Tailieuxanh Giao Trinh Tam Ly Hoc Tieu Hoc p1 7288

®¹i häc huÕ
trung t©m ®µo t¹o tõ xa
gs.ts bïi v¨n huÖ
gi¸o tr×nh
t©m lÝ häc tiÓu häc
huÕ – 2007
1
môc lôc
Lêi nãi ®Çu...................................................................................................................................... 6
Ch−¬ng I: T©m lý häc lµ mét khoa häc ....................................................................................... 7
I. §èi t−îng cña t©m lý häc .................................................................................................... 7
II. §Æc ®iÓm c¬ b¶n cña khoa häc t©m lý .............................................................................. 9
III. B¶n chÊt cña hiÖn t−îng t©m lý ..................................................................................... 10
IV. VÞ trÝ vµ ý nghÜa cña t©m lý häc ..................................................................................... 14
V. Nh÷ng ph−¬ng ph¸p nghiªn cøu t©m lý häc sinh tiÓu häc ............................................ 16
C©u hái.................................................................................................................................... 21
Ch−¬ng II: Ho¹t ®éng - giao tiÕp - nh©n çch........................................................................... 22
I. Ho¹t ®éng vµ cÊu tróc cña ho¹t ®éng............................................................................... 22
II. Giao tiÕp ............................................................................................................................ 26
III. Nh©n çch ........................................................................................................................ 31
C©u hái.................................................................................................................................... 40
Ch−¬ng III: Lý luËn vÒ sù ph¸t triÓn t©m lý trÎ em ................................................................. 41
I. TrÎ em thêi ®¹i ngµy nay................................................................................................... 41
II. Mét sè quan niÖm sai lÇm vÒ sù ph¸t triÓn t©m lý trÎ em............................................. 44
III. Nguyªn lý ph¸t triÓn t©m lý trÎ em................................................................................ 46
IV. D¹y häc vµ sù ph¸t triÓn t©m lý häc sinh ...................................................................... 47
V. Ho¹t ®éng chñ ®¹o vµ sù ph¸t triÓn t©m lý trÎ em ........................................................ 51
C©u hái.................................................................................................................................... 53
Ch−¬ng IV: Nh÷ng tiÒn ®Ò cña sù ph¸t triÓn t©m lý häc sinh tiÓu häc.................................. 54
I. BËc tiÓu häc trong nÒn gi¸o dôc hiÖn ®¹i ......................................................................... 54
II. Gi¸o dôc tiÓu häc trong x· héi hiÖn ®¹i.......................................................................... 58
III. TiÒn ®Ò cña sù ph¸t triÓn t©m lý häc sinh tiÓu häc ............................................................ 60
C©u hái.................................................................................................................................... 63
Ch−¬ng V: § Æc ®iÓm t©m lý häc sinh tiÓu häc ......................................................................... 64
I. §Æc ®iÓm cña çc qu¸ tr×nh nhËn thøc............................................................................. 64
II. §Æc ®iÓm nh©n çch cña häc sinh tiÓu häc ..................................................................... 70
2
C©u hái.................................................................................................................................... 77
Ch−¬ng VI: Çc ho¹t ®éng cña häc sinh tiÓu häc..................................................................... 78
I. Ho¹t ®éng häc cña häc sinh tiÓu häc ................................................................................ 78
II. Çc d¹ng ho¹t ®éng kh¸c cña häc sinh tiÓu häc ............................................................ 86
C©u hái.................................................................................................................................... 89
Ch−¬ng VII: Mét sè vÊn ®Ò vÒ t©m lý häc d¹y häc vµ gi¸o dôc tiÓu häc............................... 90
I. Sù thèng nhÊt gi÷a ho¹t ®éng d¹y vµ ho¹t ®éng häc ...................................................... 90
II. Sù h×nh thµnh kh¸i niÖm.................................................................................................. 91
III. Sù ph¸t triÓn trÝ tuÖ ........................................................................................................ 96
IV. Nh÷ng yªu cÇu t©m lý - s− ph¹m ®èi víi viÖc h×nh thµnh kü n¨ng, kü x¶o vµ thãi
quen cho häc sinh tiÓu häc .................................................................................................. 104
V. Mét sè vÊn ®Ò vÒ t©m lý häc gi¸o dôc ®¹o ®øc ............................................................. 107
C©u hái.................................................................................................................................. 115
Ch−¬ng VIII: Mét sè vÊn ®Ò vÒ nh©n çch ng−êi gi¸o viªn tiÓu häc ................................... 116
I. §Æc ®iÓm lao ®éng s− ph¹m cña ng−êi gi¸o viªn tiÓu häc ............................................ 116
II. Ho¹t ®éng d¹y - ho¹t ®éng ®Æc tr−ng cña gi¸o viªn tiÓu häc ..................................... 118
II. Ph©n tÝch phÈm chÊt vµ n¨ng lùc cña ng−êi gi¸o viªn tiÓu häc.................................. 120
IV. Con ®−êng hoµn thiÖn phÈm chÊt n¨ng lùc cña ng−êi thÇy gi¸o .............................. 125
C©u hái.................................................................................................................................. 125
H−íng dÉn häc m«n t©m lý häc tiÓu häc ................................................................................. 126
PhÇn I. Më ®Çu .......................................................................................................................... 126
PhÇn II. H−íng dÉn häc theo tõng ch−¬ng.............................................................................. 128
Ch−¬ng I: T©m lý häc lµ mét khoa häc ................................................................................... 128
I. T©m lý häc nghiªn cøu çi g×?......................................................................................... 128
II. §Æc ®iÓm cña hiÖn t−îng t©m lý .................................................................................... 128
III. B¶n chÊt cña hiÖn t−îng t©m lý ................................................................................... 128
IV. Nghiªn cøu t©m lý häc sinh tiÓu häc b»ng nh÷ng ph−¬ng ph¸p nµo?...................... 128
Tµi liÖu tham kh¶o thªm ..................................................................................................... 129
Ch−¬ng II: Ho¹t ®éng - giao tiÕp - nh©n çch......................................................................... 130
I. Ho¹t ®éng vµ cÊu tróc cña ho¹t ®éng............................................................................. 130
3
II. Lý thuyÕt ho¹t ®éng trong gi¸o dôc.............................................................................. 130
III. Kh¸i niÖm giao tiÕp vµ vai trß cña giao tiÕp ............................................................... 131
III. Kh¸i niÖm nh©n çch vµ cÊu tróc nh©n çch.............................................................. 132
Tµi liÖu tham kh¶o............................................................................................................... 134
Ch−¬ng III: Lý luËn vÒ sù ph¸t triÓn t©m lý trÎ em ............................................................... 134
I. Çc quan niÖm vÒ trÎ em ................................................................................................. 134
II. Nguyªn lý c¬ b¶n cña sù ph¸t triÓn t©m lý trÎ em ....................................................... 135
III. D¹y häc vµ sù ph¸t triÓn t©m lý cña trÎ ...................................................................... 135
IV. Ho¹t ®éng vµ sù ph¸t triÓn t©m lý cña trÎ em ............................................................ 136
Tµi liÖu tham kh¶o............................................................................................................... 138
Ch−¬ng IV: Nh÷ng tiÒn ®Ò cña sù ph¸t triÓn t©m lý häc sinh tiÓu häc................................ 139
I. BËc tiÓu häc trong nÒn gi¸o dôc hiÖn ®¹i ....................................................................... 139
II. Gi¸o dôc tiÓu häc trong x· héi hiÖn ®¹i........................................................................ 140
III. TiÒn ®Ò cña sù ph¸t triÓn t©m lý ë häc sinh tiÓu häc ....................................................... 140
Tµi liÖu tham kh¶o............................................................................................................... 141
Ch−¬ng V: § Æc ®iÓm nhËn thøc cña häc sinh tiÓu häc ......................................................... 142
I. §Æc ®iÓm nhËn thøc cña häc sinh tiÓu häc..................................................................... 142
Tµi liÖu tham kh¶o............................................................................................................... 143
Ch−¬ng VI: Çc ho¹t ®éng cña häc sinh tiÓu häc................................................................... 144
I. Lý thuyÕt vÒ ho¹t ®éng häc trong t©m lý häc s− ph¹m................................................. 144
II. Ho¹t ®éng häc cña häc sinh tiÓu häc............................................................................. 144
III. Mét sè ho¹t ®éng kh¸c cña häc sinh tiÓu häc ............................................................. 146
Tµi liÖu tham kh¶o............................................................................................................... 147
Ch−¬ng VII: Mét sè vÊn ®Ò t©m lý häc d¹y häc vµ gi¸o dôc ................................................. 148
I. Sù thèng nhÊt gi÷a ho¹t ®éng d¹y vµ ho¹t ®éng häc ......................................................... 148
II. Sù h×nh thµnh kh¸i niÖm................................................................................................ 148
III. Sù ph¸t triÓn trÝ tuÖ ...................................................................................................... 148
IV. VÊn ®Ò h×nh thµnh kü n¨ng, kü x¶o vµ thãi quen....................................................... 150
V. Mét sè vÊn ®Ò t©m lý häc gi¸o dôc ®¹o ®øc.................................................................. 151
4
Tµi liÖu tham kh¶o............................................................................................................... 153
Ch−¬ng VIII: Mét sè vÊn ®Ò vÒ nh©n çch ng−êi gi¸o viªn tiÓu häc .................................... 154
I. §Æc ®iÓm lao ®éng s− ph¹m cña ng−êi gi¸o viªn tiÓu häc ............................................ 154
II. Ho¹t ®éng d¹y - ho¹t ®éng ®Æc tr−ng cña ng−êi gi¸o viªn ......................................... 154
III. Ph©n tÝch nh÷ng n¨ng lùc c¬ b¶n vµ çc phÈm chÊt cña ng−êi gi¸o viªn tiÓu häc.. 155
IV. Con ®−êng hoµn thiÖn phÈm chÊt vµ n¨ng lùc cña ng−êi gi¸o viªn ......................... 156
Tµi liÖu tham kh¶o............................................................................................................... 157
PhÇn III. Gîi ý tr¶ lêi mét sè c©u hái ...................................................................................... 158
PhÇn IV. Gîi ý çch viÕt mét bµi tËp thùc hµnh t©m lý häc vµ s¬ ®å t×m hiÓu mét sè ®Æc
®iÓm t©m lý häc sinh tiÓu häc ................................................................................................... 162
I. Çch viÕt mét bµi tËp thùc hµnh t©m lý......................................................................... 162
II. Giíi thiÖu mét sè s¬ ®å t×m hiÓu ®Æc ®iÓm t©m lý häc sinh tiÓu häc .......................... 165
PhÇn V. 50 ®Ò dµnh cho çc b¹n häc viªn tù kiÓm tra kiÕn thøc sau khi häc xong m«n “T©m lý
häc tiÓu häc” ................................................................................................................................ 167
Gîi ý tr¶ lêi................................................................................................................................. 174
5
lêi nãi ®Çu
Gi¸o tr×nh T©m lý häc tiÓu häc ®−îc biªn so¹n theo ch−¬ng tr×nh ®µo t¹o cö nh©n gi¸o dôc
häc tiÓu häc hÖ t¹i chøc, tõ xa. Gi¸o tr×nh nµy trËp trung tr×nh bµy nh÷ng vÊn ®Ò c¬ b¶n nhÊt cña
t©m lý häc ®¹i c−¬ng, t©m lý häc s− ph¹m vµ t©m lý løa tuæi häc sinh tiÓu häc theo ph−¬ng ph¸p
tiÕp cËn ho¹t ®éng – nh©n çch, ®ång thêi cè g¾ng qu¸n triÖt tÝnh khoa häc, hiÖn ®¹i vµ d©n téc
còng nh− chó ý thÝch ®¸ng ®Õn tÝnh nghiÖp vô s− ph¹m, kÕt hîp lý luËn víi thùc hµnh.
§©y lµ tµi liÖu dµnh cho hÖ ®µo t¹o kh«ng chÝnh quy nªn ngoµi 08 ch−¬ng, cuèn gi¸o tr×nh cßn
cã phÇn h−íng dÉn çc b¹n häc viªn häc m«n T©m lý häc tiÓu häc. Trong phÇn nµy, t¸c gi¶ ®·
®−a ra nh÷ng gîi ý ®Ó çc b¹n häc viªn häc theo tõng ch−¬ng vµ ®Æc biÖt cã 50 ®Ò vµ ®¸p ¸n ng¾n
gän ®Ó ng−êi häc tù kiÓm tra tri thøc sau khi häc xong m«n häc nµy.
Chóng t«i hi väng gi¸o tr×nh nµy sÏ gióp cho sinh viªn s− ph¹m hÖ t¹i chøc vµ tõ xa häc tËp cã
kÕt qu¶ m«n T©m lý häc tiÓu häc. Gi¸o tr×nh cßn cã thÓ lµm tµi liÖu tham kh¶o cho sinh viªn s−
ph¹m hÖ chÝnh quy ®µo t¹o gi¸o viªn tiÓu häc vµ çc thµy gi¸o, c« gi¸o, häc viªn ë çc c¬ së ®µo
t¹o, båi d−ìng ngoµi ngµnh s− ph¹m.
Chóng t«i xin ch©n thµnh çm ¬n çc b¹n ®ång nghiÖp, çc b¹n sinh viªn çc líp cö nh©n gi¸o
dôc häc ( hÖ chÝnh quy vµ kh«ng chÝnh quy ) ë mét sè tr−êng §HSP vµ çc ®Þa ph−¬ng mµ t¸c gi¶
cã dÞp ®−îc trùc tiÕp gi¶ng d¹y vµ h−íng dÉn häc tËp bé m«n nµy, ®· gãp nhiÒu ý kiÕn quý b¸u ®Ó
gi¸o tr×nh ®−îc ra ®êi. Tuy t¸c gi¶ ®· rÊt cè g¾ng nh−ng ch¾c ch¾n gi¸o tr×nh khã cã thÓ tr¸nh
khái nh÷ng khiÕm khuyÕt. Mong nhËn ®−îc sù gãp ý kiÕn ®Ó chóng t«i tiÕp tôc hoµn thiÖn trong
nh÷ng lÇn xuÊt b¶n sau.
Hµ néi, th¸ng 4 n¨m 2004
6
Ch−¬ng I
T©m lý häc lµ mét khoa häc
I. §èi t−îng cña t©m lý häc
T©m lý häc lµ mét khoa häc nghiªn cøu ®êi sèng t©m lý. T©m lý lµ hiÖn t−îng cã thËt. Cã
thÓ xÕp çc c¶m gi¸c vµ tri gi¸c, biÓu t−îng vµ ý nghÜ, t×nh c¶m vµ nguyÖn väng, nhu cÇu vµ
høng thó, tÝnh çch vµ n¨ng lùc, −íc m¬ vµ t−ëng t−îng - vµo ®êi sèng t©m lý con ng−êi.
Nh÷ng hiÖn t−îng ®ã v« cïng phøc t¹p vµ cùc kú phong phó, cho ®Õn nay cßn nhiÒu vÊn ®Ò
ch−a lý gi¶i ®−îc.
T©m lý häc hiÖn ®¹i ®· chøng minh r»ng n·o lµ c¬ së vËt chÊt, lµ n¬i n¶y sinh, tån t¹i cña
çc hiÖn t−îng t©m lý. Nãi çch kh¸c, t©m lý gåm tÊt c¶ çc hiÖn t−îng n¶y sinh trong ®Çu ãc
con ng−êi g¾n liÒn víi ho¹t ®éng cña hä. Mçi ng−êi ®Òu cã ®êi sèng t©m lý riªng hÕt søc quý
gi¸ vµ quan träng. Tuy vËy, ®Ó hiÓu ®−îc nã vµ lµm chñ ®−îc nã thËt kh«ng ph¶i ®¬n gi¶n.
MÆt kh¸c, hiÓu ®−îc t©m lý cña ng−êi kh¸c ®Ó cã çch øng xö ®óng ®¾n, khoa häc l¹i cµng
khã h¬n.
T©m lý ng−êi gåm nhiÒu lo¹i hiÖn t−îng nh−ng cã thÓ quy thµnh çc nhãm sau ®©y:
- Çc qu¸ tr×nh t©m lý: §ã lµ c¶m gi¸c, tri gi¸c, t− duy, t−ëng t−îng. Çc qu¸ tr×nh t©m lý lµ
nh÷ng hiÖn t−îng t©m lý t−¬ng ®èi ®¬n gi¶n vÒ mÆt cÊu tróc, ®ång thêi n¨ng ®éng nhÊt. Chóng
n¶y sinh do kÕt qu¶ t¸c ®éng trùc tiÕp cña thÕ giíi chung quanh vµo con ng−êi, hoÆc do kÝch thÝch
thÇn kinh tõ c¬ quan néi t¹ng. Mçi ho¹t ®éng t©m lý ®Òu h×nh thµnh tõ çc qu¸ tr×nh t©m lý kh¸c
nhau, liªn kÕt víi nhau mét çch phøc t¹p, th©m nhËp vµo nhau, t¸c ®éng vµ chuyÓn ho¸ lÉn nhau.
Qu¸ tr×nh t©m lý th−êng diÔn ra nhanh, cã khëi ®Çu vµ kÕt thóc, tham gia vµo mçi ho¹t ®éng vµ
hµnh ®éng cña con ng−êi. NhËn thøc vÒ thÕ giíi xung quanh cña con ng−êi nãi chung, cña häc
sinh tiÓu häc nãi riªng ®Òu phô thuéc vµo ®Æc ®iÓm, quy luËt cña çc qu¸ tr×nh t©m lý. Ng−êi gi¸o
viªn tiÓu häc cÇn cã nh÷ng hiÓu biÕt vÒ ®Æc ®iÓm çc qu¸ tr×nh t©m lý cña häc sinh ®Ó tiÕn hµnh
d¹y häc vµ gi¸o dôc.
- Çc tr¹ng th¸i t©m lý: Lµ nh÷ng tr¶i nghiÖm t©m lý cña con ng−êi, diÔn ra trong thêi gian
t−¬ng ®èi ng¾n, ®Æc tr−ng cho khuynh h−íng, tr×nh ®é, ®é linh ho¹t, ®é c©n b»ng cña ho¹t
®éng t©m lý. Tr¹ng th¸i t©m lý lµ çi nÒn chung cho sù biÓu hiÖn cña qu¸ tr×nh t©m lý vµ çc
thuéc tÝnh t©m lý. Tr¹ng th¸i t©m lý cã rÊt nhiÒu lo¹i vµ mu«n h×nh mu«n vÎ, bao gåm sù chó
ý (®i víi qu¸ tr×nh nhËn thøc), sù tin t−ëng hay nghi ngê (®i víi lý trÝ), sù ph©n v©n, hå hëi,
b©ng khu©ng, l¹c quan (®i víi t×nh c¶m). Çc c«ng tr×nh nghiªn cøu cho thÊy tr¹ng th¸i t©m lý
tÝch cùc, phï hîp sÏ cã ¶nh h−ëng tèt ®Õn ho¹t ®éng cña häc sinh tiÓu häc. Ng−îc l¹i, tr¹ng
th¸i l¬ ®·ng, do dù, sî h·i khi ®Õn tr−êng cña häc sinh sÏ h¹ thÊp kÕt qu¶ ho¹t ®éng häc cña
chóng.
H×nh thµnh vµ cñng cè tr¹ng th¸i t©m lý tÝch cùc, ng¨n chÆn vµ kh¾c phôc çc tr¹ng th¸i t©m
lý tiªu cùc cña häc sinh tiÓu häc lµ nhiÖm vô cña gi¸o viªn tiÓu häc khi tiÕn hµnh d¹y häc vµ gi¸o
dôc.
7
- Çc thuéc tÝnh t©m lý: Tr¹ng th¸i t©m lý cña mçi ng−êi lu«n lu«n thay ®æi. Trong cïng
mét ngµy, con ng−êi cã thÓ cã çc tr¹ng th¸i t©m lý kh¸c nhau. Cã nh÷ng hiÖn t−¬ng t©m lý tån
t¹i rÊt l©u (mét th¸ng, hai th¸ng, mét n¨m, hai n¨m hay l©u h¬n n÷a). Nh÷ng hiÖn t−îng t©m lý
t−¬ng ®èi bÒn v÷ng vµ æn ®Þnh ®ã ®−îc gäi lµ çc thuéc tÝnh t©m lý. Nh÷ng ®Æc ®iÓm t©m lý trë
thµnh phÈm chÊt cña ç nh©n nh− tÝnh çch, n¨ng lùc, tÝnh khÝ, phÈm chÊt cña t− duy, ý chÝ, t×nh
c¶m, thÕ giíi quan vµ lý t−ëng ®Òu ®−îc xÕp vµo thuéc tÝnh t©m lý.
- Çc hiÖn t−îng t©m lý x∙ héi: Nh÷ng hiÖn t−îng t©m lý ®· nªu thuéc t©m lý ç nh©n.
Ngoµi nh÷ng hiÖn t−îng t©m lý ®ã, cßn cã nh÷ng hiÖn t−îng t©m lý chØ n¶y sinh, ph¸t triÓn vµ béc
lé khi con ng−êi ë trong nh÷ng nhãm ng−êi x¸c ®Þnh: trong gia ®×nh, trªn líp häc, n¬i héi hÌ… ë
®©u cã ®êi sèng x· héi, cã quan hÖ gi÷a ng−êi víi ng−êi, ë ®ã xuÊt hiÖn çc hiÖn t−îng t©m lý x·
héi. Thanh niªn bµn t¸n vÒ çc lo¹i mèt thêi trang, çc bËc phô huynh bµn vÒ çc hiÖn t−îng tiªu
cùc vµ çc tÖ n¹n x· héi gâ cöa vµo häc ®−êng, gi¸o viªn b×nh luËn vÒ kh«ng khÝ t©m lý trong tËp
thÓ gi¸o viªn, vÒ uy tÝn cña ng−êi hiÖu tr−ëng v.v… Nh÷ng hiÖn t−îng kÓ trªn ®Òu lµ nh÷ng hiÖn
t−îng t©m lý x· héi.
Nh− vËy, cã thÓ nãi r»ng t©m lý x· héi bao gåm nh÷ng hiÖn t−îng t©m lý nãi chung cña mét
nhãm x· héi cô thÓ n¶y sinh tõ sù t¸c ®éng qua l¹i trong ho¹t ®éng vµ giao tiÕp gi÷a çc ç nh©n.
Nh÷ng hiÖn t−îng t©m lý x· héi chi phèi nhËn thøc, th¸i ®é vµ hµnh vi ç nh©n khi ë trong nhãm.
Çc qu¸ tr×nh t©m lý, çc tr¹ng th¸i t©m lý, çc thuéc tÝnh t©m lý vµ çc hiÖn t−îng t©m lý x·
héi kh«ng t¸ch rêi nhau. Çc qu¸ tr×nh t©m lý cung cÊp néi dung cho çc tr¹ng th¸i t©m lý. Th«ng
qua çc qu¸ tr×nh t©m lý, ç nh©n l¹i thu nhËn ®−îc nh÷ng “nguyªn liÖu” ®Ó nhµo nÆn, tæng hîp
t¹o nªn çc thuéc tÝnh t©m lý. Çc thuéc tÝnh t©m lý mét mÆt võa thÓ hiÖn, mÆt kh¸c, l¹i t¸c ®éng
®Õn qu¸ tr×nh, tr¹ng th¸i t©m lý. T©m lý x· héi cã ¶nh h−ëng rÊt lín ®Õn sù hiÖn diÖn, h×nh thµnh
vµ ph¸t triÓn cña çc hiÖn t−îng t©m lý ç nh©n. Bëi lÏ, ë trong nhãm, mçi ç nh©n ®Òu t¸c ®éng
tíi t©m lý cña ç nh©n kh¸c vµ toµn nhãm. Ng−îc l¹i, t©m lý nhãm l¹i ¶nh h−ëng tíi t©m lý mçi
thµnh viªn cña nhãm.
T©m lý häc lµ khoa häc nghiªn cøu toµn bé nh÷ng hiÖn t−îng t©m lý, ý thøc ®−îc n¶y
sinh, h×nh thµnh, biÓu hiÖn vµ biÕn ®æi trong mçi ç nh©n, mçi nhãm ng−êi vµ c¶ loµi ng−êi.
T©m lý häc cã nhiÖm vô t×m ra b¶n chÊt cña çc hiÖn t−îng t©m lý vµ nh÷ng quy luËt cña chóng
®Ó øng dông vµo trong ®êi sèng. X· héi loµi ng−êi cµng v¨n minh, hµm l−îng trÝ tuÖ trong mçi
s¶n phÈm do con ng−êi lµm ra cµng cao th× gia tèc ph¸t triÓn t©m lý cña thÕ hÖ trÎ cµng ngµy cµng
t¨ng m¹nh. Do ®ã, x· héi cµng ph¸t triÓn th× viÖc nghiªn cøu t©m lý con ng−êi nãi chung vµ cña
häc sinh nãi riªng còng cµng ph¸t triÓn, c¶ vÒ bÒ réng lÉn chiÒu s©u. Ngµy nay, gÇn nh− mçi
ngµnh ho¹t ®éng chñ yÕu trong x· héi ®Òu cã chuyªn ngµnh t©m lý häc g¾n liÒn víi nã, gióp cho
çc ngµnh ®ã ho¹t ®éng hiÖu qu¶ h¬n.
8
II. ®Æc ®iÓm c¬ b¶n cña khoa häc t©m lý
1. T©m lý häc nghiªn cøu çc hiÖn t−îng t©m lý rÊt gÇn gòi víi con ng−êi
Tõ ba tuæi, ch¸u bÐ mÉu gi¸o qua thùc tiÔn tiÕp xóc víi ng−êi lín, qua kinh nghiÖm øng xö
hµng ngµy ®· biÕt r»ng «ng bµ, bè mÑ, anh chÞ, c« gi¸o, çc b¹n… Cã nh÷ng quy t¾c, nh÷ng th¸i
®é, nh÷ng ý muèn mµ em ph¶i tÝnh ®Õn khi ho¹t ®éng nÕu muèn tho¶ m·n nh÷ng nhu cÇu cña
m×nh. Sang tuæi häc sinh tiÓu häc, çc em l¹i nhËn thÊy râ ë mçi ng−êi cã nh÷ng quy t¾c, th¸i ®é,
së thÝch, thãi quen, quan niÖm riªng æn ®Þnh, ®ßi hái cã çch øng xö kh¸c nhau ®èi víi hä nÕu
muèn ®¹t ®−îc kÕt qu¶ ®ã. ChÝnh v× thÕ, hiÖn t−îng t©m lý cã ®iÓm kh¸c víi çc hiÖn t−îng vËt lý,
ho¸ häc, sinh häc mµ con ng−êi th−êng tiÕp xóc. NÕu kh«ng hiÓu çc hiÖn t−îng lý, ho¸, sinh, trÎ
sÏ bá mÆc kh«ng quan t©m chóng n÷a. Thanh s¾t nÆng, cµnh c©y cã gai, m¶nh kÝnh vì “kh«ng
theo ®uæi” em, cßn trong sinh ho¹t hµng ngµy trong líp häc, çc em khã cã thÓ “bá mÆc” nh÷ng
ng−êi kh¸c nhÊt lµ khi hä cø chñ ®éng ®Õn víi em. V× vËy, ®èi víi con ng−êi, hiÖn t−îng t©m lý lµ
“hiÖn thùc”, th−êng trùc rÊt gÇn gòi vµ quen thuéc. Nh−ng chóng l¹i rÊt linh ho¹t, khã ghi nhËn,
v« cïng phøc t¹p vµ biÕn ®éng mu«n h×nh mu«n vÎ.
Chóng ta thÊy, cã thÓ t¸ch b¹ch cô thÓ vµ kh¸ tØ mØ, chÝnh x¸c mét c¬ cÊu m¸y mãc b×nh
th−êng, nh−ng víi hiÖn t−îng t©m hån th«ng th−êng ë ng−êi kh¸c hoÆc cña b¶n th©n th× ®iÒu
®ã khã thùc hiÖn h¬n nhiÒu, tùa hå nh− “mét m×nh m×nh biÕt, mét m×nh m×nh hay”. Bªn c¹nh
®ã, trong nh÷ng hiÖn t−îng t©m hån th«ng th−êng nhÊt còng cã v« sè çc yÕu tè quyÖn lÉn
vµo nhau, ®ång thêi chóng l¹i lu«n lu«n biÕn ®éng, chuyÓn ho¸ lÉn nhau nªn cùc kú phøc t¹p.
§Æc ®iÓm ®ã cña hiÖn t−îng t©m lý t¹o nªn nÐt ®Æc tr−ng cña khoa häc t©m lý: T©m lý häc
nghiªn cøu nh÷ng hiÖn t−îng võa gÇn gòi, lý thó võa rÊt phøc t¹p, khã kh¨n.
2. T©m lý häc lµ mét khoa häc trung gian n»m gi÷a khoa häc x· héi - nh©n v¨n vµ khoa häc
tù nhiªn
Nh÷ng hiÖn t−îng t©m lý - ®èi t−îng cña t©m lý häc – hiÖn diÖn c¶ trong thÕ giíi tù nhiªn vµ
thÕ giíi x· héi. Mét bé phËn cña thÕ giíi tù nhiªn - c¬ thÓ vµ n·o bé ng−êi vµ ho¹t ®éng cña
chóng, cïng víi mét bé phËn cña thÕ giíi x· héi - t− duy, ý thøc cña con ng−êi - kÕt hîp h÷u c¬
s¶n sinh ra t©m lý ng−êi. T©m lý ng−êi lµ b«ng hoa t−¬i ®Ñp n¶y në trªn m¶nh ®Êt “tù nhiªn” vµ
“x· héi”. Nh÷ng hiÖn t−îng t©m lý cô thÓ chÞu ¶nh h−ëng cña çc quan hÖ s¶n xuÊt, cña chÕ ®é
chÝnh trÞ x· héi, çc yÕu tè v¨n ho¸, x· héi kh¸c. Chóng t¸c ®éng ®Õn con ng−êi th«ng qua gi¸o
dôc vµ qua çc con ®−êng kh¸c.
MÆt kh¸c, nh÷ng quy luËt x· héi - lÞch sö ®ã l¹i t¸c ®éng vµo tæ chøc vËt chÊt cao nhÊt, tinh
vi nhÊt, cã mét qu¸ tr×nh ph¸t triÓn l©u dµi vµ cã nh÷ng quy luËt ho¹t ®éng nhÊt ®Þnh lµ bé n·o. Vµ
nh÷ng quy luËt lÞch sö x· héi chØ ®−îc ph¶n ¸nh vµo t©m lý trªn c¬ së nh÷ng quy luËt tù nhiªn.
Nãi çch kh¸c, muèn thÊu hiÓu mét çch chÝnh x¸c, tØ mØ diÔn biÕn cña çc hiÖn t−îng t©m lý
trong con ng−êi, chóng ta cßn cÇn biÕt nh÷ng quy luËt ph¸t triÓn cña giíi ®éng vËt, nh÷ng quy
luËt cña sinh lý häc ®¹i c−¬ng vµ ®Æc biÖt lµ sinh lý häc thÇn kinh cÊp cao.
9
3. T©m lý häc kh«ng nh÷ng lµ m«n häc nghiÖp vô s− ph¹m mµ cßn lµ mét khoa häc c¬ b¶n
HiÓu biÕt nhiÒu mÆt vµ chÝnh x¸c vÒ con ng−êi nãi chung vµ häc sinh nãi riªng lµ ®Ó cã
thÓ gi¸o dôc con ng−êi mét çch toµn diÖn, khoa häc vµ hiÖu qu¶. V× thÕ, t©m lý häc lµ m«n
häc nghiÖp vô cña çc tr−êng s− ph¹m.
Nh−ng hiÓu con ng−êi còng chÝnh lµ ®Ó hiÓu b¶n th©n, do ®ã con ng−êi cã thÓ tù rÌn luyÖn, tù
gi¸o dôc vµ biÕt çch hîp t¸c víi ng−êi kh¸c tèt h¬n. T©m lý häc tù b¶n th©n nã lµ mét c«ng cô
rÊt thÝch hîp ®Ó gi¸o dôc con ng−êi theo nghÜa réng nhÊt - ®Ó lµm c«ng t¸c t− t−ëng.(1)
Nh÷ng ®Æc ®iÓm cña khoa häc t©m lý nµy hîp l¹i víi nhau lµm cho t©m lý häc cã tÝnh chÊt
cña mét khoa häc c¬ b¶n. Nh÷ng hiÓu biÕt vÒ con ng−êi lµm thµnh mét ph¹m vi hiÓu biÕt vÒ tù
nhiªn vµ x· héi; nã cã vai trß lµm c¬ së ®Ó hiÓu cÆn kÏ, s©u s¾c nhiÒu hiÖn t−îng x· héi, còng nh−
®Ó hiÓu chÝnh nh÷ng quy luËt cña tù nhiªn ®· ®−îc con ng−êi ph¸t hiÖn ra. V× thÕ, nh÷ng hiÓu biÕt
do t©m lý häc cung cÊp lµ kh«ng thÓ thiÕu ®−îc trong tri thøc phæ th«ng cña mçi ng−êi.
iii. b¶n chÊt cña hiÖn t−îng t©m lý
Quan niÖm vÒ b¶n chÊt cña hiÖn t−îng t©m lý ng−êi tuú thuéc vµo thÕ giíi quan vµ ph−¬ng
ph¸p luËn kh¸c nhau tõ x−a ®Õn nay. §©y lµ trËn ®Þa ®Êu tranh gay go gi÷a chñ nghÜa duy vËt biÖn
chøng vµ chñ nghÜa duy t©m, gi÷a phÐp biÖn chøng vµ phÐp siªu h×nh.
1. Nh÷ng quan niÖm duy t©m
- Quan niÖm duy t©m chñ quan. Nh÷ng ng−êi theo chñ nghÜa duy t©m chñ quan cho r»ng thÕ
giíi t©m lý ®ãng kÝn trong mçi ç thÓ nh− b¶n chÊt vèn cã. §ã lµ hiÖn t−îng “kh«n tõ trong trøng
kh«n ra”. T©m lý, ý thøc quyÕt ®Þnh hoµn toµn ho¹t ®éng cña con ng−êi, kh«ng phô thuéc vµo
nh÷ng ®iÒu kiÖn bªn ngoµi. Ngay c¶ thÕ giíi vËt chÊt xung quanh con ng−êi còng chØ lµ “c¶m
gi¸c” cña ta chø ch−a h¼n ®· tån t¹i thËt. Chñ nghÜa duy t©m chñ quan thæi phång vµ tuyÖt ®èi ho¸
thuéc tÝnh tinh thÇn, xem t©m lý nh− mét thÕ giíi riªng biÖt tù n¶y sinh, h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn
kh«ng phô thuéc vµo thÕ giíi kh¸ch quan còng nh− ®iÒu kiÖn thùc t¹i cña ®êi sèng. Do ®ã, çc
nhµ t©m lý duy t©m chñ quan cho r»ng chØ cã dïng ph−¬ng ph¸p néi quan míi hiÓu ®−îc t©m lý.
Quan niÖm nµy kh«ng mang l¹i g× cho ho¹t ®éng thùc tiÔn. Nã dÉn tíi sù bÊt lùc, sù hoµi nghi vÒ
kh¶ n¨ng nghiªn cøu kh¸ch quan t©m lý ng−êi vµ kh¶ n¨ng chñ ®éng ®iÒu khiÓn h×nh thµnh t©m lý
cho mçi ng−êi.
- Chñ nghÜa duy t©m kh¸ch quan quan niÖm linh hån lµ lùc l−îng siªu nh©n, bÊt diÖt do mét
®Êng tèi cao nµo ®ã ban cho con ng−êi. §ã chÝnh lµ hiÖn t−îng “Cho hay mu«n sù t¹i trêi”,
“Th«ng minh vèn s½n tÝnh trêi”. T×m hiÓu lÞch sö triÕt häc vµ t©m lý häc, ®· nhiÒu häc gi¶ cã quan
niÖm nh− vËy. Khæng Tö (551 - 479 tr−íc C«ng nguyªn) cho r»ng, trêi ®Þnh sè phËn con ng−êi,
kh«ng thÓ thay ®æi thø h¹ng ®¼ng cÊp x· héi. Platon (428 - 347 tr−íc c«ng nguyªn) th× ra søc b¶o
vÖ quan niÖm “ý niÖm” lµ vÜnh cöu; chóng kh«ng chÕt ®i, kh«ng liªn quan, kh«ng phô thuéc vµo
(1)
A.A. Xmirnèp. Nh÷ng nhiÖm vô tr−íc m¾t cña t©m lý häc X« viÕt. T¹p chÝ “Nh÷ng vÉn ®Ò t©m lý häc”, sè 6, 1986, tr.4.
10
thêi gian, kh«ng gian; linh hån chØ t¹m thêi tró ngô trong th©n thÓ chóng ta, nã cã thÓ nhËp vµo
nh÷ng thÓ x¸c kh¸c.
2. Quan niÖm duy vËt th« s¬
Ngay tõ thêi cæ ®¹i, ®· cã quan niÖm cho r»ng t©m lý, ý thøc cña con ng−êi lµ mét “chÊt” g×
®ã. Ch¼ng h¹n, Democrite (460 - 370 tr−íc C«ng nguyªn) cho r»ng t©m hån còng do çc nguyªn
tè, nguyªn tö t¹o nªn gièng nh− n−íc, löa, kh«ng khÝ. Trong cuèn s¸ch “Bµn vÒ linh hån”,
Aristote (384 - 322 tr−íc C«ng nguyªn) ®· m« t¶ thÕ giíi t©m hån cña con ng−êi mét çch cô thÓ,
rÊt gÇn gòi víi cuéc sèng thùc. §ã chÝnh lµ nh÷ng c¶m gi¸c kÌm víi çc c¶m xóc khi ta nh×n,
nghe, sê mã. §ã lµ nh÷ng −íc m¬, ®am mª, suy nghÜ, t−ëng t−îng cña con ng−êi. ¤ng cßn ph©n
tÝch t©m hån cña con ng−êi ra çc thø bËc: t©m hån dinh d−ìng, t©m hån c¶m thô, t©m hån suy
nghÜ. TÊt nhiªn, do h¹n chÕ cña lÞch sö, Aristote ch−a thÓ ph©n tÝch ®−îc nh÷ng hiÖn t−îng t©m lý
phøc t¹p, ch−a thÓ t×m ra vµ gi¶i thÝch mét çch khoa häc nguån gèc cña çc hiÖn t−îng t©m lý
ng−êi.
3. Quan niÖm ph©n t©m häc
S. Freud (1856 - 1939) lµ b¸c sÜ t©m thÇn næi tiÕng ng−êi ¸o. ¤ng lµ ng−êi ®Æt nÒn mãng
cho mét tr−êng ph¸i trong t©m lý häc: Ph©n t©m häc. S. Freud cã c«ng trong viÖc ®Æt vÊn ®Ò
nghiªn cøu nh÷ng hiÖn t−îng t©m lý ë “tÇng s©u”, thÇm kÝn nhÊt cña con ng−êi, ph©n tÝch nã, lý
gi¶i nã trong ®êi sèng hµng ngµy, nhÊt lµ hµnh vi cña nh÷ng ng−êi bÖnh. ¤ng coi b¶n n¨ng, nhÊt
lµ b¶n n¨ng sinh dôc cña con ng−êi lµ nguån gèc thóc ®Èy hµnh vi con ng−êi. ¤ng cho r»ng cÊu
tróc t©m lý cña con ng−êi gåm cã: v« thøc, tiÒn thøc vµ ý thøc. Nh©n çch cña con ng−êi gåm cã
çi nã, çi t«i vµ çi siªu t«i. Theo S. Freud, çi nã, çi t«i vµ çi siªu t«i trong con ng−êi lu«n
lu«n m©u thuÉn víi nhau vµ çi b¶n n¨ng, v« thøc lu«n lu«n bÞ chÌn Ðp, dån nÐn, g©y cho con
ng−êi tr¹ng th¸i c¨ng th¼ng, bÊt m·n, Êm øc, mÆc c¶m téi lçi, lµm cho nh©n çch biÕn d¹ng, sinh
ra bÖnh ho¹n. Quan niÖm cña ph©n t©m häc trªn ®©y ®· lan réng vµ ¨n s©u vµo nhiÒu lÜnh vùc
khoa häc. Sai lÇm cña çc nhµ ph©n t©m lµ tuyÖt ®èi ho¸ b¶n n¨ng, xem nhÑ ý thøc, kh«ng thÊy
r»ng nhê ý thøc mµ con ng−êi cã thÓ lµm chñ hµnh vi cña m×nh, lµm chñ x· héi, lµm chñ tù nhiªn.
4. Quan niÖm cña chñ nghÜa hµnh vi
Ng−êi khëi x−íng vµ cã c«ng x©y dùng tr−êng ph¸i t©m lý häc hµnh vi lµ nhµ t©m lý häc Mü
J. Watson (1878 - 1958). Çc nhµ t©m lý häc hµnh vi cã nhiÒu ®ãng gãp trong nghiªn cøu t©m lý -
hµnh vi ®éng vËt. Hä còng chñ tr−¬ng nghiªn cøu t©m lý ng−êi th«ng qua hµnh vi bªn trong. Hµnh
vi ®−îc nh÷ng ng−êi theo chñ nghÜa hµnh vi xem lµ tæng sè nh÷ng cö ®éng bªn ngoµi n¶y sinh ®Ó
®¸p l¹i mét kÝch thÝch nµo ®ã. Toµn bé hµnh vi cña con ng−êi vµ ph¶n øng cña nã ®−îc thÓ hiÖn
b»ng c«ng thøc S - R. Chñ nghÜa hµnh vi cho r»ng ngo¹i c¶nh quyÕt ®Þnh hµnh vi, vµ hµnh vi cã
thÓ kh¸ch quan ho¸, ®o ®¹c, l−îng ho¸ ®−îc, cßn thÕ giíi t©m lý bªn trong con ng−êi th× s©u kÝn
nh− mét hép ®en. Kh«ng nghi ngê g× n÷a, quan niÖm cña J. Watson ®· ®−a l¹i nh÷ng tiÕn bé
trong viÖc kh¸ch quan ho¸, quy tr×nh ho¸, kü thuËt ho¸ qu¸ tr×nh d¹y häc, huÊn luyÖn c«ng nh©n,
bé ®éi. Tuy nhiªn, xem con ng−êi nh− çi m¸y, hay nh− mét thùc thÓ sinh häc trõu t−îng còng lµ
11
mét quan niÖm kh«ng khoa häc. MÆt kh¸c, nh×n nhËn, ®¸nh gi¸ con ng−êi mét çch m¸y mãc,
kh« cøng vµ thùc dông thùc chÊt lµ h¹ thÊp nh©n tÝnh, kh«ng t«n träng con ng−êi víi t− çch lµ
mét chñ thÓ ho¹t ®éng tÝch cùc, s¸ng t¹o vµ lµ nh©n çch cô thÓ, sinh ®éng víi thÕ giíi t©m lý cùc
kú phong phó cÇn ®−îc quan t©m nghiªn cøu.
Mçi mét quan niÖm trªn ®©y ®Òu ra ®êi trong nh÷ng ®iÒu kiÖn x· héi lÞch sö nhÊt ®Þnh, ®Òu
ph¶n ¸nh nhu cÇu muèn nhËn thøc, lý gi¶i çc hiÖn t−îng t©m lý. Tuy vËy, viÖc ph©n tÝch lý gi¶i
thÕ giíi t©m lý cña con ng−êi cña çc tr−êng ph¸i t©m lý häc nµy cßn cã nhiÒu h¹n chÕ, ch−a khoa
häc.
Dù trªn häc thuyÕt cña K. Marx vµ F. Engels, V.I. Lªnin, çc nhµ t©m lý häc m¸c-xÝt: L.X.
V−gètxki (1896 - 1934), X.L. Rubinstein (1889 - 1979), A.N. Leonchiev (1903 - 1979) ®· cã
nh÷ng ®ãng gãp quan träng trong viÖc t×m hiÓu b¶n chÊt hiÖn t−îng t©m lý ng−êi.
5. Quan niÖm cña t©m lý häc m¸c-xÝt vÒ b¶n chÊt cña hiÖn t−îng t©m lý
a) T©m lý lµ chøc n¨ng cña n∙o

T©m lý lµ thuéc tÝnh cña bé n·o ng−êi ho¹t ®éng b×nh th−êng, biÓu hiÖn ë n¨ng lùc ph¶n ¸nh
thÕ giíi bªn ngoµi thµnh h×nh ¶nh tinh thÇn bªn trong; “ý thøc t©m lý” lµ s¶n phÈm cña vËt chÊt cã
tæ chøc cao, lµ chøc n¨ng cña khèi vËt chÊt ®Æc biÖt phøc t¹p lµ n·o ng−êi”(1).
TÊt c¶ qu¸ tr×nh t©m lý tõ ®¬n gi¶n ®Õn phøc t¹p ®Òu xuÊt hiÖn trªn c¬ së ho¹t ®éng cña n·o.
Çc qu¸ tr×nh sinh lý diÔn ra trong n·o ng−êi lµ c¬ së vËt chÊt cña ho¹t ®éng t©m lý, nh−ng kh«ng
®ång nhÊt víi t©m lý.
T©m lý häc bao giê còng cã néi dung nhÊt ®Þnh. Nhµ t©m lý häc A.R. Luria cho r»ng “cÇn
ph¶i tõ bá mäi çch t×m tßi nh÷ng mÇm mèng ý thøc vµ ý chÝ ë bªn trong n·o, vµ cÇn ph¶i chuyÓn
qua çch ph©n tÝch çc h×nh th¸i cô thÓ cña çc quan hÖ ®· ®−îc h×nh thµnh nªn trong lÞch sö cña
con ng−êi vµ m«i tr−êng x· héi. Nh÷ng quan hÖ Êy ®· biÕn con ng−êi thµnh con ng−êi vµ chung
nguån gèc thùc sù cña ý thøc ng−êi”(1).
TÊt c¶ çc h×nh ¶nh t©m lý, kinh nghiÖm sèng cña mçi ç nh©n ®Òu tån t¹i trong bé n·o.
Nhung kh«ng ph¶i cø cã bé n·o lµ cã t©m lý, kinh nghiÖm. Muèn cã t©m lý ph¶i cã tån t¹i kh¸ch
quan t¸c ®éng vµo bé n·o vµ bé n·o ph¶i tiÕp nhËn ®−îc nh÷ng t¸c ®éng Êy. Bé n·o tiÕp nhËn
nh÷ng t¸c ®éng tõ bªn ngoµi tøc lµ bé n·o ho¹t ®éng. §¬n vÞ ho¹t ®éng cña bé n·o lµ ph¶n x¹. Cã
hai lo¹i ph¶n x¹: ph¶n x¹ kh«ng ®iÒu kiÖn vµ ph¶n x¹ cã ®iÒu kiÖn. Lo¹i ph¶n x¹ kh«ng ®iÒu kiÖn
lµ c¬ së sinh lý cña b¶n n¨ng, ph¶n x¹ cã ®iÒu kiÖn lµ c¬ së sinh lý cña çc ho¹t ®éng t©m lý kh¸c.
Muèn cã t©m lý nhÊt thiÕt ph¶i cã ph¶n x¹ cã ®iÒu kiÖn, cã hÖ thèng chøc n¨ng thÇn kinh c¬
®éng. Nãi çch kh¸c, t©m lý cã b¶n chÊt ph¶n x¹.
(1)
V.I. Lªnin. Chñ nghÜa duy vËt vµ chñ nghÜa kinh nghiÖm phª ph¸n. NXB Sù thËt, Hµ Néi, 1960, tr.134.
(1)
T©m lý häc Liªn X«. NXB Sù thËt, Hµ Néi, tr.179.
12
b) T©m lý ng−êi mang b¶n chÊt x∙ héi - lÞch sö
Con ng−êi lµ mét tån t¹i x· héi, tån t¹i lÞch sö, tån t¹i lao ®éng cã lý trÝ vµ t×nh c¶m. Kh¸c
víi nh÷ng quan niÖm sinh vËt ho¸ con ng−êi, çc nhµ khoa häc cho r»ng b¶n chÊt cña con ng−êi
lµ “tæng hoµ tÊt c¶ nh÷ng mèi quan hÖ x· héi”. K. Marx viÕt: “Sù h×nh thµnh n¨m gi¸c quan lµ
c«ng viÖc cña toµn bé lÞch sö, toµn thÕ giíi ®· diÔn ra tõ tr−íc ®Õn nay”. Con ng−êi t¸ch ra khái
x· héi th× kh«ng thÓ cã ý thøc vµ nh©n çch. Çi phong phó, çi nghÌo nµn, çi tèt, çi xÊu, çi
hay, çi dë, çi thiÖn, çi ¸c trong t©m lý con ng−êi ®Òu lµ s¶n phÈm cña cuéc sèng thùc vµ ho¹t
®éng cña con ng−êi trong x· héi.
Trong qu¸ tr×nh ph¸t triÓn lÞch sö, loµi ng−êi ®· thu thËp ®−îc v« vµn kinh nghiÖm vÒ tù nhiªn, x·
héi, vÒ con ng−êi vµ ph−¬ng ph¸p nhËn thøc. Nh÷ng kinh nghiÖm, tri thøc Êy t¹o nªn nÒn v¨n minh
cña nh©n lo¹i vµ ®−îc truyÒn tõ thÕ hÖ nµy sang thÕ hÖ kh¸c. Mçi ç thÓ ng−êi lÜnh héi nÒn v¨n minh
cña nh©n lo¹i ®Ó t¹o thµnh vèn liÕng cña ç nh©n vµ biÕn thµnh t©m lý ç nh©n.
Nh− vËy lµ, trong t©m lý con ng−êi cã sù thèng nhÊt cña “çi chung” vµ “çi riªng”.
T©m lý ng−êi cã b¶n chÊt x· héi - lÞch sö. V× vËy, khi gi¸o dôc con ng−êi (häc sinh) vµ
nghiªn cøu con ng−êi (häc sinh) ph¶i l−u ý ®Õn çc ®Æc ®iÓm cña thêi ®¹i, cña d©n téc, ®Þa
ph−¬ng vµ gia c¶nh cña tõng con ng−êi.
c) T©m lý mang tÝnh chñ thÓ
Ph¶n ¸nh t©m lý kh«ng ph¶i lµ sù ph¶n chiÕu thô ®éng cña chiÕc g−¬ng soi ®èi víi sù vËt,
hiÖn t−îng cña thÕ giíi kh¸ch quan. Ph¶n ¸nh t©m lý lµ sù ph¶n ¸nh çc t¸c ®éng bªn ngoµi cña
con ng−êi khóc x¹ qua nh÷ng ®Æc ®iÓm bªn trong cña ng−êi ®ã (th«ng qua kinh nghiÖm, tri thøc,
nhu cÇu, kh¸t väng, chÝ h−íng, t− t−ëng…). Ch¼ng h¹n, hai ng−êi cïng xem mét sù vËt, hä ®Òu
gi÷ l¹i trong n·o h×nh ¶nh cña sù vËt ®ã. Hai h×nh ¶nh vÒ mét sù vËt ë trong hai bé n·o sÏ cã
nh÷ng nÐt kh¸c nhau. Do ®ã míi cã hiÖn t−îng “ng−êi buån c¶nh cã vui ®©u bao giê”. Nh− vËy,
trong t©m lý con ng−êi cã çi riªng nªn chóng ta ph¶i nghiªn cøu, t×m hiÓu çi riªng cña tõng con
ng−êi bªn c¹nh çi chung cña x· héi, d©n téc, ®Þa ph−¬ng, løa tuæi cña con ng−êi ®ã. Vµ còng
chÝnh v× cËy, trong d¹y häc vµ gi¸o dôc, trong c«ng t¸c vµ giao tiÕp víi con ng−êi, nhÊt thiÕt ph¶i
cã çch ®èi xö riªng cho phï hîp víi t©m lý ç nh©n, nh»m ph¸t huy b¶n s¾c riªng cña mçi con
ng−êi. B»ng kinh nghiÖm riªng, çc thÇy c« gi¸o dÔ dµng nhËn thÊy häc sinh cña m×nh kh«ng
gièng nhau vÒ nhËn thøc, tÝnh t×nh, ý chÝ, høng thó. §iÒu ®ã nãi lªn t©m lý cña häc sinh nãi chung
vµ häc sinh tiÓu häc nãi riªng cã nh÷ng ®Æc ®iÓm riªng biÖt. ChÝnh nh÷ng ®Æc ®iÓm nµy t¹o nªn
cho mçi em cã ç tÝnh riªng, b¶n s¾c riªng.
Tãm l¹i, t©m lý ng−êi lµ hiÖn t−îng tinh thÇn do thùc t¹i kh¸ch quan t¸c ®éng vµo gi¸c quan
vµ n·o mét ng−êi cô thÓ, ®−îc ng−êi ®ã t¹o ra h×nh ¶nh cã tÝnh chÊt x· héi - lÞch sö, ®ång thêi
mang mµu s¾c cña b¶n th©n vµ thùc t¹i Êy trong vá n·o, gióp con ng−êi ®Þnh h−íng ho¹t ®éng. V×
vËy, khi ph©n tÝch néi dung t©m lý ng−êi vµ nguån gèc cña nã, cÇn xem xÐt çc quan hÖ: con
ng−êi vµ thÕ giíi tù nhiªn; con ng−êi vµ çc vËt thÓ do con ng−êi lµm ra; con ng−êi vµ x· héi; con
ng−êi vµ chÝnh b¶n th©n nã.
13
iv. vÞ trÝ vµ ý nghÜa cña t©m lý häc
1. VÞ trÝ cña t©m lý häc trong hÖ thèng çc khoa häc
ViÖc nghiªn cøu con ng−êi ngµy nay ®ßi hái ph¶i nghiªn cøu phèi hîp, trong ®ã mçi m«n
khoa häc hay mçi nhãm bé m«n khoa häc sÏ nghiªn cøu vÒ mét mÆt nµo ®ã cña con ng−êi.
Trong nh÷ng m«n khoa häc nghiªn cøu vÒ con ng−êi, t©m lý häc (hay nãi chÝnh x¸c h¬n, hÖ
thèng çc ngµnh t©m lý häc nghiªn cøu ®êi sèng t©m lý con ng−êi) chiÕm mét vÞ trÝ ®Æc biÖt, gióp
chóng ta kh¸m ph¸ ra çi thÕ giíi t©m hån kú diÖu cña con ng−êi.
T©m lý häc cã quan hÖ víi nhiÒu khoa häc, ®Æc biÖt nã cã quan hÖ mËt thiÕt víi triÕt häc,
sinh lý häc thÇn kinh cÊp cao vµ gi¸o dôc häc.
a) T©m lý häc vµ triÕt häc
T©m lý häc hiÖn ®¹i lÊy chñ nghÜa duy vËt biÖn chøng vµ duy vËt lÞch sö lµm c¬ së ph−¬ng
ph¸p luËn. §−¬ng nhiªn, chóng ta kh«ng phñ nhËn nh÷ng thµnh tùu cña nh÷ng nhµ t©m lý häc
ph−¬ng T©y (J. Piaget, G. Brun, Thorndike…), nh−ng kh«ng thÓ kh«ng thõa nhËn nh÷ng thµnh
tùu cña çc nhµ t©m lý häc X« viÕt. Ngµy nay, viÖc vËn dông triÕt häc M¸c - Lªnin lµm vò khÝ
ph−¬ng ph¸p luËn ®Ó ®Èy nhanh sù ph¸t triÓn t©m lý häc cã mét ý nghÜa to lín. Nh÷ng luËn ®iÓm
cña triÕt häc M¸c - Lªnin ®· chØ ®¹o cho t©m lý häc mét ph−¬ng h−íng chung ®Ó gi¶i quyÕt
nh÷ng vÊn ®Ò cô thÓ cña khoa häc t©m lý. Ch¼ng h¹n, nh÷ng t− t−ëng cña K. Marx vµ F. Engels
trong çc t¸c phÈm kinh ®iÓn “B¶n th¶o kinh tÕ - triÕt häc n¨m 1844”, “Çc luËn c−¬ng vÒ Ph¬
B¸ch”; “HÖ t− t−ëng §øc”, “PhÐp biÖn chøng cña tù nhiªn”, còng nh− nh÷ng t− t−ëng cña V.I.
Lªnin ®· t¹o ra cho t©m lý häc m¸c-xÝt mét nÒn t¶ng lý luËn khoa häc v÷ng ch¾c khi gi¶i quyÕt
vÊn ®Ò lý luËn vÒ nhËn thøc, nh©n çch. Nhê vËn dông mét çch s¸ng t¹o nh÷ng quan ®iÓm cña
çc nhµ kinh ®iÓn vÒ b¶n chÊt x· héi, b¶n chÊt ho¹t ®éng cña con ng−êi, X.L. Rubinstein - nhµ
t©m lý häc X« viÕt xuÊt s¾c ®· nªu lªn mét luËn ®iÓm cã tÝnh chÊt nguyªn t¾c ph−¬ng ph¸p luËn:
Sù thèng nhÊt gi÷a ý thøc vµ ho¹t ®éng. LuËn ®iÓm næi tiÕng nµy ®· ®−îc çc nhµ t©m lý häc cã
tªn tuæi nh− A.N. Leonchiev; B.G. Ananhiep; B.M. Cheplov cô thÓ ho¸ trong çc c«ng tr×nh
nghiªn cøu cô thÓ.
Ng−îc l¹i, t©m lý häc ®ãng gãp cho triÕt häc nhiÒu thµnh tùu quan träng gãp phÇn lµm cho
triÕt häc trë nªn phong phó. V.I. Lªnin ®· chØ ra r»ng muèn x©y dùng vµ ph¸t triÓn phÐp biÖn
chøng, cÇn ph¶i dùa vµo “LÞch sö ph¸t triÓn trÝ tuÖ cña trÎ em” vµ vµo lÞch sö ph¸t triÓn t©m lý
®éng vËt.
b) T©m lý häc vµ sinh lý häc thÇn kinh cÊp cao
Muèn x©y dùng t©m lý häc thËt sù khoa häc, kh«ng nh÷ng chóng ta ph¶i lÊy triÕt häc M¸c -
Lªnin lµm nÒn t¶ng, mµ cßn ph¶i dùa vµo nh÷ng luËn ®iÓm cña häc thuyÕt Pavlov vÒ ho¹t ®éng
thÇn kinh cÊp cao. §óng nh− Bªlinxki (nhµ duy vËt Nga næi tiÕng) ®· nhËn xÐt: t©m lý häc mµ
kh«ng dùa vµo sinh lý th× còng gièng nh− sinh lý häc kh«ng dùa vµo gi¶i phÉu häc, ®Òu kh«ng
cã c¨n cø.
14
Cã thÓ nãi häc thuyÕt ho¹t ®éng thÇn kinh cÊp cao lµ c¬ së tù nhiªn cña t©m lý häc. Ng−îc
l¹i, nÕu nghiªn cøu sinh lý häc thÇn kinh cÊp cao cña con ng−êi mµ kh«ng xÐt ®Õn phÇn t©m lý th×
sÏ thÊy con ng−êi chØ lµ mét loµi ®éng vËt thuÇn tuý, r¬i vµo thuyÕt sinh vËt ho¸ con ng−êi.
c) T©m lý häc vµ gi¸o dôc häc
§êi sèng t©m lý cña con ng−êi lµ cùc kú phong phó vµ v« cïng phøc t¹p. T©m lý häc v¹ch ra
nh÷ng quy luËt cña sù n¶y sinh, h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn t©m lý con ng−êi, cung cÊp nh÷ng hiÓu
biÕt vÒ con ng−êi víi t− çch võa lµ ®èi t−îng, võa lµ chñ thÓ cña gi¸o dôc. V× thÕ, cã thÓ nãi t©m
lý häc lµ c¬ së cña gi¸o dôc häc. Ng−îc l¹i, qu¸ tr×nh nghiªn cøu lý luËn vµ thùc tiÔn gi¸o dôc vµ
gi¸o dôc häc l¹i lµm phong phó thªm cho khoa häc t©m lý bëi sù kh¸m ph¸ thÕ giíi néi t©m vµ
nh÷ng quy luËt h×nh thµnh nªn chóng.
Nãi tãm l¹i, do vÞ trÝ cña t©m lý häc trong hÖ thèng çc khoa häc nh− ®· tr×nh bµy nªn ng−êi
häc t©m lý häc ph¶i cã con m¾t quan s¸t tinh tÕ, nh¹y bÐn vµ t©m hån cña c¶ ng−êi lµm c«ng t¸c
v¨n häc, nghÖ thuËt lÉn ãc thùc tÕ, sù khÐo lÐo tæ chøc thùc nghiÖm vµ n¨ng lùc kh¸i qu¸t cao çc
vÊn ®Ò chung nhÊt trong ph¹m vi trõu t−îng cña çc nhµ triÕt vµ to¸n häc.
2. ý nghÜa cña t©m lý häc
Môc ®Ých gi¸o dôc lµ lµm cho con ng−êi cã c¶ thÓ chÊt vµ tinh thÇn lµnh m¹nh. Mét trong hai
mÆt tinh thÇn hoÆc thÓ chÊt bÞ khuyÕt tËt, trôc trÆc th× con ng−êi sÏ bÞ tæn th−¬ng, ®au èm, bÖnh
ho¹n vµ ®iÒu ®ã cã thÓ dÉn ®Õn sù suy tho¸i nghiªm träng. Sù suy tho¸i vÒ t©m hån cã khi lµm
cho con ng−êi ®au khæ h¬n, g©y cho x· héi nhiÒu t¸c h¹i h¬n lµ bÖnh tËt vÒ thÓ x¸c. MÆc kh¸c,
søc m¹nh tinh thÇn cña con ng−êi cã khi gióp con ng−êi lµm ®−îc nh÷ng viªc phi th−êng. Cã
nhiÒu t− liÖu ®Ó kh¼ng ®Þnh, ng−êi ta cßn ch−a hiÓu hÕt vµ ch−a sö dông cã hiÖu qu¶ søc m¹nh
t©m lý, ®ång thêi do thiÕu hiÓu biÕt mµ con ng−êi cã thÓ g©y tæn th−¬ng ®Õn thÕ giíi t©m lý v«
cïng tinh tÕ, thiªng liªng nµy cña chóng ta, nhÊt lµ ®èi víi trÎ em. T©m lý cã søc m¹nh to lín v×
nã cã chøc n¨ng nhËn thøc thÕ giíi kh¸ch quan, ®Þnh h−íng ho¹t ®éng cña chñ thÓ, thóc ®Èy con
ng−êi ho¹t ®éng, ®ång thêi ®iÒu khiÓn, ®iÒu chØnh ho¹t ®éng cña con ng−êi.
Ngµy nµy, t©m lý häc ngµy cµng ®−îc vËn dông réng r·i trong nhiÒu lÜnh vùc, ngµy cµng
tham gia trùc tiÕp vµo viÖc gi¶i quyÕt çc vÊn ®Ò x©y dùng kinh tÕ, ph¸t triÓn v¨n ho¸, s− ph¹m, y
tÕ, an ninh quèc phßng. Çc nh©n tè t©m lý ç nh©n, t©m lý nhãm, t©m lý d©n téc… ®ang lµ tiÒm
lùc quan träng ®Ó n©ng cao n¨ng suÊt lao ®éng, ph¸t triÓn khoa häc, kü thuËt, gãp phÇn thùc hiÖn
chñ tr−¬ng c«ng nghiÖp ho¸, hiÖn ®¹i ho¸ ®Êt n−íc.
T©m lý häc trùc tiÕp phôc vô cho sù nghiÖp gi¸o dôc. Dùa vµo nh÷ng thµnh tùu cña t©m lý
häc, çc nhµ s− ph¹m x©y dùng ch−¬ng tr×nh, néi dung vµ ph−¬ng ph¸p d¹y häc, gi¸o dôc ë tõng
bËc häc. Nhµ gi¸o dôc Nga vÜ ®¹i K.D. Usinxki ®· viÕt: Chóng ta kh«ng nãi víi çc nhµ gi¸o dôc
lµm thÕ nµy hay thÕ kia, mµ chóng ta h·y nãi nghiªn cøu çc quy luËt cña çc hiÖn t−îng vµ hoµn
c¶nh mµ anh muèn ®Æt nh÷ng hiÖn t−îng t©m lý vµo ®ã.
T©m lý häc gióp cho ng−êi gi¸o viªn hiÓu râ h¬n t©m lý häc sinh, x¸c ®Þnh môc tiªu gi¸o dôc
nh− mét m« h×nh nh©n çch, lùa chän ph−¬ng ph¸p, ph−¬ng tiÖn d¹y häc vµ gi¸o dôc häc sinh
tiÕp nèi çc thÕ hÖ cha anh x©y dùng vµ b¶o vÖ Tæ quèc, lµm cho d©n giµu, n−íc m¹nh, x· héi
15
c«ng b»ng, v¨n minh. MÆt kh¸c, t©m lý häc cßn gióp cho mçi gi¸o viªn tiÕp tôc hoµn thiÖn phÈm
chÊt vµ n¨ng lùc s− ph¹m, tæ chøc vµ qu¶n lý gi¸o dôc mét çch khoa häc.
Mçi gi¸o viªn h·y nghiªn cøu t©m lý häc ®Ó vâ trang cho m×nh mét çch nh×n vµ ®¸nh gi¸ vÒ
vai trß cña con ng−êi, t©m lý con ng−êi vµ çch gi¸o dôc phï hîp víi løa tuæi, hoµn c¶nh cô thÓ.
v. nh÷ng ph−¬ng ph¸p nghiªn cøu t©m lý häc sinh tiÓu häc
1. Nh÷ng yªu cÇu cña c«ng t¸c nghiªn cøu
a) Ph¶i ®¶m b¶o tÝnh kh¸ch quan

BÊt cø ai ®· ®äc nh÷ng c«ng tr×nh nghiªn cøu cña Sechenov ®Òu nhËn thÊy r»ng cuéc ®Êu
tranh cho ph−¬ng ph¸p kh¸ch quan trong t©m lý häc cã mét vÞ trÝ ®Æc biÖt. §èi víi «ng, nh÷ng tËp
hîp tõ “Th¸i ®é kh¸ch quan ®èi víi çc sù kiÖn”, “Th¸i ®é khoa häc ®èi víi çc sù kiÖn” hoµn
toµn ®ång nghÜa. Pavlov tr−íc sau nh− mét rÊt nhiÖt thµnh ®Êu tranh nghiªn cøu mét çch kh¸ch
quan ho¹t ®éng t©m lý. Nghiªn cøu kh¸ch quan çc hiÖn t−îng t©m lý lµ vÊn ®Ò cã tÝnh nguyªn
t¾c. §Êu tranh cho ph−¬ng ph¸p kh¸ch quan trong t©m lý häc lµ ®Êu tranh ®Ó x©y dùng nÒn t©m lý
häc m¸c - xÝt. CÇn ph¶i hiÓu thuËt ng÷ “kh¸ch quan” ®èi lËp víi thuËt ng÷ “chñ quan”, cßn
ph−¬ng ph¸p kh¸ch quan lµ ph−¬ng ph¸p dÉn ®Õn nhËn thøc ®−îc çc ch©n lý kh¸ch quan. Çc
quy luËt kh¸ch quan kh«ng phô thuéc vµo ý thøc vµ ý chÝ cña con ng−êi. Do ®ã, t©m lý cã nhiÖm
vô ph¸t hiÖn ra çc quy luËt t©m lý kh«ng phô thuéc vµo çi chñ quan cña ng−êi nghiªn cøu vµ
nÕu lµm ®−îc nh− vËy t©m lý häc sÏ h−íng dÉn con ng−êi lµm viÖc ®óng h¬n, hiÖu qu¶ h¬n vµ
gióp con ng−êi nghØ ng¬i, suy nghÜ vµ ho¹t ®éng mét çch khoa häc.
Nghiªn cøu mét çch kh¸ch quan tr−íc hÕt lµ ph¶i nghiªn cøu chÝnh b¶n th©n hiÖn t−îng
hay sù vËt. Yªu cÇu cña tÝnh kh¸ch quan chÆt chÏ còng ®−îc hoµn toµn qu¸n triÖt trong nghiªn
cøu t©m lý häc sinh tiÓu häc. §iÒu ®ã cã nghÜa lµ t©m lý häc tiÓu häc ph¶i ®−îc v¹ch ra nh÷ng ®Æc
®iÓm, quy luËt t©m lý cña häc sinh tiÓu häc.
Khi phª ph¸n th¸i ®é chñ quan trong viÖc ®¸nh gi¸ ç nh©n, V.I. Lªnin ®· nhÊn m¹nh:
“Chóng ta nªn dùa vµo nh÷ng tiªu chuÈn nµo ®Ó ph¸n ®o¸n t− t−ëng vµ t×nh c¶m ch©n thùc cña
nh÷ng con ng−êi ch©n thùc? Râ rµng chØ cã mét tiªu chuÈn, ®ã lµ nh÷ng ho¹t ®éng cña hä”(1);
“Ph¸n ®o¸n mét con ng−êi kh«ng ph¶i dùa vµo lêi nãi vµ ph−¬ng ph¸p suy nghÜ cña hä mµ dùa
vµo hµnh vi cña hä”.(2)
Tõ ®ã rót ra t©m lý häc kh«ng thÓ tho¶ m·n víi çc kÕt qu¶ cña sù quan s¸t ®em l¹i. MÆc dï
vËy, chóng ta còng kh«ng phñ nhËn hoµn toµn nh÷ng ®iÒu hä rung ®éng, nh−ng kh«ng thÓ xem
ph−¬ng ph¸p tù quan s¸t lµ ph−¬ng ph¸p duy nhÊt ®Ó nghiªn cøu t©m lý ng−êi.
b) Ph¶i nghiªn cøu çc hiÖn t−îng t©m lý trong çc mèi liªn hÖ cña chóng
Sù vËt, hiÖn t−îng trong tù nhiªn, trong x· héi hay trong t©m lý con ng−êi (häc sinh) ®Òu liªn
quan vµ t¸c ®éng qua l¹i víi nhau, ®iÒu nµy ®ßi hái çc nhµ khoa häc trong qu¸ tr×nh nghiªn cøu
(1)
V.I. Lªnin, Toµn tËp, tËp 1, xuÊt b¶n lÇn thø 4, tr.385.
(2)
V.I. Lªnin, Toµn tËp, tËp 1, xuÊt b¶n lÇn thø 4, tr.385.
16
kh«ng ®−îc xem xÐt chóng mét çch biÖt lËp, mµ ph¶i ®Æt chóng trong mèi liªn quan vµ quan hÖ
gi÷a chóng nh»m v¹ch ®−îc nh÷ng ¶nh h−ëng lÉn nhau, nh÷ng quan hÖ phô thuéc nh©n qu¶,
nh÷ng quy luËt t¸c ®éng qua l¹i gi÷a chóng. Nghiªn cøu t©m lý häc sinh tiÓu häc cÇn ph¶i thùc
hiÖn yªu cÇu nµy, bëi v× ®Æc ®iÓm trÝ nhí, t− duy, t×nh c¶m, sù chó ý, nh©n çch cña çc em kh«ng
t¸ch rêi nhau, kh«ng c« lËp mµ phô thuéc lÉn nhau.
c) Ph¶i nghiªn cøu çc hiÖn t−îng t©m lý trong mét chØnh thÓ toµn vÑn
Mäi sù vËt, hiÖn t−îng ®Òu cã mét cÊu tróc x¸c ®Þnh. §Ó phôc vô çc môc tiªu nghiªn cøu
kh¸c nhau víi çc yªu cÇu kh«ng gièng nhau, çc nhµ khoa häc th−êng t¸ch sù vËt vµ hiÖn t−îng
ra thµnh nh÷ng bé phËn, nh÷ng mÆt, nh÷ng khÝa c¹nh ®Ó xem xÐt, x¸c ®Þnh vÞ trÝ, chøc n¨ng, vai
trß... cña chóng trong çi cÊu tróc Êy, còng nh− mèi quan hÖ gi÷a chóng. Nghiªn cøu cã tÝnh chÊt
ph©n tÝch nh− vËy lµ cÇn thiÕt, nh−ng nã l¹i cã tÝnh chÊt phiÕn diÖn nÕu chØ dõng l¹i ë ®ã. Do ®ã,
mét yªu cÇu ®Æt ra víi çc nhµ khoa häc lµ ph¶i nghiªn cøu çc hiÖn t−îng t©m lý víi hÖ thèng
çc thµnh phÇn trong cÊu tróc cña chóng, còng nh− mèi liªn hÖ vµ quan hÖ gi÷a çc thµnh phÇn
Êy.
d) Ph¶i nghiªn cøu çc hiÖn t−îng t©m lý trong sù xuÊt hiÖn, ph¸t triÓn vµ biÕn ®æi cña
chóng
Mçi hiÖn t−îng t©m lý ®Òu cã qu¸ tr×nh n¶y sinh, vËn ®éng vµ ph¸t triÓn cña nã. Cho nªn,
kh«ng thÓ biÕt ®Çy ®ñ t©m lý cña con ng−êi tr−ëng thµnh nÕu kh«ng biÕt t©m lý cña trÎ em vµ
thiÕu niªn.
Nghiªn cøu çc hiÖn t−îng trong sù ph¸t triÓn xuÊt ph¸t tõ luËn ®iÓm triÕt häc cho r»ng mäi
tån t¹i ®Òu lu«n lu«n vËn ®éng, ph¸t triÓn vµ biÕn ®æi. V× vËy, khi nghiªn cøu çc hiÖn t−îng t©m
lý trong sù ph¸t triÓn cña nã cÇn ph¶i theo dâi sù chuyÓn ho¸ nh÷ng thay ®æi vÒ l−îng thµnh
nh÷ng biÕn ®æi vÒ chÊt. Ch¼ng h¹n, khi nghiªn cøu sù ph¸t triÓn t©m lý cña con ng−êi, cã thÓ
chøng minh nh÷ng biÕn ®æi vÒ chÊt cña n¨ng lùc nhËn thøc cña con ng−êi: trÝ nhí, t− duy, ng«n
ng÷, n¨ng lùc quan s¸t ®· diÔn ra nh− thÕ nµo trong qu¸ tr×nh tiÕp thu vµ tÝch luü tri thøc. ViÖc
thùc hiÖn yªu cÇu nµy lµm phong phó thªm nguån tµi liÖu, t¨ng thªm tÝnh kh¸ch quan trong c«ng
t¸c nghiªn cøu, gióp cho çc nhµ t©m lý häc ®i s©u vµo b¶n chÊt vµ ph¸t hiÖn ra nh÷ng quy luËt
n¶y sinh, h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn çc hiÖn t−îng t©m lý cña häc sinh.
2. Nh÷ng ph−¬ng ph¸p nghiªn cøu t©m lý häc sinh tiÓu häc
a) Ph−¬ng ph¸p quan s¸t

