ZARZADZANIE SRODOWISKOWE A EFEKTYWNE ZARZADZANIE PRZEDSIEBIORSTWEM ENVIRONMENTAL MANAGEMENT AND EFFECTIVE MANAGEMENT IN THE COMPANY ‘Manuela Ingaldi, ’Edyta Sierka 'Politechnika Czestochowska, Wydziat Zarzadzania, Instytut Inzynicrii Produkeji, "Uniwersytet Slaski, Wydzial Biologii i Ochrony Srodowiska, Katedra Geobotaniki i Ochrony Srodowiska Abstract In the paper basic pieces of information about environmental management system are presented. Main circumstances of its implementation and benefits derived by an enterprise, that has implemented it, were described. Various business strategies of companies in elation to the surrounding environment were also characterized. This article was written within the confines of meetings of Committee of Environmental Protection and the Waste Utilization ~ the Katowice Branch of the Polish Academy of Sciences. Wstep Szybki rozw6j przemystu spowodowal koniccznosé wicksze] dbak 0 Srodowisko przyrodnicze. Nie mozna byto wprowadzaé wylacznic zakazow i kar za brak zmnicjszenia emisji zanieezyszczen przez. przedsigbiorstwa, wiec podieto dzialania w zakresie wprowadzania instrumentow zachgcajacych do tego typu dziatan. Poczatkowo firmy podcjmowaty dziatania po zakofezeniu procesu wytwarzania, jednak migdzy innymi doSwiadezenia z wdrazanicm systemow jakosci, zasugerowaty cclowosé wprowadzania dziatani proekologicznych jeszeze na kazdym z etapow produkcji. Pojawilo sie tzw. zarzadzanie Srodowiskowe, ktére generalnie obejmuje minimalizacje oddziatywania na clementy srodowiska przyrodniczego, w tym redukeje ilogci zanieczyszczeh i odpadéw u Zrédta ich powstawania. W tych dziataniach realizowana jest zasada: ,.mysl globalnic — dzialaj lokalnic”. Odchodzi sig wige od kontrolowania cmitowanych zanicezyszezeh, na rzecz zarzadzania nimi w ramach wdrazanych systemow zarzadzania srodowiskowego. Podstawowym narzedziem realizacji zarzadzania Srodowiskowego jest analiza cyklu zycia produktu. Sq to zorganizowane i ciagte dziatania, ktérych celem jest zapobicganic powstawaniu i systematyczna redukcja wytwarzanych zanieczyszezei. Aby efektywnie zarzadzaé_ przedsigbiorstwem, nalezy szukaé mozliwosei zmian, poprawy we wszystkich sferach jego dzialalnosci. Jedna z tych sfer jest oddziatywanie tego przedsigbiorstwa na Srodowisko. Czesto jest to réwnied zwiqzane z potracba zmniejszenia zuzycia poszezegélnych materialow, surowcow, czy czynnikow produkeji. To wplywa na ogélny efekt finansowy przedsigbiorstw — na zysk, ktory z czasem moze byé wykorzystywany na zakup nowych urzadzch, technologii, szkolenia zalogi — ogélnic méwige na inwestycje. Oszezednosci te147 beda mialy dwa aspekty: srodowiskowy i finansowy. Dodatkowo czyste Srodowisko, ktére otacza przedsi¢biorstwo oznacza mozliwosé korzystania z jego zasobéw naturalnych. Srodowisko w odniesieniu do przedsigbiorstw to: otoczenie, w ktérym dziala Organizacja, z uwzglednieniem powietrza, wody, ziemi, zasobéw naturalnych, flory, fauny, ludzi i ich wzajemnych zaleznosci (w tym kontekscie pojecie otoczenia rozciaga sig od wnetrza Organizacji do systemu globalnego) [1] Przedsigbiorstwa, ktre deklaruja i pragna wykazaé, 2¢ podchodza do ochrony