frl~

Rl1tfD.. .
 I>

Ardian Klosi
Edi Raina
:' ..

I
,

Refleksione
II

....'.,:~~
.,
,

~. , .

~"

I.
..
'~

A\ .:
rt::l;, ':/",'. ,..'

botime ~il;lariia
."1.. ~;.
.~

L
!·l
!,. ..:.'
I'
; I'

;.~.---.,.,,, ... , '/~;~--""\'~;!"'--. 7·'- - ....._

...
~....... ...;:~:.-.;.>.';>.:r:.;'~~~~'::II:,V".T"....;:u
--....,..~:.: .. .-y~,....,~..~_.__ ~_
;:;:.....·.-,.l.~
'u

Kopertina: Gazmend Leka . Ia kushtojme kete Iiber studenteve

. Korrektura: Zana Xhafa te Institutit te Larte te Arteve
Faqosja kompjuterike: Fejzi Bozgo

Shtypur ne tipografine ~TAXY6.POMOr,Arta

©: Copyright "Albania", Tirana 1991
 5

Pasqyra e lendes

.- Prolegomena 7

I
- Ne ditet kur lindi Partia 10
I
,
- Si hyra une ne keto pune 16
:
I
I - Opozita Demokratike Shqiptare 27
i
:l
I - Leter nje njeriut tim 33

- Pak per te kaluaren dhe te tashmen 39

- Ndarje me biografi apo barazi mundesish 44

- Kush po e sjell demokracine ne Shqiperi 49

- Disidenca shqiptare 55

- ZP ngre zerin 61

- Dy shqiperime nga "Ferma e kafsheve" 63

- Interviste me Kasem 'I'rebeshinen 68

- 13 korrik 1990
.,
.-;,.
88
..
6 7

~Kunder fjaleve.si gjakderdhje

dhe hakmarrje 102

- A do te kemi gjakderdhje? 105

- Dje vdiq nje njeri 110 Prolegomena

~Pse euditet Edi Rama? 116
Refleksionet nuk njihen ende si gjini ne botirnet shqipe. Edhe
.- Mbi zoterinjte Shake ne e kemi vsshtire t'u japim nje perkufiaim. Dime te themi vetem
.dhe Papagallin e terbuar 118 sejanenjemenyrepert'ishprehurtevertetatsheshit,pavaresisht
nga programet e partive dhe pavaresish t nga rreziqet qe m und te
\
~ Leter e hapur 126 sjellin.
Ne te vertete me kete fjale u njohern ne, te huaj per njeri-
~Perfytyrim i Iirise 130 tjetrinderi para nje viti. Revolta e studenteve ne dhjetor te 1990,
qe na pati rrembyer me vete, so11imenjehere, teper shpejt, nje
parti dhe neve na mbeti britma ne fyt. Partia doli sakaq me
- Perseri dimer 135
programin dhe me statutin e saj, pa kaluar ende tri dite nga
shperthimi i kryengritjes. Na ngriu fjala ne buze, sepse tani e
- Liria nuk eshte e drejta e pakufishrne tutje edhe kryengritja paqesore e hurnbi kuptimin, sepse asaj i
per te vepruar 156 dhane nje kana1 dhe programin ku duhej tefutej. Po ne qe s'hyjme
dot aty, si t'ia bejme? Po ne qe - e ndiejme veten gjithe jetes
- Monolog i qeverise 162 studente dhe qe na duket se, sapo filluan pakdemonstratat neper
rruget e 'I'iranes, njerezit i kthyen ne shtepira, si t'ia bejme?
- C'do te behet me Blendin Atehere e vendosem: ju mbajeni statutin per vete, u tharne
dhe shoket e tij? 169 partiakeve te prere per ate pune, ne do te bejrne refleksione.
Hyrne keshtu me 20 dhjetor 1991 ne sallen e erret te Institutit
te Arteve per te bere seancen e pare te refleksioneve. Edhe seance
- Dilerna politike-morale 174
spiritizmi te kishte qene ajo, nuk dote dukej me mistike. Degjuam
pjese nga Dhiata eRe, sikur te ishim kristiane te perndjekur nga
- Kunder ngushtimit te nocionit opozite 179
Neroni neper rruget e Romes. U ulem te zbsrthenim rnitologjine
e 28 mije deshmoreve. Gjaku irreme ne themel te kolltuqeve nisi
- Perralla e peshqve te kuq . 186 termetin. Studentet zbraznin me kore dufin e rinise se shtypur.
Neve ria bueisnin veshet, na dukej vetja heronj dhe prape hi~gje
- Sa jane kornuniste perpara ortekut qe kishte filluar te rroku llisej. Dhe prape ngacmo-
mjetet tona te informacionit 191 ·nim, megjithese e ndjenirn teprimin, praps provokonim pushtetin,
realitetin e hirte shqiptar me rrenjet ne krim, koleget, kusherinjte
- Epilog 198 me rrenjet ne taraf, Nje polic i zhgenjyer nga diktatura e prole-
 8 9

tariatit per pak desh bsri striptiz ne salle. Koleget e tij e prisnin ekzaltuara neper mikrofona nuk duhet te mbysin zerin e ulet te
tek porta per ta ekskomunikuar. Nderkaq Sting pershtaste atij qe kerkon t~ meridoje. Megjithate, nuk mund te japim kurre
kengen e kolonelava kiliane per kolonelet edhe me te zinj shqiptare. receta; qytetari Ie te zgjedhe: mitingje ose refleksione .
. E gjitha kjo quhej refleksion dhe ishte, pat jeter, me shume Kemi edhe nje arsye qe po i botojme ne kete liber shkrimet
sesa vete fjala. Mund t~ perkufizonim refleksionet edhe me tona kryesore te kesaj periudhe dhe shenimet qe i Iidhin ato me
thjesht: rruge ne kerkirn tEl se vertetes, Nje rruge qe e perfyty- njerf-tjetrin. Mendojme, ndryshe nga mjaft autore te tjere, se
rojme vetem ne te erret, sepse e verteta nxin diku thelle, shume eshte me mire qe ngj arjet qe lidhen me momente te rendesishme
thelle ne fund te puseve. te tregohen sa me shpejt, ndryshe do te humbin shurne detaje,
Shqiperia i ngjante ne dhjetor te '90-es nje pusi te thelle qe ndryshe histcria do ta kete vetern vlera bibliotekare. Sikur t'i
sapo j eshte hequr kapaku. Kur iu dha e shtyra atij kapaku, u Iinirn ngjarjet e 1990-1991 per t'i treguarpas nja trtdhjetevjetesh,
munduam edhe ne me rniq te tjere qe te vinim nje dore. E dinim atehere nuk kishim per te shkruar me mire se Enver Hoxha kur
se do te ngrihej nje ere f ren de dhe se do te gjenim vete~ erresi~e na njoftoi per rrezikun anglo-arnerikan ose kur hodhi theme1et e
te thelle ne pus. Po me mire, tharne, ta shikojme erreSlren· drejt pushtetit popullor,
e ne zi, sesa te bejme sikur gjoja gjetem driten, pluralizmin, par- Dalim keshtu para bashkeqytetareve tane S1dy deshmitare te
lamentarizmin dhe demokratiken ne pus. Disa iken me vrap qe ta ngjarjeve te rendesishme per Shqiperine, pa pasur ndoshta asnje
shihnin po ate pranvere driten e parlamentit. Neve na pelqou te merite me tEimadhe sesa te kemi qene te vernendshem ndaj tyre.
rrime te gryka e pusit. Shohim dhe shohim teposhte, dhe nuk e Shkrimet qe nuk kane date i takojne muajit shtator 1991.
kuptojme pse nxikan kaq shume te vertetat, pse nuk u gjendka
dot fundi ityre? Si eshte me mire, te rrtrne akoma te kjo gryke apo
Ardian Klosi, Edi Rama
te bejme sikur edhe ne diku parne drite?
Tirane, shtator 1991
Kur bertet te gryka e pusit: "Liri!", ai nuk te pergjigjet
"Demokraci!", por "liri", me nje liri te mbytur. Pusi shqiptar nuk
ngopet dot me kete fjaIe, dhe vetem ate do te jehoje, sado te
bertasesh ti. Megjithate kish disa njerez, qe ngrinin koken perpjete,
se i trembte erresira, dhe bertisnin "Liri! - e pergjigjesh1n po vete
- Demokraci!"'.· Ne e therritem shume here lirine fe praku i
erresires po ajo asnjahere nuk na u pergjigj me demokracine, por
renkonte vetem liri, uri.
Nuk kerni asnje iluzion sot se jetojme ne nje Shqiperi de-
mok-ratike. Pel'kundrazi, jetojrne ne nje Shqiperi antidemokra-
tike, sepse ketu njerezit sapo jane zgjuar nga makthi komunist,
sepse jan~ ushqyer thellesisht me per~imin e demokracise, me
per~mimin e tjetrit, me ziline materiale, me xhelozine shpirterore.
Ata me shume deshire e lene veten t'i rrembejne sloganet e
demagogeve dhe tribunat e mitingjeve. Shume shpejt krijohen
dogma te reja, qe, per mendimin tone, kane vetem nje rruge.per
t'u rrezuar: tneditimin. Te rrish ulur diku, ne vetmi ose me shoke,
dhe ta kerkosh te vertetat si ne nje laborator ta erret alkimie ne
Mesjete. Ne qofie se rnitingjet "demokratike" moren ne shkurt
1990 nje pergjigje fashiste me "antim1tingjet" e Milloshit, pergjigja
e vertete demokratike do te kishin qene refleksionet. Britmat e
 10
Ne ditet kur Iindi Partia
Ne ekranin e televizionit grek u dha lajmi per demon-
stratat e para ne qytetin "Studenti". Vetem disa are pasi
kisha arritur ne Greqi, nuk mund te perfytyroja asgje
konkrete, sepse Tiranen ne mengjes e kisha Iene krejt te
qete. Te pasnesermen hapja ekspoziten time te pare, nje
ngjarje qe e prisja prej kohesh, por pas asaj qe degjova ate
nate, mendja me mbeti te pikepyetja torturonjese rreth atij
lajmi krej t te pazakonte nga Shqiperia, Kur ai u perserit ne
permasa gjithnje e me te medha te nesermen, te pasnesermen,
kur u njoftua per te vrare e per te plagosur, kur Ramiz Alia
foli perpara popullit ne televizion, duke denuar huligane e
vandale, edhe pse ne pamundesi per te kuptuar nga larg se
c'ndodhte realisht, ndjeva qe ne Shqiperi u pre nyja gordi-
ane. Studentet, pasi kishin tentuar disa here te kundersh-
tonin pjesshem, duke nisur ne Institutin e Arteve fill pas
Plenumit te 9-te me 1989 e duke vazhduar ne cdo rast te
mundshern kundervenien ndaj zyrtareve te larte partiaks,
e kishin hedhur me ne fund hapin e ndaluar. Konfrontimi
me policine e bente te pamundur ketej e tutje harresen qe ,
mund t'i kthente gjerat ne statu quo-ne gjysme shekullore.
Ata guxuan dhe pane qe ne krahun tjeteT nuk kishte
Perendi te paprekshme, por njerez pa ideale. Frika u vra
dbe lufta fi11oi. Sa' perpjekje do te duheshin peT ta prekur
lirine, kete s'mund ta thoshte askush, por qe lufta nuk do te
mbaronte me komunistet ne pushtet, kete e dinte me SiguTi
edhe vete mekembesi i Enver Hoxhes, Ramiz Alia.
11
Flisja dy here ne dite ne telefon me nenen time dhe ne
intervalet midis bisedave ngjarjet rrokulliseshin me
shpejtesins e nje orteku, qe duke u imponuar me vrullin e
tij, nxitohej te rrernbente gjithe ato copera endrrash, te cilat
kisbin ngrire ne te perpjeten e akullt qe projektoi kryearkitekti
Enver Hoxha. KUT ime me, qe pergjithesisht eshte njer i i
ekuilibruar, me thane nje nga keto biseda telefonike se flitej
per mundesine e krijirnit te nje partie te opozites studen-
tore, m'u duk se ne Shqiperi njerezit po fillonin te .besonin
tek mrekullite, vetem e vetern se nuk u shtyp me zjarr nje
revolte e cila edhe keshtu me dukej se do te kishte reperkusione
te medha, Ishte jashte cdo parafytyrimi per mua, larg
vendit te ngjarjes, qe revolta e qytetit Studenti te nxirrte nje
parti te opozites, te cilen deri para 48 oresh do ta kishin frike
ta fantazonin edhe arrniqte me optirniste te regjimit. Nena
me tha se disa nga shoket e mi me te mire, duke perfshire
ketu Blendi Gonxhen, i njohur ne disidencen studentore,
kerkonin qe te kthehesha sa me shpejt. Jo se nuk e kisha
pasur qe ne fillim deshiren per t'u kthyer, jo se kisha pasur
ndonjs ndjenje ndrojtjeje apo frike, por thjesht per faktin se
nuk e kapja dot realitetin e atyre diteve ne Shqiperi, kisha
menduar se cast pas casti ajo revolte qe edhe ashtu kishte
here shume, do te shuhej me dhune. Bile gjate gjithe kohes
qaja hallin me rniqte e mi greke per ate qe ipriste plot te rinj
,nga hakmarrja e foreave te erreta ne pushtet.
Pa e zgjatur u nisa per Tirane e ishte nate kur anita ne
godinen is te qytetit Studenti, e eila ishte rrethuar nga
studente qe ruanin udheheqjen e partise se porsaformuar,
Fale perkujdesjas gati te" tepruar te disa studenteve te
inxhinjeriss qe me njihnin, arrita te penetroj deri te dera e
dhomes, ku ishte mbledhur ai qe u quajt Komisioni Nismetar
i Partise Demokratike. Kujtoj se njeri nga studentet qe
manin tek dera nuk donte te me linte tEl hyja. "Mos u
nga terro me keto pune", me tha, "bere mire qe u ktheve, por
mos hyre. Aty brenda eshte nje njeri qe kerkon t'i nxjerre
geshtenjat me duart e te tjereve."
Nuk e kuptova dhe s'kisha si ta degjoja. Hyra brenda.
 12
Njerezit qe ndodheshin aty, sic ishte krejt e natyrshme,
ishin ne nje gjendje shpirterore e ne nje tension nervor te
ndryshern nga ai imi qe vija nga largo Kishin dy-tri dite qe
jetonin cdo moment ne ankthin e nje ndermarrjeje te
rrezikshme dhe nuk kishe si te mos gjeje aty amulli dhe
zhurme. Perballe me deren, ne krye te dhomes se tejmbushur
me njerez, qendronte Gramoz Pashkoja, te cilin e admiroja
pas intervistes se pare qe i kishte dhene Zerit te Amerikes
e qe sipas meje ishte me e guximshmja ne ate varg intern.s-
tash qe deri ne 31 marsin e vitit 1991 goditi regjirnin
komunist te Tiranes. Pashe pastaj Blendin, te tjere qe s'i
njihja, Shinasi Ramen, e prane deres, te ulur ne nje kolltuk
te madh, shquajta pardesyne e bardhe te doktor Berishes,
nga i cili njihja nje interviste te botuar ne gazeten "Drita",
ku jepeshin parametrat e lules se intelektualit, ne kohen
kur Ramiz .Alia po mbillte pluralizmin e rnendimeve. Sqarova
me dy fjale pse ndodhesha aty. Gramoz Pasbkoja me prezan- .
toi perpara te tjereve, nderkohe qe e degjova Sali Berishen
te thoshte me ze te larte: "Ky djali na duhet per fushaten
elektorale, se ashte i zoti i gojes", U ula ne vendin qe Blendi
Gonxhe ma liroi me shume miresjellje, nderkohe qe Gra- .
mozi m a regjistroi emrin si propagandist i fushates elektor-
ale.' Pashe me kenaqesi qe gjendesha prane Gene Rulit,
qetesia dhe dituria e te cilit me kishte terhequr gjithnje,
ndoshta per faktin se i ndieja si mangesi te mijat. Ne ate
kohe po pergatitej nje mesazh i PD-se per popullin, qe do te
jepej ne televiZion, per t'u distancuar nga disa ngja'rje qe
kishin ndodhur ne Shkoder e qe Ramiz Alia ikishte denuar
me arrogance. Ishte dalja e pare e PD ne Televizionin
Shqiptar e me kete rastata, me sa kuptova, kishiri vendosur .
te prononcoheshin hapur kunder ngjarjeve te Shkodres te
dhjetorit'90. Gjendjaeacaruaru tensionuaedheme shume
kur hyri Edmond Budina dhe tha me nje ton solemn:
"Shoke, Shkodra ran. Nderkohe qe ai vazhdonte te fliste,
duke informuar per lajmet e fundit nga Shkodra, ashtu si~
ndodh shpesh ne rastet kur serioziteti tendoset ne maksimum,
sclemnitetin e situates padashje e perjetova.krejt ndryshe.
1.3
M'u duk sikur po xhironim nje film skematik shqiptar. Kete
pershtypja rna perforconts prania e Edmond Budinss me
mustaqe e me pas rna plotssoi hyrja e Arben Imarnit me
kaskete, Nuk kishte si te ndodhte ndryshe, pasi te mesuar
per vite te tera membledhje ku duheshin gjetur menyrat me
akrobatike te te folurit per te thene dieka te vertete, ketej e
tutje do te ndodheshim ne mbledbje qe beheshin per te
ndertuar platform en e luftes kunder se paprekshrnes Parti
te Punas. Keshtu, nuk ishte pa vend qe te perfytyroje se,
tamam si~ ndodh me xhirimin e nje filmi, cast pas casti
mund te hynte regjisori, te thoshte stop, te ulerinte duke
here verejtje per lojen e debet, e perseri jeta te fIllonte nga
e para, aty ku ishte nderprere, tek pluraIizmi i rnendimeve.
Tekstin e shkruar te mesazhit per popullin e rnori ne
dore doktor Berisha, i cili u ngrit ne kernbe dhe plot ernfaze
filloi te Iexonte nje proze tEl shkruar me sforcim nga perpiluesit
e mesaz hit, Nderaa degjoja bashke me te tjeret se Shqiperia
ishte rrenja me e thelle e trungut europian, se populli
shqiptar kishte tradita te pacmueshme e kulture per t'u
patur zili, se demokracia kishte lindur per here te pare ne
shpirtin e shqiptarit, Gramoz Pashkoja me ktbehet dhe me
pyet: "Me se mund te na ndihmosh?" "Me ~fare te mundem",
i pergjigjern. Kur degjoi kete, Shinasi Rama m'u drejtua me
nje ze krejt te ngjirur: "A mund te na gjesh nje motor?" N uk
e kuptova mire pyetjen e tij dhe i kerkova te ma perseriste.
"Na duhet nje motor", tha, "qe te nisemi une dhe ti urgjent
ne Shkoder per te mane kontakt me shoket atje." Perseri
m'u faneps perfytyrimi i xhirirnit qe vazhdonte dhe, duke
mbajtur te qeshuren, iu pergjigja me seriozitet se huk kisba
mundesi te gjeja ndonje motor. ..
KUT doktor Berisha ..e mbaroi leximin e rnesazhit per ne
televizion, i kerkova leje per te folur Gramoz Pasbkos, qe
nderkohe nuk me degjonte, pasi kerkonte nje emer qe do te
merrej me financat. Me se fundi arrita te flas dhe midis te
tjerash thashe se ky mesazh, ku flitej dhe per huligane dhe
van dale qe kishin fyer demokracirie, me tingeHlonte si i
njellojte me ate te Ramiz Alise, e kesisoj, pe:rpara se te
 14
15

dilnim ne Televizion, duhej te sqaronim ne ishim ndonje

filial i Partise se Punes apo nje parti opozitare qe nuk bente te ketij populli te .:ieter, qe misherohet ne deshiren per te
. kompromis me Ramiz Aline. N atyrisht qe te gjitha keto u ~o~a.nduar dhe ne mungesen e gatishmerisa per t'u hindur
thane me zjarr te madh e pa u menduar dy here se c'efekt individualistg qe e duam shpesh here demokracine si nje
benin tek ata njerez te lodhur, mes nje zhurme ku here skene ~u ~e~~~.te~i ~.ipersonazhs kryesore, e qe gjithsesi
degjohej zeri im, here zeri i ngjirur i Shinasi Rames qe ~ harrojme me te rendesishmsn, qe asnjeri nga ne nuk eshte
1 domosdosbsm per Shqiperine.
vazhdonte te ksrkonte nje motor, here zeri i shqetesuar i
Azem Hajdarit qe thoshte s-ekomunistet duhej te hidhnin
e.r.
tesrat, pasi nuk ishte serioze qe ata rnerrnin pjese ne
mbledhjet e opozites me tesrat e partise kornuniste ne xhep,
e here zhurrna e deres qe hapej e mbyllej, Gramoz Pashko
qe me ndoqi me vernendje gjate kohes' qe fola, me pyeti:
"Cfare propozon ti?" "Te vazhdojme dialogun me Presidentin",
i thashe, "Kjo eshte lufte dhe vetem si e tille mund te
konceptohet." UNe nuk kemi nder mend ta bejme nje gje te
tille", m'u pergjigj, "por edhe ti do te hindesh pasi te lexosh
programin" dhe me drejtoi programin, nderkohe qe u kthye
nga te tjeret, per te propozuar qe vendin e presidentit si
deputet ne zgjedhjet e ardhshme PD-ja ta linte bosh. "Ramiz
Alia", i thashe, "eshte arrniku i dernokracise dhe ne nuk do
te fitojme kurre per sa kohe do te jete ai ne pushtet." "Nese
deshiron ta vazhdosh luften me Ramiz Aline, dil jashte dhe
formo nje parti tjeter." Ishin fjalet e fundit teodoktor Pa-
shkos. Duke qene nje natyre e paduruar, dhe jo fort i prere
per politike, ungrita dhe dolajashte. Perplasa deren, e cila
u mbyll pas meje me bashke me emertimin qe mora mbi
shpine per te gjithe periudhen me pas: "ekstremist".
Veprimin tim te sinqerte per te dale jashte pas asaj qe me
tha Gramoz Pashkoja sot e gjykoj si te gabuar edhe pse po
te perseritej edhe nje here ajo situate, jam i bindur se
reagimi im do te ishte po ai, . .
Ne rrugen e shkurter W ketyre muajve kam vene re se
shume gjera kane ndryshuar tek tEltjeret dhe tek vetja ime,
por gjitbsesi kemi qene dhe mbetemi po at~ shqiptare,
njerez te paafte per t'u bashkuar ne momentin e duhur,
edhe kur priremi nga te njejtat qellime, individualists qe
vazhdojme ta mbajme ne toe njejten lartesi difektin me serioz
 16
Si hyra une ne keto pune
Rumania ishte si zjarri qe po te .vjen afer. Radio dhe
televizioni austriak na e afruan ne fundin e dbjetorit 1989,
ndoshta edhe me shume se c'duhej. Studentet e konviktit ne
rrugen Jozef-Hirn te Insbrukut ishin mbledhur perpara
televizorit dhe po prisnin te fillonte live spektakli i vrasjes
se Nikolae Causheskut me te shoqen Elena. Kurse une
kisha gjithe kohen ne koke: "Shqipe ria, Shqiperia". Edhe
Enver Hoxha, sikur te kishte dale perpara gjyqit, keshtu si
Causbesku do te ishte psrgjigjur: "Une jap llogari vetern
perpara diktatures se proletariatit." Ndo.shta do te shtonte:
"edhe perpara aneve gjirokastrite." Nikolaeja me Elenen
fotografuar mbas ekzekutimit, ne oborrin e vrasjes. Shqiperia,
Shqiperia. Prane meje ishte ulur kolegu im shqiptar i
Insbrukut. "Ne Shqiperi nuk do te ndodhin kurre keto
gjera", me tha. Ne ate kohe televizioni tregoi turma demon-
struesish rumune perpara ambasades sone ne Bukuresht.
"Po keta c'duan", thakolegu, "nuk e kuptoj". "Urrejtja e tyre
eshte shume e madhe", iu pergjigja, "meqe ne Shqiperi
ndodhet qendra e marksizem-leninizmit."
Mbasdite vajta ne arken e kursimeve dhe blatova 100
shilinga per kryengritjen rumune. M'u duk nje gjest tejet
fisnik dbe faturen e fsheba thelle ne dokumentat e mia, nga
frika e Securitate-s. Kurse ne darke zura teo sbkruaj nje
manifest qe shprehte ndjenjat e krejt inteligjencies shqiptare:
"Ne, intelektuale te Shqiperise ngreme sot zerin tone: .." E
grisa letren sepse ndjeva qe kisha'humbur prekjen e vendit
tim. Ne janar lajme per demonstrata ne Tirane dhe ne
17
Shkoder, ne shkurt njoftime per gjendje shtetrrethimi.
"Jane genjeshtra", tha kolegu im, "te agjencive te huaja.
Perse nuk shohin punen e tyre?".
Ne mars u vara ne Trieste me diploma dhe titull ne xhep.
Cfare ta beja? Ia vlejti gjithe ajo kohe perpjekjesh per te? Ne
Shqiperi titujt rrudhen si kumbulla te thara, pastaj ne
Shqiperi titujt s'kane pasur asnjehere rendesi. Doktoret,
babam, jane vetern per te sheruar njerezit. Doktoret e tjere
Korniteti i Kultures ikerren kandidate shkencash. Me vinte . ..~
qe t'ua dhuroja diplornen miqve te mij te Insbrukut, shoqes
sime. Ata kishin me shume te drejta mbi teo
Ne Trieste, ku me zuri gripi dhe nje greve italiane, fillon
Ballkani. Ballkanas te parruar me qese plastmasi ne duar,
te cilat sapo i kane mbushur ne magazinen "Giovanni".
Xhiovani vete rri tek dera e dyqanit dhe vezhgon se mos i
vjedhin ndonje gje shqiptaret dhe maqedenet, Ne rruge
makinat e vjetra duket sikur bejne rrotullime te fshehta, pa
kuptim, per te ardhur perseri ne kete rruge. Rruga ka ernrin
e nje shqiptari, Karl Ritter von Gega quhej ai inxhinjer i
shekullit XIX,qe nuk me fal ndonje krenari. Te aferrnit e mi
ne te vertete nukjane ca aristokrate te catdhesuar, por keta
ballkanas qe zbresin ne Trst nga autobuse te piset, dhe
mbusben me qese ngjyra-ngjyra.
Gjithe kohes qe trageti lundronte drejt Durresit, kisha
nje ngerp ne fyt dhe nje grope ne stornak. Nuk dija a duhej
te kthehesha ne Shqiperi, apo mos ishte gjithcka e kate? A
kishte kuptim qe ndertova nje jete tjeter larg Shqiperie per
ta braktisur pasi mora nje cope dokument? E di se ~'mepret
;.".
ne atdhe: shtepia qe do njejete per t'u rregulluar, kusherinj
tradicionale rne urimin-eomange "ne dasern, dang!", policia
dhe operativet ne dogane. Thelle ne valixhe kisha fshehur
edhe nje liber te Gjon Sinishtes: "Dokumentacion per
persekutimin e klerit ne Shqiperi", Naten theBe, ndersa
trageti lekundej dhe shqiptari poshte meje gerhiste, une
desha te ngrihesha, te zbrisja ne hambarin e anijes, ta
nxirrja librin e rrezikshem- qe nga fundi i valixhes per ta
vervitur ne ujerat midis Dalmacise dhe. Markeve. Nuk e
f;··"·S,"· .._&2f!A:~::f:.~~~:-
;~~~::E~.~~Ji
. Il'~'~~;~~i
 18
bera kete gje dhe veshtroj a te neserrnen me ankth kostumet
gri te operativeve dhe kepucet e tyre ngjyre bezhe. A mund
te rrezohen ndonjehere keta kostume gri? Ado t'ua zbathin
ndonjehere te gjitheve kepucet bezhe, qe kane shkelur mbi
kushedi sa shqiptare neper biruca degesh, dhe t'ua varin ne
qafe? A mund te clirohet vendi ndonjehere nga ky tumor
prej 'teritali gri? Libri i Sinishtes e kaperceu kufirin pa
veshtiresi, sepse kostumgrija qe priste ne port kishte bere
dikur gjimnazin me mua.
Ate vere kuptova vertet se cfare monstrash pjell raca
jone dhe efare egersie fshehin shqiptaret per njeri-tjetrin.
Ajo qe Sekretari i Pare diku e quajti "forca popullore", u
derdh disa here neper rruget e 'I'iranes per te rrahur dhe
kafshuar me dhernbe gjakesore qytetaret shqiptare. Pushtetin
e morern me gjak dhe do ta leshojme vet em me gjak. Ne
veren '90 mund ta shikoje ne mes te dites rr'ugeve te
Shqiperise se efare qubej Diktature e Proletariatit. Men-
l')ja se si ky Minister i Brendshem dypellernbe burr e dhe si
zevendesi i tij nga Mallakastra do te kishin qene edhe
Thanas Vaja me Isuf Arapin dhe trimat e tjere te Ali Pashe
Tepelenes, ivetmi Pasha qe deri diku te kujtonte Diktaturen
e Leberve M-L. Sulo Tbanas Vaja. Ali Pashe Gradeci. Forca
populI ore kisbte rrahur ne burg qysh ne janar shoke te mij,
kisbte vrare e groposur ancnime ne kufij, kishte lidhur mi-
noritare pas traktoresh, tani na vertitej me makina te
blinduara ne rrugen "Konferenca e Pezes" pasi kishte bere
edhe orgjine e dates 2 korrik me dhjetra te vrare dhe te
zhdukur. Ne shetisnim ne muzg dhe ecejaku na dukej si
sfida me e rende ndaj diktatures.
Po keshtii u duke shin disa intelektualeve shkrimet qe
bott!an ate vere ne organet e ·moderuara tElKQ te PPSH,
"Drita" dhe "Zeri i Rinise". Madje shkrimin me te ashper
opozitar e botoi "Zeri i Popullit", ose si~ e qunin prej vitesh
te burgosurit politike "Zuska Plake". Ketij i tho shin har-
akiri! Dikta-tura e proletariatit po i bente gropen vetes:
pikerisht e atij proletariati qe do t'i 1cishte pase bere gropen
borgjezise.
19
Sot thone se ishin pikerisht ato shkrime-harakiri (madje
sa me Ian te gjendeshin autoret e tyre ne aristokracine e
diktatures se proletariatit, sa me prane udheheqjes, aq me
te forta ibenin shkrimet) qe na sollen demokracine. Mua ate
kohe nuk me dukej ashtu. As sot. Opozita antikomuniste
shqiptare ishte shurne me e vjeter, ajo nuk mund te Iindte
.; ne vitin1990. Ne rnuajin maj, njeri nga keta autore e teproi
aq shume me keshillat per inteJektuaJin e ardhshem te de-
mokracise, sa une nuk durova dot dhe dorezova ne gazeten
. '.;
ku ishiri botuar keshillatnje pershendetje ne vargje. Kry-
·e~edak.tori nuk pranoi kurrsesi ta botonte, sepse, e para tha,
autori eshte personalitet brenda dhe jashte vendit, e dyta,
poezia qenkesh tallje. C'keqkuptiml Pershendetja ime nuk
ishte tallje, ajo ishte mese e sinqerte, madje dy vargjet e
fundi t ishin aq te ~iltert, saq e sot qe jane bere realitet, duken
si nje profeci e vertetel Ja nje fragment nga keshillat e
artikullshkruesit:
"Intelektuali me te rendesishern se profesienin ka thelbin.
Pa kete thelb ai do ishte thjesht nje zanatci, por jo nje
intelektual. Ushqimi i domosdoshern per formimin dhe
zhvillimin e thelbit, sikunder vete thelbi, eshte i njejte per
te gjithe intelektualet, pavaresisht nga profesioni i tyre.
Ky ushqirn duhet te permbaje njohuri per vizatimet e para
naive te njeriut primitv, shkrimet e Eblusit, teleskopin
Havel, veprat e Homerit, Shekspirit, !XJ-stojevskit, Hemin-
gueit, Markesit, Kadarese, zbulimet e Arkimedit, teorine
e reI ati vitetit, zbulimet e Shvanit, Darvinit, Lorencit,
simfonite e Bethovenit, Qajkovskit, kengen e Pavarotit,
por edhe te U. Hjustonit, interpretimet e Qaplinit, trimerine
e Annstrongut, vaksinat, honnonet, driten, lazerin, shkrirjen
berthamore, genet, sintezen proteinike ... IntE~l~ktuali qe
< nuk ka marre ushqimin e pare per 5 vjet, ngjet me ate lisin
..'., e thata ne trupin e te cilit kane mbetur vetem disa dege te
njoma qe presin stinat apo vitet qe vijne per t'u thara dhe
ato." (''Drita'', 20 maj 1990)
Ja dhe pershendetja ime:
20
Tije nje I
(frym!!zUn brehtian)
Ti na foZeper thelbin
Sepse ishe nje A brenriajashie vendit
Sepse ishe mbi te gjitha nje I
Dhe ti doje qe ne te te hishini si I,
Nje I qe flet ne emer te gjithe I-ue
Per t-u e bashkuar tie prag tii 200q-ve.
Dhe vitet 2000 me te shpejie po afronin
Dhe ne ende nuk kishim hartuar menu·
Nje menu qe ta hanim nga dita ne dite
Per thelbin, per plazmeri ta hishin. gjithe i-te.
(Mos u mbro, kat eke, je thjesht nje I,
me degjo gjer ne fund, qe te bindesh dhe ti)
Nje menu me dhjete haje, pa cipe shkembore:
Teleskop Yaclau, drite ranore
Hormone Armstrongu, kenge homerihe,
Gushe Pauaroti, gene alhimihe
Trimeri Caplini, driie uahsinore
Per desert ne fund: nje sinteze berthamore.
Kush e ha kete menu, do te quhet nje I,
Kush s'ka dhembe ta pertype, le te gjeje ca flori
Kush e ha dhe e ujell, do mos behet kurre I.
Sepse I-te kane qene gjithmone patriot~:
Kur provonim ate here lashtesine e kett} hombi
(Dhe te lashta nuk hishim, pse nuk kishim tii leshta)
Dhe kjo plazma jone e mocme sa bota,
Energji, urtesi, gjeni e pashoqe,
Plazmoi shume I dhe shume pak peme pa koqe.
21
Ti u ngrite dhe shhrepe hur po ndrroheshiri shekujt
Kur na ra permbi koke pergjegjesi fort e madhe,
Dhe heta trupat tane si dege te perthara,
Dhe keto mendjet tona si ttl" te palara
Prej pese ujet, prej dhjete vjet
Prej nje jete e tehu.
Izolim, shterperim, sa pak L: kukuku.
. Lisi yne i uritur per pak dije, pak lazer
Per te fortin shhrepetirri nuk qe bere edhe hazer
Se ti ishe nje I, qe re meteor
Dhe na dogje me rrenje, vigan liberator
Per t'na dhent: pakez thelb, per- t'na dhene pahez lende
Per t'na ngritur serish. si kufoma me hem be.
Se ne jepnirn e merrnirri me kultin. e arsyes
Funhsionare kabineti - nuk kishim mesues
Dhe benirn debat vagonash te ndryshkur
Se ishin tii gjithe ca I-ra te vyshkur
ne shpirt zymti, ne zemer uetmi, ruler trure uri
Gjer ne cip shhretetire u shfaqe ti,
Dhe bere nj« hark, 0 ylber e 0 I.
Ti na tuire ne qa{e detyrat e kohes
Ti na re prapa zverkut me dijet e bates
Me leue Arkimedi goditi Marhezi
"Idiotin" leshoi belldum Dostojevski
Bishta reptilesli ueruiti Daruini
Bastun te rende perdori Caplini
Dhe ne ulem hoken.
Dhe thorne: bini, bini
. Qe pa I te tjere te mos mbetet njaj trimi.
. U binde tani qe je nje I?
Qe ne te duam, sic na do edhe tt?
. Te zgjedhim prijes e te veme mbi kale
01 i I-ue, oIntelektual.
 22
Kul ti i intelektualit nuk shkonte dhe aq mire me ato qe
po ngjisnin vertet ne Shqiperi. Refugjatet qe hyne neper
ambasada nuk ngjanin aspak me neointelektualet qibare te
pasplenumit te 8, te cilet mund te degjonin me ore te tera
ariet e Luciano Pavarotit dhe pastaj, pas nje tirade levda-
tash per Sekretarin e Pare, te ngrenin zethin per de-
rnokraci. Refugjatet nuk e sterhollonin shurne etjen e tyre
per Iiri; ata bertisniri ne oborr te ambasades: "Dojeland,
Dojcland" dhe naten i futnin duart edhe ndonje fernre.
Nderkaq neointelektualet, njeri pas tjetrit i denonin ata ne
gazetat e rnoderuara te KQ dhe ne sallat e Lidhjes se
Shkrimtareve, si huligane pa moral. Sot sigurisht u vjen zor
per ato deklarata, po, s'ka gje, hajde t'i fshijme shpejt, se ne
Shqiperi qenka kollaj t'i mbulosh turpet!
Nderkohe gropa ne stomak sa vinte e thellohej dhe nuk
gjeja asgje qe t'ma mbushte mendjen se gjallirni im ne kete
vend nuk ishte vegjetim. Ne vjeshte vendosa te ikja perseri
andej nga kisha ardhur, por gjeta edhe me pak qetesi sec
kisha para se te merrja diplome, Jeta qe kisha keputur ne
mes diku ne Europe nuk lidhej dot me. Mendoja Shqiperine
dhe rna prisbte gjumin pervec varferise kronike, dajaku i
madh qe verviste forca popullore e Sekretarit te Pare mbi
kokat e bashkeqytetareve, si dhe nje ide ere: me 8 dhjetor
do te beheshin dhjete vjet nga vrasja e Xhon Lenonit dbe
une mund te organizoja nje mbrernje me studentet. Lici
kishte maTTepersiper te ekzekutonte kenge te tij ne piano.
I kisha gjetur menjehere ato kenge qe i shkonin zgjimit te
ngadalte shqiptar. Power to the people, Revolution.
Gjendja mesa dukej tendosej nga dita ne dite, sidomos
pas ikjes se Kadarese dhe intervistes se fundit te Gramoz
Pashkos. Merrja atdheun ne telefon, pOTshoket nuk diktonin
asgje alarm ante. Kur rashe perseri ne Tirane, Blendi,
Marku, Nandi upergjigjenrne entuziazem: menjehere do t'i
bejme te gjitha, edhe pl1akatet, ecIhe pjeset muzikore. Li~i
per fat te keq kishte ernigruar perfundimisht. "Vendosim
. I.
"
.
t
;
\
~.
.
23
edhe disa thenie te Xhon Lenonit neper mure", i thashe
Blendit, "Pse prape me citatet e Enver Hoxhes"!" u pergjigj,
ktheu kurrizin dhe me sa dukej deshi edhe ai te emigronte.
"Me fal", i thashe, "nuk do te verne citate". E kuptova shpejt
qe ata studente te Institutit te Arteve ishin shume me te
avancuar ne disidence sesa kujtoja, dhe mire bera.
Mbremja ishte nje delir, qe filloi normalisht, sic fillonin
bisedat e mia te zakonshme. Ne radhen e pare te te ftuarve
ishin ulur rniq dhe kolege te brezit tim, qeper cudi kishin nje
ngrirje referati, e cila nuk shkriu as' kur studentet prapa
tyre shungulluan ne koret me te egra dhe me te bukura qe
mund te kete nxjerre kjo toke, qe nga koha kur jane thyer
turqit per here te pare perpara Krujes. Ndersa nga altopar-
lantet ushtonte Revolution, dhe perktheheshin vargjet: Ne
qoft« se vazhdon te mbash portretet e kryetarit Mao, s'ke per
te bere gje me ashend, dhjetera duar studentesh ngriten lart
pllakatin me fytyren e Xhon Lenonit dhe e lekunden ate
perpara portretit buzagaz te Sekretarit qe po i lekundej
edhe toka nen kembe, "Edhe nje here, edhe nje here",
ber tisnin pas Power to the people dbe ngrinin lart dy gishtat
V, ate simbol qe do te zyrtarizohej aq shpejt. Ndezen pastaj
edhe qirinj, fiken dritat dhe kuptohej qe s'kishin me frike,
Nderkohe versniket e mi ne radhe te pare nuk kishin
ndryshuar qendrim dhe ne fytyrat e tyre prej vitesh '70 nuk
e lexoja dot nese e aprovonin ose jo kete ure qe kisha lidhur
me studentet. Edhe nje here Pauer tu dhe pipell, edhe nje
here. KUT deliri i vrasjes se frikes u rresht pak, vendosem t'i
shkruanim nj~ Ieter se vese teXhonit, Joko Onos. Studentet
i hodhen firrnat menjehere, bile disa nga dy here, kurse
. versniket e mi ngurronin. E gruaja e D., bashkeorgani-
zatorit te mbremjes, m'u duk se do ta cirrte te shoqin me
thonj, heshturazi, sikur ky ta firmoste ate Ieter te frikshme.
Pastaj, kur do te iknim, me thane se plasi. Andej nga
konviktet po pIaste. Shkojrne, tha Fredi me Teuten dhe u
nisem per nga konviktet si nja tete versnike. Koret e zymta
te studenteve na dolen perballe ne rrugen qe zbret peT te
".~ ambasada italiane. "S'kemi pune me policine, mos na lin~
E
.\'
 24
vetem". Turma ishte engjeshur, me balIin e ndricuar dhe
fundin qehumbiste ne erresire. Aj0 here Ievizte poshte, here
zbrapsej perpjete. Studentet me te frikur ishin ngjitur te
gardhet mbi rruge. Shoket e tyre demonstrues kthenin
kokat dhe u therrisnin ne kOT:"Mos na lini vetern, mos na
lini vetern!" Une nuk durova me, ktheva biyiklet~n siEnver
Hoxha ne demonstraten e 28 nentorit, ne te cilen nuk kishte
rnarre pjese, dhe u futa te studentet. Miqte e mi hyne
pjeserisht neturme, sipas fernijeve qe kishin dhe vendit te
punes. Fredi me 'I'euten u futen menjehere pas meje, Sotiri
qe punonte ne organet e Partise nuk hyri fare. Ajo zbritje e
ngadalte te ngjallte vertet ankth, i ngjante sfides qe i ben
njeriu nje kafshe te eger, reagimin e se ciles nuk. e njeh.
Gazet e ministrise se Brendshme na kishin leshuar mbi
fytyre driten e prozhektoreve, Gardhi i policeve perkedhelte
shkopinjte. Vajtalidha bicikleten te shkalla e nje pallati dhe
u futa prape ne turme, ku nje student kryengrites nga VIora
me fliste gjithe kohen gjermanisht, Kishte kaluar mesnata
dhe ne po prisnim pergjigjen qe do te na sillte Sekretari i
Pare, tek i ciliishte derguar nje perfaqesi, "Poshte diktatura,
poshte dinastia!" Dhe pergjigja e Sekretarit erdhi andej nga
ora 1. Ishte e menjehershme, nuk kishe kohe te mendoje per
asgje tjeter. Degjova ne fillim ulerima femrash, te cilat i
kishin nxjerre ne balle, pastaj ndjeva turmen qe ishte
kthyer mbrapsht drejt meje nen bresherine e kerbaceve te
policise dhe pata frike, panik, jo aq nga ndonje sbkop ne
koke,sesa ngaqetunna po me ngjishte pas murit te pasuvatuar
te nje pallati. Para meje kisha Teuten qe po e mbaja per
supesh, kot fare, se ajo eshte e gjate vete dhe e fuqishme.
Kur u ylirova pak nga ai shtrengim endrre, ia mbatha me
vrap per ne sbkall en ku kisha fshehur biyikieten. Munda te
dal andej vetem pas ndonje yerek ore. Njerez te shperndare
ne sheshin e rrahjes, diku rrethuar nga vajza dhe djem qe
e shanin, dypellembe burre, ndodhej ministri i J3rendsbem
Thanas Vaja. "Qareka, morjau, $ikur u vra njeri", degjova
qe po thoshte me nje aksent peqinas. Shkrirje e Vajes, Sali
Butkes dhe Haxhi Qamilit ne nje. Ky vend, qe i ka puset
25
shume te zeza, gjithmone ka per te prodhuar te tills rnon-
stra. Ndryshimi i vetem i kohes sone, eshte se ata u veshen
me kostum gri, vune edhe nga nje kapele bolshevike si te
Leninit ne tetor dbe vrane e prene me "ideollogji",
Megjithaterrahja e asaj nate nuk ishte asgje ne kraha-
sim me ate qe me pane syte te nesermen ne rrugen e
Elbasanit. Kete here isha vetern shikues. Studentet demon-
stronin ne nje kuadrat rruge midis arnbasades italiane dhe
Liceut Artistik. N e nje cep te kuadratit.parkatsj gardhit me
police, rrinin dy nga neointelektualH me artikuj (sic ishin
dikur trimat me kenge), te vesbur me pardesy te bardha,
Dieka po u thoshin pergjegjesve te policise, me sa dukej qe
te tregohesbin njerezore me studentet. Nuk. e di pse u
pelqeu aq shume atyre, udheheqesve te ardhshem te opozites
legale, ate dhjetor pardesyja e bardhe me jake te gjere dhe
me nje nip gufrnues ne meso Me kujtonin detektivet par-
Isiane te viteve '60. Perseri rreth ores 1 te drekes erdhi
urdhri nga Byroja Politike dhe Sekretari i saj per t'u
veraulur rnbi studentet, Kete radhe e pashe gjithcka ne
driten e dites, Pergjegjesit e skuadroneve te krimit nuk
mbanin vetem kostume gri; nje burre i ri, me radiodhenese
.' ne dore, qe komandonte police, ushtare dhe "sampiste"
ishte veshur me biu xhins dhe ne dite norrnale kishe per ta
rnarre per progresist. Pasi e vune turmen e studenteve
perpara, duke e rrahur dhe duke e shkelur me egersi
perpjete bregores qe te eon peTte konviktet, mundoheshin
te vefonin te rinj menjane pert'i rrahur ne qetesi midis tyre,
ashtu siy shqyen kopeja e ujqve' nje sorkadhe te vetmuar.
Mua po me merreshin· mendte. Gjithe ato qe qene bere ne
kete vend fsheburazi, ne skuta, biruca dhe vila te pa-
njohura, papritur kishin dale sh~shit, ne mes te dites. Me
vinte rende nga njerezit qe me rrethonin dhe doja te isba
edhe nje here student, te shkoja per te banuar nga kon-
viktet, larg miqesive, fisnive dhe cerges se ketij pushteti qe
na i kishte hedhuT te gjitheve, pervey atyre studenteve, fijet
e veta te peshtira neper kembe.
Megjithese po me merrej fcyma ndersa kthehesha ne
.'
 26
i::,
shtepi, mendoja: me mire keshtu, shume me mire. Me mire
qe u thye akulli, me mire qe dolen te gjitha hapur. Tani
mund t'i shikoj te gjithe pa ndrojtje ne sy, tani e di qe
s'vegjetoj me, edhe pse ky vend po behet gjithrnone e me i
varfer dhe me i pi set. Ia vlen prapeseprape te jetosh, vetem
sa per t'i dsgjuar edhe nje here ato koret.
Ne ditet qe .ndoqen '8 dhe 9 dhjetorin dihen ate qe
ndodhen. Aty nga 11 dhjetcri u shpall nje Par ti Demokra-
tike, qe mesa me kujtohet nuke kishinkerkuar ndonjeher e
studentet. Megjithate diten e shpalljes u gezuam te gjithe,
sepse per here te pare nuk u perrnend as komunizmi, as
socializmi. Por 8-a dhe 9-a nuk u perseriten me, ato u zyrtar-
izuan, dalengadale pardesyte e bardha qetesuan turmen qe
kerkonte liri ne rnenyre kaotike dhe erdhen ne krye te saj.
(Sot, mbas 9 muajsh, gjen vetern nje ish-student ne krye te
asaj Partie qe thone se doli nga Ievizja studentore; ne te
vertete fryt i kryengritjes se studenteve nuk ishte shpresa
dhe puna per nje Shqiperi Demokratike, por ikja, eksodi
masiv - mjaft te mendosh qe nga rreth 13.000 studente qe
ishin ne Tirane ne dhjetor '90, deri me sot kane ikur me
shume se 6.000).
Megjithate asgje nuk kthehej dot mbrapa (e thoshte vete
edhe Sekretari i Pare: "Proceset e demokratizimit ne Shqiperi
jane te pakthyeshme"). Asgje nuk mund ta pengonte me
fjalen te ishte e lire. Mund ta pengonte.po.qe te botohej, pOT
jo te merrte rrugen e pacensuruar nga uni. Kere e kuptova
mire ato dite, pas zhgenjirnit pardesybardhe tejaves se dyte
te dhjetorit, prandaj sapo me tha Edi Rama "refleksione",
"refleksione" ll}- pergjigja dhe zurrie sallen e koncerteve ne
Institutin e Larte te Arteve.·Shkrimi im i pare qe me futi
perfundimIsht ne keto pune e kuptonte opoziten pertej
'partise se shpaJ.lur ne Qytetin ·Studenti. . '.:
",j
a.k.
.,'.
i.
:;
27
Opozita ~en:o~ratike Shqiptare eshte nje perkufizim qe
nuk .k.~kufij. ~J~. 1 kapercen kufijte e nje partie, i kapercen
kuflJ~e. e dy dltev~ proteste, apo te kater diteve fjalime.
~?ozlt~_Demo~~atike perfishin njerez, mendime, deshira
qe k.~~eJ~h~ar te ndrydhura per shurne vjet ne Shqipar] dhe
~~ te jetojns edhe per shume vjet te tjere - ne urojma, jo me
te ndrydhura.
Opozite do te thote kundershtim. Kundershtim ndaj
no~.a,:,e mor~~, filozofiks ose politike qe sundojne ne nje
shoqeri. Opozits Demokratike do te thots kundershtim i
shu~e njerezve ?-jeh.~reshi. Kushti i pare qe te ekzistoje
opozita dernokratike, eshte kundershtimi i bashkuar kushti
1 dyt~ m~.spe.~dori~i.i dhunas. Opozita qe perdor dhunen
nuk eshte me opozite, por terror i orzanizua-,
~e mbledhjen e pare te madhe te Opozites Demokratike
Sh~.lPtare, diten e marta 11 dbjetor, erdhen afer 100.000
.. vete. Ata duartrokitsn dhe i uruan me shpresa te shumta
rruge te .~bare Partise 5e pare Dernokrate Sp,qiptare t~
~b.~sl.~ftes, ~or ata 100.000 qytetara tiranas qeerdhen ate
dlte ne qytetm Studenti dhe duartrokiten Partine ere ishin
vew.m nje pjese, nje pjese e vogel e Opozites Demokratike
~hqlptare. Ata ~.shin~.ne radhe te pare, vetem qytetare
tIr~nas, pra u perfaqesua vetem 11l0-ta e Shqiperise. Se
dytl .nuk erdhen ne kete rnbledhje pjesa me e rnadhe e
opozltor~~e ~evjeWr shqiptare, opozitore qe paten kundersh-
tuar pohtiklsht, pa dhune, qe ne vitet 40 e 50, sepse ata nuk

28
ishin me ne Shqiperi, ose sepse ishin ne Sbqiperi p~r ~sh~n
ende me privim lirie, ose sepse isbin ne Shqiperi, por ~~lshin
humbur shpresat pergjithmone qe nje dite ~endl 1 t~e
mund te lindte nje shoqeri demokratike. Se treti nu~ erd~e~
edhe plot opozitore te tjere tEipavetedijshem, ose g]ys~e te
vett)dijshem: nuk erdhen shurne nga nenat, bab~llaret os~
gjysherit tane, qe e dine se duhet dhe mu~d te ~.eto?et me
mire, por qe kete deshire te tyre nuk e shpi en m~ tej, nuk e
kthejne ne nje qendrim kundershtues. U duket sikur duhet
te mohojne Partine e tyre. Nuk e dine qe Opozita l?eIn:0~.ra.~
tike Shqiptare gezchet sikur nj erezit e ndershern te rrme ne
Partine e tyre - sepse edhe me i hapur do te behet dialogu ~e
Partine Kornuniste.Asbtu si~gezohen kur njsrezit e ndershem
hyjne ne Opozite, pasi shtohen radhet e saj, ..
. Nuk srdhen ne ate miting as femije e ad~leshente,
megjibhese edhe ata rnendojne ne menyre opozitaTe'.~?he
ata e dine se, sic thone, "jashte shtetit" jetohet me rrure, s~
ngajashte shtetit vijne ushqime te mira, r roba db~ lodra t~
bukura. Sikur ta dinin se nje dite edhe ne Shqiperi mund te
prodhohen ushqime te mira, rroba dhe lodra te.b~ku~.a m~
shumice, ne rast se opozita do te linde domokracine, at~her: .
edhe ata do te vinin ne miting. Edhe fernijet do te hymn ne
Opoz iten Demokratike Shqiptare.
Mendimi dhe veprimi opozitar i shqiptareve linden me
11 dhjetor nje femije: Partine Demokratike. Dhimbiet e dy
diteve ishin te forta, prandaj edhe lindja nuk deshtoi.
Mirepo pyesim: A ishin te mjaftueshme dy dite dhim"?jepe~
te lindur Partine e madhe, Lidhjen Demokratike te
Shqiptareve, ate bashkim qe e kemi pritur prej kaq.e kaq
vjetesh? Amjaftuan dy dire dhimbje, dy dite kore re fu~ls~me
kundershtimi, per te ~liruar dhimbjet e kaq e kaq r:Jen~zve
dhe brezave? J 0 nuk kane 8i te mjaftojne. DhimbJa e
mbledhur e kundershtimit ka nevoje per shume radhe te
tjera, per shume kenge, per shu.me kOTe:"edhe ne ~~gj~th~
Europa" dhe "Policet, vellezerit tane", ka nevoJe qe ..t~
kapemi dore pet dore nga Tropoja ne Sarande, nga D~~esl
ne KOTs:e, te renditemi mes pel' mes Tiranes, me nga nJe lule
29
ne buze, per ata qe kane urrejtje ne sy, per ata qe nuk e
kuptojne se i duam. Dhe ne e dime te gjithe se dhimbja ka
keto pak rruge per te dale qe te t;:lirojekraharorin: dhimbja
del me fjale, dhimbja del me lot, dhimbja del me kenge. Ne
shume krahina shqiptari e nxjerr dhimbjen vetem me
kenge, me ligje, sepse lotin e ka per turp dhe fjalet i quan te
teperta.
Asnjehere dhimbja nuk del me force, me shkaterrim. Me
shkaterrim del vetern inati, mllefi, frika ose pabesia. Pran-
daj ne dhimbjen e grumbulluar prej kaq kohesh nuk kerni
se si ta shprehim me shkaterrim, Ne mundemi vetern te
kendojme:
Se mjaft ne roberi
o e mjera Shqiperi,
o djem, rrembeni lulete
Ja burgje,ja liri. ..
Partia Demokratike Shqiptare duhet te thithe sa me
shume vuajtje te shqiptareve qe te behet e forte. Ajo duhet
. :
(
t'ujape shprese te gjitheve qe te behet eforte, Jo me shpresa
! "me luge te florinjte" si dikur, por shpresa me l1ogari, ku
perfundimi te duket ketu e aty ne derrasat e zeza dhe ne
ekranin e kompjuterit, qe te marre zemer edhe punetori,
edhe fshatari, edhe tregtari, edhe intelektuali, edhe oficeri,
Punetorit t'i thuhet se si behet rentabel ndennarrja e tij,
fshatarit t'i kthehet e plote dashuria per token, tregtari ta
dije se mund te fitoBet edhe pa bile, intelektuali ta ndaje
perfundimisht fjalen nga genjeshtra. Polici, ushtari apo
oficeri te shohin se sa pak mjete dhune jane te nevojshme
per te mbajtur nje shtet ie qyteteruar, se sa roire eshte te
mos godasesh robi qytetaret dhe vellezerit e tu. Te gjitha
keto Partia e re Demokratike sigurisht ka per t'i thene ne te
.·1 , ardhmen, par ne, opozitoreve shqiptare s:do'dite na duket e
s:muar. Ne nuk duam me ta degjojrne mendimin opozitar
vetem nga pertej oqeanit, nga Zeri i Amerikes, apo te tjere
ZeTa te largei. Ne e duam mendimin e lire, opozitar ketu. Ju
.,
.'.\
.",a
:-:
-j

30 31

,",

"

sigurisht, si Parti ere, doni kohe te organizoheni, doni kche
sa te nxirrni gazeten tuaj te pare, sa t'ju lejohen pllakatet e
para elektorale, sa tevendosni per zgjedhjet. Por ne, qejerrri
perkrahesit tuaj, ju themi perseri se cdo dite eshte e ~muar.
Cdo dite mund te ndodhin vandalizma dhe mizori, ne qofte
se dhimbja s'ka si e ku te shprehet, Cdo dite pabesia mund
te ngule thika. Cdo dite politika serbe dhe politika e kolltukut
mund te provokoje,me njerez te vene qe thyejnexhame, ose
me police qe veshtrojne shkaterrimet dhe nuk nderhyjne.
Edhe nje verejtje tjeter kemi per ju. Ju ende nuk e keni bere
dialogun tuaj me Partine rivale, m~ Partine e Punes. ~u
ende nuk e keni shprehur opoziten e shqiptarit ne nJe
tryeze, site barabarte me te barabartet, Ate dite, ne takimin
me presidentin dhe Sekretarin e Pare te PPSH, me teper se
Ne nuk mund ta themi sot si do te shkoje fati i Opozites
Demokratike Shqiptare. Ajoeshte dicka shume me e madhe
se ne, qe na perfshin e na bashkon; ne mundemi vetem, here
pas here te kapim ne eter kahjet e saj, ta leshojme zerin e saj
nga mendjet dhe koret tona. Tani vetern po i urojrne qe te
mas ktheje as edhe nje pike te dhimbjes se saj ne dhune, i
urojme qe te ulet e barabarte ne nje tryeze e te dialogoje me
rivalen e saj, me Partine e Punes . .N e, qe e quajme per nder
:,'
fa bejme pjese ne te, 'do't'i japirn Opozites Demokratike
Shqiptare, ashtu si dhe bijes se saj te pare PDSH, gjithe ~'te
',:~,: mundim.
a.k., 17 dhjetor 1990 ne Institutin e Larte te Arteve
-, ~,

A
dialog, ne degjuarn nje mono-dialog. E dime qe studentet
ishin ende te paorganizuar dhe te lodhur nga emocionet. E
dime qe dicka e tille ndodhte per here te pare ne Shqiperine
~ e mbasluftes dhe ju mundonte pak frika. E msgjithate
.:'
I! urojrne qene takimin e dyte t'ijepet mundesi te flase hapur,
n sinqerisht dhe pa dorashka, nenes sene te perbashket,
i:!I
~ Opozites Demokratike Shqiptare.
,,'
I.;

il Mos harroni edhe se, vertet ju nderojne intelektualet e

if
,:}
i!, , shquar ne krye tuaj, por ju nderojne pikesepari burrat.
.Burra qe nuk vene doren te koburja si qemoti, si~ bente Isa
Boletini eBajram Curri, sepse sot kane ardhur kohe te tjera,
pOT qe, ashtu si Isa dhe Bajrarni, kane vuajtur, kane ,
..\
provuar edhe qeline si opozitore te fjales. Burgu per burrat )

eshte, thoshte dikur shqiptari. Le te kthehet qe tani e tutje I,

kjo thenie: burgu per burr at ishte, sepse ne presim te mos .:~

kete me asnje te burgosur politik. Por do te deshern njerez

te vuajtur ne perfaqesine tuaj, sepse vuajtja te cliron nga
shume komplekse, ne radhe te pare nga frika. Dhe sepse i
, vuajturi dote dije te flase ne emer te shurne te vuajturve te '
tjere, vellezer te dhimbjes se tij_- edhe me bukur se intel-
ektuali i mesuar ne Universitetet e Evropes.

