HÖ thèng lµm m¸t

7.1. NhiÖm vô vµ ph©n lo¹i hÖ thèng lµm m¸t

7.1.1. NhiÖm vô
Trong qu¸ tr×nh lµm viÖc cña ®éng c¬, nhiÖt lîng do nhiªn liÖu bÞ ®èt ch¸y biÕn
thµnh c«ng chØ chiÕm kho¶ng 23%÷55%, cßn l¹i sÏ truyÒn cho c¸c chi tiÕt m¸y vµ
nung nãng chóng. Khi nhiÖt ®é cña c¸c chi tiÕt m¸y cao sÏ g©y c¸c hËu qu¶ xÊu sau:
- Lµm gi¶m søc bÒn, ®é cøng v÷ng vµ tuæi thä cña chi tiÕt m¸y.
- Lµm gi¶m ®é nhít cña dÇu b«i tr¬n nªn lµm t¨ng tæn thÊt ma s¸t.
- G©y bã kÑt chi tiÕt do gi·n në nhiÖt (nhiÖt ®é qu¸ cao cã thÓ g©y bã kÑt
piston).
- Gi¶m hÖ sè n¹p.
- Lµm xuÊt hiÖn c¸c hiÖn tîng ch¸y kh«ng b×nh thêng cña ®éng c¬ x¨ng nh:
ch¸y kÝch næ, ch¸y sím, tù ch¸y...
NÕu ®éng c¬ ho¹t ®éng ë nhiÖt ®é qu¸ thÊp còng kh«ng tèt v× khi ®ã, ®é nhít
cña dÇu b«i tr¬n t¨ng lµm nã khã lu ®éng g©y t¨ng tæn thÊt ma s¸t vµ tæn thÊt c¬ giíi.
mÆt kh¸c, khi nhiÖt ®é thµnh xi lanh thÊp, nhiªn liÖu sÏ ngng tô trªn bÒ mÆt thµnh xi
lanh , lµm háng mµng dÇu b«i tr¬n. NÕu trong nhiªn liÖu cã nhiÒu thµnh phÇn lu huúnh
th× cã thÓ kÕt hîp víi h¬i níc ngng tô trªn bÒ mÆt thµnh xi lanh t¹o ra c¸c axÝt vµ g©y
hiÖn tîng ¨n mßn kim lo¹i.V× vËy, cÇn thiÕt ph¶i lµm m¸t ®éng c¬. HÖ thèng lµm m¸t
cña ®éng c¬ cã nhiÖm vô sau:
T¶i nhiÖt cña khÝ ch¸y qua chÊt láng lµm m¸t ®Ó gi÷ cho ®éng c¬ cã nhiÖt ®é
lµm viÖc thÝch hîp vµ æn ®Þnh, ®¹t ®îc c¸c chØ tiªu kinh tÕ kü thuËt.
7.1.2. Ph©n lo¹i
1. C¨n cø vµo m«i chÊt lµm m¸t
Ngêi ta chia hÖ thèng lµm m¸t thµnh c¸c lo¹i:
- HÖ thèng lµm m¸t b»ng kh«ng khÝ.
- HÖ thèng lµm m¸t b»ng níc.
Trong hÖ thèng lµm m¸t b»ng níc l¹i chia:
+ KiÓu bèc h¬i.
+ KiÓu ®èi lu tù nhiªn.
+ KiÓu tuÇn hoµn cìng bøc.
2. C¨n cø vµo sè vßng tuÇn hoµn vµ kiÓu tuÇn hoµn
Ngêi ta chia hÖ thèng lµm m¸t thµnh c¸c lo¹i:
- Mét vßng tuÇn hoµn kÝn.
- Mét vßng tuÇn hoµn hë.
- Hai vßng tuÇn hoµn ( mét kÝn, mét hë)

1
7.2. HÖ thèng lµm m¸t b»ng níc
7.2.1. HÖ thèng lµm m¸t kiÓu bèc h¬i
HÖ thèng lµm m¸t nµy lµ kiÓu
®¬n gi¶n nhÊt, kh«ng cÇn b¬m níc
hoÆc qu¹t giã. Bé phËn chøa níc cã 2
phÇn: phÇn khoang chøa níc lµm m¸t
cña th©n m¸y vµ phÇn thïng chøa níc
l¾p víi th©n (H7-1).
Trong qu¸ rt×nh lµm viÖc, t¹i c¸c
vïng níc bao bäc quanh buång ch¸y, n-
íc sÏ s«i. Níc s«i cã tØ träng bÐ sÏ næi
lªn mÆt tho¸ng cña thïng chøa ®Ó bèc
h¬i ra ngoµi. Níc nguéi cã tØ träng lín
sÏ ch×m xuèng ®iÒn chç cho phÇn níc nãng ®· næi lªn, t¹o thµnh lu ®éng ®èi lu tù
nhiªn.
HÖ thèng lµm m¸t kiÓu bèc h¬i chØ thÝch hîp víi lo¹i ®éng c¬ ®Æt n»m dïng
trong n«ng nghiÖp. Nã cã kÕt cÊu ®¬n gi¶n nhng tiªu hao níc nhiÒu vµ hao mßn thµnh
xi lanh kh«ng ®Òu.
7.2.2. HÖ thèng lµm m¸t kiÓu ®èi lu tù nhiªn
Trong hÖ thèng nµy, níc lu ®éng tuÇn hoµn nhê ®é chªnh ¸p lùc 2 cét níc nãng
vµ l¹nh (H7-2a). Cêng ®é lµm m¸t cã thÓ tù ®éng ®iÒu chØnh theo phô t¶i. Khi míi khëi
®éng, sù chªnh lÖch nhiÖt ®é gi÷a 2 cét níc bÐ, níc lu ®éng chËm vµ ®éng c¬ nhanh
®¹t nhiÖt ®é lµm viÖc. Sau ®ã, phô t¶i t¨ng th× sù chªnh lÖch nhiªt ®é còng t¨ng theo vµ
tèc ®é lu ®éng cña níc còng t¨ng. §é chªnh lÖch ¸p lùc còng cßn phô thuéc vµo hiÖu
®é chªnh chiÒu cao trung b×nh cña 2 cét níc. Do ®ã, ph¶i lu«n ®¶m b¶o møc níc cña
thïng chøa ph¶i cao h¬n cöa níc ra ë ®éng c¬.
HÖ thèng lµm m¸t kiÓu ®èi lu tù nhiªn cã nhîc ®iÓm lµ vËn tèc níc lu ®éng bÐ
dÉn tíi sù chªnh lÖch nhiÖt ®é níc vµo vµ ra lín lµm thµnh xi lanh ®îc lµm m¸t kh«ng
®Òu nªn kiÓu lµm m¸t nµy chØ dïng cho ®éng c¬ tÜnh t¹i.

