INSTITUCIONALNI SISTEM OBRAZOVANJA

-Kako neformalno obrazovanje utiče na formalno obrazovanje?

Obrazovanje je sastavni dio društva, koje je postojalo je od početka stvaranja civilizacija,

samo u različitim formama. Obrazovanje se, kao takvo, javlja kao jedan od temeljnih stubova
društva na kojima počiva svako društvo, pa i zajednica, bez kojeg se vjerovatno ne bi u ovoj
mjeri razvile danas postojeće, napredne zemlje, niti globalizacija, koja je uspjela lansirati
obrazovanje na više nivoe. Na osnovu toga dobijamo zaključak da bez obrazovanja, zapravo,
nema ni napretka. Oduvijek su postojali različiti vidovi obrazovanja, mnogi tipovi su
iskorijenjeni i ne primjenjuju se više, a neki novi su u skorije vrijeme zastupljeni. Medjutim,
oduvijek su postojale dvije osnovne grupe obrazovanja, koje dijelimo na formalno ili
institucionalno, odnosno obavezno obrazovanje i neformalno ili neobavezno, odnosno
dobrovoljno obrazovanje. U ovom eseju ćemo se nešto više pozabaviti fenomenom formalnog
ili institucionalnog obrazovanja.

„Formalno obrazovanje definira se kao institucionalno obrazovanje, a podrazumijeva proces

koji se događa unutar jasno definiranog i određenog formalnoobrazovnog sistema, zakonski je
legitimirano, a krajnji mu je rezultat sticanje određenih znanja i sposobnosti.“ 1 Ova definicija
nam želi istaći činjenicu po kojoj se formalno obrazovanje razlikuje od neformalnog
obrazovanja: formalno obrazovanje se nužno odvija u okviru institucija predvidjenih za to,
kao što su škole ili neke druge odgojno-obrazovne javne ustanove. Još jedna od definicija
formalnog obrazovanja glasi: „Formalno obrazovanje, u izvornom značenju, predstavlja
sticanje znanja te razvijanje različitih psihofizičkih i misaonih sposobnosti učenika u nastavi;
a u kasnijem, pejorativnom značenju vezuje se uz nekvalitetnu i reproduktivnu nastavu,
umjesto funkcionalne i sadržajne, što vodi u obrazovni verbalizam, dociranje, diktiranje i sl.;
dok u suvremenom značenju pojam obuhvaća i sistematsko institucionalno obrazovanje s
većim uticajem (stvarnim i formalnim) tzv. neformalnog sticanja znanja i kvalifikacija izvan
škole.“2

Za razliku od neformalnog obrazovanja, u okviru kojeg se nastava ili cjelokupni obrazovni

proces izvodi u zavisnosti od pojedinca, formalno obrazovanje odredjuje i organizira sistem
po kojem će pojedinci, odnosno svi učenici pratiti odredjenu nastavu, a on se primjenjuje
pretežno na osnovne i srednje škole. Programi za izvedbu formalnog obrazovanja su
prethodno odobreni od nadležnih tjela za to, a na završetku ovakvog tipa obrazovanja, učenici
dobijaju certifikate ili djačke knjižice o završenom formalnom obrazovanju, što im otvara
mogućnosti za dalje školovanje i obrazovanje.

Još jedna od dominantnih razlika izmedju formalnog i neformalnog obrazovanja je ta što su

programi formalnog obrazovanja verifikovani, odnosno pomažu pojedincima da steknu

1
Ermin Kuka, „Koncept neformalnog obrazovanja“, Život i škola, br. 27, str.198
2
Preuzeto iz Enciklopedija.hr (Formalno obrazovanje)
odredjene kvalifikacije, što biva dokumentovano u knjižicama ili certifikatima 3, dok se
neformalno obrazovanje više bazira na unapredjivanju vlastitih profesionalnih vještina, što
pojedincima omogućava sticanje viših kompetencija, što se posebno vrednuje u nekim
poslovima IT sektora. Ali ono što je važno napomenuti jeste da oba tipa obrazovanja pomažu
pojedincima da steknu odredjene vještine i znanja, što potiče lični i profesionalni, kao i
duhovni razvoj, te su zbog toga oba tipa obrazovanja veoma značajna i poželjna na tržištu
rada.

