõng xaûy ra nhöõng khaùc bieät veà ñieàu kieän kinh teá-xaõ hoäi giöõa
nhöõng ngöôøi ngaãu nhieân ñöôïc soáng ôû nôi nhieàu lôïi nhuaän vôùi nhöõng ngöôøi khaùc.
Caû hai quaù trình naøy ñaõ laøm noåi leân söï khaùc bieät giöõa caùc khu ngheøo vaø khaù giaû
treân möùc ñoä vi moâ.
587
b. ÔÛ caùc khu ñoâ thò, v.v… vôùi quy moâ trung bình, chuùng ta ñaõ thaáy söï dòch
chuyeån ra ngoaïi oâ cuûa nhieàu ngöôøi daân coù ñuû khaû naêng. Moät soá nghieân cöùu
chöùng thöïc xu höôùng naøy. Trònh Duy Luaân vaø Nguyeãn Quang Vinh (2001), Taâm
Phaïm (2001) vaø Trònh Ñöùc Nhaân (2001) ñaõ baùo caùo veà söï dòch chuyeån cuûa nhöõng
ngöôøi khaù giaû hôn töø caùc quaän trung taâm ra khu vöïc ngoaïi oâ nhö Böôûi ôû phía
Taây; Pandolfi (2001) ñaõ nghieân cöùu nhöõng dòch chuyeån töông töï veà phía Nam,
coøn Kundu, Schenk & Dash (2002) nhaän thaáy nhieàu ngöôøi daân môùi chuyeån ñeán
ba khu vöïc ngoaïi oâ veà phía Baéc, Ñoâng Nam vaø phía Taây cuûa trung taâm thaønh
phoá laø nhöõng ngöôøi coù ñieàu kieän kinh teá khaù giaû hôn. Nhöõng quan saùt naøy laø veà
nhöõng ngöôøi daân xaây döïng nhaø rieâng ôû vuøng ngoaïi oâ. Nhöõng döï aùn phaùt trieån
quy moâ lôùn vaø chaát löôïng cao nhö döï aùn Linh Ñaøm ôû phía Nam vaø ôû phía Taây
Baéc (döï aùn Ciputra) xaùc nhaän böùc tranh naøy. Keát quaû ñang hình thaønh taïi Haø
Noäi hieän nay laø moät vaønh ñai baát thöôøng phía ngoaøi cuûa nhöõng khu daân cö khaù
giaû hoaëc ít nhaát thì nhöõng ngöôøi khaù giaû cuõng chieám tyû leä cao taïi caùc khu daân
cö ngoaïi oâ.
Xu höôùng naøy ñöông nhieân laø coù moät taám göông. Khaù nhieàu khu taäp theå laâu
naêm trong noäi thaønh hay nhöõng khu taäp theå coù ñòa ñieåm khoâng thuaän lôïi thöôøng
chuû yeáu laø nhöõng ngöôøi khoâng theå theo kòp söï phaùt trieån kinh teá cuûa Haø Noäi
döôùi ñieàu kieän cuûa thò tröôøng töï do. Do ñoù, nhöõng toøa nhaø daønh ñeå ôû taïm trong
töông lai döôøng nhö ñaõ ñöôïc saép ñaët. Chuùng ta coù theå keát luaän ôû caáp ñoä phaân
tích naøy laø ñaõ baét ñaàu coù söï phaân taùch veà xaõ hoäi-khoâng gian.
2. Söï so saùnh thöù hai
So saùnh vôùi Haø Noäi, haàu heát caùc thaønh phoá ôû caùc nöôùc ñang phaùt trieån thaáy
roõ hôn nhieàu veà nhöõng khaùc bieät khoâng gian giöõa ngöôøi ngheøo vaø khaù giaû ôû ñoâ
thò. Vaø ôû Haø Noäi, nhöõng khaùc bieät naøy ñaõ trôû neân roõ raøng hôn vaø deã thaáy hôn
do söï dòch chuyeån cuûa nhöõng ngöôøi giaøu töø caùc khu noäi thaønh ra ngoaïi oâ.
Delhi laø moät ví duï minh hoïa toát. Taïi thaønh phoá naøy, nhöõng ngöôøi giaøu baét
ñaàu chuyeån veà phía Nam töø nhöõng naêm 1960. “Moâ hình dòch chuyeån naøy ñöôïc
thöïc hieän trong moät khuoân khoå chính saùch xaùc ñònh, daãn tôùi vieäc baét ñaàu caùc
keá hoaïch vaø söï can thieäp cuûa caùc toå chöùc tö nhaân…” (Kundu, Schenk & Dash,
2002:25). Ñoái vôùi caùc thaønh phoá khaùc cuûa AÁn Ñoä nhö Bangalore, moät möùc ñoä
vöøa phaûi taàng lôùp khaù giaû ñoâ thò cuõng chuyeån ra ngoaïi oâ töø ñaàu nhöõng naêm
70 (Schenk, 2001). Cuõng lieân quan tôùi vaán ñeà dòch chuyeån trong ñoâ thò, döôøng
nhö quaù trình dòch chuyeån choã ôû khoâng gian trong Haø Noäi ñöôïc thaáy laø khaù
“bình thöôøng”.
III. ÑAÙNH GIAÙ SÔ BOÄ: VAÁN ÑEÀ THÔØI GIAN
Caùc vaán ñeà thaûo luaän treân ñaây veà nôi ôû cuûa nhöõng ngöôøi chuyeån ñeán Haø Noäi
vaø nhöõng ngöôøi dòch chuyeån trong thaønh phoá cho thaáy nhöõng quaù trình quan saùt
ñöôïc döôøng nhö khoâng khaùc vôùi nhöõng gì ñöôïc thaáy ôû caùc thaønh phoá khaùc taïi
caùc nöôùc ñang phaùt trieån. Tuy nhieân cuõng coù nhöõng khaùc bieät thuù vò vaø thích
588
hôïp laø vaán ñeà thôøi gian. Quaù trình ñoâ thò hoùa nhanh choùng taïi caùc nöôùc ñang
phaùt trieån thöôøng baét ñaàu töø nhöõng naêm 1950 vaø19 60, moät phaàn laø do söï gia
taêng trong dòch chuyeån cuûa nhöõng ngöôøi ñaøn oâng vaø phuï nöõ ngheøo noâng thoân,
ñaëc bieät laø vaøo nhöõng khu ñoâ thò lôùn hôn. Nhieàu hoïc giaû ñaõ nhaän thaáy söï xuaát
hieän cuûa hoï ‘khaép moïi nôi’ taïi caùc khu vöïc ñoâ thò ñöôïc xaây döïng luùc ñoù, vôùi söï
taäp trung gaàn nôi coù nhieàu vieäc laøm khoâng chính thöùc. Söï dòch chuyeån ra ngoaïi
oâ cuûa taàng lôùp khaù giaû cuõng baét ñaàu töø nhöõng naêm 1960 vaø 1970 vôùi nhöõng ví
duï minh hoïa roõ raøng laø caùc thaønh phoá nhö Delhi (Bose, 1984) vaø Bangalore (Rao
& Tewari, 1979; Schenk, 2001).
Do ñoù ñaùnh giaù naøy cuõng roõ raøng. Nhöõng quaù trình thay ñoåi choã ôû xaõ hoäi-
khoâng gian dieãn ra ôû Haø Noäi nhöõng naêm 90 vaø 2000 coù theå so saùnh vôùi nhöõng
dieãn bieán xaõ hoäi-khoâng gian ôû caùc thaønh phoá thuoäc caùc nöôùc ñang phaùt trieån töø
nhöõng naêm 60, sôùm hôn 30 naêm. Trong phaàn tieáp theo, nhöõng öùng duïng coù theå
cuûa söï töông ñoàng naøy, caùch bieät bôûi thôøi gian, seõ ñöôïc thaûo luaän toùm taét.
IV. NHÖÕNG DIEÃN BIEÁN XAÕ HOÄI-KHOÂNG GIAN TIEÁP THEO ÔÛ

CAÙC THAØNH PHOÁ KHAÙC
Nhöõng tieán trieån naøo veà xaõ hoäi-khoâng gian ñöôïc cho laø chính taïi caùc thaønh
phoá ôû nhöõng nöôùc ñang phaùt trieån, cöù cho laø keå töø nhöõng naêm 70? Ñaâu laø nôi
maø nhöõng ngöôøi khaù giaû hôn sinh soáng vaø ñaâu laø nôi maø ngöôøi ngheøo sinh soáng
taïi nhöõng thaønh phoá naøy? Ñeå traû lôøi nhöõng caâu hoûi naøy chuùng ta seõ thay ñoåi trình
töï thaûo luaän ôû caùc phaàn tröôùc cuûa baøi vieát naøy. ÔÛ caùc phaàn ñoù, nhöõng dieãn bieán
taïi Haø Noäi ñöôïc neâu leân moät caùch khaùi quaùt vaø sau ñoù ñöôïc so saùnh moät caùch
thaäm chí coøn ngaén goïn hôn vôùi nhöõng dieãn bieán töông töï ôû nôi khaùc. Giôø chuùng
ta seõ tieáp tuïc ‘ôû nôi khaùc’ vaø sau ñoù quay laïi Haø Noäi. Chuùng ta haõy toång keát laïi
nhöõng thay ñoåi veà xaõ hoäi-khoâng gian ñaõ dieãn ra keå töø nhöõng naêm 60 taïi caùc
thaønh phoá ôû nhöõng nöôùc ñang phaùt trieån.
Taïi nhieàu thaønh phoá chaâu AÙ, neàn chính trò lieân quan tôùi ngöôøi ngheøo ñoâ thò
- nhieàu ngöôøi trong soá hoï laø nhöõng ngöôøi di cö – baét ñaàu ñònh hình töø nhöõng
naêm 80. Nhöõng chính saùch naøy khaùc nhau töø thaønh phoá naøy tôùi thaønh phoá khaùc
vaø thaäm chí khaùc nhau ngay trong cuøng thaønh phoá, nhöng nhìn chung coù theå
nhaän thaáy nhöõng bieän phaùp sau:
a. Nhöõng khu nhaø ôû ngheøo saün coù daønh cho ngöôøi ngheøo ñoâ thò ñöôïc caûi taïo
vaø thöôøng coù theâm hình thöùc naøo ñoù baûo ñaûm quyeàn sôû höõu. Nhöõng chöông trình
caûi taïo naøy ñöôïc hình thaønh döôùi daïng caùc khoaûn cho vay ñoái vôùi ngöôøi ôû. Ñieàu
naøy coù nghóa laø moät phaàn ñaùng keå ngöôøi daân khoâng theå traû nôï vaø bò baét buoäc
phaûi rôøi ñi. Hôn nöõa, nhöõng khu vöïc ñöôïc caûi taïo ñoâi khi laïi trôû thaønh muïc tieâu
cuûa phong traøo tröôûng giaû: nhöõng ngöôøi khaù giaû hôn ñöôïc mua (ñoâi khi baát hôïp
phaùp) nhöõng ngoâi nhaø ñaõ caûi taïo cuûa ngöôøi ngheøo. Do ñoù, nhieàu ngöôøi ngheøo
phaûi rôøi khoûi nhöõng khu vöïc trung taâm cuûa thaønh phoá (Madras, Chennai hieän
nay, Dewit & Schenk, 1989; Auclair, 1998).
589
b. Coù moät soá löïa choïn vôùi chi phí thaáp ñöôïc daønh cho ngöôøi ngheøo ñoâ thò töï
xaây nhaø cho hoï (taïi caùc khu ñaát döï aùn hoaëc cô quan), thöôøng laø ôû khu ngoaïi oâ
nôi coù nhieàu ñaát giaù reû. Nhöng thaäm chí trong tröôøng hôïp naøy vaãn xaûy ra quaù
trình tröôûng giaû hoùa, nhöõng ngöôøi bò buoäc phaûi rôøi khoûi nôi ôû vaø söï thieät haïi thuoäc
veà nhöõng gia ñình ngheøo hôn trong döï aùn (Dewit & Schenk, 1989; Auclair, 1998).
c. Söï thay theá trieät ñeå nhöõng ngöôøi ngheøo trong noäi thaønh. Nhieàu ngöôøi ngheøo
ñoâ thò soáng taïi caùc ñòa ñieåm traùi pheùp phaûi rôøi ñi moät caùch ñôn giaûn vôùi nhieàu
lyù do. Nhöõng vieäc naøy ñaõ trôû thaønh tieáng xaáu taïi Delhi töø giöõa nhöõng naêm 70 vaø
sau ñoù vaøo nhöõng naêm 90 nhöng cuõng coù theå ñöôïc thaáy taïi Bangalore (Schenk
2001). Taïi caùc thaønh phoá chaâu AÙ khaùc nhö Baêng Coác vaø Giacaùcta, quaù trình loaïi
boû nhöõng ngöôøi ngheøo noäi thaønh ñaõ vaø vaãn ñang dieãn ra. Moät soá tröôøng hôïp caùc
maûnh ñaát cô quan taïi khu ngoaïi oâ ñöôïc daønh cho nhöõng ngöôøi bò chieám choã
nhöng ñoâi khi ngöôøi ngheøo ñoâ thò chæ ñôn giaûn laø buoäc phaûi rôøi khoûi khu ñoâ thò.
Nhöõng ñòa ñieåm môùi daønh cho ngöôøi ngheøo ñoâ thò taïi nhieàu thaønh phoá ôû caùc
nöôùc ñang phaùt trieån ñöôïc hình thaønh moät caùch ñôn giaûn: hoï bò buoäc hoaëc nöûa
eùp buoäc phaûi chuyeån tôùi vuøng ngoaïi oâ. Moät ñieàu ñaõ töøng ñöôïc nhaän thaáy taïi khaù
nhieàu thaønh phoá laø nhöõng ngöôøi nhaäp cö ñeán töø noâng thoân thaäm chí khoâng thöû
tìm choã ôû taïi caùc khu trung taâm thaønh phoá vì bieát raèng cô hoäi ñeå hoï toàn taïi laø
raát ngheøo naøn. Ví duï nhö taïi Bangalore vaø caû taïi Delhi, nhöõng ngöôøi di cö töø
noâng thoân ñöôïc thaáy laø ñònh cö ngay taïi khu ngoaïi oâ do nhöõng lyù do ñoù.
Söï di chuyeån ra ngoaøi cuûa nhöõng ngöôøi giaøu ñoâ thò vaãn tieáp tuïc vaø thöôøng
ñöôïc ñaåy maïnh sau khi baét ñaàu töø nhöõng naêm 1960. Ñieàu naøy khoâng coù nghóa
laø nhöõng ngöôøi giaøu vaø ngheøo gaëp nhau taïi vuøng ngoaïi oâ. Thöôøng thì hoï khoâng
gaëp nhau. Söï di chuyeån ra ngoaøi cuûa boä phaän khaù giaû taïi Delhi veà phía Nam ñi
keøm vôùi söï di chuyeån baét buoäc cuûa nhöõng ngöôøi ngheøo nhöng theo caùc höôùng
khaùc. Taïi Bangalore, nhöõng khu daân cö giaøu coù nhaát ñònh hoaøn toaøn caùch bieät
vôùi nhöõng khu ñònh cö daønh cho ngöôøi ngheøo ñoâ thò bò ñaøo thaûi. Ñoàng thôøi
nhöõng khu trung taâm ñoâ thò trôû thaønh nhöõng khu nhaø ôû daønh rieâng cho moät boä
phaän khaù giaû khaùc taïi ñòa phöông. Nhöõng ngöôøi khoâng di chuyeån coù theå tìm
caùch truïc xuaát nhöõng ngöôøi ngheøo coøn laïi (thöôøng laø nhöõng ngöôøi chieám ñaát
baát hôïp phaùp) vaø ‘laøm saïch’ thaønh phoá nhö ñöôïc bieát ñeán taïi Delhi.
V. NHÖÕNG DÖÏ BAÙO TAÏM THÔØI VEÀ HAØ NOÄI: NHÖÕNG NGOAÏI SUY,
MOÄT SOÁ KHAÙC BIEÄT
Nhöõng dieãn bieán naøo veà nhaø ôû seõ hoaëc coù theå dieãn ra taïi Haø Noäi trong
töông lai gaàn? Coù theå giaû ñònh raèng seõ coù nhieàu ngöôøi daân hôn taïi khu vöïc
ñoàng baèng soâng Hoàng vôùi maät ñoä quaù ñoâng vaø caùc phaàn khaùc ôû mieàn Baéc Vieät
Nam phaûi chòu aùp löïc rôøi khoûi nôi ôû truyeàn thoáng cuûa hoï ñeå tìm caùch sinh soáng
trong thaønh phoá. Haø Noäi seõ trôû thaønh ñieåm ñeán chính cuûa hoï. Baát keå söï di cö
cuûa hoï laø taïm thôøi hay baùn taïm thôøi, coù hay khoâng coù ñaêng kyù ôû ñoâ thò ñeàu
khoâng quan troïng laém: ñaèng naøo thì hoï cuõng ñeán. Vaán ñeà chính laø khi ñoù hoï
seõ ôû ñaâu? Ít khaû naêng hoï seõ ôû caùc khu trung taâm thaønh phoá vì hai lyù do. Tröôùc
tieân, nhöõng khu vöïc ñoù hieän ñaõ quaù ñoâng. Thöù hai, xu höôùng hieän taïi veà vieäc
590
caûi taïo nhöõng khu phoá coå cuûa thaønh phoá thaønh caùc khu nhaø ôû hay thöông maïi
seõ ngaàm buoäc ngöôøi ngheøo phaûi rôøi khoûi caùc toøa nhaø maø sau ñoù seõ trôû thaønh
vaên phoøng hay cöûa haøng (söï hình thaønh khu trung taâm buoân baùn), hoaëc seõ bò
thay theá bôûi nhöõng ngöôøi khaù giaû hôn (quaù trình tröôûng giaû hoùa). Caâu traû lôøi
loâgíc vaø khoâng theå traùnh khoûi laø nhieàu ngöôøi daân ñoù cuõng nhö nhöõng ngöôøi
nhaäp cö töông lai seõ phaûi tôùi nhöõng khu ngoaïi oâ Haø Noäi, nôi coù saün ñaát vôùi
quyeàn söû duïng töông ñoái reû, tröø khi nhöõng haønh ñoäng cuï theå ñöôïc tieán haønh
nhaèm ngaên chaën hoaëc giaûm thieåu söï di chuyeån ra ngoaøi ñoù.
Lieäu ñieàu ñoù coù nghóa laø Haø Noäi seõ tieáp tuïc höôùng ñi cuûa nhöõng thaønh phoá
ôû caùc nöôùc ñang phaùt trieån khaùc ñöôïc hình thaønh khoaûng 30 naêm tröôùc? Lieäu
chuùng ta coù theå seõ thaáy nhöõng khu ngöôøi giaøu vaø khu ngöôøi ngheøo rieâng bieät ôû
vuøng ngoaïi oâ, hôïp phaùp hay baát hôïp phaùp? Hôn nöõa, lieäu chuùng ta coù theå thaáy
nhöõng khu ngöôøi ngheøo coøn laïi trong noäi thaønh taùch bieät vôùi caùc khu khaùc, do
quaù trình tröôûng giaû hoùa ñaõ taïo neân nhöõng moâi tröôøng soáng haáp daãn cho moät soá
ít boä phaän khaù giaû? Tình huoáng naøy coù theå trôû thaønh hieän thöïc neáu chuùng ta giaû
ñònh raèng Haø Noäi chæ laø moät thaønh phoá ‘bình thöôøng’ ôû moät nöôùc ñang phaùt trieån,
theo caùch ñaõ ñöôïc trình baøy khaùi quaùt ôû caùc phaàn tröôùc. Tuy nhieân coù nhöõng lyù
do ñeå nghi ngôø - nhöõng nghi ngôø ñaày höùa heïn.
Caùc nhaø hoaïch ñònh chính saùch ôû Haø Noäi quan taâm nhieàu hôn tôùi ñieàu kieän
soáng cuûa nhöõng coâng daân ñöôïc ít ñaëc quyeàn ñaëc lôïi hôn trong thaønh phoá khi so
vôùi ñoàng nghieäp cuûa hoï ôû caùc thaønh phoá khaùc. Nhieàu ví duï xaùc thöïc cho ñieàu
naøy. Caùc quaù trình caûi taïo ñaõ ñöôïc baét ñaàu taïi moät soá khu taäp theå cuõ, ví duï nhö
khu taäp theå Kim Lieân ñaõ coù nhöõng toøa nhaø cao taàng môùi xaây thay theá cho nhöõng
nhaø cuõ vaø soá caên hoä ñaõ ñöôïc taêng leân. Nhöõng ngöôøi soáng ôû ñoù töø tröôùc ñöôïc
höôûng quyeàn öu tieân ôû caùc caên hoä môùi. Theo ñoù ta coù theå thaáy moät söï pha troän
giöõa nhöõng ngöôøi daân töông ñoái ngheøo vaø nhöõng ngöôøi giaøu hôn môùi chuyeån
ñeán. Moät ví duï khaùc laø trong vaøi naêm gaàn ñaây, moät soá huyeän ngoaïi thaønh Haø
Noäi ñaõ ñöôïc chuyeån thaønh caùc quaän noäi thaønh. Ñieàu naøy coù nghóa laø nhìn chung
caùc dòch vuï cô sôû haï taàng ñaõ taêng leân, nhöng noù cuõng coù nghóa laø chính quyeàn
ñaõ coi vieäc ñöa ngöôøi daân noâng thoân vaøo maïng löôùi tieän nghi ñoâ thò laø quan
troïng. Ñieàu naøy thaäm chí coøn quan troïng hôn ñoái vôùi ngöôøi ngheøo noâng thoân taïi
khu vöïc ngoaïi oâ Haø Noäi. Hoï coù theå mong ñôïi seõ trôû thaønh ngöôøi thaønh thò vôùi
ñaày ñuû caùc quyeàn coâng daân. Moät ñieàu roõ raøng laø Haø Noäi khoâng coù chính saùch
naøo thuùc ñaåy söï chia taùch, khoâng coù nhöõng daáu hieäu cho thaáy höôùng ñi ngöôïc
laïi vôùi vieäc “giöõ taát caû caùc boä phaän daân cö thaønh thò cuøng nhau”. Ñieàu naøy caøng
aán töôïng khi thaønh phoá chæ coù khaû naêng taøi chính trung bình.
Chuùng ta phaûi xaùc nhaän laø nhöõng aùp löïc chia taùch cuõng maïnh ôû Haø Noäi. Kinh
teá thò tröôøng daãn tôùi nhieàu giaù caû khaùc nhau veà ñaát ñai vaø quyeàn söû duïng ñaát.
Chính quyeàn chæ coù theå giaûm thieåu taùc ñoäng cuûa nhöõng khaùc bieät veà giaù caû naøy
baèng caùch hoã trôï veà nhaø ôû cho nhöõng ngöôøi ngheøo ñoâ thò hoaëc quy ñònh veà
quyeàn söû duïng ñaát. Neáu xaõ hoäi Haø Noäi (chính quyeàn, daân söï) ngaên chaën ñöôïc,
hay ít nhaát laø giaûm thieåu xu höôùng ban ñaàu veà söï chia taùch giöõa ngöôøi giaøu vaø
ngheøo, Haø Noäi ñaõ coù theå ñaït ñöôïc nhöõng thaønh töïu lôùn lao.
591
CHUÙ THÍCH
1. Soá lieäu töø caùc saùch thoáng keâ veà Haø Noäi, daãn trong Rossi vaø Phan Vaên Cö (2002).
2. Coù theå giaû ñònh raèng, ngöôøi daân trong caùc thaønh phoá naøy noùi chung laø ngöôøi ngheøo ñoâ thò, trong ñoù
haàu heát coù nguoàn goác töø noâng thoân.

1. Auclair, Christine (1998), Ville a vendre, Voie liberale et privatisation du secteur de l’habitat a
Chennai (Inde). Institut Francaise de Pondicherry.
2. Bose, Ashish (1984), Nghieân cöùu veà ñoâ thò hoùa ôû AÁn Ñoä giai ñoaïn 1901-1971, Tata McGraw-
Hill. New Delhi.
3. Ñaëng Nguyeãn Anh (2001), Söï di cö cuûa lao ñoäng noâng thoân Vieät Nam: phaân tích ña caáp, theo
Ñaëng Nguyeãn Anh bieân taäp, Di cö taïi Vieät Nam, caùch tieáp caän lyù thuyeát vaø baèng chöùng khaûo
saùt. Nxb Giao thoâng vaän taûi, Haø Noäi.
4. Ñaëng Xuaân Ñoâng (1996), Daân cö vaø moâi tröôøng soáng taïi thaønh phoá Haø Noäi, Haø Noäi.
5. De Bruijne, G.A. & H.Schenk (1992), Ngöôøi ngheøo soáng ôû ñaâu? Phaân tích veà nôi ñònh cö cuûa
ngöôøi ngheøo ôû caùc thaønh phoá AÁn Ñoä, trong Taïp chí Ñòa lyù AÁn Ñoä, taäp 67, soá 2, tr. 1-17.
6. Dewit, M. & H.Schenk bieân soaïn (1989), Nôi truù cho ngöôøi ngheøo AÁn Ñoä, Manohar, New Delhi.
7. Everts, H. (2000), Nhaø daân taïi Haø Noäi, NxbVaên hoùa, Haø Noäi.
8. Harnois, Nathalie (2000), Chöông Döông, khu nhaø ôû traùi pheùp taïi Haø Noäi, theo Trònh Duy Luaân
& Hans Schenk bieân taäp, Nôi truù vaø nôi soáng taïi Haø Noäi, Nxb Vaên hoùa, Haø Noäi, tr. 104-137.
9. Kundu, Amitab, Hans Schenk & Bal Paritosh Dah (2002), Söï thay ñoåi vai troø cuûa Nhaø nöôùc
trong quaûn lyù ñoâ thò; vieäc cung caáp nhöõng tieän nghi cô baûn cho ngöôøi ngheøo trong boái caûnh
phaùt trieån ngoaøi quy hoaïch taïi caùc khu ngoaïi oâ Delhi vaø Haø Noäi. Baùo caùo cuûa Chöông trình
AÁn Ñoä-Haø Lan veà nhöõng giaûi phaùp phaùt trieån. Vieän Phaùt trieån Con ngöôøi, New Delhi.
10. Pandolfi (2001), Söï chuyeån ñoåi moâi tröôøng coù saün vuøng ven ñoâ Haø Noäi: ví duï veà phöôøng
Giaùp Baùt, theo Hans Schenk & Trònh Duy Luaân bieân soaïn, Nhaø vaø Ñaát taïi Haø Noäi, Nxb Vaên
hoùa, Haø Noäi, tr. 99-115.
11. Rao, V.L.S & V.K.Tewai (1979), Caáu truùc cuûa moät trung taâm AÁn Ñoä: nghieân cöùu veà Bangalore,
Nxb Allied, New Delhi.
12. Rossi, Georges & Phaïm Vaên Cö (2002), Peri-urbanisation dans la province de Hanoi; Atlas
infonographique de la province de Ha Noi. Programme international de cooperation scien-
tifique franco-vietnamien, VTGO (CNST)-UMR CNRS-IRD “regards”, Haø Noäi.
13. Schenk (2001), Sinh soáng taïi caùc khu nhaø oå chuoät ôû AÁn Ñoä, nghieân cöùu veà Bangalore,
Manohar, New Delhi.
14. Taâm Phaïm (2001), Söï caûi thieän nôi truù vaø moâi tröôøng cho ngöôøi ngheøo ñoâ thò, Döï aùn IDRC
92-1303, Trung taâm Nghieân cöùu Quoác teá vaø Ñaïi hoïc Kieán truùc Haø Noäi, Döï thaûo.
15. Trònh Ñöùc Nhaân (2001), Xaây döïng nhaø ôû ñoâ thò tö nhaân taïi Haø Noäi, theo Hans Schenk vaø
Trònh Duy Luaân bieân soaïn, Nhaø vaø Ñaát taïi Haø Noäi, Nxb Vaên hoùa, Haø Noäi, tr. 13-31.
16. Trònh Duy Luaân (2001), Caùc khía caïnh kinh teá-xaõ hoäi cuûa söï phaùt trieån xaây döïng nhaø tö ôû
Haø Noäi nhöõng naêm 90, theo Hans Schenk vaø Trònh Duy Luaân bieân soaïn, Nhaø vaø Ñaát taïi Haø
Noäi, tr. 13-31.
17. Trònh Duy Luaân vaø Nguyeãn Quang Vinh (2001), Nhöõng taùc ñoäng kinh teá-xaõ hoäi cuûa ‘Ñoåi môùi’
ñoái vôùi nhaø ôû ñoâ thò taïi Vieät Nam, Nxb Khoa hoïc xaõ hoäi, Haø Noäi.
18. Turner, John (1968), Nhöõng öu tieân nhaø ôû, moâ hình ñònh cö vaø phaùt trieån ñoâ thò taïi caùc nöôùc
ñang hieän ñaïi hoùa, trong Taïp chí Vieän Quy hoaïch Myõ, taäp 34, soá 6.
592
NGÖÔØI HOA HEÏ (HAKKA) ÔÛ VIEÄT NAM
Nguyeãn Duy Bính*
Ngöôøi Hoa do nhieàu lí do vaø nguyeân nhaân khaùc nhau ñaõ di cö vaøo Vieät Nam.
Söï hình thaønh coäng ñoàng ngöôøi Hoa ôû Vieät Nam noùi chung vaø Nam Boä noùi rieâng
laø moät hieän töôïng ñaùng löu yù. Töø choã luùc ñaàu chæ laø nhöõng ngöôøi di cö löu laïc,
daàn daàn hình thaønh caùc nhoùm coäng ñoàng ngöôøi töông ñoái oån ñònh. Trong quaù
trình ñònh cö ôû Vieät Nam, ngöôøi Hoa ñaõ tieáp tuïc phaùt trieån nhöõng ñaëc tröng vaên
hoaù cuûa mình treân cô sôû nhöõng yeáu toá vaên hoaù truyeàn thoáng maø hoï mang theo,
ñoàng thôøi ñaõ saûn sinh ra nhöõng yeáu toá môùi trong quaù trình thích öùng vôùi vuøng
ñaát môùi vaø söï giao löu vôùi caùc daân toäc cuøng sinh soáng trong vuøng.
Trong khuoân khoå baøi vieát naøy, nhöõng vaán ñeà maø taùc giaû quan taâm nghieân
cöùu laø nguoàn goác, lòch söû hình thaønh, caùc yeáu toá vaên hoaù truyeàn thoáng cuûa ngöôøi
Hoa (Heï)ï ôû Vieät Nam nhö vaên hoaù vaät chaát, vaên hoaù tinh thaàn, qua ñoù goùp phaàn
nghieân cöùu saâu hôn veà toäc ngöôøi naøy trong coäng ñoàng ngöôøi Hoa ôû Vieät Nam (goàm
5 nhoùm chuû yeáu: Quaûng Ñoâng, Trieàu Chaâu, Phuùc Kieán, Haûi Nam vaø Heï).
I. LÒCH SÖÛ HÌNH THAØNH
Lòch söû hình thaønh coäng ñoàng ngöôøi Hoa ôû Vieät Nam ñöôïc nhieàu hoïc giaû trong
vaø ngoaøi nöôùc ñaëc bieät quan taâm nghieân cöùu. Tuy nhieân, cho ñeán nay thuaät ngöõ
ngöôøi Hoa vaãn coøn tieáp tuïc ñöôïc thaûo luaän. Trong thö tòch coå Trung Quoác cuõng
nhö thö tòch coå Vieät Nam, ngöôøi Trung Quoác cö truù ôû nöôùc ngoaøi ñöôïc goïi theo
teân caùc trieàu ñaïi hay teân caùc ñòa phöông cö truù cuûa hoï beân Trung Quoác. Trong
caùc taøi lieäu tieáng Anh, ngöôøi Trung Quoác cö truù ôû nöôùc ngoaøi ñöôïc goïi laø “Overseas
Chinese” hay “Resident Chinois”(1). Thoâng thöôøng caùch goïi ngöôøi Hoa theo teân caùc
ñòa phöông nhö Quaûng Ñoâng, Trieàu Chaâu, Phuùc Kieán, Haûi Nam, Heï… hay teân caùc
trieàu ñaïi: Haùn, Ñöôøng, Toáng, Nguyeân, Minh… chæ ñeå phaân bieät caùc nhoùm coäng
ñoàng ngöôøi Trung Quoác vôùi nhau hôn laø ñeå phaân bieät ngöôøi Trung Quoác ñaõ gia
nhaäp hay chöa gia nhaäp quoác tòch nöôùc sôû taïi. Ngaøy 8 thaùng 11 naêm 1995, Ban
Bí thö Trung öông Ñaûng Coäng saûn Vieät Nam ñaõ ra chæ thò 62 veà coâng taùc ngöôøi
Hoa. Theo ñoù, khaùi nieäm ngöôøi Hoa ôû Vieät Nam ñöôïc hieåu: “Bao goàm nhöõng ngöôøi
goác Haùn vaø nhöõng ngöôøi thuoäc daân toäc ít ngöôøi ôû Trung Quoác ñaõ Haùn hoaù, di cö
sang Vieät Nam vaø con chaùu cuûa hoï sinh ra vaø lôùn leân ôû Vieät Nam, ñaõ nhaäp quoác
tòch Vieät Nam, nhöng vaãn coøn giöõ nhöõng ñaëc tröng vaên hoaù, chuû yeáu laø ngoân ngöõ,
phong tuïc taäp quaùn cuûa daân toäc Haùn vaø töï nhaän mình laø ngöôøi Hoa”. Nhö vaäy,
* Tieán só, Tröôøng Cao Ñaúng sö phaïm thaønh phoá Hoà Chí Minh. Vieät Nam.
593
ngöôøi Hoa laø coâng daân Vieät Nam, laø moät trong thaønh phaàn daân toäc trong coäng
ñoàng caùc daân toäc Vieät Nam(2).
Hieän nay ôû Vieät Nam coù gaàn moät trieäu ngöôøi Hoa(3), trong ñoù 90% soáng ôû
mieàn Nam. Thaønh phoá Hoà Chí Minh laø ñòa phöông coù soá löôïng ngöôøi Hoa taäp
trung ñoâng nhaát.
Söï hình thaønh coäng ñoàng ngöôøi Hoa ôû Vieät Nam keùo daøi trong nhieàu theá kyû
vôùi nhieàu ñôït di cö töø luïc ñòa vaø haûi ñaûo Trung Hoa. Nguyeân nhaân di cö cuûa ngöôøi
Hoa vaøo Vieät Nam noùi chung, Nam Boä noùi rieâng coù nhieàu, trong ñoù coù theå phaân
ra hai loaïi chính: Nguyeân nhaân kinh teá vaø nguyeân nhaân phi kinh teá. Trong hai
nguyeân nhaân thì nguyeân nhaân kinh teá chieám vò trí chuû yeáu vaø chi phoái suoát chieàu
daøi lòch söû. Ñoù laø söï maát muøa, ñaát chaät ngöôøi ñoâng, ñoùi keùm, beänh taät… khieán
ngöôøi Hoa phaûi ra ñi ñeán moät mieàn ñaát môùi coù ñieàu kieän thieân nhieân, ñòa lyù thuaän
lôïi hôn. Caùc nguyeân nhaân phi kinh teá coù theå toùm taét nhö sau: ñoù laø nhöõng bieán
ñoäng chính trò, söï tranh giaønh quyeàn löïc giöõa caùc trieàu ñaïi phong kieán, caùc cuoäc
khôûi nghóa cuûa noâng daân bò thaát baïi, caùc cuoäc chieán tranh ôû Trung Quoác. Ñaïi boä
phaän noâng daân Trung Quoác chòu caûnh ngheøo ñoùi, loaïn laïc… Vì vaäy, hoï ñaønh phaûi
ra ñi, lìa boû queâ höông tìm mieàn ñaát môùi deã chòu hôn. Theo Vichto Puxen thì töø
theá kyû thöù III tröôùc coâng nguyeân ngöôøi Hoa ñaõ coù maët ôû Vieät Nam(4).
Ngoaøi phaàn lôùn ngöôøi Hoa di cö ñeán Vieät Nam töø theá kyû XVII laø noâng daân, coøn
coù khaù nhieàu caùc thaønh phaàn khaùc nhö quan laïi, binh lính cuûa nhaø Minh bò nhaø
Thanh pheá truaát trong phong traøo “Phaûn Thanh phuïc Minh”. Nhöõng ngöôøi Hoa naøy
di cö vaøo Vieät Nam baèng nhieàu con ñöôøng khaùc nhau, “Moät soá vaøo mieàn nuùi phía
Baéc môû caùc coâng tröôøng khai moû”, “Hoï cö truù taäp trung thaønh laøng nhö laøng Toáng
Tinh ôû Thaùi Nguyeân”. Moät soá ngöôøi traøn vaøo caùc ñoâ thò nhö: Keû Chôï, Phoá Hieán (Ñaøng
Ngoaøi) Thanh Haø, Hoäi An (Ñaøng Trong), töø nöûa sau theá kyû XVII ngöôøi Hoa ñaõ vöôït
bieån ñi xa hôn nöõa vaøo vuøng ñaát Haø Tieân (tröôùc ñaây goïi laø Mang Khaûm), Gia Ñònh,
Ñònh Töôøng, Bieân Hoøa(5). Tieâu bieåu nhaát laø ba nhoùm di cö coù toå chöùc cuûa Maïc Cöûu
vaø nhöõng ngöôøi tò naïn cuøng gia thuoäc cuûa hoï vaøo khai phaù vuøng Mang Khaûm naêm
1672; nhoùm Döông Ngaïn Ñòch – Hoaøng Tieán vaø nhoùm Traàn Thöôïng Xuyeân – Traàn
An Bình vaøo Myõ Tho vaø Bieân Hoaø, caû hai nhoùm naøy ñöôïc chuùa Nguyeãn cho vaøo
khai phaù vuøng ñaát Ñoâng Phoá (Gia Ñònh) vaøo naêm 1679. Theo taùc giaû Chaâu Haûi thì
Maïc Cöûu ngöôøi goác Lieãu Chaâu tænh Quaûng Ñoâng, laø só quan trong quaân ñoäi choáng
Maõn Thanh. Sau khi bò thaát baïi, oâng ñem theo moät ñoaøn 400 ngöôøi goàm nhöõng quaân
só coøn laïi vaø gia ñình cuûa hoï vaøo khai phaù vuøng ñaát Haø Tieân(6).
Töø nöûa ñaàu theá kyû XVIII trôû ñi, doøng ngöôøi Hoa nhaäp cö vaøo Vieät Nam ngaøy
caøng nhieàu. Quaù trình lieân keát daân toäc giöõa ngöôøi Hoa vôùi ngöôøi Vieät vaø caùc daân
toäc anh em khaùc cuûa Vieät Nam dieãn ra moät caùch nhanh choùng vaø ngöôøi Hoa trôû
thaønh moät boä phaän oån ñònh, thöôøng xuyeân trong cô caáu xaõ hoäi Vieät Nam.
Ñòa baøn cö truù taäp trung ngöôøi Hoa laø Nam Boä, Thaønh phoá Hoà Chí Minh vaø moät
soá tænh mieàn Taây. Moät soá ñòa phöông coù ñoâng ngöôøi Hoa laø: Thaønh phoá Hoà Chí Minh:
550.000 ngöôøi, Soùc Traêng: 80.000 ngöôøi, Caàn Thô: 22.400 ngöôøi, Kieân Giang: 36.000
ngöôøi, Minh Haûi: 30.000 ngöôøi, Soâng Beù: 20.000 ngöôøi, An Giang: 17.000 ngöôøi(7).
594
Thaønh phoá Hoà Chí Minh laø nôi coù ngöôøi Hoa cö truù taäp trung nhaát. Theo caùc
baùo caùo cuûa Ban coâng taùc ngöôøi Hoa thì ngöôøi Hoa chieám khoaûng 12 % daân soá
toaøn thaønh phoá. Phaân tích veà thaønh phaàn caùc nhoùm ñòa phöông ngöôøi Hoa cho
thaáy: Ngöôøi Quaûng Ñoâng chieám: 56,5 %, ngöôøi Trieàu Chaâu: 43,0 %, ngöôøi Phuùc
Kieán: 6,0 %, ngöôøi Haûi Nam: 2,0 %, ngöôøi Heï (Hakka):2,0%(8).
Ngöôøi Hoa Heï laø moät trong soá coäng ñoàng coù soá daân ít nhaát trong coäng ñoàng
ngöôøi Hoa ôû Vieät Nam. Theo nhöõng taøi lieäu cuûa Trung Quoác thì toång soá daân soá
ngöôøi Heï treân toaøn theá giôùi khoaûng 40.000.000 ngöôøi. ÔÛ Trung Quoác, ngöôøi Heï
cö truù chuû yeáu taïi caùc tænh Quaûng Ñoâng, Phuùc Kieán, Hoà Nam, Quaûng Taây, Töù
Xuyeân, Ñaøi Loan vaø ñaûo Haûi Nam. Caùc hoïc giaû Trung Quoác tin raèng ngöôøi Heï laø
moät boä phaän cuûa ngöôøi Haùn coù nguoàn goác töø caùc tænh Sôn Taây, Hoà Nam, Hoà Baéc.
Do chieán tranh, beänh dòch, ñoùi keùm, maát muøa, neân töø khoaûng theá kyû thöù III ngöôøi
Heï ñaõ di cö xuoáng caùc tænh mieàn Nam Trung Quoác. Nhöõng cuoäc thieân di naøy ñaõ
dieãn ra lieân tuïc trong suoát caùc trieàu ñaïi ôû Trung Quoác(9).
Hieän nay coøn coù khaù nhieàu giaû thieát veà nguoàn goác cuûa ngöôøi Heï. Phaàn lôùn
caùc taùc giaû ñeàu cho raèng ngöôøi Heï laø moät boä phaän phía Baéc cuûa ngöôøi Haùn.
Toå tieân cuûa ngöôøi Heï töøng sinh soáng ôû vuøng soâng Hoaøng Haø (Yellow River
area) vaø hoï laø moät trong nhöõng ngöôøi Haùn ñaàu tieân ñònh cö ôû Trung Quoác.
Moät giaû thuyeát khaùc thì cho raèng do coäng ñoàng ngöôøi Heï coù nhieàu yeáu toá
vaên hoaù Haùn, trong suoát hôn 2000 naêm lòch söû di cö, cuøng chung soáng, coù caùc
moái quan veà kinh teá, vaên hoaù, hoân nhaân vôùi caùc toäc ngöôøi khaùc ôû Trung Quoác
neân ngöôøi Heï ñaõ chòu aûnh höôûng nhöõng neùt vaên hoaù cuûa caùc daân toäc naøy.
Trong quaù trình di cö, ngöôøi Heï ñaõ pha troän vôùi caùc toäc ngöôøi töø vuøng Taây
Baéc, Baéc, Ñoâng Baéc Trung Quoác. Khi nhöõng ngöôøi Heï ñaàu tieân ñònh cö ôû caùc
tænh Giang Taây, Phuùc Kieán vaø Quaûng Ñoâng, thì ngöôøi daân ñòa phöông ôû ñaây
ñaõ goïi hoï laø Hakka vaø töø naøy xuaát phaùt töø moät töø moät phöông ngoân cuûa ngöôøi
Heï ñöôïc ñaùnh vaàn laø “haagga”, tieáng phoå thoâng Trung Quoác laø “kejia” khaùch.
Trong lòch söû, ngöôøi Heï ñaõ di cö ñeán nhieàu vuøng khaùc nhau treân theá giôùi
trong ñoù coù vuøng Ñoâng Nam AÙ, Ñoâng Phi, Chaâu AÂu (Haø Lan, Vöông Quoác Anh,
Phaùp, Ñöùc), Nam Myõ, Baéc Myõ. Khoaûng 7% trong soá 1.2 tyû ngöôøi Trung Quoác coù
nguoàn goác Heï. Tuy nhieân, con soá naøy coù theå hôn vì treân con ñöôøng di cö trong
suoát chieàu daøi lòch söû, nhieàu ngöôøi Heï ñaõ ñònh cö, coù quan heä hoân nhaân vaø hoaø
nhaäp vaøo coäng ñoàng caùc toäc ngöôøi ñòa phöông roài maát haún nhöõng neùt vaên hoaù
toäc ngöôøi cuûa mình.
Söû gia Trung Quoác Lo Xiang Lin thì cho raèng, coù 5 ñôït di cö lôùn cuûa ngöôøi Heï.
1. Ñôït 1 baét ñaàu töø thôøi Ñoâng Taán (317-420), sau ñoù töø trieàu Tuyø (581-618).
Do nhöõng ñôït taán coâng cuûa caùc boä toäc töø phöông Baéc vaøo Trung Hoa, ngöôøi Heï
ñaõ phaûi di cö töø tænh Sôn Taây xuoáng Hoà Nam, sau ñoù hoï laïi tieáp tuïc di chuyeån
tôùi löu vöïc soâng Döông Töû vaø ñònh cö ôû Hoà Baéc, An Huy vaø Giang Taây.
2. Ñôït 2 töø trieàu Ñöôøng (618-907) ñeán trieàu Baéc Toáng (960-1127), ñaëc bieät töø
cuoäc khôûi nghóa cuûa Hoaøng Saøo (880), ngöôøi Heï ñaõ di chuyeån xa hôn nöõa töø Hoà
595
Nam xuoáng An Huy, phía Ñoâng Nam tænh Giang Taây, Taây Nam cuûa tænh Phuùc
Kieán vaø phía Baéc tænh Quaûng Ñoâng.
3. Ñôït 3 töø thôøi Nam Toáng (1127-1279), tieáp tuïc töø trieàu Nguyeân (1271-
1368) ñeán trieàu Minh (1368-1644). Nhöõng cuoäc chieán tranh lieân mieân ñaõ buoäc
ngöôøi Heï tieáp tuïc di chuyeån töø phía Baéc xuoáng phía Ñoâng cuûa tænh Quaûng
Ñoâng, cho ñeán thôøi ñieåm trieàu Toáng ñöôïc thaønh laäp, ngöôøi Heï ñaõ ñònh hình
thaønh nhöõng coäng ñoàng töông ñoái oån ñònh ôû phía Nam Trung Quoác.
4. Ñôït 4 ñöôïc tieáp tuïc töø Trieàu Thanh (1644- 1866), ngöôøi Heï tieáp tuïc di
chuyeån töø vuøng trung taâm tænh Quaûng Ñoâng ñeán bôø bieån caùc tænh Quaûng Ñoâng,
Töù Xuyeân, Hoà Nam vaø Ñaøi Loan.
5. Ñôït 5 tieáp tuïc vaøo cuoái trieàu Thanh (sau 1867), ñaëc bieät töø phong traøo noâng
daân Thaùi Bình Thieân Quoác (1851-1864) nhieàu ngöôøi Heï ñaõ chaïy ñeán ñaûo Haûi
Nam, Quaûng Taây, Ñaøi Loan, haûi ngoaïi trong ñoù coù Vieät Nam(10).
Giaùo sö Fan Qi thuoäc Ñaïi hoïc Quoác gia Trung Quoác thì ñöa ra moät giaû
thuyeát khaùc, theo ñoù chæ coù 3 ñôït di cö lôùn cuûa ngöôøi Heï, baét ñaàu töø thôøi Taàn.
- Ñôït 1 baét ñaàu töø thôøi Taàn.
- Ñôït 2 tieáp tuïc töø thôøi Taán.
- Ñôït 3 töø thôøi Nam Toáng.
Giaùo sö Qi Fan coøn cho raèng, Taàn Thuyû Hoaøng Di ñaõ cöû moät ngöôøi teân Zhao
Tuo laøm quan cai quaûn tænh Quaûng Ñoâng. Sau khi Taàn Thuyû Hoaøng Di cheát,
Zhao Tuo ñaõ tuyeân boá thaønh laäp vöông quoác rieâng cuûa mình, taùch khoûi nöôùc
Taàn, bao goàm caùc tænh Phuùc Kieán, Quaûng Ñoâng, Quaûng Taây. Zhao Tuo vaø
khoaûng 200.000 binh lính cuûa oâng ta ñeàu coù xuaát xöù töø nhöõng vuøng khaùc nhau
töø vuøng trung taâm Trung Quoác, hoï laø nhöõng cö daân Haùn ñaàu tieân ñònh cö ôû
trung taâm vuøng ñoàng baèng tænh Quaûng Ñoâng. Hieän nay, ôû Quaûng Ñoâng coù raát
nhieàu phöông ngoân. Ngöôøi Heï ôû phía Baéc tænh Quaûng Ñoâng noùi tieáng hôi khaùc
phöông ngoân cuûa ngöôøi Heï ôû Phuùc Kieán vaø Giang Taây(11).
Nhö vaäy, cho ñeán nay giaû thuyeát veà nguoàn goác ngöôøi Heï vaãn chöa thoáng nhaát.
Tuy nhieân, toâi ñoàng yù vôùi giaùo sö Siu-Leung Lee, moät hoïc giaû ngöôøi Heï raèng: thöù
nhaát – ngöôøi Heï laø moät coäng ñoàng hoãn hôïp ñaõ bò aûnh höôûng vaên hoaù töø nhieàu toäc
ngöôøi. Thöù hai – ngöôøi Heï laø ngöôøi Hoa tröôùc khi coù teân goïi Hakka. Thöù ba – vaên
hoaù cuûa ngöôøi Heï laø moät boä phaän quan troïng trong kho taøng vaên hoaù Trung Hoa.
1. Thuaät ngöõ Hakka
Theo cuoán töø ñieån raát noåi tieáng cuûa Trung Quoác do Nhaø xuaát baûn Thöôïng
Haûi aán haønh, thì Hakka laø nhöõng cö daân soáng ôû tænh Quaûng Ñoâng, Phuùc Kieán,
Giang Taây. Moät soá ngöôøi Hakka khaùc thì soáng ôû tænh Töù Xuyeân vaø Ñaøi Loan,
hoï laø nhöõng ngöôøi di cö ñeán caùc tænh mieàn Nam Trung Quoác sau trieàu Taán.
Ngöôøi Hakka laø nhöõng ngöôøi noùi thöù ngoân ngöõ coù coäi nguoàn töø tieáng Haùn coå.
596
Thuaät ngöõ Hakka vôùi nghóa laø “gia ñình nhöõng ngöôøi khaùch” laø moät sai laàm
vaø thuaät ngöõ naøy chæ ñöôïc duøng töø trieàu ñaïi Thanh. Maëc duø coøn nhieàu yù kieán
khaùc nhau veà nguoàn goác cuûa ngöôøi Heï, phaàn lôùn caùc hoïc gæa ñeàu cho raèng
ngöôøi Heï laø moät coäng ñoàng ngöôøi ñaõ di cö töø phía Baéc cuûa Trung Quoác xuoáng
phía Nam töø trieàu Ñoâng Taán (317-420). Moät vaøi hoïc giaû coøn cho raèng ñôït di cö
ñaàu tieân cuûa ngöôøi Heï ñaõ baét ñaàu töø trieàu Taàn (220- 206 TCN) khi daân toäc
Trung Hoa (Chinese Nation) hình thaønh. Hoï laø nhöõng cö daân ñaàu tieân ñònh cö
ôû löu vöïc soâng Hoaøng Haø (Yellow River basin).
2. Thuaät ngöõ Haùn Theo töø ñieån Oxford English Dictionary thì töø Haùn trong tieáng
Anh laø moät töø Thoå Nhó Kyø coå laø Khan coù nghóa laø “vua, chuùa teå, hoaøng töû”.
Trong tieáng Moâng Coå, “Khan” hay “Haùn” laø moät töø coù aâm cuøng vôùi “Haùn”
cuûa Trung Quoác. Theo Liu Bang thì thuaät ngöõ Haùn coù töø trieàu ñaïi Haùn(12).
Theo GS. Nguyeãn Gia Phu vaø GS. Nguyeãn Huy Quyù thì: “Treân laõnh thoå Trung
Hoa, ngöôøi Haùn thuoäc chuûng toäc AÙ (Moângoâloâid) luùc ñaàu goïi laø Hoa, Haï, hoaëc
Hoa Haï. Coù yù kieán giaûi thích raèng vì coù trang phuïc ñeïp neân goïi laø Hoa, vì coù leã
nghi lôùn neân goïi laø Ha. Ñòa baøn chuû yeáu cuûa toäc Hoa Haï ôû löu vöïc Hoaøng Haø.
Trong thôøi gian aáy, cö daân ôû löu vöïc soâng Tröôøng Giang, töùc laø ñòa baøn cuûa caùc
nöôùc Sôû, Ngoâ, Vieät, veà ngoân ngöõ vaø phong tuïc taäp quaùn khaùc haún cö daân vuøng
Hoaøng Haø. Ví duï hoï coù tuïc caét toùc, xaêm mình, ñi chaân ñaát. Ñeán thôøi Xuaân Thu,
do quaù trình tieáp xuùc thì cö daân ôû ñaây ñaõ daàn daàn ñoàng hoaù vôùi ngöôøi Hoa Haï.
Sau khi Trung Quoác thoáng nhaát vaøo thôøi Taàn, ngöôøi Hoa Haï khoâng nhöõng coù söï
coäng ñoàng veà laõnh thoå maø coøn coù söï coäng ñoàng veà kinh teá, chöõ vieát vaø taâm lí
neân daàn daàn ñaõ hình thaønh moät daân toäc oån ñònh vaøo thôøi Haùn, ñöôïc goïi laø Haùn
toäc. Tuy vaäy, beân caïnh teân goïi Haùn, teân goïi Hoa Haï vaãn tieáp tuïc ñöôïc söû duïng.
Hieän nay ôû Trung Quoác coù 56 daân toäc ñöôïc goïi chung laø daân toäc Trung Hoa,
trong ñoù Haùn toäc laø daân toäc ña soá, chieám 93% cö daân”(13). Tieáng Heï laø moät trong
baûy phöông ngoân chính ôû Trung Quoác. Neáu so saùnh vôùi hai ngoân ngöõ chuû yeáu
ôû Quaûng Chaâu vaø Nam Phuùc Kieán thì tieáng Heï gaàn nhaát vôùi tieáng phoå thoâng
(Standard Mandarin Chinese).
II. VAÊN HOÙA VAÄT CHAÁT

1. Kieåu nhaø cöûa truyeàn thoáng
Kieåu nhaø truyeàn thoáng cuûa ngöôøi Heï laø nhöõng ngoâi nhaø cuûa nhöõng ñaïi gia
ñình lôùn nhieàu theá heä vôùi vaøi chuïc gia ñình cuøng chung soáng.
Ngöôøi Heï coù ba kieåu nhaø. Loaïi thöù nhaát laø nhaø “Phöôïng hoaøng 5”; loaïi
thöù hai laø nhaø ñaát troøn vaø thöù ba laø kieåu nhaø vuoâng nhieàu taàng vôùi raát
nhieàu phoøng.
Theo Tieán só Tin – Kay Goh ngöôøi Australia thì ñôït di cö thöù nhaát cuûa ngöôøi
Heï ñeán Phuùc Kieán bao goàm nhöõng ngöôøi thuoäc gia ñình Hoaøng gia vaø chæ hoï
môùi coù ñuû tieàn ñeå xaây nhöõng coâng trình lôùn nhö vaäy. Ngoaøi nhöõng ngöôøi ñöôïc
597
pheùp cuûa Hoaøng ñeá thì chaúng coù ngöôøi naøo laïi daùm lieàu maïng ñeå xaây nhöõng
cung ñieän vôùi söï trang hoaøng ñeïp vaø quyù toäc ñeán theá.
ÔÛ giai ñoaïn tieáp theo cuûa quaù trình thieân di, ngöôøi Heï ñaõ maát ñi söï uûng hoä
vaø nguoàn taøi chính cuûa Hoaøng ñeá, khoâng nhöõng theá hoï laïi phaûi ñoái phoù vôùi chính
quyeàn ñòa phöông, cho neân nhöõng ngoâi nhaø cuûa hoï ñöôïc xaây döïng vôùi moät caáu
truùc mang tính phoøng thuû cao.
ÔÛ giai ñoaïn sau, ngöôøi Heï ñaõ ít nhieàu coù nhöõng moái quan heä vôùi chính quyeàn
ñòa phöông neân nhöõng ngoâi nhaø cuûa hoï ít mang tính phoøng thuû hôn, ít nhieàu coù
daáu hieäu cuûa söï côûi môû. Kieåu nhaø voøng troøn nhieàu phoøng phaàn lôùn daønh cho
nhöõng ngöôøi thuoäc taàng lôùp döôùi, nhöõng ngöôøi haàu haï cuûa nhöõng gia ñình quyù
toäc. Kieåu nhaø phöôïng hoaøng xuaát hieän ngay töø thôøi kyø ñaàu khi nhöõng ngöôøi Heï
di cö ñeán Phuùc Kieán.
Nhaø ñaát troøn ñöôïc xaây baèng ñaát vaø coù ba loaïi: loaïi nhoû, loaïi trung bình vaø
loaïi lôùn. Loaïi nhoû thöôøng coù 2 hoaëc 3 taàng, soá phoøng trong nhaø giao ñoäng töø 12
ñeán 18, hoaëc 21 ñeán 28 phoøng vaø chæ coù moät voøng. Loaïi trung bình thoâng thöôøng
coù 4 taàng; soá phoøng töø 30 ñeán 40 hoaëc 42 ñeán 58 phoøng, chæ coù 1 voøng vaø coù
moät khoaûng ñaát roäng ôû phía trong. Loaïi nhaø troøn lôùn thöôøng coù 4 ñeán 5 taàng, 3
voøng vôùi 60 ñeán 72 phoøng.
2/3 soá nhaø ñaát troøn ñeàu coù 3 taàng vaø coù theå chöùa ñeán 100 ngöôøi trong 20 gia
ñình. Loaïi nhaø naøy thöôøng chæ coù moät coång chính, töôøng nhaø troøn ñöôïc xaây raát
daøy khoaûng 1m. Caùnh coång chính ñöôïc laøm baèng moät taám saét coù hai thanh goã
laøm then ñoùng ngang. Hai thanh goã naøy ñöôïc thieát keá thuït vaøo trong töôøng ñeå
cöûa coù theå ñoùng môû deã daøng vaø heä thoáng khoaù cöûa trong moïi tröôøng hôïp ñeàu
khoâng bò hoûng . Phía trong coång vaøo cuûa nhaø troøn laø moät khoaûng saân raát roäng,
taát caû cöûa vaø cöûa soå cuûa caùc phoøng ñeàu nhìn ra saân.
ÔÛ taàng treät (taàng 1), ngoïai tröø moät phoøng lôùn vaø caàu thang, taát caû caùc phoøng
ñeàu laø nhaø beáp vaø phoøng aên. Caùc phoøng ôû taàng 2 ñöôïc duøng laøm nhaø kho. Caùc
phoøng nguû ñöôïc ñaët ôû taàng 3. Taát caû caùc phoøng ôû caùc taàng ñöôïc thieát keá gioáng
heät nhau. Phía tröôùc moãi phoøng ñeàu coù haønh lang vôùi 4 caàu thang ñeå ngöôøi ta
coù theå deã daøng ñi töø taàng naøy sang taàng khaùc.
Nhôø thieát keá nhö vaäy neân moãi gia ñình ngöôøi Heï ñeàu coù ñöôïc moät khoâng gian
thaúng töø taàng treät laø nhaø beáp, ñeán taàng 2 laø nhaø kho vaø taàng 3 laø phoøng nguû. Neáu
khoâng coù haønh lang thoâng gioù thì moãi gia ñình ñeàu coù moät caàu thang rieâng.
Theo truyeàn thoáng, moãi caên phoøng trong nhaø cuûa ngöôøi Heï thöôøng coù dieän
tích töø 10 ñeán 13 m2. Ngoaøi ra, ngöôøi Heï coøn thieát keá cöûa soå quan saùt ñeå coù theå
töø trong nhaø nhìn ra phía ngoaøi. Nhöõng nhaø troøn lôùn laïi coù theâm moät voøng nhoû
phía trong. Loaïi nhaø troøn nhö vaäy ñöôïc xaây ñaàu theá kyû XV vôùi chöùc naêng phoøng
thuû cao. Töø trieàu Minh, khi boïn cöôùp bieån Nhaät Baûn xaâm nhaäp bôø bieån vuøng
duyeân haûi Trung Quoác, chuùng thöôøng khoâng daùm maïo hieåm taán coâng vaøo nhöõng
ngoâi nhaø ñaát troøn cuûa ngöôøi Heï.
598
Nhaø Phöôïng hoaøng (nhaø Phöôïng Hoaøng 5) laø kieåu nhaø Hoaøng gia ñieån hình
cuûa ngöôøi Heï ôû Trung Quoác. Loaïi nhaø naøy coù 5 ñaëc ñieåm chính. Thöù nhaát, laø loaïi
nhaø coù phoøng ñaïi saûnh lôùn ôû chính giöõa. Thöù hai, phaûi coù ít nhaát moät ñaïi saûnh
ôû laàu treân vaø moät ôû laàu döôùi. Thöù ba, nhöõng caên phoøng ôû beân traùi vaø beân phaûi
ñeàu ñoái xöùng. Thöù tö, phía tröôùc nhaø bao giôø cuõng coù saân vaø ao. Thöù naêm, nhaø
phía tröôùc luoân thaáp hôn nhaø phía sau.
Ngöôøi ta öôùc tính coù hôn 2000 caên nhaø Phöôïng Hoaøng 5 ôû nhöõng vuøng thuoäc
phía taây cuûa tænh Phuùc Kieán. ÔÛ tænh Quaûng Ñoâng coù khoaûng 10.000 caên vaø phaàn
lôùn taäp trung ôû mieàn Ñoâng. Hieän nay, ôû Trung Quoác coù khoaûng 20.000 caên nhaø
Phöôïng hoaøng 5, nhieàu hôn 4 laàn Nhaø ñaát troøn.
Nhaø Phöôïng hoaøng 5 töôïng tröng cho 5 loaøi chim vôùi 5 maøu saéc khaùc nhau:
maøu hoàng, maøu vaøng, maøu xanh laù caây, maøu ñoû tía vaø maøu traéng. Noù cuõng töôïng
tröng cho 5 höôùng: Nam, Baéc, Ñoâng, Taây vaø vuøng trung taâm, chính vì vaäy ngöôøi
Heï goïi nhaø cuûa mình laø nhaø Phöôïng Hoaøng 5.
Nhaø Phöôïng hoaøng 5 cuõng raát ña daïng, coù loaïi nhaø 3 ñaïi saûnh; laïi coù nhaø 2
ñaïi saûnh vaø 1 phoøng ôû caïnh. Loaïi nhaø 3 ñaïi saûnh thöôøng coù 2 phoøng beân caïnh
vaø coù hình moät con roàng ñang cuoän ôû phía sau.
Nhaø coù 9 ñaïi saûnh laø loaïi nhaø Phöôïng hoaøng 5 lôùn nhaát cuûa ngöôøi Heï. Kieåu
nhaø naøy thöôøng coù 3 loaïi, ôû ñoù laø nhöõng doøng hoï lôùn ñaõ töøng soáng ôû ñoù haøng
traêm naêm. Loaïi nhaø Phöôïng hoaøng 5 coøn ñöôïc goïi laø Nhaø Haäu (hou lou) thöôøng
troâng ra soâng, phía sau nhaø thöôøng coù moät vöôøn rau, phía tröôùc nhaø laø moät caùi
ao lôùn ñeå taém, giaët, nuoâi caù, laáy nöôùc töôùi caây. Khi coù hoaû hoaïn thì laáy nöôùc daäp
löûa. Maùi nhaø thöôøng ñöôïc sôn maøu xanh vaø töôøng maøu traéng.
Nhìn chung, nhöõng kieåu nhaø coå truyeàn cuûa ngöôøi Heï thöôøng coù cöûa soå nhìn
ra ngoaøi, moät soá nhaø coøn ñöôïc thieát keá töø 2 ñeán 3 voøng. Giöõa nhaø laø gian thôø
cuùng toå tieân(14).
ÔÛ Vieät Nam, nhaø cuûa ngöôøi Hoa noùi chung, nhaø cuûa ngöôøi Heï noùi rieâng phaàn
lôùn laø nhöõng caên nhaø phoá nhoû heïp cuûa giôùi lao ñoäng bình daân. Nhaø cuûa ngöôøi
Heï töông ñoái heïp, vöøa laø nhaø ôû, vöøa laøm maët baèng kinh doanh saûn xuaát, vöøa laø
nôi giao dòch, chöùa nguyeân vaät lieäu, thaønh phaåm… vaø cuõng laø nôi thôø cuùng cuûa
gia ñình. Chính vì vaäy, nhaø cuûa ngöôøi Heï ôû caùc thaønh phoá, thò traán, thò töù khaù
böøa boän vaø kieâm nhieàu chöùc naêng. ÔÛ noâng thoân, nhaø ôû cuûa ngöôøi Heï cuõng gioáng
cuûa ngöôøi Vieät, tuyø theo töøng khu vöïc. ÔÛ mieàn Taây Nam Boä, nhaø cuûa noâng daân
ngöôøi Heï thöôøng coù caáu truùc ñôn giaûn, coù 2 hay 4 maùi lôïp baèng ngoùi hay baèng
laù döøa nöôùc. Duø ôû noâng thoân hay thaønh phoá nhaø cuûa ngöôøi Heï coù theå deã daøng
nhaän bieát bôûi caùch baøi trí trong nhaø khaùc vôùi ngöôøi Vieät vaø ngöôøi Khôme. Nhìn
vaøo nhaø cuûa ngöôøi Heï,töø ngoaøi cöûa cho ñeán trng nhaø coù khaù nhieàu baøn thôø vaø
ñöôïc daùn nhieàu maûnh giaáy ñoû vôùi caùc lôøi caàu chuùc, caàu xin söï an khang, thònh
vöôïng baèng möïc ñen hoaëc nhuõ vaøng(15).
599
2. Neáp soáng gia ñình vaø coäng ñoàng
Gia ñình lôùn truyeàn thoáng cuûa ngöôøi Heï laø gia ñình phuï heä vaø thöôøng coù
nhieàu theá heä. Khi nhöõng ngöôøi con trai tröôûng thaønh, ngöôøi cha seõ baøn vôùi caùc
con trai ñeå chia nhaø vaø nhöõng taøi saûn khaùc. Khi ngöôøi con trai laáy vôï, buoåi saùng
hoâm cöôùi, cha vôï cuûa anh ta seõ ñeán vaø taëng con reå raát nhieàu thöù nhö thoùc, luùa,
ñoà goã vaø moät caùi xoâ. Trong xoâ coù moät bình nöôùc, baùt ñóa, baùnh, moät caùi muoâi,
haønh vaø moät ít caàn taây. Laøm nhö vaäy, gia ñình beân vôï muoán noùi raèng hoï raát
muoán giuùp ñôõ con gaùi vaø con reå, mong muoán ñoâi vôï choàng seõ laøm aên chaêm chæ.
Theo quan nieäm cuûa ngöôøi Heï, caàn taây töôïng tröng cho söï sieâng naêng, haønh thì
töôïng tröng cho söï thoâng minh, lanh lôïi, toûi töôïng tröng cho söï tính toaùn, coøn ñoà
goã thì töôïng cho söï maïnh khoeû. Trong nghi leã hoân nhaân, ngöôøi Heï thöôøng laáy
moät sôïi vaûi ñoû buoäc vaøo moät maàm caây roài ñaët trong moät chieác gioû ñeå ôû ñaàu
giöôøng coâ daâu. Ngöôøi ta goïi caây naøy laø caây “tröôøng sinh”, sau ñoù vaøo ngaøy cöôùi
coâ daâu phaûi ñem troàng noù vaøo trong vöôøn cuûa nhaø choàng vôùi yù raèng coâ daâu seõ
“moïc reã”, chung thuyû vôùi choàng ñeán troïn ñôøi(16).
Khi caùc con laäp gia ñình vaø ra ôû rieâng thì moät phaàn ñaát canh taùc, nuùi, röøng
vaø ao caù seõ ñeå laïi cho gia ñình lôùn. Ruoäng coâng seõ ñöôïc nhöõng ngöôøi em trai
hay chaùu trai canh taùc. Nguoàn lôïi thu ñöôïc töø nhöõng ruoäng coâng naøy duøng ñeå
cuùng gioã toå tieân, giuùp ñôõ nhöõng thaønh vieân ngheøo trong gia ñình, hoï haøng, laøm
quyõ cho giaùo duïc hoaëc mua saém phöông tieän cho coäng ñoàng.
Beân caïnh heä thoáng phaùp luaät cuûa quoác gia, ñòa phöông, trong coäng ñoàng
ngöôøi Heï coøn toàn taïi nhieàu quy taéc baát thaønh vaên raát nghieâm ngaët cuûa gia ñình
vaø doøng hoï. Theo truyeàn thoáng, laøng cuûa ngöôøi Heï laø nhöõng khu vöïc cö truù töông
ñoái taäp trung, ñöùng ñaàu doøng hoï laø moät tröôûng laõo coù uy tín. ÔÛ nhöõng ngoâi nhaø
coù nhieàu theá heä vôùi soá löôïng haøng traêm ngöôøi cuøng sinh soáng, moãi gia ñình chæ
ñöôïc söû duïng vaø phôi ñoà tröôùc khu vöïc phoøng rieâng cuûa töøng nhaø, khoâng ai ñöôïc
pheùp chieám ñòa phaän thuoäc veà ngöôøi khaùc. Moïi ngöôøi coù theå duøng nöôùc trong
ao cuûa coäng ñoàng ñeå töôùi caây hoaëc laøm ñaát gieo caáy. Neáu moät ai ñoù coá tình giöõ
nöôùc ñeå söû duïng rieâng thì moïi ngöôøi trong doøng hoï coù theå phaù bôø nöôùc cuûa anh
ta ñeå coâng vieäc töôùi tieâu ñöôïc tieán haønh kòp thôøi. Neáu coù xoâ xaùt thì ngöôøi bò haïi
ñöôïc ñeàn buø tieàn thuoác men vaø moïi thieät haïi, nhöõng ai coù loãi phaûi ñeán nhaø ngöôøi
bò haïi ñeå xin loãi. Vaøo vuï luùa chín, khoâng ai trong coäng ñoàng ñöôïc pheùp thaû gaø,
vòt… ra ñoàng cuûa laøng. Neáu coù ai ñoù khoâng chaáp haønh nhöõng quy ñònh naøy thì
moïi ngöôøi coù theå baét thòt gaø vòt thaû sai ñoù. Röøng laø taøi saûn chung cuûa coäng ñoàng,
neáu ai coá tình chaët caây baát hôïp phaùp hoaëc laøm chaùy röøng thì ngöôøi ñoù phaûi ñeàn
nhöõng thieät haïi ñoù cho coäng ñoàng.
Beân caïnh nhöõng ñaïi gia ñình nhieàu theá heä, hieän nay tieåu gia ñình phuï heä laø
hình thöùc phoå bieán trong coäng ñoàng ngöôøi Heï. Tieåu gia ñình thöôøng coù hai theá
heä bao goàm moät caëp vôï choàng vaø con caùi chöa laäp gia ñình. Nhieàu gia ñình coøn
coù cha hoaëc meï choàng. Nhieàu tieåu gia ñình coøn coù caùc anh hoaëc em choàng ñaõ
laäp gia ñình nhöng vaãn soáng chung cuøng moät nhaø, tuy caùc tieåu gia ñình ñaõ aên
rieâng, ñieàu naøy giaûi thích taïi sao gia ñình ngöôøi Heï thöôøng raát ñoâng ngöôøi.
600
Trong gia ñình ngöôøi Heï, vò trí cuûa ngöôøi phuï nöõ raát haïn cheá. Hoï khoâng coù
quyeàn thöøa keá gia saûn. Hoï laïi phaûi laøm taát caû nhöõng coâng vieäc noäi trôï trong gia
ñình. Trong quùa trình di cö, nhöõng ngöôøi ñaøn oâng phaûi ñaûm traùch nhöõng vieäc
ñoái ngoaïi, choáng laïi söï taán coâng cuûa keû thuø. Vì vaäy, phuï nöõ cuõng phaûi laøm coâng
vieäc ñoàng aùng. Moät ñieàu deã daøng nhaän ra laø ngöôøi phuï nöõ Heï aên maëc raát giaûn
dò vôùi nhöõng boä vaùy maøu ñen, noùn laù troøn…
III. VAÊN HOAÙ TINH THAÀN

1. Tín ngöôõng, toân giaùo
Trong sinh hoaït tin ngöôõng, toân giaùo cuûa ngöôøi Heï, thôø cuùng toå tieân ñoùng
moät vai troø cöïc kyø quan troïng. Ngoaøi ra, ngöôøi Heï coøn thôø cuùng nhieàu vò thaàn
daân gian khaùc. Nho giaùo coù aûnh höôûng raát lôùn ñeán caùc phong tuïc vaø nghi leã
trong gia ñình nhö ma chay, cöôùi xin… coøn ñaïo giaùo thì aûnh höôûng chuû yeáu qua
thuaät xem ñaát, phong thuyû…
Moãi gia ñình ngöôøi Heï ñeàu coù baøn thôø toå tieân, laø nôi toân nghieâm vaø laø traùi
tim cuûa caên nhaø. Trong caùc dòp leã hoäi hoaëc baát kyø moät söï kieän gì quan troïng cuûa
gia ñình, coäng ñoàng ngöôøi Heï ñeàu laøm leã cuùng toå tieân. Trong gia ñình coù ai ñoù
ôû xa trôû veà hoaëc chuaån bò ñi xa laøm aên, ngöôøi Heï ñeàu phaûi ñeán laøm leã tröôùc baøn
thôø toå tieân. Nhöõng coâ gaùi tröôùc khi veà gia ñình nhaø choàng cuõng phaûi laøm leã taï
ôn oâng baø toå tieân.
Caùc nghi leã ñaùm tang cuûa ngöôøi Heï raát phöùc taïp, noù phaûn aùnh quan nieäm
cuûa hoï veà moät theá giôùi taâm linh. Khi trong nhaø coù ngöôøi cheát, ngöôøi Heï thöôøng
ñaët ngöôøi quaù coá ôû giöõa nhaø. Sau khi con chaùu ñaõ veà ñaày ñuû ngöôøi ta môùi laøm
leã, thay quaàn aùo vaø khaâm lieäm cho ngöôøi cheát.
Caùc nghi leã tang ma cuûa coäng ñoàng ngöôøi Heï cuõng khoâng ñoàng nhaát. Nhìn
chung, phía tröôùc moä cuûa ngöôøi Heï bao giôø cuõng coù moät bia ñaù lôùn, sau 3
hoaëc 5 naêm, ngöôøi ta laøm leã caûi taùng cho ngöôøi cheát. Sau khi ñaøo moä leân,
ngöôøi ta duøng röôïu röûa kyõ haøi coát vaø ñaët laïi vaøo tieåu saønh, choân laïi ôû moät ñòa
ñieåm ñaõ ñöôïc xem vaø löïa choïn raát kyõ caøng. Trong lòch söû di cö cuûa mình,
ngöôøi Heï luoân di chuyeån vaø khoâng bieát coù ngaøy quay trôû laïi hay khoâng, neân
cho duø ñi baát cöù nôi ñaâu ngöôøi Heï cuõng mang theo haøi coát toå tieân vaø nhöõng
ngöôøi quaù coá trong gia ñình. Khi ñeán nôi môùi hoï laïi laøm leã choân haøi coát xuoáng,
ñaây laø moät trong nhöõng neùt raát ñieån hình ñeå phaân bieät ngöôøi Heï vôùi caùc coäng
ñoàng ngöôøi Hoa khaùc.
ÔÛ Nam Boä, caùc nghi leã tang ma cuûa caùc nhoùm ngöôøi Hoa cuõng raát khaùc nhau.
Ngöôøi Hoa Haûi Nam coù tuïc cho taát caû quaàn aùo cuûa ngöôøi cheát vaøo quan taøi, vì
hoï cho raèng, ngöôøi cheát thích duøng nhöõng ñoà ñaïc luùc soáng cuûa mình. Luùc khaâm
lieäm, ngöôøi Hoa Haûi Nam khoâng duøng goái ñeå keâ ñaàu cho ngöôøi cheát, maø duøng
hai thoûi giaáy vaøng (moät ñaàu vaøng, moät ñaàu baïc) keâ ñaàu cho hoï, sau ñoù ñoäi theâm
moät chieác noùn giaáy leân ñaàu. Ngöôøi Hoa Trieàu Chaâu coøn coù tuïc töøng ngöôøi con
boùn côm vaø ñöôøng cho ngöôøi cheát, ñieàu naøy coù yù nghóa ñeå ngöôøi cheát khoâng bò
601
ñoùi vaø theå hieän loøng hieáu thaûo cuûa con chaùu. Nghi leã quan troïng nhaát cuûa ngöôøi
Trieàu Chaâu laø nghi leã qua caàu. Ngöôøi ta laøm töôïng tröng moät chieác caàu giaáy vaø
moät doøng soâng laø moät thau nöôùc, moät caên nhaø baèng giaáy, moät röông (hoøm) quaàn
aùo, sau ñoù con chaùu theo thöù töï, con trai tröôûng caàm lö höông vaø laøm ñoäng taùc
qua caàu, tieáp theo laø nhöõng ngöôøi khaùc. Luùc qua caàu, ngöôøi ta raéc tieàn xuoáng caàu
vaø doøng soâng. Leã qua caàu coù nghóa laø tieãn ñöa ngöôøi cheát sang theá giôùi beân kia.
Ngöôøi Heï thì coù tuïc lieäm vaøo quan taøi 2 baùt côm, theâm vaøo ñoù ngöôøi ta coøn chaët
ñoâi chieác ñoøn gaùnh thaønh moät ñoaïn daøi vaø moät ñoaïn ngaén, ñoaïn ngaén ñöôïc lieäm
vaøo quan taøi, ñoaïn daøi ñeå laïi cho ngöôøi vôï hoaëc choàng coøn soáng vôùi yù noùi leân
söï chia lìa(17).
Trong quaù trình di cö vaø ñònh cö ôû Vieät Nam noùi chung vaø Nam Boä noùi rieâng,
ngöôøi Hoa noùi chung, ngöôøi Heï noùi rieâng ñaõ traûi qua bao thaùng ngaøy leânh ñeânh
vöôït bieån vaø sau ñoù ñònh cö taïi moät vuøng ñaát môùi nôi ñaát khaùch queâ ngöôøi vôùi
bao noãi nieàm. Chính vì vaäy, trong taâm thöùc cuûa hoï luoân nghó ñeán toå tieân, ñeán
caùc vò thaàn thaùnh maø hoï tin raèng seõ phuø hoä cho mình trong coâng vieäc laøm aên,
trong cuoäc soáng. Ngoaøi thôø cuùng toå tieân, ngöôøi Heï coøn thôø thaàn Ñaát, thaàn Taøi,
Toå Sö, baø Thieân Haäu, Quan Coâng, Quan AÂm Boà Taùt… ñoù laø nhöõng hình thöùc
tín ngöôõng voán coù saün töø Trung Quoác. Tuy nhieân, trong quùa trình di cö vaø coäng
cö vôùi coäng ñoàng daân cö sôû taïi, thì noäi dung cuûa nhöõng tín ngöôõng cuûa ngöôøi
Heï cuõng coù nhieàu thay ñoåi. Moät soá toân giaùo theá giôùi cuõng du nhaäp vaøo coäng
ñoàng ngöôøi Hoa noùi chung vaø ngöôøi Heï noùi rieâng. Taïi Vieät Nam, ñaïo Thieân Chuùa
ñöôïc ngöôøi Hoa tieáp nhaän trong quaù trình thöïc daân Phaùp xaâm löôïc Vieät Nam.
Ñaïo Tin Laønh ñaõ ñöôïc moät muïc sö töø Trung Quoác truyeàn giaùo vaøo coäng ñoàng
ngöôøi Hoa ôû Chôï Lôùn naêm 1921(18). Moät ñieàu ñaùng löu yù laø tuy ngöôøi Hoa theo
caùc toân giaùo lôùn treân theá giôùi nhöng hoï vaãn thôø cuùng toå tieân, vaãn ñi chuøa ñeå
caàu khaån thaàn linh, ñieàu naøy noùi leân söï hoaø hôïp trong toân giaùo vaø tín ngöôõng
cuûa hoï.
2. Vaên hoaù daân gian Vaên hoùa daân gian cuûa caùc nhoùm ngöôøi Hoa noùi chung,
cuûa ngöôøi Heï noùi rieâng khaù phong phuù vôùi nhieàu loaïi hình nhö ca, muùa, nhaïc,vaên
hoïc ngheä thuaät… Kho taøng daân ca, ca dao, tuïc ngöõ cuûa ngöôøi Hoa vôùi nhieàu laøn
ñieäu, nhieàu nhaïc cuï nhö ñaøn tyø baø, ñaøn tranh, thanh la… cuøng vôùi nhöõng baøi
kinh kòch. Cuøng vôùi nhaïc laø nhöõng ñieäu muùa nhö muùa laân, muùa roàng, muùa sö
töû,… ñöôïc toå chöùc long troïng trong caùc dòp leã teát.
Trong khi laøm raãy, laøm nöông, luùc giaûi lao thanh nieân Heï raát thích haùt ñoái
vôùi nhöõng laøn ñieäu du döông veà tình yeâu, veà coâng vieäc. Lôøi moät baøi ca sau
ñaây raát phoå bieán trong coäng ñoàng ngöôøi Heï: “Khi anh leân nuùi, anh haõy nhìn
xem, caây nho ñang cuoán vaøo caây, neáu caây cheát, caây nho seõ ôû laïi maõi maõi,
neáu nho cheát thì caây cuõng khoâng rôøi boû noù…”. Lôøi baøi haùt raát thieát tha töôïng
tröng cho ñoâi löùa saün saøng hy sinh cho nhau. Ngöôøi ta tìm thaáy raát nhieàu
nhöõng baøi daân ca nhö theá trong saùch töø thôøi Toáng, ôû caùc tænh Sôn Taây, Hoà
Baéc, Hoà Nam.
602
IV. MOÄT SOÁ NHAÄN XEÙT
Thöù nhaát, ngöôøi Hoa noùi chung vaø ngöôøi Hoa Heï noùi rieâng ñeàu laø nhöõng
cö daân di cö töø caùc tænh phía Nam cuûa Trung Quoác. Hoï laø moät boä phaän cuûa
ngöôøi Haùn hoaëc ñaõ bò Haùn hoaù, do nhieàu nguyeân nhaân khaùc nhau ñaõ di cö vaøo
Vieät Nam, vì vaäy trong haønh trang maø hoï mang theo coù caû truyeàn thoáng vaên
hoaù daân toäc toàn taïi haøng nghìn naêm, goàm nhöõng yeáu toá vaên hoaù vaät chaát, vaên
hoaù tinh thaàn, cuøng vôùi nhöõng phong tuïc taäp quaùn, caùch öùng xöû, nghi leã, tín
ngöôõng, toân giaùo.
Thöù hai, do sinh soáng vaø ñònh cö treân moät vuøng ñaát môùi Vieät Nam, moät moâi
tröôøng hoaøn toaøn môùi, tuy ngöôøi Heï khoâng theå taùi laäp ñöôïc nhöõng toå chöùc xaõ hoäi,
doøng hoï, gia ñình hoaøn toaøn gioáng nhö moâ hình truyeàn thoáng cuûa hoï taïi coá höông,
nhöng hoï vaãn coá gaéng xaây döïng nhöõng thieát cheá gia ñình, caùc phong tuïc taäp quaùn
phuø hôïp vôùi nhöõng ñieàu kieän ôû vuøng ñaát môùi, ñoàng thôøi baûo löu nhöõng cô caáu xaõ
hoäi vaø neàn vaên hoaù truyeàn thoáng cuûa mình.
Thöù ba, vieäc nghieân cöùu veà nhöõng yeáu toá vaên hoaù truyeàn thoáng cuûa ngöôøi
Heï giuùp chuùng ta hieåu ñöôïc nhöõng ñoùng goùp cuûa hoï trong kho taøng vaên hoaù
chung cuûa daân toäc Vieät Nam. Maët khaùc, cuõng qua vieäc nghieân cöùu naøy giuùp
laøm roõ vaø nhaän thöùc ñöôïc nhöõng ñaëc ñieåm, cuõng nhö quaù trình toäc ngöôøi cuûa
moät coäng ñoàng cö daân. Nghieân cöùu veà ngöôøi Heï coøn giuùp hieåu ñöôïc nhöõng
ñaëc ñieåm vaên hoaù cuûa coäng ñoàng ngöôøi Hoa, giuùp chaét loïc nhöõng giaù trò nhaân
baûn ñeå thaáy ñöôïc caùi hay, caùi ñeïp ñeå phaùt huy, ñoàng thôøi haïn cheá nhöõng maët
tieâu cöïc ñeå xaây döïng moät neáp soáng vaên minh, vöøa hieän ñaïi laïi vöøa ñaäm ñaø
baûn saéc daân toäc.
PHUÏ LUÏC
Nhaø troøn cuûa ngöôøi Heï Nhaø truyeàn thoáng cuûa ngöôøi Heï
603
* Caùc kieåu nhaø truyeàn thoáng cuûa ngöôøi Heï; Nguoàn – Dr Tin – Kay Goh, Sydney, Australia.
AÛnh chuïp thaùng 10-1999; http://www.asiawind.com/hakka/history.htm.
CHUÙ THÍCH
1. Chaâu Haûi, Caùc nhoùm coäng ñoàng ngöôøi Hoa ôû Vieät Nam, Nxb Khoa hoïc Xaõ hoäi, Haø Noäi 1992, tr.10-11.
2. Nguyeãn Duy Bính, Hoân nhaân vaø gia ñình cuûa ngöôøi Hoa ôû Nam Boä, Luaän aùn Tieán só Lòch söû, thaønh
phoá Hoà Chí Minh 1999, tr.16.
3. Khoång Dieãn, Daân soá vaø daân soá hoïc toäc ngöôøi ôû Vieät Nam, Nxb Khoa hoïc xaõ hoäi 1995, tr .302.
4. Chaâu Haûi, (Saùch ñaõ daãn) tr.16
7. Nguyeãn Duy Bính (Sñd), tr.19.
8. Maïc Ñöôøng, Xaõ hoäi ngöôøi Hoa ôû thaønh phoá Hoà Chí Minh sau naêm 1975- Tieàm naêng vaø söï phaùt trieån.
Nxb Khoa hoïc xaõ hoäi, Haø Noäi 1994 , tr.31.
9. http:// www.asiawind.com/hakka/history.htm
10. Nhö treân.
11. Nhö treân.
12. Nhö treân.
13. Nguyeãn Gia Phu, Nguyeãn Huy Quyù. Lòch söû Trung Quoác. Nxb Giaùo duïc, 2001, tr. 28.
15. Nguyeãn Duy Bính (Sñd), tr. 28.
17. Nguyeãn Duy Bính (Sñd), tr.154.
18. Nguyeãn Thò Hoa Xinh - Tín ngöôõng vaø toân giaùo cuûa ngöôøi Hoa Quaûng Ñoâng ôû thaønh phoá Hoà Chí
Minh, Luaän aùn Phoù Tieán só Lòch söû, thaønh phoá Hoà Chí Minh 1997, tr. 128.
604
BIEÁN CHUYEÅN XAÕ HOÄI ÔÛ TAÂY NGUYEÂN
TRONG NHÖÕNG NAÊM CUOÁI THEÁ KYÛ XX -
ÑAÀU THEÁ KYÛ XXI
Nguyeãn Tuaán Trieát*
Taây Nguyeân - vuøng laõnh thoå ñaëc thuø, moät trong saùu vuøng kinh teá lôùn cuûa
nöôùc ta hieän nay. Ñaây laø vuøng kinh teá cao nguyeân raát giaøu taøi nguyeân thieân nhieân
(ñaëc bieät laø ñaát, röøng, khí haäu - thuûy vaên, khoaùng saûn vaø thaéng caûnh), ñang aån
chöùa nhieàu tieàm naêng ña daïng(1). Taây Nguyeân voán laø ñòa baøn cö truù laâu ñôøi cuûa
nhieàu toäc ngöôøi thieåu soá thuoäc ngöõ heä Nam AÙ vaø ngöõ heä Nam Ñaûo coù nhöõng
khaùc bieät veà coäi nguoàn lòch söû, mang nhöõng saéc thaùi rieâng veà vaên hoùa vaø ôû nhöõng
baäc thang khaùc nhau veà trình ñoä phaùt trieån kinh teá - xaõ hoäi. Vì theá, Taây Nguyeân
coøn laø moät vuøng vaên hoaù mang nhieàu neùt ñaëc thuø, baûo löu ñöôïc nhieàu yeáu toá coå
xöa vaø ñöôïc xem laø moät trong nhöõng baûo taøng lôùn veà lòch söû - vaên hoaù. Taây
Nguyeân naèm ôû trung taâm cuûa Ñoâng Döông, coù ñöôøng bieân giôùi giaùp Laøo vaø
Campuchia, neân thöôøng ñöôïc goïi laø “Cao nguyeân Trung taâm” (Central Highlands)
vaø ñöôïc ví nhö “noùc nhaø”ø cuûa Ñoâng Döông, coù vò trí chieán löôïc quan troïng veà
an ninh - quoác phoøng cuûa quoác gia vaø toaøn khu vöïc. Döôùi thôøi phong kieán, Taây
Nguyeân thöôøng bò giaèng xeù bôûi nhieàu theá löïc trong khu vöïc vaø ñaõ töøng ñöôïc ñoái
xöû nhö laø moät vuøng ñaát chö haàu. Döôùi thôøi thöïc daân xaâm löôïc, Taây Nguyeân ñöôïc
xem laø moät vuøng khai thaùc thuoäc ñòa raát quan troïng, ñöôïc ñoái xöû theo nhöõng
chính saùch rieâng. Theá kæ vöøa qua, ñoàng baøo caùc daân toäc Taây Nguyeân ñaõ haêng
haùi tieán leân döôùi ngoïn côø veû vang cuûa Ñaûng, neâu cao tinh thaàn thöôïng voõ, nhaát
teà saùt caùnh beân nhau, cuøng caû nöôùc ñaùnh ñuoåi giaëc ngoaïi xaâm.
Töø sau ngaøy mieàn Nam hoaøn toaøn giaûi phoùng (30-4-1975), Taây Nguyeân cuøng
caû nöôùc ñi leân xaây döïng xaõ hoäi môùi. Khi böôùc vaøo söï nghieäp xaây döïng chuû nghóa
xaõ hoäi, Taây Nguyeân vaãn mang theo nhieàu neùt ñaëc thuø: xuaát phaùt ñieåm thaáp veà
haï taàng cô sôû kinh teá-xaõ hoäi, trình ñoä phaùt trieån raát cheânh leäch giöõa caùc toäc ngöôøi
trong coäng ñoàng daân cö; cö daân baûn ñòa coøn mang nhieàu ñaëc ñieåm cuûa thôøi kì
quaù ñoä töø söï tan raõ cuûa xaõ hoäi nguyeân thuûy sang xaõ hoäi coù giai caáp, neàn taûng
kinh teá vaøo loaïi thaáp nhaát so vôùi nhieàu daân toäc thieåu soá khaùc treân caû nöôùc, v.v...
Nhieàu thaùch thöùc lôùn ñaët ra cho Taây Nguyeân töø haïn cheá do lòch söû ñeå laïi, nhöõng
khoù khaên do haäu quaû chieán tranh, thieáu tö lieäu saûn xuaát vaø löïc löôïng lao ñoäng(2),
thieân tai haïn haùn phöùc taïp, hoaït ñoäng choáng phaù cuûa theá löïc phaûn ñoäng Fulro,
Poân Poát vaø caùc toå chöùc phaûn ñoäng ñoäi loát toân giaùo,v.v… Töø thöïc teá khaùch quan
* Tieán só, Vieän Khoa hoïc xaõ hoäi vuøng Nam Boä. Vieät Nam.
605
aáy, Taây Nguyeân ñaõ ñöôïc Ñaûng vaø Nhaø nöôùc ta xaùc ñònh laø moät trong nhöõng troïng
ñieåm veà di daân, khai thaùc ñaát ñai, phaùt trieån kinh teá-xaõ hoäi, baûo veä an ninh-quoác
phoøng cuûa caû nöôùc.
Trong nhöõng naêm cuoái theá kæ XX - ñaàu theá kæ XXI, Taây Nguyeân ñaõ vöôït qua
hoaøn caûnh ngaët ngheøo ñeå cuøng caû nöôùc ñaùnh baïi moïi aâm möu cuûa caùc theá löïc
thuø ñòch, khaéc phuïc khuûng hoaûng kinh teá-xaõ hoäi, ra söùc thöïc hieän coâng cuoäc ñoåi
môùi. Chính vì vaäy, Taây Nguyeân ñaõ ñaït ñöôïc nhöõng thaønh töïu böôùc ñaàu raát quan
troïng veà nhieàu maët nhö xaây döïng cô sôû vaät chaát-kó thuaät; naâng cao taêng tröôûng
kinh teá; oån ñònh vaø töøng böôùc caûi thieän ñôøi soáng vaät chaát vaø tinh thaàn cuûa nhaân
daân, v.v…. Xaõ hoäi Taây Nguyeân coù nhieàu bieán chuyeån quan troïng.
1. Veà daân cö vaø toå chöùc haønh chính
Chính saùch cuûa Ñaûng vaø Nhaø nöôùc chuù yù ñeán vieäc caûi thieän ñôøi soáng cho
ñoàng baøo caùc daân toäc ñem laïi keát quaû giaûm daàn tyû leä töû vong vaø naâng cao tyû leä
sinh moät caùch hôïp lí, giuùp cho daân soá cuûa cö daân taïi choã phaùt trieån nhanh hôn
tröôùc; ñoàng thôøi thöïc hieän vieäc ñieàu chuyeån moät boä phaän daân cö vaø lao ñoäng töø
moät soá vuøng ñoâng daân cuûa ñaát nöôùc ñeán xaây döïng nhöõng vuøng kinh teá môùi vaø
taêng cöôøng hoaït ñoäng cuûa caùc noâng - laâm tröôøng treân ñòa baøn Taây Nguyeân. Quaù
trình taêng cô hoïc (theo hai luoàng di daân coù toå chöùc vaø di daân töï do) keát hôïp vôùi
taêng töï nhieân ñaõ laøm cho daân soá Taây Nguyeân lieân tuïc phaùt trieån(3). Ñeán cuoái naêm
2003, daân soá Taây Nguyeân coù hôn 4,5 trieäu ngöôøi, taêng gaàn 4 laàn so vôùi naêm 1976.
Söï gia taêng daân soá noùi treân ñaõ laøm cho maät ñoä daân soá treân caùc khu vöïc thuoäc
ñòa baøn Taây Nguyeân ngaøy caøng ñoâng(4).
Cuøng vôùi quaù trình gia taêng veà daân soá, cô caáu toäc ngöôøi trong daân soá Taây
Nguyeân cuõng coù söï bieán ñoåi nhanh choùng. Söï nhaäp cö cuûa ngöôøi Vieät vaø caùc toäc
ngöôøi thieåu soá töø nhieàu ñòa phöông treân caû nöôùc, ñaëc bieät laø töø mieàn nuùi phía
Baéc ñaõ ñöa thaønh phaàn toäc ngöôøi trong daân soá Taây Nguyeân taêng nhanh: vaøo naêm
1989, daân soá Taây Nguyeân bao goàm 37 thaønh phaàn toäc ngöôøi, ñeán nay con soá naøy
laø gaàn 50, Taây Nguyeân trôû thaønh vuøng coù nhieàu thaønh phaàn toäc ngöôøi vaøo baäc
nhaát trong caû nöôùc. Hieän töôïng coäng cö, xen cö giöõa caùc toäc ngöôøi trong nhieàu
xaõ, aáp, cuïm daân cö ngaøy caøng phoå bieán. Nhìn chung, hieän traïng daân soá, daân cö,
thaønh phaàn toäc ngöôøi ôû Taây Nguyeân vaãn ñang bieán ñoäng.
Ñoàng thôøi vôùi söï gia taêng daân soá vaø thaønh phaàn toäc ngöôøi nhö ñaõ neâu treân
laø söï du nhaäp cuûa nhieàu hình thöùc toân giaùo - tín ngöôõng töø nhieàu toäc ngöôøi, töø
nhieàu ñòa phöông vaø baèng nhöõng con ñöôøng khaùc nhau tôùi Taây Nguyeân. Hieän
nay, trong daân cö Taây Nguyeân coù khoaûng 1,5 trieäu ngöôøi laø tín ñoà caùc toân giaùo
(Phaät giaùo, Coâng giaùo, Tin Laønh, Hoài giaùo, Cao Ñaøi, Hoaø Haûo), chieám tæ leä gaàn
35% daân soá. Soá löôïng tín ñoà caùc toân giaùo (nhaát laø tín ñoà ñaïo Tin Laønh) treân ñòa
baøn Taây Nguyeân vaãn ñang coù xu höôùng gia taêng.
Nhöõng chuyeån bieán veà daân soá, thaønh phaàn vaø chaát löôïng daân cö ñoøi hoûi söï
ñieàu chænh vaø phaùt trieån toå chöùc haønh chính. Sau naêm 1975, Taây Nguyeân coù 3
606
BIEÁN CHUYEÅN XAÕ HOÄI ÔÛ TAÂY NGUYEÂN TRONG NHÖÕNG NAÊM CUOÁI THEÁ KYÛ XX...
tænh (Gia Lai - Kon Tum, Ñaék Laék, Laâm Ñoàng), ñeán nay ñaõ ñöôïc phaân chia laïi
thaønh 5 tænh (Kon Tum, Gia Lai, Ñaéc Laék, Ñaéc Noâng, Laâm Ñoàng). Ñoàng thôøi,
haøng chuïc huyeän môùi, xaõ môùi cuõng ñöôïc thaønh laäp. ÔÛ Baéc Taây Nguyeân (Gia Lai
– Kon Tum) coù theâm 8 huyeän môùi (Sa Thaày, Kroâng Pa, Chö Seâ, K’Bang, Koâng
Chro, Ñöùc Cô, Ia Grai, Chö Pah); ôû Nam Taây Nguyeân (Laâm Ñoàng) coù theâm 5
huyeän môùi (Ñaï Hoai, Laâm Haø, Baûo Laâm, Ñaï Teûh, Caùt Tieân) vaø 39 xaõ vaø 8 thò
traán môùi(5), v.v…. Töø thaùng 4 naêm 2000, ôû Taây Nguyeân ñaõ toå chöùc baàu tröôûng
thoân - buoân theo Nghò ñònh 79 cuûa Chính phuû. Theo ñoù, ñaõ coù 4.600 trong toång
soá 6.089 tröôûng thoân - buoân, toå tröôûng daân phoá ñöôïc nhaân daân tröïc tieáp baàu ra
(chieám tyû leä 79% toång soá thoân - buoân treân ñòa baøn). Vieäc laøm naøy coù yù nghóa
tích cöïc ñoái vôùi quaù trình xaây döïng neáp sinh hoaït daân chuû vaø toå chöùc caùc hoaït
ñoäng xaõ hoäi trong thoân – buoân.
2. Veà heä thoáng giao thoâng vaø phaùt trieån ñoâ thò
Taây Nguyeân ngaøy xöa töøng coù ñònh kieán laø ñòa baøn nuùi röøng hieåm trôû, khai
môû ñöôøng saù raát khoù khaên, heä thoáng giao thoâng vaän taûi ñöôïc hình thaønh muoän
vaø chaäm so vôùi nhieàu vuøng cuûa ñaát nöôùc, laïi bò chieán tranh taøn phaù vaø laøm ngöng
treä. Töø sau ngaøy mieàn Nam hoaøn toaøn giaûi phoùng, Ñaûng vaø Nhaø nöôùc chuû tröông
phaùt trieån nhanh keát caáu haï taàng, môû roäng giao löu noäi vuøng vaø taêng cöôøng hôïp
taùc vôùi caùc ñòa baøn laân caän trong vaø ngoaøi nöôùc, taïo ñieàu kieän cho Taây Nguyeân
phaùt trieån kinh teá-xaõ hoäi. Theo ñoù, caùc tuyeán ñöôøng bò xuoáng caáp hoaëc bò taøn
phaù trong chieán tranh ñöôïc tu söûa vaø nhöõng tuyeán ñöôøng giao thoâng môùi ñöôïc
môû ra, hình thaønh heä thoáng ñöôøng giao thoâng chieán löôïc xuyeân Taây Nguyeân vaø
maïng löôùi giao thoâng noäi vuøng, phaù vôõ tính kheùp kín cuûa ñòa baøn naøy, cho pheùp
nhieàu phöông tieän giao thoâng ñöôïc söû duïng, phuïc vuï xaây döïng vaø phaùt trieån kinh
teá - xaõ hoäi. Ñeán cuoái naêm 2000, treân ñòa baøn caùc tænh Taây Nguyeân coù 1.978 km
ñöôøng quoác loä, treân 3 nghìn ki loâ meùt ñöôøng tænh loä, 4.120 ki loâ meùt ñöôøng huyeän
loä vaø 5.326 km ñöôøng giao thoâng noâng thoân. Maät ñoä ñöôøng ñaït 0,4 ki loâ meùt treân
1 km2. Caùc tuyeán ñöôøng quoác loä ñeàu ñöôïc khoâi phuïc vaø naâng caáp; caùc saân bay
ñöôïc caûi taïo vaø keùo daøi ñöôøng baêng; maïng löôùi ñöôøng tænh loä vaø ñöôøng giao
thoâng noâng thoân ñöôïc môû mang, phaùt trieån. Cuõng vaøo thôøi ñieåm naøy, ôû 4 tænh
Taây Nguyeân coù 356 ñieåm phuïc vuï böu chính vieãn thoâng (trong ñoù coù 150 böu
cuïc, 206 böu ñieän vaên hoùa xaõ) bình quaân moãi ñieåm phuïc vuï khoaûng 11.797
ngöôøi, baùn kính phuïc vuï cuûa moãi ñieåm khoaûng 6,98 ki loâ meùt; 411 xaõ ñaõ coù ñieän
thoaïi tôùi trung taâm xaõ (chieám 82% toång soá xaõ treân ñòa baøn).
Nhöõng naêm gaàn ñaây, Taây Nguyeân coù toác ñoä ñoâ thò hoùa khaù nhanh, tyû leä daân
cö thaønh thò ôû möùc cao so vôùi caû nöôùc (tyû leä daân soá thaønh thò ôû Taây Nguyeân
naêm 1990 laø 19,6%, naêm 2000 laø 26,7%). Heä thoáng caùc ñoâ thò ôû ñaây coù nhieàu
neùt môùi. Quaù trình xaây döïng vaø chænh trang caùc trung taâm ñoâ thò cuõng laø quaù
trình hình thaønh nhöõng ñaàu moái kinh teá-vaên hoaù, khoâng ngöøng taùc ñoäng vaøo
vuøng noâng thoân. Taây Nguyeân hieän coù 3 thaønh phoá lôùn laø: Ñaø Laït (tænh Laâm
Ñoàng), Buoân Ma Thuoät (tænh Dak Laêk), Plei Ku (tænh Gia Lai). Trong ñoù, thaønh
phoá Ñaø Laït noåi tieáng veà du lòch, Plei Ku mang nhieàu neùt duyeân daùng cuûa moät
607
thaønh phoá treû treân cao nguyeân, Buoân Ma Thuoät ñang ôû toác ñoä phaùt trieån theo
quy moâ lôùn, seõ trôû thaønh moät thaønh phoá caáp vuøng. Taïi caùc ñoâ thò naøy, keát caáu
haï taàng ñöôïc naâng caáp; heä thoáng ñöôøng væa heø, raõnh thoaùt nöôùc, coâng vieân, caây
xanh, heä thoáng caùp ñieän, v.v… ñöôïc caûi thieän. Toång naêng löïc caáp nöôùc ñoâ thò
ôû Taây Nguyeân ñaõ taêng töø 36.340 m3/ngaøy ñeâm vaøo naêm 1991 leân treân 90.000
m3/ngaøy ñeâm vaøo naêm 2003.
3. Veà phaùt trieån coâng nghieäp vaø ñieän khí hoaù noâng thoân
Trong lónh vöïc coâng nghieäp ôû Taây Nguyeân ñeán nay ñaõ coù theâm nhöõng khu
coâng nghieäp vaø nhieàu nhaø maùy môùi, nhö caùc nhaø maùy cô khí, nhaø maùy nöôùc,
nhaø maùy thuûy ñieän, xí nghieäp eùp mía laøm ñöôøng, xöôûng saáy cheø vaø cheá bieán traø
xuaát khaåu, xöôûng cheá bieán söõa, xöôûng nghieàn ñaù nung voâi, xí nghieäp deät thoå
caåm, nhaø maùy cheá bieán tô taèm - deät luïa, cô sôû ñan maây - tre - laù, nhaø maùy cöa,
xöôûng laøm ñoà goã, xí nghieäp gaïch ngoùi, xöôûng saûn xuaát goám - söù, v.v…. vôùi nhieàu
ñoåi môùi, tieán boä veà quy moâ saûn xuaát vaø chaát löôïng saûn phaåm, trong ñoù xuaát hieän
nhieàu ngaønh coâng nghieäp môùi, noåi baät laø coâng nghieäp thuûy ñieän, coâng nghieäp
cheá bieán noâng - laâm saûn, coâng nghieäp may, v.v… Giaù trò saûn löôïng coâng nghieäp
ñaït toác ñoä taêng bình quaân moãi naêm 11,25%. Chæ trong thaäp nieân cuoái cuûa theá kyû
XX, treân ñòa baøn Taây Nguyeân ñaõ xaây döïng theâm 41 xí nghieäp coâng nghieäp; 4
nhaø maùy ñöôøng vôùi toång coâng suaát 4.000 taán mía/ngaøy; 5 nhaø maùy cheá bieán cao
su vôùi toång coâng suaát 23.500 taán; 9 nhaø maùy cheá bieán caø pheâ haït vôùi toång coâng
suaát 12,3 vaïn taán; 3 nhaø maùy cheá bieán cheø quoác doanh vôùi toång coâng suaát 75
ngaøn taán; caùc nhaø maùy öôm tô, deät luïa vôùi coâng suaát 795 taán tô vaø 2 trieäu meùt
luïa; 14 xí nghieäp cheá bieán goã (quoác doanh) vôùi toång coâng suaát laø 64.640 m3 saûn
phaåm/naêm; 2 nhaø maùy xi maêng coù toång coâng suaát 97.000 taán; nhaø maùy thuûy ñieän
Ia Ly coù coâng suaát 720 MW, nhaø maùy thuûy ñieän Haøm Thuaän - Ña Mi coù coâng
suaát 450 MW,v.v… Thöïc teá ñaõ cho thaáy, nhöõng cô sôû coâng nghieäp (ñaëc bieät laø
caùc coâng trình thuûy ñieän gaén vôùi thuûy lôïi) vaø ñöôøng giao thoâng, v.v… ñaõ vaø ñang
khaúng ñònh vai troø cuûa chuùng trong vieäc phaùt huy tieàm naêng, theá maïnh cuûa Taây
Nguyeân, khoâng ngöøng laøm thay ñoåi boä maët cuûa vuøng naøy.
Ñieän khí hoùa noâng thoân Taây Nguyeân ñaõ coù böôùc phaùt trieån quan troïng. Trong
thôøi kyø töø naêm 1996 ñeán naêm 2000 ñaõ hoaøn thaønh caùc ñöôøng daây vaø traïm 110
KV tuyeán Kroâng Buùc - Buoân Ma Thuoät (40 km); tuyeán Plei Ku - Cö Seù - Ajunpa
(102 km), ñöôøng daây 220 KV tuyeán Plei Ku - Kroâng Buùc - Nha Trang (300 km),
ñöôøng daây 500 KV tuyeán Ia Ly - Plei Ku (27 km), tuyeán Plei Ku - Phuù Laâm (538
km) vaø taêng theâm 2.300 km maïng löôùi ñieän haï theá veà caùc huyeän, xaõ,v.v...
Söï phaùt trieån coâng nghieäp vaø ñieän khí hoaù noâng thoân ñaõ thuùc ñaåy quaù trình
chuyeån dòch trong noâng nghieäp töø neàn kinh teá vöøa töï caáp töï tuùc vöøa bao caáp,
sang neàn kinh teá haøng hoùa, kinh teá thò tröôøng. Nhìn töø goùc ñoä noâng nghieäp -
noâng thoân treân ñòa baøn naøy, chuùng ta thaáy caùc Hôïp taùc xaõ noâng nghieäp kieåu cuõ
vaø caùc Taäp ñoaøn saûn xuaát, Toå vaàn ñoåi coâng ñaõ töøng böôùc chuyeån dòch sang kinh
teá Hoä gia ñình, roài töø kinh teá Hoä gia ñình ñi daàn vaøo kinh teá Hôïp taùc xaõ kieåu
môùi treân tinh thaàn töï nguyeän. trong ngaønh saûn xuaát noâng nghieäp ôû Taây Nguyeân
608
ñang dieãn ra maïnh meõ quaù trình keát hôïp tích cöïc caùc hoaït ñoäng canh taùc truyeàn
thoáng (troàng caây löông thöïc, thöïc phaåm nhö luùa raãy, baép, saén, khoai, ñaäu, vöøng,
chuoái, cam, quyùt, thôm,v.v…. beân caïnh caùc loaïi caây coâng nghieäp ngaén ngaøy nhö
boâng vaûi, mía, ñaäu phoäng, ñaäu ñen, vöøng, thuoác laù…) vôùi vieäc aùp duïng vaø môû
roäng caùc hoaït ñoäng chuyeân canh, phaùt trieån caùc caây coâng nghieäp daøi ngaøy (nhö
cao su, caø pheâ, ca cao, tieâu, ñieàu, v.v…) ñoàng thôøi chaên nuoâi gia suùc, gia caàm,
ñeå laáy thòt, söõa, da, xöông, tröùng, nuoâi ong laáy maät vaø laáy saùp, nuoâi chim, nuoâi
caù, nuoâi traên, nuoâi raén,v.v….
4. Veà y teá, giaùo duïc vaø vaên hoaù
Caùc hoaït ñoäng y teá chaêm lo söùc khoûe cho con ngöôøi cuõng laø moät trong nhöõng
ñieàu kieän caàn thieát ñeå oån ñònh vaø phaùt trieån kinh teá - xaõ hoäi. ÔÛ Taây Nguyeân vaøo
naêm 2000, maïng löôùi y teá chaêm lo söùc khoeû cho con ngöôøi ñaõ ñöôïc thieát laäp
xuoáng taän cô sôû. Haàu heát caùc xaõ treân toaøn ñòa baøn ñaõ xaây döïng ñöôïc traïm y teá,
39,3% soá traïm y teá coù baùc só, 90,7% soá thoân - buoân coù nhaân vieân y teá hoaït ñoäng,
caùc beänh vieän tænh ñeàu ñöôïc naâng caáp, v.v... goùp phaàn quan troïng vaøo vieäc chaêm
soùc söùc khoeû vaø naâng cao naêng löïc coäng ñoàng.
Ñeán cuoái theá kyû XX, maïng löôùi heä thoáng giaùo duïc - ñaøo taïo treân ñòa baøn
Taây Nguyeân ñaõ ñöôïc thieát laäp vaø naâng caáp, töø maãu giaùo ñeán phoå thoâng, daïy
ngheà, coâng nhaân kó thuaät cao ñaúng, ñaïi hoïc. Hieän nay Taây Nguyeân coù 2 tröôøng
ñaïi hoïc vaø 3 tröôøng cao ñaúng, 7 tröôøng coâng nhaân kyõ thuaät, treân 1.000 tröôøng
phoå thoâng vaø treân 5.000 lôùp maãu giaùo ñaõ ñöôïc ñaàu tö naâng caáp, 60% soá xaõ ñaõ
coù tröôøng caáp II, caùc tænh vaø huyeän ñeàu ñaõ coù tröôøng caáp III, goùp phaàn tích cöïc
vaøo vieäc naâng cao daân trí, caûi thieän ñôøi soáng cuûa daân cö, ñoåi môùi boä maët kinh
teá - xaõ hoäi, v.v….
Quaù trình phaùt trieån kinh teá-xaõ hoäi cuõng cho thaáy Taây Nguyeân ñang chöùa
ñöïng nhieàu kho taøng vaên hoùa-lòch söû, tieàm aån nhöõng giaù trò lôùn veà nhieàu maët.
Vieäc giöõ gìn vaø khai thaùc taøi nguyeân vaên hoùa naøy cuõng raát quan troïng, neân trong
thôøi gian qua ñaõ ñöôïc chuù yù, theå hieän qua caùc coâng trình nghieân cöùu veà vaên hoùa
daân gian, nghieân cöùu khoâi phuïc caùc leã hoäi truyeàn thoáng, tieán haønh caùc cuoäc khai
quaät khaûo coå hoïc ôû Bieån Hoà, Lung Leng, Nam Caùt Tieân, v.v…, thöïc hieän caùc döï
aùn söu taàm luaät tuïc, ñieàu tra vaø söu taàm söû thi, toå chöùc caùc leã coå truyeàn, hoäi ñua
voi, hoäi coàng chieâng, v.v..
5. Veà giaûi phaùp phaùt trieån
Beân caïnh nhöõng thaønh töïu ñaõ ñaït ñöôïc ñem laïi nhöõng chuyeån bieán tích cöïc
vaø quan troïng veà maët xaõ hoäi, hieän nay treân ñöôøng phaùt trieån cuûa Taây Nguyeân
vaãn phaûi ñöông ñaàu vôùi nhieàu thaùch thöùc. Neàn kinh teá tuy phaùt trieån nhanh
nhöng khoâng caân ñoái vaø khoâng ñoàng boä neân khoâng beàn vöõng. Toác ñoä phaùt trieån
nhanh veà kinh teá-xaõ hoäi thöôøng taäp trung vaøo nhöõng vuøng coù ñieàu kieän thuaän
lôïi (nhö caùc khu vöïc ñoâ thò, hoaëc ven truïc giao thoâng, v.v…). Trong khi ñoù,
nhöõng vuøng saâu, vuøng xa phaùt trieån chaäm, vaãn coøn hieän töôïng du canh du cö
609
cuûa moät vaøi nhoùm cö daân baûn ñòa, daãn ñeán moät thöïc teá laø ñôøi soáng nhaân daân
noùi chung tuy coù ñöôïc caûi thieän, nhöng söï à cheânh leäch möùc soáng giöõa caùc taàng
lôùp daân cö vaø giöõa caùc khu vöïc trong vuøng ñaõ vaø ñang dieãn ra theo chieàu höôùng
ngaøy moät gia taêng, söï phaân hoùa giaøu ngheøo ngaøy caøng trôû neân gay gaét. Taây
Nguyeân ñang coøn haøng chuïc xaõ ñaëc bieät khoù khaên, tình traïng moät boä phaän noâng
daân khoâng coù ñaát hoaëc thieáu ñaát canh taùc chaäm ñöôïc khaéc phuïc. Tæ leä hoä ngheøo
khoaûng 20%, tæ leä naøy ôû khu vöïc cö daân baûn ñòa coøn cao hôn nhieàu. Taây Nguyeân
hieän nay vaãn laø vuøng coù tyû leä treû em suy dinh döôõng cao nhaát nöôùc; trình ñoä
daân trí ôû vaøo loaïi thaáp so vôùi nhieàu khu vöïc khaùc, ñaëc bieät laø vuøng ñoàng baøo
caùc toäc ngöôøi thieåu soá, cuõng laø ñòa baøn ñang coù vaán ñeà toân giaùo noåi leân khaù
phöùc taïp.
Tình hình neâu treân cho thaáy nhöõng thaùch thöùc treân ñöôøng phaùt trieån xaõ hoäi
ôû Taây Nguyeân caàn phaûi ñöôïc nhaän thöùc ñuùng, phaân tích moät caùch khoa hoïc vaø
phaûi coù nhöõng giaûi phaùp thoûa ñaùng, nhö: giaûi phaùp veà ñieàu chænh quy hoaïch
(nhaèm khaéc phuïc nhöõng baát caäp trong quaù trình toå chöùc phaân boá daân cö vaø löïc
löôïng lao ñoäng cuõng nhö trong coâng taùc phaân phoái vaø söû duïng ñaát ñai, hoaøn
thaønh coâng taùc ñònh canh ñònh cö, thuùc ñaåy nhanh tieán trình chuyeån dòch cô caáu
vaø taêng tröôûng kinh teá,v.v…); giaûi phaùp veà coâng baèng xaõ hoäi (khaéc phuïc tình
traïng nhöõng böôùc phaùt trieån kinh teá chöa ñoàng boä vôùi yeâu caàu giaûi quyeát toát caùc
vaán ñeà xaõ hoäi, ñaåy maïnh caùc chöông trình xoaù ñoùi giaûm ngheøo, v.v….); giaûi phaùp
veà taêng toác phaùt trieån giaùo duïc-ñaøo taïo, naâng cao maët baèng daân trí (giaûi quyeát
ñuùng vaán ñeà song ngöõ, ñaåy maïnh coâng taùc ñaøo taïo ngöôøi lao ñoäng, coâng taùc daïy
ngheà vaø taïo vieäc laøm cho daân cö, ñaëc bieät laø caùc daân toäc thieåu soá, v.v…); giaûi
phaùp taêng cöôøng coâng taùc quaûn lí Nhaø nöôùc veà toân giaùo (nhaèm goùp phaàn chaêm
lo lôïi ích thieát thöïc, chính ñaùng, hôïp phaùp cuûa nhaân daân lao ñoäng, thöïc söï toân
troïng vaø ñaûm baûo nhu caàu tín ngöôõng cuûa ñoàng baøo caùc daân toäc vaø töøng böôùc
giuùp tín ñoà caùc toân giaùo thöïc hieän phöông chaâm soáng “toát ñôøi, ñeïp ñaïo”, v.v…);
giaûi phaùp veà taêng cöôøng coâng taùc caùn boä (khaéc phuïc tình traïng caùn boä thieáu,
yeáu vaø khoâng ñoàng boä, ñaëc bieät chuù yù ñeán ñoäi nguõ caùn boä daân toäc thieåu soá, caùn
boä laøm coâng taùc daân toäc vaø coâng taùc toân giaùo); v.v…
CHUÙ THÍCH
1. Dieän tích töï nhieân cuûa Taây Nguyeân khoaûng 56.119 km2 (chieám 17% dieän tích töï nhieân cuûa caû nöôùc),
trong ñoù 2,9 trieäu ha coù ñòa hình nuùi non, 3,8 trieäu ha röøng vaø ñaát röøng (chieám tæ leä 25,6% dieän tích
röøng cuûa toaøn quoác), 1,36 trieäu ha ñaát ñoû bazan (chieám tæ leä 61,4% ñaát ñoû bazan cuûa caû nöôùc). Taây
Nguyeân naèm ôû ñaàu nguoàn sinh thuûy, giöõ vai troø caân baèng sinh thaùi cho caû vuøng Nam Boä vaø Trung
Boä. Taây Nguyeân coù tröõ löôïng lôùn veà nöôùc (khoaûng 106 tæ m3 nöôùc haøng naêm), coù theå ñaùp öùng nhu
caàu töôùi tieâu vaø phaùt trieån thuyû ñieän. Beân caïnh nhöõng lôïi theá veà ñaát, nöôùc, röøng noùi treân, Taây Nguyeân
coøn coù tröõ löôïng quaëng boâxit tôùi hôn 3 tæ taán vaø nhieàu loaïi khoaùng saûn khaùc (vaøng, sa khoaùng, thieác,
ñaù voâi, ñaù quyù, than naâu, than buøn,…). Chính vì vaäy, Taây Nguyeân coù vò trí ñaëc bieät quan troïng trong
chieán löôïc phaùt trieån kinh teá - xaõ hoäi, baûo veä taøi nguyeân moâi tröôøng, giöõ gìn caân baèng sinh thaùi, ñaûm
baûo cho söï phaùt trieån beàn vöõng cuûa Taây Nguyeân vaø nhöõng vuøng phuï caän trong hieän taïi vaø töông lai.
2. Vaøo naêm 1975, daân soá Taây Nguyeân chæ coù khoaûng 1 trieäu ngöôøi; maät ñoä daân soá trung bình laø 20 ngöôøi
/km2 (trong khi maät ñoä daân soá trung bình treân caû nöôùc laø 148 ngöôøi /km2); Daân cö phaân boá raát khoâng
ñeàu: ôû Baéc Taây Nguyeân, maät ñoä daân soá trung bình taïi thò xaõ Kon Tum laø 300 ngöôøi/km2, trong khi ñoù taïi
610
huyeän Dak Glei laø 10 ngöôøi/km2, taïi huyeän Sa Thaày laø 6 ngöôøi /km2, taïi huyeän Kon Plong chæ coù 5
ngöôøi/km2; ÔÛ Nam Taây Nguyeân, maät ñoä daân soá trung bình taïi thaønh phoá Ñaø Laït laø 230 ngöôøi/km2, trong
khi ñoù taïi huyeän Ñôn Döông chæ coù 8 ngöôøi /km2 , v.v…
3. Giöõa hai kyø Toång ñieàu tra daân soá toaøn quoác (1979-1989), daân soá caû nöôùc taêng trung bình 2,1%/naêm,
trong khi ñoù daân soá Taây Nguyeân taêng trung bình 5,7%/naêm... Veà taêng töï nhieân, thôøi kyø 1979 - 1989,
soá con trung bình cuûa moät caëp vôï choàng ôû Taây Nguyeân gaáp 1,5 laàn soá con trung bình cuûa moät caëp
vôï choàng treân caû nöôùc; Veà taêng cô hoïc, ñoù laø quaù trình di daân dieãn ra lieân tuïc vôùi cöôøng ñoä cao.
Theo caùc keát quaû ñieàu tra daân soá, trong 10 naêm (1976-1986), möùc taêng cô hoïc daân soá haøng naêm ôû
Taây Nguyeân laø 3,31 %, trong khi con soá naøy ôû Ñoàng baèng soâng Cöûu Long vaø trung du mieàn nuùi Baéc
Boä laø 0,5 %, caùc vuøng duyeân haûi Nam Trung Boä, Khu IV vaø Ñoàng baèng Baéc Boä giaûm cô hoïc daân soá.
4. Ñeán cuoái naêm 2000, maät ñoä daân soá trung bình ôû Taây Nguyeân laø 77 ngöôøi/km2, con soá naøy taêng gaáp
hôn 2 laàn so vôùi naêm 1986 vaø taêng gaáp 3,5 laàn so vôùi naêm 1976.
5. 39 xaõ vaø 8 thò traán môùi thuoäc caùc huyeän Laâm Haø, Caùt Tieân, Ñaï Teûh, Ñaï Hoai, Di Linh, Baûo Laâm, Ñöùc
Troïng, Ñôn Döông, Laïc Döông.

