Giriş
Romanya Türklerinin Tarihî Sosyo-Kültürel ve Edebî Durumuna
Genel Bir Bakış
A. Romanya Türklerinin Tarihî ve Sosyo-
Kültürel Durumu
Balkanlar'ın biraz daha kuzeyinde kalan ve is-
mini Kuman asıllı Dobrotiç'ten aldığı tahmin edi-
len Dobruca, 14.492 kilometrekaresi Romanya,
7780 kilometrekaresi de Bulgaristan sınırlan içinde
kalan Tuna ile Karadeniz arasındaki bir bölgenin
adıdır. Rumeli coğrafyasının parçalarından olan bu
bölge kuzey ve batı Türklüğünün bir kesişim nok-
tası olması bakımından da farklı bir özellik arz
eder.
23 milyonluk nüfusu ve 237.000 ki-
lometrekarelik yüzölçümüyle Balkanlar'ın önemli
ülkelerinden biri olan Romanya'nın nüfusunun
yüzde 10'unu azınlıklar teşkil etmektedir. Bunların
en büyüğünü 1.620.198 kişiyle Macarlar oluş-
turmaktadır. Diğerleri ise sırasıyla Romanlar (Çin-
geneler 409.723), Almanlar (119.000), Ruslar, Uk-
raynalılar, Türkler ve Leh, Çek, Yunan gibi küçük
azınlıklardır. Türklerin sayısı ise, 1992 nüfus sa-
yımına göre 54.182'dir. Bunların 29.533'ü Rumeli,
24.649'u ise Tatar Türkü'dür. Gayri resmi kay-
naklara göre, bu sayı 70 ile 100 bin arasında de-
ğişmektedir.
Romanya Türklerinin çoğu, Dobruca böl-
gesindeki Köstence (Constanta), Mecidiye (Med-
gidie), Tulça (Tulçea) gibi şehirlerde yaşamaktadır.
Ayrıca Kılıraş (Calaraşi), Oltenia, Braile, Galat,
Bükreş gibi illerde de Türk azınlığa rast-
lanmaktadır. Bunlar ise ancak yüzde 3 gibi küçük
bir oran teşkil etmekte; Türklerin yüzde 85'i Kös-
tence, yüzde 12'si ise Tulça'da yaşamaktadır. Ro-
manya'da Tatar ve Rumeli Türklerinin yanında az
sayıda Ortodoks Türklerden olan Gagavuz Türk-
lerine de rastlanmaktadır.
Bugünkü Dobruca Türklüğünün çok eskilere
uzanan tarihî bir geçmişi vardır. Düz, verimli ve
sulak bir yer olması sebebiyle tarih boyunca birçok
Türk kavminin yerleşim merkezi olan Dobruca böl-
gesinin, dörtbuçuk asra yakın bir süre devam eden
Osmanlı idaresiyle bir Türk yurdu hâline geldiği
devrin kaynaklarında belirtilmektedir. Bugün,
gerek Osmanlı, gerekse Osmanlı öncesine ait bir-
çok eserle, çeşitli yer adları (II. Dünya Savaşı'na
kadar yüzlercesi değiştirilmekle birlikte) hâla var-
lığını korumaktadır.
13. yüzyıla kadar, hep kuzeyden gelen Türk-
lerin akınlarına sahne olan Karpat-Tuna böl-
gesinde, ilk olarak M.Ö. 1000 yıllarında, proto-
Türkler'den kabul edilen İskitler (Sciti) görülür.
Bunlar, Romenlerin ataları kabul edilen Traklarla
temas kurarak Mangalya (ki bu ad îskitlerden kal-
mıştır) civarında bazı Romen aşiretlerini idaresi al-
tına alırlar.
İskitleri, sırasıyla M.Ö. 375 yıllarında Batı Hun
Türkleri (80 yıl); M. VI. yüzyılda Orta Asya'dan
(Deşt-i Kıpçak) gelerek İstanbul'u bile kuşatacak
kadar ilerleyen Avar Türkleri; M. VII. yüzyılda da
Bulgar Türkleri (681-702) takip eder.
9. ve 10. asırlarda Karpat-Tuna bölgesinde
oluştuğu kabul edilen Romen ulusu, 9. yüzyılın
sonlarına doğru ise Peçenek Türklerinin istilasına
uğrar. Bizans'ı da kendilerine dahil eden Peçenek
Türkleri, Avarlar'dan sonra İstanbul'u ikinci defa
kuşatırlarsa da fethedemezler. On üç boydan olu-
şan bu Türklerin biri de, bugünkü Gagavuz Türk-
leri'nin aslını oluşturan Oğuz/Uz'lardır. Brail ve
Tulça'da, Peçenek ve Oğuz/Uz Türklerinden kalan
bazı yer adlanna rastlanmaktadır.
 Peçenekler, XI. yüzyılın ortalarında (1057)
Kuman Türklerine mağlup olurlar. Kumanlar, bu
yörede iki asra yakın hüküm sürdükten sonra Ka-
tolikliği kabul ederler.
