“Moi ngay, tit cd phan tinh than va tu duy trong tri tué cla minh, u dan tién gan hon dén chan ly dy —mét chan ly ma chi méi kham phd ra mét phan nho théi, t6i da roi vao trang thai suy sup dang so, chan ly I: Con ngudi that sy khong phai la mét thé thong nh, ma thuc ra Ia hai”. -ROBERT LOUIS STEVENSON, Strange Case of Dr. Jekyll and Mr. Hyde, CHUONG 10 CAM NANG ee dae Nghé thuat danh lta va thao tung Sa eee) a ce Ve te ra nk eo A ee RICHARD PAUL- LINDA ELDER HOANG NGUYEN DANG SON - Chuyén ngit 2 BUI VAN NAM SON - Hiéu dinh NHA XUAT BAN TONG HOP THANH PHO HO CHI MINHCamnang _ TUDUYNGUYBIEN Nghé thuat danh lta va thao tung THE THINKER'S GUIDE TO FALLACIES ‘The Art of Mental Trickery and Manipulation RICHARD PAUL - LINDA ELDER HOANG NGUYEN DANG SON - Chuyén ngit BUI VAN NAM SON - Higu dinh Chiu tréch nhiém xuat ban: Gidm déc - ing Bién tap DINH TH] THANH THUY Chiu tréch nhiém ban thao: TRAN BAN Bién tip: NGUYEN VAN SUONG Siiabin in: NGUYEN NGUYEN Trinh bay : HOANG VAN Bia: MINH HIEU NHA XUAT BAN TONG HOP THANH PHO H6 CHi MINH 62 Nguyén Thi Minh Khai, Quan 1, Thanh phé Hé Chi Minh DT: 38225340 - 38296764 - 38256713 - 38223637 - 38247225 - 38277326 Fax: 84.8.38 222 726 - Email: tonghop@nxbhem.com.vn Sach online: www.nxbhem.com.vn - Ebook: www.sachweb.vn NHA SACH TONG HQP 1 62 Nguyén Thi Minh Khai, Quan 1, TP. HCM ¢ DT: 38 256 804 NHA SACH TONG HOP 2 86 - 88 Nguyén Tat Thanh, Quan 4, TP. HCM # DT: 39 433 868 In s6 Iugng 3.000 cuén. Khé 13,5 x 22cm Tai: Xi nghiép in FAHASA 774 Trung Chinh, Phudng 15, Quan Tan Binh, Thanh ph6 Hé Chi Minh XNDKXB: 2978-2016/CXBIPH/06-205/THTPHCM cép ngay 7/9/2016 QDXB 86: 1172/QD-THTPHCM-2016 ngay 12/9/2016 ISBN: 978-604 -58-5662-8 In xong va nop liu chiéu Quy IV nim 2016Cam nang TU DUY NGUYBIEN Nghé thuat danh lira va thao tung THE THINKERS GUIDE TO FALLACIES ‘The Art of Mental Trickery and Manipulation‘The Thinker’s Guide to Fallacies: The Art of Mental Trickery and Manipulation (Cm nang Tu duy Nguy bign: Nghé thuat danh lifa va thao ting Richard Paul - Linda Elder Copyright © 2006, 2008 by Foundation for Critical Thinking. Copyright © 2012 by Richard Paul and Linda Elder. All rights reserved. The Thinkers Guide to Fallacies, First Edition.. Bin quyén © 2006, 2008 thuge vé Qu) Tu duy Phan bién. Bin quyén © 2012 thude vé tic gid Richard Paul va Linda Elder. ‘Tat cd cae phan déu da duge ding ky ban quyén. Céim nang Tu duy Neuy bign, Ban in ldn thit 1. Khong phan nao trong xuat ban phim nay duige phép sao chép, Iutu gi, dua vio hé théng truy c§p hose sit dung dudi bat kV hinh thife, phuong tign truyén tai nao: dign tis, co hoe, ghi am, sao chyp, thu hin, phat tin qua hoi dui bat ky hinh thtic nao khéc néu chuia dug sui cho phép bing van ban ciia Nha xuit ban Téng hop Thanh phé Hé Chi Minh. An phim nay duigc xuit bin tai Vigt Nam theo hp d6ng chuyén nhugng bin quyén gitta Foundation for Critical Thinking, My vi Nha xudt ban Téng hop Thanh phd H6 Chi Minh, Vigt Nam. BIEU GHI BIEN MUC TRUGC XUAT BAN DUGQC THC HIEN BOI THU VIEN KHTH TRHCM Paul, Richard Cam nang tu duy nguy bign : nghé thudt dinh lifa va thao ting / Richard Paul, Linda Elder ; ngudi dich Hoing Nguyén Dang Son ; Bai Vin Nam Son higu dinh. - TP. Hé Chi Minh : Nxb. Téng hop TP. Hé6 Chi Minh, 2016 104 tr. ;22. em Nguyén ban : The thinker’s guide to fallacies : the art of mental trickery and manipulation ISBN 978-604-58-5662-8 1. Lita dio. 2. Nguy bign (Logic) I. Elder, Linda. Il. Hoang Nguyén Dang Son. III. Bai Vin Nam Son. IV. Tb, V. Ts: The thinker’ guide to fallacies: the art of mental trickery and manipulation, 165 ~ dde 23 324 aii) 786045'856628'RICHARD PAUL - LINDA ELDER Cam nang TUDUY NGUYBIEN Nghé thuat danh Itra va thao tung THE THINKER’S GUIDE TO FALLACIES The Art of Mental Trickery and Manipulation HOANG NGUYEN DANG SON - Chuyén ngit BUI VAN NAM SON - Hiéu dinh NHA XUAT BAN TONG HOP THANH PHO HO CHI MINHCOGIOMNIGU 9 LOUNOTGQU oe cece ee eeenee nest eee een eeeee 11 Sy that va sy Lua mi trong tam tri con ngudi ..............0666 13 Nhéing con ngudi thiéu tinh than phan bién (nhding nha tu duy thiéu ky nang tritué) ........ ee 14 Nhiing ké thao tung lao luyén (nhiing nha tu duy phan bién theo nghia yéu) ................ 16 Nhitng con ngudi cé tinh than phan bién (nhiing nha tu duy phan bién theo nghia manh) .............- 18 Khai niém vé cac Nguy bién cla Tu tu6ng ..... eee ee 20 GoltencacNGUVDIGN 21 Sai lam vs Nguy bién Khéng cé Danh muc Nguy bién nao cé thé tat can ...... 0. 25; Khalquathoasailam = 27 Phan tich nhitng su khai quat hda ......... 0. eee eee eee ene ee ee 32 Khai quat héa theo tuong quan ngau nhién.. Tuong tu va An du 44 Thuat liva dé Thang Tranh bién Budc téi déi thd: chinh bang I6i déi thu cdo budc minh (hodc bang cach té hon) .Budc tdi déi thd vi dang truot xuéng mot con déc tron (V6nsedandentalhoa)= = = A4 Wien denOuyenUy 2 AS Vién dén Kinh nghiém .. WiendenNOlsO A6 Vién dén Long thuong hai (hay su'cém th6ng) ............2.- + AT Vien dén Xuic cam théng thudng ............ 020s sees ee ee eee ee! A8 Vién dén Truyén théng hoac Niém tin (“Tht va Dung”) ........ 4 AQ MangveGongchith 0 AQ C6ng kich ca nhan (chu khong céng kich lap luan) ............+ 50 Lap lai van dé... eee tee e tee eeeeeenee ee eeeeeeneneee 51 Dodi hoai Sy hoan hao (yéu cau nhiing diéu kién khong thé 6 duac) Tao thé ludng nan gia (Nguy bién kiéu hoac la/ hodc la) ........ 52 Ché ra nhiting su tuang tu (va an du) Ung hé cho quan niém cia minh (cho dui chung gay lac huGng hay “sai”) ............ 53 MravancacketluanicuadOlth 54 Tao nghi ngé: Noi nao cé khdi, noi dé cé Ita . BUORINOU 57 Pha nhan hoac bao vé su kh6ng nhat quan............eee eee 58 Ghenguel Khen minh). 59 Lang tranh cau hdi, mét cach khé0 60 «2... eee eee eed 60 Phinhininhnguolnghe 60 UMIOMthOsithee 61 HammaclbandchUnd 93 61 Lammngodiemchini = 62Céng kich bang chung (dang gay hai cho bang chuing cia minh) .............0e eed 62 Ghapinhat euler. 