Wasilij Grossman

Wszystko płynie
Przełożyła Wiera Bieńkowska
 1
Pociąg z Chabarowska miał przy jść do Moskwy około dziewiątej rano. Młodzieniec
w piżamie podrapał się w rozczochraną głowę i spojrzał przez okno na poranny półmrok jesienny.
Ziewając zapy tał pasażerów stojący ch z ręcznikami i my delniczkami na kory tarzu:
– Kto tu ostatni, oby watele?
Powiedziano mu, że za ty m, co trzy ma w ręce skręconą tubkę pasty do zębów
i oblepione kawałkiem gazety my dło, zajęła kolejkę jakaś tęga oby watelka.
– Dlaczego ty lko jedna toaleta otwarta? – denerwował się młodzieniec. – Niedługo
już stacja końcowa, stolica, a konduktorzy zajęli się handlem i nie mają czasu kulturalnie obsłuży ć
podróżny ch.
Po kilku minutach zjawiła się tęga kobieta w szlafroku i młodzieniec powiedział:
– Oby watelko, stoję za panią, a na razie pójdę sobie, żeby nie przeszkadzać
w przejściu.
Wróciwszy do swojego przedziału otworzy ł pomarańczową walizkę
i z przy jemnością popatrzy ł na jej zawartość.
Każdy z towarzy szy podróży by ł czy mś zajęty ; jeden – starszy mężczy zna
o tłusty m, szerokim karku – spał głośno chrapiąc, drugi – rumiany i młody, ale ły sy – układał
jakieś papiery w teczce, a trzeci – chudy starzec – siedział nieruchomo: podparł głowę smagłą
pięścią i patrzy ł w okno.
Młodzieniec zapy tał rumianego towarzy sza podróży :
– Pan nie będzie już czy tać? Muszę schować do walizki tę książczy nę.
Miał ochotę, by sąsiad podziwiał jego walizkę: by ły tam koszule ze sztucznego
jedwabiu, Krótki słownik filozoficzny, slipy i przeciwsłoneczne okulary w białej oprawie. Z boku
leżały placuszki domowej, wiejskiej roboty przy kry te gazetą rejonową.
– Proszę bardzo. Ja tę Eugenii Grandet już raz czy tałem. Zeszłego roku,
w sanatorium.
– Mocna rzecz, nie ma co – powiedział młodzieniec i włoży ł książkę do walizki.
Podczas podróży pasażerowie grali w preferansa, a popijając i pojadając
rozprawiali o filmach, pły tach, kompletach mebli, o rolnictwie socjalisty czny m; spierali się, kto
jest lepszy w ataku – „Spartakus” czy „Dy namo”... Rumiany podróżny pracował w mieście
obwodowy m jako instruktor Centralnej Rady Związków Zawodowy ch, a rozczochrany, który
wracał do Moskwy z urlopu na wsi, by ł ekonomistą w Gospłanie RFSRR.
Trzeci z podróżny ch, kierownik robót gdzieś na Sy berii, ten, co chrapał teraz na
dolnej półce, nie podobał się towarzy szom podróży : zachowy wał się niekulturalnie, ordy narnie
przeklinał, odbijało mu się głośno po jedzeniu, a dowiedziawszy się, że jeden z towarzy szy
podróży pracuje w Gospłanie jako ekonomista, zapy tał:
– Ekonomia polity czna, wiadomo, to o ty m, jak kołchoźnicy jeżdżą ze wsi do
miasta kupować chleb u robotników?
Podczas podróży wy pił kiedy ś za dużo w bufecie stacji węzłowej, dokąd biegał –
jak powiedział – podstemplować swoją delegację, i długo nie dawał sąsiadom spać, rozprawiając
donośny m głosem:
– Trzy mając się prawa, niedaleko człowiek zajedzie w naszej pracy. Jeśli chce
wy konać plan, tak musi pracować, jak samo ży cie dy ktuje, według zasady : „Ja – tobie, ty –
mnie”. Za cara to się nazy wało inicjaty wa pry watna, a po naszemu: ży j i daj ży ć inny m! – to
jest ekonomika! U mnie na budowie, dopóki nowe kredy ty się opóźniały, zbrojarze podpisy wali
się w żłobku jako niańki. Prawo rozmija się z ży ciem, a ży cie o swoje się dopomina! Wy konałeś
plan, masz dodatek i premię, a nawiasem mówiąc, mogą ci i dziesięć lat wlepić. Prawo idzie
przeciw ży ciu, a ży cie przeciw prawu.
Młodzi nie odzy wali się słowem, kiedy zaś kierownik robót ucichł, a właściwie
nawet nie ucichł, ale przeciwnie, zaczął głośno chrapać, powiedzieli z dezaprobatą:
– Na takich też trzeba uważać. Niby brat łata, ale...
– Spry ciarz. Bez zasad. Jakiś Abramek.
Gniewało ich, że ten prostak z głębokiej prowincji traktuje wszy stkich z góry,
wy niośle.
– U mnie na budowie pracowali więźniowie. Oni takich jak wy nazy wają
półgłówkami. Przy jdzie pora i ludzie się połapią, kto budował komunizm, a wtedy się okaże, że
wy ście ty lko gadali – zawy rokował kierownik robót i poszedł do sąsiedniego przedziału grać
w karty.
Czwarty podróżny nieczęsto chy ba jeździł pociągiem z takimi wy godami. W czasie
podróży przeważnie siedział z rękami na kolanach, jakby zasłaniał łaty na spodniach. Rękawy
jego czarnej saty nowej koszuli kończy ły się między łokciami a przegubami rąk, a białe guziki na
stojący m kołnierzy ku i piersi wy glądały dziecinnie, chłopięco. By ło coś zabawnego
i wzruszającego zarazem w połączeniu ty ch biały ch guzików na ubraniu z siwy mi skroniami
i spojrzeniem udręczony ch, starczy ch oczu.
Kiedy kierownik robót powiedział głosem przy wy kły m do wy dawania rozkazów:
– Ano, ojczulku, posuń się trochę, teraz ja będę pił herbatę – stary człowiek
szty wno, po żołniersku zerwał się z miejsca i wy szedł na kory tarz.
W jego drewnianej zniszczonej walizce obok starej, spranej bielizny leżał
bochenek suchego chleba. Palił ten stary człowiek machorkę, a zrobiwszy skręta wy chodził na
kory tarz, żeby dy m nie przeszkadzał sąsiadom.
Towarzy sze podróży częstowali go od czasu do czasu kiełbasą, a kierownik robót
ofiarował mu nawet raz jajko na twardo i szklaneczkę moskiewskiej. Mówili do niego „ty ”, nawet
ci, co by li dwa razy młodsi od niego, a kierownik robót podśmiewał się ciągle, że w stolicy
„ojczulek” poda się za kawalera i ożeni się z młódką.
W przedziale zaczęto mówić o kołchozach, młody ekonomista potępiał stanowczo
wiejskich nierobów:
– Dopiero teraz na własne oczy się przekonałem: zgromadzą się tacy przed
zarządem i stoją, rajcują. Nie ruszą się z miejsca, dopóki przewodniczący i bry gadziści nie
pogonią do pracy. Kołchoźnicy narzekają, że za Stalina nie dostawali nic za dniówki, a i teraz
ledwie, ledwie czasem coś im kapnie.
Inspektor związkowy, który w zamy śleniu tasował karty, poparł ekonomistę:
– Za co ty m gagatkom płacić, jeśli planu dostaw nie wy konują? Ich trzeba jeszcze
wy chowy wać, tak – podniósł rękę i pomachał dużą pięścią, chłopską, ale białą, już odwy kłą od
pracy.
Kierownik robót poklepał się po tłustej piersi ozdobionej przy brudzony mi
wstążeczkami orderów:
– Nie brakowało nam chleba na froncie, karmił nas naród rosy jski do sy ta. I nikt go
nie wy chowy wał.
– Racja – przy taknął ekonomista. – Najważniejsze, żeśmy Rosjanie, a Rosjanin –
to nie by le kto!
Inspektor z uśmiechem mrugnął do towarzy sza podróży :
– Tak, święta prawda: Rosjanin to starszy brat, pierwszy wśród równy ch.
 – Dlatego właśnie złość bierze – ciągnął młody ekonomista. – Przecież to Rosjanie!
Nie Niemcy. Jeden przy mnie się rozpędził: „Przez pięć lat jedliśmy liście lipowe, a od
czterdziestego siódmego roku nie dostawaliśmy złamanego grosza za dniówki”. Pracować nie
lubią. Nie chcą zrozumieć, że teraz wszy stko zależy od ludu.
Młody ekonomista zerknął na siwego sąsiada, który w milczeniu przy słuchiwał się
rozmowie, i dodał:
– Nie gniewaj się, ojczulku, nie wy pełniacie wy swoich obowiązków jako
pracownicy, a państwo wam idzie na rękę.
– Takie gagatki! – odezwał się kierownik robót. – Uświadomienia nie mają za grosz,
a jeść chcą co dzień.
Rozmowa ta nie doprowadziła do niczego, jak większość rozmów prowadzony ch
w podróży. Do przedziału zajrzał major lotnictwa i poły skując złoty mi zębami z wy rzutem
powiedział do młody ch:
– Co to się dzieje, towarzy sze? Kto będzie pracować?
I młodzi poszli do sąsiedniego przedziału kończy ć party jkę.

Ale oto zbliża się koniec długiej podróży. Pasażerowie chowają do walizek ranne
pantofle, kładą na stolikach kawałki czerstwego chleba, ogry zione starannie kurze kostki, resztki
pobladłej, owiązanej sznurkiem kiełbasy.
Przeszły już naburmuszone konduktorki i zabrały zmiętą pościel.
Niebawem się rozsy pie ten świat wagonu. Pójdą w niepamięć żarty, twarze
towarzy szy podróży i śmiech, przy padkiem opowiedziane czy jeś losy i przy padkiem też
wy powiedziany ból.
Z każdą chwilą coraz bardziej się zbliża ogromne miasto, stolica wielkiego państwa.
Nie ma już niepokojów i my śli nękający ch każdego w podróży. W zapomnienie poszły rozmowy
z sąsiadką na kory tarzu przy wy jściu, gdzie za mętny mi szy bami mknęła wielka równina
rosy jska, a za plecami pojękiwała woda w rezerwuarach.
Rozpada się powstały w ciągu kilku dni ciasny świat wagonu posłuszny ty m
samy m prawom, co wszy stkie stworzone przez ludzi światy poruszające się prosty mi i kręty mi
drogami w przestrzeni i czasie.
Wielką siłę przy ciągania ma ogromne miasto. Na samą my śl o nim ściskają się
nawet beztroskie serca ty ch, co jadą do stolicy, by odwiedzić bliskich, buszować po sklepach,
pójść do ogrodu zoologicznego i planetarium. Człowiek, który się znalazł w polu siły
niewidoczny ch fal ży wej energii wielkiego miasta, doznaje nagle niepokoju, czuje się zagubiony.
Ekonomista omal nie przegapił swojej kolejki do toalety. Po chwili wrócił do
przedziału przy czesując włosy i przy jrzał się sąsiadom.
Kierownik robót drżący mi palcami (niemało się wy piło podczas długiej podróży )
układał arkusze kosztory su.
Inspektor związkowy włoży ł już mary narkę i umilkł onieśmielony panujący m
w przedziale poruszeniem. Ogarnęła go trwoga: co też powie mu wredna siwa baba, szefowa
inspektorów WCRZZ.

Pociąg pędzi mijając drewniane domki wiejskie i ceglane fabry ki, sine pola
kapusty, perony stacy jek podmiejskich, na który ch poły skują szare kałuże – pozostałość po
nocny m deszczu. Stoją tam w oczekiwaniu posępni mieszkańcy osiedli podmiejskich
w nieprzemakalny ch płaszczach włożony ch na palta. Pod szary mi chmurami biegną druty
wy sokiego napięcia... Na boczny ch torach czekają szare, złowieszcze wagony : „Stacja – Rzeźnia
Obwodowej Linii Kolejowej”.
Pociąg pędzi dudniąc, nabiera jakiejś złośliwej, coraz większej szy bkości. Szy bkość
tą spłaszcza, niweczy przestrzeń i czas.
Stary człowiek siedział przy stoliku i patrzy ł w okno ze skroniami wsparty mi na
pięściach. Przed wieloma laty młodzieniec o bujnej, rozwichrzonej czupry nie siedział tak samo
przy oknie wagonu trzeciej klasy. I choć znikli ludzie, którzy wówczas jechali z nim razem, choć
się zatarły w pamięci ich twarze i słowa, w jego siwej głowie oży ło znowu to, co – jak się
zdawało – odeszło na zawsze.
A pociąg już mknął wśród podmiejskiej zieleni. Szary, postrzępiony dy m czepiał się
gałęzi jodłowy ch, przy ciśnięty prądami fal powietrza pły nął nad parkanami domków
letniskowy ch. Jakże znajome są te sy lwetki surowy ch jodeł północny ch, jak dziwnie wy glądają
przy nich niebieskie parkaniki, spiczaste dachy dacz, barwne szy bki w oszklony ch werandach,
klomby georginii.
I człowiek, który przez trzy długie dziesięciolecia nie pomy ślał ani razu, że są gdzieś
na świecie krzaki bzu, bratki, wy sy pane piaskiem ścieżki w ogrodach, wózki z wodą sodową –
ciężko westchnął, przekonawszy się raz jeszcze, na nowo, że i bez niego ży cie szło, trwało.
 2
Po przeczy taniu telegramu Nikołaj Andriejewicz w pierwszej chwili pożałował
napiwku, jaki dał listonoszowi: ta wiadomość najwy raźniej nie by ła przeznaczona dla niego. Ale
nagle przy pomniał sobie i osłupiał: to by ł telegram od stry jecznego brata, od Iwana.
– Masza! Masza! – zawołał żonę.
Maria Pawłowna wzięła telegram mówiąc:
– Wiesz przecież, że bez okularów nic nie widzę, daj no mi moje okulary.
– Nie zameldują go chy ba w Moskwie – powiedziała.
– Ach, daj spokój!
Nikołaj Andriejewicz przeciągnął dłonią po czole i dodał:
– Pomy śl ty lko, przy jedzie Wania i zastanie mogiły, same mogiły.
– Niedobrze nam wy chodzi z ty m przy jęciem u Sokołowów – powiedziała Maria
Pawłowna w zamy śleniu. – Prezent oczy wiście poślemy, ale jednak niedobrze. Sokołow kończy
przecież pięćdziesiąt lat, to szczególna data.
– Mniejsza o to, wy tłumaczę mu.
– I z uroczy stego obiadu gruchnie wieść po całej Moskwie, że Iwan wrócił
i z dworca prosto do ciebie.
Nikołaj Andriejewicz potrząsnął telegramem przed twarzą żony :
– Czy ty rozumiesz, kim jest dla mnie Iwan?
Zły by ł na żonę; niemądre uwagi, jakie robiła po przeczy taniu telegramu, przy szły
mu także do głowy, zanim jeszcze zaczęła mówić. To się im często zdarzało. Dlatego właśnie
unosił się widząc u żony swoje słabości, nie rozumiał jednak, że gniewają go nie jej wady, lecz
własne. I w sporach z Marią Pawłowną uspokajał się łatwo i szy bko, bo lubił siebie: wy baczając
żonie, wy baczał sobie.
Teraz nękała go także uparta, głupia my śl o pięćdziesiąty ch urodzinach Sokołowa.
A dlatego, że wstrząsnęła nim wiadomość o przy jeździe stry jecznego brata i że stanęło mu
w oczach własne ży cie, pełne prawdy i nieprawdy, wsty d mu by ło żałować urodzinowego obiadu
u Sokołowów, sy mpaty cznej karafki z wódką.
Wsty dził się swoich nędzny ch refleksji – przecież mignęła mu my śl, że będzie miał
kłopoty z meldunkiem Iwana, że cała Moskwa się dowie o powrocie Iwana i że to wy darzenie
w jakimś stopniu odbije się na jego szansach podczas wy borów do Akademii.
A Maria Pawłowna nadal dręczy ła męża ty m właśnie, że wy powiadała głośno
jego obawy, niejako nadawała realny kształt my ślom, który ch on nie śmiał wy powiedzieć.
– Dziwna jesteś doprawdy – burknął. – Wy daje mi się teraz, że wolałby m dostać
ten telegram pod twoją nieobecność.
Słowa te ją dotknęły, ale wiedziała, że za chwilę mąż ją obejmie i powie:
– Masza, Masza, cieszmy się razem, z kim mam się cieszy ć, jeśli nie z tobą.
Tak też się stało – a Maria Pawłowna patrzy ła przed siebie z cierpiętniczy m
i nieprzy jemny m wy razem twarzy, który oznaczał: „Twoje czułe słowa nie sprawiają mi żadnej
przy jemności, ale znoszę wszy stko cierpliwie”.
Oczy ich spotkały się dopiero po chwili i miłość zatarła wszelkie zło.
Przeży li razem, nie rozstając się nigdy, dwadzieścia osiem lat – trudno zrozumieć
i dociec, jakie stosunki łączą ludzi, którzy przeży li razem blisko jedną trzecią wieku.
Teraz już siwa Maria Pawłowna podchodziła do okna i patrzy ła, jak Mikołaj
Andriejewicz, także siwy, wsiada do samochodu. A niegdy ś jadali razem obiady w stołówce na
Bronnej.
– Kola – powiedziała cicho Maria Pawłowna – przecież Iwan nigdy nie widział
naszego Wali. Kiedy go posadzili, Wali jeszcze nie by ło na świecie, a teraz – kiedy wraca, Wala
od ośmiu już lat leży w grobie.
Ta my śl nią wstrząsnęła.
 3
Czekając na stry jecznego brata Nikołaj Andriejewicz rozmy ślał o swoim ży ciu
i o ty m, jak będzie się z niego spowiadał Iwanowi. Wy obrażał sobie, jak mu pokaże swój dom.
W jadalni wschodni dy wan, do licha, zobacz no, ładnie wy gląda, prawda? Masza ma gust. Iwan
wie, kim by ł jej ojciec, a w stary m Petersburgu ludzie umieli, chwała Bogu, ży ć.
Jak ma rozmawiać z Iwanem? Minęło przecież kilkadziesiąt lat, całe ży cie minęło.
Nie, o ty m właśnie będą mówili: ży cie nie minęło! Dopiero teraz zaczy na się ży cie! Co to będzie
za spotkanie! Iwan przy jeżdża w niezwy kły m okresie, ile zaszło zmian po śmierci Stalina! Zmiany
te doty czą wszy stkich. I robotników, i chłopów. Przecież nie brakuje już chleba! I oto Iwan
powraca z obozu. I nie ty lko Iwan. A w ży ciu Nikołaja Andriejewicza nastąpił także doniosły
zwrot.
Od czasów uniwersy teckich Nikołaj Andriejewicz ży ł z ciężką świadomością
ciągły ch niepowodzeń. Świadomość ta dręczy ła go ty m bardziej, że niepowodzenia te wy dawały
mu się niezasłużone. By ł człowiekiem wy kształcony m, dużo pracował, uchodził za dowcipnego,
miał powodzenie u kobiet.
Cieszy ł się opinią człowieka uczciwego, człowieka z zasadami i by ł z tego dumny.
Obca mu by ła wszelka obłuda, lubił opowiadane przy kolacji kawały, doskonale się orientował
w skomplikowany ch rocznikach wy trawny ch win i nieraz wolał wódkę od wina.
Kiedy znajomi podziwiali jego charakter, Maria Pawłowna mówiła patrząc na
męża rozbawiony m, lekko karcący m spojrzeniem:
– Trzeba poży ć z nim pod jedny m dachem, żeby wiedzieć, co to za ziółko, ten
cudowny Kola: despota, wariat, egoista jakich mało.
Każde z nich znało wszy stkie słabości i wady drugiego i to niekiedy ich okropnie
drażniło. Mieli nawet czasem wrażenie, że lepiej by łoby się rozejść. Ale to by ło ty lko wrażenie,
nie mogli ży ć jedno bez drugiego albo – gdy by ży li osobno – czuliby się bardzo nieszczęśliwi.
Maria Pawłowna zakochała się w Nikołaju Andriejewiczu jeszcze za szkolny ch
czasów – jego głos, wy sokie czoło, piękne zęby, uśmiech, wszy stko, co przed trzy dziestu laty
wy dawało się takie niezwy kłe i urocze, z biegiem lat stawało się jej coraz milsze.
Nikołaj Andriejewicz także kochał żonę, ale miłość jego ulegała pewny m
przemianom i to, co w ich stosunkach by ło niegdy ś najważniejsze, teraz odeszło na drugi plan,
a to, co pozornie nie miało wielkiego znaczenia, stało się najistotniejsze w ich ży ciu.
Maria Pawłowna by ła niegdy ś bardzo ładna – smukła, ciemnooka. Jeszcze teraz
poruszała się lekko, a oczy jej nie straciły dziewczęcego blasku. Ale w młodości, a teraz jeszcze
bardziej, szpecił ją uśmiech – w uśmiechu odsłaniała duże i wy stające dolne zęby.
Od czasów uniwersy teckich Nikołaj Andriejewicz chorobliwie reagował na
wszelkie niepowodzenia. Nie jego starannie przy gotowane referaty, ale pospieszne wy powiedzi
rudego Rodionowa albo tego pijaczy ny Py żowa poruszały kolegów na seminariach...
Nikołaj Andriejewicz został starszy m pracownikiem naukowy m w znakomity m
insty tucie naukowo-badawczy m, ogłosił kilkadziesiąt prac, obronił pracę doktorską. Ale ty lko jego
żona wiedziała, jakiej przy ty m doznawał udręki i jakie przeży wał upokorzenia.
Kilku kolegów, z który ch jeden by ł członkiem Akademii, dwóch zajmowało nieco
gorsze stanowiska niż Nikołaj Andriejewicz, a jeden nie miał jeszcze nawet stopnia kandy data,
stanowiło niejako siłę napędową dy scy pliny, w jakiej on pracował. Koledzy ci cenili Nikołaja
Andriejewicza jako ciekawego rozmówcę, szanowali jako przy zwoitego człowieka, ale szczerze
i całkiem dobrodusznie nie uważali go za prawdziwego naukowca. A on ciągle wy czuwał pełną
napięcia i podziwu atmosferę, jaka ich otaczała, zwłaszcza zaś kulawego Mandelsztama.
Kiedy ś w angielskim piśmie naukowy m ktoś napisał o Mandelsztamie: „Wielki
konty nuator twórców współczesnej biologii”. Przeczy tawszy to zdanie Nikołaj Andriejewicz
pomy ślał: „Przeczy tać taką opinię o sobie i umrzeć ze szczęścia”.
Mandelsztam zachowy wał się źle, to chodził z ponurą miną i wy dawał się przy bity,
to wy niośle pouczał otoczenie. Na przy jęciach pokpiwał po wódce z kolegów naukowców, mówił,
że to beztalencia, a niektóry ch określał jako aferzy stów i hochsztaplerów. Ten jego zwy czaj
szalenie drażnił Nikołaja Andriejewicza – przecież Mandelsztam bezlitośnie kry ty kował ludzi,
z który mi się przy jaźnił, u który ch by wał. A więc w jakimś inny m towarzy stwie tak samo pewnie
nazy wa go beztalenciem i hochsztaplerem.
Drażniła go także żona Mandelsztama – niegdy ś piękna, dziś tęga kobieta, którą
interesowały chy ba ty lko hazardowe gry w karty i sława naukowa kulawego męża.
Mimo to Nikołaj Andriejewicz chętnie przeby wał w towarzy stwie Mandelsztama
i mówił, że tacy niezwy kli ludzie miewają niełatwe ży cie.
Kiedy jednak Mandelsztam pobłażliwie go pouczał, Nikołaj Andriejewicz złościł
się, cierpiał i po powrocie do domu nazy wał go parweniuszem.
Maria Pawłowna uważała męża za bardzo utalentowanego naukowca. A kiedy
Nikołaj Andriejewicz opowiadał jej o pobłażliwej obojętności, z jaką kory feusze nauki odnoszą
się do jego prac, jej wiara w niego stawała się jeszcze bardziej zażarta. Podziw żony i ta jej
wiara by ły mu nieodzownie potrzebne jak wódka alkoholikowi. Uważał, że ludzie się dzielą na
szczęściarzy i pechowców, ale ogólnie rzecz biorąc niczy m się właściwie nie różnią.
Mandelsztam, jego zdaniem, należał właśnie do szczęściarzy w biologii, a Rodionow by ł zawsze
otoczony wielbicielami niczy m tenor operowy. Nawiasem mówiąc Rodionow ze swoim
zadarty m nosem i wy stający mi kościami policzkowy mi nie miał w sobie nic z operowego
amanta. Szczęściarzem wy dawał się Nikołajowi Andriejewiczowi także Izaak Chawkin, choć nie
zatwierdzono mu stopnia kandy dackiego i podejrzewając, że hołduje teorii witalizmu, nie
proponowano pracy w insty tutach naukowy ch nawet w najspokojniejszy ch czasach, tak że
niemłody już i siwy pracował w rejonowy m laboratorium sanitarno-bakteriologiczny m
i paradował w wy tarty ch spodniach. Ale członkowie Akademii u niego się zbierali na dy skusjach
i w swoim nędzny m laboratorium Chawkin prowadził pracę naukową, o której wiele się mówiło
i nad którą się debatowało z oży wieniem.
Kiedy zaczęto zwalczać zwolenników Weismanna, Virchowa i Mendla, surowe
posunięcia godzące w wielu kolegów zmartwiły Nikołaja Andriejewicza. I on, i Maria Pawłowna
boleli nad ty m, że Rodionow nie chce uznać swoich błędów. Wy rzucono go z Insty tutu i Nikołaj
Andriejewicz, uty skując na bezsensowną donkiszoterię kolegi, starał się o pracę dla niego –
przekłady z angielskiego.
Oskarżonego o bałwochwalczy stosunek do Zachodu Py żowa przeniesiono do
laboratorium doświadczalnego w obwodzie czkałowskim. Nikołaj Andriejewicz pisał do niego listy
i posy łał mu książki, a Maria Pawłowna wy słała na Nowy Rok paczkę dla jego rodziny.
W gazetach ukazały się felietony demaskujące karierowiczów i hochsztaplerów,
którzy w podejrzany sposób uzy skali dy plomy i stopnie naukowe, lekarzy, którzy ze zbrodniczy m
okrucieństwem traktowali chore dzieci i położnice, inży nierów, którzy zamiast szkół i szpitali
budowali dacze dla krewniaków. Niemal wszy scy ci zdemaskowani złoczy ńcy by li Ży dami
i gazety skrupulatnie podawały ich imiona wraz z imionami ojców: „Srul Nachmanowicz... Chaim
Abramowicz... Izraił Miendielejewicz...” W recenzjach książek, który ch autorzy Ży dzi uży wali
rosy jskich pseudonimów, podawano także obok, w nawiasach, ży dowskie nazwisko każdego.
Można by ło sądzić, że w ZSRR ty lko Ży dzi kradną, biorą łapówki, ze zbrodniczą obojętnością
traktują cierpienia chory ch, piszą niemoralne i złe książki.
Nikołaj Andriejewicz widział, że felietony te podobają się nie ty lko dozorcom
domowy m i pijany m pasażerom pociągów podmiejskich. Oburzał się na tę kampanię prasową,
ale jednocześnie gniewała go reakcja Ży dów, z który mi ży ł w przy jaźni: traktowali całą tę
pisaninę z taką powagą, jak gdy by nadszedł koniec świata. Narzekali, że utalentowana młodzież
ży dowska nie ma dostępu do aspirantury, że Ży dów nie przy jmuje się na wy dział fizy ki, nie
bierze się do pracy w ministerstwach, w ciężkim, a nawet i lekkim przemy śle, że ty ch, którzy
ukończy li wy ższe uczelnie, kieruje się do pracy na głęboką prowincję. Mówili też, że przy
wszelkich redukcjach zwalnia się niemal zawsze ty lko Ży dów.
Rzeczy tak się miały istotnie, ale Ży dzi dopatry wali się w ty m wszy stkim jakiegoś
giganty cznego planu państwowego, skazującego ich na głód i wy niszczenie, na całkowitą zagładę.
Nikołaj Andriejewicz natomiast uważał, że cała sprawa wy nika po prostu z niechętnego stosunku
do Ży dów niektóry ch party jny ch i państwowy ch działaczy, ale że wy działy kadr nie dostają
żadny ch specjalny ch instrukcji doty czący ch Ży dów. Stalin nie jest anty semitą i prawdopodobnie
nic o ty ch sprawach nie wie.
Ucierpieli zresztą nie ty lko Ży dzi, oberwał i stary Czurkowski, a także Py żow
i Rodionow.
Mandelsztama zaś, który kierował badaniami naukowy mi Insty tutu, przeniesiono
jako współpracownika do wy działu, w który m pracował Nikołaj Andriejewicz. Mógł mimo
wszy stko konty nuować swoje prace, a stopień doktora dawał mu prawo do wy sokich poborów.
Kiedy jednak w „Prawdzie” ukazał się nie podpisany arty kuł redakcy jny godzący
w kry ty ków teatralny ch, kosmopolitów – Gurwicza, Józowskiego i inny ch, którzy po prostu kpili
sobie z teatru rosy jskiego, rozpoczęła się wielka kampania demaskatorska przeciw kosmopolitom
we wszy stkich dziedzinach sztuki i nauki i Mandelsztama uznano za anty patriotę. Kandy dat nauk
Bratowa opublikowała w gazetce ściennej arty kuł pod ty tułem: Z dalekiego powróciwszy kraju
Mark Samuiłowicz Mandelsztam puścił w niepamięć zasady rosyjskiej nauki radzieckiej. Nikołaj
Andriejewicz pojechał do Mandelsztama, który powitał go ze smutną miną, ale szczerze
wzruszony jego wizy tą. A wy niosła pani Mandelsztamowa wy dawała się już mniej wy niosła. Pili
wódkę. Mandelsztam ordy narnie przeklinał Bratową, swoją uczennicę, i chwy tając się za głowę
biadał, że jego uczniów, utalentowany ch chłopców ży dowskich, odsuwają od nauki.
– Co oni mają robić? Sprzedawać galanterię na bazarze? – py tał obolały m głosem.
– Nie trzeba się denerwować, wszy scy będą mieli pracę, i pan, i Chawkin, i nawet
laborantka Aneczka Zilberman – żartobliwy m tonem pocieszał go Nikołaj Andriejewicz. – To się
ułoży, wszy scy będą mieli chleb, i to nawet z kawiorem.
– Mój Boże! – zawołał Mandelsztam. – Czy ż tu chodzi o kawior, chodzi o godność
ludzką.
Co do Chawkina Nikołaj Andriejewicz jednak się pomy lił, sprawy jego przy brały
zły obrót. Wkrótce po podanej w prasie wiadomości o lekarzach mordercach, Chawkin został
aresztowany.
Wiadomość, że znakomici lekarze, że aktor Michoels popełnili potworne zbrodnie,
wstrząsnęła wszy stkimi. Miało się wrażenie, że czarna mgła zawisła nad Moskwą i wślizguje się do
domów, do szkół i do serc ludzkich.
W rubry ce „Kronika” na czwartej stronie podano, że wszy scy oskarżeni lekarze
przy znali się do winy, a więc nie mogło już by ć wątpliwości: to zbrodniarze.
A jednak ciągle wy dawało się to niemożliwe, trudno by ło ży ć i pracować w tej
atmosferze, wiedząc, że profesorowie, członkowie Akademii, zamordowali Żdanowa
i Szczerbakowa, że trują swoich pacjentów.
 Nikołaj Andriejewicz przy pomniał sobie sy mpaty cznego Wowsiego, wspaniałego
aktora Michoelsa i zbrodnia, o jaką ich oskarżono, wy dała mu się nieprawdopodobna, nie do
pomy ślenia.
Ale się przecież przy znali! Jeśli nie są winni i mimo to do winy się przy znają,
należy przy puszczać, że popełniona została inna zbrodnia, jeszcze potworniejsza od tej, o jaką ich
oskarżono – zbrodnia przeciw nim.
Ta my śl przerażała. Należało jednak mieć nie lada odwagę, by wątpić w ich winę
– przecież w takim razie zbrodniarzami są ludzie stojący u steru socjalisty cznego państwa,
w takim razie zbrodniarzem jest Stalin.
Znajomi lekarze opowiadali, że praca w szpitalach i klinikach staje się coraz
trudniejsza. Pod wpły wem potworny ch komunikatów oficjalny ch chorzy zrobili się podejrzliwi,
wielu nie chciało się leczy ć u lekarzy Ży dów. Lekarze żalili się, że ludność składa mnóstwo skarg
i donosów oskarżając ich o celowo złe leczenie. W aptekach klienci podejrzewali farmaceutów, że
usiłują podsunąć im szkodliwe lekarstwa, w tramwajach, w biurach, na targu opowiadano, że
w Moskwie zamknięto kilka aptek, w który ch aptekarze Ży dzi – tajni agenci Amery ki –
sprzedawali pigułki z suszony mi wszami. Mówiono także, w klinikach położniczy ch niemowlęta
i położnice są zarażane sy filisem, a w przy chodniach stomatologiczny ch zaszczepia się
pacjentom raka szczęki i języ ka. Krąży ły plotki o pudełkach zapałek z przesiąknięty mi śmiertelną
trucizną zapałkami. Niektórzy przy pominali sobie okoliczności, w jakich niegdy ś umarli ich
krewni, i wy sy łali do organów bezpieczeństwa pisma z żądaniami dochodzeń i pociągnięcia do
odpowiedzialności lekarzy Ży dów. Najsmutniejsze zaś by ło to, że słuchom ty m dawali wiarę nie
ty lko dozorcy domowi, nie ty lko niezby t piśmienni pijacy, tragarze i kierowcy, lecz także niektórzy
doktorzy nauk, pisarze, inży nierowie, studenci.
Ta powszechna podejrzliwość wy dawała się Nikołajowi Andriejewiczowi nie do
zniesienia. Anna Naumowna, laborantka o duży m nosie, przy chodziła do pracy blada i patrzy ła
nieprzy tomny m spojrzeniem oczu o nienaturalnie rozszerzony ch źrenicach; pewnego dnia
opowiedziała, że sąsiadka jej, która pracowała w aptece, wy dała przez omy łkę choremu inne
lekarstwo, niż należało, a kiedy wezwano ją, aby złoży ła wy jaśnienia, w przerażeniu popełniła
samobójstwo. I osierociła dwoje dzieci – córkę, uczennicę szkoły muzy cznej, i sy na, który chodził
jeszcze do szkoły podstawowej. Anna Naumowna przy chodziła teraz do pracy piechotą –
w tramwajach pijani pasażerowie zaczepiali ją i wszczy nali rozmowy o lekarzach Ży dach,
mordercach Żdanowa i Szczerbakowa.
Nowy dy rektor Insty tutu Ry śków, który głosił, że nadeszła pora, by oczy ścić naukę
rosy jską z nierosy jskich nazwisk, budził w Nikołaju Andriejewiczu obrzy dzenie. Pewnego dnia
Ry śków oświadczy ł: „Nadszedł kres Sy nagodze gudłajów. Ach, gdy by ście wiedzieli, jak ja ich
nienawidzę!”
Nikołaj Andriejewicz nie mógł jednak opanować mimowolnej radości, kiedy ten
sam Ry śków powiedział mu: „Towarzy sze z KC cenią waszą pracę, pracę wy bitnego naukowca
rosy jskiego”.
Mandelsztam przestał pracować w Insty tucie, urządził się jako wy kładowca
metody ki w gabinecie naukowy m. Nikołaj Andriejewicz zapraszał go do siebie i zmuszał żonę, by
do niego dzwoniła. A Mandelsztam zrobił się bardzo nerwowy, podejrzliwy i Nikołaj
Andriejewicz by ł zadowolony, kiedy Mark Samuiłowicz odkładał ich spotkania: ciąży ły mu coraz
bardziej. W takich czasach przy jemniej jest widy wać się z ludźmi zadowolony mi z ży cia.
Na wiadomość o aresztowaniu Chawkina Nikołaj Andriejewicz powiedział żonie
zerkając na telefon:
– Jestem pewien, że Izaak jest niewinny, znam go od trzy dziestu lat.
 Maria Pawłowna nagle objęła męża i pogłaskała czule po głowie:
– Dumna jestem z ciebie – powiedziała. – Tak się martwisz o Chawkina
i Mandelsztama, a ja jedna wiem, ile miałeś przez nich przy krości.
Czasy by ły ciężkie. Nikołaj Andriejewicz musiał wy stąpić na wiecu przeciw
lekarzom-mordercom, mówić o czujności, niedbalstwie i kary godnej pobłażliwości.
Po wiecu wszczął rozmowę z profesorem Margolinem z sekcji chemii
fizjologicznej, który także wy głosił długie przemówienie. Margolin żądał kary śmierci dla
zbrodniczy ch lekarzy i odczy tał pismo pochwalne dla Lidii Timaszuk, tej, co zdemaskowała
lekarzy -morderców. Margolin by ł mocny w filozofii marksistowskiej, kierował seminarium
poświęcony m zgłębianiu czwartego rozdziału Krótkiego kursu.
– Tak, Samsonie Abramowiczu – powiedział Nikołaj Andriejewicz – ciężkie mamy
czasy. Mnie też nie jest łatwo, ale ile pana musi kosztować przemawianie na te tematy !
Margolin uniósł cienkie brwi i wy suwając bladą dolną wargę zapy tał:
– Przepraszam, nie bardzo rozumiem, co mianowicie macie na my śli?
– Mówię tak, ogólnie – odpowiedział Nikołaj Iwanowicz.
– No, wiecie, Wowsi, Ettinger, Kogan. Kto by przy puszczał? Leżałem u Wowsiego
w klinice, personel go lubił, a chorzy wierzy li mu jak Mahometowi.
Margolin wzruszy ł chudy m ramieniem, skrzy wił się i powiedział:
– Rozumiem. Uważacie, że przy kro mi jako Ży dowi piętnować ty ch zbrodniarzy ?
Przeciwnie, mnie właśnie szczególnie jest wstrętny nacjonalizm ży dowski. A jeśli Ży dzi ze swoją
sy mpatią dla Amery ki przeszkadzają w dążeniu do komunizmu, to nie szkoda mi nie ty lko siebie,
ale i własnej córki.
Nikołaj Andriejewicz zrozumiał, że niepotrzebnie mówił o miłości naiwny ch
chory ch do Wowsiego – jeśli człowiekowi własnej córki nie szkoda, to w rozmowie z nim należy
uży wać ty lko utarty ch sloganów. I powiedział:
– Pewnie. Nasza niewzruszona jedność moralna i polity czna to zguba dla wroga.
Tak, by ły to ciężkie czasy i Nikołaj Andriejewicz miał ty lko jedną pociechę: praca
szła mu dobrze.
Jak gdy by po raz pierwszy wy rwał się z wąskich badań specjalisty czny ch i wdarł
się w dziedziny ży we, do który ch go dawniej nie dopuszczano. Ludzie zaczęli szukać jego
towarzy stwa, py tali go o radę, liczy li się z jego zdaniem. Obojętne zazwy czaj redakcje pism
naukowy ch zainteresowały się jego arty kułami. Zatelefonowano do niego z Towarzy stwa
Kontaktów Kulturalny ch z Zagranicą – insty tucji, która doty chczas nigdy się do Nikołaja
Andriejewicza nie zwracała – z prośbą o maszy nopis nie dokończonej jeszcze książki: TKKZ
zamierzało zawczasu poruszy ć sprawę wy dania tej książki w krajach demokracji ludowej.
Nikołaj Andriejewicz na swój sposób, z wielkim wzruszeniem reagował na
nadejście powodzenia. Maria Pawłowna by ła spokojniejsza: Kolę spoty kało to, co jej zdaniem
musiało go spotkać.
W ży ciu Nikołaja Andriejewicza zachodziło coraz więcej zmian. Nowi ludzie,
którzy stanęli na czele Insty tutu i popierali Nikołaja Andriejewicza, nie podobali mu się jednak.
Coś go odpy chało od nich: ich brutalność i wielka pewność siebie, zwy czaj nazy wania
przeciwników naukowy ch sługusami, kosmopolitami, agentami kapitalizmu, najemnikami
imperializmu. Ale potrafił dojrzeć w nowy ch ludziach najważniejsze – zuchwałość, siłę.
Nawiasem mówiąc, Mandelsztam niesłusznie nazy wał ich niedouczony mi
idiotami, „zażarty mi dogmaty kami”. Cechowała ich nie ty le ograniczoność zainteresowań, co
zrodzona z ży cia i pełna ży cia pasja, z jaką zmierzali do celu. Dlatego właśnie nienawidzili
talmudy stów, abstrakcy jny ch teorety ków.
 Ci nowi kierownicy Insty tutu wy czuwali w Nikołaju Andriejewiczu człowieka
o odmienny ch poglądach i przy zwy czajeniach, ale mimo to traktowali go dobrze, ufali mu,
Rosjaninowi! Dostał serdeczny list od Ły senki, który bardzo pochwalił jego rękopis
i zaproponował współpracę.
Nikołaj Andriejewicz nie cenił teorii Ły senki, ale list od znakomitego agronoma,
członka Akademii, sprawił mu przy jemność. Nie należało zresztą w czambuł potępiać pracy
Ły senki. A słuchy, że jest bardzo niebezpieczny dla swoich przeciwników w nauce i lubi uży wać
argumentów policy jny ch, by ły widocznie przesadne.
Ry śków zaproponował Nikołajowi Andriejewiczowi, by wy powiedział się za
naukowy m zdy skredy towaniem usunięty ch z biologii kosmopolitów. Ten odmówił, choć widział
niezadowolenie dy rektora, który chciał, by społeczeństwo usły szało gniewną wy powiedź
bezparty jnego uczonego rosy jskiego.
A chodziły wówczas słuchy, że we Wschodniej Sy berii pospiesznie buduje się
ogromne miasto, całe z baraków. Mówiono, że baraki te są przeznaczone dla Ży dów. Będą zesłani,
podobnie jak już zesłano Kałmuków, kry mskich Tatarów, Bułgarów, Greków, Niemców
nadwołżańskich, Bałkarów i Czeczeńców.
Nikołaj Andriejewicz zrozumiał, że nieopatrznie obiecy wał Mandelsztamowi
kanapki z kawiorem.
Z niepokojem czekał na proces lekarzy -morderców. Co rano chwy tał gazetę,
patrzy ł, czy się już nie zaczęło? I podobnie jak wszy scy usiłował zgadnąć, czy proces będzie się
odby wał przy otwarty ch drzwiach czy zamknięty ch, i raz po raz py tał żonę:
– Jak ci się zdaje, czy będą pisać o procesie co dzień, nie pomijając mowy
prokuratora, przesłuchiwania świadków i ostatniego słowa skazany ch, czy ogłoszą ty lko komunikat
o wy roku kolegium wojskowego?
Pod najgłębszy m sekretem powiedziano Nikołajowi Andriejewiczowi, że lekarze
zostaną publicznie straceni na placu Czerwony m, po czy m przez cały kraj przetoczy się pewnie
fala pogromów, i że na ten okres przewidziano już zesłanie Ży dów do tajgi i na Karakumy do
budowy kanału Turkmeńskiego. To zesłanie ma ochronić Ży dów przed sprawiedliwy m, ale
bezlitosny m gniewem ludu. Znajdzie w nim wy raz wiecznie ży wy duch internacjonalizmu, który
– rozumiejąc gniew ludu – nie może jednak pozwolić na masowe samosądy i okrutne rozprawy.
Podobnie jak wszy stko, co się działo w kraju, to ży wiołowe oburzenie – reakcja na
zbrodnie Ży dów – by ło z góry obmy ślone, zaplanowane.
Tak samo obmy ślał Stalin wy bory do Rady Najwy ższej – zawczasu zbierano dane
personalne, wy znaczano delegatów, a potem już następowało zaplanowane, ży wiołowe
wy suwanie kandy datów, propaganda i odby wały się wreszcie wy bory, w który ch brał udział cały
naród. Tak samo programowano burzliwe wiece protestacy jne, wy buchy gniewu całego narodu
i objawy braterskiej przy jaźni, tak samo, na wiele ty godni przed świąteczny mi pochodami,
zatwierdzano reportaże z placu Czerwonego: „Patrzę w tej chwili na pędzące czołgi...” Tak samo
zawczasu przy gotowy wano osobiste inicjaty wy Izotowa, Stachanowa, Dusi Winogradowej,
masowe przy stępowanie do kołchozów, mianowano i odwoły wano legendarny ch bohaterów
wojny domowej, planowano spontaniczne akcje robotników domagający ch się rozpisania
poży czki narodowej, pracy bez dni wolny ch, tak samo programowano powszechne uwielbienie
wodza, zawczasu ustalano, kto ma by ć tajny m agentem zagranicznego wy wiadu, dy wersantem,
szpiegiem, a dopiero później, już na podstawie skomplikowany ch przesłuchań w ogniu
krzy żowy ch py tań spisy wano protokoły i ludzie, który m się nie śniło, że należą do
kontrrewolucy jny ch niedobitków – księgowi, inży nierowie, radcy prawni – przy znawali się
w nich do różnorodnej działalności terrory sty cznej i szpiegowskiej. Tak samo układano teksty
listów, które matki odczy ty wały drewniany m głosem przed mikrofonem, zwracając się do swoich
sy nów żołnierzy. Tak planowano z góry patrioty czny zry w Fieraponta Gołowatego, tak
wy znaczano uczestników swobodny ch dy skusji – jeśli dla czegoś potrzebne się okazy wały
dy skusje – a także zawczasu pisano i uzgadniano wy stąpienia ty ch, co w ty ch dy skusjach brali
udział.

I nagle 5 marca umarł Stalin! Ta śmierć wdarła się do giganty cznego sy stemu
zmechanizowanego entuzjazmu, do uczuć wy znaczany ch zgodnie ze wskazówkami komitetu
rejonowego – ludowego gniewu i ludowej miłości.
By ła to śmierć poza planem, niezależna od dy rekty w organów rządzący ch. Stalin
umarł bez osobistego polecenia samego towarzy sza Stalina. Ta swoboda, ta samowola śmierci
miała w sobie coś z dy namitu, co przeczy ło najgłębszej istocie państwa. Wzburzenie ogarnęło
my śli i serca.
Stalin umarł! Jedni wpadli w rozpacz, w niektóry ch szkołach nauczy ciele kazali
uczniom klękać i sami, także na klęczkach, zalewając się łzami, odczy ty wali oficjalny komunikat
o śmierci wodza. Na zgromadzeniach żałobny ch w insty tucjach i fabry kach wielu dostawało
ataków nerwowy ch, rozlegały się histery czne okrzy ki kobiet, rozpaczliwe łkania, niektórzy mdleli.
Umarł wielki wódz, bóstwo dwudziestego wieku, i kobiety szlochały.
By li i tacy, co się nie posiadali z radości. Wieś, uginająca się pod ciężarem
żelaznej ręki Stalina, odetchnęła z ulgą.
Wielomilionową ludność łagrów ogarnęła nieprzy tomna radość.
... Kolumny więźniów szły do pracy wśród głębokich ciemności. Huk oceanu
zagłuszał ujadanie psów obozowy ch. I nagle – jakby blask zorzy polarnej oślepił ponure szeregi:
Stalin nie ży je! Stalin nie ży je! Dziesiątki ty sięcy kroczący ch pod konwojem ludzi przekazy wały
sobie szeptem nowinę: „Zdechł... Zdechł...” I ten szept nieprzeliczony ch tłumów huczał jak
wicher. Czarna noc stała nad ziemią polarną. Ale lód na Oceanie Lodowaty m pękł i ocean huczał.
Wiadomość o śmierci Stalina obudziła w sercu bardzo wielu ludzi, zarówno
naukowców jak i robotników, dwa sprzeczne uczucia: odczuwali pewien smutek, ale jednocześnie
mieli ochotę skakać z radości.
Wzburzenie ogarnęło cały kraj w chwili, gdy nadano przez radio komunikat
o zdrowiu Stalina: „Oddech Chey ne Stolesa... mocz... tętno... ciśnienie...” Ubóstwiany władca
ujawnił nagle swoje starcze ciało.
Stalin umarł! W nagłej śmierci wodza by ło coś nie objętego żadny mi ry gorami,
przejaw wolności nieskończenie obcej samej istocie Państwa Stalinowskiego.
I to właśnie wstrząsnęło państwem, jak wstrząsnęła nim nagła napaść 22 czerwca
1941 roku.
Miliony ludzi chciały zobaczy ć zmarłego. W dniu pogrzebu Stalina nie ty lko cała
Moskwa, ale i całe obwody i rejony ruszy ły do Domu Związków. Sznury ciężarówek z prowincji
ciągnęły się przez wiele kilometrów. Zator doszedł do Sierpuchowa, po czy m paraliż ogarnął szosę
między Sierpuchowem a Tułą.
Giganty czne, milionowe tłumy zmierzały pieszo do centrum Moskwy. Podobne do
kręty ch, czarny ch rzek górskich, potoki ludzkie zderzały się, rozbijały o kamień, skręcały,
druzgotały samochody, wy ry wały z zawiasów żeliwne bramy. Tego dnia zginęły ty siące ludzi.
Katastrofa na Chody nce w dniu koronacji ostatniego cara by ła niczy m w porównaniu z dniem
śmierci rosy jskiego boga ziemskiego – dziobatego sy na szewca z miasta Gori.
 Miało się wrażenie, że ludzie idą na własną zgubę w stanie jakiegoś urzeczenia,
chrześcijańskiej, buddy jskiej misty cznej uległości. Jak gdy by Stalin, wielki pasterz, zbierał
ostatnie owieczki, wy rzucając po śmierci wszelką przy padkowość ze swojego groźnego planu
generalnego.
Zgromadzeni na zebraniu współtowarzy sze Stalina czy tali potworne komunikaty
milicji moskiewskiej i trupiarni wy mieniając spojrzenia. Czuli się zagubieni wobec nowego dla
nich uczucia: braku przerażenia przed nieunikniony m gniewem wielkiego Stalina. Gospodarz nie
ży ł!

