Chương 5: KHÍ XAÛ ÑOÄNG CÔ VAØ

OÂ NHIEÃM MOÂI TRÖÔØNG

1. Taùc haïi cuûa caùc chaát ñoäc haïi trong khí xaû ñoäng cô
OÂ nhieãm khí thaûi töø caùc loaïi xe cô giôùi laø nguoàn gaây oâ nhieãm moâi
tröôøng khoâng khí lôùn nhaát vaø nguy haïi nhaát, ñaët bieät ôû khu vöïc ñoâ thò. Haàu
heát caùc chaát oâ nhieãm moâi tröôøng (CO, HC, NOx, SOx, Pb, caùc loaïi buïi lô löûng,
buïi haït...) ñeàu ñöôïc taïo thaønh do quaù trình ñoát chaùy nhieân lieäu trong ñoäng cô.
1.1. Ñoái vôùi con ngöôøi
1.1.1. Hidro cacbon (HC)
Caùc HC naøy sinh ra do moät phaàn khoâng khí- nhieân lieäu chöa chaùy, noù
gaây ra caùc vaán ñeà ñoái vôùi söùc khoûe cuûa con ngöôøi nhö: beänh gan, ung thö…
1.1.2. Nitô oxit (NOx)
Sinh ra do nitô coù trong khoâng khí bò ñoát chaùy ôû nhieät ñoä cao vaø aùp
suaát lôùn trong buoàng ñoát ñoäng cô. NOx laø nguyeân nhaân cuûa caùc traän möa axít.
1.1.3. Cacbon monoxit (CO)
Sinh ra do quaù trình chaùy thieáu oxy trong ñoäng cô, CO gaây thieáu oâ – xy
trong maùu vaø ñaëc bieät nguy hieåm ñoái vôùi ngöôøi bò beänh tim.
1.1.4. Cacbon dioxit (CO2)
Sinh ra do quaù trình chaùy hoãn hôïp khoâng khí – nhieân lieäu trong ñoäng cô,
khí CO2 laø nguyeân nhaân gaây neân hieäu öùng nhaø kính.
1.1.5. Löu huyønh ñioxit (SO2)
SO2 laø moät chaát haùo nöôùc, do vaäy SO 2 raát deã hoøa tan vaøo nöôùc muõi,
sau ñoù oxy hoaù thaønh H2SO4 roài ñi theo ñöôøng hoâ haáp vaøo trong phoåi.
Ngoaøi ra SO2 coøn laøm giaûm khaû naêng ñeà khaùng cuûa cô theå vaø laøm
taêng cöôøng ñoä taùc haïi cuûa caùc chaát oâ nhieåm khaùc ñoái vôùi naïn nhaân.
1.1.6. Boà hoùng
Boà hoùng laø chaát oâ nhieãm quan troïng, noù toàn taïi döôùi daïng nhöõng haït
raén coù ñöôøng kính trung bình khoaûng 0,3m, neân raát deã xaâm nhaäp saâu vaøo
phoåi.
Boà hoùng ngoaøi vieäc gaây trôû ngaïi cho cô quan hoâ haáp, noù coøn laø
nguyeân nhaân gaây ra beänh ung thö do caùc HC thôm maïch voøng ñöôïc haáp thuï
treân beà maët cuûa chuùng trong quaù trình hình thaønh.
1.1.7. Chì
Chì coù trong khoâng khí thaûi do tetraetuyl chì Pb(C 2H5)4 ñöôïc pha vaøo xaêng
nhaèm taêng tính choáng kích noå cuûa nhieân lieäu. Söï pha troän chaát naøy vaøo
xaêng ñang laø vaán ñeà baøn caûi cuûa giôùi khoa hoïc vaø ngaøy nay xaêng pha chì
ñaõ bò caám söû duïng.
Chì toàn taïi trong khí xaû döôùi daïng haït, coù ñöôøng kính raát nhoû. Vì vaäy
raát deã xaâm nhaäp vaøo cô theå qua da hoaëc ñöôøng hoâ haáp. Khi ñaõ vaøo ñöôïc cô
theå, khoaûng 30-40% löôïng chì naøy ñi vaøo maùu.
Söï hieän dieän cuûa chì gaây xaùo troän söï trao ñoåi ion ôû naõo, laøm trôû
ngaïi cho söï toång hôïp enzyme ñeå hình thaønh hoàng caàu. Ñieàu ñaët bieät laø chì seõ
taùc ñoäng leân heä thaàn kinh laøm cho treû em chaäm phaùt trieån trí tueä. Chì baét
ñaàu gaây nguy hieåm cho con ngöôøi khi noàng ñoä cuûa noù trong maùu vöôït quaù
200-250 g/lít.
1.2. Ñoái vôùi moâi tröôøng
Söï hieän dieän cuûa caùc chaát oâ nhieãm, ñaët bieät laø caùc chaát khí gaây
hieäu öùng nhaø kính, trong khoâng khí tröôùc heát aûnh höôûng ñeán quaù trình caân
baèng nhieät cuûa baàu khí quyeån.Trong soá nhöõng chaát khí gaây hieäu öùng nhaø
kính, ngöôøi ta quan taâm ñeán khí cacbonic (CO2) vì noù laø thaønh phaàn chính trong
saûn phaåm chaùy cuûa nhieân lieäu coù chöùa cacbon.
Söï gia taêng cuûa NOX, ñaët bieät laø N2O coù nguy cô laøm gia taêng söï huyû
hoaïi lôùp ozon ôû thöôïng taàng khí quyeån. Ñoù laø lôùp khí caàn thieát ñeå loïc tia
cöïc tím phaùt xaï töø maët trôøi. Tia cöïc tím gaây ung thö da vaø gaây ñoät bieán sinh
hoïc. Ñaët bieät laø laøm ñoät bieán sinh ra caùc vi truøng coù khaû naêng laøm laây lan
caùc beänh taät daãn ñeán huyû hoaïi söï soáng cuûa moïi sinh vaät treân traùi ñaát
gioáng nhö ñieàu kieän hieän nay treân sao hoaû.
Maët khaùc caùc chaát khí coù tính axit nhö: SO 2, NO2, bò oxy hoaù thaønh axit
sunfurit, axit Nitric hoaø tan trong möa, trong tuyeát, trong söông muø… laøm huyû
hoaïi thaûm thöïc vaät treân maët ñaát (do möa axit ) vaø gaây aên moøn caùc coâng
trình kim loaïi.