2
 7.2.3. HÖ thèng lµm m¸t kiÓu tuÇn hoµn cìng bøc
KiÓu lµm m¸t tuÇn hoµn cìng bøc dïng trªn ®éng c¬ ®èt trong chia lµm 2 lo¹i:
hÖ thèng tuÇn hoµn kÝn, níc sau khi qua kÐt níc lµm m¸t l¹i trë vÒ ®éng c¬, cßn trong
hÖ thèng lµm m¸t tuÇn hoµn hë, níc lµm m¸t sau khi ®· lµm m¸t ®éng c¬ ®îc th¶i ra
ngoµi.
HÖ thèng lµm m¸t kÝn cã nhiÒu u ®iÓm nªn ®îc dïng réng r·i ë ®éng c¬ « t«
m¸y kÐo. Trong hÖ thèng kÝn, ¸p suÊt trong kÐt lµm m¸t cao h¬n mét chót so víi hÖ
thèng hë do n¾p kÐt níc cã c¶ van ch©n kh«ng vµ van ¸p suÊt.
HÖ thèng lµm m¸t tuÇn hoµn hë ®îc dïng trªn tµu thuû: níc bªn ngoµi thµnh tµu
®îc b¬m vµo lµm m¸t cho ®éng c¬ råi l¹i ®æ ra ngoµi tµu. §èi víi c¸c tµu ®i biÓn, ngêi
ta dïng níc ngät lµm m¸t cho ®éng c¬ cßn dïng níc mÆn lµm m¸t cho níc ngät vµ dÇu
b«i tr¬n.
Trªn « t« m¸y kÐo, ngêi ta thêng dïng hÖ thèng lµm m¸t tuÇn hoµn cìng bøc
kiÓu kÝn. Trong hÖ thèng nµy, níc lu ®éng ®îc kh«ng ph¶i do hiÖn tîng ®èi lu mµ do
søc ®Èy cña c¸nh qu¹t níc trong b¬m nuøc.

3
 1. CÊu t¹o
HÖ thèng lµm m¸t nµy (H7-3) gåm c¸c bé phËn c¬ b¶n sau: b¬m níc, kÐt níc,
qu¹t giã, van h»ng nhiÖt (bé ®iÒu tiÕt nhiÖt ®é), khoang níc bªn trong th©n vµ n¾p m¸y,
c¸c èng dÉn níc. Mét sè hÖ thèng lµm m¸t cßn trang bÞ thªm b×nh gi·n në, èng dÉn n-
íc vµo kÐt sëi hoÆc ®êng níc lµm nãng bÖ ®ì bé chÕ hßa khÝ...
2. Nguyªn lý lµm viÖc
Khi ®éng c¬ ho¹t ®éng,
b¬m li t©m 7 quay nhê ®ai
truyÒn tõ puli trôc khuûu. Níc
lµm m¸t tõ b¬m qua èng 8 ph©n
vµo c¸c khoang chøa cña c¸c xi
lanh ë th©n m®Ó lµm m¸t buång
ch¸y. Níc nãng ¸y. Sau ®ã, níc
lªn n¾p m¸y theo èng 5 ®Õn van
h»ng nhiÖt 2. T¹i ®©y, níc ®îc
chia lµm 2 dßng:
- Khi nhiÖt ®é níc vît qu¸
nhiÖt ®é lµm viÖc cña van h»ng
nhiÖt, van më cho níc ra kÐt lµm
m¸t, qua b×nh lµm m¸t dÇu b«i
tr¬n råi trë vÒ ®êng níc vµo cña
b¬m níc (vßng tuÇn hoµn lín).
- Khi nhiªt ®é níc lµm
m¸t nhá h¬n nhiÖt ®é lµm viÖc
cña van h»ng nhiÖt, van ®ãng, níc trë vÒ ®êng níc vµo cña b¬m níc (vßng tuÇn hoµn
nhá).
Khi míi khëi ®éng, nhiÖt ®é ®éng c¬ cßn thÊp nªn níc lµm m¸t sÏ lu ®éng theo
vßng tuÇn hoµn nhá. §iÒu nµy gi¶m thêi gian h©m nãng m¸y. Khi ®¹t nhiÖt ®é cÇn lµm
m¸t, van h»ng nhiÖt sÏ më ®Ó níc níc tuÇn hoµn theo vßng tuÇn hoµn lín hoÆc c¶ 2
vßng tuÇn hoµn.
Ngoµi ra, ngêi ta cßn dïng hÖ thèng lµm m¸t nhiÖt ®é cao cho c¶ ®éng c¬ tµu
thñy vµ « t« m¸y kÐo. HÖ thèng lµm m¸t nµy cã u ®iÓm lµ cã thÓ n©ng cao ®îc hiÖu
suÊt lµm viÖc cña ®éng c¬ lªn kho¶ng 6%÷7%, gi¶m ®îc lîng tiªu hao níc vµ kh«ng
khÝ lµm m¸t, do ®ã, cã thÓ gi¶m ®îc kÝch thíc bé t¶n nhiÖt, ®èt ch¸y ®îc nhiÒu lu
huúnh trong nhiªn liÖu nÆng. Tuy nhiªn, nã cã nhîc ®iÓm lµ nhiÖt ®é cña c¸c chi tiÕt
m¸y t¬ng ®èi cao nªn cÇn chó ý ®¶m b¶o khe hë c«ng t¸c, ®é bÒn cña c¸c bé phËn hÖ
thèng lµm m¸t còng nh ph¶i dïng lo¹i dÇu b«i tr¬n cã tÝnh chÞu nhiÖt tèt h¬n. §èi víi
®éng c¬ x¨ng cßn ph¶i chó ý chèng hiÖn tîng kÝch næ.