Piątego kwietnia Nikołaj Andriejewicz zbudził żonę przeraźliwy m okrzy kiem:

– Masza! Lekarze są niewinni! Masza, torturowano ich!!!
Państwo przy znało się do swojej strasznej winy : przy znało się, że przy badaniu
uwięziony ch lekarzy stosowano niedozwolone metody.
Kiedy minęła pierwsza chwila radości, jasnej lekkości w sercu, Nikołaj
Andriejewicz nieoczekiwanie doznał jakiegoś nieokreślonego, dojmującego, nie znanego mu
doty chczas uczucia.
By ło to nowe, dziwne i bardzo szczególne poczucie winy : wsty dził się swojej
słabości, wy stąpienia na wiecu, podpisu pod listem zbiorowy m piętnujący m zbrodniczy ch
lekarzy, gotowości przy jęcia jawnej nieprawdy, tego, że by ła to zgoda dobrowolna, z głębi serca.
Czy ży ł jak należy ? Czy by ł rzeczy wiście uczciwy, jak uważają wszy scy wokoło?
W sercu wzmagała się, rosła dręcząca skrucha.
W owej godzinie, kiedy boskie, nieomy lne państwo przy znało się do popełnionej
zbrodni, Nikołaj Andriejewicz poczuł jego śmiertelne, ziemskie ciało – państwo, tak samo jak
Stalin miało ary tmię serca, białko w moczu...
Boskość, nieomy lność nieśmiertelnego państwa nie ty lko przy gniatały człowieka,
lecz – jak się okazuje – broniły go także, pocieszały w jego słabości, usprawiedliwiały jego nędzę
moralną. Państwo brało na swoje żelazne barki cały ciężar odpowiedzialności, uwalniało ludzi od
chimery sumienia.
I Nikołaj Andriejewicz poczuł się jakby obnażony. Jak gdy by ty siące obcy ch oczu
patrzy ły na jego nagość.
Najbardziej zaś przy kre by ło to, że on także stał w ty m tłumie, patrzy ł na siebie
nagiego, razem ze wszy stkimi przy glądał się swoim po babsku obwisły m cy ckom, miękkiemu,
wy datnemu z braku powściągliwości w jedzeniu brzuchowi, fałdom tłuszczu po bokach.
Tak, Stalin miał ary tmię serca i słabe tętno, a państwo – okazuje się – cuchnęło
moczem i Nikołaj Andriejewicz poczuł się nagi w swoim wełniany m garniturze.
Och, jakże przy kro by ło tak przy glądać się sobie: jak paskudnie wy glądała ta
haniebna lista – obraz własnej słabości.
Figurowały na niej i ogólne zebrania, i posiedzenia Rady Naukowej, i uroczy ste
świąteczne sesje, i masówki w laboratorium, i arty kuliki, i dwie książki, i bankiety, i wizy ty u ludzi
niedobry ch, ale ważny ch, i głosowania, i żarty przy stole, i rozmowy z kierownikami kadr,
i podpisy pod listami, i przy jęcie u ministra.
Ale w ży ciu Nikołaja Andriejewicza by ły i inne listy : takie, które nie zostały
napisane, choć Bóg przy kazał je napisać. By ło milczenie tam, gdzie bóg przy kazał powiedzieć
słowo, by ł numer telefonu, pod który koniecznie należało zadzwonić, ale do tego nigdy nie doszło,
by ły odwiedziny, który ch zaniedbanie by ło grzechem, a które zostały zaniedbane, by ły
niewy słane pieniądze, telegramy. Wielu, wielu rzeczy konieczny ch nie zrobił Nikołaj
Andriejewicz w swoim ży ciu.
Głupio by łoby teraz czuć się dumny m z tego, co zawsze napawało go dumą – że
nigdy nie robił donosów, że wezwany na Łubiankę odmówił udzielenia kompromitujący ch
informacji o aresztowany m koledze, że spotkawszy przy padkiem na ulicy żonę zesłańca nie
odwrócił się, ale uścisnął jej rękę i zapy tał o zdrowie dzieci.
Z czego tu by ć dumny m...
Całe jego ży cie zbudowane by ło na wielkim posłuszeństwie, nie by ło w nim
nieposłuszeństwa.
Z Iwanem także – przez trzy dzieści lat Iwan wędrował z jednego więzienia czy
obozu do drugiego, a Nikołaj Andriejewicz, który zawsze się szczy cił ty m, że nie wy parł się brata,
ani razu przez te trzy dziesięciolecia nie napisał do niego. Kiedy zaś dostał list od Iwana, poprosił
starą ciotkę, aby mu odpowiedziała.
Wszy stko to dawniej wy dawało się naturalne i nagle zaczęło niepokoić, dręczy ć.
Nikołaj Andriejewicz przy pomniał sobie, jak na wiecu zwołany m w związku
z procesami 1937 roku głosował za wy rokiem śmierci na Ry kowa i Bucharina.
Przez siedemnaście lat nie my ślał o ty ch wiecach i oto nagle oży ły w pamięci.
Rzeczą dziwną, szaleńczą wy dawało się wówczas, że pewien profesor insty tutu
górniczego, którego nazwiska Nikołaj Andriejewicz nie zapamiętał, i poeta Pasternak nie zgodzili
się głosować za wy rokiem śmierci na Bucharina. Przecież na procesie złoczy ńcy sami przy znali
się do winy. Przecież przesłuchiwał ich publicznie człowiek wy kształcony, profesor uniwersy tetu,
Andriej Januariewicz Wy szy ński. Przecież nie by ło wątpliwości, że są winni, nie by ło ani cienia
wątpliwości!
Ale teraz Nikołaj Andriejewicz przy pomniał sobie, że wątpliwości jednak by ły. On
wtedy ty lko udawał, że ich nie ma. Przecież gdy by nawet w głębi ducha by ł pewien niewinności
Bucharina, głosowałby jednak za karą śmierci. Łatwiej mu by ło nie wątpić i głosować, więc
udawał przed sobą, że nie wątpi. Nie głosować zaś nie mógł: wierzy ł przecież w wielkie cele partii
Lenina-Stalina. Wierzy ł, że po raz pierwszy w historii ludzkości zostało stworzone społeczeństwo
socjalisty czne bez własności pry watnej, że socjalizm wy maga dy ktatury państwa. Wątpić
w winę Bucharina, nie głosować, znaczy ło zwątpić w potężne państwo, w jego doniosłe cele.
Ale mimo tej świętej wiary, gdzieś w głębi duszy ży ła wątpliwość.
Czy socjalizmem jest to wszy stko: Koły ma, ludożerstwo podczas kolekty wizacji,
zagłada milionów istnień ludzkich? Zdarzało się przecież, że coś całkiem innego wślizgiwało się do
tajemnej głębi świadomości – zby t nieludzki by ł terror, zby t potworne cierpienia robotników
i chłopów.
Tak, tak, w uwielbieniu, w wielkim posłuszeństwie upły nęło ży cie Nikołaja
Andriejewicza, w strachu przed głodem, torturami, katorgą na Sy berii. By ł jednak i inny,
szczególnie podły strach – zamiast czarnego kawioru dostać czerwony. I ty m podły m,
„kawiorowy m” strachom służy ły młodzieńcze marzenia z czasów wojującego komunizmu – by le
nie wątpić, by le głosować, podpisy wać nie rozglądając się naokoło! Tak, tak: strach o własną
skórę podsy cał siłę przekonań.
I nagle państwo drgnęło, wy mamrotało, że lekarzy poddano torturom. A jutro
państwo wy zna, że torturom poddano Bucharina, Zinowjewa, Kamieniewa, Ry kowa, Piatakowa,
że nie wrogowie ludu zabili Maksy ma Gorkiego. A pojutrze wy zna, że za nic zginęły miliony
chłopów.
I okaże się, że wszechmocne, nieomy lne państwo nie bierze odpowiedzialności za
swoje czy ny, że odpowiadać musi Nikołaj Andriejewicz, który nie wątpił, głosował za wszy stkim,
pod wszy stkim się podpisy wał. Nauczy ł się tak dobrze, tak zręcznie udawać przed samy m sobą, że
nikt, ale to nikt i on sam także nie spostrzegał, że udaje. By ł szczerze dumny ze swojej wiary
i swojej prawości.
Dręczące uczucie pogardy dla samego siebie stawało się niekiedy tak mocne, że
Nikołaj Andriejewicz by ł niemal gotów gorzko, przejmująco wy rzucać państwu, po co, po co się
przy znało! Lepiej już by łoby milczeć! Nie miało prawa przy znawać się, niechby wszy stko
zostało po dawnemu.
A jak musiał się czuć profesor Margolin, który oświadczy ł, że nie ty lko lekarzy
morderców, ale i własne dzieci gotów uśmiercić w imię wielkiej sprawy internacjonalizmu.
Brać na swoje sumienie ty le lat podłej pokory ? Nie, to nie do zniesienia!
Jednakże ból stopniowo ustępował. Wszy stko jakby się zmieniło, a zarazem nie
zmieniło się nic.
Bez porównania łatwiej, spokojniej pracowało się teraz w Insty tucie. Ujawniło się
to ze szczególną siłą, kiedy Ry śków wzbudził swoim grubiaństwem takie niezadowolenie wy ższy ch
insty tucji, że został zdjęty ze stanowiska dy rektora.
Uznanie, o który m Nikołaj Andriejewicz marzy ł, wreszcie przy szło, i nie to
oficjalne, nie ministerialne, ale wielkie, prawdziwe uznanie. Objawiało się w wielu rzeczach –
w arty kułach, w wy powiedziach uczestników konferencji naukowy ch, w pełny ch podziwu
spojrzeniach pracowników naukowy ch i laborantek, w listach, które Nikołaj Andriejewicz zaczął
dostawać.
Kandy datura Nikołaja Andriejewicza została zgłoszona do Wy ższej Rady
Naukowej i wkrótce Prezy dium Akademii zatwierdziło go jako naukowego kierownika Insty tutu.
Nikołaj Andriejewicz chciał znowu ściągnąć do Insty tutu wy pędzony ch
kosmopolitów i idealistów, ale nie mógł przekonać kierownika kadr, sy mpaty cznej i ładnej, ale
szalenie upartej kobiety. Udało mu się jedy nie osiągnąć zgodę na powierzenie prac zlecony ch
kolegom zwolniony m z Insty tutu.
Patrząc teraz na Mandelsztama zastanawiał się, czy to możliwe, żeby o ty m
żałosny m i bezradny m człowieku, który przy nosił do Insty tutu pliki tłumaczeń i przy pisów, pisano
przed kilkoma laty za granicą jako o bardzo wy bitny m, niemal wielkim uczony m. Czy to
możliwe, że to jego uznania tak niegdy ś pragnął on sam?
Dawniej Mandelsztam ubierał się bardzo niedbale, ale teraz przy chodził do
Insty tutu w swoim najlepszy m garniturze. Kiedy Nikołaj Andriejewicz zażartował na ten temat,
Mandelsztam odpowiedział: „Aktor bez pracy powinien zawsze by ć dobrze ubrany ”.
I oto teraz kiedy Nikołaj Andriejewicz przy pomniał sobie minione lata, dziwna,
gorzka i radosna zarazem by ła my śl o bliskim spotkaniu z Iwanem. W rodzinie kiedy ś panowała
opinia, że Wania góruje nad rówieśnikami inteligencją i zdolnościami. Sam Nikołaj Andriejewicz
nie by ł specjalnie o ty m przekonany, a w głębi duszy przekonany nie by ł wcale, ale pokornie się
zgadzał.
Wania łatwo i szy bko czy tał grube księgi matematy czne i fizy czne, orientował się
w nich nie z uczniowską pokorą, ale na swój sposób, dziwnie. Od dzieciństwa zdradzał zdolności do
rzeźby, umiał dość ży wo odtworzy ć w glinie uchwy cony wy raz twarzy, charaktery sty czny gest,
szczególnie zaś ruch. I rzecz szczególnie zdumiewająca, obok zainteresowania matematy ką czuł
jakiś pociąg do staroży tnego Wschodu, dobrze poznał literaturę doty czącą rękopisów i pomników
party jskich.
Od dzieciństwa przedziwnie łączy ły się w nim cechy, które nigdy, zdawałoby się,
nie wy stępują u jednego człowieka.
Jako mały chłopiec, uczeń szkoły realnej, w bójce rozbił do krwi głowę
przeciwnikowi i przez całe dwie doby trzy mano go w komisariacie. A zarazem by ł chłopcem
cichy m, nieśmiały m, wrażliwy m, w komórce pod domem miał szpitalik, w który m mieszkały
kalekie zwierzęta – pies z odrąbaną łapą, ślepy kot, smutna kawka z wy darty m z ramienia,
skrzy dłem.
Jako student Iwan tak samo dziwnie łączy ł w sobie delikatność, dobroć, nieśmiałość
z nieubłaganą gwałtownością, która sprawiała, że nawet ludzie bardzo mu bliscy ży wili do niego
niekiedy ukry ty żal.
Może właśnie te szczególne cechy charakteru sprawiły, że Iwan nie spełnił
pokładany ch w nim nadziei – ży cie jego jakby się nagle załamało, a on złamał je ostatecznie.
W latach dwudziesty ch wielu zdolny ch młodzieńców nie mogło studiować
z powodu pochodzenia społecznego – dzieci rodzin szlacheckich, carskich oficerów, popów,
fabry kantów i kupców nie przy jmowano na wy ższe uczelnie.
Iwan został przy jęty na uniwersy tet – pochodził z rodziny inteligencji pracującej.
Bez trudu przeszedł przez surową czy stkę na uniwersy tecie według rubry ki klasowej.
Gdy by Iwan teraz zaczy nał ży cie, obecnie wielkie trudności – piąty punkt ankiety,
sprawa narodowości – nie doty czy łby go wcale.
Gdy by jednak zaczy nał teraz ży cie, spotkały by go pewnie także niepowodzenia.
Nie o zewnętrzne więc okoliczności chodziło, nieudany, gorzki los Iwana zależał
wy łącznie od niego samego...
Na uniwersy tecie w kółku filozoficzny m Iwan toczy ł zażarte dy skusje
z wy kładowcami diamatu. Dy skusje te trwały długo, aż w końcu rozwiązano kółko.
Wtedy Iwan wy głosił w audy torium przemówienie przeciw dy ktaturze –
oświadczy ł, że wolność jest dobrem równie cenny m jak ży cie i że ograniczenie wolności kaleczy
ludzi tak samo jak ciosy topora odrąbującego palce, a pozbawienie wolności jest równoznaczne
z morderstwem. Po ty m przemówieniu relegowano go z uniwersy tetu i wy słano na trzy lata do
obwodu Semipałaty ńskiego.
Od tej pory minęło około trzy dziestu lat, przez te lata Iwan chy ba najwy żej rok by ł
na wolności. Po raz ostatni Nikołaj Andriejewicz widział go w roku 1936, na krótko przed
ponowny m aresztowaniem, po który m Iwan pozostawał już w obozach dziewiętnaście lat bez
przerwy.
Przy jaciele dzieciństwa i koledzy uniwersy teccy pamiętali go długo, mówili:
„Teraz Iwan by łby członkiem Akademii”. „Tak, to by ł jednak niezwy kły człowiek, ale oczy wiście
miał pecha”. Niektórzy zaś dodawali: „By ł jednak wariatem”.
Ania Zamkowska – miłość Iwana – pamiętała o nim chy ba najdłużej.
Ale czas zrobił swoje. I Ania, teraz już Anna Władimirowna, chorowita,
szpakowata kobieta, nie py tała o Iwana przy spotkaniach w teatrze czy jesienią w Gasprze.
Ze świadomości ludzi, z serc gorący ch i zimny ch Iwan znikł; istniał w ukry ciu
i coraz rzadziej przy chodził na my śl ty m, którzy go znali.
A czas robił swoje bez pośpiechu, ale dokładnie: człowiek z początku znikł z dnia
powszedniego; przeniósł się do ludzkiej pamięci, potem i tam się zagubił, przeszedł do
podświadomości i teraz zjawiał się rzadko jak dziecięca zabawka Wańka-wstańka i przerażał
ukazując się niespodziewanie i ty lko na chwilę.
Czas zaś pracował ciągle, wy kony wał swoją prostą robotę: Iwan już uniósł nogę,
by z ciemny ch lochów podświadomości przy jaciół przenieść się na stałe w nieby t, wieczy ste
zapomnienie.
Ale nadeszły nowe czasy, czasy postalinowskie i los sprawił, że Iwan powrócił do
tego świata, z którego już znikła my śl o nim, jego widomy obraz.
 4
Iwan przy szedł dopiero pod wieczór.
W ty m spotkaniu splotły się różne rzeczy : i iry tacja na my śl o stracony m
wy stawny m obiedzie, i trwoga, i okrzy ki na temat siwej głowy, zmarszczek, przeży tego już ży cia.
Oczy Nikołaja Andriejewicza zwilgotniały – jak w suchy ch gliniankach wzbiera nagle woda po
burzy. Maria Pawłowna zaś rozpłakała się, grzebiąc na nowo sy na.
Nie pasowały do tego świata lśniący ch posadzek, szaf z książkami, obrazów
i ży randoli ogorzała, pomarszczona twarz, waciak, ciężko stąpające żołnierskie buty człowieka ze
świata obozów.
Iwan Grigorjewicz starał się opanować wzruszenie i patrząc na stry jecznego brata
wzrokiem zamglony m łzami powiedział:
– Nikołaj, przede wszy stkim taka sprawa: nie będę miał do ciebie żadny ch próśb
ani o zameldowanie, ani o pieniądze, ani o nic innego. Nawiasem mówiąc, by łem już w łaźni
i żadnego robactwa nie przy niosę.
Nikołaj Andriejewicz roześmiał się ocierając łzy :
– Siwy, pomarszczony, ale ciągle taki sam ten nasz Wania.
I nakreślił ręką w powietrza koło, a potem przetknął je w środku palcem:
– Nieznośny, prosty jak dy szel, a zarazem, do licha, dobry.
Maria Pawłowna patrzy ła na męża: dowodziła mu z rana, że Iwan Grigorjewicz
powinien raczej wy kąpać się w łaźni, w wannie człowiek nigdy się tak nie wy my je, a zresztą po
kąpieli Iwana nie da się wy szorować wanny ani kwasem, ani ługiem.
Ta błaha rozmowa nie by ła pozbawiona treści. Uśmiechy, spojrzenia, gesty,
chrząkania – wszy stko to pomagało poznawać, wy jaśniać, rozumieć na nowo.
Nikołaj Andriejewicz miał wielką ochotę opowiedzieć o sobie, chciał czegoś
więcej niż wspomnień dzieciństwa, wy liczania zmarły ch krewny ch, czegoś więcej niż
wy py ty wania Iwana. By ł jednak człowiekiem dobrze wy chowany m, to znaczy umiał robić
i mówić niekoniecznie to, na co miał ochotę, więc powiedział:
– Warto, by śmy pojechali gdzieś na daczę, gdzie nie ma telefonów, i słuchali tam
ciebie ty dzień, miesiąc, dwa miesiące.
Iwan Grigorjewicz wy obraził sobie, jak siedząc w fotelu na daczy i popijając
winko zacząłby opowiadać o ludziach, którzy zapadli w wieczy stą ciemność. Los wielu wy dawał
się tak przejmująco smutny, że nawet najczulsze, najcichsze i najlepsze słowo o nich by łoby jak
dotknięcie obnażonego, udręczonego serca szorstką, tępą ręką. Nie wolno by ło ich doty kać.
I kręcąc głową powiedział:
– Tak, tak, tak, bajki ty siąca i jednej nocy polarny ch.
By ł wzburzony. Gdzież jest Kola: czy to tamten w saty nowej bluzie z angielską
książką pod pachą, wesoły, dowcipny i uczy nny, czy ten z dużą twarzą o miękkich policzkach,
z ły siną jak z wosku?
Przez całe ży cie Iwan by ł mocny m człowiekiem. To jego zawsze proszono, by coś
wy jaśnił, kogoś uspokoił. Niekiedy nawet mieszkańcy obozowej kry minalnej „Indii” prosili go
o radę. Pewnego razu udało mu się zażegnać rozprawę na noże między złodziejami a kapusiami.
Szanowali go różni ludzie: inży nierowie-szkodnicy, obdarty stary kawalergard i podpułkownik
armii Denikina, mistrz ramowej piły ręcznej i lekarz ginekolog z Mińska, oskarżony o ży dowski
nacjonalizm burżuazy jny, Tatar kry mski rozżalony, że jego naród został wy pędzony znad ciepłego
morza do tajgi, i kołchoźnik, który zwędził w swoim kołchozie worek ziemniaków licząc na to, że po
odsiedzeniu wy roku nie wróci do kołchozu, ale na podstawie zaświadczenia z obozu dostanie
sześciomiesięczny paszport miejski.
Lecz tego dnia pragnął, by czy jeś dobre ręce zdjęły z jego ramion ciężar.
I wiedział, że dokonać tego może ty lko jedna siła, wobec której dziwną przy jemność sprawia
człowiekowi poczucie własnej małości i słabości – siła miłości matczy nej. Ale od dawna już nie
miał matki i nikt nie mógł zdjąć z niego ciężaru.

Nikołaj Andriejewicz zaś doznał dziwnego uczucia, które powstało zupełnie mimo
jego woli.
Czekając na Iwana my ślał z rozczuleniem, że będzie z nim szczery do końca, jak
nigdy i z nikim w ży ciu. Miał ochotę wy spowiadać się przed Iwanem ze wszy stkich udręk
sumienia, z pokorą opowiedzieć o swojej gorzkiej i nikczemnej słabości.
Niech go Wania osądzi i – jeśli może – niech go zrozumie, i – jeśli może – niech
mu wy baczy. Jeśli zaś nie zrozumie i nie wy baczy, trudno, niech i tak będzie. Nikołaj
Andriejewicz denerwował się. Oczy zaszły mu łzami, niekiedy powtarzał w duchu słowa
Niekrasowa:

Sy n nisko pokłonił się ojcu,

Obmy ł starcowi nogi...

Miał ochotę powiedzieć stry jecznemu bratu: „Wania, Wanieczka, to niedorzeczne

i dziwne, ale ja ci zazdroszczę. Zazdroszczę, że w ty m okropny m obozie nie musiałeś podpisy wać
podły ch listów, nie głosowałeś za karą śmierci dla ludzi niewinny ch, nie wy głaszałeś podły ch
przemówień...”
I nagle, nieoczekiwanie, na sam widok Iwana obudziło się w nim zupełnie inne
uczucie. Człowiek w waciaku i żołnierskich butach, człowiek o twarzy zgry zionej przez mrozy
i duchotę baraków wy dał mu się obcy, niedobry, wrogi.
Takie uczucie miewał podczas wy jazdów za granicę: za granicą wy dawało mu się
nie do pomy ślenia, by mógł mówić z eleganckimi cudzoziemcami o swoich wątpliwościach,
dzielić się z nimi gory czą tego, co przeży ł. Z cudzoziemcami mówił nie o swoich niepokojach, ale
wy łącznie o rzeczy najważniejszej i nie ulegającej wątpliwości, o history czny ch osiągnięciach
Państwa Radzieckiego. Bronił się przed cudzoziemcami, bronił swojej ojczy zny.
Czy mógł przy puszczać, że podobne uczucie wzbudzi w nim Iwan? Dlaczego?
Z jakiego powodu? Ale tak właśnie się stało.
Nie by ł w stanie pozby ć się teraz wrażenia, że Iwan przy szedł po to, żeby
przekreślić jego ży cie. Iwan zaraz go upokorzy, będzie rozmawiał z nim pobłażliwie, wy niośle.
I Nikołaj Andriejewicz rozpaczliwie zapragnął wy łoży ć, wy jaśnić Iwanowi, że
wszy stko się zmieniło i że teraz zaczęło się nowe ży cie, stare oceny zostały przekreślone, a Iwan
jest ’powalony, pokonany i jego gorzki los nie jest sprawą przy padku... Tak, tak, siwy, pechowy
student... Co ma za sobą, co go czeka w przy szłości?
I pewnie właśnie dlatego, że tak rozpaczliwie, tak uparcie miał ochotę powiedzieć to
Iwanowi, powiedział coś wręcz przeciwnego:
– Aż dziw bierze, jak jest dobrze. W najważniejszy m, Wania, jesteśmy równi.
I chcę ci powiedzieć, że jeśli miewasz poczucie kilkudziesięciu stracony ch lat, straconego ży cia,
to teraz, kiedy spoty kasz ludzi, którzy przeży li te lata nie pracując jako drwale czy kopacze, ale
pisali książki i ty m podobne, odpędzaj to poczucie! W rzeczach najważniejszy ch, Wania, jesteś
równy ty m, którzy przy czy niają się do postępu nauki, który m się powiodło w ży ciu i pracy.
Nikołaj Andriejewicz poczuł, że ze wzruszenia zadrżał mu głos i ścisnęło się serce.
Zobaczy ł zmieszanie Iwana, zobaczy ł, jak znów zamgliły się oczy żony.
Kochał przecież Iwana, przez całe ży cie go kochał. A Maria Pawłowna chy ba
nigdy tak mocno nie odczuwała moralnej siły męża jak w ty ch chwilach, kiedy chciał pocieszy ć
nieszczęśliwego Iwana. Ona dobrze wiedziała, kto jest zwy cięzcą, a kto zwy ciężony m.
Rzecz dziwna, ale nawet owego dnia, kiedy mąż pojechał urzędową limuzy ną na
lotnisko we Wnukowie, skąd poleciał do Indii, gdzie miał przedstawiać premierowi Nehru
delegację uczony ch radzieckich, Maria Pawłowna nie odczuwała takiej pełni swojego ży ciowego
triumfu. Tutaj by ł to triumf zupełnie szczególny – łączy ł się ze łzami nad poległy m sy nem,
z litością i miłością do siwego mężczy zny w gruby ch buciorach.
– Wania – powiedziała Maria Pawłowna – przy gotowałam dla ciebie kompletną
garderobę, jesteś przecież tego samego wzrostu co Kola.
Tę rozmowę o stary ch ubraniach wszczęła w niezby t odpowiedniej chwili i Nikołaj
Andriejewicz przerwał jej:
– Boże, czy trzeba teraz mówić o takich głupstwach. Oczy wiście, Wania, ze
szczerego serca.
– Nie o serce tu chodzi – odparł Iwan Grigorjewicz. – Jesteś przecież ze trzy razy
szerszy ode mnie.
Marię Pawłowną zabolało uważne i jakby nieco litościwe spojrzenie Iwana. Widać
to, że mąż zachowy wał się ze szczególną skromnością, nie pozwalało Wani pozby ć się dawnego
pobłażliwego stosunku do Nikołaja.
Iwan Grigorjewicz wy pił wódkę i ciemnobrązowy rumieniec wy stąpił mu na
policzkach.
Zapy tał o stary ch znajomy ch.
Przez te kilkadziesiąt lat Nikołaj Andriejewicz nie spoty kał większości dawny ch
przy jaciół Iwana. Niektórzy już nie ży li. Wszy stko, co z nimi niegdy ś łączy ło – wspólne
wzruszenia, sprawy – odeszło; rozbiegły się drogi, znikły żal i smutek związane z ty mi, którzy
odeszli bez prawa do korespondencji i bez powrotu. Nikołaj Andriejewicz nie miał ochoty o ty m
wspominać, jak człowiek nie ma ochoty zbliżać się do samotny ch, wy schnięty ch pni, wokół
który ch rozpościera się ty lko zakurzona, martwa ziemia.
Miał natomiast ochotę mówić o ludziach, który ch Iwan Grigorjewicz nie znał –
z nimi wiązały się wy darzenia jego ży cia. Opowiadając o nich niejako zbliżał się do głównego
tematu – opowieści o sobie.
Tak, właśnie w takich chwilach powinien się pozby ć inteligenckiego poczucia winy,
wrażenia, że nie ma prawa do wszy stkich ty ch cudowny ch rzeczy, jakie go spotkały. Miał już
ochotę nie kajać się, ale utwierdzać w słuszności wszy stkiego, co przeży ł.
I zaczął opowiadać o ludziach, którzy dobrodusznie nim pogardzali, nie rozumieli go
i nie cenili, o ludziach, który m z całego serca gotów jest dzisiaj pomóc.
– Kola – przerwała mu nagle Maria Pawłowna – powiedz Wani o Ani
Zamkowskiej.
I oboje od razu wy czuli wzburzenie Iwana Grigorjewicza.
– Ania przecież pisała do ciebie? – zapy tał Nikołaj Andriejewicz.
– Ostatni list dostałem osiemnaście lat temu.
– Tak, tak, Ania wy szła za mąż. Mąż jej jest chemikiem fizy czny m, a ogólnie
biorąc atomistą. Mieszkają w Leningradzie. Wy obraź sobie, że w ty m samy m mieszkaniu,
w który m Ania kiedy ś mieszkała u krewny ch. Spoty kamy ją zwy kle na urlopie, jesienią...
Dawniej zawsze py tała o ciebie, ale po wojnie, prawdę mówiąc, przestała.
Iwan Grigorjewicz chrząknął, powiedział schry pnięty m głosem:
– A ja my ślałem, że nie ży je: przestała pisać.
– Tak, więc o Mandelsztamie – podjął przerwany wątek Nikołaj Andriejewicz. –
Pamiętasz starego Zaoziers kiego? Mandelsztam by ł jego ulubiony m uczniem. Zaozierskiego
zwalili w trzy dziesty m siódmy m roku. Jeździł za granicę, często spoty kał się z emigrantami
i ludźmi, którzy odmówili powrotu, Ipatjewem, Cziczibabinem... Tak, więc o Mandelsztamie, od
razu zaczął się piąć w górę, ale już ci mówiłem, jak to się skończy ło: ogłosili go kosmopolitą i takie
tam... Wszy stko to oczy wiście bzdury, ale prawdę mówiąc dzięki Zaozierskiemu Mandelsztam
utrzy my wał rzeczy wiście bardzo oży wione stosunki z europejskimi i amery kańskimi kołami
naukowy mi.
Nikołaj Andriejewicz my ślał, że opowiada to wszy stko nie ze względu na siebie, ale
ze względu na Iwana – przecież Iwan ży je wśród przestarzały ch, dziecinny ch wy obrażeń, trzeba
go wprowadzić w dzień dzisiejszy. I od razu mignęła mu my śl: „Boże, jak głęboko wżarły się we
mnie służalczość i obłuda”.
Spojrzał na brązowe, spokojne dłonie Iwana i zaczął wy jaśniać:
– Ty pewnie nawet dobrze nie rozumiesz tej terminologii – kosmopolity zm,
burżuazy jny nacjonalizm, znaczenie piątego punktu w ankiecie. Kosmopolity zm odpowiada
mniej więcej uczestnictwu w spisku monarchisty czny m w okresie pierwszego kongresu
Kominternu. Choć w obozach widziałeś przecież wszy stkich: ci, który ch mianowano na miejsce
aresztowany ch, by li także aresztowani i stawali się twoimi sąsiadami na pry czy. Ale my ślę, że to
już nam nie grozi: proces wy miany jest skończony. Przez te kilkadziesiąt lat pierwiastek narodowy
z dziedziny formy przeszedł w naszy m ży ciu do dziedziny treści – giganty czne i proste. Ty lko tej
prostoty wielu nie może zrozumieć. Wiesz, kiedy człowieka wy rzucają, nie chce przy jąć tego
jako prawidłowości history cznej, a widzi jedy nie niedorzeczność, pomy łkę. Fakt pozostaje jednak
faktem. Nasi uczeni, nasi technicy skonstruowali rosy jskie samoloty radzieckie, rosy jskie reaktory
jądrowe i urządzenia elektronowe i tej suwerenności powinna odpowiadać suwerenność
polity czna – rosy jskość weszła do dziedziny treści, do podstaw, do fundamentów...
Powiedział, że nienawidzi czarnosecińców. A jednocześnie widzi, że Mandelsztam
i Chawkin – ludzie niewątpliwie utalentowani, zdolni – by li zaślepieni, uważali, że wszy stko, co się
dzieje, to judofobia i nic więcej. Tak samo Py żow, Rodionow i inni nie rozumieli, że tu chodzi nie
ty lko o ordy narność i nietolerancję Ły senki, lecz także o naukę narodową, która się rozwija dzięki
ty m nowy m ludziom.
Nagle Nikołaj Andriejewicz poczuł na sobie uważne spojrzenie Iwana
Grigorjewicza i w sercu jego drgnęła trwoga, jaka go ogarniała w dzieciństwie, kiedy czuł na
sobie spojrzenie oczu matczy ny ch i niejasno zdawał sobie sprawę, że mówi niedobrze, nie tak, jak
trzeba, nie to, co mówić powinien. Chcąc opanować to mgliste wrażenie rozprawiał ze szczególną
powagą i serdecznością.
– Przeszedłem przez ciężkie próby – ze smutkiem i przekonaniem oświadczy ł
Nikołaj Andriejewicz. – Przeży łem ciężkie, surowe czasy ! Nie huczałem, oczy wiście, jak dzwon
Hercena, nie demaskowałem Berii i błędów Stalina, ale nie ma nawet sensu o ty m mówić.
Iwan Grigorjewicz spuścił głowę, trudno by ło zrozumieć, czy drzemie, czy duma
o czy mś dalekim, czy rozważa słowa Nikołaja Andriejewicza. Ręce jego wy dawały się uśpione,
głowę wciągnął w barki. Tak samo siedział poprzedniego dnia w pociągu słuchając towarzy szy
podróży.
Nikołaj Andriejewicz ciągnął:
– Źle mi by ło i za Jagody, i za Jeżowa, a teraz kiedy nie ma Berii i Abakumowa,
i Riumina, i Mierkułowa, i Kobułowa, stanąłem naprawdę na własny ch nogach. Przede wszy stkim
śpię spokojnie. Nie spodziewam się nocny ch gości.. Zresztą i nie ty lko ja. I mimo woli przy chodzi
mi do głowy, że nie daremnie jednak znosiliśmy te ciężkie czasy. Powstało nowe ży cie, a my
wszy scy przy czy niliśmy się w miarę swoich możliwości do jego powstania.
– Kola, Kola – powiedział Iwan Grigorjewicz półgłosem.
Ton jego rozgniewał Marię Pawłownę. Jednocześnie z Nikołajem Andriejewiczem
zauważy ła współczujący i ponury wy raz twarzy gościa. I z wy rzutem w głosie powiedziała
mężowi:
– Dlaczego się boisz, dlaczego nie powiesz, że Mandelsztam i Py żow to
egoncentry cy, samoluby. I nie ma co ubolewać, że chwała Bogu, samo ży cie dowiodło, czego są
warci. Dowiodło i chwała Bogu.
Wy rzuty, jakie czy niła mężowi, by ły właściwie skierowane do gościa.
I zaniepokojona brutalnością swoich słów, zmieniła temat.
– Przy gotuję zaraz pościel. Wania musi by ć bardzo zmęczony, nie pomy śleliśmy
o ty m.
A Iwan Grigorjewicz, zdając sobie już sprawę, że spotkanie z bratem nie przy niosło
mu ulgi, ale przy gniotło nowy m ciężarem, zapy tał go nachmurzony :
– Powiedz, proszę, podpisałeś list potępiający lekarzy morderców? Sły szałem
o ty m liście w obozie od ty ch, który ch jednak zdąży li zmienić.
– Kochany nasz dziwaku... – zaczął Nikołaj Andriejewicz, ale urwał i umilkł.
Jakby zlodowaciał wewnętrznie w przy pły wie rozpaczy, a zarazem poczuł, że cały
się spocił i dostał wy pieków.
– Kochany, zrozum, kochany, przecież my także nie mieliśmy łatwego ży cia, nie
ty lko wy tam w obozach.
– Niech Bóg broni, żeby m chciał ciebie sądzić – pospiesznie odpowiedział Iwan
Grigorjewicz. – Ani ciebie, ani was wszy stkich zresztą. Jaki tam ze mnie sędzia, coś ty. Nawet
wprost przeciwnie...
– Nie, nie, nie to miałem na my śli – odparł Nikołaj Andriejewicz. – Chciałem
powiedzieć, że to bardzo ważne, by nawet wśród sprzeczności, wśród dy mu i kurzu nie by ć
ślepy m, dostrzegać ogrom drogi. Przecież będąc ślepy m można zwariować...
– Wiesz, na swoje nieszczęście, ja widać się my lę: przenikliwość biorę za ślepotę –
odparł Iwan Grigorjewicz ze skruchą.
– Gdzież my Wanię ułoży my ? – zapy tała Maria Pawłowna. – Gdzie mu będzie
wy godniej?
– Nie, nie, dziękuję – pospiesznie odpowiedział Iwan Grigorjewicz. – Nie mogę
u was zostać na noc.
– A to dlaczego? Gdzie masz iść? Masza, ano zwiążemy go.
– Nie trzeba mnie wiązać – powiedział Iwan Grigorjewicz.
Nikołaj Andriejewicz umilkł, sposępniał.
– Ale bardzo przepraszam, ale to wcale nie to, po prostu nie mogę, to zupełnie coś
innego... – powiedział Iwan Grigorjewicz.
– Wiesz co Wania – zaczął Nikołaj Andriejewicz i urwał.
Po odejściu Iwana Grigorjewicza Maria Pawłowna spojrzała na stół zastawiony
przekąskami, na odsunięte krzesła.
– Przy jęliśmy go naprawdę po królewsku – powiedziała.
– Lepiej nie przy jmowaliśmy Niesmiejanowów.
To prawda, ty m razem, co rzadko się zdarza ludziom skąpy m, Maria Pawłowna
przy gotowała wspaniały obiad ze szczodrobliwością większą od rozmachu najbardziej
rozrzutny ch osób. Nikołaj Andriejewicz podszedł do stołu.
– Tak, człowiek szalony pozostaje szalony przez całe ży cie – rzekł w zamy śleniu.
Maria Pawłowna położy ła ręce mężowi na skroniach i powiedziała całując go
w czoło:
– Nie martw się, nie trzeba, mój ty niepoprawny idealisto.
 5
Iwan Grigorjewicz obudził się o świcie. Leżąc na twardej półce wagonu
wsłuchiwał się w stukot kół. Uniósł lekko powieki i zaczął się wpatry wać w mrok przedświtu za
oknem...
Przez dwadzieścia dziewięć lat zamknięcia kilkakrotnie widział we śnie dzieciństwo.
Pewnej nocy przy śniła mu się mała zatoczka – w spokojnej wodzie z drobny mi kamy kami na
dnie kilka mały ch krabów przebiegło bezszelestnie a szy bko i skry ło się w wodorostach... Iwan
powoli stąpał po okrągły ch kamieniach czując pod stopą delikatny podwodny len, niby strużka
rtęci bry znęły i rozsy pały się podłużne kropelki – malutkie makrele, ostroboki... Słońce oświetlało
zielone zarośla glonów na dnie; wy dawało się, że nie słoną wodą, ale światłem wy pełniona jest
miła zatoczka.
Sen ten przy śnił mu się w by dlęcy m wagonie transportu i choć od tamtej pory
minęło ćwierć wieku, Iwan Grigorjewicz pamiętał rozpacz, jaka go ogarnęła na widok szarego
zimowego światła i szary ch twarzy współwięźniów, na odgłos śniegu skrzy piącego pod butami za
ścianami wagonu i stukotu młotków, który mi konwojenci uderzali w spód wagonu.
Niekiedy wy obrażał sobie dom rodzinny nad morzem, gałęzie starej czereśni nad
dachem, studnię...
Doprowadzając pamięć do dręczącej ostrości przy pominał sobie poły sk grubego
liścia magnolii, płaski kamień na środku strumienia... Przy pominał sobie ciszę i chłód w pokojach
bielony ch kredą, wzór na obrusie. I to, jak czy tał siedząc z nogami na kanapie – cerata, którą by ła
obita, przy jemnie chłodziła w upalne dni letnie. Czasami usiłował wy obrazić sobie twarz matki
i ściskało mu się serce. Mruży ł oczy, a pod przy mknięty mi powiekami wzbierały łzy, jak niegdy ś
w dzieciństwie, kiedy próbował spojrzeć na słońce.
Góry przy pominał sobie szczegółowo i bez wy siłku, jak gdy by kartkował dobrze
znaną książkę – otwiera się sama na potrzebnej stronicy. Przedzierał się przez zarośla jeży n
i krzy we wiązy sy bery jskie, ślizgając się na kamienistej, żółtoszarej, popękanej ziemi, docierał do
przełęczy i obejrzawszy się na morze wkraczał w chłodny półmrok lasu... Potężne dęby
o gruby ch konarach lekko podnosiły pod samo niebo pęki misternie wy cięty ch liści. Wilgotna
cisza panowała wokoło.
W połowie zeszłego stulecia ludność wy brzeża stanowili Czerkiesi.
Stary Grek, ojciec ogrodnika Metodego, widział w dzieciństwie gęsto zaludnione
czerkieskie auły, ogrody.
Po podboju wy brzeża przez Rosjan Czerkiesi odeszli i ży cie zamarło w górach
przy brzeżny ch. Wśród dębów rosły tu i ówdzie zgarbione drzewa owocowe, które wróciły do
lasu: śliwy, grusze, czereśnie. Ale brzoskwinie i morele znikły – skończy ło się ich krótkie ży cie.
W lesie leżały zakopcone, posępne kamienie, resztki rozwalony ch pieców, a na
opuszczony ch cmentarzach ciemniały nagrobki do połowy wrośnięte w ziemię.
Ziemia wchłaniała z latami wszy stko, co nie by ło ży we – kamienie, żelazo; zielone
ży cie, natomiast, wy ry wało się z jej głębi. Cisza nad wy sty gły mi resztkami ognisk domowy ch
wy dawała się chłopcu przejmująca. Wracając do domu z jakąś szczególną przy jemnością
wchłaniał zapach kuchennego dy mu, słuchał ujadania psów, gdakania kur. Pewnego razu podszedł
do matki, która siedziała przy stole z książką w ręce, objął ją i przy tulił głowę do jej kolan.
– Źle się czujesz? – zapy tała matka.
– Nie, nic mi nie jest, tak się cieszę – mamrotał chłopiec całując suknię matki.
I nagle się rozpłakał.
 Nie mógł wy tłumaczy ć mamie tego, co czuł, wy dawało mu się: w mroku leśny m
ktoś się skarży, szuka ludzi, którzy zniknęli, zagląda za drzewa, nasłuchuje głosów pasterzy
czerkieskich, płaczu niemowląt, pociąga nosem: czy nie czuć dy mu, zapachu gorący ch placków...
I po powrocie z lasu jakoś nie ty lko przy jemnie, ale i wsty d mu by ło cieszy ć się
urokiem rodzinnego domu.
Miał wrażenie, że matka nie zrozumiała jego wy jaśnień, powiedziała wzdy chając:
– Głuptasie ty mój, trudno ci będzie ży ć z tak miękkim, tak wrażliwy m sercem.
Przy kolacji ojciec powiedział wy mieniwszy z matką spojrzenia:
– Wania, wiesz pewnie, że dawniej nasze Soczi nazy wało się „Posterunek
Dachowski”, a wioski w górach „Pierwsza Kompania”, „Druga Kompania”...
– Wiem – odpowiedział chłopiec i sapnął nerwowo.
– To miejsca postoju wojsk rosy jskich, żołnierze szli nie ty lko ze strzelbami, lecz
także z siekierami i łopatami – torowali drogę w zaroślach, wśród który ch mieszkali dzicy, okrutni
górale.
Ojciec podrapał się w brodę i dodał:
– Daruj górnolotne słowa, ci żołnierze torowali drogę Rosji, więc zamieszkaliśmy
tutaj... Ja, na przy kład, przy czy niłem się do zakładania szkół, Jaków Jakowlewicz zakładał winnice
i ogrody, a inni budowali tutaj szpitale, wy ty czali szosy. Postęp wy maga ofiar i nie ma co
ubolewać nad ty m, co by ło nieuniknione. Zrozumiałeś, dlaczego ci o ty m mówię?
– Zrozumiałem – odpowiedział Wania. – Ale sady tu by ły i przed naszy m
przy jściem, a teraz całkiem zdziczały.
– Tak, tak, sy nku – przy taknął ojciec – wiesz, kiedy drwa rąbią, wióry lecą.
Nawiasem mówiąc, Czerkiesów nikt stąd nie wy pędzał, sami odeszli do Turcji. Mogli zostać
i przy jąć kulturę rosy jską. W Turcji zaś cierpieli biedę i wielu zginęło...
Przy pomniał sobie minione ży cie – śniła mu się ziemia rodzinna, sły szał znajome
głosy, pies podwórzowy o czerwony ch od starczy ch łez oczach wstawał na jego spotkanie.
Budził go z ty ch majaczeń szum tajgi, nad którą przetaczała się zamieć zimowa.
I oto teraz nastały dla niego dni ży cia na wolności, a on ciągle czeka na powrót
czegoś dobrego, młodego.
Tamtego ranka w pociągu obudził się z poczuciem beznadziejnego osamotnienia.
Wczorajsze spotkanie ze stry jeczny m bratem by ło źródłem gory czy, a Moskwa ogłuszy ła go
i przy tłoczy ła. Bry ły wieżowców, potoki samochodów, sy gnały świetlne, tłumy sunące
chodnikami – wszy stko to by ło mu obce, wy dawało się dziwne. Miasto wy glądało jak ogromny
wy regulowany mechanizm, który to staje na czerwony sy gnał, to znów wprawia się w ruch na
zielony. Rosja wiele widziała w ciągu ty siąca lat swoich dziejów. A w latach władzy radzieckiej
zobaczy ła zwy cięstwa wojenne odniesione na różny ch frontach świata, olbrzy mie budowy, nowe
miasta, tamy przegradzające bieg Dniepru i Wołgi, kanał łączący morza, potężne traktory
i drapacze chmur... Jednego ty lko nie widziała Rosja przez ty siąc lat – wolności.
Pojechał trolejbusem na południowy zachód Moskwy. Tam wśród wiejskiego błota,
nie wy schły ch wiejskich sadzawek wy rosły ogromne siedmio- i dziewięciopiętrowe wieżowce.
Wiejskie chaty, ogródki, szopy szy bko znikały, wy pierane przez giganty czne natarcie kamienia
i asfaltu.
W ty m chaosie, wśród ry ku pięciotonowy ch ciężarówek zary sowy wały się już
ulice nowej Moskwy. Iwan Grigorjewicz chodził po powstający m dopiero mieście, gdzie nie by ło
jeszcze jezdni ani chodników. Ludzie docierali tam do swoich domostw ścieżkami wijący mi się
wśród zwałów śmieci. Na domach widniały jednakowe wszędzie szy ldy : „Mięso”, „Fry zjer”.
O zmierzchu pionowe neony „Mięso” jarzy ły się czerwony m światłem, neony „Fry zjer”
świeciły się jaskrawą zielenią.
Neony te, które się tutaj zjawiły z pierwszy mi lokatorami, jakby ukazy wały
cielesną istotę człowieka.
Mięso, mięso, mięso... Człowiek żarł mięso... Ży ć nie mógł bez mięsa. Nie by ło tu
jeszcze bibliotek, teatrów, kin, pracowni krawieckich, nie by ło nawet szpitali, aptek, szkół, ale od
razu, naty chmiast świecił się czerwony m ogniem wśród kamieni napis: mięso, mięso, mięso...
I tuż obok szmaragd szy ldów fry zjerskich: człowiek jadł mięso i obrastał sierścią.