2. Tieâu chuaån veà khí xaû ñoäng cô cuûa Vieät Nam

Caùc tieâu chuaån Vieät Nam veà khí thaûi cuûa caùc phöông tieän giao thoâng
ñöôïc aùp duïng ñeå kieåm nghieäm noàng ñoä caùc chaát ñoäc haïi trong khí thaûi cuûa
caùc phöông tieän giao thoâng ñang löu haønh.

TCVN6438:2001 (aùp duïng cho oâ toâ laép ñoäng cô xaêng vaøo cuoái naêm 2002)
Möùc 3 Möùc 2 Möùc 1
(aùp duïng cho xe môùi (aùp duïng cho caùc (aùp duïng cho caùc
ñaêng kí töø ngaøy thaønh tænh thaønh khaùc)
1/8/2002) phoá lôùn)
CO (%) 4,5 6,0 6,5
HC (ppm) 4 kyø: 1200 4 kyø: 1500 -
2 kyø : 7800 2 kyø :7800
Xe chuyeân duïng :3300 Xe chuyeân duïng:3300
TCVN6438:2001 (aùp duïng cho oâ toâ laép ñoäng cô xaêng vaøo naêm 2003)
Möùc 3 Möùc 2
(aùp duïng cho caùc thaønh phoá (aùp duïng cho caùc tænh
lôùn) khaùc)
CO(%) 4,5 6,0
HC(ppm) 4 kyø: 1200 4 kyø: 1500
2 kyø : 7800 2 kyø :7800
Xe chuyeân duïng :3300 Xe chuyeân duïng:3300
TCVN6438:2001 (aùp duïng cho oâ toâ laép ñoäng cô xaêng 2005)
Möùc 3 Möùc 3
(aùp duïng cho caùc thaønh phoá (aùp duïng cho caùc tænh
lôùn) khaùc)
CO(%) 3 4,5
HC(ppm) 600 4 kyø: 1200
2 kyø : 7800
Xe chuyeân duïng :3300
 TCVN6348:2001 CO(%) HC(ppm)
(aùp duïng cho xe maùy) 4,5 4 kyø: 1500
2 kyø :10000
TCVN6785: 2001 CO HC+NOx PM
(ECE83-02, Euro 1) (g/km) (g/km) (g/km)
AÙp duïng cho xe taûi nheï 2,72 0,97 0,14
TCVN6565:1999 CO HC NOx
(ECE49-02, Euro 2) (g/kWh) (g/kWh) (g/kWh)
AÙp duïng cho xe taûi naëng 4,0 1,1 7,0

3. Caùc yeáu toá aûnh höôûng ñeán noàng ñoä caùc chaát oâ nhieãm trong khí xaû
ñoäng cô xaêng
3.1. Keát caáu buoàng chaùy
Buoàng chaùy coù khaû naêng taïo xoaùy loác ñeå hoãn hôïp chuyeån ñoäng trong
buoàng chaùy daïng chaûy roái thì seõ taêng söï ñoàng nhaát cuûa hoãn hôïp giuùp cho
quaù trình chaùy xaûy ra hoaøn thieän hôn.
Khi thieát keå ñaûm baûo sao cho khoaûng caùch chuyeån ñoäng cuûa maøng löûa
laø ngaén nhaát. Ñaûm baûo quaù trình chaùy dieãn ra nhanh giaûm thôøi gian chaùy
xaûy ra trong buoàng ñoát vaø seõ giaûm nhieät ñoä cuûa quaù trình chaùy giuùp haïn
cheá söï phaùt sinh NOx.
Hình: Keát caáu ñænh piston söû duïng trong ñoäng cô GDI
3.2. Heä thoáng cung caáp nhieân lieäu
Heä thoáng cung caáp nhieân lieäu coù vai troø raát quan troïng aûnh höôûng tröïc
tieáp ñeán coâng suaát ñoäng cô vaø phaùt sinh oâ nhieãm moâi tröôøng. Ñoäng cô
chuyeån töø söû duïng cheá hoøa khí sang ñieàu khieån phun nhieân lieäu baèng ñieän
töû ñaõ ñaûm baûo ñöôïc löôïng phun nhieân lieäu vaø thôøi ñieåm phun chính xaùc theo
ñieàu kieän vaän haønh cuûa oâ toâ ñaõ goùp phaàn ñaùng keå vaøo vieäc taêng coâng
suaát cuûa ñoäng cô vaø giaûm thieåu oâ nhieãm cuûa moâi tröôøng.
Moät tröôøng hôïp cuõng raát thöôøng xaûy ra trong ñoäng cô xaêng laøm phaùt
sinh noàng ñoä HC raát cao ñoù laø kim phun bò nhoû gioït.
Baûng thoáng keâ veà söï phaùt sinh caùc chaát oâ nhieãm lieân quan ñeá quaù trình
phaùt trieån coâng ngheä cuûa heä thoáng nhieân lieäu:
Coâng ngheä HC CO NOx
Cheá hoøa khí 3.8 3.7 0.03
Phun vaøo thaønh cylinder 2.9 3.4 0.06
Phun tröïc tieáp ñieän töû 0.8 0.8 0.1
 Hình: Noàng ñoä caùc chaát oâ nhieãm trong khí thaûi phuï thuoäc vaøo tyû leä hoøa
khí