63 Ndi thé bao (dé bién minh cho viéc minh lam, thuOng salveddo CC 63 Khai quat hda hao nhodng (chung chung) ..............0e0e0ed 64 Nhan manh su khéng nhat quan trong lap trusng cla déi tha .. Ché giéu (“Cudi cham biém cho qua chuyén”) ..........0.00 0 65 ‘Donigianihoavan de qua MUG (: 8 66 Khéng ngting phan bac... 0... cece eee cece eee eee ened 66 Viét lai cau chuyén (theo cach cia minh) ..........ee ee eee eee 67 Muucaulciichviky, 9 67 Thay déi can cut Day ganh nang chung minh cho ngudi khac ....... 6. eee eee eee 68 Lién tuc xuyén tac Noi bang nhiing cai phé bién MOG ....... 6. cece ee eeee seer 70 NOINUGCGOL 71 NOld6ltrangtron 72 dihaysUthatbangcauch: = 73 Ném ra mét (hoac hai) con ca trich dO «2.0... eee eee eee eee ee ee 74 Dua vao thong ké . Str dung Tiéu chudn kép (bat ky khi nao c6 thé) ....... eee 75 44 Thuat lira dé Thang Tranh bién (biéu dé) Phat hién nguy bién: Phan tich mét phat biéu tu qua kh’ ..... 77 Phat hién nguy bién: Phan tich mot bai phat bigu atongthonghiennay 0 86Phat hién nguy bién: Phan tich mét bai phat biéu TUMOLUNG VEN tONnGMNONG), 94 Tranh hai thai cuc . Chi thay nguy bién trong tu duy cia ngudi khac (song lai khong thay noi minh) ............2.ee cee eee eee eee 99 Thay mét sé lugng nguy bién nhu nhau trong moi thtf minh doc Két ludn: Nguy bién trong mét thé gi (Vatrong thegioihien thuG) =. 101fe Q@ _ a _ Qa - a a — “om < Hay “hoc cach hoc”... ©C A pprendre a apprendre” (“hoc cach hoc”) 1a mét khau hiéu néi tiéng trong tiéng Phap va khong dé... dich, vi dong tii “apprendre” trong tiéng Phap dudng nhu cé ca hai nghia trong tiéng Anh: “to teach” va “to learn”! Khéng co su tach bach gitia “day” va “hoc’, vi vi tri ctia ching déi khi cé thé thay thé cho nhau, hay ndi ngan, gitia chung cé mot su “van dong” Su van déng dy chinh la phuong phap. TU khi René Descartes viét quyén “Cac quy tac huéng dan tu duy” (Regles pour la direction de lesprit) nam 1628 va “Ludn van vé Phuong phap” (Discours de la Méthode) nam 1637, khoa hgc va tu duy khoa hoc that su’ budc vao thoi hién dai, ttic, ta khong cdn cé thé suy nghi va lam viéc nhu thé khéng c6... Descartes duge nita! Gan bén thé ky da tréi qua véi biét bao sy cai tién va tinh vi héa vé phuong phap trén moi linh vic, nhuing muc tiéu cla nd khong thay déi, ding nhu Kant da ndi: “Ta khong thé hoc triét hoc, ma chi cé thé hoc cach triét ly” hay nhu Idi cua Albert Einstein: “Gia tri cia m6t nén gido duc (...) khéng phai la day va hoc dugc nhiéu su kién ma 1a dao luyén cho tinh than biét tu duy...”.“The Foundation for Critical Thinking” (Quy Tu duy Phan bién) la m6t t6 chiic hoc thuat, cung c4p nhiéu “cém nang” vé tu duy khoa hoc dtigc bién soan chat ché, chat loc, ngan gon va thiét thuc, duc két nhiéu thanh tuu vé phuong phap trén “mau s6 chung” 1a khuyén khich tu duy phan tich va phan bién, cing vdi céc ky nang nghe, noi, doc, viét, hoc tap va nghién ctiu mot cach cé thuc chat, cd chiéu sau va dé dang dp dung vao cudc séng. BO sich CAM NANG TU DUY nay danh cho moi déc gia, ti hoc sinh, sinh vién dén cdc gidng vién, cac nha nghién cttu, doanh nhan, nguoi da di lam citing nhu quy phy huynh... mu6én nang cao nang luc tu duy cua minh. Hoc sinh, sinh vién co thé dgc cém nang nhu tai liéu tham khao dé hoc tét cac b6 mén; quy phy huynh cé thé sti dung cém nang dé vita nang cao nang lic tu duy cla minh viia gitip con em minh phat trién cdc ky nang tu duy can thiét dé hoc tét; cac giang vién, nha nghién citu cé thé sti dung cam nang dé xay dung tét cac cht dé cua minh; ngudi da di lam, doanh nhan... c6 thé ap dung cdc ky nang, y tudng cla cém nang vao céng viéc va cudc séng. Rat hoan nghénh va biét on Nha xuat ban Tong hgp Thanh phé Hé6 Chi Minh da dich va xuat ban bé sach quy nay dén ban doc Viét Nam. BUI VAN NAM SON2 Loi Noi dau Dé hiéu tam tri con ngudi, hay hiéu su tu lia minh. Anon huat ngit “fallacy” (nguy bién) cé nguén géc tii chit fallax (lita mi) va dOng tii fallere (danh ltia) trong tiéng Latinh. Day la mét khai niém quan trong trong cudc song con ngudi, vi hau hét tu duy con ngwéi déu ty danh Ita chinh minh cing nhu danh lita ngudi khac. Tam tri con ngudi khéng cé sy hudng dan ty nhién nao dé di dén chan ly, cing khong phai tu nhién biét yeu mén sy that. Diéu tam tri con ngudi yéu thich 1a chinh ban than tam tri, la nhiing gi phuc vu Igi ich cho nd, nhiing gi tang boc no, nhiing gi mang lai thti nd muén ha guc va pha huy tat thay nhiing gi “de doa” no. Nghién ctiu vé cdc nguy bién cé thé dugc tién hanh it nhat theo hai cach khac nhau. Theo 16i tiép can truyén théng: trong trudng hgp nay, ngudi ta sé dinh nghia, giai thich va minh hoa nhiing cach thiic lam cho cac lap luan khéng viing chac mang dang vé cé co sé viing chac. Hoac theo 16i tiép can sau hon, trong d6 ngudi ta gan viéc tao ra cac nguy bién véi viéc theo duéi cdc Igi ich va ham muén phi ly tinh ctia con ngudi. Néu sti dung 16i tiép can dau, ngudi hoc sé hoc duge rat it vi chi ghi nhé cac tén goi va dinh nghia cua cdc nguy bién, réi sé s6m quén hét. Tamtri cua ho phan Ién van bi bo mac nguyén nhu ci va do dé kh6ng xé dich gi. Mat khac, 16i tiép cn thit hai sé giup ta c6 thé sé dac nhting nhan thtic sau sac ca doi vé cach tam tri cua ta - hay moi tam tri - sti dung cac lap luan khong viing chac va cdc “meo ltia” tri tué nhu thé nao dé day cac muc tiéu cha minh tién xa hon niia. Khi xem xét that ky cac quyét dinh va hanh vi cua con ngudi, ta cd thé dé dang thay rang trong cudc séng, diéu dugec quan tam khéng phai la ai dung, ma 1a ai thang. Nhiing ngudi sé hiu stic manh dudi hinh thiic ctia cai, tai san va va khi 1a nhting ngwéi quyét dinh nhiing su that nao sé lén ngéi trén khap thé gidi va nhiing sy that nao sé bi nhao bang, bi budc phai cam lang hay bi dé nén. Truyén théng dai chung cua thé gidi tao ra mot sui thita thai thong tin khéng bao gid ngting nghi v6n lién tuc hi sinh “sui that” cho “su xuyén tac”. Khi dén duoc phia ding sau bé mat ctia cdc su viéc, ta sé nhan ra mét thé gidi trong d6 chi “truyén thong” va “thao tung” léng chat vao nhau thanh nhiing ti déng nghia that su. Ngudi hoc can nhiing céng cy tri tué va nhéing nhan thtic cé stic san tao dé tu bao vé minh khéng tré thanh nan nhan tri tué trong m6t thé gidi nhung nhtic bay ca an thit ngudi cla gidi truyén théng, hay té hon, tham gia vao bay ca nhung nhtc dy nhu mét cht cd non tré dang hoc tap. Nhiing nhan thtic sau sac va nhiing cong cu dua trén su chinh truc tri tué phai la muc