Anwtera Mathematika Mylonas IM

ΑΝΩΤΕΡΑ ΜΑΘΗΜΑΤΙΚΑ
Βοήθηµα διδάσκοντα
Νίκος Μυλωνάς
Εκδόσεις Τζιόλα
2 §
.
Περιεχόµενα
2 Μιγαδικοί αριθµοί 5
3 Πίνακες 19
4 ∆ιανύσµατα 109
5 Γραµµές και επιφάνειες στο χώρο 131
6 Γραµµικές απεικονίσεις 149
7 Συναρτήσεις και όρια 239
8 Παράγωγοι 253
9 Εφαρµογές παραγώγων 269
10 Ολοκληρώµατα 321
11 Εφαρµογές ολοκληρωµάτων 355
12 Ακολουθίες, σειρές, δυναµοσειρές και σειρές Fourier 431
13 Συναρτήσεις πολλών µεταβλητών 455
14 ∆ιανυσµατικές συναρτήσεις 495
15 ∆ιαφορικές εξισώσεις 509
16 ∆ιπλά ολοκληρώµατα 515
3
4 §
Κεφάλαιο 2
Μιγαδικοί αριθµοί
`Ασκηση 2.3 α) Να ϐρεθεί ο µιγαδικός z αν

(1 − 2i)(z + z) − (3 − i)(z − z) = 4 − Im(z).
ϐ) Να ϐρεθούν οι τιµές των x, y ∈ R αν
1+i 2
( ) =1+i−
1
1−i x + yi
.
Λύση
α) ΄Εστω z = x + yi και λόγω των (2.11) και (2.12) η εξίσωση γράφεται
(1 − 2i)2x − (3 − i)2yi = 4 − y ⇔
2x − 4xi − 6yi − 2y = 4 − y ⇔
(2x − y − 4) − (4x + 6y)i = 0

οπότε προκύπτει το σύστηµα
2x − y − 4 = 0
4x + 6y = 0
Λύνοντας την πρώτη εξίσωση ως προς y και αντικαθιστώντας στη δεύτερη προκύπτει
4x + 6(2x − 4) = 0 ⇔ x =
3
2
οπότε
y = −1
΄Αρα ο µιγαδικός z είναι
z= − i.
3
2
ϐ) Επειδή
1 + i (1 + i)(1 + i) (1 + i)2 12 − 12 + 2i
= = = = i,
1 − i (1 − i)(1 + i) 12 + 12 2
η σχέση αυτή γίνεται
i2 + =1+i
1
x + yi
−1 + =1+i
1
x + yi
ή
=2+i
1
x + yi
ή
5
6 §
2−i
x + yi = = = − i,
1 2 1
2 + i (2 + i)(2 − i) 5 5
ή
x= και y = − .
2 1
οπότε
5 5
`Ασκηση 2.4 Αν Α, Β είναι οι εικόνες των µιγαδικών

−2 − 3i
3 − 4i
z1 = z2 =
3 + 2i 1−i
, ,
να ϐρεθούν τα µήκη των πλευρών του τριγώνου OAB , όπου Ο η αρχή των αξόνων.
Λύση
Υπολογίζουµε τα µήκη των πλευρών του τριγώνου OAB µε την ϐοήθεια µιγαδικών.
√
−2 − 3i ∣−2 − 3i∣ (−2)2 + (−3)2
(OA) = ∣z1 ∣ = ∣ ∣= = √ =1
3 + 2i ∣3 + 2i∣ 32 + 22
√
3 − 4i ∣3 − 4i∣ 32 + (−4)2
(OB) = ∣z1 ∣ = ∣ ∣= =√ =√
5
1−i ∣1 − i∣ 1 + (−1)
2 2 2
−2 − 3i 3 − 4i
(AB) = ∣z1 − z2 ∣ = ∣ − ∣
3 + 2i 1−i
(−2 − 3i)(1 − i) − (3 + 2i)(3 − 4i)
= ∣ ∣
(3 + 2i)(1 − i)
−22 + 5i
= ∣ ∣
(3 + 2i)(1 − i)
∣ − 22 + 5i∣
=
∣3 + 2i∣∣1 − i)∣
√
(−22)2 + 52
= √ √
32 + 22 12 + (−)2
√
=
509
26
`Ασκηση 2.10 α) Αν z ≠ 0, να δειχθεί ότι :
+ είναι πραγµατικός και ο − ϕανταστικός .

z z z z
ο
z z z z
ϐ) Να δειχθεί ότι για οποιουσδήποτε µιγαδικούς z1 , z2
z1 z 2 + z 1 z2 είναι πραγµατικός και ο z1 z 2 − z 1 z2 ϕανταστικός.
Λύση
α) Βρίσκουµε τον συζυγή του w = + εφαρµόζοντας ιδιότητες συζυγών.
z z
z z
(z)
w = ( + )=( )+( )= +
z z z z z
z z z z (z) z
= +
z z ,
z z
= w
οπότε ο w είναι πραγµατικός.
α) όµοια
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2. ΜΙΓΑ∆ΙΚΟΙ ΑΡΙΘΜΟΙ 7
k = ( − )
z z
z z
= ( )−( )
z z
z z
= ( )−( )
z z
z z
= − ( − ) = −k
z z
z z
οποτε ο k είναι ϕανταστικός.
ϐ) Υπολογίζουµε τους m και n
m = z1 z 2 + z 1 z2 = z 1 z2 + z1 z 2 = m
οπότε ο m είναι πραγµατικός,
n = z1 z 2 − z 1 z2
= z 1 z2 − z1 z 2
= −(z1 z 2 − z 1 z2 ) = −n
οπότε ο n είναι ϕανταστικός.
`Ασκηση 2.13 Να περιγραφεί και να σχεδιασθεί ο γεωµετρικός τόπος του z αν (z0 , z1 , z2

δοσµένοι µιγαδικοί και k > 0 πραγµατική σταθερά):
1) ∣z∣ = k 2) ∣z − z0 ∣ < k 3) ∣z∣ ≤ k 4) ∣z − z0 ∣ > k
5) ∣z − z0 ∣ ≥ k 6) ∣z − z1 ∣ > ∣z − z2 ∣ 7) ∣z − z1 ∣ ≤ ∣z − z2 ∣ 8) k1 < ∣z − z0 ∣ ≤ k2
Λύση
Από την παρατ. 2.9 προκύπτει ότι οι Ϲητούµενοι γεωµετρικοί τόποι είναι :
1) Κύκλος µε κέντρο την αρχή των αξόνων και ακτίνα k .
2) Το εσωτερικό κύκλου µε κέντρο την εικόνα του z0 και ακτίνα k .
3) Το εσωτερικό και η περιφέρεια κύκλου µε κέντρο την αρχή των αξόνων και ακτίνα k .
4) Το εξωτερικό κύκλου µε κέντρο την εικόνα του z0 και ακτίνα k .
5) Το εξωτερικό και η περιφέρεια κύκλου µε κέντρο την εικόνα του z0 και ακτίνα k .
6) Το ηµιεπίπεδο που ορίζει η µεσοκάθετος του ΑΒ, όπου Α και Β οι εικόνες των z1 και z2 , και
περιέχει το Β.
7) Το ηµιεπίπεδο που ορίζει η µεσοκάθετος του ΑΒ, όπου Α και Β οι εικόνες των z1 και z2 , και
περιέχει το Α και η µεσοκάθετος.
8) ∆ακτύλιος µε µε κέντρο την εικόνα του z0 , εσωτερικής και εξωτερικής ακτίνας k1 και k2 και η
περιφέρεια του εξωτερικού κύκλου (ακτίνας k2 ).
k2
`Ασκηση 2.26 α) Να δειχθεί ότι ∣z∣ = k (k ∈ R+ ) αν και µόνον αν z = .
z
ϐ) Να δειχθεί ότι για οποιουσδήποτε µη µηδενικούς µιγαδικούς z1 , z2 , z3 µε
√ √
∣z1 ∣ = ∣z2 ∣ = ∣z3 ∣ = 2 και z1 + z2 + z3 = 1 − 3i
∣ + + ∣ = 1.
1 1 1
ισχύει
z1 z2 z3
Λύση
8 §
∣z∣ = k ⇔ ∣z∣2 = k2
⇔ zz = k2
α) .
2
⇔ z=
k
√
z
ϐ) Επειδή ∣z1 ∣ = ∣z2 ∣ = ∣z3 ∣ = 2,
√ 2 √ √
( 2) ( 2)2 ( 2)2
z1 = = , z2 = = , z3 = =
2 2 2
z1 z1 z2 z2 z3 z3
= , = , = .
1 z1 1 z2 1 z3
ή
z1 2 z2 2 z3 2
΄Ετσι
∣ + + ∣ = ∣ + + ∣
1 1 1 z1 z2 z3
z1 z2 z3 2 2 2
= ∣z 1 + z 2 + z 3 ∣
1
2
= ∣z1 + z2 + z3 ∣
1
2
= ∣z1 + z2 + z3 ∣
1
2
√
= ∣1 − 3i∣
1
2
√ √
= 12 12 + ( 3)2
= 1
`Ασκηση 2.27 α) Να δειχθεί ότι αν z ≠ −i, τότε

z−i
∣ ∣ < 1 ⇔ Im(z) > 0.
z+i
ϐ) Να δειχθεί ότι αν z ≠ −1, τότε
z−1
∣ ∣ < 1 ⇔ Re(z) > 0.
z+1
Λύση
z−i
∣ ∣<1 ⇔ ∣z − i∣ < ∣z + i∣
z+i
⇔ ∣z − i∣2 < ∣z + i∣2
⇔ (z − i)(z − i) < (z + i)(z + i)
⇔ (z − i)(z + i) < (z + i)(z − i)
⇔ zz + iz − iz + 1 < zz − iz + iz + 1
⇔ 2i(z − z) < 0
⇔ 2i2iIm(z) < 0
⇔ −4Im(z) < 0
⇔ Im(z) > 0
`Ασκηση 2.29 Να λυθεί η εξίσωση

z3 + 1 = 0
και να δειχθεί ότι οι ϱίζες είναι διαδοχικοί οροι γεωµετρικής προόδου.
Λύση
Η εξίσωση αυτή γράφεται
z 3 = 1eiπ ,
οπότε από τον τύπο του De Moivre προκύπτει ότι

√
z= 1ei(π+ 3 ) , k = 0, 1, 2.
3 k2π
Εποµένως οι ϱίζες της εξίσωσης αυτής είναι
z1 = eiπ = −1,
z2 = ei = (cos
+ i sin ) = cos (2π − ) + i sin (2π − ) = cos − i sin
5π5π 5π π π π π
3
3 3 3 3 3 3
√ √
= ( −i )= −i
1 3 1 3
,
2 2 2 2
z3 = ei = (cos
+ i sin ) = [cos (2π + ) + i sin (2π + )]
7π 7π 7π π π
3
3 3 3 3
√
= cos + i sin = + i
π π 1 3
.
3 3 2 2
Επειδή
z2 z3 = ei = ei = ei4π = 1 = (−1)2 = z12 ,

5π 7π 12π
3 ei 3 3
οπότε οι z2 , z1 , z3 είναι διαδοχικοί οροι γεωµετρικής προόδου.
`Ασκηση 2.31 α) Να υπολογιστεί ο

√
z = (1 + i 3)6 .
√
ϐ) Να ϐρεθούν οι κυβικές ϱίζες του 1 + i 3.
Λύση √
α) Το µέτρο και το όρισµα του µιγαδικού 1 + i 3 είναι
√ √ √ √ √
∣1 + i 3∣ = 12 + ( 3)2 = 2 και arg(1 + i 3) = tan−1 3 = ,
π
3
οπότε η πολική µορφή του είναι
√
1 + i 3 = 2ei 3 .
π
Εποµένως
√
z = (1 + i 3)6 = (2ei 3 ) = 26 ei6 3 = 64ei2π = 64.
π 6 π
√
ϐ) Από τον τύπο του De Moivre και το (α) προκύπτει ότι οι κυβικές ϱίζες του 1 + i 3 είναι
√
z= k = 0, 1, 2.
k2π
3
2ei 3 ,
10 §
√ √
z1 = 2ei0 = 2,
3 3
√ √ √
z2 = 2ei 3 = 2 (cos + i sin ) = 2 [cos (2π − ) + i sin (2π − )]
3 5π 3 5π 5π 3 π π
3 3 3 3
√ √ √ √
√ √
= 2 (cos − i sin ) = 2 ( − i )= −i
3 3
3 π π 3 1 3 2 2 3
,
3 3 2 2 2 2
√ √ √
z3 = 2ei 3 = 2 (cos + i sin ) = 2 [cos (2π + ) + i sin (2π + )]
3 7π 3 7π 7π 3 π π
3 3 3 3
√ √ √
√ π √ √
= 2 cos + i sin = 2 ( + i )=
3
+i 2
3 π 3 1 3 2 3 3
.
3 3 2 2 2 2
√
`Ασκηση 2.49 α) Να δειχθεί ότι ο µιγαδικός z0 = 1 + 2i είναι ϱίζα του πολυωνύµου
P (z) = 3z 3 − 4z 2 + 5z + 6.
ϐ) Να παραγοντοποιηθεί το P (z).
Λύση
Στο ϐιβλίο έχει λάθος στην εκφώνηση, στο πρόσηµο του 4z 2 .
√ 2 √ √ √
α)
(1 + 2i) = 12 − ( 2)2 + 2 2i = −1 + 2 2i,
οπότε
√ √ √ √
P (1 + 2i) = 3(1 + 2i)3 + 4(1 + 2i)2 + 5(1 + 2i) + 6
√ √ √ √
= 3(1 + 2i)(1 + 2i)2 − 4(−1 + 2 2i) + 5(1 + 2i) + 6
√ √ √
= 3(1 + 2i)(−1 + 2 2i) + 4(−1 + 2 2i) + 6 = 0.
ϐ) Επειδή√ το P (z) έχει πραγµατικούς συντελεστές, σύµφωνα µε το ϑεώρ. 2.3, και ο συζυγής
z 0 = 1 − 2i του z0 είναι ϱίζα, οπότε, σύµφωνα µε το παράδ. 2.6,
√
P (z) = (z 2 − 2 ⋅ 1z + 12 + ( 2)2 )Q(z) = (z 2 − 2z + 3)Q(z),
όπου το πολυώνυµο Q(z) προκύπτει από την διαίρεση πολυωνύµων P (z) δια z 2 − 2z + 3. `Ετσι
P (z) = (z 2 − 2z + 3)(3z + 2).
`Ασκηση 2.51 α) Να λυθεί η εξίσωση z 3 = −27 και να παρασταθούν οι λύσεις στο επίπεδο.
ϐ) Αν ο 3 + i είναι ϱίζα της εξίσωσης
z 3 + kz 2 + 40z + m = 0, k, m ∈ R:
i) Να ϐρεθούν οι τιµές των k, m.
ii) Να ϐρεθούν οι άλλες ϱίζες της εξίσωσης.
Λύση
α) Η εξίσωση αυτή γράφεται
z 3 = 27eiπ ,
οπότε από τον τύπο του De Moivre προκύπτει ότι
√
z= 27ei( 3 ) , k = 0, 1, 2.
3 π+k2π

z1 = 3eiπ = −3,
z2 = 3ei = 3 (cos + i sin )

5π 5π 5π
3
3 3
= 3 [cos (2π − ) + i sin (2π − )]

π π
3 3
= 3 (cos − i sin )
π π
3 3
√
= 3( − i )
1 3
2 2
√
= −i
3 3 3
,
2 2
z3 = 3ei
7π
3
= 3 (cos + i sin )
7π 7π
3 3
= 3 [cos (2π + ) + i sin (2π + )]

π π
3 3
= 3 (cos + i sin )
π π
3 3
√
= 3( + i )
1 3
2 2
√
= +i
3 3 3
.
2 2
ϐ) i) Επειδή ο 3 + i είναι ϱίζα της εξίσωσης αυτής
(3 + i)3 + k(3 + i)2 + 40(3 + i) + m = 0 ⇔ 138 + 8k + m + i(66 + 6k) = 0
⇔ 138 + 8k + m = 0 και 66 + 6k = 0.
Από την λύση του συστήµατος αυτού προκύπτει
k = −11 και m = −50.
ii) Επειδή οι συντελεστές της εξίσωσης αυτής είναι πραγµατικοί, σύµφωνα µε το Θεώρηµα 2.3, και
ο 3 + i = 3 − i.
Σύµφωνα µε το παράδ. 2.6,
z 3 − 11z 2 + 40z − 50 = (z 2 − 2 ⋅ 3z + 32 + 12 )Q(z) = 0,
όπου το Q(z) προκύπτει από την διαίρεση του z 3 − 11z 2 + 40z − 50 δια z 2 − 6z + 10 ως Q(z) = z − 5,
οπότε η άλλη ϱίζα είναι z = 5.
`Ασκηση 2.57 Να ϐρεθεί εξίσωση δευτέρου ϐαθµού µε ϱίζες z1n και z2n , όπου z1 και z2 οι
ϱίζες της εξίσωσης
z 2 − (2 cos θ)z + 1 = 0.
Λύση
Επειδή η διακρίνουσα του τριωνύµου αυτού είναι
∆ = (−2 cos θ)2 − 4 = −4(1 − cos2 θ) = −4 sin2 θ ≤ 0
έχει ϱίζες
12 §
2 cos θ ± i2 sin θ
z1,2 = = cos θ ± i sin θ .
2
Η Ϲητούµενη εξίσωση είναι
z 2 − Sz + P = 0 (i)
όπου
S = z1n + z2n = (cos θ + i sin θ)n + (cos θ − i sin θ)n
= (cos θ + i sin θ)n + (cos(−θ) + i sin(−θ))n
= (eiθ ) + (ei(−θ) ) = einθ + e−inθ = cos(nθ) + i sin(nθ) + cos(−nθ) + i sin(−nθ)

n n
= cos(nθ) + i sin(nθ) + cos(nθ) − i sin(nθ) = 2 cos(nθ)
= z1 z2n = (z1n z2 )n = (einθ e−inθ ) = 1n = 1,

n
P
οπότε η (i) γίνεται
z 2 − 2 cos(nθ)z + 1 = 0.
`Ασκηση 2.65 Να δειχθεί ότι η απόσταση των εικόνων δύο µιγαδικών z1 , z2 είναι ίση µε
√
∣z1 − z2 ∣ = 2(∣z1 ∣2 + ∣z2 ∣2 ) − ∣z1 + z2 ∣2 .
Λύση
∣z1 + z2 ∣2 = (z1 + z2 )(z1 + z2 )
= (z1 + z2 )(z 1 + z 2 )
= z1 z 1 + z 1 z2 + z1 z 2 + z 2 z 2
= ∣z1 ∣2 + z 1 z2 + z1 z 2 + ∣z2 ∣2
∣z1 − z2 ∣2 = (z1 − z2 )(z1 − z2 )
= (z1 + z2 )(z 1 − z 2 )
= z1 z 1 − z 1 z2 − z1 z 2 + z2 z 2
= ∣z1 ∣2 − z 1 z2 − z1 z 2 + ∣z2 ∣2
Προσθέτοντας τις σχέσεις αυτές κατά µέλη προκύπτει
∣z1 + z2 ∣2 + ∣z1 − z2 ∣2 = 2(∣z1 ∣2 + ∣z2 ∣2 ),

√
οπότε
∣z1 − z2 ∣ = 2(∣z1 ∣2 + ∣z2 ∣2 ) − ∣z1 + z2 ∣2 .
`Ασκηση 2.70 Να δειχθεί ότι για οποιασδήποτε µιγαδικούς z1 , z2 και κάθε θ ∈ R, θ ∈ (0, )
π
2
ισχύει :
∣z1 ∣2 ∣z2 ∣2
+ ≥ ∣z1 ∣2 + ∣z2 ∣2 + 2Re(z 1 z2 ). (1)
sin2 θ cos2 θ
Λύση
∣z1 ∣2 + ∣z2 ∣2 + 2Re(z 1 z2 ) = ∣z1 ∣2 + ∣z2 ∣2 + z 1 z2 + z 1 z2
= z1 z 1 + z2 z 2 + z 1 z2 + z 1 z 2
= (z1 + z2 )(z 1 + z 2 )
= (z1 + z2 )(z1 + z2 )
= ∣z1 + z2 ∣2
Επίσης, ισχύει
∣z1 ∣ + ∣z2 ∣ ≥ ∣z1 + z2 ∣

ή (∣z1 ∣ + ∣z2 ∣)2 ≥ ∣z1 + z2 ∣2 ,
οπότε, για να δείξουµε την (1) αρκεί να δείξουµε ότι
∣z1 ∣2 ∣z2 ∣2
2
+ 2
≥ (∣z1 ∣ + ∣z2 ∣)2 . (2)
sin θ cos θ
Επειδή sin2 θ + cos2 θ = 1,
ϑέτουµε k = sin2 θ , οπότε cos2 θ = 1 − k . ΄Ετσι η (2) γράφεται
∣z1 ∣2 ∣z2 ∣2
+ ≥ (∣z1 ∣ + ∣z2 ∣)2 .
1−k
(2)
k
Απαλείφουµε τους παρονοµαστές και γράφουµε την (2) ως ϐ΄βάθµια ανίσωση ως προς k .
(1 − k)∣z1 ∣2 + k∣z2 ∣2 ≥ k(1 − k) (∣z1 ∣ + ∣z2 ∣)2

ή (γράφοντας, µετά από λίγες πράξεις, την σχέση αυτή ως τριώνυµο ως προς k )
(∣z1 ∣ + ∣z2 ∣)2 k2 − 2∣z1 ∣(∣z1 ∣ + ∣z2 ∣)k + ∣z1 ∣2 ≥ 0

Η διακρίνουσα της ανίσωσης αυτής είναι
∆ = (−2∣z1 ∣(∣z1 ∣ + ∣z2 ∣))2 − 4(∣z1 ∣ + ∣z2 ∣)2 ∣z1 ∣2 = 0,

οπότε η ανίσωση αυτή, άρα και η (2) (που είναι ισοδύναµη µε αυτή), αληθεύει για κάθε k ∈ (0, 1).
`Ασκηση 2.80 α) Να ϐρεθεί η συχνοτική συνάρτηση µεταφοράς G(ω) ̃ του κυκλώµατος

του σχ. 2.23, που περιέχει πυκνωτή χωρητικότητας C , αντιστάτη αντίστασης R και πηνίο
αυτεπαγωγής L.
̃
ϐ) Να δειχθεί ότι το µέτρο της G(ω) τείνει στο µηδέν για πολύ µικρές ή πολύ µεγάλες τιµές
της συχνότητας ω , οπότε έχει σηµαντικές τιµές για ενδιάµεσες τιµές, οπότε το κύκλωµα
αυτό λέγεται Ϲωνοπερατό ϕίλτρο συχνοτήτων.
γ) Να ϐρεθεί η διαφορά ϕάσης εισόδου-εξόδου ως συνάρτηση της κυκλικής συχνότητας ω .
∆ίνεται ότι από την ανάλυση του κυκλώµατος προκύπτει ότι
ZC ZL
ZC + ZL
̃
v0 = ̃
vi , (i)
+ ZR
ZC ZL
ZC + ZL
ZR = R, ZL = iLω και ZC = (ii)

1
όπου
iCω
οι σύνθετες µιγαδικές αντιστάσεις του αντιστάτη και του πυκνωτή.
Λύση
α) Από την (i) προκύπτει (διαιρώντας αριθµητή και παρονοµαστή δια
ZC ZL
ZC + ZL
14 §
̃
v0 = ̃
vi = ̃
1 1
ZC + ZL
v,
ZR ZR i
1 + ZR 1+ +
ZC ZL ZC ZL
οπότε, λόγω της (ii),
̃
v0 = ̃
v = ̃
v = ̃
1 1 1
vi .
R i R i
1+ + 1 + iRCω − i 1 + iR (Cω − )
R 1
1 iLω Lω Lω
iCω
`Ετσι από την (2.32) προκύπτει ότι
̃ ̃
= = (iii)
v0 1
̃
G(ω) .
1 + iR (Cω − )
vi 1
Lω
ϐ) Σύµφωνα µε την Παρατήρηση 2.13, η απολαβή τάσης, δηλαδή ο λόγος του πλάτους V0 της τάσης
εξόδου v0 = V0 cos(ωt + ϕ0 ) προς το πλάτος Vi της τάσης εισόδου vi = Vi cos ωt είναι ίσο µε το µετρο
της συχνοτικής συνάρτησης µεταφοράς
RRR RRR
RR RR
̃ RRR RRR
= ∣G(ω)∣ = RRR RRR = =√ (iv)
V0 1 1 1
RRRR 1 + iR (Cω − ) RRRR ∣1 + iR (Cω −
.
)∣
Vi 1 1 2
RR Lω RR 1 + R2 (Cω − )
1
Lω
Lω
Από την (iv) και προκύπτει ότι
= lim √ =0
V0 1
lim
ω→0 Vi ω→+∞
1 2
1 + R2 (Cω − )
Lω
= lim √ = 0,
V0 1
lim
ω→+∞ Vi ω→+∞
1 2
1 + R2 (Cω − )
Lω
οπότε για πολύ µικρές ή πολύ µεγάλες συχνότητες οι τιµές της απολαβής τάσης είναι πολύ µικρες,
δηλαδή πρακτικά µηδέν.
γ) Σύµφωνα µε την παρατ. 2.13, η διαφορά ϕάσης εισόδου-εξόδου είναι ίση µε το όρισµα της
συχνοτικής συνάρτησης µεταφοράς (iii), οπότε, λόγω και της (2.24) και της παρατ. 2.7,
⎛ ⎞
̃ ⎜ ⎟
= arg(G(ω)) = arg ⎜ ⎟ = arg(1) − arg (1 + iR (Cω − ))
1 1
⎜ 1 ⎟
ϕ0
⎝ + (Cω − )
Lω ⎠
Lω
1 iR
= − tan−1 R (Cω − ).
1
Lω
`Ασκηση 2.81 Να ϐρεθεί η µικρότερη και η µεγαλύτερη τιµή της απόστασης από την αρχή
των αξόνων των εικόνων του µιγαδικού z για το οποίο ισχύει
∣z − 3 + 2i∣ = 1
Λύση
∣z − 3 + 2i∣ = 1 ⇔ ∣z − (3 − 2i)∣ = 1,
οπότε, σύµφωνα µε την Παρατήρηση 2.9, οι εικόνες του µιγαδικού z ϐρίσκονται στον κύκλο µε
κέντρο το σηµείο K(3, −2) και ακτίνα 1 (ϐλ. Σχήµα 2.19).
Εποµένως, η µικρότερη και η µεγαλύτερη τιµή της απόστασης από την αρχή των αξόνων των
εικόνων του z αντιστοιχούν στους µιγαδικούς που έχουν εικόνες τα σηµεία Α και Β του Σχήµατος
2.19 τα οποία απέχουν τη µικρότερη και τη µεγαλύτερη απόσταση από την αρχή των αξόνων, οπότε
η µικρότερη και η µεγαλύτερη τιµή του ∣z∣ είναι
y
3
x
O
A
K
-2
1
B
Σχήµα 2.19 Ο γεωµετρικός τόπος του µιγαδικού z .
√ √
∣w∣min = OA = OK − KA = 32 + (−2)2 − ρ = 13 − 1
√
∣w∣max = OB = OK + KB = 13 + 1.
`Ασκηση 2.82 Να ϐρεθεί η µικρότερη και η µεγαλύτερη τιµή του µέτρου του µιγαδικού
w = z − 2 + 2i
αν για τον µιγαδικό z ισχύει
∣z + 1 − i∣ ≤ 2.
Λύση
∣z + 1 − i∣ ≤ 2 ⇔ ∣z − (−1 + i)∣ ≤ 2,
οπότε οι εικόνες του µιγαδικού z ϐρίσκονται στο εσωτερικό και την περιφέρεια κύκλου µε κέντρο
το σηµείο K(−1, 1) και ακτίνα 2 (ϐλ. Σχήµα 2.20).
∣w∣ = ∣z − 2 + 2i∣ = ∣z − (2 − 2i)∣ = (M A),
όπου M, A οι εικόνες του z και του z1 = 2 − 2i.
Σχήµα 2.20 Ο γεωµετρικός τόπος των µιγαδικών z και η εικόνα Α του µιγαδικού z1 = 2 − 2i.
Εποµένως, η µικρότερη και η µεγαλύτερη τιµή του ∣w∣ αντιστοιχούν στους µιγαδικούς που έχουν
εικόνες τα σηµεία Β και Γ του Σχήµατος 2.20 τα οποία απέχουν τη µικρότερη και τη µεγαλύτερη
απόσταση από το σηµείο A, οπότε η µικρότερη και η µεγαλύτερη τιµή του ∣w∣ είναι
√ √
∣w∣min = AB = KA − KB = 32 + 32 − ρ = 3 2 − 2
√
∣w∣max = AΓ = AK + KΓ = 3 2 + 2.
16 §
`Ασκηση 2.83 α) Να ϐρεθεί η µικρότερη τιµή του µέτρου των µιγαδικών