1. Boä Keá hoaïch vaø Ñaàu tö, Baùo caùo toùm taét phöông höôùng phaùt trieån kinh teá-xaõ hoäi vuøng Taây
Nguyeân thôøi kyø 2001 - 2010.
2. Keát quaû toång ñieàu tra daân soá Vieät Nam 1989, Keát quaû ñieàu tra toaøn dieän, taäp I, Ban chæ ñaïo
toång ñieàu tra daân soá trung öông, Haø Noäi, 1991.
3. Nhieàu taùc giaû, Taây Nguyeân ngaøy nay, Nxb. Vaên hoaù daân toäc, 2003.
4. Quy hoaïch phaùt trieån kinh teá -xaõ hoäi tænh Dak Laêk ñeán naêm 2010.
5. Quy hoaïch phaùt trieån kinh teá -xaõ hoäi tænh Gia Lai ñeán naêm 2010.
6. Quy hoaïch phaùt trieån kinh teá -xaõ hoäi tænh Kon Tum ñeán naêm 2010.
7. Quy hoaïch phaùt trieån kinh teá-xaõ hoäi tænh Laâm Ñoàng ñeán naêm 2010.
8. Toång cuïc Thoáng keâ, Nieân giaùm thoáng keâ 2000, Nxb Thoáng keâ, Haø Noäi, 2001.
9. Toång cuïc Thoáng keâ, Toång ñieàu tra daân soá vaø nhaø ôû Vieät Nam 1999, Nxb Thoáng keâ, Haø Noäi,
8-2001.
10. Nguyeãn Tuaán Trieát, Taây Nguyeân cuoái theá kæ XX vaán ñeà daân cö vaø nguoàn nhaân löïc, Nxb Khoa
hoïc Xaõ hoäi, 2003.
11. UÛy ban Khoa hoïc xaõ hoäi Vieät Nam, Moät soá vaán ñeà veà kinh teá-xaõ hoäi Taây Nguyeân, Nxb Khoa
hoïc Xaõ hoäi, 1986.
12. UÛy ban Khoa hoïc xaõ hoäi Vieät Nam, Taây Nguyeân treân ñöôøng phaùt trieån, Nxb. Khoa hoïc xaõ
hoäi, 1989.
611
VAÊN HOÙA THAÙI VAØ XU HÖÔÙNG PHAÙT TRIEÅN VAÊN HOÙA CAÙC DAÂN TOÄC ÔÛ TAÂY BAÉC
1
VAÊN HOÙA THAÙI VAØ XU HÖÔÙNG PHAÙT TRIEÅN
VAÊN HOÙA CAÙC DAÂN TOÄC ÔÛ TAÂY BAÉC
Traàn Bình*
I. VAÊN HOÙA THAÙI VAØ VAÊN HOAÙ TAÂY BAÉC
Taây Baéc laø ñòa baøn cö truù cuûa nhieàu daân toäc. Caùc daân toäc ñaõ coù maët ôû Taây
Baéc töø coå xöa haàu heát thuoäc ngöõ heä Nam AÙ vaø caùc daân toäc môùi di cö vaøo Taây
Baéc khoaûng treân döôùi moät ngaøn naêm trôû laïi ñaây, trong ñoù ñaùng chuù yù nhaát laø
daân toäc Thaùi. Hieän taïi, haàu heát caùc toäc ngöôøi thuoäc ngöõ heä Nam AÙ (caùc toäc ngöôøi
baûn ñòa) ñeàu cö truù ôû nhöõng vuøng xa xoâi, heûo laùnh, hoaëc vuøng giaùp bieân giôùi vôùi
caùc nöôùc laùng gieàng. Hoï vöøa coù quan heä toâng toäc vôùi caùc toäc ngöôøi baûn ñòa ôû
beân kia bieân giôùi, laïi vöøa coù quan heä chaët cheõ vôùi ngöôøi Thaùi ôû caùc thung luõng
chaân nuùi, vôùi ngöôøi Hmoâng, ngöôøi Dao ôû reûo cao. Tình traïng xen cö giöõa caùc
daân toäc laø ñaëc ñieåm noåi baät nhaát ôû Taây Baéc.
Tính ñeán cuoái nhöõng naêm 1990, Sôn La coù khoaûng gaàn 100 vaïn daân, thuoäc
12 daân toäc khaùc nhau, trong ñoù ñoâng nhaát laø ngöôøi Thaùi (≈ 55,15%), coøn laïi
laø caùc daân toäc: Hmoâng, Dao, Khô Muù, Khaùng, Laøo, Xinh Mun, La Ha, Möôøng,
Vieät... Tuyeät ñaïi boä phaän ngöôøi Thaùi cö truù trong caùc thung luõng chaân nuùi,
ngöôøi Vieät (Kinh) cö truù ôû caùc thò xaõ, thò traán, ven caùc ñöôøng giao thoâng chính,
ôû khu vöïc löng söôøn nuùi goàm: ngöôøi Dao, ngöôøi Khô Muù, ngöôøi Xinh Mun...,
reûo cao laø nôi sinh soáng cuûa ngöôøi Hmoâng vaø caùc daân toäc thuoäc nhoùm ngoân
ngöõ Taïng - Mieán. Vaøo thôøi ñieåm 1989, trong soá 10 huyeän cuûa Sôn La, 3 huyeän
coù 12 daân toäc cö truù, 3 huyeän coù 11 daân toäc cö truù, 1 huyeän coù 10 daân toäc cö
truù, 3 huyeän coù 9 daân toäc cö truù.
Ngöôøi Thaùi laø lôùp cö daân coù maët ôû Taây Baéc khoaûng treân döôùi moät ngaøn naêm
nay. Khi môùi xuaát hieän ôû Taây Baéc, hoï soáng xen laãn vôùi ngöôøi Xaù. Ngöôøi Thaùi
xöa coù tuïc goïi baùc Xaù, caùc truyeàn thuyeát cuûa ngöôøi Thaùi ñeàu cho raèng, ngöôøi Xaù
laø anh Caû, ngöôøi Thaùi laø anh Hai ”, Xaù laø nhoùm ngöôøi ñoâng hôn (500 gioáng Xaù,
300 gioáng Thaùi). Nhö vaäy chöùng toû ngöôøi Thaùi ñaõ coù thôøi kyø chung soáng vôùi
ngöôøi Xaù ôû ñòa vò thaáp hôn hay ngang baèng(1). Thuôû aáy ôû Taây Baéc, caùc nhoùm
daân toäc nhö Khaùng, La Ha, Xinh Mun, Maûng cö truù khaép caùc mieàn thung luõng...
Hoï soáng thaønh nhöõng boä toäc, ôû moãi vuøng do moät ngöôøi tuø tröôûng, cha truyeàn con
noái caàm ñaàu. Nhaân daân sinh soáng baèng noâng nghieäp, cö truù trong nhöõng coâng xaõ
laùng gieàng hôïp thaønh nhöõng laõnh ñòa bao goàm nhieàu doøng hoï khaùc nhau(2).
* Tieán só. Vieän Daân toäc hoïc. Vieät Nam.
612
Theá kyû X-XII, ngöôøi Thaùi di cö maïnh meõ khaép vuøng Taây Baéc vaø huøng maïnh
daàn leân. Ñieàu ñoù ñaõ daãn ñeán nhieàu thay ñoåi quan troïng trong phaân boá cö daân
ôû Taây Baéc Vieät Nam cuõng nhö ôû Ñoâng Döông. Trong theá kyû XI -XIV, caùc laõnh
chuùa Thaùi thaàn phuïc trieàu ñình phong kieán trung öông (Lyù, Traàn...) vaø ñöôïc
pheùp thieát laäp caùc laõnh ñòa phaân phong theá taäp caùt cöù. Moãi vuøng thöôøng coù
moät möôøng trung taâm do moät laõnh chuùa lôùn, laø boài thaàn tröïc tieáp cuûa trieàu ñình
trung öông ñöùng ñaàu, caùc möôøng phuï thuoäc do con, chaùu hoï cai quaûn. Moãi
möôøng coù moät cô sôû kinh teá-xaõ hoäi töông ñoái ñoäc laäp (coù luaät tuïc rieâng, cheá
ñoä phu phen, toâ thueá rieâng...). Ngöôøi Thaùi daàn trôû thaønh toäc ngöôøi chuû theå cuûa
Taây Baéc, caùc toäc ngöôøi khaùc bò bieán thaønh cö daân leä thuoäc. Ña soá caùc daân toäc
ñeàu ñaõ buoäc phaûi chaáp nhaän vai troø thoáng trò cuûa caùc laõnh chuùa Thaùi, hoï chung
soáng, leä thuoäc vaø chòu aûnh höôûng raát lôùn töø vaên hoùa Thaùi. Söï hoøa troän cuûa vaên
hoùa Thaùi vôùi vaên hoùa caùc toäc ngöôøi khaùc ôû Taây Baéc dieãn ra trong nhieàu theá
kyû ñaõ taïo neân saéc thaùi vaên hoùa Taây Baéc, trong ñoù vaên hoùa Thaùi troäi hôn haún.
Tieáng Thaùi, ñaõ daàn daàn trôû thaønh ngoân ngöõ giao tieáp chung cuûa taát caû caùc
toäc ngöôøi Taây Baéc. Maëc daàu caùc toäc ngöôøi khaùc vaãn coù theå duøng ngoân ngöõ
meï ñeû khi giao tieáp vôùi nhöõng ngöôøi ñoàng toäc (tröôøng hôïp Hmoâng, Dao, Khô
Muù...), nhöng khi giao tieáp vôùi nhöõng ngöôøi khaùc toäc trong vuøng thì hoï söû
duïng tieáng Thaùi. Nhieàu toäc ngöôøi hieän nay ñaõ gaàn nhö queân tieáng meï ñeû, phaûi
duøng tieáng Thaùi laøm ngoân ngöõ chính ñeå giao tieáp. Moät soá daân toäc: La Ha,
Khaùng, Xinh Mun... khoâng nhöõng chæ duøng tieáng Thaùi trong giao tieáp, maø hoï
coøn duøng tieáng Thaùi ñeå cuùng teá, haùt hoø. Gaàn nhö hoï ñaõ queân maát tieáng meï
ñeû cuûa mình. Töø nhieàu theá heä tröôùc, ña soá caùc toäc ngöôøi khaùc ñeàu mang teân
hoï cuûa ngöôøi Thaùi vaø leä thuoäc vaøo thieát cheá baûn möôøng cuûa ngöôøi Thaùi. Raát
nhieàu daân toäc ôû Taây Baéc hieän nay mang teân hoï cuûa ngöôøi Thaùi, ñieån hình laø
caùc daân toäc: Khô Muù, Khaùng, La Ha, Xinh Mun... Ngöôøi Khô Muù, ngoaøi teân hoï
ñích thöïc chæ coù giaù trò trong noäi toäc, hoï coøn coù teân hoï goïi theo ngöôøi Thaùi
(Löø, Loø, Quaøng...) ñeå giao tieáp ngoaøi xaõ hoäi. Töø naêm 1954 veà tröôùc, ñoù laø
nhöõng teân hoï coù giaù trò haønh chính.
Cho ñeán tröôùc khi giaûi phoùng, Taây Baéc traûi qua nhieàu theá kyû do caùc laõnh chuùa
Thaùi cai quaûn. Hoï thaønh laäp caùc laõnh ñòa vôùi thieát cheá baûn möôøng. Caùc möôøng
nhoû phuï thuoäc vaøo möôøng trung taâm (möôøng luoâng)... Ruoäng ñaát, röøng nuùi, taát
caû ñeàu thuoäc quyeàn cai quaûn cuûa caùc laõnh chuùa. Moïi thöù trong röøng, döôùi suoái
ñeàu thuoäc veà laõnh chuùa, daân saên baét ñöôïc muoâng thuù gì ñeàu phaûi coáng naïp. Daân
nhaän ruoäng phaûi chòu phu phen, lao dòch, noäp toâ vaø leä thuoäc hoaøn toaøn vaøo laõnh
chuùa Thaùi. Hoï hoaøn toaøn leä thuoäc vaøo xaõ hoäi Thaùi, chòu söï che chôû vaø trôû thaønh
cuoâng, nhoác cuûa caùc laõnh chuùa Thaùi.
Kyõ thuaät canh taùc ruoäng nöôùc, vôùi heä thoáng thuyû noâng: möông, phai, laùi, nín
noåi tieáng maø caùc toäc ngöôøi khaùc ñang söû duïng hieän nay, ñeàu laø tieáp thu cuûa
ngöôøi Thaùi. Ñaùng löu yù ôû ñaây laø kyõ thuaät, caùch thöùc töôùi tieâu, heä thoáng gioáng luùa
vaø boä noâng cuï laøm ruoäng nöôùc. Tuy chöa thaät thoaû ñaùng laém, song nhieàu nhaø
nghieân cöùu cho raèng, nhaø saøn cuûa caùc daân toäc ôû Taây Baéc hieän nay coù nhieàu ñieåm
gioáng nhaø saøn Thaùi, töø moâ típ, kieåu daùng, boá trí noäi thaát, taïo döïng khuoân vieân
613
ñeán caùc taäp quaùn, kieâng kò. Veà trang phuïc, hieän nay ña soá caùc daân toäc ñeàu tieáp
thu ñöôïc nhieàu kinh nghieäm töø ngheà deät coå truyeàn cuûa ngöôøi Thaùi (töø troàng boâng,
cheá bieán sôïi, deät, taïo hoa vaên, taïo maãu...). Xöa kia vì khoâng bieát deät, nhieàu daân
toäc phaûi mang saûn phaåm cuûa mình ñoåi laáy vaûi, quaàn aùo, chaên ñeäm... cuûa ngöôøi
Thaùi. Ngaøy nay phuï nöõ caùc daân toäc ôû Taây Baéc, maëc nöõ phuïc Thaùi laø phoå bieán.
Khaên pieâu vaø vaùy aùo phuï nöõ Thaùi trôû thaønh moâ típ trang phuïc cuûa phuï nöõ nhieàu
daân toäc ôû Taây Baéc. Ngoaøi vieäc aên maëc theo kieåu ngöôøi Thaùi, xu höôùng chung hieän
nay, caùc daân toäc coøn aên maëc theo kieåu trang phuïc nhö ngöôøi Vieät, nhaát laø nam
giôùi vaø treû em.
ÔÛ Taây Baéc chæ coù tieáng Thaùi laø ngoân ngöõ coù vaên töï, chính vì theá maø caùc taùc
phaåm vaên hoïc lôùn mang tính söû thi cuûa ngöôøi Thaùi coøn ñöôïc löu truyeàn tôùi ngaøy
nay. Quaùm toá möôùng (Keå chuyeän baûn möôøng), Taùy puù xôùc (Chuyeän trinh chieán)
cuûa ngöôøi Thaùi, Xoáng chuï xon xao (Tieãn daën ngöôøi yeâu)... coù giaù trò raát lôùn trong
nghieân cöùu veà ngöôøi Thaùi vaø caùc daân toäc khaùc ôû Taây Baéc. Söû thi Thaùi, vaên hoïc
Thaùi, daân ca Thaùi ñaõ daàn chieám lónh ñôøi soáng vaên ngheä ôû Taây Baéc, ñaõ trôû thaønh
kho taøng tri thöùc, lòch söû vaø vaên hoïc cuûa nhieàu daân toäc. Ngaøy nay nhieàu toäc ngöôøi
ñaõ queân maát daân ca cuûa daân toäc mình, thay vaøo ñoù laø daân ca Thaùi (Khaùng, La
Ha, Xinh Mun...). Nhieàu tröôøng ca noåi tieáng cuûa caùc daân toäc ngaøy nay chæ ñöôïc
con chaùu hoï bieát ñeán qua tieáng Thaùi (Chuyeän Tröông Han cuûa ngöôøi Khô-muù, Loø
Leït...). Xoeø, moät vuõ ñieäu daân gian phoå bieán ôû Taây Baéc, ñöôïc bieát ñeán döôùi caùi
teân xoeø Thaùi. Xoeø Thaùi ôû Taây Baéc gaén lieàn vôùi tuïc aên teát, caùc nghi leã coù tính chaát
taäp quaùn cuûa hoï. Caùc ñieäu xoeø ñeàu coù nguoàn goác töø caùc ñieäu muùa daân gian trong
caùc nghi leã. Ngaøy nay khoâng nhöõng ngöôøi Thaùi xoeø, maø caùc daân toäc khaùc cuõng
xoeø vaøo nhöõng dòp leã hoäi, ñoùn khaùch quyù. Caùc taäp tuïc, nghi thöùc, nghi leã trong
ñôøi soáng haøng ngaøy cuûa caùc daân toäc ôû Taây Baéc chòu taùc ñoäng nhieàu töø ngöôøi
Thaùi. Nghieân cöùu veà ñaùm cöôùi, ñaùm ma, vieäc döïng nhaø môùi, leã xeân baûn, xeân
khaûu môù... ôû caùc daân toäc Taây Baéc ñeàu coù raát nhieàu yeáu toá ñoàng nhaát. Caùc daân
toäc La Ha, Khaùng, Xinh Mun... toå chöùc ñaùm ma, ñaùm cöôùi, möøng nhaø môùi vaø
caùc nghi thöùc sinh ñeû, nuoâi con gioáng nhö ngöôøi Thaùi. Bôûi coù chöõ neân mo, moät
ngöôøi Thaùi coù saùch vôû ghi laïi caùc baøi cuùng teá cho caùc nghi thöùc khaùc nhau: mo
ñaùm ma (mo tang), goïi hoàn (xoùn khoaún), goïi vía (xoùn bía), leân nhaø môùi (xeân
höôùn môù), mo chöõa beänh... Caùc daân toäc khaùc khi phaûi cuùng teá thöôøng hay möôïn
thaøy mo, thaøy moät ngöôøi Thaùi.
Moät soá nhoùm cö daân thuoäc caùc daân toäc khaùc ñaõ bò ñoàng hoùa saâu saéc veà maët
vaên hoùa vôùi ngöôøi Thaùi ñeán möùc hoï ñaõ töï nhaän laø ngöôøi Thaùi. ÔÛ Taây Baéc, cho
ñeán nay ta gaëp khoâng ít nhoùm Thaùi goác La Ha, Khaùng...nhöõng nhoùm naøy ñaõ töï
nhaän laø Thaùi vaø cuõng ñaõ ñöôïc ngöôøi Thaùi coâng nhaän. Trong phong tuïc taäp quaùn,
veát tích cuûa nhöõng yeáu toá vaên hoùa coå truyeàn La Ha, Khaùng... coøn ñöôïc löu laïi
khoâng ít. Söï ñoàng hoùa töï nhieân giöõa hai nhoùm daân toäc, ñaõ laøm cho nhöõng nhoùm
ngöôøi naøy trôû thaønh nhöõng nhoùm ñòa phöông, mang ít nhieàu saéc thaùi khaùc bieät
vôùi coäng ñoàng ngöôøi Thaùi noùi chung. Ñaùng keå coù nhoùm Taøy Nghe ôû vuøng Coø Noøi,
Haùt Loùt, nhoùm Thaùi ôû vuøng baûn Huûn, baûn Hoûm, baûn OÙt, baûn Daàu... Tröôùc khi giaûi
phoùng, caùc nhoùm naøy ñeàu thuoäc ñaúng caáp cuoâng, nhoác cho caùc a nha Thaùi... coù
614
yù kieán cho raèng, hoï Quaøng ngöôøi Thaùi laáy hoå laøm toâ tem, ñeàu laø goác töø caùc toäc La
Ha, Khaùng caû(3).
Töø sau ngaøy Taây Baéc giaûi phoùng, quan heä giöõa ngöôøi Thaùi vôùi caùc daân toäc
khaùc ñaõ bình ñaúng. Vieäc xoaù boû söï thoáng trò cuûa phong kieán Thaùi ñoái vôùi caùc
daân toäc khaùc ñaõ taïo ñieàu kieän taêng cöôøng hôn nöõa giao tieáp vaên hoùa giöõa caùc
daân toäc. Ñoàng hoaù töï nhieân dieãn ra coù chieàu höôùng ngaøy caøng maïnh meõ hôn.
Ngaøy nay, neáu ñaùnh giaù thöïc traïng kinh teá, xaõ hoäi ôû Taây Baéc, chaéc chaén chuùng
ta vaãn thaáy ñöôïc vai troø chuû ñaïo cuûa ngöôøi Thaùi, trong moïi lónh vöïc cuûa ñôøi soáng.
Ñieàu ñoù coù theå chöùng minh baèng moät vaøi ví duï: Ngöôøi Thaùi coù trình ñoä daân trí,
hoïc vaán cao hôn haún ôû trong vuøng, löïc löôïng caùn boä ôû caùc caáp, caùc ngaønh laø
ngöôøi Thaùi chieám ñaïi ña soá ôû Taây Baéc; löïc löôïng caùn boä khoa hoïc kyõ thuaät, trí
thöùc ôû Taây Baéc ña soá laø ngöôøi Thaùi...
Nhöõng phaân tích treân ñaây cho thaáy, töø haøng chuïc theá kyû qua ngöôøi Thaùi ñaõ
trôû thaønh coäng ñoàng coù vai troø quan troïng trong ñôøi soáng kinh teá-xaõ hoäi Taây
Baéc. Hoï coù aûnh höôûng lôùn ñeán tieán trình vaên hoùa cuûa caùc daân toäc khaùc trong
khu vöïc. Vaên hoaù Thaùi ñaõ bao truøm leân vaên hoaù Taây Baéc. Nhieàu yeáu toá vaên hoùa
Thaùi ñaõ ñöôïc caùc daân toäc khaùc tieáp thu vaø boå sung vaøo kho taøng vaên hoùa cuaû
mình. Chính nguyeân nhaân naøy ñaõ daãn ñeán vieäc hình thaønh vuøng vaên hoùa Taây
Baéc maø ôû ñoù vaên hoùa Thaùi ñaõ vaø ñang theå hieän tính vöôït troäi vaø ñaïi dieän cho
vaên hoaù Taây Baéc.
II. GIAO TIEÁP GIÖÕA VAÊN HOAÙ THAÙI VÔÙI VAÊN HOÙA CAÙC DAÂN TOÄC ÔÛ TAÂY BAÉC
Giao tieáp vaên hoùa laø taùc nhaân naûy sinh caùc hieän töôïng vaên hoùa môùi ôû caùc
coäng ñoàng toäc ngöôøi. Moät coäng ñoàng phaùt trieån hay tieâu vong veà vaên hoùa tuyø
thuoäc vaøo nhöõng yeáu toá noäi sinh - truyeàn thoáng vaên hoùa cuûa chính coäng ñoàng
aáy trong giao tieáp. Khi yeáu toá noäi sinh ñuû maïnh noù seõ töï löïa choïn vaø baûn ñòa
hoùa nhöõng yeáu toá vaên hoùa môùi tieáp thu ñöôïc, laøm phong phuù theâm vaên hoùa toäc
ngöôøi. Khi yeáu toá noäi sinh yeáu ôùt, vaên hoaù toäc ngöôøi khoâng ñuû söùc thích nghi,
noù seõ töï bieán maát, bò ñoàng hoùa, hoaëc bò mai moät baûn saéc vaên hoùa. Cô cheá cuûa
söï bieán ñoåi naøy laø: moät hieän töôïng vaên hoùa khi xaâm nhaäp, ñöôïc moät coäng ñoàng
môùi tieáp nhaän, trong moâi tröôøng môùi seõ naûy sinh moät cô cheá lieân keát môùi phuø
hôïp vaø nhö vaäy moät toå hôïp môùi xuaát hieän. Ñoù laø cô cheá töï löïa choïn, caûi bieán
vaø laøm xuaát hieän nhöõng yeáu toá vaên hoùa môùi. Chính vì theá maø coù nhaø nghieân cöùu
ñaõ cho raèng, söï giao tieáp vaên hoùa giöõa coäng ñoàng naøy vôùi coäng ñoàng khaùc (ra
ngoaøi coäng ñoàng) laø hình thöùc lan chuyeàn thöù sinh (R. Dixon: The building of cul-
ture, New York, 1928). Ñoù laø vieäc tieáp thu, löïa choïn, taùi taïo vaø caûi bieán caùc yeáu
toá vaên hoùa, baûn ñòa hoùa nhöõng gì ñaõ nhaän ñöôïc cho phuø hôïp vôùi truyeàn thoáng
voán coù cuûa coäng ñoàng trong giao tieáp. Khoâng laøm ñöôïc nhö theá, vaên hoùa cuûa
coäng ñoàng ñoù seõ bieán maát, töùc laø bò ñoàng hoùa. Nhö vaäy, khi giao tieáp vaên hoùa
seõ naûy sinh nhöõng taùc ñoäng tích cöïc vaø tieâu cöïc. Nhöõng taùc ñoäng tích cöïc seõ coù
taùc duïng thuùc ñaåy söï phaùt trieån cuûa caùc coäng ñoàng. Nhöõng taùc ñoäng tieâu cöïc seõ
daãn ñeán söï tieâu vong vaên hoùa (bò ñoàng hoùa) cuûa caùc coäng ñoàng.
615
Quan heä giao tieáp vaên hoaù dieãn ra trong nhieàu lónh vöïc. ÔÛ lónh vöïc hoaït
ñoäng kinh teá, ñoù laø vieäc trao ñoåi, mua baùn nguyeân nhieân lieäu, kyõ thuaät, coâng
ngheä, saûn phaåm haøng hoùa vaø tröïc tieáp hôn laø söï hôïp taùc ñaøo taïo. Ñoái vôùi caùc
daân toäc coøn trong tình traïng cuûa moät neàn saûn xuaát tieàn coâng nghieäp thì söï tieáp
xuùc, lieân heä thöôøng dieãn ra trong lónh vöïc trao ñoåi, mua baùn saûn phaåm... Trong
caùc xaõ hoäi ñoù söï tieáp xuùc trong vaên hoùa saûn xuaát coøn coù theå dieãn ra ôû vieäc
nhöõng ngöôøi noâ leä, noâng noâ tröïc tieáp tham gia saûn xuaát (phu phen, lao dòch...)
döôùi söï kieåm soaùt vaø höôùng daãn cuûa nhöõng keû thoáng trò. Ñieàu naøy ñaõ töøng saûy
ra trong giao tieáp giöõa ngöôøi Xinh Mun vaø caùc daân toäc Nam AÙ khaùc vôùi ngöôøi
Thaùi. Hoï mang saûn phaåm ñan laùt cuûa mình ñoåi, baùn cho ngöôøi Thaùi, hoaëc coáng
naïp cho phìa taïo Thaùi (ñoà ñan, röôïu caàn...). Maët khaùc, bôûi ñaõ trôû thaønh toäc ngöôøi
leä thuoäc, vaø haøng naêm hoï phaûi lao dòch, laøm ñuû moïi coâng vieäc trong nhaø, ngoaøi
ruoäng nöông cuûa phìa taïo Thaùi laø moät trong nhöõng hình thöùc tieáp xuùc phoå bieán,
thöôøng xuyeân vaø lieân tuïc keùo daøi nhieàu theá kyû giöõa caùc toäc ngöôøi baûn ñòa vôùi
ngöôøi Thaùi vaø vaên hoùa Thaùi.
Giao tieáp giöõa caùc daân toäc baûn ñòa vaø ngöôøi Thaùi thöôøng dieãn ra thoâng qua
caùc moái quan heä coù tính aùp ñaët töø phía ngöôøi Thaùi (quan heä chính trò, ngoaïi giao,
hoân nhaân...). ÔÛ ñaây, söï giao tieáp vaên hoaù dieãn ra treân cô sôû cöôõng böùc töø phía
ngöôøi Thaùi laø chính, töï nguyeän raát môø nhaït. Giao tieáp veà maët xaõ hoäi giöõa caùc
daân toäc vaø ngöôøi Thaùi trôû thaønh moät trong nhöõng yeáu toá quan troïng nhaát, noù
quyeát ñònh tính chaát, möùc ñoä giao tieáp vaên hoùa giöõa caùc toäc ngöôøi. Bôûi leõ töø naêm
1945 trôû veà tröôùc, caùc daân toäc baûn ñòa ôû Taây Baéc haàu nhö ñeàu trôû thaønh lôùp
ngöôøi bò thoáng trò. Caû moät heä thoáng, töø cô caáu, thieát cheá ñeán söï vaän haønh cuûa
xaõ hoäi Thaùi (tröôùc naêm 1945) ñaõ ñöôïc aùp ñaët moät caùch cöôõng böùc ñoái vôùi xaõ hoäi
caùc daân toäc baûn ñòa. Trong nhieàu theá kyû, caùc daân toäc baûn ñòa buoäc phaûi tuaân
theo traät töï cuûa xaõ hoäi Thaùi laø khoâng theå traùnh khoûi.
Giao tieáp veà kinh teá, chính trò, xaõ hoäi... laø cô sôû cho söï giao tieáp ngoân ngöõ,
toân giaùo, tín ngöôõng, phong tuïc taäp quaùn... Nhöõng yeáu toá vaên hoùa tinh thaàn naøy
thöôøng ñöôïc baûo löu, duy trì laâu daøi vaø vì vaäy trong giao tieáp noù cuõng thöôøng
chòu söï aûnh höôûng raát chaäm, chæ ôû möùc ñoä nhaát ñònh vaø thöôøng chæ xaûy ra ôû töøng
boä phaän. Giao tieáp trong lónh vöïc naøy thöôøng phöùc taïp, chaäm chaïp hôn raát nhieàu
so vôùi vaên hoaù vaät chaát.
1. Nhöõng aûnh höôûng cuûa vaên hoùa Thaùi ôû Taây Baéc
Caùc daân toäc thuoäc nhoùm ngoân ngöõ Moân-Khmer baûn ñòa vaø ngöôøi Thaùi (nhaát
laø nhoùm Thaùi Ñen-Taùy Ñaêm) ñeàu coù moät neàn taûng vaên hoaù Nam AÙ chung. Vì theá
raát khoù khaên trong vieäc xaùc ñònh raïch roøi: trong giao tieáp vaên hoaù caùc coäng ñoàng
ñaõ taùc ñoäng, aûnh höôûng nhöõng yeáu toá vaên hoaù naøo. Nhöõng neùt töông ñoàng hieän
nay coøn hieän dieän caû trong vaên hoaù Kinh (Vieät) vaø Thaùi, raát coù theå laø do caû hai
ñeàu cuøng aûnh höôûng, tieáp nhaän töø vaên hoaù Moân-Khmer coå, neàn vaên hoaù baûn ñòa
ôû Ñoâng Nam AÙ coå ñaïi. Maët khaùc, ñeán nay chöa theå xaùc ñònh ñöôïc giai ñoaïn tröôùc
khi ngöôøi Thaùi traøn vaøo Taây Baéc thì caùc daân toäc baûn ñòa ôû ñaây ñang ôû tình traïng
kinh teá-xaõ hoäi cuï theå nhö theá naøo. Chæ bieát raèng, khi rôi vaøo tình traïng leä thuoäc,
616
caùc daân toäc baûn ñòa ñaõ bò ñaåy vaøo tình traïng tuït haäu. Söï tieáp xuùc vaên hoaù giöõa
ngöôøi Thaùi vaø cö daân baûn ñòa laø söï tieáp xuùc giöõa moät coäng ñoàng coù trình ñoä phaùt
trieån cao vôùi coäng ñoàng coù trình ñoä kinh teá-xaõ hoäi thaáp hôn nhieàu. Ngöôøi Thaùi
daàn trôû thaønh coäng ñoàng chuû theå ôû Taây Baéc. Phìa, taïo Thaùi ñaõ trôû thaønh löïc
löôïng thoáng trò xaõ hoäi ôû Taây Baéc trong nhieàu theá kyû. Caùc toäc ngöôøi baûn ñòa khaùc
rôi vaøo tình traïng bò leä thuoäc, bò xeù leû, bò ñaåy vaøo nhöõng nôi heûo laùnh. Vôùi cuoäc
soáng du canh, du cö, hoï cö truù thaønh nhöõng nhoùm raát nhoû. Toå chöùc xaõ hoäi bò
phaù vôõ, ngöôøi Xaù khoâng coù möôøng, nhö con sôn döông khoâng bao giôø taém nöôùc.
Caùc daân toäc baûn ñòa aûnh höôûng vaên hoaù Thaùi laø taát yeáu.
Trong quaù trình xen cö vôùi ngöôøi Thaùi, do nhieàu nguyeân nhaân khaùc nhau,
vieäc duøng tieáng Thaùi ngaøy caøng phoå bieán trong caùc daân toäc baûn ñòa. Ñeán nay
haàu nhö taát caû caùc daân toäc ôû Taây Baéc ñeàu ñaõ duøng tieáng Thaùi trong sinh hoaït,
giao tieáp ôû ngoaøi cuõng nhö trong coäng ñoàng daân toäc mình. Nhieàu daân toäc ñaõ gaàn
nhö queân maát tieáng meï ñeû, chæ bieát tieáng Thaùi. Khoâng nhöõng lôùp treû duøng tieáng
Thaùi, queân tieáng meï ñeû maø nhieàu ngöôøi giaø hieän nay cuõng ôû trong tình traïng
töông töï. Hoï khoâng chæ söû duïng tieáng Thaùi laøm coâng cuï giao tieáp xaõ hoäi maø coøn
duøng trong sinh hoaït gia ñình. Thaäm chí, ngaøy nay hoï coøn duøng caû tieáng Thaùi
ñeå khaán trong caùc nghi leã, ñeå mo trong tang ma, ñeå haùt hoø trong cöôùi xin, hoäi
heø. Nhieàu daân toäc ñaõ chòu aûnh höôûng cuûa ngöôøi Thaùi nhieàu ñeán möùc trong sinh
hoaït haøng ngaøy ñoàng baøo khoâng coøn trao ñoåi vôùi nhau baèng tieáng meï ñeû nöõa(4).
Vaøo nhöõng naêm ñaàu thaäp kyû 70 cuûa theá kyû XX, trong 10 baûn Xinh Mun ôû xaõ
Phieâng Paèn, huyeän Mai Sôn tænh Sôn La, coù 6 baûn ñaõ queân haún tieáng meï ñeû (baûn
Coø Haày, baûn Peïn, baûn Hin Ñôùn, baûn Pa Noù, baûn Keát Naø, baûn Keát Hay), chæ bieát
duøng tieáng Thaùi”(5). Keát quaû ñieàu tra vaøo naêm 1997, taïi xaõ Chieàng Haéc (huyeän
Moäc Chaâu), xaõ Tuù Nang vaø Loùng Phieâng (huyeän Yeân Chaâu, tænh Sôn La), cho thaáy:
Tình hình söû duïng tieáng Thaùi trong caùc baûn Xinh Mun
Baûn coù ngöôøi söû duïng tieáng

Xaõ Xinh Mun trong giao tieáp vôùi Chæ duøng tieáng Thaùi
ngöôøi noäi toäc
Chieàng Haéc (Moäc Chaâu) Coø Lìu Toong Haùn, Vaêng Con
Tuù Nang (Yeân Chaâu) Coá Noâng Hua Ñaùn, Coác Cuû
Loùng Phieâng (Yeân Chaâu) Naø Muøa Taø Vaøng, Pha Cuùng,
Toâ Buoâng, Noâng Ñuùc
Trong caùc baûn, chæ nhöõng ngöôøi giaø coøn nhôù ñöôïc tieáng Xinh Mun, coøn haàu
heát thanh nieân, trung nieân ñeàu chæ bieát tieáng Thaùi. Theo cuï Vì Vaên Sam ôû baûn
Toong Haùn (Chieàng Haéc, Moäc Chaâu, Sôn La), sôû dó ngöôøi giaø cuõng phaûi söû duïng
toaøn tieáng Thaùi vì con caùi trong nhaø hoï nay ñaõ noùi toaøn tieáng Thaùi, khoâng bieát
tieáng Xinh Mun, neân ngöôøi giaø cuõng khoâng bieát noùi tieáng Xinh Mun vôùi ai. Nhöõng
ngöôøi coøn coù theå nhôù vaø noùi ñöôïc tieáng Xinh Mun cuõng duøng tieáng Thaùi trong
giao tieáp haøng ngaøy. Trôû thaønh töû ngöõ ñang laø nguy cô raát gaàn ñoái vôùi Xinh Mun.
617
Töø moät neàn noâng nghieäp nöông raãy thuaàn tuyù, ñeán nay caùc toäc ngöôøi ôû Taây
Baéc ñaõ tieáp thu nhieàu yeáu toá trong taäp quaùn hoaït ñoäng kinh teá cuûa ngöôøi Thaùi.
Nhöõng yeáu toá vaên hoùa Thaùi coù maët trong moïi lónh vöïc hoaït ñoäng kinh teá cuûa hoï.
Coù khi ñoù laø caû moät ngheà (deät vaûi, troàng luùa nöôùc...), hoaëc ñoù laø nhöõng coâng
ñoaïn kyõ thuaät rieâng bieät... Do tieáp thu ñöôïc nhöõng ngheà saûn xuaát môùi, hoï ñaõ töø
noâng nghieäp nöông raãy tieán tôùi ñöôïc moät neàn kinh teá coù cô caáu: nöông raãy -
ruoäng nöôùc - chaên nuoâi - haùi löôïm, saên baét - ñan laùt vaø deät. Trong ñoù canh taùc
ruoäng nöôùc, troàng boâng deät vaûi vaø may maëc, hoï ñaõ tieáp thu töø ngöôøi Thaùi. Ban
puùn choï, ban ngoï naêm (hoa ban nôû thì ñoát nöông, haït ban ruïng xuoáng thì gieo
haït. Lòch gieo caáy luùa nöôùc cuûa ngöôøi Thaùi nay cuõng laø cuûa caùc toäc ngöôøi khaùc):
Daéc kin paï, taêng chaêng cuûn baùu qua, daéc kin khaùu hay naém thaéng töng (troàng
luùa thì gieo maï vaøo trung tuaàn thaùng tö, neáu muoän cuõng khoâng ñöôïc quaù nöûa
ñaàu thaùng naêm). Caùc bieän phaùp kyõ thuaät trong canh taùc luùa, nhaát laø luùa nöôùc
(laøm ñaát, laøm maï, caáy, boùn phaân, töôùi nöôùc) cuûa ngöôøi Thaùi ñöôïc tieáp thu vaø
ngaøy nay noù ñaõ trôû thaønh kyõ thuaät canh taùc luùa nöôùc cuûa nhieàu toäc ngöôøi Taây
Baéc. Khoâng nhöõng duøng caøy, böøa do traâu keùo ñeå laøm ñaát ôû ruoäng troàng luùa, hoï
coøn ñöa caû kyõ thuaät laøm ñaát naøy leân nöông. OÂng Vì Vaên Minh 71 tuoåi, ngöôøi Xinh
Mun ôû baûn Naø Daï (xaõ Chieàng On, huyeän Yeân Chaâu, tænh Sôn La) khaúng ñònh
raèng: hoï ñaõ hoïc kyõ thuaät laøm ñaát baèng caøy böøa cuûa ngöôøi Thaùi thoâng qua nhöõng
ñôït ñi laøm cuoâng cho laõnh chuùa Thaùi xöa kia. Vaøo nhöõng naêm 1960, Vöông
Hoaøng Tuyeân nhaän xeùt: Nhìn chung veà kinh teá ngöôøi Puoäc (Xinh Mun - TB), ta
thaáy noù ñaõ gaàn ngöôøi Thaùi...Veà kyõ thuaät canh taùc thì hoï hoaøn toaøn tieáp thu loái
canh taùc baèng caøy coù traâu keùo cuûa ngöôøi Thaùi”(6). Ñeán naêm 1995 Caàm Troïng vaø
Phan Höõu Daät cuõng nhaän xeùt “Thôøi gian gaàn ñaây, khi moät boä phaän ngöôøi Xinh
Mun chuyeån sang laøm ruoäng nöôùc vaø ñònh cö thì ñaõ hoïc taäp ñöôïc nhieàu kyõ thuaät
canh taùc cuûa ngöôøi Thaùi, voán laø cö daân noâng nghieäp noåi tieáng vuøng thung luõng.
Coâng cuï saûn xuaát cuõng laø saûn phaåm trao ñoåi cuûa ngöôøi Thaùi”(7). Chính nhöõng aûnh
höôûng ñoù töø ngöôøi Thaùi ñaõ phaàn naøo thuùc ñaåy söï phaùt trieån ñôøi soáng kinh teá cuûa
cö daân Taây Baéc. Nhöõng taùc ñoäng töø ngöôøi Thaùi tôùi cö daân Taây Baéc trong lónh vöïc
kinh teá ñaõ vaø ñang dieãn ra theo chieàu höôùng raát tích cöïc.
Veà vaên hoùa vaät chaát, aûnh höôûng cuûa vaên hoùa Thaùi ñoái vôùi cö daân Taây Baéc
theå hieän ôû trang phuïc, caùc loaïi coâng cuï, ñoà duøng gia ñình... Tuy vaäy ôû nhaø cöûa
vaø ñoà aên uoáng, phöông tieän vaän chuyeån khoâng phaûi laø khoâng coù nhöõng daáu
aán cuûa vaên hoùa Thaùi. Ngoâi nhaø cuûa caùc cö daân Taây Baéc so vôùi ngoâi nhaø cuûa
ngöôøi Thaùi coù raát nhieàu ñieåm töông ñoàng. Töø keát caáu khung: coät - quaù giang -
xaø (sau - khaém khöù - pe), cho ñeán keát caáu vaø kieåu daùng mai ruøa cuûa maùi (tuïp
cuoâng). Caùch thöùc phaân chia khoâng gian vaø maët baèng sinh hoaït trong nhaø giöõa
hai toäc ngöôøi naøy coù raát nhieàu ñieåm töông ñoàng. Ñeán nay haàu heát caùc boä phaân
trong ngoâi nhaø cuûa caùc daân toäc ôû Taây Baéc ñeàu ñaõ ñöôïc goïi baèng tieáng Thaùi.
Caùch ño vaø caùch tính soá ño kích thöôùc caùc boä phaän khi döïng nhaø cuûa hoï ñeàu
döïa theo caùch cuûa ngöôøi Thaùi, vôùi ñaëc ñieåm laø duøng chieàu daøi cuûa moät soá boä
phaän cô theå laøm ñôn vò: saûi tay (ba) = 1,6m; gang tay (khöïp) = 0,2m; chieàu
roäng baøn tay (caêm) = 0,15m; chieàu daøi khaúng tay (xoù) = 0,45m... Nhieàu taäp tuïc
kieâng kî lieân quan ñeán ngoâi nhaø cuûa caùc daân toäc Taây Baéc cuõng töông töï nhö
618
ngöôøi Thaùi: caám phuï nöõ leân xuoáng caàu thang beân quaûn, caám moïi ngöôøi mang
caønh laù xanh, thòt soáng... ñi qua cöûa ra vaøo ôû beân quaûn; khi vaøo nhaø môùi, hoï
môøi oâng caäu beân ngoaïi (luùng ta) cuùng ma beáp, ñaët beáp, chaâm löûa. Ñoà vaät mang
leân nhaø tröôùc tieân laø chieác ninh ñoàng (moû nöûng), chaân chaøi... Ñaàu caàu thang
leân cöûa chính ñöôïc treo moät mieáng chaøi raùch hoaëc voù raùch laøm vaät linh ñeå
ngaên taø ma; phía treân cöûa ra vaøo hoï ñaët moät chieác ñoøn gaùnh ñeå ngaên ma caø
roàng. Theo chuùng toâi nhöõng chi tieát treân thuoäc veà tín ngöôõng cuûa ngöôøi Thaùi,
caùc daân toäc khaùc ñeàu ñaõ chòu aûnh höôûng. Khi laøm leã leân nhaø môùi, caùc daân toäc
ñeàu Khaép khaùu höôn môù, baøi haùt raát daøi keå veà vieäc choïn ñaát, choïn tre goã, caùch
thöùc laøm, caùch thöùc leân nhaø môùi cuûa ngöôøi Thaùi...
Trang phuïc cuûa caùc daân toäc Taây Baéc chòu aûnh höôûng nhieàu töø ngöôøi Thaùi,
nhaát laø trang phuïc nöõ. Ngoaøi aùo, vaùy ñöôïc taïo daùng nhö ngöôøi Thaùi, phuï nöõ
Taây Baéc coøn ñoäi pieâu nhö ngöôøi Thaùi. “Xöa kia caùc daân toäc baûn ñòa cuõng nhö
ngöôøi Xinh Mun khoâng bieát troàng boâng, cheá sôïi, deät vaûi, may maëc”(8). Trang phuïc
vaø caùc loaïi ñoà duøng baèng vaûi hoï ñeàu ñoåi hoaëc mua töø ngöôøi Thaùi. Töø vieäc trao
ñoåi ñoù coù theå hoï ñaõ tieán ñeán mua vaûi cuûa ngöôøi Thaùi veà ñeå töï may laáy vaø roài
tieán ñeán töï troàng boâng, deät vaûi, may maëc. Hieän nay, ngoaøi vieäc duøng trang phuïc
cuûa ngöôøi Thaùi, caùc daân toäc Taây Baéc coøn maëc theo kieåu AÂu phuïc (tieáp thu töø
ngöôøi Vieät) vaø vaùy, aùo cuûa ngöôøi Laøo.
Ñoà uoáng cuûa caùc daân toäc Taây Baéc cuõng chòu nhieàu taùc ñoäng töø ngöôøi Thaùi.
Vieäc duøng caù vaø cheá bieán caù thaønh ñoà aên trong caùc böõa aên haøng ngaøy, cuõng
nhö trong caùc dòp leã teát cuûa caùc daân toäc Taây Baéc hieän nay gioáng heät nhö ngöôøi
Thaùi. Caù ñöôïc duøng ñeå naáu caùc loaïi canh, nöôùng treân than hoàng, caét nhoû troän
vôùi caùc gia vò goùi laïi baèng laù chuoái (toong cuoái) laù dong (toong chinh)roài ñoà hoaëc
vuøi trong than hoàng... Cö daân Taây Baéc goïi moùn naøy laø mooïc caù (mook pa), theo
caùch goïi cuûa ngöôøi Thaùi. Nhieàu nôi, caù coøn ñöôïc cheá bieán thaønh goûi (coûi pa),
duøng trong caùc böõa tieäc chieâu ñaõi khaùch. Trong leã côm môùi, moät nghi leã quan
troïng baäc nhaát haøng naêm cuûa caùc daân toäc Taây Baéc, caù cuõng ñöôïc duøng laøm chuc
mook pa, moät loaïi leã vaät khoâng theå thieáu ñeå cuùng ma nhaø, ma ñaát, ma boá meï
vôï cuûa hoï. Ñaây laø moät yeáu toá raát môùi so vôùi vieäc chæ duøng caùc loaïi hoa maøu
treân nöông, thòt chim, chuoät... saên baét ñöôïc trong leã côm môùi xöa kia cuûa caùc
daân toäc Taây Baéc.
2. Nhöõng aûnh höôûng veà xaõ hoäi
Tröôùc Caùch maïng thaùng Taùm naêm 1945, caùc daân toäc Taây Baéc ôû ñòa vò phuï
thuoäc hoaøn toaøn vaøo xaõ hoäi Thaùi. Hoï chæ coù moät ñôn vò xaõ hoäi duy nhaát laø baûn.
Baûn cuûa hoï naèm trong caùc möôøng Thaùi, chòu söï quaûn lyù cuûa phong kieán Thaùi
vaø ñöôïc goïi theo caùch goïi cuûa ngöôøi Thaùi: Naø Daï, Naø Caøi, Naø Ñít, Naø Muøa, Co
Toâm, Coø Chòa, Coø Lìu, Hua Ñaùn, Con Huoát, Huoài Sai,... Söï aùp ñaët cöôõng böùc
cuûa caùc möôøng Thaùi ñoái vôùi caùc baûn khaùc ñaõ ñeå laïi nhieàu daáu aán nhö: Ngöôøi
ñöùng ñaàu baûn (quan baûn, quan xíp coù nôi coøn ñöôïc goïi laø taïo baûn) vaø nhöõng
ngöôøi giuùp vieäc quan baûn (chaù, thieáp) do phìa taïo Thaùi chæ ñònh. Nhieäm vuï cuûa
quan baûn laø ñoân ñoác daân ñi laøm cuoâng vaø coáng naïp cho phìa taïo Thaùi, ñieàu
619
haønh nhöõng coâng vieäc chung cuûa caû baûn, xöû caùc vuï kieän tuïng... Quan baûn
ñöôïc laáy ngöôøi laøm cuoâng, ñöôïc höôûng thòt thuù röøng do daân trong baûn saên ñöôïc
coáng, ñöôïc moät phaàn soá tieàn thu ñöôïc trong caùc vuï kieän tuïng. Chaù laø ngöôøi
ñieàu haønh moïi coâng vieäc trong baûn khi quan baûn ñi vaéng. Chaù cuõng ñöôïc moät
phaàn töø caùc vuï xöû kieän, coù quyeàn laáy moät vaøi ngöôøi trong baûn laøm cuoâng.
Thieáp laø ngöôøi laøm giao thoâng vaø giuùp quan baûn toå chöùc aên uoáng khi trong
baûn coù coâng vieäc... Ngoaøi ba chöùc dòch treân, toaøn boä daân trong caùc baûn phuï
thuoäc ñeà trôû thaønh noâng daân baùn töï do, haøng naêm phaûi lao dòch (cuoâng) vaø
coáng naïp cho phìa taïo Thaùi. Thieát cheá xaõ hoäi Thaùi bao truøm leân baûn cuûa caùc
daân toäc Taây Baéc khoâng nhöõng chæ in daáu aán trong caùch thöùc toå chöùc boä maùy
haønh chính, maø noù coøn taùc ñoäng ñeán söï phaân hoaù xaõ hoäi vaø laøm naûy sinh caùc
quan heä boùc loät khaùc. Doøng hoï cuûa caùc daân toäc Taây Baéc chòu aûnh höôûng töø
ngöôøi Thaùi raát ñaäm neùt. Nhieàu daân toäc ñeàu mang teân hoï Vì vaø hoï Loø cuûa ngöôøi
Thaùi. Theo Nguyeãn Vaên Huy: Trong 13 baûn Xinh Mun ôû xaõ Phieâng Paèn (Mai
Sôn, Sôn La), 3 baûn: Naø Dôøm, Naø Hieân, Phieâng Khaøng coù 100% ngöôøi Xinh Mun
thuoäc hoï Vì, 10 baûn coøn laïi coù tôùi 90% soá ngöôøi Xinh Mun thuoäc hoï Loø(9). Tình
hình ôû caùc ñòa phöông khaùc cuõng töông töï. Cuõng gioáng nhö moät soá daân toäc
khaùc thuoäc nhoùm ngoân ngöõ Moân - Khme... xöa kia ngöôøi Xinh Mun chöa coù teân
hoï, moãi caù nhaân chæ coù moät teân rieâng. Nhöng töø khi ngöôøi Thaùi ñeán Taây Baéc,
do nhöõng nguyeân nhaân naøy hay nguyeân nhaân khaùc ñaõ laøm cho ngöôøi Xinh
Mun söû duïng teân hoï cuûa ngöôøi Thaùi laøm teân hoï cuûa mình(10). Quan heä hoân
nhaân giöõa caùc daân toäc Taây Baéc vaø ngöôøi Thaùi khaù phaùt trieån. Noù vöøa laø bieåu
hieän, vöøa laø keát quaû vaø ñoäng löïc thuùc ñaåy giao tieáp vaên hoaù ôû Taây Baéc.
Xöa kia, caùc daân toäc khaùc ôû Taây Baéc phaûi tuaân theo söï nghieâm ngaët cuûa caùc
luaät tuïc cuûa möôøng Thaùi. Chính vì theá maø nhöõng taäp tuïc trong chu kyø ñôøi ngöôøi
cuûa hoï ñaõ chòu aûnh höôûng nhieàu töø ngöôøi Thaùi. Leã leân nhaø môùi cuûa ngöôøi Xinh
Mun tieáp thu cuûa ngöôøi Thaùi töø caùch thöùc choïn ngaøy, giôø, ñeán thöù töï cuûa caùc ñoà
vaät ñöôïc mang leân, caùc nghi thöùc caàu cuùng... vaø vai troø cuûa oâng caäu (luùng ta).
Trình töï caùc böôùc trong cöôùi xin cuûa caùc daân toäc Taây Baéc ñeàu töông töï nhö cuûa
ngöôøi Thaùi: daïm ngoõ, aên hoûi, ñi ôû reå, leã ñoùn daâu. Trong moãi böôùc laïi coù nhöõng
noäi dung, nghi thöùc cuõng gioáng nhau. Ví duï trong Leã ñi ôû reå, caû hai daân toäc ñeàu
coù caùc nghi thöùc: cuùng trình baùo ma nhaø gaùi, buùi toùc coâ daâu, traû tieàn coâng nuoâi
döôõng cho boá meï coâ daâu (caù hua), gheùp chaên cho ñoâi vôï choàng môùi... Trong taäp
quaùn tang ma cuûa caùc daân toäc khaùc ôû Taây Baéc, yeáu toá maø hoï tieáp thu töø ngöôøi
Thaùi bieåu hieän roõ neùt nhaát ôû vai troø cuûa con reå trong ñaùm tang. Ví duï, trong ñaùm
tang cuûa ngöôøi Xinh Mun: con reå goác (khöôi coác) ñöôïc moïi ngöôøi toân troïng nhaát
trong soá caùc con reå cuûa ngöôøi quaù coá laø ngöôøi chuû trì, ñieàu haønh tang leã; mo tang
cuûa ngöôøi Thaùi ñaõ ñöôïc ngöôøi Xinh Mun tieáp thu khaù saâu saéc. Khoâng nhöõng hoï
tieáp thu noäi dung maø coøn duøng caû ngoân ngöõ Thaùi ñeå mo. Xöa kia ngöôøi Xinh
Mun khoâng laøm ma, maø chæ boù ngöôøi cheát baèng chaên, ñem ñi choân, khoâng toå chöùc
laøm ma, khoâng coù quan taøi. Baøi mo tang trong caùc ñaùm ma, do toâi hoïc ñöôïc töø
moät oâng mo ngöôøi Thaùi ôû Chieàng Haëc (huyeän Yeân Chaâu, tænh Sôn La). Ngöôøi Thaùi
mo theá naøo toâi cuõng mo theá, nhöng toâi cuõng thay vaøo ñoù moät vaøi caâu. Ví duï nhö:
ngöôøi Thaùi daãn hoàn ngöôøi cheát ñi ngöôïc soâng Ñaø thì toâi phaûi daãn hoàn ngöôøi cheát
620
ñi ngöôïc soâng Maõ ñeå coøn veà beân Laøo, ñeán vuøng Chöa xô caùt” veà vôùi toå tieân (YÙ
kieán oâng Loø Vaên Yeân ôû Hua Ñaùn, Tuù Nang, Yeân Chaâu, Sôn La).
So vôùi vaên hoùa vaät chaát, trong lónh vöïc xaõ hoäi, caùc daân toäc Taây Baéc chòu
aûnh höôûng töø ngöôøi Thaùi nhieàu hôn. Ñieàu naøy coù theå ñöôïc lyù giaûi baèng vieäc leä
thuoäc hoaøn toaøn cuûa caùc baûn cuûa caùc daân toäc Taây Baéc vaøo caùc möôøng Thaùi.
Hoï buoäc phaûi tuaân thuû luaät möôøng, leä möôøng Thaùi. Nhieàu theá kyû troâi qua, chòu
aûnh höôûng cuûa luaät Möôøng, leä Möôøng Thaùi laø khoâng traùnh khoûi. Hoï duøng caùc
baøi cuùng cuûa ngöôøi Thaùi vaø baèng tieáng Thaùi ñeå caàu xin caùc theá löïc sieâu nhieân
phuø hoä cho gia ñình, laøng baûn cuûa mình. Chaáp nhaän caùc baøi cuùng cuûa ngöôøi
Thaùi, hoï chòu aûnh höôûng tín ngöôõng cuûa ngöôøi Thaùi. Chaáp nhaän mo tang cuûa
ngöôøi Thaùi hoï ñaõ tieáp nhaän quan nieäm vuõ truï coù ba taàng: taàng traàn gian, taàng
ma toå tieân vaø taàng trôøi. Mo tang laø ñeå daãn hoàn ngöôøi cheát ñi veà vôùi toå tieân vaø
queâ höông cuõ cuûa hoï...
Ñaùnh giaù veà möùc ñoä aûnh höôûng vaên hoaù Thaùi ñoái vôùi caùc daân toäc khaùc, coù
taùc giaû ñaõ nhaän xeùt raèng: Rieâng daân toäc Xinh Mun, La Ha vaø Khaùng, vui haùt ñeàu
hoaøn toaøn duøng baøi baûn vaø gioïng ñieäu cuûa ngöôøi Thaùi. Nhö vaäy laø, vôùi daân toäc
Xinh Mun, Khaùng, La Ha ñeàu khoâng coøn tieáng haùt rieâng maø ca haùt cuûa hoï ñaõ bò
Thaùi hoaù. Theo caùc cuï giaø ôû baûn Naø Ñít (Chieàng On, Yeân Chaâu, Sôn la), xöa kia
ngöôøi Xinh Mun cuõng coù baøi haùt rieâng cuûa mình, nhöng raát ít haùt. Ñeán nay hoï
chæ nhôù ñöôïc truyeàn thuyeát veà vieäc xuaát hieän loaøi ngöôøi, ñoù laø caâu truyeän quaû
baàu, hoaëc caùc truyeän coå tích giaûi thích caùc hieän töôïng töï nhieân, truyeän veà caùc
nhaân vaät huyeàn thoaïi (Chöông Han, Lo Leït...), nhöõng ñoaïn thô trích trong caùc
truyeän thô daøi cuûa ngöôøi Thaùi. Cö daân caùc daân toäc Taây Baéc thuoäc raát nhieàu baøi
haùt cuûa ngöôøi Thaùi. Ñoù laø nhöõng baøi haùt ñoái ñaùp giöõa nam vaø nöõ (khaép baùo
sao),khaép Chöông - keå chuyeän Chöông Han... Ngoaøi haùt, hoï coøn bieát muùa (xoeø)
theo kieåu cuûa ngöôøi Thaùi trong nhöõng ñeâm lieân hoan, tieáp khaùch...
III. XU HÖÔÙNG PHAÙT TRIEÅN CUÛA VAÊN HOAÙ CAÙC DAÂN TOÄC ÔÛ TAÂY BAÉC
Töø nhöõng nghieân cöùu veà giao löu vaø aûnh höôûng vaên hoùa, coù theå thaáy xu
höôùng phaùt trieån vaên hoaù cuûa caùc daân toäc thieåu soá ôû Taây Baéc hieän nay nhö sau:
Vôùi daân soá raát ít, coù trình ñoä phaùt trieån kinh teá-xaõ hoäi thaáp hôn laïi traûi qua
haøng nghìn naêm bò xeù leû, soáng xen keõ, leä thuoäc vaøo xaõ hoäi Thaùi (töø naêm 1954
trôû veà tröôùc), aûnh höôûng vaên hoùa Thaùi ñoái vôùi caùc daân toäc thieåu soá (Maûng,
Khaùng, La Ha, Xinh Mun, Khô-muù, Laøo, Löï...) laø khoâng theå traùnh khoûi. Nhöng
traûi qua haøng ngaøn naêm giao löu vaên hoùa vôùi ngöôøi Thaùi, vaên hoùa caùc daân toäc
thieåu soá khoâng bieán maát, noù vaãn toàn taïi. Ñoù laø neàn taûng cuûa söï coá keát trong
coäng ñoàng cuûa caùc daân toäc. Chính coù söï coá keát ñoù maø caùc daân toäc thieåu soá
khoâng bò ñoàng hoùa, maëc duø töø 1954 trôû veà, tröôùc hoï luoân luoân ôû trong tình
traïng bò ñoàng hoaù cöôõng böùc. Töø sau 1954 ñeán nay, vôùi chính saùch daân toäc cuûa
Ñaûng vaø Nhaø nöôùc ta, yù thöùc töï giaùc daân toäc cuûa hoï laïi caøng coù ñieàu kieän phaùt
trieån maïnh meõ hôn bao giôø heát. Ñieàu ñoù ñaõ daãn ñeán, nhöõng yeáu toá vaên hoaù
Thaùi maø caùc daân toäc tieáp thu ñöôïc laø khoâng ít, nhöng vaên hoaù cuûa hoï khoâng
621
maát ñi, noù vaãn toàn taïi nhö moät thöïc theå vaên hoaù toäc ngöôøi. Ngoaøi nhöõng lôùp
beà ngoaøi mang daùng daáp Thaùi thì caùi coát loõi saâu laéng beân trong vaãn laø neàn
taûng cuûa vaên hoaù truyeàn thoáng daân toäc. Nhöõng yeáu toá vaên hoaù Thaùi maø hoï ñaõ
tieáp thu haàu heát ñeàu ñöôïc hoï caûi bieán, truyeàn thoáng hoaù, daân toäc hoaù vaø ñeàu
ñaõ trôû thaønh cuûa hoï.
Maëc duø chòu nhieàu aûnh höôûng töø ngöôøi Thaùi trong lónh vöïc hoaït ñoäng kinh
teá, nhöng caùc daân toäc thieåu soá khaùc vaãn giöõ ñöôïc caùc nghi leã rieâng cuûa mình. ôû
moãi coâng ñoaïn canh taùc treân nöông hoï ñeàu coù nhöõng nghi leã rieâng. Ñoù laø nhöõng
nghi leã caàu cuùng ma röøng, ma nuùi, hoàn luùa... Ñaëc bieät moät nghi thöùc quan troïng
“meï luùa” (me ngo) vaãn ñöôïc caùc daân toäc noùi ngoân ngöõ Moân-Khmer duy trì. Khi
cho thoùc vaøo boà (laùu) ñeå caát ñi, hoaëc khi aên böõa côm ñaàu tieân baèng gaïo môùi hoï
ñeàu coù taäp quaùn rieâng... Trong vaên hoaù vaät chaát, ngoaøi vieäc tieáp thu caùc yeáu toá
töø ngöôøi Thaùi, caùc daân toäc thieåu soá vaãn giöõ ñöôïc nhieàu neùt ñoäc ñaùo rieâng cuûa
daân toäc mình. Ñoù laø nhöõng ngoâi nhaø saøn coù keát caáu khung coät - xaø - quaù giang
(söøng ñöùng - pe - khaém khöù), maùi hình mai ruøa (tuïp cuoâng), trang trí khau cuùt
treân ñaàu hoài cuûa nhoùm Moân-Khmer. Trang phuïc ngaøy nay cuûa caùc daân toäc thieåu
soá ñaõ chòu nhieàu aûnh höôûng nhieàu töø trang phuïc Thaùi, Kinh (Vieät)... nhöng hoï
vaãn giöõ ñöôïc nhöõng neùt rieâng cuûa mình. Taéng caåu (puùc caåu soâl) laø kieåu trang trí
ñaàu toùc truyeàn thoáng maø ngaøy nay hoï vaãn coøn duy trì moät caùch phoå bieán. Trong
caùc ñoà aên, uoáng, röôïu caàn laø thöù ñoà uoáng truyeàn thoáng trong caùc nghi leã, vaãn
coøn phoå bieán trong ñôøi soáng cuûa caùc daân toäc Taây Baéc hieän nay. Caùch cheá bieán,
nguyeân lieäu coù theå ñaõ ít nhieàu coù thay ñoåi nhöng yù nghóa cuûa röôïu caàn trong ñôøi
soáng cuûa hoï thì vaãn nguyeân veïn. Doøng hoï cuûa caùc daân toäc Taây Baéc ñaõ chòu nhieàu
aûnh höôûng töø ngöôøi Thaùi, nhöng hoï vaãn giöõ ñöôïc nhöõng neùt rieâng. Maëc duø haàu
nhö ñeàu mang teân hoï cuûa ngöôøi Thaùi, nhöng vieäc thôø vaät toå (toâ tem), ñi lieàn theo
ñoù laø caùc kieâng kò coù lieân quan ñeán doøng hoï vaãn ñöôïc duy trì. Trong cöôùi xin,
ma chay caùc nghi thöùc coù tính ñaëc tröng cuûa moãi coäng ñoàng vaãn coøn toàn taïi...
Cuøng vôùi quaù trình toäc ngöôøi dieãn ra trong hôn nöûa theá kyû qua ôû Vieät Nam,
quaù trình hoaø hôïp vaên hoaù ñang dieãn ra maïnh meõ giöõa caùc daân toäc ôû Taây Baéc.
Quaù trình naøy ñaëc bieät coù cô hoäi ñeå phaùt trieån maïnh trong ñieàu kieän chính saùch
daân toäc cuûa Ñaûng vaø Nhaø nöôùc ta hieän nay. Cö truù xen keõ, cuøng soáng trong moät
theå cheá chính trò do Ñaûng vaø Nhaø nöôùc thoáng nhaát laõnh ñaïo laø nhöõng thuaän lôïi
lôùn cho giao löu, hoaø hôïp vaên hoaù göõa caùc daân toäc. Ngaøy nay caùc daân toäc thieåu
soá noùi tieáng phoå thoâng - tieáng Vieät - quoác ngöõ ñaõ phoå bieán, caùc cuoäc hoân nhaân
giöõa caùc daân toäc thieåu soá dieãn ra ngaøy caøng nhieàu. Quan troïng hôn caû laø quaù
trình caùc daân toäc thieåu soá cuøng chung löng ñaáu caät trong coâng cuoäc xaây döïng vaø
baûo veä ñaát nöôùc. Ngaøy nay quaù trình hoaø hôïp vaên hoaù göõa caùc daân toäc Taây Baéc
ñang ñöùng tröôùc cô hoäi phaùt trieån maïnh.
Cuøng toàn taïi vôùi xu höôùng coá keát toäc ngöôøi, hoaø hôïp daân toäc, vaên hoaù caùc daân
toäc thieåu soá Taây Baéc hieän nay cuõng ñang trong quaù trình ñoàng hoùa töï nhieân. Tuy
ñaây khoâng phaûi laø xu höôùng bao truøm xong cuõng ñaùng ñöôïc chuù yù. Ñaûng vaø Nhaø
nöôùc ta khoâng cho pheùp ñoàng hoùa cöôõng, khoâng khuyeán khích ñoàng hoùa töï nhieân.
Nhöng thöïc teá ñoàng hoaù töï nhieân vaãn ñang dieãn ra moät caùch töï nhieân. ÔÛ moät soá
622
daân toäc Taây Baéc hieän nay ñoù laø söï aûnh höôûng, mai moät vaên hoaù vaø coù khaû naêng
maát haún ngoân ngöõ. Tình traïng song ngöõ, ña ngöõ phoå bieán trong taát caû caùc daân toäc.
Nhieàu daân toäc ngoaøi tieáng meï ñeû, hoï coù theå söû duïng thaønh thaïo 2-3 thöù tieáng khaùc.
Trong ñoù coù tieáng Vieät vaø tieáng Thaùi. Hieän töôïng naøy ñang gaây söï baát oån ñoái vôùi
söï sinh toàn ngoân ngöõ meï ñeû cuûa caùc daân toäc thieåu soá. Ngoân ngöõ cuûa nhieàu toäc
ngöôøi ñang bò ñaåy ñeán nguy cô tieâu vong. Phaïm vi giao tieáp cuûa caùc ngoân ngöõ ñoù
ngaøy caøng bò thu heïp daàn, thaäm trí nhieàu ngoân ngöõ chæ coøn ñöôïc söû duïng trong
gia ñình. Tình traïng cuûa caùc ngoân ngöõ ñang coù nguy cô tieâu vong ñoù ñöôïc chia theo
caùc caáp ñoä: (1) Nhöõng ngoân ngöõ haàu nhö ñaõ bò tieâu vong haún, hieän thôøi chuùng chæ
ñöôïc vaøi ba ngöôøi coøn nhôù ñöôïc: Tieáng Cô Lao Ñoû, Toáng, Thuyû, Ô Ñu vaø tieáng Tu Dí;
(2) Caùc thöù tieáng coù nguy cô tieâu vong thaät söï, hieän chæ coøn vaøi chuïc ñeán moät traêm
ngöôøi trôû xuoáng coøn nhôù vaø ñoâi khi coù söû duïng: Tieáng Pu Peùo, Cô Lao Traéng, La Ha,
Nuøng Veûn, Ñan Lai, Ly Haø, Taøy Pooïng, Maõ Lieàng, Kinh Coïi, Maøy, Ruïc, Saùch vaø tieáng
A Rem; (3) Caùc ngoân ngöõ hieän coù khoaûng moät ngaøn ngöôøi söû duïng trôû xuoáng, hieän
chæ ñöôïc söû duïng trong gia ñình vaø xu theá khoâng ñöôïc theá heä treû söû duïng nöõa: Tieáng
Xinh Mun, Maûng, Khaùng, Coáng, Si La, Phuø Laù, Xaù Phoù vaø tieáng La Huû; (4) Caùc ngoân
ngöõ hieän ñang ñöôïc vaøi ngaøn ñeán möôøi ngaøn ngöôøi söû duïng trong giao tieáp gia
ñình vaø coù xu höôùng ñöôïc thay theá baèng ngoân ngöõ chung cuûa vuøng vaø tieáng Quoác
ngöõ: tieáng Loâ Loâ, Na Meûo; (5) Caùc ngoân ngöõ coù töø moät chuïc ñeán haøng chuïc ngaøn
ngöôøi ñang söû duïng nhöng cuõng ñang trong xu theá bò hoaø vaøo caùc ngoân ngöõ coù vò
theá xaõ hoäi cao hôn: Tieáng Khô-muù, Haø Nhì vaø tieáng Giaùy(11)… Tuy söï mai moät ñoù
chöa ñeán möùc laøm bieán maát yù thöùc töï giaùc toäc ngöôøi cuûa hoï, nhöng noù ñang trôû
thaønh raøo caûn lôùn trong söï nghieäp duy trì, cuûng coá vaø phaùt trieån baûn saéc vaên hoùa
caùc daân toäc vaø tính ña daïng cuûa vaên hoùa Vieät Nam.
Toùm laïi vaên hoaù caùc daân toäc thieåu soá Taây Baéc hieän nay ñang ñoàng thôøi dieãn
ra ba quaù trình: Coá keát vaên hoaù - coá keát toäc ngöôøi, hoøa hôïp vaên hoaù - hoaø hôïp
daân toäc vaø ñang mai moät vaên hoùa. Trong ñoù coá keát vaø hoøa hôïp chieám öu theá,
mai moät vaên hoùa ñang ñaët ra nhieàu vaán ñeà caáp baùch.
VI. MOÄT SOÁ NHAÄN XEÙT
ÔÛ Taây Baéc, ngoaøi ngöôøi Kinh (Vieät), daân toäc Thaùi laø toäc ngöôøi ña soá vaø coù
vai troø quan troïng trong vuøng. Caùc daân toäc coù soá daân ít, töø sau Caùch maïng thaùng
Taùm naêm 1945, nhaát laø töø sau 1954, döôùi söï laõnh ñaïo cuûa Ñaûng vôùi nhöõng chính
saùch daân toäc ñuùng ñaén treân nguyeân taéc: ñoaøn keát - bình ñaúng - töông trôï, caùc
daân toäc thieåu soá tieáp tuïc phaùt trieån. Cho ñeán nay, yù thöùc töï giaùc toäc ngöôøi cuûa
caùc daân toäc thieåu soá vaãn raát ñaäm neùt, nhöng vaên hoaù cuûa hoï ñaõ chòu khaù nhieàu
aûnh höôûng töø vaên hoaù Thaùi, vaên hoaù Vieät.
- Tieáng noùi cuûa hoï ñaõ chòu aûnh höôûng saâu saéc töø ngöôøi Thaùi ñeán möùc: Tieáng
meï ñeû cuûa moät soá toäc ngöôøi thieåu soá gaàn nhö bieán maát, thay vaøo ñoù laø tieáng Thaùi
vaø tieáng Vieät. Tieáng Thaùi vaø tieáng Vieät ñöôïc caùc daân toäc söû duïng trong giao tieáp
ngoaøi xaõ hoäi, trong gia ñình. Tieáng Thaùi coøn ñöôïc nhieàu toäc ngöôøi söû duïng nhö
ngoân ngöõ meï ñeû trong ca haùt, cuùng baùi...
623
- Veà phöông dieän vaên hoùa noùi chung, caùc daân toäc thieåu soá ñaõ chòu aûnh höôûng
raát nhieàu töø vaên hoùa Thaùi, vaên hoaù Vieät, nhöng hoï chöa hoaøn toaøn maát ñi nhöõng
baûn saéc vaên hoùa cuûa mình. Nhöõng yeáu toá maø caùc daân toäc thieåu soá tieáp thu töø
vaên hoùa Thaùi (vaø vaên hoaù Vieät) laø nhöõng yeáu toá deã nhaän thaáy, nhöõng yeáu toá cô
taàng tieàm aån beân trong thuoäc veà taâm thöùc (tình caûm, taâm lyù, caùch caûm, caùch
nghó...) cuûa hoï vaãn coøn ñöôïc baûo toàn nguyeân veïn. Hoï vaãn coù saéc thaùi, taâm thöùc
rieâng, vaø nhö vaäy thöïc teá hoï vaãn chöa bò ñoàng hoaù veà vaên hoaù. Caùc toäc ngöôøi
naøy vaãn sinh soâi vaø phaùt trieån, coäng ñoàng gia ñình, doøng hoï, laøng baûn, coäng
ñoàng toäc ngöôøi cuûa hoï vaãn nguyeân veïn vaø ñang ngaøy caøng phaùt trieån.
Maëc daàu vaäy, caùc daân toäc thieåu soá laø caùc coäng ñoàng coù soá daân ít, soáng ôû
nôi heûo laùnh vaø ñang trong tình traïng mai moät vaên hoaù, khaû naêng töï löïc phaùt
trieån gaëp raát nhieàu khoù khaên. Trong tình hình hieän nay, baûo toàn vaø phaùt trieån
vaên hoaù cuûa caùc daân toäc vöøa laø yeâu caàu caáp baùch, vöøa laø bieän phaùp höõu hieäu
ñeå hoã trôï, baûo veä caùc daân toäc thieåu soá ôû Taây Baéc cuõng nhö ôû Vieät Nam. Caàn
phaûi coù chính saùch taùc ñoäng ñeå quaù trình hoaø hôïp daân toäc dieãn ra haøi hoaø,
treân cô sôû giöõ gìn baûn saéc vaên hoaù, baûo veä caùc giaù trò vaên hoaù cuûa caùc daân toäc
thieåu soá, duy trì söï ña daïng vaên hoùa Vieät Nam. Tröôùc maét caàn ñaåy maïnh giao
löu vaên hoùa, ñoàng thôøi vôùi phaùt trieån kinh teá - xaõ hoäi ôû Taây Baéc, oån ñònh vaø
caûi thieän ñôøi soáng, xoaù ñoùi ngheøo, phaùt trieån giaùo duïc naâng cao daân trí... ñoái
vôùi caùc daân toäc thieåu soá. Naâng cao daân trí töùc laø naâng cao nhaän thöùc veà moïi
lónh vöïc, trong ñoù coù vieäc hieåu ñuùng vaø haønh ñoäng ñuùng theo ñöôøng loái maø
Ñaûng vaø Chuû tòch Hoà Chí Minh ñaõ löïa choïn ñeå caùc daân toäc phaùt trieån maø vaãn
giöõ ñöôïc baûn saéc cuûa daân toäc mình. Taêng cöôøng nghieân cöùu, tìm hieåu veà caùc
daân toäc cuõng nhö vaên hoaù cuûa hoï, xuùc tieán nhanh vieäc phoå bieán caùc giaù trò
vaên hoaù cuûa caùc daân toäc thieåu soá, nhaèm taêng cöôøng hieåu bieát laãn nhau giöõa
caùc daân toäc, taïo ñieàu kieän cho moïi coâng daân coù ñieàu kieän hieåu bieát ñaày ñuû veà
vaên hoaù cuûa caùc daân toäc ôû Vieät Nam. Ñaây laø coâng vieäc quan troïng, trang bò
cho moïi coâng daân Vieät Nam coù caùi nhìn vaên hoaù Vieät Nam toaøn caûnh, töø ñoù
hoï coù theå yù thöùc ñöôïc vieäc giöõ gìn tính ña daïng cuûa vaên hoaù Vieät Nam. Taêng
cöôøng vieäc ñaøo taïo, boài döôõng, phaùt trieån ñoäi nguõ trí thöùc caùc daân toäc thieåu
soá. Khoâng ai hieåu daân toäc hoï baèng chính hoï vaø chính hoï laø nhöõng nhaân toá
quan troïng trong vieäc thöøa keá vaø phaùt trieån vaên hoaù cuûa daân toäc mình. Hieåu
thaáu ñaùo daân toäc mình, treân cô sôû ñöôøng loái cuûa Ñaûng vaø Nhaø nöôùc, nhöõng trí
thöùc daân toäc thieåu soá coù theå goùp phaàn ñaéc löïc vaøo vieäc phaùt trieån vaø baûo veä
baûn saéc vaén hoaù cuûa daân toäc mình. Khuyeán khích theá heä treû caùc daân toäc thieåu
soá hoïc taäp, vaø söû duïng thaønh thaïo tieáng meï ñeû vaø chöõ vieát cuûa daân toäc mình.
Taêng cöôøng phaùt hieän, boài döôõng, toå chöùc löïc löôïng saùng taùc, söu taàm, nghieân
cöùu vaên hoaù, vaên hoïc, ngheä thuaät laø ngöôøi caùc daân toäc thieáu soá. Cuøng vôùi taêng
cöôøng coâng taùc chaêm lo baûo veä gioáng noøi, caàn ñaàu tö nghieân cöùu moät caùch coù
heä thoáng veà vaên hoaù cuûa caùc daân toäc laøm cô sôû cho vieäc giaûi quyeát toát caùc moái
quan heä giöõa truyeàn thoáng vaø hieän ñaïi, vaên hoaù vaø phaùt trieån ôû caùc daân toäc
thieåu soá trong coâng nghieäp hoaù, hieän ñaïi hoaù hieän nay.
624
CHUÙ THÍCH
1. Ñaëng Nghieâm Vaïn (vaø caùc taùc giaû khaùc), 1972, Nhöõng nhoùm daân toäc thuoäc ngöõ heä Nam AÙ ôû Taây Baéc
Vieät Nam, Nxb Khoa hoïc xaõ hoäi, Haø Noäi, 1972, tr.16.
2. Ñaëng Nghieâm Vaïn - Ñinh Xuaân Laâm, Ñieän Bieân trong lòch söû. Nxb Khoa hoïc xaõ hoäi, Haø Noäi, 1975,
tr. 39.
3. Ñaëng Nghieâm Vaïn, (vaø caùc taùc giaû khaùc), Sñd. tr. 19.
4. Ñaëng Nghieâm Vaïn (vaø caùc taùc giaû khaùc), 1972 Sñd, tr. 278.
5. Ñaëng Nghieâm Vaïn (vaø caùc taùc giaû khaùc), 1972 Sñd, tr. 279.
6. Vöông Hoaøng Tuyeân, Caùc daân toäc nguoàn goác Nam AÙù ôû mieàn Baéc Vieät Nam. Nxb Giaùo duïc, Haø Noäi,
1963, tr.59.
7. Caàm Troïng - Phan Höõu Daät, Vaên hoaù Thaùi Vieät Nam. Nxb Vaên hoaù daân toäc, Haø Noäi, 1995, tr. 514.
8. Caàm Troïng - Phan Höõu Daät, Sñd, tr.492.
9. Ñaëng Nghieâm Vaïn (vaø caùc taùc giaû khaùc), Sñd, tr. 279.
10. Ñaëng Nghieâm Vaïn (vaø caùc taùc giaû khaùc), Sñd, tr. 280.
11. Nguyeãn Vaên Lôïi, Baûo toàn vaø phaùt trieån söï ña daïng vaên hoaù-ngoân ngöõ toäc ngöõ toäc ngöôøi. Daân toäc &
Thôøi ñaïi, soá 4/1999.