tiéu téi hau cua viéc nghién ctiu cdc nguy bién. D6 ciing la muc dich cla chung téi trong cam nang nay. DewQe Guided Ete Richard Paul Linda Elder Trung tam Tu duy Phan bién Quy Tu duy Phan biénThe Thinker’s Guide to Fallacies 13 Su that va su Lia mi trong tam tri con ngudi Tam tri con ngudi la mot bé cau tric va hé thong ky diéu. Tam tri la trung tam cua y thiic va hanh dong, tao thanh mot ban sac déc dao va tao ra mét thé gidi quan. Nhting kinh nghiém phong phu sé xuat hién ra tii nhiing tuong tac cua tam tri véi thé gidi. N6 tu duy, cam nhan, ham muén. N6 linh hi chan ly va loai bé sai lam. No dat dugc nhiing nhan thtic su sac, song cing théu dét nén ca nhiing dinh kién. Ca chan ly hitu dung lin nhiing quan niém sai cé hai déu la nhiing sin phaém hén hgp cua no. Hon nila, né cé thé dé dang tin vao cai sai cing nhu cai dung. No cé thé nhin thay cai dep trong 16i hanh xtt dung dan va chinh stia nhiing thit hoan toan sai dao dtic. N6 c6 thé yéu va ghét; cé thé nhan lanh va déc ac. No cé thé gia tang kién thtic hoac sai lam. No cé thé khiém t6n tri tué hoac ngao man tri tué. N6 via vugt lén trén nhiing vat thu tao co nang luc thap hon viia si nhuc su ngay tho va thanh cao cua ho bang su tu huyén hoac va su cay nghiét cia nd. Lam thé nao con nguwdi cé thé tao ra bén trong tam tri cia chinh minh mét hén hgp thiéu nhat quan nhu thé gitia ly tinh va phi ly tinh? Cau tra 16i 14 no tu Iva chinh né. Thuc té, c6 1é dinh nghia dung va hiiu dung nhat vé con ngu6di la: con ngudi 1a “loai vat ty huyén hoac minh”. Sy Itia mi, tinh nudéc déi, nguy bién, 40 twéng va thoi dao diic gid 1a nhiing san pham cét 1éi cua ban tinh con ngudi trong trang thai “tu nhién” chua duge mai dita. Thay vi giam di nhiing khuynh14 Cém nang Turduy Nguy bién huéng dé, hau hét cdc anh hung xa hdi va trudng hoc lai tai dinh hudng ching, khién chung tré nén phtic tap hon, tinh vi hon va mo hé hon. Van dé nay con trim trong hon, khéng nhiing bdi con ngudi cé ban nang ty huyén hoac minh, ma con béi ho cd ban tinh lay xa hdi lam trung tam. Mdi nén van hoa va xa héi déu nhin minh nhu mot thi dac biét va chinh dang nhu ta co thé thay trong cac niém tin va thyc hanh co ban, trong moi gid tri va cm ky cua ho. Ban tinh ty tién cia cdc 16i séng thuéng nhat da dugc cdc nha nhan hoc (néu c6) cha xa hdi dé nhan ra, song van con chua duge hau hét cong chung biét dén. Nhifng con ngudi thiéu tinh than phan bién (nhiéing nha tu duy thiéu ky nang tri tué) C6 sy wu trdi lan at cua sé ligng nhiing ngudi khong ty do quyét dinh minh phai tin gi, hay néi dung hon, bi quy dinh vé mat xa hdi (hay bj nhdi so) khién ho tin vao nhiting diéu ho dang tin tuéng. Do la nhiing nha tu duy khéng phan tu. Tam tri cua ho 1a san phdm cia cac luc xa hdi va luc ca nhan ma ho khong hiéu, khéng kiém sodt va cling khéng quan tam. Nhiing niém tin c4 nhan cua ho thuong dua trén cdc dinh kién. Tu duy cia ho phan lén dug tao ra ti nhiing su rap khudn, bat chudc, don gian hoa qua mtic, trtiu tugng héa chung chung, ao tuéng, tu cao ty dai, nhiing su hgp ly héa, nhéing thé luGng nan sai va nguy bién lap lai van dé. Nhiing dong co cua ho thuéng dén tii nhiing ndi so va nhiing chap nhat phi ly tinh, sy hao huyén, ganh ghét caThe Thinker’s Guide to Fallacies 15 nhan, ngao man tri tué va tam thé hdi hot. Nhiing diéu dé da tré thanh mét phan trong ban sac cia ho. Nhiing ngudi nhu thé sé tap trung vao nhiing gi dang truc tiép tac dong dén ho, nhin thé gidi thong qua con mat dan toc cht nghia va lay toc ngudi lam trung tam. Ho gin mét khuén mau chung lén nhiing ngudi dén tii nhiing nén van héa khac. Khi nhiing niém tin cua ho bj tra van - du cdc niém tin dy cé khéng chinh dang dén dau di nfia - ho van cam thay minh bi cng kich ca nhan. Khi cam thay bi de doa, ho thuéng quay tré lai v6i 16i tu duy tré con va danh tra bang cam xuc. Khi nhiing dinh kién cia ho bj tra van, ho thuéng cam thay bi xuc pham va lén dn ngudi tra van 1a “khéng khoan dung” va “day dinh kién’. Ho dua vao nhiing sy khai quat héa chung chung dé hé tr¢ nhiing niém tin cia minh. Ho phan han khi bj “chinh’, bi bat déng y kién hay bi phé phan. Ho muén duge tang cudéng thém stic manh, muén duge phinh ninh va muén dugc tro nén quan trong. Ho muén sdng trong mét thé gidi hai mau trang-den don gian. Ho rat it hoac khong hiéu gi vé cac sac thai, cdc phan biét tinh té hay cdc y tinh vi. Ho muén ngudi ta cho ho biét ai la ké xau va ai la nguéi tét. Ho ty xem minh 1a “ngwdi t6t’, xem ké thi cua minh 1a “ngudi x4u”. Ho muén moi van dé déu quy lai thanh mét gidi phap don gian va gidi phap dy phai 1a tht ho quen thudc - chang han nhu triing phat ké xdu bang stic manh va bao luc. Nhiing hinh anh thi gidc co nhiéu quyén nang trong tam tri ho hon ng6n ngii trizu tugng. Ho dé cho minh bi 4n tugng béi quyén uy, quyén luc va suf tan duiong. Ho rat sin long chiu bj dinh huéng va kiém soat, mién 1a nhiing ngwéi kiém soat phinh ninh ho va dan ho dén ché tin rang nhiing quan diém cta hg 1a dung va sau sac.16 Cém nang Turduy Nguy bién Truyén théng dai ching dugec cau tric dé mdi goi nhiing ca nhan nhw thé. Nhting van dé phic hgp va tinh vi duge quy giam thanh nhiing céng thtic don gian héa (“Phai cting ac! Ba cudc dinh céng nia la cau mat viéc! Toi pham vi thanh nién ci xti nhu tudi thanh nién! Hodc theo chung ta hodc chéng lai chung ta!”). Su xuyén tac 1a tat ca; con cai thuc chat thi khéng lién quan. Nhifng ké thao tung lao luyén (nhitng nha tu duy phan bién theo nghia yéu) C6 mét nhom nho hon nhiéu gém nhiing ngudi lao luyén trong nghé thuat thao ting va kiém sodt. Nhiing ngudi nay rat khéo tap trung vao viéc theo dudi Igi ich riéng ctia minh ma khéng can tén trong vié ong nhu thé nao dén ngudi khac. Du nhiing ngwéi nay chia sé chung do tac nhiéu dac diém cia nha tu duy khéng phan bién, song van cé nhiing pham chit khién ho khac véi nhiing ngudi khong cé 6c phan bién. Ho kiém soat thuat hing bién day stic thuyét phuc hon. Ho phiic tap hon, néi nhiéu hon va nhin chung cé dia vi cao hon. Xét trung binh, ho hoc nhiéu hon va dat duge nhiéu thanh cong hon nhiing ngudi khéng co 6c phan bién. Tiéu biéu, ho dat dugc nhiéu quyén lic hon va chiém nhiing vi tri quyén uy. Ho quen véi viéc