srodowiska przyrodniczego powaznie i ze sq gotowe na zmniejszanie swojego, najezesciej negatywnego, oddziatywania na srodowisko, decyduja sig na wdrozenic Systemu Zarzadzania Srodowiskowego w oparciu 0 wymogi np. normy ISO 14001. Reakeje przedsigbiorstw na zanieczyszczenie Jeszeze nie wszystkie przedsigbiorstwa zdajq sobic sprawe z potrzeby dbania o Ssrodowisko przyrodnicze. Sytuacja ta zmienia sig, jednak jest to proces powolny i jeszeze wicle do zrobienia tej kwestii. Na rysunku | przedstawiono, w jaki sposob przedsigbiorstwa moga reagowaé na powstajace wewnatrz zanieczyszczenia, a tym samym na otaczajace je rodowisko. Kazde przedsiebiorstwo okresla i przyjmuje wlasna strategig wobec ochrony Srodowiska. Wyréznia sie cztery typy strategii przedsigbiorstwa z punktu widzenia ochrony Srodowiska (rys. 1) Pasywne (bierne) Yy w Ignoruje zanieczyszczenia Reagujace Rozcienezenie irozproszenie Konstruktywne D> Proaktywna tzw. rozwigzania “konica rury” | Czystsza Produkeja End-of-pipe treatment Rys. 1. Strategie przedsiebiorstw w stosunku do tworzonych zanieczyszczeh [oprac. wl. na podst. 2] Strategia pasywna (bierna, obojetna) jest najbardzie} pierwotnym podejsciem do problematyki ekologiczne) w_ przedsigbiorstwic. Zgodnie z ta zasada przedsigbiorstwo ogranicza do niezbednego minimum swoje dziatania na rzecz148 Srodowiska prayrodniczego i jego ochrony. Najezesciej sa to dziatania wymuszone przepisami prawa (choé nic wszystkic). Ponicwaz, spelnicnie wymagan prawnych dotyezacych ochrony srodowiska wymaga nakladow finansowych, dlatego tez dziatania te traktowane sq przez przedsigbiorstwa wylacznie w kategoriach kosztéw. Dziatania prosrodowiskowe nie sq uwazane za obszar, ktéry odpowiednio zarzadzany méglby prayniesé zyski. Przyjecie przez przedsiebiorstwo takiej strategii spowodowane jest tym, ze [3]: — rzeczywisty wplyw danego przedsigbiorstwa na srodowisko jest bardzo maty (specyfika branzy, w ktdrej dziata przedsigbiorstwo, stosowane technologie, wielkosé zaktadu); bezpodstawne staj ¢ wigc dodatkowe inwestowanie w dziedzinie ochrony srodowiska, — nie zachodza zadne relacje pomigdzy stosunkiem przedsigbiorstwa wobec Srodowiska, a pozycja, jaka zajmuje ono na rynku (monopol, mato clastyezny rynck danego produktu, bardzo duzy popyt), — kondycja finansowa przedsicbiorstwa nic pozwala na podejmowanic innych dziatah w zakresie ochrony srodowiska niz te, ktore sq wymuszone dziataniem wiadz. Analiza kosztéw, ktére nalezaloby ponicsé, aby podjaé dodatkowe dziatania w zakresie ochrony srodowiska, wykazuje, ze wiclokrotnic przekraczaja one sume wszelkich mozliwych korzysci, ktére bedzie mozna osiagnaé. Przedsigbiorstwo wige nie podejmuje inwestycji w sferze ochrony Srodowiska, poniewaz jego zarzad nie widzi mozliwogci poprawy wynikow finansowych w rezultacie podjecia odpowiednich inwestycji w te) dziedzinie lub, co gorsza nic dostrzega tego problemu. Jednak wraz z rozwojem przemystu rozpoczeto proces stopniowego wprowadzania nowych strategii ckologicznych do przedsigbiorstw. Dziatania te najpierw ograniczaly sig do zmniejszenia wplywu dzialalnosci gospodarczej i bytowej czlowicka na srodowisko poprzez ograniczanie skutkéw