Srednja stručna škola

Kakanj
Školska 2010/2011. godina

Tema za stručno usavršavanje

»Logičko zaključivanje u nastavi geografije«

Edina Bečić profesor geografije

1
 -KARTA KAO GLAVNO STEDSTVO LOGIČKOG
ZAKLJUČIVANJA U GEOGRAFIJI-

“U nizu zemalja (npr. Skandinavske zemlje) savremeni pojam nepismenosti odnosi se na

čovjeka koji se ne zna služiti katrom.”
Geografska karta je ne zamjenljivo nastavno sredstvo u nastavi geografije i smatra se
sastavnim dijelom udžbenika u geografiji.
Značaj karte u nastavi geografije isticali su mnogi metodičari do sada. Tako naprimjer,
sovjetski metodičar i geograf Budanov o značaju karte pored ostalog kaže i sljedeće:
“Predavati geografiju bez udžbenika je svakako teško i neprijatno, ali nije nemoguće.
Predavati, pak, geografiju bez karte jeste očigledna i neosporna besmislica, karta nije samo glavna
geografsk oprema; ona ne ilustruje samo ono što se uči već je ona i sam objekat izučavanja teritorija
koji se izučava.”
U metodsdkom priručniku za nastavu geografije izdatom od strane UNESCO-a o
geografskoj karti piše:
“Geografija je uvijek smatrana za naučnu disciplinu koja proučava lokalizaciju pojava,
koja opisuje i objašnjava raznolikosti na Zemljinoj površini...... Bez pomoći karata i stalnog
upućivanja na te karte, bez truda se pojave stalno lokalizuju i ograniče, regionalna geografija
rizikuje da postane apstraktna, nestvarna. Nije dovoljno znati da postoje planine, rijeke, šume,
neobrađeno zemljište. Sve ovo treba da bude lokalizovano, ograničeno i postavljeno u odnosu jedno
na drugo.”
Geografska kerta u nastavi geogrfije nema samo funkciju alokacije i geografskog
rasporeda objekata, pojava i procesa, nego i kauzalne korelacije između njih, iz koje se može dobiti
odgovor ne samo na pitanje “šta” i “gdje” veći “zašto”. Tako na primjer iz geografske katre se, na
osnovu poznavanja geografskih pojmova, pojava i procesa, može zaključiti:
 Kakav je geografski položaj jednog mjesta, zemlje, regije i sl.;
 Kakav je reljef i njgov uticaj na klimu;
 Kakva je klima (koji se vjetrovi mogu očekivati, kako se kreću temperaturne
amplitude u toku dana i godine, srednje temperature i sl.);
 Kakve su hidrografske prilike i koliki je njihov uticaj na klimu, privredu,
geografski razmještaj naselje;
 Kakav je biljni i životinjski svijet;
 Koja se rudna bogatstva mogu očekivati i sl.
Karta se koristi i u drugim nastavnim disciplinama, kao što su historija, biologija, i sl.,
zatim u nauci, istraživačkom radu, saobraćaju, rudarstvu, turizmu, poljoprivredi, trgovini, za potrebe
vojske, kao i za potrebe ljudi raznih zanimanja i struka.
Na osnovu karte se razvija geografsko mišljenje, pamćanje, rezonovanje i zaključivanje, te
upoređivanje geografski različitih i sličnih predjela i prostora.
Karta kao smanjena slika Zemljine površine je nezamjenjivo i uvijek potrebno nastavno
sredstvo. Ovako važno mjesto geografskih karata u nastavi geografije kao vizuelnih sredstava je
rezultat dva osnovna faktora i to svojstva karate i njene specifičnosti kao nastavnog sredstva.
Svojstva karte zasnivaju se na sljedećim elementima: ona je smanjena slika Zemljine
površine, vjerno predstavljene, uređena je na matematičkoj osnovi i svi objekti, površine i odnosi
nalaze se u određenoj razmjeri.
Specifičnosti karte kao nastavnog sredstva temelje se na činjenici da se pomoću nje
predstavljaju velike površine, koje cjelovito nije moguće sagledati u prirodi, na primjer države,
kontinenti, okeani i sl. U pogledu predstavljanja ovakvih površina pristupačniji su za djecu precizni
reljefi, a kada je u pitanju tačnost, onda su i oni iza karte.