~'.l
Ij·
:y
 32
5 majin e lidh gjithrnone me pantallonat e shkurtra blu,
kemishen e bardhe dhe shallin e kuq qe me vishnin ne dite
festive, para se te me nisnin ne Pallatin e Pionereue. Ishte
vendi qe urreja me shume ne Shqiperi, megjithese atehere
s'e kuptoja. Urrejtja merrte trajtat ,e kujdestarit te koreve
pionerase, njefare Sitkiu te zi.
Kurse mbasdite shkonim ne shiepine e dajave per te
pritur vizitat e te afermue dhe shoheoe, njerez iii lidhur me
Luften Nacionalclirimtare. Ne te rene te muzgut fillonin
uizitat e anetareue te Byrose Politike. Ne femijet rrinim
perjashte dhe numeronim "Zim't-at, pastaj, kur u rritem,
c13enz"·at.
Sa me teper errej, aq me te rendesishem beheehin anetaret
e Bypo-s. Derisa ne ndajnate qellonte te uinte Ai. Feshferime
kostumi gri te shndritur, humor pozitio me shume te qeshura
kot. Asnje fjale per dajen. e udekur.
~.
:~.
33
'>!-
Leter nje njeriut tim
Kam marre dhe po lexoj revisten "Lyceum", botirn i
Liceut te Korces, viti 1936. Aty ke botuar edhe ti, vellai i
nenes sime, nxenes i vitit te pare, nje hartim me titullin
"Perpara Monumentit te Iuftetarit kombetar", Kishe para-
sys h monumentin qe ndodhet edhe .sot ne qender te Korces,
Ja se si e fillon:
"Liria fitohet kurdohere me gjak. Ne Shqiptaret, sot,
jerni t1:! lire; po kusbedi se sa burra kane humbe jeten e tyne
vetem e vetem qe te flakin vargojt e roberise ... Kujt nuk i
qan zernra kur degjon, Diten e Flamurit, prane sbtatit te
brunxt.te Luftetarrt Kombtar, oratorin qe tregon vuejtjet e
fatosavet te Kombit? Nadalin parasyshe, at-here, malet me
bore, ku rrojshin kta fatosa; e degjojme eren te fryje me
terbim e tc rrahe krahnorin e tyne .:
Vazhdon ti pastaj: "...Zgjohet nga andra e huth syte
njeriu, ateher, e kur sheh flarnurin e kuq me zhgabe te tete
te valoje me krenari, zemra imbushet plotgas ... E kur thote
oratori: "Pranoje kte kunore lulesh, ti 0 fates i Kombit!".
"Oh! sa bukur sikur te kishje vdeke dhe une per atdhe"!
mendon, athere, njeriu.""
Vite me pas, nje dire te gushtit 1943, ti, partizan, takove
rrugeve te Mokres nje cete te vogel, ceten e Reshit Collakut,
T'u duk teper e vogel kjo cete dhe i the Reshitit, rnegjithese
detyren e kishe ne Elbasan, ate vij edhe une me ju? Reshiti
nuk ngurroi dhe te mori, mbase pse te lexoi ne fytyre ate
:[_.
-:
\
i
.;
34
frazen e dikurshrne te hartirnit: sa bukur sikur te kishje
vdeke dhe une per atdhe. Reshiti e dinte ndoshta se po
shkonte drejt vdekjes, ndaj nuk ngurroi te te marre, sepse
pa vdekjen ne syte e tu.
Qetajuajurrethuapakoremevone ne Pojske nga ushtri
.. te shumta fashiste. Edhe rnotoskafe nga liqeni erdhen per
tevrare nje grusht partizanesh shqiptare.
Sa here e kam kaluar neper mend skenen e vrasjes
tende, daja im i madh, qe te njoha vetern nga fotografite e
feminise dhe riga tregimet e nenes, Cfare ndjeve kur te kapi
plumbi i pare: frike, dhimbje, ankth, ftohtesi? Te lane te
dergjeshe plot dhimbje apo te vrane menjehere? Te endej
neper mend ajofjalla e hartimit qe shkrove ne Lice?Asnjehere
nuk do te marr pergjigje per keto. Asnjehere nuk pres
pergjigje nga te tjeret, dhe kurresesi nga poezite ose tregi-
met romantike qe te paraqesin ty sikur vdiqe si div, me buze
ne gaz - sikurse dhe partizanet e tjere rnartire. Si mund te
vdese njeriu me buze ne gaz? C'letersi makabre ishte kjo, qe
na i paraqiti partizanet SikUTvdisnin me buze ne gaz? Si
.,
-; mund tElmbuloje nje buzeqeshje gjithe jeten tende te kepu- .
"
-:
tur, te mbuloje njeriun qe kishte aq shume shoke, djaloshin
~-
.,
·1
qe i binte bukur kitares, qe vajzat e donin haptazi ose
.\ fshehur, se ishte i pashern dhe vishej bukur, qe nuk den-
jonte t'u pergjigjej letrave plot mall te nje gruaje nga
Franca, qe tallej aq holle dhe nuk i trembej burgut?
Asnjehere nuk do te marr pergjigje. Pergjigjja e vetme
ishte ne helmin e nenes tende, helmin qe ajo e mori per
gjithejeten, derisa vdiq me 1978. Pergjigjja eshte ne hapat
e momes sime, qe ecte lart e poshte ne korridorin e shtepise
dhe fliste me ty. Une, femij.e, pyesja veten, ~fare.ka moma,
pse eshte kaq e merzitur, moina te gjithe feroijet i ka mire,
me pune te mira e me funksione te larta; edhe nje djale qe
iu vra ne lufte, dajen e madh, e kemi deshmor, me fotografi
dhe emer ne librin e kendimit, me poezi dhe me kenge ne
radio. Ne pervjetorin e tij dhe peT5 maj ne na vijne ne shtepi
plot njerez, udheheqes te larte. <;fare ka morna, pse nuk i
pus~on hapat ne korridorin e vogel te shtepise, pse eshte
35
kaq e merzitur?
Sot rri e mendoj qe gjyshjaj one asnje qiri nuk ndizte dot
per ty, daja im i vdekur, sikur te donte. Par kishte ardhur
. nje kohe ere, me njeriun e ri, qe plakun as ne shenjtnin e
tij nuk e laoNuk bente qe nena e nje familjeje komuniste te
ndizte qirinj ose te mbante ikona ne shtepi, qe te Iutej
ndonjehere per djalin e saj te vdekur. Nuk e di, a e deshi-
ronte kete nena jote; me mendje them se po, kurse ne
kujtese kam vetern hap at, hapat e saj te vetmuar, kur
shtepia ngelej vetem dhe 'ne fernijet luanim ne oborr.
Vertet ishte kjo deshira jote e vetme, ate dite qe te vrane:
"sa bukur sikur te kishje vdeke dhe une per atdhe"?
Shkrimtaret tane te mbasluftes arriten ne te tille mizori, ne
te tille orgji te frikshme skematike, sa nena e te vdekurit tEl
berbiste: Lumja tine, c'm'u vra djali per liri! A ka nene ne
bote qe te kenaqet nga vdekja e te birit? Po ti, daje, vertet e
kishe kete deshire ate diten e 16 korrikut ne Pojske?
Lexoj mbylljen e hartimit tend dhe bindja qe me kishin
krijuar dikur fillon e lekundet. Ja si shkruaje ti:
"...sa bukur sikur te kishje vdeke dhe une per atdhe",
mendon njeriu.
Ndonji plak qe asht aty afer, ja bleu rnendimin te riut,
dhe vjen e i thote: "Mos u-deshpero se ke se ku t'a provojsh
dashunin per atdhe. Barra e juej asht me e rande, se barra
e atyne qe rane deshmore per atdhe. Ata t'a dhane lirin, ti
duhet t'a mbaj sh, duhet t'a ruej sh. Ti duhet te perpiqesh peT
naltesimin e vendit t'and" ...
Kthehet. at-here, i riu, me koke-ulun,e tue vra mendjen,
ne shtepi. .
.Hap iib..rat,e thotE~me veht.e:"'Vetem tue ba kete gja, tue
¥.rye kete detyre, do te bahem' i vlefshehl. peratdhe".
d.
Pra ti e dije qysh atehere, daje, se barrajote nuk ishte
tbjesht vdekja, -sepsevdekja isbte shume e paket peTboten
tende te madbe, te pafundme si bota e ~do njeriu, si vete
gjithesia, ose si ajo qe e quajme Perendi. Sado.qe kishe
perqafuarme entuziazem nje doktrine, e cila dha fry.tekrejt
 36 37

te tjera ne bote nga ~'epriste idealizmijuaj, ti perseri e dije Me fal tani, daje, qe fola kaq gjate me ty e per ty. Une nuk
se po ikte koha e armeve dhe povinte koha e mendjes. E dije do te deshiroja kurre te te merrja neper goje,Nuk dua as te
se liria fitohet shume me mire me pune dhe me mend se sa flas ne erner te gjakut te te tjereve. Ai qe vdes, vetem ai e di
me vrasje dhe vdekje. E po keshtu naltesohet edhe atdheu. perse vdiq. Por i shkrova keto radhe per studentet shqiptare,
Prapeseprape u bashkove ate dite me ceten e Reshitit, qe kurre te mos i pranojne genjeshtrat e demagogeve.
sepse ata ishin shume pak. Edhe sepse e doje vendin pa
fashiste Italiane. (Jo pa italiane, pa greke, pa sllave, pa a.k., 17 dhjetor 1990 ne lLA
franceze e pa angleze, te ndare nga bota, sic do te ndodhte
me vone.) Por, qe une te shkruaj se si ishte idealijuaj kur ju
rrernbeu entuziazmi i cetave partizane dhe sa eshte
perrnbushur ky ideal sot, per kete dote me duheshin shume
faqe dhe boje. Une po te pyes vetem: ku jane sot shoket e tu,
qe nuk u vrane, ata qe drejtuan luften partizane?

Por po kthehem edhe nje here te vrasja jote. Ajo, ashtu

si edhe vdekja e martireve te tjere, ndodhi sepse donit qe
Iiria te vinte me shpejt. Prandaj e meritoni nderimin e
shqiptareve ne piedestale dhe ne cdo 5 maj. Mirepo desha te
pyes: ate duket e vertete dhe e drejte kur thone se pushteti
i sotern eshte ngriturmbi gjakun tuaj? Kam menduar gjate,
shume here mbi kete fraze, Arsyetimit te saj i gjej shume te .
eara, i gjej bile me shume te eara sesa logjike, E para, si .,.
mund te barazohet ideali, perfytyrimi juaj, me ate qe eshte
sot? Vertet, pak a shume keshtu siC eshte sot e patet ':':

perfytyruar Shqiperine? C'lidhjeka gjaku juaj me diktaturen

mesjetare, me gafat ne investime, me shkaterrimet e kul-
tures dhe besimeve kombetare, me shkeputjen tone nga
Europa? Pastaj deri kur do te ngrihen pushtetet, qeveri-
taret e ndryshem me famiJjet e tyre mbi gjakun tuaj? Kane
kaluar tre breza njerezore qe kur ju u vrate ne lufte. Si
mund te permende nje zyrtar i pazoti demagog gjakun tuaj,
kete gje tElshenjte, per te mbrojtur karrigene tij? Ne asnje
mitologji, Ietersi, histori te botes nuk behet nje alogjizem i
ti'lle, sepse e shenjta, gjaku, kthehet ne simbol vetern kur
shenon gjera te rnedha, sublime, nga ato qe naltesojne
njeriun dhe shoqerine,
 38 39

Isha me i ujeter se Edi Rama ne pune botimesh. Ki~ha

dale disa here, megjithe ueehtiresite, ne qarkullim ne "Dnta_" Pak per te kaluaren dhe te tashmen
ose ne "Hosten,i'~,Nga ana tjeter, vepr.~rrLtc;riakryesore e Edit
nuk ishin es(dtpor pikturat. ," . '... ..
Shkrimi i meposhtem nuk arriti te botohej ndonJehere, Gjithmone kam pasur deshire t'i botoj mendimet e mia.
peruecse si refleksion perpara etudenteue. a.h, Shurne here i jam drejtuar redaksise se gazetes "Drita" si
organ i Lidhjes se Shkrirntareve dhe Artisteve, duke ia
arritur qellimit vetern nje here, pas nje qethjeje drastike te
mendimeve, qe ishte analoge me qethjen e flokeve qe me
beri policia shqiptare pas ngjarjeve enigmatike te 2 ko-
rrikut. Me siguri me mijera te tjere kane pasur, ne rastin me
te mire, te njejtin fat ne dyert e redaksise dhe te policise, te
If cilat per dekada te tera qethen mendime dhe koka ne emer
;1 ..
~~.
te nje teorie te re qe te con drejt nje bote ku te gjithe njereait
11- .~
",
jetojne njesoj.
:1 Me ne fund e arritern edhe kate bote: hame ie gjithe pak
l ~
;! dhe njesoj, sepse s'kemi para, mendojme te gjithe njesoj,
''!\ sepse kemi frike. Natyrisht qe kjo bote unike ngjyre gri, ne
driten e saj te turbullt ka edhe oazet eveta: mendjendriturit
'.~: ne vila, rnendjeerretit ne burgje (te dyja palet te izoluara,
,i
'i ,
'.i·
me pak sbpenzime person ale dhe te ruajtur me ushtare),
! .:.
Kush mendon vetem per te tashmen, ruan te kaluaren;
;i
>, kush kontrollon te kaluaren, pergatit te ardhmen. Eshte nj e
..
11 ,

sentence e hershrne, e cila tingellon shume aktuale ne

~! "

II -( Shqiperine e sotme. Uniteti i celikte, ky ~eles i arte i"

III' ~"<
.'0
fitorjeve" tona, i farketuar per dyzetegjashte vjet ne kudhren
?~ e ideologjise stalinisto-maoiste, u shperbe per kater dite ne
H .~~
I~ ;.'

.~~
dy forca teresisht kundershtare. Nga njera ane Farha ne
,\' ).~ pushtet, e cila mbron interesat e nje grupi gjithmone e me
'li
,~: ..yl
< te kufizuar njerezish, pra mendon vetem per te tashmen per
,
r~
,I.;
.'
:;i~
'~.,;
.~r;,1 '.
"
of'
i;: ,~~,

I~:

Ii:,~
,~'i
::~

40
te ruajtur te kaluaren, nga ana tjeter PartiaDemokratike,
e cila duke mbrojtur interesat e nje numri gjithnje e me te
madh njerezish, duhet te kontrolloje domosdoshmerisht te
kaluaren per te pergatitur te ardhmen.
Me kujtohen filmat e pare dokumentare te pasclirimit,
me njerez te qeshur, Njerez te Rinj, qe duket sikur vallezojne
vallen e Jetes se Re me kazma dhe me lopata, nen ritmin e
nje muzike qe shkon ne kreshendo. Zeri i spikerit rend te
arrije ritmin e Iumturise se tyre. Ata punojne dhe nuk
lodhen, sepse per cdo pyetje kane nje pergjigje te gatshme.
Nga ata kerkohet pune, pune dhe vetem pune, dhe ata nuk
kursehen, sepse besojne. Besojne 'tek Toka e Premtuar.
Shume nga personazhet e atyre filmave jane prindet tane,
komuniste te ndershern e te zellshem qe sot vazhdojne te
punojne me disa vegime te idealizmit te dikurshem, edhe
pse ora e blerjes se qumeshtit gjithmone e me teper po i
afrohet mesnates. Eshte e veshtire per ta te pranojne
zhgenjimin e nje reahteti qe nuk i mbajti premtimet sol-
emne. Pergjigjet e gatshme ka kohe qe nuk u mjaftojne me,
j 0 vetern per te bindur djemte, por as dhe veten e tyre. Dikur
ata ishin te varfer vertet, por kryelarte, sepse me punen e
tyre nisen nje enderr madheshtore, ndersa sot varferia e
Shqiperise ka mbetur si atavizem historik ne mes te Ev- .
ropes. KU:rsene vete rrezikojme' qe te ndahemi nga prindet
tane, si per te ~uar deri ne fund fatalitetin e skemes tragjike
te nje morali qe u ngrit mbi parime anjerezore, nj e moral qe
e ngre prindin kunder remijes dhe remijen kunder prindit.
Studentet e vrane friken dhe e afruaIi oren e Gjyqit te
Madh te Vetvetes. Te tentosh qe te hedhesh qofte edhe nje
;"
hap te vetem perpara pa rishikuar veten, do te thote te
vazhdosh te genjesh. Kush me shume e kush me pak, 'te
.;. gjithe kemi genjyer. Sepse e tille qe alternativa jetike e 50-
eializmit, ku per te ngrene pak duhet te genjesh veten,
ndersa pet te ngrene pak me shume duhet te genjesh te
tjeret.
Sot po flitet me shume se asnjehere tjeter per unitet
kombetaT. Por ne vorbullen e demagogjise eshte e veshtire
.....
!
1
.! I
[
i
41
.:...
te kuptosh nese te gjitheve u dhemb uniteti kornbetar.
Mendoj se ta duash unitetin kombetar sot, do te thote me
teper se kurre te urresh dogmat, kultin e individit dhe
policine e mendimit. Kushdo qofte ai qe nuk u kundervihet
ketyre anktheve te jeres sone, ai e instrumentalizon "unitetin
kornbetar" per qellirnet e tij, te vogla ose te medha, Ashtu sic
nuk mund te mohojme se forca rnobilizuese e ideologjise
komuniste ne nje vend si Shqiperia e rnbasluftes pati nje
efekt te madh per rindertimin e vendit, ashtu nuk mund te
mohojms se e nj"ejtaideologji sot ka nje force cmobilizuese.
Shqiperia e mori drogen ne doze te larte, shkaterruese me
euforine e fillimit dhe sbkrehjen deshperuese te zgjimit.
Shqiptarit te gezuar nga ideja e dernokraciss qe afrohet nuk
ka si t'i mjaftoje gezirni i tij per te qene i lumtur, sepse nga
ana tjeter qendron babai, vellai, shoku i hutuar qe ende nuk
e kuptop kete qe po ndodh, qe ende ka frike se mos eshte
perpara ndonje tradhtie tjeter te lark Apo pse jo, edhe
gjyshi i indoktrinuar qe nuk u beson syve te tij kUTlexon se
neve nuk na pelqen me te harne bar me parirne.
Ashtu si~ fal prindi fernijen vetern kur ky e pranon
gabimin, ashtu edhe Shqiperia do te na fale vetern kur t'i
rrefeherni, seeili per pjesen e tij. Ndersa kujt nuk i pelqen
qendrimi i familjes europiane deri me sot ndaj nesh, Ie te
nxitoje te rrefehet, sepse pa na falur Shqiperia nuk mund te
na fale Europa.
e.r., 19 dhjetor 1990
:.,t
:i
 .,
.r-r-r-.»
:,
·f

-I

i
42 43
I
0\

j
; kishte neuoje per mua. Ne pergjithesi partise i mjaftoniri 4-
.'
Ditet e para pas [ormimit te partise, mun~ohesha t~
. bindjo. veteri qe ky ishte uazhdimi logjik dhe s'hishte p.se ~e
.terhiqesha. Nje dite u futa ne njeren riga dhomat ~.k.6n~;ktlt,
ku me njoftuan se beja pjese ne 8-s~en hryesuese te PD. Kal~
sonte nga shtepia", me tha njeri prej atyre te dyve qe
duk~shin si udheheqesit, "ee do te bejme statutin".
Nuk besoj te kete gje me te veehiir« dhe me te merzitur n_e
bote sesa statutet e partiue. Megjithate pranova te shtYPja
nj« sash. Fotokopjova te miku im gjerman Pepi, n~ m.en?,re
hlandestine, edhe nja 40 deklarata te te drejtaue te nJer~u.~,
botuar qe me 1949 nga OKB. Na dukej vetja si ~ry~ng_rLte_s
me koken vazhdimisht ne torbe. Forcat e rendit qe kLShL,!
.rrethuar gjithe truallin e Qytetit Studenti kishin nje pamje
te rende, sepse ishin te shumta dhe te pajisura me ~as~at
5 veta. Shpejt rnorerri cilesimet radikale dhe ekstremiste. Ajo
minute zije qe kisha herkuar dote me permendej disa here
nga pardesybardhet si nje gabim i rende taktih, deri sa me
hoqen qafe .
. 8_hkrimi i meposhtem u pergatit si nie fjalim per nje
mtttrig te madh ne Qytetin Studenti. "Ne asnje meriyre te
mos {lase Klosi", tha neointelektuali qe kisha dashur ta
pershendetja qysh ne muajin maj, "nipi i beut dhe djali i .
homunistit." "Po une piherisht per uue dua te flas, per
ndarjet e shqiptareue me biografi", i thashe. "Ti ke kerku zi
per Mehmet Shehun", ma priti ai i egersuar, futi duart ne
xhepat e pardesy se dhe u drejtua per nga tribuna.
.,.
.'
"-: .. Editgati iu mbushen. syte me lot. Kurse une nuk e ndjeva
ueten keq, se ai ujeri igjate dhe iforte dhe mua me dukej sikur
gezoja edhe njehere, si nefemini, mbrojtjen e vella it te madh:
Ai miiing ishte nje zhgenjim i thelle. Udheheqesit e rinj
flisnin. me slogane dhe e kurseniri nga te gjitha anet diktaturen.
dhe presidencen e vend it .. Une kisha mbetur pese hapa
prapa elite's. Shihja kohen. e qethur te Edit ne mes te turmes
dhe me dukej se ai po qante uertet.
f.

dhe shkopinjte e tehnike« me te fundit. Duhej te kalonl,!, disa '.= Kur ktheheshim kokeuarur ne shtepi pas mitingut, me
dite qe ta kuptoja se ne te uertete nuk hishte asnj~ ~re~zk dhe :~
,. tha: "Sali - Ramiz, uniteti nuk leviz." .
.se friken me tii madhe e kishte ai vete, ose at.a qe Lshm ~~r~:.
Mbledhja e fund it ku mora pjese, ne oodrumzn: elegant te nje
udheheqesi te ri, ishte kulmi i merzise part Lake ~he at?' .~
kuptova se nuk isha per ate pune. Gjith<;ka me duke} e sht~re .
. Ah, pse nuk vemi edhe ne jashte shtetit, thoshte e zonJ.a ~
shtepise, kot i hyme kesaj valleje. (Nii tii vertete du~.e).qe
vallja po i peiqente dhe qysh ate <;aste shihte veten tek leulzt.:.
koktejeve neper sallonet e Europes me nje gotez shampan}e
ne dore. Edhe ne si gjithe Europa.) ..
Ne darke, ne mbledhjen e Zegalizimit te PD-se, ke:ko~a '''.:''
::r

:.~
nje minute zi peT gjithe martiret dhe viktim_at ~k?munz~:rut~.
duke perfshire edhe aia {emije qe rane uzktzme e luftes se
baballareve te ndare ne klane. .
VeTtet qe une nuk kisha neuoje per paTti, po as pa.rtia nuk

44
Ndarje me biografi apo barazi mundesish?
Me lejoni te them dy fjale per dieka qe keto ~~te e kerni
hurne te ziithe ne mendjet dhe ne fjalet tona. E
pa k a s ume OJ ••• ••.• •• 12
kujtoni kur ishim mbledhur ketu me ~?Je~era rmjera me. ..
dhjetor. Ishim te gezuar te gjithe, meg}lth:se ed~e ?ak f:'lk~
e kishim, frike nga dicka qe po ndodhte pe~ heT~ t.~.pare ~e
Shqiperi pas afer .pesedhjete vjetesh: Po k~JoheJ ~~egru~lm
i ri politik shqiptar, nje grupi~ <l:enuk ls~te me p.~~tI~ ~
Punes. Mbas a·saj dite gezimi sikur u terh~~, ge~lml 1
shqiptareve te mbledhur se bashk.u, i ~~.rkrahesv? t? PUT-
tise Demokrate, ia la vendin pasigurrse, mosbeslmlt dbe
fjalQve ne grupe te vogla. A e dini cila ishte ~ema k:.y~sore
e ketyre fjaleve, te pakten ne Tirane? ~J~ te~e ..ishte
biografia. Po po, biografia. Ne fill~~~ t~ fh.sm~ SI.n_~et~~
per njeri-tjetrin, per biografine e nJen-t]etnt: Fll.am eshte:
bi .. filanit nuk rnund te jete demokrat, tJetrl ka ndare
In 1 1J , • • ilezi
gruan, pra s'ka goje te flase, filani k~ qe~e l.p~IV e~~~~.
tam na shet mend. (Lexoni po deshet perdIt~ e.~he.. ~enn ~
Po uJIit"). Ne harruam te bejmepyetjenmeterendesishme:
a tshte fllani i ndershem per te qene demokrat? A e do ~l
bashkimin dhe rritjen e numJ;'it te sbqiptareve demokr~te.~
··zimin gnn' ~~enmidis tyre? Ne be:me dhe vazhdoJm~
apo d ocope , "\l bt" b·· .. d . tam
.,:
.,. te bejme mbrapshtine me te madhe qe e~ e ere .en
:.:,'
ne Shqip~ri: ndarjen e njerezve me bl?grafi. ~ika ~he
njerez te caktuar kane desbiruar per~ar)e~. e shq~ptareve.:
. :::.
prandaj edhe i kane ndare ata ne shqlptare :me blO~afi te
mire dbe shqiptare me biografi te keqe, me blOgrafi te kuqe
I
f
• I
45
'.
dhe biografi te zeze. Nje ndarje e thjeshte mbas Luftes - ne
fitirntare dhe te mundur - u kalua te farniljaret, fernijet,
niperit dhe sterniperit e fitim tareve dhe te te mundurve. Te
kemi parasysh edhe se kundershtaret politike nuk mbeten
thjesht ata te Luftes, porse u shtuan nga viti ne vit me
kundershtare te rinj politike. Ndaj familjes se nje njeriu qe
kryentenje akt te denueshem nga pusbteti, bie fjala arra-
..'. tisej, merreshin rnasa te rrepta, si internim i gjithe familjes,
diskriminim i plots shoqeror. Perfytyroni se sa njerez, sa
pjesetare te kombit te vogel shqiptar u perfshine ne sis-
.- temin e diferencimit sipas biografive. Sipas ligjeve qe asnjehere
nuk u shkruan, edhe femija e nje kundershtari politik
shihej si kundershtar politik dhe privohej nga disa te drejta
elementare, si e drejta per te zgjedhur vendbanimin, e
dtejta per shkolle te larte, e drejta per nje pune ne sferat
drejtuese, e drejta per udhetime j ashte shtetit etj. etj.
Mbaj mend qe ne vitin 1976, kur me doli e drejta e
studimit per degen Gjuhe-Letersi, si individ me biografi "te
mire", isba i vetmi qytetar i Tiranes dyqind mijeshe qe do te
mund te studioja gjuhen dhe letersine shqiptare. Cfare
absurditeti dhe ironie! Me njeren ane shtrengesa arsimore,
me anen tjeter shtrengesa biografike. Kujtoj sa e sa te
njohur te brezit tim qe kishin talente shumellojesh, edhe
talente te sigurta letrare, te cilet fale biografise se tyre "te
keqe", u paraqiten ne degen ushtarake, hodhen armen supit
dbe kaluan ne shi e ere dy vjet me radhe, ne vend qe te
dhe
studionin sipas prirjeve te tyre te natyrshme.
E kote te zgjatem. Secili shqiptar, secila familj e ka per te
.~:' treguar raste te tilla pa fund. Mirepo e rendesishrne eshte
qe historine tone te afert ta njohim, me qellim qe te .mos
lejojme me kurre per\!arje te tilla fatale ne mes te kombit
tone. Shtetijuridik shqiptar s'ka si ta pranoje me ndarjen e
paligjshme te luftes se kla~ave. Asnje ligj i botes nuk e quan
kriminel djalin, ne qoftEise babai ka qene i tille. Asnje ligj
nuk ia kalon djalit automatikisht fajet ose meritat qe ka
pasur babai. .
Le te mos harrojme nga ana tjeter se ndarja ne biografi
 46 47

nuk Iindi ne truall bosh, por shfrytezoi organizimin e

meparshem te shqiptareve ne kiane, fise, familje te medha
patriarkale, si dhe mungesen e pervojes se tyre me s~tetin:
Nje organizim i tille, ne vetvete, sadoqe feudal, nuk Ishte 1 "

paligjshern, ai ishte kanunor. Shteti i pare shqiptar i pas "

1912-eshasi ne veshtiresine e madhe te te qenit shtet duke

mbajtur njekohesisht organizirnin me bajraqe, familje pa~
tr'iarkale, farefisni.. Shteti i dyte shqiptar i 'pas ;I.944-eskalli ,.
'.
'
:

diktaturen totale dhe diferencimin "klasor" ne nje shoqeri
e cila ne thelb e ruajti natyren farefisnore, kusherinore dhe
ate te tarafit.
Keshtu pushtetmbajtesit i hodhen shqiptaret kurrder
njeri-tjetrit dhe u kenaqen duke pare se si ata urreheshin,
shtonin merite dhe villnin per njeri-tjetrin.
Atehere, a duhet ne, njerezit dernokrate shqiptare, t'i
kultivojme perseri keto ndjenja, a duhet ne ta gjykojrne
tjetrin perseri nga biografia? A do zhvillojme perseri Iufte
"
2 ishin. rifii'l;,n~~ndurioe nuk' u'pe~serit me.
, ." Refleksioriet
Pas teparave hishim pasur njer;ike frihe, me shume ankth ne
trajtat e nje leve qe tii godet prapa kokes. Kur dolem nga
-,
Reflehsionet 1hishte qene erresire dhe disa njerez qe rriniri
pa leuizur mbi urat e Lanes, me dukej sikur uertet fshihnin.
prapa shpine nga nje leue.
Nuk kishte gje me tii buhur se te shkoje pas Refleksioneoe
te shtepio. e Fred Kostes, megjithese duhej te kaloje njehere
neper ie gjitha erresirat e Tiranes, Fredi kishte zotesine e

:i
'. klasash, apo do te lidhirn duart per te shkuar drejt Europes? madhe qe te zbavitej me llurniri me te zi te puseve ose me
,i E dime te gjithe qe Europa nuk rnerret prej kohesh me momentet me te larta te leuizjes. Gjithmone, para se te
:~
biografite. hanim darken, ai do te ekzekutonte kercimiri tip Pashuh
iL Pra duhet te modernizojme ne radhe te pare menyren e njelloj ngerci anesor aritmik,jehone e kercimeue rok te viteu;
ij te menduarit dhe t'i pranojme njerezit edhe "me defektet e (60, qe perfaqesonte ngerciti e udheheqesue te rinj. Lapidare
1
:i
.j
tyre familjare". Ne krye te Ievizjes sone demokratike kane do til mbetet edhe shprehja e tij e me e dashur: "Arritja me
'i

,
ardhur tani njerez qe kishin edhe teserat e partise kornu- e madhe e epokes se socializmit ishte per te siuhe ne
niste ne xhep. Me vone vijne edhe njerez te tjere qe e kane masturbacioni. "
:, ndjere ne kurriz e deri ne palci~diferencimin klasor, njerez Ne tii oertete ne fillim. ne donim te organizonim rije sreoe
:: !
qe ndoshta ende kane frike te vij:hene kete tribune. Atehere urie para [LA, derisa tif arrinim lirimin e te gjithe te
=1 peJfaqesuesit tane do te dallohen pga, puna q.e bejne, nga burgosu.rue polltike. Greva do te behej me parrulla.te medha,
:: sinqeriteti dhe nga ndershineria;'Ne dot'tl hesojme at}'Te
".:,

j: qe do t'i mbg,nim perpara, te ulur ne shesh. Permbajtja e tyre

';i
shpresat tona per nje Shqiperi te lire~/te ve}lazeruar, de,- mund te lexohet me tej nil kete liber. Mirepo na erdhen lajme
.:i
mokratike. ' .. , se polida kishte per ta shperndare menjehere grumbullimin
ii!; .: ~~.
si tii paligjshem. Kurse po te futeshim brenda, nuk na
rII a.k., 22 dhjetor 1990 ngacmonte njeri.
.....
"
Refleksionet 2 i beme tii diel, me l1janar, ne mes te dites.
j!

"

i,
Prov.okimet nga skena ate dite ishin "diten per diell". Edi
_;;
lexoi shkrimin qe vijon, kurse une nje ese peT disidencen
·r
~,
"
shqiptare dhe poemen kushtuar mitingut te madh ne she-

~j~
Ii:
:l
.j:
','

',.

"

48
shin "Skenderbej". Megjithate salla elLA nuk do te degjonte
ato qe degjoi, dhe nuk do te bente ato qe beri, sihur tii mos
kishte ardhur i ftuar per nje bisede Kasem Trebeshina dhe
sikur mesuesi Gavrosh Leuonja, te cilit i pelqerite tii ngjitej
ne skene nen tingujt e kolones sonore tii "Doktor Zhivagos",
te mos jepte nje sinopsis mbi marredheniet iritime midis
Enuer Hoxhes dhe udheheqjes eerbe.
Ne fund te seances, qe zgjati me shume se 3ore, uendosem
te hartonim nje peticiori per Kuvendin Popullor, ku per here
tiipare do te denohej hapur Eruier Hoxha. Studentet firmosen
te gjithe, ndersa uersniket dhe te tjere me te moshuar, te
pakten nje pjese e madhe, u ngriten pa u vene re, sipas
pozites shoqerore dhe numrit te /€mijeIJe qe hishin, dhe iken.
nga salla pa nenshhruar.
Kuptohet qe nga Presidiumi nuk morem asnje piirgjigje.
Bile edhe shtypi i ri opozitar nuk shkroi asnje rreshi per ato
qe ndodhen me I l janar ne ILA, megjithese disagazetare te
tij gjendeshiri ate dite n.esalle.
a.k.
I kisha, xhami e manastire, nga te eilat 327 i takonin kishes
.j
-... '
49
.'.'
,',,'
Kush po e sjell demokracine ne Shqiperi
Kam degjuar me keqardhje qe shumekush me quan
ekstremist dhe anarkist, Mundet te jete edhe keshtu
megjithese une nuk kam kerkuar kurre qe te kalohet ng~
ekstrerni i dhunes kornuniste ne ekstremin e dhunes an-
:.
..'~ tikomuniste. Nuk do te kerkoja kurre qe shkaterrimid
shu~e viteve te shpaguhej me nje shkaterrim te ri, si ai qe
fillol.n~ .Sh.~odEjrrnuajin e fundit. Por desha vetem te kujtoj
se stili 1 perdorur nga vandalet e rinj nuk kishte asgje te
ndryshme nga stili qe perdoren vandalet e vitit 1967 kur u
shkaterruan dhe u bene vandalizma shembullore n~ 2169
kato~e r~mane me qender ne Shkoder. Iniciatorja dhe
fr~ezuesJa e atyre vandalizrnave ishte pikerisht nje Parti,
e .eila s~~ d~non me deri ne 20 vjet burg vandalet e rinj
diletante, qe thyen mama dyqanesh dhe rrobaqepesish.
Une nuk e perjashtoj, perkundrazi, e quaj plotesisht te
mundshme qe ndonje mendim imi per menyren se si duhet
luftuar m~~asel1i stalinist ne Shqiperi del jashte nga takti-
k~t e politikaneve dhe te partive. Sidoqofte, qe te jem i
SlDqer~e ~~ri ne fund, ky fakt nuk me intereson fare, sepse
mendoj qe detyra e pare e artistit si i "perkedheluri" i
Perendise eshte qe te mos e tradhtoje kUTTe te verteten
../ detyre te eilen shpesh here duhet ta harroje qe ne fillim t~
r~ges s~ t~j politikan~, si i perkedheluri i nje shtrese apo i
nJe klam te caktuar nJerezish. E quaj fat dhe nder qe kam
mu~desine t'i_mbroj pikepamjet e mia te ashtuquajtura an-
arkiste nga tribuna e studenteve, e eila eshte gjithmone me
. ~
..
.. ~.:.
 50 51

prane se vertetes. E verteta e pare qe na takon te gjitheve
ta mbrojme me force eshte se ishim ne qe, duke vrare friken,
shkaktuam terrnetin me te forte ne themelet e keshtjelles se
fundit zhdanoviane ne Europe, nje keshtjelle qe bllokonte
nga toka, ajri dhe deti cdo qarkullim te lire idesh.
Burokratet e KQ te PPSH mund te perpiqen sa te duan
per te na mbushur mendjen se eshte PPSH me ne krye
Ramiz Aline iniciatorja dhe realizuesja e reform ave ne
Shqiperi. Nje opinion i tille, ku pas emrit te PPSH fshihet
'nje grup i kufizuar njerezish, eshte propagandisbik dhe
ij demagogjik: eshte jashte Iogjike qe nje force, e ella .i dha
11
I!
'tapine e tokes fshatarit ashtu sl~ i dha Beqir Aga Selim
:t Myrtes celesin e Kulles se Barit, nje force e eila perveloi ne
~
acidin e Gardisteve te Kuq cdo kundershtim politik dhe hapi
I Gulaget per bartesit e ketyre kundershtirneve, nje force e
ella arbitrarisht shkaterrci dhe pervetesoi te gjitha vlerat
~
dhe pasurite materiale te Kishes ne Shqiperi, nje force qe e
~ :.'
",'I. ktheu Atdheun tone ne nje vend te izoluar dhe gjysem te
j eger, nuk mund te jete kurre iniciatore per te kundershtuar
~ vetveten. Kjo edhe per faktin se ne sferat e larta te udheheqjes
~
au, se Partise te Punes mungojne njerezit e ngritur nga poshte
~ lart ne saje te ditur ise dhe vizionit demokratik, mungon
I'
"'t
~l reformatori i tipit Gorbacov qe eshte ne gjendje ta shohe te
II
kaosin e deshtimit ekonomik dhe moral eshte toleranca.
Iniciatore e vertete e dernokracise eshte disidenca e
mtelektualeve te te gjithe Perandorise Komuniste, ku
perfshihen edhe qindra mtelektuale shqiptare, qe per gjate
45 vjeteve nuk hasen ne asnjelloj komprensioni nga ana e
Shtetit Antijuridik Shqiptar. Ata u treten ose vegjetuan
rieper burgje, ku edhe pse u futen si armiq W komunizmit,
e kishin te ndaluar te Iexonin cdo llojl itera ture tj eter pe rvec
libravete PPSH. .Ndensa reaJiz-U.~sja e 'dernokracise .eshte
forca e te shtypurve n~ te gjithe kete perandori absurde, qe
ne Shqiperi filloi te manifestohej spontanisht rnenjehere
pas renies se murit te Berlinit, duke arritur shprehjen e
pare masive vetern ne dhjetor te vitit te kaluar nga studentet
e universitetit te 'I'iranes, te mbeshtetur me pas fuqimisht
nga i gjithe populli. Nje opinion qe ben iniciator dhe real-
izues te demokracise nje grup te kufizuar njerezish apo nje
njeri te vetern rendon ne radhe te pare mbi komunistet e
!:: ndershern shqiptare, ashtu sic rendon rnbi te gjithe ne edhe
kulti i pagabueshmerise se Enver Homes. Mendoj se ka
ardhur koha qe figura e ish-udheheqesit te shqiptareve te
rishikohet. Eshte e padrejte qe disa aparateike te vazhdojne
ta instrumentahzojne sedren dhe ndergjegjen e atyre
komunisteve shqiptare qe luftuan, punuan dhe punojne me

P.l vertetert dhe te kaluaren drejt e ne sy. perkushtim, edhe pse me zemer te thyer. Indinjata e de-
'I
Diferenca ne qendrim e udheheqjes se PPSH gjate vitit mokrateve shqiptare nuk do tEl perfshije kurre masen e
te fundit ne krahasim me dekadat e meparshme qendron ne madhe te komunisWve te ndershern, siCmundohet te insin-
ii
!:
1; faktin se, nese deri nje vit me pare miopia e udheheqesave uoje nje klan icaktuar konservator. Por, nga ana tjeter, asaj
1'1
,: te paditur te PPSH bente te mbaheshin qendrime te prera .~ pjese njerezish qe ne emer te ideologjise marksiste il,l verseD
I'
to
kategorike, gjaW vitit te fundit presioni i brendshem dhe i ritmit te muzikes, abstraksionit te piktures, fantazise se
11 ,"j

J;I jashtem si dhe ekonomia - model ne dekompozimin e saj, e ~

,".. letersise, pantallonave biu xhins, flokeve te gjata dhe fun-
il detyruan Sekretariil e Pare te distancohet nga shtabi i tij i deve te shkurtra, nuk mund t'i mjaftoje nje pardon i lehte
paafte dhe t'i degjoje disa nga kerkesat kembengulese nga per t'u perfshire ne Ievizjen demokratike. Levizja dernokra-
,~

poshte. Kushdo qe deshiron te jete objektiv, sapo te ~liroje tike duhet te shohe me skepticizem edhe ata inteIektuale qe
te verteten ng-a frika, mund ta percaktoje qarte meriten qe renden te hyjnizojne Hyun komunist ne art, kulture, ne
11
j; itakon sekretarit te pare te PPSH. Ai nuk eshte as inieiatori shkenee, per te fituar pak lavdi brenda dhe jashte shtetit,
I' dhe as realizuesi i demokracise, por udheheqesi qe e kuptoi paste, tituj artis~ike e shkencore qe me siguri shume shpejt
lJi "
se e vetmja rruge per te mbiekzistuaT personalisht ne do. te shiten edhe ne Shqiperi si 5uvenire te nje kohe te
'J;

:t
ifi
'ft
'N
:+
:'i
,"

..!.
 52 53

perenduar, per te eilin PPSH po ngul kernbe si per zbulimin e vet me

PPSH nuk mund te ekzistoje me vecse duke kundersh-
tuar hapur dhe totalisht mentalitetin e saj. Veta Sekretari
i Pare ikesaj partie, Ramiz Alia, pat thene disa kohe me pare
se proceset e reja nuk mund te perballohen me psikologji e
me mentalitete te vjetra. Por tingellon paradoksale qe
Partia e Punes po i ben thirrje per solidarizim pikerisht
ketyre psikologjive e mentaliteteve te vjetra. Paradoksi
mund te rrezohet vetern po te bjere poshte thelbi i mental-
itetit qe sundon kokat e drejtuesve te Partise se Punes. Ky
mentalitet u jep here pas here t~ drejte njerezve nga Ian
poshte, ashtu si Zotiqe u dergon ndonje enderr te bukur per
te thyer monotonine e jetes se tyre. . vazhdoje te na vrojtoje emri Enver, demokracia ne Shqiperi
Kreret e burokracise shqiptare besojne mencljelehtesisht
se zhdukja e Stalinit nga piedestali .ne mes te nates, lirimi
i te burgosurve politike pjese-pjese si me pahir, hapja e
dyerve te ambasadave dhe kufijve, kthimi i levave te Partise
se Punes ne subjekte te pavarura elektorale apo kritikat
gjenial. .
Po flitet nga te gjithe per stabilitet politik dhe ekonomik.
Si gjithmone dhe kesaj radhe ata qe flasin me shume jane
ata qe e pengojne me shume stabilitetin, kreret e burokra-
cise shqiptare. I duhet treguar me cdo kusht dhe me te
gjitha format qe parashikcn demokraeia ketyre pronareve
te ideologjise komuniste ne Shqiperi, se heqja dore nga roli
udheheqes i partise nuk behet ne dekrete, por ne mental-
itet. Perderisa rnbi Pallatin e madh te kultures shqiptare
nuk do te hiqet parrulla e kuqe gjigande qe glorifikon
Partine e Punes, perderisa nga majat e maleve do te
do te jete nje utopi, kurse vellavrasja do te endet pezull mbi
kokat tona.
·i:
e.r., 11 janar 1991 ne lLA
:.,
:;

dhe autokritikat pa adrese jane te mjaftueshme per t'u

:....
mbyllur gojen mekatareve dhe per te mbledhur rreth vetes
: 't· besimtaret e perhershem. Ata nuk mund ta kuptojne se
masa te tilla gjysmake do te ishin te bujshme ne kohera te
tjera, ndersa sot, kur opozita eshte duke u organizuar, heqj a
e Stalinit ne mes te nates eshte nje procedure e marre nga
Testamenti i Hipokrizise kineze; lirimi i te burgosurve
politike eshte i paplote dhe nuk mjafton, sepse duhet edhe
pafajesia e tyre; hapja zernergjere e dyerve te ambasadave
dhe hezitimi per t'i ndaluar njerezit ne kufi, qe eshte jashte
~:~ : . natyres se ligjvenesve tane, i kthen ata nga akuzues ne te
akuzuar per kete braktisje tragjike dhe nga ana tjeter i
angazhon per te-Iejuar kthimin ne atdhe te te gjithe te
arratisurve politike. Kreret e burokracise shqiptare hab-
iten nga habia e cdo demokrati perpara fantazmave te
fushates elektorale, si organizata e BP e FDSH e BGSH e
BRPSH e VSH, te cilat iu serviren popullit si nje zhvillim e
pasurirn i metejshern i postmarksizmit totalitar. Ne baze te
ketij pluralizmi fantazmagorik u formulua nje ligj elektoral,
.;..
 54
Parrulla per nje greue urie perpara ILA qe nuk u be
Vellai im e~te ushtar. Flower-Power. Jo tirane, po
Tirane. Mos shili qimen ne syrin e vellait por traun ne syrin
I tend. Eja, jam miku yt. Fal 7 x 77 here. 'Te niserni nga e
i .
~ kunderta se nuk do te gjejme absurditet, ose t~ niserni per
1
i! absurditet qe te provojrne te verteten. Larntumire diktature.
E::: mc2. Jo te shkojm s ne Europe, por te biem Europen ne
Shqiperi. Zoti SHOK., nuk jam skllavi yt. Vella polio, pse me
shikon ashtu? Edhe bar po te harne, ata do te dorezohen,
MURlLUBURRIS'LU. Sheri Jozef dhe jo Shoku Josif.
Amani mor, lenani rehat.
. traumatizuar, ikane lene si rruge te vetme shpetimi braktisjen
. e keqe qe u personifikua ne nje individ osedisa individe,
S5
Disidenca shqiptare
Pak fjale ne hyrje para se te merrem me temen e
disidences:
Nuk jam dakord me tezen e perseritur gjithmone e me
shpesh nga zyrtare ose jo-zyrtare, se nuk eshte mire qe sot
te merremi me te kaluaren,' se po te 'shohesh rnbrapa,
mbrapa ngelesh, se ne duhet te shohirn vetem perpara. Ketu
nuk do te merrem me demagogjine, sepse dernagogjine nuk
ke nga ta kapesh, Mirepo edhe njerez te ndershem thone se
po te merremi me historite e kaluara, do te ndezim gjakrat
dhe atehere do te behet gurguleja, sepse njerezit qe e kane
pesuar do te kerkojne te marrin hak etj.
Absolutisht e pavertete. Ne kemi sot nevoje per te verteten
e historise sene si~ kemi nevoje per ujin, ajrin e buken. Ne
jemi rrethuar dhe gerryer nga metastazat e nje fenomeni qe
po nuk u zbulua me rrenje, zor se do te shkulet ndonjehere
nga shoqeria shqiptare. Metastazat jane shtrire ne ekon-
orni, duke e atrofizuar krejt.jane perhapur ne kulture, duke
e mediokrizuar dhe duke i mane frymen, kane depertuar
para se gjithash tek vete njeriu shqiptar, e kane mpire ,
e vendit te vet. Si eshte atehere e mundur qe ne te clirobemi
nga degezimet po nuk berne analizen e tumorit, po nuk i
shkuam ne origjine?
Te shpjegosh ate qe ka ndodhur ne Shqiperr per t'i
kthjelluar njerezit, per t'u treguar se e keqja kryesore, ajo
ishte ne radhe te pare sernundja qe kapi krejt nje komb,
: : '_
56
ishte nje sistem qe u injektua ne kundershtim me natyren,
historine, kushtet e shqiptarit - kjo nuk ka si te jete
shkaterrimtare, kjo eshte perkundrazi, sherimtare, Nuk
jemi i vetmi komb qe u masbtruam dhe ecern me hir a me
pahir ne nje rruge pa krye, mjafton te shohim popujt e tjere
te Evropes Lindore. Nga ana tjeter jemi i vetmi komb qe
sapo e kerni filluar shikimin nga pas, pra po vonohemi.
Atyre qe, me naivitet, u tremben historise po u themi: Ketu
nuk eshte fjala aspak per te nxjerre lista, ketu nuk ujepet
ish-te persekutuarve nje thike ne dore qe te vrasin ish-
gjykatesit e tyre. Perkundrazi ketu analizohet me Iogjike e
qetesi nje sistem i eili u dha njerezve thika ne dore dbe i
hodhi kunder njeri-tjetrit. Analiza, gjuha e se vertetes do te
beje qe ne, shqiptaret, te ndahemi njehere e mire nga e
kaluara jone tirane. Ne qofte se emra te caktuar ngjallin
frike dhe panik, Ie te mos permenden keta ernra. Ernrat nuk
jane fort te rendesishem ne nje sis tern qe funksionon ne
menyre te veber, ku jetojne te paralizuar jo vetem qytetaret
e thjeshte, por edhe vete drejtuesit, qe ne pamje te pare
duket sikur jetojne mire, te .ngopur e te kenaqur. (Ketu
eshte per te thene: Zot, na i kurse endrrat dhe ankthet e
tyre!).
E pra, veshbrimi mbrapa nuk. i sherben shpages kanun-
ore, por i sherben pastrimit shpirteror te shqiptarit, erreniosies
graduale te se keqes dhe nje fillimi te rio
Nje nga temat me te rendesishme ne kete veshtrim
mbrapa eshte: Aka ek.zistuar disidenca shqiptare?
Sbume here rna kane bere kete pyetje njerez te ndryshem
jashte shtetit: Si eshte e mundur, me kane thene ata, qe ne
atdheun tuaj tElmos kete njerez qe kundershtojne, njerez qe
flasin, shkruajne, pikturojne ose kompozojne ndryshe nga
y'kerkohet prej burokraCise zyrtate dhe normave te real~
izmit socialist? Ku jane Pasternaket dhe Solzhenicinet,
Kishet, Ku.nderat dhe Havelet shqiptare? A qarkul10n ne
Shqiperi nen dore letersi e pabotuar, disidente?
Edhe vete shume here e kam vrare mendjen mbi kete
57
pyetje, pa ditur t'ijepja nje pergjigje te sakte. Me naivitetin
tone, me ate iluzionin qe na rrahen me ~ekan ne veshe per
vite e vite me radhe, se ne Shqiperi ekziston uniteti i eelikte,
se cfare thote Partia ben populli, se shkrirntaret jane
ndihmesit e udheheqjes, se metoda e realizmit socialist e ka
ndonje perjashtirn gjenial, por kyverteton rregullin etj. etj.,
".:
e kemi pase ditur se Shqiperise vertet i mungonin disidentet
dbe Ieteraia qe perhapet fshehurazi. Kete pershtypje e
ndihmonte njekohesisht mungesa e irrformacionit, falsi-
;'I~ fikimi sistematik i historise, kycja e veprave, autoreve, .
'1,
ideve ne "dollapin e helmeve". Mirepe kohet e fundit, ne saje .
te disa teksteve te ndaluara qe kam hasur, vij ne perfun-
dim in se disidenca shqiptarejo vetern ka ekzistuar, par ajo
ka kaluar nje histori shume me te dhimbsbme, me te gjate
e me te ndrydhur nga gjithe sirnotrat e saj te Evropes
Lindore dhe Juglindore.
. Disidenca sbqiptare fillon qe ne oret e para te vendosjes
se nje pushteti e te nje ideologjie, me te cilat intelektuale,
shkrimtar s e artiste te ndryshern shqiptare nuk ishin
dakord. Ky pushtet qe ne krye nuk e pranoi ekzistencen e
mendimeve a rrymave te tjera. Megjithess ne dukje deri nga
viti 1946-47 ekzistoi njefare parlamentarizmi dhe shtypi i
lire, pikerisht ne keto vite u bene krimet me te renda ndaj
inteligjencies shqiptare jo-komuniste. U burgosen, torturuan
dhe u vrane me qindra kundershtare ideologjike, njerez qe
r,
.e,
nuk. kishin kryer ndonje krirn ndaj vendit dhe popul1it te
tyre, qe nuk bashkepunuan me pushtuesin, faji ivetem i te
cileve ishte qe mendonin ndryshe nga ideologjia dhe nga
.' .
~. njerezit qe erdhEin ne pushtet. Le te rnarrim vetem pak
shembuj. Qysh ne fund te vitit 1944 u vra, mbasi u torturua
e mbasi iu prene kern bet, nje nga perkthyesit dhe pub-
licistet me ne ze te Shqiperise, Lazer Shantoja. Ne vitin
1945 u arrestua folkloristi me i madh dhe nje nga poet~t e
shquar shqiptare, kryeipeshkvi i Durresit Vincenc Pren-
dushi, i cili vdiq ne burg ne vitin 1949. Ne vitin 1945 u
arrestua e nje vit me pas u ekzekutua botuesi i revistes me
te madhe kulturore te Shqiperise, etnografl me i shquar
 59
1, i