4
 7.2.4. KÕt cÊu mét sè bé phËn chÝnh cña hÖ thèng lµm m¸t b»ng níc
1. KÐt lµm m¸t
KÐt lµm m¸t dïng ®Ó h¹ nhiÖt ®é cña n-
íc tõ ®éng c¬ ra råi l¹i ®a trë l¹i lµm m¸t cho
®éng c¬.
CÊu t¹o:
Trong ®éng c¬ « t« m¸y kÐo, kÐt níc
gåm:
- Ng¨n chøa níc nãng (phÝa bªn trªn).
-Ng¨n chøa níc nguéi (phÝa bªn díi).
- Giµn èng truyÒn nhiÖt vµ l¸ t¶n nhiÖt
nèi ng¨n trªn vµ díi víi nhau (H7-4).
HiÖu suÊt truyÒn nhÖt cña kÐt níc phô
thuéc chñ yÕu vµo tèc ®é lu ®éng cña m«i chÊt
to¶ nhiÖt lµ níc vµ m«i chÊt hÊp thô nhiÖt lµ
kh«ng khÝ. V× vËy, ®Ó t¨ng hÖ sè truyÒn nhiÖt,
phÝa sau kÐt níc thêng
®îc bè trÝ qu¹t giã ®Ó
hót giã ®i qua giµn èng
truyÒn nhiÖt (c¸c èng
dÉn níc vµ l¸ t¶n nhiÖt).
KÕt cÊu cña giµn èng
truyÒn nhiÖt th«ng dông
thÓ hiÖn ë H7-5.
Lo¹i kÐt níc
dïng èng dÑt (H7-5a)
cã søc c¶n kh«ng khÝ Ýt
h¬n vµ diÖn tÝch t¶n
nhiÖt lín h¬n 2÷3 lÇn
so víi èng trßn nhng lo¹i èng nµy kh«ng bÒn vµ khã söa ch÷a.
KiÓu èng trßn (H7-5b) cã u ®iÓm lµ ®¬n gi¶n dÔ söa ch÷a do lµm b»ng c¸c èng
th¸o l¾p ®îc mµ kh«ng hµn vµo 2 ng¨n chøa níc trªn vµ díi. NÕu tèc ®é giã ®i qua giµn
èng truyÒn nhiÖt lín th× hiÖu qu¶ truyÒn nhiÖt cña lo¹i èng trßn còng tèt, do ®ã, kiÓu
èng trßn ®îc dïng kh¸ phæ biÕn trong c¸c lo¹i kÐt níc cña xe vËn t¶i vµ m¸y kÐo.
Th«ng thêng, kÐt níc hay dïng kiÓu èng dÉn níc dÑt, bè trÝ nhiÒu hµng so le,
c¾m trong c¸c l¸ t¶n nhiÖt. HiÖu qu¶ t¶n nhiÖt phô thuéc vµo kh¶ n¨ng t¶n nhiÖt tõ níc
vµo kh«ng khÝ cña c¸c èng, l¸ t¶n nhiÖt , tèc ®é lu ®éng cña níc vµ kh«ng khÝ lµm m¸t.
V× vËy, vËt liÖu lµm èng, l¸ t¶n nhiÖt thêng b»ng ®ång.

