Makale

D L ÇARKLARDA YENME HESABI YÖNTEMLER : B R

TARAMA
KISIM IIA: S cakl a Dayal Yöntemler
Talat TEVRÜZ
stanbul Teknik Üniversitesi

Özet
Çal man n I. K sm nda Bas nca Dayal Yöntemler verilmi ti. S cakl a Dayal yöntemler di
profilinin belli bir noktas ndaki s cakl a veya di profilinin ortalama s cakl na
dayanmaktad rlar. Ortalalama s cakl na dayal yöntemlerin noktasal s cakl a dayal
olanlara göre daha gerçekçi neticeler verdi i görülmü tür. Çal man n bu k sm nda noktasal
s cakl a dayal Blok yöntemi verilmi tir. Yöntem, sonraki baz ara t rmac lar taraf ndan
kendi metotlar na monte edilmi tir. Bu sebeple önemli olup, oldukça eski bir yöntem
olmas na ra men bu çal mada sunulmaktad r.

Abstract
In Part I of the study, the methods were based on pressure on the tooth profile. The methods
based on temperature are twofold: the methods taking into account the contact temperature
and the methods taking into account the mean temperature on the tooth profile. The methods
based on the mean temperature give much more realistic results than the methods based on the
contact temperature. In this part of the study, the method based on the contact temperature is
given and analyzed.

Anahtar kelimeler: Di li Çarklarda Yenme Hesab , Yenme.

4. S cakl a Dayal Yöntemler1

4.1. Noktasal S cakl a Dayal Yöntemler
4.1.1. Blok a Göre Yenme Hesab
Yöntem, 1937 y l nda Blok taraf ndan ortaya konulmu tur [1,2,3,4]. Metot, silindirik di li
çarklar içindir. Blok a göre, kat ks z mineral ya larla ya lanan mekanizmalarda, di
profillerinin herhangi bir temas noktas ndaki lokal ve anî s cakl k kritik bir de eri a arsa
1
Verilmeyen faktörler ilgili kaynaktan al nacakt r.

Mühendis ve Makina Cilt: 46 Say : 547 1

 Makale

yenme meydana gelmektedir. Blok a göre, bu kritik s cakl k, i letme artlar ndan ve çark
datalar ndan ba ms z olup, sadece ya -malzeme çiftine ba l d r. Blok, di profillerinin
herhangi bir temas noktas ndaki lokal ve anî s cakl a a daki denklemle hesaplamaktad r:

t O t M t Fl t Okr
(23)

Burada

t O
, anî temas s cakl ,

t M
, di li çarklar n kütle s cakl ,
2
t Fl
, fla s cakl ,

t Okr
, kritik anî temas s cakl

d r.

0.75
0.877 Fn v 1 2 i4 E (24)
t Fl
b d14 c

Islah ve sementasyon çelikleri için a a daki ortalama malzeme de erleri denkleme konulacak
olursa
E = E de er elastiklik modülü=2,31.104 daN/mm2

= Is iletim katsay s =0,115 kal/(cm.s.C°)

= Yo unluk=7,85 g/cm3

c = Özgül s =0,115 kal/(gC°)

0.75
248.24 Fn v 1 2 i (25)
t Fl
b d14

elde edilir. Bu denklem, (24) denkleminin pratikte kullan lan ekli olmaktad r. Hesap al n
kesitinde yap lmaktad r.