S8

vitin. 1990. Megji~_hate disidenca e tij nuk u mbyt, perkun-

shqiptar, njeriu qe iu kundervu hapur edhe pushtimit d~.8.Zldha vepra t~ shumta, sot e gjithe diten te pabotuara.
fashist, Bernardin Palaj. Me 1946 u arrestua dhe po ate vit Perpara Trebeshines kasta udheheqese ne pushtet kishte
vdiq ne burg nje romancier qe ishte me patriot e qe kishte sulmu~rted~est~ tjere shkrimtare qe vinin riga levizja
me shume vepra nga gjithe koleget e tij, rreth 400. Ndoc k omums e, S1 ejfulla Maleshoven.
Nikaj kishte hndur ne vitin 1864 dhe kur u arrestua, ishte .. ~a.vep,rat diside?te jane shkruar neShqiper'i te pakten
82 vjec. Po ne ketoviteu arrestuandhe mbaruan ne burg ose ,qe ?e V1 tet .50. J a~hte a~?heut me ka rene rasti te lexoj poezi,
para plotonit te ekzekutimit dhjetra kundershtare te tjere sl?~~' tre~me, ditare t~ shkruara ne burg, qe nje Perendie
artiste, shkr'imtare, stnografe, botaniste, historiane, ne nje di 511 kane kaluar kufijte e Shqiperise bashke m tc et
t t;{ ti P' e au ore e
pjese te madhe anetare te klerit katolik shqiptar, meqe ky ,', ?(.re arra lsur:,. 0 t i shohesh S1 specialist letersie 'nuk d
t;;
"

ishte edbe me i ngrituri dhe me rezistenti ne pikepamje te zbulosh ne keto k~jime vlera madhore, n~ do ~e gjes~
kulturore. Dokumentacioni me i plote per keto do te dale ndoshta Mandelshtamin ose Solzhenicinin Mirt ta t 'to h :
disidenci . . .. . epo raj s . ~
atehere kur te vije koha kur te mos ngjalle me frike dhe ~~'1. encen shqiptare Sl te' kufizuar nga ana artistike te
panik ne njerez qe e kane ndergjegjen te renduar- kerko~h :ne ..sb~~e ng~ njerez qe jetuan ose i shpet~an
Ne vitin 1947 u arrestua prozatori me i madh shqiptar i Rrethit te N ente te ferrit, Shtepise se te Vdekurve ki ..
viteve '30 e '40, Mitnisb Kuteli, i cili u dergua me pune te d k t . '" St di ' JOme
~ .~ . cl~ze~. u :uesit e mevonshern duhet t'u jene
detyruar ne tharje kenete, ku edhe tentoi te vriste veten. Ne IDlre~Jo~~s q~ ata arriten qofte dhe te kapin lapsin me dore.
po kete kohe nje autor i realizmit socialist shkruante nje ~etu eshte edhe ndryshimi me i madh midis disidences
rornan-flamur te metodes se re, "Keneten". Kuteli shpetoi shqiptare d~e.asaj te vendeve te tjera te Evropes Lindore.
dbe u Iiru a, por kuptohet qe nuk. mund te shkruante me me ?uJ~~.. ~ovJet~ ka qex:e vertet i tmerrshem, mirepo Rusia
,,' hrine dhe mevetesine e dikurshme. Pra, mund te tbuhet se e~hte nJe ve~d 1madh, 1pamate, dhe syrit te Vellait te Madh
i : ..•
I· " disidenca e tij ishte neutralizuar. dikush do t'l ~~p~tonte, siy i shpetoi Bulgakovi, Pasternaku
I ,,' Ne saje te shtypjes totale tElmendimit kundershtar ne apo ..Solzhe~clIu. Ndersa ~hqiperia ishte shume e vogel,

I
1
I
gjysmen e dyte te viteve '40, mund te flitet vetem per
disidente te martirizllar dhe jo per disidence shqiptare. Zor
te jete ruajtur ndonje gje nga sbkrimet e pakta te ketyre
.~
vetem dy mih~n, dhe ata dhJete, njezet ose dyqind disidente
k??trolloheshin m: ~~~e te gishtave nga Vellai i Madh, me
n~e b~ton._DheShtepl te Vdekurisbkishte plot, ashtusidhe
i
1 " .:! kundershtareve te hershem, perjashto ata autore qe u Slbe~ .5hqlptare ~eT syrgjynet; ato edhe sot nuk jane zbrazur
\
I
"
';'1 larguan nga vendi, si Arshi Pipa me Librin e tij te Burgut. ploteslsht, aq. t.e populluara isbin. Aq me pak mund te
i ',
1 N e vitet '50, megjithe pershtypjen e vakuumit qe krijojne kr~ha.sohet dlsldenca shqiptare me ate te vendeve ish
i.:: -:.i librat tane te historise e te letersise, kundershtaret e '.socl~hste ~e'~vropes Qen9rore,. 5i p.sh. te Qekosiiovakise.
!
·1 !', opinionit nukjane zhdukur krejt, perkundrazi k~ne lindur .Pres~q,ep~l~'te sotem ~ek Vaclav Havel, 'shkrinitarit me te
1 ". , te rinj. Kasem Trebeshina eflbte nje nga ata autOTe, qe rane sI:.~~a~,dls1~ent te Lindjes, ne do t'l.thosbim: J u keni vertet
~ {. ·.n·
~ . l:~.; i
ndesh qysh ne fil1im te viteve '50 me mendimin zyrtar dhe nJe,Jete preJ.m~rtiri, z.oti Havel. Ju asnjehere nuk i keni
I :".P!
E .j.:
kerkuan qe ne ato kobe, me nje kuturisje e rile nje guxim te tradhtuar
M ..th ..k
bmdJet tuaJa. Per kete keni be" e" dh b
.. r e e urg.
~ ,,"; ;; pabesueshem, ate liri e demokraci qe ne kerkojme sot. Ai U . eg)l. ate. unders?tareve shqiptare te opinionit burgu qe
'. : ~.
trajtua nga regjimi si anarshist i krisur, ai u denua megjithate
; :

:,1,', ' j;
. ~:.
JU kem V~aJtuT, me ~bra e me makine shkrimi ne tryeze, me
I·: .~~

~ me burg, sistematikisht, koleget e tij shkrimtare e denon_' veprat qe botoheshin e luheshin ne perendim, do t'i dukej si
f, 1"\ cuan disa here, ne vitet '50, '60, '70, '80, e deri tani vO.nene

I· ,:iii
 60
61

shtepize pushimi, E dini ju se ushqimi ditor i te burgosurve

politike shqiptare nuk mund t'i kalonte 2 Ieke e 20 qindarka? ::;

E dini ju se ne burgjet shqiptare nuk te lejohej laps e leter ,,'

dhe autoret i shkruanin veprat e tyre a memoria? E diniju

se nje klerik shqiptar ne nje te Premte te Zeze shenoi ne nje
cope leter "6 prill" dhe per kete u denua te bente nje muaj
biruce, i shtrire ne cimento dhe pas ca kohe vdiq? E dini ju
se synirni kryesor i burgjeve tona nuk ishte qe ta mbante ZP ngre zerin
njeriun diku te vecuar nga bota, por qe ta poshteronte
dinjitetin e tij me te gjitha menyrat? Jujeni mbajtur shpesh "Di~identet valle do te na nxierrin nga situ~ta?'"
(22 janar 1991) ..
nga qeveria komuniste ceke edhe ne arrest shtepie, Mirepo
ne Shqiperi te gjithe shkrimtaret e ndershem, edhe ata qe
nuk u denuan, praktikisht ne arrest shtepie kane qene. Ne artikullin "A ka ekzistua .di id h .
gazeten "RD" me 19 . r 151 .enc~ s qlptare" botuar ne
Mund te ndalesha ketu edhe ne disidentet e viteve '60, dekI ara t..e sensaclonaIe'
. janar 1991, studiuesi Ardian KIosi ben nje
"N k . d k
ata qe internoheshin pse kritikonin nje roman, ose denoheshin gjithmoneemes . ~ Jam a ord me tezen e piksentur
pse nuk lejonin shkaterrimin e ikonave dhe afreskeve te eshte mire qe so~~~sh nga m.stanc~ zyrtare ose jo zyrtara se nuk
e men-eml me te kaluaren; se po te shohesh
vjetra shqiptare, tek ata qe arrestoheshin per nje pagezim. prapa, prapa mbetesh, se ne duhet te shohim vetem oa "
Mund te ndalesha edbe ne disidentet e viteve 72-73, ne M k'r kr d . m perpara
: e ~ ~ 0 te studiuesit "bashkekohor" artikuIlshk "".
stuhine qe u leshua edhe nje here mbi kulturen shqiptare n-e h te traJtoie un'" t .. .. . rueSl
J Je nga emat me te rEmdesishme" t·· .. htri .
dhe Iirite elementare te njeriut, te flisja per ata poete, rIm1 t
Phra~a te gj~rave, pikerisht ate se a ka ekzistua: vdie~'d .
piktore, regjisore, arkitekte, aktore, kengetare qe u bur- s qiptara? S1 sht .. " k .. ·· . Sl enca
se "Shum~ he e yse ~er ..et:, ~1~ ~~~aron vete, eshte bere fakti
gosen, u vetvrane, u ernenden ose u paralizuan shpirterisht.
Mund te shkruaja edhe per disidencen e heshtur, per jashte shtetit rau:~ n:fja7:r:a :~::::j:t 1~reZt te nd~she~
tare ne Austri .gjate viteve te fundit). u ime pasumverS1-
disidencen e kamulfuar, per disidencen e poshteruar, por
me duhet kohe per te gjitha keto. Pastaj, edhe me mire kete kal~a~:~t;~:~:o;~~~:e:e~:;~~~~~~~e ~~~IioZnen ekdoshJevete s~
", ".
.bistori do ta bejne ata qe i njohin gjeTat me nga arer, do ta 1944eku h ··1947···. . "" se us u vrane
~ a mu ~. me -e~. Perpara zbulimeve tEltill a sensacionale
beje me mire nga te gjithe koha.
.n~ ~ quh~t "fismk" misioni i studiuesit tone? Densa '
synoJme te shko]me drejt Evropes (k' E ..... ne
Kerkojme me force lirimin e te gjithe te denuarve te disidente), perse te mos ke1'kojme edhoen;:~ ~e ~appatsur edhk ..e
opinionit dhe shpalljen e
tyre publikisht si te pafajshem. dhe Solzhenicinet Ki h ..t K
Pik" . ht k"'~
Jane as ema et
~.e '.. underat dhe Havelet shqiptare" (?1)
Kerkojme nga udheheqja e shtetit shqiptar sot, ne kete salle er1s etlJ mls10m 1 hyn edhe st d' . ..
''heronjve te disidences" nuk .. u lUes! yne. Emrat e
ku u krijua Republika Popullore, qe te tregohet me ne fund
tyre do te thuhen kur te v··.. na l,~ep,por na p:emton se "emrat e
: ;:. ~:
e sinqerte, te pohoje shkeljet flagrante te te drejtave te shohesh si specialist I t··1]e.kohak' Pda~~ase, Sl~thote v.ete: "Po t'i
njeriut qe kane ndodhur tek ne dhe te beje per kete nje gjest e erSle, nu 0 te zbulosh ne"ke··t kr'"
te madh publik te ndjeses. Rrofte liria.

a.k., 11 janar 1991 ne lLA

v Ieramadh ." D k
ore....
.
u e g)ykuar me kete "k t"
~udiuesi yria nuk ka puna me se te merret eUnd:~~a
P~het dhe kalon kohen duke u marre me "dl'S1'd'
k a Iuares Po t" . h ..
d" h
:~~e
0 IJlme
.
e:~ ::
ente··t"
e se
..
. r 1 gjes ato ne faqet e gazetes se PD sot, kur te
 'i!?'
l

62 63
d

gjithe (te pakten ne fjale) kane shprehur zotimin pel' te kapercyer

gjendjen ne te cilen ndodhemi, nuk mund t'i kalosh pa ikushtuar ,':;:0

vernendje. A thua disidentet do te na nxjerrin nga situata e Dy shqiperime nga "Ferma e kafsheve"
tanishme? Xhorxh Oruell
Dosjet e se kaluares dine t'i shfletojne te gjithe. POl' sot nuk
eshte koh a e shfletirnit te dosjeve. Sot eshte koha e perballimit te
situatave te rends qe po kalon vendi.
N derkombetarja
Hamdi Jupe
Cohuni ju, 0 te munduara
Ju t'urta shtaze ane e rnbana
Mendoni diten e gezuar '
Kur gjit}fe ne pjate te arte te hams.

Boten mizore ta shkaterrojme

Qe vetern kafshe t~ kemi prane,
,,'

..
"
Na bucet gjaku i perveluar
S'duam njeri e as trrane.
~.

Asnje kapister ne zverqet tona

Dhe cope e ~ike cdo kular
Kamzhike, vargonj, shpore te rend a
Te gjitha do t'i, cojme ne van.

Plot krunde, miser e foragjere

.,.' Boten e re ne ta ndertojme
Terfil, tershere e elb e rreps
Tagji e sane ne t'i zoterojms

Bahcs me lule ta bejme atdhene

Ku rrjedhin ujerat e kulluar
;1 Tek rreh puhiza mbi lendine
II Ate Diten tone te enderruar.
Ii11
I:
ii , :
okuaj e pata, 0 qe e vica
I, , Atdheu puns kerkon nga ne,
t" , Edhe po Diten s'e arrijma
'" . ~'.'
i:
"

~.~
':"
Le te na shkoje djersa rreka.
i.:
.. 1::
~'" , ;
-"i~ ,<

f
t. i;·
J; ;'
a,
 64 65

Cohuni ju, 0 te munduara

Ju t'urta shtaze ane e mbane,
Mendoni diten e gezuar
Kur gjithe ne pjate te arte te hame.

.~.

Shoku Napoleon a.k.: Kasem. Trebeshina banoti ne katin e hatert te njerit

nga pallatet e shumte pa ngjyre) pa suva dhe pa gezim te
Ti mik ijetimeve! Tiranes. Hyrja esht« teper e ngushte. Kasemi punon ne
Ti drite Iumturie! dhomeri ku priten miqte. Te vjen ~udi se si mund te stre-
Ti zot plehurie! hohen nif ate dhome te vogel gjithe ato doreshkrime qe ka
Oh, see m'u ndez ky shpirti zjarr shkruar ai nejeten e tij. Ngajashte nuk duket pothuaj asgje;
Kur ty te kam pare veq zbukurimeue ne bufene dymbedhjetemijeshe, sheh. disa
Te ndritshem rrezear libra ne rusisht dhe anglisht. Meqe kjo dhome pritjeje eshte
I madhi Komandar e vogel, aty s'ha vend per tryeze pune. Shkrimtari e ue
:! Shoku Napoleon! makinen e shkrimit mbi divan dhe punon i perhulur mbi teo
QekuTse ka dale nga burgu, jeton me nj« pension prej 370-
Se ti u dhe gjithe lekesh,
Qka deshen bijte e tu Ne femini kishim. (rike nga Kasem. Trebeshina, i cili eshti?
.,. i;. Barkun plot e kashte per t'u zhgerryer; martuar me nje husheriren. time ..Te rriturit na thoshin. se,
::
.',
I vogel e i madh per fat te keq, ne rrethin tone prej familjesh tii mira,
Si qingja flene ne stalle komuniste, kemi edhe nje njeri jo te mire qe Partia dhe shteti
Se ty te kane ne balle detyrohen ta mbyllin ne burg, prej Zigesise se tij. Pastaj,
Shoku Napoleon! Kaso eshte pak i semure, uerenin. Per hir titse uertetes duhet
thene edhe qe ne fund te ketij rundi bisede per Kasemin, im
Nje gic sikur te kisha ate shtonte: "megjithate ne Lufte ka qene shume trim, eshte
'a-

.. :' Te imet sa dy gishta plagosur pese here." Prandaj sa here shhonim per uizite te
Te vogel si spurdhjak kusherira, une kisha (rike ne zemer se mos na dilte si fan-
D.odinte pa vonuar tazern nga dhoma e tij ai njeri ifrihshem, me kobure ne dare
Me zerner te qeruar dhe bente ndonje ueprim te semure. "Po punon", thoshte;
Te klithte i lotuar: shoqja. Ne te uertete, Kasemi nuk dilte te na takonte.
"Shoku Napoleon!"
.... ...Le te kthehemi prapa ne histori dhe le te shohim se si
pershtati a.k. qendronin punet ne kohen e Luigjit te Katermbedhjete.
Atypunetishin ndare ne menyren me te qarte. Mbreterit
i:[
.1:

~}.
:'.:
.1'
','
 .~.

66 67

dhe Princat e kishin siguruar pjesemarrjen e tyre ne veprat
me serioze. Ata leviznin vetern neper tragjedite, kurse
populli, te gjithe ata qe ishin me poshte se rnbreter'it dhe
princat, e· kishin vendin e tyre ne veprat qesharake. Ata
ishin objekt gazi, perqeshjeje dhe fyerjesh te te gjitha
llojeve.
Tashti, a mund te pranohet si e drejte qe nje gje e tille te
zbatohet ne shekullin e njezete dhe ne nje shoqeri qe
. .pretendon se eshte socialiste?
e.r.:...Mbas cdo rreshti qe lexoja nga Promemorja per
Enuer Hoxhen e uitit 1953, ndieja qe salles i mbahej fryma
dhe i rritej tensioni. Edhe per mua qe e dija se ajo qe po
thuhej me ze te larte me 11janar 1991 ishte shkruarnga nje
shkrimtar disident afer 30 vjet me pare, qe e ueshtire te
ambientohesha me idene se teksti thuajse profetik i Promem-
orjes nuk ishte pergatitur sot nga dikush qe e kishte perjet-
uar hap pas hapi te gjithe auenturen djallezore te monarkut
homunist ...
nizmin dhe tii nesermen mijera tii tjere qe nuk ishiri ate dite
ne salle dhe e degjuan incizimin neper haseta. U ngrita ne
kembt: dhe e ftoua per ne shene, nga radha e pare, andej ku
ishte ulur, autorin e Promemories, njeriun epathyer, tii cilin
deri ne ato momente pak uete e njihnin nga inicialet K. T. dhe
shume s'e hishin. degjuar kurre, duke e paraqitur me [razeri
e fundit te let res se tij drejtuar gjeneralit Enver Hoxha:
Mbeterri me respekt, Kasetri Trebeshina.
Burri .trupuogel, i ueshur me nje pallto te ujeter te
mberthyer deri lart prej riga dilte nje shall nsisre hiri, u cua
e
dhe njekohesisht me te e gjithe salla lLA qe shpertheu ne
ovacione. Ndersa hipte ne skene, te rinjte e shihnin me
admirim ate burre qe per te mbijetuar hishte zgjedhur
rrugen me te ueshtire ...
...Ne perfundirn te ketij procesi historik ju do te dety-
. roheni te vrisni njer i-tjetrin dhe populli do te mbytet. ne
gjak.

Ne qofte se ne do te pranonim se jemi ushtare te parfise

sic bejne me mburrje shume njerez pa u thelluar ne nje gje
',1 qe shkon shume larg, atehere do te na duhej te pranonim se
.. !
:.i ne parti ka edhe nenoficerel.; Pastaj do te shkonim me larg,
duke pranuar se ka oficere ... Duke shkuar edhe me larg ne
do te pranonim se ka edhe gjenerale dhe mbi te gjithe nje
kryegjeneral!... .
Dhe edo te benin te gjithe keta njerez te mbyllur ne kete
piramide te cuditshme?
Kuptohet! ... Do te asgjesonin njeri tjetrin!... Dhe per kete
duhet te mendoheniju qejeni ne krye te piramides!

. ...Pasi shqiptova fjaline e fund it, salla e elektrizuar krejt

priste ne heshtje emrin e autorit te asaj letre qe kishte
sfiduar kohen dhe~permes harreses 30-ujeqare, kishte ardhur
deri aty per te pershendetur e njeheresh per te uene ne
mendime qindra tii rinj qe enderronin tii zhduknin komu-
 68
':'"
Interviste me Kasern 'I'rebeshinen
EDI RAMA:Tam, perseri ekam hyrjen me thashetheme.
Le te dale ndonje ketu dhe te thote, si ne ate telegramin dje
ne televizion, qe deshern te hidhnim balte mbi figuren e
shokut Enver Hoxha. Ne nuk duam te hedhim balte mbi
....~
shokun Enver Hoxha, por te heqim balten qe nil ka hedhur
ne koke shoku Enver Hoxha.
Spiunet qe jane ketu ne salle le te shkojne te lajmerojne,
por po u kujtoj ate qe i tha Hamleti sherbetorit te tij kur e
nisi si korier. E pyeti ai: "Duhet t'ia them te gjitha fjale per
fjale?" "Tbuaja si te duash", i tha Hamleti, "por mos harro
;; : thelbin". Keshtu edhe ata, te pakten te mos na shesin. Ose
me sakte, t~ mos na ndryshojne, te na shesinkeshtu sicjerni.
K.a. 24 ore qe me ka rene ne dore ajo qe lexova dhe ka 24
are qe mendoj vetern per kete moment. Kemi perpara nje
nga komunistet me te flakte te luftes Nacionalelirrmtare,
delegat ne Kongresin e Pare re Partise se Punes se Shqiperise
qe u mbajt ne kete salle. Duke qene se ka 45 vjet qe hesht,
me sa .duket ka shume gjera peT re thene. PeT kete arsye
menduam qe ta ndertojme ne forme interviste kere takim.
(Pyetje nga salla: "Sa vjet burg ka bere?") . te njejten tryeze qe e kane mbyl1ur italianet. Nga italianet
Atehere, meqe nuk jemi ketu nje tribune bolshevike, po
. 'p .
perseris pyetjen e salles per Kasem Trebeshinen: Sa vjet
. ..;.'
.~.
burg keni bere? . Ishte, te them te drejten, zotrii. jurist, te gjitha gjerat i
;. '.~:
. ~. ' KASEM TREBESHINA: Une kam here pak, ka te tjere
qe rna kalojne mua. Ka njerez nga ata qe kane bere 41 vjet
burg ne·Shqiperi, edhe kane vdekur ne burg. Kane here 41
vjet dhe kane vdekur ne burg.
69
(Thirrje: "Poshte komunizrni!")
Keshtu qe nuk me bie mua te dal perpara tyre. Ka nga
ata qe me 35 erne 37 vjet forrnojne nje Iiste te madhe.
Une kam qene denuar pese here ne jeten time: dy here
....
~: nga fashistet edhe tri here nga komunistet. Nuk dua ta
pergjithesoj kete gje, se une jam denuar direkt, personal-
isht, nga Enver Hoxha dhe Mehmet Shehu. Dornethene nuk
hyjne te tjeret ne kete. Gjithsej, gjate periudhes se pushtetit
te ashtuquajtur popullor, jam denuar me 17 vjet burg
(fishkellima "vuu, sa shume"), keshtu qe nuk hyj ne radhen
e atyre qe jane denuar shurne. Une hyj ne radhen e atyre qe
jane denuar me pak se te tjeret. .
E.R.: Me falni salla, te bej nje nderhyrje. Ato fishkellirna,
qe jane fishkellima habie dhe qe dalin nga shpirti, nuk eshte
,. nevoja t'i nxjerzim, sepse kemi kohe qe nafishkellen shpirti
t dhe, po te fillojme te fishkellejme te gjithe, do te degjohet
deri ne Komitetin Qendror.
Zoti Trebeshina (- u lutem) aka pasur ndonje ndryshirn
midis proceseve qe ju ka bere fashizmi dheproceseve qe ju
ka bere qeveria komuniste?
K T.:N dryshimi eshte shume imadh. Une kam ne shtepi
dokumenta, jane edhe ne Arkiv te Shtetit - se une u
mundova njehere per ~eshtje te pensionit te bej dieka, fitova
edhe nje gjyq qe s'me dha asgje. Po te shohesh procesin e
fashisteve me procesin qe eshte bere sipas udhezirneve te
udheheqjes se Iarte kornuniste, ndryshimi eshte mije per
qind, nuk ka konfrontim. Bile une kam pasur fatin, fatin e .
madh mund te them, qe ne burgun e vjeter, ne demmin e
pare, te mbyllet hetuesia ne po re njejten dhome dhe ne po
ka ardhur nje major i hetuesise qe perfaqesonte Gjykaten e
Larte ushtarake te foreavete armatosura italiane ne Shqiperi.
parashtroi ne menyre te rregullt. Kurse juristi qe erdhi per
te mbyllur hetuesine ne korrik tEi'54-es ketu tek ne, sillej ne
nje menyre qe nuk mund ta quaj njer~zore, me nderhyrjet
e tij e me te gjitha. Kjo sepse gjith~ka ishte e dhene, bile ata
 70
d! .
ta thoshin qe me perpara, pa filluar hetuesia: do marresh
kaq dhe rri rehat, mblidh mendjen. Keshtu ne te trija.
proceset, bile procesin e dyte, denimin e dyte e kam pa
kurrfare vendimi gjyqi, nje gje qe eshte anomali e madhe -
po nuk jam vetem une, ka dhe raste te tjera. Sado qe jane
shurne raste te r'ralla, ku s'ka as vendim gjyqi, s'ka as
normalizim te Prokurise per arrestim, nuk ka kurrgje,
. ~
s'ekziston asgje, ekziston vetern fakti qe jam ne burg, regjis-
truar ne dokurnentat eburgut,
Sa per mua, une, qe n~ fillirn te arrestirnit, u thosha: me
rnua s'kini gje, cfare faktesh kini, shkoni nxirrini dhe une u
pergjigjern pyetjeve. Hetuesine e karn mbyllur me te prere,
qe ne fillim. Megjithate ata thoshin, ne dac fol, ne day mas
fol, denimin kaq eke, pune per ty.
Ne proceset mia kemi edhe procesin e fundit, ate te '80-
es, qeu be per arsye se une nuk pranova te votoj. Refuzova
votimin, gje~:.).;po ta shohesh edhe me kushtetuten ne fuqi
eshte nje e dr ejte konstitucionale imja: te votoj ose te mos
votoj, ose te votoj kunder; i kam te gjitha te drejtat. Mirepo
ata, per te mos me denuar direkt (bile hetuesia me ket~
hapet, e ka vene siper: ka refuzuar te votoje; me kete e b api
. \ edhe prokuroria seancen e pare te hetuasiserpra, per te mos
.,, me denuar per kete, me hipokrizi i kerkuan ndihme krye-
it sise se Lidhjes se Shkrimtareve, pasi i moren te gjitha
<i ,
doreshkrimet e mia ne menyre te paligjshme. Se doreshkri-
met jane te mijat, ti ke te drejte ta shash doreshkrimin tim
prej momentit qe ai eshte i botuar e te kritikosh e te besh
\!fare .te duash m~· tEf;:gor doreshkrimi eshte ne shtepme
tim~ .. Rete e kane bere ttf trija heret, bile vellimi i pare i
poezive, "Kenget e kengeve", ka qene prezent ne salH~n e
gjyqit·ne te trija ekspertizat. Po nje libel'. U denua nje here
ai, prape te dyten, prape te treten; i njejti libel' tri here.
; ~;
Keshtu i mblodhen te gjithe lib rat ne shtepi, i ~man ne
.~:
,
....". ,; dhomen numer 4 te hetuesise, poshte ne katin e dyte, dhe
. '.. "
i kerkuan kryesise se Lidhjes qe te vendoste peT to. Kryesia
e Lidhjes krijoi komisionin prej nente vetesh me ne krye
Dalan Shapllon dhe ai, duke qene prezent ne sallen e·gjyqit,
71
ngriti akuzen qe unejam kryemodernisti boteror, nje agjent
i imperializmit, e bile jo agjent, por imperialist dhe armik i
betuar isocializmit. Dalani u nxitua te thoshte edhe iEnver
Hoxhes, e tha kete, por kryetari igjyqit i tha, jo, mos e ze ne
,. goje emrin e tij. Dhe Dalani, me bindje te plote, si ai qeni i
,~
~. rr ahur, tha, mire, dhe nuk e zuri me goje, Keshtu, kjo ishte
l
>
ajo akuza qe do te rnbeshteste ate te paren, te votimit. Me
kete doli komisioni i Lidhjes: qe veprat duhette digjen.
K~.teLidhja riuke ka beJ~ vetern me mua;·PO.r.8.d.be me
te tjere. Me·mu"a·~ beri nje~ike"iHe te gjere,jo aqte ngushte
sa e ka bere me te tjeret, gje qe me dhamua te drejten t'i
thosha trupit gjykues se, derisaju prute tere Lidhjen ketu,
mua me jepet e drejta qe t'i referohero Ainshtajnit dhe te
them fjalet e tij se, pergjersa u deshen 100 firma gjermane
per te me perjashtuar nga Akademia Gjermane, ky fakt
tregon se une jam dikushi. Edhe une, pergjersa prute tere
Lidhjen, jam dikushi. S'ka si te shpjegohet ndryshe.
E.R.: Zoti Trebeshina, c'mund te na thoni per burgjet
shqiptare. '
KT.: I pandehuri ketu tek ne quhet fajtor qe prej
momentit qe i hidhen prangat. Bile mund ta vertetoni vete
nje gje te tille, nuk ka nevoje te ngul kembe une; po te lexoni
fjalimet e Enver Hoxhes, do te shikoni qe ai, pa dale akoma
ne gjyq njerezit, i quan tradhtare, gje qe asnje ligj ne bote,
asnje karte, asnje vend i botes nuk e lejon. Kjo eshte shkelje
flagrante e te gjitha ligjeve. I pandehuri nuk mund te quhet
fajtor, deri ne ~astin kur i jepet, ne fund, pas apelimit,
. vendimi perfJJ,ndimtar. Kurse ketu tek ne po, qe ne ~astin e
prangaye, ·bilete burgosurve, shumices - mua nuk rna kane
bere, porte tjereve ua kane bere - u fusin edhe thesin ne
. koke dhe i ~ojne me thes.ne qeli. I mbajne ne biruca ku nuk
mund te rrijne as derrat, ku edhe derrat ngordhin. Ngo-
rdhin ne birucat ku mbahen te burgosurit, pa ajer, krejt pa
ajer, me ushqim jashtezakonisht te keq; ushqimi i te bur-
gosurit eshte 2lek e 20 qindarka. Nuk eshte puna ketu pse
eshte 2 lek e 20 qindarka; POl' mua me ~udit fakti, yfare ka
bere mjekesia shqiptare, ku eshte mjekesia shqiptare, kush

72
e ka firmosur kete diete per te burgosurit?
Po edhe kjo nuk eshte gje. Gjeja me e tmerrsh.m~ qe
ndodh eshte tentativa per ta shkaterruar ne burg njeriun,
per te shkaterruar plotesisht personalitetin e tij. Se burgu,
ne fund te fundit, njeriun nuk e shkaterron, njeriu i qendron
burgut i qendron edhe deri ne fund, por ajo qe e shkacerron
eshte vetern kur thyhet, kur thyhet personalitetii tij. Kjo ka
bere qe shume te burgosur qe kane qene me vullnet te debet
te jene tbyer, .'te jene bere spiune, t'i kene ber~. l~c~:a,
pjeserisht per fajin e tyre qe s'kane qendruar, por a.t~PJ~seI?,'
me te madhe duhet ta mbaje sisterni 1 organizirnit te
burgjeve. Une iketij mendimijam, se ai ika thyer edhe ika
~njerezuar njerezit neper burgje. ' . rrahje.
Neper burgje dhuna ishte nje gje e dites. Per hi~gje.-:per
shembull, nje rast te tregoj konkret: Vrapon nje i burgosur,
qe sapo kishte Iare ~orapet, vrapon ne rresht kur behesh
apeli. Vetem pse kapteri ate donte ta rrihte, i tha: pse ~e I.are
.: ~ ~orape,t? Edhe e marr in, e kane rrahur ne biruce, der~sa 1k~
vajtur tensioni pese. Pastaj, nga frika se mos u v~~~te .ne
dore nuk donin ta binin ne Tirane, se ndofta ndonie mjek
ketu ne Tirane fliste - e kane shpure ne Lezhe; brenda 24,
,; . oresh u rnunduan ne.rianimacion, e prune ne vete edhe e
.;; ,
I, sollen prape ne burg. E kam pare kete person - se isha ne
inferrnieri - e' kam pare kete person me brinje te thyera,
krejt te nxire, i gjithe trupi. Por kjo prape eshte nje gje j.oa~
e tmerrsbme sa~ esbte aplikimi i shqyerjeve',Ne burg Jane
aplikuar shqyerjet, dhe persoIiat kane vdekur brenda rreth
12 minutash. ' me nje tjeter perpara. Ndalohet forma e madhe kalon ne
E.R.: Zoti Trebeshina, ju,' si~ shkruani edhe ne Promemo-
: .....
~.' ;: rien tuaj keni fIlluar qe hel'et t~ merreni me poezi, ashtu siC
ka pasu; edhe plot njerez te tjere, te cilet d~shiTonin t'i
, .1 sbkruanin -inendimet e tyre, te vizatonm ose te krijQnin
: !:'I
diCka tjeter. A eshte e· vertete qe ~je gje. e tille, is~te e
pamundur ne burg dhe si kane arntur dlsa preJ ketyre
i..
:.. ~;::. njerezve te nxjerrin prej atyre ferreve vepra letrare? ,
. ~, .
K.T.: Njeriu kishte te drejte qe te mbante te kok~ e
, ='. shtratit nje laps dhe nje fletore katerlekeshe. Edhe nje liber
~'
'(,
73
, ~e .~~nd ta mente ne biblioteke, mundesisht qe te ishte
Iiber 1 Enver Hoxhes. Kaq. Keto ishin bibliotekat. Ose
ndonie roman nga keto te realizmit socialist. Bibliotekat
ishin te seleksionuara mire, nuk kishte gje tjeter domethene
iburgosuri, prej momentitqe hynte ne burg intelektualisht
ishte i destinuar te vdiste, te mos kisbte a~nje kontakt, as
me kulturan e vet, as me ate te botes. Per nje shenim qe
rr:~nd ~egjendesh, me perjashtim te letrave per shtepi, per
nje sherum qe mund te gjendesh ne £letoren qe mund te
mbants te koka, ky person mund te hante nje birucs ilidhur
0,'.'
d?j.~te di~eme hekura, kernbs e duar me pranga, e ;astaj 20
..,::'. ditet e tjera ne hirucs ne regjim te egsr terrori edhe me
E.R.~ Dhe si arrrten te dalin keto vepra nga burgu?
K.T.: Gjithe te burgosurit qe kane nxjerre vepra te
shkruara atje, ose kane pasur ndonjs memorje te jashtezakon-
shme ose i kane nxjerre ne copera letrash, duke i futur
neper lecka e ne vende te tjera. Dometbene doreshkrimet te
gjithe i kane nxjerre me menyra te pakontrolluara.
E.R.: Mos doni te thoni qe jane shkruar libra ne mem-
orje? '
,K T.: Kane shkruar edhe ashtu. Njerezit kane shkruar.
Me kujtohet nje thenie e Rome Rolanit, qe "edhe kur tirania
k~ ~ene me e ~ger nga ~'mund ta perfytyroje mendja e
nJenut, populh kendon". Kendon populli, kenga. del,
domethene ne memorja e ne te tjerat eshte e pamundur qe
ta sblyesh. Pop1illi do ta coje mendirnin e tij me nje forme a
formen e vogel. '
E.R.: Zoti Trebeshina, ~fare ju ndihmonte te mbaheshit
lart moralisht ju dhe te gjithe ata njerez te cilet nuk u
dekompozuan ne burg.
KT.: Vne kam'pasur dy gjera: Qe ne moshe te vogel, qe
kur e mbaj mend veten time, kur u permenda ne jete, kam
m~rre nje edukate pak te ashper ne familje, dhe kjo me ka
ndihmuar gjate gjithejetes, qe ne te gjitha rastet te qendroj,
mos perkulem, te qendroj me kokefortesi. Njera kjo. E dyta:
 Zll __L. _.
~?:' .
'I~

"C.Jl

.;.
74
75

une qe ne rnoshe te vogel dhe deri tashti jam pajtuar me pa meshire ne dy piese: njera pjess eshte .
vdekjen. Une nuk e kam frike vdekjen. Per rnua vdekja luftuam kunder okupatoTit; te lithe a PJ:sa. ku ne
eshte nje miresi jashtezakonisht e madhe. luftuar pak qofte ai qe ka] ft g] .. ta, qofte ai qe ka
Vdekja eshte faktori kryesor qe e ka cuar njerezimin , u uarshume ka "b" ..d
karshi ketij vendi karshi'· keti tdh ' ne ere etyren
drejt demokracise. Pse. Se njerezit.kerkojne te diferencohen e dhe per brezat .. .... ,e Ij a
.... eu ' dhe' Jane.. sh em buiUJ
nga njeri-tjetri, tendenca ka qene qe te diferencohen; keshtu qe VlJne, qe te luftohet .. ..,
mbrojtur kete atdhe. Prandai ft.. .~ersen per te
kane dale mbreterit-e, tiranet-e e te gjithe me radhe, Mirepo, :~ shume,qofteatakaneluftuar ], go "e at~. qe kane luftuar
kur vjenpuna te vdekja, vdekja eshte ndare ne nje menyre qe te !e~e, te gjiths jane per ~~i:~~~~~orr~epolitik~
shume te barabarte, Te vdekja te gjithejane njelloj.vdekjes pasta] pjesen tjeter te Luftes N' 11'~' Ndersa, kern i
: nuk i iken dot. Dhe', duke pare 'popujt; njerezimi, barazine , .. . .. aClOna~ ITlmtare Un" ' ..
pjese tieter e karn quajtur Lufte Civil dh ...... , e ate
te vdekja, kane kerkuar barazine edhe te jeta. mbrojtur ne myq ne '. f .e,e eketetezeekam
'Une jam letrar. Megjithese sot as qe dua ta perrnend .. • to..r, IDyqm e undit dhe gjith ',. K' k
qene teza ime, prej fundit te vit' . nJ.e.. JO a
letersine, Bile me kete rast dua te kujtoj qe dikush ne tjetereshte Lufte C' '1 E e~e 50 den tashb. Gjysma
IVl e. mund te them .. k .
plenumin e fundit te Lidhjes e perrnendi emrin tim. Per rnua pa ngurrim: Lufta e nd re C' . .:~n~ e am quajtur
ka bere gabim. Pa marre lejen time, ai nuk duhej ta ndikimin e te huajit i;hte ~':I1ek' tEnrtdhyre cIVl.le,se ishte nen
perrnendte. Une nuk jam perjashtuar nga Lidhja, bile me fut 1 e vrrsrnm njen-tjetrin K'T' 0 d hodoksia sHave q"e na
't" " ,... ', Ire
kane mbajtur 9 muaj rnbasi karn qene i burgosur anetar te duhet te ngurro'me e . e e ~e "u ,~tta pranojme, nuk
• . ·t
Lidhjes. D ne e karn flakur vete, edhe tesren e Partise, edhe tijetrrn.
, . J q ta pranojme qe kemi vrars njerr- ...,
.. :.:
'; :
tesren e Lidhjes.
,:1 '
Aktiviteti letrar me ka mbajtur disi gjalle. Ketu dua t'u "Mirepo k~tu, m_~ keJ:e rast, dua te them nJ'e me' Ram
degJuar
• :' i gJate mua,J1tdh' t .... OJ •

.: ;' kujtoj qofte dashamiresve qe permenden emrin tim, qofte dit:te.~undit, qe ne te b~;g~;u~7t :o~~:J:;:~a~te, ed.?e
.~ ( . shurnices se dashakeqesve qe gjithmone eshte munduar te U ne ketu dua te ndaloj pak tek fi ,a m~.rre~:
, .';l i

:
, ,!:

..
"

~
'!.'
";
,

me zhduke deri me zjarr, me djegie, te gjitheve ketyre dua

t'u kujtEljvargun e pare te Volterit: "Ai eshte gialle, gjalle
hakmarrja? Te shohim pak k lal~
hakm~rrJe. C eshte
: ..
;
:: .
eshte te marresh hak. Domethe~~ t ~.mlne..s~J.. !l~~marrja
atje ne malet". re drejte. Ku behet hakm.<lrria?Hake e m~rrb~~hnJ~.g]eqe eke
mal1Ja e et ne sh .., ..
E.R.: Tani te kalojme nga dyert e burgut dhe te kthehemi , - '.I'
mesjetare, aty ku mung-onshtet' . .d'k P ,oqenne
" pak ne his tori. Ju qe ne moshe shume te njome perkrahet te kete sot hakmarrJ'e P ,lj~~ I . randa] nuk mund
',i

, fizikisht, rnenderisbt, shpirteri,sht Lu.ftenNacional~lirimtare. h akmarrje pse tekete" hak . se njerezlt thone .. d to. k ..
marrJe' ? p'"erO'1ers dqe too0 ed ete
..
,! ..'.

C'mendim keni peT Luften ll·hicionaiclirimtare? ' ,

demokraci e shtet 'uridik ..." hi a 0 even oset
K.T.: Une vet'e si perSdri, kurdohere kam thene nje gje, pse te kete. ,J , pse te kete hakmarrje? Nuk ka
megjithese ish-shoket e rei kornuniste kane hezitufl,r dhe me Dne kam menduar nga fI d" .
kane kthyer edhe shpinen, jane thartuar ne shume raste. aJ'timi k" . un 1 I Vlteve '50 qe duhet bere
Mua nuk me ka ardhur mire per nje gje te tille - por u karn ph .. ombetar. VrasJet sa me shume t'i sht h ..
kujtuar dhe do t'u kujtoj nje gje: Lufta Nacionalclirimtare, ~ik:~:~h~~~;~.~n:~~~;:s~~;~me m~,nd t~ ~h;~.~:de~i~
qofte per ata qe moren pjese ne te, qofte per ata qe do ta
shkruajne ate - dhe ne kemi nje distance mjaft te madhe
Nacional~lirimtare, Pse jam i
edhe ata me kane I .'
Jar! ~~~
POI~~I.kete Luftes
e une 1 kam vrare
tashtiqe tejemiobjektive perta shkruar ate - duhette pritet eshte. Edhe ata pe; t~g~~~r nJ~,pe~e ~ere, Se, plaga, p]ag~
e vrare me qelluan. Dhe te lahemi

76
deri ketu, Them une. Por kjo nuk esbte gje, kjo esbte nje gje
e vogel.
.U ne do te isba i mendimi t q e pajtimi te behet i plate. Dhe
r
pajtimi mund te behet i plote vetern kur ne she shin kryeso
te Republikes Shqiptare - Shqiptare them, .se Republika
nuk duhet te kete nje shtese ideologjike, duhet te jete
Shqiptare, dhe duhet te jete e hapur per te gjitha pa:tit~ e
harkut demokratik. Te gjitha duhet te penaqesohen. Zg,edh)et
nuk jane perfundimtare. Zgjedhjet jane periodike. Sot fi-
tove ti, neser fiton ai tjetri. Edhe, biles-biles fillimisht esbte
mire qe te behen edhe koalicione partish, por jo me parti qe
kane ushtruar tiraninel - Une mendoj pra, qe ne she shin
kryesor te kryeqytetit te behet Altari i Kombit me kater
lapidare. Lapidari i pare te jete per i.e gjithe ata shqiptare
qe dhane jeten ne '39-en kunder okupacionit fashist italian.
Dhe tepermenden te gjithe ata qe u vrane aty,jo nje, se s'ka
qene nje, ka pa sur edbe te tjere qe kane luftuar pak me mir.e
se ai nje, Tijapim historikisht secilit ate qe itakon. Qezant
t'ijapim ate qe i takon Qezarit dhe Zotit ate qe i takon Zotit.
Jane te ndara punet. . .
Kurse ne lapidarin e dyte te vihen te gjithe ata qe, gjate
rezistences kunder okupatoreve te huaj, kane luftuar dhe
kane dherte jeten. Aty dubet te permenden te gjithe, pa
perjashtim. Dikush ka. pasur me ·sbume, dikush .ka p~su~
me pak, _ nuk ka renclesi sasia, rendesi ka deshlTa per t'1
sherbyer kombit. Ne lapidarin e trete te kujtohen te gjitba
viktimat e Luftes Civile, ~are vrame me njeri-tjetrin,
vellavrasja. Dhe. ne lapidarin e katt~rt i.e perkujtohen te
gjitha viklimat e terrorit komunist le .Enver Homes.
l. -" Besoj ne kete menyre pajtimi do te jete i plote edhe ne do
j' ;1'
te ecim si vellezer perpara. Do te shfrytezohen te gjitba
mendjet e kombit edhe do te ngrihet ketu ajo klase politike
qe do ta drejtoje me siguri kombin drejt perparimit. Nejemi
komb evropian, s'kemi pse vertitemi poshte e lart. Boll
'j •. qendniam ure midis Lindjes dhe Per.endimit. Nejemikomb
evropian, duhet te shikojme nga Perendimi. Andej eshte
rruga jone, atje duhet te vemi. .
77
E.R.: Zoti Trebeshina-
K.T.: U Iutem.
...E.R.: ~ur hodhet tesren e partise, hurnbet besimin tek
nje gru~ 1 :aktuar .?j:re~~sh, apo tek ideologjia ne fuqi?
...K.~ .. Ketu ka qene nje proces pak i gjate. Do t'ju trego'
nje episod te vogel kur jam arrestuar per here te dyte H "J
d te dhi . . eren
., . e y e"er _nje major i shoqeruar nga dy togere. Kishin me
.~.
, ~bume halh~ se mos une ne makine beja tentative per te
~ur, sepse kishte ndodhur nje here gjate luftes qe une ki h
:'
~kur. Mirepo une s'kisha nder mend, se e njoh veten si per
m~elektua~ d~~,nuk perdor dhune fizike. Por ne nje moment
~e tha.maJon: Neve na vjen keq qe te kemi arrestuar ty, se
te ~em1 pa~ur, ~ha, shokun tone." I thashe: "J o!" Ka qene 18
rna) 196~. J~~ 1thashe, ne s'kemi qene kurre shoke bashke.
Ne ke~ll qene bashkudhetare per nje kohe te shkurter."
Une ..kam ~en~ qe..ng~ 1939 komunist, me grupin e
S~~o~r~s (do t~ m.~f~le .~ot~.Levonja, se ca gjera i di une pak
me m1~~nga ai, qe ne gjithe fjalen e tij ishte shurne i sakte.
Por-,_un~.kamp~t,!,r rastin qe te shoh dhe disa gjera te tjera).
~~e ~.e s?~me ..Jam ~tur flilimisht, ngaqe me arrestuan
vellane me .39-e.~; atehere kur arrestuan Qemalin, arres-
t~.an edbe hm vella. Une vellane e doja shume dhe u futa
n.e ~up. Kes,?tu ~.egja~e luftes me kane konsid~ruar pakez
S1nJ.~komumst qe shkiste, qe nuk ishte tamam. Mirepo me
kane
k toleruar,
. se ishte.. mosha e re . Edhe e"shte"n)en
. ..1zgJuar
.
y.~thosh~n, mund lEi ndreqet me tej, dhe jane munduar te
me ndreqm. Une edhe gjate luftes kam marre" nJ'e"ul- ..
hk . I h . Je per
s arJe.. s a pak zevzek, 5i mund ta quajme sot.
~.D~~ kJo gje me ndodhi pastaj edhe pas luftes. Se thasbe
qe u~e ~.am marre nje edukate tjeter ne faillilje, te ashper
meg]~.these me kan~. dashur sbume, por edukata ka qene ~
ashper. Dbe kur me caktuan ne krye nder hdbe"he eO''t
S'19unrm··t·- te Sh tetIt. - ka qene 16 janar ' 1945 - une kamq S1 e
re-
fuZ~~T, n~k e ka~ pranuar. Kjo me vuri ne kontradikte me
, fam~Jen tIme, ne radhe te pare, me njerezit e mi. Keshtu
f~lQl ~~fta ndermje~ meje dhe partise. Ajo u acarua me
s ume me kontradiktat e mija kryesisbt me serhet dhe
 ..

79
78

arriti kulmin ne ministrine e Mbrojtjes - une atehere is~a ne
minis trine e Mbrojtjes - arriti kulmin aty, kur une kundersh-
tova gjeneral Spiro Sergjentic;in Iidhur me h.~p~~ e Sht~t-
madhorise. Dhe-pastaj coup de grace u dha ne GJlTokaste.r,
kur une nxora nga mbledhja perfaqesuesin jugosllav, kolonelin
Sava Popovic. . .. ' 'h'
Gjate kesaj kohe, fill pas luftes, une anomalite ~.shl.~Ja
pak ne ate, se mos ne vendet e prapambet~ra ~shte e
vesbtire demokracia, sa te ngrihet ca; me eCJen p~rp.a:r~,
demokracia do wre~Qhet. 'Mirepo, ~)lr vajtem ne '~~~m~
Sovjetik, me 1948, pashe qe nierezit rronin ne nJe mlze~Je
absolute, ne te gjitha drejtimet. Ishte per te ard_hur keq S1~
kishin katandisur popullin rus. 170 rubla te vjetra, g)lth~
muajin hanin patate te zjera me margarine. ~je tm~rr ..~
vertete ishte. Kjo me alarmoi. Por pe'rseri mbeteJ.te~ un: n~~
shprese se udheheqesit keto nuk i dinin. Dhe kjo :sbte nJ~
gje, thosha, qe ndodh ne vende te prapambetura,.~e ~.a~a te
prapambetura, ne Unterfuhrer, ne ata nenudh=h~q~~.l~ ...
Megjithese une, qe nga 1948 nuk pranova me te ~~~Jet~
te rregullt partie, vetern kam paguar kuoten e p~~tIse ~e:'l
me '53-in, por perseri mbetesha nje bicim anetan 1 ~~~lS=,
'.·:i·
dhe ne mbledhjet ejashtezakonshme edhe kam mar~~ PJe.~e.
Por, prej '53-shit, u binda plotesisht se nuk eshte faJ1 ;.etem
te vendi i prapambetur apo te Unterfiihrer, por edhe !~rer-
et nukjane nerregull. Ehodha atehere tesren e parhse edhe
tesren e Lidhjes. ...
. !
:.' E.R.: Dje, kur berne biseden e pare, ?U
me tr.eguat nJ:
incident qe kishte ndodhur ne temp,:lh~ e pa-r:.~ev~., ~e
'j'
une kam lindur me '26-en, me 8 gusbt 1926 - megjithese ne
pasaporte e kam me 1 gusbt, po s'ka rendesi kjo). E pra nuk
e kam njohur. Por, kur pashe aty qe Sejfulla Maleshova
kerkon qe ne Lidhje te diskutohet nje Iiber, dhe kur degiova
qe ngrihet Bedri Spahiu edhe thote atje qe partia nuk ka
nevoje per art, partia do nje art qe te militoje per te - dmth.
te militoje per udheheqjen, per plenumet e'per keto - une u
tmerrova dhe me pas u zume aty, ne Lidhje.
Incidenti kryesor ndodhi kur erdhi sekretari ipergjithshern
i arnbasades hungareze dhe shtroi nJe darks ne hotel
"Astoria" te Leningradit. At;y u mblodhern shoke qe ishirn
atje, une, nje bullgar, dy hungareze, si dhe sekretari i
pergjithshem dhe asistenti i profesorit. Ruset, sic e kishin
zakon, nuk ngurronin te tho shin se ata e kishin bere edhe
qiririn, edhe llampen, edhe kastravecin dhe kungullin - te
gjitha ishin shpikje te tyre. Edhe filloi asistenti i profesorit
- ne po hanim te gjithe, si~ ishim aty students, se, me thene
te drejten i futeshim njecike argatce asaj pune ... Mirepo ai
filloi te mbante aty fjalim; nje fjalim te zgjatur, qe ne kerni
bere keto, populI i zgjedhur i botes, letersra jona, arti yni,
politikanet tanet, humanizmi yne eshte keshtu, ne kemi te
drejte qe teo drejtojme tere boten. Dhe ketu, sigurisht, i
referohej asaj ideologjie te vjeter sllavofIle te murgut Fil-
lofei, qe pretendonte se Moska eshte Roma e trete dhe e
perjetshme dhe nuk do te kete te katert. Kjo ishte pra
ideoIogjia e tyre ... Aty une nuk durova - se ne shqiptaret
kemi nje huq te keq, qe dhe shume nuk durojme, se po te .
duronim njes:ike me shume, 'do te ishte nje):ike me mire.