5
 §Ó t¨ng diÖn tÝch t¶n nhiÖt, nªn dïng lo¹i èng níc dÑt. KÝch thíc èng dÑt
kho¶ng a=13÷20 mm; b= 2÷4 mm, ®ång thêi hµn vµo èng níc dÑt nhiÒu l¸ t¶n nhiÖt,
kho¶ng c¸ch gi÷a c¸c l¸ lµ 2,5÷4,5 mm. Tèc ®é lu ®«ng cña níc phô thuèc vµo lu lîng
níc. Muèn t¨ng lu lîng níc ph¶i t¨ng sè èng dÉn níc lªn. NÕu diÖn tÝch hót giã ®· x¸c
®Þnh, khi t¨ng sè èng ph¶i bè trÝ nhiÒu hµng èng, do ®ã søc c¶n kh«ng khÝ sÏ t¨ng lªn.
§Ó gi¶m bít søc c¶n kh«ng khÝ khi lu ®éng, c¸c d·y èng ch¾n giã ph¶i bè trÝ c¸ch nhau
10÷15 mm.
N¾p kÐt níc:
N¾p kÐt níc ®îc l¾p phÝa trªn cña
kÐt níc. Nã cã nhiÖm vô gi÷ cho níc
khái trµo ra ngoµi vµ æn ®Þnh ¸p suÊt
bªn trong kÐt níc. N¾p kÐt níc cã 2
van: van ¸p suÊt vµ van ch©n kh«ng.
Khi ¸p suÊt bªn trong kÐt níc t¨ng, van
¸p suÊt sÏ më cho h¬i níc tho¸t ra bªn
ngoµi, cßn van ch©n kh«ng ®ãng. Khi
nhiÖt ®é cña níc lµm m¸t thÊp, h¬i níc
ngng tô lµm gi¶m ¸p suÊt bªn trong kÐt,
van ch©n kh«ng sÏ më cho kh«ng khÝ
bªn ngoµi vµo trong c©n b»ng ¸p suÊt.
2. B×nh gi·n në
Trªn mét sè « t« du lÞch, bªn
c¹nh kÐt níc cßn trang bÞ b×nh gi·n
në b»ng nhùa (H7-7). B×nh nµy chøa
mét phÇn chÊt láng lµm m¸t vµ nèi
víi miÖng ®æ níc cña kÐt níc b»ng
èng chuyÓn tiÕp. Khi ®éng c¬ nãng,
chÊt lµm m¸t gi·n në ch¶y qua èng
chuyÓn tiÕp råi vµo b×nh gi·n në. Khi
®éng c¬ nguéi, chÊt lµm m¸t co l¹i
t¹o ra ®é ch©n kh«ng trong hÖ thèng
lµm m¸t, hót chÊt lµm m¸t tõ b×nh
gi·n në vÒ kÐt níc qua èng chuyÓn
tiÕp.
HÖ thèng lµm m¸t cã b×nh gi·n
në lu«n duy tr× ®ñ lîng níc lµm m¸t vµ lo¹i
bá bät khÝ trong hÖ thèng nªn cã hiÖu suÊt
lµm m¸t cao.

6
 3. B¬m níc
Trong hÖ thèng lµm m¸t, b¬m níc cã nhiÖm vô cung cÊp níc cho hÖ thèng víi l-
u lîng vµ ¸p suÊt nhÊt ®Þnh. Lu lîng níc lµm m¸t cÇn thiÕt tuú thuéc lo¹i ®éng c¬ vµ
n»m trong kho¶ng 68÷245l/ kWh vµ sè lÇn tuÇn hoµn 7÷12 lÇn/ ph.
B¬m níc lµm m¸t cã nhiÒu lo¹i nhng dïng phæ biÕn trong ®éng c¬ « t« lµ b¬m li
t©m. B¬m níc thêng ®îc l¾p ë phÝa ®Çu ®éng c¬ vµ ®îc dÉn ®éng b»ng d©y ®ai tõ puli
trôc khuûu (H7-8).
CÊu t¹o:
Vá b¬m chÕ t¹o b»ng gang hoÆc hîp kim nh«m, cã mÆt bÝch l¾p ghÐp víi th©n
m¸y. Vá b¬m cã 2 khoang: khoang chøa níc vµ khoang chøa vßng bÞ ®îc ng¨n c¸ch
nhau b»ng phít ch¾n níc. Trªn vá cßn bè trÝ vó mì ®Ó b¬m mì cho c¸c vßng bÞ vµ lç
tho¸t níc n»m ë phÝa díi.
Bªn trong vá b¬m cã trôc b¬m quay trªn c¸c vßng bÞ. Cuèi trôc cã l¾p c¸nh b¬m
níc lµm b»ng gang, ®ång hoÆc chÊt dÎo. §Çu trôc cã mÆt bÝch l¾p c¸nh qu¹t vµ puli
kÐo b¬m níc. §Ó ng¨n níc kh«ng trµn vµo khoang vßng bÞ, ngêi ta dïng phít ch¾n n-
íc.
Ho¹t ®éng:
Khi ®éng c¬ lµm viÖc, trôc b¬m n-
íc quay theo nhê d©y ®ai nèi puli trôc
khuûu víi puli ®Çu trôc b¬m nícvµ c¸nh
b¬m nèi víi trôc còng quay. Díi t¸c dung
cña lùc li t©m, c¸c phÇn tö níc bÞ dån tõ
trong ra ngoµi víi ¸p suÊt cao nªn níc ®îc
b¬m vµo th©n m¸y ®Ó lµm m¸t ®éng c¬.
PhÇn t©m b¬m bÞ trèng nªn cã ®é ch©n
kh«ng hót níc tõ kÐt níc vµo b¬m. Cø nh
vËy, khi b¬m níc quay, níc ®îc tuÇn hoµn
vµ lµm m¸t cho ®éng c¬.
C«ng suÊt dïng ®Ó dÉn ®éng b¬m
níc chiÕm (0,005÷0,01)Ne
4. Qu¹t ®éng c¬
Khi ®éng c¬ ch¹y ë chÕ ®é kh«ng
t¶i hoÆc khi xe ch¹y chËm, kÐt níc cã thÓ
cÇn thªm kh«ng khÝ ®Ó gi¶i nhiÖt cho
®éng c¬. V× vËy, hÖ thèng lµm m¸t cña «
t« cßn trang bÞ thªm qu¹t ®éng c¬, lµ qu¹t
c¬ häc hay qu¹t ®iÖn.