1071 yılındaki Malazgirt Meydan Mu-
harebesi'nde, Bizans Ordusu'nun önemli bir kıs-
mını oluşturan Peçenek ve Oğuz/Uz Türklerinin;
kendi dillerini konuşan soydaşlarını görünce, on-
ların saflarına geçerek, savaşın kaderini de-
ğiştirdikleri bilinen tarihî bir gerçektir.
1241'de kısa bir süre devam eden Moğol akın-
ları, buradaki Türklerin, daha güneye inmelerine
sebep olur. 13. asırda, bu bölgede güneyden gelen
Türkler görülmeye başlar. M. 1263-64'te, Konya
Selçuklu Sultanı İzzettin Keykavus ve amcası Sarı
Saltuk önderliğindeki Selçuklu Türkleri, Babadağ
civarındaki Kavurna ülkesi adı verilen bir bölgeye
yerleşirler. Bunlar, San Saltuk'un ölümünden
sonra Bizans'ın zorlamasıyla Hristiyanlığa ge-
çerler. Dobruca adının da bu devletin başına geçen
Kuman asıllı Dobrotiç'ten geldiği tahmin edil-
mektedir. Türk tarihçileri, bu asırdan itibaren bu
bölgeden Dobruca yurdu olarak bahsetmişlerdir.
13. yüzyılın ortalarından 14. yüzyılın son
larına kadar ise, Altmordu Devleti'nin sınırlarının
Tuna'ya kadar genişlemesi üzerine; Kıpçak Boz-
kırlan'ndaki Tatar Türkleri'nden bir kısmı, Dob
ruca Bölgesi'ne gelip yerleşirler.
14. yüzyılda, aydmoğulları Beyliği'nin Dob
ruca bölgesine yaptığı birkaç saldırıdan sonra, Bal-
kanlar'da asırlar sürecek yeni bir dönem başlar.
1391'de, Osmanlılar'a vergi vermeyi kabul eden
Eflak (Valahya), Yıldırım Bayezit'in 1397deki Niğ-
bolu zaferinden sonra ise, kesin olarak Osmanlı ha
kimiyetine geçer. Boğdan ise II. Bayezıt'm, 1484'te
Kili (Kilia) ve Akkirman'ı fethinden sonra Os
manlılar'a bağlanır.
Osmanlılar, Rumeli'ye ayak bastıklarında, bu-
radaki Kuman, Peçenek, Oğuz Türkleri'yle kar-
şılaşırlar. Bunlar, Osmanhlar'ın Rumeli'deki iler-
leyişlerinde ve bölgede uzun süre kalabilmelerinde
önemli bir rol oynamıştır.
Eflak ve Boğdan, Osmanlılar'a bağlandıktan
sonra önemli hak ve ayrıcalıklara sahip özerk bir
prenslik olarak yöneltilmiştir. Bunlarda, Osmanlı
Kanunları tatbik edilmemiş beylerbeyi ve kadı da
gönderilmemiştir. Fakat bölgede hudut kaleleriyle,
askeri teşkilat bulundurulmuştur.
II. Beyazıt, Dobruca'yı fethettikten sonra Ka-
radeniz'in kuzeyinden çağırdığı Tatarlarla, Ana-
dolu'dan getirdiği çoğu konar-göçer (yörük) olan
Türkleri Dobruca'ya yerleştirir. 1783'te Kınm'm
Ruslara bağlanmasından sonra binlerce Kırım
Türkü Dobruca'ya göç eder.
1877-78 Osmanh-Rus savaşından sonra Ro-
manya bağımsızlığını kazanır. Bu tarihten sonra
Dobruca Türkleri akın akın "Ak Topraklar" de-
dikleri Anadolu'ya göç etmeye başlarlar. Göçler
1910'a kadar yoğun bir şekilde devam eder.
Bundan sonra 1935-37 yıllarında yapılan göçlerle
Dobruca, Türkler tarafından adeta boşaltılır.
23.08.1944'te başlayan komünizm döneminde de,
bilhassa varlıklı ve aydın kişilere karşı yapılan bas-
kılar sonucu bir kısım Türk Anadolu'ya göç eder.
Bütün bu göçlere karşılık 1920'lerde 250 bin ci-
varında olan Türk nüfus, azala azala bugünkü sa-
yıya düşmüştür. (Romanya Türklerinin tarihi için
Bkz. Cemil, 1981:1503; Ekrem, 1934; Guboğlu,
1981:751-781; Togan 1943:1-3 Ülküsal, 1987; Gök-
bilgin, 1957.)