3.3. Heä thoáng ñaùnh löûa

Ñeå ñaûm baûo quaù trình chaùy xaûy ra hoaøn thieän caàn phaûi coù tia löûa ñuû
maïnh ñeå kích thích quaù trình chaùy xaûy ra. Ñoàng thôøi ñaùnh löûa phaûi ñuùng
thôøi ñieåm theo ñieàu khieän laøm vieäc cuûa ñoäng cô. Heä thoáng ñaùnh löûa ñieàu
khieån thôøi ñieåm ñaùnh löûa phuø hôïp vôùi ñieàu khieän vaän haønh cuûa oâ toâ seõ
giaûm thieåu oâ nhieãm moâi tröôøng vaø phaùt huy coâng suaát toái ña cuûa ñoäng cô.
 Khi ñoäng cô ñang haâm noùng
Khi nhieät ñoä nöôùc laøm maùt coøn thaáp (nhieät ñoä ñoäng cô) vaø goùc ñaùnh
löûa sôùm ñieàu khieån quaù treã seõ daãn ñeán hieän töôïng hoãn hôïp hoøa khí chaùy
khoâng hoaøn toaøn vaø khi ñoù löôïng HC trong khí thaûi seõ taêng gaây oâ nhieãm
moâi tröôøng.
 Khi nhieät ñoä ñoäng cô quaù noùng
Khi hieät ñoä ñoäng cô quaù cao do ñoäng cô laøm vieäc ôû taûi lôùn, goùc ñaùnh
löûa quaù sôùm thì quaù trình chaùy duy trì trong buoàng chaùy quaù laâu laøm nhieät
ñoä ñoäng cô taêng nhanh khí ñoù raát deã xaûy ra hieän töôïng noàng ñoä NOx taêng
 Khi ñoäng cô bò kích noå
Kích noå laø hieän töôïng hai maøng löûa phaùt ra töø hai nguoàn lan traøn vôùi
toác ñoä raát lôùn trong buoàng chaùy(1000-1500)m/sec vaø va chaïm nhau sinh ra
tieáng goõ cuûa ñoäng cô.
Hieän töôïng kích noå xaûy ra do nhieät ñoä ñoäng cô quaù cao hoaëc do nhieân
lieäu coù tæ soá octane thaáp. Khi ñoù trong khí thaûi noàng ñoä NOx taêng.
3.4. Heä thoáng phaân phoái khí
Goùc truøng ñieäp cuûa xu pap laø thôøi kyø cuoái thì xaû ñaàu kyø huùt khi ñoù
xu pap thaûi vöøa ñoùng laïi thì xu paùp naïp vöøa môû ra ñeå naïp hoãn hôïp nhieân
lieäu/khoâng khí môùi vaøo. Neáu trong quaù trình söû duïng, do ñieàu chænh daãn ñeán
thôøi kyø truøng ñieäp keùo daøi seõ coù moät löôïng khí môùi naïp vaøo seõ thoaùt ra
ngoaøi cöûa thaûi do xu pap thaûi chöa ñoùng laïi. Khi ñoù moät löôïng hoãn hôïp thaát
thoaùt treân ñöôøng oáng xaû vaø gaây ra noàng ñoä HC gia taêng vaø gaây oâ nhieãm
moâi tröôøng.
Vieäc ñieàu chænh goùc ñoä phoái khí cuõng laø bieän phaùp laøm haøi hoaø
giöõa tính naêng ñoäng cô vaø möùc ñoä phaùt oâ nhieãm HC vaø NO x. Gia taêng goùc
truøng ñieäp seõ laøm taêng löôïng khí xaû hoài löu, do ñoù laøm giaûm NO x. Söï thay
ñoåi quy luaät phoái khí cuõng gaây aûnh höôûng ñeán söï phaùt sinh HC.
Nhöõng ñoäng cô môùi ngaøy nay coù khuynh höôùng duøng nhieåu xupaùp vôùi
truïc cam coù theå ñieåu chænh ñöôïc goùc phoái khí. Giaûi phaùp naøy cho pheùp
giaûm noàng ñoä HC vaø NOx töø 20 – 25% so vôùi ñoäng cô kieåu cuõ coù cuøng tính
naêng kinh teá - kyõ thuaät.
3.5. Nhieân lieäu söû duïng cho ñoäng cô
Söï thay ñoåi caùc tính chaát hoaù- lyù cuûa nhieân lieäu xaêng (aûnh höôûng
ñeán quaù trình bay hôi, taïo hoaø khí vaø boác chaùy cuûa nhieân lieäu trong ñoäng cô)
seõ aûnh höôûng nhieàu ñeán quaù trình chaùy cuûa ñoäng cô. Vì vaäy chaát löôïng
nhieân lieäu aûnh höôûng ñeán noàng ñoä caùc chaát ñoäc haïi trong khí thaûi cuûa
ñoäng cô
 AÛnh höôûng cuûa khoái löôïng rieâng
Khoái löôïng rieâng tæ leä vôùi tæ soá nguyeân töû toång quaùt carbon/hydro