7
 Trªn « t« mµ ®éng c¬ n»m däc xe cã b¸nh sau chñ ®éng thêng sö dông qu¹t c¬
häc, l¾p ë trôc b¬m níc. Qu¹t cã thÓ ®îc l¾p trùc tiÕp víi mÆt bÝch ®Çu trôc b¬m níc
hoÆc th«ng qua li hîp thuû lùc. Trªn « t« ®éng c¬ ®Æt ngang cã b¸nh tríc chñ ®éng th-
êng dïng qu¹t ®iÖn.
Qu¹t ®îc lµm b»ng thÐp l¸ hoÆc chÊt dÎo, cã tõ 4 ®Õn 7 c¸nh. §Ó t¨ng hiÖu qu¶,
mét vµnh qu¹t bao quanh qu¹t dîc l¾p ®Æt nh»m ®iÒu khiÓn dßng kh«ng khÝ (H7-9).
- Qu¹t thay ®æi tèc ®é (H7-10): trªn c¸c ®éng c¬ n»m däc dïng qu¹t cã kh¶
n¨ng thay ®æi tèc ®é nhê li hîp dÇu. Bé li h¬p nµy lµ khíp dÇu ho¹t ®éng theo nhiªt ®é,
®Æt gi÷a puli b¬m níc vµ qu¹t. Khi ®éng c¬
nãng, kh«ng khÝ ®i qua kÐt níc ®Ëp vµo lß
xo tÜnh nhiÖt phÝa tríc bé li hîp, lµm nã bÞ
uèn cong, kÝch ho¹t van dÇu bªn trong bé li
hîp vµ truyÒn m« men lµm qu¹t quay. Khi
®éng c¬ nguéi, li hîp trît vµ qu¹t kh«ng ®-
îc truyÒn ®éng. §iÒu nµy h¹n chÕ tiÕng ån
vµ tiÕt kiÖm c«ng suÊt cho ®éng c¬.
- Qu¹t c¸nh mÒn (H7-11): mét c¸ch
kh¸c ®Ó gi¶m tiÕng ån vµ c«ng suÊt truyÒn
®éng qu¹t lµ sö dông qu¹t c¸nh mÒn. Khi
ho¹t ®éng ë tèc ®é cao, ®é nghiªng cña c¸nh gi¶m, v× vËy chóng va ®Ëp víi kh«ng khÝ
Ýt h¬n, lµm gi¶m tiÕng ån, lîng giã vµ c«ng suÊt cÇn thiÕt ®Ó quay qu¹t.
- Qu¹t ®iÖn: ®éng c¬ n»m ngang trªn c¸c xe truyÒn ®éng b¸nh tríc thêng dïng
qu¹t ®iÖn. Mét c«ng t¾c tÜnh nhiÖt sÏ më
qu¹t khi nhiÖt ®é chÊt lµm m¸t ®¹t ®Õn 93 0
C. Khi nhiÖt ®é chÊt lµm m¸t gi¶m, c«ng
t¾c nµy ng¾t m¹ch ®iÖn qu¹t. Trªn c¸c ®«ng
c¬ cã bé ®iÒu khiÓn ®éng c¬ ®iÖn tö ,
m«®un ®iÒu khiÓn ®éng c¬ sÏ më hoÆc t¾t
qu¹t theo yªu cÇu (H712).
Qu¹t ®iÖn t¹o ra tiÕng ån vµ tiªu thô
c«ng suÊt Ýt h¬n quat c¬ vµ kh«ng cÇn sö
dông ®ai truyÒn ®éng.
5. Van h»ng nhiÖt (bé ®iÒu nhiÖt)
Van h»ng nhiÖt lµ mét thiÕt bÞ ®iÒu
khiÓn cã phÇn tö c¶m biÕn nhiÖt. Nã thùc
hiÖn nhiÖm vô ®iÒu khiÓn lu lîng chÊt láng
lµm m¸t gi÷a ®éng c¬ vµ kÐt níc. Khi ®éng
c¬ nguéi, van h»ng nhiÖt ®ãng, ng¨n c¶n sù tuÇn hoµn níc lµm m¸t gi÷a ®éng c¬ vµ kÐt
níc ®Ó gi÷ nhiÖt trong ®éng c¬. §iÒu nµy sÏ rót ng¾n thêi gian h©m nãng ®éng c¬,

