gürültü kontrolü
İş Makinalarında Gürültü Kontrolü
Kamil Alper YALÇINKAYA, Timur ARIKOĞLU
Hidromek LTD.ŞTİ. Sincan Organize Sanayi Bölgesi
Mehmet ÇALIŞKAN
Prof. Dr., ODTÜ Makina Mühendisliği Bölümü
GİRİŞ
ş makinaları sektörü, günümüzde
İ inşaat işleri, taş ve mermer ocakları,
yol çalışmaları, ormancılık faaliyetleri
gibi her türlü ağır iş alanında faaliyet
göstermektedir. Özellikle yerleşim
yerlerinde çalışan iş makinaları
çalışmaları sırasında gürültü kirliliğine
sebep olmaktadırlar. Son yıllarda,
gürültü kirliliğini önlemek için iş
makinalarının çevreye yaydığı gürültü
düzeylerinin üst sınırlarını belirleyen
yönetmelik, tebliğ, tüzük vb. yasal
dökümanlar uygulanmaktadır. Avrupa
Birliği direktifi 2000/14/EC [1] iş
makinalarının çevreye yaydığı gürültü
düzeylerinin üst limitlerini
belirlemektedir. Bu limitler 2002
yılından itibaren ve 2006 yılından
itibaren geçerli olacak şekilde
belirlenmiştir. 2006 yılından geçerli
olacak limitler 2002 yılında
açıklananların 3 dB (desibel) kadar
altındadır. Gürültü düzeyindeki 3 dB
kadarlık azalma, makinanın çevreye
yaydığı gürültü enerjisinin yarıya
düşürülmesi ile eşdeğer bir büyüklüktür.
Bu bilgiler doğrultusunda ilk olarak
ekskavatörlerin ve kazıcı-yükleyicilerin
çevreye yaydığı gürültü düzeyleri ve
kabin içi gürültü düzeyleri bulunmuştur.
Limit değerler ile karşılaştırılan
değerlerin iyleştirilmesi için ilk olarak
gürültü kaynağının tespit edilmesi
amaçlanmış ve bu amaç için gürültü
kaynağı tanılama testleri gerçekleş-
tirilmiştir. Yüksek gürültü enerjisine
sahip gürültü kaynaklarının kontrolü
4320 11200
için çeşitli yöntemlere başvurul-
muştur. Bu yöntemlerin sonuçları
birbirleri ile ve daha öncekilerle
karşılaştırılmıştır. Çözüm yöntem-
lerinden en uygun olanı seçilmiştir.
Sözü edilen çalışmalar iki ana başlık
altında incelenecektir:
Ekskavatörlerde Gürültü Kontrolü
Çalışmaları ve Kazıcı-Yükleyicilerde
Gürültü Kontrolü Çalışmaları
Şekil 1. ISO 6393 Ölçüm Noktaları
EKSKAVATÖRLERDE
GÜRÜLTÜ KONTROLÜ gürültüden en az 10 dB daha az olması,
ÇALIŞMALARI rüzgar hızının 5 m/s'den daha fazla
olmaması, zeminin düz asfalt olması,
Ekskavatörlerin çevreye yaydığı gürültü havanın yağışlı olmaması
düzeyi ISO 6393 [2] standardında gerekmektedir.
belirtilen şekilde A-ağırlıklı ses gücü
düzeyi cinsinden ifade edilir. Bu nicelik
makina çevresinde belirli konumlarda
ölçülen A-ağırlıklı ses düzeyleri
kullanılarak hesaplanır.Bu amaçla
makina standartta belirtildiği şekilde
asfalt/beton yüzey üzerine kule dönme
merkezi, 16 m yarıçaplı çemberin
merkeziyle çakışacak biçimde
Şekil 1 ve 2'deki ölçüler mm cin-
yerleştirilir. Şekil 1 ve 2'de belirtilen 6
sindendir.
noktadan 3'er dakikalık A-ağırlıklı ses
düzeyi ölçümleri alınır. Ölçümlerin Yapılan ölçümler sonucunda elde edilen
ses düzeyi verileri kullanılarak
makina yüksüz iken; motor, maksimum
makinanın çevreye yaydığı ses gücü
net gücün elde edildiği devirde çalışırken
düzeyi ISO 6393 [2] standardında
alınması gerekmektedir. Makina
verilen formüller yardımı ile hesaplanır.
çalıştırılmadan önce her noktada arka
Hesaplanan ses gücü düzeyi direktif
plan gürültüsü düzeyi ölçülürek ölçümün
200/14/EC'deki [1] limit değeri ile
sağlıklı olması denetlenir.
karşılaştırılır.