déng vai tro kiém soat trong cdc méi quan hé. Ho biét cach diing cau tric quyén luc da duge xac lap dé gia tang Igi ich cha minh. Vi vé can ban, ho khéng quan tam dén viéc gia tang cac gid tri thuan ly ma chi quan tam dén viéc lay dugc thi minh mu6n, nén ho rat cén than thé hién ra minh cing cé chung nhiing gid tri véi nhiing ngwéi ho dang thao tung.The Thinker’s Guide to Fallacies 7 Nhiing ké thao tung lao luyén 1a nhiing ké bat dong, nhiing ké song hiém khi cd nhan thtic sau sac. Ly do rat don gian. Ho kh6ng thé thao ting hiéu qua cdc thanh vién cha mot dam déng khan gid néu ho to ra cho dam dong do thay ho dang lam cho nhiing niém tin ca dam déng mat di gia tri luc. ay hay nhiing nha phé phan xa Nhiing ké thao ting khéng sti dung tri tué cho sy tét dep chung. Dung hon, ho ding no dé lay dugc thi ho muén khi lién két vdi nhiing ngudi chia sé chung nhiing Igi ich tu Igi cua ho. Sy thao ting, su théng tri, sy mi dan va sy kiém soat la nhiing cong cu cia ho"). Nhiing ngudi thao tung lao luyén muén anh hudng dén niém tin va hanh vi ctia ngwdi khac. Ho hiéu biét sau vé nhiing diéu khién nguwdi ta dé bi thao tung. Két qua 1a, ho ra stic xuat hién trudéc ngudi khdc theo mét cach khién ngudi ta lién tuéng ho véi quyén luc, thim quyén va cé dao diic dung truyén thong. Chang han, ta cé thé thay r6 su tac dong nay khi cac chinh tri gia xuat hién ra trudc dim déng khan gid voi nhiing bai dién thuyét hoanh trang song lai tréng rong vé tri tué. C6 mot sé nhan hiéu khac danh cho vai tro cua “nhiing ké thao tung’, nhu bac thay xuyén tac, nghé si diéu khién, bién si, ké tuyén truyén, tén nhdi so, ga mi dan va thudng thi bang tén “chinh tri gia” Muc tiéu cla ho luén luén 1a kiém soat nhiing gi ngudi khac nghi va lam, bang cach kiém soat cach théng tin duge trinh ra cho ngu6i khac. Ho chi (1) Mét ké mi dan khéng bao gid la mot nha phe phan xa hoi dich thie c& ma chi la mt ké bign thuyét, vi ho “cé khudy dong dim dong dan chung bing cach vién dén cim xiic, dinh kién, v.v.. hong nhanh chéng chiém duge cam tinh ciia ngudi ta va qua dé gianh léy quyén luc”, (Webster's New World Dictionary).18 Cém nang Turduy Nguy bién sti dung phuong tién “ly tri” khi nao phuong tién do cé thé duge ding dé tao ra vé ngoai mang tinh khach quan va hop ly. Diéu then chét la 6 ché ho luén luén ra stic che gidu mét s6 théng tin va mét s6 géc nhin sao cho chung khéng duge dua ra m6t cach céng bang cho céng chung. Nhifng con ngudi c6 tinh than phan bién (nhitng nha tu duy phan bién theo nghia manh) Cuéi cing, cé mét nhém tham chi con nhé hon nhiéu, gom nhiing ngudi cé ky nang tri tué song lai khong muén thao tung va kiém soat ngudi khéc. Dé 1a nhiing ngudi biét két hgp tw duy phan bién, tinh than céng bang, suf tu nhan thiic ban than va mét ham muon chan that muén phuc vu cho cdi t6t chung. Ho da phtic tap dé nhan ra cach nhiing ngudi tu Igi si dung kién thc vé ban tinh con ngudi va su khéo léo vé thuat hing bién dé theo dudi nhting muc dich vi ky. Ho y thtic rat r6 vé hién tugng cia x4 hdi truyén thong dai ching, cla cé may thuyét phuc cia truyén thong va su kiém soat xa hdi. Két qua 1a, ho cé nhiéu nhan thiic sau sac dén mtic khéng thé bi thao tung va cé dao diic t6t dep dén mtic khéng cam thay vui vé gi khi thao tung ngwéi khac. Ho co mot tam nhin vé mot thé gidi t6t dep hon, dao dtic hon. Tam nhin nay cé ca mot kién thtic thiic té vé viéc ching ta dang cach xa thé gidi thyc nhiéu dén bao nhiéu. Ho rat thuic té trong né luc khuyén khich sy chuyén dich tu “nhiing cai dang t6n tai” sang “nhting cai cé thé tén tai”. Ho c6 duge nhan thtic sau sic dé bang cach dau tranh véi ban tinh lay cdi Téi lam trung tam ca chinh ho va di dén ché (theoThe Thinker’s Guide to Fallacies 19 nhiing phuong cach ngay cing sau hon) nhin thay duge chinh minh dang nam trong nhiing quy trinh phi ly tinh. Khong cé ai thoat dau tré thanh mét nha tu duy cé tinh than céng bang réi sau dé lai tro thanh mét con ngudi vi ky ca. Tu duy vi ky la mang tinh ban nang. No 1a mét trang thai bém sinh. Thoat dau, chung ta tap trung vao chinh ban than minh: vao sy dau dén, ham muén, quan tam cia chinh minh. Ban dau, ta chi quan tam dén nhiing nhu cau cia ngudi khac khi ta bi budc phai lam thé. Chi thong qua m6t cam két v6i sy phat trién tri tué va dao dtc ctia chinh minh, ta mdi cé thé phat trién nhiing dac trung tri tué cha tinh thin céng bang. Diéu then chét la, nhiing nguéi cd tinh than céng bang luén bén bi phan dau dé dat dén géc nhin rng nhat, nhiéu théng tin nhat. Nhiing ngu6i cé tinh than cong bang khéng muén géc nhin nao bj dan ap ca. Ho mu6n cé sy thao luan céng khai dé bao chtia day dt nhiing goc nhin bat dong cing nhu goc nhin théng tri. Ho muén ngudi ta hgc dugec cach nhan ra khi co ngwéi dang cé thao tang ho dé khién ho tin hay lam nhiing diéu at han ho sé khdng tin hay khong lam néu ho tiép can dugc nhiéu thong tin hay nhiéu lap luan sau hon tii goc nhin bat déng. Ho mu6n moi nguéi thay r6 “cdc manh khée do ban” cua sul thuyét phuc mang tinh thao ting. Ho muén céng khai vach tran nhiing tinh huéng ma nguwéi giau va ngudi cd quyén luc dang thao tung nhiing ngudéi hau nhw khong cé cua cai va quyén hic gi. Ho mu6én nguwéi ta nhan ra cach ngudi giau va ngudi cé quyén thuéng cha dap lén tinh ca tin, sy kho dai va tinh dé bi ton thuong cua ngudi nghéo va ngudi that hoc dén nhu thé nao. Cén luu y rang nhiing ngudi duge goi 1a “ké thao tung” cting thudng 1a nan nhan cia sy tuyén truyén va muu meo20 Cém nang Turduy Nguy bién ctia chinh ho. Bi dinh mac vao sy tuyén truyén va su han hep trong tam nhin cia chinh minh, két qua 1a d6i khi ho sé that bai. Nhiéu doanh nghiép that bai, vi khong cé nang luc phan bién, phé phan nhiing do tudng cia minh. Cac quéc gia thuéng khéng hanh dong thanh céng vi cdc lanh dao cua ho bi dinh mac vao nhiing mé ta khéng thuic té ctia chinh minh vé thé gidi (va vé ké thu). Nhiing ké thao tung thuéng khong phai la nhiing ké hing tam Ién lao gi. Tam thé phién dién cia ho sé hoan toan ré rang véi nhiing ai cé thé danh gid duge su khac biét gitta tu duy “tu Igi” va tu duy “cong bang” Chi nhiing ai cé kha nang tw phan bién, tu phé phan va tu nhan thiic ban than mdi c6 thé danh gid dung minh