w = z − 1 + 3i
αν για τους µιγαδικούς z ισχύει
∣z + 2∣ = ∣z − 2i∣ (i)
ϐ) Να ϐρεθεί ο µιγαδικός z για τον οποίο το ∣w∣ γίνεται ελάχιστο.
Λύση
α) Σύµφωνα µε την Παρατήρηση 2.8 το
∣w∣ = ∣z − (1 − 3i)∣,
είναι ίσο µε την απόσταση των εικόνων των µιγαδικών z από την εικόνα A(1, −3) του µιγαδικού 1−3i
και, σύµφωνα µε την Παρατήρηση 2.9, ο γεωµετρικός τόπος των µιγαδικών z είναι η µεσοκάθετος
(ǫ) του ευθυγράµµου τµήµατος BΓ όπου B(−2, 0) και Γ(0, 2) οι εικόνες των z1 = −2 και z2 = 2i,
αφού η (i) γράφεται
∣z − (−2)∣ = ∣z − 2i∣,
οπότε η µικρότερη τιµή του ∣w∣ είναι η µικρότερη τιµή της απόστασης των σηµείων της ευθείας (ǫ)
από το σηµείο Α.
Η εξίσωση της (ǫ) προκύπτει ϑέτοντας z = x + yi στην (i):
∣x + yi − (−2)∣ = ∣x + yi − 2i∣ ⇔ ∣(x + 2) + yi∣2 = ∣x + (y − 2)i∣2
⇔ (x + 2)2 + y 2 = x2 + (y − 2)2
⇔ x2 + 4x + 4 + y 2 = x2 + y 2 − 4y + 4
⇔ 4x = −4y,
οπότε η εξίσωση της (ǫ) είναι
(ǫ) ∶ x + y = 0. (ii)
`Αρα, η µικρότερη τιµή του ∣w∣, δηλαδή της απόστασης των σηµείων της ευθείας (ǫ) από το σηµείο
Α, προκύπτει από τη γνωστή σχέση απόστασης σηµείου από ευθεία (ϐλ. Σχήµα 2.21)
∣1 − 3∣
∣w∣min = AK = d(A, ǫ) = √ =√ .
2
12 + (−3)2 10
Σχήµα 2.21 Ο γεωµετρικός τόπος των µιγαδικών z και η εικόνα Α του µιγαδικού z1 = 1 − 3i.
ϐ) Η εικόνα Κ του µιγαδικού z για τον οποίο το ∣w∣ γίνεται ελάχιστο είναι το σηµείο τοµής της (ǫ)
µε την κάθετο (δ) από το Α στην (ǫ), οπότε προκύπτει από τη λύση του συστήµατος των εξισώσεων
των ευθειών (ǫ) και (δ) (ϐλ. Σχήµα 2.21).
Επειδή η ευθεία (δ) είναι κάθετη στην (ǫ),
λǫ = − =− = 1,
1 1
λǫ −1
οπότε η εξίσωση της (δ) είναι (διέρχεται από το σηµείο A(1, −3))
(δ) ∶ y − (−3) = 1(x − 1) ⇔ y = x − 4. (iii)
Λύνοντας το σύστηµα των (ii) και (iii) προκύπτει ότι K(2, −2), οπότε ο µιγαδικός z για τον οποίο
το ∣w∣ γίνεται ελάχιστο είναι ο z = 2 − 2i.
`Ασκηση 2.84 α) Να ϐρεθεί η µικρότερη τιµή του µέτρου των µιγαδικών

u =z−w
αν για τους µιγαδικούς z και w ισχύει
∣z − 1 − 2i∣ = 1 και w = a + ( − 1) i, a ∈ R (i)
a
2
ϐ) Να ϐρεθεί ο µιγαδικός w για τον οποίο το ∣u∣ γίνεται ελάχιστο.
Λύση
Σύµφωνα µε την Παρατήρηση 2.8 το
∣u∣ = ∣z − w∣,
είναι ίσο µε την απόσταση των εικόνων των µιγαδικών z και w.
Σύµφωνα µε την Παρατήρηση 2.9 ο γεωµετρικός τόπος των µιγαδικών z είναι ο κύκλος C µε κέντρο
το σηµείο K(1, 2) και ακτίνα 1.
Θέτοντας w = x + yi η (i) δίνει
x + yi = a + ( − 1) i,
a
2
x = a και y = − 1.
a
οπότε
2
Απαλείφοντας το a από τις εξισώσεις αυτές προκύπτει ότι ο γεωµετρικός τόπος των µιγαδικών w
είναι η ευθεία
(ǫ) ∶ x − 2y − 2 = 0. (ii)
Εποµένως, η µικρότερη τιµή του ∣u∣ είναι η µικρότερη τιµή της απόστασης των σηµείων της ευθείας
(ǫ) και του κύκλου C , δηλαδή (ϐλ. Σχήµα 2.22) η απόσταση του κέντρου K(1, 2) του κύκλου από
την ευθεία (ǫ), η οποία προκύπτει από τη γνωστή σχέση απόστασης σηµείου από ευθεία
∣1 − 2 ⋅ 2 − 2∣ √
∣u∣min = d(K, ǫ) − ρ = KN − ρ = √ = 5 − 1.
12 + (−2)2
2 Κ
(ε)
Μ
Ν
x
O 1 2
-1 (δ)
Σχήµα 2.22 Οι γεωµετρικοί τόποι των µιγαδικών z και w.
ϐ) Η εικόνα Ν του µιγαδικού w για τον οποίο το ∣u∣ γίνεται ελάχιστο είναι το σηµείο τοµής της (ǫ)
µε την κάθετο (δ) από το Κ στην (ǫ), οπότε προκύπτει από τη λύση του συστήµατος των εξισώσεων
των ευθειών (ǫ) και (δ) (ϐλ. Σχήµα 2.22).
Επειδή η ευθεία (δ) είναι κάθετη στην (ǫ),
λǫ = − = − = −2,
1 1
λǫ 1
2
οπότε η εξίσωση της (δ) είναι (διέρχεται από το σηµείο A(1, 2))
(δ) ∶ y − 2 = −2(x − 1) ⇔ y = 4 − 2x. (iii)

18 §
Λύνοντας το σύστηµα των (ii) και (iii) προκύπτει N (2, 0), οπότε ο µιγαδικός w για τον οποίο το
∣u∣ γίνεται ελάχιστο είναι ο w = 2.
`Ασκηση 2.85 Να δειχθεί ότι
sin5 θ = (sin 5θ − 5 sin 3θ + 10 sin 3θ).

1
16
Λύση
Σύµφωνα µε την (2.27), αν z = eiθ = cos θ + i sin θ ,
eiθ − e−iθ z − z −1
sin θ = = ,
2i 2i
οπότε από το ανάπτυγµα διωνύµου προκύπτει
z − z −1
5
sin5 θ = ( ) = (z 5 − 5z 4 z −1 + 10z 3 z −2 − 10z 2 z −3 + 5zz −4 − z −5 )
1
2i (2i)5
=
1
(z 5 − 5z 3 + 10z − 10z −1 + 5z −3 − z −5 ) (i)
2 i5
5
= [(z 5 − z −5 ) − 5(z 3 − z −3 ) + 10(z − z −1 )] .

1
32i
Από την (2.27) προκύπτει
z − z −1 = 2i sin θ, z 3 − z −3 = 2i sin 3θ και z 5 − z −5 = 2i sin 5θ ,
οπότε η (i) δίνει
sin5 θ = (2i sin 5θ − 5 ⋅ 2i sin 3θ + 10 ⋅ 2i sin 3θ) = (sin 5θ − 5 sin 3θ + 10 sin 3θ).
1 1
32i 16
Κεφάλαιο 3
Πίνακες
`Ασκηση 3.1 Να δειχθεί ότι για τον πίνακα A = [ ], ισχύει

1 1
1 1
α) A2 = 2A ϐ) A10 = 29 A.
Λύση
α) Παρατηρούµε ότι
⎡ 2 2 ⎤
⎢ ⎥
A =A⋅A=⎢
2
⎢
⎥
⎥
⎢ 2 2 ⎥
⎣ ⎦
και
2A = 2 [ ]=[ ]
1 1 2 2
1 1 2 2
οπότε A2 = 2A.
ϐ) Παρατηρούµε ότι
A3 = A2 A = 2A ⋅ A = 2A2 = 2 ⋅ 2A = 22 A
A4 = A3 A = 22 A ⋅ A = 22 A2 = 22 ⋅ 2A = 23 A
Μετά από κάποιες πράξεις
A10 = A9 A = 28 AA = 28 A2 = 28 ⋅ 2A = 29 A.
`Ασκηση 3.2 Να δειχθεί ότι για τον πίνακα

⎡ 1 ⎤
⎢ ⎥
⎢ ⎥
2 3
A=⎢ 1 ⎥,
⎢ ⎥
2 3
⎢ −1 −2 −3 ⎥
⎣ ⎦
ισχύει
A2 = 0.
Λύση
Για τον πίνακα Α ισχύει
19
20 §
⎡ 1 3 ⎤ ⎡ 3 ⎤
⎢ ⎥ ⎢ 1 ⎥
⎢ ⎥ ⎢ ⎥
2 2
⎢ ⎥ ⎢ ⎥
= A⋅A=⎢ 1 3 ⎥⋅⎢ 1 3 ⎥
⎢ ⎥ ⎢ ⎥
A2 2 2
⎢ ⎥ ⎢ ⎥
⎢ −1 −2 −3 ⎥ ⎢ −1 −2 −3 ⎥
⎣ ⎦ ⎣ ⎦
⎡ 1+2−3 2+4−6 3+6−9 ⎤
⎢ ⎥
⎢ ⎥
⎢ ⎥
= ⎢ 1+2−3 2+4−6 3+6−9 ⎥=0
⎢ ⎥
⎢ ⎥
⎢ −1 − 2 + 3 −2 − 4 + 6 −3 − 6 + 9 ⎥
⎣ ⎦
`Ασκηση 3.3 Αν για τον πίνακα A ισχύει A2 = A, να δειχθεί ότι (I − A)2 = I − A, όπου I ο 2 × 2
µοναδιαίος πίνακας.
Λύση
Παρατηρούµε ότι
(I − A)2 = I 2 − IA − AI + A2 = I 2 − A − A + A2
(i)
= I − 2A + A
2 2
όµως A2 = A, οπότε η (i) γίνεται
I 2 − 2A + A = I − A
`Ασκηση 3.4 Αν
A=[ ],
1 2
0 3
να γραφεί ο πίνακας A2 ως γραµµικός συνδυασµός των Α και Ι, όπου I ο 2 × 2 µοναδιαίος
πίνακας, δηλαδή να ϐρεθούν οι πραγµατικοί αριθµοί k, m για τους οποίους ισχύει
A2 = kA + mI . (i)
Λύση
Ισχύει
A2 = [ ]
1 8
0 9
[ ] =k[ ] + m[ ]
1 8 1 2 1 0
0 9 0 3 0 1
k+m
[ ]=[ ]
1 8 2k
0 9 0 3k + m
΄Ετσι, προκύπτει το σύστηµα
k+m = 1
2k = 8
3k + m = 9
από το οποίο προκύπτει
k = 4 και m = −3
οπότε A2 = 4A − 3I .
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3. ΠΙΝΑΚΕΣ 21
`Ασκηση 3.5 Να δειχθεί ότι για τον πίνακα A = [ ] ισχύει (I ο 2 × 2 µοναδιαίος πίνακας)
3 1
−1 2
A2 − 5A + 7I = 0,
Λύση
Για τον πίνακα Α ισχύει
⎡ 8 5 ⎤
⎢ ⎥
A =⎢
2
⎢
⎥
⎥
⎢ −5 3 ⎥
⎣ ⎦
οπότε
A2 − 5A + 7I = 0 ⇔ [ ] − 5[ ] + 7[ ]=0
8 5 3 1 1 0
−5 3 −1 2 0 1
1 −1
`Ασκηση 3.7 Να δειχθεί ότι για τους πίνακες A = [ ] και B = [ ] ισχύει
1 1
2 −1 4 −1
α) AB = −BA ϐ) (A + B)2 = A2 + B 2 .
Λύση
α) Ο πολλαπλασιασµός ΑΒ δίνει
−3 2
AB = [ ]
−2 3
Επίσης, ο πολλαπλασιασµός ΒΑ δίνει
3 −2
BA = [ ]
2 −3
οπότε
AB = −BA
ϐ) (A + B) = A2 + AB + BA + B 2
2
Από το ερώτηµα (α), AB = −BA, οπότε

A2 + AB + BA + B 2 = A2 − BA + BA + B 2 = A2 + B 2
Εποµένως,
(A + B)2 = A2 + B 2
0 −6
A=[ ] και B = [ ],
0 x
3 0 y 0
να ϐρεθούν τα x, y ∈ R ώστε A2 + B 2 = 0 και AB = [ ]

8 0
0 −18
Λύση
−6y
A2 = [ ] και B 2 = [ ]
3x 0 0
0 3x 0 −6y
οπότε, από τη σχέση
−6y
A2 + B 2 = 0 ή [ ]+[ ]=0
3x 0 0
0 3x 0 −6y
προκύπτει,
3x − 6y = 0 ⇔ x = 2y (i)
22 §
Επίσης,
A⋅B =[ ]
xy 0
0 −18
οπότε, από τη σχέση
A⋅B =[ ]
8 0
0 −18
προκύπτει,
xy = 8
η οποία λόγω και της (i) γίνεται
2y 2 = 8 ⇔ y = 2 ή y = −2
οπότε, οι τιµές των x, y ∈ R είναι
(x = 4 και y = 2) ή (x = −4 και y = −2)
`Ασκηση 3.9 Να ϐρεθεί ο πίνακας X αν
A=[ ] και B = [ ] και AXA−1 = B .

2 1 1 0
3 2 0 2
Λύση
Βρίσκουµε αρχικά τον πίνακα A−1 .
2 −1
A−1 = [ ]
−3 2
Πολλαπλασιάζοντας από αριστερά µε A−1 και από δεξιά µε Α
A−1 AXA−1 A = A−1 BA,
οπότε
X = A−1 BA.
Εποµένως,
−2 −2
X=[ ]
6 5

1 −1
[ ]X − X [ ]=[ ] (i)
2 1 1 1
1 2 1 1 1 −1
Ο πίνακας X είναι 2 × 2, οπότε

⎡ x ⎤
⎢ 11 x12 ⎥
X =⎢
⎢
⎥
⎥
⎢ x21 x22 ⎥
⎣ ⎦
και η
⎡ 2 1 ⎤ ⎡ 1 −1 ⎤ ⎡ 1 1 ⎤
⎢ ⎥ ⎢ ⎥ ⎢ ⎥
⎢ ⎥X − X ⎢ ⎥=⎢ ⎥
⎢ ⎥ ⎢ ⎥ ⎢ ⎥
⎢ 1 2 ⎥ ⎢ 1 1 ⎥ ⎢ 1 −1 ⎥
⎣ ⎦ ⎣ ⎦ ⎣ ⎦
γίνεται
⎡ x +x −x ⎤ ⎡ 1 1 ⎤
⎢ 11 12 x12 + x22 + x11 ⎥ ⎢ ⎥
⎢ ⎥=⎢ ⎥
⎢ ⎥ ⎢ ⎥
21
⎢ x11 + x21 − x22 x12 + x22 + x21 ⎥ ⎢ 1 −1 ⎥

⎣ ⎦ ⎣ ⎦
από όπου προκύπτει το σύστηµα
x11 + x21 − x12 =1

x12 + x22 + x11 =1
x11 + x21 − x22 =1
x12 + x22 + x21 = −1
το οποίο γράφεται
AX = B
όπου
⎡ 1 ⎤
⎡ ⎢ ⎥
⎢ 1 −1 1 0 ⎤
⎥
⎡ x11
⎢
⎤
⎥ ⎢ ⎥
⎢ ⎥ ⎢ x ⎥ ⎢ 1 ⎥
⎢ 1 1 0 1 ⎥ ⎢ ⎥ ⎢ ⎥
A=⎢ ⎥ , X = ⎢ 12 ⎥ και B = ⎢
⎢
⎥
⎥
⎢ 1 0 1 −1 ⎥ ⎢ x21 ⎥ ⎢ 1 ⎥
⎢ ⎥ ⎢ ⎥ ⎢ ⎥
⎢ ⎥ ⎢ x22 ⎥ ⎢ ⎥
⎣ 0 1 1 1 ⎦ ⎣ ⎦ ⎢
⎣ −1 ⎥
⎦
η ορίζουσα του πίνακα Α είναι
∣A∣ = 5
οπότε, το σύστηµα έχει λύση
X = A−1 B (i)
⎡ 0, 2 −0, 4 ⎤
⎢ 0, 2 0, 6 ⎥
⎢ −0, 6 0, 2 ⎥
⎢ ⎥
=⎢ ⎥
0, 4 0, 2
A−1
⎢ 0, 2 −0, 4 0, 2 ⎥
όπου
⎢ 0, 6 ⎥
⎢ 0, 2 −0, 6 0, 2 ⎥
⎣ 0, 4 ⎦
⎡ 1 ⎤
⎢ ⎥
⎢ ⎥
⎢ 1 ⎥
B=⎢
⎢
⎥
⎥
⎢ −1 ⎥
και
⎢ ⎥
⎢ −1 ⎥
⎣ ⎦
⎡ 1 ⎤
⎡ ⎤ ⎡ 0, 2 −0, 4 ⎤⎢ ⎥ ⎡ ⎤
⎢ ⎥ ⎢ ⎥⎢ ⎥ ⎢ ⎥
⎥⎢ 1 ⎥
0, 2 0, 6 1, 4
⎢
x11
⎥ ⎢ ⎥ ⎢ ⎥
⎢ ⎥ ⎢ −0, 6 0, 2 ⎥⎢ ⎥=⎢ −0, 2 ⎥
η (i) δίνει ⎢ ⎥=⎢ ⎥⎢ ⎥ ⎢ ⎥
x12 0, 4 0, 2
⎢ ⎥ ⎢ 0, 2 −0, 4 0, 2 ⎥⎢ ⎢ −0, 6 ⎥
⎢ ⎥ ⎢ ⎥⎢ −1 ⎥
⎥ ⎢ ⎥
⎥⎢
x21 0, 6
⎢ ⎥ ⎢ ⎥ ⎢ ⎥
⎣ ⎦ ⎣ 0, 2 −0, 6 0, 2 ⎦⎢
⎢ ⎣ −0, 2 ⎦
−1 ⎥
x22 0, 4
⎣ ⎦
οπότε
x11 = 1, 4, x12 = −0, 2, x21 = −0, 6 και x22 = −0, 2
και
1, 4 −0, 2
X =[ ]
−0, 6 −0, 2
A=[ ]
1 a
0 1
να υπολογιστεί, συναρτήσει των n, a, ο An .
Λύση
24 §
A2 = [ ][ ]
1 a 1 a
0 1 0 1
= [ ]
1 2a
0 1
A3 = A2 A
= [ ][ ]
1 2a 1 a
0 1 0 1
= [ ].
1 3a
0 1
Θα δείξουµε µε επαγωγή ότι
An = [ ]. (i)
1 na
0 1
Για n = 1 η (i) δίνει
A1 = [ ]
1 a
0 1
που ισχύει εξ΄ υποθέσεως.
`Εστω ότι η (i) ισχύει για n = k , δηλαδή ότι
Ak = [ ] (ii)
1 ka
0 1
Θα αποδείξουµε ότι ισχύει για n = k + 1 δηλαδή ότι
1 (k + 1)a
Ak+1 = [ ] (iii)
0 1
Λόγω της (ii)
Ak+1 = Ak A
= [ ][ ]
1 ka 1 a
0 1 0 1
1 a + ka
= [ ]
0 1
1 (k + 1)a
= [ ]
0 1
`Αρα η (iii) ισχύει.
Εποµένως η (i) ισχύει για κάθε ακέραιο n.
`Ασκηση 3.14 Να ϐρεθούν οι πίνακες X και Y αν

X + 3Y = A και X − 2Y = B (i)
⎡ 1 2 7 ⎤ ⎡ 1 −1 2 ⎤
⎢ ⎥ ⎢ ⎥
⎢ ⎥ ⎢ ⎥
A = ⎢ −2 1 3 ⎥ και B = ⎢ 3 1 5 ⎥
⎢ ⎥ ⎢ ⎥
όπου
⎢ −3 0 5 ⎥ ⎢ −1 2 1 ⎥
⎣ ⎦ ⎣ ⎦
Λύση
Αφαιρώντας κατά µέλη τις
X + 3Y = A και X − 2Y = B
προκύπτει
X + 3Y − X + 2Y = A − B ⇔ 5Y = A − B ⇔ Y = (A − B)
1
5
οπότε αντικαθιστώντας τους δεδοµένους πίνακες παίρνουµε
⎡ 1 2 7 ⎤ ⎡ 1 −1 2 ⎤ ⎡ 0.75 1.25 ⎤
1 ⎛⎢
⎢
⎥ ⎢
⎥ ⎢
⎥⎞ ⎢ 0
⎥ ⎢
⎥
⎥
Y = ⎜⎢ −2 1 3 ⎥ − ⎢ 3 1 5 ⎥⎟ = ⎢ −1.25 −0.5 ⎥
5 ⎝⎢ ⎥ ⎢ ⎥⎠ ⎢ ⎥
0
⎢ −3 0 5 ⎥ ⎢ −1 2 1 ⎥ ⎢ −0.5 −0.5 1 ⎥
⎣ ⎦ ⎣ ⎦ ⎣ ⎦
Αντικαθιστώντας στην πρώτη των (i) προκύπτει
⎡ 1 2 7 ⎤ ⎡ 0 0.75 1.25 ⎤ ⎡ −0.25 3.25 ⎤

⎢ ⎥ ⎢ ⎥ ⎢ 1 ⎥
⎢ ⎥ ⎢ ⎥ ⎢ ⎥
X = A − 3Y = ⎢ −2 1 3 ⎥ − 3 ⎢ −1.25 −0.5 ⎥ = ⎢ 1.75 4.5 ⎥
⎢ ⎥ ⎢ ⎥ ⎢ ⎥
0 1
⎢ −3 0 5 ⎥ ⎢ −0.5 −0.5 1 ⎥ ⎢ 2 ⎥
⎣ ⎦ ⎣ ⎦ ⎣ −1.5 1.5 ⎦
`Ασκηση 3.15 Να ϐρεθεί ο πίνακας f (A) αν

⎡ 1 2 ⎤
⎢ ⎥
⎢ ⎥
0
f (x) = x + 3x + 1 και A = ⎢ 2 1 −1 ⎥ .
⎢ ⎥
2
⎢ 3 −1 3 ⎥
⎣ ⎦
Σύµφωνα µε τον Ορισµό 3.15,
f (A) = A2 + 3A + I3 (i)
και σύµφωνα µε τον Ορισµό 3.13

⎡ 7 −2 8 ⎤
⎢ ⎥
⎢ ⎥
2 ⎢ ⎥
A =⎢ 1 2 0 ⎥
⎢ ⎥
⎢ ⎥
⎢ 10 −4 16 ⎥
⎣ ⎦
⎡ 1 0 0 ⎤
⎢ ⎥
⎢ ⎥
⎢ ⎥
οπότε η (i) δίνει (I3 = ⎢ 0 1 0 ⎥ ο 3 × 3 µοναδιαίος )
⎢ ⎥
⎢ ⎥
⎢ 0 0 1 ⎥
⎣ ⎦
⎡ 7 −2 8 ⎤ ⎡ 1 0 2 ⎤ ⎡ ⎤
⎢ ⎥ ⎢ ⎥ ⎢ 1 0 0 ⎥
⎢ ⎥ ⎢ ⎥ ⎢ ⎥
f (A) = ⎢ 1 2 0 ⎥ + 3 ⎢ 2 1 −1 ⎥ + ⎢ 0 1 0 ⎥
⎢ ⎥ ⎢ ⎥ ⎢ ⎥
⎢ 10 −4 16 ⎥ ⎢ 3 −1 3 ⎥ ⎢ 0 0 1 ⎥
⎣ ⎦ ⎣ ⎦ ⎣ ⎦
⎡ 7+3⋅1+1 −2 8+3⋅2 ⎥ ⎤
⎢
⎢ ⎥
= ⎢ 1+3⋅2 2+3⋅1+1 ⎥
⎢ ⎥
3(−1)
⎢ 10 + 3 ⋅ 3 −4 + 3(−1) 16 + 3 ⋅ 3 + 1 ⎥
⎣ ⎦
⎡ 11 −2 14 ⎤
⎢ ⎥
⎢ ⎥
= ⎢ 7 6 −3 ⎥
⎢ ⎥
⎢ 19 −7 26 ⎥
⎣ ⎦
`Ασκηση 3.16 Να εξετασθεί αν είναι αντιστρέψιµος ο πίνακας

⎡ ⎤
⎢ 0 1 1 1 1 ⎥
⎢ ⎥
⎢ ⎥
⎢ ⎥
1 0 1 1 1
A=⎢ ⎥
⎢ ⎥
1 1 0 1 1
⎢ ⎥
⎢ 1 1 1 0 1 ⎥
⎢ ⎥
⎣ 1 1 1 1 0 ⎦
Λύση
Υπολογίζουµε την τιµή της ορίζουσας του πίνακα Α κάνοντας στοιχειώδεις πράξεις.
Αρχικά, αλλάζουµε αµοιβαία την πρώτη µε τη δεύτερη γρααµή, οπότε η ορίζουσα αλλάζει πρόσηµο.
`Ετσι, παίρνουµε
26 §
RRR RRR
RRR 1 0 1 1 1 RRR
RRR RRR
R RR
0 1 1 1 1
∣A∣ = − RRRR RRR
RRR RRR
1 1 0 1 1
RRR 1 1 1 0 1 RRR
RR RR
RR 1 1 1 1 0 RR
Πολλαπλασιάζοντας την πρώτη γραµµή επί -1 και προσθέτοντας τη στη τρίτη, τέταρτη και πέµπτη
γραµµή, η τιµή της ορίζουσας δεν αλλάζει, οπότε
RR 1 RRRR
RRR 1 0 1 1
R
RRR 1 RRRR
RR 0 1 1 1
R
∣A∣ = − RRRR 1 −1 0 0 RRRR
RR R
0
RRR 1 0 −1 0 RRRR
RR R
0
RRR 0 1 0 0 −1 RRRR
Πολλαπλασιάζοντας την δεύτερη γραµµή επί -1 και προσθέτοντας τη στην τρίτη, τέταρτη και πέµπτη
γραµµή, προκύπτει
RR 1 RRRR
RRR 1 0 1 1
R
RRR 1 RRRR
RR 0 1 1 1
R
∣A∣ = − RRRR 0 −2 −1 −1 RRRR
RR R
0
RRR 0 −1 −2 −1 RRRR
RRR R
0
RR 0 0 −1 −1 −2 RRRR
Αλλάζοντας την τρίτη µε την τέταρτη γραµµή, η ορίζουσα αλλάζει πρόσηµο

RRR 1 RRRR
RR 1 0 1 1
R
RRR 1 RRRR
RR 0 1 1 1
R
∣A∣ = RRRR 0 −1 −2 −1 RRRR
RR R
0
RRR 0 −2 −1 −1 RRRR
RRR R
0
RR 0 0 −1 −1 −2 RRRR
Πολλαπλασιάζοντας την τρίτη γραµµή επί -2 και προσθέτοντας την στην τέταρτη, και πολλαπλασιά-
Ϲοντας την τρίτη επί -1 και προσθέτοντας τη στην πέµπτη γραµµή δεν αλλάζει η τιµή της ορίζουσας
RRR 1 RRRR
RRR 1 0 1 1
R
RR
RR 1 RRRR
R
0 1 1 1
∣A∣ = RRRR 0 −1 −2 −1 RRRR
RRR R
0
RRR 1 RRRR
R
0 0 0 3
RR 1 −1 RRRR
RR 0 0 0
Τέλος, πολλαπλασιάζοντας την τέταρτη γραµµή επί −

1
και προσθέτοντας τη στην πέµπτη γραµµή,
3
προκύπτει
RRR RRR
RRR 1 0 1 1 1 RRR
RR RR
RRR 0 1 1 1 1 RRR
∣A∣ = RRRR 0 0 −1 −2 −1 RRR
RRR
RRR RR
RRR 0 0 0 3 1
RRR
RRR RRR
−
4
RR RR
R
0 0 0 0
3
Η ορίζουσα αυτή είναι κάτω τριγωνική, οπότε σύµφωνα µε την Πρόταση 3.1 είναι ίση µε το γινόµενο
των στοιχείων της κύριας διαγωνίου της,
∣A∣ = 1 ⋅ 1 ⋅ (−1) ⋅ 3 (− ) = 4 ≠ 0
4
3
οπότε, σύµφωνα µε την Πρόταση 3.9 ο πίνακας Α είναι αντιστρέψιµος.
`Ασκηση 3.17 α) Αν ο P είναι n × n αντιστρέψιµος πίνακας και

B = P −1 AP , (i)
να δειχθεί ότι
B k = P −1 Ak P, k = 2, 3, ... (ii)
ϐ) Να δειχθεί ότι για τον πίνακα
K=[ ]
1 2
2 1
ισχύει
⎡ 1 ⎤
⎢ ⎥
1
3 0 ⎢ ⎥
K =[ ][ ]⎢ 2 ⎥ (iii)
1 1
0 −1 ⎢ ⎥
2
1 −1 ⎢ 1 ⎥
⎢ − ⎥
1
⎣ 2 2 ⎦
8
και να υπολογιστεί ο πίνακας K .
Λύση
α) Θα δείξουµε την (ii) χρησιµοποιώντας τη µέθοδο της µαθηµατικής επαγωγής.
▸ Για n = 1 η (ii) γίνεται B = P −1 AP και ισχύει λόγω της (i).
▸ Υποθέτουµε ότι ισχύει η (ii) για k = n και ϑα δείξουµε ότι ισχύει για k = n + 1, δηλαδή ότι
B n+1 = P −1 An+1 P . (iv)
Λόγω της (ii), που υποθέτουµε ότι ισχύει, της (i) και της προσεταιριστικής ιδιότητας
B n+1 = BB n
= (P −1 AP )(P −1 An P )
= P −1 A(P P −1 )An P
= P −1 AIAn P
= P −1 AAn P
= P −1 An+1 P
οπότε η (iv) ισχύει.