Bashkimin. Sovjetik. Amund ta persensm edhe pJe bere per Edhe ia prisha atij: i thashe qe ju nuk jeni nje kulture e
salle'n? . _. " - . .:,. :. . ve~ante ne kultur.en boterore;· por jeni nje dege e kriltures
K.T.: Mund ta'perseris edhe nje here. Kontradlkta ~ boterore~ ~VTopiarte; edhe duhet te-dini qe ne ve~det e tjera
'pare, nd.esbja e pare, per mua ka qen.e ~?'49-en, ku:. ~~ ka edhe,MikeIanxhelo-e, ka edhe Leonardo da: Vin~i-e, ka
solli Sbefqet Kruja nje gazete nga Shqlpena. Aty p~.she n]e dbe Rafael-e, ka nga te gjitha, ka dhe Rembrand-e; nuk
.'
..... :;
gje qe vertet me tmerroi. SejfuUa Males~oven une nuk.~ mund ta plote_soniju tere boten. Ju kini ardhur me vone se
kam nj 0h ur personalish t, pasi Sejfullahu klshte me m ua n]e kulturat e tjera, i thashe, kjo nuk eshte perfajin tuaj,ju kini
diference te madhe moshe, (Sejfullahu kishte qene Sekretar ardbur nga nje mbrapambetje shume e madhe; edhe u
: :
iPergjithshem ikryeministrise me Nolin me 1924-en, kurse zgjuat vone, hyte vone, krijuat nje letersi te madhe edhe ju
", I
~. :.
•.'~.
:~:
t
..~. r r ~
~ {.
:;! .. '

80
.~
-,!.
si gjithe te tjeret - por qe eshte vstem nje dege e Ietersise
boterore dhe evropiane.
Kete ata nuk rna falen dhe per here te dyte e hapen kur
ishim ne poligonln e stervities- E hap en perseri. Une. aty ~
thashe ne nje menyre nje\!ike te ashper qe, kur ta ~lm ne
goje Evropen Perendimore, duhet te lani njehere gOJen,se
nuk kini akoma jo turinj ju, qe te iini ne goje Evropen
Perendimore. Ata nuk u pergjigjen, u gjeten te befasuar, se
nuk e prisnin nje gje te tille ... Edhe kete gje e hapen ne
sallen e madhe te Universitetit. Aty pastaj une ua krisa me
te madhe. U thashe qe ju jeni ne stadin e derrave dhe te
I·
arinjve akoma dhe meritoni qe te hani gorrica ne Ural. U be
nje kjaroet i madh per ate pune, pOTu mbyll ne njefare
,
'. ~ menyre. U moren disa rnasa kunder meje.
I.·
E.R.: Zoti Trebeshina. . postindustriale mbivlera del nga kontributi shumeshekullor
KT.: U Iutem.
: ,',
E.R.: Demagbgjia ne fuqi tek ne po therret me te madhe
""',, rreth vetes komunistet. Ne, te gjithe njerezit qe duam
demokraci, nuk i perziejme komunistet ne nje ~orbe. A e
mendoni dhe ju kete gje dhe, nese e mendoni keshtu, \!fare
keni per t'u thene komunisteve?
K.T.:Unejam injemendimi meju. Te gjithenjerezitnuk
duhen futur ne nje kosh. Nuk round te hidhen bashke atje.
Par nje gje eshte, peT mendimin tim: diferencime ka. Ne
duhet te punojme qe t'ua bejme te qarle komunisteve, se
idete luftohen me ide, nuk luftohen as me hunj e as me
arme!... !dete luftohen me ide. Prandaj edhe ne, domethene
te gjithe demokratet, kudo qejane, te~faTedotendence qe te
jene, duhet te punojne ne kete drejtim, qe komunisteve t'u
behet e qarte, qe te zbulohet perfundimisht baza e ~yr~
ideologjike. Domethene,· te zbulohet ~are eshte markslZml .
si teori edhe si praktike. phe mbas kesaj, ai qe do te mbet~~
ne aty, ta kete te qarte qe mbetet vetem ne interesat e tIJ
personale, edhe Ie te vazhdoje. Q'dua te them me ket~? .
Marksizmi, 5istrum bullar te tij, dmth. bosht rreth te ciht
sillet,ka mbivleren. Ketu te mbivlera ne duhet te qendrojm~.
Marksi, duke operuar si ne shoqeri primitive, te pazhVl-
81
.,i:
1 llu~r~, .si~ ~shte e~he Shqiperia jone e sotshme, nje vend
krejtesisht 1 pazhvilluar, e nxirrte mbivleren nga krahu i
pun:s, ~ga s~frytezimi qe i behesh krahut te punes te
punetoreve, te grave, te femijve, te miturve. Dhe ne vendet
e prapambetura ~~o~shte e v:erlete. Por qe te arrish ne nje
kon~~lOn te tille Sl~ ka arritur Marksi, kjo eshte tamam
empl~ke ..Do:_netheneta .shohesh fenomenin ne siperfaqe
dhe t 1 nxjerresh konkluzionet nga siperfaqja te fenomeni.
Kurse, ne te vertete, mbivlera nuk del, sie del ne Shqiperi,
~ga ~una.~.p~p~guar, nuk del nga puna vullnetare, qe nuk
eshte ~sg]e tjeter vecse angaria qe behej per beun dhe per
feudahn; nuk d~las nga aksionet me goditje te perqendruar
dhe as n~a aksionet e cdo lloji. Puna e papaguar eshte nje
fenomen 1shoqerive te prapambetura, nuk eshte fenomen i
shoqerive te perparuara. Bile ne shoqerite industriale dhe
qe k~n~ d~.ene:njesht~a te ndryshern, qe nga popujt e vjeter
d:avldlane, asiro-babilonas, egjiptiane e perse e deri ne
dl~:ettona. Te giithe keta mjeshtra kane krijuar dalengadale
ate 5hkence dhe ate teknike dhe kane hedhur themelet e
ketyr.e ~ni~~rsi~eteve qekemi ne sot, e ketyre mjeshtrave qe
punOJne ne uzmat e medba dhe qe aplikojne gjera te
mTekul~ueshme:.~ra kjo.pervoje 5hekullore ka sjelle kete
s~kence dhe kete teknike. Dhe mendja e perparuar e
~Jeshtr.ave dbe.e ~hkencetarevete shekullit tone, e shoqerive
te p05tmdustnahzuara, nxjerr nje kosto shume te ulet
do~ethene nxjerr nje mbivlere shume me te madhe dh~
knJon kush~e ~e ~.~n.~to:e~te paguhen, ashtu si~ e dime qe
paguhen, qe ~ bejne nJe Jete shume te mire ... perrallore
ITlund ta quaJme ne kendej, nga ana jone. Pra kostua ne
shoqe~ite e industrializuara dhe te postindustrializuara
nuk VJen.~ga shfry~zimi i krahut te punes te grave dhe te
. kala~aq~_rv~.' ~or..VJe~..n~a.nje teknologji e perparuar, qe
nuk e~hte here per DJ6dlte e per dy, por eshte bere per
.shekuJ me radhe. .
Dhe. d~ke..qene ~e punet qendrojne keshtu, duhet qe
komumstet te kuptoJne gabimin teorik, qe teoria e tyre nuk
~ ',' :,,:
82
'.ka mbeshtetje, dhe ta Iene ekonomine e Marksit e te
kthehen nga Zombarti, e ngaAdam Smithi akoma me teper.
Kjodote beje qe edhe kornunistet te diferencohen me njeri-
tjetrin edhe te krijojne nje parti qe te kete karakter de-
mokratik, nje parti te majte, nje parti qe eshts e rregullt. Nje
parti ku njerezit dote diferencohen nga ekaluara e tyre, nga
krimet qe kane bere gjate gjithe kohes te ushtrimit te
funksioneve. Se ne e dime: zoti Levonja foli per Sejfulla
Maleshoven..po ne e dime qe edhe Mustafa Gjinishi eshte
ware nga rnbrapa kraheve. Ke edhe te tjere. Domethene,
kane halle te medha komunistet ne klanin e tyre. Duhet qe
ata neklanin e tyre te vendosin drejtesi, Atehere te dalin nje
parti si gjitbe te tjerat, nje parti demokratike, e nderuar si
te gjitha partite e tjera, me te drejta te barabarta, nje parti
qe do te jete ne harkun e demokracise shqiptare. Ne nuk
kemi asnje urrejtje per ta, as hakmarrje as gje prej gjeje.
Ndersa.ka nje ndryshirn pastaj: dikush thote te mos shohim
prapa, Ne prapa do te shohim, Nuk mund te rrime ne pa
, ,
shikuar prapa, per arsye se ke edhe shume shkelje finanei-
r .
are. Ka shkeljete tmerrshme financiare, ne te gjitba drejtimet,
,I ~
" I~
qe nga ato te voglat deri tek te medhajat, Keto do te
-. :'.:
zbulohen te gjitha dhe do te therriten ata qe duhen. Nuk i
therres une e ti, nuk i therret Partia Demokratike. Nuk i
therret as Partia Republikane, as Partia Komuniste. Ata do
t'i therresim te gjithe ... Ku kane vajtur parate? eila eshte
.. ! ~
. , ~.
shuma e kapitalit qe Eishteperdorur ne keto vite dhe ku ka
""::
vajtur kjo shume? Nje pjese shkoi ketu, mire, po kjo pjese? ...
!,'. . I; .
Ka shkelje?_.. Me keto merret ligji, nuk merremi ne. Ketu
nuk eshre hakmanje, ne qofte se neser ligji do ,t'u kerkoje
atyre llogari. De t'u kerkoje llogari, jane para keto, jane
parate e popullit, deri te qindarka. ' .
E.R: Zoti Trebeshina (U lUtem),meqe kemi mane persiper
te flasim bapur dhe ta themi te verteten, te pakten ashtu si
e mendojme, pa pretenduar deri ne fund qe ajo qe themi ne
eshte e vertere: une po ju bej edhe nje pyetje tjeter, qe nuk
eshte e fundit. Pyetja qe na endet ~do nate ne koke esht~:
\!'kane ~der mend kreret komunisre? Perse. Sepse kohet e
83
fundit populli shqiptar, me veprimet e tij me duket se po i
zhgenjen. Deri para shume pak kohe as nuk mund te flitej
per pluralizem politik, nen pretendimin qe shqiptaret nuk
jane te pergatitur per pluralizem politik. Pastaj ndodhen
vandalizmat ne Shkoder, ne Elbasan dhe ne Kavaje ne te
cilat polieia nuk nderhyri, Dhe une mendoj - kjo riuk eshte
nje akuze, por eshte mendimi im - qe policia nuk nderhyri
. ~: me qellim, per te treguar qe, ja, se si e bejne shqipt.aret;
d~mokracine, Par, me ~'po duket, te gjithe ne qe e duarn
-..de;in'okracinejemi pajtuar me mjetet demokratiks. Mirepo
qe ne numrin e pare te gaaetes "Rilmdja Demokratike" dhe
pastaj ne numrin e dyte, mua me Iindi nje rnendim: ata nuk
kane me argumenta. Por ata jane lidhur me pushtetin ne tEi
tille menyre, qe nuk ka force qe t'i shqise, dornethene, nuk
ka force te brendshme qe t'i levize ata nga pushteti. Atehere
forca qe do t'i levize ata nga pushteti eshte forca jone. Dhe ;
I
forca jone eshte nje force argumentash dhe logjike, nuk ·1
!
;
eshte nje force force. Tani po ju pyes, si mendoni ju: ne :
,I
momentin kur ata do ta ndjejne veten krejtesisht lakuriq !
. ~
perpara argumentave, c'do te bejne? '. 'j
K.T.: E verteta duhet thene lakuriq. Ne qofte se ne nuk
themi te verteten Iakuriq, ne vrasirn veten. Ky eshte fakti.
Ketu tek ne tashti flitet per demokraci dhe jane krijuar
disa parti. Demokraci nuk eshte krijuar akoma, se de-
mokracia nuk vjen me .dekrete. As liria nuk eshte nje gj e qe
mun_dre preket, nuk.eshte nje talisman qe ta vesh doren mbi
re e ta prekesh, Nuk eshte nje gje qe jepet nje here e
pergjithmone dhe eke te fituar. Liri dote thote kur ti ne W
gjitbe jeten rende, -lufton, perpiqesh, vepTO()l1. ne men~e te
'·lire, 'duke _pasur'parasysh se jeto'h ne nje :shoqerl te har-
monishme, se'nuk duhet t'i pengosb edhe atij tjetrit lirine e
tij. Eshte nje perpjekje e perJ.et~hineqe duhet te bej~ seeili
in~ivid dhe seeili popull per te qene i iire, nuk eshte nje gje
qe Jepet nje here e pergjithmone dhe as qe vjen me dekrete.
Do te thosha ne kete rast qe, ne qofte se nje njeri i vetem do
te ishte ne nje ishull, ai njeri nuk do tEi kishte nevoje per lim.
·Po prej momentit qe ne ate ishull vjen nje njeri tjeter dhe
 84
behen dy, prej atij momenti filIon nevoja e ligjit.
Komunistet duhet ta kuptojne te gjithe, udheheqja .
komuniste me shume se gjithe te tjeret, se mbajne psrgjegjesi .
per te gjitha ato qe jane bere. Dubet ditur se, as demokracia
nuk lindi me nje dite dhe as Zoti e beri boten per nje dite: iu
deshen gjashte dite. Por nje tendence e duksbme, mbas
demokracise se Athines dbe mbas tribunatit te Romes, te
dyja trashegirni te rnrekullueshme te kohesse lashte per'
demokracite moderne, vjen me vone, ketu e afer 800 vjet me
pare me Karten e Madhe ne Angli. Hapet nje dere tjeter, nje
horizont tjeter per Iirine. Kjo eshte. dera qe hapet per masat
e gjera te popullit, qe te marrin pjese ne qeverimin e vendit,
ne drejtimin e vetes se tyre. Kete duhet ta dine te gjithe.
Ketu filIon historia moderne e parlamentarizmit evropian.
Kete duhet ta dine deputetet, dubet ta dine udheheqesit e
te gjitha partive, por kete duhet ta dine ne menyre te
veeante udheheqesit e Partise Komuniste. Ata duhet ta
kuptojne se diktaturave u kaikur koha. Nuk ka me kohe per
. i;' diktatura. Ata duan, pe-rshembull - une e sboh tendencen
;~r e tyre - te thone, ne e prume demokracine, ne prurne lirine,
ne prume kushtetuten. Cfare eshte kjo partia? Cfare eshte
udheheqja komuniste? .. Eshte plaku i Vitit te Ri, qe del me
,j ~:::. nje torbe per te shperndare dhurata? ..
~~:
. :,'
. Ata duhet ta kuptojne. Ne qofte se ata nuk e kuptojne nje
.,
. ,"
gje te tifle, eshte ne radhe te pare per te miren e tyre qe te
mundoben ta kuptojne, jo te popullit. Ka nje thenie te
,.
.-~'
Xhefersonit, te cilen udbebeqesit komuniste duhet ta kene
...... me shume parasysh. Por perpara se te them kete te Xhefer-
onit, do t'i referohem Hamurabiut te asiro-babilonasvet,
3700 vjet me pare. Esbte nje pllake e pjekur ne Muzeun e
Berlinit, kuHamurabiu thote: "Mbreti duhet te qeverise me
drejtesi. Ne rast se mbreti nuk qeveris me drejtesi, populli
i shtypur cdo invazion nga jashte do ta maTTeper clirim."
Kjo thuhet '3700 vjet perpara. Kemi edbe' nje tbenie te dyte
te Testamenti i Vjeter, qe "mhreti duhet te qeverise me
.-'.1' drejtesi". . mund te perfshije te tera tendencat e popullit. Por, duke
,-i'
Tashti thenia e Xhefersonit: "Qeveria duhet te qeverise
85
me drejtesi, Ne rast se qeveria shtyp popullin, populli e ka
per te drejte dbe per detyre, - me kuptoni, per te drejte dbe
per detyre, jo vetem per te drejte - ta heqi deri me anne."
Te paret qe nuk duhet, te vene tek armet, per interesat e
tyre, duhet te jene udheheqesit komuniste. Se ne nuk verni
tek armet. Ata po te duan te vene. Por kam bindjen se logjika
e shendoshe ne fund do te prevaloje dhe ata do ta sbmangin
hedbjen e dores ne kobure. Se nuk eshte ne interes te tyre.
'. Logjika do dominoje, jo vullneti i tyre .. Logjika, rryma
"
historike, domethene faktoret sociale dhe historike do t'i
detyrojne qe mos ta hedhin doren ne kobure, se do te j etc, ne
radhe te pare, per te keqen e tyre.
E.R.: Zoti Trebeshina.
K T.: U lutem.
E.R.: Pak jave me pare studentet bene at~ qe nuk u arrit
te behej me pare, dhe qe ishte ne endrrat e te gjitheve per
vite te tera. Dhe nga Ievizja e studentevs doli e para part.i qe
rnbron dhe dubet vazbdimisht te mbroja interesat e gjithe
popullit. C'keni per t'u thene studenteve dhe Partise De-
mokratike?
KT.: Si perfaqesues i brezit te Iuftes ... megjithese une
dbe moshataret e 'mi isbim misb per -top, ne nuk ishim
tamam udheheqes, megjithese pata edbe poste udheheqse,
por nuk ishirn udheheqes ne, udheheqssat ishin te tjere: ne
isbim misb per top. Megjithate, si perfaqssuas i tyre, nuk
me mbetet veCset'i falenderoj studentet: Por, madbeshtia e
punes qe kane bere ata nuk mund te shibet tashti. Nejemi
mu si perpara nje afresku te rnadb mural; kur je ater tij, nuk
e shikon dot. Duhet te largobesh pak prej afreskut, qe te
shohesb madheshtine e vepres se studenteve. Kam bindje
absolute se ne kohet e ardh5hme, prinderit do t'u thone
remijeve qe kjo demokraci lindi ng-aata djem.
Por me kete rast dua te them edhe' nje gje: Partia.
Demokratike sot, 5i parti e opozite.s,paraqitet me e gjere se
te tjerat. Paraqitet 5i nje parti me te vertete popullore, qe
qene e tille, dubet te keW parasysh se nje parti popullore
 86
'C'.
duhet te kete nje udheheqje shume te afte, per te dominuar
te gjitha tendericat qe vine nga rrymat e ndrysh~~ poP.:
ullore. Edhe duhet te punoje shume ne ate drejtim, te
punoje me shume qe keto rryma te harmonizohen. Mos.t~
mbajne qendrirne sektare, te ngurta, se ne te gji~ha partite
dernokratike, por ne menyre te veeante ne partite rnasive
popullore, fraksionet jane te shumta dhe te domosdoshrne.
Dernokratet nuk i konsiderojne fraksionet 51 nje te keqe, 51
nje gje per t'u mallkuar, siei konsiderojne ko:nu:nistet. ~o
vetern qe eshte e drejte qe atate krijojne fraksionet, por ajo
eshte edhe nje nevoje e madhe per partine, se mendimet e
fraksioneve lufta ndermejt ketyre, nje lufte konstruktive,
sjeU pasuri~in e mendimeve, sjell pasurimin e progr~m~t.
.~ E.R.: Emrin tuaj e kam ndeshur per here tEl pare ne Iibrin
.1
"Ftese ne studio" te Ismail Kadarese, kujeni ernertuar me
inicialet K T. dhe ku zoti Kadare ju akuzon si nje njeri qe
'j'
keni dashur te shpifni kunder tij, dukeju vene ne nje radh~
,',.
me B. Xh - Bilal Xhaferrin, K R. - KapllanResulin dhe Arshi
'.
Pipen. Si eshte puna?
K.T.: Pasi vdesin njerezit, popullit i mbetet malli per ta,
dhe per kete ngrihen monumentet. Par monumentet nu~
ngrihen per te gjallet. Se te gjallin eke gjalle ti, aty eshte ai,
pse t'i ngresh monumente? ... Kur e sheh ngado te kthesh
koken: sheh andej, aty eshte ai, kthehesh ketej, aty eshte
prape, nga te gjitha anet... .. ..
Ky eshte boshti i nje artikullit tim. Aty them edh~ kate:
.nuk duhet te gabojne njerezit... Se Enver Hoxha ku]ton ~e
e shk..:r.uanai historine; dhe po ta shkruaje ai, ka vdekur aJo
peT we. .tejet. Nuk e di ai qe :ka te ~je~e qe e s~r~ajn~
historine. Dhe keshtu shperndante a1 bileta gratis per ne
" Panteonin shqiptar. Dhe njerezit'vraponin pas tij per ato
bileta te Panteonit, qe te hynin aty gratis.
. Prandaj njerezit t'i ruhen kesaj, t'i heqin monumentet e
perbindshme, dhe te futen nESTTUgene demo~racise. :se~~9.~
intelektualet duhet te menjanohen: dhe te hidhen ne ane te
rruges qe mos na pengojne. Atje, ne ane te rn.:ges, Ie t~
merren me thashethemet e tyre sa te duan. Mos 1pengom.
87
Me kete rast do t'ju kujtoj nje thenie te Nices ... Nuk eshte aq
i keq ai Nieeja sa e pikturojne, Se edhe shejtani nuk eshte
aq i keq sa e pikturojne.i. Niceja thote ne "Aurora": "Gjejuni
njerezve te vegjel pune, se do te merren me prapesira."
E.R.: ZOt1Trebeshina, per ta mbyllur kete bisede qe po
behet ne kete salle, ku 45 vjet me pare u formua Republika
Popullore Shqiptare - ne nje dite si kjo dhe ne kete vend ku
jeni ulur ju, mund te kete qene 1\i - une do t'ju bej nje pyetje
pak me mtimst.Ajeni b~re n'donjeher~··pishman:·ne jeten
tuaj? ..
KT:: Po. Jam bere pishmen nje here. Te them tEl drejten,
une kam kaluar njejete me andralla, shume te rnedha, Edhe
tere jeten kam punuar 51 qeni. Nuk jam penduar as per
plaget e rnarra, as per gabimet qe mund te kem bere nejete,
as per fatkeqesite, per burgjet dhe internimet nuk jam
penduar. Penduar jam vetem per nje gje ne jeten time, edhe
ate do ta mbaj mend. Edhe ketu dua t'u them te gjithe miqve
te mi ne salle qe te ruhen e te mos e kene ate pendim qe pata
une. Atyre mos u ndodhe. Kur mbusha 25 vjet, u kujtova
papritur, se kur isha 12 vjee isha shume me i mencem,
E.R.: Tani, ne fund, me lejoni t'ju trego] nje ndodhi te
vertete, shume te shkurter. Arsyen do ta kuptoni vets. Nje
miku im ~oi djalin ne k1<lseie pare. I dha nje true me lule me'
nje shtator dhe e nisi perpara. Djali, duke pare femijet e
tjere qe po ijepnin lule mesueses, shkoi edhe ai mbrapa tyre
qe tEl bente te njejten gje. I jati e kapi per zverku dhe i tha:
"Jo asaj" dhe e ~oi para nje burri. "E shikon kete? tha, ky
eshte drejtori. Sot je 6 vje~. Derisa te behesh .60.,drejtor do
te kesh mbi,kake. J?randaj me kete m4ndohu 'fa ·kesh mire
se te tjeret s'kane '~'te dUhen".
Jemi mesuar gjithe jeten t'u ngrihemi ne kembe bu-
taforive. Le ta·bejme sot kere gje per nje njeri.
(Mes duartrokitjeue te pasosura te njerezue tii ngritur ne
kembe Kasem Trebeshina zuri vend perseri ne salle.)
 88
13 korrik 1990
E humha ndjenjen e kohes dhe me shkoi me:adja te
stsrgiyshe tone kusare qe mu :ae ket uje, nder keto dallga
kusarojshin dhe plaekitshin anijet e pasuna te romakeve.
Migjeni, Knaaret n'Adriatik
Ata s'jane Bhqiperia, s'jane populli.
Xh.Gj.
(Kjo poerne u shkrua menjehere pas mit.ingut te madh qe u
zhvillua ne qender te 'I'iranes me rastin e largimit te arrniqve-
refugjate, Ne ate shfaqje, pasi u lexuan rnallkimet e udheheqjes
. ~:.
kryesore te vendit, te perfaqesuesit te Rinise, te Veteraneve dhe
te Lidhjes se Shkrimtareve, Byroja Politike e mbledhur ne tribune
kendoi kengen "Enver Hoxha mprehu shpaten". Ihikej haptas se,
megjithe gjakun qe kishte derdhur ne rrugot e 'I'iranes me 2
korrik, udheheqja ende nuk e kishte shuar etjen.
; ...
Dora e forte e PPSh, zoti Xhelil Gjoni, deklaroi nga podiurni:
"Refugjatet po ikin si kusare. Ata s'jane Shqiperia, ata nuk jane
populli."
Me korin e Politbyrose u bashkuan ato dite, per fat te keq,
edhe shume intelektuale zyrtare qe i quajten refugjatet a-intel-
ektuale, te pashkolle dhe turp te kombit, Gazetat, e ·demokra-
tizuara sot, hap en gare se cila do t'i denonte me shurne ata
huligane.)
1 Nje are norme ne dite per dhjete leke te vjetra
Ikia ata tii ngjeshur sii bashhu,
I bene sikter si llum tii atdheut
Nga prapa marrin mallkimin e kombit,
Te radios, tii shtypit, Plenumit dhe Lidhjes
89
Punetoreoe, 'fshatareue, shqiptareue qe liJ.besin
Shqiptareue qe kurre atdheun s'e shesin,
1I
(:'u ndane shqiptaret ne shqiptare dhe albane
Albanet kane marre tani rrugen. e gjate
. Lurulrojne ne keto caste mbi detin e murrme
Dhe shohin riga pas sa pak toke po lene
Nje nene te uockel qe nem, vjell e shfren.
III
Nje neni: te gdhendur ni: varg te Xhagollit
Me babe te bronxuar lie roman te Mailit
Kur hante tall ash me dalte Dumtazi
Dhe bar, dogme e trike bluante gjithe kombi
Balle per balle cdo sulmi, siluri e tallazi.
Atehere ·kur ishim qe tii gjithe shqiptare
Tre miliori te kulluar (pa diaspore)
Me albane te kaZZur shtate pashe nene dhe
Te ueturare, te shkalluar, pa qiuur, me dosje
Dhe shqiptare ne miniera, ne Qafo Bar dhe teqe
Dhe shqiptare syrgjyn ne keneta dhe {erma
Maje malit, ne zheg, ne kanal me hiena
Dhe femije shqiptaresh qe haptoniri kufirin.
Dhe familje shqiptaresh. qe s'i dante me Biri
(Qe plot uepra shkruante, hujtime, ditare
Dhe vendi me nenshhruante, urdhra, fermane)
Tungjatjeta, 0 Bir! me satere, litate.
i.
 ~l',J~ .,
.."
<
," ,
;
'. r .i
i

~. ., 90
91
';,."") f

Qe te gjithl: se bashku kishim nje atdhe M_~~iheshpaten, Baba, se i duhesh aparatit

Tre rnilion nje per nje ne dege nje dosje. Q:}ete~hkurtri t'i pije dhe pak gjakjetegjatit.
Qe shqiptarei te zevendsojnii
._ .. . gjashtemijii gjakra tiiprishur
i: Te al~aneve agjente, shpirtkatrane, zemer{ishkur.
lV Tung;atjeta, Baba.

Pese anije me albane kane dale neper del

Aroanite, Albaneze, Albaner dhe Arber .
Plehurina te kombit, huligane dhe rrugace VI
. Sic i quajti Partia me shhrimtaret burrace
Jane husari: tha Gjolili, ujedh-hajdute edhe kerma Pashan dale albaner tek ura e bashit
:.,~.!
.- .~
I Kuterbojne nje ore larg nga pislleqe te renda p~.u r::bc:jtkan hooligan.s» ne parmake trageti
·::1; S'ka sapun qet'i laje, lume e det, detergjent 9Jane keta turq, thone me vete,
~
~. ; Midis tyre nje pjese thane se jane agjente qe na hod hen te deti
. ;1. Nuk degjon kund nje kenge, nje sonet, a nje (jaW Mire ne jemi funderrina, po c;'eshte ai lloj rniletii
.
:

.1
,:;

' .. , Se nuk ka ne mes tyre qofte dhe nje intelektual.
v ..J
Se keto. grusht-graniti ne miting paskan dale
Ne peqi te se jemes, mu ne zemer te kombit
Lum e lum Nene e Madhe per keta bira te mire
..
Qe te duan, te {alen cdo mengjes pa gedhire
Gjer ne muzg te peqiu koken ~'e mbeehtesiti
Kurse nateri te ujedhin, te shqyejne dhe shesin
Sit; ta shiten. nje gjysme qe ne kobet e para
Kur luftonte njesiti ne aulli e sokaqe
_,- Dhe armiku. na uriste erresirave ne praqe
Sipas listash te sakta qe ia jepnim ne uete ...
.Dhe uraponte Lumemadhi per te Bregu i Lumit
Me ferm·anin ne xhep per Mbreterine e Gjumit
Te nenshkruar nga Biri ate naten e fundit.
Plumbi shpines ne kenge quhej plumba ne balle
Tungjatjeta, 0 Bir! eja shuajna malle.
Peseqind. vjet prapakthehu te Hoxhatet, douleti ..
r
I
Yetemeuete ~_thone,se nuk [lasiri dot nje fjale
Se nuk ka ne pleh tyre qofte dhe nje intelektual. I
Shohin kodrat, gerxhet dhe brigjet e nenes
Dhe ne heshtje ujelliri nen driten e henes
Nxjerrin bar, uri, muzera, zotime I
VJ.~llin~riske,! e jaue«, bunkere dhe parime
Kerbatrtn prej gome, raporte-fjalime I
Organet e Lidhjes dhe organet e brendshme
Grupet puciste, uetvrasjen e mbremshrne
Sec u n~rit .permbi· 'Ualenje duhme e pakendshme
I
:l
Nga Triestja ne Malte ujellurina shqiptare
Nga Otranto niFSplit nje pegerje kombetare
Rane e ngordhen ate nate pese balena shtegtare.
 92
VII
Po nderkaq ne miting mori fjalen Shhrimtari
Barre te rende kish. mbi sup ky si pune atdhetori
Ingjinjeri i shpirtit, ndergjegja e kombit
Seq i munxi albanet dhe i zhberi hatranet ..
Dhe ne mbetem shqiptare, shqiptare nga te tanet.
Therrei Biroja Babane: Tungjatjeta, Baba!
Hajt na jep nje hanxhar dhe fermane turfanda
Qe te therim. si njehere kur te kishim Usta
Brohorit 0 Tirane, incizime kaba
Mbani vesh ambasada, hosanna, hosanna!
VIII
Trumba-trumba ikin kusaret albane
Te ngjesh.ur se bashku te urare e te zbehte
S'hane Nene, Baba, Dogme, atdhe
I leshuati rrueullit si zogj pa fole
Nje nene i munxi ne mitingun e madh
Nje nene e uollen. mbreme permbi vale
E ueshtrojne dhe nje here dhe nuk ndiejne aspak mall.
a.k., 13 korrik 1990,
lexuar ne lLA me 11 janar 1991
i~
-:.;
93
.
..
Tirane, 11.1.1991
PRESIDIUMIT TE KUVENDIT POPULLOR TE RPS
TE SHQIPERISE
Sot, me 11.1.1991, ne sallen e Institutit te Larte te Arteve
u mblodhen studente, pedagoge, intelektuale, punetore,
qytetare te Tiranes. Qellimi i'ketij tubimi ishte te reflek-
tohej mbi te kaluaren, te sotmen dhe te ardhmen e vendit
tone jashte interesave te ngushta partiake. Nga debati i
zhvilluar te gjithe njezeri vendosern t'ju dergojme juve
peticionin e rneposhtern me keto kerkesa:
1. Te shtyhen zgjedhjet e 10 shkurtit.
2. Te zhvleftesohet ligji elektoral ne fuqi.
3. Te shikohet ne driten e fakteve, te gabimeve te renda
qe jane kryer ne te kaluaren dbe te gjendjes se rende ku ka
mberritur vendi yne figura e Enver Hoxhes,
" 4. Te lirohen te gjithe te burgosurit e opinionit dhe t'u
jepet atyre pafajesia qe u takon.
Kerkojme qe per keto ~eshtje te marrim pa ngurrim dhe
drejtperdrejt pergjigje nga perfaqesuesit tuaj.
Nga mbledhja
(Vijojne 480 firma)
Shenirn: Kerkojme ndjese per paraqitjen jo te mire estetike te
materialit, por ai u. mblodh spontanisht, ne rrethana te papar-
ashikuara.
..
,
: :.
! 94
Peticion kryeredaktorit te gazetes "Rilindja Dernokra-
tike" '
Zoti Kryeredaktor,
Pse na lini vetem?!
Mesuam se ju nuk pranuat te botobej kronika e mbledhjes
'.::'
qe u zhvillua dje, date 11.1.1991, ne Institutin e Larte te
Arteve. Arsyen e vertete nuk e dime, degjuam vetern se ne
sy tuaj ajo mbledhje ishte e pershpejtuar. Cfare ishte e
pershpejtuar, kerkimi i se vertetes nga qindra students,
nga ish te burgosur politike, intelektuale, punetore? Apo ju
trembiemrii Enver Hoxhes?Mund tejete keshtu, gjithsesi,
por sidoqofte juve nuk ju takon te distancoheni burokra-
tikisht nga 480 vete qe sot dorezuan ne Presidiumin e lidhet me asnje prej motiveve qe permendni ju.
Kuvendit Popullor nje peticion historik, ku per here te pare
denoncohet hapur kulti i Enver Hoxhes.
Kerkojme ngaju, 5i drejtues rgazetes se pare te Opozites
Shqiptare, te rishikoni veprirnin tuaj dhe mundesisht te na
pergjigjeni publikisht. Ndersa, nese ne numrin e ardhshem
gazeta "Rilindja Demokratike" nuk i pasqyron gjeresisht
ato qe ndodhen ne mbledhjen e 11 janarit dhe dorezirnin e
peticionit, atehere me keqardhje do te mesojmeseju keni
frike dhe nuk jeni te vendosur ne rrugen e demokracise, ,
Demokracia eshte prone e te gjitheve dhe, me shume se
kujtdo ju takonjuve, si e vetmja gazete opozitare, ta propa-
gandoni nje gje te tille.
Ne pritje te zgjidbjes me pozitive
95
Stu dente, pedagoge dhe qytetare pjesemarres ne takimin
e Institutit te Larte te Arteve
Tirane, 12 janar 1991
(vijojne 320 firma)
Pergjigje e kryeredaktorit
("Rilindja Demokratike", 16 janar 1991)
- Studenteve, pedagogeve dhe qytetareve pjesemarres
ne takimin "Refleksione", zhvilluar ne Institutin e Larte te
Arteve, me daten 11 janar 1991 -
Ankesen tuaj per rnosbotimin e korrespondences nga
veprimtaria "Refleksione" e mora. Mosbotirni i saj nuk
Ne nuk dinim gje per veprimtarine tuaj. Asnje prej
gazetareve tane nuk ka q ene aty qe te mund te gjykonte per
argumentat qe U shfaqen ne takim rreth qendrimit ndaj se
kaluares se vendit dhe figures se Enver Homes. Principi
haze i shtypit demokratik eshte njohja dhe argumentirni, te
cilit ne i permbaherni ne edo gje.
Deshirojme qe ne veprimtarite e tjera te na ftoni.
(Shenim: Natyrisht qe ate dite ishin ftuar edhe gaze tare
te "RD"; ndodheshin ne salle te pa.~ten 3 pre) tyre, a.k.)
 96
97

,/
.r
"Reflehsionet" e furuiit, para se uete z. Trebeshina te dilte
1~J dhe t'u fliste studenteve per afer lore.
",
Ne shpresojme se mundohemi sadopak qe punet ne
vendin tone te marriti per mire. Ne kete, njohja me ju do te
kishte sh.urne olere, edhe ajo do te na ndihmonte qe te mos ~
tradhtonim kurre tii uerteten. per hir te taktikave politike.
Dom Simon Jubanit Nuk jemi angazhuar ne ndonje parti dhe mendojrne se
r
Shkoder :'.'.~
1 keshtu, si krijues dhe publiciste, nuk kemi ndonje h.umbje,
perkundrazi e ndjejme veten mete lire per te thene ate qe
j Tirane, 14 janar 1991 mendojme. Brenda mundesiue tona jemi perpjehur ne
I
j "Reflehsionet" tii sjellim edhe fjalen e Zotit, drejtperdrejt me
I I nderuar Dom Simon, citime nga Shkrimet e Shenjta ose nepermjet ideue dhe
I
I deshmiue te folesve. Duke shpresuar qe me ndihmen e Zotit
1 kemi dashur shpesh. here tju takojme. Ne pamundesi, do te behet me e mira.ju urojme shendet dhe pune te mbare.
i megjitiuite.ju kemi degjuar ne predikimet tuaja ne Shhoder
j ose e kemi marre me respekt fjalen. tuaj edhe ne Taste tii tjera. Me respekt
!
j
I . Une, A.K, kisha deshire t'jti dhuroj nje perkthimiri tim
nga libri i Gjoti Sinishtes '(The Fulfilled Promise", botuar ne Ardian Klosi, Edi llama
Santa-Clara, Kaliforni me 1976. Jane uetem dlsa kapituj te
nje libri ie pasur ne dokumenta, kujtime e fotografi nga
.~
historia e dhimbshme e persekutimit tii Kishes suaj.
Do tiikisha deshire, i nderuar at, te tahoheshim ndonjehere
e iii bisedonim per keto gjera qe une i njoh uetem. nga librat.
Ju, sigurisht, mund t'i plotesonit dokumentat e a.tSinishtes
me ie dhena te tjera, e kjo mund ie s·illie nje dite nje botim.
te plote. ';'1
Le te behet pra edhe ky nje shkak qe une dhe Edi Rania t
t'ju takojme hur te jeni ju i lire, ne Shkoder ose ne Tirane. .,:"

Me Edin kemi pasur hohet e fundi! dis a raste ku kemi

shprehur mendimet tona per zhvillimet ne uendin tone.
)," .

Yecanerishs ne Institutin e Larte te Arteve, ku Edi eshte

pedagog, kemi filluar ciklin interesant te "Refleksioneoe",
prej te cilaue po ju dergojme edhe disa pjese qe i hemi lexuar '1
para studenteue.
Bashkangjitur me to do gjeni edhe "Promemorien" e z. t
J
Kasem. Trebeshlna, shkruar me 1953, te cilen. e lexuam ne
"'1
".'.I! ••

OJ:
:fl'
'W'

.'~
.:....
' . I
,~..
-: _:.

~1~
.',...
 98
i
i
!-
i (para mitingut)
_Nj-e -regjisor i kishte telefonuar Ardlanit dhe i kishte
. :.
: :: kerkuar qe Kasern '!'rebeshina,_ line dhe vete Ardiani te
flisnim ne mitingun e intelektua1eve ne kryeqytet: Fola vete
- me te dhe me tha se kete miting e organizonin intelektualet
-ne -mbeshtetje te demokracise dhe te Partise Dernokratike.
Aina ftonte zyrtarisht ne erner te organizatoreve te mitingut.
Punet m'u dukennorrnale, per vete faktin sekisha deshire
te kontribuoja per Demokratiken qe ne ate mornente ishte
stre_h~legal_e e t.e·?:i~.the·antikomuniste. _ s-lqWtare. Kaserni
e prrti me skeptIclZem ftesen por megjithate nuk na e prishi.
« Te pasigurt per rrugen deri tek sheshi para stadiumit
Qemal ~tafa" vendosem te shkonim vee e vec.Pjesajuglin-
dore e.Tiranes gelonts nga policia; repartet specials dhe ato
ushtarake. Ardiani ndoqi nje .rruge anesore me .Kasernin,
ndersa une eca me Xhunin, gruan .neozelandeze te nje
~hokut tim dhe miken time, qe edhe pse kishte njezet vjet qe
jetonte ne Shqiperi, nuk ishte shqiptarizuar nga' pamja, e
keshtu ndoshta e lehwsonte kalimin e barrierave te policise.
Ne fakt me policine nuk m'u duk se do te kishte ndo,nje
problem edh.e sikul- te kishim sMuar te gjithe bashke.
.Arrite~ ne vend rreth 'gjysem ore perpara dhe menjehere:
ne sfandin e" relieveve te gurta mbi muret e tribunes
.~r.yesore te s~adi1:lIi:lit shquajta P.e:rpare~ei'i e baFdhe t~
mJekut te Part~se Demokratike. ·Di~ka pararidjeva- dhEi··
menjehere i kerkQva regjisorit te risqaronte pozi~iorun tone
ne nje bisede me komisionin organizues te ·mitingut·, .Ai .
qe5hi dhe, pasi u tall·pak me kemben~ljen time, qe me teo '
99
drejte po i dukej prej te marzi, pasi ai nuk dinte gje per
pagezimin tone si ekstrerniste, u nis per nga tribuna.
Ndersa po bisedonja me miqte e mi, na rrethuan disa
studente qe kishin qene ne refleksione. Papritmas rrethi i
vogel u hap' dhe ia behu doktori qe kishte rnbrapa. shurne
adrnirues. E kisha jetuar dikur gjeografine e asaj pamjeje,
ne kohen kur bashke me shoket e Iagjes shkonim ne sta-
dium per te pare ndeshjet efutbo11it dhe mu aty ne ate shesh
me shurne tifoze te tjere prisnim qe te shihnim 'heronjte e
endrrave tona, Agim-Murabin, llir Pernasken, PetritDibren,
PerlatMusten. Ishte fat nese, kur gjendeshim prane tyre,
ata flisnin dhe vecanerisht nese u shpetonte ndonje dekla-
rate e nxituar, qe behej motivi i javes ne vazhdim. Duke e
bere nje asosacion te tifle u mundova te jem sa me i
perrnbajtur kur doktori, pasi na dha doren, tha se, meqe
emr attane nuk ikishin dorezuar ne polici si~ ishte rregulh,
duhej qe, per hi!' te qetesise publike, nese vinte shefi i
policise te na merrte gjate kohes qe flisnim, ne mundesixht
te largoheshim pa ba za. Kasern Trebeshina, sinqeritetin
ngjethes te te cilit e kisha njohur kur i pergjigjej pyetjeve te
mia si intervistues pa ngurruar asnjehere te kumtonte te
vertetat e fundme, i zgjati doren mjekut dhe i tha: "Me
thirren te tjere, jo Partia Detnokratike. Une po largohern
rnenjehere. Femija ka lindur i vdekur". Mori te largohej, e
ne pas tij, nderkohe qe tjetri po ngulte kernbe se i vinte keq
qe po silleshim kesbtu e se ai na foli burrerisht. Isbim dis a
hapa larg por kjo loje prej femije hileqar me beri te kthehesha
i nxehur per ta kundersbtuar tezen e pafat te burrerise.
Kasemi iku, nderkohe qe edhe mua dhe Ardianit nuk na
benin kembet ta ndiqnim pas. Shikonim njeri-tjetrin dhe
isbte e qarte qe deshironim te flisnim. Ndoshta kishte ne
kete deshire, te pakten nga ana ime, nje doze ekzibicion-
iZmi, ndoshta -nuk donim t'i Hnim qe te na nxirrnin kaq
kollaj jashte ligjit. Sido tt! qe, tundimi per te foluT ishte aq
iforte, sa edhe sot e kesaj dite e ndiej \ehtesimin qe p ata kur
nje nga ndibmesit e doktorit me dha rast qe te kthehesha,
duke m'"\llutuT si mik. te mos ikja. Aty fla thane edhe.se ishte

100
e ndaluar te permendej emri i Enver Hoxhes.
Mitingu filloi nen britmat "Sali, Sali". K3. qene ndoshta
momenti me i tensionuar kur u rreshtova me te tjeret ne
radhen e dyte te tribunes dhe ndjeva nje njeri qe me terhoqi
per menge: "Ti e ke vendin prane Salise". Ishte roja e
doktorit.
E refuzova ftesen pa ndonje miresjellje te vecante, nderkohe
qe koka me buciste nga deshira qe te thosha ate qe mendoja;
qe te bertisja se kjo pune nuk shkonte, se dicka e rendesishme
duhej te ndryshonte, qe te bertisja se ndjeja nje dore te huaj
qe me peshonte mbi zemer, duke ndaluar qe ajo te rrihte
fort. Me kishte ardhur radha per te dale perpara mikrofonit.
"Une nukjam anetar i asnje partie". Nje ze qe arriti te
.:
,.
vinte deri tek une: "tije dorajone, morjau", me beri taharroj
policine dhe te gjitha dhe i dba udhe frazes se dyte te
fjalimit: "Por ajo qe me bashkon me rniqte e PD eshte
kundershtimi ndaj dogmave te PPSH dhe kultit te Enver
Hoxhes." Ne te vertete nuk vura re pas kesaj ndonje levizje
policie. Pas minutit te heshtjes, kUT mijera gishtane forme
V-je ngrins ne ajer ai mbi nje varreze kokash te flijuara ne
kufijte e Shqiperise, erdhen minutat e ekstaz es. Pulsi me
rrihte cmendurisht e, ndersa shibja radhet e para te mbushura
me "alabake" te ushqyer keq, te skuqur dhe te debur,
urreja. Urreja ~do gje qe nuk ishte pis. Urreja fytyren e
e
pudrosur te Enver Hoxhes, qe me fanitej si vizatuar me
shkumes mbi pall ton tirri.-ete zeze, copat e shtrenjta
q kostumeve "Yves Saint-Laurent" qe shkelqenin neper tabe- .
.,
lat e emulacioneve, guret e merwerte te PaUatit te Kongre-
seve, urreja edhe vete qiellin blu te asaj mbasditeje dimriqe
me dukej se ebente edhe me te llumte grupin e njerezye qe
kisha perpara, qe kur hapte gojen per te klithur "edhe ne 5i
gjithe Europa", ekspozonte ca dhembe tendryshkur, mes te
cileve shquheshin gropat e zeza te dhembeve .le rene ose te
thyer nga policia.
Isha krejt i mpire dhe mezi e shtypja nje ze qe donte te
leshonte thirrjen per Iufte, per nje lufte shkaterrimtare ku
asnjeri prej nesh te mos dilte i gjalle, per nje lufte qe ta
T,
~
,
101
..i.
zhdukte pergjithrnone kete vuajtje qe prej shekujsh rronte
ne zerner te Europes si fara e nje mallkimi, e hedhur nga
i
!
kushedi se c'lartesi e qiellit. Krejt jashte kontrollit te vetes,
I se per kontroll te tekstit as qe behej me fjaIe, klitha me zerin
qe po me ngjirej: "Ne do ta marrim pushtetin", pa e ditur as
!f vete se kush ishim "ne" dhe se c'do te benim pastaj me ate
!.. pushtet.
1 o Zot, ~'tmeTT, kur pas asaj fraze degjova alabaket e
radheve te para te therrisriin ne kor ernrin tim. Ishte
[ momeriti i kthjellimit, i ktbeses, i zbritjes ne toke. C'eshte
~ keshtu me keta njerez qe jane gati t'u nenshtrohen emrave
i
··1 te pervecern? 'I'e Iumtur qe po beqin qafe nje erner, pajtohen
·1 skllever te emrave te rinj. Ua thashe me dhimbje kete qe
-I
q~ ndjeva, me nje ze pothuajse te qete dhe po me ate qetesi e
cova deri ne fund fjalen time. Krejtesisht i cli'ruar nga ajo
.! mbingarkese e akumuluar ne gjithe ato dite tensioni te
brendshern, kujo rrallehere kisha dyshuar se mos gabonim,
se mos krijonim ndonje te care, se mos ccrientcnim, me
trikon te lagur nga djersa nen pallton e zeze, u terhoqa ne
nje cep te tribunes, te mbushur plot me .njerez e, ndersa me
perqafonin fytyra te panjohura, per here te pare qe nga 11
dhjetori i 1990-es liria m'u duk larg, tmerresisht largo
e.r.
te.
 102
Kunder fjaleve si gjakderdhje dhe hakmarrje
~i
Une.nukj am aqeta:r ias e Parti e; por ajo qe rne.hashkon
me miqte e PI) esbt~ kundershtimi ndaj dogmave te PPSH
i. .
dhe kultit te Enver Homes. Para se te filloj te flas kunder
gjakderdhjes dhe hakrnarrjes, kerkoj nje minute heshtje
per kufitarin qe ra dje viktime e terrorizmit individual, si
dhe per gjithe viktimat e terrorizmit shteteror qe u ushtrua
ne kufirin shqiptariper dekada me radhe,
Me vjen keq qe e fillova me vdekjen, sot, kur de shira per
to jetuar na ka mbledhur ne kete shesh. 'I'e jetosh nuk do te
thote te marresh fry me , te hash nje cope buke dhe te flesh
ne' nje dyshek. Te jetosh do te thote ne radhe te pare te dish
se
te d uash, sep vetem ai qe di te doj e arrin te ngrihet m bi cdo
pengese dhe bile mbi vete vdekjen, Kater ditet e studenteve .
ndryshuan dieka ne kodin feudal te jetes sone. Ato na dhane
mundesine qe here duke folur me pasigurine e njeriut qe ka
frike mas nxitohet dhe here duke bertitur me ze te larte, te
kerkojme lirine, demokracine si dhe ITezimin e kultit te
individit dhe t.e gjitha simboleve te pajustifikuara qe pen-
gojne frymemarrjen e lire ne keto rrethana historike. Ne
shohim IDe dhimbje ..q~ ne rrugen drejt Europe~.nukjemi te
~ithe bashke_ .Dikllsh nxiton me revan, te .tjer.e vrapojne,
.sbume ecin me ngadale, ndonjeri nd~et dhe kthen koken,
e plot te tjere nuk mundin te hedhin·hapin e pare.
Sa keq! J emi vetem tre milione, me nje histori dbimbjesh
e vuajtjesb te pashoqe, te ndare nga pjesa tjeter e trupit tone
qe na pret same shpejt praneEuropes. Megjithate asnjenga
keto tri rrethana ky~e per te ardhmen e kombit tone nuk po
na ndihmojne qe te pendohemi njezeri per nje periudhe te
103
erret 45-vje~aTe, e cila na skuqi si ruse, na zverdhi si kineze
i
(
dhe me ne fund na nxiu si shqiptare.
I T'i thuash hapur te vertetat e hidhura te kesaj periudhe .
.i nuk do te thote te mohosh prindin apo vellane komunist, por
+ t'i ftosh te gjithe qe te clirohen nga shkretetira shpirterore
I, mbi te cilen u ngrit piramida e frikshme e centralizrnit
demokratik. Partia e Punes, ose sic shkruhet ne abetare
! Neria -Ione e Madhe.men emrin e se cues spek.ullojne sot
\
kreret.e paafte te burokracise shqiptare, per dekada te tera
eush troi presionin e luftes se klasave ne forma dhe menyra
·1· ·qe rrenjosen e·dhe me thell'~ ne mentalitetin shqiptar
I
{ hakmarrjen. Hakmarrja e kanunit te Lek Dukagjinit u
plotesua me hakmarrjen e kanunit te Stalinit, Duhet bere
··1
I emos per te penguar shfaqjet e hakmarrjes, te cilat mund te
.:
:~c
!, cojne ne katastrofe, duke luftuar pikerisht mentalitetin
• pervers te luftes se klasave. S'ka asnje dyshim se .lufta e
1 klasave eshte fruti i hidhur qe Ieshoi ne Shqiperi perna e
socializrnit. Zoti na ruajt nga tundimet e ketij fruti. Prandaj
t'u bejme thirrje gjithe rezervave tona shpirtercre per t'i
bindur prinderit dhe vellezerit e keqkuptuar qe turpin le
t'ia leme atij qe e ka dhe mos te vazhdojmetejetojme si mish
per top. Gjakderdhja nuk shmanget duke i shkuar anash
thelbit te se vertetes, si~ pretendojne politikanet e vjeter te
rrahur me vaj e me uthull, apo edhe ndonje i ri i porsadale
nga veza e kuqe e politikes, Perkundrazi, sa me lakuriq te
zhvishet e verteta mbi kete sistem, aq me pa kuptim behet
hakmarrja ndaj njeri-tjetrit. Dhe kur mbreti te dale lakuriq
si ne perranen e Andersenit, te gjithe do ta shohin qarie se
piramida .1?hemhet pa u vrare njerezit. Te gjithe ata qe e
ushtruan me ·de"votshl)1eri dhunen psiqi,ke dhe fizike ishin
. vikti~a t~ diktatures, te diktatorit dhe te karakterit te tyre
te dobet_ Per ata vIen me shume se per kedo·fjala e Krisbtit:
Fali Zot, se s'dine se ~'bejne. .
Kreret e paafte te burokracise shqiptare Ie t'i sherbejne
me ne fund, nje here te vetme, kombit. Le 1;'iH~nemenjane
pasionet e vjetra dhe te pranojne hapur se, pasi zhduken
analfabetizmin, u dhane njerezve vetem libra te moralit
..
'

104 105

stalinist; se pasi i dhane token fshatarit, irnoren bashke me

token edhe shpirtin; se pasi i .hcqen taksat punetorit, i
dhane nga 10 Ieke per dite pune; se pasi e bene arsimin falas,
hapen dosjet dhe biografite, si provimin me te sigurte per te
hyre ne Universitet; se pasi Stalini nuk na erdhi asnjehere
ne Shqiperi, shkuan vete dhe moren metodat e tij; se pasi
socializmit filluan t'i shernben muret, u kujtuan per de-
rnokracine. A do te kemi gjakderdhje?
Psikoza e hakmarrjes qe perhapin thashethemet, kjo
sernundje komuniste e vendeve ku nnk ka shtypte lire, u
intereson vetem atyre qe nuk shkeputen dot nga pushteti. 'I'e dashur miq,
Prandaj edo demokrat duhet ta filloje nga vetja Iuften per shoke dhe shoqe, po deshet kete qe kemi
dernokraci. Le ta sherojme semundjen e dosjeve, qe e kemi zonja dhe zoterinj, po deshet kete qe e patern patur
te gjithe brenda vetes, dhe tEi perpiqerni me te gjitha gjithmone dhe qe mund ta kemi perseri.
rnenyrat dhe mundesite qe te vleresojme kontributin per-
sonal te njeriut si nje shprehje e pavarur dhe e lire e Dua te flas per nje dicka shume te rendesishme te kohes
personalitetit te tij. Qente lehin, karvani ecen perpara, . , qe po jetojme, per ceshtjen e dhunes. A do te kete perleshje,
rruga rnbetet. ;
.',~ do te kete gjakderdhje nder shqiptare? A do ta arrijme ne
Po e mbyll duke thene se sot eshte koha e konfrontimit :J demokracine ne rnenyre paqesore apo me dhimbje dhe
te hapur te ideve, Burokratet komuniste, kur flasin, har- 'J vellavrasje?
rojne te mendojne se c'pershtypje na bejne neve idete e tyre :1 Kete pyetje po e degjojme sot nga te gjitha anet, Nga
te demoduara dhe kjo eshte e drejta e tyre. As ne nuk duhet njerez te thjeshte, nga njerez te shkolluar, nga ana zyrtare
·:1"
"

te kujdesemi se ~'pershtypje u bejne atyre idete tona dbe kjo sidomos. Ate e shoqeron kerkesa per qetesi, per te mos here
eshte e drejta jone. Par ajo qe eshte e rendesishme per te gjakderdhje. Perdite e ndeshim ne faqet e "Zerit te Popullit"
dyja palet eshte qe lufta e ideve te behet ne kusbte te : 1, dbe ne ekranet e televizorit. E degjojme dhe e Iexojme aq
barabarta. Kushtet e kesaj lufte do te jene te barabarta shpesh, sa na Jind dyshimi: vertet duan keta njerez ta
vetem kur organet e ruajtjes se rendit, te dornosdoshme per . ·1:f Iargojne gjakderdhjen apo mos valle, pa dashje ose me
dernokracine, te clirohen nga barra e rende e dosjeve te dasbje e ndjellin ate vete? Si qendron puna?
panurnerta dhe te merren vetem me ate qe u takojne, me ..OJJ Revolucioni paqesor i shqiptareve, ai qe nisi me 8 dhjetor,
dhunen dhe me vjedhjet. Ndersa idete, qofte dhe me te '·1 nuk ka pasur deri me tani asnje viktime. Une nuk ngurroj
pabesueshmet per mentalitetin dogmatik, meritojne te ta quaj revolucion, sepse ai i tille eshte, ai na ka kapur te
::.' .
degjohen me po ate miresjellje qe degjohet nje miremengjes gjitheve, ai po trondit skemat dyzetvjecare qe ishin ngulur
i thjeshte. ne .kokat tona, ai ka lekundur themelet ideore te shtetit
Nese duam ta zvogelojme ne zero perqindjen e rrezikut komunisto-socialisto-fisnor, per ta kthyer ne shtetjuridik.
te gjakderdhjes, dlihet ta demokratizojme debatin Mirepo, megjithese eshte revolucion; ai prapesepTape nuk .
qindperqind. ka shkaktuar asnje viktime. (Ka pasur, po, v-rasje indi-
e.r., 15 janar, ne mitingun e PD ne kryeqytet. videsh qe kerkonin ta linin kete vend, nga njerezit ne
·~;..:t.·
'~l
'j'
.~ .