Ph−¬ng ph¸p quan s¸t lµ mét trong nh÷ng ph−¬ng ph¸p nghiªn cøu c¬ b¶n cña t©m lý. Râ
rµng lµ, kh«ng thÓ quan s¸t ®−îc trùc tiÕp çc hiÖn t−îng t©m lý. XuÊt ph¸t tõ nguyªn t¾c thèng
nhÊt gi÷a t©m lý vµ ho¹t ®éng mµ ®èi t−îng quan s¸t ë ®©y lµ hµnh ®éng, cö chØ, lêi nãi, viÖc lµm
cña ç nh©n trong çc ®iÒu kiÖn kh¸c nhau.
NÕu quan s¸t l©u dµi, cã hÖ thèng vµ cã kÕ ho¹ch th× ta cã thÓ t×m hiÓu ®−îc nh÷ng ®Æc ®iÓm
t©m lý cña häc sinh tiÓu häc béc lé trong ho¹t ®éng häc vµ çc ho¹t ®éng kh¸c. Quan s¸t cã thÓ lµ
17
quan s¸t träng ®iÓm, tøc lµ chØ theo dâi nh÷ng biÓu hiÖn cã quan hÖ trùc tiÕp ®Õn vÊn ®Ò m×nh
quan t©m.
−u ®iÓm cña ph−¬ng ph¸p quan s¸t lµ tµi liÖu quan s¸t ®−îc lÊy trùc tiÕp tõ cuéc sèng
(ho¹t ®éng häc, vui ch¬i, lao ®éng v.v…). Quan s¸t ®−îc tiÕn hµnh kh«ng cÇn nh÷ng ph−¬ng
tiÖn ®¾t tiÒn, kh«ng ®ßi hái nhiÒu vÒ tµi chÝnh, song nã cã nh−îc ®iÓm lµ nÕu kh«ng ®−îc
chuÈn bÞ kü l−ìng th× nh÷ng cøu liÖu thu ®−îc cã khi chØ mang tÝnh chÊt ngÉu nhiªn, kh«ng
mang tÝnh chÊt quy luËt. Muèn quan s¸t ®em l¹i hiÖu qu¶, cÇn ®¶m b¶o ba yªu cÇu sau:
- X¸c ®Þnh râ rµng môc ®Ých quan s¸t.
- X©y dùng s¬ ®å quan s¸t hîp lý.
- X©y dùng ph−¬ng ph¸p ghi l¹i biªn b¶n quan s¸t.
b) Ph−¬ng ph¸p pháng vÊn
Pháng vÊn lµ ph−¬ng ph¸p gióp nhµ khoa häc lùa chän d÷ liÖu nghiªn cøu. Tr−íc khi ¸p
dông çc ph−¬ng ph¸p thùc nghiÖm, cã thÓ sö dông pháng vÊn ®Ó thu l−îm çc th«ng tin c¬ b¶n
trong nhãm thùc nghiÖm vµ nhãm ®èi chøng. Pháng vÊn cã thÓ gióp nhµ khoa häc kiÓm ®Þnh l¹i
nh÷ng kÕt qu¶ do thùc nghiÖm ®em l¹i. Khi sö dông ph−¬ng ph¸p nµy, nhµ khoa häc cã nhiÖm vô
nªu ra nh÷ng c©u hái ®Ó ng−êi mµ ta cÇn t×m hiÓu t©m lý cña hä tr¶ lêi. Nh÷ng c©u hái ®−îc s¾p
xÕp theo mét trËt tù nµo ®ã. C©u tr¶ lêi cã thÓ dµi, cã sù gi¶i thÝch cÆn kÏ, hoÆc cã khi chØ cÇn tr¶
lêi cã, kh«ng, thÝch, kh«ng thÝch… Pháng vÊn cã thÓ ®−îc tiÕn hµnh ë mét ng−êi hay nhiÒu
ng−êi. Nh÷ng sè liÖu do pháng vÊn ®em l¹i ®−îc thèng kª, ph©n lo¹i, xö lý nhê c«ng cô to¸n häc
vµ sù kh¸i qu¸t. Nh÷ng c©u hái nªu ra ph¶i ®¬n gi¶n, dÔ hiÓu vµ cµng ng¾n gän cµng tèt. Khi tiÕn
hµnh pháng vÊn, cÇn chó ý x©y dùng quan hÖ hiÓu biÕt lÉn nhau gi÷a ng−êi nghiªn cøu vµ ng−êi
®−îc nghiªn cøu vµ chó ý ®Õn ®Æc ®iÓm løa tuæi, nghÒ nghiÖp, ®Þa ph−¬ng, giíi tÝnh cña ng−êi
®−îc pháng vÊn.
Ph−¬ng ph¸p pháng vÊn cã −u ®iÓm lµ: Cã sù linh ho¹t trong qu¸ tr×nh nghiªn cøu (pháng
vÊn cã thÓ nh¾c l¹i hoÆc gi¶i thÝch thªm), ng−êi pháng vÊn cã thÓ quan s¸t hµnh vi, cö chØ, d¸ng
vÎ, ®iÖu bé, t¸c phong cña ng−êi ®−îc hái. Trong qu¸ tr×nh nµy, ng−êi nghiªn cøu cã thÓ ghi l¹i
®−îc nh÷ng dÊu hiÖu ®Ó sau nµy ph©n tÝch, ®èi chiÕu, so s¸nh. Tuy vËy, nÕu ng−êi ®i pháng vÊn
kh«ng ®ñ khÐo lÐo vµ kinh nghiÖm, hä sÏ khã thiÕt lËp ®−îc quan hÖ th«ng c¶m víi ng−êi ®−îc
hái. V× thÕ, sÏ kh«ng thu ®−îc nh÷ng th«ng tin cÇn thiÕt cho nghiªn cøu; nÕu ®Þa bµn pháng vÊn
réng lín th× sÏ tèn kÐm…
c) Ph−¬ng ph¸p tr¾c nghiÖm
Ph−¬ng ph¸p nµy rÊt thÞnh hµnh ë çc n−íc ph−¬ng T©y, ®Æc biÖt lµ ë Mü. Ch¼ng h¹n, F.Mc
Cattel (Mü) ®· so¹n th¶o cuèn “Çc tr¾c nghiÖm vµ ®o l−êng trÝ tuÖ” (1890). 50 tr¾c nghiÖm mÉu
®· ®−îc m« t¶ trong cuèn s¸ch nµy. N¨m 1905, nhµ t©m lý häc Ph¸p Alfred Binet (1875 - 1911)
céng t¸c víi b¸c sÜ T. Simon ®· x©y dùng tr¾c nghiÖm trÝ tuÖ cña trÎ tõ 3 ®Õn 15 tuæi. Tr¾c nghiÖm
Binet - Simon lµ tr¾c nghiÖm ®−îc tiªu chuÈn ho¸ ®Çu tiªn kh«ng chØ ë néi dung tr¾c nghiÖm, mµ
c¶ ë thñ tôc thùc hiÖn vµ çch xö lý nh÷ng tµi liÖu thu ®−îc. N¨m 1916, Terman (1877 - 1956)
(Mü) ®· c¶i tiÕn thang ®o Binet - Simon thµnh thang ®o Stanford - Binet dïng cho trÎ em Mü.
18
X©y dùng tr¾c nghiÖm lµ qu¸ tr×nh nghiªn cøu l©u dµi, c«ng phu, ph¶i ®¶m b¶o ®é th«ng tin,
®é øng nghiÖm vµ ®é hiÓu biÕt. VÝ dô, n¨m 1936, J.C. Raven x©y dùng tr¾c nghiÖm “Khu«n h×nh
tiÕp diÔn gåm çc bé A, B, C, D, E. §ã lµ nh÷ng h×nh vÏ v« nghÜa ®Ó nghiÖm thÓ t×m ra mèi liªn
hÖ gi÷a çc h×nh ®ã, nhËn ra b¶n chÊt cña h×nh vÏ, bæ sung hoµn thiÖn mét sè hÖ thèng quan hÖ, tõ
®ã ph¸t triÓn mét sè ph−¬ng ph¸p suy luËn cã hÖ thèng. Nh÷ng n¨m tiÕp theo, chÝnh Raven ®·
nhiÒu lÇn hiÖu chØnh tr¾c nghiÖm cña m×nh. Tõ nh÷ng n¨m 60 trë l¹i ®©y, nhiÒu n−íc ®· sö dông
tr¾c nghiÖm ®Ó ®o trÝ tuÖ trÎ khi b¾t ®Çu ®i häc líp 1. Çc tr−êng tiÓu häc ë Mü th−êng sö dông
çc tr¾c nghiÖm cña Binet – Simon, Wise, Kohs. Çc tr−êng ë Ph¸p th−êng sö dông tr¾c nghiÖm
Kohs, Nªmi. ë Liªn X« (cò) sö dông “tr¾c nghiÖm ®Õn tuæi häc”.
Khi sö dông ph−¬ng ph¸p nµy cÇn l−u ý: Thø nhÊt, tÝnh kh«ng râ rµng vÒ b¶n chÊt t©m lý
cña çi ®−îc x¸c ®Þnh nhê ph−¬ng ph¸p tr¾c nghiÖm. Thøc hai, tr¾c nghiÖm th−êng chØ cho ta
biÕt kÕt qu¶, chø kh«ng chó ý ®Õn qu¸ tr×nh gi¶i quyÕt vµ con ®−êng ®i ®Õn kÕt qu¶ ®ã. Thø
ba, nÕu tr¾c nghiÖm kh«ng ®−îc x©y dùng trªn c¬ së khoa häc, kh«ng ®−îc kiÓm chøng th× dÔ
®¸nh tr¸o ®èi t−îng nghiªn cøu. Tuy nhiªn, cÇn ph¶i nãi thªm r»ng tr¾c nghiÖm lµ mét trong
nh÷ng ph−¬ng ph¸p nghiªn cøu t©m lý con ng−êi nãi chung vµ trÎ em nãi riªng. Bªn c¹nh tr¾c
nghiÖm cßn cÇn çc ph−¬ng ph¸p nghiªn cøu kh¸c n÷a.
d) Ph−¬ng ph¸p ph©n tÝch s¶n phÈm cña ho¹t ®éng
Nh÷ng s¶n phÈm do con ng−êi lµm ra mang “dÊu vÕt” t©m lý (khiÕu thÈm mü, thÞ hiÕu, tay
nghÒ, hiÓu biÕt…) cña con ng−êi lµm ra nã. K. Marx viÕt: “LÞch sö cña c«ng nghiÖp vµ sù tån t¹i
®èi t−îng ho¸ ®· h×nh thµnh cña c«ng nghiÖp lµ quyÓn s¸ch ®· më ra cña nh÷ng lùc l−îng b¶n
chÊt cña con ng−êi, lµ t©m lý cña ng−êi bµy ra tr−íc m¾t chóng ta mét çch c¶m tÝnh”.(1)
S¶n phÈm cña ho¹t ®éng cã thÓ lµ bµi luËn, lêi gi¶i mét bµi tËp, mét t¸c phÈm nghÖ thuËt, mét
bµi th¬, bµi v¨n, b¶n nh¹c, c«ng tr×nh khoa häc… Qua viÖc ph©n tÝch s¶n phÈm ho¹t ®éng cã thÓ
ph¸n ®o¸n ®−îc tri thøc, kü n¨ng, kü x¶o, th¸i ®é, t×nh c¶m, thÕ giíi quan, trÝ tuÖ… cña ç nh©n.
§Æc biÖt, nÕu nghiªn cøu ®−îc çc b¶n th¶o, ®å ¸n, nh÷ng c«ng tr×nh trªn ®©y ®−îc hoµn tÊt nh−
thÕ nµo th× quý b¸u biÕt bao. Ph©n tÝch nh÷ng bµi lµm cña häc sinh tiÓu häc, nh÷ng s¶n phÈm cña
çc em lµm ra trong giê häc “thñ c«ng”, thÇy c« cã thÓ ph¸n ®o¸n ®−îc tÝnh t×nh, høng thó, møc
®é n¾m v÷ng tri thøc, tr×nh ®é, kü n¨ng, kü x¶o… cña çc em.
®) Ph−¬ng ph¸p thùc nghiÖm
Trong thùc nghiÖm, ng−êi nghiªn cøu cã thÓ x¸c ®Þnh ®−îc hÖ thèng quan hÖ gi÷a çc hiÖn
t−îng. Khi t©m lý häc míi ra ®êi, nhiÒu nhµ khoa häc cho r»ng t©m lý häc kh«ng thÓ dïng thùc
nghiÖm ®−îc. M·i ®Õn gi÷a thÕ kû 18, ng−êi ta míi b¾t ®Çu nghÜ ®Õn dïng thùc nghiÖm ®Ó nghiªn
cøu t©m lý. Ng−êi ®Çu tiªn dïng ph−¬ng ph¸p thùc nghiÖm lµ Weiber vµ Feichner ng−êi §øc thÕ
kû 19, cßn Vunt (§øc) lµ ng−êi ®Çu tiªn lËp ra phßng thùc nghiÖm t©m lý vµo n¨m 1879.
Cã hai lo¹i thùc nghiÖm c¬ b¶n:
Thùc nghiÖm tù nhiªn vµ thùc nghiÖm trong phßng thÝ nghiÖm.
(1)
K. Marx vµ F. Engels, TuyÓn tËp, tËp 3 (tiÕng Nga), tr.628.
19
Thùc nghiÖm tù nhiªn lµ lo¹i thùc nghiÖm ®−îc tiÕn hµnh trong ®iÒu kiÖn sinh sèng vµ ho¹t
®éng b×nh th−êng hµng ngµy. Cã nghÜa lµ thùc nghiÖm ®−îc tiÕn hµnh trong ®iÒu kiÖn tù nhiªn,
ng−êi ®−îc nghiªn cøu kh«ng biÕt r»ng m×nh ®ang bÞ lµm thùc nghiÖm.
Thùc nghiÖm trong phßng thÝ nghiÖm lµ lo¹i thùc nghiÖm ®−îc khèng chÕ mét çch nghiªm
ngÆt çc ¶nh h−ëng bªn ngoµi; ng−êi lµm thùc nghiÖm t¹o ra nh÷ng ®iÒu kiÖn, hoµn c¶nh, t×nh
huèng ®Ó nh÷ng ®Æc ®iÓm t©m lý nµy hay t©m kh¸c béc lé ra. Nh− vËy, thùc nghiÖm lo¹i nµy diÔn
ra t−¬ng ®èi chñ ®éng h¬n çc ph−¬ng ph¸p kh¸c.
HiÖn nay, viÖc nghiªn cøu nh©n çch b»ng thùc nghiÖm trong phßng thÝ nghiÖm cßn gÆp
nhiÒu khã kh¨n. §iÒu ®ã còng dÔ hiÓu v× ®èi t−îng thùc nghiÖm lµ con ng−êi chø kh«ng ph¶i m¸y
mãc.
e) Nghiªn cøu t©m lý häc sinh tiÓu häc b»ng thùc nghiÖm d¹y häc
Thùc nghiÖm d¹y häc: Çc nhµ t©m lý häc s− ph¹m th−êng tiÕn hµnh nghiªn cøu ghi nhËn l¹i
t¹i mét thêi ®iÓm nhÊt ®Þnh. Nh÷ng yÕu tè t©m lý nh− ®· cã s½n, kh«ng lÖ thuéc vµo nh÷ng t¸c
®éng nµo ®ã - kÓ c¶ nh÷ng t¸c ®éng cña d¹y häc vµ gi¸o dôc. Trong lÜnh vùc t©m lý häc løa tuæi
vµ t©m lý häc s− ph¹m, çc nhµ nghiªn cøu cßn sö dông ph−¬ng ph¸p thùc nghiÖm h×nh thµnh.
Ph−¬ng ph¸p nµy ®−îc sö dông réng r·i tõ nh÷ng n¨m 60 cña thÕ kû 20, trong ®iÒu kiÖn d¹y häc
thùc nghiÖm cã hÖ thèng, nh»m ph¸t hiÖn sù n¶y sinh, h×nh thµnh çc ®Æc ®iÓm t©m lý d−íi t¸c
®éng cña çc yÕu tè s− ph¹m. Thùc nghiÖm d¹y häc kh«ng nh»m t×m hiÓu trÎ em tiÓu häc nh−
mét cø liÖu ®· cã, mµ lµ ®ang ph¸t triÓn d−íi t¸c ®éng cã tæ chøc cña nhµ gi¸o dôc. TÊt nhiªn,
trong qu¸ tr×nh thùc nghiÖm, çc nhµ nghiªn cøu vÉn cã thÓ vµ cÇn ph¶i sö dông çc ph−¬ng
ph¸p kh¸c n÷a (quan s¸t, pháng vÊn, kiÓm tra…).
Çch ®©y kh«ng l©u, t©m lý häc trÎ em vÉn cßn trong t×nh tr¹ng lµ khoa häc m« t¶ çc ®Æc
®iÓm t©m lý ë tõng løa tuæi. Do ®ã, çc nhµ t©m lý häc kh«ng t×m ®−îc c¬ chÕ lÜnh héi vµ sù ph¸t
triÓn trÝ tuÖ còng nh− çc thuéc tÝnh cña nh©n çch. NÕu nh− ph−¬ng ph¸p nghiªn cøu tr−íc ®©y lµ
m« t¶ vµ ®−a ra kÕt luËn: ë trÎ em çc líp ®Çu tiªn bËc tiÓu häc, t− duy cô thÓ lµ chiÕm −u thÕ th×
b»ng thùc nghiÖm d¹y häc, ng−êi ta ®· ®i ®Õn kÕt luËn ®Æc ®iÓm nµy kh«ng ph¶i lµ ®Þnh mÖnh.
Trong thêi gian 30 n¨m trë l¹i ®©y, hÇu hÕt çc nhµ t©m lý häc Liªn X« (cò) ®· kh¼ng ®Þnh r»ng,
d¹y häc t¹o ra sù ph¸t triÓn t©m lý, d¹y häc ph¶i ®i tr−íc sù ph¸t triÓn vµ kÐo theo sù ph¸t triÓn
(L.X. V−gètxki). Qu¸ tr×nh d¹y häc kh«ng chØ lµm ph¸t triÓn mµ cßn h×nh thµnh nªn nh©n çch
häc sinh. T©m lý häc løa tuæi vµ s− ph¹m tõ ®©y b−íc vµo giai ®o¹n míi, nghiªn cøu nh÷ng quy
luËt cña ho¹t ®éng t¹o ra sù ph¸t triÓn t©m lý b»ng d¹y häc thùc nghiÖm. §¸ng chó ý lµ nh÷ng
thùc nghiÖm d¹y häc cña D.B. Elconin, V.V. §av−®èp vµ nh÷ng ng−êi céng sù ë Liªn X« (cò),
cña Hå Ngäc §¹i, NguyÔn KÕ Hµo ë ViÖt Nam.(1)
§Çu nh÷ng n¨m 60 ®Õn gi÷a nh÷ng n¨m 70 cña thÕ kû 20, t©m lý häc trÎ em vµ s− ph¹m b¾t
®Çu tiÕn hµnh thùc nghiÖm h×nh thµnh - thùc nghiÖm d¹y häc ®Ó nghiªn cøu trÎ em ë bËc tiÓu häc.
Tõ cuèi nh÷ng n¨m 70 ®ã ®Õn nay, thùc nghiÖm d¹y häc ®· cã b−íc tiÕn vÒ chÊt nhê cã t− t−ëng
c«ng nghÖ gi¸o dôc. Nhê thiÕt kÕ ®−îc quy tr×nh lÜnh héi kh¸i niÖm khoa häc theo ph−¬ng ph¸p
(1)
Hå Ngäc §¹i, T©m lý häc d¹y häc, NXB Gi¸o dôc, Hµ Néi, 1984.
20
nhµ tr−êng, çc nhµ nghiªn cøu, çc thÇy c« gi¸o bËc tiÓu häc cã thÓ tiÕn hµnh thùc nghiÖm gi¸o
dôc theo mét kÕ ho¹ch chÆt chÏ vµ kiÓm so¸t ®−îc toµn bé qu¸ tr×nh lµm ra s¶n phÈm gi¸o dôc.
Çc b−íc tiÕn hµnh thùc nghiÖm d¹y häc: Mét thùc nghiÖm d¹y häc th−êng gåm 3 b−íc:
- Thùc nghiÖm tr−íc d¹y häc.
- Thùc nghiÖm trong qu¸ tr×nh d¹y häc.
- Thùc nghiÖm sau d¹y häc.
Môc ®Ých cña b−íc mét lµ dùng nªn “bøc tranh” t©m lý cña häc sinh tiÓu häc ë mét thêi
®iÓm nµo ®ã.
B−íc hai nghiªn cøu thiÕt kÕ çc bµi d¹y, ghi biªn b¶n giê d¹y häc. Ngoµi ra, ph¶i tiÕn hµnh
®o nghiÖm (c¶ líp hay ç nh©n) nh»m t×m hiÓu, ®¸nh gi¸, ®iÒu chØnh quy tr×nh tæ chøc d¹y häc vµ
thu thËp sè liÖu vÒ sù ph¸t triÓn cña häc sinh.
B−íc thø ba nh»m ®¸nh gi¸ hiÖu qu¶ cña d¹y häc thùc nghiÖm, th«ng qua ®ã t×m hiÓu sù ph¸t
triÓn t©m lý häc sinh. §Ó ®¸nh gi¸ hiÖu qu¶ thùc nghiÖm d¹y häc, ph¶i so¹n th¶o çc bµi tËp ®o
nghiÖm. Bµi ®o nghiÖm ph¶i ®−îc x©y dùng trªn c¬ së môc ®Ých cña nghiªn cøu vµ néi dung m«n
häc.
ChØ cã ®iÒu cÇn l−u ý lµ, trong khi nghiªn cøu hiÖn t−îng t©m lý ph¶i chó ý ®¸nh gi¸ c¶ vÒ
®Þnh tÝnh vµ ®Þnh l−îng. Xu h−íng chung cña t©m lý häc lµ dïng çc ph−¬ng ph¸p to¸n häc ®Ó xö
lý sè liÖu ®Þnh l−îng tr−íc khi chuyÓn sang nh÷ng kÕt luËn ®Þnh tÝnh.
Tãm l¹i: Nghiªn cøu t©m lý trÎ em nãi chung vµ häc sinh tiÓu häc nãi riªng ph¶i tiÕn hµnh
ngay trªn hiÖn tr−êng d¹y häc vµ gi¸o dôc, v× ë ®ã cã trÎ em, ë ®ã cã çc quy luËt gi¸o dôc t¸c
®éng ®Õn trÎ em mét çch hiÖn thùc. Ph¶i t×m hiÓu çc quy luËt chÝnh ë n¬i çc quy luËt ®ã ®ang
diÔn ra (líp häc, nhµ tr−êng, gia ®×nh), ë n¬i cuéc sèng thùc cña çc em ®ang ®−îc tiÕn hµnh.
C©u hái
1. Ph©n tÝch b¶n chÊt hiÖn t−îng t©m lý. LÊy vÝ dô tõ cuéc sèng, tõ thùc tiÔn d¹y häc vµ gi¸o dôc
ë tiÓu häc minh ho¹.
2. Tõ viÖc ph©n tÝch b¶n chÊt x· héi - lÞch sö cña t©m lý ng−êi, h·y rót ra nh÷ng kÕt luËn cÇn
thiÕt trong d¹y häc vµ gi¸o dôc ë bËc tiÓu häc. Häc t©m lý häc ®Ó lµm g×? Ng−êi gi¸o viªn cã
thÓ sö dông çc ph−¬ng ph¸p nµo ®Ó nghiªn cøu häc sinh tiÓu häc?
21
Ch−¬ng II
ho¹t ®éng - giao tiÕp - nh©n çch
i. ho¹t ®éng vµ cÊu tróc cña ho¹t ®éng
1. Kh¸i niÖm vÒ ho¹t ®éng
Cã nhiÒu ®Þnh nghÜa vÒ ho¹t ®éng tuú theo gãc ®é xem xÐt. Theo triÕt häc, ho¹t ®éng lµ sù
biÖn chøng cña chñ thÓ vµ kh¸ch thÓ, bao gåm qu¸ tr×nh kh¸ch thÓ ho¸ chñ thÓ, chuyÓn nh÷ng ®Æc
®iÓm cña chñ thÓ vµo s¶n phÈm cña ho¹t ®éng vµ chñ thÓ ho¸ kh¸ch thÓ (chñ thÓ tiÕp thu ph¶n ¸nh
®Æc ®iÓm cña vËt thÓ vµo n¨ng lùc cña con ng−êi).
Theo sinh lý häc, ho¹t ®éng lµ sù tiªu hao n¨ng lùc thÇn kinh vµ b¾p thÞt cña con ng−êi khi
t¸c ®éng vµo hiÖn t−îng kh¸ch quan, nh»m tho¶ m·n nhu cÇu vËt chÊt vµ tinh thÇn cña con ng−êi.
VÝ dô: ho¹t ®éng vui ch¬i cña trÎ em, ho¹t ®éng häc cña häc sinh, ho¹t ®éng lao ®éng cña ng−êi
lín...
Theo t©m lý häc, xuÊt ph¸t tõ quan ®iÓm cho r»ng, con ng−êi kh«ng ph¶i çi tói ®ùng ph¶n
x¹ vµ ho¹t ®éng kh«ng ®¬n gi¶n lµ çc ph¶n øng, cö ®éng, ho¹t ®éng lµ ph−¬ng thøc tån t¹i cña
con ng−êi b»ng çch t¸c ®éng vµo ®èi t−îng nh»m tho¶ m·n nhu cÇu cña b¶n th©n, nhãm vµ x·
héi.
Nãi çch kh¸c, ho¹t ®éng lµ mèi quan hÖ gi÷a kh¸ch thÓ vµ chñ thÓ, lµ ph−¬ng thøc tån t¹i
trong x· héi, trong m«i tr−êng xung quanh. Çc ho¹t ®éng cña con ng−êi bao gåm çc qu¸ tr×nh
con ng−êi t¸c ®éng vµo kh¸ch thÓ, sù vËt, tri thøc. §ã lµ çc qu¸ tr×nh bªn ngoµi. Çc ho¹t ®éng
cña con ng−êi cÇn ph¶i cã qu¸ tr×nh tinh thÇn, trÝ tuÖ. §ã lµ qu¸ tr×nh bªn trong. Nãi mét çch
®¬n gi¶n, ho¹t ®éng cña con ng−êi bao gåm c¶ hµnh vi lÉn t©m lý, ý thøc, c«ng viÖc ch©n tay vµ
c«ng viÖc trong bé n·o. Ph©n tÝch ho¹t ®éng cña con ng−êi, çc nhµ t©m lý häc thÊy nã cã hai ®Æc
®iÓm; ®ã lµ tÝnh ®èi t−îng vµ tÝnh chñ thÓ. §iÒu ®ã cã nghÜa lµ, ho¹t ®éng bao giê còng nh»m
vµo ®èi t−îng, t¹o ra s¶n phÈm (vËt chÊt hoÆc tinh thÇn) ®Ó tho¶ m·n nhu cÇu nµo ®ã. §èi t−îng
cña ho¹t ®éng cã thÓ lµ sù vËt, hiÖn t−îng, kh¸i niÖm, quan hÖ…, cã thÓ lµ mét ng−êi, nhãm
ng−êi. Khi tiÕn hµnh ho¹t ®éng, con ng−êi bao giê còng dïng çc c«ng cô, ph−¬ng tiÖn ngµy cµng
cã hiÖu qu¶. Ng«n ng÷, trÝ tuÖ, tri thøc ngµy cµng trë thµnh lùc l−îng gióp cho con ng−êi ho¹t
®éng giao tiÕp hiÖu qu¶ h¬n.
Ho¹t ®éng cã ®èi t−îng hiÖn thùc ho¸ mèi quan hÖ gi÷a chñ thÓ vµ ®èi t−îng.
Con ng−êi, víi t− çch lµ chñ thÓ cña ho¹t ®éng, ®−îc ®Æc tr−ng bëi thÕ giíi tinh thÇn. Qu¸
tr×nh nh»m vµo ®èi t−îng bao giê còng cã çc yÕu tè t©m lý cña chñ thÓ tham gia vµo (mong
muèn, môc ®Ých, tù ®¸nh gi¸ tri thøc, kinh nghiÖm). Nãi çch kh¸c, ho¹t ®éng cña con ng−êi lµ
22
n¬i gi¸p nèi, chç gÆp gì t¸c ®éng lÉn nhau vµ x©m nhËp vµo nhau cña nh÷ng yÕu tè t©m lý nh−
nhu cÇu, ý muèn, thãi quen, hiÓu biÕt, t×nh c¶m… víi nh÷ng yÕu tè bªn ngoµi nh− nguyªn vËt
liÖu, c«ng cô, quy t¾c, quan hÖ x· héi, ph¸p luËt, truyÒn thèng, phong tôc… vµ çc yÕu tè bªn
trong cña ng−êi kh¸c nh− ç tÝnh, ®éng c¬, lèi sèng...
Tãm l¹i, t©m lý häc lÊy kh¸i niÖm nÒn t¶ng lµ ho¹t ®éng lµm trung t©m, lu«n lu«n nghiªn cøu
çc ho¹t ®éng t©m lý trong nh÷ng ho¹t ®éng cô thÓ. Do ®ã, khi ph©n tÝch ho¹t ®éng, chóng ta
kh«ng nh÷ng chØ chó ý ®Õn viÖc ho¹t ®éng diÔn ra trong bèi c¶nh nµo, sö dông c«ng cô, ph−¬ng
tiÖn g×, t¸c ®éng vµo çi g×, giao tiÕp víi ai…, mµ cßn ph¶i x¸c ®Þnh râ ®ã lµ ho¹t ®éng nµo, diÔn
ra ë løa tuæi nµo, hoµn c¶nh khi tiÕn hµnh ho¹t ®éng ra sao…
2. Çc lo¹i ho¹t ®éng
Cã nhiÒu çch ph©n lo¹i ho¹t ®éng. NÕu dùa vµo cÊp ®é chøc n¨ng, ta cã thÓ chia ho¹t ®éng
cña con ng−êi thµnh çc ho¹t ®éng: nhËn thøc, c¶m xóc, ý chÝ, thÇn kinh, tuÇn hoµn, h« hÊp…
NÕu ph©n chia theo cÊp x· héi, ta cã ho¹t ®éng s¶n xuÊt, l−u th«ng ph©n phèi, ho¹t ®éng
nhãm, ho¹t ®éng quèc gia vµ ho¹t ®éng quèc tÕ… NÕu c¨n cø vµo cÊp ®é ç nh©n, çc ho¹t ®éng
®−îc chia thµnh: vui ch¬i, häc tËp, giao tiÕp vµ lao ®éng. §Æc ®iÓm vµ vai trß cÊu tróc çc ho¹t
®éng theo çch ph©n lo¹i thø ba nµy sÏ ®−îc ph©n tÝch kü ë Ch−¬ng VI.
3. CÊu tróc cña ho¹t ®éng
Trong lÞch sö t©m lý häc, L.X. V−g«txki (1896 - 1934) lµ ng−êi ®Çu tiªn ph©n tÝch çc kh¸i
niÖm “c«ng cô”, “thao t¸c”, “môc ®Ých”. TiÕp tôc ph¸t triÓn t− t−ëng nµy, nhµ t©m lý häc A.N.
Leonchiev ®· nghiªn cøu ho¹t ®éng s©u h¬n vµ m« t¶ ®−îc c¬ cÊu chung cña ho¹t ®éng (1975).
Nh− ®· ph©n tÝch, mäi ho¹t ®éng bao gåm hai phÝa: chñ thÓ vµ ®èi t−îng.
VÒ phÝa ®èi t−îng, ta cã ®éng c¬ thóc ®Èy ho¹t ®éng h−íng tíi ®èi t−îng ®ã (mét bªn ta thÊy
®éng c¬, vµ bªn kia t−¬ng øng víi nã lµ ho¹t ®éng). §éng c¬ ®−îc ph¸t triÓn theo xu h−íng ngµy
cµng cô thÓ h¬n trong çc môc ®Ých. Muèn ®¹t ®−îc môc ®Ých cÇn cã çc ph−¬ng tiÖn t−¬ng øng.
VÒ phÝa chñ thÓ, muèn thùc hiÖn mét ®éng c¬ nµo ®ã, chñ thÓ ph¶i tiªu hao n¨ng lùc cña
thÇn kinh vµ b¾p thÞt. Qu¸ tr×nh nµy trong t©m lý häc gäi lµ ho¹t ®éng. Trong tiÕn tr×nh ho¹t ®éng,
mçi mét môc ®Ých ®−îc thùc hiÖn nhê mét hµnh ®éng t−¬ng øng. Vµ chñ thÓ ®¹t ®−îc môc ®Ých lµ
nhê çc ph−¬ng tiÖn x¸c ®Þnh. Mçi ph−¬ng tiÖn nhÊt ®Þnh quy ®Þnh çch thùc hiÖn ho¹t ®éng ®−îc
gäi lµ thao t¸c. Nãi çch kh¸c, ho¹t ®éng gép bëi çc thao t¸c.
Tãm l¹i, trong ho¹t ®éng cã 6 thµnh tè: ho¹t ®éng, hµnh ®éng, thao t¸c, ®éng c¬, môc ®Ých vµ
ph−¬ng tiÖn.
Cã thÓ minh ho¹ cÊu tróc vi m« cña hµnh ®éng b»ng s¬ ®å sau:
23
PhÝa chñ thÓ PhÝa ®èi t−îng
Ho¹t ®éng §éng c¬
Hµnh ®éng Môc ®Ých
Thao t¸c Ph−¬ng tiÖn
CÊu tróc cña ho¹t ®éng cho thÊy, trong ho¹t ®éng chøa ®ùng t©m lý cña con ng−êi (chñ thÓ
cña ho¹t ®éng). Néi dung t©m lý bao gåm ®éng c¬ vµ môc ®Ých.
CÊu tróc cña ho¹t ®éng cã ý nghÜa vÒ ph−¬ng ph¸p luËn ë chç, çc nhµ t©m lý häc ®· t×m ra
sù thèng nhÊt biÖn chøng gi÷a çi kh¸ch quan vµ çi chñ quan, gi÷a chñ thÓ vµ ®èi t−îng. MÆt
kh¸c, çch hiÓu cÊu tróc cña ho¹t ®éng nh− thÕ còng cã ý nghÜa to lín trong c«ng t¸c gi¸o dôc.
Ph¶i tæ chøc qu¸ tr×nh ho¹t ®éng liªn tôc ë trÎ em. ThÇy gi¸o cã thÓ tæ chøc mét çch tù gi¸c qu¸
tr×nh chiÕm lÜnh nÒn v¨n ho¸ cña nh©n lo¹i ë häc sinh. Ho¹t ®éng cña häc sinh lµ ho¹t ®éng cã tæ
chøc, b¾t ®Çu ë bªn ngoµi mét çch vËt chÊt, cã thÓ kiÓm so¸t ®−îc mét çch c¶m tÝnh vµ trùc
quan; tiÕp theo ®ã lµ qu¸ tr×nh biÕn h×nh thøc bªn ngoµi thµnh h×nh thøc bªn trong (thµnh t©m lý,
ý thøc, nh©n çch). §èi t−îng ho¹t ®éng cña trÎ em (häc sinh) trong nhµ tr−êng chÝnh lµ nh÷ng
®èi t−îng trong ®êi sèng hiÖn thùc víi nh÷ng quan hÖ kinh tÕ - x· héi ®−¬ng thêi. VÒ thùc chÊt,
nhµ tr−êng lµ n¬i ®ang diÔn ra cuéc sèng thùc sù cña trÎ em. Tæ chøc cho trÎ em ho¹t ®éng víi
nhiÒu ®èi t−îng chÝnh lµ tæ chøc qu¸ tr×nh ph¸t triÓn t©m lý cña chóng.
Nãi ®Õn ho¹t ®éng, chóng ta cßn ph¶i nãi ®Õn hÖ thèng nh÷ng viÖc lµm, nh÷ng xö sù, hµnh vi
cña mçi ng−êi. Con ng−êi cã nh÷ng ®éng c¬ thóc ®Èy nh»m ®¹t nh÷ng môc ®Ých nhÊt ®Þnh vµ ph¶i
sö dông çc c«ng cô, ph−¬ng tiÖn, còng nh− tu©n theo nh÷ng chuÈn mùc, quy t¾c, luËt lÖ… cña x·
héi nh»m ®¶m b¶o cho hä tån t¹i vµ ph¸t triÓn trong çc nhãm x· héi.
4. Vai trß cña ho¹t ®éng
T©m lý lµ s¶n phÈm cña ho¹t ®éng, t©m lý kh«ng ph¶i lµ çi g× cã s½n trong con ng−êi, kh«ng
ph¶i lµ sù béc lé nh÷ng g× ®· ®−îc ch−¬ng tr×nh ho¸ trong gen. TrÎ em sinh ra dï cã c¬ thÓ ng−êi
mµ sèng ngoµi x· héi loµi ng−êi th× còng kh«ng cã ®−îc t©m lý ng−êi. Nh÷ng trÎ em bÞ bá trong
rõng, sèng gi÷a bÇy thó, khi ®−îc ph¸t hiÖn vµ trë l¹i x· héi loµi ng−êi còng kh«ng thÓ nµo häc
nãi b×nh th−êng ®−îc. §iÒu ®ã chøng tá r»ng “ý thøc t©m lý” lµ mét s¶n phÈm x· héi. Qu¸ tr×nh
gi¸o dôc c¬ b¶n ®ßi hái mét tr¹ng th¸i cßn mÒm dÎo cña hÖ thÇn kinh. Nh−ng hÖ thÇn kinh chØ lµ
nÒn t¶ng. Ho¹t ®éng míi lµ c¬ së ®Ó sinh ra ®êi sèng t©m hån. F. Engels ®· nãi: “Ho¹t ®éng ®·
n©ng con ng−êi tõ tr¹ng th¸i thó vËt lªn tr¹ng th¸i con ng−êi”.
24
ë tr−êng tiÓu häc, ®Ó gi¸o dôc häc sinh ph¶i tæ chøc cã hiÖu qu¶ çc ho¹t ®éng d¹y vµ häc.
- Ho¹t ®éng d¹y vµ häc ®¹o ®øc.
- Ho¹t ®éng d¹y vµ häc v¨n ho¸, khoa häc.
- Ho¹t ®éng d¹y vµ häc lao ®éng.
- Ho¹t ®éng d¹y vµ häc thÓ dôc.
- Ho¹t ®éng d¹y vµ häc c«ng t¸c x· héi.
§©y lµ nh÷ng ho¹t ®éng cïng nhau gi÷a thÇy vµ trß nh»m lµm cho häc sinh lÜnh héi nÒn v¨n
minh ®· tÝch luü ®−îc cña loµi ng−êi ®Ó çc em biÕt vËn dông vµo cuéc sèng vµ cao h¬n n÷a lµ
s¸ng t¹o thªm, lµm phong phó thªm nÒn v¨n minh ®ã. HiÖn nay, do nhiÒu nguyªn nh©n, ë nhµ
tr−êng chØ cã ho¹t ®éng d¹y vµ häc v¨n ho¸ ®−îc coi träng, ®−îc kiÓm tra vµ ®¸nh gi¸. §iÒu nµy
lµm ¶nh h−ëng ®Õn chÊt l−îng d¹y vµ häc ë nhµ tr−êng. §· thÕ l¹i cßn t×nh tr¹ng ë mét sè n¬i,
n¹n häc thªm trµn lan, häc kh«ng cã thêi gian ®Ó çc em vui ch¬i, gi¶i trÝ vµ tiÕn hµnh çc ho¹t
®éng kh¸c. §ã lµ lèi häc nhåi nhÐt cã h¹i cho sù ph¸t triÓn toµn diÖn cña çc em.
5. Sù chuyÓn ho¸ tù ho¹t ®éng nµy sang ho¹t ®éng kh¸c
Çc nhµ t©m lý häc Liªn X« (cò) cho r»ng ho¹t ®éng t©m lý bªn trong xuÊt ph¸t tõ ho¹t ®éng
thùc tiÔn bªn ngoµi. P.Ia. Galperin ®· m« t¶ vµ tiÕn hµnh thùc nghiÖm qu¸ tr×nh chuyÓn ho¸ Êy
b»ng lý thuyÕt “çc giai ®o¹n h×nh thµnh hµnh ®éng trÝ ãc”. Thµnh c«ng cña «ng trong viÖc më ra
h−íng nghiªn cøu thùc nghiÖm ®· chøng minh mét quan ®iÓm rÊt quan träng: muèn cã ®−îc ho¹t
®éng t©m lý bªn trong th× tr−íc hÕt, ph¶i tæ chøc ®−îc h×nh th¸i bªn ngoµi cña nã, vµ trÎ em sÏ
ho¹t ®éng tr−íc hÕt lµ trªn ®èi t−îng bªn ngoµi Êy, råi qua çc giai ®o¹n kÕ tiÕp nhau míi chuyÓn
vµo trong thµnh t©m lý, ý thøc.
Nh− ®· tr×nh bµy, ho¹t ®éng bao giê còng cã ®èi t−îng. Çc ho¹t ®éng kh¸c nhau th× cã ®èi
t−îng kh¸c nhau. V× thÕ khi chuyÓn tõ ®èi t−îng nµy sang ®èi t−îng kh¸c lµ chóng ta ®· thay ®æi
lo¹i h×nh ho¹t ®éng.
Çc nhµ t©m lý häc ®· nghiªn cøu vµ ®i ®Õn kÕt luËn r»ng ®èi t−îng cña ho¹t ®éng cã hai
h×nh thøc tån t¹i: vËt thÓ - vËt chÊt tån t¹i “tù nã”, ngoµi ®Çu ãc con ng−êi, vµ nhê ho¹t ®éng t©m
lý mµ ®èi t−îng Êy cã thªm mét h×nh thøc thø hai d−íi d¹ng h×nh ¶nh, biÓu t−îng, kh¸i niÖm. Nh−
vËy, ®èi t−îng cã ba tr×nh ®é: vËt chÊt, h×nh ¶nh - biÓu t−îng vµ kh¸i niÖm. Ba tr×nh ®é nµy
t−¬ng øng víi ba tr×nh ®é ph¸t triÓn t©m lý: t− duy c¶m tÝnh, t− duy gi¸c tÝnh vµ t− duy lý tÝnh. ë
®©y, t− duy b»ng kh¸i niÖm lµ ®¹t ®Õn t− duy lý tÝnh, nghÜa lµ thuÇn tuý ho¹t ®éng trÝ ãc. Trong
d¹y häc ë tiÓu häc, ®èi t−îng cña ho¹t ®éng häc cña häc sinh cã thÓ lµ vËt chÊt, vËt thay thÕ, cã
thÓ lµ h×nh ¶nh, biÓu t−îng vµ kh¸i niÖm.
VÒ h×nh thøc lµ vËt chÊt nh−ng b¶n chÊt lµ tinh thÇn (tuy g¾n víi vËt chÊt) cã thÓ lµ kh¸i
niÖm. §Õn tr×nh ®é nµy th× t− duy mang tÝnh chÊt thuÇn khiÕt chØ cßn lµ thao t¸c logic cña trÝ ãc.
25
ii. giao tiÕp
1. Kh¸i niÖm chung vÒ giao tiÕp
HiÖn nay cã nhiÒu ®Þnh nghÜa vÒ giao tiÕp. Tuú theo gãc ®é xem xÐt, vÊn ®Ò giao tiÕp ®−îc
ph©n tÝch theo çc khÝa c¹nh kh¸c nhau.
Trong lÜnh vùc t©m lý häc, tuú theo chuyªn ngµnh mµ çc nhµ nghiªn cøu ®· ®−a ra nh÷ng
®Þnh nghÜa giao tiÕp kh¸c nhau. ë ®©y giíi thiÖu vÊn ®Ò giao tiÕp theo t©m lý häc nh©n çch vµ
t©m lý häc x· héi.
Con ng−êi trong x· héi cã nhiÒu mèi quan hÖ kh¸c nhau, quan hÖ ng−êi víi ng−êi, quan hÖ
céng ®ång, quan hÖ nhãm (gia ®×nh, bÌ b¹n, lµng x·, phè ph−êng). §ã lµ quan hÖ gi÷a ng−êi nµy
víi ng−êi kh¸c, gi÷a nhãm nµy víi nhãm kh¸c. Quan hÖ nµy kh«ng thÓ thiÕu ®−îc trong cuéc
sèng cña con ng−êi. Muèn cho çc quan hÖ nµy ®−îc vËn hµnh ph¶i cã giao tiÕp.
Giao tiÕp lµ sù tiÕp xóc gi÷a ng−êi víi ng−êi, lµ ho¹t ®éng h×nh thµnh, ph¸t triÓn vµ vËn hµnh
çc quan hÖ ng−êi víi ng−êi.
Nãi ®Õn giao tiÕp lµ nãi ®Õn nhãm, bëi lÏ kh«ng mét ng−êi nµo l¹i ë ngoµi mét ngoµi d©n téc,
gia ®×nh, ph−êng x·… Ngay c¶ tù th©n giao tiÕp víi toµn bé qu¸ tr×nh thÊm c¶m vµ ph©n c¶m cña
mét ç thÓ riªng lÎ còng kh«ng tho¸t khái mèi quan hÖ ®· tr¶i qua cña nh÷ng nhãm nhÊt ®Þnh.
Giao tiÕp lµ mét kh¸ch quan x· héi, mét h×nh th¸i biÓu hiÖn sinh ho¹t vµ còng lµ ph−¬ng thøc sinh
ho¹t rÊt phong phó vµ ®a d¹ng cña con ng−êi. Do ®ã, giao tiÕp võa mang tÝnh chÊt x· héi, võa
mang tÝnh chÊt ç nh©n. §Æc ®iÓm x· héi cña giao tiÕp thÓ hiÖn ë chç nã n¶y sinh, h×nh thµnh
trong x· héi vµ sö dông çc ph−¬ng tiÖn do con ng−êi lµm ra, ®−îc chuyÓn tõ thÕ hÖ nµy sang thÕ
hÖ kh¸c. §Æc ®iÓm ç nh©n cña giao tiÕp thÓ hiÖn ë chç néi dung, ph¹m vi, phong çch, kü
n¨ng… giao tiÕp cña ng−êi nµy kh¸c víi cña ng−êi kh¸c.
CÇn nhÊn m¹nh, giao tiÕp cã 3 mÆt quan hÖ chÆt chÏ víi nhau: sù th«ng tin qua l¹i gi÷a con
ng−êi víi con ng−êi, sù t¸c ®éng qua l¹i víi nhau gi÷a nh÷ng ng−êi tham gia giao tiÕp, sù tri gi¸c
gi÷a con ng−êi víi nhau. Sù th«ng tin trong giao tiÕp ®· chøa ®ùng nhËn thøc vµ hiÓu biÕt. Sù t¸c
®éng qua l¹i ®−îc thÓ hiÖn ë sù hîp t¸c hay xung ®ét trong ho¹t ®éng chung (ho¹t ®éng cïng
nhau). Nhê qu¸ tr×nh tri gi¸c gi÷a con ng−êi víi nhau trong giao tiÕp mµ con ng−êi hiÓu biÕt lÉn
nhau, ®¸nh gi¸ vµ bµy tá th¸i ®é, c¶m xóc víi nhau. Vµ v× thÕ còng dÔ hiÓu khi çc nhµ t©m lý häc
giao tiÕp cho r»ng trong çc liªn hÖ ng−êi - m¸y, ®éng vËt - ®éng vËt, ng−êi - ®éng vËt, m¸y –
m¸y kh«ng thÓ cã tri gi¸c vµ hiÓu biÕt lÉn nhau, mµ hÇu nh− lµ chØ trao ®æi th«ng tin, th«ng b¸o
mét çch ®¬n thuÇn.
Trong lÜnh vùc gi¸o dôc, néi dung giao tiÕp cña häc sinh tiÓu häc rÊt phong phó vµ ®a d¹ng:
Giao tiÕp xóc c¶m nghÜa lµ häc sinh bµy tá th¸i ®é cña m×nh víi bÌ b¹n xung quanh vµ tiÕp nhËn
th¸i ®é cña çc b¹n ®èi víi m×nh; giao tiÕp nhËn thøc nh»m hiÓu biÕt lÉn nhau; giao tiÕp c«ng
viÖc nh»m phèi hîp hµnh ®éng ®Ó gi¶i quyÕt nhiÖm vô chung nµo ®ã. Giao tiÕp cña häc sinh tiÓu
häc víi nhau cã ý nghÜa sèng cßn ®èi víi ®êi sèng tinh thÇn cña çc em. Çc em kh«ng thÓ sèng
thiÕu b¹n bÌ. Nhu cÇu giao tiÕp cña häc sinh tiÓu häc kh«ng ®−îc tho¶ m·n sÏ dÉn ®Õn sù ph¸t
26
triÓn kh«ng b×nh th−êng cña chóng c¶ vÒ t©m sinh lý vµ x· héi, t¹o ra sù bÊt h¹nh trong cuéc ®êi
çc em. Nhµ v¨n næi tiÕng Xt¨ng®an ®· tõng nãi: “Toµn bé nçi bÊt h¹nh cña t«i cã thÓ nãi b»ng
mét c©u: ng−êi ta ch−a bao giê cho phÐp t«i nãi chuyÖn víi çc b¹n cïng tuæi t«i”.
2. Chøc n¨ng giao tiÕp
Cã nhiÒu çch tiÕp cËn ®Ó ph©n tÝch chøc n¨ng cña giao tiÕp. Theo tiÕp cËn tõ gãc ®é t©m lý
häc x· héi th× giao tiÕp cã 2 nhãm chøc n¨ng c¬ b¶n:
- Nhãm çc chøc n¨ng x· héi: Lµ giao tiÕp phôc vô çc nhu cÇu chung cña nhãm, tËp
thÓ, céng ®ång. vÝ dô: Giao tiÕp gãp phÇn ®iÒu phèi ho¹t ®éng lao ®éng.
- Nhãm chøc n¨ng t©m lý: Giao tiÕp phôc vô çc nhu cÇu tinh thÇn nh− tho¶ m·n nhu cÇu
th«ng tin, nhËn thøc, t×nh c¶m cña tõng thµnh viªn trong nhãm.
Trong c«ng t¸c víi con ng−êi (qu¶n lý, l·nh ®¹o, tæ chøc, gi¸o dôc), cÇn ph¶i cã hiÓu biÕt
nhÊt ®Þnh vÒ giao l−u nhãm vµ t©m lý ç nh©n. ThiÕu nh÷ng hiÓu biÕt nµy khã lßng mµ tiÕn hµnh
gi¸o dôc vµ qu¶n lý con ng−êi trong tËp thÓ vµ th«ng qua tËp thÓ.
Theo tiÕp cËn ng«n ng÷ häc th× cã thÓ thÊy giao tiÕp cßn cã nh÷ng chøc n¨ng sau:
- Chøc n¨ng nhËn thøc (Fonc Cognitive). Nhê cã chøc n¨ng nµy mµ con ng−êi cã thÓ truyÒn
®¹t, lÜnh héi çc sù kiÖn, çc kh¸i niÖm, çc gi¸ trÞ khi tiÕn hµnh giao tiÕp.
- Chøc n¨ng duy tr× sù tiÕp xóc (Fonction phatique). §©y lµ chøc n¨ng duy tr× sù tiÕp xóc, lµ
chøc n¨ng lÊp chç trèng khi tiÕn hµnh ®èi tho¹i.
- Chøc n¨ng c¶m xóc (Fonction emotive). Chøc n¨ng nµy t¹o ra nh÷ng Ên t−îng, nh÷ng c¶m
xóc tÝch cùc gi÷a hai bªn ®èi tho¹i.
- Chøc n¨ng siªu ng«n ng÷ (Fonction metalinquystique) lµ chøc n¨ng rót gän (nãi Ýt hiÓu
nhiÒu) trong giao tiÕp.
- Chøc n¨ng th¬ méng (Fonction poetique) thÓ hiÖn trong çc cuéc giao tiÕp cã tÝnh chÊt v¨n
ho¸ nghÖ thuËt, giao tiÕp t×nh ¸i…
- Chøc n¨ng quy chiÕu: (Fonction referentiel) ®ßi hái chñ thÓ giao tiÕp ph¶i n¾m ®−îc çc
®Æc ®iÓm cña ç nh©n (x· héi, søc khoÎ, t©m lý) cña ®èi t−îng giao tiÕp ®Ó ®¶m b¶o hiÖu qu¶ cña
giao tiÕp.
3. Ph©n lo¹i giao tiÕp
a) NÕu c¨n cø vµo sù tiÕp xóc trùc tiÕp hay gi¸n tiÕp khi tiÕn hµnh
giao tiÕp th× cã çc lo¹i sau:
- Giao tiÕp trùc tiÕp (mÆt ®èi mÆt) gi÷a hai hay nhiÒu ng−êi. VÝ dô thÇy gi¸o giao tiÕp víi häc
sinh.
- Giao tiÕp gi¸n tiÕp: Lµ lo¹i giao tiÕp ®−îc tiÕn hµnh kh«ng cã mÆt cña çc chñ thÓ vµ ®èi
t−îng giao tiÕp. VÝ dô: giao tiÕp qua th−, s¸ch b¸o…
27
- Giao tiÕp trung gian lµ lo¹i giao tiÕp ®−îc tiÕn hµnh cã c¶ hai yÕu tè cña giao tiÕp trùc tiÕp
vµ giao tiÕp gi¸n tiÕp. VÝ dô: Giao tiÕp qua ti vi, ®iÖn tho¹i…
b) NÕu c¨n cø vµo môc ®Ých cña giao tiÕp th× cã çc lo¹i giao tiÕp sau:
- Giao tiÕp kiÓu ®Þnh h−íng x· héi: Giao tiÕp nh»m tuyªn truyÒn nh÷ng vÊn ®Ò ë cÊp ®é x·
héi, nh»m thuyÕt phôc, th«ng b¸o…
- Giao tiÕp kiÓu ®Þnh h−íng ç nh©n: Giao tiÕp nh»m thuyÕt phôc, th«ng b¸o ë cÊp ®é ç
nh©n.
- Giao tiÕp kiÓu ®Þnh h−íng nhãm: Giao tiÕp nh»m thuyÕt phôc, th«ng tin mét vÊn ®Ò nµo ®ã
trong néi bé nhãm.
c) NÕu c¨n cø vµo quy çch tiÕn hµnh giao tiÕp
- Giao tiÕp chÝnh thøc cña nhãm chÝnh thøc (®−îc h×nh thµnh b»ng v¨n b¶n, quy chÕ…): Giao
tiÕp trong gia ®×nh, hä m¹c, thÇy gi¸o víi häc sinh, häc sinh víi häc sinh trong tËp thÓ líp häc…
- Giao tiÕp kh«ng chÝnh thøc cña çc thµnh viªn trong nhãm kh«ng chÝnh chøc ®−îc thµnh
lËp kh«ng theo quy ®Þnh. VÝ dô: giao tiÕp cña nh÷ng ng−êi cïng ®i tµu, ®i xe, ch¬i tæ t«m, ®i
c©u…
Trong bÊt cø mét lo¹i giao tiÕp nµo trªn ®©y, con ng−êi ®Òu ph¶i sö dông çc ph−¬ng tiÖn
giao tiÕp chñ yÕu lµ ng«n ng÷ viÕt vµ ng«n ng÷ nãi. Ng«n ng÷ nãi chung thùc hiÖn 3 chøc n¨ng,
kÕt hîp víi viÖc sö dông nh÷ng tõ h×nh th¸i vµ ng÷ ®iÖu phï hîp sÏ ®éng viªn ®−îc ng−êi nghe, sÏ
t¹o ®−îc sù hµo høng cho häc sinh.
VÝ dô: Thay v× nãi “Duy Linh, h·y ®äc!”, c« gi¸o l¹i nãi: C« mêi b¹n Duy Linh nµo (c« gi¸o
dïng tõ “b¹n” ®Ó nhËp vai häc sinh nh»m t¹o kh«ng khÝ th©n mËt - tõ ®Öm cã chøc n¨ng biÓu c¶m
®éng viªn).
Ngoµi ng«n ng÷ víi t− çch lµ ph−¬ng tiÖn giao tiÕp, con ng−êi cßn sö dông çc ph−¬ng tiÖn
phi ng«n ng÷, çc ký hiÖu, cö chØ ®iÖu bé, t¸c phong… khi giao tiÕp ®Ó mang l¹i hiÖu qu¶. Ch¼ng
h¹n tiÕng c−êi hµm chøa nhiÒu ng÷ nghÜa:
Phô n÷ c−êi ch−a h¼n ®· vui
Khãc ch−a h¼n ®· buån… cã thÓ
Em c−êi chèi tõ anh, ®au khæ
Vµ khãc nhËn lêi yªu lµ tiÕng khãc ngät ngµo.
CÇn chó ý çc ®éng t¸c kÕt hîp víi nhau sÏ mang nh÷ng s¾c th¸i kh¸c nhau. Ch¼ng h¹n “l¾c
®Çu” cã thÓ hµm chøa ý kh«ng ®ång ý, t¸n thµnh hoÆc ch¸n n¶n. §éng t¸c “l¾c ®Çu” céng víi lÌ
l−ìi lµ tá sù th¸n phôc, ng¹c nhiªn. Nh−ng nÕu “l¾c ®Çu” ®i víi nÐt mÆt hÇm hÇm th× cã nghÜa lµ
tøc giËn. ë n÷ “l¾c ®Çu” kÌm víi “c−êi tñm” cã thÓ lµ ®ång ý kÝn ®¸o, hµi lßng.
Muèn giao tiÕp cã hiÖu qu¶, cÇn chó ý ®Õn çc ph−¬ng tiÖn sau:
- VÒ kü thuËt dïng çc ký hiÖu giao tiÕp tõ ng−êi nãi ®Õn ng−êi nghe ®¹t ®é chÝnh x¸c ®Õn
møc nµo?
28
- VÒ ph−¬ng diÖn ng÷ nghÜa: Çc ký hiÖu Êy cã thÓ diÔn ®¹t hÕt nghÜa t×nh c¶m, quan ®iÓm
kh«ng?
- VÒ ph−¬ng diÖn xóc c¶m, t×nh c¶m: T¸c ®éng cña ph−¬ng tiÖn giao tiÕp ®Õn ng−êi nghe
nh− thÕ nµo? M¹nh hay yÕu?
- Trong giao tiÕp s− ph¹m cã thÓ “®o” hiÖu qu¶ giao tiÕp th«ng qua çc dÊu hiÖu nh− møc ®é
chó ý cña häc sinh, møc ®é t¸n thµnh vµ sù tho¶ m·n c¶m xóc cña häc sinh khi tiÕp cËn th«ng
tin…
Çc nhµ nghiªn cøu còng nªu lªn nh÷ng yÕu tè c¶n trë trong giao tiÕp: sù qu¸ chªnh lÖch
gi÷a ng−êi nãi vµ ng−êi nghe (vÒ tr×nh ®é, vÒ tuæi t¸c…); néi dung th«ng tin kh«ng m¹ch l¹c, râ
rµng, logic; çc ®iÒu kiÖn m«i tr−êng kh«ng thuËn lîi, cã thÓ ng−êi nghe kh«ng s½n sµng (nh÷ng
chÊn th−¬ng t×nh c¶m, sù kh¸c nhau vÒ chÝnh kiÕn, quan ®iÓm, sù xung ®ét t©m lý, kh¸c nhau vÒ
nhu cÇu, høng thó, hiÓu biÕt vµ kinh nghiÖm…). VÒ mÆt nµy, ng−êi gi¸o viªn kh«ng nhÊt thiÕt
ph¶i gi¶i quyÕt mäi vÊn ®Ò, nh−ng trong giao tiÕp kh«ng cho phÐp thÇy c« gi¸o lµm cho häc sinh
®au khæ thªm hoÆc khoÐt s©u vÕt th−¬ng lßng, mµ cÇn nh÷ng lêi nãi, cö chØ, t¸c phong th«ng c¶m,
mét tÊm lßng nh©n ¸i ®Ó kh¬i dËy t×nh c¶m tèt ®Ñp trong con ng−êi çc em, gióp chóng v−ît qua
nh÷ng hoµn c¶nh Ðo le.
4. N©ng cao hiÖu qu¶ giao tiÕp s− ph¹m
Ng«n ng÷ lµ ph−¬ng tiÖn c¬ b¶n cña giao tiÕp nãi chung vµ gi¸o tiÕp s− ph¹m nãi riªng.
Ng−êi gi¸o viªn ph¶i biÕt sö dông lêi nãi ®óng vai m×nh (lµ ng−êi thÇy gi¸o, c« gi¸o). Khi giao
tiÕp víi häc sinh, lêi nãi cña gi¸o viªn ph¶i tÕ nhÞ, dÔ hiÓu, cã søc truyÒn c¶m cao, hÕt søc tr¸nh
çch nãi giìn, nãi vç mÆt. (VÝ dô: Khi häc sinh tr¶ lêi sai c©u hái th× kh«ng ®−îc nãi: “Em nãi
sai råi, ®å dèt ¬i lµ dèt”. Hay nãi çch kh¸c lµ thay v× lêi lÏ ph¶n b¸c gay g¾t, h·y nãi nhÑ nhµng.
VÝ dô: Khi häc sinh cã hµnh vi ch−a ®óng, ch−a ®Ñp h·y nãi víi çc em: §¸ng tiÕc trong viÖc nµy
em ®· kh«ng nghe lêi thÇy (c«). Mét häc sinh líp 1 viÕt sai quy çch, c« cã thÓ nhÑ nhµng nh¾c:
Em viÕt ch÷ nµy cao lªnh khªnh qu¸…)
Trong giao tiÕp víi häc sinh, ng−êi gi¸o viªn cßn cÇn ph¶i khÐo lÐo dïng çc ph−¬ng tiÖn phi
ng«n ng÷. Çch ¨n mÆc, ®i ®øng, cö chØ, ®iÖu bé, t¸c phong cña gi¸o viªn lµ ph−¬ng tiÖn hç trî
cho lêi nãi vµ cã vai trß quan träng trong giao tiÕp s− ph¹m. NhiÒu khi chØ b»ng ¸nh m¾t, nô c−êi
còng cã thÓ lµm cho häc sinh hiÓu ®−îc ý thÇy, c« gi¸o muèn nãi ®iÒu g×. Çc nhµ t©m lý häc ®·
nªu ra mét sè quy t¾c c¬ b¶n trong giao tiÕp s− ph¹m mµ gi¸o viªn ph¶i tu©n theo:
- Quy t¾c t«n träng häc sinh.
- Quy t¾c kh¼ng ®Þnh.
- Quy t¾c t×nh c¶m.
- Quy t¾c nªu g−¬ng.
- Quy t¾c biÕt l¾ng nghe.
…………………………...
29
Thùc tiÔn gi¸o dôc ®· cho thÊy, gi¸o viªn ph¶i t«n träng nh©n çch häc sinh, ph¶i lu«n lu«n
kh¼ng ®Þnh nh÷ng viÖc lµm mµ çc em ph¶i thùc hiÖn, ph¶i thÓ hiÖn t×nh c¶m ch©n thµnh, t¹o
kh«ng khÝ vui t−¬i, biÕt lóc nµo cÇn hµi h−íc, dÝ dám ®Ó kh«ng khÝ líp häc ®ì c¨ng th¼ng. Ngoµi
ra gi¸o viªn cßn ph¶i biÕt l¾ng nghe häc sinh vµ ®ång nghiÖp cña m×nh, tr¸nh t×nh tr¹ng thÓ hiÖn
sù sèt ruét, tøc giËn khi giao tiÕp häc sinh. ThiÕt t−ëng ë ®©y còng cÇn nh¾c l¹i c©u ng¹n ng÷
“Kh«ng ®ñ th«ng minh ®Ó nãi lêi thÝch hîp, kh«ng ®ñ kh«n ngoan ®Ó im lÆng, ®ã lµ nguyªn nh©n
cña mäi sù th« lç”. BiÕt l¾ng nghe ý kiÕn cña häc sinh, ®ång nghiÖp, biÕt t×m ra nh÷ng c©u tr¶ lêi
thÝch hîp víi ®Æc ®iÓm t©m lý cña ng−êi nghe bao giê còng lµ mét trong nh÷ng yÕu tè lµm t¨ng
hiÖu qu¶ cña giao tiÕp.
5. Vai trß cña giao tiÕp
Giao tiÕp lµ mét trong nh÷ng ®Æc tr−ng b¶n chÊt cña t©m lý con ng−êi, cña ý thøc vµ nh©n
çch. NÕu sù ph¸t triÓn t©m lý cña ç nh©n lµ qu¸ tr×nh lÜnh héi kinh nghiÖm cña loµi ng−êi ®·
tÝch luü ®−îc (L.X. V−g«txki, 1956, A.V. Zaprogiet; A.N. Leonchiev, 1965…) th× giao tiÕp ph¶i
lµ mét nh©n tè c¬ b¶n cña sù ph¸t triÓn t©m lý ®ã. XÐt qu¸ tr×nh ph¸t triÓn cña ç thÓ ng−êi th×
giao tiÕp lµ mét nguån quan träng nhÊt cña sù ph¸t triÓn t©m lý.
Thùc vËy, çc nhµ t©m lý Liªn X« (tr−íc ®©y) ®· chØ ra r»ng, sù ph¸t triÓn cña trÎ kh¸c vÒ
nguyªn t¾c víi sù ph¸t triÓn cña ®éng vËt non (X.L. Rubinstein, 1946; A.N. Leonchiev, 1948).
Hµnh vi cña con vËt non ®−îc h×nh thµnh theo con ®−êng di truyÒn, cßn ë con ng−êi th× kinh
nghiÖm x· héi, lÞch sö cña thÕ hÖ tr−íc ®©y ®Ó l¹i l¹i cã ý nghÜa c¬ b¶n. Kinh nghiÖm nµy ®−îc
cñng cè, ®−îc truyÒn l¹i kh«ng ph¶i b»ng con ®−êng di truyÒn sinh häc, mµ b»ng con ®−êng bªn
ngoµi, con ®−êng vËt ho¸, con ®−êng ®èi t−îng ho¸ vµo nh÷ng s¶n phÈm do con ng−êi s¸ng t¹o ra
tøc lµ vµo c«ng cô, vµo ®å vËt trong gia ®×nh vµo çc s¶n phÈm lao ®éng… (K. Marx). NÕu kh«ng
cã sù lÜnh héi kinh nghiÖm x· héi lÞch sö th× kh«ng thÓ cã sù ph¸t triÓn t©m lý. Muèn cã sù lÜnh
héi Êy th× nhÊt thiÕt ph¶i cã sù giao tiÕp cña trÎ em víi ng−êi lín.
Qu¸ tr×nh x· héi ho¸ tøc lµ sù gia nhËp m«i tr−êng x· héi thùc sù thÝch øng víi nã vµ viÖc
lÜnh héi cã vai trß vµ chøc n¨ng x· héi ®−îc mçi ç thÓ trÎ em lÆp l¹i theo çc thÕ hÖ ®i tr−íc
trong suèt tiÕn tr×nh lÞch sö h×nh thµnh loµi ng−êi. Nh÷ng tr−êng hîp trÎ em bÞ thiÕu hoÆc bÞ giam
gi÷, çch ly víi cuéc sèng x· héi ®· x¸c nhËn sù ph¸t triÓn t©m lý vµ sinh lý (c¬ thÓ ng−êi) kh«ng
b×nh th−êng. N·o ng−êi - mét ®Æc ©n cña tù nhiªn phó cho con ng−êi lµ mét tæ chøc tinh vi, phøc
t¹p h¬n n·o cña ®éng vËt rÊt nhiÒu. Song nã còng chØ chøa ®ùng kh¶ n¨ng ®Ó ph¸t triÓn chøc n¨ng
t©m lý nµy hay t©m lý kh¸c mµ th«i. ChÝnh sù t¸c ®éng qua l¹i cña con ng−êi trong giao tiÕp míi
lµ nh©n tè quan träng hµng ®Çu cña sù h×nh thµnh nh©n çch (E.D. Par−gin). Bëi v× chóng ta biÕt
r»ng giao tiÕp lµ nhu cÇu cña con ng−êi xuÊt hiÖn rÊt sím ë trÎ em. ViÖc tho¶ m·n nhu cÇu giao
tiÕp còng quan träng nh− kh«ng khÝ vµ ¸nh s¸ng. Nãi theo A.V. Vedenup th× nhu cÇu giao tiÕp lµ
nhu cÇu x· héi ë con ng−êi trong qu¸ tr×nh ph¸t triÓn ç thÓ. Mét nhµ b¸c häc §øc, Noibe (1967)
®· viÕt: “Giao tiÕp lµ mét nhu cÇu quan träng cña con ng−êi. Con ng−êi sÏ bÞ mÊt m¸t nhiÒu nÕu
hä kh«ng thÓ so s¸nh ®−îc m×nh víi ng−êi kh¸c”. NÕu giao tiÕp kh«ng ®−îc chó ý hoÆc nghÌo
30
nµn vÒ néi dung, trÎ nhá sÏ dÔ m¾c chøng bÖnh “Hospitalism” (c« ®¬n, ®¬n ®éc). TrÎ em bÞ “®ãi”
giao tiÕp sÏ ¶nh h−ëng kh«ng tèt ®Õn sù ph¸t triÓn trÝ tuÖ vµ t©m lý (J. Bowbby, 1966).
Tãm l¹i, giao tiÕp lµ ®iÒu kiÖn quan träng nhÊt cña sù h×nh thµnh b¶n chÊt con ng−êi nh− lµ
con ng−êi x· héi, ®ång thêi lµ ®iÒu kiÖn tÊt yÕu ®Ó con ng−êi tån t¹i vµ ph¸t triÓn.
§èi víi häc sinh tiÓu häc, çc phÈm chÊt nh©n çch chØ cã thÓ ®−îc h×nh thµnh b»ng ho¹t
®éng häc, ho¹t ®éng cïng nhau, trong ®ã giao tiÕp lµ ®iÒu kiÖn ®Ó çc em h−íng tíi môc ®Ých
chung mang ý nghÜa xa h¬n. Th«ng qua ho¹t ®éng cïng nhau ®ã, çc thµnh viªn cña líp häc ph©n
c«ng tr¸ch nhiÖm liªn ®íi víi kÕt qu¶ cña ho¹t ®éng chung, ®Ó çc thµnh viªn kiÓm tra lÉn nhau,
®¸nh gi¸ vÒ nhau, t¹o nªn sù th«ng c¶m vµ ®ång c¶m. ChÝnh v× thÕ, trong nghiªn cøu giao tiÕp cßn
cã nh÷ng ý kiÕn kh¸c nhau nh− xem ho¹t ®éng lµ ph¹m trï bao qu¸t cßn giao tiÕp chØ lµ mét d¹ng
®Æc biÖt cña ho¹t ®éng (A.A. Leonchev), hoÆc xem giao tiÕp lµ ph¹m trï “ngang hµng” víi ho¹t
®éng. Ho¹t ®éng vµ giao tiÕp lµ hai mÆt cña cuéc sèng con ng−êi (B.S. Lomov). Tuy vËy, khi nãi
®Õn vai trß cña giao tiÕp th× hä ®Òu thèng nhÊt xem giao tiÕp lµ ®iÒu kiÖn t¹o nªn sù hiÓu biÕt lÉn
nhau, sù hiÓu ý, sù th«ng c¶m, sù phèi hîp hµnh ®éng, sù thèng nhÊt môc ®Ých cña ho¹t ®éng
cïng nhau.
iii. nh©n çch
1. Kh¸i niÖm vÒ nh©n çch
- Con ng−êi: Con ng−êi lµ thùc thÓ tù nhiªn vµ thùc thÓ x· héi. VÒ mÆt sinh häc, con ng−êi
thuéc líp ®éng vËt cã vó, cã d¸ng ®øng th¼ng, cã ®«i bµn tay võa lµ c«ng cô ®Ó lao ®éng, võa lµ
c«ng cô ®Ó nhËn thøc, cã bé ãc ng−êi ph¸t triÓn cao vÒ gi¶i phÉu vµ tinh vi vÒ cÊu t¹o (kh¸c víi
®éng vËt, dï con ng−êi còng cã chøc n¨ng sinh häc gièng ®éng vËt nh− ¨n, ngñ, sinh s¶n…). Con
ng−êi lµ thùc thÓ tù s¶n sinh ra m×nh b»ng nh÷ng ho¹t ®éng cña m×nh, ®· tho¸t khái qu¸ khø ®éng
vËt vµ trë nªn mét s¸ng t¹o míi cña lÞch sö. VÒ mÆt x· héi, con ng−êi võa lµ chñ thÓ cña çc mèi
quan hÖ x· héi, võa lµ ®èi t−îng cña çc quan hÖ ®ã, ®ång thêi cã kh¶ n¨ng kÕ thõa v¨n minh cña
nh©n lo¹i. Con ng−êi kh«ng chØ cã ®−îc c¬ thÓ m×nh mµ cßn biÕt tù nh©n ®«i m×nh mét çch thiÕt
thùc, mét çch cÇn lao trong thÕ giíi mµ m×nh s¸ng t¹o ra. K. Marx ®· viÕt: Con ng−êi chØ kh¸c
con vËt ë hiÖn t−îng duy nhÊt lµ trong con ng−êi cã ý thøc thay thÕ b¶n n¨ng.
- Ç thÓ vµ ç nh©n: Khi nh×n nhËn con ng−êi nh− lµ mét ®¹i diÖn cho loµi ng−êi th× ®ã lµ
ç thÓ. Theo nghÜa ®ã, nam hay n÷, trÎ th¬ hay cô giµ, ng−êi b×nh th−êng hay ng−êi bÞ tËt nguyÒn,
ng−êi d©n hay lµ çn bé l·nh ®¹o ®Òu lµ çc ç thÓ. Cßn thuËt ng÷ “ç nh©n” dïng ®Ó chØ bÊt cø
mét ng−êi cô thÓ nµo tån t¹i trong mét céng ®ång, mét x· héi nhÊt ®Þnh.
Nh− vËy, con ng−êi khi ®¹i diÖn cho loµi lµ ç thÓ, khi lµ thµnh viªn cña x· héi lµ ç nh©n.
- Ç tÝnh: Mçi ç nh©n kh¸c nhau vÒ thÓ t¹ng, vÒ kiÓu lo¹i thÇn kinh, vÒ mµu da, m¸i tãc, vÒ
tÝnh t×nh, tÝnh khÝ, nhu cÇu, t×nh c¶m, −íc m¬, tµi n¨ng… Nh÷ng ®Æc ®iÓm nµy cña ç nh©n béc lé
trong çc mèi quan hÖ trong cuéc sèng, trong ho¹t ®éng theo çc s¾c th¸i riªng ®−îc gäi lµ ç
tÝnh.
31
Ç tÝnh nãi lªn b¶n s¾c cña mçi ng−êi, nãi lªn con ng−êi cã thÓ kh¸c nhau nh−ng cÇn ®Õn
nhau, kh«ng hoµ tan vµo nhãm ng−êi, vµo x· héi. Do ®ã, cÇn gi¸o dôc häc sinh tiÓu häc theo môc
tiªu ®· ®−îc ho¹ch ®Þnh nh−ng kh«ng ®−îc lµm mÊt ç tÝnh, b¶n s¾c riªng mçi em.
- Nh©n çch: Nh÷ng thuËt ng÷: “con ng−êi”, “ç nh©n” ®−îc dïng ®Ó biÓu thÞ nh÷ng ph¹m
trï x· héi lÞch sö cã néi dung rÊt riªng, ch¼ng h¹n kh¸i niÖm con ng−êi cã thÓ dïng ®Ó so s¸nh víi
v« sè kh¸i niÖm vÒ hiÖn thùc kh¸ch quan: con ng−êi vµ con vËt, con ng−êi vµ tù nhiªn, con ng−êi
vµ x· héi, con ng−êi vµ vò trô… Cßn kh¸i niÖm ç nh©n dïng ®Ó ®èi s¸nh víi çc kh¸i niÖm
“nhãm”, “ph−êng” vµ “x· héi”. Kh¸i niÖm “nh©n çch” kh«ng bao qu¸t ph¹m vi réng nh− kh¸i
niÖm “con ng−êi” vµ “ç nh©n”, mµ chØ nhÊn m¹nh vµo cèt çch lµm ng−êi vµ gi¸ trÞ x· héi cña
ç nh©n. Dïng thuËt ng÷ “nh©n çch” lµ ®Ó nãi ®Õn nh÷ng ®Æc ®iÓm x· héi - t©m lý cña mét con
ng−êi cô thÓ, nhÊn m¹nh ®Õn çi chung cña ng−êi (tÝnh ng−êi) vµ çi riªng cña con ng−êi, tøc lµ
ç tÝnh.
Çc nhµ khoa häc thuéc çc lÜnh vùc kh¸c nhau ®· ®−a ra çc ®Þnh nghÜa nh©n çch kh¸c
nhau. A.V. Petropxki vµ Iarosevski trong “Tõ ®iÓn t©m lý häc” (1990) th× ®Þnh nghÜa nh©n çch lµ
mét hÖ thèng çc phÈm chÊt cña ç nh©n ®−îc quy ®Þnh bëi sù gia nhËp vµo çc quan hÖ x· héi
®−îc h×nh thµnh trong ho¹t ®éng cïng nhau vµ giao tiÕp. Çc nhµ triÕt häc th× ®Þnh nghÜa: “Nh©n
çch - ®ã lµ con ng−êi cã ý thøc. §éng vËt kh«ng cã ý thøc vµ do ®ã lµm g× cã nh©n çch, tuy
chóng cã t©m tr¹ng vµ mét sè ®Æc ®iÓm t©m lý ç thÓ”. Nãi çch kh¸c, khi xem xÐt con ng−êi
d−íi gãc ®é lµ chñ thÓ cña ho¹t ®éng th× ta cã kh¸i niÖm nh©n çch.
T©m lý häc ®Þnh nghÜa nh©n çch lµ toµn bé nh÷ng ®Æc ®iÓm t©m lý cña mçi ng−êi quy ®Þnh
gi¸ trÞ x· héi vµ hµnh vi x· héi cña ng−êi ®ã. Theo ý nghÜa ®ã, X.L. Rubinstein xem nh©n çch
nh− lµ nh÷ng ®iÒu kiÖn bªn trong, toµn vÑn mµ qua ®ã, “tÊt c¶” nh÷ng t¸c ®éng bªn ngoµi vµo
con ng−êi ®Òu bÞ khóc x¹.
2. B¶n chÊt cña nh©n çch
- Nh©n çch võa lµ chñ thÓ võa lµ kh¸ch thÓ cña çc mèi quan hÖ. Nh©n çch thÓ hiÖn sù
thèng nhÊt biÖn chøng gi÷a çi chung vµ çi riªng, gi÷a çi phæ biÕn vµ çi ®Æc thï trong ®êi sèng
tinh thÇn cña mçi con ng−êi. V× thÕ, trong nghiªn cøu nh©n çch cÇn ph¶i khai th¸c ý t−ëng, b¶n
chÊt cña nh©n çch thuéc ph¹m trï ë cÊp ®é x· héi bao trïm lªn mét kh«ng gian réng lín h¬n
nhiÒu so víi kh«ng gian cña líp ®Æc ®iÓm t©m lý ç nh©n. Ch¼ng h¹n nh©n çch trÎ em ViÖt Nam
kh«ng chØ bÞ chÕ −íc cña lÞch sö n−íc ta, mµ cßn bÞ chi phèi bëi nh÷ng quy luËt ph¸t triÓn cña lÞch
sö thÕ giíi vµ tÊt c¶ nh÷ng g× ®· vµ sÏ n¶y sinh trªn thÕ giíi ®Òu lµm ¶nh h−ëng tíi nã, ®Æc biÖt lµ
khi chóng ta ®ang thùc hiÖn chÝnh s¸ch më cöa vµ ®ang sèng trong thêi ®¹i bïng næ th«ng tin.
- Nh©n çch kh«ng ph¶i lµ mét nÐt, mét phÈm chÊt t©m lý riªng lÎ mµ lµ cÊu t¹o t©m lý míi,
hay nãi kh¸c ®i, nh©n çch lµ tæng thÓ nh÷ng ®Æc ®iÓm t©m lý, ®Æc tr−ng víi mét c¬ cÊu x¸c ®Þnh.
Tõ quan niÖm nµy cã thÓ rót ra nhËn xÐt: Nh©n çch kh«ng dõng l¹i, kh«ng cè ®Þnh mµ nã cã thÓ
ph¸t triÓn lªn, hoµn thiÖn thªm vµ còng cã thÓ bÞ suy tho¸i.
- Nh©n çch cña con ng−êi cã kh¶ n¨ng tù ®iÒu chØnh vµ chÞu sù ®iÒu chØnh tõ phÝa x· héi.
Kh¶ n¨ng nµy lµ kh¸c nhau tuú theo løa tuæi, tr×nh ®é ph¸t triÓn nh©n çch cña ç nh©n. Tù ®iÒu
32
khiÓn nh©n çch nÕu kh«ng ®−îc h×nh thµnh ë trÎ em (vµ kÓ c¶ ë ng−êi lín) sÏ dÉn ®Õn hiÖn t−îng
ph©n ®«i nh©n çch vµ hµnh vi hai mÆt. Ph¸t triÓn kh¶ n¨ng tù ®iÒu chØnh cho häc sinh lµ c«ng
viÖc thùc sù quan träng. Nh−ng ng−êi gi¸o viªn còng ph¶i biÕt sö dông ph−¬ng ph¸p ®iÒu chØnh
nh©n çch tõ phÝa x· héi. Khen th−ëng (vËt chÊt vµ tinh thÇn), trõng ph¹t, khuyÕn khÝch, ®éng
viªn, kû luËt… ®Òu ph¶i mang tÝnh nghÖ thuËt dùa trªn c¬ së khoa häc x¸c thùc. H·y dµnh lêi
khen cho nh÷ng thµnh tÝch vµ sù cè g¾ng thËt sù cña bÊt cø häc sinh nµo - kÓ c¶ nh÷ng em häc
yÕu. Khen ®óng, khen kÞp thêi lµ h×nh thøc thóc ®Èy ®éng c¬ häc tËp.
- Nh©n çch cã cÊu tróc x¸c ®Þnh, tuy kh«ng ph¶i lµ cè ®Þnh. Nãi mét çch h×nh t−îng, nã
kh«ng ph¶i lµ mét çi tói víi nh÷ng ®Æc ®iÓm cña nh©n çch vµ tÝnh çch bÞ bá vµo trong ®ã.
Nh©n çch cã cÊu tróc. Trong nh©n çch, cã çc phÇn tö liªn hÖ víi nhau theo nhiÒu çch kh¸c
nhau vµ chÝnh nh÷ng phÇn tö ®ã lµm cho nh©n çch cã tÝnh toµn vÑn. VÒ phÇn m×nh, nh©n çch
l¹i ¶nh h−ëng trë l¹i ®Õn mçi phÇn tö vµ çc mèi liªn hÖ Êy. X.L. Rubinstein ®· nhÊn m¹nh. “Khi
gi¶i quyÕt bÊt cø mét hiÖn t−îng t©m lý nµo, nh©n çch næi lªn nh− mét thÓ hçn hîp liªn kÕt
thèng nhÊt cña çc ®iÒu kiÖn bªn trong vµ tÊt c¶ çc t¸c ®éng bªn ngoµi ®Òu bÞ khóc x¹”(1).
3. TÝnh tÝch cùc cña nh©n çch
T©m lý häc duy vËt biÖn chøng cho r»ng, nh©n çch béc lé tÝnh tÝch cùc trong ho¹t ®éng cña
con ng−êi, trong t¸c ®éng qua l¹i gi÷a nh©n çch vµ m«i tr−êng xung quanh.
Theo A.N. Leonchiev th× tÝnh tÝch cùc cña con ng−êi, trong ®ã cã tÝnh tÝch cùc nhËn thøc, lµ
do ®èi t−îng cña ho¹t ®éng thóc ®Èy. “§èi t−îng cña ho¹t ®éng lµ ®éng c¬ hiÖn thùc cña nã”(2).
Nh−ng ®Ó ®èi t−îng cña ho¹t ®éng trë thµnh ®éng c¬ kÝch thÝch, thóc ®Èy con ng−êi hµnh ®éng,
ph¶i cã nhu cÇu xuÊt hiÖn. ChÝnh nhu cÇu ®· thóc ®Èy con ng−êi hµnh ®éng theo h−íng nµy hay
h−íng kh¸c.
Mäi c¬ thÓ sèng vµ tÊt nhiªn kÓ c¶ con ng−êi ®Òu vèn cã nh÷ng nhu cÇu. Kh¸c víi ®éng vËt,
con ng−êi cã nh÷ng ®Æc ®iÓm míi vÒ chÊt vµ cã nh÷ng ho¹t ®éng míi do nh÷ng ®iÒu kiÖn sinh
ho¹t x· héi quy ®Þnh, v× thÕ nhu cÇu cña con ng−êi v« cïng phong phó, ®a d¹ng vµ kh¸c vÒ chÊt so
víi nhu cÇu cña ®éng vËt. Nhu cÇu bao giê còng cã ®èi t−îng nhÊt ®Þnh. Nhu cÇu bao giê còng lµ
nhu cÇu vÒ mét çi g× ®ã, vÒ mét ®å vËt cã tÝnh chÊt nµy hay tÝnh chÊt kh¸c, vÒ kÕt qu¶ cña ho¹t
®éng nµy hay ho¹t ®éng kh¸c (thøc ¨n, nghÖ thuËt, tri thøc...).
§éng vËt cã nhu cÇu nhê vµo nh÷ng ®èi t−îng d−íi d¹ng cã s½n trong thÕ giíi tù nhiªn. Con
ng−êi th× kh¸c h¼n. Trong ho¹t ®éng, con ng−êi cã kh¶ n¨ng t¹o ra nh÷ng ®èi t−îng ®Ó lµm tho¶
m·n nhu cÇu cña m×nh.
K. Marx nãi: “Çi ®ãi lµ çi ®ãi, nh−ng çi ®ãi ®−îc tho¶ m·n b»ng thÞt nÊu vµ ¨n víi dao,
dÜa kh¸c víi çi ®ãi dïng b»ng tay, mãng vµ r¨ng ®Ó nuèt chöng thÞt sèng”(1). Nh− vËy, viÖc t¹o ra
®−îc ®èi t−îng ®Ó tho¶ m·n nhu cÇu tù nhiªn cña con ng−êi hay lµm thay ®æi nh÷ng nhu cÇu Êy
(1)
X.L. Rubinstein, Tån t¹i vµ ý thøc, NXB Hoµ b×nh, M¸txc¬va, 1952, tr.308.
(2)
A.N. Leonchiev, VÊn ®Ò ho¹t ®éng trong t©m lý häc, T¹p chÝ “Nh÷ng vÊn ®Ò triÕt häc” (tiÕng Nga), sè 9, 1982, tr.104.
(1)
K. Marx, Gãp phÇn phª ph¸n chÝnh trÞ kinh tÕ häc, NXB Sù thËt, Hµ Néi, 1971, tr.2.
33
chÝnh lµ ®iÓm kh¸c gi÷a nhu cÇu cña con ng−êi víi nhu cÇu cña ®éng vËt. H¬n n÷a, con ng−êi cßn
cã kh¶ n¨ng nhËn thøc ®Çy ®ñ nhu cÇu cña m×nh nªn kh«ng tho¶ m·n nhu cÇu mét çch tuú tiÖn.
Bªn c¹nh ®ã, con ng−êi l¹i cßn cã nhu cÇu tinh thÇn. Nhu cÇu tinh thÇn kh«ng thÓ cã ë ®éng vËt.
Th−êng ta xÕp nhu cÇu nhËn thøc vµ nhu cÇu thÈm mü vµo nhu cÇu tinh thÇn. Ng−êi ta cßn cã nhu
cÇu x· héi, nhu cÇu giao tiÕp, nhu cÇu lao ®éng, nhu cÇu ho¹t ®éng x· héi... Çc nhu cÇu cña con
ng−êi cã quan hÖ qua l¹i nhÊt ®Þnh víi nhau vµ víi nh÷ng biÓu hiÖn kh¸c cña xu h−íng.
Nhu cÇu vµ ®éng c¬ ho¹t ®éng: Mäi nhu cÇu cña con ng−êi ®−îc thùc hiÖn bëi chñ thÓ d−íi
d¹ng −íc ao vµ ®Þnh h−íng. ChÝnh −íc ao vµ ®Þnh h−íng nµy ®iÒu chØnh ho¹t ®éng cña con ng−êi,
thóc ®Èy lµm cho ho¹t ®éng Êy xuÊt hiÖn hoÆc lµm yÕu nã ®i.
§éng c¬ cña ho¹t ®éng lµ nh÷ng nh©n tè thóc ®Èy ho¹t ®éng vµ h−íng ho¹t ®éng vµo viÖc
tho¶ m·n nhu cÇu. VÝ dô: Mïa hÌ trêi n¾ng chãi chang, ng−êi ®i bé trªn ®−êng dµi cã nhu cÇu
nghØ ë d−íi bãng c©y cæ thô. Anh ta nh×n m·i nh−ng ch¼ng t×m ra mét bãng c©y nµo. Mét lóc sau,
anh ta thÊy cã mét c©y cæ thô ven ®−êng. Bãng r©m ®èi víi anh ta d−êng nh− lµm cho c¬ thÓ anh
ta m¸t mÎ. Sù m¸t mÎ Êy trë thµnh ®éng c¬ cña hµnh ®éng khiÕn anh ta ®i ®Õn chç bãng c©y.
ë ®©y ®éng c¬ rÊt cô thÓ vµ ®−îc ph¶n ¸nh vµo trong ®Çu ãc con ng−êi d−íi d¹ng mét h×nh
t−îng c¶m gi¸c (h×nh t−îng bãng c©y) vµ nh÷ng biÓu t−îng ®−îc liªn t−ëng tíi h×nh t−îng trªn
(sù m¸t mÎ cña bãng c©y vµ çi s¶ng kho¸i cña c¬ thÓ). §éng c¬ thóc ®Èy mét hµnh ®éng riªng
lÎ, ç biÖt vµ trùc tiÕp cña ho¹t ®éng nµy, trïng lÆp víi ®iÒu ®¹t ®−îc sau khi thùc hiÖn ho¹t ®éng
Êy (lµm m¸t mÎ c¬ thÓ).
Trong nh÷ng tr−êng hîp phøc t¹p h¬n th× ®éng c¬ kh«ng trïng víi môc ®Ých ho¹t ®éng riªng
lÎ mµ ®ßi hái nhiÒu hµnh ®éng ®¹t ®−îc víi nhiÒu môc ®Ých riªng biÖt. Cã ®éng c¬ xÊu, cã ®éng
c¬ tèt, nh−ng chØ cã ®éng c¬ tèt (cao ®Ñp) míi lµm cho çc ho¹t ®éng ®−îc bÒn v÷ng vµ cã néi
dung phong phó. VÝ dô: NÕu ®Ò nghÞ mét em bÐ 5 (6) tuæi ®øng im kh«ng cùa quËy trong mét thêi
gian nhÊt ®Þnh th× th−êng em bÐ chØ lµm ®−îc mét lóc (v× trÎ em hiÕu ®éng). Nh−ng nÕu ®Æt môc
®Ých g¾n liÒn víi ®éng c¬ nµo ®ã cã ý nghÜa th× em dÔ dµng ®øng im (buéc hµnh vi m×nh phô
thuéc vµo môc ®Ých). Ch¼ng h¹n, vai trong trß ch¬i cña em lµ ph¶i ®øng im, kh«ng cùa quËy th×
em lµm ®−îc ®iÒu nµy h¬n gÊp 3 lÇn so víi khi ®ßi hái Êy kh«ng xuÊt ph¸t tõ mét ®éng c¬ cã ý
nghÜa ®èi víi em.
Lµ nh÷ng ng−êi lµm c«ng t¸c gi¸o dôc, chóng ta võa ph¶i biÕt x©y dùng ®éng c¬ cao ®Ñp cho häc
sinh, võa ph¶i ph©n tÝch ®¸nh gi¸ ®éng c¬ cña chóng.
M¸c-xim Goãc-ki lµ ng−êi hiÓu biÕt rÊt s©u s¾c vÒ con ng−êi. ¤ng viÕt: “ë trªn ®êi nµy
kh«ng cã çi g× quan träng h¬n vµ ®¸ng chó ý h¬n lµ nh÷ng ®éng c¬ ho¹t ®éng cña con ng−êi”.
Cã lo¹i ®éng c¬ cã ý thøc vµ lo¹i ®éng c¬ kh«ng ý thøc. §éng c¬ cã ý thøc gåm nhiÒu h×nh
thøc kh¸c nhau: høng thó, niÒm tin, lý t−ëng.
Høng thó lµ th¸i ®é ®Æc biÖt cña ç nh©n ®èi víi mét ®èi t−îng nµo ®ã võa cã ý nghÜa trong
®êi sèng, võa cã kh¶ n¨ng ®em l¹i cho ç nh©n ®ã nh÷ng kho¸i c¶m.
Høng thó cã quan hÖ víi nhu cÇu. Nhu cÇu cã thÓ cã yÕu tè hÊp dÉn, ch¼ng h¹n trong nhu
cÇu häc to¸n cã niÒm høng thó v× m«n häc rÊt thó vÞ (yÕu tè kho¸i c¶m).
34
C¨n cø vµo nh÷ng tiªu chuÈn kh¸c nhau cã thÓ ph©n lo¹i høng thó theo nh÷ng çch kh¸c
nhau: høng thó vËt chÊt, høng thó tinh thÇn, høng thó tÝch cùc, høng thó tiªu cùc, høng thó hÑp,
høng thó réng…
Høng thó cã vai trß to lín trong ho¹t ®éng nhËn thøc, nã lµm t¨ng hiÖu qu¶ cña qu¸ tr×nh
nhËn thøc (nhËn thøc ®−îc nh¹y bÐn vµ s©u s¾c h¬n). Høng thó lµm n¶y sinh kh¸t väng, lßng ham
mª ho¹t ®éng vµ lµm cho ho¹t ®éng mang tÝnh s¸ng t¹o. V× thÕ, khi cã høng thó ng−êi ta lµm viÖc
thÊy dÎo dai, l©u bÒn vµ tho¶i m¸i h¬n c«ng viÖc kh«ng høng thó. Høng thó kh«ng ph¶i bçng
d−ng mµ cã; nã ®−îc h×nh thµnh trong ho¹t ®éng. Høng thó häc tËp ®ãng vai trß quan träng trong
viÖc n©ng cao chÊt l−îng häc tËp. V× vËy, gi¸o viªn cÇn chó ý h×nh thµnh høng thó häc tËp cho
häc sinh. Muèn lµm ®iÒu ®ã ph¶i lµm cho çc em hiÓu râ môc ®Ých häc tËp, ®ång thêi tæ chøc
ho¹t ®éng häc tËp cña häc sinh sao cho çc em c¶m thÊy sung s−íng khi ®−îc häc tËp, phÊn chÊn
khi nhËn kÕt qu¶ tèt ®Ñp vµ thùc sù thÊy ho¹t ®éng häc tËp kiÓu ®ã lµ mét d¹ng ho¹t ®éng ®Çy tÝnh
chÊt s¸ng t¹o.
NiÒm tin lµ mét hÖ thèng cÇn ®−îc ý thøc. Nã thóc ®Èy nh©n çch ho¹t ®éng phï hîp víi
nh÷ng quan ®iÓm cña m×nh. NiÒm tin lµ mét phÈm chÊt cña thÕ giíi quan ç nh©n (thÕ giíi quan
lµ hÖ thèng çc quan ®iÓm vÒ tù nhiªn, x· héi vµ b¶n th©n ®−îc h×nh thµnh ë mçi con ng−êi, gãp
phÇn x¸c ®Þnh ph−¬ng ch©m hµnh ®éng cho ng−êi Êy).
ý muèn vµ ho¹t ®éng cña ç nh©n do niÒm tin chi phèi. NiÒm tin cã c¬ së khoa häc cµng
m·nh liÖt th× søc sèng cµng dåi dµo. NiÒm tin chØ trë nªn v÷ng ch¾c khi nã ®−îc kiÓm nghiÖm
trong ho¹t ®éng thùc tiÔn.
- VÒ mÆt t©m lý häc: Lý t−ëng lµ môc tiªu cao ®Ñp ®−îc ph¶n ¸nh vµo trong ®Çu ãc con
ng−êi d−íi h×nh thøc mét h×nh ¶nh mÉu mùc vµ hoµn chØnh, cã t¸c dông l«i cuèn m¹nh mÏ toµn
bé cuéc sèng cña ç nh©n trong mét thêi gian t−¬ng ®èi l©u dµi vµ thóc ®Èy chi phèi con ng−êi
ho¹t ®éng ®Ó v−¬n tíi lý t−ëng ®ã.
Nãi lý t−ëng lµ nãi ®Õn môc tiªu cao ®Ñp. Nãi r»ng nã ®−îc ph¶n ¸nh vµo ®Çu ãc con ng−êi
d−íi h×nh thøc mét h×nh ¶nh mÉu mùc vµ hoµn chØnh cã nghÜa lµ muèn nãi ®Õn mÆt nhËn thøc
s©u s¾c trong lý t−ëng.
Nãi ®Õn lý t−ëng cã t¸c dông l«i kÐo m¹nh mÏ cã nghÜa lµ muèn nãi ®Õn mÆt t×nh c¶m
m·nh liÖt nhÊt trong lý t−ëng.
Nãi lý t−ëng l«i cuèn toµn bé cuéc sèng cña ç nh©n trong mét thêi gian l©u dµi cã nghÜa lµ
trong lý t−ëng cã mét ®éng c¬ m¹nh nhÊt thóc ®Èy con ng−êi ho¹t ®éng v−¬n tíi lý t−ëng ®ã.
Lý t−ëng tùa ng«i sao s¸ng dÉn ®−êng, chØ h−íng cho ho¹t ®éng. Ivanop - mét nhµ t©m lý
häc X« viÕt ®· viÕt: “Lý t−ëng lµ çi v× nã mµ ta sèng, d−íi ¸nh s¸ng cña nã ta hiÓu ®−îc ý nghÜa
cña cuéc ®êi”.
Lý t−ëng cã hai tÝnh chÊt hiÖn thùc vµ l·ng m¹n. TÝnh chÊt hiÖn thùc thÓ hiÖn ë chç, môc
tiªu cña lý t−ëng ®−îc con ng−êi rót ta tõ hiÖn thùc sinh ®éng, ®−îc “nhµo nÆn” tõ nh÷ng “chÊt
liÖu” cã trong cuéc sèng. VÝ dô, con ng−êi lý t−ëng mµ ta noi theo cã thÓ ®−îc tæng hîp tõ nhiÒu
nÐt ®iÓn h×nh kh¸c nhau cña nhiÒu ng−êi ®ang tån t¹i trong hiÖn thùc.
35
Bªn c¹nh ®ã, çc lý t−ëng bao giê còng ®−îc ç nh©n nhËn thøc s©u s¾c vÒ çc ®iÒu kiÖn
kh¸ch quan vµ chñ quan ®Ó v−¬n tíi. Tuy nhiªn gi÷a −íc m¬ vµ lý t−ëng cã mèi liªn hÖ. ¦íc m¬
cã thÓ lµ mÇm mèng cña sù h×nh thµnh lý t−ëng cao ®Ñp sau nµy, cho nªn ®Ó h×nh thµnh lý t−ëng
kh«ng thÓ kh«ng chó ý h×nh thµnh −íc m¬.
Lý t−ëng mang tÝnh chÊt lÞch sö vµ giai cÊp. Lý t−ëng cña nhµ t− s¶n kh¸c lý t−ëng sèng cña
ng−êi céng s¶n. Lý t−ëng cña ng−êi n«ng d©n trong x· héi phong kiÕn còng kh¸c víi lý t−ëng cña
ng−êi n«ng d©n tËp thÓ sèng d−íi chÕ ®é x· héi chñ nghÜa.
Lý t−ëng cã 3 chøc n¨ng:
- X¸c ®Þnh môc tiªu vµ xu h−íng ph¸t triÓn cña ç nh©n.
- Lµ ®éng lùc thóc ®Èy vµ ®iÒu khiÓn toµn bé ho¹t ®éng cña con ng−êi.
- Trùc tiÕp chi phèi sù h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn t©m lý cña ç nh©n.
Tãm l¹i: Lý t−ëng lµ sù hoµ hîp cao ®é cña nhËn thøc s©u, t×nh c¶m m¹nh, ý chÝ lín. V× vËy,
muèn h×nh thµnh lý t−ëng cÇn ph¶i gi¸o dôc c¶ 3 mÆt ®ã. Nhµ gi¸o dôc lµ nh÷ng ng−êi cã tr¸ch
nhiÖm gi¸o dôc lý t−ëng sèng cho trÎ em nªn b¶n th©n nhµ gi¸o dôc ph¶i cã lý t−ëng cao ®Ñp.
4. CÊu tróc cña nh©n çch
Muèn hiÓu râ b¶n chÊt cña nh©n çch, ph¶i hiÓu cÊu tróc cña nh©n çch. Khoa häc hiÖn ®¹i
nµy nay cho r»ng trong mäi lÜnh vùc khoa häc, cÊu tróc cã mét ý nghÜa rÊt lín. ThuËt ng÷ “cÊu
tróc” cã nghÜa lµ g×? BÊt kú mét sù vËt, hiÖn t−îng nµo còng ®Òu lµ mét cÊu t¹o nhÊt ®Þnh vµ ®−îc
®Æc tr−ng bëi mét tæ chøc nhÊt ®Þnh. HiÓu thuËt ng÷ cÊu tróc nh− vËy còng ®óng víi nh©n çch.
Nãi nh− K.K.Platonop th× nh©n çch kh«ng ph¶i lµ v« ®Þnh, kh«ng ph¶i lµ çi tói víi nh÷ng ®Æc
®iÓm v« ®Þnh cña nh©n çch bÞ bá vµo trong ®ã. Nh©n çch cã mét cÊu tróc. Nh©n çch bao gåm
çc “phÇn tö” vµ çc “phÇn tö” ®ã liªn hÖ víi nhau theo nh÷ng çch thøc kh¸c nhau. ChÝnh çc
phÇn tö kÕt hîp l¹i b»ng sù liªn hÖ theo mét çch thøc nhÊt ®Þnh t¹o nªn nh©n çch toµn vÑn.
Nh©n çch còng cã ¶nh h−ëng ng−îc trë l¹i çc “phÇn tö” vµ çc mèi liªn hÖ gi÷a çc phÇn tö. TÊt
c¶ çc ho¹t ®éng bªn ngoµi t¸c ®éng lªn nh©n çch ®Òu bÞ khóc x¹ qua thÕ giíi néi t©m . V.T.
Lªnin ®· nãi vÒ sù khóc x¹ mét çch rÊt h×nh t−îng: “Mét ng−êi n« lÖ nhËn thøc vÒ t×nh tr¹ng n«
lÖ cña m×nh vµ chiÕn ®Êu chèng l¹i nã, ®ã lµ mét nhµ çch m¹ng. Khi n« lÖ kh«ng nhËn thøc ®−îc
®iÒu ®ã vµ cam chÞu sè phËn qua ngµy ®o¹n th¸ng trong cuéc ®êi n« lÖ thÇm lÆng, th× ®¬n thuÇn
chØ lµ kÎ n« lÖ. Nh÷ng kÎ n« lÖ thÌm thuång vµ tho¶ m·n víi cuéc ®êi n« lÖ cña m×nh, hÕt lêi ca
ngîi «ng chñ hµo hiÖp vµ tèt bông, lµ bän ®Çy tí th« bØ”.(1)
Ngµy nay, t©m lÝ häc hiÖn ®¹i dùa trªn c¬ së triÕt häc M¸c - Lªnin coi nh©n çch nh− lµ ®iÒu
kiÖn bªn trong toµn vÑn, mµ qua ®ã tÊt c¶ nh÷ng t¸c ®éng bªn ngoµi vµo con ng−êi ®Òu bÞ khóc
x¹.
(1)
V.I.Lªnin, Toµn tËp (tiÕng Nga), tËp 16, tr 40.
36
MÆc dï nh©n çch lµ mét tæng thÓ, nh−ng còng nh− bÊt cø tæng thÓ nµo, nã còng bao gåm çc
“phÇn tö” kh¸c nhau, n»m trong mèi liªn hÖ nhÊt ®Þnh. Trong nh©n çch, çc “phÇn tö” Êy chÝnh lµ
nh÷ng ®Æc ®iÓm cña nh©n çch.
Cã nhiÒu quan niÖm vÒ çc thµnh phÇn hîp thµnh nh©n çch. ë ®©y xin giíi thiÖu mét quan
niÖm t−¬ng ®èi hîp lÝ, cho r»ng nh©n çch cã 4 thµnh phÇn:
- Thµnh phÇn thø nhÊt bao gåm çc thuéc tÝnh xu h−íng cña ç nh©n, çc phÈm chÊt ®¹o ®øc
h×nh thµnh trong x· héi.
- Thµnh phÇn thø hai bao gåm nh÷ng kinh nghiÖm, thãi quen, b¶n lÜnh, tËp qu¸n, n¨ng lùc…
- Thµnh phÇn thø ba bao gåm nh÷ng ®Æc ®iÓm riªng cña çc qu¸ tr×nh t©m lý: xóc c¶m, t×nh
c¶m, ý chÝ, nhËn thøc...
- Thµnh phÇn thø t− bao gåm tÝnh khÝ vµ çc ®Æc ®iÓm løa tuæi.
Mçi mét thµnh phÇn trªn ®©y l¹i bao gåm nhiÒu thµnh phÇn nhá n÷a hîp thµnh. Ch¼ng h¹n
nh− thµnh phÇn thø nhÊt cã thÓ gåm mét hÖ thèng yªu cÇu, høng thó, niÒm tin vµ lý t−ëng, çc
thµnh phÇn nµy l¹i ë trong mèi quan hÖ qua l¹i víi nhau.TÊt c¶ 4 thµnh phÇn hîp thµnh nh©n çch
trªn ®©y nãi lªn chiÒu h−íng (xu h−íng) cña nh©n çch, kh¶ n¨ng ho¹t ®éng cña nh©n çch vµ s¾c
th¸i biÓu hiÖn cña nã.
Mét quan niÖm vÒ cÊu tróc cña nh©n çch s¸t hîp víi thùc tiÔn gi¸o dôc vµ nh− çch nãi
quen thuéc th× nh©n çch gåm 2 mÆt: ®øc (phÈm chÊt) vµ tµi (n¨ng lùc), d−íi sù chØ ®¹o cña ý
thøc b¶n ng·.
Trong mét nh©n çch, ®øc vµ tµi lu«n lu«n t−¬ng t¸c víi nhau, th©m nhËp vµo nhau, chuyÓn
ho¸ lÉn nhau vµ t¹o ra nh©n çch. §èi víi häc sinh, sù t−¬ng t¸c nµy diÔn ra trong çc d¹ng ho¹t
®éng, tr−íc hÕt lµ ho¹t ®éng chñ ®¹o lµ ho¹t ®éng häc.
5. Nh©n çch vµ tÝnh çch
TÝnh çch cña ç nh©n lµ g×? TÝnh çch ®ã quan hÖ víi nh©n çch nh− thÕ nµo? Tr−íc hÕt
chóng ta h·y tr¶ lêi cho c©u hái: ThÕ nµo lµ ®Æc ®iÓm cña nh©n çch?
§Æc ®iÓm cña nh©n çch lµ thuéc tÝnh nhÊt ®Þnh ®¹i diÖn cho mét ç nh©n gióp ta ph©n biÖt
ç nh©n nµy víi nh÷ng ç nh©n kh¸c. Nã thÓ hiÖn çi toµn thÓ, ®ång thêi còng mang tÝnh chÊt bé
phËn. RÊt nhiÒu ®Æc ®iÓm cña nh©n çch ®−îc kh¸i qu¸t tõ nh÷ng tõ nh−: hiÒn, giái, tèt, ®Çn…
TÝnh çch lµ nh÷ng phÈm chÊt chung cña ç nh©n, lµ tËp hîp kh«ng ph¶i tÊt c¶ mµ chØ nh÷ng
®Æc ®iÓm ®iÓn h×nh nhÊt vµ riªng biÖt cña ç nh©n ®ã trong mèi liªn hÖ chÆt chÏ.
§Æc ®iÓm cña ho¹t ®éng, th¸i ®é cña con ng−êi trong çc t×nh huèng kh¸c nhau phô thuéc
tr−íc hÕt vµo nh÷ng phÈm chÊt nµy. B.M. ChÐplèp ®· viÕt: Tõ “tÝnh çch” biÓu thÞ mét tËp hîp
nh÷ng thuéc tÝnh t©m lý trô cét cña con ng−êi; chóng ghi l¹i dÊu Ên trªn tÊt c¶ mäi hµnh vi vµ ho¹t
®éng cña con ng−êi. V× thÕ cã thÓ nãi, tÝnh çch lµ bé khung cña nh©n çch. TÝnh çch bao gåm
nh÷ng ®Æc ®iÓm b¶n chÊt cña nh©n çch. TÊt c¶ nh÷ng nÐt tÝnh çch ®Òu lµ nh÷ng nÐt cña nh©n
37
çch nh−ng kh«ng ph¶i tÊt c¶ nh÷ng ®Æc ®iÓm cña nh©n çch ®Òu lµ ®Æc ®iÓm cña tÝnh çch. V×
vËy, kh«ng nªn lÉn lén nh÷ng ®Æc ®iÓm cña tÝnh çch víi nh÷ng ®Æc ®iÓm cña nh©n çch.
NÕu mét ng−êi cã nh÷ng nÐt tÝnh çch cøng r¾n, qu¶ quyÕt th× cã thÓ dù ®o¸n ng−êi ®ã sÏ
ho¹t ®éng nh− thÕ nµo trong hoµn c¶nh nµy hay hoµn c¶nh kh¸c. Ng−êi kh«ng cã tÝnh çch Êy sÏ
dÔ bÞ ¶nh h−ëng cña nh÷ng yÕu tè xung quanh t¸c ®éng, cã nghÜa lµ kh«ng dù ®o¸n ®−îc ho¹t
®éng cña anh ta.
TÝnh çch cã tÝnh chÊt æn ®Þnh. VÝ dô, tÝnh kû luËt lµ mét nÐt tÝnh çch thÓ hiÖn ë khuynh
h−íng cña ç nh©n muèn tu©n thñ triÖt ®Ó çc quy t¾c lµm viÖc trong mäi c«ng t¸c, ë mäi hoµn
c¶nh, bÊt kÓ lóc nµo ng−êi nµy còng tu©n thñ kû luËt. Cßn cã nh÷ng tr−êng hîp trong lao ®éng tá
ra cã kû luËt, cßn trong cuéc sèng gia ®×nh, trong ho¹t ®éng trÝ ãc th× l¹i kh«ng nh− thÕ, th× kh«ng
thÓ nãi ng−êi ®ã cã tÝnh kû luËt.
N¨ng lùc vµ tÝnh çch d−íi gãc ®é t©m lý häc còng kh«ng ph¶i lµ mét. N¨ng lùc kh¸c víi
çc phÈm chÊt kh¸c cña nh©n çch vµ tÝnh çch ë chç nã chØ tån t¹i trong mèi t−¬ng quan víi ho¹t
®éng nµy hay ho¹t ®éng kh¸c. Khi nãi ®Õn n¨ng lùc lµ nãi ®Õn n¨ng lùc ®èi víi mét ho¹t ®éng
nhÊt ®Þnh chø kh«ng ph¶i lµ n¨ng lùc chung. VÝ dô, l¸i m¸y cµy ph¶i cã nh÷ng n¨ng lùc nµy,
ng−êi thÇy gi¸o l¹i ph¶i cã nh÷ng n¨ng lùc hoµn toµn kh¸c, ng−êi thî ®iÖn ®ßi hái ph¶i cã n¨ng
lùc nµy, ng−êi qu¶n lý l¹i ®ßi hái cã n¨ng lùc kh¸c. §iÒu ®ã cã nghÜa r»ng mçi d¹ng ho¹t ®éng cô
thÓ ®ßi hái nh÷ng n¨ng lùc cô thÓ.
§iÒu kh¸c nhau c¬ b¶n gi÷a tÝnh çch vµ n¨ng lùc lµ ë chç, tÝnh çch ®−îc thÓ hiÖn ra ë tÊt c¶
çc ho¹t ®éng, cßn n¨ng lùc chØ thÓ hiÖn ë mét ho¹t ®éng nµo ®ã.
ý chÝ vµ tÝnh çch còng kh¸c nhau. ý chÝ lµ sù ®iÒu chØnh cña ý thøc, lµ kh¶ n¨ng t©m lý cho
phÐp con ng−êi v−ît qua nh÷ng khã kh¨n vµ trë ng¹i ®Ó thùc hiÖn nh÷ng ho¹t ®éng cã môc ®Ých.
ý chÝ chñ yÕu liªn quan trùc tiÕp ®Õn c−êng ®é cña tÝnh çch, ®Õn tÝnh v÷ng vµng kiªn ®Þnh cña
nã. Nh−ng c−êng ®é ch−a nãi hÕt ®−îc tÝnh çch, mµ tÝnh çch cßn cã mÆt néi dung. ChÝnh néi
dung cña nã quy ®Þnh h−íng cho c−êng ®é.
TÝnh çch kh«ng ph¶i lµ çi g× nhÊt thµnh bÊt biÕn. Nã cã qu¸ tr×nh h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn.
MÆc dï nã cã tÝnh æn ®Þnh nh÷ng cã thÓ thay ®æi ®−îc. Cho nªn trong cuéc sèng kh«ng thÓ lËp
luËn cho nh÷ng hµnh vi sai tr¸i cña m×nh b»ng mét c©u “tÝnh t«i nã thÕ”. VÒ mét khÝa c¹nh nµo
®ã, cã thÓ nãi h×nh thµnh nh©n çch tøc lµ ta h×nh thµnh tÝnh çch vµ h×nh thµnh tÝnh çch còng cã
nghÜa lµ h×nh thµnh nh÷ng nÐt nh©n çch cÇn thiÕt cho ç nh©n. Trong cuéc sèng cã thÓ cã nh÷ng
phÈm chÊt ç nh©n ®ang h×nh thµnh sÏ kh«ng trë thµnh nh÷ng nÐt tÝnh çch. Nh−ng nh÷ng phÈm
chÊt Êy mÆc dï kh«ng phï hîp víi chuÈn mùc cña hµnh vi, còng vÉn biÓu hiÖn ra trong tÝnh çch
vµ gãp phÇn h×nh thµnh nh÷ng nÐt tÝnh çch kh¸c. Ch¼ng h¹n, tÝnh cÈn thËn dï cho kh«ng trë
thµnh mét nÐt tÝnh çch cña ç nh©n nh−ng nhÊt ®Þnh nã sÏ gãp phÇn h×nh thµnh tÝnh kû luËt víi t−
çch lµ mét nÐt tÝnh çch kh¸c. Çc nhµ t©m lý häc cho r»ng, tÝnh çch kh«ng ph¶i ®−îc h×nh
thµnh tõ nh÷ng nÐt riªng lÎ mµ ph¶i h×nh thµnh nã d−íi d¹ng phøc hîp nhiÒu nÐt tÝnh çch g¾n bã
víi nhau.
Nh÷ng nÐt tÝnh çch quan träng nhÊt chóng ta cÇn h×nh thµnh cho häc sinh ngay tõ khi cßn ë
trªn ghÕ nhµ tr−êng lµ: chñ nghÜa tËp thÓ, tÝnh kû luËt, lßng trung thùc, lßng yªu n−íc, tinh thÇn
phÊn ®Êu v−¬n lªn trong häc tËp, tÝnh n¨ng ®éng, s¸ng t¹o…
38
Nh÷ng hiÓu biÕt vÒ nh©n çch ®· tr×nh bµy trªn ®©y cã ý nghÜa to lín trong c«ng t¸c gi¸o dôc.
§èi víi gi¸o viªn, cÇn ph¶i hiÓu çc thµnh phÇn cÊu thµnh nªn nh©n çch ®Ó cã thÓ nhËn ra chóng
trong mçi häc sinh. §èi víi çn bé lµm c«ng t¸c qu¶n lý, tæ chøc, viÖc hiÓu biÕt b¶n chÊt cña
nh©n çch còng kh«ng kÐm phÇn quan träng. Ch¼ng h¹n trong viÖc nhËn xÐt, s¾p xÕp çn bé ph¶i
dùa trªn c¬ së khoa häc. ChØ cã thÓ nhËn xÐt kh¸ch quan vµ sö dông, bè trÝ hîp lý çn bé khi
ng−êi lµm c«ng t¸c qu¶n lý, tæ chøc ph¸t hiÖn ®−îc nh÷ng ®Æc ®iÓm c¬ b¶n nhÊt cña nh©n çch.
TÊt nhiªn, chØ cã nh÷ng hiÓu biÕt vÒ t©m lý häc nh©n çch trong s¸ch vë th«i ch−a ®ñ ®Ó ®¶m b¶o
cho m×nh cã nhËn xÐt chÝnh x¸c vÒ nh©n çch. Nh©n çch lu«n lu«n thÓ hiÖn trong ho¹t ®éng cña
con ng−êi. Dùa trªn nh÷ng hiÓu biÕt vÒ nh©n çch, ®ång thêi ph¶i ph©n tÝch toµn bé ho¹t ®éng cña
con ng−êi th× chóng ta míi tr¸nh ®−îc sù chñ quan trong khi nhËn xÐt nh©n çch cña mét ng−êi
nµo ®ã.
V.I. Lªnin viÕt: “Chóng ta ph¸n xÐt nh÷ng ý nghÜa vµ t×nh c¶m thùc cña con ng−êi thùc tÕ
qua nh÷ng biÓu hiÖn nµo? Râ rµng lµ biÓu hiÖn ®ã chØ cã trong ho¹t ®éng cña nh÷ng ng−êi ®ã”(1).
Mçi ng−êi chóng ta ph¶i lu«n lu«n ghi nhí lêi d¹y ®ã.
6. Qu¸ tr×nh h×nh thµnh nh©n çch
NÕu xÐt sù ph¸t triÓn t©m lý trong ®êi sèng ç thÓ th× nh©n çch lµ mét s¶n phÈm muén cña
®êi sèng t©m lý ng−êi. Çc nhµ t©m lý häc cho r»ng nh©n çch kh«ng ph¶i sinh ra ®· cã mµ nã cã
qu¸ tr×nh n¶y sinh, h×nh thµnh vµ chuyÓn ho¸. Qu¸ tr×nh h×nh thµnh nh©n çch cã çc ®Æc ®iÓm c¬
b¶n sau:
- Nh÷ng yÕu tè t¹o nªn nh©n çch kh«ng h×nh thµnh ®ång thêi cïng mét lóc, mµ xuÊt hiÖn
çi tr−íc çi sau. YÕu tè xuÊt hiÖn tr−íc lµm tiÒn ®Ò ®Ó ph¸t triÓn çc yÕu tè sau, yÕu tè míi xuÊt
hiÖn l¹i cã t¸c ®éng ®Õn çc yÕu tè ®· xuÊt hiÖn tr−íc ®ã. VÝ dô, ãc tß mß lµm n¶y sinh høng thó
nhËn thøc, nhu cÇu th−ëng thøc çi ®Ñp lµ c¬ së h×nh thµnh t×nh c¶m thÈm mü cho häc sinh…
- Sù h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn nh©n çch diÔn ra nhê gi¶i quyÕt m©u thuÉn n¶y sinh gi÷a tr×nh
®é ®¹t ®−îc cña nh©n çch víi nh÷ng yªu cÇu cña ho¹t ®éng víi nh÷ng yÕu tè míi n¶y sinh. VÝ
dô, trßn 6 tuæi, sù chó ý cña çc em cßn nÆng vÒ kh«ng chñ ®Þnh, hµnh vi cßn mang tÝnh bét
ph¸t. Khi ®Õn tr−êng (vµo häc líp 1) çc em ph¶i thùc hiÖn ho¹t ®éng häc; nã ®ßi hái ph¶i
nghiªm chØnh, cã kû c−¬ng vµ ®−îc ®¸nh gi¸. M©u thuÉn nµy gi¶i quyÕt ®−îc lµ nhê tõng b−íc
h×nh thµnh cho çc em tÝnh kû luËt, çc phÈm chÊt ý chÝ vµ chó ý… Tuy vËy, cÇn l−u ý r»ng
kh«ng ph¶i cø cã m©u thuÉn lµ cã sù ph¸t triÓn, mµ khi cã m©u thuÉn xuÊt hiÖn th× ph¶i cã ®iÒu
kiÖn ®Ó gi¶i quyÕt m©u thuÉn ®ã.
Tõ hai ®Æc ®iÓm nµy cã thÓ rót ra kÕt luËn: Qu¸ tr×nh h×nh thµnh nh©n çch rÊt phøc t¹p.
Muèn x©y dùng mét phÈm chÊt nµo ®ã cña nh©n çch cã khi ta ph¶i tËp trung t¹o ra phÈm chÊt
kh¸c mµ sau nµy, trong qu¸ tr×nh ph¸t triÓn nã míi trë thµnh phÈm chÊt gi¸o dôc mong muèn;
t−¬ng tù nh− vËy cã nh÷ng ®Æc ®iÓm xÊu trong nh©n çch cña häc sinh ta kh«ng thÓ xo¸ bá nã
theo çch “chÆn ®øng” hoÆc “tÈy röa” mét çch th« thiÓn, mµ ph¶i x©y dùng mét ®Æc ®iÓm kh¸c
®Ó lo¹i bá thãi xÊu kia. V× thÕ con ®−êng gi¸o dôc çc phÈm chÊt nh©n çch cña häc sinh kh«ng
(1)
V.I. Lªnin, Toµn tËp, tËp 1, xuÊt b¶n lÇn thø 4, tiÕng Nga, tr 304.
39
ph¶i chØ lµ hiÓu râ mÉu h×nh nh©n çch, n¾m ®−îc ®èi t−îng gi¸o dôc lµ ®ñ, mµ cÇn ph¶i n¾m
®−îc tÊt c¶ nh÷ng ®Æc ®iÓm phøc t¹p cña sù h×nh thµnh nh©n çch. Do ®ã gi¸o dôc nh©n çch cho
thÕ hÖ trÎ kh«ng thÓ víi çi nh×n ®¬n gi¶n, víi nh÷ng nguyªn t¾c, ph−¬ng ph¸p cøng ®ê hay víi
nh÷ng c«ng thøc dËp khu«n.
Qu¸ tr×nh h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn cña nh©n çch cã thÓ ®−îc chia thµnh ba giai ®o¹n: Giai
®o¹n tuæi s¬ sinh (tõ lóc s¬ sinh ®Õn khi trÎ trßn 1 tuæi), giai ®o¹n tr−íc tuæi ®i häc (tõ 1 ®Õn trßn
6 tuæi), giai ®o¹n ®i häc (tõ 6 ®Õn 17 – 18 tuæi). Giai ®o¹n nµy gåm 3 thêi kú: tuæi nhi ®ång (häc
sinh tiÓu häc), tuæi thiÕu niªn (häc sinh trung häc c¬ së), tuæi thanh niªn (häc sinh trung häc phæ
th«ng). Sù ph¸t triÓn nh©n çch cña häc sinh tiÓu häc th−êng diÔn ra t−¬ng ®èi ªm ®Òm, ph¼ng
lÆng, kh«ng cã nh÷ng biÕn ®éng lín. Ho¹t ®éng häc - ho¹t ®éng chñ ®¹o cña tuæi nµy cã vai trß
®Æc biÖt quan träng trong viÖc h×nh thµnh nh©n çch ë løa tuæi häc sinh tiÓu häc. Muèn h×nh thµnh
nh©n çch cho häc sinh tiÓu häc, ng−êi gi¸o viªn ph¶i tæ chøc tèt ho¹t ®éng häc (vµ çc ho¹t ®éng
kh¸c n÷a). Muèn cã ý thøc tËp thÓ, häc sinh ph¶i tham gia çc ho¹t ®éng cïng nhau. Muèn cã
t×nh c¶m cao quý, phÈm chÊt ®¹o ®øc tèt ®Ñp, häc sinh ph¶i lµm nh÷ng viÖc thùc sù cao quý.
Tãm l¹i, qu¸ tr×nh h×nh thµnh nh©n çch lµ qu¸ tr×nh phøc t¹p, bao gåm nhiÒu yÕu tè t¸c
®éng, kh«ng cã mét yÕu tè ®¬n ®éc nµo ®¶m b¶o h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn c¶ trÝ n¨ng, thÓ n¨ng
vµ t©m n¨ng cña nh©n çch. NÕu mçi yÕu tè ®Òu ph¸t huy hiÖu qu¶ cña m×nh trong qu¸ tr×nh h×nh
thµnh nh©n çch th× gi¸o dôc, ho¹t ®éng, giao tiÕp vµ tËp thÓ cã vai trß quyÕt ®Þnh t¹o thµnh
nh÷ng con ®−êng c¬ b¶n nhÊt. Chóng ph¶i ®−îc tæ chøc chÆt chÏ, theo mét h−íng thèng nhÊt
nh»m môc ®Ých h×nh thµnh nh©n çch hµi hoµ cña häc sinh tiÓu häc.
C©u hái
1. Kh¸i niÖm ho¹t ®éng vµ cÊu tróc cña ho¹t ®éng? VËn dông lý thuyÕt ho¹t ®éng vµo c«ng t¸c
gi¸o dôc häc sinh tiÓu häc.
2. Giao tiÕp lµ g×? Vai trß cña giao tiÕp trong sù ph¸t triÓn t©m lý?
3. Nh©n çch lµ g×? Tõ viÖc ph©n tÝch b¶n chÊt cña nh©n çch h·y rót ra nh÷ng kÕt luËn s− ph¹m
cÇn thiÕt trong c«ng t¸c gi¸o dôc nh©n çch cho häc sinh tiÓu häc.
4. Ph©n tÝch ph¹m trï ho¹t ®éng vµ giao tiÕp. Vai trß cña ho¹t ®éng vµ giao tiÕp trong sù h×nh
thµnh nh©n çch?
40
Ch−¬ng III
Lý luËn vÒ sù ph¸t triÓn t©m lý trÎ em
i. trÎ em thêi ®¹i ngµy nay
1. Quan niÖm vÒ trÎ em
Çch ®©y n¨m thÕ kû, con ng−êi t×m ra ch©u Mü. ThÕ kû XX, t©m lý häc míi ph¸t hiÖn ra trÎ
em mÆc dï mu«n ®êi nay chóng ta tiÕp xóc víi trÎ em. Vµo nh÷ng n¨m 20 cña thÕ kû XX, t©m lý
häc lÇn ®Çu tiªn lÊy trÎ em b×nh th−êng lµm ®èi t−îng nghiªn cøu. Sau b−íc ngoÆt ®ã, t©m lý häc
s− ph¹m míi b¾t ®Çu lÊy trÎ em ®ang häc ë tr−êng phæ th«ng lµm ®èi t−îng nghiªn cøu theo cung
çch trong “phßng thÝ nghiÖm”. Nh÷ng thµnh tùu cña t©m lý häc ®· kh¼ng ®Þnh:
- TrÎ em kh«ng ph¶i lµ ng−êi lín thu nhá l¹i, mµ trÎ em lµ trÎ em.
- TrÎ em lµ con ®Î cña thêi ®¹i.
TrÎ em hiÖn ®¹i thÓ hiÖn sù thu gän sù ph¸t triÓn lÞch sö tõ tr−íc ®Õn nay. TrÎ em cã quy luËt
ph¸t triÓn riªng trong nh÷ng ®iÒu kiÖn x· héi - lÞch sö nhÊt ®Þnh, nhê t¸c ®éng cña gi¸o dôc vµ
b»ng gi¸o dôc.
- Kh¶ n¨ng bá ngá cña trÎ em (häc sinh) cßn lín h¬n nh÷ng g× thùc cã cña ng−êi lín.
Do ®ã, ®Þnh nghÜa trÎ em, ph¸n xÐt trÎ em th«ng qua ng−êi lín lµ ph−¬ng ph¸p t− duy sai lÇm
trong lý luËn gi¸o dôc hiÖn ®¹i. Ngay tõ khi cÊt tiÕng khãc chµo ®êi, trÎ em ®· lµ con ng−êi 100%
vµ lµ thµnh viªn cña x· héi. Chóng ph¶i ®−îc nu«i d¹y theo kiÓu ng−êi. Thêi xa x−a, trÎ em rÊt bÐ
®· ph¶i kiÕm sèng b»ng lao ®éng, cßn kiÓu ch¨m sãc cña cha mÑ ®èi víi con çi chØ lµ “trêi sinh
voi, trêi sinh cá”. Ngµy nay, khi x· héi cµng v¨n minh th× con ng−êi cµng quan t©m ®Õn trÎ em.
ViÖc d¹y dç trÎ em kh«ng cßn bã hÑp trong gia ®×nh n÷a mµ ®· më réng ra ngoµi x· héi. Trong
thùc tiÔn gi¸o dôc, nÕu lÊy ng−êi lín lµm “th−íc ®o” ®¸nh gi¸ trÎ em, lÊy ng−êi lín lµm chuÈn
mùc, lÊy gi¸o lý cuéc sèng lµm néi dung hay lÊy sù thuyÕt gi¸o lµm ph−¬ng ph¸p… th× ch¾c ch¾n
kh«ng ®em l¹i hiÖu qu¶ mong muèn. CÇn ph¶i coi trÎ em lµ trung t©m, lµ linh hån cña nhµ tr−êng
hiÖn ®¹i, lÊy sù ph¸t triÓn tù nhiªn vµ h¹nh phóc ®i häc cña trÎ em lµm lÏ sèng cña nhµ tr−êng.
Gi¸o dôc ph¶i xuÊt ph¸t tõ trÎ em vµ ®i ®Õn trÎ em.(1)
TrÎ em hiÖn ®¹i cßn nhiÒu bÝ Èn. Muèn hiÓu chóng tr−íc hÕt lµ ph¶i trùc tiÕp tiÕp xóc víi çc
em th«ng qua gi¸o dôc thùc tiÔn, còng nh− muèn b¾t chim, b¾t ç ph¶i ®Õn n¬i cã chim cã ç.
Tãm l¹i, toµn bé lÞch sö qu¸ khø ®· lµm ra ng−êi lín hiÖn nay th× trong qu¸ tr×nh vËn
®éng h«m nay ®Õn ngµy mai l¹i t¹o ra mét thÕ hÖ trÎ em kh«ng gièng trÎ em tr−íc ®©y. V× thÕ,
(1)
Hå Ngäc §¹i, Bµi häc lµ g×? NXB Gi¸o dôc, Hµ Néi, 1995.
41
dï chóng ta cã biÕt Ýt nhiÒu vÒ ng−êi lín hiÖn nay th× còng ch−a cã g× ®¶m b¶o lµ chóng ta ®·
biÕt Ýt nhiÒu vÒ trÎ em hiÖn ®¹i.
2. Mét sè quy luËt ph¸t triÓn - sinh lý cña trÎ em
a) TrÎ cµng nhá cµng ph¸t triÓn nhanh, m¹nh, cµng lín lªn th× tèc ®é vµ c−êng ®é ph¸t triÓn
cµng chËm dÇn vµ yÕu dÇn ®i. VÝ dô trÎ em s¬ sinh th−êng c©n nÆng 3kg, chØ sau 6 th¸ng tuæi c©n
nÆng cña trÎ em ®· lµ 6 hoÆc 7kg. Khi ®Çy n¨m tuæi, c©n nÆng cña trÎ kho¶ng 9kg hoÆc 10kg. Tõ
n¨m thø 2 c©n nÆng cña trÎ chØ t¨ng thªm 2 hoÆc 3kg/n¨m. N¨m thø 3 träng l−îng cña trÎ cßn
t¨ng chËm n÷a.
Quy luËt nµy kh«ng chØ ®óng cho sù ph¸t triÓn cña c¬ thÓ, mµ cßn ®óng cho ph¸t triÓn cña
chiÒu cao vµ bé ãc n÷a.
b) VÒ mÆt sinh lý, trÎ em còng ph¸t triÓn kh«ng ®ång ®Òu. Ng−êi ta gäi sù ph¸t triÓn nµy lµ
sù ph¸t triÓn theo kiÓu lµn sãng. Ch¼ng h¹n, chiÒu cao vµ träng l−îng c¬ thÓ trÎ em t¨ng nhanh
trong hai n¨m ®Çu, sang n¨m thø ba vµ thø t− tèc ®é cã chËm l¹i, kho¶ng tõ 6 tuæi trë lªn th× l¹i
ph¸t triÓn nhanh vµ m¹nh…
c) Sù ph¸t triÓn cña tõng c¬ quan, tõng bé phËn trong c¬ thÓ trÎ lµ kh«ng ®ång ®Òu, kh«ng
c©n ®èi. Mçi c¬ quan, mçi bé phËn trong c¬ thÓ trÎ ph¸t triÓn víi tèc ®é riªng. Ch¼ng h¹n, sù ph¸t
triÓn t−¬ng quan gi÷a çc bé phËn cña c¬ thÓ trÎ kh«ng ®ång ®Òu: ®Çu lín chËm h¬n th©n ng−êi,
th©n l¹i ph¸t triÓn chËm h¬n ch©n tay, tay lín chËm h¬n ch©n… Çc bé phËn cña bµo thai còng
ph¸t triÓn kh«ng ®ång ®Òu, kh«ng cïng mét lóc. X−¬ng ph¸t triÓn kh«ng ®Òu víi c¬. V× thÕ trÎ
mét tuæi th−êng bô bÉm v× c¬ cña chóng ph¸t triÓn nhanh. Sang n¨m thø hai vµ ba trÎ kh«ng cßn
bô bÉm n÷a. Khi trÎ 11 hoÆc 12 tuæi chóng l¹i cao vät lªn v× lóc nµy x−¬ng ph¸t triÓn nhanh h¬n.
Do ®ã, çc ®éng t¸c cña trÎ em ë tuæi nµy ch−a ®−îc phèi hîp ¨n ý vµ khÐo lÐo. HÖ qu¶ lµ ë tuæi
nµy ta th−êng gÆp hiÖn t−îng “®øng vì nåi, ngåi vì vung”.
d) Tuæi th¬ lµ mét giai ®o¹n cña cuéc ®êi, sù ph¸t triÓn t©m lý cña nã ®Çy biÕn ®éng vµ rÊt
nhanh chãng, th¸ng nµy kh¸c th¸ng tr−íc. NhiÒu c«ng tr×nh nghiªn cøu ®· kh¼ng ®Þnh: tõ s¬ sinh
®Õn n¨m tuæi, trÎ em ®· ®Æt xong nÒn mãng cho tÝnh t×nh: hiÒn hay d÷, Ých kû hay vÞ tha, ch¨m chØ
hay l−êi biÕng, tÝch cùc hay thô ®éng, th«ng minh hay ngu ®Çn … D¹y cho trÎ em ch−a biÕt ®i ®·
biÕt b¬i, míi bËp bÑ nãi ®· häc ngo¹i ng÷, ngåi ch−a v÷ng ®· häc nh¹c, häc ®µn… míi nghe qua
t−ëng lµ chuyÖn vui, nh−ng tÊt c¶ ®Òu lµ cã thËt vµ dùa trªn c¬ së khoa häc cã thùc. Nh÷ng kÕt
qu¶ thu ®−îc lóc ®Çu thËt quý gi¸. Bëi lÏ, khoa häc ®· thùc hiÖn ®−îc mét b−íc nh¶y sinh mÖnh
tõ kh«ng sang cã. MiÔn lµ cã, nghÜa lµ ®Çu tiªn t¹o ra mét çi míi ch−a hÒ cã trong lÞch sö t©m lý
häc trÎ em vµ t©m lý häc s− ph¹m. NÕu kh«ng cã çi m¸y tÝnh ë Mü chØ nhí ®−îc 20 bid mµ nÆng
tíi 30 tÊn, chiÕm mét diÖn tÝch 60 m2 th× sao cã çi m¸y tÝnh hiÖn ®¹i x¸ch tay nhí hµng tû bid
®−îc.
TrÎ em hiÖn ®¹i lµ s¶n phÈm cña x· héi hiÖn ®¹i ch−a hÒ cã trong qu¸ khø. Muèn gi¸o
dôc trÎ em th× ph¶i hiÓu nã, ng−îc l¹i muèn hiÓu nã ph¶i tiÕn hµnh gi¸o dôc nã. Lµm mét lóc
c¶ hai viÖc ®ã lµ çch thùc nghiÖm gi¸o dôc.
42
3. TrÎ em ngµy nay
VÒ ®Æc ®iÓm løa tuæi, trÎ em ngµy nay ®ang ®−îc çc nhµ sinh häc, gi¸o dôc häc, t©m lý
häc… quan t©m nghiªn cøu. Trong sè çc ®Æc ®iÓm cña løa tuæi trÎ em ngµy nay, çc nhµ khoa
häc ®Æc biÖt quan t©m ®Õn gia tèc ph¸t triÓn. Gia tèc ph¸t triÓn lµ thuËt ng÷ ®Ó chØ sù ph¸t triÓn
nhanh vÒ sinh lý, t©m lý cña trÎ em ®ang diÔn ra ë nhiÒu n¬i trªn tr¸i ®Êt.
Gia tèc sinh häc cã liªn quan ®Õn mét lo¹t çc chØ tiªu ph¸t triÓn h×nh th¸i vµ chøc n¨ng cña
con ng−êi. VÝ dô, so víi n¨m 1936 th× trÎ s¬ sinh hiÖn nay dµi h¬n tõ 1,3 ®Õn 1,4 cm (M¸txc¬va).
ChiÒu cao cña em trai 3 tuæi tõ n¨m 1924 ®Õn n¨m 1981 t¨ng thªm 4 cm (ë Vacxava). Träng
l−îng cña trÎ em còng t¨ng mét çch ®¸ng kÓ. Trong gÇn ba, bèn chôc n¨m gÇn ®©y, trÎ s¬ sinh
cã träng l−îng t¨ng thªm 200 gam. ë ch©u ¢u trong vßng 80 n¨m gÇn ®©y, träng l−îng cña trÎ
trai 13 tuæi t¨ng thªm 12 kg. Sù cèt ho¸ x−¬ng bµn tay ë trÎ em diÔn ra sím h¬n tõ mét ®Õn hai
n¨m so víi n¨m 1936. Tuæi dËy th× ë trÎ em b¾t ®Çu sím h¬n tõ mét ®Õn ba n¨m so víi håi ®Çu
thÕ kû XX. HiÖn t−îng nµy thÊy ë hÇu hÕt çc n−íc. Ch¼ng h¹n, ë Na-Uy n¨m 1886, tuæi dËy th×
ë trÎ em trung b×nh lµ 17 tuæi th× n¨m 1967 lµ 13,5 tuæi. §iÒu ®¸ng chó ý lµ tuy tuæi dËy th× ®Õn
sím nh−ng kh«ng kÐo dµi theo sù giµ tr−íc tuæi, nghÜa lµ thêi gian cña tuæi giµ bÞ ®Èy lïi l¹i.
Nguyªn nh©n cña çc hiÖn t−îng trªn lµ do cã sù c¶i thiÖn ®iÒu kiÖn sinh ho¹t vÒ vËt chÊt, tinh
thÇn, sù ®« thÞ ho¸ vµ yÕu tè di truyÒn. ChØ mét ®Æc ®iÓm nµy th«i ®· vµ ®ang ®Æt ra hµng lo¹t vÊn
®Ò cÇn quan t©m nghiªn cøu nh− tuæi ®i häc, kÝch th−íc bµn ghÕ, giÇy dÐp, quÇn ¸o, luËt vÒ lao
®éng, luËt h«n nh©n vµ vÊn ®Ò gi¸o dôc t×nh yªu, h«n nh©n vµ kÕ ho¹ch ho¸ gia ®×nh.
Sù ph¸t triÓn sím vÒ trÝ tuÖ, sù gia t¨ng khèi l−îng tri thøc ë trÎ em ngµy nay cã thÓ xem nh−
lµ sù gia tèc ph¸t triÓn t©m lý cña trÎ. MÆc kh¸c, khuynh h−íng nhËn thøc cña trÎ em ngµy nay
®−îc më réng, n¨ng khiÕu, nhu cÇu, høng thó, thÞ hiÕu, thÈm mü… trë nªn phong phó vµ ®a d¹ng.
TrÎ em ngµy nay cßn ®−îc tiÕp nhËn nh÷ng l−îng th«ng tin nhê sù t¨ng ®¸ng kÓ çc ph−¬ng tiÖn
th«ng tin ®¹i chóng, çc r¹p chiÕu bãng, nhµ h¸t, nhµ xuÊt b¶n… Tuy vËy, còng ®õng nghÜ r»ng
trÎ em ngµy nay kh«ng cßn lµ trÎ em n÷a, mÆc dï chóng ®−îc ra ®êi çch ®©y kh«ng l©u, ®−îc
khai s¸ng b»ng cuéc çch m¹ng khoa häc - kü thuËt vµ c«ng nghÖ, ph¶i nhËn thøc rÊt nhiÒu,
nh−ng dï sao chóng vÉn lµ trÎ em.
Víi nh÷ng ®Æc ®iÓm nµy, viÖc gi¸o dôc trÎ em trë nªn dÔ h¬n vµ còng khã h¬n tr−íc. DÔ h¬n
lµ v× trÎ em ngµy nay tiÕp thu nhanh h¬n, cã kh¶ n¨ng vµ ®iÒu kiÖn ®Ó vËn dông nh÷ng ®iÒu ®·
häc ®−îc. Khã h¬n lµ v× tÇm suy nghÜ cña chóng réng h¬n, nh÷ng vÊn ®Ò chóng ®Æt ra còng phong
phó h¬n vµ phøc t¹p h¬n.
Mét ®Æc ®iÓm n÷a cña trÎ em lµ trong nh÷ng ho¹t ®éng mu«n h×nh mu«n vÎ, trÎ sím tù ý
thøc, biÕt ®¸nh gi¸ kú väng vµ kh¶ n¨ng cña m×nh. V× thÕ kh«ng cã g× lµ l¹ khi thanh thiÕu niªn
®· biÕt chñ ®éng tù chän ®−êng ®êi, nghÒ nghiÖp, b¹n bÌ… ngoµi ý muèn cña cha mÑ chóng. TÊt
nhiªn, trÎ em ngµy nay dï cã “kh«n h¬n”, “ch÷ nghÜa” cã nhiÒu h¬n trÎ em cïng løa tuæi tr−íc
®©y nh−ng hiÓu biÕt vÒ x· héi, sù ph¸t triÓn ý thøc x· héi cña chóng cã thÓ cßn ch−a t−¬ng xøng
víi sù ph¸t triÓn trÝ tuÖ vµ kh¶ n¨ng nhËn thøc cña chóng. HiÖn t−îng nµy cã liªn quan ®Õn sù
tr−ëng thµnh vÒ t©m sinh lý víi sù tr−ëng thµnh vÒ x· héi cña trÎ em. Do vËy, trÎ em dï ®−îc
h−ëng mét nÒn gi¸o dôc kh¸ ®Çy ®ñ trªn ghÕ nhµ tr−êng th× chóng míi chØ h×nh thµnh trªn b×nh
43
diÖn x· héi, ý thøc x· héi. Chóng vÉn cÇn ®−îc bæ sung, hoµn thiÖn nh÷ng hiÓu biÕt vµ ý thøc x·
héi ®ã, nhÊt lµ tÝnh n¨ng ®éng vµ s¸ng t¹o th«ng qua viÖc thùc hiÖn çc vai trß x· héi, ®ång thêi
thÓ hiÖn tÝnh tÝch cùc x· héi th«ng qua nh÷ng ho¹t ®éng thùc tiÔn ë trong líp häc còng nh− ngoµi
giê lªn líp, trong häc tËp còng nh− ngoµi x· héi.
HiÖn nay, cã nhiÒu ý kiÕn kh¸c nhau trong viÖc gi¶i thÝch gia tèc ph¸t triÓn. §a sè çc nhµ
t©m lý häc cho r»ng, khi t×m hiÓu nguyªn nh©n cña gia tèc ph¸t triÓn ph¶i xem xÐt mét çch toµn
diÖn çc yÕu tè x· héi, lÞch sö, trong ®ã cã quan hÖ s¶n xuÊt vµ søc s¶n xuÊt, h¹ tÇng c¬ së vµ kiÕn
tróc th−îng tÇng, v¨n ho¸ vËt chÊt vµ v¨n ho¸ tinh thÇn, hÖ t− t−ëng vµ phong tôc tËp qu¸n víi
nh÷ng ®Æc ®iÓm sinh häc cña trÎ em.
Gia tèc ph¸t triÓn cña trÎ em ngµy nay ®ang ®Æt ra nhiÒu vÊn ®Ò cÇn gi¶i quyÕt trong çc lÜnh
vùc kinh tÕ, x· héi vµ gi¸o dôc. Riªng ®èi víi c«ng t¸c gi¸o dôc, ph¶i quan niÖm gi¸o dôc trÎ em
lµ mét ho¹t ®éng nh»m t¸c ®éng vµo toµn bé t©m lý cña chóng. Muèn t¸c ®éng vµo t©m lý trÎ em
kh«ng thÓ thiÕu nh÷ng nghiªn cøu cô thÓ cña t©m lý häc, x· héi häc, gi¸o dôc häc vµ çc ngµnh
khoa häc kh¸c cã liªn quan v× nh− vËy khã tr¸nh ®−îc bÖnh “kinh nghiÖm chñ nghÜa”, t×nh tr¹ng
“s¸ch vë” hoÆc ®em ý muèn chñ quan cña ng−êi lín ¸p ®Æt cho trÎ em. Kh«ng hiÓu trÎ em ngµy
nay mµ cø than phiÒn hoÆc ca ngîi qu¸ ®¸ng sÏ khã thùc hiÖn ®−îc môc tiªu cña gi¸o dôc, sÏ
kh«ng thÓ chuÈn bÞ cho chóng kh¶ n¨ng hµnh ®éng vµ quyÕt ®Þnh mét çch ®éc lËp trong nh÷ng
®iÒu kiÖn ch−a biÕt tr−íc vµ ch−a tõng x¶y ra trong cuéc sèng cña çc thÕ hÖ tr−íc.
ii. mét sè quan niÖm sai lÇm vÒ sù ph¸t triÓn t©m lý trÎ em
1. ThuyÕt tiÒn ®Þnh
Nh÷ng ng−êi theo thuyÕt nµy coi sù ph¸t triÓn t©m lý nãi chung vµ trÝ tuÖ nãi riªng lµ thuéc
tÝnh do çc tæ chøc di truyÒn ®· ghi s½n ë trong ph«i thai. Theo hä, ph¸t triÓn lµ sù béc lé dÇn
nh÷ng thuéc tÝnh Êy. Trong qu¸ tr×nh Êy, tr×nh tù xuÊt hiÖn çc thuéc tÝnh, møc ®é mµ chóng ®¹t
®−îc vµ sù thay ®æi giai ®o¹n nµy b»ng giai ®o¹n kh¸c… suy cho cïng ®Òu ®−îc ®Þnh s½n ngay tõ
®Çu bëi di truyÒn. ThuyÕt tiÒn ®Þnh lµ c¬ së cña thuyÕt ph©n biÖt chñng téc v× nã cho r»ng sù ph¸t
triÓn cña chñng téc nµy −u viÖt h¬n chñng téc kh¸c lµ do di truyÒn.
Çc nhµ khoa häc b¶o vÖ thuyÕt tiÒn ®Þnh th−êng dÉn ra nh÷ng ng−êi næi tiÕng ®Ó chøng
minh di truyÒn quyÕt ®Þnh tÊt c¶. Ch¼ng h¹n hä cho r»ng §a L¨m Be (nhµ to¸n häc næi tiÕng
ng−êi Ph¸p) lµ con hoang cña mét n÷ v¨n sÜ næi tiÕng, ch¸u ngo¹i cña Hång y gi¸o chñ ®−îc thõa
h−ëng sù th«ng minh do «ng ngo¹i vµ bµ mÑ di truyÒn l¹i. ThÕ nh−ng, l¹i cã nh÷ng dÉn chøng kh¸c
nh− L«m«n«xèp (1711 - 1765) con ng−êi ®¸nh ç, Phara®ay (1791 - 1876) con ng−êi thî rÌn, nh¹c sÜ
S«panh (1810 - 1949) con ng−êi kÕ to¸n… V× thÕ coi di truyÒn bÈm sinh quyÕt ®Þnh sù ph¸t triÓn t©m
lý, trÝ tuÖ, nh©n çch lµ kh«ng ®óng, v× nã kh«ng bao qu¸t ®−îc hÕt th¶y çc tr−êng hîp.
Ngµy nay, thuyÕt tiÒn ®Þnh ®· cã nh÷ng thay ®æi tinh vi ®Ó con ng−êi dÔ chÊp nhËn. Ch¼ng
h¹n, nh− nhµ di truyÒn häc S. Auerbac cho r»ng mçi con ng−êi b¾t ®Çu sèng khi mµ trong tay cã
çc gen tùa nh− çc ®Êu thñ khi ®¸nh mét v¸n bµi víi çc qu©n bµi trong tay, ®«i khi cã thÓ cã sù
44
ph©n bè xÊu ®Õn møc thËm chÝ khã chê ®îi mét kÕt qu¶ võa ph¶i. Cµng hiÕm cã sù ph©n bè −u
viÖt ®Õn møc khã cã thÓ ®¹t ®−îc kÕt qu¶ cao mµ l¹i kh«ng ®ßi hái mét sù cè g¾ng nµo. Nhµ t©m
lý häc ng−êi Mü Thorndike cho r»ng: Tù nhiªn ban cho mçi ng−êi mét vèn nhÊt ®Þnh, gi¸o dôc
cÇn ph¶i lµm béc lé vèn ®ã lµ vèn g× vµ cÇn ph¶i sö dông b»ng ph−¬ng ph¸p vµ ph−¬ng tiÖn tèt
nhÊt. Còng theo «ng th× mét sè häc sinh kh«ng thÓ v−ît qua mét tr×nh ®é nhÊt ®Þnh, mÆc dï chóng
dµnh nhiÒu thêi gian ®Ó mong ®¹t ®−îc ®iÒu ®ã.
T©m lý häc hiÖn ®¹i ®· kh¼ng ®Þnh kh«ng cã mét t− chÊt nµo mang s½n nh÷ng n¨ng lùc vµ
nh÷ng nÐt nh©n çch nhÊt ®Þnh. Sù kÕ thõa mét c¬ thÓ khoÎ m¹nh lµ tiÒn ®Ò rÊt quan träng ®Ó ph¸t
triÓn t©m lý. Nh−ng nã kh«ng quyÕt ®Þnh tr×nh tù còng nh− møc ®é ph¸t triÓn trÝ tuÖ vµ nh©n çch
trÎ em. Sù ph¸t triÓn c¬ thÓ ng−êi ë ngoµi x· héi loµi ng−êi kh«ng ®¶m b¶o cho sù ph¸t triÓn t©m
lý trÎ em mét çch b×nh th−êng.
2. ThuyÕt duy c¶m
§èi lËp víi thuyÕt tiÒn ®Þnh, thuyÕt duy c¶m cho r»ng trÎ em sinh ra nh− tê giÊy tr¾ng, do
¶nh h−ëng cña m«i tr−êng bªn ngoµi mµ nh÷ng ®Æc ®iÓm t©m lý vèn cã cña nã dÇn dÇn hiÖn lªn
trªn ®ã. So víi thuyÕt tiÒn ®Þnh, thuyÕt duy c¶m h×nh nh− ®èi lËp víi thuyÕt tiÒn ®Þnh. VÒ h×nh
thøc, hai lý thuyÕt nµy kh«ng gièng nhau nh−ng thùc chÊt th× c¶ hai ®Òu xem trÎ em lµ mét thùc
thÓ thô ®éng, mét bÒ cam chÞu sù t¸c ®éng cña di truyÒn hoÆc m«i tr−êng. NÕu thuyÕt tiÒn ®Þnh
b¶o vÖ sù tån t¹i cña giai cÊp vµ chñng téc thèng trÞ trong x· héi b»ng tÝnh di truyÒn th× thuyÕt
duy c¶m b¶o vÖ hä b»ng nh÷ng ®iÒu kiÖn ®Æc biÖt cña m«i tr−êng. V× lÏ ®ã, khi ph©n tÝch nguyªn
nh©n cña trÎ em ph¹m ph¸p th× nh÷ng ng−êi ñng hé thuyÕt tiÒn ®Þnh cho r»ng mÇm mèng ph¹m
téi ®· cã s½n trong di truyÒn, cßn nh÷ng ng−êi theo thuyÕt duy c¶m l¹i cho r»ng trÎ em ph¹m téi
v× nã sèng trong m«i tr−êng téi lçi.
3. ThuyÕt héi tô hai yÕu tè
Nh»m kh¾c phôc sù phiÕn diÖn vµ sai lÇm cña hai thuyÕt trªn, Stern (nhµ t©m lý häc §øc) x©y
dùng thuyÕt héi tô hai yÕu tè. Theo thuyÕt nµy th× sù t¸c ®éng qua l¹i gi÷a di truyÒn vµ m«i
tr−êng quy ®Þnh qu¸ tr×nh ph¸t triÓn ë trÎ em, trong ®ã di truyÒn gi÷ vai trß quyÕt ®Þnh vµ m«i
tr−êng lµ ®iÒu kiÖn ®Ó biÕn nh÷ng ®Æc ®iÓm t©m lý vèn ®· ®−îc ®Þnh s½n thµnh hiÖn thùc. Nh−
vËy, l¾p ghÐp hai quan niÖm sai lÇm thµnh mét lý thuyÕt míi, vÒ thùc chÊt kh«ng cã g× h¬n thuyÕt
sai lÇm ®øng riªng lÎ. Ng−îc dßng lÞch sö khoa häc cuèi thÕ kû XIX, ®Çu thÕ kû XX, chóng ta
thÊy cã nh÷ng thµnh tùu trong viÖc nghiªn cøu trÎ em sinh ®«i. Tõ nh÷ng nghiªn cøu nµy, çc nhµ
khoa häc ®· cã nh÷ng kh¸m ph¸ míi mÎ vÒ vai trß cña m«i tr−êng vµ çc yÕu tè bÈm sinh, di
truyÒn ®èi víi sù ph¸t triÓn t©m lý trÎ em. T©m lý häc hiÖn ®¹i ®· chØ ra r»ng, chØ cã nh÷ng yÕu tè
cña m«i tr−êng mµ trÎ tÝch cùc quan hÖ vµ cã sù t¸c ®éng qua l¹i míi trë thµnh ®iÒu kiÖn cô thÓ cã
¶nh h−ëng ®Õn qu¸ tr×nh ph¸t triÓn cña trÎ. Ch¼ng h¹n, khi nghiªn cøu trÎ sinh ®«i tõ mét trøng,
trong ®ã cã mét trÎ cã tËt trong c¬ thÓ, ng−êi ta thÊy sù ph¸t triÓn t©m lý vµ sù h×nh thµnh nªn çc
®Æc ®iÓm kh«ng b×nh th−êng cña nh©n çch kh«ng ph¶i bÞ quy ®Þnh bëi nh÷ng quan hÖ cô thÓ cña
®øa trÎ Êy víi nh÷ng ng−êi xung quanh, mµ lµ do chÝnh ®øa trÎ Êy nhËn thøc vµ c¶m nhËn m×nh lµ
ng−êi téi lçi.
45
Lý thuyÕt hiÖn ®¹i vÒ b¶n chÊt cña con ng−êi kh«ng xem yÕu tè di truyÒn quyÕt ®Þnh sù ph¸t
triÓn t©m lý ng−êi. TrÎ em sinh ra ®−îc trêi phó cho c¬ thÓ ng−êi vµ bé ãc ng−êi. Trong qu¸ tr×nh
ph¸t triÓn cña ç thÓ, v¨n ho¸ vËt chÊt vµ tinh thÇn do çc thÕ hÖ tr−íc ®Ó l¹i sÏ ®−îc mçi trÎ tiÕp
thu vµ biÕn nã thµnh t©m lý cña m×nh b»ng chÝnh ho¹t ®éng cña m×nh.
iii. nguyªn lý ph¸t triÓn t©m lý trÎ em
Nguyªn lý ph¸t triÓn (cßn cã thÓ hiÓu lµ nguyªn lý lÞch sö hay nguyªn lý logic) do nhµ triÕt
häc Hegel ph¸t hiÖn ra khi nghiªn cøu triÕt häc, Marx ph¸t hiÖn ra trong kinh tÕ x· héi häc,
Darwin - trong sinh vËt häc vµ Morgan - trong gia ®×nh.
Nguyªn lý ph¸t triÓn thõa nhËn sù ph¸t triÓn lµ sù biÕn ®æi tõ thÊp lªn cao, tõ ®¬n gi¶n ®Õn
phøc t¹p, ®ã lµ qu¸ tr×nh tÝch luü dÇn vÒ sè l−îng dÉn ®Õn sù thay ®æi vÒ chÊt, lµ qu¸ tr×nh n¶y
sinh çi míi huû diÖt çi cò, do sù ®Êu tranh gi÷a çc mÆt ®èi lËp n»m ngay trong b¶n th©n sù vËt,
hiÖn t−îng.
VËn dông quan ®iÓm m¸c-xÝt nµy ®Ó xem xÐt sù ph¸t triÓn t©m lý cña trÎ em, chóng ta thÊy
®èi víi mäi ®øa trÎ, sù ph¸t triÓn t©m lý chØ x¶y ra khi t¹o cho nã çi míi ch−a hÒ cã trong vèn
liÕng t©m lý cña nã. §ã lµ çi míi vÒ chÊt l−îng khiÕn cho nh÷ng çi cò vèn cã cña nã ph¶i ®−îc
cÊu t¹o l¹i chø kh«ng ph¶i lµ céng thªm vµo. Nãi kh¸c ®i, sù ph¸t triÓn t©m lý ph¶i cã nh÷ng b−íc
nh¶y vät ®¸nh dÊu mét b−íc chuyÓn tiÕp tõ løa tuæi nµy sang løa tuæi kh¸c. LÞch sö hµng tû n¨m
tr«i qua ®· t¹o ra ®−îc sù di truyÒn víi qu¸ tr×nh t¸i s¶n xuÊt con ng−êi hÕt søc tinh vi ®Õn møc nã
®−îc rót gän trong 9 th¸ng 10 ngµy. LÞch sö loµi ng−êi hµng triÖu n¨m thu gän l¹i cho trÎ em hiÖn
®¹i trong 6 n¨m ®Çu cña ®êi ng−êi. 6 n¨m nµy ®−îc ®Æc tr−ng b»ng çi míi do con ng−êi t¹o ra
víi toµn bé lÞch sö tr−íc ®ã. Tõ gãc ®é t©m lý häc, hai thµnh tùu c¬ b¶n cña çi míi ®Òu thuéc
lÜnh vùc cña ®êi sèng tinh thÇn: nhu cÇu, ®éng c¬, t×nh c¶m, ®¹o ®øc, trÝ kh«n vµ ®Æc tr−ng lµ sù
h×nh thµnh hÖ thèng thao t¸c ch©n tay. Tõ 6 ®Õn 11, 12 tuæi, lÞch sö ph¶i t¹o ra çi míi víi t− çch
lµ môc ®Ých. §ã chÝnh lµ hÖ thèng thao t¸c trÝ ãc. Trong khi ®ã hÖ thèng thao t¸c tay ch©n ë løa
tuæi nµy ®−îc coi lµ mét ph−¬ng tiÖn. Tõ 12 ®Õn 17 tuæi lµ mét giai ®o¹n ph¸t triÓn cã nhiÖm vô
cao c¶ lµ ph¶i t¹o ra çi míi kh¸c khiÕn cho hÖ thèng thao t¸c trÝ ãc trë thµnh ph−¬ng tiÖn ®Ó tiÕp
tôc chiÕm lÜnh çc kh¸i niÖm khoa häc ngµy cµng cao h¬n.
ViÖc ph©n tÝch sù ph¸t triÓn trªn ®©y cho thÊy: nhiÒu thµnh tùu lÞch sö lóc ®Çu ®−îc h×nh
thµnh nh− mét môc ®Ých nh−ng sau ®ã, nã m·i tån t¹i nh− mét ph−¬ng tiÖn. Mçi thµnh tùu míi
phñ ®Þnh çi cò, nh−ng vÒ mÆt lÞch sö, tÊt c¶ nh÷ng thµnh tùu ®ã tån t¹i bªn c¹nh nhau, chóng chØ
thay ®æi vai trß mµ th«i.
Trong sù ph¸t triÓn t©m lý trÎ em, gi¸o dôc cã mét vai trß cùc kú quan träng. Trong 6 n¨m
®Çu, gia ®×nh cã mét vai trß chñ ®¹o vµ v¨n ho¸ gia ®×nh ®Ó l¹i dÊu Ên s©u ®Ëm nhÊt trong nh÷ng
phÇn s©u th¼m cña t©m hån trÎ th¬.
§èi víi trÎ em hiÖn ®¹i, tõ 6 tuæi trë ®i cuéc sèng th−êng ngµy vµ gia ®×nh kh«ng “kham” næi
viÖc gi¸o dôc trÎ em n÷a nªn ®µnh nh−êng sø mÖnh cao c¶ cho nhµ tr−êng. ChØ cã gi¸o dôc trong
nhµ tr−êng vµ b»ng ph−¬ng ph¸p nhµ tr−êng míi cã thÓ t¹o ra sù ph¸t triÓn tù nhiªn cho trÎ. Do
®ã, nhµ tr−êng cã thÓ vµ ph¶i t¹o ra çi míi, tøc lµ tæ chøc chuyªn biÖt ho¹t ®éng nh»m n©ng cao
46
sù ph¸t triÓn t©m lý cña trÎ em. Nh÷ng thµnh tùu trong 6 n¨m ®Çu do gia ®×nh vµ cuéc sèng hµng
ngµy ®em l¹i nay trë thµnh ph−¬ng tiÖn (®iÒu kiÖn, c¬ së) ®Ó t¹o ra çi míi. Vµ nhµ tr−êng cã
nhiÖm vô t¹o ra çi míi ®ã chø kh«ng ph¶i khai th¸c tËn dông çi trÎ em ®· ®¹t ®−îc. Çi míi ®ã
thuéc lÜnh vùc tinh thÇn cña trÎ em hiÖn ®¹i.
Nh− vËy, chóng ta thÊy trÎ em tån t¹i vµ ph¸t triÓn theo quy luËt riªng cña nã vµ quy luËt ®ã
kh¸c víi quy luËt ph¸t triÓn cña ng−êi ®· tr−ëng thµnh. Mçi trÎ em ®Òu cã kh¶ n¨ng bá ngá nh−
nhau ®Ó trë thµnh chÝnh m×nh, kh«ng phô thuéc vµo hoµn c¶nh xuÊt th©n. Quan ®iÓm nµy t¹o ra
kh¶ n¨ng x©y dùng mét nÒn gi¸o dôc thùc sù nh©n v¨n vµ d©n chñ. NÒn gi¸o dôc hiÖn ®¹i ph¶i
®¶m b¶o mét çch tin cËy vµ ch¾c ch¾n tiÕn tr×nh ph¸t triÓn t©m lý trÎ em ®óng theo quy luËt vèn
cã cña nã sao cho mçi ®øa trÎ cã thÓ tËn dông c¬ héi ®Ó triÓn khai hÕt cì kh¶ n¨ng bá ngá cña
m×nh mµ kh«ng bÞ c¶n trë vµ còng kh«ng c¶n trë ai. Nhµ tr−êng hiÖn ®¹i ph¶i t¹o ra sù ph¸t triÓn
cho tõng ç nh©n vµ cho thÕ hÖ trÎ em, ph¶i ®Æt vÊn ®Ò thùc tÕ ®Ó ph¸t triÓn ç nh©n, t«n träng ç
tÝnh cña trÎ tuú theo hoµn c¶nh sèng cña mçi em víi tÊt c¶ nh÷ng nÐt cã mét kh«ng hai ë trÎ. Gi¸o
dôc nhµ tr−êng ph¶i t¹o ra cho çc em theo tõng løa tuæi nh÷ng çi míi ®−îc h×nh thµnh (víi t−
çch lµ môc ®Ých). §èi víi trÎ em ®ang ph¸t triÓn th× qu¸ tr×nh chñ ®¹o lµ qu¸ tr×nh “chuyÓn vµo
trong” (qu¸ tr×nh lÜnh héi). Qu¸ tr×nh “®−a ra ngoµi” chÝnh lµ qu¸ tr×nh s¸ng t¹o. TrÎ em muèn cã
çi míi th× ph¶i tiÕn hµnh mét hÖ thèng viÖc lµm (theo sù tæ chøc h−íng dÉn cña thÇy gi¸o).
Nguyªn liÖu, vËt liÖu “mÉu”, quy tr×nh c«ng nghÖ ®Ó lµm ra çi míi øng víi løa tuæi ®Òu s½n cã
trong x· héi loµi ng−êi do çc thÕ hÖ tr−íc s¸ng t¹o ra vµ ®Ó l¹i. ViÖc nµy kh«ng ph¶i do thÕ hÖ
cha mÑ truyÒn l¹i cho con çi m×nh b»ng chÊt liÖu vµ c¬ thÓ hay dßng dâi mµ ë bªn ngoµi ç thÓ
trong nh÷ng ®èi t−îng mµ n¨ng lùc ng−êi, t©m lý ng−êi vËt thÓ ho¸, trÎ em chØ viÖc trùc tiÕp t¸c
®éng lªn ®èi t−îng Êy ®Ó b¾t nã ph¶i “tr¶ l¹i” çi n¨ng lùc mµ thÕ hÖ tr−íc ®· “göi vµo”. B»ng
çch ®ã vµ chØ b»ng çch ®ã, tõng ç thÓ trÎ tù t¹o cho m×nh “n¨ng lùc” ng−êi. §ã còng chÝnh lµ
qu¸ tr×nh con ng−êi tù s¶n sinh ra m×nh. Muèn cã mét nÒn gi¸o dôc xøng ®¸ng th× ph¶i ®Æt nh÷ng
vÊn ®Ò ®ã trong ph¹m trï ng−êi. Con ng−êi ®· t¸ch ra khái qu¸ tr×nh ®éng vËt vµ trë nªn mét s¸ng
t¹o míi cña lÞch sö”.(1)
iv. d¹y häc vµ sù ph¸t triÓn t©m lý häc sinh
1. D¹y häc cæ truyÒn vµ sù ph¸t triÓn t©m lý
Trong lÞch sö ph¸t triÓn cña nh©n lo¹i, tõ khi ch−a cã nhµ tr−êng ®Õn khi xuÊt hiÖn nhµ
tr−êng lµ mét b−íc tiÕn quan träng. Cïng víi sù xuÊt hiÖn nhµ tr−êng, ph−¬ng ph¸p d¹y häc còng
ra ®êi vµ tõng b−íc ®−îc bæ sung, hoµn thiÖn. Trong lÞch sö ph¸t triÓn cña nhµ tr−êng kh«ng thÓ
kh«ng nh¾c ®Õn c«ng lao cña nhµ gi¸o dôc vÜ ®¹i TiÖp Kh¾c Comenski (1592 - 1675) lµ ng−êi ®Òu
tiªn ®Ò xuÊt vµ kiªn tr× x©y dùng hÖ thèng lý luËn d¹y häc.
Ph−¬ng ph¸p nhµ tr−êng lóc ®Çu cßn mang tÝnh chÊt gi¸o ®iÒu. Nã cã 3 thµnh tè: th«ng b¸o
cho häc sinh nh÷ng g× cÇn häc, häc trß cÇn thõa nhËn vµ häc thuéc lßng. Ph−¬ng ph¸p nµy chñ
yÕu ®Ó ph¸t triÓn trÝ nhí cña trÎ em. Sau ®ã dÇn dÇn thÇy gi¸o kh«ng chØ th«ng b¸o, mµ cßn gi¶i
(1)
Hå Ngäc §¹i, T©m lý häc d¹y häc, NXB Gi¸o dôc, Hµ Néi, 1983, tr 88.
47
thÝch víi sù hç trî cña ph−¬ng tiÖn trùc quan ®Ó häc trß tr−íc khi häc thuéc lßng hiÓu ®−îc nh÷ng
®iÒu thÇy gi¶ng. Nh− vËy viÖc ghi nhí cã thªm yÕu tè t− duy, viÖc häc thuéc lßng tõng c©u tõng
ch÷ ®−îc thay b»ng viÖc häc thuéc lßng nh÷ng tri thøc ®· ®−îc cÊu t¹o l¹i. Bªn c¹nh ®ã, ngoµi
viÖc bæ sung, lµm phong phó ph−¬ng ph¸p d¹y häc, çc thµnh tè d¹y häc còng ®−îc ®æi míi. KiÓu
häc vµ d¹y nµy yªu cÇu vËn dông nh÷ng tri thøc häc ®−îc (lµm bµi tËp, bµi viÕt) theo mÉu ®Þnh
tr−íc vµ cã chØ dÉn.
Trong hoµn c¶nh lÞch sö nhÊt ®Þnh, ph−¬ng ph¸p nhµ tr−êng nªu trªn còng gãp phÇn quan
träng trong viÖc gi¸o dôc thÕ hÖ trÎ. Tuy vËy, chóng còng cã nh÷ng nh−îc ®iÓm: trong ph−¬ng
ph¸p nµy kh«ng cã thµnh tè nµo ®¶m b¶o viÖc lÜnh héi tri thøc vµ ph¸t triÓn t©m lý häc sinh mét
çch tèi −u, kh«ng h×nh thµnh ®−îc ho¹t ®éng ®éc lËp cña trÎ em. §iÒu ®ã cã nghÜa lµ kiÓu d¹y
häc nµy kh«ng mang tÝnh ph¸t triÓn, v× ph−¬ng ph¸p nµy ®−îc x©y dùng chØ nh»m môc ®Ých
truyÒn thô cho häc sinh nh÷ng tri thøc cã s½n b»ng con ®−êng kinh nghiÖm trªn c¬ së coi träng
nh÷ng dÊu hiÖu bÒ ngoµi, trùc quan, c¶m tÝnh, do ®ã, ch−a chó ý thÝch ®¸ng ®Õn sù ph¸t triÓn t−
duy lý luËn ë häc sinh. Ph−¬ng ph¸p nµy th−êng dÉn ®Õn hiÖn t−îng thÇy lµm thay trß, thÇy “bµy
cç” cho häc sinh ¨n, ho¹t ®éng cña häc trß kh«ng ®−îc chó ý thÝch ®¸ng. Cho nªn B.G. Ananhep
vµ V.V. §av−®èp cho r»ng: d¹y häc cæ truyÒn tuy cã lµm t¨ng vèn tri thøc, kü n¨ng cho trÎ em
nh−ng kh«ng lµm cho t− duy trÎ em thay ®æi vÒ chÊt so víi t− duy trÎ em tr−íc tuæi häc.
Trong nh÷ng tµi liÖu t©m lý häc tr−íc ®©y, ng−êi ta tõng m« t¶ vµ kh¼ng ®Þnh trÎ em (häc
sinh tiÓu häc) chØ cã kh¶ n¨ng t− duy trùc quan h×nh t−îng, t− duy kinh nghiÖm. Do ®ã, d¹y
häc cæ truyÒn chñ yÕu h−íng trÎ em vµo çc thuéc tÝnh bªn ngoµi vµ tri gi¸c trùc tiÕp ®−îc
trong nh÷ng t×nh huèng cô thÓ.
ë ViÖt Nam, çc c«ng tr×nh nghiªn cøu cña nhiÒu nhµ t©m lý häc cho thÊy, khëi ®iÓm t− duy
cña häc sinh tiÓu häc vÉn lµ çi trùc quan, h×nh t−îng mang mµu s¾c c¶m xóc. Häc sinh tiÓu häc
®· n¾m ®−îc b¶n chÊt cña sù vËt qua nh÷ng giai ®o¹n: h×nh thøc bÒ ngoµi (côc bé råi ®o¸n thö),
nÐt b¶n chÊt cßn rêi r¹c, råi tiÕn tíi ®Çy ®ñ çc thuéc tÝnh b¶n chÊt. Sù chuyÓn biÕn nµy tuy cã kh¸
h¬n häc sinh líp 4, líp 5 nh−ng kh«ng ph¶i tuyÖt ®¹i ®a sè häc sinh ®¹t ®−îc tr×nh ®é nµy. Nh÷ng
®Æc ®iÓm ®ã kh«ng ph¶i lµ mét ®Þnh mÖnh. §ã lµ kÕt qu¶ tÊt yÕu cña ph−¬ng ph¸p s− ph¹m l¹c
hËu. Bëi lÏ, sù ph¸t triÓn t− duy cña häc sinh phô thuéc chñ yÕu vµo néi dung vµ ph−¬ng ph¸p
d¹y häc. Häc sinh ë tiÓu häc ®ang ®−îc gi¶ng d¹y theo s¬ ®å truyÒn thèng. ë ®©y vai trß cña trùc
quan vµ so s¸nh ®−îc ®Ò cao mét çch qu¸ møc. Häc sinh chñ yÕu tËp trung vµo çc th«ng tin vÒ
çc thuéc tÝnh bªn ngoµi vµ c« lËp víi ®èi t−îng häc tËp. Tuy vËy, nÕu chñ tr−¬ng vÉn gi¶m tÝnh
trùc quan vµ nhÊn m¹nh qu¸ vai trß cña tri thøc lý luËn dùa trªn c¬ së dïng lêi th× cÇn thiÕt ph¶i
thÊm nhuÇn luËn ®iÓm sau: VÊn ®Ò kh«ng ph¶i lµ t¨ng hay gi¶m tÝnh trùc quan mét çch ®¬n gi¶n
hay m¸y mãc. MÊu chèt lµ hiÖu qu¶ cña ph−¬ng ph¸p trùc quan ®−îc sö dông trong d¹y häc ë
tiÓu häc. Trùc quan còng cã thÓ lµm cho häc sinh tiÓu häc nhanh chãng ph¸t hiÖn ra çc thuéc
tÝnh b¶n chÊt, nh÷ng thuéc tÝnh bªn trong cña sù vËt vµ hiÖn t−îng.
48
2. D¹y häc theo chiÕn l−îc h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn t©m lý häc sinh
Trong vßng vµi ba chôc n¨m nay, trªn thÕ giíi xuÊt hiÖn nhiÒu c«ng tr×nh t×m ra con ®−êng
nh»m hoµn thiÖn ph−¬ng ph¸p nhµ tr−êng. Çc nhµ t©m lý häc s− ph¹m, lý luËn d¹y häc mong
muèn c¶i tæ ph−¬ng ph¸p nhµ tr−êng ®· tån t¹i trªn 300 n¨m nay. Víi môc ®Ých kh¸m ph¸ mèi
quan hÖ gi÷a d¹y häc vµ ph¸t triÓn, T.V. Zanc«p ®· tiÕn hµnh c«ng phu lo¹i thùc nghiÖm s− ph¹m
dùa trªn mét nguyªn t¾c míi: Vai trß chñ ®¹o cña tri thøc lý luËn: d¹y häc víi mét møc ®é khã
kh¨n cao ®−îc tiÕn hµnh víi mét nhÞp ®é nhanh, häc sinh häc tËp mét çch cã ý thøc. Zanc«p vµ
céng sù ®· ®i ®Õn nhËn ®Þnh: Sù ph¸t triÓn t©m lý cña häc sinh cÊp I (tiÓu häc) theo ph−¬ng ph¸p
d¹y häc cæ truyÒn cßn thÊp h¬n nhiÒu so víi kh¶ n¨ng cña trÎ cã thÓ ®¹t ®−îc nÕu çc em häc
theo ph−¬ng ph¸p häc do «ng ®Ò x−íng.
B»ng chøng lµ ch−¬ng tr×nh häc bèn n¨m ë cÊp I (ë Liªn X« cò) ®· ®−îc «ng vµ céng sù d¹y
cho trÎ em cã 3 n¨m mµ vÉn ®¶m b¶o chÊt l−îng. Ph¶i thõa nhËn r»ng hÖ thèng d¹y häc cña «ng
gãp phÇn hoµn thiÖn ph−¬ng ph¸p nhµ tr−êng tiÓu häc. Tuy nhiªn, t¸c gi¶ kh«ng ®Æt cho m×nh
nhiÖm vô c¶i çch c¬ b¶n néi dung çc m«n häc ë cÊp I.
D¹y häc nªu vÊn ®Ò lµ mét trong nh÷ng çch tæ chøc d¹y häc t−¬ng ®èi cã hiÖu qu¶ vµ cã t¸c
dông thùc tiÔn. T− t−ëng c¬ b¶n cña ph−¬ng ph¸p nµy lµ t¹o ra “t×nh huèng cã vÊn ®Ò”. Trong giê
häc, ng−êi ta sö dông m©u thuÉn gi÷a tri thøc vµ ph−¬ng ph¸p ®· biÕt víi nh÷ng yªu cÇu cña
nhiÖm vô häc tËp míi. Nh− vËy, gi¸o viªn cã thÓ kÝch thÝch häc sinh tù t×m çch gi¶i quyÕt míi,
nghÜa lµ kÝch thÝch tÝnh tÝch cùc t− duy cña häc sinh. D¹y häc nªu vÊn ®Ò lµm cho häc sinh lÜnh
héi tri thøc mét çch s©u s¾c, sö dông s¸ng t¹o vµ n¾m ®−îc ph−¬ng ph¸p t− duy khoa häc.
X· héi hiÖn ®¹i kÝch thÝch häc sinh kh¸m ph¸ nguyªn nh©n vµ b¶n chÊt cña hiÖn t−îng vµ lý
gi¶i chóng ngay tõ khi çc em häc ë tiÓu häc. §iÒu ®ã cã nghÜa lµ cßn ph¶i chó ý thÝch ®¸ng ®Õn
néi dung d¹y häc míi t−¬ng øng víi tõng b−íc tiÕn cña thêi ®¹i. D¹y häc nªu vÊn ®Ò lµ mét biÖn
ph¸p th«ng minh trong d¹y häc. Tuy vËy, chØ cã riªng nã th«i ch−a thÓ gi¶i quyÕt ®−îc vÊn ®Ò d¹y
häc ë tr−êng tiÓu häc.
Trªn con ®−êng t×m kiÕm nh÷ng ph−¬ng ph¸p nhµ tr−êng, çc nhµ t©m lý häc L.X. V−gètxki,
D.B. Elconin, V.V. §av−®«p cã nhiÒu ®ãng gãp quan träng. Tr−íc hÕt, L.X. V−gètxki, khi ph©n
tÝch sù ph¸t triÓn t©m lý cña trÎ em, ®· nªu lªn luËn ®iÓm quan träng: d¹y häc ph¶i ®i tr−íc sù
ph¸t triÓn, d¹y häc ph¶i thóc ®Èy sù ph¸t triÓn chø kh«ng ph¶i sö dông çi ®· ®¹t ®−îc ë trÎ em,
L.X. V−gètxki ®· kh¸m ph¸ ra “vïng ph¸t triÓn gÇn nhÊt”. Vïng ph¸t triÓn gÇn nhÊt lµ vïng trÎ
em cã thÓ nhËn thøc ®−îc, ho¹t ®éng ®−îc nÕu cã sù gióp ®ì cña ng−êi lín. T¸c ®éng cña d¹y häc
kh«ng ph¶i nh»m vµo tr×nh ®é ®· ®¹t ®−îc ë trÎ em, mµ h−íng vµo sù ph¸t triÓn “ngµy mai” cña
chóng. Muèn t¸c ®éng vµo “vïng ph¸t triÓn gÇn nhÊt” cña trÎ em lµ ch−a ®ñ, cÇn ph¶i hiÓu xu thÕ
ph¸t triÓn cña t©m lý trÎ em.
D.B. Elconin vµ V.V. §av−®«p cho r»ng nhµ tr−êng cã thÓ h×nh thµnh ë häc sinh mét kh¶
n¨ng t− duy khoa häc. Nh÷ng nhµ t©m lý häc nµy cïng víi céng sù ®· x©y dùng néi dung ph−¬ng
ph¸p d¹y häc míi nh»m h×nh thµnh t− duy lý luËn ë trÎ em, ph¸t triÓn kh¶ n¨ng tiÒm tµng ë
chóng.
49
Theo çc «ng, nÕu thÇy gi¸o tæ chøc theo ®óng logic cña sù vËt th× b»ng ho¹t ®éng cña m×nh,
häc sinh cã thÓ lµm ra s¶n phÈm gi¸o dôc. ChiÕn l−îc d¹y häc nµy kh«ng cho phÐp gi¸o viªn ®em
®Õn cho trÎ nh÷ng tri thøc, kh¸i niÖm cã s½n b»ng ph−¬ng ph¸p gi¶ng gi¶i. ChiÕn l−îc d¹y häc
míi chó ý thÝch ®¸ng ®Õn ho¹t ®éng cña häc sinh trong qu¸ tr×nh h×nh thµnh kh¸i niÖm vµ ph¸t
triÓn trÝ tuÖ. T− t−ëng nµy xuÊt ph¸t tõ luËn ®iÓm triÕt häc “t¹o ra sù vËt lµ çch thøc tèt nhÊt ®Ó
hiÓu râ sù vËt ®ã” (Engels). Nh÷ng thêi ®¹i kinh tÕ kh¸c nhau kh«ng ph¶i ë chç chóng s¶n xuÊt ra
çi g×, mµ lµ ë chç chóng s¶n xuÊt b»ng çch nµo. Ph−¬ng ph¸p gi¸o dôc míi kh«ng chØ quan t©m
®Õn s¶n phÈm gi¸o dôc, mµ cßn quan t©m ®Õn qu¸ tr×nh lµm ra s¶n phÈm gi¸o dôc.
Cèt lâi cña chiÕn l−îc d¹y häc ph¸t triÓn lµ muèn h×nh thµnh cho trÎ mét s¶n phÈm gi¸o dôc
nµo ®ã th× ph¶i tæ chøc cho trÎ ho¹t ®éng, còng nh− muèn cã t×nh c¶m cao quý th× ph¶i lµm nh÷ng
viÖc cao quý. Mäi bµi gi¶ng truyÒn ®¹t lý thuyÕt gi¸o dôc lµ rÊt quan träng nh−ng nÕu chØ cã nã
th«i th× kh«ng thÓ ®em l¹i hiÖu qu¶ gi¸o dôc.
ChiÕn l−îc d¹y häc mang tÝnh chÊt ph¸t triÓn ®· ®−îc çc nhµ t©m lý häc X« viÕt tiÕn hµnh
b»ng d¹y häc thùc nghiÖm ë Liªn X« tr−íc ®©y tõ n¨m 1959, cßn ë ViÖt Nam do «ng Hå Ngäc
§¹i thùc hiÖn tõ n¨m 1978. KÕt qu¶ thùc nghiÖm cho thÊy, häc sinh cÊp I häc theo ch−¬ng tr×nh
phæ th«ng b×nh th−êng (vÒ chÊt l−îng, n¾m tri thøc vµ kh¶ n¨ng t− duy). Ch¼ng h¹n häc sinh thùc
nghiÖm cã thÓ ®¹t ®−îc møc ®é thao t¸c sím h¬n 11 - 12 tuæi (theo Piaget th× ph¶i ®Õn 11 - 12
tuæi çc em míi cã ®−îc thao t¸c nµy). Nh÷ng cø liÖu thùc nghiÖm cho thÊy, nÕu thay ®æi néi
dung häc tËp theo nguyªn t¾c ph¸t triÓn, chuÈn mùc, tèi −u th× sÏ h×nh thµnh ®−îc nh÷ng kh¸i
niÖm khoa häc ®Ých thùc ë häc sinh. VÝ dô, häc sinh líp 1 sau 4 th¸ng tiÕn hµnh d¹y häc thùc
nghiÖm, cã thÓ gi¶i çc bµi to¸n:
A = B A > B A = D
M = D K = C B > M
A+M ? B+D A+K ? B+C A-B ? D-M
§Õn cuèi líp 1, häc sinh cã thÓ gi¶i ®−îc çc bµi to¸n sau:
A B E
Cho =5 cho = M ; =T
C K K
A
=3 M<T
K
C ? K B ? E
ë bµi tËp thø nhÊt, khi xÐt nghiÖm hÖ çc sè cÇn ph¶i hiÓu ®−îc ®¬n vÞ ®o trong phÐp ®o ®¹i
l−îng ®ã (ë ®©y C < K). ë bµi tËp thø hai, khi tÝnh quan hÖ çc sè ®−îc viÕt b»ng ch÷ cÇn t×m
quan hÖ çc ®¹i l−îng ®ã víi mét ®¬n vÞ ®ã (ë ®©y B < K).
KÕt qu¶ nghiªn cøu cña NguyÔn KÕ Hµo cho thÊy, häc sinh líp 1 häc theo chiÕn l−îc d¹y
häc ph¸t triÓn cã kü n¨ng ®äc vµ viÕt h¬n h¼n häc sinh ®¹i trµ, vµ tr×nh ®é t− duy còng kh¸ ph¸t
triÓn nhê çc em ë líp thùc nghiÖm ®−îc häc ch−¬ng tr×nh kh¸ cao nh− ph©n tÝch ng÷ ©m trong
50
tiÕng mÑ ®Î, nh÷ng kiÕn thøc ban ®Çu vÒ quan hÖ tËp hîp, hÖ ®Õm… Cã thÓ minh ho¹ nhËn ®Þnh
trªn b»ng nh÷ng sè liÖu do NguyÔn KÕ Hµo thu ®−îc trªn 110 häc sinh líp 1 thùc nghiÖm vµ 96
häc sinh líp 1 ®¹i trµ ë B¶ng 1.(1)
B¶ng 1
Kü n¨ng (%)
Häc sinh XÕp lo¹i
§äc ViÕt
Thùc nghiÖm Giái 36,7 5,5
Kh¸ 40,4 71,8
Trung b×nh 16,5 20,0
YÕu 6,4 2,7
§èi chøng Giái 8,8
Kh¸ 20,8 34,4
Trung b×nh 40,7 38,6
YÕu 19,8 14,6
KÐm 9,9 12,4
v. ho¹t ®éng chñ ®¹o vµ sù ph¸t triÓn t©m lý trÎ em