Εποµένως η (ii) ισχύει για κάθε k = 2, 3, ⋯.
ϐ) Κάνουµε τους πολλαπλασιασµούς πινάκων διαδοχικά στο δεύτερο µέλος της (iii)
⎡ ⎤ ⎡ 3 3 ⎤
⎢ ⎥ ⎡ 1 1 ⎤⎢ ⎥
1 1
0 ⎢ ⎥ ⎢ ⎥⎢ 2 2 ⎥
[ ][ ]⎢ ⎥ = ⎢ ⎥⎢ ⎥
1 1 3
0 −1 ⎢ ⎥ ⎢ ⎥⎢ ⎥
2 2
1 −1 ⎢ ⎥ ⎢ 1 −1 ⎥ ⎢ − 1 1 ⎥
⎢ − ⎥ ⎣ ⎦⎢ ⎥
1 1
⎣ 2 2 ⎦ ⎣ 2 2 ⎦
⎡ 3 1 3 1 ⎤
⎢ − ⎥
⎢ 2 2 2+2 ⎥
⎢
= ⎢ ⎥
⎥
⎢ 3+1 3−1 ⎥
⎢ ⎥
⎣ 2 2 2 2 ⎦
= [ ]
1 2
2 1
= K
Παρατηρούµε ότι ο αντίστροφος του πίνακα [ ] είναι (σύµφωνα µε την πρότ. 3.10)
1 1
1 −1
28 §
⎡ ⎤
⎢ ⎥
1 1
1 −1 −1 ⎢ ⎥
[ ]=⎢
⎢
2 2 ⎥,
⎥
−2 −1 ⎢ ⎥
⎢ − ⎥
1 1 1
⎣ 2 2 ⎦
οπότε
K = P −1 AP ,
⎡ ⎤
όπου
⎢ 1 1 ⎥
⎢ ⎥
⎢ ⎥
P =⎢ ⎥ και P −1 = [ ].
2 2 1 1
⎢ ⎥ −1
⎢ 1
−
1 ⎥ 1
⎢ ⎥
⎣ 2 2 ⎦
`Ετσι, λόγω της (ii) και του (α),
8
K 8 = P −1 [[ ]] P (v)
3 0
0 −1
Σύµφωνα µε την πρότ. 3.7,
8
38
[[ ]] = [ ],
3 0 0
0 −1 0 (−1)8
οπότε η (v) δίνει
38 0
K 8 = P −1 [[ ]] P
0 1
⎡ 1 ⎤
⎢ 1 ⎥
3 0 ⎢ ⎢ 2
⎥
⎥
]⎢ ⎥
8
= [ ][
1 1 2
1 −1 0 1 ⎢ ⎢ 1
⎥
⎥
−
1
⎢ ⎥
⎣ 2 ⎦
⎡ 38 38 ⎤
2
⎢ ⎥
⎢ ⎥
1 ⎢ 2⎢ 2 ⎥
= [
1
] ⎥
−1 ⎢ ⎢ 1
⎥
⎥
⎢ − ⎥
1 1
⎢ ⎥
⎣ 2 2 ⎦
⎡ 1 38 1 ⎤
⎢ 38
+ − ⎥
⎢ ⎥
⎢ 2 2 2 ⎥
= ⎢ ⎥
2
⎢ ⎥
⎢ 1 38 1 ⎥
⎢ 38
− + ⎥
⎢ ⎥
⎣ 2 2 2 2 ⎦
`Ασκηση 3.18 α) Να δειχθεί ότι αν για τον 2 × 2 πίνακα A ισχύει A2 = A, τότε

(I + A)n = I + (2n − 1)A, για κάθε n ∈ N ∗ , (i)
όπου I ο 2 × 2 µοναδιαίος πίνακας.
ϐ) Να υπολογιστεί ο B 6 αν
B=[ ].
2 1
0 1
Λύση
α) Χρησιµοποιούµε την µέθοδο της µαθηµατικής επαγωγής.
Για n = 1 η (i) γίνεται
I + A = I + (21 − 1)A ⇔ I + A = I + A ,
οπότε είναι αληθής.
Υποθέτουµε ότι ισχύει η (i) και ϑα δείξουµε ότι ισχύει για n + 1, δηλαδή ότι
(I + A)n+1 = I + (2n+1 − 1)A. (ii)

Λόγω της (i) και του ότι A2 = A,
(I + A)n+1 = (I + A)n (I + A)
= (I + (2n − 1)A) (I + A)
= I + A + (2n − 1)A + (2n − 1)A2
= I + A + (2n − 1)A + (2n − 1)A
= I + [1 + 2(2n − 1)] A
= I + (2n+1 − 1)) A
οπότε η (ii) ισχύει.
Εποµένως η (i) ισχύει για κάθε n ∈ N ∗ .
ϐ) Ο Β γράφεται
B =I +A ,
όπου
A=[ ],
1 1
0 0
οπότε σύµφωνα µε την (i)
B 6 = (I + A)6
= I + (26 − 1)A
= [ ] + (26 − 1) [ ]
1 0 1 1
0 1 0 0
= [ ]
64 63
0 1
X[ 1 2 ]+Y [ 2 1 ]=[ ]
1 2
−1 3
Λύση
Οι πίνακες X, Y είναι 2 × 1, οπότε
⎡ x1 ⎤ ⎡ y ⎤ ⎡ 1 2 ⎤
⎢ ⎥ ⎢ ⎥ ⎢ ⎥
⎢ ⎥ [1 2] + ⎢ 1 ⎥ [2 1] = ⎢ ⎥
⎢ ⎥ ⎢ ⎥ ⎢ ⎥
⎢ x2 ⎥ ⎢ y2 ⎥ ⎢ −1 3 ⎥
⎣ ⎦ ⎣ ⎦ ⎣ ⎦
⎡ ⎤ ⎡ ⎤ ⎡ ⎤
⎢ x1 2x1 ⎥ ⎢ 2y1 y1 ⎥ ⎢ 1 2 ⎥
⎢ ⎥+⎢ ⎥=⎢ ⎥
⎢ ⎥ ⎢ ⎥ ⎢ ⎥
⎢ x2 2x2 ⎥ ⎢ 2y2 y2 ⎥ ⎢ −1 3 ⎥
⎣ ⎦ ⎣ ⎦ ⎣ ⎦
⎡ x + 2y 2x + y ⎤ ⎡ 1 2 ⎤
⎢ 1 1 ⎥ ⎢ ⎥
⎢ ⎥=⎢ ⎥
⎢ ⎥ ⎢ ⎥
1 1
⎢ x2 + 2y2 2x2 + y2 ⎥ ⎢ −1 3 ⎥
⎣ ⎦ ⎣ ⎦
Εξισώνοντας τα στοιχεία των πινάκων, προκύπτουν τα συστήµατα
x1 + 2y1 = 1
2x1 + y1 = 2
και
x2 + 2y2 = −1
2x2 + y2 = 3
τα οποία δίνουν
30 §
x1 = 1, y1 = 0, x2 = και y2 = −
7 5
3 3
οπότε οι πίνακες X, Y είναι
⎡ 1 ⎤ ⎡ 0 ⎤
⎢ ⎥ ⎢ ⎥
⎢ ⎥ ⎢ ⎥
X = ⎢ 7 ⎥ και Y = ⎢ 5 ⎥
⎢ ⎥ ⎢ − ⎥
⎢ ⎥ ⎢ ⎥
⎣ 3 ⎦ ⎣ 3 ⎦
X +Y =[ ] και X 2 − Y 2 = [ ].
8 3 22 8
6 2 16 6
Θεωρούµε τους 2 × 2 πίνακες X, Y

⎡ x ⎤ ⎡ y ⎤
⎢ 11 x12 ⎥ ⎢ ⎥
X =⎢ ⎥ ⇔ Y = ⎢ 11 12 ⎥
y
⎢ ⎥ ⎢ ⎥
⎢ x21 x22 ⎥ ⎢ y21 y22 ⎥
⎣ ⎦ ⎣ ⎦
και
⎡ x2 + x x x11 x12 + x12 x22 ⎤
⎢ ⎥
X =⎢⎢ ⎥
⎥
2 11 12 21
⎢ x21 x11 + x22 x21 + ⎥

⎣ ⎦
2
x x
21 12 x 22
⎡ y2 + y y ⎤
y11 y12 + y12 y22 ⎥
⎢
Y2 =⎢⎢
⎥
⎥
11 12 21
⎢ y21 y11 + y22 y21 + ⎥

⎣ ⎦
2
y y
21 12 y 22
Από τις σχέσεις
⎡ 8 3 ⎤ ⎡ 22 8 ⎤
⎢ ⎥ 2 ⎢ ⎥
⎢
X +Y =⎢ ⎥ ⎢ ⎥
⎥ και X − Y = ⎢ ⎥
2
⎢ 6 2 ⎥ ⎢ 16 6 ⎥
⎣ ⎦ ⎣ ⎦
προκύπτουν οι εξισώσεις
x11 + y11 = 8 y11 = 8 − x11
x12 + y12 = 3 y12 = 3 − x12
(i)
x21 + y21 = 6 y21 = 6 − x21
και
x22 + y22 = 2 y22 = 2 − x22

και
x211 + x12 x21 − y11
2
− y12 y21 = 22
x11 x12 + x12 x22 − y11 y12 − y12 y22 = 8
(ii)
x21 x11 + x22 x21 − y21 y11 − y22 y21 = 16
x21 x12 + x222 − y21 y12 − y22
2
=6
Μετά από αντικατάσταση των (i) στις (ii) προκύπτουν οι εξισώσεις
3x21 + 6x12 + 16x11 = 104
3x11 + 10x12 + 3x22 = 38
6x11 + 10x21 + 6x22 = 76
3x21 + 6x12 + 4x22 = 28
το παραπάνω σύστηµα γράφεται
AX = B
⎡ 0 ⎤ ⎡ x11 ⎤
όπου
⎢ ⎥ ⎢ ⎥ ⎡ ⎤
⎢ ⎥
6 16 3
⎢ ⎥ ⎢ ⎥
104
⎢ ⎥ ⎢ x ⎥ ⎢ ⎥
⎢ 3 10 0 3 ⎥ ⎢ ⎥ ⎢ ⎥
⎥ και B = ⎢ ⎥
38
A=⎢
⎢
⎥ , X = ⎢ 12
⎥ ⎢ ⎥ ⎢ ⎥
⎢ 6 0 10 16 ⎥ ⎢ x21 ⎥ ⎢ 76 ⎥
⎢ ⎥ ⎢ ⎥ ⎢ ⎥
⎢ ⎥ ⎢ ⎥ ⎢ ⎥
⎢ ⎢ 28 ⎥
⎣ 0 6 3 4 ⎥ ⎦
⎢ x22
⎣
⎥
⎦ ⎣ ⎦
και η ορίζουσα του Α είναι
∣A∣ = −800 ≠ 0
και
∣A1 ∣ = −4000, ∣A2 ∣ = −1600 ∣A3 ∣ = −3200 και ∣A4 ∣ = −800
οπότε σύµφωνα µε την πρόταση 3.14
∣A1 ∣ −4000
x11 = = =5
∣A∣ −800
∣A2 ∣ −1600
x12 = = =2
∣A∣ −800
∣A3 ∣ −3200
x21 = = =3
∣A∣ −800
∣A4 ∣ −800
x22 = = =1
∣A∣ −800
Με αντικατάσταση των x11 , x12 , x21 , x22 στις (i) προκύπτουν
y11 = 3, y12 = 1, y21 = 3, y22 = 1,
οπότε,
X =[ ] Y =[ ]
5 2 3 1
και
3 1 3 1
`Ασκηση 3.21 Να δειχθεί ότι για κάθε τετραγωνικό πίνακα A ισχύει :

α) Ο πίνακας A + AT είναι συµµετρικός και ο A − AT αντισυµµετρικός.
ϐ) Κάθε τετραγωνικός πίνακας A γράφεται ως άθροισµα ενός συµµετρικού και ενός αντι-
συµµετρικού πίνακα.
Λύση
α) `Εχει λάθος στην εκφώνηση του ϐιβλίου.
Ο ανάστροφος του πίνακα A + AT είναι
(A + AT ) = AT + (AT ) = AT + A,
T T
οπότε ο πίνακας A + AT είναι συµµετρικός.
(A − AT ) = AT − (AT ) = AT − A = − (A − AT ),
T T
οπότε ο πίνακας A − AT είναι αντισυµµετρικός.

ϐ) Είναι ϕανερό ότι για κάθε πίνακα A ισχύει
(A + AT ) + (A − AT ) = A + AT + A − AT = A,
1 1 1 1 1 1
2 2 2 2 2 2
όπου, σύµφωνα µε το (α), πίνακας A + AT είναι συµµετρικός και ο A − AT αντισυµµετρικός, οπότε
κάθε τετραγωνικός πίνακας A γράφεται ως άθροισµα ενός συµµετρικού και ενός αντισυµµετρικού
πίνακα.
0 −a
A=[ ]
a 0
α) Να δειχθεί ότι
A4 = βI ,
όπου I ο 2 × 2 µοναδιαίος πίνακας και β σταθερά.
ϐ) Να υπολογιστεί, συναρτήσει των n, a, ο An , n ∈ N .
32 §
Λύση
0 −a 0 −a −a2
A2 = [ ][ ]=[ 2 ] = −a [ ] = −a2 I
0 2 1 0
a 0 a 0 0 −a 0 1
όπου I ο 2 × 2 µοναδιαίος πίνακας, οπότε
A4 = (A2 ) = (−a2 I) = a4 I 2 = a4 I = βI , όπου β σταθερά.

2 2
ϐ) Αν ο n είναι άρτιος, n = 2k , οπότε
An = A2k = (A2 ) = (−a2 I) = (−1)k a2k I k = (−1)k a2k I ,

k k
οπότε
An = (−1) 2 an I,
n
n άρτιος.
Αν ο n είναι περιττός, n = 2k + 1, οπότε
An = A2k+1 = (A2 ) A = (−a2 I) A = (−1)k a2k I k A = (−1)k a2k A,

k k
οπότε
An = (−1)
n−1
2 an−1 A, n περιττός.
⎡ 1 −2 −6 ⎤
⎢ ⎥
⎢ ⎥
A = ⎢ −3 9 ⎥,
⎢ ⎥
2
⎢ 2 0 −3 ⎥
⎣ ⎦
An+2 = An , για κάθε n ∈ N ∗ . (i)
Λύση
α) Χρησιµοποιούµε την µέθοδο της µαθηµατικής επαγωγής.
⎡ 1 −2 −6 ⎤ ⎡ 1 −2 −6 ⎤
⎢ ⎥⎢ ⎥
⎢ ⎥⎢ ⎥
= ⎢ −3 9 ⎥ ⎢ −3 9 ⎥
⎢ ⎥⎢ ⎥
2
A 2 2
⎢ 2 0 −3 ⎥ ⎢ 0 −3 ⎥
⎣ ⎦⎣ 2 ⎦
⎡ −5 −6 −6 ⎤
⎢ ⎥
⎢ ⎥
= ⎢ 9 10 9 ⎥
⎢ ⎥
⎢ −4 −4 −3 ⎥
⎣ ⎦
οπότε
A3 = A2 A
⎡ −5 −6 −6 ⎤ ⎡ 1 −2 −6 ⎤
⎢ ⎥⎢ ⎥
⎢ ⎥⎢ ⎥
= ⎢ 9 10 9 ⎥ ⎢ −3 9 ⎥
⎢ ⎥⎢ ⎥
2
⎢ −4 −4 −3 ⎥ ⎢ 2 0 −3 ⎥
⎣ ⎦⎣ ⎦
⎡ 1 −2 −6 ⎤
⎢ ⎥
⎢ ⎥
= ⎢ −3 9 ⎥
⎢ ⎥
2
⎢ 2 0 −3 ⎥
⎣ ⎦
= A
Εποµένως η (i) ισχύει για n = 1.
Υποθέτουµε ότι ισχύει η (i) και ϑα δείξουµε ότι ισχύει η
A(n+1)+2 = An+1 .
ή An+3 = An+1 . (ii)
Λόγω της (i),
An+3 = An+2 A
= An A
= An+1 ,
`Αρα, η (i) ισχύει για κάθε n ∈ N ∗ .
`Ασκηση 3.24 Να ϐρεθεί ο ϐαθµός των παρακάτω πινάκων

⎡ 2 0 1 −2 ⎤ ⎡ 1 1 −1 ⎤ ⎡ −4 1 −6 ⎤
⎢ ⎥ ⎢ ⎥ ⎢ ⎥
⎢ ⎥ ⎢ ⎥ ⎢ ⎥
a) A = ⎢ 2 3 ⎥ β) A = ⎢ 1 −1 1 ⎥ γ) A = ⎢ 1 2 −5 ⎥
⎢ ⎥ ⎢ ⎥ ⎢ ⎥
1 0
⎢ 1 −1 2 0 ⎥ ⎢ 2 −1 1 ⎥ ⎢ 6 3 −4 ⎥
⎣ ⎦ ⎣ ⎦ ⎣ ⎦
⎡ 1 −2 ⎤ ⎡ 1 −2 1 ⎤
⎢ 1 ⎥ ⎡ 1 1 −1 0 ⎤ ⎢ ⎥
⎢ 1 ⎥ ⎢ ⎥ ⎢ 0 −1 ⎥
⎢ ⎥ ⎢ ⎥ ⎢ ⎥
δ) A = ⎢ ⎥ ǫ) A = ⎢ 1 −1 1 0 ⎥ στ ) A = ⎢ ⎥
2 1 1
⎢ 2 −1 ⎥ ⎢ ⎥ ⎢ 5 ⎥
⎢ 3 ⎥ ⎢ 2 −1 1 0 ⎥ ⎢ 1 1 ⎥
⎢ 2 ⎥ ⎣ ⎦ ⎢ 2 −1 −1 ⎥
⎣ 4 2 ⎦ ⎣ ⎦
⎡ 1 −2 1 ⎤ ⎡ 2 −1 −1 ⎤
⎢ ⎥ ⎢ ⎥
⎢ ⎥ ⎢ ⎥
ζ) A = ⎢ 2 −1 −1 ⎥ η) A = ⎢ 4 −5 1 ⎥
⎢ ⎥ ⎢ ⎥
⎢ 5 ⎥ ⎢ 1 −2 1 ⎥
⎣ 1 1 ⎦ ⎣ ⎦
α) Η µεγαλύτερη διάσταση ορίζουσα του πίνακα είναι 3 και µια 3 × 3 ορίζουσα της είναι η
RR 2 0 1 RR
RRR RRR RRR 1 0 RRR RRR 2 1 RRR
RRR RRR
∣A∣ = RR 2 1 0 RR = 2 RRRR
R R RRR + RRR RRR = 1 ≠ 0
RRR RRR RRR −1 2 RRRR RRRR 1 −1 RRRR
RR 1 −1 2 RR R R R R
RR RR
οπότε rank(A) = 3.
ϐ) Η ορίζουσα του τετραγωνικού αυτού πίνακα είναι
RR −1 1 RR RR 1 1 RR RR 1 −1 RR
R RRR RRR RRR RRR RRR
∣A∣ = RRRRR RRR − RRR RRR − RRR R=0
RR −1 1 RR RR 2 1 RR RR 2 −1 RRRR
R R R R R R
Επίσης, υπάρχει 2 × 2 υποπίνακας µε µη µηδενική ορίζουσα, την
RRR 1 1 RRR
RRR RRR = −1 − 1 = −2 ≠ 0
RR R
RRR 1 −1 RRRR
οπότε
rank(A) = 2
γ) Η ορίζουσα του τετραγωνικού πίνακα είναι
RR 2 −5 RR RR 1 −5 RR RR 1 2 RR
R RRR R RRR R RRR
∣A∣ = −4 RRRRR RRR − 1 RRRRR RRR − 6 RRRRR R=0
RR 3 −4 RR RR 6 −4 RR RR 6 3 RRRR
R R R R R R
και µία 2 × 2 ορίζουσα είναι µη µηδενική
RRR −4 1 RRR
RRR RRR = −9 ≠ 0
RR R
RRR 1 2 RRRR
δ) Η µεγαλύτερη διάσταση ορίζουσας είναι 3, όµως όλοι οι 3 × 3 υποπίνακες του Α έχουν ορίζουσα
µηδέν. Επίσης, υπάρχει 2 × 2 υποπίνακας µε ορίζουσα µη µηδενική.
RR 1 1 RR
RRR RRR
RRR RR = −1 ≠ 0
RRR 2 1 RRRR
34 §
ε) Η µεγαλύτερη διάσταση ορίζουσας είναι 3, όµως όλοι οι 3 × 3 υποπίνακες του Α έχουν ορίζουσα
µηδέν. Επίσης, υπάρχει 2 × 2 υποπίνακας µε ορίζουσα µη µηδενική.
∣ ∣ = −2 ≠ 0
1 1
1 −1
στ) Η µεγαλύτερη διάσταση ορίζουσας είναι 3 και µια 3 × 3 ορίζουσα της είναι η
RR 1 −2 1 RR
RRR RRR RRR 0 −1 RRR RRR 1 −1 RRR RRR 1 0 RRR
RRR RRR R R
R
∣A∣ = RR 1 0 −1 RR = 1 RR R R R + 2 RRRR
R RRR + RRR RRR = 14 ≠ 0
RRR RRR RRR 1 5 RRRR RRR 1 5 RRRR RRRR 1 1 RRRR
RR 1 1 R R R R R R
RR 5 RRRR
οπότε rank(A) = 3
Ϲ) Η ορίζουσα του τετραγωνικού πίνακα είναι
RRR 1 −2 1 RRR
RRR RRR RR −1 −1 RR RR 2 −1 RR RR 2 −1 RR
RR R RR RRR RR RRR RRR RRR
∣A∣ = RRR 2 −1 −1 RRRR = RRRR RRR + 2 RRRR RRR + RRR R = 21 ≠ 0
RRR RRR RR 1 RR RR 1 5 RR RR 1 1 RRRR
RRR 1 1 5 RRRR R R R R R R
5
R
η) Η 3 × 3 ορίζουσα του τετραγωνικού πίνακα είναι ∣A∣ = 0, όµως υπάρχει 2 × 2 ορίζουσα η
RRR 2 −1 RRR
RR RR
RRR RR = −10 + 4 = −6 ≠ 0
RRR 4 −5 RRRR
`Ασκηση 3.25 α) Για τον πίνακα

⎡ a β γ δ ⎤
⎢ ⎥
⎢ −β a −δ γ ⎥
⎢ ⎥
A=⎢ ⎥
⎢ −γ −β ⎥
⎢ δ a ⎥
⎢ −δ −γ β ⎥
⎣ a ⎦
AAT = kI
όπου Ι ο 4 × 4 µοναδιαίος πίνακας και k σταθερά.
ϐ) Να υπολογιστεί η ορίζουσα του Α, συναρτήσει των a, β, γ, δ .
Λύση
α) Κάνοντας τον πολλαπλασιασµό
⎡ a β γ δ ⎤ ⎡ ⎤
⎢ ⎥ ⎢ a −β −γ −δ ⎥
⎢ −β a −δ ⎥ ⎢ δ −γ ⎥
⎢ γ ⎥⎢ β ⎥
= ⎢ ⎥⎢ ⎥
a
⎢ −γ ⎥ ⎢
a −β ⎥ ⎢ γ −δ a β ⎥
AAT
⎢ δ ⎥
⎢ −δ −γ β a ⎥ ⎢ γ −β a ⎥
⎣ ⎦⎣ δ ⎦
⎡ a2 + β 2 + γ 2 + δ2 ⎤
⎢ 0 0 0 ⎥
⎢ a2 + β 2 + γ 2 + δ2 ⎥
⎢ ⎥
= ⎢ ⎥
0 0 0
⎢ a2 + β 2 + γ 2 + δ2 ⎥
⎢ 0 0 0 ⎥
⎢ + + γ 2 + δ2 ⎥
⎣ ⎦
2 2
0 0 0 a β
⎡ ⎤
⎢ 1 0 0 0 ⎥
⎢ ⎥
2 ⎢ ⎥
= (a + β + γ + δ ) ⎢ ⎥
0 1 0 0
⎢ ⎥
2 2 2
⎢ 0 0 1 0 ⎥
⎢ ⎥
⎣ 0 0 0 1 ⎦
= (a2 + β 2 + γ 2 + δ2 )I
οπότε
k = a2 + β 2 + γ 2 + δ2 .
ϐ) Λόγω του (α)
∣AAT ∣ = ∣kI∣
ή ∣A∣∣AT ∣ = k∣I∣
ή ∣A∣∣A∣ = k ⋅ 1
ή ∣A∣2 = k
√
ή ∣A∣ = k
√
ή ∣A∣ = a2 + β 2 + γ 2 + δ2 .
`Ασκηση 3.26 Να ϐρεθούν (αν υπάρχουν) οι αντίστροφοι των παρακάτω πινάκων :

