08β/24 | ΣΕΛΙΔΕΣ πολιτισμού Κυριακή 8 Αυγούστου 2021

«Μοναδικό στη γη κουράγιο μας»

Ο
ι πρώτες μαρτυρίες για την
Κοίμηση της Θεοτόκου ανι-
χνεύονται σε απόκρυφα κείμε-
να, εκείνα δηλαδή που δεν συμπεριε-
λήφθησαν στον Κανόνα της Βίβλου.
Στον πέμπτο αιώνα, την περίοδο
που πραγματοποιείται η Σύνοδος
της Εφέσου (431), η οποία ασχο- ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ Δ.
λείται με το θεομητορικό ζήτημα, Τριανταφυλλόπουλος *
αρχίζουν να πληθαίνουν οι μαρτυ-
ρίες. Αργότερα, στους λεγόμενους
«σκοτεινούς αιώνες» (από το τέλος της
βασιλείας του Ιουστινιανού μέχρι το τέ-
λος της Εικονομαχίας, 565-843), ιδιαίτερα
τον έβδομο και τον όγδοο, πολλοί Πατέ-
ρες της Εκκλησίας, όπως ο Ιωάννης Θεσ- ρας στην Κωνσταντινούπολη, από τα πλέ-
σαλονίκης και, κυρίως, ο Ιωάννης ο Δαμα- ον κλασικά παραδείγματα, στις αρχές του
σκηνός, σε σειρά ομιλιών τους ασχολήθη- 14ου αιώνα (σήμερα πλέον το μνημείο εί-
καν πιο συστηματικά με την Κοίμηση της ναι απρόσιτο μετά τη δήμευσή του επ᾽ ονό-
Θεοτόκου. Μεταγενέστερα πολλοί άλλοι ματι του Ισλάμ, 2020). Να θυμηθούμε ακό-
Πατέρες, όλοι σχεδόν, ύμνησαν τη Θεοτό- μη την περίφημη εικόνα στη Σύρο, πρώτο Εικόνα Κοιµήσεως της Θεοτόκου, 14ος αι.
κο, αφιέρωσαν στην Κοίμησή της ύμνους γνωστό ενυπόγραφο έργο του Δομήνικου
και ομιλίες· ανάμεσά τους ο Νικόλαος Κα- Θεοτοκόπουλου (Ελ Γκρέκο), που εκείνη της Κοιμήσεως. Η Θεοτόκος είναι ξαπλω- του κατά γράμμα Νόμου κι αναγορεύτηκε
βάσιλας, στον 14ο αιώνα, άφησε περίφη- την εποχή θα πρέπει να ήταν νεότατος, 25 ή μένη στη νεκρική κλίνη, επάνω από τη Θε- ο Νόμος ο πνευματικός». Η πρώτη διαπί-
μα κείμενα, ενώ παράλληλα η υμνολογία 26 ετών. Ιδιαίτερα ενδιαφέρον είναι να πα- οτόκο παριστάνεται ο Χριστός μέσα σε μία στωση είναι ότι η Θεοτόκος εκοιμήθη στην
της Εκκλησίας συνεχώς εμπλουτιζόταν με ρατηρήσει κανείς την αλληλεπίδραση ανά- νεφέλη, τη θεία δόξα, κρατώντας την ψυ- Ιερουσαλήμ. Μια μεταγενέστερη παράδο-
θαυμάσιους ύμνους προς τη Θεοτόκο. μεσα στα κείμενα και στη βυζαντινή τέχνη, χή της Θεοτόκου σαν ένα σπαργανωμένο ση, που τοποθετεί τον τάφο Της στην Εφε-
Στον πέμπτο αιώνα η αυτοκράτειρα επειδή η αγιογραφία δεν γίνεται στο κενό, βρέφος. Δεξιά και αριστερά από το κύριο σο, δεν έχει ιστορικά ερείσματα. Και συνε-
Πουλχερία ζήτησε και μετέφεραν από ούτε είναι προϊόν της προσωπικής βούλη- θέμα, μέσα σε σύννεφα, βλέπουμε μικρές χίζει: «Και πρώτα αυτούς που εσπάρησαν