W nocy Iwan Grigorjewicz przy szedł na dworzec, a dowiedziawszy się, że

o drugiej odchodzi ostatni pociąg do Leningradu, kupił bilet i wziął rzeczy z przechowalni.
Zdziwił go spokój, jaki go ogarnął od razu, kiedy się znalazł w zimny m, pusty m
wagonie.
Pociąg jechał przez przedmieścia Moskwy, za oknami migały ciemne, jesienne
laski i polany, Iwan Grigorjewicz poczuł się lepiej na samą my śl, że wy ślizguje się
z moskiewskiego, elektry cznego, kamiennego i samochodowego ogromu, że nie słucha wy wodów
stry jecznego brata na temat rozumnego biegu historii, która zrobiła miejsce dla Nikołaja
Andriejewicza. Na polerowanej ławce jak na wodzie zalśnił odblask latarki.
– Ma pan bilet, ojczulku? – zapy tała konduktorka.
– Mam. Już pokazy wałem.
Przez długie lata my ślał o godzinie, kiedy po wy jściu na wolność spotka się ze
stry jeczny m bratem, jedy ny m człowiekiem na świecie, który znał go w dzieciństwie, znał jego
rodziców.
Z rana obudził się z poczuciem całkowitej samotności, jakiej – zdawało mu się –
nie może znieść istota oddy chająca powietrzem tej ziemi.
Jechał do miasta, w który m upły nęły jego lata studenckie, w który m mieszkała
kobieta, którą kochał.
Kiedy przed wieloma laty przestała pisać, opłakiwał ją, nie wątpił, że ty lko śmierć
mogła położy ć kres ich korespondencji. Ale kobieta ta nie umarła, kobieta ta ży ła.
 6
Iwan Grigorjewicz spędził w Leningradzie trzy dni. Dwa razy krąży ł w pobliżu
uniwersy tetu, pojechał na Ochtę, do Insty tutu Politechnicznego, szukał ulic, przy który ch
mieszkali niegdy ś jego znajomi, i nie znajdował ani ty ch ulic, ani domów zburzony ch podczas
blokady, a jeśli nawet znajdował je czasem, na czarny ch tablicach wy wieszony ch w bramach
nie by ło znajomy ch nazwisk.
Wśród znajomy ch miejsc by ł czasem spokojny, roztargniony – otaczały go twarze
z więzienia, rozmowy obozowe – a niekiedy – ugodzony jakimś wspomnieniem młodości – długo
stał przed znajomy m domem, na znajomy m rogu. By ł w Ermitażu, ale wy szedł znudzony
i obojętny. Czy to możliwe, że obrazy pozostawały tak piękne przez wszy stkie te lata, podczas
który ch on się starzał w obozie? Dlaczego się nie zmieniały, dlaczego nie postarzały się te
cudowne madonny, nie oślepły im oczy od łez? Może ta wiecznotrwałość i ta niezmienność
stanowią ich słabość, a nie potęgę? Może w ten sposób sztuka zdradza człowieka, który ją stworzy ł?
Pewnego dnia szczególnie poruszy ło go nagłe wspomnienie. Samo wy darzenie
by ło zupełnie przy padkowe i błahe: pomógł kiedy ś starej kulawej kobiecie wnieść koszy k na
trzecie piętro, a gdy zbiegł potem na dół po ciemny ch schodach, zamarł nagle ze szczęścia –
wiosna, kałuże, marcowe słońce!
Podszedł do domu, w który m niegdy ś mieszkała Ania Zamkowska. Wy dawało mu
się niemożliwe, że zobaczy znowu wy sokie okna, ściany oblicowane granitem, bielejące
w półmroku marmurowe schody, metalową siatkę wokół windy. Ileż razy wspominał ten dom!
Odprowadzał tu Anię po nocny ch spacerach, stał zazwy czaj na dole i czekał, aż w jej oknie zapali
się światło. Ania mówiła: „Jeśli wrócisz z wojny niewidomy, bez nóg i rąk, to i tak będę szczęśliwa,
nie przestanę cię kochać”.
Zobaczy ł kwiaty w uchy lony m oknie. Stał chwilę pod bramą i odszedł. Serce mu
biło spokojnie – tam, za drutami, kobieta, którą uważał za zmarłą, by ła mil bliższa niż dzisiaj, kiedy
stał pod jej oknem.
Poznawał i nie poznawał miasta. Wiele rzeczy wy dawało mu się takie samo jak
dawniej, jak gdy by zaledwie kilka godzin temu szedł ty mi ulicami, ale niektóre dopiero niedawno
powstały – domy, ulice, a na miejscu tego, co znikło, nie by ło nic.
Nie zdawał sobie jednak sprawy, że nie ty lko miasto się zmieniło, on także się
zmienił. Interesowało go co innego niż dawniej, inne by ło też jego badawcze spojrzenie.
Widział teraz w mieście to, czego dawniej nie dostrzegał, jak gdy by przeniósł się
z jednego piętra ży cia na inne. Ukazały mu się teraz bazary z ciuchami, komisariaty milicji, biura
paszportowe, knajpy, biura pośrednictwa pracy, ogłoszenia o werbunku siły roboczej, szpitale,
poczekalnie dworcowe dla podróżny ch jadący ch tranzy tem... Świat zaś afiszów teatralny ch,
filharmonii, anty kwariatów z książkami, stadionów, audy toriów uniwersy teckich, czy telni i sal
wy stawowy ch znikł dla niego, przeszedł do czwartego wy miaru.
Dla człowieka dotkniętego chroniczną chorobą istnieją w mieście ty lko apteki
i szpitale, przy chodnie i komisje lekarskie. A dla pijaka miasto jest zbudowane z jednej półlitrówki
na trzech. Dla zakochanego zaś miasto^ to ty lko wskazówki zegarów miejskich pokazujące godziny
randek, ławki na bulwarach, monety dwukopiejkowe do automatów telefoniczny ch.
Niegdy ś na ulicach ty ch spoty kał wszędzie znajomy ch, okna kolegów świeciły się
wieczorami. Teraz z pry czy więziennej uśmiechały się do niego znajome oczy, a blade wargi
mówiły szeptem:
– Dzień dobry, Iwanie Grigorjewiczu!
 Tutaj, w ty m mieście znał niegdy ś sprzedawców w księgarniach i sklepach
spoży wczy ch, gazeciarzy z kiosków i sprzedawczy nie papierosów.
W Workucie podszedł do niego nadzorca i powiedział:
– A ja ciebie znam, by łeś w etapowy m, w Omsku.
Dziś w wieloty sięczny m tłumie leningradczy ków Iwan Grigorjewicz nie widział
znajomy ch twarzy i nie dostrzegał nic znajomego u nieznajomy ch. W ogólny m wy glądzie ludzi
zaszły ogromne zmiany.
Widoczne i niewidoczne więzy znikły, zostały zerwane – zerwał je czas, masowe
zesłania po zabójstwie Kirowa. Zerwały je burze, zasy pały śniegi i kurz Kazachstanu, zniweczy ła
śmierć podczas blokady, nie ma ty ch więzów. – Iwan Grigorjewicz szedł ulicami Leningradu
samotny, obcy...
Wędrówka milionowy ch mas ludzkich doprowadziła do tego, że na ulicach
Leningradu roiło się od przy by szów z głębi kraju, ludzi o jasny ch oczach i wy stający ch kościach
policzkowy ch, a w barakach obozowy ch Iwan Grigorjewicz raz po raz naty kał się na
grasejujący ch petersburżan o smutny m spojrzeniu.
Newski Prospekt i drewniana wieś rejonowa wy szły sobie na spotkanie, zmieszały
się nie ty lko w autobusach i mieszkaniach, lecz także na stronicach książek i pism, na
konferencjach insty tutów naukowy ch. Iwan Grigorjewicz poczuł atmosferę koszar obozowy ch
patrząc na okna leningradzkiego komisariatu milicji, słuchając przy wspaniale zastawiony m stole
wy wodów swojego stry jecznego brata, przy glądając się wy wieszce biura paszportowego...
Wy dało mu się nagle, że drut kolczasty już nie jest potrzebny : ży cie za drutami zostało w swojej
najgłębszej istocie zrównane z barakiem obozowy m.
W ogromny m kotle osnuty m kłębami ognistego dy mu i parą wrzało, bulgotało
i niejeden sądził, że ty lko on rozumie, jakie prawo rządzi ty m wrzeniem, wie, jak nawarzono
w ty m kotle piwa i kto ma je wy pić.
Iwan Grigorjewicz znalazł się znowu w swy ch żołnierskich buciorach przed
miedziany m jeźdźcem o bosy ch jak bóstwo stopach i głowie przy strojonej wieńcem laurowy m.
Przechodził tędy przed trzy dziestu laty jako młody człowiek. Piotr z brązu by ł potężny. Oto
wreszcie spotkanie z kimś znajomy m.
Chy ba ani przed trzy dziestu, ani przed stu trzy dziestu laty, kiedy Puszkin
przy prowadził na ten plac swojego bohatera, ten wspaniały Piotr nie tchnął takim majestatem jak
dzisiaj. Nie by ło na świecie siły większej od tej, którą on uosabiał, wy rażał całą swoją postacią –
majestaty cznej siły wielkiego państwa. Siła ta rosła, wzmagała się, panowała nad polami,
fabry kami, biurkami poetów i uczony ch, nad budową kanałów i tam, nad kamieniołomami, nad
tartakami i wy rębami; potęga ta mogła ogarnąć i ogromne przestrzenie, i ukry te głębie serc ludzi
nią urzeczony ch, składający ch jej w dani swoją wolność, a nawet samo pragnienie wolności.
– Sankt Petersburg, sanpunkt, Sankt Petersburg – powtarzał Iwan Grigorjewicz.
Niedorzeczne podobieństwo ty ch słów zdawało się wy rażać ukry ty związek między
wielkim jeźdźcem a nędzarzem obozowy m.
Iwan Grigorjewicz spędził noc na dworcu w poczekalni dla podróżny ch jadący ch
tranzy tem. Wy dawał najwy żej dwa ruble dziennie i nie spieszy ł się z opuszczeniem Leningradu.
Trzeciego dnia natknął się na znajomego, o który m często my ślał w obozie.
Poznali się od razu, choć obecny Iwan Grigorjewicz wcale nie by ł podobny do
studenta trzeciego roku, a napotkany Witalij Antonowicz Piniegin w popielaty m palcie
i pilśniowy m kapeluszu nie przy pominał ani trochę młodzieńca w wy tarty m mundurze
studenckim.
Na widok osłupiałego ze zdumienia Piniegina Iwan Grigorjewicz powiedział:
 – Zaliczy łeś mnie widocznie w poczet nieboszczy ków?
Piniegin rozłoży ł ręce.
– Tak, już z dziesięć lat temu mówiono, żeś ty tego...
Piniegin patrzy ł ży wy mi, inteligentny mi oczami, wpatry wał się w samą głąb oczu
Iwana Grigorjewicza.
– Bądź spokojny – odparł Iwan Grigorjewicz. – Nie przy by łem z tamtego świata
i nie uciekłem z katorgi, co by łoby jeszcze gorsze. Tak samo jak ty mam dowód osobisty i inne
potrzebne rzeczy.
Te słowa oburzy ły Piniegina:
– Spoty kając starego kolegę, nie jestem ciekaw, czy ma dowód osobisty.
Ten zaszedł daleko, ale pozostał w głębi serca równy m chłopem.
O czy mkolwiek mówił – o swoich sy nach, o ty m, że Iwan Grigorjewicz bardzo się
zmienił, „ale cię od razu poznałem” – oczy jego jak urzeczone chciwie obserwowały dawnego
kolegę.
– Tak więc to wy gląda z grubsza biorąc – powiedział Piniegin. – Cóż mam ci
jeszcze powiedzieć?
„Lepiej by ś opowiedział...” Piniegin zamarł na chwilę, ale Iwan Grigorjewicz nic
takiego oczy wiście nie powiedział.
– O tobie nic przecież nie wiem – stwierdził Piniegin.
I znów chwila oczekiwania, czy Iwan Grigorjewicz nie odpowie na to:
„Umiałeś przecież sam opowiadać o mnie, kiedy by ło trzeba, cóż ja tobie mam
opowiadać?”
Ale Iwan Grigorjewicz milczał chwilę i machnął ręką.
Piniegin nagle zrozumiał: nic Wańka nie wie i nie może wiedzieć. Nerwy, nerwy...
Że też właśnie dzisiaj wy słał samochód do przeglądu technicznego! Jakoś niedawno przy pomniał
sobie Iwana i pomy ślał – a nuż jakiś krewny uzy ska jego rehabilitację pośmiertną. Przeniesienie
z martwy ch dusz do ży wy ch! I oto nagle, w biały dzień, on – Iwan, Wania! Trzy dzieści lat tam
odbębnił i w kieszeni ma pewnie papier: „Wobec braku cech przestępstwa”.
Spojrzał znów w oczy Iwanowi Grigorjewiczowi i doszedł do wniosku, że Iwan
o niczy m nie wie. Zawsty dził się swojej ary tmii serca, zimnego potu, mało przecież brakowało,
a wy buchnąłby płaczem, zaniósłby się szlochem jak dziecko.
Pewność, że Iwan nie plunie mu w twarz, nie zażąda wy jaśnień, wprawiła
Piniegina w euforię. Z niezupełnie zrozumiałą dla niego samego wdzięcznością powiedział:
– Posłuchaj, Iwanie, tak po prostu, po robociarsku, mój ojciec by ł przecież
kowalem, może ci trzeba pieniędzy ? Wierz mi, po koleżeńsku, ze szczerego serca...
Iwan Grigorjewicz bez wy rzutu, z ży wą, smutną ciekawością spojrzał wprost
w oczy dawnemu koledze i ten przez króciutką chwilę, zaledwie przez ułamek sekundy, miał
wrażenie, że i ordery, i daczę, i władzę, i siłę, i piękną żonę, i udany ch sy nów badający ch jądro
atomu – wszy stko to warto oddać, by leby nie czuć na sobie tego spojrzenia.
– No, bądź zdrów, Piniegin – powiedział Iwan Grigorjewicz i ruszy ł w stronę
dworca.
 7
Kto jest winny, kto będzie odpowiadał...
Trzeba się zastanowić, nie należy się spieszy ć z odpowiedzią.
Oto są one: fałszy we orzeczenia techniczne i literackie, przemówienia
demaskujące wrogów ludu, oto serdeczne rozmowy i przy jacielskie wy znania przełożone na
języ k donosów i raportów składany ch przez donosicieli i informatorów.
Donosy poprzedzały nakaz aresztowania, towarzy szy ły dochodzeniu, wpły wały na
wy rok. Megatony donosicielskich kłamstw decy dowały o losie ludzi wpisany ch na listy
rozkułaczony ch, pozbawiony ch prawa głosu, dowodu osobistego, zsy łany ch, rozstrzeliwany ch.
Na jedny m końcu łańcucha dwóch ludzi rozmawiało przy stole popijając herbatę,
po czy m przy świetle lampy pod przy tulny m abażurem wy pisy wano inteligentne przy znanie się
do winy ; albo na zebraniu kołchozu prosto i rzeczowo przemawiał akty wista, a na drugim końcu
łańcucha by ły oszalałe oczy, odbite nerki, roztrzaskana kulą czaszka, trupy zmarły ch na szkorbut
w by le jak skleconej kostnicy obozowej, odmrożone w tajdze, zropiałe i zgangrenowane palce
u nóg.
Na początku by ło słowo... Zaiste.

Co robić z nikczemny mi donosicielami?

Oto po dwudziestu pięciu latach wrócił z obozu człowiek, ręce mu drżą, oczy ma
zapadnięte jak męczennik, to Judasz numer jeden. I wśród jego przy jaciół pobiegł szept –
podobno w swoim czasie źle się zachowy wał na badaniach. Niektórzy przestali mu się kłaniać.
Ludzie nieco mądrzejsi grzecznie z nim rozmawiają przy spotkaniu, ale nie zapraszają do siebie,
do domu. Ci, co są jeszcze mądrzejsi, co szerzej, głębiej patrzą na rzeczy, zapraszają do siebie,
ale nie otwierają przed nim serca, zamknęli je na cztery spusty.
Mają wszy scy dacze, książeczki oszczędnościowe, ordery, samochody. On
oczy wiście jest chudy, a oni tłuści, ale oni nie zachowy wali się źle na przesłuchaniach. Właściwie
nie mogli nawet upodlić się na przesłuchaniach, bo nikt ich nie przesłuchiwał. Mieli szczęście i nie
by li aresztowani. Na czy m w takim razie polega wy ższość moralna ty ch tłusty ch nad ty mi
chudy mi? Przy padek czy prawidłowość – co zdecy dowało o ich losie?
On by ł zwy kły m człowiekiem. Pił herbatę, jadł jajecznicę, lubił rozmawiać
z przy jaciółmi o przeczy tany ch książkach, chodził do Moskiewskiego Teatru Arty sty cznego,
czasem robił dobre uczy nki. By ł co prawda bardzo wrażliwy, nerwowy i brakowało mu pewności
siebie.
A naciskali go mocno, nie ty lko wy my ślali mu, nie ty lko go bili i nie pozwalali, by
zasnął. Nie dawali mu wody, a karmili śledziami. I straszy li karą śmierci. Ale co tu gadać – zrobił
rzecz straszną – oszkalował człowieka niewinnego. Co prawda tamten, którego oszkalował, nie
został aresztowany, a ten, którego zmuszono, by szkalował, dwanaście lat spędził – niewinny –
w obozie, wrócił ledwie ży wy, złamany, nędzarz, trzy ćwierci do śmierci. Ale przecież
szkalował...
Nie spieszmy się, zastanówmy się poważnie nad ty m donosicielem.

Ale oto Judasz numer dwa. Ten nawet jednego dnia nie spędził w więzieniu!
Uchodził za człowieka wy bitnie inteligentnego i doskonałego mówcę, a tu po powrocie z obozu
ledwie ży wi ludzie opowiedzieli, że jest kapusiem. Przy czy nił sią do zguby wielu osób. Przez
długie lata prowadził szczere rozmowy z przy jaciółmi, a potem składał władzom raporty. Nie
stosowano tortur, by wy musić od niego zeznania, przejawiał sam wielką pomy słowość,
niepostrzeżenie podsuwał swoim rozmówcom niebezpieczne tematy. Dwie oszkalowane przez
niego osoby nie wróciły z obozu, jedna została rozstrzelana z wy roku kolegium wojskowego. Te
zaś jego ofiary, które z obozu wróciły, nabawiły się najróżnorodniejszy ch chorób, przy który ch
najbardziej bezlitosna komisja lekarska przy znaje inwalidztwo pierwszej grupy.
On natomiast uty ł, zasły nął jako smakosz i znawca gruzińskich win. I pracował
w dziedzinie sztuk piękny ch, zebrał kolekcję unikalny ch wy dań starodawnej poezji...
Nie będziemy się jednak spieszy ć, zastanówmy się, zanim wy damy wy rok.
Przecież od najmłodszy ch lat ży ł w ciągły m strachu – ojciec jego, człowiek
zamożny, w 1919 roku zmarł w obozie koncentracy jny m na ty fus plamisty, ciotka wy emigrowała
z mężem do Pary ża, starszy brat walczy ł w szeregach Białej Armii. A on od dzieciństwa ży ł
w przerażeniu. Matka panicznie się bała milicji, administratora domu, głównego lokatora,
urzędników Rady Miejskiej. Co dzień i co godzinę on i jego najbliżsi czuli swoją klasową
ograniczoność i klasową skazę... Podczas nauki w szkole drżał przed sekretarzem Komsomołu,
przy stojną druży nową pionierów Galą, która – zdawało mu się – patrzy ła na niego ze wstrętem
jak na obrzy dliwego robaka. Umierał ze strachu, że Gala może zauważy ć jego rozkochane
spojrzenie.
Niektóre rzeczy można zrozumieć. Urzekła go potęga nowego świata, niczy m
ptaszek wpatry wał się swoimi miły mi oczętami w promienne oczy powszechnej odnowy. Tak
pragnął włączy ć się, dostąpić zaszczy tu! Więc nowy ład go przy garnął. Wróbelek nawet nie
pisnął, nie poruszy ł skrzy dełkami, kiedy się okazało, że groźny świat potrzebuje go, potrzebuje
jego inteligencji i wrodzonego wdzięku. Złoży ł wszy stko na Ołtarzu Ojczy zny.
Tak, to święta prawda! Ale postępował nikczemnie! Jakim okazał się
nikczemnikiem! I donosząc nie zapomniał o sobie – dobrze jadł, korzy stał z przy jemności ży cia.
By ł jednak szalenie bezbronny, takiemu trzeba niańki, żonusi. Jak miał dać sobie radę z potęgą,
która przy tłoczy ła pół świata, wy wróciła do góry nogami całe imperium. A on ze swoją trwożną
delikatnością by ł jak cieniutka koroneczka, ledwie ktoś go dotknął, gubił się, patrzy ł żałośnie.
I oto okazało się, że śmiercionośny bagienny płaz, wy sługując się i przy milając
w najlepsze, zadał ludziom niemało udręki.
A gubił przecież takich samy ch jak on, swoich stary ch przy jaciół, miły ch,
skry ty ch, inteligentny ch, nieśmiały ch. On jeden wiedział, jak do nich podejść. Rozumiał przecież
wszy stko – płakał czy tając Archijerieja Czechowa.
Zaczekamy jednak, zastanowimy się – nie zastanowiwszy się nie będziemy go
potępiać.

A oto nowy towarzy sz – Judasz numer trzy. Ma ostry, lekko ochry pły jak
u bosmana głos. Badawcze, spokojne spojrzenie. Pewność siebie króla ży cia. To skierowują go do
pracy ideologicznej, to do uprawy owoców i warzy w. Dane personalne ma białe jak śnieg, aż się
świecą. Rodzina – robotnicy fabry czni i biedota wiejska z dziada pradziada.
W 1937 roku człowiek ten napisał z rozpędu, za jedny m zamachem przeszło
dwieście donosów. Urozmaicona jest ta krwawa lista. Komisarze z czasów wojny domowej,
poeta-pieśniarz, dy rektor odlewni żelaza, dwóch sekretarzy komitetu rejonowego, bezparty jny
stary inży nier, trzech redaktorów – jeden z gazety, dwóch z wy dawnictwa, kierownik stołówki
specjalnej, nauczy ciel filozofii, profesor botaniki, ślusarz z administracji domu, dwóch
pracowników obwodowego wy działu rolnego... Wszy stkich niepodobna wy liczy ć.
 Donosy jego doty czy ły zawsze ludzi radzieckich, a nie tak zwany ch „by ły ch”.
Ofiarami jego by li członkowie partii, bojownicy wojny domowej, akty wiści. Wy specjalizował
się zwłaszcza w party jniakach o zacięciu fanaty czny m – żwawo ciął ich śmiercionośną brzy twą
po oczach.
Niewielu wróciło z ty ch dwustu – jedni od razu zostali rozstrzelani, drudzy
przenieśli się na tamten świat – zmarli na dy strofię, zginęli podczas czy stek w obozach. Ci, co
wrócili – okaleczeni na duchu i ciele – jako tako wegetują na wolności.
Dla niego zaś rok 1937 to okres triumfu. By ł przecież prawie niepiśmienny m, dość
spry tny m chłopakiem, wszy scy wokoło wy dawali się więcej warci od niego, mieli lepsze
wy kształcenie i bohaterską przeszłość. W niczy m nie przewy ższał ty ch, co rozpoczęli rewolucję
i doprowadzili do jej zwy cięstwa. Ale z jaką fantasty czną wprost łatwością od jednego jego
dotknięcia padały dziesiątki ludzi okry ty ch chwałą podczas rewolucji.
Od roku trzy dziestego siódmego zaczął szy bko piąć się w górę. On właśnie zdoby ł
tę łaskę – najcenniejszą istotę nowego ładu.
Jeśli idzie o niego, wszy stko wy daje się jasne – na kościach, na straszliwy ch
mękach wy rósł ten poseł Rady Najwy ższej i członek Egzekuty wy.
Ale nie, tu też nie należy się spieszy ć, trzeba zbadać sprawę, zastanowić się, zanim
się wy da wy rok. Nie wiedział bowiem, co czy ni.
Starsi mentorzy powiedzieli mu kiedy ś w imieniu partii:
„Biada nam! Jesteśmy otoczeni przez wrogów! Przy wdziali maskę
doświadczony ch party jniaków, bojowników konspiracji, uczestników wojny domowej, ale to
wrogowie ludu, agenci obcego wy wiadu, prowokatorzy...” Partia mówiła mu: „Jesteś młody
i czy sty, mam do ciebie zaufanie, chłopcze, pomóż mi, bo zginę bez ciebie, pomóż mi pokonać to
plugastwo”.
Partia krzy czała na niego, tupała stalinowskimi butami: „Jeśli zabraknie ci
zdecy dowania, staniesz w jedny m szeregu z tamty mi wy rodkami i zmiażdżę cię na proch!
Przy pomnij sobie, sukinsy nu, kurną chatę, w której się urodziłeś, a ja prowadzę cię do światła:
czcij posłuszeństwo. Wielki Stalin, ojciec twój, rozkazuje ci: « Huzia na nich!» ”
Nie, nie, on nie załatwiał swoich porachunków osobisty ch. On, wiejski
komsomolec, nie wierzy ł w Boga. Ale ży ła w nim inna wiara – wiara w bezwzględność karzącej
ręki wielkiego Stalina. Ży ło w nim bezgraniczne posłuszeństwo człowieka wierzącego. Ży ła w nim
wdzięczność i nieśmiałość wobec potężnej siły i jej genialny ch przy wódców – Marksa, Engelsa,
Lenina, Stalina. Jako żołnierzy k wielkiego Stalina wy pełniał jego rozkazy.
Ale ży ła w nim także, oczy wiście, biologiczna wrogość, insty nktowny, ukry ty
wstręt do ludzi pokolenia rewolucy jnego – inteligenckich fanaty ków, na który ch go szczuto.
Spełniał swoją powinność. Nie załatwiał z nikim porachunków, pisał donosy dla
samoobrony. Pracował, by zdoby ć kapitał cenniejszy od złota i dóbr tej ziemi – zaufanie partii.
Wiedział, że w ży ciu radzieckim mieć zaufanie partii to mieć wszy stko: siłę, zaszczy ty, władzę.
I wierzy ł, że jego kłamstwa służą wy ższej prawdzie, dostrzegał w donosie prawdę.
Czy ż można go za to winić, skoro i nie takie głowy nie zdołały się połapać, gdzie
jest kłamstwo, a gdzie prawda, skoro nawet czy ste serca nie mogły pojąć, co jest dobrem, a co
złem.
On przecież wierzy ł, ściślej mówiąc – chciał wierzy ć, ściślej mówiąc – nie mógł
nie wierzy ć.
Coś w tej ciemnej sprawie sprawiało mu przy krość, ale przecież – powinność!
A zresztą coś w tej strasznej sprawie podobało mu się, upajało, wciągało. „Pamiętaj – mówili mu
mentorzy – nie masz ani ojca, ani matki, ani braci, ani sióstr – masz ty lko partię”.
 I wzmagało się w nim dziwne, dręczące uczucie: bezmy ślność, posłuszeństwo nie
pozbawiały go sił, lecz obdarzały groźną potęgą.
A w jego niedobry ch generalskich oczach, w jego władczy m, ostry m głosie coraz
to migały cienie zupełnie innej, ukry tej w nim głęboko natury – oszołomionej, ogłupiałej,
karmionej i pojonej przez wieki rosy jskiej niewoli, azjaty ckiego bezprawia...
Tak, tak, tutaj też trzeba będzie się zastanowić. Karać strasznego człowieka to także
rzecz straszna.

A oto nowy towarzy sz – Judasz numer cztery.

To lokator wspólny ch mieszkań, skromny urzędnik, akty wista kołchozowy.
Kimkolwiek jednak jest – twarz ma zawsze taką samą. Czy jest młody, czy stary i brzy dki, czy
wy gląda jak dorodny i rumiany bohater rosy jskich bajek ludowy ch, od razu można go poznać...
To mieszczanin, chciwy posiadacz, fanaty k dóbr materialny ch. Fanaty zm, z jakim zdoby wa
wersalkę, kaszę gry czaną, polską serwantkę, deficy towe materiały budowlane, importowane
teksty lia, dorównuje siłą fanaty zmowi Giordana Bruna i Andrieja Żelabowa.
To twórca kategory cznego imperaty wu przeciwstawnego Kantowskiemu; człowiek,
człowieczeństwo są dla niego zawsze jedy nie środkiem w ustawiczny m polowaniu na rzeczy. Jego
oczy – jasne czy ciemne – mają zawsze ten sam obrażony i rozdrażniony wy raz. Zawsze ktoś
wlazł mu na nogę, ma zawsze z kimś porachunki.
Pasja, z jaką państwo dąży do zdemaskowania wrogów ludu, jest dla niego
błogosławieństwem – to passat wiejący nad oceanem. Potężny wiatr pomy ślny wy pełnia jego
mały żółty żagielek. Za cenę cierpień ludzi, który ch gubi, zdoby wa on wszy stko, czego mu trzeba:
dodatkowy metraż mieszkaniowy, podwy żkę pensji, chałupę sąsiada, komplet polskich mebli,
ocieplony garaż dla swojego moskwicza, ogródek...
Człowiek ten gardzi książkami, muzy ką, piękną przy rodą, miłością, czułością
matczy ną. Rzeczy, ty lko rzeczy.
Pisze donos na kolegę z pracy, który tańczy ł z jego małżonką, i o którego jest od tej
pory zazdrosny, na dowcipnisia, który śmiał się z niego przy stole, nawet na sąsiada ze wspólnego
mieszkania, który niechcący popchnął go w kuchni.
Charaktery zują go dwie cechy szczególne – jest ochotnikiem, wolontariuszem, nikt
go niczy m nie straszy ł, do niczego nie zmuszał, działa z własnej inicjaty wy, donosi z własnej
i nieprzy muszonej woli, nie trzeba go straszy ć. Druga cecha: w donosach widzi swoją wy raźną,
oczy wistą korzy ść.
A jednak powstrzy maj uniesioną do ciosu pięść.
Przecież to namiętne pragnienie posiadania zrodziło się z nędzy. Och, on mógłby
opowiedzieć o pokoju, którego powierzchnia wy nosi osiem metrów kwadratowy ch i w który m śpi
jedenaście osób: w nocy chrapie tam parality k, a obok szeleści i pojękuje młode małżeństwo,
mamrocze pacierze stara kobieta i zanosi się płaczem zasiusiane niemowlę.
Mógłby opowiedzieć o wiejskim zielonobury m chlebie z tłuczony mi liśćmi,
o kartoflance z przeceniony ch przemarznięty ch ziemniaków, którą się jada trzy razy dziennie.
Mógłby opowiedzieć o domu, w który m nie ma ani jednego ładnego przedmiotu,
o krzesłach z siedzeniami z dy kty, o szklankach z mętnego grubego szkła, o ołowiany ch ły żkach
i wy szczerbiony ch widelcach z dwoma zębami, o bieliźnie z łatany mi łatami, o brudny m płaszczu
gumowy m, pod który w grudniu wkłada się podartą pikowaną kurtkę.
Opowie o czekaniu na autobus w poranny m zimowy m półmroku, o potworny m
tłoku w tramwaju po straszliwej ciasnocie domowej...
 Może ta zwierzęca wręcz egzy stencja zrodziła w nim zwierzęcą namiętność
posiadania przedmiotów, obszernej nory ? Może to zwierzęce niemal ży cie sprawiło, że sam stał
się jak zwierzę?
Tak, tak, wszy stko to prawda, oczy wiście... Ale warto dodać, że ży ł nie gorzej od
inny ch, a choć ży ł źle, to jednak znacznie lepiej niż wielu, i to bardzo wielu.
Ale ci, który ch by ło tak wielu, tak bardzo wielu, nie robili tego, co on.
Zastanówmy się, nie trzeba się spieszy ć, dopiero potem wy damy wy rok.

OSKARŻYCIEL: Potwierdzacie, że pisaliście donosy na oby wateli radzieckich?

