Tlang Panukala sa Panunuring Pampanitikan Epifnio San Juan Jr 1 AYON SA INTERNAL na pagsusuri ng panitikan, ang tula o anumang uri katha ay isang kayarian ng wika, isang gawain ng mga salita. Bilang isa gawain, pinupukaw ng komposisyon ang mga karampatang tugon mambabasa ayon sa hugis ng akda. Ang kalahatan ng mga tugon at reaksiyo: ito'y katumbas ng mga likas na kayamanan at birtud ng wikang ginagam Sa pagpapaliwanag ng matatalinghagang salita at ang mga abuloy nito buhay na pagkakaugnay-ugnay ng mga sangkap at bahagi ng tula, ginagan sa pagkukuro ang batayan ng kaukulang tungkulin. Samakatwi tutunghayan natin ang halaga ng parang ito sa proseso ng pagpapaliwan ng kahulugan ng tula Sumasaksi ang paraang analisis na palayon sa uri ng tula bilang isa pagbubuklod ng iba’ ibang kahulugan, ang denotasyon at ang metaporil na kahulugan ng salita, Totoo na hindi masasagot ng paraang ito ang lal ng tanong 0 suliranin, lalo na yaong hinggil sa mga tungkuling, day gampanan ng makata sa lipunan, mga problemang pampilosopiya, atbp Nang maisulat ni Keats na nawari niyang ang likhang-isip ay isa timon sa diwa, binibigyang diin niya ang kahalagahan ng masusing pagy ng makata ng mga salitang babagay niya upang mapamahalaan ang pagsulo ng guniguni. Ang imahinasyon ay mistulang layag na pinamumunu naman ng kakayahang pagtuklas, ang bituin sa hilaga. Sa panuntunang ito, kailangang bigyan ng kaukulang tensiyon 2 mga porma ng pangungusap, ang taguring modalities: pang-ut pagpapasiya, paggulat, pagnanais. Tinagurian itong mga bahagi ng sint: na performatives pagkat bawat isa’y nag-aangkin ng mga nais, kagustuh o layon ng tao sa buhay.IL Paghasa para sa Konteksto, Konsepto, ab Kasyaayan lang tuntunin ang dapat pag-ukulan ng pansin. Halimbawa: Ano proporsiyon ng teksto na binubuo ng mga salitang nagloloob ng mga en, mga talinghaga at (ayutay? Ano ang ritmo ng dula, ang aksiyon psnod kay Aristotle) ng isang likhang.sining? Maaari ba ang balangkas adikain—damdamin—pagkilala? Kay Eisenstein, ang bantog na direktor pelkula, ang through-action ang siyang suhay ng balangkas sa likhang- ng. Kung ano ang “plot” o tuwirang takbo ng pangyayari sa kuwento, i din ang pagsulong ng imahen. Natural na mayroon ding subplot na ring tumbasan, tambisan o salantunay. Sa lirikong tula, ang purong los ang siyang porma ng kapayapaan o katimyasan sa kaibuturan ng Ang uri ng ganitong kalagayan ay kapantay ng isip na ang Diyos ay ging pure act. 2 Kung gayon, ang kahulugan ng tula ay umaalinsunod sa pagkasundong lakas ng likhang-isip na pumipigil at nag-aayos sa aban ng maraming kahulugan ng mga salita sa loob ng isang buong ng paksa. Walang elementong lohiko na hindi humihingi ng asosasyon uugnayan sa kapaligiran sa guniguni at ng pag-antig sa damdamin. Ang ‘ng anumang akdang pampanitikan ay may salik na katugon ng rason, idamin at imahinasyon—mga salik sa perspektibang mailalapat sa alas ng pormang panloob o diwang buod ng isang katha Huwag kalilimutan ang apat na elemento sa pagsusuri ng estilo: ang na kahulugan, damdamin, saloobin o tono at pangkalahatang layon. Nabanggit ko sa The World of Abadilla na sa lakas ng salita, sa mga angiang lininang at ipinag-ugitan sa kapakanan ng paglalahad, nalilikha ibubunyag ng makata ang kanyang tahanan sa daigdig. Upang maging an at tirahan ang mundo: ito