8
gi¶m tiªu hao nhiªn liÖu vµ lîng khÝ th¶i ®éc h¹i CO, HC trong khÝ x¶. Khi nhiªt ®é n-
íc lµm m¸t cao, van më cho phÐp níc lµm m¸t tuÇn hoµn qua kÐt níc ®Ó gi¶m nhiÖt ®é
níc lµm m¸t. Khi cã van h»ng nhiÖt, nã sÏ duy tr× nhiÖt ®é vËn hµnh cña ®«ng c¬ cao
h¬n nªn c¶i thiÖn hiÖu suÊt ®«ng c¬ vµ gi¶m khÝ x¶ ®éc h¹i.
CÊu t¹o cña
van h»ng nhiÖt ®îc
tr×nh bµy ë H7-13.
§iÒu khiÓn
®ãng më van lµ viªn
s¸p. S¸p trong van
h»ng nhiÖt khi nãng
sÏ në ra, ®Èy piston
lµm më van. Khi
nguéi, s¸p co l¹i. lùc
lß xo sÏ gi÷ van ë
tr¹ng th¸i ®ãng. C¸c
lo¹i van h»ng nhiÖt kh¸c nhau sÏ cã nhiªt ®é danh ®Þnh më van kh¸c nhau. Th«ng th-
êng van b¾t ®Çu më ë nhiÖt ®é danh ®Þnh lµ: 820C; 850C ; 910C vµ më hoµn toµn ë
nhiªt ®é lín h¬n nhiÖt ®é danh ®Þnh 110C.
6. ChÊt láng lµm m¸t
§Ó t¨ng cêng kh¶ n¨ng truyÒn nhiÖt, chèng ®«ng vµ chèng ®ãng cÆn cña níc
lµm m¸t, ngêi ta pha thªm vµo níc mét sè chÊt phô gia nh chÊt chèng ®«ng víi thµnh
phÇn thÝch h¬p t¹o thµnh chÊt láng lµm m¸t.
ChÊt chèng ®«ng th«ng dông nhÊt lµ ethylene glycol. Hçn hîp gåm 50% níc vµ
50% ethylene glycol lµ chÊt lµm m¸t cã thÓ sö dông quanh n¨m trªn ®a sè c¸c ®éng c¬
« t« (hçn hîp nµy ®«ng ®Æc ë -370C) vµ cã c¸c c«ng dông c¬ b¶n sau:
- H¹ thÊp nhiªt ®é ®«ng ®Æc cña níc lµm m¸t xuèng -370C
- T¨ng ®iÓm s«i cña chÊt láng lµm m¸t ®éng c¬ ®Õn 108 0C, gi¶m tæn hao níc do
bèc h¬i trong thêi tiÕt nãng
- Chèng l¾ng cÆn vµ ¨n mßn kim lo¹i trong hÖ thèng lµm m¸t.
ChÊt chèng ®«ng cã chøa c¸c phô gia nh chÊt h¹n chÕ sù ¨n mßn, chÊt chèng
t¹o bät.
7.2.5. HÖ thèng lµm m¸t cña
mét sè xe th«ng dông:
1. HÖ thèng lµm m¸t ®éng
c¬ 1FZ-F trªn xe Toyota
Landcruiser
HÖ thèng lµm m¸t kiÓu kÝn,
tuÇn hoµn cìng bøc bao gåm: ¸o

9
níc, xi lanh vµ n¾p m¸y, kÐt níc , b¬m níc, van h»ng nhiÖt. qu¹t giã, c¸c ®êng èng níc
(H7-14).
HÖ thèng lµm m¸t sö dông níc s¹ch cã pha chÊt phô gia chèng ®«ng, chèng gØ.
Níc tõ kÐt lµm m¸t vµ bé sëi qua van h»ng nhiÖt vµo b¬m níc. Sau ®ã níc vµo
th©n m¸y, ¸o níc quanh xi lanh, lªn n¾p m¸y lµm m¸t cho c¸c chi tiÕt quanh buång
ch¸y råi ra ngoµi vµo l¹i kÐt lµm m¸t vµ bé sëi t¹o thµnh vßng tuÇn hoµn kÝn. Tõ n¾p
m¸y cã ®êng níc ®a níc lµm m¸t lªn chÕ hoµ khÝ, sau ®ã vÒ b¬m níc qua van h»ng
nhiÖt.
Khi míi vËn hµnh, nhiÖt ®é th©n m¸y cßn thÊp th× van h»ng nhiÖt ®ãng.V× vËy,
níc tuÇn hoµn kh«ng qua kÐt níc (vßng tuÇn hoµn nhá) vµ nhanh chãng nãng lªn ®¹t
nhiÖt ®é vËn hµnh, rót ng¾n thêi gian h©m nãng m¸y.
B¬m níc ly t©m ®¬c dÉn
®éng b»ng d©y ®ai tõ puli ®Çu trôc
khuûu vµ lµm cho níc tuÇn hoµn
trong hÖ thèng. Qu¹t giã lµm m¸t
®îc dÉn ®éng th¼ng tõ trôc b¬m n-
íc (l¾p trªn hép xÝch cam), qua ly
hîp dÇu silicon (cã t¸c dông ®iÒu
chØnh sè vßng quay qu¹t giã theo
nhiÖt ®é níc lµm m¸t). Van h»ng
nhiÖt cã t¸c dông dÉn lu níc nãng,
®iÒu hoµ chÕ ®é nhiÖt cña ®éng c¬.
B×nh gi·n në dïng ®Ó chøa níc trµn
ra tõ hÖ thènglµm m¸t do bÞ h©m
nãng khi ®éng c¬ lµm viÖc vµ ®Ó
kiÓm tra møc níc lµm m¸t trong hÖ thèng.
2. HÖ thèng lµm m¸t ®éng c¬ 1ZZ-FE trªn xe Toyota corola ALTIS
HÖ thèng lµm m¸t bao gåm c¸c bé phËn c¬ b¶n nh: kÐt níc, b¬m níc, van h»ng
nhiÖt, líp ¸o níc trong th©n m¸y vµ n¾p m¸y, c¸c ®êng dÉn níc, kÐt sëi (H7-15).
Nguyªn lý lµm viÖc t¬ng tù nh hÖ thèng lµm m¸t ®· tr×nh bµy trªn.
7.3. HÖ thèng lµm m¸t b»ng kh«ng
khÝ
7.3.1. KÕt cÊu
HÖ thèng lµm m¸t ®éng c¬ b»ng
giã bao gåm 3 bé phËn chñ yÕu: C¸c
phiÕn t¶n nhiÖt trªn th©n m¸y vµ n¾p
m¸y; qu¹t giã vµ b¶n dÉn giã. H×nh
d¹ng c¸c phiÕn t¶n nhiÖt vµ c¸ch bè trÝ
c¸c phiÕn t¶n nhiÖt ®ã lµm cho kÕt cÊu