dzialalnosci, gléwnic zmniejszenic stezenia zanieczyszczen odprowadzanych do srodowiska. Wyrazem tego podejscia byta strategia rozciehczania wprowadzona w 1960 roku. Polega ona na zmniejszaniu stezenia zaniecayszezen (odpad6w) odprowadzanych do srodowiska w nadziei, Ze przyroda jest w stanie asymilowaé zanieczyszezenia o mniejszym stezeniu. Typowymi przykladami postepowania wedlug tej strategii jest rozcienezanie Sciekow woda lub rozprzestrzenianie zanieczyszczeh gazowych i pylow na wigkszym obszarze przez budowe wysokich kominow. Jak nictrudno zauwazyé, ten sposéb postepowania stracit sens, o ile kiedykolwick byt snsowny, poniewaz koncentracja przemystu przckroczyta stopieh krytyezny, w wyniku czego istotny stat sig tadunek zanieczyszezen, a nie jego stezenie. Metoda ta okazala sig mato efektywna. W latach 70. wykorzystywano metodg filtrowania zanieczyszezen, w ramach strategii filtracji stosowanej od 1961 do 1980 roku, w ktérej bazowano gléwnic na urzadzeniach ,,korica_ rury”. W~ praypadku oczyszczania scickow tymi urzadzeniami byty oczyszczalnic écickow, w przypadku ochrony powietrza — filtry do zatrzymywania pylow. Tak wigc, budowano oczyszczalnie, w ktorych oddzielano i zatrzymywano czeSé zanieczyszezeh z odprowadzanych do149 Srodowiska odpadéw produkcyjnych. Wyizolowane w procesie filtracji szkodliwe substancje state wymagaty dodatkowego procesu unieszkodliwiania, a powstajace na etapie koncowym odpady — specjalnie do tego celu przeznaczonych skladowisk. Rozwiazania ,korica rury” sa zwykle bardziej kosztowne, gdyz wymagajq [3,4]: — inwestycji w urzadzenia do zmniejszania ilosci/usuwania zanieczyszezen, — zagospodarowania odpadéw po procesie oczyszczania (na przykiad osadéw z oczyszczalni scickéw), — obstugi i konserwacji urzadze wymagajacej energii, zasobow i nakladow pracy. W latach 90, nastapila generalna zmiana podejscia do produkeji i konsumpeji z punktu widzenia ochrony srodowiska. Przedsigbiorstwa przyjgly nowa koncepeje zarzadzania srodowiskowego, w ramach ktérego wyodrebniono strategig zarza- dzania cyklem zycia produktu. W strategii tej dazy sig do redukeji lub minimalizacji_ emisji zanieczyszezei zwiazanych z powstawaniem, sprzedaza, konsumpeja lub cksploatacja produktu. Nalezy réwniez na kazdym etapie cyklu zycia produktu uwzglednié potencjalne zagospodarowanie odpadéw pokonsump- cyjnych (recyrkulacja). W ramach nowego modelu zrownowazonego rozwoju, ktérego gtéwnym celem jest zharmonizowanic dziatalnosci cztowieka i jego potrzeb ze srodowiskiem naturalnym, od 1993 roku wprowadzono w przedsig- biorstwach strategie zarzadzania Srodowiskowego wedlug wytycznych normy ISO 14001 oraz regulacji Uni Europejskiej EMAS, polegajace na identyfikacji aspektow srodowiskowych dzialalnosci oraz opracowaniu, wdrozeniu i utrzymaniu polityki Srodowiskowej przedsigbiorstwa. Realizowany w przedsigbiorstwach program Czystszej produkeji jest dobrym poczatkiem dla wdrozenia zarzadzania srodowiskowego wedlug wymagah normy ISO 14001. System ten realizuje sie miedzy innymi w oparciu 0 Koto Deminga (rys. 2). Rys. 2. Cykl Deminga [5] Realizujge te etapy, mozna uzyskaé efekt spirali, w ktérej kazde kolejne dziatanie