·2l.
~':~'=-,'-----------
~. "
106
pushtet, ne kufi, ne dyert e umb~sadave, ose ne vende, te
tjera te errta. Ne, levizja demokra:J.ke Opozlt~renU~,kemlas
reparte policie, as reparte sam~:nste, a~ ~~:a~o~~ dhe as
shkopinj gomeme goditje elektnke, Sehin qe bene or.?anet
e ruajtjes se rendit gjate shkaterrimeve ne Sbkoder os~
Elbasan ishte organizuar aq keq, sa nuk na _e mbus~~
mendjen fare qe shqiptarl qenkesh nje krijese e eger, nje
gjysem barbar qe s'meriton demokracine, por bUTgImetme
n~20~d) " "
Ne nQshk611ekemi mssuar gjithmone ~eTevoluclOnp~
,,
,
dhune nuk ka, se dbunes kunderrevol~C1onare duhet.t 1
u:.
pe:x:gjigjemime dhune revolu~ionare, 5,7duh~~ mprehi~
shpaten per situaten, ~efI.lalli.~duhet t.~sh~nJme ~lumb ne
goje etj. Ne pergjithesl, ato qe na kane mesuar ne sbkon~
kane qene me dhune, me diktature, me barut dhe me gryke
topi. .. ' . masken e unitetit rnbollen ne popullin shqiptar faren e
Mirepo ja qe punet e mira u bekan edhe p~ ~~e topi .
..; ..
," ~:: Studentet arriten pa dhune qe ne Shqiperi te leJoheJzyrtar-
:. 1! :-:., isht pluralizmi politik. Parrullat kryesore, qe i yuan ata
..itl.:'~):~·
," drejt e ne Palla~in e Brigad.ave si ~e ishi~ fsh~taret e ~~n~~
'1 'I.j'" , Viles, qene: "lirl-demokraCl" ~he s'kem1pune :n~ p'.ohcme .
';~'~,~;J' E pra, revolucioni ne ide nuk ka pune me pohc~ne,por~e
idete, me ideologjine qe akoma perfaqeson,Partla e P~nes.
Kjo ideologji,ideologjia komuniste, e trego~veten se klS,?te
~l~n:·: deshtuar ne te gjitbe vendet e Europes Lmdore. PopuJ~ ~
:::k.:~\:~'··:
EUTopes Lindore e larguan ose po e largojne me vendos~er~
(\~'H': kete trup te huaj nga pushteti dhe ngajeta ~t~re: Ve~dl yne
~I~j
:~:~~:
. eshte hallka e fundit ne Evrope e nje reakslOlli zlDxhl~. D~e
deshtimi~ me te madh, per mendimin tim, kom~mzn:l ~
tregoi me shume se kudo ne Shqiperi, sepse ketu a1hyr~ ne
menyre krejt te panatyrshme, ne nje vend ne th.elb patnar:-
kal me organizim bajraqesh, sepse ketu u perZle me anak-
r'onizmin osman dhe bizantinizmin e importuar sHay. Dota
krahasoja periudhen komuniste ne Shqiperi me per~u~he~
':~::;:<:~ . ikonoklaste, te ikonashkaterruesve ne Pe:and~Tlne B~.~
zantine te shekullit 8, dhe 9, Arti kishtar blZantIn ka nJe
ro
histori te ate te 'shkelqyer, si):e dime edhe nga mjeshtrat
'T
, j
I
< 107
I
~I
,I
l tane, kurse ideologjia e shkaterrimit te ikonave e rrenimit
Il
te k~ltures se madhe ishte e shkurterdhekalimt~re. Por ajo
:f solh deme te, medha, '
I E pra, eshte kjo ideologji qe intelektuale studente
punetore e cdo shqiptar tjeter opozitar nuk e duan me dhe
.{
I dua.n ta cretin nga jeta jone, Kjo deshire nuk 'i ndan
, .'{ shqiptaret _?ga.njeri~tje~ri, perkundrazi sjell pajtimin e
.» ;
madh.kombetar jo-komunist, Edhe kUT prindet ose te aferrnit
. ~
tane J~ne ~?~:u.~ste, ~e nuk nxjerrirn thikat ne familje,
sado qe ta persensm ndjellesit e gjakderdhjes paralajmerimin
e t~e ~~~erzitshem. Ne diskutojme me njeri-tjetrin, bi-
sedojme pel' ato qe komunizmi dhe politika 'e Partise se
Punes sollen ne Bhqiperi, derisa mendjet tona te kthjello-
he.n. E shumt:a ~und te.perplasim grushtin mbi tryeze, po
th~a nuk ..nx~err~m,.Ishin t~ tjere ata qe ngulnin thika pas
shpm~, qe teovTl.srun naten dhe te qanin diten, qe nen
tmerrshrne te percarjes.
~ si d? te nxjerre shqiptari thiken per te luftuar kunder
shql~~tant? A k~ shqiptari gjak te tepert ne trupin e tij te
thare ~ga t~~o~? Aka shqiptari akoma vend per urrejtje ne
~en~J~n ~ tlJ te ushqyer per dekada me urrejtje? Shqiptari
esh~e. 1 p.ervel~ar per dash uri. Le qe edhe thikat neper
shteplra 1keml te prishura.
" Pastaj, ata qe ndjellin gjakderdhjen dhe mundohen te
k~joj~e psik?Iogj.~e : dhunes, i pandehin qytetaret shqiptare
per. teo lesh~e, per te bumburit e botes. Harrojne ketu qe
,vepm145 ~Je~ar nga bota vertet na sol1ite keqija te medha
p.?rn,as~lh ~d~e nj~y~mire: ai na mprehu shqisat, m'u si atij
t:. .ye~b~t ~e ~en g)lthck~ vetem me te prekur; ~i na ka bere
te mes~~me g).uhe te h~aja, te kapim ne shtepite tona nga
t:e-k.ater 5taclOne ~eleVlzive,t'i levizim antenat maje ~ative
s~~~to~or Kolombl.velat e anijes. Thithim keshtu menjehere
g].~th~la~~et e rendesishme, e njohim boten pa qene ne bote.
Te g)l~?e I.kerni ndjekur me shume vemendje ngjarjet n~
EVT~penLmdore. TElgjithe e dime ):'dote thote re\:olucion
paqesor dbe 5i terhiqet nga pushteti nje force qe populli nuk
.~.:~.
.
"..~ .
....:."
• "C
:' ~~~}: "
~!.~t.,
 108
e do me. Te gjithe e dime se ne Cekosllovaki eeket u Iidhen
me sllovaket dore me dore nga Praga ne Bratislave dhe u
thane atyre qe u rrinin mbi krye: "Zoterinj, ju drejtuat
shume keq. Ka ardhur koha ta Ieshoni vendin." Dhe ata e
Ieshuan vendin pa u derdhur nje pike gjak, ashtu si ne
Hungari, ashtu si ne RDGj. Kurse ne Rumani njerezif qe
kishin mjetet e dhunes ne dore nuk u lane kche turrnave ta
organizonin revolten e tyre per demokraci, Ata i drejtuan
arrnet kunder populht te tyre, pastaj kunder njeri-tjetrit
dhe pasojat mund t'i shihni sot. 'I'e gjithe e dime si po i
reziston populli i KOSOVe5Serbise, Shqiptaret e Kosoves po
japin nje shembull qe edhe Mahatma Gandi do ta kis_h~e
. pasur zili. Kosovaret kryen se pari pajtimin e gjaqeve midis
tyre, pastaj kryen ndarjen me komunizmin. ~e al.~ern~-
tiven demokratike, komunizmi pesoi ne Kosove n)e zgerlaqJ~
te plots. Sl1avo-komunizmi triumfoi perser'i vatem ne Serbi
dhe ne Mal te Zi. Po nuk u be nje fushate elektorale
demokratike, nuk eshte eudi qe te fitoje perseri edhe ketu ne
Shqiperi.
Dijeni, shake dhe shoqe ose zonja dhe zoterinj, se forca~
konservatore qe ende vigjelojne si skiftere te hutuar rnbi
kokat tona,· sot nuk kane dhe aq frike nga gjakderdhja ne
:.i Shqiperi. Ata e kane treguar ne shume e shume ra.ste se nuk
u dhimbsen aspak nsnshtetaait e tyre. Nuk u dhirnbsen as
mijerat qe derdhen ne Europe, te uritur e te poshterua_r, as .
ata qe vriten ne kufi. Por kane frike nga dy gjera te tjera:
Nga kundershtimi paqesor, roasiv i shqiptarev~ dhe n~a
tryeza e rrumbullaket ku do te ulet nje dite Partla e Punes
me opoziten. Ne do te mundohemi t'ua nxjerrim friken nga
dialogu, me dialog dhe· me levizjen tone paqesore. . .
Vetem atehere atyre do t'u hyje ajo frika tjeter, frika e
mire frika se mos drejtojne armet kunder popullit te tyre. ~., .
. ;'~ ,
::.
Sep~~ turp me te madh nuk do te kishte ne Europen e fundit . .
·te shekullit te:xx. :~,
. .:.:~::.
''I-~
',:
....:.
a.k., 15 janar, shkruar pet mitingun ne kryeqytet
).
109
!
I
t
I
f (pas mitingut)
. .
, Sapo e k~e:,a fjalimin, te cilit i rashs pak shkurt, sepse
mud uk vetja I vogel para asaj turme te madhe m'u hodhen
ne.qafe disa njerez te panjohur, pastaj dy shoka te gjimnazit .
Mirepo shpejt e ndjeva se ai gezim i madh nuk round te qe
vecse I shkurter, As vendkish per t'u ;;'ezuar as izolimi yne
nga Isvizja nuk kishte ndryshuar. Sa;o mba~uan shtrsngi-
m~t .e ~ua~ve ..:nga personat drejtues, mbetern papritur
menJ~ne, ne me dhorne te erret mbrapa kangjellave qe na
nd~m~ nga ~urmajashte stadiumit. Gjithe kohen na dukej
vetja 51Sadik Premte e Anastas Lule te levizjes Dernokra-
tike. Nuk di kush nga ta ka pasur pallto te rende e te zeze .r:"
si te ~dit,. por ~e50j se Anastasi. Me dilte para syv~ nje tablo
e r~.al.~~mt socialist, qe iparaqet te dy menjans, ne oborr tEl
s~teplSe. ku u themelua Partia, duke thwur intriga erresiravs
ne kurnz te Partise Komuniste dhe te Enver Hoxhes.
Kur u.kthyem neshtepi, trupat e policise dhe te repar-
teve s~ec~ale du~eshin si prej lodre dhe krejt pa rendesi. Qe
nga ajo dite doh perfundimisht edhe frika prej tyre. .
a.k.
~.
•
"\.
~?r' I
.~ .' 'j

110
I 111
::.

:~~~ :
'"
;",;'
I. gazeta .dhe nuk do te kishte me nevoje tt:; zgjidhte midis
. :..... :
'
," t
kultit te njeriut dhe Perendise .
,. ' Tymiiduhanitmbifytyrenezbrazettemilmttimpajete,
kujtirnii fresket i presheve me balte ne torben e tij heroike, ,
'.'
koka Iegjendareprej alleiu e Enver Hoxhes te futur ne raft,
interferencat e .politikornanise-qe rrinte pezull rnbi koka t
'1 tona pa perfillur "as vdekjen - te gjitha keto me ndihrnorrin
Dje vdiq nje njeri i qe te bindesha se, pas nje diktature te eger gjysemshekullore,
demokracise mund.t'i afrohesh me llafe po aq sa mund t'i
afrohesh vijes se horizontit me vrap. Megjithate, sernundja
;'.;
"

~", Dje vdiq nje njeri. Nje njeri si s~ume te.. tj.ere, nje
.~'~
shqiptar. Nje komunist i ndershem. I pelqen~e te ~lSe?O~te
"', .
me euriat, si~ i quante ai te rinjte. Keshtu, prej kobesh lshi~
. t·· . e"edhe
mlq e IDU .
pse me diferepce te madhe moshe. Kohet
..' ..
e fundit pothuaj nuk fliste. Dilte nga shtepia vetem per. e
'kryer ritualin monoton te radhave te gj~t~. KUT ta~o~eshi~
.,;
. ~. ~;.,
s'me jepte me keshilla sidikur. Nje dite 1kishte thene gruas:
«U ndame me ~unat". . ..
Erdhi puna qe u ndarne me te vertete me ..te~. ~d~e
fizikisht, ne varrimin me te trishtuar qe kam par~ n.~J.ete~
time. Autobusat ate dite ishin ne greve dbe ?JereZlt q:
kisbin ardbur per ta percjelle ne banesen e fundit pak ko~e
.. · .. te"mendonin per te vdekurin, mund te thuash bile
pa t enqe . ..'
qe e harruan. Gjithsecili, duke u perpJ~kur te .g)e~. e nje
desi .. te shkuar ne varreza, hyri vetv.etlU ne real-
mun eSl per
ite'tin e zhveshur, te lodbshem, gati te pas pr~se ~ ~
h .. t .. k ..t
diteve. Ne nje gjendje gjysme te mpire me hynro e d~lmn .n.e
veshe mllefet e njenve, te gjitbe te shnderr:uar ne politl~
kane, 'dhe shtepia mortore po I]:leduk~j'si ilje ,pa~la~ent .~
zymte, 'pa shumice dhe .pakice, vetem .~~ ha~~:rrll~a ..te
mbytura. "E, ja ku e keni dhe demokrac~ne::. cme ... clI~e .
'k om b'lurnz . mI'n ... republikakanet ...·refug)atet byrokracla
.,
. a hua aha ... anarsbistet ekstremiste: .. mi~otaqtl:lZml .....u
'gjakrat e ndezur ... gjakrat spontane ... he~ balte ... Jalte ....
smail kabare stabile ... Kapasbko, ferf?ruml : ~~ndohes?a
ta. mbaja larg kElt{!vale, nder~a veshtroJa me zili.:e vdek~~
qe tanime nuk i perkiste asnje partie, nuk do te lexonte me
,I
i e llafeve eshte e .para qe bie rnbi .nje komb te lodhur nga
heshtja e imponuar. DWenatyrisht qe ne lumin e akujve te
shkrire te heshtjes ka gjithfare mendimesh, frazash,
.. t"
slloganesh, britrnash, pershper imash, pyetjesh, presionesh
apo mashtrimesh. E !tiithe kjo prurje kalon neper faqet ~
gazetave, neper valet e Radiotelevizioriit, ne altoparlantet ~
mbledhjeve brenda sallash luksoze apo te mitingjeve jashte
nen shi si propaganda per demokracine, Te gjithe e duam
demokracine, te gjithe flasim per te, te gjithe do ta presirn
tek dera me 31 mars! S'na mbetet gje tjeter vecse te
.... zgjedhim midis program eve 'te partive ate me idealin, te
hedhim.diku nje firme qe i nenshtrohemi pa kushte par ~ise
qe .disponon programin e parapelqyer dhe te shkojme ne
t '"
pune per te siguruar buken e perditshme deri diten e
zgjedhjeve. Dite shpetimi, qe mbase duhet te shpallet feste
yr: zyrtare perpara se te zyrtarizohen veW Krishtlindjet. Por,
'. po t~ ngurrosh te bindesh per nje ~ast, e sheh menjehere se
,iuIDi i fjaleve, pervery nje degezimi eilde te pafuqishem te se
. vertetes, kthehet ne nje vorbull taktikash demagogjike, ku
...fan me i mIre eshte te mbytesh pa u vene reo
Fytyra e te vdekurite sfidonte demagogjin-e me shume se
.' 1. e gjithe jeta e tij aktive, ndersa procesioni i crregullt, qe
zbriste Ire rruge .pjese-pjese, i copetuar ne qind,ra hapa qe
-.. '
. kerkonin nje bi~iklete, nje MZ, nje karroce me kale apo,
kush e di, per fat edhe'ndonje tnakine, rreshtonte me nje
rregullsi matematike nje pro.cesjon tEl tere pyetjesh. Q'eshte
kjo'hata e zeze, ku tElgjithe vijne verdalle si ne nje enderr

':.:;.
"_' .

..~- ..:..

112
lEikeqe, vetern per te mas prekur te verteten? Si mund te
rrezikohet nje komb nga everteta? Si mund te konservohet,
per hir te lekures, nje melle qe eshte kalbur nga brenda?
Q'eshte ai njeri qe kerkon te shkoje perpara pa ditur prej
nga vjen? Q'jane keta ustallare qe e ndajne njeriu:n ng.a
njeriu, qepokerkojne ta hedhin shqiptarin kunder shqiptarit
vetem per hir' te bojes? Po ata te tjeret qe duan t'i perziejne
bojrat, per t~ ngjyrosur Afreskun e Qetesise Publike, ~'jane?
Ne dhome kishin mbetur te aferrnit, ca nga cunat, une
dhe nje oficerne pension, me te cilin njehere ishim grindur
per demokracine. Para se te mbyl1ej arkivoli, i dharne
lamtumiren e fundit mikut tone, oficeri i pari e pas tij une ..
Edhe pse ne ato easte njeriu nuk ka kohe te mendoje,
cq.diterisht m'u ngulit ne mend qete dy bernete njejtin gjest;
te dy, une jo-kornunisti dhe ai kornunisti e puthern te
vdekurin. Kur erdhi momenti per te ngritur arkivolin e kuq,
rastesia, S1 per te me thene dicka, na vendosi te dyve krah
me krah me peshen e mikut te perbashket mbi supe.
Natyrisht qe m~ te ishim lidhur ne menyra dhe per arsye te
ndryshme, megjithate po benirn dieka te njEUtedhe ndjenjat
tona ishin shume te aferta, Imazhi ithjeshte dhe njerezor i
zbritjes se shkaUev~rna barren mbi supettona, ma zhveshi
krejtesisht vizioniri e ngaterruar tEivarrimit te sistemit. I
tilk duhet te jete ai, paqesor, pa asnje iluzion perpara
realitetit te vdekjes se tij.
Sot lindi nje dekret
.. Mbreme lexova den vone "Te :rese Anarkite" e Nolit.
· SadoqefjaleteNolitjanenjeterapievlereantidemagogjike,
· sot ne mengjes mezi u zgjova nga nje gjume. xpe .endrra
I'raskapites~.Pa hapur mire syte, si zakorrisht,kreva levizjen· .
instinktive qe me ~on~domengjes te dera e shtepise per te
Ih~rre "Zerin e Popullit". Menjehere syte e lodhur me vane
· tek dekreti i ri qe mbron nga keqberesit permendoret;
bustet dhe memorialet e Skenderbeut, vellezerve Frasheri;
113
Ismail Qemalit, Fan Nolit. Hapa syte mire: Fan Nolit. Kjo
s'ishte gje e zorshme per t'u bere, kUT te merret ne sy qe ne
vendin tone mbreteron konfuzioni i te pese anarkive. Nga
deshira qe te ulerija se ai nuk ka permendore, gje qe nuk e
bera nga frika se mas zgjoja te tjer et, pel' pak barr ova se
personaliteti i shenuar i luftes per demokraci, si~thuhet ne
...;~ dekret, e ka nje koke ne allei, qe nuk e di se ku ka
. ~:
.. ~. perfunduar, pasi ka vite qe nuk e kam pare me. E lashe
:..'
gazeten dhe fillova te gerrnojneper rremujen e librave te mi,
::>
sepse diku e kishafotografine e skulptures se Fan Nolit, te
cilen e pat realizuar per nje ekspozite me inisiativen e tij
personale Thoma Thornai. Kisha nje shprese te vaket se mos
ishte shenuar nen te vendi se ku ndodhej. E gjeta me ne
fund, por nuk pashe asnje shenim poshte, pervec konfir-
mimit, te panevojshern per mua, qe skulptura ishte ne gips.
Vetetimthi m'u ngaterrua me fjalet e Nolit mendimi se ne
qindra mijera tonelata bronx qe jane harxhuar per te
hyjnizuar hetu. idealet e erreta, te shtrembera e te mumi-
.fihuara te Fanarit e te Buhares qe perfyten. eperleshen ne nje
luftt: per vdekje me idea let me tii gjalla, eZegante e te
ndritshme te Perendimit nuk pati as deshire dbe as zjarr pel'
te shkrire pak bronx per koken e tij. Gjithsesi ~jo qe me
mundonte me shume ishte pikepyetja se perse shqetesbhej
kaq shume shteti qe. te mbronte me ligj permendoret e
ketyre njefezve te ndritur qe populIi i do sepse e deshen, i
respekton sepse e respektuan dhe i· mbron vete, sepse e
mbrojten. Ndersa e beja kete·pyetje, nje ze nga dekreti me
pyeti mua: Po armikun e brendshem, qe mezi ~'pret rastin
tefyeje ndergjegjen kombetare duke kundershtuarunitetin
dhe normat morale te popullit, e harrove? Kiitu ambiciet
jane pa fre epa kufi; kiitu i padituri i di tii gjitha dhe i pazoti
eshte izoti per tiigjitha. Kjopergjigje eN olit m'u duk e mire,
por e pasigurt per te dialoguar me zerin e dekretit, keshtu
qe i thashe se ~uditesha, pasi nuk dija ndonje rast qe populli
te sulmonte permendoret e heronjve te tij. Nese eke fjalen
per ca djemne 8hkoder qe i hodhen litarin ne qafe Stalinit,
ne sy te mijera veteve, dhe per kete u pagezuan armiq te
 115
114

brendshern, i shtova, nuk me duket rast ipershtatshem per shhretuar anembane Tosherine.
te nxjsrre mesime. N atyrisht ata u nxituan dhe shkelen ne E vura fotografine e N olit ne vend dhe vendosa ta
shume nene, por sa per popullin, ai nuk u fye- aspak ne shkruaj ashtu sis: ishte gjithe psrjetimin e ketij mengjesi qe
ndergjegjen e tij kombetare, se po te ishte fyer, kujdesej ai edh e pse zgjati pak ishte imjafte per t'i sbtuar shijes se keqe
vete qe ta denonte veprimin e tyre, te nje nate te shqetesuar edbe nje enderr me sy hapur ne
Kur befas Iexova me poshte se dekreti i ri ruante edhe Boten e Demagogjise.
perrnendoren e Enver Hoxhes. M'u duk e cuditshme qe
pushteti popullor, per te cilin ai eshte njeriu me i shquar i
..:;. kesaj epoke, udheheqesi ishquar iluftes Nacionalclirim tare .Po neser?
. .~..
.dhe themeluesi i shtetit tEtri ·sb,qip.tgr,t~ kishte -.nevoje per·
ndihrnene ligjit qe ta mbronte permendoren e tij. Mos valle Dje vdiq nje njeri, sot lindi njsdekret, po neser ~'do te
kjo eshte nje ndjesia ime personale? Na mungojne uetem ndodhe? Kush do ta kete radhen neser? Nje vdekje tjeter,
idealet e antropofageue, po per te zene oendin e tyre kemi nje dekret i ri? Une? Ai? N e? Ti? Ata? Heperhe s'mbetet gje
kolltukofaget. Befasia ime qe e plote, kur midis rreshtave te tjeter veese te kendojme dy vargjet e kenges shume te
dekretit njoha stilin e vjeter te ligjeve me mundesira te .njohur: .' .
pakufishme denimi per njeriun, ne frazen "cdo fyerje ose .
veprim qe poshteron figuren e personaliteve te tilla denohet Kushedi q'ujeri neser, :,.
me heqje te lirise". Ishte jashte cdo dyshimi qe kjo fraze e Por kjo s'do tii thote ... ,;..
shkepu, ur nga dekreti iperkiste posacerisht tendences per Qejeta ime tani mbaron.
te ndaluar gojet e njerezve te kritikonin Enver Hoxhen,
tendence e ... kolltukofageue qe rriten me plaget e infliktuara e.r., botuar e shkurtuar ne "Rilindja Demokratike", me
te Shqiperise ne lengim, ke.pushe, qe mund t'i copetosh.par 26 janar 1991 -
jo t'i shqisesh. nga trupi qe kafshoine dhe thethijne ... Qe edo
njeri qe fyen simbolet e shenjta te gjakut dhe djerses se
derdhur per liri e pavaresi duhet ndeshkuar, edhe kjo eshte
jashte cdo dyshimi, por fatkeqesia e re qe e gjeti te gjithe
opoziten nga ky dekret eshte se kush ka ne dore ligjet dhe
policine sot ne Shqiperi, eshte jo vetern i pamesuar me
demokracine, dhe aq i mesuar te mos degjoje te tjer.et; saqe
•• < edbe toni i te folurit i duket fyerje, apo edhe· nje:paltenaqesl
te shfaqur haptas e quan veprim poshterue.s· ndaj figures se
Enver Homes. Zoti na ruajt nga kjo anarki patriotike, kit
brenda nje dUe si me magji tradhetori biihet patriot dhe·
patrioti tradhetor kur shohim para syue tane te kapardisen
sipatriote te mbedhenj ata qe kane luftuar per (Chartet"eper
flamurin e babes, qe kane djegur Shqiperine e Mesrne 6se ata
qe jane puthur me andartiit e i kane ndihmuar per tii
 116
117

Zotit Edi Rama, qe i lutet zotit ta shpetoje nga kjo "anarki

patriotike" do t'i thoshim se me e ndershme do te ishte te shfaqte
hapui- "ndjesine e tij personale" dhe 1'i pergjigjej pyetjes: Mos
valle ti je perkrah atyre qe duan t'i shembin monumentet? Nese
jo, thuaje trO{:dhe populli pastaj do tEl gjykoje me sakte se kush i
,j sherben "anarkise politike", ti apo ligjet e shtetit e ata qe
Pse cuditet Edi Rama? sabotojne ato?
("Zeri i PopuUit", 27 janar 1991)
"Po neser"
Kujt nuk i pelqen nje dekret I shkreti! E genjen mendja se historia ika hapur portae per te,
se piedestalin e ka gati dhe ... mjafton qe te ngjitet mbi teo Por
"Dje" lavdia nuk eshte sj gripi qe t'i ngjitet kujtdo,
Zotit EdiRarna, duke Iexuar "ZEirin e Popullit" i paska bere
shume pershtypje dekreti j Presidiumit te Kuvendit Popullor qe A.A.
mbron permendoret e bustet e personaliteteve te shquara te
historise se popullrt tone. I ka bere aq pershtypje saqe eshte
cuditur "pasi - si~ thote ne numrin e fundit te RD-se ne shkrimin
"Dje, sot, neser" , .: nuk dija ndonje rast qe populli te, sulrnonte
permendoret e heronjve te tij".
ss pari ai s'ka perse tEl cuditet se ligje te tilla kane edhe vende
e
tEl tjera te botes ai, po te interesohej edhe mund ta meson te kete
qe te mos ~uditej. Po te interesohej, ai, sipedagog qe eshte, do tEl _'"

mesonte gjithashtu se ligje te tilla s'dalin per t'i mbrojtur monu-

mentet nga popuUi, per nga keqberesit, nga ata qe nuk kane asnje
kredo tjeter pervec asaj te dhunes. '

"Sot"
,Por me sa duket ai e ka hallin gjetke. Ai s:uditet qe ka lexuar
ne dekret emrin e Enver Homes, {:uditet qe "pushteti popu nor per
tEl cilin ai eshte njeriu me i shquar i kesaj epoke, udheheqesi i
shquar i Luftes Nacionalclirimtare dhe theineluesi i shtetit te ri
shqiptar te kishte nevoje per ndihrnen e ligjit qe te rnbronte
perrnendoret e tij". Ai {:uditet se ndoshta do t'u sherbeje pikerisht
atyre foreave destruktive qe duan te fshijne me dlrune gjithcka ka
arritur populli me mund e sakrifiea he keto dekada me ne krye
Partine e Punes. -Por ai s'duhet te harroje gjithashtu se jo vetern -
PP poe edhe PD ka -deklaruar se "Nen drejtimin e tij (e E. Hoxhes)
Shqiperia shenoi arritje te pamohueshme ne shume e shume
fusha", '
 118
Mbi zoterinjte Shoke dhe Papagallin e terbuar
. Nje mesnate :te.b€zdisur I tek kendonja i zalisur I disa
prralla dhe magjira / nje gazete te harruar me rretbuan tri
fantazrna. Dy tEl parat isbin bashkudhetaret tona te pan-
dara e te.gjithpushtetshme, qe u treten pa u ndier ato net
dhjetori te Sheshi i Dernokracise: Antifjala dhe Psikop-
olicia. Fantazma e trete ishte nje lemsh i zi qe zinte driteri
dhe nuk e shquaja dot. Era frynte qe perjashta / rrihte
perdet e mendafshta / dhe me ngjethte dhe me derdhte I
tmerre qe s'i ndjeva kurre. E njoba. lshte Korbi. E kam te
veshtire t'jua pershkruaj me fjale se ~'ridodhi ate mesnate te
bezdisur me tre djajte qe per gjysme shekulli vrane ne
Shqiperi Fjalen. . ende s'kisha hyre ne bisede me te dbe me.dy vizitoret e tjere
Ne fillim ishte Fjala, thuhet ne faqen e pare te Librit te
se VeTtet~S. Fjala ishte Zoti, Zoti isbte fjala. Kur njeriu i
drejtohet se Vertetes, ai perdor fjalen si nje lutje per W
zbuluar misteret e jetes njerezore. Ndersa kur i drejtohet
g~njeshtres, ai perdor Antifjalen, per W mbuluar intijgat e
ekzistences se vet. Intriga pallati, intriga bodrumes.\l, in-
. triga te vogla rrugesh. Per gjysme shekulli me radhe, An~
.tifjala marsboi triumfuese moi .koktit tOna :~'mjera dh~ W
qethura, duke i helmuar lumenjW·e se VEirtetes: Ku~edren
e perrallave qe ruante burimiri el~i~ ajo e· zevendesoi me
Psikopolicine qe digjte me flaket ideologjike ata qe doniri te
ushqemn mendjen te burimi i se Vertetes. Keshtu me. syrin
thelle n 'erresir:eI shume ndenjem ni! drithtire / ¢nderra
duke shikuar / qe nJeri g'ka enderruar dhe te gjithe u
inunduam ta ruanirn te ngrohte kufomen e FJales se Vdekur,
119
me shpresen e mjere dhe fisnike qe nje dite ajo do te na
zgjonte nga gjumi, Kur te gjithe po humbnim shpresen,
duke duruar cdo sbqeIm qe Psikopolicia ujepte truve tane, .
kufoma e Fjales se Vdekur filloi te levizte. Ishte nje levizje
aq e Iehte sa te gjithe ne belbezuam fjalet e Pee-s me gojen
e Nolit: hesht moj zemer e zhuritur / qe te zgjidhet ky
myster l era eshte e asgje me.
Nuk ishte era, por habia e Kalamajve te Universitetit te
Tiranes qe i zu gazi / u shhoi tmerri / m 'ate Korb tii zi si Ferri.
Ata kalamaj kishin kohe qe nuk dalloheshin, ·rie, arith-
metike. Sidomos njeri prej tyre.iqekishte edhe ernrin e nje,
heroi te Kosoves (si per t'u kujtuar fantazmave bezdine dbe
tradhtine e vjeter), zoteronte nje arithmetike mekatuese, te
padurueshme per Antifjalen dhe Psikopolicine. Aq shurne u
nxehen me te, sa nga keshtjella e Fantazmokracise ihodhen
kalamanit nje papagall te terbuar. Ky papagall, gagamen e
te cilit Antifjala e kishte pagezuar si Ze te Popullit dhe
Psikopolicia na kishte detyruar ta pranonim site tille, kohet
e fund it kisbte filluar te ngjirej, aq sa kur iu versul prapa
keti] Azemit, nga zelli i imitimit gati u mek krejt.
Fantazma e· Psikopolicise, pa e fshehur habine qe une
W nderuar, nxori dhembet e saj ~ trnerrshern. Nje dritherime
me kaloi neper trup. Nje nga ato dritherima qe asnje nga ne
shqiptaret e Epokes se Iavdishme te Fitoreve nuk mund ta
ngaterroje me anktbet e tjera njerezore. Per pak e harrQva
qe tashme, para syve. te mi, nuk ishte Psikopolicia e
gjithpushtetshme, por ·vetem Fantazma e saj e mjere, qe
.ende vareJ inbi.kokat tona, si gjarpri qe, pasi kafshon .lesh,
. ... ,i bie dh~mbi helmatises due 1(th~het ne nje relike W·rrmer-
. .. rit. Antifjala; qe ~nde:mbahej mire, me shpresen se gjerat
nuk kane mbaruar, me tregoi me gisht Korbin qe po mbahej
aq i rende / aq i larte sa une i tlu;>m:I ndoneseje.per~eprere /
s'ka dyshim je trim i ndjere / Korb i mvrejtur i vrerosur I
. arratisur zall me zalll thuame emrin tend me nam lanes
Detit Enverian / thot~ Korbi "kurre mit' / U r;udita fori pa
mase / kur diigjova korb tii flase / ndonese ajo pergjigje /
120
s'kishte as kuptim as lidhje. Antifjala me tha se s'kisha pse .
euditesha, pasi pergjigja e shokut Korb ishte e prere dhe une
me gjithe bukeshkalet e tjere te RD-se duhet t'i vija gishtin
kokes. Nuk duhej te cuditeshim me, as per dje, as per sotdhe
as per neser, bile te hapnim syte mire dhe te shikonim se
kudo ne bote Antifjala, Psikopolicia dhe shoku Korb ishin
njesoj dhe te pathyeshern. Une u pergjigja se e dija qe
kasnecet e tyre ne kokat e njerezve ishin njelloj ne gjithe
bot en, por nga ana tjeter i thashe se asnje s'munt te me
thote I qe nonje njeri ne bote I gjer tani ka pare shpende I 'mu
mbi deret'odes tijI shpende shtaze mbi shtatuje I t'emeruar
"hurre me". Mirepo Korbi rrinte shtruar/ perrnbi bustin e
latuarl dhe thosh vetem ate fjale, ndersa Psikopolicia nxori
nga thesi i leckosu~ i Dosjeve dhe Magjive te Zeza, te "cil~
e mbante gjithmone me vete, nje fotografi dhe rna tregoi
duke u skerrnitur. E njoha menjehere mikun tim te madh
Petro Zhejin. Petron e Crnendur, qe gjithe jeten i peremci
me driten e mendjes se tij pavionet psikiatrike te Antifjales
dhe Psikopolicise, duke e mbajtur Fjalen te gjalle, Petron e
Dalldisur 'qe kur shihte Korbin ne fluturim, me thoshte:
"Nuk eshte rreziku qe Iindfriken, por frika qe lind rrezikun".
Antifjala nenqeshi,' pa dyshuar se ne marshimet e saj
triumfuese e kishte shkelur edhe ate, simboline fjaWs se
gjall~ shqipe, Petro qe do mos kthehej kurre me. Tek sbihja
Antifjalen, pa dyshim kjo fjaJe thashe/ eshte e veUiinja'qe
di I q'e mesoi nga i zot' i mjere, I derembyllur, deresterre I qe
e ndoqi, e doqi zia I dhe e shojti lebetia / gjersa vafi shpreses
tij/ s'qe ue{!deshperim i ril edhe kurre, kurre·.me ..
Psikopolicia nxori pastaj nga thesi i saj nje deklarate te
rije lideri te PD-:se, qe thoshte se: "nen drejtimin e :Tij
Shqiperia shenoi arritje te pamohueshme n~ shumtHusha" .
Une ia ktheva 5e nl1k me dukej ndonje atritje e madbe qe
dikujt mund t'j kishin dhene hila zerin e papagallit te.
terbuar, apo qe dikush, i.cili kishte qene nen drejtimin e 'Tij, .
t'ia njihte arritjet e pamohueshrne ne shume fusha. Ketu
Psikopoliciatundi the sinme terbirn dhe ngriti receptorin e
nje telefoni te kuq. Ne anen tjeter te telit, ne veshet e mi te
121
lebetitur u derdh nje lume Iiakerr-imesh anonirne. Vendosa
t'i perze zoterinjts Shoke, qe me erdhen pa ftuar ne mendjen
time. U thashe se gjendja e tyre prej fantazmash ishte e
mjere, Shkoni, u thashe fantazmave qe deri dje vrisnin,
ndrynin, kalbnin, cmendnin dhe qe sot, ashtu ne astrnen e
tyre ideologjike, me ngjallnin vetern meshire,
Ata dolen dhe lane pas shijen e njohur te kercenirnit me
kalbje per se gjalli. VeternKorbi nuk levizi.·Ngrihem dhe
therres me kembe I cporru prape mun. ne djali ! nesketerre
dhe ne zall I pendemos me shkunt te zeze I tii me rrej' e te me
ndeze. Ai nuk Ieviz i asnje pende. Rashe ne kolltuk i tmer-
ruar. Ndjeva vetmi perpara sterres se tij. Edhe Korb'i zi i
humbur / qendroti edhe i patundur I mbi te zbetiri bust
Bronxate I muri mbi dere t'ode« sime I edhe syte i shhendritin. I
si prej djajsh qe enderritin I edhe llamba qe ndrit siper /ja
heth hijeri permbi dhe I shpirti im nga ajo hije / qe ualon atje
mbi dhe ! do mos ngrihet hurre me. ,
i
.
(Shenirn: Miqte e mi. KUTnen artikujt e Zerit te Popullit
te shihni pseudonime dhe iniciale qe digjen per popullin,
kujtoni gjithmone ata qe jane rnesuar te fshihen prapa tij:
me koken ne reren folklorike, si struci, duke pandehur se :
nuk i shikojme trupat e tyre te nginjuT me peTralla. per
popullin.) .
e.r., 31janar 1991
.~,
; .

122 123

Mer. Edi Rama SMOKTHJN Do tju qerojme

Petagog ne Institutin e larta te arteve. SMOKTHIN nje e nga nje,
Tirane. SMOKTHIN
SMOKTHIN
Dergon. Dragan Kuqo SMOKTHIN
Srnokfhin. .
Vlore. (Origjinali i letres eshte shkruar me gerrna kapitale)

ULTIMATUM

ZOTI ED! RAMA! JU NJOFTOJM SE ORGANiZATA"DRA.-

GOJT E KUQ", ME QENDERNE SMO~HIN TEVLORES, JU Telefonata anonime nga Ministria e Brendshme:
PARALAJMERON SE NE QOFT SE VAZHDONI TE KERKONI
QE TE SRIKOHET FIGURA E ENVER HOXHES ATHERE "0 Ardian Klosi! 0 maskara. 0 armiku i mutit. Men dollare
ORGANlZATA JO~E DO TU DENOJ ME VDEKJE PA TE nga Bushi ti, merr. Po pse s'flet 0 rnaskara, pse s'flet, 0 armik."
PARALAJMERUAR ME!
ORGANlZATA JON E KRIJUAR NE SMOKTHINE TE
VLORES ESHTE E DESTINUAR TE· MBROJE ME 9DO 9MIM
EMRIN DHE VEPREN E THEMELUESIT TE SHQIPERISE SE
RE ENVER HOXHES. ORGANIZATA JONE SI FILLlM'KA NE
·GJIRIN E SM 2011 VETA. 20 % E SM NDODHENNE TIRANE.
NE PERDORIMMETODABASHKOHORE SI: AKSIDENT AUTO-
'MOBILISTIK, THIKA, LEVA PRAPA KOKE ,VERBIMME HCL,
CIANURPOTASI, REVOLVER Beret, OSE REMBIM FEMlJE,
GRUAJE etj. ZOTI EDl, PAS! TA LEX-ONI ULTIMATUMIN
MOS .GUXONI TA HAPNI GOJEN SEPSE PAS PAR DITESH
DOTEVDISNL
ME NDERIME ORG.ANlZATA
"DRAGOJT E KUQ"
SMOKTHIN.

VITI 908
. KURLIN'DI
TRIMI ME FLETE

124
Aty nga fillimi i shhurtit uendosem. te'shkonim ne Gjer-
mani. Klima shqiptare ishte renduar shume me sharje,
sulme, perpjehje te gjithanshme per te mbuluar hrimin.
"Zeri i Popullit" kishte mbetur zuske plake, por si ajo plaka
e lige qe, para udehjes, herkon. te geruishe edhe nje here me
thonjte esaj te zinj. Krimet po zbuloheshin nga te gjitha anet
dhe Partia ePunes kerkonte tii mbulohej ei ne nje enderr te
keqe, kUTke dale rrugeoe lahuriq. Nuk kisha pasur ndonjehere
respekt per gazetaret e·ZP-se, megjithate asnjehere nuk i
kisha pare aq agresiue nf! mbrojtje te historiee se Partise te
Punes, qe kishte filluar te kuterbonte riga te katra anet.
Mesues teteojecarjeje te deshtuar, gaze tare mejhanesh., qe ne
nje kohe tjeternuk do te hishin. qene me shu me se ahcinjne
sherbim te Ali Pashe Tepedelenit, me ca emra ashqiptare si
Gellci ose Jupe, shfrytezonin.teni njohurite.e tyre ne shkrim
e kendim per te sulmuar gjithe intelehtualet me njefare vlere
ne Shqiperi. Po perseritej pra ~46-'47, ve~se kete here jo ne
plani'n e uarjeu€ dhe tiipushkcitimeve, por ne ate te shpitJeve
dhe genje.shtres~· Qellimi i vetem: te krijohej nje Ugogol
demokratik" ne shtresat injorante tiipopullsise, te cilatdo te
u~tonin pasta} edhe nje here per komun.izmin. Zuska plake
po pudroste per here. te fundit nii demagogji les mains sales.
Logjika e saj ishte krejt sureale: "Kush i shuajtigjithe keta
njerez? - Te mos shikojme mbrapa, t'i kthehemi punes. - Pse
te vrit-ej nje shkrimtarB2-vjeqar? - Greku i lashte ka thene: .
t'i kthehemi punes. - Kush i hodhi ne lu·me eshtrat e Gji~rgj
Fishtes? - TJi kthehemi punes." Per ,mua nje gaze tar qe
mbron krimin eshte bashkefajtor me ate qe e kryen. Po nuk
di t;;paragra[e ka ligja per kete gje, duhet interesuar.
SidGqofienuk ishin sulmet e ZP qe na e merziten qendrimin
125
ketu, as sulmet e perditshme ne telefona, sesa zhdukja e
shpreses qe nga PD te dilte nje force uertet masiue demokra-
tike qe do te permbyste komunizmin. Udheheqesit e saj
kishin mbetur tek kompleksiteti i Enuer Hoxhes, nderkohe
qe vendi· uazhdonte te rrenohej. Une u mundova te ngu-
shellohem. ne disa perfytyrime per lirine, kurse Edi prouoi
para se te ikte te leshonte nje "bombe'i me nje leter drejtuar
Ramiz Alise, te cileri RD nuk ia botoi. Kete leter ai do t'ia
Zexonte pastaj Elez Biberajt nga nje habine .telefonike ne
Gjermani. Fliste sikur te rtdodhej edhe nje here ne sheshiri
para stadiumit "Qemal Stefa" dhe nga emfaza e riga pall-
toja e zeze e rende u be uje ne djerse. Gjithe ajo energji per
nje leter, qe kurre nuk do te lexohej! nga ato qe do te beheshin.
mode me pas ne shtypin. opozitar. Leter terse. Nuk e botoi as
RD, nuk e transmetoi as Zeri i Amerihes dhe, c'iehte me e
keqja, te .zotet e shtepise kur -rrinte Edi, pjesetare te nje
shoqate me baze m-l, qe gjithrnone e kishin dashur Shqiperine
si nje isliull te uarfer por krenar te socializmit, pas telefon-
atave te shumta te atyre diteue me Uashingtonin, e ahueuari
si agjent te CIA-so Qe Edit iu krijua pas hesaj njefare psikoze
e agjentures, kjo mund te dallohet edhe ne shenimet e
meposhtme per Abas Ermenjin.
Para se te iknim, u ndame me Blendi Gonxhen dhe ai seq
beri fjale per nje demonstrate qe do te organizonte me
studentet para arnbasades kineze. Nuk na u duk shume
interesante, pra mund te.largoheshim nga Shqiperia·pa
ndonje keqardhje se do"te humbisnim gjekafshe me vlere.
Ndryshoi krejt puna pastaj, kur mesuam qe Blendi me
shoket e tij kishte ngrehur greven e urise ne qytetin uStudenti"
qe solli edhe rrezimin e monumentit me 20 shkurt. Keqardhjen
qe nuk u ndodhem ne muajin shkurt ne Tirane s'besoj se do
ta harrojme ndonjehere. Iu ktheua edhe nje here letersisff ne ..
Insbruk dhe [exova me vemendje librin e fund# te Kadarese .
"Perseri dimer". Ndersa Edi ndihet qe e ka hum bur prekjen
e atdheut ne shkrimin disi abstrakt "Liria nuk eshte e drejta
e pakufishme ... "
a.k.
.~
 126
. LETER E HAPUR
Tirane, 2 shkurt 1991
Zoti Sekretar i Pare i KQ te PPSH,
emri im eshte Edi Rama. Jam piktor dhe pedagog ne
Institutin e Larte te Arteve. Shqetesimi i qytetarit te
thjeshte per gjendjen e rende ne te cilen po jetojme me ben
t'Ju drejtohern Juve, si Sekretar i Pare i partise ne pushtet,
me shpresen qe fjalet e mia nuk do te bien ne vesh te
shurdher.
1. KUT shoh Sheshin e Demokracise ne Qytetin Studenti,
me vjen nder mend fjala e urte, qe demagogjia e regjimit na
e perseriti papushim: "Guri i rende ne vendin e vet" ..
Me kujtohet tregimi i nje veterani t~ Luftes, qe me pak .
fjaIe ishte ky: '~E c'do te ishim ne pa shokun Enver Hoxha!
Ca gure pa forme e pa perrnbajtje. Ai na mori, na latoi dhe
ne fund shtroi me ne kalldremin e socializmit,"
Po. Ne te vertete ky ishte fati i 3 milion shqiptareve. I
pabesueshem si nje perralle per foshnjat. Koka njerezish te
shnderruara ne gure. Gure fatesh tragjike te modeluar me
dalten djallezore le luftes se klasave, te puthisur njen pas
me
tjetrit presioniri ideologjik; te l~ne nen hijen e kultit lEi
individit: Kal1dr~mi stalinist j:s6cializmit qe ,u'shtrua\ile
Shqipen: me kokat e 3 milion shqiptarcye kenaqte serbet;
r:riset;klnezet·; qe kur vinin per vizite ecniilcmbikete '~bah~e
me hile"'d~ke undjere si ne shtepine e tyre. Por tragjedia
jone nu:k mbaroi ketu, Tragjedia jone i kaloi dimensiollet
sbekspiriane kur shqiptaret ngelen vetem '.'ne dore' te
shqiptareve, kur PPSH u larguajo vetem nga kinezet;·por
127
edhe nga komunistet shqiptare dhe nga njerezit e thjeshte,
Ajo i tradhtoi tEl gjitha premtimet solemne, duke u bere
monopol i 13 anetareve te Byrose Politike. Q'fat i trishtuar,
kur idealet grumbullohen ne duart e 13 veteve, Keta nuk
jane 13 apostuj, nuk jane 13 profete, por 13 njerez qe u
intereson vetem karrigia mbi te cilen Trine dhe privilegjet
qe lidhen pas saj, 13 vete qe nder roheshin arbitrarisht sipas
tr illeve te ish Sekretarit te Pare. Nje popull i tere i shihte i
mahnitur keta komuniste te vetekeriaqur e te vetepasuruar
te modelit shqiptar, te cilet me jeten dhe me vepren e tyre
na kujtonin te gjitheve keshillen praktike "beni si them une,
mos beni si bej une"; keta komuniste qe zhvillonin ne
menyre krijuese marksizem-leninizmin e tyre sui generis,
qe mbeshtetet ne urtesine e rnbrapshte: "ju edhe bar do te
hani dhe nuk do tElbini ne duart ~ rmperialisteve".
Kjo ishte me fjale te sjellshme, zoti Sekretar i Pare, farsa
tragjikomike qe u demaskua ne 4 ditet e studenteve, farsa
e inskenuar nga nje gn;i.p njerezish shpirtvegjel, me ideale
pa ngjyre, qe e moren neper goje e neper kernbe gjakun e .
derdhur ne Iufte, qe keqperdoren bindjen e komunisteve
naive, te cilet, edhe pse shpesh here ishin te ndergjegjshem
per kete tmerr ne driten e diellit, nga frika se mos linin
femijet fshatrave te internimit, mbeten spektatore te hesh-
tur te kesaj drame te re shqiptare; nje grup burokratesh qe
mbyti me demagogji mijera punetore e fshatare, te privuar
nga Iibrat e se vertetes dhe nga ndricimi i mendjeve, mendje
te mbetura neper dogma diktatoresh te pashpirt dhe te pafe;
apo qe luajti me fatin e qindra nrijera te tjereve qe jetuan me
manine e pemdjekjes nga organizatat-baze te partive ne
apartamente, pallate, lagje, shkolla, fabrika apo koopera-
tiva, te cilat ishin shnderruar ne seksione te Ministrise se
Tmerrit te Brendshem. Te keqijat e se kaluares duhen
demaskuar pa asnje meshire dhe iluzion, ne mehyre qe te
ardhmen ta marrin ne dore me ne fund njerezit. '.
Do te me falni, zoti Sekretar i Pare i KQ te PPSH, nese
do t'ju shpjegoj qe grekerit e vjeter, kUT thonin se ai qe
shikon mbmpa, mbetet mbrapa, siy na e zbuluat ju papritur
 128
e pakujtuar, nuk kishin per qel1im ie fshihnin fajet e se
kaluares apo te mos humbnin kohe me shpjegimin e tyre.
Perkundrazi, ata denonin mendesine e atyre qe shohin riga
prapa vetern e vetern qe te ngopin veten dhe miqte e tyre me
sukseset e se kaluares, ashtu si~bern Ju kurflisni per Iuften
kunder pushtimit fashist. Toka, zoti Sekretar i Pare, nuk
eshte pasuria e patundshme qe na lane prinderit, ate ne e
kerni marre hua nga fernijet. Prandaj ne te gjithe kemi
.pergjegjesine qe te pastrojrne prej saj te gjitha njollat e
gjakut te viktimave te mendimit te lire ne Shqiperine
socialiste, ne atdheun tone t.e vogel. Duhet te shmangim
njekohesisht, permes bashkepunimit te ndershern e te
sinqerte, gjakun e ri t.e hakmarrjes qe mund t.e na njollose
serisht si komb. Qe t'i pervishemi punes e t'i Ierne llafet, si~
na keshilloni Ju, eshte shurne pak per te dale nga rrethi i
mbyllur i hakmarrjes mesjetare qe rriti e kultivoi politika
driteshkurter e partise suaj, duke ndaluar te hyje ne Shqiperi
mendimi demokratik ne te gjitha format e tij. Rendesi sot ka
qe te pergatisim mentalitetin e vertete demokratik, duke
shpluhurosur ndergjegjen vetiake dhe kornbetare nga nje e
kaluar qe ka vetem nje emer, zoti Sekretar i Pare i KQ te
PPSH: deshtim. Deshtim moral. Deshtim ekonornik.Deshtim
politik. .
Eshte ne t.emiren e te gjithe neve dhe femljeve tane, qe .
fjala e lire te mas perndiqet me dekrete qejane hilrtuar pak
a shume me qellim qe te trullosin kokat e njerezv~ duke
perhapur panik. Eshte ne te rniren e te gjithe neve .dhe
femijt\ve tane qe te nxjerrim ne siperfaqe te vertetat e
varrosura brenda nesh, qe te mos behemi me qesharalte
perballekomunitetit nderkombetar te popujveme nostalgjine
per metodat kineze, duke trembur ose artestuar studerttet
qe duan t.endryshojne Shqip~rine. Si Illund te mendojme ne
per te ardhmen pa u pastruar me pare nga njollat: tona?
Vetem ky katarsis do ta beje shqiptarin te mos i paguaje me
hara~e gjaku gjysme shekullit te kaluar te historise se vet.
Zerat e shurne njerez.ve te thjeshW te cilet. durim e
~iltersi po ju drejtohen keta pese vjet te qeverimit tuaj.duke
129
ju kerkuar pershpejtimin e ritmit te reformave tuaja te
ngathta qe nuk u pergjigjen shpresave ne populI nuk duhet
t'~ p~nd~h~.pe~.prov~kime te ~o~ca~ete erret~, porsi nje
perp~ekJe _per t 1 dale krah misionit tuaj te-,'veshtire si
president 1vendit ne kete moment delikat.· ..
Endrr~ jone e perbashket per nje rruge paqesore drejt
demok racise mund te behet realitet vetem ne qofte se ju
pranoni nje debat politik te barabarto, me respekt te
n~ersjellte,jo ~hjesht per t'u·dhene fund grevave, por per te
nenshkruar nJe marreveshje sinqeriteti gjithekombetar,
~i~e~uptimit p.atriotik te punetorova greviste, shume prej
te cilevekomuniste te ndershern qe vune interesin kombetar
perrnbi nevojen e tbjeshte per te mbijetuar, si ·bie fjaIa
b~en e.perditshme te femijeve, Ju dhe grupi i vogel i asaj
l~~e.~ ~e qete rre~e Komitetit Qendror akoma nuk po i
pergJlgJem.me reciprocitet. .
~~ i .keni ende ne dore te gjitha mjetet per t'i dhene
drejtimin e duhur ererave qe po ·fryjne ne Shqiperi ne
~e~yre qe ato te mos shnderrohan ne nje uragan shka-
terrimtar. Ndersa ne duart e demokrateve shqiptare qendron
sot per sot vetem forca e mendimit W lire dhe his tori a
meson qe mendimet e lira nuk mund te vriten ..Nil flisni
hapur, pa here ecejake pa kuptirn rie labirintet e fjaIeve, . ,
.J
sepse vet?m ~eshtti. do le round W shmangni trtiget qorre, .~
pselld.ozgJldh]et qe synojne vetem disa pak miliona hua
. :.
~uk~ shper~dare nepar Europe nje iriiazh te" rremE!plural- .
lZrnl dhe llg)edhjesh te lira ne Shcjiperi.
:~
.... .. .
Pergjigja e dem~krateve te vertet~ ndaj ~ddpro'vokac~oni
nga Iari ose nga poshW,·qeka pel' qellim ·w per~aje njerezit
ne ke~ udhekryq histotik, do te jete, meg;ithate, si gjithmone
eudhehequr nga bes~mi ne nje lufte politike sipas ·gjithe
r:~gulIa~e te demokracise. E psej~~edhe·Sipas m:esirneve':te
nJeb"?T_TI te vogelme emrip.·Gandi, .qepa ngTltur kurredoren
sfidOlperandorine e gjithfuqishme britanike.· .
Mbetem me respekt
.EdiRama
..
 130
e.
jete i lire.
Perfytyrim i Iirise
..,' .'njeriu 'f~ieria~Ton Pere:ndine per jeten, ajrin e paster dhe
Rri dhe mendoj:jam apo s'jam ilire. ¢'e~hte kjo lrria, ku
e kerni, ku 5' e kemi, ku dhe si mund ta kishim me shume, 51
mund te na e heqin edhe kete qe kemi? . .
Po e ndaj ate qe kuptojme me fjalen liri me dysh: ne Iiri
qe varet me shume nga bota qe te rrethon, dhe ne .Iiri qEf
varet nga ty. . te .Keshillit Popullor tEiKomitetit te Partise se Punes .te
Ta kesh trupin dhe shpirtin te lire, per mua dhe shoket
e mi do te thote qElte hash, te flesh, te dashurosh dhe te
Ievizesh i lire.
rehash ilire. Ne ~ gjitli 'II dime 51ha dhe si fle shumica
jone. :Suke shume, qumesht te holluar, veze 'industriale,
makarona te murrme, mish te kaiibruar.· ' . .
Shqiptaret perpara nesh nuk kishin menu me te pasur,
perkundrazi, aio qe me e thjeshte, vetem se kishin ushqime
me te verteta: mish, qumesht, djathe, veze, ullinj te vertete .
. Megjithate, ndryshirni me i madh midis nesh dhe
shqiptareve paraardhes eshte sa ata, me mishin, qumeshtin,
vezet dhe dhallen e tyre te vertete ndiheshin me telire s~ne,
,me vezet tona industriale, majone~en il,8 teneqe, mi~hiri e
kalibruar dhe maltaronat "e, mUrrnle~ N diheshin te li~e~
s~pseqene po aq te pastir sa fqinjet.e tYre, l?ile ne cakrahina
.edhe me ,te pasur. U,tepronte qe t'i jepnih I)ga pak edhe
grekut, edh~ malazezit edhe maqedonasit', .kur ki:lta~hin"
uri. Qe t8. them shku,rt: shqiptaret parardhesismn' tEliir.i;~ne
ushqim, sepse nuk e kishiIi mendjen te 'ngritur. . ;"',
Kurse ne jemi ngrenes me mendjen e ngri~. Uva.r(e11.l8.m,
ne mes te fqinjeve qe pasuroheshin ..Perpara 50 vjetesh
;,
131
vinte. greku te ne dhe lypte "psomi", tani shkojme ne te
greku dhe I.kerkojme buke. Veshtrojme fqinjet tek hane
ushqime te natyrshme dhe ushqime gjysern te ngrira tEl
TPE-se dhe na shkon goja Ieng mbi pjaten tone me maka-
rona te perhime. Nje njeri qe ka zili te tjeret, nuk mund te
Te flesh i lire. Trupi yne lind i lire per t'u roberuar ne
fund; kur kthehet tek toka nene. Midis ketyre skajeve
strehen qe i ka falur. Shqiptari ka fjetur ne natyre dhe eshte
ndjere i lire, ka fjetur ne shpelle osene kasolle dhe es~te
ndjere i lire, ka ndertuar nje shtepi me gure, ka .hyre
brenda, ka Iinduraty femije dhe e ka ndjere veten te·lire. Ai
nuk e ka kerkuar natyren, shpellen, kasollen.ose shtepine
me gure ne seksionin e strehimit prane Komitetit Ekzekutiv !
·1
Shqiperise te rrethit. Tani eshte i detyruar ta lajkatoje ~
shefin e ketij seksioni dhe te kenaqet me lemoshen prej nje
dhome e kuzhine me aneks. Ketu do te flere ai bashke me
kater pjesetaret f. tjere te familjes. Shtro dysheke, ngre
dysheke, mbart dysheke nen dysheke.
Shqiptari ka .zili shqiptarin paraardhes; i .cili vertet
rnund te flinte mbi kashte, por nuk kishte orar pritjeje me
kusheririn e shefit te seksionit te Komitetit Ekzekutiv tEl
Keshillit PopulI or e keshtu me radhe, Sepse :shqiptari
paraardhes thoshte qe ate copez .strehe ia kishte falur
Perendia. Asajiishte mirenjohese. Ndersa neve na thane se
Perendia vdiq elbe se qe nga ai ~ast e tutje duhej te besonim
Sekretarill _eP~rgjithshem. Mirepo erdhi dita qe npk.' ~
besUllnl me kete Sekretar. 'l\mgjatjeta, Sekretar.
~hqipta.ri ,ka zili.fqinjet e tij te TPE-se, te cileve nuk u
pikon tavani ne asnje v-end dhe Iluk mbajne ne,krahe, si
kermilli, dysheket e tyre. Mirepo nj_enjeri qe ka zili·te tjeret
nuk mund tEl jete i lire,
Te dashurosh i lire. Shqiptaretperpara neshdashu.t:'Qnin
ne perputbje me zakonet e tyre. Ne te vertete, sipas nj~ kodi
shumeshekulIQr, dashuronin me teper krushqit sesa ata qe