Školsko obrazovanje je zapravo klasičan primjer institucionalnog obrazovanja, odnosno

intencionalnog obrazovanja, što je samo još jedan od sinomima, a odnosi se na isti termin i
značenje. Ono je značajno, zbog toga što je namjerno, odnosno namjeravano i isplanirano
obrazovanje, sa jasnim ciljem da obrazuje njegove polaznike, što ga čini najmjerodavnijim
tipom obrazovanja. Medjutim, zbog ubrzanog procesa razvoja društva, zemalja, tehnologija,
pa i samog obrazovanja, danas se obrazovanje može izvoditi bilo gdje: izvan institucija, u
teatrima, u porodici, kinima, na radnim mjestima, pomoću masovnih medija, itd., što nikako
ne umanjuje značaj formalnog obrazovanja. Naime, sumirajući sve uticaje neformalnog na
formalno obrazovanje, dolazimo do zaključka o ukupnom procesu obrazovanja, koje se naziva
funkcionalno obrazovanje.

Funkcionalnost, kao takva, se odnosi na sposobnost vlastitog djelovanja na nekom polju, u

ovom slučaju, specifično na polju obrazovanja. Na osnovu toga, moguće je proizvesti željeni
učinak, odnosno postići odredjeni cilj, kako na vlastitom planu, tako i u drugim oblastima.
„Funkcionalnost se, jednostavno rečeno, odnosi na učinak, doprinos čemu. Suprotan je pojam
disfunkcionalnost, smetnja, odmaganje ili onemogućavanje čega.“ 4 Funkcionalnost se u ovom
kontekstu odnosi na funkcionalnost na polju obrazovanja i odgoja, što predstavlja imanentnu
osobinu, kako bi obrazovanje, pa i odgoj bili svima od koristi. Funkcionalni odgoj se, u ovom
slučaju, odnosi na proces bez odredjene namjere, odnosno na proces koji nije intencionalan,
ali koji ostvaruje „naše“ ciljeve, kao odgajanika. Na ovakav odgoj utiču, ponajviše, životna i
društvena sredina, sama komunikacija i odnos djece sa drugim ljudima i vršnjacima, različite
situacije u koje djeca zapadaju u različitim životnim dobima, itd.5

Nešto slična definicija opisuje i funkcionalno obrazovanje, koje je rezultat uticaja vanjskih i
unutrašnjih čimbenika na pojedinca koji se obrazuje ili odgaja. „Pod funkcionalnim odgojem i
obrazovanjem danas podrazumijevamo sve one pozitivne i/ili negativne uticaje na kognitivni,
konativni i afektivni razvitak djece koji u neplaniranoj namjeri vrše određene osobe, roditelji
i/ili rođaci, literatura i drugi umjetnički doživljaji, različiti i mnogobrojni materijali koji se
distribuiraju iz komercijalnih ili idejnih razloga, televizija i audiomediji, časopisi i stripovi,
vršnjaci i organizirane skupine istomišljenika, pokreti ili trendovi, pasivno i aktivno
sudjelovanje u sportu i mnogobrojne druge planirane ili spontane aktivnosti u slobodnom
vremenu i izvan škole u kojima sudjeluju učenici i na koje spomenuti neplanirani čimbenici