την Ιερουσαλήμ την Τιμία Ζώνη και την σης του ζωγράφου, αφού αυτός υπηρετεί ομάδες Αποστόλων που έρχονται εκ περά- σ' όλο το πρόσωπο της γης για να ψαρεύ-
Εσθήτα της Θεοτόκου και κατατέθηκαν ουσιαστικά την Εκκλησία. Το Οκτώηχο των της γης, όπως περιγράφει ο ύμνος. Οι ουν με του πνεύματος τις γλώσσες τις ποι-
στη Μονή των Βλαχερνών, στην Κωνστα- «Δοξαστικό» του Εσπερινού της εορτής Απόστολοι διατάσσονται αριστερά και δε- κίλες κι εναρμόνιες και με του λόγου τους
ντινούπολη. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρου- αποδίδει όλα εκείνα τα στοιχεία, τα οποία ξιά και αυτός ο κύκλος επεκτείνεται με ιε- το δίχτυ τους ανθρώπους από της πλάνης
σιάζει η λιτάνευση των τιμίων αυτών δώ- αποτυπώνει η συναφής εικόνα: ράρχες που κατά την παράδοση συνδέο- τον βυθό και να τους φέρνουν στο ουρά-
ρων που συνδέονται με τον εικονογραφικό Θεαρχίῳ νεύματι πάντοθεν οἱ θεο- νται με τη Θεοτόκο· κυρίως πρόκειται είτε νιο και πνευματικό του Μυστικού Δείπνου
τύπο της Θεοτόκου Βλαχερνίτισσας, που φόροι Ἀπόστολοι, ὑπὸ νεφῶν μεταρσίως για ιεράρχες που έχουν αναφερθεί με λό- τραπέζι της ιερής χαράς, για τους πνευμα-
κυριαρχεί μεταγενέστερα και είναι πλή- αἰρόμενοι, καταλαβόντες τὸ πανάχραντον γους τους στην Κοίμηση της Θεοτόκου, εί- τικούς του Ουράνιου Νυμφίου Γάμους,
ρως διαμορφωμένη στην εποχή του Ιωάν- καὶ ζωαρχικόν σου σκῆνος, ἐξόχως ἠσπά- τε πρόκειται για ιεράρχες που η παράδο- που ο Πατέρας, για του Γιου τη χάρη, του
νου του Δαμασκηνού (7ος/8ος αι.). Από ζοντο. Αἱ δὲ ὑπέρτατοι τῶν οὐρανῶν Δυ- ση συνέδεσε με άλλον τρόπο: λόγου χά- ομοούσιου και ισοδύναμου, λαμπρά και με
τότε η διάδοση της εορτής είναι ευρύτα- νάμεις, σὺν τῷ οἰκείῳ Δεσπότῃ παραγενό- ρη, παρουσιάζεται ο άγιος Ιερόθεος των βασιλικές τιμές γιορτάζει· τους φέρνει σε
τη, ήταν και παραμένει μία από τις πιο δη- μεναι, τὸ θεοδόχον καὶ ἀκραιφνέστατον σύννεφο, καθώς δίχτυ που στοιβάζει και
μοφιλείς εορτές στο ελληνικό εορτολόγιο, σῶμα προπέμπουσι, τῷ δέει κρατούμεναι, μαζεύει αετούς από τις άκρες της γης, στην
αφού σχεδόν κάθε χωριό, κάθε πόλη έχει ὑπερκοσμίως δὲ προῴχοντο, καὶ ἀοράτως Ιερουσαλήμ, σύμφωνα με θείο πρόσταγ-
έναν ναό αφιερωμένο στην Κοίμηση, συν- ἐβόων ταῖς ἀνωτέραις ταξιαρχίαις· ἰδοὺ ἡ μα τους φέρνει». Μιλά ο Ιωάννης