(C/H). Nhieân lieäu coù khoái löôïng rieâng lôùn thì tyû leä hoøa khí seõ ngheøo
hôn.Tuy nhieân aûnh höôûng cuûa noù ñeán möùc ñoä phaùt oâ nhieãm cuûa ñoäng cô
khoâng ñaùng keå.
 AÛnh höôûng cuûa tính bay hôi
Nhieân lieäu coù tính bay hôi keùm (bay hôi ôû nhieät ñoä lôùn hôn 200 - 220 0C)
coù aûnh höôûng ñeán söï phaùt sinh hydrocacbon chöa chaùy (HC), söï chaùy dieãn ra
khoâng hoaøn toaøn vôùi söï hình thaønh aldehydes vaø söï gia taêng HC.
Nhieâu lieäu coù tính bay hôi cao (ñieåm hoaù söông muø cuûa hoøa khí thaáp)
thì caàn thieát cho vieäc khôûi ñoäng vaø laøm vieäc ôû traïng thaùi nguoäi. Tuy nhieân,
aûnh höôûng ñeán söï phaùt oâ nhieãm cuûa khí xaû (hoaø khí quaù khoâ, giaûm heä soá
naïp, giaûm coâng suaát vaø taêng khuynh höôùng kích noå) vaø aûnh höôûng ñeán toån
thaát do bay hôi.
 AÛnh höôûng cuûa chæ soá octane
Chæ soá octane coù aûnh höôûng ñeán möùc ñoä phaùt sinh oâ nhieãm, ñaëc bieät
khi ñoäng cô bò kích noå. Vieäc söû duïng nhieân lieäu coù chæ soá octane phuø hôïp
ñeå haïn cheá hieän töôïng chaùy kích noå laø raát quan troïng.
 AÛnh höôûng cuûa caùc chaát phuï gia
Ngöôøi ta söû duïng caùc chaát phuï gia ñeå gia taêng chaát löôïng cuûa xaêng.
Ethanol coù trò soá octane cao hôn xaêng. Trò soá octane cuûa ethanol töø 98
ñeán 111 neân ethanol khi ñöôïc pha vaøo xaêng seõ laøm taêng trò soá octane. Trong
ethanol coù chöùa oxy, löôïng oxy naøy tham gia vaøo quaù trình chaùy trong buoàng
ñoát ñoäng cô neân quaù trình chaùy seõ trieät ñeå hôn. Vì vaäy, seõ giaûm bôùt ñöôïc
löôïng khí thaûi CO vaø caùc hydrocarbure HC.
Caùc chaát phuï gia höõu cô hay höõu cô kim loaïi theâm vaøo nhieân lieäu ñeå
taùc ñoäng ñeán caùc phaûn öùng chaùy döôøng nhö khoâng gaây aûnh höôûng ñeán
möùc ñoä phaùt oâ nhieãm, caùc chaát phuï gia choáng caùc lôùp baùm cuõng vaäy. Tuy
nhieân, vieäc duy trì ñoä saïch treân ñöôøng naïp cho pheùp giöõ ñöôïc söï ñieàu chænh
ban ñaàu vaø söï oån ñònh veà möùc ñoä phaùt sinh CO ôû cheá ñoä khoâng taûi.
3.6. Coâng ngheä cheá taïo
Tuøy theo quoác gia quy ñònh veà tieâu chuaån noàng ñoä caùc chaát oâ nhieãm
aùp duïng cho caùc phöông tieän tham gia giao thoâng vaø giaù caû cuûa thò tröôøng
maø caùc nhaø saûn suaát oâ toâ saûn suaát ra caùc oâ toâ phuø hôïp vôùi ñieàu kieän
cho töøng quoác gia.
Cuøng moät loaïi xe do Nhaät Baûn saûn xuaát nhöng khi nhaäp qua thò tröôøng
Chaâu AÂu thì tieâu chuaån veà noàng ñoä caùc chaát thaûi laïi thaáp hôn ôû Vieät Nam
Chaâu AÂu aùp duïng tieâu chuaán EURO 4 vaø trong thôøi gian tôùi hoï seõ aùp duïng
tieâu chuaån EURO 5, trong khi ñoù ôû Vieät Nam chuùng ta aùp duïng tieâu chuaån
EURO 2.
3.7. Thôøi gian söû duïng ñoäng cô
Moät trong nhöõng nguyeân nhaân gaây ra söï gia taêng noàng ñoä caùc chaát oâ
nhieãm do oâ toâ taïo ra laø do söû duïng oâ toâ quaù cuõ caùc chi tieát qua thôi gian söû
duïng ñoä chính xaùc giaûm. Ñaëc bieät caùc chi tieát ñoäng cô ñieàu kieän laøm vieäc
raát khaéc nghieät. Khi ñoä maøi moøn nhieàu caùc khe hôû cuûa caùc chi tieát laøm kín
lôùn nhö xaêc maêng, piston xu pap… ñaõ laøm cho coâng suaát ñoäng cô giaûm vaø gia
taêng noàng ñoä caùc chaát oâ nhieãm.