10
cña th©n vµ n¾p m¸y trë nªn phøc t¹p, khã chÕ t¹o. HiÖu qu¶ lµm m¸t cña hÖ thèng lµm
m¸t nµy phô thuéc rÊt nhiÒu vµo h×nh d¹ng, sè lîng vµ c¸ch bè trÝ c¸c c¸nh t¶n nhiÖt
trªn th©n vµ n¾p m¸y (H7-16, 17)
Qu¹t giã lµ bé phËn rÊt quan träng trong hÖ thèng lµm m¸t b»ng giã, nã cung
cÊp lîng giã cÇn thiÕt cã tèc ®é cao ®Ó lµm m¸t ®éng c¬ (H7-18)
B¶n dÉn giã cã t¸c dông chia ®Òu giã lµm m¸t, híng luång giã vµ bè trÝ tèc ®é
giã thÝch hîp víi c¸c chÕ ®é nhiÖt kh¸c nhau cho c¸c chi tiÕt cña ®éng c¬. H¬n n÷a, khi
cã b¶n dÉn giã, dßng kh«ng khÝ ®i s¸t mÆt ®Ønh cña c¸c phiÕn t¶n nhiÖt nªn cã thÓ n©ng
cao hiÖu suÊt truyÒn nhiÖt
B¶n dÉn giã ®îc chÕ t¹o b»ng t«n dµy 0,8÷1 mm vµ ®îc cè ®Þnh vµo th©n m¸y
®Ó chèng rung vµ ån.
C¸c ph¬ng ¸n bè trÝ b¶n dÉn giã ®Ó lµm m¸t xi lanh vµ n¾p m¸y nh (H7-19).
- Ph¬ng ¸n a: Dßng kh«ng khÝ lµm
m¸t ®i s¸t phÇn lín chu vi thµnh xi lanh. ë
phÝa giã vµo, c¸c phiÕn t¶n nhiÖt ®îc lµm
m¸t tèt h¬n nªn g©y ra hiÖn tîng lµm m¸t
kh«ng ®Òu, sù chªnh lÖch nhiÖt ®é trªn
thµnh xi lanh theo chu vi ®Õn 510 C. S¬ ®å
nµy cã ®Æc ®iÓm lµ nhiÖt ®é kh«ng khÝ lµm
m¸t cao vµ søc c¶n khÝ ®éng lín.
- Ph¬ng ¸n b: lo¹i nµy thêng dïng
cho c¸c ®éng c¬ cã phiÕn t¶n nhiÖt kh«ng
lín l¾m. §é chªnh nhiÖt ®é trong phiÕn
t¶n nhiÖt kh«ng qu¸ 230C, søc c¶n khÝ
®éng häc nhá h¬n 15÷23% so víi kiÓu (a)
vµ lµ lo¹i b¶n dÉn giã phæ biÕn nhÊt.
- Ph¬ng ¸n c: bè trÝ b¶n dÉn giã
theo kiÓu nµy th× dßng kh«ng khÝ lµm
m¸t ®i vµo cöa dÉn giã hÑp råi ph©n ®Õn
c¸c phiÕn t¶n nhiÖt. Khi va ®Ëp vµo
thµnh xi lanh, dßng khÝ t¹o thµnh c¸c
xo¾y lµm cho c¸c phiÕn t¶n nhiÖt t¶n
nhiÖt mét c¸ch dÔ dµng h¬n. Do vËy, nÕu
trang th¸i nhiÖt cña n¾p m¸y nh nhau th×
l¬ng kh«ng khÝ cÇn thiÕt ®Ó lµm m¸t (so
víi s¬ ®å a) sÏ gi¶m ®îc 40% vµ søc c¶n
gi¶m 25%. §é chªnh lÖch nhiÖt ®é trong
thµnh xi lanh kh«ng qu¸ 250C.

11
 C¸c b¶n dÉn giã cã kÕt cÊu phøc t¹p ®Ó ph©n bè giã lµm m¸t ®Òu ®Õn c¸c xi lanh
1 hµng xi lanh nh H7-20.

Kh«ng khÝ lµm m¸t ®îc thæi do qu¹t giã ®Æt phÝa tríc ®éng c¬ thæi vµo phiÕn t¶n
nhiÖt hoÆc ®îc hót qua phiÕn t¶n nhiÖt bëi qu¹t ®Æt ë phÝa b¸nh ®µ. HiÖu qu¶ cña lµm
m¸t b»ng giã khi dïng qu¹t thæi cao h¬n: khi lu lîng kh«ng khÝ tiªu hao nh nhau th×
søc c¶n khÝ ®éng khi dïng qu¹t hót cao h¬n 12÷23% vµ c«ng suÊt tæn thÊt cho lµm
m¸t trong trêng hîp nµy còng t¨ng lªn 15÷32%. §é chªnh lÖch nhiÖt trªn thµnh xi
lanh t¨ng kho¶ng 4÷60C.
Qu¹t giã lµm m¸t cña ®éng c¬ 1 hµnh xi lanh vµ ch÷ V ®îc dÉn ®éng b»ng
nhiÒu c¸ch (H7-21): b»ng b¸nh r¨ng, xÝch, ®ai truyÒn hoÆc dÉn ®éng trùc tiÕp b»ng
®u«i trôc khuûu. DÉn ®éng qu¹t giã b»ng b¸nh r¨ng vµ xÝch tèt h¬n so víi dÉn ®éng
b»ng d©y ®ai do kh«ng bÞ trît dï b¸nh r¨ng vµ xÝch cã bÞ r·o. H¬n n÷a, do tØ sè truyÒn
gi÷a trôc khuûu vµ trôc qu¹t kh«ng ®æi , nªn tèc ®é cña qu¹t giã thay ®æi ®óng theo sù
thay ®æi cña sè vßng quay trôc khuûu. Khi kho¶ng c¸ch dÉn ®éng qu¹t giã lín th× nªn
dïng dÉn ®éng xÝch hoÆc ®ai truyÒn cho ªm vµ ®ì cång kÒnh.
DÉn ®éng qu¹t giã b»ng b¸nh r¨ng thêng ®îc dïng trong ®éng c¬ cã sè xi lanh
nhá h¬n 4 vµ ®êng kÝnh xi lanh nhá h¬n 120 mm