1. Traàn Bình, Daân toäc Xinh Mun ôû Vieät Nam, Nxb Vaên hoaù daân toäc, Haø Noäi, 1999.
2. Traàn Bình, Taäp quaùn hoaït ñoäng kinh teá cuûa moät soá toäc ngöôøi ôû Taây Baéc, Nxb Vaên hoaù daân
toäc, Haø Noäi, 2001.
3. Traàn Bình, Veà vaên hoaù Xinh Mun, Nxb Khoa hoïc xaõ hoäi, Haø Noäi, 2002.
4. Traàn Bình, Moät soá vaán ñeà veà quan heä hoân nhaân Xinh Mun - Thaùi. Daân toäc hoïc, soá 4/1998.
5. Traàn Bình, Ngöôøi Xinh Mun ôû Vieät Nam - vaán ñeà giao tieáp vaên hoùa, Luaän aùn Tieán só Söû hoïc,
chuyeân ngaønh Daân toäc hoïc, Haø Noäi, 1999.
6. Khoång Dieãn, Daân soá vaø daân soá hoïc toäc ngöôøi ôû Vieät Nam, Nxb Khoa hoïc xaõ hoäi, Haø Noäi, 1995.
7. Khoång Dieãn (vaø caùc taùc giaû khaùc), Daân toäc Khô Muù ôû Vieät Nam, Nxb Vaên hoaù daân toäc, Haø
Noäi, 1999.
8. Khoång Dieãn (vaø caùc taùc giaû khaùc), Daân toäc La Huû ôû Vieät Nam, Nxb Vaên hoaù daân toäc, Haø Noäi, 2000.
9. Khoång Dieãn (vaø caùc taùc giaû khaùc), Daân toäc Si La ôû Vieät Nam, Nxb Vaên hoaù daân toäc, Haø Noäi, 2002.
10. Phaïm Quang Hoan, Moái quan heä giöõa truyeàn thoáng vaø ñoåi môùi (caùch taân) trong söï phaùt trieån
vaên hoùa caùc daân toäc, Daân toäc hoïc, soá 4/1986, tr. 63 - 68.
11. Nguyeãn Vaên Lôïi, Baûo toàn vaø phaùt trieån söï ña daïng vaên hoaù- ngoân ngöõ toäc ngöôøi. Daân toäc
vaø Thôøi ñaïi, 4/1999.
12. Vöông Hoaøng Tuyeân, Caùc daân toäc nguoàn goác Nam AÙ ôû mieàn Baéc Vieät Nam, Nxb Giaùo duïc,
Haø Noäi, 1963.
13. Caàm Troïng-Phan Höõu Daät, Vaên hoùa Thaùi Vieät Nam, Nxb Vaên hoùa daân toäc, Haø Noäi, 1995.
14. Ñaëng Nghieâm Vaïn (vaø caùc taùc giaû khaùc). Nhöõng nhoùm daân toäc thuoäc ngöõ heä Nam AÙ ôû Taây
Baéc Vieät Nam, Nxb Khoa hoïc xaõ hoäi, Haø Noäi, 1972.
15. Ñaëng Nghieâm Vaïn, Quan heä giöõa caùc toäc ngöôøi trong moät quoác gia daân toäc, Nxb Chính trò
quoác gia, Haø Noäi, 1993.
16. Vieän Daân toäc hoïc, Caùc daân toäc ít ngöôøi ôû Vieät Nam (caùc tænh phía Baéc), Nxb Khoa hoïc xaõ
hoäi, Haø Noäi, 1978.
625
KINH NGHIEÄM NHAÄP CÖ: TRÖÔØNG HÔÏP NGÖÔØI VIEÄT NAM SOÁNG ÔÛ NHAÄT BAÛN
1
KINH NGHIEÄM NHAÄP CÖ(1):
TRÖÔØNG HÔÏP NGÖÔØI VIEÄT NAM
SOÁNG ÔÛ NHAÄT BAÛN
Kawagoe Michiko*
I. GIÔÙI THIEÄU
Ñaõ 25 naêm troâi qua keå töø khi nhöõng ngöôøi Vieät Nam ñaàu tieân ñeán Nhaät Baûn
tò naïn. Ngaøy nay ñaõ coù treân 10.000 ngöôøi Vieät Nam sinh soáng taïi Nhaät Baûn.
Trong khoaûng thôøi gian aáy, hoï ñaõ coá gaéng töï kieám soáng vaø thích nghi vôùi xaõ
hoäi môùi. So vôùi caùc nöôùc phaùt trieån khaùc, Nhaät Baûn, nhö vaãn ñöôïc bieát ñeán, laø
quoác gia khoâng thích nhaän nhöõng ngöôøi nhaäp cö, thaäm chí laø ngöôøi tò naïn. Vì
vaäy, heä thoáng hoã trôï xaõ hoäi cho ngöôøi nhaäp cö vaãn chöa thöïc söï hoaït ñoäng ôû
Nhaät. Traùi laïi, nhöõng ngöôøi naøy coøn phaûi ñaáu tranh vôùi Chính phuû ñeå coù ñöôïc
nhöõng quyeàn nhaát ñònh, vaø ôû möùc ñoä caù nhaân, ngöôøi ta thöôøng khoâng bieát ñeán
tình hình cuûa hoï.
Maëc duø ngöôøi ta ñaõ tieán haønh raát nhieàu nghieân cöùu veà nhöõng ngöôøi nhaäp cö
tröôùc ñaây nhö ngöôøi Nhaät goác Trung Quoác vaø goác Haøn Quoác, nhöng ngöôøi ta vaãn
bieát raát ít veà ngöôøi Vieät Nam ôû Nhaät Baûn vì so vôùi nhöõng ngöôøi nhaäp cö quoác
tòch khaùc thì ngöôøi nhaäp cö quoác tòch Vieät Nam ñeán Nhaät Baûn chöa laâu. Roõ raøng
laø ngöôøi ta ñaõ coá gaéng ñeå hieåu veà nhöõng ngöôøi nhaäp cö naøy nhöng ña soá ñeàu
laáy phaïm truø daân toäc laøm tieàn ñeà. Nhöõng noã löïc naøy döôøng nhö coøn coù thieáu soùt
ôû choã laø ít chuù yù ñeán moái quan heä beân treân khuoân khoå daân toäc. Tuy nhieân, treân
thöïc teá, ñieàu naøy laïi ñoùng vai troø raát quan troïng trong cuoäc soáng vaø trong quaù
trình taùi khaúng ñònh mình cuûa nhöõng ngöôøi nhaäp cö.
Trong baøi vieát naøy, toâi muoán tìm hieåu veà tröôøng hôïp cuûa nhöõng ngöôøi Vieät
Nam ôû Nhaät Baûn töø hai ñieåm. Moät laø toâi seõ ñöa ra quaù trình hoï töï taïo döïng cuoäc
soáng vaø xaây döïng caùc moái quan heä vôùi nhöõng ngöôøi nhaäp cö khaùc. Cho duø thôøi
gian ñaõ troâi qua, khoù khaên ñoái vôùi nhöõng ngöôøi nhaäp cö ôû Nhaät Baûn vaãn coøn,
hoï ñeàu phaûi traûi qua moät con ñöôøng nhö nhau ñeå taïo döïng cuoäc soáng hieän taïi.
Keát quaû laø hoï thöôøng cuøng nhau gìn giöõ khoâng gian soáng vaø xaây döïng caùc moái
quan heä. Hai laø toâi taäp trung vaøo taùc ñoäng qua laïi giöõa nhöõng ngöôøi coù neàn taûng
vaø kinh nghieäm khaùc nhau trong nhöõng moái quan heä nhö vaäy. Toâi muoán coi
nhöõng moái quan heä naøy laø moät vò trí töông taùc vaø taäp trung vaøo loaïi hình kinh
* Nhaät Baûn.
626
nghieäm caù nhaân naûy sinh trong yù thöùc caù nhaân beân trong nhöõng moái quan heä
naøy. Hôn nöõa, toâi seõ xeùt xem ngöôøi ta dieãn giaûi kinh nghieäm caù nhaân naøy nhö
theá naøo vaø ñieàu ñoù coù taùc duïng theá naøo? Trong nhöõng nghieân cöùu tröôùc ñaây,
caùc kinh nghieäm naøy ñöôïc goïi laø vaán ñeà ñaëc tính, nhöng ôû ñaây toâi seõ coá gaéng
mieâu taû nhöõng kinh nghieäm caù nhaân maø khoâng coi ñoù laø caùch theå hieän ñaëc tính
daân toäc bôûi nhöõng kinh nghieäm naøy thöôøng coù moät yù nghóa khaùc hôn laø söï theå
hieän ñaëc tính daân toäc(2).
Toâi seõ trình baøy veà tröôøng hôïp ngöôøi Vieät Nam soáng ôû Kobe, ñaëc bieät laø ôû
khu Nagata. Nagata laø moät trong nhöõng khu vöïc coù raát nhieàu ngöôøi nhaäp cö
(bao goàm caû ngöôøi Vieät Nam) sinh soáng. Moät trong nhöõng lyù do toâi taäp trung
vaøo khu vöïc naøy laø aûnh höôûng cuûa traän ñoäng ñaát Great Hanshin maïnh 7,2 ñoä
ríchte naêm 1995(3). Khu Nagata ñöôïc nhieàu ngöôøi chuù yù bôûi ñaây laø moät trong
nhöõng khu vöïc bò taøn phaù naëng neà. Nhieàu ngöôøi Nhaät ñaõ bieát laø coù nhieàu ngöôøi
nhaäp cö soáng ôû ñaây töø tröôùc khi xaûy ra vuï ñoäng ñaát naøy. Nhieàu ngöôøi bieát ñeán
khu vöïc naøy thoâng qua caùc baùo caùo ñieàu tra vaø nhöõng baûn thoâng baùo veà thieät
haïi. Maët khaùc, nhöõng ngöôøi nhaäp cö ôû khu Nagata ñaõ phaûi leân tieáng vì nhöõng
khoù khaên ñaëc bieät(4). Coù theå noùi raèng, vuï ñoäng ñaát ñoù ñaõ cho thaáy söï toàn taïi
cuûa hoï, noùi caùch khaùc, vuï ñoäng ñaát khieán cho hoï loä dieän. Theâm vaøo ñoù, hoï
thaät söï caàn ñöôïc moïi ngöôøi giuùp ñôõ vaø giuùp ñôõ nhau thöôøng xuyeân hôn sau
traän ñoäng ñaát naøy.
Ñöôïc bieát veà nhöõng tröôøng hôïp naøy, toâi nghó raèng, taäp trung vaøo khu vöïc
Nagata laø phuø hôïp vôùi muïc ñích cuûa baøi vieát naøy. Tuy nhieân, tröôùc khi vaøo vaán ñeà
ñoù, chuùng ta haõy baét ñaàu xem qua nhöõng ngöôøi Vieät Nam ôû Nhaät Baûn noùi chung.
II. NGÖÔØI VIEÄT NAM ÔÛ NHAÄT BAÛN: TRÖÔØNG HÔÏP THAØNH PHOÁ KOBE
1. Coù bao nhieâu ngöôøi Vieät Nam vaø hoï soáng ôû ñaâu?
Theo cuoán saùch thoáng keâ thöôøng nieân veà ngöôøi nöôùc ngoaøi ôû Nhaät Baûn naêm
2002, coù khoaûng 10.500 ngöôøi Vieät Nam(5) “ñònh cö” hoaëc “thöôøng truù”(6) ôû Nhaät
Baûn (theo soá lieäu cuûa Cô quan Quaûn lyù nhaäp cö Nhaät Baûn). Toång soá ngöôøi Vieät
Nam - goàm caû nhöõng ngöôøi soáng ôû Nhaät trong moät khoaûng thôøi gian ñeå hoïc taäp
hoaëc kinh doanh – laø 21.050 ngöôøi, nhöng ôû ñaây chuùng toâi taäp trung vaøo nhoùm
ngöôøi Vieät Nam thöôøng truù taïi Nhaät.
Haàu heát ngöôøi Vieät Nam baét ñaàu ñeán tò naïn taïi Nhaät Baûn töø cuoái nhöõng naêm
70 cuûa theá kyû XX, maëc duø tröôùc giai ñoaïn naøy ñaõ coù moät soá sinh vieân Vieät Nam
ñeán ñaây. Nhö ñaõ noùi ôû treân, chính phuû Nhaät Baûn khoâng thích nhaän ngöôøi nhaäp
cö neân maõi ñeán naêm 1978, nhöõng ngöôøi naøy môùi ñöôïc chaáp nhaän maëc duø ngöôøi
tò naïn ñaàu tieân tôùi Nhaät Baûn vaøo naêm 1975. Chính phuû nöôùc naøy daàn daàn haïn
cheá soá ngöôøi Vieät Nam ñöôïc pheùp soáng taïi Nhaät ñeán naêm 1994, vaø hoaøn taát heä
thoáng cho pheùp gia ñình ôû Vieät Nam ñeán Nhaät Baûn vaøo naêm 2003.
Tieáp ñoù, chuùng ta seõ xem nôi hoï soáng taïi Nhaät Baûn. Soá lieäu thoáng keâ veà
ngöôøi nöôùc ngoaøi cuûa caùc Quaän vaøo thaùng 12-2002 cho thaáy ngöôøi Vieät Nam chuû
627
yeáu soáng ôû Kanagawa (3.371 ngöôøi), Hyogo (2.730 ngöôøi), Saitama (1.897 ngöôøi)
vaø Tokyo (1.548 ngöôøi) (soá lieäu cuûa Cô quan Quaûn lyù nhaäp cö Nhaät Baûn). Chuùng
ta coù theå thaáy laø hoï coù xu höôùng taäp trung ôû quaän Kanagawa vaø Hyogo. Ngöôøi
ta ñöa ra moät loaït caùc lyù do taïi sao hoï laïi ñoå veà nhöõng khu vöïc naøy nhö: thöù
nhaát laø ôû ñaây coù caùc toå chöùc maø ngöôøi Vieät Nam coù theå ñeán hoïc tieáng vaø caùc
phong tuïc Nhaät Baûn(7). Moät lyù do khaùc laø soá nhöõng ngöôøi nhaäp cö khaùc ôû caùc
khu vöïc naøy khieán cho cuoäc soáng deã daøng hôn ôû nhöõng nôi khaùc (ví duï xem
Toda 2001). Tuy nhieân, nhöõng nguyeân nhaân naøy chæ laø caùc aûnh höôûng thöù yeáu
vaø nghieân cöùu cuûa toâi seõ chæ roõ ñieàu quan troïng nhaát laø khu vöïc hoï soáng phaûi
coù ngaønh ngheà caàn lao ñoäng giaù thaáp (Kawagoe 2001). Trong phaàn tieáp theo,
chuùng ta seõ xem xeùt ñieàu naøy moät caùch kyõ löôõng trong tröôøng hôïp thaønh phoá
Kobe ôû Hyogo.
2. Taïi sao ngöôøi Vieät Nam ñeán Kobe?
Ngöôøi Vieät Nam ôû thaønh phoá Kobe coù xu höôùng soáng ôû khu Nagata naèm ôû
phía Taây trung taâm thaønh phoá Kobe. Theo caùc soá lieäu thoáng keâ veà ngöôøi nöôùc
ngoaøi ñaêng kyù taïi thaønh phoá Kobe, soá ngöôøi Vieät Nam soáng ôû khu Nagata la 599
ngöôøi, chieám 56% toång soá ngöôøi Vieät ôû Kobe (1.061 ngöôøi). Caùc khu laân caän nhö
Hyogo coù 165 ngöôøi vaø Suma coù 84 ngöôøi naâng soá ngöôøi Vieät soáng ôû khu vöïc
naøy leân 80% toång soá ngöôøi Vieät Nam ôû Kobe (theo Phoøng Daân söï, Sôû Du lòch vaø
Vaên hoùa, thaønh phoá Kobe 2003).
Taïi sao nhieàu ngöôøi Vieät Nam coù xu höôùng taäp trung soáng ôû nhöõng khu vöïc
naøy? Nhö toâi ñaõ noùi ôû treân, maëc duø coøn coù caùc nguyeân nhaân khaùc, vieäc ngaønh
coâng nghieäp saûn xuaát giaøy giaû da coù maët ôû ñaây ñaõ ñoùng vai troø quan troïng trong
vieäc thu huùt nhieàu ngöôøi Vieät. Ñaây laø moät ngaønh luoân caàn nguoàn nhaân coâng reû
vaø nhu caàu ñoù ñang leân cao khi ngöôøi Vieät Nam baét ñaàu gia nhaäp xaõ hoäi Nhaät
Baûn(8). Ñöông nhieân laø vaãn coù nhöõng ngöôøi laøm caùc coâng vieäc khaùc nhöng
nghieân cöùu cuûa toâi cho thaáy roõ laø haàu heát ngöôøi Vieät ñeàu ñaõ töøng tham gia ngaønh
saûn xuaát giaøy giaû da.
3. Nôi laøm vieäc chính laø nôi coù taùc ñoäng töông hoã
Baây giôø chuùng ta haõy xem xeùt kyõ caáu truùc cuûa ngaønh saûn xuaát giaøy giaû
da. Ñaëc ñieåm quan troïng nhaát cuûa ngaønh naøy laø noù chia nhoû quaù trình saûn
xuaát moät ñoâi giaøy. Ngaønh naøy chuû yeáu saûn xuaát giaøy giaù reû theo maãu thôøi trang
môùi nhaát cho caùc phuï nöõ treû. Ñeå laøm ñöôïc nhieàu loaïi giaøy khaùc nhau, nhanh
choùng baét kòp thôøi trang, moãi quaù trình saûn xuaát ñöôïc chia thaønh caùc phaàn
nhoû vaø phuï thuoäc vaøo vieäc ñaët laøm caùc phaàn ôû beân ngoaøi. Keát quaû laø toaøn boä
coâng vieäc ñeàu khoâng caàn kyõ naêng vaø ñoøi hoûi nhieàu lao ñoäng giaù reû, ñaây laø
coâng vieäc mang tính thôøi vuï vaø lieân tuïc thieáu nhaân coâng.
Moät ñieåm quan troïng khaùc cuûa ngaønh saûn xuaát naøy laø 60-70% caùc chuû xí
nghieäp laø ngöôøi Nhaät goác Haøn Quoác theá heä thöù hai hoaëc thöù ba. Haàu heát nhöõng
ngöôøi Nhaät goác Haøn Quoác theá heä ñaàu tieân ñeán Nhaät Baûn ñeàu laø bò eùp buoäc
628
trong thôøi chieán. Nhö ñaõ trình baøy ôû treân, caùc ñieàu kieän laøm vieäc ôû ñaây raát keùm
vaø ñaây laø ngaønh “thích hôïp”(9) cho nhöõng ngöôøi khoù coù theå tìm ñöôïc moät coâng
vieäc khaùc(10). Do ñoù, thoâng qua ngaønh ngheà naøy, nhöõng ngöôøi coù neàn taûng vaên
hoùa khaùc nhau laø ngöôøi Nhaät, ngöôøi Nhaät goác Haøn Quoác vaø ngöôøi Vieät Nam
ñaõ thieát laäp ñöôïc caùc moái quan heä maät thieát. Thoâng qua ñaëc ñieåm cuûa ngaønh
saûn xuaát giaøy giaû da naøy chuùng ta cuõng coù theå thaáy ñöôïc taïi sao haàu heát ngöôøi
Vieät Nam soáng ôû khu Nagata vaø taïi sao tham gia vaøo ngheà naøy laïi laø moät quaù
trình taùc ñoäng töông hoã.
4. Taïo ra moät coäng ñoàng nhoû vaø caùc hoaït ñoäng cuûa toå chöùc phi chính phuû do ngöôøi
Vieät Nam toå chöùc
Xem xeùt quaù trình taïo laäp cuoäc soáng cuûa moät ngöôøi taïi nôi coù söï taùc ñoäng
töông hoã, ta cuõng coù theå thaûo luaän veà caùc phong traøo trong coäng ñoàng aáy. Do
ngöôøi Vieät Nam taäp trung ôû khu Nagata, moät soá nhoùm nhoû ngöôøi Vieät ñaõ xuaát
hieän nhö laø caùc toå chöùc töï hoã trôï nhöõng ngöôøi Vieät Nam soáng ôû ñaây. Ñaëc bieät,
traän ñoäng ñaát naêm 1995 laø thôøi ñieåm baét ñaàu quaù trình thaønh laäp caùc toå chöùc phi
chính phuû môùi ñeå giaûi quyeát nhöõng khoù khaên ñaëc bieät cuûa nhöõng ngöôøi nöôùc
ngoaøi vaø cuûng coá caùc moái quan heä giöõa caùc toå chöùc hoã trôï ñaõ coù. Noùi caùch khaùc,
traän ñoäng ñaát kinh hoaøng aáy laø cô hoäi taïo ra nhieàu ñòa ñieåm cho caùc moái töông
taùc aáy.
Toå chöùc phi chính phuû cuûa Vieät Nam ôû Kobe, do caùc nhaân vieân Vieät Nam toå
chöùc, laø moät trong nhöõng toå chöùc phi chính phuû ñöôïc thaønh laäp taïi khu Nagata
sau traän ñoäng ñaát. Tieàn thaân cuûa toå chöùc naøy laø moät toå chöùc phi chính phuû teân
laø Trung taâm Höõu nghò ngöôøi nöôùc ngoaøi Kobe (Kobe Foreigners Friendship
Center) goàm coù ngöôøi Nhaät, ngöôøi Nhaät goác Haøn Quoác vaø ngöôøi Vieät. Naêm 2002,
Toå chöùc phi chính phuû Vieät Nam taïi Kobe taùch khoûi Trung taâm Höõu nghò Ngöôøi
nöôùc ngoaøi Kobe ñi vaøo hoaït ñoäng ñoäc laäp vaø ñoäi nguõ nhaân vieân ngöôøi Vieät luoân
ñöùng ñaàu trong taát caû caùc hoaït ñoäng. Caùc hoaït ñoäng chính cuûa hoï luoân ñi cuøng
vôùi caùc vaán ñeà khaùc nhau trong coäng ñoàng ngöôøi Vieät, giôùi thieäu vaên hoùa Vieät
Nam tôùi ngöôøi Nhaät vaø ñeán thaêm hoûi vaø tö vaán y teá cho nhöõng ngöôøi Vieät cao
tuoåi, v.v… Beân caïnh ñoù, hoï coøn toå chöùc caùc söï kieän truyeàn thoáng haøng naêm nhö
Teát AÂm lòch(11), Teát Trung thu, traïi heø cho treû em vaø caùc giaûi boùng ñaù. Nhöõng
hoaït ñoäng boå ích naøy laø cô hoäi ñeå moïi ngöôøi, khoâng chæ laø nhöõng ngöôøi Vieät
Nam maø caû nhöõng ngöôøi töø caùc quoác gia khaùc, qua laïi vôùi nhau.
III. TAÙC ÑOÄNG TÖÔNG HOÃ VAØ KINH NGHIEÄM CAÙ NHAÂN
Trong phaàn naøy chuùng toâi seõ chuyeån sang nhaán maïnh nhöõng kinh nghieäm
caù nhaân veà caùc moái quan heä töông hoã. ÔÛ ñaây toâi seõ ñöa ra moät soá tröôøng hôïp
trong nghieân cöùu cuûa toâi ôû khu Nagata. Ban ñaàu, nghieân cöùu naøy döï ñònh seõ
ñieàu tra nhöõng ñieàu kieän laøm vieäc thöïc teá cuûa ngöôøi Vieät Nam trong ngaønh saûn
xuaát giaøy giaû da, nhöng qua caùc cuoäc phoûng vaán, toâi nhaän thaáy laø thænh thoaûng
nhöõng ngöôøi traû lôøi phoûng vaán keå veà caùc kinh nghieäm caù nhaân lieân quan ñeán
629
quaù khöù cuûa hoï. Maëc duø chuùng toâi chuû yeáu phoûng vaán caùc oâng chuû ngaønh saûn
xuaát giaøy giaû da, nhöõng ngöôøi coù lieân quan ñeán caùc hoaït ñoäng hoã trôï ngöôøi di
cö cuõng ñöôïc phoûng vaán.
Tröôùc khi xem xeùt moät soá tröôøng hôïp, toâi muoán nhaéc tôùi moät keát luaän quan
troïng veà nghieân cöùu ñoù ngaén goïn nhö sau: Nghieân cöùu cho thaáy roõ laø haàu heát
nhöõng ngöôøi chuû ñeàu hieåu thaùi ñoä cuûa coâng nhaân Vieät Nam ñoái vôùi nhöõng coâng
vieäc coù lieân quan ñeán ñaëc tính daân toäc. Ví duï moät ngöôøi chuû ñaõ ñaùnh giaù phaàn
vieäc cuûa nhaân vieân ngöôøi Vieät nhö sau: hoï ñaõ theå hieän mình, toâi cho raèng, hoï
laøm vieäc raát toát bôûi yù chí cuûa hoï ñuû maïnh ñeå quyeát ñònh ra nöôùc ngoaøi. Maët khaùc,
khi nhöõng oâng chuû noùi veà nhöõng ngöôøi Vieät Nam thay ñoåi nôi laøm vieäc, hoï hieåu
laø ngöôøi Vieät Nam thích tieàn löông hôn laø traùch nhieäm(12). Hoï coù xu höôùng hieåu
caùch öùng xöû baát thöôøng aáy veà maët daân toäc (in ethnic terms).
Beân caïnh ñoù, moät ngöôøi quaûn lyù ngöôøi Nhaät goác Haøn Quoác theá heä thöù hai
laïi coù moät quan ñieåm khaùc veà thaùi ñoä cuûa ngöôøi Vieät Nam ñoái vôùi coâng vieäc.
OÂng ñieàu haønh moät xöôûng kinh doanh nhoû cuûa gia ñình laøm ñeá giaøy vaø coù raát
nhieàu kinh nghieäm thueâ ngöôøi Vieät Nam. Vaán ñeà ñaùng chuù yù laø oâng khoâng hieåu
thaùi ñoä cuûa nhöõng nhaân vieân naøy ñoái vôùi coâng vieäc theo khía caïnh daân toäc. OÂng
giaûi thích nguyeân nhaân nhö sau: anh ta khoâng heà nghó laø coù söï khaùc bieät giöõa
ngöôøi Vieät Nam vaø nhöõng ngöôøi khaùc, do ngöôøi Nhaät goác Haøn Quoác ñöôïc thueâ
ñeå giao thieäp vôùi nhöõng ngöôøi khaùc coù cuøng ñieàu kieän, chöù khoâng coi hoï nhö
“Ngöôøi khaùc”. Thaùi ñoä cuûa oâng cho thaáy oâng ñaõ coù nhöõng kinh nghieäm rieâng veà
thaønh kieán trong xaõ hoäi Nhaät Baûn. Coù nghóa laø maëc duø oâng aáy töø choái hieåu haønh
vi baát thöôøng theo khía caïnh daân toäc, oâng cuõng ñaõ ñöa ra nhöõng kinh nghieäm
cuûa mình vôùi tö caùch laø moät ngöôøi Nhaät goác Haøn Quoác.
Theâm vaøo ñoù, oâng tieáp tuïc noùi chuyeän veà cha mình, moät ngöôøi Nhaät goác Haøn
Quoác theá heä thöù nhaát, nhôù veà nhöõng raéc roái baát taän cuûa ngöôøi cha sau khi ñeán
Nhaät. Nhöõng kinh nghieäm vôùi nhaân vieân ngöôøi Vieät nhaéc oâng nhôù veà kinh
nghieäm cuûa cha oâng. Theo lôøi oâng noùi thì nhöõng taùc ñoäng töông hoã nhö vaäy gôïi
laïi raát nhieàu kinh nghieäm cuûa moät ngöôøi, vöôït ra khoûi ñòa ñieåm vaø thôøi gian.
Moät ngöôøi phuï nöõ Vieät Nam ñeán Nhaät Baûn hôn 20 naêm veà tröôùc vaø hieän ñang
laøm vieäc trong moät Toå chöùc phi chính phuû ôû Nagata ñaõ noùi nhöõng ñieàu töông töï.
Baø noùi veà kinh nghieäm cuûa cha meï baø trong suoát thôøi gian ngöôøi Nhaät chieám
ñoùng Vieät Nam naêm 1940-1945. Maëc duø baø sinh ra ôû tænh Beán Tre mieàn Nam Vieät
Nam, queâ cuûa boá meï baø laïi laø moät laøng queâ mieàn Baéc bò quaân ñoäi Nhaät Baûn
chieám ñoùng. Maõi tôùi naêm 2000 baø môùi ñöôïc veà thaêm queâ cuûa boá meï laàn ñaàu tieân,
vaø baø ñöôïc bieát haàu heát hoï haøng cuûa baø ñaõ bò cheát ñoùi do chính saùch cuûa quaân
ñoäi Nhaät hoài ñoù. Sau khi trôû laïi Nagata, baø ñaõ keå veà chuyeän naøy moät caùch voâ
cuøng xuùc ñoäng. Baø ñaõ khoâng theå bieát ñöôïc nhöõng ñieàu ñaõ xaûy ra vôùi hoï haøng
cuûa mình neáu baø khoâng soáng ôû Nhaät. Coù theå noùi laø nhôø nhöõng kinh nghieäm soáng
ôû Nhaät Baûn cuûa chính mình baø môùi hieåu ñöôïc roõ hôn veà nhöõng gì hoï haøng cuûa
baø ñaõ traûi qua vaø löu giöõ moái lieân heä cuûa rieâng baø vôùi lòch söû.
630
IV. KEÁT LUAÄN
Theo nhöõng ñieàu ngöôøi ta thöôøng noùi thì vieäc vöôït bieân vaø gia nhaäp moät xaõ
hoäi môùi seõ ñaët caù nhaân ñoù vaøo tình caûnh ñoái laäp. Maëc duø moïi ngöôøi cuøng soáng
ôû moät nôi, hoï thöôøng khoâng coù choã ñeå gaëp maët nhau. Do ñoù, toâi ñaõ taäp trung
vaøo hai nôi maø caùc moái quan heä beàn chaët ñöôïc xaây döïng: choã laøm vieäc vaø trong
caùc hoaït ñoäng töông hoã, ñaëc bieät laø ôû khu Nagata.
Ngaønh saûn xuaát giaøy giaû da ôû khu Nagata laø choã laøm chính cho ngöôøi Vieät Nam.
Vì caùc ñieàu kieän laøm vieäc khoù khaên, nhieàu ngöôøi phaûi mieãn cöôõng vaøo laøm ôû ñaây
vaø keát quaû laø haàu heát nhöõng ngöôøi di cö ñeàu gia nhaäp ngaønh naøy. Qua ñoù, caùc
moái quan heä giöõa nhöõng ngöôøi khaùc nhau veà lòch söû vaø vaên hoùa ñöôïc xaây döïng.
Theâm vaøo ñoù, caùc hoaït ñoäng cuûa toå chöùc phi chính phuû cuõng gôïi laïi kinh nghieâm
cuûa rieâng hoï. Caù nhaân seõ töï ñaùnh giaù laïi mình trong nhöõng hoaøn caûnh aáy.
ÔÛ phaàn 3, toâi ñaõ ñöa ra moät soá kinh nghieäm caù nhaân. Khi quan saùt nhöõng
haønh vi baát thöôøng cuûa caùc nhaân vieân Vieät Nam trong ngaønh giaøy giaû da, caùc
oâng chuû cuûa hoï söû duïng nhöõng kinh nghieäm laøm vieäc vôùi ngöôøi Vieät Nam ñeå
giaûi maõ caùc haønh vi naøy. Tuy nhieân, söï giaûi maõ ñuùng ñaén nhaát luoân ñöôïc kieåm
nghieäm khi ngöôøi quaûn lyù Nhaät Baûn goác Haøn Quoác töø boû giaû thuyeát veà caùch lyù
giaûi mang tính daân toäc vaø xem moïi nhaân vieân nhö nhau. Hôn nöõa, nhöõng haønh
vi cuûa moät ngöôøi bò aûnh höôûng bôûi kinh nghieäm caù nhaân trong quaù khöù, khoâng
gian vaø thôøi gian cuûa hoaøn caûnh hieän nay.
Caàn coù nhöõng nghieân cöùu chaët cheõ hôn nöõa ñeå ñöa ra caùc keát luaän chính xaùc
neân cuoái cuøng toâi xin ñöa ra yù kieán rieâng veà nghieân cöùu daân di cö. Tröôùc heát,
toâi muoán chæ ra taàm quan troïng cuûa vieäc xem xeùt nhoùm daân toäc treân khuoân khoå
daân toäc vì cuoäc soáng cuûa hoï, xeùt veà maët naøo ñoù, bò aûnh höôûng bôûi nhöõng ngöôøi
daân ñòa phöông. Hôn nöõa, khi phaïm truø khuoân khoå daân toäc ñöôïc duøng laøm tieàn
ñeà, ngöôøi ta seõ deã daøng ruùt ra keát luaän veà nhöõng haønh vi cuûa hoï döïa treân ñaëc
ñieåm daân toäc vaø boû qua caùc nhaân toá khaùc. Keát quaû laø caùc keát luaän veà söï khaùc
bieät giöõa ngöôøi Vieät Nam vaø nhöõng ngöôøi khaùc ñöôïc ñöa ra.
Cuoái cuøng, toâi xin ñöôïc nhaéc laïi vieäc coi con ngöôøi laø moät sinh vaät lòch söû laø
raát quan troïng, nghóa laø hoï coù quaù khöù aûnh höôûng ñeán hieän taïi cuûa hoï. Toâi ñaõ
hieåu roõ hôn veà ñieàu naøy khi bò ñaët vaøo moät nghòch caûnh laø ra nöôùc ngoaøi vaø phaûi
giao thieäp vôùi ngöôøi daân ôû moät xaõ hoäi khaùc. Ví duï nhö ôû Vieät Nam toâi ñaõ ñeå yù
thaáy moïi ngöôøi duøng nhöõng töø tieáng Nhaät nhö “Joto”, töø nhaéc nhôû toâi laø chuùng
ta coù lieân heä vôùi nhöõng kinh nghieäm lòch söû, ñeå noùi veà ngöôøi Nhaät chöù khoâng
phaûi rieâng caù nhaân toâi. Toâi hy voïng sau naøy seõ ñöôïc nghieân cöùu theâm veà vaán ñeà
naøy vaø coá tìm caùch ñeå keát noái toâi vôùi caùc söï kieän lòch söû.
CHUÙ THÍCH
1. Toâi seõ söû duïng thuaät ngöõ “ngöôøi nhaäp cö” ñeå chæ nhöõng ngöôøi coi Nhaät Baûn laø nôi cö truù cuûa hoï,
khoâng keå ñeán nhöõng phaïm truø luaät phaùp lieân quan ñeán vieäc sinh soáng ôû Nhaät.
2. Baøi pheâ bình cuûa Joan Scott veà thuaät ngöõ “kinh nghieäm” ñaëc bieät höõu ích cho baøi vieát naøy. Baø noùi:
Kinh nghieäm laø moät caùch hieåu vaø caàn ñöôïc giaûi thích. Kinh nghieäm khoâng phaûi laø ñieàu hieån nhieân
631
vaø cuõng khoâng roõ raøng; ñaây vaãn laø moät vaán ñeà gaây tranh caõi, do ñoù vaãn luoân ñöôïc quan taâm (Scott
1992, trang 37).
3. Thieät haïi do traän ñoäng ñaát gaây ra raát khuûng khieáp. Khoaûng 5.500 ngöôøi bò thieät maïng vaø hôn 41.000
ngöôøi bò thöông.
4. Ví duï nhö nhieàu ngöôøi khoâng theå hieåu ñöôïc nhöõng töø tieáng Nhaät khoâng phoå bieán vaø khoâng bieát laøm
gì trong vuï thaûm hoïa ñoù.
5. Baøi vieát naøy taäp trung vaøo nhöõng ngöôøi Vieät Nam ñaõ ñöôïc nhaäp quoác tòch Nhaät Baûn bôûi caùch soáng
cuûa hoï khoâng khaùc so vôùi nhöõng ngöôøi Vieät khaùc. Do ñoù, con soá thöïc teá nhöõng ngöôøi Vieät Nam ñang
soáng taïi Nhaät Baûn seõ lôùn hôn raát nhieàu.
6. Ngoaøi hình thöùc “coâng daân”, coøn coù nhöõng hình thöùc hôïp phaùp naøy cho pheùp ngöôøi Vieät Nam ñöôïc
soáng ôû Nhaät Baûn.
7. Sau 3 thaùng sinh soáng, hoï phaûi hoøa vaøo xaõ hoäi Nhaät Baûn ñeå tìm kieám vieäc laøm vaø choã ôû.
8. Moät chuû xí nghieäp saûn xuaát giaøy giaû da ñaõ noùi laø nhieàu xí nghieäp kieåu nhö vaäy khi ñoù ñaõ bò phaù saûn
do quaù nhieàu vieäc vaø khoâng hoaøn thaønh ñöôïc caùc ñôn ñaët haøng
9. Noùi chính xaùc hôn laø haàu heát nhöõng ngöôøi Nhaät goác Haøn Quoác thuoäc theá heä ñaàu tieân ñeàu hoaït ñoäng
trong ngaønh cao su, tieàn thaân cuûa ngaønh saûn xuaát giaøy giaû da.
10. ÔÛ Nhaät seõ coù nhöõng khoù khaên nhaát ñònh ñoái vôùi nhöõng ngöôøi khoâng coù quoác tòch Nhaät Baûn hoaëc
khoâng hoïc taïi Nhaät.
11. Leã hoäi ñoùn naêm môùi 2003 coù khoaûng 650 ngöôøi tham döï moät ngaøy. Chuùng ta coù theå bieát ñöôïc soá
ngöôøi ñeán döï vaø cuøng nhau ñoùn möøng naêm môùi qua con soá nhöõng ngöôøi Vieät Nam ôû Nagata.
12. Ñieàu naøy coù theå ñöôïc xeùt töø nhieàu khía caïnh khaùc nhö caùc ñieàu kieän laøm vieäc khoâng oån ñònh.

1. Sôû Noäi vuï, Vaên hoùa vaø Du lòch, thaønh phoá Kobe (2003), Ngaøy thaùng soá lieäu veà ngöôøi nöôùc
ngoaøi ôû Kobe naêm 2003.
2. Hieäp hoäi ngöôøi di cö Nhaät Baûn (2003), Soá lieäu thöôøng nieân veà ngöôøi nöôùc ngoaøi ôû Nhaät Baûn
naêm 2002.
3. Joan Scott (1992), “Kinh nghieäm” Nhöõng ngöôøi phuï nöõ quyeàn löïc, 22-40, Judith Butler vaø Joan
Scott ed., New York: Routledge.
4. Kawakami Ikuo (2001) Gia ñình xuyeân bieân giôùi: tröôøng hôïp ngöôøi Vieät Nam ôû Nhaät Baûn,
Tokyo: Akashi shoten (tieáng Nhaät).
5. Kawagoe Michiko (2001) “Nhöõng kinh nghieäm cuûa chuû nghóa ña vaên hoùa: Tröôøng hôïp ngaønh
giaøy giaû da ôû Nagata, Kobe”, Nhaät Baûn hoïc soá 21, Osaka, Phoøng Nghieân cöùu Nhaät Baûn, Khoa
Vaên hoïc, tröôøng Ñaïi hoïc Osaka (Nhaät Baûn).
6. NGO Vieät Nam taïi Kobe (2004), Tin töùc NGO Vieät Nam soá 19.
7. Toda Yoshiko (2001), Coäng ñoàng ngöôøi Vieät ôû Nhaät Baûn, Tokyo: Akatukiin shokan (tieáng Nhaät).
632
VAÁN ÑEÀ BAÛO TOÀN VAÊN HOÙA
CUÛA NGÖÔØI BIH
Löông Thanh Sôn*
Trong caùc ngaøy giöõa thaùng 7 naêm 1998, Hoäi thaûo quoác teá Vieät Nam hoïc laàn
thöù I dieãn ra taïi Haø Noäi, chuùng toâi ñaõ giôùi thieäu veà ngöôøi Bih vuøng Kroâng Ana-
Ñaêk Laêk. Neáu nhö caùc nhaø nghieân cöùu coi ngöôøi Ruïc vaø tieáng Ruïc nhö laø moät
voán quyù ñeå nghieân cöùu ngöôøi Vieät coå thì chuùng toâi cho raèng, ngöôøi Bih vaø tieáng
Bih ôû Ñaêk Laêk (Taây Nguyeân), laø moät voán quyù ñeå nghieân cöùu veà nguoàn goác caùc
toäc ngöôøi ôû Taây Nguyeân, nhaát laø nhöõng daân toäc noùi ngoân ngöõ Nam Ñaûo.
I. TOÄC BIH VAØ VAÁN ÑEÀ TIEÁP CAÄN TOÄC NGÖÔØI
1. Vaên hoùa toäc ngöôøi laø moät trong nhöõng khaùi nieäm cô baûn cuûa daân toäc hoïc,
noù laø toång theå caùc yeáu toá veà tieáng noùi, chöõ vieát, sinh hoaït vaên hoùa vaät chaát, tinh
thaàn, phong tuïc taäp quaùn… ñeå ta coù theå phaân bieät toäc ngöôøi naøy vôùi toäc ngöôøi
khaùc. Vaên hoùa toäc ngöôøi laø caùi goác ñeå naûy sinh yù thöùc toäc ngöôøi. Moät daân toäc bò
ñoàng hoùa, nghóa laø bò maát vaên hoùa rieâng thì yù thöùc toäc ngöôøi tröôùc sau cuõng bò
mai moät.
Vieät Nam laø moät quoác gia ña daân toäc, trong ñoù Taây Nguyeân ñöôïc coi laø moät
khu vöïc ña daïng veà saéc thaùi vaên hoùa. Chæ noùi rieâng treân caùi neàn cuûa vaên hoùa
baûn ñòa ñaõ thaáy laáp laùnh caùc maûng saéc thaùi vaên hoùa khaùc nhau.
2. Ñaëc ñieåm phoå bieán keát caáu toäc ngöôøi ôû Taây Nguyeân laø coù nhieàu nhoùm toäc
ngöôøi nhoû, vôùi nhöõng neùt sinh hoaït vaên hoùa rieâng, nhöng laïi coù quan heä raát gaàn
guõi vôùi nhöõng toäc ngöôøi beân caïnh. Moät soá nhoùm toäc ngöôøi hieän nay ñang hoøa
vaøo daân toäc lôùn hôn, cuøng coäng cö vaø trôû thaønh nhoùm ñòa phöông cuûa daân toäc
ñoù. Trong khi aáy nhieàu nhoùm vaãn ñang laø coäng ñoàng ñoäc laäp vôùi yù thöùc töï giaùc
daân toäc roõ reät, vaø giöõa caùc nhoùm naøy vaãn coøn baûo toàn nhöõng neùt vaên hoùa rieâng
ñaëc saéc. Toäc ngöôøi Bih laø moät ví duï.
Ngöôøi Bih ñöôïc xeáp laø moät nhoùm cuûa daân toäc EÂñeâ, hoï cö truù chuû yeáu doïc
hai con soâng Kroâng Ana, Kroâng Knoâ vaø ven Hoà Laêk. Caùc taøi lieäu ghi cheùp veà
nhoùm ñòa phöông naøy chöa thoáng nhaát. Naêm 1922, Besnard cho raèng, ôû Ñaêk Laêk
coù 4 toäc ngöôøi ñoäc laäp vôùi nhau ñoù laø EÂñeâ, Giarai, M’noâng, Bih. Taùc giaû goïi ngöôøi
Bih laø Pis hoaëc Chor, oâng giaûi thích theâm raèng: ngöôøi Bih töï baùo laø Pih-K’choâ,
* Thaïc só, Baûo taøng tænh Ñaêk Laêk. Vieät Nam.
633
ngöôøi Vieät goïi hoï laø Moïi Pik’yo, ngöôøi Mieân goïi hoï laø Pih-Chaâr, ngöôøi Laøo goïi hoï
laø Kha Pis hoaëc Kha Char. Taùc giaû Monfleur coi hoï laø toäc ngöôøi rieâng bieät. Rieâng
taùc giaû Jouin B.Y naêm 1943-1944 ñaõ vieát trong cuoán La mort et la tombe (Caùi cheát
vaø nhaø moà) cho raèng, toäc Bih laø moät nhoùm trung gian giöõa M’noâng vaø EÂñeâ.
Toâi coù may maén ñöôïc trao ñoåi vôùi ñeà naøy vôùi nhaø daân toäc hoïc Nguyeãn Höõu
Thaáu, ngöôøi ñaõ nhieàu naêm nghieân cöùu ôû khu vöïc Tröôøng Sôn – Taây Nguyeân.
OÂng cho raèng: “Noùi Bih laø moät ngaønh cuûa EÂñeâ laø noùi chuû quan. Daân toäc EÂñeâ
theo ta quan nieäm baây giôø chæ laø moät saûn phaåm quy naïp cuûa khoa hoïc thaønh
moät daân toäc EÂñeâ hieän ñaïi (?)”. Ñaây laø moät vaán ñeà khoâng ñôn giaûn caàn phaûi
ñöôïc xem xeùt moät caùch khoa hoïc vaø nghieâm tuùc. ÔÛ tham luaän naøy, chuùng toâi
chæ baøn tôùi yù thöùc toäc ngöôøi, vaán ñeà tieáp caän toäc ngöôøi vaø vieäc baûo toàn vaên hoùa
qua tröôøng hôïp toäc Bih vuøng Kroâng Ana (Ñaêk Laêk).
3. Khi khaûo saùt vuøng naøy, chuùng toâi nhaän thaáy moät soá daáu hieäu treân caùc hieän
vaät mang daùng daáp cuûa neàn vaên hoùa Ñoâng Sôn nhö: voøng luïc laïc baèng ñoàng
hieän vaãn ñang ñöôïc ngöôøi Bih söû duïng, hoaëc chuùng toâi coøn ñöôïc thaáy trong soá
caùc daøn chieâng cuûa ngöôøi Bih coù moät chieác ñöôïc khaéc vaïch nhöõng hình chuùng
toâi ngôø raèng, ñoù laø moät daïng chöõ vieát kieåu chöõ Noâm (?).
Caùc tröôøng ca coå nhö: “Tröôøng ca Ñam San”, “Tröôøng ca Y ban”, “Tröôøng ca
Xinh Nhaõ”, taát caû ñeàu ñöôïc in trong “Tröôøng ca Taây Nguyeân” (Nxb Giaùo duïc,
1983)… Chuùng toâi thoáng keâ ñöôïc nhieàu nhöõng ñoaïn vaên, nhöõng caâu vaên coù nhaéc
ñeán ngöôøi Bih nhö laø moät toäc ngöôøi ñoäc laäp. Ñoù laø nhöõng ngöôøi ôû mieàn thaáp, ôû
bôø soâng, nhöõng ngöôøi mang voøng raêng huøm, coù mieäng roäng…
4. Tröôùc khi thöïc daân Phaùp xaâm löôïc, nhöõng buoân laøng cuûa ngöôøi Bih khaù
truø phuù vaø sung tuùc, nhö buoân Traêp, buoân Cuah Kplang vaø buoân Cuah Kpin.
N’Trang Göh laø tuø tröôûng cuûa hoï laõnh ñaïo 25 buoân chaën ñaùnh quaân xaâm löôïc
Xieâm vaø Mieán Ñieän naáp sau löng quaân Anh xaâm phaïm laõnh thoå Ñaêk Laêk vaø hoï
ñaõ chieán thaéng oanh lieät buoäc chuùng phaûi ruùt khoûi Ñaêk Laêk.
Naêm 1900, Coâng söù Bourgeois ñem quaân chinh phuïc ngöôøi Bih ôû haï löu soâng
Kroâng Ana vaø Kroâng Knoâ ñaõ bò nghóa quaân N’Trang Göh ñaùnh cheát huït, buoäc
phaûi boû chaïy khoûi buoân Tuoâr. Tröôùc khi boû chaïy, chuùng coøn ñoát truïi buoân Traêp,
buoân Cuah queâ höông cuûa N’Trang Göh.
Naêm 1901, sau khi cuûng coá löïc löôïng, nghóa quaân ñaõ vöôït soâng Kroâng Knoâ
tieán coâng tieâu dieät toaøn boä lính Phaùp taïi ñoàn buoân Tuoâr, teân ñoàn tröôûng cuõng bò
gieát cheát trong laàn naøy baèng nhöõng muõi teân bay ra töø nhöõng chieác laù ñaày huyeàn
thoaïi cuûa nhöõng ngöôøi Bih vuøng soâng nöôùc. Hieän trong daân gian vaãn coøn keå raèng,
N’Trang Göh duøng caùi noû to nhaát. Caùi noû cao quaù ñaàu ngöôøi, moãi moät laàn baén
phaûi duøng 3 muõi teân. Caùi noû aáy sau khi N’Trang Göh bò thöïc daân Phaùp baét, chuùng
ñaõ thu luoân ñem veà Toøa söù.
Sau ñoù, nghóa quaân laàn löôït haï tieáp caùc ñoàn khaùc cuûa Phaùp ôû caùc buoân nhö
Djieâng, Djou, Phity, Tinh…
634
VAÁN ÑEÀ BAÛO TOÀN VAÊN HOÙA CUÛA NGÖÔØI BIH
Cuoäc chieán ñaáu cuûa ñoàng baøo Bih keùo daøi ñeán naêm 1913. Trong suoát 13 naêm,
vuøng cö truù cuûa hoï vaãn laø khu vöïc baát khaû xaâm phaïm, thöïc daân Phaùp vaãn khoâng
theå bình ñònh ñöôïc. Do theá giaëc maïnh, Thuû lónh N’Trang Göh ñaõ keâu goïi nhaân
daân chuyeån buoân vaøo röøng saâu, baát hôïp taùc vôùi Phaùp. Treân 250 gia ñình ngöôøi
Bih ñaõ di chuyeån vaøo phía Taây, khu vöïc trung löu cuûa soâng Seâreâpoâk, hoï mang
theo cuûa caûi vaø caû haøi coát cuûa toå tieân vaøo nhöõng vuøng saâu hôn, cöông quyeát baát
hôïp taùc vôùi keû thuø.
Naêm 1914, N’Trang Göh maát, caùc taøi lieäu ñeàu noùi raèng, oâng bò giaëc Phaùp baét
vaø saùt haïi, theo taøi lieäu ñieàn daõ cuûa chuùng toâi, caùc giaø laøng ôû buoân Traêp, buoân
Cuah, Ea Rbine nhö: Ama Blun, Aduoân Luyeát, Y Khieát EÂung ñeàu keå laïi raèng,
N’Trang Göh bò oám vaø cheát, hieän nay, moä cuûa oâng naèm treân ñòa phaän buoân Cuah,
caùch bôø soâng Kroâng Knoâ khoaûng 700 m.
5. Hieän nay, ngöôøi Bi cö truù ôû caùc buoân: Traáp, Khít, Cuah (Choùa Kpung),
M’Blôùt, Tôlô, Dur, Kmaên, Cueâ (Chueâ Krang) thuoäc huyeän Kroâng Ana.
6. Khi tieáp xuùc vôùi baø con trong buoân, caùi noåi leân haøng ñaàu laø vaán ñeà töï
nhaän toäc ngöôøi. Theo lôøi cuûa oâng Y Paêng Adrông, moät trong nhöõng giaø laøng cuûa
vuøng buoân Traêp thì “Tieáng noùi cuûa chuùng toâi xaáu laém, noùi ngöôøi EÂñeâ hoï cöôøi
cho”. Chính töø yù nghó naøy maø chæ coù moät soá ít ñoàng baøo töï nhaän laø Bih (nhö ôû
buoân Traêp); moät soá töï nhaän M’noâng (nhö ôû buoân Trieâk - huyeän Laêk) vaø moät soá
töï nhaän EÂñeâ nhö ôû buoân Khit, buoân Mblôùt, buoân Tô lô (huyeän Kroâng Ana).
Moät soá ít ngöôøi Bih, khi ñöôïc hoïc haønh vaø tieáp xuùc vôùi beân ngoaøi ñeàu trôû
thaønh nhöõng ngöôøi coù uy tín, giöõ nhöõng chöùc vuï chuû choát khoâng chæ vôùi toäc Bih
maø coøn vôùi caùc daân toäc khaùc nhö: oâng Y Blieâng (ñaõ maát), nguyeân Phoù Tænh
tröôûng tænh Ñaêk Laêk, nguyeân Chaùnh aùn Toøa aùn phong tuïc thuoäc cheá ñoä cuõ; oâng
Giaùm ñoác Sôû Vaên hoùa-Thoâng tin Ñaêk Laêk, Tröôûng ban Tuyeân giaùo tænh Ñaêk Laêk;
oâng Phoù Giaùm ñoác Ñaøi Phaùt thanh vaø Truyeàn hình Ñaêk Laêk; oâng Phoù Giaùm ñoác
Sôû Coâng an tænh Ñaêk Laêk; oâng Y Tuic Nieâ (Ama H’de) giaø laøng cuûa buoân Paên
Laêm, thaønh phoá Buoân Ma Thuoät. Giaûng vieân Ñaïi hoïc Taây Nguyeân… Khi tieáp
xuùc vôùi giôùi trí thöùc cuûa toäc ngöôøi naøy, haàu nhö hoï cuõng chæ traû lôøi moät caùch
chung chung: hoï laø ngöôøi EÂñeâ. Chính vì vaäy, khi chuùng toâi ñi ñieàn daõ vaøo vuøng
naøy gaëp nhieàu khoù khaên.
7. Chuùng toâi thöû tìm hieåu nguyeân nhaân cuûa vaán ñeà naøy thì thaáy raèng, coù theå
do loaïn laïc thôøi chieán tranh, sau khi thöïc daân Phaùp bò thaát baïi tröôùc nhöõng traän
ñaùnh cuûa nghóa quaân, chuùng ñaõ huy ñoäng quaân ñeán ñaøn aùp nôi cö truù cuûa ngöôøi
Bih. Ñeå troán traùnh söï truy luøng cuûa thöïc daân Phaùp, ngöôøi Bih ñaõ taïm laùnh vaøo
röøng saâu, giaáu teân, hoï…
Moät nguyeân nhaân khaùc, coù theå do söï töï ti veà tieáng noùi. Theo caùc nhaø ngoân
ngöõ hoïc thì tieáng noùi cuûa ngöôøi Bih coù nguoàn goác Nam Ñaûo nhöng coå hôn so
vôùi tieáng cuûa ngöôøi EÂñeâ noùi chung. Keát quaû thoáng keâ töø 2.200 töø vöïng cô baûn
thì thaáy tieáng cuûa ngöôøi Bih gioáng 73% so vôùi tieáng noùi cuûa toäc Kpaê (nhoùm toäc
chính cuûa daân toäc EÂñeâ), vaø tieáng noùi cuûa toäc Bih laø tieáng cuûa nhoùm ñòa phöông
635
coøn mang daáu aán khaù roõ neùt cuûa moät ngoân ngöõ ña aâm tieát ñang trong quaù trình
ñôn aâm tieát hoùa.
Moät nguyeân nhaân nöõa theo chuùng toâi coù theå chöa chaéc chaén, ñoù laø phaûi chaêng
toå tieân oâng baø hoï laø nhöõng ngöôøi bò beänh phong (?) (beänh cuøi, goïi theo tieáng
ngöôøi mieàn Nam; beänh phung, goïi theo kieåu mieàn Trung; beänh huûi, goïi theo
ngöôøi mieàn Baéc). Laàn theo söû cuõ, chuùng toâi ñeán buoân Tuoâr, theo saùch cuûa ngöôøi
Phaùp ghi laïi laø: caùch nay gaàn 100 naêm, buoân Tuoâr naèm ngay bôø con soâng
Seâreâpoâk, ñaàu caàu 14, coù treân 30 noùc nhaø, 3 con voi vaø gaàn 200 con traâu. Hieän
nay buoân Tuoâr naøy chính laø buoân coù teân treân baûn ñoà du lòch cuûa tænh Ñaêk Laêk
caùch thaønh phoá Buoân Ma Thuoät 12 caây soá. Theo lôøi giôùi thieäu cuûa cuï Nguyeãn
Höõu Thaáu, toâi ñi tìm oâng Y Noõ, muïc sö Tin Laønh ñeå hoûi veà buoân Tuoâr xöa, nhöng
oâng Y Noõ ñaõ khoâng coøn minh maãn nöõa. Coøn nhöõng ngöôøi daân hieän cö truù ôû ñaây,
khi ñöôïc hoûi veà toäc Bih, hoï traû lôøi khoâng bieát (?). Chuùng toâi ñaõ hoûi veà buoân Tuoâr
A vaø buoân Tuoâr B naèm saâu phía trong, caùch con loä khoaûng 3-4 km theo ñöôøng
chim bay, ngay beân caïnh traïi phong Ea Na, thì hoï cuõng traû lôøi khoâng bieát vaø
khoâng coù quan heä gì (?). Chuùng toâi cho raèng, coù leõ moät soá ngöôøi cuûa buoân Tuoâr
cuõ do bò maéc beänh phong ñaõ ñi chöõa beänh, sau khi khoûi, hoï ôû laïi laäp buoân môùi
vaø vaãn mang teân buoân cuõ cuûa mình. Hieän nay trong toäc Bih coù moät buoân mang
treân buoân Phung.
II. VAÁN ÑEÀ BAÛO TOÀN VAÊN HOÙA CUÛA NGÖÔØI BIH
1. Khi nghieân cöùu vaên hoùa cuûa ngöôøi Bih, moät caâu hoûi lôùn ñöôïc ñaët ra: Vì
sao ngöôøi Bih - moät toäc ngöôøi coù soá daân khoâng thua keùm caùc daân toäc cuøng
coäng cö khaùc laø EÂñeâ vaø M’noâng; ñoàng thôøi cuõng nhö caùc daân toäc khaùc trong
cuøng khu vöïc, hoï cuõng chòu söï aùp böùc cuûa ñeá quoác Phaùp vaø Myõ maø khoâng bò
ñoàng hoùa. Traùi laïi, hoï laïi coù theå chung soáng hoøa bình cuøng ngöôøi EÂñeâ, M’noâng
vaø vaãn baûo toàn baûn saéc vaên hoùa rieâng cuûa mình? Lòch söû ñaõ chöùng minh vuøng
cö truù cuûa ngöôøi Bih, haøng traêm naêm qua ñeàu ôû phía nam cuûa Buoân Ma Thuoät,
ñoù laø khu vöïc ñaàm laày, coù soâng, hoà chaèng chòt, coù hai con soâng chi löu cuûa
Seâreâpoâk laø Kroâng Ana vaø Kroâng Knoâ, coù moät hoà lôùn laø Hoà Laêk. Toå tieân cuûa hoï
ñaõ phaûi tìm moïi caùch ñeå coù theå thích nghi vôùi moâi tröôøng töï nhieân nhö vaäy.
Töø raát sôùm, toäc Bih ñaõ coù söï giao löu, tieáp xuùc veà nhieàu maët, giöõa caùc toäc ngöôøi
cuøng cö truù, moái giao löu naøy coù leõ ñaõ dieãn ra moät caùch thanh bình nhö trong
moät ñaïi gia ñình, coù theå chính ñieàu naøy ñaõ laø nguoàn toác taïo neân hình töôïng
baêng adreânh – moät truyeàn thuyeát veà nguoàn goác caùc doøng hoï cuûa caû ngöôøi EÂñeâ
vaø ngöôøi Bih. Huyeàn thoaïi naøy coù nguoàn goác töø buoân Cueâ Krang, xaõ Dur Kmaên,
huyeän Kroâng Ana – moät trong nhöõng nôi cö truù chính cuûa ngöôøi Bih. Caùc doøng
hoï naøy, trong quaù trình chinh phuïc vuøng ñaàm laày ñoù ñaõ saùng taïo ra nhöõng giaù
trò vaên hoùa vaät chaát vaø vaên hoùa tinh thaàn maø cho ñeán ngaøy nay noù vaãn ñöôïc
con chaùu cuûa ngöôøi Bih gìn giöõ, phaùt huy vaø phaùt trieån nhö: laøm ruoäng nöôùc,
xaây döïng nhöõng ngoâi nhaø cao caúng vaø ñi laïi baèng thuyeàn, ñeå coù theå soáng
chung vôùi luõ, ñoaøn keát caùc buaên vôùi nhau döôùi söï laõnh ñaïo cuûa Tuø tröôûng
N’Trang Göh ñeå baûo veä vuøng cö truù cuûa mình.
636
VAÁN ÑEÀ BAÛO TOÀN VAÊN HOÙA CUÛA NGÖÔØI BIH
2. Nhö vaäy, ñeå nghieân cöùu toäc Bih vaø vaên hoùa cuûa hoï, giuùp hoï laøm sao vöøa
giöõ vöõng baûn saéc rieâng, vöøa naêng ñoäng, thích nghi vôùi moâi tröôøng môùi, laøm giaøu
theâm neàn vaên hoùa cuûa mình baèng chính söï töï thaân vaän ñoäng vaø giao thoa vôùi
vaên hoùa beân ngoaøi? Ñeå laøm ñöôïc ñieàu naøy, thì vaán ñeà tieáp caän thöïc ñòa cuûa nhaø
nghieân cöùu laø voâ cuøng quan troïng. YÙ thöùc giuùp ñôõ ngöôøi nghieân cöùu cuûa coäng
ñoàng toäc ngöôøi laø moät nhaân toá caàn thieát ñeå caù nhaân caùc thaønh vieân cuûa coäng
ñoàng coù theå trình baøy raønh maïch nhöõng thöïc teá cuûa neàn vaên hoùa cuûa daân toäc
mình, ñaëc bieät laø phaûi giaùo duïc truyeàn thoáng lòch söû, vaên hoùa, nieàm töï haøo cuûa
toäc ngöôøi tôùi moãi thaønh vieân trong coäng ñoàng thoâng qua söï giuùp ñôõ cuûa giaø laøng.
Ñeå thöïc hieän toát ñieàu naøy, chuùng ta phaûi giaûi quyeát moái quan heä giöõa truyeàn
thoáng vaên hoùa vaø tính hieän ñaïi cuûa vaên hoùa moät caùch khoa hoïc. Phaûi coi moái
quan heä naøy laø moái quan heä höõu cô, xaây döïng moät neàn vaên hoùa Vieät Nam vöøa
mang baûn saéc cuûa daân toäc laïi vöøa ngang taàm vôùi thôøi ñaïi. Ñaây laø moät vaán ñeà
lôùn, muoán xöû lyù ñöôïc moái quan heä naøy phaûi laøm sao cho tính hieän ñaïi gia nhaäp
vaø trôû thaønh yeáu toá cuûa truyeàn thoáng vaên hoùa, ñeå noù coù theå duy trì söï phaùt trieån
ñi vaøo hieän ñaïi hoùa moät caùch khoâng göôïng eùp vaø söï phaùt trieån naøy phaûi ñöôïc
ñaët trong tieán trình lòch söû, trong moâi tröôøng vaên hoùa daân toäc vaø vaên hoùa nhaân
loaïi. Vaên hoùa truyeàn thoáng cuûa caùc daân toäc noùi chung vaø ngöôøi Bih noùi rieâng laø
söï saùng taïo vaø hình thaønh caùc giaù trò laâu ñôøi trong lòch söû xaõ hoäi vaø daân toäc.
Chính vì vaäy, chuùng toâi xaùc ñònh raèng, vaán ñeà giöõ gìn phaùt huy baûn saéc vaên
hoùa ngöôøi Bih khoâng phaûi laø moät söï dòch chuyeån töø quaù khöù ñeán hieän taïi, cuõng
khoâng phaûi laø moät baûn sao môø cuûa quaù khöù, maø noù phaûi haøm chöùa nhöõng toá
chaát cuûa ngaøy hoâm nay ñöôïc tieáp noái vaø phaùt trieån leân töø ngaøy hoâm qua, coù nhö
theá neùt ñoäc ñaùo cuûa vaên hoùa ngöôøi Bih môùi laøm cho kho taøng vaên hoùa caùc daân
toäc Vieät Nam phong phuù theâm.
637
DAÂN SOÁ VAØ NGUOÀN NHAÂN LÖÏC CUÛA VIEÄT NAM TRONG THÔØI KYØ...
1
DAÂN SOÁ VAØ NGUOÀN NHAÂN LÖÏC
CUÛA VIEÄT NAM TRONG THÔØI KYØ
COÂNG NGHIEÄP HOÙA, HIEÄN ÑAÏI HOÙA
Nguyeãn Theá Hueä*
I. DAÂN SOÁ
1. Moät soá chuû tröông cuûa Ñaûng vaø Nhaø nöôùc veà coâng taùc daân soá vaø keá hoaïch hoùa
gia ñình
Chính saùch giaûm tyû leä sinh ñeû cuûa Vieät Nam ra ñôøi ñöôïc hôn 40 naêm, theo
quyeát ñònh 216/CP ngaøy 26-12-1961 cuûa Hoäi ñoàng Chính phuû veà vieäc sinh ñeå coù
höôùng daãn. Chính saùch naøy ra ñôøi khi treân theá giôùi chöa coù nhieàu chính phuû
quan taâm ñeán vaán ñeà daân soá. Trong khu vöïc, môùi coù Haøn Quoác (1962), Indonesia
(1965), Thaùi Lan vaø Trung Quoác (1970) baét ñaàu thöïc hieän chöông trình keá hoaïch
hoaù gia ñình (KHHGÑ).
Sau ngaøy mieàn Nam hoaøn toaøn giaûi phoùng (1975), ñaát nöôùc thoáng nhaát, coâng
taùc daân soá vaø KHHGÑ ñöôïc trieån khai trong phaïm vi caû nöôùc. Baùo caùo chính trò
cuûa Ñaûng trình Ñaïi hoäi Ñaûng toaøn quoác laàn thöù IV (12-1976), ñaõ nhaán maïnh:
‘’Caàn tieáp tuïc ñaåy maïnh hôn nöõa cuoäc vaän ñoäng sinh ñeû coù keá hoaïch nhaèm ñaït
tyû leä hôïp lyù veà phaùt trieån daân soá’’(1). Hai naêm sau, Thuû töôùng Chính phuû ra chæ
thò ñaåy maïnh cuoäc vaän ñoäng naøy trong caû nöôùc nhaèm: ‘’Haï tyû leä phaùt trieån daân
soá xuoáng coøn khoaûng 2% vaøo naêm 1980, trong ñoù mieàn Baéc khoaûng 1,5%, mieàn
Nam 2,5%’’(2). Naêm 1981, Baùo caùo chính trò taïi Ñaïi hoäi Ñaûng toaøn quoác laàn thöù
V ñaõ ñaùnh giaù coâng taùc daân soá vaø KHHGÑ laø chöa thöïc hieän ñöôïc muïc tieâu ñeà
ra vaø nhaán maïnh phaûi tieáp tuïc ñaåy maïnh cuoäc vaän ñoäng KHHGÑ trong thôøi gian
tôùi. Ñeå töøng böôùc thöïc hieän vieäc giaûm tyû leä sinh ñeû, naêm 1988, Hoäi ñoàng Boä
tröôûng ñaõ ban haønh quyeát ñònh 162/HÑBT, quy ñònh: ‘’Tuoåi sinh ñeû laø 22 ñoái vôùi
nöõ, 24 tuoåi ñoái vôùi nam ôû khu vöïc ñoâ thò, caùc nôi khaùc laø 19 vaø 24. Soá con ñöôïc
sinh toái ña noùi chung laø 2 con. ÔÛ caùc vuøng mieàn nuùi phía Baéc, Taây Nguyeân vaø
Taây Nam Boä laø 3 con.’’
Do sôùm nhaän thöùc ñöôïc taàm quan troïng cuûa coâng taùc daân soá vaø KHHGÑ,
ngaøy 14-1-1993, Hoäi nghò laàn thöù 4 Ban chaáp haønh Trung öông Ñaûng khoaù VII
ñaõ ra Nghò quyeát soá 54 - NQ/ HNTW veà chính saùch daân soá vaø keá hoaïch hoùa
gia ñình (DS - KHHGÑ). Nghò quyeát ñaõ ñieåm laïi tình hình thöïc hieän coâng taùc
* Tieán só, Trung taâm Nghieân cöùu daân soá vaø phaùt trieån, Vieän Khoa hoïc xaõ hoäi. Vieät Nam.
638
DS-KHHGÑ trong maáy chuïc naêm qua vaø ñeà ra chính saùch DS-KHHGÑ trong
thôøi gian tôùi. Nghò quyeát ñaõ xaùc ñònh roõ muïc tieâu toång quaùt: “Thöïc hieän gia
ñình ít con, khoûe maïnh, taïo ñieàu kieän ñeå coù cuoäc soáng aám no, haïnh phuùc”. Treân
cô sôû muïc tieâu toång quaùt, Hoäi nghò ñaõ ñeà ra muïc tieâu cuï theå, ñoù laø: “Moãi gia
ñình chæ coù 1 hoaëc 2 con, ñeå tôùi naêm 2015 bình quaân trong toaøn xaõ hoäi moãi gia
ñình (moãi caëp vôï choàng) coù 2 con, tieán tôùi oån ñònh quy moâ daân soá töø giöõa theá
kyû XXI”(3).
Nhaèm cuï theå hoaù ñöôøng loái, chuû tröông cuûa Nghò quyeát TW4, Ñaûng vaø Nhaø
nöôùc ta ñaõ ban haønh nhieàu vaên baûn quan troïng nhö: “Chieán löôïc DS-KHHGÑ
ñeán naêm 2000” ñöôïc Thuû töôùng Chính phuû pheâ duyeät taïi Quyeát ñònh soá 270/ QÑ
- TTg ngaøy 03/06/1993. Ngaøy 06/03/1995, Ban bí thö Trung öông Ñaûng ñaõ ra chæ
thò soá 50/ CT - TW veà vieäc tieáp tuïc ñaåy maïnh coâng taùc DS - KHHGÑ; Ngaøy
01/07/1997, Thuû töôùng Chính phuû ñaõ ra Chæ thò soá 37/ CT - TTg veà vieäc ñaåy
nhanh thöïc hieän chieán löôïc daân soá - KHHGÑ ñeán naêm 2000 vaø ngaøy 22 thaùng
12 naêm 2000, Thuû töôùng Chính phuû ñaõ pheâ duyeät “Chieán löôïc daân soá Vieät Nam
2001- 2010” taïi quyeát ñònh soá 147/ 2000/ QÑ - TTg.
Coù theå noùi, trong nhöõng naêm cuoái cuûa theá kyû XX, coâng taùc DS-KHHGÑ ñaõ
ñöôïc Ñaûng vaø Nhaø nöôùc ta ñaëc bieät quan taâm.
2. Nhöõng keát quaû ñaït ñöôïc veà coâng taùc daân soá vaø keá hoaïch hoùa gia ñình
Töø khi thöïc hieän cuoäc vaän ñoäng sinh ñeû coù keá hoaïch ñeán ngaøy mieàn Nam
hoaøn toaøn giaûi phoùng, daân soá mieàn Baéc taêng gaàn 8 trieäu ngöôøi, bình quaân moãi
naêm taêng treân 3%. Tìm hieåu töøng daân toäc, ta thaáy tyû leä taêng daân soá cuõng coù söï
cheânh leäch ñaùng keå. Trong giai ñoaïn naøy, ngöôøi Vieät taêng trung bình moãi naêm
2,83%, ngöôøi Hoa taêng 3,35%, ngöôøi Taøy taêng 3,40%, ngöôøi Nuøng taêng 3,61%,
ngöôøi Möôøng taêng 3,71%, ngöôøi Thaùi taêng 3,91% vaø ngöôøi Hmoâng taêng 3,95%...
Hieän töôïng taêng daân soá cao hôn so vôùi ngöôøi Vieät cuûa moät soá daân toäc thieåu soá,
moät maët do caùc daân toäc naøy chöa thöïc hieän KHHGÑ, maët khaùc coøn do phaûi chòu
taùc ñoäng bôûi caùc quaù trình toäc ngöôøi. Thôøi kyø giöõa 2 cuoäc toång ñieàu tra daân soá
(1979-1989), tyû leä phaùt trieån daân soá caû nöôùc laø 20,98%, bình quaân moãi naêm taêng
2,1%. Vaø ñeán naêm 1999, trong khi daân soá ngöôøi Vieät taêng trong thôøi kyø naøy (1989-
1999) laø 20,37% thì caùc daân toäc thieåu soá taêng tôùi 27%, bình quaân moãi naêm taêng
gaàn 3%. Ñaëc bieät coù nhieàu daân toäc taêng raát cao nhö: ngöôøi Thoå (76,29%), ngöôøi
Khaùng (54,92%), ngöôøi Gieû Trieâng (49,50%), ngöôøi Dao (32,88%), ngöôøi Hmoâng
(32,18%), ngöôøi Thaùi (32,15%).
Do tích cöïc trieån khai coâng taùc DS - KHHGÑ, neân trong khoaûng thôøi gian töø
naêm 1960 ñeán naêm 1992, tyû leä sinh ñaõ giaûm töø 43,9‰ naêm 1960 xuoáng 30,04‰
naêm 1992, trung bình moãi naêm giaûm 0,43%o. Töø khi trieån khai thöïc hieän NQTW4
ñeán nay, tyû leä sinh giaûm raát nhanh töø 28,5‰(4) xuoáng 19,9‰ qua toång ñieàu tra
Daân soá vaø nhaø ôû naêm 1999; vaø 19,2‰ (Ñieàu tra bieán ñoäng daân soá 01/07/2000),
18,6‰ (ñieàu tra bieán ñoäng daân soá vaø KHHGÑ 01/04/2002), trung bình moãi naêm
giaûm ñöôïc 1‰. Toång tyû suaát sinh (TFR) ñaõ giaûm töø 3,8 con naêm 1989 xuoáng 2,3
639
con naêm 1999 vaø 2,28 con naêm 2002. Muïc tieâu Nghò quyeát TW4 ñeà ra ñeán 2015
bình quaân trong toaøn xaõ hoäi, moãi gia ñình (moãi caëp vôï choàng) coù 2 con thì ñeán
naêm 1999, ôû khu vöïc thaønh thò vaø 3 vuøng ñòa lyù (Ñoàng baèng soâng Hoàng, Ñoâng
Nam Boä vaø Ñoàng baèng soâng Cöûu Long) ñaõ ñaït ñöôïc muïc tieâu treân vaø döï kieán caû
nöôùc seõ ñaït muïc tieâu naøy vaøo naêm 2005. Tyû leä caùc caëp vôï choàng trong ñoä tuoåi
sinh ñeû hieän ñang söû duïng caùc bieän phaùp traùnh thai taêng vaø theo höôùng ña daïng
hoaù. Naêm 1993, tyû leä söû duïng bieän phaùp traùnh thai laø 53,75% ñaõ taêng leân 75,3%
naêm 1997(5) vaø ñeán naêm 2002 ñaït 76,9%(6). Cô caáu söû duïng bieän phaùp traùnh thai
ñaõ thay ñoåi nhieàu so vôùi tröôùc. Tyû leä söû duïng bao cao su töø 4,0% naêm 1994 taêng
leân 7,8% naêm 2001 vaø 8,4% naêm 2002; tyû leä söû duïng thuoác uoáng traùnh thai töø
2,1% naêm 1993 taêng leân 4,3% naêm 1997 vaø 10,5% naêm 2002; tyû leä ñình saûn töø
4,1% naêm 1994 taêng leân 6,8% naêm 1997 vaø 7,7% naêm 2002(7).
Coù theå noùi, nhôø coù chuû tröông ñuùng ñaén cuûa Ñaûng, söï chæ ñaïo kòp thôøi cuûa
Chính phuû vaø söï phoái hôïp chaët cheõ, ñoàng boä cuûa caùc caáp, caùc ngaønh vaø söï
höôûng öùng tích cöïc cuûa nhaân daân neân “Chieán löôïc daân soá vaø KHHGÑ ñeán naêm
2000” ñeà ra laø quy moâ daân soá döôùi 82 trieäu ngöôøi trong khi daân soá nöôùc ta taïi
thôøi ñieåm 31/12/2000 ñaït 77,64 trieäu ngöôøi. Soá daân tuyeät ñoái cuûa nöôùc ta giaûm
keùo theo tyû leä daân soá phuï thuoäc giaûm ñaùng keå töø 98% naêm 1979 xuoáng 86%
naêm 1989 vaø 71% qua toång ñieàu tra daân soá naêm 1999. Theo quy ñònh cuûa ngaønh
Giaùo duïc, 1 lôùp hoïc toái ña coù 40 hoïc sinh thì Chöông trình Daân soá vaø KHHGÑ
ñaõ tieát kieäm ñöôïc cho Nhaø nöôùc khoâng phaûi xaây döïng theâm 108.000 phoøng hoïc
môùi. Chöông trình Daân soá vaø KHHGÑ cuõng ñaõ goùp phaàn taêng töø 8,4 y, baùc syõ
phuïc vuï 10.000 daân naêm 1992 leân 11,63 y, baùc syõ phuïc vuï 10.000 daân naêm
2001. Möùc chi tieâu chung bình quaân ñaàu ngöôøi/ naêm qua ñieàu tra möùc soáng
daân cö 1997-1998 theo giaù so saùnh vôùi naêm 1992 - 1993 laø 2.764 nghìn
ñoàng/naêm. Neáu laáy soá sinh traùnh ñöôïc nhaân vôùi caùc möùc chi tieâu naøy thì
Chöông trình Daân soá vaø KHHGÑ trong 10 naêm qua ñaõ tieát kieäm möùc chi tieâu
duøng chung cho toaøn xaõ hoäi laø 11.940 tyû ñoàng, cho chaêm soùc y teá laø 620,8 tyû
ñoàng vaø cho giaùo duïc laø 2.360 tyû ñoàng. Keát quaû cuûa vieäc thöïc hieän Chöông
trình Daân soá vaø KHHGÑ ñaõ giuùp moãi naêm caû nöôùc chæ coù khoaûng 1,4 - 1,5
trieäu phuï nöõ mang thai vaø sinh ñeû, giaûm ñöôïc 800.000 phuï nöõ khoâng tham gia
vaøo quaù trình sinh ñeû. Nhôø ñoù, 800.000 phuï nöõ coù theâm ñieàu kieän hoïc taäp vaø
tham gia vaøo phaùt trieån kinh teá, hoaït ñoäng chính trò, xaõ hoäi.
II. NGUOÀN NHAÂN LÖÏC
Trong boái caûnh toaøn caàu hoaù veà kinh teá vôùi öu theá laø kinh teá tri thöùc vaø veà
coâng ngheä vôùi öu theá laø coâng ngheä cao, ñaëc bieät laø coâng ngheä thoâng tin thì vieäc
phaùt trieån con ngöôøi, phaùt trieån nguoàn nhaân löïc laø yeáu toá quyeát ñònh nhaát cho
söï phaùt trieån beàn vöõng. Ñaây laø thaùch thöùc lôùn, cô baûn vaø laâu daøi, laø cuoäc caïnh
tranh raát quyeát lieät veà vaán ñeà tri thöùc. Vaø vì vaäy nguoàn nhaân löïc ñang trôû thaønh
vaán ñeà quan troïng haøng ñaàu cho söï nghieäp phaùt trieån cuûa moãi quoác gia nhö söï
nghieäp coâng nghieäp hoaù, hieän ñaïi hoaù ñang ñöôïc trieån khai ôû Vieät Nam.
640
1. Daân soá hoaït ñoäng kinh teá
Daân soá hoaït ñoäng kinh teá (hay nguoàn lao ñoäng) bao goàm nhöõng ngöôøi töø 15
tuoåi trôû leân coù vieäc laøm vaø thaát nghieäp (ngöôøi khoâng laøm vieäc nhöng coù nhu caàu
vieäc laøm).
Theo soá lieäu toång ñieàu tra daân soá, tyû troïng daân soá tham gia hoaït ñoäng kinh teá
naêm 1989 cuûa Vieät Nam laø 46,6% ñaõ taêng leân 48,5% naêm 1999, trong ñoù chuû yeáu
laø söï gia taêng lao ñoäng cuûa nam giôùi (46,9% leân 51,1%), cuûa nöõ giôùi giaûm töø 46,6%
xuoáng 46,0% naêm 1999. Nguoàn nhaân löïc lao ñoäng ôû khu vöïc thaønh thò taêng nhanh
hôn 2 laàn khu vöïc noâng thoân (3,8%/ naêm so vôùi 1,7%/ naêm), laøm cho tyû troïng
nguoàn löïc lao ñoäng thaønh thò trong toång nguoàn nhaân löïc lao ñoäng taêng töø 19%
naêm 1989 leân 23% naêm 1999. Ñoù chuû yeáu laø do tyû leä daân soá thaønh thò taêng nhanh
trong nhöõng naêm qua. Theo keát quaû ñieàu tra lao ñoäng-vieäc laøm 01/07/2002, caû
nöôùc coù khoaûng 40,69 trieäu ngöôøi töø 15 tuoåi trôû leân hoaït ñoäng kinh teá thöôøng
xuyeân trong 12 thaùng tröôùc thôøi ñieåm ñieàu tra (so vôùi naêm 2001 taêng 1,2 trieäu
ngöôøi), chieám 71,24% daân soá trong ñoä tuoåi lao ñoäng. Khu vöïc thaønh thò coù 9,71
trieäu ngöôøi, chieám 23,87%, khu vöïc noâng thoân coù 30,98 trieäu ngöôøi, chieám 76,13%.
Baûng 1: Tyû leä nguoàn nhaân löïc tham gia hoaït ñoäng kinh teá
chia theo caùc nhoùm tuoåi, 01/07/2002
Nhoùm tuoåi % löïc löôïng lao ñoäng Nhoùm tuoåi % löïc löôïng lao ñoäng
15 - 19 41,02 40 - 44 92,82
20 - 24 78,60 45 - 49 88,84
25 - 29 92,78 50 - 54 80,86
30 - 34 93,42 55 - 59 63,05
35 - 39 93,75 60+ 18,23
Toång soá: 71,24%
Taïi thôøi ñieåm 01/07/2003, nguoàn nhaân löïc lao ñoäng töø ñuû 15 tuoåi trôû leân cuûa
caû nöôùc laø 42.128.343 ngöôøi, taêng 1,85% so vôùi naêm 2002 trong ñoù khu vöïc thaønh
thò coù 10.186.900 ngöôøi, chieám 24,18%, khu vöïc noâng thoân coù 31.941.500 ngöôøi,
chieám 75,82%. So vôùi naêm 2002, nguoàn nhaân löïc lao ñoäng cuûa khu vöïc thaønh thò
taêng 3,52% vôùi soá taêng theâm tuyeät ñoái laø 346.400 ngöôøi vaø khu vöïc noâng thoân
taêng theâm 1,33% vôùi soá taêng theâm tuyeät ñoái laø 417.900 ngöôøi. Cuõng taïi thôøi ñieåm
naøy, löïc löôïng lao ñoäng ôû Ñoàng baèng soâng Hoàng chieám 22,54%; Ñoâng Baéc chieám
11,88%; Taây Baéc chieám 3,11%; Baéc Trung Boä chieám 12,11%; Duyeân haûi mieàn
Trung chieám 8,31%; Taây Nguyeân chieám 5,37%; Ñoâng Nam Boä chieám 15,05% vaø
Ñoàng baèng soâng Cöûu Long chieám 21,63% löïc löôïng lao ñoäng caû nöôùc.
2. Daân soá khoâng hoaït ñoäng kinh teá
Daân soá khoâng hoaït ñoäng kinh teá bao goàm nhöõng ngöôøi töø 15 tuoåi trôû leân
khoâng laøm vieäc (noäi trôï, hoïc sinh, maát söùc lao ñoäng…) vaø khoâng thaát nghieäp.
641
Theo soá lieäu toång ñieàu tra daân soá vaø nhaø ôû naêm 1999, toång daân soá khoâng
hoaït ñoäng kinh teá laø 13,4 trieäu ngöôøi (taêng 4,7 trieäu ngöôøi so vôùi naêm 1989), trong
ñoù nam 4,9 trieäu ngöôøi, chieám 36,6% vaø nöõ 8,5 trieäu ngöôøi, chieám 63,4%. Lyù do
chính cuûa nam khoâng hoaït ñoäng kinh teá chuû yeáu laø ñi hoïc (49,4%) vaø cuûa nöõ
chuû yeáu laø noäi trôï (44,7%). Daân soá khoâng hoaït ñoäng kinh teá ôû thaønh thò chieám
35%, trong ñoù nam chieám 25,5% vaø nöõ chieám 43,6%.
Bieåu ñoà: % daân soá khoâng hoaït ñoäng kinh teá theo giôùi tính
vaø thaønh thò, noâng thoân naêm 1999
80
70 N«ng th«n (Chung:
60
23,6%; Nam: 18,4%;
50
N÷: 28,3%)
40
30 Thμnh thÞ (Chung:
20 35,0%; Nam: 25,5%;
10 N÷: 43,6%)
0
Chung Nam N÷
Keát quaû ñieàu tra lao ñoäng – vieäc laøm 01/07/2003 cuõng cho thaáy: caû nöôùc coù
16.373.400 ngöôøi ñuû 15 tuoåi trôû leân khoâng tham gia hoaït ñoäng kinh teá, chieám
27,98% toång soá ngöôøi ñuû 15 tuoåi trôû leân, trong ñoù: ñang ñi hoïc chieám 10,81%;
noäi trôï cho gia ñình mình chieám 4,35%; oám ñau, taøn taät chieám 1,59%; giaø töø 60
tuoåi trôû leân chieám 9,44%; khoâng coù nhu caàu laøm vieäc chieám 0,75% vaø caùc tình
traïng khaùc chieám 1,02%.
3. Tình traïng thaát nghieäp
Thaát nghieäp bao goàm nhöõng ngöôøi khoâng laøm vieäc ít nhaát moät thaùng tröôùc
thôøi ñieåm ñieàu tra vaø trong 1 naêm tröôùc ñoù laøm vieäc döôùi 6 thaùng vaø coù nhu caàu
laøm vieäc. Theo ñoù thaáy raèng, tyû leä thaát nghieäp trong daân soá hoaït ñoäng kinh teá
ñaõ giaûm töø 5,2% naêm 1989 xuoáng coøn 4,0% naêm 1999. Tyû leä thaát nghieäp ôû khu
vöïc thaønh thò (8,4%) cao gaáp 3 laàn khu vöïc noâng thoân (2,7%). Vuøng coù tyû leä thaát
nghieäp cao nhaát laø Ñoâng Nam Boä (6,8%) vaø thaáp nhaát laø Taây Baéc (1,5%), tieáp
ñeán laø Taây Nguyeân (1,7%). Tyû leä thaát nghieäp cuûa nöõ (3,5%) thaáp hôn cuûa nam
(4,4%). Tyû leä thaát nghieäp ôû nhoùm tuoåi treû cao nhaát, nhö nhoùm tuoåi 15 - 19 chieám
11%, nhoùm tuoåi 20– 24 chieám 6,6%... Taïi cuoäc ñieàu tra lao ñoäng – vieäc laøm naêm
2002, tyû leä thaát nghieäp ôû khu vöïc thaønh thò chieám 6,01% (naêm 2001 laø 6,28%).
Tyû leä thaát nghieäp ôû nhoùm tuoåi 15 – 24 chieám 49,5%, nhoùm tuoåi 25 – 34 chieám
25,4% vaø nhoùm tuoåi 35 – 44 chieám 14,2%.
642
Baûng 2: Tyû leä thaát nghieäp cuûa löïc löôïng lao ñoäng
trong ñoä tuoåi ôû thaønh thò (01/07/2001 vaø 01/07/2002)
2001 2002
Vuøng laõnh thoå
Toång soá Nöõ Toång soá Nöõ
Toaøn quoác 6,28 6,98 6,01 6,85
1 Ñoàng baèng s oâng Hoàng 7,07 7,01 6,64 6,65
2 Ñoâng Baéc 6,73 7,13 6,10 6,27
3 Taây Baéc 5,62 4,79 5,11 3,46
4 Baéc Trung Boä 6,72 6,64 5,82 5,67
5 Duyeân haûi mieàn Trung 6,16 7,63 5,49 6,55
6 Taây Nguyeân 5,55 6,69 4,42 5,91
7 Ñoâng Nam Boä 5,92 6,72 6,31 7,84
8 Ñoàng baèng s oâng Cöûu Long 6,08 7,69 5,52 6,81
Naêm 2003, tyû leä thaát nghieäp cuûa löïc löôïng lao ñoäng ôû khu vöïc thaønh thò caû nöôùc
laø 5,78%, trong ñoù nöõ chieám 7,22%, taêng so vôùi naêm 2002 laø 0,37%. Tyû leä thaát nghieäp
cuûa löïc löôïng lao ñoäng trong ñoä tuoåi lao ñoäng cao nhaát laø khu vöïc thaønh thò thuoäc:
Ñoàng baèng soâng Hoàng (6,37%); Ñoâng Nam Boä (6,08%); Ñoâng Baéc (5,94%); thaáp nhaát
laø taây nguyeân (4%); Boán vuøng coøn laïi coù tyû leä dao ñoäng töø 5% ñeán 5,5%.
4. Trình ñoä phoå caäp giaùo duïc phoå thoâng vaø chaát löôïng cuûa nguoàn nhaân löïc
Theo toång ñieàu tra trong daân soá vaø nhaø ôû naêm 1999, trong toång soá daân coù vieäc
laøm töø 15 tuoåi trôû leân, soá ngöôøi khoâng bieát ñoïc, bieát vieát chieám 7% (2,5 trieäu ngöôøi).
Soá lao ñoäng ñaõ toát nghieäp trung hoïc phoå thoâng trôû leân ôû khu vöïc thaønh thò chieám
gaàn 40% trong khi ôû khu vöïc noâng thoân chæ ñaït 11%. Keát quaû ñieàu tra lao ñoäng –
vieäc laøm naêm 2003 cho thaáy: Tyû leä lao ñoäng chöa bieát chöõ chieám 4,35%; toát nghieäp
tieåu hoïc chieám 31,41%; toát nghieäp trung hoïc cô sôû chieám 30,17% vaø toát nghieäp töø
phoå thoâng trung hoïc cô sôû trôû leân, cao hôn 1,5 laàn so vôùi chæ soá naøy ôû noâng thoân.
Tyû leä chöa bieát chöõ ôû khu vöïc noâng thoân cao hôn 4 laàn so vôùi khu vöïc thaønh thò.
Trong 8 vuøng laõnh thoå, nguoàn nhaân löïc vuøng Taây Baéc vaø Taây Nguyeân coù trình ñoä
phoå caäp giaùo duïc phoå thoâng thaáp nhaát. Keát quaû ñieàu tra cho thaáy, tyû leä chöa bieát
chöõ cuûa nguoàn nhaân löïc lao ñoäng caû nöôùc coù chieàu höôùng gia taêng (3,4% naêm 2002
taêng leân 4,35% naêm 2003) trong ñoù taêng roõ reät ôû caùc vuøng: Taây Baéc, Taây Nguyeân
vaø Ñoàng baèng soâng Cöûu Long. Tyû leä toát nghieäp phoå thoâng trung hoïc cuûa löïc löôïng
lao ñoäng giaûm töø 18,42% xuoáng 18,27%. Caùc vuøng giaûm khaù maïnh veà tyû leä naøy laø:
Taây Baéc töø 14,78% xuoáng coøn 10,43%; Taây Nguyeân töø 16,2% xuoáng coøn 14,76%.
Theo kinh nghieäm cuûa caùc nöôùc phaùt trieån, saûn xuaát seõ phaùt trieån khi coù moät
cô caáu ñoäi nguõ nhaân löïc ñöôïc ñaøo taïo hôïp lyù vaø coù trình ñoä chuyeân moân kyõ thuaät
töông öùng laø moät cöû nhaân, kyõ sö toát nghieäp ñaïi hoïc, cao ñaúng caàn coù 4 caùn boä toát
nghieäp trung hoïc chuyeân nghieäp vaø 10 coâng nhaân kyõ thuaät, trong khi ñoù, cô caáu
naøy ôû Vieät Nam taïi thôøi ñieåm naêm 1979 laø 1; 2,2; 7,1 vaø ñeán nay chæ coøn 1; 1,16;
643
vaø 0,95. Soá löôïng sinh vieân toát nghieäp ñaïi hoïc ñang ngaøy moät taêng nhanh ñeå coù
theå ñaùp öùng vaø baét kòp ñöôïc vôùi söï tieán boä veà tri thöùc cuûa nhaân loaïi thì soá löôïng
coâng nhaân kyõ thuaät ngaøy caøng giaûm. Naêm 1979, soá löôïng coâng nhaân kyõ thuaät chieám
70% nhöng ñeán naêm 1999 giaûm chæ coøn 30% trong toång soá lao ñoäng ñöôïc ñaøo taïo.
Theo “Baùo caùo phaùt trieån con ngöôøi, Vieät Nam - 2001” cho thaáy chaát löôïng
nguoàn nhaân löïc (qua ñaøo taïo chuyeân moân) cuûa nöôùc ta coøn ôû möùc thaáp, môùi ñaït
11,8%. Nhö vaäy, coøn tôùi 88,2% chöa qua ñaøo taïo chuyeân moân. Soá lao ñoäng qua
ñaøo taïo chuyeân moân cao nhaát laø Haø Noäi (41%); 4 tænh vaø thaønh phoá töø treân 20%
ñeán gaàn 30% ñoù laø: Thaønh phoá Hoà Chí Minh (29%); Ñaø Naüng (25%); Quaûng Ninh
(23,6%) vaø Haûi Phoøng (21,3%). Coù 19 tænh coù löïc löôïng lao ñoäng qua ñaøo taïo chuyeân
moân chieám töø 10% - 20% ñoù laø: Sôn La (16,6%); Bình Ñònh vaø Bình Döông ñeàu laø
16,3%; Thaùi Nguyeân (15,3%); Haø Taây (14,1%); Kon Tum (13,2%); Gia Lai (12,9%);
Bình Thuaän vaø Khaùnh Hoaø cuøng 12,8%); Thöøa Thieân Hueá vaø Laøo Cai cuøng 11,5%;
Ñoàng Nai (11,3%); Long An vaø Baø Ròa– Vuõng Taøu cuøng 11,1%; Haø Nam (10,9%);
Ninh Bình (10,4%); Bình Phöôùc (10,3%); Ñoàng Thaùp (10,1%) vaø Nam Ñònh (10%).
Coøn laïi 37 tænh coù nguoàn nhaân löïc lao ñoäng qua ñaøo taïo chuyeân moân ôû döôùi möùc
10%. Keát quaû ñieàu tra lao ñoäng – vieäc laøm gaàn ñaây (2003) cho thaáy, soá ngöôøi coù
trình ñoä chuyeân moân kyõ thuaät (töø sô caáp hoaëc coù chöùng chæ ngheà trôû leân ) tham
gia löïc löôïng lao ñoäng coù 8.844.000 ngöôøi, chieám 20,99% toång löïc löôïng lao ñoäng.
So vôùi naêm 2002 nguoàn löïc lao ñoäng coù chuyeân moân taêng theâm ñöôïc 783.700 ngöôøi.
ÔÛ khu vöïc thaønh thò coù 4.588.500 ngöôøi, chieám 45,04% löïc löôïng lao ñoäng trong
khu vöïc vaø khu vöïc noâng thoân coù 4.255.500 ngöôøi, chieám 13,32% löïc löôïng lao
ñoäng trong khu vöïc. So vôùi naêm 2002, tyû leä lao ñoäng coù chuyeân moân kyõ thuaät cuûa
löïc löôïng lao ñoäng ôû khu vöïc thaønh thò taêng 1,42% vaø khu vöïc noâng thoân taêng
1,37%. Tuy nhieân, trình ñoä chuyeân moân cuûa nguoàn nhaân löïc ôû hai khu vöïc thaønh
thò vaø noâng thoân coøn khaùc bieät lôùn. ÔÛ khu vöïc thaønh thò, cöù 100 ngöôøi tham gia
löïc löôïng lao ñoäng thì coù 45 ngöôøi coù trình ñoä chuyeân moân kyõ thuaät, gaáp gaàn 3,5
laàn so vôùi chæ soá naøy ôû noâng thoân. Trong 8 vuøng laõnh thoå, Ñoâng Nam Boä laø vuøng
coù tyû leä nguoàn nhaân löïc coù trình ñoä chuyeân moân kyõ thuaät cao nhaát (30,13%); tieáp
ñeán laø Ñoàng baèng soâng Hoàng (27,99%); Duyeân haûi mieàn Trung (20,85%); thaáp nhaát
laø Taây Baéc (10,75%); Ñoàng baèng soâng Cöûu Long (13,2%) vaø Taây Nguyeân (14,05%);
caùc vuøng Ñoâng Baéc vaø Baéc Trung Boä dao ñoäng töø 15% - 20%.
Nhö vaäy, trình ñoä phaùt trieån cuûa nguoàn nhaân löïc ôû Vieät Nam trong nhöõng
naêm qua luoân ñöôïc caûi thieän, chæ soá phaùt trieån con ngöôøi (HDI) cuûa Vieät Nam
cuõng ñöôïc taêng leân. Theo Baùo caùo phaùt trieån con ngöôøi cuûa Chöông trình phaùt
trieån Lieân hôïp quoác (UNDP), naêm 2002, chæ soá HDI cuûa Vieät Nam ñaït 0,688- ñöa
Vieät Nam ñöùng ôû vò trí 109/ 173 quoác gia trong baûng xeáp haïng veà phaùt trieån con
ngöôøi. Veà chæ soá ngheøo ñoùi (HDI) so vôùi naêm 2001, Vieät Nam ñaõ caûi thieän ñöôïc
2 baäc, xeáp vò trí 43/ 88 quoác gia ñöôïc ñaùnh giaù. Tuy nhieân, neáu phaân tích saâu
chaát löôïng phaùt trieån nguoàn nhaân löïc noùi chung, chaát löôïng lao ñoäng noùi rieâng
thì Vieät Nam coøn phaûi phaán ñaáu nhieàu.
Nguoàn nhaân löïc Vieät Nam ñöôïc ñaùnh giaù laø kheùo leùo vaø thoâng minh, saùng
taïo, tieáp thu nhanh nhöõng kyõ thuaät vaø coâng ngheä ñöôïc chuyeån giao töø nöôùc
ngoaøi. Beân caïnh ñoù, treân thò tröôøng lao ñoäng hieän nay ñang xaûy ra tình traïng
644
khan hieám nguoàn nhaân löïc cao caáp, coâng nhaân kyõ thuaät coù tay ngheà baäc cao,
caùc chuyeân gia gioûi veà kinh teá, caùc nhaø doanh nghieäp gioûi… nhaèm giaûi quyeát
nhöõng vaán ñeà böùc xuùc cuûa söï nghieäp coâng nghieäp hoaù, hieän ñaïi hoaù.
Ñeå giaûi quyeát toát vaán ñeà daân soá vaø nguoàn nhaân löïc cho söï nghieäp coâng
nghieäp hoaù, hieän ñaïi hoaù, thieát nghó:
1. Caàn tieáp tuïc thöïc hieän chieán löôïc daân soá Vieät Nam giai ñoaïn 2001-2010
nhaèm tieáp tuïc giaûm möùc sinh, phaán ñaáu moãi caëp vôï choàng coù töø 1 - 2 con ñeå ñeán
naêm 2005 ñaït möùc sinh thay theá. Beân caïnh ñoù caàn quan taâm ñaëc bieät ñeán moät soá
daân toäc coù daân soá ít döôùi 1.000 ngöôøi vaø vaán ñeà giaø hoaù daân soá ôû Vieät Nam.
2. Caàn gaén muïc tieâu chaát löôïng vôùi soá löôïng daân soá, thöïc hieän coù hieäu quaû
chöông trình chaêm soùc söùc khoeû sinh saûn, söùc khoeû nhaân daân nhaèm goùp phaàn
naâng cao theå löïc cuûa ngöôøi Vieät Nam.
3. Xaõ hoäi hoaù coâng taùc daân soá vaø KHHGÑ. Ñöa giaùo duïc daân soá vaø chaát löôïng
cuoäc soáng thaønh moân hoïc trong caùc loaïi hình nhaø tröôøng. Töøng böôùc thoáng nhaát
vieäc ñaêng kyù vaø quaûn lyù daân cö laøm cô sôû cho vieäc laäp keá hoaïch phaùt trieån kinh
teá- xaõ hoäi, xaây döïng chính saùch, goùp phaàn kieåm soaùt bieán ñoäng daân cö; giaûi
quyeát toát moái quan heä giöõa phaân boá daân cö hôïp lyù vôùi quaûn lyù daân soá vaø phaùt
trieån nguoàn nhaân löïc, ñaëc bieät quan taâm ñeán caùc vuøng coù möùc sinh cao nhö: Taây
Baéc, Ñoâng Baéc vaø Taây Nguyeân.
4. Taêng cöôøng ñaøo taïo nguoàn nhaân löïc coù trình ñoä chuyeân moân cao; coâng
nhaân kyõ thuaät coù tay ngheà baäc cao; caùc kyõ thuaät vieân baäc cao; caùc nhaø quaûn lyù
doanh nghieäp gioûi veà kinh teá vaø kinh doanh…, laø nguoàn nhaân löïc khoâng theå
thieáu ñöôïc trong neàn kinh teá thò tröôøng.
5. Phaùt trieån maïnh hôn nöõa thò tröôøng lao ñoäng, ña daïng hoaù thò tröôøng vaø
caùc thaønh phaàn tham gia xuaát khaåu lao ñoäng nhaèm giaûi quyeát toát vieäc laøm cho
ngöôøi lao ñoäng vaø giaûm tyû leä thaát nghieäp.
6. Caàn xaây döïng chính saùch veà lao ñoäng, tieàn löông, chính saùch baûo hieåm xaõ
hoäi, caùc chính saùch tuyeån duïng, maát vieäc, thoâi vieäc, bieân cheá, coâng chöùc, trôï caáp
thaát nghieäp… phuø hôïp vôùi cô cheá thò tröôøng ñònh höôùng xaõ hoäi chuû nghóa, taïo
ñieàu kieän thuaän lôïi cho thò tröôøng lao ñoäng phaùt trieån.
CHUÙ THÍCH
1. Baùo caùo chính trò cuûa Ban chaáp haønh Trung öông taïi Ñaïi hoäi Ñaïi bieåu toaøn quoác laàn thöù IV, Nxb Söï
thaät, Haø Noäi, 1977, tr.129.
2. Chæ thò cuûa Thuû töôùng Chính phuû, soá 265/CP, ngaøy 19/1/1978.
3. Ñöôøng loái, chieán löôïc vaø toå chöùc boä maùy daân soá vaø keá hoaïch hoùa gia ñình, Uyû ban quoác gia veà daân
soá vaø keá hoaïch hoùa gia ñình, Haø Noäi, 1993.
4. Ñieàu tra bieán ñoäng daân soá vaø keá hoaïch hoùa gia ñình 1/4/1993, nhöõng keát quaû chuû yeáu, Nxb Thoáng
keâ, Haø Noäi, 1994.
5. Ñieàu tra nhaân khaåu hoïc vaø söùc khoeû naêm 1997, UÛy ban quoác gia veà daân soá vaø keá hoaïch hoùa gia ñình
döï aùn daân soá vaø söùc khoeû gia ñình, Haø Noäi 2000.
6. Ñieàu tra bieán ñoäng daân soá vaø keá hoaïch hoùa gia ñình, 01/04/2001, nhöõng keát quaû chuû yeáu, Nxb Thoáng
keâ, HN, 2003.
7. Ñieàu tra bieán ñoäng daân soá vaø keá hoaïch hoùa gia ñình, naêm 2002, Nxb Thoáng keâ, Haø Noäi, 2003.
645
ÑI TÌM NHÖÕNG GIAÛI PHAÙP CHO SÖÏ PHAÙT TRIEÅN BEÀN VÖÕNG CUÛA NGÖÔØI KHMER NAM BOÄ
1
ÑI TÌM NHÖÕNG GIAÛI PHAÙP
CHO SÖÏ PHAÙT TRIEÅN BEÀN VÖÕNG
CUÛA NGÖÔØI KHMER NAM BOÄ
Nguyeãn Maïnh Cöôøng* - Nguyeãn Minh Ngoïc**
I. VAØI NEÙT VEÀ NGÖÔØI KHMER NAM BOÄ
1. Ngöôøi Khmer vuøng ñoàng baèng soâng Cöûu Long
Theo caùc nhaø nghieân cöùu ngöôøi Khmer Nam Boä hieän nay phaân boá treân khu
vöïc Ñoàng baèng soâng Cöûu Long laø toäc ngöôøi cö truù tröôùc khi coù maët cuûa ngöôøi
Vieät, Hoa vaø Chaêm. Caùc daân toäc naøy hieän nay ñang cö truù xen keõ vôùi nhau
trong vuøng.
Theo cuoäc ñieàu tra daân soá naêm 1999, ngöôøi Khmer coù 1.055.219 ngöôøi, chieám
tyû leä 4% daân soá Nam Boä. ÔÛ Ñoàng baèng soâng Cöûu Long, nôi ngöôøi Khmer taäp
trung ñoâng nhaát vôùi daân soá laø 876.040 ngöôøi, chieám tyû leä 6,25% daân soá trong
vuøng. Taïi ñaây, ngöôøi Khmer chuû yeáu cö truù trong 23 huyeän thuoäc 8 tænh cuûa Ñoàng
baèng soâng Cöûu Long laø: An Giang, Baïc Lieâu, Caø Mau, Caàn Thô, Kieân Giang, Soùc
Traêng, Traø Vinh, Vónh Long. Ngoaøi ra coøn coù khoaûng 16.000 ngöôøi ôû mieàn Ñoâng
Nam Boä, cö truù raûi raùc, xen keõ hoaø laãn vôùi ngöôøi Hoa, Chaêm, Vieät.
Caên cöù vaøo ñieàu kieän ñòa lyù, moâi sinh, lòch söû cö truù cuûa ngöôøi Khmer ôû ñoàng
baèng soâng Cöûu Long coù theå nhaän thaáy raèng, ngöôøi Khmer taäp trung cö truù ôû 3
vuøng chính:
- Vuøng Traø Vinh — Vónh Long (coøn goïi laø vuøng noäi ñòa)
Ñòa hình vuøng Traø Vinh — Vónh Long bò chia caét bôûi moät heä thoáng chaèng
chòt nhöõng soâng raïch vaø keânh ñaøo. Ñòa hình vuøng naøy phaúng, thaáp, coù nhöõng
soáng ñaát doïc theo hai bôø soâng Tieàn, soâng Haäu vaø nhöõng gôø ñaát chaïy song song
vôùi bôø bieån cao moät vaøi meùt. Nhöõng soáng ñaát vaø gôø ñaát naøy ñöôïc ngöôøi Khmer
goïi laø “phnoâ”(gioàng). Nhöõng gioàng hay goø ñaát laø vuøng ñaát phuø sa coå, treân maët
laø ñaát caùt pha thòt, döôùi saâu laø ñaát seùt, deã thoaùt nöôùc ñoàng thôøi laø nhöõng duyeân
haûi xöa cuõ maø ñoàng baèng trong quaù trình tieán daàn ra bieån hình thaønh neân. Ñaây
laø moät trong nhöõng vuøng cö truù coå xöa nhaát cuûa ngöôøi Khmer ôû Ñoàng baèng soâng
* Vieän Nghieân cöùu toân giaùo. Vieät Nam.
** Tieán só, Vieän Nghieân cöùu toân giaùo. Vieät Nam.
646
Cöûu Long ñöôïc minh chöùng baèng nhöõng chuøa thaùp ñöôïc xaây döïng töø khoaûng 400
naêm veà tröôùc, hieän coøn ñöôïc baûo löu ôû ñaây. Phum, soùc cuûa ngöôøi Khmer phaàn
lôùn ñöôïc xaây döïng treân caùc daûi ñaát gioàng, moät soá cö truù xen keõ trong caùc truõng
ñoàng roäng meânh moâng goïi laø “oâ”, moät soá cö truù ven kinh vaø ven bôø bieån.
Trong cuoäc toång ñieàu tra daân soá naêm 1989, daân soá Khmer cuûa tænh Cöûu Long
(nay laø hai tænh Vónh Long vaø Traø Vinh) laø 262.849 ngöôøi, chieám 14,53% daân soá
tænh vaø chieám 29.35% daân soá Khmer Ñoàng baèng soâng Cöûu Long. Hoï soáng taäp
trung ôû 6 huyeän thuoäc vuøng Traø Vinh vaø 15 huyeän, thò cuûa tænh Vónh Long. Trong
ñoù, taäp trung ñoâng nhaát ôû huyeän Traø Cuù coù 92.000 ngöôøi, chieám tyû leä 68,02% daân
soá cuûa huyeän; keá ñeán huyeän Chaâu Thaønh coù 52.297 ngöôøi, chieám tyû leä 43,79%;
huyeän Tieåu Caàn coù 30.018 ngöôøi, chieám tyû leä 37,04%; huyeän Caàu Ngang coù 34.956
ngöôøi, chieám tyû leä 36,76% vaø nhöõng huyeän khaùc...(1).
- Vuøng ven bieån Soùc Traêng - Baïc Lieâu
ÔÛ ñaây, caùc vuøng Keá Saùch, Long Phuù, Myõ Xuyeân laø ñaát phuø sa coù nhieàu caùt
vaø coù caùc gioàng ven bieån. Ngöôïc laïi, ôû caùc huyeän Thaïnh Trò, Hoaø Thuaän laø vuøng
ñaát seùt coù nhieàu pheøn, neân nhieàu nôi khoâng canh taùc ñöôïc maø chæ troàng röøng
Choåi, röøng Traøm. Vuøng bôø bieån ôû ñaây thuoäc loaïi ñaát buøn. Muøa khoâ nöôùc maën
leân tôùi taän Ñaïi Ngaõi neân caùc xaõ, aáp xung quanh ñaát ñai bò nhieãm pheøn naëng.
Veà maët daân cö, naêm 1989 hai tænh Caàn Thô vaø Soùc Traêng, coù 327.177 ngöôøi
Khmer, chieám 12,2% daân soá toaøn tænh. Ngöôøi Khmer cö truù raûi raùc ôû haàu heát caùc
huyeän trong tænh, nhöng taäp trung ñoâng nhaát ôû 7 huyeän ven bieån vaø thò xaõ Soùc
Traêng trong soá 12 huyeän, thò cuûa tænh. Trong soá ñoù, Vónh Chaâu laø huyeän coù ngöôøi
Khmer ñoâng nhaát goàm 53.407 ngöôøi chieám tyû leä 48,1% daân soá caû huyeän(2), tieáp
theo laø huyeän Myõ Xuyeân coù 50.000 ngöôøi, tyû leä 32,75%, sau ñoù ñeán caùc huyeän
Myõ Tuù, Long Phuù, Thaïnh Trò, Keá Saùch vaø thò xaõ Soùc Traêng.
ÔÛ caùc huyeän ven bieån cuûa hai tænh Baïc Lieâu, Caø Mau, ngöôøi Khmer ñeán cö
truù khaù muoän, vì ñaây laø vuøng ñaát ñöôïc khai phaù veà sau. Taïi ñaây coù khoaûng
50.000 ngöôøi Khmer, cö truù chuû yeáu ôû caùc huyeän töông ñoái cao thuoäc tænh Baïc
Lieâu hieän nay nhö: Vónh Lôïi coù 21.000 ngöôøi; Giaù Rai coù 5.376 ngöôøi(3). Taïi
vuøng ñaát thaáp laày loäi, nhieãm maën vaø ñaát than buøn thuoäc tænh Caø Mau hieän nay
raûi raùc cuõng coù moät soá ít ngöôøi Khmer sinh soáng. Phaàn lôùn hoï laø nhöõng noâng
daân ngheøo, khoâng coù ñaát ôû caùc vuøng treân chuyeån xuoáng laøm coâng cho caùc
ñoàn ñieàn cuûa ñòa chuû ngöôøi Phaùp vaø ngöôøi Vieät tröôùc kia. Phum, soùc cuûa hoï
thöôøng quy tuï laïi thaønh nhöõng nhoùm nhoû traûi daøi theo nhöõng con laïch ôû giöõa
caùc khu röøng thöa.
Nhìn chung, cö daân Khmer ôû vuøng ven bieån Soùc Traêng - Baïc Lieâu coù maät ñoä
daân cö thaáp: 255 ngöôøi/km2 (naêm 1984)(4). Taïi ñaây toàn taïi nhöõng vuøng ngaäp nöôùc
coù nhöõng röøng ñöôùc ñuû loaïi bao phuû chaïy daøi, giöõa caùc con gioàng laø bôø bieån,
ñaát thaáp vaø laày loäi, neân chöa thu huùt ñöôïc ñoâng daân cö truù. Ñaát ñai ôû ñaây ít maøu
môõ, chæ thuaän lôïi cho cuoäc soáng ngheà bieån, nhöng do thoùi quen laøm noâng nghieäp,
neân ngheà ñaùnh caù bieån cuûa ngöôøi Khmer keùm phaùt trieån. Ñaëc tröng noåi baät cuûa
647
vuøng naøy laø söï cö truù xen keõ giöõa ngöôøi Khmer, Vieät vaø Hoa daãn ñeán söï hoaø
nhaäp moät caùch saâu saéc veà vaên hoaù giöõa caùc daân toäc, taïo neân yeáu toá vaên hoaù
chung cuûa vuøng.
- Vuøng ven bieân giôùi Chaâu Ñoác, Tri Toân, Haø Tieân
Vuøng naøy ñöôïc goïi laø vuøng nuùi Taây Nam, bao goàm caùc vuøng: vuøng töù giaùc
Long Xuyeân vôùi dieän tích khoaûng 300.000 ha; vuøng nuùi cao doïc bieân giôùi
Caêmpuchia thuoäc daõy Baûy Nuùi (Thaát Sôn) vaø moät soá nuùi nhoû khaùc nhö: Nuùi Saäp,
nuùi Ba Theâ. Caáu taïo nuùi ôû ñaây laø ñaù granit vôùi ñoä cao bôø döôùi 200m. Vuøng Haø
Tieân coù moät ít nuùi ñaù voâi chaïy daøi theo vònh Thaùi Lan. Thieân nhieân ôû ñaây ña
daïng vaø cuõng raát khaéc nghieät ñaõ aûnh höôûng khoâng nhoû ñeán tình traïng cö truù,
sinh hoaït, saûn xuaát cuûa ngöôøi Khmer vaø ngöôøi Vieät trong vuøng.
Cö daân Khmer ôû vuøng naøy thuoäc hai tænh bieân giôùi Taây Nam laø An Giang vaø
Kieân Giang. Taïi tænh An Giang, theo thoáng keâ naêm 1989, coù 71.723 ngöôøi Khmer,
chieám 4,04% daân soá cuûa tænh, taäp trung chuû yeáu ôû caùc huyeän Tri Toân vôùi 66.790
ngöôøi, tyû leä 85%. Tieáp theo laø caùc huyeän Tònh Bieân coù 4.330 ngöôøi, Hueä Ñöùc coù
2.190 ngöôøi vaø Chaâu Thaønh coù 1.128 ngöôøi. Coøn ôû caùc huyeän khaùc soá löôïng ngöôøi
Khmer khoâng ñaùng keå. Tænh Kieân Giang, theo thoáng keâ naêm 1989, coù 145.496
ngöôøi Khmer, chieám tyû leä 12% daân soá, phaân boá raûi raùc khaép caùc huyeän trong
tænh. Trong ñoù ngöôøi Khmer phaân boá ñoâng nhaát ôû caùc huyeän: Chaâu Thaønh coù
32.000 ngöôøi, Goø Quao coù 21.610 ngöôøi, Gioàng Rieàng coù 16.190 ngöôøi, Haø Tieân
coù 16.409 ngöôøi, An Bieân coù 8.210 ngöôøi vaø thò xaõ Raïch Giaù coù 8.032 ngöôøi.
Ñaây laø hai tænh giaùp bieân giôùi vôùi Caêmpuchia, ngöôøi Khmer ôû ñaây xaây döïng
phum, soùc treân ñoài hay treân caùc gioàng ven kinh trong nhöõng vuøng ñaát thaáp
hoaëc ven chaân nuùi quanh daõy Baûy Nuùi. Ngoaøi ra, ngöôøi Khmer coøn cö truù ven
caùc thò traán, thò xaõ nhö Tri Toân, Haø Tieân, Raïch Giaù vaø maëc duø soáng ven caùc
thò traán, thò xaõ, nhöng hoï theo thoùi quen vaãn cö truù theo töøng phum, soùc vaø
laøm ruoäng nöôùc.
Ñaëc ñieåm chung cuûa söï phaân boá daân cö Khmer laø cö truù co cuïm, maät ñoä daân
soá taêng nhanh vaø raát khoâng ñoàng ñeàu. Naêm 1930, maät ñoä daân soá trung bình
chung cuûa toaøn vuøng Nam Boä laø 17ngöôøi/km2, nhöng maät ñoä ôû vuøng noâng thoân
coù ñoâng ngöôøi Khmer sinh soáng nhö Traø Vinh laø 160 ngöôøi/km2, Soùc Traêng laø
70ngöôøi /km2. Ñeán naêm 1959, maät ñoä trung bình ôû Nam Boä taêng leân laø 146/km2,
rieâng ôû caùc vuøng noâng thoân Khmer ôû Traø Vinh laø 194 ngöôøi/km2, Soùc Traêng
134/km2. Naêm 1980, neáu maät ñoä bình quaân toaøn vuøng laø 300ngöôøi/km2, thì maät
ñoä caùc tænh coù ñoâng ngöôøi Khmer cö truù nhö: Traø Vinh, Vónh Long laø 429,9
ngöôøi/km2; Caàn Thô, Soùc Traêng laø 391ngöôøi/km2 vaø An Giang laø 390ngöôøi/km2.
Nhìn döôùi goùc ñoä sinh thaùi, vuøng cö truù cuûa ngöôøi Khmer laø vuøng ñaát thaáp
neân daân cö thöôøng taäp trung treân nhöõng gioàng cao chaät heïp, trong khi daân soá
laïi taêng nhanh, vì vaäy ñoàng baøo Khmer ñang chòu moät aùp löïc daân soá naëng neà.
Ñaây laø moät vaán ñeà caáp baùch caàn ñöôïc quan taâm trong quy hoaïch vaø phaân boá
laïi daân cö trong nhöõng thaäp kyû tôùi(5).
648
2. Xaõ hoäi Khmer vaø söï phaùt trieån cuûa neàn kinh teá thò tröôøng
Thaùng 12/1986, Ñaïi hoäi Ñaûng coäng saûn Vieät Nam laàn thöù VI ñeà ra ñöôøng loái
ñoåi môùi toaøn dieän cho ñaát nöôùc. Trong ñoù veà phaùt trieån kinh teá, vaên kieän neâu roõ:
chuyeån neàn kinh teá keá hoaïch hoaù taäp trung quan lieâu bao caáp sang neàn kinh teá
haøng hoaù nhieàu thaønh phaàn, vaän ñoäng theo cô cheá thò tröôøng coù söï quaûn lyù cuûa
Nhaø nöôùc theo ñònh höôùng xaõ hoäi chuû nghóa. Sau hôn 10 naêm ñoåi môùi, nöôùc ta
ñaït ñöôïc nhieàu thaønh töïu to lôùn, ñaát nöôùc vöôït qua thôøi kyø khuûng hoaûng, suy thoaùi
kinh teá-xaõ hoäi; ñôøi soáng vaät chaát vaø tinh thaàn cuûa nhaân daân oån ñònh. Ñeå töông
thích vôùi hoaøn caûnh kinh teá, xaõ hoäi môùi, vaên hoaù daân toäc noùi chung vaø vaên hoaù
Khmer noùi rieâng cuõng ñöôïc phuïc höng vaø phaùt trieån moät caùch maïnh meõ. Tuy
nhieân, cuõng trong quaù trình naøy, nhieàu vaán ñeà , nhieàu taùc ñoäng môùi naûy sinh,
hình thaønh vaø phaùt trieån, coù nguy cô laøm aûnh höôûng ñeán baûn saéc vaên hoaù Khmer.
Trong thôøi kyø ñoåi môùi ñaát nöôùc hieän nay, nhöõng taùc ñoäng theo caû hai chieàu;
tích cöïc vaø tieâu cöïc cuûa neàn kinh teá theo cô cheá thò tröôøng caàn phaûi ñöôïc nghieân
cöùu, xem xeùt ñaày ñuû, thaän troïng nhaèm coù theå kòp thôøi ñieàu chænh söï phaùt trieån
cuûa xaõ hoäi theo ñuùng ñònh höôùng. Nhöõng taùc ñoäng ñoù, trong moät khoaûng thôøi
gian ngaén coù theå chöa boäc loä heát ñöôïc caùi hay, caùi dôû, nhöng ít ra chuùng ta cuõng
coù theå tìm ñöôïc moät soá maët öu, nhöôïc ñieåm cuûa noù coù aûnh höôûng ñeán baûn saéc
vaên hoaù Khmer.
Vôùi moät soá maët ñieån hình qua phaân tích treân ñeå ñaùnh giaù toång quaùt nhöõng
taùc ñoäng aûnh höôûng coù theå coù cuûa neàn kinh teá thò tröôøng ñoái vôùi vaên hoaù Khmer,
coù theå thaáy nhö sau:
- Kinh teá thò tröôøng phaùt trieån keùo theo söï phaùt trieån cuûa cô sôû haï taàng xaõ
hoäi, toác ñoä ñoâ thò hoaù ngaøy caøng maïnh, ñôøi soáng vaät chaát ngöôøi daân ñöôïc naâng
cao hôn, cô caáu ngaønh ngheà ña daïng, phong phuù hôn... taát caû ñaõ vaø ñang ñem
laïi boä maët môùi ôû noâng thoân. Ñieàu ñoù taïo neân nhöõng bieán ñoåi tích cöïc trong coäng
ñoàng Khmer treân nhieàu maët, chaúng haïn: daân cö coù xu höôùng taäp trung hôn ôû
nhöõng vò trí thuaän lôïi nhö: truïc giao thoâng chính, chôï ñaàu moái, maët tieàn ñöôøng
ñi laïi... ñeå phaùt trieån kinh teá, höôûng thuï caùc vaán ñeà an sinh – phuùc lôïi xaõ hoäi;
nhaø ôû ñöôïc xaây döïng kieân coá hôn; cuoäc soáng vaät chaát ñaày ñuû, tieän nghi hôn.
Caùc hoaït ñoäng kinh teá ña daïng hôn, möùc soáng cao hôn; nhöng noù cuõng taïo neân
söï phaân hoaù giai taàng xaõ hoäi vaø coù theå laøm maát ñi nhieàu ñaëc tính truyeàn thoáng
cuûa ngöôøi Khmer nhö: tính öùng phoù vôùi moâi tröôøng trong sinh hoaït, lao ñoäng saûn
xuaát; tính taän duïng trong aên, maëc, ôû; nhöõng taäp quaùn lao ñoäng truyeàn thoáng...
Ñieàu quan troïng laø söï thay ñoåi ñoù voán khoâng phaûi laø nhöõng ñaëc tính cuûa cö daân
Khmer. Ñaèng sau nhöõng thöù maát ñi coøn laø nhöõng caùi bò nhieãm phaûi nhö söï oâ
nhieãm moâi tröôøng soáng, söï laõng phí, söï phuï thuoäc vaøo nhöõng loaïi vaät chaát hieän
ñaïi vaø nhöõng thoùi kyø thò noâng thoân, thoùi laøm vieäc leà meà, caåu thaû... nhöõng vaán
ñeà naøy khoâng theå toàn taïi trong xaõ hoäi Khmer.
- Kinh teá thò tröôøng phaùt trieån, ñaát nöôùc môû cöûa giao löu kinh teá, taát yeáu
phaûi coù söï giao löu vaên hoaù. Vaên hoaù Khmer coù ñieàu kieän thuaän lôïi ñeå tieáp caän,
649
hoäi nhaäp vaøo vaên hoaù khu vöïc vaø quoác teá. Ñôøi soáng tinh thaàn seõ trôû neân ña
daïng, phong phuù, hoaït ñoäng vaên ngheä naêng ñoäng hôn, saùng taïo hôn; phong tuïc
– taäp quaùn coù ñieàu kieän ñeå so saùnh choïn loïc, caùch taân, caûi tieán hôïp vôùi thôøi
ñaïi hôn... Trong moät chöøng möïc naøo ñoù, söï “môû cöûa” vaên hoaù mang nhieàu tính
tích cöïc, coù nhieàu yeáu toá “ñoäng” hôn so vôùi thôøi bao caáp. Song, cuõng chính ñieàu
ñoù seõ taïo neân nhöõng nguy cô lôùn hôn veà söï suy giaûm vaø maát haún tính baûo löu
caùc giaù trò truyeàn thoáng tröôùc söï laán aùp, baønh tröôùng cuûa vaên hoaù ngoaïi lai –
caùi maø giôùi treû goïi laø “thò hieáu vaên hoaù” – cuõng chính laø ñaùnh maát coâng cuï saéc
beùn baûo veä vaên hoaù truyeàn thoáng; veà tính töï phuïc vuï coäng ñoàng cuûa vaên hoaù
Khmer khi maø hoaït ñoäng vaên ngheä cuõng phaûi dieãn ra trong boái caûnh “cô cheá
thò tröôøng”, laáy doanh thu, lôïi nhuaän laøm thöôùc ño hieäu quaû hoaït ñoäng; veà söï
suy thoaùi neà neáp xaõ hoäi coå truyeàn tröôùc nhöõng quan nieäm caùch taân, hoaëc phuïc
coå moät caùch quaù ñaùng.
- Kinh teá thò tröôøng taïo ra tính töï chuû, naêng ñoäng, saùng taïo cuûa caù nhaân
trong loái tö duy; söï kieân ñònh trong laäp tröôøng soáng vaø laøm vieäc; vai troø caù nhaân
ñöôïc ñeà cao, xem troïng... nhaân toá con ngöôøi ñöôïc khaúng ñònh ñoái vôùi moïi hoaït
ñoäng xaõ hoäi... Ñoù laø nhöõng caùi raát ñaùng traân troïng do kinh teá thò tröôøng ñem
laïi, song caùi maát ñi vaø caùi maéc phaûi cuõng khoâng phaûi nhoû. Chaúng haïn nhö, tính
kieân ñònh trong laäp tröôøng seõ laøm maát ñi söï linh hoaït trong nhìn nhaän söï vieäc,
thay vaøo ñoù laø söï quyeát ñoaùn, ñoäc ñoaùn ñoâi khi ñeán möùc “taøn nhaãn”, hoaëc nhö
quaù thieân veà loái tö duy theo söï phaân tích caùc moái lieân heä maø ít chuù yù ñeán söï
toång hoaø neân deã sa vaøo vieäc xem troïng moät vaøi yeáu toá, ñöa ñeán söï thieân leäch.
Noåi baät hôn caû coù leõ laø vieäc caù nhaân ñöôïc ñeà cao, toân troïng raát deã nhieãm phaûi
thoùi töï toân, töï maõn, maát ñi thaùi ñoä laéng nghe, tieáp nhaän, keá thöøa kinh nghieäm
cuûa nhöõng theá heä ñi tröôùc...
- Kinh teá thò tröôøng vaän haønh vaø phaùt trieån song song vôùi söï hoaøn chænh
ngaøy caøng cao cuûa heä thoáng luaät phaùp. Ñieàu ñoù coù taùc ñoäng tích cöïc ñeán caùc
moái quan heä xaõ hoäi, hình thaønh loái soáng vaø laøm vieäc theo phaùp luaät, yù thöùc xaõ
hoäi cuõng bieán ñoåi vaø phaùt trieån theo caùc quy luaät kinh teá-xaõ hoäi hieän ñaïi, giuùp
loaïi boû ñöôïc thoùi yû laïi, döïa daãm vaøo ngöôøi khaùc, loái soáng döïa treân caûm tính,
bình quaân chuû nghóa... Nhöng ngöôïc laïi, noù cuõng laøm giaûm suùt nhieàu moái quan
heä xaõ hoäi, coäng ñoàng maø thöôøng laø phaûi döïa treân tính taäp theå, thieân veà tình
caûm, thay vaøo ñoù laø söï noåi troäi cuûa tính thöïc duïng trong quan heä; loái soáng cöùng
nhaéc theo luaät phaùp ñoâi khi laøm raïn vôõ tình laøng nghóa xoùm, taïo cô hoäi cho söï
ích kyû, ñua ñoøi, höôùng ngoaïi coù ñieàu kieän xaâm nhieãm; yù thöùc xaõ hoäi vaän haønh
theo khuoân maãu quy luaät kinh teá - xaõ hoäi laém luùc cuõng ñeå laøm toån thöông ñeán
söï chia xeû, ñuøm boïc laãn nhau vaø ñöa ñeán leà thoùi toân suøng lôïi ích caù nhaân, queân
ñi ích lôïi coäng ñoàng...
Phaùt trieån neàn kinh teá vaän haønh theo cô cheá thò tröôøng nhö hieän nay laø moät
ñöôøng loái phaùt trieån ñuùng ñaén, phuø hôïp vôùi boái caûnh xaõ hoäi Vieät Nam. Nhöõng
maët tích cöïc ñaõ vaø ñang coù öu theá ôû haàu heát moïi maët cuûa xaõ hoäi, nhöng nhöõng
maët tieâu cöïc cuõng ñaõ baét ñaàu boäc loä, hoaëc nhieàu, hoaëc ít, hoaëc buøng noå döõ doäi,
hoaëc ngaám ngaàm phaùt trieån.
650
Ñoái vôùi xaõ hoäi Nam Boä noùi chung vaø baûn saéc vaên hoaù Khmer noùi rieâng cho
ñeán hoâm nay, bieåu hieän cuûa nhöõng aûnh höôûng tieâu cöïc cuûa kinh teá thò tröôøng
vaãn coøn ôû möùc thaáp, song nhöõng hieän töôïng, “trieäu chöùng” cho thaáy söï caûnh baùo
vaøo luùc naøy laø ñieàu caàn thieát neáu khoâng muoán noùi laø caáp baùch. Caàn coù moät
chieán löôïc baûo toàn vaø phaùt trieån vaên hoaù Khmer nhaèm goùp phaàn phuïc vuï ñaéc
löïc cho söï nghieäp coâng nghieäp hoaù - hieän ñaïi hoaù ñaát nöôùc theo ñuùng ñònh
höôùng maø Nghò quyeát Hoäi nghò Trung öông V ñeà ra “Xaây döïng vaø phaùt trieån neàn
vaên hoaù Vieät Nam tieân tieán, ñaäm ñaø baûn saéc daân toäc”.
II. PHÖÔNG HÖÔÙNG CHO SÖÏ PHAÙT TRIEÅN BEÀN VÖÕNG
Caên cöù vaøo ñònh höôùng chieán löôïc veà phaùt trieån söï nghieäp vaên hoaù do Hoäi
nghò Ban Chaáp haønh Trung öông Ñaûng laàn thöù V (khoaù VIII) ñeà ra: “Xaây döïng
moät neàn vaên hoaù Vieät Nam, tieân tieán, ñaäm ñaø baûn saéc daân toäc”; caên cöù vaøo ñaëc
ñieåm vaø hieän traïng ñôøi soáng vaên hoaù toäc ngöôøi Khmer; ñoàng thôøi, döïa treân tieàm
löïc noäi sinh cuûa caùc tænh Ñoàng baèng soâng Cöûu Long, phöông höôùng phaùt trieån
ñôøi soáng vaên hoaù Khmer töø nay ñeán naêm 2010 ñöôïc ñeà ra nhö sau:
1. Trieån khai quaùn trieät tinh thaàn Nghò quyeát Ñaïi hoäi Ñaûng caùc caáp, xem coâng taùc
baûo toàn vaø phaùt huy voán vaên hoaù ñaëc saéc cuûa toäc ngöôøi Khmer Nam Boä laø moät vaáân ñeà
caáp baùch
Coäng ñoàng ngöôøi Khmer Nam Boä coù quyeàn töï haøo veà baûn saéc vaên hoaù toäc
ngöôøi phong phuù, ña daïng vaø ñoäc ñaùo. Ñoù laø söï keát tinh cuûa moái quan heä toång
hoaø vaø töông taùc giöõa 3 yeáu toá: moâi tröôøng – con ngöôøi – xaõ hoäi; laø söï vöôït leân
treân nhöõng thaùch ñoá khoác lieät cuûa töï nhieân, cuûa lòch söû baèng söï kieân trì, loøng
duõng caûm, trí thoâng minh vaø khaùt voïng vöôn leân ñeán söï hoaøn thieän. Vaên hoaù laø
caùi goác, laø ñoäng löïc cuûa söï phaùt trieån, laø chaát keo gaén keát caùc coäng ñoàng, caùc
nhoùm xaõ hoäi vaø caùc thaønh vieân daân toäc laïi vôùi nhau. Baûo toàn vaø phaùt huy vaên
hoaù toäc ngöôøi Khmer cuõng chính laø nhaèm thöïc hieän chính saùch ñaïi ñoaøn keát daân
toäc, phaùt huy yù thöùc daân toäc – moät truyeàn thoáng toát ñeïp laâu ñôøi cuûa ñaát nöôùc ta.
Chính vì leõ ñoù, caàn taêng cöôøng caùc bieän phaùp giaùo duïc, quaùn trieät Nghò quyeát
cuûa Ñaïi hoäi Ñaûng caùc caáp trong toaøn xaõ hoäi, naâng cao nhaän thöùc veà vò trí, vai
troø cuûa vaên hoaù truyeàn thoáng Vieät Nam.
Vaên hoaù Khmer ñaõ goùp phaàn laøm cho kho taøng vaên hoaù daân toäc Vieät Nam
theâm phong phuù, ña daïng, ñaày maøu saéc qua caùc aùng thô ca, truyeän keå kyø thuù,
nhöõng kòch haùt Yukeâ, kòch muùa Roâbam ñaày aán töôïng cuõng nhö nhöõng ngoâi chuøa
Phaät giaùo mang veû ñeïp quyeán ruõ cuûa ngheä thuaät kieán truùc, hoäi hoaï, ñieâu khaéc,
taïo hình phöông Ñoâng. Vì vaäy, ñoái vôùi vaên hoaù Vieät Nam, vaên hoaù Khmer caàn
ñöôïc xem laø di saûn vaät chaát laãn tinh thaàn khoâng chæ bao haøm nhöõng gía trò lòch
söû, maø coøn phaûn aùnh saâu saéc caùc moái quan heä giao löu tieáp bieán, vaän ñoäng vaø
phaùt trieån cuûa vaên hoaù Nam Boä. Vôùi yù nghóa ñoù, vieäc baûo toàn vaø phaùt huy voán
vaên hoaù Khmer caàn ñöôïc moïi caáp, moïi ngaønh vaø toaøn theå nhaân daân nhaän thöùc
ñuùng ñaén vai troø cuûa vaên hoaù Khmer, cuøng chung tay, goùp söùc cuøng caùc ngaønh
651
chöùc naêng thöïc hieän toát coâng taùc xaây döïng ñôøi soáng vaên hoaù ôû caùc vuøng cö daân
Khmer, goùp phaàn cuøng nhaân daân Khmer baûo toàn vaø phaùt huy nhöõng di saûn vaên
hoaù nhaân vaên trong boái caûnh kinh teá-xaõ hoäi môùi... Ñaây laø nhieäm vuï cuûa toaøn daân,
moïi taàng lôùp caàn phaûi nhaän thöùc ñaày ñuû vaø saâu saéc veà yù nghóa vò trí, vai troø cuûa
söï nghieäp phaùt trieån ñôøi soáng vaên hoaù ôû Nam Boä noùi chung vaø cuûa coäng ñoàng
ngöôøi Khmer noùi rieâng nhaèm taïo neân söï ñoùng goùp tích cöïc vaø coù hieäu quaû. Ñoù
cuõng chính laø söï traân troïng, toân vinh nhöõng gía trò vaên hoaù mang tính baûn saéc toäc
ngöôøi ñaõ coù nhieàu ñoùng goùp cuøng söï phaùt trieån cuûa Ñoàng baèng soâng Cöûu Long.
Lyù luaän ñaõ khoù, vaän duïng lyù luaän vaøo thöïc tieãn laïi caøng khoù hôn. Vì vaäy, caùc
toå chöùc Ñaûng vaø Chính quyeàn caàn toå chöùc quaùn trieät tinh thaàn Nghò quyeát Ñaïi
hoäi Ñaûng caùc caáp, xem söï nghieäp phaùt trieån vaên hoaù laø traùch nhieäm chung cuûa
toaøn xaõ hoäi, laø muïc tieâu phaùt trieån kinh teá-xaõ hoäi tröôùc maét vaø trong töông lai.
2. Naâng cao vaø phaùt huy vai troø trung taâm vaên hoaù-xaõ hoäi cuûa ngoâi chuøa Khmer
Vaên hoaù toân giaùo ñaõ ñöôïc nhieàu nôi treân theá giôùi ñaët vaøo vò trí haøng ñaàu khi
nghieân cöùu ñôøi soáng tinh thaàn cuûa con ngöôøi – Bôûi moät ñieàu deã hieåu - vaên hoaù
laø söï saùng taïo vaø tính nhaân vaên maø coát loõi laø nhöõng giaù trò chaân, thieän, myõ. Khoâng
moät neàn vaên hoaù chaân chính naøo laïi khoâng ñeà cao caùi thieän ñi ñoâi vôùi khaùm phaù
chaân lyù vaø mang laïi caùi ñeïp cho con ngöôøi. Phaät giaùo Nam toâng Khmer cuõng
khoâng naèm ngoaøi nhöõng muïc tieâu ñoù. Cho neân coù theå khaúng ñònh: Vaên hoaù
Khmer laø moät neàn vaên hoaù toân giaùo.
Thöïc traïng hieän nay laø thieân veà ñeà cao vai troø cuûa truyeàn thoáng trong xaây döïng
neàn vaên hoaù môùi, nhöõng yeáu toá cuûa vaên hoaù taâm linh vaãn coøn khaù môø nhaït trong
ñòa haït xaõ hoäi nhaân vaên. Vieäc nhaän thöùc ñuùng möùc, ñuùng choã vò trí vaø vai troø cuûa
vaên hoaù toân giaùo cuõng nhö vieäc vaän duïng nhöõng yeáu toá tích cöïc cuaû noù vaøo ñôøi
soáng xaõ hoäi laø vieäc caàn thieát cho söï phaùt trieån. Ñieàu ñoù cuõng ñoàng nghóa vôùi vieäc
bieát vaän duïng hôïp lyù cô sôû trieát hoïc treân tinh thaàn nhaân vaên vì moïi giaù trò tinh
thaàn oån ñònh; ñaïo ñöùc khoâng bò xoùi moøn; luaân lyù xaõ hoäi ñöôïc toân troïng... ít khi
thieáu vaéng nhöõng yeáu toá cuûa ñôøi soáng taâm linh. Tuy khoâng theå sôø moù, thöïc nghieäm
nhö baát kyø moät daïng vaät chaát cuï theå naøo, song noù coù theå ñöôïc kieåm chöùng qua
caùch nghó, caùch tö duy tröøu töôïng, caùch haønh ñoäng... cuûa con ngöôøi veà nhieàu daïng
vaät chaát xung quanh – taát caû hoaëc tröïc tieáp, hoaëc giaùn tieáp khoâng theå thoaùt khoûi
söï aûnh höôûng cuûa vaên hoaù taâm linh. Maùi chuøa, daïng thaùp, kieåu töôïng, caùc leã thöùc...
ñeàu ñöôïc caáu taïo nhö theá naøo ñoù ñeå toaùt ra nhöõng trieát lyù nhaân sinh veà vuõ truï,
veà loái soáng, leõ ñôøi cuûa con ngöôøi ôû traàn gian. Hieåu ñöôïc ñieàu ñoù thì chuùng ta môùi
thaáy heát yù nghóa quan troïng trong cuoäc soáng cuûa ngoâi chuøa Khmer. Hôn theá nöõa,
ngoâi chuøa Khmer khoâng chæ laø nôi chuyeån taûi noäi dung vaên hoaù toân giaùo cuûa Phaät
giaùo tieåu thöøa maø coøn laø nôi löu giöõ, baûo toàn nhieàu vaán ñeà vaên hoaù ñaëc saéc cuûa
coäng ñoàng ngöôøi Khmer. Ñoàng thôøi xeùt veà maët xaõ hoäi, ngoâi chuøa Khmer cuøng vôùi
ban laõnh ñaïo – maø cao nhaát laø vò Saõi Caû coù taàm quan troïng to lôùn, aûnh höôûng
maïnh meõ tôùi ñôøi soáng, hoaït ñoäng cuûa coäng ñoàng Khmer ôû moät phaïm vi khoâng
gian ñòa lyù nhaát ñònh. Do ñoù, vieäc cuûng coá vaø phaùt huy vai troø trung taâm vaên hoaù
- xaõ hoäi cuûa ngoâi chuøa Khmer coù yù nghóa heát söùc thieát thöïc ñoái vôùi cuoäc vaän ñoäng
652
“toaøn daân ñoaøn keát xaây döïng ñôøi soáng vaên hoaù” hieän nay. Trong chöøng möïc naøo
ñoù, vieäc boû qua hay thieáu löu yù ñeán vai troø cuûa chuøa Khmer trong xaây döïng ñôøi
soáng vaên hoaù coäng ñoàng ngöôøi Khmer seõ taïo neân nhieàu haïn cheá, baát caäp.
3. Môû roäng caùc hoaït ñoäng giao löu vaên hoaù vôùi caùc vuøng, caùc daân toäc nhaèm taïo cô
hoäi ñeå vaên hoaù Khmer hoäi nhaäp vaø phaùt trieån kòp vôùi söï tieán boä cuûa xaõ hoäi hieän ñaïi
Vaên hoaù laø saûn phaåm saùng taïo, ñoäc ñaùo cuûa moãi daân toäc, ñöôïc hình thaønh
traûi qua quaù trình öùng xöû vôùi thieân nhieân vaø giao tieáp xaõ hoäi laâu daøi... Baûn saéc
vaên hoaù laø tieâu chí ñeå phaân bieät daân toäc naøy vôùi daân toäc khaùc, khoâng coù daân
toäc naøo khoâng coù baûn saéc vaên hoaù vaø cuõng khoâng coù loaïi baûn saéc vaên hoaù naøo
laïi khoâng gaén lieàn vôùi söï phaùt trieån daân toäc. Daân toäc laø coäi nguoàn vónh cöûu, laø
maûnh ñaát voâ bieân cuûa vaên hoaù; coøn vaên hoaù laø söï bieåu hieän söùc soáng cuûa daân
toäc. Chính vì vaäy. giao löu vaên hoaù coù theå ñöa ñeán heä quaû: giao löu vaên hoùa
ñöôïc xem nhö laø quaù trình laøm giaøu cho nhau giöõa caùc neàn vaên hoaù.
Thoâng qua quaù trình giao löu – giao tieáp vaên hoaù, moãi coäng ñoàng, daân toäc
coù theå tieáp thu ñöôïc nhöõng thaønh quaû cuûa vaên minh nhaân loaïi laø phong phuù
theâm voán vaên hoaù cuûa mình, theå hieän qua vieäc trao ñoåi, vay möôïn caùc giaù trò
vaên hoaù. Ngoaøi ra, hoaït ñoäng giao löu vaên hoaù coøn goùp phaàn thuùc ñaåy söï hieåu
bieát laãn nhau hôn giöõa caùc coäng ñoàng, taïo neân moái lieân heä gaén boù khaêng khít
vaø quaù trình xích laïi gaàn nhau hôn giöõa caùc daân toäc maø tröôùc heát laø treân lónh
vöïc vaên hoaù. Nhöõng yeáu toá töông ñoàng giöõa caùc coäng ñoàng coù quan heä qua laïi
ñaõ trôû thaønh nhöõng giaù trò chung, aûnh höôûng ñeán moät vuøng, moät khu vöïc nhaát
ñònh. Hôn nöõa, giao löu hoäi nhaäp vaên hoaù coøn goùp phaàn quan troïng vaøo vieäc
thuùc ñaåy söï phaùt trieån kinh teá vaø tieán boä xaõ hoäi cuûa coäng ñoàng. Chính nhôø vaøo
quaù trình giao tieáp vaên hoaù, nhöõng tieán boä khoa hoïc-kyõ thuaät, cuõng nhö kinh
nghieäm saûn xuaát cuûa caùc daân toäc ñöôïc phoå bieán vaø phaùt huy roäng raõi... Trong
xaõ hoäi hieän ñaïi, khuynh höôùng giao löu, hoäi nhaäp vôùi coäng ñoàng ngaøy caøng gia
taêng vôùi nhòp ñoä nhanh.
Giao löu vaên hoaù neáu khoâng ñöôïc choïn loïc kyõ caøng cuõng coù theå daãn ñeán
vieäc ñaùnh maát baûn saéc toäc ngöôøi, laøm phöông haïi ñeán nhieàu giaù trò vaên hoaù
truyeàn thoáng khaùc. Trong quaù trình giao löu, baûn thaân cö daân trong coäng ñoàng
ñaõ tieáp thu caùc giaù trò vaên hoaù cuûa toäc ngöôøi khaùc khoâng phaûi baèng caùch choïn
löïa vaø laøm cho noù thích öùng vôùi heä thoáng saün coù cuûa mình maø laïi theo kieåu “aên
töôi, nuoát soáng”. Trong nhöõng tröôøng hôïp nhö vaäy, caùc giaù trò vaên hoaù truyeàn
thoáng vôùi nhöõng ñaëc thuø daân toäc bò thay theá baèng nhöõng giaù trò vaên hoaù ngoaïi
lai xa laï vôùi neàn vaên hoaù daân toäc cuûa hoï.
Giao löu vaên hoaù laø quy luaät cuûa giao tieáp xaõ hoäi, laø yeâu caàu cuûa söï phaùt
trieån vaø laø con ñöôøng vöôn tôùi vaên minh cao hôn. Vì vaäy, traân troïng vaø gìn giöõ
caùc giaù trò vaên hoaù truyeàn thoáng cuûa daân toäc laø ñieàu caàn thieát, nhöng seõ khoâng
ñuùng neáu chuùng ta ñaët vaán ñeà baûo toàn vaên hoaù ñoù baèng caùch ñoùng cöûa. Ñöông
nhieân, coäng ñoàng Khmer chæ coù theå toàn taïi ñöôïc khi neàn vaên hoaù cuûa hoï ñöôïc
baûo toàn. Nhöng daãu sao ñi nöõa thì vieäc baûo toàn caùc giaù trò vaên hoaù truyeàn thoáng
653
phaûi phuïc vuï cho vieäc phaùt trieån coäng ñoàng, cho söï phoàn vinh vaø tieán boä xaõ
hoäi... Khoâng theå ñoùng cöûa ñeå cuøng nhau ca tuïng nhöõng voán vaên hoaù truyeàn thoáng
cuûa mình maø ngöôïc laïi caàn phaûi hoaø nhaäp, phaûi luoân môû roäng caùnh cöûa ñoùn
nhaän nhöõng luoàng gioù vaên minh môùi, trong laønh töø theá giôùi beân ngoaøi thoåi ñeán,
tieáp thu coù choïn loïc nhöõng thaønh quaû vaên hoaù cuûa nhaân loaïi ñeå xaây döïng nhöõng
giaù trò vaên hoaù môùi mang noäi dung thôøi ñaïi... Baûn chaát cuûa vaên hoaù laø luoân luoân
môû vaø giao löu vaên hoaù ñaõ trôû thaønh nhu caàu cuûa caùc coäng ñoàng. Quaù trình naøy
thoâng thöôøng seõ mang laïi cho coäng ñoàng nhieàu gaáp boäi nhöõng gì maø noù coù theå
ñaùng maát. Vì theá, ñeå phaùt trieån kinh teá-xaõ hoäi Khmer ôû caùc tænh Nam Boä, caàn
phaûi môû roäng vaø taïo ñieàu kieän ñeå quaù trình naøy dieãn ra ngaøy caøng maïnh meõ hôn
theo ñuùng quy luaät cuûa söï phaùt trieån. Ñeå laøm ñöôïc ñieàu naøy, tröôùc heát phaûi taêng
cöôøng söùc ñeà khaùng cuûa vaên hoaù Khmer, neáu khoâng thì giao löu, tieáp nhaän vaên
hoaù seõ laø moät thaûm hoïa ñoái vôùi neàn vaên hoaù Khmer voán ñaäm ñaø baûn saéc rieâng.
4. Taêng cöôøng giaùo duïc quaàn chuùng nhaân daân nhaän thöùc ñuùng ñaén moái quan heä
bieän chöùng giöõa truyeàn thoáng vaø hieän ñaïi trong söï nghieäp xaây döïng ñôøi soáng vaên hoaù
ñòa phöông
Vaên hoùa laø moät phaïm truø lòch söû cuûa toäc ngöôøi bao goàm phaàn coát loõi laø cô
taàng – hình thaønh töø baûn thaân noäi taïi toäc ngöôøi do söï chi phoái caùc heä thoáng trieát
lyù toân giaùo, daân toäc vaø caùc phaàn hình thaønh do quaù trình giao löu vaên hoaù vôùi
caùc daân toäc khaùc. Chính nhôø phaàn coát loõi maø vaên hoaù toäc ngöôøi coù söùc soáng
maõnh lieät, taïo neân baûn lónh, baûn saéc toäc ngöôøi, bao haøm haàu heát caùc giaù trò mang
tính truyeàn thoáng. Vì vaäy, ñoái vôùi baát cöù neàn vaên hoaù naøo hieän nay, moái quan
heä giöõa truyeàn thoáng vaø hieän ñaïi bao giôø cuõng laø vaán ñeà quan troïng soáng coøn.
Trong söï phaùt trieån cuûa vaên hoaù toäc ngöôøi, neáu chæ nhaán maïnh ñeán tính
truyeàn thoáng thì seõ trôû neân baûo thuû, laïc haäu vaø khoâng hoäi nhaäp ñöôïc vôùi
beân ngoaøi, seõ khoù phaùt trieån. Traùi laïi, neáu chæ ñeà caäp ñeán tính hieän ñaïi thì
seõ maát goác, seõ töï ñaùnh maát baûn thaân toäc ngöôøi... Hôn nöõa, vieäc phaùt trieån
coäng ñoàng neáu chæ chuù yù ñeán moät trong hai maët treân thì khoâng theå naøo coù
ñöôïc keát quaû nhö mong muoán vì moïi coäng ñoàng ñeàu phaûi soáng trong caùc
moái quan heä giao löu qua laïi vôùi nhau. Ñieàu ñoù cho thaáy vai troø vaø moái lieân
heä töông hoã giöõa truyeàn thoáng vaø hieän ñaïi coù quan heä maät thieát vôùi coâng
cuoäc xaây döïng ñôøi soáng vaên hoaù coäng ñoàng.
Trong xu theá vaän ñoäng cuûa xaõ hoäi hieän nay, caàn phaûi coù söï nhaän thöùc ñuùng
ñaén veà moái quan heä giöõa truyeàn thoáng vaø hieän ñaïi trong lónh vöïc vaên hoaù. Ñieàu
ñoù, seõ coù taùc ñoäng to lôùn ñeán dö luaän xaõ hoäi khi nhìn nhaän, xöû lyù caùc vaán ñeà
vaên hoaù - coù nghóa laø xaõ hoäi seõ coù söï ñaùnh giaù laïi moät caùch toaøn dieän, ñuùng ñaén
nhöõng di saûn vaên hoaù, chaét loïc yeáu toá tích cöïc, loaïi tröø yeáu toá tieâu cöïc vaø ngay
caû ñoái vôùi nhöõng yeáu toá ñang toàn taïi hôïp lyù cuõng caàn coù söï ñieàu chænh, naâng
cao leân ngang taàm vôùi thôøi ñaïi môùi. Noùi caùch khaùc, trong söï nghieäp phaùt trieån
vaên hoùa noùi chung vaø vaên hoaù Khmer noùi rieâng, caàn thaúng thaén thöøa nhaän nhöõng
giaù trò truyeàn thoáng mang ñaäm baûn saéc toäc ngöôøi, ñoàng thôøi goùp theâm nhöõng giaù
trò hieän ñaïi vaøo cho phuø hôïp vôùi xu theá môùi.
654
III. NHÖÕNG GIAÛI PHAÙP ÑANG TÌM TÔÙI
Vaên hoaù toäc ngöôøi Khmer laø moät trong nhöõng yeáu toá vaên hoaù tích cöïc, mang
neùt ñaëc tröng rieâng cuûa moät coäng ñoàng ngöôøi ñaõ coù nhieàu ñoùng goùp, coáng hieán to
lôùn ñoái vôùi quaù trình hình thaønh vaø phaùt trieån ôû Ñoàng baèng soâng Cöûu Long. Vì vaäy,
vieäc baûo toàn vaø phaùt huy vaên hoùa ôû Khmer laø vaán ñeà thieát thöïc trong vieäc toå chöùc
thöïc hieän thaønh coâng Nghò quyeát Hoäi nghò Trung öông V (khoaù VIII) cuûa Ñaûng,
goùp phaàn cuûng coá vaø môû roäng moái quan heä ñaïi ñoaøn keát daân toäc, phuïc vuï kòp thôøi
cuoäc vaän ñoäng “toaøn daân ñoaøn keát xaây döïng ñôøi soáng vaên hoaù” ôû Nam Boä.
1. Taêng cöôøng coâng taùc giaùo duïc coäng ñoàng vaø phaùt trieån daân trí ôû ngöôøi Khmer
a. Taêng cöôøng coâng taùc giaùo duïc coäng ñoàng