INFORMATORZY I DONOSICIELE: Tak, w pewny m sensie.
OSKARŻYCIEL: Przy znajecie się, że z waszej winy zginęło wielu niewinny ch
oby wateli radzieckich?
INFORMATORZY I DONOSICIELE: Nie. Zaprzeczamy kategory cznie. Państwo
z góry skazało ty ch ludzi na śmierć, pracowaliśmy, by w pewny m sensie ułatwić państwu
formalności. W gruncie rzeczy cokolwiek by śmy pisali, oskarżali czy usprawiedliwiali, ludzie ci
i tak już by li skazani przez państwo.
OSKARŻYCIEL: Ale czasami pisaliście przecież kierując się własny m wy borem.
W takich wy padkach wy bieraliście sami ofiarę.
DONOSICIELE I INFORMATORZY: Ta swoboda wy boru by ła pozorna. Ludzi
niszczono stosując metodę staty sty czną, na wy tępienie skazani by li ty lko ludzie należący do
pewny ch warstw społeczny ch i ideowy ch. Znaliśmy te parametry, przecież wy ście także je znali.
Nie donosiliśmy nigdy na ludzi należący ch do zdrowej warstwy społecznej, nie podlegającej
wy tępieniu.
OSKARŻYCIEL: To jak w Ewangelii, że tak powiem: popchnij tego, co pada. By ły
jednak wy padki, nawet w owy ch surowy ch czasach, że państwo uniewinniało ludzi
oszkalowany ch.
OBROŃCA: Tak, takie wy padki zdarzały się, rzeczy wiście, to by ły skutki pomy łki.
Ale przecież ty lko Pan Bóg nie my li się nigdy. Zresztą proszę sobie przy pomnieć, jak rzadkie
by wały uniewinnienia, a więc i pomy łki.
OSKARŻYCIEL: Tak, donosiciele i informatorzy znali swoją robotę. Powiedzcie
mi jednak, dlaczego donosiliście?
DONOSICIELE I INFORMATORZY (chórem)–. Zmuszono mnie... Bito... A mnie
zahipnoty zował strach, potęga bezgranicznej przemocy... Jeśli chodzi o mnie – spełniałem swój
obowiązek party jny, tak jak wtedy go rozumiałem.
OSKARŻYCIEL: A dlaczego wy nic nie mówicie, czwarty towarzy szu?
JUDASZ NUMER CZTERY: Co tam ja, dlaczego mnie się czepiacie, jestem
człowiekiem ciemny m, łatwiej mnie skrzy wdzić niż ludzi wy kształcony ch, uświadomiony ch.
OBROŃCA (przerywając mu)\ Przepraszam, może ja wy jaśnię. Mój klient
rzeczy wiście donosił dla korzy ści osobisty ch. Proszę jednak wziąć pod uwagę, że w dany m
wy padku korzy ść osobista nie pozostawała w sprzeczności z korzy ścią państwa. Państwo nie
odrzucało donosów mojego klienta, a więc z punktu widzenia państwowego robił on dobrą robotę,
choć na pierwszy rzut oka może się wy dać, że rzeczy wiście donosił ty lko ze względów
egoisty czny ch, z pobudek czy sto osobisty ch. A teraz taka sprawa. Za czasów Stalina by liby ście
oskarżeni, oskarży cielu, o niedocenianie roli państwa. Czy wiecie, że pola siły stworzone przez
nasze państwo, jego masa o ciężarze try lionów ton, superprzerażenie i superpokora, które państwo
budzi w puchu marny m, jakim jest człowiek, są tak wielkie, że wobec nich tracą sens wszelkie
oskarżenia skierowane przeciw słabemu, bezbronnemu człowiekowi. To doprawdy śmieszne –
zarzucać puchowi, że spada na ziemię.
OSKARŻYCIEL: Rozumiem wasz punkt widzenia: nie chcecie, by ludzie, który ch
bronicie, wzięli na siebie bodaj najmniejszą cząstkę winy. Jedy nie państwo. Proszę jednak
powiedzieć, informatorzy i donosiciele, czy to możliwe, żeby ście się nie czuli ani trochę winni?
INFORMATORZY I DONOSICIELE (wymieniają spojrzenia, naradzają się
szeptem, wreszcie głos zbiera wykształcony informator): Chciałby m odpowiedzieć. Pańskie py tanie
mimo pozornej prostoty wcale nie jest takie proste. Przede wszy stkim jest w ogóle pozbawione
sensu, ale to właśnie nie ma znaczenia. Rzeczy wiście, po co teraz szukać winny ch zbrodni
popełniony ch za czasów Stalina? To tak samo jak po przeniesieniu się z ziemi na księży c
wszczy nać proces o działki przy zagrodowe. Z drugiej strony, jeśli będziemy uważać, że te epoki
nie są właściwie bardzo odległe jedna od drugiej i – jak powiedział poeta – na przestrzeni wieków
znajdują się niemal obok, wy niknie z tego niemało inny ch komplikacji. Dlaczego chcecie
koniecznie demaskować nas, ludzi słabiutkich? Zacznijcie od państwa, wy toczcie proces państwu.
Przecież nasz grzech jest jego grzechem, wy toczcie więc proces państwu. Odważnie, pełny m
głosem! Nie możecie postąpić inaczej, musicie działać odważnie, przemawiacie przecież
w imieniu prawdy. Ano, do dzieła! Ponadto, powiedzcie proszę, dlaczego opamiętaliście się
dopiero teraz? Znaliście nas wszy stkich za ży cia Stalina. Chętnie spoty kaliście się z nami,
czekaliście na przy jęcie pod drzwiami naszy ch gabinetów, niekiedy ty lko cichutko szeptaliście coś
na nasz temat. Ale my śmy także bardzo cicho szeptali. Tak samo jak my uczestniczy liście
w dziele Stalina. Czemuż to wy, którzy ży liście w tej epoce, macie sądzić nas, współwinny ch?
Rozumiecie, na czy m polega komplikacja? Może nawet nie jesteśmy bez winy, ale nie ma
sędziego, który by miał moralne prawo orzekać o naszej winie. Pamiętacie, jak to jest u Tołstoja:
nie ma na świecie winowajców! A w naszy m państwie istnieje nowa formuła: wszy scy
jesteśmy winni i nie ma na świecie ani jednego niewinnego. Chodzi o skalę, o stopień winy. Czy
godzi się, by ście nas oskarżali, towarzy szu prokuratorze? Ty lko zmarli, ty lko ci, co nie przeży li,
mają prawo nas sądzić. Ale zmarli nie zadają py tań, zmarli milczą. Niech nam będzie wolno
odpowiedzieć na wasze py tania także py taniem. Po ludzku, po prostu, od serca, zgodnie ze
zwy czajem rosy jskim. Co spowodowało tę podłą, ogólną, naszą i waszą słabość, uległość?
OSKARŻYCIEL: Uchy lacie się od odpowiedzi.
Wchodzi sekretarz, podaje wykształconemu informatorowi kopertę mówiąc:
„rządowy”).
WYKSZTAŁCONY INFORMATOR (przeczytawszy papier podaje go
oskarżycielowi)–. Proszę bardzo: w związku z moim sześćdziesięcioleciem wy mienione tu są
moje nader skromne zasługi na polu nauki ojczy stej.
OSKARŻYCIEL (po przeczytaniu papieru): Nie mogę nie cieszy ć się za was,
jakby mimo woli. Jesteśmy przecież wszy scy ludźmi radzieckimi.
WYKSZTAŁCONY INFORMATOR: Tak, tak, oczy wiście, dziękuję (mamroczę pod
nosem). Proszę, by wolno mi by ło podziękować za pośrednictwem waszej gazety... insty tucjom,
organizacjom, a także towarzy szom i przy jaciołom...
OBROŃCA (przybiera uroczystą pozę i wygłasza przemówienie). Towarzy szu
oskarży cielu i wy, panowie ławnicy przy sięgli! Towarzy sz prokurator zarzucił mojemu klientowi,
że uchy lił się od odpowiedzi na py tanie, czy uznaje siebie za winnego bodaj w jakimś stopniu. Ale
przecież wy także nie odpowiedzieliście mu, co spowodowało ogólną, naszą i waszą uległość.
Może sama ludzka natura stworzy ła donosicieli, informatorów, szpicli? Może tworzą ich gruczoły
wy dzielania wewnętrznego, kaszka chlupiąca w jelitach, huk gazów żołądkowy ch, błona śluzowa,
praca nerek, może działają pod wpły wem pozbawiony ch wzroku i powonienia insty nktów ży cia,
samoobrony, zachowania gatunku.
 Ach, przecież to wszy stko jedno, czy szpicle są winni czy nie. Jakkolwiek rzeczy się
mają, wstrętne jest to, że szpicle w ogóle są. Ohy dna jest zwierzęca, roślinna, mineralna,
fizy czno-chemiczna strona człowieka. Z tej właśnie śluzowej, obrosłej sierścią, przy ziemnej
strony istoty ludzkiej wy wodzą się donosiciele. Donosiciele wy łaniają się z człowieka. Gorąca
para strachu przed państwem rozgrzała rodzaj ludzki i drzemiące w nim ziarenka napęczniały,
oży ły. Państwo to gleba. Jeśli w glebie nie kry ją się ziarna, nie wy rośnie na niej ani pszenica, ani
chwasty. Człowiek jest osobiście odpowiedzialny za istnienie zgnilizny ludzkiej.
Ale czy wiecie, co jest najwstrętniejsze w szpiclach i donosicielach? My ślicie, że
zło, które w nich tkwi?
Nie! Najstraszniejsze jest tkwiące w nich dobro, najsmutniejsze jest to, że są pełni
zalet i cnót.
To kochający, czuli sy nowie, ojcowie, mężowie... Są zdolni do dobry ch uczy nków,
do heroicznej pracy.
Lubią naukę, wielką literaturę rosy jską, piękną muzy kę, niektórzy z nich
wy powiadają śmiałe i mądre sądy na temat najbardziej skomplikowany ch zjawisk we
współczesnej filozofii i sztuce...
Jakże oddani i dobrzy przy jaciele by wają wśród nich, jak troskliwie odwiedzają
chory ch kolegów w szpitalu!
Jakże cierpliwi i odważni są z nich żołnierze: dzielili się z kolegą ostatnim sucharem,
szczy ptą machorki, na rękach wy nosili z pola walki ociekający ch krwią towarzy szy.
Jak wielu jest wśród nich utalentowany ch poetów, muzy ków, fizy ków, lekarzy,
zręczny ch ślusarzy i stolarzy, takich, o jakich lud mówi z zachwy tem: to złota rączka!
To właśnie jest przerażające: wiele, bardzo wiele dobrego tkwi w donosicielach,
w ich ludzkiej istocie.
Kogóż zatem należy sądzić? Naturę ludzką! To ona jest odpowiedzialna za to morze
kłamstw, podłości, tchórzostwa, słabości. Ale naturze ludzkiej właściwe są także cechy dodatnie:
dobroć, czy stość, miłosierdzie. Donosiciele i szpicle by wają pełni cnót, puśćcie ich do domu.
Jakże są jednak ohy dni ze swoimi cnotami, z cały m ty m odpuszczeniem grzechów... Któż to
zażartował tak kiepsko: „Człowiek to brzmi dumnie!”?
Tak, tak, donosiciele są winni, kierowały nimi ponure, żelazne siły, przy gniatały ich
try liony pudów. Wśród ty ch, co ży ją, nie ma niewinny ch. Winni jesteśmy wszy scy – i ty
oskarżony, i ty, prokuratorze, i ja, który my ślę o oskarżony m, prokuratorze i sędzim.
Czemuż jednak takim bólem, takim wsty dem przejmuje sama my śl o naszej
ludzkiej nikczemności?
 8
„Diabli nadali, że poszedłem pieszo” – powtarzał w duchu Piniegin. Nie miał
ochoty my śleć o ty m, co by ło ciemne i złe, co spało przez kilkadziesiąt lat i nagle się obudziło. Nie
zły postępek go gniewał, ale głupi przy padek – przy padkowe spotkanie z człowiekiem, któremu on
zgotował niegdy ś zgubę. Gdy by się nie spotkali na ulicy, to, co spało, nie obudziłoby się nigdy.
Ale przeszłość się obudziła i Piniegin bezwiednie coraz mniej my ślał o głupim
przy padku, a coraz bardziej się niepokoił i kajał: „Cóż, to przecież prawda, że to właśnie ja na
Wanieczkę doniosłem, a mogłem tego nie robić. I złamałem człowiekowi ży cie, niech go diabli
wezmą. Spotkaliby śmy się teraz i wszy stko by by ło w porządku. Ach, cholera takie paskudztwo się
poruszy ło w sercu, jakby m sięgnął do torebki jakiejś kobiety, ona mnie złapała za rękę, a naokoło
wszy scy moi referenci, sekretarze, kierowca. Och, och, co za nieszczęście, wprost ży ć się nie
chce po takim paskudztwie! Może całe moje ży cie to świństwo. Należało ży ć zupełnie inaczej”.
Nie na żarty wstrząśnięty Piniegin wstąpił do restauracji Inturistu, gdzie od dawna
wszy scy go znali: i kierownik, i kelnerzy, i szwajcar.
Na jego widok dwaj szatniarze wy biegli zza bariery powtarzając: „Prosimy,
prosimy ” i posapując jak ogiery zawładnęli. pospiesznie jego wspaniały m okry ciem. Mieli
przenikliwe oczy, dobre oczy rasowy ch mądry ch chłopców rosy jskich z szatni restauracji
Inturistu, którzy potrafią dobrze zapamiętać, kto przy chodził, jak by ł ubrany i co mimochodem
powiedział. A Piniegina ze znaczkiem delegata do Rady Najwy ższej traktowali serdecznie,
wy lewnie, niemal jak swojego bezpośredniego szefa.
Bez pośpiechu, czując pod stopami uległą a zarazem spręży stą miękkość dy wanu,
Piniegin wszedł do wy sokiej i obszernej sali restauracy jnej. Panował tam uroczy sty półmrok.
Piniegin głęboko odetchnął spokojny m, chłodny m i jednocześnie ciepły m powietrzem, rozejrzał
się naokoło i przy glądając się stolikom przy kry ty m nakrochmalony mi serwetami, na który ch
delikatnie poły skiwały kry ształowe flakony z kwiatami, puchary i kieliszki, skierował się do dobrze
znanego mu przy tulnego kąta pod misternie wy cięte liście rododendronu.
Szedł między stolikami, na który ch stały chorągiewki wielu państw świata,
wy glądało to tak, jakby by ły to liniowce i krążowniki, a on – dowódca tej floty – przy jmował
defiladę.
Z ty m poczuciem wodzostwa, które tak pomagało mu w ży ciu, Piniegin usiadł przy
stoliku, bez pośpiechu wy ciągnął rękę po oliwkowogranatową, podobną do dy plomu laureata kartę
i otworzy wszy ją zagłębił się w rubry ce „Zimne przekąski”.
Przeglądając nazwy dań wy drukowane w jego ojczy sty m języ ku i w inny ch
najważniejszy ch języ kach świata, Piniegin przewrócił szty wną stronicę, spojrzał na rubry kę
„Zupy ”, poruszy ł ustami i zerknął na „Dania mięsne... dziczy zna”.
W chwili, kiedy zastanawiał się, co ma wy brać – danie mięsne czy dziczy znę,
kelner, domy ślając się, że klient się waha, powiedział:
– Polędwica dzisiaj wy jątkowo dobra.
Piniegin długo milczał.
– No, jak polędwica, to polędwica – zdecy dował wreszcie.
Siedział w półmroku, w ciszy, z przy mknięty mi oczami i głębokie przekonanie, że
ży je jak należy, walczy ło w nim z niepokojem i przerażeniem, ty m przerażeniem, które nagle
w nim zmartwy chwstało z ogniem i lodem skruchy.
Ciężki aksamit przy słaniający drzwi do kuchni drgnął i Piniegin poznał kelnera po
ły sinie: „Mój!”
 Taca pły nęła w półmroku do Piniegina, zobaczy ł różowawo szare plasterki łososia
wśród żółty ch słoneczek cy try ny, ciemny kawior, cieplarnianą zieleń ogórków, strome boki karafki
z wódką i butelki z borżomi.
Nie by ł właściwie wielkim smakoszem i nawet nie bardzo czuł się głodny, ale
właśnie w tej chwili stary człowiek w waciaku przestał niepokoić jego niezłomne przekonanie
o słuszny m wy borze postawy ży ciowej.
 9
Po przy jściu na dworzec Iwan Grigorjewicz poczuł, że nie ma już po co krąży ć po
ulicach Leningradu. Stał w zimny m wy sokim gmachu i zastanawiał się. I może niejeden
z przechodniów mijający ch ponurego starego człowieka wpatrzonego w czarną tablicę
z rozkładem jazdy pomy ślał: oto on, stary Rosjanin wy puszczony z obozu stoi na rozdrożu,
zastanawia się, wy biera swoją drogę. Nie, Iwan Grigorjewicz nie wy bierał drogi.
W ciągu jego ży cia dziesiątki śledczy ch zrozumiało, że nie jest ani monarchistą, ani
eserowcem, ani esdekiem, że nie brał udziału ani w trockistowskiej, ani w bucharinowskiej
opozy cji. Nie należał ani do nowej, ani do starej cerkwi, ani do adwenty stów dnia siódmego.
Na dworcu, my śląc o ciężkich dniach, jakie spędził w Moskwie i Leningradzie,
przy pomniał sobie rozmowę z leżący m obok niego na pry czy obozowej carskim generałem
arty lerii. Stary generał mówił: „Nigdzie z obozu nie pójdę – ciepło, ludzi znam, ten da kawałek
cukru, tamten – pierożek z paczki”.
Nieraz spoty kał takich starców. Już nie chcieli wy chodzić z obozu, tu by ł ich dom,
posiłek o wy znaczonej godzinie, datki dobry ch sąsiadów, ciepło piecy ka.
I rzeczy wiście – gdzie mieli iść? Jedni zachowy wali w zwapniały ch zakamarkach
serca wspomnienie o roziskrzony ch ży randolach w Carskim Siole, o zimowy m słońcu w Nicei,
inni pamiętali Mendelejewa, który przy chodził do nich po sąsiedzku na herbatę, młodego Błoka,
wspominali Skriabina i Riepina, jeszcze inni chowali pod ciągle jeszcze ciepły m popiołem pamięć
o Plechanowie, Gerszunim, Trigonim, o przy jaciołach wielkiego Żelabowa. Zdarzało się, że
wy puszczeni na wolność starcy prosili, by przy jąć ich z powrotem do obozu, wicher ży cia walił
ich z drżący ch, słaby ch nóg, ogromne miasta przerażały bezludziem, zimnem.
Iwan Grigorjewicz miał ochotę znaleźć się znowu za drutami, odszukać ty ch, co
przy wy kli do ciepły ch łachmanów, do miski z lurą, do barakowego piecy ka. Miał ochotę
powiedzieć im: to prawda, strach ogarnia człowieka na wolności!
Opowiedziałby starcom, którzy stracili siły, jak odwiedził bliskiego człowieka, jak
podszedł pod dom, gdzie mieszkała kochana niegdy ś kobieta, jak wpadł na ulicy na kolegę
uniwersy teckiego, który zaproponował mu pomoc. I powiedziałby obozowy m starcom, że
największe szczęście – to nawet będąc ślepy m, beznogim wy czołgać się z obozu i umrzeć na
wolności, bodaj dziesięć metrów od przeklęty ch drutów.
 10
Spokój i smutek ogarnął Iwana Grigorjewicza, kiedy skończy ły się dla niego
kłopoty ze znalezieniem mieszkania i pracy. Jako ślusarz w artelu metalowców dostał upragnioną
pieczątkę o zameldowaniu w dowodzie osobisty m i za czterdzieści rubli miesięcznie zamieszkał
kątem u wdowy po poległy m na froncie sierżancie Michalewie.
Anna Siergiejewna, chuda, szpakowata i mimo to młoda kobieta, mieszkała
z dwunastoletnim siostrzeńcem, sy nem zmarłej siostry, blady m chłopcem w połatanej
i pocerowanej kurteczce, dziwnie nieśmiały m, cichy m i ciekawy m wszy stkiego, jacy by wają
ty lko w bardzo ubogich rodzinach. Na ścianie wisiała fotografia Michalewa – mężczy zny
o niewesołej twarzy, jak gdy by fotografując się przewidział już swój los. Sy n Anny
Siergiejewny odby wał służbę wojskową w oddziałach konwojentów. Jego fotografia – podobizna
pucołowatego młodzieńca o krótko ostrzy żony ch włosach – wisiała obok fotografii ojca.
Mąż Anny Siergiejewny zaginął bez wieści w pierwszy ch dniach wojny ; jednostkę
w której służy ł, rozgromiły niedaleko granicy czołgi niemieckie i nikt nie mógł powiedzieć, czy
Michalew został na polu, nie pochowany, czy zastrzelili go fizy lierzy niemieccy, czy też trafił do
niewoli, i wobec tego komisariat wojskowy nie wy płacał wdowie emery tury.
Michalewa pracowała jako kucharka w stołówce. Mimo to miała ciężkie ży cie.
Starsza jej siostra, kołchoźnica, przy słała jej raz ze wsi paczkę dla sieroty siostrzeńca – placki
z razowej mąki z otrębami i mętny miód z woskiem.
Ale Michalewa także w miarę możliwości posy łała siostrze na wieś ży wność:
mąkę, olej słonecznikowy, a czasem także biały chleb i cukier.
Iwan Grigorjewicz dziwił się, że pracując w kuchni Anna Siergiejewna jest taka
szczuplutka i blada. W obozie poznawało się od razu pucołowatego kucharza w tłumie więźniów.
Michalewa nie wy py ty wała Iwana Grigorjewicza o jego ży cie w obozie.
Wy py ty wał go natomiast szczegółowo kierownik kadr w artelu. Nie py tała o nic, ale wiele
zauważy ła obserwując lokatora oczami przy wy kły mi do rozumienia ży cia.
Iwan Grigorjewicz mógł spać na goły ch deskach, pił gorącą wodę bez esencji
i cukru, żuł suchy chleb, zamiast skarpet nosił onuce, nie miał bielizny pościelowej. Anna
Siergiejewna spostrzegła jednak, że koszula lokatora, mimo że pożółkła od prania, ma zawsze
czy sty kołnierzy k, i że rano lokator wy jmuje szczoteczkę z pory sowanego i pogiętego blaszanego
pudełka po landry nkach i czy ści zęby, a my jąc się starannie my dli twarz, szy ję i ręce do łokci.
Dziwna wy dawała mu się cisza nocna. Przez kilkadziesiąt lat przy wy kł do
chrapania, sapania, mamrotania, jęków setek śpiący ch w barakach ludzi, do stukotu kołatek, do
skrzy pienia kół. Zupełnie sam by wał ty lko w karcerze, a poza ty m kiedy ś podczas śledztwa
trzy mano go raz w izolatce trzy i pół miesiąca.
Do artelu dostał się dzięki szczęśliwemu przy padkowi – w parku miejskim nawiązał
rozmowę ze zgięty m, podobny m do stojącej płozy od sań suchotnikiem, który opowiedział mu, że
porzuca księgowość w artelu inwalidów i wy jeżdża, a wy jeżdża, bo nie chce by ć pochowany
w mieście, gdzie cmentarz jest położony w części błotnistej, tak że trumny w mogiłach pły wają
w wodzie. Księgowy chciał po śmierci leżeć z wy godami, oszczędził więc pieniądze na dębową
trumnę i kupił mocnego czerwonego materiału na obicie oraz zapas gwoździ miedziany ch,
uży wany ch do obijania skórzany ch kanap na dworcach. Nie może przecież moknąć z cały m ty m
swoim dobrem w wodzie.
Księgowy mówił o ty m wszy stkim tonem człowieka, który zamierza się przenieść
na nowe, wy godniejsze mieszkanie.
 Dzięki jego poleceniu Iwan Grigorjewicz został przy jęty jako ślusarz do artelu,
gdzie produkowano zamki i klucze, a także pobielano i reperowano rondle. Przy dała się tu
specjalność Iwana Grigorjewicza, który przez pewien czas pracował w obozowy m warsztacie
ślusarskim.
Wśród robotników by li inwalidzi wojenni i inwalidzi pracy w przemy śle
i transporcie, by ło trzech starców-kalek, inwalidów jeszcze z wojny 1914 roku. Znalazł się
w artelu także stary by walec obozowy, robotnik z fabry ki Putiłowa, nazwiskiem Mordań, skazany
z arty kułu pięćdziesiątego ósmego w 1936 roku. Zwolniony dopiero po skończonej wojnie Mordań
nie chciał wracać do Leningradu, gdzie podczas blokady umarły mu żona i córka. Zamieszkał
więc u siostry na Południu i znalazł tam zajęcie w artelu.
Inwalidzi w artelu by li w większości weseli, obdarzeni poczuciem humoru, które
pozwalało im mieć nieco żartobliwy stosunek do ży cia. Ale czasem, który ś z nich dostawał ataku,
a wtedy stukot młotów i zgrzy t pilników zlewał się z krzy kiem chorego, który się wił na podłodze.
Siwowłosemu cy nowaczowi, Pataszkowskiemu, jeńcowi wojennemu z 1914 roku
(mówiono, że jest Austriakiem, ale podaje się za Polaka) nagle drętwiały ręce. Z podniesiony m
młotkiem nieruchomiał wtedy na swoim taborecie, twarz mu zasty gała i przy bierała wy niosły
wy raz. Trzeba by ło nim wtedy potrząsnąć za ramię, żeby wy rwać go z odrętwienia. Pewnego
dnia atak, jaki miał jeden z inwalidów, podziałał od razu na wielu inny ch i w różny ch kątach
warsztatu młodzi i starzy ludzie zaczęli wić się na podłodze i krzy czeć.
Ogromną przy jemność sprawiało Iwanowi Grigorjewiczowi nie znane mu
doty chczas uczucie – pracował na podstawie dobrowolnej umowy, bez konwojenta, bez
strażników ha wieżach. I – rzecz dziwna – pracę ma niby taką samą, narzędzia dobrze znane,
a gnojkiem nikt go nie nazwie, nie podniesie nań pięści rzezimieszek, pachołek władzy obozowej
nie zagrozi mu kijem.
Iwan Grigorjewicz niebawem zobaczy ł, w jaki sposób ludzie starają się
powiększy ć swój nędzny zarobek. Niektórzy ze swojego kupionego pry watnie materiału robili
rondle i imbry ki. Artel je sprzedawał po cenie urzędowej, nie taniej i nie drożej. Inni umawiali
się z klientami pry watnie, reperowali im różne starocie i nie wy pisy wali kwitów. A za swoją
pracę brali ty le samo co państwo – nie mniej, ale i nie więcej.
Mordań, człowiek o tak wielkich dłoniach, że miało się wrażenie, iż w zimie mógłby
zgarniać nimi śnieg z chodników, opowiedział raz podczas przerwy obiadowej, co się wy darzy ło
w jego domu dnia poprzedniego. W sąsiednim mieszkaniu jest pięciu lokatorów – tokarz, krawiec,
monter z fabry ki maszy n i dwie wdowy : jedna zatrudniona w pracowni krawieckiej, druga – jako
sprzątaczka – w Radzie Miejskiej. I oto w dzień wolny od pracy obie wdowy spotkały się
w komisariacie milicji – na ulicy sprzedawały siatki na zakupy, które w nocy plotły w tajemnicy
jedna przed drugą. Milicja zrobiła w mieszkaniu rewizję i okazało się, że krawiec szy je w nocy
palta chłopięce i damskie, monter sporządził pod podłogą elektry czną pły tę, na której piecze
wafle, a żona jego sprzedaje ten przy smak w dzień na targu; tokarz z fabry ki „Czerwona
Pochodnia” okazał się nocny m szewcem – robi eleganckie pantofelki damskie, a wdowy nie ty lko
plotą siatki, lecz robią także sweterki na drutach.
Mordań rozbawił słuchaczy opowiadając, jak monter krzy czał, że piecze wafle dla
rodziny, a inspektor zapy tał go, czy rzeczy wiście dla rodziny naszy kował dwa pudy ciasta? Każdy
z ty ch „przestępców” zapłacił po 300 rubli kary, o każdy m dano znać do miejsca pracy
i zagrożono zesłaniem w ramach oczy szczania ży cia radzieckiego od pasoży tów i elementu
uchy lającego się od pracy.
Mordań lubił uży wać w rozmowie uczony ch słów – oglądając zepsuty zamek
mówił z ważną miną: „Tak, klucz zupełnie nie reaguje na zamek”. Idąc kiedy ś do pracy ulicą
z Iwanem Grigorjewiczem Mordań nagle powiedział:
– Nie wróciłem do Leningradu nie ty lko dlatego, że żona i córka zginęły. Nie mogę
patrzeć swoimi robotniczy mi oczami na los proletariatu z fabry ki Putiłowa. Nie wolno nam nawet
strajkować. A cóż to za robotnik bez prawa do strajku?
Wieczorem gospody ni wracała do domu. Przy nosiła w torbie jedzenie dla
siostrzeńca – zupę w kociołku i drugie danie w gliniany m dzbanuszku.
– Może pan skosztuje? – py tała po cichu Iwana Grigorjewicza. – Dla nas
wy starczy.
– Widzę – odpowiadał Iwan Grigorjewicz. – Pani sama nic nie je.
– Przez cały dzień jem, taką mam pracę – odpowiedziała Anna Siergiejewna
i rozumiejąc widać jego spojrzenie dodała: – Bardzo się męczę w pracy.
Z początku blada twarz gospody ni wy dawała się Iwanowi Grigorjewieżowi
niedobra. Potem zobaczy ł – jest dobra. Niekiedy Anna Siergiejewna opowiadała mu o wsi.
W kołchozie by ła bry gadzistką, a przez pewien czas nawet przewodniczącą. Kołchozy nie
wy kony wały planów – to niedostateczne zasiewy, to susza, to ziemię tak wy ży łowano, że się
wy czerpała, straciła siły, to wszy scy chłopi, i starzy, i młodzi, poszli do miasta... Jeśli nie
wy konano planu dostaw, kołchoźnicy dostawali po sześćdziesiąt kopiejek za dniówkę i po sto
gramów ziarna. Zdarzały się lata, kiedy nie otrzy my wali ani grama. A za darmo ludzie nie lubią
pracować. Kołchoźnicy chodzili obdarci. Czy sty chleb razowy bez ziemniaków i żołędzi jedli
ty lko w święto jak piernik. Pewnego razu Anna Siergiejewna zaniosła starszej siostrze na wieś
trochę białego chleba, ale dzieciaki bały się go jeść – po raz pierwszy w ży ciu widziały coś
takiego. Chaty niszczeją, a wieś nie dostaje drewna na budowę.
Iwan Grigorjewicz słuchał i patrzy ł na Annę Siergiejewnę. Promieniała miły m
światłem dobroci, kobiecości. Przez kilkadziesiąt lat nie widział kobiet, ale przez długie lata sły szał
w baraku ciągłe opowieści o kobietach – krwawe, smutne, brudne. I kobiety w ty ch opowieściach
to stały moralnie bardzo nisko, niżej od zwierząt, to by ły czy ste, wzniosłe, wznioślejsze od
święty ch. Ale więźniom potrzebna by ła ciągła my śl o kobiecie nie mniej od codziennej racji
chleba. My śl ta nie opuszczała ich w rozmowach, w czy sty ch i brudny ch marzeniach i snach.
I – rzecz dziwna – po zwolnieniu z obozu Iwan Grigorjewicz widział oczy wiście
piękne, strojne kobiety na ulicach Moskwy i Leningradu, siedział przy stole z Marią Pawłowną,
siwą, piękną panią, ale ani rozpacz, jaka go ogarnęła na wiadomość, że jego młodzieńcza miłość
zdradziła go, ani urok kobiecej wy pielęgnowanej urody, ani atmosfera zadowolenia i przy tulności
w domu Marii Pawłowny nie wy wołały w nim uczucia, jakiego doznał słuchając opowieści
Anny Siergiejewny, patrząc na jej smutne oczy, miłą, zwiędłą, a zarazem młodą twarz.
Nie by ło w ty m jednak nic dziwnego. Nie mogło by ć dziwne to, co od ty sięcy lat
działo się ciągle między mężczy zną a kobietą.
Anna Siergiejewna tłumaczy ła mu:
– Serce nie pozwala mi zaganiać głodny ch do pracy. To nie o mnie powiedziano,
żeby kucharka rządziła państwem. Kobiety, które pracują przy młockarce, mają specjalną
pończochę przy szy tą u dołu spódnicy, wsy pują do tej pończochy ziarno. Trzeba te kobiety
rewidować i przekazy wać ich sprawę sądowi! A za przy właszczenie mienia kołchozowego
najmniej siedem lat. Ta baby mają dzieci. Leżę w nocy i my ślę – państwo bierze od kołchozu
ziarno, płaci sześć kopiejek za kilo, a sprzedaje chleb po rublu za kilo, w naszy m kołchozie przez
cztery lata nie dali ani grama. Więc jak to wy chodzi? Złapał człowiek garstkę ziarna, tego, które
by ło nie by ło sam posiał, i dostaje siedem lat. Nie, ja się z ty m nie zgadzam. No i ziomkowie
znaleźli mi w mieście pracę kucharki, żeby ludzi karmić. Robotnicy mówią: w mieście jednak jest
lepiej. Budowlani mają tary fę: drzwi zawiesić, zamek założy ć – dwa ruble pięćdziesiąt kopiejek,
a za tę samą pracę w święto pry watny klient zapłaci pięćdziesiąt rubli – dwadzieścia pięć razy
taniej państwo im płaci. Od ludzi wiejskich jednak więcej bierze. A ja uważam, że i z miejskich,
i z wiejskich bierze trochę za dużo. I domy wczasowe, i szkoły, i ciągniki, i wojsko, rozumiem to
wszy stko, ale za dużo biorą, trzeba brać mniej.
Anna Siergiejewna spojrzała na Iwana Grigorjewicza.
– Może całe ży cie jest źle urządzone, może dlatego?
Powoli przeniosła wzrok z jego twarzy na twarz siostrzeńca i dodała:
– Wiem, o ty m nie należy mówić. Ale widzę, jaki z pana człowiek, więc
zapy tałam. A pan nie wie, jaki ze mnie człowiek, więc nie odpowiada.
– Nie, dlaczego, ja odpowiem – odparł Iwan Grigorjewicz. – My ślałem dawniej,
że wolność to wolność słowa, prasy, sumienia. Ale wolność to całe ży cie wszy stkich ludzi, to jest
to: masz prawo siać, co chcesz, szy ć buty, palta, piec chleb z ziarna, które zasiałeś, możesz to
ziarno sprzedawać albo nie sprzedawać – jak ci się ży wnie podoba. I ślusarz, i hutnik, i arty sta
malarz – ży j i pracuj, jak chcesz, a nie tak, jak ci każą. Wolności nie mają i ci, co piszą książki, i ci,
co sieją zboże czy szy ją buty.
W nocy Iwan Grigorjewicz leżał i słuchał w ciemności czy jegoś sennego oddechu,
by ł taki lekki, że nie mógł zrozumieć, czy to oddy cha dziecko, czy kobieta.
Teraz – rzecz dziwna – wy dawało mu się, że przez całe ży cie by ł w drodze, w dzień
i w nocy jechał turkoczący m wagonem, przez kilkadziesiąt lat słuchał turkotu kół i oto nareszcie
przy jechał – transport stanął.
A od tej trzy dziestoletniej podróży, od stukotu, jaki sły szał przez trzy dzieści lat, miał
ciągle szum w głowie, dzwoniło mu w uszach i nie mógł się pozby ć wrażenia – transport jedzie,
jedzie, jedzie...
 11
Siostrzeniec Anny Siergiejewny, Alosza, by ł tak drobny, że wy glądał na
ośmioletniego chłopca. Chodził do szóstej klasy, po powrocie ze szkoły przy nosił wodę, my ł
naczy nia, po czy m zabierał się do odrabiania lekcji.
Czasami podnosił oczy na Iwana Grigorjewicza i mówił:
– Proszę mnie przepy tać z historii.
Pewnego dnia kiedy Alosza odrabiał biologię, Iwan Grigorjewicz od niechcenia
zaczął lepić z gliny różne zwierzęta nary sowane w podręczniku: ży rafę, nosorożca, gory la. Alosza
osłupiał – ogromnie mu się podobały te gliniane zwierzaki. Patrzy ł na nie, przestawiał je
z miejsca na miejsce, w nocy ustawił na krześle przy łóżku. O świcie, idąc do kolejki po mleko,
chłopiec błagalny m szeptem zapy tał lokatora, który się my ł w przedpokoju:
– Iwanie Grigorjewiczu, czy mogę pańskie zwierzaki zabrać do szkoły ?
– Proszę bardzo, weź je sobie – odpowiedział Iwan Grigorjewicz.
Wieczorem Alosza oznajmił, że nauczy cielka ry sunków powiedziała: „Powiedz
waszemu lokatorowi, że powinien koniecznie się uczy ć”.
Michalewa po raz pierwszy zobaczy ła, że Iwan Grigorjewicz się śmieje, i skarciła
go:
– Niech pan się nie śmieje, ale pójdzie do nauczy cielki, może pan sobie coś
wieczorem dorobi w domu, bo co to za ży cie – trzy sta siedemdziesiąt pięć rubli miesięcznie.
– Nie szkodzi, dla mnie wy starczy – odparł Iwan Grigorjewicz. – A uczy ć się
trzeba by ło ze trzy dzieści lat temu.
I naty chmiast pomy ślał: czego ja się niepokoję? A więc jeszcze ży ję, a więc nie
umarłem?
Opowiadając Aloszy pewnego dnia o wy prawie Tamerlana Iwan Grigorjewicz
spostrzegł, że Anna Siergiejewna przerwała jakieś szy cie i uważnie go słucha.
– Nie w artelu powinien pan pracować – powiedziała z uśmiechem.
– Och – odparł Iwan Grigorjewicz – gdzie mnie, mam wiadomości z książek
z wy darty mi stronicami, bez początku i końca.
Alosza pomy ślał, że to pewnie dlatego lokator opowiada wszy stko na swój sposób,
a nauczy ciele streszczają podręczniki od początku do końca.
Ta drobna historia z lepieniem zwierząt z gliny poruszy ła Iwana Grigorjewicza. Nie
miał, oczy wiście, prawdziwego talentu, ale ilu na jego oczach zginęło, poszło do ziemi młody ch
fizy ków, history ków, znawców staroży tny ch języ ków, filozofów, muzy ków, młody ch rosy jskich
Swiftów i Erazmów z Rotterdamu...
Przed rewolucją często ubolewano w literaturze nad losem pańszczy źniany ch
aktorów, muzy ków, malarzy. A kto w dzisiejszy ch książkach westchnął nad tą młodzieżą, ty mi
chłopcami i dziewczętami, który m nie dano namalować swoich obrazów i napisać swoich książek?
Rosja szczodrze wy daje na świat własny ch Platonów i Newtonów „o by stry m rozumie”, ale
jakże okrutnie i łatwo pożera swoje dzieci.
Teatry i kina budziły w nim smutek i trwogę: miał wrażenie, że ktoś siłą go zmusza,
by patrzy ł na scenę, i już stąd nie wy puści. Wiele powieści i wierszy wy woły wało trudne do
zniesienia wrażenie natrętnego, przy musowego wbijania do głowy ciągle ty ch samy ch my śli.
W książkach pisano jakby o jakimś inny m, nie znany m mu ży ciu, w który m nie ma baraków
o zaostrzony m ry gorze, bry gadzistów, nadzorców, opiekunów z NKWD, sy stemu paszportowego,
nie ma wszy stkich ty ch uczuć, cierpień, namiętności, niepokojów, jakimi ży li ludzie naokoło...
 Pisarze wy my ślali swoich bohaterów, ich uczucia i my śli, wy my ślali pokoje,
w który ch ci ludzie mieszkają, pociągi, który mi jeżdżą... Literatura, która się mieniła realisty czną,
by ła nie mniej konwencjonalna niż senty mentalne powieści osiemnastowieczne. Powieściowi
kołchoźnicy, robotnicy, wiejskie kobiety, wszy stkie te postacie wy dawały się pokrewne, tamty m
strojny m, smukły m wieśniakom i ufry zowany m pasterkom, którzy grali na fujarkach i tańczy li
na łąkach wśród biały ch baranków z niebieskimi kokardami.
Przez lata spędzone w obozach Iwan Grigorjewicz wiele się dowiedział o ludzkich
słabościach. Teraz widział, że jest ich niemało po obu stronach drutów. Cierpienia miały nie ty lko
siłę oczy szczającą. Walka o dodatkową ły żkę obozowej strawy, o lżejszą pracę by ła walką
okrutną. Ludzie słabi staczali się na samo dno. Teraz, z dala od obozu Iwan Grigorjewicz
wy obrażał sobie, jak „szakalim” sposobem niejeden z ty ch wy pielęgnowany ch i wy niosły ch
ludzi, który ch spoty kał na wolności, za drutami wy skroby wałby ły żką cudze opróżnione miski lub
kręcił się koło kuchni w poszukiwaniu obierzy n i zgniły ch liści kapusty.
Ludzie złamani, przy tłoczeni przemocą, wy czerpani głodem, brakiem ciepła
i ty toniu, którzy się przeobrazili w „szakali” obozowy ch, wy patrujący ch błędny m wzrokiem
okruchów chleba i zaśliniony ch niedopałków, budzili w nim litość.
Ludzie z obozów pomogli mu zrozumieć ludzi na wolności. Na wolności zobaczy ł te
same uczucia, co w barakach obozowy ch, taką samą żałosną słabość i okrucieństwo, i chciwość,
i strach. Ludzie by li wszędzie jednakowi. I on się nad nimi litował.
A w powieściach i poematach ludzie radzieccy jak w sztuce średniowiecznej
wy rażali ideę kościoła, bóstwa: głosili chwałę prawdziwego Boga; człowiek istniał nie sam przez
się, ale dla Boga, istniał, by sławić Jego imię i Jego kościół. Niektórzy zaś pisarze podając
kłamstwo za prawdę ze szczególną starannością opisy wali szczegóły ubrania i otoczenia swoich
zmy ślony ch, szukający ch Boga bohaterów, umieszczając ich wśród ży wy ch dekoracji.
Zarówno na wolności, jak i w obozie ludzie nie chcieli przy znać, że wszy scy mają
jednakowe prawo do wolności. Niektórzy odchy leńcy prawicowi uważali, że nie są winni, ale
usprawiedliwiali represje wobec odchy leńców lewicowy ch. A i jedni, i drudzy nie lubili
szpiegów – ty ch, którzy korespondowali ze swoimi mieszkający mi za granicą krewny mi, ty ch,
który ch zniszczeni rodzice mieli polskie, łotewskie lub niemieckie nazwiska.
Chłopi mogli mówić, ile wlezie, o ty m, że pracowali przez całe ży cie od świtu do
nocy – polity czni im nie wierzy li: „Wiemy, wiemy ! Bez powodu nie przeprowadzano by
rozkułaczania biedniaków”.
Iwan Grigorjewicz mówił do sąsiada z pry czy, by łego oficera Czerwonej Gwardii:
– Przez całe ży cie by liście oddani idei bolszewizmu, jesteście bohaterem wojny
domowej i siedzicie z oskarżenia o szpiegostwo.
A tamten mu odpowiadał:
– Jeżeli chodzi o mnie, to popełniona została pomy łka. Ze mną to inna sprawa. Tego
nie można nawet porówny wać.
Kiedy kry minaliści, upatrzy wszy sobie ofiarę, dręczy li ją bezlitośnie i okradali,
jedni polity czni odwracali się, inni siedzieli z tępy m wy razem nieruchomy ch twarzy, a jeszcze
inni uciekali; niektórzy zaś udawali, że śpią, naciągnąwszy koc na głowę.
Setki więźniów, wśród który ch nie brakowało bohaterów czasu wojny, nie umiało
sobie poradzić z kilkoma kry minalistami. Kry minaliści robili, co chcieli, uważali się za
prawdziwy ch patriotów, polity czny ch zaś nazy wali „faszy stami”, wrogami ojczy zny. Ludzie
w obozie są jak ziarnka suchego piasku, nic ich nie łączy.
Jeden uważał, że popełniono błąd ty lko w stosunku do niego, ale w ogóle „nikogo nie
sadzają bez powodu”.
 Inni rozumowali tak: na wolności my śleliśmy, że nie sadzają nikogo bez powodu,
a teraz na własnej skórze przekonaliśmy się, że bez powodu sadzają. Ale nie wy ciągali z tego
żadny ch wniosków i pokornie wzdy chali.
Potwornie chudy, mający ciągle drgawki działacz Kominternu Młodzieży,
talmudy sta i dialekty k, wy jaśnił Iwanowi Grigorjewiczowi, że nie popełnił żadnego przestępstwa
przeciw partii, ale organa słusznie aresztowały go jako szpiega i obłudnika: nie popełniwszy
przestępstwa należy jednak do warstwy wrogo usposobionej do partii, warstwy, z której się
wy wodzą obłudnicy, trockiści, oportuniści, malkontenci i niedowiarki.
Pewien mądry więzień, by ły obwodowy działacz party jny, wdał się kiedy ś
w dłuższą rozmowę z Iwanem Grigorjewiczem:
– Gdzie drwa rąbią, tam wióry lecą, a prawda partii pozostaje prawdą partii, jest
ważniejsza od mojego nieszczęścia – i pokazując na siebie ręką dodał – więc poleciałem jak wiór
podczas rąbania.
Ale się zmieszał, kiedy Iwan Grigorjewicz odparł:
– To właśnie całe nieszczęście, że drwa rąbią. A po co?
W obozach Iwan Grigorjewicz bardzo rzadko spoty kał ludzi, którzy rzeczy wiście
walczy li z władzą radziecką.
Dawni oficerowie carscy trafiali do obozu nie dlatego, że usiłowali stworzy ć
organizację monarchisty czną. Siedzieli za to, że mogliby ją stworzy ć.
W obozach siedzieli socjaldemokraci i eserowcy. Wielu z nich aresztowano, kiedy
by li całkowicie lojalni i nie zajmowali się żadną działalnością polity czną. Posadzono ich nie
dlatego, że walczy li z władzą radziecką, ale że istniało prawdopodobieństwo, że mogliby z nią
walczy ć.
Do obozów zsy łano chłopów nie dlatego, że walczy li z kołchozami. Zamy kano
ty ch, którzy w pewny ch warunkach zaczęliby może przeciwstawiać się kołchozom.
Do obozów trafiali ludzie za niewinną kry ty kę – temu nie podobały się nagradzane
przez państwo książki i sztuki teatralne, tamtemu radzieckie radioodbiorniki i wieczne pióra.
W pewny ch warunkach tacy ludzie mogli się stać wrogami państwa.
Zsy łano do obozów ludzi za to, że utrzy my wali korespondencję z ciotkami i braćmi,
którzy mieszkali za granicą, gdy ż prawdopodobieństwo, że się staną szpiegami, by ło w ich
przy padku większe niż dla ty ch, którzy nie mieli za granicą krewny ch.
By ł to terror skierowany nie przeciw przestępcom, ale przeciw ty m, którzy
zdaniem organów ścigania mieli nieco więcej dany ch niż inni, by przestępcami zostać.
Zupełnie inni by li ludzie rzeczy wiście wrogo usposobieni do władzy radzieckiej, ci,
którzy ją zwalczali: starzy eserowcy, mieńszewicy, anarchiści albo zwolennicy niepodległej
Ukrainy, Estonii, Łotwy, a podczas wojny – banderowcy.
Więźniowie radzieccy uważali ich za wrogów, ale mimo to podziwiali jako ty ch,
którzy zostali uwięzieni za konkretną sprawę.
W obozie specjalny m Iwan Grigorjewicz spotkał wy rostka, ucznia szkoły średniej,
Bory sa Romaszkina, skazanego na dziesięć lat więzienia. Ten chłopiec układał rzeczy wiście ulotki
– oskarżał w nich państwo o prześladowanie osób, które nie popełniły żadnej zbrodni; ulotki te
rzeczy wiście pisał na maszy nie, rzeczy wiście je rozklejał w nocy na murach domów w Moskwie.
Bory s opowiadał Iwanowi Grigorjewiczowi, że podczas śledztwa mnóstwo pracowników
Ministerstwa Bezpieczeństwa przy chodziło popatrzeć na niego, wśród nich by ło nawet kilku
generałów – wszy stkich interesował chłopak, którego uwięziono za konkretną działalność
polity czną. W obozie Bory s by ł także popularną postacią – wszy scy go znali, więźniowie
z sąsiednich obozów py tali o niego. Kiedy Iwana Grigorjewicza przeniesiono do nowego obozu
odległego o 800 kilometrów, od razu pierwszego wieczoru usły szał opowieść o Bory sie
Romaszkinie – mówiono o nim na całej Koły mie. Ale rzecz dziwna – więźniowie skazani za
rzeczy wistą walkę z państwem radzieckim uważali, że wszy scy skazańcy polity czni są niewinni
i wszy scy bez wy jątku zasługują na wy puszczenie na wolność. Ci zaś, którzy zostali skazani na
podstawie zmy ślony ch, lipny ch oskarżeń, a takich by ły miliony, twierdzili, że ty lko oni zasługują
na amnestię, i usiłowali dowieść rzeczy wistej winy rzekomy ch szpiegów, kułaków, szkodników,
usprawiedliwić okrucieństwo państwa.
Więźniowie i ludzie ży jący na wolności różnili się zasadniczo pod jedny m
względem. Iwan Grigorjewicz widział, że w obozie ludzie pozostawali wierni epoce, z której się
wy wodzili. W charakterze i my ślach każdego ży ły różne okresy historii Rosji. By li tu uczestnicy
wojny domowej ze swoimi ulubiony mi pieśniami, bohaterami, książkami; by li tu zieloni,
petlurowcy z niewy ży ty mi namiętnościami swoich czasów, ze swoimi pieśniami, wierszami,
zwy czajami; by li tu działacze Kominternu lat dwudziesty ch, ze swoją górnolotnością, retory ką, ze
swoją filozofią, charaktery sty czny m zachowaniem się, sposobem mówienia; by li tu także
całkiem starzy ludzie – monarchiści, mieńszewicy, eserowcy, ci zachowali swój świat idei, sposób
by cia bohaterów literackich sprzed czterdziestu i pięćdziesięciu laty.
W obdarty m, kaszlący m staruchu można by ło od razu poznać małodusznego,
podupadłego, a zarazem szlachetnego ary stokratę kawalergarda, a w jego sąsiedzie z pry czy,
również obdarty m i porosły m siwą szczeciną – nieskruszonego socjaldemokratę, w zgarbiony m
zaś „przy głupku” sanitariuszu – komisarza pociągu pancernego.
Na wolności natomiast starsi ludzie nie mieli piętna miniony ch czasów, na wolności
przeszłość zacierała się w nich bez trudu. Wchodzili w nową epokę, my śleli i przeży wali zgodnie
z dniem dzisiejszy m, ich słownictwo, my śli, namiętności zmieniały się pokornie, bez oporu,
zgodnie z biegiem wy darzeń i wolą władz.
Czy m się tłumaczy ła ta różnica: może w obozie człowiek zamierał jakby pod
działaniem środków znieczulający ch?
Ży jąc w obozie Iwan Grigorjewicz widział ciągle naturalne dążenie ludzi do
wy rwania się zza drutów, do powrotu do żon i dzieci. Na wolności zaś spoty kał niekiedy ludzi
wy puszczony ch z obozów – ich pokorna obłuda, ich strach przed własną my ślą, ich' przerażenie
wobec możliwości ponownego uwięzienia by ły tak ogromne, że ludzie ci wy dawali się bardziej
uwięzieni niż w czasie obozowy ch prac przy musowy ch.
Po wy jściu z obozu, pracując na podstawie dobrowolnej umowy, ży jąc
z kochany mi i bliskimi osobami taki człowiek skazy wał siebie czasem na większą, pełniejszą
i głębszą niewolę niż ta, do której zmuszały go druty obozu.
I mimo to, wśród udręk, brudu i zamętu ży cia obozowego, światłem i siłą
uwięziony ch dusz by ła wolność. Wolność pozostawała nieśmiertelna.
W mały m miasteczku, mieszkając u wdowy po sierżancie Michalewie, Iwan
Grigorjewicz szerzej i głębiej zaczął pojmować sens wolności.
W walce o by t, którą ludzie ciągle toczą, w kombinacjach, jakich się dopuszczają
robotnicy, by pracując w nocy zdoby ć nieco więcej rubli, w bojach toczony ch przez
kołchoźników o chleb i ziemniaki – ich jedy ne wy nagrodzenie za pracę – Iwan Grigorjewicz
dostrzegał nie ty lko pragnienie lepszego, ży cia. Ty m ludziom nie chodziło jedy nie o nakarmienie
i ubranie siebie i swoich dzieci. W walce o prawo do szy cia butów, robienia na drutach, w dążeniu
do siewów, tak charaktery sty czny m dla rolników, przejawiało się naturalne, właściwe człowiekowi
pragnienie wolności. To samo pragnienie Iwan Grigorjewicz obserwował w obozie. Wolność
wy dawała się nieśmiertelna po obu stronach obozowy ch drutów.
Pewnego wieczoru, po pracy zaczął przy pominać sobie słowa obozowe. Wielki
Boże, znalazł obozowe słowo na każdą literę alfabetu! I o każdy m słowie obozowy m można
napisać arty kuły, poematy, powieści.
Areszt... barak... ciupa... donos... egzekucja... fasunek... głód... kapuś... i tak do końca
alfabetu. Ogromny świat, własny języ k, gospodarka, kodeks moralny. Pracami na ten temat
można, by wy pełnić biblioteki. Więcej by by ło ty ch ksiąg niż w serii „Historia fabry k i wielkich
zakładów” wy my ślonej przez Gorkiego.
Proszę oto temat – historia pociągu, transportu więźniów. Formowanie pociągu,
pociąg w drodze, konwój... Jak naiwne, wprost swojskie wy dają się współczesny m więźniom
transporty z lat dwudziesty ch, podróż więźnia polity cznego w przedziale pociągu pasażerskiego,
z konwojentem filozofem, który częstuje go pasztecikami. Nieśmiałe początki trady cji obozowej,
wiek kamienia łupanego, kurczę ledwie wy kluwające się z jajka...
I obecny transport – zestaw sześćdziesięciu wagonów w drodze do okręgu
Krasnojarskiego: ruchome miasto więzienne, wagony towarowe o czterech osiach, zakratowane
okienka, dwupiętrowe pry cze, wagony -magazy ny, wagony sztabowe pełne konwojentów,
wagony -kuchnie, wagony z psami węszący mi na postojach wzdłuż pociągu; naczelnik transportu
niby pady szach z bajki w otoczeniu przy pochlebny m kucharzy, prosty tutek-nałożnic; apele, kiedy
do wagonu włazi nadzorca, a reszta strażników stoi na zewnątrz, z automatami skierowany mi na
rozsunięte drzwi – więźniowie tłoczą się zbitą gromadą, a nadzorca-wprawnie przegania
sprawdzony ch z jednej części wagonu do drugiej; żeby nie wiedzieć jak szy bko każdy się zry wał
z miejsca, konwojent nie omieszkał nigdy zdzielić go pałką po siedzeniu albo po głowie.
Niedawno, już po Wojnie Narodowej, pod spodem ostatnich wagonów
umieszczono stalowe grzebienie. Jeśli podczas jazdy więzień zrobi otwór w podłodze i rzuci się na
płask między szy ny, grzebień ten go zgarnie, porwie i ciśnie pod koła: ani dla was, ani dla nas. Dla
ty ch natomiast, którzy zrobiwszy otwór w suficie wagonu wy dostanę się na dach, ustawiono
specjalne reflektory : krzy żujące się smugi światła przeszy wają ciemności od lokomoty wy do
ostatniego wagonu, a kulomiot, wy celowany wzdłuż pociągu, wie, co ma robić, kiedy po dachu
biegnie człowiek. Tak, postęp jest wszędzie.' Wy tworzy ła się nawet specjalna gospodarka
transportu – dodatkowe produkty, słodkie ży cie oficerów konwoju w wagonie sztabowy m, dodatki
z kotła więźniów i z kotła psów, pieniądze na delegacje doliczane proporcjonalnie do drogi
przeby tej w ciągu sześćdziesięciu dni w kierunku obozów we wschodniej Sy berii. Okrutna, swoista
akumulacja pierwotna i równoległa do niej paupery zacja. Tak, panta rhei, wszy stko pły nie,
wszy stko na świecie się zmienia, nie można wejść dwa razy do tego samego transportu.
Któż zdoła opisać rozpacz człowieka wobec ruchu pociągu, który oddala od żony ; tę
nocne zwierzenia przy wtórze żelaznego stukotu kół i skrzy pienia wagonów, tę pokorę, tę ufność, to
pogrążenie się w przepaść obozową, listy wy rzucane z mroku wagonów by dlęcy ch w mrok stepu
– ogromnej skrzy nki pocztowej. Niektóre jednak dochodziły !
W transporcie więźniowie nie przy zwy czaili się jeszcze do obozowego ży cia.
Głowy im nie pękają od obozowy ch trosk; wszy stko jest obce, okropne dla zbolały ch, rozdarty ch
serc: półmrok, skrzy pienie, szorstkie deski, drgawki złodziejów, twarde spojrzenie konwojentów.
Oto podnieśli na ramionach chłopaczka do okratowanego okienka, a malec krzy czy :
– Dziadku, dziadku, dokąd nas wiozą?
I wszy scy w wagonie sły szą przeciągły, drżący starczy głos:
– Na Sy berię, kochany, na katorgę...
Nagle Iwan Grigorjewicz pomy ślał: czy to możliwe, że to moja droga, mój los?
Od takich transportów zaczęła się moja droga. A teraz jest już skończona.
Dręczy ły go chaoty czne, często pozbawione związku wspomnienia obozu. Czuł,
pamiętał, że w ty m chaosie można się połapać, że jest dość silny, by się połapać, i że teraz, kiedy
się skończy ła ta droga obozowa, nadszedł czas, by wszy stko wy raźnie zobaczy ł, dostrzegł prawa
w chaosie cierpień, sprzeczności między winą a świętą niewinnością, między fałszy wy m
przy znawaniem się do nie popełniony ch przestępstw a fanaty czny m oddaniem, między
bezsensowny m mordowaniem milionów niewinny ch i oddany ch partii ludzi a żelazny m sensem
ty ch mordów.
 12
Ostatnimi czasy Iwan Grigorjewicz zrobił się małomówny, prawie nie rozmawiał
z Anną Siergiejewną. Ale w pracy bardzo często my ślał o niej, o Annie, i raz po raz zerkał na
zegar wiszący w oddziale ślusarskim – czy prędko pójdzie do domu.
A podczas ty ch swoich milczący ch dni nie wiadomo dlaczego wspominając ży cie
w obozie my ślał głównie o losach kobiet... Nigdy chy ba tak dużo nie my ślał o kobietach.
... Równouprawnienie kobiet zostało uznane nie na katedrach uniwersy teckich i nie
w pracach socjologów... Świadczy o nim nie ty lko praca w fabry kach, nie loty w kosmos, nie
udział w rewolucji, potwierdza je cała historia Rosji teraz i zawsze, na wieki wieków, cierpienie
pańszczy źniane, obozowe, więzienne.
Przez wieki pańszczy zny, na Koły mie, w Nory lsku, w Workucie kobieta zrównała
się w prawach z mężczy zną.
Obozy potwierdziły i tę drugą, prostą jak Dziesięcioro Przy kazań prawdę:
niepodobna oddzielić ży cia mężczy zn od ży cia kobiet.
Szatańska siła tkwi w każdy m zakazie, w tamie. Zatrzy mana tamą woda strumieni
i rzek okazuje swą tajemną, ciemną siłę. Ta utajona siła ukry ta w przy jemny m piasku, w grze
promieni słoneczny ch, w koły saniu się lilii wodny ch ujawnia nagle bezlitosną złośliwość wody –
kruszy kamień, z szaleńczą szy bkością obraca łopatki turbiny.
Bezlitosna staje się potęga głodu, jak ty lko tama oddziela człowieka od chleba.
Naturalna i dobra potrzeba poży wienia przeobraża się w siłę, która niszczy miliony istnień
ludzkich, zmusza matki, by zjadały swoje dzieci, doprowadza człowieka do okrucieństwa
i zezwierzęcenia.
Zakaz, który, oddziela W obozie kobiety od mężczy zn, kaleczy ich ciała i dusze.
Wszy stko w kobiecie – jej czułość, troskliwość, namiętność, macierzy ństwo – to
chleb i woda ży cia. Wszy stko to powstaje w kobiecie dlatego, że są na świecie mężowie, sy nowie,
ojcowie, bracia. Wszy stko to wy pełnia ży cie mężczy zny, bo jest żona, matka, córka, siostry.
Ale oto do ży cia wdziera się siła zakazu. I wszy stko to, co takie jest proste i dobre –
chleb i pitna woda ży cia – nagle odsłania swoją podłą złośliwość i mrok.
Jak za dotknięciem czarodziejskiej różdżki przemoc, zakaz nieuchronnie zabijają
dobro w człowieku, przemieniają je w zło.
... Między obozem kry minalny m żeńskim a męskim rozpościerał się pas pusty nnej
ziemi zwany strefą ogniową, ledwie bowiem na tej ziemi niczy jej ukazy wał się człowiek,
kulomioty rozpoczy nały, ogień. Kry minaliści czołgali się na brzuchu przez zonę ogniową,
przekopy wali przejścia, przełazili pod drutami, włazili na druty, a ci, co mieli pecha, pozostawali
tam z przestrzelony mi głowami i przekłuty mi nogami. To przy pominało szaleńczy, tragiczny ciąg
ry b podczas tarła w rzekach przegrodzony ch tamami.
Kiedy do zamknięty ch w złowieszczy ch obozach specjalny ch kobiet, które przez
długie lata nie widziały mężczy zn, nie sły szały męskiego głosu, przy chodzili skierowani do
różny ch prac ślusarze, kierowcy, stolarze, dręczono ich, zamęczano na śmierć. Kry minaliści bali
się ty ch obozów, gdzie kobiety uważały za szczęście możliwość dotknięcia barku martwego
mężczy zny, i nie chcieli tam iść nawet pod ochroną broni palnej.
Ponure, ciemne nieszczęście paczy ło ludzi na katordze, przeobrażało ich w nieludzi.
Na katordze kobiety zmuszały swoje towarzy szki do nienaturalnego współży cia.
W kobiecy ch barakach kręciły się niedorzeczne istoty – baby -chłopy o chrapliwy ch głosach,
zamaszy sty ch ruchach, męskich manierach, paradujące w spodniach wpuszczony ch do wy sokich
butów żołnierskich. A obok zagubione, żałosne istoty – „dłubaczki”.
Baby -chłopy piły wódę, paliły machorkę, po pijanemu biły swoje kłamliwe,
lekkomy ślne przy jaciółki, ale kułakiem i nożem ochraniały je od krzy wdy i ordy narny ch
zaczepek. Ten tragiczny, potworny świat, ten układ stosunków to właśnie miłość w obozie. Świat
ten by ł straszny, ale nie wy woły wał śmiechu ani sprośny ch uwag, jedy nie przerażenie w sercach
złodziei i morderców.
W tajdze miłosny szał katorżników nie znał odległości, nie znał drutów, murów,
straży, zamków – parł na owczarki konwojentów, na ostrza noży, pod kule straży. Tak z oczami
wy łażący mi z orbit, ze złamany m grzbietem pły nie podczas tarła ry ba rozbijając się o skały
i kamienie górskich by strzy n i wodospadów.
A jednocześnie ludzie w obozie nie przestawali kochać żon i matek, a obozowe
„zaoczne” narzeczone, które nigdy nie widziały i nie zobaczą swoich zaocznie wy brany ch
obozowy ch narzeczony ch, nie zlękły by się najsroższy ch tortur, by w imię wy dumany ch amorów
dochować wierności nieszczęśliwemu wy brańcowi obozowemu.
Coś niecoś będzie darowane człowiekowi, jeśli wśród brudu i smrodu obozowej
przemocy pozostaje jednak człowiekiem.
 13
Cicha Maszeńka... Nie ma już na sobie cienkich pończoszek ani granatowego
sweterka. Trudno dbać o czy stość w wagonie towarowy m. Masza wsłuchuje się z napięciem
w dziwną, jakby nierosy jską mowę złodziejek, sąsiadek na pry czy. Z przerażeniem patrzy na
królową transportu – bladą histery czkę, kochankę sły nnego złodzieja z Rostowa.
Masza wy prała w kubku chusteczkę, resztą wody wy tarła stopy i suszy chustkę na
kolanie wpatrując się w półmrok.
We mgle mieszają się wy darzenia ostatnich miesięcy : płacz trzy letniej Julki, która
się objadła na urodzinach, twarze ludzi, którzy robili u Maszy rewizję, bielizna, wy kresy, lalki,
naczy nia na podłodze, wy ciągnięty z doniczki fikus – ślubny prezent mamy, ostatni uśmiech męża
z progu ich pokoju, żałosny, błagalny – niech będzie mu wierna! Wspominając ten uśmiech
Masza krzy czała, chwy tała się za głowę. Potem szaleńcze ty godnie, podczas który ch wszy stko
by ło niby tak jak dawniej, a obok rondelka z kaszką dla Julki mrożąca krew w ży łach potworność
Łubianki; kolejki w poczekalni Wewnętrznego Więzienia, głos z okienka: „Zakaz przy jmowania
paczek”, bieganie do krewny ch, uczenie się na pamięć adresów ludzi bliskich, pospieszna,
nieumiejętna sprzedaż szafy z lustrem i książek – wy dawnictwo „Akademia”, ból w sercu, bo
najserdeczniejsza przy jaciółka przestała telefonować; znowu nocni goście i rewizja do rana,
pożegnanie z Julką, której pewnie nie oddano babci, ale zawieziono do domu dziecka, więzienie na
Buty rkach, gdzie mówi się szeptem, gdzie do szy cia uży wa się zapałek i wy łowiony ch
z więziennej lury ości zamiast igieł, pstre miganie wy prany ch chusteczek, majtek, staników, które
więźniarki suszą, wy wijając nimi w powietrzu; przesłuchania w nocy i oto po raz pierwszy
w ży ciu podniesiono na Maszę pięść i mówiąc do niej „ty ” zwy my ślano od kurew i prosty tutek.
Zarzucano jej, że nie doniosła na męża, który został skazany na dziesięć lat bez prawa do
korespondencji za to, że nie doniósł o zdradzie.
Masza nie zrozumiała, dlaczego ona i dziesiątki takich jak ona kobiet powinny pisać
donosy na mężów, dlaczego Andriej i setki takich jak on mężczy zn powinni donosić na kolegów
z pracy, na przy jaciół z dzieciństwa. Śledczy wezwał ją ty lko raz. Potem minęło osiem miesięcy
w więzieniu – dzień i noc, noc i dzień. Po rozpaczy nastąpiło tępe oczekiwanie na to, co będzie
dalej, i nagle – niby morska fala zalewała Maszę nadzieja: pewność bliskiego spotkania z mężem
i córką.
Wreszcie nadzorca wręczy ł jej wąski pasek bibułki, przeczy tała: 58–6–12.
Ale i potem nie straciła nadziei: a nuż odwołają: mąż został uniewinniony, Jula jest
w domu, spotkają się i nie będą się już nigdy rozstawać. Na my śl o ty m spotkaniu ogarniał ją
szczęśliwy ogień i zimno.
Obudzono Maszę w nocy : „Lubimowa z rzeczami!” Czarną budą powieziono ją –
omijając więzienie etapowe na Krasnej Presni – na dworzec towarowy kolei Jarosławskiej, by
załadować do transportu.

Szczególnie utkwił Maszy w pamięci poranek po aresztowaniu męża, jak gdy by

poranek ten trwał ciągle jeszcze.
Trzasnęły drzwi wejściowe, rozległ się warkot motoru i zapadła cisza. Serce Maszy
zlodowaciało z przerażenia. W przedpokoju dzwonił telefon, winda zatrzy mała się nagle na
podeście naprzeciw ich drzwi, sąsiadka człapiąc ranny mi pantoflami szła do kuchni i nagle
człapanie ucichło.
 Masza wy cierała szmatką zwalone na podłogę książki, ustawiała je na półce,
związała w tobół rozrzuconą bieliznę. Miała ochotę tę bieliznę uprać, wy gotować, rzeczy w pokoju
wy dawały się jej splugawione. Wstawiła fikus z powrotem do doniczki i pogłaskała jego twardy,
lśniący liść – Andriusza śmiał się z tego fikusa, uważał, że jest sy mbolem mieszczaństwa,
i w głębi serca Masza przy znawała mu rację. Nie pozwalała jednak nigdy fikusa obrażać
i zakazała mężowi, żeby go wy niósł do kuchni, żałowała biednej mamy – całkiem już stara wiozła
swój prezent przez całą Moskwę i wlokła na czwarte piętro, bo tamtego dnia windę właśnie
naprawiano.
Naokoło cisza! Ale sąsiedzi nie spali. Litowali się nad Maszą, bali się jej i umierali
ze szczęścia, że to nie do nich przy szli z nakazem rewizji i aresztowania. Juleńka spała, a Masza
sprzątała pokój. Zazwy czaj nie robiła tego tak starannie. Mało ją w ogóle obchodziły rzeczy, nie
interesowały jej nigdy ży randole, ładne nakry cia. Niektórzy uważali, że jest złą gospody nią,
flejtuchem. Ale mężowi podobała się ta obojętność żony wobec rzeczy i bałagan w pokoju.
A teraz Maszy się wy dawało, że jeśli wszy stko wróci na swoje miejsce, poczuje się spokojniejsza
i łatwiej jej będzie ży ć.
Rzuciła okiem w lustro, obejrzała sprzątnięty już pokój. Podróże Gulivera są już na
swoim miejscu, na półce z książkami, tam, gdzie stały wczoraj przed rewizją. I fikus wrócił na
swoje miejsce, na stolik. A Jula, która do czwartej rano płakała i kurczowo trzy mała się matki,
nareszcie zasnęła. W przedpokoju cisza, sąsiedzi jeszcze nie krzątają się w kuchni.
W ty m starannie sprzątnięty m pokoju Masza poczuła nagle dojmującą rozpacz.
Rozjaśniła się cała czułością i miłością do Andrieja i od razu w tej domowej ciszy, wśród
przedmiotów, do który ch przy wy kła, poczuła jak nigdy doty chczas bezlitosną siłę zdolną wy giąć
oś ziemi. Ta siła wdarła się do niej, do Julki, do małego pokoju, o który m Masza mawiała:
– Nie trzeba mi nawet dwudziestu metrów z balkonem, bo tutaj jestem szczęśliwa.