ang kardinal na mithiin ng anumang llaan. Musika, ang sikdo at tibok ng utak, ang apoy at karimlan ng itain at pag-arok sa hiwaga ng pag-iral, lahat ay binubuhay sa harapang ikipag-ugnay sa daigdig sa ating pang-araw-araw na karanasan. Bawat y, tono, anyo ay dulot ng udyuk-damdamin, isip, intuisyon at kirot sa in o pagluwal ng kaliwanagan sa ugat ng kaluluwa, sa puso ng paglilirip. Nais kong imungkahi rito ang ilang paksang dapat pangatawanin ng lbhasa: Kinakailangang isulit ang mga kaugnay ng abstrakto at retong salita, aliterasyon at asonansya, at ang kaugnayan ng mga siang ponetiko sa kahulugan ng mga salita: ang mga imahen ng limang 'ma na dapat isaayos sa isang sistema; mga personipikasyon, sinestesiya iltang Panukala sa Panunuring Pampanitikan 38 at iba pang uri ng analohiya. Kasama na rito ang kaisipan. Lalo na ang pang-uri at ano ang nangyayari sa panganga lap sa isang parirala kung ito'y napapaligiran ng mga pang-uring iba't iba ang antas ng kalawakan o kalapitar sa pandama, May mga mambabasa na makatatanda pa sa mga panukala ko sa Poetile Pilipina I, Ang karugtong nito ay humihingi ng lakas at panahon na hind ko pa maidudulot sa ngayon, ngunit ang balangkas ng proyekto ay buo n. noon pa man: Il-Istruktura at Tekstura ng Tula, Disertasyon tungkol sa Teknik Katayuan ng teorya ng tulang Pilipino (Kundi lumpo, gumigiray-giray. Til: pintakasing binubusbos ng tarik ng kamusmusan?) Il|—Balarila @ Makalikhang Sensibilidad ng Tao. Dadaliriin ko rin sa isang prolegomen ang mga paksang sumusunod: Ang daigdig ng sining, Penomenolohiya n Tula, Diyalektiko ng Materyal at Kalooban, Intensiyon o Panagano n Pagkilala sa Realidad, Pagtuturo sa Paghahambing at Paggamit ng mg Halimbawa; Metonimiya, sinekdoke, mga tinig, mga uri ng pagsulong, mg dalawahing kahulugan (ambiguities), ang kaisahan o kabuuan ng tula interpretasyon at balangkas ng isang metodo sa panunuri. 3 Ngayon, ilang obserbasyon sa ilang makata. ‘Mapanggayumang pangarap—iyan ba ang ating minana sa mga sibe ni Jose Corazon de Jesus? Ngunit tila kakaiba ang katuturan ng kanyan mga salita, ang sariling pahayag ni Huseng Batute: sapagkat sa mga tulan ukol sa buhay ng ¢ao ay hindi mabulaklak ang harding kinauukulan, at tagr pa sa dahop sa kabanguhan, kaya mahirap ipagtamo ng mauugong at walan hulaw na palakpak 0 pagpuri sa may-akdang manunulat. “Ang Pagbabalik” ay palagiang nasa bibig ng madla, bata man matanda. Dapat ipagpatuloy ang uri ng dramatic monologue pagkat naghahai pa rin ang paniwalang ang makata'y isang propetang hinlog ng mga bathal sa Parnaso gayong ang pinaniniwalaan ng madla ay mga nilalaman n propaganda at iba pang haka-hakang watak-watak at hindi tumutungo s isang istandard o isang pamantayan ng kahalagahan. Kailangan ang mahigp) na pangangalaga sa sitwasyon at dapat huwag kalimutan ang panauhin gumaganap ng papel sa isang tagpo, pagkat ang motibasyon ng tagpon iyan ay nasasalalay sa magkakaibang palagay ng mga panauhan. Samantal: ang soliloki ay pangungulilang kadalasa'y nagpapatibay na walan pinaglilimi ang makata kundi sariling pusod; minamagaling niyang lube ang pagtatanghal ng kaakuhan na walang laman. Ang tinig ng katotohanaIIL Pagbasa para sa Kontcksto, Konsepto, al Kasayseyan jurul sa isang gumaganap ng papel sa pakikipagsapalaran, Walang be ung walang pakikipagtunggalian, ‘Ang