F. Engels viÕt “Sù ho¹t ®éng ®−a con ng−êi tõ tr¹ng th¸i thó vËt lªn tr¹ng th¸i con ng−êi”.
B»ng ho¹t ®éng cña m×nh, trÎ em lµm ra s¶n phÈm gi¸o dôc. Çc d¹ng ho¹t ®éng cña trÎ em ®−îc
thùc hiÖn trong çc quan hÖ:
TrÎ em - Gia ®×nh
TrÎ em - §å vËt
TrÎ em - Nhµ tr−êng
TrÎ em - X· héi.
ThÇy gi¸o cã tr¸ch nhiÖm tæ chøc cho häc sinh tiÕn hµnh ho¹t ®éng. ChÝnh trong qu¸ tr×nh nµy,
t©m lý cña trÎ em ®−îc h×nh thµnh. Ph−¬ng ph¸p gi¸o dôc thùc chÊt chÝnh lµ çch tæ chøc qu¸ tr×nh
ho¹t ®éng liªn tôc cho trÎ em.
Tr×nh ®é tæ chøc ho¹t ®éng lµ tiªu chÝ ®Ó x¸c ®Þnh tr×nh ®é ®iÒu khiÓn qu¸ tr×nh ph¸t triÓn
t©m lý trÎ em. TrÎ em tiÕn hµnh nhiÒu ho¹t ®éng kh¸c nhau, nh−ng chØ cã ho¹t ®éng chñ ®¹o míi
cã vai trß quan träng trong viÖc lµm ra çc thµnh tùu ph¸t triÓn cña tõng løa tuæi.
Ho¹t ®éng chñ ®¹o lµ ho¹t ®éng mµ sù ph¸t triÓn cña ho¹t ®éng Êy quy ®Þnh nh÷ng biÕn ®æi
t©m lý cña nh©n çch trÎ ë giai ®o¹n ph¸t triÓn ®ã. Nãi çch kh¸c, ho¹t ®éng chñ ®¹o lµ ho¹t ®éng
mang l¹i thµnh tùu míi cho ®øa trÎ ë mét giai ®o¹n nhÊt ®Þnh.
(1)
NguyÔn KÕ Hµo, Häc sinh tiÓu häc vµ nghÒ d¹y häc ë bËc tiÓu häc, NXB Gi¸o dôc, Hµ Néi, 1992, tr 26.
51
DÊu hiÖu c¬ b¶n nhÊt ®Ó xem xÐt mét ho¹t ®éng cã ph¶i lµ ho¹t ®éng chñ ®¹o hay kh«ng
chÝnh lµ xem xÐt ho¹t ®éng ®ã cã vai trß chñ yÕu g©y ra sù thay ®æi vÒ t©m lý trong giai ®o¹n ®ã
hay kh«ng. Ho¹t ®éng chñ ®¹o kh«ng ph¶i lµ ho¹t ®éng chiÕm nhiÒu thêi gian nhÊt trong sè çc
ho¹t ®éng mµ ®øa trÎ tiÕn hµnh. Ch¼ng h¹n, ®èi víi häc sinh tiÓu häc, ho¹t ®éng häc lµ ho¹t ®éng
chñ ®¹o, nh−ng bªn c¹nh ®ã cßn cã nh÷ng ho¹t ®éng kh¸c nh− vui ch¬i, lao ®éng, v¨n ho¸ nghÖ
thuËt… Nh− vËy, ë mét løa tuæi cã thÓ ®ång thêi tån t¹i nhiÒu d¹ng ho¹t ®éng chñ ®¹o. ThÇy gi¸o
lµ ng−êi cÇn tËp trung toµn bé søc lùc ®Ó h×nh thµnh ho¹t ®éng Êy cho çc em, bëi lÏ lóc ®Çu nã
cßn non yÕu, ®ang h×nh thµnh, cÇn ®−îc quan t©m ®Æc biÖt, kh«ng nh− nh÷ng ho¹t ®éng kh¸c ®·
®−îc h×nh thµnh, æn ®Þnh.
CÇn c¨n cø vµo 3 ®Æc ®iÓm sau ®©y ®Ó xem xÐt mét ho¹t ®éng nµo ®ã cã ph¶i lµ ho¹t ®éng
chñ ®¹o hay kh«ng:
a. Ho¹t ®éng chñ ®¹o ph¶i lµ ho¹t ®éng lÇn ®Çu tiªn trong ®êi sèng ç thÓ ®−îc n¶y sinh, h×nh
thµnh vµ ph¸t triÓn. Mét khi nã ®· lµ ho¹t ®éng chñ ®¹o th× trong lßng nã l¹i n¶y sinh yÕu tè cña
d¹ng ho¹t ®éng míi kh¸c - d¹ng ho¹t ®éng chñ ®¹o ë løa tuæi tiÕp theo.
b. Mét khi ®· n¶y sinh, h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn th× ho¹t ®éng chñ ®¹o kh«ng tù thñ tiªu mµ
tiÕp tôc tån t¹i m·i m·i.
c. Ho¹t ®éng chñ ®¹o mang l¹i mét thµnh tùu míi cho mét løa tuæi vµ tõ ®ã trë ®i, chñ thÓ chØ
viÖc sö dông nã nh− nh÷ng ph−¬ng tiÖn (c¬ së hay tiÒn ®Ò) ®Ó thùc hiÖn nh÷ng ho¹t ®éng tøc thêi v×
sù sèng cßn cña ç thÓ tõ thêi ®iÓm ®ã.
Nh÷ng c«ng tr×nh nghiªn cøu vÒ ®èi t−îng ho¹t ®éng cña trÎ em ë Liªn X« (tr−íc ®©y) ®·
®−îc §.B. Elconin ph©n tÝch trong mét bµi b¸o.(1)
¤ng ph©n tÝch tÊt c¶ çc ®èi t−îng ho¹t ®éng cña trÎ em tõ lóc míi sinh ®Õn lóc tr−ëng thµnh
ra thµnh hai líp A vµ B.
- Líp A gåm nh÷ng quan hÖ cña trÎ em víi ng−êi lín, víi x· héi.
- Líp B gåm nh÷ng quan hÖ cña trÎ em víi thiªn nhiªn, víi thÕ giíi ®å vËt do loµi ng−êi s¸ng
t¹o hay ph¸t hiÖn ra.
Mçi ®èi t−îng nµy x¸c ®Þnh mét ho¹t ®éng vµ kiÓu (d¹ng) ho¹t ®éng t−¬ng øng. Do ®ã, thÇy
gi¸o cÇn tæ chøc çc ho¹t ®éng cña trÎ em b»ng çch tæ chøc chÝnh b¶n th©n hÖ thèng çc ®èi
t−îng. Ph−¬ng ph¸p nhµ tr−êng cã ®Æc tr−ng lµ lu«n mang ®Õn cho trÎ nh÷ng ®èi t−îng míi, ch−a
hÒ cã tr−íc ®ã. ChØ cã nh÷ng ®èi t−îng míi míi cã kh¶ n¨ng t¹o ra nh÷ng çi míi (hay cßn gäi lµ
cÊu t¹o t©m lý míi) tøc lµ t¹o ra sù ph¸t triÓn. Thùc chÊt cña viÖc tæ chøc hÖ thèng ®èi t−îng lµ
ngµy cµng cô thÓ ho¸ ra 2 ®èi t−îng A vµ B ®· nªu trªn.
§.B. Elconin ®· gi¶ thuyÕt cùc ®o¹n r»ng mçi løa tuæi chØ ®Æc tr−ng bëi çc ®èi t−îng cña
mét líp th«i. Theo «ng th×:
(1)
§.B. Elconin, VÊn ®Ò kh«ng ph©n kú sù ph¸t triÓn t©m lý cña tuæi th¬, T¹p chÝ “Nh÷ng vÊn ®Ò t©m lý häc”, 1971, sè 4.
52
- Tõ 0 ®Õn 1 tuæi. §èi t−îng lµ quan hÖ giao l−u cña trÎ em víi mÑ vµ ng−êi lín.
- Tõ 1 ®Õn 3 tuæi: §èi t−îng thuéc líp B - quan hÖ cña trÎ em víi thÕ giíi ®å vËt. TrÎ em häc
çch sö dông ®å vËt theo kiÓu ng−êi. Cuéc khñng ho¶ng n¨m 3 tuæi ®¸nh dÊu mét sù chuyÓn biÕn
cña chñ thÓ víi b¶n th©n m×nh (quan hÖ víi b¶n th©n m×nh).
- Tõ 3 ®Õn 6 tuæi: §èi t−îng thuéc líp B - çc tri thøc khoa häc. Cuéc khñng ho¶ng lÇn thø 2
th−êng x¶y ra kho¶ng 11 - 12 tuæi (quan hÖ víi b¶n th©n s©u s¾c h¬n lÇn ®Çu míi xuÊt hiÖn).
- Tõ 11, 12 tuæi ®Õn 15 tuæi: §èi t−îng thuéc líp B nghÒ nghiÖp.
NÕu mçi løa tuæi cã mét ho¹t ®éng chñ ®¹o duy nhÊt th× ta cã thÓ h×nh dung nh− sau:
- Løa tuæi 0 ®Õn 1 tuæi cã 1 ho¹t ®éng duy nhÊt, ®ång thêi lµ ho¹t ®éng chñ ®¹o (ho¹t ®éng
giao tiÕp trùc tiÕp mang tÝnh xóc c¶m).
- Løa tuæi tõ 1 ®Õn 3 tuæi cã mét ho¹t ®éng cò (A) cßn tiÕp tôc vµ mét ho¹t ®éng míi ®Çu
tiªn xuÊt hiÖn (B). Còng ph©n tÝch nh− vËy khi ®Õn 16, 17 tuæi sÏ cã 6 d¹ng ho¹t ®éng, trong ®ã
chØ cã mét ho¹t ®éng míi ®Çu tiªn ®−îc h×nh thµnh trªn ®èi t−îng míi lµ nghÒ nghiÖp. N¨m d¹ng
ho¹t ®éng kh¸c vÉn cïng tån t¹i vµ ph¸t huy t¸c dông.
Dùa vµo nh÷ng c¬ së lý luËn trªn ®©y, ta cã çc d¹ng ho¹t ®éng chñ ®¹o øng víi çc løa tuæi
sau:
- Tõ 0 ®Õn 1 tuæi: Giao tiÕp cã tÝnh xóc c¶m trùc tiÕp víi ng−êi lín.
- Tõ 1 ®Õn 3 tuæi: Ho¹t ®éng víi thÕ giíi ®å vËt.
- Tõ 3 ®Õn 6 tuæi: Ho¹t ®éng vui ch¬i.
- Tõ 6 ®Õn 11, 12 tuæi: Ho¹t ®éng häc.
- Tõ 11, 12 tuæi ®Õn 15 tuæi: Ho¹t ®éng giao tiÕp.
- Tõ 15 ®Õn 16, 17 tuæi: Ho¹t ®éng lùa chän nghÒ nghiÖp.
Nh− vËy, løa tuæi häc sinh tiÓu häc cã ho¹t ®éng häc lµ ho¹t ®éng chñ ®¹o. Bªn c¹nh ®ã,
song song tån t¹i çc ho¹t ®éng xuÊt hiÖn ë çc løa tuæi tr−íc. NhiÖm vô c¬ b¶n cña løa tuæi häc
sinh tiÓu häc lµ tæ chøc qu¸ tr×nh h×nh thµnh ho¹t ®éng häc.
C©u hái
1. Ph©n tÝch quan hÖ trÎ em - ng−êi lín - thÕ giíi ®å vËt trong sù ph¸t triÓn t©m lý trÎ em.
2. Tr×nh bµy quan ®iÓm cña t©m lý häc m¸c-xÝt vÒ sù ph¸t triÓn t©m lý trÎ em.
3. Quan hÖ gi÷a d¹y häc vµ sù ph¸t triÓn t©m lý häc sinh? Néi dung vµ ph−¬ng ph¸p d¹y häc ë
bËc tiÓu häc hiÖn nay cã nh÷ng ®iÓm nµo tèt? §iÓm nµo cßn h¹n chÕ? Ph−¬ng ph¸p kh¾c phôc
nh÷ng ®iÓm cßn h¹n chÕ?
4. T¹i sao çc nhµ t©m lý häc cho r»ng qu¸ tr×nh h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn t©m lý lµ qu¸ tr×nh t¹o ra
çi míi? Cho vÝ dô minh ho¹.
53
Ch−¬ng IV
Nh÷ng tiÒn ®Ò cña sù ph¸t triÓn t©m lý
häc sinh tiÓu häc
I. BËc tiÓu häc trong nÒn gi¸o dôc hiÖn ®¹i
1. HiÖn tr¹ng gi¸o dôc tiÓu häc ë ViÖt Nam
ë ViÖt Nam, chóng ta ®· tiÕn hµnh c¶i çch gi¸o dôc lÇn thø ba vµ hiÖn nay ®ang tiÕn hµnh
®æi míi gi¸o dôc phæ th«ng. TrÎ em vµo líp 1 tõ 6 tuæi trßn. Thùc tiÔn gi¸o dôc trong hµng chôc
n¨m qua chøng tá trÎ em ViÖt Nam 6 tuæi ®i häc líp 1 lµ thÝch hîp. TrÎ em ë ®é tuæi nµy hoµn
toµn cã kh¶ n¨ng lÜnh héi ®−îc ch−¬ng tr×nh häc do Nhµ n−íc quy ®Þnh. Chóng ta ®· biªn so¹n
®−îc mét hÖ thèng s¸ch gi¸o khoa cho bËc tiÓu häc vµ tiÕn hµnh båi d−ìng gi¸o viªn d¹y theo
s¸ch gi¸o khoa míi.
N−íc ta ®· ký, phª chuÈn vµ cam kÕt thùc hiÖn c«ng −íc vÒ quyÒn trÎ em. Víi truyÒn thèng
b¶o vÖ, ch¨m sãc vµ gi¸o dôc trÎ em, thÓ hiÖn sù cam kÕt quèc tÕ vÒ thùc hiÖn çc quyÒn c¬ b¶n
cña trÎ em. Quèc héi n−íc ta ®· ban hµnh “LuËt b¶o vÖ, ch¨m sãc gi¸o dôc trÎ em” (ngµy 12
th¸ng 8 n¨m 1991), “LuËt phæ cËp gi¸o dôc tiÓu häc”. Héi nghÞ quèc gia v× trÎ em ViÖt Nam
(th¸ng 12 n¨m 1991) ®· nªu 10 ®iÓm cam kÕt, trong ®ã cã nhÊn m¹nh: “… phæ cËp gi¸o dôc tiÓu
häc cho trÎ em, nh»m ®¹t møc 90% sè trÎ em häc xong tiÓu häc tr−íc ®é tuæi 15, sè cßn l¹i häc
xong líp 3, kh«ng ®Ó trÎ em mï ch÷ khi b−íc vµo tuæi 15 ë n¨m 2000”.
MÆt kh¸c, ph¶i tËp trung chØ ®¹o viÖc d¹y vµ häc ë bËc tiÓu häc, gi¶m tØ lÖ häc sinh bá häc
cßn kh«ng qu¸ 3%, n©ng cao hiÖu qu¶ ®µo t¹o ë tiÓu häc (®¹t tõ 60 - 80% häc hÕt tiÓu häc), trÎ
em ph¶i ®−îc ph¸t triÓn c¶ vÒ trÝ tuÖ, ®¹o ®øc, t×nh c¶m, thÈm mü vµ thÓ chÊt, ®¸p øng yªu cÇu
tiÕp tôc häc lªn cÊp trªn hoÆc b−íc vµo cuéc sèng.
HiÖn nay chÊt l−îng gi¸o dôc phæ th«ng nãi chung vµ ë bËc tiÓu häc nãi riªng vÉn ch−a cao.
HiÖn t−îng nµy cã nhiÒu nguyªn nh©n: viÖc ®Çu t− cho gi¸o dôc tiÓu häc ch−a ®¸p øng yªu cÇu tèi
thiÓu, ®éi ngò gi¸o viªn gÆp nhiÒu khã kh¨n, viÖc ®µo t¹o, båi d−ìng gi¸o viªn ch−a ®¸p øng ®−îc
nh÷ng yªu cÇu cña ®æi míi gi¸o dôc phæ th«ng. Nguyªn nh©n thø hai lµ çch d¹y, çch häc vÉn
cßn l¹c hËu. HiÖn t−îng “thÇy gi¶ng trß nghe, thÇy ®äc trß chÐp, thÇy nãi trß nh¾c l¹i, ®äc theo,
nãi theo, thÇy tÝch cùc gi¶ng mäi ®iÒu, trß chØ ngoan ngo·n nghe thÇy gi¶ng, xem thÇy lµm” diÔn
ra kh¸ phæ biÕn. Nãi çch kh¸c, viÖc d¹y ë bËc tiÓu häc chñ yÕu do thÇy (c«) tiÕn hµnh b»ng çc
tiÕt gi¶ng nh»m môc ®Ých truyÒn thô kiÕn thøc do ch−¬ng tr×nh quy ®Þnh vµo ®Çu häc sinh. Nh÷ng
viÖc lµm nh»m ph¸t triÓn nh©n çch häc sinh mét çch toµn diÖn th× Ýt ®−îc chó ý. Çch d¹y, çch
häc trªn ®©y kh«ng thÓ ®µo t¹o ®−îc mét thÕ hÖ trÎ th«ng minh, n¨ng ®éng, s½n sµng ®¸p øng
54
nh÷ng yªu cÇu cña cuéc sèng trong x· héi hiÖn ®¹i. Nguyªn nh©n thø ba lµ nhËn thøc ch−a ®óng
vÒ trÎ em hiÖn ®¹i (ngay c¶ ë mét sè nhµ gi¸o vµ çc bËc lµm cha lµm mÑ). HiÖu qu¶ cña nguyªn
nh©n nµy lµ ng−êi lín th−êng lÊy b¶n th©n m×nh ®Ó ph¸n xÐt vµ d¹y dç trÎ em.
2. Gi¸o dôc tiÓu häc lµ bËc häc nÒn t¶ng
Trong “LuËt phæ cËp gi¸o dôc tiÓu häc” cã ghi: “Gi¸o dôc tiÓu häc lµ bËc häc nÒn t¶ng cña
hÖ thèng gi¸o dôc quèc d©n, cã nhiÖm vô x©y dùng vµ ph¸t triÓn t×nh c¶m ®¹o ®øc, trÝ tuÖ, thÈm
mü vµ thÓ chÊt cña trÎ em nh»m h×nh thµnh c¬ së ban ®Çu cho sù ph¸t triÓn toµn diÖn nh©n çch
con ng−êi ViÖt Nam x· héi chñ nghÜa”.
BËc tiÓu häc lµ bËc häc phæ cËp vµ ph¸t triÓn, t¹o tiÒn ®Ò ®Ó thùc hiÖn “n©ng cao d©n trÝ,
®µo t¹o nh©n lùc vµ båi d−ìng nh©n tµi”. TÝnh phæ cËp lµ b¾t buéc trÎ em häc xong bËc tiÓu häc
ph¶i ®¹t ®−îc nh÷ng yªu cÇu tèi thiÓu. Nh−ng bËc tiÓu häc sÏ t¹o ra nh÷ng ®iÒu kiÖn ®Ó trÎ em
tiÕp tôc ph¸t triÓn, cã kh¶ n¨ng häc tËp suèt ®êi ®Ó trë thµnh nh÷ng con ng−êi cã trÝ tuÖ, cã ý chÝ
cao vµ t×nh c¶m ®Ñp. TÝnh phæ cËp vµ ph¸t triÓn gi¸o dôc tiÓu häc chÝnh lµ tÝnh ®ång lo¹t vµ tÝnh
ç thÓ ë tiÓu häc. TÝnh ®ång lo¹t lµ yªu cÇu cña bËc häc nµy ®èi víi trÎ em 11 - 12 tuæi, chËm lµ
14 tuæi cã thÓ vµ ph¶i ®¹t ®−îc. Tuy vËy, nh÷ng häc sinh trong ®é tuæi nµy cã kh¶ n¨ng vµ cã ®iÒu
kiÖn häc tËp th× cã thÓ ph¸t triÓn cao h¬n, kh«ng bÞ h¹n chÕ.
Mét ®Æc ®iÓm n÷a cña bËc tiÓu häc lµ tÝnh d©n téc, tÝnh hiÖn ®¹i ®−îc qu¸n triÖt trong néi
dung gi¸o dôc. Løa tuæi häc sinh tiÓu häc lµ thêi kú thuËn lîi ®Ó h×nh thµnh çc thµnh phÇn t¹o
nªn nh©n çch con ng−êi ViÖt Nam. Néi dung gi¸o dôc ë tiÓu häc bao gåm nh÷ng tri thøc thuéc
çc lÜnh vùc khoa häc x· héi vµ nh©n v¨n, lÜnh vùc gi¸o dôc vµ ®¹o ®øc, lèi sèng vµ thÈm mü.
Ngay tõ nh÷ng líp ®Çu cÊp, çc em häc sinh ®· ®−îc häc çc tri thøc lÞch sö, ®Þa lý ®Êt n−íc, bµi
v¨n, bµi th¬ cña «ng cha, ®−îc gi¸o dôc lèi sèng v¨n minh, t×nh c¶m cao th−îng, truyÒn thèng tèt
®Ñp cña d©n téc ViÖt Nam. MÆt kh¸c, néi dung gi¸o dôc ë bËc tiÓu häc còng chó ý thÝch ®¸ng ®Õn
nh÷ng tri thøc cña nh©n lo¹i thuéc çc lÜnh vùc khoa häc tù nhiªn, kü thuËt. TÊt c¶ çch lµm nµy
lµm cho gi¸o dôc cña n−íc ta tõng b−íc hoµ nhËp víi trµo l−u gi¸o dôc hiÖn ®¹i cña thÕ giíi.
BËc tiÓu häc cßn cã ®Æc ®iÓm lµ tÝnh nh©n v¨n vµ d©n chñ ®−îc qu¸n xuyÕn trong nhµ
tr−êng tiÓu häc. TÝnh nh©n v¨n vµ d©n téc tr−íc hÕt ®−îc thÓ hiÖn ë môc tiªu phæ cËp gi¸o dôc
tiÓu häc ë tÝnh chÊt ph¸t triÓn cña bËc häc nµy. TÝnh nh©n v¨n vµ d©n chñ cßn ®−îc thÓ hiÖn ë
ph−¬ng ph¸p d¹y häc vµ gi¸o dôc, ph¶i lÊy häc sinh lµm trung t©m, gi¸o dôc kh«ng thÓ dùa trªn
sù c−ìng chÕ tõ bªn ngoµi, tõ bªn trªn. Gi¸o dôc ë tiÓu häc ph¶i triÖt ®Ó t«n träng nh©n çch cña
häc sinh, coi träng néi lùc thóc ®Èy ho¹t ®éng häc cña häc sinh, ®ång thêi nh÷ng ho¹t ®éng ch©n
tay, héi ho¹, trß ch¬i, h¸t móa ph¶i cã mét vÞ trÝ xøng ®¸ng trong häc ®−êng.
TÝnh d©n chñ cßn ®−îc thÓ hiÖn ë chç mäi trÎ em ®Õn tuæi ®i häc ®Òu ®−îc nhËn vµo häc ë
çc tr−êng tiÓu häc, mäi ng−êi d©n ViÖt Nam ®Òu cã quyÒn h−ëng nÒn gi¸o dôc tiÓu häc vµ cã
nghÜa vô ®èi víi nã. Gi¸o dôc tiÓu häc lµ sù nghiÖp cña toµn §¶ng, toµn d©n, lµ c«ng viÖc liªn
quan ®Õn mäi nhµ. Lµm tèt c«ng t¸c gi¸o dôc tiÓu häc sÏ gãp phÇn thùc hiÖn chñ tr−¬ng “D©n
giµu, n−íc m¹nh, x· héi c«ng b»ng, d©n chñ, v¨n minh”. CÇn nh¾c ®Õn bËc tiÓu häc lµ bËc häc
cña “çch häc”. Kinh nghiÖm c¶i çch gi¸o dôc ë n−íc ta, kinh nghiÖm cña trung t©m thùc
55
nghiÖm gi¸o dôc Gi¶ng Vâ cho thÊy bËc tiÓu häc lµ bËc häc cña çch häc. ë bËc häc nµy, häc
sinh ph¶i häc çch häc. Nhê biÕt çch häc mµ trÎ em cã thÓ lÜnh héi ®−îc nh÷ng kh¸i niÖm khoa
häc, kü n¨ng, kü x¶o ®−îc chän läc tõ nÒn v¨n minh nh©n lo¹i. ë líp 1-2-3, häc sinh ®−îc h×nh
thµnh çch häc víi nh÷ng thao t¸c trÝ ãc c¬ b¶n. Häc sinh líp 4-5 ®· cã thÓ ®Þnh h×nh ®−îc çch
häc. Nhê vËy, kÕt thóc bËc tiÓu häc, ®èi víi trÎ bªn c¹nh sù n¾m v÷ng “tri thøc, kü n¨ng, kü x¶o”
do ch−¬ng tr×nh bËc häc quy ®Þnh, çc em cßn ph¶i biÕt çch häc ®Ó khi lªn häc ë çc líp trªn
sau bËc tiÓu häc dïng çch häc ®· ®−îc h×nh thµnh ®ã nh− mét c«ng cô ®Ó chiÕm lÜnh tri thøc cao
h¬n.
Cuèi cïng ph¶i kÓ ®Õn mét ®Æc ®iÓm n÷a lµ bËc tiÓu häc ®Æt nÒn mãng cho hÖ thèng gi¸o
dôc phæ th«ng. BËc tiÓu häc lµ bËc häc ®Çu tiªn víi nh÷ng ®Æc ®iÓm ®· tr×nh bµy ë trªn, cã nhiÖm
vô ph¶i x©y dùng nh÷ng nÒn mãng cho toµn bé hÖ thèng gi¸o dôc phæ th«ng ®Ó “®Æt c¬ së v÷ng
ch¾c cho sù ph¸t triÓn toµn diÖn con ng−êi ViÖt Nam x· héi chñ nghÜa; ®ång thêi chuÈn bÞ ®éi ngò
nh÷ng ng−êi x©y dùng chñ nghÜa x· héi vµ b¶o vÖ ®Êt n−íc…”. Héi nghÞ quèc tÕ vÒ gi¸o dôc phæ
th«ng häp ë Matxc¬va n¨m 1968 ®· kÕt luËn r»ng: nÕu ®øa trÎ kh«ng ®¹t kÕt qu¶ tèt ë bËc tiÓu
häc th× ch¾c ch¾n nã còng kh«ng tiÕn bé ®−îc trong nh÷ng n¨m sau.
Tãm l¹i, mäi c«ng d©n ®Òu ph¶i qua phæ cËp tiÓu häc vµ nay lµ trung häc c¬ së. Ho¹t ®éng
häc ë bËc häc nµy lµ ho¹t ®éng chñ ®¹o ®èi víi sù ph¸t triÓn toµn diÖn nh©n çch trÎ em. ChÝnh ë
bËc häc nµy, nh÷ng ®Æc ®iÓm t©m lý, sinh lý cña trÎ em ph¸t triÓn m¹nh mÏ, ®ång thêi víi sù h×nh
thµnh nÒ nÕp vµ thãi quen häc tËp, nhu cÇu vµ høng thó nhËn thøc. BËc tiÓu häc vµ gi¸o viªn cã
¶nh h−ëng rÊt lín ®èi víi häc sinh. V× lÏ ®ã, d¹y häc vµ gi¸o dôc ë bËc häc nµy sÏ kh«ng chØ ®Æt
nÒn mãng cho gi¸o dôc phæ th«ng, mµ cßn ®Æt nÒn mãng cho toµn bé sù h×nh thµnh nh©n çch
con ng−êi vµ sù s¸ng t¹o cña häc sinh.
3. VÊn ®Ò gi¸o dôc tiÓu häc trªn thÕ giíi
Gi¸o dôc tiÓu häc trªn thÕ giíi cã nh÷ng tªn gäi kh¸c nhau (cÊp 1, gi¸o dôc s¬ häc…) nh−ng
®Òu ®−îc xem lµ bËc häc thø nhÊt cña hÖ thèng gi¸o dôc phæ th«ng. Sè n¨m dµnh cho bËc häc nµy
lµ tõ 3 ®Õn 10 n¨m.
Thêi gian häc 3 n¨m cã 4 n−íc.
Thêi gian häc tõ 7 n¨m trë lªn cã 94 n−íc.
VÝ dô ë Bungari, bËc tiÓu häc häc 3 n¨m. Hunggari, Rumani, Liªn X« (cò) 4 n¨m, Cu ba 6
n¨m. Tuæi vµo líp 1 ë çc n−íc nµy lµ 6 tuæi. Tuy vËy tuæi b¾t ®Çu vµo líp 1 cã thÓ tõ 4 ®Õn 8 tuæi
(4 tuæi cã 1 n−íc, 5 tuæi cã 36 n−íc, 6 tuæi cã 113 n−íc, 7 tuæi cã 48 n−íc vµ 8 tuæi cã 2 n−íc).
Nh− vËy lµ ®a sè çc n−íc ®Ó bËc tiÓu häc kÐo dµi 6 n¨m vµ ®Ó trÎ b¾t ®Çu häc bËc tiÓu häc tõ 6
tuæi.
56
HiÖn nay, nhiÒu quèc gia quan t©m nghiªn cøu gi¸o dôc tiÓu häc. Cã nh÷ng nhµ s− ph¹m phª
ph¸n chÊt l−îng gi¸o dôc ®ang gi¶m sót, d− luËn x· héi ®ßi hái ph¶i gÊp rót tiÕn hµnh c¶i çch
gi¸o dôc tiÓu häc vµ n©ng cao tr×nh ®é gi¸o viªn.
Héi nghÞ quèc tÕ vÒ gi¸o dôc lÇn thø 39 (häp ë Gi¬nev¬) n¨m 1984 ®· th¶o luËn 3 vÊn ®Ò:
- Gi¸o dôc cho mäi ng−êi trong m«i tr−êng khoa häc kü thuËt míi, cã tÝnh ®Õn nhãm ng−êi
bÞ thiÖt thßi.
- Çc xu h−íng chÝnh cña gi¸o dôc.
- Phæ cËp vµ ®æi míi gi¸o dôc tiÓu häc trong viÔn c¶nh cña viÖc lµm quen b−íc ®Çu víi khoa
häc kü thuËt.
VÒ vÊn ®Ò phæ cËp gi¸o dôc tiÓu häc, Héi nghÞ ®· ®i ®Õn 11 luËn ®iÓm. §¸ng chó ý cã nh÷ng
luËn ®iÓm sau ®©y vÒ gi¸o dôc tiÓu häc:
- Gi¸o dôc tiÓu häc cÇn ®−îc coi lµ yÕu tè nÒn t¶ng cña hÖ thèng gi¸o dôc; sù phèi hîp gi÷a
giai ®o¹n nµy vµ çc giai ®o¹n gi¸o dôc kh¸c cÇn ®−îc cñng cè, còng nh− cÇn ®¶m b¶o tÝnh liªn
tôc cña çc môc tiªu, çc néi dung vµ çc c¬ cÊu. ë ®©y, cã ®iÒu kiÖn rÊt cÇn cho tÊt c¶ çc trÎ em
®Òu ®−îc theo häc nÒn gi¸o dôc tr−íc tuæi häc còng nh− tham gia çc ho¹t ®éng gi¸o dôc ngoµi
nhµ tr−êng.
- ViÖc phæ cËp gi¸o dôc tiÓu häc kh«ng chØ ®−îc xem xÐt d−íi gãc ®é sè l−îng, mµ bËc tiÓu
häc cÇn ®−îc ®æi míi th−êng xuyªn vÒ môc tiªu, cÊu tróc, néi dung, ph−¬ng tiÖn vµ ph−¬ng ph¸p
®Ó t¹o cho tÊt c¶ häc sinh cã ®−îc nh÷ng c¬ héi häc tËp tèt nhÊt vÒ sau.
- Phæ cËp gi¸o dôc tiÓu häc tuy ®· ®−îc thùc hiÖn nh−ng kh«ng ®−îc xem nhÑ chÊt l−îng
gi¸o dôc. Mçi trÎ em cã quyÒn nhËn mét sù gi¸o dôc cã chÊt l−îng trong mét kho¶ng thêi gian
nhÊt ®Þnh ®Ó ®¶m b¶o ph¸t triÓn toµn bé nh©n çch víi t− çch lµ mét thµnh viªn cña x· héi, cã
mét nÒn t¶ng gi¸o dôc mang ®Õn nh÷ng tri thøc, lý thuyÕt vµ thùc tiÔn c¬ b¶n vµ cÇn thiÕt cho ®êi
sèng hµng ngµy ®Ó trÎ em tiÕp tôc häc tËp. NÒn gi¸o dôc ph¶i nh»m ph¸t triÓn tèi ®a nh÷ng tiÒm
n¨ng vµ høng thó cña trÎ.
ViÖc ®æi míi gi¸o dôc tiÓu häc hiÖn nay dùa vµo mét sè nguyªn t¾c chung vµ quan niÖm then
chèt d−íi ®©y:
- Môc tiªu gi¸o dôc tiÓu häc ®−îc x¸c ®Þnh trong §iÒu 25 cña LuËt Gi¸o dôc: “Gi¸o dôc tiÓu
häc nh»m gióp häc sinh h×nh thµnh nh÷ng c¬ së ban ®Çu cho sù ph¸t triÓn ®óng ®¾n vµ l©u dµi vÒ
®¹o ®øc, trÝ tuÖ, thÓ chÊt, thÈm mü vµ çc kÜ n¨ng c¬ b¶n ®Ó häc sinh tiÕp tôc häc trung häc c¬
së”. Nh− vËy môc tiªu cña gi¸o dôc tiÓu häc bao gåm:
+ H×nh thµnh c¬ së ban ®Çu cho sù ph¸t triÓn toµn diÖn con ng−êi (lµ môc tiªu chung vµ l©u
dµi cña gi¸o dôc phæ th«ng).
+ Con ng−êi ph¸t triÓn toµn diÖn ph¶i cã ®Çy ®ñ çc phÈm chÊt vµ n¨ng lùc vÒ ®¹o ®øc,
trÝ tuÖ, thÓ chÊt, thÈm mü vµ ph¶i cã çc kÜ n¨ng c¬ b¶n ®Ó tiÕp tôc häc lªn. Häc xong bËc tiÓu
häc, häc sinh ph¶i häc tiÕp trung häc c¬ së.
57
Çc môc tiªu gi¸o dôc tiÓu häc trªn ®©y ®−îc cô thÓ ho¸ thµnh môc tiªu cña çc m«n häc vµ
çc ho¹t ®éng gi¸o dôc kh¸c trong ch−¬ng tr×nh tiÓu häc, ®−îc cô thÓ ho¸ thµnh çc yªu cÇu c¬
b¶n cÇn ®¹t ®−îc cña häc sinh tiÓu häc vÒ kiÕn thøc, kÜ n¨ng, thãi quen, niÒm tin, th¸i ®é,
hµnh vi, v.v…
Ch−¬ng tr×nh tiÓu häc míi tËp trung vµo çc ®æi míi sau:
+ §æi míi néi dung gi¸o dôc: lùa chän çc néi dung gi¸o dôc c¬ b¶n, hiÖn ®¹i, thiÕt thùc,
tinh gi¶n; t¨ng çc ho¹t ®éng thùc hµnh.
+ §æi míi h×nh thøc tæ chøc d¹y häc: phèi hîp hîp lÝ d¹y häc ç nh©n, d¹y häc theo nhãm
nhá, d¹y häc c¶ líp, d¹y häc t¹i hiÖn tr−êng, d¹y häc cã sö dông trß ch¬i häc tËp. v.v…
+ §æi míi m«i tr−êng gi¸o dôc, tr−íc hÕt lµ m«i tr−êng líp häc, x©y dùng phßng häc ®¹t tiªu
chuÈn ®èi víi gi¸o dôc tiÓu häc.
+ §æi míi c¬ së vËt chÊt vµ thiÕt bÞ gi¸o dôc: khuyÕn khÝch sö dông ®å dïng d¹y häc, sö
dông çc b¨ng h×nh, b¨ng tiÕng, ®Üa CD trong d¹y häc.
+ §æi míi çch ®¸nh gi¸ kÕt qu¶ häc tËp cña häc sinh: ®¸nh gi¸ b»ng ®iÓm kÕt hîp víi nhËn
xÐt cña gi¸o viªn; c¶i tiÕn çch ra ®Ò kiÓm tra ®Ó ®¸nh gi¸ toµn diÖn, kh¸ch quan, c«ng b»ng, gióp
häc sinh söa ch÷a ®−îc thiÕu sãt vµ cã kh¶ n¨ng ph©n lo¹i cao, gãp phÇn t¹o dùng ®éng c¬ häc tËp
cho çc em.
ii. gi¸o dôc tiÓu häc trong x∙ héi hiÖn ®¹i
Gi¸o dôc trong x· héi nµo còng liªn hÖ mËt thiÕt víi ®êi sèng cña x· héi Êy. Néi dung cña
bÊt cø nÒn gi¸o dôc nµo còng lµ biÓu hiÖn c¬ b¶n cña ®êi sèng hiÖn thùc, ph¶n ¸nh tr×nh ®é ph¸t
triÓn cña kinh tÕ - x· héi qua mét giai ®o¹n lÞch sö nhÊt ®Þnh. Ch¼ng h¹n, nÒn gi¸o dôc cæ truyÒn
lµ con ®Î cña nÒn kinh tÕ tiÓu n«ng gia tr−ëng th−êng tr«ng chê vµo sù may rñi nh− l·o n«ng tri
®iÒn “tr«ng trêi, tr«ng ®Êt, tr«ng m©y…”, víi ph−¬ng ph¸p gi¸o dôc nÆng nÒ vµ ¸p ®Æt, khuyªn
r¨n ®Ó trÎ em buéc ph¶i chÊp nhËn nh÷ng ch©n lý cã s½n, chØ viÖc häc thuéc lßng råi nãi l¹i nh÷ng
®iÒu thÇy gi¶ng, nh÷ng ®iÒu trong s¸ch th¸nh hiÒn. Rèt cuéc trÎ em chØ lµ ®èi t−îng cña gi¸o dôc
mét çch thô ®éng.
Trong x· héi hiÖn ®¹i ngµy nay, cuéc çch m¹ng khoa häc - c«ng nghÖ ®· ®¹t ®−îc nh÷ng
thµnh tùu rùc rì. Loµi ng−êi ®ang b−íc sang nÒn v¨n minh cña c«ng nghÖ th«ng tin víi viÖc sö
dông çc lo¹i m¸y tÝnh vµ tù ®éng ho¸, c«ng nghÖ sinh häc, n¨ng l−îng míi, vËt liÖu míi. M¸y
mãc còng thay thÕ cho c¬ b¾p vµ trÝ nhí, lµm gi¶m nhÑ sù tiªu tèn cña søc lùc con ng−êi. Sù tiÕn
bé cña khoa häc ®· kÝch thÝch häc sinh kh¸m ph¸ nguyªn nh©n vµ b¶n chÊt cña çc hiÖn t−îng, lý
gi¶i chóng b»ng t− duy khoa häc. §Ó ®¸p øng nhu cÇu Êy, nÒn gi¸o dôc kh«ng chØ ph¶i thay ®æi vÒ
néi dung mµ c¶ ph−¬ng ph¸p cho thÝch hîp víi thêi ®¹i. NÒn gi¸o dôc hiÖn ®¹i ph¶i ®¸p øng nhu
xu thÕ d©n chñ ho¸ gi¸o dôc, ph¶i cã kü thuËt pháng theo ph−¬ng ph¸p ®¹i c«ng nghÖ. Nhê kü
thuËt nµy mµ cã thÓ tæ chøc ®iÒu khiÓn ®−îc sù ph¸t triÓn cña trÎ em vµ kiÓm so¸t ®−îc qu¸ tr×nh
gi¸o dôc. V× thÕ, s¶n phÈm cña nÒn gi¸o dôc lµ ch¾c ch¾n, tÊt yÕu, kh«ng phô thuéc vµo luËt may
rñi.
58
NÒn gi¸o dôc hiÖn ®¹i kh«ng c¶i çch theo h−íng hoÆc chØ c¶i tiÕn néi dung d¹y häc, hoÆc
chØ c¶i tiÕn ph−¬ng ph¸p d¹y häc (c¶i çch nöa vêi). Toµn bé qu¸ tr×nh gi¸o dôc hiÖn ®¹i víi c¶
néi dung vµ ph−¬ng ph¸p cña nã ph¶i t¹o ra sù ph¸t triÓn tù nhiªn cña trÎ em hiÖn ®¹i. V× sù ph¸t
triÓn cña trÎ em hiÖn ®¹i, v× lîi Ých cña trÎ em, nÒn gi¸o dôc hiÖn ®¹i kh«ng lÊy ng−êi lín lµm
chuÈn mùc ®Ó ph¸n xÐt trÎ em, kh«ng lÊy ng−êi d¹y lµm trung t©m, kh«ng lÊy lý thuyÕt su«ng lµ
néi dung, kh«ng lÊy sù gi¶ng gi¶i lµm ph−¬ng ph¸p chñ yÕu, mµ ph¶i xem trÎ em lµ nh©n vËt
trung t©m, lµ linh hån cña nhµ tr−êng, lÊy sù ph¸t triÓn c¶ trÝ tuÖ vµ nh©n çch vµ h¹nh phóc
ngay ngµy h«m nay cña trÎ em lµm môc tiªu c¬ b¶n.
Quan niÖm vÒ gi¸o dôc hiÖn ®¹i nh− vËy sÏ dÉn ®Õn sù thay ®æi çch nh×n nhËn vÒ nhµ
tr−êng.
Nhµ tr−êng trong x· héi hiÖn ®¹i kh«ng ph¶i lµ sù kÐo dµi ra viÖc d¹y dç trÎ em cña gia ®×nh
trong 6 n¨m ®Çu cña cuéc ®êi trÎ. Nhµ tr−êng hiÖn ®¹i ph¶i ®em ®Õn cho trÎ nh÷ng thµnh tùu cuèi
cïng cña nÒn v¨n minh ®−¬ng thêi, ph¶i tiÕn hµnh gi¸o dôc trÎ em b»ng ph−¬ng ph¸p nhµ
tr−êng chø kh«ng ph¶i b»ng ph−¬ng ph¸p truyÒn tay, kÌm cÆp hoÆc truyÒn khÈu. Nhµ tr−êng
ph¶i d¹y cho trÎ em nh÷ng kh¸i niÖm khoa häc chø kh«ng ph¶i nh÷ng kinh nghiÖm sèng, d¹y cho
trÎ em çch häc (ph−¬ng ph¸p lµm viÖc trÝ ãc). Do ®ã, nh÷ng g× häc ®−îc ë bËc tiÓu häc kh«ng
chØ gióp çc em cã vèn ®Ó sèng mét cuéc sèng b×nh th−êng, mµ cÇn ph¶i lµm tho¶ m·n nhu cÇu
häc lªn vµ häc m·i cña chóng.
Do ®ã, ph¶i xem xÐt vai trß cña thÇy vµ trß trong nhµ tr−êng theo h−íng thÇy tæ chøc vµ
h−íng dÉn, trß ho¹t ®éng vµ ph¸t triÓn, thÇy gi÷ vai trß chñ ®¹o, ng−êi tæ chøc cho trÎ ho¹t
®éng, trß ph¶i tù lµm ra s¶n phÈm gi¸o dôc. Theo quan niÖm nµy th× trÎ em võa lµ ®èi t−îng võa
lµ chñ thÓ cña gi¸o dôc.
NÒn gi¸o dôc hiÖn ®¹i ph¶i t« ®Ëm tÝnh nh©n v¨n. §Ó lµm ®−îc viÖc nµy, c«ng viÖc cña gi¸o
viªn kh«ng chØ nh»m h×nh thµnh nh÷ng kh¸i niÖm khoa häc, çch lµm viÖc trÝ ãc h−íng tíi sù t¹o
dùng ph¸t triÓn çc phÈm chÊt nh©n çch cña häc sinh. ThÇy gi¸o lµm viÖc víi tËp thÓ häc sinh
nh−ng ph¶i chó ý ®Õn tõng häc sinh. V× thÕ, ç thÓ ho¸ trong qu¸ tr×nh d¹y häc vµ gi¸o dôc lµ
viÖc lµm ®Çy tinh thÇn tr¸ch nhiÖm cña ng−êi thÇy. ThÇy gi¸o cã nhiÖm vô v« cïng khã kh¨n
nh−ng rÊt cao c¶: ®µo t¹o hµng lo¹t nh©n çch nh−ng l¹i vun trång tõng häc sinh, lµm n¶y në hÕt
çc b¶n s¾c riªng biÖt ë mçi häc sinh.
XÐt theo gãc ®é nµy, s¶n phÈm lao ®éng cña ng−êi thÇy gi¸o kh«ng theo khu«n mÉu nh©n
çch cè ®Þnh. V× lÏ häc sinh nµy kh¸c häc sinh kh¸c, häc trß nµy kh«ng thÓ hoµ tan vµo häc trß
kh¸c. Nã lµ nã, nh−ng nã chØ cã thÓ lµ nã khi nã ë trong céng ®ång cña nã. Trong nÒn gi¸o dôc
hiÖn ®¹i, thÇy kh«ng thÓ d¹y çi g× m×nh thÝch, mµ thÇy ph¶i d¹y cho trß çi mµ x· héi hiÖn ®¹i
®ßi hái ë trß. ThÇy ph¶i ®¹i diÖn cho trÝ tuÖ thêi ®¹i, thÇy lµ chuyªn gia cã tay nghÒ (nh− bao nghÒ
kh¸c) chø kh«ng ph¶i lµ ng−êi gâ ®Çu trÎ. Ngµy x−a thÇy chØ häc mét lÇn lµ ®ñ vèn ®Ó hµnh nghÒ suèt
®êi cuéc ®êi, ngµy nay ng−êi thÇy ph¶i häc suèt ®êi v× nÕu l·o ho¸ kiÕn thøc th× thÇy gi¸o sÏ tù ®µo
th¶i m×nh ra khái ®éi ngò.
59
iii. tiÒn ®Ò cña sù ph¸t triÓn t©m lý häc sinh tiÓu häc
1. §Æc ®iÓm thÓ chÊt