4. Moät soá giaûi phaùp giaûm oâ nhieãm khí xaû.

4.1. Caùc giaûi phaùp kyõ thuaät laøm giaûm noàng ñoä caùc chaát ñoäc haïi trong
khí thaûi ñoäng cô
4.4.1 Caùc giaûi phaùp xöû lyù beân trong
Nghieân cöùu hoaøn thieän quaù trình chaùy chaùy sao cho ñaït ñöôïc ñieàu kieän
chaùy ít gaây oâ nhieãm nhaát nhöng coâng suaát ñoäng cô khoâng giaûm vaø hoaøn
thieän keát caáu ñoäng cô.
Raát nhieàu coâng trình ñaõ nghieân cöùu veà vaán ñeà naøy vaø ñaõ cho ra ñôøi
caùc loaïi ñoäng cô ñoát trong hieän ñaïi laép treân caùc loaïi phöông tieän giao thoâng.
Song hieän taïi vieäc naøy chæ laøm giaûm caùc thaønh phaàn oâ nhieãm trong khí xaûõ
ñoäng cô vaø chæ trong giôùi haïn thôøi gian söû duïng cuûa ñoäng cô (ñoäng cô coøn
môùi).
Moät soá giaûi phaùp cuï theå ñaõ ñöôïc aùp duïng laø:
+ Taêng löôïng khí naïp baèng caùch nghieân cöùu caûi tieán ñöôøng oáng naïp sao cho
bôùt taïo trôû löïc cho doøng khí naïp, taêng aùp doøng khí naïp, öùng duïng kyõ thuaät
vi ñieàu khieån vaøo vieäc ñieàu khieån caùc xuppap.
+ Cheá taïo ñænh piston loõm nhaèm taïo ra söï hoøa troän toát giöõa khí naïp vaø nhieân
lieäu, öùng duïng kyõ thuaät vi ñieàu khieån vaøo ñieàu khieån ñaùnh löûa, phun nhieân
lieäu, caûi tieán caùch thöùc naïp nhieân lieäu...nhaèm taïo ra hoãn hôïp ñoát ngheøo
trong ñoäng cô vaø chaùy hoaøn toaøn.
4.1.2. Caùc giaûi phaùp xöû lyù beân ngoaøi
Ñaây laø caùc giaûi phaùp nghieân cöùu nhaèm xöû lyù caùc khí thaûi ñoäc haïi
khi thoaùt ra khoûi ñoäng cô. Khí xaû döôïc ñöa trôû laïi vaøo ñoâng cô ñeå ñoát heát
nhieân lieäu dö hoaëc söû duïng caùc boä loïc khí xaû khöû caùc chaát ñoäc haïi trong
khí xaû ñeå giaûm möùc ñoä oâ nhieãm.
Ñoàng thôøi cuõng xöû lyù haáp thuï hôi nhieân lieäu bay hôi thoaùt ra ngoaøi ñeå
giaûm oâ nhieãm.
4.1.3. Söû duïng caùc nguoàn naêng löôïng môùi
Do nguoàn naêng löôïng truyeàn thoáng ñang caïn kieät daàn, neân vieäc tìm
nguoàn naêng löôïng môùi thay theá laø caáp baùch trong hoaøn caûnh hieän nay. Ñoàng
thôøi ñeå giaûm oâ nhieãm moâi tröôøng do khí thaûi cuûa ñoäng cô truyeàn thoáng, ta
caàn tìm nguoàn naêng löôïng môùi saïch hôn.
Nhöõng yeâu caàu cô baûn ñoái vôùi nhieân lieäu thay theá daàu moû truyeàn
thoáng duøng treân oâtoâ:
+ Giaù thaønh reû.
+ Nguoàn doài daøo, coù theå khai thaùc laâu daøi.
+ Hieäu suaát chuyeån ñoåi naêng löôïng cao.
+ Nhieät trò cao, chaùy nhanh.
+ Deã baûo quaûn, toàn tröõ, vaän chuyeån.
+ Khoâng ñoäc, an toaøn.
+ Khoâng hoaëc ít laøm oâ nhieãm moâi tröôøng.
+ Deã thích nghi vôùi keát caáu ñoäng cô hieän nay cuûa oâtoâ.
Trong nhöõng yeâu caàu cô baûn treân, yeâu caàu thöù 7 ñöôïc coi laø yeâu caàu
ñaùng quan taâm nhaát. Vì vaäy, nhieân lieäu thay theá nhieân lieäu töø nguoàn daàu
moû coøn ñöôïc goïi laø “Nhieân lieäu saïch”.
 Caùc loaïi nhieân lieäu môùi söû duïng cho ñoäng cô:
+ Nhieân lieäu khí hoaù loûng (LPG).
+ Nhieân lieäu khí thieân nhieân (CNG).
+ Nhieân lieäu coàn.
+ Nhieân lieäu coù nguoàn goác sinh khoái (BIOFUEL).
+ Pin nhieân lieäu full cell

Hình: Sô ñoà boá trí heä thoáng nhieân lieäu treân xe chaïy gas

4.2. Giaûi phaùp veà caûi thieän ñoäng cô

Ñoäng cô ñaõ ñöôïc caûi tieán raát nhieàu ñeå caùc ñaëc tính cuûa ñoäng cô veà
coâng suaát vaø tieâu hao nhieân lieäu khoâng bò xaáu ñi qua thôøi gian söû duïng, haïn
cheá tôùi möùc thaáp nhaát söï saûn sinh khí thaûi ñoäc haïi. Caùc bieän phaùp döôùi
ñaây khoâng phaûi laø ñöôïc aùp duïng cho taát caû caùc loaïi ñoäng cô, tuy nhieân, haàu
heát caùc bieän phaùp phuø hôïp vôùi töøng loaïi ñoäng cô ñaõ ñöôïc aùp duïng.
4.2.1. Caûi tieán ñænh piston ñeå taïo ra vuøng roái
Vuøng roái trong buoàng ñoát taïo ra doøng roái maïnh meõ, baét ñaàu töø cuoái
kyø neùn ñeán ñaàu kyø noå. Doøng roái naøy laøm taêng toác ñoä chaùy giuùp hoãn
hôïp khoâng – khí nhieân lieäu chaùy hoaøn toaøn, giaûm löôïng CO vaø HC.
 Hình: Thay ñoåi hình daïng ñænh piston
4.2.2. Caûi tieán ñöôøng oáng naïp ñeå taêng xoaùy loác
Cöûa naïp ñöôïc laøm cong, taïo ra doøng xoaùy thích hôïp cho hoãn hôïp khoâng
khí – nhieân lieäu ñöôïc huùt vaøo trong kyø naïp, cho ñeán meùp ngoaøi cuûa buoàng
ñoát. Doøng xoaùy naøy tieáp tuïc töø kyø neùn ñeán kyø noå taïo ra hieäu quaû töông
töï vuøng roái.

Hình: Thay ñoåi ñöôøng oáng naïp

4.2.3. Söû duïng EFI vaø ESA
Chuyeån ñoäng cô töø söû duïng cheá hoøa khí sang heä thoáng phun xaêng ñieän
töû EFI vaø töø heä thoáng ñaùnh löûa thöôøng sang heä thoáng ñaùnh löûa sôùm ñieän
töû ESA laø böôùc ngoaëc trong vieäc caûi tieán ñoäng cô. Heä thoáng EFI vaø ESA
giuùp xaùc ñònh chính xaùc löôïng xaêng caàn duøng, ñoàng thôøi quaù trình chaùy
nhieân lieäu hieäu quaû hôn neân coù theå giaûm noàng ñoä HC trong khí thaûi.