δεδεμένη με πανήγυρη, που συμβολίζει και παντάνασσα θεόπαις παραγέγονεν. Ἄρατε ο Δαμασκηνός με αυτήν την
το τέλος του θέρους. Πηγάζει, βέβαια, από πύλας, καὶ ταύτην ὑπερκοσμίως ὑποδέξα- Ἄρατε ὑμῶν τὰς πύλας καὶ ποιητική γλώσσα για τη
την εξαιρετικά μεγάλη λατρεία που απο- σθε, τὴν τοῦ ἀενάου φωτὸς Μητέρα. Διὰ ὑποδέξασθε τὴν τεκοῦσαν τὸν Σύναξη των Αποστό-
λαμβάνει το πρόσωπο της Θεοτόκου στον ταύτης γὰρ ἡ παγγενὴς τῶν βροτῶν σω- λων, από τα πέρατα
ορθόδοξο χώρο, τα Βαλκάνια και τη Ρω- τηρία γέγονεν, ᾗ ἀτενίζειν οὐκ ἰσχύομεν,
οὐρανοῦ καὶ γῆς Ποιητήν, δοξολογίαις της γης, καθώς ανα-
σία. Η Κοίμησις της Θεοτόκου είναι, άλ- καὶ ταύτῃ ἄξιον γέρας ἀπονέμειν ἀδύνα- τε ἀνυμνήσωμεν τὸ σεπτὸν φέρει άλλωστε και το
λωστε, η τελευταία από τις εορτές του Δω- τον. Ταύτης γὰρ τὸ ὑπερβάλλον ὑπερέχει καὶ ἅγιον σῶμα, τὸ χωρῆσαν εξαποστειλάριον: Ἀπό-
δεκαόρτου, με αυτήν κλείνει ο κύκλος των πᾶσαν ἔννοιαν […]. τὸν ἡμῖν ἀθεώρητον καἰ Κύριον στολοι ἐκ περάτων συνα-
μεγάλων χριστολογικών και θεομητορι- Ένα δεύτερο τροπάριο πάλι από τον θροισθέντες ἐνθάδε, Γεθση-
κών εορτών της Εκκλησίας. Εσπερινό, το «Δοξαστικό» του τετάρ- μανῇ τῷ χωρίῳ, κηδεύσατέ μου
Η έρευνα τείνει να αποδεχθεί ότι το ζω- του ήχου, λέγει: Ὅτε ἐξεδήμησας, Θεο- τὸ σῶμα· καὶ Σύ, Υἱὲ καὶ Θεέ μου, πα-
γραφικό θέμα της Κοιμήσεως της Θεοτό- τόκε Παρθένε, πρὸς τὸν ἐκ σοῦ τεχθέντα ράλαβέ μου τὸ πνεῦμα. Μα, ούτε και Αγ-
κου εμφανίζεται στον έβδομο αιώνα· τό- ἀφράστως, παρῆν Ἰάκωβος ὁ Ἀδελφόθε- γελοι έπρεπε να λείπουν από αυτή τη Σύ-
τε αφιερώνουν στη Νίκαια της Βιθυνίας, ος καὶ πρῶτος Ἱεράρχης, Πέτρος τε ἡ τι- Αθηνών, ο άγιος Νικόλαος, ο Ιωάννης ο ναξη, γιατί, όπως στη γνώμη στάθηκαν
μεγάλη πόλη της Βυζαντινής Αυτοκρατο- μιωτάτη κορυφαία τῶν θεολόγων ἀκρό- Δαμασκηνός, ο Κοσμάς ο Μελωδός κ.ά. του Βασιλιά υπάκουοι και να τον παρα-
ρίας, σχετικό ναό, καταστόλιστο με ψηφι- της καὶ σύμπας ὁ θεῖος τῶν Ἀποστόλων Τέλος, απεικονίζεται το επεισόδιο του Ιε- στέκουνε τιμητικά αξιωθήκαν, έτσι και τη
δωτά, που καταστράφηκε το τραγικό 1922, χορός, ἐκφαντορικαῖς θεολογίαις ὑμνο- φωνίου, που, σύμφωνα με την παράδοση, μητέρα Του την κατά σάρκα έπρεπε τιμητι-
αλλά δεν είναι εξακριβωμένο αν υπήρχε λογοῦντες, τὸ θεῖον καὶ ἐξαίσιον τῆς Χρι- ήταν Εβραίος, αμφισβήτησε την παρθενία κά να συνοδεύουν, την τρισευδαίμονα και