Görüldüğü gibi, Dobruca birçok Türk bo-
yunun uğrak yeri olmuş; bunların bir kısmı Hris-
tiyanlığı kabul ederek Romenlere karışıp gitmişler;
bir kısmı da kendi aralarında karışarak varlıklarını
devam ettirmişlerdir. Romen ulusunun olu-
şumunda, eski Türk kavimlerinin önemli rol oy-
nadığı kaynaklarda belirtilmektedir. Romenler ara-
sında bugün bile varlığını koruyan birçok Türkçe
isim bunun canlı bir göstergesidir. Macarların
yoğun olarak yaşadığı Sibiu ehrinde "Çangıy" ve
"Sakuy"lar denilen ve kendi aralarında eski bir
Türkçe konuşan topluluğun, Katolikliği kabul eden
ve zamanla Macarlaşan Kuman Türkleri olduğu
tahmin edilmektedir.
Tatar Türkleri kendilerini Tat, Keriç-Çongar
ve Nogay olmak üzere üçe ayırmaktadır. Bah-
çesaray civarından gelen ve şiveleri Anadolu Türk-
çesi'ne yakın olanlara Tat; Dobruca'ya ilk yerleşen,
şiveleri Kuzey Türkçesi ne benzeyenlere Nogay;
1860'lardan sonra gelen ve Dobruca'daki Kırım
Türklerinin çoğunluğunu teşkil edenlere ise
Keriç-Çongar denilmektedir. Evlâd-ı fatihan de-
diğimiz Türkler ise, tipik bir Rumeli Türkçesi ko-
nuşmaktadırlar. Bunların yanında, Türkçe'yi canlı
bir şekilde yaşatan ve millet adı verilen Çingeneler
de vardır. Bunlar, Osmanlılar döneminde Is-
lamiyeti kabul ederek Türkçe'yi öğrenen bir top-
luluk olmalıdır.
Romanya'nın birliğine ve bütünlüğüne sadık,
problemsiz bir azınlık olarak varlıklarını sürdüren
Türkler; kurduğu birliklerle kendilerine tanınan
anayasal haklardan yararlanmaya çalışmaktadır.
Komünizm öncesinde de birçok cemiyete sahip
olan Türkler, sosyalist rejimin devrilmesinden
sonra 29.12.1989'da "Romanya Demokrat Türk
Müslüman Birliği"ni kurarlar. Bu birliktelik ne
yazık ki kısa bir süre sonra; birliğin Romanya Türk-
leri'nin Demokratik Birliği (Uniunea Democrata
Turca Din Romanıa) ve (Uniunea Democratea Ta-
tarilor Turk-Musulman Din Romanıa) Romanya
Tatar-Türk Müslümanlarının Demokrat Birliği olarak
ikiye ayrılmasıyla bozulur. Bu iki topluluk, gi-
rişimler sonucu 30.07.1994'te Türk-Tatar Birlikleri
Federasyonu altında birleşmişlerdir; fakat bunun
kağıt üzerinde kaldığı görülmektedir.
Romanya'da, millî azınlıkların birlikleri bir
siyasî parti statüsünde kabul edilmekte ve birer
milletvekilleriyle mecliste temsil edilmektedirler.
Bu birliklere, Romen hükümeti tarafından önemli
miktarda ödenek ayrılmaktadır.
îki topluluk arasındaki bu ayrılık, işinde gü-
cünde olan ve birbirleriyle kaynaşmış durumda
olan iki halkı ilgilendirmemekte, kendilerine
sorulduğunda Türk ve Tatar'dan ziyade "Müs-
lümanım" diye cevap vermektedirler.
Romanya'daki Türk azınlığın dinî işleri,
Romen makamları tarafından atanan müftü ta-
rafından yürütülmektedir. Müftülük, camilere din
adamlarının görevlendirilmesi ve diğer dini ko-
nularda Müslümanların ihtiyaçlarını karşılamaya
çalışmaktadır. Romanya'da yüzlerce camiden,
bugün kalanların sayısı sadece 70'tir. Bunların da
pekçoğu sadece cuma ve bayram namazlarında
açılmakta ve ihtiyacı karşılayacak yeterince de din
adamı bulunmamaktadır. Yeni dönemde, Diyanet
Vakfı ve gönüllü kuruluşlar tarafından gönderilen
din görevlileriyle dinî hayatta belirgin bir can-
lanma görülmektedir.
Bugün, yaşı ellinin üzerinde olan soy-
daşlarımız kendi kültürel değerlerini korumakla
birlikte, yeni yetişenlerin dil, din, örf ve adetleriyle
bağlan oldukça zayıflamış, hatta kopmuş du-
rumdadır. Görüştüğümüz insanlardan duy-
duğumuz, eski sistem 30 yıl daha devam etseydi;
Romanya'da Türk kalmayacaktı sözü, bu acı ger-
çeği ifade etmektedir. Yeni dönemde ise Rumeli ve
Tatar Türkleri, tarih, kültür ve kimlikleriyle ara-
larına çekilen perdeleri aralayıp, çıkardıkları ga-
zeteler, düzenledikleri toplantılarla kendilerini ta-
ramaya ve tanıtmaya çalışmaktadırlar.