jest lepsze od poprzedniego, co prowadzi do ciagte| poprawy wynikow.150 Ciagle doskonalenie polega na powlarzajacym sig procesie usprawnienia systemu zarzadzania Srodowiskowego, ktéry ma na celu uzyskanie poprawy ogélnych efektow dziatalnosci srodowiskowej, zgodnie z polityka srodowiskowa organizagji Zapobicganie zanicezyszczeniom zapewnia czesto osiagnigcie znacznych oszezednosci. Metody te pozwalaja na [4]: — oszezednosé energii i zasobow (np. surowedw, wody), — zmniejszenic negatywnych skutk6w dla srodowiska wynikajgcych z pozys- kiwania tych zasobow, - poprawe zdrowia i bezpieczenstwa pracownikéw poprzez ograniczenic kontaktu z materiatami toksycznymi, czy nicbezpiceznymi, — zmniejszenie kosztéw kontroli zanieczyszezei i gospodarki odpadami (ktére beda wzrastaé ze wzgledu na zaostrzajace sig przepisy w zakresie ochrony $rodowiska) oraz ewentualnej odpowiedzialnogci_ za _zanieczyszezenie Srodowiska, - w praktyce zapobieganic zanicezyszezeniom oznacza optymalizacjg procesu, zwiekszanie efektywnosci_ energetycznej, wlasciwy dobor materiatow i surowcéw oraz stosowanie surowcéw zastepezych, zmiany w_ projekcie wyrobu, stosowanie recyklingu wewnetrznego i zewnetrznego, ograniczenic stosowania materialéw toksycznych, itp. W praktyce zapobicganie zanieczyszczeniom oznacza optymalizacje procesu, zwigkszanie efektywnosci energetycznej, wlasciwy dobér materialéw i surowcéw oraz, stosowanie surowcéw zastepezych, zmiany w projeckcie wyrobu, stosowanie recyklingu wewnetrznegd i zewngtrznego, ograniczenie stosowania materialow toksyeznych itp. Systemy zarzadzania srodowiskowego Jednym z istotnych czynnikow majacych wplyw na gospodarke odpadami realizowana na poziomic przedsi¢biorstwa funkejonujacego w Polsce ma polityka krajowa oraz polityka Unii Europejskiej (UE). W procesie akcesyjnym, przed wstapienicm Polski do UE nastapita ozywiona dziatalnosé legislacyjna dotyezaca dziedziny gospodarki odpadami. W szezegélnosci w ramach tej polityki, dla zapewnienia istotnego postepu w dziedzinie gospodarki odpadami, ustanowiono nastepujace zasady wyznaczajace kicrunki dziatan [6, 7]: zasade dazenia do zapobiegania powstawaniu odpadow, ograniczania ich ilosci oraz zamiany odpadéw bardziej szkodliwych na mniej grozne, - zasade zapewnienia odzysku, w tym gtownie na drodze recyklingu, uzytecznych skladnikow odpad6w, ktérych powstawania w danych warunkach technicznych i ekonomicznych nie da si¢ uniknaé, — zasade unicszkodliwiania odpadow, zwlaszeza niebezpiecznych, poza sktadowaniem, — zasade bezpiecznego dla zdrowia cztowicka oraz dla srodowiska sposobu sktadowania odpadéw, ktérych w danym momencie i w danych warunkach techniczno-ekonomicznych nie mozna poddaé procesom odzysku lub unieszkodliwiania,151 ~ zasade bliskosci, oznaczajaca poddawanie odpadéw odzyskowi lub unieszkodliwianiu, w picrwszej kolejnogci w miejscu ich powstawania (lub w najblizej potozonych miejscach), — zasadg rozszerzonej odpowiedzialnosei producentéw odpadéw, ktérzy sa odpowiedzialni takze za odpady powstajace w trakcie uzytkowania oraz po zuzyciu. Istnieje kilka podstawowych przestanck, ktére wplywaja na decyzje 0 wdro- zeniu systemu zarzadzania