132
do lidheshin. Brenda ketyre kodeve, njerezit martoheshin,
benin shurne femije 'dhe ishin ne paqe ine Perendine ..
Shqiptaret duhet te kene qene kombi qe kishte me pak
kohe per dashuri, te pakoon shqiptaret e krahinave Iuftetare,
Perndryshe ky vend do te ishte shume me i zhvilluar dhe i
emancipuar sesa eshte sot.
Socializmi ne Shqiperi, i hapi dashurise beteja ne dy
fronte, Ai sulmoi me njeren ane dashurine dhe rnartesen
kanunore, zakonet qe ishin rrenjosur ne sbpirt prej shekujsh,
me anen tjeter luftoi dashuring e lire, ne .kuptimin qe ka
Evropa. Ne fund te viteve '60 dhe ne. fi1lim te viteve '70 ,kur
ne Evrope ndodhte revolucioni moral, kur te rinjte kerkonin
Iirine seksuale dhe Iekurrdnin autoritetin prinderor, Partia
e Punes se Shqiperise Ieshoi zjarrin e propagandes si mbi
familjet qe benin krushqi pa pyetur femUet, ashtu dhe mbi
vajzat qe ngriten pakez fundet dhe djemte qe ngushtuan
pantallonat. Shume sekretare partiake, te thare nga dog-
mat dhe apotente, e kuptuan qe fundet nuk u ngriten per ta,
prandaj edhe me rrepte u leshuan kunder vajzave dhe
djemve shfaqjshuajs,
Ne pamje tepare duken dy aksione 00ndryshme, ne thelb
eshte e njejta gje: hem, mos kujtoni se mund te beni dashuri
pa na pyetur ne, Partine e Punes dhe Sekretarin e
Pergjithshefn, Ne nje fjalim te Sekretarit te Pergjithshem
ne vitin 1971 mund te lexoni frazen lafJidare: ''Partia nuk
esbte kunder dasburise." .
E keni vene re se ne rruget tomi. nuk ka asgie, asuja
reklame, asnje pllakat; asnje fotografi· qa te W kujtoj~
dashurine? Eshumta pUakate me "Grate, ushtate te popu-
llit ushtar". . . .• ..
Jemi tani ne nje kohekalimtare, mesdilemash te Coria.·
Nuk e duam me. as moralin fundamentalist, as moralin
apotent qe· edukoi propaganda. :·Dash1ll'ine e lire n)Jk e
perfytyrojme dot se ~'eshte, sepse na duket turp dhe faj. Nuk .
dime tamam ku mbaron i lira dhe ku nis ~thurr-rrja. Pastaj,
sigurisht, edbe me vendin e kemi 'keq ne dhomat tona shtro
dyshek biq dyshek.. Ze shqiptari naWn nje stol til ftohte dhe
:~~~~:
~>.
', ;,~.r
133
shij on ate pak liri qe i eshte lejuar keto kohet e fundit. Sepse -
dikur, edhe nga stolat te debonte Kryetari i Bllokut te
Keshillit Popullor te Frontit Demokratik te Rrethit.
Shohim reklamat e RAI-t ose Dinastine dhe i kemi zili
ata aktor~ aq higjienike, Pa dyshim qe edhe ne dashuri na
mungon Iiria .
,..•..•. Te leuizesh. i lire. Levizja me e lire eshte per mua dhe per
shoket e mi ajo qe ndodh ne natyre, Levizja mund te jete e
lire edhe ne nje qytet, sidornos kUT shkon nga nje mik tek
.tjetri.
~.
~'.
Levizja me e lire qe mund W imagj;i.nojune dhe shoket e
'~~ mi eshte levizja ne bote, ne gjithe natyren dbe qytetet e saj.
. :','j~
Nje bote e perfytyruar pa kufij, ku ti endesh nga njeri mik
tek tjetri, me vetmine tende midis dy pikave. .
··0;.1
.. :~~~.
Padyshim qe kete Ievizje mbetet ta bejne pasardhesit
tane. Ne as nuk e enderrojrne. Ne sot jemi te Iurntur kur
Dega e Psrgjithshme e Organ eve te Brend·shme te Keshillit
Ekzekutivte KP te Rrethitna leshon nje pashaporte te kuqe ;..
15xl0 em. KUTe marrim ne dore ate send te kuq, na duket
se brenda eshte fshehur urimi: "vafsh dhe mos u kthefsh
me". Nje "kthefsh" si "qafen thefsh".
Degjo] urimin dhe nuk e kuptoj: Perse duhet ta zbrazirn
Shqiperine? Per ke duhet ta zbrazim Shqiperine? Kujt po ia
shesin Shqiperinene disa taverna te erreta, nderkohe qe
orkestra kap "Moj Kosove, 0 nana ime"? Shqiperia eshte
vend mjaft i rnadh per shqiptaret, me i madh se Zvicra per
zvicerane ose Belgjika per belgjiane. Shqiperia ka edbe
male te larta, edhe gjelberim shume, edhe lumenj, bregdet,
kullota e pyje qe ende nukjane prishur. KP iKE W PPSh te
rrethit pret nga ne te ikim, qe ne mos ecim dot te lire ne
natyren e Shqiperise; ja edbe pak kohe~ sa ta kemi shitur
pjese·pjebe, pastaj beni ~'te doni, duket sikur thone. Deri sot
pak e gezuat natyren e Shqiperise, se ishte plot ndalesa,
fortifIkime dhe reparte s~rvitore; se autobuset dhe trenat
jua prume me nurneri~ nga Mongolia. Tani beni mire te
ikni te gjithe, qe ne te KK-se te mos le'vizim~Ikni ne bote qe
te levizni te lire, sa W bejme ketu ca pazare pjese-pjese.
134
Mirepo rnua dhe shokeve te mi nuk na iket. E dime qe ne
Evrope na presin si qytetare te rangut te dyte, ne mos te
rangut te fundit. Levizja qeju na ofrani, shake te KK te KP-
se, nuk eshte Ievizja e lire qe kemi enderruar, ai perfytyrim
qe lind ne mendjen e njeriut, ishtresuar brez pas brezi, qysh
nga koha kur nuk kishte as shtete as kufij.
Keto qe nurnarova ishin lirite te cilat nuk varen nga une.
Mos harroni se ka edhe nje liri tjeter qe varet vetem nga
individi: liria per te besuar, liria per te menduar, Iiria per te
dashuruar qofte edhe ne vetmins dhe erresiren me te thelle,
Kete nuk na e merr dot njeri. .
Te mos harrojme edhe se kohet e fundit na eshte shtuar
nje liri tjeter, ere. Liria per te gjykuar paudhesite e atyre
te KK te KE te KP te KV te Shqiperise.
a.k., shkurt 1991
135
Perseri dimer
(Shenirne per Iibrine fundit te 1. Kadarese "Nga njeri dhjetor
ne tjetrin" dhe rolin e shkrirntarit ne shtetin komunist shqiptar)
Ne te vertete, po te plotesonim deshiren e Kadarese, nuk
duhej te kishim shkruar per kete liher. Sepse q~ ne krye ai
na thote: .
"Keto jane shenime te nje shkrimtari dhe ndonese
.ngjarjet per te cilat flitet ketu s'kane te bejne me
. letersine, ato duhet te lexohen vetern si te tilla ... N e'
kohe trysnish shkrimtarit i kerkohet shpesh te ndry-
shohet, ne mos te pushoje se qeni shkrimtar ... Shteti
totalitar dhe kundershtaret e regjimit i kane kerkuar
shkrimtarit te njejteri gje, natyrisht me kahje te
kundert: d.m.th. qeai te braktise letersine e te kthehet
ne denoncues pohtik te regjimit. Shkurt ne erner te
moralit shkrimtarit i kerkohet nje gje amorale" (shih
"Nga dhjetori ne dhjetor", Fayard, Paris, f.7-8).
Pas kesaj paranteze-qe do fa krahasoja me ngritjen e
gjembave per t'u mbrojtur gjate rruges nga cdo sulm i
mundshem, te gjithe presirn nga libri i ri i Kadarese Ietersi,
krijim te mirefillte, art 'pur; ate' qe askush nuk ka te drejte
ta traJtoje jashte Ietersie, ta fuse neper kallepe ideologjikc-
politike, madje as ta recensionoje, ne qofte se shkrimtari
ngul ·kembe per te kunderten.
Mirepo sapo nis e lexon, bindesh se nuk ke te-besh me
fikcion, pta thjesht me letersi, por me publicistike dhe

136
polifike, ne te vertete thjesht me politike, me Iibrin me
politik qe ka shkruar deri tani Ismail Kadareja, edhe pse
shpesh therriten ne ndihme figurat letrare. . vjet qe 'shkruante, jetonte dhe vepronte nen kete regjim, qe
Libri "Nga njeri dhjetor ne tjetrin" merret me ngjarjet e
vitit te fundit ne Shqiperi, me diktaturen komuniste, me
Ramiz Aline, me Byrone Politike, Sigurimin shqiptar, me
Leninin, Stalinin, Enver Hoxhen, me nje fjale me thelbin e
politikes shqiptare W vitit te fundit dhe ne veshtrim me te
.'._
gjere te 45 vjeteve te fundit. Ne pjesen e tij te dyte ai kerkon
teo kthehet pikerisht ne denoncues politik te regjimit, dieka
qe kadareja s'mundi ta beje per sa kob,ebanonte :ne Shqiperi.
E shikoj pra te pamundur qe librin ne fjale te mos e Iexoj
keshtu si~ esh~ shkruar, por ne nje menyre tjeter te
panjohur e. eila perja~hton diskutimin. politik,. logjik apo
faktik, dhe ne pergjithesi me ndalon te shkruaj. . ikja do te kishte pasur edhe me shume kuptim: "Kadareja i
Ceshtja me e rendesishme qe trajton gjysma e pare e
Iihrit eshte pyetja: Perse u Iargua Ismail Kadareia nga
Shqiperia? Arsyen ne interpretirnin e autorit dota gjejrne ne
f.141, si nje kulmim te gjithe atyre .qejane treguar deri aty,
ne letren shkruar Ramiz Alise nga Parisi me 23.10.1991:
''Ve~dosa te .largohem nga veridi·.kur u.binda se
perpjekjet e mija si intelektual per zbutjen e regjimit
rezultuan te p~frytshme; N~ nje rast te tille une
s;mund tevazhdojate isbai pranishem ne njEHarsete
demokracise dhe ne vijimin -e nje iluzionL~
Le tEl ndalemi pak tek ky a~syetini qe lind disa pyetj~~'E
para, .si eshte e mundur qe nje intelektual i vetem te zb~te
nje regjim? E kund~rta k~ ndodhur gjithmone, d,m..th, ~e
regjimi t~ zpuse nje, ~li~a,shume i:nwlektuale, P9T q~p.je:i
.vet,em re zbute regjimin, aq me teper. flje.diktature ~. eger .
si ajo: e Shqiperise; kjote d~et nje ndennarrj~ titanilte.··
Megj~thate shkrimtari eka tentuar nje gje t~ tille, si~,4el,
shih me poshte, ngs.rrefimi i tij ne 130 faqet e para te libi-it;
Py~tja e dyte, kUTi filIoi shkrimt;arLp.erpjekjet ..etj:j 'si
intelektu81·per zbutjen e regjimit? Ne dhjetorin e .kalJ,lar?·-.
137
Keshtu del ne Iiber. Po deri aty, c'beri ai, u perpoq me sukses
per ta zbutur regjimin? (sepse Kadareja kishte te pakten 35
nga poezite, remanet, artikujt dhe esete e shurnta, nga
Ieksionet ne Universitet, faqet e fundit te "Drites", inter-
vista, revista ne frengjisht, Kuvendi Popullor, Kryesia e
Lidhjes dhe ajo e Frontit Demokratik). Ne rast se nuk
deshtoi, duhej te kishim arritur ne nje regjim shume me te
bute sesa ky i sotmi, poi ne e dime se nen Enver Hoxhen dhe
pese vjetet e para nen Ramiz Aline ne kishim nj'e regjim
shume te ashper sec e kemi sot. Atehere mbetet qe ka pase
punuar per ta zbutur por deshtoi. Por, kUTdeshtoi per kaq
e kaq vjet ne zbutjen e regjimit, si nuk iku me kohe, lle nje
nga rastet e shumtakur ndcdhejjashte shtetit? Sepse ashtu
shpetoi terror it te eger", "Kadareja refugjat politik", "Ka-
dareja iken dhe denoncon dikzaturen hoxhiane" etj. Kurse .
tani, pikerisht kur regjimi liron rripat dhe eshte ne prag te
kapitullimit, gati per te shpallur pluralizmin, Kadareja
iken, huton shume gaze tare dhe lexuesne perendim, trazon
dashamires te tij ne .Shqiperi. Thelle~the1ie euditemi se si
shteti francez akordoi ne kete rast kerkesen per strehim
politik. Nuk dime qe Kadareja, te pakten, te kete flakur
publikisht tesren e komu.nistit dhe funksionet zyrtare qe
nihante ne Shqiperi.
8i nuk iku pra me ~ohe? Per kete pyetje ne libe):"mik
merr as~e pergjigje, sepse lexojn'lev.e.temp.ermarredheniet
e shkrimtarit me regjimin ne vitin e k~luar dhe per rreth34
vitet e tjera te jetes se tij aktive ne Shqiperi. Bile ne
inteTVisten e arrl;itisjes ne "Le Monde" te dates 27.10.1990
Kadareja nuk ngrihet kunder diktatures neroniane te E.
. ,Hoxhes & familje, por thote. se "shkrimtaret shqiptare
gezcminliri te shkruari, sepse Hoxhakishte kultu,re franceze;...
Shkrimtaret i mbronte populli, femijet e fuilksionarev.e. te
Iarle". , ..
Mbetet si version i trete, qe ·gjate 34 vjeteve Kadareja
nUk .eshte perpjekur per zbutjen e regjimit. 01
.1",:-
.0 •
 r ,
I 138
~ 139
f
..J
.:'

Pyetja e fundit: perse te mos marre pjese shkrirntari ne kam bere vetes dhe shokeve te mi. N e te gjithe e kemi njohur
,
I ..
farsen e dernokracise, kur ka duruar edhe me keq, kur ka dhe takuar shpesh Kadarene ne Shqiperi. Perse ai, nje njeri
i; duruar eentralizmin demokratik? Ne rast se. centralizmi qe angazhohej kaq thellesisht ne ):eshtjet politike, qe kishte
;i: demokratik hoxhian mund te quhet tragjedia shqiptare, grumbulluar nje urrejtje kaq te madhe per regjimin totali-
I: farsa demokratike aliane eshte komedia shqiptare, Shkrimtari tar, si~ del ne liber, nuk kerkoi te lidhej me ne, me intelektu-
I qe ka vuajtur e ka qare ne tragjedi perse te mos rrije dhe pak ale dhe shkrimtare te tjere, per te here dicka kunder
i!;
ne atdhe qe te qeshe me komedine? SiC shihet edhe ketu na regiirnit totalitar? Vitin e fundit lidhjet nisen te behen
mungon pergjigja, bile mesojme qe shkrimtari me mire iken dalengadale te mundshms, nemund te kishim krijuar dieka
!.
sesa rri dhe qesh me nje farse. jo-komuniste, te parrezikshme ne dukje, hie fjala "Shoqaten
Libri jep, sado qe ne menyre te vagullt, edhe nje arsye
f~
!.,
v
tjeter per arratisjen e shkrimtarit te shquar: rrezikun, .
shqiptare per mbrojtjen e tradites!,pse "Klubin migjenian",
. . terna qe Kadarene e kane terhequr shume koheve te fundit.
:.
1: friken nga Sigurimi i Shtetit. "Sigurimi u perpoq te bindte .' Ne Iiber e marrim pergjigjen e kesaj pyetjeje. Kadareja
t1 shtetin se gjithcka ishte organizuar nga nje grup intelektu- k~ ecur me bindjen se njeshi, intelektuali i shquar, i ka te
rl alesh qe kishin lidhje me shtetet perendimore. Ishte ·bere IDltha mundesite per ta zbutur regjimin. Kadareja nuk e
i:; madje edhe nje Iiste prej 150 vetesh, (ku vctekuptohej emri sheh veten si reforrnator dhe opozitar ne kuadrin e nje
i:1
;; im e i miqve te mi ishin nder tElparet) qe propozoheshin per levizjeje te gjere, nga poshte, por si nje keshi lltar radikal
::1 t'u arrestuar ose elirninuar' (f.21); "Gazetarja spanjolle
~j nga lart, pra jo nje Solzhenicin por nje-Iakovlsv qe konferon
~~
.~ ..
Elvira Huebles, ne vere te vitit 1990 shkruante ne "El me presidentin e Republikes dhe mikun e tij te dikurshern
p Mundo": "Njerez te panjohur ne Tirane, me thane ne Alia koke me koke, duke i here presion te heqe dore, as me·
ti1 ~ mbremje ne rrugs se neqoftese 1. Kadare nuk nderpret
kritikat ndaj regjimit, kunder tij eshte gati nje atentat"
shume as me pak, nga kycet e pushtetit: nga Stalini,
Sigurimi i Shtetit, te burgosurit politiks, .kolektivizimi i
s" (f.85). . fshatit, mediokriteti intelektual i udheheqjss, shtypja e
~ Keto arsye jane me te pranueshme sesa te parat,::sepse fese, shtypja e te drejtave te njeriut: .
~
'.'
~:l frika eshte nje ndjenje gjithenjerezore dhe, sadoqe mtind·te
~}
O:-.l duket e tepruar te nje personalitet kaq i ·njohur dhe kaq i "I thashe [presidentitJ se Shqiperia duhej ·te hiqte
fj respektuar sa Kadareja ne Tirane, prape e· perligj· nje dore nje here e mire ngakonceptet idiote qe kishte per
"
~i strehimpolitik ne France. Vetem qe mbetet e hapur ees}:ltja te drejtat e njeriut ....
d se ~'duhet te bejne ·sa e sa intelektuale shqipUlre qe k~ne, Ai me degjoi dbe pak, pastaj tundi koken.i ngrysur.-
f! kritikuar: regjifnin vitin e fundit e qe kane rdaiT~ me qind!a .
r·1 Ti ke te drejte, tha. Ne. Sh<llpeIi ·shkelen te .;irejtat e
hakerrime nepet telefona, sa e sa studente,· punetore qe jo .. njeriut:.. . _.. . . .,..
ttJ
~~
vetem kritikuan, por dcilen neper rruge dhe rrezuan idol~ I·gjal1eruar kal~va te te b~gosurit polltike: ..
Shqiperia
dbe statuja. A ka azil politik qe t'i mbledhe gjithEFketa. mund te ishte ·nje vend pa te burgosur politike... ..
~
r:
disidente shqiptare? Vee kesaj deshmite qe sjell Kad.areja . Ji'ill pas kesaj, nje nga pikat k:tyesore qe ne shenimet
·'1
~~ jan~ shume efemere, sidomos ajo puna. me 150 intelfrk'tu~ e mija e kisha emertuar me fjalen "LOPET" e zhven-
:,!{
;'';' alet. Ne qe ishim ne Tirane aso kohe nuk kemi degjuar per dosa ne ~ast perpara·politikes sejashtme" (f.31,32-33)
~i
'{{ ndonje liste te tille. . .., . . . etj. .
~:
..
ldeja e listes me sjell te nje pyetje tjeter qe gjithmone Hi ..

1
~:

[ i

J.
~N :f
$

140
Jo vatem qe shkrimtari ka hindjen ideale se ~der~~j.a.~
tij prane udheheqesit do te sheroje plaget ~ th~ll~ te Shqiperise,
. por ai sheh dhe frytet reale te kes~j. ~~n~eJe. Nuk vonon
shurne dhe lirohen te burgosur pohtike, jepen pashaporla
per jashte shtetit, hiqen buste teoStalinit, nisi~. "te ~i:en"
njeri pas .tjetrit anetaret konservatore te Byrose Pohtike.
Akoma me e dukshme eshte fitorja me LOPET:
"Te dielen e pare pas dhenies se Iopeve dhe tokes, p~
shkoja si zakonisht per te pire n~~ k~e ne b~~g t.e
detit, ne Dunes. Rruga autolI}ohihstike Durres-~-
r ane kishte nje gjalleri te pazakonte. - Ka filluar shit-
blerja e lop eve dhe e bagetive, me shpje!50~shofe~ im.
Ne Shijak eshte bapur pazari i madh I dikursh~~, ..
Hareja ime ishte e pakufishme ... ·Qysh sot .ml]er~
familje fshatare ne gjithe Shqiperine merrrun h)p~
dhe qysh neser ne mengjes, ne shtepite e tyre do te
kishte qumesht e gjalpe, e pas ca kobe djathe e misb"
(f.44-45).
G~zim i nxituarl Fshataret vertet e moren nga pje lope
ne muajin maj te vitit te kaluar, por ajo ishte sinje p~~
ne shkretetire, ose me mire si nje cope lope ne shkretetlTe.~
qumeshti, djathi e te tjerat jo vetem qe nuk u .~htua~ n~
Shqiperi, por u pakesuan me verlik d~e sot ~eta .~rtikuJ
pothuaj jane zhdukur nga tregu. Ar5yeJa pse .e5~te fa~e e
thjesbte. LOPET nuk ,mund te mbije~ojne ne rendl~ s~c!al-
ist 5hqiptar qe i ka prishur fshatant kul.lotat, q~ ~e-r_:e~
karrove e gomereve nuk ilejon atij asnjello] mekan)Zlml.,\qe .
e detyi-on ta vjedhe ushqimin.per bagetite nga ko?perat1v?
LOPET e rikthyera fsbatareve. nga zyr;at e KQ te PPSH JO
vetem nuk ushqyen gjysme milion shqiptare si~ sbpreson~~ .,
Kadareja, por bene ne Shqiperi nje dem shume 1;e ma?h, n~e
dem politik. Nco u $htuan shqiptareve iluzionet per presidentin
. e tyre te pakten per disa muaj, e bashke me il~zi~p:t ~dhe·.
vuajtjet. Prandaj, mund te kishte qen~ me mlre sik~r .
shkrimtari te mos e kishte ngritur Cesht]en e LOPEVE, JO
)'l
.j
··1
l
:
i
\ 141
J
.!
.; ~
'.!. .'!
.. ! per gje,. po ndoshta zgjoi djallin, i futi atij ne vesb~ nj~
" .. ,~ menyre te re se si ta bente fshataresine edhe ca kohe per
."
:.:.j vete.
,
Te ben pershtypje ne kete pjese te librit afria e shkrimtarit
. "·1I
me pushtetin, lehtesia se si ai takohet dbe konferon me R
...:··1
::::.
Aline, N. Hoxhen, shefin e sektorit te shtypit, ministrat e
i
.:::.'j -Iashtern etj. "E njihja mire presidentin, jo vetern nga qe
.', i
kisha patur shume here pune me te gjate nje cerek shekulh
qe ai kishte drejtuar propaganden dhe kulturen, par per
rrethana te vecanta ..." (f.25). Deri ketu nuk ka ndonje gje
shume te vecante, te pakten per rrethanat shqiptare, ku
sbefi i propagandes partiake "mbulonte" drejtperdrejt
shkrimtaret me jorganin e tij ideologjik (rnegjithese pohimi
i Kadarese tregon me shume bashkepunim sesa "mbulim") ..
Pranohet edhe qe nje shkrimtar si Kadareja ka patur
funksione dhe hyrjedalje te larta ne nornenklaturen shqiptare,
pasi kjo duhet ta kete rnbrojtur per ate pjese te vepres se tij
qe mund te quhet me plot gojen antitotalitare. Mirepo aty-
ketu, ne menyre te pavetedijshrne, del se Kadareja e ndjente
..
veten si perfaqesues te regjimit: :.-.
,
'.
:u~~ "Ne mbledhjen e Akademise se Shkencave morale po-
litike ne Paris me ishin skuqur veshet nga turpi
ngaqe referati kryesor inerrej kryesisht me menyren
se si diktatu'rat e ndryshme perpiqeshin te perligjnin
shtypjem. Per fat referuesi nuk e permendi Shqiperirte,
por diktaturat e tjera qe u permenden kishin te
njejten menyre perligjjeje 8i nen (f.-31).
Cudi qe te te skU:qen vesbet nga turpi kur ne nje· forum
te larle z.bulohen te verteta kaq te rendesishme per vendin
rend. Cudisi mund ta quash fat qe nuk permendet Shqiperia,
vendi qe e perligj diktaturen me bukur se cilido tjeter ne
bote. Ne qofte se ne veted,ije shkrimtari kacafYtet me
diktaturen, ketu del qe ne"nenvetedije ai eshte pajtuar me
te me kohe, bile s'i vjen mire qe diktatura te ngacmohet.
Prandaj nuk te bind paraqitja qe i ben Kadareja vetvetes
 .j
t

142
143

ne liber si nje shkrimtar qe ishte ne perleshje te paprere me

•..Do te behet drite,
diktaturen ("dy bisha te egra qe perfyten vazhdimisht"), si S'eshte bibla qe !let
nje njeri qe kurre nuk u pajtua me bolshevizrnin, stalin- Eshte Partin, zs« i saj si gjemirrii
izrnin dhe socializrniri: Kalon permes zemrave te popullit si permes
reproduktoreue
"Me 1962 e dija mire c'ishte ajo bote. I dija mire krimet Rritet e rritet gjithrije. '
e Stalinit, zhgenjimet e ruseve nga socializmi, (9'jehonii madheshtore!")
deshperirnin, merzine" (f.203).
' . :.:(1.Kadaro, "Keto dite ~ihjetori" ne "Motive me diell",.
Pra ai i dinte te gjitha keto! Per nje njeri qee ka lexuar . Tirane 19s.a,.f.I.91-.I52,154)
Kadarene, qe eshte r'ritur me Iibrat e Kadarese, habia nuk
.' ,.,t'

ka kufi! Ne mesuam neper shkol1a qe ta duam idealin ; ..Ky es?te v:.t~rririje shembull i vogel. Ns mithe krijim tar-
komunist pikerisht nga remanet e Gorkit dhe te Ostrovskit, me poetike te Kadarese ne vitet '60 hasim ke··te··vi .
k Ii ik rzron
nga poemat e Majakovskit dhe te Ismail Kadarese, nga . apo.. a Ipt te komunizmit qe triumfon ne Shqiperi dhe ne
"Shekulli im", "Shqiponjat fluturojne lart", "Poeme e blin- bote duke bere pluhur e hi.gjithe kundershtaret ideolo~ike:
duar", "Enderr industriale" etj. I kuptoj fare mire gjithe ata
shkrirntare qe kudo e gjithrnone e kane bere kompromisin, Do tii uime dhe ne
ua kane kushtuar veprat princerve, mbreterve, sundimtareve, Poetet e realizmit 'socialist '
fundja e kane shkr uar edhe ndonje vjershez per ta ne hyrje, M~ ndonje defier vjershash ne xhep,
sic i~elnin pcetet tane vellirnet e tyre me nga nje vjershe per Atje ku derdhet (}elik do te drejtohemi ...
Partine e Punes. I kuptoj dhe shkrimet publicistike ose
Armiku po te guxoje, .
artikujt qe mund te behen per konformizem, ne rastin tone Metali xixa do xixiilloje,
ato dhjetra apologje te Kadarese per realizmin socialist. Por Arrne te tmershme do te derdhim
nuk njoh ndonje shkrimtar qe te kete shkruar qindra vargje Ne gjoks te hasmit plumb te hedhim ...
per nj e ideal q e s' e ka, nuk k uptoj dot si mund te behet letersi
dieka qe shpirti s'e pranon, e neverit: Qytet metalih,
Po, nit mes te metaleue,
Permes drites komuniste, mbi betoniri e .p.iges Njerezit shpirtra te (resket do te kene.
Derdhet mjekra vigane, e perjetshme e Marksit. Do tii kete gra me bueeqeslije skene
.,.Keshtu na vijne nga lartesite e kohes Gagareie .
Konceptet, ngjyrat, tingujt e komunizmit Qe Shkembejne valute trotuareve'
Duke r;are mes per mes kaosit te erret, Do tii kete aborte, . ,
Te botes se ujeter; Njerezuce tii paneuojshem,
Duke r;are barikadat Si paste dhembiish
E tmerrshm~ teprones, interesit, ego·izmit, Te zakonshem.
Duke shkelur grumbuj burokratesh, karieristesh Por mbi te gjitha kalbesirat do te ngrihen lari
Fanatike, indiferente, pesimistii Kalonat e mendimitproietar. . .
(V.O, a nuk te shkojne tii rrenqethura nga ky uizion?) (1. Kadare, "Enderr "industriale" ne "Poem a" ,Tira~e 1981
f.45-47) ..' .. , .. .. . ,
144 145

· tikujt e gazetes "Drita" nen emrin e vertete ose nen pseu-.

, ....
Veshtire te gjendet ne gjithe Ietersine e "realizmit social- . donimin G€nt Arbana); sefundi. sulmet e tij ndaj kolegeve . ~:
ist" nje pasqyrim me i mire poetik i teorise se Iuftes. se te vet shkrirntare siAtshiPipa, Kasem 'I'rebeshina, Kapllan
klasave, i se drejtes te shtetit proletar per te shtypur Resuli, Bilal Xhaferri (shih "Ftese n~ studio", "Nga njeri
moralisht dhe fizikisht gjithe kundersharet e tij. nga armiqte dbjetor ne tjetrin"). Si vecanerisht amoral.ibie ne sy ketu
e betuar tek grate qe bejne aborte dhe "njerezucet e · fakti qe sulmohen shkrimtare te eilet ishin qe te katert per
panevojshem", . · dekada te tera te burgosur ose syrgjyne politike ne ferrin e
Fragmentet e mesiperme na tregojne se shkrimtari yne Enver Hoxhes. Sado "te Iigj" te .kene qene keta me I~
ika kenduar socializmit dhe komunizmit ne vitet '60., '70, 'So. Kadarene, thjesht vuajtja e tyre i ben te respektuar dhe te, ,i.

jo i detyruar,jo per hir te ndonje kompromisi te madh, por pasulrnueshem ne publik, . '. .... . : ~:

thjesht nga bindjet e tij, sepse ashtu "i vinte" se brendshmi. e

'I'abloja. shkrinieve te Kadarese per f~5htje' aktuale
Dhe kjo, ndonese i njihte mire kzimet e Stalinit, ndoshta eshte nle tablo e dendur me sharje. dhe sulme; ne gjithe
edhe te Enver Hoxhes. shkrimet e tij diskursive kam gjetur vetem dy artikuj
Ne mund ta pranojme qe nje shkrimtar i madh ka qene -. pczitiveper koleget: nje per nje autor qe nuk airiti te behet .
i indoktrinuar theBe, sepse e til1e ishte koha, mund t:a ' · .poet; Faslli Halrti dhe nje tjeter per' romanin "Thikat" te .:
kuptojme pra aspektin ideologjik me lubatjet e tij te forta N eshat Tozajt. '
(nga "Shqiponjat fluturojne lart" tek "Nepunesi i pallatit te Vlerat morale jane pikerisht ato qe e bejne Kadarene te
endrrave", nga "Vitet '60." tek "Pashalleqet e medha"), por .pengohet shpesh, sic thote ai, ne "fantazrnen e Havelit"
e kemi te veshtire te kuptojme aspektin moral te ~eshtjes, (f:2l)~Kadareja vete jep tjeter shpjegirn: .... '.
. .,: .
Ne qofte se ~ke njohur krirnet e Stalin it eshte amorale tEl
krijosh ne poezi nje vizion stalinian per Shqiperine.Neqofte ''Uri~dhe 'po t~ doja s'be"hesha dot si Haveli ... ~~ .
se; perkundrazi, nuk i ke njohur, perseri eshte amoral fakti ~diktatura ku' shknmta,n i shquar e ka hutnbu'r .'
qe e paraqet tElkaluaren tende ndryshe nga ~ka qEme. , . mb.ndeSine e burgosjes, ~ka' eshte shans! i funclit itij;
Me pikepyetje te medha na shfaqEm sot shurne nga ..Ne pamuridesin~ e portes se ·bill-gut atij :s'i m.betet
veprimtaritEl e K8.darese ne vitet'6Q, '70., 'SD: idilizirni dhe . ve~se porta e ferrit" (f.82).· . ..
glorifikimi qe ai i beri Enver H01\:hes.dhe kornuruzinlt ne
plot raste (gjithmone kerni parasysh tastetkur nuk kapase .... Gj~ knijt e vert~te. 'Ne burgjet mesjetare shqiptare
qene e domosdoshme), sulrnet e tij ~ishpeshta ridaj tradites rrallekush mundi t!i shpetonte Jitiymtimit 5i nje-ri dhe si .
sone letrare, sidomos ndaj Gje1'gj Fishtes dhe ~utoreve ',te · . shkrimtar.· . .'.. .
tjere katolike te Veriut (shih p.sh. "Autobiografia. e pOPll11~t '. Mirepo' asku'sh nUk iker~onte Kadarese ta b~nte :yete. n
ne vargje" Qseparathenien e vepres se Migjenit).~ per-seri pa , pet' ne :burg, ashtu si~· Iluk i kerkonte kush' te krijonte'
qene nevoja; kurset qe ai mbante ne Fakultetin GJuhe- . '. viziOnet e tiJte frikshme futuriste per korilunizrrlin. Aslp;lsh .
Letersi ne vitet '70 kunder autoreve "dekadenW" Kafka ,. nuk i kerkon sot· seriozlsht qe te behet nje,. Havel' per,
Xhojs - Prust, pik~risht kurider atyre shkrimtarev~ qe, si~ -8hqiperine, 1;ldoshta shi prej atyre' vlera'Ve (le tham,i:L Ne .
del gjetke, i ka pasur me per zemer; sulmet .e tij ndaj jemi te lumtur qe ~dareja e pasuroi 1etersihe' tone me
disidenteve te Evropes Lindore, si Pasternak dhe ve~anerisht · 'vepra 51 "Kroriike rie gUt", "Pashalleqet e;niedhi:JY apo
801zhenicin (shih "Muzgu i. perendive te stepes" dhe a1'- ."Nepunesi ipalla tit te endrrave" dhe me shume as kemipse
. .' .' ..'

," ~
 ·I··r·
· :

146 · , 147
1
· ,
!
".
•••
t'i kerkojme, kur dime se sa pak vepra na kane lene klasiket ... 1:
... ;
e letersise sane si N 011., Koniea ose Poradeci, Ama kur thote Nje auion fluturonte ne qiellin dimeror ngadale
.'., ~
se vepra e tij do tEl mjaftonte si ushqim pet popullin shqiptar, .... ; Drejt jugperendimit. Drejt [ugperendimit.
:~ .Re. .
me kete nuk mund te jem dakord: ... ; Re.
:.
.,~
Re.
"Nje milion Iibrat e mi te shperndare midis nje popull- ·:·1
Enoer Hoxha ueshtronte zymtine e maleue
':..i
sije prej tre rnilione e gjysrne banore, do te punonin me ···.1
Te zbardhur nga dimri
mire pa mua se me mua ... jashi«, atje.
Pyesnin se a behesha dot une si Pasternaku, si •• 1

Haveli.ai Saharovi, siX ose Y., per askush s'u kujtua Po ktheheshin.
tEl bente pyetjen e kundert: po ata a heheshin dot si Ai nuk i hiqte syte
une? .. Isha nder shkrimtaret erralle te ketij gjysme Prej maleue tit zbardhura qe nga rete dilnin
shekulli, qe ne kushte tEltilla jo vetem kisha krijuar Dhe nuk mendonte qe ne floket e tij .
ushqim shpirteror per popullin tim, por kisha mun- Gjithashtu .ishin shtuar thinjat.
dur t'ia jap ate ushqim, dhe jo vetem kaq, por kisha
Dhe nuk mendonte se dhe ai do te zbardhej
mundur qe ate ushqim ta beia zoterues ne jeten Gjithrnone e me teper si keto bokerrima
shqiptare. Qe krijuar keshtu nje paradoks imadh: nje S'mendonte
.popull nen diktaturen e proletariatit kishte nje ushqim Se malet e larta gjithmone
A
.' shpirteror universal te atij niveli qe gezonin kombet Thinjen keshtu
me te lire tElbotes", (f. 71, 82). neper stuhi,
neper dimra.
E pame se i ~'lloji eshte nje pjese e madhe e ushqimit (1. Kadare, "Vitet '60" ne "Poem a", f.212-213)
kadarejan. N a kujtohen te gjitheve poemat e blinduara,
poemat teknologjike, veprat kunder "te deklasuarve", romanet Po sikur komshiut tim qe eshte. inxhinjer ne nafte t'i
qe i benin jehone marrezirave te Homes per rrethimin biere ne pjese "Emblerna e dikurshme"? A round ta futim tie
imperialist-revizionistdhe sabotimet ne nafte si "Emblema atehere veten te .kombet me te .lire te Evropes? Mund te
e dikurshme", ose veprat me frymezim kinez si~'Dasma" themi qe harne nje ushqim shpirteror universal, apo mos i
. dhe "Linja te largeta", Te gjithe i kemi parasysh pllakatet shtojme mjerirnit te tollonit edhe nje mjerim shpirteror?
propagatidistike te PPSH, me nje punetor qe ne njeren dore I jemi afruar keshtu edhe pak se vertetes, qe e nxjerr
mbante vellimin e 19 te veprave te Enver Hoxhes dhe ne figuren e Kadarese sa me drita aq edhe me hije, sa me
tjetren "Dimrin e madh" te Ismail Kadarese. Perfytyroni lartesira krijuese aq dhe me ultesira morale. Kadareja si
nje ~ast sikur t'i ndajme nje dite midis nesh.librat .qt$na.k:a shtyll8 e establishnieritit komutrist rie Shqiperi me
nje pjese
lene Kadareja, tre milione e gjysm~ sh{}iptare pjesetuar,p,~r te vepres dhe Kadareja 8i kritikues i terthorte i ketij sistemi
nje milion, atehere i bie qe pak a shuIJ).e ~do f~lInilje te kete me nje pjese tjeter. Kadareja sikonsolidues i sistemit dhe
nga nje liber. Po sikur roua te me bjer~ "Dimri i madh"? Po bashkautor ne kpltin e Hoxhes t6k me kolege te tjere te
sikur vellezerit dhe motrat e mia te denohen me poemat e Lidhjes se Shkrimtareve per dekada me radhe, Kadareja si
viteve '60? opozite letrare brenda sistemit dhe Kadareja qe ne librin e
 149
148

shqiptare me 1978 ishte pa asnje krahasim me i ulet se aii.

fundit del hapur. si opozitar pcl'itik, • " ,".:'.' '.. ' ., qeverise shqiptare te Lidhjes sePrizrenit.mjeqind vjet ~e
, ' N a vjen keq qe keto te vert eta te thjeshta IlU~ 1gjejme t~ pare; me 1878", ose qe."Muho Asllani, ish karrocier koop-
th~na vetene librin e' fundit te shkri:mtarit, pasi ketu do ~e , I
erative dhetani anetar i Byrose Politike, shfryu kunder
, I

" ishte vendi me imire per nj~ shqyrtim kriti~ te se kah~~re: '
'35-vj eare, Ne kate veshtrirn libri i fundit.i Kadarese me
teper%e nJe kronike eshte nje alibi. ' " ' '. "',.'"
, Kurse DeT sa itakon tirazhit nje rriilicnesh, nuk duhet te
tronditerrii nga shifra. Kujtojme tezen qe.R:e~~p Qosja ~ ,
pati .ngritur qe ne vitin 1:973, se ",popu11.anzlm\ ~KAdare~;
eshte sa imerituar aq dhe i kurdisur" ("PanteoIlll rr.alltlar. '
Prishtine i973, f.237. Botimi iTirane's i vitit1988, ashtu Sl~
e do stili tiranas, e ka hequr artikullin',kritik ~ Qoses). ' ,:
'* * *
Perez de Kuelarif me fjale 'qe cdo karrocier i dehur do t'ia '
····i kishte 'zili", ase <i.e,"ne korin kunder rnysafirit te larte u ' '
.. " bashkua pjesa me kcnservatoree Byrose Politike, kjocorbe
'injorantesh, budallenjsh e vllehesh" (f.212, 66) etj. '
, Per mendirnin tim do te kishte gene, shume me mire qe
Kadareja, nevend teketij Iibri.pa gjini, te kishte ndertuar
nje veper groteske me personazhet gogoliane ..qe e' kar.i~,
'shoqeruar ne kazrieren e tij te gjateIetrare ne Shqiperi
(Kryepersonazhi do te ishte padyshirn Ai, kryerojeshtri dhe
kryearkitekti, i cili. Re, kate Iiber preket vetem shka,raz.i)., '
Nukm lind ta quaj as veper' eseistike ~s kronike "Nga nje ,
dhjetor ne tjetrin", .ndonese permban nje sere bise<iash;'
ngj arjesh, faktesh, sepse cdo fakt jam i detyruar fa rnarr me- ,
,

Pjesa edyt~ e Iibrit "Nga nj.e dhj~tor ne tjetrin" e~?te nje rezerve: Kadareja asnjehere nuk perdorreferime dhe, ca
, maditirn per diktaturen, Shkrimtari ka ndezur gjlthe l:>13.te.:- me keq, me del ne disa raste qe ndryshon fjale e fakte. '
ite e tij letrare per teonxjerre nj~ mllefte .gru~b~~.uar p~~ " Vaclav Havelit p.sh. ai i mvesh kete thenie: "Per fajet e
,vite e vite. M1lefi vlon e dei-dhet ne nje shf'nm Sl~ dlt~ shfreJe , kobe's se ,diktatures pergje!Desia hie p3,k b. shume robl ttf
'vet~m Kadareja, duke nxj¢rie ate qe shqiptari e, qua? "~je," gjithe'; ,(f.175). Haveli, s'mun.d ta ket~ thene kete, pasi
',te 7;i?'.Ky uje i zi sjell me y'ete di~a biilart~e.ngl;l ata.q~,:~ keshtli. do, t'r' shpetonte tlga frlka dhe perii~IDesla ,gjith~: ,
, pasqyrojnej~t€n tone nen d.jktatureme nje ze~~ eb.e~~en'. ' , ,pu~ekeqijte e Lindjes;,Haveli shprehet ndiyshe lidhur ..me ,
, te lart~. t>.sh. perkufizimi i l)tejtorise SePrl~Jes: " ,', < ,." ' cesht]en e "fajit kolektiv": ".. :ni! siste'm'in posttotalitar t~,
ngaterruar e te skllaveruar n~ te vertete jane te gjithe, jo'
"l)reJtOria e,Pritje~, instit~ci(mi qe m~lTet me' t:ajt~ vet~m srute$it,' e zanavB:teve, por edbe ktyemlnistraL, . "
:.

, • dhe furnizimin e udheheqjes; eshte ndoshta pJella IIle, " Ndryshimi ne, shkallet e hierarkis'e se pushteiit tr'egori ' '
-.;

"'" ~'n~veritshin:e e soCializmit. Atje m~shtrim,etjane te vetem ndrYshim, fie shkallen' e komprometimit", (shih:,
" pleksura, tie menyie te pabesueshine., P::fri~~\ ,e ' '''Perpjekja p~rte jetuar me te verteteri", b~tim gjeiml;ln~Elht~"
, .,: 'doktrin~s kcrmunil),te (lufta e' klasave, !!lbroJtJa e' , Reinbeck 1989, f.24). " " ,"', • ",",',' "
, '. u'dpelieqJ~snga~anhik:Ui l..:hises ~tj;?jane at'y'?a~h~,e • , , ,A Iiuk d~>te ishte ke"iu iastipi:\r1;lhtatshem p~r ~utodn,'
',in:~genj~shtTatme bahal~ (sen.lll:pdjete 3hJ?~~::B:pe~.,: , ,qe te citont~, drejt dhe teotregbnte edhe ai venclin qe ka pasur
,te shku:ar Jashte shtetit, zhd1,ikja efatura:"e peTars)"~ , , ne shk~l1ete' fuerarkise ,shqiptare?' ,",,' "
',' vigjilence!); Pta V:iedhje klasike, e mix:eflllte, ~'PUdTO~, , Diku tjeter Kadlirreja ndryshon fjalet qe ,studiuesi shqiptar '
.< stir pakez me marksizem-lemrlizeni" (~~.224),", " ' ,., '," Arshi Pipa i pat therie ne nje mterviste me "ZeTiri e 'Amenkes"
, ne muajinmaJ te "itit te kalu_ar; 'Pipatha ne kete ·interviste:
Pok~shtti, mes~jine Se "llivelikulturori udheheqjes
" ..,"
 ·\
150 ·\ 151
.. i
·r
,.".
; .
. _.;i
"Kadareja nuk e ka ngritur asnjehere zerin per te bur- emocionale, vecanerisht ne sharjet, sulmet ose gloriflkim.et,
gosurit politike ne Shqiperi. Kadareja ka ndihmuar ne b) me mosdegjimin e pales kundershtare, rnadje me rnbylljen
ngritjen e kultit te Enver Hoxhes," N dersa Kadareja shkruan: e edo shtegu per diskutim.
"Teza e Pipes ne interviste ishte kjo: shkrimtare si I. Tipar i trete eshte peremimi i njeriut, emri i te cilit, si
Kadare, qejane bere te njohur gjate regjimit komunist, nuk "': emer i nje hici, paraprihet zakorrisht me nje fare ... Keta "nje
kane te drejte te flasin per demokracine" (f,54). Sic shihet fare" jane shpesh personalitete te kultures.
. ndryshimi i fjaleve dhe i mendimit eshte i madh. Tipar ikatert eshte kercenimi i kundershtarit me dhune
Dy pohime te thjeshta, te sakta, ngriten nje furi te tere .f1zike. . ',' :. .: ' ..',". . . :'.','.'
te shkrirntarit kunder studiuesit, Pipa u akuzua per spiunazh, .:< "Namjaftojne pak shembuj per
tEltreguar sesi Kadareja
per bashkepunim me Sigurimin shqiptar (ne librin "Ti- vijon ta perdore kete stil ne shkrimet e tij diskursive. Le te
t tistet" Hoxha e pat akuzuar per bashkepunim me C:£A-n beirne krahasimin me Enver Hoxhen:
!I amerikane), per xhelozi ndaj shkrimtarit, urrejtje dhe dia-
\
1 bolizem, Se fundiveprimtaria e tij shumevjeeare prej pub- I.
tI Iicisti, politologu dhe studiuesi te shquar u krahasua me (Shiko gjithe vepren e Enver Hoxhes dhe gjithe
I "zhurrnen e shkurter dhe te mjere qe ben emri i tij po te
~
.. l
~'perrilendem ne librin e Kadarese)
[ kthehet ne Pipic'Tshih "Ftese ne studio", Tirane 1990, f.311-
312).
1
Ic· ,
II.
a) "Kultii Hrushovit po ngrihej nga dallaveraxbinjte, ..
>.

.... Iiberalet, karrieristet, sahanlepiresit dhe Iajkaxhinjte.

* * *
!
I- Vime keshtu tek pika e fundit qe desha te trajtoja ne keto
Autoriteti i madh i Stalinit, ibazuar ne vepren e tij te
pashlyeshme, u sabotua brenda dhejashte Bashkimit
Sovjetik. Vendin e auto rite tit te tij e zuri ai i sharla-
t shenime, tek stili totalitar-bolshevik. Ky -stil hyri ne kul-
turen shqiptare ne vitet '50 neperrnjet shkolles sovjetike -
tanit ,i klounit, i shantazhierit. .
I
i·
pasi 'rrenoi arritjet e medha te publieistikes shqiptare te
viteve '20, '30 e '40 - dhe u perpunua ne shkallen me te larte
...Veeanerisht Mikojani ka qene elementi me negativ,
me i dyshimti, me intriganti nder anetaret e Presidi-
umit te KQ te BS. Ky tregtar, qe mbllacitej vazbdi-
nga sistemi i Enver Hoxhes, fale punes se palodhur te nje misht me dhembet e rreme qe i kercitnin, po ashtu,
'aparati te tere mashtruesish dhe "ghost-writers' te quajtur sikunder u vertetua me vone,. mbllaeiste ...plane
Institut i Studinieve Marksiste-Leniniste e te drejtuar nga ' .. 'djallezore, komplotuese, puciste. Ky njeri antipatik
e shoqja; mos harrojme ketu edhe dhuntine personale W . edhe riga fytyra, me zemer katran, tregohej 'shume
l Hoxhes per te perdorur folklorin plot ngjyra gjirokastrit, r ogurzi, ve~a:nerisht me ne shqiptaret. Marredheniet
I cili kerdisi ne sharje, sulme dhe tallje gjysmen e botes se"
qyteteruar. Stili enverist eshte pasuriin imetejshem i stilit
tona me kete rnatrapaz e sarafishin ekonomike dhe
! totalitar-bolshevik .
tregtare" ·(E. Hoxha, "Hrushovianet",
f.57,61).
Tirane 1960,

!
:
i
Tipar i pare i ketij stili eshte genjeshtra dhe shtr~rnberimi
Tipar i dyte eshte zevendesimi i argumentit me dhun~n
iI e fjales. Dhuna e fjales shprehet: a) me nje ngarkese te forte
I
I
i-
!
ll~
I,
 152 1~3.
· ij _

·
: , ,
"Arshi Pip a eshte arratisurnga vendi i tij ll?e shprese e humbur.per t'u dukur dernokrate te medhenj ... De- ,1
se do te fitoje lavdi ne Perendim. Por per fat te zite tij mokracia mund ta pesoje prej tyre. Ata jane provoka- :, !,
eshte aq medioker, saqe 'kurrfare njobjeje .letrare tore, ne erner t~ lirise se 'fjales ngrene ~eshtje' qe "~ ,
s'fiton dot. Me xhelozi ndjek zhvillimin e letersise komprornetojne ,demokracine ... Prandaj eshte mire • !
!
shqipe, E urreri ate letersi, e sidornos shkrirntaret qe.. qe ju te distancoheni prere prej tyre, madje t'i de-· . · f
· \
fitojne njohje boterore... . . . .' ~ f·
.. : . maskoni hapur" (shih P. Zogaj, "Jam takuar -me .~~
Me fjale te tjera, qe pertej oqeanit ku ndodhet A. Pipa ";.'
Kad'ar:ene!", "Rilmdja demokratike", 6.3:1991) . · ,
i ofron sherbirnin e tij policise, ben si te thuash nje
. kallezim, nje denoncim.; . .' '. . .. ' ".
.: :-
E ndjek pra, si nje hiene 'plake, ky Saller i 'ri ne kete -. '.1.
ill. . . ~...
. fundshekulli plot deshperim e vrer'Tl. Kadare "Ftese· '.' ;';Per: k(:lt~Iiber ka shkrua~ nje artTh:uil nje fare N amik
ne studio"~. f.3il-312). . .: '. '. .' · Resuli,.nje maskara, qe. disa njerez e rnbajne si "stu~'
diues te madh" te
.gjuhes sone.i. C'kritik. i madh ky .
djali ibeut!" (E. Hoxha: ....'Per arsimin dhe edukaten", .
b) "Ne iu p~~gjigjeII). 'me ~endosmet.i armiqesise .se f.680)· .. ' . ".
Hrushovit e.te Iakenjve hrushoviane. Partia e Punes -~i

e Shqiperise me heroizern dhe me pjekuri marksiste- . .~

leniniste u rezistoi sulmeve te revizionizrnit modern . "Ne fushaten kunder meje Sigurimit i doli papritur
.. } t~ udhehequr riga Hrushovi dhe kundersulma"i me . nje aleat i 'ri: nje fare Arshi Pipa, shkrimtar shqiptar
r igorozitette madh.me nje kompaktesi.shembullore, ·i arratisur qysh me 1960 ne Sh.B.A." (I. Ka<;lat~~.
me nje qartesi t~ madhe marksiste-leniniste dhe.me .. ·vep.cit, £.54).' '.
argumente . e fakte te padiskutueshme dhe ·te. ,', .

pamohueshme'tIhl, Hoxha, "Hrushovianet", f.447)~ , ' •

IV.' .
• '."Faktet tregojne se ndikimet ebuaja zene .veiid edhe .
'... "Shqiptaret ashtu sic u shpresuamete drejtearriten 'ne kuadrot, se edhe ..ndergjegjia e tyre z~ pluhur.
-shume shpejt ne konsensus kombetar.per. te k'rijuar . .Prandaj ky pluhur duhet ahkundur. E mira eshte qe
... '.nj~.opozite sa tevendosU:r.aq dhe me'oiveLte)arte nga · kj6te mos l:}ehet rij~h~re e 'me terinet; por me furye
'ydo pik~panije tah, sikJ).rte: l~hte:v.erlet keshtu, do te · .perdite, ashtu Sly pastrbjme rrobat ~4o mengjez': (E_.,
kishin marre furtd vuajtjet ttma~' por.sa viktima do te . ·H."oxlla, "Te· theUojme luften ideologjike kunder .
kerkoje akoma kjc, demok.rada· shqiptare?]. Parlia .. te
shf&qjeve buaja'e qe.ndrimeve llberale ndaj tyi"e",
Demokrcitike Shqiptare ish~e ·nj~. rider partite':me:te, .... '; . Tirane 1973, fB8). . .
..:
fortaeteqarla6pozitar~qeukrijJi~mnekrejtLiI)djen: .. ':' .
gjate vitlt 1990 "(!); I. Kadare,. "Nga nje dhjetQi lie .
tjetrin", f.26~) .' ... ' · ."Keta njerez ~hikohen disa here me dasbamliesi nga
"N e kete periudhe te vonuarit behen shume te rrezik· te tjeret; e, po
s'kane faj, e. kete e bejne sepse kane
shem.
. Te vonuarit cfare nuk
. . .....
bejn~ per. Uj·fitUar
:'.
kohen'
' ..
. vuajtur shume dbe tashtikane til diejte te shfrYbe~.:.
 155
154 1 !