Trong nhöõng naêm qua, cuøng vôùi söï phaùt trieån kinh teá-xaõ hoäi cuûa ñaát nöôùc, nhaän
thöùc cuûa moät soá boä phaän quaàn chuùng nhaân daân ñöôïc naâng leân roõ reät, vai troø cuûa
toäc ngöôøi vaø vaên hoaù Khmer ñöôïc ñeà cao, ñôøi soáng vaên hoaù vaät chaát vaø tinh thaàn
töøng böôùc ñöôïc caûi thieän. Song nhìn chung, so vôùi maët baèng bình quaân cuûa caùc
tænh thì söï chuyeån bieán naøy vaãn coøn chaäm vaø chöa ñoàng ñeàu ôû caùc vuøng cö daân
Khmer. Trình ñoä daân trí, phaân boá cö truù, ñieàu kieän saûn xuaát, ñaëc ñieåm tín ngöôõng
laø nhöõng vaán ñeà coù lieân quan ñeán söï haïn cheá trong ñôøi soáng kinh teá-vaên hoaù cuûa
hoï. Do ñoù, muoán phaùt huy baûn saéc vaên hoaù Khmer vaø thöïc hieän thaønh coâng vieäc
xaây döïng ñôøi soáng vaên hoaù ôû caùc vuøng daân Khmer, caàn taêng cöôøng taäp trung coâng
taùc chæ ñaïo vieäc toå chöùc quaùn trieät caùc Chæ thò, Nghò quyeát cuûa Trung öông vaø ñòa
phöông cho toaøn theå caùn boä, ñaûng vieân vaø quaàn chuùng nhaân daân trong caùc tænh.
Ñoái vôùi xaõ hoäi, vaán ñeà nhaän thöùc khoâng theå laø söï göôïng eùp maø phaûi laø quaù trình
töï nguyeän, töï giaùc cuûa coäng ñoàng toäc ngöôøi. Vaên hoaù laø moät phaïm truø töông ñoái
tröøu töôïng, ngöôøi daân coù theå hieåu theo nhieàu höôùng khaùc nhau, tuyø theo caùch tieáp
caän. Hôn nöõa, vaên hoaù Khmer mang neùt ñaëc tröng cuûa vaên hoaù toân giaùo, ñoàng thôøi
gaén lieàn vôùi nhieàu yeáu toá tín ngöôõng cuûa neàn noâng nghieäp luùa nöôùc. Cho neân vieäc
lónh hoäi ñöôïc yù nghóa cuûa nhöõng giaù trò vaên hoaù Khmer caàn phaûi coù moät voán tri thöùc
toái thieåu veà vaên hoaù toäc ngöôøi Khmer, vieäc lónh hoäi toát seõ mang laïi nhöõng höùng thuù
vaø söï tích cöïc ñeán vôùi nhöõng giaù trò vaên hoaù môùi... Tuy chöa coù soá lieäu cuï theå nhöng
theo thaêm doø thì moät soá lôùn boä phaän daân cö ngöôøi Kinh, Hoa – keå caû nhöõng ngöôøi
ôû phuï caän vôùi vuøng ngöôøi Khmer – raát haïn cheá hieåu bieát veà vaên hoaù ngöôøi Khmer.
Do vaäy, giaûi phaùp coù theå mang laïi hieäu quaû cao cho vaán ñeà naâng cao nhaän
thöùc laø nhöõng hình thöùc taùc ñoäng cuï theå, tröïc quan mang tính ñònh höôùng roõ raøng.
Caàn taêng cöôøng tuyeân truyeàn giaùo duïc xaõ hoäi veà vai troø, vò trí cuûa vaên hoaù Khmer
baèng caùc loaïi phoùng söï, phim taøi lieäu, taïp chí, chuyeân san hoaëc caùc hoaït ñoäng hoäi
thi, hoäi dieãn vaên ngheä Khmer... ñoàng thôøi taêng cöôøng coâng taùc bieân dòch, in aán
phoå bieán caùc taùc phaåm vaên hoïc, ngheä thuaät Khmer roäng raõi trong xaõ hoäi.
b. Phaùt trieån daân trí cho coäng ñoàng ngöôøi Khmer
Phaùt trieån daân trí Khmer theo moät soá muïc tieâu sau:
655
- Naâng cao maët baèng hoïc vaán cuûa coäng ñoàng Khmer trong voøng 10 naêm ñaït
möùc 3/4 – 4/5 möùc trung bình cuûa caùc tænh.
- Ñaåy maïnh vieäc trang bò kieán thöùc vaø aùp duïng caùc tieán boä kyõ thuaät môùi vaøo
trong saûn xuaát töông öùng vôùi keá hoaïch phaùt trieån chung cuûa caùc ngaønh kinh teá-
kyõ thuaät.
- Naâng cao möùc tieáp caän vaø höôûng thuï caùc hoaït ñoäng vaên hoaù ngang baèng
vôùi möùc chung cuûa toaøn vuøng.
- Ñònh höôùng loái soáng vaø yù thöùc coäng ñoàng theo caùc tieâu chí vaên hoaù-xaõ hoäi
Nam Boä.
- Phaùt trieån caùc moái quan heä xaõ hoäi theo höôùng daân toäc, hieän ñaïi.
Giaûi phaùp thöïc hieän vaán ñeà naâng cao daân trí coäng ñoàng Khmer coù theå tieán
haønh theo quy trình: Naâng cao daân trí ñoái vôùi coäng ñoàng coù xuaát phaùt ñieåm thaáp
trong moät thôøi gian ngaén laø moät vaán ñeà heát söùc khoù khaên nhöng khoâng phaûi laø
khoâng laøm ñöôïc. Ñeå thöïc hieän ñöôïc muïc tieâu naøy, nguyeân taéc caên baûn laø phaûi
taïo ñöôïc söï töï nguyeän, töï giaùc coäng ñoàng, bieán taùc ñoäng beân ngoaøi thaønh nhu
caàu beân trong. Ñieàu naøy phuï thuoäc lôùn vaøo coâng taùc tuyeân truyeàn giaùo duïc cuûa
caùc ngaønh chöùc naêng vaø caùc hoaït ñoäng ñoaøn theå xaõ hoäi... Maët khaùc, moïi hoaït
ñoäng cuûa ngaønh haøng naêm theo phöông chaâm: thöôøng xuyeân, lieân tuïc, kieân trì
vaø linh hoaït. Quy trình treân ñöôïc giaûi thích ngaén goïn nhö sau:
- Baét ñaàu töø möùc daân trí hieän nay, caùc ngaønh chöùc naêng caàn xaùc laäp keá hoaïch
naâng cao daân trí toång theå töø nay ñeán naêm 2010, trong ñoù phaân kyø thöïc hieän töøng
giai ñoaïn (coù theå laø 3 naêm/giai ñoaïn) döïa treân moät soá maët cô sôû caên cöù. Töø
nhöõng döõ lieäu ban ñaàu döïa vaøo keá hoaïch, chöông trình phaùt trieån cuûa ngaønh,
nguoàn nhaân löïc, ñieàu kieän kinh phí vaø cô sôû vaät chaát hieän coù cuûa ñòa phöông,
seõ xaây döïng caùc höôùng giaûi phaùp thöïc hieän. Döïa treân söï keát hôïp vôùi ñieàu kieän
nhaân söï, kinh phí thöïc teá, chuùng ta ñöa ra ñöôïc nhöõng phöông thöùc toå chöùc trieån
khai phuø hôïp vôùi ñòa phöông. Cuoái cuøng trong quaù trình thöïc hieän, phaûi coù söï
taêng cöôøng coâng taùc kieåm tra, giaùm saùt cuûa caùc ngaønh lieân quan nhaèm ñaûm baûo
tính hieäu quaû vôùi keá hoaïch.
- Veà nhöõng beân quaûn lyù sau khi toå chöùc thöïc hieän laàn ñaàu, caùc caáp quaûn lyù
seõ so saùnh, ñaùnh giaù möùc ñoä ñaït ñöôïc. Töø ñoù, tieán haønh nghieân cöùu boå sung, ruùt
kinh nghieäm tính hieäu quaû cuûa caùc giaûi phaùp vaø ñieàu chænh vaán ñeà kinh phí, nhaân
söï. Ñieàu ñoù seõ ñöa ñeán vieäc thay ñoåi, caûi tieán phöông thöùc toå chöùc trieån khai. Laàn
thöïc hieän thöù hai seõ coù nhöõng thay ñoåi phuø hôïp hôn so vôùi laàn ñaàu tieân.
Toùm laïi, quy trình neâu treân tuy coù phaàn hôi phöùc taïp, nhöng tính chaát voøng
laëp cuûa quy trình cho pheùp caùc ngaønh quaûn lyù theo doõi vaø hieäu chænh nhöõng maët
chöa hôïp lyù trong töøng giai ñoaïn, thaäm chí ôû töøng thôøi ñieåm cuï theå. Ñoàng thôøi,
quy trình naøy cuõng mang tính giaûi phaùp cho nhöõng ñieàu kieän cuï theå ôû nhöõng
ñòa phöông, nhöõng vuøng ñòa lyù sinh thaùi khaùc nhau.
656
2. Hoaït ñoäng kinh teá taïi caùc vuøng daân cö Khmer
a. Nhöõng muïc tieâu haøng ñaàu

Nhöõng vaán ñeà kinh teá cuûa coäng ñoàng ngöôøi Khmer hieän nay caàn tieán haønh
theo nhöõng muïc tieâu sau:
- Caên cöù vaøo quy hoaïch phaùt trieån kinh teá-xaõ hoäi cuûa caùc tænh, tieán haønh
nghieân cöùu phaân vuøng kinh teá noâng nghieäp phuø hôïp vôùi ñieàu kieän cö truù vaø cuoäc
soáng lao ñoäng saûn xuaát cuûa ngöôøi Khmer.
- Treân cô sôû nhöõng öu ñieåm veà trình ñoä kyõ thuaät canh taùc, kinh nghieäm saûn
xuaát cuûa coäng ñoàng Khmer, tieán haønh xaùc laäp cô caáu saûn xuaát vaø cô caáu canh
taùc, nuoâi troàng phuø hôïp vôùi ñaëc ñieåm sinh thaùi töï nhieân vaø taøi nguyeân moâi tröôøng
trong khai thaùc caùc vuøng saûn xuaát.
- Nghieân cöùu phaân boá cô caáu ngaønh ngheà ñòa phöông Khmer phuø hôïp vôùi
yeâu caàu phaùt trieån kinh teá vuøng.
- Phaùt huy vaø khai thaùc öu theá kyõ thuaät saûn xuaát caùc ngheà truyeàn thoáng, gaén
keát vôùi tieàm naêng du lòch cuûa tænh.
- Caûi tieán caùc saûn phaåm ñaëc saéc cuûa ngöôøi Khmer phuïc vuï nhu caàu tieâu duøng
vaø xuaát khaåu.
b. Caùc yeáu toá caàn löu yù
Vieäc toå chöùc caùc hoaït ñoäng kinh teá cho coäng ñoàng ngöôøi Khmer caàn löu yù 4
yeáu toá sau:
Thöù nhaát, cô sôû khoa hoïc caàn thieát phuïc vuï cho vieäc xaây döïng caùc giaûi phaùp
thích hôïp nhaèm ñaûm baûo söï phaùt trieån kinh teá coäng ñoàng ñi ñuùng muïc tieâu ñaõ
ñeà ra, bao goàm moät soá caên cöù troïng taâm nhö:
+ Phaân boá ñòa lyù töï nhieân: ñòa lyù cö truù, ñòa lyù saûn xuaát vaø ñòa lyù tieâu duøng,
luaân chuyeån haøng hoùa.
+ Taøi nguyeân moâi tröôøng coù lieân quan tröïc tieáp ñeán hoaït ñoäng lao ñoäng saûn
xuaát vaø tieàm löïc kinh teá ñòa phöông.
Thöù hai, cô cheá – chính saùch hoã trôï, ñaàu tö saûn xuaát vaø oån ñònh thò tröôøng.
+ Öu theá veà kinh nghieäm saûn xuaát hoaëc giaù trò saûn phaåm taïo ra, keå caû giaù trò
vaên hoaù, thaåm myõ.
+ Moái lieân heä giöõa saûn phaåm taïo ra vaø hoaït ñoäng cuûa caùc ngaønh kinh teá-kyõ
thuaät coù lieân quan nhaèm taïo ra ñieàu kieän môû roäng thò tröôøng tieâu thuï saûn phaåm.
Thöù ba, caùc ñieàu kieän caàn thieát ñaùp öùng ñöôïc caùc hoaït ñoäng phaùt trieån vaø duy
trì söï oån ñònh, hieäu quaû cuûa hoaït ñoäng kinh teá Khmer. Trong ñoù, nhöõng yeáu toá veà
coâng ngheä, kyõ thuaät saûn xuaát, nguoàn nhaân löïc môùi, nguoàn voán saûn xuaát vaø nhu
caàu thò tröôøng laø nhöõng vaán ñeà caàn phaûi caân nhaéc nhaèm ñaûm baûo tính oån ñònh vaø
töông ñoái beàn vöõng cuûa giaûi phaùp tröôùc nhöõng quy luaät caïnh tranh cuûa thò tröôøng.
657
+ Xaùc laäp cô caáu ngaønh ñòa phöông: Khi ñaõ phaân vuøng kinh teá, ñòa phöông
caàn caên cöù vaøo caùc muïc tieâu kinh teá-xaõ hoäi ñöôïc giao ñeå xaùc laäp neân cô caáu
ngaønh ngheà vôùi tyû troïng hôïp lyù theo töøng giai ñoaïn.
+ Phuïc hoài vaø phaùt trieån caùc ngheà thuû coâng truyeàn thoáng cuûa ngöôøi Khmer
coù giaù trò kinh teá - vaên hoaù cao.
+ Ñaøo taïo ñoäi nguõ coâng nhaân, lao ñoäng kyõ thuaät laønh ngheà ngöôøi Khmer
nhaèm ñaùp öùng nhu caàu môùi cuûa saûn phaåm thò tröôøng.
+ Phaùt hieän, tìm kieám thò tröôøng môùi, ñaëc bieät laø thò tröôøng cho caùc saûn phaåm
truyeàn thoáng laø moät coâng vieäc khaù khoù khaên. Ñieàu naøy ngoaøi noã löïc cuûa coäng
ñoàng Khmer, coøn caàn söï hoã trôï maïnh meõ cuûa caùc ngaønh kinh teá-kyõ thuaät vaø
nhöõng chính saùch öu tieân cuûa Nhaø nöôùc.
Thöù tö, phöông thöùc taùc ñoäng: ñeå thöïc hieän caùc giaûi phaùp, caàn phaûi tuaân thuû
phöông chaâm: saùng taïo vaø chieám lónh thò tröôøng, nhaát laø ñoái vôùi caùc ngaønh ngheà
môùi... Caàn taän duïng nhöõng öu ñieåm cuûa baûn saéc vaên hoaù toäc ngöôøi, keát hôïp vôùi
nhöõng thuaän lôïi cuûa phöông tieän, coâng ngheä kyõ thuaät hieän ñaïi taïo ra nhöõng saûn
phaåm ñaït yeâu caàu thò tröôøng treân 3 phöông dieän: giaù trò saûn phaåm, chaát löôïng
saûn phaåm vaø giaù thaønh saûn phaåm.
3. Ñaàu tö cô sôû vaät chaát, thieát cheá vaên hoaù, khoa hoïc cho khu vöïc ngöôøi Khmer
sinh soáng
a. Vaán ñeà ñaàu tö coù hieäu quaû