C¬ thÓ cña trÎ em lµ nÒn t¶ng vËt chÊt cña trÝ tuÖ vµ t©m hån. NÒn t¶ng cã v÷ng th× trÝ tuÖ vµ
t×nh c¶m míi cã kh¶ n¨ng ph¸t triÓn tèt. “Th©n thÓ khoÎ m¹nh th× chøa ®ùng mét tinh thÇn s¸ng
suèt”, ng−îc l¹i “tinh thÇn s¸ng suèt th× c¬ thÓ míi cã ®iÒu kiÖn tèt ®Ó ph¸t triÓn”.
Sù ph¸t triÓn thÓ chÊt cña häc sinh tiÓu häc cã nh÷ng ®Æc ®iÓm sau: ThÓ lùc cña çc em ph¸t
triÓn t−¬ng ®èi ªm ¶, ®ång ®Òu. ChiÒu cao mçi n¨m chØ t¨ng thªm trªn d−íi 4cm, träng l−îng c¬
thÓ t¨ng mçi n¨m 2kg. Bé x−¬ng ®ang ë giai ®o¹n cøng dÇn nh−ng cßn nhiÒu m« sôn. V× thÕ, cÇn
quan t©m ®Õn d¸ng ®i vµ thÕ ®øng, ngåi, ch¹y nh¶y cña çc em ®Ó ®Ò phßng sù cong, vÑo, gï
x−¬ng ë trÎ. Tr¸nh ®Ó çc em mang x¸ch nh÷ng vËt qu¸ nÆng, tr¸nh ®Ó çc em viÕt l©u hoÆc lµm
nh÷ng viÖc qu¸ tØ mØ g©y mÖt mái cho çc em. Lµ gi¸o viªn tiÓu häc cÇn quan t©m ®Õn sù ph¸t
triÓn thÓ lùc cña häc sinh. Xin giíi thiÖu chiÒu cao vµ c©n nÆng cña trÎ em ViÖt Nam tõ 6 ®Õn 11
tuæi ®· ®−îc c«ng bè theo h»ng sè sinh häc cña ng−êi ViÖt Nam (1975).
ChiÒu cao (cm) Nam N÷

Løa tuæi (tuæi)
6 106,50 - 4,67 104,83 - 2,74
7 110,91 - 5,12 110,27 - 5,52
8 116,18 - 5,91 115,56 - 5,09
9 118,88 - 5,61 117,41 - 6,43
10 121,59 - 5,33 122,18 - 7,14
11 126,98 - 6,35 126,39 - 5,58
C©n nÆng (kg) Nam N÷
Løa tuæi (tuæi)
6 15,72 - 1,30 15,11 - 1,34
7 16,76 - 1,71 17,14 - 2,39
8 15,58 - 3,00 18,99 - 2,20
9 20,38 - 2,36 19,75 - 2,72
10 21,56 - 2,33 21,67 - 2,88
11 24,06 - 3,19 23,52 - 3,13
Sè liÖu trªn ®©y cho thÊy, nÕu trÎ em vµo líp1 ®óng 6 tuæi th× cã chiÒu cao kho¶ng 106cm
(nam); 104 (n÷) vµ c©n nÆng ®¹t 15,7kg (nam) vµ 15,1kg (n÷). Tuy nhiªn, nh÷ng sè liÖu nµy chØ
trung b×nh chiÒu cao vµ c©n nÆng, trÎ cã chiÒu cao xª dÞch kho¶ng tõ 4 ®Õn 5 cm vµ cã c©n nÆng
xª dÞch tõ 1 ®Õn 2 kg vÉn ®−îc xem lµ b×nh th−êng. Khi ph¸t hiÖn thÊy cã sù xª dÞch qu¸ lín th×
gi¸o viªn th«ng b¸o cho gia ®×nh ®−a trÎ ®i kh¸m ë çc c¬ së y tÕ ®Ó t×m râ c¨n nguyªn.
60
HÖ thÇn kinh cña häc sinh tiÓu häc ®ang thêi kú ph¸t triÓn m¹nh. Bé ãc cña çc em ph¸t
triÓn vÒ khèi l−îng, träng l−îng vµ cÊu t¹o. §Õn 9, 10 tuæi, hÖ thÇn kinh cña trÎ c¨n b¶n ®−îc
hoµn thiÖn vµ chÊt l−îng cña nã sÏ ®−îc gi÷ l¹i trong suèt ®êi ng−êi. Kh¶ n¨ng k×m h·m (kh¶
n¨ng øc chÕ) cña hÖ thÇn kinh cßn yÕu. Trong khi ®ã bé ãc vµ hÖ thÇn kinh cña çc em ®ang ph¸t
triÓn vµ ®i dÇn ®Õn hoµn thiÖn nªn çc em dÔ bÞ kÝch thÝch. ThÇy, c« gi¸o cÇn chó ý ®Õn ®Æc ®iÓm
nµy ®Ó gióp trÎ h×nh thµnh tÝnh tù chñ, lßng kiªn tr×, gi÷ v÷ng b¶n th©n tr−íc nh÷ng t¸c ®éng xÊu
cña hoµn c¶nh xung quanh, biÕt gi÷ g×n trËt tù n¬i c«ng céng vµ trong líp häc. MÆt kh¸c, kh«ng
®−îc n¹t né çc em v× lµm nh− thÕ kh«ng nh÷ng lµm tæn th−¬ng ®Õn t×nh c¶m mµ cßn g©y t¸c h¹i
®Õn sù ph¸t triÓn hÖ thÇn kinh vµ bé ãc cña çc em.
Tim cña häc sinh tiÓu häc ®Ëp nhanh (85 ®Õn 90 lÇn/phót), m¹ch m¸u t−¬ng ®èi më réng,
huyÕt ¸p ®éng m¹ch thÊp, hÖ tuÇn hoµn ch−a hoµn chØnh, v× vËy, tr¸nh g©y cho çc em nh÷ng xóc
®éng m¹nh, tiªu cùc lµm ¶nh h−ëng ®Õn ho¹t ®éng cña tim (qu¸t m¾ng, n¹t né trÎ, ®Ó trÎ em ngåi
viÕt dùa ngùc vµo bµn, ®éi mò chËt, võa ¨n no ®· t¾m ngay…).
2. §Æc ®iÓm cuéc sèng nhµ tr−êng tiÓu häc