érodowiskiem. Wi¢ksz0sé tych przestanek jest rowniez zwiazana z, potrzeba reorganizacji zarzadzania przedsigbiorstwem celem lepszego wypelniania wymagai klientow oraz osiagnigcia wiekszego zysku. Glownymi przestankami do wdrazania systeméw zarzadzania Srodowiskiem sq [8, 9]: — wazrost Swiadomosci ckologicznej catego spoteczenstwa powodowana ch¢ciq zachowania srodowiska naturalnego w jak najlepszym stanie dla przyszlych pokolen, - zaostrzajace sig przepisy prawne, dotyczace korzystania ze srodowiska (wzrost wysokosei kar za nicprzestrzeganie prawa érodowiskowego oraz coraz skuteczniejsze ich egzekwowanic), — poszukiwanie réznych = moéliwogci_—dofinansowywania —_dziatalnosci Przedsiebiorstwa (np. tarisze kredyty na inwestycje ekologiczne, dotacje rzadowe i unijne), — zainteresowanie naszych Klientéw, dostawcow, udziatowcow wplywem naszej dziatalnosci i wyrobéw na srodowisko, — tworzenie pozytywnego wizerunku Przedsigbiorstwa w otoczeniu, — przywilej wynikajacy z .pozyeji lidera” zobowiazuje' do promowania ochrony Srodowiska. Na rynku przygladajac si¢ naszym kooperantom: dostaweom czy odbiorcom, wiedzac, ze maja oni certyfikat systemu zarzadzania srodowiskowego, wicmy czeSciowo juz na wstepie, jakimi cechami taka organizacja sig charakteryzuje. Warozenie systemu i jego certyfikacja przedstawia Przedsigbiorstwo jako organizacje, ktora [9]: — prowadzi dziatalnos¢ z uwzglednienicm swojej Odpowiedzialnosei Spotecznej (CSR — Corporate Social Responsibility), — realizuje w sposdb kontrolowany procesy zwigzane z istotnymi aspektami srodowiskowymi, - realizuje zadania _zmierzajace do osiagnigcia_ okreslonych —_cel6w Srodowiskowych oraz realizagji zadah i programéw srodowiskowych, - zobowiazata sig do: * utraymywania zgodnosci z prawem srodowiskowym, = zapobicgania zanieczyszezeniom, = dazenia do ciagtej poprawy wynikéw na rzecz ochrony srodowiska. Wicle powiazai micdzy "zarzadzaniem srodowiskowym a_ efektywnym zarzadzaniem przedsigbiorstwem mozna takze zauwazyé w przypadku korzysci z wdrozenia takiego systemu. Korzysci, jakie przedsigbiorstwo moze osiagnaé z wdrozenia Systemu Zarzadzania Srodowiskiem sq nastepujgce [8, 9]:152 = zwiekszenie konkurencyjnosci firmy — lepszy wizerunek firmy w oczach potencjalnych klientow i inwestoréw (bardzo czesto posiadanic certyfikatéw, nie tylko srodowiskowego, decyduje podjgciu wspétpracy ze strony innych przedsigbiorstw, czy odbiorcéw), — poprawa wizerunku Organizacji_ jako odpowiedzialnej__spolecznie (czgsé Klientow, ktérzy posiadaja Swiadomosé dotyczaca ochrony srodowiska kupi wyroby czy skorzysta z uslug takich firm), — ulatwienie dostepu do réznego rodzaju programéw majacych na celu dofinan- sowywanie dziatalnosci Przedsigbiorstwa (co moze poméc w inwestowaniu np. w poprawe dziatania lini produkcyjnej), — uporzadkowanie stanu formalnoprawnego — zgodnosé lub wigksze prawdo- podobieiistwo zgodnosci z wymaganiami prawnymi, — Jatwiejsze uzyskiwanie pozwolen i zatwierdzei, dzicki spelnicniu wymagan prawa, — redukejg wytwarzania zanicezyszezeh i odpadéw (nic trzcba ptacié za ich wyw0z czy neutralizacje, co oznacza redukeje koszt6w), — redukeja kosztéw usuwania odpadéw i koszt6w