2
Türkçe de, im ek s cakl k denebilir.

Mühendis ve Makina Cilt: 46 Say : 547 2

 Makale

Blok a göre, t M
kütle s cakl olarak dald rmal ya lama yönteminde kutudaki ya s cakl ,

püskürtmeli ya lama yönteminde ise ya n püskürtme s cakl al nabilir. Di er taraftan,

Blok un sürtünme katsay s n n 0,06 al nabilece ini söylemesine ra men [1,5], bu de er
asl nda yüke, h za, yüzey pürüzlülü üne ve ya n cinsine göre de i mektedir. Daha sonra
yap lan çal malarla, sürtünme katsay s , bu faktörlerin etkisi dikkate al narak deneyle veya
hesapla elde edilebilmi tir [6,7,8,9]. Blok a göre, kavrama esnas nda en yüksek s cakl k d
tekil noktada meydana geldi inden hesab n bu noktada yap lmas gerekmektedir. Dolay s yla
(25) denklemindeki büyüklüklerin d tekil noktadaki de erleri söz konusu olmaktad r. Bir
örnek olarak, çarklar n malzemesi çelik olmak üzere SAE 90 s n f ya lar için kritik anî temas
s cakl t Okr
a a da verilmi tir [1]. Blok un, yöntemini saf mineral ya lar için ortaya

koymu olmas yla birlikte, çe itli kaynaklarda yöntemin, yetersizlikleri sakl kalmak art ile
kat kl ya lar için de kullan labilece i söylenmektedir [1,10,11].

Saf mineral ya lar için t Okr

=150-250 C°

Orta kat kl ya lar için =250-350 C°

Yüksek kat kl ya lar için >350 C°

Çe itli SAE ve AGMA viskozite s n f ndaki saf mineral ya lar için t0kr de erleri literatürlerde
verilmi bulunmaktad r [2,12].

Blok un hesap tarz , sürtünmeli kasnak mekanizmalar nda yük ve sürtünme de erinin sabit
olmas art ile iyi netice vermekle beraber [13,14] [6]; ana verinin birçok defa ilâveler dahi
yap larak iyile tirilmeye çal lm (meselâ [2,15,16,17,18,19,20,21,22,23,24]) olmas na
ra men, di li çark mekanizmalar na genel olarak uygulama kabiliyetine kavu turulamam t r.
Bunun en önemli sebebi, kanaatimce, Blok un yenme olay nda di profili üzerindeki
maksimum s cakl esas almas d r. Halbuki, saniyenin binde biri ikisi gibi çok k sa bir zaman
süresi içinde kavramaya girip ç kan bir di in profili üzerindeki her noktada ortaya ç kan
s cakl klar mutlaka birbirlerini ayarlamaktad rlar. Kanaatimce, sebeplerden biri de, Blok un
sürtünme katsay s için ortalama bir de er seçmesidir. Halbuki, yukar da da söylendi i gibi,
sürtünme katsay s yüke, h za, yüzey pürüzlülü üne ve ya n cinsine göre de i mektedir. Bir
di er sebep, kritik s cakl k t Okr
in sadece ya -malzeme çiftine ba l olmay p, ayn zamanda

h za, ya lama yöntemine, ya s cakl na v.s. ye de ba l olmas d r (bk. ekil 4 ve ekil 5).

Mühendis ve Makina Cilt: 46 Say : 547 3

 Makale

Böylece, Blok un yöntemi, sadece kat ks z mineral ya larla ya lanan silindirik düz ve
sertle tirilmi silindirik helisel di li çarklar için, bilhassa silindirik düz di li çarklar için uygun
olmaktad r. Kat kl mineral ya lar kullan ld nda bu yöntemin tatmin edici olmaktan uzak
oldu u ekil 6 dan anla lmaktad r. ekilden, hemen daima gerçektekinden çok daha büyük
bir yenme yükünün hesapland , dolay s yla yöntemin yüksek bir emniyet katsay s
gerektirdi i görülmektedir.

Denklem (25) e daha sonra pürüzlülü ün dikkate al nmas için Kelley taraf ndan bir
pürüzlülük faktörü ilave edilmi tir [1,5,19]. Bu durumda (25) denkleminin ald yeni ekil

0.75
248.24 FTR Fn v 1 2 i (26)
t Fl
b d14

olmaktad r. Burada F TR
pürüzlülük faktörü olup,

1.4 1.4
F TR
1.4 R g 1.4 1.1 R a
(27)

eklinde ifade edilmektedir.