Türk azınlık iki gazeteye sahiptir. Bunlardan
biri, yeni dönemde çıkmaya başlayan Karadeniz; di-
ğeri de 1995 yılında yayın hayatına atılan ve Türk
Birliği'nin yayın organı olan Hafcses'tir. Aylık olan
fakat düzenli olarak çıkamayan bu gazetelerin fi-
nansmanı Romen Hükümeti tarafından kar-
şılanmaktadır. Bunların yanında Türk azınlığın
sanat, kültür, araştırma yazılarını içeren ve eski dö-
nemde yayımlanmaya başlayan Renkler adlı der-
ginin de 4. sayısı çıkmış durumdadır. Soydaş ya-
zarlarımızın edebî-bilimsel eserleri de, Kriterion
Yayınevi tarafından basılmaktadır Bu seride çıkan
birçok değerli çalışma vardır.
Yukarıdaki yazılı yayınların yanında, Türk ve
Tatar azınlığı, Köstence Radyosu'nda haftada birer
saat yayın yapmakta ve belirli günlerde de Romen
televizyonlarında kendileriyle ilgili programlar ya-
yımlamaktadırlar.
Yeni dönemde, unutulmaya yüz tutan
âdetlerini yeniden canlandırma konusunda epeyce
gayret sarfeden Türkler, düzenli olarak Tatar gü-
reşleri, nevruz, tepreş ve hıdırellez kutlamaları ter-
tip etmektedirler. Türkiye'den giden, folklor, ti-
yatro, müzik toplulukları da onların kültür
hayatına yeni bir renk ve canlılık katmaktadır.
Bunların yanında, yeni dönemde Türk azın-
lığı Romen Kültür Bakanlığı'nın katkılarıyla bir-
çok millî ve milletlerarası sempozyumlar ger-
çekleştirmektedirler.
Türk azınlığın eğitimi, Türkiye Cumhuriyeti'
nin katkılarına rağmen istenilen duruma ge-
lememiştir. Yeni dönemde, Türk dili eğitimi baş-
latılmakla birlikte, soydaşlarımız kendi eğitim ağ-
larını kuramamışlardır. Halbuki Türkler'e ait
okulların, çok eskilere uzanan bir geçmişi vardır.
Gerek Osmanlı, gerekse krallık döneminde Kös-
tence, Mecidiye, Babadağ, Tulça gibi büyük mer-
kezlerdeki medreseler ve rüştiyelerin yanında bir-
çok köy ve kasabada da "mekteb-i sıbyan'lar
faaliyet göstermekteydiler. Bunlar kapana kapana I.
Dünya Savaşı'ndan sonra, biri hariç, hiç kal-
mamıştır. Ayakta kalan bu tek okul da, 1837'de II.
Sultan Mahmut tarafından yaptırılan, göçler sonucu
1901'de Babadağı'ndan Mecidiye'ye nakledilen "Se-
minaru'l-Müslüman"dır. Bu okulun giderleri, 1683
Viyana Kuşatması'nda büyük kahramanlıklar gös-
termiş olan Gazi Ali Paşa'nın sekiz bin hektarlık
vakıf gelirlerinden karşılanırken; vakfın Romenler
tarafından devletleştirilmesinden sonra masraflar
Romen hükümeti tarafından üstlenilmiştir. Verdiği
mezunlarla Türk azınlığın öğretmen ve din adamı
ihtiyacını karşılayan bu okul, aksamalarla 1967ye
kadar devam etmiştir.
Sosyalist rejim döneminde ise, Türk okulları
ve eğitimi birkaç defa değişikliğe uğrar. Azın-
lıklara iki saat ana dilini okutmak serbest bırakılır.
Fakat Sovyetler'de uygulanan "milletleri türlü ka-
bile ve boylara bölme siyaseti"nin gereği; Tatar ve
Anadolu asıllı Türklerin okulları ve kitapları ay-
rılmış; Tatar Türkleri, Kazan'da Kril alfabesiyle
basılan Tatar Türkçesiyle yazılan okul kitaplarını
okumaya zorlanmıştır. Bu dönemi yaşayanlar,
haklı olarak bu kitapları anlayamadıklarını ifade
etmişlerdir. Bugünkü, iki topluluk arasındaki
ayrılığın kaynağını buralarda aramak gerekir.
1957de ise, gerek Türkiye, gerekse Tatar Türk-
çesi'yle ders okutulamayacağı söylenerek bütün
okullar kapatılmıştır. 1990'a kadar süren bu dö-
nemde, bir ara ana dille eğitim için izin verilirse
de, çeşitli güçlükler sebebiyle Türk azınlığın bu ka-
rarı uygulaması mümkün olmamıştır.
Sosyalist rejimin devrilmesinden sonra, Türk
diliyle eğitimi yeniden başlatmak için Romen Eği-
tim ve Bilim Bakanlığı içinde bir müfettişlik ku-
rulur. Türk hükümetinin yardımıyla kırk kişilik
soydaş öğretmen grubu Ankara'da bir aylık kursa
alınarak 17.09.1990'da Türk-Tatar çocuklarına
Türkçe eğitimi verilmeye başlanır. Dersler il-
kokulda 4, ortaokul ve lisede ise 3 saattir.