παράσταση με την Κοίμηση. Με δεδομένο στοῦ τοῦ Θεοῦ οἰκονομίας μυστήριον καὶ της Θεοτόκου και ετόλμησε να ψαύσει τη αληθινά μακαριστή, που απ' όλες τις γενιές
ότι η Κοίμησις της Θεοτόκου συνέβη στην τὸ ζωαρχικὸν καὶ θεοδόχον σου σῶμα κη- νεκρική κλίνη. Τότε ο Αρχάγγελος του κό- κι όλη την κτίση είναι ψηλότερα». Και από
Παλαιστίνη, εκεί θα πρέπει να συνέθεσαν δεύσαντες ἔχαιρον, πανύμνητε. Ὕπερθεν βει τα χέρια για να μη μολύνει την κλίνη της την άλλη μεριά, συνεχίζει ο άγιος Ιωάννης
το θέμα, δηλαδή εκεί οι αγιογράφοι να συ- δὲ αἱ πανάγιαι καὶ πρεσβύταται τῶν Ἀγγέ- Θεοτόκου, εκείνος μετανοεί, τα χέρια ανα- ο Δαμασκηνός, «πλήθος Αγιοι τραβού-
νέλαβαν τον τρόπο με τον οποίο διαμορ- λων Δυνάμεις, τὸ θαῦμα ἐκπληττόμεναι, συγκολλώνται, γίνεται το θαύμα και ο Ιε- σανε την προσοχή με λόγους αρκετούς
φώνεται και παριστάνεται το θέμα. Από τα κεκυφυῖαι ἀλλήλαις ἔλεγον: Ἄρατε ὑμῶν φωνίας πιστεύει. καθώς σωματικά αγιοστεκόντανε: “μείνε
βυζαντινά μνημεία είναι ιδιαίτερα αξιόλο- τὰς πύλας καὶ ὑποδέξασθε τὴν τεκοῦσαν Ο Ιωάννης Δαμασκηνός δίνει μια σει- μαζί μας, η παρηγοριά μας”, λέγανε, “μο-
γη η μνημειακή τοιχογραφία στη Σοπότσα- τὸν οὐρανοῦ καὶ γῆς Ποιητήν, δοξολογί- ρά ιστορικών και αρχαιολογικών πληρο- ναδικό στη γη κουράγιο μας, μη μας αφή-
νη της Σερβίας, στα μέσα του 13ου αιώνα, αις τε ἀνυμνήσωμεν τὸ σεπτὸν καὶ ἅγιον φοριών, και ιδιαίτερα στον β´ λόγο του σεις ορφανούς, Μητέρα, που για του Γιου
όπως και το ψηφιδωτό στη Μονή της Χώ- σῶμα, τὸ χωρῆσαν τὸν ἡμῖν ἀθεώρητον «Εἰς τὴν ἔνδοξον Κοίμησιν τῆς Πανα- σου την αγάπη κινδυνεύουμε». Μέσα σε
καἰ Κύριον […]. γίας Θεοτόκου καὶ ἀειπαρθένου Μαρί- τέτοια ατμόσφαιρα κατάνυξης, υψηλής
Ολόκληρος αυτός ας», που καθιερώθηκαν και στη βυζαντι- ποίησης, χαρμολύπης και θεσπέσιου μου-
Ολόκληρος αυτός ο κόσµος, που ο κόσμος, που περιγρά- νή αγιογραφία. Αναφέρει χαρακτηριστι- σικού μέλους εκτυλίσσεται το Πάσχα του
περιγράφουν γλαφυρά και ποιητικά οι φουν γλαφυρά και ποιη- κά: «Εγειρε σ' ένα ανάκλιντρο μέσα στην καλοκαιριού (βλ. και «κυριακάτικη δημο-
ύµνοι της Εκκλησίας, ενσωµατώνεται σε τικά οι ύμνοι της Εκκλη-
σίας, ενσωματώνεται σε
πόλη του Δαυίδ, την εξακουσμένη και θεϊ- κρατία», 15.8.2017).
κιά, μέσα στην περίβλεπτη Σιών την πολυ-
µια κλασική παράσταση της Κοιµήσεως μια κλασική παράσταση δοξασμένη, που μέσα της ήλθε το πλήρωμα Οµ. καθηγητής Πανεπιστηµίου Κύπρου