4.3. Giaûi phaùp duøng caùc thieát bò ñeå giaûm oâ nhieãm

4.3.1. Heä thoáng giaûm chaán ñoäng caùnh böôùm ga
Khi böôùm ga ñoùng vaøo thôøi ñieåm ñoäng cô chaïy vôùi toác ñoä cao thì seõ
taïo ra aùp suaát chaân khoâng raát maïnh treân ñöôøng oáng naïp, moät phaàn nhieân
lieäu bò dính vaøo thaønh trong cuûa ñöôøng oáng seõ bò bay hôi, laøm cho hoãn hôïp
khoâng khí – nhieân lieäu trôû neân quaù giaøu. Ñoàng thôøi do löôïng khoâng khí naïp
giaûm, söï chaùy khoâng hoaøn toaøn hoaëc hieän töôïng boû maùy xuaát hieän vaø moät
löôïng lôùn khí chöa chaùy thaûi ra qua khí xaû. Ñeå ngaên ngöøa hieän töôïng chaùy
khoâng hoaøn toaøn hoaëc boû maùy, caàn söû duïng moät giaûm chaán ñeå traùnh
ñoùng böôùm ga ñoät ngoät.
Trong khi ñoäng cô giaûm toác ñoä, thanh noái cuûa böôùm ga tieáp xuùc vôùi
boä giaûm chaán. Vì theá, böôùm ga ñöôïc ñoùng töø töø, theo möùc ñoä khoâng khí loït
ra qua boä giaûm
chaán. Khi böôùm ga
môû, giaûm chaán laïi
trôû laïi vò trí ban
ñaàu cuûa noù.
 Hình 3.3: Heä thoáng giaûm chaán ñoäng caùnh böôùm ga

4.3.2. Heä thoáng caét nhieân lieäu khi giaûm toác

Heä thoáng naøy coù taùc duïng ngöøng cung caáp nhieân lieäu khi giaûm toác,
töø ñoù laøm giaûm löôïng CO vaø HC. Noù cuõng ngaên chaën tröôøng hôïp chaùy
trong oáng xaû, giaûm löôïng tieâu hao nhieân lieäu trong thôøi gian giaûm toác.
ECU cuûa ñoäng cô ngöøng phun nhieân lieäu tuøy theo toác ñoä cuûa ñoäng cô
vaø goùc môû cuûa böôùm ga.

Hình 3.4: Heä thoáng caét nhieân lieäu khi giaûm toác

4.3.3. Heä thoáng tuaàn hoaøn khí xaû (EGR)

Heä thoáng EGR ñöa moät phaàn khí xaû vaøo taùi tuaàn hoaøn trong heä thoáng
naïp khí. Khi khí xaû ñöôïc troän laãn vôùi hoãn hôïp khoâng khí – nhieân lieäu thì söï
lan truyeàn ngoïn löûa trong buoàng ñoát bò chaäm laïi, bôûi vì phaàn lôùn khí xaû laø
trô (khoâng chaùy ñöôïc). Nhieät ñoä chaùy cuõng giaûm xuoáng ñeå giaûm löôïng NO x
sinh ra, vì khí trô haáp thuï nhieät toûa ra. Treân thöïc teá, nhieät ñoä caøng cao, löôïng
chaát gaây oâ nhieãm sinh ra caøng nhieàu. Ngoaøi nhieät ñoä coøn coù raát nhieàu yeáu
toá aûnh höôûng tôùi khaû naêng hình thaønh caùc chaát treân nhö aùp suaát buoàng
ñoát, thôøi gian ñaùnh löûa, hoãn hôïp nhieân lieäu, nhieät ñoä khí naïp hay nhieät ñoä
chaát laøm laïnh. Chaúng haïn nhö vieäc giaûm tyû soá neùn vaø ñaùnh löûa chaäm ôû
nhöõng ñoäng cô tính naêng cao seõ laøm giaûm löôïng chaát oâ nhieãm sinh ra, tuy
nhieân, ñieàu naøy seõ laøm giaûm coâng suaát cöïc ñaïi vaø tính naêng cuûa xe. Chính
ñieàu naøy ñaõ thoâi thuùc caùc kyõ sö thieát keá neân EGR vaøo nhöõng naêm 1970.
Treân ñoäng cô xaêng khoaûng 5-15% khí thaûi ñöôïc ñöa trôû veà buoàng ñoát
thoâng qua EGR. Möùc 15% laø giôùi haïn ñeå ñoäng cô laøm vieäc bình thöôøng vì
neáu nhieàu khí thaûi, ñoäng cô seõ khoù khôûi ñoäng vaø laøm vieäc khoâng trôn tru.
Maëc duø EGR laøm chaäm quaù trình chaùy nhöng ñieàu naøy coù theå ñöôïc khaéc
phuïc baèng caùch ñieàu chænh thôøi gian ñaùnh löûa.
Treân ñoäng cô diesel EGR ñöôïc laøm maùt baèng thieát bò trao ñoåi nhieät ñeå
taêng löôïng khí tuaàn hoaøn. Khoâng gioáng ñoäng cô xaêng, treân maãu diesel, caùc
kyõ sö khoâng giôùi haïn tyû leä khí tuaàn hoaøn. Chaúng haïn coù nhöõng ñoäng cô
duøng tôùi 50% khí thaûi ñeå ñöa veà boä phaän naïp.
Nguyeân lyù hoaït ñoäng: khi aùp suaát chaân khoâng taùc duïng leân van cuûa EGR,
van naøy môû ra vaø khí thaûi ñöôïc taùi tuaàn hoaøn. Löu löôïng khí xaû tuaàn hoaøn phuï
thuoäc vaøo aùp suaát khí naïp