Jula! Andriej! Zabierają ją od nich! Stukot kół świdruje mózg. Masza jest coraz
dalej od Julii, z każdą godziną zbliża się Sy beria, gdzie czeka ją ży cie z dala od ty ch, który ch
kocha.
Maszeńka nie ma już na sobie spódnicy w kratę, jej grzeby kiem rozczesuje swoje
trzeszczące, naelektry zowane włosy złodziejka o cienkich wargach na bladej twarzy.
Pewnie ty lko młode serce kobiece może zżerać ta podwójna udręka: macierzy ńska
– bezgraniczne pragnienie uratowania swojego bezradnego dziecka, a zarazem dziecięca
bezradność wobec gniewu państwa, pragnienie schowania głowy na piersi matczy nej.
Te brudne, połamane paznokietki by ły kiedy ś wy manikiurowane, kolor lakieru
bardzo interesował Julkę, a kiedy ś tatuś powiedział trzy letniej córce: „Mama ma paznokcie jak
łuski u ry bki”. Nie ma także już ani śladu fry zury. Masza czesała się u fry zjera na miesiąc przed
aresztowaniem Andrieja, kiedy wy bierała się z nim na urodziny do koleżanki, tej, co przestała
telefonować.
Juleńka, Juleńka, nieśmiała, nerwowa Juleńka w domu dziecka! Masza cicho,
żałośnie jęczy, robi jej się ciemno w oczach – jak obronić córkę przed okrutny mi
wy chowawczy niami, niegrzeczny mi, niedobry mi dziećmi, podarty m i ordy narny m ubraniem,
żołnierskim kocem, wy pchaną słomą, kłującą poduszką? A wagon skrzy pi, koła stukają i coraz
dalej jest Moskwa i Jula, a coraz bliżej Sy beria.
Boże wielki, czy to wszy stko by ło? Po chwili to, co dzieje się teraz, wy dawało się
snem: ten duszny półmrok, miska aluminiowa, złodziejki palące machorkę na szorstkiej pry czy,
brudna bielizna, swędzenie całego ciała, ból w sercu: „Żeby już prędzej postój, konwojenci
obronią chy ba przed kry minalistkami”. A na postoju przerażenie na widok konwojentów, którzy
wy my ślają, wy machując kolbami. I my śl: „Żeby już pociąg prędzej ruszy ł”. A złodziejki
mówią: „Konwojenci z Wołogdy gorsi od śmierci”.
Nieszczęście Maszy to jednak nie skrzy piąca pry cza, nie szron na ścianach
wagonu, kiedy zgaśnie piecy k, nie okrucieństwo konwojentów i nie bezczelność złodziejek.
Nieszczęściem jest to, że w wagonie osłabło otępienie, które opancerzy ło jej serce podczas ośmiu
miesięcy zamknięcia w celi więziennej.
Cały m swoim jestestwem Masza czuje dziewięć ty sięcy kilometrów podróży
w grobową głąb Sy berii.
Tu nie ma już więziennej, bezsensownej nadziei, że otworzą się nagle drzwi celi
i strażnik zawoła: „Lubimowa, na wolność z rzeczami!” I Masza wy jdzie na Nowosłobodską,
pojedzie autobusem do domu, a tam już czekają na nią Andriej i Julka.
W wagonie nie ma otępienia, nie ma obozowego zmęczenia, kiedy to człowiek już
nic nie pamięta, jest ty lko krwawiące serce.
A jeśli Jula zasiusia majteczki, a my cie rąk, zasmarkany nosek? Mała musi jeść
jarzy ny, zawsze się odkry wa w nocy, śpi golutka.
Maszeńka nie ma już na nogach pantofli, ma buty żołnierskie, podeszwa jednego
jest lekko oderwana. Czy to możliwe, że to ona, Maria Konstantinowna, która czy tała wiersze
Błoka, studiowała na wy dziale filologiczny m, w tajemnicy przed Andriejem pisała wiersze?
Masza, która biegała na Arbat zapisy wać się do fry zjera Iwana Afanasjewicza-Jeana, Maszeńka,
która potrafiła nie ty lko czy tać książki, ale i gotować barszcz i piec napoleonkę, i szy ć, która
wy karmiła dziecko? Masza, niezmiennie zachwy cona Andriejem, jego pracowitością,
skromnością, i budząca wśród przy jaciół zachwy t swoim oddaniem i miłością do męża i córki,
Masza, która umiała płakać i śmiać się, i oszczędzać każdą kopiejkę.
A pociąg jedzie i jedzie. Masza ma początki ty fusu – my śli jej się plączą, w głowie
szumi. Ale nie, to nie ty fus, Masza jest zdrowa. I znowu tutaj, w ty m transporcie nadzieja znalazła
drogę do jej serca. Oto przy jedzie do obozu, a na nią zawołają: „Lubimowa, wy jdź z szeregu,
przy szedł tu o tobie telegram – zwolnienie” – no i tak dalej, i ty m podobne: Masza wraca do
Moskwy pociągiem pasażerskim, oto Sofrino, Puszkino, oto dworzec Jarosławski, Masza widzi
Andrieja, który trzy ma Julę na rękach.
Nadzieja dręczy Maszę – niechby już prędzej dojechali do Sy berii, na miejsce
przeznaczenia, niechby już prędzej nadszedł telegram o zwolnieniu. Jak się spieszą chudziutkie
nóżki Julii, mała biegnie obok coraz wolniej jadącego wagonu.
I oto obrabowana przez złodziejki Masza wy siadła z pociągu, chowa marznące ręce
w rękawy zatłuszczonego waciaka, głowę ma obwiązaną brudny m ręcznikiem. A obok szkliście
skrzy pią na śniegu pantofle setek mieszkanek Moskwy skazany ch na dziesięć lat obozu za to, że nie
zadenuncjowały swoich mężów.
Kroczą nogi w jedwabny ch pończochach, poty kają się nogi w pantoflach na
wy sokich obcasach. Towarzy szki niedoli zazdroszczą Maszy – jechała w wagonie ze złodziejkami,
a nie z „żonami”, tamte ją okradły, ale teraz ma waciak, a do butów można napchać papieru
i szmat.
Poty kają się, padają żony wrogów ludu, pospiesznie zbierają swoje rozsy pane na
śniegu tobołki, ale boją się płakać.
Masza obejrzała się: za plecami widzi szopę stacji, wagony towarowe wy glądają
jak czerwone korale na śnieżnobiały m ciele, przed nią zaś wije się dziwny wąż – etap kobiecy.
Naokoło przy sy pane śniegiem stosy drewna, konwojenci w cudownie ciepły ch półkożuszkach,
ujadające owczarki o ciepłej, gęstej sierści. Upajająco czy ste po dwóch miesiącach jazdy
transportem powietrze wy daje się ostrzejsze od brzy twy. Zerwał się wiatr, sucha zamieć powiała
nad ziemią. Czoło kolumny więźniarek utonęło w białej mgle. Mroźny wiatr chłoszcze po twarzy,
nogach. Maszy kręci się w głowie.
I nagle poprzez zmęczenie, poprzez strach przed odmrożeniami i gangreną, poprzez
marzenie o cieple i łaźni, poprzez przerażenie na widok leżącej na śniegu masy wnej starej
kobiety o dziwnej, głupio rozkapry szonej twarzy i oczach przy słonięty ch szkłami,
dwudziestosześcioletnia Masza zobaczy ła w śnieżnej mgle ży cie, jakie ją czeka w obozie... A na
dawny m ży ciu, ty m, co zostało za jej plecami, o ty siące wiorst stąd, na jej dawny m ży ciu
w zaułku Spaskopieskowskim wisi pieczęć z laku. Z mgły wy nurzy ły się wieże strażnicze, widać
strażników w kożuchach, szeroko otwartą bramę. W owej chwili Masza zobaczy ła wy raźnie swoje
dwa ży cia: to, co odeszło, i to, co nadchodzi.
Masza biegnie, poty ka się, chucha na zlodowaciałe palce i szaleństwo nadziei jej
nie opuszcza – oto zaraz przy jdą do obozu, a tam dowie się o nadesłany m telegramie,
o zwolnieniu. Dlatego Masza tak biegnie, że dech jej zapiera z pośpiechu.
Niełatwą dostała pracę! Bolał ją brzuch, łamało w krzy żu od niedozwolonego dla
kobiet, nadmiernego ciężaru bry ł wapna, a nosze, nawet puste, są ciężkie, jakby by ły z żeliwa.
Ciążą łopaty, łomy, deski, belki, kanistry z brudną wodą, kible pełne nieczy stości, kilkupudowe
stosy mokrej wy pranej bielizny.
Ciężka by ła droga do pracy w porannej mgle, w półmroku, trudne do zniesienia
apele na deszczu i w śnieży cę; obrzy dliwą i upragnioną wy dawała się lura kukury dziana
z ochłapami flaków i wstrętną, lepiącą się do podniebienia ry bią łuską. Podle, bezlitośnie okradano
w barakach, ohy dne rozmowy toczy ły się w nocy na pry czy, gdzie panowało obrzy dliwe
poruszenie, rozlegały się szepty i szelesty. Jakże upragniony by ł zawsze czarny, lekko tknięty
siwizną razowiec.
Z szesnastoletnią Leną Rudolf, sąsiadką Maszy na pry czy, zaczął ży ć kry minalista
Mucha pracujący w kotłowni. Lena dostała sy filisu, zlazły jej paznokcie na rękach i wy ły siała
głowa. Służba sanitarna przeniosła chorą do obozu inwalidów, a matka Leny, niebieskooka, dobra
i uczy nna Zuzanna Karłowna, która i w obozie zachowała eleganckie maniery, pracowała nadal,
choć głowę miała już siwą. Przed świtem Zuzanna Karłowna gimnasty kowała się co dzień
i nacierała się śniegiem.
Masza pracowała do zmroku jak koby ła, wielbłądzica, oślica. By ł to obóz specjalny,
Masza nie miała prawa do korespondencji, nie wiedziała, czy mąż jej ży je, czy został stracony.
Nie wiedziała, co dzieje się z Julką. Czy trafiła do domu dziecka, czy się zgubiła jak zwierzątko bez
imienia. A może mama znalazła małą, ale czy mama ży je? Czy ży je brat Maszy, Wołodia?
Masza jakby już przy wy kła nic nie wiedzieć o swoich bliskich. Wy dawało się, że nie marzy
o listach, pragnie ty lko jednego: lżejszej pracy, nie na mrozie, nie w tajdze, gdzie zżerają owady,
ale w kuchni, w izbie chory ch.
Tęsknota za mężem i córką nie osłabła jednak, nadzieja nie umarła, tak mogło się
ty lko wy dawać. Nadzieja spała. Masza czuła ją, jak się czuje na rękach śpiące dziecko, a kiedy
nadzieja się budziła, szczęście, światło i rozpacz przepełniały serce młodej kobiety.
Zobaczy jeszcze Julę i męża. Nie dziś oczy wiście i nie jutro. Miną lata, ale zobaczy
oboje: jak posiwiałeś, jakie masz smutne oczy... Juleńka, Juleńka! Ta blada szczuplutka dziewczy na
– to jej córka. I Maszę ogarnia niepokój: czy Jula ją pozna, czy pozna swoją mamę obozową, czy
nie odwróci się od niej?
Starszy nadzorca Siemisotow zmusił Maszę do współży cia, wy bił jej dwa zęby,
walnął pięścią w skroń; to się działo podczas jej pierwszej jesieni w obozie. Masza próbowała się
powiesić, źle się jednak do tego zabrała, sznur okazał się lichy. Niektóre kobiety jej zazdrościły.
Potem ogarnęła ją beznadziejna obozowa obojętność. Dwa razy w ty godniu Masza wlokła się
z Siemisotowem do magazy nu, gdzie by ła drewniana pry cza przy kry ta baranim kożuchem.
Siemisotow by ł zawsze ponury, milczał i Masza panicznie się go bała, mdliło ją nawet ze strachu,
kiedy pijany wpadał we wściekłość. Ale kiedy ś dał jej pięć cukierków i Masza pomy ślała „Żeby
tak to posłać Juli do domu dziecka”. Nie zjadła ty ch cukierków, ale schowała na pry czy pod
siennikiem. Potem ktoś je ukradł. Pewnego razu Siemisotow powiedział: „Brudna paniusia,
cholera, wiejska dziewucha nie dopuściłaby do takiego świństwa”. Zawsze mówił do niej
„paniusia”, nawet pijany na umór. Słowa Siemisotowa ucieszy ły Maszę, pomy ślała jednak, że
jeśli ją rzuci, będzie znowu musiała pracować przy wapnie.
Pewnego wieczoru Siemisotow poszedł i już więcej się nie pokazał. Masza
dowiedziała się później, że przenieśli go do innego obozu. I cieszy ła się, kiedy wieczorem siedziała
w baraku na pry czy, a nie wlokła się ponuro do magazy nu. Potem wy rzucono ją z biura, gdzie za
czasów Siemisotowa my ła podłogę i paliła w piecach: nie miała czy m się opłacać. Na miejsce
Maszy przy szła złodziejka, ta, co w pociągu zabrała jej wełniany sweterek. Masza cieszy ła się,
a jednocześnie czuła się dotknięta: na pożegnanie Siemisotow nie powiedział jej nawet pół słowa,
gorzej niż psu. A Masza miała kiedy ś stałe zameldowanie w Moskwie, mieszkała w osobny m
samodzielny m pokoju z mężem i Julą, my ła się w łazience, jadała z talerza.
Ciężka podczas zimowy ch miesięcy praca w obozie, Wiosną i jesienią by ła także
niełatwa, tak samo jak w lecie. Masza wspominała już nie Arbat i nie Andrieja, ale ty lko to, że za
Siemisotowa my ła podłogi w biurze obozowy m. Czy to możliwe, że miała taką gratkę?
Nadzieja tliła się jednak w jej sercu. Spotkają się... Będzie już, oczy wiście, starą
kobietą, zupełnie siwą. Jula będzie już miała dzieci – ale się jednak spotkają, nie mogą się nie
spotkać.
Głowa jej pękała ze zmartwień, strachu, rozpaczy. To Maszy się podarła koszula, to
dostała wrzodów, to bolał ją brzuch i nie mogła pójść do izby chory ch, bo nie miała zwolnienia, to
nagle pękała skóra na piętach, Masza kulała, a onuce miała czarne od krwawy ch plam, to rozłaziła
się walonka, to trzeba by ło koniecznie bodaj trochę się wy my ć nie czekając na kolejne pójście do
łaźni, to coś przeprać, to wy suszy ć przemokły w niepogodę waciak... A wszy stko zdoby wało się
walką – mały garnek gorącej wody, nitkę do cerowania, igłę na chwilę, ły żkę z całą rączką,
szmatkę, żeby coś załatać. Jak się chronić przed meszkami, jak ratować twarz i ręce od złośliwego
jak konwojenci obozowi mrozu?
Kłótnie i wy my sły, bójki uwięziony ch kobiet wcale nie by ły jednak łatwiejsze do
zniesienia od prac obozowy ch.
A ży cie w baraku toczy ło się dalej.
Ciocia Tania, sprzątaczka z Orła, szepce: „Biada ty m, co ży ją na ziemi...” Tania ma
prostacką, chłopską twarz, która się wy daje twarda, zawzięta. Ale obce jest jej okrucieństwo,
zawziętość. Ciocia Tania to wcielenie dobroci. Za co ta święta kobieta trafiła do obozu? Z jak
niepojętą wprost łagodnością gotowa jest my ć za każdą więźniarkę podłogę, pełnić dy żur.
Stare zakonnice Warwara i Ksenia rozmawiają szy bkim szeptem i milkną, jak ty lko
zbliżają się do nich grzeszne świeckie kobiety. Warwara i Ksenia ży ją we własny m, osobny m
świecie; podpisać się pod jakimś papierem to grzech, powiedzieć swoje świeckie imię – to grzech,
pić z tego samego kubka co świeckie kobiety – to grzech, włoży ć obozową kurtkę – to grzech.
Można je zabić, tak są uparte w swojej świętości. Świętość tę widać w ich ubraniu, biały ch
chustkach, zaciśnięty ch wargach, ale w oczach mają chłód i pogardę dla cierpień obozowy ch, dla
grzechu. Ich świętobliwe staropanieństwo brzy dzi się babskimi namiętnościami, babską niedolą,
zmartwieniami matek i żon, wszy stko to wy daje im się nieczy ste. Najważniejsze zaś – zachować
czy stość chustki, kubeczka, z zaciśnięty mi wargami stronić od grzesznego ży cia obozowego.
Złodziejki ich nienawidzą, a „żony ” nie lubią i unikają.
Żony, żony, moskiewskie, leningradzkie, kijowskie, charkowskie, rostowskie, smutne,
prakty czne i nie z tego świata, grzeszne, słabe, łagodne, złośliwe, wesołe, Rosjanki i nie-Rosjanki,
kobiety w katorżniczy ch waciakach. Żony lekarzy, inży nierów, malarzy i agronomów, żony
marszałków i chemików, żony prokuratorów, rozkułaczony ch rolników, gospodarzy rosy jskich
i białoruskich. Poszły wszy stkie za swoimi mężami. Utonęły w barbarzy ńskim mroku obozowy ch
baraków.
Im znakomitszy by ł pognębiony wróg ludu, ty m szerszy stawał się krąg kobiet,
które szły za nim do obozu: obecna żona, by ła żona, najpierwsza żona, siostry, sekretarki, córka,
przy jaciółka żony, córka z pierwszego małżeństwa.
O niektóry ch mówiono: „Niezwy kle prosta, skromna...”. O inny ch: „Och, okropna,
zupełnie nieznośna, wy niosła paniusia, jak gdy by i tutaj by ła na Kremlu”. Takie i tu mają swoje
rezy dentki, swoje przy pochlebne otoczenie. Ży ją w aureoli władzy i nieuchronnej zguby. O nich
mówi się szeptem: „Tak, ży we nie wy jdą na wolność”.
By ły tu i stare kobiety o zmęczony m, spokojny m spojrzeniu, trafiły do więzienia
jeszcze za Lenina, spędziły kilkadziesiąt lat w więzieniu i obozie. To członkinie partii narodników,
eserówki, socjaldemokratki. Szanują je strażnicy, a złodziejki traktują z respektem, one nie wstają
z pry cz, nawet przy wejściu samego komendanta obozu. Podobno jedna z nich, Olga
Nikołajewna, drobna siwiutka staruszka, by ła przed rewolucją anarchistką. Rzuciła bombę na
karocę gubernatora Warszawy, strzelała do generała żandarmerii. Teraz siedzi na pry czy i czy ta
książki, popijając z kubeczka gorącą wodę. Raz, kiedy Masza wróciła w nocy z magazy nu od
Siemisotowa, ta staruszka podeszła do niej, pogłaskała ją po głowie i powiedziała: „Moja ty biedna
dziewczy nko”. Ach, jak wtedy Masza płakała!
Nie opodal Maszy leży na pry czy Zuzanna Karłowna Rudolf. Mąż jej, profesor,
zamery kanizowany Niemiec, socjalista chrześcijański, przy jechał z rodziną do Rosji Radzieckiej
i przy jął oby watelstwo radzieckie. Profesor Rudolf, skazany na dziesięć lat obozu bez prawa do
korespondencji, został rozstrzelany na Łubiance; Zuzannę Karłownę i trzy córki – Agnessę, Luizę
i Lenę – zesłano do obozów specjalny ch. Zuzanna Karłowna nic nie wie o córkach. Najmłodsza,
Lena, teraz także nie jest z matką – została przeniesiona do obozu dla inwalidów. Zuzanna
Karłowna nie wita się z Olgą Nikołajewną, która powiedziała, że Stalin jest faszy stą, a Lenin –
mordercą rosy jskiej wolności. Zuzanna Karłowna mówi, że pracą swoją pomaga stworzeniu
nowego świata i to daje jej siłę, by znosić rozłąkę z mężem i córkami. Zuzanna Karłowna
opowiadała, że mieszkając w Londy nie przy jaźnili się z Herbertem Wellsem, a w Waszy ngtonie
spoty kali się z Roosveltem – prezy dent lubił rozmawiać z jej mężem. Ta stara kobieta akceptuje
wszy stko, wszy stko wy daje się jej zrozumiałe, ty lko jedna rzecz niezupełnie: widziała, jak
człowiek, który aresztował profesora Rudolfa, włoży ł do kieszeni dużą, wielkości dłoni dziecięcej
unikalną złotą monetę wartości stu dolarów. By ł na niej profil Indianina z piórami. Człowiek, który
przeprowadzał rewizję, wziął tę monetę dla swojego młodszego sy na nie my śląc nawet, że jest
złota.
Wszy stkie one – czy ste i upadłe, wy męczone i niespoży te – ży ły w świecie nadziei.
Nadzieja to spała, to budziła się, ale nigdy ich nie opuszczała.
Masza także miała nadzieję – nadzieja dręczy ła ją, ale mogła oddy chać ty lko
dzięki nadziei, nawet kiedy stała się ona udręką.
Po surowej zimie sy bery jskiej, długiej jak przeby wanie w obozie, nadeszła blada
wiosna i Maszę popędzono wraz z dwiema inny mi kobietami do naprawy drogi prowadzącej do
socjalisty cznego miasteczka, gdzie w drewniany ch domkach mieszkali kierownicy obozu i wolny
personel.
 Masza zobaczy ła z daleka w wy sokich oknach swoje firanki z Arbatu i sy lwetkę
fikusa. Widziała, jak dziewczy nka z tornistrem wbiegła na ganek i weszła do domu naczelnika
zarządu obozów specjalny ch.
Konwojent powiedział: „Ty co, przy szłaś tutaj kino oglądać?” A kiedy o zmierzchu
wracali do obozu, nie opodal składu tarcicy rozległy się dźwięki radia z Magadanu.
Masza i dwie kobiety, które wlokły się z nią człapiąc w błocie, opuściły łopaty
i stanęły jak wry te.
Na tle bladego nieba wznosiły się wieże strażnicze, wartownicy w czarny ch
półkożuszkach stali na nich nieruchomo jak duże muchy, a przy sadziste baraki wokoło jakby
wy szły spod ziemi i zastanawiały się – czy tam nie powrócić.
Muzy ka nie by ła smutna, by ła wesoła, taneczna, a słuchając jej Masza zalewała
się łzami; chy ba jeszcze nigdy w ży ciu tak nie płakała. Obie kobiety obok niej także płakały, jedna
by ła rozkułaczoną chłopką, a druga mieszkanką Leningradu, starszą kobietą w okularach
z pęknięty mi szkłami. Zapłakiwały się obie stojąc obok Maszy. I wy dawało się, że szkła okularów
popękały od ty ch właśnie łez.
Konwojent się zmieszał: więźniarki rzadko płakały, serca miały skute zmarzliną jak
tundra.
Poszturchiwał je więc i prosił:
– Dobra, wy starczy, kurwa wasza mać, po dobremu mówię.
I rozglądał się naokoło. Nie przy chodziło mu nawet do głowy, że kobiety tak płaczą
słuchając radia.
Masza też nie rozumiała, dlaczego taka rozpacz ogarnęła ją nagle. Jak gdy by
połączy ło się wszy stko, co by ło w jej ży ciu: miłość matczy na, wełniana sukienka w kratę,
w której wy glądała tak ładnie, Andriej, piękne wiersze, gęba śledczego, świt nad
rozpromieniony m nagle morzem w Kiełasuri pod Suchumi, gaworzenie Julki, Siemisotow, stare
zakonnice, zażarte kłótnie babo-chłopów, przerażenie wobec tego, że bry gadzistka zaczęła na nią
spoglądać zmrużony mi oczami, jak niegdy ś Siemisotow. Przy dźwiękach tej wesołej, tanecznej
muzy ki Masza dlaczegoś mocniej poczuła brudną koszulę na ciele, ciężkie wilgotne buty,
cuchnącą czy mś kwaśny m kurtkę i nagle jak brzy twa dźgnęło w serce py tanie: za co, dlaczego
spoty ka to wszy stko ją, Maszę, te mrozy, ten upadek moralny, ta nagła pokora wobec ży cia
w obozie.
Nadzieja, która ciągle przy gniatała serce Maszy swoim ży wy m ciężarem, opuściła
ją nagle, umarła.
Przy dźwiękach wesołej, tanecznej muzy ki Masza na zawsze pożegnała się
z my ślą, że kiedy kolwiek zobaczy Julkę zagubioną gdzieś wśród sierocińców, kolektorów, kolonii
i domów dziecka w ogromie Związku Socjalisty czny ch Republik Radzieckich. Przy dźwiękach
wesołej muzy ki bawiła się młodzież w internatach i klubach. I Masza zrozumiała, że nie ma już
nigdzie jej męża, że został rozstrzelany i nie zobaczą się nigdy.
Została tak bez nadziei, zupełnie sama... Nigdy nie zobaczy Juli, ani teraz, ani jako
siwa staruszka, nigdy.
Boże, Boże, zlituj się nad nią, Boże, ulituj się nad nią, weź ją w swoją opiekę.

Po roku Masza wy szła z obozu. Przed powrotem na wolność leżała w mroźnej

ziemiance na sosnowy ch deskach i nikt jej nie pędził do pracy, nikt nie krzy wdził. Sanitariusze
włoży li Maszę Lubimową do zwy kłej skrzy ni zbitej z wy brakowany ch przez kontrolę techniczną
desek, spojrzeli po raz ostatni na jej twarz: wy rażała miły, dziecinny zachwy t i zdumienie – tak
samo jak wówczas, kiedy stojąc przy składzie tarcicy Masza słuchała wesołej muzy ki,
w pierwszej chwili się ucieszy ła, a potem zrozumiała, że nie ma dla niej nadziei.
I Iwan Grigorjewicz pomy ślał, że w obozie na Koły mie kobieta nie ma ty ch
samy ch praw co mężczy zna, los mężczy zny jest tam jednak mniej ciężki.
 14
Iwan Grigorjewicz zobaczy ł we śnie matkę. Szła drogą, omijając długi szereg
ciągników i wy wrotek, i nie widziała sy na. A on wołał: „Mamo, mamo, mamo...” Ale huk
ciągników zagłuszał jego. głos.
Nie wątpił ani przez chwilę, że w tłoku na drodze matka pozna w siwy m więźniu
obozowy m swego sy na, by leby ty lko go usły szała, by leby się obejrzała.
W rozpaczy otworzy ł oczy : pochy lała się nad nim na wpół rozebrana kobieta – we
śnie wołał matkę i podeszła do niego kobieta.
By ła obok. Poczuł od razu cały m swoim jestestwem, że jest piękna. Sły szała, jak
krzy czał we śnie, i podeszła do niego pełna czułości i współczucia. Oczy jej nie płakały, ale
zobaczy ł w nich coś więcej niż łzy współczucia, zobaczy ł to, czego nigdy nie widział w oczach
ludzi.
By ła piękna, bo by ła dobra. Ujął ją za rękę. A ona się położy ła obok niego i poczuł
ciepło, delikatne piersi, ramiona, włosy. Wy dawało mu się, że to sen, a nie jawa: na jawie nigdy
nie by ł szczęśliwy.
Ta kobieta by ła samą dobrocią i Iwan Grigorjewicz rozumiał swoją cielesną istotą,
że jej czułość, jej ciepło, jej szept są piękne, bo jej serce przepełnia dobroć, litość dla niego,
a miłość jest właśnie dobrocią.
Pierwsza noc miłosna.
– Nie chcę tego wspominać, to bardzo ciężkie, ale nie mogę także zapomnieć. Ży je
to we mnie – ni to śpi, ni to nie śpi. Żelazo w sercu, ostry nóż. Nie mogę się go pozby ć... Jak mam
zapomnieć... By łam już całkiem dorosła.
Miły mój, ja męża bardzo kochałam. Ładna by łam, ale jednak zła; tak, nie by łam
dobra. Miałam wtedy dwadzieścia dwa lata. Nie pokochałby ś mnie wtedy, choć by łam ładna.
Wiem, czuję wy raźnie jak czuje kobieta: jestem dla ciebie nie ty lko dlatego, żeśmy się obok
siebie położy li. Patrzę na ciebie, nie gniewaj się, jak na Chry stusa. Ciągle chcę przed tobą się
kajać, jak przed Bogiem. Dobry ty mój, najmilszy, chcę ci o ty m opowiedzieć, wspomnieć
wszy stko, co by ło.
Nie, przy rozkułaczaniu nie cierpieliśmy jeszcze na wsi głodu, ty lko konie wtedy
padły. A głód nastał w trzy dziesty m drugim roku, w rok po rozkułaczeniu.
Pracowałam w rejkomie, my łam podłogi, a przy jaciółkę, miałam w wy dziale
rolny m i dużo rzeczy wiedziały śmy, mogę opowiedzieć wszy stko, jak by ło. Księgowy mi mówił:
„Z ciebie by łby dobry minister”. Szy bko rzeczy wiście chwy tam i pamięć mam dobrą.
Rozkułaczanie zaczęło się w dwudziesty m dziewiąty m roku, pod sam koniec,
a przy brało na sile w luty m-marcu trzy dziestego-
Przy pomniałam sobie: przed aresztowaniem wy znaczono im dostawy
obowiązkowe. Za pierwszy m razem dali radę, dowieźli, za drugim razem sprzedawali, co się dało,
by leby normy wy robić. Wy dawało się im, że jeśli wszy stko wy płacą, państwo się nad nimi
zlituje. A niektórzy rżnęli by dło, pędzili z ziarna samogon i pili, jedli, przecież i tak – mówili –
nasze ży cie skończone.
Może w inny ch obwodach by ło inaczej, ale w naszy m to tak wy glądało. Najpierw
aresztowali ty lko głowy rodzin. Najwięcej wzięli ty ch, co za Denikina służy li w jednostkach
kozackich. Ty lko GPU aresztowało, akty w nie brał w ty m udziału. Pierwszą partię rozstrzelali całą,
nikomu nie darowali. A ty ch, który ch wzięli pod koniec grudnia, trzy mali w więzieniach dwa-trzy
miesiące i wy słali na przesiedlenie. Kiedy aresztowali ojców, rodzin nie ruszali, ty lko opisy wali
gospodarstwo: nie należało już do rodziny, rodzina musiała go ty lko pilnować.
Obwód przy sy łał plan – liczbę kułaków – do rejonów, rejony dzieliły swoją liczbę
na rady wiejskie, a rady już układały listy. I podług ty ch właśnie list zabierano kułaków. A kto te
listy układał? Trójki. Jakieś mętne ty py wy znaczały, kto ma ży ć, a kto umierać. No i oczy wiście tu
by ło już wszy stko – i łapówki, i z powodu bab, i przez zadawnioną złość. Biedota trafiała zawsze na
listę kułaków, a ci, co bogatsi, wy kupy wali się.
Teraz widzę, że nie to by ło najgorsze, że czasem listy te układały różne szuje.
Uczciwy ch w akty wie więcej by ło niż szuj, a podłość jedny ch i drugich – ta sama.
Najważniejsze, że te listy by ły nikczemne, niesprawiedliwe, a kogo tam wpisy wano – czy to nie
wszy stko jedno? I ten jest niewinny, i tamten. Kto tę liczbę wy znaczy ł na całą Rosję? Kto plan ten
ułoży ł dla całego chłopstwa? Kto go podpisał?
Ojcowie siedzą. Na początku trzy dziestego roku zaczęto zabierać całe rodziny.
Wtedy już samo GPU nie mogło dać sobie rady. Zmobilizowano akty w. Wszy scy swoi ludzie,
znajomi, ale jakoś rozum stracili, jakby ktoś zauroczy ł: grozili ludziom armatami, na dzieci mówili
wy rzutki kułackie. „Krwiopijcy !” – krzy czą, a w ty ch krwiopijcach ze strachu kropli krwi nie
zostało, biali jak płótno. Akty wiści patrzy li jak koty drapieżny m, zły m wzrokiem. Przecież
większość to swoi ludzie. Co prawda, jakby głowy stracili – tak w siebie wmówili, że kułacy są
jakby zapowietrzeni, żadnej ich rzeczy dotknąć nie wolno; ręcznik kułaka jest zapaskudzony, przy
stole kułaka-pasoży ta za nic nie siądą, i dziecko kułaka obrzy dliwe, i dziewczy na gorsza od wszy.
Patrzy li na rozkułaczony ch jak na by dło, na świnie, wszy stko w kułakach ich mierziło: i wy gląd,
i że duszy nie mają, i że śmierdzą, cierpią na choroby wenery czne, a najważniejsze, że to
wrogowie ludu, wy zy skiwacze mas pracujący ch. A biedota – Komsomoł i milicja – wszy scy co
do jednego są niczy m Czapajew, sami bohaterowie. Ale jak spojrzeć na ten akty w: ludzie jak
ludzie, i smarkacze są wśród nich, i podleców też nie brak.
Na mnie to gadanie też podziałało, by łam jeszcze smarkulą, a tu zebrania,
specjalne pouczenia, i w radio mówią, i w kinie pokazują, i pisarze piszą, i sam Stalin, a wszy stko
do jednego zmierza: kułacy to pasoży ci, zboże palą, dzieci mordują. I ogłoszono wprost:
podniecać gniew mas pracujący ch do kułaków, tępić ich wszy stkich – złoczy ńców przeklęty ch
jako klasę... Ja także chodziłam jak zamroczona, ciągle mi się zdawało, że kułacy są winni
wszy stkich nieszczęść, że kiedy się ich wy tępi, od razu nadejdą szczęśliwe czasy dla chłopstwa.
Żadnej dla nich litości: nie są ludźmi, ale nie wiadomo czy m – by dłem. Przeszłam
do akty wu. A by ło tam wszy stko: i tacy, co wierzy li w tamto gadanie i nienawidzili pasoży tów,
a chcieli bronić biedniejszy ch chłopów, i tacy, co chcieli upiec przy ty m własną pieczeń,
a najwięcej takich, co spełniali rozkazy – tacy ojca i matkę zabiją, by leby wszy stko wy konać
według instrukcji. I nie ci by li najgorsi, co wierzy li, że nadejdzie szczęśliwe ży cie, jeśli się wy tępi
kułaków. Dzikie zwierzęta nie są najstraszniejsze. Najgorsi by li ci, co na cudzej krwi chcieli się
bogacić, krzy czeli o uświadomieniu, a załatwiali własne porachunki i kradli. Ludzi niszczy li dla
własnej korzy ści, dla gratów, pary butów, a zniszczy ć człowieka jest łatwo – napisz na niego,
podpisu nawet nie trzeba – że wy najmował parobków, którzy na niego pracowali, że miał trzy
krowy, i gotów kułak. Na własne oczy widziałam to wszy stko i nie podobało mi się to oczy wiście,
ale nie przeży wałam głęboko. Gdy by na fermie rżnęli by dło nie tak, jak trzeba, więcej by m się
martwiła, ale też mogłaby m spać.
... Czy ty nie pamiętasz naprawdę, co mi raz odpowiedziałeś? Nie zapomnę nigdy
twoich słów. Od ty ch słów robi się jasno, to jasne słowa. Zapy tałam, jak Niemcy mogli
ży dowskie dzieci truć w komorach gazowy ch, jak mogli potem ży ć? I czy nie ma na nich sądu ani
u ludzi, ani u Boga? A ty ś odpowiedział: jeden sąd jest nad katem – kat swojej ofiary nie uważa za
człowieka i sam przestaje by ć człowiekiem, zabija w sobie człowieka. Sam sobie jest katem,
a ofiara jego pozostaje na wieki człowiekiem, żeby nie wiem, jak ją mordował. Pamiętasz?
Teraz rozumiem, dlaczego poszłam do roboty jako kucharka, nie chciałam by ć
przewodniczącą kołchozu. Ale już ci o ty m mówiłam.
Przy pominam sobie teraz rozkułaczanie i inaczej wszy stko widzę, nie jestem już
zamroczona, ludzi zobaczy łam. Dlaczego taka by łam jak z lodu? Przecież ludzie się okropnie
męczy li. Straszne rzeczy ty m ludziom robiono! A ja mówiłam: to nie ludzie, to kułactwo.
Przy pominam to sobie, przy pominam sobie to wszy stko i zachodzę w głowę – kto też takie słowo
wy my ślił: „Kułactwo”? Czy żby Lenin? Jaką mękę na siebie wziął! Żeby ich zabić, trzeba by ło
ogłosić: kułacy to nie ludzie. Niemcy tak samo mówili: Ży dzi to nie ludzie. Tak samo i Lenin,
i Stalin: kułacy to nie ludzie. To nieprawda! To ludzie. Oni także są ludźmi! To zaczęłam rozumieć.
Wszy scy są ludźmi!
Więc tak, na początku trzy dziestego roku zaczęto rozkułaczać rodziny. Największa
zajadłość by ła w luty m i marcu. Przy naglali z rejonu, żeby na porę siewów już nie by ło kułaków
i zaczęło się nowe ży cie. Tak mówiliśmy : będzie to pierwsza wiosna kołchozowa.
Wy siedlał oczy wiście akty w. Nie dostaliśmy instrukcji, jak trzeba to robić. Jeden
przewodniczący spędzi ty le furmanek, że nie ma co w nie ładować, to ty lko nazwa – kułacy,
a furmanki jadą na wpół puste. Z naszej wsi rozkułaczony ch pędzili piechotą. Ty lko ty le ci kułacy
z domu zabrali, ile mogli na siebie wziąć – pościel, ubranie. Błoto na drogach by ło takie, że buty
w nim grzęzły i spadały z nóg. Strasznie wy glądali ci rozkułaczeni. Idą kolumną, na chaty się
oglądają, ze swojego pieca ciepło jeszcze na sobie niosą. Co oni musieli czuć – przecież w ty ch
domach się urodzili, w ty ch domach córki wy dawali za mąż! Rozpalili w piecach, a kapuśniak
nieugotowany został, mleko niedopite, z kominów dy m jeszcze wali. Kobiety płaczą, a boją się
krzy czeć. A my ani drgnęliśmy, wiadomo, akty w! Popędzamy ich jak gęsi. Z ty łu wózek jedzie,
na nim ślepa Pelagia, staruszek Dy mitr Iwanowicz, który już z dziesięć lat z chaty nie wy chodził
przez te swoje nogi, i Marusia niespełna rozumu, sparaliżowana córka kułacka. W dzieciństwie tę
Marusię koń walnął kopy tem w skroń i od tamtej pory rozum straciła.
A w centrum rejonowy m więzienie za małe! Jakie zresztą by ło więzienie w ty m
centrum, areszt wiejski, nie więzienie. A tu walą tłumy – z każdej wsi cała kolumna ludzi idzie.
W kinie, w teatrze, w klubie, w szkołach – gdzie się dało – umieszczano aresztowany ch. Niedługo
ich zresztą trzy mali. Popędzili na stację, na boczny ch torach czekały już tam puste pociągi
towarowe. Pędzili pod strażą – milicja, GPU – jak morderców: dziadków i staruszki, baby i dzieci.
Ojców nie by ło, ojców jeszcze w zimie zabrali. A ludzie szepczą: „Pędzą kułactwo”, jak gdy by to
wilki pędzili. Niektórzy krzy czeli do nich: „Wy, paskudy !” A oni nawet nie płaczą – skamienieli...
Nie widziałam, jak ich wieźli, ale sły szałam od ludzi, nasi jeździli za Ural, do
kułaków ratować się od głodu. Dostałam list od przy jaciółki; później niektórzy uciekali z osiedli
zesłańców, z dwoma takimi rozmawiałam...
Wieźli ich w opieczętowany ch wagonach by dlęcy ch, rzeczy jechały osobno,
wzięli ze sobą ty lko ży wność, to, co mieli w ręku. Na jednej stacji tranzy towej – pisała mi
przy jaciółka – ojców posadzili do pociągu, wielka radość by ła tego dnia w ty ch wagonach
by dlęcy ch i wielki płacz... Jechali przeszło miesiąc: tory zapchane pociągami, z całej Rosji wieźli
wtedy chłopów. Leżeli w ty ch wagonach jeden przy drugim, w wagonach by dlęcy ch pry czy nie
by ło. Chorzy oczy wiście umierali po drodze, nie dojeżdżali. Ale najważniejsze: karmili ich – na
stacjach węzłowy ch dawali wiadro lury i chleb, po dwieście gramów na osobę.
Konwój by ł wojskowy, konwojenci złości do nich nie mieli, traktowali jak by dło.
Tak mi przy jaciółka pisała.
A jak tam by ło, opowiadali mi ci, co uciekli: obwód rozrzucał ich po całej tajdze.
Gdzie by ła wioska w lesie, tam niezdolny ch do pracy pakowali do chat, ciasno jak w transporcie.
A gdzie wsi w pobliżu nie by ło, tam wy ładowy wali prosto na śnieg. Co słabsi umierali. A zdolni
do pracy zabierali się do rąbania drzew – pni podobno nie karczowali, nie przeszkadzały im te
pnie. Drzewa obdzierali z kory i budowali szałasy, budki. Pracowali dniem i nocą, prawie nie
śpiąc, żeby rodziny im nie wy marzły ; potem zaczęli budować chatki, każda miała dwie izdebki,
dla jednej rodziny – jedna izdebka. Na mchu budowali, mchem szpachlowali.
Zdolny ch do pracy kupiły od Enkawude gospodarstwa leśno-przemy słowe,
zaopatrzenie pracujący dostawali z ty ch gospodarstw, a nie pracujący – przy dział. Nazy wało się
to osiedle pracy – komendant, dziesiętnicy. Płacili im – opowiadano – tak samo jak miejscowy m,
ale cały zarobek szedł na książeczkę zakupów. Lud nasz jest jednak mocny, niedługo zaczęli
zarabiać więcej od miejscowy ch. Za wy znaczone granice nie mieli prawa wy chodzić – musieli
siedzieć w osiedlu albo na porębie. Już potem sły szałam, że podczas wojny pozwolili im się
poruszać w granicach rejonu, a po wojnie bohaterowie pracy dostali zezwolenie na poruszanie się
poza rejonem, niektóry m wy dali nawet dowody osobiste.
Przy jaciółka pisała mi, że z niezdolny ch do pracy kułaków zaczęli tworzy ć kolonie
– na samozaopatrzeniu. Ale ziarna siewnego im dali na kredy t i do pierwszego urodzaju od
Enkawude dostawali przy działy. Komendant i straż – jak zwy kle w osiedlach pracy. Potem
przenieśli ich do arteli, mieli tam oprócz komendanta wy brany ch delegatów.
U nas bez rozkułaczony ch zaczęło się nowe ży cie. Ludzi zapędzono do kołchozu –
od rana zebrania, krzy ki, przekleństwa. Jedni krzy czą: nie pójdziemy ! Inni: dobra, pójdziemy,
ty lko krów nie oddamy. A potem przy szedł arty kuł Stalina – Zawrót głowy od sukcesów. Znów
zamęt: krzy czą – Stalin nie każe siłą zaganiać do kołchozu. Zaczęli na strzępach gazet pisać
oświadczenia: „Wy chodzę z kołchozu do indy widualny ch”. Potem znów zapędzono do kołchozów.
A rzeczy, które zostały po rozkułaczony ch, przeważnie rozkradano.
My śleliśmy, że nie ma gorszego losu od tego, co spotkał kułaków. Pomy liliśmy się!
Topór spadł na ludzi wiejskich, od małego do najstarszego.
Przy szła męka głodu.
Ja wtedy już podłóg nie my łam, by łam rachmistrzem. I jako akty wistkę posłano
mnie na Ukrainę dla wzmocnienia kołchozu. Tam wśród nich – tłumaczono nam – duch własności
pry watnej mocniejszy niż w Eresefeser. To prawda, u nich jeszcze oporniej niż u nas wszy stko to
szło. Wy słali mnie niedaleko – jesteśmy przecież na granicy z Ukrainą, nie by ło nawet trzech
godzin jazdy od nas do tego miejsca. A miejsce piękne. Przy jechałam tam – ludzie jak ludzie.
I zostałam w ichnim zarządzie rachmistrzem.
Ze wszy stkim chy ba dawałam sobie radę. Nie bez powodu widać nazwał mnie
ministrem. Tobie jednemu o ty m mówię, bo mówić tobie to jak samej sobie, ale obcemu
człowiekowi nie chwalę się nigdy. Całą rachunkowość bez papierków miałam w głowie. I kiedy
by ł instruktaż, i kiedy nasza trójka miała naradę, i kiedy szefowie wódkę pili, słuchałam wszy stkich
rozmów.
Jak by ło? Po rozkułaczeniu zasiewy się bardzo zmniejszy ły, urodzaje zrobiły się
liche. A podawano w sprawozdaniach, że niby bez kułaków nasze ży cie od razu rozkwitło. Rada
Wiejska kłamie rejonowi, rejon – obwodowi, obwód – Moskwie. Wszy stko jak trzeba: centrum –
obwodowi, obwód – rejonom. I wy znaczy li nam na wieś plan – przez dziesięć lat tego nie
wy robisz! W Radzie Wiejskiej ci, co nigdy wódki do ust nie brali, ze strachu upili się na umór.
Widać Moskwa najbardziej liczy ła na Ukrainę. Potem najwięcej złości by ło też na Ukrainę.
Wiadomo – nie wy konałeś, więc widać sam jesteś niedobity kułak.
Planu dostaw nie można by ło oczy wiście wy konać – zasiewy się zmniejszy ły,
urodzajność zmalała, skąd wziąć to morze ziarna kołchozowego? A więc widać schowali ziarno
niedobici kułacy, nieroby ! Kułaków usunięto, ale duch kułacki pozostał. Chłopom na Ukrainie
w głowie ty lko własność pry watna.
Kto zarządził to morderstwo masowe? Często my ślę: czy żby sam Stalin? Chy ba
takiego rozkazu jak Rosja Rosją nigdy nie by ło. Takiego rozkazu nie ty lko car i Tatarzy, ale
i okupanci niemieccy nie wy dali. A rozkaz – wy tępić głodem chłopów na Ukrainie, nad Donem,
na Kubaniu, zabić wszy stkich, najdrobniejsze dzieci także. Polecenie by ło, żeby zabierać również
cały zapas nasion. Szukali ziarna, jakby to by ło nie zboże, ale bomby czy broń. Ziemię całą
podziurawili bagnetami, wy ciorami, wszy stkie piwnice przekopali, podłogi łamali, w ogrodach
szukali. Niektóry m zabrano ziarno, jakie mieli w chatach wsy pane do dzbanów, do niecek. Jednej
kobiecie zabrali chleb upieczony, załadowali na wóz i też powieźli do Komitetu Rejonowego.
W dzień i w nocy skrzy piały wozy – kurz się unosił nad ziemią, a elewatorów nie by ło.
Zsy py wano ziarno prosto na ziemię, naokoło chodzili wartownicy. Ziarno przed zimą zwilgotniało
na deszczu, zaczęło gnić. Nie starczy ło władzy radzieckiej brezentu, żeby chłopski chleb przy kry ć.
A kiedy jeszcze wy wozili ziarno ze wsi, naokoło unosił się kurz, dy m wszy stko
spowił: i wieś, i pole, i księży c w nocy. Jeden zwariował: pali się, niebo się pali, ziemia się pali! –
krzy czy. Nie, nie paliło się niebo, to ży cie się paliło.
Zrozumiałam wtedy : najważniejszy dla władzy radzieckiej jest plan. Wy konaj
plan! Dawaj konty gent, dostawy ! Najważniejsze jest państwo. A ludzie to po prostu zero, ludzie to
nic.
Ojcowie i matki chcieli dzieci ratować, schować choć trochę zboża, a im mówią:
gry zie was okrutna nienawiść do kraju socjalizmu, chcecie plan zerwać, darmozjady, gady. Nie
plan chcemy zerwać, ale dzieci ratować, sami chcemy się ratować. Ludzie muszą przecież jeść.
Opowiedzieć mogę wszy stko, ale w opowieści są ty lko słowa, a to by ło ży cie,
męka, śmierć głodowa. Muszę dodać, że kiedy zboże zabierali, tłumaczy li akty wistom, że będą
ludność karmić z zapasów. Skłamali. Ani jednego ziarenka nie dali głodny m.
Kto zabierał zboże? W większości by li to swoi, ludzie z Rejonowego Komitetu
Wy konawczego, z rejonu, Komsomoł, swoi przecież chłopcy, no i oczy wiście milicja. Enkawude.
Gdzieniegdzie by ło nawet wojsko, widziałam jednego zmobilizowanego z Moskwy, ale ten źle
jakoś się starał, ciągle usiłował wy jechać. I znowu jak podczas rozkułaczania ludzie by li jacy ś
rozjuszeni, jak dzikie zwierzęta.
Grisza Sajenko, milicjant ożeniony z miejscową dziewczy ną, przy jeżdżał bawić się
na święta. Wesoły by ł chłopiec, dobrze tańczy ł i tango, i walca, śpiewał pieśni ukraińskie,
wiejskie. Podszedł do niego dziadek siwiutki i mówi: „Grisza, wy nas wszy stkich rujnujecie, to
gorsze od morderstwa. Dlaczego władza robotniczo-chłopska robi przeciw chłopom takie rzeczy,
który ch car nawet nie robił?” Grisza odepchnął dziadka, a potem poszedł do studni umy ć ręce
i mówi: „Jak mógłby m wziąć ły żkę do ręki, kiedy dotknąłem mordy tego pasoży ta”.
A jaki by ł kurz – i w dzień, i w nocy się kurzy ło, kiedy wy wozili zboże. Księży c – na
połowę nieba, a w świetle tego księży ca wszy stko wy glądało upiornie. I tak gorąco by ło w nocy
jak pod kożuchem. A pole zdeptane, stratowane, strach patrzeć.
Ludzie się zrobili jacy ś dziwni, zagubieni, by dło też niesamowite, boi się
wszy stkiego, ry czy, skarży się, a psy okropnie wy ły po nocach. I popękała ziemia.
No tak. Potem nadeszła jesień bez deszczu, potem śnieżna zima. A chleba jak nie
ma, tak nie ma.
I w centrum rejonowy m nie można kupić, bo wprowadzili kartki. I na dworcu
w kiosku nie kupisz, bo zmilitary zowana straż nie puszcza. A komercy jnego chleba nie by ło.
Na jesieni wszy scy rzucili się na ziemniaki, bez chleba szy bko poszły. A przed
Boży m Narodzeniem zaczęli rżnąć by dło. Ale mięso na kościach marne, chude. Kury wy rżnęli
oczy wiście. Mięso szy bko zjedli, ani kropli mleka nie by ło i w całej wsi nie dostałby ś ani jednego
jajeczka. Najgorsze to brak chleba. Zboże na wsi zagarnęli przecież całe, do ostatniego ziarenka.
Jarego chłopi nie mieli czy m siać, zapasy nasion zabrano im także do ostatniego ziarna. Cała
nadzieja w ozimem. Ozime jeszcze pod śniegiem, wiosny nie widać, a na wsi już głód. Mięso
zjedli, jagły, jakie by ły, już się kończą, ziemniaki w większy ch rodzinach wszy stkie też już
zjedzone.
Straszne zaczęły się czasy. Matki patrzą na dzieci i ze strachu zaczy nają krzy czeć.
Krzy czą, jakby żmija wpełzła do domu. A ta żmija to śmierć, to głód. Co robić? W głowie chłopi
mają jedno – jeść! Ssie w dołku, szczęki się zaciskają, ślina napły wa do ust, człowiek ją ły ka, ale
śliną nie można się najeść. W nocy się człowiek obudzi, naokoło cisza, żadny ch rozmów, na
harmonii nikt nie gra. Jak w grobie. Ty lko głód krąży, nie śpi. Dzieci w chatach płaczą od świtu –
proszą o kawałek chleba. A co matka może im dać? Śniegu? I znikąd pomocy. Party jni mają na
wszy stko jedną odpowiedź – trzeba by ło pracować, nie zbijać bąków. I jeszcze odpowiadali:
„Poszukajcie no u siebie, w waszej wsi ludzie zakopali zapas zboża na dobre trzy lata”.
W zimie nie by ło jeszcze jednak prawdziwego głodu. Ty lko ludzie zrobili się
osowiali, brzuchy im wzdęło od obierzy n ziemniaczany ch, ale nikt jeszcze nie spuchł. Zaczęli
wy kopy wać żołędzie spod śniegu, suszy li te żołędzie, a mły narz na szerszy ch żarnach mełł je na
mąkę. Niektórzy piekli z tej mąki chleb, a raczej placki. Ciemne, bardzo ciemne, ciemniejsze od
razowego chleba. Niektórzy dodawali otręby albo suszone obierzy ny. Żołędzie też się szy bko
skończy ły – dąbrowa by ła niewielka, a do niej od razu rzuciły się trzy wsie. Przy jechał z miasta
pełnomocnik i w Radzie Wiejskiej mówi: „Ale pasoży ty, spod śniegu goły mi rękami wy doby wają
żołędzie, by le ty lko nie pracować”.
Do szkoły starsze klasy chodziły prawie do samej wiosny, młodsze w zimie
przestały. Na wiosnę szkołę zamknięto – nauczy cielka wy jechała do miasta. Felczer z przy chodni
także wy jechał: nie by ło nic do jedzenia. No i głodu nie wy leczy sz lekarstwami. Wieś została
sama – naokoło pusty nia i głodni ludzie w chatach. Różni delegaci z miasta przestali przy jeżdżać –
po co mieli jeździć? Wziąć od głodny ch nic nie można, więc i jeździć do nich nie trzeba. I leczy ć
nie trzeba, i uczy ć nie trzeba. Kiedy państwo nie może nic zabrać człowiekowi, już człowiek ten
nie jest mu potrzebny. Po co go uczy ć i leczy ć?
Zostali ludzie na wsi sami, państwo porzuciło głodny ch. Zaczęli chodzić po wsiach,
żebrać jedni u drugich, żebracy u żebraków, głodni u głodny ch. Ty m, co mieli mniej dzieci albo
by li samotni, do wiosny coś niecoś jeszcze zostało, więc wielodzietni u nich żebrali. Czasem
dostawali nawet garstkę otrąb czy ze dwa ziemniaki. Ale party jni nic nie dawali – nie
z nienawiści, chciwości czy złości, ale bardzo się bali. A państwo nic głodny m nie dało, ani
ziarenka, a przecież stoi na chłopskim zbożu... Czy ż to możliwe, żeby Stalin o ty m nie wiedział?
Starzy ludzie opowiadali: by wał głód i za Mikołaja – pomagali jednak wtedy i na kredy t dawali,
i po miastach chłopi żebrali, otwierano dla nich kuchnie i studenci na nich kwestowali! A za
władzy robotniczo-chłopskiej, przy rządzie robotniczo-chłopskim ani ziarenka nie dali, na
wszy stkich drogach poustawiali wojsko, milicję, Enkawude: nie wy puszczają głodny ch ze wsi, nie
dają iść do miasta. Naokoło dworców, na najmniejszy ch przy stankach straże: nie ma dla was,
karmicieli, chleba. W mieście na kartki dawali robotnikom po osiemdziesiąt deka dziennie! Boże
wielki, czy to możliwe – ty le chleba: osiemdziesiąt deka! Ale dla chłopskich dzieci nie by ło ani
grama – Niemcy tak samo ży dowskie dzieci truli gazem: nie ma dla was ży cia, parszy we
Ży dziaki. Ale tutaj nic nie można zrozumieć: tu ludzie radzieccy i tam także ludzie radzieccy, i tu
Rosjanie, i tam Rosjanie, władza robotniczo-chłopska, więc dlaczego mają ginąć?
Kiedy śnieg zaczął topnieć, głód zapanował w naszej wsi.
Dzieci nie śpią, krzy czą: w nocy także proszą o chleb. Ludzie twarze mają ziemiste,
oczy zamglone, pijane. Chodzą senni, chwieją się z głodu, drogę nogą wy macują, ręką trzy mają
się ściany. Zaczęli mniej z domu wy chodzić – leżą ciągle. I ciągle im się majaczy, że wozy
skrzy pią – to z centrum rejonowego Stalin przy słał mąkę, żeby dzieci ratować.
Baby okazały się odporniejsze od mężczy zn, zajadlej czepiały się ży cia. A miały
gorzej – dzieci matki proszą o chleb. Niektóre kobiety uspokajały dzieci, całowały : „No, nie
krzy cz, trochę cierpliwości, skąd ja wezmę dla ciebie chleba?” By ły i takie, co wpadały we
wściekłość: „Nie jęcz, zabiję!” i biły dzieciaki ty m, co im wpadło pod rękę, żeby ty lko przestały
prosić. Albo uciekały z domu, przesiady wały u sąsiadów, żeby nie sły szeć krzy ku i płaczu.
Wtedy już nie zostało na wsi psów ani kotów – wszy stkie zjedzono. A niełatwo by ło
je łapać – nie ufały ludziom, ślepia miały dzikie. Gotowano je – same kości i ży ły, ze łbów baby
robiły galaretkę.
Śnieg stopniał, ludzie zaczęli z głodu puchnąć – twarze mieli obrzękłe, nogi jak
poduszki, w brzuchu woda, ciągle się moczą – nie zdążą wy jść na dwór. A dzieci chłopskie!
Widziałeś, to by ło w gazetach – dzieci w obozach jenieckich? Jednakowo wy glądają wszy stkie:
głowy ciężkie jak pociski armatnie, szy je cieniutkie jak u bocianów, na rękach i nogach widać, jak
każda kosteczka chodzi pod skórą, jak się łączą, cały szkielet obciągnięty skórą niby żółtą gazą.
Twarze jak u staruchów udręczone, jak gdy by te maluchy przeży ły na świecie siedemdziesiąt lat.
Na wiosnę niepodobne już by ły do ludzkich twarzy, ale do ptasich łebków z dziobkiem albo do
żabich mordek – wargi cienkie, szerokie, niejedno dziecko wy glądało jak kiełbik – usta otwarte.
Tak, twarze miały nieludzkie. A oczy, wielki Boże! Towarzy szu Stalin, czy ś ty widział te oczy ?
Może rzeczy wiście o niczy m nie wiedział, napisał przecież arty kuł o zawrocie głowy od wielkich
sukcesów.
Czego ty lko ludzie na wsi nie jedli! Łapali my szy, łapali szczury, gady, wróble,
mrówki, wy kopy wali robaki, zaczęli kości tłuc na mąkę, skórę, stare śmierdzące podeszwy krajali
na makaron, klej wy gotowy wali. A kiedy trawa wy rosła, chodzili kopać korzenie, gotowali liście,
pączki roślin, za wszy stko się wzięli: i za dmuchawce, i za łopiany, i za kwiaty polne, i za pokrzy wy,
i za zioła – rozchodnik i inne. Liście lipowe suszy li, tłukli na mąkę, ale mało by ło u nas lip. Placki
z lipy są zielone, a smak jeszcze gorszy od żołędziowy ch.
Pomocy ciągle nie by ło! Ale wtedy chłopi o nic już nie prosili. Nawet teraz, kiedy
sobie to przy pominam, od zmy słów odchodzę: czy to możliwe, żeby Stalin wy rzekł się ludzi? Na
taką straszną zbrodnię się zdecy dował? Przecież chleb Stalin miał. A więc umy ślnie mordowano
ludzi, skazy wano na' śmierć głodową? Nie chcieli pomóc dzieciom. Czy to możliwe, żeby Stalin
gorszy by ł od Heroda? Czy to możliwe? My ślę, że zabrał zboże, ludzi chleba pozbawił, a potem
wy mordował głodem. Nie, nie mogło tak by ć. A potem my ślę: przecież tak by ło! I znowu – nie.
To niemożliwe.
Dopóki jeszcze nie całkiem opadli z sił, chodzili przez pola do kolei, nie na dworzec,
na dworzec straż nie puszczała, ale na tory. Kiedy jedzie pociąg pospieszny Kijów-Odessa, ludzie
klękają i krzy czą: „Chleba, chleba!” Niektórzy podnoszą wy soko swoje straszne dzieciaki.
Pasażerowie rzucali czasem kawałki chleba, różne resztki. Przemknie pociąg, kurz opadnie i wieś
czołga się wśród torów, szuka skórek chleba. Ale potem wy dano rozkaz: kiedy pociąg przejeżdża
przez głodną okolicę, straż ma zamy kać okna i zaciągać firanki. Pasażerom nie wolno by ło
podchodzić do okien. Zresztą ludzie ze wsi przestali przy chodzić do pociągów – nie mieli już siły
nie ty lko, żeby się dowlec do kolei, ale nawet, żeby się z chaty wy czołgać.
Pamiętam, jak jeden stary chłop przy niósł przewodniczącemu strzęp gazety, który
podniósł na szy nach. A tam wiadomości: przy jechał do nas jakiś Francuz, znany minister,
i zawieźli go do obwodu dniepropietrowskiego, gdzie najstraszniejszy by ł wtedy pomór, jeszcze
gorszy niż u nas. Tam ludzi jedli. Przy wieźli tego Francuza do przedszkola kołchozowego, a on
py ta: „Dzieci, coście jadły na obiad?” Dzieci odpowiadają: „Rosołek z kury z pasztecikami
i kotlety z ry żu”. Sama czy tałam, jeszcze teraz to widzę, ten strzęp gazety. Jakże to? Zabijają,
znaczy się, po kry jomu miliony ludzi i cały świat oszukują! Rosołek z kury, piszą! Kotlety ! A tu
ludzie zjedli wszy stkie robaki. Stary powiedział wtedy przewodniczącemu: „Za Mikołaja wszy stkie
gazety na cały świat trąbiły o głodzie: Ratunku! Chłopi giną! A wy, herody, robicie taki teatr”.
Zawy ła wieś, widząc, że zbliża się śmierć. W całej wsi wy li chłopi – nie by ł to głos
rozumu czy duszy, to by ło jak szum liści na wietrze czy jak szelest słomy. Złość mnie wtedy
brała: dlaczego oni tak żałośnie wy ją, ludźmi już nie są, a krzy czą tak żałośnie. Trzeba by ć
z kamienia, żeby sły szeć takie wy cie i jeść swój chleb przy działowy. Wy chodziłam czasami ze
swoim przy działem w pole i nasłuchiwałam: wy ją. Szłam dalej, no, jakby już ucichło, robię
jeszcze kilka kroków i znów sły szę – to już sąsiednia wieś wy je. I wy daje mi się, że cała ziemia
wy je razem z ludźmi. Boga nie ma, kto usły szy ?
Jeden z Enkawude powiedział mi raz: „Wiesz, jak w obwodzie nazy wają wasze
wsie: cmentarz surowej szkoły ”. Ale nie od razu zrozumiałam te słowa.
A jaka by ła wtedy piękna pogoda! Na początku lata padały deszcze, takie szy bkie,
lekkie, upalne słońce na przemian z deszczem. Pszenica dzięki temu stała jak ściana, choć toporem
ją rąbać, wy soka, wy ższa od człowieka. Napatrzy łam się tamtego lata na tęczę. I na burzę, i na
ciepłe ulewy.
Zastanawiali się ciągle chłopi w zimie, czy będzie urodzaj, wy py ty wali stary ch
ludzi, wspominali przy kłady – całą nadzieję pokładali w ozimej pszenicy. I nie zawiodła ich ta
nadzieja, ale nie mogli już kosić. Wstąpiłam do chaty. Ludzie leżą, ni to jeszcze oddy chają, ni to
już oddy chać przestali, jeden na łóżku, drugi na piecu, a gospodarska córka – znałam ją – leży na
podłodze jakby rozum postradała, gry zie nóżkę od stołka. Strasznie to wy glądało. Ona usły szała, że
weszłam, ale nie odwróciła się, ty lko warknęła jak warczy pies, jeśli ktoś do niego podchodzi,
kiedy on kość obgry za.
Pomór spadł na wieś. Najpierw dzieci, starcy i staruszki, potem ludzie w średnim
wieku. Z początku chłopi zakopy wali zmarły ch, potem dali spokój. Walały się więc trupy na
ulicach, na podwórzach, a ostatnie zostały w chatach. Zapadła cisza. Wy marła cała wieś. Kto
ostatni umierał, tego nie wiem... Nas, którzy pracowaliśmy w zarządzie, zabrali do miasta.
Z początku trafiłam do Kijowa. Zaczęto wtedy właśnie sprzedawać chleb
komercy jny. Co się tam działo! Kolejki na pół kilometra ustawiały się jeszcze z wieczora. Kolejki,
wiesz, też różne by wają – w jednej ludzie stoją, żartują, pestki gry zą, w drugiej spisują numery
na papierku, w trzeciej nie ma żartów: wy pisują numery na dłoni albo kredą na plecach. A tu
by ły kolejki szczególne – takich nigdzie więcej nie widziałam: jeden drugiego obejmuje w pasie
i tak stoją jeden przy drugim. Jeśli kto się potknie, cała kolejka się chwieje, jakby fala po niej
przebiegła. I zaczy na się coś w rodzaju tańca – z boku na bok. Coraz mocniej się ludzie koły szą.
Strach ich ogarnia, każdy się boi, że zabraknie mu sił, żeby się trzy mać tego, co stoi przed nim, że
mu ręce opadną. A z tego strachu kobiety zaczy nają krzy czeć i cała kolejka wy je. Tak to
wy gląda, jakby postradali rozum – śpiewają i tańczą. A czasem łobuzeria do kolejki się wdziera:
patrzą łobuzy, gdzie łańcuch najłatwiej przerwać. Więc na widok chuliganów, którzy się zbliżają,
cała kolejka znowu wy je ze strachu, a wy daje się, że to wszy scy śpiewają. W kolejce po chleb
komercy jny stali ludzie miejscy pozbawieni praw – liszeńcy, bezparty jni, rzemieślnicy albo
i mieszkańcy przedmieść.
A ze wsi pełznie chłopstwo w kierunku kolei i miasta. Na dworcach kordony –
wszy stkie pociągi rewidują. Na drogach wszędzie posterunki – wojsko, Enkawude, a jednak
przedostają się głodni do Kijowa – pełzną przez pola, ugory, bagna, laski, by leby ominąć
posterunki na drogach. Na całej ziemi nie można postawić straży. A już chodzić nie mogą, ty lko
pełzną. W mieście ludzie się spieszą do swoich spraw: jedni do pracy, drudzy do kina, tramwaje
jeżdżą, a głodni pełzną wśród przechodniów – dzieci, starzy chłopi, dziewczy ny – i wy daje się, że
to wcale nie ludzie, ale jakieś wstrętne stworzenia na czterech nogach. I toto chce jeszcze
wy glądać po ludzku, wsty d jeszcze ma, dziewczy na pełznie spuchnięta z głodu, podobna do
małpy, jęczy, a spódnicę obciąga, wsty dzi się, włosy chowa pod chustkę – wsiowa, po raz
pierwszy do Kijowa trafiła. Ale ty lko szczęściarze dopełzli do miasta, jeden na dziesięć ty sięcy.
Ale i tak nie by ło dla nich ratunku – leży człowiek głodny na ziemi, sy czy, prosi, a jeść już nie
może, kawałek chleba rzucony leży obok, a on już go nie widzi, nic nie widzi, dogory wa.
Z rana na ulice wy jeżdżały konne platformy, zbierano ty ch, co w nocy umarli.
Widziałam jedną taką platformę – dzieci na niej leżały. Tak wy glądały, jak już mówiłam:
chudziutkie, długie, twarzy czki jak u martwy ch ptaków, dzióbki ostre. Poleciały te ptaszki do
Kijowa, a co z tego? Ale by ły wśród nich i takie, co jeszcze piszczały i kiwały główkami.
Zapy tałam woźnicę, co z nimi będzie, ręką ty lko machnął: zanim przy wiozę na miejsce, ucichną.
Widziałam: jedna dziewczy na pełzła po chodniku, dozorca kopnął ją, stoczy ła się
na jezdnię. Nie obejrzała się nawet, pełznie szy bko, stara się, skąd ma jeszcze siły ? I sukienkę
otrzepuje, zabrudziła się, widzisz. Kupiłam tego dnia gazetę moskiewską, przeczy tałam arty kuł
Maksy ma Gorkiego – pisał, że dzieciom są potrzebne kulturalne zabawki. Czy ż Maksy m Gorki nie
wiedział o ty ch dzieciach, które na platformach zawożono na śmietnisko? Czy to im są potrzebne
zabawki? A może wiedział? I milczał jak wszy scy. I tak samo pisał, jak tamci pisali, że niby te
martwe dzieci jedzą rosołek z kury. Woźnica powiedział mi: „Najwięcej trupów zbieramy koło
komercy jny ch sklepów z chlebem – zje taki spuchnięty głodomór kawałek, i gotów”.
Zapamiętałam ja ten Kijów, choć by łam tam ty lko trzy dni.
Zrozumiałam taką rzecz jeszcze. Na początku głód z domu wy pędza. Na początku
parzy jak ogień, rozry wa i kiszki, i duszę, wtedy właśnie człowiek z domu ucieka. Ludzie wy kopują
robaki, rwą trawę, widzisz, do Kijowa nawet docierali. Ciągle z domu i z domu. Ale nadchodzi taki
dzień, kiedy człowiek głodny pełznie z powrotem do swojej chaty. To znaczy : pokonał go głód
i człowiek już nawet nie próbuje się ratować. Kładzie się do łóżka i leży. A jeśli głód człowieka
pokonał, nie ma sposobu, by go podnieść. I to nie ty lko dlatego, że brak mu sił, ale że nic już go nie
obchodzi, ży ć mu się nie chce. Leży spokojnie, nie trzeba go ruszać. Jeść już mu się nie chce,
ciągle się moczy, ma biegunkę. I robi się senny. Nie trzeba go ruszać, trzeba go zostawić
w spokoju. Leżą tak głodni i dogory wają. To samo mi jeńcy mówili – jeśli jeniec się kładzie na
pry czy i nie dba o przy dział, to znaczy, że zbliża się koniec. Niektóry ch ogarniało szaleństwo. Ci
już do końca nie mogli się uspokoić. Można ich poznać po oczach – bły szczą im oczy. Tacy
właśnie martwy ch rozbierali na kawałki i gotowali, własne dzieci zabijali i jedli. Zwierzę w nich
się budziło, a człowiek umierał. Widziałam jedną kobietę, przy wieźli ją do centrum rejonowego
pod konwojem – twarz miała ludzką, a oczy wilcze. Podobno takich ludzi, ludożerców,
rozstrzeliwano wszy stkich co do jednego. A nie oni by li winni przecież, winni by li ci, którzy matkę
doprowadzili do tego, że własne dzieci zjadała. Ale czy można znaleźć winowajców, gdzieby ś nie
py tał. To dla dobra, dla szczęścia ludzkości doprowadzali matki do tak straszny ch rzeczy.
Zrozumiałam wtedy : człowiek głodny to jakby ludożerca. Mięso z siebie samego
zjada, zostają same kości, tłuszcz jest zjedzony doszczętnie. Potem mąci mu się w głowie – to
znaczy, że zjadł własny mózg. Całego siebie zjada człowiek głodny.
My ślałam jeszcze – każdy głodny człowiek na swój sposób umiera. W jednej
chacie – prawdziwa wojna się toczy, jeden drugiego podgląda, jeden drugiemu ostatnie okruchy
odbiera. Żona huzia na męża, mąż przeciw żonie staje. Matka dzieci nienawidzi. A w innej chacie
– miłość nie naruszona. Znałam taką jedną kobietę, miała czworo dzieci. Sama z trudem porusza
języ kiem, a opowiada dzieciom bajki, żeby zapomniały o głodzie. Bierze każde dziecko na ręce,
choć nie ma siły podnieść nawet pusty ch rąk. Ale miłość w niej ży je. Ludzie zauważy li – gdzie
nienawiść, tam prędzej wszy scy umierali. Ach, co tam miłość, miłość też nikogo nie uratowała.
Cała wieś wy marła, nie zostało w niej ży cia.
Dowiedziałam się o ty m później – cicho się zrobiło w naszej wsi. I dzieci nie
sły chać. Tam już ani zabawek, ani rosołku z kury nie trzeba... Nie wy li. Nie miał kto wy ć.
Dowiedziałam się, że pszenicę wojsko kosiło, nie puszczano jednak żołnierzy do wy marłej wsi,
w namiotach mieszkali. Wy tłumaczono im, że we wsi by ła epidemia. A żołnierze narzekali, że od
tej wsi bije okropny odór. Wojsko posiało także ozime. A w następny m roku przy wieziono
przesiedleńców z obwodu orłowskiego – przecież ziemia na Ukrainie to czarnoziem, a orłowscy
zawsze mieli nieurodzaj. Kobiety z dziećmi zostawili koło dworca w barakach, a mężczy zn
zawieźli do wsi. Dali im widły i kazali chodzić po chatach i trupy wy ciągać. Zmarli leżeli tu i tam,
mężczy źni i kobiety, na podłodze, na łóżkach. Straszny fetor stał w chatach. Chłopi obwiązy wali
sobie usta i nosy chustkami, zaczęli ciała wy ciągać, a trupy rozpadają się na kawałki. Potem
zakopali te kawałki za wsią. Więc wtedy zrozumiałam – to jest cmentarz surowej szkoły ! Kiedy
usunęli z chat trupy, przy prowadzili kobiety, żeby podłogi umy ły, pobieliły ściany. One wszy stko
zrobiły jak trzeba, ale fetor pozostał. Po raz drugi pobieliły chaty i podłogi pomazały świeżą gliną.
Daremne wy siłki, jak cuchnęło, tak cuchnie. Nie mogli więc przesiedleńcy w ty ch chatach ani
jeść, ani spać i wrócili do siebie, do obwodu orłowskiego. Ale ziemia, oczy wiście, nie mogła leżeć
odłogiem – to przecież taka dobra ziemia!
A tamci jak gdy by nigdy nie ży li. Dużo tam by ło różności. I miłość, i żony rzucały
mężów, i córki wy dawali za mąż, i bili się po pijanemu, i gości przy jmowali, i chleb piekli... A jak
pracowali! Jak pieśni śpiewali! Dzieci do szkoły chodziły... I kino objazdowe przy jeżdżało, nawet
najstarsi chodzili oglądać filmy.
Nic nie zostało. A gdzież to ży cie, ta straszna męka? Czy ż to możliwe, że nic nie
zostało? Czy ż to możliwe, że nikt nie odpowie za to, co tutaj się działo? Że tak wszy stko się zapomni
bez słów? Trawką porośnie?
Więc py tam cię, jakże to może by ć?
Widzisz minęła nasza nocka, już świta. Pora do pracy się wy bierać.
 15
Głos Wasilij Timofiejewicz miał cichy, ruchy niepewne. Kiedy się zwracał do
Hanny, dziewczy na spuszczała piwne oczy i odpowiadała ledwie sły szalny m głosem.
Po ślubie bardzo się oboje wsty dzili: on, sześćdziesięcioletni mężczy zna, do którego
dzieci sąsiadów mówiły „dziadku”, krępował się, że szpakowaty i ły siejący, z twarzą pooraną
zmarszczkami, ożenił się z taką młodą dziewczy ną, jest szczęśliwy ze swojej miłości, patrzy na
nią i szepce: „Gołąbko moja... serduszko”. Ona kiedy ś jeszcze jako mała dziewczy nka wy obrażała
sobie przy szłego męża: miał by ć i Szczorsem, i najlepszy m harmonistą we wsi, i poetą, miał
pisać wzruszające wiersze jak Taras Szewczenko. Jej łagodne serce oceniło jednak siłę miłości
tego nieszczęsnego, biednego, ży jącego zawsze nie swoim, ale cudzy m ży ciem, nieśmiałego
i niemłodego mężczy zny. On rozumiał jej młode nadzieje – oto przy jdzie po nią wsiowy ry cerz
i zabierze ją z ciasnej chaty ojczy ma... Ale przy szedł po tę Hannę on, w stary ch buciorach,
z wielkimi chłopskimi rękami, pochrząkując z zażenowania i patrzy ł na nią z uwielbieniem. Czuł
się szczęśliwy a zarazem winny, zmartwiony, Hanna zaś, czując się także winna wobec niego,
by ła łagodna i małomówna.
Kiedy wiózł żonę z rejonowej kliniki położniczej do domu, Hanna trzy mała
niemowlę na rękach, a jemu się wy dawało, że nigdy tego dnia nie zapomni, choćby miał ży ć
jeszcze i ty siąc lat.
Sy n ich, Grisza, urodził się jakiś cichy i nigdy nie płakał. Matka, podobna po połogu
do szczupłej dziewczy nki, pochy lała się w nocy nad koły ską niemowlęcia i widząc, że malec leży
z otwarty mi oczami, mówiła:
– Ty choć popłacz troszkę, Griszeńka. Dlaczego ty ciągle milczy sz.
W chacie mąż i żona rozmawiali zawsze półgłosem, aż się sąsiedzi dziwili:
– Ta, czoho ce wy tak cicho bałakajecie?
I – rzecz dziwna – ta młoda kobieta i ten starszy, brzy dki mężczy zna by li bardzo
podobni: takie same łagodne serca, taka sama nieśmiałość.
Pracowali oboje od świtu do nocy i nawet nie mieli odwagi westchnąć, kiedy
bry gadzista poza kolejką wy sy łał ich w pole.
Pewnego dnia Wasilij Timofiejewicz z polecenia kołchozowej stajni pojechał
z przewodniczący m do centrum rejonowego i podczas gdy tamten załatwiał sprawy w wy dziale
rolny m i finansowy m, przy wiązał konie do słupa i wstąpił do rejonowego sklepu po gościniec dla
żony : kupił jej ciastek z makiem, landry nek, herbatników, orzechów, wszy stkiego po trochu, po
piętnaście deka. A kiedy po powrocie do chaty rozwiązał białą chusteczkę z prezentami, żona
zaczęła klaskać z radości jak dziecko i zawołała: „Oj, mamo!” I Wasilij Timofiejewicz wy szedł
zażenowany do sieni, żeby Hanna nie widziała łez w jego uszczęśliwiony ch oczach.
Na święta żona wy haftowała mu koszulę, ale nie dowiedziała się nigdy, że owej
nocy Wasilij Timofiejewicz Karpienko prawie nie spał, raz po raz podchodził boso do komódki, na
której ta koszula leżała, głaskał ją, doty kał dłonią wy haftowanego krzy ży kami niewy my ślnego
wzoru.
Czasami ogarniał go strach – czy to możliwe, że spotkało go takie szczęście, czy to
możliwe, że budząc się w nocy sły szy oddech żony i sy na.
Tak więc to by ło. Wracając z pracy do domu Wasilij Timofiejewicz cieszy ł się na
widok schnącej na płocie pieluszki, dy mku unoszącego się nad kominem. Obserwował żonę – oto
pochy la się nad koły ską, stawia na stole talerz z barszczem i uśmiecha się do jakichś swoich
my śli. Patrzy ł na jej ręce, na włosy wy my kające się spod chustki, słuchał jej opowieści
o niemowlęciu, o owcy sąsiadów. Niekiedy Hanna wy chodziła do sieni, a wtedy od razu robiło
mu się smutno, tęsknił za nią, kiedy jej przy nim nie by ło, czekał na jej powrót i cieszy ł się, kiedy
wracała. A ona czując na sobie spojrzenie męża uśmiechała się do niego łagodnie i smutno.