R g
, di profilinin geometrik ortalama pürüzlülü ü,

R a
, di profilinin aritmetik ortalama pürüzlülü üdür.

Kanaatimce, denklem (25) veya denklem (26) ya bir X e im aç s faktörünün ( ekil 7)

ilâvesi ile metot silindirik helisel çarklar için daha tatmin edici olacakt r (ancak böyle bir
çal ma taraf mdan yap lmam ve verece i netice -SF yenme emniyet katsay s e risi-
incelenmemi tir). Çünkü, silindirik helisel di li çark mekanizmalar nda di e imlerinden
dolay kavrama oran , silindirik düz dili çark mekanizmalar na göre

Mühendis ve Makina Cilt: 46 Say : 547 4

 Makale

(C°) 280

Blok un teorisine göre

260
t Okr
Maksimum profil s cakl

240 Mekanizma A
L
M
220
N

200
Deneylere göre

0 10 20 30 40 50
Çevresel h z v (m/s)

ekil 4. m13 saf mineral ya ile yap lan deney sonuçlar için Blok a göre hesaplanan
d tekil noktadaki kritik anî temas s cakl t Okr
[10].

atlama kavrama oran at kadar daha büyük olup, matematiksel olarak ifade edilecek olursa,

top at

d r. Burada

top
, - , toplam kavrama oran ,

, -, silindirik düz di li çark mekanizmas için hesaplanan kavrama oran ,

at
, - , atlama kavrama oran

d r.

Kavrama oran n n büyük olmas , netice olarak yük da l m n etkileyerek, helisel di li çark
mekanizmalar nda di profiline etki eden di kuvvetinin düz di li çark mekanizmalar ndakine

3
m1, Seitzinger in deneylerinde kulland saf mineral ya .

Mühendis ve Makina Cilt: 46 Say : 547 5

 Makale

göre azalmas n sa lar. Di kuvvetindeki bu azalma, genelde toplam kavrama oran top

artt kça devam eder. Di kuvvetinin azalmas , di profili

420

380
(C°)

340
t Okr
h1
300
Kritik anî temas s cakl

260

220 g1+
m1
180

140

100
0
0 20 40 60 80 100 120 140 160

Ya s cakl t Ya
(Co)

ekil 5. Blok a göre hesaplanan d tekil noktadaki kritik anî temas s cakl . t Okr
in

ya s cakl ile de i imi (Hesaplar, Lechner in kaynak [1,25] de verdi i yenme deneylerinin
sonuçlar ile yap lm t r. ekil orijinaldir). m1: Saf mineral ya , g1+: Orta kat kl mineral ya ,
h1: Yüksek kat kl mineral ya [Y.B. (E.P.) ya ].

üzerindeki temas noktalar ndaki Hertz bas nçlar n dü ürecek, dolay s yla Hertz plakalar n n
geni li i azalacakt r. Bu ise, burada olu an s n n di gövdesine (daha

küçük s iletim yüzeyi sebebi-yle) daha az iletilmesi nedeni-yle, bu temas noktalar ndaki
s cakl n yükselmesine yol açacakt r [10]. Di er taraftan, helisel di li çark mekanizmalar nda
yük da l m , düz di li çark mekanizmalar nda oldu u gibi

sadece kavramadaki di ler aras nda de il; ayn zamanda di lerin temas çizgisi boyunca da
de i mektedir [6]. E im aç s faktörü X bu hususlar dikkate alan bir

Mühendis ve Makina Cilt: 46 Say : 547 6

 Makale

faktör olup, kaynak [10] dan yararlan larak Winter [6] taraf ndan tespit edilmi tir. Böylece
denklem (25) in alaca yeni ekil

2.0
Yenme emniyet katsay s SF= Hesabî/gerçek yenme yükü

1.8
Mekanizma A
L
1.6 N
141
142
1.4 143
201
202
1.2 203
204

0.8

0.6

0.4

0.2

0 10 20 30 40 50
Çevresel h z v (m/s)

ekil 6. Blok un yöntemine göre hesaplanan yenme yükleri ile, deneylerden elde edilen
yenme yüklerinin kar la t r lmas (k14 ya için [10,11]).