LÞch sö x· héi loµi ng−êi ®· cã lóc ch−a cã tr−êng häc. TrÎ em 5, 6 tuæi ®· ph¶i kiÕm sèng
b»ng søc lao ®éng cña m×nh. Trong 6 n¨m ®Çu sèng trong gia ®×nh, nhµ trÎ vµ líp mÉu gi¸o, trÎ
em ®· tÝch luü ®−îc mét sè kinh nghiÖm, kü n¨ng, kü x¶o, çc thãi quen ®¹o ®øc ®ñ ®Ó çc em
dïng trong cuéc sèng th−êng nhËt b»ng çch häc “lám”, häc t¹i chç, häc trùc tiÕp nhê ph−¬ng
ph¸p kÌm cÆp, truyÒn tay. Thµnh tùu quan träng nhÊt cña løa tuæi tr−íc tuæi häc lµ chóng ®· h×nh
thµnh çc thao t¸c tay ch©n: cÇm n¾m, ch¹y, nh¶y vµ chóng còng häc ®−îc çch xö sù víi ®èi
t−îng mµ con ng−êi s¸ng t¹o ra. T− duy cña çc em tr−íc tuæi häc cßn mang tÝnh kinh nghiÖm vµ
dùa trªn hai s¬ c¬ së:
- Ho¹t ®éng víi ®å vËt dïng trong cuéc sèng hµng ngµy.
- M« h×nh hµnh ®éng trùc tiÕp cña ng−êi lín.
Tõ 6 tuæi trë ®i, çc em gia nhËp cuéc sèng nhµ tr−êng. Nhµ tr−êng ®−a ®Õn cho çc em
nh÷ng g× ch−a hÒ cã vµ còng kh«ng thÓ cã ®−îc trong 6 n¨m ®Çu cña cuéc ®êi trÎ. Ch¼ng h¹n, trÎ
biÕt nãi nh−ng ch−a biÕt cÊu t¹o cña tiÕng nãi, biÕt nãi nh−ng ch−a biÕt viÕt, biÕt ®äc, biÕt ®Õm
mµ kh«ng biÕt cÊu t¹o cña sè. MÆt kh¸c, nhµ tr−êng tiÓu häc cÇn ph¶i d¹y cho çc em mét th¸i ®é
vµ lèi suy nghÜ míi khi nh×n çi quen thuéc, ®ã lµ th¸i ®é lý luËn vµ lèi suy nghÜ lý luËn.
- Gia nhËp cuéc sèng nhµ tr−êng, çc em ph¶i tiÕn hµnh ho¹t ®éng häc - ho¹t ®éng nghiªm
chØnh, cã kû c−¬ng víi nh÷ng yªu cÇu nghiªm ngÆt. KÕt qu¶ cña nh÷ng ho¹t ®éng nµy- ho¹t ®éng
cã ®èi t−îng lµ çc kh¸i niÖm khoa häc chÝnh thèng. Çc quan hÖ tíi ho¹t ®éng häc víi t− çch lµ
ho¹t ®éng chñ ®¹o cã vai trß cùc k× quan träng trong sù ph¸t triÓn t©m lÝ cña çc em trong løa tuæi
nµy.
ViÖc tæ chøc ho¹t ®éng häc cña çc em ®−îc tiÕn hµnh b»ng ph−¬ng ph¸p nhµ tr−êng, Nhê
ph−¬ng ph¸p nµy, trÎ em lÜnh héi ®−îc çch lµm viÖc trÝ ãc; trÎ em ph¶i tù lµm ra s¶n phÈm gi¸o
dôc, ph¶i lµm hÕt søc nh−ng kh«ng qu¸ søc, tõ ®ã c¶m nhËn ®−îc niÒm vui trong häc tËp.
61
3. T©m lÝ s½n sµng ®i häc cña trÎ em vµo häc líp 1
§Õn tuæi thø 6, trÎ em vµo häc líp 1 - ®©y lµ b−íc ngoÆt trong ®êi sèng cña trÎ. Khi trë
thµnh häc sinh, häc tËp lµ bæn phËn hµng ®Çu vµ quan träng nhÊt. Tõ ®©y trÎ em cã nhiÒu thay ®æi
nhê ph−¬ng ph¸p nhµ tr−êng mµ tr−íc ®ã çc em kh«ng thÓ cã ®−îc. VËy, khi vµo líp 1 cña bËc
tiÓu häc, t©m lý s½n sµng ®i häc cña çc em cã nh÷ng thµnh tè nµo? Çc nhµ t©m lý häc cho r»ng
nã, cã 4 thµnh tè c¬ b¶n sau:
- Sù thÝch thó ®Õn tr−êng, thÝch thó häc tËp tøc lµ thÝch tham gia mét sè ho¹t ®éng míi
mang tÝnh nghiªm chØnh, ®−îc ®¸nh gi¸ b»ng ®iÓm hay b»ng lêi, nh»m thu nhËn nh÷ng hiÓu biÕt
míi, nh÷ng thao t¸c míi, nh÷ng kü n¨ng, kü x¶o míi vµ c¶m xóc míi.
- Sù ph¸t triÓn ng«n ng÷ ®¹t tíi møc hiÓu ®óng nh÷ng lêi gi¶ng gi¶i cña gi¸o viªn. Nh÷ng
lêi gi¶ng nµy cã phÇn gÇn víi kinh nghiÖm sèng hµng ngµy cña çc em, nh−ng còng cã phÇn
t−¬ng ®èi kh¸i qu¸t, trõu t−îng. MÆt kh¸c, çc em còng ®· cã kh¶ n¨ng diÔn ®¹t ®óng, râ rµng vµ
t−¬ng ®èi gÉy gän vµ nh÷ng ý nghÜ, t×nh c¶m cña m×nh khi muèn nãi ra cho ng−êi kh¸c.
- Cã kh¶ n¨ng ®iÒu khiÓn çc ho¹t ®éng t©m lÝ cña b¶n th©n, thÓ hiÖn ë chç ®· biÕt ngåi
im ch¨m chó nghe c« d¹y, kh«ng tù do ch¹y nh¶y…, nÕu kh«ng trÎ sÏ rÊt khã kh¨n trong viÖc
thÝch øng víi cuéc sèng nhµ tr−êng. Tr−êng hîp phæ biÕn hiÖn nay lµ nhiÒu gia ®×nh lo d¹y tr−íc
nh÷ng g× ®óng ra vµo líp 1 çc em míi ph¶i häc. §−îc “chuÈn bÞ” theo çch ®ã, míi ®Çu trÎ cã
thÓ thÝch nghi dÔ dµng h¬n, do ®ã thÝch thó häc h¬n… Nh−ng çi “lîi” ®ã l¹i cã mÆt tr¸i cña nã:
çc em dÔ coi viÖc häc lµ dÔ dµng, tõ ®ã n¶y sinh sù nhµm ch¸n, thãi quen rËp khu«n, m¸y mãc
häc tËp, mÊt sù ham thÝch suy nghÜ, t×m tßi, kh¸m ph¸, s¸ng t¹o vµ cã thÓ lµm n¶y sinh th¸i ®é chñ
quan, tù cao, xem th−êng çc b¹n cïng häc. X©y dùng t©m lÝ s½n sµng ®i häc mµ kh«ng ®−îc
chuÈn bÞ ®ång bé, c©n ®èi th× trÎ chØ s½n sµng vÒ mÆt kÜ n¨ng, kÜ x¶o (®äc, viÕt, tÝnh to¸n…),
nh−ng kh«ng ph¸t triÓn ng«n ng÷, t− duy, chó ý cã chñ ®Þnh, phÈm chÊt ý chÝ… mét çch t−¬ng
øng. V× mÊt c©n ®èi nh− vËy nªn sù thÝch thó häc cña trÎ nÕu cã ®−îc còng chØ v× thµnh tÝch häc
tËp b−íc ®Çu tréi h¬n çc b¹n, chø kh«ng ph¶i v× niÒm vui thÝch mang tÝnh chÊt hiÓu biÕt nh÷ng
®iÒu míi l¹ cña suy nghÜ, kh¸m ph¸, mµ chÝnh nh÷ng c¶m xóc tÝch cùc nµy míi cã t¸c dông l©u
dµi vÒ sau ®Ó ph¸t triÓn n¨ng lùc häc tËp.
+ TËp trung chó ý trong thêi gian liªn tôc tõ 30 ®Õn 35 phót.
+ ChuyÓn ®−îc tÝnh tß mß muèn biÕt nhiÒu thø thµnh tÝnh ham hiÓu biÕt, ham häc.
+ KiÒm chÕ ®−îc tÝnh hiÕu ®éng, tÝnh bét ph¸t vµ cã kh¶ n¨ng chuyÓn chóng thµnh tÝnh
n¨ng ®éng, t«n träng kû c−¬ng, nÒ nÕp, néi quy cña líp häc.
- Ph¸t triÓn ®é tinh nh¹y vµ søc bÒn cña vËn ®éng bµn tay ®Ó cã thÓ thùc hiÖn ®−îc mét
çch gän gµng, l©u mái çc thao t¸c vËn ®éng cña bµn tay khi tËp viÕt.
Bèn yÕu tè trªn ®©y t¹o ra t©m lý s½n sµng ®i häc cña häc sinh líp 1. Trong bèn yÕu tè nµy,
quan träng nhÊt lµ sù thÝch thó ®i häc cña trÎ em. §Çu tiªn trÎ em cßn thiªn vÒ bÒ ngoµi cña ho¹t
®éng ®i häc nh− thÝch thó ®i häc v× ng«i tr−êng ®Ñp, cã cÆp s¸ch míi, tËp vë d¸n nh·n ®Ñp…,
nh−ng ph¶i nhanh chãng lµm cho çc em thÝch thó nh÷ng çi thuéc vÒ néi dung ho¹t ®éng häc
nh− nh÷ng tri thøc míi, nh÷ng xóc c¶m ®Ñp ®Ï, çch gi¶i quyÕt vÊn ®Ò th«ng minh, nh÷ng kh¸m
62
ph¸ bÊt ngê. Së dÜ nh− vËy v× yÕu tè nµy võa ®−îc h×nh thµnh, ®ång thêi võa lµ c¬ së ®Ó h×nh
thµnh 3 yÕu tè cßn l¹i.
Trong thùc tÕ, kh«ng ph¶i trÎ em nµo ®Õn tr−êng còng cã t©m lý s½n sµng ®i häc. §èi víi
nh÷ng häc sinh líp 1 ch−a cã t©m lý s½n sµng th× ng−êi gi¸o viªn tiÓu häc cÇn chó ý gióp trÎ
lÇn ®Çu ®i häc kh¾c phôc nh÷ng khã kh¨n nh− ph¶i chÊp hµnh kû c−¬ng cña líp häc, lµm ®Çy
®ñ bµi tËp c« gi¸o giao vÒ nhµ, quan hÖ tèt, chan hoµ, cëi më víi thÇy c« gi¸o, b¹n bÌ míi…
T©m lý häc ®· x¸c nhËn trÎ em lÇn ®Çu ®i häc sÏ diÔn ra sù tæ chøc l¹i çc ®Æc ®iÓm t©m lý.
Ph¶i gióp trÎ kh¾c phôc nh÷ng khã kh¨n do t©m lý s½n sµng ®i häc ë çc em ch−a ®Çy ®ñ, ch−a
®ång bé sao cho çc em chuyÓn tõ çch suy nghÜ, rung c¶m, ho¹t ®éng, øng xö trùc tiÕp sang çch
øng xö cã lý lÏ, cã suy tÝnh vµ hîp víi chuÈn mùc ®¹o ®øc do nhµ tr−êng, x· héi ®Æt ra mét çch
nghiªm ngÆt. H·y gióp ®ì çc em theo ph−¬ng ch©m “cµng sím cµng tèt, cµng kÞp thêi cµng tØ mØ
cµng cã hiÖu qu¶”.
C©u hái
1. H·y tr×nh bµy nh÷ng ®Æc ®iÓm c¬ b¶n cña bËc tiÓu häc.
2. Ph©n tÝch nh÷ng tiÒn ®Ò ph¸t triÓn t©m lý cña häc sinh tiÓu häc.
3. H·y tr×nh bµy nh÷ng kh¶ n¨ng cÇn thiÕt cña trÎ em ®Ó chóng cã thÓ vµo líp 1.
63
Ch−¬ng V
§Æc ®iÓm t©m lý häc sinh tiÓu häc
i. ®Æc ®iÓm cña çc qu¸ tr×nh nhËn thøc
1. Tri gi¸c
- Tri gi¸c cña häc sinh tiÓu häc mang tÝnh chÊt ®¹i thÓ, kh«ng chñ ®éng, Ýt ®i s©u vµo chi tiÕt,
do ®ã çc em ph©n biÖt çc ®èi t−îng cßn ch−a chÝnh x¸c, dÔ m¾c sai lÇm, cã khi cßn lÉn lén. VÝ
dô, chóng khã ph©n biÖt c©y mÝa víi c©y sËy, h×nh cã n¨m c¹nh víi h×nh s¸u c¹nh. Tuy vËy,
kh«ng nªn nghÜ r»ng häc sinh tiÓu häc (líp 1 vµ líp 2) ch−a cã kh¶ n¨ng ph©n tÝch, t¸ch çc dÊu
hiÖu, çc chi tiÕt nhá cña mét ®èi t−îng nµo ®ã. VÊn ®Ò lµ ë chç khi tri gi¸c, sù ph©n tÝch mét
çch cã tæ chøc vµ s©u s¾c ë häc sinh çc líp ®Çu bËc tiÓu häc cßn yÕu. Nh− vËy lµ çc em th−êng
“th©u tãm” sù vËt vÒ toµn bé, vÒ ®¹i thÓ ®Ó tri gi¸c. VÝ dô: ng−êi ta cho çc em xem mét bøc
tranh vÏ con sãc rÊt ®Ñp, sau khi cÊt bøc tranh yªu cÇu çc em vÏ l¹i th× çc em kh«ng nhËn thÊy
rÊt nhiÒu chi tiÕt. Chóng hái nhau con sãc l«ng mµu g×, cã ria mÐp hay kh«ng, m¾t nã thÕ nµo?...
- ë çc líp ®Çu bËc tiÓu häc, tri gi¸c cña çc em th−êng g¾n víi hµnh ®éng, víi ho¹t ®éng
thùc tiÔn cña trÎ. Tri gi¸c sù vËt cã nghÜa lµ ph¶i cÇm n¾m, sê mã sù vËt Êy. ChØ cã nh÷ng g× phï
hîp víi nhu cÇu cña häc sinh, nh÷ng g× çc em th−êng gÆp trong cuéc sèng vµ g¾n víi çc ho¹t
®éng cña chóng hoÆc nh÷ng g× gi¸o viªn chØ dÉn th× míi ®−îc çc em tri gi¸c. V× thÕ, trong gi¸o
dôc nªn vËn dông nguyªn t¾c: “Tr¨m nghe kh«ng b»ng mét thÊy, tr¨m thÊy kh«ng b»ng mét lµm”.
TÝnh c¶m xóc thÓ hiÖn rÊt râ trong viÖc çc em tri gi¸c tr−íc hÕt lµ nh÷ng sù vËt, nh÷ng dÊu
hiÖu, nh÷ng ®Æc ®iÓm nµo trùc tiÕp g©y cho çc em nh÷ng xóc c¶m. V× thÕ, çi trùc quan, çi rùc
rì, çi sinh ®éng ®−îc çc em tri gi¸c tèt h¬n, dÔ g©y Ên t−îng tÝch cùc cho chóng. V× vËy, theo
nhµ t©m lý häc V.A. Cruchetxki th× nh÷ng bøc tranh cã mµu s¾c sÆc sì trong s¸ch cã ¶nh h−ëng
kh«ng tèt ®Õn sù häc tËp kü x¶o ®äc v× chóng lµm chËm tèc ®é ®äc. Bëi lÏ nh÷ng chi tiÕt riªng
biÖt khªu gîi, kÝch thÝch l¹i pháng ®o¸n çc tõ ®ang ®äc. Khi ®· cã kü x¶o ®äc s¬ ®¼ng th× lóc Êy
nh÷ng tranh ¶nh minh ho¹ b¾t ®Çu ¶nh h−ëng ®Õn sù ph¸t triÓn ng«n ng÷(1).
- Tri gi¸c vµ ®¸nh gi¸ thêi gian vµ kh«ng gian cña häc sinh tiÓu häc cßn h¹n chÕ. VÒ tri gi¸c
®é lín, çc em cßn gÆp khã kh¨n khi ph¶i quan s¸t çc vËt cã kÝch th−íc qu¸ lín hoÆc qu¸ nhá. VÝ
dô, çc em cho r»ng tr¸i ®Êt to b»ng mÊy tØnh. VÒ tri gi¸c thêi gian çc em thÊy khã h×nh dung
“ngµy x−a”, “thÕ kû”, “kû nguyªn”… §iÒu nµy cÇn ph¶i tÝnh ®Õn khi gi¸o viªn d¹y nh÷ng tri thøc
vÒ khoa häc th−êng thøc, ®Þa lý, lÞch sö. Mét sè c«ng tr×nh nghiªn cøu ®· ®i ®Õn kÕt luËn: th−êng
(1)
V.A. CruchÐtxki. Nh÷ng c¬ së cña t©m lý häc s− ph¹m, NXB Gi¸o dôc, Hµ Néi, 1980.
64
th−êng häc sinh tiÓu häc hoµn toµn khã hiÓu kho¶ng çch vÒ thêi gian cña sù kiÖn, hay nh÷ng
niªn ®¹i lÞch sö ®èi víi chóng th−êng rÊt trõu t−îng.
- Tri gi¸c kh«ng tù b¶n th©n nã ph¸t triÓn ®−îc. Trong qu¸ tr×nh häc tËp, khi tri gi¸c trë thµnh
ho¹t ®éng cã môc ®Ých ®Æc biÖt, trë nªn phøc t¹p vµ s©u s¾c, trë thµnh ho¹t ®éng cã ph©n tÝch, cã
ph©n ho¸ h¬n th× nã sÏ mang tÝnh chÊt cña sù quan s¸t cã tæ chøc. Trong sù ph¸t triÓn cña tri gi¸c,
vai trß cña gi¸o viªn tiÓu häc rÊt lín. Gi¸o viªn lµ ng−êi hµng ngµy kh«ng chØ d¹y trÎ kü n¨ng
nh×n, mµ cßn h−íng dÉn çc em xem xÐt, kh«ng chØ d¹y nghe mµ cßn d¹y trÎ biÕt l¾ng nghe, tæ
chøc mét çch ®Æc biÖt ho¹t ®éng cña häc sinh ®Ó tri gi¸c mét ®èi t−îng nµo ®ã, d¹y trÎ biÕt ph¸t
hiÖn nh÷ng dÊu hiÖu thuéc tÝnh b¶n chÊt cña sù vËt vµ hiÖn t−îng… §iÒu nµy cÇn ®−îc thùc hiÖn
kh«ng chØ trong líp häc (giíi thiÖu ®å dïng d¹y häc, h−íng dÉn thùc hµnh, h−íng dÉn häc vÏ, lao
®éng), mµ c¶ trong tham quan d· ngo¹i.
2. Chó ý
- ë løa tuæi häc sinh tiÓu häc, chó ý cã chñ ®Þnh cña çc em cßn yÕu, kh¶ n¨ng ®iÒu chØnh
chó ý mét çch cã ý thøc ch−a cao. Sù chó ý cña häc sinh ®ßi hái mét ®éng c¬ gÇn thóc ®Èy. NÕu
nh− ë häc sinh çc líp cuèi bËc häc, chó ý cã chñ ®Þnh ®−îc duy tr× ngay c¶ khi chØ cã ®éng c¬ xa
(çc em chó ý vµo c«ng viÖc khã kh¨n, nh−ng kh«ng høng thó v× kÕt qu¶ nã chê ®îi trong t−¬ng
lai), th× häc sinh çc líp ®Çu bËc häc th−êng b¾t m×nh chó ý khi cã ®éng c¬ gÇn (®−îc ®iÓm cao,
®−îc c« gi¸o khen…).
- Trong løa tuæi häc sinh tiÓu häc, chó ý kh«ng chñ ®Þnh ®−îc ph¸t triÓn. Nh÷ng g× mang tÝnh
míi mÎ, bÊt ngê, rùc rì, kh¸c th−êng dÔ dµng l«i cuèn sù chó ý cña çc em, kh«ng cÇn cã sù nç
lùc cña ý chÝ. Sù chó ý kh«ng chñ ®Þnh cµng trë nªn m¹nh mÏ khi gi¸o viªn sö dông ®å dïng d¹y
häc ®Ñp, míi l¹, Ýt gÆp, gîi cho çc em c¶m xóc tÝch cùc. V× vËy, viÖc sö dông ®å dïng d¹y häc
nh− tranh ¶nh, h×nh vÏ, biÓu ®å, m« h×nh vËt thËt… lµ ®iÒu kiÖn quan träng ®Ó tæ chøc sù chó ý.
Tuy vËy, cÇn nhí r»ng häc sinh tiÓu häc rÊt mÉn c¶m. Nh÷ng Ên t−îng trùc quan qu¸ m¹nh cã thÓ
t¹o ra mét trung khu h−ng phÊn m¹nh ë vá n·o, kÕt qu¶ lµ sÏ k×m h·m kh¶ n¨ng ph©n tÝch vµ kh¸i
qu¸t tµi liÖu häc tËp.
- Nhu cÇu, høng thó cã thÓ kÝch thÝch vµ duy tr× ®−îc chó ý kh«ng chñ ®Þnh cho nªn mçi gi¸o
viªn cÇn t×m çch lµm cho giê häc ®−îc hÊp dÉn vµ lý thó. Tuy vËy, cÇn rÌn luyÖn cho häc sinh
chó ý c¶ ®èi víi sù vËt, hiÖn t−îng, c«ng viÖc kh«ng g©y ®−îc chó ý trùc tiÕp hoÆc ch−a ph¶i lµ lý
thó l¾m. K.§.Usinxki ®· c¶nh b¸o ®iÒu ®ã: “TÊt nhiªn sau khi lµm cho bµi häc cña m×nh ®−îc hÊp
dÉn, çc b¹n kh«ng sî lµm cho trÎ ch¸n, nh−ng b¹n h·y nhí r»ng trong viÖc häc tËp kh«ng ph¶i
tÊt c¶ ®Òu cã thÓ trë thµnh lý thó, mµ nhÊt ®Þnh sÏ cã nh÷ng ®iÒu buån tÎ. VËy, h·y rÌn luyÖn cho
trÎ kh«ng chØ quen lµm çi g× mµ trÎ høng thó mµ cßn quen lµm c¶ nh÷ng çi kh«ng lý thó
n÷a”…(1)
Sù tËp trung chó ý cña häc sinh líp 1, líp 2 cßn yÕu, thiÕu bÒn v÷ng. §iÒu nµy cã c¨n
nguyªn lµ qu¸ tr×nh øc chÕ ë bé n·o cña çc em cßn yÕu. Do vËy, chó ý cña çc em cßn bÞ ph©n
(1)
K.§.Usinxki, TuyÓn tËp t¸c phÈm, NXB ViÖn hµn l©m khoa häc gi¸o dôc liªn bang Nga, M. 1949, tr 52.
65
t¸n. V× vËy, çc em sÏ quªn ®iÒu c« gi¸o dÆn khi cuèi buæi häc, bá sãt ch÷ çi trong tõ, bá sãt tõ
trong c©u. NhiÒu c«ng tr×nh nghiªn cøu chó ý ®· kh¼ng ®Þnh: häc sinh tiÓu häc th−êng chØ tËp
trung vµ duy tr× sù chó ý liªn tôc trong kho¶ng tõ 30 ®Õn 35 phót. Sù chó ý cña häc sinh tiÓu häc
cßn phô thuéc vµo nhÞp ®é häc tËp. NhÞp ®é häc tËp qu¸ nhanh hoÆc qu¸ chËm ®Òu kh«ng thuËn
lîi cho tÝnh bÒn v÷ng vµ sù tËp trung chó ý.
Kh¶ n¨ng ph¸t triÓn cña chó ý cã chñ ®Þnh, bÒn v÷ng vµ tËp trung cña häc sinh tiÓu häc trong
qu¸ tr×nh häc tËp lµ rÊt cao. B¶n th©n qu¸ tr×nh häc tËp ®ßi hái çc em ph¶i rÌn luyÖn th−êng
xuyªn sù chó ý cã chñ ®Þnh, rÌn luyÖn ý chÝ. Sù chó ý cã chñ ®Þnh ®−îc ph¸t triÓn cïng víi sù
ph¸t triÓn ®éng c¬ häc tËp mang tÝnh chÊt x· héi cao, cïng víi sù tr−ëng thµnh Êy lµ ý thøc tr¸ch
nhiÖm ®èi víi kÕt qu¶ häc tËp.
3. TrÝ nhí
Do ho¹t ®éng cña hÖ thèng tÝn hiÖu thø nhÊt ë häc sinh løa tuæi nµy t−¬ng ®èi chiÕm −u thÕ
nªn trÝ nhí trùc quan - h×nh t−îng ®−îc ph¸t triÓn h¬n trÝ nhí tõ ng÷ - logic. Çc em nhí vµ gi÷
g×n chÝnh x¸c nh÷ng sù vËt, hiÖn t−îng cô thÓ nhanh h¬n vµ tèt h¬n nh÷ng ®Þnh nghÜa, nh÷ng lêi
gi¶i thÝch dµi dßng. Häc sinh líp 1 vµ líp 2 cã khuynh h−íng ghi nhí m¸y mãc b»ng çch lÆp ®i
lÆp l¹i nhiÒu lÇn, cã khi ch−a hiÓu hÕt nh÷ng mèi liªn hÖ, ý nghÜa cña tµi liÖu häc tËp ®ã. Cho nªn,
còng dÔ hiÓu lµ çc em th−êng häc thuéc lßng tµi liÖu häc tËp theo ®óng tõng c©u, tõng ch÷ mµ
kh«ng s¾p xÕp l¹i, söa ®æi l¹i, diÔn ®¹t l¹i b»ng lêi lÏ cña m×nh. §Æc ®iÓm nµy do nh÷ng nguyªn
nh©n sau:
- Ghi nhí m¸y mãc cña çc em th−êng chiÕm −u thÕ.
- Häc sinh ch−a hiÓu cô thÓ cÇn ghi nhí çi g×, ghi nhí trong bao l©u? Trong khi ®ã gi¸o
viªn l¹i Ýt quan t©m h−íng dÉn çc em ghi nhí theo ®iÓm tùa.
- Ng«n ng÷ cña çc em häc sinh líp 1, líp 2 cßn bÞ h¹n chÕ. §èi víi chóng viÖc nhí l¹i tõng
c©u, tõng ch÷ dÔ dµng h¬n dïng lêi lÏ cña m×nh ®Ó diÔn t¶ l¹i mét sù kiÖn, hiÖn t−îng nµo ®ã.
- NhiÒu häc sinh tiÓu häc cßn ch−a biÕt tæ chøc viÖc ghi nhí cã ý nghÜa, ch−a biÕt sö dông s¬
®å logic vµ dùa vµo çc ®iÓm tùa ®Ó ghi nhí, ch−a biÕt x©y dùng dµn ý tµi liÖu cÇn ghi nhí. HiÖu
qu¶ cña viÖc ghi nhí cã chñ ®Þnh do tÝnh tÝch cùc häc tËp cña häc sinh quy ®Þnh. TÊt nhiªn, ®iÒu
nµy còng cßn tuú thuéc vµo kü n¨ng nhËn biÕt vµ ph©n biÖt çc nhiÖm vô ghi nhí (nguyªn v¨n
®Þnh lý, ®Þnh luËt, c«ng thøc quan träng, nhí ý chÝnh cña ®o¹n v¨n…). HiÓu môc ®Ých cña ghi nhí
vµ t¹o ra nh÷ng t©m thÕ thÝch hîp lµ nh©n tè rÊt quan träng ®Ó häc sinh tiÓu häc ghi nhí tèt tµi
liÖu häc tËp.
Thùc nghiÖm vÒ trÝ nhí cña häc sinh ®· cho thÊy, nÕu häc sinh tiÓu häc ®· ghi nhí mét tµi
liÖu víi viÖc biÕt tr−íc nã kh«ng cÇn trong qu¸ tr×nh häc tËp sau nµy, cßn nhí tµi liÖu kh¸c víi
môc ®Ých lµ nã sÏ cÇn trong thêi gian s¾p tíi th× ë tr−êng hîp thø hai, tµi liÖu sÏ ®−îc ghi nhí
nhanh h¬n, l©u h¬n vµ khi nhí l¹i chÝnh x¸c h¬n. Së dÜ häc sinh nhí ®−îc mét tµi liÖu nµo ®ã
lµ nhê nguån th«ng tin ®Õn víi çc em tõ 5 gi¸c quan: thÞ gi¸c (nh×n), xóc gi¸c (sê mã), vÞ gi¸c
(nÕm), khøu gi¸c (ngöi), thÝnh gi¸c (nghe). Nguån th«ng tin nµy xuÊt ph¸t tõ m«i tr−êng xung
quanh. Nh−ng häc sinh chØ gi÷ l¹i th«ng tin mµ çc em nghÜ lµ quan träng sau nµy.
66
NhiÖm vô cña gi¸o viªn lµ g©y cho häc sinh t©m thÕ ®Ó ghi nhí, h−íng dÉn çc em thñ thuËt
ghi nhí tµi liÖu häc tËp, chØ cho çc em ®©u lµ ®iÓm chÝnh, ®iÓm quan träng cña bµi häc, tr¸nh ®Ó
çc em ghi nhí m¸y mãc, chØ häc vÑt… Chí gi¶ng bµi míi mét çch qu¸ nhanh. CÇn cã nh÷ng
ho¹t ®éng khuyÕn khÝch häc sinh xö lý th«ng tin míi. Nh÷ng th«ng tin cÇn ®−îc nhí l©u dµi cÇn
®−îc sö dông vµ gîi l¹i mét çch th−êng xuyªn.
4. T−ëng t−îng
T−ëng t−îng lµ mét trong nh÷ng qu¸ tr×nh nhËn thøc quan träng. NÕu t−ëng t−îng ph¸t triÓn
kh«ng ®Çy ®ñ th× nhÊt ®Þnh häc sinh sÏ gÆp khã kh¨n trong hµnh ®éng. Ch¼ng h¹n khi çc em häc
®Þa lý th× nhÊt thiÕt ph¶i cã çc biÓu t−îng vÒ c¶nh quan, phong tôc, khÝ hËu cña çc n−íc; t−ëng
t−îng trong kh«ng gian rÊt cÇn khi häc sinh häc to¸n…
T−ëng t−îng cña häc sinh tiÓu häc ®−îc h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn trong ho¹t ®éng häc vµ çc
ho¹t ®éng kh¸c cña çc em.
- T−ëng t−îng cña häc sinh tiÓu häc ®· ph¸t triÓn vµ phong phó h¬n so víi trÎ em ch−a ®Õn
tr−êng. §©y lµ løa tuæi th¬ méng gióp cho t−ëng t−îng ph¸t triÓn. Tuy vËy, t−ëng t−îng cña çc
em cßn t¶n m¹n, ch−a cã tæ chøc.
- H×nh ¶nh cña t−ëng t−îng cßn ®¬n gi¶n, hay thay ®æi, ch−a bÒn v÷ng. Cµng vÒ nh÷ng n¨m
cuèi bËc häc, t−ëng t−îng cña çc em cµng gÇn hiÖn thùc h¬n. Së dÜ nh− vËy lµ v× çc em ®· cã
kinh nghiÖm phong phó h¬n; ®å ch¬i cña häc sinh tiÓu häc ®ßi hái ph¶i “thËt” h¬n ®å ch¬i cña trÎ
em mÉu gi¸o. VÒ mÆt cÊu t¹o h×nh t−îng, t−ëng t−îng cña çc em chØ lÆp l¹i hoÆc thay ®æi chót Ýt
vÒ kÝch th−íc, vÒ h×nh d¹ng nh÷ng h×nh ¶nh ®· tri gi¸c ®−îc. VÝ dô, çc em häc sinh líp 1 th−êng
vÏ ng−êi nÐm viªn ®¸ cã tay to h¬n ch©n. Çc em häc sinh líp 4, líp 5 ®· cã kh¶ n¨ng nhµo nÆn,
gät giòa nh÷ng h×nh t−îng cò ®Ó s¸ng t¹o ra nh÷ng h×nh t−îng míi. Së dÜ nh− vËy lµ v× çc em ®·
biÕt dùa vµo ng«n ng÷ ®Ó x©y dùng h×nh t−îng mang tÝnh kh¸i qu¸t vµ trõu t−îng h¬n.
- T−ëng t−îng t¸i t¹o tõng b−íc ®−îc hoµn thiÖn g¾n liÒn víi nh÷ng h×nh t−îng ®· tri gi¸c
tr−íc hoÆc t¹o ra nh÷ng h×nh t−îng phï hîp víi nh÷ng ®iÒu m« t¶, s¬ ®å, h×nh vÏ… Çi biÓu
t−îng cña t−ëng t−îng dÇn dÇn trë nªn hiÖn thùc h¬n, ph¶n ¸nh ®óng ®¾n néi dung çc m«n häc,
néi dung çc c©u chuyÖn çc em ®· häc ®−îc, kh«ng cßn bÞ ®øt ®o¹n mµ ®ång nhÊt l¹i thµnh mét
hÖ thèng. Nh− vËy, t−ëng t−îng cña häc sinh tiÓu häc ®· mÊt dÇn, tho¸t khái ¶nh h−ëng cña
nh÷ng Ên t−îng trùc tiÕp, mÆt kh¸c, tÝnh hiÖn thùc trong t−ëng t−îng cña häc sinh g¾n liÒn víi sù
ph¸t triÓn cña t− duy vµ ng«n ng÷.
- Cuèi dïng, cÇn l−u ý ®Õn mét ®Æc ®iÓm n÷a vÒ trÝ t−ëng t−îng cña häc sinh tiÓu häc mµ ®«i
khi ng−êi lín hiÓu nhÇm r»ng ®ã lµ biÓu hiÖn cña sù nãi dèi. TrÎ 7 tuæi ®«i khi say mª kÓ l¹i mét
sù viÖc kh«ng cã thËt nµo ®ã mét çch kh«ng chñ ®Þnh vµ hoµn toµn kh«ng chñ t©m lµm phong
phó cho c©u chuyÖn m×nh kÓ. §©y lµ biÓu hiÖn cô thÓ cña sù quyÖn chÆt gi÷a sù t−ëng t−îng
phong phó víi hiÖn thùc. TrÎ bÞa ®Æt mét çch hån nhiªn v× nã muèn lµm cho ng−êi kh¸c thÝch
thó víi c©u chuyÖn cña m×nh, muèn lµm cho hä chó ý ®Õn c©u chuyÖn ®ã h¬n. Kh¾c phôc t×nh
tr¹ng nµy lµ ®iÒu cÇn thiÕt nh−ng ph¶i thËn träng, tÕ nhÞ, khÐo kÐo.
67
- Trong d¹y häc ë tiÓu häc, gi¸o viªn cÇn h×nh thµnh biÓu t−îng th«ng qua sù m« t¶ b»ng lêi
nãi. Cö chØ, ®iÖu bé cña gi¸o viªn trong çc giê lªn líp ®−îc xem lµ ph−¬ng tiÖn trùc quan d¹y häc.
Ng«n ng÷ chÝnh x¸c, giµu nh¹c ®iÖu vµ t×nh c¶m cña gi¸o viªn lµ yªu cÇu b¾t buéc. Trong d¹y häc,
gi¸o viªn cÇn sö dông ®å dïng vµ tµi liÖu d¹y häc sinh ®éng. Phim tµi liÖu häc tËp cã thÓ diÔn t¶ ®−îc
biÓu hiÖn cña mét qu¸ tr×nh nµo ®ã mµ h×nh vÏ, biÓu ®å, m« h×nh cã khi kh«ng cã kh¶ n¨ng lµm ®iÒu
®ã. Ch¼ng h¹n, phim cã thÓ m« t¶ ®−îc qu¸ tr×nh n¶y mÇm, qu¸ tr×nh vËn chuyÓn chÊt dinh d−ìng
trong c©y xanh…
5. T− duy
- T− duy trÎ em míi ®Õn tr−êng lµ t− duy cô thÓ, mang tÝnh h×nh thøc b»ng çch dùa vµo
nh÷ng ®Æc ®iÓm trùc quan cña nh÷ng ®èi t−îng vµ hiÖn t−îng cô thÓ. Nhµ t©m lý häc næi tiÕng J.
Piaget (Thuþ SÜ) cho r»ng t− duy cña trÎ tõ 7 ®Õn 10 tuæi vÒ c¬ b¶n cßn ë giai ®o¹n nh÷ng thao t¸c
cô thÓ, trªn c¬ së ®ã cã thÓ diÔn ra qu¸ tr×nh hÖ thèng ho¸ çc thuéc tÝnh, tµi liÖu trong kinh
nghiÖm trùc quan. VÝ dô, trong çc giê to¸n ®Çu tiªn ë líp, khi gi¶i çc bµi to¸n häc sinh ph¶i
dïng que tÝnh, dïng çc ngãn tay lµm ph−¬ng tiÖn. §iÒu ®ã cã nghÜa lµ viÖc tÝnh to¸n cña çc em
ph¶i g¾n víi nh÷ng vËt cô thÓ. Còng nh− vËy ë ®Çu líp 1, khi yªu cÇu çc em lµm phÐp tÝnh 2 + 3
th× nhiÒu em kh«ng gi¶i ®−îc. Nh−ng nÕu hái çc em lµ cã 3 quyÓn vë, mÑ mua thªm 2 quyÓn vë
n÷a, hái cã tÊt c¶ mÊy quyÓn vë th× çc em tr¶ lêi lµ cã 5 quyÓn vë. Trong sù ph¸t triÓn cña t− duy
ë häc sinh ®Çu bËc tiÓu häc, tÝnh trùc quan cô thÓ thÓ hiÖn rÊt râ. VÝ dô, c« gi¸o ra bµi to¸n: “NÕu
con vÞt cã 3 ch©n th× 2 con vÞt cã bao nhiªu ch©n?”. NhiÒu em lóng tóng, chóng th¾c m¾c v× lµm g×
cã vÞt 3 ch©n. Nh− vËy, t− duy cña çc em ch−a tho¸t khái tÝnh cô thÓ, ch−a nhËn thøc ®−îc ý
nghÜa cña tõ nÕu. NÕu con vÞt cã 3 ch©n lµ mét gi¶ ®Þnh kh«ng cã thËt, çc em ch−a biÕt suy luËn
tõ gi¶ ®Þnh nµy ®Ó rót ra kÕt luËn. ChÝnh v× ®Æc ®iÓm nµy nªn çc em dÔ m¾c sai lÇm trong t− duy.
VÝ dô ra cho çc em bµi to¸n sau: “C« An da tr¾ng h¬n c« Liªn, nh−ng c« An da l¹i ®en h¬n c«
H−¬ng, hái da c« nµo tr¾ng nhÊt”. Çc em th−êng tr¶ lêi: c« Liªn tr¾ng nhÊt, c« H−¬ng ®en nhÊt.
V× çc em lËp luËn: c« An, c« Liªn tr¾ng nhÊt; c« An, c« H−¬ng vµo lo¹i ®en, c« An võa tr¾ng
võa ®en nªn çc em míi nãi c« Liªn chØ tr¾ng (nªn tr¾ng nhÊt) cßn c« An ë gi÷a “tr¾ng vµ ®en”,
çc em ®· m¾c sai lÇm. Thùc ra c« H−¬ng tr¾ng nhÊt. Nh−ng víi t− duy cña çc em mµ b¶o c«
H−¬ng tr¾ng nhÊt lµ tr¸i víi mÖnh ®Ò (theo ý çc em) c« An ®en h¬n c« H−¬ng. Cã mét sè em
kh«ng biÕt çch häc nªn khi ®· häc lªn líp 2 vÉn ph¶i dïng ®èt ngãn tay, vÉn ph¶i nãi thµnh lêi
khi tÝnh to¸n. ë nh÷ng th¸ng ®Çu cña líp 1 viÖc sö dông nh÷ng sù vËt ë bªn ngoµi vµ dïng lêi nãi
®Ó tÝnh to¸n lµ cÇn thiÕt, nh−ng thÇy gi¸o cÇn h−íng dÉn, luyÖn tËp ®Ó çc em nhanh chãng bá qua
çch lµm nµy vµ chuyÓn ®Õn møc ®é thùc hiÖn viÖc tÝnh to¸n ë trong ®Çu (ta quen gäi lµ tÝnh
nhÈm). Trong thùc tiÔn d¹y häc hiÖn nay vÉn cßn gÆp nh÷ng tr−êng hîp sau: C« gi¸o ra cho häc
sinh thùc hiÖn phÐp tÝnh:
(1250 + 15 : 1,5) - 11 x 12 : 0,25 = ?
Häc sinh sau khi thùc hiÖn phÐp tÝnh trong ngoÆc ®¬n, ®Õn phÐp tÝnh 11 x 12 : 0,25 th×
gi¸o viªn kh«ng nh÷ng kh«ng h−íng dÉn mµ cßn kh«ng cho häc sinh lµm tÝnh nhÈm: 12 : 0,25
råi lÊy kÕt qu¶ nh©n víi 11 mµ b¾t çc em ph¶i nh©n 11 víi 12 råi lÊy kÕt qu¶ ®óng. Râ rµng
68
çch häc nh− vËy kh«ng rÌn luyÖn ®−îc kü n¨ng tÝnh to¸n mµ cßn t¹o cho çc em lèi t− duy m¸y
mãc.
- Nhê ¶nh h−ëng cña viÖc häc tËp, häc sinh tiÓu häc dÇn dÇn chuyÓn tõ nhËn thøc çc mÆt bªn
ngoµi cña çc hiÖn t−îng, sù vËt ®Õn nhËn thøc ®−îc nh÷ng thuéc tÝnh vµ dÊu hiÖu b¶n chÊt bªn
trong cña chóng. §iÒu ®ã t¹o kh¶ n¨ng tiÕn hµnh nh÷ng sù kh¸i qu¸t, so s¸nh ®Çu tiªn vµ x©y
dùng kh¶ n¨ng suy luËn s¬ ®¼ng. Trªn c¬ së ®ã, häc sinh dÇn dÇn häc tËp çc kh¸i niÖm khoa häc
(kh¸c víi kh¸i niÖm th−êng ngµy, nh− L.X. V−gètxki quan niÖm). §Ó h×nh thµnh ë häc sinh mét
kh¸i niÖm khoa häc, cÇn ph¶i d¹y cho chóng çch xem xÐt, ph©n biÖt nh÷ng dÊu hiÖu, thuéc tÝnh
cña ®èi t−îng. Nh÷ng dÊu hiÖu nµy kh«ng ph¶i bao giê còng dÔ nhËn ra vµ dÔ ph©n biÖt víi çc
dÊu hiÖu kh«ng b¶n chÊt (®«i khi rÊt dÔ thÊy vµ dÔ g©y Ên t−îng ®èi víi çc em).
- Kü n¨ng ph©n biÖt çc dÊu hiÖu vµ “lÈy” ra çc thuéc tÝnh b¶n chÊt kh«ng dÔ h×nh thµnh
ngay ®−îc. V× ®èi víi häc sinh tiÓu häc, çc em tri gi¸c tr−íc hÕt lµ nh÷ng dÊu hiÖu bªn ngoµi vµ
nh÷ng dÊu hiÖu nµy ch−a ch¾c ®· lµ b¶n chÊt. §ã lµ nguyªn nh©n cña nh÷ng sai lÇm th−êng xuyªn
nhÊt cña häc sinh tiÓu häc trong qu¸ tr×nh lÜnh héi kh¸i niÖm. Nh÷ng sai lÇm nµy th−êng lµ sù
thay thÕ çc dÊu hiÖu, thuéc tÝnh kh«ng b¶n chÊt, hoÆc s¾p xÕp dÊu hiÖu kh«ng b¶n chÊt ngang
hµng víi dÊu hiÖu b¶n chÊt. VÝ dô, khi gi¶i thÝch kh¸i niÖm “chim”, häc sinh líp 1 ®· dùa vµo dÊu
hiÖu bÒ ngoµi khi “bay”, “nh¶y”, “hãt”, cßn häc sinh líp 2 th× l¹i nhÊn m¹nh dÊu hiÖu “biÕt bay”
(v× thÕ çc em xÕp c¶ b−¬m b−ím vµo loµi chim), dÊu hiÖu “sèng trªn çnh ®ång”, “®Ëu trªn cµnh
c©y” ®Ó lo¹i trõ gia cÇm ra khái loµi chim; (häc sinh líp 3 ®· t¸ch ®−îc nh÷ng dÊu hiÖu b¶n chÊt
cña kh¸i niÖm “chim” nh−ng ch−a hÖ thèng ho¸ ®−îc nh÷ng dÊu hiÖu ®ã…)
- Khi kh¸i qu¸t ho¸, häc sinh tiÓu häc (líp 1 vµ líp 2) th−êng quan t©m ®Õn dÊu hiÖu trùc
quan, bÒ ngoµi cã liªn quan ®Õn chøc n¨ng cña ®èi t−îng (nã dïng ®Ó lµm g×?) tøc lµ c«ng dông
vµ chøc n¨ng nh− tr¨ng chiÕu s¸ng, con ngùa ®Ó c−ìi vµ chë hµng ho¸… Nhê ho¹t ®éng häc tËp,
tr×nh ®é nhËn thøc dÇn ph¸t triÓn, häc sinh líp 3, líp 4 ®· biÕt ph©n bËc çc kh¸i niÖm, ph©n biÖt
kh¸i niÖm réng h¬n, hÑp h¬n, nh×n ra çc mèi liªn hÖ gi÷a çc kh¸i niÖm vÒ gièng loµi. Trªn c¬ së
nµy, häc sinh biÕt ph©n biÖt vµ ph©n h¹ng trong nhËn thøc. Sù ph©n lo¹i lµ c¨n cø vµo dÊu hiÖu
chung ®Ó chia çc ç thÓ vµo çc líp vèn ®−îc coi lµ kh¸i niÖm. Sù ph©n h¹ng lµ sù s¾p xÕp çc ç
thÓ vµo çc dÊu hiÖu cã thÓ biÕn thiªn. VÝ dô, cho 10 que tÝnh víi 10 ®é dµi kh¸c nhau (cã thÓ h¬n
nhau ®Òu ®Æn), trÎ cã thÓ xÕp çc que tÝnh Êy theo chiÒu t¨ng dÇn hoÆc gi¶m dÇn.(1) Çc nhµ t©m lý
häc s− ph¹m cho r»ng khi ph©n lo¹i vµ kh¸i qu¸t ®èi t−îng, hÇu hÕt häc sinh ®Çu bËc tiÓu häc ®Òu
dùa vµo çc dÊu hiÖu t¸c ®éng m¹nh ®Õn çc gi¸c quan nh− mµu s¾c, h×nh d¸ng, kÝch th−íc, nghÜa
lµ trÎ chØ míi biÕt dùa vµo çc dÊu hiÖu bªn ngoµi ®Ó ph©n lo¹i vµ kh¸i qu¸t. VÝ dô, cho trÎ em xÕp
çc bøc tranh xe ®¹p vµ c©y chuèi, em häc sinh, chó bé ®éi, con chim… víi kÝch th−íc vµ mµu
s¾c kh¸c nhau trªn bµn, sau ®ã yªu cÇu häc sinh líp 1 quan s¸t vµ ph©n lo¹i çc ®èi t−îng trong
bøc tranh ®ã. Cã hai nhãm häc sinh tham gia thùc nghiÖm nµy. Nhãm 1 ®Ó cho trÎ thùc hiÖn yªu cÇu
mét çch tù nhiªn, kh«ng cã sù h−íng dÉn cña ng−êi lín. Nhãm 2 cã sù ®Þnh h−íng b»ng çch
tr−íc khi çc em tiÕn hµnh ph©n lo¹i, yªu cÇu çc em nãi lªn ®Æc ®iÓm cña tõng ®èi t−îng. KÕt
qu¶ ë nhãm 1 chØ cã gÇn 10% biÕt dùa vµo dÊu hiÖu b¶n chÊt ®Ó ph©n lo¹i çc con vËt, çc ®å
(1)
J. Piagiet, T©m lý häc vµ gi¸o dôc häc, NXB Gi¸o dôc, Hµ Néi, 1986.
69
dïng, çc lo¹i c©y…, trong khi ®ã cã tíi 40% sè trÎ em ®−îc h−íng dÉn ®· biÕt ®−îc çc dÊu hiÖu
b¶n chÊt ®Ó ph©n lo¹i ®èi t−îng.(1) Do ®ã, ®¶m b¶o tÝnh trùc quan trong d¹y häc lµ cÇn thiÕt nh−ng
kh«ng nªn l¹m dông nã qu¸ møc. Ng−êi gi¸o viªn cÇn d¹y cho çc em quan s¸t, so s¸nh, suy
luËn…
- Ho¹t ®éng ph©n tÝch - tæng hîp cßn s¬ ®¼ng. Häc sinh çc líp ®Çu bËc tiÓu häc chñ yÕu tiÕn
hµnh ho¹t ®éng ph©n tÝch - trùc quan - hµnh ®éng khi tri gi¸c trùc tiÕp ®èi t−îng. Häc sinh cuèi
bËc häc nµy cã thÓ ph©n tÝch ®èi t−îng mµ kh«ng cÇn tíi nh÷ng hµnh ®éng thùc tiÔn ®èi víi ®èi
t−îng ®ã. Häc sinh ë çc líp nµy cã kh¶ n¨ng ph©n biÖt nh÷ng dÊu hiÖu, nh÷ng khÝa c¹nh kh¸c
nhau cña ®èi t−îng d−íi d¹ng ng«n ng÷. ViÖc häc tiÕng ViÖt vµ sè häc sÏ gióp häc sinh biÕt ph©n
tÝch vµ tæng hîp. Khi häc tiÕng ViÖt, häc sinh biÕt ph©n tÝch quan hÖ gi÷a ©m vµ ch÷ çi, ph©n biÖt
tõng ch÷ riªng biÖt, tæng hîp çc tõ thµnh c©u. Häc sè häc g¾n víi chøc n¨ng trõu t−îng ho¸ con
sè (nhê cã sù ph©n tÝch) khái ý nghÜa cô thÓ cña çc con sè ®ã víi kü n¨ng ph©n tÝch çc d÷ kiÖn
cña bµi to¸n.
- NhiÒu c«ng tr×nh nghiªn cøu t©m lý häc sinh tiÓu häc cho thÊy, häc sinh ë bËc tiÓu häc nµy
gÆp mét sè khã kh¨n nhÊt ®Þnh khi ph¶i x¸c ®Þnh vµ hiÓu mèi quan hÖ nh©n qu¶. Ch¼ng h¹n, ta
thÊy çc em lÉn lén nguyªn nh©n vµ kÕt qu¶, hiÓu mèi quan hÖ ch−a s©u s¾c. Häc sinh tiÓu häc
x¸c ®Þnh mèi quan hÖ tõ nguyªn nh©n ®Õn kÕt qu¶ dÔ h¬n lµ tõ kÕt qu¶ suy ra nguyªn nh©n. §iÒu
nµy cã thÓ gi¶i thÝch: khi suy luËn tõ nguyªn nh©n dÉn ®Õn kÕt qu¶, mèi liªn hÖ trùc tiÕp ®−îc x¸c
lËp, cßn khi suy luËn tõ sù kiÖn dÉn ®Õn nguyªn nh©n g©y ra nã th× mèi liªn hÖ nµy kh«ng ®−îc
ph¸t hiÖn trùc tiÕp v× sù kiÖn ®ã cã thÓ do nhiÒu nguyªn nh©n g©y ra. VÝ dô, häc sinh tr¶ lêi c©u
hái: “NÕu trång c©y mµ kh«ng t−íi n−íc th× x¶y ra ®iÒu g×”, dÔ h¬n c©u hái “T¹i sao c©y trång
nµy l¹i bÞ hÐo?”.
Tãm l¹i, ®Æc ®iÓm t− duy cña häc sinh tiÓu häc kh«ng cã ý nghÜa tuyÖt ®èi, mµ cã ý nghÜa
t−¬ng ®èi. Nh÷ng ®Æc ®iÓm t− duy ®· tr×nh bµy ë trªn lµ kÕt qu¶ cña tr×nh ®é d¹y häc ë tr−êng tiÓu
häc. Trong qu¸ tr×nh häc tËp, t− duy cña häc sinh tiÓu häc thay ®æi rÊt nhiÒu. Sù ph¸t triÓn cña t−
duy dÉn ®Õn sù tæ chøc l¹i mét çch c¨n b¶n qu¸ tr×nh nhËn thøc vµ biÕn nã thµnh qu¸ tr×nh ®−îc
tiÕn hµnh mét çch cã chñ ®Þnh. Khi trÎ b¾t ®Çu ®Õn tr−êng th× chøc n¨ng trÝ tuÖ cßn t−¬ng ®èi
yÕu so víi chøc n¨ng cña tri gi¸c, trÝ nhí. Nh−ng trÝ tuÖ sÏ ®−îc ph¸t triÓn ®Õn møc nã lµm ®−îc
nh÷ng ®iÒu mµ c¶ tri gi¸c lÉn trÝ nhí kh«ng thùc hiÖn ®−îc. ë ®©y, vai trß cña néi dung vµ
ph−¬ng ph¸p d¹y häc lµ ®Æc biÖt quan träng. NhiÒu c«ng tr×nh nghiªn cøu ë Liªn X« (cò) vµ ViÖt
Nam ®· x¸c nhËn néi dung d¹y häc vµ ph−¬ng ph¸p d¹y häc nÕu ®−îc thay ®æi t−¬ng øng víi
nhau th× cã thÓ d¹y cho trÎ em mét sè ®Æc ®iÓm t− duy hoµn toµn kh¸c.
ii. ®Æc ®iÓm nh©n çch cña häc sinh tiÓu häc
MÆc dï sù ph¸t triÓn nh©n çch cña häc sinh tiÓu häc mang tÝnh chÊt t−¬ng ®èi “ªm ®Òm”,
“ph¼ng lÆng” nh−ng trong giai ®o¹n nµy, sù h×nh thµnh nh©n çch cña çc em diÔn ra kh¸ râ nÐt.
Vµo häc líp 1 cña bËc tiÓu häc lµ mét b−íc ngoÆt trong ®êi sèng cña trÎ, çc em tiÕn hµnh ho¹t
®éng häc mang tÝnh chÊt nghiªm chØnh, ph¶i thiÕt lËp nh÷ng mèi quan hÖ víi gi¸o viªn, víi b¹n
(1)
NguyÔn KÕ Hµo, Sù ph¸t triÓn trÝ tuÖ cña häc sinh ®Çu tuæi häc, NXB Gi¸o dôc, Hµ Néi, 1985.
70
bÌ cïng líp. TrÎ gia nhËp mét cuéc sèng tËp thÓ míi: tËp thÓ líp häc, tËp thÓ ®éi Nhi ®ång. TÊt c¶
nh÷ng ®iÒu ®ã cã ¶nh h−ëng ®Õn sù h×nh thµnh çc quan hÖ míi, çc th¸i ®é ®èi víi ng−êi kh¸c,
®èi víi tËp thÓ vµ ®èi víi häc tËp còng nh− h×nh thµnh çc phÈm chÊt cña ý chÝ, tÝnh çch, t×nh
c¶m vµ hµnh vi ®¹o ®øc ë häc sinh tiÓu häc.
1. TÝnh çch
TÝnh çch cña trÎ em th−êng ®−îc h×nh thµnh rÊt sím ë thêi kú tr−íc tuæi häc. B»ng quan s¸t,
chóng ta thÊy cã em th× trÇm l¾ng, cã em th× s«i næi, m¹nh d¹n, cã em th× nhót nh¸t. Song, nh÷ng
nÐt tÝnh çch cña çc em chØ míi ®−îc h×nh thµnh, ch−a æn ®Þnh nªn cã thÓ thay ®æi d−íi t¸c ®éng
gi¸o dôc cña gia ®×nh. V× thÕ, ®«i khi ta cã thÓ lÇm t−ëng çc tr¹ng th¸i t©m lý t¹m thêi lµ nh÷ng
nÐt tÝnh çch. Nh÷ng ®Æc ®iÓm cña ho¹t ®éng thÇn kinh cÊp cao biÓu lé râ rµng trong hµnh vi cña
çc em. VÝ dô, tÝnh nhót nh¸t, tÝnh c« ®éc cã thÓ lµ sù biÓu hiÖn trùc tiÕp cña thÇn kinh yÕu; tÝnh
nãng n¶y, kh«ng b×nh tÜnh cã thÓ lµ sù biÓu hiÖn qu¸ tr×nh øc chÕ thÇn kinh yÕu.
ë løa tuæi häc sinh tiÓu häc, chóng ta dÔ nhËn ra tÝnh xung ®éng trong hµnh vi cña çc em
(khuynh h−íng hµnh ®éng ngay lËp tøc d−íi ¶nh h−ëng cña kÝch thÝch bªn trong vµ bªn ngoµi).
Do vËy, hµnh vi cña çc em dÔ cã tÝnh tù ph¸t. VÝ dô, ë çc líp ®Çu bËc tiÓu häc, çc em ®ang
nghe c« gi¸o gi¶ng bµi, tù nhiªn cã häc sinh l¹i gäi to tªn ng−êi b¹n cña m×nh. V× thÕ, çc em
th−êng vi ph¹m néi quy nhµ tr−êng, th−êng bÞ xem 1µ ''v« kû luËt''.
- Nguyªn nh©n cña hiÖn t−îng nµy lµ sù ®iÒu chØnh cña ý chÝ ®èi víi hµnh vi cña løa tuæi cßn
yÕu. Çc em ch−a biÕt ®Ò ra môc ®Ých cña ho¹t ®éng vµ theo ®uæi môc ®Ých ®ã ®Õn cïng. TÝnh
çch cña çc em cã nh−îc ®iÓm th−êng b−íng bØnh vµ thÊt th−êng. §©y lµ h×nh thøc ®éc ®¸o ®Ó
ph¶n øng l¹i nh÷ng yªu cÇu cña ng−êi lín mµ çc em xem lµ cøng nh¾c ®Ó chèng l¹i sù cÇn thiÕt
ph¶i hy sinh çi nã ''muèn'' cho çi nã ''ph¶i''.
- PhÇn lín häc sinh tiÓu häc cã nhiÒu nÐt tÝnh çch tèt nh− lßng vÞ tha, tÝnh ham hiÓu biÕt,
tÝnh hån nhiªn, tÝnh ch©n thùc, lßng th−¬ng ng−êi..., hån nhiªn trong quan hÖ víi ng−êi lín, víi
thÇy c« gi¸o, b¹n bÌ. Hån nhiªn nªn rÊt c¶ tin: tin vµo s¸ch vë, tin vµo ng−êi lín, tin vµo kh¶ n¨ng
cña b¶n th©n.
TÊt nhiªn, niÒm tin nµy cßn c¶m tÝnh, ch−a cã lý trÝ soi s¸ng. Ng−êi gi¸o viªn nªn tËn dông
niÒm tin nµy ®Ó gi¸o dôc çc em. ThÇy gi¸o, c« gi¸o ph¶i lµ ng−êi mÉu mùc, lêi nãi ph¶i ®i ®«i
víi viÖc lµm. NhiÖm vô cña gia ®×nh vµ nhµ tr−êng lµ gi¸o dôc thÕ nµo ®Ó çc em dÇn dÇn hÕt
“ng©y” nh−ng cßn gi÷ ®−îc chÊt ''th¬''.
- TÝnh hay b¾t ch−íc còng lµ mét ®Æc ®iÓm quan träng cña løa tuæi nµy. Häc sinh tiÓu häc
thÝch b¾t ch−íc hµnh vi, cö chØ... cña çc nh©n vËt trong phim... TÝnh b¾c ch−íc lµ ''con dao'' hai
l−ìi. Bëi v×, trÎ em b¾t ch−íc çi tèt còng l¾m mµ çi xÊu còng nhiÒu. Cho nªn, cÇn ph¶i coi tÝnh
b¾t ch−íc nh− lµ mét ®iÒu kiÖn thuËn lîi cho viÖc gi¸o dôc trÎ b»ng nh÷ng tÊm g−¬ng cô thÓ
nh−ng còng cÇn chó ý ®Õn kh¶ n¨ng tiªu cùc cña tÝnh b¾t ch−íc.
- Häc sinh tiÓu häc ë n−íc ta sím cã th¸i ®é vµ thãi quen tèt ®èi víi lao ®éng. Çc em häc
sinh ë n«ng th«n ®Òu muèn gióp cha mÑ trong 1ao ®éng cña gia ®×nh, muèn 1ao ®éng trong tËp
thÓ ®«ng vui vµ cã ý nghÜa x· héi. Lao ®éng ®· rÌn luyÖn cho çc em nh÷ng phÈm chÊt tèt ®Ñp
nh− tÝnh kû luËt, sù cÇn cï, ãc t×m tßi, kh¶ n¨ng s¸ng t¹o. Song, ë mét sè tr−êng, do lao ®éng
71
kh«ng ®−îc tæ chøc chÆt chÏ, kh«ng võa søc, l¹i kh«ng ®−îc h−íng dÉn, Ýt hiÖu qu¶… nªn mét sè
kh«ng Ýt häc sinh cßn cã th¸i ®é tiªu cùc ®èi víi lao ®éng: l−êi biÕng, cÈu th¶, tuú tiÖn... NÕu ë
gia ®×nh mµ ngoµi häc tËp, cha mÑ kh«ng cho con em lao ®éng th× lín lªn trÎ sÏ l−êi biÕng, thiÕu
tr¸ch nhiÖm, Ých kû, quen h−ëng thô. Nhµ tr−êng nªn ph¸t huy s¸ng kiÕn, kh¶ n¨ng ph©n phèi thêi
gian vµ ãc tæ chøc trong lao ®éng cña häc sinh. Nªn khuyÕn khÝch çc em tham gia lao ®éng c«ng
Ých nh− lµm vÖ sinh ®−êng phè, gióp gia ®×nh th−¬ng binh, liÖt sÜ, bµ mÑ ViÖt Nam anh hïng.
2. Nhu cÇu nhËn thøc

- Trong nh÷ng n¨m ®Çu cña bËc tiÓu häc, nhu cÇu nhËn thøc cña häc sinh ph¸t triÓn rÊt râ
nÐt, ®Æc biÖt lµ nhu cÇu t×m hiÓu thÕ giíi xung quanh vµ kh¸t väng hiÓu biÕt. §Çu tiªn lµ nhu cÇu
t×m hiÓu nh÷ng sù viÖc riªng lÎ, nh÷ng hiÖn t−îng riªng biÖt (líp 1, líp 2), sau ®ã ®Õn nhu cÇu t×m
hiÓu vµ ph¸t hiÖn nh÷ng nguyªn nh©n, quy luËt, çc mèi liªn hÖ vµ quan hÖ phô thuéc gi÷a çc
hiÖn t−îng (líp 3, líp 4 vµ ®Æc biÖt lµ líp 5). NÕu nh− häc sinh líp 1 cã nhu cÇu t×m hiÓu “çi ®ã lµ
çi g×?'' th× häc sinh çc líp cuèi bËc häc l¹i cã nhu cÇu gi¶i quyÕt çc c©u hái ''t¹i sao'' vµ ''nh− thÕ
nµo?''. Nhu cÇu ®äc s¸ch ®−îc ph¸t triÓn cïng víi sù ph¸t triÓn cña kü x¶o ®äc. Ban ®Çu xuÊt hiÖn
nhu cÇu ®äc nãi chung, sau ®ã çc em cã nhu cÇu ®äc truyÖn cæ tÝch, nh÷ng c©u truyÖn viÔn t−ëng
cã nhiÒu t×nh tiÕt kú dÞ, phiªu l−u...
- Nhu cÇu nhËn thøc lµ mét trong nh÷ng nhu cÇu tinh thÇn. §èi víi häc sinh tiÓu häc, nhu
cÇu nµy cã ý nghÜa quan träng ®Æc biÖt ®èi víi sù ph¸t triÓn cña trÝ tuÖ. Çc em kh«ng cã nhu cÇu
nhËn thøc th× còng ch¼ng cã tÝnh tÝch cùc trÝ tuÖ. Vµo häc tiÓu häc nÕu kh«ng cã nhu cÇu nhËn
thøc, häc sinh nghÜ r»ng m×nh häc v× cha mÑ, v× thÇy c« gi¸o hay v× çi g× ®ã chø kh«ng ph¶i v×
b¶n th©n m×nh. GÆp nh÷ng tr−êng hîp nµy dï cã ¸p dông çc biÖn ph¸p b¾t buéc, trõng ph¹t, do¹
n¹t, tr¸ch mãc... còng kh«ng lµm cho çc em ch¨m häc ®−îc. Kh«ng thÝch häc ch¾c ch¾n häc sinh
sÏ t×m niÒm vui ë nh÷ng n¬i kh¸c ngoµi häc tËp. V× thÕ, cã nh÷ng häc sinh cã trÝ nhí tèt, s¸ng d¹
nh−ng l¹i kh«ng muèn häc, häc kÐm so víi çc b¹n cïng tuæi chØ v× thiÕu nhu cÇu nhËn thøc.
§iÒu nµy còng dÔ hiÓu v× nhu cÇu nhËn thøc lu«n th«i thóc trÎ tù m×nh v−¬n tíi l©u ®µi trÝ thøc
cña nh©n lo¹i, tíi ®Ønh cao cña khoa häc vµ nghÖ thuËt. Khi häc sinh cã nhu cÇu nhËn thøc, nh−ng
v× mét lý do nµo ®ã nhu cÇu Êy kh«ng ®−îc tho¶ m·n th× çc em sÏ thÊy bøt røt khã chÞu. Vµ mét
khi nhu cÇu nhËn thøc ®· ®−îc tho¶ m·n th× chóng ta tiÕp tôc muèn ®−îc tho¶ m·n h¬n n÷a. §ã lµ
tÝnh kh«ng ngõng nghØ cña nhu cÇu nµy. Nhu cÇu nhËn thøc lµ nguån n¨ng l−îng tinh thÇn gióp
con ng−êi ®Þnh h−íng vµ v−ît lªn trong nhiÒu t×nh huèng vµ c¶nh ngé khã kh¨n trªn con ®−êng
kh¸m ph¸ kho tµng trÝ thøc cña nh©n lo¹i. Qu¸ tr×nh nhËn thøc kh«ng t¸ch khái ho¹t ®éng thùc
tiÔn cña trÎ th¬. V× thÕ nhu cÇu nhËn thøc cña häc sinh ®−îc tho¶ m·n trong hµnh ®éng vµ b»ng
hµnh ®éng t− duy. Cho nªn tæ chøc tèt ho¹t ®éng häc cña trÎ míi lµ ®iÒu cèt yÕu lµm cho nhu cÇu
nhËn thøc n¶y sinh, h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn chø kh«ng ph¶i dïng çch thuyÕt lý dµi dßng, hay
trõng ph¹t. Nhu cÇu nhËn thøc cña häc sinh tiÓu häc ®−îc h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn nhê çc ho¹t
®éng mu«n mµu, mu«n vÎ trong tr−êng häc, ngoµi x· héi vµ trong gia ®×nh. Trong ph¹m vi nhµ
tr−êng, cÇn gióp trÎ ®¹t ®−îc kÕt qu¶ cao trong häc tËp ngay tõ líp 1. Thµnh tÝch dï nhá còng vÉn
t¹o cho trÎ em niÒm vui vµ niÒm tin vµo søc lùc vµ trÝ tuÖ cña m×nh. V× thÕ, gi¸o viªn kh«ng ®−îc
lµm mÊt sù say mª, niÒm c¶m xóc cña häc sinh khi chóng tù kh¸m ph¸, tù t×m ®−îc lêi gi¶i hay
cña mét bµi to¸n, tù viÕt ®−îc mét ®o¹n v¨n hay... Çc nhµ t©m lý häc cho r»ng nhu cÇu nhËn thøc
sÏ ®−îc ph¸t triÓn thuËn lîi nÕu ho¹t ®éng cña häc sinh kh«ng qu¸ c¨ng th¼ng thÇn kinh, kh«ng bÞ
72
nh÷ng thÊt b¹i lÆp ®i lÆp l¹i trong häc tËp. V× thÕ, chuÈn bÞ t©m thÕ s½n sµng träng häc tËp vµ tæ
chøc ho¹t ®éng häc sao cho çc em ®¹t ®−îc kÕt qu¶ tèt sÏ gãp phÇn cñng cè, duy tr×, ph¸t triÓn
nhu cÇu nhËn thøc.
- Gi¸o viªn tiÓu häc ph¶i biÕt çch lµm cho trÎ tin vµo kh¶ n¨ng nhËn thøc cña m×nh. TÊt
nhiªn, con ng−êi kh«ng cã sù ngang b»ng vÒ n¨ng lùc. Song nh÷ng häc sinh cã søc khoÎ b×nh
th−êng ®Òu cã kh¶ n¨ng lÜnh héi ch−¬ng tr×nh häc tËp. Ngay c¶ khi gÆp tr−êng hîp cã häc sinh
häc yÕu, b»ng çch nµy hay çch kh¸c, gi¸o viªn ph¶i t¹o cho nã niÒm tin r»ng nã cã thÓ häc tèt
h¬n nÕu nã nç lùc trong häc tËp. Cã mét nhµ t©m lý häc ®Õn nghiªn cøu ë mét líp häc víi nhiÒu
trang thiÕt bÞ mang theo. Sau mét thêi gian ''kh¶o s¸t'', «ng tuyªn bè tr−íc c« gi¸o vµ c¶ líp: häc
sinh líp nµy ch¾c ch¾n sÏ ®¹t thµnh tÝch häc tËp cao trong t−¬ng lai. Trªn thùc tÕ ng−êi nµy ch¼ng
nghiªn cøu g× hÕt. §ã chØ lµ mµn kÞch t©m lý mµ ®¹o diÔn vµ diÔn viªn chÝnh lµ nhµ t©m lý häc.
Rèt cuéc nh÷ng häc sinh cña líp nµy ®· thùc sù chøng tá kh¶ n¨ng häc tËp cña m×nh vµ phÊn ®Êu
®Æc biÖt. KÕt qu¶ nµy cã ®−îc nhê ng−êi lµm thùc nghiÖm vµ c« gi¸o ®· truyÒn niÒm tin vµo lßng
çc em häc sinh. Lßng tù tin Êy kÝch thÝch bé ãc cña häc sinh lµm viÖc nhê nhu cÇu nhËn thøc
thóc ®Èy.
Ngay tõ bËc häc tiÓu häc ®· cÇn ph¶i h×nh thµnh nhu cÇu nhËn thøc cho häc sinh. Khi cã nhu
cÇu nhËn thøc, çc em sÏ kh¾c phôc ®−îc khã kh¨n ®Ó tù m×nh chiÕm lÜnh tri thøc, tù häc suèt
®êi.
3. T×nh c¶m
T×nh c¶m lµ mét mÆt rÊt quan träng trong ®êi sèng t©m lý nãi chung vµ nh©n çch nãi riªng.
§èi víi häc sinh tiÓu häc, t×nh c¶m cßn cã vÞ trÝ ®Æc biÖt v× nã lµ kh©u träng yÕu g¾n liÒn nhËn
thøc víi hµnh ®éng cña trÎ em. T×nh c¶m tÝch cùc kh«ng chØ kÝch thÝch trÎ em nhËn thøc mµ cßn
thóc ®Èy trÎ em ho¹t ®éng. Trong gi¸o dôc tiÓu häc, nÕu qu¸ quan t©m ®Õn sù ph¸t triÓn cña trÝ tuÖ
mµ xem nhÑ gi¸o dôc t×nh c¶m th× sÏ lµm cho nh©n çch cña trÎ em ph¸t triÓn phiÕn diÖn. §óng lµ
trÝ tuÖ ph¸t triÓn cao lµ c¬ së tèt ®Ó t×nh c¶m, ý chÝ ph¸t triÓn. Song kh«ng ph¶i bao giê vèn tri
thøc s©u réng, tr×nh ®é ph¸t triÓn trÝ tuÖ cao còng tù nã chuyÓn ho¸ thµnh thÕ giíi quan vµ niÒm
tin, t×nh c¶m vµ ý chÝ. Çc mÆt ®ã cña nh©n çch tuy cã liªn quan mËt thiÕt víi nhau song l¹i cã
tÝnh ®éc lËp t−¬ng ®èi, ®ßi hái ph¶i cã néi dung, ph−¬ng ph¸p gi¸o dôc vµ rÌn luyÖn riªng, thÝch
hîp vµ ph¶i ®−îc song song h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn. Sù thiªn lÖch gi÷a hai mÆt ®ã kh«ng nh÷ng
g©y khã kh¨n cho sù ph¸t triÓn cña nh©n çch, mµ cßn g©y hËu qu¶ kh«ng tèt cho sù ph¸t triÓn
nh©n çch sau nµy vµ t¹o nªn mét kiÓu nh©n çch mÊt c©n ®èi.
XuÊt ph¸t tõ quan niÖm trªn ®©y, chóng ta cÇn ®Æt l¹i vÊn ®Ò ph¸t triÓn t×nh c¶m cho häc sinh
®óng víi tÇm quan träng cña nã.
T×nh c¶m, c¶m xóc cña häc sinh tiÓu häc cã nh÷ng ®Æc ®iÓm sau:
- §èi t−îng g©y xóc c¶m cña häc sinh tiÓu häc th−êng lµ nh÷ng sù vËt, hiÖn t−îng cô thÓ,
sinh ®éng. Nh×n chung, con ng−êi dÔ bÞ kÝch thÝch cña hÖ thèng tÝn hiÖu thø nhÊt (sù vËt, hiÖn
t−îng vµ çc thuéc tÝnh cña nã) h¬n lµ hÖ thèng tÝn hiÖu thø hai (tiÕng nãi, ch÷ viÕt). ë häc sinh
tiÓu häc, ®iÒu nµy cµng râ rÖt bëi v× hÖ thèng tÝn hiÖu thø nhÊt vÉn cßn chiÕm −u thÕ so víi hÖ
thèng tÝn hiÖu thø hai. VÝ dô, ng−êi lín nhiÒu khi cã c¶m xóc m¹nh tr−íc nh÷ng c©u ca dao, tôc
ng÷, çch ng«n giµu tÝnh chÊt triÕt häc hoÆc tr−íc nh÷ng kh¸i niÖm khoa häc trõu t−îng... Ng−êi
lín do ý thøc ®· ®−îc h×nh thµnh vµ æn ®Þnh, chó ý cã chñ ®Þnh chiÕm −u thÕ cho nªn cã thÓ tËp
73
trung t− t−ëng l¾ng nghe ng−êi kh¸c thuyÕt tr×nh mét vÊn ®Ò nµo ®ã mét çch thÝch thó trong mét
thêi gian dµi. Cßn häc sinh tiÓu häc cè g¾ng l¾m còng chØ nghe ng−êi lín thuyÕt lý trong vßng
n¨m, m−êi phót nh÷ng vÊn ®Ò kh« khan, khã hiÓu.
Xóc c¶m, t×nh c¶m cña çc em g¾n liÒn víi ®Æc ®iÓm trùc quan, h×nh ¶nh cô thÓ. VÝ dô, khi
gi¶ng bµi c« gi¸o sö dông ®å dïng d¹y häc ®Ñp, mµu s¾c rùc rì, çc em reo lªn ''®Ñp qu¸'', ''thÝch
qu¸''... Do ®ã, nh÷ng bµi gi¶ng kh« khan, khã hiÓu, nÆng vÒ lý luËn ch¼ng nh÷ng kh«ng t¹o dùng
®−îc cho häc sinh nh÷ng c¶m xóc tÝch cùc mµ cßn lµm cho çc em mÖt mái, ch¸n n¶n, c¨ng
th¼ng...
- Häc sinh tiÓu häc rÊt dÔ xóc c¶m, xóc ®éng vµ khã k×m h·m xóc c¶m cña m×nh.
TÝnh dÔ xóc c¶m ®−îc thÓ hiÖn tr−íc hÕt ë çc qu¸ tr×nh nhËn thøc: tri gi¸c, t−ëng t−îng, t−
duy. Ho¹t ®éng trÝ tuÖ cña çc em ®−îm mµu s¾c xóc c¶m. Çc em suy nghÜ b»ng ''h×nh thøc'',
''©m thanh'' (K.§.Usinxki). VÝ dô, khi çc em tËp trung suy nghÜ, ta th−êng thÊy nÐt mÆt cña çc
em lóc t−¬i vui khi gi¶i quyÕt ®−îc vÊn ®Ò, lóc khã chÞu, cau cã khi gÆp chuyÖn khã kh¨n. Cã
nh÷ng bµi kiÓm tra ta thÊy çc em kh«ng tr×nh bµy nh÷ng kiÕn thøc c¬ b¶n cña ®Ò bµi yªu cÇu, mµ
kÓ ra çc vÝ dô khi thÇy, c« gi¸o gi¶ng bµi lµm çc em thÝch thó, xóc ®éng. Nãi chung, çc qu¸
tr×nh nhËn thøc, ho¹t ®éng cña çc em ®Òu chÞu sù chi phèi m¹nh mÏ cña c¶m xóc vµ ®Òu ®−îm
mµu s¾c c¶m xóc.
Häc sinh dÔ xóc c¶m, ®ång thêi hay xóc ®éng, v× thÕ çc em yªu mÕn mét çch ch©n thùc
c©y cèi, chim mu«ng, c¶nh vËt... Vµ trong çc bµi v¨n cña m×nh, çc em th−êng xuyªn nh©n çch
ho¸ chóng. Khi çc em nhËn mét ®iÓm tèt, nhËn ®−îc lêi khen cña thÇy c« gi¸o th× niÒm sung
s−íng thÓ hiÖn trªn nÐt mÆt, ë nô c−êi vµ hµnh vi cö chØ. Khi bÞ ®iÓm kÐm h¬n çc b¹n, bÞ mét lêi
chª tr¸ch cña gi¸o viªn çc em buån ra mÆt vµ cã khi bËt khãc tr−íc b¹n bÌ.
Häc sinh tiÓu häc cßn ch−a biÕt kiÒm chÕ nh÷ng t×nh c¶m cña m×nh, ch−a biÕt “kiÓm tra” sù
thÓ hiÖn t×nh c¶m ra bªn ngoµi. Çc em béc lé t×nh c¶m cña m×nh mét çch hån nhiªn, ch©n thËt.
Nh−ng còng v× ®Æc ®iÓm nµy, ®«i khi çc em c−êi, reo, nhÊp nhæm lµm mÊt trËt tù líp häc.
Nguyªn nh©n cña hiÖn t−îng nµy lµ do ë häc sinh, qu¸ tr×nh h−ng phÊn cßn m¹nh h¬n øc chÕ,
vá n·o cßn ch−a ®ñ søc th−êng xuyªn ®iÒu chØnh ho¹t ®éng cña bé phËn d−íi vá n·o. MÆt kh¸c,
vÒ mÆt t©m lý th× ý thøc vµ çc phÈm chÊt cña ý chÝ cßn ch−a cã kh¶ n¨ng ®iÒu khiÓn vµ ®iÒu
chØnh ®−îc nh÷ng c¶m xóc cña çc em.
Tõ ®Æc ®iÓm nµy, trong d¹y häc vµ gi¸o dôc, chóng ta cÇn kh¬i dËy nh÷ng c¶m xóc tù nhiªn
cña häc sinh tiÓu häc, ®ång thêi khÐo lÐo, tÕ nhÞ rÌn luyÖn cho çc em kh¶ n¨ng tù lµm chñ t×nh
c¶m cña m×nh, kh«ng ®−îc ®Ì nÐn hoÆc cã nh÷ng lêi nãi, viÖc lµm g©y xóc ®éng m¹nh (lo sî,
buån bùc, uÊt øc) hoÆc h−ng phÊn.
- T×nh c¶m cña häc sinh tiÓu häc cßn máng manh, ch−a bÒn v÷ng, ch−a s©u s¾c.
Çc em ®ang −a thÝch ®èi t−îng nµy nh−ng nÕu cã ®èi t−îng kh¸c thÝch h¬n, ®Æc biÖt h¬n th×
dÔ dµng bÞ l«i cuèn vµo ®ã, quªn mÊt ®èi t−îng cò. VÝ dô, cã em häc sinh líp 3 ®Çu n¨m häc tr¶
lêi rÊt thÝch m«n tËp ®äc v× c« gi¸o ®äc rÊt hay nh−ng cuèi n¨m häc l¹i thÝch m«n to¸n v× c« gi¸o
d¹y thay rÊt dÔ hiÓu. Cã nhiÒu em khi nghe ®äc truyÖn vÒ çc nhµ khoa häc Galilª, P¸tx«ng
(truyÖn ®äc 4) th× nãi: ''Em thÝch nhÊt sau nµy lín lªn ®−îc trë thµnh nhµ khoa häc'', sau ®ã Ýt l©u
®−îc nghe chuyÖn vÒ çc thñy thñ ®i ®Õn nh÷ng ''biÓn xanh kú l¹'', nh÷ng hßn ®¶o ''thÇn tiªn''... th×
l¹i nãi ''muèn trë thµnh thuû thñ''.
74
§Æc ®iÓm nµy cßn thÓ hiÖn trong viÖc t×nh b¹n cña çc em nhanh chãng ®−îc thiÕt lËp: cho
nhau mÊy h¹t ng« rang, cho m−în chiÕc th−íc kÎ, ®i vÒ cïng lèi xãm... lµ thµnh b¹n. Tuy vËy, cã
g× trôc trÆc nho nhá lµ dÔ bÊt hoµ. Nh−ng tÊt c¶ nhanh chãng quªn ®i vµ trë l¹i lµm lµnh víi nhau
mét çch hån nhiªn.
Sù chuyÓn ho¸ c¶m xóc còng biÓu hiÖn ë ®Æc ®iÓm nµy. Çc em häc sinh líp l, líp 2 cã thÓ
khãc ®Êy, nh−ng l¹i c−êi ngay, çc em ch−a cã t©m tr¹ng kÐo dµi nh− ng−êi lín.
T×nh c¶m cña çc em ë løa tuæi nµy ch−a s©u s¾c, bÒn v÷ng vµ æn ®Þnh nh− ng−êi lín v×
nh÷ng Ên t−îng do c¶m xóc cña çc em ®em l¹i cßn ph¶i ®−îc cñng cè, liªn kÕt víi nhau, thÓ
nghiÖm trong çc ho¹t ®éng cña çc em míi h×nh thµnh nªn nh÷ng t×nh c¶m bÒn v÷ng. Tuy vËy,
nh÷ng c¶m xóc m¹nh, nh÷ng Ên t−îng s©u s¾c cã thÓ ghi l¹i dÊu Ên trong t©m hån cña çc em rÊt
s©u ®Ëm. BiÕt bao nh÷ng l¸ th− cña häc sinh ®· tr−ëng thµnh göi cho çc thÇy, c« gi¸o tiÓu häc
cña m×nh cho thÊy çc em vÉn ''nhí nh− in'' nh÷ng kû niÖm tuæi th¬ víi tÊt c¶ rung ®éng thiÕt tha.
ë häc sinh tiÓu häc, nÕu çc xóc c¶m vÒ mét sù kiÖn, hiÖn t−îng, nh©n vËt nµo ®ã ®−îc cñng cè
th−êng xuyªn th«ng qua çc m«n häc, th«ng qua çc ho¹t ®éng tËp thÓ, th«ng qua cuéc sèng
th−êng ngµy th× còng cã thÓ h×nh thµnh nh÷ng t×nh c¶m s©u ®Ëm, bÒn v÷ng. §ã chÝnh lµ lßng yªu
kÝnh B¸c Hå, cha mÑ, thÇy c« gi¸o, lßng yªu quý çc chó bé ®éi…
Dùa trªn nh÷ng ®Æc ®iÓm t×nh c¶m cña häc sinh tiÓu häc, cã thÓ rót ra mét vµi ®Æc ®iÓm vÒ
ph−¬ng ph¸p gi¸o dôc t×nh c¶m cho çc em.
Muèn gi¸o dôc t×nh c¶m cho häc sinh tiÓu häc cÇn ph¶i ®i tõ nh÷ng h×nh ¶nh trùc quan,
sinh ®éng.
Ph©n tÝch ®Æc ®iÓm t×nh c¶m næi bËt cña çc em, ta thÊy r»ng chØ cã nh÷ng h×nh ¶nh trùc
quan, sinh ®éng (sù vËt, hiÖn.t−îng, con ng−êi, viÖc lµm, lêi nãi sinh ®éng giµu h×nh ¶nh...), dÔ
g©y xóc c¶m míi t¸c ®éng ®Õn xóc c¶m cña çc em. V× thÕ, trong d¹y häc, viÖc sö dông ®å dïng
d¹y häc ®Ñp, ®óng quy çch, nh÷ng thÝ nghiÖm hÊp dÉn, nh÷ng m« h×nh sinh ®éng ch¼ng nh÷ng
gióp çc em n¾m v÷ng tri thøc mµ cßn t¸c ®éng ®Õn xóc c¶m ®¹o ®øc, trÝ tuÖ vµ thÈm mü ë häc
sinh. ë ®©y, cÇn l−u ý hai ®iÒu: mét lµ, sö dông ph−¬ng tiÖn trùc quan trong viÖc gi¸o dôc t×nh c¶m
cho çc em ph¶i kÕt hîp mét çch linh ho¹t gi÷a ®å vËt, tranh ¶nh vµ lêi nãi, cö chØ cña gi¸o viªn
trong gi¶ng d¹y; gi¸o dôc t×nh c¶m kh«ng t¸ch rêi mµ ph¶i th«ng qua truyÒn thô tri thøc. T×nh c¶m
vµ tri thøc g¾n bã mËt thiÕt víi nhau, hç trî cho nhau.
ViÖc dïng çc t¸c phÈm v¨n häc nghÖ thuËt ®Ó t¸c ®éng ®Òn xóc c¶m cña häc sinh còng ®Æc
biÖt quan träng. Xem tranh ¶nh, ®äc s¸ch b¸o, xem phim, nghe ca nh¹c cã t¸c ®éng ®Õn xóc c¶m
vµ t×nh c¶m cña çc em, cã søc cuèn hót m¹nh mÏ, ®Ó l¹i Ên t−îng s©u ®Ëm trong t©m hån çc em.
H×nh ¶nh trùc quan gÇn gòi, sinh ®éng vµ toµn diÖn chÝnh lµ tÊm g−¬ng cña thÇy, c« gi¸o vµ
cha mÑ. Cho nªn gi¸o dôc t×nh c¶m cho çc em b»ng chÝnh sù biÓu thÞ t×nh c¶m cña gi¸o viªn lµ
hÕt søc quan träng.
- Muèn gi¸o dôc t×nh c¶m cho häc sinh ph¶i khÐo lÐo, tÕ nhÞ khi t¸c ®éng ®Õn çc em.
Yªu cÇu nµy ®Æt ra cho gi¸o viªn nhiÖm vô ph¶i n¾m ®−îc nhu cÇu, thÞ hiÕu, nguyÖn väng,
−íc m¬ còng nh− hoµn c¶nh riªng cña çc em. Cã n¾m ®−îc nh÷ng ®Æc ®iÓm nµy gi¸o viªn míi
cã thÓ lùa chän ®−îc ph−¬ng tiÖn thÝch hîp t¸c ®éng ®Õn t×nh c¶m cña häc sinh. Kinh nghiÖm cña
nhiÒu gi¸o viªn thµnh c«ng trong viÖc gi¸o dôc nh÷ng häc sinh ch−a ngoan ®· chØ ra r»ng: viÖc
75
t×m çch t¸c ®éng ®Õn t×nh c¶m tÝch cùc cña häc sinh lµ ''bÝ quyÕt'' thµnh c«ng. Nh−ng sù t¸c ®éng
chØ cã hiÖu qu¶ khi çc em ®ang ë tr¹ng th¸i t©m lý thuËn lîi. Ch¼ng h¹n, çc em ®ang vui, ®ang
buån, ®ang ©n hËn ®Òu lµ mçi tr¹ng th¸i kh¸c nhau. T¸c ®éng ®Õn t×nh c¶m cña çc em ph¶i tÕ
nhÞ, nhÑ nhµng, thÓ hiÖn sù ©n cÇn, cëi më vµ tÊm lßng t©m phóc. NÕu nghÜ häc sinh tiÓu häc cßn
nhá, ch−a biÕt g× nªn ®èi xö thÕ nµo còng ®−îc th× hÕt søc sai lÇm. ¸nh m¾t l¹nh lïng, lêi nãi th«
b¹o, hµnh vi mang tÝnh ¸p ®Æt sÏ g©y nªn çc ph¶n øng tiªu cùc, kh«ng tèt vÒ gi¸o viªn. TÊt nhiªn
®èi víi häc sinh ph¶i võa th−¬ng võa nghiªm. ChØ th−¬ng mµ kh«ng nghiªm, trÎ sÏ coi th−êng yªu
cÇu cña gi¸o viªn; tr¸i l¹i chØ nghiªm, trÎ sÏ sî sÖt, xa l¸nh vµ dÔ cã ¸c c¶m víi gi¸o viªn.
- T×nh c¶m cña häc sinh tiÓu häc ph¶i lu«n lu«n ®−îc cñng cè trong nh÷ng ho¹t ®éng cô thÓ.
Qu¸ tr×nh h×nh thµnh hay xo¸ bá mét t×nh c¶m nµo ®ã ph¶i c«ng phu l©u dµi. Do vËy, vÊn ®Ò
gi¸o dôc t×nh c¶m cho häc sinh rÊt phøc t¹p, ®ßi hái ph¶i tØ mØ. Muèn h×nh thµnh mét t×nh c¶m
nµo ®ã ph¶i t¹o ra nh÷ng xóc c¶m tÝch cùc ®ång lo¹i. Sù liªn kÕt nh÷ng Ên t−îng ®Ñp cña nhiÒu
xóc c¶m míi sÏ t¹o nªn t×nh c¶m. Trong qu¸ tr×nh d¹y häc vµ gi¸o dôc, gi¸o viªn ph¶i t×m çch
gîi l¹i nh÷ng xóc c¶m cò lµm c¬ së t¹o nªn nh÷ng xóc c¶m míi vµ tËp cho çc em tù thÓ hiÖn
nh÷ng t×nh c¶m trong nh÷ng hµnh ®éng cô thÓ.
§Ó cñng cè t×nh c¶m cña häc sinh cßn cÇn ph¶i ®−a çc em vµo çc ho¹t ®éng kh¸c nhau. ChØ
trong nh÷ng ho¹t ®éng cô thÓ (häc tËp, lao ®éng, vui ch¬i, thÓ dôc thÓ thao, v¨n nghÖ) trÎ míi tiÕp
xóc víi nh÷ng sù vËt, hiÖn t−îng cô thÓ, míi n¶y sinh xóc c¶m vµ rÌn luyÖn t×nh c¶m cña m×nh.
Ch¼ng h¹n, häc sinh tiÓu häc thÝch tham gia çc ho¹t ®éng tËp thÓ. Kh«ng tæ chøc cho çc em
ho¹t ®éng tËp thÓ th× kh«ng thÓ h×nh thµnh t×nh c¶m tËp thÓ ®óng ®¾n cho çc em ®−îc.
Gi¸o dôc t×nh c¶m cho häc sinh lµ c«ng viÖc phøc t¹p vµ khã kh¨n, ®ßi hái nhiÒu c«ng phu vµ
lµ nhiÖm vô quan träng cña nhµ tr−êng, gia ®×nh vµ x· héi. §èi víi häc sinh tiÓu häc th× c«ng viÖc
nµy cµng cã ý nghÜa, bëi lÏ tuæi häc sinh ë bËc häc nµy lµ tuæi hoa, tuæi ''sèng'' nhiÒu vÒ t×nh c¶m.
N¾m ®−îc nh÷ng ®Æc ®iÓm t×nh c¶m vµ biÕt ®−îc ph−¬ng ph¸p gi¸o dôc t×nh c¶m cho çc em lµ
nhiÖm vô quan träng cña mçi gi¸o viªn.
4. Sù ph¸t triÓn cña n¨ng khiÕu

Cã nh÷ng häc sinh lµm viÖc g× còng khã kh¨n, ph¶i nç lùc l¾m míi ®¹t kÕt qu¶. ë nh÷ng em
kh¸c c«ng viÖc nµy l¹i cã thÓ thµnh c«ng mét çch dÔ dµng t−ëng nh− ch¬i ®ïa, khiÕn mäi ng−êi
ph¶i kinh ng¹c. Ng−êi ta gäi trÎ em lo¹i thø hai nµy lµ häc sinh cã n¨ng khiÕu. N¨ng khiÕu ®−îc
béc lé sím vµ ph¸t triÓn rÊt nhanh ë çc lÜnh vùc nghÖ thuËt, v¨n th¬, khoa häc tù nhiªn vµ kü
thuËt. Ng−êi ta ®· nghiªn cøu 92 nhµ to¸n häc xuÊt s¾c thÊy cã 35 ng−êi cã n¨ng khiÕu to¸n häc
béc lé tr−íc 10 tuæi, 43 ng−êi béc lé trong kho¶ng tõ 11 ®Õn 15 tuæi, sè cßn l¹i trªn 16 tuæi. Çc
nhµ t©m lý häc gi¶ ®Þnh r»ng n¨ng khiÕu cã cÊu tróc cña nã. Trong sù ph¸t triÓn n¨ng khiÕu,
nh÷ng thµnh phÇn xuÊt hiÖn sau lµ sù ph¸t triÓn mét çch logic nh÷ng thµnh phÇn cã tr−íc, kÕt
hîp víi nh÷ng yÕu tè míi ph¸t sinh trong sù tiÕn ho¸ ç thÓ vµ nh÷ng kÕt qu¶ do gi¸o dôc, båi
d−ìng nªn, sau ®ã s¸t nhËp vµo thµnh phÇn cò t¹o nªn cÊu tróc míi. CÊu tróc cña tµi n¨ng cã
nh÷ng ®iÓm kh¸c víi cÊu tróc cña n¨ng khiÕu ®èi víi cïng lÜnh vùc ho¹t ®éng Êy vµ ng−îc l¹i.
N¨ng khiÕu cã thÓ trë thµnh tµi n¨ng hay kh«ng tuú thuéc vµo viÖc ph¸t hiÖn vµ båi d−ìng n¨ng
khiÕu.
Häc sinh tiÓu häc th−êng béc lé n¨ng khiÕu th¬ ca, nghÖ thuËt (móa, h¸t, vÏ). Nh÷ng em
nµy th−êng thÝch vÏ, nh¹c, h¸t. ViÖc ph¸t hiÖn nh÷ng kh¶ n¨ng cña çc em trong lÜnh vùc nµy vµ
76
tæ chøc çc ho¹t ®éng t−¬ng øng mét mÆt cã t¸c dông ph¸t triÓn nh÷ng t×nh c¶m thÈm mü, mÆt
kh¸c gãp phÇn båi d−ìng nh÷ng n¨ng khiÕu nµy ë çc em.
Ph¸t hiÖn n¨ng khiÕu lµ c«ng viÖc phøc t¹p, khã kh¨n vµ cßn nhiÒu bÝ Èn. ThÕ giíi ®· cã
nhiÒu bé tr¾c nghiÖm (test) ®Ó ph¸t hiÖn n¨ng khiÕu. Nh−ng test kh«ng ph¶i lµ ph−¬ng ph¸p duy
nhÊt ®Ó ph¸t hiÖn n¨ng khiÕu. V× muèn t×m ®óng ®−îc trÎ em cã thiªn t− ph¶i tiÕn hµnh '''®o'' nã ë
cÊp ®é qu¸ tr×nh, chø kh«ng ph¶i c¨n cø vµo kÕt qu¶ phÐp thö. §iÒu quan träng lµ muèn ph¸t hiÖn
häc sinh cã n¨ng khiÕu ph¶i th«ng qua ho¹t ®éng mµ çc em lµ chñ thÓ. VÒ ph−¬ng diÖn nµy, ®éi
ngò gi¸o viªn tiÓu häc cã kh¶ n¨ng rÊt to lín, v× gi¸o viªn lµ ng−êi tiÕp xóc hµng ngµy víi çc
em, lµ ng−êi tæ chøc cho çc em ho¹t ®éng vµ ®¸nh gi¸ kÕt qu¶ ho¹t ®éng cña çc em. Nhµ s−
ph¹m cã vai trß quan träng träng viÖc ph¸t hiÖn vµ båi d−ìng n¨ng khiÕu cho häc sinh, v× häc sinh
cã n¨ng khiÕu cã thÓ trë thµnh tµi n¨ng nÕu çc em gÆp ng−êi thÇy biÕt çch d¹y dç vµ xuÊt hiÖn
®óng lóc. Nhµ tr−êng tiÓu häc kh«ng cã kh¶ n¨ng vµ kh«ng thÓ ®µo t¹o tÊt c¶ häc sinh trë thµnh
nh÷ng ng−êi cã tµi n¨ng ë çc lÜnh vùc kh¸c nhau. Nh−ng çc thÇy gi¸o, c« gi¸o h·y lµm tÊt c¶ ®Ó
''ng−êi nµo mang mét Raphaen trong m×nh ®Òu ph¶i cã ®iÒu kiÖn ®Ó ph¸t triÓn kh«ng gÆp trë ng¹i''
(K.Marx) vµ ®õng ®Ó ''biÕt bao n¨ng khiÕu −u viÖt ®· bÞ mai mét ®i chØ v× nh÷ng sai sãt cña ng−êi
thÇy'' (C«menxki).
ë tuæi häc sinh tiÓu häc, cã thÓ thÊy c¶ nh÷ng biÓu hiÖn ban ®Çu cña nh÷ng n¨ng lùc trÝ tuÖ
®Æc biÖt. Çc c«ng tr×nh nghiªn cøu cña I.V. §ubr«vina ®· chøng tá r»ng ng−êi ta ®· ph¸t hiÖn
®−îc lÜnh vùc ho¹t ®éng tèi −u ë nhiÒu häc sinh. §iÒu ®ã x¸c nhËn trong ®iÒu kiÖn d¹y häc vµ
gi¸o dôc hiÖn nay, ngay ë ®Çu cña tuæi häc sinh tiÓu häc cã thÓ cã nh÷ng biÓu hiÖn s¬ ®¼ng, mang
tÝnh chÊt mÇm mèng kh«ng chØ cña n¨ng khiÕu nghÖ thuËt, thÓ dôc thÓ thao, mµ c¶ nh÷ng n¨ng
khiÕu trÝ tuÖ ®Æc biÖt.
C©u hái
1. Tr×nh bµy nh÷ng ®Æc ®iÓm nhËn thøc c¶m tÝnh vµ lý tÝnh cña häc sinh tiÓu häc. Cho vÝ dô minh
ho¹.
2. Tõ viÖc ph©n tÝch nh÷ng ®Æc ®iÓm nh©n çch ®iÓn h×nh cña häc sinh tiÓu häc h·y rót ra nh÷ng
kÕt luËn s− ph¹m cÇn thiÕt.
3. NÕu ®−îc ph©n c«ng d¹y líp 1, anh (chÞ) ph¶i quan t©m ®Õn ®Æc ®iÓm t©m lý nµo cña häc sinh?
VÒ mÆt t©m lý, häc sinh líp 1 th−êng gÆp nh÷ng khã kh¨n g×? Çch gióp trÎ kh¾c phôc nh÷ng
khã kh¨n ®ã?
4. Cã häc sinh hay l¬ ®·ng, gi¸o viªn nãi g× còng kh«ng hiÓu, nªn kh«ng bao giê hoµn thµnh
nhiÖm vô häc tËp trªn líp. Anh (chÞ) h·y nªu biÖn ph¸p t¸c ®éng ®Ó häc sinh nµy chó ý häc
tËp h¬n. Dïng kiÕn thøc t©m lý häc tiÓu häc ®Ó gi¶i thÝch c¬ së cña çc biÖn ph¸p ®ã.
77
Ch−¬ng VI
Çc ho¹t ®éng cña häc sinh tiÓu häc
I. Ho¹t ®éng häc cña häc sinh tiÓu häc
1. Kh¸i niÖm häc

§Ó tiÕp thu nÒn v¨n minh cña nh©n lo¹i, con ng−êi cã nhiÒu çch kh¸c nhau. Häc lµ kh¸i
niÖm réng trong ®êi sèng. Häc diÔn ra mét çch ngÉu nhiªn, kh«ng chñ ®Þnh, ë bÊt cø ®©u vµ bÊt
cø lóc nµo: ''Häc ¨n, häc nãi, häc gãi, häc më'', “§i mét ngµy ®µng, häc mét sµng kh«n''. Häc cña
®éng vËt kh¸c víi häc cña ng−êi. Häc cña ng−êi phong phó, phøc t¹p vµ kh¸c vÒ chÊt so víi häc
cña ®éng vËt. Häc ë ng−êi kh«ng ph¶i lµ do çc ph¶n øng sinh häc bÈm sinh cña c¬ thÓ.
Häc lµ kh¸i niÖm chØ viÖc häc mét çch ngÉu nhiªn kh«ng chñ ®Þnh, diÔn ra theo ph−¬ng
thøc th−êng ngµy trong mét ho¹t ®éng kh¸c.
Häc ®−îc hiÓu nh− vËy th× th«ng qua häc, viÖc lÜnh héi nh÷ng tri thøc, kü n¨ng, kü x¶o...
kh«ng ph¶i lµ môc ®Ých mµ chØ 1µ s¶n phÈm thu ®−îc bªn c¹nh s¶n phÈm chÝnh cña ho¹t ®éng
kh¸c ®−a l¹i. Ch¼ng h¹n ng−êi thî méc khi tiÕn hµnh ho¹t ®éng lao ®éng th× môc ®Ýnh chÝnh lµ
lµm ra s¶n phÈm nµo ®ã phôc vô con ng−êi (bµn ghÕ, tñ gi−êng...). Tuy vËy, th«ng qua ho¹t ®éng
lao ®éng, ng−êi c«ng nh©n häc ®−îc mét çi g× ®ã. VÝ dô, ng−êi thî méc hoµn thiÖn thªm kü n¨ng
lao ®éng, cã thªm hiÓu biÕt míi vÒ tÝnh chÊt cña lo¹i ®å gç kh¸c nhau. HoÆc th«ng qua giao tiÕp
víi ng−êi kh¸c, qua ®äc b¸o, nghe radi«, xem ti vi... trÎ em cã thÓ thu ®−îc nh÷ng kinh nghiÖm
th−êng ngµy. VËy, häc ®em l¹i cho con ng−êi nh÷ng g×?
- Tri thøc, kinh nghiÖm, kü n¨ng... mang tÝnh chÊt tiÒn khoa häc, rêi r¹c, kh«ng hÖ thèng.
- Tri thøc, kinh nghiÖm do häc ®em l¹i kh«ng trïng víi môc ®Ých chÝnh cña ho¹t ®éng hay
hµnh vi.
- Häc ngÉu nhiªn tuy chØ ®em l¹i nh÷ng g× cã liªn quan ®Õn nhu cÇu, thÞ hiÕu, ®¸p øng nhu
cÇu cña cuéc sèng tr−íc m¾t, bá qua nh÷ng çi kh¸c nh−ng cã khi l¹i lµ quan träng, cã ý nghÜa
l©u dµi.
- Häc ngÉu nhiªn chØ ®em l¹i kinh nghiÖm, n¨ng lùc thùc tiÔn do thùc tÕ trùc tiÕp ®em l¹i.
NÕu hiÓu viÖc häc nh− ®· tr×nh bµy th× tr−íc khi ®Õn tr−êng tiÓu häc, viÖc häc cña trÎ em ®·
diÔn ra trong ho¹t ®éng vui ch¬i, b»ng b¾t ch−íc, b»ng truyÒn khÈu, truyÒn tay... ë çc em ch−a
cã mét ho¹t ®éng häc mang tÝnh chuyªn biÖt.
78
2. Kh¸i niÖm ho¹t ®éng häc
Çc nhµ t©m lý häc X.L.V−gètxki, X.L. Rub−nstªrin, A.N. Lª«nchiÐp... ®· nhÊn m¹nh vai
trß ho¹t ®éng ®èi víi sù h×nh thµnh t©m lý, ý thøc cña con ng−êi nãi chung vµ ®èi víi trÎ em nãi
riªng.
Trong lÜnh vùc t©m lý häc s− ph¹m, nhiÒu nhµ t©m lý häc cho r»ng: ho¹t ®éng cã vai trß quan
träng t−¬ng viÖc h×nh thµnh tri thøc, kü n¨ng, kü x¶o. Tuy vËy, chØ vµi chôc n¨m trë l¹i ®©y, b¶n
th©n ho¹t ®éng míi trë thµnh ®èi t−îng nghiªn cøu ®Æc biÖt cña mét sè nhµ t©m lý häc.
Cã thÓ coi nhµ t©m lý häc §.B.Elc«nin lµ ng−êi ®Æt nÒn mãng cho lý thuyÕt ho¹t ®éng häc.
NÕu tr−íc n¨m 1960, ho¹t ®éng häc kh«ng ®−îc thèng nhÊt víi sù häc th× «ng ®· xem xÐt ho¹t
®éng häc lµ ho¹t ®éng cã ý thøc nh»m thay ®æi b¶n th©n chñ thÓ cña ho¹t ®éng häc (häc sinh).
Trong ho¹t ®éng nµy, çc ph−¬ng thøc chung cña viÖc thùc hiÖn ho¹t ®éng ®−îc häc sinh ý thøc
vµ ph©n biÖt víi kÕt qu¶ cña ho¹t ®éng.
Nh− vËy, ho¹t ®éng häc kh«ng chØ ®−îc xem xÐt d−íi gãc ®é nhê nã häc sinh lÜnh héi ®−îc
çi g×, b»ng çch nµo, trªn c¬ së nh− thÕ nµo, mµ cßn ®−îc xem xÐt nh− lµ sù biÕn ®æi cña b¶n
th©n chñ thÓ cña ho¹t ®éng. Theo ý nghÜa ®ã, §.B.Elc«nin, V.V.§av−®èp... cho r»ng kh«ng thÓ
coi sù häc lµ sù lÜnh héi trïng víi ho¹t ®éng häc. §µnh r»ng sù lÜnh héi lµ néi dung c¬ b¶n cña
ho¹t ®éng häc, song cÇn ph¶i xem xÐt ho¹t ®éng häc, ho¹t ®éng d¹y ®· lµm cho häc sinh trë
thµnh chñ thÓ cña ho¹t ®éng häc ®Õn møc nµo?
3. B¶n chÊt cña ho¹t ®éng häc