Wasilij Timofiejewicz umarł pierwszy o dwa dni wcześniej od malutkiego sy nka.

Oddawał niemal wszy stko, co miał do jedzenia, wszy stkie nędzne okruchy, żonie i dziecku, dlatego
też umarł wcześniej od nich. Nie by ło chy ba na świecie większego poświęcenia od tego, jakie on
okazał, ani większej rozpaczy od tej, jakiej doznawał patrząc na zniekształcone przedśmiertny m
obrzękiem ty ch dwoje: żonę i sy nka.
Ale do ostatniej swojej godziny nie wy powiedział słowa skargi, nie zbuntował się
przeciw ogromnej i bezsensownej sprawie rozpętanej przez państwo i Stalina. Nie zapy tał nawet:
„Za co?”, za co na udrękę głodowej śmierci skazano ich – jego i żonę, ludzi łagodny ch, pokorny ch
i pracowity ch, i ich cichutkiego rocznego sy nka.
Szkielety leżały razem przez zimę w butwiejący ch szmatach – mąż, młoda żona
i malutki sy nek, nierozłączni nawet po śmierci.
Później, już na wiosnę, kiedy przy leciały szpaki, pełnomocnik wy działu rolnego
wszedł do chaty zasłaniając usta i nos chustką, obejrzał naftową lampę bez szkiełka, małą ikonę,
komódkę, zimne garnki żeliwne, łóżko i powiedział:
– Tutaj dwoje i małe.
Stojąc na święty m progu miłości i łagodności bry gadzista skinął głową i postawił
znaczek na papierku.
Po wy jściu na świeże powietrze pełnomocnik spojrzał na białe chaty, na zielone
ogródki naokoło i zawy rokował:
– Jak sprzątniecie trupy, nie ma sensu odbudowy wać tej budy.
 16
W pracy Iwan Grigorjewicz nieraz sły szał opowieści o łapówkach, które biorą
w sądzie miejskim, o stopniach, które w technikum radiowy m można kupić dla dzieci zdający ch
egzaminy konkursowe, o dy rektorze fabry ki, który za łapówki wy daje deficy towe metale artelom
produkujący m arty kuły pierwszej potrzeby, o kierowniku mły na, który za skradzione pieniądze
wy budował sobie piętrowy dom i kazał ułoży ć w nim dębową podłogę, o naczelniku milicji, który
za zawrotną sumę sześciuset ty sięcy rubli wy puścił na wolność jubilera, powszechnie znanego
kanciarza. Sły szał, że nawet ojciec i gospodarz miasta – pierwszy sekretarz Komitetu Miejskiego –
może za dobrą opłatę polecić przewodniczącemu Rady Miejskiej, by przy dzielił mieszkanie
w nowy m domu przy głównej ulicy.
Wzburzenie ogarnęło inwalidów od rana. Rozeszła się wiadomość o powziętej
w obwodzie decy zji w sprawie magazy niera najbogatszego w mieście artelu kuśnierskiego. Artel
ten szy ł futra i damskie palta, czapki z młody ch renów i karakułów. I choć główny m oskarżony m
w procesie by ł skromny magazy nier, sprawa okazała się ogromna – niby ośmiornica, otaczała
swoimi mackami ży cie i pracę dużego miasta. Na decy zję czekano od dawna i na jej temat
toczono zazwy czaj zażarte spory podczas przerwy obiadowej. Niektórzy mówili, że sędzia
śledczy do spraw szczególnej wagi, który przy jechał z Moskwy, nie zawaha się podać do
wiadomości publicznej udziału prominentów miejskich w tej aferze.
Przecież nawet dzieci w mieście wiedziały, że miejscowy prokurator jeździ
„Wołgą” ofiarowaną mu przez ły sego jąkałę magazy niera, że sekretarzowi Komitetu Miejskiego
przy wieziono z Ry gi w prezencie od magazy niera komplet mebli do jadalni i sy pialni, że żona
komendanta milicji na koszt tegoż magazy niera artelu wy brała się samolotem do Adleru
i mieszkała tam dwa miesiące w sanatorium Rady Ministrów, a w dzień wy jazdu otrzy mała
piękny prezent – pierścionek ze szmaragdem.
Inni, scepty cy, mówili, że sędzia z Moskwy nie wy toczy procesu ojcom miasta,
a cios będzie wy mierzony wy łącznie w magazy niera i zarząd artelu.
I oto sy n magazy niera, który przy leciał samolotem z miasta obwodowego,
przy wiózł nieoczekiwaną wiadomość: sędzia śledczy do spraw szczególnej wagi umorzy ł tę
sprawę z braku cech przestępstwa, wobec czego magazy nier wy szedł na wolność, a zobowiązanie
nieopuszczania miasta złożone przez przewodniczącego i dwóch członków artelu zostało
anulowane.
Ta decy zja dostojnego prawnika z Moskwy dlaczegoś rozśmieszy ła i ubawiła
wszy stkich w artelu – i scepty ków, i opty mistów. Podczas przerwy obiadowej inwalidzi jedli
chleb, kiełbasę, pomidory i ogórki śmiejąc się i żartując – bawiła ich ludzka słabość tego ważnego
sędziego do spraw szczególnej wagi i śmieszy ła wszechpotęga ły sego jąkały -magazy niera.
Iwan Grigorjewicz pomy ślał, że droga, która się zaczęła od gardzący ch pieniędzmi
bosy ch apostołów i fanaty ków komunizmu, niekoniecznie przy padkiem doprowadziła ostatecznie
do ludzi gotowy ch na niezliczone matactwa dla posiadania wspaniałej daczy, własnego
samochodu i garnka z pieniędzmi.
Wieczorem, po pracy Iwan Grigorjewicz wstąpił do polikliniki i wszedł do gabinetu
lekarki, której nazwisko sły szał od Anny Siergiejewny. Lekarka zdejmowała biały fartuch po
skończony m dy żurze.
– Chciałem się dowiedzieć, pani doktor, o zdrowie Michalewej Anny Siergiejewny.
– A kim pan jest dla niej, mężem czy ojcem? – zapy tała lekarka.
– Nie, nie jestem jej krewny m, ale to bliska mi osoba.
 – A – powiedziała lekarka – cóż, mogę panu powiedzieć, że ma raka płuc. Nie
pomoże tu ani chirurg, ani wy jazd do uzdrowiska.
 17
Minęły trzy ty godnie, Annę Siergiejewnę zabrano do szpitala. Żegnając się
powiedziała do Iwana Grigorjewicza:
– Widać nie by ło nam sądzone szczęście na ty m świecie.
W dzień, podczas nieobecności Iwana Grigorjewicza przy jechała siostra Anny
Siergiejewny i zabrała na wieś Aloszę.
Iwan Siergiejewicz przy szedł do pustego pokoju. Otoczy ła go cisza. I wy dało mu
się nagle, że choć przeży ł całe ży cie samotnie, dopiero tego wieczoru poczuł naprawdę, czy m
jest samotność.
W nocy nie spał, my ślał. Tak, szczęście nie jest mu widać sądzone... Ty lko dalekie
dzieciństwo wy dawało mu się jasne.
Teraz, kiedy szczęście uśmiechnęło się do niego, by ło tuż obok, z całą wy razistością
ocenił ży cie, jakie mu przy padło w udziale.
Wielki ból sprawiała świadomość własnej bezradności, niemożności uratowania
Anny Siergiejewny, ulżenia jej w czekający ch ją ostatnich cierpieniach. I – rzecz dziwna – Iwan
Grigorjewicz jakby znajdował pewną ulgę, wspominając lata, które spędził w obozie i więzieniu.
My ślał o ty ch latach usiłując dociec^ co leży u podstaw ży cia w Rosji, zrozumieć
związek między przeszłością a obecny mi czasami.
Miał nadzieję, że Anna Siergiejewna wróci ze szpitala, a wówczas będzie mógł
opowiedzieć jej wszy stko, co przemy ślał i co sobie przy pomniał.
I ona pomoże mu dźwigać ciężar i dobrodziejstwo rozumienia. W tej my śli
znajdował pociechę, w niej wy rażała się jego miłość.
 18
Iwan Grigorjewicz często przy pominał sobie miesiące w Więzieniu Wewnętrzny m
i później w Buty rkach.
W więzieniu buty rskim siedział trzy krotnie, ale zapamiętał szczególnie lato 1937
roku – ży ł wtedy jak we mgle, w stanie lekkiego zamroczenia i dopiero teraz, po siedemnastu
latach, tamta mgła rozproszy ła się, zobaczy ł wy raźnie to, co się wówczas działo.
W 1937 roku więzienia by ły przepełnione, do cel przeznaczony ch dla
kilkudziesięciu więźniów pakowano ich setki. Podczas lipcowy ch i sierpniowy ch upałów
oblewający się potem, na wpół przy tomni ludzie leżeli na pry czach w nieprawdopodobnej
ciasnocie, jeden przy drugim; w nocy mogli przewracać się z boku na bok ty lko razem, na
komendę starosty – dowódcy dy wizji kawalerii. Do kibla szli stąpając po śpiący ch kolegach, przy
samy m zaś kiblu na podłodze spali nowicjusze zwani kiblarzami. Sen w tej potwornej duchocie
i ciasnocie by ł podobny do stanu zamroczenia, omdlenia, do majaczeń chorego na ty fus.
Miało się wrażenie, że ściany więzienia drżą jak ściany kotła rozsadzanego
potężny m ciśnieniem od wewnątrz. Ży cie w Buty rkach huczało jak noc długa. Na dziedzińcu
więzienny m rozlegał się warkot samochodów: to przy wożono trupio blady ch ludzi, którzy
przy glądali się z przerażeniem ogromnemu królestwu więziennemu. Huczały ogromne czarne
samochody zabierając więźniów na Łubiankę, na przesłuchanie, na punkt etapowy do więzienia
Krasnopriesnienskiego, do Lefortowa na tortury, na miejsce załadunku do specjalny ch wagonów
na Sy berię. Konwojenci wrzeszczeli do nich „Z rzeczami!”, a koledzy się z nimi żegnali.
W zalany ch światłem elektry czny m kory tarzach rozlegało się szuranie nóg więźniów, brzęk broni
konwojentów, przy spotkaniu dwóch aresztowany ch pospiesznie wpy chano jednego do szafy
w ścianie – boksu – stał tam w ciemności i czekał.
Okna cel by ły zasłonięte gruby mi drewniany mi tarczami, tak że światło przenikało
tam z zewnątrz przez wąską szparę. Porę doby więźniowie określali nie według słońca czy gwiazd,
ale według rozkładu więziennego dnia. Elektry czność paliła się przez całą dobę z bezlitosną
jaskrawością, miało się wrażenie, że to żarówki try skają duchotą i żarem. Wenty lator huczał
w dzień i w nocy, ale upalne powietrze lipcowe nie przy nosiło więźniom ulgi. A w nocy
wy pełniało płuca i czaszkę niczy m gorący wojłok.
Nad ranem więźniowie wracali z nocny ch przesłuchań do celi i u kresu sił padali na
pry czę. Jedni popłakiwali, jęczeli, inni siedzieli bez ruchu w milczeniu i patrzy li przed siebie
szeroko otwarty mi oczami, a jeszcze inni rozcierali spuchnięte nogi i gorączkowo opowiadali.
Niektóry ch konwojenci wlekli do celi. Inny ch, po przesłuchaniu trwający m kilka dni bez przerwy,
zabierano na noszach do więziennego szpitala. W gabinecie śledczego duszna, smrodliwa cela
wy dawała się rajem więźniowi, który z żalem przy pominał sobie miłe, udręczone twarze
sąsiadów z pry czy.
Te dziesiątki, ty siące i dziesiątki ty sięcy ludzi – a by li wśród nich sekretarze
komitetów rejonowy ch i obwodowy ch, komisarze wojenni, szefowie oddziałów polity czny ch,
dy rektorzy fabry k i sowchozów, dowódcy pułków, dy wizji i armii, kapitanowie żeglugi wielkiej,
agronomowie, pisarze, zootechnicy, pracownicy handlu zagranicznego, inży nierowie, dy plomaci,
czerwoni party zanci, prokuratorzy, przewodniczący komitetów fabry czny ch, profesorowie –
świadczy ły o różnorodności poruszony ch przez rewolucję warstw społeczny ch. Obok Rosjan by li
tam Białorusini, Ukraińcy, Ży dzi litewscy i ukraińscy, Ormianie, Gruzini, flegmaty czni Łoty sze,
Polacy, mieszkańcy republik środkowoazjaty ckich. Do rewolucji i na wojnę domową poszli
żołnierze, robotnicy, chłopi, studenci, gimnazjaliści i rzemieślnicy, którzy porzucili swoje
warsztaty. Rozgromili armię Korniłowa i Kaledina, Kołczaka, Denikina, Judenicza, Wrangla i jak
nawałnica wdarli się ze wszy stkich stron w głąb rosy jskich pustkowi. Rewolucja zlikwidowała
normę procentową, cenzus majątkowy i przy wileje szlacheckie, zmiotła z powierzchni ziemi
strefę osiedlenia i setki ty sięcy osób – chłopów, robotników, majstrów* studentów, młodzieży ze
wsi wołogodzkich i ży dowskich miasteczek – zaczęły wodzić rej w komitetach rewolucy jny ch,
w powiatowy ch i gubernialny ch czerezwy czajkach, w komitetach powiatowy ch,
w sownarchozach, w radach gospodarki narodowej, w powiatowy ch zarządach opałowy ch,
w gubernialny ch komitetach ży wnościowy ch, w wy działach oświaty polity cznej, w kombinatach.
Rozpoczęła się budowa nowego państwa, jakiego jeszcze świat nie widział. Ofiary, okrucieństwa,
nędza – wszy stko to nie miało znaczenia, bo dokony wało się w imię Rosji, pracującej ludzkości,
gwoli szczęścia ludzi pracy.
Nadeszły lata trzy dzieste, młodzi bojownicy wojny domowej zmężnieli, stali się
czterdziestoletnimi mężczy znami, włosy zaczęły im siwieć. Dla nich czasy rewolucji, komitetów
biedoty, pierwszego i drugiego kongresu Kominternu by ły szczęśliwy mi, romanty czny mi
czasami młodości. Siedzieli w gabinetach z telefonami i sekretarzami, zamienili bluzy na
mary narki i krawaty, jeździli samochodami, zasmakowali w dobry m winie, polubili Kisłowodsk,
leczy li się u sły nny ch lekarzy, ale mimo to czasy budionówek, skórzany ch kurtek, kaszy jaglanej,
podarty ch butów, wzniosły ch idei i światowej komuny pozostały dla nich najpiękniejszy m
okresem w ich ży ciu. Nie dla posiadania daczy i samochodów budowali nowe państwo. Budowali
je dla rewolucji. W imię rewolucji i nowej Rosji bez ziemian i kapitalistów składano ofiary,
popełniano okrucieństwa i uży wano przemocy.
Pokolenie ludzi radzieckich, które odeszło w latach 1936 i 1939, nie by ło oczy wiście
monolitem.
Pierwsi padli pod ciosem fanaty cy, ci, co zburzy li stary świat. Ich patety czna
postawa, ich fanaty zm, ich oddanie rewolucji znalazły wy raz w nienawiści do jej wrogów.
Oni nienawidzili burżuazji, szlachty, mieszczan, filistrów, zdrajców klasy
robotniczej – mienszewików i eserowców, zamożny ch chłopów, oportunistów, speców
wojskowy ch, sprzedajnej sztuki burżuazy jnej, zaprzedany ch burżuazji profesorów, elegantów
w krawatach uprawiający ch prakty kę pry watną, upudrowany ch kobiet w jedwabny ch
pończochach, eleganckich studentów w kurtkach na białej jedwabnej podszewce, popów, rabinów,
inży nierów w mundurowy ch czapkach, poetów piszący ch – jak Fet – demoralizujące wierszy ki
o pięknie przy rody, nienawidzili Kautskiego, Mac Donalda; nie czy tali Bernsteina, ale go potępiali,
choć los ich potwierdzał jego dewizę: „Cel jest niczy m – ruch wszy stkim”.
Zburzy li stary świat i pragnęli nowego, ale go nie budowali. Serca ty ch ludzi,
którzy utopili ziemię w morzu krwi, którzy tak wiele i namiętnie nienawidzili, by ły dziecinnie
prostoduszne, pozbawione złości, by ły to serca fanaty ków, może szaleńców. Oni nienawidzili gwoli
miłości.
By li jak dy namit, przy ich pomocy partia burzy ła starą Rosję, przy gotowując
miejsce dla nowy ch wy kopów, nowy ch budów, dla granitu wielkiej państwowości.
A obok ty ch burzy cieli stanęli pierwsi budowniczowie. Ci z zapałem tworzy li
party jny aparat państwowy, budowali fabry ki i kombinaty, wy ty czali koleje i szosy, kopali kanały,
dąży li do zmechanizowania rolnictwa.
By li to pierwsi czerwoni kupcy, pionierzy radzieckiego przemy słu – żeliwa, perkalu,
samolotów. Ci – niepomni dnia ani nocy, równie odporni na sy bery jskie mrozy jak na żar
Karakumów – robili wy kopy i wznosili wieżowce.
Gwacharija, Frankfurt, Zawieniagin, Gugel...
Niewielu z nich umarło śmiercią naturalną.
 Przy ich boku pracowali przy wódcy party jni, twórcy i zarządcy republik
radzieckich, okręgów, obwodów – Posty szew, Kirów, Warejkis, Betał Kałmy ków, Fajzuła
Chodżajew, Mendel Chatajewicz. Żaden z nich nie umarł śmiercią naturalną.
By li to ludzie niezwy kli: mówcy, miłośnicy książek, znawcy filozofii, amatorzy
poezji, my śliwi, hulaki.
Telefony ich dzwoniły przez całą dobę, sekretarze ich pracowali na trzy zmiany,
ale w odróżnieniu od fanaty ków i marzy cieli umieli także odpoczy wać – znali się na jasny ch,
obszerny ch daczach, przepadali za polowaniem na dziki i kozice, za wesoły mi, wielogodzinny mi
obiadami świąteczny mi, za koniakiem ormiańskim i gruzińskimi winami. Nie nosili już w zimie
podarty ch palt skórzany ch, gabardy na ich stalinowskich bluz kosztowała drożej od angielskich
wełen.
Odznaczali się wszy scy energią, silną wolą i całkowity m brakiem człowieczeństwa.
Wszy scy – i wielbiciele przy rody, i amatorzy poezji, i melomani, i wesołkowie – by li nieludzcy.
Nie wątpili ani przez chwilę, że nowy świat buduje się dla ludu. Nie dziwiło ich, że
wśród przeszkód, jakie napoty kali budując ten nowy świat, najtrudniejsze do pokonania by ły
zazwy czaj dziełem robotników, chłopów, inteligencji. t Czasem miało się wrażenie, że właśnie na
to, aby zmusić człowieka do pracy ponad siły – z godzinami nadliczbowy mi i bez świąt – do
głodowania, do spania w baraku, do nędzny ch zarobków, a przy ty m do nieznany ch przedtem
podatków pośrednich, poży czek, konty ngentów, domiarów, że na to wszy stko idzie potężna energia,
niezłomna wola i bezgraniczne okrucieństwo przy wódców nowego świata.
Człowiek budował jednak to, co mu wcale nie by ło potrzebne, niepotrzebny by ł
kanał Biełomorsko-Bałty cki, arkty czne kopalnie, koleje podbiegunowe, arcy ciężkie, ukry te
w tajdze fabry ki, arcy potężne elektrownie wodne wy budowane także w tajdze, na bezludziu.
Często wy glądało na to, że państwu (nie ty lko ludziom) nic po ty ch fabry kach, po ty ch
pusty nny ch morzach i kanałach. Niekiedy zaś miało się nieodparte wrażenie, że te potężne
budowy wznosi się ty lko po to, by zakuć w kajdany ciężkiego trudu milionowe rzesze ludzkie.
Marks, wielki marksista Lenin i wielki konty nuator jego dzieła Stalin głosili, że
pierwszą zasadą teorii rewolucy jnej jest pry mat ekonomiki nad polity ką. I żaden z budowniczy ch
nowego świata nie zastanowił się nad ty m, że budując niepotrzebne ludziom, a często także
i państwu, ogromne zakłady przemy słu ciężkiego zadaje kłam tezie Marksa.
U podstaw państwa, założonego przez Lenina, a zbudowanego przez Stalina, leżała
polity ka, ale by najmniej nie ekonomia.
Polity ka decy dowała o treści stalinowskich pięciolatek, o planie wielkich robót.
Polity ka triumfowała niepodzielnie nad ekonomiką we wszy stkich posunięciach Stalina, jego Rady
Komisarzy Ludowy ch, jego Gospłanu, jego Ludowego Komisariatu Ciężkiego Przemy słu, jego
Ludowego Komisariatu Rolnictwa, jego Komitetu Dostaw Obowiązkowy ch, jego Ludowego
Komisariatu Handlu.
Budowniczowie nie uważali już – jak w czasach wojny domowej – że dokonują
Rewolucji Światowej, wprowadzają komunizm na cały m świecie. Ale wierzy li, że socjalizm
zbudowany w jedny m kraju, w młodej Rosji, to świt socjalizmu na cały m świecie.
Ale oto nadszedł rok 1937 i więzienia wy pełniły się setkami ty sięcy ludzi
należący ch do pokolenia rewolucji i wojny domowej. To oni obronili w swoim czasie państwo
radzieckie, oni by li jego ojcami, a jednocześnie jego dziećmi również. Ale wtrącono ich do
więzień, które zbudowali dla wrogów nowej Rosji. Groźna potęga ustroju, który stworzy li,
uderzy ła w nich, karząca siła dy ktatury – miecz rewolucji, który wy kuli własny mi rękoma, spadł
na ich głowy. Wielu zaczęło się wy dawać, że nadeszła pora chaosu, szaleństwa.
Po co zmuszano ich, by przy znawali się do przestępstw, który ch nie popełnili,
ogłaszano wrogami ludu, izolowano od tego ży cia, które stworzy li i obronili w ciężkich walkach?
Porówny wanie zaś ich do ty ch, który mi gardzili, który ch nienawidzili i z okrutny m
fanaty zmem tępili jak wściekłe psy, by ło ich zdaniem czy sty m szaleństwem.
Znaleźli się w celach więzienny ch i obozowy ch barakach wraz z niedobitkami
mienszewików oraz z by ły mi fabry kantami i ziemianami.
Niektóry m się wy dawało, że dokonano zamachu stanu, że władzę zagarnęli
wrogowie i posługując się radzieckim słownictwem i radzieckimi pojęciami rozprawiają się teraz
z ty mi, którzy zaplanowali i wy budowali państwo radzieckie.
Niekiedy na pry czy leżeli obok siebie sekretarz komitetu rejonowego –
zdemaskowany wróg ludu, i ten, kto go zdemaskował – nowy sekretarz komitetu rejonowego,
który niebawem okazał się również wrogiem ludu; a po miesiącu w tej samej celi zamy kano
trzeciego – tego sekretarza komitetu rejonowego, który zdemaskował drugiego, po czy m został
także zdemaskowany jako wróg ludu.
Wszy stko się przemieszało – stukot kół pociągów jadący ch na Północ, szczekanie
psów towarzy szący ch konwojentom, skrzy pienie butów i lekkich pantofelków na chrzęszczący m
śniegu tajgi, zgrzy tanie piór sędziów na papierze, brzęk łopat, który mi kopano w zmarzniętej ziemi
doły dla ty ch, co umarli na szkorbut, na zawał lub po prostu zamarzli na mrozie, skruszone słowa
ty ch, którzy prosili o pobłażliwość na zebraniach party jny ch i biały mi, zmartwiały mi wargami
powtarzali za śledczy m: „Przy znaję się, że zostałem płatny m agentem obcego wy wiadu
i kierowany zwierzęcą nienawiścią do wszy stkiego, co radzieckie, przy gotowy wałem zamachy
terrory sty czne na działaczy państwa radzieckiego, dostarczałem poufny ch szpiegowskich
wiadomości...”
Nieco zagłuszony przez mury Buty rek i Lefortowa docierał do ich uszu nieustanny
terkot karabinów i pistoletów – dziewięć gramów ołowiu w pierś lub w ty ł głowy ty m ty siącom
i dziesiątkom ty sięcy ludzi niewinny ch, który m „udowodniono” szczególnie szkodliwą działalność
terrory sty czną i szpiegowską.
Na wolności budowniczowie nowego świata zastanawiali się: „Wsadzą czy nie
wsadzą?” Wszy scy czekali na dzwonek w nocy, na szelest opon samochodu, który się nagle
ury wał przed bramą.
Wśród chaosu, nonsensów, wśród szaleństwa kłamliwy ch oskarżeń odchodziło
pokolenie wojny domowej. Nadeszły nowe czasy, nowi ludzie wy sunęli się na czoło...
 19
Lowa Mekler, Lew Naumowicz... Na wolności nosił półbuty numer czterdzieści
pięć, uszy ty w Moskwie garnitur numer pięćdziesiąt osiem. I dostał arty kuł pięćdziesiąty ósmy,
punkty : zdrada ojczy zny, terror, dy wersja, no i jeszcze jakieś drobiazgi.
Nie rozstrzelano go prawdopodobnie dlatego, że należał do ty ch, którzy zostali
aresztowani na samy m początku, kiedy jeszcze nie panowała taka swoboda w wy kony waniu
wy roków śmierci.
Patrząc roztargniony m spojrzeniem zmrużony ch, krótkowzroczny ch oczu przeszedł
poty kając się przez wszy stkie kręgi więziennego i obozowego piekła i nie zginął: ogień wiary
płonący w jego sercu od lat młodzieńczy ch ochronił go przed nocny m czterdziestostopniowy m
mrozem i srogim wiatrem, przed dy strofią i szkorbutem; nie zginął, kiedy na Jeniseju zatonęła
barka przepełniona więźniami, nie umarł na krwawą biegunkę.
Nie zarżnęli go kry minaliści, nie został zamęczony w karcerze, oficer Enkawude
nie zatłukł go na śmierć podczas przesłuchania. Nie rozstrzelano go w okresie masowy ch czy stek,
kiedy zabijano co dziesiątego.
Skąd w nim, sy nu smutnego i przebiegłego sklepikarza z miasteczka Fastow, uczniu
szkoły handlowej, czy telniku książek ze „Złotej Biblioteki” i Louis Boussenarda, skąd wziął się
w nim ten potężny płomień fanaty zmu? Ani on, ani jego ojciec nie gromadzili w sobie nienawiści
do kapitalizmu pracując w kopalniach czy zady miony ch fabry kach.
Kto tchnął w niego duszę bojownika? Czy tak podziałał nań przy kład Żelabowa
i Kalajewa, mądrość Manifestu komunistycznego, cierpienie ży jącej wokół niego biedoty ?
Czy też ten potężny płomień, te węgle by ły utajone w ty siącletniej otchłani
dziedziczności, gotowe rozgorzeć w walce z żołnierzami cesarza Rzy mu, ze stosami inkwizy cji
hiszpańskiej, w głodnej zapamiętałości Talmudu-Tory, w miasteczkowej samoobronie podczas
pogromu?
Może odwieczny łańcuch upokorzeń, tęsknota w niewoli babilońskiej, poniżenie
w getcie i nędza w strefie osiedlenia Ży dów zrodziły i wy kuły szaleńcze pragnienie, które
rozżarzy ło duszę bolszewika Łowy Meklera?
Jego nieprzy stosowanie do ży cia ziemskiego wy woły wało kpiny i podziw.
Niektóry m wy dawał się święty m – przy wódca komsomolców w dziurawy ch spodniach,
w perkalowej koszuli z rozpięty m kołnierzy kiem, z gołą głową, w wy tarty m palcie skórzany m,
w budionówce z wy płowiałą, bladą jakby od utraty krwi czerwoną gwiazdą. I zawsze jednakowo
obdarty, nie ogolony, zimą i latem w ty m samy m płaszczu z obdarty mi guzikami Lew Mekler,
wszechpotężny stróż sprawiedliwości na Ukrainie, wy siadał ze służbowego samochodu i szedł do
swojego ministerialnego gabinetu.
Wy dawał się bezradny, nie z tego świata, ale ludzie pamiętali, z jakim zachwy tem
słuchali go żołnierze na burzliwy ch wiecach frontowy ch, jak szli za nim pod ogniem kulomiotów
armii Wrangla.
Lew Naumowicz Mekler by ł kaznodzieją, apostołem i bojownikiem światowej
rewolucji socjalisty cznej. Dla rewolucji gotów by ł bez wahania oddać ży cie, poświęcić
ukochaną kobietę, swoich bliskich. Jednego ty lko nie mógł poświęcić – szczęścia: oddawszy
rewolucji wszy stko, co jest człowiekowi drogie na ziemi, wstąpiwszy w jej imię na stos, Lew
Mekler czuł się szczęśliwy.
Przy szłe panowanie rewolucji nad cały m światem wy dawało mu się tak
nieskończenie piękne, że spragniony tego panowania Lew Mekler gotów by ł stosować najbardziej
bezlitosną przemoc.
By ł człowiekiem dobry m z natury, nie uderzał dłonią komara ssącego krew, ale
delikatny m przty czkiem spędzał go z ręki. Pluskwę złapaną na miejscu zbrodni ostrożnie zawijał
w papierek i wy nosił na dwór.
Jego służba dobru i rewolucji nacechowana by ła krwią i całkowitą
bezwzględnością.