0.75
248.24 X Fn v 1 2 i (28)
t Fl
b d14

4
Seitzinger in deneylerinde kulland orta kat kl mineral ya .

Mühendis ve Makina Cilt: 46 Say : 547 7

 Makale

ve denklem (26) n n alaca yeni ekil

1.40

X 1. 35
1. 30

E im aç s faktörü
1.25
1.20
1.15
1.10
1.05
1.0

1.0 1.5 2 2.5 3 3.5 4

Toplam kavrama oran top

ekil 7. E im aç s faktörü X [6].

0.75
248.24 FTR X Fn v 1 2 i (29)
t Fl
b d14

olmaktad r.

4.1.2. Sonuç
Blok un yöntemi, büyük ölçüde di profilleri aras nda olu an s cakl a dayanmaktad r.
S cakl k ne kadar do ru hesaplan r ise, yöntem de o kadar gerçekçi sonuçlar verir. Söz konusu
s cakl n hesab ndaki yetersizliklere ra men, Blok un yönteminin, bas nca dayal yöntemlere
nispetle (K s m I: Bas nca Dayal Yöntemler) daha gerçekçi sonuçlar vermesi, s cakl n
yenmede bas nçtan daha etkili oldu undand r.

SEMBOLLER
b , mm, di geni li i
d1 , mm , pinyonun yuvarlanma dairesi çap
E, daN/mm2 , elastisite modülü

F n
, daN , di kuvveti (normal kuvvet)

i , - , çevrim oran

t O
, C°, anî temas s cakl

Mühendis ve Makina Cilt: 46 Say : 547 8

 Makale

t M
, C°, di li çarklar n kütle s cakl

t Fl
, C°, fla s cakl

t Okr
, C°, kritik anî temas s cakl

v , m/s, yuvarlanma dairesindeki çevresel h z

, - , sürtünme kat say s
, mm , pinyon ve çark n di profillerinin e de er e rilik yar çap

ve , mm , s ras ile pinyon ve çark n di profillerinin e rilik yar çaplar .

1 2

Endisler ve Simgeler
1 pinyon
2 çark
Mekanizma A,L,M,N,141, De i ik ara t rmac lar n deneylerinde kulland klar çark
çiftlerine verdikleri isim.

KAYNAKLAR

[1] G. Lechner, Die Fress-Grenzlast bei Stirnrãdern aus Stahl, Ph. D. Thesis, Technischen

Hochschule, München, 1966.

[2] F.H. Theyse, Die Blitztemperaturhypothese nach Blok und ihre praktische Anwendung bei

Zahnrädern, Schmiertechnik, 14 (1967) 22-29.

[3] H. Blok, Theoretical study of temperature rise at surface of actual contact under oiliness

lubricating conditions, Proc. Gen. Disc. Lubrication and Lubricants, Inst. Mech. Engng.,

London, 2 (1937) s. 222-235.

[4] H. Blok, Lubrication as a gear design factor, Proc. Intern. Conf. Gearing, Inst. Mech.Eng.,

London, 1958, s. 144-158.

[5] Dudley, G. W., ve Winter, H., Zahnräder, Berlin, Springer-Verlag, 1961.

Mühendis ve Makina Cilt: 46 Say : 547 9

 Makale

[6] H. Winter and K. Michaelis, Fresstragfãhigkeit von Stirnradgetrieben, Antriebstechnik, 14

(1975) 405-409, 461-465.

[7] H. Ohlendorf, Verlustleistung und Erwãrmung von Stirnrãdern, Ph. D. Thesis,

TH-München, 1959.

[8] Niemann, G. ve Stössel, K., Reibungszahlen bei elasto-hydrodynamischer Schmierung in

Reibrad-und Zahnradgetrieben, Konstrüktion, 23 (1971) 245-256.