⎡ 2 0 ⎤ ⎡ 1 2 3 ⎤
−2 ⎢ ⎥ ⎢ ⎥
⎢ ⎥ ⎢ ⎥
1
a) [ ] β) ⎢ 0 1 ⎥ γ) ⎢ 2 4 5 ⎥
1
0 −1 ⎢ ⎥ ⎢ ⎥
2
⎢ 0 1 ⎥ ⎢ 3 5 6 ⎥
⎣ 0 ⎦ ⎣ ⎦
⎡ 2 −1 3 ⎤
⎡ 1 0 −1 ⎤ ⎢ 1 ⎥ ⎡ 3 −2 0 ⎤
⎢ ⎥ ⎢ −1 1 4 ⎥ ⎢ ⎥
⎢ ⎥ ⎢ ⎥ ⎢ ⎥
δ) ⎢ 0 0 ⎥ ǫ) ⎢ ⎥ στ ) ⎢ 1 −1 −1 ⎥
0
⎢ ⎥ ⎢ ⎥ ⎢ ⎥
1
⎢ 1 −1 0 ⎥ ⎢ 3 2 1 2 ⎥ ⎢ 1 1 ⎥
⎣ ⎦ ⎢ −10 ⎥
−1 −3 10 ⎦ ⎣ 0 ⎦
⎣
α) Η ορίζουσα του Α υπολογίζεται ότι είναι ∣A∣ = 2 ≠ 0, οπότε ο αντίστροφος του είναι (ϐλ. Πρόταση
3.10)
⎡ −1 −1 ⎤ ⎡ 1 ⎤
1⎢ ⎥ ⎢ − − ⎥
1
= ⎢ ⎥=⎢ 2 ⎥
2 ⎢ 0 −2 ⎥
⎢ ⎢ ⎥
−1
⎥ ⎢ 0 ⎥
A 2
⎣ ⎦ ⎣ −1 ⎦
ϐ) Η ορίζουσα του Α είναι
RR 1 2 RR
R RRR
∣A∣ = 2 RRRRR R = −4
RR 1 0 RRRR
R R
Οι ορίζουσες των 2 × 2 υποπινάκων είναι
RR 1 2 RRRR RR 0 2 RRRR RR 0 1 RRRR
RR RR RR
∣A11 ∣ = RRRR RR = −2
R ∣A12 ∣ = RRRR RR = 0
R ∣A13 ∣ = RRRR RR = 0
R
RRR 1 0 RRRR RRR 0 0 RRRR RRR 0 1 RRRR
∣A21 ∣ = RRRR RRR = −1 ∣A22 ∣ = RRRR RRR = 0 ∣A23 ∣ = RRRR RRR = 2
R R R
36 §
RRR 0 1 RRR RRR 2 1 RRR RRR 2 0 RRR
∣A31 ∣ = RRRR RRR = −1 ∣A32 ∣ = RRRR RRR = 4 ∣A33 ∣ = RRRR RRR = 2
R R R R R R
οπότε
⎡ 1 ⎤
⎡ A11 −A21 A31 ⎤ ⎡ −2 1 −1 ⎤ ⎢ − ⎥
1 1
⎢ ⎥ ⎢ ⎥ ⎢ 2 ⎥
1 ⎢⎢
⎥
⎥ 1⎢⎢
⎥ ⎢
⎥ ⎢
⎥
⎥
4 4
A−1 = ⎢ −A12 A22 −A32 ⎥=− ⎢ 0 0 −4 ⎥ = ⎢ 0 ⎥
∣A∣ ⎢ ⎥ ⎢ ⎥ ⎢ ⎥
0 1
⎢ ⎥ 4 ⎢ ⎥ ⎢ 1 ⎥
⎢ A13 −A23 A33 ⎥ ⎢ 0 −2 2 ⎥ ⎢ 0 − ⎥
⎣ ⎦ ⎣ ⎦ ⎢ ⎥
1
⎣ 2 2 ⎦
γ) Η ορίζουσα του Α είναι ∣A∣ = −1 και οι ορίζουσες των 2 × 2 υποπινάκων είναι
RRR 4 5 RRRR RR 2 5 RRRR RR 2 4 RRRR
∣A11 ∣ = RRRR RR = 1 ∣A12 ∣ = RRRR RR = −3 ∣A13 ∣ = RRRR RR = −2
RRR 5 R RRR R RRR R
R 6 RRRR RR 3 6 RRRR RR 3 5 RRRR
∣A21 ∣ = RRRR RRR = −3 ∣A22 ∣ = RRRR RRR = −3 ∣A23 ∣ = RRRR RRR = −1
RRR 5 6 RRRR RRRR 3 6 RRRR RRRR 3 5 RRRR
R
RR 1 2 RRRR RR 1 3 RRRR RR 1 2 RRRR
RR RRR = 0 ∣A32 ∣ = RRRRR RRR = −1 ∣A33 ∣ = RRRRR
∣A31 ∣ = RRRR RRR = 0
RRR 2 4 RRRR RR 2
RR 5 RRRR RR 2
RR 4 RRRR
οπότε
⎡ A11 −A21 A31 ⎤ ⎡ 1 3 0 ⎤ ⎡ −1 −3 0 ⎤
⎢ ⎥ ⎢ ⎥ ⎢ ⎥
1 ⎢⎢
⎥
⎥
⎢
⎢
⎥ ⎢
⎥ ⎢
⎥
⎥
A =
−1
⎢ −A12 A22 −A32 ⎥ = −1 ⎢ 3 −3 1 ⎥ = ⎢ −3 3 −1 ⎥
∣A∣ ⎢
⎢
⎥
⎥
⎢
⎢
⎥ ⎢
⎥ ⎢
⎥
⎥
⎢ A13 −A23 A33 ⎥ ⎢ 2 1 0 ⎥ ⎢ −2 −1 0 ⎥
⎣ ⎦ ⎣ ⎦ ⎣ ⎦
δ) Η ορίζουσα του Α είναι ∣A∣ = 1 και οι ορίζουσες των 2 × 2 υποπινάκων είναι
∣A11 ∣ = ∣ ∣ = 0 ∣A12 ∣ = ∣ ∣ = 0 ∣A13 ∣ = ∣ ∣ = −1

1 0 0 0 0 1
−1 0 1 0 1 −1
0 −1 1 −1
∣A21 ∣ = ∣ ∣ = −1 ∣A22 ∣ = ∣ ∣ = 1 ∣A23 ∣ = ∣ ∣ = −1
1 0
−1 0 1 0 1 −1
0 −1 1 −1
∣A31 ∣ = ∣ ∣ = 1 ∣A32 ∣ = ∣ ∣ = 0 ∣A33 ∣ = ∣ ∣=1
1 0
1 0 0 0 0 1
οπότε
⎡ A11 −A21 A31 ⎤ ⎡ 1 3 0 ⎤
⎢ ⎥ ⎢ ⎥ ⎡ ⎤
⎢ ⎥ ⎢ ⎥ 1⎢ 0 1 1 ⎥
⎢ ⎥ ⎢ ⎥ ⎢ ⎥
A = ⎢ −A12 A22 −A32 ⎥ = −1 ⎢ 3 −3 1 ⎥ = ⎢ 0 1 0 ⎥
−1 1
∣A∣ ⎢
⎢
⎥
⎥
⎢
⎢
⎥ 1⎢
⎥
⎥
⎢ −1 1 1 ⎥
⎢ A13 −A23 A33 ⎥ ⎢ 2 1 0 ⎥ ⎣ ⎦
⎣ ⎦ ⎣ ⎦
ε) Η ορίζουσα του Α είναι ∣A∣ = −138, οπότε ο αντίστροφος είναι
⎡ −58 −39 50 23 ⎤ ⎡ 0, 28 −0, 36 −0, 17 ⎤

⎢ ⎥ ⎢ 0, 42 ⎥
1 ⎢⎢ 69 −92 −23 ⎥ ⎢
⎥
⎢ −0, 33 −0, 5 0, 67 ⎥
⎥
A =− ⎢ ⎥=⎢ ⎥
−1 46 0, 17
138 ⎢
⎢ 118 27 −116 −23 ⎥ ⎢
⎥ ⎢ −0, 86 −0, 2 0, 84 0, 17 ⎥
⎥
⎢ −18 −24 0 ⎥ ⎢ 0, 17 −0, 04 ⎥
⎣ 6 ⎦ ⎣ 0, 13 0 ⎦
στ) `Οµοια (∣A∣ = 1), προκύπτει ότι ο αντίστροφος του πίνακα Α είναι
⎡ −1 2 2 ⎤
⎢ ⎥
⎢ ⎥
−1
= ⎢ −2 3 3 ⎥
⎢ ⎥
A
⎢ 1 −2 −1 ⎥
⎣ ⎦

⎡ ⎤ ⎡ 1 1 1 ⎤
⎢ 1 1 0 1 ⎥ ⎢ 0 ⎥
⎢ ⎥ ⎢ 0 1 1 −1 ⎥
⎢ ⎥ ⎢ ⎥
a) A = ⎢ ⎥ β) B = ⎢ ⎥
2 1 1 0
⎢ 1 −1 0 ⎥ ⎢ −1 0 1 −2 ⎥
⎢ 0 ⎥ ⎢ ⎥
⎢ ⎥ ⎢ 1 2 0 ⎥
⎣ 0 1 0 0 ⎦ ⎣ 1 ⎦
⎡ 2 −1 1 −1 ⎤ ⎡ 2 5 ⎤
⎢ ⎥ ⎢ 2 1 ⎥
⎢ 0 −1 ⎥ ⎢ 0 1 −1 0 ⎥
⎢ 1 ⎥ ⎢ ⎥
γ) Γ = ⎢ ⎥ δ) ∆ = ⎢ ⎥
1
⎢ 5 −2 1 −1 ⎥ ⎢ 1 3 ⎥
⎢ ⎥ ⎢ 0 2 ⎥
⎢ 1 −1 2 −2 ⎥ ⎢ −1 0 −1 ⎥
⎣ ⎦ ⎣ 0 ⎦
⎡ 2 5 −5 ⎤
⎢ 7 ⎥
⎢ 1 0 ⎥
⎢ ⎥
ǫ) E = ⎢ ⎥
1 0
⎢ 0 3 −3 ⎥
⎢ 3 ⎥
⎢ −1 −1 0 ⎥
⎣ 0 ⎦
Λύση
α) Υπολογίζουµε την ορίζουσα του πίνακα Α αναπτύσσοντάς την ως προς τα στοιχεία της τελευταίας
στήλης της.
RR RR
RRR 1 1 0 1 RRR RRR 2 1 1 RRRR
RRR RRR R
∣A∣ = RRRR
2 1 1 0 RRR = −1 RRRR 1 −1 0 RRRR = − ∣ 1 −1 ∣ = −1 ≠ 0,
RRR 1 −1 0 RRR RRR RR
RR RRR 0 1 0 RRRR
0 0 1
RRR RRR
R 0 1 0 0
οπότε
rank(A) = 4.
ϐ) Ο ϐαθµός του πίνακα Β είναι 2, διότι ∣B∣ = 0, δεν υπάρχει 3 × 3 υποπίνακας του Β µε µη
µηδενική ορίζουσα και
∣ ∣ = 1 ≠ 0.
1 1
0 1
γ) Ο ϐαθµός του πίνακα Γ είναι 2, διότι ∣Γ∣ = 0, οι ορίζουσες όλων των 3 × 3 υποπινάκων του Γ είναι
µηδέν και υπάρχει µη µηδενική ορίζουσα 2 × 2, π.χ η
2 −1
∣ ∣=1≠0
1 0
δ) Αναπτύσσοντας την ορίζουσα του πίνακα ∆ προκύπτει ότι είναι µηδέν. Επίσης υπάρχει µη
µηδενική ορίζουσα 3 × 3 του ∆, οπότε
rank(∆) = 3.
ε) Ο ϐαθµός του πίνακα E είναι 2, διότι ∣E∣ = 0, οι ορίζουσες όλων των 3 × 3 υποπινάκων του E
είναι µηδέν και υπάρχει µη µηδενική ορίζουσα 2 × 2, π.χ η
[ ] = −5 ≠ 0.
7 5
1 0
38 §
`Ασκηση 3.28 Για τον n × n πίνακα

⎡ 1 1 ... 1 ⎤
⎢ ⎥
⎢ 1 1 ... 1 ⎥
⎢ ⎥
A=⎢ ⎥
⎢ ⋮ ⋮ ⋮ ⋮ ⎥
⎢ ⎥
⎢ 1 ... ... 1 ⎥
⎣ ⎦
να δειχθεί ότι :
α) A2 = nA.
ϐ) (I − A) (I − A) = I + A, n ≥ 2.
1
n−1
γ) Να δειχθεί ότι ο πίνακας B = I − A είναι αντιστρέψιµος και να ϐρεθεί ο αντίστροφός του
συναρτήσει του n.
Λύση
α)
⎡ 1 1 ... 1 ⎤ ⎡ ⎤
⎢ ⎥ ⎢ 1 1 ... 1 ⎥
⎢ 1 1 ... 1 ⎥ ⎢ 1 1 ... 1 ⎥
⎥ ⎢
⎢ ⎥
= ⎢ ⎥⎢ ⎥
⎢ ⋮ ⋮ ⎥ ⎢
⋮ ⋮ ⎥⎢ ⋮ ⋮ ⋮ ⋮ ⎥
A2
⎢ ⎥
⎢ 1 ... ... 1 ⎥ ⎢ ⎥
⎣ ⎦ ⎣ 1 ... ... 1 ⎦
⎡ n n ... n ⎤
⎢ ⎥
⎢ n n ... n ⎥
⎢ ⎥
= ⎢ ⎥
⎢ ⋮ ⋮ ⋮ ⋮ ⎥
⎢ ⎥
⎢ n ... ... n ⎥
⎣ ⎦
= nA
(I − A) (I − A) = I − A−A+
1 1 1
A2
n−1 n−1 n−1
= I− A+
1 1
n−1 n−1
nA
= I +( − )A
n 1
n−1 n−1
= I +A
γ) Από το (ϐ) προκύπτει ότι
(I − A) (I − A) (I + A)−1 = (I + A)(I + A)−1 ⇔ (I − A) [(I − A) (I + A)−1 ] = I .

1 1
n−1 n−1
Επίσης
[(I − A) (I + A)−1 ] (I − A) = I .
1
n−1
`Αρα ο B = I − A είναι αντιστρέψιµος και ο αντίστροφος του είναι ο πίνακας
[(I − A) (I + A)−1 ].
1
n−1
`Ασκηση 3.29 α) Να γραφεί ο πίνακας

⎡ ⎤
⎢ 0 1 1 1 1 ⎥
⎢ ⎥
⎢ ⎥
⎢ ⎥
1 0 1 1 1
A=⎢ ⎥
⎢ ⎥
1 1 0 1 1
⎢ ⎥
⎢ 1 1 1 0 1 ⎥
⎢ ⎥
⎣ 1 1 1 1 0 ⎦
στη µορφή A = B − I , όπου I ο n × n µοναδιαίος πίνακας, και να δειχθεί ότι
B 2 = 5B .
ϐ) Να δειχθεί ότι ο Α είναι αντιστρέψιµος και να ϐρεθεί ο αντίστροφός του.
Λύση
α) Επειδή A = B − I ,
B = A+I
⎡ ⎤ ⎡ ⎤
⎢ 0 1 1 1 1 ⎥ ⎢ 1 0 0 0 0 ⎥
⎢ ⎥ ⎢ ⎥
⎢ ⎥ ⎢ ⎥
⎢ ⎥ ⎢ ⎥
1 0 1 1 1 0 1 0 0 0
= ⎢ ⎥+⎢ ⎥
⎢ ⎥ ⎢ ⎥
1 1 0 1 1 0 0 1 0 0
⎢ ⎥ ⎢ ⎥
⎢ 1 1 1 0 1 ⎥ ⎢ 0 0 0 1 0 ⎥
⎢ ⎥ ⎢ ⎥
⎣ 1 1 1 1 0 ⎦ ⎣ 0 0 0 0 1 ⎦
⎡ ⎤
⎢ 1 1 1 1 1 ⎥
⎢ ⎥
⎢ ⎥
⎢ ⎥
1 1 1 1 1
= ⎢ ⎥
⎢ ⎥
1 1 1 1 1
⎢ ⎥
⎢ 1 1 1 1 1 ⎥
⎢ ⎥
⎣ 1 1 1 1 1 ⎦
οπότε
⎡ 1 ⎤⎡ ⎤
⎢ 1 1 1 1 ⎥⎢ 1 1 1 1 1 ⎥
⎢ 1 ⎥⎢ ⎥
⎢ ⎥⎢ ⎥
⎢ ⎥⎢ ⎥
1 1 1 1 1 1 1 1 1
= ⎢ 1 ⎥⎢ ⎥
⎢ ⎥⎢ ⎥
B2 1 1 1 1 1 1 1 1 1
⎢ 1 ⎥⎢ ⎥
⎢ 1 1 1 1 ⎥⎢ 1 1 1 1 1 ⎥
⎢ 1 ⎥⎢ ⎥
⎣ 1 1 1 1 ⎦⎣ 1 1 1 1 1 ⎦
⎡ 5 ⎤
⎢ 5 5 5 5 ⎥
⎢ 5 ⎥
⎢ ⎥
⎢ ⎥
5 5 5 5
= ⎢ 5 ⎥
⎢ ⎥
5 5 5 5
⎢ 5 ⎥
⎢ 5 5 5 5 ⎥
⎢ 5 ⎥
⎣ 5 5 5 5 ⎦
= 5B
B 2 = 5B ⇔ (A + I)2 = 5(A + I)
⇔ A2 + 2A + I = 5A + 5I
⇔ A2 − 3A = −I + 5I
⇔ A(A − 3I) = 4I
⇔ A [ (A − 3I)] = I
1
4
Επίσης,
B 2 = 5B ⇔ [ (A − 3I)] A = I .
1
4
`Αρα ο Α είναι αντιστρέψιµος και ο αντίστροφος του είναι ο
40 §
A−1 = (A − 3I)
1
4
⎡ −3 ⎤
⎢ 1 1 1 1 ⎥
⎢ 1 −3 ⎥
1⎢
⎢
⎥
⎥
1 1 1
= ⎢ 1 1 −3 ⎥
4⎢ ⎥
1 1
⎢ 1 1 −3 ⎥
⎢ 1 1 ⎥
⎢ 1 1 −3 ⎥
⎣ 1 1 ⎦
⎡ −1 2 −2 ⎤
⎢ ⎥
⎢ ⎥
A = ⎢ 4 −3 4 ⎥
⎢ ⎥
⎢ 4 −4 5 ⎥
⎣ ⎦
α) Να δειχθεί ότι Α είναι αντιστρέψιµος και ταυτίζεται µε τον αντίστροφό του.
ϐ) Να υπολογιστεί ο An , n ∈ N .
Λύση
α) Η ορίζουσα του Α είναι
RRR −1 2 −2 RRRR
RR R
R
A = RRR 4 −3 4 RRRR = −1 ≠ 0
RRR R
RR 4 −4 5 RRRR
οπότε ο Α είναι αντιστρέψιµος.

Εφαρµόζοντας τη µέθοδο της παρατ. 3.3 προκύπτει ότι αντίστροφος του Α είναι
A−1 =
1
∣A∣
adj(A)
⎡ 1 −2 2 ⎤
1 ⎢⎢
⎥
⎥
= ⎢ −4 3 −4 ⎥
−1 ⎢⎢ −4
⎥
⎣ 4 −5 ⎥ ⎦
⎡ −1 2 −2 ⎤
⎢ ⎥
⎢ ⎥
= ⎢ 4 −3 4 ⎥
⎢ ⎥
⎢ 4 −4 5 ⎥
⎣ ⎦
= A
ϐ) Λόγω και του (α)
A2 = AA = AA−1 = I ,
όπου I ο 3 × 3 µοναδιαίος πίνακας. `Ετσι
▸ Αν ο n είναι άρτιος, n = 2k, k ∈ N , οπότε, λόγω και του (α)
An = A2k = (A2 )k = I k = I .
▸ Αν ο n είναι περιττός, n = 2k + 1, k ∈ N , οπότε
An = A2k+1 = (A2 )k A = I k A = IA = A.
`Ασκηση 3.31 Αν τα στοιχεία της κύριας διαγωνίου ενός n × n πίνακα Α είναι µηδέν και
όλα τα άλλα 1 (aij = 0, αν i = j και aij = 1, αν i ≠ j ):
α) Να δειχθεί ότι ο Α είναι αντιστρέψιµος.
ϐ) Να δειχθεί ότι
2−n
A−1 = I+
1
n−1 n−1
A,
όπου I ο n × n µοναδιαίος πίνακας.
Λύση
Στην λύση της άσκ. 3.28α δείχνουµε ότι αν
(A + I)2 = n(A + I),
οπότε
A2 + I 2 + 2IA = nA + nI
ή A2 + I + 2A = nA + nI
ή A2 + 2A − nA = nI − I
ή A2 + (2 − n)A = (n − 1)I
ή A [A + (2 − n)I] = (n − 1)I
A + (2 − n)I
A( )=I
n−1
ή
Επίσης
A + (2 − n)I
( )A = I
n−1
οπότε ο Α είναι αντιστρέψιµος και ο αντίστροφός του είναι
A + (2 − n)I 2−n
A−1 = = A+
1
n−1 n−1 n−1
I.
`Ασκηση 3.33 Να λυθούν τα συστήµατα που αντιστοιχούν στους ανηγµένους κλιµακωτούς πί-
νακες
⎡ 6 ⎤
⎡ 4 0 −1 ⎤ ⎢ 1 0 0 ⎥
⎢ ⎥ ⎢ 0 −3 ⎥
⎢ ⎥ ⎢ ⎥
1 0
A=⎢ 0 1 −4 0 0 ⎥ B=⎢ ⎥
0 1
⎢ ⎥ ⎢ 2 ⎥
⎢ 0 1 −3 ⎥ ⎢ 0 0 1 ⎥
⎣ 0 0 ⎦ ⎢ 0 ⎥
⎣ 0 0 0 ⎦
⎡ 1 3 0 0 ⎤ ⎡ 2 ⎤
⎢ ⎥ ⎢ ⎥
⎢ ⎥ ⎢ ⎥
1 0 0
Γ=⎢ 0 0 1 0 ⎥ ∆=⎢ 0 −3 ⎥
⎢ ⎥ ⎢ ⎥
0 1
⎢ 0 0 0 1 ⎥ ⎢ 2 ⎥
⎣ ⎦ ⎣ 0 0 1 ⎦
Λύση
▸ Ο πίνακας Α αντιστοιχεί στο σύστηµα
x1 + 4x3 = −1
x2 − 4x3 = 0
x4 = −3
x1 = −4x3 − 1, x2 = 4x3 και x4 = −3,
οπότε η λύση του συστήµατος είναι (x3 = k )
(x1 , x2 , x3 , x4 ) = (−4k − 1, 4k, k, −3), k ∈ R
▸ Ο πίνακας Β αντιστοιχεί στο σύστηµα
42 §
x1 = 6
x2 = −3
x3 = 2
οπότε η λύση του συστήµατος είναι (x4 = k )
(x1 , x2 , x3 , x4 ) = (6, −3, 2, k), k ∈ R
▸ Ο πίνακας Γ αντιστοιχεί στο σύστηµα
x1 + 3x2 = 0
x3 = 0
0=1
οπότε το σύστηµα είναι αδύνατο.
▸ Ο πίνακας ∆ αντιστοιχεί στο σύστηµα
1 ⋅ x1 + 0 ⋅ x2 + 0 ⋅ x3 = 2
0 ⋅ x1 + 1 ⋅ x2 + 0 ⋅ x3 = −3
0 ⋅ x1 + 0 ⋅ x2 + 1 ⋅ x3 = 2
οπότε η λύση του συστήµατος είναι
(x1 , x2 , x3 ) = (2, −3, 2)
`Ασκηση 3.34 Να λυθούν τα συστήµατα

γ) x1 − 2x2 + x3 = 0
a) x1 + x2 − x3 = 1 β) x1 − x2 + 2x3 = 1
x1 + x2 + 5x3 = 7
x1 − x2 + x3 = 1 −2x1 + 2x2 − 4x3 = −3
2x1 − x2 − x3 = 0
2x1 − x2 + x3 = 5 2x1 − 2x2 + x3 = 5
−x1 + 5x2 + 3x3 = 7
δ) x1 + x2 − x3 = 1
ǫ) x1 − x2 + 2x3 = 1 στ ) y + 2z + w = 0
x1 − x2 + x3 = 1
−2x1 + 2x2 − 4x3 = −3 2x + z = 2
y+w =1
ζ) x1 − x3 = 1 η) x1 − 2x2 − 4x3 + 3x4 = 0 θ) 2x1 − x2 + x3 = 0

2x1 + x2 − x3 = 1 −2x1 + x2 − 5x4 = 0 −4x1 + 2x2 − 2x3 = 0
x1 + 2x2 + 5x3 = 2 3x1 − x2 + 2x3 = 0 6x1 − 3x2 + 3x3 = 0
ι) 2x1 − x2 + x3 − 2x4 = 0
−4x1 + 2x2 − 2x3 + 4x4 = 0
6x1 − 3x2 + 3x3 − 6x4 = 0
α) Το σύστηµα αυτό γράφεται στη µορφή AX = B , όπου

⎡ 1 1 −1 ⎤ ⎡ 1 ⎤
⎢ ⎥ ⎢ ⎥
⎢ ⎥ ⎢ ⎥
⎢ ⎥ ⎢ ⎥
A = ⎢ 1 −1 1 ⎥ και B = ⎢ 1 ⎥
⎢ ⎥ ⎢ ⎥
⎢ ⎥ ⎢ ⎥
⎢ 2 −1 1 ⎥ ⎢ 5 ⎥
⎣ ⎦ ⎣ ⎦
Αναπτύσσοντας την ορίζουσα του Α προκύπτει
∣A∣ = 0
Επίσης, η 2 × 2 ορίζουσα που προκύπτει διαγράφοντας την τρίτη γραµµή και την τρίτη στήλη.
RRR 1 1 RRR
RR RR
RRR RR = −2 ≠ 0
RRR 1 −1 RRRR
οπότε, rank(A) = 2
όµως,
rank(A∣B) = 3
εφόσον η υποορίζουσα του επαυξηµένου

