EPIKOYREIA FILOSOFIA – ANUOLOGIO Δ'

Η μορφή του Επίκουρου

Τάκης Παναγιωτόπουλος

Ο φιλόσοφος Επίκουρος
Προτομή από πεντελικό μάρμαρο, Μουσεία Καπιτωλίου, Ρώμη

Ο Αθηναίος φιλόσοφος Επίκουρος, έζησε από το 341 έως το

270. Η φιλοσοφία του διαδόθηκε γρήγορα σε πολλά μέρη ήδη
από την εποχή του. Ο Διογένης Λαέρτιος αναφέρει ότι υπήρχε

9
 EPIKOYREIA FILOSOFIA – ANUOLOGIO Δ'

πλήθος φίλων του σε πολλές πόλεις. 1 Η δε πόλη του τον τίμησε

με χάλκινες προτομές. Στους επόμενους αιώνες η Επικούρεια
φιλοσοφία συνέχισε την εξάπλωσή της σε όλο τον πολιτισμένο
κόσμο. Η μορφή του Επίκουρου ήταν πάντοτε σημείο αναφο-
ράς και ήταν ιδιαίτερα διαδεδομένη. Ο Κικέρων στο έργο του
«De finibus» βάζει τον Ρωμαίο επικούρειο Αττικό 2 να λέει:
«Δεν μπορούμε να ξεχάσουμε την μορφή του Επίκουρου
ακόμη και αν το θέλαμε, διότι οι επικούρειοι έχουν την εικόνα
του όχι μόνο σε ζωγραφικούς πίνακες αλλά και σε κύπελλα και
σε δακτυλίδια».3
Στα χρόνια που ακολούθησαν, η παρακμή της ρωμαϊκής αυ-
τοκρατορίας και η επικράτηση του χριστιανισμού σηματο-
δότησε την αρχή της εποχής που ο ελληνικός πολιτισμός οδη-
γήθηκε στην κατάρρευση και στην θέση του ήρθε η εποχή που
ονομάστηκε μεσαίωνας. Η Επικούρεια φιλοσοφία παρασύρθη-
κε στην δίνη αυτών των σκοτεινών χρόνων και σχεδόν εξαφα-
νίστηκε. Τα έργα του Επίκουρου και άλλων επικούρειων κατα-
στράφηκαν, το ίδιο και το πλήθος των εικόνων τους. Προτομές
και ανδριάντες θρυμματίστηκαν ή θάφτηκαν ή ενσωματώθη-
καν ως οικοδομικό υλικό σε πρόχειρα κτίσματα της εποχής.
Έως τον 12ο αιώνα δεν βρίσκουμε καμία ουσιαστική γραπτή
αναφορά στον φιλόσοφο, πλην της υβριστικής αναφοράς στο
λεξικό του Σούδα.4 Τον 12ο έως τον 14ο αιώνα σε μερικά έργα,

1
Διογένης Λαέρτιος, συγγραφέας των βιογραφιών των φιλοσόφων της
αρχαιότητας. Το έργο του απαριθμεί δέκα βιβλία στα οποία
συγκεντρώνει πλήθος φιλοσόφων. Το δέκατο βιβλίο είναι αφιερωμένο
εξ ολοκλήρου στον Επίκουρο. Για την ζωή του Λαέρτιου δεν γνωρίζου-
με τίποτε. Από τα γραφόμενά του συμπεραίνεται ότι έζησε τον
3οαι.μ.χ.χ. διότι στο έργο του αναφέρεται στον σκεπτικό φιλόσοφο
Σέξτο Εμπειρικό που έζησε τον 3ο αιώνα.
2
Titus Pomponius Atticus, Ρωμαίος τραπεζίτης και εκδότης, φημισμένος
επικούρειος της εποχής (110-32 π.χ.χ.).
3
“…nec tamen Epicuri licet oblivisci, si cupiam, cuius imaginem non
modo in tabulis nostri familiares, sed etiam in poculis et in anulis
habent”. - Cicero, De finibus 5.3.
4
Σούδα ή Σουΐδα, ελληνικό λεξικό το οποίο γράφτηκε τον 10 ο αιώνα.