Konsekwentny w swojej rewolucy jnej pry ncy pialności Lew Mekler nie zawahał
się wsadzić do więzienia ojca i złoży ł obciążające go zeznanie na kolegium w gubernialnej
czerezwy czajce. Okrutnie i chmurnie odwrócił się od siostry, która błagała, by obronił jej męża –
sabotaży stę.
Mimo całej wrodzonej łagodności Lew Mekler nie znał litości dla ludzi o inny ch
przekonaniach. Rewolucja wy dawała mu się bezradna, ufna jak dziecko, narażona na
wiarołomstwo i okrucieństwo złoczy ńców, na nikczemność deprawatorów.
Lew Mekler nie znał litości dla wrogów rewolucji.
Miał ty lko jedną plamę na swoim rewolucy jny m sumieniu – w tajemnicy przed
partią pomagał starej matce, wdowie po człowieku rozstrzelany m przez organa ścigania, a kiedy
umarła, dał pieniądze na pogrzeb religijny – taka by ła jej ostatnia, żałosna wola.
Jego słownictwo, sposób my ślenia, postępki pły nęły z jednego źródła: książek
napisany ch w imię rewolucji, rewolucy jnego prawa, rewolucy jnej moralności, poezji rewolucji
i jej strategii, kroku jej żołnierzy, jej proroctw, jej pieśni.
Jej oczami Lew Mekler patrzy ł na rozgwieżdżone niebo i na kwietniowe listowie
brzóz, z jej najsłodszego kielicha pił urok pierwszej miłości, w jej mądrości poznawał walkę
patry cjuszy i niewolników, feudałów i chłopów pańszczy źniany ch, klasowe walki fabry kantów
i proletariuszy. Rewolucja by ła jego matką, czułą kochanką, jego słońcem i jego losem.
I oto rewolucja zamknęła go w celi Wewnętrznego Więzienia, wy biła mu osiem
zębów, tupiąc na niego nogami w oficerskich butach, przeklinając, wy my ślając mu od
parszy wy ch Ży dów żądała, żeby on, jej sy n, jej kochanek, jej apostoł, uznał siebie za jej
tajemnego truciciela, śmiertelnego wroga.
Lew Mekler nie wy parł się, oczy wiście, rewolucji, nawet na chwilę nie zachwiała
się jego wiara ani na przesłuchaniach trwający ch sto godzin, ani kiedy leżąc na podłodze widział
lśniący czubek wy pucowanego chromowego buta przy swoich skrwawiony ch ustach.
Brutalna, tępa, okrutna by ła rewolucja na ty ch przesłuchaniach trwający ch przez
wiele dni i nocy i przery wany ch jedy nie torturami, wpadała we wściekłość wobec wierności
i łagodnej cierpliwości bolszewika Lwa Meklera.
Podobnie wpada we wściekłość gospodarz, który chce odpędzić nie odstępującego
go ani na krok psa. Najpierw przy spiesza kroku, potem krzy czy na wierne zwierzę i tupie nogami,
potem podnosi na nie kij i ciska w nie kamieniami. Pies odbiega, przy staje, a kiedy pan jego
zrobiwszy ze sto kroków ogląda się, widzi, jak wiernie i wy trwale, pospiesznie kulejąc, wlecze się
za nim skaleczona psina.
Największy zaś wstręt i nienawiść budzą wtedy w panu oczy psa: łagodne, smutne,
kochające, pełne fanaty cznego oddania psie oczy.
Ta psia miłość wy woły wała szaleńczą wściekłość pana, pies widział tę wściekłość
i nie mógł zrozumieć jej powodów. Nie mógł zrozumieć, że popełniając wobec niego
najstraszliwszą niesprawiedliwość pan jego chciał bodaj trochę uspokoić własne sumienie.
Łagodność psa, jego wierność doprowadzały pana do szaleństwa, nienawidził swojego psa za
jego miłość bardziej niż wilków, przed który mi pies bronił domu jego młodości. Ordy narną
bezwzględnością pan chciał zniweczy ć miłość swojego psa.
Pies szedł za swoim panem wstrząśnięty jego nagły m, niepojęty m okrucieństwem.
Za co? Za co?
Pies nie mógł zrozumieć, że ta nagła nienawiść i nieprzejednana wrogość nie są
bezmy ślne, że wszy stko to jest rzeczy wiste i rozumne.
W nienawiści wy rażała się pewna prawidłowość, jasna, matematy czna logika.
A psu się wy dawało, że to jakieś szaleństwo, nonsens, bał się nawet o swojego pana, chciał go
wy zwolić z tego szaleństwa nie ze względu na siebie, ale na niego. Nie mógł odejść od swojego
pana, przecież go kochał!
A pan już zrozumiał, że pies go nie opuści, już wiedział, że pozostaje mu jedno:
zadusić wierne zwierzę, zastrzelić.
Nie chciał jednak, by stracenie wielbiącego go, ubóstwiającego psa zaciąży ło na
jego sumieniu i wy wołało potępienie sąsiadów, postanowił więc podstępnie przeobrazić swojego
czworonożnego przy jaciela we wroga: niech przed śmiercią pies się przy zna, że chciał go
zagry źć, chciał zagry źć swojego pana.
Łatwiej jest zabić wroga niż przy jaciela.
Przecież w tamty m domu, swoim pierwszy m domu, który pan wy budował wśród
ponury ch, opuszczony ch ruin, w domu, gdzie by ł młody, w domu jego czy sty ch modlitw, pies by ł
przy jacielem, strażnikiem, nieodstępny m towarzy szem.
Niech więc teraz się przy zna, że się zwąchał z wilkami.
I wśród ostatnich, śmiertelny ch jęków, duszony zaciskający m się na szy i sznurem
pies patrzy ł na swojego pana z łagodnością i miłością, z taką samą wiarą jak ta, która prowadziła
na śmierć pierwszy ch męczenników chrześcijaństwa.
Pies i tak nie zrozumiał tej prostej rzeczy : porzuciwszy dom swojej młodości, dom
pierwszy ch upojeń i modlitw, pan jego przeniósł się do domu z granitu i szkła, wiejski pies stał mu
się obcy, stał się ciężarem. Przeszkadzał swemu panu i pan go zabił.
 20
Minęły lata, opadła mgła i kurz, które przy słaniały to, co się działo. To, co się
wy dawało chaosem, szaleństwem, samozniszczeniem, zbiegiem niedorzeczny ch okoliczności, to,
co swoją tajemniczą, tragiczną bezsensownością doprowadzało ludzi do obłędu, zaczęło stopniowo
się kry stalizować, nabierać wy raźny ch, jasny ch i rzucający ch się w oczy cech nowego ży cia,
nowej rzeczy wistości.
Losy pokolenia rewolucji ukazały się w nowy m świetle, nie by ły misty czne, by ły
logiczne. Dopiero teraz Iwan Grigorjewicz zaczął ogarniać my ślą nowe losy kraju, to, co
powstało na kościach pokolenia, które poległo.
To pokolenie bolszewików uformowało się podczas rewolucji, w epoce hegemonii
idei światowej komuny, głodny ch, pracowity ch, natchniony ch subotników. Pokolenie to przejęło
spuściznę po dwóch wojnach – światowej i domowej: całkowite rozprzężenie, głód, ty fus,
anarchię, bandy ty zm. Ogłosiło ustami Lenina, że istnieje partia zdolna wprowadzić Rosję na
nową drogę. Bez chwili wahania przy jęło dziedzictwo stuleci rosy jskiej samowoli, kiedy to
dziesiątki pokoleń rodziły się i odchodziły znając ty lko jedno prawo – pańszczy źniane.
Pod wodzą Lenina pokolenie bolszewików czasu wojny domowej wzięło udział
w rozpędzeniu Zgromadzenia Ustawodawczego i zniszczeniu partii rewolucy jno-
demokraty czny ch walczący ch z rosy jskim absoluty zmem.
Pokolenie bolszewików czasu wojny domowej nie wierzy ło w wartość swobód
jednostki, w wolność słowa i druku w ramach burżuazy jnej Rosji.
Podobnie jak Lenin uważało, że kuse i nędzne są te wolności, o który ch marzy ły
rzesze rewolucy jny ch robotników i inteligencji.
Młode państwo rozbiło partie demokraty czne torując drogę radzieckiemu
budowaniu. Pod koniec lat dwudziesty ch partie te by ły całkowicie zlikwidowane, ludzie, którzy za
cara siedzieli w więzieniach, znaleźli się znowu w więzieniach, poszli na katorg?–
W trzy dziesty m roku nad rolnictwem zawisł miecz powszechnej kolekty wizacji.
Niebawem uniósł się znowu. Ty m razem spadł na pokolenie wojny domowej.
Nieznaczny ty lko odłam tego pokolenia ocalał, ale jego duch, jego wiara w światową komunę,
jego romanty czna siła rewolucy jna znikły wraz z ty mi, którzy zostali zlikwidowani w 1937 roku.
Ci zaś, co uszli z ży ciem, pracowali nadal, przy stosowy wali się do nowy ch czasów, do nowy ch
ludzi.
Nowi ludzie nie wierzy li w rewolucję, nie by li dziećmi rewolucji, lecz stworzonego
przez rewolucję państwa.
Nowe państwo zaś nie potrzebowało już święty ch apostołów, zapamiętały ch,
fanaty czny ch budowniczy ch, wierny ch wy znawców. Nowe państwo nie potrzebowało nawet
sług, a jedy nie służbistów. I niepokoiło je ty lko to, że ci jego służbiści okazy wali się niekiedy
nazby t mały mi i w dodatku niezby t uczciwy mi ludźmi.
Terror i dy ktatura pochłonęły ty ch, co stworzy li to państwo. A państwo, które się
wy dawało środkiem prowadzący m do celu, okazało się celem. Jego twórcy sądzili, że środek ten
pozwoli im wcielić w ży cie swoje ideały, a okazało się, że ich marzenia, ich ideały by ły
środkiem, który prowadził do powstania wielkiego, groźnego państwa. Ze sługi państwo
przeobraziło się w ponurego samowładcę. To nie naród potrzebował terroru w dziewiętnasty m
roku, nie naród zniósł wolność słowa i prasy, nie naród zgotował zgubę milionom chłopów (a
właśnie chłopi stanowią największą część narodu), nie naród wepchnął ty siące skazańców do
więzień i obozów w 1937 roku, nie naród zarządził mordercze zesłania do tajgi kry mskich Tatarów,
Kałmuków, Bałkarów, zruszczony ch Bułgarów i Greków, Czeczeńców i Niemców nadwołżańskich,
nie naród pozbawił rolników prawa do zasiewów, a robotników prawa do strajków, nie naród
wy my ślił potworne narzuty na koszty własne towarów.
Państwo stało się gospodarzem, pierwiastek narodowy, jego forma, stał się jego
treścią, stał się istotą rzeczy, wy pędził element socjalisty czny do zewnętrznej powłoki, do
frazeologii, do formy. Z tragiczną oczy wistością objawiło się święte prawo ży cia: wolność
jednostki jest najważniejsza, nie ma na świecie celu, dla którego można poświęcić wolność
człowieka.
 21
Ale oto rzecz dziwna: kiedy Iwan Grigorjewicz zastanawiał się nad rokiem
trzy dziesty m siódmy m, nad kobietami wy słany mi na katorgę za winy mężów, kiedy wspominał
powszechną kolekty wizację i głód na wsi, prawa karzące robotników więzieniem za dwadzieścia
minut spóźnienia do pracy, a chłopów ośmioma latami obozu za ukry cie kilku kłosków, nie
przy chodził mu nigdy na my śl wąsacz w butach z miękkimi cholewami i w wojskowej bluzie.
Lenin! Jak gdy by jego ży cie nie urwało się 21 sty cznia 1924 roku.
My śli swoje o Leninie i Stalinie Iwan Grigorjewicz zapisy wał niekiedy
w zapomniany m przez Aloszę szkolny m zeszy cie.
Wszy stkie zwy cięstwa partii i państwa są związane z imieniem Lenina. Ale
Władimir Iljicz w tragiczny sposób brał na swoje barki także wszy stkie okrucieństwa, jakich
dokonano w kraju.
Rewolucy jna pasja Lenina, jego przemówienia i arty kuły, jego wezwania
stanowiły zachętę do tego, co się działo na wsi i w roku 1937. Prowadziły do powstania nowej
biurokracji i nowego mieszczaństwa i do przy musowej pracy więźniów.
Z biegiem lat, stopniowo, jakby z wolna i niepostrzeżenie, zmieniała się postać
Lenina, zmieniało się oblicze Wołodii Uljanowa, młodego marksisty Tulina, zesłanego na Sy berię,
rewolucjonisty i emigranta, publicy sty i my śliciela Władimira Iljicza Lenina, oblicze człowieka,
który obwieścił światu nadejście nowej ery, ery rewolucji socjalisty cznej, wprowadził dy ktaturę
rewolucji w Rosji, zlikwidował wszy stkie partie rewolucy jne z wy jątkiem jednej, tej, która
wy dawała mu się najbardziej rewolucy jna, oblicze człowieka, który obalił Zgromadzenie
Ustawodawcze reprezentujące wszy stkie klasy i partie Rosji porewolucy jnej i stworzy ł Rady,
w który ch zgodnie z jego wolą reprezentowani by li jedy nie zrewolucjonizowani robotnicy
i chłopi.
Zmieniały się znane z portretów ry sy twarzy Lenina, zmieniało się oblicze
pierwszego premiera rządu radzieckiego, Władimira Uljanowa-Lenina.
Dzieło Lenina rozwijało się nadal i postać zmarłego Lenina mimo woli wzbogaciła
się o te cechy, o jakie się wzbogacało rozpoczęte przez niego dzieło.
Lenin by ł inteligentem, pochodził z inteligencji pracującej, jego siostry i bracia
należeli także do rewolucy jnej inteligencji pracującej. Starszy brat Aleksander, członek
stowarzy szenia Narodnaja Wola, by ł bohaterem i został święty m męczennikiem rewolucji.
Autorzy wspomnień piszą, że będąc już wodzem rewolucji, twórcą partii, głową
rządu radzieckiego Lenin pozostawał zawsze jednakowo skromny. Nie palił, nie pił, pewnie ani
razu w ży ciu nie zwy my ślał nikogo niecenzuralny mi słowami. Wolne chwile spędzał w sposób
czy sty jak student – muzy ka, teatr, książka, spacer. Ubierał się zawsze skromnie, niemal ubogo.
Czy to możliwe, że ten człowiek w wy tartej mary narce ze zmięty m krawatem,
który chodził do teatru na galerię, chętnie słuchał Appassionaty, wielokrotnie czy tał na nowo
Wojnę i pokój, sy n tak miły sercu matki, kochany przez siostry brat Wołodia, stał się twórcą
państwa, które odznaczy ło najwy ższy m orderem – swoim orderem Lenina – Jagodę, Jeżowa,
Berię, Mierkułowa, Abakumowa. Lidia Timaszuk dostała order Lenina w rocznicę śmierci
Władimira Iljicza: czy to znaczy ło, że dzieło Lenina się przeży ło, czy – przeciwnie – że
triumfuje?
Szły lata planów pięcioletnich, mijały dziesięciolecia, giganty czne, tętniące
rozżarzoną współczesnością wy darzenia zasty gały dy miąc jak bry ły spojone cementem epoki
i stawały się historią radzieckiego państwa.
 (Portret Lenina nie powstał jeszcze,
Podobny ch nie ma, każdy przy zna),
Lecz przy szłe wieki skończą wreszcie
Niedokończoną podobiznę

[Przełoży ła Wiera Bieńkowska]

Czy poeta rozumiał tragiczny sens tego, co napisał o Leninie? Zanotowane przez
biografów i pamiętnikarzy ry sy jego charakteru, które wy dawały się zasadnicze i urzekały serca
i umy sły milionowy ch rzesz ludzkich, okazały się przy padkowe dla biegu historii; historia państwa
rosy jskiego nie wy doby ła owy ch ludzkich, humanitarny ch ry sów charakteru Lenina, ale
odrzuciła je jak niepotrzebne rupiecie. History kom państwa nie by ło potrzebne ani słuchanie
Appassionaty z dłonią na oczach, ani uwielbienie Wojny i pokoju, ani skromna, dy skretna
demokraty czność Lenina, ani jego serdeczność i ży czliwość dla mały ch tego świata – sekretarzy,
kierowców, ani jego rozmowy z dziećmi chłopskimi, ani sy mpatia dla zwierząt domowy ch, ani
ból jakiego doznał, kiedy przy jaciel jego, Martow, stał się jego wrogiem.
Wszy stko natomiast, co wy rzucono poza nawias jako przejściowe, przy padkowe,
wy nikłe ze szczególny ch warunków ży cia w konspiracji i zażarty ch walk w pierwszy ch latach
władzy radzieckiej, okazało się trwałe i decy dujące.
Ten właśnie ry s charakteru Lenina, którego nie zanotowali pamiętnikarze, a który
zdecy dował o zarządzeniu rewizji u umierającego Plechanowa, te właśnie ry sy, które
doprowadziły do braku wszelkiej tolerancji w stosunku do demokracji polity cznej, z czasem się
pogłębiły.
Fabry kant czy kupiec, który się wy wodzi z chłopów, mieszkając we własnej willi
i podróżując własny m jachtem, zachowuje cechy swego chłopskiego charakteru – zamiłowanie
do kapuśniaku, kwasu i ordy narnego, celnego, ludowego słownictwa. Marszałek w wy szy ty m
złotem mundurze nie przestaje lubić skręta z machorki i pamięta prostacki humor powiedzonek
żołnierskich.
Ale czy te ry sy charakteru i ta pamięć mają jakikolwiek wpły w na losy fabry k, na
ży cie milionów ludzi związany ch z fabry kami pracą i losem, czy wiążą się one z ruchem akcji na
giełdzie i ruchem wojsk?
Nie zamiłowaniem do kapuśniaku i skręta z machorki zdoby wano kapitały
i generalskie szlify.
Pewna autorka pamiętników opowiada, jak w Szwajcarii wy ruszy ła kiedy ś w góry
na niedzielny spacer z Władimirem Iljiczem. Zady szani weszli po stromej ścieżce na szczy t
i usiedli na kamieniu. Władimir Iljicz zdawał się pochłaniać wzrokiem każdy szczegół pięknego
krajobrazu alpejskiego. Młoda kobieta wzruszona wy obrażała sobie, jaka poezja wy pełnia duszę
jej towarzy sza. Nagle Lenin westchnął i powiedział:
– Och, ale paskudzą nam ci mieńszewicy.

Ten sy mpaty czny epizod mówi coś niecoś o naturze Lenina: oto na jednej szali
wagi cały świat Boży, a na drugiej – sprawa party jna.
Rewolucja październikowa wy brała te ry sy Lenina, które jej by ły potrzebne,
odrzuciła natomiast niepotrzebne.
W historii rosy jskiego ruchu rewolucy jnego umiłowanie ludu i związane z ty m
uczucia, właściwe wielu inteligenckim działaczom rewolucy jny m Rosji, ludziom, który ch
łagodność i gotowość do największy ch ofiar nie miały chy ba sobie równy ch od pierwszy ch
wieków chrześcijaństwa, przemieszały się z cechami wprost przeciwny mi, ale także właściwy mi
wielu rosy jskim reformatorom rewolucy jny m – z pogardą dla cierpień ludzkich, a nawet
całkowitą obojętnością na nie, z uwielbieniem abstrakcy jny ch zasad i gotowością niszczenia nie
ty lko wrogów, lecz także towarzy szy, jeśli w czy mkolwiek od ty ch zasad się oddalą. Fanaty czne
dążenie do obranego celu, gotowość dławienia wolności dnia dzisiejszego w imię wolności
wy dumanej, łamanie obowiązujący ch w danej epoce zasad moralności w imię moralności
czasów przy szły ch – dawały już o sobie znać i przejawiały się w charakterze Pestela, Bakunina,
Nieczajewa, w niektóry ch wy powiedziach narodowolców.
Nie, nie ty lko miłość, nie samo współczucie skierowały takich ludzi na drogę
rewolucji. Źródła takich charakterów kry ją się głęboko, bardzo głęboko w ty siącletniej głębi
dziejów Rosji.
Ludzie obdarzeni takim charakterem by wali i w dawny ch czasach, ale dwudziesty
wiek wy prowadził ich zza kulis na scenę ży cia.
Taki człowiek zachowuje się wśród ludzi jak chirurg w klinice – jego
zainteresowanie chory mi, ich ojcami, matkami, żonami, jego żarty, dy skusje, jego walka
z bezdomnością dzieci i troska o robotników w wieku emery talny m – to głupstwa, zawracanie
głowy, bzdury. Zamiast serca ma nóż.
Najgłębszą istotę takich ludzi stanowi fanaty czna wiara we wszechmoc noża
chirurgicznego. Nóż to wielki teorety k, to lider filozofii dwudziestego wieku.
Przez pięćdziesiąt cztery lata swego ży cia Lenin nie ty lko słuchał Appassionaty,
wracał raz po raz do Wojny i pokoju, prowadził serdeczne, szczere rozmowy z delegatami
chłopów, niepokoił się o zimowe palto swojego sekretarza, zachwy cał się przy rodą rosy jską. Tak,
tak, oczy wiście, oprócz ogólnego oblicza jest jeszcze twarz.
Można sobie wy obrazić mnóstwo cech i właściwości Lenina, które się przejawiały
w ży ciu codzienny m, ty m, co jest nieuniknione dla wszy stkich ludzi – czy stoją na czele narodów,
czy są denty stami, czy damskimi krawcami.
Cechy te przejawiają się o różnej porze doby, kiedy człowiek się my je z rana, je
kaszę, patrzy przez okno na ładną kobietę, której spódnicę podnosi wiatr, dłubie w zębach zapałką,
jest zazdrosny o żonę czy prowokuje jej zazdrość, ogląda w łaźni swoje gołe nogi i drapie się pod
pachami, czy ta w ubikacji strzępki gazet usiłując połączy ć podarte kawałki, czy wy daje
nieprzy zwoity dźwięk, a dla niepoznaki chrząka i podśpiewuje.
Takie lub podobne rzeczy, które istnieją w ży ciu wielkich i mały ch ludzi, istniały
oczy wiście i w ży ciu Lenina.
Może wy hodował sobie brzuszek dlatego, że się objadał makaronem z masłem
przedkładając go nad jarzy ny.
Może miewał nieznane światu utarczki z Nadieżdą Konstantinowną na temat my cia
nóg, czy szczenia zębów i dlatego także, że nie lubił zmieniać nieświeżej koszuli z brudny m
kołnierzy kiem.
I tak przedarłszy się przez reduty chroniące rzekomo ludzki, a w gruncie rzeczy
zupełnie konwencjonalny, wzniosły obraz wodza, można – czołgając się – dotrzeć do prostej,
prawdziwej natury Lenina, o której nie wspominał nigdy żaden z pamiętnikarzy.
Co jednak daje znajomość prawdziwy ch, ży ciowy ch, tajemny ch, głęboko
ukry ty ch przed historią ry sów i właściwości zachowania się Lenina w łazience, sy pialni, jadalni?
Czy dzięki niej można lepiej zrozumieć przy wódcę nowej Rosji, twórcę nowego ładu na świecie?
Czy znajomość ty ch szczegółów pozwoli zobaczy ć wpły w charakteru Lenina na charakter
stworzonego przezeń państwa? W ty m celu należałoby założy ć, że cechy Lenina jako przy wódcy
polity cznego są odpowiednikami jego cech powszednich, ludzkich. Założenie takie jest jednak
zupełnie dowolne i nie należy go przy jmować. Taki związek ma przecież czasem ten sam znak,
a czasem odwrotny.
Tak na przy kład w stosunkach pry watny ch: nocując u przy jaciela, na wspólny ch
spacerach, dopomagając koledze Lenin by ł zawsze człowiekiem delikatny m, miękkim,
uprzejmy m. A jednocześnie i niezmiennie charaktery zowała go bezwzględność, gwałtowność,
brutalność w stosunkach z przeciwnikami polity czny mi. Nigdy nie brał nawet pod uwagę
ewentualności, że jego przeciwnik może mieć w jakimś bodaj stopniu rację, a on sam może
bodaj trochę się my lić.
„Sprzedawczy k... lokaj... sługus... najemnik... agent... Judasz... sprzedał się za
trzy dzieści srebrników...” – takich słów Lenin często uży wał mówiąc o swoich oponentach.
Nawet w toku dy skusji Lenin nie usiłował przekonać przeciwnika, w ogóle
właściwie nie do niego się zwracał, ale do świadków dy skusji. Starał się wobec ty ch świadków
ośmieszy ć i skompromitować oponenta. Takimi świadkami mogło by ć i kilku obecny ch, bliskich,
mu ludzi, i ty siączne rzesze delegatów na zjazd, i milionowe rzesze czy telników gazet.
W dy skusji Lenin nie dąży ł do tego, by poznać prawdę, lecz chciał odnieść
zwy cięstwo. Musiał zwy cięży ć za wszelką cenę, a zwy cięstwo mogły zapewnić mu różne środki:
a więc i podstawienie nogi, i sy mboliczny policzek, i równie sy mboliczny, druzgocący cios w łeb.
I okazało się, że ży ciowe, powszednie, rodzinne cechy Lenina nie miały nigdy nic
wspólnego z cechami człowieka stojącego na czele nowego ładu w świecie.
Później, kiedy dy skusje przeszły ze stronic pism i gazet na ulice, na pola zbóż i na
pola bitew, okazało się, że tutaj także dobre są środki okrutne.
Nietolerancja Lenina, jego bezwzględne dążenie do raz obranego celu, pogarda dla
wolności, okrucieństwo w stosunku do ludzi o inny ch przekonaniach, właściwa mu zdolność, by
spokojnie, bez chwili wahania zmieść z powierzchni ziemi nie ty lko fortece, ale i całe gminy,
powiaty, gubernie, które kwestionowały jego ortodoksy jną słuszność – wszy stkie te cechy
charakteru nie powstały dopiero po Październiku. Miał je już Wołodia Uljanow. Ich korzenie
sięgają głęboko.
Wszy stkie jego zdolności, jego żelazna wola, jego pasja, by ły podporządkowane
jednemu celowi – zdoby ciu władzy.
Dla zdoby cia władzy poświęcił wszy stko, nie zawahał się złoży ć w ofierze,
zamordować tego, co by ło w Rosji najświętsze – wolności. Skąd to ośmiomiesięczne niemowlę
zrodzone w kraju ty siącletniej niewoli mogło mieć doświadczenie?
Kiedy ty lko chodziło o jakąś ważną sprawę, cechy inteligenta, które wy dawały się
z natury właściwe Leninowi, przechodziły do zewnętrznej, nie mającej większego znaczenia
formy, a osobowość jego przejawiała się w niezłomnej, żelaznej i zażartej woli.
Co skierowało Lenina na drogę rewolucji? Miłość do ludzi? Pragnienie
zlikwidowania niedoli chłopów, nędzy i bezprawia nękający ch robotników? Wiara w prawdziwość
zasad marksizmu, w swoją party jną słuszność?
Rewolucja rosy jska nie oznaczała dla niego wolności dla Rosji. Lecz władza, do
której zdoby cia dąży ł z taką pasją, nie jemu osobiście by ła potrzebna.
Tutaj się przejawia jedna ze szczególny ch cech Lenina: skomplikowanie
charakteru wy nikające z prostoty charakteru.
Tak potężne pragnienie władzy wy maga ogromny ch ambicji polity czny ch,
ogromnej miłości władzy. To są prostackie i proste cechy. Ale ten polity k tak żądny władzy
i zdolny do wszy stkiego by le ją zdoby ć, by ł w ży ciu osobisty m wy jątkowo skromny m
człowiekiem, nie dla siebie władzę zdoby wał. Tu się kończy prostota i zaczy nają komplikacje.
Jeśli wy obrazimy sobie, że Lenin jako człowiek by ł taki sam jak Lenin polity k,
będziemy musieli stwierdzić, że miał pry mity wny i prostacki charakter – by ł brutalny,
autory taty wny, bezlitosny, szalenie ambitny, dogmaty czny i krzy kliwy.
A jeśli ry sy te przejawiają się stale, w ży ciu codzienny m, w stosunku do żony,
matki, dzieci, przy jaciela, sąsiada z wspólnego mieszkania? Strach ogarnia na samą my śl o ty m.
Wy glądało to jednak całkiem inaczej niż w ży ciu pry watny m. Na arenie
światowej by ł to człowiek zupełnie inny. Plus i minus, minus i plus.
I wy nika z tego coś zupełnie innego, skomplikowanego, czasem wręcz tragicznego.
Piekielna żądza władzy polity cznej w połączeniu z wy tartą mary narką, ze szklanką
słabiutkiej herbaty, ze studencką mansardą.
Zdolność do zaskakiwania oponenta, do bezlitosnego zmieszania z błotem
przeciwnika w dy skusji, połączona w niepojęty sposób z sy mpaty czny m uśmiechem,
nieśmiałością, delikatnością.
Nieubłagane okrucieństwo, pogarda dla największej świętości rewolucji rosy jskiej
– wolności, i tuż obok, w sercu tego samego człowieka czy sty, młodzieńczy zachwy t nad piękną
muzy ką, książką.
Lenin... postać ubóstwiona i Lenin – monolit, prostak, stworzony przez wrogów,
łączący w sobie okrutne cechy lidera nowego ładu w świecie z pry mity wny mi, ordy narny mi
cechami ludzkimi, wrogowie widzieli w nim ty lko te cechy. Wreszcie ten, który wy daje mi się
najbliższy rzeczy wistości, niełatwo go zrozumieć.
 22
By zrozumieć Lenina, nie wy starczy przy jrzeć się ludzkim, powszednim cechom
Lenina-polity ka, trzeba zestawić jego charakter najpierw z mitem narodowego charakteru
rosy jskiego, a następnie z losem i samy m charakterem dziejów Rosji.
Ascety zm Lenina, naturalna skromność pokrewna skromności rosy jskich pątników,
jego otwartość i wiara odpowiadają ludowemu ideałowi nauczy ciela ży cia, a jego miłość do
przy rody rosy jskiej, do lasów i pól Rosji przy pomina uczucia rosy jskich chłopów. W podatności
Lenina na my śl Zachodu, na Hegla i Marksa, w jego zdolności wchłaniania i wy rażania ducha
Zachodu przejawia się ry s głęboko rosy jski, sformułowany przez Czaadajewa. Tę właśnie
wrażliwość na sprawy całego świata, zdumiewającą a właściwą Rosjanom zdolność
przy swajania sobie ducha obcy ch narodów Dostojewski dostrzegał u Puszkina. Właściwość ta
łączy Lenina z Puszkinem. Obdarzony nią by ł także Piotr I.
Opętanie Lenina, niezachwiana pewność słuszności własny ch przekonań wy daje
się podobna do zapamiętałości Awwakuma, do jego niezachwianej wiary. Awwakum zaś to
zjawisko samorodne, rosy jskie.
W zeszły m stuleciu my śliciele rosy jscy usiłowali wy jaśnić dzieje Rosji
właściwościami narodowego charakteru rosy jskiego, rosy jskiej duszy, pobożności rosy jskiej.
Czaadajew, jeden z najinteligentniejszy ch ludzi Rosji w dziewiętnasty m wieku,
głosił chwałę ascety cznego i pełnego poświęcenia ducha chrześcijaństwa rosy jskiego, jego
niezmąconej niczy m bizanty jskiej natury.
Dostojewski uważał, że wszechczłowieczeństwo, dążenie do połączenia wszy stkich
ludzi stanowią prawdziwą podstawę duszy rosy jskiej.
Rosy jski wiek dwudziesty lubi powtarzać przepowiednie XIX-wieczny ch my ślicieli
i proroków Rosji – Gogola, Czaadajewa, Bielińskiego, Dostojewskiego.
Któżby nie lubił powtarzać o sobie takich opinii?...
Prorocy dziewiętnastego wieku przepowiadali, że w przy szłości Rosjanie staną na
czele rozwoju duchowego narodów, i to nie ty lko europejskich, lecz także całego świata.
Nie o chwale oręża rosy jskiego mówili ci przepowiadacze, lecz o sławie
rosy jskiego serca, rosy jskiej wiary i rosy jskiego przy kładu.
„Ptak-trójka”... „dusza rosy jska, humanitarna i jednocząca ludzi, ogarnie braterską
miłością całą ludzkość, a w końcu wy rzeknie może ostateczne słowo wielkiej powszechnej
harmonii, ostatecznego braterskiego pojednania wszy stkich ludzi zgodnie z prawem Ewangelii
Chry stusa!...” „Kiedy całkiem naturalnie zajmiemy należne nam miejsce wśród narodów,
który ch przeznaczeniem jest działać dla ludzkości nie ty lko jako ty rani, lecz także jako idee”. „Czy
nie tak samo i ty, Rosjo, pędzisz jak dzielna nieprześcigniona trojka? Dy mem dy mi pod tobą
droga, grzmią mosty...”
I Czaadajew naty chmiast genialnie przedstawia zdumiewający ry s dziejów Rosji:
„...jakże ważki fakt stopniowego ujarzmiania naszego chłopstwa, który nie jest niczy m inny m jak
logiczny m wy nikiem naszy ch dziejów”.
Nieubłagany ucisk jednostki towarzy szy ł stale ty siącletnim dziejom Rosjan.
Służalcze podporządkowanie jednostki carowi i państwu. Tak, i te także ry sy widzieli i poświadczali
prorocy Rosji.
A dostrzegając nieubłagany ucisk człowieka przez władzę, ziemianina, cara
i państwo, prorocy Rosji zdawali sobie sprawę z niespoty kanej w świecie zachodnim czy stości,
głębi, jasności, Chry stusowej siły duszy rosy jskiej. I przepowiadali jej wielką, świetlaną
przy szłość. Zgodnie głosili, że u Rosjan idea chrześcijaństwa wy stępuje w bezpaństwowej,
ascety cznej, bizanty jskiej, anty zachodniej formie, a siły właściwe duszy rosy jskiej przejawią się
kiedy ś w potężny m wpły wie na narody europejskie i oczy szczą, przeobrażą i oświecą ży cie na
Zachodzie w duchu braterstwa. I świat zachodni ufnie i radośnie podąży za Rosjanami. Te
przepowiednie najznakomitszy ch umy słów i serc Rosji łączy jeden wspólny i niebezpieczny ry s.
Ci, co je wy powiadali, widzieli siłę duszy rosy jskiej i przewidy wali jej rolę w świecie; nie
dostrzegali jednak, że cechy tej duszy nie zrodziły się z wolności, że dusza rosy jska jest
ty siącletnią niewolnicą. Co może dać światu ty siącletnia niewolnica, nawet jeśli stanie się
wszechpotężna?
I oto wiek dziewiętnasty przy bliży ł, jak się zdawało, zapowiadane przez proroków
Rosji czasy, kiedy Rosja tak podatna na obce wpły wy duchowe i tak chętnie je wchłaniająca,
przy gotowy wała się do wy wierania wpły wu na świat.
Przez sto lat Rosja wchłaniała przy niesioną z Zachodu ideę wolności. Wchłaniała
ją za sprawą Pestela, Ry lejewa, Hercena, Czerny szewskiego, Ławrowa, Bakunina, za sprawą
swoich pisarzy i męczenników za ideę takich, jak Zelabow, Zofia Perowska, Timofiej Michajłow,
Mikołaj Kibalczy c, a także za sprawą Lenina, Martowa, Czernowa, swojej raznoczy nnej
inteligencji, swojej młodzieży akademickiej, swoich postępowy ch robotników. My śl tę
rozpowszechniały książki, katedry uniwersy teckie, rozpowszechniali ją studenci z Heidelbergu
i Pary ża, żołnierze Bonapartego, inży nierowie i oświeceni kupcy, rozpowszechniała ją idąca na
służbę przy jezdna biedota, której poczucie godności ludzkiej budziło zawistne zdumienie
rosy jskich ary stokratów.
I oto natchniona ideami wolności i godności ludzkiej została dokonana rewolucja
rosy jska.
Cóż uczy niła dusza rosy jska z ideami świata zachodniego, jak przetworzy ła je
w sobie, w co się skry stalizowała, jakie młode pędy miała zamiar usunąć z podświadomości
historii?
„Rosjo, dokądże pędzisz...? Nie daje odpowiedzi”.
Niczy m młodzieńcy ubiegający się o rękę młodej dziewczy ny przedefilowały
przed młodziutką, wy zwoloną z okowów caratu Rosją dziesiątki, a może i setki rewolucy jny ch
teorii, wierzeń, party jny ch liderów, przepowiedni, programów... Chciwie, namiętnie i błagalnie
wpatry wali się przy wódcy rosy jskiego postępu w oblicze wy branki.
Otoczy li ją szerokim kołem umiarkowani fanaty cy, trudowicy, narodnicy,
sy mpaty cy robotników, rzecznicy chłopów, oświeceni fabry kanci, miłujący świat duchowni-
hurnaniści, zajadli anarchiści.
Niewidoczne, częstokroć niedostrzegalne dla nich nici łączy ły ich z ideami
zachodnich monarchii konsty tucy jny ch, parlamentów, wielce wy kształcony ch kardy nałów
i biskupów, fabry kantów, światły ch właścicieli ziemskich, przy wódców robotniczy ch związków
zawodowy ch, kaznodziejów, profesorów uniwersy tetu.
Wielka niewolnica zatrzy mała swój dociekliwy, scepty czny, badawczy wzrok na
Leninie. Oto jej wy braniec!
Lenin odgadł, jak w starej baśni, jej tajemną my śl, wy zwolił ją z okowów
dziwnego uśpienia, wy zwolił jej marzenie.
Ale czy tak by ło naprawdę?
Lenin został jej wy brańcem, dlatego że ją wy brał i że ona go także wy brała.
Poszła za nim – obiecał jej złote góry, rzeki mlekiem i miodem pły nące. Szła za
nim' najpierw chętnie, wierząc mu, szła wesołą, odurzającą drogą zalaną łuną pożarów, która biła
od płonący ch dworów ziemiańskich, potem poty kając się, oglądając za siebie, przerażona
widokiem, jaki się przed nią otworzy ł, ale coraz mocniej czuła prowadzącą ją rękę.
A on szedł pełen apostolskiej wiary, szedł prowadząc za sobą Rosję i nie pojmował
cudownego snu, w który m by ł pogrążony. W jej posłuszny ch krokach, w jej nowej po obaleniu
cara pokorze i przy prawiającej o szaleństwo uległości tonęło i ginęło, przeobrażało się to
wszy stko, co on przy niósł Rosji z rozmiłowanego w wolności rewolucy jnego Zachodu.
Wy dawało mu się, że jego niewzruszona dy ktatorska siła stanowi rękojmię
nieskazitelności i bezpieczeństwa tego, w co wierzy ł, co przy niósł swemu krajowi.
Cieszy ł się tą siłą, znajdując w niej potwierdzenie słuszności swoich wierzeń i nagle
z przerażeniem zobaczy ł, że jego bezwzględność wobec łagodnej rosy jskiej pokory to jego
niemoc największa.
Im surowsza by ła jego postawa, im cięższa stawała się ręka, im posłuszniej ulegała
Rosja jego światłej i rewolucy jnej przemocy, ty m trudniej by ło mu walczy ć z iście szatańską
siłą pańszczy źnianej przeszłości.
Niewolniczy, pańszczy źniany pierwiastek nabierał mocy w duszy rosy jskiej niby
ty siącletni roztwór spiry tusu. Roztopił on metal i sól godności ludzkiej niczy m parująca własną
mocą woda królewska i przeobraził całkowicie duchowe ży cie Rosjan.
Rozległe przestrzenie Rosji, które na pierwszy, powierzchowny rzut oka robią
wrażenie rozmachu, zuchwalstwa i wolności, przez dziewięćset lat by ły niemą retortą
niewolnictwa.
Przez dziewięćset lat Rosja odchodziła od dzikich osiedli leśny ch, od zakopcony ch
kurny ch chat, od okazały ch drewniany ch siedzib do fabry k uralskich, donieckiego węgla,
petersburskich pałaców, Ermitażu, do fregat i kotłów parowy ch.
Na pierwszy, powierzchowny rzut oka powstawało wrażenie rozwijającej się
oświaty i zbliżenia z Zachodem.
Im bardziej jednak ży cie w Rosji stawało się na pozór podobne do ży cia na
Zachodzie, im bardziej huk fabry k, stukot kół bry czek i pociągów, łopotanie żagli na statkach,
światła kry ształowy ch ży randoli w oknach pałaców przy pominały ży cie na Zachodzie, ty m
głębsza stawała się ukry ta przepaść między najbardziej tajemną istotą ży cia rosy jskiego
a ży ciem w Europie.
Przepaść ta powstała dlatego, że na Zachodzie rozwój czerpał soki ży wotne ze
wzrostu wolności, w Rosji natomiast ze wzrostu niewoli.
Historia ludzkości jest historią jej wolności. Wzrost ludzkiej potęgi przejawia się
przede wszy stkim we wzroście wolności. Wolność nie jest uświadomioną koniecznością, jak
my ślał Engels. Wolność to przeciwieństwo konieczności, wolność jest przezwy ciężoną
koniecznością. W samej swojej istocie postęp jest postępem wolności ludzi. Przecież i ży cie jest
także wolnością, ewolucja ży cia jest ewolucją wolności.
Rozwój Rosji ujawnił swoją dziwną istotę – by ł rozwojem niewoli. Z roku na rok
twardsza stawała się niewola pańszczy źniana chłopów, coraz bardziej kurczy ło się prawo chłopów
do ziemi, a ty mczasem rosy jska nauka, technika, oświata ciągle się rozwijały wraz ze wzrostem
rosy jskiego niewolnictwa.
Powstaniu rosy jskiej państwowości towarzy szy ło ostateczne ujarzmienie chłopów:
zniesiony został ostatni dzień chłopskiej wolności – 26 listopada, dzień świętego Jurija (Jerzego),
tak zwany „Jurjew Dień”.
Liczba ludzi „wolny ch”, „wędrowny ch” ciągle topniała, wzrastała natomiast liczba
zniewolony ch i Rosja zaczęła wy chodzić na szerszą drogę dziejów Europy. Człowiek przy pisany
do ziemi został przy pisany do właściciela tej ziemi, potem do urzędnika reprezentującego
państwo i wojsko; właściciel ziemi uzy skał prawo sądu nad pańszczy źniany mi chłopami, a później
także prawo moskiewskich tortur (tak nazy wano je cztery sta lat temu), to znaczy prawo wieszania
chłopa pańszczy źnianego za związane na plecach ręce i wy mierzania mu chłosty. A ty mczasem
rozwijała się rosy jska metalurgia, powstawały coraz większe składy towarów, rosło w siłę
państwo i wojsko, rozpalała się zorza rosy jskiej chwały wojennej, rozpowszechniała się oświata.
Ty taniczna działalność Piotra, któremu Rosja zawdzięcza postępy nauki
i przemy słu, by ła związana z równie potężny m postępem pańszczy zny. Piotr zrównał chłopów
pańszczy źniany ch osiadły ch na roli z chłopami folwarczny mi, ludzi „wędrowny ch” przekształcił
w pańszczy źniany ch. Narzucił pańszczy znę najniższej warstwie chłopstwa, tzw.
„czarnososznikom” na Północy i chłopom zagrodowy m na Południu. Obok obszarniczego
poddaństwa chłopów rozkwitło za Piotra państwowe poddaństwo chłopów, które pomagało carowi
w szerzeniu oświaty i postępu w swoim państwie. Piotr miał wrażenie, że przy bliża Rosję do
Zachodu, tak zresztą by ło, ale przepaść między Rosją a Zachodem ciągle rosła.
I oto nastał wspaniały wiek Katarzy ny, wiek cudownego rozkwitu sztuk i oświaty
w Rosji, ale także wiek, w który m rosy jskie poddaństwo chłopów osiągnęło swój szczy t.
Tak ty siącletnim łańcuchem by ły skute razem – rosy jski postęp i rosy jskie
niewolnictwo. Każdy zry w do światła pogłębiał czarny dół pańszczy zny.
Wiek dziewiętnasty to szczególna epoka w ży ciu Rosji.
Wiek ten zachwiał główną podstawą ży cia rosy jskiego – związkiem postępu
z pańszczy zną.
Rewolucy jni my śliciele Rosji nie docenili uwłaszczenia chłopów
w dziewiętnasty m stuleciu. Wy darzenie to, jak tego dowiódł wiek następny, by ło bardziej
rewolucy jne niż Wielka Rewolucja Październikowa. Zachwiało ono ty siącletnią podstawą Rosji,
podstawą, której nie tknął ani Piotr, ani Lenin: zależnością rozwoju Rosji od rosy jskiej niewoli.
Po uwłaszczeniu chłopów przy wódcy rewolucy jni, inteligencja, młodzież
akademicka zażarcie, ze straszliwą siłą i poświęceniem walczy li o nieznaną w Rosji godność
ludzką, o postęp bez niewolnictwa. To nowe prawo by ło zupełnie obce rosy jskiej przeszłości i nikt
nie wiedział, ani jaka się stanie Rosja, jeśli się wy rzeknie ty siącletniego związku swojego rozwoju
z niewolnictwem, ani jak się zmieni rosy jski charakter.
W luty m 1917 roku przed Rosją otwarła się droga do wolności. Rosja wy brała
Lenina.
Lenin dokonał prawdziwego przewrotu w ży ciu Rosji. Zlikwidował ziemiaństwo,
zniszczy ł fabry kantów i kupców.
I mimo to wiek dwudziesty wy znaczy ł Leninowi w Rosji – choć brzmi to potwornie
i dziwnie – rolę tego, kto zachował przekleństwo, jakie ciąży nad Rosją: związek jej rozwoju
z niewolą, z poddaństwem.
Ty lko ci, którzy godzą w samą podstawę starej Rosji, w jej niewolniczą duszę, są
rewolucjonistami.
Tak się złoży ło, że rewolucy jne szaleństwo, fanaty czna wiara w prawdziwość zasad
marksizmu, bezwzględna nietolerancja w stosunku do ludzi o odmienny ch poglądach
doprowadziły do tego, że Lenin przy czy nił się do ogromnego rozwoju tej Rosji, której nienawidził
całą siłą swojej fanaty cznej duszy.
Rzecz to istotnie tragiczna, że człowiek, który tak szczerze wielbił dzieła Tołstoja
i muzy kę Beethovena przy czy nił się do ponownego upańszczy źnienia chłopów i robotników, do
przeobrażenia w sługusów z państwowej izby czeladnej tak wy bitny ch twórców jak Aleksy
Tołstoj, chemik Siemionow, muzy k Szostakowicz.
Spór wszczęty przez zwolenników wolności w Rosji został wreszcie rozstrzy gnięty –
niewola rosy jska ty m razem także okazała się nie do pokonania.
 Zwy cięstwo Lenina stało się jego klęską.
Tragedia Lenina by ła jednak nie ty lko tragedią rosy jską, lecz także ogólnoludzką.
Czy Lenin mógł przy puszczać, że w godzinie rewolucji, jakiej dokonał, to nie Rosja
pójdzie za socjalisty czną Europą, ale utajone niewolnictwo rosy jskie wy jdzie poza granice Rosji
i stanie się pochodnią oświetlającą nowe drogi ludzkości.
Rosja nie wchłaniała już wolnego ducha Zachodu. To Zachód patrzy ł jak
urzeczony na rozwój Rosji idącej drogą niewoli.
Świat zobaczy ł urzekającą prostotę tej drogi. Świat zrozumiał, jaką potęgę stanowi
państwo narodowe zbudowane na niewoli.
Zdawało się, że stało się to, co przewidzieli prorocy Rosji przed stu i stu
pięćdziesięciu laty.
Ale jak dziwnie i jak okropnie to się dokonało...
Leninowska sy nteza niewoli z socjalizmem oszołomiła świat bardziej niż odkry cie
energii atomowej.
Europejscy apostołowie rewolucji narodowy ch zobaczy li światło ze Wschodu,
Włosi, a później Niemcy zaczęli na swój sposób rozwijać ideę narodowego socjalizmu.
A światło rozpalało się coraz mocniej – przy jęła je Azja, Afry ka.
Narody i państwa mogą się rozwijać w imię siły i wbrew wolności!
Nie by ł to pokarm dla zdrowy ch, by ł to narkoty k, lekarstwo pechowców, ludzi
chory ch i słaby ch, zacofany ch lub bity ch.
Dzięki woli, pasji i geniuszowi Lenina ty siącletnie rosy jskie prawo rozwoju stało się
prawem w cały m świecie.
Takie by ło fatum historii.
Nietolerancja Lenina, agresy wność, bezwzględność w stosunku do ludzi
o odmienny ch poglądach, pogarda wolności, fanaty zm jego wiary, okrucieństwo wobec wrogów
– wszy stko, co pozwoliło jego sprawie zwy cięży ć – zrodziło się, wy łoniło z ty siącletniej głębi
rosy jskiego ży cia pańszczy źnianego, z niewoli rosy jskiej. Dlatego właśnie zwy cięstwo Lenina
przy czy niło się do wzrostu niewoli. A obok, tuż, tuż, bezcielesne, pozbawione wszelkiego znaczenia
trwały nadal i budziły zachwy t milionowy ch rzesz ludzkich ry sy sy mpaty cznego, skromnego
inteligenta rosy jskiego.
No i cóż, czy dusza rosy jska jest nadal zagadkowa? Nie, nie ma tu żadnej zagadki.
I czy w ogóle by ła kiedy kolwiek zagadką? Jakaż bowiem zagadka może tkwić
w niewoli?
Czy ż to naprawdę właśnie rosy jskie i ty lko rosy jskie prawo rozwoju? Czy to
możliwe, żeby dusza rosy jska i ty lko ta dusza miała się rozwijać nie wraz ze wzrostem wolności,
lecz ze wzrostem niewoli? Czy przejawia się tutaj istotnie fatum ciążące nad duszą rosy jską...
Nie, nie, oczy wiście.
Prawo rozwoju Rosji określiły te parametry – są ich dziesiątki, a może i setki –
zgodnie z który mi rozwijała się historia Rosji.
Nie o duszę tu chodzi. I gdy by zgodnie z ty mi parametrami wśród lasów i stepów,
topieli i równin, w polu siły rozpościerający m się między Europą a Azją, na ogromny ch
i tragiczny ch przestrzeniach rosy jskich przed ty siącem lat zapuścili korzenie Francuzi, Niemcy,
Anglicy – prawo historii by łoby takie samo jak w przy padku Rosjan. Nie ty lko zresztą Rosjanie
przeby li tę drogę rozwoju. Wiele narodów na świecie, na wszy stkich konty nentach – to z daleka
i mgliście, to z bliska i wy raźnie – poznawało w swoich gorzkich doświadczeniach gory cz drogi
rosy jskiej.
Najwy ższy czas, by wnikliwi badacze Rosji zrozumieli wreszcie, że z ty siącletniej
niewoli wy wodzi się misty cy zm duszy rosy jskiej.
W zachwy cie dla bizanty jskiej, ascety cznej czy stości, dla chrześcijańskiej
łagodności tkwi mimowolne wy znanie: tak, nic nie zdoła zachwiać niewolnictwem rosy jskim.
A źródło tej chrześcijańskiej łagodności, tej bizanty jskiej ascety cznej wiary jest takie samo jak
źródło właściwej Leninowi pasji, jego nietolerancji i fanaty cznej wiary – to ty siącletnia niewola
pańszczy źniana.
Dlatego właśnie prorocy Rosji popełnili tak tragiczny błąd. Gdzież jest ona, ta
„dusza rosy jska” – wszechludzka i wszy stkich jednocząca, która według przepowiedni
Dostojewskiego ma „wy powiedzieć ostatnie słowo wielkiej powszechnej harmonii, ostatecznego,
braterskiego pojednania wszy stkich ludów zgodnie z prawem Ewangelii Chry stusa”?
Gdzież ta wszechludzka i jednocząca wszy stkich dusza, wielki Boże? Czy ż wizja
proroków Rosji, zapowiadający ch przy szły święty triumf duszy rosy jskiej, miała się spełnić
w zgodny m zgrzy cie drutów kolczasty ch naciągnięty ch w tajdze i wokół Oświęcimia?
Pod wieloma względami Lenin diametralnie się różni od proroków Rosji: jest
niezmiernie daleki od ich idei łagodności, bizanty jskiej czy stości chrześcijańskiej i zasad
Ewangelii. Ale – rzecz zaskakująca i dziwna – jednocześnie jest razem z nimi. Idąc zupełnie inną,
własną drogą Lenin nie usiłował ochronić Rosji przed ty siącletnim, bezdenny m trzęsawiskiem
niewoli, lecz podobnie jak oni uznał, że nic nie zdoła zachwiać niewolą rosy jską. On – tak samo
jak oni – jest wy tworem naszej niewoli.
Pańszczy źniana dusza duszy rosy jskiej ży je w rosy jskiej pobożności i w rosy jskim
ateizmie, w rosy jskiej łagodnej miłości człowieka, w rosy jskim rozmachu, chuligaństwie
i śmiałości, w rosy jskim sknerstwie i mieszczaństwie, w rosy jskiej pokornej pracowitości,
w rosy jskiej ascety cznej czy stości, w rosy jskich matactwach i tak groźnej dla wroga odwadze
żołnierzy rosy jskich, w braku godności w charakterze rosy jskim, w rozpaczliwy ch buntach
rosy jskich buntowników, w fanaty zmie członków różny ch sekt, pańszczy źniana dusza tkwi
i w rewolucji leninowskiej, i w skwapliwości, z jaką Lenin przejmował rewolucy jne teorie
Europy, i w zapamiętaniu Lenina, i w przemocy Lenina, i w triumfach jego państwa.
Na cały m świecie takie dusze rodzą się tam, gdzie panuje niewola.
Gdzież jest nadzieja Rosji, jeśli nawet jej wielcy prorocy nie odróżniają wolności
od niewoli?
Gdzież jest nadzieja Rosji, jeśli jej geniusz widzi łagodne i jasne piękno jej duszy
w pokorny m niewolnictwie?
Gdzież jest nadzieja Rosji, jeśli jej wielki reformator, Lenin, nie zniszczy ł, ale
wzmocnił związek rozwoju Rosji z niewolą, z pańszczy zną?
Gdzież jest epoka rosy jskiej wolnej duszy ludzkiej? Kiedy ż ona nadejdzie?
A może jej nie będzie, może nie nadejdzie nigdy ?
 23
Lenin umarł, ale nie umarł leninizm. Nie wy mknęła się z rąk partii władza zdoby ta
przez Lenina. Towarzy sze Lenina, jego pomocnicy, współbojownicy i uczniowie konty nuowali
dzieło Leniha.