dang vuéng dén mtic nao vao sy thao tung cla x4 hdi, tim ly va tri tué cua ngudi khac. Khai niém vé cac Nguy bién cia Tu tuéng Cac nghia cua tii “nguy bién” trong Ti dién Oxford g6m: 1. Lua mi, liia dao, lta bip, gian tra. 2. Sy danh lia, dan di sai hudéng, khong dang tin cay. Thuat ngit “fallacy” 3. Mot lip ludn dnb lita hay dinh (BUY bien) cd . Pee ee nguén géc ti chit lac hudng 1a m6t 16i nguy bién. fallax (lita mi) va Dac biét trong logic hoc la mét dong tiv fallere thiéu sét, vé ndi dung hay hinh —(danh lia) trong thtic, lam suy yéu mét suy luan. tiéng Latinh. Ngoai ra con 1a suy luan nguy bién, su nguy bién.The Thinker’s Guide to Fallacies 21 4. MOt quan niém lta mi, mét sai lam, nhat 14 mot quan niém dya trén suy luan sai. Ngoai ra con 1a trang thai ctta viéc bi danh lwa, sai lam. 5. Ban tinh nguy bién, khéng cé co sé viing chic (cla cac luan ct); sai lam, ao tung. Mét ngudi tu duy cing thidng 1a mot nha tu duy “ty huyén hoac ban than” va vi thé cing 1a mét nha tu duy “nguy bién”. Tuy nhién, nhan thay ban than dang tin vao nhiing diéu sai (hay dang bao vé va bién minh nhiing dinh kién, nhiing su rap khudén va nhiing quan niém sai) 1a mot y nghi dau dén. Tam tri con nguéi da phat trién nhiing phuong cach gitp no tranh khoi su dau dén ay. Nhiing phuong cach nay da due cdc nha tam ly hoc dat tén la “cdc co ché phong vé”. Day la nhiing co ché sé phu nhan hoac bép méo thuc tai. Va viéc ching duge sti dung la khéng cé y thiic va khéng c6 chi tam, ma thudc vé tiém thtic va ty phat. Cac co ché nay gdm su dé nén, phong chiéu, phu nhan, hop ly hda va rap khuén. Goi tén cac Nguy bién Triét gia Schopenhauer, khi binh vé céc manh khdée thuyét phuc, da tling nhan xét rang: Hin sé rat (61 néu mdi manh khée cé duc mét cdi tén ngdn gon va thich hop, dé khi mét ngudi su’ dung manh nay hay manh kia, thi lap ttic ho cd thé bi qué trach vi nd. Rui thay, s6 lugng tht thuat ma ngudi ta cé thé tao ra dé nguy trang cho suy luan yéu kém, khién tu duy téi tréng cd vé tét, va che mé di nhiing gi thuic sy dang dién ra trong mét22 Cém nang Turduy Nguy bién tinh hudng lai nhiéu v6 han. Hon niia, hau hét con ngudi déu khang cu khéng muén nhan ra suy luan t6i khi né dang hé trg cho nhiing gi ho cuc ky tin tudng, giéng nhu viéc ngudi ta v6 thtic chp nhan tién dé “moi thi déu céng bang trong cudc dua gianh quyén luc, cia cai va dia vi”. Moi luan cti, mgi sy suy xét, moi thi thuat hay kién tao tinh than nao mang lai gia tri hiéu luc cho nhiing niém tin bi chat day cam xuc thi déi vdi ngudi tin tudng sé cé vé la chinh dang. Niém tin cang nhiéu, ly do va bang chting co thé truc xuat no sé cang it. Hau hét ngudi ta tin tuéng sau sac nhiing tién dé sau, song khéng y thitc duc diéu dé: 1. NO DUNG VI TOITIN NO. 2. NO DUNG Vi CHUNG TOITIN NO. 3. NO DUNG VI TOI MUON TIN NO. 4, NOBUNG VITIN NO SE MANG LAI LOI [CH TU LOI CUA TOI. Tam tri con ngudi thudng thién cin, khé uén nan va thich tuan phuc, trong khi cing luc lai lao luyén trong viée ty liva minh va hop ly héa. Con ngwéi luén co ban tinh lay cai Tdi lam trung tam hodac lay x4 hdi lam trung tim. Myc tiéu cua ho khdéng phai 1a chan ly ma 1a Igi ich. Ho khong s6 dac cdc niém tin bang mot tién trinh cé ly tri. Ho cuc luc khang cu su phé phan cua ly tinh. Niém tin, ndi sg, dinh kién va su tu lgi mu quang déu 1a nhiing thw chi phéi chinh yéu phan lén tu duy con ngwdi. Sy ty lita minh, khi két hop v6i sui thiéu kiém soat ban than, la dac trung cho phan lén tu duy con ngu6i. Va két qua 1a mét su chinh truc cé théa hiép cao. Néu ban chi ra mét 1éi sai trong tu duy cua hau hét con ngudi, cé 1é ban sé khién ho cam nin trong chéc lat.The Thinker’s Guide to Fallacies 23 Song, hau hét ngwdi ta, giéng nhu nhiing sgi day thun bi kéo cang trong chéc lat, sé nhanh chong quay tré lai vdi bat ky diéu gi ho da tin luc dau. Chinh vi ly do nay, su dao luyén cac dic hanh tri tué 1a rat thiét yéu d6i véi sy phat trién con ngudi. Khong co su bién déi lau dai cho tam tri, thi hau nhu sé ta sé khong lam duge gi dé tao ra tu tudng that su chan that. Khi bi thach thtic, tam tri con ngudi sé van hanh bang nhiing ban nang tri tué nguyén thay nhat cla nd. Diéu nay cé thé duge chiing thuc trong lich sti ctia chinh tri, kinh té, tén gido va chién tranh - va thuc té la trong bat ky nghién cttu lich sti nao cé su tham do sau vao tam tri con ngudi dang hoat déng. Do do, diéu quan trong 1a phai hoc dé nhan ra nhiing manh liia day stic thuyét phuc thong thuéng nhat, dé ta cd thé hiéu ban than va ngudi khac ré hon. Sti dung khac di cdc nguy bién la cac manh khée khong thé bién h6 dugec trong viéc thuyét phuc va thao tung. Si dung cho chinh minh chung la cac céng cy cua sy ty-ltia mi. Trong cam nang nay, chung téi tap trung vao cdc manh khée va cac bay tri tué trang tr¢n. Déi khi, cdc manh Ilia nay la “vat gia mao” cho tu duy tét. Chang han, mot thé luéng nan sai 1a vat gia mao cho mét thé ludng nan dung. Ta sé nhan ra diéu nay r6 nhat khi xt ly cdc sai lam ctia sy khai quat héa va so sénh. Sai lam vs Nguy bién Cé thé ban sé hoi, “Con sai lam thi sao?”. Chang phai d6i luc ta cing cé thé pham phai nguy bién mét cach tinh cé, khéng cé ¥ va khéng co cht tam sao?24 Cém nang Turduy Nguy bién Di nhién, cau tra 10i 1a duing vay. Déi lic con ngudi pham sai lim ma khong c6 y d6 danh lita ai ca. Viée kiém tra dé xdc dinh ngudi nao do chi don gian 1a pham sai lam trong tu duy hay khéng 1a mét diéu kha don gian. Sau khi nguéi dy duge chi ra sai lam, va nguéi 4y minh nhién d6i mat voi nhiing van dé do trong tu duy, hay quan sat dé xem ngudi dé cé thay déi that sy hay khéng. Noi khac di, mét khi khong con ap luc cho sw thay déi nia, thi ligu ngwdi dé cé quay tro lai voi phuwong cach tu duy sai lém ban dau khong, hay ho sé cho thay ho thuc sy da dugc thuyét phuc (va da chinh lai tu duy cla minh cho dung)? Néu ngudi dé quay tré lai, hay tao ra mét su hgp ly héa cho hanh vi cua minh, ta cé thé két luan rang ngudi do da sti dung nguy bién dé gianh lay Igi ich chit khong phai don gian 14 pham sai lam.The Thinker’s Guide to Fallacies 25 Kh6ng co Danh muc Nguy bién nao co thé tat can Khong thé nao tao ra mot danh muc théu déo va tron ven cho cdc nguy bién. Cac manh lita, bay