RRR 1 1 1 RRR
RRR R
RRR 1 −1 1 RRRRR = −6 ≠ 0
RR R
RRR 2 −1 5 RRRR
∆ηλαδή rank(A) ≠ rank(A∣B), οπότε το σύστηµα δεν έχει λύση
ϐ) Το σύστηµα γράφεται στη µορφή Ax = B όπου,
⎡ 1 −1 2 ⎤ ⎡ 1 ⎤
⎢ ⎥ ⎢ ⎥
⎢ ⎥ ⎢ ⎥
A = ⎢ −2 2 −4 ⎥ και B = ⎢ −3 ⎥
⎢ ⎥ ⎢ ⎥
⎢ 2 −2 1 ⎥ ⎢ 5 ⎥
⎣ ⎦ ⎣ ⎦
rank(A∣B) = 3 επειδή η ορίζουσα
RRR 1 −2 1 RRR
RRR R
RR −2 −4 −3 RRRR = −21 ≠ 0
RRR RR
RRR 2 −1 5 RRRR
όµως
RRR 2 −4 RRR
rank(A) = 2 αφού ∣A∣ = 0 και RRRR RRR = −6 ≠ 0
RRR −2 1 RRRR
R R
οπότε το σύστηµα δεν έχει λύση (ϐλ. Πρόταση 3.12)
γ) Το σύστηµα γράφεται στη µορφή
AX = B
όπου
⎡ 1 ⎤
−2 ⎡ 0 ⎤
⎢ 1 ⎥ ⎢ ⎥
⎢ ⎥ ⎢ ⎥
⎢ ⎥ ⎢ 7 ⎥
⎢ 5 ⎥ ⎢ ⎥
A=⎢ ⎥ και B = ⎢ ⎥
1 1
⎢ ⎥ ⎢ ⎥
⎢ 2 −1 −1 ⎥ ⎢ 0 ⎥
⎢ ⎥ ⎢ ⎥
⎢ ⎥ ⎢ ⎥
⎢ −1 5 ⎥ ⎢ 7 ⎥
⎣ 3 ⎦ ⎣ ⎦
και ο επαυξηµένος πίνακας έχει ορίζουσα
∣A∣B∣ = 0
και µια 3 × 3 υποορίζουσα του πίνακα Α είναι
RR 1 −2 1 RR
RRR RRR
RRR RR
RRR 1 1 5 RRRR = −21 ≠ 0
RR RR
RRR RR
RR 2 −1 −1 RRR
οπότε
rank(A) = rank(A∣B) = 3
Λύνουµε, λοιπόν, το παρακάτω σύστηµα (αντιστοιχεί στην παραπάνω µη µηδενική υποορίζουσα)
x1 − 2x2 + x3 = 0
x1 + x2 + 5x3 = 7
2x1 − x2 − x3 = 0
Από τις δύο πρώτες εξισώσεις προκύπτει η λύση του συστήµατος
x1 = 1, x2 = 1, x3 = 1
(οι τιµές αυτές ικανοποιούν, ϐεβαίως και την τρίτη εξίσωση).
γ) Ο επαυξηµένος πίνακας του συστήµατος είναι
⎡ 1 −2 1 0 ⎤ H21 (−1) ⎡ 1 −2 1 0 ⎤
⎢ ⎥ ⎢ ⎥
⎢ ⎥ H31 (−2) ⎢ 0 3 ⎥
⎢ ⎥ ⎢ ⎥
⎢ ⎥ ⎢ ⎥
1 1 5 7 4 7
⎢ 2 −1 −1 0 ⎥ ∼ ⎢ 0 3 −3 0 ⎥
⎢ ⎥ ⎢ ⎥
⎢ −1 5 ⎥ ⎢ ⎥
⎣ 3 7 ⎦ H41 (1) ⎣ 0 3 4 7 ⎦
44 §
⎡ 1 ⎡ ⎤
⎢ −2 0 ⎤
⎥ H12 (2) ⎢ ⎢ 1
11 14⎥
⎥
⎢ ⎥
1 0
⎢ ⎥
1 ⎢ ⎥ ⎢ ⎥
3 3
H2 ( ) ⎢
7 ⎥ ∼ ⎢ 0 ⎥
4
⎢ 0 ⎥
4 7
3 ⎢
1
3 ⎥ ⎢ ⎥
⎥ H (−3) ⎢ ⎥
1
⎢ 3
⎢ ⎥
⎢ 0 0 ⎥
3 3
∼ ⎢ −3 ⎥ ⎢ 0 0 −7 −7⎥
⎢ ⎥
3 32
⎢ ⎥ ⎢ ⎥
⎢ 0 ⎥ (−3) ⎢ 0 7 ⎥
⎣ 3 4 7 ⎦ 42H
⎣ 3 4 ⎦
⎡ 14 ⎤
⎢ 1 11 ⎥ 4 ⎡ 1 0 0 1 ⎤
⎢ 3 ⎥ ⎢ ⎥
⎥ H23 (− ) ⎢
0
⎢ ⎥
1 ⎢ ⎥ ⎢ 0 1 0 1 ⎥
3
H3 (− ) ⎢ 7 ⎥ ⎢ ⎥
4 3
7 ⎢⎢
0 1
3 ⎥
⎥ ∼ ⎢
⎢
⎥
⎥
⎢ ⎥ ⎢ 0 0 1 1 ⎥
3
∼ ⎢ 0 1 ⎥ 11 ⎢ ⎥
⎢ ⎥ H13 (− ) ⎢ ⎥
0 1
⎢ ⎥ 3 ⎢ 0 3 4 7 ⎥
⎢ 0 7 ⎥ ⎣ ⎦
⎣ 3 4 ⎦
`Αρα, η λύση του συστήµατος αυτού είναι
x1 = 1, x2 = 1, x3 = 1.
Οι τιµές αυτές ικανοποιούν και την τρίτη εξίσωση (τελευταία γραµµή του πίνακα)
0 ⋅ x1 + 3 ⋅ x2 + 4 ⋅ x3 = 7.
δ) Το σύστηµα γράφεται
AX = B
⎡ 1 1 −1 ⎤ ⎡ 1 ⎤
⎢ ⎥ ⎢ ⎥
A=⎢
⎢
⎥ και B = ⎢ ⎥
⎥ ⎢ ⎥
⎢ 1 −1 1 ⎥ ⎢ 1 ⎥
όπου
⎣ ⎦ ⎣ ⎦
Μια 2 × 2 υποορίζουσα του επαυξηµένου και του Α είναι
RRR 1 1 RRR
RRR RRR = −2 ≠ 0
RR R
RRR 1 −1 RRRR
οπότε
rank(A∣B) = rank(A) = 2
και σύµφωνα µε την Πρόταση 3.13 το σύστηµα έχει άπειρες λύσεις (ϐρίσκουµε τα x1 , x2 συναρτήσει
του x3 )
x1 + x2 = 1 + x3
x1 − x2 = 1 − x3
Προσθέτοντας κατά µέλη προκύπτει
2x1 = 2 ⇔ x1 = 1
οπότε η δεύτερη εξίσωση δίνει
x2 = x3
Εποµένως, οι λύσεις του συστήµατος (ϑέτοντας x3 = k ) είναι
(x1 , x2 , x3 ) = (1, k, k), k ∈ R
ε) Το σύστηµα γράφεται στη µορφή
AX = B
⎡ 1 −1 2 ⎤ ⎡ 1 ⎤
⎢ ⎥ ⎢ ⎥
A=⎢
⎢
⎥ και B = ⎢
⎥ ⎢
⎥
⎥
⎢ −2 2 −4 ⎥ ⎢ −3 ⎥
όπου
⎣ ⎦ ⎣ ⎦
όλες οι 2 × 2 υποοορίζουσες του είναι µηδενικές οπότε
rank(A) = 1
και µια 2 × 2 υποορίζουσα του επαυξηµένου είναι
RRR 2 1 RRRR
RRR RRR = −2
RR
RRR −4 −3 RRRR
οπότε
rank(A∣B) = 2
Εποµένως, το σύστηµα δεν έχει λύση (αφού rank(A) ≠ rank(A∣B)).
στ) Το σύστηµα αυτό γράφεται
AX = B
⎡ 0 1 2 1 ⎤ ⎡ 0 ⎤
⎢ ⎥ ⎢ ⎥
⎢ ⎥ ⎢ ⎥
⎢ ⎥ ⎢ ⎥
A = ⎢ 2 0 1 0 ⎥ και B = ⎢ 2 ⎥
⎢ ⎥ ⎢ ⎥
όπου
⎢ ⎥ ⎢ ⎥
⎢ 0 1 0 1 ⎥ ⎢ 1 ⎥
⎣ ⎦ ⎣ ⎦
Μια 2 × 3 υποορίζουσα του Α και του A∣B είναι
RRR 0 1 2 RRR
RRR RRR
RRRR 2 0 1 RRRR = 4 ≠ 0,
RRR RRR
RRR RRR
RR 0 1 0 RR
οπότε
Εποµένως, το σύστηµα έχει άπειρες λύσεις (ϐλ Πρόταση 3.13) (ϐρίσκουµε το x, y, z συναρτήσει του
w)
y + 2z = −w
2x + z = 2
y =1−w
Αντικαθιστώντας στην πρώτη εξίσωση το y (τρίτη εξίσωση ) προκύπτει
z=−
1
2
και αντικαθιστώντας στη δεύτερη το z
x=
5
4
Εποµένως, οι λύσεις του συστήµατος είναι (ϑέτοντας w = k )
(x, y, z, w) = ( , 1 − k, − , k), k ∈ R
5 1
4 2
Ϲ) Το σύστηµα γράφεται
AX = B ,
⎡ 1 0 −1 ⎤ ⎡ 1 ⎤
⎢ ⎥ ⎢ ⎥
⎢ ⎥ ⎢ ⎥
⎢ ⎥ ⎢ ⎥
A = ⎢ 2 1 −1 ⎥ και B = ⎢ 1 ⎥
⎢ ⎥ ⎢ ⎥
όπου
⎢ ⎥ ⎢ ⎥
⎢ 1 2 5 ⎥ ⎢ 2 ⎥
⎣ ⎦ ⎣ ⎦
Μια 3 × 3 υποορίζουσα του Α και του ᾼΒ είναι
RR 1 0 −1 RR
RRR RRR
RRR RR
RRR 2 1 −1 RRRR = 4 ≠ 0,
RR RR
όπου
RRR RR
RR 1 2 5 RRR
οπότε
Εποµένως, σύµφωνα µε την Πρόταση 3.13 το σύστηµα έχει µοναδική λύση
RR 1 0 −1 RR
RRR RRR
RRR RR
∣A1 ∣ = RRR 1 1 −1 RRRR = 7
RR RR
RRR RRR
RR 2 2 5 RR
46 §
RR 1 1 −1 RR
RRR RRR
RRR RR
∣A2 ∣ = RRR 2 1 −1 RRRR = −7
RR RR
RRR RRR
RR 1 2 5 RR
RRR 1 0 1 RRR
RRR RRR
R R
∣A3 ∣ = RRRR 1 1 1 RRRR = 3
RRR RR
RRR 2 2 2 RRRR
R R
∣A1 ∣ 7 ∣A2 ∣ −7 ∣A3 ∣ 3
x1 = = , x2 = = , x3 = =
∣A∣ 4 ∣A∣ 4 ∣A∣ 4
η) Το σύστηµα γράφεται
AX = B ,
⎡ 1 −2 −4 3 ⎤ ⎡ 0 ⎤
⎢ ⎥ ⎢ ⎥
⎢ ⎥ ⎢ ⎥
⎢ ⎥ ⎢ ⎥
A = ⎢ −2 1 0 −5 ⎥ και B = ⎢ 0 ⎥
⎢ ⎥ ⎢ ⎥
όπου
⎢ ⎥ ⎢ ⎥
⎢ 3 −1 2 ⎥ ⎢ 0 ⎥
⎣ 0 ⎦ ⎣ ⎦
το σύστηµα είναι οµογενές, εποµένως έχει λύση ( αφού rank(A) = rank(A∣B))
Μια µη µηδενική ορίζουσα του πίνακα Α είναι η
RRR 1 −2 −4 RRR
RRR RRR
RRR RRR
RR −2 RR = −2 ≠ 0
RRR RR
1 0
RRR 3 −1 2 RRRR
R R
οπότε ϐρίσκουµε τους x1 , x2 , x3 συναρτήσει του x4
x1 − 2x2 − 4x3 = −3x4
−2x1 + x2 = 5x4
3x1 − x2 + 2x3 = 0
΄Ετσι, προκύπτουν οι λύσεις του συστήµατος (ϑέτοντας k = x4 )
(x1 , x2 , x3 , x4 ) = (−17k, −29k, 11k, k)

ϑ) Το σύστηµα γράφεται
AX = B ,
⎡ 2 −1 1 ⎤ ⎡ 0 ⎤
⎢ ⎥ ⎢ ⎥
⎢ ⎥ ⎢ ⎥
⎢ ⎥ ⎢ ⎥
A = ⎢ −4 2 −2 ⎥ και B = ⎢ 0 ⎥
⎢ ⎥ ⎢ ⎥
όπου
⎢ ⎥ ⎢ ⎥
⎢ 6 −3 3 ⎥ ⎢ 0 ⎥
⎣ ⎦ ⎣ ⎦
Παρατηρούµε ότι η 3 × 3 ορίζουσα του Α είναι µηδενική, όπως και όλες οι 2 × 2 υποορίζουσες,
εποµένως
rank(A) = 1
Βρίσκουµε το x1 συναρτήσει των x2 και x3 από την πρώτη εξίσωση
x1 = x2 − x3
1 1
2 2
οπότε, οι λύσεις του συστήµατος είναι (ϑέτοντας x2 = k και x3 = l)
(x1 , x2 , x3 ) = ( k − l, k, l)
1 1
2 2
ι) Το σύστηµα αυτό γράφεται
AX = B
⎡ 2 −1 1 −2 ⎤ ⎡ 0 ⎤
⎢ ⎥ ⎢ ⎥
⎢ ⎥ ⎢ ⎥
⎢ ⎥ ⎢ ⎥
A = ⎢ −4 2 −2 4 ⎥ και B = ⎢ 0 ⎥
⎢ ⎥ ⎢ ⎥
όπου
⎢ ⎥ ⎢ ⎥
⎢ 6 −3 3 −6 ⎥ ⎢ 0 ⎥
⎣ ⎦ ⎣ ⎦
Παρατηρούµε ότι όλες οι 3 × 3 και οι 2 × 2 υποορίζουσες του είναι µηδενικές, οπότε
rank(A) = 1 = rank(A∣B) (οµογενές )
Βρίσκουµε το x1 συναρτήσει των x2 , x3 , x4
x1 = x2 − x3 + x4
1 1
2 2
Εποµένως, οι λύσεις του συστήµατος είναι ϑέτοντας x2 = k, x3 = 1, x4 = m
(x1 , x2 , x3 , x4 ) = ( k − l + m, k, l, m)
1 1
2 2
`Ασκηση 3.35 Να λυθούν τα συστήµατα

a) x1 − 2x2 + x3 = 0 β) x1 + 2x2 − 3x3 + x4 = 1
2x1 − x2 + 5x3 = −3 2x1 − x2 + 2x3 − x4 = 1
3x1 + x2 + 2x3 = 1 4x1 + 3x2 − 4x3 + x4 = 2
γ) − 2x1 + 2x2 + 3x3 − 3x4 + x5 = −4 δ) x1 + 2x2 − x3 + 5x4 + 6x5 = 10
3x1 − 3x2 − x3 + x4 + x5 = 5 −x1 − 2x2 + x3 − 3x4 − 2x5 = −4
x1 − x2 + 2x3 − 2x4 + 3x5 = 2 2x1 + 4x2 − 2x3 + 6x4 + 3x5 = 6
ǫ) 2x1 + 7x2 + 5x3 − 5x4 = 0 στ ) x1 + x2 + x4 = 0
x1 + x2 = 0 x2 + x3 − x4 = 0
3x2 + 3x3 − 3x4 = 0 −x1 + x3 − 2x4 = 0
−x1 − x2 = 0 x1 + 2x2 + x3 = 0
ζ) x1 − 2x2 + x3 = 0
2x1 − x2 − x3 = 0
x1 + x2 + 5x3 = 7
Λύση
α) Το σύστηµα γράφεται στην µορφή
AX = B ,
⎡ 1 −2 1 ⎤ ⎡ 0 ⎤
⎢ ⎥ ⎢ ⎥
⎢ ⎥ ⎢ ⎥
⎢ ⎥ ⎢ ⎥
A = ⎢ 2 −1 5 ⎥ B = ⎢ −3 ⎥
⎢ ⎥ ⎢ ⎥
όπου και
⎢ ⎥ ⎢ ⎥
⎢ 3 1 2 ⎥ ⎢ 1 ⎥
⎣ ⎦ ⎣ ⎦
RRR 1 −2 1 RRR
RRR RRR
RR R
∣A∣ = RR 2 −1 5 RRRR = 24 ≠ 0
R
RRR R
Επειδή
RRR 3 1 2 RRRRR
R R
οπότε, σύµφωνα µε την Πρόταση 3.13, το σύστηµα έχει µοναδική λύση
∣A1 ∣ ∣A2 ∣ ∣A3 ∣
x1 = , x2 = , x3 = (i)
∣A∣ ∣A∣ ∣A∣
όπου
RR 0 −2 1 RR
RRR RRR
RRR RR
∣A1 ∣ = RRR −3 −1 5 RRRR = 24
RR RR
RRR RRR
RR 1 1 2 RR
48 §
RR 1 1 RRRR
RRR 0
RRR
RR
∣A2 ∣ = RRRR 2 −3 5 RRRR = 0
RR RR
RRR R
RR 3 1 2 RRRR
RRR 1 −2 0 RRRR
RR RRR
RR
∣A3 ∣ = RRRR 2 −1 −3 RRRR = 24
RRR RRR
RRR 3 1 RRRR
R 1
΄Ετσι, οι (i) δίνουν
x1 = = 1, x2 = 0, x3 = − = −1
24 24
24 24
ϐ) Το σύστηµα αυτό γράφεται στη µορφή
AX = B ,
⎡ 1 2 −3 1 ⎤ ⎡ 1 ⎤
⎢ ⎥ ⎢ ⎥
⎢ ⎥ ⎢ ⎥
⎢ ⎥ ⎢ ⎥
A = ⎢ 2 −1 2 −1 ⎥ B=⎢ 1 ⎥
⎢ ⎥ ⎢ ⎥
όπου και
⎢ ⎥ ⎢ ⎥
⎢ 4 3 −4 1 ⎥ ⎢ 2 ⎥
⎣ ⎦ ⎣ ⎦
Ο επαυξηµένος πίνακας του συστήµατος είναι
⎡ 1 2 −3 1 1 ⎤
⎢ ⎥
⎢ ⎥
⎢ ⎥
A/B = ⎢ 2 −1 2 −1 1 ⎥
⎢ ⎥
⎢ ⎥
⎢ 4 3 −4 1 2 ⎥
⎣ ⎦
και µια 3 × 3 υποορίζουσα του είναι η
RRR 1 2 1 RRR
RRR RRR
RR R
RRR 2 −1 1 RRRR = 5 ≠ 0,
RRR RR
RRR 4 3 2 RRRR
R R
οπότε rank(A∣B) = 3
όµως όλες οι 3 × 3 υποορίζουσες του πίνακα Α είναι µηδενικές, οπότε
rank(A) ≠ 3
Εφόσον, rank(A) ≠ rank(A∣B)
Εποµένως σύµφωνα µε την Πρόταση 3.12 το σύστηµα είναι αδύνατο.
γ) Το σύστηµα αυτό γράφεται στη µορφή
AX = B ,
⎡ −2 2 3 −3 1 ⎤ ⎡ −4 ⎤
⎢ ⎥ ⎢ ⎥
⎢ ⎥ ⎢ ⎥
⎢ ⎥ ⎢ ⎥
A = ⎢ 3 −3 −1 1 1 ⎥ και B = ⎢ 5 ⎥
⎢ ⎥ ⎢ ⎥
όπου
⎢ ⎥ ⎢ ⎥
⎢ 1 −1 2 −2 3 ⎥ ⎢ 2 ⎥
⎣ ⎦ ⎣ ⎦
Μια µη µηδενική 3 × 3 υποορίζουσα του πίνακα Α και του επαυξηµένου A/B είναι
RRR −2 3 1 RRR
RRR RRR
RR R
RRR 3 −1 1 RRRR = −7 ≠ 0,
RRR RRRR
RRR 1 RRR
R 2 3
οπότε
rank(A) = rank(A∣B).
Συνεπώς, µπορούµε να ϐρούµε τους 3 αγνώστους συναρτήσει των άλλων δύο π.χ τους x1 , x3 , x5
συναρτήσει των x2 , x4 από τις εξισώσεις
−2x1 + 3x3 + x5 = −4 − 2x2 + 3x4 (i)

3x1 − x3 + x5 = 5 − x4 + 3x2 (ii)
x1 + 2x3 + 3x5 = 2 + x2 + 2x4 (iii)
Αφαιρώντας τις (i) και (ii) κατά µέλη και πολλαπλασιάζοντας την (ii) επί −3 και προσθέτοντας τη
στην (iii) προκύπτει
−5x1 + 4x3 = −9 − 5x2 + 4x4 (iv)
−8x1 + 5x3 = −13 + 5x4 − 8x2 (v)
Πολλαπλασιάζοντας την (iv) επί −5 και την (v) επί 4 και προσθέτωντας αυτές που προκύπτουν
έχουµε
x1 = 1 + x2
Αντικαθιστώντας το x1 στην (v) έχουµε
x3 = −1 + x4
Αντικαθιστώντας τα x1 και x3 στην (i) προκύπτει
x5 = 1
οπότε, οι λύσεις του συστήµατος είναι (ϑέτοντας x2 = k και x4 = m)
(x1 , x2 , x3 , x4 , x5 ) = (1 + k, k, m − 1, m, 1) k, m ∈ R
δ) Το σύστηµα γράφεται στη µορφή
AX = B ,
⎡ 1 2 −1 5 6 ⎤ ⎡ 10 ⎤
⎢ ⎥ ⎢ ⎥
⎢ ⎥ ⎢ ⎥
⎢ ⎥ ⎢ ⎥
A = ⎢ −1 −2 1 −3 −2 ⎥ , και B = ⎢ −4 ⎥
⎢ ⎥ ⎢ ⎥
όπου
⎢ ⎥ ⎢ ⎥
⎢ 2 −2 ⎥ ⎢ 6 ⎥
⎣ 4 6 3 ⎦ ⎣ ⎦
και µια 3 × 3 υποορίζουσα του Α είναι
AX = B
RRR −1 5 6 RRRR
RRR RR
RRR R
RR 1 −3 −2 RRRR = 2 ≠ 0
RRR RRR
RRR −2 6 RRR
R 3 R
οπότε
rank(A) = rank(A/B) = 3
Εποµένως, µπορούµε να ϐρούµε τους τρεις αγνώστους συναρτήσει των άλλων δύο. Λύνοντας τις
εξισώσεις ως προς x3 , x4 , x5 προκύπτει
−x3 + 5x4 + 6x5 = 10 − x1 − 2x2
x3 − 3x4 − 2x5 = −4 + x1 + 2x2
−2x3 + 6x4 + 3x5 = 6 − 2x1 − 4x2 (i)
Προσθέτοντας τις δύο πρώτες κατά µέλη και πολλαπλασιάζοντας τη δεύτερη επί 2 και προσθέτοντας
στην τρίτη εξίσωση προκύπτουν
2x4 + 4x5 = 6
(ii)
x5 = 2
Αντικαθιστώντας το x5 στην πρώτη εξίσωση προκύπτει
x4 = −1.
Αντικαθιστώντας τα x4 , x5 στην (i) έχουµε
x3 = −3 + x1 + 2x2
οπότε, οι λύσεις του συστήµατος είναι ϑέτοντας x1 = k και x2 = m
(x1 , x2 , x3 , x4 , x5 ) = (k, m, −3 + k + 2m, −1, 2)
50 §
ε) Το σύστηµα γράφεται στη µορφή

AX = B ,
⎡ 5 −5 ⎤ ⎡ 0 ⎤
⎢ 2 7 ⎥ ⎢ ⎥
⎢ ⎥ ⎢ ⎥
⎢ 1 0 0 ⎥ ⎢ 0 ⎥
⎢ ⎥ ⎢ ⎥
A=⎢ ⎥ B=⎢ ⎥
1
⎢ ⎥ ⎢ ⎥
⎢ 3 3 −3 ⎥ ⎢ 0 ⎥
όπου και
⎢ 0 ⎥ ⎢ ⎥
⎢ ⎥ ⎢ ⎥
⎢ −1 −1 0 0 ⎥ ⎢ 0 ⎥
⎣ ⎦ ⎣ ⎦
Το σύστηµα είναι οµογενές, οπότε έχει λύση.
Επειδή
∣A∣ = 0
και όλες οι 3 × 3 υποορίζουσες του Α είναι µηδενικές, όµως η 2 × 2 υποορίζουσα του Α
RR 2 7 RR
RRR RRR
RRR R = 2 − 7 = −5 ≠ 0
RRR 1 1 RRRRR
οπότε
rank(A) = 2
οπότε µπορούµε να ϐρούµε τα x1 , x2 συναρτήσει των x3 , x4 (από τις δυο πρώτες εξισώσεις)
2x1 + 7x2 = −5x3 + 5x4
x1 + x2 = 0
Από τη δεύτερη εξίσωση προκύπτει x2 = −x1 αντικαθιστώντας στην πρώτη, προκύπτει
2x1 − 7x1 = −5x3 + 5x4
x1 = x3 − x4
Εποµένως,
x2 = −x1 = x4 − x3 ,
οπότε οι λύσεις του συστήµατος είναι (ϑέτοντας x3 = k και x4 = m)
(x1 , x2 , x3 , x4 ) = (k − m, m − k, k, m) k, m ∈ R
στ) Το σύστηµα γράφεται
AX = B ,
⎡ 0 1 ⎤ ⎡ 0 ⎤
⎢ 1 1 ⎥ ⎢ ⎥
⎢ ⎥ ⎢ ⎥
⎢ ⎥
1 −1 ⎥ ⎢ 0 ⎥
⎢ ⎢ ⎥
A=⎢ ⎥ και B = ⎢ ⎥
0 1
⎢ ⎥ ⎢ ⎥
⎢ 1 −2 ⎥ ⎢ 0 ⎥
όπου
⎢ −1 0 ⎥ ⎢ ⎥
⎢ ⎥ ⎢ ⎥
⎢ ⎥ ⎢ 0 ⎥
⎣ 1 2 1 0 ⎦ ⎣ ⎦
η ορίζουσα του Α είναι
∣A∣ = 0
Επίσης, όλες οι 3 × 3 υποορίζουσες του Α είναι µηδενικές .
Μια 2 × 2 υποορίζουσα του Α είναι
RRR 1 1 RRR
RRR RRR = 1 ≠ 0
RRR R
RR 0 1 RRRR
οπότε rank(A) = 2 = rank(A/B) (οµογενές)
οπότε µπορούµε να ϐρούµε τα x1 , x2 συναρτήσει των x3 , x4 . Από τις δύο πρώτες εξισώσεις προκύ-
πτουν
x1 + x2 = −x4
x2 = −x3 + x4
x1 = x3 − 2x4
Εποµένως, οι λύσεις του συστήµατος είναι (ϑέτοντας x3 = k και x4 = m)
(x1 , x2 , x3 , x4 ) = (k − 2m, m − k, k, m), k, m ∈ R.

Ϲ) Το σύστηµα αυτό γράφεται
AX = B ,
⎡ 1 −2 1 ⎤ ⎡ 0 ⎤
⎢ ⎥ ⎢ ⎥
⎢ ⎥ ⎢ ⎥
A = ⎢ 2 −1 −1 ⎥ B=⎢ 0 ⎥
⎢ ⎥ ⎢ ⎥
όπου και
⎢ 1 1 5 ⎥ ⎢ 7 ⎥
⎣ ⎦ ⎣ ⎦
Η ορίζουσα του πίνακα Α είναι
∣A∣ = 21
και η λύση του, µε τον τρόπο του (α), προκύπτει
x1 = 1, x2 = 1, x3 = 1.
Ϲ) Το σύστηµα αυτό γράφεται στη µορφή
AX = B ,
⎡ 1 −2 1 ⎤ ⎡ x1 ⎤ ⎡ 0 ⎤
⎢ ⎥ ⎢ ⎥ ⎢ ⎥
⎢ ⎥ ⎢ ⎥ ⎢ ⎥
A = ⎢ 2 −1 −1 ⎥ , X = ⎢ x2 ⎥ και B = ⎢ 0 ⎥
⎢ ⎥ ⎢ ⎥ ⎢ ⎥
όπου
⎢ 1 5 ⎥ ⎢ x3 ⎥ ⎢ 7 ⎥
⎣ 1 ⎦ ⎣ ⎦ ⎣ ⎦
⎡ 1 −2 1 0 ⎤
⎢ ⎥
⎢ ⎥
A∣B = ⎢ 2 −1 −1 0 ⎥.
⎢ ⎥
⎢ 1 5 7 ⎥
⎣ 1 ⎦
RRR 1 −2 1 RRRR
RR R
∣A∣ = RRRR 2 −1 −1 RRRR = 21 ≠ 0,
RR R
Επειδή
RRR 1 1 5 RRRR
rankA = rank(A∣B) = 3,
οπότε, σύµφωνα µε την πρότ. 3.14, το σύστηµα αυτό έχει τη µοναδική λύση
∣A1 ∣ ∣A2 ∣ ∣A3 ∣

x1 = , x2 = , x3 = (i)
∣A∣ ∣A∣ ∣A∣
,
όπου
RRR 0 −2 1 RRRR
RR R −2
∣A1 ∣ = RRRR 0 −1 −1 RRRR = 7 ∣ ∣ = 7 [(−2)(−1) − 1(−1)] = 21
1
RR R −1 −1
RRR 7 1 5 RRRR
RRR 1 RRRR
RR 1 0
R
∣A2 ∣ = RRRR 2 0 −1 RRRR = −7 ∣ ∣ = −7 [1(−1) − 1 ⋅ 2] = 21
1 1
RR R 2 −1
RRR 1 7 5 RRRR
RR 1 −2 0 RRRR
RRR R 1 −2
∣A3 ∣ = RRRR 2 −1 0 RRRR = 7 ∣ ∣ = 7 [1(−1) − 2(−2)] = 21
RRR R 2 −1
RR 1 1 7 RRRR
΄Ετσι οι (i) δίνουν x1 = = 1, x2 = = 1, x3 = = 1.