10
 EPIKOYREIA FILOSOFIA – ANUOLOGIO Δ'

υπάρχουν αναφορές στην Επικούρεια φιλοσοφία, στηριζόμενα

σε πηγές του Κικέρωνα, του Σενέκα και του Αυγουστίνου. Οι
καθαρά επικούρειες πηγές που είναι γνωστές στις μέρες μας
δεν ήταν ακόμη προσβάσιμες στους στοχαστές της εποχής αυ-
τής. Αναφέρει σχετικά ο Λεωνίδας Α. Αλεξανδρίδης (2014,
σελ.133): «Μόνον μια χιλιετία μετά από την αρχή αυτής της
καταστροφής των επικούρειων γραπτών και μνημείων, έγινε
δυνατό να ανασυγκροτηθεί η σκέψη του φιλοσόφου μέσα από
την εύρεση το 1417 του καταπληκτικού ποιήματος του Λουκρή-
τιου «Για την φύση των πραγμάτων», που χρονολογείται τον 1 ο
π.χ. αιώνα, και την σύνθεση που έκανε τον 3 ο μ.χ. αιώνα ο Διο-
γένης Λαέρτιος για τις μεγάλες φιλοσοφικές σχολές της αρ-
χαιότητας». Για πολλούς αιώνες μετά την καταστροφή, η μορ-
φή και τα αυθεντικά κείμενα του Επίκουρου ήταν άγνωστα.

Οι πρώτες απόπειρες αποκατάστασης της μορφής του

Επίκουρου
Στην διαδικασία αποκατάστασης των επικούρειων γραπτών
που διεσώθησαν εντός των προαναφερόμενων έργων, ερευνη-
τές της αναγέννησης εντυπωσιάστηκαν με τον Επίκουρο.
Θέλησαν να αποκαταστήσουν, εκτός των κειμένων και της ου-
σίας της φιλοσοφίας του, και την μορφή του. Στην προσπάθεια
αυτή, οι έρευνές τους ήταν αρχικά άκαρπες. Η πρώιμη αρχαιο-
λογία είχε φέρει στο φως πολλές μορφές φιλοσόφων, αλλά δυ-
στυχώς ανώνυμων. Μόνον υποθέσεις μπορούσαν να κάμουν
για το ποια ήταν η μορφή του φιλοσόφου Επίκουρου.
Ο Bernard Frischer1 (1981, σελ.130) αναφέρει ότι ο Gassendi
στο περίφημο έργο του «Animadversiones in librum X
Diogenis Laertii» το 1647, είχε συμπεριλάβει μια εικόνα του
Επίκουρου, όπως την είχε φανταστεί ο Puteanus που την είχε
1
Bernard Frischer, καθηγητής Ιστορίας της Τέχνης και Αρχαίας Ελληνι-
κής Φιλολογίας και Πληροφορικής, συγγραφέας και κορυφαίος στην ει-
κονική αρχαιολογία, από τους πρώτους στον κόσμο που χρησιμοποίησε
3D μοντέλα υπολογιστών για την ανακατασκευή χώρων πολιτιστικής
κληρονομιάς.

11
 EPIKOYREIA FILOSOFIA – ANUOLOGIO Δ'

πρωτοδημοσιεύσει σε μια επιστολή του στον Maximilianus

Plovverius αρκετά χρόνια πριν, το 1612. Στην δεύτερη έκδοση
του έργου του το 1656, ο Gassendi προτίμησε να χρησιμοποιή-
σει ένα σκίτσο του Hernicus Howenius.

Το σκίτσο του Puteanus. Το σκίτσο του Howenius.

Χρησιμοποιήθηκε στην έκδοση Χρησιμοποιήθηκε στην έκδοση
του 1647 του 1656

Ο Jean-Marie Guyau στο έργο του «Le morale d' Épicure et

ses rapports avec les doctrines cοntemporaines», 1878, ανα-
φέρει τα εξής, σε μετάφραση του Λεωνίδα Α. Αλεξανδρίδη 1:
«Είχε (o Gassendi) στα χέρια του δύο ομοιώματα του Επίκου-
ρου: το ένα του το είχε στείλει ο φίλος του ο Naudé, το άλλο,
φτιαγμένο σύμφωνα με ένα ανάγλυφο, του το έδωσε ο Henri
Dupuy, φιλόλογος από την Louvain. Ο Gassendi αναφέρει ο

1
Jean-Marie Guyau, 1878, «Η ηθική του Επίκουρου και οι σχέσεις της με
τις σύγχρονες θεωρίες», σε μετάφραση του Λεωνίδα Α. Αλεξανδρίδη.