12
 DÉn ®éng qu¹t giã b»ng xÝch ®Æc biÖt (xÝch r¨ng) cã thÓ gi¶m tiÕng ån so víi
dÉn ®éng b»ng b¸nh r¨ng vµ dïng b¸nh c¨ng xÝch ®Ó kh¾c phôc hiÖn tîng xÝch bÞ mßn
r·o.
PhÇn lín c¸c ®éng c¬ lµm m¸t b»ng giã thêng dÉn ®éng qu¹t giã b»ng ®ai
truyÒn. Ph¬ng ¸n dÊn ®éng nµy ®¬n gi¶n, ªm vµ t¬ng ®èi bÒn. Tuy nhiªn, khi dïng ®ai
truyÒn dÉn ®éng qu¹t giã cã nhîc ®iÓm lµ ®ai truyÒn hay bÞ r·o, g©y trît ®ai vµ ¶nh h-
ëng ®Õn sè vßng quay cña qu¹t. §Ó kh¾c phôc nhîc ®iÓm nµy, khi dïng ®ai truyÒn dÉn
®éng bao giê còng ph¶i dïng b¸nh c¨ng ®ai ®Ó ®¶m b¶o lùc c¨ng nhÊt ®Þnh cña ®ai
truyÒn..
§èi víi nh÷ng lo¹i ®éng c¬ c«ng suÊt nhá lµm m¸t b»ng kh«ng khÝ cã sè xi lanh
Ýt h¬n 2 th× qu¹t giã ®îc dÉn ®éng trùc tiÕp b»ng ®u«i trôc khuûu. Ph¬ng ¸n dÉn ®éng
nµy rÊt ®¬n gi¶n v× b¸nh c«ng t¸c cña qu¹t kh«ng cÇn cã æ ®ì riªng mµ cã thÓ ®óc liÒn
hoÆc ghÐp trùc tiÕp víi b¸nh ®µ.
Khi thiÕt kÕ hÖ thèng lµm m¸t b»ng giã ph¶i chó ý tíi c¸c bé phËn kh¸c nh : bé
chÕ hoµ khÝ, hÖ thèng ®¸nh löa , b¬m nhiªn liÖu, vßi phun, m¸u ph¸t ®iÖn, m¸y khëi
®éng ®iÖn…
7.3.2. So s¸nh hÖ thèng lµm m¸t b»ng níc vµ b»ng giã
Khi thiÕt kÕ hÖ thèng lµm m¸t, ph¶i chó ý tíi c¸c yªu cÇu sau:
§¶m b¶o ®éng c¬ lµm viÖc tèt ë mäi chÕ ®é, mäi ®iÒu kiÖn khÝ hËu, ®êng
x¸.Tiªu hao c«ng suÊt cho hÖ thèng lµm m¸t t¬ng ®èi bÐ. KÕt cÊu hÖ thèng ph¶i
gän nhÑ, ®¬n gi¶n, dÔ chÕ t¹o, vËt liÖu truyÒn nhiÖt tèt vµ gi¸ thµnh h¹. C¨n cø
vµo c¸c yªu cÇu nµy th× thÊy hÖ thèng lµm m¸t b»ng níc so víi lµm m¸t b»ng giã
cã c¸c u ®iÓm sau:
- HiÖu qu¶ lµm m¸t cao h¬n do ®ã tr¹ng th¸i nhiÖt cña c¸c chi tiÕt thÊp h¬n
- §é dµi cña th©n ®éng c¬ nh¾n h¬n kho¶ng 10 – 15% , träng lîgn nhá h¬n
8÷10% do cã thÓ ®óc c¸c xi lanh liÒn thµnh mét khèi, do ®ã cã thÓ t¨ng ®é v÷ng cña
trôc khuûu, trôc cam vµ th©n ®éng c¬.
- Khi lµm viÖc ®éng c¬ lµm m¸t b»ng níc cã tiÕng ån nhá h¬n.
- Tæn thÊt c«ng suÊt dÉn ®éng qu¹t giã nhá h¬n.
Tuy vËy, hÖ thèng lµm m¸t b»ng níc còng cã c¸c nhîc ®iÓm sau:
- KÕt cÊu n¾p m¸y vµ th©n m¸y phøc t¹p, khã chÕ t¹o
- VËt liÖu lµm kÐt níc b»ng ®ång ®¾t h¬n
- DÔ rß rØ níc xuèng c¸c te ®éng c¬ lµm ¶nh hëng xÊu ®Ôn dÇu b«i tr¬n ë c¸cte.
- Ph¶i cã thªm chÊt phô gia ®Ó c¶i thiÖn tÝnh chÊt cña níc lµm m¸t: dïng
glysªrin hay gluc«n pha vµo níc ®Ó h¹ thÊp nhiÖt ®é ®«ng ®Æc cña níc (tuú theo thµnh
phÇn pha chÕ mµ ®iÓm ®éng ®Æc cã thÓ h¹ xuèng ®Õn – 45 9C) vµ ph¶i thêng xuyªn
xóc röa hÖ thèng lµm m¸t.
- Kh«ng thuËn lîi khi dïng ë nh÷ng vïng hiÕm níc.

13
14