dapat linangin ay yaong hinihingi ng kalagayan sa tula, Dapat nahin ng makata ang pagsunod at pag-aagpang ng tonong boses sa fan ng nangungusap upang maipinta ang buong panorama ng gayan ng (20 mula sa iba’t ibang panig ng pagkilala. {Ang “Manika” at “Three O'clock in the Morning” ni Cirio Panganiban sawang pagsubok na taliwas sa kumbensiyonal na kapamaraanan noong shon niya. Bukal sa tema ang takbo ng taludtod, kaakbay sa paglipat ng damin ang bawat pagbubuko ng idea sa bawat saknong, Sa monologong pulay-bulay, ang malayang berso ay kontrolado ng bawat bugso ng damin. Sa kabilang dako, kulang na kulang si Florentino Collantes sa gma ng damdamin at porma ng wika. Mabilis, maagos nga ang takbo glalarawan, ngunit ito naman ay hindi nakaugnay sa daloy ng iba’t aranasang kanyang pinapaksa, Ang tanging kaisahan ay ang banghay uwento, ang istorya o literal na kasaysayan. Lumalalim ba ang usapin kasaysayan? Ang kasaklawan ng tema ay napaiilalim sa aksiyon ng mga ng nagsisiganap; ang paglalarawan ng katauhan ay nakalangkap sa ospera ng kalagayan, ng set ng entablado, Kailangan ang pagdaliri sa gkakalabang lakas ng mga kaisipan at kagustuhan. Ito lamang ang pagdudulot ng katuturan sa mood at panginorin ng “Ang Lumang ibahan.” Maitatangi si Amado Hernandez na uliran sa pagdiriwang ng kalagayan , Pagdiriwang na itinataguyod sa ngalan ng malayang pagkukuro. fod sa budhing makalipunan, ang pangitain ni Hernandez ay kumikilala b ey bilang walang hanggang pagsulong, pagbabago, walang likat na aklas Ang tulang “Aklasan” ay may hugis na nagpupumiglas, mabilis ang yng damdamin, pagkat maikdi ang taludtod na tila baga kuwadro ng Brolyo ng film na nabubuhay sa pag-ikid ng mga aninong nasasalamin “ng puting tabing. Tulad ng prinsipyo ng montage, salit-salit ang tnod-sunod ng imahen, iisa ang pinapaksa—ang through-action: ang harap na silakbo ng dalawang palasurian o paninindigan. Ang tulang “Ang Panday,” tulad ng karamihan sa tula ni Hernandez on «*Palooban ng kaisipang diyalekto. Nababago ang anumang bagay ine 2*%0 ng layunin, adhikain, kagustuhan, atbp., ng tao. Tao ang mg kanyang daigdig at kahulugan, tao lamang ang pagbubuhatan ngllagg Panokala sa Panunuring Pampanitikan lakas na magpapaunlad at magpapalago ng kakayahan at karunungan magpapatinag ng damdamin at likas na kabutihan ng tao Sa pagkilatis ng mga tula ni Hernandez ay matutugunan ang tanong Ano ang kalalabasan ng pagpapalit ng tono mula sa soliloki, pag-uusap ng dalawang tao o kumbersasyon, at monologo? Paano ang mga paghalo-halc ng estilo, ng mga panagano? Isang pagpapasok ng bisa, ng kabihasnan, an; Parikalang pabula, ang realistikong paghawak sa tema at panunudyon; Paglalarawan, bukod pa sa mga pagbatikos na pasablay na pagsasalaysay nj isang kuwento. Tinuturan ko ang mga tulang “Ang Kubrador,” “Hel; Wanted,” “Luma at Bagong Kabihasnan” at iba pang munting komedya n; buhay. Dalawang tula tungkol sa buhay, ngunit alin ang talagang buhay yaong kay Manuel Car. Santiago o yaong kay Nemesio Caravana? (Tingnar ang mga tula sa Parnasong Tagalog ni Abadilla.) Paimbabaw ang paghahawig ng kay Caravana. Pangkaraniwan ang mga itinuturo, at lantad na lantad sa pabulaanang sisikapin ninuman. Sc abilang dako, uliran ang kay Car, Santiago: masasalat, mararamdaman ang mga talinghagang iniaangkop sa iba't ibang