Yapılan ölçümlerin güvenilir olabilmesi
3 Ocak 2002'den itibaren limit değerleri:
için, arka plan gürültüsünün ölçülen Kazıcı Yükleyiciler için: 85+11logP,
Mühendis ve Makina • Cilt : 48 Sayı: 571 9
 gürültü kontrolü
Ekskavatörler için: 83+11logP
6 Ocak 2006'dan itibaren limit değerleri:
Kazıcı Yükleyiciler için: 82+11logP,
Ekskavatörler için: 80+11logP
P : motordan alınan maksimum net güç
(kW)
Limit değerlerinin 2006 yılından
Şekil 3. Gürültü Kaynağı Tanılama Testi
itibaren 3 dB düşürüldüğü gözük-
mektedir. Mevcut durumda limit
değerlerine yakın olan ekskavatör dış
ortam gürültü düzeyinin düşürülmesi
için yapılan çalışmalar aşağıdaki
başlıklar altında toplanabilir:
1. Gürültü kaynağı tanılama testleri
2. Yapılan iyileştirmeler ve sonrasında
yapılan gürültü düzeyi belirleme
testleri
3. Yapılan iyileştirmelerin diğer
performans parametrelerine olan
etkisinin araştırılması
Gürültü Kaynağı Tanılama Testleri:
Geliştirilen çözüm sürecinde, gürültü
kaynaklarını belirlemek için makinanın
dört tarafından (ön, arka, sağ ve sol)
makinanın çevreye yaydığı gürültünün
izgesel(spektral) çözümlemesi(analizi)
yapılır. Ölçüm noktalarından (Şekil 3)
makina maksimum net gücü verdiği
10 Mühendis ve Makina • Cilt : 48 Sayı: 571
devirde çalıştırılırken 30'ar saniyelik
titreşim/gürültü veri kayıtları alınır.
Şekil 3'deki ölçüler mm cinsindendir.
Alınan bu verilerin ses basıncı düzeyi
frekans ekseninde incelenip belirlenen
tepe noktalarında frekans değerleri
kaydedilir. Ölçümlere başlamadan önce
arka plan gürültüsünün de izgesel
Şekil 4. Arka Plan Gürültüsü İzgesel
Çözümlemesi
Şekil 5. 1 Numaralı Noktadaki İzgesel
Çözümleme
çözümlemesi kaydedilir. Örnek bir
makina için 4 noktada ölçülen ses
basıncı düzeylerinin ve arka plan
gürültüsünün izgesel çözümlemesi
aşağıda gösterilmiştir.
Yukarıdaki izgesel çözümlemeler
Şekil 6. 2 Numaralı Noktadaki İzgesel
Çözümleme
Şekil 7. 3 Numaralı Noktadaki İzgesel
Çözümleme
Şekil 8. 4 Numaralı Noktadaki İzgesel
Çözümleme
incelendiğinde ortam gürültüsünün
(Şekil 4) (arka plan gürültüsü) ölçülen
değerlerin (Şekil 5, 6, 7, 8) en az 10 dB
altında olduğu görülmüştür. Ölçümlerin
sağlıklı yapılabilmesi için, ortam
gürültüsünün ölçülen değerlerin en az 10
dB kadar altında olması koşulunun
sağlandığı görülmüştür.
Dört noktadaki izgesel çözümlemeler
(Şekil 5, 6, 7, 8) incelendiğinde hepsinde
ortak olarak görülen en yüksek tepe
noktası 325.46 Hz'dedir. Bu frekansa
karşılık gelen gürültü kaynağı
araştırıldığında, radyatör fanının (kanat
geçiş frekansı 330 Hz olarak

hesaplanmıştır) bu gürültünün kaynağı
olduğu anlaşılmıştır. Ayrıca, fan
gürültüsünün 2. ve 3. harmonikleri de
dört noktadan alınan izgesel
çözümlemelerde görülmektedir. (649.4
Hz ve 971.6 Hz)
Fan gürültüsü dışında izgesel
çözümlemelerden tespit edilen gürültü
kaynakları ve ilgili frekansları aşağıdaki
gibi sıralanabilir:
• Motor ateşleme frekansı ve
harmonikleri: 36.5 Hz, 72.9 Hz ve
109.0 Hz
• Hidrolik pompa çalışma frekansı:
300.0 Hz
Yapılan İyileştirmeler ve Sonrasında
Yapılan Testler:
Ekskavatörün çevreye yaydığı gürültü
düzeyini düşürmek için yukarıda
belirtilen gürültü kaynaklarında değişik-
likler yapılmıştır. Bu değişikliklerin
sonuçlarını görebilmek için ISO 6393
[2] testi tekrarlanmıştır.