,
Mua nuk me pelqen qe damckracia koneeptohet si
,
:j

dicka e bute dhe si dicka e mendafshte te thu~sh. .:. ,

': !
Demokracia e vertete eshte ajo qe ne momentm e .~..
duhur e ka dhe ajo, grushtin e vet te hekurt, sidomos ·
.: I
, ,
1 :

kur eshte 'per interesat e kombit. Domet~l~.n~. de~ :; !

rnokracia duhet tejete e pameshirshme ndaj te g]lthe
atyre qe ngrihen kunder saj" (1. Kadare, "Pajtirni
kombetar - prova me e madhe", ne "Drita" 3 1.3.1991).
Shpresojme ne fund te ketyre shenimeve ~e iu dh~
sadopak pergjigie asaj pyetjes se fillimit: Perse iku Ismail
Kadareja nga Shqiperia. ..
.Se kur do te kthehet, kjo nuk dihet. Kurse ne organet e
shtypit ketu ne Shqiperi ai duket sikur s'ka iku~: seps~
eshte i gjithepranishem, pothuaj edhe me shume se ne
.kohen e dikt.atur es hoxhiane & aliane.
. Ai vete thotese do t~ kthehet ne Shqiperi sapo te jete
kryer demokratizimii vertete. Nje traguardi turbullt qe, si9
po zhvillohen ngjarjet ne Shqiperi, duket si teper l~rg. '.,
-. Nderse ne, te njohurit e tij, autori iketyre radheve: ~je
admirues iher'shem i Kadarese ne kohet kur na dukej S1 e
vetmja rreze demokracie ne letrat shqiptare, do te des~nim
qe te abandonoie, pavaresisht ku banon, metodat tot~htare
dhe te ng;reje nivelin e polemikes. Duam qe mo.narkla ~h~
dhuna te marre fund edhe ne sbkrimtarine shqlptare ne te
mire te o)arlamentarizmit; Ie te perseriten edhe nje here
vitet '20"e '30 kur krijonin pa shkelur mbi kolegun Fishta~ .
Po.radeci, Koliqi, Koniea, Noli, Migjeni, Kuteli. Le t'i ktheherm
edhe nje here ketij niveli qyteterimi.
a.k., Insbruk, mar~ 1991
· I
" ,
· .
Ende pa e kthyer fieten e fundit te esese "Perseri dimer",
· !
te cilenisha ipari qe e lexooa, medoli parasysh i recensionu-
.' ! ari. C'do' tit ni/mdoje valle, :thashe me uete. Nuk ~ njoh
..; i personalisht e kesisoj nuk mund ta dija as me afersi se c'do
·'1 te mendonte shkrimtari i njohur kur, si9 e perfytyroja une,
njeri nga miqte e tij, me zellin e njeriut qe sjell nje lajm
::.::1 .sensacional, do t'i linte ne tryezeri e sallonit pariziari fotokopjen
· ,,.! e shhrimit "Perseri dimer", duke mermeritur me ze te larte
.:
. "c'skandal ". .
Deshiroja me gjithe shpirt qe shhrimtari te mos eperfillte
: j
ate mermerime seruile te mikut te tij. Ai mik kishte shume
ernra, shume [ytyra, shume ueshje. Ai uitite nga qytete dhe
[shatra te ndryshem, ishte shhrimtar, ishte aktor, ishte poet,
ishte gazetar, ishte perhtliyes, ishte regjisor, por ne te gjitha
rastet ai nuk ishte Kadare. Ky fakt e torturonte, i prishte
gjumin, i homplikonte frazen, i skuqte mjehren, i heponte
trupin ne ecje, e plakte. Per tii realizuar figuren e tij ideale,
qe ntegjithe keto retushe te jashtme mbetej nje enderr, ai
shkfuante "Si Kadareja, /Ziste si ai dhe per te, pinte whiskey
sepse pinte edhe ai, miqesohej me miqte e tij me shume se ai
vete dhe qdo nate para se te mbyZlte syte pyeste ueten Ose
gr.uan: a jam SOTj.teme Kadare se mbre'me? .
'. N;uk e kupton~e' nj~ri;'· i gjore se '~s vetr. shkrimtari,
megjithe deshi"ren-e mire qe mund te Ilishte per t'iG. shperblyer
de.vocionin e tij te pacak, nuk mund te bente asgjeper te, per
'arsyen e thjeshte se ai, miku i shkrimtarit te degjuar, ishte
e shkruar te mbetej melankolikisht aq sa ishte.

e.r.

.,
.r·
156
" i
:!
i
r
I
.1. .ngjyre, intensifikobet dialogu iheahtur inenava mefernijet
. I· e .vdekur ·apo me te gjallet, qe jane perreth tryezes. Ato i
i shohin djernte e tyre aty prane dhe falenderojne kush Zotin,
. i
... l . . kusb fatin, kusb qeverine qe djemte jane ende aty ..N~ syte
·e lodhur te nenave lexohet de shira e rnadha qe djem tete mos
<.J. ,i
merren me me politike ..E megiithate perkujtimi per kater .
· ;
. OJ
te vraret eben rnernec qortimin e tyre te perditshern i cili,
Li'ria nuk eshte e dreJta.~ pakufishme" .: .. :I

I·
.
po ashtu sic i bashkangjitet kornikja tragjikes, kalon t~k me ,
· ,
,
per te vepruar , ', ~ te vegjlit, sikur do t'u thote se duhet te jene me te matur kur · ; .
-.:: !.:
kerkojne buke ·lepurushi,· sepse qeveria eshte ·e re, pa
i··
'. ;
pervoje dhe provizore nepunet e Iepurusheve, Nenat e mira
.. Liria nukeshte e drejta e pakufishme per te vepruar, na i! te mbledhura kruspull nga shqetesirni i se nesermes duan
·f .

. thote Mahatma Gandidhefjalet e tij i sbtobep:procesionit .sigurine qe meritojne ..Kete siguri ~uk uajep d~t doreheqja .
. te qirinjve t~ ndezur. ne natene 26 shkurtit ne Tirane. Nje .: e femijeve nga poJitika. Ka ve em ilje rruge qenenat tena te .
prccesion i gjat~ dhe transparent dritezashte bekuara per mos inbeten duke pritur djsmte dritareve te ankthit: Pajtimi ..
·te bere Die ne fund nje hornazh te vertete per njeriun ne . Kornbetar.. . . . . .... .. . . . ('
>.
.. Shqiperine e.pas 1967-e:5; nje procesion i ngritur rnbi re- , .
i
. ,.
·spektin per vdekjen ekater bijve ·te -Perendise,' si' sfide dbe
. si.premtim njehereshi; sfide ndaj ideologjise n~pusbtet dbe * *. '" \'.,
I·
premtim pernje angazhim mete plO.teperPajtimin]{ombetaT.
:Proeesioni mbanmbi veteaq milione pale sy.sa jane shqiptare , .' Po flitet pet Pajtirnin Kombet~r qe vjen si ~·ezulta~· i:: ..
· a:ne:mban~. Shqiperise, ne kosove e me tutje, Mbigjithe keta tolerances, POl' esMe pikerisht toleranca e shumepritur .qe .
e
. sy shquhen syte nenave, Nena te cilave realit~~ pi:h:~ares . nuk po shihet le vijernidis nesh. Pajtimi Kombetar kerkon .
·socialist ushtoi nje prapashtese CiHisoie: nena:deshnioresh,· . qe gjithsecili te jap·e tolerancen e mundshme dhe, si' per' ....
nena .komunistesh, nena te bixrgosurish politike, nena .paradoks,· nje gje te tille ta beje ne perpjesetim te drejte me·
.·viktimash .nena studentesh kokeforte apo nena'~iliinijsh . humbjet. e· tij persqIlale, politike apo mate·riale.· Sa m~·
apolitike, Gjitheketo·gra·te sbEmjta vesbtrojne.qirinjte dhe .. $hume .te lekunde·n interesat pers:o~:ile te individit ·nga
·m:illkojniHatin e: atyre :~atetrte.na ve; qe sot nuk j kane me· toleranea eofru3r prej tij, aq me shume j lypset Pajtimit
djemte·e tyre. Nenvellon eloteve t~ permbajtur peryajzen : ..•Koriibetal' tolerlinea qe ai ofron; e keshtu me r~dhe deri:n:e
evdeku:r:riebiirguri.:politik, per nipin qe u.vranekufi dbe'. <misberiItiin ~ toleranc~ .se itidiyidideve tek q~'ndriinet e
. djalin: komunist, :qe :pasi e perjl:).sbtu?n nga par-tia vra1:l .. bapura dhe te ndershrhe
.' . te partive politike.
.. . . Shuinekush ,i
·veten,.per .. i Eshre i-gjate zimtbiri i :i~rrirave te dje?Ur~ ~~. .•.qe·rnerret me organiz~min e initinroeve moderne spol1tane, .:.
nenave:.Ne.· erresiren 'e shtePis~ ..se·ndti~uar nga.nJe·qlrI 1 . . . lllik.do ta:kuptojese·toleranca nukkerkohet·m~ biraponle .
· vetem ·qe te :nioshu~rVe u k~jton vitet e luftes 'kunder.· .. pahir nga·te·tjeret. Toleranea ofr·ohet. Te jesh tolerant ne
okupatorit, 'ndersa ne te rinjve net~t e kUTsimit t~ ener~i$e. · dite tEl till a kurfatet e Shqiperlse·varen rig~·ekuilibrine .
..eiektrike tie lufte m,e imperiaJizmin-dhe revj..zionizmin e cd.() . · balancen ·e luftes midis forcave· ·pqlitike, prej :te cllave·
· ndonjera mbeshteteb~d,he nga subjekte te pay-arura e vull- ..

158
netare qe iu ngjajne tifozeve me fanatike te s~u?:drave t~
kategorive te dyta ne futboll, do te thote para se gjithash te
udhehiqesh nga ndergiegja e kthjellet; k?mbetar:...
Per fat te keq eshte ne logjiken e gjerave ~e perpa.'~~
humbjeve, ne rrethin e ngushte te interesave vetJake.apo ~
grupit eshte e veshtire qe pronaret e m?ivl~.res.~oclalet~
tolerojne. Ne rastin tone kjo mbivlere sociale esh~e~ushtet~
absolut i nje grupi te kufizu ar njereziah, qe den dje nuk I
kane marre dorenkurrkujt per pushtetin e tyre te pakufizuar;
prandaj eshte nje enderr shume e bukur pe:. t~ qe~e :
vertete, qe ata sot te behen absolutisht tolerante ne eI_ller~
nje atdheu te braktisur prej kohesh. n~ duart ..e fatl.~.Sw
mund ta shohe cilidoqe deshiron, Pajtimi Kombetar kerkon
nga partia ne pushtet nje tolerance a~s?lute p~r ~e cil~~
eksperienca na pengon te bejme parashikime optimiste. N~
anen tjeter qendron opozi.tashqiptare per ta penguar me~te
gjitha mjetet e veta demokratike dh'uneri e rr~ge~~.<?P~~lt~
aktualishtjep shembullin e vetem te tolerances per te gjithe
ata qe e duan kete shembulL Ajo ben perpjekje te sinqerta
per ta ringjallur Gjuhen e vdekur te Arsyes me maturl, pa
godituT njerez por koncepte dhe s~I?-bole ..te ~~eme.. .. .
.Megjithe kredon e saj per arntJen ne nJe Shq~per.ld~.~
mokratike me rruge paqesore, opozita nuk mund te.~d~ko~e
v
ne menyre vendimtare ne uljen e tensioneve. do perpJe~Je
e saj per nje gje te tille mbetet e pjessh~e, nese PPS~, e c~a
.ka monopol te saj ushtrine, policine, bile edhe Pres~.dentin
e paanshem te Republikes, nuk manifeston tolera~c~.n: v~t
absolute. Nuk eshte aspak fjala ketu per demagogJlneqe ~Jo
patti.e .vete"quantolerance, par :per tolerancen ~ver~~te..~
ofruar bujarisht ne Kuvendin e madh te ~O~blt. ~e ket~
kU:vend gje·rat. dalin .me· emrin e tyre te vertete, nde::-
shmerishtdhe me·gj;ikte ftobte, larg anktbeve te pusbt~tI~ .
te manifestuara neper farsa fanatizmi oriental qe kerkoJne .
kurbanene fundine shekullit te nj.ezete.Jovellezer! Kesht~
mbilletveremfara e hidhur e urrejtjes patologjikete sh~ptarit
per shqiptarin. Kjo fare e sterkeqenuk uj~tet me dj~~se~.e
ndershme qe mund te begatoje,por kerkon.gJakune paf~J~em
.1
I 159
I
I per..te ?erc~re .shoqerine tone, e cila edhe pa kete gjak te
..
I tepert eshte e traumatizuar .
.. Ku: oP~.~it~kritikon Partine e Punes nuk ka per qellim
te demg_roJenJere.zit e .rene ne luften per Qlirim, ose punen
II e.mun~lmshme, idealiste te ketyrs viteve plot varferi, te
..
ci1at.~mternuan Shqiperine nga Evropa ne Bote'n e 'I'rete
" 1
I
pO.rteod~~askoje veprimet e papergjegjshm epolitike, kulti r:
e. l~dlVldl.t,feudalizmin kornunist qe nuk i 'sollen vendit
asgje tjeter vee demeve tElpallogaritshme. .
, .1" . Zoti na ruajt nese opozita do te fyente kontributin dhe
, f g)ak~n ~ .~~~ireve! Opoaitorat shqiptare jo vetern nuk
frym.ez~~ne~:rkend per qendime denigruese ndaj akteve tEl
s~knfi:es. ~:r Atdheun, por si~ ua kerkon misioni qe
,~~~':L
. ~e:t:aqesoJ.ne,a~~udhehiqen ne rrugen e tyre nga shembulli
;,;·1 1 clht.doqe u flijua per nje Shqiper.i tEllire. dhe europiane.
j Opozl~aka adhurim dhe. dhimbsuri patriotike per vlerat
~0!flb~t~r~,shu~e .pre~"e cilave i mbuloi pluhuri epidemik
1 markSlZem-Ieruruzmlt. Lufta e saj nuk eshte gje tieter
v.~cs~~azhdimi i rnetej shern i rruges idealiste 'per njeje~eme
t~.mrre ~:u:.u.h~~.en~eronjte, te cilet nuk e falenjeten e tyre
per ~hqlperme qe ndertuan arkitektet e KQte PPSh-se. Per
S~qlpe~ne qe gjeografikishtgjendet ne Europ~,ekonomikisht
ne Bote~ .e ~ete, politikisht"ne Lindjen e Largme. .
Es?te I nJohurproverbi: po·uofrovete tjereve uthull mas
u 9~dlt asp.~ kury~.~a k~~ejne nje dite me uthull dhe meJo
vere:.Me ~ete..fjale te urte para sysh bej pyetjen: Si i edukoi
J~~~~fortet ne~a PaTti? Pergjigjen e kesaj pyetje e gjen
nepe.~faqet.~ ~storise se saj, Me nje Iufte te ashper klasash.
Ar,met e kesaJ lufte ish in gropet armiqesore-fantazme
:pro:eset e.jashteli?ishme p-erfajepolltike,,hurgu, internimi:
flet~~ufeJa, r~ahJa e qethj~ ne mes 'te rroges, kontrolli
p~ne.tor. Me ~~e.fjale .te vetme dhuna psikofizike. Pjelle.e
kesaJ dhune qe SlgurOlsundimin e pakufizuar te Partise se
P~nes p~r rreth ~ese dekada eshte dhuna e ketyre diteve.
!e nda:.e ba.:bansht nga Perendia, te droguar nga terrori
ldeoloroik, te sunduar nga kompleksi i inferioritetit ndaj
Perendimit, te ·privuar nga kultura dhe arti i vertete
-' . ,
me

160
stomak t~ rraskapiturnga pritja e dites se Tallonit dhe me,
rroba qe ne rastin me te mire jane blere neper tezgat e '
Europes, ne i perkrahem studentet heroikete Universitetit
te Tiranes ne kerkesat e tyre rrenuese per burokracine e
larte. Shumekush vajti me tej duke rreeuar statujen e
idhullit te detyruar, Rrezimi i saju shfrytezua nga.te tjere
qe "mprehen shpaten" si Mjeshtrii tyre i Madh dhe per pak
sa nuk e kthyen statujen e rrezuar prej bronzi ne nje
bumerang mbi kryet e perulur te Atdheut.
" 'Nje studiues i Revolucionit Francez flet per zoologjizem
ideologjik te kultivuar nga .monarkia.abselute. Me, sa po
duket me kete stad te fundit te .renies morale te sisternit
piramidal po ballafaqoherni sot edhe ne shqiptaret. Mbi
kokat tona kerni hijen e percarjes, krahet i kemi't€ keputur
',:I
nga shpata ~ serbit mbi Kosoven rnartiredhembi ne, pas', ,"I
shpine vellezerit tane .dogrnatike na terheqin si ne nje
enderr te keqe, duke dashur te na kthejne mbrapa tani qe' ,
, .nje shteg eshte hapur. ' ' I
Ndersa para syve kemi viktirriat e reja, te cilive',vdekja,'
n jep pafajesine, kurse ndei'gjegjes' sone kombet3.re 'i,Ie' '
'peshen e' mekatit' qe,vel1ai ngriti doren mbi vellain.~'Nuk
, duhettehaTrojme per aSilje cast'se Tevolucionet ku ligjiti e '
, bejne armet e zgJidhin,yet em perkohesisht problemiIi dhe'
krijojne iluzioneme p~rmasa katastr9fike.)Vijafton t'u he~
nje sy germadhave te Re~olucionit' Socialist. Qirinjte e
ndezur per viktimat 'e dhunes ne naten. e 26 shkurtit ne,
Tirane na perserisin mesimin e mlrenjohur qe'me zjarriil e,
ideve nuk duhet te ndizen 'u:r~t per te, djegur njerezit~ POT :-,.-
'pishtaret e dhimbjes,qe . do te na ndri~oj_rt'e'r:rUgeti.
_, .'
,\ ",
........
,-.-; _':,
e:r.; Keh127 .2.1991 : ' ': ~./~~
..
, .' ..'~~=:H;::~:.
,
~ :
161,
Krijimi i sindikataue te pavarura dhe greva epergjithme
ne maj na thitlii edhe ¥lje here ne uorbullen e ngjarjeue
'krvengriteee, megfithese per pak kohe. Shesbi "Skenderbe/'
mori perseri ne daten 30 maj pamjen e nje clirirni: makina
te djegura policie, nje tym komunizmi qe ngjitej (lire mbi
'I qiejt e kryeqytetit, turma e te rinjoe qe zbriste duke qeshur
i
bulevardit dhe duke kercenuar me grushto: e me gure
II "operatiuet" e fshehur prapa perdeue te Ministrise se Brend-
i
I shrne. Midis monumentit te Leninit, apo "tartarit" sit;thoshte
auohati Ngjela, dhe bazamentit bosh te Stalinit, turma
ndali, ngaqe nuk kishte ide te qarte se c'duhej bere. Nderhaq
ne te katra anet e Shqiperise punetoret kishin hyr« ne greoe
urie, deputetet ishin. ngujuar ne nderteseri eKuuendit, kurse
kryeministri komunist dhe mesuesit e tij nuk pranoniri ne
asnje menyre qe ky te jepte doreheqjen. Njerezit niseti
I fjalimet te bazamenti i Stalinit. U ngjit edhe Edi atje dhe '
i,
I
" mbas disci ueshtiresiue (Stalini me terhiqte nga kembet, tha
pastaj) arriti t'ua rnerrte mihrofonin nja dy deputeteue qe
I
, I
kishin. ardhur per te qetesuar qytetaret. "Ne nuk ikim qe
kete] pa u rrezuar qeoeria", tha ai me radihalizmin. e tij te ,
, zakonshem. Brohoritje, megjithate lJalet e tij nuk ndihmuan
qe idete e njerezve te qartesohen. Turma vazhdoi zbritjen
deri poshte tek kryeminis{ria dhepastaj u shpernda "meqe
s'kishte koke", si<;thane. ,',' '
Mikrofoni qe endej ne duart e qytetareve perparaPaliatit
te Kultures ishte prapeseprape nje gje e bukur. As une nuk
te
i shpetoua tundimit dhe pergatita per nesermen nje poezi
..... te shkurter. Mirepo te nesermen n.uk pati me gru'mbullim
njerezish Tl,eshesh, sepse revblta paqesore po hynte petseri
. ne rrugen, e shkaterrimeve dhe sepse gjq.tii nates krYlrminis-
.: ,tri kishte dhene shenja lekundjeje. , ,' ' ,
a.k.
" t"~.•
:h
;:'! -
, '
~}~_._,-----------
162
Monolog i qeverise perpara Kuvendit Pop'ullor
.;frymezirn naimian •
o Kuvend i Shqipe.rise e jT:!-
muret: e larte, .
0 It
Fjalimet e gjata. plot lule qe uazhdoni dite e nate,
Oratore pluraliste, atdhetare te kulluar
Flisni, flini, qani, hlithni, ootoni u ngushellu.ar.
Do te kendoj shpresate, qe mbaniju e ushqe~~
Deputetthit 'e'bekuar, ju mendjen ma defre":t.
.Ti Par lament me ep ndere, me le te qeuerzs~ .
Te shpall plot pune te mira dhe hurre mo~ ~'t ms.
a Parti, 0 merna ime, ndonese jani ~poht£zuar)
Dashurine tende hurre zemra s'e ka harruar.
(Dhe uertet, si ta harrojne ata kryeminlstra, min.istr~ e
drejtore tel~vizionesh hudhren. kujan.e rrahur, Institutin e
Studimeue Marksiste-LeninisteV
KILr degjon zethin. e semes qysh u kryeminis~7) hopene,
Blegerin dy a tri here edhe i~en : ~r:. dhen~,: .. . zctrote mas kujto se erdhi dita qe te jetosh kryelarte fie nje
Edhe ne i prefshiri udhen nja tridhjete dep~tet~ . ....,
E ta trembin, ay s'hthehet, '$hkon te Nena sz .sh~g)ete. .
Gjithe me vrap e me.deshir« aty.tek ueprat eTua
"0 Babai yne i madh, -qe na bere lume e prrua
.Tek buren stalinizmi, qamilizmi dimer-uere .....
Tek mbijne gjembcit me helm shiime, te medhen}: te Zln]
sterre. '.
Xu i fryn Nena xhurase, ku s'kullot dot baget~a,
Ku merzen derri me zile, aty jane mendt' e mza.
a.k., 29maj 1991
163
:i
II
Merr Blendi Gonxhe, Galeria Plaka, Athine
1;
I nderuari gonxhe,
kriaa e personalitetit tim besoj se eshte fare e
lexueshme perderisa une po merrem me nje figure kaq te
hepuar 51 ti. Hepimi Yt qe rnbi te gjitha eshte mungese
personaliteti, sidoqofte nuk e balancon aspak zbrazetine.
time te plote perparajetes. Ti ~O~ ke rnesuar te shkruash dhe
kujton 'se me fjale te bukura mund ta ndertosh personal":
itetin tend irreversibel ne procesin e, tij te tretjes. Megjithate
fatkeqesia e vertete eshte tek une. N gaqe te dua si nje pjese
legjitime te vetvetes, nuk mund ta mposht dot tundimin qe:
te te hedh ca rreshta provokues. Sikur e shoh n~.ekranin e
kompjuterit teqeshuren tende te.pabazuar. ~'til1e ka qene
gjithnje e qeshura jete, nje hedhjee pabazuar ndjenjash
anonime, ku qellimi ivetem ishte perdorimi iraces njerezore.
Koherat natyrisht po ndryshejne Dikt8.tor~t rane. Megjjth8.te
e,
kche qe une ende marl' fryrne mbi te njejten bote ku
zvarrisesh edhe ti. . .
Interrnexo nga Klosi:. .
Gonxhe, qekurse Ike, na Ie neve dhe ketij .vendi .nje
zbrazetire qe nuli ishte mt! e vogfH nga ajo'qe ~ la·shoke.ve
. Ai mij 11 prill 1985. AI kishteftohte atemite~ (Ky qe kerni
tani e pyeti: a pate fto.hte sonte, Enver?) Ne duam qe ti te
e
mos kesh ftohte dhe te na'vish rtje dite. }!;ra.beilo ed durato
cosi poco. Megjitbate shih 8i te behet' ty me ·mire.
Se ti nuk ishje per Partine. Se ti nuk na 1. shtove fitOljet.
...
\~
 ;' .1
164 165
.~: I
-I

Rama: Se njerez si ti nuk i lipsen kauzes sone. Cudi! E Kueedr' e Turqise

Hyen' e urise
fJIII -/
fillove me revan, po nejse, nejse, me sa duket te gjithe ' :::

armiqte nje surrat kane. ' E rrahur nga Greku, nga Serbi e Bullgari '.
i I
D.ogjak te thethinjs dhevjsn te Shqiptari, :l

i
Perseri Klosi:Po te flas hapur: Ti na genjeve ate dite kur SI gjarpsr zvarrniset, i sillet perqark, 'j

u nisern. Nuk na ihape ato qe kishe ne zerner. Sec na fole per' , Me dinin ne goje, me helmin ne bark.
ambasaden jugosllave dhe kineze, e nuk na the se kishje

!
rider mend tEl qaje Enverin. Se e dije qe ahere do rrinim dhe
:' f~
Nga Ura, nga Ur,a
ne qe ta qanim bashke. Vazhdimin une e mesova nga radioja Po ikrri, 0 burra?
austriake. Me te pikelhiar se ate dite nuk e kam degjuar ne Ju ikni, po hij' e kaior~~it s'iken!
telefon zotin Rama, i eili po emerr perseri perien. KuS!edfesterbuar ajo i fut friken, J
Se uren e ruan, se uren e mpron
Po A1 ta nasi, se kot nuk i tho shin' shoket 'I'aras. Ti ike Sfihia- Shqiponje, me qip e me thonj.
dhe e harrove nendetsen 105. Natyrisht qe ti e kujton me
nostalgji hotel "Kahfornia-n", sepse aty dhe e more ndonje . ' Ke.shtu :e 'vra~ Thornpsonin Hy~ni' Milloshi, me fal,
j.
trajtez prej njeriu, por sidoqofte ike para se te te jepnim Haxhj ~al~~ Qamili_ ~istoria perseritet; i dashur gonxhe,
I diplomen, ,: .. dh~ n: vime rrotull saj pa kuptuar se per ku. Megjithate te
I Njelloj si Ai 0 dereziu til Rrugeve te bates pa diplorne, :..~?~jj 'kuJ~oJm~.dhete duam njeso] sikur ishe ketu, ne kohen kur
:"·:1
ecrum perpara. ' .._ ~
.;:~:.:~i .. '
Klosi nderhyn: Me duket se qysh nga koha kur beje
pllakate per Xhon Lenonin kane kaluar vite. Ti kaperceve , .~: - 'Jo ~e ~ohen kur ecnirn perpara; por ne te vetrnen
etapat me hapra prej vigani, nga Lenoni te Hoxhati, Aci: lark k.ohe ku_~h kishje ~~ kuptim. Jo se tam s'ke kuptim, por
e hodhe hapin sa kaptove Kakavine dhe i ktbeve kurrizin .s~_doqofteahere se si ishje. Budalla, budalla po ndonje fjale
salles se mjere, ku dis a te dehur me vetveteri pandehnin se , te mencur e hidhje ne mexhelis. '
po permbysnin historine, Te kujtohet ai zogu qe: ~aIlte
hOPzonte, me avion, nderkohe qe poeti i thoshte: "Mos u
zbardhe roe, shoku Enver?" .

Rama: Asht~ dhe ti, 0 k'erri~i i Demokratikes. E psalle , ..Kur ~or.a letren tends (qena e dergonje kolektive si Ai)
Iiistcrine dhe pastaju trembe nga'ulerirnat e tua. Po pEk' ~~ ka~~l nje rrenqethje e Iehte. M'ti kujtuan rrufeshern
mu,a "a 'mendbve ridonj~here? Nje' fjale, mund dhe' te ma mera te hatruara: Bisedajone e pare tek shkallet e hrend-
dergoje."Te me tho she qe te tremb~n vUlITletiuete Tij !.... shIll~ te Insitutit, qetesia me te eilen haje bukeri m:e gjalpe
ko~dorev~ te shkolles, R Miska ose qingjii pare'i therlores
Kl6si: M~ 11 prill villlhetaret vane dhe qa'rie inbi vartin an~omuruste: taverna e "Dajtit" dhe endjajone neper nje
e Tij. .'Me lejo'me
....,
kete
.
rastte ....,eitoj poetiii Noli:
'. .
" nate ku e vetmJa shpr~se ishte kravatajote eholle,'B. A. ose
ferr~ e hapur ne btil~vard; Liseni dhe petralla e majm uneve
e me pas Hotel "Kalifornia" qe me ikjen tende, edhe pse u
 166
167

godit ne thelbin e tij anarkist, vazhdon te reformohet:

Dorez a ka humbur dbe rolin e saj e luan celesi i bllokuar
perfundimisht, Amantia nuk genjen me per te shpetuar
veten par per te derntuar te tjeret, T. meson me optirnizem
tre lloj gjuhesh te huaja ne dite, tapeti eshte kthyer per
shkak te vajrave ne nje qilim plot ornamente, Xhimi flet
vete dhe pergjigjet vete, Xhuni jep me kot sqarime per
ndryshimet qe ekzistojne midis anglishtes se folur ne Amerike
dhe intonacioneve te Zelandes, B.M.V. qe thote se ekonomia
e tregut nuk do te gjeje shteg per te hyre ne Shqiperi, A
dim tare te ketyre pyetjeve kohrave qe pasojne, Ndoshta
~oti .na bashkoi qe te loznim pak dhe ge krejt padashje t'i
jeprum edhe ne nje te shtyre diktatur€s, por ndoshta ...
Gombe, mos u tkurr nga ajo bote. Pamja e saj e rends
s'eshts gje hie perpara forces dhe talentit tend. Vne jam
krenar per ty dbe nuk dyshoj qe nje dite krenaria ime do te
dyfishohet pasi ti do te jesh nje artist i madh ndersa urie
miku yt i vjeter. Zoti te ruajta e te dhente drite!
:.,

dredh duhan i merzitur sepse 25 kokrra valium nuk e te perqafoj fort EDI
ndihmuan dot te flere me shurne se dy ore e natyrisht .~,~
,.
}
,
telefoni! N atyrisht qe zeri i zotit Zhej junior vjen i plote dhe .~.:
.j
P.S, te perqafoj - Ardian Halil Klosi
i sigurte, duke informuar per duelet e fituara me intelektu- Tirane,4 qershor 1991
alet italians, zeri i Edi Hi-se i dashur dhe pa ekuivoke, zeri
i Neviles gjithnje e me i rralle, ndersa zeri i Ermelindes plot .:-,
perrnallim e padurim Go per ty, natyrisht). Po une?
Une perseri sjell ndermend pasazhe te bashkekzistences
..~. sone tEl paharruar, ku bisedat per fene ngaterroheshin me
zogun e Kazanoves, ku permes besnikerise prej vellezerish
hynin trillet e Ni-se, ku gjoksi i I.-se mund te na largonte
nga rruga e dernokracise shume me kol1aj se sa kercerumzat
e Alise apo fytyra kuqaloshe e Hekrit. Sa e bukur duket
keshtu nga larg gjithe ajo perzjerje njerezish, rrethanash e
ndjenjash ku peticionet drejtuar Kuvendit Popullor
perjetoheshin po aq lirisht sa fytyra e servilizmit abstrakt
te Sokrat Ardenices. Me kujtohet koka jote e zhytur ne
driten e prozbektorit te mikrobusit Qe na coi nga Shkodra ne
Dherrni, dhe pyes veten jo pa njelloj ngasherimi: Valle .:
mbaroi ajo jete e perbashket deliresh pa fund, ku prania ~
njerit nenkuptonte tjetrin? Valle tken njehere e pergjiilimone
ato ditete bekuara kur varferine e sfidonim me gjeresine e
pafund te rmagjinates sone qe arriti te behet helmi i rrezik-
sham nder dejet e komunizrnit? . .
Nuk e di. Nje shtrengim kam ne fyt dhe me dubet' te
kujtoj letrat qe i shkruanim Fioreles per ta mbuluar trishtimin
me nje buzeqeshje te lehte duke ia lene pergjigjenperfun-

168
" .~
Bisede telefonike
-.Alo. ..
._Jam Blendi... Gon:x:hja,Gon:x:hjajam;
. _Jasu, more GQn;ili~,~'}<.emi? .. .. .
_ Kam marre letren, porme vjen turp. te te thelTl ~;ka.
-:Ty te vjen turp"! Q'e.shte kjo mrekulh, more Hysm. Ne
jemi tanet. ..... ... ... . .:. .. ..
_Dua te kthehem, me ka marre rnalli per ate Jete qe rna
kujtonit ne Ieter. . .
_ Eja, biri irn, eja. Nuk ka S1 Shqiperia. Teat~r a?su~~
ngado qe te vertisesh koken. J etohet si.ne enderr, t~e d~.v(tte.
_Mos .i bjer kaq shkurt, setelefomn ta paguaj une ..
. _Po eja, se s'kam ~'te t~ them tjeter.. .. . . .. .
_ Nuk do te pyesja po te mos me. kishit shkruar at~
rreshtat e fundit, ku dilte se kishit besim tek :un~~e?he t.~
edhe djali i Halil Klosit.· Pasi i lexoj ate, se SI m: v~.~~te
.kthehem, me:duket vetja qenie e ·pareaUzuar.:.: Me deroon,.
shoku Stalin, se line mezi te degioi." . .. . ..
_ Te degjova, Hysni, te degiova, por Iere vrasJen ..e
ndergiegies rnenjane, .se nuk te shkon ty; Mende pak P:! ..
Vitorme, per shoket, per Partine q,epo te pret. Se sa pe.r \ .
kalamaite, mos kij merak, ata mbreme. ishin nga ne. Bestant .
.i eshte thyer shpata:, silli nje te reo :' .. .....
~.A gjeni dot nje makine te ·me marre n~..Kakavl?
_Ta shohim, me telefo[lo neser ne d~rke.
169
C'do te behet meBlendin dhe .me shoket e tij?
Blendi GonXhe eshte student ne Institutin e Larte te
Arteve. Ashtti. si. t"e.gjithe shoket e tij qe rnoren pjese ne·
sfiden e madhe kunder diktatures, edhe Blendi beri te
parnunduren, "deri diten kur i detyruar nga presionet
. farnekeqia te ·Sigurimit braktisi Atdheun, Duke e njohur ;, {
mire. studentin e talentuar, nuk dyshova asnjehere qe ai do " J
te kthehej, pas! nuk me duket e mundur qe njerez si Blendi,
te lindur per te menduar Iirisht, t'i nenshtrohen pa kushte .
.realitetit te perditshern te asaj bote ku shqiptari po shikohet
thjesht si kafshe pune. Dhe Blendi u kthye. Nuk kam
ndermend te.sbkruaj ketu historine e tij, por eshte historia
e tij qe me shtyu teshkruaj, Q'do te behet me Blendin dhe
me .shoket e tij? .
..* * *
Braktisja masive e Atdheut eshte nje fenomen qe u
trajtua nga propaganda zyrtare si nje katastrofe me permasa
te panjohura,. qe u 'krahasua deri me ikjen e shqiptareve .
perballe pusbtimit turk. Ne te vertete kjoe 'ashtuquajtur .
katastrofe nuk beri gje tjetf\r ve~se kristalizoi perfunili-
nllsht ne syte e bates se qyteteruar imaZhin e shemtuar te
Shqiperise qe projektoiEnver H6ma, a fuua: se Kryearkitekti-
.gardian hapi deren·ehaurit qe :kuterbonte i mbyllur prej 45· .
vjete.sh..Duke ndare prerazi motivet e politikaneve europi-
ane .d.he politikaneve tane, nga, ajo qe mendon njeriu i
e
thjeshte mergimtar, per mendimin tim braktisja AtdhEmt
.~
.
.'.
 r~

170
'I
171 I
t
'\ r,
[
apo, siy thuhet m~ dhimbjen moderne te politika~t, '.~eksodi~~
eshte fenorneni i pare pozitiv ne perm~s~ ~e ~ed.ha q~
II marrin me mend se, me ndonje perjashtim shunie te rralls,
artistet mergimtars shqiptare kane vetern dy rruge; ose t'u I
ndodhi pas Luftes se Dyte boterore ne Shqiperi. !"fer~m~ar~ II nenshtrohen ligjeve te ashpra te jetes ne Perendirn duke u ,i
~I
, I
sot sheh e prek per here te pare te mirat maten?"le te k.es~J !
marre me pune tElrendornta per te siguruar jetesen, ose te
bote, shumekush u afrohet edhe vlerave me ~emlr.a ~hprrte.~ kthehan ne Shqipsri. Prandaj eshte e qarte se te gjithe ata,
1 J
rore te Evropes, Ata qe jane me, t.e zot, po n~lhm~J~e.e do~: .' . qe pasionin e tyre per art nuk e identifikojne me rrugen e • I

~i
ndihmoj ne edhe me shume farniljet e tyre ne Shqiperi. Ed ," pare, shuma shpejt do te kthehen ne atdhe. Ne kete pike
me e rendesishme eshte se ata qe po ktheh~n dhe do te- merr formsn e nje fataliteti endrra legjitime e cdo t'e riu per
kthehen, sjellin me vete nje vetedije te r:, ~je,~llvel kulturo:. :fu;marre me krijimtari: E pamundur. E pamundur jashte, '
qe nuk ndodhet ne Shqiperi, Le te kUJtoJII?-e": sa e ka~.e .~:'" i e pamundur brenda, Rasti e solli qe perpara Muzeut te Artit
:. " r,
pasuruar shpirterisht e mater~alisht.!zra~lm mte~ek!:l:: ,

:.::.:, ;
Modern ne Paris te takoja midis qindra piktoreva qe punonin
dhe ne pergjithesi cifutet e dikurshem te Eur~pes.. e .. nerruga per te siguruar jetesen nje ish-studentin tim, i cili
Am en'k"es., Ndersa persa u takon atyre d shq1ptareve t: priste qe ndonje turist te ulej perpara tij per te pozuar.
.. t.. ... fisi Biseduam gjate per jeten e tij atje, por ajo qe me mbeti ne
shumte qe e prezantuan veten si ambasa ore ,~nJ~,
b' b .. kete pergjegjesine nuk mundet kurresesi t ~a mend ishin keto fjale: "Sikur ajo shkolle te ishte shkolls, une
ar ar, per , . it dh hpUTes nuk do t'i Iija prindet e mi."
ngarkojme atyre, por Enver Hoxhes, slSt~~l. e s. .
se intelektualeve te tij qe rnundesuan re~:~lmm : T?r?J~~~! ... '
-,'
i
Nese admi.nistratorete artit dhe te kultures shqiptare do
djallezor teo Kryearkitektit per ta bere Shqiperine ta shohin ne sy realitetin e pashprese qe paraqet sot shkolla
...
e artit, atehere masa e pare qe duhet rnarra (natyrisht e
pajetueshme. . ... bri 't
E megjithate tek rmia shqiptare ekzlstoJn~ e~ none kufizuar edhe nga urgjencatjetike ne fushen e ekonomiss,
'"', per te ndert"\lar nga e para nje jete te.ve~et~.ShPlrt~rore d~~ mjekesise e iurisprudencas), eshte qe te studiohen te gji~ha
kulturore ketu ne Shqi.peri. Por qe keto te marr~.n ~o~~e, rruget per t'i ~uar studentet me te talentuar te arteve' ne
arsimi dhe kultura nuk mund te lihen me ne ~eshlren ~ Perendim, me kontrata tElshprehura qarte Juridikisht dhe
kretinizmit dhe spontanitetit te strukturave ekzlstuese, te me idene qe ky kontigjent te perbeje bazen 'e shkolles
shqiptare te artit.
cilat pergatisin tredbjen intelektuale. . ik d'
Si kolona te qyteterimit modern piktura, mu~ a.. n~ Sidoqofte, kjo mase e pare zor se do te realizohet ne nje
teatri ishin viktimat me te pafajshme te pseudo~~lt.~res qe periudhe te shkurter, sa per arsyen qe permenda, aq edhe
sundai m~ dhune ne Shqiperine e pasluftes. Plk.~n.sht p-t~" per arsye te tj!,!ra' qe ~uk ,eshte' nev-oja t'i peririendim,
~e
"rin~anj~n e ketyre tri ku:.0ma~e ~o ~arr~.~~he~ ShPl::; " prandaj ne ,plan tEl p~ne kalon masa e dyte: Reformlmi 'i
" " "iLire shqiptar drejt Kontmen~lt te VJ~ter ..N_J~.nJ.~n.~.s~q;:'bi thelle i shkOlles se 'artit,nepennjet ristnIkturlmit te saj.,
ka thene: "Liria e artit eshte shprehJe e hnse ,~e n.~.e.0 " .• ' Reforma e shkolH~s se artit duhet te preke at~ theibqe e
nd~rsa: kuptimi qe ka per pikturen nje ko1tlb esbte Dlveh 1 kishte bere Institu:tin e Arteve nje repart ushtaresh te
emancipimit te tij". ' '.. ..' ..' t"
ideoiogjise marksi'ste-Ieniniste, per ta shnderrua:r he :hje
Eshte i njohur fakti qe shume studente te ~,iktures,~ ,e shkolle m:6dest~ me dimens~one europiane. Duke pohuar
aegeve ,te tjera tEi Institutit te' Arteve ..m~.re~ ~get,: nje periudhe shume te shkurter qe u perket fundit te viteve
Perendimit per te provuar fatin e tyre. Per te g)1~he ~~ q:. '60 dhe fillimit te viteve '70, jam i mendimit 5e bilarici qe
e. njohin. sadopak Peren .. d"Imm, nu k .es .. hte e' veshtue
'. te niund t'i behet Institutit te Larte te Arteve ne'vitetjashte

. ,,:.

··f
4" ,
 .- t-:
I~i~'
, F
. i!
, "
,172
173
\

keti] harku te shkurter tre-kater vjecar eshte tej:t.negat~.v: '

,i 1
11q i
'I'ashme jane te njohura dhe te sternjohura kritikat qe 1 , te reja pseudofi]ozoflke, qe do t'u servireshin studenteve 1

, i
adresohen met-odesse realizmit socialist e qe natyrisht bien nga ~o. ~.ta pedagoge qe jane stii!rvitur per te servirur ,I
edhe .mbi shkollen qe i kaliste usbtaret e tij. Prandaj pa u marrez1te e Enver Hoxhes; , ' , :i
zgjaturne analizen ideologiike te njete kaluare te de,shtuar, ,. - le~d~t teorike-profesionale, 'qe deri me sot u ngj ajne , I
!
, i
e shoh te arsyeshme te nenvizoj se transformimi.i shkolles pershp1rt]eVe pa kuptim ne nje auditor te vdekur t'i per- ,1
shtaten mentalitetit te ri te studentsvs: ' . ~
se artit ;nuk qendron thjesht te depolitizimi i saj, por tek
krijirni i nje mjedisi 'krejtesisht te lire, 'profesional dhe te . , ' ..- mesimd~ef-li~profesionale te strukturohat rn bi idene e
nje shkolle te lire artesh, ku rol vendimtar Iuajne idete e
emancipuar. ",
8truktura ekzistuese e shkolles se artit, perkatesisht e p?dago~t dhe vulln~ti i lire i studentit, larg ndarjeve e
, shkolles sa arteve figurative, eshte shterpe. Ajo nuk esht~ nenn.d?lJev~.?re~~ncI.ozene katedra epike, monumenta:Je
ngritur ne prizmin e 'shperthimit te talenteve por ,mb~ ~he hr~.~~~e 1sher~eJne vetem kotesise se pedagogeva dhe
konceptin kolektivist te rrafshimit te individualitete:ve. 81 hmontIse se procesit krijues.
ne te gjitha institucioriet e modelit komumst, edbe ne Pe~. nj~ sh~olle te, re te arteve figurative, si pjese e
shkollen e arteve figurative mungon cdo lloj hapesire qe e, s~kol1es se artit te~ n.e,.n~ hapesiren e demokracisa e quaj
josh individin drejt perparimiL Programet e aplikuara ketu te d~mosdosh~e nsh~lmm e orgimikes ekzistuese~ s, per
pas vitit 197 4jane thjesht qesharake, sie ishte qe'sh.~T~~dha faktin se ka m~ s~ume pedagoge sec nevojiten, si per faktin
absurd fjalimii Enver Homes i 20 dhjetorit te atij VIti. , '
s~.ka pedagoge t~ paafte, aq dhe per faktin se ka pedagogs
Per intermexo i shpjegoj Iexuesit se ketij viti te lavdishem '" I ,
"I
qe u ezau;ruan ne zhegun e realizrnit socialist,
e
, ·te kultures socialiste i taken metamorfoza model eve nudo
_ kusht i ekzistences se fdo shkolle te artit figur atrv - ne '* * *
vetera~e' model, qe e fshihnin -Iakuriqesine e tyre P!'ls
palltove ushtarake dbe dekoratave fallco te,reku~i~es. .. , C'do te 'behet me Blendin dhe me shokst e C? P
, Niveli potencial i studenteve ka ardhur vazhdlm1s.ht ne pretenduar
.. ... 'kaspak se keto qe thashe ,In
me larl l' J·ap~J·nJe
.~
rritje pergjate viteve, ndersa programet iu pershtaten vetem per~lg)e .~esa te kesaj pyetjeje, desha vetem te denoncoj nji:!
kohet e fundit kozmetik~s politike te Ramiz AIise, Po aq sa rea~1~ett~ padurueshem per te gjithe te 'rinjte progresiste t~
Insltltutlt te Larte te Arteve.' ,
ka ndryshuar' thelbi i mendesise se tij, aq ka nd:ysh~ar,
edbe thelbi i programeve tona. Padyshim, nese gjendJa e .~e~.e~r~Jtuesi~e arsimit dbe te kUltures shqiptare do ta:
shkolles se'arlit d.ote pranohet se eshte aktualisht sif po '" n~~eJn~.S1te ne~oJshm.engritjfm e ketij problemi ne qeveri,
paraqitet ketu, opeTaciolliradikal dUhefte behet p~e~sh~ ", at~~ere mendo~se ekZl~tojne mundesite dhe njerezit per t'i
"n,e stl'Ukture. Esht~ e udhes qe Minislria e ArslTn~t ne nde_?"ua:.p~~Je~. dhe JO vetem pamjen shkolles se arlit.
bashkepunim te ngushte me Ministrine e 'Kultures t~ ~r.i- Vete.m ne kete menyre shkoUajone do t~ kthehet nga t··
tens b' ,. ht '' va er
• lOnes Slf es e sot, 11enje mjedis te harmoIiis~ soci81e~ iiIi !
joje per formulimin e nje strukture te :re nje ekip 'sp.ec~al~
Ii
, istesh te parrahur gjate me sbkollen e realizm:it SOCIalIst., Ii

Ii ;~
e.r., 28,korrik 1991
Ketn na duket e domosiloshme qe: ' ~!
i:
, -le~det shoqeToTet~ skanuara nga lemja e studenteve Ii ,
ii
ne asnje rnenyre nuk duhet te zevende~ohen me skaTsitete :'i
'I
~i
:".
'i
:.
174
..i
. i
Dilema politike-morale
·1.
Zonja dhe zoterinj, ' .
gjithmone kam qene skeptik ndaj politikes ?he. v~zhd~J
..tElmbetem. Me ka shqetesuar me teper raportI mldl~ pol~:
tikes dhe moralit, dmth. a mund ta ruaje njeriu morahn e tI~ .': II
te p aprekur kUT hyn ne polibike? Psrgjigja ime ~a qene
gjithmone negative. Prandaj dhe deri par~ 6 m~aJ.~h n~k
kisha hyre asnjehere ne politike, (po te per)ashto]rne rastin
kur kam qene njehere komandant cete ne shkoll~n fll~ore).
» I
Bindja ime u lekund thelle ne ngjarjet e dhjetorit. Po
fillonte nje permbysje ne Shqiperi, nje per'rrlbysJe. e m~d~e
ku pjasemarrja nuk mund te diskutohej ~e. Be~eJ,~a1e p.~r
te rrokullisur shkernbin me te rende qe 1 pat zene f~m~n
ndonjehere shqiptarit paspushtimit.os~a~: ~o~un~m.m.
M-edukej a pamoralshme te mos merrje PJe~e n~ perm~ysJen
e madhe. U detyrova t'i rishikQja gjithe bmdJet e .~ma dh:
erdha n~ perfundimin: per njerez qe i teTh~~ me. ~hum~
krijimi sesa jeta praktike e perditshme, ~ol~~ik~ ne kohe
paqeje e!?pte nje p-qne e pamotalshme, se tel:!en"te put~~sh\
edhe uti ate qe nuk e do: kurse politika ne kahe permbY~Jesh,.
qenka .nje vorbull qe tEl thith vetiu" s~pse pe:rm~ysJa k~ ':.
'pastertine e nje krije_se t~ reo qe·.p~. Im~. Aq ~~. :h~m~
permbysja paqesore sis: e enderromm per Shqlpenne,n~
(lhjetor, si~ ndodhi ne Hungari, sis: ndodhi ne vekosl1ovaln,
Gjermani dhe foloni. .. .. . ..
Mirepo qe diten e trete te demonstratave te studenteve
e pashe se opozita shqiptare riuk ishte ajo me e..sh~ypuradh~
me e ndrydhura, ajo qe u luftua dhe u baterdls qysh ne
175
.>
castin kur erdhen ne Shqiperi te derguar sllave me faren e
~merrshme te komunizmit dhe te percarjes ne xhep, Nuk
ls~~.e a~ opozita e viktimave te para te komunizmit, e atyre
~Jera intelektualevs, klerikeve, njerezve te thjeshte paqesore
qe u shuan ne luften civile, ne gjyqet speciale ose ne burgjet
i e RPSSh, as opozita e re qe do mund te bashkonte zerat
I
I
antikomuniste te riniss shqiptare ne nje perrnbysje te
madh~ paqesore si ajo ne varrezat. e Budapestit ose ne
sh.e~.hi~ Vencenslav te Prages.xlo, ishin koleget tane, te
mire ne thelb por gjysmake n~·.opozite, disa prej te cileve
II fshehen shpejt e sbpejt teserat e partise ne shollin e kepuces
I' per t'i dhene nje shqelmth te kujdesshem Partise se Punes
.j
.dhe .komunizmit shqiptar. Ish-sekretare partie u gdhine
sekretare demokracie, kolegjumet e ZP, e ZR dhe te Dzites
I
(
1
~ gdhine kolegjume te betuara opozitaresh. Mirepo shqelmthi
ishte aq i lehte, sa jo vetern qe nuk e ndaloi Iodren demokra-
!
I
1 tike t.e presidentit dhe te partise se tij, POT ndihrnoi ne iI
! !
s_hfaqjen e bukur te 31 marsit qe u quajt "zgjedhjet e para te
h_ra ne S?qiperi" dhe qe na la ne kurriz edhe te pakten nje
vit su ndirn te Iigjer'uar kornunist. . I
' ..N~k ~am asgje kunder kolegeve te mi te opozites zyrtare, 1
nje pjese s~s~ edhe miq te mi, por Ie ta pranojrne te gjithe
hapur se ajo ishte nje opozite gjysmake, nje grupim intel-
ektualesh te majte ish-komuniste qe per dy muaj nuk i
r~esh~~n levdatat ndaj presidentit e qe pardje dolen per here
te pare ~apur kunder tij, qe tre muaj rresht na e quajten E.
I
n
:j
H. figure komplekse; nje opozite e lindur prej studEmtesh pa .1
stu.d~nte brenda,. nje: opt.nite xheloze ndaj te" burgosurve
p.oht~~, nje opo;lite~indifeI.'ente ~.daJ~inigracloiritdemokra- ~
tlk shqlptarJ njeopozite qe akoma:riuk e ka ve'ne'gishtin lek
plaga me e madhe e popullit tone ku filIon edhe ·per~~Hja. l
~rova me e qarte qe kjo opozite ishte gjysmake, eshte
fakh se, qysh kur fllIoi ekszistenca e saj, jo vetelrt nuk eshte
n~aluar mjerimi yne dhe nuk jane ngjallur shpresa, por
I
i"
1
keto shpresa humben krejt dhe braktisja e vendit mori
Permasa arberore. . .
E pra nuk ishte ai morali qe deshiruam qe ne fillim,
J
II
.Ii
il
.j
 ~;
., i
)',

Iii;
r i
176
I~
fI,
I'
J
l'
Prapeseprape nuk kam ndonje keqardhje te ni~dh~ d~~ I
per kate auk i ve fajin asnje njeriu. Ky ishte fatahtetI yne:
komunizrni dhe shkaterrimi kishin hyre kaq thelle ne
vendin tone, sa do te kaloje nj~ kohe teper me e gjate se ne
vende te tjera derisa te sherohemi me te vertete. Vetem se,
asgje nuk me pengon te kerkoj moralin edhe sot, ne kate
I
I
perrnbysje te zgjatur. Jerni ne nje fillirn te ri: kemi shp.~esa I
per nje grupim te madh politik qe do te perfshinte ta gjitha , Paske driteri e kuqe tii semaforit qe u ndez dhe me I
.!
traditat demokratike shqiptare dhe qe e perjashton komu- ueshtrimiri te hum bur andej nga duhej te duke} cast pas,
nizmin dhe neokomunizmin ne te gjitha format e tij.
! , "tI
,I
,', I
casti treni qe uinte nga.Parisi, ndjeua zemrente me rrihte me
\
, I force. Mospo beja gabiml Mos valle dikush e ndiqte njeriun I
, j
a.k., 19 qershor, me intelektuale te kryeqytetit qe po prisjai Pse ai ishte treguar i interesuar te me takontei
'.! C'mund tii me ndodhte kur te kthehesha ne Shqiperi?'
,:!
,,,,,.I E dija qe gjithe keto pyetje ishin. mbetjet e fund it ,te
, 'I, psihoze» se armikut. E dija se s'po beja 'o;snje gabim, se
,
,

.l, askush nuk e ndiqte njeriun qe po prisja, e dija seper c'arsye

,

,',I ai donte te me takonte e se nuk do iii me ndodhte asgje kur

, I

..
:.:.!.-
j
te kthehesha ne Shqiperi, e megjithate asnje arsyetim i
,:'"
.: I: ftohte nuk i pengonte keto pikepyetje te rreshtoheshiri njelloj
si atehere kur, pote flisje me nje turist, rriheshe ne polici,
apo kur, po ie takoheshe me nj« te huaj jashti: shtetit, do te
suruejoheshe per muajmeradhe ngn Sigurimi, e pse jo, do
,te huroheshe kunder manise se persekutimit. Sidoqofte,
njeriu. qe prisja nuk ishte nje armih ipresupozuar oetem pse
jetonte ne Perendim. Ai ishte ne fakt armiku 'me:i betuar i
regjimit te Tiranes dhe personalisht.i Enoer Hoxhes. '
':Treni' ndaloi ne stacion dhe ,instinktiv'isht po pr:ouoja
nese do ta njihja nga larg, edhe pse nuk :e hisha pare
asnjehere, AqaZ Ermenjiri tetedlijete e ca ojecar, profesorin
e filozofise te diplomuar ne Sorbone, njeriti nga ideatoret e
Ballit Kombetar, qe me 1949 i zuri uendiri Mithat Frasherit
si kryetar t Komitetit Nacional-Demokrat "Shqiperia e Lire';.'
Nuk qe e veshtire ta dalloja ecjen e shq'iptar.it krencir midis '
turmes se te huajue qe po linin stac;ionin e qytetif t~ vogel ie ,
Gjermanise jugore. I buzeqesha dhe iu afroua: Ai hoqi
republiken, me shtrengoi daren dhe me rroku lehte. Rrugen
deri tek hoteli e beme duke shkembyer,di,sa fraz(J. kreji ie ,

178
zahonshme per sistemimin 'ne hotel, per kohen. qe kishim ~e
dispozicion, per nje mbledhje qe ai kishte ne Parlamentm.
Europian ne Strasburg, per shtatlartesine time. Nuk e ~~
c'meruionte profesori, por sa per mua, gjithe kohen. e hetoia
dhe ndieja cudi per menyren. se si ai mbante mbi supe gjithe
ato vite. Kur u ngjit per te lene placka: ne dhome, ndersa po
e prisja ne holl, me gjeti belaja me nje njeri qe, padyshim me
ueshtronte rastesisht, por qe mua me kujtoi te gjithe filmat
e neueritshem te Kinostudios "Shqiperia e Re" me spiunazh
te huaj. I ktheja kurrizin e me muruiim frenaja: fantazine
time qe,mi! shtynte'drejt rreziqeue imagjinare te implikimit
ne ndonje rrjet armiqesor.
Te gjitha keto. u treten. kur biseda me profesorin mori
udhe tlhe kur dalengadale une u binda se kisha perpara nje
erudit dhe nje idealist te palodhur per qeshtjen shqiptare.
Oret e takimit halonin pa u ndier e. ndersa po hanim
darke, e pyeta se qfare e kishte mbajtur gjalle luften e tij,
duke qene se nga sa me tregoi, ishte e qarte qe nuk kishte
.. . pasur iluzione per jetezgjatjen e komunizmit ne Shqiperi.
"Islui i ri kur e lidha jeten me qeshtjen e perparimit teouendit
tim e do te me dukej vetja i neueritshem po ta zhbeja kete·
1idhje duke i tradhtuar te gjithe ata qe me ndoqeri pas per nje
Shqiperi me te mire. Unemund te mos e arrij ate dite se ciles
i uura jeten. ne sherbim, por jam i qete sepse kur ajo te uije,
bashke me te tjeret jam edhe une brenda saj. n . ..
Para se te ndaheshim ne mengjesin e dUes tjeter, profe~or
Ermenji me dhuroi disa botime tii 1(omitetit Nacional~
Demokrat "Shqiperia e lire" si dhe nje histori te ulefshme te
Shqiperise, qe nga Skenderbeu deri n,efundin e vi,teve 60, te '.
shkruar nga at vete.· I mora duke' me'nduar rrufeshem_
peripecite e kalimit tii kontrollit ne kufirin shqiptar. PerSefl,
fantazma e Sigurim# hyri mes meje dhe tjetrit dl,tke me·
detyruar qe di'rka prej ketyre dhuratave te rrezikshme t~ia
refuzoja atij njeriu qe biJrimbi 600 kilometra rruge piir te me
takuar mua..
e.r•
.....
179
.' .
.;:;
-:
o:
Kunder ngushtimit te nocionit opozite
'. ··~deja·e.pu~h~ti~·te::?hq~P~·t rruk i ka tejka~uar:t:ld~mjehere
caqei"til1e mezhda:t.~ qytetit·.apote'rt;ali:i;~ tij. Sa here q~
ne te kaluaren eshte nenshtruar Shqiperia, kjo ka qene
. pasoje e rnungeses sa rezistences se perbashket,"
Faik Konica
Disa her~ i kemi shprehur mendimet tona politike he
publik, qofte ne takime me studente, me intelektuale ose ne
biseda apo shkrime per shtypin e huaj, Megjithate keta 9
muaj, qyshkurse ne Shqiperi u pervijua nje le~j"e masive
antikornuniste, shume gjera u kthjelluan me tej dhe ketu na
jepet rasti te shprehim thjesht dhe drejtperdrejt mendimet
tona per op6ziten shqiptare,
-Iemi Iidhur natyrshem me Ievizjen e studenteve, demon-
stratat, refleksionet, me vone me kerkesat e sindikatave te
pavarura. Gjate ketyre muajve nuk u bashkuam.me ndonje
riga partite e' reja politike, per' arsyen e thjeshte 'qe nuk
. arritem teidentifikohes'hini me to. NUk e gje'tem dot"veten
::as te Partia·peltlokratike·; as te Parlia Republikane, as te
.. -' Partia: Ekologjike. Mendojme se deri ktitu mik kaasgj~ te
pazakont~, m'eqe di~ka' e ngjashm'Eni ka ndodhtir edhe te
tjereve, .shurrte njerezve me inentaiitet'antikorilUnist,. qe
riuk jane pajtuar me pika te ndryshme te v~prim-tarive ose
program eve te pattive qe permendem apo te ndonje partie
tjeter kesodore. Nga ana tjeter eshte ndoshta edhe natyra e
krijuesit qe eben te vesbtire dislplinimin he nj~ p'ar~i t~
caktuar. .. .. . '., . ..