Ho¹t ®éng häc chØ n¶y sinh, h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn ë trÎ em tõ 6 tuæi khi b¾t ®Çu ®i häc nhê
ph−¬ng ph¸p nhµ tr−êng. Ph−¬ng ph¸p nhµ tr−êng bao gåm néi dung d¹y häc, ph−¬ng ph¸p
chiÕm lÜnh tri thøc (çch häc) vµ tæ chøc cho häc sinh lÜnh héi tri thøc (tõ phÝa nhµ tr−êng) mét
çch chuyªn biÖt. Ho¹t ®éng häc cã çc ®Æc ®iÓm sau:
- §èi t−îng cña ho¹t ®éng häc lµ tri thøc, kh¸i niÖm khoa häc, kü n¨ng vµ kü x¶o... Çi ®Ých
mµ ho¹t ®éng häc h−íng tíi lµ b»ng ho¹t ®éng cña m×nh, häc sinh chiÕm lÜnh tri thøc, kh¸i niÖm,
hÖ thèng kü n¨ng, kü x¶o t−¬ng øng - tÊt c¶ nh÷ng çi ®ã n»m trong nÒn v¨n minh nh©n lo¹i.
B»ng ho¹t ®éng häc, häc sinh t¸i t¹o l¹i çi mµ thÕ hÖ tr−íc ®· ph¸t hiÖn ®−îc. §Ó lµm ®−îc viÖc
nµy, ng−êi gi¸o viªn tiÓu häc kh«ng thÓ xem m×nh nh− lµ ''m¸y ph¸t'' th«ng tin, cßn häc sinh nh−
''m¸y nhËn'' th«ng tin. Häc sinh kh«ng chØ lµ kh¸ch thÓ chÞu t¸c ®éng cña thÇy mµ cßn lµ chñ thÓ
tÝch cùc tiÕn hµnh ho¹t ®éng häc mét çch cã ý thøc vµ tù gi¸c.
- Ho¹t ®éng häc lµm thay ®æi chÝnh b¶n th©n chñ thÓ cña ho¹t ®éng ®ã (häc sinh). Th«ng
th−êng çc ho¹t ®éng ®Òu h−íng tíi ®èi t−îng vµ lµm thay ®æi ®èi t−îng cña ho¹t ®éng, nh−ng
ho¹t ®éng häc kh«ng nh»m vµ còng kh«ng lµm thay ®æi ®−îc ®èi t−îng cña nã (tri thøc, kh¸i
niÖm, kü n¨ng...), nh−ng nhê cã sù chiÕm lÜnh ®èi t−îng mµ chñ thÓ cã thÓ thay ®æi vµ ph¸t triÓn
chÝnh m×nh. TÊt nhiªn trong qu¸ tr×nh tiÕn hµnh ho¹t ®éng häc, kh¸ch thÓ cã thÓ ®−îc thay ®æi
nh−ng sù thay ®æi nµy kh«ng ph¶i lµ môc ®Ých tù th©n cña ho¹t ®éng häc.
- Ho¹t ®éng häc lµ ho¹t ®éng cã tÝnh tù gi¸c cao, ®−îc ®iÒu khiÓn mét çch cã ý thøc nh»m
lÜnh héi nÒn v¨n minh nh©n lo¹i. ë ®©y cã hai vÊn ®Ò cÇn l−u ý:
79
+ Sù tiÕp thu tri thøc, kü n¨ng, kü x¶o nhê sù häc cã thÓ diÔn ra trong ho¹t ®éng thùc tiÔn ë
mét t×nh huèng cô thÓ. Do ®ã, th«ng th−êng nh÷ng tri thøc ®ã mang tÝnh kinh nghiÖm, gióp con
ng−êi sö dông nã trong t×nh huèng quen thuéc, nh−ng con ng−êi th−êng kh«ng lý gi¶i ®−îc c¬ së
khoa häc cña chóng.
+ Trong khi ®ã ho¹t ®éng häc mang tÝnh tù gi¸c cao, ®èi t−îng ho¹t ®éng häc trïng víi ®éng
c¬ thóc ®Èy ho¹t ®éng häc. Nh÷ng tri thøc, kh¸i niÖm khoa häc... ®· ®−îc çc nhµ khoa häc tinh
chÕ, ch¾t läc vµ tæ chøc l¹i (tøc lµ cã sù gia c«ng s− ph¹m) vµ mang vµo nhµ tr−êng. §ã lµ con
®−êng lý luËn trong viÖc chiÕm lÜnh kh¸i niÖm khoa häc mang tÝnh kh¸i qu¸t. Do ®ã, tri thøc kh¸i
niÖm khoa häc, kü n¨ng, kü x¶o... ®−îc h×nh thµnh trong ho¹t ®éng mang tÝnh hÖ thèng kh«ng chØ
®óng cho mét t×nh huèng cô thÓ nµo ®ã, mµ thÝch hîp cho c¶ çc hoµn c¶nh t−¬ng tù.
- Ho¹t ®éng häc kh«ng chØ h−íng tíi vµ chiÕm lÜnh kh¸i niÖm khoa häc, kü n¨ng, kü x¶o...,
mµ cßn h−íng tíi vµ tiÕp thu c¶ nh÷ng tri thøc vÒ çch thøc ho¹t ®éng (çch häc). Do ®ã, gi¸o
viªn tiÓu häc kh«ng chØ lµ ng−êi d¹y tri thøc. ë nh÷ng líp ®Çu bËc tiªu häc, viÖc d¹y tri thøc, kh¸i
niÖm vµ d¹y çch häc ph¶i trë thµnh môc ®Ých cña tõng giê lªn líp. Khi çch häc ®· ®−îc h×nh
thµnh th× nã trë thµnh ph−¬ng tiÖn, c«ng cô ®Ó tiÕp tôc chiÕm lÜnh nh÷ng tri thøc cao h¬n ë çc
líp cuèi bËc tiÓu häc. V× vËy, viÖc h×nh thµnh ho¹t ®éng häc ph¶i ®−îc gi¸o viªn ý thøc vµ ph¶i
xem lµ mét trong nh÷ng môc ®Ých quan träng cña ho¹t ®éng Êy.
4. ý nghÜa cña viÖc xem xÐt häc tËp cña häc sinh tiÓu häc lµ mét ho¹t ®éng
Ho¹t ®éng häc, theo t©m lý häc hiÖn ®¹i, lÇn ®Çu tiªn xuÊt hiÖn vµ h×nh thµnh nhê ph−¬ng
ph¸p nhµ tr−êng. Trßn 6 tuæi, trÎ em vµo häc líp 1. B»ng ho¹t ®éng häc, trÎ em sÏ cã nh÷ng biÕn
®æi c¨n b¶n vÒ t©m lý (trÝ tuÖ, n¨ng lùc, ®éng c¬, høng thó...).
Ho¹t ®éng häc cña häc sinh tiÓu häc lµ ho¹t ®éng chñ ®¹o - ho¹t ®éng cã ®èi t−îng nµy lÇn
®Çu tiªn xuÊt hiÖn trong tiÕn tr×nh ph¸t triÓn cña trÎ em vµ ®−îc tæ chøc ®Æc biÖt. §èi t−îng cña
ho¹t ®éng häc lµ hÖ thèng çc kh¸i niÖm khoa häc vµ hÖ thèng tri thøc cã tÝnh lý luËn. Ho¹t ®éng
häc cña häc sinh tiÓu häc cã thÓ n¶y sinh trong lßng ho¹t ®éng vui ch¬i ph¶i h×nh thµnh b»ng
ph−¬ng ph¸p nhµ tr−êng, d−íi sù chØ ®¹o chÆt chÏ cña gi¸o viªn.
Qua quan niÖm vÒ ho¹t ®éng trªn ®©y, nhµ gi¸o dôc cÇn t×m çch tæ chøc ho¹t ®éng häc cña
häc sinh tiÓu häc trùc tiÕp trªn ®èi t−îng (kh¸i niÖm khoa häc, nh÷ng chuÈn mùc cña ®êi sèng x·
héi ®−¬ng thêi). V× thÕ, cã thÓ nãi, ®èi t−îng ho¹t ®éng cña häc sinh tiÓu häc lµ nhãm ®èi t−îng
trong ®êi sèng hiÖn thùc víi nh÷ng thµnh tùu vËt chÊt vµ tinh thÇn, víi nh÷ng quan hÖ kinh tÕ, x·
héi cña x· héi ®−¬ng thêi. Do ®ã, ph¶i hiÓu nhµ tr−êng lµ n¬i x¶y ra cuéc sèng thùc cña trÎ em vµ
ph¶i tæ chøc ho¹t ®éng trªn nh÷ng ®èi t−îng Êy th× t©m lý cña häc sinh tiÓu häc míi ph¸t triÓn
®−îc.
LÇn ®Çu ®Õn tr−êng, b»ng ho¹t ®éng cña m×nh (®−îc tæ chøc theo ph−¬ng ph¸p nhµ tr−êng),
häc sinh n¾m lÊy nh÷ng mèi liªn hÖ xuÊt ph¸t cña çc bé m«n khoa häc. Qu¸ tr×nh h×nh thµnh ®èi
t−îng khoa häc 1µ c¬ së ®Ó h×nh thµnh n¨ng lùc míi trong mçi trÎ em (häc sinh). VÝ dô, n¨ng lùc
to¸n ch¼ng qua chØ lµ çi vèn cã cña ®èi t−îng to¸n bªn ngoµi ç thÓ, ®−îc “gieo” vµo ç thÓ råi
''mäc lªn'' vµ ph¸t triÓn l¹i mét lÇn n÷a. N¨ng lùc to¸n kh«ng thÓ h×nh thµnh bªn ngoµi qu¸ tr×nh
t¸c ®éng cña chñ thÓ lªn ®èi t−îng to¸n.
80
§Ó x¸c ®Þnh cô thÓ ®èi t−îng cña ho¹t ®éng, ph¶i x©y dùng ch−¬ng tr×nh m«n häc. ThÇy gi¸o
cã tay nghÒ chØ viÖc chÊp nhËn, lùa chän råi tiÕn hµnh viÖc tæ chøc ho¹t ®éng cho häc sinh.
NÕu thõa nhËn quan ®iÓm nµy th× trong d¹y häc ë tiÓu häc, thÇy ph¶i tæ chøc, trß ph¶i ho¹t
®éng chø kh«ng ph¶i thÇy ®äc, trß chÐp hoÆc thÇy gi¶ng, trß ghi nhí. Muèn biÕn quan ®iÓm lý
luËn nµy thµnh hiÖn thùc th× ph¶i biÕn toµn bé qu¸ tr×nh gi¸o dôc thµnh mét hÖ thèng viÖc lµm nh−
mét quy tr×nh c«ng nghÖ.(1) V× häc theo nghÜa nµy kh«ng ph¶i lµ ghi nhí, mµ ®ã lµ qu¸ tr×nh chñ
®éng “t¹o nghÜa''. ChØ nh÷ng th«ng tin nµo ®−îc häc sinh s¾p xÕp cÊu tróc vµ tæ chøc l¹i míi cã
thÓ chuyÓn thµnh tri thøc, kh¸i niÖm khoa häc. Qu¸ tr×nh tæ chøc nµy ®−îc sù gióp ®ì cña viÖc
“lµm” h¬n lµ “nghe”. Häc sinh sÏ häc tèt nhÊt nÕu çc em sö dông ®−îc tri thøc, kinh nghiÖm, kü
n¨ng qua thùc hµnh chø kh«ng ph¶i qua nghe gi¶ng. H·y ghi nhí c©u thµnh ng÷ cña Trung Quèc:
''T«i nghe th× t«i quªn. T«i thÊy th× t«i nhí. T«i lµm th× t«i hiÓu.'' Vµ ''Môc tiªu cuèi cïng cña hÖ
thèng gi¸o dôc lµ chuyÓn giao cho ç nh©n g¸nh nÆng cña viÖc ph¶i tù häc'' (J.W.Gardner).
5. VÒ cÊu tróc ho¹t ®éng häc cña häc sinh tiÓu häc
Ho¹t ®éng häc cña häc sinh tiÓu häc cã çc thµnh tè: nhiÖm vô häc tËp, çc hµnh ®éng häc,
®éng c¬, nhu cÇu häc tËp.
NhiÖm vô häc tËp. NhiÖm vô häc tËp lµ yªu cÇu trÎ em ph¶i ®¹t ®−îc nh÷ng môc ®Ých ®Þnh
tr−íc d−íi sù tæ chøc, h−íng dÉn cña thÇy gi¸o, cßn trÎ em (häc sinh) tù m×nh t¹o ra cho m×nh s¶n
phÈm gi¸o dôc.
Kh¸c víi con vËt, khi häc sinh b¾t tay vµo hµnh ®éng lµ ®· h×nh dung ra ë trong ®Çu h×nh ¶nh
cña s¶n phÈm t−¬ng lai. H×nh ¶nh Êy chØ lµ biÓu t−îng ®Çu tiªn chø kh«ng ph¶i lµ môc ®Ých (dï nã
®ãng vai trß ®Þnh h−íng ho¹t ®éng). ChØ khi ho¹t ®éng ban ®Çu x¶y ra th× biÓu t−îng Êy míi cã
néi dung cña môc ®Ých. Cã thÓ nãi th«ng qua ho¹t ®éng häc, häc sinh tiÓu häc chiÕm lÜnh tõng
môc ®Ých bé phËn, riªng rÏ vµ dÇn chiÕm lÜnh toµn bé ®èi t−îng. Nãi çch kh¸c, mçi kh¸i niÖm
khoa häc trong tõng tiÕt häc, tõng bµi häc lµ nh÷ng môc ®Ých cña ho¹t ®éng häc. Trong qu¸ tr×nh
h×nh thµnh môc ®Ých häc tËp lu«n lu«n cã sù chuyÓn ho¸ gi÷a môc ®Ých vµ ph−¬ng tiÖn. VÝ dô,
môc ®Ých bé phËn (tõng kh¸i niÖm) ®−îc chiÕm lÜnh, lËp tøc nã trë thµnh ph−¬ng tiÖn cho sù
chiÕm lÜnh kh¸i niÖm (môc ®Ých bé phËn) tiÕp theo. V× vËy, môc ®Ých cuèi cïng sÏ ®−îc h×nh
thµnh mét çch tÊt yÕu trong qu¸ tr×nh häc sinh thùc hiÖn mét hÖ thèng çc hµnh ®éng häc.
Mçi môc ®Ých lµ biÓu hiÖn cô thÓ cña mét kh©u trong chuçi logic cña ®èi t−îng häc. Do ®ã,
qu¸ tr×nh ®¹t môc ®Ých häc còng lµ qu¸ tr×nh h×nh thµnh ®éng c¬ trong ®iÒu kiÖn cô thÓ x¸c ®Þnh
cña qu¸ tr×nh ho¹t ®éng, v× vËy nªn kh«ng thÓ cã mét ®éng c¬ nµo kh¸c bªn ngoµi ho¹t ®éng häc
¸p ®Æt vµo cho nã. §éng c¬ häc t¹o nªn ®éng lùc häc, nã ®−îc h×nh thµnh trong tõng tiÕt häc.
Tæ chøc ho¹t ®éng häc, suy cho cïng lµ lËp ra vµ tæ chøc thùc hiÖn mét hÖ thèng çc nhiÖm
vô. NhiÖm vô häc ®−a ®Õn cho trÎ em d−íi h×nh thøc mét viÖc lµm nhÊt ®Þnh nµo ®ã.
ViÖc lµm hÑp h¬n ho¹t ®éng, v× trong viÖc lµm cô thÓ kh«ng nhÊt thiÕt ph¶i xÐt ®éng c¬ s©u
xa cña nã. ViÖc lµm còng cã thÓ réng h¬n ho¹t ®éng, v× nã ph¶i ®em l¹i s¶n phÈm x¸c ®Þnh. ViÖc
lµm trong ho¹t ®éng häc kh¸c víi viÖc lµm kh¸c ë chç: mçi viÖc lµm trong häc tËp ph¶i t¹o cho
chñ thÓ mét n¨ng lùc míi; cßn nh÷ng viÖc lµm kh¸c dï cã t¹o ra s¶n phÈm nh−ng kh«ng t¹o ra
(1)
Hå Ngäc §¹i, Gi¶i ph¸p gi¸o dôc, NXB Gi¸o dôc, Hµ Néi, 1991.
81
n¨ng lùc míi cho chñ thÓ (vÝ dô trong lao ®éng, môc ®Ých, ph−¬ng tiÖn, ph−¬ng ph¸p... ®Òu ®· cã,
chØ viÖc vËn dông). Ho¹t ®éng häc tËp t¹o ra n¨ng lùc míi trong häc sinh kh«ng ®¬n thuÇn chØ lµ
qu¸ tr×nh tÝch luü. N¨ng lùc míi Êy chÝnh lµ s¶n phÈm gi¸o dôc. Nã kh¸c víi mäi s¶n phÈm cña
ho¹t ®éng lao ®éng ë chç thÇy gi¸o coi träng h×nh thøc s¶n phÈm víi t− çch lµ kÕt qu¶ tÊt yÕu,
chø kh«ng ph¶i lµ gi¸ trÞ sö dông. S¶n phÈm ®ã kh«ng t¸ch ra khái s¶n phÈm nãi chung, mµ cã
nhiÖm vô ®Þnh h×nh n¨ng lùc míi ®· ®−îc h×nh thµnh.
Häc sinh thùc hiÖn nhiÖm vô häc b»ng çc ho¹t ®éng häc. Ho¹t ®éng häc bao gåm hµnh
®éng ph©n tÝch, hµnh ®éng m« h×nh ho¸, hµnh ®éng kiÓm tra vµ ®¸nh gi¸. §Ó ph¸t hiÖn ra nguån
gèc vµ logic cña kh¸i niÖm cÇn cã hµnh ®éng ph©n tÝch (®Ó diÔn ®¹t mét çch vËt chÊt vµ c¶m
tÝnh); ®Ó cã kh¸i niÖm cÇn cã hµnh ®éng m« h×nh ho¸; ®Ó sö dông vµ cô thÓ ho¸ kh¸i niÖm cÇn cã
hµnh ®éng cô thÓ ho¸; ®Ó kiÓm so¸t vµ cã ®iÒu chØnh kÞp thêi cÇn cã hµnh ®éng kiÓm tra vµ ®¸nh
gi¸.
Chóng ta ph©n tÝch hµnh ®éng häc nªu trªn.
- Hµnh ®éng ph©n tÝch lµ hµnh ®éng tiªn quyÕt trong viÖc lÜnh héi tri thøc, kh¸i niÖm khoa
häc cña häc sinh tiÓu häc. Hµnh ®éng nµy nh− mäi hµnh ®éng nãi chung cã thÓ ®−îc thùc hiÖn
trong nh÷ng h×nh thøc kh¸c nhau cña ®èi t−îng: vËt chÊt hay vËt chÊt ho¸ trong ng«n ng÷ vµ trong
®Çu. Ho¹t ®éng vËt chÊt (vËt chÊt ho¸) cã ®èi t−îng lµ çc vËt thËt hay çc vËt thÓ (nh− c«ng thøc,
s¬ ®å, h×nh vÏ) sao cho mçi häc sinh tiÓu häc cã thÓ ho¹t ®éng b»ng tay: viÕt vÏ, ®¸nh mòi tªn,
tÈy, xo¸... Nhê vËy, häc sinh ph¶i hµnh ®éng thùc sù (chó kh«ng chØ quan s¸t hay theo dâi hoÆc
nghe kÓ...) vµ lµm biÕn ®æi ®èi t−îng lÜnh héi, nhê ®ã ph¸t hiÖn ®−îc logic cña ®èi t−îng nghiªn
cøu, ph¸t hiÖn ra mèi quan hÖ chung cña hÖ thèng ®èi t−îng cÇn kh¶o s¸t. Mäi ho¹t ®éng l¹i bao
gåm mét chuçi thao t¸c. Çc nhµ t©m lý häc cho r»ng cã çc lo¹i thao t¸c nh− sau:
+ Thao t¸c vËt chÊt, ®−îc thùc hiÖn mét çch vËt chÊt b»ng tay, b»ng søc m¹nh c¬ b¾p ë bªn
ngoµi trÝ ãc.
+ Thao t¸c tinh thÇn ®èi lËp víi thao t¸c vËt chÊt.
+ Thao t¸c trÝ ãc lµ thao t¸c tinh thÇn nh−ng ë ng−êi, kh«ng ph¶i thao t¸c tinh thÇn nµo còng
lµ thao t¸c trÝ ãc. Thao t¸c trÝ ãc ®ßi hái sù chuÈn x¸c cao, ®ßi hái mét sù r¹ch rßi.
- Hµnh ®éng m« h×nh ho¸.
Nhê hµnh ®éng nµy, häc sinh tiÓu häc ghi l¹i ®−îc tiÕn tr×nh vµ kÕt qu¶ thùc hiÖn hµnh ®éng
ph©n tÝch d−íi d¹ng m« h×nh vµ ký hiÖu. VA.Shoff xem m« h×nh lµ mét çi gièng vµ kh¸c vÒ mét
ph−¬ng diÖn nµo ®ã.(1) Chøc n¨ng cña m« h×nh lµ diÔn ®¹t mét çch trùc quan nh÷ng quan hÖ c¬
b¶n cña ®èi t−îng mµ ta thÊy mét çch trùc tiÕp. V.A.Shoff viÕt: Nãi ®Õn m« h×nh, ta hiÓu ®ã lµ
mét biÓu t−îng trong ®Çu hay mét hÖ thèng ®· ®−îc vËt chÊt ho¸. HÖ thèng nµy ph¶n ¸nh hay t¸i
hiÖn nghiªn cøu cã thÓ thay cho nã vµ khi nghiªn cøu, ë hÖ thèng nµy ta thu ®−îc nh÷ng th«ng tin
nãi vÒ ®èi t−îng.(1) M« h×nh ho¸ lóc ®Çu lµ s¶n phÈm cña ho¹t ®éng, sau ®ã trë thµnh c«ng cô t−
duy. Trong t©m lý häc s− ph¹m cã thÓ nãi, m« h×nh diÔn ®¹t logic cña kh¸i niÖm ®−îc ®−a ra d−íi
h×nh thøc kh«ng gian, trùc quan vµ cã thÓ c¶m nhËn ®−îc b»ng gi¸c quan. Mäi quan hÖ trong kh¸i
(1)
V.A.Shoff, M« h×nh vµ triÕt häc, NXB Khoa häc, L, 1996.
(1)
V.A.Shoft, s¸ch ®· dÉn.
82
niÖm ®Òu ®−îc tr¶i ra d−íi d¹ng vËt chÊt bÒ ngoµi, råi sau ®ã míi chuyÓn vµo d¹ng tinh thÇn trong
®Çu ãc.
Cã çc lo¹i m« h×nh nµo? Mét çch −íc lÖ cã thÓ ph©n chia nh− sau:
+M« h×nh t−¬ng ®ång: Lµ lo¹i m« h×nh gÇn gièng vËt chÊt.
VÝ dô: Sa bµn trËn ®¸nh. Lo¹i m« h×nh nµy nãi chung Ýt cã t¸c ®éng ®Õn sù ph¸t triÓn trÝ tuÖ
vµ t− duy lý luËn cña häc sinh.
+ M« h×nh biÓu tr−ng cã nh÷ng nÐt hao hao nh− nguyªn mÉu, ®ång thêi cã nh÷ng nÐt kh«ng
h¼n nh− vËy. VÝ dô, m« h×nh phÐp céng sau ®©y:
a b
M« h×nh biÓu tr−ng nµy gåm ba yÕu tè a, b, c. Quan hÖ gi÷a ba yÕu tè lµ:
a+b=c c-a=b
b+a=c c-b=a
+ M« h×nh vâ ®o¸n lµ lo¹i h×nh hoµn toµn cã tÝnh chÊt quy −íc, diÔn ®¹t thuÇn khiÕt logic
1
cña kh¸i niÖm. Lo¹i m« h×nh nµy th−êng ®−îc diÔn ®¹t b»ng c«ng thøc hay ký hiÖu S = ah (a lµ
2
chiÒu dµi c¹nh ®¸y cña tam gi¸c, h lµ chiÒu cao thuéc c¹nh ®ã).
M« h×nh lµ s¶n phÈm cña t− duy ph©n tÝch, ®ång thêi, chÝnh nã l¹i lµ ph−¬ng tiÖn ®Æc biÖt
cña t− duy - mét kiÓu t− duy khoa häc ®−îc h×nh thµnh ë trÎ em nhê cã ho¹t ®éng häc. Trong
d¹y häc ë tiÓu häc, gi¸o viªn sö dông çc m« h×nh vµ d¹y cho häc sinh biÕt çch thiÕt lËp çc
m« h×nh ®Ó ph©n tÝch ®èi t−îng lµ viÖc lµm cÇn thiÕt ®Ó ph¸t triÓn trÝ tuÖ cña häc sinh (vÝ dô
chuyÓn bµi to¸n cã lêi v¨n thµnh mét m« h×nh), dïng s¬ ®å, biÓu ®å ®Ó ghi nhí...).
- Hµnh ®éng cô thÓ ho¸.
Trong d¹y häc ë bËc tiÓu häc, ph¶i xem viÖc h×nh thµnh ë häc sinh ph−¬ng ph¸p chung ®Ó
gi¶i quyÕt nhiÖm vô míi lµ viÖc lµm quan träng. Nh÷ng nhiÖm vô thùc tiÔn th× v« cïng phong phó
vµ cùc kú phøc t¹p. V× thÕ, d¹y häc ë bËc tiÓu häc ph¶i lµm cho häc sinh biÕt dïng ph−¬ng ph¸p
chung ®· ®−îc h×nh thµnh ®Ó gi¶i quyÕt nh÷ng tr−êng hîp cô thÓ nh− lµ biÓu hiÖn riªng cña t×nh
huèng chóng ®−îc chän ban ®Çu. Nhê vËy, çc em nhanh chãng ph©n biÖt ®−îc mäi quan hÖ
trong ®ã vµ biÕt sö dông ph−¬ng ph¸p chung ®· ®−îc h×nh thµnh ®Ó gi¶i quyÕt nh÷ng t×nh huèng
míi.
- Hµnh ®éng kiÓm tra vµ ®¸nh gi¸.
Nhµ t©m lý häc P.la.Galperin cho r»ng hµnh ®éng kiÓm tra n»m trong c¬ cÊu mçi hµnh ®éng
nãi chung vµ viÖc kiÓm tra lu«n lu«n g¾n víi mét hµnh ®éng kh¸c: kiÓm tra viÖc thùc hiÖn hµnh
83
®éng. Theo «ng, cã hµnh ®éng kiÓm tra bªn ngoµi vµ hµnh ®éng kiÓm tra bªn trong.(1) Trong khi
®ã A.K.Marcova coi hµnh ®éng kiÓm tra lµ mét yÕu tè cÊu thµnh quan träng cña ho¹t ®éng häc
tËp.
Ng−êi ta chia ra lµm hai lo¹i kiÓm tra cã mèi liªn hÖ víi nhau:
+ Hµnh ®éng cã chøc n¨ng kiÓm tra.(1)
+ Hµnh ®éng kiÓm tra chuyªn biÖt.
Hµnh ®éng kiÓm tra cã vai trß tù ®iÒu chØnh trong ho¹t ®éng häc. ViÖc kiÓm tra th−êng thÊy
nhÊt trong nhµ tr−êng lµ kiÓm tra kÕt qu¶ cña hµnh ®éng, sau ®ã míi b¾t ®Çu kiÓm tra theo tõng
b−íc vµ theo quy tr×nh. ViÖc kiÓm tra cã gi¸ trÞ nhÊt vµ t−¬ng ®èi hoµn thiÖn h¬n lµ c¶ kiÓm tra
theo kÕ ho¹ch vµ kiÓm tra theo h−íng nh×n vÒ t−¬ng lai, tøc lµ ®−a sù thùc hiÖn mét çch rót gän
vµ liªn kÕt çc hµnh ®éng tr−íc çc t×nh huèng vµo kÕt qu¶ mong muèn.
NhiÒu c«ng tr×nh nghiªn cøu kh¸c còng xÐt hµnh ®éng kiÓm tra vµ ®¸nh gi¸ nh÷ng hµnh ®éng
chuyªn biÖt trong ho¹t ®éng häc nh− mét yÕu tè cÊu thµnh cña ho¹t ®éng ®ã.
Môc ®Ých cña hµnh ®éng kiÓm tra vµ ®¸nh gi¸ lµ rµ so¸t l¹i chÊt l−îng cña hµnh ®éng ®ang
thùc hiÖn (tÝnh kh¸i qu¸t, tr×nh tù). ViÖc rµ so¸t l¹i nµy cã thÓ thùc hiÖn theo çc çch thøc kh¸c
nhau, vÝ dô b»ng çch thùc hiÖn l¹i hµnh ®éng ë tÊt c¶ çc kh©u, theo trËt tù thuËn hoÆc ng−îc l¹i,
thay qu¸ tr×nh nµy b»ng qu¸ tr×nh kh¸c ®Ó gi¶i çc bµi to¸n cïng d¹ng.
Trong d¹y häc kh«ng nªn xem nhÑ viÖc kiÓm tra kÕt qu¶. Song ph¶i thõa nhËn nÕu chØ kiÓm
tra kÕt qu¶ th× dÔ dõng l¹i ë bÒ mÆt h¬n lµ ®i s©u vµo b¶n chÊt, v× b¶n th©n kÕt qu¶ hµnh ®éng ch−a
nãi lªn ®−îc logic cña qu¸ tr×nh. KiÓm tra logic cña hµnh ®éng cho phÐp ph¸t hiÖn ra sai lÇm (nÕu
cã) vµ do ®ã cã thÓ ®iÒu chØnh ®−îc hµnh ®éng. Trong thùc nghiÖm d¹y häc, Hå Ngäc §¹i,
NguyÔn KÕ Hµo rÊt chó ý ®Õn viÖc tæ chøc cho häc sinh tiÓu häc biÕt çch kiÓm tra. H×nh thøc
th−êng lµm lµ giao cho häc sinh nh÷ng ''bµi to¸n'' ®iÓn h×nh (thuËt ng÷ chØ t×nh huèng cã chÊt liÖu
míi ®−îc ph¸t hiÖn hay h×nh thµnh) ®Ó häc sinh gi¶i quyÕt. Nhê çch nµy, cã thÓ xem xÐt häc
sinh xö trÝ thÕ nµo trong nh÷ng gi©y phót gay cÊn, tr−íc mét t×nh huèng ch−a quen biÕt, th«ng qua
®ã còng kiÓm tra ®−îc qu¸ tr×nh hµnh ®éng cña häc sinh diÔn ra nh− thÕ nµo. Nhê vËy gi¸o viªn
cã thÓ biÕt ®−îc thùc tÕ häc sinh ®· lÜnh héi ®−îc g×? Cã ch¾c ch¾n kh«ng? Cã ®¸ng tin cËy
kh«ng? Cã khã kh¨n g×? TÊt nhiªn, hiÖu qu¶ cña viÖc kiÓm tra ®¸nh gi¸ cßn tuú thuéc vµo çc yÕu
tè kh¸c n÷a. V× vËy, nªn coi ®©y lµ sù ®¸nh gi¸ gÇn ®óng, cã gi¸ trÞ ®Þnh h−íng h¬n lµ sù chÝnh
x¸c tuyÖt ®èi. Trong d¹y häc cÇn h×nh thµnh ë häc sinh tiÓu häc thãi quen tù kiÓm tra kh«ng chØ
kÕt qu¶, mµ cßn c¶ qu¸ tr×nh ®i ®Õn kÕt qu¶ cña hµnh ®éng nµo ®ã.
6. H×nh thµnh ho¹t ®éng häc ë häc sinh tiÓu häc
HiÖn nay ngµnh gi¸o dôc ®ang cè g¾ng n©ng cao chÊt l−îng d¹y häc ë tiÓu häc vµ ®Æc biÖt lµ
ë líp 1. §Ó thùc hiÖn ®−îc viÖc ®ã, cã nhiÒu viÖc cÇn ph¶i gi¶i quyÕt. Gi¸o viªn ®øng líp cÇn ph¶i
biÕt çch h×nh thµnh ho¹t ®éng häc cña häc sinh ngay ë nh÷ng líp ®Çu cÊp. T¹i sao l¹i nh− vËy?
(1)
P.Ia. Galperin, Nh÷ng c«ng tr×nh nghiªn cøu t− duy trong t©m lý häc X« viÕt, NXB Khoa häc, M, 1966, tr 254-255.
(1)
A.K. Marc«va, T©m lý häc lÜnh héi ng«n ng÷ nh− mét ph−¬ng tiÖn giao l−u, NXB Gi¸o cô, M, 1974, tr 96-105.
84
Nh− chóng ta ®· biÕt, giai ®o¹n cuèi tuæi th¬ cña con ng−êi cã nh÷ng mèc cùc kú quan träng: biÕt
®i, biÕt nãi; ®i häc ë phæ th«ng vµ sau ®ã lµ ®i lµm. Mçi ç thÓ trÎ em ®i qua mét phÇn duy nhÊt
nh÷ng mèc ®ã trªn mét ®o¹n ®−êng thêi gian. Tr−íc 6 tuæi, dï trÎ ®Õn nhµ trÎ hay líp mÉu gi¸o
hoÆc ë nhµ víi «ng bµ, cha mÑ th× ®Òu tiÕp thu ®−îc mét sè tri thøc, kü n¨ng, kh¸i niÖm th−êng
ngµy b»ng ph−¬ng ph¸p ''truyÒn tay'', ''kÌm cÆp''.
Trßn 6 tuæi, t¹m biÖt cha mÑ, «ng bµ, bÐ ®Õn tr−êng phæ th«ng, ®Õn víi thÇy c« gi¸o, ®Õn víi
b¹n bÌ ®ång tuæi ®Ó tiÕp thu nÒn v¨n minh nh©n lo¹i ®· ®−îc tinh chÕ b»ng ph−¬ng ph¸p nhµ
tr−êng. Vµo líp 1, trÎ chuyÓn sang mét giai ®o¹n míi. B¾t ®Çu tõ ®©y, trÎ ph¶i lÜnh héi nh÷ng kh¸i
niÖm míi vµ ph−¬ng ph¸p chiÕm lÜnh tri thøc cña nh©n lo¹i b»ng ph−¬ng ph¸p hoµn toµn kh¸c
tr−íc. Vµ tõ ®©y nhµ tr−êng cã nhiÖm vô cao c¶ lµ d¹y cho çc em ''nh×n thÊy'' çi b¶n chÊt trong
nh÷ng çi quen thuéc mµ tr−íc ®©y trÎ cã nh×n nh−ng ''kh«ng thÊy''. Nhµ tr−êng cã nhiÖm vô ®−a
®Õn cho trÎ em çi míi, ch−a hÒ cã trong vèn liÕng 6 n¨m ®Çu chóng tÝch luü ®−îc. Çch nh×n Êy
cña trÎ lµ çch nh×n khoa häc chø kh«ng ph¶i nh×n kinh nghiÖm. Muèn vËy, ë tiÓu häc nhÊt thiÕt
ph¶i h×nh thµnh ho¹t ®éng häc cho häc sinh.
Nhµ t©m lý häc §.B.Elconin cho r»ng, gi¸o viªn kh«ng chØ d¹y tri thøc khoa häc mµ cßn ph¶i
d¹y cho trÎ çch häc. Víi quan ®iÓm nµy ph¶i h×nh thµnh çch hµnh ®éng cho trÎ em. Hµnh ®éng
m« h×nh ho¸, hµnh ®éng cô thÓ ho¸, hµnh ®éng kiÓm tra vµ ®¸nh gi¸. T¹i sao ph¶i h×nh thµnh hµnh
®éng häc? V× nh÷ng thµnh tùu t©m lý häc hiÖn ®¹i ®· kh¼ng ®Þnh: ph¶i lÊy hµnh ®éng lµm c¬ së
®Ó lÜnh héi kh¸i niÖm khoa häc. Trong d¹y häc tiÓu häc, hµnh ®éng häc ph¶i ®−îc xem nh− ®èi
t−îng ®Ó lÜnh héi, sau khi ®−îc h×nh thµnh, chóng l¹i ®−îc trë thµnh nh÷ng ph−¬ng tiÖn ®Ó tiÕp
thu tri thøc, kh¸i niÖm khoa häc. Trong hÖ thèng d¹y häc thùc nghiÖm cña m×nh, V.V. §av−®èp
®Æt lªn hµng ®Çu nhiÖm vô ph¶i h×nh thµnh çc hµnh ®éng häc. Cßn Hå Ngäc §¹i th× cho r»ng:
''NÒn gi¸o dôc phæ th«ng hiÖn ®¹i ®ßi hái c¶ hai: çi cÇn häc vµ çch häc nã''. ë ®©y, theo «ng,
ph¶i t×m ra çi nµo lµ h×nh th¸i tÜnh, çi nµo lµ h×nh th¸i ®éng cña cïng mét thùc thÓ. Çi m¸y bay
®ang ®Ëu ë ®−êng bay th× ch−a thÓ hiÖn ®−îc çch bay. ChØ khi nã bay trªn bÇu trêi míi ®óng lµ
çch bay cña m¸y bay. NÕu çi m¸y bay míi chØ ch¹y trªn ®−êng b¨ng th× míi chØ lµ çch ch¹y
cña çi « t«, mÆc dï ng−êi ®êi vÉn gäi lµ m¸y bay.
Çi cÇn häc ph¶i lµ çi hiÖn ®¹i, thÝch ®¸ng, ®Ých thùc, lµ thµnh tùu cuèi cïng cña lÞch sö, cßn
ph−¬ng ph¸p lµm ra çi ®ã tøc lµ çch häc còng ph¶i lµ çi hiÖn ®¹i nhÊt.
Trong thùc tiÔn d¹y häc, çc hµnh ®éng häc ®−îc h×nh thµnh chÝnh trong qu¸ tr×nh h×nh
thµnh kh¸i niÖm khoa häc (ë ®©y ph¶i hiÓu kh¸i niÖm khoa häc ®−îc h×nh thµnh bëi cÊu tróc logic
cña nã), vÝ dô cÊu tróc logic cña kh¸i niÖm n−íc lµ H2O.
D¹y häc ë bËc tiÓu häc ph¶i h×nh thµnh hµnh ®éng häc cho häc sinh. Muèn lµm ®−îc ®iÒu ®ã
ph¶i cã sù ®ång bé vÒ néi dung d¹y häc, ph−¬ng ph¸p vµ çch tæ chøc d¹y häc. Mäi sù c¶i çch
nöa vêi trong d¹y häc sÏ kh«ng ®em l¹i hiÖu qu¶ mong muèn.
Thùc tiÔn d¹y häc hµng tr¨m n¨m nay cho thÊy, nÕu chØ hiÖn ®¹i ho¸ néi dung s¸ch gi¸o khoa
mµ kh«ng cã ph−¬ng ph¸p vµ tæ chøc d¹y häc t−¬ng øng th× viÖc häc cña häc sinh sÏ gÆp khã
kh¨n. §ã chÝnh lµ sù qu¸ t¶i. Ng−îc l¹i, nÕu chØ c¶i tiÕn ph−¬ng ph¸p mµ kh«ng x©y dùng (cÊu
85
tróc l¹i) néi dung d¹y häc th× kh«ng t¹o ra ®−îc ®iÒu kiÖn ph¸t triÓn tèi −u cho häc sinh, v× néi
dung d¹y häc ë nhµ tr−êng ®−îc çc nhµ t©m lý häc xem nh− lµ ''thøc ¨n cña trÝ tuÖ''
Hµnh ®éng häc ®−îc h×nh thµnh ngay tõ líp 1 vµ dÇn dÇn ®−îc ®Þnh h×nh ë çc líp sau, nhê
c¬ chÕ ''thÇy tæ chøc - trß ho¹t ®éng”. Do ®ã, t©m lý häc s− ph¹m hiÖn ®¹i cho r»ng b¾t ®Çu tõ líp
1, çch häc võa lµ tiÒn ®Ò, c«ng cô, ph−¬ng tiÖn, võa lµ môc ®Ých cña d¹y häc. Khi b¾t ®Çu vµo líp
1, häc sinh ch−a cã c«ng cô, ph−¬ng tiÖn (theo nghÜa t©m lý häc) ®Ó tiÕp thu tri thøc çc m«n
häc... §èi víi çc em, c¶ tri thøc to¸n, v¨n lÉn tri thøc vÒ çch häc to¸n, v¨n ®Òu quan träng. Tri
thøc vÒ çch häc dÇn dÇn ®−îc h×nh thµnh trong suèt qu¸ tr×nh häc tËp ë bËc tiÓu häc khi vµ nã ®·
®−îc h×nh thµnh th× chóng trë thµnh c«ng cô, ph−¬ng tiÖn cho viÖc tiÕp tôc chiÕm lÜnh çc kh¸i
niÖm khoa häc ë çc líp trªn. Çch häc kh«ng thÓ ®−îc h×nh thµnh nhê nh÷ng lêi khuyªn r¨n,
t©m sù hay sù trõng ph¹t nghiªm kh¾c cña ng−êi cha (kÓ c¶ cña gi¸o viªn). Nã chØ cã thÓ ®−îc
h×nh thµnh trong qu¸ tr×nh häc sinh tù m×nh kh¸m ph¸ ra nh÷ng çi míi ch−a hÒ cã trong cuéc
sèng tr−íc ®ã.
Nãi tãm l¹i, ho¹t ®éng häc cña häc sinh líp 1, líp 2 n¶y sinh vµ b−íc ®Çu h×nh thµnh ë líp 3,
líp 4. Ho¹t ®éng häc ph¸t triÓn t−¬ng ®èi ®Çy ®ñ, b¾t ®Çu ®Þnh h×nh vµ dÇn dÇn ®−îc hoµn thiÖn ë
líp 5.
II. çc d¹ng ho¹t ®éng kh¸c cña häc sinh tiÓu häc
Kh¸c víi ho¹t ®éng häc, ho¹t ®éng vui ch¬i kh«ng mang tÝnh chÊt b¾t buéc bëi v× vui ch¬i
kh«ng t¹o ra s¶n phÈm. Ho¹t ®éng vui ch¬i mang tÝnh tù nguyÖn rÊt cao, cã vui th× míi cã ch¬i;
mäi c−ìng bøc, ¸p ®Æt ®Òu dÉn ®Õn sù ph¸ ho¹i trß ch¬i. Ng−êi lín chØ h−íng dÉn, tæ chøc, gîi ý.
T¸c dông cña ng−êi lín ®èi víi trÎ em trong ho¹t ®éng vui ch¬i lµ ë chç, ng−êi lín biÕn nh÷ng
yªu cÇu gi¸o dôc thµnh néi dung cña ho¹t ®éng vui ch¬i.
1. Ho¹t ®éng vui ch¬i
Vui ch¬i lµ ho¹t ®éng chÝnh cña trÎ em tõ mét, hai tuæi ®Õn b¶y, t¸m tuæi vµ còng lµ ho¹t
®éng kh«ng thÓ thiÕu ®−îc ®èi víi çc løa tuæi kh¸c. Ngay c¶ ®èi víi ng−êi lín, vui ch¬i còng vÉn
lµ mét ho¹t ®éng kh«ng thÓ thiÕu. Nh÷ng ngµy lao ®éng c¨ng th¼ng, mÖt mái, ng−êi lín vÉn cÇn
vui ch¬i gi¶i trÝ. Vui ch¬i ®óng çch vµ ®óng h−íng sÏ lµm cho con ng−êi th− gi·n t©m hån, bít
c¨ng th¼ng, phôc håi søc lµm viÖc ch©n tay vµ trÝ ãc nhanh h¬n. Chóng ta dÔ dµng nhËn thÊy sau
nh÷ng trËn ®¸nh bãng bµn, bãng chuyÒn, sau mét buæi xem phim, sau mét buæi nghe nh¹c...
ng−êi ta s¶ng kho¸i h¬n, minh mÉn h¬n. Së dÜ nh− vËy lµ v× høng thó ®−îc kÝch thÝch, t×nh c¶m,
trÝ tuÖ, thÉm mü ®−îc kh¬i dËy, trÝ t−ëng t−îng ®−îc bay bæng... lµm cho trÝ ãc ®−îc th− gi·n, søc
lµm viÖc c¬ b¾p ®−îc phôc håi. §èi víi trÎ em, vui ch¬i cßn quan träng h¬n nhiÒu. Macarenco cã
nãi r»ng trÎ em vui ch¬i nh− thÕ nµo th× khi lín lªn sÏ lµm viÖc nh− thÕ Êy. Vui ch¬i lµ tr−êng häc
®Ó vµo ®êi, lµ ho¹t ®éng quan träng ®Ó khu«n ®óc, h×nh thµnh nªn nh©n çch cña häc sinh tiÓu
häc.
86
ë tiÓu häc, ho¹t ®éng häc lµ ho¹t ®éng chñ ®¹o. Tuy vËy, ho¹t ®éng vui ch¬i vÉn cßn chiÕm
mét vÞ trÝ quan träng. Çc nhµ t©m lý häc cho r»ng mçi ng−êi khi cÊt tiÕng khãc chµo ®êi ®Òu nh−
mét ng«i nhµ trèng, ch−a hÒ ®−îc trang bÞ mét ''®å ®¹c'' tinh thÇn nµo. Nh−ng nhê vui ch¬i còng
nh− çc ho¹t ®éng kh¸c, thÕ giíi tinh thÇn cña ®øa trÎ ®−îc t¹o dùng dÇn dÇn nh− nh÷ng ®å ®¹c
®−îc kª trong nhµ.
Çc nhµ x· héi häc l¹i nh×n nhËn ho¹t ®éng vui ch¬i cña trÎ lµ sù tËp d−ît x· héi, tøc lµ mét
trong nh÷ng yÕu tè quan träng nhÊt trong qu¸ tr×nh h×nh thµnh nh©n çch x· héi. Nhµ triÕt häc
kiªm x· héi häc G.H.Mead (1863 - 1931) cho r»ng, sù h×nh thµnh nh©n çch h÷u thøc vµ ph¶n
tÝnh lµ do qu¸ tr×nh x· héi cña sù t−¬ng t¸c vµ sù nhËp t©m çc vai trß cña ng−êi kh¸c. Th«ng qua
ho¹t ®éng vui ch¬i, ®øa trÎ ®ãng nh÷ng vai kh¸c nhau vµ do ®ã, nã ®ang thùc hµnh sù tËp d−ît çc
vai trß x· héi. Nh− vËy, c¬ së x· héi cña nh©n çch ®−îc nhµo nÆn dÇn dÇn ®Ó ®Õn tuæi thµnh
niªn, nã ®i vµo ®êi víi mét nh©n çch thÝch øng vµ phï hîp.
§èi víi häc sinh tiÓu häc, çc em vÉn cÇn nhiÒu thêi gian ®Ó vui ch¬i. ë løa tuæi nµy, nÕu
häc sinh vui ch¬i víi néi dung tèt, l¹i ®−îc tæ chøc hîp lý, ®óng çch, ®óng lóc, kh«ng x©m ph¹m
vµo thêi gian häc vµ lao ®éng th× ho¹t ®éng vui ch¬i ngoµi t¸c dông ®Ó nghØ ng¬i tÝch cùc cßn cã
t¸c dông ph¸t triÓn n¨ng khiÕu, tÝnh t×nh, së thÝch... cña çc em. Tr¸i l¹i, trß ch¬i còng chøa ®ùng
nh÷ng nÐt cã h¹i nh− ''phe phÈy'', ''cóng lÔ'', t¸n l¸o hót s¸ch, hoÆc ch¬i ®Ó ¨n tiÒn cña nhau... cã
¶nh h−ëng xÊu ®Õn h−íng ph¸t triÓn nh©n phÈm cña çc em. §Æc biÖt, trong vui ch¬i nÕu çc em
giao tiÕp víi b¹n bÌ xÊu th× do ®Æc ®iÓm t©m lý cña çc em lµ hay b¾t ch−íc, dÔ chÞu ¶nh h−ëng
cña b¹n bÌ nªn sÏ bÞ t¸c ®éng tiªu cùc kh«ng nhá. Th«ng qua ho¹t ®éng vui ch¬i, häc sinh tiÓu
häc n¾m ®−îc cung çch c− xö gi÷a ng−êi víi ng−êi, çc quy t¾c ®¹o ®øc, cung çch lµm viÖc,
th¸i ®é thËt thµ, tinh thÇn tËp thÓ, tÝnh s¸ng t¹o... Ngoµi ra, ho¹t ®éng vui ch¬i cßn ph¸t triÓn ë çc
em kh¶ n¨ng ghi nhí, trÝ t−ëng t−îng, ç tÝnh, lßng dòng c¶m, sù kiªn tr×, søc lao ®éng dÎo dai...
Nhµ tr−êng, anh chÞ phô tr¸ch cÇn tæ chøc hoÆc h−íng dÉn ®Ó çc em häc sinh tiÓu häc tù tæ
chøc lÊy çc trß ch¬i sau ®©y:
- Trß ch¬i cã t¸c dông båi bæ søc khoÎ lµ chÝnh: kÐo co, ®u bay, leo nói, b¬i thuyÒn; çc trß
khæ luyÖn: më m¾t l©u kh«ng chíp, ®øng im l©u kh«ng ®éng ®Ëy…
Trß ch¬i rÌn luyÖn sù khÐo lÐo nh− ®¸nh ®¸o, ®¸nh quay, çc trß ch¬i tung høng, th¶ diÒu, ó
t×m, ®i cµ kheo, th¶ vßng cæ chai, ®i xe ®¹p chËm.
- Trß ch¬i rÌn luyÖn trÝ tuÖ: c©u ®è, gÊp giÊy thµnh ®å vËt, cê t−íng, cê quèc tÕ, ch¬i « ¨n
quan, ch¬i tó l¬ kh¬…
- Trß ch¬i rÌn luyÖn tÝnh çch: cê t−íng, bãng chuyÒn, ®ãng kÞch...
Tuú hoµn c¶nh tõng n¬i, tõng lóc cã thÓ tæ chøc cho çc em vui ch¬i hîp lý.
2. Ho¹t ®éng lao ®éng
Lao ®éng lµ ho¹t ®éng cã ý nghÜa quan träng ®èi víi sù h×nh thµnh t©m lý vµ nh©n çch cña
çc em tõ lóc tuæi nhá. ë løa tuæi häc sinh tiÓu häc, lao ®éng tù phôc vô, lao ®éng c«ng Ých nh−
lµm kÕ ho¹ch nhá, gióp ®ì gia ®×nh th−¬ng binh liÖt sÜ, ch¨m sãc c©y trång ë v−ên tr−êng, vÖ sinh
tr−êng líp ®Òu lµ ho¹t ®éng lao ®éng rÊt phï hîp víi çc em. Lao ®éng - ngoµi viÖc tr¸nh cho çc
87
em “nhµn c−” cßn rÌn luyÖn tÝnh chÞu khã, kh«ng sî lµm viÖc vÊt v¶, lµm viÖc cã tæ chøc kû luËt
cho häc sinh. Th«ng qua lao ®éng, nhiÒu ®iÒu häc ®−îc trong líp trë nªn s¸ng râ thªm vµ quan
träng h¬n c¶ lµ nhê lao ®éng mµ kiÕn thøc ®−îc cñng cè, ®µo s©u, cô thÓ ho¸, trÝ tuÖ ®−îc ph¸t
triÓn, thÕ giíi quan dÇn dÇn ®−îc h×nh thµnh. Ngoµi ra, lao ®éng cßn lµ ho¹t ®éng mµ môc ®Ých vµ
ph−¬ng tiÖn cña nã bao hµm nh÷ng hiÓu biÕt b¶n chÊt cña nã vÒ sù vËt vµ hiÖn t−îng, vÒ qu¸ tr×nh
h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn cña nã. Do vËy, lao ®éng lµm ph¸t triÓn çc phÈm chÊt cña nh©n çch nh−
trÝ t−ëng t−îng, t− duy biÖn chøng, çc phÈm chÊt cña chó ý, ý chÝ vµ çc kü n¨ng ®¬n gi¶n. Thùc
tiÔn chØ ra nhiÒu trÎ em trë nªn h− háng chØ v× kh«ng muèn vµ kh«ng biÕt lao ®éng.
Trong x· héi cò, häc sinh m·i khi tèt nghiÖp míi ''vµo ®êi''. ChÝnh nh÷ng n¨m th¸ng cßn
ng©y th¬, s«i næi nhÊt l¹i kh«ng biÕt lao ®éng lµ g×, kh«ng tiÕp xóc víi x· héi chung quanh nªn
sau nµy trë thµnh nh÷ng c«ng d©n chØ biÕt cã s¸ch vë, cßn kinh nghiÖm sèng l¹i rÊt nghÌo nµn.
T©m lý häc x· héi kh¼ng ®Þnh quan hÖ x· héi phong phó lµ yÕu tè quan träng nhÊt ®Ó con ng−êi
ph¸t huy hÕt kh¶ n¨ng vµ t×nh c¶m cña m×nh. §îi ®Õn 19, 20 tuæi hoÆc muén h¬n n÷a míi ''vµo
®êi'' th× chËm qu¸. Çc em häc sinh tiÓu häc còng ph¶i tham gia lao ®éng phôc vô sinh ho¹t gia
®×nh. Nãi n«m na, ®ã 1µ nh÷ng c«ng viÖc trong nhµ ®ì ®Çn cha mÑ nh−: thæi c¬m, tr«ng em, giÆt
giò quÇn ¸o... ë ViÖt Nam, c«ng viÖc nµy kh¸ phong phó, nhÊt lµ ë n«ng th«n, ven néi.
Víi mçi løa tuæi, lao ®éng cã ý nghÜa ®èi víi qu¸ tr×nh ®µo t¹o ng−êi lao ®éng kiÓu míi
trong x· héi. Cã ®iÒu trÎ em løa tuæi cßn häc ë tiÓu häc dï ph¶i lao ®éng rÊt nhiÒu nh−ng vÉn
thiÕu t¸c phong lao ®éng c«ng nghiÖp, n¨ng lùc s¸ng t¹o kü thuËt... Cho nªn, vÊn ®Ò h−íng dÉn, tæ
chøc cho çc em lao ®éng ngay ë gia ®×nh còng ph¶i ®Æt ra sao cho çc em võa lµm ra cña c¶i gãp
phÇn c¶i thiÖn ®êi sèng, võa h×nh thµnh thãi quen vµ phÈm chÊt cña nguêi lao ®éng theo môc tiªu
cña gi¸o dôc.
3. Ho¹t ®éng x· héi
Ho¹t ®éng x· héi còng ¶nh h−ëng lín ®Õn sù h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn nh©n çch cña häc sinh
tiÓu häc. Nã cã ý nghÜa x· héi trùc tiÕp vµ ®−îc x· héi ®¸nh gi¸. D¹ng ho¹t ®éng nµy gãp phÇn
lµm phong phó quan hÖ x· héi, gióp trÎ lÜnh héi çc chuÈn mùc hµnh vi, çch giao tiÕp, xö sù gi÷a
ng−êi víi ng−êi, ®ång thêi, còng ph¸t triÓn vµ båi d−ìng n¨ng lùc tæ chøc, qu¶n lý x· héi cho con
ng−êi. Ho¹t ®éng x· héi, trong ®ã con ng−êi nãi chung vµ trÎ em nãi riªng cã thÓ tù kh¼ng ®Þnh
tr−íc x· héi cã søc hÊp dÉn m¹nh mÏ ch¼ng nh÷ng ®èi víi ng−êi lín mµ ngay c¶ ®èi víi trÎ em
vèn rÊt hiÕu ®éng, ham chuéng sinh ho¹t nhãm, tËp thÓ. NÕu biÕt dùa trªn lîi thÕ nµy ®Ó l«i cuèn
çc em vµ tæ chøc khÐo, sinh ®éng, ®a d¹ng vµ th−êng xuyªn çc ho¹t ®éng x· héi th× chóng cã
thÓ ®em l¹i hiÖu qu¶ to lín. NÕu ho¹t ®éng nµy l¹i ®−îc chÝnh çc em tæ chøc, tù nguyÖn tham gia
vµ hÕt m×nh th× cã ý nghÜa gi¸o dôc.
4. Ho¹t ®éng v¨n ho¸ v¨n nghÖ

Ho¹t ®éng nµy cã t¸c dông th− gi·n, g©y c¶m xóc nh− vui ch¬i, cung cÊp nh÷ng hiÓu biÕt vÒ
x· héi. Th«ng qua nh÷ng ®iÓn h×nh tËp trung, kÕt tinh çi ®Ñp, çi xÊu, çi cao c¶, çi ti tiÖn, çi
hµi, çi bi, çi hïng... mµ t¸c ®éng ®Õn tËn n¬i s©u th¼m trong t©m hån çc em nhá, t¹o nªn søc
m¹nh c¶m xóc vµ chiÒu s©u t− t−ëng. V× thÕ, ho¹t ®éng v¨n ho¸, v¨n nghÖ cña çc em gãp phÇn
88
x©y dùng nh÷ng phÇn nÒn t¶ng s©u kÝn cña nh©n çch con ng−êi mµ biÓu hiÖn l©u dµi vÒ sau míi
thÊy râ.
Gi¸o viªn, çn bé tæng phô tr¸ch ®éi ë tr−ëng tiÓu häc h·y quan t©m tæ chøc ho¹t ®éng v¨n
ho¸, v¨n nghÖ cho çc em. Løa tuæi nµy lµ løa tuæi ®Çy ®am mª, nhiÒu n¨ng khiÕu ®ang tiÒm Èn.
ChÝnh trong ho¹t ®éng v¨n ho¸, nghÖ thuËt mµ nhiÒu em cã n¨ng khiÕu nghÖ thuËt ®−îc ph¸t hiÖn,
båi d−ìng ®Ó trë thµnh tµi n¨ng.
Çc ho¹t ®éng nªu trªn ®Òu cã vai trß rÊt quan träng trong viÖc h×nh thµnh nh©n çch cho häc
sinh tiÓu häc. Ng−êi gi¸o viªn tiÓu häc cÇn l−u ý: khi tæ chøc çc ho¹t ®éng cho häc sinh cÇn
ph¶i:
- BiÕt ®−a häc sinh vµo ho¹t ®éng cã tÝnh gi¸o dôc.
- BiÕt lùa chän çc ho¹t ®éng phï hîp víi ®iÒu kiÖn d¹y vµ häc cña nhµ tr−êng, cña ®Þa
ph−¬ng.
- BiÕt tæ chøc vµ h−íng dÉn ho¹t ®éng.
- BiÕt theo dâi vµ ®¸nh gi¸ ho¹t ®éng.
C©u hái
1. Ho¹t ®éng häc cña häc sinh tiÓu häc kh¸c víi çc lo¹i ho¹t ®éng kh¸c nh− thÕ nµo? Ng−êi gi¸o
viªn cÇn lµm g× ®Ó h×nh thµnh ho¹t ®éng häc cho häc sinh?
2. Ph©n tÝch cÊu tróc cña ho¹t ®éng häc (th«ng qua çc hµnh ®éng). Cho vÝ dô minh ho¹.
3. Nªu vµ ph©n tÝch vai trß cña çc d¹ng ho¹t ®éng cña häc sinh tiÓu häc trong sù h×nh thµnh vµ
ph¸t triÓn t©m lý cña chóng.
4. B»ng vÝ dô cô thÓ, h·y chøng minh quan niÖm: “D¹y häc sinh chÝnh lµ lµm cho çc em hiÓu
nhiÖm vô häc tËp vµ biÕt dïng çc hµnh ®éng cô thÓ ®Ó gi¶i quyÕt çc nhiÖm vô ®ã''.
5. T¹i sao nãi ë bËc tiÓu häc ph¶i lÊy çch häc, tri thøc khoa häc lµ môc ®Ých cña tõng giê lªn
líp?
89
Ch−¬ng VII
Mét sè vÊn ®Ò vÒ t©m lý häc d¹y häc
vµ gi¸o dôc tiÓu häc
I. Sù thèng nhÊt gi÷a ho¹t ®éng d¹y vµ ho¹t ®éng häc
1. Ho¹t ®éng d¹y
Ho¹t ®éng d¹y lµ sù ®iÒu khiÓn tèi −u qu¸ tr×nh häc sinh (tù gi¸c, tÝch cùc, tù lùc) chiÕm lÜnh
kh¸i niÖm khoa häc.
NÕu nh− ho¹t ®éng häc cã ®èi t−îng lµ kh¸i niÖm khoa häc, häc sinh ph¶i trùc tiÕp ho¹t ®éng
víi ®èi t−îng trªn theo logic cña kh¸i niÖm ®Ó cuèi cïng n¾m v÷ng ®−îc nã, th× ho¹t ®éng d¹y lµ
tæ chøc ®iÒu khiÓn mét çch hîp lý ho¹t ®éng häc. V× vËy, ng−êi gi¸o viªn ph¶i biÕt tæ chøc hîp
lý néi dung bµi häc cho phï hîp víi logic cña kh¸i niÖm råi truyÒn ®¹t néi dung ®ã tíi häc sinh.
Trong qu¸ tr×nh nµy, gi¸o viªn tæ chøc vµ ®iÒu khiÓn häc sinh ho¹t ®éng víi kh¸i niÖm - ®èi t−îng
cña ho¹t ®éng häc.
Ho¹t ®éng häc cã ®Þa chØ lµ tõng ç thÓ häc sinh. Ho¹t ®éng d¹y ph¶i lµm thÕ nµo ®Ó tõng ç
thÓ häc sinh n¾m v÷ng ®−îc kh¸i niÖm, thao t¸c ®−îc víi nã, sö dông nã ®Ó tiÕp tôc chiÕm lÜnh
çc kh¸i niÖm kh¸c. V× vËy, nÕu ho¹t ®éng häc cã môc ®Ých chiÕm lÜnh kh¸i niÖm th× ho¹t ®éng
d¹y cã nhiÖm vô ph¶i ®iÒu khiÓn tèt qu¸ tr×nh chiÕm lÜnh kh¸i niÖm vµ çch häc ë tõng häc sinh.
Ngµy nay, d¹y häc sinh çch häc ®· trë thµnh môc tiªu d¹y häc chø kh«ng ph¶i chØ lµ mét çch
thøc n©ng cao hiÖu qu¶ cña d¹y häc. D¹y ph−¬ng ph¸p häc ph¶i ®−îc quan t©m ngay tõ bËc tiÓu
häc.
Kh¸i niÖm khoa häc víi t− çch lµ néi dung d¹y häc gi÷ vÞ trÝ hÕt søc quan träng trong ho¹t
®éng d¹y. Nã võa lµ ®iÓm xuÊt ph¸t cho d¹y l¹i võa lµ ®iÓm kÕt thóc cña häc. Cã thÓ nãi, kh¸i
niÖm khoa häc lµ thµnh tè liªn kÕt d¹y vµ häc, lµm cho d¹y vµ häc thèng nhÊt víi nhau trong mét
ho¹t ®éng cïng nhau vµ hîp t¸c.
2. Sù thèng nhÊt gi÷a ho¹t ®éng d¹y vµ ho¹t ®éng häc