panig ng paglalarawan sa penomena ng buhay. Mula sa mga metapora (tuwang nanulay sa ugat, antuking ilaw) nagbubuhat ang pangkalahatang hinuha 0 pagkilala sa hiwaga ng katotohanan. Ang lalong dapat malirip ay ang paghahawak at pagsasaayon ng mg: pandiwa, at pinaglangkap na pandiwa at pangngalan—ano ang nangyari s: dalawang ito? Mapapansin na nasa pagbigkas ng tula ang bisa ny pagpapahiwatig ng makata sa kahulugan ng mga karanasang nakasakay s: takbo ng himig at pananagisag ng wika 4 Maganda at karapat-dapat ang salitang linangin o kalinangan upang itumbas sa cultivate, develop at culture, discipline, sa larangan ng panunring pampanitikan, Dapat ngang linisin at suyurin ang isip, hinuha, hinagap a ibatt ibang aksiyon ng sensibilidad. Kailangan din ang impetus, ang panghihikayat at pagganyal: na magbubuhat sa Kalooban, 0 kaya pang akit at hamon na alay ng mga sitwasyong panlabas, ng kalagayan ng lipu at pakikipagkapwa-tao. : x suis pagkukulang ang kawalan natin hanggang avon. ng isang matatag na saligan o batayan sa panunuri, Nasaan ang ating tradisyon s:Tl, Pagbasa para sa Kontcksto, Konscpto, at Kas, en > Ano ang nagawa nina Abadilla, Clodualdo del Mundo, sty at iba pang Kinikilalang manunuri? Hanggang ngayon ay wala oncillo oie teorya ng literatura tungo sa pagpapaliwanag ng porma at EN ng mga kathang-isip. Ano ang ating nakikita? Pagpuri © Pagsira, pile reksiyon ng pag-ikot ng kamalayang polemiko, tungayawan, ey puwedeng sumali ee sa ganang akin, ang gawaing pagsusuri ng kaayusan at kahulugan sang tha ay sang dsiplina ng buong pagkatao, isang pagsasanay ng soaker f siguroy alam na ng marami na ang pagkagiliw sa isang tula ay katumbas ng pagkagiliw sa (amang pangangatwiran; kung mali o saliwa an, akainbindi, isang pagkukunwari lamang ng ating utak ang ipakikitang Pegi Hindi maihihiwalay ang pagkaunawa at pagkagusto sa sining sy pegpapaunawa, hindi lamang eksplikasyon ang nasasangkot kundi pati vg buong aktibidad ng ulirat, ng sensibilidad na, ayon kay Blackmar, rsssaklaw sa paritalang theoretic form of our life. syon nga kay Herakleitos 0 sa Tao te Ching walang buhay o kamalayan ang nl sa mukha ng daigdig. Di upang itanghal ang mga ego kundi upang ‘buryag ang katotohanan ng kalagayan ng taong nasasalamin sa sining-—ito bmnang ang abang nais ko, Humatol sana nang may katimpian at pagpipigil angmatatandang paham na walang simpatiya sa mga kaisipang nailahad ko Tio Bilang pangwakas sa mga punang ito, pasumala at pansamantalang nngkahi, sagutin natin ang tanong na ito: Ano ang tahasang pananagutan 18 ¥gasuri sa panitikan? Sa ibang pagkakataon, naisip kong isusog bilang ‘gotang lang berso sa Mga Taga Corinto I: 27: Kung nagsasalita ang sinuman ng wika, maging dalawa, 0 huwag hig satatlo, at sunud-sunod: at ang isa'y magpaliwanag. 28: Datapwat hung walang tagapaliwanag, tumahimik siya. Upang sugpuin o lutasin ang bawat problemang sumasaklaw sa hoon "4 Karanasan ng bawat tao, kailangan ang uri ng henyo ng ilikha sa pihit at bugso ng isang karismang regalo ng mga lakas naTlang Panukala sa Panunuring Pampanitikan 38" nangingibabaw sa kalikasan. Ang pagmimilagro at panghuhula ay bukal sz intuwisyon ng tao, lalo na’t ang espiritong taglay ng damdamin at pag-iisir ay nasasandatahan ng karanasan at karunungang tuklas sa maigting ne pakikisalamuha sa buhay.