En yüksek ses basıncı düzeyi yaratan
radyatör fanı ve davlumbazı dikkate
alınmıştır. Radyatör fanı gürültü düzeyi
daha düşük olan başka bir fan ile
değiştirilmiştir. Bu değişiklikle beraber
fan davlumbazında da çeşitli
alternatifler denenmiştir. Her bir
alternatif için ISO 6393 [2] testindeki
1,2,3 ve 4 numaralı noktalardan A-
ağırlıklı ses düzeyi ölçümleri alınmış ve
birbirleri ile karşılaştırılmıştır. Bu
alternatiflerin arasından en düşük ses
düzeyinin ölçüldüğü seçilmiştir. Seçilen
alternatif makinanın çevreye yaydığı
gürültü düzeyinin 2 dBA kadar
azalmasını sağlamıştır.
Yapılan İyileştirmelerin Diğer
Performans Parametrelerine Etkisi:
Ekskavatör fan ve davlumbazında
yapılan değişikliklerin soğutma sistemi
performansına olan etkilerinin
belirlenmesi için soğutma sistemi
performans testleri yapılmıştır.
gürültü kontrolü
Makinanın soğutma
sisteminde belirli noktalara
(motor suyu radyatörü giriş ve
çıkış, hidrolik yağ radyatörü
giriş ve çıkış, intercooler giriş
ve çıkış) ısılçiftler
( t h e r m o c o u p l e )
y e r l e ş t i r i l m i ş t i r. M o t o r
üzerindeki termostat çıkartıl-
mıştır. Sıcaklık değerleri
sabitleninceye kadar kazı
y a p ı l m ı ş t ı r. K a z m a ,
ulaşılabilecek maksimum
derinliğe kadar yapılmıştır.
Gölgedeki hava sıcaklığı
kaydedilmiştir. Makinanın
çalışabileceği maksimum
ortam sıcaklığı, elde edilen Şekil 9. ISO 6393 Ölçüm Noktaları
değerlerden hesaplanmıştır.
200/14/EC'deki [1] limit değeri ile
İzin verilen minimum ortam sıcaklığı
karşılaştırılır. Şu an limit değerlerine
değeri ile karşılaştırılmıştır.
yakın olan kazıcı yükleyici dış ortam
Sonuç olarak, makinanın çevreye gürültü düzeyinin düşürülmesi için
yaydığı gürültü düzeyi soğutma sistemi yapılan çalışmalar aşağıdaki başlıklar
performansı da göz önüne alınarak 2 altında toplanabilir:
dBAdüşürülmüştür.
1. Gürültü Kaynağı Tanılama Testleri
KAZICI-YÜKLEYİCİLERDE • İzgesel Çözümleme Testleri
• Gürültü-Titreşim Eşevresellik
GÜRÜLTÜ KONTROLÜ İlişki Testleri
ÇALIŞMALARI 2. Çözüm Yöntemleri
Geliştirilen çözüm sürecinde kazıcı Gürültü Kaynağı Tanılama Testleri:
yükleyici makinaların çevreye yaydığı Makinanın çevreye yaydığı gürültünün
gürültü düzeyi, ISO 6393 [2] makinanın hangi bölgesinden
standardında belirtildiği gibi bulunur. kaynaklandığını tespit ederek, belirlen-
Şekil 9 ve 10'da belirtilen 6 noktadan miş olan bu gürültü kaynaklarının gürültü
3'er dakikalık A-ağırlıklı ses düzeyi düzeylerini düşürme çalışmalarına
ölçümleri alınır. Ölçümler yapılmadan başlayabilmek için yapılan bir dizi testten
önce her noktada arka plan ve değerlendirmeden oluşur.
gürültüsü ölçülür. Ölçümler
makina yüksüz iken; motor,
maksimum net gücün elde
edildiği devirde çalışırken
alınır. Alınan bu veriler
kullanılarak makinanın
çevreye yaydığı ses gücü
düzeyi standartta belirtildiği
gibi hesaplanır. Hesaplanan
ses gücü düzeyi direktif Şekil 10. ISO 6393 Ölçüm Noktaları
Mühendis ve Makina • Cilt : 48 Sayı: 571 11
 gürültü kontrolü
İzgesel Çözümleme:
Gürültü kaynaklarını belirlemek için
makinanın dört tarafından (ön, arka, sağ
ve sol) makinanın çevreye yaydığı
gürültünün izgesel çözümlemesi yapılır.