12
 EPIKOYREIA FILOSOFIA – ANUOLOGIO Δ'

ίδιος την εγκωμιαστική επιγραφή με την οποία ο Henri Dupuy

το είχε συνοδεύσει: «Καμάρωσε, φίλε μου, την ψυχή του
σπουδαίου άνδρα που αναπνέει ακόμα μέσα στα χαρακτηρι-
στικά του. Είναι ο Επίκουρος, με το βλέμμα του και το πρόσω-
πό του. Καμάρωσε αυτή την εικόνα, που αξίζει να τραβά όλα
τα βλέμματα».
Ο Gabriel Naudé το 1667 δημοσίευσε στις επιστολές του
(Epistolae) το γράμμα προς τον Gassendi όπου αναφέρει ότι το
σκίτσο με την μορφή του Επίκουρου το είχε αποτυπώσει από
ένα άγαλμα που βρέθηκε στην Villa Ludovisi στην Ρώμη με
την βοήθεια του ζωγράφου Hernicus Howenius.1
Το 1660 κυκλοφορεί «Η ιστορία της φιλοσοφίας» από τον
Thomas Stanley που περιέχει και την παρουσίαση της Επικού-
ρειας φιλοσοφίας από το έργο του Gassendi, σε αγγλική με-
τάφραση από το λατινικό πρωτότυπο. Εκεί υπάρχει μια ακόμη
προσπάθεια απεικόνισης του φιλοσόφου Επίκουρου, υποθετι-
κή βεβαίως.
Η προσπάθεια αναγνώρισης της μορφής του Επίκουρου συνε-
χίστηκε τα επόμενα έτη. Η αρχαιολογία της εποχής είχε ανα-
καλύψει επιπλέον αγάλματα και προτομές φιλοσόφων, πλην
όμως και πάλι σε κανένα από αυτά δεν υπήρχε επιγραφή που
να αναφέρεται στον φιλόσοφο Επίκουρο. Σημειώνουμε ότι το
ίδιο συνέβαινε και σε άλλους φιλοσόφους, όπως τον Διογένη.
Έτσι το έργο της ταυτοποίησης της μορφής του Επίκουρου
ήταν αδύνατο. Παρόλα αυτά όπως διαβάζουμε στο έργο του
Bernard Frischer, «The Sculpted Word: Epicureanism and
Philosophical Recruitment in Ancient Greece», υπήρξαν αρκε-
τοί που επιχείρησαν να αποδώσουν αγάλματα και προτομές
ανωνύμων φιλοσόφων στον Επίκουρο.

1
Το θέμα της απεικόνισης του Επίκουρου από τον Gassendi έχει αναφερ-
θεί στο 3ο και 4ο Πανελλήνιο Συμπόσιο Επικούρειας Φιλοσοφίας από
τον Χρήστο Γιαπιτζάκη (2013, σελ.179) και τον Λεωνίδα Αλεξανδρίδη
(2014, σελ.134)

13
 EPIKOYREIA FILOSOFIA – ANUOLOGIO Δ'

Όλες οι προσπάθειες αποδείχθηκαν ανεπιτυχείς. Αυτό επιβε-

βαιώθηκε όταν από τύχη αγαθή ανακαλύφθηκε η πρώτη προ-
τομή του Επίκουρου που έφερε το όνομά του.

Οι ενεπίγραφες προτομές του Επίκουρου

Η ανακάλυψη συνέβη μόλις το 1742 στην Ρώμη. Κατά την
διάρκεια εργασιών για την κατασκευή στοάς στην εκκλησία St
Maria Maggiore, ανακαλύφθηκε τυχαία η πρώτη διπλή προτο-
μή του Επίκουρου με τον Μητρόδωρο, όπου υπήρχαν χαραγ-
μένα τα ονόματά τους (Frischer, 1982, σελ. 151). Η διπλή προ-
τομή τοποθετήθηκε αμέσως στην συλλογή του Πάπα Βενέδι-
κτου του 14ου (The British Museum, 1836, σελ.14).