rap va muu chuéc tri tué ma con ngudi rat thuéng vudng vao (hay bj tré thanh con m6i) cé thé duge mé ta tii nhiéu quan diém khac nhau va bang nhiéu thuat ngii khac nhau. Trong cém nang nay, chung tdi chi xt ly cdc nguy bién thong thudng nhat va dé nhan ra nhat ma théi. Danh muc hay phan tich cla ching toi ciing khong cé gi dac biét. Dudi day la mot danh muc cac van dé thong thuong trong tu duy con ngudi. Hay xem ban cé thé thém gi vao dé duc khéng nhé. Diéu thong thudng d6i véi con nguéi (trong tu duy cla minh) la: Khong ré rang, réiramhay + Dat ra nhiing cau hdi lan lon khéng lién quan Nhay ngay dén céckétluan =» Lam lan 16n nhiing cau héi Khong suy nghi thau dao thudc cdc kiéu khac nhau cdc ham y Tra Idi nhting cau hédi Mat d&u muc tiéu khdng du stic tra li Di dén cdc két luan dua trén nhiing thong tin khéng dting hoac khéng lién quan Chi sti dung nhiing thong tin ting hd quan diém cia Dat ra nhiing cau hoi mo hé minh Khong thuc té Tap trung vao cai vun van Khong cht y céc mau thuan St dung thong tin khong dung trong tu duy Dua ra nhiing cau tra Idi, Dua ra céc suy Juan khong mo hd duc bién minh bang kinh = Dat ra nhiing cau hoi bay nghiém26 Cém nang Turduy Nguy bién = Bop méo cac dit kién va trinh bay khong dung Khéng chu y cac suy luan minh dua ra Di dén nhiing két luan khong hgp ly Khong chu y dén cdc gia dinh cia minh Dua ra cac gid dinh khong bién minh dugc BO qua cdc y tudng cét loi Su dung cac y tudng khéng lién quan Tao ra cdc y tudng lan lon Tao ra cac khai niém hdi hot = SU dung sai tl ngii Lam ngo cdc quan diém c6 lién quan Lan ln van dé thuéc cdc loai khac nhau Thiéu nhan thtic sau vé cdc dinh kién cia minh Khong nhin cdc van dé tit nhiing géc nhin khac véi minh Tu duy han hep Tu duy khéng chinh xdc Tu duy khong logic Tu duy phién dién Tu duy don gidn héa Tu duy dao dtic gia Tu duy bé mat Tu duy lay toc ngudi lam trung tam Tu duy lay cai Toi lam trung tam Tu duy lay xa hoi lam trung tam Tu duy phi ly tinh Thiéu kha nang giai quyét van dé Dua ra cc quyét dinh téi Khéng nhan thiic sau vé su v6 tri cha minh. Trong s6 nhiing khuyét diém nay, rat it dugc gan cho tén goi truyén thong 1a nguy bién. Tuy nhién, sé hitu ich néu hiéu duge chit gi dé vé cai gi 1a nhiing nguy bién thong thuong va cach phan biét chung véi suy luan c6 can cti viing chic. Moi nguy bién déu 1a két qua chia mét sy lam dung mét phuwiong cach tw duy vén déi khi da dugc bién minh. Chang han, su khai quat héa 1a mét trong nhiing hanh vi tu duyThe Thinker’s Guide to Fallacies 27 quan trong nh&t ctia con ngudi. Tao ra nhiing sti so sinh bang su tuong ty va an dy 1a mét hanh vi quan trong niia. Khi bat dau tap trung vao cac nguy bién, chung téi sé bat dau nhan manh that chi tiét vao nhiing su khai quat hoa va so sanh (va nhiing 1éi sai cua tu tudng nay sinh tit viéc sti dung sai hai hanh vi d6). R6i chung ti sé tap trung chi tiét vao mét s6 nguy bién da dugc sti dung rng rai. Chung tdi khéng c6 du khéng gian dé trinh bay moi nguy bién theo m6t cach chi tiét nhu thé. Vé tong thé, ching tdi sé tap trung vao 44 nguy bién (dugc chung téi goi la “44 thuat lita dé thang tranh bién”). Chuing tdi sé xem cdc nguy bién dé nhu nhting chién luge sai trai dé thang tranh bién va thao tung ngudi khac. Dé la nhiing “manh Itia do ban” cia ddi s6ng tri tué. Nhiing ai sti dung chung thanh céng déu co kha nang lam vay, chinh vi, 6 mtic d6 nao d6, chung danh liva ho tin rang lap luan ctia ho la c6 co sé viing chic. Khai quat héa sai lam La con ngudi, chung ta séng trong mét thé gidi cua nhiing sy tritu tugng va khai quat héa. Moi tl goi tén hay dac trung cho nhiing gi ta nghi déu 1a san phém cia hanh vi khai quat hoa®) cia tam tri. Song, nhw nhiing nha ngi (2) Chang han, khi ta goi mét ngudi 1a “phy ni’, ta dang triiu xuat moi tht mang tinh cd biét va cé nhan vé ngudi dé va chi tap trung vao diéu ma ho c6 chung véi moi nguidi khac mang phai tinh cia ho. Ta cling cé thé dua ra mot vi dy tuong ty cho moi tii khac, Diém quan trong 6 day la ta khong thé séng cudc séng con ngui ma khong cé cdc cong cy tritu tugng héa (ngén ngii), Ching cho phép ta thuic hign hau hét moi hoat déng cita con ngudi. Vi vay, chac han su triiu tugng héa khéng thé hoan toan déu tdi té va sai lam. Chiic nang cia suf khai quat hoa rat don gidn. Khong co su khai quat héa, ta khéng thé giai thich bat ky diéu gi duge. Cac su vat hin sé xuat hign quanh ta ma ta khong thé hiéu duigc ly do. Han ta sé diing ngay nhu phéng, khong thé ndi két cai gi vi cai gi duigc, vi mot sy khai quat héa chi don gian la mot &28 Cém nang Turduy Nguy bién nghia hoc da nhac nhé rat dung rang: “Con bd 1 khéng phai 1a con bd 2 va cing khdng phai 1a con bd 3”. Méi va tiing su vat dang t6n tai déu la déc nhat. Giém muc Butler da noi lén diém nay theo cach dé nhé trong nhan xét rang “moi thtt déu la chinh no va khéng phai a tht khac”. Bat chap tinh déc nhat nay cua cdc sw vat, cdc tit ta ding dé phan loai nhiing gi ta kinh nghiém déu che day tinh déc nhat nay va tap trung vao nhiing su gidng nhau hoac khac nhau (ndi chung). Nhu thé, ta noi dén cdc thuat ngit chung nhu nhiing cai ban, cai ghé, con bd, con qua, con ngudi, bai tho va cdc phong trao xa hdi. Bat chap sy that rang van con cé nhiing thé hitu ich ma ta cé thé ndi vé nhiing cai ban, cai ghé, con bd, con qua, con ngudi, bai tho va cac phong trao xa hdi cd biét, song ta budc phai “khai quat héa” theo v6 van cach. Ta ndi dén cdc thuat ngii chung vé gan nhu tat cd moi tht khién ta quan tam: s6ng va chét, yéu va ghét, thanh cong va that bai, chién tranh va hoa binh. Vi thé, ta phai cén than khéng gianh chién thing trong mét cudc tranh bién bang cach ndi “DO LA MOT SU KHAI QUAT HOA!” (va vi thé “ty dong” Ia sai). Ta phai nhé rang phuong cach tao ra mOt nhém sy vat nao dé (ma ta khong hiéu) va so sénh ching véi cai gi dé ma ta da hiéu bing mot s6 tit “tritu tugng” Tu duy phan bién gitip ta nhw thé nao trong viéc tao ra nhiing sy khai quat héa va so sinh? Mot kin nifa, céu tra Ii 1a rat don gidn, Tu duy phan bién cho phép ta kiém soat nhiing sy tritu tung héa do ta tao ra trong tam tri minh, nhiing su khai quat héa ta dia ra vé thé gidi, va vi thé, r6t cuc, tao ra chat lugng cho lap