21 21 21
21 21 21
52 §
`Ασκηση 3.36 Να ϐρεθεί η σχέση των a, β, γ , ώστε να έχει λύση το σύστηµα

x − 2y + z + w = a
2x − y + z − w = β
7x + y + 2z − 8w = γ
Λύση
Το σύστηµα αυτό γράφεται στη µορφή
AX = B
⎡ 1 −2 1 1 ⎤ ⎡ a ⎤
⎢ ⎥ ⎢ ⎥
⎢ ⎥ ⎢ ⎥
⎢ ⎥ ⎢ ⎥
A = ⎢ 2 −1 1 −1 ⎥ και B = ⎢ β ⎥
⎢ ⎥ ⎢ ⎥
όπου
⎢ ⎥ ⎢ ⎥
⎢ 7 1 2 −8 ⎥ ⎢ γ ⎥
⎣ ⎦ ⎣ ⎦
Για να έχει λύση το σύστηµα πρέπει
rank(A) = rank(A∣B). (i)
Παρατηρούµε ότι όλες οι 3 × 3 υποορίζουσες του Α είναι µηδέν και η 2 × 2 υποορίζουσα
RRR 1 −2 RRR
RRR RRR = −1 + 4 = 3 ≠ 0
RR R
RRR 2 −1 RRRR
οπότε
rank(A) = 2
Λόγω της (i) πρέπει rank(A∣B) = 2, δηλαδή όλες οι 3 × 3 υποορίζουσες του επαυξηµένου πρέπει
να είναι µηδέν.
RR 1 −2 a RR
RRR RRR RRR 2 β RRR RRR 2 −1 RRR
RRR R −1 β
RR 2 −1 β RRRR = 0 ⇔ ∣ ∣ + 2 RR R
R R
R + a RRRR
R RRR = 0
RRR RRR RRR 7 γ RRRR RRR 7 1 RRRR
RRR RR R R R R
1 γ
RR 7 1 γ RRR
⇔ 3γ − 15β + 9a = 0
RRR 1 1 a RRR
RR RR RR 1 β RR RR 2 β RR RR 2 1 RR
RRR RR R RRR RRR RRR R RRR
RRR 2 1 β RRRR = 0 ⇔ RRRR RR − RR RR + a RRRR R=0
RRR R RRR 2 γ RRR RRR 7 γ RRR RRR 7 2 RRRR
RRR 7 2 γ RRRRR R R R R R R
R R
⇔ 5β − γ − 3a = 0
RRR 1 1 a RRR
RRR RRR RRR −1 β RRR RRR 2 β RRR RRR 2 −1 RRR
RRR R R RR RR RR R RR
RRR 2 −1 β RRRRR = 0 ⇔ RRRR RRR − RRR RRR + a RRRR RR = 0
RR R RRR 8 γ RRR RRR 7 γ RRR RRR 7 −8 RRRR
RRR 7 −8 γ RRRR
R R
⇔ −3γ − β + 15a = 0
RR −2 1 a RR
RRR RRR RRR 1 β RRR RRR −1 β RRR RR RR
RRR RR
RRR −1 1 β RRRR = 0 ⇔ −2 RRRR RRR − RRR RRR + a RRRR −1 1 RRRR = 0
RR RR RRR 2 γ RRRR RRRR 1 γ RRRR RRR
RR 1 2 RRRR
R
RRR RR R R R R
RR 1 2 γ RRR
⇔ −γ + 5β − 3a = 0
RRR 1 1 a RRRR
RRR RRR RR −1 β RR RR −1 β RR RR −1 −1 RR
RR RR RRR RRR RRR RR RRR
RRR −1 −1 β RRRR = 0 ⇔ −2 RRRR RRR − RRR RRR + a RRRR R=0
RRR RR RRR −8 γ RRR RRR 1 γ RRR RRR 1 −8 RRRRR
RRR 1 −8 γ RRRR
R R
⇔ 3γ − 15β + 9a = 0
και
RR 1 1 a RR
RRR RRR RRR −1 β RRR RRR 1 β RRR RRR −1 −1 RRR
RRR RR R R R R
RRR 1 −1 β RRRR = 0 ⇔ RR R R
R−R R R + a RRRR
R RRR = 0
RR RR RRR −8 γ RRRR RRRR 2 γ RRRR RRR 2 −8 RRRR
RRR RRR R R R R R R
RR 2 −8 γ RR
⇔ −2γ + 10β − 6a = 0
οπότε, από όλες τις παραπάνω ορίζουσες προκύπτει η εξίσωση
5β − γ − 3a = 0 ⇔ γ = 5β − 3a
οπότε το σύστηµα έχει λύση αν
γ = 5β − 3a ⇔ γ = 5β − 3a
`Ασκηση 3.37 Εφαρµόζοντας τους νόµους του Kirchoff σε ένα ηλεκτρικό κύκλωµα προέκυψαν
οι παρακάτω εξισώσεις για τα ϱεύµατα I1 , I2 , I3 των κλάδων του
12I1 − 6I2 − 4I3 = −12
−6I1 + 18I2 − 8I3 = 24
−4I1 − 8I2 + 24I3 = 0
Να υπολογιστούν οι τιµές των I1 , I2 , I3 .
Λύση
Το σύστηµα γράφεται ως
AX = B ,
⎡ 12 −6 −4 ⎤ ⎡ I1 ⎤ ⎡ −12 ⎤
⎢ ⎥ ⎢ ⎥ ⎢ ⎥
⎢ ⎥ ⎢ ⎥ ⎢ ⎥
⎢ ⎥ ⎢ ⎥ ⎢ ⎥
A = ⎢ −6 18 −8 ⎥ , X = ⎢ I2 ⎥ B = ⎢ 24 ⎥
⎢ ⎥ ⎢ ⎥ ⎢ ⎥
όπου και
⎢ ⎥ ⎢ ⎥ ⎢ ⎥
⎢ −4 −8 24 ⎥ ⎢ I3 ⎥ ⎢ 0 ⎥
⎣ ⎦ ⎣ ⎦ ⎣ ⎦
Αναπτύσσοντας την ορίζουσα του Α, προκύπτει
∣A∣ = 2880,
οπότε
rank(A) = 3
Επίσης, η ορίζουσα του Α είναι µία 3 × 3 υποορίζουσα του επαυξηµένου A∣B, οπότε
rank(A∣B) = 3
∆ηλαδή,
rank(A) = rank(A∣B)
Εποµένως, σύµφωνα µε την Πρόταση 3.14 το σύστηµα έχει µοναδική λύση την
∣A1 ∣ ∣A2 ∣ ∣A3 ∣
I1 = , I2 = , I3 = (i)
∣A∣ ∣A∣ ∣A∣
όπου
RRR −12 −6 −4 RRR RRR 12 −12 −4 RRR
RR RR RR RR
RRR RRR RRR RR
∣A1 ∣ = RR 24 18 −8 RR = −192 ∣A2 ∣ = RR −6 24 −8 RRRR = 4416
R R R
RRR R RRR RRR
RRR 0 −8 24 RRRRR RRR −4 0 RRR
R R R 24 R
και
RR 12 −6 −12 RR
RRR RRR
RRR RR
∣A3 ∣ = RRR −6 18 24 RRRR = 1440
RR RR
RRR RRR
RR −4 −8 0 RR
οπότε οι (i) δίνουν
−192
I1 = = −0, 067mA, I2 = = 1, 53mA, I3 = = 0, 5 mA.
4416 1440
2880 2880 2880
54 §
`Ασκηση 3.38 Να ϐρεθούν οι τιµές του k για τις οποίες τα παρακάτω συστήµατα έχουν λύσεις.
a) x1 + x2 + x3 = 1 β) kx1 + x2 − x3 = 1
kx1 + kx2 + x3 = k + 1 kx1 + x2 + kx3 = k − 1
kx1 + 2x2 + 2x3 = 2 3x1 + 3x2 + kx3 = 1
Λύση
α) Το σύστηµα γράφεται στη µορφή
AX = B ,
όπου
⎡ 1 1 1 ⎤ ⎡ 1 ⎤
⎢ ⎥ ⎢ ⎥
⎢ ⎥ ⎢ ⎥
⎢ ⎥ ⎢ ⎥
A = ⎢ k k 1 ⎥ και B = ⎢ k + 1 ⎥
⎢ ⎥ ⎢ ⎥
⎢ ⎥ ⎢ ⎥
⎢ k 2 2 ⎥ ⎢ 2 ⎥
⎣ ⎦ ⎣ ⎦
RRR 1 1 1 RRR
RR RR
RR RR
∣A∣ = RRRR k k 1 RRRR = −k2 + 3k − 2 = −(k − 2)(k − 1)
RRR R
RRR k 2 2 RRRRR
R R
`Αρα :
▸ Για k ≠ 1 και k ≠ 2, ισχύει
rank(A) = rank(A/B) = 3,
οπότε σύµφωνα µε την πρόταση 3.13 το σύστηµα έχει µοναδική λύση την
∣A1 ∣ ∣A2 ∣ ∣A3 ∣
x1 = , x2 = , x3 =
∣A∣ ∣A∣ ∣A∣
όπου
RRR 1 1 RRRR
RRR 1
RRR
R
∣A1 ∣ = RRRR k + 1 k 1 RRRR = 0
RRR RRR
RRR 2 2 RRRR
R 2
RR 1 RRRR
RRR 1 1
RRR
RR
∣A2 ∣ = RRRR k k + 1 1 RRRR = k(2 − k)
RRR RRR
RR 2 RRRR
RR k 2
RR 1 RRRR
RRR 1 1
RR
RR R
∣A3 ∣ = RRRR k k k + 1 RRRR = k − 2
RR RR
RRR R
RR k 2 2 RRRR
οπότε η λύση είναι
x1 = =0
0
−(k − 2)(k − 1)
k(2 − k)
x2 = =
k
−(k − 2)(k − 1) k − 1
k−2
x3 = =
1
−(k − 2)(k − 1) 1 − k
.
▸ Για k = 1 η ορίζουσα του Α είναι ∣A∣ = 0 και υπάρχει 3 × 3 ορίζουσα του επαυξηµένου διάφορη
του µηδενούς, η
RR 1 1 1 RR
RRR RRR
RRR RR
RRR 1 1 2 RRRR = −1 ≠ 0
RR RR
RRR RRR
RR 1 2 2 RR
οπότε rank(A) ≠ rank(A/B)
και σύµφωνα µε την πρόταση 3.13 το σύστηµα δεν έχει λύση.
▸ Για k = 2 η ορίζουσα του πίνακα Α είναι ∣A∣ = 0 και όλες οι 3 × 3 ορίζουσες του επαυξηµένου
είναι µηδέν. Επιπλέον, υπάρχει µια 2 × 2 ορίζουσα ενός υποπίνακα του Α που είναι διάφορη του
µηδενός, η
RRR 1 1 RRR
RRR RRR = 1 − 2 = −1 ≠ 0
RR R
RRR 2 1 RRRR
οπότε
rank(A) = rank(A/B) = 2.
Σύµφωνα µε την Πρόταση 3.13, το σύστηµα έχει άπειρες λύσεις (ϐρίσκουµε από τις δυο πρώτες
εξισώσεις τα x2 , x3 συναρτήσει του x1 )
x2 + x3 = 1 − x1
2x2 + x3 = 3 − 2x1
Αφαιρώντας τις εξισώσεις κατά µέλη έχουµε
x2 = 2 − x1
και αντικαθιστώντας στην πρώτη εξίσωση, προκύπτει το x3
x3 = −1
Εποµένως, οι λύσεις του συστήµατος είναι (ϑέτοντας x1 = λ)
(x1 , x2 , x3 ) = (λ, 2 − λ, −1), λ ∈ R
Εποµένως, το σύστηµα έχει λύσεις για κάθε k ≠ 1.

ϐ) Το σύστηµα γράφεται στη µορφή
AX = B
όπου
⎡ k 1 −1 ⎤ ⎡ 1 ⎤
⎢ ⎥ ⎢ ⎥
⎢ ⎥ ⎢ ⎥
A = ⎢ k 1 k ⎥ και B = ⎢ k − 1 ⎥
⎢ ⎥ ⎢ ⎥
⎢ 3 3 k ⎥ ⎢ 1 ⎥
⎣ ⎦ ⎣ ⎦
∣A∣ = −3k2 + 3 = 3(1 − k)(1 + k).
`Ετσι :
▸ Για k ≠ 1 και k ≠ −1 τότε

rank(A) = rank(A/B) = 3
οπότε σύµφωνα µε την πρόταση 3.13 το σύστηµα έχει µοναδική λύση την
∣A1 ∣ ∣A2 ∣ ∣A3 ∣

x1 = , x2 = , x3 =
∣A∣ ∣A∣ ∣A∣
,
όπου
56 §
RR 1 −1 RRRR
RRR 1
RRR
RR
∣A1 ∣ = RRRR k − 1 1 k RRRR = −k2 + 3k − 4
RR RR
RRR R
RR 1 3 k RRRR
RR −1 RRRR
RRR k 1
RR
RR R
∣A2 ∣ = RRRR k k − 1 k RRRR = k3 − 3k2 + 5k − 3
RR RR
RRR R
RR 3 1 k RRRR
RRR 1 RRRR
RRR k 1
RRR
R
∣A3 ∣ = RRRR k 1 k − 1 RRRR = −3k2 + 9k − 6 = −3(k − 1)(k − 2)
RRR RRR
RRR 1 RRRR
R 3 3
οπότε η λύση είναι
−k2 + 3k − 4 k3 − 3k2 + 5k − 3 −3(k − 1)(k − 2) k − 2

x1 = , x2 = , x3 = =
3(1 − k)(1 + k) 3(1 − k)(1 + k) 3(1 − k)(1 + k) k+1
.
▸ Για k = 1, η ορίζουσα του πίνακα Α είναι

∣A∣ = 0
όπως και όλες οι 3 × 3 υποορίζουσες του επαυξηµένου

Επίσης, µια 2 × 2 υποορίζουσα του πίνακα Α που προκύπτει διαγράφοντας την πρώτη γραµµή και
την πρώτη στήλη
RRR 1 1 RRR
RR RR
RRR RR = −2 ≠ 0
RRR 3 1 RRRR
οπότε
rank(A) = rank(A/B) = 2.
Εποµένως, µπορούµε να ϐρούµε τους δυο αγνώστους συναρτήσει του τρίτου, π.χ τους x2 , x3 συ-
ναρτήσει του x1 από το σύστηµα της δεύτερης και τρίτης εξίσωσης
x2 + x3 = −x1
3x2 + x3 = 1 − 3x1
Αφαιρώντας κατά µέλη τις δυο εξισώσεις προκύπτει
−2x2 = 2x1 − 1 ⇔ x2 = − x1
1
2
και αντικαθιστώντας το x2 στην πρώτη εξίσωση ϐρίσκουµε
x3 = −
1
2
Εποµένως, οι λύσεις του συστήµατος είναι (ϑέτοντας x1 = λ)
(x1 , x2 , x3 ) = (λ, − λ, − )
1 1
2 2
▸ Για k = −1, ∣A∣ = 0 και όλες οι 3 × 3 ορίζουσες του επαυξηµένου είναι διάφορες του µηδενός
(rank(A) ≠ rank(A∣B)), οπότε το σύστηµα δεν έχει λύση.
Τελικά, το σύστηµα έχει λύσεις για k ≠ −1.
`Ασκηση 3.39 Να λυθούν τα σύστηµατα

β) a − 3β + 2γ =
a) x + 2y + 3z − w =
0
2a − 3β + 2γ =
1
3x + 2y + z − w =
0
β −γ +δ =
1
2x + 3y + z + w =
0
a − β + 2δ =
1
2x + 2y + 2z − w =
0
a − γ + 3δ =
1
5x + 5y + 2z =
0
−a + β − 2δ =
σς 2
0
γ) 2x − y + z − w = 1
δ) 2x1 − x2 + x3 − x4 = 0
x−z +w =2
x1 − x3 + x4 = 0
5x − 2y + z − w = 4
x1 − x2 + 2x3 − 2x4 = 0
x − y + 2z − 2w = −1
Λύση
α) Το σύστηµα αυτό γράφεται στη µορφή
AX = B
⎡ 1 2 3 −1 ⎤ ⎡ 1 ⎤
⎢ ⎥ ⎢ ⎥
⎢ ⎥ ⎢ ⎥
⎢ 3 2 1 −1 ⎥ ⎥ ⎢ 1 ⎥
⎢ ⎢ ⎥
⎢ ⎥ ⎢ ⎥
⎢ ⎥ ⎢ ⎥
A=⎢ 2 3 1 1 ⎥ και B = ⎢ 1 ⎥
⎢ ⎥ ⎢ ⎥
όπου
⎢ ⎥ ⎢ ⎥
⎢ 2 2 2 −1 ⎥ ⎥ ⎢ 1 ⎥
⎢ ⎢ ⎥
⎢ ⎥ ⎢ ⎥
⎢ ⎥ ⎢ 2 ⎥
⎣ 5 5 2 0 ⎦ ⎣ ⎦
Οι 4 × 4 ορίζουσες του πίνακα Α και του επαυξηµένου (A∣B) είναι µηδέν και µια 3 × 3 υποορίζουσα
RRR 1 2 3 RRR
είναι
RRR RRR
RR R
RRR 3 2 1 RRRR = 12 ≠ 0,
RRR RR
RRR 2 3 1 RRRR
R R
οπότε
rank(A) = rank(A∣B) = 3.
Μπορούµε να ϐρούµε τα x, y, z συναρτήσει του w από το σύστηµα της πρώτης, δεύτερης και τρίτης
γραµµής (που αντιστοιχεί η παραπάνω µη µηδενική ορίζουσα)
x + 2y + 3z = 1 + w
3x + 2y + z = 1 + w
2x + 3y + z = 1 − w
Πολλαπλασιάζοντας την πρώτη εξίσωση επί −3 και προσθέτοντας στη δεύτερη προκύπτει
2y + 4z = 1 + w
Επιπλέον πολλαπλασιάζοντας την πρώτη επί −2 και προσθέτοντας στην τρίτη εξίσωση, προκύπτει
y + 5z = 1 + 3w
΄Ετσι, προκύπτει το σύστηµα
2y + 4z = 1 + w
y + 5z = 1 + 3w
Πολλαπλασιάζοντας τη δεύτερη εξίσωση επί −2 και προσθέτοντας στην πρώτη εξίσωση έχουµε
z= + w.
1 5
6 6
Αντικαθιστώντας στην δεύτερη εξίσωση το z έχουµε
y= − w
1 7
6 6
και, αντικαθιστώντας τα z και y στην (i)
58 §
+ w x=
1 5
6 6
οπότε, οι λύσεις του συστήµατος είναι (ϑέτοντας w = k )
(x, y, z, w) = ( + k, − k, + k, k).
7 17 1 7 1 5
6 6 6 6 6 6
ϐ) Ο πίνακας Α του συστήµατος αυτού είναι
⎡ 1 −3 0 ⎤
⎢ ⎥
⎢ ⎥
2
⎢ 2 −3 0 ⎥
⎢ ⎥
2
⎢ 0 1 −1 1 ⎥
A=⎢ ⎢ 1 −1
⎥
⎢ 2 ⎥⎥
⎢ ⎥
0
⎢ 1 −1 ⎥
⎢ 0 3 ⎥
⎢ −1 0 −2 ⎥
⎣ 1 ⎦
΄Ολες οι 4 × 4 ορίζουσες του πίνακα αυτού είναι µηδέν και η 3 × 3 ορίζουσα που προκύπτει από τις
γραµµές 2,3,4 και τις στήλες 1,2,3 είναι
RRR 2 −3 2 RRRR
R
R R
∣A′ ∣ = RRRR 0 1 −1 RRRR = −1
RR R
RRR 1 −1 0 RRRR
οπότε
rankA = 3.
`Ετσι, ϐρίσκουµε τους 3 αγνωστους, a, β, γ , συναρτήσει του δ από τις εξισώσεις 2,3,4 εφαρµόζοντας
την πρότ. 3.13.
RRR 0 −3 2 RRRR
RR R
∣A′a ∣ = RRRR −δ 1 −1 RRRR = 0
RR R
RRR −2δ −1 0 RRRR
RRR 2 RRRR
RR 2 0
R
∣A′β ∣ = RRRR 0 −δ −1 RRRR = −2δ
RR R
RRR 1 −2δ 0 RRRR
RR 2 −3 0 RRRR
RRR R
∣Aγ ∣ = RRRR
′
1 −δ RRRR = −3δ
RRR R
0
RR 1 −1 −2δ RRRR
οπότε
∣A′a ∣
a = =0
∣A′ ∣
∣A′β ∣ −2δ
β = = = 2δ
∣A′ ∣ −1
∣A′γ ∣ −3δ
γ = = = 3δ
∣A′ ∣ −1
γ) Το σύστηµα αυτό γράφεται στη µορφή
AX = B
⎡ 2 −1 −1 ⎤ ⎡ 1 ⎤
⎢ ⎥ 1 ⎢ ⎥
⎢ ⎥ ⎢ ⎥
⎢ 1 0 −1 1 ⎥ ⎢ 2 ⎥
⎢ ⎥ ⎢ ⎥
A=⎢
⎢
⎥
⎥ B=⎢
⎢
⎥
⎥
⎢ 5 −2 1 −1 ⎥ ⎢ 4 ⎥
όπου και
⎢ ⎥ ⎢ ⎥
⎢ ⎥ ⎢ ⎥
⎢ 1 −1 2 −2 ⎥ ⎢ −1 ⎥
⎣ ⎦ ⎣ ⎦
΄Ολες οι 4 × 4 και 3 × 3 υποορίζουσες του πίνακα Α και του επαυξηµένου (A∣B) είναι µηδενικές.
΄Οµως, υπάρχει 2 × 2 µη µηδενική υποορίζουσα του Α, η
2 −1
∣ ∣=1≠0
1 0
οπότε
rank(A) = rank(A∣B)
Εποµένως, σύµφωνα µε την Πρόταση 3.12 το σύστηµα έχει άπειρες λύσεις, οι οποίες προκύπτουν
λύνοντας τις δύο πρώτες εξισώσεις ως προς x1 , x2 .
2x1 − x2 = −x3 + x4 + 1
x1 = x3 − x4 + 2
x2 = 3x3 − 3x4 + 3,
οπότε οι λύσεις του συστήµατος είναι (ϑέτοντας x3 = k και x4 = m)
(x1 , x2 , x3 , x4 ) = (k − m + 2, 3k − 3m + 3, k, m), k, m ∈ R
δ) Το σύστηµα αυτό γράφεται
AX = B ,
⎡ 2 −1 1 −1 ⎤
⎢ ⎥
⎢ ⎥
⎢ ⎥
A = ⎢ 1 0 −1 1 ⎥
⎢ ⎥
όπου
⎢ ⎥
⎢ 1 −1 2 −2 ⎥
⎣ ⎦
΄Ολες οι 3 × 3 ορίζουσες του Α είναι µηδέν και µια 2 × 2 υποορίζουσα
RR 2 −1 RR
RRR RRR
RRR R=1≠0
RR 1 0 RRRR
R R
οπότε
rank(A) = 2 = rank(A∣B)
(το σύστηµα είναι οµογενές, οπότε έχει λύση)
Εποµένως, µπορούµε να ϐρούµε τα x1 , x2 συναρτήσει των x2 , x3 από το σύστηµα των δύο
πρώτων εξισώσεων
2x1 − x2 = x4 − x3
x1 = x3 − x4
αντικαθιστώντας το x1 στην πρώτη εξίσωση προκύπτει
x2 = 3x3 − 3x4
οπότε, οι λύσεις του συστήµατος είναι (ϑέτοντας x3 = k, x4 = m)
(x1 , x2 , x3 , x4 ) = (k − m, 3k − 3m, k, m), k, m ∈ R
`Ασκηση 3.41 Εφαρµόζοντας τους νόµους του Kirchoff προκύπτει ότι για τα ϱεύµατα
I1 , I2 , I3 των ϐρόγχων του κυκλώµατος του σχήµατος ισχύει (µέθοδος ϐρόγχων)
⎡ R1 + R2 + R3 −R3 ⎤ ⎡ I1 ⎤ ⎡ E1 + E2 ⎤
⎢ ⎥⎢ ⎥ ⎢ ⎥
⎢ ⎥⎢ ⎥ ⎢ ⎥
0
⎢ −R3 R3 + R4 + R5 −R5 ⎥ ⎢ I2 ⎥ = ⎢ −E2 − E3 ⎥
⎢ ⎥⎢ ⎥ ⎢ ⎥
⎢ −R5 R5 + R6 + R7 ⎥ ⎢ I3 ⎥ ⎢ E3 − E4 ⎥
⎣ 0 ⎦⎣ ⎦ ⎣ ⎦
Να υπολογιστούν τα I1 , I2 , I3 αν
R1 = R2 = R3 = R4 = R5 = R6 = R7 = 1KΩ
και E1 = E2 = E3 = E4 = 10V .
Λύση
Για τις τιµές αυτές από την δοσµένη σχέση προκύπτει το σύστηµα σε µορφή πινάκων
⎡ 3 −1 0 ⎤ ⎡ I1 ⎤ ⎡ 20 ⎤
⎢ ⎥⎢ ⎥ ⎢ ⎥
⎢ ⎥⎢ ⎥ ⎢ ⎥
⎢ −1 3 −1 ⎥ ⎢ I2 ⎥ = ⎢ −20 ⎥
⎢ ⎥⎢ ⎥ ⎢ ⎥
⎢ 0 −1 3 ⎥ ⎢ I3 ⎥ ⎢ 0 ⎥
⎣ ⎦⎣ ⎦ ⎣ ⎦
60 §
R2 R4 R6
R1 I1 R3 R5 R7
I2 I3
+ - + - + - + -
E1 E2 E3 E4
Ο αντίστροφος του πίνακα του συστήµατος αυτού ϐρίσκεται µε τον τρόπο της παρατ. 3.9 να είναι
⎡ 8 3 1 ⎤
1 ⎢
⎢
⎥
⎥
−1
= ⎢ 3 9 3 ⎥
21 ⎢ ⎥
A
⎢ 1 3 8 ⎥
⎣ ⎦
οπότε η µοναδική λύση του συστήµατος αυτού είναι
⎡ I1 ⎤ ⎡ 20 ⎤
⎢ ⎥ ⎢ ⎥
⎢ ⎥ ⎢ ⎥
⎢ I2 ⎥ = A−1 ⎢ −20 ⎥
⎢ ⎥ ⎢ ⎥
⎢ I3 ⎥ ⎢ 0 ⎥
⎣ ⎦ ⎣ ⎦
⎡ 8 3 ⎤ ⎡ 20 ⎤
1 ⎢
⎢
⎥⎢
⎥⎢
⎥
⎥
1
= ⎢ 3 9 ⎥ ⎢ −20 ⎥
21 ⎢ ⎥⎢ ⎥
3
⎢ 1 3 ⎥⎢ 0 ⎥
⎣ 8 ⎦⎣ ⎦
⎡ 100 ⎤
1 ⎢
⎢
⎥
⎥
= ⎢ −120 ⎥
21 ⎢
⎢ −40
⎥
⎥
⎣ ⎦
οπότε οι Ϲητούµενες τιµές των ϱευµάτων είναι
I1 = 4, 76mA, I2 = −5, 71mA, I3 = −1, 90mA