Yeni dönemde, öğretmen ihtiyacını kar-
şılamak üzere Köstence Pedagoji Koleji, Bükreş ve
Köstence Üniversitesi'ndeki Türkçe bölümlerine
öğrenci alınmaya başlanmıştır.
Macar, Alman hatta sayı olarak Türklerden
daha az olan Ukrainan, Sırp, Bulgar, Çek, Hırvat
gibi azınlıkların birçok okulu olmasına karşılık;
Türk azınlığa ait, Türk ve Romen Devletleri'nin
ikili anlaşmasıyla kurulan Mecidiye'deki Mustafa
Kemal Atatürk İlahiyat ve Pedagoji Lisesi'yle bir-
kaç anaokulunun dışında başka okul yoktur.
Mecidiye'deki okulun dışında, özel vakıflar ta-
rafından Köstence ve Bükreş'te iki lise ve bir il-
kokul açılmıştır.
Aynı şekilde Romen yasalarına göre zorunlu
hâle getirilen din dersleri de boş geçmekte veya öğ-
renciler Romen din adamlarının derslerine gir-
mektedir. Son zamanlarda, mevcut öğretmenlerden
yararlanarak bu açığın çok az bir kısmı ka-
patılmıştır. (Türk azınlığın eğitimi için bkz. Ekrem,
1992 :186-191; Ülküsal, 1987 :119-140; Kyuchukov,
1994:74-78.)
Eski bir Türk yurdu olan Dobruca'da, asırlarca
devam eden Türk hakimiyeti, ardında büyük bir
tarihî miras bırakmıştır. Arkeolojik, tarihî birçok
eser bugün Romen müzelerini doldurmaktadır.
Yüzlerce camiden bugün 70 kadarı kalmıştır. Yeni
dönemde bunların pekçoğu tamir edilerek ibadete
açılmıştır. Babadağ, Mecidiye, Köstence, Tulça,
Çernovoda gibi yerlerde Osmanlılar'dan kalan
büyük camiler, bugün de müslüman ağzınlığa hiz-
met vermektedir. Bunların en eskisi olan, 15. yüz-
yıldan kalma Gazi Ali Paşa (Babadağ) Camii ve
türbesi ise oldukça harap bir hâldedir. İki ülke ara-
sında 5.09.1995'te imzalanan bir protokolle, bu eser-
lerin ve Sarı Saltuk Türbesi'nin aslına uygun bir şe-
kilde Türkiye tarafından restore edilmesi ka-
rarlaştırılmıştır. Bunların yanında, Mecidiye'deki
eski seminer binası da aslına uygun bir şekilde res-
tore edilmeyi beklemektedir.
Yukarıda görüldüğü gibi, Romanya Türkleri,
içinde yaşadıkları ülkenin birliğine ve bü-
tünlüğüne bağlı, problemsiz Romen vatandaşları
olarak hayatlarını sürdürmekte ve oldukça uzun
bir geçmişi olan Türk-Romen münasebetlerinde bir
köprü görevi görmektedirler. Bugün de her alanda
iki ülke arasındaki yakın münasebetler devam et-
mekte ve Romanya'da 4.000'e yakın işadamı fa-
aliyet göstermektedir.
B. Romanya Türklerinin Edebiyatı
Rumeli topraklan, Osmanlılar tarafından fet-
hedildikten sonra Türk Edebiyatının serpilip ge-
liştiği çok önemli vatan parçalarından biri ol-
muştur. Âşık Çelebi'den Yahya Kemal'e kadar,
edebiyatımızın önde gelen birçok şair ve yazarı bu
topraklarda yetişmiştir. Şuarâ tezkirelerindeki 3180
şairden 525'i yani her beş şairden birinin Rumeli
doğumlu olması, bu bölgenin kültür tarihimiz ba-
kımından önemini bariz bir şekilde göstermektedir
(İsen, 1997:515-572). Ayrıca Anadolu sahasında ye-
tişen birçok önemli şahsiyet de, bu yörelerdeki gö-
revleri süresinde bölgenin kültürel hayatına can-
lılık kazandırmışlardır.
Dobruca'run demografik yapısı, Kuzey ve
Güney Türklüğünün bir temas ve kesişme noktası
olması sebebiyle çeşitlilik göstermektedir. Aynı
kökten gelen ve aynı ana dilin farklı lehçe ve şi-
velerini konuşan bir Türk boylan, dört asırlık Os-
manlı idaresi sırasında birbirleriyle iyici kay-
naşmışlardır.