luan cia ta Vay, thé thi tai sao rat nhiéu ngudi lai quan ly sai nhiing sy tritu tong va sti dung sai nhiing sy khai quat héa? Lai lin nda, cau tra loi rat don gidn, Sau khi da hiéu so vé chiing, hau hét ngudi ta khong thoai mai véi nhiing sy tritu tong ha. Ho khéng hiéu lap Iuan, Toan bo quan niém vé céc sy vat mang tinh tri tué - néi that ra - déi véi ho thyc su khé ging mét cau dé héc bia. Khong cé cac ky nang tu duy phan bién, mot ngudi sé khéng biét cach tao ra nhiing sy trifu tugng héa va khai quat héa hgp ly va hiu dung. Ngudi ta sé khong biét cach lim cho ching séng dong trong tam tri va ap dung ching mot cach cé ky luat vao thé gidi.The Thinker’s Guide to Fallacies 29 khai quat hda 1a bé phan tich hop cho nhiing nén tang truyén théng. No cho phép ta kién tao cac khai niém ma ta ding dé tién hanh moi tw duy cia minh. BGi lé, mét su khai quat hoa dac thi la “sai’, né phai dua trén hoac la qua it truéng hgp hoac nhiing truéng hgp khong mang tinh dai dién. Chang han, néu khi dao choi 6 Rome, ta gap 3 ngudi Y rat khoi hai, thi ta sé khong chinh dang néu dua ra sy khai quat héa rang moi hay hau hét ngwdi Y déu khdi hai (khéng cé ly do gi dé nghi rang 3 ngudi ta da gap dé la dai dién cho moi hay hau hét ngudi Y). Mat khac, viéc xdc dinh m6t su khai quat hoa c6 chinh dang hay khéng khong don thuan la van dé do dém cdc truéng hgp. Chang han, néu ban cham vao mdt bép 16 nong va bj bong tay, thi mét trudng hgp dé thdi cing du dé thuyét phuc ban tin vao su kh6n ngoan cia sy khai quat héa rang “ding bao gid cham tay tran vao bép lo dang néng”. Dua trén co sé cha rat it kinh nghiém, han ban co thé chinh dang khi dua ra sy khai quat héa tham chi con rong hon, “dting bao gid cham da thit tran trui cia minh vao nhiing dé vat cutc néng”. Song, thé thi lam sao ta cé thé dam bao rang ta dang tao ra nhting su khai quat héa chinh dang? Cau tra 10i 14 ta cén chac chan minh cé du bang chiing dé bién minh cho nhiing sui khai quat héa cia minh. Chang han, ban dang khai quat hoa mot nhom cang da dang thi cang kho khai quat héa duigc né theo cach c6 thé bién minh. Vi vay, sé dé hon khi dua ra nhiing su khai quat héa vé nhiing con éch (gia sti c6 su nhat quan trong hanh vi cua loai éch) hon la vé nhiing chu cho phiic tap (hanh vi cia loai cho bién déi theo nhiéu (3) Ban cé thé doc lai doan nay nhu mét bai tap khi cht ¥ dén viée minh da doc thay bao nhiéu ¥ nigm chung ma trong dé méi ¥ niém déu cé mot day sti khai quat hoa nim dang sau. Ban cing cé thé thay ring trong muc nay, chiing tdi dang tao ra nhiing sy khai quat héa vé nhiing sy khai quat hda.30 Cém nang Turduy Nguy bién théng sé). Hanh vi con ngudi la cuic ky da dang. Cui tht lay ban than ban lam vi du thi sé ré. Ban sinh ra trong mot nén van héa (chau Au, chau My, chau Phi, chau A). Ban sinh ra vao mot diém thdi gian nao do (nam nao dé trong thé ky nao do). Ban sinh ra 6 mét noi chén nao d6 (néng thén, thanh phd, mién Bac hoac mién Nam, mién Déng hoac mién Tay). Ban dugc cha me nudi day véi nhting niém tin dac tha (vé gia dinh, nhiing mdi quan hé ca nhan, hén nhan, thdi tho du, vang 1di, ton gido, chinh tri, hoc tap, v.v..). Ban budc vao thé gidi vi nhiing té chat nhat dinh da anh huéng dén sy phat trién cua ban khi ban tuong tac véi mdi truéng cua minh. Ban da hinh thanh cdc mdi lién d6i, phan lén dua trén nhting nguoi quanh minh, nhiing mdi lién déi véi nhiing ngudi cé nhiing quan diém, gia tri riéng va di theo mot sé cam ky. Do bi tat ca anh hu6ng do, ban la mét cé nhan déc nhat va phic hgp. Vi thé, mét ngudi phai than trong khi tao ra nhiing su khai quat héa vé ban, hét nhu ban phai than trong khi dua ra nhiing su khai quat hda vé ngudi khac. Di nhién, diéu nay khéng cé nghia rang ta khéng thé dua ra bat ky sy khai quat hoa quan trong nao vé con ngudi. Chang han, cé nhiing dac trung chting ta chia sé chung voi moi ngudi khac. Vi du, véi nhiing gi ban biét vé tam tri con ngudi, ban cé thé dua ra nhting su khai quat hoa sau day: 1. Diéu cét 16i cho sui phat trién tri tué cua ta 1a ta biét dugc pham vi va nhting gidi han cita cac nang luc tri tué cla minh. 2. Hau hét nguoi ta khong nhan ra ho cé khuynh huéng tu duy lay cdi Toi lam trung tam va lay toc ngudi lam trung tam.The Thinker’s Guide to Fallacies 31 3. Hau hét ngudi ta khang cy khéng muén hiéu nhiing ham y cua nhiing phuong cach quy dinh xa hdi va ban tinh lay toc ngudi lam trung tam cé hitu trong do. Mét loat nghién cttu quan trong: Cac thi nghiém Milgram“), da ghi chép lai khuynh huéng cia con ngudi mu6n tuan phuc (khéng phan bién) cac ménh lénh cua nhiing nhan vat c6 quyén uy, ké ca khi nhiing nhan vat quyén uy d6 khéng cé stic manh triing phat hay cuéng ép ho phai tuan phuc va ké ca khi nhiing nhan vat quyén uy dé yéu cau ho lam nhiing diéu ho biét 1a “sai trai”. M6t loat nghién ctfu quan trong nifa vé “nhiing hinh anh cia ké tht nhin nhau’, ghi chép lai m6t su bat luc tri tué dang cht y cua con ngwéi. No xuat hién khi cdc nhom xung dét véi nhau vi cing mét muc tiéu giéng nhau. Méi bén xung dét sau dé sé gin nhiing diic hanh giéng nhau cho minh va nhiing théi xéu giéng nhau cho ké tht. CHUNG TA “dang tin, yéu hoa binh, cé danh gid va nhan dao” CHUNG NO (ttic ké thi ctia ta) “xdo tra, thich chién tranh va tan d6c”®, Ta co thé dé tim ra nhting vi dy cho hién tugng nay trong cac tin tlic hang ngay v6n tran ngap cdc dic trung tich cuc cho “phe ta” va nhiing ché giéu, giém pha cho nhiing ké déi nghich véi ta. Nhiing su khdi quat hoa ty théi phéng dang dung duGng cdi Téi cha con ngudi luén luén duge chao don va dé “dugc tin twéng” Nhiing su khdi quat hda tiéu cic cho nhiing ké d6i nghich ta cting dugec chao don va cing dé duigc tin tuéng vi cling nhiing ly do tuong tu. La loai vat cd tinh x hdi, ta khong muén déi mat véi ndi so va khong tin tuéng nhiing thanh vién trong nhiing nhém déi nghich véi (4) Xin xem cdc nghién citu cita Stanley Milgram tai www.stanleymilgram.com. (5) Xin xem céc nghién ctiu cia Jerome K. Frank tai www.globalcommunity.org.32 Cém nang Turduy Nguy bién ta. Ta tranh déi mat véi sy that rang ta rat giéng véi nhiing ngudi ta ghét va sg. Néi dau, su chiu dung, sw lang phi cdc nguén lic nay sinh tl hanh vi dua trén tu