2
 Iz ovoga slijedi zaključak da iz svojstava karte proističe njena specifičnost, tj. njene
funkcije. Ali da bi se do njih došlo u procesu nastave, karta, odnosno njene svojstva najprije moraju
biti predmet proučavanja da bi postala sredstva za proučavanje. Bliže rečeno, učenici treba postupno
da svladaju kartografsku pismenost i detaljno da upoznaju kartu, da bi se poslije toga njome služili
pri objašnjavanju geografskih elemenata i detalja pri proučavanju određena prirodne sredine.
Ako su učenici u toku rada savladali osnovne elemente karte, tj. razmjer, sadržinu i
ispisivanje naziva, onde im neće biti teško da stečena znanja primjene pri učenju nastavne materije
koja se demonstrira pomoću karte. Neke od ovih pojmova učenici upoznaju informativno još u
nižim razredima. Praktična primjena znanja iz oblasti kartografske pismenosti ne ogleda se samo u
čitanju karte i snalaženju na njoj u učionici već i u uspješnom korištenju karte na terenu, tj.
orjentacije na karti za vrijeme izleta, ekskurzija i sl., te prepoznavanju geografskih objekata u
prirodi.
Učenici osnovnih škola mogu pomoću karte tačno mjeriti odstojanje, određivati pravac
kretanja, pronalazati razne objekte, kao što su izvori, rijeke, klisure, banje, močvare, goleti,
pošumljeni tereni, putevi i staze itd.
Pošto fond časova geografije ne dozvoljava da se za praktične vježbe na terenu iskoristi
veći broj sati, a kako čitanje karte ne ternu iziskuje duže vježbanje, jer se radi o potrebi postupnog
usvajanja znanja i sticanja pojmova i navika, to se za ovu svrhu obično koriste izleti i ekskurzije.
Karta se čita na terenu i tokom putovanja, na samom mjestu i po povratku, bez obzira kakav je cilj
ekskurzije.
Na ovaj način učenici će u vidu igre savladati mnoge detalje koje inače nebi zapamtili
drugačije.
Prema formatu u učionici se demonstriraju: zidne karte, priručne karte, atlasi i njeme karte.
Nastavnik demonstrira pomoću karte naporedo sa izlaganjem o izvjesnim predjelima i
geografskim objektima na taj način što pokazuje ne zidnoj karti sva mjesta o kojima govori. U toku
obnavljanja i utvrđivanja gradiva pokazivanje vrše sami učenici. Dok jedan učenik pokazuje na
zidnoj karti, ostali pronalaze odgovarajuće objekte na svojim kartama. Na konturnim kartama mogu
se prilikom pokazivanja stavljati ceduljice sa natpisima. Pokazivanjem fizičko- geografskih
elemenata na karti učenici dolaze, uz pomoć nastavnika, do zaključaka o privrednim
karakteristikama određenog područja i ekonomskoj gravitaciji stanovništva. Takođe je neobično
važno pokazivanjem na karti objediniti više faktora, kao što su doline, rijeke, komunikacije, plodno
tlo, naseljenost, izvori sirovina i energije, uticaj čovjeka i sl. Kod komplaksnog određivanja
pojedinih regija uz demonstriranje karte primjenjuje se i demonstriranje i ostalih nastavnih
sredstava, kao što su slike, dijafilmovi, zbirke, albumi, slajdovi, prezentacije i dr., kao konkretizacija
i aktuelizacija terena koji je predstavljen na karti.
Nijema karte je od posebnog značaja za provjeravanje i utvrđivanje stečenog znanja.
Poželjno je da svi učenici imaju nijema karte. Za vrijeme časa učenici unose mjesta na
karti koja se pominju na primjer gradove, rijeke, planine, historijske spomenike, banje, puteve,
elektrane, rudnike i dr.
Na ovaj način učenici obnavljaju važne geografske objekte, vezujući ih za prostor,
geografsku sredinu i ostale elemente od kojih zavise. Na primjer, mjesta gradova vezana su za
rijeke, rudarske bazene i saobraćejnice, hidrocantrale za rijeke i vještačka jezera, termocentrale za
rudnike lignita i velika industreijska naselja i td.
Na času gdeografije potrebno je paralelno koristiti razne geografske karte, na primjer
fizičko- geografske i specijalne karte kada se radi o geografskim faktorima međusobno zavisnim i
uslovljenim, kao što su fizičko- geografski, ekonomski i antropogeografski elementi.
Veoma je koristan istovremeni rad sa zidnom kartom, atlasom i konturnom kartom, bilo da
se radi o česovima usvajenja novog gradiva, ponavljanju ili utvrđivanju. Pomoću zidne karte
nastavnik uvodi učenike postupno u nove probleme i pojmove. Geografski atlasi omogućavaju
3
svakom učeniku da sagleda sve pojedinosti i detalje radi prostorne orjentacije. Konturne karte su
odlično sredstvo za utvrđivanje učeničkog znanja i naglašavanje bitnih momenata u nastavi
geografije (granice, planine, rijeke, saobraćajnice, resprostranjenost određene klime i biljnog svijeta,
važniji privredni objekti i sl.).
Topografsko snalaženje ne karti i mehaničko i logičko čitanje karte je veoma značajno.
Ono omogućava osposobljavanje učenika za samostaln rad sa geografskim kartama na svim
časovima. Učenika takođe treba uputiti na pravilno korištenje karata i upotrebu konturnih katata u
fazi pripremanja, obrađivanja i utvrđivanja.
U postojećoj pedagoško- metodičkoj literaturi nije dovoljno aktuelizirano i interpretirano
pitanje didaktičke vrijednosti i mogućnosti korištenja karte za razvijanje logičkog mišljenja koje
uveliko doprinosi sticanju temeljnije geografske kulture učenika. Aktueliziranje postojeće
geografske problematike vezane za kartografsku pismenost učenika bilo bi suvišno ako ne bismo sve
posmatrali i vezali za realizaciju nastavnih sadržaja u okviru nastavnog procesa iz geografije. To je
onaj neposredni kontakt: nastavnik- udžbenik- geografska karta- učenik.
Prisjetimo se da je geografska karta starija od pisma, te da je čitamje karte u savrmenom
svijetu jedan od osnovnih (temeljnih) izraza kulture svake zemlje i naroda. U novijoj fazi razvoja
geografske nauke veoma značajno mijesto zauzima kertografija. Kartografija prožima skoro svku
geografsku oblast, ona inicira dalje razgranavanje geografske naučne misli, ona u isto vrijeme
učvršćuje i modernizuje geografski naučni izraz. Inicijalna kartografska pismenost postala je
funkcionalna potreba sve brojnijeg i sve pokretljivijeg stanovništva svijeta. Geografska karta je
našla primjenu u svim sferama života: intenzivno je koriste sredstva javnog informisanja, koriste je i
usavršavju sve vojske svijeta i sastavni je dio inventara svih škola. Karta je “alfa i omega”
geografije. Karta je nezamjenljivo očigledno sredstvo u nastavi geografije. Zbog takve, gotovo
neograničene mogućnosti upotrebe karte, civilizirani čovjek ima trajnu potrebu da koristeći sredstva
javnog informisanja, bar globalno lokalizuje aktuelna deševanja u svijetu (bliže i šire okruženje). Da
bi se to moglo ostvariti bitno je da ima odgovarajuću kartografsku (topografsku) pismenost (kulturu)
koju, po pravilu, treba da dobije u školi. Jedan od osnovnih ciljeva izučavanja geografije treba da
bude obučenost u čitanju karata, u cilju da se sa njih i pomoću njih dobiju potrebni odgovori.