Ölçüm noktalarından (Şekil 11) makina
maksimum net gücü verdiği devirde
çalıştırılırken 30'ar saniyelik veriler
Şekil 14. 3 Numaralı Noktadaki İzgesel
alınır.
Çözümleme
Şekil 9, 10 ve 11'deki ölçüler mm
cinsindendir.
Ölçüm noktalarının yerden yüksekliği
1.2 m'dir.
Şekil 12. Arka Plan Gürültüsü İzgesel
Çözümlemesi
Şekil 13. 1 Numaralı Noktadaki İzgesel
Çözümleme
12 Mühendis ve Makina • Cilt : 48 Sayı: 571
Alınan bu verilerin ses basıncı düzeyi
frekans ekseninde incelenip belirlenen
tepe noktalarında frekans değerleri
kaydedilir. Ölçümlere başlamadan
önce arka plan gürültüsünün de izgesel
çözümlemesi kaydedilir. 4 noktanın ve
arka plan gürültüsünün izgesel
çözümlemesi aşağıda gösterilmiştir.
Şekil 15. 4 Numaralı Noktadaki İzgesel
Çözümleme
Şekil 15. 2 Numaralı Noktadaki İzgesel
Çözümleme
Alınan bu ölçümlere ve hesaplanan
gürültü kaynakları frekanslarına göre
gürültü kaynakları tespit edilmiştir.
Dört noktadan alınan ölçümlerin
hepsinde de görülen en yüksek
tepelerden biri 415.67 Hz'dedir. Bu
frekansa karşılık gelen gürültü kaynağı
araştırıldığında, radyatör fanının kanat
geçiş frekansının 415.7 Hz olduğu
görülmektedir. Radyatör fanı dışında
motor ateşleme frekansı 67.8 Hz, başka
bir gürültü kaynağı olarak tespit
edilmiştir.İzgesel çözümleme testleri
farklı motor hızları için tekrarlanmıştır.
Elde edilen izgesel çözümlemeler
yorumlanarak gürültü kaynakları şu
gruplara ayrılmıştır: Titreşim ilintili
gürültü kaynakları, akışkan ilintili
gürültü kaynakları ve motor devri ilintili
gürültü kaynakları.
Gürültü-Titreşim Eşevresellik
Testleri:
İzgesel çözümlemelerde tanılanamayan
kaynakları tespit edebilmek için yapılan
testlerdir. Bu testlerde sabit bir mikrofon
(Şekil 16) ve aday gürültü
kaynakları olarak düşünülen
makina parçaları üzerine
yerleştirilen bir ivme ölçer
kullanılır. Alınan ivme ve ses
basıncı veri kayıtları arasındaki
eşevresellik ilişkisi fonksiyonu (1)
bulunur. İvme ölçerden alınan ivme
verilerinin mikrofondan alınan ses
basıncı verileri ile ilişkisinin daha
iyi anlaşılabilmesi için,
eşevresellik fonksiyonu ile ses
basıncı verisi çarpılarak eşevresel
gürültü gücü (2) elde edilir. Elde
edilen eşevresellik fonksiyonu,
eşevresel gürültü gücü ve ses
basıncı grafikleri frekans alanında
incelenerek gürültü kaynakları
tanılanmaya çalışılır. Burada
2
Sxy
? xy ?
2
(1)
Sxx .Syy
? xy :
2
Eşevresellik fonksiyonu,
Sxx : İ v m e v e r i s i g ü ç i z g e s i
yoğunluğu, S yy : Ses basıncı güç izgesi
yoğunluğu

? xy .S yy : Eşevresel gürültü gücü (2)
2
şeklinde tanımlıdır.
Sol
Arka
Sağ
Şekil 16. Titreşim-Gürültü Eşevresellik
İlişkisi Tespiti için Gürültü Ölçüm Noktaları
Şekil 16'daki ölçüler mm cinsindendir.
Gürültü-titreşim eşevresellik ilişkisi
tespiti çalışmaları sonucunda, makina
üzerindeki plakaların titreşiminin motor
devri ile ilintisi olmayan farklı bir gürültü Ölçümler makina yüksüz iken; motor,
kaynağı olduğu tespit edilmiştir.