3
Sve su više zastupljene e-knjižice, odnosno elektronske djačke knjižice, posebno u Srednjoj Evropi, što znatno
olakšava proces praćenja i sistematizaciju pojedinačnog upijeha svakog učenika.
4
Haralambos i Holborn, „Sociologija: teme i perspektive“, Zagreb: Golden marketing, 2002.
5
Preuzeto iz Enciklopedijski rječnik pedagogije, 1963., str. 266
stalno djeluju.“6 Od ranog djetinjstva, čovjek se susreće sa različitim tipovima ljudi, kao i
različitim situacijama, posebno u školskim, odnosno obrazovnim institucijama, gdje ima
priliku sresti i upoznati, kako svoje vršnjake, tako i ljude koji vrednuju i uvažavaju njegovo
mišljenje, pa i one koji ne dijele iste stavove, što bitno utiče na njegovo oblikovanje svijesti.
Na osnovu toga, čovjek nesvjesno usvaja mnoga znanja, koja nisu naučena intencionalno, već
kroz igru, zabavu, druženje, svakojake aktivnosti, itd. To je jedna od prednosti neformalnog
obrazovanja, ali koja bitno utiče na samo formalno obrazovanje, doprinoseći tome da
pojedinac, na osnovu prethodno stečenih odredjenih informacija ili znanja, bolje usvoji i
razumije odredjeno gradivo, koje mu nudi formalno obrazovanje.

Obrazovanje, kakvog god tipa ili oblika bilo, predstavlja odredjeni proces. Taj proces na
mlade ljude, poput djece, koja moraju proći jedan dio obaveznog obrazovanja, djeluje
pozitivno, u smjeru razvoja njihovih kognitivnih funkcija, kao i radjanje njihovog duha i
osjećaja za sebe i druge oko sebe. Jedna od definicija, koja objašnjava formalno obrazovanje
sa stanovišta pedagogijske nauke, glasi: „Obrazovanje se može definirati kao intencionalno,
pedagoški (didaktički) osmišljeno i sistematski organizirano učenje odnosno iskustvo
pojedinaca koje se očituje u porastu (količinom i kakvoćom) znanja i vještina te razvoju
sposobnosti."7 Takodje, pažnju ovom fenomenu posvetio je i francuski sociolog E. Durkheim,
koji je odredio ovaj fenomen kao vodjstvo mlade generacije od strane starije generacije, koja
prema svemu sudeći, ima mnogo više iskustva u svim oblastima života, kako bi kod mladih
razvili kako fizičke karakteristike, tako i intelektualne i moralne vrline, koje od pojedinca
zahtijeva društvo, zbog čega je obrazovanje nešto kasnije postalo intencionalno, odnosno
formalno ili obavezno za odredjene uzraste.

Kako se mijenjalo samo obrazovanje kroz decenije i vijekove, tako se mijenjao i sadržaj
obrazovanja, koji je odražavao period u kojem se proučavalo odredjeno gradivo, odnosno
jedinice. Učenje ponudjenih, različitih sadržaja uticalo je na samo shvatanje i usvajanje
gospodarskih, socijalnih, kulturnih, religijskih i tehnologijskih promjena, koje su se nametale
svakom čovjeku. Na osnovu poimanje promjena koje su se dešavale oko pojedinca, mijenjao
se i on sam, što je uticalo na sam razvoj i visok stepen ostvarenja civilizacije i njenih
tekovina. Takodje, da li su nastavni sadržaji bili funkcionalni ili nefunkcionalni, uticalo je na
efikasnost i cjelovitost obrazovnog procesa, kao i na uspijeh pojedinaca koji su se obrazovali.
„Formalno obrazovanje vidimo kao povijesnu i društvenu kategoriju koja je u izravnoj vezi s
potrebama proizvodnje materijalnih dobara, sa stupnjem razvoja znanosti i tehnike, s
ideologijom koja u njega ugrađuje razne ciljeve i s političkim uređenjem nekog društva.“8