180
Dhe rezervat ose kritikat tona ikemi shprehur hapur, ne
publik, kur kemi mundur, ne kushtet e nje censure te,
pashpallur qe ekziston - ne forrna te reja - sot e gjithe diten. 1 allave. Histeria e Iuftes per pushtet qe kishte projektuar
Kemi rnenduar se keshtu pasurohet dhe jo demtohet nje .1
-:
,I
levizje e gjere opozite kunderkomuniste, ashtu si cdo lidhje
··1
demokratike ka kudo ne boten e zhvilluar edhe fraksionet
e saj.
Ka vlere pra te theksohet sot, ne rnuajin .gusht, ajo qe
duhej thene qysh .ne dhjetor te vitit te kaluar. Skuadra e
opozites zyrtare (ne te vertete eshte e cuditshrne qe nje
force, e cila merr pjese ne koalicionin qeveritar dhe ne
pushtetet lokale, te vazhdoje e te quhet gjithe diten opozite)
dhe trajneret e saj e nderlikojne shume ne rrjeten e par- .1
agjykimeve kornuniste ate qe ishte e thjeshte qe ne fillim:
- Opozita demokratikejo-komuniste ka lindur shume me
:.1
"1
';1
'.:.:
heret sesa dhjetori i 1990-es. Ajo ka lindur bashke me "
....
:
Iindjen dhe perhapjen e komunizmit ne Shqiperi, Kemi ",I
,j
, parasysh ketu te gjithe ata nacionaliste, intelektuale, klerike, <i
njerez te thjeshte qe e parandjene qysh me Konferencen e .J"
','
Pezes, ashtu si dhe te tjere qe pranuan aleancen ne frontin
Nacionalclirimtar, rrezikun qe i kanosej Shqiperisepo te
vendosej pas lufte nje regjim komunist. , Shifrat e terrorit komunist jane jashtezakonisht te
Ndermjet atyre qe moren pjese ne Luften Civile si front
antikornunist dhe u vrane, u arratisen ose u burgosen me '
pas,' dallohen plot demokrate, ashtu si~ dallohen te tille
edhe ne frontin partizan-komunist. Pajtirni Kombetar, per
te cilin po fiitet kaq shume, pikhisht aty duhet te filloje, te
Lufta Civile. Kjo eshte nje ide fisnike, qe e kane hedhu~ vete
ish-pjesernarres ne luften clirimtare dhe ne ate vellavrasese.
Kushdo qe do t'u shpetoje 'hijeve te 'se kaluares duhet ta
mbeshtese pa asrij~ ngurriin kete ide. 'Duhet pranuar ni~pe
fund, hliP:ur, qe'lufta kunder okupatorit degjeneroi ne nje
Iufte te pergjakshrne ciVlle, njekohesisht duhet shuar Cdo
ndjenje revanshi prej ngadhnjimtari ose te munduri. Prim-
daj, nUk sjell ndonje fryt te madh pajtimi midis Partise
Demokratike me a,te Socialiste ose Ekologjike, por ne radhe
t~ pare pajtimi midis ish-paleve pjesemanese ne Luft.e.n
181
I Civile (dbe trashegimive te tyre), shkaktare e se ciles ishte
Partia Komuniste Shqiptare e drejtuar nga emisaret jugo-
: gjenerali Enver Hoxha dhe marrja e pushtetit me dhune qe
ka qene thelbi politik i cdo Ievizje kornuniste, eshte shkaku
i vetem qe ajo lufte e nisur kunder okupatorit degjeneroi ne
Iufte civile. Pra ceshtja e pushtetit eshte argumenti qe
zbulon edhe shkakun e tradhtise qe komunistet i bene 1
demokraciss dhe kombit shqiptar. Prandaj dhe nuk kane ~
;
asnje kuptim thirrjet per harrese dhe per mbyllje dosjesh, i
kur nuk jane zgjidhur probleme kardinale si: Lufta Civile,
terrori ndaj inteligjencies e ndaj klerit menjehere pas Iuftes I
i
dhe ne faza te mevonshme, terrori ndaj rezistences se I
organizuar antikomuniste der.i ne periudhen 1952~53,
qendrimi ndaj ernigracionit politik. Rishikimi i dokurnen-
II
i
tacionit per keto nyje te rendesishme te historise sene do t'i I
1I,
ktbente Shqiperise figurat e dernokrateve, do te kthente ne
jeten norrnale njerezit e ndershern dhe do t'u tregonte i .. '
vendin inkuizitoreve, qe na e bene' Atdheun te paban-
ueshern dhe qe sot bashkojne zerin e tyre hipokrit me koret
e perbotshme per dernokraci. , .
medha
ne krahasim me popullaten e Shqiperise dhe ne krahasim
me vende te tjera Ish-komuniste te Europes, prandaj edhe
me e pamundur eshte barresa tek ne. Eshte, pikerisht
ndrydhja e kujteses kombetare, si~ e takojme ¢o dite ne
shtypin zyrtar, ajo qe na ben te mos ndahemi dot nga e
kalua:ra. E kaluara do te na mbaje te gozhduar ne rrethin e
saj vicioz per sa kohe nuk kerrii bere katarsisin e vertete
'historik. ' .
Per keto arsye nuk mundte ishim dakord q~ ne finim me ,
faktin qe ne opoziten e ligjeruar nuk perfaqesohej a~ opozita '
e hershine shqiptare, as opozita e mevonshme e kalbur
neper burgje dhe kampe pune, as perfaqesues te erniira-
cionit politik. Mendojme se shkak per kete ishte organizimi
i mbyl1ur i tipit partiak-kornunist qe i detyrohej vizionit te
ngushte per demokracine te intelektualeve te establish-
 182
',I
mentit, shumica disidente te dhjetorit '90. Ky vizion i
ngushte per partine e drejtuar nga ish-komunistet eshte me
sa duket i pashrnangshem, sepse eshte fryma kolektiviste
ajo qe ka infiltruar tashme dhe ka zene vend ne mkosh-
ientin e gjithe komunisteve. (Do te mjaftonte si prove e
vetme per kete sektarizem jo-dernokratik, edhe vetem fakti
qe organet opozitare te shtypit deri me tani kane botuar deri
ne lodhje dhe ekskluzivisht kujtimet e figurave te njohura
komuniste. Vetem kornuniste ka pasur Shqiperia? Human-
izmi ndaj bashkepunetoreve te pafat te Enver ..Hoxhes e
nderon demokracine shqiptare, por kurrsesi nuk mund ta
perfaqesoje ate.)
Gjithe ata qe diktatura komuniste i detyroi te braktisnin
atdheun qe ne oret e para te vendosjes se saj, ata qe idetyroi
te kapnin pushken e te rezistonin neper male, ata qe i ndryu
ne burgje dhe internime .:qe nga figurat me te ndritura te
e
kombit deri te anoriimet - si dhe me te rinjte qe shpresonin
nje kthese rrenjesore, prisnin nje akt te madh patriotik nga
,lideret e rinj: hapjen e dyerve te partise se tyre per te gjithe
,"
opozitaret brenda dhe jashte vendit dhe jo ngutjen per te
dale ne krye e per te kultivuar unitetin partiak - ket'if~eles
te ndryshkur fitorjesh, , duke hyre ne zgjedhje (pa varesisht nga fitorja apo jo ne to),'
Pranimi i zgjedhjeve te pabarabarta, jodeinokratike;
shuarja e Ievizjes punetore ne shkurt, braktisja qe shqipt8ret
i bene ne mase atdheut, premtimet per fitore ne zgjedhje
dhe zhgenjimi qe shkaktoi humbja, e mbi te gjitha ndalimi
i krijimit te partive te reja (PD ne bashkepunim me PPSh)
ne majjane njedhime logjike te dobesive te opoziteS2yrtare.
Le te ndalemi P:8-ktek pranimi i zgjedhjev~ te pabara-
barta, pa aashur teJuajme pjesen e atij qe e jep gjykimin pasi
njihet re:z;ultati, por per hit te nje, analizeqe mund' te na
ndihinoje ne vleresimin e se ardhmes: ' jeten tone te perditshme:
Q'peri'aqesonin Partia e PunEls, presidenti i saj, Ramiz
Alia dhe Sigurimi i Shtetit perpara zgjedhjeve? Nga ato qe
njiheshin pak a shume prej te gjitheve, dilte se kishim te
benim me trinitetin e krimi t ndaj konibit dhe - ne kohen kur
levizja demokratike nga poshte kerkonte shtetin ligjor -
183
duhej te luftohej me te gjitha mjetet demokratike per
nxjerr'Jen e dy te pareve jashte ligjit dhe pel" pezullimin .e
rnenjehershem te Sigurimit te Shtetit, per te cilin nuk ka
pasur kurre asnje dekret apo ligj. Ky trinitet organizoi me
21 shkurt nje grusht shteti qe i dha fund shperthimit
demokratik te nje dite me pare dhe vendosi ne fuqi Keshillin
Presidencial, ose me sakte Keshillin e Regjences. Megjithese
regjentet nxoren tanket ne rruget e 'I'iranes (u dhane
ndoshta frymezimin edhe pueisteve rnedioker te Kremlinit),
ata perseri moren miratimin e opozites zyrtare qe vetiu e
:~ njohu "ligjshmerine" e tyre. Tani qe pame se e'ndodhi ne
rruget e Moskes, pyesim: A nuk do te kishte qene burreria '
e vertete e liderve te opozites qe te hipninmbi tank ashtu si~
kerkonta populli dhe jo t'i dergonin njeresit e zhgenjyer
neper shtepi? Ne tribunat qe u takonin qytetareve, hipen,
per pasoje, Vullnetaret e Mill oshit. Edhe rije here fitoi
psikoza e frikes nga nje gjoja lufte civile, psikoze qe e ushqeu
muaj me radhe Partia e Punes me papagallin e vet "Zerin e
Popullit". ' '
Demokracia nuk lufton komunistet, por komunizmin;
opozita demokratike zyrtare i dha legalitet komunizmit ne
Shqipe,ri, legalizoi nje president, prania e te cilit eshte
nenqesbja cinike e Envel' Hoxhes robi demokracine, dhe
njohu orgariizaten ilegale te Sigurimit te Shtetit - QeWn
Plake te Ko~i Xoxes.
' Ngjaljet e shkurt-marsit duhet te najapin shume meSl..-ne
per gjendjen aki1.Iale, sepse perseri "opozita" gjendet p~rpara
disa udhekryqeve parimore. Perseri ne Shqiperi drejton nje
force antidemokratike qe nuklejon te hyje ligjshmeria ne
, Ngjarjet e Shkodres nuk kane gjetur asnjelloj zgjidbje~e~
dhe as nuk kane per te gjetur ne klini~n e procedurave
antidemokratike qe po ndiqen. Farsa juridike hyri ~e te
gjithe ekranet tona peT t'u kembyer me rubriken "Sot n~
Kuvendin Popullor", '
Amnisti apo pafajest? - Parlamenti rnbeti imbertbyer ne
 184 '185

kete gozhde, qe e ngul gjithmone ajo force qe kerkon t'i jape
Iigjshmeri nje te kaluare anti-ligjore. Duhet te pranosh qe
ka pasur procese juridike per te kerkuar arnnisti ose pafajesi
- kur dihet se ka pasur vetern despotizem dhe mafia shteterore,
Eksodi - provoi edhe nje here qe q everia e koalieionit nuk
e ka gjendjen ne dore dhe se tu rbul li'rat ne Shqiperi i
kr ijojne fore a jashteligjore .. Partia Demokratike, Repub-
likane etj. edhe nje here bene zhurmen e rastit dhe gjithcka
u kthye atje ku ishte, gati per shperthimin tjeter. . '.
Denoncimi pa kompromis i veprirntarise krinii~ale t~
PPSH-se deri ne nxjerrjen e saj jashte ligjit eshte 1 vstrni
shteg nga duhet te kaloje PSSh-ja per te fituar te drejten. e
qytetarise ne shoqerine e.ardhshme shqiptare dhe e vetrnja
rnundesi per opoziten qa atdheun e mbetur ne duart e
rrugaceve te qosheve te erreta te nornenklatures apo te
krimineleve ordinere t'ua ktheje miliona njerezve te ndershem
qe kane humbur besimin. Per sa kohe PS nuk ka be~e
denoneimin e plote te origjines dhe historise se saj, ajo
, s'mund ta kete te drejten per te qene nje parti e ligjshme.
zgjidhet me nje referendum pas lufte. Kurse Kongresi i
Perrnetit, me fitimin e Luftes Civile nga komunistet, ia
mohoi popullit shqiptar me dhune kete te drejte politike.
Ne regjimin despotik te Enver Hoxhes nuk njohem se
c'ishte as monarkia kushtetuese as republika. Prandaj kjo
ceshtje na Ie te ftohte. Por per arsyet qe perrnendem, nuk
1ejohet t'i heqesh askujt te drejten, tie pas nje regjimi te
dhunshern te vendose ne menyre dernokratike per form en e
shtetit te tij. Nje referendum i tille eshte mbajtur edhe ne ;.
shtetet fqinje me te vjetra ne demokraci sesa ne, si ne Itali t
·f,
e ne Greqi, Mendojme se referendumi nuk e cenon spektrin ,
)
e demokracise, por perkundrazi prezurnon ne vetvete rritjen t
e spektrit te demokracise; sepse demokraci do te thote qe
seeila shtrese sociale, cdo grup individesh, bile dhe cdo r
individ i vecante duhet te kete te drejte per te gjetur te !
~
fryma demokratike meridesine e tij. 1
Si intelektuale te pavarur, te prirur vetvetiu te perkrahim !,
foreat me perparimtar e, kembengulim ne idene e debatit te ~; ..
hapur demokratik dhe e perserisim me keqardhje qe ne • •
1

Edhe fakti qe Socialiste dhe Demokrate bashkarisht po Shqiperi 'ende nuk eshte krijuar mundesia per nje debat te .
~ 1
I:
i kthehen me nje rreptesi te pap are kujtirnit te monarkise tille. . . '1
dhe disa zgjatimeve te saj so~, po e shtrijne periudh~~. e
.1
Per kete qeUim mendojme te hedhim ne kete arlikun . il
diktatures ne Shqiperi nga 47 ne 65 vjef, tiegon se mungon
desruta per te folur hapurmbi gjitha ~eshtjet e historise 4he
idene e krijimit te nje Forumi te gjere demokratik ne te cilin
·1
::,
duhet· te marrin pjese te gjitha foreat antikorimniste,
te sotshmes sone. Tregon njekohesisht njohje te percipte tEl perkatesisht antikolektiviste, duke perfshite ketu partite
historise dhe inkoshientin e birerise komuni~te. Kemi ekzistuese politike dhe ato qe do te krijohen, shoqata, grupe
mendimin se per kete problem po ndodhemi serish te nje dhe individe te ve~ante qe kane kate tendenee; sepse vetem
deshire e pakontrol1uar per pushtet; pikerisht tek ajo qe si~ keshtu behet e mundur qe lufta kunder komunizmit, e eila
th~e me "!art i shtyu komunistet ne 1942-43 te nxisnin s'eshte e thjeshte, te organizohet ne menyre radikale.
lufte~ civile. Nisur nga kjo, me te drejte ~do demokrati i Asnjeri s'duhet te harroje se ende jane te gjitha mundesite
inbetet te denonepje rrezikun e njohur te d~gjeIJ.erimit te qe PSSh te marre serish pushtetin ne zgjedhjete ardhshme,.
demokracise ne demagogji. .' . '. .' .. .' . . Ose edhe me keq, q~ c;eta Plake te provoje nje grushttjeter
.' Ne qofte se deklarohemi peT demokracine pa kufij, ate~ere shteti. Prandaj kjo eben detyre imperative krijimin e
sigurisht kemi parasysh respektimin e p~kUfi.she!p. te se Forumit te gjere antikomunist, i cili do te zgjeronte k).lfijte
drejtes. Per ata qe mund ta: kene harruar historirte·.e gjithnje e me te ngilshte te opozites zyrtare.
Shqiperise, kujtojrne se ne Konfereneen e Pezes. e:shte
vendosur qe ~eshtja e formes se shtetit shqiptaz: do tEl a.k., ef, gusht 1991
"
186.
Perralla e peshqve te kuq
Na ishte se~na ishte. Ne boten e madhe te ujraoe na ishte.
nje pashalleh. kujetohej me ngjyren e luspave dhe qe quhej
Republika ~ Ujit te Kuq, Aty nuk kishte kurre probleme,
sepse te gjithe peshqit ishin. shoke, te njellojte ne gjatesi, m.~
ca sy te uegjel.e me nje ngjyre te kuqe te ndezur. Ne ndonje
rast tii uecante vihej re ndonje peshk me reflekse te lehta blu,.
por qe shpejt zhduhej pa lenegjurme. Gojet e liga flisnin. pe~
.. , guua te nerulheshrne, ku mbaheshin te izoluar peshq te
c , ngjyrave te ndryshrne, por asnje republikan i nder-~hem
nuk besonte ne.lajthitje te tilla. Per mbajtjen e rregullit dhe
te guackaue me margaritare qe caktuar urumimisht nje
peshkaqen, ose shoku Peshhaqen, qe de jure quhej Sekretar
i Pare i Komitetit per Mbrojtjen e Pigmentit te Kuq, par qe
de facto. ishte pasha i paligjshem i atij kom.uniteti pe-
shkuqaloshijsh. . '. . i detyruar t'i thurnin lavdi bemave te Tij. Hyne te gjithe
Nje dite ne Pashallekun e Ujit te Kuq u hapen fJalii..se
shaku Peshkaqen pojepte shpirt. Thuhej.se nje tufo peshqLsh
Blu, e papare ndonjehere, e kishte sulmuar po.meshire_Kur ..
degjuan tJaZe te tilla, qe z.akonisht i hapte o.rmiku per. ~e'.
mbjeZlepani}t, te gjithe u struken thelle n~ reren e fund~e.tU:
Shpeshhere ishte folur per vdekjen eLartesise se Tij,' shok:ut
Peshkaqe~; por shu17J.iishpejt dalja e Tij madheshtore ne
publik' i kishte bindur te gjithe se Ai ishte i paudekshem.:··
Uji filloi ie turbullohej; Peshqit e kuq picerruan syte..e
v~iJjel(tik nerVOri mbarepeshkshem) duke kuptuar se kesaj
radhe dikush pa sulmonte Zotin e tyre tiigjithpushtetshem.
Ne trurin e ¢o p€shku filloi luft,ae madherishme eru:1ergjegjes
~• .
187
k~~si~pershhruhej edhe ne uepren.e Tij shumeluspore, ata
me finoket perfitoine nga turbullira. Pashain plak pak e
don in, shume e urrenin, por as te paret dhe as te dyte: nuk
guxonin ta imagjinonin udekjen e Tij. Ai epat bere nje here
prove tii udiste, nje prill te harruar, duke i tallur keq peshqit
sepse e bene qull ne lot pashallekun. Qanin tegjoret se u vdiq
koka dhe nuk e dinin. se.Ai i shihte dhe i perqeshte i hipur
mbi dallgen. e Vdekjes. Po sikur edhe kjo qe po degjonin. te ..., .
0: ;
.isliterije shqJroe Lartesise se Tijt.Sidoqoft« edhe k'esaj radhe : ,
ata nuk i shpetonin dot instiktit natyrai tepeshhut te huq qe i~
~I
(
ngordh po nuk u ngjit lart. . ,
l
I
Iniciatiuen e mori Peshku Elitar, qe ia dinte pak a shume
huqet shokut Peshkaqen dhe e njihte personalisht zedhenesin.
e Tij te mbiquajtur Roja Dinah. Biseda me Rojen mbeti
sekret dhe bile asnje nga:peshqit e Rrjetit Informatio Nenujor
nuk di te thote gje edhe sot e kesaj dite per flluskat qe ata
t
kembyen, por nga menyra se si ueproi me tej Elitari nuk
.. I
1·
eshte e ueshtire te merret me mend seRoja ka qene si i dhjere
ne luspa.
" I
'. I Menjehere sapo u nda Elitari me Rojen, rreth tij u
.. J
···.1
...... :,./
mblodhen. edhe te tjere fisnike te peshqerise se kuqe qe
" ~ filluan. te lundronin per andej lart, ku nje re peshqish blu e
.;. !
. I
kisbin mbuluar krejt shokun Peshkaqen, ate plak te bezdis-
.::';j shiim qe ua kishte sjelle te gjitheve ne maje te hundes duke
.,:: .
' ... '
per.mes rese nderkohe qiiElitari i vinte veshin ne zemer, per
tiipare gjendjen reale te te goditu.rit. Rast ideal! Nje vdekje
e papritur klinike. E gjithe tufa e vogel e fisnikeve fiZloi te
pluskonte me sa kishte ne bul~i:E urame, e vrame diktatorin
kompleks, qe vertet na udhehoqi ne lu{ten kunder leshterikeve
dhe iriqeve tii zinj, por pastaj na peshkoi me metoda total(
tate! Mblidhu peshqeri se na ke ne. Hapuni, 0 guva mon-
struoze, qe mbani mbyllur vellezerit tane se erdhem tlu
sjellim peshkokracine.
Nje sherbiitor iRojestregon se zotnia itij, kurika degjuar
keto klithma nga dritarja e Akuariumit tii 1'ufaue te Ushtrise
Nacionalnenujore, paska mermeritur sikur gjoja Elitari po
188
nxitohej ca dhe paska ngritur telefonin prej meduze per tii
urdheruar hapjen e cmendines. Mbase jane thashetheme,
por ama eshte e sigurte se peshku Vullnetar ate dite doli si
shigjete dhe bashke me te cmendurit e tjere filluan zalla-
mahine. U tund pashallehu. riga flluskat dhe nga inatet e
grurnbulluara qe kur Raja u dhje ne luspa. Elitari atje lart
cirrej.Peshq te te gjitha ujraoe, bashkohuni rreth. nesh,ju
tarii na heni ne. Vullnetari poshte ulerinte: 0 tufe e kuqe,
mos harro c'beri shoku Peshkaqen per ty. Ndersa Roja
Dinak s'dinte ku te futej nga zemerata e Besniheue dhe
Yullnetareue. Ai mundohej te tregohej sa me i qete, mundim
ky qe ja sterhollonte zeriti [emeror hur dehlamonie perpara
peshque formuleri e tij as peshk as mish: Peshqeri, pe-
shkokracia eshte e te gjitheue. Republika e Ujit te Kuq as
hapet as mbyllet.
Duke ngren« perdite ngapak trupin e udehur te shokut
Peshkaqen, peshqit e kuq te disidences ndryshuan. ne ngjyre
riga ata te rezidences. Ushqimi pa jete i dha lekures se tyre
. nje bicim bluje qe s'ngjante fare me blune natyrale te races
rebele qe mbyti pasha in. Rremuja e madhe shtohej perdite.
Ne pashallekun e ish te njellojtiiue hyri ne mode niJjyra
bir;imblu. Bluja e paster apo ngjyrat e tjera tii peshq,eve t~
dale nga guvat s'para pelqeheshin, vecanerisht nga grate,
ndersa e kuqja shihej me neveri te madhe. Te kuqve u poZZi
belaja. Donin ta nderronin patjeter ate ngjyre, se s'kishin,
r;'benin, por nga ana tjeter pjesemarrja e tyre ne shqyerjen e
sekretarit te vdekur as qe mund te imagjinohej ne reiidenc~.
Roja Dinah i nxori te gjithe nga Akuariumi dhe u zhvesh··
lakuriq. Pasi i kerkoi njemije here. te falur fotQgrafise se
shokut Peshkaqen, qe e mbante ne krye te vendit, fillai tii
[erkohej, per hir tii v(lzh,dimesise, me po ate sfungjer. .te
ndotur qe perdorte Peshkaqeni ne kohe te s~mundjes siHij.
Ferko e ferko derisa u r;ngjyros. Ashtu i pangjyre .doli ne
gryke te Akuariumit dhe deklaroi me te madhe: Largohem.
perfundimisht rigaKomiteti i Mbrojtje:! se Pigment it ti!Kuq.
Per hir te paqes sGciale une veteshpallem me t;lhimbje te
veqante arbiter i konsensusit dyngjyresh. Vasalet e tij-._u
189
terbuari nga ky ueprim. qe sipas tyre shpinte uje ne akuari-
I umin e bicimbluue. Per te gjithe te kuqte e mbetur kjo ishte
! n!.etradhii e larte qe i behej figures monumentale te udheheqesit
te Luftes Nacionalnenujore dhe moreri hou kunder Rojes,
I
I
I
por ....
E~cr: e peshkut te k~?-~~ht~nje race bastarde qe jeton per
i k~.Tnere detare. Ideali i kesa} race eshte shkembi i larte i te
I
\ g]Lthp.us~tetshmit, po: duke qene nje race pa kurrfare per-
\
.;
, ~onalLtetl: tek peshku Lkuq edhe nje gur i vogel, edhe nje fare
1 l vogel, ~~.ledhe nj~ uturah irene ne fund te detit, mjaft qe'
1·
= dalloje pak mbi bashkerwtuesit, ka nje efekt te madh.
j ]o.~hes.Ket~ e d~nte mire Roja Dinah kur i mblodhi te kuqte
! ne Kongresm ejashtezahonshem. e i porositi ne vesh: "Mos u
i. hani kot me m~a. U_ne.~ham ngrene timen: Do t'ju arbitroj
I
;
dhe ca e pasta] do te vue uete vdekja te me marre. Merruni
'!le ~~ate ~jeret e mas humbni kohe. Edhe ata si ju ishin, por
ja qe tam kane goxha perspektiue". "C'te bejmei" e pyeten.
bashkepeshqit e idealit te ujeter, te cilet edhe pse e hishin.
ma~:e zet~ic;.v!eresonin dinakerine. "Nderroni ngjyre." Raja
buzeqeshz. S e kame dot Sekretarin e Pare", u gjegjen ata .
duke marre
. . pozicion serioz. "Jo Sekretarin e Pare" ,vazhdoi
me n]e zroni te lehte skilja e vjeter e Pashallekut te Ujit te
Kuq, shefi i kuzhines ideore te Peshkaqenit "Mode lin hani
modelin". "
Dhe ata e hengren madelin me lezet tf! madh. Nderruan
e~r ~ nderrua_n ngjyre dhe me shokun Peshkaqen nuk u r
1
prlshen. Natynsht nuk u bene dot biqimblu si ish-shoket e
'. i~~-i~ealit,_por mo~en ~epaku nje lloj vishnjeje te mavijosur
qe nen drttat artzficlale te Kuvendit 'te Lire Peshkeror
ngaterrohej shpesh me biqimblune. Por e.dhekur nuk ndodhte
keshtu per ndonje r;eshtjeparimore, lavdi konselisusit ishin
i
. ata t~ tj~re~qe..beh~sh~~ pak me vishnJe,pasi skuqeshin nga J
sforclmz per te nx]erre Sa me shume flluska. . ~
..Nje nate baseni i madh iKuvendit u tund nga dallget. T.e
g}zt~e shtangen duke pluskuar shume Zehte; U hap gryka !
J
J
~el!!en~:zr~.ng_~hynte dikur shokli Peshkaqen dhe per hab-
me e te g}ltheve u shfaq perseri Ai, me te qeshuren e Tij i
j
t
~,
191
190 I
',1
·1
karakteristike dhe dhembin e [lorinjte ne ane te bulcise. Ish-
peshkuqet u tmerruan nga madheshtia e thikes qe Ai mbante ,I
ne kurriz, ajo qe Ai e mprehte gjithsahere e lypnin. tallazet.
i
Njezeri i tere Kuvendi i Lire Peshkeror buciti, si ne hohe: e
aria, nga himni i unitetit: "Peshhaqeni solli thiken, perseri i
o per Republiken". I teri: baseni u trazua e u mbush me i
· !,
flluska te bardha qe mbuluan cdo ngjyre. Shoku Peshkaqen . · ,
Sa jane komuniste mjetet tona · I
,,
. shikonte kete spektakel dhe plaste me uete qe s'i kishte :
shkuar nder mend ne gjallje tii Tij t'i lyente njekefiFt,egjithii .... : te.;infornracionit?
me blu dhe pastaj t'i vinte ne gare se kush do te lahe} me . '.(shenime per gjendjen e shtypit shqiptar)
i!
shpejt. Do te ishte nje gare shfarosese per pashallekun, pasi · I
· i
ata do ta rripnin mishin deri nii hala per te treguar besniherine I
.ndaj Tij. U beri shenje me koke tii pushonin dhe, kur uji u Do temundohem t'i pergjigjemkesaj pyetje duke kujtuar .. I

qetesua, pa Tuten e Tij qe vezullonte me nje tii kuqe si nuri. se parikarakteristikat kryesore te shtypit komunist, ashtu ;I
dhe rrinte urte sup me sup si ne kohet me te lavdishme te sie u zhvillua keta 47 vjet ne Shqiperi.: dmth. edhe me I

Pashallekut te Ujit te Kuq. nuancat e tij shqiptare. Pastaj do te kaloj ne nje veshrrim te
shpejte sbtypin e ri qe eshte krijuar keta -muajt e fundit,
(P.S. Kjo perralle eshte pjelle e irnagjinates se autorit . duke e krahasuar, sa eshte mundesia me veeori te pergjith-
'.
. shme te shtypit perendimor, per t'i dhene ne fund nje
Cdo perkim me persona dhe ngjarje reale eshte thjesht i
pergjigje pyetjes qe u shtrua ne fillrm, .
•• rastit.)
. Shtypi komunist sbqiptar, i perfaqesuar ne radhe te.pare
,
~.
e.r., 7 gusht 1991 nga "Zeri i Popullit", e me pas nga "Bashkimi", "Drita",
. "Zeri i Rinise" dhe gjithe organet e:tjera me tirazb me te 1
::'~
vogel, se basbku me Radiotelevizionin shqiptar, i sherbyen
me devocion politikes se Partise se ptlnes,· sistemit dhe
politikes personale te Diktatorit - te kontrolluara me dore
te hekurt nga aparati partiak, qe trupezohej -ne figuren e
kryecensorit Miti Tona, i eili kryesonte Zyren e· Shtypit
prane KQ te·PPSH dhe rrjetin e censoreve me tev'egjel;pet
te ardhur deri tek autocensura e brendshme, me te .cilm
ishtei pajisur ~dogazetar dhe cdo shkrimtar shqiptar ~Kam
pasur fatiri ta njoh mire si funksiononte ky -sistem" duke
qene vete per disa vjet brenda ti], si redaktor i Ietersise J
(

artistike ne Shtepine Botuese "Naim Frasheri". [

Derisa kujdesi me"i"madh i ketij ~isteniishtypi ishte r

ruajtja e 'pushtetit te 'Enver Hoxhesdhe shoqerise .sidij; i·
I
mbajtja e popullit ne padije, ne genj~shter dhe-ne sundim Je
!•
!

192
" e ve~oria kryesore e shtypit t?ne, komunist i~_h~~
leh~e~ edh ropagandes mbi informaClOmn. Domethene,
ngritja ~
s~qIptan
! bej te thithte sa me shume propagande par-
U:rne pak informacion, per arsyen e thjeshte se sa
b~~e dbe;~ ishte informacioni real, aq me pak mundesi do
~e I,mad opaganda te shtronte presion mbi njere,:it d~e
t; kishte P:tonte atyre vizionin e saj tEl genjeshtert per
t u transtn ,. b t··
. .. ' e dbe per 0 en.
ShqlP~~l? gritjes se propagandes mbi informacionin real-
Llg]ll n
izohet: '. "r:rnjetsundimit te retorikes mbifaktin: Dmth., n.e
a!.nep: .e artikull normal te gazetave te medha evropi-
qofte se ~e;Jeshte informacion dhe pjesa tjeter inter~)Tetim,
a~e 70-8 in e RPS te Shqiperise 1-2% ishte i~~rmaclOn d~~
n~ shtyp ter interpretim, nenkup~o reto~e, ...dem,ag_o,~l,
PJes~ tJed'enjash dhe brutalitet, bie fjala ne nje fjah S1 ne
shfr~m n ~o t'ia bejme kernbet direke" ose "keto kufoma
arrnikut partia 1. h edh ne.. k os h tee p.e e" eti
1 h rav.~. . Shqiperi ka vetem 83 te burgosur politike ose deklaraten e
~< .'
politike "faqet e shtypit komumst mbizoteron 10Ja me
Pr.a n~ e njerezve, per arsyen e thjeshte se kur shpohen
emoclOn~e6oben smocionet, ato jane ne gjendje te e,:re~~jn~
dhe den . rezore. Le te kujtojme, si nje shembull te lojes se
ar~yen nt~ informacionit me ndjenjat e njerezve, kron~en
mJeteve e shqiptareve ne prill te vitit 1985 me ra5tm e
,.' frua .
qe lU.O .' Enver Hoxhes. Ngjyra e zeze pushtOl ekranet,
vdekJes S~t dhe fletet e gazetave tona: e qara e udheheCIesve
~top~~~ partise se shtetit dhe efamiljes se te n~j~rit, d~~
te larte tuar te pakten 10 here ne dite, zbntl shkalle-
u tran.~tJl~shte, infektoi nje qytet, nje shtet, nje. kOl.nb: '
shk~le ~t fIlluan te qajne me qindra mijera, .?Jeso~ .S1
S~q~~~: V'egjel, qe, kur degjojne te qaje dikush ne. ~amIIJe,
f'em~Jee e qajne dhe vete me denese pa pasur :r:d~nJ.~a:.sye.
filloJ~. i forte eshte ngasherimi ne rast se .k~tnl te beJ~.e m~
A~.m~ i]'e te vaner dhe te derrmuar, Sl~ 1shte dhe esht.e
nJe ~a.: S~qiPtare. Sikur te mos kisht~. tr~nsm~tuar ~elevl.~
f~m~J 'et agresive mortore, me g)1the ato mtervista tEl
z~?n~Pha1l1; me siguri qe ato dite nuk kishin per te vajtuar
perZls 1ll , .
193· .
. as nje e njeqinta e atyre qe vajtuan - po te mar-rim parasysh
edhe se ~'i kishte here i ndjeri ne te gjalle popullit te vet.
Perfytyroni qe gjithe ata lot, nepermjet Iojes se njohur me
emocionet, drejtoheshin nga nje dore njerezish ku benin
pjese Sekretari i Pare - trashegimtar, e veja e te ndjerit,
.j
shefii sektorit te shtypit, drejtori iRadiotelevizionitdhe nja ;
dy te tj ere. Eshte e tmerrshme efare mund te bejne mjetet
e informacionit, kur ato godasin pikerisht emocionet dhejo
Iogjiken. Kjo loje eshte bere gjithmone ne historine e njerezimit,
por vetern ne periudhen e nazizmit dhe te komunizmit mori .. ,' .
permasa te tilla asfiksuese.
Nje tjeter vecori e shtypitkomunist eshtegenjeshtrd.. Kjo
eshte edhe nje nga shtyllat e saj kryesore. Besoj nuk eshte
nevoja te ndalem ketu, sepse te gjithe e dime se sa tonelata
genjeshtra jane shperndare bashke me tonelatat e kornu-
nizrnit ne mjetettona te informacionit, Po kujtoj si rast tipik
genjeshtre deklaraten e nje ish-ministri te brendshern se ne
.,
gjithhershme se irnperializmi amerikan eshte armiku me i
.i
i eger i njerezirnit .
...!
,.I
! Nje tjeter veeori e shtypit komunist eshte zhoendosja e
. "J uemendjes. Qytetaret kane nevoje per informacion, ata
duan te dine se ~'ndodh rreth tyre, se si shkon politika dhe
."
'.
I
I
ekonomia e vendit, si eshte kursi i monedhes, se ku mund
te blejne ete shesin, sieshtemoti. Ne vend te ketyre mesojne
qe Presidenti i ka derguar fije telegram urimi Graridukes se
Luksemburgut dhe se ne pritje ishte i pranishem edhe
sekretari i tij personaL Ne rruget e Tiranes vriten demon-
strues, ne faqet e gazetave lexon per nj e afarist q e sapo erdhi
.... nga Gjeneva. Edhe protokollet e gjata, rreshtimi i gjithe
"'.! .
personaliteteve qe moren pjese ne pritjen e leter-kredencia-
leve sherbejne per harxhimin e faqes se gazetes, deri sa
fakteve te m'os u ngele' me asnje rresht vend. .
Nje tjeter ve~ori e shtypit komunist eshte servilizmi.
Servilizmi ndaj udheheqesve te p~H'tise se ciles ai 1sherben
dhe ndaj te huajve qe kane para ose qe hedhin per ne ndonj.e
fjale te mire. Ne kete veshtrim shtypi komunist shqiptar
..
.('
194
mund te krahasohet me ndonje fletushke oborri mesjetar,
ku tregohej per te gjitha Ievizjet e mbretit dhe te shpures se
tij. Keshtu tregon ai sot per Ievizjet e sekretareve te partise
dhe takimet e fjalimet qe ata kane mbajtur neper rrethe.
Ndryshimi midis ketyre dy lloj shtypesh eshte se kronika e
oborrit mbreteror eshte pak me terheqese, sepse atybehet
fjale edhe per princesha te bukura dhe rrobat qe ato kane
veshur, ndersa ne shtypin partiak meson vetemper mbledhje
te rnerzitshrne burr ash.
Nje shtyp vertet i ernancipuar dhe profesicnist, si~gjen
sot ne shumicen e gazetave evropiane, edhe kur anon nga
nje parti e caktuar, ka kujdes qe te mos mbaje anen e kesaj
partie dhe aq me pak t'i kushtoje vend te madh "jete se
brendshme te saj".
Pas kesaj pasqyre te shkurter le te pershendesirn gazetat
e reja qe kane dale qe nga dhjetori e ketej ne pej.zazhin e
shtypit shqiptar dhe punen e madhe qe ato bene ne denon-
cimin e realitetit shqiptar, ne botimin e te vertetave nga e
kaluara dhe e sotshmja e shoqerise sene socialiste.
Mirepo nje krahasim sado i shpejte me shtypin vertet te
pavarur ose ·profesionist evropian, na tregon qe shtypi
shqiptar, sado qe eshte copezuar, dmth. ka krijuar nga
trungu monist dege te reja te shumta qe nuk kane me frike
nga trungu, ai ende nuk eshte shkeputur nga verigat e
shtypit komunist.
Ti shohim me radhe vecorite qe pennendem:
Sundimi i propagandes mbi in{ormacionin:
Eshte S):lUme e .rralle ne mos e pamundur te gjesh ne·
gaietatereja, ashtusidhe ne ate tevjetrat, renditjefaktesb
.·pa intepretim. Perkuoorazi gjen gjithmone interpretimte·
kripur me pak fakte. Po marr si shembulllajmin e arres- .
timit te njeish udheheqesi komunist: nevend qe te mesojme
se cfare ka ndodhur; cila ishte akuza, kUT u arrestua, ~fare
pritet nga procesi etj., ne lexojme: "sa e sa nena e baballare
me lote ne sy e sa e sa nuse te reja me femije ne gjijan~ futur
he zyren e tij, l\urse ai i pashpirti ua ka kallkanosur lotet.
'l'erheqte kemben zvarre per te tjerH." Asnjegazete serioze,
"--.
I 195 I
·1.,
I
I
I "'j
profesioniste nuk dote binte ne kete retorike feminorc, dhe
te ndertohej me shkrirje dhe ngrirje Iotesh, ne vend te ,I
botimit te fakteve. , .j
oj
I Nuk dua te prek ketu njeri me erner, per jane disa
gazetare qe dallobenper shfrimet e tyre retorike te mbushura !
I mefraza shperthyese te cilat nxijne nje orelargoJa disa sosh
I
!i nga nje firme qe e takoj ne cdo numer tElgazetes RD. Titulli ;1
\
i nje artikulli eshte "Demoni komunizern ne ferrin e his- .! i
~orise".Mbas ferrit dhe demonit vijna: inkuizicioni ik~q, me ;j
i eger, me i perbindshem. se ai mesjetar; genocidi spitalet :: I
psiqiatrihe, internimet masioe, urasjet prapa shpine, zjarr, i!
djegur, terror, {err real, pushteti kuqalash, prapaskena, i:
-:!
komplote, hufoma e komunizmit, duhet larguar ferra nga I'
:.1
II
kembe: dhe kriptokomunisteue u duhet kenduar kenga e
'fundit etj. etj. ·11
Fenomeni qe ndodh ne kete rast eshtei thjeshte ..Nje
gazetar qe eshte pergatitur dhe eshte rritur ne shkollen
kom~niste, qe ka milituar per shurne. vjet ne "Z£" etj.;
d~shiron te beje nje gazetari antikomuniste. Ai drejton te
~ltha batente e tij kunder armikut te ri, farniljes se vet te .
dikurshme dhe qellon. Mirapo qellon me po ata topa, me
t~pat komuniste, sepse vetern ate teknologji njeh, ose sepse
ajo teknologji i eshte futur thelle ne ndergjegjs e ne
nenndergjegje. Qe te lere topat dhe pushket per tElmarre
venet lapsin e fakteve dhe arsyetimeve, e ka te veshtire ne
mos te pamundur.
Na vjen keq qEldite peT dite lexojme ne gazetat.e reja.
shprebjet e vjetra antikomuniste, ne thelb antinjerezore.·
Nje shembull: "Perderisa kane ne krye Presidentin, gjysmen
e qeverise, 70perqiTJ,dte deputeteve, ata kane te drejte tejene
optimiste. Megjithate koha ata do t'i hedhe ne koshin e
plehraue." Mendoj se nuk ka si ta .quajeveten demokratike
n~eg~ete .~epe_rdoren de kete gjuhe, qe esbte ne thelb nje
gjuhe e eger e clla nuk e do qyteterimin.
Veshtiresine e shtypit te ri per t'u shkeputur nga format
e vjetra komuniste e tregojne edhe vete ndertimi i gazetave,
mungesa totale e rubrikave, kthimi i shtypit, qElduhej te
I
I
I
J
..
I:
 o
196 197

ishte ipavarur, n~ shtyp 100% partiak, shtyp qe perfaqeson edhe nje udheheqje "pluraliste" e Televizionit nuk ka per ta
pozicionet epartise me kembengulje, me militantizem, aq sa ndryshuar karakterin komunist te tij, ne qofte se nuk vijne
shpesh nuk je i sigurt nese po lexon gazete apo broshura njerez te rinj, ne moshe e ne mentalitet, per t'i marre punet
politike dhe flete-rrufe. ne dore.
Ne disa numra mesojme se udheheqesit demokrate pas Ne perfundim mund te thuhet se kornunizmi gjallon ne
mbledhjes shperndane tesera ose flete Iavderimi, Shtanga shume forma, te vjetra dhe te reja, ne mjetet tona te
sidomos nje dite kur pashe nje nekrologji te hartuar krejt ne informacionit.
stilin e ZP ",.. me vdekjen e tij partia jone humbi nje bir te
deuotshem. ... " etj .. a.k., tjale ne lektoriumin per
Partipri-e. qe shkon nganjehere deri ne servilizem par-. crrenjosjen shkencore te komunizmit, 15.9.1991
tiak eshte gjithashtu trashegimi e drejtperdrejt e shtypit
komunist. Nukmund te kete.shtyp profesionalist ne qofte se
ai nuk emancipohet ne shtyp te pavarur, ku edo gazetar ka
kolonen dhe personalit.etin e vet. Me duket se ketu ngaterrohen
zedhenesit e partise, qe jane pjesetare te stafit te udheheqjes
me nocionin e gazetes profesioniste. .
Servilizmi ndaj udheheqjes shoqerohet edhe me servil-
izrnin ndaj te huajve. Kemi pas qene njohur ne bote gjithmone . '.
r per krenarine tone, mirepo kemi ardhur sot ne nje pike sa
po te hapesh ndonje gazete si "Repuhlika", te duket sikur e
kemi humbur nderin njehere e pergjithmone. Dallohet per
servilizmin e titujve sidomos nje gazetar i saj; po jueitoj
vetem pak nga titujt e shkrimeve te tij: "Faleminderit, zoti
Gensher"; "Na falni, zoterinj Kosiga dhe De Mikelis", "Da
zdravstvujet, Jelcin!", "La Malfa ne zemrat e shqiptareve".
Megjithese i ri - shtypi yne filloi para afer 100 vjetesh me
"Fjamurin e Arberit" apo "Albanian" - ai ka qene dinjitoz
.... ,
dhe nuk ka rene ne perulje te tilla. Kur mendon se po ky
gazetar mund te kete shkruar para 30 vjetesh: "Da .. r.,
zdravstvujet, tovarish Zhdanov" dhepara20 vjetesh, "nih a, . ~:.

tunxe Lin Biao", kupton se kornunizmi, si psikologji 'dhe

praktike gazetari, eshte i rrenjosur thelle tek ai dhe te te
tjere: ka nderruar vetem objekti i dashurrse. .
Nuk fola ketu per Televizionin, sepse ai eshte komunist
zyrtarisht, edhe ne forme edhe ne kuadrot qe e drejtojne.
Mendoj se ketu duhet pasur kujes qe, Partia Socialiste
mund ta beje neser nje leshim dhe ta heqe drejtorine saj, por
 ,.
';' .
J ..'
..;
198
k
J:
I
t~

:,.
-.,

I
I
I,
't
Epilog !
i
Kemi rnbetur te gryka e pusit dhe, po ta krahasosh me nje vit Ky esb te botimi i pare i "Albanias". Se . t
me pare, kuterbimi nuk eshte me dhe aq i forte, sepse gjate ketyre shpejti del: "Shqiperta , zgjim i dhirnbshem",
muajve te fundit shume avuj mbytes nga te Shqiperise socialiste
dolen mbi siperfaqe per t'u ngjitur Iart, naper qiejt e Europes.
antologji e pergatitur riga Ardian Klosi.
:.(
.,
Megjithate aty poshte vazhdon e rutin. Kerni deshire t'i kerkojme Mund te pajtoheni tek botimet "Albarria" ne
me tej te vertetat, duam t'u kthehemi nga e para edhe atyre qe .a.dre.seri 'e mepo shtrne:
kujtuam se i kishim gjetur. Dhe per te reflektuar ka plot. Politika "Albania", Palla tet e Lanes, snx.e, Ap. 31,
zyrtare ne Shqiperi nuk eshte bere me e bukur se ~'ka qene dhe Tirana
',demagoget punojne, si gjithmone, me oral' te plote, Edhe shpirti "Albania" do te perpiqet per perteritjen e
.ka nevoje te pastrohet.
Mbase nuk do te jemi me me students, ose te pakten nuk do te ku lt ure s sorie dhe nxitje n e mendimit te lire
jemi me studentet e dhjetorit 1990 dhe te jan arit 1991, sepse ata krijues. Njih urii me prograrntn dhe pajtohuni
nuk do te perseriten me. ne botimet e "Albanias".
Sido te jete, refleksionet nuk ia vien te mos i vazhdosh.

a.k., e.r.

I
I

I
,I
II
 .. : .~{ .i
rt ,.
r
':.!
:::1
<~
,,
1:
'J
':;:1
, .~~.~ ·~i
'~.::~, '.i:
.. ....
:
; J:i
.! ?li
.<.,
·::i.
- . ~; :c-~.
~.
.. .
f ,.
!> •• :.
)1.

"
;.:

").

'. ,.; c- ',:

: ~:

,.:- . I
.I
.~.

. ;:,p:" ',~.:~
. <:

·...:r
""::"

~.\:... :.·i'_ ,','

"
·h .• ;.,._

.. ~
"!:'.

.\
... __ ..... ~'"
">..t •• :~;_

\
•
._ ....
i ......

....
~.~.. ~", ':: .

• .1,..:"" .;~ ";

.-.
.c,

'1;" .

..,:;.