Häc sinh quan hÖ víi ®èi t−îng cña ho¹t ®éng häc nhÊt thiÕt ph¶i th«ng qua mèi liªn hÖ víi
thÇy. Néi dung tÝnh chÊt cña quan hÖ nµy quy ®Þnh th¸i ®é häc tËp, ph−¬ng çch nhËn thøc,
ph−¬ng thøc hµnh vi cña häc sinh vµ do ®ã còng quy ®Þnh chÊt l−îng cña ho¹t ®éng häc.
Ho¹t ®éng d¹y vµ häc xen lÉn nhau vµ th©m nhËp vµo nhau, quy ®Þnh lÉn nhau. Çi nä tån t¹i
kh«ng thÓ thiÕu çi kia, kh«ng thÓ cã mét ho¹t ®éng häc mµ thiÕu ho¹t ®éng d¹y, ®ång thêi, ho¹t
®éng d¹y l¹i g¾n bã mËt thiÕt víi ho¹t ®éng häc. Sù t¸c ®éng qua l¹i gi÷a ho¹t ®éng d¹y vµ häc.
90
ChÝnh lµ ho¹t ®éng cïng nhau, ho¹t ®éng céng t¸c nh»m lµm cho häc sinh ®¹t ®−îc môc ®Ých d¹y
häc, chÝnh sù t−¬ng t¸c gi÷a ho¹t ®éng d¹y vµ ho¹t ®éng häc quy ®Þnh b¶n chÊt cña ho¹t ®éng
d¹y. Tuy vËy, hai ho¹t ®éng nµy võa thèng nhÊt l¹i võa t−¬ng ®èi ®éc lËp. Mçi bªn cã nh÷ng
chøc n¨ng riªng kh«ng ®ång nhÊt víi nhau. ThÇy cã chøc n¨ng cña thÇy vµ trß, cã viÖc cña trß
kh«ng ai lµm thay ai.
Ho¹t ®éng cña thÇy cã hai chøc n¨ng c¬ b¶n: truyÒn ®¹t néi dung khoa häc ®Õn trß vµ b»ng
sù truyÒn ®¹t ®ã, tæ chøc cho trß tiÕn hµnh ho¹t ®éng häc ®Ó chiÕm lÜnh ®−îc kh¸i niÖm khoa häc.
Nh− vËy thÇy d¹y tèt lµ ®Ó trß häc tèt, biÕn qu¸ tr×nh d¹y thµnh qu¸ tr×nh häc. Ng−êi gi¸o viªn
giái lµ ng−êi võa truyÒn ®¹t cã kÕt qu¶ çi mµ häc sinh cÇn lÜnh héi, võa biÕt d¹y häc sinh çch
häc vµ cao h¬n lµ biÕt tù häc.
Ho¹t ®éng cña trß lµ qu¸ tr×nh tù gi¸c, tÝch cùc, tù lùc vËn ®éng ®Ó nhËn thøc vµ ph¸t triÓn
nh−ng ®−îc ®iÒu khiÓn. Nã còng cã hai chøc n¨ng c¬ b¶n: lÜnh héi tri thøc khoa häc mµ thÇy
truyÒn ®¹t, ®ång thêi tù ®iÒu khiÓn sù chiÕm lÜnh cña b¶n th©n nh»m ®¹t ®−îc môc ®Ých cña d¹y
häc. Do ®ã, häc tèt kh«ng ph¶i lµ chØ biÕt vËn dông sù gi¶ng d¹y vµ sù ®iÒu khiÓn cña thÇy, mµ
cÇn biÕt dùa vµo logic cña kh¸i niÖm khoa häc tæ chøc sù chiÕm lÜnh ®Ó ®i tíi ®Ých lµ lÜnh héi
®−îc néi dung cña kh¸i niÖm ®ã. Häc tèt còng cã nghÜa lµ xem viÖc d¹y cña thÇy nh− mét b¶n
thiÕt kÕ, cßn m×nh ph¶i tù thi c«ng lÊy.
Nh− vËy, häc sinh võa ®ãng vai trß kh¸ch thÓ võa ®ãng vai trß chñ thÓ (thÓ hiÖn tÝnh tÝch cùc,
chñ ®éng vµ tù lùc). NhiÖm vô cña gi¸o viªn lµ lµm cho häc sinh ph¶i häc mét çch chñ ®éng. Häc
sinh chñ ®éng trong häc tËp khi chóng coi häc tËp lµ viÖc lµm cho chÝnh m×nh (chø kh«ng ph¶i thÇy
c« gi¸o lµm cho m×nh). V× vËy thµnh hay b¹i tuú thuéc vµo b¶n th©n häc sinh (chø kh«ng ph¶i tuú
thuéc vµo nh÷ng yÕu tè ngoµi sù kiÓm so¸t cña chóng) v.v...
Tãm l¹i, ngµy nay trong qu¸ tr×nh d¹y häc, ng−êi ta nhÊn m¹nh vai trß cña häc sinh vµ vÞ trÝ
cña ho¹t ®éng häc, nhÊn m¹nh ®Õn nç lùc t¹o ra sù chuyÓn biÕn tõ häc tËp thô ®éng sang häc tËp
tÝch cùc, chñ ®éng vµ s¸ng t¹o. NÕu häc sinh chñ ®éng häc tËp th× sÏ kh¬i dËy ®−îc tiÒm n¨ng vèn
cã cña chóng, ph¸t huy néi lùc, lµm cho kÕt qu¶ häc tËp ®−îc n©ng lªn gÊp béi, ®ång thêi lµm cho
çc em sím thÝch øng víi ®êi sèng céng ®ång. ViÖc thiÕt kÕ ho¹t ®éng d¹y cÇn tÝnh ®Õn nh÷ng
quy luËt cña ho¹t ®éng häc trªn quan ®iÓm d¹y vµ häc lµ hai mÆt thèng nhÊt vµ biÖn chøng trong
qu¸ tr×nh d¹y häc, trong ®ã ho¹t ®éng d¹y chØ ®¹o ho¹t ®éng häc.
II. Sù h×nh thµnh kh¸i niÖm
1. Kh¸i niÖm vÒ kh¸i niÖm
Kh¸i niÖm khoa häc lµ nh÷ng kiÕn thøc vÒ nh÷ng dÊu hiÖu, nh÷ng thuéc tÝnh, nh÷ng mèi liªn
hÖ vµ quan hÖ b¶n chÊt chung cña vËt thÓ hay hiÖn t−îng cña thùc tÕ kh¸ch quan.
Trong t¸c phÈm ''Chèng §uyrinh”, F. Engels ®· viÕt ''Kh¸i niÖm lµ nh÷ng kÕt qu¶, trong ®ã cã sù
kh¸i qu¸t h¬n nh÷ng d÷ kiÖn cña thùc nghiÖm''.
Nh− vËy, cã ®−îc kh¸i niÖm lµ nhê kh¸i qu¸t rÊt nhiÒu hiÖn t−îng riªng rÏ, bá qua nh÷ng yÕu
tè ngÉu nhiªn, nh÷ng ®Æc tÝnh thø yÕu. Kh¸i niÖm chØ ph¶n ¸nh nh÷ng quan hÖ, nh÷ng ®Æc tr−ng
chñ yÕu, c¬ b¶n, quyÕt ®Þnh
91
Do ph©n tÝch hiÖn thùc kh¸ch quan b»ng kh¸i qu¸t ho¸, nªn mçi kh¸i niÖm khoa häc ®Òu lµ
m« h×nh cña hiÖn thùc. Kh¸i niÖm khoa häc nÕu ®· ®−îc thùc tiÔn kiÓm nghiÖm ®Òu lµ ch©n lý
kh¸ch quan vµ ph¶n ¸nh s©u s¾c hiÖn thùc. Trong ''Bót ký triÕt häc'' V.I. Lªnin ®· viÕt: ''TÊt c¶
nh÷ng sù trõu t−îng khoa häc (®óng ®¾n, nghiªm tóc, kh«ng tuú tiÖn) ph¶n ¸nh tù nhiªn s©u s¾c
h¬n, ®Çy ®ñ h¬n''.(1)
Kh¸i niÖm khoa häc cã sù ph¸t triÓn biÖn chøng. Néi hµm cña kh¸i niÖm khoa häc lu«n
lu«n ph¸t triÓn phô thuéc vµo sù ph¸t triÓn cña khoa häc. Trong khi ®i s©u kh¸m ph¸ nh÷ng bÝ Èn
cña thÕ giíi tù nhiªn vµ x· héi, nhËn thøc cña con ng−êi ngµy cµng trë nªn phong phó. Nh− vËy,
çc lý thuyÕt khoa häc kh«ng ngõng ®−îc hoµn thiÖn, yÕu tè míi thay thÕ yÕu tè cò, kh¸i niÖm
khoa häc ngµy cµng ph¶n ¸nh hiÖn thùc kh¸ch quan ''s©u s¾c h¬n, chÝnh x¸c h¬n, ®Çy ®ñ h¬n''. V×
lÏ ®ã, cïng víi sù ph¸t triÓn cña çc lý thuyÕt khoa häc, kh¸i niÖm khoa häc còng vËn ®éng, ph¸t
triÓn vµ biÕn ®æi vÒ néi dung.
Kh¸i niÖm khoa häc cã logic tån t¹i cña nã. Logic theo V.I. Lªnin kh«ng ph¶i lµ häc thuyÕt
vÒ nh÷ng h×nh thøc bªn ngoµi cña t− duy, mµ lµ häc thuyÕt vÒ nh÷ng quy luËt ph¸t triÓn cña tÊt
th¶y mäi sù vËt, vËt chÊt “tù nhiªn vµ tinh thÇn'', nghÜa lµ häc thuyÕt vÒ nh÷ng quy luËt ph¸t triÓn
cña toµn bé néi dung cô thÓ cña thÕ giíi vµ nhËn thøc thÕ giíi lµ sù tæng kÕt, tæng sè kÕt luËn cña
lÞch sö nhËn thøc thÕ giíi.(1)
Mçi kh¸i niÖm ®Òu cã qu¸ tr×nh ph¸t triÓn nhÊt ®Þnh vµ tu©n theo mét logic nhÊt ®Þnh, ®i tõ
çi ®¬n gi¶n lóc míi sinh thµnh ®Õn nh÷ng çi phøc t¹p h¬n vµ ®a d¹ng h¬n. Do ®ã, muèn chiÕm
lÜnh ®−îc kh¸i niÖm ph¶i chiÕm lÜnh ®−îc logic cña kh¸i niÖm khoa häc. Logic cña kh¸i niÖm
khoa häc lµ kÕt luËn cña lÞch sö nhËn thøc cña con ng−êi vÒ mét ®èi t−îng nµo ®ã. Nã còng chÝnh
lµ tÝnh tù ph¸t sinh, vËn ®éng vµ tr−ëng thµnh cña ®èi t−îng theo nh÷ng quv luËt ph¸t triÓn bªn
trong kh¸ch quan cña ®èi t−îng ®ã mµ con ng−êi ®· nhËn thøc ®−îc, ®· chiÕm lÜnh ®−îc trong t−
duy qua ph©n tÝch, so s¸nh, kh¸i qu¸t vµ trõu t−îng liªn tiÕp cã hÖ thèng. Nãi çch kh¸c, logic cña
kh¸i niÖm khoa häc lµ tr×nh tù tiÕn ho¸ h¬n quy luËt cña kh¸i niÖm, tõ ®¬n gi¶n ®Õn phøc t¹p vµ
®a d¹ng. Nã lµ logic ph¸t triÓn cña chÝnh ®èi t−îng t−¬ng øng ®−îc ph¶n ¸nh vµo ý thøc ng−êi.
Kh¸i niÖm cã 3 chøc n¨ng c¬ b¶n: chøc n¨ng ¬rixtÝc, chøc n¨ng ph©n tÝch vµ chøc n¨ng tæng
hîp.
Chøc n¨ng ¬rixtÝc cña kh¸i niÖm khoa häc thÓ hiÖn ë chç, kh¸i niÖm khoa häc lµ c«ng cô t−
duy, c«ng cô ®Ó cho con ng−êi t×m tßi ph¸t triÓn ch©n lý míi, tri thøc míi.
Chøc n¨ng ph©n tÝch ®−îc thÓ hiÖn ë chç: trªn c¬ së nh÷ng kh¸i niÖm ®· biÕt, ng−êi ta t×m
ra çch thøc x©y dùng nh÷ng kh¸i niÖm míi. Trong tr−êng hîp nµy, nh÷ng kh¸i niÖm xuÊt ph¸t
®−îc sö dông nh− quy t¾c vËn ®éng cña t− duy ®Ó ®i tíi mét kh¸i niÖm míi.
Chøc n¨ng tæng hîp cña kh¸i niÖm khoa häc ®−îc thÓ hiÖn ë chç, kh¸i niÖm khoa häc cã
kh¶ n¨ng cho phÐp t− duy ®i tõ nh÷ng kh¸i niÖm, tri thøc hiÖn cã, tæng hîp l¹i råi rót ra tõ ®ã
nh÷ng tri thøc míi, kh¸i niÖm míi.
(1)
V.I.Lªnin, Bót ký triÕt häc. Toµn tËp, tËp 29, tr 179.
(1)
V.I. Lªnin, Bót ký triÕt häc. Toµn tËp, tËp 9, tr 101.
92
Tãm l¹i, kh¸i niÖm khoa häc chøa ®ùng trong nã tri thøc tÝch luü ®−îc tõ ngµn n¨m vÒ mét
®èi t−îng mµ nã ph¶n ¸nh vµ khi ng−êi gi¸o viªn truyÒn ®¹t l¹i kh¸i niÖm ®ã cho häc sinh, nghÜa
lµ gi¸o viªn truyÒn c¶ lÞch sö (logic) cña kh¸i niÖm ®ã.
Häc sinh lÜnh héi mét khoa häc nµo ®ã còng cã nghÜa lµ lÜnh héi lu«n c¶ cÊu tróc logic,
ph−¬ng ph¸p, ng«n ng÷, bé m¸y kh¸i niÖm cña khoa häc ®ã.
V× thÕ, cïng víi qu¸ tr×nh lÜnh héi tri thøc khoa häc, kh¸i niÖm khoa häc cßn cã qu¸
tr×nh kiÕn t¹o kiÕn thøc míi. Qu¸ tr×nh nµy ch−a tån t¹i trong kinh nghiÖm cña häc sinh
tr−íc khi chóng thùc hiÖn ho¹t ®éng nhËn thøc nµy.
2. B¶n chÊt t©m lý cña qu¸ tr×nh h×nh thµnh kh¸i niÖm
Nguån gèc cña kh¸i niÖm lµ ë sù vËt, hiÖn t−îng. Khi con ng−êi ph¸t hiÖn ra nã th× kh¸i niÖm
cã thªm mét chç ë trong t©m lý con ng−êi. Qu¸ tr×nh lÜnh héi kh¸i niÖm lµ qu¸ tr×nh tiÕp thu
nh÷ng hiÓu biÕt cña loµi ng−êi ®· tÝch luü ®−îc vÒ mét sù vËt, hiÖn t−îng nµo ®ã. V× vËy, qu¸
tr×nh nµy kh«ng ph¶i 1µ sù ''chuyªn chë'', ''xÕp ®Æt'' nh÷ng hiÓu biÕt s½n cã vµo ®Çu ãc häc sinh.
Qu¸ tr×nh lÜnh héi kh¸i niÖm lµ qu¸ tr×nh n¾m v÷ng, hiÓu biÕt b¶n chÊt kh¸i niÖm vµ vËn dông
®−îc kh¸i niÖm.
VËy hiÓu lµ g×? HiÓu lµ ph¶i n¾m ®−îc b¶n chÊt cña kh¸i niÖm vÒ sù vËt, hiÖn t−îng nµo ®ã.
Cã nhiÒu møc ®é hiÓu kh¸c nhau: s©u s¾c hay hêi hît, toµn diÖn hay phiÕn diÖn. Sªsªnèp viÕt:
''BÊt cø t−ëng t−îng nµo dï cã trõu t−îng ®Õn ®©u ch¨ng n÷a ®Òu lµ tiÕng vang cña çi g× tån t¹i,
cña çi g× ®ã x¶y ra hay Ýt nhÊt cña çi g× ®ã cã thÓ cã ®−îc vµ theo nghÜa nµy, nã lµ mét kinh
nghiÖm (®óng hay sai lµ mét chuyÖn kh¸c) ®−îc kh¸i qu¸t hãa Ýt hay nhiÒu. V× vËy, t− t−ëng chØ
cã thÓ ®−îc mét ng−êi nµo ®ã lÜnh héi hoÆc th«ng hiÓu khi nã ®i vµo çi vèn kinh nghiÖm b¶n
th©n cña ng−êi ®ã, lµm thµnh mét kh©u trong sîi d©y chuyÒn kinh nghiÖm ç nh©n cña ng−êi
®ã''.(1)
Nh− vËy, hiÓu lµ mét qu¸ tr×nh t− duy tÝnh cùc. Bëi v× nÕu nh− ho¹t ®éng t− duy cña con
ng−êi kh«ng tÝch cùc th× lµm sao n¾m ®−îc b¶n chÊt kh¸i niÖm, lµm sao cã thÓ vËn dông ®−îc nã
vµ lµm sao g¾n ®−îc kh¸i niÖm ®ã víi vèn kinh nghiÖm riªng cña m×nh. Ch¼ng h¹n, häc sinh n¾m
®−îc, hiÓu ®−îc c«ng thøc tÝnh diÖn tÝch h×nh tam gi¸c lµ ph¶i vËn dông ®−îc nã khi gÆp bÊt cø
bµi to¸n nµo yªu cÇu tÝnh diÖn tÝch h×nh tam gi¸c. HiÓu ®−îc c«ng thøc tÝnh diÖn tÝch tam gi¸c
chÝnh lµ häc sinh ®· ''khíp'' nã víi c«ng thøc tÝnh diÖn tÝch h×nh ch÷ nhËt.
HiÓu lµ kÕt qu¶ cña mét qu¸ tr×nh t− duy cã khi diÔn ra nhanh chãng, cã khi l©u dµi, cã khi
cµng nghÜ cµng hiÓu, cã khi cµng nghÜ l¹i cµng rèi r¾m, mµ còng cã khi nghÜ m·i kh«ng hiÓu, sau
®ã míi ®ét ngét ''vì lÏ'' ra. Häc sinh muèn hiÓu çi g× ®ã th× ph¶i cã kinh nghiÖm. Ch¼ng h¹n nÕu
trong kinh nghiÖm trÎ ch−a nh×n thÊy hoÆc ch−a ®−îc ng−êi kh¸c kÓ chuyÖn vÒ con voi th× khi
nh×n con voi trong tranh nã kh«ng hiÓu lµ con g× c¶. Nh−ng nÕu nã ®· nhiÒu lÇn nh×n thÊy con voi
thËt trong v−ên thó hoÆc ®−îc bè mÑ chØ vµo bøc tranh cho nã xem th× khi nh×n thÊy con voi nã
nhËn ra ngay vµ hiÓu ®Êy lµ con voi råi míi nãi ra ®−îc tõ ''con voi''. Cao h¬n mét chót, häc sinh
(1)
Sªsªnèp. TuyÓn tËp t¸c phÈm triÕt häc vµ t©m lý häc, M, 1947, tr. 44.
93
cã thÓ kÓ ra ®−îc dÊu hiÖu vµ thuéc tÝnh cña sù vËt mµ çc em biÕt nh−ng ch−a ph©n biÖt ®−îc çc
dÊu hiÖu thuéc tÝnh b¶n chÊt, chung víi riªng. VÝ dô mét häc sinh líp 2 gi¶i thÝch: cµ chua lµ mét
lo¹i qu¶, nã mäc trong v−ên rau, nã mµu ®á, cã nhiÒu n−íc, ¨n ngon, trong ruét cã nhiÒu h¹t. Sau
®ã trong qu¸ tr×nh lÜnh héi kh¸i niÖm, häc sinh míi ®¹t ®Õn møc cã thÓ t¸ch ra vµ kh¸i qu¸t ho¸
çc dÊu hiÖu vµ thuéc tÝnh chung, b¶n chÊt cña mét sè sù vËt mµ çc em ®· quan s¸t, nhê ®ã mµ
çc em tiÕp thu ®−îc nh÷ng tri thøc nhÊt ®Þnh cã tÝnh chÊt kh¸i niÖm. Trong qu¸ tr×nh häc tËp sau
nµy, nh÷ng tri thøc cã tÝnh chÊt kh¸i niÖm dÇn dÇn trë nªn sóc tÝch, s©u s¾c vµ cã tÝnh chÊt kh¸i
qu¸t h¬n cïng víi mèi liªn hÖ víi çc kh¸i niÖm kh¸c.
Cã nhiÒu møc ®é hiÓu kh¸c nhau. Cã khi häc sinh chØ n¾m ®−îc nh÷ng thuéc tÝnh bÒ ngoµi
øng víi mét vµi kinh nghiÖm cña b¶n th©n. VÝ dô, ng−êi ta hái “ThÕ nµo lµ l¹nh?'', cã em tr¶ lêi
''L¹nh lµ rÊt khã chÞu'', hoÆc “Con r¾n lµ g×?”, cã em tr¶ lêi “Lµ con vËt ghª sî”. Burns cho r»ng
giai ®o¹n nµy chñ yÕu diÔn ra ë çc em häc sinh nhá.(1) L¹i cã häc sinh cho r»ng nÊm kh«ng ph¶i
1µ thùc vËt, v× em ®ã cho r»ng thùc vËt ph¶i 1µ c©y cao, cã l¸, cã cµnh… Do ch−a hiÓu ®−îc b¶n
chÊt kh¸i niÖm nªn çc em kh«ng thÓ dïng lêi nãi ®Ó diÔn ®¹t néi dung kh¸i niÖm. VÝ dô, mét häc
sinh ghÐp mét çch ®óng ®¾n tµu thuû, « t«, tµu ho¶, m¸y bay vµo mét nhãm nh−ng l¹i kh«ng thÓ
®Æt cho çc vËt nµy mét tªn gäi chung vµ kh«ng gi¶i thÝch ®−îc hµnh ®éng cña m×nh. Do ®ã, ®Ó
xem häc sinh cã hiÓu ®−îc vÊn ®Ò nµo ®ã kh«ng th× ta yªu cÇu chóng nãi l¹i, tr×nh bµy l¹i vÊn ®Ò
®ã b»ng lêi nãi cña m×nh.
Tãm l¹i, tr×nh ®é lÜnh héi kh¸i niÖm cã thÓ ë çc møc sau:
- Møc ®é m« t¶ - t¸i hiÖn: VÝ dô häc sinh gi¶i thÝch con ngùa ®Ó c−ìi, ®Ó thå hµng.
- Møc ®é gi¶i thÝch - vËn dông vµo t×nh huèng quen thuéc: VÝ dô häc sinh n¾m ®−îc ''kh¸i
niÖm h×nh ch÷ nhËt'' th× cã thÓ chØ ra çc h×nh ch÷ nhËt cã kÝch th−íc kh¸c nhau, cã vÞ trÝ kh¸c
nhau trong kh«ng gian nh− bÒ mÆt mét bøc t−êng, cöa sæ, cöa ra vµo, mÆt bµn...
- Møc ®é chØ dÉn, biÕn hãa (vËn dông s¸ng t¹o vµo t×nh huèng míi). VÝ dô khi häc sinh n¾m
v÷ng kh¸i niÖm ''chñ ng÷'' th× cã thÓ vËn dông nã ®Ó thùc hiÖn yªu cÇu g¹ch d−íi chñ ng÷ trong
c©u v¨n cã s½n, ®iÒn thªm chñ ng÷ vµo c©u thiÕu chñ ng÷ vµ lÊy ®−îc vÝ dô vÒ lo¹i c©u cã chñ ng÷
vµ thiÕu chñ ng÷.
Do ®ã, ph¶i d¹y cho häc sinh kh«ng chØ néi dung kh¸i niÖm mµ c¶ logic cña kh¸i niÖm còng
nh− c«ng cô nhËn thøc vµ tæ hîp çc thao t¸c logic ®ã ®Ó nhËn thøc, chiÕm lÜnh lÊy kh¸i niÖm mét
çch tù lùc.
3. D¹y cho häc sinh n¾m kh¸i niÖm mét çch v÷ng ch¾c
- Lùa chän hiÖn t−îng, sù vËt, çc vÝ dô ®iÓn h×nh ®Ó h×nh thµnh kh¸i niÖm.
Khi d¹y vÒ ®éng vËt, thùc vËt, gi¸o viªn cÇn lùa chän nh÷ng con vËt, nh÷ng c©y tiªu biÓu, vÝ
dô con r¾n lµ con tiªu biÓu cña loµi bß s¸t, c©y chÌ tiªu biÓu cho lo¹i c©y cã rÔ, th©n, l¸ chåi, nô,
hoa, qu¶, h¹t. Nh÷ng sù vËt, hiÖn t−îng mang tÝnh ®iÓn h×nh th−êng mang nh÷ng thuéc tÝnh b¶n
(1)
Bursn. A note on the Person's made by Secondary schoolchildren in their Definitions of words, the British Journal of
Educational, February, 1960.
94
chÊt chung cho nh÷ng sù vËt, hiÖn t−îng cïng lo¹i. Nh−ng khi häc sinh ®· n¾m ®−îc kh¸i niÖm
nµo ®ã th× cÇn ph¶i më réng sù hiÓu biÕt vÒ kh¸i niÖm ®ã. VÝ dô: sau khi ®· gi¶ng gi¶i cho çc em
hiÓu kh¸i niÖm ''vÖ sinh tèt'' th× gi¸o viªn nªn ph©n tÝch thªm: çc em ph¶i ngåi häc ®óng t− thÕ,
kh«ng tùa ngùc vµ bµn ®Ó ®Ò phßng cong vÑo cét sèng...
Ph¶i tæ chøc cho trÎ quan s¸t, ph©n tÝch sù vËt ®Ó t×m ra nh÷ng ®Æc ®iÓm chñ yÕu, b¶n chÊt
(so s¸nh víi nh÷ng nÐt kh«ng b¶n chÊt). VÝ dô khi d¹y quy t¾c ''céng sè thËp ph©n'', ta ®−a ra vÝ
dô:
1,6 45,62
+ 0,55 vµ + l,58
Gi¸o viªn cÇn cho häc sinh ph©n tÝch ®Ó thÊy râ tÝnh chÊt c¬ b¶n cña quy t¾c céng nµy lµ
céng çc ®¬n vÞ cïng hµng (phÇn tr¨m víi phÇn tr¨m, phÇn m−êi víi phÇn m−êi, phÇn ®¬n vÞ víi
phÇn ®¬n vÞ..., cã thÓ so s¸nh víi phÐp céng sè nguyªn çc em ®· häc). ë ®©y, gi¸o viªn cÇn d¹y
cho çc em biÕt quy t¾c viÕt céng çc sè thËp ph©n theo cét däc. §©y lµ kiÕn thøc träng t©m. Còng
cÇn l−u ý cã bao nhiªu ch÷ sè ë bªn tr¸i hay bªn ph¶i dÊu phÈy, mÆc dï ®ã lµ nÐt kh«ng b¶n chÊt
cña phÐp céng nµy. Do gi¸o viªn kh«ng h−íng dÉn ®Ó häc sinh n¾m ®−îc kiÕn thøc c¬ b¶n cña
phÐp céng sè thËp ph©n, nªn cã häc sinh ®· viÕt sai nh− sau:
1,6 42,62 m
0,75 hoÆc l,58 m
Gi¸o viªn th−êng kh«ng gióp häc sinh ph©n biÖt dÊu hiÖu b¶n chÊt vµ kh«ng b¶n chÊt, kh«ng
h−íng dÉn çc em ®i tõ nh÷ng tri thøc riªng lÎ, kinh nghiÖm ®Ó kh¸i qu¸t lªn thµnh tÝnh chÊt
chung, c¬ b¶n cña sù vËt, hiÖn t−îng. VÝ dô, khi d¹y kh¸i niÖm ''®−êng cao cña tam gi¸c'', häc
sinh kh«ng n¾m ®−îc tÝnh chÊt ®Æc tr−ng cña chiÒu cao tam gi¸c lµ ''®−êng th¼ng xuÊt ph¸t tõ
®Ønh tam gi¸c, vu«ng gãc víi c¹nh ®èi diÖn''. Trong ®Þnh nghÜa nµy kh«ng cÇn ®Ó ý xem ch©n
cña ®−êng cao ®Æt ë ®iÓm nµo trªn c¹nh ®èi diÖn nh−ng häc sinh l¹i rÊt quan t©m ®Õn chç ®ã.
- CÇn chó ý ®Õn tr×nh ®é n¾m kh¸i niÖm cña häc sinh.
ViÖc n¾m kh¸i niÖm cña häc sinh còng cã çc møc ®é kh¸c nhau. Cã khi häc sinh chØ dõng ë
møc biÕt nh÷ng biÓu hiÖn cô thÓ cña sù vËt, hiÖn t−îng. V× vËy, cã em ®Þnh nghÜa ''dòng c¶m lµ
trêi rÐt nh¶y xuèng ao t¾m'', hay ''dòng c¶m lµ nh¶y tõ trªn cao xuèng''. §Õn møc ®é cao h¬n mét
chót, häc sinh ®· cã thÓ kÓ ra çc ®Æc ®iÓm cña kh¸i niÖm nh−ng cßn lén xén, lÉn lén gi÷a ®Æc
®iÓm b¶n chÊt vµ kh«ng b¶n chÊt. Tr×nh ®é cao h¬n n÷a lµ häc sinh biÕt t¸ch dÊu hiÖu b¶n chÊt ra
khái çc dÊu hiÖu kh«ng b¶n chÊt, t×m ra çi chung ®Ó kh¸i qu¸t. VÝ dô, dÊu hiÖu ®o thêi gian lµ
dÊu hiÖu b¶n chÊt cña ®ång hå. DÊu hiÖu nµy chung cho tÊt c¶ çc lo¹i ®ång hå. §ång hå kh¸c víi
çc sù vËt cña tÊt c¶ çc lo¹i kh¸c chÝnh ë dÊu hiÖu b¶n chÊt chung nµy, cßn h×nh thøc, kÝch th−íc,
chÊt liÖu, mµu s¾c ... vµ nh÷ng dÊu hiÖu kh¸c cña chiÕc ®ång hå kh«ng ph¶i lµ dÊu hiÖu b¶n chÊt.
BiÕt ®−îc tr×nh ®é n¾m kh¸i niÖm cña häc sinh lµ rÊt cÇn thiÕt ®Ó khi gi¶ng d¹y, chóng ta cã
nh÷ng yªu cÇu ®óng lóc ®èi víi trÎ.
- CÇn rÌn luyÖn ®Ó häc sinh biÕt vËn dông kh¸i niÖm ®· häc.
95
ViÖc n¾m kh¸i niÖm kh«ng chØ dõng ë viÖc m« t¶ l¹i, diÔn ®¹t l¹i kh¸i niÖm ®· häc. CÇn ph¶i
biÕt vËn dông kh¸i niÖm vµo çc t×nh huèng tõ quen thuéc ®Õn kh«ng quen thuéc. Häc sinh chØ
khi nµo vËn dông ®−îc çc ®Þnh nghÜa, quy t¾c ®Ó gi¶i ®−îc çc bµi tËp kh¸c nhau míi chøng tá lµ
®· n¾m v÷ng kh¸i niÖm. Khi ra çc bµi tËp cho häc sinh ®Ó gi¶i, ®Ó vËn dông kh¸i niÖm ph¶i tõ
®¬n gi¶n ®Õn phøc t¹p, tõ dÔ ®Õn khã, ph¶i ¸p dông çc khÝa c¹nh kh¸c nhau cña kh¸i niÖm. VÝ
dô, khi häc sinh häc kh¸i niÖm chñ ng÷ cã thÓ yªu cÇu çc em vËn dông kh¸i niÖm nµy ë ba møc
®é sau:
+ G¹ch d−íi chñ ng÷ cña c©u v¨n ®· cho.
+ §iÒn chñ ng÷ vµo c©u v¨n cßn thiÕu chñ ng÷.
+ LÊy vÝ dô mét c©u cßn thiÕu chñ ng÷.
- CÇn ph¶i gióp häc sinh hÖ thèng ho¸ kh¸i niÖm.
Mçi kh¸i niÖm ®−îc h×nh thµnh trong mèi liªn hÖ víi nh÷ng kh¸i niÖm kh¸c. Kh¸i niÖm míi
cã mèi quan hÖ mËt thiÕt víi çc kh¸i niÖm ®· ®−îc h×nh thµnh tr−íc ®ã theo hai xu h−íng sau:
+ Mçi kh¸i niÖm ®−îc h×nh thµnh ®Òu ph¶i dùa vµo hÖ thèng kh¸i niÖm ®· cã tr−íc ®ã.
+ Khi ®· ®−îc h×nh thµnh, kh¸i niÖm míi l¹i ®−îc ®−a vµo hÖ thèng kh¸i niÖm ®· cã cña
ç nh©n vµ t¹o thµnh phÇn tö, m¾t xÝch cña hÖ thèng kh¸i niÖm ®· cã.
Do ®ã, khi h×nh thµnh kh¸i niÖm míi, ph¶i ®Æt nã trong mèi liªn hÖ víi çc kh¸i niÖm kh¸c
vµ sau ®ã ph¶i ®−a nã vµo hÖ thèng kh¸i niÖm theo mét quy luËt nhÊt ®Þnh. Ngoµi ra, chóng ta cßn
ph¶i biÕt tËn dông, bæ sung mèi liªn hÖ gi÷a çc khoa häc kh¸c nhau khi h×nh thµnh kh¸i niÖm
míi.
III. sù ph¸t triÓn trÝ tuÖ
1. Kh¸i niÖm trÝ tuÖ
TrÝ tuÖ lµ vÊn ®Ò phøc t¹p cña c¶ triÕt häc, t©m lý häc vµ gi¸o dôc häc. ë ®©y chóng ta chØ
xem xÐt trÝ tuÖ d−íi gãc ®é t©m lý häc vµ gi¸o dôc häc. Còng nh− nhiÒu kh¸i niÖm vèn cã cßn
mang nÆng mµu s¾c ''®êi sèng,'', thuËt ng÷ ''trÝ tuÖ'' còng ®−îc hiÓu theo nhiÒu çch kh¸c nhau.
Kole (Koëler) cho trÝ tuÖ lµ sù bõng hiÓu (in sight), ClaparÐt (Claparede) cho trÝ tuÖ lµ ''sù mß
mÉm cã ph−¬ng h−íng'', Tecman (Terman) l¹i nhÊn m¹nh n¨ng lùc t− duy trõu t−îng, §iÕcb©n
(Dearbon) th× nhÊn m¹nh n¨ng lùc luyÖn tËp. C«nvanh (Colvin) vµ Stecn¬ (Stern) coi trÝ tuÖ lµ
n¨ng lùc thÝch øng víi ngo¹i c¶nh, mét sè ng−êi kh¸c th× l¹i ®Þnh nghÜa trÝ tuÖ qua hÖ sè IQ(1).
K.§.Usinxki (1824- 1870) nhÊn m¹nh: ''TrÝ tuÖ ch¼ng qua lµ mét hÖ thèng kiÕn thøc ®−îc tæ chøc
tèt'', cßn mét sè nhµ t©m lý häc y häc th× coi trÝ tuÖ lµ sù nhËn thøc cña con ng−êi bao gåm c¶
kinh nghiÖm (kiÕn thøc) ®· thu thËp ®−îc lÉn n¨ng lùc tiÕp thu kinh nghiÖm. T−¬ng tù nh− vËy,
çc nhµ t©m lý häc Menchinxkaia vµ B«g«iavlenxki cho r»ng sù ph¸t triÓn trÝ tuÖ bao giê còng
(1)
Xem thªm, Phillip Vecnou, CÊu tróc çc n¨ng lùc cña con ng−êi. P.U.F, Parls, 1952, tr 4.
96
g¾n víi hai hiÖn t−îng: a) ph¶i tÝch luü ®−îc tri thøc (®iÒu kiÖn cÇn) vµ b) cã thñ thuËt trÝ ãc ®·
thµnh th¹o, nhê nã mµ tri thøc ®−îc tiÕp thu nhanh chãng (®iÒu kiÖn ®ñ).
Nh÷ng nghiªn cøu t©m lý gÇn ®©y l¹i nªu ra kh¸i niÖm ''trÝ tuÖ c¶m xóc'' ®−îc ®¸nh gi¸ b»ng
chØ sè EQ. TrÝ tuÖ c¶m xóc ®−îc quan niÖm lµ kh¶ n¨ng hiÓu râ c¶m xóc b¶n th©n, thÊu hiÓu c¶m
xóc ng−êi kh¸c ®Ó ®iÒu chØnh suy nghÜ vµ hµnh ®éng cña m×nh.
Së dÜ nh− vËy lµ v× trÝ tuÖ biÓu hiÖn ra ë nhiÒu mÆt liªn quan ®Õn nhiÒu hiÖn t−îng t©m lý
kh¸c nhau. TrÝ tuÖ cã thÓ biÓu hiÖn ë mÆt nhËn thøc tõ nhanh biÕt, nhanh hiÓu, mau nhí hoÆc biÕt
suy xÐt, t×m ra nhanh çc quy luËt, ®Õn t−ëng t−îng - ãc t−ëng t−îng phong phó, h×nh dung ngay
vµ ®óng ®iÒu ng−êi kh¸c nãi, ®Õn hµnh ®éng nhanh trÝ, s¸ng t¹o, th¸o v¸t, linh ho¹t vµ çc phÈm
chÊt kh¸c nh−; ãc tß mß, lßng say mª, sù kiªn tr× miÖt mµi...
Nh÷ng ®Þnh nghÜa trÝ tuÖ chØ chó ý ®Õn mÆt tiÕp thu, mÆt nhËn thøc th−êng bÞ coi lµ duy trÝ
(intellectualis) v× nã kh«ng bao qu¸t ®−îc mÆt hµnh ®éng cã hiÖu qu¶, kh«ng chó ý tíi biÓu
hiÖn'''thÝch øng tèt víi t×nh huèng míi'' cña ho¹t ®éng trÝ ãc. Cßn quan niÖm cña tr−êng ph¸i chØ
chó ý ®Õn kÕt qu¶ cña hµnh ®éng trÝ ãc mµ kh«ng chØ ra néi dung t©m lý cña nã, do ®ã, kh«ng
ph©n biÖt ®−îc n¨ng lùc trÝ tuÖ víi sù thµnh thôc tri thøc, kü n¨ng, kü x¶o cña mét ho¹t ®éng nhÊt
®Þnh th× bÞ xem lµ chñ nghÜa hµnh vi. Tãm l¹i, cã thÓ coi trÝ tuÖ lµ n¨ng lùc t− duy ®−îc h×nh thµnh
th«ng qua ho¹t ®éng cã môc ®Ých, cã t−¬ng t¸c víi m«i tr−êng xung quanh víi tinh thÇn tù chñ,
s¸ng t¹o nh»m ®¹t hiÖu qu¶, ®ång thêi t¹o ®−îc sù tiÕn bé trong n¨ng lùc vµ nh©n çch con ng−êi.
Çc ®Þnh nghÜa trªn ®©y kh«ng lo¹i trõ nhau nh−ng míi chØ ph¶n ¸nh ®−îc mét ®Æc ®iÓm
nµy hay ®Æc ®iÓm kh¸c cña trÝ tuÖ mµ th«i. Cho ®Õn ngµy nay, ch−a cã mét ®Þnh nghÜa trÝ tuÖ
nµo ®−îc çc nhµ t©m lý häc hoµn toµn chÊp nhËn. Nh−ng ®iÒu ®ã kh«ng lµm cho çc nhµ t©m
lý häc l¶ng tr¸nh tr¸ch nhiÖm nªu lªn nh÷ng ®Æc ®iÓm c¬ b¶n cña trÝ tuÖ. Nh÷ng ®Æc ®iÓm ®ã
lµ:
- NhËn thøc ®−îc ®Æc ®iÓm b¶n chÊt cña tÝnh huèng míi do ng−êi kh¸c ®−a ra hoÆc tù m×nh
nªu ra vÊn ®Ò cÇn gi¶i quyÕt.
- S¸ng t¹o c«ng cô míi, ph−¬ng ph¸p míi, çch thøc míi, phï hîp víi hoµn c¶nh míi (tÊt
nhiªn trªn c¬ së nh÷ng tri thøc vµ kinh nghiÖm tiÕp thu ®−îc tr−íc ®ã).
Do ®ã, trÝ tuÖ kh«ng chØ béc lé qua nhËn thøc mµ qua c¶ hµnh ®éng thùc tiÔn vµ lý luËn).
§a sè çc hµnh ®éng ®Òu ®−îc tæ chøc trong ãc tr−íc khi ®−a vµo thùc hiÖn. Tõ ®ã muèn ph¸t
triÓn ®−îc trÝ tuÖ, dÜ nhiªn cÇn mét møc ®é tèi thiÓu vèn bÈm sinh cña hÖ thÇn kinh (chñ yÕu lµ
cÊu t¹o cña bé n·o) cã ®−îc tõ sù phèi hîp ngÉu nhiªn gi÷a vèn gen cña cha vµ cña mÑ - tuú
t−¬ng quan cña tÝnh tréi vµ tÝnh lÆn theo quy luËt x¸c suÊt cña di truyÒn vµ biÕn dÞ ®óng nh−
thuyÕt Menden vµ çc s¬ ®å cña Watson - Crick. Nh÷ng ®Æc tÝnh di truyÒn ®· ®−îc cè ®Þnh trong
hÖ thÇn kinh (chñ yÕu lµ n·o) thÓ hiÖn trong sè l−îng còng nh− chÊt l−îng çc n¬ron. TrÝ tuÖ g¾n
víi sù s¸ng t¹o. Mét ng−êi cã tr×nh ®é cµng cao th× tiªu chuÈn ®Ó ®¸nh gi¸ trÝ tuÖ cña ng−êi ®ã
còng cµng cao. Ng−îc l¹i, cµng cã nhiÒu tri thøc vµ biÕt vËn dông linh ho¹t nh÷ng tri thøc ®ã,
cµng cã nhiÒu kü n¨ng, kü x¶o ho¹t ®éng th× cµng cã nhiÒu kh¶ n¨ng ph¸t huy trÝ tuÖ. Do ®ã ''tr×nh
97
®é ph¸t triÓn trÝ tuÖ ®· ®¹t ®−îc kh«ng thÓ nµo t¸ch khái ®Æc ®iÓm riªng cña giai ®o¹n løa tuæi''(1).
Nh−ng kh«ng thÓ xem tri thøc, kinh nghiÖm, kü x¶o, lßng ham hiÓu biÕt, sù kiªn tr× lµ trÝ tuÖ. ë
®©y cã mét vÊn ®Ò quan träng lµ: chØ trªn c¬ së v¹ch ra ®−îc r»ng trÎ em (häc sinh) cÇn ph¶i lµm
g× ®Ó t¸i t¹o çc n¨ng lùc ng−êi, chóng ta míi cho phÐp nãi r»ng qu¸ tr×nh ''n¾m'' tri thøc vµ quy
tr×nh ph¸t triÓn trÝ tuÖ ®· diÔn ra nh− thÕ nµo.
Tõ ®ã cã thÓ rót ra mét sè kÕt luËn vÒ sù h×nh thµnh trÝ tuÖ:
- Thùc chÊt cña viÖc h×nh thµnh trÝ tuÖ lµ ph¸t triÓn n¨ng lùc suy nghÜ, s¸ng t¹o mµ b−íc ®Çu
lµ gi¶i çc ''bµi to¸n” (theo t©m lý häc), nhËn thøc vµo ''bµi to¸n'' thùc tiÔn trong thùc hµnh ë çc
møc ®é kh¸c nhau.
- Còng gièng nh− çc chøc n¨ng t©m lý kh¸c, ®èi víi viÖc h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn trÝ tuÖ,
®iÒu quan träng lµ nã ph¶i diÔn ra th−êng xuyªn, liªn tôc, thèng nhÊt vµ cã hÖ thèng - ®Æc biÖt
lµ khi trÎ em cßn häc ë tr−êng phæ th«ng.
- Sù h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn trÝ tuÖ kh«ng t¸ch rêi viÖc rÌn luyÖn n¨ng lùc quan s¸t, ph¸t
triÓn trÝ nhí vµ trÝ t−ëng t−îng, trau dåi ng«n ng÷, cïng nh÷ng tri thøc (thøc ¨n cña trÝ tuÖ, kü
n¨ng, kü x¶o vµ çch häc), ph−¬ng thøc chiÕm lÜnh tri thøc vµ mét sè phÈm chÊt cña nh©n çch.
Nh÷ng nhiÖm vô nµy tù nã ch−a ph¶i lµ sù h×nh thµnh trÝ tuÖ mµ ë mçi giai ®o¹n ph¸t triÓn cña
con ng−êi, mét trong nh÷ng yÕu tè ®ã sÏ ¶nh h−ëng nhiÒu h¬n hay Ýt h¬n ®èi víi sù ph¸t triÓn trÝ
tuÖ mµ th«i.
- H×nh thµnh trÝ tuÖ ph¶i song song víi viÖc gi¸o dôc t×nh c¶m tèt ®Ñp, rÌn luyÖn ý chÝ kiªn
c−êng vµ båi d−ìng nh÷ng phÈm chÊt kh¸c cña nh©n çch. Nh÷ng phÈm chÊt nµy nÕu nh− cã kh¶
n¨ng bï trõ phÇn nµo cho trÝ tuÖ th× l¹i kh«ng thÓ thay thÕ hoµn toµn cho nã trong cÊu tróc cña
nh©n çch.
- Muèn h×nh thµnh trÝ tuÖ cho trÎ em, ®Æc biÖt ë bËc tiÓu häc, cÇn ph¶i thay ®æi cÊu tróc, néi
dung tµi liÖu d¹y häc. Trong d¹y häc, nÕu néi dung cßn lµ nh÷ng tri thøc cò, cã tÝnh chÊt kinh
nghiÖm chñ nghÜa th× dï ph−¬ng ph¸p d¹y häc cã ®−îc ®æi míi còng kh«ng g©y ®−îc ¶nh h−ëng
®Õn sù ph¸t triÓn trÝ tuÖ cña häc sinh. Ph¶i x©y dùng néi dung d¹y häc sao cho nã kh«ng ph¶i lµ
''thÝch nghi'' víi tr×nh ®é s½n cã cña trÎ, mµ ®ßi hái trÎ ph¶i cã tr×nh ®é cao h¬n, cã ph−¬ng thøc
ho¹t ®éng trÝ tuÖ phøc t¹p h¬n.
- TÊt c¶ gi¸o viªn ®Òu cã nhiÖm vô vµ cã thÓ gãp phÇn vµo viÖc ph¸t triÓn trÝ tuÖ cña häc sinh
b»ng çch t¹o ra çc ®iÒu kiÖn ®Ó häc sinh suy nghÜ chñ ®éng, ®éc lËp vµ s¸ng t¹o trong viÖc ®Ò ra
vµ gi¶i quyÕt çc ''bµi to¸n'' nhËn thøc vµ thùc tiÔn. NhiÖm vô nµy cÇn ®−îc thùc hiÖn th−êng
xuyªn, liªn tôc vµ cã hÖ thèng trong tõng giê lªn líp.
2. Çc giai ®o¹n cña sù ph¸t triÓn trÝ tuÖ
Çc nhµ t©m lý häc cho r»ng mçi giai ®o¹n ph¸t triÓn trÝ tuÖ t−¬ng øng víi mét ®é tuæi nhÊt
®Þnh. Piaget (1896 - 1980) lµ ®· chia sù ph¸t triÓn trÝ tuÖ thµnh 4 giai ®o¹n:
(1)
N.X. L©ytex, N¨ng lùc trÝ tuÖ vµ løa tuæi. NXB Gi¸o dôc, Hµ Néi, 1978.
98
- Giai ®o¹n c¶m gi¸c - vËn ®éng (tõ 0 ®Õn 2 tuæi). ë giai ®o¹n nµy, trÎ em chØ ph¶n øng ®èi
víi c¶m gi¸c (thÞ gi¸c, ©m thanh, xóc gi¸c, khøu gi¸c) vµ víi cö ®éng cña çc em.
- Giai ®o¹n tiÒn thao t¸c: §©y lµ giai ®o¹n (tõ 2 - 7 tuæi). Cuèi giai ®o¹n nµy lµ häc sinh b¾t
®Çu ®Õn tr−êng häc. ë giai ®o¹n nµy, thao t¸c trÝ tuÖ b¾t ®Çu ®−îc tiÕn hµnh trong trÝ ãc thay thÕ
cho thao t¸c ch©n tay. ë trÎ nhá ®−îc gäi lµ giai ®o¹n tiÒn thao t¸c, v× ®©y lµ thêi kú tr−íc khi
chóng cã thÓ thùc hiÖn ®Çy ®ñ thao t¸c trÝ ãc.
Lóc nµy, gi¸o viªn nªn tæ chøc cho trÎ em thùc hiÖn çc ho¹t ®éng ch©n tay lµ chÝnh. Ho¹t
®éng ch©n tay chñ yÕu ®ßi hái ph¶i sö dông vËt liÖu, cµng nhiÒu cµng tèt. Gi¸o viªn cÇn biÕt
h−íng dÉn çc em ho¹t ®éng. Lêi h−íng dÉn ph¶i ng¾n gän, nªn phèi hîp hµnh ®éng víi tõ. VÝ
dô, gi¸o viªn muèn cho häc sinh ®an mét çi ''chiÕu” b»ng nh÷ng b¨ng giÊy th× ph¶i cho çc em
xem chiÕc chiÕu ®· ®−îc ®an. Tr−íc khi b¾t tay vµo lµm, çc em ph¶i ®−îc nh×n vËt cô thÓ ®Ó h×nh
dung ®−îc ®Çy ®ñ. Häc sinh líp 1 cÇn nhiÒu vËt liÖu cô thÓ nh− que tÝnh, khèi nhùa trong häc
tËp...
- Giai ®o¹n thao t¸c cô thÓ. §©y lµ giai ®o¹n chñ yÕu diÔn ra ë trÎ tõ 7 ®Õn 11 tuæi. §ã lµ
nh÷ng n¨m chñ yÕu ë tr−êng tiÓu häc. Häc sinh ë løa tuæi nµy cã thÓ hiÓu r»ng nÕu kh«ng thªm
vµo vµ kh«ng lÊy bít ®i, sè l−îng vËt kh«ng thay ®æi - ngay c¶ khi h×nh d¹ng cña vËt cã thÓ thay
®æi. Ch¼ng h¹n, häc sinh ë ®é tuæi nµy cã thÓ ®−îc xem hai b×nh thuû tinh ng¾n vµ to, chøa mét
l−îng n−íc nh− nhau. N−íc cña mét b×nh ®−îc rãt hÕt vµo mét b×nh cao vµ cã ®¸y nhá h¬n. Hái
häc sinh: ''B×nh nµo cã nhiÒu n−íc h¬n?'' th× häc sinh ë giai ®o¹n tiÒn thao t¸c tr¶ lêi lµ chiÕc b×nh
cao cã nhiÒu n−íc h¬n v× tr«ng mùc n−íc cao h¬n. Cßn häc sinh ë giai ®o¹n thao t¸c cô thÓ biÕt
r»ng n−íc ë hai b×nh nh− nhau ngay c¶ khi h×nh ®¸y b×nh cã thay ®æi. Khi ®¹t ®Õn tr×nh ®é thao
t¸c cô thÓ, häc sinh cã thÓ ph©n lo¹i. Chóng cã thÓ s¾p xÕp çc vËt gièng nhau vµo mét lo¹i. VÝ
dô, chóng cã thÓ ph©n lo¹i nhãm ®µn «ng, ®µn bµ vµ trÎ em dï hä cã kh¸c nhau vÒ mµu tãc, mµu
s¾c quÇn ¸o... Gi¸o viªn tiÓu häc nªn tiÕp tôc sö dông nhiÒu gi¸o cô trùc quan. TÊt nhiªn, nh÷ng
gi¸o cô trùc quan ®ã kh«ng ph¶i nh− giai ®o¹n tr−íc ®ã ®· dïng, mµ chóng cã thÓ lµ biÓu ®å, m«
h×nh... ë giai ®o¹n thao t¸c cô thÓ, häc sinh cã thÓ tiÕn hµnh nh÷ng kh¶o nghiÖm khoa häc nh−
trång rau, trång hoa trong nh÷ng ®iÒu kiÖn ®Êt, n−íc kh¸c nhau; çc em cã thÓ ph©n biÖt sù tr−ëng
thµnh cña c©y vµ tiÕn hµnh quan s¸t cã hiÖu qu¶. Häc sinh khi ®¹t ®Õn tr×nh ®é thao t¸c cô thÓ cã
thÓ ghÐp nh÷ng c©u ®−îc viÕt trªn nh÷ng mÉu kh¸c nhau t¹o thµnh mét c©u chuyÖn vµ ®· cã thÓ
n¾m ®−îc çc kh¸i niÖm t−¬ng ®èi phøc t¹p.
- Giai ®o¹n thao t¸c h×nh thøc. Giai ®o¹n nµy øng víi ®é tuæi tõ 11 trë ®i. ë giai ®o¹n nµy,
häc sinh cã thÓ tiÕn hµnh çc thao t¸c trÝ tuÖ kh«ng cÇn sù trî gióp cña çc vËt liÖu cô thÓ. Gi¸o
viªn cÇn t¹o nhiÒu c¬ héi ®Ó häc sinh gi¶i thÝch vµ tr×nh bµy kh¸i niÖm b»ng lêi lÏ cña riªng m×nh.
Sù ph©n chia çc giai ®o¹n ph¸t triÓn trÝ tuÖ cña Piaget cã ý nghÜa rÊt quan träng ®èi víi d¹y
häc. Gi¸o viªn cÇn ®−a ra nh÷ng yªu cÇu ho¹t ®éng kh«ng qu¸ dÔ vµ còng kh«ng qu¸ khã, t−¬ng
øng víi tõng giai ®o¹n nªu trªn ®©y. ViÖc nghiªn cøu çc giai ®o¹n ph¸t triÓn trÝ tuÖ cña trÎ
em vÉn ®ang ®−îc tiÕp tôc, ®Æc biÖt cßn cã nh÷ng ý kiÕn kh¸c nhau vÒ giai ®o¹n thao t¸c h×nh
thøc.
99
3. Çc chØ sè cña sù ph¸t triÓn trÝ tuÖ
Sù ph¸t triÓn trÝ tuÖ cña trÎ em th−êng ®−îc ®o b»ng çc chØ sè sau ®©y:
- Tèc ®é cña sù ®Þnh h−íng trÝ tuÖ khi ph¶i gi¶i quyÕt nhiÖm vô gièng víi nhiÖm vô mÉu.
ChØ sè nµy ®−îc biÓu hiÖn ë kh¶ n¨ng t¸i hiÖn nhanh vµ t×m kiÕm, lùa chän nhanh nh÷ng kiÕn
thøc, nh÷ng kinh nghiÖm phôc vô cho viÖc gi¶i quyÕt mét vÊn ®Ò nµo ®ã nh− mét bµi tËp, mét vÊn
®Ò lý luËn hay thùc tiÔn cô thÓ. Nh÷ng häc sinh ®¹t chØ sè nµy bao giê còng t×m thÊy lêi gi¶i thÝch
hîp vµ s¸ng t¹o cho bµi tËp ®Æt ra chø kh«ng bÞ lÖ thuéc hay gß Ðp mét çch m¸y mãc çch gi¶i
bµi tËp ®−îc dïng lµm mÉu.
- Tèc ®é kh¸i qu¸t hãa çc mèi liªn hÖ vµ quan hÖ gi÷a çc sù vËt hiÖn t−îng, nhÊt lµ çc sù
vËt, hiÖn t−îng cïng lo¹i. Nh÷ng häc sinh cã tèc ®é kh¸i qu¸t ho¸ nhanh lµ nh÷ng em cã kh¶
n¨ng nhanh chãng nhËn ra ®−îc mét lo¹t çc bµi tËp cïng chung mét d¹ng, tõ ®ã cã thÓ t×m thÊy
ph−¬ng ph¸p gi¶i nã mét çch kh¸i qu¸t. Tuy vËy, kh«ng nªn nhÇm lÉn gi÷a tèc ®é kh¸i qu¸t vµ
tèc ®é vËn ®éng. Tèc ®é vËn ®éng cã thÓ nhanh nh−ng tèc ®é kh¸i qu¸t ho¸ l¹i chËm hoÆc ng−îc
l¹i. .
- TÝnh s¸ng t¹o cña t− duy ®−îc ®Æc tr−ng bëi 2 dÊu hiÖu sau:
+ TÝnh tiÕt kiÖm ®−îc x¸c ®Þnh bëi sè l−îng çc lËp luËn tèi thiÓu vµ cÇn thiÕt ®Ó tõ ®ã cã thÓ
rót ra ®−îc mét kÕt luËn hay mét ®¸p sè nµo ®ã. Trong thùc tÕ, ta th−êng thÊy cã nh÷ng häc sinh
khai th¸c ®Çy ®ñ nh÷ng th«ng tin chøa ®ùng trong çc ®iÒu kiÖn cña bµi tËp vµ th−êng xuyªn kiÓm
tra hµnh ®éng cña m×nh, do ®ã con ®−êng ®i ®Õn gi¶i quyÕt vÊn ®Ò nhanh gän, chÝnh x¸c vµ hîp
lý. Ng−îc l¹i, cã häc sinh sö dông nh÷ng th«ng tin ®Æt ra trong nh÷ng ®iÒu kiÖn cña bµi tËp kh«ng
®Çy ®ñ vµ th−êng gi¶i quyÕt bµi tËp trªn nh÷ng thö nghiÖm. Do ®ã, con ®−êng gi¶i quyÕt vÊn ®Ò,
th−êng Ýt tiÕt kiÖm, lÆp ®i, lÆp l¹i, ®«i khi cÇn cã sù ''chi viÖn'' cña ng−êi lín.
+ TÝnh phª ph¸n. ChØ sè nµy ®−îc thÓ hiÖn ë chç häc sinh kh«ng ®i theo ®−êng mßn, kh«ng
võa lßng víi kÕt qu¶ ®¹t ®−îc, kh«ng c¶ tin, hay lËt ng−îc vÊn ®Ò ®Ó xem xÐt.
- TÝnh mÒm dÎo cña trÝ tuÖ. TÝnh mÒm dÎo ®−îc thÓ hiÖn ë sù dÔ hay khã trong viÖc x©y
dùng l¹i hµnh ®éng cho thÝch hîp víi biÕn ®æi cña çc ®iÒu kiÖn cô thÓ sau:
+ Kü n¨ng x¸c lËp sù phô thuéc gi÷a çc dÊu hiÖu cña çc thuéc tÝnh vµ quan hÖ cña sù vËt,
hiÖn t−îng theo trËt tù ng−îc l¹i víi h−íng vµ trËt tù ®· nghiªn cøu.
+ Kü n¨ng ®Ò cËp ®Õn cïng mét hiÖn t−îng theo nh÷ng quan ®iÓm kh¸c nhau, kü n¨ng ph¸t
hiÖn nh÷ng dÊu hiÖu b¶n chÊt vµ kh«ng b¶n chÊt.
+ Tr×nh ®é ph¸t triÓn vµ sù t−¬ng øng gi÷a thµnh phÇn t− duy trùc quan h×nh t−îng vµ t− duy
lý luËn kh¸t qu¸t.
4. T¨ng c−êng d¹y häc ®Ó ph¸t triÓn trÝ tuÖ cña häc sinh
VÊn ®Ò t¨ng c−êng viÖc d¹y häc ®Ó ph¸t triÓn trÝ tuÖ cña häc sinh tiÓu häc ®−îc çc nhµ t©m
lý häc, gi¸o dôc häc quan t©m nghiªn cøu.
100
a) HÖ thèng thùc nghiÖm d¹y häc cña Dancèp
Tõ quan ®iÓm vÒ sù ph¸t triÓn t©m lý cña V−gètxki: ''D¹y häc cÇn ph¶i ®−îc x©y dùng kh«ng
ph¶i trªn c¬ së kÕt cÊu t©m lý ®· hoµn thiÖn mµ cÇn h−íng vµo çc chøc n¨ng t©m lý ®ang ph¸t
triÓn ë trÎ em”, Dancèp ®· x©y dùng thùc nghiÖm d¹y häc nh»m ph¸t triÓn trÝ tuÖ cña häc sinh.
Nh÷ng nÐt chñ yÕu trong h−íng nghiªn cøu cña «ng lµ:
+ T«n träng vèn sèng cña trÎ khi d¹y häc. Lµm nh− vËy sÏ kÝch thÝch ®−îc lßng ham muèn
häc tËp, sù t×m tßi vµ kh¶ n¨ng tù häc cña çc em; hÖ thèng ho¸, chÝnh x¸c ho¸, khoa häc ho¸ vèn
kinh nghiÖm cña trÎ vµ t¹o ®iÒu kiÖn cho chóng häc tËp mét çch tho¶i m¸i.
+ X©y dùng néi dung d¹y häc ë møc ®é khã kh¨n cao vµ nhÞp ®é häc nhanh. §iÒu nµy sÏ
gãp phÇn thóc ®Èy trÎ ph¶i huy ®éng ®a n¨ng lùc trÝ tuÖ trong häc tËp. Ch¼ng h¹n, khi häc sinh
líp 1 häc 10 sè ®Çu, gi¸o viªn cho mét lo¹t çc bµi tËp: 3 + 6 = ? ; 3 + 3 = ? ; 3 + 2 =? 3 + 5 = ?; 3
+ 1 = ?. ë ®©y, gi¸o viªn kh«ng dõng l¹i ë chç häc sinh chØ gi¶i xong 5 phÐp tÝnh nµy lµ ®ñ.
Trong thÝ nghiÖm d¹y häc, Dancèp cho r»ng ph¶i d¹y cho häc sinh líp 1 so s¸nh tæng thø nhÊt,
thø hai, thø ba... ®Ó t×m ra tæng lín nhÊt vµ tæng nhá nhÊt, vµ biÕt ®−îc quan hÖ gi÷a tæng nµy vµ
tæng kia h¬n kÐm nhau bao nhiªu ®¬n vÞ.
Häc sinh thùc nghiÖm ph¶i häc víi nhÞp ®é nhanh. VÝ dô khi d¹y çc phÐp tÝnh sè häc th×
ph¶i d¹y häc sinh phÐp céng ®i liÒn víi phÐp trõ.
+ N©ng tû träng tri thøc lý luËn kh¸i qu¸t trong tµi liÖu häc tËp. Theo «ng, chØ cã n©ng cao
tri thøc lý luËn kh¸i qu¸t th× viÖc d¹y häc míi x©y dùng ®−îc c¬ së tin cËy cho sù h×nh thµnh kü
n¨ng, kü x¶o. Ch¼ng h¹n, «ng ®· d¹y cho häc sinh n¾m kh¸ v÷ng çc ®Þnh luËt, quy t¾c cña phÐp
tÝnh, çc biÓu thøc ch÷ ®Ó kh¸i qu¸ ho¸ çc quy t¾c vµ ®Þnh luËt ®ã. VÝ dô, cho häc sinh lµm phÐp
tÝnh 36 +9. Th«ng th−êng häc sinh chØ gi¶i:
36 + 9 = 30 +15 = 45.
Häc sinh thùc nghiÖm gi¶i b»ng 3 çch:
36 + 9 =36 + (4 + 5)
= (36 + 4) + 5 = 45
36 + 9 = 35 + l + 9 = 45
36 + 9 = 30 + 6 + 9 = 30 + (6 +9) = 45
+Lµm cho häc sinh cã ý thøc vÒ toµn bé qu¸ tr×nh häc tËp vµ tù gi¸c khi häc.
Nh÷ng ®Æc tr−ng nªu trªn nãi lªn tÝnh toµn diÖn vµ sù t¸c ®éng lÉn nhau trong d¹y häc ®Ó
kÝch thÝch tÝnh tÝch cùc ®éc lËp, s¸ng t¹o cña häc sinh. MÆt kh¸c, çch d¹y nµy gãp phÇn x©y
dùng ®éng c¬ ®Ých thùc, ph¸t triÓn nhu cÇu nhËn thøc, kh¶ n¨ng kh¸i qu¸t cña häc sinh.
b) HÖ thèng thùc nghiÖm cña V.V.§av−®èp
Quan niÖm cña A.N.Lªonchiep lµ: sù ph¸t triÓn t©m lý cña trÎ lµ qu¸ tr×nh trÎ tiÕp thu, chiÕm
lÜnh çc thµnh tùu v¨n ho¸ cña thÕ hÖ tr−íc. Do ®ã muèn h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn trÝ tuÖ cña häc
101
sinh ph¶i ph¸t triÓn t− duy lý luËn dùa trªn c¬ së kh¸i qu¸ ho¸ néi dung d¹y häc. Thùc nghiÖm
d¹y häc cña V.V.§av−®èp cã 4 nguyªn t¾c c¬ b¶n sau:
+ Kh¸i niÖm khoa häc cung cÊp cho häc sinh kh«ng ph¶i lµ nh÷ng kh¸i niÖm cã s½n. Ngay tõ
çc líp ®Çu bËc häc tiÓu häc ®· d¹y cho çc em çc kh¸i niÖm c¬ b¶n nhÊt, cèt lâi nhÊt, nh÷ng
kh¸i niÖm h¹t nh©n chø kh«ng ph¶i lµ kh¸i niÖm ®¬n gi¶n nhÊt, dÔ hiÓu nhÊt.
+ Cho häc sinh ph¸t hiÖn mèi liªn hÖ xuÊt ph¸t vµ b¶n chÊt cña kh¸i niÖm. ChÝnh nh÷ng mèi
liªn hÖ nµy gióp cho çc em x¸c ®Þnh néi dung vµ cÊu tróc cña kh¸i niÖm.
+ Håi phôc mèi liªn hÖ Êy b»ng m« h×nh ký hiÖu. §iÒu ®ã cho phÐp häc sinh n¾m ®−îc çc
mèi liªn hÖ Êy d−íi d¹ng thuÇn khiÕt.
+ Gióp häc sinh kÞp thêi chuyÓn dÇn tõ çc hµnh ®éng trùc tiÕp víi sù vËt sang hµnh ®éng trÝ
tuÖ.
Nh÷ng nguyªn t¾c chØ ®¹o trªn ®©y ®· ®−îc qu¸n triÖt trong qu¸ tr×nh h×nh thµnh kh¸i niÖm
khoa häc cho häc sinh tiÓu häc.
+ Qu¸ tr×nh h×nh thµnh kh¸i niÖm khoa häc kh«ng dùa trªn quan s¸t, so s¸nh nh÷ng tÝnh chÊt
bÒ ngoµi cña sù vËt vµ hiÖn t−îng, mµ trªn c¬ së tæ chøc ho¹t ®éng víi ®èi t−îng ®Ó ph¸t hiÖn ra
nh÷ng mèi liªn hÖ b¶n chÊt cña ®èi t−îng ®ã.
+ D¹y cho häc sinh n¾m ®−îc çi chung, çi tæng qu¸t, trõu t−îng tr−íc khi n¾m çi cô thÓ,
riªng lÎ.
B»ng thùc nghiÖm d¹y häc theo ph−¬ng h−íng trªn ®©y, V.V.§av−®èp ®· cho thÊy khã
l−êng hÕt kh¶ n¨ng trÝ tuÖ cña häc sinh. §.B. Elconin, V.V.§av−®èp viÕt: ''TiÒm n¨ng trÝ tuÖ
cña con ng−êi hiÖn ®¹i thùc lµ lín lao, ®Õn møc khã ®¸nh gi¸ hÕt vµ viÖc ph¸t hiÖn ®−îc kh¶
n¨ng ®ã phÇn lín tuú thuéc vµo çch nghiªn cøu vµ kh¸m ph¸ bÝ mËt cña viÖc häc''(1) . Nh−
vËy, chuyÓn hµnh ®éng vµo d¹ng ng«n ng÷ kh«ng ph¶i lµ çch diÔn ®¹t hµnh ®éng trong ng«n
ng÷, mµ lµ çch thùc hiÖn hµnh ®éng víi ®å vËt b»ng ng«n ng÷.
c) Lý thuyÕt h×nh thµnh hµnh ®éng trÝ ãc theo giai ®o¹n cña
P.Ia.Galperin
Theo A.N.Lª«nchiep, thao t¸c cã hai h×nh thøc tån t¹i: bªn ngoµi vµ bªn trong; hai h×nh thøc
nµy thèng nhÊt víi nhau. §iÒu quan träng lµ ph¶i tæ chøc ho¹t ®éng ®Ó biÕn h×nh thøc bªn ngoµi
thµnh h×nh thøc bªn trong, thµnh t©m lý, ý thøc. NÕu Piaget cho r»ng kh¸i niÖm thao t¸c cã tÝnh
®¶o ng−îc th× A.N.Lª«nchiep l¹i quan niÖm thao t¸c diÔn ra theo tuyÕn tÝnh mét chiÒu, theo thêi
gian. B»ng çch tæ chøc çc yÕu tè vËt chÊt ë bªn ngoµi theo mét chuçi tuyÕn tÝnh çc thao t¸c vµ
thùc hiÖn c¬ chÕ chuyÓn tõ ngoµi vµo trong th× sÏ h×nh thµnh ®−îc kh¸i niÖm. §Ó cô thÓ ho¸ t−
t−ëng nµy, §.B.Elconin vµ P.Ia.Galperin ®· x©y dùng lý thuyÕt h×nh thµnh hµnh ®éng trÝ ãc theo
giai ®o¹n vµ tiÕn hµnh thùc nghiÖm. Cã 5 giai ®o¹n chuyÓn kh¸i niÖm tõ h×nh thøc vËt chÊt bªn
ngoµi vµo bªn trong sau:
(1)
Kh¶ n¨ng lÜnh héi tri thøc cña häc sinh cÊp I, NXB Gi¸o dôc, M, 1996, tr 57.
102
+ Giai ®o¹n ®Þnh h−íng: C¬ së ®Ó ®Þnh h−íng lµ nhiÖm vô chñ yÕu vµ néi dung chÝnh cña
b−íc thø nhÊt trong qu¸ tr×nh hµnh ®éng. Nã ''quy ®Þnh qu¸ tr×nh h−íng vµo viÖc lµm vµ nh− vËy
®©y lµ phÇn quan träng nhÊt trong c¬ chÕ t©m lý häc cña hµnh ®éng”.(1)
+ Giai ®o¹n hµnh ®éng víi ®å vËt hay vËt chÊt ho¸:
§©y chÝnh lµ nguån gèc khëi ®Çu cña mäi hµnh ®éng trän vÑn. Môc ®Ých lµ b¾t ®Çu diÔn ra sù
ph©n t¸ch néi dung ®Ých thùc cña hµnh ®éng t©m lý ra khái ®èi t−îng vËt chÊt. Trong giai ®o¹n
nµy, häc sinh ''dïng tay” ®Ó triÓn khai hµnh ®éng, kh¸i qu¸t, luyÖn tËp.
+ Giai ®o¹n hµnh ®éng víi lêi nãi to:
Sau khi ®· ®¹t chÊt l−îng cao cña hµnh ®éng vËt chÊt hay vËt chÊt ho¸ (tæng qu¸t, rót gän
vµ thµnh th¹o), b¾t ®Çu mét giai ®o¹n tiÕp theo: t¸ch ®èi t−îng ra khái chç dùa vËt chÊt vµ
chuyÓn thµnh hµnh ®éng víi lêi nãi to. Néi dung cña nã lµ häc sinh nãi to toµn bé hµnh ®éng
cña m×nh mét çch tr«i ch¶y theo ®óng ng÷ ph¸p ®Ó b¶n th©n hoÆc ng−êi kh¸c ®iÒu chØnh
®−îc. Nhê ®ã, trÎ cã ®èi t−îng ph¶n ¸nh míi, ®ã lµ lêi nãi cã quy t¾c, chøa ®ùng néi dung.
+ Giai ®o¹n hµnh ®éng víi lêi nãi thÇm:
Giai ®o¹n nµy kh«ng chØ b¾t ®Çu tõ lóc hµnh ®éng nãi to ®−îc chuyÓn vµo bªn trong ®Õn khi
hµnh ®éng nãi thÇm thµnh th¹o, mµ cßn lµ qu¸ tr×nh cÊu t¹o l¹i ng«n ng÷, lµ qu¸ tr×nh t¹o ra biÓu
t−îng cña h×nh ¶nh ©m thanh. Néi dung chñ yÕu cña b−íc nµy lµ häc sinh ph¶i triÓn khai hµnh
®éng, luyÖn tËp kh¸i qu¸t rót gän.
+ Giai ®o¹n rót gän:
Giai ®o¹n nµy x¶y ra tõ khi viÖc luyÖn tËp nãi thÇm ®· trë nªn thµnh th¹o. Khi häc sinh nãi to
cho chÝnh m×nh hoÆc cho nguêi kh¸c th× ng«n ng÷ mang tÝnh h−íng ngo¹i nªn ph¶i cã ®Çy ®ñ
logic cña hµnh ®éng vËt chÊt vµ quy t¾c ng«n ng÷. Sang giai ®o¹n nãi thÇm vµ rót gän, ng«n ng÷
chØ ®ñ ®Ó cho m×nh. Do ®ã, chóng ®−îc rót gän tíi møc chØ cßn l¹i nh÷ng ®o¹n nhá vµ kh«ng æn
®Þnh võa ®ñ ®Ó nhËn ra toµn bé logic cña hµnh ®éng vËt chÊt ban ®Çu khi cÇn thiÕt. §Õn ®©y, hµnh
®éng bªn ngoµi ®· chuyÓn thµnh hµnh ®éng bªn trong, çi vËt chÊt ®· chuyÓn thµnh çi tinh
thÇn.
TiÕn tr×nh çc giai ®o¹n h×nh thµnh hµnh ®éng trÝ ãc nh− ®· m« t¶ trªn ®©y nh− lµ mét dßng
ch¶y theo thao t¸c logic tõ ngoµi chuyÓn vµo trong. Qua mçi giai ®o¹n, dßng ch¶y võa ®−îc cÊu
t¹o l¹i, chuyÓn ho¸ vÒ h×nh thøc, võa ®−îc kh¸i qu¸t rót gän vµ cuèi cïng cã ®Æc ®iÓm cña mét
hµnh ®éng trÝ ãc thuÇn tuý mµ vÉn gi÷ ®−îc néi dung vËt chÊt ban ®Çu.
Râ rµng, luËn ®iÓm cña P.Ia.Galperin ®· v¹ch ra ®−îc b¶n chÊt vµ logic cña c¬ chÕ h×nh
thµnh çi t©m lý, trÝ tuÖ tõ çi vËt chÊt, bªn ngoµi.
''Gi¸ trÞ v« song trong qu¸ tr×nh nghiªn cøu cña P.Ia.Galperin lµ lÊy hµnh ®éng lµm c¬ së h×nh
thµnh kh¸i niÖm. Nãi çch kh¸c, ®ã lµ gi¶ thuyÕt vÒ sù t−¬ng ®ång gi÷a mét bªn lµ hµnh ®éng t©m
lý (mµ chñ yÕu lµ hµnh ®éng trÝ tuÖ) vµ bªn kia lµ kh¸i niÖm''(1)
(1)
T©m lý häc Liªn X«, NXB Ngo¹i v¨n, Hµ Néi, 1988, tr 363.
103
IV. Nh÷ng yªu cÇu t©m lý - s− ph¹m ®èi víi viÖc h×nh thµnh kü n¨ng,
kü x¶o vµ thãi quen cho häc sinh tiÓu häc
1. Kh¸i niÖm chung vÒ kü n¨ng, kü x¶o vµ thãi quen

a) Kü n¨ng vµ kü x¶o
Trong qu¸ tr×nh d¹y häc ë tiÓu häc, gi¸o viªn th−êng ra søc truyÒn ®¹t cho häc sinh nh÷ng tri
thøc. N¾m ®−îc tri thøc lµ hiÓu biÕt vµ ghi nhí ®−îc nh÷ng kh¸i niÖm khoa häc. TiÕn thªm mét
b−íc n÷a lµ vËn dông tri thøc, kh¸i niÖm, ®Þnh nghÜa, ®Þnh luËt… vµo thùc tiÔn th× lµ cã kü n¨ng.
Nh−ng kü n¨ng vÉn cßn lµ hµnh ®éng ý chÝ ®ßi hái ph¶i ''®éng n·o'', suy xÐt, tÝnh to¸n, ph¶i cã nç
lùc ý chÝ th× míi hoµn thµnh ®−îc. ChØ khi nµo kü n¨ng ®−îc còng cè v÷ng ch¾c, trë nªn tù ®éng
ho¸, hoÆc nöa tù ®éng ho¸, ''cã ý thøc mét nöa'' th× míi biÕn thµnh kü x¶o. VËy, nãi mét çch ®¬n
gi¶n, kü x¶o lµ kü n¨ng ®· ®−îc cñng cè vµ tù ®éng ho¸.
Trong khi tiÕn hµnh bÊt cø mét ho¹t ®éng phøc t¹p nµo, bao giê còng cÇn ph¶i vËn dông mét
sè kü x¶o nhÊt ®Þnh. VÝ dô, khi lªn líp, c¶ thÇy vµ trß ph¶i vËn dông rÊt nhiÒu kü x¶o: cÇm bót mµ
kh«ng ph¶i suy nghÜ vÒ çch cÇm; viÕt ch÷ mµ kh«ng cÇn suy nghÜ ®Õn çch viÕt ch÷ çi, ghÐp çc
ch÷ thµnh tõ hay trong çch ph¸t ©m, ®äc bµi... §èi víi häc sinh míi vµo líp 1 th× nh÷ng viÖc nµy
míi chØ lµ kü n¨ng chø ch−a thµnh kü x¶o, v× çc em cßn ph¶i ®Ó ý vµo nh÷ng viÖc ®ã rÊt nhiÒu.
Song, nhê ®−îc lÆp l¹i th−êng xuyªn trong tõng giê häc, çc hµnh ®éng ®ã dÇn trë nªn thµnh th¹o,
kh«ng cÇn cã sù tham gia cña ý chÝ vµ trë thµnh kü x¶o.
Tuy nhiªn, cÇn l−u ý r»ng kh«ng ph¶i tÊt c¶ nh÷ng kü n¨ng ®· trë thµnh kü x¶o råi th× tuyÖt
®èi kh«ng cÇn cã sù tham gia trùc tiÕp cña ý thøc n÷a. Trong qu¸ tr×nh ho¹t ®éng, tuú theo hoµn
c¶nh, vµ ®iÒu kiÖn mµ nh÷ng kü x¶o nµo ®ã vÉn cã thÓ chuyÓn thµnh hµnh ®éng ý chÝ. VÝ dô, nãi
chung viÖc viÕt ch÷ ®èi víi häc sinh cuèi cÊp bËc tiÓu häc lµ mét kü x¶o. Nh−ng khi lµm bµi tËp
lµm v¨n, nhiÒu lóc häc sinh ph¶i n¾n nãt ®Ó viÕt sao cho s¹ch, ®Ñp kh«ng mÊt lêi... Lóc ®ã, râ
rµng cã sù tham gia trùc tiÕp cña ý thøc ®Ó kü x¶o ®−îc trë thµnh hoµn thiÖn h¬n.
Trong qu¸ tr×nh häc tËp, häc sinh ngµy cµng n¾m ®−îc nhiÒu kü n¨ng vµ kü x¶o. XÐt vÒ mÆt
néi dung cã thÓ ph©n lo¹i kü n¨ng, kü x¶o nh− sau:
+ Nh÷ng kü n¨ng, kü x¶o häc tËp
Tr−íc hÕt, ph¶i nãi ®Õn mÊy lo¹i kü n¨ng, kü x¶o c¬ b¶n lµ ®äc, viÕt, tÝnh to¸n. Th−êng
chóng ta Ýt chó ý ®Õn tÝnh chÊt phøc t¹p vÒ mÆt t©m lý cña viÖc ®äc, viÕt, tÝnh to¸n. Ch¼ng
h¹n, ®äc lµ ho¹t ®éng phøc t¹p ®èi víi häc sinh líp 1. §Ó ®äc ®−îc, cÇn ph¶i cã sù tham gia
cña çc bé m¸y ph©n tÝch thÞ gi¸c, thÝnh gi¸c, vËn ®éng vµ çc h×nh thµnh phøc t¹p cña sù
ph©n tÝch, tæng hîp cÇn thiÕt cho sù th«ng hiÓu néi dung bµi häc. Kü x¶o viÕt còng kh«ng ph¶i
®¬n gi¶n: n¾m v÷ng quy t¾c chÝnh t¶, tù ®éng ho¸ mäi ®éng t¸c, kiÓm tra nhanh vµ tinh nh÷ng
ch÷ ®· viÕt, ®ång thêi tiÕp tôc viÕt nh÷ng ch÷ míi...
(1)
Hå Ngäc §¹i, Bµi häc lµ g×, NXB Gi¸o dôc, Hµ Néi, 1985, tr 15.
104
Mçi bé m«n ®ßi hái cã nh÷ng kü n¨ng, kü x¶o riªng (kü n¨ng ®äc, viÕt ®èi víi m«n TiÕng
ViÖt, tËp ®äc; kü n¨ng tÝnh to¸n ®èi víi m«n To¸n, kü n¨ng quan s¸t ®èi víi m«n T×m hiÓu tù
nhiªn...). Ngoµi ra, häc sinh tiÓu häc cßn cÇn ph¶i cã nh÷ng kü n¨ng, kü x¶o chung nh− kü n¨ng,
kü x¶o ®Æt kÕ ho¹ch, kiÓm tra, hÖ thèng ho¸...
+ Nh÷ng kü n¨ng, kü x¶o lao ®éng
ViÖc h×nh thµnh kü n¨ng, kü x¶o lao ®éng tù phôc vô, lao ®éng gi¶n ®¬n lµ viÖc rÊt quan
träng ë nhµ tr−êng tiÓu häc. VÝ dô, kü n¨ng, kü x¶o sö dông c«ng cô s¶n xuÊt ®¬n gi¶n (bóa, ®ôc,
cuèc, xÎng...); kü n¨ng, kü x¶o ch¨m sãc c©y trång, ch¨n nu«i gia sóc...
+ Nh÷ng kü n¨ng, kü x¶o vÖ sinh
Häc sinh tiÓu häc cÇn ph¶i cã çc kü n¨ng cÇn thiÕt theo ®óng quy t¾c vÖ sinh nh− ®¸nh r¨ng,
röa mÆt, t¾m giÆt, ch¹y, nh¶y, b¬i léi, ®¸ bãng...
+ Nh÷ng kü n¨ng, kü x¶o vÒ hµnh vi
Nh÷ng kü n¨ng, kü x¶o vÒ hµnh vi nh− ®øng, ngåi ngay ng¾n, ra vµo líp ®óng lèi, biÕt çch
chµo thÇy gi¸o... Nh÷ng kü n¨ng, kü x¶o nµy khi ®· g¾n víi nhu cÇu cña mçi häc sinh th× sÏ
chuyÓn thµnh thãi quen vÒ hµnh vi ®¹o ®øc.
- Thãi quen
Tr−íc hÕt kü x¶o vµ thãi quen cã ®iÓm gièng nhau ë chç chóng cïng lµ nh÷ng hµnh ®éng
thµnh thôc ®−îc x©y dùng trªn c¬ së luyÖn tËp th−êng xuyªn, lÆp ®i lÆp l¹i nhiÒu lÇn. Tuy nhiªn,
kü x¶o kh¸c thãi quen. Kü x¶o chØ lµ nh÷ng hµnh ®éng ®−îc cñng cè vµ tù ®éng ho¸ ®¬n thuÇn.
Cßn thãi quen tuy lµ hµnh ®éng ®−îc cñng cè, Ýt nhiÒu tù ®éng ho¸ hay tù ®éng h¬n hoµn toµn,
nh−ng th−êng phøc t¹p h¬n, ®¸p øng mét nhu cÇu nhÊt ®Þnh, thiÕt th©n víi con ng−êi. NÕu thãi
quen bÞ c¶n trë, k×m h·m th× ng−êi ta th−êng khã chÞu, bùc tøc vµ l©m vµo tr¹ng th¸i c¨ng th¼ng.
VÝ dô, thãi quen dËy sím häc bµi, tËp thÓ dôc, thãi quen ®i häc ®óng giê...
Ngoµi ra, kü x¶o vµ thãi quen cßn kh¸c nhau ë chç, kü x¶o cã thÓ coi nh− lµ ''kü thuËt thuÇn
tuý'', ®−îc h×nh thµnh trªn c¬ së luyÖn tËp theo ph−¬ng thøc nhÊt ®Þnh, cßn thãi quen còng ®−îc
h×nh thµnh do luyÖn tËp nh−ng nã phøc t¹p h¬n, ph¶i dïng nhiÒu ph−¬ng thøc kh¸c nhau míi ®¹t
®−îc kÕt qu¶. VÝ dô nh−, viÖc häc sinh tiÓu häc chµo thÇy gi¸o. Cã mét sè häc sinh biÕt çch chµo
thÇy gi¸o mét çch thµnh th¹o ®Êy (cã kü x¶o), nh−ng gÆp thÇy ë ngoµi tr−êng häc th× kh«ng hay
chµo (ch−a cã thãi quen). LuyÖn cho çc em çch chµo th× ®¬n gi¶n nh−ng rÌn luyÖn thµnh thãi
quen chµo thÇy th× kh«ng ph¶i ®¬n gi¶n, cã khi ph¶i dïng nhiÒu ph−¬ng ph¸p kh¸c nhau.
Còng nh− kü x¶o, thãi quen cã nhiÒu lo¹i vµ mu«n h×nh, mu«n vÎ. VÝ dô, nh÷ng thãi quen
lao ®éng lµm viÖc ®óng giê, ®· lµm viÖc g× th× tiÕn hµnh ®Õn cïng, ng¨n n¾p; nh÷ng thãi quen nh−
vÖ sinh nh−: n¨ng t¾m röa, giÆt giò quÇn ¸o, gi÷ g×n quÇn ¸o s¹ch sÏ, röa tay tr−íc khi ¨n, ®¸nh
r¨ng sóc miÖng tr−íc khi ®i ngñ vµ lóc thøc dËy; nh÷ng thãi quen thÈm mü nh− ®Çu tãc gän gµng,
¨n mÆc chØnh tÒ...; nh÷ng thãi quen ®¹o ®øc nh− ngay th¼ng, thËt thµ, tiÕt kiÖm tiÒn b¹c, thêi giê...
C¬ së sinh lý cña kü x¶o lµ nh÷ng ph¶n x¹ cã ®iÒu kiÖn, lµ hÖ thèng thÇn kinh trªn vá n·o.
Qu¸ tr×nh h×nh thµnh nh÷ng kü x¶o, thãi quen ®Òu chÞu sù chi phèi cña nh÷ng quy luËt h×nh thµnh
105
vµ øc chÕ cña nh÷ng ph¶n x¹ cã ®iÒu kiÖn, ®Æc biÖt lµ quy luËt ho¹t ®éng cã hÖ thèng cña vá n·o,
nãi çch kh¸c lµ quy luËt thµnh lËp ®éng h×nh.
§éng h×nh lµm t¨ng tèc ®é cña hµnh ®éng. Mét ng−êi lín cã kü x¶o viÕt ch÷ cã thÓ viÕt
®óng, râ tíi 100 ch÷ trong mét phót, ng−îc l¹i v× häc sinh líp 1 ch−a cã ®éng h×nh vÒ viÕt nªn
trong mét phót chØ viÕt ®−îc d¨m ba ch÷ çi mµ th«i. Cã häc sinh viÕt ch÷ nhanh nh−ng hay sai
hoÆc kh«ng ch©n ph−¬ng, ng−êi kh¸c khã ®äc ®−îc. L¹i cã häc sinh võa viÕt nhanh, võa ®óng mµ
l¹i ®Ñp n÷a. §éng h×nh gióp chóng ta hiÓu râ t¹i sao nhê cã kü x¶o vÒ mét c«ng viÖc nµo ®ã th× ta
bít ®−îc sù c¨ng th¼ng cña trÝ ãc vµ dï cã lµm viÖc ®ã trong mét thêi gian dµi, ta còng Ýt thÊy mÖt
mái.
Nh− ®· tr×nh bµy, nh÷ng kü n¨ng, kü x¶o, thãi quen cÇn h×nh thµnh cho häc sinh nãi chung
vµ häc sinh tiÓu häc nãi riªng rÊt phong phó vµ bao hµm ph¹m vi réng lín. Tuy vËy, viÖc h×nh
thµnh chóng ®Òu cã nh÷ng yªu cÇu chung, muèn h×nh thµnh mét çch cã hiÖu qu¶ kü n¨ng, kü
x¶o vµ thãi quen cho häc sinh tiÓu häc, ta cÇn l−u ý mét sè yªu cÇu d−íi ®©y.
2. Mét sè yªu cÇu ®èi víi viÖc h×nh thµnh kü n¨ng, kü x¶o vµ thãi quen
- Lµm cho häc sinh ham thÝch luyÖn tËp