Na ovaj sličan način su promišljali i američki ekonomisti i sociolozi Bowles i Gintis, koji su
govorili prvenstveno o američkom obrazovnom sistemu, za kojeg su smatrali da ne ispunjava
liberalne ideale samoispunjenja, nego baš suprotno; smatrali su da takav obrazovni sistem
proizvodi neinteligentnu i nekritičku masu ljudi, odnosno buduću radnu snagu kojom
poslodavci mogu vrlo lako manipulisati. Takodje su smatrali da „nastavnici naredjuju-učenici
6
Maleš, D., Mijatović, A.,“ Osnovica socijalne pedagogije“, Zagreb, Hrvatski pedagoško–književni zbor, 1999.,
str.342
7
F. Jelavić, „Didaktičke osnove nastave“, Jastrebarsko, Naklada Slap, 1994., str.10
8
Sabina Vidulin–Orbanić, "Društvo koje uči": Povijesno-društveni aspekti obrazovanja“, Metodički obzori,
Pula, 2007., str. 58
se pokoravaju“9, čime su htjeli istaći činjenicu da učenici, u principu, nemaju uticaja na
predmete koje će proučavati niti na vrijeme koje će provoditi u odgojno-obrazovnim
institucijama. Bowles i Gintis su ovim došli do zaključka da postoji „skriveni nastavni
program“, kojem je cilj da proizvede pasivnu i poslušnu radnu snagu, kojoj je lako nametnuti
autoritet. Takodje, smatrali su da formalno obrazovanje odgovara potrebama i zahtijevima
kapitalističke proizvodnje i tržišta, što dokazuju tvrdnjom da kapitalizam iskorištava formalno
obrazovanje ističući nejednakost kao primarnu kategoriju, koju on otklanja. Na osnovu ovoga,
kapitalizam i kapitalističko društvo, uopće, lansira ideju „jednakosti šansi za sve“, što oni
hladno odbacuju, smatrajući da će uvijek visoki, tj.bogatiji sloj društva, biti povlašteniji u
odnosu na niže slojeve. „Premda je školovanje besplatno i premda se svako može prijaviti za
posao, Bowles i Gintis tvrde da neki imaju mnogo veće šanse od drugih.“10

Na osnovu toga, Bowles i Gintis ističu nekoliko mitova formalnog obrazovanja, za koje
možemo pretpostaviti da vladaju i danas, zbog sveukupne situacije i nesavjesti ljudi na vlasti,
nauštrb potrebama onih nad kojima se vlada. Oni smatraju da je obrazovni sistem „divovska
mašina“, koja proizvodi različite predrasude, zbog kojih oni koji se obrazuju ne vide, zapravo,
stvarnu sliku nejednakosti u koju su supsumirani. Neki od tih mitova su:

1. Obrazovni uspijeh se temelji na zasluzi, što u velikoj većini slučajeva nije istina, zbog
sve veće pojave korupcije, koja je prisutna i u obrazovanju;
2. Nagrada u zanimanju temelji se na zasluzi;
3. Školovanje je put koji vodi k uspijehu u svijetu rada.11

Ono što je značajno, a vezuje se za ovu dvojicu autora jeste što se nisu libili uporedjivanja
američkog obrazovnog sistema sa nekim drugim, zbog toga što se obrazovni sistemi u svijetu
i ne razlikuju mnogo jedan od drugog. Svi pozitivni i negativni aspekti formalnog
obrazovanja ipak imaju velikog uticaja na pojedinca, posebno dok je još uvijek djete, „tabula
rasa“ kojoj je potrebno mnogo više od šturog nastavnog programa, a koji mu pomaže da se
razvije na svim nivoima, specifično neformalno ili samoobrazovanje, koje može imati veliki
uticaj na samo formalno obrazovanje, čineći ga znatno prihvatljivijim za jedno djete ili mladu
osobu.

Elma Ćilimković

9
Haralambos i Holborn, „Sociologija: teme i perspektive“, Zagreb: Golden marketing, 2002., str.787
10
Ibid, str.788
11
Ibid, str.789