Ñaàu tö cô sôû vaät chaát, thieát cheá vaên hoaù-ngheä thuaät laø nhöõng phaàn raát quan
troïng goùp phaàn taïo neân söï thaønh coâng cuûa caùc loaïi hình hoaït ñoäng vaên hoaù.
* Thöïc traïng cho thaáy ôû caùc khu vöïc daân cö Khmer sinh soáng, caùc daïng thieát
cheá vaên hoaù, cô sôû vaät chaát phuïc vuï ñôøi soáng vaên hoaù coøn raát ngheøo naøn, thieáu
thoán. Vì vaäy. caùc ngaønh chöùc naêng caàn taêng cöôøng hôn nöõa coâng taùc ñaàu tö trang
bò cô sôû vaät chaát, thieát cheá vaên hoaù phuïc vuï coäng ñoàng. Ñeà nghò chính quyeàn
ñòa phöông caáp cô sôû xem xeùt phöông aùn nhö:
- Caàn daønh moät khu ñaát roäng töø 2000 – 3000 m2 ñeå xaây döïng khu lieân hôïp
vaên hoaù - theå thao, bao goàm:
+ Moät saân khaáu phuïc vuï bieåu dieãn, ca muùa nhaïc: 150 – 200 choã ngoài...
+ Moät phoøng tröng baøy. trieån laõm caùc hieän vaät lòch söû - vaên hoaù - daân toäc
cuûa ñòa phöông.
+ Thaønh laäp moät ñoäi vaên ngheä Khmer cuûa xaõ vaø trang bò caùc nhaïc cuï, duïng
cuï bieåu dieãn.
+ Moät thö vieän 500 - 600 ñaàu saùch luaân chuyeån theo heä thoáng treân cô sôû phoái
hôïp chaët cheõ vôùi thö vieän huyeän, tænh.
+ Moät saân thi ñaáu theå thao ña chöùc naêng: boùng ñaù mini, boùng chuyeàn, caàu loâng...
658
- Cuûng coá vaø phaùt huy maïnh meõ heä thoáng phaùt thanh cô sôû, tieáp soùng caùc ñaøi
tænh - huyeän, phaùt laïi vaøo 2 buoåi (saùng – chieàu) cho nhaân daân ñòa phöông.
- Xaây döïng moät soá tuï ñieåm chieáu phim, ti vi coâng coäng phuïc vuï nhaân daân.
- Ñaåy maïnh coâng taùc xaõ hoäi hoaù, vaän ñoäng nhaân daân cuøng Nhaø nöôùc môû ra
caùc ñieåm hoaït ñoäng vaên hoaù - theå thao: caâu laïc boä haùt cho nhau nghe, caâu laïc
boä Karaokeâ, saân boùng ñaù, saân boùng chuyeàn, saân patin...
b. Veà phía coäng ñoàng ngöôøi Khmer, haàu heát moïi hoaït ñoäng sinh hoaït vaên
hoaù tinh thaàn ñeàu taäp trung nhaát laø ôû caùc chuøa Khmer. Vì theá, caàn coù bieän phaùp
cuûng coá vaø phaùt trieån nhaø chuøa Khmer thaønh moät ñòa ñieåm trung taâm thu huùt
caùc hoaït ñoäng vaên hoaù mang laïi hieäu quaû cao.
* Moät soá vaán ñeà caàn nghieân cöùu boå sung cho caùc nhaø chuøa Khmer hieän nay
nhö sau:
+ Cô sôû vaät chaát phuïc vuï caùc hoaït ñoäng nghieân cöùu, bieân dòch caàn ñöôïc
taêng cöôøng ôû moät soá chuøa chính trong caùc tænh.
+ Thö vieän ôû caùc chuøa caàn ñöôïc ngaønh chuyeân moân hoã trôï, toå chöùc thaønh
heä thoáng vaø taïo laäp moái quan heä chaët cheõ vôùi thö vieän huyeän, tænh trong tieáp
nhaän, luaân chuyeån caùc aán phaåm vaên hoaù-ngheä thuaät, khoa hoïc-kyõ thuaät, chính
saùch phaùp luaät...
+ Moãi chuøa Khmer caàn ñöôïc trang bò moät phoøng ñoïc saùch.
+ Coâng taùc in aán, truyeàn baù caùc daïng saùch baùo tieáng Khmer caàn ñöôïc thöïc
hieän toát hôn, ñaëc bieät chuù troïng ñeán caùc loaïi saùch tranh, aûnh minh hoaï cho treû
em Khmer veà caùc ñeà taøi giaùo duïc truyeàn thoáng, thuaàn phong myõ tuïc, ñaïo ñöùc,
luaân lyù xaõ hoäi...
- Vaän ñoäng coäng ñoàng Khmer cuøng Nhaø nöôùc ñaàu tö trang bò caùc daøn nguõ
aâm cho caùc chuøa Khmer. Tröôùc maét, cuûng coá caùc daøn nhaïc naøy ôû caùc chuøa troïng
ñieåm ñaõ coù, môû roäng daàn trang bò cho caùc chuøa nhaèm khoâi phuïc moät soá daïng
aâm nhaïc truyeàn thoáng vaø phuïc vuï toát caùc hoaït ñoäng leã hoäi, sinh hoaït vaên hoaù,
tieán tôùi hình thaønh caùc hoäi thi bieåu dieãn caáp tænh thöôøng naêm.
- Phoái hôïp vôùi caùc chuøa Khmer môû ra caùc ñieåm vui chôi cho thanh thieáu
nieân Khmer ôû moät goùc khuoân vieân chuøa, trang bò theâm moät soá thieát cheá vaên
hoaù taïi chuøa nhö: phoøng xem phim videùo, saân chôi thieáu nhi (ñu quay, xích
ñu, thuù nhuùn...).
- Taêng cöôøng trang bò moät soá thieát bò caàn thieát cho caùc boä phaän vaên hoaù -
ngheä thuaät ôû caùc chuøa nhö heä thoáng phaùt thanh, ñaàu maùy chieáu videùo + tivi, maùy
thu thanh... Ñaëc bieät löu yù naâng caáp caùc traïm thoâng tin ôû caùc vuøng bieân giôùi –
nôi ñang giöõ troïng traùch laø tuyeán ñaàu toå quoác.
- Phoái hôïp vôùi ngaønh böu ñieän vaø chính quyeàn xaõ môû heä thoáng ñieän thoaïi
coâng coäng nhaèm phuïc vuï nhaân daân nhöõng vaán ñeà caáp thieát trong thoâng tin
lieân laïc.
659
- Vaän ñoäng caùc hoä Khmer daønh moät khoaûn tieàn töï trang bò maùy thu thanh,
thu hình (radio, cassette, tivi...) ñeå nghe tin töùc, tieáp caän vôùi caùc thoâng tin kinh
teá thò tröôøng, chính saùch phaùp luaät, vaên hoaù-xaõ hoäi...
- Caùc tænh coù keá hoaïch hoã trôï cho caùc nhaø chuøa Khmer xaây döïng thieát cheá
hoaû taùng, phaàn lôùn caùc chuøa hieän nay chöa coù loaïi thieát cheá naøy.
- Caùc ngaønh chöùc naêng löu yù nghieân cöùu keá hoaïch caûi thieän tình hình ñieän
nöôùc ôû caùc vuøng ñoàng baøo Khmer, tröôùc maét neân cho ñoùng moät soá caây nöôùc theo
daïng gieáng UNICEF cho caùc vuøng daân cö chöa coù nöôùc saïch ñeå sinh hoaït.
b. Moät soá vaán ñeà veà chính saùch
Toång keát hieän traïng veà vaên hoaù Khmer ôû Nam Boä vaø tham khaûo yù kieán cuûa
ñaïi bieåu moät soá vuøng coù daân cö Khmer ôû Ñoàng baèng soâng Cöûu Long, chuùng toâi
thaáy raèng, nhöõng vaán ñeà sau caàn ñöôïc caùc caáp Boä, ngaønh chuû quaûn vaø lieân quan
löu yù nghieân cöùu boå khuyeát:
- Chính saùch hoã trôï truøng tu vaø xeáp haïng caùc di tích lòch söû, di tích vaên hoaù
toäc ngöôøi.
- Chính saùch cuï theå veà vieäc hoã trôï, taøi trôï caùc hoaït ñoäng vaên hoaù ngheä thuaät
vaø trang thieát bò phuïc vuï hoaït ñoäng vaên hoùa-ngheä thuaät vuøng ngöôøi daân toäc.
- Chính saùch öu ñaõi, toân vinh nhöõng ngheä nhaân, caùn boä laõo thaønh coøn ñang
gìn giöõ truyeàn thoáng vaø söï coáng hieán cho lónh vöïc chuyeån giao di saûn vaên hoaù
cho caùc theá heä tieáp noái.
- Chính saùch khuyeán khích vieäc bieân soaïn, bieân dòch, truyeàn baù di saûn vaên
hoaù, taïo ñoäng löïc xaõ hoäi hoaù vaø goùp phaàn nhanh choùng hình thaønh nhöõng nhaø
chuyeân moân nghieân cöùu vaên hoaù toäc ngöôøi vôùi tö caùch laø moät di saûn vaên hoaù
cuûa tænh nhaø.
- Chính saùch ñaøo taïo - boài döôõng caùn boä, taøi naêng vaên hoaù ngheä thuaät caùc
daân toäc.
- Chính saùch öu ñaõi trong ñaàu tö phaùt trieån ngheà truyeàn thoáng caùc daân toäc
- Thuùc ñaåy maïnh meõ hôn nöõa vieäc hoã trôï voán ñaàu tö saûn xuaát ôû vuøng
ngöôøi Khmer.
- Caàn keát hôïp toát chính saùch kinh teá vôùi chính saùch vaên hoùa-xaõ hoäi, vöøa ñaûm
baûo taêng tröôûng vöøa naâng cao möùc höôûng thuï veà vaên hoaù vaø thuùc ñaåy tieán boä
xaõ hoäi.
CHUÙ THÍCH
1. Taøi lieäu thoáng keâ naêm 1985.
2. Theo soá lieäu naêm 1983.
3. Theo soá lieäu naêm 1985.
4. Xin xem theâm: Nguyeãn Khaéc Caûnh, Phum, soùc cuûa ngöôøi Khmer Nam Boä. Nxb Giaùo duïc
Haø Noäi, 1998.
5. Xem theâm Nguyeãn Khaéc Caûnh, Sñd.
660
CÔ CAÁU DI CÖ NOÂNG THOÂN -
NOÂNG THOÂN CUÛA NGÖÔØI TAØY - NUØNG:
MAÏNG LÖÔÙI CAÙC DAÂN TOÄC THIEÅU SOÁ
TRONG LAÕNH THOÅ VIEÄT NAM
Ito Masako*
GIÔÙI THIEÄU
Taïi Vieät Nam, Chính phuû ñaõ thöïc hieän keá hoaïch di cö trong moät thôøi gian daøi,
nhöng keå töø sau Ñoåi môùi, “di cö töï do” treân khaép Vieät Nam ñaõ taêng leân maø khoâng
lieân quan gì tôùi keá hoaïch cuûa Chính phuû. Ngöôøi Taøy-Nuøng ñaõ di cö töø vuøng nuùi
Ñoâng Baéc gaàn bieân giôùi Trung Quoác tôùi caùc cao nguyeân mieàn Trung, daãn tôùi söï
phaù hoaïi röøng vaø maâu thuaãn veà ñaát ñai vôùi caùc daân toäc thieåu soá ñòa phöông. Hình
thöùc “di cö töï do” naøy coù leõ laø vaán ñeà saéc toäc lôùn nhaát trong nhöõng naêm 1990.
Ngöôøi Taøy-Nuøng thöôøng troàng luùa treân nhöõng thöûa ruoäng baäc thang taïi chaân
nuùi vuøng Ñoâng Baéc Vieät Nam, nhöng hoï ñaõ di cö xa tôùi taän vuøng cao nguyeân
mieàn Trung vôùi soá löôïng lôùn. Trong baøi vieát naøy, toâi coá gaéng laøm roõ moät soá ñieåm
cô baûn, ñaëc bieät laø lyù do taïi sao hoï laïi di cö töø noâng thoân ñeán noâng thoân. Phaûi
coù nhöõng lyù do khaùc bieät ñoái vôùi ngöôøi Kinh vì hoï thöôøng di cö töø noâng thoân ra
thaønh thò. Tieáp theo, toâi xem xeùt nhöõng nguyeân nhaân veà quan nieäm lòch söû cuûa
ngöôøi Taøy-Nuøng ñoái vôùi ñaát ñai vaø chính saùch ñaát ñai cuûa Nhaø nöôùcVieät Nam
Daân chuû Coäng hoøa töø sau Caùch maïng thaùng Taùm naêm 1945.
I. TÌNH HÌNH ÑAÁT ÑAI KHU VÖÏC MIEÀN NUÙI ÑOÂNG BAÉC (ÑAËC BIEÄT TAÏI TÆNH
LAÏNG SÔN VAØ CAO BAÈNG)
Sau ñaây, chuùng ta seõ xem xeùt lòch söû chính saùch ñaát ñai taïi Laïng Sôn vaø Cao
Baèng, moät trong nhöõng nguoàn goác cuûa söï “di cö töï do” vaø thaùi ñoä cuûa ngöôøi Taøy-
Nuøng ñoái vôùi nhöõng chính saùch naøy. Ñaëc bieät, tröôøng hôïp veà laøng T. taïi huyeän
Vaên Laõng tænh Laïng Sôn seõ ñöôïc söû duïng laøm ví duï.
1. Söï phaân phoái ñaát ñai vaø phaùt trieån caùc hôïp taùc xaõ
Ñoái vôùi nhieàu ngöôøi daân trong khu vöïc, vieäc phaân phoái ñaát ñai ñöôïc tieán haønh
naêm 1945 khi Vieät Minh giaønh chính quyeàn ôû caáp laøng xaõ, do ñoù nhöõng ngöôøi noâng
* Phoù Giaùo sö, Tieán só. Nhaät Baûn.
661
daân tröôùc ñaây khoâng coù ruoäng ñaát, nhieàu ngöôøi trong soá hoï laø ngöôøi Nuøng, nay ñaõ
ñöôïc nhaän maûnh ñaát cuûa rieâng hoï vaøo naêm 1945. Vieäc phaân phoái ñaát ñai naøy khoâng
khaét khe nhö taïi vuøng chaâu thoå soâng Hoàng giöõa nhöõng naêm 1950. Ví duï, taïi laøng
T. Vieät Minh ñaùnh ñuoåi thöïc daân Phaùp vaø giaønh chính quyeàn thaùng 8-1945. Vaøo
thôøi ñieåm ñoù khoâng coù hoä naøo bò coi laø ñòa chuû hay ñaát bò tòch thu sung coâng vaø
chæ coù 20 maãu (khoaûng 7,2 ha) ñaát ñeàn mieáu ñöôïc phaân chia cho nhöõng hoä gia
ñình khoâng coù ñaát ñai. Nhôø ñoù, ñeán naêm 1945 khoâng coøn nhöõng noâng daân khoâng
coù ruoäng ñaát. Khi chính saùch caûi caùch ruoäng ñaát ñöôïc thöïc hieän taïi vuøng chaâu thoå
soâng Hoàng sau naêm 1954, ôû khu vöïc mieàn nuùi tieán haønh “Caûi caùch Daân chuû”. Ñieàu
naøy coù nghóa laø caûi caùch ruoäng ñaát khoâng ñöôïc tieán haønh taïi vuøng nuùi vaø thöïc teá
laø do ñaát ñai ñaõ ñöôïc phaân phoái töø naêm 1945, chæ coù caùc cuoäc hoïp pheâ bình ñöôïc
toå chöùc. Sau cuoäc “Caûi caùch Daân chuû” naøy, caùc toå ñoåi coâng ñöôïc toå chöùc theo töøng
thoân, vaø ít nhaát 10 hoä trôû leân tieán haønh laøm giuùp nhau vaøo nhöõng dòp baän roän. Töø
khi baét ñaàu cho ñeán giöõa nhöõng naêm 1960, nhöõng toå naøy tieáp tuïc ñöôïc chia nhoû
thaønh caùc hôïp taùc xaõ. Trong giai ñoaïn hôïp taùc xaõ, moãi hoä gia ñình ñoùng goùp phaàn
ruoäng cuûa mình vaøo hôïp taùc xaõ vaø laøm cuøng nhau. Tuy nhieân, ruoäng cuûa hoï thöôøng
ôû taïi chaân nuùi hoaëc caùc ruoäng baäc thang. So saùnh vôùi vuøng ñoàng baèng roäng raõi,
ngöôøi Taøy-Nuøng coù theå deã daøng nhôù ñöôïc khu ñaát hoï ñaõ goùp cho hôïp taùc xaõ vaø
giöõ tình caûm cuûa hoï cho khu ñaát ñoù maëc duø vaãn tieáp tuïc laøm taäp theå.
2. Giaûi theå hôïp taùc xaõ vaø laáy laïi “ruoäng ñaát toå tieân”
Khu vöïc bieân giôùi Ñoâng Baéc naøy bò aûnh höôûng tröïc tieáp bôûi tình hình xaáu ñi
trong quan heä giöõa Vieät Nam vaø Trung Quoác do cuoäc chieán tranh bieân giôùi phía
Baéc naêm 1979. Nhieàu ngöôøi bò buoäc phaûi troán ñi. Do söï loän xoän sau chieán tranh,
caùc hôïp taùc xaõ ñaõ bò giaûi theå. Nhieàu noâng daân laáy laïi ruoäng ñaát hoï ñaõ ñoùng goùp
cho hôïp taùc xaõ hôn 20 naêm tröôùc. Hoï nhaán maïnh raèng, ñaát ñoù laø “ñaát cuûa toå
tieân” hoï vaø ñaõ boû laøm taäp theå. Ngöôøi Nuøng cuõng laáy laïi ruoäng ñaát ñöôïc phaân
chia naêm 1945. Phong traøo naøy xaûy ra taïi nhieàu tænh vuøng nuùi Ñoâng Baéc nôi ngöôøi
Taøy-Nuøng sinh soáng. Hoï khaúng ñònh: “Ñaát ñai cuûa toå tieân toâi laø cuûa toâi… Do tröôùc
ñaây chuùng toâi ñoùng goùp, giôø chuùng toâi laáy laïi laø töï nhieân”. Moät soá caùn boä huyeän
vaø hôïp taùc xaõ tôùi thaêm töøng ngöôøi daân vaø coá gaéng thuyeát phuïc hoï tieáp tuïc laøm
taäp theå, nhöng khoâng ai nghe theo. Cuoái cuøng, moãi tænh phaûi ngaàm cho pheùp
vieäc naøy vì an ninh ôû caùc khu vöïc bieân giôùi laø raát quan troïng. Caùc tænh cuõng sôï
raèng, ngöôøi daân coù theå maát vuï muøa noâng nghieäp neáu hoï tieáp tuïc buoäc daân phaûi
toå chöùc laïi caùc hôïp taùc xaõ. Do vieäc laáy laïi “ñaát ñai cuûa toå tieân” maø tình hình
khoâng coù ruoäng ñaát vaø vieäc laøm ruoäng thueâ laïi xaûy ra trong khu vöïc.
3. Moät soá nguyeân nhaân cuûa vieäc giaûi theå hôïp taùc xaõ vaø laáy laïi “ñaát ñai cuûa toå tieân”
Taïi khu vöïc chaâu thoå soâng Hoàng, nôi haàu heát ngöôøi Kinh sinh soáng, nhieàu hôïp
taùc xaõ vaãn ñoùng vai troø quan troïng trong caùc lónh vöïc nhö töôùi tieâu, caùc kyõ thuaät
noâng nghieäp vaø phuùc lôïi xaõ hoäi thaäm chí sau Nghò quyeát 10 naêm 1988. So saùnh vôùi
vuøng chaâu thoå soâng Hoàng, taïi sao ngöôøi Taøy-Nuøng laáy laïi ñaát ñai vaø hôïp taùc xaõ bò
tan vôõ? Moät cuoán saùch do Giaùo sö Khoång Dieãn bieân soaïn ñaõ chæ ra raèng, truyeàn
662
CÔ CAÁU DI CÖ NOÂNG THOÂN - NOÂNG THOÂN CUÛA NGÖÔØI TAØY - NUØNG:...
thoáng sôû höõu ruoäng ñaát tö nhaân laø moät lyù do. Tröôùc Caùch maïng thaùng Taùm, nhieàu
noâng daân vuøng Vieät Baéc ñöôïc thöøa höôûng ñaát ñai cuûa toå tieân ñaõ mua vaø baùn ñaát.
Hôn nöõa, toâi cho laø ôû khu vöïc chaâu thoå soâng Hoàng, ngöôøi Kinh ñaõ hình thaønh caùc
laøng xoùm, thöôøng bao goàm nhieàu doøng hoï vaø laøng xoùm thöôøng coù ñaát chung. Maët
khaùc, caùc thoân baûn ôû khu vöïc ngöôøi Taøy-Nuøng thöôøng nhoû hôn laøng cuûa ngöôøi Kinh
vì thöôøng bò nuùi bao boïc. Tröôùc ñaây, moãi baûn coù moät thò toäc Taøy. Do vaäy hoï khoâng
coù khaùi nieäm sôû höõu ñaát chung giöõa nhieàu thò toäc. Toâi cho raèng, ñieàu naøy coù theå
ñöôïc hieåu laø truyeàn thoáng sôû höõu ruoäng ñaát tö nhaân ñaõ toàn taïi moät caùch maïnh meõ.
Hôn nöõa, ngöôøi Taøy-Nuøng khoâng traûi qua caûi caùch ruoäng ñaát khaét khe, do ñoù
hoï khoâng khaúng ñònh quyeàn sôû höõu ruoäng ñaát cuûa mình. Trong tröôøng hôïp naøy,
hoï coù theå giöõ söï gaén boù vôùi ruoäng ñaát cuûa mình moät caùch roõ raøng. Hoï khoâng phaân
chia ñaát ñeàu cho caùc thaønh vieân hôïp taùc xaõ gioáng nhö ngöôøi Kinh laøm ôû vuøng
chaâu thoå soâng Hoàng do hai lyù do: Chính phuû khoâng theå caám ñoaùn hoï laáy laïi ñaát
ñai vì ngöôøi Taøy-Nuøng laø nhöõng daân toäc thieåu soá ñoâng nhaát ôû vuøng bieân giôùi;
ngöôøi Taøy-Nuøng cuõng laø nhöõng daân toäc thieåu soá ñoùng goùp nhieàu nhaát trong caùc
cuoäc khaùng chieán choáng Phaùp vaø Myõ.
II. “DI CÖ TÖÏ DO”
ÔÛ phaàn I, toâi ñaõ giaûi thích veà khaùi nieäm ruoäng ñaát truyeàn thoáng cuûa ngöôøi
Taøy-Nuøng vuøng nuùi Ñoâng Baéc khieán hoï laáy laïi ñaát ñai töø caùc hôïp taùc xaõ vaø daãn
tôùi tình traïng khoâng ruoäng ñaát hay laøm ruoäng thueâ laïi taùi dieãn. Trong phaàn II,
toâi seõ xem xeùt quaù trình nhieàu ngöôøi daân trong soá naøy baét ñaàu di cö maø khoâng
ñöôïc pheùp tôùi cao nguyeân mieàn Trung vôùi quy moâ lôùn vaøo nhöõng naêm 1990 vaø
laøm roõ moät soá lyù do cuûa söï di cö cuõng nhö yù nghóa cuûa “di cö töï do”.
1. Keá hoaïch di cö cuûa Chính phuû nhaèm boá trí laïi daân soá
Nhaø nöôùc Vieät Nam Daân chuû Coäng hoøa baét ñaàu chính saùch boá trí laïi daân cö
vaøo nhöõng naêm 60. Naêm 1975, sau khi mieàn Nam ñöôïc giaûi phoùng, Nhaø nöôùc
laäp keá hoaïch ñeå 10 trieäu daân seõ chuyeån ñeán nhöõng khu vöïc thöa daân trong
voøng25 naêm (tôùi naêm 2000). Muïc ñích cuûa vieäc chuyeån bôùt daân cö töø caùc thaønh
phoá nhö Saøi Goøn hay vuøng chaâu thoå soâng Hoàng (khu vöïc ngöôøi Kinh) tôùi caùc
khu thöa daân cö ñeå canh taùc treân caùc vuøng ñaát môùi vaø thieát laäp caùc noâng - laâm
tröôøng quoác doanh taïi caùc khu kinh teá môùi laø ñeå giaûi quyeát caùc vaán ñeà veà cung
caáp thöïc phaåm vaø giaûi quyeát naïn thaát nghieäp. Trong soá caùc vuøng ñaõ ñònh, khu
vöïc cao nguyeân mieàn Trung coù nhieàu taøi nguyeân röøng vaø khoaùng saûn vaø coù theå
saûn xuaát hoa lôïi nhö caø pheâ. Do chính saùch di cö naøy maø tyû leä ngöôøi Kinh ñaõ
taêng leân nhanh choùng taïi cao nguyeân mieàn Trung, nôi sinh soáng cuûa caùc daân toäc
thieåu soá baûn ñòa Malay-Polynesian.
2. Söï xuaát hieän cuûa di cö töï do
Sau khi tieán haønh Ñoåi môùi, vieäc di cö theo keá hoaïch cuûa Chính phuû ñaõ giaûm
töø cuoái nhöõng naêm 1980. Do vieäc baõi boû haïn cheá dòch chuyeån trong nöôùc, söï
663
dòch chuyeån daân cö trôû neân nhieàu hôn vaø baét ñaàu xuaát hieän di cö töï do. Trong
nhöõng naêm 1990, nhieàu ngöôøi Taøy-Nuøng töø vuøng nuùi Ñoâng Baéc ñaõ baát ngôø
chuyeån vaøo vuøng cao nguyeân mieàn Trung. Theo caùc baøi vieát treân taïp chí, moät
caùn boä tænh Ñaêk Laêk ñaõ chæ trích nhöõng ngöôøi di cö töø mieàn Baéc: “Hoï ñaõ laøm roái
keá hoaïch kinh teá vaø xaõ hoäi cuûa chuùng toâi vaø taïo ra khoù khaên lôùn. Hoï phaù hoaïi
röøng vaø xích mích vôùi caùc daân toäc thieåu soá baûn ñòa”.
Tröôùc thôøi kyø Ñoåi môùi, nhieàu ngöôøi Kinh soáng ôû caùc thaønh phoá khoâng muoán
chuyeån tôùi vuøng cao nguyeân mieàn Trung theo keá hoaïch cuûa chính phuû. Ñoái vôùi
ngöôøi Taøy-Nuøng thì ñoù laïi laø ñieàu haáp daãn. Caùc ñaëc ñieåm veà ñòa lyù vaø khí haäu ôû cao
nguyeân mieàn Trung töông töï vôùi mieàn nuùi Ñoâng Baéc, vaø do hoï ñaõ quen soáng khoâng
coù nguoàn caáp ñieän vaø nöôùc neân hoï khoâng coù gì phaøn naøn. Hôn nöõa, hoï coù theå tieáp
tuïc hoaït ñoäng noâng nghieäp gioáng nhö hoï ñaõ laøm ôû mieàn nuùi Ñoâng Baéc. Do ñoù haøng
loaït ngöôøi Taøy-Nuøng ñaõ chuyeån tôùi soáng taïi vuøng cao nguyeân mieàn Trung.
Toâi khoâng coù soá lieäu chính xaùc, nhöng coù leõ soá ngöôøi Taøy-Nuøng di cö vaøo
vuøng cao nguyeân mieàn Trung vaøo khoaûng 200.000 ngöôøi. Nhieàu ngöôøi Kinh cuõng
di cö (khoaûng 400.000 ngöôøi), nhieàu hôn ngöôøi Taøy-Nuøng. So saùnh vôùi thöïc teá laø
soá ngöôøi Taøy-Nuøng chæ chieám khoaûng 3% toång daân soá Vieät Nam, chuùng ta coù theå
thaáy laø ngöôøi Taøy-Nuøng ñaõ di cö vôùi moät quy moâ lôùn.
3. Caùc nhaân toá cuûa söï “di cö töï do”
Caùc nhaân toá khoâng deã phaân loaïi thaønh huùt hay ñaåy vì taát caû ñeàu lieân quan
chaët cheõ vôùi nhau. Ñeå giuùp hieåu deã hôn, toâi chia ra thaønh caùc nhaân toá huùt vaø ñaåy.
a. Caùc nhaân toá ñaåy
° Thieáu ñaát canh taùc
Theo danh saùch cuûa laøng T. (khoâng ñaày ñuû), chuùng ta coù theå thaáy nhöõng
ngöôøi daân khoâng coù ruoäng ñaát (hay chæ coù ít ruoäng ñaát) raát deã trôû thaønh ngöôøi
di cö töï do. ÔÛ laøng T., ñaëc bieät laø baûn K. vaø baûn Th., nhieàu ngöôøi daân coù raát ít
ruoäng ñaát ñeå canh taùc vaø löôïng nöôùc töôùi tieâu cuûa hoï chæ laø nöôùc möa vì nhöõng
baûn naøy naèm taïi söôøn doác cuûa nuùi cao. Tröôùc tình hình ñoù, khi daân soá taêng leân,
hoï khoâng ñuû ñaát ñeå canh taùc. Ñieàu naøy ñaõ daãn tôùi söï “di cö töï do”.
Hôn nöõa, nhö toâi ñaõ noùi ôû treân, nhöõng ngöôøi daân khoâng coù ruoäng ñaát hoaëc
chæ coù ít ruoäng ñaát xuaát hieän do nhieàu ngöôøi Taøy-Nuøng laáy laïi ñaát ñai cuûa toå tieân
vaø hôïp taùc xaõ ñaõ giaûi theå. Khi hoï cuøng laøm chung trong hôïp taùc xaõ, khoâng coù
khoaûng caùch giöõa ngöôøi giaøu vaø ngöôøi ngheøo, nhöng khi hôïp taùc xaõ giaûi theå,
ngöôøi daân khoâng coù hoaëc chæ coù raát ít ñaát rôi vaøo ngheøo ñoùi vì hoï khoâng theå tieáp
tuïc tham gia vaøo caùc muøa vuï chung nöõa. Ñaây cuõng laø lyù do daãn tôùi “di cö töï do”.
Nhö thaáy trong danh saùch, dieän tích thöûa ñaát noâng nghieäp cho moät ngöôøi vuøng
cao nguyeân mieàn Trung nhoû nhaát cuõng lôùn hôn vaøi laàn so vôùi tænh Laïng Sôn hay
Cao Baèng. Giôø thì chuùng ta ñaõ bieát taïi sao daân cö laïi chuyeån vaøo vuøng cao
nguyeân mieàn Trung, nôi maät ñoä daân cö coøn thöa thôùt.
664
° Nhöõng aûnh höôûng thôøi haäu cuoäc chieán chieán tranh bieân giôùi phía Baéc
Nhöõng taùc ñoäng cuûa thôøi haäu cuoäc chieán tranh Bieân giôùi phía Baéc ñöôïc chæ
ra nhö moät nguyeân nhaân cuûa söï “di cö töï do”. Khoaûng 35% ngöôøi di cö töø tænh
Laïng Sôn laø ôû nhöõng huyeän gaàn bieân giôùi. Ngöôøi Taøy-Nuøng soáng ôû gaàn bieân giôùi
boû ñeán nhöõng khu vöïc heûo laùnh hôn trong thôøi gian chieán tranh. Khi trôû veà laøng
baûn cuûa mình, hoï thaáy nhaø cöûa ñaõ bò phaù huûy. Hoï khoâng theå soáng ôû taïi chính
laøng baûn mình, do ñoù hoï phaûi di cö tôùi vuøng cao nguyeân mieàn Trung.
° Nhieàu ngöôøi coù kinh nghieäm trong quaân ñoäi soáng quanh vuøng cao nguyeân
mieàn Trung
Nhieàu ngöôøi Taøy-Nuøng coù hieåu bieát toát veà khí haäu, ñaëc ñieåm ñòa lyù vaø ñieàu
kieän soáng ôû vuøng cao nguyeân mieàn Trung vì hoï ñaõ ôû ñoù thôøi khaùng chieán choáng
Myõ. Do ñoù hoï coù theå deã daøng quyeát ñònh di cö. Trong cuoäc chieán, nhieàu thanh
nieân Taøy-Nuøng ñaõ tham gia xaây döïng ñöôøng Hoà Chí Minh. Ví duï, nhieàu ngöôøi
lính Taøy-Nuøng töø laøng T. ñaõ tôùi cao nguyeân mieàn Trung, daõy Tröôøng Sôn vaø Laøo.
Coù theå khaúng ñònh raèng, nhieàu ngöôøi Taøy-Nuøng hieåu cuï theå tình hình vuøng cao
nguyeân mieàn Trung.
b. Caùc nhaân toá huùt
° Caùc saûn phaåm ñaëc bieät cuûa vuøng cao nguyeân mieàn Trung
Moät soá ít ngöôøi Taøy-Nuøng tôùi vuøng cao nguyeân mieàn Trung ñeå buoân baùn
nhöõng saûn phaåm ñaëc bieät laø haøng hoùa thöông maïi quoác teá nhö caø pheâ, cao su,
haït tieâu… Hoï ñaõ kieám ra tieàn nhôø buoân baùn qua bieân giôùi vôùi Trung Quoác vaø
muoán coù nhieàu lôïi nhuaän hôn töø vieäc baùn caùc saûn phaåm ñaëc bieät cuûa vuøng cao
nguyeân mieàn Trung sang Trung Quoác. Soá ngöôøi naøy chieám khoaûng 2-3% soá ngöôøi
di cö. Hoï thöôøng ñi laïi thöôøng xuyeân giöõa vuøng cao nguyeân mieàn Trung vaø caùc
tænh bieân giôùi Ñoâng Baéc.
° Söï toàn taïi cuûa “nhoùm 1954”
Coù theå khaúng ñònh raèng, nhieàu tröôøng hôïp ngöôøi di cö laø do hoï döïa vaøo
nhöõng ngöôøi hoï haøng ñaõ di cö tröôùc ñoù. Thöïc teá, nhöõng ngöôøi Taøy-Nuøng di cö
nhieàu tuoåi nhaát ñaõ töøng laø lính trong quaân ñoäi thöïc daân Phaùp. Hoï chuyeån tôùi
vuøng cao nguyeân mieàn Trung sau khi kyù Hieäp ñònh Giô-ne-vô 1954. Do nhöõng
ngöôøi di cö sôùm naøy ñaõ soáng töông ñoái oån ñònh, nhieàu ngöôøi “di cö töï do” cuõng
chuyeån tôùi vuøng cao nguyeân mieàn Trung vôùi söï hoã trôï cuûa nhöõng ngöôøi hoï haøng
ñaõ di cö töø tröôùc ñoù.
Trong soá ngöôøi Taøy-Nuøng ôû vuøng cao nguyeân mieàn Trung, nhöõng ngöôøi di cö
sôùm töø naêm1954 töï goïi mình laø “nhoùm 1954” ñeå phaân bieät vôùi nhöõng ngöôøi môùi
ñeán. Möùc soáng cuûa nhöõng ngöôøi di cö sôùm cao hôn nhieàu so vôùi vuøng nuùi Ñoâng
Baéc. Moät trong nhöõng ngöôøi môùi ñeán ñaõ noùi vôùi toâi: “Toâi ñeán ñaây vì moät soá hoï
haøng cuûa toâi ñaõ ñeán töø naêm 1954. Tröôùc khi tôùi vuøng cao nguyeân mieàn Trung,
cuoäc soáng cuûa gia ñình chuùng toâi raát ngheøo, ñaëc bieät töø sau khi hôïp taùc xaõ giaûi
665
theå. Khi toâi coøn ôû tænh Laïng Sôn, toâi chæ coù 3 saøo ruoäng vaø haàu heát naèm treân söôøn
nuùi. Moät naêm chæ coù moät vuï muøa vaø coù caû nhöõng naêm maát muøa. Do ñoù, döïa vaøo
hoï haøng taïi tænh Laâm Ñoàng, chuùng toâi ñaõ ñeán baèng xe buyùt vaø taøu hoûa vôùi chi
phí heát moät trieäu ñoàng. Hieän giôø, gia ñình toâi vaø gia ñình anh trai toâi goàm 10
ngöôøi soáng cuøng nhau, chuùng toâi coù 1 ha ruoäng vaø 6,5 ha troàng ngoâ, mía, caø
pheâ… Cuoäc soáng cuûa chuùng toâi ñaõ toát hôn nhieàu so vôùi thôøi coøn ôû vuøng nuùi Ñoâng
Baéc. Hai naêm moät laàn chuùng toâi laïi veà thaêm queâ ôû tænh Laïng Sôn”.
Qua caâu chuyeän, chuùng ta coù theå thaáy nhöõng ngöôøi di cö töï do thænh thoaûng
quay trôû veà vuøng nuùi Ñoâng Baéc vaø keå veà cuoäc soáng toát ñeïp taïi vuøng cao nguyeân
mieàn Trung, daãn tôùi moät laøn soùng ngöôøi di cö töï do môùi. Theo ñoù, “nhoùm 1954”
laø moät nhaân toá huùt lôùn taïo neân moät “maïng löôùi ñoàng höông”.
4. Loän xoän taïi vuøng cao nguyeân mieàn Trung vaø nhöõng bieän phaùp kieåm soaùt di cö töï
do
Vieäc di cö cuûa ngöôøi Taøy-Nuøng ñaõ taïo ra söï loän xoän taïi vuøng cao nguyeân mieàn
Trung. Do vieäc “di cö töï do” döôøng nhö khoâng chaám döùt, Chæ thò 660 cuûa Thuû töôùng
vôùi teân goïi “Veà giaûi phaùp cho vieäc di cö töï do tôùi vuøng cao nguyeân mieàn Trung vaø caùc
tænh laân caän” ñaõ ñöôïc ban haønh ngaøy 17-10-1997. Chæ thò naøy gôïi yù moät soá giaûi phaùp
cho caû hai phía göûi vaø nhaän ngöôøi di cö. Tröôùc tieân, Chæ thò yeâu caàu moãi tænh vuøng
Ñoâng Baéc thöïc hieän moät soá chính saùch taïi caáp huyeän vaø laøng: kieåm soaùt daân cö chaët
cheõ hôn, phaùt trieån saûn xuaát, taïo vieäc laøm, canh taùc ruoäng ñaát môùi, gôõ boû mìn, quaûn
lyù noâng nghieäp nhieàu ngaønh, chuyeån giao vaø quaûn lyù röøng… Chæ thò cuõng yeâu caàu
moãi tænh vuøng cao nguyeân mieàn Trung oån ñònh ñôøi soáng cuûa nhöõng ngöôøi di cö môùi,
ngaên caám phaân bieät ñoái xöû vôùi hoï hay buoäc hoï phaûi trôû veà queâ quaùn vaø khuyeán
khích moãi tænh coi hoï nhö moät nguoàn lao ñoäng. Chæ thò cuõng yeâu caàu nhöõng ngöôøi
di cö môùi phaûi tuaân thuû phaùp luaät, giöõ gìn traät töï coäng ñoàng, ñoùng goùp vaøo nhöõng
khu daân cö môùi, ngaên caám phaù hoaïi röøng vaø chieám duïng ñaát ñai traùi pheùp.
Tuy nhieân, Chæ thò 660 cuûa Chính phuû ñaõ khoâng hoaøn toaøn ngaên caám vieäc “di
cö töï do” vì di cö theo keá hoaïch tôùi vuøng cao nguyeân mieàn Trung ñaõ trôû thaønh
chính saùch cuûa Chính phuû töø laâu. Chæ thò naøy coù moät ñieåm cho pheùp di cö neáu
ngöôøi di cö xin ñöôïc giaáy pheùp cuûa chính quyeàn ñòa phöông. Sau khi coù Chæ thò,
“di cö töï do” chöa bao giôø chaám döùt vaø vaãn tieáp tuïc taêng.
5. Ngaên chaën vieäc “di cö töï do”
Tieáp theo Chæ thò 660, moãi tænh vuøng nuùi Ñoâng Baéc ñaõ laäp keá hoaïch kieåm
soaùt di cö vaøo giöõa naêm 1997. Ví duï, tænh Laïng Sôn ñaõ coâng khai keá hoaïch “di
cö töï do” ñeå oån ñònh ñôøi soáng ngöôøi daân taïi moät soá huyeän. Theo keá hoaïch naøy,
öôùc tính coù khoaûng 4.500 trong soá 10.000 hoä soáng doïc theo 253 km ñöôøng bieân
giôùi Vieät - Trung vaãn coù theå seõ di cö. Tænh ñaõ quyeát ñònh cho moãi hoä daân töø 25
– 45 trieäu ñoàng ñeå xaây döïng nhaø hay canh taùc taïi nhöõng vuøng ñaát khaùc khoâng
coù mìn. Hôn nöõa, hoï ñaõ laäp keá hoaïch xaây döïng tröôøng hoïc, traïm xaù, heä thoáng
töôùi tieâu ñôn giaûn, ñöôøng xaù ñeå phaùt trieån giao thoâng vaø phaân phoái thöông maïi
666
vôùi muïc ñích ñeå ngöôøi daân coù theå kieám ñöôïc tieàn maø khoâng phaûi di cö. Hoï cuõng
nhaèm muïc ñích ñeå ngöôøi daân tieáp tuïc ôû hay quay laïi khu vöïc bieân giôùi ñeå ngaên
chaën söï xaâm phaïm bieân giôùi töø beân ngoaøi. Naêm 1997, soá ngöôøi di cö ñaït moät kyû
luïc môùi, con soá naøy baét ñaàu giaûm khi löôïng daân cö dö thöøa ñaõ di cö vaø moät soá
chính saùch treân ñaõ ñöôïc thöïc hieän.
III. KEÁT LUAÄN
ÔÛ khu vöïc ngöôøi Taøy-Nuøng taïi mieàn nuùi Ñoâng Baéc, thöôøng coù raát ít coäng ñoàng
daân cö lôùn baèng côõ moät laøng maø chuû yeáu laø caùc baûn vì coù nhieàu ñoài nuùi chia
taùch caùc baûn. Do ñoù ngöôøi Taøy-Nuøng ñaõ coù nhöõng khaùi nieäm khaùc bieät veà ñaát
ñai, khoâng nhö ngöôøi Kinh coù ñaát ñai chung giöõa nhöõng ngöôøi daân khaùc nhau
trong moät laøng. Noùi moät caùch khaùc, ngöôøi Taøy-Nuøng thöôøng cho raèng, moãi hoä gia
ñình ñeàu sôû höõu ruoäng ñaát (cuõng coù tröôøng hôïp moät thò toäc coù ruoäng ñaát chung).
Vaø vì theá, sau cuoäc chieán tranh bieân giôùi phía Baéc naêm 1979, hoï töø boû coâng vieäc
hôïp taùc xaõ vaø baét ñaàu laáy laïi ñaát ñai maø moãi hoä ñaõ ñoùng goùp cho hôïp taùc xaõ.
Keát quaû laø laïi xuaát hieän nhöõng ngöôøi noâng daân khoâng coù ruoäng ñaát maø töø khi
Vieät Minh phaân chia ñaát ñai naêm 1945 ñaõ khoâng coøn nöõa. Nhieàu gia ñình noâng
daân ngheøo naøy, nhöõng ngöôøi hoaëc khoâng coù hoaëc chæ coù raát ít ruoäng ñaát, baét ñaàu
di cö vaøo vuøng cao nguyeân mieàn Trung trong nhöõng naêm 1990 nhôø chính saùch
Ñoåi môùi cho pheùp töï do di chuyeån. Taát nhieân cuõng coù nhieàu lyù do khaùc: coù
nhöõng ngöôøi khoâng theå quay veà nhaø do bom mìn coøn laïi töø thôøi chieán tranh bieân
giôùi. Coù nhieàu ngöôøi bieát roõ veà vuøng cao nguyeân mieàn Trung vì hoï ñaõ töøng ôû ñoù
thôøi khaùng chieán choáng Phaùp vaø choáng Myõ. Nhöng quan troïng hôn caû laø ngay
töø ñaàu, ngöôøi Taøy-Nuøng ñaõ taän duïng maïng löôùi ñoàng höông cuûa hoï. Ñieàu naøy coù
nghóa laø nhöõng ngöôøi hoï haøng hay ngöôøi quen cuûa hoï ñaõ rôøi queâ höông vaø tôùi
soáng taïi vuøng cao nguyeân mieàn Trung töø naêm 1954. Söï di cö môùi trong nhöõng
naêm 1990 trôû thaønh moät vaán ñeà xaõ hoäi lôùn vì nhöõng ngöôøi Taøy-Nuøng môùi ñeán
phaù hoaïi röøng vaø gaây ra nhöõng tranh chaáp ñaát ñai vôùi nhöõng ngöôøi daân toäc thieåu
soá baûn ñòa. Ñeán cuoái nhöõng naêm 1990, vieäc “di cö töï do” baét ñaàu giaûm vì löôïng
daân cö dö thöøa ñaõ ñi vaø nhöõng bieän phaùp kieåm soaùt di cö chaët cheõ cuøng vôùi
nhöõng chính saùch hoã trôï taïi mieàn nuùi Ñoâng Baéc ñaõ coù hieäu quaû.
Tuy nhieân, ñoái vôùi ngöôøi Taøy-Nuøng, söï “di cö töï do” naøy xaùc nhaän raèng, hoï
ñaõ hoäi nhaäp vaøo coäng ñoàng Vieät Nam. Ñoù laø vì haàu heát ngöôøi di cö Taøy-Nuøng
ñaõ choïn vuøng cao nguyeân mieàn Trung, trong laõnh thoå Vieät Nam, nôi hoï coù maïng
löôùi chöù khoâng choïn khu töï trò Choang-Quaûng Taây cuûa Trung Quoác (duø hoï cuõng
coù maïng löôùi daân toäc ôû beân kia bieân giôùi). ÔÛ vuøng bieân Quaûng Taây, mìn ñaõ
ñöôïc gôõ boû vaø Chính phuû trung öông cuõng nhö ñòa phöông ñaõ nhanh choùng
cung caáp cô sôû haï taàng, vaø do ñoù trong nhöõng naêm 1990, chuùng ta coù theå thaáy
söï khaùc bieät roõ raøng khi nhìn qua bieân giôùi töø Vieät Nam sang Trung Quoác. Neáu
chæ quyeát ñònh baèng ñieàu kieän kinh teá, Quaûng Taây cuõng coù theå haáp daãn ñoái vôùi
ngöôøi Taøy-Nuøng. Nhöng, nhöõng ngöôøi Taøy-Nuøng ñaõ khoâng di cö qua bieân giôùi
sang Trung Quoác. Coù theå noùi raèng, ngöôøi Taøy-Nuøng ñaõ nhaän thöùc ñöôïc veà bieân
giôùi quoác gia.
667
Söï dòch chuyeån naøy cuûa ngöôøi Taøy-Nuøng khaù khaùc bieät vôùi moät soá daân toäc
thieåu soá khaùc. Ví duï ngöôøi Hmoâng soáng treân caùc nuùi cao vaø doác, xa Haø Noäi hôn,
veà maët lòch söû ít coù moái lieân heä gaàn guõi vôùi ngöôøi Kinh vaø do ñoù nhieàu ngöôøi
trong soá hoï khoâng nhaát thieát nhaän thöùc ñöôïc hoï laø coâng daân cuûa Nhaø nöôùc Vieät
Nam. Ñeå so saùnh, hoï coù theå deã daøng chuyeån qua bieân giôùi tôùi nöôùc khaùc, ví duï
nhö Laøo. Taát nhieân laø coù nhöõng khaùc bieät veà ñieàu kieän soáng giöõa ngöôøi Taøy-Nuøng
vaø ngöôøi Hmoâng. Ngöôøi Taøy-Nuøng ñònh cö vaø chuû yeáu laøm ruoäng coøn nhieàu ngöôøi
Hmoâng thænh thoaûng laïi di chuyeån vaø theo kieåu phaùt nöông laøm raãy sau ñoù laïi
ñoát raãy. Tuy nhieân, toâi cho raèng, söï khaùc bieät trong nhaän thöùc veà Nhaø nöôùc Vieät
Nam giöõa ngöôøi Taøy-Nuøng vaø caùc daân toäc thieåu soá khaùc nhö Hmoâng ñaõ taïo ra
nhöõng löïa choïn di cö khaùc nhau.
Vì vuøng nuùi Ñoâng Baéc laø caên cöù cuûa Vieät Minh trong khaùng chieán choáng
Phaùp, ngöôøi Taøy-Nuøng ñaõ ñöôïc hoïc tieáng Vieät töø laâu naêm vaø haàu heát hoï ñeàu noùi
ñöôïc hai thöù tieáng. Trong nhöõng naêm 1960, ngöôøi Taøy-Nuøng muoán hoïc tieáng Vieät
(Quoác ngöõ) hôn laø tieáng Taøy-Nuøng duø Chính phuû coá gaéng ñöa ra chöông trình
giaùo duïc ngoân ngöõ daân toäc vaø thaäm chí ngaøy nay nöûa soá cha meï Taøy-Nuøng chæ
muoán daïy tieáng Vieät. Trong khi ñoù, tyû leä khoâng bieát tieáng Vieät cuûa ngöôøi Hmoâng
vaãn coøn raát cao, vaø do hoï soáng treân caùc nuùi cao hôn, nhieàu ngöôøi trong soá hoï
khoâng coù ñieàu kieän söû duïng tieáng Vieät nhö ngöôøi Taøy-Nuøng). Ngoaøi ra, nhieàu
ngöôøi Taøy-Nuøng laø boä ñoäi tham gia caùc cuoäc khaùng chieán ôû Vieät Nam, vaø hôn
nöõa, laø caùc caùn boä cuûa Ñaûng, Chính phuû, quaân ñoäi… Toång Bí thö hieän nay laø
ngöôøi Taøy; nhieàu hoïc giaû ngöôøi Taøy-Nuøng ñang laøm vieäc taïi Haø Noäi hoaëc caùc
vuøng khaùc. Do ñoù, ngöôøi Taøy-Nuøng ñaõ gaén lieàn vôùi khuoân khoå Nhaø nöôùc Vieät
Nam khi so vôùi caùc daân toäc thieåu soá khaùc treân caùc vuøng nuùi cao hôn.
Neáu vaäy, taïi sao ngöôøi Taøy-Nuøng laïi choïn vuøng cao nguyeân mieàn Trung ñeå ñònh
cö? Moät lyù do laø söï di cö theo keá hoaïch tôùi vuøng cao nguyeân mieàn Trung ñaõ ñöôïc
Chính phuû leân keá hoaïch töø tröôùc Ñoåi môùi, vaø do ñoù luùc ñaàu “di cö töï do” khoâng bò
coi laø baát hôïp phaùp. Vaø “di cö töï do” tôùi vuøng cao nguyeân mieàn Trung laø khaù an
toaøn vì vuøng naøy naèm trong laõnh thoå Quoác gia vaø khoâng coù moái nguy troán ñi nhö
ngöôøi tò naïn. Hôn nöõa, hoï coù theå thích nghi vôùi moâi tröôøng moät caùch deã daøng vì hoï
ñaõ soáng trong nhöõng ñieàu kieän vaø thôøi tieát töông töï vaø hoï coù theå tieáp tuïc laøm noâng
nghieäp. Hoï coù maïng löôùi ñoàng höông taïi vuøng cao nguyeân mieàn Trung vaø nhöõng
ngöôøi di cö töø tröôùc laø hoï haøng hay ngöôøi quen cuûa hoï ñaõ coù cuoäc soáng khaù giaû hôn
vuøng queâ cuûa hoï. Vì hoï phaûi ñoät ngoät chöùng kieán söï loän xoän gaàn bieân giôùi trong
cuoäc chieán tranh bieân giôùi naêm 1979 vaø giai ñoaïn quan heä xaáu giöõa hai nöôùc Vieät -
Trung, hoï nhaän ra raèng nhöõng ngöôøi soáng beân kia bieân giôùi thuoäc veà moät nöôùc khaùc
duø nhöõng ngöôøi ñoù cuõng naèm trong maïng löôùi ngöôøi Taøy. Vì nhöõng lyù do naøy, hoï
ñaõ khoâng di cö sang beân kia bieân giôùi maø di chuyeån vôùi quy moâ lôùn ñeán vuøng cao
nguyeân mieàn Trung. Coù theå xaùc nhaän laø ñoái vôùi ngöôøi Taøy-Nuøng maïng löôùi nhöõng
ngöôøi cuøng quoác gia coù yù nghóa quan troïng hôn so vôùi nhöõng ngöôøi beân kia bieân
giôùi. Hoï muoán coù cuoäc soáng môùi trong laõnh thoå quoác gia vaø khoâng ñeå yù tôùi nhöõng
vuøng môùi thuoäc veà nöôùc khaùc. Vieäc di cö töï do cuûa ngöôøi Taøy-Nuøng laø caùch thöùc
laøm giaøu, naâng möùc soáng vaø thích öùng vôùi khuoân khoå cuûa Nhaø nöôùc Vieät Nam.
668
CHÍNH SAÙCH PHAÙT TRIEÅN
CAÙC DAÂN TOÄC MIEÀN TAÂY NAM BOÄ
Huyønh Thò Gaám*
Vieät Nam laø moät quoác gia ña daân toäc, coù 54 daân toäc cuøng chung soáng. Trong
ñoù daân toäc Kinh (Vieät) ñoâng nhaát, chieám hôn 86% daân soá, caùc daân toäc coøn laïi
chæ chieám khoaûng 13% daân soá. Caùc daân toäc ôû nöôùc ta cö truù khoâng taùch bieät maø
xen keõ nhau. Caùc daân toäc thieåu soá chuû yeáu cö truù treân caùc vuøng röøng nuùi, bieân
giôùi cuûa ñaát nöôùc. Ñoù laø nhöõng vuøng coù vò trí quan troïng veà kinh teá, chính trò,
an ninh, quoác phoøng, ñoái ngoaïi, moâi tröôøng sinh thaùi….
Töø xöa ñeán nay, ñoaøn keát, hoaø hôïp, bình ñaúng, töông thaân, töông trôï laø
moät truyeàn thoáng voâ cuøng quyù baùu cuûa coäng ñoàng caùc daân toäc ôû nöôùc ta.
Truyeàn thoáng ñoù thaám saâu trong loái soáng, trong tình caûm, yù thöùc cuûa moãi con
ngöôøi, cuûa coäng ñoàng caùc daân toäc Vieät Nam. Qua nhöõng thôøi kyø, caùc trieàu
ñaïi khaùc nhau trong lòch söû nöôùc ta, caùc baäc vua minh, nhöõng anh huøng daân
toäc ñaõ keá thöøa, ñuùc keát naâng caùc truyeàn thoáng aáy thaønh chuû tröông chính trò
vaø keá saùch giaønh ñoäc laäp, giöõ nöôùc, an daân.
Hôn ai heát, Chuû tòch Hoà Chí Minh ñaõ keá thöøa, tieáp nhaän, phaùt trieån truyeàn
thoáng ñoaøn keát, bình ñaúng, töông trôï giöõa caùc daân toäc ta leân taàm cao môùi.
Ngöôøi neâu nhöõng luaän ñieåm raát ñaëc saéc veà ñoaøn keát. Ngöôøi toång keát raèng, heã
luùc naøo nöôùc ta ñoaøn keát muoân ngöôøi nhö moät thì nöôùc ta ñoäc laäp töï do, coøn
khi naøo daân ta khoâng ñoaøn keát thì bò nöôùc ngoaøi xaâm laán. Ngöôøi coøn chæ roõ, sôû
dó caùc phong traøo yeâu nöôùc choáng Phaùp ôû nöôùc ta thaát baïi laø vì daân ta chöa
hieäp löïc, ñoàng taâm. Cho neân caàn phaûi ñoaøn keát vì “Ñoaøn keát laø söùc maïnh cuûa
chuùng ta”(1). Ngöôøi ñaõ töøng khaúng ñònh, nhôø ñoaøn keát maø nhaân daân ta ñaõ “laøm
Caùch maïng thaùng Taùm thaønh coâng, laäp neân nöôùc Vieät Nam Daân chuû Coäng hoøa”,
ñaõ “khaùng chieán thaéng lôïi, laäp laïi hoøa bình ôû Ñoâng döông, hoaøn toaøn giaûi phoùng
mieàn Baéc”, ñaõ “giaønh thaéng lôïi trong coâng cuoäc khoâi phuïc kinh teá, caûi taïo xaõ
hoäi chuû nghóa vaø trong söï nghieäp xaây döïng chuû nghóa xaõ hoäi ôû mieàn Baéc”(2). Töø
nhaän thöùc lyù luaän vaø minh chöùng thöïc tieãn, Ngöôøi theå hieän tö töôûng ñaïi ñoaøn
keát trong khaåu hieäu:“Ñoaøn keát, ñoaøn keát, ñaïi ñoaøn keát. Thaønh coâng, thaønh coâng,
ñaïi thaønhcoâng”(3).
Khaåu hieäu treân cho thaáy ñoái töôïng vaø phaïm vi ñaïi ñoaøn keát trong tö töôûng
Hoà Chí Minh raát roäng raõi bao goàm nhieàu taàng naác. Trong ñoù ñoaøn keát daân toäc,
* Tieán só, Hoïc vieän Chính trò quoác gia Hoà Chí Minh, Phaân vieän thaønh phoá Hoà Chí Minh. Vieät Nam.
669
ñoaøn keát coäng ñoàng caùc daân toäc laø vaán ñeà ñaëc bieät quan troïng coù yù nghóa quyeát
ñònh söï toàn vong cuûa ñaát nöôùc. Ngöôøi nhaän thöùc ñuùng ñaén, ñaùnh giaù cao coâng
lao, vai troø cuûa ñoàng baøo caùc daân toäc thieåu soá trong coâng cuoäc döïng nöôùc, giaønh
ñoäc laäp daân toäc vaø giöõ nöôùc. Khi cuoäc khaùng chieán toaøn quoác buøng noå, Ngöôøi
keâu goïi: “Baát kyø ñaøn oâng, ñaøn baø, baát kyø ngöôøi giaø, ngöôøi treû, khoâng chia toân
giaùo, ñaûng phaùi, daân toäc. Heã laø ngöôøi Vieät Nam thì phaûi ñöùng leân ñaùnh thöïc daân
Phaùp ñeå cöùu toå quoác…”(4). Ngöôøi cuõng nhaéc nhôû phaûi luoân cuûng coá, taêng cöôøng
khoái ñoaøn keát daân toäc. Ngöôøi vieát: “Ñoàng baøo Kinh hay Thoå, Möôøng hay Maùn,
Gia Rai hay EÂ Ñeâ, Xeâ Ñaêng hay Ba Na vaø caùc daân toäc thieåu soá khaùc, ñeàu laø con
chaùu Vieät Nam, ñeàu laø anh em ruoät thòt. Chuùng ta soáng cheát coù nhau. Tröôùc kia
chuùng ta xa caùch nhau, moät laø vì thieáu giaây lieân laïc, hai laø vì coù keû xui giuïc ñeå
chia reõ chuùng ta. Ngaøy nay nöôùc Vieät Nam laø nöôùc chung cuûa chuùng ta… Soâng
coù theå caïn, nuùi coù theå moøn, nhöng loøng ñoaøn keát cuûa chuùng ta khoâng bao giôø
giaûm bôùt. Chuùng ta quyeát goùp chung löïc löôïng laïi ñeå giöõ vöõng quyeàn töï do, ñoäc
laäp cuûa chuùng ta…”(5).
Vaán ñeà bình ñaúng, töông trôï, giuùp nhau giöõa caùc daân toäc ñaõ ñöôïc Hoà Chí
Minh sôùm quan taâm. Ngöôøi ñaõ ñoàng tình vaø ca ngôïi tö töôûng tieán boä trong caùc
baûn tuyeân ngoân noåi tieáng cuûa nöôùc Phaùp vaø nöôùc Myõ veà quyeàn bình ñaúng cuûa
con ngöôøi. Töø ñoù, ngöôøi ñaõ suy roäng ra veà quyeàn bình ñaúng cho caùc daân toäc vaø
ghi trong Tuyeân ngoân ñoäc laäp cuûa nöôùc ta: “Taát caû caùc daân toäc treân theá giôùi ñeàu
sinh ra bình ñaúng, daân toäc naøo cuõng coù quyeàn soáng, quyeàn sung söôùng vaø quyeàn
töï do”. Veà coäng ñoàng caùc daân toäc ôû nöôùc ta, Ngöôøi chæ roõ “caùc daân toäc soáng treân
ñaát nöôùc Vieät Nam ñeàu bình ñaúng veà quyeàn lôïi vaø nghóa vuï… xoùa xích mích do
ñeá quoác vaø phong kieán gaây ra… thöïc hieän söï bình ñaúng giuùp nhau giöõa caùc daân
toäc ñeå cuøng nhau tieán leân chuû nghóa xaõ hoäi…”(6). Ngöôøi caên daën caùc cô quan
cuûa Ñaûng vaø Nhaø nöôùc phaûi coù keá hoaïch ñaåy maïnh phong traøo mieàn nuùi leân, veà
kinh teá cuõng nhö veà vaên hoùa vaø taát caû caùc maët…. Ra söùc giuùp ñôõ ñoàng baøo phaùt
trieån nhöõng vieäc coù lôïi ích cho ñôøi soáng vaät chaát vaø vaên hoùa cuûa caùc daân toäc;
Ngöôøi keâu goïi: “Hieän nay coù haøng chuïc vaïn ñoàng baøo mieàn xuoâi leân tham gia
phaùt trieån kinh teá mieàn nuùi. Ñoàng baøo mieàn nuùi phaûi ñoaøn keát giuùp ñôõ ñoàng baøo
mieàn xuoâi. Vaø ñoàng baøo mieàn xuoâi phaûi ñoaøn keát giuùp ñôõ ñoàng baøo mieàn nuùi”(7).
Töø quan ñieåm chuû nghóa Maùc - Leânin veà vaán ñeà daân toäc, töø tö töôûng ñoaøn
keát, bình ñaúng, töông trôï trong coäng ñoàng caùc daân toäc cuûa Chuû tòch Hoà Chí Minh,
Ñaûng ta cuõng ñaõ vaïch ra vaø thöïc hieän toát ñöôøng loái, chính saùch daân toäc qua caùc
thôøi kyø caùch maïng. Nhieàu Vaên kieän, Nghò quyeát cuûa Ñaûûng ñaõ ñeà caäp ñeán vaán
ñeà ñoaøn keát, bình ñaúng, töông trôï giöõa caùc daân toäc. Nghò quyeát Ñaïi hoäi ñaïi bieåu
toaøn quoác laàn thöù II cuûa Ñaûng ñaõ ghi roõ raèng: caùc daân toäc ôû Vieät Nam ñeàu ñöôïc
bình ñaúng veà quyeàn lôïi vaø nghóa vuï, phaûi ñoaøn keát giuùp ñôõ nhau ñeå khaùng chieán
vaø kieán quoác. Ñieàu ñoù ñöôïc khaúng ñònh theâm trong xaây döïng chuû nghóa xaõ hoäi
ôû mieàn Baéc raèng, laøm cho mieàn nuùi tieán kòp mieàn xuoâi, caùc daân toäc thieåu soá
tieán kòp caùc daân toäc ña soá, giuùp caùc daân toäc phaùt huy tinh thaàn caùch maïng vaø
khaû naêng to lôùn cuûa mình…, ñoaøn keát chaët cheõ giöõa caùc daân toäc ñeå cuøng nhau
tieán leân chuû nghóa xaõ hoäi. Ñaïi hoäi laàn thöù IX cuûa Ñaûng ta ñaõ khaúng ñònh raèng,
ñaïi ñoaøn keát toaøn daân laø “nguoàn söùc maïnh”, laø “ñoäng löïc to lôùn” ñeå xaây döïng
670
CHÍNH SAÙCH PHAÙT TRIEÅN CAÙC DAÂN TOÄC MIEÀN TAÂY NAM BOÄ
vaø baûo veä Toå quoác; raèng “vaán ñeà daân toäc vaø ñoaøn keát caùc daân toäc luoân luoân coù
vò trí chieán löôïc trong söï nghieäp caùch maïng”. Ñaïi hoäi chuû tröông “Thöïc hieän toát
chính saùch caùc daân toäc bình ñaúng, ñoaøn keát, töông trôï, giuùp ñôõ nhau cuøng phaùt
trieån”. Hoäi nghò laàn thöù baûy Ban chaáp haønh Trung öông Ñaûng khoùa IX ñaõ vaïch
ra cuï theå hôn nhöõng chuû tröông vaø giaûi phaùp ñuùng ñaén caàn thieát ñoái vôùi ñoàng
baøo caùc daân toäc thieåu soá.
Quaù trình thöïc thi chuû tröông chính saùch daân toäc ñaõ mang laïi nhöõng keát quaû
to lôùn, song beân caïnh ñoù cuõng khoâng theå traùnh khoûi khoù khaên, haïn cheá, sô hôû
maø chuùng ta cuõng ñaõ vaø ñang ra söùc ngaên ngöøa, khaéc phuïc.
Nhieàu naêm nay, caùc phaàn töû, toå chöùc phaûn ñoäng cöïc ñoan ñaõ lôïi duïng nhöõng
caùc chieâu baøi “daân chuû”,“ nhaân quyeàn”, “toân giaùo”, “daân toäc”, cöôøng ñieäu nhöõng
haïn cheá, sô hôû cuûa ta ñeå raùo rieát hoaït ñoäng choáng phaù söï nghieäp caùch maïng
nöôùc ta. Trong ñoù vaán ñeà veà ñoàng baøo caùc daân toäc thieåu soá laø moät trong nhöõng
vaán ñeà raát phöùc taïp, gay caán, bò chuùng ra söùc quaáy phaù. AÂm möu cuûa chuùng laø
nhaèm taïo döïng ngoïn côø ñoøi quyeàn daân toäc töï trò, hoøng taùch moät soá daân toäc ôû
moät soá vuøng ra khoûi nöôùc ta, phaù vôû khoái ñaïi ñoaøn keát daân toäc, hình thaønh caùc
kieåu “Nhaø nöôùc Ñeà ga ñoäc laäp” ôû Taây Nguyeân; “Vöông quoác H’moâng” ôû Taây
Baéc; “Vöông quoác Chaêm” ôû Nam Trung Boä; “Nhaø nöôùc Khmer Croâm” ôû Taây Nam
Boä. Möu ñoà thaønh laäp kieåu nhaø nöôùc Khmer Croâm töï trò laø cuûa toå chöùc “Maët
traän daân toäc giaûi phoùng Campuchia Croâm”. Toå chöùc naøy ñaõ vu caùo Vieät Nam
xaâm chieám ñaát ñai, gieát haïi ngöôøi Khmer Croâm; kích ñoäng ngöôøi Khmer Croâm
ñaáu tranh ñoøi Vieät Nam phaûi traû vuøng ñaát Taây Nam Boä cho ngöôøi Khmer…(8).
Thôøi gian gaàn ñaây, soá ñoái töôïng phaûn ñoäng ngöôøi Chaêm löu vong ñaõ lôïi duïng
caùc quyeàn töï do daân chuû ñeå taêng cöôøng caùc hoaït ñoäng phöùc taïp nhaèm khôi daäy,
kích ñoäng tö töôûng ñoøi phuïc hoài vöông quoác Chaêmpa. Soá naøy ñaõ coù caùc hoaït
ñoäng aûnh höôûng ñeán an ninh traät töï nöôùc ta, hoøng gaây chia reõ giöõa ngöôøi Chaêm
vaø ngöôøi Kinh, chia reõ khoái ñoaøn keát caùc daân toäc vaø toân giaùo….
Tröôùc tình hình ñoù, ñoøi hoûi chuùng ta phaûi thöïc hieän toát chuû tröông chính saùch
ñoái vôùi ñoàng baøo caùc daân toäc thieåu soá treân ñaát nöôùc ta. ÔÛ ñaây, chuùng toâi muoán
goùp theâm nhöõng yù kieán böôùc ñaàu veà vieäc tieáp tuïc thöïc hieän caùc chính saùch ñoaøn
keát, bình ñaúng, coâng baèng, töông trôï giöõa caùc daân toäc ôû khu vöïc Taây Nam Boä.
Mieàn Taây Nam Boä laø vuøng ñoàng baèng truø phuù, laø vöïa luùa lôùn nhaát nöôùc ta
vaø khu vöïc. Nôi ñaây, beân caïnh ñaïi ña soá ngöôøi Kinh, coøn coù khoaûng 8% daân cö
laø caùc daân toäc thieåu soá. Trong ñoù ñoàng baøo Khmer khoaûng hôn 1 trieäu ngöôøi,
chieám khoaûng 6% daân cö trong vuøng. Keá ñoù laø ngöôøi Hoa, gaàn 900.000 ngöôøi(9).
Ít nhaát laø ngöôøi Chaêm, töø naêm 1975 ñeán nay daân soá cuûa daân toäc Chaêm haàu nhö
khoâng taêng, rieâng ôû An Giang hieän coù khoaûng 12.500 ngöôøi(10).
Daân toäc Khmer ôû Taây Nam Boä sinh soáng chuû yeáu baèng ngheà noâng ñoäc canh
caây luùa. Phaàn lôùn ruoäng ñaát cuûa hoï thuoäc vuøng nhieãm maën hoaëc khoâ caèn, maø
taäp quaùn saûn xuaát chæ chuû yeáu döïa vaøo töï nhieân, neân naêng suaát thaáp, khoâng oån
ñònh. Moät soá ngöôøi Khmer troàng caùc loaïi caây khaùc, hoa maøu, laøm muoái, ñaùnh baét
caù… nhöng hoaït ñoäng yeáu keùm. Khoâng ít ngöôøi Khmer sinh soáng baèng laøm thueâ
671
trong noâng nghieäp. Rieâng huyeän Tri Toân tænh An Giang, vaøo naêm 2003 coù gaàn
26% soá hoä laøm thueâ(11). Moät boä phaän laøm moät soá ngheà khaùc nhö chaên nuoâi, thuû
coâng, dòch vuï, buoân baùn nhoû leû, coù raát ít ngöôøi Khmer hoaït ñoäng trong caùc ngaønh
coâng nghieäp, thöông maïi, dòch vuï…
Ngöôøi Hoa ôû vuøng naøy chuû yeáu laøm ngheà noâng, moät boä phaän vöøa laøm ngheà
noâng vöøa buoân baùn nhoû. Ngöôøi Hoa ôû caùc thò xaõ, thò traán, thò töù chuû yeáu soáng
baèng ngheà buoân baùn. Hoï coù vai troø raát lôùn vaø tích cöïc trong phaùt trieån maïng löôùi
thöông maïi, thò tröôøng haøng hoùa, ñaëc bieät laø thò tröôøng luùa gaïo giöõa vuøng naøy
vôùi thaønh phoá Hoà Chí Minh, vôùi caùc vuøng khaùc vaø vôùi nöôùc ngoaøi.
Ngöôøi Chaêm cö truù taäp trung ñoâng nhaát ôû tænh An Giang. Hoï laøm ngheà chính
laø buoân baùn vaø deät thuû coâng. Hoï khoâng môû cöûa hieäu maø thöôøng ñi buoân
chuyeán, mua baùn rong, nhoû leû. Moät boä phaän ngöôøi Chaêm laø ngö daân, ñaùnh baét
caù nöôùc ngoït, nhöng vaãn ôû möùc nhoû beù. Moät boä phaän laøm ngheà noâng, nhöng
noâng nghieäp vaãn chöa ñoùng vai troø lôùn trong neàn kinh teá cuûa hoï.
Coäng ñoàng caùc daân toäc Vieät, Khmer, Hoa, Chaêm ñaõ cuøng chung soáng, cuøng
chung söùc khai phaù xaây döïng vuøng Taây Nam Boä truø phuù. Caùc daân toäc soáng raát
ñoaøn keát, hoøa ñoàng, bình ñaúng, coâng baèng vôùi nhau, luoân töông trôï, giuùp ñôõ
nhau. Caùc daân toäc ngaøy caøng hoøa hôïp, gaàn guõi, gaén boù chaët cheõ, maät thieát vôùi
nhau qua lao ñoäng saûn xuaát, qua hoân nhaân, qua söû duïng chung tieáng Vieät hoaëc
giao löu ngoân ngöõ, qua hoaït ñoäng kinh teá, vaên hoùa, quan heä xaõ hoäi, tín ngöôõng,
toân giaùo… Haàu heát ngöôøi Khmer ñeàu laø tín ñoà cuûa Phaät giaùo Tieåu thöøa; Ngöôøi
Chaêm Islam ôû An Giang theo Hoài Giaùo chính thoáng. Ngoaøi ra moät boä phaän ñoàng
baøo ôû ñaây coøn theo caùc toân giaùo khaùc nhö: Phaät giaùo Ñaïi thöøa, Thieân chuùa giaùo,
Cao Ñaøi, Hoøa Haûo…
Trong hai cuoäc khaùng chieán choáng thöïc daân Phaùp vaø xaâm löôïc Myõ cuøng beø
luõ tay sai, ñoàng baøo caùc daân toäc ñaõ goùp phaàn ñaùng keå vôùi nhieàu thaønh tích nhö
nuoâi döôõng, che giaáu baûo veä caùn boä, laøm lieân laïc, ñöa ñoùn caùn boä. Nhieàu gia
ñình coù con em tham gia caùch maïng, con em laø lieät só. Coù nhöõng baø meï ñaõ ñöôïc
phong Baø meï Vieät Nam anh huøng… Phaùt huy vai troø, thaønh tích trong chieán ñaáu
choáng giaëc ngoaïi xaâm, trong thôøi kyø hoøa bình xaây döïng vôùi vieäc thöïc hieän chính
saùch daân toäc cuûa Ñaûng vaø Nhaø nöôùc ta, caùc daân toäc ñaõ tích cöïc tham gia hoaït
ñoäng trong heä thoáng chính trò, phaùt trieån kinh teá, vaên hoùa, xaõ hoäi… Nhieàu ngöôøi
Khmer, Hoa, Chaêm ñaõ trôû thaønh caùn boä laõnh ñaïo, quaûn lyù, caùn boä hoaït ñoäng
trong heä thoáng chính trò, trong caùc toå chöùc, ñoaøn theå xaõ hoäi. Rieâng ñoàng baøo
Chaêm ôû An Giang vaøo cuoái naêm 2003, 15 ngöôøi laø ñaûng vieân Ñaûng Coäng Saûn Vieät
Nam, 3 ngöôøi laø ñaïi bieåu Hoäi ñoàng nhaân daân huyeän, 10 ngöôøi laø ñaïi bieåu Hoäi
ñoàng nhaân daân xaõ, 4 ngöôøi laø coâng an xaõ vaø huyeän, 24 ngöôøi laø thaønh vieân Maët
traän Toå quoác, 91 ngöôøi laø ñoaøn vieân Ñoaøn Thanh nieân Coäng saûn Hoà Chí Minh,
929 hoäi vieân Hoäi Lieân hieäp phuï nöõ Vieät Nam, coù 3 giaùo vieân caùc caáp, 5 baùc só,
30 ngöôøi coù trình ñoä ñaïi hoïc(12).
Nhôø söï noã löïc cuûa ñoàng baøo caùc daân toäc, ñöôïc söï quan taâm hoã trôï tích cöïc
cuûa heä thoáng chính trò vaø caùc ñoaøn theå xaõ hoäi… maø ñôøi soáng moïi maët cuûa
672
ñoàng baøo ít nhieàu ñöôïc caûi thieän vaø naâng leân. Trình ñoä phaùt trieån kinh teá- xaõ
hoäi cuûa caùc daân toäc ít ngöôøi so vôùi ngöôøi Vieät ôû Taây Nam Boä khoâng quaù cheânh
leäch vaø caùch bieät nhö ôû caùc vuøng khaùc. Neàn kinh teá cuûa hoï cuõng ñaõ böôùc ñaàu
laø kinh teá saûn xuaát haøng hoùa nhoû. Ngöôøi saûn xuaát cuõng coù tieáp xuùc, söû duïng
caùc phöông tieän kyõ thuaät canh taùc, vaät tö noâng nghieäp môùi, hieän ñaïi, ñoàng thôøi
coù keát hôïp vôùi kinh nghieäm truyeàn thoáng trong canh taùc. Xaõ hoäi cuûa ñoàng baøo
caùc daân toäc ôû ñaây cuõng ñaõ coù söï phaân hoùa; ñôøi soáng vaên hoùa tinh thaàn coù
nhöõng neùt töông ñoàng vôùi ngöôøi Vieät, ñoàng thôøi hoï vaãn giöõ gìn vaø phaùt trieån
baûn saéc vaên hoùa ñaëc tröng cuûa töøng daân toäc.
Tuy nhieân, duø coù tieán boä, caûi thieän nhaát ñònh, nhöng tình hình kinh teá-xaõ hoäi
ôû caùc daân toäc ít ngöôøi taïi vuøng naøy coøn khoâng ít haïn cheá:
Vieäc tieáp nhaän khoa hoïc kyõ thuaät coâng ngheä, chuyeån dòch cô caáu caây roàng
vaät nuoâi raát chaäm chaïp… Cho neân naêng suaát, saûn löôïng chöa cao, laøm cho nhieàu
hoä thöôøng bò thua loã, nôï naàn, phaûi baùn ñaát, laâm vaøo tình traïng khoâng coù ñaát
canh taùc. Naêm 2003, ôû huyeän Tri Toân, tænh An Giang, hoä ngöôøi Khmer khoâng
ñaát saûn xuaát, chuû yeáu laø caùc hoä laøm thueâ trong noâng nghieäp vaø caùc hoä laøm thueâ
ôû caùc ngaønh ngheà khaùc, chieám gaàn 85% soá hoä(13). Tình traïng tranh chaáp, khieáu
kieän veà ruoäng ñaát ñaõ taùc ñoäng ít nhieàu ñeán saûn xuaát vaø ñôøi soáng cuûa ñoàng baøo.
Trình ñoä kinh teá tuy coù tieán boä, nhöng vaãn chöa thoaùt khoûi haún tính chaát thuû
coâng, manh muùn, töï cung, töï caáp. Cô sôû vaät chaát phuïc vuï cho saûn xuaát vaø ñôøi
soáng coøn thieáu, keùm, laïc haäu.
Ñôøi soáng cuûa caùc daân toäc thieåu soá, nhaát laø ngöôøi Khmer, so vôùi caùc naêm
tröôùc ñaõ coù böôùc tieán khaù toát, soá hoä ñoùi ngheøo coù giaûm ôû moät soá ñòa phöông,
nhöng tình hình kinh teá vaø ñôøi soáng cuûa hoï vaãn raát khoù khaên, tình traïng ñoùi
ngheøo vaãn coøn. Soá hoä ñoùi ngheøo haàu nhö taäp trung ôû nhöõng vuøng ñoâng ngöôøi
Khmer nhö caùc huyeän Goø Quao, An Bieân, An Minh, Vónh Thuaän (Kieân Giang);
Traø Cuù, Chaâu Thaønh (Traø Vinh); Traø OÂn (Vónh Long); Vónh Chaâu, Myõ Tuù (Soùc
Traêng); Vónh Lôïi (Baïc Lieâu); Tri Toân, Tònh Bieân (An Giang)…(14). Naêm 2002
rieâng huyeän Tònh Bieân coù 1.830 hoä ngheøo, chieám hôn 23% so vôùi hoä daân toäc
Khmer vaø chieám hôn 44% so vôùi hoä ngheøo trong huyeän; huyeän Tri Toân coù 1.957
hoä Khmer ngheøo chieám hôn 20% so vôùi hoä daân toäc Khmer vaø chieám gaàn 47%
so vôùi hoä ngheøo trong huyeän(15). ÔÛ ñoàng baøo Chaêm cuõng coøn khaù nhieàu hoä
ngheøo, qua khaûo saùt phaân loaïi hoä naêm 2002, thì coù 16% hoä ngheøo. Nhaø ôû cuûa
caùc daân toäc, duø coù khaù hôn tröôùc, nhöng phaàn lôùn vaãn coøn raát ñôn sô, taïm bôï,
ngheøo naøn, phöông tieän cho sinh hoaït, ñôøi soáng thieáu thoán. Nhaø ôû coù caûi thieän,
nhöng nhaø kieân coá vaø baùn kieân coá chöa nhieàu, chuû yeáu laø nhaø taïm bôï. Cuoái
naêm 2002, ôû huyeän Tri Toân coøn ñeán 44% nhaø ôû cuûa ñoàng baøo Khmer laøø tranh
tre nöùa laù, taïm bôï (16).
Trình ñoä hoïc vaán, trình ñoä khoa hoïc kyõ thuaät cuûa caùc daân toäc thieåu soá ôû ñaây,
nhaát laø ngöôøi Khmer raát thaáp. Nhieàu ngöôøi muø chöõ, naêm 2003, huyeän Tri Toân
tænh An Giang coù ñeán hôn 44% ngöôøi Khmer khoâng bieát chöõ, gaàn 77% soá ngöôøi
Khmer khoâng bieát chöõ daân toäc(17). Soá ngöôøi ñöôïc ñi hoïc, tyû leä hoïc sinh hoïc phoå
thoâng trung hoïc, ñaïi hoïc… raát thaáp so vôùi ngöôøi Kinh. Baûn tính cuûa ñoàng baøo
673
caùc daân toäc raát hieàn hoøa, chaân chaát, hoàn nhieân, coi troïng chöõ tín, nhöng laïi nheï
daï, caû tin deã bò lôïi duïng khi caùc theá löïc phaûn ñoäng duøng yeáu toá vaät chaát, tinh
thaàn ñeå mua chuoäc, loâi keùo. Coù nhöõng khía caïnh trong taâm lyù, tö töôûng vaãn raát
baûo thuû, laïc haäu, coøn nhieàu huû tuïc, meâ tín dò ñoan. Vieäc chaêm soùc söùc khoûe coøn
nhieàu haïn cheá: nöôùc saïch, ñieàu kieän veä sinh, moâi tröôøng chöa ñöôïc baûo ñaûm…
Caùc tuïc leä cuùng kieán, ma thuaät, leã nghi noâng nghieäp, laøm phöôùc, caùc luaät leä khaéc
khe, tuïc caám cung… vaãn coøn kìm haõm xaõ hoäi caùc daân toäc ít ngöôøi ôû ñaây, nhaát
laø daân toäc Khmer, Chaêm trong tình traïng ngheøo naøn, chaäm phaùt trieån(18).
Tình traïng khoù khaên veà ñôøi soáng, trình ñoä daân trí thaáp keùm tuït haäu ôû caùc
daân toäc ít ngöôøi, nhöõng sô hôû, sai soùt cuûa caùc caáp, caùc ngaønh trong vieäc thöïc
hieän chính saùch daân toäc cuûa Ñaûng vaø Nhaø nöôùc…. laø nhöõng nguyeân côù ñeå boïn
phaûn ñoäng vin vaøo coâng kích, mua chuoäc, loâi keùo ñoàng baøo, chia reõ khoái ñaïi
ñoaøn keát daân toäc, coâng kích, xuyeân taïc, phaù hoaïi söï nghieäp caùch maïng nöôùc ta.
Ñaây cuõng laø söï thaùch thöùc ñoái vôùi ñoàng baøo caùc daân toäc trong quaù trình hoäi nhaäp
kinh teá khu vöïc vaø quoác teá. Ñeå tieáp tuïc thöïc hieän chính saùch ñoaøn keát, bình
ñaúng, coâng baèng töông trôï vaø caùc chính saùch khaùc ñoái vôùi ñoàng baøo caùc daân toäc,
ñeå taïo ñieàu kieän thuaän lôïi vaø cô hoäi cho caùc daân toäc trong vuøng saün saøng hoäi
nhaäp kinh teá khu vöïc vaø quoác teá, neân quan taâm giaûi quyeát moät soá vaán ñeà sau:
- Baèng nhieàu caùch thöùc, phöông phaùp maø giaùo duïc tuyeân truyeàn cho ñoàng
baøo caùc daân toäc naém vöõng, thöïc hieän toát caùc chính saùch daân toäc cuûa Ñaûng vaø
Nhaø nöôùc ta, nhaän thöùc roõ phaûi taêng cöôøng ñoaøn keát, bình ñaúng, coâng baèng,
töông trôï vì muïc tieâu cao caû laø laøm cho “daân giaøu, nöôùc maïnh, xaõ hoäi coâng baèng,
daân chuû, vaên minh”; laøm cho ñoàng baøo bieát roõ raèng, Ñaûng vaø Nhaø nöôùc luoân
chaêm lo cho ñoàng baøo caùc daân toäc noùi chung vaø ñoàng baøo Khmer, Hoa, Chaêm
noùi rieâng; laøm cho ñoàng baøo hieåu roõ vaø kieân quyeát choáng laïi nhöõng aâm möu
thaâm ñoäc, haønh ñoäng sai traùi cuûa caùc phaàn töû phaûn ñoäng.
- Phaùt huy quyeàn laøm chuû veà chính trò cuûa caùc daân toäc thieåu soá. Taïo ñieàu
kieän, höôùng daãn hoï hieåu vaø thöïc hieän caùc quyeàn vaø nghóa vuï coâng daân, thöïc
hieän toát phöông chaâm“ daân bieát, daân baøn, daân laøm, daân kieåm tra”. Quyeàn laøm
chuû veà chính trò coøn thoâng qua vieäc baûo ñaûm cô caáu caùn boä. Thöïc hieän toát chính
saùch caùn boä, sao cho coù nhieàu hôn nöõa caùn boä laø ngöôøi thuoäc caùc daân toäc Khmer,
Hoa, Chaêm… trong boä maùy Ñaûng vaø Nhaø nöôùc vaø caùc toå chöùc chính trò-xaõ hoäi.
Chuù troïng hôn vieäc taïo nguoàn, qui hoaïch, ñaøo taïo, söû duïng, boá trí, ñeà baït caùn
boä trong caùc daân toäc, löu yù ñeán ñoái töôïng laø hoïc sinh, sinh vieân, löïc löôïng vuõ
trang, caùn boä hoaït ñoäng thöïc tieãn… Thöïc hieän toát söï coâng baèng treân moïi lónh
vöïc giöõa caùc daân toäc. Taïo moïi ñieàu kieän cho taát caû caùc daân toäc ñeàu coù cô hoäi
ngang nhau trong tham gia hoaït ñoäng chính trò, kinh teá, vaên hoùa, xaõ hoäi… laøm
cho caùc daân toäc vaø toaøn xaõ hoäi coù söï ñoàng thuaän trong tö töôûng vaø haønh ñoäng
ñeå cuøng tieán boä vaø phaùt trieån.
- Noã löïc ñaàu tö, hoã trôï nhaèm xaây döïng, phaùt trieån kinh teá ñôøi soáng ôû vuøng
ñoàng baøo caùc daân toäc. Taêng cöôøng hôn nöõa cô sôû vaät chaát kyõ thuaät phuïc vuï cho
saûn xuaát vaø ñôøi soáng. Ñöa nhöõng tieán boä khoa hoïc vaøo trong canh taùc, saûn xuaát,
khaéc phuïc daàn tình traïng saûn xuaát theo taäp quaùn chæ chuû yeáu döïa vaøo töï nhieân.
674
Giuùp ñoàng baøo Chaêm, Khmer thoaùt daàn khoûi neàn kinh teá töï caáp, töï tuùc, phaùt
trieån kinh teá haøng hoùa thò tröôøng, hoøa nhaäp nhanh vaøo thò tröôøng chung cuûa
vuøng, caû nöôùc, khu vöïc vaø quoác teá. Ñöa nhanh hôn, nhieàu hôn nhöõng saûn phaåm
thuû coâng truyeàn thoáng cuûa ñoàng baøo ra thò tröôøng trong nöôùc vaø quoác teá, trong
ñoù coù nhöõng saûn phaåm noåi tieáng nhö luïa Taân Chaâu cuûa ñoàng baøo Chaêm; vaûi voùc,
thaûm chieáu, ñöôøng Thoát noát cuûa ñoàng baøo Khmer….
Ruoäng ñaát laø moät vaán ñeà lôùn, laø yeáu toá quan troïng trong saûn xuaát cuûa caùc
daân toäc thieåu soá ôû ñaây. Cho neân caùc ñòa phöông coù söï quan taâm, öu tieân giao
nhieàu ruoäng ñaát hôn cho nhöõng hoä coù naêng löïc vaø chí thuù vôùi ngheà noâng. Sôùm
giaûi quyeát vieäc khieáu kieän, tranh chaáp ruoäng ñaát ôû vuøng ñoàng baøo caùc daân toäc
moät caùch thaän troïng ñuùng ñaén. Coù nhöõng bieän phaùp cuï theå thuùc ñaåy quaù trình
chuyeån ñoåi cô caáu caây troàng vaät nuoâi, ñaåy maïnh hôn nöõa chöông trình khuyeán
noâng, thaâm canh taêng vuï, aùp duïng roäng raõi khoa hoïc kyõ thuaät vaøo canh taùc, saûn
xuaát. Chuyeån ñoåi nhanh cô caáu caùc ngaønh ngheà kinh teá, ñaàu tö khuyeán khích
phaùt trieån ngaønh ngheà tieåu thuû coâng nghieäp sao cho thaät khoa hoïc vaø hieäu quaû
cao. Quan taâm ñaëc bieät hôn ñoái vôùi nhöõng hoä ñi laøm thueâ, nhaát laø ngöôøi Khmer.
Coù nhöõng quy ñònh nhaèm baûo veä quyeàn lôïi cuûa ngöôøi laøm thueâ veà giôø giaác, veà
cöôøng ñoä lao ñoäng, veà tieàn coâng lao ñoäng. Ñoái vôùi nhöõng hoä thieáu khaû naêng
canh taùc ruoäng ñaát thì khuyeán khích chuyeån ñoåi ngaønh ngheà. AÙp duïng nhieàu
phöông thöùc cho vay linh hoaït, phuø hôïp, hoã trôï laõi suaát öu ñaõi cho ñoàng baøo ñeå
ñaàu tö saûn xuaát vaø khoâi phuïc, phaùt trieån ngaønh ngheà tieåu thuû coâng nghieäp. Ñaàu
tö nhieàu hôn, coù hieäu quaû hôn trong xaây döïng cô sôû, haï taàng: ñöôøng giao thoâng,
thuûy lôïi, ñieän, nöôùc saïch, thoâng tin lieân laïc, tröôøng hoïc, traïm xaù vaø caùc coâng trình
phuùc lôïi khaùc. Ngoaøi söï ñaàu tö cho vuøng ñoàng baøo caùc daân toäc cuûa caùc chöông
trình quoác gia, caàn khuyeán khích, keâu goïi caùc ñòa phöông, cô quan, ban ngaønh
hoã trôï moïi maët cho caùc daân toäc ôû ñaây cuøng phaùt trieån.
- Ra söùc chaêm lo moät caùch saâu saùt, thieát thöïc lónh vöïc vaên hoùa-xaõ hoäi ôû caùc
daân toäc vuøng naøy. Ñaây thöïc söï cuõng laø vaán ñeà lôùn vaø nan giaûi, nhöng neáu laøm
toát seõ taïo thaønh cô sôû quan troïng ñeå taêng cöôøng khoái ñaïi ñoaøn keát, quan heä
bình ñaúng, coâng baèng, töông trôï nhau giöõa caùc daân toäc. Do ñoù, ôû caùc ñòa
phöông caàn coù söï noå löïc vaø quyeát taâm lôùn trong vieäc xoùa naïn muø chöõ, phoå
caäp giaùo duïc caùc caáp, ñaøo taïo, boài döôõng lôùp treû, naâng cao trình ñoä daân trí
cho ñoàng baøo Khmer, Chaêm vaø Hoa. Chaêm lo ñaøo taïo coâng nhaân kyõ thuaät caùc
ngaønh ngheà, ñaøo taïo ñaïi hoïc, sau ñaïi hoïc trong ñoàng baøo caùc daân toäc. Caàn
thieát môû theâm nhöõng tröôøng, lôùp rieâng ñeå ñaøo taïo, boài döôõng ñoäi nguõ caùn boä
trong ñoàng baøo. Caùn boä huyeän, xaõ caàn hoïc tieáng cuûa caùc daân toäc trong vuøng
ñeå deã daøng giao tieáp vaø coâng taùc.
Tích cöïc taïo ra nhieàu vieäc laøm cho ngöôøi lao ñoäng trong ñoàng baøo, hoaëc laøm
vieäc taïi choã, hoaëc hôïp taùc lao ñoäng trong vaø ngoaøi nöôùc. Giuùp thanh nieân coù yù
thöùc töï vöôn leân. Khuyeán khích hoï töï hoïc, töï naâng cao tay ngheà, töï taïo vieäc laøm
cho mình, cho gia ñình vaø cho nhieàu ngöôøi khaùc.
Moät maët, giuùp ñoàng baøo baûo toàn vaên hoùa vaät theå vaø phi vaät theå, giöõ gìn, phaùt
huy nhöõng giaù trò toát ñeïp, baûn saéc vaên hoùa truyeàn thoáng cuûa coäng ñoàng caùc daân
675
toäc; Maët khaùc, ra söùc tuyeân truyeàn, giaùo duïc, ñaáu tranh ñeå ngaên chaën, ñaåy luøi, ñi
tôùi xoùa boû nhöõng taâm lyù, thoùi quen, phong tuïc taäp quaùn laïc haäu, nhöõng teä naïn
xaõ hoäi, nhöõng bieåu hieän ñi ngöôïc laïi thuaàn phong myõ tuïc… gaây aûnh höôûng
khoâng toát, taùc haïi ñeán cuoäc soáng moãi ngöôøi vaø coäng ñoàng. Moãi gia ñình cuûa caùc
daân toäc ôû ñaây vaãn coøn ñoâng con, nhaát laø ôû ngöôøi Hoa vaø Khmer. Do ñoù caàn phaûi
khuyeán khích, taïo ñieàu kieän cho caùc daân toäc xaây döïng gia ñình vaên hoùa môùi, ít
con hôn, chaêm lo cho con caùi toát hôn vaø vun ñaép cuoäc soáng haïnh phuùc. Phaùt
trieån saâu roäng maïng löôùi y teá, chaêm soùc söùc khoûe chu ñaùo cho ñoàng baøo, chuù
troïng söùc khoeû cuûa baø meï vaø treû em trong caùc daân toäc ít ngöôøi.
Vaän duïng tö töôûng Hoà Chí Minh, quan ñieåm cuûa Ñaûng Coäng saûn Vieät Nam
veà caùc daân toäc thieåu soá, thöïc hieän chính saùch daân toäc treân caùc lónh vöïc chính trò,
kinh teá ñôøi soáng, vaên hoùa, xaõ hoäi trong caû nöôùc, cuõng nhö ôû mieàn Taây Nam Boä
laø vaán ñeà tröôùc maét cuõng nhö laâu daøi. Saép tôùi, Trung öông vaø caùc ñòa phöông
neân coù söï ñaàu tö nhieàu hôn, keá hoaïch, bieän phaùp thöïc thi thieát thöïc vaø ñaït hieäu
quaû cao hôn nöõa môùi coù theå giaûi quyeát toát caùc lónh vöïc treân. Ñoù laø cô sôû, ñieàu
kieän quan troïng ñeå cuûng coá, taêng cöôøng khoái ñaïi ñoaøn keát, hoøa hôïp toaøn daân
toäc, baûo ñaûm söï bình ñaúng, coâng baèng, theå hieän söï heát loøng yeâu thöông, töông
trôï nhau giöõa caùc daân toäc treân ñòa baøn vaø caû nöôùc. Töø ñoù goùp phaàn phaù tan
nhöõng aâm möu, thuû ñoaïn chia reõ khoái ñaïi ñoaøn keát daân toäc, hoøng phaù hoaïi söï
nghieäp caùch maïng ôû nöôùc ta cuûa boïn phaûn ñoäng trong vaø ngoaøi nöôùc; ñoàng thôøi
giuùp cho caùc daân toäc naâng cao trình ñoä, saün saøng trong giao löu tieáp xuùc vaø hoäi
nhaäp kinh teá khu vöïc vaø quoác teá.
CHUÙ THÍCH
1. Hoà Chí Minh toaøn taäp, taäp 7, Nxb Chính trò quoác gia, Haø Noäi, 2000, tr .39.
2, 3. Hoà Chí Minh toaøn taäp, taäp 10, Nxb Chính trò quoác gia, Haø Noäi, 2000, tr. 604, tr. 607.
4. Hoà Chí Minh toaøn taäp, taäp 4, Nxb Chính trò quoác gia, Haø Noäi, 2000, tr. 480, tr. 217-218.
6. Hoà Chí Minh toaøn taäp, taäp 9, Nxb Chính trò quoác gia, Haø Noäi, 2000, tr. 3587, 457.
7. Hoà Chí Minh toaøn taäp, taäp 11, Nxb Chính trò quoác gia, Haø Noäi, 2000, tr. 135.
8. Ban Tö töôûng-Vaên hoùa Trung öông:“Moät soá toå chöùc phaûn ñoäng choáng phaù caùch maïng Vieät Nam” Haø
Noäi 2003.
9. Ban Tö töôûng- Vaên hoùa Trung öông: “Vaán ñeà daân toäc vaø chính saùch daân toäc cuûa Ñaûng Coäng Saûn Vieät
Nam”. Nxb Chính trò quoác gia, Haø Noäi, 2002.
10, 12. Coâng an tænh An Giang: Tình hình ngöôøi Chaêm vaø ñaïo Hoài ôû bieân giôùi tænh An Giang. Moät soá giaûi
phaùp nhaèm oån ñònh an ninh traät töï vuøng daân toäc Chaêm, tr.4, tr.19.
11, 13, 16, 17. Uyû ban nhaân daân huyeän Tri Toân: Baùo caùo chuyeân ñeà daân toäc Khmer. Thaùng 9-2003, tr. 4,
tr. 9, tr. 5, tr. 3.
14. Chöông trình phaân tích hieän töôïng ñoùi ngheøo taïi ñoàng baèng soâng Cöûu Long (MDPA) do Aus AID taøi
trôï, Thaùng 1-3 naêm 2003 .
15. Ban chæ ñaïo. Chöông trình muïc tieâu quoác gia xoùa ñoùi giaûm ngheøo vaø vieäc laøm tænh An Giang: Baùo
caùo keát quaû ñieàu tra caäp nhaät hoä ngheøo vaø moät soá ñoái töôïng xaõ hoäi naêm 2001, tænh An Giang.
18. Huyønh Thò Gaám, “Nhöõng bieán ñoåi kinh teá-xaõ hoäi ôû noâng thoân ñoàng baèng soâng Cöûu Long.”, Luaän aùn
Tieán só, naêm 1998.
676
VAØI CAÛM NGHÓ VEÀ VIEÄC PHAÙT HUY
VAØ BAÛO TOÀN BAÛN SAÉC VAÊN HOÙA
CAÙC DAÂN TOÄC THUOÄC NGÖÕ HEÄ NAM ÑAÛO
Baù Trung Phuï (AriYa)*
Caùc daân toäc thuoäc ngöõ heä Nam Ñaûo ôû Vieät Nam bao goàm Chaêm, EÂñeâ, Giarai,
Churu, Raglai laø nhöõng cö daân baûn ñòa coù töø laâu ñôøi, ñaõ goùp phaàn laøm neân kyø
tích vó ñaïi, moät Tröôøng Sôn – Taây Nguyeân coù neàn vaên hoùa phong phuù vaø ña
daïng. Daân toäc thuoäc ngöõ heä Maõ Lai - Nam Ñaûo ñònh cö ôû caùc tænh Ñaêk Laêk, Gia
Lai, Kon Tum, Laâm Ñoàng, Bình Ñònh, Ninh Thuaän vaø Bình Thuaän.
Daân toäc EÂñeâ taäp trung ôû caùc tænh lî, huyeän vaø caùc truïc giao thoâng chuû yeáu,
moät vaøi buoân ôû thò xaõ Buoân Ma Thuoät nhö Buoânly A, Buoânly B, caùc huyeän taäp
trung ñoâng nhaát laø huyeän Lak, Easup, Ñakmil, Kroâng Buk, Ñak Noâng vaø cuoái
cuøng laø Kroâng Paùch… vôùi soá daân thoáng keâ thaùng 8-2001 laø 270.348 ngöôøi. Daân
cö coù söï phaân boá khoâng ñoàng ñeàu. Daân toäc Giarai coù soá daân khoaûng 317.557
ngöôøi, hoï soáng raûi raùc ôû phía Nam Kon Tum, Taây Pleiku, Nam Pleiku (taäp trung
ôû caùc huyeän Chöpaê, Ñöùc Cô, Chö Proâng, Chö Coâ, Ajunpa, Kroâng Pa thuoäc tænh
Gia Lai). Moät phaàn nhoû ngöôøi Giarai soáng ôû caùc tænh phía Baéc Ñaêk Laêk, phía
Taây tænh Phuù Yeân. Ngoaøi ra, coøn moät soá soáng ôû Bokham (Laøo) vaø Natra Kiri
(Campuchia). Nhö vaäy, tænh Gia Lai coù soá daân Giarai ñoâng nhaát. Daân toäc Churu
coù daân soá laø 14.978 ngöôøi, hoï soáng taäp trung ôû huyeän Ñôn Döông cuûa tænh Laâm
Ñoàng, moät soá ôû tænh Bình Thuaän. Daân toäc Raglai coù soá daân 96.931. Daân toäc
Chaêm coù soá daân khoaûng 132.873 ngöôøi taäp trung ôû caùc tænh Ninh Thuaän, Bình
Thuaän, An Giang, Taây Ninh vaø moät soá ít ôû Long Khaùnh, thaønh phoá Hoà Chí Minh
(taäp trung ñoâng nhaát ôû caùc huyeän Ninh Phöôùc, Ninh Sôn, Ninh Haûi tænh Ninh
Thuaän; caùc huyeän Baéc Bình, Tuy Phong, Haøm Thuaän Nam, moät soá ít ôû Bình
Tuy, Ñöùc Linh tænh Bình Thuaän). Ngoaøi ra, ngöôøi Chaêm coøn ñònh cö ôû caùc tænh
phía Nam nhö An Giang, Taây Ninh, Ñoàng Nai, Soâng Beù. Taäp trung ñoâng nhaát
ôû tænh An Giang vaø Taây Ninh. Daân toäc Raéc Laây taäp trung ôû 2 tænh Ninh Thuaän
vaø Bình Thuaän thuoäc caùc huyeän Baéc Bình, Ninh Sôn. Daân toäc Churu ñònh cö ôû
tænh Laâm Ñoàng, taäp trung ñoâng nhaát ôû huyeän Ñôn Döông.
Töø haøng ngaøn naêm, toå tieân, cha oâng cuûa caùc cö daân Nam Ñaûo ñaõ traûi qua
nhöõng böôùc thaêng traàm cuûa lòch söû ñaáu tranh choáng giaëc ngoaïi xaâm vaø thieân tai
* Tieán só, Baûo taøng Lòch söû Vieät Nam, thaønh phoá Hoà Chí Minh. Vieät Nam.
677
ñeå baûo veä maûnh ñaát queâ höông, baûo toàn baûn saéc vaên hoùa daân toäc. Bôûi vì, vaên
hoùa daân toäc laø nguoàn ngheä thuaät voâ taän, nguoàn caûm höùng cho caùc ngheä nhaân,
ngheä só khôi daäy caùc thô ca, tröôøng ca nhö: daân toäc Chaêm coù Tröôøng ca Ariya
Ai Chaêm Taøypanmi, daân toäc EÂñeâ coù tröôøng ca Ñam San, caùc thô ca, hoäi hoïa vaø
ñieâu khaéc trong kieán truùc ñeàn, thaùp cuûa daân toäc Chaêm raát ñoäc ñaùo vaø noåi tieáng
ôû khu vöïc Ñoâng Nam AÙ, ñieån hình laø ngheä thuaät ñieâu khaéc thaàn Shiva
(Poâmintri), Brama (Poâdeâparôh), Vishnu (Poâpachôn), chim thaàn Garuda (Inögrut),
roàng Makara (Makarai)… ñaõ ñaït ñeán trình ñoä ñieâu luyeän. Ñaëc bieät, veà aâm nhaïc
cuûa caùc daân toäc EÂñeâ, Giarai, Raglai coù ñaøn ñaù Khaùnh Sôn ôû Baéc AÙi – Ninh Thuaän
vôùi nieân ñaïi caùch ngaøy nay 2000 naêm, ñaøn Tôröng, Canhi, Kloângpuùt, Ñinh naêm,
keøn Dinh duk (Hihô), coàng chieâng coù theå ñöôïc coi laø moùn aên tinh thaàn trong
ñôøi soáng caùc daân toäc Nam Ñaûo vì noù coù maët haàu heát trong leã hoäi, nhöõng dòp
sinh hoaït troïng theå cuûa ngöôøi daân nhö: Leã hoäi vaø Nghi leã caàu möa, caàu an cho
luùa, côm môùi, cho thoùc vaøo kho…, caùc leã nghi lieân quan ñeán ñôøi soáng cuûa moãi
con ngöôøi: Leã thaønh nieân, Leã cöôùi, Leã leân nhaø môùi, v.v… Coàng chieâng cö daân
Maõ Lai - Nam Ñaûo giöõ ñöôïc nguyeân veïn vai troø xaõ hoäi vaø aâm nhaïc voán coù thôøi
coå. Ngheä thuaät coàng chieâng, moät maët coù neùt töông ñoàng vôùi ngheä thuaät ôû moät
soá nöôùc Ñoâng Nam AÙ; maët khaùc coù nhöõng neùt rieâng, theo Giaùo sö Hoâxeâ Maxeâna
(Philippin): “Khoâng ôû ñaâu ngheä thuaät coàng chieâng laïi phaùt trieån nhö ôû caùc daân
toäc Taây Nguyeân, Vieät Nam”. Laøng EÂñeâ, Giarai ôû treân moät khoaûng ñaát töông ñoái
baèng ôû gaàn nguoàn nöôùc, laøng “Palei” goàm nhieàu ngoâi nhaø saøn daøi, troâng veà moät
höôùng ôû hai beân con ñöôøng qua thoân. Beân caïnh, phía sau nhöõng ngoâi nhaø daøi
laø nhöõng kho chöùa luùa cuûa moät gia ñình. Nhaø daøi EÂñeâ (Sang Ñoâk), Giarai (Sang
Taùh) – nôi cö ngöï cuûa ñaïi gia ñình maãu heä laø nhaø saøn, vì tröôùc heát ôû nhaø saøn
raát thoaùng maùt, cao raùo, saïch seõ. Ñaêk Laêk, Pleiku laø cao nguyeân ñöôïc kieán taïo
baèng ñaát ñoû Bazan, moät loaïi ñaát xoáp vaø deã thaám nöôùc, vaøo muøa möa thöôøng
laày loäi, vaøo muøa khoâ thì laém buïi. Xöa kia vieäc ôû nhaø saøn coù taùc duïng choáng thuù
döõ, vaät lieäu laøm nhaø laø moät soá loaïi caây coù saün trong röøng, gaàn nôi cö nguï cuûa
ñoàng baøo, coù nhaø daøi 50-60 m, thaäm chí 100 m.
Truyeàn thoáng aâm nhaïc ñaõ ñi vaøo neáp soáng sinh hoaït nhö laø moät nhu caàu
khoâng theå thieáu ñöôïc, vì nhaïc laø moät nhu caàu trong caùc leã nghi, phong tuïc. Coàng
chieâng laø loaïi nhaïc cuï chuû yeáu ñeå duøng trong caùc nghi leã. Nhöõng nghi leã thoâng
thöôøng coù vaät hieán sinh laø heo hay gaø thì thöôøng duøng boä coàng chieâng 6 chieác
laø phoå bieán. Beân caïnh coàng chieâng, troáng, cö daân EÂñeâ, Giarai coøn taïo neân haøng
chuïc nhaïc cuï khaùc baèng tre, truùc, böông, mai… vaø keát hôïp duøng voû traùi baàu khoâ
ñeå khueách ñaïi aâm thanh. Vì coù moät lòch söû gaén boù vôùi nhau vaø cuøng ngöõ heä Maõ
Lai - Nam Ñaûo cho neân thöôøng coù moâ hình vaên hoùa chung: phaàn nhieàu nhaïc cuï
EÂñeâ, Giarai gioáng nhau veà loaïi hình, chæ khaùc nhau ôû tieåu tieát hoaëc caùch söû duïng,
hay taäp quaùn trong luùc thöôûng thöùc nhaïc. Caùc loaïi nhaïc cuï phoå bieán hieän nay laø
Ñinh naêm (kheøn beø 6 oáng), Ñinh Buoát Klut (keøn 1 oáng), Kipal (tuø vaø), Quoác hay
ngok, Ñinh Buoân Tuùt (ñaëc bieät duøng cho caùc ñaùm tang).
Baûo toàn baûn saéc vaên hoùa caùc daân toäc ngöõ heä Nam Ñaûo ñeå hieåu raèng, vaên
hoùa laø neàn taûng, cô sôû cho söï phaùt trieån con ngöôøi vaø xaõ hoäi. Chæ coù baûo toàn
678
VAØI CAÛM NGHÓ VEÀ VIEÄC PHAÙT HUY VAØ BAÛO TOÀN BAÛN SAÉC VAÊN HOÙA...
baûn saéc vaên hoùa môùi ñöa xaõ hoäi caùc daân toäc thuoäc ngöõ heä Nam Ñaûo phaùt trieån,
khoâng nhöõng veà kinh teá maø baûo löu ñöôïc “giaù trò truyeàn thoáng vaên hoùa daân
toäc” trong ñieàu kieän vaên hoùa trôû thaønh coát loõi cuûa quaù trình giao löu vaø hoøa
nhaäp quoác teá. Baûn saéc vaên hoùa laø neàn taûng, laø caùi rieâng cuûa moät daân toäc, khoâng
laëp laïi ôû ñaâu khaùc, laø ñaëc thuø giuùp ta nhaän bieát: Vaên hoùa daân toäc thuoäc ngöõ
heä Nam Ñaûo laø cuûa caùc daân toäc Maõ Lai - Nam Ñaûo, chöù khoâng phaûi cuûa daân
toäc khaùc. Moät neàn vaên hoùa coù baûn saéc vaên hoùa daân toäc caøng roõ raøng, ñaäm neùt
thì caøng deã phaân bieät, nhaän bieát khoâng sôï nhaàm laãn. Ngöôïc laïi, baûn saéc vaên
hoùa bò môø nhaït, thì vaên hoùa daân toäc deã bò troän laãn trong caùc vaên hoùa khaùc vaø
deã bò hoøa tan trong ñoù. Lòch söû ñaõ chöùng minh baûn saéc vaên hoùa daân toäc ñaõ trôû
thaønh moät ñaëc tröng trong quaù trình giao löu vaên hoùa quoác teá. Thöïc teá hieän
nay ñaõ cho thaáy raèng, khi khoâng chuù yù ñeán baûn saéc vaên hoùa daân toäc, khoâng
xöû lyù toát moái quan heä giöõa baûn saéc daân toäc vaø tính quoác teá thì naûy sinh xung
ñoät, thaäm chí daãn ñeán cuoäc chieán tranh huynh ñeä töông taøn. Vaên hoùa Vieät Nam
phong phuù vaø ña daïng, taïo neân nhöõng thaønh quaû to lôùn treân moïi maët xaõ hoäi.
Nhöng trong thôøi kyø kinh teá môû cöûa vaø hoäi nhaäp quoác teá, söï du nhaäp nhieàu
luoàng vaên hoùa vaø tö töôûng taïo ra khaû naêng hoäi nhaäp vôùi theá giôùi, song cuõng
mang laïi khoâng ít tö töôûng ñoài truïy laøm baêng hoaïi ñaïo ñöùc vaø thuaàn phong myõ
tuïc, daãn ñeán nguy cô laøm maát ñi baûn saéc vaên hoùa truyeàn thoáng.
Ngoaøi ra, vaán ñeà toân giaùo hieän nay laø moät vaán ñeà heát söùc nan giaûi ñoái vôùi
chính quyeàn vaø caùc nhaø nghieân cöùu. Haøng ngaøn hoä gia ñình töø boû caùc leã nghi
tín ngöôõng laâu ñôøi ñeå vaøo moät soá ñaïo khaùc, laøm mai moät baûn saéc vaên hoùa vaø
truyeàn thoáng coå truyeàn nhö nhaø daøi ñaõ ñöôïc coi laø bieåu töôïng, laø nôi ôû cuûa töøng
theá heä, aáy vaäy maø cuõng maát daàn, thay vaøo ñoù laø nhaø xaây theo kieåu nhaø caùc daân
toäc ôû mieàn xuoâi. Nhöõng tín ngöôõng nhö: Leã Thaønh nieân, Leã Ñaâm traâu, vaøo nhaø
môùi, Leã caàu an cho luùa… cuõng cuøng chung soá phaän. Ñaëc bieät, Tröôøng ca Ñam
San, truyeàn thuyeát Baêng Añieân mang noäi dung gaén lieàn vôùi lòch söû daân toäc, phaûn
aùnh nhöõng chaëng ñöôøng ñaáu tranh vaø toàn taïi cuûa coäng ñoàng trong thôøi thieân coå,
haàu nhö caùc nhoùm EÂñeâ naøo cuõng bieát, nhö nhoùm Kpa hay Atham, Krung hay
Bloâ, truyeàn thuyeát thanh göôm cuûa thuûy vöông “Mao Ae” ñaõ maát daàn trong yù thöùc
cuûa hoï vaø nhaát laø caùc theá heä treû hieän nay.
Trong boái caûnh kinh teá-xaõ hoäi hieän nay, nhöõng truyeàn thoáng mang ñaäm daáu
aán baûn saéc vaên hoùa daân toäc ñang trong côn thöû thaùch. Khi maø loái soáng thöïc
duïng höôûng thuï, suøng baùi ñoàng tieàn ñang trôû neân phoå bieán. Noù laøm cho nhöõng
giaù trò tinh thaàn quyù baùu töø ngaøn ñôøi bò ñoàng tieàn chi phoái, laøm cho thuaàn phong
myõ tuïc veà ñaïo ñöùc bò suy giaûm, nguy cô gaây maát oån ñònh xaõ hoäi, heä quaû cuûa
noù laø khoâng traùnh khoûi. Tuy nhieân, neáu bieát phaùt huy vaø baûo toàn baûn saéc vaên
hoùa daân toäc moät caùch coù heä thoáng trong gia ñình vaø xaõ hoäi caùc daân toäc thuoäc
ngöõ heä Nam Ñaûo thì vaãn baûo veä ñöôïc baûn saéc vaên hoùa daân toäc trong boái caûnh
baønh tröôùng maïnh meõ cuûa caùc traøo löu vaên hoùa lai caêng töø caùc nöôùc coâng
nghieäp phaùt trieån.
Cho ñeán nay, caùc cö daân Nam Ñaûo ñaõ ñöôïc khaéc phuïc nhöõng haäu quaû laïc
haäu, khoâi phuïc neàn vaên hoùa trong saùng, goùp moät boâng hoa vaøo neàn vaên hoùa Vieät
679
Nam muoân maøu muoân veû. Chuùng ta caàn ñaåy maïnh ba cuoäc caùch maïng, nhaát laø
cuoäc caùch maïng tö töôûng vaên hoùa, tuyeân truyeàn giaù trò truyeàn thoáng lòch söû vaên
hoùa, coäi nguoàn daân toäc.
Caàn giaùo duïc vaên hoùa, thöïc hieän xoùa naïn muø chöõ, truyeàn baù kieán thöùc khoa
hoïc phoå thoâng. Vaán ñeà naøy ñoái vôùi phuï nöõ thuoäc ngöõ heä Maõ Lai - Nam Ñaûo
laø raát caàn thieát, vì hoï theo cheá ñoä maãu heä (Matriarchy) cho neân phuï nöõ giöõ vai
troø chuû nhaø (poâsan), laø ngöôøi coù quyeàn thöøa keá taøi saûn, nuoâi daïy con caùi, truyeàn
laïi ngheà coå truyeàn cho con caùi nhö ngheà deät… Treû em sinh ra ñöôïc thöøa keá
vaät chaát cuõng nhö tinh thaàn vaø keå caû moät heä thoáng taäp tuïc maãu heä do ngöôøi
meï truyeàn thuï. Tuy nhieân, veà maët xaõ hoäi thì haïn cheá, haàu nhö ña soá ngöôøi phuï
nöõ soáng quanh quaån ôû nhaø vôùi vieäc noäi trôï, nöông raãy ñaõ daãn ñeán haïn cheá
quaù trình giao löu, hoïc hoûi ñeå naâng cao kieán thöùc hoaøn thieän mình, trôû thaønh
ngöôøi coù ích cho xaõ hoäi. Giaûi quyeát vieäc naøy raát khoù khaên, caàn coù thôøi gian
laâu daøi, nhöng phaûi keát hôïp vôùi caùc giaø laøng, Poâtaupui (Vua löûa), caùc chöùc saéc
toân giaùo vaø gia ñình, giaûi thích ñoäng vieân, tìm hieåu vaên hoùa lòch söû coäi nguoàn
cuûa daân toäc mình.
Ñeå tieán haønh caûi taïo moïi maët ñôøi soáng cuûa caùc cö daân Malayoâ-Polyneâsieân,
thieát nghó phaûi coù moät ñoäi nguõ caùn boä laø ngöôøi cuûa caùc daân toäc thuoäc ngöõ heä
Malayoâ-Polyneâsieân coù trình ñoä, naêng löïc hoaït ñoäng laøm noøng coát, haäu thuaãn cho
nhöõng chính saùch caûi caùch, baûo veä baûn saéc vaên hoùa daân toäc cuûa Nghò quyeát Hoäi
nghò Ban Chaáp haønh Trung öông Ñaûng laàn thöù V (khoùa VIII).
Söï giao löu tieáp nhaän vaên hoùa laø moät quaù trình dieãn ra töï nhieân, phuø hôïp
vôùi taâm lyù, tình caûm vaø nhaát laø phong tuïc, taäp quaùn vaø yù thöùc heä ôû moãi toäc
ngöôøi, chính nhöõng ngöôøi trí thöùc seõ trôû thaønh moät ñoäng löïc heát söùc caàn thieát
trong vieäc tuyeân truyeàn, vaän ñoäng cho ñoàng baøo mình ñi ñuùng ñöôøng loái cuûa
Ñaûng vaø Nhaø nöôùc, phuø hôïp vôùi tình hình cuï theå hieän nay.
Moïi bieän phaùp chæ coù theå tieán haønh töøng böôùc, döïa vaøo tinh thaàn töï giaùc laø
chính, nhöng heát söùc teá nhò, nhaát laø ñoái vôùi phuï nöõ vì ñoù laø ñoái töôïng ñang naém
quyeàn thöøa keá, ñònh ñoaït vaø nuoâi daïy treû thô trong gia ñình cuûa moät xaõ hoäi coøn
mang daáu aán cheá ñoä maãu heä.
Muoán baûo toàn toát baûn saéc vaên hoùa daân toäc phaûi toå chöùc toát chöùc naêng quaûn
lyù toaøn boä coâng taùc xaõ hoäi. Chính quyeàn caùc caáp töø trung öông ñeán ñòa phöông
khoâng ngöøng naâng cao vieäc toå chöùc chæ ñaïo cuûa mình, thöôøng xuyeân cuøng vôùi
Maët traän Toå quoác, caùc toå chöùc ñoaøn theå nhaân daân taêng cöôøng coâng taùc tuyeân
truyeàn, giaùo duïc, giöõ gìn leã nghi tín ngöôõng truyeàn thoáng vaø tình ñoaøn keát, bình
ñaúng giöõa caùc daân toäc.
680
SAÉC THAÙI CHAÊM
TRONG VAÊN HOÙA VIEÄT NAM
Traàn Thieàu*
I. ÑOÂI NEÙT VEÀ QUAÙ TRÌNH LÒCH SÖÛ DAÂN TOÄC CHAÊM(1)
Lòch söû cho bieát ngöôøi Chaêm phaùt tích ôû Quaûng Nam, töø xa xöa ñoaøn thuyeàn
cuûa hoï ñaõ gheù vaøo mieàn Trung vaø Nam Vieät. Hoï doàn ngöôøi baûn xöù nhö Rhadeù,
Gia Rai vaø moät soá toäc ngöôøi leân mieàn nuùi, hoï ñaõ phoái hôïp vôùi moät soá ñaøn baø
Khmer vaø baûn xöù thaønh moät daân toäc goïi laø Chaêm. Theo söû Chaân Laïp thì toäc ngöôøi
naøy ñeán ñaây ñaõ laäp trieàu ñình rieâng vaøo khoaûng tröôùc naêm 289 tr. CN.
Khi hoï traøn xuoáng mieàn Nam baùn ñaûo, vöông quoác Chaêm ñaõ ñuïng chaïm vôùi
Chaân Laïp vaø Phuø Nam. “Coù ngöôøi cho raèng veà maët chuûng toäc ngöôøi Chaêm voán
thuoäc doøng quùy toäc cuûa AÁn Ñoä, vì thaát theá ôû chính quoác, neân phieâu daït ñi tìm ñaát
môùi ñeå cö truù dung thaân”(2).
Ñòa baøn cö truù toäc ngöôøi Chaêm giaùp bôø bieån coù nhöõng caùnh ñoàng nhoû heïp töø
Hoaønh Sôn vaøo ñeán Bình Thuaän, chaïy tôùi bieân thuøy Chaân Laïp, coù nuùi ngaên caùch
chia xöù naøy laøm nhieàu khu. Soâng ôû ñaây ngaén vaø caïn, tröôùc ñaây daân toäc Chaêm cö
truù töø Quaûng Bình trôû vaøo ñeán Bình Thuaän, nhöng coù taùc giaû cho laø caû vuøng Bieân
Hoøa tröôùc ñaây cuõng coù ngöôøi Chaêm tuï cö sinh soáng, vuøng naøy cuõng coù ngöôøi
Rhadeù, Gia Rai, Maï vaø caùc toäc ngöôøi sinh soáng doïc theo daõy nuùi Tröôøng Sôn.
Ngöôøi Chaêm tuï cö sinh soáng treân daûi ñaát mieàn Trung, vôùi ñòa lyù thieân nhieân
giöõa moät beân laø daõy Tröôøng Sôn cao vuùt vaø moät beân laø bieån caû, vôùi maûnh ñaát
khoâ caèn ít maøu môõ, nhaát laø veà muøa naéng. Tuï cö sinh soáng trong khung caûnh
thieân nhieân nhö vaäy, ngöôøi Chaêm phaûi tìm caùch khaéc phuïc cheá ngöï thieân nhieân.
Do ñoù treân ñòa baøn cö truù cuûa ngöôøi Chaêm coøn löu laïi daáu tích cuûa nhöõng coâng
trình trò thuûy, caùc ñaäp nöôùc, hoà chöùa nöôùc,...
Veà phöông dieän kinh teá, ngöôøi Chaêm ñaõ thuaàn döôõng ñöôïc gioáng luùa goïi
laø “luùa Chieâm”, ngöôøi Vieät ñaõ ñem gioáng luùa naøy ra mieàn Baéc ñeå caáy trong
muøa naéng, goïi laø caáy vuï chieâm, ñeå taêng naêng suaát saûn löôïng nhôø laøm ñöôïc
hai vuï. Ngöôøi Chaêm cuõng raát thaïo ngheà ñaùnh baét thuûy haûi saûn ôû ven bieån vaø
soâng hoà, nhaát laø ngheà chaøi löôùi ôû Phan Rang, Phan Thieát. Chính vì thieân nhieân
vaø cuoäc soáng, ngöôøi Chaêm phaûi töï reøn luyeän tính caùch cöùng raén, cöông nghò
vaø thöôïng voõ...
* Khoa Söû, Ñaïi hoïc Khoa hoïc Hueá. Vieät Nam.
681
AÛnh höôûng vaên hoùa AÁn Ñoä ñoái vôùi vaên hoùa Chaêm phaùt trieån maïnh trong
khoaûng theá kyû VII ñeán theá kyû XV, cho ñeán khi vöông quoác Chaêm chaám döùt söï
toàn taïi cuûa mình. Do ñoù khi noùi ñeán saéc thaùi Chaêm trong vaên hoùa Vieät Nam thì
phaûi noùi ñeán aûnh höôûng vaên hoùa AÁn Ñoä trong vaên hoùa Vieät Nam. Vieäc hình
thaønh vaên hoùa Chaêm thì Baølamoân giaùo laø yeáu toá quan troïng nhaát.
Toân giaùo cuûa ngöôøi Chaêm coù ñaïo Baølamoân, ñaïo Hoài (Islam), ñaïo Phaät vaø
moät soá tín ngöôõng, taäp tuïc coå truyeàn cuûa daân baûn xöù. Ngoaøi caùc toân giaùo AÁn
Ñoä, ngöôøi Chaêm coøn thôø caùc vò anh huøng coù coâng vôùi daân toäc. Ngöôøi Chaêm
hieän coù khoaûng 99.000 ngöôøi. Ngöôøi Chaêm Hoài giaùo coù khoaûng 16.000 ngöôøi
ôû mieàn Trung vaø khoaûng 7.000 ngöôøi ôû Chaâu Ñoác, Taây Ninh vaø TP Hoà Chí
Minh, hieän nay coù khoaûng 5 vaïn tín ñoà Hoài giaùo, nhöng khaùc vôùi xaõ hoäi Hoài
giaùo coi troïng ñaøn oâng, ngöôøi Chaêm BaøNi vaãn coi troïng phuï nöõ trong gia ñình,
trong cöôùi hoûi,...
Di tích coøn laïi cho ta thaáy trong moät ñeàn thôø cuûa daân toäc Chaêm, thôø laãn loän
caùc vò thaàn. Trong thaùp Po Nagar ta thaáy töôïng cuûa vôï Siva beân nöõ thaàn Pono-
Nagar. Theo caùc bia kyù ngöôøi Chaêm ôû Myõ Sôn thì daân toäc Chaêm chia laøm 4 giai
caáp gioáng nhö ôû AÁn Ñoä: giai caáp Brahmanes (taêng löõ), giai caáp Kchatriyas (voõ
só), Vaicyas (noâng daân), Sudras (ngheøo khoù).
Veà tinh thaàn daân toäc Chaêm thieáu söï thoáng nhaát, chia nhieàu phe, trong ñoù coù
hai phe coù theá löïc laø phe Cau vaø Döøa (teân naøy theo quan nieäm Toâ tem), khu vöïc
Cau soáng chuû yeáu ôû mieàn Nam Trung Boä. Döøa sinh tuï ôû vuøng Quaûng Nam, hoï
ham thích xaây ñeàn ñaøi (ñieån hình traûi haøng traêm naêm di tích raûi raùc khaép töø
Quaûng Bình ñeán Bình Thuaän).
Cuoái theá kyû XVIII, ngöôøi Chaêm ñaõ luøi daàn veà phía Nam, quy tuï ôû Nha Trang,
Phan Rang, Phan Thieát vaø moät soá ôû Nam Boä nhö Chaâu Ñoác - An Giang..., daàn daàn
daân toäc Chaêm coäng cö sinh soáng laøm aên hoøa ñoàng trong coäng ñoàng 54 daân toäc
Vieät Nam. Nhöõng ñeàn ñaøi nhö Thaùp Hoøa Lai, Thaùp Baø, Phaät vieän Ñoàng Döông, Ñaïi
Höõu, Myõ Ñöùc, Chieân Ñaøn, Thaùnh ñòa Myõ Sôn, Thaùp Ñoâi, Phuù Dieân... ñaõ thu huùt
nhieàu du khaùch, ñaëc bieät ñieän ñaøi cuûa ngöôøi Chaêm coù thôø laãn caû töôïng Phaät Thích
ca, Phaät Quaùn AÂm, A Di Ñaø...
Ngöôøi Chaêm sinh tuï ôû doïc bôø bieån mieàn Trung, Nam Trung Boä vaø Nam Boä
coù tuïc thôø vaø suøng baùi caù voi. Doïc ven bieån Quaûng Nam, ngöôøi ta ñaõ tìm ñöôïc
nhöõng di chæ phong phuù coù quy moâ lôùn vôùi nhöõng moä chum baèng goám chöùa coát
ñaõ hoûa taùng, nhöõng coâng cuï noâng nghieäp vaø binh khí baèng saét coù nieân ñaïi vaøo
thieân nieân kyû I tr. CN.
Noùi ñeán vaên hoùa Chaêm khoâng theå khoâng noùi ñeán caùc ñeàn, thaùp, nhöõng ñeàn
thaùp naøy naèm raûi raùc töø ven bieån mieàn Trung ñeán Nam Trung Boä, nôi coù nhöõng
ngöôøi Chaêm cö truù. Theo thoáng keâ cho bieát hieän coøn 19 khu thaùp(3) vôùi 41 kieán
truùc lôùn. Soá löôïng caùc khu thaùp vaø caùc pheá tích Chaêm do chieán tranh taøn phaù
hoaëc coøn naèm saâu döôùi loøng ñaát chöa theå xaùc ñònh ñöôïc. Rieâng cuïm thaùp Myõ
Sôn (Quaûng Nam) ñaõ coù tôùi treân 70 kieán truùc lôùn nhoû. Söï tinh teá cuûa caùc thaùp
682
SAÉC THAÙI CHAÊM TRONG VAÊN HOÙA VIEÄT NAM
Chaêm theå hieän ôû nhöõng hình chaïm khaéc tyû myû, trau chuoát do ngheä nhaân ñuïc
ñeõo tröïc tieáp leân töôøng thaùp.
Theo H.Parmentier, nhaø nghieân cöùu ngöôøi Phaùp, nhaän xeùt, ngöôøi Chaêm chaïm
gaïch nhö chaïm goã, ñeõo ñaù nhö ñeõo goã. Thaùp Chaêm goàm caùc quaàn theå kieán truùc
boä ba nhö caùc nhoùm thaùp Chieân Ñaøn (Tam Kyø, Quaûng Nam), Khöông Myõ (phía
Taây Tam Kyø, Quaûng Nam), Döông Long (Taây Sôn, Bình Ñònh), Thaùp Ñoâi (Höng
Thaïnh, Quy Nhôn), Hoøa Lai (Phan Rang), caùc quaàn theå kieán truùc coù moät thaùp
trung taâm vaø caùc thaùp phuï vaây quanh nhö nhoùm thaùp Ñoàng Döông hay coøn goïi
laø Phaät vieän Ñoàng Döông (Thaêng Bình, Quaûng Nam), thaùp naøy thôø hoãn hôïp caû
Baølamoân vaø Phaät giaùo (Phaät-Siva), nhoùm cuïm thaùp Myõ Sôn (Duy Xuyeân, Quaûng
Nam), nhoùm Thaùp Baø (Nha Trang). Caùc thaùp Chaêm ñeàu coù daïng ñænh nuùi nhoïn,
kieán truùc phuï coù maùi cong hình thuyeàn, ñaëc thuø trong kieán truùc nhaø cöûa cuûa cö
daân Ñoâng Nam AÙ. Kieán truùc thaùp Chaêm mang ñaäm neùt cuûa vaên hoùa, tính caùch
baûn ñòa vaø vaên hoùa noâng nghieäp khu vöïc, bieåu töôïng cho thieân nhieân mieàn Trung
nuùi non truøng ñieäp.
Xaõ hoäi AÁn Ñoä voán theo phuï heä, nhöng xaõ hoäi Chaêm töø xa xöa cho ñeán nay
vaãn theo maãu heä, aûnh höôûng cuûa Baølamoân giaùo AÁn khoâng laøm thay ñoåi ñöôïc
neáp toân vinh ngöôøi phuï nöõ - ngöôøi meï trong truyeàn thoáng ngaøn ñôøi cuûa ngöôøi
Chaêm noùi rieâng vaø cö daân noâng nghieäp Ñoâng Nam AÙ noùi chung, nhö Meï Xöù
Röøng ôû Phan Rang, Meï Xöù Chim ôû Phan Thieát, Meï Xöù Chaøi ôû Baø Ròa-Vuõng Taøu,
Meï Xöù Lau ôû Nha Trang, Thieân Yana Thaùnh Maãu hay Baø Chuùa Ngoïc(4) ôû Ñieän
Hoøn Cheùn (Hueá), Baø Chuùa Xöù ôû nuùi Sam (Chaâu Ñoác-An Giang)...
Veà phöông dieän lòch söû vaø nhaân chuûng, chuùng ta thaáy treân daûi ñaát töø Nam
Quan ñeán Caø Mau, töø xa xöa nhieàu toäc ngöôøi coù maët töø raát sôùm ñaõ chen vai saùt
caùnh, cuøng sinh soáng laøm aên: goàm ngöôøi Kinh (Vieät), Chaêm, Khmer, Möôøng,
Nuøng, Taøy, Thaùi, Khaùng, Dao, Gia Rai, Ba Na, Seùñaêng, Hreâ, Taøoâi, Côtu, Bru-Vaân
Kieàu, Maï...
Daân toäc Chaêm cuõng nhö ñoàng baøo trong coäng ñoàng 54 daân toäc Vieät Nam,
sinh soáng chuû yeáu baèng ngheà noâng, chaên nuoâi, troàng hoa maøu, ñaùnh baét thuûy
haûi saûn...
Ngöôøi Chaêm haønh ngheà chaøi löôùi doïc bôø bieån mieàn Trung, moät soá ôû Nam
phaàn, coù tuïc toân suøng caù voi neân thôø caù voi, vì xa xöa ngöôøi Chaêm laø nhöõng
cö daân soáng ôû caùc ñaûo raûi raùc treân Thaùi Bình Döông vaø AÁn Ñoä Döông, khi di
cö vaøo luïc ñòa vaãn coøn tin töôûng vaøo quyeàn löïc hay thaàn quyeàn treân bieån caû.
II. SAÉC THAÙI CHAÊM TRONG VAÊN HOÙA VIEÄT NAM
Nghieân cöùu veà “Saéc thaùi Chaêm trong vaên hoùa Vieät Nam” trong baøi khaûo cöùu
cuûa hoïc giaû Thaùi Vaên Kieåm, taùc giaû baøi “Influences du Champa sur la Culture
Vietnamienne” ñaêng trong Nguyeät san Vaên hoùa AÙ chaâu soá 33, thì saéc thaùi Chaêm
ñaõ thaâm nhaäp qua nhieàu lónh vöïc nhö toân giaùo, vaên hoùa, kinh teá, myõ thuaät cuûa
Vieät Nam, laøm cho chuùng ta phaûi traân troïng vaø khaâm phuïc.
683
Nhöõng ñeàn ñaøi cuûa daân toäc Chaêm nhö Thaùp Baø (Nha Trang), Thaùp Ñoâi, Hoøa
Lai, Phaät Vieän Ñoàng Döông, Ñaïi Höõu, Myõ Ñöùc, Chieân Ñaøn, Myõ Sôn,... Chuùng ta
ñaõ baûo toàn phuïc cheá, coâng nhaän nhöõng di tích Chaêm trong heä thoáng di tích lòch
söû vaên hoùa Vieät Nam vaø moät vaøi di tích ñaõ ñöôïc UNESCO coâng nhaän laø di saûn
theá giôùi nhö cuïm thaùp Myõ Sôn (Quaûng Nam), Thaùp Baø (Nha Trang)...
Qua bang giao Vieät-Chaêm trong nhieàu theá kyû, tieáng Vieät cuõng ñöôïc phong
phuù theâm nhôø söï tieáp xuùc giöõa hai daân toäc. Veà phöông dieän ngoân ngöõ vôùi raát
nhieàu tieáng Chaêm Vieät hoùa, maø hieän nay coøn söû duïng vôùi gioïng noùi pha gioïng
Chaêm. Tieáng Vieät töø Baùt ñaõ laáy tieáng Bata cuûa Chaêm laø caùi vaïi hình oáng ñöïng
nöôùc. Tieáng Cuø lao phaùt tích ôû tieáng Kulau. ÔÛ mieàn Trung tieáng ni, teâ, moâ, raêng,
röùa, ni, nay vaø nhieàu tieáng khaùc nöõa coù leõ cuõng laø caùc tieáng Chaêm gia nhaäp vaøo
ngoân ngöõ Vieät. Caùc vaàn anh, aùch, eânh, eách, ính, ích, noùi thaønh aen, aet, ön öt,
in it ôû vuøng Quaûng Bình, Quaûng Trò, ôû Thöøa Thieân-Hueá pha gioïng Chaêm an, at,
en, et, on, oân, oât thaønh ang, ang co, eng ec, oong ooc, oâoâng oâoâc, chöùng toû trong
quaù trình soáng chung maät thieát cuûa hai daân toäc Vieät-Chaêm.
Caùc nhaïc cuï nhö sinh tieàn, troáng côm, ngöôøi Vieät laøm phoûng theo Chaêm, caû
nhöõng ñieäu ca, vuõ nhaïc (ñieäu nam saàu bi ai oaùn) cuûa daân toäc Chaêm cuõng ñöôïc
ngöôøi Vieät phoå nhaïc theo lôøi cuûa mình.
Vaên chöông bình daân Vieät Nam ñaõ sôùm möôïn söï tích aáy laøm thaønh moät loaïi
thô luïc baùt coù tính caùch toân giaùo tín ngöôõng, ngöôøi ta goïi laø chaàu vaên maø taùc giaû
Nguyeãn Vaên Trinh soáng vaøo theá kyû XIX nhö sau:
Boùng traêng thaáp thoaùng, laøn maây chaäp chôøn
Höông saéc trôøi nöôùc naøo hôn
Boãng ñaâu bieán maát nhö côn giaác hoøe
Höông thöøa thaáp thoaùng coøn nghe
Trong khi gaëp gôõ ai deø saéc khoâng
Hoâm sau gioù maùt traêng trong
Nhìn caây laïi thaáy tieân dung ra vaøo......
Caùc ñieäu ca, nhòp muùa cuûa ngöôøi Chaêm cuõng ñöôïc vua chuùa Vieät Nam say
meâ, tìm hieåu. Ta coù ca khuùc goïi laø “Chieâm Thaønh aâm” vaø caùc baøi chaàu vaên, voïng
coå Nam ai, Nam bình laø nhöõng phoûng taùc cuûa nhaïc ñieäu vaø aâm ñieäu Chaêm, do
ngöôøi Chaêm saùng taùc trong thôøi kyø suy vong, gioïng eâm ñeàm nhöng buoàn. Chuyeän
Taám Caùm, Thaèng Cuoäi ngoài goác caây ña, Daï Xoa trong “Lónh Nam Chích Quaùi” töø
theá kyû XIV, Chuùa OÂn trong “Truyeàn Kyø Maïn Luïc” vaø moät soá taùc phaåm theá kyû XVI
ñeàu phoûng theo chuyeän Ramayana cuûa AÁn Ñoä du nhaäp vaøo ngöôøi Chaêm töø xa
xöa. Ngöôøi Kinh (Vieät) sinh soáng baèng ngheà ñaùnh baét thuûy haûi saûn doïc bôø bieån
mieàn Trung vaø Nam Boä coøn theo tuïc Chaêm toân suøng, thôø cuùng caù voi.
Veà kieán truùc vaø chaïm troã vaøo ñaù, chuùng ta cuõng nhaän thaáy saéc thaùi myõ
thuaät Chaêm trong vaên hoùa Vieät Nam. Thôøi Tieàn Leâ, vua Leâ Ñaïi Haønh khi ñem
684
quaân chinh phaït vöông quoác Chaêm, vua mang veà moät nhaø sö AÁn Ñoä ñang
haønh ñaïo ôû Chaêm vaø ñaàu theá kyû X, nhaø sö Ñaïm Khi cuõng coù nuoâi moät vò sö
Chaêm. Vaøo thôøi kyø naøy coù sö Haha Mara laø ngöôøi Chaêm ñeán Vieät Nam vaø tu
taïi chuøa Quaùn AÂm.
Ñôøi vua Lyù Thaùnh Toâng cuõng ñem ôû vöông quoác Chaêm veà moät nhaø sö ngöôøi
Hoa teân laø Thaûo Ñöôøng, ñöôïc phong Thieàn Sö vaøo naêm 1069. Thaûo Ñöôøng Thieàn
sö laäp ra phaùi Thieàn hoïc (Dyana) trong khoaûng thôøi gian 1069-1205. Vua Lyù
Thaùnh Toâng khi tieán quaân vaøo kinh ñoâ Chaø Baøn (Ñoà Baøn) ñaõ xem xeùt, nghieân
cöùu caùch xaây döïng chuøa thaùp, cung ñình, ngheä thuaät chaïm khaéc cuûa daân toäc
Chaêm, khi trôû veà vua coù ñem theo moät soá tuø binh ñeå söû duïng vaøo vieäc xaây döïng,
chaïm khaéc ñaù ôû chuøa Dieân Höïu (Chuøa Moät Coät) vaøo naêm 1049, taïc ñaøi sen,
haønh lang chaïm ñaù.
Vua Lyù Thaùnh Toâng cho xaây chuøa Baùo Thieân phoûng theo kieåu Chaêm, do thôï
Chaêm laøm vaøo naêm 1057 cuõng chaïm khaéc ñaù. Cuõng taïi chuøa Phaät Tích coù chaïm
khaéc caùc vuõ nöõ, nhaïc coâng ôû chaân coät chuøa laø hình aûnh caùc vuõ coâng, ca nöõ
Chaêm, coøn töôïng ñaàu ngöôøi mình chim (Kinnara) vaø moät loaït caùc loaøi thuù to lôùn
khoaûng 10 con naèm chaàu hai beân nhö sö töû, ngheâ, teâ giaùc, voi... laø nhöõng daáu
aán giao thoa Chaêm-Vieät. Chuùng ta coøn tìm thaáy ôû Thaêng Long caùc chaïm khaéc
vuõ nöõ, chim thaàn, roàng, raén Naga... ñeán ngaøy nay vaãn coøn giaù trò veà myõ thuaät
cuûa chaïm khaéc naøy.
Vua nhaø Lyù raát thích caùc ñieäu muùa “Taây Thieân”, söû duïng cung nhaân, ca nhaïc
nöõ cuûa cung ñình Chaêm. Naêm 1046 coøn cho xaây cung Ngaân Haùn cho cung nöõ
Chaêm ôû, cheá xe “Boàng La Nga” kieåu Chaêm mui cong coù xe voi keùo. Vua Lyù Anh
Toâng laáy coâng chuùa Chaêm con vua Harivarman vaøo naêm 1153. Söï giao thoa myõ
thuaät, nhaïc khí Chaêm nhö söï phuïc höng toång hoøa veà vaên hoùa mang saéc thaùi
Vieät-Chaêm. Nhieàu ñieän, ñaøi, laêng, mieáu ñôøi Lyù, Traàn ñaõ mang daáu tích cuûa kieán
truùc Chaêm do thôï Chaêm, hoaëc thôï ngöôøi Vieät phoûng theo kieán truùc Chaêm. Chuùng
ta thaáy ñeàn Lyù Baùt Ñeá ôû Baéc Ninh, laêng Quaän Coâng Nguyeãn Ñieån caïnh chuøa
Lim vò töôùng coù coâng bình ñònh vöông quoác Chaêm. ÔÛ chuøa Thaày (Sôn Taây) coù
hai phoãng ñaù chaàu haàu, taïc theo hình ngöôøi Chaêm, quøy chaân chaép tay phía
tröôùc, buïng pheä vaø maét loõm. Coù nhieàu laøng thôø OÂng Ñuøng, Baø Ñaøng (phieâm aâm
tieáng Chaêm Ay Ñun nghóa laø linh öùng). Ñoâi luùc chuùng ta cuõng ngaäm nguøi nhìn
nhöõng thaùp vaéng veû ôû Bình Ñònh, hoaëc thung luõng hoang vu ôû Myõ Sôn, hoaëc
moät ít töôøng thaønh ñöùt ñoaïn trong buïi raäm um tuøm ôû Thöøa Thieân-Hueá, Quaûng
Trò, Quaûng Bình,...
Söï tích thôø Thieân Y A Na, Ñieän Baø Chuùa Ngoïc Thaùnh Phi coù nhieàu ñoaïn töông
töï vôùi söï tích Lieãu Haïnh Thaùnh Maãu hay Giaùng Höông Thaùnh Maãu, ñeàu nhuoäm
maøu saéc Laõo giaùo. Nhö vaäy hai tín ngöôõng Nam vaø Baéc gaëp nhau, khi laáy nhaønh
ñaøo, ruoäng döa, caønh maãu ñôn hay khuùc goã kyø nam laøm vaät bieåu giaûi, hai daân
toäc ñaõ thoâng caûm cuøng nhau trong vieäc thôø phuïng, thaønh kính moät vò nöõ thaàn, ñeå
cuøng queân ñi quaù khöù höôùng ñeán töông lai.
685
Gaàn coá ñoâ Hueá, phía thöôïng nguoàn soâng Höông coù ñeàn Ngoïc Traõn (ôû Hueá
quen goïi laø “Ñieän Hoøn Cheùn”) do vò tieân ñeá trieàu Nguyeãn cho xaây moät ngoâi ñeàn
goïi laø Hueä Nam Ñieän ñeå thôø Thieân Y A Na Thaùnh Maãu. Cöù Xuaân Thu nhò kyø,
moät thöôïng quan trieàu Nguyeãn, ñaïi dieän cho trieàu ñình ñeán haønh leã caàu xin
Thaùnh Maãu phuø hoä quoác thaùi daân an. Hieän nay haèng naêm vaãn toå chöùc cuùng leã
ôû ñieän naøy.
Baø Chuùa Ngoïc hay Chuùa Tieân hay Thaùnh Maãu Thieân Y A Na theo caùch goïi
cuûa ngöôøi Chaêm vaø ngöôøi Vieät ñaõ ñöôïc vua nhaø Nguyeãn saéc phong chöùc “Hoàng
Nhôn Phoå Teá linh öùng Thöôïng ñaúng thaàn” ôû ñeàn Cuø Lao Quyønh thuoäc Ñaïi An,
cöûa bieån soâng Caùi tröôùc maët ñieän Poh Nagar ôû Nha Trang, haèng naêm trieàu Nguyeãn
coù uûy thaùc cho boä Leã veà ñaây laøm leã quoác teá.
Nghieân cöùu vaên hoùa chuùng ta thaáy ngöôøi Vieät ôû Phuù Thoï coù tuïc ñoäi ñaàu raát
gioáng tuïc ñoäi ñaàu cuûa ngöôøi Chaêm, cuõng duøng huõ, bình baèng ñaát ñoäi treân ñaàu
vaø ñi. Noùi ñeán daân toäc Chaêm laø noùi ñeán loaïi trang phuïc aùo choaøng cuûa con gaùi,
khaên ñoäi ñaàu vaø khi muùa ngöôøi Chaêm söû duïng toaøn thaân nhaát laø töø thaân treân
vaø chaân nhuùn nghieâng theo ñieäu muùa, khi muùa nhö theá thöôïng voõ. Coù ngöôøi
cho raèng aùo daøi cuûa ngöôøi Vieät do aûnh höôûng Chaêm, nhöng thöïc teá ta thaáy
khoâng phaûi nhö vaäy.
Nhöõng ma thuaät cuûa caùc thaày Baølamoân nhö buøa yeâu, truø yeám, caàu taøi, tröø taø,
tröø truøng... ñaõ Vieät hoùa thaønh huyeàn naêng cuûa caùc thaày phuø thuûy. Söï kieâng khoâng
daãm chaân vaøo boùng cuûa nhau, kieâng khoâng soi boùng mình xuoáng nöôùc, kieâng
noùi ñieàu gôû, söï raéc voøng tro ñeå cuùng tröø “con Nam”, ngaâm chaân ngöôøi xuoáng
nöôùc cho cheát ñuoái maø theá cho mình, söï leân ñoàng, xieân lænh vaøo maù, raïch löôõi
cuøng moïi thöù haønh xaùc khaùc, söï caàu hoàn, ñaùnh ñoàng thieáp, leân ñoàng chöõa
beänh,... caû moät soá ma thuaät huyeàn bí ñaõ Vieät hoùa. Nhöõng chuyeän Töø Ñaïo Haïnh
ñaùnh nhau vôùi Phaùp sö Ñaïi Ñieân cuõng nhö nhöõng huyeàn naêng cuûa sö Minh
Khoâng thôøi Lyù vaø nhieàu chuyeän phuø thuûy khaùc.
Nhöõng chuyeän ñoàng boùng coù boùng caäu, thôø tam phuû, töù phuû caû y phuïc khi
ngoài ñoàng boùng cho ñeán ñieäu haùt chaàu vaên, döôøng nhö cuûa Chaêm cuõng Vieät
hoùa. Söï toân suøng, thôø cuùng caù voi (Makara) töø Ñeøo Ngang trôû vaøo Nam cuõng
theo tuïc Chaêm. Thôø Raén (Naga), thôø Ngöïa traéng (Uccaih Craøvas), thôø coïp, caây
ña cuõng vaäy.
Baøn veà myõ thuaät Chaêm vôùi nhöõng thaùp coøn löu laïi, ta thaáy vaøo thôøi aáy vaät lieäu
chæ coù ñaát nung thaønh gaïch hoaëc ñaù, nhöng ñaù chæ ñöôïc duøng vaøo choã naøo caàn, nhö
treân cöûa vaøo, ôû goùc, maø ñaù xaây laïi ñeïp nhö theá cuõng ñaõ gioûi laém roài. Nhöõng haøng
coät khoan thai ñuoåi nhau trong nhöõng ñöôøng song nhòp nhaøng, uyeån chuyeån ôû maët
töôøng thuoäc thaùp Myõ Sôn ai nhìn thaáy cuõng phaûi say meâ. Ngheà chaïm ñaù cuûa ngheä
nhaân Chaêm vôùi nhöõng töôïng vuõ nöõ Chaêm thaân hình noõn naø, vöõng chaéc, ñaày ñaën maø
vaãn thanh cao, vôùi boä ngöïc troøn trónh xinh xinh, vôùi daùng ñieäu nheï nhaøng, hoaø cuøng
caùc boä phaän caân ñoái, chöùng toû tinh thaàn myõ thuaät cuûa ngheä nhaân Chaêm ñaõ ñaït trình
ñoä khaù tinh vi.
686
Ngöôøi Chaêm ñaõ ñeå laïi nhöõng daáu tích röïc rôõ laø nhöõng thaùp baèng gaïch trang
ñieåm nhöõng thöù ñaù soûi chaïm troå theo kieåu AÁn Ñoä, trong thaùp coù nhöõng pho töôïng
Baølamoân hoaëc töôïng Phaät. Ñaùng keå nhaát laø thaùp ôû Myõ Sôn, Traø Kieäu vaø Khöông
Myõ thuoäc Quaûng Nam, Thaùp Ñoâi Bình Ñònh, Thaùp Po Nagar (Thaùp Baø) Nha
Trang, Thaùp Hoøa Lai Phan Rang, ñöôïc xaây vaøo theá kyû VII vaø theá kyû thöù XII.
Qua nhöõng bieán coá thaêng traàm cuûa lòch söû, saéc thaùi Chaêm trong vaên hoùa Vieät
Nam qua nhieàu lónh vöïc nhö toân giaùo, vaên hoùa, kinh teá, myõ thuaät, khieán chuùng
ta khi tham quan nhöõng di tích Chaêm phaûi khaâm phuïc vaø khen ngôïi veà lónh vöïc
myõ thuaät tinh xaûo, kheùo leùo cuûa ngöôøi Chaêm trong thôøi buoåi aáy ñaõ taïo neân nhöõng
taùc phaåm cho ñôøi nay chieâm ngöôõng, thu huùt raát nhieàu du khaùch trong vaø ngoaøi
nöôùc ñeán tham quan, nghieân cöùu.
Do nhieàu yeáu toá hoøa ñoàng caän cö, neân ngöôøi Chaêm deã daøng pha troän vaø
chung ñuïng vôùi ngöôøi Kinh (Vieät) vaø moät soá toäc ngöôøi khaùc trong ñaïi gia ñình
caùc daân toäc Vieät Nam, chuùng ta nhaän thaáy ñaõ coù raát nhieàu lieân laïc veà kinh teá,
chính trò, vaên hoùa, xaõ hoäi.
Tieáp thu vaên hoùa AÁn Ñoä, ta coù neàn vaên hoùa Chaêm ñoäc ñaùo vaø moät neàn Phaät
giaùo Vieät Nam. Tieáp thu vaên hoùa Trung Hoa, ta coù Nho giaùo vaø Ñaïo giaùo. Tieáp
thu vaên hoùa phöông Taây coù Kitoâ giaùo. Ñaëc tính xuyeân suoát giao löu vaên hoùa nhieàu
theá kyû cuûa coäng ñoàng daân toäc Vieät Nam, vôùi tinh thaàn bao dung, hieáu hoøa laø tính
toång hôïp, dung hôïp, tích hôïp.
Hieän nay ngöôøi Chaêm cö truù ôû 8 tænh thaønh trong caû nöôùc, trong ñoù treân 80%
cö truù ôû hai tænh Ninh Thuaän vaø Bình Thuaän. Coøn laïi soáng vaø laøm aên ôû Phuù Yeân,
Bình Ñònh, Khaùnh Hoøa, Taây Ninh, Ñoàng Nai, An Giang, TP Hoà Chí Minh. Keát
quaû ñieàu tra daân soá trong naêm 1989 daân toäc Chaêm coù 98.971 ngöôøi, ñöùng thöù 14
trong coäng ñoàng 54 daân toäc ôû Vieät Nam(5).
Ñaûng vaø Nhaø nöôùc Vieät Nam raát quan taâm phuïc höng lónh vöïc vaên hoùa, nhieàu
giaù trò tinh thaàn truyeàn thoáng ñöôïc khoâi phuïc. Caùc di saûn vaên hoùa vaät theå ñöôïc Ñaûng,
Nhaø nöôùc vaø nhaân daân chuù troïng trong vieäc baûo quaûn, tu boå toân taïo, ñaùp öùng nhu
caàu höôûng thuï vaên hoùa cuûa moïi taàng lôùp nhaân daân, giöõ gìn di saûn vaên hoùa daân toäc.
Trong Vaên kieän Ñaïi hoäi VII cuûa Ñaûng Coäng saûn Vieät Nam coù ñoaïn “...Thöïc
hieän chính saùch bình ñaúng, ñoaøn keát, töông trôï giöõa caùc daân toäc, taïo ñieàu kieän ñeå
caùc daân toäc phaùt trieån ñi theo con ñöôøng vaên minh, tieán boä, gaén boù maät thieát vôùi
söï phaùt trieån chung cuûa coäng ñoàng caùc daân toäc Vieät Nam. Toân troïng lôïi ích truyeàn
thoáng vaên hoùa, ngoân ngöõ, taäp quaùn, tín ngöôõng cuûa caùc daân toäc. Choáng tö töôûng
daân toäc lôùn vaø daân toäc heïp hoøi, kyø thò vaø chia reõ daân toäc. Caùc chính saùch kinh teá-
xaõ hoäi phaûi phuø hôïp vôùi ñaëc thuø cuûa caùc daân toäc nhaát laø caùc daân toäc thieåu soá”...
Coäng ñoàng 54 daân toäc Vieät Nam tuy coù ñieåm khaùc nhau, nhöng coù nhieàu ñieåm
töông ñoàng gioáng nhau roõ neùt. Thôøi phong kieán caùc daân toäc ñaõ tieán leân tuï hoïp
sinh soáng laøm aên cuøng chung trong laõnh thoå Vieät Nam, moät phaàn hôïp chuûng vôùi
ngöôøi Kinh (Vieät). Tính tình phong tuïc huyeát thoáng khoâng xa nhau nhieàu.
687
Ngöôøi Chaêm böôùc sang giai ñoaïn môùi cuûa lòch söû - giai ñoaïn soáng chung vaø
hoøa ñoàng. Vieäc soáng chung vaø hoøa ñoàng cuûa daân toäc Chaêm noùi rieâng vaø caùc daân
toäc trong coäng ñoàng daân toäc Vieät Nam noùi chung laø raát caàn thieát ñeå cuøng phaùt
trieån vaø sinh toàn, naâng cao ñôøi soáng nhaân daân, phaùt trieån veà moïi maët, trong xu
theá hoøa nhaäp coäng ñoàng khu vöïc vaø theá giôùi. Nhöõng quan nieäm noâng caïn heïp
hoøi veà chuûng toäc, toân giaùo laø nguoàn goác cuûa moïi chia reõ, chæ coù lôïi cho söï truïc
lôïi cuûa ñeá quoác. Thöïc daân cuõng nhö ñeá quoác ñaõ aâm möu taùch caùc daân toäc thieåu
soá ra khoûi coäng ñoàng daân toäc Vieät Nam, thaät laø thuû ñoaïn thaâm ñoäc hoøng chia reõ
ñoàng baøo caùc daân toäc, phuïc vuï chính saùch thöïc daân ñeá quoác. Vì töông lai phoàn
thònh cuûa coäng ñoàng 54 daân toäc cuøng toàn taïi vaø phaùt trieån, ñaõ chung löng vöôït
qua nhöõng böôùc thaêng traàm cuûa lòch söû.
Ñaát nöôùc ñaõ ñoäc laäp thoáng nhaát, oån ñònh veà chính trò, xaõ hoäi, kinh teá, ñôøi
soáng nhaân daân caùc daân toäc ñaõ ñöôïc naâng cao, cuøng nhau phaùt trieån, quan heä
gaén boù veà moïi maët. Nhieàu chính saùch öu tieân cho caùc daân toäc vuøng cao, vuøng
saâu, vuøng ñoàng baøo caùc daân toäc thieåu soá, haàu thaét chaët moái lieân heä, töông thaân,
töông aùi, ñoaøn keát giuùp ñôõ laãn nhau xoùa ñoùi giaûm ngheøo, ñeàn ôn ñaùp nghóa, naïn
nhaân chieán tranh... Caùc cô sôû haï taàng nhö ñieän, ñöôøng, tröôøng, traïm ñaõ ñöôïc xaây
döïng haàu khaép caùc baûn laøng cuûa caùc ñoàng baøo daân toäc trong caû nöôùc. Ñaëc bieät
Nhaø nöôùc Vieät Nam ñaõ phuû soùng treân toaøn quoác chöông trình truyeàn thanh,
truyeàn hình baèng tieáng daân toäc thieåu soá, ñeå ngöôøi daân toäc thieåu soá hieåu roõ chuû
tröông, chính saùch cuûa Ñaûng vaø Nhaø nöôùc Vieät Nam. Ñoù cuõng laø ñieàu kieän ñeå
naâng cao taàm nhaän thöùc, naâng cao ñôøi soáng kinh teá-vaên hoùa-giaùo duïc, giao löu
hieåu bieát laãn nhau, cuøng coäng ñoàng phaùt trieån beàn vöõng, haïn cheá bôùt söï caùch
bieät giöõa caùc vuøng daân toäc sinh soáng, ñeå coäng ñoàng 54 daân toäc soáng chung treân
ñaát nöôùc Vieät Nam aám no, hoøa bình, haïnh phuùc.
CHUÙ THÍCH
1. Caùc taøi lieäu thöôøng duøng teân goïi: Chieâm Thaønh, Chaøm, Chaêm, Chaêmpa. Trong baøi naøy xin duøng teân
goïi daân toäc Chaêm.
2. Theo Leâ Vaên Sieâu Vieät Nam vaên minh söû cöông. Laù Boái, Saøi Goøn, 1967, tr.335.
3. Coù taøi lieäu cho laø coøn 24 ñeàn thaùp chính, vaø 40 kieán truùc lôùn nhoû.
4. Danh hieäu “Chuùa Ngoïc” do vua Minh Maïng phong taëng vaøo naêm 1832.
5. Theo Traàn Ngoïc Theâm Tìm veà baûn saéc vaên hoùa Vieät Nam. Nxb TP Hoà Chí Minh, taùi baûn laàn II,1997,
trang 449.