duy ma ta tao ra m6t cach lay cai Toi lam trung tam va lay x4 hdi lam trung tam d6 sé lam chun budc tam tri. Phan tich nhiing su khai quat hoa Néu khao khat tinh hgp ly, ta phai san long tra van nhiing su khai quat hoa cia chinh minh cing nhw nhiing sui khai quat héa cla ngudi khac. Ta phai sin long tudc bé nhiing nhan hiéu ctia nhiing d6i tugng trong kinh nghiém ctia ta va tu hoi (hdi di hoi lai) “ta thuc sw biét gi vé cai nay, cai kia hay cai do?” Theo truyén thong, nhting su khai quat héa sai da bi gan nhan hoac la “v6i va” hoac “khéng dai dién gi ca”. Ching toi rut gon nhiing tén goi nay thanh hai phan cua mot léi khuyén: dau tién, hay bat déu nhan ra khi nhiing su khdi quat héa dugc tao ra; va hai 1a, quyét dinh liéu su khdi quat héa dé cé duge di bang chting hé trg dé bién minh cho nd khéng. Noi khac di, hay dam bao ban danh thoi gian tich lay da su kién dé hé tro cho su khai quat héa va hay dam bao bang chiing cia ban “mang tinh dai dién” cho toan b6 day théng tin cé lién quan. Hay dinh tinh cho sy khai quat héa ctia ban bat ky khi nao cén thiét (bang cac chit nhu hau hét, nhiéu, mét s6, mét vai, thay cho chit “moi”). Hay nhé rang ban 1 con ngudi va ndi bang ngén ngit cha loai ngudi, va rang ngén ngif ban ndi luén chtia dung nhiing su khai quat héa va tritu tugng hoa. Hay cé gang phat trién nang luc l6t bo bat ky ngén ngif nao ma ban dang cé khuynhThe Thinker’s Guide to Fallacies 33 hudéng mu6n sti dung dé “dién gidi” cdc sui kién c6 hitu trong kinh nghiém ctia minh (ttic 1a, hay tu gidi han minh vao viéc phat biéu vé cdc su kién riéng ma khéng “xuyén tac” cdc sul kién do). Hay ty hdi xem ban cé thé dung dan hon, chinh xc hon va it thién léch hon trong cdc mé ta chia minh bang cach quy gidm nhiing su khdi quat hoa mang tinh dién gidi cua minh xuéng mtic t6i thiéu dugc khong. Bay gid ta hay cing xem xét nhiing vi du dudi day vé nhiing su khai quat hoa ma ngudi ta thudng tao ra, trong dé cé mét sé sy khai quat héa 1a hgp ly, con sé khac thi khéng: Vi DU: “Hom qua téi gap mét ngudi néi tiéng nhat hién nay. Anh/ Chi ay tét tinh, chu dao, biét cam thong va sau sac’. BINH LUAN: Nhiing sw khdi quat héa vé tinh cach cia mét ngudi chi sau mt ngay gap go thudng hiém khi nao chinh dang. Vi DU: “Ua, chang phai ban sé diing lén bao vé dat nuéc sao? T6i tudng ban 1a mot ngudi yéu nude chit”. BINH LUAN: Su khai quat ha bi lap liém di 6 day la: mot ngudi khéng bao gid dugc phép phé phan dat nudc cia minh, vi su phé phén nhu thé khéng nhdt quan vi long trung thanh. Theo cach nay, nhiing ngudi tao ra su khai quat héa (chinh tri) nay mét cach khong y thtic thudng cting tao ra mét su khai quat héa tuong ty vé tinh yéu gitia con ngudi: “Néu ban thuc long yéu tdi, han ban sé khéng chi trich tdi”. Ca hai su khai quat héa dy déu lam ngo su that rang su phé phan hgp ly la mot yéu t6 cin thiét va lanh manh dé tao ra mot thé gidi tét dep hon. Nhiéu nha phé phan vi dai nhat cia ching ta ciing 1a nhiing nha guong dién hinh. i quéc vi dai nhat. Tom Paine 1a mét tém34 Cém nang Turduy Nguy bién Vi DU: “Tai sao hic nao cau cing hay phé phén qua mic dén thé? Cau khéng thé lam ngwdi binh thudng mét lic duige a?” BINH LUAN: Ngoai viéc chit “phé phan qua mtic” la mo hé thay ré, ta con cé mét su khdi quat héa bi lap liém (va v6 ly) rang phé phdn la “phi nhan”. Hay chu y dén sy khai quat héa bi lap liém di rang ban “luc nao” cing phé phan. Rang d6i khi ban phé phan thi dugc, rang ban thudng phé phan thi cing dugc, song viéc ban ltic ndo ciing phé phén thi hoan toan khong thé dugc. Vi DU: “Khéng, toi khong phai la ngudi cé ly tri. Toi cd CAM xuc!” BINH LUAN: Nhiing phat biéu nay ngu y ring viéc cé ly tri va co cam xtic la khong tuong thich véi nhau. Nhung khéng phai vay. Mét ngudi cé ly tri cé thé cé cam xtic cing manh nhw nhiing ngwdi phi ly. Su khac biét la 6 ché nhiing phan ting cam xtc cha ngudi cé ly tri thi co nghia. Chung “phi: hgp” véi cic hoan canh. Mét ngudi cé ly tri thi séng hoa nh4p hon, ft mau thuan hon va cé nhan thiic sau sic hon. D6éi v6i mot ngudi cé ly tri, su nhat quan gitia tu tuéng, cam xuc va ham muén tao ra mét nén tang cho cuéng dé va su cam két. Su khai quat hoa rang cé ly tri va cé cam xuc 1a khéng tuong thich 1a mot su khdi quat hoa dua trén mét su rap khuén chit khéng phai nhan thtic. Vi DU: “Hay déi mat di, Cau tra lai 1a TINH YEU THUONG. Do a cach duy nhat dé tao ra mot thé gidi tot dep hon?” BINH LUAN: Néu ai cing yéu moi ngudi khdc, thi khong nghi ng@ gi, ta han sé cé mot thé gidi tot dep hon. Song,The Thinker’s Guide to Fallacies 35 lam thé nao mét tinh yéu thuong nhu thé dugc tao ra trong mot thé gidi tran ngap long tham, bao luc, su vi ky va su tan bao, von déu 1a két qua cia ban tinh lay cdi Toi lam trung tam va lay t6c ngwéi lam trung tam? Lam thé nao ta cé thé thay d6i tu duy cla con ngudi sao cho mang lai sy tran ng4p tinh yéu thuong? Quan niém cho rang TINH YEU THUONG la cdu trd Idi khong phai la mot su khai quat héa htitu dung. No can dugc xac dinh thém tinh chat theo v6 van cach khac niia. Vi DU: “Tién ta dang sti dung dé cttu nhiing mang séng con ngudi bang cach phong tranh cht nghia khting b6 sinh hgc cha dang gi so véi sé tién bé ra dé ctitu mang s6ng con ngudi bang cdc phuong tién khac. Chung ta bd hang tram ty dé cttu mang s6ng con ngudi vén gap nguy hiém 6 dang tiém nang trong khi lai dé hang tram ngudi chét mdi ngay 6 hau phuong. Theo Vién Y hoc, mdi nam co khoang 18.000 ngudi chét sé6m vi khéng duge bao hiém. Day la ty lé gap 6 lan s6 ngudi tt vong tai My ngay 11/9” (Vi du nay dugc trich tii mét bai bdo trén t& San Francisco Chronicle, ngay 27 thang 4 nam 2003). BINH LUAN: Néu cdc sy that dugc néu ra 1a dung, lap luan trong vi du nay sé dua ra mét luan diém rat quan trong. Su khai quat héa mac nhién 6 day cé vé 1a chinh dang - rang s6 tién bé ra dé ctu mang s6ng con ngwdi phai dugc chi vao noi nao né tao ra hiéu qua tét nhat. vi DU: “Trén thé gidi co dai thuc phaém duigc tao ra dé nudi sOng moi ngudi. Tai sao tdi lai ndi vay? Day 1a ly do: chi riéng viéc sin xudt ngii céc trén thé gidi thdi da la trén 1,5 ty tin, di dé cung cap cho toan bé dan sé thé gidi méi ngudi gan 1kg 1 ngay. Diéu nay, cing véi su san xudt