4
 -ZAKLJUČAK-

Učenici završnih razreda gimnazije ili sličnih srednjih škola gdje se geografija izučava
barem dvije godine, daju kompleksan odgovor vezan za geotektonski sklop, morfološku
regionalizaciju BiH, raspored klimatskih tipova prema Kepenu i sl. Znatan broj tih učenika, kada je
u pitanju određivanje i iznalaženje pojedinih kartografskih sadržej “lutaju” pogledom po karti
tražeći planinu Vranicu u Hercegovini ili Gatačko polje ili Apalačke planine u Sjevernoj Americi ili
rijeku Ind. Itd. Više je uzroka ovoj pojavi:
 Nenaviknutost korištenja geografske karte na nižim stepenim sticanja
geografskog obrazovanja;
 Nepostojanje adekvatne kartografske literature (geografski atlasi i geografske
karte u posljeratnom vremenu);
 I kao često problem je “zaboravnost” nošenja atlasa od strane učenika koji
zanemaruju da je geografija bez karte potpuni promašaj pa čak i besmislica.
Nameće se razmišljanje, što učenik treba trajnije da usvoji za potebe koje će imati u
životu kad prekine kontakt sa nastavom geografije. U osnovnoj, a donekle i u srednjoj školi,
nerealno bi bilo tražiti od učenika da sasvim uspješno ovlada čitanjem geografske karte. Dovoljno je
da učenik usvoji elementarnu kartografsku pismenost. To podrazumjeva da zna odrediti strane
svijeta na karti, upozna projekcije, razmje- razmjernik, topografske znake i sadržinu sa normativima
za njeno ispisivanje.
Da bi učenik znao šta je projekcija presudno je da shvati da je ne moguće sliku sa sferne
površine prenositi na ravan papira bez određenih deformacija. Nema potrebe da učenik prepozna
bilo koju vrstu projekcije; važnije je da putem svestranog upoređivanja globusa i karte svijeta (tj.
preko učila koja se uzajomno dopunjavaju) uočava brojne sličnosti i razlike. Transformacija mreže
meridijana i paralela i obalne linije kontinenata sa globusa najuspješnije se dokazuju upotebom
projekcionog globusa koji se sve teže može pronaći u trgovačkoj mreži.