1- Leâ Vaên Sieâu, Vieät Nam vaên minh söû cöông, Laù Boái, Saøi Goøn, 1967.
2- Phaïm Vaên Sôn, Vieät Söû taân bieân, Saøi Goøn 1960.
3- Nghieâm Thaåm, Tìm hieåu ñoàng baøo Thöôïng Saøi Goøn 1960.
4- Traàn Ngoïc Theâm, Tìm veà baûn saéc vaên hoùa Vieät Nam. Nxb TP Hoà Chí Minh, taùi baûn laàn 2, 1997.
688
LUÙA, NÖÕ THAÀN LUÙA VAØ CAÙI LIEÀM:
SÖÏ CHUYEÅN DÒCH CUÛA
“CAÙC COÂNG NGHEÄ LEÃ NGHI” —
BAØN VEÀ MOÄT VAØI VAÁN ÑEÀ TOÂN GIAÙO
GAÉN VÔÙI SÖÏ PHAÙT TRIEÅN NOÂNG NGHIEÄP
CUÛA NGÖÔØI BRU-VAÂN KIEÀU ÔÛ QUAÛNG TRÒ
Gaùbor Vargyas*
Moät trong nhöõng saùo ngöõ phoå bieán nhaát veà caùc daân toäc goïi laø “boä laïc” (trong
ñoù coù ngöôøi Bru) laø cuoäc soáng “phi lòch söû”, thieân veà truyeàn thoáng cuûa hoï (caùi goïi
laø “tình traïng laïc haäu” cuûa hoï) vaø do ñoù hoï khoâng coù khaû naêng thay ñoåi neàn vaên
hoaù. Trong phaàn ñaàu cuûa baøi vieát naøy, toâi chöùng minh raèng, nhaän ñònh treân laø quaù
xa so vôùi söï thaät. Ngöôøi Bru, soáng trong söï giao tieáp vôùi nhöõng ngöôøi laùng gieàng
Kinh vaø Laøo, trong nhieàu theá kyû, xöa kia cuõng nhö ngaøy nay, bao giôø cuõng tieáp thu
vaø haáp thuï nhöõng nhaân toá vaên hoaù môùi (kyõ thuaät, xaõ hoäi hoaëc toân giaùo) vaøo vaên
hoaù truyeàn thoáng cuûa hoï. Trong phaàn hai cuûa baøi vieát, toâi moâ taû vaø phaân tích moät
tröôøng hôïp nhö vaäy, ñoù laø söï tieáp nhaän nhöõng phöông phaùp gaët vaø ñaäp luùa môùi
— moät thay ñoåi coù tính caùch maïng khoâng chæ veà kyõ thuaät maø coøn caû veà toân giaùo.
Ngöôøi Bru (trong caùc vaên baûn Vieät Nam goïi laø ngöôøi Vaân Kieàu), ñöôïc chính
thöùc coâng nhaän laø moät trong 54 daân toäc cuûa nöôùc Coäng hoaø xaõ hoäi chuû nghóa
Vieät Nam, laø “nhöõng ngöôøi Thöôïng”, noùi tieáng Moân - Khô-me soáng ôû Cao nguyeân
mieàn Trung Vieät Nam, gaàn vó tuyeán 17 (khu phi quaân söï cuõ giöõa mieàn Baéc vaø
mieàn Nam Vieät Nam), ôû caû hai phía bieân giôùi(1) Laøo vaø Vieät Nam. ÔÛ Vieät Nam,
daân toäc Bru coù khoaûng 40.000 ngöôøi. Sinh keá cuûa hoï döïa vaøo laøm raãy, ñöôïc boå
sung baèng canh taùc luùa nöôùc. Hoï chaên nuoâi gaø, vòt, lôïn, deâ, boø vaø traâu (gioáng deâ
vaø boø naøy chuû yeáu ñöôïc du nhaäp töø chaâu AÂu). Tröôùc cuoäc chieán tranh Vieät Nam,
hoï ñaõ thuaàn döôõng voi, vaø moät soá ngöôøi Bru cuõng coù caû ngöïa. Do ñieàu kieän khí
haäu, hoï khoâng troàng boâng; vì theá hoï khoâng bieát deät. Töông töï nhö vaäy, hoï khoâng
laøm ñoà goám hay ñoà kim loaïi, haàu heát vaät duïng cuûa hoï ñeàu do giao thöông vôùi
caùc vuøng laân caän maø coù.
Xaõ hoäi Bru theo cheá ñoä phuï heä, hoân nhaân gaén vôùi nhaø choàng. Ñôn vò hoaït
ñoäng cuûa cô caáu xaõ hoäi laø moät gia toäc phuï heä heïp (ntang), moät coäng ñoàng maùu
muû coù teân goïi rieâng, vuøng cö truù rieâng, keát hoân khaùc hoï, coù nghi leã rieâng, quy
* Giaùo sö, Vieän Haøn laâm khoa hoïc Hungari. Hungari.
689
tuï haäu dueä cuûa moät oâng toå chung vaø truyeàn noái khoâng quaù 4 - 5 theá heä. Ngöôøi
ñöùng ñaàu laø ngöôøi ñaøn oâng cao tuoåi nhaát, vaø chöùc vò naøy ñöïôc truyeàn noái trong
gia toäc theo thaâm nieân. Nhöõng gia toäc naøy laïi thuoäc vaøo nhöõng ñôn vò lôùn hôn,
ñoù laø thò toäc (mu), maø ngaøy nay thöïc teá khoâng coøn chöùc naêng gì nöõa; tröôùc ñaây,
mu ñöôïc coi laø nhöõng ñôn vò keát hoân khaùc hoï. Theo truyeàn thuyeát, nhöõng thò toäc
naøy coù vuøng cö truù ôû ñaâu ñoù treân laõnh thoå cuûa ngöôøi Bru, nôi hoï laø ngöôøi “baûn
ñòa” - xaùc ñònh quyeàn kieåm soaùt ñaát ñai theo toân giaùo cuûa hoï.
Ñôn vò sôû höõu ñaát ñai vaø chính trò laø laøng. Moät caùch lyù töôûng, moãi laøng bao goàm
moät gia toäc nhö vaäy thuoäc moät thò toäc vaø laø nhöõng ngöôøi “baûn ñòa” treân vuøng ñaát
ñoù. Coù nhöõng bieán ñoåi veà nhaân khaåu, do daân cö di chuyeån vaø hoaøn caûnh lòch söû
thay ñoåi maø ngaøy nay moãi laøng coù 2 hoaëc toái thieåu töø 6 ñeán 8 gia toäc, trong ñoù gia
toäc “baûn ñòa” ñöôïc coi laø “chuû sôû höõu ñaát ñai” veà maët nghi leã. Quyeàn löïc chính trò
truyeàn thoáng naèm trong tay ngöôøi tröôûng laøng, moät chöùc vò truyeàn noái theo thaâm
nieân trong gia toäc “baûn ñòa”, khôùp vôùi chöùc vò cuûa ngöôøi tröôûng gia toäc ñoù. Toân
giaùo döïa treân söï thôø cuùng moät soá vò thaàn (“vaïn vaät höõu linh”) vaø thôø cuùng toå tieân.
Cuoäc khaûo saùt ñieàn daõ cuûa toâi, keùo daøi 18 thaùng, ñöôïc thöïc hieän nhieàu ñôït trong
nhöõng naêm 1985-1989(2) ôû caùc laøng Coác, Ñoâng Choâ (Höôùng Linh, huyeän Höôùng
Hoaù, [Khe Sanh]) luùc ñoù thuoäc Bình Trò Thieân, nay thuoäc tænh Quaûng Trò. Sau ñoù,
ñöôïc boå sung theâm baèng moät soá cuoäc khaûo saùt ngaén ngaøy ôû caùc vuøng daân toäc thieåu
soá(3) laân caän, vaø naêm 1996 baèng moät chuyeán ñi hai tuaàn leã ôû vuøng daân toäc Trì treân
ñaát Laøo (caùc huyeän Tcheùpone vaø Palat). Veà caùc aán phaåm tröôùc ñaây veà ngöôøi Bru -
Vaân Kieàu, xem Vargyas, naêm 1993, 1994/a, 1994/b, 1994/c, 1996, 1997, 1998, 2000,
2001/a, 2001/b, 2001/c, 2001/d, 2001/e, 2002/a, 2002/b, 2002/c, 2003, 2004.
*
* *
Ngöôøi Bru (cuõng nhö caùc nhoùm ngöôøi Thöôïng soáng ôû Cao nguyeân mieàn Trung
Vieät Nam khaùc) sinh tuï giöõa hai daân toäc soáng ôû vuøng ñoàng baèng vaø thung luõng coù
neàn vaên hoaù vaø chính trò noåi troäi: ngöôøi Thaùi/Laøo vaø ngöôøi Vieät Nam. Treân quan
ñieåm lòch söû, laõnh thoå cuûa ngöôøi Bru, naèm ôû caû hai phía cuûa daõy Tröôøng Sôn ôû mieàn
Trung Vieät Nam, (töùc laø ôû Laøo vaø Vieät Nam hieän nay), cuøng vôùi vuøng ñoàng baèng
lieàn keà traûi daøi tôùi soâng Meâ Koâng, ñaõ hình thaønh moät khu vöïc ngoaïi vi treân vuøng
ven phaïm vi lôïi ích cuûa hai nöôùc lôùn kia. Ñöông nhieân, ngöôøi Bru ñaõ bò aûnh höôûng
veà chính trò, vaên hoaù vaø ngoân ngöõ cuûa caû hai phía qua caùc thôøi kyø lòch söû khaùc nhau.
Nhöõng taøi lieäu lòch söû Vieät Nam ñaàu tieân noùi ñeán ngöôøi Bru (döôùi teân “Vaân
Kieàu”(4)) vaøo theá kyû XVI(5). Naèm ôû vuøng laân caän bôø bieån(6), sau ñoù hoï bò laán
chieám bôûi söï baønh tröôùng nhanh choùng cuûa ngöôøi Vieät. Vaøo theá kyû XVIII, ngöôøi
Bru trôû thaønh chö haàu cuûa trieàu ñình An Nam, haøng naêm phaûi noäp thueá baèng
luùa vaø laâm saûn. Theo Phuû bieân taïp luïc(7) cuûa Leâ Quyù Ñoân, ngöôøi Vieät Nam coù
hieåu bieát khaù roõ veà ñòa lyù vaø thöông maïi cuûa vuøng nuùi naøy, maø cao ñieåm ñöôïc
caùc ñoàn bieân phoøng canh giöõ, nôi hình thaønh bôø coõi(8) phía Taây cuûa ñaát nöôùc.
Chuùng ta bieát raèng, nhöõng cö daân baûn ñòa (phaàn lôùn laø ngöôøi Bru) ñöôïc toå chöùc
690
LUÙA, NÖÕ THAÀN LUÙA VAØ CAÙI LIEÀM: SÖÏ CHUYEÅN DÒCH CUÛA “CAÙC COÂNG NGHEÄ LEÃ NGHI”....
thaønh nhöõng ñôn vò haønh chính(9). Leâ Quyù Ñoân cuõng cho ta bieát veà söï toàn taïi
cuûa caùc con ñöôøng thöông maïi xuyeân qua khu vöïc noái vuøng ven bieån vôùi
Vientiane ôû Laøo, vôùi Sakhon Lakhon ôû Thaùi Lan vaø caùc vuøng khaùc nöõa; chuùng ta
cuõng bieát qua oâng veà chôï Cam Loä gaàn Quaûng Trò, nôi thöôøng ñöïôc ngöôøi Bru
(maø oâng goïi laø Maùn) lui tôùi cho tôùi taän nöûa sau cuûa theá kyû XX.
Vaøo giao ñieåm giöõa theá kyû XVIII vaø XIX, khu vöïc cö truù cuûa ngöôøi Bru, nay
laø tænh Savannakhet cuûa Laøo vaø caùc vuøng laân caän (caùc tænh Quaûng Trò, Quaûng
Bình...) ôû Vieät Nam, trôû thaønh taâm ñieåm xung ñoät vuõ trang giöõa caùc Vöông quoác
Xieâm vaø An Nam. Sau naêm 1827, naêm ñaùnh daáu söï huyû dieät cuûa Vöông quoác Laøo
Vientiane, Vöông quoác Xieâm ñaåy bieân giôùi cuûa mình vöôït qua taû ngaïn soâng Meâ
Koâng ñeán caùc vuøng “ñaát khoâng ngöôøi” ôû phía Ñoâng vaø tieán tôùi daûi Tröôøng Sôn,
bieân giôùi phía Taây cuûa Vöông quoác An Nam. Ñaùp laïi, trieàu ñình An Nam cuõng
xaâm chieám vuøng ñoù vaø ñaåy quaân Xieâm trôû laïi soâng Meâ Koâng. Xen giöõa caùc thôøi
kyø hoaø bình laø cuoäc chieán tranh keùo daøi hôn nöûa theá kyû vôùi caùc möùc ñoä thaéng
lôïi khaùc nhau cuûa moãi beân cho ñeán khi ngöôøi Phaùp ñeán vaø söï can thieäp cuûa hoï
veà phía Vieät Nam ñaõ keát thuùc nhanh choùng cuoäc chieán tranh ñoù.
Ñieàu quan troïng ôû ñaây, töø toång quan lòch söû toùm taét naøy laø: ngöôøi Bru soáng
ôû vuøng ngoaïi vi cuûa hai cöôøng quoác noåi troäi veà chính trò, vaên hoaù vaø coù quan heä
chính trò, thöông maïi vaø caùc lónh vöïc khaùc vôùi caû hai phía, chæ bò coâ laäp moät caùch
töông ñoái trong maáy theá kyû qua. Vôùi söï thöïc daân hoaù cuûa Phaùp vaøo cuoái theá kyû
XIX vaø nhöõng gì dieãn ra sau ñoù hoï ñaõ maát noát caû söï coâ laäp töông ñoái ñoù.
Trong boái caûnh lòch söû ñoù, thì chaúng coù gì laø laï khi ngöôøi Bru, soáng “giöõa caùi
ñe Xieâm vaø caùi buùa An Nam” (Harmand 1879-80-298), ñaõ tieáp nhaän nhieàu yeáu
toá ngoân ngöõ vaø vaên hoaù cuûa caû hai neàn vaên hoaù aáy. Chæ rieâng tình traïng ngoân
ngöõ cuõng ñaõ phaûn aùnh roõ ñieàu ñoù: ngöôøi Bru ôû Vieät Nam duøng nhieàu töø vay
möôïn cuûa tieáng Vieät, trong khi ñoù ngöôøi Bru ôû Laøo duøng nhieàu töø vay möôïn cuûa
tieáng Laøo; moät soá ngöôøi Bru, haàu heát laø ñaøn oâng, noùi 2 hoaëc 3 thöù tieáng. Veà vaên
hoaù vaät theå, nhieàu ñoà duøng quan troïng cuûa hoï: coàng, choeù, noài ñoàng hoaëc caùc
noài kim loaïi khaùc, coâng cuï baèng saét, caùc ñoà trang söùc baèng baïc vaø caùc chuoãi haït
ñeàu ñeán töø vuøng ñoàng baèng, haàu heát töø Vieät Nam qua ñöôøng buoân baùn. Maët khaùc,
haàu heát haøng deät ñeán töø Laøo. Veà aên maëc vaø caùch ñeå toùc thaáy roõ aûnh höôûng cuûa
Vieät Nam trong nhöõng nôi ngöôøi Bru soáng treân ñaát Vieät Nam vaø aûnh höôûng cuûa
nhöõng ngöôøi Laøo trong nhöõng ngöôøi Bru soáng treân ñaát Laøo. Veà taäp quaùn aên, ôû
Vieät Nam, ngöôøi “Bru-Vaân Kieàu” thích duøng nöôùc maém vaø aên baèng ñuõa. ÔÛ Laøo,
ngöôøi “Bru-Trì” aên baèng tay vaø duøng maém paa daek cuøng nhöõng gia vò khaùc.
Thaät thuù vò khi nhaän thaáy raèng, treân lónh vöïc vaên hoaù vaät theå, caùc nhaân toá
ngoaïi lai baét nguoàn töø ngöôøi Vieät nhieàu hôn, coøn veà leã nghi vaên hoaù daân gian vaø
aâm nhaïc thì haàu heát laïi mang aûnh höôûng cuûa Laøo (Phuù Taøi). Phuù Taøi laø moät ngoân
ngöõ quan heä maät thieát vôùi tieáng Laøo, vaø ngöôøi Phuù Taøi, ngöôøi Bru goïi laø liao karai,
laø ngöôøi laùng gieàng lieàn keà cuûa ngöôøi Bru –Trì treân ñaát Laøo, soáng xen keõ vôùi hoï
ôû nhieàu nôi. Vì theá ngoân ngöõ Phuù Taøi thöôøng ñöôïc duøng trong caùc coâng vieäc nghi
leã: ví duï trong caùc leã sa-man, phaàn chính baèng tieáng Bru ñöôïc “ñoùng khung” bôûi
phaàn môû ñaàu vaø phaàn keát thuùc baèng tieáng Phuù Taøi(10). Cuõng nhö vaäy, theå loaïi
691
vaên hoaù daân gian noåi tieáng nhaát, sanot, moät loaïi tröôøng ca ñöôïc keå vôùi tieáng ñeäm
cuûa saùo, thöôøng ñöïôc haùt baèng tieáng Phuù Taøi. Töông töï, moät trong hai theå loaïi
ñieáu ca, paryong, cuõng ñöôïc haùt baèng tieáng Phuù Taøi. Vaø, ñoái vôùi theå loaïi tình ca,
thì laêm, theå loaïi tình ca ñaëc bieät cuûa Laøo, ñang ngaøy caøng trôû neân phoå bieán.
Tính chaát chuyeån tieáp cuûa cö daân vaø vaên hoaù Bru ñaõ ñöôïc ghi nhaän ngay töø
cuoái theá kyû XIX. Ngöôøi chaâu AÂu ñaàu tieân ñaët chaân ñeán vuøng naøy, nhaø thaùm hieåm
Phaùp J. Harmand, khi ñeán Seâpoân naêm 1877, gaàn bieân giôùi Vieät -Laøo ngaøy nay, ñaõ
khaúng ñònh: “Ñuùng laø toâi chöa ñeán An Nam, nhöng toâi cuõng khoâng coøn ôû Laøo nöõa.
Daân cö vaø ñoà vaät ôû ñaây coù moät boä maët môùi, moät nöûa An Nam, moät nöûa Laøo. Chaúng
haïn nhö ñaøn oâng ñoùng khoá vaø quaán khaên treân ñaàu; moät soá buùi toùc ñaèng sau, moät
soá buùi toùc ôû treân ñænh ñaàu theo kieåu thung luõng soâng Meâ Koâng. Nhieàu ngöôøi cho
thaáy nhöõng daáu veát pha troän Vieät Nam, roõ reät nhaát laø treân boä raâu vaø ria. Töø Möôøng
Phìn trôû ñi, ñaøn oâng vaø ñaøn baø maëc aùo cheõn vôùi nhieàu cuùc ñoàng. Nhöng thaät kyø
laï ôû ñaây ngöôøi ta noùi veà Laøo cuõng gioáng heät nhö maáy hoâm tröôùc ñaõ noùi veà An
Nam: “Chöa heà coù ai ñi Laøo, vaø ngöôøi Laøo cuõng chöa bao giôø tôùi ñaây!” (1879-1980:
300-302, baûn dòch cuûa toâi) Vaäy laø ngöôøi Bru ñaõ tieáp nhaän nhöõng yeáu toá môùi vaøo
vaên hoaù cuûa mình vaø khoâng theå bò coi laø “moät neàn vaên hoaù tónh”. Toâi coù theå ñi
xa hôn nöõa khi noùi raèng, ôû töøng nôi vaø töøng thôøi gian, ngöôøi Bru theå hieän moät
trình ñoä tieáp thu vaên hoaù cao. Naêm 1985, trong cuoäc vieáng thaêm ñaàu tieân cuûa toâi
ñeán ngöôøi “Bru-Vaân Kieàu” ôû Khe Sanh, toâi thaáy hoï haàu nhö laø ngöôøi Vieät Nam.
Chæ coù thoâng qua tieáp xuùc laâu daøi vaø hoïc noùi tieáng Bru, toâi môùi phaùt hieän ra söï
phong phuù cuûa neàn vaên hoaù cuûa hoï.
*
* *
Baây giôø chuùng ta haõy quay laïi vaán ñeà cuï theå cuûa chuùng ta: vai troø vaø moái
quan heä giöõa laøm raãy (sarai) vôùi troàng luùa nöôùc thöôøng xuyeân (nia) trong neàn
noâng nghieäp cuûa ngöôøi Bru vaø nhöõng vaán ñeà coâng ngheä lieân quan. Khôûi ñieåm
cuûa chuùng ta coù theå laø vieäc nhaø nöôùc Vieät Nam caám (veà lyù thuyeát ) ñoát raãy(11),
theo quy ñònh cuûa caùc toå chöùc sinh thaùi quoác teá voán coi vieäc ñoát raãy laø moät
phöông phaùp taøn phaù röøng naëng neà. Toâi khoâng ñònh tranh luaän ôû ñaây veà vieäc
lieäu yù kieán naøy coù khaù tieâu cöïc vaø moät chieàu ñoù coù ñuùng hay khoâng. Toâi chæ ghi
nhaän raèng, caùc nhaø nhaân chuûng hoïc nhö Conclin, Condominas, nhöõng nhaø ñòa lyù
hoïc Spencer(12) vaø nhöõng ngöôøi khaùc nöõa ñaõ toû ra raát hoaøi nghi veà ñieàu ñoù. Coát
loõi cuûa vaán ñeà döôøng nhö naèm trong tyû leä giöõa ñaát ñai saün coù vaø maät ñoä daân cö.
Neáu tyû leä ñoù laø oån ñònh vaø coù ñuû ñaát ñai ñeå boû hoang thì phöông phaùp ñoù khoâng
heà coù haïi treân quan ñieåm sinh thaùi; traùi laïi, noù coù taùc duïng baûo veä moâi tröôøng(13).
UÛng hoä cho ñieàu khaúng ñònh naøy laø vieäc caùc cö daân ñoù ñaõ ñoát nöông laøm raãy
haøng ngaøn naêm nay maø röøng ñaâu coù bò taøn phaù.
Vaán ñeà laø ôû choã khaùc. Vì nhöõng lyù do vöôït quaù taàm kieåm soaùt cuûa ngöôøi Bru
vaø ngöôøi Thöôïng, söï caân baèng haøng theá kyû ñaõ bò xaùo ñoäng nghieâm troïng. Chæ
caàn suy nghó veà taùc ñoäng cuûa chieán tranh(14), chöông trình taùi ñònh cö ngöôøi
Thöôïng vaø vieäc ñoán goã theo loái coâng nghieäp. Taát caû nhöõng nhaân toá ñoù ñaõ goùp
692
phaàn to lôùn vaøo söï xuoáng caáp cuûa dieän tích phuû röøng cuûa Vieät Nam, nhöng loãi
naøy khoâng phaûi laø cuûa ngöôì Bru hay ngöôøi Thöôïng. Tuy nhieân, vì nhöõng muïc
ñích cuûa baøi vieát naøy, chuùng ta coù theå coâng nhaän taïm thôøi vaø coù ñieàu kieän raèng,
ngaøy nay coù theå phaûi coù chí ít laø moät söï thay ñoåi boä phaän trong quaûn lyù ñaát ñai.
Caâu hoûi ñöôïc ñaët ra seõ laø lieäu ngöôøi Bru coù khaû naêng thöïc hieän ñöôïc ñieàu ñoù
hay khoâng, vaø neáu khoâng thì taïi sao. Moät caâu hoûi khaùc coù lieân quan laø nhöõng
ñieàu gì laø trôû ngaïi trong vieäc chuyeån ñoåi töø troàng luùa nöông sang troàng luùa nöôùc?
Tröôùc heát, ngöôøi Bru Khe Sanh(15) bieát vaø thöïc hieän caû hai kieåu canh taùc. Neáu
neàn noâng nghieäp töï cung töï caáp chuû yeáu döïa treân ngheà laøm raãy, thì ngöôøi Bru
cuõng coù nhöõng ruoäng luùa nöôùc thöôøng xuyeân töø 3 theá heä roài. Theo nhöõng ngöôøi
ñaõ cung caáp thoâng tin cho toâi, chính theá heä oâng cuûa nhöõng ngöôøi Bru giaø nhaát
hieän nay(16), ñaõ thueâ noâng daân ngöôøi Vieät vaø traû coâng baèng traâu ñeå hoï taïo ra
nhöõng ruoäng luùa nöôùc gaàn caùc laøng Coác, Ñoâng Choâ ngaøy nay(17). Thôøi ñoù, chöa
coù hai laøng naøy: daân cö cuûa Coác soáng ôû laøng Hoong, hieän nay vaãn coøn vaø laø trung
taâm toân giaùo vaø chính trò cuûa khu vöïc, coøn Ñoâng Choâ (nhö teân cuûa noù ñaõ chæ roõ)
caùch xa moät vaøi daëm veà phía Ñoâng, ôû ñoài Ñoâng Choâ. Lyù do thaønh laäp laøng Coác
chính laø caùc ruoäng nöôùc vöøa môùi khai thaùc thì ôû quaù xa laøng Hoong vaø moät phaàn
daân cö, toå tieân cuûa gia toäc ngöôøi Hoa Achuaih(18) ôû Coác muoán chuyeån tôùi gaàn caùc
ruoäng ñoù, vì theá gaây neân söï chia taùch doøng hoï chuû ñaát ban ñaàu.
Nhö vaäy, ruoäng luùa nöôùc laø moät hieän töôïng töông ñoái môùi meû ñoái vôùi ngöôøi
Bru, moät söï vay möôïn vaên hoaù, do chính hoï khôûi xöôùng chöù khoâng coù aùp löïc
naøo cuûa ngöôøi Vieät hay caùc nhoùm saéc toäc khaùc. Toaøn boä töø vöïng veà canh taùc ñaõ
chöùng toû ñieàu ñoù: ruoäng luùa (nia baét nguoàn töø tieáng Thaùi/Laøo laø na), ruoäng
(yuong coù theå töø tieáng Vieät laø ruoäng = ruoäng luùa); caây luùa (maq töø tieáng Vieät laø
maï) khaùc vôùi luùa nöông (saro); caùc duïng cuï: caùi cuoác (kuok töø tieáng Vieät laø cuoác),
caùi caøy (kai töø tieáng Vieät laø caùi caøy), caùi böøa (bua töø tieáng Vieät laø caùi böøa), caùi
aùch (yu coù theå töø tieáng Phaùp laø joug), caùi lieàm (liem töø tieáng Vieät laø caùi lieàm),
chæ coù moät soá ví duï thoâi cuõng cho thaáy roõ ñoù laø nhöõng töø vay möôïn cuûa tieáng
Vieät (hoaëc tieáng Thaùi/Laøo vaø coù theå caû tieáng Phaùp), cuõng gioáng nhö chính coâng
ngheä laø hoaøn toaøn vay möôïn töø ñoù. Ta coù theå thieân veà nhaän ñònh raèng: ngöôøi
Bru ñaõ thöøa nhaän nhöõng öu vieät cuûa caùc ruoäng luùa nöôùc vaø choïn phöông phaùp
canh taùc tieân tieán hôn. Theá nhöng taïi sao hoï laïi khoâng boû haún troàng luùa nöông?
Tröôùc heát, coù moät soá yeáu toá haïn cheá veà thieân nhieân. Treân vuøng ñoài nuùi ôû
laøng Coác, Ñoâng Choâ chæ coù raát ít nôi thích hôïp cho luùa nöôùc (neáu khoâng tính
ñeán caùch laøm ruoäng baäc thang, moät phöông phaùp ñoøi hoûi phaûi ñaàu tö raát nhieàu
coâng söùc). Theo nhöõng ngöôøi cung caáp thoâng tin cho toâi, ngay caû nhöõng “nôi
baèng phaúng” ñoù cuõng ñaõ phaûi ñöôïc san phaúng tröôùc ñaây vôùi söï lao ñoäng vaát vaû,
ñoøi hoûi söùc lao ñoäng cuûa con ngöôøi vaø suùc vaät vöôït quaù khaû naêng cuûa ngöôøi Bru.
Theâm vaøo ñoù, coøn phaûi lao ñoäng ñeå ñaép ñeâ vaø doïn saïch caây coái, goác reã ñeå khu
ñaát coù theå caøy böøa ñöôïc. Taát caû khoâng chæ ñoøi hoûi ñaàu tö söùc ngöôøi to lôùn maø
caû bí quyeát coâng ngheä; vì vaäy nhöõng ngöôøi Bru laøm raãy laïi thueâ ngöôøi noâng daân
Vieät. Ngaøy nay, moät söï ñaàu tö nhö theá seõ khoâng theå coù ñöôïc. Traûi qua caùc cuoäc
chieán tranh, hoï ñaõ bò baàn cuøng hoaù, gia suùc cuûa hoï (traâu, boø, voi) bò taøn saùt vaø
693
taøi saûn cuûa hoï (tieàn baèng baïc, ñoà duøng baèng ñoàng, ñoà goám, coàng, chieâng) bò phaù
huyû. Ñieàu coù theå laøm ñöïôc caùch ñaây 3 theá heä thì ngaøy nay khoâng khaû thi.
Moät nhaân toá khaùc laø vieäc caáp nöôùc. Moät vaán ñeà muoân thuôû ngay caû vôùi caùc
ruoäng luùa nöôùc hieän nay laø khoâng coù ñuû nöôùc ñeå daãn theo keânh vaøo ruoäng. Maëc
duø thöïc teá laø soá laïch nöôùc cuõng baèng, hoaëc nhieàu hôn, soá caùc ngoïn ñoài (vì vaäy
trong caùc ñòa danh, töø toá “koh = ñoài” ñoàng nghóa vôùi töø toá “hog = laïch, hoaëc nguoàn),
nhöng nhieàu laïch nöôùc ñöôïc phaân boá khoâng ñeàu, hoaëc laø quaù beù, hoaëc quaù xa
ruoäng ñeå coù theå cung caáp nguoàn nöôùc töôùi oån ñònh. Theâm vaøo ñoù, coù hai vuï luùa
nöôùc trong 1 naêm. Vuï thöù nhaát baét ñaàu vaøo khoaûng thaùng 5, vuï thöù hai khoaûng
thaùng 11, 12 ñuùng vaøo giöõa muøa khoâ. Nhö vaäy, caùc laïch nöôùc thöôøng khoâ hoaëc caïn
vaøo ñuùng luùc maø sau khi caøy böøa ruoäng caàn ngaäp nöôùc. Keát quaû laø moãi naêm moät
phaàn cuûa nhöõng ruoäng saün coù khoâng ñöôïc söû duïng do thieáu nöôùc. Toùm laïi, soá ít
dieän tích thích hôïp ñaõ ñöïôc chuyeån sang troàng luùa nöôùc töø laâu, nhöõng dieän tích
coøn laïi thì hoaëc laø khoâng thích hôïp hoaëc ñoøi hoûi ñaàu tö nhieàu veà nhaân löïc. Vaø
chöøng naøo coøn coù ñuû röøng ôû gaàn ñoù ñeå luaân canh, töùc laø chöøng naøo hoaøn caûnh
coøn chöa buoäc ngöôøi ta phaûi thay ñoåi cô baûn caùch sinh toàn, thì khoâng ai chaáp nhaän
ñaàu tö theâm quaù nhieàu coâng söùc cho vieäc taïo neân nhöõng ruoäng luùa nöôùc môùi.
Sau ñaây toâi trình baøy moät tröôøng hôïp cuï theå. Ngaøy 21-1-1988, toâi ñaõ chöùng
kieán moät cuoäc teá lôïn treân caùnh ñoàng laøng Coác lieân quan tôùi moät thöûa ñaát vöøa
môùi ñöôïc chuyeån töø raãy thaønh ruoäng. Nhö chuùng ta coù theå döï ñoaùn, ñaõ phaûi maát
nhieàu tuaàn, neáu khoâng noùi laø nhieàu thaùng(19), lao ñoäng cöïc nhoïc cuûa 3 gia ñình
trong cuøng moät gia toäc ñoå vaøo vieäc naøy laø ñaép moät con ñaäp lôùn ôû doøng suoái gaàn
ñoù ñeå daãn nöôùc vaøo moät con möông nhaân taïo, daøi ít nhaát laø 1 km, tôùi caùc ruoäng
luùa. Sau maáy tuaàn laøm vieäc khoâng coù keát quaû, coâng trình bò boû ñi: hoï khoâng theå
giöõ vaø daãn nöôùc moät caùch thoaû ñaùng, ngoaøi ra ruoäng khoâng ñöïôc san baèng thích
hôïp vaø löôïng nöôùc ít oûi ñeán ñöôïc ruoäng laïi bò thaát thoaùt ôû doïc ñöôøng. Nhö vaäy,
coâng trình thöïc hieän maø khoâng coù bí quyeát caàn thieát ñaõ thaát baïi. Moät naêm sau,
toâi ñöôïc bieát laø thöûa ruoäng ñoù ñaõ trôû laïi thaønh raãy.
*
* *
Baây giôø chuùng ta haõy boû qua nhöõng vaán ñeà veà coâng ngheä vaø chuyeån sang
caùc vaán ñeà veà tö töôûng. Trong neàn noâng nghieäp cuûa ngöôøi Bru, cuõng nhö trong
phaàn lôùn caùc neàn noâng nghieäp töï cung töï caáp khaùc, coâng ngheä vaø nghi leã laø hai
maët cuûa cuøng moät vaán ñeà, hai maët naøy khoâng theå taùch rôøi nhau, do ñoù môùi coù
cuïm töø cuûa Condominas laø “coâng ngheä - nghi leã”(20). Nhö vaäy, chu kyø noâng nghieäp
cuûa ngöôøi Bru laø moät toå hôïp roái raém trong ñoù moãi khaâu coâng ngheä ñeàu ñöôïc khôûi
ñaàu hoaëc keøm theo bôûi moät nghi leã thích hôïp. Ñieàu coát loõi ôû ñaây laø luùa khoâng
chæ ñôn giaûn laø moät caây troàng hoaëc moät loaïi löông thöïc maø hôn theá, moät thöïc theå
soáng maø “linh hoàn” hoaëc “thaàn” laø giaøng Abon, ñöôïc töôûng töôïng nhö moät phuï
nöõ coù tuoåi (ayad = baø), soáng ôû trong caây luùa. Khôûi ñaàu chu kyø noâng nghieäp, haït
gioáng maø moät ít ñöôïc ñeå treân baøn thôø Abon ñeå ñöôïc “ñaùnh thöùc”, sau ñoù (thaàn
Abon) “rôøi” khoûi laøng vaø “chuyeån” ra raãy, nôi coù moät leàu nhoû ñaëc bieät ñöôïc döïng
694
cho baø. Abon ôû ñoù suoát caû vuï vaø “ öùng vaøo” moãi caây luùa vaø coïng luùa. Ñoù laø lyù do
taïi sao caùc tuïc leä vaø ñieàu caám kî laïi bao truøm caû chu kyø ngay töø ñaàu. Chaúng haïn
keå töø luùc baét ñaàu gieo haït ñeán luùc thu hoaïch xong baép ngoâ cuoái cuøng, caám ñi
trong ñaùm luùa(21), caám laøm oâ ueá do tieåu tieän hay ñaïi tieän ôû ñoù, caám laøm oàn aøo ôû
raãy hoaëc caám caû goïi teân caây luùa ñeå khoûi laøm kinh ñoäng ñeán Abon(22); vaø töø goùc
ñoä coâng ngheä, ñieàu quan troïng nhaát, caám laøm toån thöông ñeán Abon baèng baát cöù
caùch naøo: caét luùa baèng lieàm seõ laøm chaûy maùu thaàn, hoaëc “laøm ñau thaàn” trong khi
ñaäp luùa. Ñaây laø moät ví duï huøng hoàn veà vieäc yù thöùc toân giaùo coù theå aûnh höôûng
ñeán nhöõng vaán ñeà coâng ngheä döôøng nhö ñôn giaûn vaø vieäc hai lónh vöïc ñoù gaén
chaët vôùi nhau hôn nhö moät toång theå khoâng theå taùch rôøi. Ñieàu ñoù giaûi thích taïi sao
ngöôøi Bru laïi coù caùch thu hoaïch raát coå sô: thu hoaïch luùa baèng tay khoâng, tuoát töøng
boâng luùa(23). Sau ñoù, vaøo cuoái vuï thu hoaïch, hoï “ñoùn” Abon trôû veà nhaø cuøng vôùi
boâng luùa cuoái cuøng vaø ñaët moät ít luùa leân baøn thôø nôi nhöõng haït gioáng, töùc Abon,
seõ “nguû” cho ñeán khi ñöïôc ñaùnh thöùc daäy vaøo ñaàu chu kyø sau.
Nhö ta thaáy, tö töôûng ñoù chæ ra vaø xaùc ñònh khoâng chæ nhöõng leã nghi phuø hôïp
maø caû nhöõng coâng ngheä thích ñaùng. Vaäy thì laøm sao ngöôøi Bru laïi coù theå ñöa
nhöõng phöông phaùp môùi vaøo ruoäng luùa cuûa hoï vaø laøm cho chuùng thích nghi vôùi
theá giôùi quan truyeàn thoáng cuûa mình? Giaûi phaùp raát ñôn giaûn: do caùc gioáng luùa
troàng ôû nhöõng ruoäng naøy ñaõ ñöôïc du nhaäp töø ngöôøi Vieät, chuùng khoâng ñöôïc coi
laø “luùa thaät” hay “baûn ñòa”. Chuùng ñöôïc goïi baèng moät teân chung tieáng Vieät (maï)
vaø moïi coâng ngheä lieân quan ñeàu ñöôïc coi laø “ngoaïi lai”. Nhö vaäy, do luùa naøy
khoâng ñöôïc coi ngang haøng vôùi Luùa Thaàn, töùc giaøng Abon, khoâng coù gì caûn trôû
vieäc xöû lyù noù theo phöông phaùp môùi: gaët baèng lieàm vaø ñaäp. Vaø ñoù chính laø ñieàu
maø ngöôøi Bru laøm. Treân ruoäng luùa nöôùc chuyeân canh, hoï caét vaø ñaäp luùa maø khoâng
phaûi lo ngaïi gì veà giaøng Abon vaø caùc ñieàu caám kî toân giaùo cuûa thaàn. Chæ coù moät
quy ñònh duy nhaát: caám duøng loaïi luùa naøy vaøo caùc nghi leã toân giaùo, vì muïc ñích
toân giaùo (ví duï hieán teá). “Chæ” ñöôïc duøng ñeå aên, vaø ngay caû khi ñoù cuõng chæ ñöïôc
coi laø thöù gaïo “nhaït nheõo” chæ aên khi khoâng coù gì ngon hôn(24). Nhö vaäy, “luùa
Vieät” (doi yuan) ñöôïc haï xuoáng haïng hai caû veà maët tö töôûng laãn heä thoáng giaù trò.
Cho duø giaûi phaùp ñoù ñôn giaûn ñeán maáy ñi nöõa, ngöôøi ta seõ cho raèng, noù vaãn
loaïi tröø vieäc aùp duïng phöông phaùp môùi vaøo vieäc laøm raãy. Treân raãy, “luùa Bru thaät”
ñöïôc troàng vaø giaøng Abon ôû ñoù, neân khoâng theå tính chuyeän cö xöû vôùi baø moät
caùch khoâng thích ñaùng. Tuy nhieân, tính saùng taïo cuûa heä thoáng toân giaùo Bru coù
theå vöôït qua caû khoù khaên ñoù, nhö toâi seõ moâ taû sau ñaây, qua moät tröôøng hôïp cuï
theå chöùng toû raèng, ngöôøi Bru coù khaû naêng ñoái phoù vôùi moïi tình huoáng môùi hoaëc
phaùt minh coâng ngheä môùi.
Tuy nhieân, tröôùc heát caàn phaûi giaûi thích veà toân giaùo Bru noùi chung. Cuõng nhö
baát cöù “toân giaùo boä toäc” naøo, noù bao truøm moïi maët cuûa cuoäc soáng voán quy ñònh
haønh ñoäng vaø khaû naêng moãi caù nhaân. Tuy nhieân, heä thoáng naøy khoâng phaûi laø
caáu truùc cöùng nhaéc maø noù khaù linh hoaït. Maëc duø moïi thöù ñeàu coù vò trí rieâng trong
ñoù, nhöng noù vaãn coøn nhieàu khoaûng troáng ñeå ngaãu höùng neáu caùc yeáu toá môùi
phuø hôïp vôùi toaøn boä heä thoáng chöù khoâng maâu thuaãn. Tình hình naøy raát gioáng
vôùi tình hình vaãn thaáy trong caùc theå loaïi daân gian khaùc nhau, nôi maø “caùc taám
695
lôùn xaây döïng” coù theå gheùp vôùi nhau moät caùch thoaûi maùi theo nhöõng quy taéc saün
coù ñeå saûn sinh ra nhöõng bieán theå ngaøy caøng môùi. Moät trong nhöõng neùt ñaùng chuù
yù cuûa heä thoáng toân giaùo naøy laø söï maëc caû vôùi thaàn linh. Toâi ñaõ coù laàn phaân
tích(25) heä thoáng theà nguyeàn trong nhöõng luùc ñau oám; ñoù thöïc söï laø moät loaïi lôøi
höùa vôùi caùc thaàn linh: “Neáu ngaøi thöïc söï ñaõ gaây neân beänh naøy vaø cöùu cho ngöôøi
naøy khoûi beänh, chuùng toâi seõ xin hieán teá nhö theá, nhö theá...” Töông töï nhö vaäy,
coát loõi cuûa trình töï caàu nguyeän raát thoâng thöôøng cuõng laø moät caùch tieáp xuùc vaø
maëc caû vôùi thaàn linh, buoäc thaàn linh phaûi chaáp nhaän keát quaû cuoái cuøng, ví duï
“ngaøi ñaõ haøi loøng vôùi vaät hieán teá naøy chöa hay coøn muoán gì hôn nöõa”, “Ngaøi coù
cho pheùp toâi laøm ñieàu naøy, ñieàu noï, hay ngaøi seõ tröøng phaït toâi?”v.v...
Nhö chuùng ta coù theå phoûng ñoaùn, heä thoáng “xin pheùp” loûng leûo naøy naøy ñeå laïi
khoaûng troáng cho nhöõng caûi tieán ñaùng keå. Ví duï, theo nhöõng ngöôøi cung caáp thoâng
tin cho toâi, vieäc teá deâ baét ñaàu coù töø khoaûng cuoái theá kyû XIX ñaàu theá kyû XX, treân cô
sôû “deâ coù moùng vaø söøng” cuõng nhö traâu, nghóa laø chuùng cuõng thuoäc loaïi ñoäng vaät
coù vuù coù moùng chaün. Ñeå ñaùnh giaù ñöôïc söï caûi tieán naøy, chuùng ta phaûi bieát raèng, deâ
môùi ñöôïc ngöôøi Phaùp du nhaäp vaøo gaàn ñaây vaø vaãn chöa phaûi laø phoå bieán laém trong
ngöôøi Bru. Nhö vaäy, deâ nhoû hôn traâu, giaù trò cuûa noù roõ raøng laø keùm hôn traâu raát
nhieàu. Vì theá chuùng ñöôïc duøng ñeå thay theá traâu trong nhöõng leã teá nhoû maø theo ñuùng
phong tuïc ñaùng leõ phaûi teá traâu. Lyù do laø nhöõng suùc vaät hieán teá cuûa ngöôøi Bru ñöôïc
xeáp theo thöù töï töø nhoû ñeán lôùn, töø trò giaù thaáp ñeán trò giaù cao. “Boä ba” truyeàn thoáng
nhöõng vaät hieán teá — theo thöù töï giaù trò — laø gaø, lôïn vaø traâu. Khi con deâ coù giaù trò
thaáp hôn ñöôïc ñöa vaøo, thì boä ba naøy ñöôïc môû roäng theâm moät, thaäm chí hai yeáu
toá, bôûi vì boø (giaù trò cuõng thaáp hôn traâu) giôø ñaây ñang trôû thaønh vaät hieán teá ngaøy
caøng phoå bieán thay traâu(26). Nhö toâi ñaõ noùi, ngaøy xöa ngöôøi Bru döôøng nhö giaøu coù
hôn baây giôø: thôøi ñoù, coù theå hoï ñaõ khoâng caàn tôùi vieäc giaûm bôùt nghi thöùc truyeàn
thoáng. Nhöng ngaøy nay tình theá ñaõ khaùc ñi vaø roõ raøng ñoù laø moät ñaùp aùn toân giaùo
thoâng minh cho cuoäc soáng ñaõ ngheøo ñi cuûa ngöôøi Bru, treân cô sôû thöøa nhaän söï
töông ñoàng ñoäng vaät hoïc giöõa hai con vaät “caû hai ñeàu coù söøng vaø moùng”.
Trong moät caûi tieán toân giaùo töông töï, tröùng coù giaù trò thaáp hôn gaø, nhöng laø
“gaø töông lai”: noù cuõng chöùa ñöïng “tinh chaát” vaø ñöôïc söû duïng roäng raõi trong
caùc leã nhoû thay cho gaø. Cuõng nhö vaäy, khi phong tuïc ñoøi hoûi phaûi coù nhieàu gaø
(chaúng haïn 8 x 4) vaø ngöôøi chuû leã khoâng coù nhieàu gaø nhö vaäy thì phaûi chaët gaø
laøm hai vaø coi 1/2 laø “caû con gaø”. Ñoù roõ raøng laø söï vi phaïm quy ñònh toân giaùo:
vaät hieán teá phaûi laø caû con vaø tình traïng “nguyeân veïn” aáy phaûi baûo ñaûm ngay caû
trong khi naáu vaø chæ coù theå ñöôïc chaët nhoû thaønh mieáng ñeå aên sau khi ñaõ daâng
leân thaàn linh. Moät ví duï khaùc veà söï thay theá nhö vaäy laø khi theo phong tuïc phaûi
teá, lôïn hoaëc traâu khoang hoaëc traéng. Neáu leã teá gaáp vaø hoï khoâng coù con vaät nhö
vaäy, hoï chæ caàn queùt voâi traéng vaø khaán raèng “thaàn linh seõ boû qua cho chuyeän
nhoû naøy” vaø duø sao “caùc ngaøi cuõng hieåu cho caùc con ngheøo khoù”. Trong tröôøng
hôïp löông taâm caûm thaáy coù loãi, ngöôøi ta coù theå “hoûi thaàn thaùnh” baèng caùch boùi
“lieäu ngaøi coù chaáp nhaän söï thay theá naøy khoâng?”.
Baây giôø, toâi muoán quay laïi tröôøng hôïp cuï theå cuûa chuùng ta, söï du nhaäp caùc
phöông phaùp gaët vaø ñaäp môùi vaøo heä thoáng noâng nghieäp ñaõ toàn taïi töø laâu ñôøi.
696
Nhöõng döõ lieäu ñaàu tieân cuûa toâi lieân quan ñeán nhöõng ñieàu naøy coù töø 1-10-1989.
Hoâm ñoù, toâi chöùng kieán moät ngöôøi ñaøn oâng chöøng 30 tuoåi, Mpoaq Ayun, ñang
caàu xin toå tieân löôïng thöù vì anh coù yù ñònh caét luùa treân raãy vaøo muøa tôùi baèng lieàm.
“Con coù toäi vôùi caùc ngaøi, anh ta noùi, con muoán caét luùa” (cuõng coù nghóa laø caû ñaäp
luùa: luùa bò “ñaùnh” baèng moät vaät gì ñoù).
Toâi raát ngaïc nhieân tröùôc söï caûi tieán “caùch maïng” ñoù, vaø veà sau toâi ñöôïc bieát
raèng, vaán ñeà naøy tröôùc ñoù ñaõ töøng ñöôïc neâu ra. Trong quaù khöù ñaõ nhieàu laàn bò
thaát baïi. Ngöôøi ta cho toâi bieát coù hai lyù do khieán phöông phaùp môùi naøy lan roäng.
Thöù nhaát, gaët luùa baèng baøn tay traàn “laøm haïi tay”. Nghóa laø nhöõng coïng luùa saéc
laøm ñöùt loøng baøn tay vaø raùch da vaø noùi chung, phöông phaùp môùi naøy thu hoaïch
nhanh hôn vaø deã hôn. Thöù hai, ôû gaàn toång Höôùng Hieäp laân caän vaø “ôû caùnh ñoàng
cuûa ngöôøi Vieät phía döôùi” “moïi ngöôøi” ñaõ duøng phöông phaùp môùi naøy. Vaø vôùi yù
thöùc saùng taïo vaø ngaãu höùng baát ngôø maø toâi vöøa ghi nhaän, hoï giaûi thích raèng hoï
ñaõ hieán teá (2 con gaø) vaø ñaõ “xin Abon cho pheùp gaët luùa baèng lieàm”(27) vaø “giôø
ñaây hoï ñöôïc quyeàn laøm ñieàu ñoù”. Nhieäm vuï duy nhaát coøn laïi cuûa hoï laø ñeán cuoái
vuï muøa phaûi laøm moät leã hieán teá thoâng thöôøng (aro achu Abon, “ñeå môøi Abon trôû
veà nhaø”) vôùi moät con lôïn vaø 7 con gaø thay vì moät con lôïn vaø 4 con gaø.
Khi toâi gaëng hoûi raèng, lieäu hoï coù tuyeät ñoái tin chaéc vaøo ñieàu hoï laøm vaø lieäu
hoï coù sôï Abon, do khoâng haøi loøng, coù theå tröøng phaït hoï baèng moät tai vaï naøo ñoù,
thì caâu traû lôøi cuûa hoï laø “Neáu Abon khoâng baèng loøng vôùi chuùng toâi thì baø seõ baùo
cho chuùng toâi bieát qua moät vaøi beänh taät hoaëc lôøi thaày cuùng. Khi ñoù chuùng toâi seõ
cuùng teá theâm vaø laïi xin caét luùa baèng lieàm. Vaø neáu baø ñoàng yù (qua lôøi thaày cuùng)
thì moïi vieäc seõ oån caû!” nghóa laø taát nhieân neáu hoï khoâng ñöôïc pheùp thì hoï seõ
khoâng daùm laøm traùi lôøi baø. Veà ñieàu naøy thì hoï keå ra tröôøng hôïp moät gia ñình
trong laøng ñaõ baét ñaàu gaët luùa baèng lieàm moät naêm tröôùc ñoù. Sau ñoù ít laâu moät
ngöôøi trong gia ñình ñoù cheát ñoät töû trong moät tai naïn. Hoï ñaõ toå chöùc moät leã
saman, trong buoåi leã ñoù hoûi Abon lieäu thaàn coù cho pheùp hoï tieáp tuïc gaët luùa hay
khoâng. Caâu traû lôøi laø khoâng (moät tröôøng hôïp hieám coù trong boùi toaùn!) vaø hoï laäp
töùc boû vaø trôû laïi vôùi phöông phaùp coå truyeàn.
Tuy nhieân, thuû tuïc ñoù khoâng ñôn giaûn nhö ta thaáy. Chuùng ta ñaõ thaáy raèng,
mpoaq Ayun cuõng phaûi trình vôùi gia toäc ñeå xin pheùp. Bôûi vì gia toäc hoaït ñoäng
nhö moät ñôn vò taäp theå vaø khi baát haïnh xaûy ra thì toaøn theå coäng ñoàng phaûi gaùnh
chòu haäu quaû do haønh ñoäng cuûa caùc thaønh vieân. Nhö vaäy, moãi caù nhaân khoâng
ñöôïc töï do saùng taïo theo yù muoán. Hoï chòu söï kieåm soaùt khoâng chæ cuûa theá giôùi
sieâu nhieân maø cuûa caû xaõ hoäi. Moät naêm tröôùc, Ayn ñaõ gaët luùa baèng lieàm maø khoâng
xin pheùp caùc boâ laõo trong gia toäc. Vieäc naøy ñaõ gaây phaûn öùng: “Taïi sao chuùng ta
cuøng thaàn linh (töùc laø cuøng toå tieân, cuøng gia toäc) maø anh ta laïi khoâng hoûi yù kieán
vaø xin pheùp chuùng toâi?”. Vaø keát quaû laø, naêm 1989, anh ta chính thöùc thoâng baùo
vôùi hoï (ñaây laø ñieàu toâi ñaõ chöùng kieán) vaø xin pheùp hoï”. Nhöõng naêm ñoù thì anh
bò coi laø ngöôøi duy nhaát trong caû gia toäc muoán thöïc hieän theo caùch naøy neân anh
bò caûnh baùo: neáu coù moät ngöôøi trong gia toäc bò oám(28) thì anh ta seõ bò quy toäi
(qua boùi toaùn) vaø keát quaû laø phaûi traû moïi chi phí cuùng teá caàn thieát — moät thöïc
teá chöùng toû baûn chaát cheäch höôùng baûo thuû cuûa coäng ñoàng.
697
Qua nhöõng ñieàu kieän treân, roõ raøng laø trong hoaøn caûnh nhö theá, chæ coù 2 giaûi
phaùp tích cöïc: hoaëc laø caù nhaân coù ñuû töï tin ñeå daùm lieàu baát chaáp coäng ñoàng uûng
hoä vieäc laøm cuûa anh ta. Trong tröôøng hôïp thöù 2, hoï seõ cuøng nhau ñoái maët vôùi
haäu quaû nghóa laø cuøng chòu nhöõng chi phí hieán teá caàn thieát (“Chuùng ta cuøng
phaïm toäi, chuùng ta cuøng chòu teá”). Ñoù chính laø ñieàu cuoái cuøng ñaõ xaûy ra.
Nhöng chuùng ta haõy quay trôû laïi caâu chuyeän. Khi moaq Ayn nhaän traùch nhieäm
veà mình, anh ñaõ laøm leã cuùng caàn thieát vôùi 2 con gaø ñeå trình vôùi giaøng Abon veà
yù ñònh cuûa mình. Nhö chuùng ta coù theå ñoaùn, anh baét ñaàu moät caùch raát thaän troïng:
anh chæ xin pheùp cho moät naêm chöù khoâng phaûi maõi maõi, vaø chæ cho “nhöõng gioáng
luùa nhoû”, chöù khoâng phaûi cho “nhöõng gioáng luùa lôùn”. Ñoù laø chi tieát raát ñaùng ñöôïc
chuùng ta löu yù. Ngöôøi Bru phaân bieät caùc gioáng luùa “nhoû hoaëc nhanh” vaø “to hoaëc
chaäm”, tuyø theo ñoä daøi cuûa thôøi kyø luùa chín. Loaïi gioáng luùa thöù nhaát cho saûn
phaåm sau 4 thaùng, loaïi thöù hai sau 6 thaùng. Theo heä thoáng giaù trò cuûa ñòa phöông,
caùc gioáng luùa “lôùn” quan troïng hôn raát nhieàu so vôùi caùc gioáng “nhanh”. Vì vaäy,
Ayun ñaõ coù theâm moät nhaân nhöôïng nöõa laø khoâng muoán laïm duïng quaù nhieàu söï
roäng löôïng cuûa thaàn linh vaø cuûa coäng ñoàng cuûa mình. Taát caû ñieàu naøy uûng hoä yù
kieán cho raèng, nhöõng thay ñoåi kyõ thuaät, ñaëc bieät laø nhöõng thay ñoåi” caùch maïng”,
phaûi ñöôïc tieán haønh töøng böôùc vaø töø töø, caàn phaûi thaän troïng ngay caû khi do caùc
beân lieân quan khôûi xöôùng chöù khoâng phaûi bò aùp ñaët.
Vaøi tuaàn sau, mpoaq Ayun baét ñaàu moät cuoäc caùch maïng thöïc söï. Coù leõ neân
noùi chính xaùc hôn raèng anh laø chaát xuùc taùc cuûa moät quaù trình ñaõ dieãn ra töø ñoù
ñeán nay ñöôïc moät thôøi gian. Do traùch nhieäm ñaàu tieân vaø coù tính quyeát ñònh ñaõ
coù ngöôøi gaùnh vaùc khoâng ai muoán boû lôõ cô hoäi. Caû laøng xoân xao thaûo luaän veà
vaán ñeà naøy. Ngaøy 6-11, tröôùc khi thu hoaïch, oâng chuû nhaø cuûa toâi, mpoaq Toan
cuõng quyeát ñònh gaët luùa baèng lieàm vaø tieán haønh leã cuùng teá caàn thieát vôùi 2 con
gaø. Caû anh ta nöõa, cuõng coøn coù theâm moät soá bieän phaùp phoøng ngöøa: ngoaøi vieäc
chæ gaët gioáng luùa “nhoû”, anh ta coøn khaán theâm raèng gia ñình anh ta khoâng muoán
“laøm ñau” (töùc laø ñaäp) luùa maø xin voø luùa baèng chaân- phöông phaùp naøy ít haïi ñeán
giaøng Abon (nhöng laø phöông phaùp raát chaäm vaø ñau chaân). Moät ngaøy sau anh
ta trình laëp laïi moät nghi leã gioáng nhö vaäy giuùp moät ngöôøi baø con gaàn. Vaø “phong
caùch môùi” ñaõ lan toaû khaép laøng xoùm. Theo ghi cheùp ñieàn daõ cuûa toâi, vaøo ngaøy
10-11, töùc laø 3 ngaøy sau, trong soá 21 nhaø trong laøng thì ñaõ coù 20 hoä laøm leã hieán
teá vaø nhö vaäy laø ñaõ chaáp nhaän heä thoáng môùi.
Lôøi baït: Vieäc gì seõ xaûy ra sau ñoù? Thaät deã tieân ñoaùn. Chöøng naøo coøn coù ñuû
röøng, ngöôøi Bru seõ tieáp tuïc laøm raãy vôùi moät soá caûi tieán coâng ngheä nhö ñaõ moâ
taû ôû treân - neáu khoâng coù ñieàu baát haïnh khoâng theå döï ñoaùn naøo xaûy ra ñeå coù
theå giaûi thích nhö laø moät söï tröøng phaït cuûa theá giôùi sieâu nhieân. Trong tröôøng
hôïp ñoù, hoï seõ taïm thôøi quay laïi vôùi heä thoáng cuõ. Nhöng töøng böôùc vaø daàn daàn
nhöõng kyõ thuaät môùi chaéc chaén seõ thay theá caùc kyõ thuaät cuõ. Baøi hoïc cuûa taát caû
caâu chuyeän naøy laø ngöôøi Bru hoaøn toaøn khoâng phaûi laø nhöõng ngöôøi “phi lòch
söû”, khoâng coù khaû naêng thay ñoåi vaên hoaù. Neáu coù ñuû thôøi gian vaø söï hieåu bieát
caàn thieát, hoï seõ thöïc hieän raát toát vieäc thay ñoåi (vuõ truï vó moâ cuûa hoï) vaø ñaùp öùng
vôùi nhöõng thaùch thöùc cuûa theá giôùi beân ngoaøi traøn ngaäp vaøo theá giôùi truyeàn thoáng
cuûa hoï vôùi moät toác ñoä khuûng khieáp.
698
CHUÙ THÍCH
1. Xin ñöøng nhaàm ngöôøi Bru-Vaân kieàu vôùi ngöôøi Bru/Brao/Lave/Loven ôû Cam-pu-chia noùi moät ngoân ngöõ khaùc
vaø soáng ôû ñòa baøn caùch ngöôøi Bru-Vaân Kieàu vaøi traêm km veà phía Nam (xem Matras-Troubekoy, 1983).
2. 1985 vaø 1986: 2-2 thaùng, 1987-88: 10 thaùng, 1989: 4 thaùng
3. Naêm 1985, 2 tuaàn cuøng ôû vôùi daân toäc Kaø Tu ôû huyeän Phuù Loäc, luùc ñoù thuoäc Bình Trò Thieân, nay laø
tænh Thöøa Thieân -Hueá; naêm 1987, 3 ngaøy cuøng ôû vôùi ngöôøi Taø-oâi cuûa Alu Oi, luùc ñoù thuoäc Bình Trò
Thieân, nay laø tænh Thöøa Thieân- Hueá
4. Ñeå bieát töø nguyeân, xem Vargyas, 1996/c,1997/a, nd/b.
5. Xem Döông Vaân Anh, 1961.
6. Daûi ñaát giöõa vuøng ven bieån vaø daõy nuùi coù khoaûng caùch ngaén nhaát trong vuøng. Nôi trung taâm laõnh thoå
cuûa ngöôøi Bru, Khe Sanh, chæ caùch Quaûng Trò 60 km.
7. Xem Leâ Quyù Ñoân naêm 1995. Taùc giaû (1725-1784), moät quan laïi cao caáp, tham vaán chính trò vaø quaân
söï cuûa nhaø Leâ vaø töøng ñi söù sang Trung Quoác, ñaõ ñeán caùc vuøng bieân giôùi cöïc Nam cuûa ñaát nöôùc,
trong ñoù coù vuøng cuûa ngöôøi Bru naêm 1776.
8. Toâi ghi nhaän raèng, maêc duø daõy Tröôøng Sôn taïo thaønh moät bieân giôùi töï nhieân, maø ngöôøi Vieät Nam
ñaõ söû duïng vì muïc ñích cuûa hoï, noù chia taùch caùc nhoùm ngöôøi Bru soáng ôû hai beân daõy nuùi.
9. Theo thöù töï: phuû, huyeän, toång, xaõ, thoân, trang, traïi.
10. Xem Vargyas, 1993 vaø 1994/a
11. Naêm 1987-88, toâi ñöôïc ngöôøi Bru cho bieát raèng, vieäc laøm raãy chính thöùc bò caám. Tuy nhieân, vieäc
caám ñoù chæ laø treân lyù thuyeát vaø chöa bao giôø ñöôïc thöïc thi moät caùch nghieâm tuùc ôû khu vöïc Khe
Sanh. Ngöôøi Bru thì vaãn khoâng ngöøng laøm raãy vì khoâng coù phöông tieän sinh toàn naøo khaùc.
12. Conclin, 1957; Condominas, 1983; Spencer, 1966.
13. Tröôùc heát, khoâng phaûi taát caû caùc caây ñeàu bò chaët. Caây coå thuï khoâng bò chaët, chæ coù nhöõng caây thaân
meàm vaø buïi raäm bò caét. Ngoaøi ra, reã caây khoâng bò nhoå, neân caây coái laïi moïc laïi nhanh choùng. Neáu coù
ñuû thôøi gian boû hoang, röøng seõ phuïc hoài. Hôn nöõa, caùc reã caây coøn laïi ngaên ñaát bò xoùi moøn.
14. Ñieàu lyù thuù laø haäu quaû chieán tranh coù caû hai maët. Moät maët, nhöõng yeáu toá nhö caùc chaát laøm truïi laù
caây (taùc nhaân da cam vaø nhöõng chaát töông töï), bom na-pan ñaõ taøn phaù röøng khuûng khieáp. Maët khaùc,
vieäc taùi ñònh cö daân chuùng vaøo caùc aáp chieán löôïc ñaõ khieán nhöõng vuøng roäng lôùn khoâng coøn ngöôøi ôû
vaø röøng ñöôïc taùi sinh moät caùch töï nhieân. Ngöôøi Bru ôû laøng Coác/Ñoâng Choâ noùi vôùi toâi raèng, naêm 1975,
khi hoï trôû laïi nôi ñònh cö ban ñaàu sau hôn moät thaäp kyû thì röøng raäm ñaõ phuû kín thaäm chí caû nhöõng
nöông luùa nöôùc thöôøng xuyeân. Phaûi maát maáy naêm phaùt quang môùi laïi troàng ñöôïc luùa ôû ñoù.
15. Theo toâi bieát, taát caû caùc laøng ôû khu vöïc khe Sanh ñeàu coù moät soá ruoäng luùa nöôùc thöôøng xuyeân. Tuy
nhieân, khi noùi veà “ngöôøi Bru ôû Khe Sanh”, toâi muoán noùi ñeán 3 laøng (Hoong, Coác vaø Ñoâng Choâ ôû
Höôùng Linh) nôi toâi ñaõ nghieân cöùu thöïc ñòa.
16. “Hieän taïi daân toäc hoïc” laø nhöõng naêm 1985-89 khi toâi laøm nghieân cöùu thöïc ñòa naøy.
17. Veà ñoäng cô ban ñaàu cuûa vieäc khai khaån ruoäng luùa nöôùc, vì thieáu thoâng tin, toâi chæ coù theå phoûng
ñoaùn. Moät tö lieäu duy nhaát, baûn baùo caùo ñaùnh maùy cuûa trung uùy Bartheùlemy, “ñaïi dieän haønh chính
Tcheùpone”, naêm 1947 veà “nhöõng vaán ñeà naûy sinh do bieân giôùi hieän nay giöõa tænh Savannakhet cuûa
Laøo vaø tænh Quaûng Trò cuûa Vieät Nam”, maø nhaø ngoân ngöõ hoïc ngöôøi Phaùp M.Ferlus ñaõ cho toâi moät
baûn sao (toâi khoâng roõ nguoàn goác). Baùo caùo ñoù noùi raèng, röøng bao phuû nguyeân sinh ôû daõy Tröôøng
Sôn beân phía Vieät Nam bò xuoáng caáp nghieâm troïng vaø söï phaùt trieån nhanh choùng cuûa “coû voi”
(savaânnh). Theo taùc giaû, hieän töôïng naøy coù theå ñöôïc giaûi thích baèng nhöõng nhaân toá khí haäu ñaëc bieät
cuûa vuøng Khe Sanh, cuõng nhö bôûi thôøi gian boû hoang raát ngaén (2-3 naêm) trong chu kyø troàng luùa
nöông. Haäu quaû cuûa söï xuoáng caáp ñaát ñai laø ngöôøi Bru (oâng goïi laø Kha Leu) ñaõ di cö vôùi soá löôïng
lôùn sang phía beân kia daõy Tröôøng Sôn, beân ñaát Laøo, vaø nhö theá laøm naûy sinh “vaán ñeà bieân giôùi” töø
ñaàu nhöõng naêm 1910. Maëc duø lí do thaät söï cuûa vieäc coû voi lan roäng laø gì ñi nöõa, thì söï thaät döôøng
nhö khoâng theå choái caõi ñöôïc- vaø noù cuõng töông hôïp vôùi nhöõng soá lieäu cuûa toâi veà thôøi gian coù nhöõng
ruoäng luùa nöôùc ñaàu tieân.
18. Achuaih = OÂng; nhoùm töø naøy coù nghóa laø “oâng cuûa gia toäc ngöôøi Hoa”. Caùc gia toäc ngöôøi Bru laáy hoï
theo ngöôøi ñuùng ñaàu, trong khi theo phong tuïc coå truyeàn, ngöôøi ta ñöïôc goïi theo teân con trai, roài theo
teân chaùu trai v.v..
19. Toâi ñaõ khoâng bieát ñöïôc nhöõng coâng trình naøy tröôùc leã hieán teá. Ñoù laø lyù do khieán ghi cheùp cuûa toâi
coù phaàn chöa ñaày ñuû.
699
20. Xem Condominas, 1983:23.

21. Ngay caû khi thu hoaïch höôùng ñi vaø loái ñi cuûa thôï gaët cuõng ñöôïc quy ñònh saün.
22. Ñeå ñaùp öùng vieäc naøy thì coù moät loaïi ngoân ngöõ caám kî rieâng.
23. Phöông phaùp coù veû coå sô ñoù khoâng quaù teä nhö ngöôøi ta töôûng. Söï maát maùt ñöôïc haïn cheá: gaët, ñaäp,
(“tuoát”) ñöôïc laøm cuøng moät luùc vôùi moät ñoäng taùc thay vì hai ñoäng taùc (gaët vaø ñaäp). Hôn nöõa, khoâng
hao huït luùa khi duøng phöông phaùp thu hoaïch naøy. Toâi xin ghi nhaän raèng, theo caùc chuyeân gia cuûa
FAO, moät löôïng luùa lôùn cuûa Vieät Nam bò hao huït do nhöõng phöông phaùp tuoát luùa khoâng thích hôïp.
24. Thaät baát ngôø cho toâi, ñònh kieán naøy cuûa ngöôøi Bru maø toâi nghó laø phaûn aùnh moät thaùi ñoä thieân kieán
baûn toäc ñieån hình thì laïi ñöôïc hoïc giaû ngöôøi Phaùp goác Vieät, giaùo sö Nguyeãn Theá Anh ( Tröôøng cao
ñaúng thöïc haønh, Paris) khaúng ñònh vaøo naêm 1998 taïi cuoäc hoäi thaûo ôû Nordwijkerhout, Haø Lan. Theo
oâng, taïi queâ höông oâng ôû mieàn Trung Vieät Nam, ngöôøi ta luoân coi luùa nöông laø ngon hôn luùa nöôùc
vaø do ñoù ngöôøi ta thích aên luùa nöông hôn luùa nöôùc.
25. Vargyas, 1994/c.
26. Veà tröôøng hôïp ôû Indonesia, xem Joselin de Jong: “ÔÛ ñaây phaûi noùi theâm raèng, ôû khaép Indonesia thì
deâ laø vaät thay theá traâu: traâu laø vaät hieán teá haïng nhaát, nhöng ai khoâng coù khaû naêng teá traâu thì coù
theå thay baèng deâ.
27. Serai= caàu xin + caét baèng lieàm.
28. Moãi doøng hoï goàm coù 12 hoä gia ñình.