Hình 3.5: Heä thoáng luaân hoài

khí xaû

4.3.4. Boä trung hoøa khí xaû (TWC)

Trong hoùa hoïc, chaát xuùc taùc laø moät thaønh phaàn coù taùc duïng taêng
cöôøng caùc phaûn öùng hoùa hoïc maø khoâng laøm aûnh höôûng ñeán baûn chaát cuûa
phaûn öùng.
Boä loïc khí xaû laøm cho caùc chaát ñoäc haïi (CO, HC, NO x) phaûn öùng vôùi
nhau taïo thaønh caùc chaát voâ haïi (H2O, N2, CO2) khi luoàng khí xaû chaïy qua. Trong
boäc loïc duøng chaát xuùc taùc, coù hai loaïi chaát xuùc taùc khaùc nhau tham gia caùc
hoaït ñoäng chính cuûa boä loïc laø xuùc taùc khöû vaø xuùc taùc oâxi hoùa. Caû hai
loaïi chaát xuùc taùc naøy ñeàu coù chöùa goám ñöôïc boïc beân ngoaøi bôûi moät lôùp
kim loaïi xuùc taùc quyù hieám, thöôøng laø platinum, roâñi hoaëc palañium. YÙ töôûng
taïo ra keát caáu nhö vaäy ñeå beà maët boä loïc coù dieän tích tieáp xuùc lôùn nhaát
vôùi luoáng khí xaû, taêng hieäu suaát loïc, trong khi ñoù laïi giaûm ñeán möùc thaáp
nhaát löôïng chaát xuùc taùc caàn phaûi söû duïng khi maø caùc kim loaïi quyù naøy raát
ñaét tieàn. Moät vaøi loaïi boä loïc môùi gaàn ñaây ñöôïc saûn xuaát ra ñaõ baét ñaàu söû
duïng vaøng laøm kim loaïi xuùc taùc thay cho kim loaïi quyù ôû treân troän laãn vôùi
caùc chaát xuùc taùc truyeàn thoáng. Vaøng reû hôn, coù theå taêng cöôøng phaûn öùng
oâxi hoùa, giaûm ñöôïc löôïng chaát oâ nhieãm leân deán 40%.
Haàu heát caùc kieåu xe hieän ñaïi ñeàu ñöôïc trang bò boä loïc duøng chaát xuùc
taùc ba thaønh phaàn. Teân goïi naøy coù lieân quan ñeán vieäc giaûm thieåu haøm
löôïng cuûa ba chaát oâ nhieãm trong khí xaû.
  Phaûn öùng khöû cuûa chaát xuùc taùc laø phaûn öùng xuùc taùc sô caáp trong
boä loïc xuùc taùc. Phaûn öùng naøy söû duïng platinum vaø roâñi ñeå giaûm löôïng NO x
thaûi ra. Khi moät phaân töû NO hoaëc NO 2 tieáp xuùc vôùi chaát xuùc taùc, noù seõ
taùch nguyeân töû nitô ra khoûi phaân töû vaø giöõ laïi treân beà maët cuûa noù, giaûi
phoùng nguyeân töû oâxi taïi thaønh O 2. Caùc nguyeân töû nitô keát hôïp vôùi caùc
nguyeân töû nitô khaùc keït treân beà maët boä loïc ñeå taïo thaønh N2.
2NO  = N2 + O2  hoaëc  2NO2  =  N2 + 2O2
Phaûn öùng oâxi hoùa laø phaûn öùng xuùc taùc thöù caáp trong boä loïc xuùc
taùc. Noù laøm giaûm löôïng hydrocacbon vaø cacbon monoxit khoâng chaùy heát baèng
caùch oâxi hoùa chuùng khi ñi qua xuùc taùc platinum vaø palañium. Caùc chaát xuùc
taùc naøy seõ kích thích vaø taêng cöôøng phaûn öùng cuûa CO vaø caùc hydrocacbon
vôùi oâxi coøn laïi trong khí xaû.:
2CO + O2  = 2CO2
Giai ñoaïn thöù ba cuûa quaù trình chuyeån hoùa laø heä thoáng kieåm soaùt
doøng khí xaû vaø söû duïng caùc thoâng tin naøy ñeå ñieàu chænh heä thoáng phun
nhieân lieäu. ÔÛ ñaây ngöôøi ta boá trí moät caûm bieán löôïng oâxi ñaët ôû ñöôøng
vaøo cuûa boä loïc xuùc taùc, gaàn vò trí ñaët ñoäng cô. Caûm bieán naøy seõ göûi tín
hieäu ñeán ECU ñoäng cô ñeå xaùc ñònh chính xaùc haøm löôïng oâxi trong khí xaû.
ECU cuûa ñoäng cô seõ ñieàu chænh taêng hoaëc giaûm löôïng oâxi trong khí xaû baèng
caùch ñieàu chænh tyû leä hoãn hôïp nhieân lieäu – khoâng khí. Phöông phaùp ñieàu
chænh naøy cho pheùp ECU ñoäng cô ñaûm baûo chaéc chaén cho ñoäng cô hoaït ñoäng
vôùi tyû leä hoãn hôïp gaàn nhaát vôùi tyû leä lyù töôûng vaø cuõng ñaûm baûo seõ coù
ñuû löôïng oâxi trong khí xaû ñeå giuùp chaát xuùc taùc oâxi hoùa heát löôïng
hydrocacbon vaø CO chöa chaùy trong khí xaû.
  Boä loïc xuùc taùc chæ laøm vieäc hieäu quaû ôû nhieät ñoä töông ñoái cao. Nhö
bieåu ñoà döôùi ñaây, tyû leä laøm saïch gaàn ñaït ñeán 100% vaø khí xaû ñöôïc laøm
saïch coù hieäu quaû nhaát khi nhieät ñoä xuùc taùc naâng cao treân 400 0C.

Hình : Ñoà thò bieãu dieãn söï phuï thuoäc cuûa hieäu suaát boä loïc khí xaû vaøo
nhieät ñoä