Sözlü Edebiyat
Osmanlılar döneminde Dobruca'da yaşayan
Türklerin eğitim düzeyinin diğer azınlıklara göre
oldukça yüksek olduğu kaynaklarda belirtilmekle
birlikte; buraya yerleşenlerin uzun süre göçebe ha-
yatı yaşamaları, yerleşik hayata geçenlerin de köy-
lerde tanm ve hayvancılıkla meşgul olmaları se-
bebiyle, yazılı edebiyat 19. yüzyılın sonlarında
başlayabilmiştir. Romanya Türkleri, bu tarihe
kadar ideal, inanç ve geleneklerini, destan, mani,
çın, türkü ve atasözü vs. gibi anonim ürünlerde ya-
şatmışlardır.
Dobruca'ya büyük kitleler hâlinde göç eden
Türk boylan, örf ve adetleriyle birlikte zengin bir
folklor hazinesini de beraberinde getirmişlerdir.
Bunlar, zaman içerisinde gerek Romen kül-
türünden, gerekse birbirlerinden etkilenerek ge-
lişmiş ve bölgeye has zengin bir folklor ortaya çık-
mıştır. Mehmet Ali Ekrem, Romanya Türkleri
folklorunu; Dobruca'da doğan Türk folkloru, Ana-
dolu'da doğan ve Dobruca da değişen Türk folkloru,
Kırım ve Bucak yoluyla gelen Kuzey Türkleri folkloru,
Rumeli'de çıkan ve mahalli şartlara göre bazı farklılıklar
gösteren folklor, değişik devirlerde çeşitli şairlerin ka-
leminden çıkan ve halk arasında şifahi olarak yaşayan
folklor olmak üzere beş gruba ayırır (Ekrem, 1981:9).
Romanya Türkleri arasında, bütün Türk dün-
yasında bilinen Köroğlu Destanı, Arzu ile Kamber,
T ahir ile Zühre, Yusuf u Züleyha ve Tepegöz gibi
hikâyeler ve Nasreddin Hoca fıkraları canlı bir şe-
kilde yaşamaktadır. Bu bölgede, mani, türkü, des-
tan, atasözü gibi anonim halk edebiyatı ürün-
lerinin yanında kuzeyden gelen Türklere has "çm"
gibi türlere de rastlanmaktadır.
Güneyden gelen Türklerin folklor ürün-
lerinden seçmeler, Mehmet Ali Ekrem tarafından
Bülbül Sesi adıyla yayımlanmıştır (Ekrem, 1981).
Eserde, türkü, oyun, mani, destan, ninni, bilmece,
masal, fıkra ve atasözü gibi anonim halk edebiyatı
ürünlerinden örnekler verilmiştir. Bunların bir-
çoğu Anadolu Türkleri arasında da yaşamaktadır.
Rumeli Türklerinin doğum, evlilik ve ölümle ilgili
adetleri ise M. Naci Önal tarafından derlenerek ya-
yımlanmıştır (Önal, 1997). Oğuz Türklerine ait des-
tanların bir kısmı, Dobruca'nm çeşitli bölgelerinde
ortaya çıkan olayları (Başpınar Destanı, Bir Kız Des-
tanı, Ramazan Destanı, Beni Aldattılar vs.); bazıları
da Türk tarihiyle ilgili konuları (Osman Paşa, Kö-
roğlu, İnönü Dağlarında, Milli Kurtuluş Destanı vs.)
anlatır. Dobruca folklorunda, Rumeli türkülerinin
ise ayrı bir yeri vardır.
Dobruca'ya kuzeyden gelen Türklerin folklor
ürünleri, Ahmet Naci C. Ali ve Enver Mahmut
(bkz. Bibi.) tarafından yayımlanmıştır. Bunlar cır
(türkü), mâne (mani), çın (şm), elem-kargış, şap-
paz-takmak (tekerleme), tapmaca (bilmece), miyt
(beyit), atalar sözü, masal, hikâye, efsane, destan,
bozlav (Nogay köylerinde ölenin ardından söy-
lenilen şiir), suvsale (kefene sarılan ölü için söy-
lenilen ilahiler) gibi türlerden oluşmaktadır.
Düğünlerde, bayramlarda genç kızlar ve de-
likanlıların irticalen karşılıklı olarak söyledikleri
çınlar, Kırım folklorunun en değerli kısmıdır ve
Romanya'daki Kırım Tatarları arasında da çok yay-
gındır. "Mâne" söyleme adeti ise, bilhassa Yalıboyu
Tatarları (Tatlar) arasında görülür.
Başkurt-Tatar, Nogay, Kırım, Kazak gibi kıp-
çak Türkleri arasında yaygın olan kahramanlık
destanlarının, Dobruca Tatarları arasında da var-
yantlarına rastlanmaktadır. Bu destanlar, 14-18.
asırlarda Altmordu devletinin çökmeye baş-
lamasından sonra, Astrahan, Kazan, Kasım Han-
lıklarının kurulmasına kadarki, Tuna ve İrtiş ır-
makları arasında geçen olayları anlatır (Mahmut,
1987:172). Bunlar, Ediğe Batır, Şorabatır, Koblandı
Batır, Kıylap Batır, Aysıl Ulı Amet Batır, Bozcigit, Adil
Sultan vs. gibi destanlardır.