1. Bartheùlemy, Trung uùy: Baùo caùo cuûa Trung uùy Bartheùlemy, Ñaïi dieän haønh chính taïi
Tcheùpone,veà nhöõng vaán ñeà ñaët ra do bieân giôùi hieän taïi giöõa caùc tænh Savannakhet cuûa
Laøo vaø Quaûng Trò cuûa Vieät Nam, Tcheùpone, Ngaøy 31 thaùng 12 naêm 1947. ( copy baûn
ñaùnh maùy cuûa taùc giaû)
2. Conklin,HC (1952): Noâng nghieäp Hanunoùo: Baùo caùo veà heä thoáng toång theå chuyeån ñoåi
canh taùc ôû Philippines, Rome, Toå chöùc Löông thöïc vaø Noâng nghieäp vaø cuûa Lieân Hôïp
quoác (Phaùt trieån röøng cuûa FAO, taøi lieäu soá 12).
3. Condominas, G (1983): Nhöõng khía caïnh sinh thaùi cuûa moät khoâng gian xaõ hoäi heïp Ñoâng
Nam AÙ. Trong nghieân cöùu noâng thoân 89-90-91:11-76.
4. Döông Vaên Anh (1961): ÔÛ caàu Caàn Luïc, Saøi Goøn.
5. Josselin de Jong, PE. (1965): Dieãn giaûi veà leã nghi noâng nghieäp ôû Ñoâng Nam AÙ, söû duïng
nguoàn döõ lieäu töø caùc vuøng luïc ñòa vaø ñaûo. Trong: Taäp san nghieân cöùu Chaâu AÙ,
24/2:283-298.
6. Leâ Quyù Ñoân (1995): Phuû bieân taïp luïc, Vaân ñaøi loaïi ngöõ, Nhaø xuaát baûn Vaên hoaù-Thoâng
tin , thaønh phoá Hoà Chí Minh.
7. Matras-Troubetzkoy, J. (1983): Laøng röøng. Vieäc laøm raãy cuûa ngöôøi Bru ôû Campuchia.
Paris: SELAF.
8. Spencer, J.E. (1966): Chuyeån ñoåi canh taùc ôû Chaâu AÙ. Berkeley- Los Angeles, Nhaø xuaát
baûn tröôøng Ñaïi hoïc California (aán phaåm veà ñòa lyù cuûa tröôøng Ñaïi hoïc California, 19)
9. Vargyas, G. (1993): Cô caáu leã nghi sa-man cuûa ngöôøi Bru trong: Nhöõng ngöôøi theo ñaïo
sa-man vaø Vaên hoaù. Bieân soaïn: M.Hoppaùl vaø KD. Howard. Akadeùmiai Kiadoù,
Budapest/Hieäp hoäi quoác teá nghieân cöùu xuyeân ñaïi döông, Los Angeles, 120-127 cuõ.
10. Vargyas, G. (1994/a): Lôøi noùi cuûa Sa-man. Lôøi cuûa thaàn linh. Soá do G. Vargyas phoái hôïp.
Soå tay vaên hoïc truyeàn mieäng Soá.35. Paris, INALCO,236 pp.
11. Vargyas G. (hôïp taùc vôùi A. Leùvy,I.F. Papet vaø Mr. Sithamma (1994/b): Moät baøi ca Bru
vôùi tinh thaàn phuï trôï. Soå tay vaên hoïc truyeàn mieäng. INALCO 35:122-176.
12. Vargyas G. (1994/c): Alkudozaùs az istenekkel./ Maëc caû vôùi thaàn linh. Luaän vaên chöa
coâng boá.
700
13. Vargyas G. (1996): Toå tieân vaø röøng ñoái vôùi ngöôøi Bru ôû Vieät Nam. Diogeøne, Soá 174,
thaùng 4-thaùng 6: 101-110.
14. Vargyas G (1997): Abruùk “Vaân Kieàu” etnonimjeùnek etimoloùgiaù- jaùhoz. / Tìm nguoàn goác
cuûa töø Vaân Kieàu./ Trong Morzsaùk. Tanulmaùnyok Kisbaùn Eszter tiszteleùre. Szerk. Kuti
Klaùra. Budapest, MAT neù prajzi Kutatoùinteùzet, 239-245 cuõ.
15. Vargyas, G.(1998): Caàu xin ñieàu khoâng theå traùnh hoûi. Baùn ñaûo. Nghieân cöùu lieân ngaønh
veà khu vöïc Chaâu AÙ baùn ñaûo Ñoâng Nam. Naêm thöù 19, 37:99-156.
16. Vargyas, G (2000): Tìm kieám nhöõng maát maùt cuûa ngöôøi Brou, daân soá ngöôøi Thöôïng cuûa
Trung Taâm Ñoâng Döông. Löu tröõ cuûa quaàn ñaûo soá 5. Nghieân cöùu Phöông Ñoâng, Olizane,
2000, 297pp.
17. Vargyas, G (2001/a): Arasz es ol, hatikosar eù munkaegyùeg. Neprajzi jegyzeâtek a vietnami
bruk nehany mertekegyseâgrol. Trong Nepi-kultura-Nepi Tarsadalom XX: 273-299. Baûn
tieáng Phaùp ñang in döôùi tieâu ñeà “Gang tay saûi tay, caùi guøi vaø ñôn vò lao ñoäng”. Nhöõng
ghi cheùp daân toäc hoïc veà moät soá ñôn vò ño löôøng cuûa ngöôøi Bru ôû Vieät Nam.
18. Vargyas, G (2001/b): Divinacio a vietnami bruknal./ Boùi toaùn ôû ngöôøi Bru/ Trong Sors,
aldozat, divinacio. Szerk. Pocs E.Budapeset, Janus/Osiris: 85-102.
19. Vargyas, G (2001/c): A Bru tulvilag a temetkezes tukreben./ “ Theá giôùi beân kia cuûa ngöôøi
Bru nhö ñöôïc phaûn aùnh trong leã tang cuûa hoï./ In Lelek, halai, tulvitag. Vallasetnologiai
fogalmak tudomanykozi megkozelitesben. Szerk, Pocs Eva, Bp. Balassi, 2001: 49-58
20. Vargyas, G (2001/d): Nguôøi Bru, moät daân toäc thieåu soá ngöôøi Thöôïng: Trong: O. Salemink
(Giaùm ñoác xuaát baûn). Söï ña daïng vaên hoaù cuûa Vieät Nam: Nhieàu thaùch thöùc vaø nhieàu
caùch tieáp caän (Bieân baûn cuûa Hoäi thaûo veà baûo toàn vaø phaùt huy nhöõng di saûn phi vaät theå
cuûa caùc daân toäc thieåu soá cuûa Vieät Nam, Haø Noäi, 1994, Paris, Nhaø xuaát baûn UNESCO/Hoài
öùc cuûa caùc daân toäc: 191-196.
21. Vargyas, G (2001/e): Vaên hoaù phi vaät theå cuûa ngöôøi Bru: baûo toàn, phaùt huy vaø khaúng
ñònh giaù trò: Trong: O. Salemink (ed.b): Söï ña daïng vaên hoaù cuûa Vieät Nam: Caùc quan
ñieåm veà baûo toàn . Paris, Nhaø xuaát baûn UNESCO/ Hoài öùc cuûa caùc daân toäc: 199-204.
22. Vargyas, G (2002/a) Fent-lent, tiszla-tisztalatan: ember es haz a vietnami/bruknal./.
“Leân” vaø xuoáng, “trong” vaø ñuïc”: con ngöôøi vaø nhaø ôû cuûa ngöôøi Bru./Trong: Pocs Eva
(szerk.): Mikrokozmosz-markrokozmoz. Vallasetnologiai fogalmak tudomanykozi
megkozelitesben. Budapest, Balassi, 40-56 old.
23. Vargyas, G(2002/b) Egy XIX, szazdi bru samanoltar abarazolasrol./ Veà moät böùc tranh theá
kyû XIX cuûa moät baøn thôø Sa-man./ Trong: Mir-susne-hum. Tanulmanykotet Hoppal Mihaly
tisztelere. Szerkesztette: Csonka-Takacs Eszter-Czovek Judit-Takacs Andras. Bp.
Akademiai Kiado, 2002: 762-786.
24. Vargyas, G(2002/c Barki is jott ide uralkodni rajtunk, elfogadtuk a hatalmat”. “Laza”
politikai szerveztek es, puha” strategiak-avagy etnikus indentitas Delkelet-Azsiaban. Bru
esettanulmany./. “Baát cö ai ñaõ ñeán ñaây ñeå thoáng trò chuùng toâi, chuùng toâi ñaõ chaáp nhaän
söï thoáng trò cuûa ngöôøi ñoù” Nhöõng caáu truùc chính trò “loûng leûo” vaø caùc chieán löôïc “meàm
deûo” hay laø baûn saéc daân toäc ôû Ñoâng Nam AÙ. Nghieân cöùu chi tieát veà ngöôøi Bru./ In
Kozosseg es identitas. Szerk Pocs E (Studia Ethnologica Hungarica III.), 2002: 121-155.
25. Vargyas, G(2003) A rizs, a rizsistenno es as sarlo: “ritualis technologiak” valtozas kozben.
A bru vallasi rendszer kreativeitasarol/ Luùa, nöõ thaàn luùa vaø lieàm, nhöõng coâng ngheä nghi
leã ñang phaùt trieån./Folyamatok es fordulopontok. Tanulmanyok Andrasfalvy Bertalan
tiszteletere. Szerk. Pocs Eva (Studia Ethnologica Hungarica IV - Budapest, L’Harmattan,
2003: 141-157.
25. Vargyas, G(2004) A bru samanfejdisz./ Khaên ñoäi ñaàu cuûa caùc sa-man ngöôøi Bru/. Ñang in.
701
BÖÔÙC ÑAÀU TÌM HIEÅU NHÖÕNG TAÙC ÑOÄNG CUÛA VAÊN HOÙA...
1
BÖÔÙC ÑAÀU TÌM HIEÅU
NHÖÕNG TAÙC ÑOÄNG CUÛA VAÊN HOÙA
VAØ TOÂN GIAÙO TRONG PHAÙT TRIEÅN
GIAÙO DUÏC ÔÛ COÄNG ÑOÀNG CHAÊM ISLAM
TAÏI THAØNH PHOÁ HOÀ CHÍ MINH
(Qua tröôøng hôïp quaän Phuù Nhuaän)
Nguyeãn Thò Thu Thuûy*
Nhìn vaøo baûn ñoà thaønh phoá Hoà Chí Minh, Phuù Nhuaän laø moät quaän naèm ôû vò trí
trung taâm: Baéc giaùp quaän Goø Vaáp, Ñoâng giaùp quaän Bình Thaïnh, Nam giaùp quaän 1
vaø quaän 3, Taây giaùp quaän Taân Bình. Vôùi dieän tích khoaûng 51.406 km2, toaøn quaän
Phuù Nhuaän chia ra 17 phöôøng. Trong ñoù, coäng ñoàng ngöôøi Chaêm Islam cö truù chuû
yeáu ôû hai phöôøng laø phöôøng 15 vaø phöôøng 17 goàm 124 hoä vôùi 621 nhaân khaåu, trong
ñoù coù 278 nöõ vaø 147 treû em. Coù theå noùi, Phuù Nhuaän laø moät trong nhöõng ñòa baøn coù
soá löôïng ngöôøi Chaêm Islam cö truù taäp trung nhaát taïi thaønh phoá Hoà Chí Minh.
Töø sau naêm 1975 ñeán nay, coäng ñoàng Chaêm Islam Phuù Nhuaän ñaõ nhaän ñöôcï
söï quan taâm, hoã trôï cuûa nhieàu ban ngaønh, ñoaøn theå vaø chính quyeàn caùc caáp veà
nhieàu maët nhö: kinh teá, giaùo duïc, söùc khoûe, vay voán,… Nhöõng chöông trình hoã
trôï ñoù ñaõ phaàn naøo ñaït ñöôïc keát quaû. Cuï theå nhö trong laõnh vöïc söùc khoûe coäng
ñoàng, vieäc baø con ngöôøi Chaêm Islam ñaõ baét ñaàu söû duïng caùc bieän phaùp phoøng
traùnh thai laø moät thaønh coâng lôùn trong keá hoaïch hoùa gia ñình bôûi vì ñaây laø moät
ñieàu caám kî cuûa ñaïo Hoài. Hoaëc nhö chöông trình vaän ñoäng thanh thieáu nieân
Chaêm Islam khoâng keát hoân sôùm nhö phong tuïc töø tröôùc, vaø ra chính quyeàn laøm
thuû tuïc ñaêng kyù keát hoân, khai sinh cho con…
Tuy nhieân, do ñaëc ñieåm cuûa toân giaùo, sinh hoaït haøng ngaøy cuûa coäng ñoàng
Chaêm Islam ñaõ bò chi phoái toaøn boä bôûi nhöõng giôùi luaät cuûa kinh Koran quy ñònh
nghieâm ngaët trong ñôøi soáng, tinh thaàn, vaø xaõ hoäi. Chính vì vaäy, trong quaù trình
coâng nghieäp hoùa - hieän ñaïi hoùa hieän nay, coäng ñoàng ngöôøi Chaêm Islam gaëp
nhieàu khoù khaên, haïn cheá trong vieäc caûi thieän ñôøi soáng kinh teá, naâng cao trình
ñoä daân trí,… ñeå ñaùp öùng nhu caàu phaùt trieån chung cuûa xaõ hoäi.
Naêm 2002, UÛy ban Maët traän Toå quoác quaän Phuù Nhuaän keát hôïp vôùi caùc ban
ngaønh, ñoaøn theå trong quaän ñaõ trieån khai Chöông trình “Hoã trôï ñôøi soáng coäng ñoàng
* Ñaïi hoïc Khoa hoïc xaõ hoäi vaø nhaân vaên thaønh phoá Hoà Chí Minh. Vieät Nam.
702
ngöôøi Chaêm quaän Phuù Nhuaän” töø naêm 2002 ñeán naêm 2006. Chöông trình tieán haønh
thöïc hieän ba muïc tieâu chuû yeáu laø: chaêm soùc söùc khoûe; chaêm lo hoïc haønh; caûi thieän
ñôøi soáng vaø naâng cao möùc soáng cuûa ñoàng baøo Chaêm Islam trong quaän.
Coù theå noùi, Phuù Nhuaän laø quaän ñaàu tieân taïi thaønh phoá Hoà Chí Minh xaây döïng
moät döï aùn nhaèm hoã trôï cho coäng ñoàng ngöôøi Chaêm Islam cö truù treân ñòa baøn
quaän. Sau moät naêm thöïc hieän, Chöông trình ñaõ ñaït ñöôïc nhieàu keát quaû to lôùn vaø
ñöôïc ñaùnh giaù raát cao veà caùc maët nhö: chaêm soùc söùc khoûe, chaêm lo ñôøi soáng vaên
hoùa tinh thaàn, chaêm lo hoïc haønh, vaän ñoäng tuyeân truyeàn caùc kieán thöùc xaõ hoäi,…
Beân caïnh nhöõng thaønh quaû ñaït ñöôïc Ban Quaûn lyù Chöông trình cuõng neâu ra
moät soá vaán ñeà trôû ngaïi khi thöïc hieän chöông trình. Trong ñoù, vaán ñeà giaùo duïc
laø noåi coäm nhaát. Do aûnh höôûng cuûa moät soá phong tuïc taäp quaùn, ñaëc bieät laø nhöõng
quy ñònh cuûa giôùi luaät Islam, cho neân trong quaù trình vaän ñoäng cho treû em ñi
nhaø treû, maãu giaùo, khoâng boû hoïc giöõa chöøng, ñoäâng vieân caùc em gaùi ngöôøi Chaêm
ñeán tröôøng,… ñaõ gaëp nhieàu khoù khaên. Coù theå noùi, beân caïnh nguyeân nhaân kinh
teá thì nhöõng giôùi luaät cuûa toân giaùo cuõng laø “raøo caûn voâ hình” treû em Chaêm Islam
ñeán tröôøng hoïc.
Hôn nöõa, vieäc ñaøo taïo - daïy ngheà vaø taïo coâng aên vieäc laøm cho thanh nieân
Chaêm Islam cuõng gaëp raát nhieàu khoù khaên. Bôûi vì, ngoaøi trình ñoä vaên hoùa thaáp
thì nhöõng taäp quaùn, vaên hoùa ñaëc thuø cuõng nhö moät soá nhöõng khoù khaên do raøng
buoäc cuûa giôùi luaät Islam,… ñaõ laø nhöõng nguyeân nhaân “tieàm aån” caûn trôû keá hoaïch
ñaøo taïo ngheà cho thanh nieân trong coäng ñoàng Chaêm Islam.
*
* *
Ngöôøi Chaêm Islam ñaõ coù maët taïi thaønh phoá Hoà Chí Minh töø laâu ñôøi. Cuøng
vôùi caùc daân toäc khaùc nhö Vieät, Hoa, Khmer... ngöôøi Chaêm Islam ñaõ goùp phaàn
xaây döïng neân saéc thaùi vaên hoùa phong phuù ña daïng cuûa Saøi Goøn - thaønh phoá
Hoà Chí Minh. Tuy nhieân, truyeàn thoáng vaên hoùa vaø toân giaùo ñaëc thuø cuûa ngöôøi
Chaêm Islam ñaõ taùc ñoäng saâu saéc ñeán nhieàu maët trong ñôøi soáng kinh teá, toå chöùc
xaõ hoäi cuõng nhö trình ñoä vaên hoùa cuûa hoï. Coù theå noùi, xaõ hoäi cuûa coäng ñoàng
Chaêm Islam haàu nhö ñöôïc hình thaønh treân neàn taûng giaùo luaät cuûa Islam. Moïi
sinh hoaït haøng ngaøy cuûa moät ngöôøi Islam gaén lieàn vôùi quy ñònh cuûa kinh Koran
vaø nghi leã toân giaùo.
* Veà hoaït ñoäng kinh teá: Ngöôøi Chaêm Islam quaän Phuù Nhuaän sinh soáng chuû
yeáu baèng caùc coâng vieäc lao ñoäng phoå thoâng nhö: laøm möôùn, chaïy xe oâm, thôï
hoà, buoân baùn nhoû taäp trung doïc ñöôøng Cao Thaéng, chôï Phuù Nhuaän... Ñaëc bieät,
ña soá caùc gia ñình ngöôøi Chaêm lslam ñeàu coù sinh keá baèng ngheà buoân baùn daïo
(baùn quaàn aùo may saün, vaûi, ñoà gia duïng…) ôû thaønh phoá Hoà Chí Minh vaø caùc tænh
laân caän nhö Ñoàng Nai, Bình Döông, Bình Phöôùc, Taây Ninh, Bình Thuaän… Möùc
thu nhaäp trung bình cuûa caùc hoä ngöôøi Chaêm Islam töông ñoái thaáp. Nguoàn thu
nhaäp chuû yeáu cuûa hoï töø buoân baùn nhoû, leû, theo thôøi vuï cho neân thu nhaäp khoâng
oån ñònh, baáp beânh, ñôøi soáng khoù khaên.
703
Maëc duø coâng vieäc buoân baùn daïo ngaøy caøng nhieàu khoù khaên, ruûi ro… nhöng
haàu heát thanh nieân trong coäng ñoàng vaãn choïn ngheà naøy. Bôûi vì theo hoï, do
nhöõng kieâng cöõ trong aên uoáng, quy ñònh naêm laàn leã trong ngaøy, hoaëc ñoái vôùi tín
ñoà Islam ngaøy thöù Saùu laø ngaøy nghæ leã quan troïng,… neân coâng vieäc vaø noäi quy
ôû caùc coâng ty, xí nghieäp, toå hôïp… khoâng phuø hôïp vôùi nhöõng sinh hoaït cuûa hoï.
* Ngoân ngöõ: Hieän töôïng song ngöõ trong coäng ñoàng ngöôøi Chaêm Islam raát roõ
neùt. Neáu nhö trong coäng ñoàng hoï trao ñoåi vôùi nhau baèng tieáng Chaêm, thì khi ra
ngoaøi xaõ hoäi hoï söû duïng tieáng Vieät. Beân caïnh ñoù, coù moät soá ngöôøi bieát tieáng AÛ
Raäp, Malayu, ñoù laø caùc thaày giaùo (Tuon) daïy giaùo lyù, caùc sinh vieân du hoïc ôû
Malaysia, Indonesia, Thaùi Lan,… Ñaây laø yeáu toá coù tính coá keát coäng ñoàng; ñoàng
thôøi cuõng laø maët haïn cheá cuûa treû em Chaêm Islam khi ñeán tröôøng hoïc. Ngoaøi ra,
treû em Chaêm Islam haàu nhö khoâng ñeán nhaø treû hay lôùp maãu giaùo, neân khaû naêng
tieáp thu thöôøng chaäm hôn nhieàu so vôùi treû em ngöôøi Vieät.
* AÊn uoáng: Vaán ñeà giôùi luaät trong aên uoáng haøng ngaøy ñöôïc ngöôøi Chaêm Islam
ñaëc bieät coi troïng vaø tuaân thuû moät caùch nghieâm ngaët. Hoï kieâng cöõ tuyeät ñoái thòt
vaø môõ heo vaø chæ aên thòt boø, gaø, vòt,… do ngöôøi trong coäng ñoàng Chaêm Islam cung
caáp. Hieän nay, nguoàn thòt boø cung caáp cho baø con trong coäng ñoàng Chaêm Islam
chuû yeáu töø Chaâu Ñoác chuyeån leân. Thöïc phaåm phoå bieán trong böõa aên haøng ngaøy
laø caù, toâm… Neáu laø ñoà hoäp phaûi coù chöõ Halal hay Muslim (daáu hieäu ñeå chæ ngöôøi
Islam coù theå aên ñöôïc) thì xuaát xöù thöôøng laø cuûa Malaysia, Indonesia. Hoï cuõng
thöôøng söû duïng thöïc phaåm laøm baèng söõa nhö phoâ mai, bô, söõa töôi hay tröùng.
Hieän nay tình traïng treû em Chaêm Islam suy dinh döôõng ñang ôû möùc ñoä cao.
Chính nhöõng quy ñònh nghieâm ngaët cuûa toân giaùo trong aên uoáng ñaõ aûnh höôûng
raát lôùn ñeán cheá ñoä dinh döôõng cuûa hoï. Nguoàn thöïc phaåm phuïc vuï cho caùc tín
ñoà Islam khoâng phaûi laø phoå bieán, coøn nhöõng thöïc phaåm töôi soáng nhö thòt boø
(töø Chaâu Ñoác ñöa leân), hay gaø vòt… thöôøng coù giaù cao hôn giaù thò tröôøng. Do ñoù
nhöõng hoä gia ñình Chaêm Islam ngheøo thöôøng khoâng coù nhieàu tieàn ñeå mua nhöõng
thöïc phaåm ñoù.
* Y phuïc: Y phuïc laø moät ñaëc ñieåm roõ neùt nhaát ñeå nhaän ra moät ngöôøi Chaêm
Islam. Ñaøn oâng Chaêm lslam thöôøng quaán xaø roâng keû soïc ca roâ nhieàu maøu vôùi
aùo cheùva. Phuï nöõ Chaêm Isalm maëc vaùy vaø aùo coù nhieàu hoa vaên vôùi gam maøu
noùng, röïc rôõ. Trong trang phuïc truyeàn thoáng cuûøa ngöôøi Chaêm Islam thì vaät che
ñaàu laø ñaëc ñieåm tieâu bieåu nhaát. Neáu nhö vôùi nam giôùi laø chieác noùn kapeak, thì
phuï nöõ Chaêm Islam luoân coù khaên truøm toùc khi ñi ra ñöôøng. Ñoù cuõng laø daáu hieäu
theå hieän tö caùch ñöùng ñaén vaø giöõ ñuùng giôùi luaät cuûa tín ñoà Islam.
* Moâi tröôøng cö truù: Xeùt veà maët daân soá thì Phuù Nhuaän laø khu vöïc ñoâng daân
thöù hai ôû thaønh phoá (sau quaän 8). Do ñaëc thuø cuûa nhöõng sinh hoaït xaõ hoäi vaø toân
giaùo, neân coäng ñoàng Chaêm Islam Phuù Nhuaän hieän nay cö truù taäp trung xung
quanh tieåu thaùnh ñöôøng vaø thaùnh ñöôøng.
Vaán ñeà khoâng gian sinh toàn vaø moâi tröôøng sinh hoaït cuûa coäng ñoàng Chaêm
lslam cuõng laø moät trôû ngaïi. Nhu caàu sinh hoaït toân giaùo buoäc ngöôøi Chaêm Islam
704
cö truù gaàn hay trong moät khu vöïc coù surao hay masjid, cho neân khoâng gian cö
truù cuûa coäng ñoàng thöôøng laø co cuïm vaø nhoû heïp. Hôn nöõa, do nhöõng khoù khaên
veà kinh teá neân hoï khoâng coù ñieàu kieän taùch hoä. Chaúng haïn nhö coäng ñoàng Chaêm
Islam Phöôøng 17 taäp trung chuû yeáu ôû heûm 111 vaø heûm 95 Huyønh Vaên Baùnh. Ñaây
laø hai con heûm nhoû, heïp, ngoaèn ngoeøo, khoâng gian beân treân bò caùc nhaø daân côi
cao laøm nôi ôû taïm neân moâi tröôøng raát aåm thaáp, thieáu aùnh saùng… nhaát laø vaøo
muøa möa, coù haïi cho söùc khoûe cuûa ngöôøi daân, ñaëc bieät laø treû em. Hôn nöõa, haàu
heát nhaø cöûa khu vöïc naøy xaây döïng ñaõ laâu neân cuõ kyõ, chaät choäi, oäp eïp... Khoâng
gian sinh toàn naøy cuõng laø moät haïn cheá cuûa coäng ñoàng Chaêm Islam trong quaù
trình giao löu tieáp xuùc vôùi xaõ hoäi.
* Gia ñình: Trong gia ñình, ngöôøi ñaøn oâng Chaêm Islam giöõ traùch nhieäm trong
nhöõng moái quan heä xaõ hoäi nhö: leã hoäi, ñaùm tieäc, hoïp toå daân phoá, hoïp coäng
ñoàng… Vaø hoï cuõng laø lao ñoäng chính trong nhaø. Phuï nöõ Chaêm Islam giöõ vai troø
noäi trôï trong nhaø, nuoâi daïy con caùi, ít khi tham gia vaøo caùc hoaït ñoäng xaõ hoäi
beân ngoaøi. Chính vì vaäy, caùc baäc cha meï thöôøng khoâng muoán con gaùi ñi hoïc
nhieàu, chæ caàn chuù troïng hoïc hoûi coâng vieäc noäi trôï ñeå phuïc vuï cho gia ñình trong
töông lai.
* Toân giaùo: Do giôùi luaät cuûa Islam quy ñònh, treû em Chaêm töø 6 tuoåi trôû leân
baét buoäc phaûi hoïc tieáng AÛ Raäp cô baûn ñeå ñoïc kinh Koran. Cha meï seõ haõnh dieän
vôùi coäng ñoàng neáu con caùi hoïc gioûi giaùo lyù hôn laø caùc em ñaït thaønh tích cao ôû
tröôøng maø laïi sao nhaõng vieäc hoïc giaùo lyù Islam. Cho neân hoï khoâng quan taâm ñeán
chöông trình giaùo duïc phoå thoâng cuûa nhaø nöôùc. Beân caïnh ñoù, do aûnh höôûng cuûa
phong tuïc taäp quaùn vaø toân giaùo, cha meï muoán con gaùi ôû nhaø laøm coâng vieäc noäi
trôï hôn laø cho ñi hoïc chöõ ôû tröôøng. Ñieàu quan troïng laø do giôùi luaät cuûa toân giaùo
trong aên uoáng, neân ngöôøi Chaêm Islam raát e ngaïi khi cho con em tôùi hoïc ôû caùc
tröôøng nhaø nöôùc. Cho neân, haàu nhö thanh thieáu nieân Chaêm Islam coù trình ñoä vaên
hoaù thaáp, ña soá nghæ hoïc ôû trình ñoä tieåu hoïc vaø phoå thoâng cô sôû, moät soá ít ñaõ
qua baäc cao ñaúng, ñaïi hoïc. Trong ñoù, soá sinh vieân Chaêm Islam du hoïc ôû caùc
quoác gia Hoài giaùo ngaøy caøng nhieàu.
Maëc duø laøm baát cöù coâng vieäc gì, hay ôû ñaâu, ngöôøi Chaêm vaãn giöõ ñuùng nghi
thöùc haønh leã 5 laàn/ngaøy. Haøng ngaøy, caùc nam tín ñoà tôùi masijd hoaëc surao ñeå
haønh leã: Suboh (raïng ñoâng) tröôùc khi bình minh loù raïng, Zuhor (tröa), Asar
(chieàu), Maghirib (hoaøng hoân) maët trôøi laën, Ishaak (toái). Phuï nöõ haønh leã taïi nhaø.
Haøng tuaàn, taát caû caùc tín ñoà nam taäp trung laøm leã caàu nguyeän taäp theå Jam’at
(Tröa thöù Saùu) taïi Thaùnh ñöôøng. Ñoái vôùi coäng ñoàng Chaêm Islam, moïi hoaït ñoäng
kinh teá, xaõ hoäi,… ñeàu ngöng hoaït ñoäng trong ngaøy thöù Saùu, taát caû tín ñoà nghæ ôû
nhaø ñeå taäp trung haønh leã Jam’at.
Trong naêm, ngöôøi Chaêm Islam cöû haønh 9 buoåi leã caàu nguyeän vaø sinh hoaït
truyeàn thoáng taïi caùc Thaùnh ñöôøng. Trong ñoù, thaùng aên chay Ramadan vaø Ñaïi leã
Haji ñöôïc coi laø hai leã lôùn cuûa ngöôøi Chaêm Islam. Ñaïi leã Haji laø ngaøy Teát truyeàn
thoáng cuûa ngöôøi Chaêm. Ñaây cuõng laø dòp ñeå nhöõng ngöôøi coù ñieàu kieän ñi haønh
höông veà Thaùnh ñòa Mecca.
705
Haàu heát caùc leã hoäi cuûa ngöôøi Chaêm Islam ñeàu baét nguoàn töø caùc truyeàn
thuyeát hoaëc huyeàn thoaïi trong lòch söû hình thaønh cuûa ñaïo Hoài. Cho neân, caùc leã
hoäi naøy thöôøng khoâng phoå bieán roäng raõi maø chæ thu heïp trong phaïm vi coäng
ñoàng Islam.
Ñoái vôùi treû em Chaêm, vieäc hoïc kinh Koran vaø giaùo lyù Islam laø ñieàu baét buoäc.
Treû em töø 6 tuoåi trôû leân, haèng ngaøy tôùi Thaùnh ñöôøng hoïc lôùp tieáng AÛ Raäp cô baûn.
Ñaây laø lôùp hoïc maø moïi treû em Chaêm Islam buoäc phaûi traûi qua ñeå sau naøy coù theå
ñoïc ñöôïc kinh Koran baèng tieáng AÛ Raäp. Ngoaøi ra, coøn coù lôùp daïy chuyeân saâu veà
giaùo lyù Islam baèng tieáng AÛ Raäp vaø tieáng Maõ Lai. Ñoái vôùi caùc tín ñoà Islam, hoïc
taäp vaø tìm hieåu giaùo lyù kinh Koran laø moät coâng vieäc suoát ñôøi. Caùc thaày giaùo phuï
traùch caùc lôùp giaùo lyù naøy laø do töï nguyeän, hoaøn toaøn khoâng coù thuø lao.
Töø naêm 1993, trong coäng ñoàng Chaêm Islam Phuù Nhuaän ñaõ coù nhieàu em
ñöôïc nhaän hoïc boång cuûa Ngaân haøng Hoài giaùo quoác teá vaø Coâng ty Petronas
cuûa Malaysia du hoïc ôû moät soá quoác gia Hoài giaùo nhö: Malaysia, Indonesia,
Arab Saudi. Hieän nay, coù nhieàu sinh vieân Chaêm Islam phöôøng 15 vaø 17 ñang
du hoïc; vaø nhöõng ngöôøi toát nghieäp trôû veà cuõng khaù ñoâng, ñang ñi laøm cho
caùc coâng ty Malaysia, Indonesia,… taïi thaønh phoá Hoà Chí Minh.
*
* *
Coäng ñoàng ngöôøi Chaêm Islam laø moät boä phaän cö daân laâu ñôøi treân ñòa baøn
quaän Phuù Nhuaän. Traûi qua nhieàu giai ñoaïn lòch söû, hoï ñaõ cuøng vôùi ngöôøi Vieät,
ngöôøi Hoa, ngöôøi Kinh… xaây döïng neân baûn saéc vaên hoùa ñaëc thuø cuûa quaän
Phuù Nhuaän.
Maëc duø cö truù taïi thaønh phoá Hoà Chí Minh töø nhöõng naêm 1940 - 1950, nhöng
coäng ñoàng ngöôøi Chaêm Islam gaàn nhö ñöôïc bieát ñeán chöa nhieàu. Ñieàu naøy daãn
ñeán nhöõng hieåu bieát sai leäch veà vaên hoùa vaø toân giaùo cuûa hoï. Cho neân trong quaù
trình hoäi nhaäp vaøo xaõ hoäi, ngöôøi Chaêm Islam gaëp ít nhieàu aùp löïc veà taâm lyù daân
toäc, taâm lyù toân giaùo, ñaëc bieät laø trong giai ñoaïn ñoâ thò hoùa hieän nay.
Coù theå noùi phaùt trieån giaùo duïc, naâng cao trình ñoä daân trí ôû coäng ñoàng Chaêm
Islam noùi rieâng vaø caùc coäng ñoàng daân toäc khaùc ñang sinh soáng taïi thaønh phoá Hoà
Chí Minh noùi chung laø moät vaán ñeà caàn laøm ngay. Tuy nhieân, ñeå caùc chính saùch
cuûa nhaø nöôùc, ñaëc bieät laø chính saùch veà giaùo duïc, ñöôïc ngöôøi daân höôûng öùng vaø
ñaït ñöôïc hieäu quaû cao, beân caïnh yeáu toá veà daân toäc, chuùng ta cuõng caàn phaûi chuù
yù ñeán nhöõng ñaëc tröng vaên hoùa, cuõng nhö toân giaùo cuûa töøng coäng ñoàng daân cö
cuï theå. Ñeå thöïc hieän caàn phaûi coù söï quan taâm vaø phoái hôïp töø nhieàu caáp, nhieàu
ban ngaønh, ñoaøn theå… moät caùch ñoàng boä ñeå ngöôøi Chaêm Islam coù theå tham gia
vaøo söï nghieäp coâng nghieäp hoùa, hieän ñaïi hoùa; ñoàng thôøi hoï vaãn coù ñieàu kieän
baûo toàn vaø phaùt huy baûn saéc vaên hoùa truyeàn thoáng cuûa mình.
706
VAÁN ÑEÀ GIÔÙI
TRONG CAÙC DAÂN TOÄC ÍT NGÖÔØI
ÔÛ HAI TÆNH SÔN LA - LAI CHAÂU HIEÄN NAY
Leâ Thò Quyù*
I. TÌNH HÌNH CHUNG
Vieät Nam coù 54 toäc ngöôøi, trong ñoù coù 53 daân toäc ít ngöôøi. Caùc daân toäc naøy
chuû yeáu naèm ôû vuøng nuùi phía Baéc vaø Taây Nguyeân. Maëc duø caû nöôùc ñaõ ñi vaøo neàn
kinh teá thò tröôøng, coù toác ñoä ñoâ thò hoaù khaù nhanh, nhöng moät soá daân toäc ôû vuøng
nuùi cao vaãn coøn tình traïng töï caáp töï tuùc, saûn xuaát thaáp keùm, phuï thuoäc hoaøn toaøn
vaøo töï nhieân, neân ñôøi soáng nhaân daân noùi chung vaø phuï nöõ noùi rieâng coøn raát khoù
khaên. Caùc taäp tuïc “troïng nam, coi thöôøng nöõ” coøn khaù naëng neà. Theo quan ñieåm
cuûa caùc nhaø daân toäc hoïc thì hieän nay ôû Vieät Nam coù 3 loaïi hình gia ñình toàn taïi
trong nhoùm caùc daân toäc ít ngöôøi. Ñoù laø phuï heä, maãu heä vaø song heä(1). Caùc daân toäc
theo phuï heä chuû yeáu soáng ôû vuøng nuùi phía Baéc laø Taøy, Nuøng, Thaùi, Möôøng, Maï,
Dao Tieàn, Moâng, Khô Muù. Hoân nhaân theo cheá ñoä moät vôï, moät choàng, vôï cö truù
beân choàng. Choàng laø gia tröôûng. Phuï nöõ phuï thuoäc choàng vaø gia ñình nhaø choàng.
Sau khi cöôùi, con gaùi khoâng coøn vai troø gì vôùi gia ñình mình keå caû toân giaùo. Caùc
daân toäc theo maãu heä chuû yeáu soáng ôû Taây Nguyeân laø EÂ Ñeâ, Churu, Mnoâng, Kô Ho,
Ba Na... Hoân nhaân theo cheá ñoä moät vôï, moät choàng. Phuï nöõ chuû ñoäng yeâu vaø cöôùi
choàng. Nhaø trai thaùch cöôùi. Choàng ôû nhaø vôï, con mang hoï meï. Gia taøi chia cho
con gaùi, con gaùi uùt ñöôïc nhieàu hôn. Quan heä luyeán aùi theo hoï meï laø loaïn luaân,
seõ bò toaø aùn phong tuïc phaït vaï, nhuïc hình. Trong nhaø phuï nöõ laø chuû. Phuï nöõ chuû
yeáu quyeát ñònh saûn xuaát, phaân phoái, naáu nöôùng, khi ra ñöôøng, vôï ñi tröôùc, choàng
theo sau. Phuï nöõ quyeát ñònh döïng vôï, gaû choàng cho con caùi, ñieàu haønh phong tuïc
taäp quaùn, laø chuû trong tang leã, xaây nhaø, truyeàn ngoâi cho con gaùi uùt. Khaùch ñeán
nhaø uoáng röôïu vôùi vôï. Choàng khoâng ñöôïc töï yù söû duïng taøi saûn hoaëc chia cho anh
em mình. Neáu choàng ngoaïi tình phaûi boài thöôøng baèng taøi saûn cuûa boá meï. Sau khi
ly hoân, ñaøn oâng phaûi veà nhaø vôùi hai baøn tay traéng. Taâm lyù thích sinh con gaùi laø
phoå bieán trong daân toäc. Caùc daân toäc theo song heä chuû yeáu soáng ôû Taây Nguyeân
nhö Xô ñaêng, Gieù tieâng, Xtieâng, Braâu, Rô maêm. Hoân nhaân theo cheá ñoä moät vôï
moät choàng. Trai gaùi töï do yeâu, laáy nhau, quan heä trong gia ñình töông ñoái bình
ñaúng. Moïi ngöôøi con ñeàu coù quyeàn thöøa keá. Chuû gia ñình laø caëp vôï choàng. Ngöôøi
thöøa keá laø ñöùa con lanh leï, coù hieáu, baát keå laø trai hay gaùi, con ñeû hay con nuoâi.
Ngöôøi naøo coù coâng nuoâi cha meï ñöôïc höôûng nhieàu hôn. Tuy nhieân ñaøn oâng vaãn
coù ñòa vò hôn. Thí duï: con trai 10 tuoåi ñöôïc nguû ôû nhaø Roâng con gaùi khoâng ñöôïc.
* Phoù Giaùo sö, Tieán só, Ñaïi hoïc Khoa hoïc xaõ hoäi vaø nhaân vaên, Ñaïi hoïc Quoác gia Haø Noäi. Vieät Nam.
707
Caëp vôï choàng treû luaân phieân soáng vôùi gia ñình vôï hoaëc choàng, khi naøo coù daâu reå
thì taùch thaønh gia ñình môùi do vaäy cuoäc soáng khoâng oån ñònh.
Nghieân cöùu naøy khoâng ñeà caäp ñeán caû ba loaïi hình treân maø chæ taäp trung vaøo
moái quan heä giôùi ôû moät soá daân toäc theo phuï heä ôû vuøng nuùi phía Baéc, ñieån hình
laø Sôn La, Lai Chaâu. Naèm trong chöông trình nghieân cöùu ñaùnh giaù Döï aùn phaùt
trieån noâng thoân Sôn La - Lai Chaâu cuûa EU, chuùng toâi ñaõ tieán haønh phoûng vaán
saâu hôn 200 ngöôøi vaø phoûng vaán nhoùm taäp trung (32 nhoùm). Nhöõng ngöôøi ñöôïc
phoûng vaán laø nhaân daân ôû caùc huyeän Ñieän Bieân, Tuaàn Giaùo, Ñieän Bieân Ñoâng cuûa
tænh Lai Chaâu vaø huyeän Soâng Maõ cuûa tænh Sôn La. Ngoaøi ra, chuùng toâi coøn phoûng
vaán caùn boä laõnh ñaïo chính quyeàn ñòa phöông, ñaïi dieän caùc ñoaøn theå taïi ñòa
phöông, Hoäi Lieân hieäp phuï nöõ tænh vaø caùc xaõ, caùn boä moät soá cô quan chöùc naêng
cuûa tænh, huyeän nhö Sôû Noâng nghieäp vaø Phaùt trieån noâng thoân bao goàm Cuïc baûo
veä thöïc vaät, Trung taâm khuyeán noâng, cô quan Thuûy lôïi, Haït Kieåm laâm, Ngaân haøng
chính saùch xaõ hoäi Lai Chaâu…(2).
II. VEÀ MOÁI QUAN HEÄ GIÔÙI ÔÛ HAI TÆNH SÔN LA, LAI CHAÂU
Muïc tieâu chính cuûa nghieân cöùu naøy laø xem xeùt vaø ñaùnh giaù caùc yeáu toá giôùi
hieän nay ôû Sôn La - Lai Chaâu, söï thay ñoåi moái quan heä giôùi döôùi aûnh höôûng cuûa
chính saùch cuûa Ñaûng, Nhaø nöôùc vaø caùc Döï aùn phaùt trieån, cuï theå laø möùc ñoä theå
hieän giôùi trong Laäp keá hoaïch phaùt trieån thoân baûn. Nghieân cöùu naøy cuõng xem xeùt
möùc ñoä, hieäu quaû, tieàm naêng cuûa söï tham gia cuûa nam vaø nöõ trong moät soá ñòa
phöông vaøo caùc Döï aùn phaùt trieån cuõng nhö söï höôûng thuï cuûa hoï töø lôïi ích maø
Döï aùn mang laïi. Treân cô sôû ñoù, chuùng toâi ñöa ra caùc khuyeán nghò mang tính khaû
thi ñeå ñaûm baûo raèng caùc khía caïnh veà giôùi seõ ñöôïc xem xeùt trong töông lai.
Nghieân cöùu cuõng chuù troïng tôùi nhöõng ñieàu kieän cuï theå, nhöõng khoù khaên vaø
thuaän lôïi trong vieäc thöïc hieän bình ñaúng giôùi ôû ñòa phöông, khaû naêng vaø xu
höôùng giaûi quyeát vaán ñeà ñeå khoâng chæ naâng cao naêng löïc tham gia cuûa nhaân daân
vaøo söï phaùt trieån kinh teá-xaõ hoäi ôû caùc ñòa phöông, maø coøn goùp phaàn caûi thieän
ñôøi soáng cuûa hoï.
1. Ñieàu kieän kinh teá, xaõ hoäi, vaên hoùa ôû 2 tænh Sôn La, Lai Chaâu
Sôn La, Lai Chaâu laø hai tænh thuoäc vuøng nuùi Taây Baéc Vieät Nam. Neàn kinh teá chuû
yeáu laø saûn xuaát noâng nghieäp, khai thaùc laâm nghieäp mang tính chaát töï caáp töï tuùc.
Lai Chaâu coù dieän tích gaàn 17.000 km2, daân soá 61 vaïn ngöôøi, maät ñoä 36 ngöôøi/1km2,
coù 12 huyeän thò, 156 xaõ, phöôøng, 2000 phoá baûn vaø 100 ngaøn hoä daân. Ñaát ñai roäng
nhöng dieän tích ñaát troàng luùa nöôùc raát nhoû. Töø bao ñôøi nay, noâng daân ñaõ phaûi lao
ñoäng raát vaát vaû vôùi caùc coâng cuï thoâ sô, trình ñoä saûn xuaát thaáp keùm vaø hoaøn caûnh
thieân nhieân khaéc nghieät, vì vaäy möùc soáng cuûa nhaân daân raát thaáp. Ñaây laø hai tænh
trong nhöõng tænh ngheøo nhaát nöôùc. Khi ñaát nöôùc ñi vaøo kinh teá thò tröôøng, so vôùi
caùc vuøng khaùc, vuøng cao Taây Baéc noùi chung vaø Sôn La - Lai Chaâu noùi rieâng ñaõ
chuyeån bieán raát chaäm. Kieán thöùc veà thò tröôøng cuûa nhaân daân, ñaëc bieät laø phuï nöõ
raát haïn cheá. Sôn La - Lai Chaâu laø vuøng coù nhieàu daân toäc sinh soáng nhö Kinh, Thaùi,
Laøo, Moâng, Khô Muù. Maëc duø ñaõ coù nhöõng giao löu vaø aûnh höôûng laãn nhau veà kinh
708
VAÁN ÑEÀ GIÔÙI TRONG CAÙC DAÂN TOÄC ÍT NGÖÔØI ÔÛ HAI TÆNH SÔN LA - LAI CHAÂU HIEÄN NAY
teá vaø vaên hoùa giöõa caùc daân toäc nhöng nhìn chung moãi daân toäc vaãn coù trình ñoä saûn
xuaát, möùc soáng vaø baûn saéc vaên hoùa rieâng. Chaúng haïn nhö nhoùm daân toäc ôû vuøng
thaáp hôn nhö ngöôøi Thaùi, Dao, Laøo gaàn caùc trung taâm kinh teá, vaên hoùa, ñöôøng giao
thoâng khoâng quaù khoù khaên neân coù möùc soáng cao hôn caùc daân toäc ôû treân nuùi cao
nhö ngöôøi Moâng, Khô Muù. Söï haïn cheá veà giao thoâng, thoâng tin vaø khaû naêng giao
tieáp vôùi xaõ hoäi beân ngoaøi caøng laøm cho tính töï caáp töï tuùc cuûa caùc nhoùm ngöôøi naøy
naëng neà hôn. Thí duï, ngöôøi Khô Muù coù thoùi quen kieám aên theo kieåu haùi löôïm töøng
ngaøy, töøng tuaàn maø khoâng bieát ñeå daønh, lo xa nhö ngöôøi Kinh vaø ngöôøi Thaùi vì vaäy
ñôøi soáng coøn raát khoù khaên. Hieän nay, tyû leä nhöõng ngöôøi khoâng bieát tieáng phoå thoâng
trong caùc daân toäc coøn khaù cao, thaäm chí coù nhieàu tröôûng baûn khoâng bieát chöõ. Nhöõng
naêm gaàn ñaây, chöông trình vaän ñoäng ñònh canh ñònh cö cuûa nhaø nöôùc ñaõ giuùp nhieàu
coäng ñoàng ñònh cö ôû vuøng thaáp hôn. Ñôøi soáng kinh teá cuûa hoï ñöôïc naâng cao hôn
vaø nhöõng taäp quaùn xaõ hoäi cuõng daàn thay ñoåi theo höôùng tích cöïc hôn. Tuy nhieân,
nhöõng keát quaû naøy coøn raát khieâm toán so vôùi yeâu caàu thöïc teá.
Gioáng nhö Sôn La vaø Lai Chaâu, ñôøi soáng caùc hoä gia ñình cuûa coäng ñoàng caùc
daân toäc ôû noâng thoân mieàn nuùi 2 tænh Baéc Caïn vaø Thaùi Nguyeân noùi chung vaø phuï
nöõ noùi rieâng coøn thaáp. Cô sôû vaät chaát ngheøo naøn, phöông tieän sinh hoaït vaø coâng
cuï lao ñoäng saûn xuaát cuûa caùc hoä gia ñình coøn thieáu thoán. Saûn xuaát nhoû, phaân
taùn, mang naëng tính töï caáp töï tuùc chính laø nguyeân nhaân haïn cheá möùc thu nhaäp
cuûa caùc hoä noâng daân ôû ñaây. Kinh teá ñoài röøng, vöôøn röøng, chaên nuoâi ñaïi gia suùc
chöa ñöôïc chuù troïng phaùt trieån theo höôùng saûn xuaát haøng hoaù. Caùc ngaønh ngheà
khaùc chieám tyû troïng khoâng ñaùng keå, chöa coù caùc ngaønh ngheà thu huùt ñöôïc voán
ñaàu tö lôùn vaø thu huùt lao ñoäng ôû noâng thoân ñeå taïo ra khaû naêng veà thò tröôøng.
Saûn phaåm noâng, laâm nghieäp ñöôïc baùn döôùi daïng nguyeân lieäu, giaù trò thaáp, thaäm
chí thaát thu do khoâng coù thò tröôøng tieâu thuï(3).
2. Caùc bieåu hieän baát bình ñaúng giôùi ôû 2 tænh Sôn La, Lai Chaâu
Hieän nay ôû 2 tænh Sôn La – Lai Chaâu, song song vôùi tình traïng kinh teá keùm
phaùt trieån laø söï keùm phaùt trieån veà xaõ hoäi, trong ñoù coù vaán ñeà baát bình ñaúng giôùi.
Tö töôûng phuï quyeàn ñieån hình cuûa Vieät Nam thôøi coå laø Nho giaùo ñöôïc du nhaäp töø
Trung Quoác khoaûng nhöõng naêm 579 sau Coâng nguyeân. Caùc daân toäc ôû vuøng naøy laø
Kinh, Thaùi, Moâng, Dao, Khô Muù, Hoa ñeàu theo Nho giaùo(4). Töø heä tö töôûng, Nho
giaùo ñaõ chi phoái luaät phaùp cuûa cheá ñoä phong kieán roài ñi vaøo phong tuïc taäp quaùn
cuûa caùc daân toäc töø haøng nghìn naêm tröôùc. Theo Nho giaùo, trong xaõ hoäi vaø gia ñình
chæ coù ba loaïi ngöôøi coù quyeàn toái cao laø vua, cha, choàng. Moïi traät töï xaõ hoäi ñöôïc
laäp ra laø nhaèm ñeå toân vinh vaø baûo veä quyeàn lôïi cho nam giôùi. Phuï nöõ laø ngöôøi
phaûi lo toan quaùn xuyeán gia ñình, phaûi vaâng lôøi ñaøn oâng vaø khoâng ñöôïc tham gia
caùc coâng vieäc xaõ hoäi. Nho giaùo ñaõ buoäc ngöôøi phuï nöõ phaûi tuaân theo caùc quy taéc
veà “Tam toøng” (ôû nhaø theo cha, laáy choàng theo choàng, choàng cheát theo con), vaø
“Töù ñöùc” (coâng, dung, ngoân, haïnh) nhaèm ñeå phuïc vuï choàng, con vaø gia ñình.
Trong gia ñình Vieät Nam hieän nay, phaàn lôùn chuû hoä vaãn laø nam giôùi. Hoï laø
ngöôøi ñieàu haønh, quyeát ñònh caùc coâng vieäc quan troïng. Hoï cuõng laø löïc löôïng chính
tham gia caùc hoaït ñoäng vaø laõnh ñaïo ngoaøi xaõ hoäi. Ñieàu naøy cuõng theå hieän raát roõ
trong traät töï gia ñình vaø loái soáng cuûa caùc daân toäc trong hai tænh Sôn La vaø Lai Chaâu.
709
“Hieän soá phuï nöõ tham gia caùc caáp chính quyeàn tænh raát thaáp: caáp tænh coù 1 thöôøng
vuï tænh uûy, 2 laõnh ñaïo hoäi phuï nöõ tænh, 1 giaùm ñoác Ngaân haøng ñaàu tö; caáp huyeän coù
1 bí thö huyeän, 1 chuû tòch Hoäi ñoàng nhaân daân; caáp xaõ coù 5 laø bí thö, phoù bí thö xaõ vaø
phoù chuû tòch xaõ” (Theo baø Laàu thò M., chuû tòch Hoäi Lieân hieäp phuï nöõ tænh Lai Chaâu).
ÔÛ Sôn La khoâng coù phuï nöõ laøm giaùm ñoác maø chæ coù moät phuï nöõ trong soá saùu
phoù giaùm ñoác Sôû Noâng nghieäp vaø Phaùt trieån noâng thoân phuï traùch Trung taâm nöôùc
saïch moâi tröôøng tænh.
ÔÛ caáp thoân baûn cuûa caû hai tænh Sôn La vaø Lai Chaâu, 100% tröôûng baûn laø nam
giôùi. Phuï nöõ chæ laõnh ñaïo Hoäi phuï nöõ caùc caáp. YÙ kieán cuûa Hoäi phuï nöõ thöôøng
chæ coù yù nghóa tham khaûo trong caùc quyeát saùch cuûa ñòa phöông. Söï thieáu vaéng
phuï nöõ trong chính quyeàn ñaõ khieán cho vaán ñeà Giôùi khoâng ñöôïc quan taâm chuù
yù ôû ñòa phöông.
Möùc ñoä phuï thuoäc cuûa phuï nöõ tuøy thuoäc vaøo trình ñoä phaùt trieån vaø phong
tuïc cuûa töøng daân toäc. Chaúng haïn, trong gia ñình ngöôøi Moâng, quyeàn löïc gia
tröôûng cuûa ngöôøi choàng vaø gia ñình ngöôøi choàng laø tuyeät ñoái. Ngöôøi choàng coù
theå baïc ñaõi vaø boû vôï deã hôn laø ngöôøi vôï muoán boû choàng. Vò trí xaõ hoäi cuûa phuï
nöõ Moâng do ñoù thaáp keùm hôn nhieàu so vôùi phuï nöõ Thaùi.
Nhöõng bieåu hieän veà tö töôûng treân ñaây ñaõ quy ñònh tính caùch, phaåm chaát cuûa
nam vaø nöõ. Tính caùch nam (vôùi tö caùch laø oâng chuû, laø ngöôøi giaùo duïc) ñaõ raát maïnh
meõ, quyeát ñoaùn, töï tin trong khi tính caùch nöõ (vôùi tö caùch laø ngöôøi phuï thuoäc, ngöôøi
chòu söï giaùo duïc) ñaõ raát ruït reø, meàm yeáu, phuï hoïa. Phuï nöõ chæ tham gia vaøo caùc
coâng vieäc kinh teá, xaõ hoäi vôùi tö caùch laø ngöôøi thöøa haønh, khoâng tham gia vaøo quaù
trình ra quyeát ñònh maëc duø hoï coù nhieàu kinh nghieäm vaø kieán thöùc saûn xuaát.
Ngoaøi bieåu hieän veà tö töôûng, bieåu hieän veà tính caùch vaø phaåm chaát, moät bieåu
hieän lôùn veà baát bình ñaúng giôùi ôû 2 tænh Sôn La - Lai Chaâu laø söï phaân coâng lao ñoäng
baát hôïp lyù giöõa nam vaø nöõ. Cuøng tham gia lao ñoäng saûn xuaát ñeå kieám soáng, phuï
nöõ coøn bò trao cho traùch nhieäm chính trong caùc coâng vieäc gia ñình. Nghóa laø hoï coù
maët trong taát caû caùc lónh vöïc saûn xuaát vaø taùi saûn xuaát laø nhöõng vieäc khoâng ñöôïc
traû coâng hoaëc traû coâng thaáp. Trong saûn xuaát noâng nghieäp, hoï laøm taát caû caùc khaâu
keå caû caøy böøa, hoï chòu traùch nhieäm chính trong chaên nuoâi vì chaên nuoâi khoâng ñöôïc
coi laø saûn xuaát haøng hoùa maø laø moät daïng “vieäc nhaø”, “vieäc laøm theâm”. Ngöôøi phuï
nöõ cuõng laø ngöôøi phaûi ñi laáy nöôùc, ñi haùi maêng, naám, rau trong röøng ñeå boå sung
thöùc aên trong gia ñình. Ngoaøi ra, theo phong tuïc, phuï nöõ coøn phaûi deät quaàn aùo,
chaên ñeäm ñeå chuaån bò cho vieäc ñi laáy choàng ngay töø khi coâ ta môùi 11, 12 tuoåi. Sau
khi laáy choàng, coâ ta phaûi ñaûm baûo deät ñuû chaên ñeäm vaø quaàn aùo cho caû gia ñình.
“Phuï nöõ caùc daân toäc vaát vaû laém. Hoï laøm taát caû caùc vieäc ñi nöông raãy, ñi röøng,
noäi trôï. Nhieàu khi choàng khoanh chaân huùt thuoác laøo, vôï vöøa ñòu con vöøa giaõ gaïo,
laáy nöôùc naáu côm. Phuï nöõ raát chòu ñöïng vaø chòu khoù. Hoï haàu nhö khoâng coù thôøi
gian nghæ ngôi. Vuøng ngöôøi Thaùi ñôõ hôn vì ñaõ coù moät soá maùy, maùy saùt, maùy baät
boâng coøn ngöôøi phuï nöõ Moâng laøm vieäc toái ngaøy. Saùng hoï phaûi daäy sôùm töø 4,5 giôø.
Ñi röøng laøm nöông ñeán 5,6 giôø chieàu veà laïi ñi laáy nöôùc, naáu côm, giaët giuõ, lôïn
gaø. Toái phaûi xe lanh, deät vaûi ñeán hôn 10giôø môùi ñi nguû. Phuï nöõ Moâng vöøa ñòu
con vöøa xay ngoâ baèng coái ñaù hoaëc chaïy ñi chaïy laïi ñun côm, canh phuïc vuï choàng
uoáng röôïu”. (OÂng Loø vaên Th., haït tröôûng Haït kieåm laâm huyeän Ñieän Bieân Ñoâng).
710
Phaàn lôùn nhöõng ngöôøi daân caùc baûn (caû nam laãn nöõ) maø chuùng toâi phoûng vaán
ñeàu thöøa nhaän coù söï phaân coâng lao ñoäng khoâng bình ñaúng giöõa nam vaø nöõ coøn
raát naëng neà nhö nhoùm nam xaõ Naø Taáu 1, huyeän Ñieän Bieân, xaõ Möôøng Muøn, huyeän
Tuaàn giaùo, baûn Maâm, xaõ Chieàng Sô, huyeän Soâng Maõ…
“Nam giôùi trong baûn löôøi laøm vieäc hôn phuï nöõ. Nam giôùi chuû yeáu chæ ñi hoïp,
naém thoâng tin, coøn phuï nöõ laø ngöôøi laøm taát caû moïi vieäc”. (Nhoùm nam, baûn Maâm,
xaõ Chieàng Sô, huyeän Soâng Maõ).
Theo phong tuïc, phuï nöõ haàu nhö khoâng ñöôïc tham döï hoäi heø hoaëc caùc ñaùm
cöôùi, ñaùm ma trong baûn. Nhöõng dòp naøy, neáu nhaø coù ñaùm thì gia chuû phaûi laøm côm
röôïu theát ñaõi caû baûn trong nhieàu ngaøy, phuï nöõ phaûi phuïc dòch raát vaát vaû, neáu nhaø
khoâng coù ñaùm thì ngöôøi vôï phaûi gaùnh heát vieäc saûn xuaát vaø vieäc nhaø ñeå choàng thay
maët gia ñình ñi uoáng röôïu. Chaúng haïn, coù xaõ coù ñaùm ma, coù nhöõng ngöôøi ñaøn oâng
ñaõ ngoài chôø 3, 4 ngaøy töø khi ngöôøi cheát taét thôû cho ñeán khi choân caát ñeå uoáng röôïu.
Hoï khoâng veà nhaø vaø cuõng chaúng quan taâm xem vôï con hoï soáng ra sao trong nhöõng
ngaøy naøy. Coù ngöôøi ñaøn oâng caû thaùng khoâng laøm gì chæ ñi döï ñaùm ma, ñaùm cöôùi.
Ngöôøi daân toäc raát quyù khaùch. Maëc duø ngheøo, nhöng hoï coù theå tieáp ñaõi khaùch
côm röôïu trong nhieàu ngaøy. Tuy nhieân do phong tuïc quaù khaét khe vôùi phuï nöõ
neân tieáp khaùch cuõng laø moät gaùnh naëng ñoái vôùi chò em. Khi coù khaùch, ngöôøi phuï
nöõ phaûi phuïc vuï chu ñaùo cho choàng vaø khaùch aên nhaäu trong khi vaãn phaûi lo chu
toaøn caùc coâng vieäc haøng ngaøy. Phuï nöõ khoâng ñöôïc aên côm chung maâm vôùi khaùch
maø phaûi aên ôû döôùi beáp.
“Coù khaùch ñeán nhaø, vôï laøm côm, choàng tieáp röôïu töø chieàu ñeán 2, 3 giôø ñeâm.
Ngöôøi phuï nöõ ñi laøm ñoàng veà ñaõ quaù meät moûi laïi phuïc vuï choàng, phuïc vuï khaùch, ñeán
ñeâm côm nguoäi môùi ñöôïc aên. Nhieàu phuï nöõ laøm caùn boä Hoäi phuï nöõ vaãn bò choàng coi
laø noâ leä, khoâng ñöôïc aên côm vôùi khaùch maø phaûi soi ñeøn cho khaùch aên. Mình thì aên
côm vôùi con ôû nhaø döôùi”. (Baø Phaïm thò D., caùn boä Tænh hoäi Phuï nöõ Lai Chaâu).
Vieäc aên nhaäu trieàn mieân ñaõ ñöa ñeán nhöõng haäu quaû to lôùn ñoái vôùi ngöôøi daân
ngheøo ôû caùc vuøng nuùi phía Baéc. Nhieàu gia ñình ñaõ mang coâng maéc nôï vì ñaõ toå
chöùc leã cöôùi, leã tang rình rang trong nhieàu ngaøy. Theo ñoù, traâu boø, gaø lôïn bò gieát
raát nhieàu. Ngöôøi phaûi höùng chòu haäu quaû naëng neà nhaát laø phuï nöõ vaø treû em. ÔÛ
Laïng Sôn coù em gaùi ngöôøi Taøy môùi 14 tuoåi ñaõ bò boá ñeû baùn sang Trung Quoác laøm
vôï moät oâng giaø ñeå laáy tieàn trang traûi nôï sau khi laøm ñaùm ma cho boá cuûa oâng ta(5).
Phuï nöõ coøn laø naïn nhaân cuûa caùc daïng baïo löïc gia ñình, ñaëc bieät trong caùc gia
ñình coù choàng, con nghieän huùt. Nhöõng phuï nöõ naøy khoâng chæ phaûi gaùnh vaùc traùch
nhieäm gia ñình, phaûi lao ñoäng nuoâi con maø coøn bò choàng aên caép caû tieàn, gaïo hoaëc
ñoà ñaïc ñeå ñoåi thuoác phieän huùt. Neáu vôï caûn trôû, anh ta seõ ñaùnh ñaäp vaø ngöôïc ñaõi.
Treân cô sôû söï phaân coâng lao ñoäng baát hôïp lyù nhö vaäy neân vai troø cuûa nam
vaø nöõ trong vieäc tieáp caän vaø kieåm soaùt nguoàn löïc cuõng nhö lôïi ích coù moät khoaûng
caùch raát xa. Phuï nöõ laø ngöôøi tieáp caän nguoàn löïc nhieàu hôn nam giôùi nhöng laïi
ít quyeàn kieåm soaùt nguoàn löïc ñoù. Vieäc höôûng thuï thu nhaäp töø coâng vieäc cuõng
khoâng coâng baèng vì phuï nöõ thöôøng hy sinh nhöõng lôïi ích cuûa mình cho choàng
con. Trong hoaøn caûnh ñoù, caû hai nhu caàu giôùi thöïc teá, thöïc duïng vaø nhu caàu giôùi
chieán löôïc ñeàu khoâng ñöôïc ñaùp öùng ñaày ñuû.
711
So saùnh vôùi caùc tænh Baéc Caïn vaø Thaùi Nguyeân, theo nghieân cöùu cuûa Tieán só Loâ
Thò Tieàm vaø coäng söï thì “Löïc löôïng lao ñoäng nöõ chieám töø 45,0% ñeán 74,6% trong
toång soá lao ñoäng. Phuï nöõ daân toäc ít ngöôøi coù khaû naêng ñaûm nhaän haàu heát caùc
coâng vieäc ñoàng aùng. Lao ñoäng trong nhaø gaàn nhö 100% cuõng do nöõ ñaûm nhaän.
Phuï nöõ coøn coù vò trí quan troïng trong chaêm soùc söùc khoeû gia ñình, nhö töï chaêm
soùc chöõa trò cho thaân nhaân khi bò oám ñau taïi nhaø. Nhieàu chò em phuï nöõ ngöôøi
Dao, H’Moâng coù khaû naêng ñôõ ñeû cho chò em khaùc theo kinh nghieäm truyeàn thoáng.
Moät trong nhöõng khoù khaên lôùn nhaát ñoái vôùi chò em phuï nöõ laø trình ñoä hoïc
vaán thaáp, ít coù ñieàu kieän tieáp xuùc vôùi tieán boä kyõ thuaät. Caùc phöông phaùp chuyeån
giao tieán boä kyõ thuaät theo kieåu môùi ñaõ laøm cho chò em trôû thaønh nhöõng ngöôøi
thuï ñoäng. Caùc kyõ thuaät laïc haäu, kyõ naêng ñôn giaûn vaãn toàn taïi trong hoaït ñoäng
saûn xuaát, caùc gioáng môùi veà caây troàng, vaät nuoâi ít ñöôïc ñöa vaøo saûn xuaát”(6).
3. Tình hình thöïc hieän chính saùch bình ñaúng giôùi ôû 2 tænh Sôn La – Lai Chaâu
Nhö caùc vuøng khaùc trong caû nöôùc, Sôn La - Lai Chaâu ñaõ thöïc hieän chính saùch
bình ñaúng nam nöõ töø raát sôùm (1954). Tuy nhieân, nhöõng chính saùch naøy ñaõ gaëp
moät raøo caûn lôùn laø neàn kinh teá töï caáp töï tuùc kheùp kín vôùi nhöõng phong tuïc taäp
quaùn “troïng nam, khinh nöõ” ñöôïc gìn giöõ töø laâu ñôøi. Söï hieåu bieát cuûa caùc caáp
laõnh ñaïo vaø nhaân daân veà bình ñaúng giôùi coøn chung chung vaø mang tính phong
traøo vaän ñoäng maø chöa thöïc söï ñi saâu vaøo nhöõng vaán ñeà coát loõi cuûa cuoäc soáng,
töø tö töôûng ñeán phaân coâng lao ñoäng, töø söï tham gia ñeán söï höôûng thuï cuûa caû
hai giôùi nam vaø nöõ. Gaàn ñaây, trong caùc chính saùch phaùt trieån kinh teá, xaõ hoäi cuûa
hai tænh, Giôùi ñaõ ñöôïc chuù yù nhieàu hôn song vaãn chöa ñaày ñuû. Hoäi phuï nöõ caùc
caáp ñaõ coù nhieàu coá gaéng trong vieäc vaän ñoäng phuï nöõ tích cöïc tham gia thöïc hieän
caùc chính saùch cuûa chính quyeàn ñòa phöông nhö thöïc hieän sinh ñeû coù keá hoaïch,
xaây döïng gia ñình vaên hoùa, baûo veä moâi tröôøng, chaêm soùc treû em nhöng chöa taïo
ra ñöôïc caùc thay ñoåi veà chaát trong moái quan heä veà giôùi. Nhu caàu veà ñaøo taïo giôùi
cuûa tænh raát lôùn nhöng tænh hoäi laïi khoâng ñuû caùn boä cuõng nhö cô sôû vaät chaát. Vì
vaäy, trong nhöõng naêm qua, soá löôïng caùc lôùp ñaøo taïo veà giôùi vaø ngöôøi tham gia
coøn raát khieâm toán. Gaàn ñaây, tænh ñaõ cho thaønh laäp Ban vì söï tieán boä cuûa phuï nöõ
ôû cô quan laõnh ñaïo tænh vaø caùc cô quan chöùc naêng, nhöng toå chöùc naøy haàu nhö
chöa hoaït ñoäng. Daáu hieäu chuyeån bieán veà Giôùi môùi ñöôïc theå hieän trong hoaït
ñoäng veà ñaøo taïo. Ñoù laø vieäc caùc nöõ caùn boä ñöôïc xeùt ñi ñaøo taïo nhieàu hôn tröôùc
vaø ngaân saùch tænh ñaøi thoï cho nöõ hoïc vieân cao hôn nam laø 50.000ñ/ khoùa(7).
III. GIÔÙI VAØ VAÁN ÑEÀ LAÄP KEÁ HOAÏCH PHAÙT TRIEÅN THOÂN BAÛN. TÌNH HÌNH VAØ
HIEÄU QUAÛ
1. Laäp keá hoaïch phaùt trieån thoân baûn
Phöông phaùp Laäp keá hoaïch phaùt trieån thoân baûn ñaõ ñöôïc Döï aùn Phaùt trieån
laâm nghieäp xaõ hoäi (GTZ), CARE vaø Action Aid phoå bieán ôû 2 tænh Sôn La, Lai Chaâu
töø cuoái nhöõng naêm 1990. YÙ töôûng naøy nhanh choùng nhaän ñöôïc söï höôûng öùng
cuûa chính quyeàn caùc caáp vì noù phuø hôïp vôùi Quy cheá daân chuû cuûa Chính phuû
Vieät Nam(8). Ñeán naêm 2002, vôùi söï trieån khai cuûa Döï aùn Phaùt trieån noâng thoân
cuûa EU, Laäp keá hoaïch phaùt trieån thoân baûn ñaõ tieán ñöôïc nhöõng böôùc daøi vaø ñi
712
vaøo neà neáp, trôû thaønh moät sinh hoaït chính trò raát boå ích ôû caùc ñòa phöông vuøng
nuùi cuûa 2 tænh Sôn La, Lai Chaâu.
Laäp keá hoaïch phaùt trieån thoân baûn coù ngöôøi daân tham gia laø: “Ngöôøi daân thaûo
luaän vaø ñeà ra nhöõng muïc tieâu phaùt trieån laâu daøi, xaùc ñònh nhöõng hoaït ñoäng
haøng naêm, treân cô sôû ñaùnh giaù caùc nguoàn löïc caàn thieát ñeå ñaït ñöôïc nhöõng muïc
tieâu ñoù phuø hôïp vôùi ñònh höôùng phaùt trieån kinh teá xaõ hoäi ôû ñòa phöông”(9).
Tröôùc ñaây ôû noâng thoân Vieät Nam noùi chung vaø mieàn nuùi noùi rieâng ñaõ toàn taïi
caùc hình thöùc hoïp thoân baûn. Ñoù laø khi chính quyeàn ñòa phöông toå chöùc hoïp daân
hoïc taäp, thaûo luaän caùc chính saùch cuûa nhaø nöôùc hoaëc ñòa phöông vaø trieån khai
thöïc hieän caùc chính saùch ñoù. Hình thöùc sinh hoaït chính trò naøy ñöôïc coi laø töø
treân xuoáng. Laäp keá hoaïch phaùt trieån thoân baûn hieän nay laø hình thöùc sinh hoaït
chính trò töø döôùi leân, trao cho ngöôøi daân quyeàn chuû ñoäng hoaøn toaøn trong vieäc
hoaïch ñònh phöông höôùng saûn xuaát vaø phaùt trieån ñòa phöông. Caên cöù treân caùc
keá hoaïch cuûa daân, caùc Döï aùn phaùt trieån seõ phoái hôïp vôùi chính quyeàn ñòa phöông
ñöa ra caùc ñònh höôùng, chính saùch phuø hôïp. Caùch laøm naøy seõ keát hôïp ñöôïc caû
hai höôùng töø döôùi leân vaø töø treân xuoáng, vöøa baûo ñaûm daân chuû cho nhaân daân vöøa
baûo ñaûm söï laõnh ñaïo toaøn dieän vaø beàn vöõng cuûa Döï aùn. Thoâng qua vieäc laäp keá
hoaïch phaùt trieån thoân baûn, ngöôøi daân seõ coù traùch nhieäm hôn vôùi chính baûn thaân,
gia ñình, coäng ñoàng vaø quyeàn lôïi cuûa hoï, vì theá cuõng roõ raøng hôn.
Hieän nay, ôû 2 tænh Lai chaâu - Sôn La, vieäc xaây döïng keá hoaïch thoân baûn cuõng
môùi ñöôïc baét ñaàu thöû nghieäm ôû moät soá huyeän vaø chöa ñaït tôùi möùc ñoä toaøn tænh.
Möùc ñoä phaùt trieån cuûa Laäp keá hoaïch phaùt trieån thoân baûn cuõng khaùc nhau, tuøy
thuoäc vaøo trình ñoä nhaän thöùc vaø phaùt trieån cuûa thoân baûn vaø boä maùy laõnh ñaïo ôû
ñoù. Chaúng haïn ôû caùc xaõ thuoäc vuøng I, II laø nhöõng nôi kinh teá phaùt trieån hôn thì
Laäp keá hoaïch phaùt trieån thoân baûn ñöôïc thöïc hieän coù keát quaû hôn coøn caùc xaõ ôû
vuøng III thì coù khoù khaên hôn. ÔÛ Lai chaâu, coù nhöõng baûn ñaõ laøm toát vieäc Laäp keá
hoaïch phaùt trieån thoân baûn nhö baûn Naø Taáu 1, xaõ Naø Taáu, huyeän Ñieän Bieân. Maëc
duø ôû ñaây chöa ñöôïc ñaàu tö veà thuûy lôïi vaø nöôùc sinh hoaït, nhöng daân baûn ñaõ hoïp
vaø ñaùnh giaù tình hình nöôùc cuûa baûn trong ñoù neâu roõ nhu caàu cuûa baûn, caùc khoù
khaên vaø bieän phaùp khaéc phuïc, coâng trình naøo daân coù theå töï laøm, coâng trình naøo
caàn nhôø söï giuùp ñôõ cuûa nhaø nöôùc vaø Döï aùn. ÔÛ Sôn La, moät soá thoân baûn ñaõ coù
saùng kieán quaûn lyù caùc hoaït ñoäng cuûa thoân baûn baèng nhoùm. Thí duï nhö nhoùm
phaùt trieån kinh teá, nhoùm vaên hoùa, nhoùm xaõ hoäi. Khi coù vaán ñeà lieân quan thì laõnh
ñaïo ñöa xuoáng nhoùm baøn, sau ñoù nhoùm seõ trình baøy taïi cuoäc hoïp toaøn baûn. Hieän
coù 100 baûn/201 xaõ cuûa tænh coù nhoùm, chuû yeáu laø ôû vuøng I (doïc ñöôøng 6). Caùch
quaûn lyù naøy toû ra raát coù hieäu quaû. ÔÛ nhöõng thoân baûn khoâng coù nhoùm thì khi coù
vaán ñeà caàn phaûi giaûi quyeát, laõnh ñaïo seõ hoïp toaøn baûn ñeå baøn. Ngöôïc laïi, cuõng
coù nhöõng baûn vuøng cao ôû Sôn La - Lai Chaâu, baûn thaân tröôûng baûn coøn muø chöõ
neân oâng ta khoâng nhieät tình vôùi vieäc thöïc hieän Laäp keá hoaïch phaùt trieån thoân baûn.
2. Vaán ñeà Giôùi trong Laäp keá hoaïch phaùt trieån thoân baûn
a) Söï tham gia cuûa nam vaø nöõ vaøo Laäp keá hoaïch phaùt trieån thoân baûn
Laäp keá hoaïch phaùt trieån thoân baûn laø cô hoäi toát cho caû nam vaø nöõ ñöôïc chuû
ñoäng thöïc hieän quyeàn, cuõng nhö traùch nhieäm cuûa mình tröôùc vaán ñeà phaùt trieån
713
thoân baûn. ÔÛ Vieät Nam hieän nay, nhoùm daân toäc thieåu soá vaø nhoùm phuï nöõ laø caùc
nhoùm ngöôøi ñöôïc coi laø ôû trong tình traïng keùm phaùt trieån vaø chòu nhieàu thieät
thoøi. Ñieàu ñoù coù nghóa laø phuï nöõ caùc daân toäc thieåu soá phaûi chòu thieät thoøi gaáp
ñoâi. So vôùi caùc nôi khaùc, tình traïng baát bình ñaúng veà giôùi hieän nay ôû caùc thoân
baûn 2 tænh Sôn La - Lai Chaâu ñang coøn khaù naëng neà. Khoâng theå coù söï phaùt trieån
neáu khoâng caûi thieän ñöôïc ñieàu kieän soáng vaø ñòa vò cuûa hôn moät nöûa daân soá cuûa
thoân baûn laø phuï nöõ. Vaán ñeà ñaët ra laø laøm theá naøo ñeå ñoäng vieân ñöôïc phuï nöõ
tham gia Laäp keá hoaïch phaùt trieån thoân baûn ñeå hoï coù cô hoäi naém baét ñöôïc caùc
quan taâm chung cuûa coäng ñoàng, caùc hoaït ñoäng kinh teá xaõ hoäi cuûa gia ñình, thoân
baûn, vaán ñeà baát bình ñaúng giôùi vaø treân cô sôû ñoù, hoï coù theå ñoùng goùp ñöôïc caùc
yù kieán, nguyeän voïng cuûa mình treân caùc vaán ñeà naøy. Baèng caùch ñoù, phuï nöõ töø vò
trí ngoaøi leà seõ töøng böôùc ñi vaøo doøng chaûy cuûa söï phaùt trieån.
Khi xuoáng baûn laøm vieäc vôùi daân, caùn boä cuûa Döï aùn EU, caùn boä tænh, huyeän
ñaõ raát khuyeán khích chính quyeàn xaõ, baûn ñoäng vieân phuï nöõ ñi hoïp vaø tham gia
vaøo vieäc Laäp keá hoaïch phaùt trieån thoân baûn (töø 30% ñeán 50%). Tuy nhieân, keát quaû
vaãn coøn haïn cheá. Tính trung bình, caùc cuoäc hoïp chæ coù khoaûng töø 15% ñeán 20%
phuï nöõ, thaäm chí coù nhöõng cuoäc hoïp chæ coù vaøi ba ngöôøi phuï nöõ tham gia.
Khi traû lôøi caâu hoûi cuûa chuùng toâi: Ai tham gia Laäp keá hoaïch thoân baûn?Haàu heát
nhöõng ngöôøi maø chuùng toâi phoûng vaán töø nam ñeán nöõ, töø laõnh ñaïo xaõ, baûn, ñeán
ngöôøi noâng daân bình thöôøng, töø caùn boä cuûa caùc cô quan caáp tænh ñeán caáp huyeän,
ñeàu khaúng ñònh moät ñieàu laø nam tham gia nhieàu hôn nöõ, nam ñi hoïp nhieàu hôn,
phaùt bieåu nhieàu hôn vaø thöôøng coù vai troø quyeát ñònh trong caùc vaán ñeà ñöôïc ñöa
ra baøn baïc.
Vaäy nguyeân nhaân gì ñang caûn trôû phuï nöõ tham gia Laäp keá hoaïch phaùt trieån
thoân baûn?
- Tröôùc heát nam giôùi thöôøng laø chuû hoä gia ñình neân hoï ñöôïc môøi ñi hoïp. Nam
giôùi laø ngöôøi ñoùng vai troø quyeát ñònh trong vieäc ñieàu haønh, ñoái noäi vaø ñoái ngoaïi
cuûa gia ñình. Hieän cuõng coù moät soá ít phuï nöõ laø chuû hoä ñi hoïp. Hoï laø nhöõng
ngöôøi goùa choàng hoaëc choàng ñi laøm xa. Ngoaøi ra coøn coù moät soá phuï nöõ ñi hoïp
thay choàng laø do choàng baän vieäc hoaëc nghieän huùt thuoác phieän.
- Moät nguyeân nhaân nöõa laø vaãn coøn nhieàu daân toäc coøn giöõ phong tuïc caûn trôû
phuï nöõ tham gia caùc sinh hoaït coäng ñoàng nhö tang ma, cöôùi xin, hoäi hoïp.
Vì vaäy nhieàu phuï nöõ chöa coù thoùi quen ñi hoïp vaø phaùt bieåu ôû choã ñoâng ngöôøi.
Hieän töôïng naøy ñöôïc goïi laø “Ñi hoïp ñoäi muõ, ra ñoàng ñoäi noùn” coù nghóa laø nam
giôùi thì ñi hoïp coøn phuï nöõ thì ñi laøm ñoàng.
“Tröôùc ñaây, toâi khoâng bao giôø ñi hoïp. OÂng ñi taát. Chæ khi naøo hoïp veà keá hoaïch
hoaù gia ñình thì oâng môùi baûo toâi ñi” (Phoûng vaán saâu, baø Loø thò N., xaõ Luaân Gioùi,
huyeän Ñieän Bieân Ñoâng).
- Phuï nöõ cuõng laø ngöôøi phaûi gaùnh vaùc chính caùc coâng vieäc gia ñình neân
so vôùi nam giôùi hoï baän hôn nhieàu vaø thöôøng tham coâng tieác vieäc. Baûn coù toå chöùc
hoïp vaøo giôø naøo cuõng khoâng thuaän cho hoï.
- Söï haïn cheá veà trình ñoä vaên hoùa vaø hieåu bieát caùc vaán ñeà xaõ hoäi cuõng nhö
söï haïn cheá veà tieáng Kinh ñaõ laø nhöõng caûn trôû lôùn cho vieäc phuï nöõ tham gia
714
vaøo Laäp keá hoaïch phaùt trieån thoân baûn. Vaø caøng khoâng tham gia vaøo Laäp keá hoaïch
phaùt trieån thoân baûn, phuï nöõ caøng bò haïn cheá veà kieán thöùc chính trò xaõ hoäi, khoâng
caäp nhaät ñöôïc thoâng tin môùi ngay caû trong caùc vaán ñeà böùc xuùc nhaát trong ñôøi
soáng cuûa hoï. Vì vaäy, khoaûng caùch giôùi ngaøy caøng xa caùch giöõa nam vaø nöõ.
- Ñònh kieán xaõ hoäi: Trong caùc cuoäc hoïp thoân baûn khoâng phaûi luùc naøo yù kieán
cuûa phuï nöõ cuõng ñöôïc caùnh ñaøn oâng uûng hoä. Coù nhöõng phuï nöõ phaùt bieåu haêng
haùi quaù ñaõ bò moät soá ngöôøi (caû nam laãn nöõ) cho laø nam tính vaø nhìn hoï khoâng
maáy thieän caûm. Caùch ñoái xöû naøy ñaõ laøm giaûm söï nhieät tình cuûa chò em vaø aûnh
höôûng ñeán chaát löôïng ñoùng goùp cuûa hoï.
Trong naêm 2003, tình hình coù ñöôïc caûi thieän hôn. Chaúng haïn nhö ôû Sôn La,
neáu Cô quan khuyeán noâng lieân heä vôùi Hoäi noâng daân môøi ngöôøi ñi hoïp thì ñoâng
nam giôùi ñi (khoaûng 80%) coøn neáu lieân heä vôùi Hoäi phuï nöõ thì ñoâng phuï nöõ hoïp
(khoaûng 60%). Coøn ôû xaõ Möôøng Muøn, huyeän Tuaàn Giaùo thì neáu toå chöùc hoïp vaøo
ban ñeâm thì nam ñi hoïp khoaûng 70% coøn nöõ khoaûng 30% vì phuï nöõ phaûi laøm vieäc
nhaø vaø ngaïi ñi ñeâm, neáu hoïp vaøo ban ngaøy thì nöõ ñi khoaûng 50% ñeán 60% coøn
nam khoaûng 40%- 50% vì nam hay ñi laøm vaéng hoaëc ñi chôi xa (Phoûng vaán nhoùm
laõnh ñaïo xaõ Möôøng Muøn). Phuï nöõ ôû caùc baûn Yeân, Tre Phai, Na AÊn, Na Cai, Na Laïi
cuûa xaõ Luaân Gioùi do gaàn ñöôøng giao thoâng vaø do hoaït ñoäng cuûa Hoäi phuï nöõ thoân
baûn maïnh neân chò em ñi hoïp ñoâng, coù nhieàu cuoäc hoïp tôùi 50% laø phuï nöõ.
b) Chaát löôïng tham gia cuûa nam vaø nöõ trong Laäp keá hoaïch phaùt trieån
thoân baûn
Theo ñaùnh giaù cuûa taát caû caùc caùn boä caùc cô quan chöùc naêng caáp tænh, huyeän vaø
chính quyeàn caáp xaõ, baûn thì do nhaän thöùc ñöôïc traùch nhieäm vaø quyeàn lôïi cuûa mình
trong Laäp keá hoaïch phaùt trieån thoân baûn cuõng nhö trong caùc nhoùm sôû thích neân noâng
daân ôû caùc vuøng coù Döï aùn phaùt trieån raát nhòeât tình tham gia. Trong caùc cuoäc hoïp,
khi baøn ñeán caùc vaán ñeà cuï theå trong lónh vöïc saûn xuaát hay quaûn lyù thoân baûn, coù
nhieàu yù kieán cuûa daân raát hay vaø xaùc ñaùng, ñaõ giuùp cho Ban quaûn lyù Döï aùn vaø chính
quyeàn söûa ñoåi caùc hoaït ñoäng cho saùt thöïc teá hôn. Noâng daân ñaõ tieán haønh laäp caùc
baûng bieåu veà nhu caàu cuûa noâng daân, muïc tieâu, caùc vaán ñeà öu tieân, caùc hoaït ñoäng
cuï theå ñeå thöïc hieän muïc tieâu, ñòa ñieåm, khoái löôïng coâng vieäc, nhöõng khoù khaên vaø
thuaän lôïi, ai seõ thöïc hieän vaø thôøi gian thöïc hieän… Chaúng haïn nhö baûn Naø Taáu 1,
xaõ Naø Taáu, huyeän Ñieän Bieân vaø caùc baûn Naø AÊn, Naø Cai, xaõ Luaân Gioùi, baûn Khaù, xaõ
Quaøi Cang, huyeän Tuaàn Giaùo ñaõ laäp caùc baûng bieåu chi tieát veà chöông trình phaùt
trieån laâm nghieäp döïa vaøo coäng ñoàng, IPM, thuûy lôïi, Hoäi duøng nöôùc vaø caùc vaán ñeà
khaùc. Caùc baûng bieåu naøy ñöôïc laøm khaù coâng phu raát coù hieäu quaû.
Treân thöïc teá, söï tham gia cuûa ngöôøi daân cuõng coù nhieàu möùc ñoä. Coù ngöôøi
tham gia chuû ñoäng, mang tính quyeát ñònh, coù ngöôøi tham gia bò ñoäng, phuï thuoäc
vaøo yù kieán cuûa ngöôøi khaùc. ÔÛ caùc ñòa phöông treân, phuï nöõ vaø thanh nieân thöôøng
thuoäc nhoùm sau.
“Phuï nöõ ít phaùt bieåu trong caùc cuoäc hoïp noùi baèng tieáng Kinh vì coù nhieàu chò
khoâng bieát tieáng, coù chò chæ nghe ñöôïc maø khoâng noùi ñöôïc tieáng Kinh. Nam giôùi
thì nhieàu ngöôøi bieát tieáng Kinh neân hoï phaùt bieåu nhieàu. YÙ kieán cuûa hoï thöôøng
ñöôïc coi laø chuû ñaïo. Neáu cuoäc hoïp noùi baèng tieáng ñòa phöông thì phuï nöõ coù theå
ñoùng goùp toát hôn vì hoï coù theå dieãn ñaït ñöôïc heát yù kieán cuûa mình” (Phoûng vaán
nhoùm IPM baûn Khaù, xaõ Quaøi Cang, huyeän Tuaàn Giaùo).
715
Maëc duø ít phaùt bieåu hôn nam nhöng phuï nöõ cuõng ñaõ ñoùng goùp nhieàu yù kieán
coù giaù trò do hoï coù nhieàu kinh nghieäm saûn xuaát thöïc teá.
“Chuùng toâi ñaõ chöùng kieán coù nhöõng cuoäc hoïp veà giao ñaát giao röøng laø caùc vaán
ñeà raát phöùc taïp maø caùc chò phuï nöõ ñöa ra nhieàu yù kieán hay laém. Ví duï nhö caùc
chò ñaõ ñeà xuaát troàng caùc loaïi caây vöøa coù giaù trò vöøa phuø hôïp vôùi ñaát cuûa ñòa
phöông nhö traùm ñen, caây vöøa lôùn nhanh vöøa coù theå nhaët quaû ñeå baùn. Nhieàu ñeà
nghò cuûa phuï nöõ ñaõ laøm thay ñoåi caû phöông höôùng saûn xuaát cuûa baûn vaø ñöôïc caû
baûn ñoàng yù ñöa vaøo keá hoaïch chung” (nhoùm caùn boä laõnh ñaïo cuûa Haït Kieåm laâm,
huyeän Ñieän Bieân Ñoâng).
Nam vaø nöõ coù nhöõng moái quan taâm gioáng nhau veà caùc vaán ñeà chung nhöng
cuõng coù nhöõng moái quan taâm khaùc nhau trong caùc vaán ñeà cuï theå döïa treân vò
trí, vai troø vaø traùch nhieäm cuûa moãi giôùi trong gia ñình vaø coäng ñoàng.
“Chaúng haïn, trong caùc cuoäc hoïp thoân baûn, phuï nöõ thöôøng ñöa ra caùc yù kieán
lieân quan nhieàu ñeán caùc vaán ñeà laøm ruoäng nhö IPM, nöôùc töôùi, vaän chuyeån thoùc
hoaëc caùc vaán ñeà cuûa gia ñình nhö nöôùc sinh hoaït, chaên nuoâi, tröôøng hoïc cho con
caùi. Cuõng coù khi hoï ñeà nghò nam giôùi giaûm bôùt vieäc nhaø cho phuï nöõ trong khi nam
quan taâm nhieàu ñeán vaán ñeà thuûy lôïi, giao ñaát, giao röøng, soå ñoû” (Phoûng vaán nhoùm
sôû thích baûn Naø An vaø Naø Cai, xaõ Luaân Gioùi, huyeän Ñieän Bieân Ñoâng).
Caùc vaán ñeà quan taâm cuûa nam vaø nöõ ñaõ boå sung cho nhau laøm phong phuù
theâm cho Laäp keá hoaïch phaùt trieån thoân baûn.
c) Taùc ñoäng cuûa Laäp keá hoaïch phaùt trieån thoân baûn
Laäp keá hoaïch phaùt trieån thoân baûn ñaõ thoåi moät luoàng gioù môùi vaøo sinh hoaït
cuûa caùc thoân baûn. Noù khoâng chæ laøm thay ñoåi quan nieäm cuûa ngöôøi daân maø coøn
thay ñoåi caû quan nieäm cuûa chính quyeàn, cuûa caùc cô quan ñoái taùc cuûa caùc Döï aùn
phaùt trieån treân vaán ñeà daân chuû noùi rieâng vaø vaán ñeà phaùt trieån noùi chung.
“Heä thoáng khuyeán noâng tænh Sôn La coù töø naêm 1994 nhöng laøm vieäc gaàn nhö
ñoäc laäp. Ñeán naêm 1997, khuyeán noâng baét ñaàu döïa vaøo Ban quaûn lyù thoân baûn
vaø daân maø khoâng hoaït ñoäng theo kieåu aùp ñaët nhö tröôùc nöõa. Ñoái vôùi coâng taùc
khuyeán noâng, caùi maïnh nhaát laø tính töï nguyeän cuûa ngöôøi noâng daân, chæ coù xaây
döïng keá hoaïch thoân baûn töø cô sôû leân thì môùi phaùt huy ñöôïc theá maïnh naøy” (Baø
Quaøng thò Th., daân toäc Thaùi, giaùm ñoác Trung taâm khuyeán noâng tænh Sôn La).
Döïa treân cô sôû cuûa Laäp keá hoaïch phaùt trieån thoân baûn, caùc hoaït ñoäng cuûa chính
quyeàn ñòa phöông vaø caùc cô quan ñoái taùc coù nhieàu thuaän lôïi hôn. Laäp keá hoaïch phaùt
trieån thoân baûn ñaõ cung caáp cho chính quyeàn cuõng nhö caùc cô quan ñoái taùc cuûa Döï
aùn phaùt trieån caùc thoâng tin nhanh, cuï theå veà caùc muïc tieâu hoaït ñoäng cuûa xaõ, thoân
baûn. Töø ñoù hoï bieát roõ caùc vaán ñeà öu tieân cuûa thoân baûn ñeå laäp phöông höôùng chæ
ñaïo saùt hôïp. Caùc thoâng tin cuûa Laäp keá hoaïch phaùt trieån thoân baûn cuõng ñaõ baét ñaàu
ñöôïc öùng duïng vaøo caùc chöông trình cuûa Chính phuû taïi 2 tænh Sôn La, Lai Chaâu.
Laäp keá hoaïch phaùt trieån thoân baûn cuõng giuùp cho ngöôøi daân naâng cao traùch
nhieäm trong caùc hoaït ñoäng cuûa Döï aùn vaø cuûa ñòa phöông.
“Laäp keá hoaïch phaùt trieån thoân baûn giuùp cho söï giaùm saùt cuûa daân ñoái vôùi caùc
hoaït ñoäng cuûa ñòa phöông vaø caùc Döï aùn phaùt trieån chaët cheõ hôn. Chaúng haïn, caùc
716
thoân baûn ñaõ laäp ra caùc toå giaùm saùt taïi xaõ xem ñoà aùn thi coâng coù ñuùng vôùi thieát keá
khoâng, nguyeân vaät lieäu coù baûo ñaûm khoâng. Ngöôøi daân ñaõ coù nhöõng phaûn aùnh kòp
thôøi veà nhöõng tieâu cöïc cuûa nhaø thaàu neân hoï khoâng daùm laø traùi yù ñoà thieát keá vì
vaäy chaát löôïng coâng trình baûo ñaûm hôn” (OÂng Phaïm Ñình Ñ., chi cuïc tröôûng chi
cuïc Thuûy lôïi Lai Chaâu).
Hieän nay Laäp keá hoaïch phaùt trieån thoân baûn laøm cho nhaän thöùc cuûa nhaân daân
(caû nam vaø nöõ) ñöôïc taêng leân nhieàu. Ñeán caû treû con cuõng hieåu ñöôïc traùch nhieäm
cuûa chuùng vôùi ñòa phöông. Nhieàu luùc chính treû con phaùt hieän ra caùc hoûng hoùc cuûa
ñöôøng oáng nöôùc hay caùc phai roài chaïy veà baùo cho xaõ. (Phoûng vaán nhoùm, phoøng
Noâng nghieäp huyeän Ñieän Bieân Ñoâng).
Laäp keá hoaïch phaùt trieån thoân baûn cuõng coù taùc ñoäng tröïc tieáp ñeán caùc nhoùm
sôû thích noâng daân trong caùc ñòa phöông laøm cho hoaït ñoäng cuûa caùc nhoùm naøy
trôû leân deã daøng vaø thuaän lôïi hôn. Vì vaäy, vieäc phuï nöõ tham gia Laäp keá hoaïch
phaùt trieån thoân baûn laø raát quan troïng. Noù seõ baûo ñaûm cho:
+ Tính nhaát trí cao veà phöông höôùng saûn xuaát, phaùt trieån thoân baûn giöõa hai
löïc löôïng lao ñoäng chính ôû thoân baûn. Ñaây seõ laø moät ñoäng löïc lôùn cho caùc hoaït
ñoäng cuûa coäng ñoàng. Trong caùc döï aùn phaùt trieån, söï tham gia vaø höôûng lôïi cuûa
hai giôùi seõ ñöôïc xem xeùt moät caùch coâng baèng hôn.
+ Caùc keá hoaïch phaùt trieån thoân baûn mang tính saùt thöïc vaø chuû ñoäng hôn. Caùc
taøi nguyeân thieân nhieân vaø con ngöôøi ñöôïc söû duïng vaø baûo veä toát hôn. Tính beàn
vöõng cuûa caùc Döï aùn phaùt trieån cuõng roõ raøng hôn.
+ Vieäc taïo cô hoäi cho phuï nöõ tham gia Laäp keá hoaïch phaùt trieån thoân baûn seõ
khoâng chæ naâng cao naêng löïc cho phuï nöõ maø coøn tieán tôùi moái quan heä bình ñaúng
hôn giöõa nam vaø nöõ, ñaùp öùng nhu caàu chieán löôïc cuûa giôùi.
CHUÙ THÍCH
1. Theo taøi lieäu cuûa Vieän Daân toäc hoïc, Trung taâm Khoa hoïc xaõ hoäi vaø Nhaân vaên Quoác gia.
2. Trong baøi naøy, chuùng toâi coù söû duïng hai caâu chuyeän phoûng vaán cuûa Leâ Thaùi Quyønh Chi laø caùn boä
Vieän Xaõ hoäi hoïc.
3. Tieán só Loâ Thò Tieàm vaø coäng söï Hoã trôï phuï nöõ daân toäc ít ngöôøi noâng thoân mieàn nuùi Baéc Thaùi phaùt trieån
kinh teá hoä gia ñình vaø naâng cao söùc khoeû trong coâng cuoäc ñoåi môùi hieän nay. Ñeà aùn thuoäc Chöông trình
Vieät Nam – Haø Lan, 1998 khaûo saùt ñoái vôùi 523 phuï nöõ daân toäc ít ngöôøi taïi 11 ñieåm thuoäc 7 huyeän
noâng thoân mieàn nuùi hai tænh Baéc Caïn vaø Thaùi Nguyeân.
4. Khaùc vôùi vuøng nuùi phía baéc Vieät Nam, Nho giaùo haàu nhö khoâng coù aûnh höôûng tôùi caùc daân toäc thieåu
soá ñang sinh soáng ôû vuøng nuùi Taây Nguyeân. ÔÛ ñaây coù caùc daân toäc theo maãu heä hoaëc song heä. (Chuù
thích cuûa taùc giaû).
5. Leâ Thò Quyù, Vaán ñeà ngaên chaën naïn buoân baùn phuï nöõ ôû Vieät Nam. Nxb Lao ñoäng - Xaõ hoäi, Haø Noäi,
2000.
6. Tieán só Loâ Thò Tieàm vaø coäng söï, sñd.
7. Taøi lieäu cuûa Hoäi Lieân hieäp phuï nöõ tænh Lai Chaâu.
8. Chính quyeàn xaõ ñaõ ñöôïc phoå bieán veà Quy cheá daân chuû do Nhaø nöôùc ñeà xöôùng töø tröôùc naêm 2000
nhöng hình thöùc naøy khoâng ñöôïc aùp duïng nhieàu. Töø sau naêm 2000, caùc hoaït ñoäng theo quy cheá baét
ñaàu phaùt trieån. Daân ñöôïc ñoùng goùp yù kieán vaøo caùc chöông trình phaùt trieån cuûa xaõ, baûn - YÙ kieán cuûa
UBND xaõ Möôøng Muøn, huyeän Tuaàn Giaùo, tænh Lai Chaâu.
9. Theo taøi lieäu: Höôùng daãn Laäp keá hoaïch phaùt trieån thoân baûn coù ngöôøi daân tham gia naêm 1999 cuûa Döï
aùn Phaùt trieån Laâm nghieäp Xaõ hoäi Soâng Ñaø.
717
XU HÖÔÙNG ÑOÀNG NHAÁT HOÙA VAØ BAÛN ÑÒA HOÙA CUÛA THOÙI QUEN, PHONG TUÏC, TAÄP QUAÙN...
1
XU HÖÔÙNG ÑOÀNG NHAÁT HOÙA
VAØ BAÛN ÑÒA HOÙA CUÛA THOÙI QUEN,
PHONG TUÏC, TAÄP QUAÙN
TRONG QUAÙ TRÌNH GIAO LÖU VAÊN HOÙA:
NGHIEÂN CÖÙU TRÖÔØNG HÔÏP
CAÙC DAÂN TOÄC TAÂY NGUYEÂN
Phan Thò Mai Höông*
I. MÔÛ ÑAÀU
Treân theá giôùi nhieàu nghieân cöùu veà daân toäc hoïc, taâm lyù hoïc ñaõ ñöa ra nhaän
ñònh laø trong quaù trình giao löu vaø hoäi nhaäp vaên hoaù giöõa caùc daân toäc luoân dieãn
ra hai xu höôùng: ñoàng nhaát hoaù (trong ñoù caùc daân toäc ít ngöôøi hôn, keùm phaùt
trieån hôn tieáp nhaän moät soá giaù trò vaên hoaù cuûa daân toäc ña soá vaø phaùt trieån hôn)
vaø baûn ñòa hoaù (söï duy trì baûn saéc vaên hoaù cuûa daân toäc mình hoaëc bieán caùi tieáp
nhaän ñöôïc thaønh caùi mang phong caùch cuûa mình). Hai quaù trình naøy dieãn ra song
song, ñoàng thôøi vaø tuyø thuoäc vaøo moät soá ñieàu kieän nhaát ñònh maø ôû töøng thôøi ñieåm
quaù trình naøy coù theå phaùt trieån hôn quaù trình kia.
Nhìn chung xaõ hoäi luoân ñöùng tröôùc hai nhieäm vuï coù veû nhö traùi ngöôïc
nhau: veà maët phaùt trieån kinh teá-xaõ hoäi thì giuùp caùc daân toäc ít ngöôøi, laïc haäu,
keùm phaùt trieån trôû neân phaùt trieån hôn, hieän ñaïi hôn; nhöng veà maët vaên hoaù
thì laïi muoán giuùp hoï duy trì vaø phaùt trieån caùi truyeàn thoáng, caùi baûn saéc cuûa
daân toäc mình. Hai nhieäm vuï naøy trôû neân khoù khaên khi maø söï phaùt trieån kinh
teá-xaõ hoäi luoân keùo theo söï phaùt trieån veà vaên hoaù, coù theå laøm lu môø nhöõng giaù
trò truyeàn thoáng. Vì theá, nhieäm vuï cuûa caùc nhaø nghieân cöùu laø tìm hieåu thöïc teá
caùc neùt vaên hoaù baûn ñòa, nhöõng khía caïnh caàn phaùt trieån vaø nhöõng khía caïnh
caàn löu giöõ.
Taây Nguyeân laø vuøng ñaát ña daân toäc sinh soáng: goàm caùc daân toäc baûn ñòa nhö
Bana, Giarai, Xeâ ñaêng, EÂñeâ, Mnoâng, C’ho…; daân toäc Kinh vaø caùc daân toäc thieåu
soá di cö ñeán nhö: Möôøng, Dao, Taøy, Nuøng, H’moâng, Thaùi…Vôùi söï ñan xen giöõa
caùc daân toäc cuøng sinh soáng trong moät ñòa baøn laø moät quaù trình giao löu vaên
hoaù. Trong quaù trình naøy, söï hieåu bieát, thaâm nhaäp vaø tieáp nhaän caùc giaù trò vaên
hoaù cuûa caùc daân toäc khaùc ôû nhieàu lónh vöïc khaùc nhau vôùi caùc möùc ñoä khaùc nhau
noåi leân nhö moät thöïc teá. Chuùng ta cuøng xem xeùt bieåu hieän cuï theå cuûa caùc giaù
trò vaên hoaù cuûa caùc daân toäc baûn ñòa ôû Taây Nguyeân hieän nay vaø cuõng nhö hai
* Tieán só, Vieän Taâm lyù hoïc. Vieät Nam.
718
xu höôùng ñoàng nhaát hoaù vaø baûn ñòa hoaù ñöôïc dieãn ra ôû caùc lónh vöïc khaùc nhau
nhö theá naøo?
Nghieân cöùu naøy ñöôïc thöïc hieän ôû 4 tænh Taây Nguyeân (Dak Lak, Gia Lai, Kon
Tum, Laâm Ñoàng), thoâng qua hôn 1000 phieáu ñieàu tra vôùi ñoái töôïng laø ngöôøi caùc
daân toäc baûn ñòa, daân toäc Kinh vaø caùc daân toäc ít ngöôøi di cö ñeán.
II. CAÙC GIAÙ TRÒ VAÊN HOÙA TRONG SINH HOAÏT HIEÄN NAY CUÛA CAÙC DAÂN TOÄC
BAÛN ÑÒA ÔÛ TAÂY NGUYEÂN
1. Veà toång theå
Trong baûng 1 ñeà caäp ñeán caùc lónh vöïc vaên hoaù trong sinh hoaït haøng ngaøy
cuøng caùc loaïi hình vaên hoaù truyeàn thoáng cuûa ñoàng baøo caùc daân toäc baûn ñòa ôû
Taây Nguyeân veà toång theå.
Baûng 1: Caùc bieåu hieän vaên hoaù trong sinh hoaït haøng ngaøy cuûa ñoàng baøo caùc
daân toäc baûn ñòa (tyû leä %)
Caùc lónh vöïc Caùc bieåu hieän