[9] Eiselt, H., Verzahnungsgeometrische Bezieungen zur Berechnung der Reibungszahl,

Reibungsarbeit, Reibungleistung, Eingriffszeiten und Ausgangsgrössen zur Berechnung des
Verschleisses bei evolventischen Zahnrãdern, Maschinenbautechnik, 19 (1970) 11-17 ve 127-
130.

[10] K. Seitzinger, Die Erwãrmung einsatzgehãrteter Zahnrãder als Kennwert für ihre

Fresstragfãhigkeit, Ph.D. Thesis, Technischen Universität, München, 1971.

[11] G. Niemann and K. Seitzinger, Die Erwãrmung einsatzgehãrteter Zahnãrader als

Kennwert für ihre Fresstragfãhigkeit, VDI-Z, 113 (1971) 97-105.

[12] Blok, H., Blitztemperaturtheorie und Fresstemperaturen-Heute. Fressen an Zahnãradern

Heute. Fressen an Zahnãradern, Stand der Berechnungsmethoden. FZG-Colloquium,
München, 1973, s. 83-110.

[13] Carper, H. J., Ku, P. H. Ve Anderson, E. L., Effect of surface roughness and surface
texture on scuffing. ASME-AGMA-IFTOMM Symposium on Gearing and Transmissions,
San Francisco, California, 11-13 Ekim 1972. Mechanism and Machine Theory, 8 (1973) 197-
208.

[14] Carper, H. J., Ku, P. M. Ve Anderson, E. L., Effect of some materias and operating
veriables on scuffing. ASME-AGMA-IFTOMM Symposium on Gearing and Transmissions,

Mühendis ve Makina Cilt: 46 Say : 547 10

 Makale

San Fransisco, California, 11-13 October 1972. Mechanism and Machine Theory, 8 (1973)
209-225.

[15] Dudley, D. W., Gear handbookNew York, Mc. Graw-Hill Company, 1962.

[16] Kelley, B. W., Kemansk , A. J., Lubrication of nvolute gearing, Inst. Mech. Eng., Conf.
On Lubrication and Wear, Session 3 No. 11, (1967-1968), s.173-184.

[17] J. C. Jaeger, mouving sources of heat and temperature at sliding contacts, Proceedings of

Royal Society of New South Wales, 56(1942) 203-224.

[18] T. B. Lane, J. R. Hughes, A practical Application of the flash-temperature hypothesis to

gear lubrication. 3th World Petroleum Congress, Proceedings, Section VII, 1951, 320-327.

[19] Kelley, B. W., A new look at the scoring phenomena of gears, Trans. Soc. Automat.
Engrs.,61 (1953) 175-185.

[20] Y. Terauchi, Scoring of spur gear teeth, Journal of the American Society of Lubrication

Engineers, 40 (1984) 13-20.

[21] D. K. Wilsdorf, Sample calculation of flash temperatures at a silver-graphite electric

contact sliding on copper, Wear, 107(1986) 71-90.

[22] G. Pahl and R. Wink, Reibungs- und Verschlei verhältnisse in oszillierenden Roll-

Gleitkontakten, Konstrüksiyon, 40 (1988) 293-299, 339-344.

[23] R. Wolff, The influence of surface roughness texture on the temperature and scuffing in

sliding contact, Wear, 143(1991) 99-118.

[24] A.M.M. El Bahloul, Flash temperature for Wildhaber-Nivokov circular-arc gears,

Wear, 156 (1992) 65-84.

Mühendis ve Makina Cilt: 46 Say : 547 11

 Makale

[25] G. Niemann and G. Lechner, Die Fress-Grenzlast bei Stirnrãdern aus Stahl, Erdöl und

Kohle. Erdgas. Petrochemie, 20 (1967) 96-106.

Mühendis ve Makina Cilt: 46 Say : 547 12