(όταν σε µια σχέση σε ένα κύκλωµα η µονάδα αντίστασης είναι KΩ και της τάσης V , τότε η µονάδα
έντασης ϱεύµατος είναι mA).
`Ασκηση 3.42 Να ϐρεθούν τα a, β, γ ώστε το σύστηµα

ax1 + βx2 + γx3 = 0
ax1 + 2x2 − γx3 = 1
3x1 − βx2 + γx3 = 3
να έχει τη λύση (x1 , x2 , x3 ) = (1, −1, 1).
ϐ) Να εξεταστεί αν για τις τιµές αυτές των a, β, γ το σύστηµα έχει και άλλες λύσεις.
Λύση
α) Για να έχει το σύστηµα τη λύση (x1 , x2 , x3 ) = (1, −1, 1) πρέπει
a ⋅ 1 + β(−1) + γ ⋅ 1 = 0
a ⋅ 1 + 2(−1) − γ ⋅ 1 = 1
3 ⋅ 1 − β(−1) + γ ⋅ 1 = 3
ή
a−β +γ =0
a−γ =3
β+γ⋅1=0
Από τη δεύτερη και τρίτη εξίσωση προκύπτει
a =3+γ
β = −γ,
οπότε αντικαθιστώντας στην πρώτη εξίσωση προκύπτει
3 + γ − (−γ) + γ = 0 ⇔ 3γ + 3 = 0 ⇔ γ = −1.
`Ετσι
a =3−1=2
β = −(−1) = 1,
οπότε για να έχει το σύστηµα τη λύση πρέπει
a = 2, β = 1 και γ = −1.
ϐ) Για τις τιµές αυτές το σύστηµα γίνεται
2x1 + x2 − x3 = 0
2x1 + 2x2 + x3 = 1
3x1 − x2 − x3 = 3
Η ορίζουσα του πίνακα του συστήµατος αυτού είναι (µε τον τρόπο του Ορισµού 3.11)
RR 2 1 −1 RRRR
RRR R
A = RRR 2R 1 RRRR = 11
RRR R
2
RR 3 −1 −1 RRRR
οπότε, σύµφωνα µε την πρότ. 3.14, η λύση (x1 , x2 , x3 ) = (1, −1, 1) είναι µοναδική λύση του
συστήµατος αυτού.
`Ασκηση 3.43 Να δειχθεί ότι το σύστηµα

AX = 2X ,
⎡ 1 2 3 ⎤ ⎡ x1 ⎤
όπου
⎢ ⎥ ⎢ ⎥
⎢ ⎥ ⎢ ⎥
A=⎢ 2 0 1 ⎥ και X = ⎢ x2 ⎥
⎢ ⎥ ⎢ ⎥
⎢ 1 −1 0 ⎥ ⎢ x3 ⎥
⎣ ⎦ ⎣ ⎦
δεν έχει άλλη λύση πλην της µηδενικής.
Λύση
Η εξίσωση AX = 2X γράφεται
⎡ 1 2 3 ⎤ ⎡ ⎤ ⎡ x1 ⎤
⎢ ⎥ ⎢ x1 ⎥ ⎢ ⎥
⎢ ⎥⎢ ⎥ ⎢ ⎥
⎢ 2 0 1 ⎥ ⎢ x2 ⎥ = 2 ⎢ x2 ⎥
⎢ ⎥⎢ ⎥ ⎢ ⎥
⎢ 1 −1 0 ⎥ ⎢ x3 ⎥ ⎢ x3 ⎥
⎣ ⎦⎣ ⎦ ⎣ ⎦
⎡ x1 + 2x2 + 3x3 ⎤ ⎡ 2x1 ⎤
⎢ ⎥ ⎢ ⎥
⎢ ⎥ ⎢ ⎥
⎢ 2x1 + x3 ⎥ = ⎢ 2x2 ⎥
⎢ ⎥ ⎢ ⎥
ή
⎢ x1 − x2 ⎥ ⎢ 2x3 ⎥
⎣ ⎦ ⎣ ⎦
Από την ισότητα πινάκων προκύπτει το σύστηµα
x1 + 2x2 + 3x3 = 2x1

2x1 + x3 = 2x2
x1 − x2 = 2x3
το οποίο είναι ισοδύναµο µε το
−x1 + 2x2 + 3x3 = 0

2x1 − 2x2 + x3 = 0
x1 − x2 − 2x3 = 0
Ο πίνακας του οµογενούς αυτού συστήµατος είναι
62 §
⎡ −1 ⎤
⎢ ⎥
⎢ ⎥
2 3
B = ⎢ 2 −2 ⎥
⎢ ⎥
1
⎢ 1 −1 −2 ⎥
⎣ ⎦
και η ορίζουσά του είναι
∣B∣ = 5 ≠ 0,
οπότε, σύµφωνα µε την πρότ. 3.15, το οµογενές αυτό σύστηµα έχει µόνον τη µηδενική λύση
(x1 , x2 , x3 ) = (0, 0, 0).
`Ασκηση 3.46 Να αναλυθεί το διάνυσµα u ⃗ του επιπέδου σε δύο συνιστώσες παράλληλες

µε τα µη παράλληλα διανύσµατα a ⃗
⃗, β . ∆ηλαδή, να ϐρεθούν συναρτήσει των u ⃗, β⃗ οι
⃗, a
πραγµατικοί αριθµοί k, m αν
u a + mβ⃗.
⃗ = k⃗ (i)
Λύση
⃗, β⃗
Παίρνοντας το εσωτερικό γινόµενο και των δύο µελών της (i) διαδοχικά µε τα διανύσµατα a
προκύπτει
⃗⋅a
u ⃗ = k⃗
a2 + m⃗ a ⋅ β⃗
⃗ a ⋅ β + mβ⃗2
⃗ ⋅ β = k⃗
u ⃗
Η ορίζουσα του συστήµατος αυτού (ως προς k, m) είναι
⃗2 a ⃗ ⋅ β⃗
∣A∣ = ∣ ⃗2 β⃗2 − (⃗
∣=a ⃗ 2≠0
a ⋅ β)
a
⃗ ⋅ β⃗ β⃗2
a
⃗, β⃗ δεν είναι παράλληλα, σύµφωνα µε τον Ορισµό 4.11,

Επειδή τα a
⃗2 β⃗2 ≠ (⃗
a ⃗ 2.
a ⋅ β)
`Αρα ∣A∣ ≠ 0,
οπότε το σύστηµα έχει τη µοναδική λύση :
⃗⋅a ⃗ a ⃗ ⋅ β⃗
∣ ∣
u
⃗ ⋅ β β⃗2
⃗ (⃗ ⃗)β⃗2 − (⃗
u⋅a ⃗ a ⋅ β)
u ⋅ β)(⃗ ⃗
k = =
u
∣A∣ ⃗2 β⃗2 − (⃗ ⃗ 2
,
a a ⋅ β)
⃗2 u⃗⋅a ⃗
∣ ∣
a
⃗
⃗⋅β u⃗ ⋅ β⃗ (⃗ ⃗ a2 − (⃗
u ⋅ β)⃗ u⋅a ⃗)(⃗ ⃗
a ⋅ β)
m = =
a
∣A∣ ⃗2 β⃗2 − (⃗ ⃗ 2
.
a a ⋅ β)
`Ασκηση 3.47 Να ϐρεθούν οι τιµές λ για τις οποίες υπάρχει µη µηδενικός πίνακας-στήλη
X τέτοιος ώστε
AX = λX (i)
⎡ 1 2 −1 ⎤
όπου
⎢ ⎥
⎢ ⎥
A = ⎢ 1 −1 0 ⎥
⎢ ⎥
⎢ 2 −2 0 ⎥
⎣ ⎦
και για τις τιµές αυτές να ϐρεθεί ο X .
Λύση
Η (i) γράφεται
AX − λX = 0 ⇔ (A − λI)X = 0, (ii)

Το οµογενές σύστηµα (ii) έχει µη µηδενικές λύσεις αν η ορίζουσα του πίνακα
⎡ 1 2 −1 ⎤ ⎡ 1 0 0 ⎤
⎢ ⎥ ⎢ ⎥
⎢ ⎥ ⎢ ⎥
A − λI = ⎢ 1 −1 0 ⎥ − λ ⎢ 0 1 0 ⎥
⎢ ⎥ ⎢ ⎥
⎢ 2 −2 0 ⎥ ⎢ 0 0 1 ⎥
⎣ ⎦ ⎣ ⎦
⎡ 1−λ −1 ⎤
⎢ ⎥
⎢ ⎥
2
= ⎢ −1 − λ ⎥
⎢ ⎥
1 0
⎢ −2 0−λ ⎥
⎣ 2 ⎦
είναι µηδέν, δηλαδή αν
RR 1 − λ −1 RR
RRR 2 RRR
RR 1 −1 − RR = 0,
RRR λ 0 RRR
RRR 2 −2 0−λ RRR
R R
ή (αναπτύσσοντας την ορίζουσα και µετά από λίγες πράξεις)
λ(λ + 1)(λ − 1) = 0.
Εποµένως, οι Ϲητούµενες τιµές της λ είναι
λ1 = −1, λ2 = 0 και λ3 = 1.
Για να ϐρούµε την αντίστοιχη της τιµής λ1 = −1 λύση του συστήµατος, ϑέτουµε λ = −1 στην (ii),
οπότε προκύπτει
⎡ 1 − (−1) −1 ⎤ ⎡ ⎤
⎢ ⎥⎢ x ⎥
⎢ ⎥⎢ ⎥
2
⎢ −1 − (−1) ⎥⎢ y ⎥=0
⎢ ⎥⎢ ⎥
1 0
⎢ −2 −(−1) ⎥ ⎢ ⎥
⎣ 2 ⎦⎣ z ⎦
⎡ 2 2 −1 ⎤ ⎡ ⎤
⎢ ⎥⎢ x ⎥
⎢ ⎥⎢ ⎥
⎢ 0 ⎥⎢ y ⎥ = 0
⎢ ⎥⎢ ⎥
ή 1 0
⎢ 2 −2 1 ⎥ ⎢ ⎥
⎣ ⎦⎣ z ⎦
ή
2x + 2y − z = 0
x = 0
2x − 2y + z = 0
Από το σύστηµα αυτό εύκολα προκύπτει ότι
x = 0, και z = 2y,
οπότε οι αντίστοιχες της λ1 = −1 λύσεις είναι
(x, y, z) = (0, k, 2k), k ∈ R.

΄Οµοια προκύπτει ότι οι αντίστοιχες των λ2 = 0 και λ3 = 1 λύσεις είναι αντίστοιχα
(x, y, z) = (k, k, 3k), k ∈ R
(x, y, z) = (2k, k, 2k), k ∈ R.
`Ασκηση 3.48 Να γραφεί το διάνυσµα

⎡ 4 ⎤
⎢ ⎥
⎢ ⎥
⃗=⎢ 9 ⎥
⎢ ⎥
u
⎢ 19 ⎥
⎣ ⎦
ως γραµµικός συνδυασµός των διανυσµάτων
⃗ = (1, −2, 3), β⃗ = (3, −7, 10), γ⃗ = (2, 1, 9).
a
64 §
Λύση
Αν u a + y β⃗ + z⃗
⃗ = x⃗ g
⎡ 4 ⎤ ⎡ 1 ⎤ ⎡ ⎤ ⎡ 2 ⎤
⎢ ⎥ ⎢ ⎥ ⎢ ⎥ ⎢ ⎥
⎢ ⎥ ⎢ ⎥ ⎢ ⎥ ⎢ ⎥
3
⎢ 9 ⎥ = x ⎢ −2 ⎥ + y ⎢ −7 ⎥+z⎢ 1 ⎥
⎢ ⎥ ⎢ ⎥ ⎢ ⎥ ⎢ ⎥
⎢ 19 ⎥ ⎢ 3 ⎥ ⎢ ⎥ ⎢ 9 ⎥
⎣ ⎦ ⎣ ⎦ ⎣ 10 ⎦ ⎣ ⎦
⎡ 4 ⎤ ⎡ x ⎥ ⎢ 3y ⎥ ⎡
⎤ ⎡ ⎤ ⎤ ⎡
2z ⎥ ⎢ x + 3y + 2z ⎤
⎢ ⎥ ⎢ ⎢ ⎥
⎢ ⎥ ⎢ ⎥ ⎢ ⎥ ⎢ ⎥ ⎢ ⎥
⎢ 9 ⎥ = ⎢ −2x ⎥ + ⎢ −7y ⎥ + ⎢ z ⎥ = ⎢ −2x − 7y + z ⎥
⎢ ⎥ ⎢ ⎥ ⎢ ⎥ ⎢ ⎥ ⎢ ⎥
ή
⎢ 19 ⎥ ⎢ 3x ⎥ ⎢ 10y ⎥ ⎢ 9z ⎥ ⎢ ⎥
⎣ ⎦ ⎣ ⎦ ⎣ ⎦ ⎣ ⎦ ⎣ 3x + 10y + 9z ⎦
AX = B
⎡ x ⎤ ⎡ 4 ⎤ ⎡ 1 3 2 ⎤
⎢ ⎥ ⎢ ⎥ ⎢ ⎥
⎢ ⎥ ⎢ ⎥ ⎢ ⎥
X = ⎢ y ⎥ , B = ⎢ 9 ⎥ και A = ⎢ −2 −7 1 ⎥
⎢ ⎥ ⎢ ⎥ ⎢ ⎥
όπου
⎢ z ⎥ ⎢ 19 ⎥ ⎢ 3 10 9 ⎥
⎣ ⎦ ⎣ ⎦ ⎣ ⎦
ο πινακας του συστήµατος, του οποίου ο αντίστροφος υπολογίζεται µε τον γνωστό τρόπο
⎡ 73 −7 17 ⎤
1 ⎢
⎢
⎥
⎥
−1
= ⎢ 21 3 −5 ⎥,
⎢
−8 ⎢ ⎥
A
⎥
⎣ 1 −1 −1 ⎦
οπότε η λύση του συστήµατος αυτού είναι
⎡ −73 7 −17 ⎤⎡ 4 ⎤ ⎡ 4 ⎤
1⎢⎢
⎥⎢
⎥⎢
⎥ ⎢
⎥ ⎢
⎥
⎥
X =A −1
⋅ B = ⎢ −21 −3 ⎥⎢ 9 ⎥ = ⎢ −2 ⎥.
8⎢ ⎥⎢ ⎥ ⎢ ⎥
5
⎢ −1 1 ⎥ ⎢ 19 ⎥ ⎢ 3 ⎥
⎣ 1 ⎦⎣ ⎦ ⎣ ⎦
`Αρα x = 4, y = −2 και z = 3,
οπότε
u a − 2β⃗ + 3⃗
⃗ = 4⃗ γ.
`Ασκηση 3.49 Εφαρµόζοντας τη µέθοδο ϐρόγχων σε ένα κύκλωµα µε αντιστάσεις

R1 = 2Ω, R2 = 8Ω, R3 = 6Ω, R4 = 6Ω, R5 = 4Ω
και πηγές E1 = 10V , E2 = −10V και E2 = 5V , προκύπτει η εξίσωση πινάκων
RX = V, (i)
⎡ I1 ⎤ ⎡ E1 ⎤
⎢ ⎥ ⎢ ⎥
⎢ ⎥ ⎢ ⎥
όπου X = ⎢ I2 ⎥ ο πίνακας των άγνωστων ϱευµάτων, V = ⎢ E2 ⎥ ο πίνακας των τάσεων
⎢ ⎥ ⎢ ⎥
⎢ I3 ⎥ ⎢ E3 ⎥
⎣ ⎦ ⎣ ⎦
των πηγών και
⎡ R1 + R2 −R2 0 ⎤
⎢ ⎥
⎢ ⎥
R = ⎢ −R2 R2 + R3 + R4 −R4 ⎥
⎢ ⎥
⎢ −R4 R5 ⎥
⎣ 0 ⎦
ο πίνακας των αντιστάσεων του κυκλώµατος.
Λύση
⎡ 10 −8 ⎤
⎢ ⎥
⎢ ⎥
0
R = ⎢ −8 20 −6 ⎥
⎢ ⎥
⎢ 0 −6 ⎥
⎣ 4 ⎦
⎡ 44 32 48 ⎤ ⎡ 11 8 12 ⎤
1 ⎢⎢
⎥ 1 ⎢
⎥ ⎢
⎥
⎥
−1
= ⎢ 32 40 60 ⎥ = ⎢ 8 10 15 ⎥
184 ⎢ ⎥ 46 ⎢ ⎥
R
⎢ 48 60 136 ⎥ ⎢ 12 15 34 ⎥
⎣ ⎦ ⎣ ⎦
⎡ I1 ⎤ ⎡ E1 ⎤
⎢ ⎥ ⎢ ⎥
⎢ ⎥ −1 ⎢ ⎥
⎢ I2 ⎥ = R ⎢ E2 ⎥
⎢ ⎥ ⎢ ⎥
⎢ I3 ⎥ ⎢ E3 ⎥
⎣ ⎦ ⎣ ⎦
⎡ 11 8 12 ⎤ ⎡ 10 ⎤
1 ⎢
⎢
⎥⎢
⎥⎢
⎥
⎥
= ⎢ 8 10 15 ⎥ ⎢ −10 ⎥
46 ⎢ ⎥⎢
⎢ 12 15 34 ⎥ ⎢ 5 ⎥
⎥
⎣ ⎦⎣ ⎦
⎡ 1, 96 ⎤
⎢ ⎥
⎢ ⎥
= ⎢ 1, 20 ⎥
⎢ ⎥
⎢ 3, 04 ⎥
⎣ ⎦
`Ασκηση 3.50 Να λυθεί το σύστηµα

x1 + x2 − x3 = 1
2x1 + 3x2 + kx3 = 3
x1 + kx2 + 3x3 = 2
Λύση
Το σύστηµα γράφεται στη µορφή
AX = B ,
όπου
⎡ 1 1 −1 ⎤ ⎡ 1 ⎤
⎢ ⎥ ⎢ ⎥
⎢ ⎥ ⎢ ⎥
A = ⎢ 2 3 k ⎥ και B = ⎢ 3 ⎥
⎢ ⎥
⎢ ⎥ ⎢ ⎥
⎢ 1 k 3 ⎥ ⎢ 2 ⎥
⎣ ⎦ ⎣ ⎦
RR 1 1 −1 RR
RRR R
RRR 2 3 k RRRRR = −k2 − k + 6 = (2 − k)(k + 3)
RR R
RRR 1 k 3 RRRR
R R
▸ Για k ≠ 2 και k ≠ −3 το σύστηµα έχει µοναδική λύση (rankA = rank(A/B) = 3), την
∣A1 ∣ ∣A2 ∣ ∣A3 ∣
x1 = , x2 = , x3 =
∣A∣ ∣A∣ ∣A∣
,
όπου
RR 1 1 −1 RR
RRR RRR
∣A1 ∣ = RRRR 3 3 k RRRR = −k2 − k + 6 = (2 − k)(k + 3)
RRR RR
RR 2 k 3 RRR
RR 1 1 −1 RR
RRR RRR
∣A2 ∣ = RRRR 2 3 k RRRR = 2 − k
RRR RR
RR 1 2 3 RRR
RR 1 1 1 RR
RRR RRR
∣A3 ∣ = RRRR 2 3 3 RRRR = 2 − k,
RRR RR
RR 1 k 2 RRR
οπότε
(2 − k)(k + 3)
x1 = =1
(2 − k)(k + 3)
2−k
x2 = =
1
(2 − k)(3 + k) 3 + k
(2 − k)
x3 = =
1
(2 − k)(3 + k) 3 + k
66 §
▸ Για k = 2 η ορίζουσα του πίνακα Α είναι

∣A∣ = 0.
Επίσης, και όλες οι 3 × 3 ορίζουσες του επαυξηµένου πίνακα είναι µηδέν.
Επιπλέον, υπάρχει µια 2 × 2 υποορίζουσα του πίνακα Α η οποία είναι µη µηδενική, η
RRR 1 1 RRR
RRR RRR = 1 ≠ 0
RR R
RRR 2 3 RRRR
οπότε
rank(A) = 2
όµοια rank(A/B) = 2
Σύµφωνα µε την Πρόταση 3.13 το σύστηµα έχει άπειρες λύσεις.
Λύνοντας το σύστηµα των δύο πρώτων εξισώσεων ως προς x1 , x2 συναρτήσει του x3 προκύπτει
x1 + x2 = 1 + x3
2x1 + 3x2 = 3 − 2x3
Πολλαπλασιάζοντας την πρώτη εξίσωση µε -2 και προσθέτοντας στη δεύτερη προκύπτει
x2 = 1
και αντικαθιστώντας στην πρώτη
x1 = x3
οπότε, οι λύσεις της εξίσωσης (ϑέτοντας x3 = λ) είναι
(x1 , x2 , x3 ) = (λ, 1, λ), λ ∈ R
▸ Για k = −3 η ορίζουσα του πίνακα Α είναι
∣A∣ = 0
και υπάρχει 3 × 3 ορίζουσα του επαυξηµένου η οποία δεν είναι µηδέν, η
RR 1 1 1 RR
RRR RR
RRR 2 3 3 RRRR = 5 ≠ 0,
RRR R
RR 1 −3 2 RRRR
R R
οπότε το σύστηµα είναι αδύνατο (rank(A) ≠ rank(A/B)).
`Ασκηση 3.51 Να εκφραστεί το διάνυσµα u ⃗ = (28, −10, −3) ως γραµµικός συνδυασµός των
⃗
⃗ = (2, 4, 1), β = (−3, 5, 0) και γ⃗ = (5, −1, −3).
διανυσµάτων a
Λύση
RRR 2 −3 5 RRR
R R
⃗ γ⃗ ) = RRRR 4 5 −1 RRRR = −88 ≠ 0
RR R
RRR 1 0 −3 RRRR
Επειδή det(⃗
a, β,
R R
τα διανυσµατα a ⃗ γ⃗ είναι γραµµικώς ανεξάρτητα, οπότε το διάνυσµα u
⃗, β, ⃗ µπορεί να γραφεί ως
γραµµικός συνδυασµός τους,
u a + λβ⃗ + µ⃗
⃗ = k⃗ γ, k, λ, µ ∈ R.
⃗, a
Χρησιµοποιώντας τις συντεταγµένες των διανυσµάτων u ⃗ γ⃗ η σχέση αυτή γίνεται
⃗, β,
(28, −10, −3) = k(2, 4, 1) + λ(−3, 5, 0) + µ(5, −1, −3)
ή (28, −10, −3) = (2k − 3λ + 5µ, 4k + 5λ − µ, k − 3µ).
Η διανυσµατική αυτή ισότητα ισοδυναµεί µε το σύστηµα
2k − 3λ + 5µ = 28
4k + 5λ − µ = −10
k − 3µ = −3,
από τη λύση του οποίου προκύπτει
k = 3, λ = −4, µ = 2.
Συνεπώς,
u a − 4β⃗ + 2⃗
⃗ = 3⃗ γ.
`Ασκηση 3.53 Σε ένα κύκλωµα µε αντιστάσεις R1 = 2Ω, R2 = 8Ω, R3 = 6Ω, R4 = 6Ω, R5 = 4Ω

και πηγές E1 = 40V και E2 = 20V από τους νόµους του Kirchoff προκύπτουν οι σχέσεις
R1 I1 + R2 (I1 − I2 ) = E1
R2 (I2 − I1 ) + R3 I3 + R4 (I2 − I3 ) = 0
R4 (I3 − I2 ) + R5 I3 = −E2
για τις εντάσεις των ϱευµάτων I1 , I2 , I3 των ϐρόγχων του. Να υπολογιστούν οι τιµές των
I1 , I2 , I3 .
Λύση
Αναδιατάσσοντας τους όρους των παραπάνω εξισώσεων προκύπτει
(R1 + R2 )I1 − R2 I2 = E1
−R2 I1 + (R2 + R4 )I2 + (R3 − R4 )I3 = 0
−R4 I2 + (R4 + R5 )I3 = −E2
οπότε αντικαθιστώντας τις αριθµητικές τιµές των αντιστάσεων και τάσεων προκύπτει το σύστηµα
10I1 − 8I2 = 40
−8I1 + 14I2 = 0
−6I2 + 10I3 = −20
Η ορίζουσα του πίνακα του συστήµατος αυτού είναι

RR 10 −8 0 RR
RRR RRR
A = RRRR −8 14 0 RRRR = 760,
RRR RR
RR 0 −6 10 RRR
οποτε η λύση του συστήµατος αυτού είναι
∣A1 ∣ ∣A2 ∣ ∣A3 ∣
I1 = , I2 = , I3 = (i)
∣A∣ ∣A∣ ∣A∣
,
όπου
RRR 40 −8 0 RRR
RR RR
∣A1 ∣ = RRRR 0 14 0 RRRR = 5600
RRR R
RR −20 −6 10 RRRR
RR 10 40 0 RR
RRR RRR
∣A2 ∣ = RRRR −8 0 0 RRRR = 3200
RRR RR
RR 0 −20 10 RRR
RRR 10 −8 40 RRR
RR RR
∣A3 ∣ = RRRR −8 14 0 RRRR = 400
RR R
RRR 0 −6 −20 RRRR
68 §
οπότε οι (i) δίνουν
∣A1 ∣ 5600
I1 = = = 7, 37 A
∣A∣ 760
∣A2 ∣ 3200
I2 = = = 4, 21 A
∣A∣ 760
∣A3 ∣ 400
I3 = = = 0, 53 A
∣A∣ 760
`Ασκηση 3.54 Αν υπάρχουν a, β, γ, x, y, z ∈ R, που δεν είναι όλοι µηδέν, τέτοιοι ώστε
x = γy + βz, y = az + γx και z = βx + ay ,
a2 + β 2 + γ 2 + 2aβγ = 1.
Λύση
Το οµογενές αυτό σύστηµα ως προς x, y, z
x − γy − βz = 0
γx − y + az = 0
βx + ay − z = 0
έχει µη µηδενική λύση αν
∣A∣ = 0 (i)
RR 1 −γ −β RRRR
RRR R
∣A∣ = RRRR γ −1 a RRRR
RRR R
RR β a −1 RRRR
−1 a γ −1
= ∣ ∣+γ∣ ∣−β∣ ∣
γ a
a −1 β −1 β a
= 1 − a2 + γ(−γ − aβ) − β(aγ + β)
= 1 − a2 − γ 2 − aβγ − aβγ − β 2
= 1 − a2 − γ 2 − β 2 − 2aβγ
`Ετσι, η (i) δίνει
1 − a2 − γ 2 − β 2 − aβγ = 0 ⇔ a2 + γ 2 + β 2 + 2aβγ = 1
`Ασκηση 3.55 Να ϐρεθούν οι τιµές της λ για τις οποίες υπάρχει µη µηδενικός πίνακας X
τέτοιος ώστε
AX = λX (i)
όπου
⎡ 3 2 0 ⎤
⎢ ⎥
⎢ ⎥
A = ⎢ −1 0 0 ⎥,
⎢ ⎥
⎢ 0 0 1 ⎥
⎣ ⎦
και για τις τιµές αυτές να ϐρεθεί ο X .
Λύση
AX − λX = 0 ⇔ (A − λI)X = 0, (ii)

Η (ii) έχει µη µηδενικές λύσεις αν η ορίζουσα του πίνακα
⎡ 0 ⎤ ⎡ 1 0 0 ⎤
⎢ ⎥ ⎢ ⎥
⎢ ⎥ ⎢ ⎥
3 2
A − λI = ⎢ −1 0 0 ⎥ − λ⎢ 0 1 0 ⎥
⎢ ⎥ ⎢ ⎥
⎢ 1 ⎥ ⎢ 0 0 1 ⎥
⎣ 0 0 ⎦ ⎣ ⎦
⎡ 3−λ ⎤
⎢ ⎥
⎢ ⎥
2 0
= ⎢ −1 −λ ⎥
⎢ ⎥
0
⎢ 0 1−λ ⎥
⎣ 0 ⎦
είναι µηδέν, δηλαδή
⎡ 3−λ ⎤⎡ x ⎤
⎢ ⎥⎢ ⎥
⎢ ⎥⎢ ⎥
2 0
⎢ −1 −λ ⎥⎢ y ⎥ = 0 (ii)
⎢ ⎥⎢ ⎥
ή 0
⎢ 0 1−λ ⎥⎢ z ⎥
⎣ 0 ⎦⎣ ⎦
Το οµογενές αυτό σύστηµα έχει λύσεις εκτός της µηδενικής αν και µόνον αν
det(A − λI) = 0
RRR 3 − λ RRR
RRR 2 0 RRR
RRR −1 −λ RRR = 0
RR RR
0
RRR 0 0 1−λ RRR
3−λ
(1 − λ) ∣ ∣=0
2
−1 −λ
ή
ή (1 − λ) [−λ(3 − λ) + 2] = 0
ή (1 − λ)(λ2 − 3λ + 2) = 0
ή (1 − λ)(λ − 1)(λ − 2) = 0
ή −(1 − λ)2 (λ − 2) = 0.
Εποµένως
λ1 = 1 και λ2 = 2.
Οι αντίστοιχες της λ = 1 λύσεις είναι οι λύσεις του συστήµατος
⎡ 3−1 2 ⎤⎡ x ⎤
⎢ ⎥⎢ ⎥
⎢ ⎥⎢ ⎥
0
⎢ −1 −1 ⎥⎢ y ⎥ = 0
⎢ ⎥⎢ ⎥
0
⎢ 0 − ⎥⎢ z ⎥
⎣ 0 1 1 ⎦⎣ ⎦
ή
2x + 2y = 0
−x − y = 0
0z = 0
Ο πίνακας του γραµµικού αυτού συστήµατος είναι
⎡ 2 2 0 ⎤
⎢ ⎥
⎢ ⎥
A = ⎢ −1 −1 0 ⎥,
⎢ ⎥
⎢ 0 0 0 ⎥
⎣ ⎦
Εύκολα προκύπτει ότι ο ϐαθµός του πίνακα αυτού είναι 1 (rank(A) = 1), οπότε µπορούµε να
ϐρούµε τον ένα άγνωστο συναρτήσει των άλλων δύο.
Από τη δεύτερη εξίσωση προκύπτει ότι
y = −x.
Επίσης είναι ϕανερό ότι και οι τρεις εξισώσεις αληθεύουν για οποιαδήποτε τιµή του z , οπότε η
λύση του συστήµατος είναι
{(x, y, z) = (k, −k, λ), k, λ ∈ R}.