A) Caùc lónh vöïc trong sinh hoaït Gioáng ngöôøi Kinh Keát hôïp Truyeàn thoáng
1. Trang phuïc haøng ngaøy 90,4 4,4 5,2
2. Loaïi nhaø ñang ôû 18,2 48,61 33,2
3. Baøi trí trong nhaø 40,5 33,8 25,8
4. Phong tuïc cöôùi xi n 72,8 13,2 12,1
5. Phong tuïc ma chay 57,4 40,5
6. Ngoân ngöõ haøng ngaøy 2,5 9,8 87,7
7. Ngoân ngöõ laøm vieäc 57,2 36,3 6,5
B) Caùc loaïi hình vaên hoaù truyeàn Coù bieát Bieát moät Khoâng bieát
thoáng cuûa daân toäc chuùt
1. Baøi haùt, ñieäu muùa 28,5 26,4 45,0
2. Söû duïng coàng, chieâng 2 59,5 40,5
Ghi chuù: 1. Laø tyû leä soá ngöôøi ôû loaïi nhaø khaùc (caùc loaïi nhaø keát hôïp goàm nhaø goã, nhaø ñaát
+ goã, nhaø goã + maùi ngoùi…)
2. Soá lieäu chæ nam giôùi (vì chæ nam giôùi môùi ñöôïc chôi coàng chieâng)
Töø baûng 1 coù theå ñöa ra moät soá nhaän ñònh sau:
1. Lónh vöïc vaên hoaù maø ñoàng baøo daân toäc baûn ñòa tieáp nhaän cuûa ngöôøi Kinh
nhieàu nhaát laø trang phuïc maëc haøng ngaøy (90,4%) vaø phong tuïc cöôùi xin (72,8%).
719
Ngaøy nay, ña soá ñoàng baøo caùc daân toäc baûn ñòa thuoäc caùc löùa tuoåi, caùc thaønh
phaàn, nam cuõng nhö nöõ, ôû moïi trình ñoä hoïc vaán ñeàu maëc quaàn aùo nhö cuûa ngöôøi
Kinh, ñaëc bieät laø nam giôùi. Khi ñöôïc hoûi vì sao daân toäc baûn ñòa laïi maëc quaàn aùo
kieåu cuûa ngöôøi Kinh thì lyù do ñaàu tieân ñöôïc ña soá ñeà caäp ñeán laø lyù do tieän lôïi:
quaàn aùo cuûa ngöôøi Kinh goïn, thuaän tieän trong ñi laïi vaø sinh hoaït, ñeïp, deã maëc
hôn, thoaûi maùi hôn, thoaùng maùt vaø deã giaët hôn, deã mua hôn quaàn aùo daân toäc (51%
soá ngöôøi ñöôïc hoûi traû lôøi nhö vaäy). Lyù do tieáp theo ñöôïc ñöa ra nhaèm ñeán nhöõng
ñieàu kieän khaùch quan khieán cho quaàn aùo daân toäc khoâng theå löu haønh roäng raõi.
Ñoù laø vì khoâng coù quaàn aùo daân toäc, khoâng coù vaät lieäu ñeå laøm quaàn aùo daân toäc,
quaàn aùo daân toäc neáu coù thì giaù thaønh raát ñaét, vöôït quaù khaû naêng kinh teá cuûa ñoàng
baøo daân toäc (vôùi 46% soá ngöôøi traû lôøi). Moät lyù do nöõa cuõng ñöôïc noùi ñeán nhö laø
keát quaû cuûa söï giao löu vaên hoaù vôùi daân toäc Kinh: theo thôøi ñaïi, moïi ngöôøi ñeàu
maëc theá, soáng gaàn ngöôøi Kinh neân maëc gioáng hoï (vôùi 24% soá ngöôøi traû lôøi).
Trong phong tuïc cöôùi xin ngöôøi baûn ñòa hoïc taäp ngöôøi Kinh ôû caùch thöùc toå
chöùc ñaùm cöôùi nhö thueâ raïp, thueâ nhaø haøng ñeå toå chöùc ñaùm cöôùi, trong leã cöôùi
thueâ nhaïc maø khoâng ñaùnh chieâng, coù thieáp môøi ñeå môøi khaùch, coù xe ñoùn daâu, coù
chuïp aûnh, quay phim ghi laïi leã cöôùi, nhaø cöûa cuõng ñöôïc trang trí laïi, chæ cöôùi trong
moät ngaøy, coâ daâu maëc aùo cöôùi, hoaëc vaùy cöôùi, chuù reå maëc compleâ chöù khoâng maëc
quaàn aùo daân toäc, tay coâ daâu cuõng oâm hoa. Trong leã cöôùi ngöôøi baûn ñòa cuõng hoïc
taäp ngöôøi Kinh ôû caùch naáu coã, thaäm chí thueâ luoân ngöôøi Kinh naáu coã cho mình,
aên uoáng cuõng chia theo maâm, vaø aên uoáng veä sinh hôn. Ngoaøi leã aên maën ra, ngöôøi
baûn ñòa cuõng toå chöùc leã aên ngoït (töùc laø chæ môøi baùnh keïo, huùt thuoác laù).
Caùc thuû tuïc trong ñaùm cöôùi cuõng ñôn giaûn hôn, ví duï, ñoùn daâu hay ñoùn reå
ñeàu ñöôïc, coù theå cöôùi ôû nhaø trai hay gaùi maø khoâng nhaát thieát phaûi cöôùi ôû nhaø
gaùi, tieàn sính leã giaûm, leã vaät ít hôn, chaøng reå khoâng nhaát thieát phaûi ôû nhaø vôï sau
keát hoân. Theo taäp quaùn ñaëc tröng cuûa cheá ñoä maãu heä thì nhaø gaùi coù quyeàn quyeát
ñònh hoân nhaân vaø caùch laøm ñaùm cöôùi, caùc nghi leã ñöôïc thöïc hieän cuõng nghieâng
veà phía nhaø gaùi, nhöng nay ñaõ thoaùng hôn. Nhöõng huû tuïc cuõ nhö aên uoáng daøi
ngaøy, uoáng röôïu nhieàu ngaøy, taûo hoân, cöôùi keøm theo teä sính leã, leã vaät, toå chöùc
nhieàu leã cuùng nhö cuùng Giaøng, cuùng boá meï choàng… ñöôïc daàn daàn loaïi boû. Coù
theå thaáy raèng phong tuïc cöôùi xin cuûa ngöôøi Kinh ñöôïc theå hieän khaù roõ neùt ôû ñaùm
cöôùi cuûa ngöôøi baûn ñòa.
2. Lónh vöïc coù xu höôùng keát hôïp giöõa truyeàn thoáng vaø vaên hoaù cuûa ngöôøi
Kinh laø loaïi nhaø ñang ôû (48,6%) vaø caùch baøi trí trong nhaø (33,8%). Loaïi nhaø
ñöôïc xaây döïng theo kieåu keát hôïp laø kieåu nhaø nhö cuûa ngöôøi Kinh nhöng vaät
lieäu baèng goã, maùi ngoùi, saøn ñaù hoa hoaëc xi maêng, khoâng laøm nhaø saøn theo
kieåu nhaø truyeàn thoáng cuûa ngöôøi baûn ñòa. Vôùi ngöôøi ngheøo thì moät soá laøm
baèng ñaát thay cho goã, neàn nhaø cuõng baèng ñaát.
Khi ñöôïc hoûi thì ña soá daân baûn ñòa ñeàu cho raèng hoï muoán ôû nhaø xaây (laø
kieåu nhaø cuûa ngöôøi Kinh) nhöng do khoâng coù tieàn neân phaûi ôû loaïi nhaø keát
hôïp naøy. Thaäm chí vôùi nhieàu ngöôøi ñang ôû nhaø saøn, hoï cuõng theå hieän mong
muoán ñöôïc ôû loaïi nhaø saïch seõ, veä sinh, maùt meû, chaéc chaén, beàn, ít muoãi, tieän
720
lôïi, möa gioù khoâng bò aûnh höôûng nhö kieåu nhaø xaây cuûa ngöôøi Kinh. Nhö vaäy,
ñoái vôùi ngöôøi baûn ñòa thì kieåu nhaø cuûa ngöôøi Kinh coù raát nhieàu öu ñieåm so
vôùi nhaø saøn truyeàn thoáng. Ngoaøi lyù do treân thì moät trong nhöõng nguyeân nhaân
khaùch quan quan troïng cuûa hieän töôïng naøy laø hieän nay vieäc khai thaùc goã ñaõ
bò haïn cheá, thaäm chí bò caám neân vieäc kieám ñöôïc goã ñeå laøm nhaø trôû neân khoù
khaên, thaäm chí raát khoù khaên, khieán hoï khoâng theå xaây döïng ñöôïc nhöõng caên
nhaø môùi theo kieåu truyeàn thoáng.
3. Lónh vöïc coù 2 xu höôùng gaàn ngang nhau: moät boä phaän hoïc taäp ngöôøi Kinh
(57,4%), moät boä phaän khaùc laøm theo truyeàn thoáng (40,5%) laø phong tuïc ma chay.
Theo truyeàn thoáng thì ñaùm ma cuûa daân toäc baûn ñòa toå chöùc to hôn ñaùm cöôùi.
Ngöôøi cheát ñöôïc ñeå trong nhaø töø 3 ñeán 5 ngaøy, thaäm chí coøn laâu hôn. Trong khi
ñoù, hoï haøng keùo ñeán khoùc giuøm: hoï khoùc theo nhòp ñieäu ngay caïnh xaùc cheát ñaõ
ñeå laâu ngaøy. Tieäc aên uoáng laø linh ñình nhaát, thöôøng baét ñaàu töø khi môùi cheát vaø
keát thuùc sau khi choân xong vaøi ngaøy. Ngöôøi trong buoân giuùp nhau baèng caùch
ñem ñeán röôïu, thòt ñeå cuøng aên. Tính ra, taát caû khoaûng gaàn moät thaùng. Tieäc aên
uoáng cuõng ñöôïc dieãn ra ngay trong nhaø, nôi ñeå xaùc ngöôøi cheát. Chuû yeáu hoï uoáng
röôïu, aên raát ñôn giaûn nhöng keùo daøi neân raát laõng phí. Tieäc aên uoáng coøn dieãn ra
caû ôû ngoaøi maû khi ñöa ngöôøi cheát ra ñoù. Ngöôøi cheát cuõng ñöôïc chia cuûa caûi ñeå
mang ñi. Taát caû cuûa caûi naøy ñem ra nhaø moà vaø ñöôïc laáp xuoáng. Rieâng ngöôøi cheát
thì khoâng choân maø chæ ñaët ôû nhaø moà (noåi chöù khoâng chìm döôùi loøng ñaát). Sau
7 deán 10 ngaøy, ngöôøi ta laøm leã boû maû, laïi uoáng röôïu vaø aên. Goïi laø leã boû maû bôûi
sau ñoù, ngöôøi ta khoâng ñeán maû naøy nöõa. Toùm laïi, phong tuïc ma chay truyeàn
thoáng cuûa ngöôøi baûn ñòa coù raát nhieàu neùt khaùc vôùi ngöôøi Kinh, trong ñoù töø khía
caïnh moâi tröôøng vaø loái soáng thì noåi leân ñaëc ñieåm maát veä sinh vaø laõng phí.
Ngaøy nay, phong tuïc naøy cuõng coù nhieàu ñoåi khaùc ôû moät boä phaän daân cö baûn
ñòa goác. Ngöôøi cheát khoâng ñeå daøi ngaøy trong nhaø, ngöôøi cheát ñöôïc choân xuoáng
ñaát, choân rieâng, choân xa, choân trong quan taøi, moä coù theå ñöôïc xaây baèng xi maêng.
Sau khi choân xong môùi aên uoáng vaø tieäc aên uoáng keát thuùc sôùm hôn, veä sinh hôn.
Ngöôøi ta cuõng khoâng aên uoáng ôû ngoaøi moà nöõa maø aên ôû nhaø, khoâng aên boác, chæ
uoáng nöôùc, huùt thuoác, uoáng ít röôïu. Hoï khoâng cuùng côm nhieàu, khoâng chia cuûa
cho ngöôøi cheát. Ngöôøi ta giuùp nhau baèng tieàn maø khoâng baèng röôïu, thòt nhö tröôùc
kia. Ngöôøi baûn ñòa cuõng coù theå lui tôùi moà maû ñeå doïn deïp vaøo moät ngaøy nhaát
ñònh do gia ñình qui ñònh (thöôøng laø chuû nhaät) vaøo thaùng 1 aâm lòch. Ñoù khoâng
phaûi laø ngaøy gioã nhö phong tuïc cuûa ngöôøi Kinh. Roõ raøng trong söï thay ñoåi naøy,
ngöôøi Kinh coù aûnh höôûng raát lôùn. Hoï ñaõ giuùp ngöôøi baûn ñòa soáng theo höôùng veä
sinh hôn, tieän lôïi vaø thöïc teá hôn. Tuy nhieân, bôûi ñaëc tröng cuûa phong tuïc ma
chay coù tính laâu ñôøi neân khoâng deã gì laøm cho taát caû ñoàng baøo daân toäc cuøng thay
ñoåi theo xu höôùng naøy.
4. Lónh vöïc truyeàn thoáng ñöôïc giöõ laïi: laø ngoân ngöõ haøng ngaøy. Ñaïi ña soá ñoàng
baøo daân toäc trao ñoåi vôùi nhau baèng tieáng daân toäc mình trong sinh hoaït haøng ngaøy
(gaàn 90%). Ñaây laø lónh vöïc truyeàn thoáng duy nhaát coøn giöõ laïi trong soá caùc lónh
721
vöïc vaên hoaù ñöôïc khaûo saùt. Tuy nhieân, raát nhieàu ngoân ngöõ cuûa ñoàng baøo baûn
ñòa chæ coù tieáng noùi maø khoâng coù chöõ vieát. Thaäm chí moät soá daân toäc chæ vieát chöõ
phieân aâm baèng tieáng Latinh maø khoâng coù chöõ goác. Ñieàu ñoù cho thaáy nhöõng khoù
khaên hieän höõu ñoái vôùi daân toäc baûn ñòa trong vieäc duy trì vaø phaùt trieån ngoân ngöõ
cuûa mình.
5. Caùc loaïi hình vaên hoaù truyeàn thoáng nhö caùc baøi haùt, ñieäu muùa, chôi coàng
chieâng chæ ñöôïc khoaûng 50% soá ngöôøi baûn ñòa ñöôïc hoûi bieát ñeán. Ñaây laø lónh
vöïc coù xu höôùng bò mai moät bôûi moät boä phaän lôùp ngöôøi treû tuoåi hieän nay khoâng
bieát caùc hình thöùc vaên hoaù naøy. Trong soá nhöõng ngöôøi bieát chôi coàng chieâng thì
phaàn lôùn laø nhöõng ngöôøi lôùn tuoåi (khoaûng 70%). Lyù do maø thanh nieân ñöa ra laø:
khoâng ñöôïc hoïc, khoâng ñöôïc taäp, khoâng coù cô hoäi ñeå söû duïng bao giôø, khoâng
coù ngöôøi daïy vaø thaäm chí khoâng coøn coàng chieâng ñeå chôi nöõa. Ñaây laø moät thöïc
teá khieán cho caùc loaïi hình vaên hoaù truyeàn thoáng cuûa ñoàng baøo caùc daân toäc Taây
Nguyeân khoù coù theå phaùt trieån maø ngaøy caøng bò maát daàn ñi.
2. Söï khaùc bieät giöõa caùc daân toäc Taây Nguyeân trong vieäc tieáp nhaän vaên hoaù daân toäc
khaùc
Ngöôøi baûn ñòa Taây Nguyeân bao goàm nhieàu daân toäc: Giarai, Bana, Gieû chieâng,
Xeâñaêng, EÂñeâ, Mnoâng, C’ho… Caùc daân toäc naøy ñöôïc phaân boá theo töøng ñòa baøn
khaùc nhau. Vaäy hoï coù khaùc nhau trong vieäc tieáp nhaän caùc giaù trò vaên hoaù cuûa
daân toäc khaùc hay khoâng?
Ñieåm trung bình cuûa bieán soá tieáp nhaän vaên hoaù cuûa caùc daân toäc nhö
sau: (vôùi min=1 - theo truyeàn thoáng, 2=xu höôùng keát hôïp; max=3 - hoïc taäp
ngöôøi Kinh).
Baûng 2: Giaù trò trung bình vaø giaù trò p. trong pheùp so saùnh giöõa caùc daân toäc veà
söï tieáp nhaän giaù trò vaên hoaù cuûa daân toäc khaùc
STT Daân toäc Mean p

1 Bana 1.93
2 EÂñeâ 2.04 < .05 1
Mnoâng 2.07
C'ho 2.08
3 Giarai 2.11 <.01 2
Xeâñaêng 2.16 < .05 3
Ghi chuù: 1. Laø thoâng soá thoáng keâ cho bieát söï khaùc bieät coù yù nghóa giöõa nhoùm 2 vôùi nhoùm 1
2. Laø thoâng soá thoáng keâ cho bieát söï khaùc bieät coù yù nghóa giöõa nhoùm 3 vôùi nhoùm 1
3. Laø thoâng soá thoáng keâ cho bieát söï khaùc bieät coù yù nghóa giöõa nhoùm 3 vôùi nhoùm 2
722
Baûng 3: Bieåu hieän vaên hoaù ôû caùc daân toäc
Caùc bieåu hieän Bana EÂñeâ Mnoâng C'ho Xeâñaêng Giarai

A) Caùc lónh vöïc Gioáng ngöôøi 100 86,6 100 94,4 83,3 86,6
trong sinh hoaït Kinh
1. Trang phuïc haøng Keát hôïp 7,1 3,2 8,9 1,5
ngaøy Truyeàn thoáng 6,3 2,4 7,8 11,9
Gioáng ngöôøi 22,0 13,4 2.4 33,6 6,7 20,9
2. Loaïi nhaø ñang ôû Kinh
Nhaø khaùc 7,3 33,0 73.2 64,8 82,2 10,4
Truyeàn thoáng 70,7 53,6 24.4 1,6 11,1 68,7
Gioáng ngöôøi 17,1 33,0 26.8 67,2 22,5 50,0
3. Baøi trí trong nhaø Kinh
Keát hôïp 36,6 40,2 61.0 17,6 40,4 25,8
Truyeàn thoáng 46,3 26,8 12.2 15,2 37,1 24,2
Gioáng ngöôøi 90,0 58,0 48.8 80,2 73,0 91,0
4. Phong tuïc cöôùi Kinh
xin Keát hôïp 30,4 26.8 0,8 15,7 3,0
Truyeàn thoáng 10,0 8,0 19.5 18,3 10,1 6,0
5. Phong tuïc ma Gioáng ngöôøi 58,5 56,3 43.9 49,2 56,2 85,1
chay Kinh
Truyeàn thoáng 41,5 42,9 53.7 50,8 36,0 14,9
Tieáng phoå 2,4 4,5 7.3 2,4
thoâng
Keát hôïp 2,4 17,0 19.5 7,2 6,7 6,0
Tieáng daân toäc 95,1 78,6 73.2 90,4 93,3 94,0
Tieáng phoå 75,6 47,3 41.5 69,0 67,8 37,3
thoâng
Keát hôïp 12,2 50,9 48.8 26,2 28,9 46,3
Tieáng daân toäc 12,2 1,8 9.8 4,8 3,3 16,4
Coù bieát 42,2 26,1 22.0 37,6 19,1 25,4
Bieát moät chuùt 24,3 23,4 24.4 23,2 31,5 32,8
Khoâng bieát 32,4 50,5 53.7 39,2 49,4 41,8
Coù bieát 91,4 50,7 51.4 56,3 45,9 74,4
Khoâng bieát 8,6 49,3 48.6 43,8 54,1 25,6
723
Phaân tích so saùnh döïa vaøo ñieåm trung bình ñaït ñöôïc thoâng qua thöïc teá tieáp
nhaän vaên hoaù cuûa daân toäc khaùc vaø duy trì neàn vaên hoaù cuûa daân toäc mình maø
caùc khaùch theå traû lôøi treân phieáu ñieàu tra, coù theå phaân ra ba nhoùm roõ reät. Ñoù laø,
nhoùm 1 goàm daân toäc Bana; nhoùm 2 goàm caùc daân toäc EÂñeâ, Mnoâng vaø C’ho vaø
nhoùm 3 goàm caùc daân toäc Giarai vaø Xeâñaêng.
Trong ñoù daân toäc Bana coù tính giöõ truyeàn thoáng cao nhaát so vôùi caùc daân toäc
khaùc ñöôïc khaûo saùt. Tyû leä ngöôøi Bana bieát caùc baøi haùt cuûa daân toäc mình cuõng nhö
bieát chôi coàng chieâng cao nhaát trong taát caû caùc daân toäc. Ña soá ngöôøi Bana soáng
trong loaïi nhaø daân toäc vaø coù xu höôùng baøi trí kieåu truyeàn thoáng. Hoï coù nhieàu thay
ñoåi trong phong tuïc cöôùi xin vaø ma chay nhöng moät boä phaän khoâng nhoû ngöôøi
Bana vaãn coøn giöõ laïi nhöõng truyeàn thoáng cuõ.
Caùc daân toäc EÂñeâ, Mnoâng vaø C’ho coù xu höôùng keát hôïp. Coù nghóa laø trong phong
tuïc taäp quaùn cuûa mình hoï moät maët tieáp nhaän nhöõng giaù trò vaên hoaù cuûa daân toäc
khaùc, maët khaùc vaãn duy trì moät soá neùt vaên hoaù cuûa daân toäc mình. Nhöõng giaù trò
vaên hoaù ñöôïc tieáp nhaän laø trang phuïc maëc haøng ngaøy, phong tuïc cöôùi xin. Nhöõng
lónh vöïc ñöôïc keát hôïp giöõa giaù trò vaên hoaù truyeàn thoáng vaø hoïc taäp nhöõng neùt hieän
ñaïi hôn laø loaïi nhaø ñang ôû vaø caùch baøi trí trong nhaø, phong tuïc ma chay coù nhieàu
ñoåi khaùc.
Daân toäc Xeâ ñaêng, Gia rai coù xu höôùng hoïc taäp ngöôøi Kinh hôn caû. Trong moïi
lónh vöïc hoï ñeàu hoïc hoûi ôû ngöôøi Kinh. Hoï cuõng laø nhöõng ngöôøi ít löu giöõ nhöõng
loaïi hình vaên hoaù truyeàn thoáng nhö caùc baøi haùt vaø chôi coàng chieâng. (Chi tieát
caùc maët xin xem ôû baûng 3).
III. ÑAÙNH GIAÙ VAØ MONG MUOÁN CUÛA ÑOÀNG BAØO BAÛN ÑÒA VEÀ VIEÄC DUY TRÌ CAÙC
GIAÙ TRÒ VAÊN HOÙA TRUYEÀN THOÁNG
Keát quaû khaûo saùt cho thaáy coù moät thöïc teá laø xu höôùng ñoàng nhaát hoaù vaø baûn
ñòa hoaù dieãn ra khoâng nhö nhau ôû nhieàu lónh vöïc vaên hoaù vaø nhieàu daân toäc khaùc
nhau ôû Taây Nguyeân. Nhöng baûn thaân ñoàng baøo caùc daân toäc ôû Taây Nguyeân ñaùnh
giaù vaø mong muoán nhö theá naøo veà chuyeän naøy?
1. Nhöõng ñaùnh giaù vaø mong muoán veà vieäc duy trì vaên hoaù truyeàn thoáng cuûa caùc
daân toäc baûn ñòa Taây Nguyeân
Keát quaû ôû baûng 4 cho thaáy raèng ôû nhöõng lónh vöïc coù söï ñoàng nhaát cao vôùi
daân toäc Kinh thì tyû leä soá ngöôøi cho raèng khoâng quan taâm ñeán lónh vöïc naøy cuõng
cao hôn (caùch aên maëc, caùch thöùc laøm nhaø, phong tuïc taäp quaùn), coøn nhöõng lónh
vöïc truyeàn thoáng maø hoï duy trì treân thöïc teá (ngoân ngöõ noùi vaø vieát) thì cuõng ñöôïc
hoï cho laø raát quan troïng.
Tuy nhieân so vôùi thöïc teá thoùi quen, phong tuïc, taäp quaùn cuûa caùc daân toäc ñang
dieãn ra ôû Taây Nguyeân thì tyû leä trong ñaùnh giaù vaãn cao hôn haønh ñoäng. Coù nghóa
laø tyû leä soá ngöôøi aên maëc nhö ngöôøi Kinh, ôû loaïi nhaø nhö cuûa ngöôøi Kinh, baøi trí
trong nhaø nhö cuûa ngöôøi Kinh treân thöïc teá coøn cao hôn tyû leä soá ngöôøi khoâng
724
quan taâm ñeán vieäc duy trì nhöõng giaù trò vaên hoaù naøy cuûa mình. Vaäy laø treân thöïc
teá, vaãn coù moät boä phaän duø tieáp nhaän moät soá giaù trò vaên hoaù cuûa daân toäc Kinh
nhöng vaãn raát quan taâm ñeán giaù trò truyeàn thoáng cuûa mình. Maët khaùc cuõng coù
moät boä phaän nhoû tuy duy trì truyeàn thoáng cuûa mình treân thöïc teá nhöng cuõng
khoâng quan taâm laém ñeán vaán ñeà naøy trong ñaùnh giaù cuûa mình.
Baûng 4: Ñaùnh giaù cuûa ñoàng baøo caùc daân toäc Taây Nguyeân veà caùc lónh vöïc caàn
giaùo duïc ñeå con chaùu ghi nhôù vaø gìn giöõ (tyû leä %)
Möùc ñoä ñaùnh giaù

Caùc lónh vöïc Raát quan troïng Khoâng quan taâm Khoâng bieát
Toång theå Toång theå Toång theå
Nam Nöõ Nam Nöõ Nam Nöõ
1. Coäi nguoàn daân toäc 79.3 10.9 9.8
83.2 11.4 5.4
72.9 9.9 17.1
2. Coâng lao cuûa caùc anh 75.3 12.0 12.7
huøng daân toäc 78.6 11.6 9.9
70.0 12.8 17.2
3. Caùch thöùc laøm nhaø 42.1 50.6 7.3
44.8 51.9 3.4
37.6 48.6 13.8
4. Ñieäu haùt, nhaïc, s öû thi 67.6 23.4 9.0
cuûa daân toäc 72.8 22.5 2.9
59.1 24.9 6.1
5. Caùch aên maëc 42.1 52.0 5.9
44.1 52.9 3.1
38.9 50.6 10.6
6. Phong tuïc, taäp quaùn 45.8 47.3 6.9
48.5 47.8 3.7
41.4 46.4 12.2
7. Tieáng noùi cuûa daân toäc 88.4 6.8 4.9
90.4 7.2 2.4
85.1 6.1 8.8
8. Chöõ vieát cuûa daân toäc 78.2 14.6 7.2
78.8 17.1 2.5
77.2 10.6 4.7
Ghi chuù: Tyû leä nam nöõ trong maãu ñöôïc löïa choïn laø 60.3 vaø 39.7%.
Tyû leä % ñöôïc hieån thò treân baûng laø % treân toång soá maãu cuûa nam vaø cuûa nöõ
Tyû leä % nam luoân cao hôn nöõ trong ñaùnh giaù cho raèng vieäc duy trì caùc giaù
trò truyeàn thoáng laø raát quan troïng ôû taát caû caùc lónh vöïc vaên hoaù, nhöng tyû leä
nöõ khoâng baøy toû quan ñieåm cuûa mình, luoân traû lôøi khoâng bieát laïi cao hôn nam.
Nhö vaäy coù theå giaû ñònh raèng moät trong nhöõng lyù do cuûa hieän töôïng naøy laø
trình ñoä hoïc vaán vaø söï tham döï vaøo cuoäc soáng xaõ hoäi cuûa nöõ Taây Nguyeân coù
phaàn haïn cheá. Chuùng ta bieát raèng ôû Taây Nguyeân ñang hieän haønh cheá ñoä maãu
725
heä, trong ñoù phuï nöõ phaûi quyeát ñònh raát nhieàu vaán ñeà lieân quan ñeán cuoäc
soáng khoâng chæ cuûa gia ñình maø coøn xaõ hoäi. Vì vaäy vieäc khuyeán khích chò em
phuï nöõ tham gia vaøo hoaït ñoäng xaõ hoäi vaø naâng taàm nhaän thöùc cuûa hoï veà caùc
vaán ñeà xaõ hoäi nhö theá naøo laø vaán ñeà raát quan troïng ñoái vôùi coâng taùc phuï nöõ
ôû Taây Nguyeân.
2. So saùnh giöõa caùc daân toäc veà möùc ñoä ñaùnh giaù vaø mong muoán duy trì vaên
hoaù truyeàn thoáng
Nhöõng daân toäc Taây Nguyeân khaùc nhau cuõng töông ñoái khaùc nhau trong möùc
ñoä tieáp nhaän caùc giaù trò vaên hoaù cuûa daân toäc khaùc, vaäy hoï coù khaùc nhau trong
ñaùnh giaù vaø mong muoán duy trì giaù trò vaên hoaù truyeàn thoáng hay khoâng? Keát
quaû ôû baûng 5 vaø baûng 6 cho thaáy caùc daân toäc töông ñoái khaùc nhau trong vieäc
ñaùnh giaù naøy veà möùc ñoä cuõng nhö caùc lónh vöïc.
Baûng 5: Ñieåm trung bình vaø ñoä leäch chuaån cuûa ñaùnh giaù veà vieäc duy trì
caùc giaù trò truyeàn thoáng
Daân toäc Mean SD

Gia rai 1,40 0,45
EÂñeâ 1,41 0,41
Xeâ ñaêng 1,42 0,45
Bana 1,43 0,40
C'ho 1,48 0,49
Mnoâng 1,65 0,50
Ghi chuù: min=1: Raát quan troïng; 2: Khoâng quan taâm laém; max = 3: Khoâng bieát
Trong soá caùc daân toäc ñöôïc khaûo saùt thì ngöôøi Mnoâng vaø ngöôøi C’ho coù xu
höôùng khoâng quan taâm laém ñeán vieäc duy trì moät soá giaù trò vaên hoaù truyeàn thoáng;
trong khi ñoù caùc daân toäc coøn laïi naèm ôû vò trí trung gian giöõa yù kieán cho raèng ñoù
laø ñieàu raát quan troïng vaø khoâng quan taâm laém.
Tuy nhieân caû hai daân toäc Mnoâng vaø C’ho laïi laø hai coäng ñoàng coù yù kieán khoâng
taäp trung nhaát trong soá caùc daân toäc (SD cao nhaát), ngöôøi Bana vaø EÂñeâ coù yù kieán
töông ñoái thoáng nhaát nhaát (SD thaáp nhaát).
Trôû laïi keát quaû ôû baûng 2: ngöôøi Gia rai treân thöïc teá coù xu höôùng ñoàng nhaát
vôùi ngöôøi Kinh cao nhaát nhöng laïi laø daân toäc cho raèng vieäc duy trì caùc giaù trò
truyeàn thoáng laø raát quan troïng ñöùng ñaàu trong soá caùc daân toäc. Ñaây laø daân toäc
coù maâu thuaãn nhaát giöõa ñaùnh giaù vaø haønh ñoäng chaêng? Vôùi xu höôùng khoâng
quan taâm ñeán vieäc duy trì caùc giaù trò truyeàn thoáng trong ñaùnh giaù vaø xu höôùng
keát hôïp giöõa truyeàn thoáng vaø baûn ñòa treân thöïc teá thì ngöôøi Mnoâng seõ laø daân
toäc coù xu höôùng ñoàng nhaát vôùi ngöôøi Kinh trong töông lai?
726
Baûng 6: Ñaùnh giaù cuûa caùc daân toäc veà caùc giaù trò vaên hoùa
Caùc bieåu hieän Bana Xeâ EÂñeâ Mnoâng C'ho Giarai

ñaêng
Raát quan troïng 72.5 76.2 84.8 75.0 81.1 79.1
1. Coäi nguoàn daân Khoâng quan taâm 10.0 12.7 8.9 20.0 5.6 13.4
toäc laém
Khoâng bieát 17.5 11.1 6.3 5.0 13.3 7.5
2. Coâng lao cuûa caùc Raát quan troïng 65.8 73.8 76.8 62.5 83.3 76.9
anh huø ng daân toäc Khoâng quan taâm 15.8 13.5 9.8 20.0 6.7 13.8
laém
Khoâng bieát 18.4 12.7 13.4 17.5 10.0 9.2
Raát quan troïng 45.0 44.4 41.1 20.0 35.6 56.7
Khoâng quan taâm 52.5 48.4 54.5 67.5 52.2 37.3
laém
Khoâng bieát 2.5 7.1 4.5 12.5 12.2 6.0
Raát quan troïng 92.7 63.5 70.5 45.0 64.4 71.6
Khoâng quan taâm 4.9 27.8 19.6 42.5 25.6 19.4
laém
Khoâng bieát 2.4 8.7 9.8 12.5 10.0 9.0
Raát quan troïng 51.2 49.2 43.8 20.5 31.5 46.3
Khoâng quan taâm 46.3 45.2 50.9 69.2 61.8 47.8
laém
Khoâng bieát 2.4 5.6 5.4 10.3 6.7 6.0
Raát quan troïng 68.3 54.0 42.0 30.8 34.4 46.3
Khoâng quan ta âm 26.8 39.7 50.9 59.0 58.9 46.3
laém
Khoâng bieát 4.9 6.3 7.1 10.3 6.7 7.5
Raát quan troïng 87.2 90.3 89.3 85.0 87.8 86.6
Khoâng quan taâm 5.1 4.8 7.1 12.5 5.6 9.0
laém
Khoâng bieát 7.7 4.8 3.6 2.5 6.7 4.5
Raát quan troïng 81.6 79.4 82.1 52.5 80.5 80.6
Khoâng quan taâm 7.9 15.1 11.6 37.5 10.3 13.4
laém
Khoâng bieát 10.5 5.6 6.3 10.0 9.2 6.0
IV. MOÄT SOÁ KEÁT LUAÄN BAN ÑAÀU
Keát quaû nghieân cöùu cuûa chuùng toâi cho thaáy raèng hai xu höôùng ñoàng nhaát hoaù
vaø baûn ñòa hoaù cuøng toàn taïi trong quaù trình giao löu vaên hoaù vôùi caùc daân toäc
727
khaùc ñöôïc ghi nhaän ôû caùc daân toäc Taây Nguyeân, trong ñoù vieäc tieáp nhaän caùc giaù
trò vaên hoaù cuûa caùc daân toäc khaùc khi ngöôøi baûn ñòa nhaän thaáy noù vaên minh hôn
laø moät taát yeáu khaùch quan.
Xu höôùng ñoàng nhaát hoaù (cuï theå laø ñoàng nhaát vôùi ngöôøi Kinh) vaø baûn ñòa
hoaù ñöôïc dieãn ra khoâng gioáng nhau ôû caùc khía caïnh vaên hoaù khaùc nhau. Lyù do
cuûa xu höôùng ñoàng nhaát hoaù laø tieáp nhaän caùi tieän lôïi hôn, vaên minh hôn vaø phaùt
trieån hôn vaøo thoùi quen sinh hoaït cuûa coäng ñoàng mình. Lónh vöïc ñöôïc löu giöõ laïi
laø tieáng noùi daân toäc, bôûi noù ñöôïc söû duïng haøng ngaøy, nhaát laø trong khi khoâng
phaûi ai cuõng coù ñieàu kieän vaø khaû naêng hoïc taäp ngoân ngöõ khaùc (ñaëc bieät vôùi phuï
nöõ daân toäc baûn ñòa).
Xu höôùng ñoàng nhaát hoaù vaø baûn ñòa hoaù dieãn ra khoâng nhö nhau trong caùc
daân toäc khaùc nhau ôû Taây Nguyeân. Giöõa thöïc teá quaù trình ñoàng nhaát hoaù ñang
dieãn ra vaø ñaùnh giaù trong suy nghó cuûa ñoàng baøo baûn ñòa veà vieäc duy trì caùc
giaù trò truyeàn thoáng coù moät khoaûng caùch. Ngöôøi baûn ñòa mong muoán duy trì caùc
giaù trò vaên hoaù cuûa mình cao hôn thöïc teá hoï ñang laøm. Vieäc ñaùnh giaù naøy laø raát
khaùc nhau ôû nam vaø nöõ; vaø ôû caùc daân toäc khaùc nhau.
Nghieân cöùu treân ñaây ñaõ ñöa ra moät soá nhaän ñònh chung veà vieäc tieáp nhaän
nhöõng neùt vaên hoaù môùi vaø duy trì vaên hoaù truyeàn thoáng cuûa caùc daân toäc baûn ñòa
Taây Nguyeân. Tuy nhieân, vaãn caàn nhöõng nghieân cöùu tieáp theo ñeå tìm hieåu, laøm
roõ hôn nhöõng nhaân toá naøo chi phoái ñeán quaù trình ñoàng nhaát hoaù vaø baûn ñòa hoaù;
cuõng nhö tìm ra nhöõng nhaân toá naøo chi phoái söï khaùc bieät giöõa caùc daân toäc. Ñaây
laø nhöõng vaán ñeà lôùn ñoøi hoûi nhöõng nghieân cöùu coâng phu vaø toaøn dieän hôn.
728
BAÛO TOÀN VAØ PHAÙT HUY
BAÛN SAÉC VAÊN HOÙA THAÙI
QUA NGHIEÂN CÖÙU NGHEÀ DEÄT
TRUYEÀN THOÁNG CUÛA NGÖÔØI THAÙI
ÔÛ TAÂY BAÉC VIEÄT NAM
Nguyeãn Thò Thanh Nga*
ÔÛ Vieät Nam, vuøng nuùi röøng Taây Baéc laø ñòa baøn sinh soáng laâu ñôøi cuûa ngöôøi
Thaùi - laø moät trong 54 daân toäc ôû nöôùc ta - vôùi 2 nhoùm Thaùi chính: Thaùi Traéng
vaø Thaùi Ñen (ngoaøi ra ngöôøi Thaùi coøn ôû vuøng Thanh - Ngheä).
Taây Baéc nhìn töø goùc ñoä ñòa lyù hoïc laø ñieåm bieân giôùi ba nöôùc Vieät - Trung -
Laøo, coù daõy Pu La San - Pu Ñen Ñim chaïy ñeán Ñieän Bieân Phuû. Vuøng ñaát Taây
Baéc, trong ñoù coù tænh Sôn La vaø Hoaø Bình, laø nôi cö truù maät taäp nhaát 2 nhoùm
Thaùi Traéng vaø Thaùi Ñen.
Traûi qua haøng ngaøn naêm lòch söû ñaõ taïo laäp ra nhöõng giaù trò vaên hoaù mang
ñaäm baûn saéc daân toäc ñoùng goùp vaøo kho taøng di saûn vaên hoaù Vieät Nam, trong soá
ñoù coù ngheà deät truyeàn thoáng - moät saûn phaåm cuûa vaên hoaù toäc ngöôøi, maø ôû ñoù
ñaõ baûo löu beàn chaët nhöõng baûn saéc cuûa vaên hoaù Thaùi
Trong coâng cuoäc ñoåi môùi hieän nay toaøn Ñaûng toaøn daân ta ñang ñaåy maïnh
coâng nghieäp hoaù, hieän ñaïi hoaù vôùi quyeát taâm ñöa nöôùc ta thoaùt khoûi ngheøo naøm
vaø laïc haäu, nhanh choùng hoäi nhaäp vaøo xu theá phaùt trieån chung cuûa caùc nöôùc
trong khu vöïc vaø treân theá giôùi. Tuy nhieân, trong ñieàu kieän cuûa nöôùc ta hieän nay,
vaán ñeà ñaët ra laø hoäi nhaäp vaø phaùt trieån treân cô sôû vaãn giöõ vöõng nhöõng giaù trò
vaên hoaù truyeàn thoáng, vaãn giöõ ñöôïc baûn saéc vaên hoaù cuûa caùc daân toäc treân laõnh
thoå Vieät Nam laø nhu caàu taát yeáu khaùch quan trong quaù trình phaùt trieån. Ñaûng ta
ñaõ xaùc ñònh vaên hoaù laø neàn taúng tinh thaàn cuûa xaõ hoäi, laø muïc tieâu, ñoäng löïc thuùc
ñaåy söï phaùt trieån kinh teá. Vì vaäy chuùng ta caàn phaûi ñaëc bieät quan taâm ñeán vieäc
“khai thaùc vaø phaùt trieån moïi saéc thaùi vaø giaù trò vaên hoaù, ngheä thuaät cuûa caùc daân
toäc treân ñaát nöôùc ta, taïo ra söï thoáng nhaát trong tính ña daïng vaø phong phuù cuûa
neàn vaên hoaù Vieät Nam” - (Vaên hieän ñaïi Hoäi Ñaûng toaøn quoác laàn VIII). Ñaây laø
nhieäm vuï quan troïng vaø thieâng lieâng cuûa caùc nhaø khoa hoïc xaõ hoäi noùi chung vaø
ngaønh nghieân cöùu Daân toäc hoïc noùi rieâng.
* Phoù Giaùo sö, Tieán só, Vieän Daân toäc hoïc. Vieät Nam.
729
Nghieân cöùu vaên hoaù Thaùi laø nghieân cöùu toång theå nhöõng giaù trò vaät chaát vaø
tinh thaàn do coäng ñoàng ngöôøi Thaùi saùng taïo ra trong quaù trình hình thaønh vaø
phaùt trieån toäc ngöôøi. Nghieân cöùu ngheà deät cuûa ngöôøi Thaùi töø truyeàn thoáng ñeán
hieän ñaïi, nhìn töø goùc ñoä Daân toäc hoïc vaø khía caïnh vaên hoaù, saûn xuaát ban ñaàu,
nhaèm lí giaûi nhöõng vaán ñeà veà nguoàn goác vaø quaù trình phaùt trieån cuûa ngheà deät.
Veà caùc ñaëc ñieåm kinh teá-xaõ hoäi cuûa ngöôøi Thaùi, moái quan heä giao löu kinh
teá - vaên hoaù giöõa ngöôøi Thaùi vôùi caùc toäc ngöôøi khaùc trong khu vöïc Taây Baéc, cuõng
nhö giöõa vaên hoaù cuûa ngöôøi Thaùi ôû caùc mieàn cuûa Vieät Nam vaø ôû Ñoâng Nam AÙ.
Nhöõng ñaëc ñieåm ruùt ra ñöôïc treân cô sôû phaân tích, heä thoáng vaán ñeà nghieân cöùu
seõ goùp theâm tö lieäu, cöù lieäu khoa hoïc caàn thieát ñeå nghieân cöùu vaên hoaù Thaùi trong
neàn vaên hoaù Vieät Nam thoáng nhaát vaø ña daïng caùc saéc thaùi vaên hoaù toäc ngöôøi.
Ngheà deät cuûa ngöôøi Thaùi ôû Taây Baéc laø moät ngheà thuû coâng coå truyeàn ñöôïc
löu truyeàn töø theá heä naøy sang theá heä khaùc, baûn thaân noù mang tính tieâu bieåu
vaø ñaëc thuø trong sinh hoaït kinh teá cuûa ngöôøi Thaùi, noù laïi coù vai ttoø thieát yeáu
trong cuoäc soáng cuûa toäc ngöôøi naøy, bôûi hoaït ñoäng cuûa ngheà deät ñaõ vaø ñang
goùp phaàn quan troïng vaøo vieäc ñaûm baûo vaø naâng cao ñôøi soáng cö daân vaø phaùt
trieån kinh teá-xaõ hoäi-vaên hoaù Thaùi truyeàn thoáng. Hôn theá nöõa ngheà deät cuûa
ngöôøi Thaùi ñaõ bieåu hieän vaø phaûn aûnh khaù tieâu bieåu nhöõng ñaëc ñieåm kinh teá-
xaõ hoäi-vaên hoaù cuûa hoï.
Trong di saûn thuû coâng nghieäp Vieät Nam, cuøng vôùi ngheà goám, ngheà luyeän
kim..., ngheà deät laø moät ngheà thuû coâng coù vò trí ñaëc bieät, khoâng theå thieáu trong
ñôøi soáng cö daân.
Vieäc nghieân cöùu ngheà deät coå truyeàn cuûa ngöôøi Thaùi khoâng chæ döøng ôû vieäc
mieâu taû kyõ thuaät, hieän vaät moät caùch ñôn thuaàn, phieán dieän, taùch khoûi ñôøi soáng
toäc ngöôøi, maø phaûi ñaët noù trong moái quan heä höõu cô giöõa ñoái töôïng nghieân cöùu
vôùi chuû nhaân saùng taïo ra noù. Nghieân cöùu ngheà deät coå tuyeàn cuûa ngöôøi Thaùi döôùi
goùc ñoä Daân toäc hoïc khoâng theå döøng laïi ôû vieäc khai thaùc caùc tri thöùc daân gian
veà kyõ thuaät, maø coøn phaûi phaân tích, lyù giaûi nhöõng giaù trò nhaân vaên, tö duy thaåm
myõ, taâm thöùc daân gian... cuûa ngöôøi Thaùi ôû Taây Baéc maø cuï theå laø ôû 2 vuøng Yeân
Chaâu (Sôn La) vaø Mai Chaâu (Hoaø Bình) thoâng qua haøng loaït caùc hình thöùc bieåu
hieän vaø söû duïng caùc saûn phaåm Deät trong taäp quaùn, tín ngöôõng, leã hoäi. Nghieân
cöùu caùc hoaï tieát, hoa vaên treân saûn phaåm theå hieän nhaân sinh quan qua töøng thôøi
ñaïi trong tieán trình lòch söû.
Trong giai ñoaïn caùch maïng hieän nay, khi caû nöôùc ñang böôùc vaøo coâng
cuoäc ñoåi môùi vaø phaùt trieån toaøn dieän. Ngheà deät cuûa ngöôøi Thaùi ôû Yeân Chaâu
(Sôn La) vaø Mai Chaâu (Hoaø Bình) ñang chòu söï taùc ñoäng khoâng nhoû cuûa ñieàu
kieän kinh teá thò tröôøng vaø phaùt trieån du lòch ôû mieàn nuùi Taây Baéc Vieät Nam.
Chính vì vaäy vieäc nghieân cöùu ngheà deät truyeàn thoáng khoâng chæ döøng ôû vieäc
nhaän thöùc di saûn vaên hoaù trong quaù khöù maø coøn laø ñoøi hoûi caáp baùch cuûa coâng
cuoäc phaùt trieån kinh teá-xaõ hoäi trong boái caûnh coâng nghieäp hoaù - hieän ñaïi hoaù
ñaát nöôùc.
730
BAÛO TOÀN VAØ PHAÙT HUY BAÛN SAÉC VAÊN HOÙA THAÙI QUA NGHIEÂN CÖÙU NGHEÀ DEÄT...
Trong moät thôøi gian daøi tröôùc thôøi kyø ñoåi môùi, ngheà deät cuûa ngöôøi Thaùi noùi
rieâng, cuûa nhieàu toäc ngöôøi khaùc ôû nöôùc ta noùi chung coù xu höôùng mai moät ñi vì
nhieàu lyù do. ÔÛ mieàn nuùi ñieàu kieän ñòa lyù, ñöôøng giao thoâng khoù khaên, thôøi kyø
bao caáp taâm lyù chæ caàn “aên chaéc, maëc beàn” ngöôøi daân thaønh thò chöa caûm nhaän
ñöôïc caùi ñeïp cuûa haøng thoå caåm cuûa ñoàng baøo caùc daân toäc, beân caïnh ñoù coù moät
phaàn do cô cheá Nhaø nöôùc chöa thoâng thoaùng ñeå taïo ñieàu kieän cho thò tröôøng thuû
coâng nghieäp phaùt trieån v.v.... Chính vì nhöõng leõ ñoù saûn phaåm deät cuûa ngöôøi Thaùi
laøm ra chuû yeáu chæ ñeå dung trong gia ñình, do ñoù haøng deät truyeàn thoáng khoâng
coù moâi tröôøng ñeå phaùt trieån thaønh haøng hoaù.
Trong nhöõng naêm gaàn ñaây, nhôø coâng cuoäc ñoåi môùi kinh teá vaø phaùt trieån du
lòch ôû mieàn nuùi ñaõ taùc ñoäng tích cöïc vaøo vieäc phuïc hoài vaø phaùt trieån ngheà deät
truyeàn thoáng cuûa caùc daân toäc ít ngöôøi ôû caùc ñòa phöông khaùc nhau, trong ñoù coù
ngheà deät cuûa ngöôøi Thaùi ôû Mai Chaâu (Hoaø Bình) vaø Yeân Chaâu (Sôn La). Söï hoài
sinh naøy, moät maët do söï thuùc ñaåy cuûa kinh teá thò tröôøng, maët khaùc cuõng chính
laø xuaát phaùt töø nhu caàu vaên hoaù cuûa baûn thaân toäc ngöôøi vaø nhu caàu cuûa xaõ hoäi,
khi maø ñôøi soáng kinh teá - xaõ hoäi nöôùc ta noùi chung ñaõ ñöôïc naâng cao. ÔÛ thaønh
thò, haøng deät thoå caåm trôû thaønh “moát” cuûa nam nöõ thanh nieân. Trong nhöõng naêm
gaàn ñaây, nhöõng boä söu taäp “moát” caùch ñieäu töø trang phuïc vaø chaát lieäu haøng deät
cuûa ngöôøi Thaùi ñaõ goùp maët trong caùc cuoäc trình dieãn thôøi trang trong vaø ngoaøi
nöôùc. Moät ñieàu quan troïng hôn nöõa laø ngöôøi Thaùi - Chuû nhaân saùng taïo cuûa ngheà
deät truyeàn thoáng, vaãn söû duïng moät caùch traân troïng boä trang phuïc Thaùi trong leã
hoäi, ñaùm cöôùi, ñaùm tang trong cuoäc soáng coäng ñoàng, nhôø ñoù maø ngheà deät truyeàn
thoáng vaãn toàn taïi beàn bæ cuøng naêm thaùng.
Giöõa 2 nhoùm Thaùi Traéng ôû Mai Chaâu (Hoaø Bình) vaø Thaùi Ñen ôû Yeân Chaâu
(Sôn La) coù nhieàu ñieåm gioáng nhau vaø khaùc nhau veà vaên hoaù ñöôïc baûo löu trong
ngheà deät truyeàn thoáng, ñoàng thôøi cuõng bieåu hieän nhieàu söï bieán ñoåi ñeå thích öùng
vôùi xu theá ñoåi môùi cuûa kinh teá thò tröôøng vaø phaùt trieån du lòch ôû mieàn nuùi Taây
Baéc Vieät Nam. Khi ngheà deät ôû caùc ñòa phöông naøy ñöôïc hoài phuïc vaø phaùt trieån
khoâng nhöõng ñaõ trôû thaønh moät ngheà taïo vieäc laøm, mang laïi thu nhaäp trong ñôøi
soáng kinh teá hoä gia ñình, maø coøn goùp phaàn gìn giöõ vaø phaùt huy baûn saéc vaên hoaù
toäc ngöôøi.
Trong thöïc teá, ngheà deät cuûa ngöôøi Thaùi trong nhieàu naêm qua ôû Yeân Chaâu
(Sôn La) vaø Mai Chaâu (Hoaø Bình) cho thaáy caùc saûn phaåm cuûa ngheà deät khoâng
chæ laø nhöõng vaät duïng bình thöôøng hay laø haøng hoaù ñôn thuaàn maø coøn laø nhöõng
saûn phaåm vaên hoaù ñaëc saéc. Vaø chính nhöõng giaù trò vaên hoaù haøm chöùa trong ñoù
ñaõ laøm cho giaù trò cuûa saûn phaåm haøng hoaù ñöôïc taêng leân raát nhieàu.
Moät ñieàu quan troïng hôn nöõa, chính ngheà deät cuûa ngöôøi Thaùi ñaõ taïo ra nhöõng
tieàn ñeà môùi cho söï phaùt trieån cuûa thöông nghieäp vaø giao löu kinh teá, vaên hoaù trong
caùc ñòa phöông nhö ôû Mai Chaâu (Hoaø Bình) vaø Yeân Chaâu (Sôn La). ÔÛ ñaây ngheà
deät cuûa ngöôøi Thaùi ñang thöïc söï trôû thaønh moät yeáu toá phaùt huy nguoàn noäi löïc cuûa
coäng ñoàng daân toäc Thaùi vaøo coâng cuoäc xoaù ñoùi giaûm ngheøo, xaây döïng kinh teá, vaên
hoaù cuûa ñòa phöông, ñoàng thôøi coøn laø chieác caàu noái giöõa vaên hoaù Thaùi vôùi vaên hoaù
caùc toäc ngöôøi khaùc trong khu vöïc Taây Baéc vaø khu vöïc Ñoàng Nam AÙ.
731
Vieäc nghieân cöùu so saùnh ngheà deät truyeàn thoáng cuûa hai nhoùm Thaùi Traéng vaø
Thaùi Ñen cuøng nhöõng bieán ñoåi cuûa noù trong cô cheá thò tröôøng ñeå tìm thaáy söï
thoáng nhaát trong ña daïng giöõa caùc thaønh toá vaên hoaù cuûa 2 nhoùm Thaùi laø vieäc
laøm caàn thieát gaén lieàn vôùi caùc yeâu caàu baûo toàn vaø phaùt huy baûn saéc vaên hoaù toäc
ngöôøi trong thôøi kyø hoäi nhaäp vaø phaùt trieån.
Ñaây cuõng coøn laø moät vaán ñeà laâu nay chöa ñöôïc nghieân cöùu saâu, maëc duø töø
tröôùc tôùi nay ñaõ coù nhieàu nhaø nghieân cöùu ñeà caäp tôùi vaên hoaù Thaùi döôùi goùc ñoä
nghieân cöùu toäc ngöôøi, hay thieát cheá xaõ hoäi truyeàn thoáng... Chính vì vaäy, vieäc
nghieân cöùu ngheà deät cuûa ngöôøi Thaùi ôû Mai Chaâu (Hoaø Bình) vaø Yeân Chaâu (Sôn
La) trong ñieàu kieän kinh teá thò tröôøng vaø phaùt trieån du lòch ôû mieàn nuùi Taây Baéc
Vieät Nam khoâng chæ coù yù nghóa khoa hoïc maø coøn mang tính thöïc tieãn cao, ñaùp
öùng nhöõng yeâu caàu phaùt trieån kinh teá - vaên hoaù hieän nay ôû caùc tænh mieàn nuùi
nöôùc ta.
Thoâng qua vieäc nghieân cöùu ngheà deät truyeàn thoáng cuûa ngöôøi Thaùi ôû Taây Baéc
cuõng caàn thieát phaûi nghieân cöùu nhöõng vaán ñeà thöïc traïng cuûa ngheà deät cuûa 2
nhoùm Thaùi Traéng vaø Thaùi Ñen, nhöõng bieán ñoåi trong quaù trình saûn xuaát, cheá taùc,
nguyeân lieäu, saûn phaåm, söï thích öùng vôùi cô cheá thò tröôøng vaø phaùt trieån du lòch
töø ñoù thaáy roõ hôn nhöõng neùt rieâng cuûa baûn saéc vaên hoaù Thaùi truyeàn thoáng, söï
bieán ñoåi cuûa noù trong hieän taïi cuøng söï ñoùng goùp cuûa vaên hoaù Thaùi vaøo di saûn
vaên hoaù Vieät Nam.
- Tieán haønh nghieân cöùu so saùnh ñeå laøm roõ söï gioáng nhau vaø khaùc nhau döôùi
goùc ñoä daïng thöùc vaên hoaù truyeàn thoáng cuûa 2 nhoùm. Thaùi Traéng ôû Mai Chaâu
(Hoaø Bình) vaø Thaùi Ñen ôû Yeân Chaâu (Sôn La) qua ngheà deät truyeàn thoáng cuõng
nhö nhöõng bieán ñoåi cuûa noù trong ñôøi soáng kinh teá thò tröôøng vaø phaùt trieån du
lòch ôû mieàn nuùi Taây Baéc Vieät Nam.
Töø vieäc nghieân cöùu, ruùt ra nhaän xeùt vaø ñeà xuaát giaûi phaùp, kieán nghò veà
vieäc phuïc hoài vaø phaùt trieån ngheà deät coå truyeàn cuûa ngöôøi Thaùi ôû hai ñòa
phöông nghieân cöùu noùi treân trong ñieàu kieän ñoåi môùi kinh teá vaø phaùt trieån du
lòch mieàn nuùi, ñeå ngheà deät cuûa ngöôøi Thaùi thöïc söï trôû thaønh yeáu toá phaùt huy
nguoàn noäi löïc tieàm taøng cuûa coäng ñoàng daân toäc Thaùi vaøo chieán löôïc xoaù ñoùi,
giaûm ngheøo, taïo vieäc laøm, goùp phaàn vaøo söï phaùt trieån kinh teá - vaên hoaù - xaõ
hoäi taïi Taây Baéc, thieát thöïc ñoùng goùp vaøo söï nghieäp coâng nghieäp hoaù hieän ñaïi
hoaù ñaát nöôùc cuûa caû daân toäc. Töø ñoù laøm tieàn ñeà cho vieäc cung caáp luaän cöù
khoa hoïc ñeå baûo toàn vaø phaùt huy baûn saéc vaên hoaù truyeàn thoáng cuûa daân toäc
Thaùi trong thôøi kyø hoäi nhaäp. Ñoàng thôøi qua ñaây giuùp cho caùc nhaø laõnh ñaïo
vaø quaûn lyù coù cô sôû lyù luaän vaø thöïc tieãn ñeå giaûi quyeát nhöõng vaán ñeà kinh teá,
xaõ hoäi, vaên hoaù mieàn nuùi, thöïc hieän chính saùch daân toäc cuûa Ñaûng vaø Nhaø
nöôùc moät caùch coù hieäu quaû hôn.
1. Ngheà deät trong ñôøi soáng kinh teá
Ngheà deät coù vai troø to lôùn trong ñôøi soáng vaên hoaù Taây Baéc Vieät Nam.
Ngöôøi Thaùi ñaõ goùp phaàn ñaùng ghi nhaän vaøo söï nghieäp döïng nöôùc vaø giöõ
732
nöôùc; ñoàng thôøi cuõng saùng taïo neân moät baûn saéc vaên hoaù Thaùi mang ñaäm tính
toäc ngöôøi. Thieân nhieân huøng vó vaø truøng ñieäp cuûa nuùi röøng Taây Baéc vöøa laø
ñoái töôïng vöøa laø thaønh quaû cuûa nhöõng giaù trò vaät chaát vaø tình thaàn cuûa vaên
hoaù Thaùi ñöôïc toàn taïi vaø phaùt trieån qua nhieàu theá heä. Ñoù cuõng chính laø
nhöõng tieàn ñeà, laø caùi noâi saûn sinh ra nhöõng hieän töôïng vaên hoaù Thaùi ñoäc
ñaùo, cuï theå, sinh ñoäng, vöøa in ñaäm neùt vaên hoaù rieâng bieät cuûa ngöôøi Thaùi ôû
nuùi röøng Taây Baéc. Taát caû nhöõng tinh tuyù ñoù cuõng ñaõ ñöôïc toàn taïi beàn bæ, saâu
saéc nhaát trong nhöõng hoa vaên cuûa saûn phaåm deät truyeàn thoáng cuûa ngöôøi phuï
nöõ Thaùi maø tieâu bieåu hôn caû laø ôû 2 nhoùm Thaùi Ñen Yeân Chaâu (Sôn La) vaø
nhoùm Thaùi Traéng ôû Mai Chaâu (Hoaø Bình).
Ngheà deät truyeàn thoáng cuûa caùc daân toäc thieåu soá ôû Vieät Nam noùi chung, ngheà
deät truyeàn thoáng cuûa ngöôøi Thaùi ôû mieàn nuùi Taây Baéc Vieät Nam noùi rieâng laø moät
trong nhöõng ngheà thuû coâng cô baûn coù vò trí coát yeáu vaø khoâng theå thieáu ñöôïc
trong ñôøi soáng kinh teá, vaên hoaù coäng ñoàng vaø quoác gia. Trong böùc tranh chung
cuûa ngheà thuû coâng truyeàn thoáng ôû Vieät Nam cuøng vôùi caùc ngheà thuû coâng quen
thuoäc laø ñan laùt, moäc, goám... thì ngheà deät ñöôïc toàn taïi nhö moät daáu aán cuûa
söï phaùt trieån qua quaù trình toäc ngöôøi vaø toaøn xaõ hoäi. Bôûi leõ noù laø bieåu hieän cuûa
söï saùng taïo lôùn lao trong lòch söû kinh teá - vaên hoaù cuûa coäng ñoàng toäc ngöôøi.
Ñieàu naøy phuø hôïp vôùi nhaän ñònh cuûa Ph.A ng ghen trong taùc phaåm kinh ñieån:
Nguoàn goác cuûa gia ñình cuûa cheá ñoä tö höõu vaø cuûa Nhaø nöôùc trong ñoù ñaõ khaúng
ñònh “Töø thôøi ñaïi daõ nam sang thôøi ñaïi vaên minh ñöôïc ñaùnh daáu bôûi hai thaønh
töïu coù yù nghóa ñaëc bieät quan troïng, mang tính caùch maïng trong lòch söû nhaân
loaïi, thaønh töïu thöù nhaát laø Khung deät, thaønh töïu thöù hai laø naáu quaëng vaø cheá
taïo ñoà kim loaïi”. trong haøng loaït söï kieän cuûa tieán trình phaùt trieån cuûa daân toäc
Vieät Nam, khoâng theå khoâng keå ñeán ngheà thuû coâng cuûa moät soá daân toäc ít ngöôøi,
trong ñoù coù ngheà deät cuûa ngöôøi Thaùi ôû Taây Baéc Vieät Nam - Ñaây laø moät saûn
phaåm cuûa lao ñoäng thuû coâng, coù giaù trò vaên hoaù quan troïng trong neàn vaên minh
noâng nghieäp, vaên minh thöïc vaät trong boái caûnh thieân nhieân nhieät ñôùi vuøng Ñoâng
Nam AÙ. Cuõng caàn phaûi khaúng ñònh raèng caùi quan troïng nhaát cuûa ngheà deät laø ôû
nhöõng giaù trò kinh teá cuûa noù. Maëc duø qua quaù trình lòch söû ngheà deät cuûa ngöôøi
Thaùi cuõng nhö moät soá ngheà thuû coâng khaùc cuûa caùc daân toäc thieåu soá ôû Vieät Nam,
vaãn ñöôïc xem laø ngheà phuï trong gia ñình nhaèm goùp phaàn thoaû maõn nhu caàu
veà caùi maëc, ñoà duøng trong gia ñình vaø coäng ñoàng. Nhöng cuõng caàn phaûi nhaán
maïnh moät nhaän ñònh laø: töø thôøi xa xöa cho tôùi nhieàu naêm gaàn ñaây, ngheà deät
cuûa ngöôøi Thaùi ñaõ coù moät vò trí, moät giaù trò kinh teá khoâng nhoû trong boái caûnh
cuûa neàn kinh teá töï caáp, töï tuùc ñaõ töøng toàn taïi khaù daøi trong lòch söû cuûa toäc ngöôøi
Thaùi ôû mieàn nuùi Taây Baéc Vieät Nam.
Ngheà deät cuûa ngöôøi Thaùi vöøa laø ngheà taïo ra nhöõng vaät duøng; ñoàng thôøi cuõng
töø ngheà deät, töø vieäc cheá taùc caùc saûn phaåm töø vaûi sôïi boâng, sôïi tô taèm. Saûn phaåm
deät trong moãi gia ñình cuõng laø thöùôc ño söï giaøu hay ngheøo cuûa gia ñình ñoù,
trong quan nieäm truyeàn thoáng cuûa xaõ hoäi Thaùi, nhaø giaøu khoâng chæ laø nhaø to,
nhieàu traâu, nhieàu ruoäng, maø coøn laø söï giaàu coù cuûa caùc loaïi chaên “phaø”, ñeäm
naèm, ñeäm ngoài, goái, maøn, reøm, nhieàu boä y phuïc ñeïp cuûa ngöôøi gia, treû em
trong gia ñình. Ñieàu ñoù khoâng chæ laø bieåu hieän giaàu hay sang, maø coøn laø nieàm
733
töï haøo cuûa hoï veà nhöõng ngöôøi ñaøn baø, con gaùi trong gia ñình, kheùo leùo, ñaûm
ñang. Khoâng bieát töø bao giôø, nhöõng boä vaùy aùo, chieác khaên “Pieâu”, chieác thaét
löng ñöôïc deät tinh xaûo, hoa vaên, maøu saéc theâu röïc rôõ, luoân laø thöôùc ño giaù trò
cuûa ngöôøi phuï nöõ Thaùi vaø cuõng chính hoï laø ngöôøi ñaûm nhaän ngheà deät ôû coäng
ñoàng, hay noùi moät caùch khaùc ngöôøi phuï nöõ Thaùi laø chuû nhaân cuûa nhöõng giaù
trò kinh teá, vaên hoaù cuûa moät ngheà thuû coâng quan troïng trong ñôøi soáng toäc ngöôøi:
Ngheà deät truyeàn thoáng.
Trong xaõ hoäi coå truyeàn, ngheà deät coù moät vò trí kinh teá khoâng nhoû, tuy laø
ngheà phuï trong gia ñình, nhöng noù gaén lieàn vôùi moïi sinh hoaït cuûa coäng ñoàng,
cuûa moãi gia ñình, nhaø naøo cuõng coù khung deät, noù trôû thaønh moät coâng cuï thieát
thöïc khoâng theå thieáu vaø luoân gaén boù vôùi ngöôøi phuï nöõ Thaùi. Saûn phaåm cuûa
ngheà deät taïo ra chuû yeáu nhaèm muïc ñích söû duïng chöù hoaøn toaøn chöa mang
giaù trò kinh teá haøng hoaù moät caùch phoå bieán. Tuy nhieân khoâng phaûi laø tuyeät ñoái
khoâng dieãn ra söï trao ñoåi mang tính chaát haøng hoaù. Lòch söû quaù trình trao ñoåi
saûn phaåm cuûa ngheà deät vaãn dieãn ra trong moät thôøi gian raát laâu daøi. Ñoù laø söï
trao ñoåi haøng deät giöõa caùc nhoùm toäc ngöôøi nhö Taøy - Thaùi, Thaùi - Moân Khô
me. Trong thöïc teá, ña soá cö daân nhoùm Moân -Khôme ôû Taây Baéc khoâng bieát deät
vaûi, hoï thöôøng mang ñoà ñan laùt baèng maây, tre, nöùa ñeå ñoåi laáy quaàn aùo, vaùy,
khaên cuûa ngöôøi Thaùi. Cho ñeán hoâm nay, khi leân caùc vuøng ôû Sôn La, Lai Chaâu,
chuùng ta baét gaëp haàu heát ngöôøi giaø, ngöôøi trung nieân daân toäc Khô Muù, xinh
mun ñeàu maëc vaùy, aùo, ñoäi khaên gioáng ngöôøi Thaùi, vì töø ñôøi oâng cha, hoï luoân
coù taäp quaùn ñoåi caùc saûn phaåm ñan laùt, caû saûn phaåm noâng nghieäp ñeå laáy vaûi
voùc, chaên ñeäm do ngöôøi Thaùi laøm ra. Ñaây laø hình thöùc trao ñoåi vaät ñoåi vaät, moät
hình thöùc trao ñoåi mang maøu saéc nguyeân thuyû, hoang sô chöù chöa mang daáu
aán cuûa moät thôøi kyø kinh teá phaùt trieån cao theå hieän qua caùch trao ñoåi Tieàn -
Haøng. Ñoù laø moät thöïc traïng trong lòch söû, laø heä quaû cuûa moät hình thaùi kinh teá
kheùp kín chaäm phaùt trieån, chöa coù caùc ñieàu kieän taïo tieàn ñeà cho ngheà deät cuõng
nhö caùc ngheà thuû coâng truyeàn thoáng khaùc trôû thaønh saûn phaåm haøng hoaù baùn
buoân treân thò tröôøng. Tình traïng ñoù keùo daøi ôû Vieät Nam cho ñeán tröùôc vaø sau
khi coù chính saùch ñoåi môùi (1986), neàn vaên minh coâng nghieäp ñaõ coù taùc ñoäng
moät caùch khaù roõ reät vaøo vuøng ñoàng baøo caùc daân toäc thieåu soá. Trong chính saùch
cuûa kinh teá thò tröôøng, nhieàu vuøng coù caùc khu du lòch xuaát hieän ñaõ taïo cô hoäi
cho ngheà deät truyeàn thoáng cuûa moät soá daân toäc coù ñieàu kieän soáng daäy. Saûn
phaåm deät ñaõ trôû thaønh haøng hoaù coù giaù trò vaø ngheà deät truyeàn thoáng coù ñieàu
kieän trôû thaønh moät boä phaän cuûa neàn kinh teá haøng hoaù. Tuy nhieân ñieàu naøy
daãn ñeán moät thöïc traïng laø do aûnh höôûng cuûa haøng coâng nghieäp deät reû, ñeïp vaø
tieän lôïi trong sinh hoaït, taïo neân söùc huùt töï nhieân ñoái vôùi lôùp treû, khieán hoï xa
daàn vôùi caùc saûn phaåm deät cuûa daân toäc mình. Nhöng moät thöïc teá laø vaãn toàn taïi
beàn bæ ngheà deät truyeàn thoáng nhö tröôøng hôïp cuûa ngöôøi Thaùi ôû Taây Baéc, duø
hoï maëc aùo sô mi, quaàn aâu, nhöng chieác vaùy Thaùi, aùo coùm khuy baïc, khaên Pieâu
vaãn laø nhöõng boä trang phuïc ñeïp nhaát ñöôïc hoï söû duïng vôùi taát caû tình caûm traân
troïng trong caùc buoåi ñi chôï, ñi chôi, ñi leã hoäi, nhaát laø trong ñaùm cöôùi, ñaùm
tang hoï söû duïng raát nhieàu saûn phaåm vaûi töï deät. Tuy nhieân cuõng phaûi keå ñeán
söï bieán ñoåi trong saûn phaåm deät khaù roõ reät, ñoù laø vieäc söû duïng “sôïi maäu dòch”
734
trong khi deät, vaûi deät töø sôïi boâng ít daàn vaø deät tô taèm laïi caøng hieám hôn, cuøng
vôùi vieäc söû duïng sôïi saün cuûa haøng maäu dòch, tö nhaân mang leân baùn, ngöôøi Thaùi
cuõng giaûm nhieàu vieäc nhuoäm vaûi chaøm, nhuoäm baèng cuû, laù caây.
Chò em Thaùi laøm ngheà deät cho raèng haøng coâng nghieäp ñeïp, tieän, reû hôn haøng
töï deät, töï may vì phaûi laøm raát kyø coâng, do ñoù hoï öa chuoäng vaø chaáp nhaän duøng sôïi
coâng nghieäp vaø quaàn aùo may saün vaøo cuoäc soáng cuûa hoï. Nhöng vôùi ngöôøi Thaùi ôû
Taây Baécdöôùi maùi nhaø saøn cuûa hoï, chieác khung cöûu chöa bao giôø vaéng boùng, caùc gia
ñình vaãn duy trì ñeàu ñaën vieäc deät vaûi, may vaùy, aùo, khaên phieâu, laøm maët phaø, chaên,
ñeäm. Bôûi leõ ngheà deät theo quan nieäm ñaïo ñöùc cuûa xaõ hoäi Thaùi vaãn laø caùi thöôùc ño
giaù trò cuûa ngöôøi con gaùi Thaùi. Bieát deät gioûi, theâu caùi khaên “Pieâu” gioûi laø coâ gaùi ñaûm
ñang vaø neát na. Sau nöõa trong ñaùm cöôùi cuûa coâ gaùi Thaùi caùc coâ baét buoäc phaûi maëc
boä vaùy aùo cuûa daân toäc do töï tay mình deät vaûi, may neân, ñoù laø boä vaùy aùo ñeïp nhaát,
quyù giaù nhaát cuûa coâ daâu, vaø nhöõng ñoà möøng coù giaù trò vaãn laø taám maët “phaø” kyø coâng
tinh saûo. Roài trong ñaùm ma thì vaûi deät, aùo tang vaãn caàn duøng raát nhieàu trong tang
leã. Ñieàu ñoù nhö moät nhu caàu töï thaân cuûa coäng ñoàng, chính vì vaäy ngheà deät cuûa
ngöôøi Thaùi ôû Taây Baéc duø coù nhieàu bieán ñoåi trong vieäc hoäi nhaäp cô cheá thò tröôøng
nhöng vaãn toàn taïi vaø ñang ôû xu theá phaùt trieån, ñaõ vaø ñang trôû thaønh moät maët haøng
coù gía trò trong kinh teá thöông maïi ôû caùc ñòa phöông treân. Ñieàu ñoù cuõng khaúng ñònh:
Trong cuoäc soáng hieän ñaïi vôùi xu theá hoäi nhaäp kinh teá ñaõ khoâng laøm maát ñi hoaøn
toaøn nhöõng giaù trò vaên hoaù truyeàn thoáng cuûa ngheà deät nhö moät giaù trò vaên hoaù ñaëc
saéc cuûa coäng ñoàng Thaùi ñaõ taïo ra vaø toàn taïi laâu ñôøi trong ñôøi soáng cuûa töøng gia ñình
töøng doøng hoï. Vaø thöïc teá laø trong xu theá hoäi nhaäp kinh teá thò tröôøng, ngheà deät ôû
Yeân Chaâu (Sôn La) vaø Mai Chaâu (Hoaø Bình) ñang soáng daäy vaø goùp phaàn giuùp ngöôøi
daân xoaù ñoùi giaûm ngheøo, taêng thu nhaäp kinh teá hoä gia ñình.
ÔÛ Yeân Chaâu (Sôn La) vaø Mai Chaâu (Hoaø Bình), coù moät thöïc teá ñaùng ghi nhaän
laø beân caïnh vieäc toàn taïi ngheà deät cuûa ngöôøi Thaùi nhö moät nhu caàu töï thaân cuûa
coäng ñoàng daân toäc, thì ôû ñaây cuõng laø nhöõng ñòa phöông sôùm xuaát hieän moät soá
toå chöùc du lòch vaên hoaù, toå chöùc phi chính phuû ñaõ toå chöùc ñöôïc nhöõng nhoùm
deät cuûa chò em ôû Theøn Luoâng, Yeân Chaâu (Sôn La). Ñaây chính laø nhöõng chieác caàu
noái cho pheùp ngheà deät coù theå ñeán vôùi thò tröôøng baèng con ñöôøng nhanh nhaát.
Trong khung caûnh cuûa söï hoäi nhaäp kinh teá thò tröôøng vaø phaùt trieån du lòch ôû
mieàn nuùi Taây Baéc maø cuï theå ôû 2 ñieåm nghieân cöùu Yeân Chaâu (Sôn La) vaø Mai
Chaâu (Hoaø Bình), vò trí cuûa ngheà deät trong ñôøi soáng vaên hoaù, xaõ hoäi vaãn toàn taïi
beàn vöõng. Noù ñöôïc theå hieän qua haøng loaït hoaït ñoäng cuûa coäng ñoàng nhö caùc
nghi leã trong ñaùm cöôùi, ñaùm tang, trong leã hoäi.
2. Ngheà deät trong ñôøi soáng vaên hoaù - xaõ hoäi

- Trong leã hoäi
Ngöôøi Thaùi coù nhöõng boä trang phuïc daønh rieâng cho leã hoäi. Ñieàu naøy theå hieän
neáp soáng vaên hoaù cao cuûa toäc ngöôøi Thaùi, vaø cuõng thaáy roõ hôn moái quan heä beàn
chaët cuûa ngheà deät vôùi cuoäc soáng cuûa coäng ñoàng. Ngaøy thöôøng ngöôøi Thaùi coù boä
trang phuïc giaûn dò, ít theâu hoa vaên, keå caû aùo Coùm laãn khaên Pieâu, thaét löng cuõng
ñôn giaûn hôn. Trong ngaøy leã hoäi, ngöôøi Thaùi coù caùc boä trang phuïc khaùc nhau, töøng
735
theo yù nghóa cuûa ngaøy hoäi ñoù. Ví duï: ngaøy Xeân Möôøng laø moät ngaøy hoäi lôùn cuûa
coäng ñoàng, ngöôøi Thaùi Ñen ôû Yeân Chaâu (Sôn La) thöôøng maëc caùo daøi “xöûa luoâng”,
xöûa nhinh” ñoù laø loaïi aùo choaøng ñen, coå ñaùp vaûi ñoû, gaáu ñaùp vaûi ñoû, naâu, vaøng.
AÙo ngaøy hoäi cuûa phuï nöõ Thaùi Traéng laïi ñöôïc theâu hoa vaên ôû coå aùo.
Trong nhöõng ñieäu muùa khaên, muùa noùn, muùa xoeø noåi tieáng cuûa ngöôøi Thaùi,
coâ gaùi Thaùi döôøng nhö xinh ñeïp duyeân daùng hôn trong boä trang phuïc noåi baät
cuûa chieác xöûa coùm saùt eo ngöôøi boä cuùc baïc long lanh, chieác khaên vaûi daøi nhieàu
maøu. Boä trang phuïc Thaùi döôøng nhö ñöôïc sinh ra töø nhöõng ñieäu xoeø tuyeät dieäu
cuûa coâ gaùi Thaùi trong nhöõng ñeâm hoäi töng böøng cuûa nuùi röøng Taây Baéc. Noù aán
töôïng ñeán moãi khi noùi ñeán leã hoäi Thaùi ta khoâng theå hình dung ñöôïc neáu thieáu
ñi nhöõng boä trang phuïc cuûa phuï nöõ Thaùi raát uyeån chuyeån tha thöôùt ñoù.
Khaên Pieâu ôû vuøng Yeân Chaâu (Sôn La) laø vaät giao löu tình caûm cuûa coâ gaùi vaø
chaøng trai ngöôøi Thaùi, cuaû tình yeâu ñoâi löùa, khi yeâu nhau coâ gaùi taëng chaøng trai
khaên Pieâu do mình töï laøm ra.
- Trong ñaùm cöôùi: Ñaùm cöôùi laø söï kieän vui veû vaø quan troïng cuûa caû baûn. Boä quaàn
aùo cuûa coâ daâu, chuù reå laø boä quaàn aùo môùi nhaát, ñeïp nhaát. Trong ngaøy cöôùi, coâ daâu
maëc chieác xöûa coùm maøu chaøm (neáu laø Thaùi Ñeân), coøn vôùi ngöôøi Thaùi Traéng chieác
xöûa coùm seõ laø maøu traéng. Ñeå coù ñöôïc boä vaùy aùo, thaét löng, khaên Pieâu ñeïp trong ngaøy
cöôùi, coâ daâu phaûi maát raát nhieàu coâng söùc ñeå deät vaø theâu, vôùi taát caû söï kheùo leùo vaø
tình caûm cuûa mình. Coâ daâu coøn phaûi töï laøm nhieàu khaên Pieâu, khaên tay theâu hoa ñeå
taëng coâ dì, chuù baùc vaø töï may chieác aùo xöûa hieáu laøm baèng vaûi ñoû ñeå taëng boá meï
choàng... Vieäc taëng nhöõng chieác khaên ñoù vöøa mang yù nghóa baøy toû tình caûm hieáu thuaän
yeâu kính cuûa ngöôøi döôùi ñoái vôùi ngöôøi treân, vöøa mang yù nghóa ra maét cuûa coâ daâu.
Vaäy laø chieác khaên vaûi theâu hoa töï tay coâ gaùi mieät maøi chaêm chæ theâu thuøa ñaõ trôû
thaønh “söù giaû” cuûa coâ trong ñaùm cöôùi, thay maët coâ ñeán vôùi hoï haøng, coâ, dì, chuù, baùc,
cha meï nhaø choàng. Moät vieäc laøm thaám ñöôïm ôn nghóa, laéng saâu tính nhaân baûn maø
ngöôøi Thaùi bao ñôøi nay ñaõ göûi gaém qua töøng saûi khaên vuoâng vaûi thoå caåm töï mình
laøm ra. AÂu cuõng laø moät phong tuïc ñeïp ñeõ cuûa baûn saéc vaên hoaù Thaùi goùp vôùi ñôøi.
- Trong ñaùm tang: Ngöôøi Thaùi quan nieäm cheát töùc laø veà Möôøng ma vaø leân
Möôøng Then (Möôøng Trôøi). Ñaùm tang laø bieåu hieän neáp soáng vaên hoaù cuûa moãi
toäc ngöôøi. Qua ñaùm tang haøng loaït nhöõng yeáu toá vaên hoaù ñöôïc bieåu hieän, soá
löôïng vaûi ñöôïc söû duïng raát nhieàu vaø ña daïng - vaûi duøng khaên lieäm cho ngöôøi
cheát vôùi caùc loaïi khaên Pieâu Poác naû, caùc loaïi quaàn aùn tang cho ngöôøi giaø, ngöôøi
treû. Taát caû ñeàu theå hieän söï gaén boù cuûa ngheà deät ñoái vôùi ñôøi soáng toäc ngöôøi.
Trong thôø cuùng toå tieân, trong caùc buoåi leã caàu cuùng ngöôøi Thaùi cuõng duøng
nhieàu vaûi voùc vaø caùc loaïi khaên cho caùc baø meï moát (baø mo).
3. Thöïc traïng ngheà deät ôû Mai Chaâu (Hoaø Bình) vaø Yeân Chaâu (Sôn La) trong cô cheá
thò tröôøng vaø phaùt trieån du lòch ôû mieàn nuùi Taây Baéc
Töø nhöõng naêm 1996 trôû laïi ñaây, quy luaät cuûa cô cheá thò tröôøng vaø phaùt trieån
du lòch ñaõ phaùt huy ñöôïc taùc duïng nhaát ñònh ôû caùc ñòa phöông nhö Yeân Chaâu
736
(Sôn La) vaø Mai Chaâu (Hoaø Bình) laø nhöõng nôi coù ngheà deät thuû coâng truyeàn thoáng
raát bình dò ñôn sô nhöng ñaõ goùp vaøo cuoäc soáng xaõ hoäi töø bao ñôøi nay nhöõng saûn
phaåm höõu ích, nhöõng vaät duïng bình thöôøng nhöng gaén boù vaø thaân thuoäc vôùi
moãi moät taâm hoàn Thaùi thuaàn haäu, chaát phaùc, ñoù laø nhöõng taám khaên Pieâu, nhöõng
chieác khaên tay hay maët phaø thoå caåm, hoaï tieát hoa vaên soáng ñoäng. Giôø ñaây chính
nhöõng vaät duïng bình dò ñoù ñaõ trôû thaønh haøng hoaù.
Ngheà deät thaät nhoïc nhaèn nhöng ñaày tính nhaân vaên vaø mang ñaäm tính coäng
ñoàng bôûi leõ noù gaàn guõi vôùi con ngöôøi mieàn nuùi, nhöõng saûn phaåm deät Thaùi nhö
ñöôïc baét nguoàn töø coäi nguoàn daân toäc ñöa con ngöôøi vaøo thieân nhieân vaø hoaø ñoàng
cuøng thieân nhieân, cuõng chính vì leõ ñoù maø ngheà deät thuû coâng cuûa ngöôøi Thaùi ñaõ
baûo löu toát nhöõng neùt ñaëc thuø cuûa vaên hoaù Thaùi - laø sôïi daây noái quaù khöù vôùi hieän
taïi vaø töông lai, ñoù laø truyeàn thoáng, laø caùi caàn giöõ gìn ñeå taïo ra söùc soáng vöõng
chaéc cho töông lai. Nhöõng kyõ naêng, kyõ saûo trong ngheà deät cuûa caùc coâ gaùi Thaùi ñaõ
coù cô hoäi ñeå theå hieän taát caû söï tinh saûo voán coù cuûa nhöõng baøn tay kheùo leùo. Saûn
phaåm deät cuûa hoï laø söï keát hôïp giöõa kyõ naêng lao ñoäng vaø söï chaêm chæ caàn cuø.
Ngheà deät ôû Yeân Chaâu (Sôn La) vaø Mai Chaâu (Hoaø Bình) ñaõ thu huùt ñöôïc lao ñoäng
bôûi noù taïo ra vieäc laøm cho nhieàu lôùp ngöôøi, noù laø söï vui thuù lao ñoäng cuûa tuoåi giaø
vaø söï haùo höùc cuûa caùc coâ gaùi treû, vì thaät söï noù ñaõ taïo ra giaù trò vaät chaát trong cô
cheá thò tröôøng, vaø cho moãi hoä gia ñình, giuùp cho ngöôøi daân xoaù ñoùi giaûm ngheøo.
Vaãn coøn khoù ñeå vöôn leân laøm giaàu nhöng cuõng heù môû trong ñôøi soáng coäng ñoàng,
coù cuûa aên cuûa ñeå, taïo boä maët môùi cho söï soáng cuûa maûnh ñaát naøy phaùt trieån.
3.1. Moâ hình ngheà deät truyeàn thoáng cuûa ngöôøi Thaùi Traéng ôû Mai Chaâu
(Hoaø Bình) trong cô cheá thò tröôøng, phaùt trieån du lòch sinh thaùi ôû mieàn nuùi
Hoaø Bình
Mai Chaâu laø moät thung luõng chaïy daøi uoán quanh chaân nhöõng daõy nuùi ñoà soä.
Ñòa hình chia thaønh nhöõng vuøng cao thaáp khaùc nhau taïo neân moät heä sinh thaùi
ña daïng. Heä thöïc vaät vaø ñoäng vaät nhieät ñôùi khaù phong phuù, khí haäu trong laønh.
Veà muøa ñoâng aám aùp, veà muøa heø maùt meû, coù phong caûnh haáp daãn neân thô nhö
doác Chaêm, doác Cun, hang Nhieân, hang Ha, hang Nhaät. Ñaây laø moät ñieåm du lòch
khaù lyù töôûng vôùi loaïi hình du lòch sinh thaùi vaên hoaù.
Khu du lòch Baûn Laùc: Laø moät ñieåm du lòch quan troïng cuûa Mai Chaâu. Naèm keà
vôùi Chieàng Chaâu trung taâm cuûa baûn möôøng Thaùi Coå, Baûn Laùc coù vò trí gaàn ñöôøng
giao thoâng lieân huyeän, lieân tænh, khaù thuaän lôïi cho vieäc ñi laïi, giao löu kinh teá vaên
hoaù vôùi caùc khu laân caän. Coù theå noùi ñieàu kieän töï nhieân ñaõ taïo ra nguoàn taøi nguyeân
du lòch vaên hoaù sinh thaùi khaù phong phuù ñeå phaùt trieån du lòch ôû ñòa phöông naøy.
Du lòch Mai Chaâu coù manh nha töø nhöõng naêm 1960-1962. Caùc chuyeân gia
Lieân Xoâ (cuõ) leân xaây döïng thuyû ñieän Hoaø bình raát thích thuù khi tôùi thaêm Baûn
Laùc, Baûn Vaên vôùi suoái röøng thaùc nöôùc raát huøng vó neân thô. Ñeán giöõa naêm 1993,
Baûn Laùc - Mai Chaâu môùi chính thöùc ñöôïc coâng nhaän laø khu du lòch cuûa tænh
do phoøng vaên hoaù du lòch huyeän Mai Chaâu tröïc tieáp quaûn lyù. Löôïng khaùch du
lòch trong vaø ngoaøi nöôùc vaøo thaêm Baûn Laùc coù naêm nhieàu, naêm ít, nhöng cuõng
ñuû laø chaát xuùc taùc maïnh meõ cho söï phaùt trieån ngheà deät truyeàn thoáng ôû ñaây.
Moät khu chôï nhoû baùn toaøn saûn phaåm deät ñaõ hình thaønh ngay ôû Baûn Laùc - chæ
737
ñôn giaûn laø moät caây saøo daøi gaàn ngang caàu thang cuõng ñuû treo haøng loaït taám
maët phaø, khaên, aùo, tuùi thoå caåm.
Moät ñieàu ghi nhaän laø saûn phaåm deät ôû Mai Chaâu ñaõ thöïc söï trôû thaønh haøng hoaù
tieâu thuï treân thò tröôøng ñòa phöông. Haøng ñöôïc baùn ôû khu du lòch Baûn Laùc. ÔÛ chôï
huyeän vaø coù nhieàu tö thöông ñaõ ñöùng ra thueâ daân caùc Baûn Vaõng, Baûn Vaên deät
haøng ñeå ñem baùn ôû caùc thò tröôøng trong nöôùc. ÔÛ moät möùc ñoä khoâng nhoû, haøng
deät ñaõ trôû thaønh nguoàn taêng thu nhaäp ñaùng keå cho caùc hoä gia ñình tham gia saûn
xuaát haøng deät, hoaëc baùn haøng deät phuïc vuï khaùch du lòch. Thaäm chí moät soá hoä
daønh toaøn boä söùc lao ñoäng cuûa gia ñình tham gia vaøo vieäc deät vaûi theâu khi coù nhieàu
haøng ñaët, coøn vieäc laøm ruoäng nöông hoï chaáp nhaän ñi thueâ ngöôøi laøm. Söï phaùt trieån
ngheà deät ôû Mai Chaâu ñaõ taïo vieäc laøm cho haøng traêm ngöôøi ôû ñaây, ñaëc bieät laø coù
söï tham gia cuûa phuï nöõ moïi löùa tuoåi, coù caû caùc em nhoû. Trong vaøi naêm qua coù theå
noùi ngheà deät ôû Mai Chaâu (Hoaø Bình) ñaõ thaät söï giuùp ngöôøi daân thoaùt khoûi ñoùi vaø
ngheøo ôû moät soá gia ñình vì nhìn chung thu nhaäp töø deät thueâ laø cao haún so vôùi laøm
noâng nghieäp ñôn thuaàn. ÔÛ Baûn Vaõng coù hoä coù 4 khung deät vaûi coù theå ñem laïi thu
nhaäp 600.000ñ moät thaùng khi coù haøng ñaët nhieàu - trong khi ñoù laøm noâng nghieäp
chæ thu 150.000ñ moät thaùng. ÔÛ Baûn Vaên coù tôùi 83 hoä deät thueâ nhö vaäy.
ÔÛ Mai Chaâu coù nhoùm deät vaûi cuûa chò Haø Thò Hoaø do chò töï toå chöùc boû voán
mua sôïi, ñaët haøng theo caùch giao nguyeân lieäu, giao maãu, traû coâng theo saûn phaåm,
nhoùm naøy chuû yeáu deät vaûi thoå caåm, coâng deät 1 ngaøy moãi ngöôøi trung bình 14.000ñ.
Naêm 1997-1998 nhoùm deät cuûa chò Hoaø leân tôùi 400 khung deät. Haøng khoâng
chæ baùn ôû khu du lòch Baûn Laùc hoaëc ôû thò traán Mai Chaâu maø coøn göûi veà caùc cöûa
haøng ôû Haø Noäi, Thaønh phoá Hoà Chí Minh. So vôùi moät soá ngaønh thuû coâng khaùc thì
hieäu quaû kinh teá cuûa ngheà deät ôû ñaây cao hôn haún. Vaán ñeà coù yù nghóa quan troïng
chính laø ngheà deät ñaõ taïo ra vieäc laøm haøng ngaøy vaø nhaát laø vaøo thôøi gian noâng
nhaøn cho chò em phuï nöõ, taïo ñieàu kieän cho ngöôøi phuï nöõ Thaùi phaùt huy ngheà
deät truyeàn thoáng, sôû tröôøng cuûa hoï. Sau nöõa moät vaán ñeà ñaùng ghi nhaän laø ngheà
deät khi trôû thaønh haøng hoaù treân thò tröôøng ñaõ trôû thaønh moät nhaân toá ña daïng hoaù
ngaønh ngheà saûn xuaát cuûa caùc hoä noâng daân mieàn nuùi Taây Baéc noùi chung.
3.2. Thöïc traïng ngheà deät ôû Yeân Chaâu (Sôn La)
Neáu ôû Mai Chaâu, do gaén vôùi hoaït ñoäng du lòch cho neân ngheà deät hoaït
ñoäng khaù soâi noåi, keå caû vieäc deät vaûi vaø cheá taùc saûn phaåm cuõng nhö vieäc baùn
haøng taïi thò traán Mai Chaâu vaø ôû khu du lòch Baûn Laùc. Tình hình ngheà deät ôû
Yeân Chaâu (Sôn La) laïi coù phaàn traàm laëng hôn vì noù khoâng coù ñieåm du lòch
noåi baät. Maëc duø vaäy ngheà deät cuûa ngöôøi Thaùi Ñen ôû ñaây vaãn toàn taïi beàn chaët
trong coäng ñoàng toäc ngöôøi vaø ñaëc bieät laø caùc saûn phaåm deät cuûa hoï vaãn ñang
baûo löu raát toát nhöõng yeáu toá truyeàn thoáng nhaát laø nguyeân lieäu vaûi töø sôïi boâng,
sôïi tô taèm, coøn ôû Mai Chaâu thì haøng deät tôùi 80% laø duøng “sôïi maäu dòch”. Caùc
saûn phaåm deät nhö maët phaø, khaên Pieâu vaãn ñöôïc baøy baùn taïi chôï huyeän, ñem
laïi thu nhaäp khieâm toán cho ngöôøi daân ôû ñaây. Coù moät moâ hình saûn xuaát haøng
deät ñaõ phaùt trieån khaù hieäu quaû ôû Theøn Luoâng, Yeân Chaâu (Sôn La) töø 1994 ñeán
nay do söï taøi trôï trong 3 naêm ñaàu cuûa toå chöùc phi chính phuû Ox Fams Quebec.
Ñoù laø döï aùn Handicraft (Craft link) ñaët taïi Baûn Theøn Luoâng, xaõ Chieàng Ñoâng,
738
Yeân Chaâu (Sôn La). Theøn Luoâng laø moät baûn toaøn ngöôøi Thaùi Ñen, ôû ñaây coù
nhieàu chò em gioûi laøm ngheà deät. Nhoùm thoå caåm ôû Theøn Luoâng: coù 24 hoä ngöôøi
Thaùi Ñen tröïc tieáp tham gia, nhoùm baàu ra chuû nhieäm, keá toaùn... Hoaït ñoäng
cuûa nhoùm ñöôïc tieán haønh theo caùch hôïp ñoàng saûn phaåm tôùi töøng thaønh vieân.
Chuû nhieäm lieân laïc vôùi Craft Link nhaän ñôn ñaët haøng, phaân coâng cho töøng
ngöôøi theo coâng ñoaïn, hoï giao haøng cho toå chöùc Craft link ôû Haø Noäi cöù 3
thaùng göûi moät laàn khi haøng nhieàu coù theå 1 thaùng giao haøng moät laàn, chuû
nhieäm, keá toaùn tröïc tieáp veà Haø Noäi nhaän tieàn, giao haøng.
Moâ hình toå chöùc cuûa nhoùm deät thoå caåm ôû Theøn Luoâng cho tôùi nay tuy döï aùn
cuûa OxFams ñaõ ruùt ñi nhöng khung hoaït ñoäng cuûa nhoùm vaãn toàn taïi, vaãn hoaït ñoäng
ñeàu tay vaø giöõ ñöôïc moái quan heä vôùi khu Trieån laõm Quoác gia Giaûng Voõ (Haø Noäi).
Trong boái caûnh chung cuûa caùc tænh mieàn nuùi thì ngheà deät thuû coâng cuûa nhoùm
deät thoå caåm ôû Theøn Luoâng, Yeân Chaâu (Sôn La) laø moät ñieåm saùng ñaùng ñeå chuùng
ta bieåu döông vaø taïo cô hoäi cho noù phaùt trieån, hoaëc nhaân roäng ra, vì thaät söï noù
ñaõ giuùp ngöôøi daân taêng thu nhaäp hoä gia ñình, ña daïng hoaù nguoàn thu nhaäp, thieát
thöïc giuùp ngöôøi daân xoaù ñoùi, giaûm ngheøo vaø khoâi phuïc phaùt trieån ngheà deät truyeàn
thoáng - baûo toàn vaø phaùt huy baûn saéc vaên hoaù toäc ngöôøi.
Töø thöïc traïng cuûa ngheà deät cuûa ngöôøi Thaùi Traéng ôû Mai Chaâu (Hoaø Bình) vaø
Yeân Chaâu (Sôn La) cho chuùng ta moät soá nhaän xeùt sau:
1. Ngheà deät voán laø moät ngheà thuû coâng truyeàn thoáng toàn taïi trong phaïm vi töøng
gia ñình, do ñoù noù hoaït ñoäng thuï ñoäng vaø leû teû. Ngheà deät thöïc söï trôû thaønh haøng
hoaù vaø ñöôïc saûn xuaát nhoän nhòp khi cô cheá thò tröôøng vaø phaùt trieån du lòch taùc
ñoäng vaøo noù. Nhö moâ hình Baûn Laùc cuûa ngöôi Thaùi Traéng ôû Mai Chaâu (Hoaø Bình),
ôû Yeân Chaâu (Sôn La) vôùi moâ hình cuûa Baûn Theøn Luoâng do Craflink toå chöùc.
2. Ngheà deät cuûa ngöôøi Thaùi ñöôïc khoâi phuïc, phaùt huy trong cô cheá thò tröôøng
vaø phaùt trieån du lòch mieàn nuùi seõ trôû thaønh moät ngheà thuû coâng giuùp ngöôøi daân
taêng vieäc laøm, taêng theâm thu nhaäp cuûa moãi hoä gia ñình, ñoàng thôøi goùp phaàn xoaù
ñoùi giaûm ngheøo, taêng thu nhaäp cuûa caû khu vöïc Taây Baéc.
3. Ngheà deät cuûa ngöôøi Thaùi vaø söï toàn taïi phaùt trieån cuûa noù cuøng thôøi gian -
söï khoâi phuïc vaø vöïc daäy trong khoâng gian ñoåi môùi ñaõ giuùp chuùng ta gìn giöõ
nhöõng neùt truyeàn thoáng cuûa baûn saéc vaên hoaù Thaùi vôùi vieäc deät vaø saùng taïo ra
nhöõng saûn phaåm haøng hoaù coù giaù trò vaên hoaù tröôøng toàn. Qua ñoù cho ta thaáy söï
ñoùng goùp cuûa vaên hoaù Thaùi vaøo kho taøng di saûn vaên hoaù caùc daân toäc Vieät Nam.
4. Ngheà deät cuûa ngöôøi Thaùi ôû Taây Baéc trong thôøi kyø ñoåi môùi ñaõ trôû thaønh chieác
caáu noái, moái giao löu vaên hoaù giöõa caùc daân toäc, goùp phaàn laøm ña daïng vaø phong
phuù hôn baûn saéc vaên hoaù cuûa caùc toäc ngöôøi trong khu vöïc mieàn nuùi Taây Baéc.
5. Duø ít, duø nhieàu trong neàn kinh teá ñang hoäi nhaäp vaø phaùt trieån, trong khung
caûnh coâng nghieäp hoaù, hieän ñaïi hoaù ñaát nöôùc, ngheà deät cuûa ngöôøi Thaùi Taây Baéc
ñaõ goùp phaàn vaøo vieäc phaùt trieån kinh teá ñòa phöông, goùp phaàn vaøo coâng cuoäc
hoäi nhaäp kinh teá giöõa caùc vuøng vaø khu vöïc.
739
Nhμ xuÊt b¶n thÕ giíi
46 TrÇn H-ng §¹o, Hμ Néi, ViÖt Nam
Tel: 84.4.8253841 - Fax: 84.4.8269578
Email: thegioi@hn.vnn.vn
Website: http://www.thegioipublishers.com.vn
V I E Ä T NAM HO C
KYÛ YEÁU HOÄI THAÛO QUOÁC TEÁ LAÀN THÖÙ HAI
VIEÄT NAM TREÂN ÑÖÔØNG PHAÙT TRIEÅN VAØ HOÄI NHAÄP:

TAÄP II
Chòu traùch nhieäm xuaát baûn

TRAÀN ÑOAØN LAÂM
Bieân taäp: Phaïm Bích Ngoïc

Bìa: Vuõ Thu Trang
Trình baøy: Hoaøng Hoaøi
Söûa baûn in: Ngoïc Phöông
In 700 b¶n khæ 20 x 29 cm, t¹i Trung t©m C«ng nghÖ Th«ng tin ChÕ b¶n vμ In - Nhμ xuÊt b¶n
ThÕ Giíi. GiÊy chÊp nhËn ®¨ng ký kÕ ho¹ch sè: 818-2006/CXB/8-199/ThG, cÊp ngμy
01/11/2006. In xong vμ nép l-u chiÓu Quý III n¨m 2007.
740

2004 Hoi Thao Quoc Te VNH Lan 2 - Tap 2

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

2004 Hoi Thao Quoc Te VNH Lan 2 - Tap 2

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

VIEÄT NAM HOÏC

KYÛ YEÁU HOÄI THAÛO QUOÁC TEÁ LAÀN THÖÙ HAI

ôû Vieät Nam — Trònh Sinh . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .21

ñoàng vò chì thöôøng — Dieäp Ñình Hoa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .29

thôøi Baéc thuoäc — Leâ Ñình Syõ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .40

— Leâ Xuaân Dieäm . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .46

— Nguyeãn Danh Phieät . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .62

— Phaïm Thò Thuøy Vinh . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .83

trong lòch söû Vieät Nam — Vuõ Tröôøng Giang . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .91

(theá kyû XVIII) — Onishi Kazuhiko . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .133

thôøi Chuùa Nguyeãn — Phan Thanh Haûi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .157

z Di daân töø noâng thoân ra thaønh thò ôû Vieät Nam:

NHÖÕNG VAÁN ÑEÀ

Haùn Vaên Khaån*

I. VEÀ KHUYEÂN TAI 4 MAÁU

II. VEÀ QUA ÑAÙ

III. VEÀ NHA CHÖÔNG

IV. VEÀ BAØN ÑAÄP VAÛI VOÛ CAÂY

V. VEÀ CHAÏC GOÁM

TAØI LIEÄU THAM KHAÛO

I. NHÖÕNG NGOÂI MOÄ ÔÛ ÑOÄNG CÖÔØM

1. Nhöõng ngoâi moä chum

2. Nhöõng ngoâi moä noài voø uùp nhau

II. MOÄ CHUM VAØ VAÊN HOÙA SA HUYØNH

Dieäp Ñình Hoa*

Nguyeân taéc choïn maãu

IV. SOÁ LIEÄU THÖÏC NGHIEÄM

STT Soá hieäu Cu Sn Pb 206Pb/204Pb 207Pb/206Pb 208Pb/206Pb

1 9309 18.6564 0.84277 2.09591

2 9310 84.21 12.32 2.97 18.4738 0.85289 2.1199

3 9311 87.94 10.54 1.02 18.5290 0.85388 2.1177

4 9312 87.60 8.94 3.02 18.5206 0.85475 2.12067

5 9313 89.16 8.15 2.25 18.4161 0.85711 2.1250

6 9314 84.59 11.02 3.89 18.4178 0.85576 2.12016

7 9315 83.90 12.47 3.09 18.6260 0.84995 2.10840

8 9316 90.92 5.93 2.60 18.4481 0.85432 2.11113

9 9317 90.20 7.21 2.04 18.4706 0.85427 2.12403

10 9318 82.53 15.16 1.77 18.6425 0.85078 2.11119

STT Soá hieäu Cu Sn Pb 206Pb/204Pb 207Pb/206Pb 208Pb/206Pb

11 9319 83.30 13.90 2.31 18.407 0.85997 2.1166

12 9320 83.44 13.14 2.91 18.469 0.85486 2.1190

13 9321 87.25 11.33 1.04 18.396 0.85975 2.1155

14 9322 80.89 16.90 1.76 18.516 0.85356 2.1212

15 9323 98.49 0.26 0.76 18.510 0.85644 2.1161

16 9324 98.69 0.60 0.25 18.562 0.85144 2.1091

17 9325 85.42 10.09 3.95 18.566 0.85389 2.1267

18 9326 96.96 1.26 1.21 18.532 0.85727 2.1199

19 9327 95.04 3.52 0.91 18.476 0.85718 2.1283

20 9328 93.61 4.13 1.71 18.347 0.86138 2.1328

21 9329 85.03 8.16 6.26 18.555 0.85099 2.1155

22 9330 91.12 5.39 2.95 18.548 0.84775 2.1112

23 9331 98.87 0.05 0.60 18.689 0.84213 2.0948

24 9332 82.98 13.47 3.03 18.534 0.85582 2.1146

25 9333 86.57 10.63 2.32 18.486 0.85422 2.1248

26 9334 90.13 6.74 2.67 18.689 0.84666 2.1034

27 9335 85.68 11.81 2.00 18.467 0.85433 2.1248

28 9336 89.41 8.64 1.44 18.431 0.85358 2.1205

29 9337 91.14 7.13 1.19 18.806 0.87577 2.1671

30 9338 82.61 11.42 5.45 18.517 0.85261 2.1208

31 9339 89.56 8.31 1.60 18.522 0.85443 2.1159

32 9340 90.06 7.91 1.49 18.363 0.86138 2.1189

33 9341 90.24 8.10 1.19 18.436 0.85270 2.1132

34 9342 95.05 2.01 2.38 18.148 0.86513 2.1389