Muèn h×nh thµnh kü n¨ng, kü x¶o vµ thãi quen nµo còng cÇn t×m çch lµm cho häc sinh thÝch
thó luyÖn tËp. VÝ dô, khi d¹y çc em kü n¨ng viÕt, ta cho çc em xem mÉu ch÷ ®Ñp, nãi víi çc
em cÇn luyÖn tËp cho ch÷ ®Ñp ®Ó göi th− cho bè (mÑ), «ng, bµ. LuyÖn cho çc em thãi quen gi÷ vë
s¹ch, viÕt ch÷ ®Ñp, ta ®−a vë cña häc sinh ®−îc khen th−ëng ra giíi thiÖu cho çc em. Khi gi¸o
dôc thãi quen hµnh vi ®¹o ®øc, ta nªu g−¬ng nh÷ng häc sinh lµ ch¸u ngoan B¸c Hå, häc sinh
nghÌo v−ît khã trong s¸ch b¸o, trong tr−êng trong líp (nÕu cã).
- CÇn lµm cho çc em hiÓu çch thøc luyÖn tËp.
Khi h−íng dÉn mét hµnh ®éng, mét c«ng viÖc g× ®ã cho çc em, gi¸o viªn ph¶i nghiªn
cøu tØ mØ ®Ó h−íng dÉn tõng thao t¸c, tõng viÖc lµm sao cho râ rµng, m¹ch l¹c ®Ó çc em lµm
theo ®−îc. Tr−íc tiªn çc em lµm thö theo mÉu cña gi¸o viªn, sau ®ã çc em tù lµm ®−îc, lµm
®óng thao t¸c, råi sau ®ã míi luyÖn tËp cho nhanh, cho khÐo. VÝ dô khi d¹y kü n¨ng viÕt ph¶i
h−íng dÉn trÎ çc ®éng t¸c cÇm bót, ®−a tõng nÐt ®Õn khi hoµn thµnh viÕt mét tõ nh− thÕ nµo.
- CÇn ph¶i chØ dÉn kÞp thêi nh÷ng sai sãt cña çc em.
Nh÷ng chØ dÉn cña gi¸o viªn vÒ nh÷ng sai sãt trong ph−¬ng ph¸p hµnh ®éng vµ sù ®¸nh gi¸
møc ®é phï hîp gi÷a kÕt qu¶ ®¹t ®−îc víi môc ®Ých ®Ò ra cã ý nghÜa quan träng. BiÕt kÕt qu¶ vµ
hiÓu nguyªn nh©n cña sù sai sãt trong hµnh ®éng lµ mét trong nh÷ng ®iÒu kiÖn chñ yÕu ®Ó
chuyÓn tõ kü n¨ng sang kü x¶o nhanh chãng. Çc nhµ t©m lý häc chØ ra r»ng kho¶ng çch thêi
gian gi÷a lóc ph¹m sai lÇm ®Õn lóc söa ch÷a cã ý nghÜa ®¸ng kÓ.
106
Ch¼ng h¹n, nÕu ph¸t hiÖn sai sãt ngay, söa ch÷a kÞp thêi th× th−êng rót ng¾n thêi gian luyÖn
tËp, kÕt qu¶ lµ nhÞp ®é hµnh ®éng ë giai ®o¹n ®Çu th× cßn chËm, nh−ng ch¾c ch¾n cµng vÒ sau
cµng t¨ng tèc ®é, rót ng¾n thêi gian.
- Ph¶i tiÕn hµnh luyÖn tËp cã hÖ thèng vµ liªn tôc.
Tr−íc hÕt, ph¶i luyÖn tËp cã hÖ thèng, ®i tõ ®¬n gi¶n ®Õn phøc t¹p. VÝ dô, d¹y çc em tËp viÕt
ph¶i ®i tõ viÕt ®−îc, viÕt ®óng sau ®ã míi d¹y viÕt ®Ñp, viÕt nhanh; khi ®äc ph¶i tõ chç d¹y çc
em ®äc ®−îc, ®äc ®óng ®Õn ®äc l−u lo¸t vµ diÔn c¶m.
Nh− vËy, khi luyÖn tËp ph¶i n©ng cao dÇn dÇn, ®ßi hái kÕt qu¶ ngµy mét cao h¬n vµ chó ý sao
cho viÖc luyÖn tËp ph¶i ®−îc tiÕn hµnh trong mét sè lÇn nhÊt ®Þnh trong mét thêi gian nhÊt ®Þnh
tuú theo tõng häc sinh vµ ®èi víi tõng ho¹t ®éng.
NÕu hµnh ®éng ch−a thµnh thôc ®· bá luyÖn tËp sÏ quªn (hiÖn t−îng t¸i mï), ng−îc l¹i luyÖn
tËp m·i mét hµnh ®éng mµ çc em ®· biÕt, ®· thµnh thôc th× dÔ g©y cho çc em sù nhµm ch¸n.
- Ph¶i kiÓm tra vµ ®¸nh gi¸ kÕt qu¶ luyÖn tËp.
Khi luyÖn tËp, gi¸o viªn ph¶i theo dâi, uèn n¾n kÞp thêi nh÷ng sai sãt cña çc em ngay tõ
®Çu. §iÒu quan träng lµ gi¸o viªn ph¶i lµm ®óng mÉu. VÝ dô, häc sinh cã thãi quen xÊu sau nµy
khã söa, tËp h¸t mµ sai nh¹c sau nµy rÊt khã ch÷a. Ph¶i ®Ó çc em tù lµm, gi¸o viªn chØ theo dâi,
®¸nh gi¸ vµ quan träng lµ, gi¸o viªn ph¶i d¹y cho çc em biÕt tù kiÓm tra ®Ó dÇn dÇn h×nh thµnh
thãi quen tù kiÓm tra, tù ®¸nh gi¸ hµnh ®éng cña m×nh. NÕu kh«ng d¹y çc em biÕt tù kiÓm tra,
gi¸o viªn l¹i kh«ng th−êng xuyªn kiÓm tra th× häc sinh dÔ ch¸n n¶n hoÆc chñ quan, lµm qua quýt
cho xong mäi viÖc.
Ph¶i cñng cè nh÷ng kü n¨ng, kü x¶o vµ thãi quen ®· ®−îc h×nh thµnh. ë tuæi häc sinh tiÓu
häc, kü n¨ng, kü x¶o, thãi quen dÔ h×nh thµnh nh−ng ch−a bÒn v÷ng. §Æc ®iÓm nµy cã liªn quan
®Õn c¬ së sinh lý v× ho¹t ®éng thÇn kinh cña çc em cßn mÒm dÎo, linh ho¹t, dÔ thµnh lËp nh÷ng
®−êng liªn hÖ thÇn kinh t¹m thêi. MÆt kh¸c, çc em tiÕp thu nhanh, tiÕp nhËn nhiÒu t¸c ®éng kh¸c
nhau nh−ng l¹i ch−a cã kh¶ n¨ng ph©n tÝch, chän läc. ChÝnh v× vËy, gi¸o viªn cÇn chän nh÷ng kü
n¨ng, kü x¶o, thãi quen khã - cÇn cñng cè, lµm cho chóng næi bËt vµ chiÕm vÞ trÝ quan träng trong
çc ho¹t ®éng mu«n h×nh, mu«n vÎ cña häc sinh. Qu¸ tr×nh ho¹t ®éng thùc tiÔn sÏ lµm çc kü
n¨ng, kü x¶o, thãi quen ®−îc thö th¸ch vµ vËn dông trong nh÷ng ®iÒu kiÖn, hoµn c¶nh kh¸c nhau,
nhê ®ã sÏ trë nªn bÒn v÷ng mµ vÉn cã tÝnh linh ho¹t cao.
V. Mét sè vÊn ®Ò vÒ t©m lý häc gi¸o dôc ®¹o ®øc
1. §¹o ®øc lµ g×
K.Marx ®· nªu lªn nh÷ng quan ®iÓm hÕt søc c¬ b¶n vÒ con ng−êi: ''Con ng−êi lµ s¶n phÈm
cña x· héi, ®ång thêi lµ chñ nh©n cã ý thøc cña x· héi” (HÖ t− t−ëng §øc). “Trong tÝnh hiÖn thùc
cña nã, b¶n chÊt con ng−êi lµ sù tæng hoµ çc mèi quan hÖ x· héi'' (LuËn c−¬ng vÒ Ph¬ B¸ch)'';
107
ChØ cã trong céng ®ång, ç nh©n míi cã nh÷ng ph−¬ng tiÖn ®Ó ph¸t triÓn toµn diÖn nh÷ng n¨ng
khiÕu cña m×nh, chØ cã trong céng ®ång míi cã tù do ç nh©n'' (HÖ t− t−ëng §øc).
Nh− vËy, K.Marx lµ ng−êi ®Çn tiªn ®Ò cËp ®Õn ph¹m trï ng−êi mét çch duy vËt vµ hiÖn thùc,
kh«ng duy t©m mµ còng kh«ng trõu t−îng. Theo Marx, t− t−ëng vÜ ®¹i vÒ sù h×nh thµnh Con
Ng−êi lµ: ''Con ng−êi lµ kÎ s¸ng t¹o ra chÝnh b¶n th©n trong vµ b»ng ho¹t ®éng céng ®ång vµ hîp
t¸c''.
ChÝnh trong qu¸ tr×nh céng ®ång vµ hîp t¸c, çc mèi quan hÖ qua l¹i víi nhau gi÷a con
ng−êi víi con ng−êi, gi÷a con ng−êi víi x· héi (®ång bµo, Tæ quèc, Nhµ n−íc, çc tæ chøc x·
héi...) ®−îc h×nh thµnh d−íi d¹ng nh÷ng chuÈn mùc, nguyªn t¾c buéc con ng−êi ph¶i tu©n theo.
VËy ®¹o ®øc lµ thµnh phÇn c¬ b¶n cña nh©n çch, ph¶n ¸nh bé mÆt nh©n çch cña mét ç
nh©n ®· ®−îc x· héi ho¸.
§¹o ®øc ®−îc biÓu hiÖn ë cuéc sèng tinh thÇn lµnh m¹nh bao gåm nh÷ng quy ®Þnh,
nh÷ng chuÈn mùc øng xö cña con ng−êi víi b¶n th©n, víi ng−êi kh¸c, víi c«ng viÖc, víi céng
®ång, víi thiªn nhiªn vµ m«i tr−êng sèng.
2. Hµnh vi ®¹o ®øc
§¹o ®øc lµ mét ph¹m trï lÞch sö, v× vËy bao giê nã còng thÓ hiÖn tÝnh giai cÊp, tÝnh lÞch sö
nhÊt ®Þnh. Mçi x· héi cã mét hÖ thèng quan niÖm ®¹o ®øc hay ý thøc ®¹o ®øc, tån t¹i d−íi h×nh
thøc nh÷ng hµnh vi ®¹o ®øc, trong nÒn v¨n minh, v¨n ho¸ d©n téc vµ nh©n lo¹i.
Hµnh vi ®¹o ®øc lµ hµnh ®éng tù gi¸c ®−îc thóc ®Èy bëi ®éng c¬ cã ý nghÜa vÒ mÆt ®¹o ®øc.
Hµnh vi ®¹o ®øc bao gåm nh÷ng thµnh phÇn sau:
- Tri thøc vµ niÒm tin ®¹o ®øc: Tri thøc ®¹o ®øc lµ sù hiÓu biÕt cña con ng−êi vÒ nh÷ng
chuÈn mùc ®¹o ®øc quy ®Þnh hµnh vi cña hä trong quan hÖ víi ng−êi kh¸c, víi céng ®ång. Cã tri
thøc ®¹o ®øc th«i ch−a ®ñ ®¶m b¶o cã hµnh vi ®¹o ®øc. Con ng−êi cßn cÇn cã niÒm tin ®¹o ®øc.
ChØ cã trªn c¬ së niÒm tin ®¹o ®øc, cã tinh thÇn nh©n ¸i míi hy väng cã hµnh vi øng xö ®óng víi
chuÈn mùc ®¹o ®øc.
- §éng c¬ vµ t×nh c¶m ®¹o ®øc. Hµnh vi ®¹o ®øc lu«n lu«n ®−îc thóc ®Èy bëi ®éng c¬ ®¹o
®øc vµ t×nh c¶m ®¹o ®øc. §éng c¬ ®¹o ®øc lµ yÕu tè bªn trong thóc ®Èy ho¹t ®éng cña con ng−êi
trong mèi quan hÖ gi÷a con ng−êi víi con ng−êi, gi÷a con ng−êi víi x· héi. Khi con ng−êi thùc
hiÖn çc hµnh vi ®¹o ®øc th× th−êng xuÊt hiÖn sù rung c¶m cña ç nh©n ®èi víi hµnh vi cña m×nh
vµ cña ng−êi kh¸c. Sù rung c¶m Êy (tÝch cùc hoÆc tiªu cùc) lµ t×nh c¶m ®¹o ®øc. Nã trë thµnh mét
trong nh÷ng ®éng c¬ thóc ®Èy vµ ®iÒu chØnh hµnh vi ®¹o ®øc. Do ®ã, gi¸o dôc ®¹o ®øc cho con
ng−êi nãi chung vµ häc sinh tiÓu häc nãi riªng kh«ng chØ lµ cung cÊp cho hä nh÷ng tri thøc ®¹o
®øc, mµ quan träng h¬n lµ h×nh thµnh ë hä ®éng c¬ vµ t×nh c¶m ®¹o ®øc trong cuéc sèng.
Thãi quen ®¹o ®øc. Thãi quen ®¹o ®øc 1µ nh÷ng hµnh vi ®¹o ®øc ®· æn ®Þnh cña con ng−êi,
®−îc thÓ hiÖn trong nh÷ng t×nh huèng mu«n h×nh mu«n vÎ, ®−îc xem nh− nhu cÇu ®¹o ®øc. Nhu
cÇu nµy ®−îc tho¶ m·n th× con ng−êi thÊy tho¶i m¸i, hµi lßng. Nhu cÇu kh«ng ®−îc tho¶ m·n th×
thÊy khã chÞu. Muèn cã thãi quen ®¹o ®øc th× ph¶i tæ chøc cho häc sinh ho¹t ®éng mét çch cã hÖ
108
thèng çc hµnh vi ®¹o ®øc trong çc t×nh huèng kh¸c nhau. Tãm l¹i, tri thøc ®¹o ®øc soi s¸ng con
®−êng ®i ®Õn hµnh vi cña ®¹o ®øc, ®éng c¬ ®¹o ®øc, t×nh c¶m ®¹o ®øc, ph¸t ®éng sù tiÒm Èn søc
m¹nh vËt chÊt vµ tinh thÇn ®Ó con ng−êi thùc hiÖn hµnh vi ®¹o ®øc. Thãi quen ®¹o ®øc gãp phÇn
t¹o nªn sù thèng nhÊt gi÷a ý thøc ®¹o ®øc vµ hµnh vi ®¹o ®øc.
3. Nh©n çch lµ chñ thÓ cña hµnh vi ®¹o ®øc
Khi nghiªn cøu t− duy, nhµ t©m lý häc næi tiÕng L.X.Rubinstªin ®· tõng nhÊn m¹nh: kh«ng
ph¶i qu¸ tr×nh t− duy suy nghÜ mµ lµ con ng−êi suy nghÜ. Còng nh− vËy, kh«ng ph¶i ý thøc ®¹o
®øc, ®éng c¬ ®¹o ®øc hay thãi quen ®¹o ®øc thùc hiÖn hµnh vi ®¹o ®øc mµ lµ nh÷ng nh©n çch
toµn vÑn thùc hiÖn hµnh vi ®¹o ®øc.
Nh©n çch toµn vÑn lµ sù thèng nhÊt biÖn chøng gi÷a ®øc vµ tµi, gi÷a phÈm chÊt vµ n¨ng lùc.
Trong nh©n çch, tµi vµ ®øc lu«n lu«n t−¬ng t¸c víi nhau sinh thµnh ra nhau vµ cïng t¹o ra nh©n
çch. Sù t−¬ng t¸c cña tµi vµ ®øc diÔn ra trong ho¹t ®éng sèng cña chñ thÓ, khi chñ thÓ t¸c ®éng
vµo ®èi t−îng cña thÕ giíi. §èi víi häc sinh, sù t−¬ng t¸c nµy diÔn ra chñ yÕu trong ho¹t ®éng
häc. §æng Träng Th−, nhµ lý luËn nho gi¸o thêi T©y H¸n viÕt: ''Kh«ng g× gÇn h¬n lµ nh©n ¸i,
kh«ng g× thiÕt yÕu b»ng trÝ tuÖ, nh©n ¸i mµ kh«ng cã trÝ tuÖ th× yªu mµ kh«ng ph©n biÖt. TrÝ tuÖ
mµ kh«ng nh©n ¸i th× biÕt mµ kh«ng lµm. Cho nªn nh©n lµ ®Ó yªu nh©n lo¹i, trÝ lµ ®Ó trõ ®iÒu h¹i.
TrÝ lµ g×? Lµ tr−íc nãi mµ sau lµm cho xøng ®¸ng'' (Phån Lé, quyÓn 8). Cho nªn theo triÕt häc
ph−¬ng §«ng, nh©n çch ph¶i cã ®ñ tµi, ®øc. V× lÏ ®ã, trong tr−êng phæ th«ng tiÓu häc ph¶i gi¸o
dôc c¶ n¨ng lùc vµ phÈm chÊt, nh÷ng thµnh tè cèt lâi cña nh©n çch. Sù thèng nhÊt cña chóng
tr−íc hÕt thÓ hiÖn ë mèi quan hÖ gi÷a ''nghÜa vµ ý'' trong nh©n çch. NghÜa cña ®èi t−îng lµ hÖ
thèng dÊu hiÖu dïng ®Ó chØ ®Þnh mét ®èi t−îng, m« t¶ nã, ph¶n ¸nh kh¸i qu¸t hãa nã vµ ph¶n ¸nh
c¶ ho¹t ®éng thao t¸c víi nã. NghÜa mang tÝnh kh¸ch quan vµ g¾n víi ®èi t−îng. Theo
L.X.V−gètxki, nghÜa lµ ®¬n vÞ cña ý thøc. Cßn ý lµ nghÜa th«ng qua l¨ng kÝnh chñ quan cña kinh
nghiÖm thùc tiÔn ç nh©n, lµ gi¸ trÞ chñ quan cña nghÜa. Theo L.X.V−gètxki, ''ý lµ sù tr¶i nghiÖm.
Sù tr¶i nghiÖm nµy lµ sù thèng nhÊt cña qu¸ tr×nh trÝ tuÖ vµ çc qu¸ tr×nh xóc c¶m'' (theo Ph¹m
Minh H¹c: Hµnh vi vµ ho¹t ®éng - NXB Gi¸o dôc, 1989, trang 152).
Sù t−¬ng t¸c gi÷a nghÜa vµ ý gi÷ vai trß rÊt quan träng trong sù t−¬ng t¸c gi÷a ®øc vµ tµi
trong nh©n çch. Vµ víi t− çch lµ sù tr¶i nghiÖm, lµ kÕt qu¶ xö lý cña nghÜa th«ng qua ý thøc chñ
quan cña chñ thÓ nhËn thøc, ý ®−îc coi lµ h¹t nh©n cña ý thøc. Gi¸o dôc ®¹o ®øc cho häc sinh chØ
cã hiÖu qu¶ khi ng−êi gi¸o viªn n¾m v÷ng vµ thùc hiÖn theo quy luËt vÒ sù thèng nhÊt cña tµi vµ
®øc, vÒ sù chuyÓn ho¸ lÉn nhau cña nghÜa vµ ý.
Khi nãi nh©n çch lµ chñ thÓ cña hµnh vi ®¹o ®øc kh«ng cã nghÜa lµ çc thµnh phÇn t¹o nªn
nh©n çch ®Òu cã t¸c dông nh− nhau ®èi víi hµnh vi ®¹o ®øc. ë ®©y chØ nªu ra mét sè thµnh phÇn
c¬ b¶n.
- TÝnh s½n sµng ho¹t ®éng cã ®¹o ®øc. Trong tÝnh s½n sµng ®¹o ®øc cã xu h−íng ®¹o ®øc.
NiÒm tin ®¹o ®øc chiÕm −u thÕ trong hÖ thèng thø bËc cña çc ®éng c¬ sÏ biÓu hiÖn thµnh xu
h−íng ®¹o ®øc cña nh©n çch.
109
Trong tÝnh s½n sµng ®¹o ®øc cã phÈm chÊt ý chÝ nh− tÝnh môc ®Ých, tÝnh qu¶ quyÕt, tÝnh kiªn
tr×... lµ nh÷ng yÕu tè rÊt cÇn thiÕt ®Ó chuyÓn nh÷ng thuéc tÝnh cña xu h−íng thµnh hµnh ®éng.
NhiÒu hµnh vi ®¹o ®øc ®ßi hái tÝnh tù gi¸c vµ ®Òu lµ hµnh ®éng cã ý chÝ, cã ®Êu tranh ®éng c¬
gi÷a quyÒn lîi cña ç nh©n vµ quyÒn lîi cña ng−êi kh¸c, cña tËp thÓ, cña x· héi. MÆt kh¸c, ®Ó cho
tÝnh s½n sµng ho¹t ®éng cã ®¹o ®øc triÓn khai ®−îc ®Çy ®ñ vµ toµn vÑn th× cßn cÇn ph¶i cã thãi
quen ®¹o ®øc.
- Nhu cÇu tù kh¼ng ®Þnh: Lµ sù cÇn thiÕt kh¼ng ®Þnh m×nh lµ thµnh viªn cña x· héi, cña
nhãm, tËp thÓ. Nhu cÇu tù kh¼ng ®Þnh lµ mét trong nh÷ng nhu cÇu tinh thÇn c¬ b¶n cña con ng−êi
muèn ®−îc mäi ng−êi thõa nhËn vÞ trÝ cña m×nh, ®−îc khen ngîi, cã thÈm quyÒn, muèn gióp
ng−êi kh¸c vµ ®−îc ng−êi kh¸c gióp khi cÇn thiÕt. Liªn quan ®Õn nhu cÇu tù kh¼ng ®Þnh lµ sù tù
®¸nh gi¸ nh÷ng ho¹t ®éng, nh÷ng phÈm chÊt vµ n¨ng lùc. XÐt vÒ ph−¬ng diÖn ph¸t triÓn ç thÓ th×
sù tù ®¸nh gi¸ xuÊt hiÖn sau sù ®¸nh gi¸ cña ng−êi kh¸c, cña nhãm, cña tËp thÓ vµ x· héi. Nãi
çch kh¸c, khi ®¹t ®Õn mét tr×nh ®é ph¸t triÓn nµo ®ã th× sù tù ®¸nh gi¸ míi xuÊt hiÖn. §¸nh gi¸
vµ tù ®¸nh gi¸ kh¸ch quan (biÕt m×nh, biÕt ng−êi) rÊt quan träng trong sù ph¸t triÓn xu h−íng ®¹o
®øc. §¸nh gi¸ qu¸ cao theo kiÓu ''t« hång” hoÆc ®¸nh gi¸ qu¸ thÊp, kh¾t khe theo kiÓu ''b«i ®en'',
''h¹ thÊp'' ®Òu ¶nh h−ëng ®Õn sù ph¸t triÓn ®¹o ®øc cña häc sinh tiÓu häc.
- L−¬ng t©m lµ sù kÕt tinh cña nhu cÇu ®¹o ®øc vµ ý thøc ®¹o ®øc ®· trë thµnh b¶n tÝnh cña
ç nh©n. Nã lµ sù kÕt tinh cña sù th©m nhËp mét quy tr×nh l©u dµi ®¸nh gi¸ ®¹o ®øc cña gia ®×nh,
cña nhãm, cña tËp thÓ, x· héi tõ lóc con ng−êi cßn th¬ bÐ ®Õn lóc con ng−êi cã kh¶ n¨ng ®¸nh gi¸
vÒ ®¹o ®øc. Sù ®¸nh gi¸ cña l−¬ng t©m cã ®Æc ®iÓm lµ nã dùa trªn nh÷ng t− t−ëng Ýt nhiÒu ®· ®−îc
lý t−ëng ho¸ vµ biÓu hiÖn thµnh t×nh c¶m ®¹o ®øc. V× thÕ, khi hµnh vi ®¹o ®øc ®¹t yªu cÇu, phï
hîp th× l−¬ng t©m ®−îc thanh th¶n; ng−îc l¹i, hµnh vi ®¹o ®øc mµ kh«ng phï hîp víi chuÈn mùc
®¹o ®øc th× l−¬ng t©m bÞ c¾n røt, giµy vß, ®au khæ. Gi¸o ®ôc ®¹o ®øc cho häc sinh thùc chÊt lµ
lµm thøc dËy t−¬ng lai, lµ gi¸o dôc kh¶ n¨ng tù gi¸o dôc, tù kiÓm tra, tù ®iÒu chØnh nh©n çch cña
häc sinh.
4. B¶n chÊt t©m lý häc cña viÖc gi¸o dôc ®¹o ®øc cho häc sinh tiÓu häc
Trong nh÷ng nhiÖm vô cña nhµ tr−êng tiÓu häc hiÖn nay, viÖc gi¸o dôc ®¹o ®øc cho häc sinh
cã mét ý nghÜa chiÕn l−îc quan träng. Bëi lÏ: “Båi d−ìng thÕ hÖ çch m¹ng cho ®êi sau lµ mét
viÖc rÊt quan träng vµ cÇn thiÕt(1). Cïng víi gia ®×nh vµ x· héi, nhµ tr−êng cã tr¸ch nhiÖm ph¶i
ch¨m lo gi¸o dôc ®¹o ®øc çch m¹ng cho häc sinh nh− lêi B¸c Hå ®· dÆn.
- Muèn gi¸o dôc cho häc sinh th× ph¶i hiÓu häc sinh. K.Marx ®· tõng nãi: §Ó cho t¸c ®éng
mang l¹i mét kÕt qu¶ nµo ®ã th× cÇn ph¶i biÕt ®−îc thø vËt liÖu mµ ta sÏ t¸c ®éng vµo nã. ý kiÕn
nµy cña K.Marx còng ®óng ®èi víi c«ng t¸c gi¸o dôc ®¹o ®øc cho häc sinh. NhiÒu c«ng tr×nh
nghiªn cøu ®· kh¼ng ®Þnh ng−êi lín th−êng kh«ng hiÓu ''çi t«i'' cña trÎ em. ChØ cã thÓ hiÓu ®−îc
(1)
Hå ChÝ Minh, VÒ vÊn ®Ò gi¸o dôc, NXB Gi¸o dôc, Hµ Néi, tr 261.
110
häc sinh khi gi¸o viªn t«n träng vµ gÇn gòi chóng. Nh÷ng lêi than phiÒn ng−êi lín kh«ng hiÓu trÎ
em tõ phÝa trÎ em kh«ng ph¶i kh«ng cã lý. Sù véi vµng, kh«ng biÕt l¾ng nghe, kh«ng muèn t×m
hiÓu nh÷ng g× ®ang diÔn ra trong thÕ giíi néi t©m cña häc sinh mµ chØ tin t−ëng mét çch tù m·n
vµo kinh nghiÖm cña chÝnh m×nh lµ nguyªn nh©n t¹o nªn hµng rµo t©m lý ng¨n çch gi÷a nhµ gi¸o
dôc víi trÎ em, ®ång thêi chÝnh nh÷ng yÕu tè nµy cßn gãp phÇn t¹o ra hiÖn t−îng ''tù vÖ t©m lý''
mµ biÓu hiÖn râ nhÊt lµ ë tÝnh bÊt cÇn, sù hung h¨ng, sù kh«ng tiÕp nhËn... cña trÎ em víi chÝnh
ng−êi lín, kÓ c¶ nh÷ng ng−êi th©n cña chóng nh− cha mÑ, anh chÞ em…
- Cung cÊp nh÷ng tri thøc ®¹o ®øc cho häc sinh. Gi¸o viªn ph¶i cung cÊp cho çc em nh÷ng
hiÓu biÕt vÒ ®¹o ®øc, nh÷ng nghÜa vô, bæn phËn, tr¸ch nhiÖm ph¶i lµm, vÒ th¸i ®é ph¶i cã... §©y lµ
mét kh©u quan träng cña viÖc gi¸o dôc ®¹o ®øc. ViÖc lµm nµy cã t¸c dông lµm cho ®¹o ®øc cña
häc sinh ®−îc x©y dùng trªn c¬ së lý trÝ, tõ ®ã çc em cã thÓ nh×n nhËn vµ ®¸nh gi¸ ®−îc çi
thiÖn, çi ¸c, çi xÊu, çi cao th−îng, çi nhá nhen, çi ti tiÖn. Nh−ng çc giê häc ®¹o ®øc, çc giê
gi¸o dôc c«ng d©n ch−a ®ñ lµm cho nh÷ng tri thøc hiÓu biÕt vÒ chuÈn mùc ®¹o ®øc b¾t rÔ s©u vµo
trÝ tuÖ cña häc sinh, ch−a ®ñ ®Ó t¹o ra t×nh c¶m ®¹o ®øc, ®éng c¬ ®¹o ®øc vµ niÒm tin ®¹o ®øc. V×
vËy, çc m«n häc kh¸c cña nhµ tr−êng tiÓu häc ph¶i gãp phÇn cung cÊp, bæ sung thªm nh÷ng tri
thøc vÒ ®¹o ®øc cho häc sinh.
- BiÕn tri thøc ®¹o ®øc thµnh niÒm tin vµ t×nh c¶m ®¹o ®øc, ®ång thêi chó träng häc tËp
hµnh vi ®¹o ®øc vµ thãi quen ®¹o ®øc. Muèn biÕn tri thøc ®¹o ®øc thµnh niÒm tin vµ t×nh c¶m ®¹o
®øc kh«ng thÓ kh«ng t×m mäi çch t¸c ®éng vµo t×nh c¶m ®¹o ®øc vµ ý chÝ cña häc sinh. T¸c ®éng
vµo t×nh c¶m, tinh thÇn häc tËp, th¸i ®é ®èi víi çi tèt, xÊu, thiÖn, ¸c míi chuyÓn ®−îc tri thøc ®¹o
®øc thµnh niÒm tin ®¹o ®øc. ViÖc tæ chøc cho häc sinh tiÕp xóc víi ng−êi thùc, viÖc thùc, víi
chÝnh chñ thÓ cña çc hµnh vi ®¹o ®øc cã thËt sÏ cã t¸c dông h¬n nhiÒu so víi lý thuyÕt dµi dßng,
kh« khan, cøng nh¾c vÒ nh÷ng ®iÒu ph¶i lµm vµ kh«ng ®−îc lµm. ViÖc thùc vµ ng−êi thùc cã kh¶
n¨ng ®i th¼ng vµo niÒm tin cña mçi häc sinh, cña nhãm vµ tËp thÓ mµ häc sinh lµ thµnh viªn.
Nh÷ng hµnh vi ®ã lµ mÉu mùc ®Ó häc sinh noi theo. Tuy vËy, cÇn l−u ý, cuéc sèng x· héi cµng
phong phó th× quan hÖ gi÷a ng−êi víi ng−êi cµng ®a d¹ng vµ biÕn ®éng. Do ®ã, chñ thÓ ®¹o ®øc
ph¶i thÊm nhuÇn hÖ thèng nguyªn t¾c chuÈn mùc ®¹o ®øc x· héi chñ nghÜa. ChØ cã nh− vËy, häc
sinh míi lùa chän ®−îc “chuÈn'' øng xö trong t×nh huèng phøc t¹p. MÆt kh¸c, cÇn coi träng ®óng
møc viÖc lµm n¶y sinh nhu cÇu ®¹o ®øc trong s¸ng ë häc sinh. V× thÕ, kh«ng thÓ dõng l¹i ë ®ã mµ
ph¶i th«ng qua viÖc thùc hiÖn hµnh vi ®¹o ®øc mµ gi¸o dôc ®éng c¬, t×nh c¶m vµ niÒm tin ®¹o ®øc
cho çc em. Ph¶i thõa nhËn r»ng l©u nay, d¹y häc ë nhµ tr−êng chñ yÕu chØ cung cÊp cho häc sinh
mét sè tri thøc ®¹o ®øc mµ ch−a cã biÖn ph¸p tho¶ ®¸ng ®Ó båi d−ìng t×nh c¶m thÈm mü ®¹o ®øc
vµ rÌn luyÖn thãi quen ®¹o ®øc.
- TËn dông t¸c ®éng t©m lý cña nhãm, tËp thÓ trong viÖc gi¸o dôc ®¹o ®øc cho häc sinh.
§¹o ®øc lµ mét h×nh th¸i ý thøc x· héi thÓ hiÖn th¸i ®é ®¸nh gi¸ cña x· héi. KÓ tõ tuæi thiÕu niªn
vµ trong dµi trong suèt giai ®o¹n ®Çu cña tuæi thanh niªn, nhãm vµ tËp thÓ cña çc em lµ ®¹i diÖn
cho x· héi cã ¶nh h−ëng to lín ®èi víi viÖc h×nh thµnh ®¹o ®øc cña çc em. Kinh nghiÖm ®¹o ®øc
cña nhãm vµ tËp thÓ ®−îc xem lµ chuÈn mùc ®¹o ®øc x· héi ®èi víi çc em. Häc sinh cã thÓ tham
gia vµo çc nhãm kh¸c nhau, nh−ng trong ph¹m vi nhµ tr−êng th× cã thÓ kÓ ra 3 nhãm chÝnh: tæ
111
häc tËp (líp), chi ®éi (®oµn) vµ nhãm häc sinh ë n¬i ë. §Ó t¸c ®éng cña t©m lý nhãm vµ tËp thÓ
®Õn viÖc gi¸o dôc ®¹o ®øc cho häc sinh ®em l¹i hiÖu qu¶, cÇn chó ý:
+ Çc ho¹t ®éng nhãm (tËp thÓ) ph¶i nh»m vµo lîi Ých cña x· héi, tËp thÓ, nhãm vµ tõng
thµnh viªn.
+ Néi dung vµ h×nh thøc cña çc ho¹t ®éng cïng nhau ph¶i chøa ®ùng nh÷ng quan hª x· héi
tiÕn bé, tÝch cùc, çc chuÈn ®¹o ®øc mang ®Ëm ®µ b¶n s¾c d©n téc, thÓ hiÖn thµnh hÖ thèng, quy
ph¹m ®¹o ®øc vµ ®−îc thùc hiÖn thèng nhÊt trong nhãm, tËp thÓ.
+ Néi dung vµ h×nh thøc ho¹t ®éng cña nhãm, tËp thÓ ph¶i phï hîp víi n¨ng lùc, løa tuæi vµ
t¹o ®iÒu kiÖn cho mçi ç nh©n ph¸t triÓn hÕt b¶n s¾c riªng, ®Ó lµm sao cã sù hµi hoµ, c©n ®èi gi÷a
ho¹t ®éng tËp thÓ vµ cuéc sèng cña ç nh©n.
+ Khi tæ chøc ho¹t ®éng cïng nhau trong nhãm, tËp thÓ cÇn chó ý ®Õn quan hÖ liªn ®íi tr¸ch
nhiÖm trªn c¬ së cã tÝnh ®Õn n¨ng lùc, phÈm chÊt cña tõng häc sinh. Trong tr−êng hîp cho phÐp,
cã thÓ cho çc em lu©n phiªn ë çc vÞ thÕ kh¸c nhau.
+ T«n träng sù tù qu¶n cña häc sinh ®Ó ph¸t triÓn s¸ng kiÕn vµ ãc tæ chøc trªn tinh thÇn céng
®ång tr¸ch nhiÖm x©y dùng nhãm, tËp thÓ cña çc em. Trªn c¬ së ®ã h×nh thµnh cho häc sinh biÕt
tù rÌn luyÖn, tù gi¸o dôc. §©y lµ h×nh thøc cao nhÊt cña gi¸o dôc ®¹o ®øc. V.A.Xukh«mlinxki ®·
chØ ra: ''Khi nµo gi¸o dôc lµ tù gi¸o dôc th× míi lµ gi¸o dôc ch©n chÝnh. Vµ tù gi¸o dôc - ®ã lµ
nh©n phÈm cña con ng−êi trong hµnh ®éng, ®ã lµ dßng th¸c m·nh liÖt lµm chuyÓn ®éng b¸nh xe
nh©n phÈm cña con ng−êi''. §Õn lóc nµy chñ thÓ cña hµnh vi ®¹o ®øc ®· ''chiÕm lÜnh” ®−îc çc
môc tiªu, ph−¬ng ph¸p, ph−¬ng tiÖn mµ x· héi, tËp thÓ, nhãm ®· gi¸o dôc m×nh, biÕn chóng thµnh
c«ng cô riªng vµ vËn dông vµo sù ph¸t triÓn ®¹o ®øc tiÕp theo cña b¶n th©n. Khi ®ã ç nh©n ®· x¸c
lËp ®−îc mét hÖ thèng quan ®iÓm ®¹o ®øc, niÒm tin ®¹o ®øc, nhu cÇu ®¹o ®øc thÓ hiÖn ë biÓu ®Þnh
h−íng gi¸ trÞ vµ tÝnh s½n sµng ho¹t ®éng ®¹o ®øc.
Trong c«ng t¸c gi¸o dôc ®¹o ®øc cho häc sinh tiÓu häc, kh«ng nªn dïng ph−¬ng ph¸p gi¸o
dôc nÆng nÒ vÒ thuyÕt gi¸o nh− b¾t häc sinh häc thuéc lßng nh÷ng tri thøc ®¹o ®øc nh− ®−a ra
nh÷ng lêi khuyªn b¶o, nªu ra çc tiªu chuÈn, ch©m ng«n vÒ ®¹o ®øc mang tÝnh chÊt thuyÕt gi¸o.
NÕu lµm nh− vËy th× kÕt qu¶ tÊt yÕu lµ nhê lêi nãi l©m ly, thèng thiÕt cã thÓ l«i cuèn ®−îc häc
sinh. Nh−ng häc sinh chØ nãi l¹i ®−îc chuÈn mùc ®¹o ®øc, kÓ ra ®−îc nh÷ng viÖc lµm cã ®¹o ®øc
khi kiÓm tra ghi ra giÊy ®Ó lÊy ®iÓm, mµ kh«ng biÕt ph¶i thùc hiÖn hµnh vi ®¹o ®øc nh− thÕ nµo.
Ng−îc l¹i, trong nhµ tr−êng còng kh«ng nªn gi¸o dôc theo lèi hµnh vi chñ nghÜa. Nh÷ng ng−êi
theo thuyÕt hµnh vi kh«ng quan t©m ®Õn nhËn thøc, niÒm tin ®¹o ®øc, l−¬ng t©m vµ t×nh c¶m ®¹o
®øc mµ chØ coi träng viÖc thùc thi çc hµnh vi ®¹o ®øc mét çch m¸y mãc. Ph−¬ng ph¸p nµy lµm
cho çc em dÔ ngoan ngo·n nghe lêi, thô ®éng, gäi d¹ b¶o v©ng, nh−ng l¹i kh«ng chñ ®éng, s¸ng
t¹o khi thùc hiÖn hµnh vi. Trong viÖc gi¸o dôc ®¹o ®øc cho häc sinh, gi¸o viªn ph¶i biÕt t×m ra
nh÷ng t×nh huèng trong cuéc sèng thùc tÕ ®Ó çc em lùa chän gi¶i ph¸p, ph©n tÝch, phª ph¸n, cæ
vò vµ cuèi cïng gi¸o viªn ®−a ra kÕt luËn. Çch lµm nµy cã søc khoan s©u, l¾ng ®äng vµo t©m hån
çc em. Nh− vËy, gi¸o dôc ®¹o ®øc lµ mét qu¸ tr×nh kÕt hîp gi÷a viÖc n©ng cao nhËn thøc víi sù
h×nh thµnh th¸i ®é, xóc c¶m, t×nh c¶m, niÒm tin vµ hµnh vi, thãi quen ®¹o ®øc.
112
5. Çc nh©n tè chi phèi sù h×nh thµnh nh©n çch häc sinh tiÓu häc
a) Gi¸o dôc nhµ tr−êng
Nhµ tr−êng nãi chung vµ tr−êng tiÓu häc nãi riªng lµ n¬i kÕt tinh tr×nh ®é v¨n minh cña x·
héi trong c«ng t¸c gi¸o dôc trÎ em. Néi dung gi¸o dôc nhµ tr−êng ®−îc çc nhµ khoa häc vµ s−
ph¹m chän lùa mét çch nghiªm tóc trong nÒn v¨n minh cña d©n téc vµ nh©n lo¹i ®Ó ®−a ®Õn cho
trÎ em b»ng ph−¬ng ph¸p nhµ tr−êng. Trong tr−êng tiÓu häc, ng−êi gi¸o viªn ®¹i diÖn cho sù ph¸t
triÓn cña x· héi ®−¬ng thêi, lµ ng−êi ®−îc x· héi giao träng tr¸ch h×nh thµnh nh©n çch cho häc
sinh theo môc tiªu gi¸o dôc. Ng−êi thÇy gi¸o lµ ng−êi cã kiÕn thøc, cã kinh nghiÖm, am hiÓu çc
em vµ cã uy tÝn tuyÖt ®èi ®èi víi çc em häc sinh tiÓu häc. ChÝnh v× thÕ, cã thÓ nãi chÝnh nhµ tr−êng
lµ n¬i tæ chøc chuyªn biÖt qu¸ tr×nh h×nh thµnh nh©n çch cña çc em.
Quan hÖ thÇy trß lµ quan hÖ ®Æc biÖt cña mèi quan hÖ ng−êi - ng−êi. ë tiÓu häc, do uy tÝn cña
ng−êi thÇy gi¸o mµ çc quan ®iÓm, niÒm tin vµ toµn bé hµnh vi cö chØ cña thÇy th−êng lµ nh÷ng
mÉu mùc cho hµnh vi cña häc sinh nãi chung. Nã cã ¶nh h−ëng s©u s¾c ®Õn th¸i ®é vµ çch øng
xö cña çc em trong quan hÖ víi ng−êi kh¸c vµ víi x· héi. Çc em th−êng tin t−ëng tuyÖt ®èi ë
n¬i thÇy c« gi¸o, v× vËy chóng th−êng b¾t ch−íc nh÷ng cö chØ, t¸c phong cña thÇy c« gi¸o m×nh.
ë tr−êng, çc em ®−îc sinh ho¹t trong tËp thÓ líp - tËp thÓ võa mang tÝnh chÊt ph©n t¸n, võa
mang tÝnh chÊt tËp trung. Nh©n çch cña çc em ®−îc h×nh thµnh b»ng ho¹t ®éng tËp thÓ, trong ®ã
giao tiÕp lµ ph−¬ng tiÖn chñ yÕu ®Ó c¶ tËp thÓ h−íng tíi môc ®Ých cã ý nghÜa cña x· héi, ®ång thêi
gi÷a çc thµnh viªn cña tËp thÓ ph©n c«ng tr¸ch nhiÖm liªn ®íi ®èi víi kÕt qu¶ cña ho¹t ®éng cïng
nhau, t¹o nªn sù th«ng c¶m vµ ®ång c¶m.
b) Gi¸o dôc gia ®×nh: Gia ®×nh lµ tÕ bµo cña x· héi. Gia ®×nh cã 3 chøc n¨ng c¬ b¶n: chøc
n¨ng t¸i s¶n xuÊt ra loµi ng−êi (chøc n¨ng sinh häc); chøc n¨ng kinh tÕ - x· héi; chøc n¨ng tinh
thÇn (sù giao tiÕp, gi¸o dôc con çi). Víi 3 chøc n¨ng Êy, gia ®×nh tån t¹i nh− mét tËp thÓ hoµn
chØnh. Trong gia ®×nh, quan hÖ cha mÑ - con çi lµ quan hª t¸c ®éng qua l¹i mang tÝnh chÊt x· héi
®Çu tiªn trong cuéc ®êi ®øa trÎ. Quan hÖ nµy mang tÝnh chÊt trùc tiÕp vµ cã tÇm quan träng ®Æc
biÖt. V× thÕ, gia ®×nh lµ n¬i ®Çu tiªn x· héi ho¸ ®øa trÎ, lµ n¬i truyÒn thô v¨n ho¸ x· héi ngay tõ
khi trÎ cÊt tiÕng khãc chµo ®êi vµ lµ n¬i béc lé hÕt th¶y nguyªn d¹ng toµn bé nh÷ng nh©n çch
cña mçi thµnh viªn trong gia ®×nh.
Muèn gi¸o dôc nh©n çch cho çc em, gia ®×nh ph¶i tiÕn hµnh ®éng bé çc viÖc sau: tæ chøc
cuéc sèng vµ ho¹t ®éng cña çc em sao cho çc em lu«n lu«n cã ®−îc çc vai trß nhÊt ®Þnh, h×nh
thµnh ë çc em t×nh c¶m cao ®Ñp - tr−íc hÕt lµ ®èi víi nh÷ng ng−êi ruét thÞt, ®èi víi thÇy, c« gi¸o
vµ nh÷ng ng−êi xung quanh: gi¶ng gi¶i cho çc em nh÷ng quy t¾c, chuÈn mùc ®¹o ®øc phï hîp
víi løa tuæi.
Gi¸o dôc gia ®×nh ®èi víi trÎ em cã nh÷ng s¾c th¸i kh¸c víi nhµ tr−êng vµ x· héi. Ch¼ng h¹n,
¶nh h−ëng cña gia ®×nh vÒ tinh thÇn lu«n lu«n g¾n liÒn víi nh÷ng ¶nh h−ëng vÒ ®iÒu kiÖn vËt chÊt,
nh÷ng ¶nh h−ëng vÒ tinh thÇn lu«n lu«n g¾n liÒn víi mèi quan hÖ gi÷a çc thµnh viªn trong gia
®×nh vµ mét t×nh c¶m ruét thÞt nh− mÑ con, «ng ch¸u...
113
Trong viÖc gi¸o dôc nh©n çch cho häc sinh tiÓu häc, quan hÖ gi÷a gia ®×nh - nhµ tr−êng -
häc sinh lµ quan hÖ kh¨ng khÝt, biÖn chøng. Tuy vËy, bªn trong çc mèi quan hÖ nµy cã chøc n¨ng
riªng, cã çch thÓ hiÖn riªng. V× thÕ, kh«ng nªn ®æ lçi cho nhau.
Trong t×nh h×nh hiÖn nay, khi gi¸o dôc nhµ tr−êng ch−a ®¸p øng ®−îc hÕt th¶y nh÷ng yªu cÇu
cña c«ng t¸c gi¸o dôc th× t¸c ®éng cña gia ®×nh ®èi víi nh©n çch cña trÎ em - ®iÒu mµ mÊy chôc
n¨m qua ®· bÞ xem nhÑ v× lý do nµy hay lý do kh¸c, cµng trë nªn cùc kú quan träng.
TrÎ em ho¹t ®éng vµ giao tiÕp trong nh÷ng ®iÒu kiÖn nhÊt ®Þnh: Cho ®Õn nay, çc nhµ t©m lý
häc ®· kh¼ng ®Þnh nh©n çch cña con ng−êi (trong ®ã cã häc sinh tiÓu häc ph¶i ®−îc h×nh thµnh
trong ho¹t ®éng vµ d−íi sù quy ®Þnh cña nh÷ng ®iÒu kiÖn x· héi - lÞch sö cô thÓ t−¬ng øng chø
kh«ng ph¶i do di truyÒn, do ''cha mÑ sinh con trêi sinh tÝnh'', hay thô ®éng theo hoµn c¶nh ''ë bÇu
th× trßn, ë èng th× dµi'' hoÆc do c¶ mÊy yÕu tè ®ã céng l¹i mét çch ®¬n gi¶n. Ho¹t ®éng ë ®©y
bao gåm mét hÖ thèng viÖc lµm, nh÷ng xö sù hµnh vi cña mçi häc sinh víi viÖc sö dông çc
c«ng cô vµ ph−¬ng tiÖn nhÊt ®Þnh, ®ång thêi ph¶i tu©n theo tõng quy t¾c, chuÈn mùc x· héi
nh»m ®¶m b¶o cho ho¹t ®éng vµ giao tiÕp ®Òu cã vai trß quan träng trong sù h×nh thµnh
nh©n çch cña çc em. Çc em ''häc lµm ng−êi'' th«ng qua mét hÖ thèng ho¹t ®éng vµ viÖc
lµm. Gi¸o dôc nh©n çch muèn cã hiÖu qu¶ ph¶i tæ chøc cho çc em çc ho¹t ®éng vui ch¬i,
lao ®éng, chÝnh trÞ x· héi...
Ho¹t ®éng giao tiÕp cña çc em häc sinh tiÓu häc lu«n lu«n diÔn ra trong nh÷ng ®iÒu kiÖn x·
héi - lÞch sö nhÊt ®Þnh. HiÖn nay, tuy cßn nhiÒu khã kh¨n nh−ng trong nÒn v¨n minh hiÖn ®¹i,
tr−êng tiÓu häc lµ n¬i cã ®iÒu kiÖn ®Ó çc em më réng ph¹m vi tiÕp xóc qua çc ph−¬ng tiÖn
th«ng tin ®¹i chóng. M«i tr−êng Êy chi phèi sù h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn nh©n çch cña häc sinh.
Theo ý nghÜa ®ã, viÖc kÕt hîp 3 m«i tr−êng gi¸o dôc, khÐp kÝn kh«ng gian gi¸o dôc lµ viÖc lµm
hÕt søc quan träng. TÊt nhiªn, nh÷ng t¸c ®éng trong nh÷ng m«i tr−êng gi¸o dôc cÇn ph¶i tu©n
theo cïng mét h−íng thèng nhÊt, dùa trªn quan ®iÓm cña §¶ng, tr¸nh hiÖn t−îng ''trèng ®¸nh
xu«i, kÌn thæi ng−îc''. Nãi çch kh¸c, gi¶i ph¸p gi¸o dôc nh©n çch cho häc sinh tiÓu häc chÝnh lµ
t¹o ra sù thèng nhÊt m«i tr−êng vµ qu¸ tr×nh gi¸o dôc x· héi víi ho¹t ®éng tù hoµn thiÖn cña ç
nh©n mét çch tù gi¸c. CÇn cã mét m«i tr−êng gi¸o dôc, m«i tr−êng v¨n ho¸ thuËn lîi cho gi¸o
dôc nh©n çch.
114
C©u hái
1. T¹i sao nãi ho¹t ®éng d¹y vµ ho¹t ®éng häc lµ hai ho¹t ®éng thèng nhÊt? TÝnh thèng nhÊt nµy
cã ý nghÜa g× vÒ lý luËn vµ thùc tiÔn s− ph¹m?
2. Kh¸i niÖm lµ g×? B¶n chÊt t©m lý cña qu¸ tr×nh h×nh thµnh kh¸i niÖm cho häc sinh tiÓu häc?
3. Nªu çch kh¾c phôc lèi d¹y ''thÇy ®äc - trß chÐp; thÇy ®äc - trß ghi; thÇy gi¶ng - trß nghe''.
Anh (chÞ) cã thÓ lµm g× ®Ó tæ chøc viÖc lÜnh héi kh¸i niÖm cña häc sinh trong d¹y häc?
4. Kh¸i niÖm vÒ sù ph¸t triÓn trÝ tuÖ? Ph©n tÝch çc giai ®o¹n cña sù ph¸t triÓn trÝ tuÖ? Trong d¹y
häc, anh (chÞ) ®· lµm g× ®Ó ph¸t triÓn trÝ tuÖ cña häc sinh?
5. Ph©n tÝch sù h×nh thµnh kü n¨ng, kü x¶o, thãi quen trong d¹y häc? Anh (chÞ) ®· lµm g× ®Ó viÖc
h×nh thµnh kü n¨ng, kü x¶o, thãi quen cho häc sinh cã hiÖu qu¶?
6. Ph©n tÝch nh÷ng yÕu tè t©m lý trong cÊu tróc h×nh thµnh hµnh vi ®¹o ®øc vµ b¶n chÊt t©m lý cña
viÖc gi¸o dôc ®¹o ®øc.
7. Ph©n tÝch çc yÕu tè c¬ b¶n ¶nh h−ëng ®Õn sù h×nh thµnh nh©n çch cña häc sinh tiÓu häc.
8. Ng−êi gi¸o viªn tiÓu häc ph¶i lµm g× ®Ó ph¸t triÓn nh©n çch cho häc sinh?
9. Tõ thùc tiÔn c«ng t¸c, anh (chÞ) h·y ph©n tÝch nh÷ng mÆt ®−îc vµ ch−a ®−îc cña viÖc gi¸o dôc
®¹o ®øc cho häc sinh tiÓu häc hiÖn nay. Ph−¬ng h−íng kh¾c phôc nh÷ng h¹n chÕ trong c«ng
t¸c nµy?
115
Ch−¬ng VIII
Mét sè vÊn ®Ò vÒ nh©n çch
ng−êi gi¸o viªn tiÓu häc
I. §Æc ®iÓm lao ®éng s− ph¹m cña ng−êi gi¸o viªn tiÓu häc
1. VÝ trÝ cña ng−êi gi¸o viªn trong x· héi hiÖn ®¹i
Ng−êi thÇy gi¸o cã vÞ trÝ ®Æc biÖt quan träng trong sù nghiÖp gi¸o dôc cña §¶ng. ThÇy gi¸o
lµ chiÕc cÇu nèi liÒn gi÷a nÒn v¨n ho¸ d©n téc vµ nh©n lo¹i víi sù t¸i s¶n xuÊt nÒn v¨n ho¸ Êy
trong chÝnh ®øa trÎ. Ho¹t ®éng cña ng−êi gi¸o viªn tiÓu häc gåm cã: ho¹t ®éng d¹y, ho¹t ®éng
gi¸o dôc, ho¹t ®éng tù hoµn thiÖn chuyªn m«n, nghiÖp vô vµ ho¹t ®éng x· héi.
Thêi ®¹i ngµy nay, ng−êi gi¸o viªn kh«ng chØ cã chøc n¨ng truyÒn ®¹t tri thøc cho häc sinh,
mµ cßn cã chøc n¨ng t¸c ®éng tÝch cùc ®Õn sù h×nh thµnh nh©n çch cña häc sinh. Ng−êi gi¸o
viªn ph¶i cã tÝnh tÝch cùc c«ng d©n, cã ý thøc tr¸ch nhiÖm x· héi, h¨ng h¸i tham gia ho¹t ®éng x·
héi v× sù ph¸t triÓn cña céng ®ång. Gi¸o viªn ph¶i cã lßng yªu trÎ vµ hîp t¸c víi trÎ. Nhµ tr−êng
hiÖn ®¹i ph¶i t« ®Ëm tÝnh nh©n v¨n cña m×nh, nªn ho¹t ®éng cña ng−êi gi¸o viªn ph¶i chó ý ®Õn
môc tiªu nh©n b¶n. Trong mçi giê lªn líp, gi¸o viªn kh«ng chØ dõng l¹i ë viÖc truyÒn thô kiÕn
thøc khoa häc vµ h×nh thµnh çc kü n¨ng cô thÓ, mµ cßn ph¶i h−íng vµo viÖc t¹o dùng, ph¸t triÓn
nh©n çch cña häc sinh. V× vËy, ç thÓ ho¸ qu¸ tr×nh d¹y häc vµ gi¸o dôc lµ viÖc lµm ®Çy tr¸ch
nhiÖm cña ng−êi thÇy gi¸o. ThÇy gi¸o cã nhiÖm vô ®µo t¹o hµng lo¹t nh©n çch c«ng d©n nh−ng
l¹i ph¶i vun trång tõng häc sinh, lµm n¶y në hÕt b¶n s¾c riªng cña mçi häc sinh ®Ó chóng trë
thµnh con ng−êi cã ç tÝnh. XÐt theo gãc ®é ®ã, s¶n phÈm cña nhµ gi¸o dôc kh«ng ph¶i lµ theo
mét khu«n mÉu nh©n çch cè ®Þnh, bëi lÏ trÎ em nµy kh¸c trÎ em kh¸c, trÎ em nµy kh«ng hßa tan
vµo trÎ em kh¸c, nã lµ nã nh−ng chØ cã thÓ lµ nã khi nã ë trong x· héi, ë trong céng ®ång. ThÇy
gi¸o trong x· héi hiÖn ®¹i kh«ng ph¶i d¹y çi g× thÇy thÝch, mµ thÇy ph¶i d¹y cho trß çi mµ hiÖn
®¹i yªu cÇu, çi mµ x· héi ®ßi hái. ThÇy gi¸o lµ ng−êi ®¹i diÖn cho trÝ tuÖ thêi ®¹i. Ngµy nay,
''nÕu l·o hãa kiÕn thøc'' th× thÇy sÏ bÞ ®µo th¶i ra khái ®éi ngò. Ngµy x−a, thÇy chØ häc mét lÇn lµ
®ñ dïng cho c¶ mét ®êi. Ngµy nay, thÇy gi¸o ph¶i ®−îc ®µo t¹o cao vÒ häc vÊn, kh«ng chØ ®¸p
øng yªu cÇu cao vÒ khoa häc tù nhiªn, khoa häc øng dông mµ ph¶i ®−îc chó träng ®µo t¹o vÒ çc
khoa häc nh©n v¨n, khoa häc x· héi, khoa häc nghiÖp vô. §ång thêi, thÇy gi¸o còng ph¶i häc suèt
®êi.
Tõ çch nh×n nhËn vÒ ng−êi gi¸o viªn trªn ®©y, cã thÓ thÊy lao ®éng cña ng−êi gi¸o viªn tiÓu
häc cã nh÷ng ®Æc ®iÓm riªng.
116
2. §Æc thï lao ®éng cña ng−êi gi¸o viªn tiÓu häc
- §èi t−îng lao ®éng trùc tiÕp cña ng−êi gi¸o viªn tiÓu häc lµ trÎ em trong ®é tuæi tõ 6 ®Õn l l
- 12 tuæi. Çc em häc sinh cã quy luËt ph¸t triÓn t©m sinh lý riªng. §©y lµ løa tuæi ®ang tiÒm Èn
nh÷ng kh¶ n¨ng ph¸t triÓn rÊt lín. Do ®ã, thÇy gi¸o ph¶i cã t×nh th−¬ng yªu, lßng tin vµ sù t«n
träng ®èi víi çc em, ®èi xö c«ng b»ng, d©n chñ vµ tÕ nhÞ trong çch øng xö, mÒm dÎo, nh−ng
ph¶i kiªn quyÕt.
C«ng cô lao ®éng cña ng−êi gi¸o viªn lµ trÝ tuÖ vµ phÈm chÊt cña chÝnh m×nh. Ng−êi gi¸o
viªn dïng trÝ tuÖ cña m×nh ®Ó t¸c ®éng vµo ®èi t−îng, ®Æc biÖt lµ trÝ tuÖ häc sinh, dïng nh©n çch
®· æn ®Þnh cña m×nh ®Ó t¸c ®éng lªn nh÷ng nh©n çch cßn ®ang non trÎ, ®ang cÇn rÌn luyÖn. C«ng
cô nµy sÏ t¸c ®éng cã hiÖu qu¶ nÕu thÇy gi¸o cã uy tÝn cao, tøc lµ nÕu phÈm chÊt vµ n¨ng lùc, ®øc
vµ tµi cña thÇy gi¸o cµng cao th× søc thuyÕt phôc häc sinh cµng lín.
- Lao ®éng cña ng−êi gi¸o viªn tiÓu häc t¹o ra s¶n phÈm ®Æc biÖt. §ã lµ nh©n çch cña mçi
trÎ em ngåi trªn ghÕ nhµ tr−êng ®Ó råi hä trë thµnh nh÷ng ng−êi c«ng d©n cã Ých cho x· héi. Khoa
s− ph¹m ®· chØ ra r»ng: con ng−êi chØ sinh ra con ng−êi, cßn gi¸o dôc míi s¶n sinh ra nh©n
çch. §iÒu nµy còng gièng nh− quan niÖm cña B¸c Hå: ''HiÒn, d÷ ph¶i ®©u lµ tÝnh s½n. PhÇn nhiÒu
do gi¸o dôc mµ nªn''.
Nãi çch kh¸c, lao ®éng cña nhµ gi¸o lµ lao ®éng s¶n xuÊt ra nh÷ng nh©n çch, s¶n xuÊt ra
gi¸ trÞ nh©n lo¹i víi sù tæng hoµ cña çc mèi quan hÖ x· héi...
S¶n phÈm lao ®éng cña nhµ gi¸o g¾n víi t−¬ng lai cña d©n téc - kh«ng nh− s¶n phÈm cã thÓ
sö dông ngay nh− cña çc ngµnh nghÒ kh¸c, s¶n phÈm cña lao ®éng gi¸o viªn cÇn cã thêi gian
míi sö dông ®−îc. Do ®ã, tr¸ch nhiÖm cña nhµ gi¸o lµ rÊt lín. Mäi gi¸o viªn kh«ng chØ chó ý ®Õn
môc tiªu cña tõng bËc häc, mµ cßn ph¶i biÕt ®−îc nh÷ng yªu cÇu cña x· héi ®èi víi häc sinh ®·
tèt nghiÖp phæ th«ng.
- Lao ®éng cña nhµ gi¸o cã ý nghÜa chÝnh trÞ vµ kinh tÕ to lín v× gi¸o dôc t¹o ra søc lao ®éng
míi trong tõng con ng−êi nhê c¶ mét qu¸ tr×nh phøc t¹p, tinh tÕ vµ c«ng phu. NghÒ d¹y häc lµ
nghÒ t¸i s¶n xuÊt më réng søc lao ®éng x· héi. Cho nªn gi¸o viªn ph¶i thùc hiÖn nhiÖm vô båi
d−ìng vµ ph¸t huy n¨ng lùc ë mçi häc sinh cña m×nh.
Lao ®éng cña nhµ gi¸o ®ßi hái tÝnh khoa häc, tÝnh nghÖ thuËt vµ tÝnh s¸ng t¹o.
+ TÝnh khoa häc: Muèn d¹y häc ®¹t kÕt qu¶ cao, ng−êi gi¸o viªn tiÓu häc ph¶i n¾m v÷ng quy
luËt t©m lý cña häc sinh tiÓu häc, quy luËt gi¸o dôc trÎ em ®Ó h×nh thµnh nh©n çch cho chóng
theo môc tiªu cÊp häc. V× thÕ, lao ®éng s− ph¹m cña gi¸o viªn lµ mét khoa häc ®ßi hái sù kÕ thõa
cã chän läc, ®ång thêi sö dông çc khoa häc kh¸c nh»m lµm cho ho¹t ®éng cña m×nh cã c¨n cø
khoa häc.
+ TÝnh nghÖ thuËt: C«ng t¸c d¹y häc vµ gi¸o dôc ®ßi hái gi¸o viªn ph¶i khÐo lÐo ®èi xö s−
ph¹m, vËn dông çc ph−¬ng ph¸p d¹y häc vµ gi¸o dôc vµo tõng t×nh huèng vµ con ng−êi cô thÓ
mét çch linh ho¹t. Ng−êi gi¸o viªn ph¶i v¨n minh trong giao tiÕp, t¸c ®éng khoa häc ®Õn toµn bé
t©m lý häc sinh. Do ®ã, nghÒ d¹y häc kh«ng chØ cÇn cã c¬ së khoa häc, mµ cßn ph¶i ®−îc tiÕn
hµnh mét çch nghÖ thuËt.
117
+ TÝnh s¸ng t¹o: Mçi häc sinh tiÓu häc lµ mét nh©n çch ®ang h×nh thµnh, kh¶ n¨ng ph¸t
triÓn cßn bá ngá, sù ph¸t triÓn l¹i nhanh chãng. V× thÕ, lao ®éng cña gi¸o viªn kh«ng cho phÐp
dËp khu«n m¸y mãc, mµ ®ßi hái ph¶i cã néi dung phong phó, çch thøc tiÕn hµnh s¸ng t¹o trong
çc t×nh huèng vµ ®èi víi tõng ç nh©n cô thÓ.
Tãm l¹i, lao ®éng cña ng−êi gi¸o viªn lµ mét lo¹i h×nh lao ®éng ®Æc thï mang tÝnh 'khai
s¸ng'' cho con ng−êi, tõng b−íc c¶i biÕn con ng−êi tù nhiªn thµnh con ng−êi x· héi.
II. Ho¹t ®éng d¹y - ho¹t ®éng ®Æc tr−ng cña gi¸o viªn tiÓu häc
l . §Æc ®iÓm cña ho¹t ®éng d¹y
D¹y häc ë bËc tiÓu häc thùc chÊt lµ tæ chøc ho¹t ®éng häc cho häc sinh ®Ó biÕn n¨ng lùc cña
loµi ng−êi thµnh n¨ng lùc cña mçi trÎ em.
Nh÷ng ng−êi lín (cha, mÑ, anh, chÞ, nh÷ng ng−êi lín xung quanh kh¸c) ®Òu cã thÓ d¹y dç trÎ
em theo nghÜa th«ng th−êng (®−îc tiÕn hµnh b»ng ph−¬ng ph¸p truyÒn tay, kÌm cÆp...). KÕt qu¶
cña sù d¹y dç nµy lµ trÎ em h×nh thµnh ®−îc nh÷ng kinh nghiÖm ®ñ sèng b×nh th−êng.
ViÖc d¹y häc mµ x· héi ®· giao phã cho ng−êi thÇy gi¸o ®−îc tiÕn hµnh b»ng ph−¬ng ph¸p
nhµ tr−êng, cã quy tr×nh kü thuËt x¸c ®Þnh nh»m h×nh thµnh cho çc em nh÷ng kh¸i niÖm khoa
häc chÝnh thèng theo yªu cÇu cña x· héi ®−¬ng thêi (d¹y häc theo nghÜa nµy chØ cã thÇy gi¸o míi
lµm ®−îc). Ho¹t ®éng d¹y cña ng−êi gi¸o viªn cã nh÷ng ®Æc ®iÓm næi bËt. Gi¸o viªn lµ chñ thÓ
cña ho¹t ®éng d¹y cã nhiÖm vô t¸i t¹o ë trÎ em nh÷ng kh¸i niÖm khoa häc, nh÷ng tri thøc vµ kü
n¨ng ®· cã trong kinh nghiÖm cña loµi ng−êi; gi¸o viªn kh«ng cã nghÜa vô s¸ng t¹o ra nh÷ng tri
thøc míi bëi lÏ néi dung cña d¹y häc vèn n»m trong nÒn v¨n minh nh©n lo¹i ®· ®−îc çc nhµ s−
ph¹m, çc nhµ khoa häc ''tinh chÕ'' ®−a vµo nhµ tr−êng. Nãi kh¸c ®i, khi tiÕn hµnh ho¹t ®éng d¹y,
ng−êi gi¸o viªn kh«ng nh»m ph¸t triÓn chÝnh m×nh mµ nh»m ph¸t triÓn trÎ em. Ho¹t ®éng d¹y
cã môc ®Ých t¹o ra çi míi ch−a hÒ cã trong kinh nghiÖm cña trÎ em, nªn nã vËn hµnh theo c¬ chÕ
s¸ng t¹o (mµ trÎ em tiÕn hµnh ho¹t ®éng häc theo c¬ chÕ lÜnh héi).
Tõ sù ph©n tÝch trªn ®©y, cã thÓ nãi ho¹t ®éng d¹y cã çc ®Æc ®iÓm sau:
- Chñ thÓ cña ho¹t ®éng d¹y lµ thÇy, lµ tËp thÓ çc nhµ s− ph¹m.
- §èi t−îng cña ho¹t ®éng d¹y lµ ho¹t ®éng häc, lµ çc quan hÖ giao l−u, vµ do ®ã lµ nh©n
çch cña häc sinh.
- Môc ®Ých cña ho¹t ®éng d¹y lµ c¶i tiÕn vµ hoµn thiÖn ho¹t ®éng nhËn thøc vµ thùc tiÔn cña
häc sinh, lµ h×nh thµnh ë häc sinh phÈm chÊt vµ nh©n çch theo yªu cÇu cña x· héi.
- Ph−¬ng tiÖn cña ho¹t ®éng d¹y lµ nh÷ng c«ng cô, ph−¬ng ph¸p, nh÷ng h×nh thøc tæ chøc
t¸c ®éng s− ph¹m, nh÷ng ph−¬ng tiÖn cña ho¹t ®éng qu¶n lý (bao gåm c¶ nh÷ng phÈm chÊt nh©n
çch vµ n¨ng lùc s− ph¹m cña ng−êi gi¸o viªn).
- KÕt qu¶ cña ho¹t ®éng d¹y lµ chÊt l−îng tr×nh ®é míi cña häc sinh trong ho¹t ®éng vµ giao
tiÕp ®· ®−îc hoµn thiÖn, do ®ã dÉn ®Õn chÊt l−îng vµ tr×nh ®é míi cña sù ph¸t triÓn nh©n çch häc
sinh, ®ång thêi còng lµ sù hoµn thiÖn tri thøc vµ kh¶ n¨ng s− ph¹m, sù tho¶ m·n nhu cÇu chÝnh trÞ
- ®¹o ®øc vµ v¨n ho¸, nghiÖp vô cña ng−êi d¹y.
118
Tãm l¹i: Ho¹t ®éng d¹y vµ ho¹t ®éng häc kÕt hîp víi nhau t¹o thµnh ho¹t ®éng s− ph¹m.
Ho¹t ®éng s− ph¹m cã hai chñ thÓ ho¹t ®éng: ®ã lµ thÇy vµ trß. Ho¹t ®éng cña chñ thÓ nµy chØ cã
thÓ thùc hiÖn ®−îc khi cã ho¹t ®éng cña chñ thÓ kia. Ho¹t ®éng cña hai chñ thÓ ®ã quy ®Þnh lÉn
nhau. §©y lµ ®Æc ®iÓm quan träng cña ho¹t ®éng s− ph¹m.
2. Mét sè ho¹t ®éng chuyªn biÖt trong ho¹t ®éng d¹y
Ho¹t ®éng d¹y cña thÇy gi¸o (cßn gäi lµ ho¹t ®éng s− ph¹m thùc tiÔn cña gi¸o viªn) bao gåm
mét sè ho¹t ®éng chuyªn biÖt. Theo M.V.Kud¬mina, nã cã 4 ho¹t ®éng chuyªn biÖt lµ: ho¹t ®éng
x©y dùng, ho¹t ®éng tæ chøc, ho¹t ®éng th«ng b¸o, ho¹t ®éng nhËn thøc.
Ho¹t ®éng x©y dùng cña ng−êi gi¸o viªn tiÓu häc cã liªn quan ®Õn viÖc thiÕt kÕ, chän lùa,
chÕ biÕn néi dung d¹y häc vµ gi¸o dôc, còng nh− nh÷ng hµnh ®éng cña gi¸o viªn vµ häc sinh.
Ho¹t ®éng tæ chøc cña ng−êi gi¸o viªn bao gåm ho¹t ®éng truyÒn thô tri thøc, tæ chøc çc ho¹t
®éng cña häc sinh (tËp thÓ, nhãm vµ ç nh©n) vµ tæ chøc çc hµnh ®éng s− ph¹m cña m×nh trong
nh÷ng t×nh huèng cô thÓ.
Ho¹t ®éng tæ chøc cña ng−êi gi¸o viªn tiÓu häc cã vai trß quan träng: Môc ®Ých cuèi cïng
cña ho¹t ®éng nµy lµ b¶o ®¶m hiÖu qu¶ cña mäi ho¹t ®éng cña häc sinh tiÓu häc. §èi t−îng chñ
yÕu cña ho¹t ®éng tæ chøc lµ nh÷ng con ng−êi, t©m lý cña hä, ho¹t ®éng thùc tiÔn cña hä (ë ®©y lµ
nh÷ng häc sinh tiÓu häc). Ho¹t ®éng tæ chøc lµ ho¹t ®éng thùc tiÔn, song tÝnh chÊt trÝ tuÖ, t©m lý,
s¸ng t¹o chiÕm mét vÞ trÝ ®Æc biÖt trong ®ã.
Ho¹t ®éng tæ chøc bao gåm nhiÒu yÕu tè: Ph©n tÝch hiÖn tr¹ng cña vÊn ®Ò, ®Ò ra môc ®Ých,
x¸c ®Þnh çc nhiÖm vô vµ con ®−êng, lËp kÕ ho¹ch tiÕn hµnh c«ng viÖc thiÕt kÕ néi dung, ph−¬ng
ph¸p vµ tæ chøc thùc hiÖn, chØ dÉn gióp ®ì, khuyÕn khÝch, ®éng viªn kiÓm tra, ®iÒu chØnh ph©n
tÝch vµ ®¸nh gi¸ tiÕn tr×nh vµ kÕt qu¶ c«ng viÖc. TÊt c¶ nh÷ng yÕu tè nµy ®Òu kh«ng thÓ thiÕu ®−îc
khi ng−êi gi¸o viªn tæ chøc ho¹t ®éng nhËn thøc khoa häc, lao ®éng s¶n xuÊt, chÝnh trÞ x· héi, v¨n
ho¸ thÈm mü, thÓ dôc, thÓ thao... cña ng−êi häc sinh.
Ho¹t ®éng nhËn thøc cña gi¸o viªn tiÓu häc bao gåm viÖc t×m kiÕm ®èi t−îng cña ho¹t
®éng s− ph¹m lµ häc sinh, nghiªn cøu néi t¹ng, ph−¬ng tiÖn, h×nh thøc vµ ph−¬ng ph¸p ®Ó thùc
hiÖn ho¹t ®éng ®ã, còng nh− ph©n tÝch nh÷ng −u ®iÓm vµ khuyÕt ®iÓm cña nh©n çch vµ ho¹t
®«ng cña b¶n th©n (gi¸o viªn) ®Ó hoµn thµnh ho¹t ®éng.
Ho¹t ®éng th«ng b¸o cña ng−êi gi¸o viªn tiÓu häc ®−îc thÓ hiÖn trong viÖc ng−êi gi¸o viªn
truyÒn thô cho häc sinh nh÷ng kinh nghiÖm vÒ ph−¬ng thøc vµ chuÈn mùc hµnh ®éng, nh÷ng c¶m
xóc, t©m t− t×nh c¶m...
HiÖu qu¶ cña ho¹t ®éng d¹y häc phô thuéc vµo nh÷ng phÈm chÊt vµ n¨ng lùc cña ng−êi gi¸o
viªn.
119
II. Ph©n tÝch phÈm chÊt vµ n¨ng lùc cña ng−êi gi¸o viªn tiÓu häc
1. CÊu tróc nh©n çch cña ng−êi gi¸o viªn tiÓu häc
Nh©n çch cña ng−êi gi¸o viªn tiÓu häc bao gåm mét hÖ thèng çc phÈm chÊt, n¨ng lùc vµ tri
thøc, kü n¨ng ®¸p øng çc yªu cÇu cña ho¹t ®éng d¹y häc, ho¹t ®éng gi¸o dôc hoµn thiÖn vµ ho¹t
®éng x· héi. PhÈm chÊt ë ®©y lµ nãi ®Õn hÖ thèng çc thuéc tÝnh t©m lý thÓ hiÖn çc mèi quan hÖ
x· héi cô thÓ cña mét con ng−êi, th−êng ®−îc biÓu hiÖn ë nh÷ng c¶m xóc, th¸i ®é, hµnh vi øng
xö… N¨ng lùc ë ®©y lµ muèn nãi ®Õn hÖ thèng nh÷ng thuéc tÝnh t©m sinh lý t¹o cho con ng−êi
kh¶ n¨ng hoµn thµnh mét lo¹i ho¹t ®éng nµo ®ã. PhÈm chÊt vµ n¨ng lùc hoµ quyÖn vµo nhau, chi
phèi lÉn nhau.
Cã thÓ diÔn t¶ cÊu tróc nh©n çch cña ng−êi gi¸o viªn tiÓu häc b»ng s¬ ®å sau:
Nh©n çch cña ng−êi gi¸o viªn tiÓu häc
HÖ thèng n¨ng lùc HÖ thèng phÈm chÊt HÖ thèng tri thøc, kü n¨ng
chuyªn biÖt ®¹o ®øc - Tri thøc vÒ ®−êng lèi, quan
- N¨ng lùc d¹y häc - Lý t−ëng nghÒ d¹y ®iÓm gi¸o dôc cña §¶ng.
- N¨ng lùc gi¸o dôc häc - Vèn v¨n ho¸ chung
- N¨ng lùc tù hoµn - T− duy gi¸o dôc - Vèn v¨n ho¸ s− ph¹m
thiÖn - Yªu nghÒ - Kü n¨ng thiÕt kÕ, tæ
æ chøc, nhËn thøc, giao tiÕp
(kü n¨ng nÒn t¶ng)
- Kü n¨ng d¹y häc, gi¸o
dôc, tù häc (kü n¨ng
chuyªn biÖt)
ViÖc ph©n t¸ch nh©n çch ng−êi gi¸o viªn tiÓu häc thµnh 3 nhãm nãi trªn chØ cã tÝnh chÊt
t−¬ng ®èi; phÈm chÊt, n¨ng lùc vµ tri thøc, kü n¨ng cã quan hÖ biÖn chøng víi nhau.
2. Ph©n tÝch mét sè phÈm chÊt cña ng−êi gi¸o viªn tiÓu häc
Ng−êi gi¸o viªn còng lµ nh÷ng c«ng d©n cho nªn nh÷ng phÈm chÊt ®¹o ®øc chung cho bÊt cø
ai trong x· héi ng−êi gi¸o viªn còng ph¶i cã.
120
Lý t−ëng cña ng−êi d¹y häc bao gåm nhËn thøc vÒ tÇm quan träng cña nghÒ gi¸o mét çch
s©u s¾c nhÊt, cã t×nh c¶m yªu nghÒ mét çch m·nh liÖt nhÊt, thÓ hiÖn ë hiÖu qu¶ c«ng t¸c gi¸o dôc
vµ gi¶ng d¹y. Lý t−ëng nghÒ d¹y häc kh«ng ph¶i lµ çi g× cã s½n trong mçi ng−êi gi¸o viªn, nã
®−îc n¶y sinh, h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn trong thùc tiÔn ngµnh nghÒ cña hä. Trong qu¸ tr×nh ®ã,
nhËn thøc vÒ nghÒ ngµy cµng ®−îc n©ng cao, t×nh c¶m nghÒ nghiÖp ngµy cµng trë nªn s©u s¾c,
hµnh ®éng trong nghÒ ngµy cµng tá râ ý chÝ cao. Lý t−ëng nghÒ nghiÖp ®−îc béc lé ë høng thó
nghÒ nghiÖp, ë lßng yªu quý trÎ em, ë l−¬ng t©m vµ tr¸ch nhiÖm tr−íc sù nghiÖp gi¸o dôc thÕ hÖ
trÎ. Lý t−ëng nghÒ nghiÖp t¹o nªn søc m¹nh tinh thÇn gióp ng−êi gi¸o viªn v−ît qua mäi khã
kh¨n ®Ó hoµn thµnh nhiÖm vô. Lý t−ëng ®ã thÓ hiÖn ë sù tËn tuþ víi häc sinh, hiÓu ®−îc nh÷ng
niÒm vui, nçi buån cña häc sinh, ë t¸c phong lµm viÖc víi tinh thÇn tr¸ch nhiÖm cao, cÇn cï gi¶n
dÞ. Trong thùc tiÔn gi¸o dôc, kh«ng hiÕm çc tr−êng hîp nhiÒu thÇy c« gi¸o ®· ®Ó l¹i dÊu Ên khã
phai mê trong t©m trÝ häc trß.
Ng−êi gi¸o viªn cßn ph¶i cã t− duy gi¸o dôc. TÊt c¶ lêi nãi, viÖc lµm, hµnh vi, cö chØ cña
m×nh ®Òu ®−îc ng−êi gi¸o viªn c©n nh¾c vÒ hËu qu¶ gi¸o dôc cña nã. Ng−êi gi¸o viªn tiÓu häc
th−êng lµ thÇn t−îng cña häc sinh. Çc em dÔ tin, dÔ nghe theo lêi d¹y cña thÇy. V× thÕ, ng−êi
gi¸o viªn tiÓu häc ph¶i kiªn tr×, g−¬ng mÉu, c«ng b»ng, ©n cÇn vµ tù chñ. Dï gi¸o viªn cã gÆp ph¶i
hoµn c¶nh khã kh¨n, dï cã ®ang ë t©m tr¹ng nh− thÕ nµo th× khi ®Õn tr−êng kh«ng nªn ®Ó ®ång
nghiÖp, häc sinh biÕt ®−îc sù khã chÞu cña m×nh, vÉn ph¶i vui vÎ víi ®ång nghiÖp, niÒm në víi
häc sinh.
Çc ho¹t ®éng cña ng−êi gi¸o viªn nh»m môc ®Ých thay ®æi b¶n th©n häc sinh, do ®ã
quan hÖ thÇy - trß cã mét vÞ trÝ ®Æc biÖt. NÕu gi¸o viªn biÕt x©y dùng quan hÖ nµy th× ch¾c
ch¾n c«ng t¸c cña ng−êi gi¸o viªn sÏ cã hiÖu qu¶.
D¹y häc cã nghÜa lµ lµm viÖc víi häc sinh. Gi¸o viªn cã quan hÖ víi häc sinh, cha mÑ häc
sinh vµ çc gi¸o viªn kh¸c. Do vËy, nh÷ng mèi quan hÖ ç nh©n lµ cÇn thiÕt cho viÖc thµnh c«ng
cña nghÒ d¹y häc.
Muèn cã quan hÖ tèt víi häc sinh th× ng−êi gi¸o viªn ph¶i cã mét sè nh÷ng ®Æc tÝnh. Kh«ng
ai lµ hoµn h¶o, mäi ng−êi ®Òu kh¸c nhau. Çc nhµ t©m lý häc cho r»ng muèn quan hÖ tèt víi häc
sinh tiÓu häc, çc thÇy c« gi¸o cÇn l−u ý:
- Tr−íc hÕt gi¸o viªn ph¶i tù nhiªn. Çc em häc sinh thÝch gi¸o viªn lµ ng−êi ch©n thËt. Gi¸o
viªn nªn nãi mét çch b×nh th−êng vµ lu«n ch©n t×nh th¼ng th¾n víi trÎ em. Gi¸o viªn cã thÓ biÓu
lé t×nh c¶m cña m×nh, song còng kh«ng ®−îc qu¸ th©n mËt vµ suång s·.
- Gi¸o viªn ph¶i lu«n lu«n niÒm në, vui vÎ, khi nh×n thÊy gi¸o viªn nh− vËy häc sinh còng
vui vÎ, hån nhiªn, dÔ tiÕp thu ®−îc bµi. Ng−êi gi¸o viªn ph¶i lµ ng−êi dÔ gÇn ®Ó häc sinh cã thÓ
nãi chuyÖn, ®Ó çc em muèn hái ®iÒu g× lµ cã thÓ hái ®−îc ngay. Ng−êi gi¸o viªn còng ph¶i lµ
ng−êi khoan dung. Häc sinh rÊt kh¸c nhau. Çc em muèn gi¸o viªn ph¶i chÊp nhËn sù kh¸c
nhau Êy vµ ®èi xö c«ng b»ng, kh«ng thiªn vÞ. Gi¸o viªn nªn yªu thÝch häc sinh, ngay c¶ ®èi
víi nh÷ng em kh«ng ph¶i lµ häc sinh tèt nhÊt líp vµ kh«ng nªn lµm nh÷ng g× khiÕn häc sinh
c¶m thÊy xÊu hæ tr−íc b¹n bÌ cïng líp.
- Gi¸o viªn cÇn biÕt hµnh ®éng ®Ó thiÕt lËp mèi quan hÖ tèt víi häc sinh: nhanh chãng nhí
tªn häc sinh, quan t©m ®Õn häc sinh vµ cè g¾ng biÕt nhiÒu vÒ häc sinh cña m×nh, nªn khen ngîi
häc sinh tr−íc tËp thÓ.
121
Häc sinh tiÓu häc th−êng thÝch khen nhiÒu h¬n, phª b×nh Ýt h¬n. TÊt nhiªn, sù khen ngîi
ph¶i thËn träng. Nã chØ nªn dïng víi nh÷ng häc sinh xøng ®¸ng ®−îc khen. NÕu viÖc khen ngîi
lu«n lu«n ®−îc dïng vµ bÞ ''l¹m dông'' th× çc em sÏ kh«ng thÊy ®−îc gi¸ trÞ cña nã.
- Trong quan hÖ gi¸o viªn - häc sinh, çc em mong ®îi ë phÝa gi¸o viªn cã nhiÒu nô c−êi
h¬n, gËt ®Çu nhiÒu h¬n, khuyÕn khÝch nhiÒu h¬n, sù tiÕp xóc b»ng m¾t nhiÒu h¬n...
- Gi¸o viªn kh«ng ®−îc cã th¸i ®é gia tr−ëng, ¸p ®Æt theo kiÓu déi tõ trªn xuèng, kh«ng ®−îc
cã th¸i ®é xem th−êng häc sinh, lÊy m×nh ra ph¸n xÐt häc sinh, lÊy m×nh lµm th−íc ®o, bÊt chÊp
c¶ nh÷ng ®Æc ®iÓm t©m - sinh lý vèn chØ cã ë häc sinh tiÓu häc.
- MÆt kh¸c, gi¸o viªn tiÓu häc ph¶i yªu cÇu cao ë häc sinh (ph¶i nghiªm) nh−ng l¹i th−¬ng
yªu çc em hÕt mùc. Nãi çch kh¸c, thÇy c« gi¸o ph¶i khÐo lÐo ®èi xö s− ph¹m trong nh÷ng t×nh
huèng phøc t¹p. Ai kh«ng yªu quý häc trß cña m×nh, kh«ng biÕt lµm viÖc víi çc em, kh«ng biÕt
thiÕt lËp quan hÖ víi trÎ th× ch¼ng bao giê cã thÓ khÐo xö s− ph¹m.
- Cuèi cïng, ng−êi gi¸o viªn tiÓu häc ph¶i x©y dùng ®−îc uy tÝnh thËt tr−íc çc häc sinh vµ
cha mÑ çc em. Uy tÝn thËt cña ng−êi gi¸o viªn ®−îc x©y dùng b»ng phÈm chÊt vµ n¨ng lùc s−
ph¹m cña m×nh. Tr¸nh t×nh tr¹ng thÇy gi¸o x©y dùng uy tÝn cña m×nh b»ng quyÒn uy. §èi víi häc
sinh nãi chung vµ ®Æc biÖt häc sinh tiÓu häc nãi riªng, uy tÝn thËt cña ng−êi gi¸o viªn lµ nh©n tè
cùc kú quan träng trong c«ng t¸c d¹y häc vµ gi¸o dôc trÎ em. Khi cã uy tÝn víi häc sinh, çc em
sÏ tin, sÏ nghe vµ sÏ lµm theo thÇy kh«ng do dù hay nghi ngê...
3. Ph©n tÝch n¨ng lùc s− ph¹m cña ng−êi gi¸o viªn tiÓu häc
Ng−êi gi¸o viªn tiÓu häc bao giê còng cã tÝnh quyÕt ®Þnh ®èi víi chÊt l−îng gi¸o dôc. Ho¹t
®éng s− ph¹m thùc chÊt lµ mét ho¹t ®éng s¸ng t¹o bao gåm viÖc gi¶i quyÕt mét sè nhiÖm vô s−
ph¹m. Nh÷ng nhiÖm vô ®ã ®a d¹ng vÒ ph¹m vi, lÜnh vùc vµ thêi gian. Trong ho¹t ®éng s− ph¹m
thùc tiÔn, ng−êi gi¸o viªn tiÓu häc cÇn gi¶i quyÕt nh÷ng nhiÖm vô cña m×nh trªn c¬ së cña viÖc
t×m tßi, kh¸m ph¸.
- Ph©n tÝch çc t×nh huèng s− ph¹m (chÈn ®o¸n).
- Dù kiÕn vµ thiÕt kÕ s¶n phÈm cÇn ®¹t tíi (dù ®o¸n).
- Ph©n tÝch çc biÖn ph¸p vµ ph−¬ng tiÖn ®Ó thùc hiÖn môc tiªu ®· ®Ò ra.
- TriÓn khai qu¸ tr×nh s− ph¹m.
- §¸nh gi¸ kÕt qu¶ thu ®−îc, ®èi chiÕu víi môc tiªu ®· ®Ò ra vµ x©y dùng nhiÖm vô míi.
ViÖc gi¶i quyÕt çc nhiÖm vô trªn ®©y ®ßi hái ng−êi gi¸o viªn ph¶i cã n¨ng lùc chung vµ
n¨ng lùc chuyªn biÖt.
a) Çc n¨ng lùc chung
- N¨ng lùc chÈn ®o¸n tr−íc lµ n¨ng lùc ph¸t hiÖn vµ nhËn biÕt ®Çy ®ñ, chÝnh x¸c vµ kÞp thêi
sù ph¸t triÓn cña häc sinh cïng nh÷ng ®Æc ®iÓm cña sù ph¸t triÓn ®ã cïng víi nh÷ng nhu cÇu ®−îc
gi¸o dôc cña tõng häc sinh. §©y vµ mét n¨ng lùc chung ®Æc biÖt quan träng ®èi víi gi¸o viªn tiÓu
häc. N¨ng lùc nµy cµng quan träng v× ph−¬ng ph¸p d¹y häc tËp trung vµo ng−êi häc vµ ho¹t ®éng
häc, lÊy häc sinh lµm trung t©m ®ßi hái ph¶i t«n träng nhu cÇu, lîi Ých cña häc sinh.
122
- N¨ng lùc ®¸p øng lµ n¨ng lùc ®−a ra nh÷ng néi dung, biÖn ph¸p gi¸o dôc phï hîp víi yªu
cÇu cña môc tiªu gi¸o dôc v× nhu cÇu cña häc sinh ®−îc ®¸p øng kÞp thêi vµ ®óng ®¾n, chÝnh x¸c
sÏ cã t¸c ®éng to lín ®Õn viÖc g©y høng thó häc tËp vµ rÌn luyÖn, t¹o dùng vµ cñng cè ®éng lùc
cho häc sinh, thóc ®Èy sù ph¸t triÓn cña çc em.
- N¨ng lùc ®¸nh gi¸ lµ n¨ng lùc nh×n thÊy sù thay ®æi vÒ nhËn thøc, kÜ n¨ng, th¸i ®é, t×nh
c¶m cña häc sinh còng nh− kÕt qu¶ d¹y häc vµ gi¸o dôc cña b¶n th©n.
- N¨ng lùc thiÕt lËp mèi quan hÖ thuËn lîi víi ng−êi kh¸c, nhÊt lµ häc sinh. N¨ng lùc cã
quan hÖ chÆt chÏ víi phÈm chÊt t− t−ëng, ®¹o ®øc, lßng yªu trÎ, yªu nghÒ, nhu cÇu høng thó
lµm viÖc víi trÎ em vµ t¸c ®éng lªn trÎ em.
- N¨ng lùc kÕt hîp çc lùc l−îng x· héi vµo viÖc thùc hiÖn môc tiªu gi¸o dôc. N¨ng lùc nµy
lµm cho ng−êi gi¸o viªn huy ®éng søc m¹nh gi¸o dôc cña çc tæ chøc x· héi, cña c¶ céng ®ång.
Theo h−íng ''x· héi ho¸ gi¸o dôc'', gi¸o viªn cÇn ph¶i biÕt giao tiÕp réng r·i víi phô huynh, céng
®ång d©n c− ®Ó t¹o mèi quan hÖ hîp t¸c, céng t¸c, huy ®éng çc nguån lùc ®Ó lµm gi¸o dôc.
b) Çc n¨ng lùc chuyªn biÖt
- Nhãm n¨ng lùc d¹y häc. Nhãm n¨ng lùc d¹y häc cña ng−êi gi¸o viªn bao gåm çc n¨ng
lùc sau:
+ N¨ng lùc hiÓu häc sinh vµ n¨ng lùc th©m nhËp vµo thÕ giíi bªn trong cña çc em. N¨ng lùc
nµy thÓ hiÖn ë viÖc x¸c ®Þnh ®−îc khèi l−îng kiÕn thøc vµ nh÷ng hiÖn t−îng ®· cã, x¸c ®Þnh møc
®é vµ khèi l−îng kiÕn thøc míi cÇn tæ chøc ®Ó trÎ em lÜnh héi. §ång thêi, ph¶i dùa vµo quan s¸t
tinh tÕ gi¸o viªn míi cã thÓ x©y dùng ®−îc nh÷ng dù ®o¸n chÝnh x¸c vÒ çc häc sinh kh¸c nhau,
dù ®o¸n ®−îc nh÷ng thuËn lîi vµ khã kh¨n còng nh− møc ®é c¨ng th¼ng cÇn thiÕt khi häc sinh
ph¶i thùc hiÖn çc nhiÖm vô häc tËp. N¨ng lùc nµy yªu cÇu ng−êi gi¸o viªn ph¶i cã tr×nh ®é hiÓu
biÕt vÒ ®Æc ®iÓm t©m lý løa tuæi häc sinh tiÓu häc, ph¶i cã ãc t−ëng t−îng phong phó ®Ó h×nh
dung ®−îc nh÷ng diÔn biÕn trong t©m hån häc sinh, nghÜa lµ ph¶i cã n¨ng lùc quan s¸t s− ph¹m.
+ N¨ng lùc chÕ biÕn tµi liÖu: N¨ng lùc chÕ biÕn tµi liÖu lµ n¨ng lùc gia c«ng vÒ mÆt s− ph¹m
cña gi¸o viªn nh»m lµm cho tµi liÖu thÝch hîp tèi ®a víi tr×nh ®é vµ ®Æc ®iÓm nh©n çch häc sinh
cña m×nh, ®Ó çc em lÜnh héi ®−îc nh÷ng yªu cÇu tèi thiÓu, nh−ng l¹i t¹o ®iÒu kiÖn ®Ó cho nh÷ng
em cã kh¶ n¨ng lÜnh héi ®−îc nh÷ng tri thøc, kh¸i niÖm ë møc ®é cao h¬n ®¹i trµ. N¨ng lùc nµy
thÓ hiÖn ë chç: ®¸nh gi¸ ®óng ®¾n tµi liÖu, x¸c lËp ®−îc mèi quan hÖ gi÷a kiÕn thøc trong ch−¬ng
tr×nh quy ®Þnh vµ tr×nh ®é nhËn thøc cña häc sinh, biÕt x©y dùng l¹i tµi liÖu ®Ó h×nh thµnh mét cÊu
tróc bµi gi¶ng vµ phï hîp víi l«gic cña nhËn thøc s− ph¹m, biÕt ph¸t hiÖn ra nh÷ng khã kh¨n mµ
häc sinh gÆp ph¶i khi lÜnh héi nh÷ng kiÕn thøc trong tµi liÖu ®ã. Muèn cã n¨ng lùc nµy, ng−êi
gi¸o viªn ph¶i cã n¨ng lùc ph©n tÝch vµ tæng hîp çc yÕu tè chñ yÕu vµ thø yÕu, çi c¬ b¶n vµ çi
chi tiÕt, ngoµi ra cßn thÊy ®−îc mèi quan hÖ gi÷a chóng, biÕt tæng hîp chóng theo cÊu tróc trªn c¬
së khoa häc ®Ó tr×nh bµy. Ng−êi gi¸o viªn ph¶i cã ãc thiÕt kÕ s− ph¹m ®Ó x©y dùng trong ®Çu ãc
trÎ çi mµ thÇy muèn t¹o dùng, ph¶i nh¹y c¶m víi çi míi, giµu c¶m xóc s¸ng t¹o, biÕt c¶m thô
niÒm vui trong nhËn thøc vµ s¸ng t¹o s− ph¹m. CÇn tr¸nh dïng thuËt ng÷ mµ kh«ng gi¶i thÝch vµ
tr¸nh dïng nh÷ng tõ qu¸ phøc t¹p. H·y lµm quen víi vèn tõ mµ häc sinh cña m×nh ®ang sö dông
vµ “rung chu«ng c¶nh tØnh” khi m×nh v−ît qu¸ ng−ìng nµy.
+ N¨ng lùc tæ chøc ho¹t ®éng cña häc sinh: Ng−êi gi¸o viªn cã n¨ng lùc nµy lµ ng−êi biÕt
giao cho häc sinh mét hÖ thèng viÖc lµm thÝch hîp, biÕt tæ chøc, h−íng dÉn çc em tiÕn hµnh çc
123
viÖc lµm ®ã, sau ®ã theo dâi, kiÓm tra vµ ®¸nh gi¸ nh÷ng hµnh ®éng cña çc em ®Ó kÞp thêi uèn
n¾n nh÷ng sai sãt (nÕu cã) nh»m gióp çc em kh¾c phôc khã kh¨n ®Ó em nµo còng ®¹t kÕt qu¶ tèt.
ThÇy kh«ng lµm thay trß, çc em ph¶i tù lµm lÊy. V× thÕ, cÇn t¹o cho çc em høng thó, s¸ng t¹o vµ
biÕt th−ëng thøc ''mïi vÞ'' cña thµnh c«ng nho nhá. Lêi nãi giµu h×nh ¶nh, cã biÓu c¶m, cã ng÷
®iÖu vµ chÝnh x¸c sÏ gióp çc em lÜnh héi ®−îc nh÷ng ý t−ëng cña thÇy gi¸o.
+ N¨ng ¹−c hiÓu biÕt s©u réng: Ng−êi gi¸o viªn cÇn ph¶i cã n¨ng lùc hiÓu biÕt s©u vµ réng,
n¾m v÷ng néi dung, ch−¬ng tr×nh s¸ch gi¸o khoa vµ çc tµi liÖu h−íng dÉn ®èi víi m«n häc mµ
m×nh phô tr¸ch, ®ång thêi cã kh¶ n¨ng tù båi d−ìng ®Ó hoµn thiÖn tri thøc, më réng vèn v¨n ho¸
chung vµ v¨n ho¸ s− ph¹m ®Ó tiÕn hµnh cã hiÖu qu¶ c«ng t¸c d¹y häc vµ gi¸o dôc.
+ N¨ng lùc tù hoµn thiÖn: Trong x· héi ®ang biÕn ®æi mau lÑ, ng−êi gi¸o viªn ph¶i cã ý thøc,
cã nhu cÇu vµ cã n¨ng lùc kh«ng ngõng tù hoµn thiÖn vÒ ®¹o ®øc, t− çch, ph¸t huy tÝnh chñ ®éng,
s¸ng t¹o trong ho¹t ®éng s− ph¹m, biÕt phèi hîp víi tËp thÓ gi¸o viªn ®Ó khi cÇn thiÕt cã thÓ gi¶i
quyÕt nh÷ng vÊn ®Ò gÆp ph¶i.
- Nhãm n¨ng lùc gi¸o dôc
N¨ng lùc gi¸o dôc lµ n¨ng lùc hiÓu ®−îc ®èi t−îng gi¸o dôc. Nhãm n¨ng lùc nµy gåm çc
n¨ng lùc sau:
+ N¨ng lùc hiÓu nh©n çch cña häc sinh tiÓu häc: cã kh¶ n¨ng hiÓu ®−îc nh÷ng çi ®· h×nh
thµnh vµ c¬ chÕ, qu¸ tr×nh h×nh thµnh nh©n çch. MÆt kh¸c, ng−êi gi¸o viªn cÇn hiÓu nh÷ng ®Æc
®iÓm trÝ tuÖ, nhu cÇu, nguyÖn väng... cña häc sinh.
+ N¨ng lùc c¶m ho¸ häc sinh: N¨ng lùc c¶m ho¸ häc sinh lµ n¨ng lùc g©y ¶nh h−ëng trùc
tiÕp cña m×nh b»ng tri thøc, t×nh c¶m vµ ý chÝ.
+ N¨ng lùc v¹ch dù ¸n ph¸t triÓn nh©n çch häc sinh: N¨ng lùc nµy lµ n¨ng lùc biÕt dùa
vµo môc ®Ých gi¸o dôc vµ yªu cÇu ®µo t¹o mµ h×nh dung tr−íc cÇn ph¶i gi¸o dôc cho häc sinh
tiÓu häc nh÷ng phÈm chÊt nh©n çch nµo ®Ó h−íng hµnh ®éng cña m×nh ®¹t tíi h×nh mÉu cña
nh©n çch nh− môc tiªu cÊp häc ®· quy ®Þnh. N¨ng lùc nµy thÓ hiÖn ë kh¶ n¨ng tiªn ®o¸n sù
ph¸t triÓn nh÷ng phÈm chÊt nµy hay phÈm chÊt kh¸c vµ n¾m v÷ng nguyªn nh©n dÉn tíi sù ph¸t
triÓn, h×nh dung ®−îc hiÖu qu¶ cña çc t¸c ®éng gi¸o dôc.
+ N¨ng lùc khÐo xö s− ph¹m: N¨ng lùc khÐo xö s− ph¹m lµ kh¶ n¨ng sö dông mét çch hîp
lý nhÊt vµ hiÖu qu¶ nhÊt vÒ mÆt s− ph¹m çc t¸c ®éng gi¸o dôc. Çc t¸c ®éng ®ã cÇn ph¶i ®−îc
c©n nh¾c thËn träng. N¨ng lùc nµy cã çc biÓu hiÖn: nh¹y bÐn vÒ møc ®é sö dông çc t¸c ®éng s−
ph¹m (khuyÕn khÝch, trõng ph¹t, ra lÖnh...), quan t©m ®Çy ®ñ ®Õn ®Æc ®iÓm riªng cña mçi häc
sinh…
- Nhãm n¨ng lùc tæ chøc
N¨ng lùc tæ chøc ho¹t ®éng s− ph¹m lµ n¨ng lùc biÕt tæ chøc, cæ vò häc sinh thùc hiÖn çc
nhiÖm vô kh¸c nhau cña c«ng t¸c d¹y häc vµ gi¸o dôc ë trªn líp, ngoµi giê lªn líp cho tõng häc
sinh vµ tËp thÓ häc sinh. N¨ng lùc nµy thÓ hiÖn ë chç biÕt ®iÒu khiÓn tËp thÓ líp häc, biÕt tæ chøc
cuéc sèng cña häc sinh trong nhµ tr−êng, biÕt tæ chøc kÕt hîp gi÷a gi¸o dôc nhµ tr−êng, gia ®×nh
vµ x· héi. N¨ng lùc tæ chøc ho¹t ®éng s− ph¹m thÓ hiÖn ë viÖc biÕt v¹ch kÕ ho¹ch thùc hiÖn, biÕt
kiÓm tra vµ ®¸nh gi¸ viÖc thùc hiÖn kÕ ho¹ch ®ã, biÕt sö dông ®óng ®¾n çc h×nh thøc gi¸o dôc vµ
ph−¬ng ph¸p gi¸o dôc mét çch s¸ng t¹o nh»m t¸c ®éng ®Õn toµn bé ®êi sèng t©m hån häc sinh
tiÓu häc.
124
IV. Con ®−êng hoµn thiÖn phÈm chÊt n¨ng lùc cña ng−êi thÇy gi¸o
1. Do ®Æc ®iÓm cña nghÒ d¹y häc, ngay tõ líp 1, häc sinh ®· tiÕp xóc víi nh÷ng c«ng viÖc
cña thÇy gi¸o m×nh. Dï ch−a tù gi¸c nh−ng phong çch lµm viÖc cña ng−êi gi¸o viªn ®· Ýt nhiÒu
¶nh h−ëng ®Õn häc sinh. Kh«ng Ýt nh÷ng häc sinh sau khi tèt nghiÖp líp 12 vµo häc çc tr−êng s−
ph¹m råi ra lµm gi¸o viªn ®· bÞ ¶nh h−ëng nhiÒu cña phong çch gi¶ng d¹y vµ gi¸o dôc cña thÇy
c« gi¸o m×nh tr−íc ®©y. V× lÏ ®ã, c«ng t¸c h−íng nghiÖp ®Ó çc em häc sinh cã nguyÖn väng lµm
nghÒ d¹y häc vµ cã nh÷ng hiÓu biÕt s¬ bé vÒ lao ®éng s− ph¹m cÇn ®−îc çc thÇy gi¸o, c« gi¸o ë
tr−êng phæ th«ng trung häc, gia ®×nh vµ x· héi quan t©m thùc hiÖn.
2. Tr−êng s− ph¹m ®µo t¹o gi¸o viªn cã nhiÖm vô quan träng trong viÖc h×nh thµnh çc phÈm
chÊt, n¨ng lùc cho ng−êi gi¸o viªn t−¬ng lai, th«ng qua viÖc häc çc néi dung khoa häc c¬ b¶n.
Khoa häc gi¸o dôc vµ nh÷ng kü n¨ng d¹y häc, gi¸o dôc, tù häc, tù nghiªn cøu sÏ dÇn dÇn ®−îc
h×nh thµnh ë gi¸o sinh. Trong c«ng t¸c nµy, quy tr×nh rÌn luyÖn nghiÖp vô s− ph¹m trong suèt qu¸
tr×nh ®µo t¹o (luyÖn ch÷ viÕt, giao tiÕp, tËp gi¶ng, so¹n gi¸o ¸n, kiÕn tËp vµ thùc tËp s− ph¹m tËp
trung), trùc tiÕp h×nh thµnh nh÷ng phÈm chÊt, kÜ n¨ng, n¨ng lùc cña ng−êi gi¸o viªn.
3. PhÈm chÊt cña ng−êi gi¸o viªn ®−îc h×nh thµnh vµ hoµn thiÖn trong qu¸ tr×nh hµnh nghÒ
cña ng−êi gi¸o viªn. Tr−êng s− ph¹m dï ®−îc tæ chøc quy tr×nh ®µo t¹o tèt ®Õn ®©u còng chØ t¹o
cho gi¸o viªn nh÷ng kiÕn thøc, kÜ n¨ng tèi thiÓu, nh÷ng tiÒm lùc ®Ó hä b−íc vµo nghÒ d¹y häc.
Muèn cã phÈm chÊt vµ n¨ng lùc ®¸p øng yªu cÇu cña ho¹t ®éng cña ng−êi gi¸o viªn, muèn cã
nghÖ thuËt vµ s¸ng t¹o trong lao ®éng s− ph¹m th× sù nç 1ùc häc tËp, nghiªn cøu cña mçi thÇy, c«
gi¸o vµ viÖc tiÕn hµnh ho¹t ®éng båi d−ìng th−êng xuyªn theo ch−¬ng tr×nh cña Bé gi¸o dôc vµ
§µo t¹o lµ rÊt cÇn thiÕt.
Tãm l¹i, ®Ó ng−êi gi¸o viªn tiÓu häc thùc hiÖn ®−îc nhiÖm vô cao c¶ cña m×nh, mçi gi¸o viªn
ph¶i cã tinh thÇn phÊn ®Êu bÒn bØ, liªn tôc, l©u dµi v× sù nghiÖp gi¸o dôc thÕ hÖ trÎ.
C©u hái
1. Tr×nh bµy nh÷ng ®Æc ®iÓm cña lao ®éng s− ph¹m. Tõ nh÷ng ®Æc ®iÓm ®ã ®Æt ra nh÷ng yªu cÇu
g× vÒ phÈm chÊt vµ n¨ng lùc cña ng−êi thÇy gi¸o tiÓu häc?
2. Ph©n tÝch cÊu tróc cña n¨ng lùc s− ph¹m vµ con ®−êng h×nh thµnh n¨ng lùc s− ph¹m.
3. Nªu vµ ph©n tÝch quan hÖ thÇy - trß trong nÒn gi¸o dôc hiÖn ®¹i ë bËc tiÓu häc.
4. Lµm thÕ nµo ®Ó x©y dùng quan hÖ tèt gi÷a gi¸o viªn víi häc sinh?
5. NÕu ph¶i khiÓn tr¸ch häc sinh, b¹n sÏ thùc hiÖn nh− thÕ nµo?
125

Tailieuxanh Giao Trinh Tam Ly Hoc Tieu Hoc p1 7288

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Tailieuxanh Giao Trinh Tam Ly Hoc Tieu Hoc p1 7288

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

®¹i häc huÕ

trung t©m ®µo t¹o tõ xa

gs.ts bïi v¨n huÖ

I. §èi t−îng cña t©m lý häc

iii. b¶n chÊt cña hiÖn t−îng t©m lý

1. Nh÷ng quan niÖm duy t©m

2. Quan niÖm duy vËt th« s¬

3. Quan niÖm ph©n t©m häc

4. Quan niÖm cña chñ nghÜa hµnh vi

a) T©m lý lµ chøc n¨ng cña n∙o

1. VÞ trÝ cña t©m lý häc trong hÖ thèng c¸c khoa häc

2. ý nghÜa cña t©m lý häc

1. Nh÷ng yªu cÇu cña c«ng t¸c nghiªn cøu

a) Ph¶i ®¶m b¶o tÝnh kh¸ch quan

a) Ph−¬ng ph¸p quan s¸t

i. ho¹t ®éng vµ cÊu tróc cña ho¹t ®éng

1. Kh¸i niÖm vÒ ho¹t ®éng

2. C¸c lo¹i ho¹t ®éng

3. CÊu tróc cña ho¹t ®éng

Ho¹t ®éng §éng c¬

Hµnh ®éng Môc ®Ých

Thao t¸c Ph−¬ng tiÖn

4. Vai trß cña ho¹t ®éng

5. Sù chuyÓn ho¸ tù ho¹t ®éng nµy sang ho¹t ®éng kh¸c

1. Kh¸i niÖm chung vÒ giao tiÕp

2. Chøc n¨ng giao tiÕp

3. Ph©n lo¹i giao tiÕp

4. N©ng cao hiÖu qu¶ giao tiÕp s− ph¹m

5. Vai trß cña giao tiÕp

iii. nh©n c¸ch

1. Kh¸i niÖm vÒ nh©n c¸ch

2. B¶n chÊt cña nh©n c¸ch

3. TÝnh tÝch cùc cña nh©n c¸ch

4. CÊu tróc cña nh©n c¸ch

5. Nh©n c¸ch vµ tÝnh c¸ch

6. Qu¸ tr×nh h×nh thµnh nh©n c¸ch

i. trÎ em thêi ®¹i ngµy nay

1. Quan niÖm vÒ trÎ em

2. Mét sè quy luËt ph¸t triÓn - sinh lý cña trÎ em

1. ThuyÕt tiÒn ®Þnh

2. ThuyÕt duy c¶m

3. ThuyÕt héi tô hai yÕu tè

iii. nguyªn lý ph¸t triÓn t©m lý trÎ em

iv. d¹y häc vµ sù ph¸t triÓn t©m lý häc sinh

1. D¹y häc cæ truyÒn vµ sù ph¸t triÓn t©m lý

v. ho¹t ®éng chñ ®¹o vµ sù ph¸t triÓn t©m lý trÎ em

I. BËc tiÓu häc trong nÒn gi¸o dôc hiÖn ®¹i

1. HiÖn tr¹ng gi¸o dôc tiÓu häc ë ViÖt Nam

2. Gi¸o dôc tiÓu häc lµ bËc häc nÒn t¶ng

3. VÊn ®Ò gi¸o dôc tiÓu häc trªn thÕ giíi

ii. gi¸o dôc tiÓu häc trong x∙ héi hiÖn ®¹i

1. §Æc ®iÓm thÓ chÊt

ChiÒu cao (cm) Nam N÷

2. §Æc ®iÓm cuéc sèng nhµ tr−êng tiÓu häc

i. ®Æc ®iÓm cña c¸c qu¸ tr×nh nhËn thøc

2. Nhu cÇu nhËn thøc

4. Sù ph¸t triÓn cña n¨ng khiÕu

I. Ho¹t ®éng häc cña häc sinh tiÓu häc

1. Kh¸i niÖm häc

3. B¶n chÊt cña ho¹t ®éng häc

6. H×nh thµnh ho¹t ®éng häc ë häc sinh tiÓu häc

1. Ho¹t ®éng vui ch¬i

2. Ho¹t ®éng lao ®éng

3. Ho¹t ®éng x· héi