Çözüm Yöntemleri:
Makinanın çevreye yaydığı gürültü
düzeyinin azaltılmasında gürültü
kaynaklarının çeşitlerine, yapılarına ve
gürültü yayma mekanizmalarına göre
çözüm yöntemleri geliştirilmeye
çalışılmıştır. Titreşim kaynaklı
gürültünün azaltılmasında uygulanacak
çözüm yöntemleri şunlardır:Titreşen
yüzeylerin ana yapıdan çeşitli
sönümleyicilerle yalıtılması, yüzey
plakalarının tasarımının(geometrik,
direngenlik/katılık ve kütle
özelliklerinin) geliştirilerek yaydıkları
gürültü düzeyinin azaltılması. Hava akışı
kaynaklı gürültüyü azaltmak için
uygulanacak çözüm yöntemi ise
kullanılan radyatör fanının ve
davlumbazının aerodinamik ve akustik
açılardan daha uygun alternatifleri ile
değiştirilmesidir. Dönel parçalardan
kaynaklanan gürültünün azaltılmasında
uygulanacak çözüm yöntemi, motor
kaputunun uygun malzeme ile yalıtılması
ve titreşim kontrolünün yapılmasıdır.
K a b i n İ ç i G ü r ü l t ü K o n t ro l ü
Çalışmaları:
İş makinalarında operatör kabinleri
içindeki gürültü düzeylerinin limitleri
EN 474-1 [3] standardında
belirtilmiştir. Bu standarda göre
operatörün etkisinde kaldığı gürültü
düzeyi 85 dBA'yı aşmamalıdır.
Operatörün kulak konumundaki
gürültü düzeyi ISO 6394 [4]
standardında belirlenen şekilde
ölçülmelidir. Sözü edilen standarda
göre makina ISO 6393 [2]
standartında belirtilen şekilde
konumlandırılmalıdır. Ölçümlere
başlanmadan önce arka plan gürültü
düzeyi kaydedilmelidir. Ölçüm alanı
asfalt veya beton zemine sahip olmalı,
rüzgar hızı 5 m/s'yi geçmemelidir.
maksimum net gücün elde edildiği
devirde çalışırken ve kabin içi
havalandırma fanı en yüksek devirde
çalıştırılırken alınır. Operatörün sağ ve
sol tarafından, standartta belirtilen
noktalardan, A-ağırlıklı ses düzeyleri
ölçülmelidir. Hangi tarafta daha yüksek
ses düzeyi ölçüldüyse o taraftan 3 kez
daha 1'er dakikalık A-ağırlıklı ses
düzeyi ölçümü alınmalıdır. Kaydedilen
A-ağırlıklı ses düzeyi ölçümleri
kullanılarak standartta belirtilen A-
ağırlıklı eşdeğer ses düzeyi
hesaplanmalıdır.
Kazıcı-yükleyici makinalarda yapılan
ilk kabin içi ölçümlerin sonucunda,
operatör kulağına gelen gürültü
düzeyinin EN 474-1 [3] standardında
belirtilen limit değerlerin üzerinde
olduğu görülmüştür. Gürültü kaynağını
tanılamak için, ISO 6394 [4]
standardında belirtilen ölçüm
noktasında kabin için gürültüsünün
izgesel çözümlemesi yapılmıştır. Bu
çözüm-lemeye göre kabin içi
havalandırma fanı gürültü kaynağı
Mühendis ve Makina • Cilt : 48 Sayı: 571
gürültü kontrolü
olarak tespit edilmiştir. EN 474-1 [3]
standardında belirtilen limitin altına
inebilmek için kabin havalandırma fanı
ve fanın konumlandırıldığı bölge
d e ğ i ş t i r i l m i ş t i r. B u d e ğ i ş i k l i k
sonrasında ISO 6394 [4] standardına
göre operatör konumundaki gürültü
düzeyi bir kez daha ölçülmüştür. Yapılan
değişiklik sonucunda operatör
konumundaki gürültü düzeyinin 2 dBA
azaldığı gözlenmiştir.
KAYNAKÇA
1. Directive 2000/14/EC of the European
Parliament and of the concil of 8 May
2000 on the approximation of the laws of
the Member States relating to the Noise
Emission in the Environment for
useıutdoors
2. ISO 6393 Measurement of Exterior
Noise Emitted by Earth Moving
Machinery: Stationary Test Conditions
3. EN 474-1 Earth Moving Machinery-
Safety : Part 1 General Requirements
4. ISO 6394 Measurement at Operator's
Position of Noise Emitted by Earth
Moving Machinery: Stationary Test
Conditions
5. Çalışkan, M., Transient Noise Source
Identification By Multi-Channel Digital
Signal Processing And Finite Element
Modelling by, PhD Thesis, North
Carolina State University, Raleigh, 1983.
6. Beranek, L.L. ed., Noise And Vibration
Control, McGraw-Hill Book Company,
New York, 1971
7. Broch, J.T., Mechanical Vibration And
Shock Measurements, Brüel & Kjaer,
Naerum, Denmark, 1973
8. D.A. Bies, and C.H. Hansen,
"Engineering Noise Control", Unwin
Hyman, 1988
13