Yazılı Edebiyat
Bugünkü bilgilerimize göre, Romanya Türk-
lerinin yazılı edebiyatı 19. asrın sonlarında baş-
lamıştır. Osmanlı döneminde, Dobruca'da Rumeli
coğrafyasının diğer şehirlerinde olduğu gibi bir
edebî muhitin oluşmadığı görülmektedir. Bunda
da, buradaki Türklerin göçebe olarak yaşamaları
ve Eflak ve Boğdan'm özerk prenslikler olarak yö-
netilmesinin etkisi büyüktür. Kaynaklarda, Tuna
vilayetinden veya Dobruca'dan olduğu söylenilen
birkaç şaire rastlanılmakla birlikte, bunların hayatı
hakkında elimizde yeterli bir bilgi yoktur. 17. Yüz-
yıl Bektaşî şairlerinden olan ve Dobruca ozanı
olarak tanınan Kazak Abdal'ın Romanya Türk-
lerinden olduğu tahmin edilmektedir. Aynı şekilde
17. asır saz şairlerinden Kul Mehmet ve Öksüz
Âşık'ın da Tuna civarında yetişip büyüdüğü söy-
lenilmektedir. Tezkirelerde ise, Dobrucalı olarak,
sadece Helakî (16. yy.) mahlaslı bir divan şairinden
bahsedilmektedir.
Bunların yanında, Anadolu sahasında yetişen
Türk Edebiyatı'nın bazı tanınmış isimleri çeşitli ve-
silelerle bir süre Romanya'da bulunmuşlardır. Si-
mavna Kadısıoğlu Bedrettin (Ö. 142O), Taşlıcah
Yahya Bey (16. yy.), Tokatlı Kânî (Ö. 1791), A.
Vefik Paşa (Ö. 1891), Ahmet Rasim (Ö. 1932), Ham-
dullah Suphi Tanrıöver (Ö. 1966) gibi. Bunlardan
Ulah beyi Alexandre'nin kâtipliğini yapan
Kânî'nin, Bükreş'te bulunduğu sırada tutulduğu
bir Romen dilberinin, kendisine Hristiyan olmasını
teklif etmesi üzerine söylediği, "Kırk yıllık Kânî olur
mu yani" mısraı bir atasözü gibi dillerde do-
laşmaktadır. I. Dünya Savaşı sırasında harp mu-
habiri olarak Romanya'da bulunan Ahmet Rasim
de anılarını Romanya Mektupları (İst. 1916) adıyla
yayımlamıştır.
Romanya Türklerinin yazılı edebiyatının baş-
lamasında, İbrahim Temo'nun önemli katkıları ol-
muştur. İttihatçılardan olan Arnavut asıllı Temo,
istibdat rejiminin baskısından kurtulmak amacıyla
Mecidiye'ye yerleşmiş ve burada çeşitli fa-
aliyetlerde bulunmuştur. Bu çalışmalar, Dobruca
Türklerinin millî duygularının uyanışında önemli
bir rol oynamıştır (Ülküsal, 1982:161). Temo, burada
Türklerin ileri gelenleriyle yakın ilişkiler kurmuş
ve onları istibdat rejimine karşı mücadeleye ortak
etmeye çalışmıştır. Onun bu çabalarına, buraya
kaçan diğer Jön Türkler de yardımcı olmuş ve bir-
likte Köstence'de, İttihat ve Terakki'nin Balkanlar
şubesini kurmuşlardır. Bunlara, İstanbul'da eğitim
gören Mehmet Niyazi gibi gençlerin katılımasıyla,
Dobruca'da yeni bir hava esmeye başlamıştır.
Paris, Cenevre, İstanbul gibi merkezlerden getirilen
kitaplar ve gazeteler Romanya Türklerine da-
ğıtılırken, bir taraftan da bu bölgedeki ilk Türk ga-
zeteleri yayımlanmaya başlamıştır. Bu dönemde,
Dobruca'da, Dobruca Sodası, Işık, Haksöz, Hasret, Sa-
dakat, Şark, Sadayı Millet, Dobruca, Teşvik, Mektep ve
Aile, Hayat, Tan, Kumanya, Haber, Tuna, Emel, Çar-
dak, Bora vs. gibi otuza yakın gazete ve dergi çık-
mıştır (Edip, 1992 : 143-147). Ayrıca gerek bunlar,
gerekse kurulan cemiyet ve dernekler, Dobruca'da
canlı bir kültürel muhitin oluşmasına sebep oluş-
muştur. Bu çalışmalar, Dobruca Türkleri arasında
milliyetçilik tohumlarını da yeşertmiştir. Bütün bu
çalışmaların amacı, maarif ve terakki yani Dobruca
Türkleri arasında bir zihniyet ve medeniyet de-
ğişimini gerçekleştirmekti. Halifeliğe ve padişaha
sadakatle bağlı olan Dobruca Türkleri, önceleri İt-
tihatçıların başkaldırışını üzüntüyle sey-
rederlerken, Meşrutiyet'in ilanından sonra (1908)
yine devlete sadakatlerinden yeni rejimin yanında
olmuşlardır (Ülküsal, 1987 :162).