energii oraz optat za korzystanie ze srodowiska (redukeja kosztéw oznacza wigkszy zysk dla przedsiebiorstwa), - lepsza wspéipraca i stosunki ze spoteczefistwem, wladzami oraz. jednostkami kontrolujacymi, - nacisk potozony na zapobieganic, a nie na dziatania korygujace powoduje obnizenie ryzyka Srodowiskowego, a przez to obnizenie mogacych wystapié kosztéw kar i odszkodowan (jak méwi stare przystowie: ,,lepiej zapobiegaé niz leczyé”), — wzrost produktywnosci suroweéw, materiatow, energii, maszyn i urzadzesi, — wzrost wydajnosci pracy w nastgpstwie poprawy warunk6w pracy, = redukeja wytworzonych zanicczyszezen i odpadéw oraz kosztéw ich utylizacji, - climinacja proceséw i nieprawidtowosci negatywnie oddziatujacych na stan Srodowiska, ~ redukcja koszt6w wytwarzania w nastepstwie ich controllingu oraz rozwoju i transferu technologii, = uzyskiwanie wyzszych cen ze sprzedazy produktéw ekologicznych, = wzrost utargow i zysku organizacji. Tradycyjne a nowoczesne podejscie do ochrony Srodowiska W zaleznosci od podejscia do ochrony srodowiska zmicniaja si¢ sposoby roz- wiazywania probleméw zwiazanych z ochrona srodowiska, w tym zloZonosé roz- wiazan, a co za tym idzie dlugotrwale koszty zwiazane z tym zjawiskiem (rys. 3). W tradycyinym podejsciu, poczawszy od strategii pasywnej, glownym dziataniem bylo pozbywanie sie zanieczyszezen, czy odpadéw. Nie bylo to zwigzane z duza zlozonoscig technologii produkcji uzywanej w tej strategii. Jednak powstajace odpady wplywaly na koszty dlugoterminowe.153 ROZWIAZAN INIKAC ; UNIKAC Ast Le seer. Ye LZowae DLUGOTERMINOWE KoszTy Rys. 3. Podejécie do ochrony srodowiska [10] Wraz z rozwojem strategii srodowiskowych zlozonosé technologii rosta. Poczatkowo wprowadzono neutralizowanic oddziatywania na srodowisko, nastep- nie ponownie wykorzystywano nicktére odpady. Potem zaczgto mysleé 0 mi malizowaniu oraz unikaniu powstawania odpadéw produkcyjnych i zanieczys2~ czeh. Unikanic pozwolito praktycznie w 100% rozwiazaé problemy zwiazane z oddziatywanicm na srodowisko. Zwiekszylo to takze konkurencyjnos¢ firm na rynku, Réwniez klienci zaczeli interesowaé sie w sposdb swiadomy ochrona srodowiska. Dlatego ezesto wybieraja produkty firm, o ktérych wiedza, Ze dbaja o Srodowisko naturalne. Wplywato to, jak pokazano w przypadku korzySci wynikajacych z zarzadzania grodowiskowego, na zmniejszenie m.in. strat matcrialowych, energetyeznych, kar zwigzanych 2 zanicczyszczaniem Srodowiska, co w rezultacie obnizylo dlugoterminowe koszty produkeji. Podsumowanie Nalezy pamigtaé, Ze rownie? od przedsigbiorstw zalezy, jaki bedzie stan otaczajacego Srodowiska naturalnego. Dlatego nalezy unikaé powstawaniu odpadéw czy zanieezyszezen mogacych migé negatywny wplyw na to srodowisko. Pozwoli to take na osiagnigcie korzysci ckonomicznych, zwiazanych z obnize- nicm koszt6w, a zarazem z lepszym uporzadkowaniem procesu produkcyjnego, co moze pozytywnic wplynaé na zysk osiagany przez przedsigbiorstwo. To, ze badane praedsiebiorstwa pomagaja chronié srodowisko, moze stanowié tylko ,efekt uboczny” dzialai podejmowanych z czysto ckonomicznego punktu widzenia. Dlatego gl6wny wniosck mozna przedstawié w sposdb graficzny (rysunek 4).154 ochrona srodowiska ekonomia —@__—__ chologia Rys. 4. Podejseie do ochrony srodowiska [oprac. wh] Literatura 1, PN-EN ISO 14001:2005, Systemy zarzadzania Srodowiskowego — Wymagania i wytyezne stosowania, PKN, 2. Boba J.: Czystsza produkeja nowoczesna strategia ochrony srodowiska, Materialy Glownego Instytutu Gérnictwa opublikowane na stronie http:/ep.gig. katowice.pl/pdfimpstrategialll pdt $.06.2012. Wisniewska A.: Strategie prockologiczne w zarzadzaniu przedsigbiorstwem [w:] Kistowski M. (red.), Studia ckologiczno-krajobrazowe w programowaniu rozwoju zréwnowazonego. Przeglad polskich doswiadezeti u progu integracji z Unig Buropejska, Gdatisk 2004, s. 91°98, 4. Nowak Z.A.: Podstawy Czystsze) Produkeji: Zarzadzanie Srodowiskiem, cz. 1. Wydawnictwo Politechniki Slaskiej, Gliwice 2001. 5. Lisowska-Mieszkowska E.: System zarzadzania stodowiskowego — rozwéj i funkejonowanic w Polsce, Ochrona Srodowiska i Zasobéw Naturalnych nr 30, 2007. 6. Biuro Projektowo-Doradeze EKO_KONSULT, Gdaiisk 1998, nr 2+3. 7, Kruszewska 1: Strategies to Promote Clean Production, Beverley Thorpe Greenpeace Intemational, Oct. 1995, tlumaczenie Andrzej Wojtasik 8, Borys T., Rogal P.: System zarzadzania jakosciq i Srodowiskiem, Wydawnictwo Akademii Ekonomiczne} im, Oskara Langego, Wroclaw 2007. 9. Laicucki J.: Podstawy Kompleksowego Zarzadzania Jak Ekonomicznej w Poznaniu, Poznaf 2001 10, Oestreich A.M.E.: Cleaner Production in Small and Medium Enterprises, Cleaner Production and Pollution Prevention Workshop, Lahore Mexico 2007 - materialy szkoleniowe ze. strony: www.smeda.orgidownloads/training/CleanerProductioninSmallandMediumEnterprises.ppt (1.05.2012). ia TQM, Wydawnictwo AkademiiPOLITECHNIKA CZESTOCHOWSKA WYDZIAL INZYNIERII PROCESOWEJ, MATERIALOWEJS 1 FIZYKI STOSOWANEJ WYBRANE ZAGADNIENIA PRODUKCJI I ZARZADZANIA W PRZEDSIEBIORSTWIE Praca zbiorowa pod redakcja naukowa Dr. inz. Anny Konstanciak Dr. inz. Edyty Kardas Seria: Monografie nr 29 “Cem Czestochowa 2012KOLEGIUM REDAKCYJNE Ryszard Budzik, Anna Konstanciak, Edyta Kardas, Jan Mr6z, Jerzy Siwka KOMITET NAUKOWY KOMITET NAUKOWY Leszek Blacha, Ryszard Budzik, Wiodzimierz Derda, Henryk Dyja, Krzysztof Fitzner, Tadeusz Fraczek, Maria Frohlichova, Janusz Grabara, Ivo Janik, Leopold Jeziorski, Jan Jowsa, Edyta Kardas, Anna Kawatek, Jozef Kijac, Marcin Knapitiski, Cezary Kolmasiak, Scbastian Kot, Anna Konstanciak, Konstantin F. Kowalezuk, Jan Kret, Zdzistaw Kudlitiski, Ewa Kulinska, Teresa Lis, Jerzy Labaj, Andrzej Ledzki, Ilija Mamuzic, Karel Michalek, Jan Mréz, Zbigniew Muskalski, Ewa Napora-Kowalska, Zygmunt Nitkiewicz, Joanna Nowakowska-Grunt, Maria Nowicka-Skowron, Rafat Prusak, Jerzy Siwka, Zbigniew Skuza, Ewa Staniewska, Zbigniew Stradomski, Anatolij Svyazhin, Tadeusz Wieczorek, Andrzej Wycislik, Alfreda Zachorowska, Jozef Zasadzitiski Redaktor techniczny . Slawomir Konstanciak Projekt oktadki Andrzej Jesionowski ISBN 978-83-87745-99-8 ISSN 2080-2072 © Copyright by Wydawnictwo Wydzialu Inzynierii Procesowej, Materialowej i Fizyki Stosowanej Politechniki Czgstochowskiej Druk wykonano w ,,QUICK-DRUK” s.c. Dariusz i Marek Mroczkowscy w Lodzi Naklad 100 egzemplarzy