Moät giaûi phaùp ñôn giaûn ñeå giaûi quyeát vaán ñeà naøy laø di chuyeån boä
loïc ñeán gaàn ñoäng cô hôn. Ñieàu naøy coù nghóa laø boä loïc seõ tieáp xuùc vôùi khí
xaû ôû nhieät ñoä cao hôn vaø noù seõ ñöôïc laøm noùng nhanh hôn nhöng vieäc naøy
coù theå laøm giaûm tuoåi thoï cuûa boä loïc bôûi noù deã bò phaù huûy khi nhieät ñoä
quaù cao.
Haâm noùng sô boä cho boä loïc cuõng laø moät phöông phaùp toát ñeå taêng
cöôøng khaû naêng cuûa boä loïc. Caùch ñôn giaûn nhaát ñeå haâm noùng tröôùc boä
loïc laø söû duïng boä gia nhieät baèng ñieän. Nhöng khoâng may laø heä thoáng ñieän
treân xe vôùi ñieän aùp 12 vol laø khoâng ñuû ñeå cung caáp cho boä loïc laøm noùng
nhanh ñöôïc. Haàu nhö moïi ngöôøi ñeàu khoâng theå chôø laâu trong vaøi phuùt nhö
vaäy ñeå boä loïc ñöôïc laøm noùng leân tröôùc khi hoï khôûi ñoäng xe. Tuy nhieân caùc
loaïi xe hôi hybrid ngaøy nay coù boä aéc quy lôùn vaø ñieän aùp khaù cao coù theå cung
caáp ñuû naêng löôïng ñeå laøm noùng nhanh boä loïc.
Coù hai loaïi keát caáu chính ñöôïc söû duïng trong caùc boä loïc xuùc taùc daïng
toå ong vaø daïng caùc haït goám. Haàu heát caùc loaïi xe ngaøy nay ñeàu söû duïng
daïng caáu truùc toå ong.
Caùc boä loïc xuùc taùc trong caùc loaïi xe söû duïng ñoäng cô diesel ñeàu
khoâng coù khaû naêng giaûm löôïng NOx toát. Lyù do ñöa ra laø ñoäng cô diesel khi
laøm vieäc coù nhieät ñoä thaáp hôn caùc ñoäng cô khaùc.

Hình 3.7: Vò trí cuûa boä loïc duøng chaát xuùc trong xe

4.4. Giaûi phaùp caûi thieän quaù trình chaùy baèng phöông phaùp ñoát ngheøo
Ñoäng cô phun xaêng tröïc tieáp laø moät trong nhöõng thaønh töïu cuûa kyõ
thuaät ñoát hoãn hôïp nhieân lieäu-khoâng khí loaõng hieäu quaû nhaát hieän nay.Vieäc
caûi thieän quaù trình chaùy, söû duïng hoãn hôïp nhieân lieäu ngheøo giuùp tieâu thuï
nhieân lieäu ít, giaûm oâ nhieãm moâi tröôøng, taêng coâng suaát ñoäng cô laø nhöõng
öu ñieåm noåi baät nhaát.
Ñeå cung caáp nhieân lieäu, caùc ñoäng cô tröôùc ñaây söû duïng heä thoáng phun
nhieân lieäu cho boä cheá hoøa khí. Phun xaêng ña ñieåm (MPI), nhieân lieäu ñöôïc phun
vaøo moãi ñöôøng oáng naïp, laø moät trong nhöõng heä thoáng ñöôïc söû duïng phoå
bieán nhaát hieän nay. Tuy nhieân, ngay caû khi ñoái vôùi ñoäng cô phun xaêng ña
ñieåm vaãn coøn nhieàu haïn cheá ñoái vôùi vieäc ñaùp öùng nhu caàu cung caáp nhieân
lieäu vaø kieåm soaùt quaù trình chaùy bôûi vì nhieân lieäu ñöôïc hoøa troän vôùi
khoâng khí tröôùc khi ñi vaøo buoàng ñoát. Vaø ñieàu naøy ñöôïc khaéc phuïc bôûi vieäc
phaùt trieån cuûa ñoäng cô phun xaêng tröïc tieáp.
 Trong nhöõng loaïi ñoäng cô tröôùc ñaây, hoãn hôïp nhieân lieäu - khoâng khí
ñöôïc hoøa troän tröôùc khi naïp vaø ñöôïc phaân taùn roäng trong buoàng chaùy, vieäc
ñaùnh löûa ñoát chaùy hoãn hôïp nhieân lieäu khoâng khí dieãn ra thuaän lôïi hay khoâng
coøn tuøy thuoäc vaøo xung quanh bougie vaø naêng löôïng nguoàn löûa naøy coù ñuû
ñeå ñoát chaùy kieät vaø nhanh choùng löôïng hoãn hôïp nhieân lieäu khoâng khí coù
trong buoàng chaùy hay khoâng, ñieàu naøy khoù coù theå ñaûm baûo ñöôïc. Coøn vôùi
ñoäng cô phun xaêng tröïc tieáp thì coù khaû naêng ñieàu khieån löôïng hoãn hôïp nhieân
lieäu khoâng khí ñuû ñaäm taäp trung xung quanh bougie, laøm cho söï phoùng ñieän deã
daøng hôn. Söï taäp trung nhieân lieäu naøy ñöôïc thöïc hieän bôûi vieäc keát hôïp vôùi
keát caáu ñænh piston loõm coù xu höôùng ñöa doøng nhieân lieäu töø voøi phun aùp
suaát cao höôùng leân phía bougie. Keát caáu naøy coøn taïo ra löôïng hoãn hôïp nhieân
lieäu khoâng khí caøng xa bougie caøng loaõng hôn. Döôùi aùp suaát cao, söï chaùy
dieãn ra nhanh vaø oån ñònh vôùi hoãn hôïp nhieân lieäu khoâng khí cöïc loaõng (tæ leä
khoâng khí : xaêng = 40:1).
Ñoäng cô ñoát hoãn hôïp nhieân lieäu-khoâng khí vôùi tyû leä cöïc loaõng ñaõ
giaûm thieåu cuõng nhö kieåm soaùt ñöôïc löôïng löôïng khí thaûi ñoäc haïi thaûi ra moâi
tröôøng, ngaøy nay vôùi nhöõng ñoäng cô hoãn hôïp nhieân lieäu khoâng khí loaõng
hieän ñaïi, keát hôïp vôùi vieäc hoaøn löu khí xaû (EGR) vaø nhôø vaøo söï ñoát chaùy
oån ñònh, hoaøn haûo ñaõ giaûm ñöôïc khoaûng 97% löôïng NOx phaùt ra.

Hình 3.8: So saùnh keát caáu ñoäng cô GDI vaø EFI