... w rozszalałej powodzi zostawił im ten kraj, a oni zakuwać mieli go w betonie. Gdy
powiesz im, ich nie zatrwoży, że Lenin umarł, nie zapłaczą, jeszcze posępniej, jeszcze srożej
prowadzić będą to, co zaczął. [Przełoży ła Maria Trzcińska]

Pozostała dy ktatura partii wy walczona przez Lenina, stworzone przez niego wojsko,
milicja, Czeka, likwidacja analfabety zmu, fakultety robotnicze. Po śmierci Lenina zostało także
dwadzieścia osiem tomów jego dzieł. Który ż z jego współtowarzy szy głębiej i pełniej potrafi nie
ty lko wchłonąć, ale i wy razić swoją osobowością, sercem, mózgiem prawdziwą, zasadniczą istotę
leninizmu? Kto podejmie sztandar Lenina, kto będzie go niósł, kto poprowadzi partię nowego ty pu
od zwy cięstwa do zwy cięstwa, kto utrwali nowy ład na ziemi?
Bły skotliwy, niepohamowany, wspaniały Trocki? Obdarzony wy jątkową zdolnością
sy ntezy i budowania teorii, czarujący Bucharin? Najbliższy ludowy m, chłopskim i robotniczy m
interesom, doświadczony prakty k w sprawach państwowy ch Ry kow? Znawca
między narodowego ruchu robotniczego, cięty polemista między narodowej klasy – Zinowjew?
Ze względu na pewne ry sy charakteru każdy z nich miał w sobie coś z Lenina.
Okazało się jednak, że ry sy te nie by ły najważniejsze, podstawowe, że nie one decy dowały
o istocie i korzeniach rodzącego się nowego ładu.
Na nieszczęście wszy stkie te ry sy charakteru Lenina, które wy stępowały
w charakterze genialnego niemal Trockiego, Bucharina, Ry kowa, Zinowjewa, Kamieniewa
okazały się herezją, zaprowadziły ich na szafot, zgotowały im zgubę.
Nie one by ły najważniejsze w osobowości Lenina. W nich znalazła wy raz jego
słabość, buntowniczość, dziwactwa, złudzenia, nie one decy dowały o istocie nowego ładu.
Przecież charaktery sty czne ry sy Łunaczarskiego wy stępowały niejako u Lenina,
kiedy słuchał Appassionaty i zachwy cał się Wojną i pokojem. Ale nie biedny Łunaczarski miał
dokonać surowego i ponurego, głównego dzieła partii leninowskiej. Nie Trocki, nie Bucharin, nie
Ry ków, nie Kamieniew, nie Zinowjew mieli z woli historii wy razić tajemną istotę osobowości
Lenina.
Nienawiść Stalina do przy wódców opozy cji by ła nienawiścią do ty ch cech
charakteru Lenina, które pozostawały w sprzeczności z istotą leninizmu.
Stalin uśmiercił najbliższy ch przy jaciół i współtowarzy szy Lenina, bo każdy z nich
na swój sposób przeszkadzał w realizowaniu tej zasadniczej sprawy, która stanowiła najskry tszą
istotę Lenina.
Walcząc z nimi, skazując ich na śmierć Stalin niejako walczy ł także z Leninem
i Lenina skazy wał także na stracenie. A jednocześnie właśnie Stalin triumfalnie utwierdził Lenina
i leninizm, podniósł i rozpostarł nad Rosją sztandar Lenina.
 24
Imię Stalina zostało na wieczne czasy wpisane do annałów Rosji.
Po rewolucji Rosja poznała siebie wpatrując się w Stalina.
Dwadzieścia osiem tomów dzieł Lenina – przemówień, referatów, programów,
rozpraw ekonomiczny ch i filozoficzny ch – nie pomogły Rosji poznać siebie ani swojego losu.
Połączenie rewolucji zachodniej z rosy jskim sposobem ży cia wy wołało chaos większy od chaosu
na wieży Babel.
Nie ty lko mary narze i konnica Budionnego, nie ty lko chłopstwo rosy jskie
i robotnicy, lecz także sam Lenin nie by li w stanie zrozumieć tego, co się stało. Ry k burzy
rewolucy jnej, prawa dialekty ki materialisty cznej, logika Kapitału zmieszały się z grą na
harmonii, z piosenkami takimi jak Jabłonko czy Kurczę pieczone, z szumem aparatów do pędzenia
samogonu, z mowami lektorów i propagandzistów nawołujący ch mary narzy i słuchaczy
uniwersy tetów robotniczy ch, by nie ulegali trującej herezji Kautskiego, Cunowa, Hilferdinga.
Ogień, bunt, rozpasanie, jakie ogarnęły Rosję, wy doby ły z dna rosy jskiego kotła
ładunek krzy wd i gniewu nagromadzony w ciągu stuleci cierpień chłopa pańszczy źnianego.
Z romanty ki rewolucji, z szaleństw proletkultu, z zielony ch republik
samogonowy ch, z oparów pijackiej odwagi i buntu chłopskiego, wściekłości mary narzy na
„Ałmazie” wy łaniał się nowy, potężny nie widziany jeszcze w Rosji policmajster.
Właściwe ludowi namiętne pragnienie posiadania ziemi ornej i własnego
gospodarstwa, zrozumiane i podchwy cone przez Lenina, by ło wrogie państwu, które Lenin
założy ł, by ło nie do pogodzenia z ty m państwem. Temu dążeniu ludu, by stać się gospodarzem
ziemi, został bezwzględnie położony kres.
W 1930 roku państwo stworzone przez Lenina zostało wy łączny m właścicielem
wszy stkich ziem, lasów i wód w Związku Radzieckim, całkowicie odsuwając chłopstwo od
posiadania roli.
Chaos, sprzeczności, dezorientacja panowały nie ty lko na stacjach węzłowy ch,
przy stankach i dachach pociągów, nie ty lko w chłopskich nadziejach i w zapalony ch głowach
poetów. Chaos i dezorientacja panowały w dziedzinie rewolucy jnej teorii, w oszałamiająco
sprzeczny ch z prakty ką, kry stalicznie jasny ch, nowy ch założeniach pierwszego teorety ka partii.
Sztandarowe hasło Lenina brzmiało: „Cała władza w ręce rad”, ale dalszy bieg
wy darzeń dowiódł, że stworzone przez niego rady nie miały i nie mają do dziś żadnej władzy
i stanowią instancję czy sto formalną albo ty lko administracy jną i wy konawczą.
Cały zapał młodego Lenina jako teorety ka by ł skierowany na walkę
z narodnictwem, eserowcami, na wy kazanie, że Rosja nie uniknie kapitalisty cznej drogi rozwoju.
W roku zaś 1917 Lenin z takim samy m zapałem dowodził, że omijając drogę kapitalisty czną,
związaną ze swobodami demokraty czny mi, Rosja może i powinna iść drogą rewolucji
proletariackiej.
Czy mógł Lenin przy puszczać, że założy wszy Komunisty czną Między narodówkę
i głosząc na drugim kongresie Kominternu hasło rewolucji na cały m świecie, wołając
„Proletariusze wszy stkich krajów, łączcie się” przy gotował grunt dla nie znanego w dziejach
ludzkości wzrostu zasady suwerenności narodowej.
Ta potęga państwowego nacjonalizmu i ten zaciekły nacjonalizm mas
pozbawiony ch wolności i godności ludzkiej stały się główną dźwignią, termojądrową głowicą
nowego ładu, zdecy dowały o losie dwudziestego wieku.
Stalin nauczy ł rozumu popaździernikową, porewolucy jną Rosję, rozdał wszy stkim
siostrom kolczy ki, a ty m, który m one się nie należały, wy rwał je razem z uszami lub oderwał
z głową.
Partia bolszewicka miała stać się partią państwa narodowego. Zespolenie partii
i państwa ucieleśniło się w postaci Stalina. W Stalinie, w jego charakterze, inteligencji, woli,
znalazły wy raz charakter, wola, inteligencja państwa.
Wy dawało się, że Stalin buduje założone przez Lenina państwo na swój obraz
i podobieństwo. Ale nie w ty m, oczy wiście, by ła rzecz – postać Stalina by ła ucieleśnieniem
państwa, dlatego właśnie on stał się jego panem.
Widocznie jednak czasem, szczególnie pod koniec ży cia, wy dawało mu się, że
państwo jest jego sługą.
W Stalinie, w jego postaci, w ty m połączeniu Azjaty z europejskim marksistą
znalazł wy raz charakter państwowości radzieckiej. Właśnie państwowości! Lenin to wcielenie
rosy jskiego narodowego pierwiastka history cznego. Stalin zaś – wcielenie rosy jskiej
państwowości radzieckiej. Państwowość rosy jska, która wy wodzi się z Azji i udaje Europę, nie
jest history czna, jest ponadhistory czna.
Zasada jej jest powszechna, niewzruszona, daje się zastosować do wszy stkich
układów w Rosji w ciągu jej ty siącletnich dziejów. Za sprawą Stalina odziedziczone po Leninie
rewolucy jne kategorie dy ktatury, terroru, walki ze swobodami burżuazy jny mi, które wy dawały
się Leninowi kategoriami przejściowy mi, zostały przeniesione do podstaw, do fundamentów, do
istoty, połączy ły się z trady cy jną, narodową, ty siącletnią niewolą rosy jską. Dzięki Stalinowi
kategorie te stały się właśnie treścią państwa, a socjaldemokraty czne przeży tki zostały
sprowadzone do formy, do dekoracji teatralnej.
Wszy stkie cechy nie mającej litości dla ludzi pańszczy źnianej Rosji skupiły się
w Stalinie.
Stalin ze swoim nieprawdopodobny m okrucieństwem, swoim nieprawdopodobny m
wiarołomstwem, zdolnością udawania, obłudą, pamiętliwością i mściwością, ze swoją
brutalnością, swoim poczuciem humoru – to ty powy dostojnik azjaty cki, wielmożny Azjata.
Stalin ze swoją znajomością teorii rewolucy jny ch, skłonnością do uży wania
terminologii postępowego Zachodu, znajomością literatury i teatru, tak kochany ch przez rosy jską
inteligencję demokraty czną, ze swoim zamiłowaniem do cy tatów z Gogola i Szczedrina,
umiejętnością posługiwania się najsubtelniejszy mi sposobami konspiracji, swoją amoralnością to
rewolucjonista ty pu Nieczajewa, ten, który usprawiedliwia każdy środek prowadzący do celu.
Ale Nieczajew zadrżałby, oczy wiście, gdy by mógł zobaczy ć, do jak potworny ch rozmiarów
doprowadził nieczajewszczy znę Józef Stalin.
W jego wierze w papier urzędowy i policję jako główną siłę ży cia, w jego
tajemnej pasji do mundurów i orderów, w bezprzy kładnej pogardzie dla godności ludzkiej,
w uwielbieniu dla porządku urzędowego i biurokracji, w jego gotowości zabicia człowieka w imię
świętej litery prawa i niezwłocznego wzgardzenia ty mże prawem w imię potwornej samowoli –
przejawia się mentalność dy gnitarza policji, duch żandarma.
Te właśnie cechy stanowiły charakter Stalina – połączenie ty ch trzech Stalinów.
I ty ch właśnie trzech Stalinów stworzy ło państwowość stalinowską, tę, dla której
prawo jest jedy nie narzędziem samowoli, a samowola jest prawem, tę, której ty siącletnie
korzenie sięgają pańszczy źnianej przeszłości, kiedy to z chłopów zrobiono niewolników, i jarzma
Tatarów, kiedy to z ty ch, co panowali nad chłopami, zrobiono sługusów, tę państwowość, która
graniczy jednocześnie z wiarołomną, mściwą, obłudną, okrutną Azją i z oświeconą,
demokraty czną, kramarską i sprzedajną Europą.
Ten Azjata w miękkich butach giemzowy ch, który cy tuje Szczedrina, ży je kierując
się prawem krwawej zemsty, a jednocześnie posługuje się słownictwem rewolucy jny m,
wprowadził pewien porządek do popaździernikowego chaosu, działał zgodnie ze swoją
osobowością i odcisnął jej piętno na charakterze swojego państwa. Podstawową zaś cechę
państwa, które zbudował, stanowi brak wolności.
W ty m państwie nie ty lko małe narody, ale i naród rosy jski nie ma wolności
narodowej. Tam, gdzie nie ma wolności jednostki, nie może by ć wolności narodu, wolność
narodu bowiem to przede wszy stkim wolność jednostki.
W ty m państwie nie ma społeczeństwa, gdy ż społeczeństwo opiera się na
nieskrępowanej bliskości i nieskrępowany m antagonizmie ludzi, a w państwie pozbawiony m
wolności nie do pomy ślenia jest nieskrępowana bliskość czy wrogość.
Ty siącletnia zasada rozwoju rosy jskiej oświaty, nauki i potęgi przemy słowej przy
wzrastającej niewoli ludzkiej, zasada wy hodowana przez Ruś bojarów, przez Iwana Groźnego,
Piotra, Katarzy nę, odniosła za Stalina całkowity triumf.
Dziwne to zaiste, że Stalin, który zdławił wolność, nie przestał jednak bać się
wolności.
Może ten właśnie strach zmusił go do nieprawdopodobnej zaiste obłudy.
Obłudę Stalina ukazuje wy raźnie obłuda państwa. A przejawiała się ona głównie
w zabawie w wolność. Państwo nie opluwało martwej wolności! Najcenniejsza, ży wa,
radioakty wna treść wolności i demokracji została zamordowana i przekształcona w manekin,
w sieczkę słowną. Tak dzikusy, w który ch ręce dostały się najsubtelniejsze sekstanty
i chronometry, uży wają ich jako ozdób.
Zamordowana wolność stała się ozdobą państwa, ale ozdobą nie pozbawioną
korzy ści. Martwa wolność została główny m aktorem w giganty cznej inscenizacji, w widowisku
teatralny m o nieby wały m rozmachu. Państwo pozbawione wolności stworzy ło fikcję
parlamentu, wy borów, związków zawodowy ch, atrapę społeczeństwa i ży cia społecznego.
W państwie pozbawiony m wolności fikcje zarządów kołchozów, zarządów związku pisarzy
i związku plasty ków, fikcje prezy diów rejonowy ch i obwodowy ch komitetów wy konawczy ch,
fikcje egzekuty w i plenów komitetów rejonowy ch, komitetów obwodowy ch i centralny ch
komitetów narodowy ch partii komunisty czny ch rozpatry wały sprawy, podejmowały decy zje,
które by ły zawczasu powzięte gdzie indziej. Nawet prezy dium Komitetu Centralnego partii by ło
teatrem.
Ten teatr leżał w charakterze Stalina. Ten teatr odpowiadał charakterowi państwa
pozbawionego wolności. Dlatego właśnie państwo potrzebowało Stalina: charakter Stalina stał się
charakterem państwa.
Co by ło rzeczy wistością, a nie teatrem? Kto naprawdę rozstrzy gał sprawy, a nie
ty lko udawał, że je rozstrzy ga?
Rzeczy wistą siłą by ł Stalin. Stalin decy dował. Ale nie mógł, rzecz jasna,
decy dować osobiście o wszy stkich sprawach w państwie – czy dać urlop nauczy cielce
Siemionowej, czy siać w kołchozie „Zorza” groch czy też kapustę.
Choć zasada państwa pozbawionego wolności wy magała, żeby tak właśnie
odby wało się wszy stko i żeby Stalin decy dował o wszy stkich bez wy jątku sprawach, okazało się to
niemożliwe fizy cznie i w sprawach drugorzędny ch decy dowali zaufani Stalina. A decy dowali
zawsze jednakowo: w duchu Stalina.
Ty lko dlatego by li zaufany mi Stalina albo zaufany mi jego zaufany ch. Decy zje ich
cechował jeden wspólny ry s niezależnie od tego, czy doty czy ły budowy elektrowni wodnej
w dolny m biegu Wołgi, czy wy słania na dwumiesięczne kursy dojarki Aniuty Fieokistowej: by ły
zawsze podejmowane w duchu Stalina. Przecież duch Stalina i duch państwa by ły tożsame.
 Zaufani Stalina-Państwa od razu rzucali się w oczy na wszy stkich posiedzeniach,
zebraniach, masówkach, zjazdach – z nimi nikt nigdy nie dy skutował, przemawiali przecież
w imieniu Stalina-Państwa.
Fakt, że państwo pozbawione wolności działało zawsze w imieniu wolności
i demokracji, że bało się zrobić krok nie wy mieniając jej imienia, świadczy ł o sile wolności.
Stalin niewielu się bał, ale ciągle i do końca ży cia bał się wolności, zabił wolność i usiłował się
przy pochlebić wolności, choć już nieży wej.
My lą się bardzo ci, co twierdzą, że sprawy czasu kolekty wizacji i czasu
jeżowszczy zny są bezmy ślny mi przejawami nie kontrolowanej, nieograniczonej władzy, którą
dzierży ł człowiek okrutny.
W rzeczy wistości krew przelana w trzy dziesty m i trzy dziesty m siódmy m roku by ła
potrzebna państwu – jak mówił Stalin – i nie by ła ofiarą daremną. Bez niej państwo nie ostałoby
się. Przecież krew tę przelała niewola, by pokonać wolność. To dawne sprawy, które się zaczęły
już za Lenina.
Wolność została pokonana nie ty lko w dziedzinie polity ki i działalności społecznej,
lecz także w rolnictwie – w prawie do wolny ch siewów i żniw, w poezji i filozofii, w rzemiośle
szewskim, w zmianie miejsca zamieszkania, w lekturze, w pracy robotników, który ch normy,
warunki bezpieczeństwa pracy i zarobki zostały całkowicie uzależnione od woli państwa.
Niewola triumfowała niepodzielnie od Pacy fiku do Morza Czarnego. By ła wszędzie
i we wszy stkim. I wszędzie, i we wszy stkim zamordowana została wolność.
To by ła zwy cięska ofensy wa, która wy magała przelewu krwi, morza krwi: przecież
wolność to ży cie i zabijając ją Stalin zabijał ży cie.
Charakter Stalina wy raził się w gigantach pięciolatek: te huczące piramidy
dwudziestego wieku, które odpowiadały wspaniały m pomnikom i pałacom azjaty ckiej
staroży tności, urzekły Stalina. Te giganty czne budowle nie służy ły człowiekowi, tak samo jak
niepotrzebne by ły Bogu giganty czne świąty nie i meczety.
Charakter Stalina wy raził się najdobitniej w działalności stworzony ch przezeń
organów bezpieczeństwa.
Tortury podczas przesłuchań, barbarzy ńskie metody opry czników mające niszczy ć
nie ty lko poszczególny ch ludzi, lecz także całe stany społeczne, metody tajnej policji doskonalone
od epoki Maluty Skuratowa do czasów hrabiego Benkendorfa – wszy stko to miało odpowiedniki
w duszy Stalina, w działalności stworzonego przezeń aparatu ścigania.
Najbardziej jednak by ły chy ba złowieszcze te odpowiedniki, które łączy ły
w naturze Stalina rosy jski pierwiastek rewolucy jny z potężną i niczy m nie skrępowaną, również
rosy jską, tajną policją.
To połączenie rewolucji i tajnej policji, które się dokonało w naturze Stalina i odbiło
się na stworzony ch przez Stalina organach bezpieczeństwa, miało także swój prawzór w państwie
rosy jskim.
Związanie się Diegajewa – narodnika i inteligenta, który stał się z czasem agentem
Ochrany – z szefem tajnej policji, pułkownikiem Sudiejkinem, nastąpiło w czasach, kiedy Josif
Dżugaszwili by ł jeszcze mały m dzieckiem, i stanowi właśnie praobraz owego złowieszczego
połączenia w naturze Stalina.
Sudiejkin, człowiek inteligentny, znawca Rosji rewolucy jnej, doceniający ją
całkowicie, kpiarz-obserwator nędzy umy słowej cara i carskich ministrów, który m służy ł,
wy korzy stał narodnika Diegajewa dla osiągnięcia swoich policy jny ch celów. Narodnik Diegajew
zaś służy ł jednocześnie i rewolucji, i policji.
Plany Sudiejkina spełzły na niczy m. Ten szef policji chciał za pomocą rewolucji,
pobłażając rewolucjonistom, a następnie tworząc lipne, fałszy we sprawy, zastraszy ć cara,
zdoby ć, władzę i zostać dy ktatorem. A następnie, stanąwszy na czele państwa, doszczętnie
zlikwidować rewolucję. Ale zuchwałe marzenia jego nie spełniły się – Diegajew zabił Sudiejkina.
Stalin natomiast zwy cięży ł, w jego zwy cięstwie, gdzieś w tajemnicy przed
wszy stkimi i przed nim samy m, tkwiło zwy cięstwo marzenia Sudiejkina: zaprząc do wózka dwa
konie – rewolucję i tajną policję.
Stalin, twór rewolucji, rozprawił się z rewolucją i rewolucjonistami za pomocą
aparatu policy jnego.
Dręcząca go mania prześladowcza by ła może wy nikiem tajemnego, ukry tego
w podświadomości lęku Sudiejkina przed Diegajewem? Pokorny, poskromiony w Trzecim
Oddziale rewolucjonista-narodnik budził jednak przerażenie w pułkowniku policji. Najstraszniejsze
zaś by ło to, że obaj, wiarołomni i zaprzy jaźnieni, ży li – nienawidząc się wzajemnie – w gęsty m
mroku duszy Stalina.
I chy ba właśnie tutaj, a przy najmniej gdzieś w pobliżu, można znaleźć
wy jaśnienie zagadki, która może najbardziej zdumiewała współczesny ch w 1937 roku – po co
by ło likwidując niewinny ch, szczerze oddany ch rewolucji ludzi, układać szczegółowe a kłamliwe
od początku do końca scenariusze ich udziału w zmy ślony ch, nie istniejący ch spiskach?
Stosując potworne tortury, które trwały przez całe doby, miesiące, a niekiedy i lata,
organa bezpieczeństwa zmuszały nieszczęśników – udręczony ch księgowy ch, inży nierów,
agronomów – do brania udziału w swego rodzaju widowiskach teatralny ch, do odgry wania roli
złoczy ńców, agentów obcego wy wiadu, terrory stów, szkodników.
Po co by ło to wszy stko? Miliony ludzi zadawało sobie miliony razy to py tanie.
Opracowując swoje scenariusze Sudiejkin miał jedno na celu – oszukać cara. Ale
Stalin nie musiał cara oszukiwać – Stalin sam by ł carem.
Tak, tak, jednakże za pomocą swoich scenariuszy Stalin dąży ł do oszukania cara,
który – niewidoczny ży ł mimo woli Stalina w tajemny m mroku jego duszy.
Niewidoczny monarcha nadal ży ł wszędzie, gdzie – jak się zdawało – triumfuje
niewola. Do końca swoich dni ty lko jego potwornie bał się Stalin.
Z wolnością, w której imię rozpoczęła się rewolucja rosy jska w luty m 1917 roku,
Stalin do końca swoich dni nie zdołał się rozprawić krwawą przemocą.
I tkwiący w duszy Stalina Azjata usiłował oszukać wolność, szukał wy biegów
straciwszy nadzieję, że ją dobije do końca.
 25
Po śmierci Stalina dzieło Stalina nie umarło. Tak jak w swoim czasie nie umarło
dzieło Lenina.
Ży je zbudowane przez Stalina państwo pozbawione wolności. Nie wy mknęła się
z rąk partii stworzona przez Stalina potęga przemy słu, sił zbrojny ch, organów ścigania. Niewola
po dawnemu triumfuje niezmiennie od morza do morza. Prawo przenikającego wszędzie teatru
obowiązuje także niezmiennie, działa nadal ten sam sy stem wy borów, ciągle tak samo pozostają
skute niewolnictwem robotnicze związki zawodowe, ciągle tak samo bezgranicznie zniewoleni
chłopi nie mają dowodów osobisty ch, ciągle tak samo z talentem pracuje, hałasuje i skrzeczy
w pokojach lokajskich inteligencja wielkiego kraju. Trwa nadal ten sam sy stem rządzenia
mocarstwem za pomocą naciskania guzików, nieograniczona pozostaje władza dy spozy tora.
Ale, oczy wiście, wiele rzeczy musiało się zmienić, nie mogło się nie zmienić.
Państwo pozbawione wolności weszło w swój trzeci etap. Państwo to założy ł Lenin,
zbudował je Stalin. I oto nadszedł trzeci etap – zbudowane państwo niewoli weszło w etap
eksploatacji, jak mówią budowniczowie.
Wiele rzeczy nieodzownie potrzebny ch w okresie budowy stało się już
niepotrzebne. Minęła pora burzenia dawny ch ruder na placach budowy, niszczenia, przesiedlania,
wy siedlania ludzi ze zrujnowany ch willi, domków, chatek.
Do wieżowca wprowadzili się nowi lokatorzy. Nie brak w nim oczy wiście usterek,
ale nie trzeba już zawsze uży wać niszczy cielskich sposobów wielkiego kierownika robót, starego
gospodarza.
Niewola – fundament wieżowca – pozostała po dawnemu nienaruszona.
Cóż będzie dalej? Czy rzeczy wiście tak niewzruszony jest ten fundament?
Czy Hegel ma rację – czy wszy stko, co jest rzeczy wiste, jest rozumne? Czy
rzeczy wiste jest to, co jest nieludzkie? Czy jest rozumne?
Siła rewolucji ludowej, rozpoczętej w luty m 1917 roku, by ła tak wielka, że nawet
państwo dy ktatorskie nie zdołało jej zmiażdży ć. I odby wając dla siebie ty lko swoją straszną
i okrutną drogę wzrostu i akumulacji, w łonie swoim bezwiednie ukry wało wolność.
Wolność pozostawała w głębokim mroku i głębokiej tajemnicy. Na powierzchni zaś
huczała wzburzona, widoczna już dla wszy stkich rzeka, która zmiatała wszy stko na swojej drodze.
Nowe państwo narodowe, właściciel wszy stkich niezliczony ch skarbów: kombinatów, fabry k,
reaktorów jądrowy ch, wszy stkich pól, jedy ny władca każdego ży wego oddechu – triumfowało.
Rewolucja – jak się zdawało – została dokonana dla niego, dla jego ty siącletniej władzy i triumfu.
Ale władca połowy świata by ł nie ty lko grabarzem wolności.
Wolność ży ła wbrew geniuszowi Lenina, który w natchnieniu stworzy ł nowy świat.
Wolność ży ła dlatego, że ludzie pozostawali nadal ludźmi.
Człowiek, który dokonał rewolucji w 1917 roku, człowiek, który stworzy ł na rozkaz
nowego państwa i wieżowce, i fabry ki, i reaktory jądrowe, nie ma innego wy jścia oprócz
wolności. Tworząc bowiem nowy świat, człowiek pozostał człowiekiem.

Wszy stko to czasem wy raźnie, a czasem mgliście rozumiał i czuł Iwan

Grigorjewicz.
Nawet najwy ższe wieżowce i najpotężniejsze działa, nawet niczy m nie
ograniczona władza państwa i najpotężniejsze cesarstwa – są ty lko dy mem i mgłą, które znikną.
Pozostaje, rozwija się i ży je jedy nie prawdziwa siła, a siła tą jest ty lko wolność. Ży ć – to by ć
wolny m. Nie wszy stko, co jest rzeczy wiste, jest rozumne. Wszy stko, co jest nieludzkie, jest
bezsensowne i nieuży teczne.
I Iwan Grigorjewicz już się nie dziwił, że słowo wolność by ło na jego wargach,
kiedy jako student odchodził na Sy berię, że słowo to ży ło i nie opuszczało go także teraz.
 26
By ł sam w pokoju, ale snuł my śli tak, jakby rozmawiał z Anną Siergiejewną.
... Wiesz, w najgorszy ch czasach wy obrażałem sobie ramiona kobiece, my ślałem
o ty m, jakie są dobre, w ramionach ty ch człowiek znajdzie zapomnienie, nie będzie wspominał
tego, co przeży ł, tak jakby tego wcale nie by ło. A okazało się, widzisz, że właśnie tobie muszę
opowiedzieć o ty m, co by ło najcięższe, ty także przez całą noc o ty m mówiłaś. Okazuje się, że
szczęściem jest podzielić się z tobą ciężarem, który m z nikim inny m podzielić się nie mogę.
Kiedy wrócisz ze szpitala, opowiem ci moją najcięższą godzinę. By ła to pewna rozmowa w celi
o świcie, po przesłuchaniu. Miałem sąsiada, już go nie ma na świecie, wtedy umarł, nazy wał się
Aleksy Samojłowicz. My ślę, że by ł to człowiek najmądrzejszy ze wszy stkich, jakich w ży ciu
spotkałem. Ale straszna by ła ta jego inteligencja. Nie zła, zła nie jest przecież straszna.
Inteligencja jego nie by ła zła, by ła obojętna, on kpił sobie z wiary. Mnie Aleksy Samojłowicz
przerażał, ale – co najważniejsze – pociągał, po prostu wciągał, nie mogłem dać sobie z nim rady.
A moja wiara w wolność nie brała go wcale.
Ży cie źle mu się ułoży ło. Zresztą ży cie jak ży cie, nic szczególnego, siedział
z arty kułu pięćdziesiątego ósmego – punkt dziesiąty, to by ł nasz najzwy klejszy arty kuł.
A mózg miał potężny. My śl jego pory wała jak fala. Drżałem nawet słuchając go,
ziemia tak drży pod ciosami fal oceanu.
Wróciłem do celi po przesłuchaniu. Długa by ła lista różny ch przemocy : płonące
stosy, więzienia, technika niszczy cielska – wielopiętrowe fortece więzienne, obozy wielkości miast
obwodowy ch. Kara śmierci zaczy nała się od kija kruszącego czaszkę, od konopnej pętli. A dzisiaj
kat włącza nóż elektry czny i uśmierca sto, ty siąc, dziesięć ty sięcy skazańców. Nie musi
wy machiwać toporem. Nasz wiek jest wiekiem najwy ższej przemocy państwa nad człowiekiem.
A oto, na czy m polega siła ludzi, w czy m pokładają nadzieję. Dwudziesty wiek właśnie zachwiał
heglowską zasadą światowego procesu history cznego: „wszy stko, co jest rzeczy wiste, jest
rozumne”, zachwiał zasadą, którą wśród burzliwy ch wieloletnich dy skusji przy swoili sobie
my śliciele rosy jscy zeszłego stulecia. I właśnie teraz, obalając prawo Hegla, w epoce triumfu
potęgi państwa nad wolnością człowieka my śliciele rosy jscy w obozowy ch waciakach
wy pracowują wy ższą zasadę historii świata: „Wszy stko, co jest nieludzkie, jest bezsensowne
i daremne”.
Tak, tak, tak, w okresie całkowitego triumfu tego, co nieludzkie, stało się oczy wiste,
że wszy stko, co stworzy ła przemoc, jest bezsensowne i daremne, że wszy stko to nie ma
przy szłości i minie bez śladu.
Wierzę w to, z tą wiarą wróciłem do celi, a sąsiad mówił mi zwy kle:
– Po co walczy ć o wolność? Niegdy ś uchodziła za prawo i sens rozwoju. A teraz
mówią wy raźnie: rozwoju history cznego w ogóle nie ma, historia to proces molekularny, człowiek
jest zawsze taki sam, nic nie można z nim zrobić, nie ma żadnego rozwoju. A jest proste prawo –
prawo zachowania przemocy. Równie proste jak prawo zachowania energii. Przemoc jest
wieczna, cokolwiek się robi, by ją pokonać, przemoc nie znika, nie maleje, przeobraża się ty lko.
Raz ma postać niewolnictwa, raz najazdu mongolskiego. To się przenosi z jednego konty nentu na
drugi, to przy biera charakter klasowy, to z klasowej staje się rasowa, to ze sfery materialnej
przechodzi do średniowiecznej religijności, to spada na ludzi kolorowy ch, to na pisarzy i malarzy,
ale ogólnie rzecz biorąc suma przemocy na ziemi jest zawsze ta sama, a chaos wy nikły z jej
przeobrażeń my śliciele biorą za ewolucję i usiłują dociec, jakie rządzą nim prawa. Ale chaos nie
ma ani praw, ani rozwoju, ani sensu, ani celu. Gogol, geniusz Rosji, opiewał ptaka-trójkę i z pędu
tej trójki usiłował przewidzieć, jaka przy szłość Rosję czeka. Nie do tej trójki jednak, o której
mówił, należała przy szłość. Oto trójka: rosy jski los szablonowy, anonimowa trójka, rada
specjalna, tak zwane „osoboje sowieszczanie”. Trójka, która skazy wała na rozstrzelanie, układała
listy chłopów wy znaczony ch do rozkułaczenia, wy rzucała młody ch ludzi z uniwersy tetu, nie
dawała kartek na chleb starej kobiecie z „by ły ch”.
I ze swojej pry czy Aleksy Samojłowicz groził Gogolowi palcem: „Pomy lił się pan,
Nikołaju Wasiljewiczu, nie zrozumiał, nie przy jrzał się naszemu rosy jskiemu ptakowi-trójce. Nie
pęd trójki jest historią ludzi, ale chaos, wieczy ste przechodzenie od jednej formy przemocy do
drugiej. Pędzi ptak-trójka, a wszy stko zamarło w bezruchu i – co najważniejsze – w bezruchu
pozostaje człowiek, jego los. Przemoc jest wieczna, cokolwiek się robi, aby ją unicestwić. Ale
trójka pędzi i nic jej nie obchodzi rosy jska niedola. I tej niedoli nic nie obchodzi, czy trójka pędzi,
czy zamarła w bezruchu”.

I okazuje się, że to nie tamta trójka, ale już ta, co gdzieś tutaj podpisuje najwy ższy
wy miar kary...
A ja leżę na pry czy i we mnie na wpół ży wy m ty lko to jedno jeszcze ży je – moja
wiara: historia ludzkości jest historią wolności, przejściem od mniejszej wolności do większej,
a samo ży cie jest wolnością. Ta wiara daje mi siłę, chwy tam się bezcennej, ukry tej pośród
więzienny ch szmat, cudownej i świetlanej my śli: „Wszy stko, co nieludzkie, jest bezsensowne
i daremne”.
A Aleksy Samojłowicz słucha mnie półży wego i mówi:
– To ty lko upajające oszustwo, przecież historia ży cia jest historią niepokonanej
przemocy, która jest wieczna i niezniszczalna, przemoc się przeobraża, ale nie znika i nie maleje.
Zresztą słowo historia wy my ślili ludzie, historii nie ma, historia to tłuczenie wody w moździerzu,
człowiek się nie rozwija od istoty niższej do wy ższej, człowiek jest nieruchomy jak bry ła granitu –
jego dobroć, inteligencja, wolność, to, co ludzkie, nie rośnie w człowieku. Jakaż może by ć historia
człowieka, jeśli dobroć jest nieruchoma?
I wiesz, nagle poczułem – nic już nie może by ć cięższe od ty ch minut. Leżę na
pry czy i – wielki Boże! – jak to jest, właśnie od inteligentnego człowieka przy szła do mnie ta
rozpacz nie do zniesienia, wiesz, istne tortury. Z trudem oddy cham. Pragnienie mam jedno – nie
widzieć, nie sły szeć, nie oddy chać. Umrzeć. Ulga przy szła jednak zupełnie skądinąd: powlekli
mnie znów na przesłuchanie, nie dali odetchnąć. I zrobiło mi się lżej. I wierzę w nadejście
wolności. Do diabła z ty m ptakiem-trójką, co pędzi, dzwoni i podpisuje wy roki. Wolność połączy
się z Rosją!
Nie sły szy sz mnie! Kiedy wrócisz do mnie ze szpitala?

Pewnego dnia zimowego Iwan Grigorjewicz odprowadził Annę Siergiejewnę na

cmentarz. Nie udało mu się podzielić z nią wszy stkim, co sobie przy pomniał, co przemy ślał
i zapisał podczas miesięcy jej choroby.
Odwiózł rzeczy zmarłej na wieś, spędził dzień z Aloszą i powrócił do pracy
w artelu.
 27
Na jesieni Iwan Grigorjewicz wy jechał nad morze do miasta, w który m pod
zieloną górą stał dom jego ojca.
Pociąg jechał brzegiem morza. Na krótkim postoju Iwan Grigorjewicz wy siadł,
popatrzy ł na zieloną i czarną, ruchliwą, pachnącą słony m chłodem wodę.
Morze i wiatr by ły także wówczas, kiedy śledczy wzy wał go na nocne
przesłuchania, i wówczas, kiedy kopano grób dla zmarłego na etapie więźnia, i wówczas, kiedy
obozowe psy szczekały za oknami baraku i śnieg skrzy piał pod nogami konwojenta.
Morze jest wieczne i ta wieczność jego wolności wy dawała się Iwanowi
Grigorjewiczowi bliska obojętności. Morze by ło obojętne na jego cierpienia, kiedy ży ł za kręgiem
polarny m; ta hucząca i falująca wolność pozostanie równie obojętna na jego śmierć. Iwan
Grigorjewicz pomy ślał: nie, to nie wolność, to astronomiczna przestrzeń na ziemi, to fragment
ruchliwej i obojętnej wieczności, która zeszła na ziemię.
Morze nie jest wolnością, jest jej obrazem i sy mbolem... Jakże piękna jest
wolność, jeśli samo jej przy pomnienie, widok tego, co jest do niej podobne, tak uszczęśliwia
człowieka.
Po nocy spędzonej na dworcu Iwan Grigorjewicz wy ruszy ł wczesny m rankiem
w stronę domu. Na bezchmurny m niebie wschodziło jesienne słońce, które nie różniło się wcale
od wiosennego.
Iwan Grigorjewicz szedł wśród pusty nnej i sennej ciszy. Ogarnęło go wzburzenie,
zdawało mu się, że ty m razem nie wy trzy ma jego serce, które ty le już wy trzy mało. Świat stał się
cudownie nieruchomy, miła świąty nia jego dzieciństwa by ła wieczna i niezmienna. Nogi jego
szły niegdy ś po ty ch chłodny ch kamieniach, jego dziecięce oczy wpatry wały się w te tknięte
jesienną czerwoną rdzą obłe góry. Słuchał szmeru strumienia biegnącego do morza wśród
miejskich odpadków – skórek arbuza i ogry ziony ch kolb kukury dzy.
Ulicą w stronę bazaru szedł z koszem kasztanów stary Abchaz w czarnej saty nowej
bluzie przepasanej rzemy kiem.
Może u tego starca, niejako zasty głego i niezmiennego w swojej siwiźnie, Iwan
Grigorjewicz kupował niegdy ś w dzieciństwie kasztany i figi? W chłodny m i ciepły m powietrzu
naokoło unosił się zapach morza i górskiego nieba. A także przesy cony czosnkiem swąd z kuchni
i aromat róż – takie jest na Południu powietrze poranne. Stały tam te same domki z zamknięty mi
okiennicami. Te same, co czterdzieści lat temu dzieci, które nie wy doroślały, i ci sami starcy,
którzy nie zeszli do grobu, spali za ty mi zamknięty mi okiennicami.
Iwan Grigorjewicz wy szedł na szosę i zaczął iść pod górę. Strumień szemrał. A on
pamiętał ten głos. Nie widział nigdy swojego ży cia w całości i oto teraz je nagle zobaczy ł.
A zobaczy wszy nie poczuł gniewnego żalu do ludzi.
Wszy scy – i ci, co prowadzili go do gabinetu śledczego popy chając z ty łu kolbą,
i ci, co nie dawali mu spać na przesłuchaniach, i ci, co nikczemnie go szkalowali na
przesłuchaniach i zebraniach, i ci, co się go wy rzekali, i ci, co kradli mu chleb obozowy, i ci, co go
bili – wszy scy w swojej słabości, brutalności, złośliwości czy nili zło nie dlatego, że chcieli je
czy nić.
Ludzie zdradzali, szkalowali, kłamali, by przeży ć, postępując inaczej, musieliby
zginąć. By li jednak ludźmi. Czy ż chcieli, by – utraciwszy miłość – szedł samotny i stary do
swojego opuszczonego domu.
Ludzie nikomu zła nie ży czy li, ale przez całe ży cie czy nili zło inny m.
 I mimo to pozostawali ludźmi. I – dziwna, cudowna rzecz: świadomie czy
bezwiednie – nie dawali umrzeć wolności, nawet najgorsi chronili ją w swoich straszny ch,
okaleczony ch, a jednak ludzkich sercach.
Iwan Grigorjewicz nic nie osiągnął w ży ciu, nie zostawi po sobie książek, obrazów,
odkry ć. Nie stworzy ł szkoły, partii, nie miał uczniów.
Dlaczego tak ciężkie ży cie przy padło mu w udziale? Nic nie głosił, nie nauczał,
pozostawał ty m, kim by ł od urodzenia – człowiekiem.
Nagle wy łoniło się zbocze góry, zza przełęczy ukazały się wierzchołki młody ch
dębczaków. W dzieciństwie chadzał tam w leśny m półmroku, oglądał ślady minionego
bezpowrotnie ży cia Czerkiesów – zdziczałe drzewa owocowe, resztki ogrodzeń wokół domków.
Może dom rodzinny stoi ciągle taki sam, nie zmienił się, jak nie zmieniły się ulice
i strumień.
Oto jeszcze jeden zakręt drogi. Przez mgnienie oka wędrowiec miał wrażenie, że
nieprawdopodobnie jaskrawe, nie widziane nigdy przedtem światło zalało ziemię. Jeszcze kilka
kroków, a w ty m świetle zobaczy dom i matka podejdzie do niego, swojego sy na marnotrawnego,
on przed nią uklęknie, a ona położy swoje młode, piękne dłonie na ły siejącej, siwej głowie sy na.
Zobaczy ł cierniste zarośla i chmiel. Nie by ło jednak ani domu, ani studni – ty lko
kilka kamieni bielało wśród zakurzonej, wy palonej słońcem trawy.
Stał tam – siwy, zgarbiony, a mimo to ciągle ten sam, niezmieniony.

1955-1963