14
 EPIKOYREIA FILOSOFIA – ANUOLOGIO Δ'

Η ανακάλυψη ήταν μεγάλη, διότι επιτέλους έγινε γνωστή η

μορφή του Επίκουρου αλλά και του Μητρόδωρου. Είχε ως
επακόλουθο την ταυτοποίηση των υπολοίπων ανώνυμων προ-
τομών με την μορφή τους.

Η μαρμάρινη προτομή από την Η χάλκινη προτομή από την Βίλα

St Maria Maggiore1 στην Ρώμη, των Παπύρων στο Ερκολάνο2,
στην οποία διακρίνεται το όνομα στην οποία διακρίνεται το όνομα
του Επίκουρου. Σήμερα στην του Επίκουρου. Δεύτερο μισό
Ρώμη, Μουσεία Καπιτωλίου. του 3ου αιων. π.χ.χ. Σήμερα στο
Μουσείο της Νάπολης.

1
Κοντά στον ίδιο χώρο, στην Villa Casali, βρέθηκε το 1775 η προτομή
που σήμερα βρίσκεται στο Βρετανικό Μουσείο, britishmuseum.org, και
The British Museum «The Townley Gallery», 1836, σελ. 14.
2
Στον ίδιο χώρο βρέθηκε και η προτομή του Έρμαρχου, του πρώτου
σχολάρχη του Κήπου μετά τον Επίκουρο.

15
 EPIKOYREIA FILOSOFIA – ANUOLOGIO Δ'

Το 1753 συνέβη η ανακάλυψη επίσης ενεπίγραφης μικρής

χάλκινης προτομής του Επίκουρου, στην Βίλα των Παπύρων
στο Ερκολάνο της Ιταλίας μέσα στις στάχτες του Βεζούβιου.
Με τον τρόπο αυτό, επιβεβαιώθηκε οριστικά η μορφή του Επί-
κουρου. Συνολικά μέχρι σήμερα έχουν βρεθεί τριάντα προτο-
μές του Επίκουρου, όλες αντίγραφα της ρωμαϊκής περιόδου
από ελληνιστικά πρωτότυπα. όπως αναφέρει ο Bernard
Frischer (1982, σελ. 175). Μετά από πολλούς αιώνες λοιπόν,
γνωρίσαμε και πάλι την ευγενική φυσιογνωμία αυτού του με-
γάλου φιλοσόφου.

Οι ανδριάντες με την μορφή του Επίκουρου

Σήμερα γνωρίζουμε την ύπαρξη επτά ανδριάντων που ανήκαν
στον Επίκουρο, αλλά δυστυχώς δίχως την κεφαλή τους. Έχουν
την ίδια θεματολογία. Απεικονίζουν καθήμενο φιλόσοφο με χι-
τώνα να κρατά παπυρικό κύλινδρο.
Μόλις το 1912 έγινε γνωστό ότι αυτοί οι τύποι ανδριάντων
απεικόνιζαν τον Επίκουρο (Bernard Frischer, 1982 σελ. 155).
Οι τελευταίοι δύο ανδριάντες βρέθηκαν από τον Έλληνα αρ-
χαιολόγο Γεώργιο Δοντά στην περιοχή μεταξύ του Κεραμεικού
και του Μεταξουργείου την δεκαετία του 1960, όπως αναφέρε-
ται από τον ίδιο (Δοντάς, Αρχαιολογικόν Δελτίον, 1971). Συνο-
λικά στην περιοχή βρέθηκαν πέντε ανδριάντες φυσικού με-
γέθους, εντοιχισμένοι σε ένα πρόχειρο κτίσμα «μιας εποχής
ερήμωσης» όπως χαρακτηριστικά αναφέρει ο Δοντάς. Οι δυο
ανήκουν στον Επίκουρο και είναι αντίγραφα ενός διάσημου
ανδριάντα του φιλοσόφου της εποχής 270-280 π.χ.χ. Είναι
από πεντελικό μάρμαρο. Οι υπόλοιποι ανήκουν σε άλλους επι-
κούρειους φιλοσόφους. Δυστυχώς είναι όλοι ακέφαλοι. Σύμ-
φωνα με τα ευρήματα αυτά, ο Δοντάς εικάζει ότι στην περιοχή
αυτή εντοπίζεται η φιλοσοφική σχολή του Επίκουρου, ο Κή-
πος. Η θέση του Κήπου και το άρθρο του Δοντά έχει ήδη συζη-
τηθεί αρκετά στους φίλους της Επικούρειας Φιλοσοφίας (Για-
πιτζάκης, 2010).