Bu kültürel canlılık, edebî eserleri de be-
raberinde getirmiş ve Dobruca Türkleri Ede-
biyatının ilk temsilcileri bu yayın organlarında boy
göstermeye başlamıştır. Bunlardan ilki Mehmet Ni-
yazi'dir. Bunlara geçmeden önce, Dobruca Türkleri
Edebiyatı'nın dönemleri hakkında kısaca bilgi ver-
mek yerinde olacaktır:
a) Osmanlı Dönemi (1397-1878) : Yaklaşık dört
asırlık bu süre, yukarıda belirttiğimiz birkaç ismin
dışında önemli şahsiyetlerin yetişmediği sözlü ede
biyat dönemidir.
b) Krallık Dönemi (1878-1944) : Türklerin kit
leler hâlinde Anadolu'ya göç etmeye başladıkları
bu dönemde, yukarıda belirtilen gazete ve der
gilerde Romanya Türkleri Edebiyatı'nın ilk ürün
leri görülmeye başlar. Mehmet Niyazi, İsmail Zi-
yaeddin, İsa Yusuf Halim, bu yayın organlarında
imzaları görülen yazarlardandır.
c) Sosyalist Rejim Dönemi (1944-1989) : Dob
ruca Türkleri Edebiyatı, oldukça faal geçen bir
dönemden sonra bu dönemde bir ölüm sessizliğine
bürünür. Bütün gazeteler ve dergiler kapanır. Baş
langıçta, okullarda Türkçe derslere izin verilir. Tür
kiye Türkçesinin yanında, Tatar Türkçesiyle de ki
taplar bastırılarak Tatarca eğitim başlatılır. Mehmet
Niyazi ekolünden yetişen sanatkârlar, bu ders ki
taplarında eserlerini yayımlama imkânı bulurlar.
Bu durum 1960'lara kadar devam eder. Bu tarihte,
diğer azınlıklarla birlikte Türk okulları kapatılır ve
Türkçe eğitim yasaklanır. Bu dönemde yetişen bazı
soydaş yazarlar, Romence yazdıkları hikâye ve şi
irlerini, Romen edebiyat dergilerinde yayımlarlar.
Cemal Acıamet, Atilla Emin, Fatma Sadık gibi. Ay
rıca Nevzat Yusuf, A. Baubec ve diğer Romen asıllı
Türkologlar Türk edebiyatıyla ilgili antolojiler ve
genellikle sosyalist yazarlardan yaptıkları roman,
hikâye çevirilerini yayımlarlar (Horata, 1997:396).
Bu dönemin sonlarına doğru, Türkçe yazmaya mü
saade edilir ve Türk azınlık, 1987'de Renkler adlı bir
sanat-edebiyat dergisi çıkarmaya ve folklor der
lemelerini yayımlamaya başlar. Dergide çıkan
hikâye ve şiirler incelendiğinde, "güdümlü" bir ede
biyatın izleri görülmemektedir.
d) 1990 Sonrası Dönem: Bu dönemde Türkçe
eğitime yeniden müsaade edilir. Türk azınlık, si
yasi birliklerini kurar ve Renkler'in yanında Ka
radeniz ve Hakses gazetelerini çıkarmaya ve soydaş
yazarların şiir, hikâye ve araştırmalarını ya
yımlamaya başlarlar.
Sonuç olarak, Rumeli coğrafyasının diğer par-
çaları kadar olmamakla birlikte, Kuzey ve Güney
Türklüğünün bir temas yeri olan Dobruca bölgesi
de, Türkçenin soluklandığı yerlerden biridir. Asır-
larca, gönlündekileri sözlü olarak yaşatan, 19. asır-
dan itibaren yazılı edebiyatlarının ilk temsilcilerini
yetiştiren bu Türkler, yaklaşık yarım asırlık bir sus-
kunluk döneminden sonra dillerini ve unutulmaya
yüz tutan geleneklerini yeniden canlandırma ça-
bası içine girmişlerdir. Şu an eser vermeye çalışan
insanların yetişme dönemi bu yasaklı yıllara rast-
lar. Dilimiz ve edebiyatımızla ilgili eserlerden
mahrum bir şekilde, annelerinden, babalarından
öğrendikleri bir dille "dil"deklerini dile getirmeye
çalışan soydaşlarımızın, ortaya koydukları eser-
lerinde gerek dil, gerekse içerik bakımından tatmin
edici bir seviye görülmemekle birlikte; bunların
eski bir Türk yurdu olan Dobruca topraklarında
Türkçeyi ve Türklüğü yaşatmaya çalışmaları ba-
kımından değerinin inkâr edilmemesi gerektiğini
düşünüyoruz.