16
 EPIKOYREIA FILOSOFIA – ANUOLOGIO Δ'

Ανδριάντας του Επίκουρου, δίχως την κεφαλή.

Τον ανακάλυψε ο αρχαιολόγος Γεώργιος Δοντάς στην Αθήνα
την δεκαετία του 1960.

17
 EPIKOYREIA FILOSOFIA – ANUOLOGIO Δ'

Η μορφή του Επίκουρου σήμερα

Στις ημέρες μας η μορφή του Επίκουρου συγκινεί το ίδιο
όπως και στην αρχαιότητα τους φίλους της Επικούρειας φιλο-
σοφίας και όχι μόνον. Η προτομή του Επίκουρου εκτός των
μουσείων, υπάρχει ως εικόνα σε πλήθος βιβλίων και ιστοσελί-
δων. Έχει εμπνεύσει καλλιτέχνες για να τον εικονίσουν και
πάλι στις ημέρες μας σε ζωγραφικούς πίνακες.

Πίνακας της ζωγράφου Εύης Σαραντέα (2012)

Σε μουσεία του εξωτερικού διατίθενται σύγχρονα αντίγραφα

της προτομής του. Τελευταία χρησιμοποιήθηκε η τεχνολογία
της τρισδιάστατης εκτύπωσης για να αποδοθεί η μορφή του σε
διάφορα υλικά.

18
 EPIKOYREIA FILOSOFIA – ANUOLOGIO Δ'

Από τύχη αγαθή και από την έρευνα φωτισμένων ανθρώπων,

αλλά και από τον θαυμασμό των επικουρείων όλων των επο-
χών προς τον μεγάλο φιλόσοφο, ούτε και σήμερα «δεν μπο-
ρούμε να ξεχάσουμε την μορφή του Επίκουρου ακόμη και αν
το θέλαμε, διότι οι επικούρειοι έχουν την εικόνα του όχι μόνο
σε ζωγραφικούς πίνακες αλλά και σε κύπελλα και σε δακτυλί-
δια…», όπως έλεγε από την αρχαιότητα ακόμη ο Αττικός.

Βιβλιογραφία
-Σουΐδα, 10ος αι. «Ελληνικό λεξικό», εκδόσεις Θύραθεν.
-The British Museum, 1836, «The Townley Gallery».
-Jean-Marie Guyau, 1878, «Le morale d'Épicure et ses rap-
ports avec les doctrines cοntemporaines», σε μετάφραση του
Λεωνίδα Α. Αλεξανδρίδη, δημοσιευμένο στο www.epicuros.gr
-Αρχαιολογικόν Δελτίον, 1971, τόμος 26 , Μέρος Α'.
-Bernard Frischer, 1981, «On reconstructing the portrait of
Epicurus», California Studies in Classical Antiquity, v12, εκ-
δότης University of California Press.
-Bernard Frischer, 1982, «The Sculpted Word: Epicureanism
and Philosophical Recruitment in Ancient Greece», εκδότης
University of California Press.
-Χρήστος Γιαπιτζάκης, 2010, «Η πιθανή ανακάλυψη του
Κήπου Αθηνών», Ο Κήπος του Επίκουρου, ΙΒ, εκδόσεις
Βερέττα.
-Χρήστος Γιαπιτζάκης, 2013, “Πιερ Γκασσαντί, ο αναβιωτής
της επικούρειας φιλοσοφίας”, Τρίτο Πανελλήνιο Συμπόσιο
Επικούρειας Φιλοσοφίας – Πρακτικά, εκδόσεις Κήπος.
-Λεωνίδας Αλεξανδρίδης, 2014, “Ο Επίκουρος κατά τον Με-
σαίωνα”, Τέταρτο Πανελλήνιο Συμπόσιο Επικούρειας Φιλοσο-
φίας – Πρακτικά, εκδόσεις Κήπος.
-Professor Bernard Frischer http://www.frischerconsulting.-
com/frischer/index.html
-Museo Archeologico Nazionale di Napoli, http://cir.campani-
a.beniculturali.it/museoarcheologiconazionale
-Cicero, «De finibus», http://www.thelatinlibrary.com

19