70 §
Οι αντίστοιχες της λ = 2 λύσεις προκύπτουν από το σύστηµα (ϑέτουµε λ = 2 στην (i))
x + 2y = 0
−x − 2y = 0
−z = 0
z = 0, και x = 2y,
οπότε οι αντίστοιχες της λ2 = 2 λύσεις είναι
{(x, y, z) = (2k, k, 0), k ∈ R}.

⎡ −1 0 1 ⎤ ⎡ 1 0 −2 ⎤
⎢ ⎥ ⎢ ⎥
⎢ ⎥ ⎢ ⎥
a) A = ⎢ 2 1 0 ⎥ β) A = ⎢ 1 1 −2 ⎥
⎢ ⎥ ⎢ ⎥
⎢ 0 0 1 ⎥ ⎢ 0 2 0 ⎥
⎣ ⎦ ⎣ ⎦
⎡ 2 ⎤ ⎡ 2 5 −5 ⎤
⎢ 2 1 5 ⎥ ⎢ 7 ⎥
⎢ 0 1 −1 ⎥ ⎢ 1 0 ⎥
⎢ ⎥ ⎢ ⎥
γ) A = ⎢ ⎥ δ) A = ⎢ ⎥
0 1 0
⎢ 1 ⎥ ⎢ 0 3 −3 ⎥
⎢ 0 2 3 ⎥ ⎢ 3 ⎥
⎢ −1 0 −1 ⎥ ⎢ −1 −1 0 ⎥
⎣ 0 ⎦ ⎣ 0 ⎦
Λύση
⎡ −1 0 1 ⎤
α) Ο ϐαθµός του πίνακα
⎢ ⎥
⎢ ⎥
A=⎢ 2 1 0 ⎥
⎢ ⎥
⎢ 0 0 1 ⎥
⎣ ⎦
είναι 3 διότι (ανάπτυγµα ως προς την τρίτη γραµµή)
−1 0
∣A∣ = 1 ∣ ∣ = −1 ≠ 0.
2 1
ϐ) Ο ϐαθµός του πίνακα
⎡ 1 0 −2 ⎤
⎢ ⎥
⎢ ⎥
A = ⎢ 1 1 −2 ⎥
⎢ ⎥
⎢ 0 2 0 ⎥
⎣ ⎦
είναι 2, διότι (ανάπτυγµα ως προς την τρίτη γραµµή)
1 −2
∣A∣ = −2 ∣ ∣ = 0.
1 −2
και
∣ ∣ = 1 ≠ 0,
1 0
1 1
οπότε
rankA = 2.
γ) Ο ϐαθµός του πίνακα
⎡ 2 ⎤
⎢ 2 1 5 ⎥
⎢ 0 1 −1 ⎥
⎢ ⎥
A=⎢ ⎥
0
⎢ 1 ⎥
⎢ 0 2 3 ⎥
⎢ −1 0 −1 ⎥
⎣ 0 ⎦
είναι 3, διότι (ανάπτυγµα της ∣A∣ ως προς την τέταρτη γραµµή, που περιέχει δύο µηδενικά)
RR 2 1 5 RRRR RRRR 2 2 RR
RRR R R
1 RRR
∣A∣ = −(−1) RRR 1 −1 0 RRRR − RRRR 0 1 −1
R RRR
RR
RRR R R
RR 0 2 3 RRRR RRRR 1 0 2 RRR
R
1 −1 −1
= 5∣ ∣ + 3∣ ∣ − (2 ∣ ∣+∣ ∣)
2 1 1 2 1
0 2 1 −1 0 2 1 −1
= 5 ⋅ 2 + 3(−2 − 1) − 2 ⋅ 2 − (−2 − 1)
= 0
και υπάρχει 3 × 3 υποπίνακας του Α µε µη µηδενική ορίζουσα (παραλείποντας την πρώτη γραµµή
και την τέταρτη στήλη του)
RR 0 1 −1 RR
RRR RRR
RRR 1 0 RRR = −1 ∣ 1 2 ∣ = 2 ≠ 0,
RR 2 RR −1 0
RRR −1 0 RRR
R 0 R
οπότε
rankA = 3.
δ) Η ορίζουσα του πίνακα
⎡ 2 5 −5 ⎤
⎢ 7 ⎥
⎢ 1 0 ⎥
⎢ ⎥
A=⎢ ⎥
1 0
⎢ 0 3 −3 ⎥
⎢ 3 ⎥
⎢ −1 −1 0 ⎥
⎣ 0 ⎦
είναι (ανάπτυγµα ως προς τη δεύτερη γραµµή)
RR 7 5 −5 RR RR 2 5 −5 RRRR
RRR RRR RRR R
∣A∣ = − RRRR 3 3 −3 RRRR + RRRR 0 3 −3 RRRR
RRR R R R
RR −1 0 0 RRRR RRRR −1 0 0 RRRR
5 −5 5 −5
= −(−1) ∣ ∣ + (−1) ∣ ∣
3 −3 3 −3
= 0 + 0 = 0.
Επίσης οι ορίζουσες όλων των 3 × 3 υποπινάκων του Α είναι µηδέν και
∣ ∣ = −5 ≠ 0,
2 7
1 1
οπότε
rankA = 2.
`Ασκηση 3.57 α) Να ϐρεθεί ο ϐαθµός και ο αντίστροφος του πίνακα

⎡ 1 0 2 ⎤
⎢ ⎥
⎢ ⎥
⎢ 2 −1 3 ⎥
⎢ ⎥
⎢ 4 1 8 ⎥
⎣ ⎦
ϐ) Να δειχθεί ότι ο Α είναι αντιστρέψιµος και να ϐρεθεί ο αντίστροφός του.
Λύση
α) Η ορίζουσα του Α υπολογίζεται ότι είναι
RRR 1 0 2 RRRR
RR R
∣A∣ = RRRR 2 −1 3 RRRR = 1 ≠ 0
RR R
RRR 4 1 8 RRRR
οπότε, σύµφωνα µε τον ορισµό 3.12, ο ϐαθµός του Α είναι 3.
ϐ) Επειδή ∣A∣ ≠ 0, ο πίνακας Α είναι αντιστρέψιµος.
Βρίσκουµε τον αντίστροφό του εφαρµόζοντας τη διαδικασία της παρατ. 3.9.
Οι ορίζουσες των 2 × 2 υποπινάκων του Α είναι
72 §
−1 3 2 −1
∣A11 ∣ = ∣ ∣ = −11 ∣A12 ∣ = ∣ ∣=4 ∣A13 ∣ = ∣ ∣=6
2 3
1 8 4 8 4 1
∣A21 ∣ = ∣ ∣ = −2 ∣A22 ∣ = ∣ ∣=0 ∣A23 ∣ = ∣ ∣=1

0 2 1 2 1 0
1 8 4 8 4 1
∣A31 ∣ = ∣ ∣=2 ∣A32 ∣ = ∣ ∣ = −1 ∣A33 ∣ = ∣ ∣ = −1

0 2 1 2 1 0
−1 3 2 3 2 −1
οπότε ο συµπληρωµατικός του Α είναι
⎡ A11 −A21 ⎤ ⎡ −11 2 ⎤

⎢ ⎥ ⎢ ⎥
⎢ ⎥ ⎢ ⎥
A31 2
adj(A) = ⎢ −A12 A22 −A32 ⎥ = ⎢ −4 1 ⎥
⎢ ⎥ ⎢ ⎥
0
⎢ A13 −A23 ⎥ ⎢ 6 −1 −1 ⎥
⎣ A33 ⎦ ⎣ ⎦
και αντίστροφός του είναι ο
⎡ −11 2 ⎤
adj(A) ⎢⎢
⎥
⎥
2
−1
= = ⎢ −4 1 ⎥
∣A∣ ⎢ ⎥
A 0
⎢ 6 −1 −1 ⎥
⎣ ⎦
`Ασκηση 3.58 Να υπολογιστεί η ορίζουσα του πίνακα

⎡ a−β β−γ γ−a ⎤
⎢ ⎥
⎢ ⎥
⎢ β−γ γ−a a−β ⎥
⎢ ⎥
⎢ γ−a a−β β−γ ⎥
⎣ ⎦
Λύση
Προσθέτοντας τη δεύτερη και τρίτη γραµµή στην πρώτη προκύπτει
⎡ 0 ⎤
⎢ ⎥
⎢ ⎥
0 0
∣A∣ = ⎢ β − γ γ − a a − β ⎥=0
⎢ ⎥
⎢ γ −a a−β β −γ ⎥
⎣ ⎦
RR 1 x x2 RR
RRR R
RR 1 2 4 RRRR = 0
RRR RR
RRR 1 3 9 RRRR
R R
Λύση
Πολλαπλασιάζοντας την πρώτη γραµµή επί −1 και προσθέτοντας στη δεύτερη η (i) γίνεται
RRR 1 RRR
RRR x x2 RRR
RRR 0 2 − x 4 − x2 RRR = 0
RRR RRR
RR 1 3 9 RR
Στη συνέχεια πολλαπλασιάζουµε την πρώτη γραµµή επί −1 και την προσθέτουµε στην τρίτη,
RRR 1 RRR
RR x x2 RR
RRR 0 2 − x 4 − x2 RRR = 0
RRR RRR
RRR 0 3 − x 9 − x2 RRR
Αναπτύσσοντας την ορίζουσα αυτή ως προς την πρώτη στήλη προκύπτει

2 − x 4 − x2
1∣ ∣=0 ⇔ (2 − x)(9 − x2 ) − (3 − x)(4 − x2 ) = 0
3 − x 9 − x2
⇔ (2 − x)(3 − x)(3 + x) − (3 − x)(2 − x)(2 + x) = 0
⇔ (2 − x)(3 − x) [(3 + x) − (2 + x)] = 0
⇔ (2 − x)(3 − x) = 0
⇔ x=2 ή x=3
`Ασκηση 3.60 Αν για τον n × n πίνακα Α ισχύει

A2 + A + I = 0,
όπου I και 0 ο n × n µοναδιαίος και µηδενικός πίνακας αντίστοιχα, να δειχθεί ότι :
α) Ο A είναι αντιστρέψιµος και A−1 = A2 .
ϐ) A62 + A37 + I = 0. γ) A95 + (A−1 ) = −I .

95
Λύση
α) Επειδή A2 + A + I = 0,
A3 − I = (A − I)(A2 + A + I)
= (A − I)0
= 0,
ή A3 = I ⇔ AA2 = I (iii)
οπότε ο πίνακας Α είναι αντιστρέψιµος και ο αντίστροφός του είναι ο A2
A−1 = A2 .
ϐ) Λόγω της (iii) και της (i)
A62 + A37 + I = (A3 ) A2 + (A3 ) A + I

20 12
= I 20 A2 + I 12 A + I
= A2 + A + I
= 0.
γ) Λόγω της (ii), (iii) και (i)
A95 + (A−1 ) = A95 + (A−1 )

95 95
= A95 + (A2 )
95
= A95 (I + A95 )
= (A3 )31 A2 (I + (A3 )31 A2 )

= I 31 A2 (I + I 31 A2 )
= A2 (I + A2 )
= A2 + A4
= A2 + A3 A
= A2 + IA
= A2 + A
= −I
74 §
λόγω της (i).
`Ασκηση 3.61 Να δειχθεί ότι ο n × n πίνακας

⎡ 1 1 ⋯ ⎤
⎢ ⎥
⎢ ⎥
1 1 1
⎢ −1 1 ⋯ ⎥
⎢ ⎥
1 1 1
⎢ 0 −1 1 ⋯ ⎥
A=⎢ ⎥
1 1
⎢ 0 0 −1 ⋯ ⎥
⎢ ⎥
⎢ ⎥
1 1
⎢ ⋮ ⋮ ⋮ ⋯ ⋮ ⋮ ⎥
⎢ ⎥
⎢ 0 0 ⋯ −1 ⎥
⎣ 0 1 ⎦
είναι αντιστρέψιµος.
Λύση
▸ Προσθέτουµε στην πρώτη γραµµή τη δεύτερη επί −1, οπότε
RRR 2 0 ⋯ RRR
RRR 0 0 0 RRR
RRR −1 1 ⋯ RRR
RR RR
1 1 1
RRR 0 −1 1 ⋯ RRR
R RRR
1 1
∣A∣ = RR 0 R 0 −1 ⋯
RRR
1 1 RRR
RRR ⋮ ⋮ ⋮ ⋯ ⋮ ⋮ RRR
RRR 0 RR
RR ⋯ RRR
RRR
0 0 1 1
RRR 0 0 ⋯ −1 1 RR
R 0
▸ Προσθέτουµε στη δεύτερη γραµµή την τρίτη επί −1, οπότε
RRR 2 0 ⋯ RR
RRR
RRR 0 0 0
RRR
RRR −1 0 ⋯ RR
RRR 0 −1
2 0 0
RR ⋯ RRR
RRR
∣A∣ = RRRRR 0
1 0 0
0 −1 ⋯ RRR
RR ⋮ RR
1 1
RRR ⋮ ⋮ ⋯ ⋮ ⋮ RRR
RRR 0 ⋯ RRR
RRR 0 0 1 1 RRR
RR 0 0 ⋯ −1 1 RR
R 0 R
▸ Προσθέτουµε στην τρίτη γραµµή την τέταρτη επί −1, οπότε
RR 2 0 ⋯ 0 0 RRRR
RRR 0
R
RRR −1 0 ⋯ 0 0 RRRR
RRR
0 0 RRRR
2
RR 0 −1 2 ⋯
RRR R
∣A∣ = RRR 0 0 −1 ⋯ 1 1 RRRR
RRR ⋮ R
RR ⋮ ⋮ ⋯ ⋮ ⋮ RRRR
RRR 0 R
RRR 0 ⋯ 1 1 RRRR
R
0 ⋯ −1 1 RRRR
0
RRR 0 0
▸ Συνεχίζοντας έτσι προσθέτουµε τελικά στην n − 1-γραµµή την n-γραµµή επί −1, οπότε
RRR 2 0 0 ⋯ 0 0 RRRR
RR R
RRR −1 2 0 ⋯ 0 0 RRRR
RRR R
RRRR 0 −1 2 ⋯ 0 0 RRRR
∣A∣ = RRRR 0 0 0 ⋯ 0 0 RRRR
RRR ⋮ R
RRR ⋮ ⋮ ⋯ ⋮ ⋮ RRRR
R
RRR 0 0 0 ⋯ 2 0 RRRR
RR R
RRR 0 0 0 ⋯ −1 1 RRRR
Η ορίζουσα αυτή είναι κάτω τριγωνική, οπότε είναι ίση µε το γινόµενο των στοιχείων της κυρίας
διαγωνίου της. `Αρα
∣A∣ = 2n−1 ≠ 0,
οπότε ο πίνακας Α είναι αντιστρέψιµος.
`Ασκηση 3.62 Να δειχτεί ότι τα σηµεία A(a1 , a2 , a3 ), B(β1 , β2 , β3 ) και Γ = (γ1 , γ2 , γ3 ) είναι
συνευθειακά, αν και µόνον αν
⎛ β1 − a1 γ1 − a1 ⎞
rank ⎜ β2 − a2 γ2 − a2 ⎟ = 1.
⎝ β3 − a3 γ3 − a3 ⎠
Ð→ Ð→
Λύση
Ð→ Ð→
Τα Α, Β, Γ είναι συνευθειακά αν και µόνον αν τα διανύσµατα AB, AΓ είναι παράλληλα, δηλαδή
Ð→ Ð→
αν ο ϐαθµός του πίνακα που έχει ως στήλες τα AB, AΓ είναι ένα,
rank (AB, AΓ) = 1.
∆ηλαδή, επειδή
Ð→ Ð→
AB = (β1 − a1 , β2 − a2 , β3 − a3 ) και AΓ = (γ1 − a1 , γ2 − a2 , γ3 − a3 ),
⎛ β1 − a1 γ1 − a1 ⎞
αν rank ⎜ β2 − a2 γ2 − a2 ⎟ = 1.
⎝ β3 − a3 γ3 − a3 ⎠
`Ασκηση 3.63 Εφαρµόζοντας τη µέθοδο κόµβων προκύπτει ότι για τα δυναµικά E1 , E2 , E3

των κόµβων του κυκλώµατος του σχήµατος ισχύει
⎡ G1 + G2 + G3 −G2 −G6 ⎤ ⎡ E1 ⎤ ⎡ I1 ⎤
⎢ ⎥⎢ ⎥ ⎢ ⎥
⎢ ⎥⎢ ⎥ ⎢ ⎥
⎢ −G2 G2 + G3 + G4 −G4 ⎥ ⎢ E2 ⎥ = ⎢ −I2 ⎥
⎢ ⎥⎢ ⎥ ⎢ ⎥
⎢ −G6 −G4 G4 + G5 + G6 ⎥ ⎢ E3 ⎥ ⎢ 0 ⎥
⎣ ⎦⎣ ⎦ ⎣ ⎦
Να υπολογιστούν τα E1 , E2 , E3 αν
G1 = G2 = G3 = 1mS, G4 = G5 = G6 = 2mS και I1 = I2 = 2mA.
Λύση
Για τις τιµές αυτές από τη δοσµένη σχέση προκύπτει το σύστηµα σε µορφή πινάκων
⎡ 3 −1 −2 ⎤ ⎡ E1 ⎤ ⎡ 2 ⎤
⎢ ⎥⎢ ⎥ ⎢ ⎥
⎢ ⎥⎢ ⎥ ⎢ ⎥
⎢ −1 4 −2 ⎥ ⎢ E2 ⎥ = ⎢ 0 ⎥
⎢ ⎥⎢ ⎥ ⎢ ⎥
⎢ −2 −2 6 ⎥ ⎢ ⎥ ⎢ ⎥
⎣ ⎦ ⎣ E3 ⎦ ⎣ −2 ⎦
Ο αντίστροφος του πίνακα του συστήµατος αυτού ϐρίσκεται µε τον τρόπο της παρατ.3.9 να είναι
⎡ 20 10 10 ⎤
1 ⎢
⎢
⎥
⎥
−1
= ⎢ 10 14 8 ⎥
30 ⎢ ⎥
A
⎢ 10 8 11 ⎥
⎣ ⎦
οπότε η µοναδική λύση του συστήµατος αυτού είναι
76 §
⎡ E1 ⎤ ⎡ 2 ⎤
⎢ ⎥ ⎢ ⎥
⎢ ⎥ −1 ⎢ ⎥
⎢ E2 ⎥ = A ⎢ 0 ⎥
⎢ ⎥ ⎢ ⎥
⎢ E3 ⎥ ⎢ −2 ⎥
⎣ ⎦ ⎣ ⎦
⎡ E1 ⎤ ⎡ 20 10 10 ⎤⎡ 2 ⎤
⎢ ⎥ 1 ⎢ ⎥⎢ ⎥
⎢ ⎥ ⎢ ⎥⎢ ⎥
⎢ E2 ⎥ = ⎢ 10 14 8 ⎥ ⎢ −2 ⎥
⎢ ⎥ 30 ⎢ ⎥⎢ ⎥
⎢ E3 ⎥ ⎢ 10 8 11 ⎥⎢ 0 ⎥
⎣ ⎦ ⎣ ⎦⎣ ⎦
⎡ 20 ⎤
ή
1 ⎢
⎢
⎥
⎥
= ⎢ −8 ⎥
⎢
30 ⎢ ⎥
⎥
⎣ 4 ⎦
οπότε οι Ϲητούµενες τιµές των δυναµικών των κόµβων είναι
−8
E1 = = 0, 677 V, E2 = = −0, 267 V, E3 = = 0, 133 V .
20 4
30 30 30
(όταν σε µια σχέση σε ένα κύκλωµα η µονάδα έντασης ϱεύµατος είναι mA και η µονάδα αγωγιµό-
τητας mS , τότε η µονάδα δυναµικού είναι V ).
`Ασκηση 3.64 Να λυθεί για κάθε a ∈ R το σύστηµα

2x1 + 2x2 − x3 = 0
−2x1 − (a + 2)x2 + (a + 1)x3 = 0
4x1 + (4 − 3a)x2 + (3a − 2)x3 = 0
a(a + 1)x1 + a2 x2 = 0
Λύση
⎡ −1 ⎤
⎢ 2 2 ⎥
⎢ −2 −(a + 2) a + 1 ⎥
⎢ ⎥
A=⎢ ⎥
⎢ 4 − 3a 3a − 2 ⎥
⎢ 4 ⎥
⎢ a(a + 1) ⎥
⎣ a2 0 ⎦
Για να ϐρούµε το ϐαθµό του Α υπολογίζουµε τις ορίζουσες των τεσσάρων 3 × 3 υποπινάκων του µε
το γνωστό τρόπο
RR −1 RR
RRR 2 2 RRR
∣A1 ∣ = RRRR −2 −(a + 2) a + 1 RRR = 0
RR
RRR RRR
RR 4 4 − 3a 3a − 2 R
RRR −1 RRRR
RR 2 2
R
∣A2 ∣ = RRRR −2 −(a + 2) a + 1 RRRR = a2 − a3
RR R
RRR a(a + 1) a2 0 RRRR
RR −1 RRRR
RRR 2 2
R
∣A3 ∣ = RRRR 4 − 3a 3a − 2 RRRR = 3a2 − 3a3
RRR R
4
RR a(a + 1) a2 0 RRRR
RRR −2 −(a + 2) a + 1 RRRR
RRR R
∣A4 ∣ = RRR 4 − 3a 3a − 2 RRRR = −5a2 + 5a3
RR R
4
RRR a(a + 1) a2 0 RRRR
Παρατηρούµε ότι οι ∣A1 ∣, ∣A2 ∣, ∣A3 ∣, ∣A4 ∣ γίνονται ταυτόχρονα µηδέν αν
a = 1 ή a = 0.
Εποµένως :
▸ Για a ∈ R − {0, 1}, τουλάχιστον µια από ιις ∣A1 ∣, ∣A2 ∣, ∣A3 ∣, ∣A4 ∣ δεν είναι µηδέν, οπότε
rank(A) = 3.
`Αρα, στην περίπτωση αυτή το οµογενές αυτό σύστηµα έχει µόνον τη µηδενική λύση
x1 = x2 = x3 = 0.
▸ Για a = 0, ο Α γίνεται
⎡ 2 2 −1 ⎤
⎢ ⎥
⎢ −2 −2 1 ⎥
⎢ ⎥
A=⎢ ⎥
⎢ 4 −2 ⎥
⎢ 4 ⎥
⎢ 0 ⎥
⎣ 0 0 ⎦
`Ολες οι 2 × 2 ορίζουσες του πίνακα αυτού είναι µηδέν, οπότε
rank(A) = 1,
οπότε µπορούµε να ϐρούµε τον ένα άγνωστο συναρτήσει των άλλων δύο.
Από την πρώτη εξίσωση προκύπτει ότι
x3 = 2x1 + 2x2 ,
οπότε η λύση του συστήµατος για a = 0 είναι (x1 = k, x2 = m)
(x1 , x2 , x3 ) = (k, m, 2k + 2m), k, m ∈ R.
▸ Για a = 1, ο Α γίνεται
⎡ 2 2 −1 ⎤
⎢ ⎥
⎢ −2 −3 2 ⎥
⎢ ⎥
A=⎢ ⎥.
⎢ 4 ⎥
⎢ 1 1 ⎥
⎢ 2 0 ⎥
⎣ 1 ⎦
Η ορίζουσα του 2 × 2 υποπίνακα των δύο πρώτων γραµµών και στηλών του Α είναι
∣ ∣ = −2 ≠ 0,
2 2
−2 −3
΄Αρα, µπορούµε να ϐρούµε τους δύο άγνωστους x1 , x2 συναρτήσει του x3 .

Προσθέτοντας κατά µέλη τις δύο πρώτες εξισώσεις προκύπτει
−x2 + x3 = 0 ή x2 = x3
και από την πρώτη
2x1 = −2x2 + x3 = −2x3 + x3 = −x3 ⇔ x1 = −

x3
.
2
Εποµένως, η λύση του συστήµατος για a = 1 είναι (x3 = k )
(x1 , x2 , x3 ) = (− , k, k) , k ∈ R.
k
2
78 §
`Ασκηση 3.65 Εφαρµόζοντας τη µέθοδο ϐρόχων για το κύκλωµα του σχήµατος µε αντι-
στάσεις R1 = 2Ω, R2 = 8Ω, R3 = 6Ω, R4 = 6Ω, R5 = 4Ω και πηγές E1 = 40V και E2 = 20V ,
προκύπτει η εξίσωση πινάκων
RX = V, (i)
⎡ I1 ⎤ ⎡ E1 ⎤
όπου
⎢ ⎥ ⎢ ⎥
⎢ ⎥ ⎢ ⎥
X = ⎢ I2 ⎥ και V = ⎢ E2 ⎥
⎢ ⎥ ⎢ ⎥
⎢ I3 ⎥ ⎢ 0 ⎥
⎣ ⎦ ⎣ ⎦
ο πίνακας των ϱευµάτων των ϐρόχων και των τάσεων των πηγών και
⎡ R1 + R2 −R2 ⎤
⎢ ⎥
⎢ ⎥
0
R = ⎢ −R2 R2 + R3 + R4 −R4 ⎥
⎢ ⎥
⎢ −R 4 + R5 ⎥
⎣ 0 4 R ⎦
ο πίνακας των αντιστάσεων.
R1 R3 R5
R2 R4
I1 I2 I3
+ - - +
E1 E2
Λύση
Αντικαθιστώντας τις τιµές των αντιστάσεων στον R προκύπτει
⎡ 10 −8 0 ⎤
⎢ ⎥
⎢ ⎥
R = ⎢ −8 20 −6 ⎥.
⎢ ⎥
⎢ 0 −6 10 ⎥
⎣ ⎦
Η ορίζουσα του πίνακα R υπολογίζεται (µε τον τρόπο της παρατ. 3.3)
∣A∣ = 1000,
οπότε ο R είναι αντιστρέψιµος.

Πολλαπλασιάζοντας την (i) από αριστερά επί τον R−1 προκύπτει
R−1 RX = R−1 V ⇔ X = R−1 V. (ii)
Βρίσκουµε τον R−1 µε τον τρόπο της παρατ. 3.9:

Οι ορίζουσες των 2 × 2 υποπινάκων του R είναι
20 −6 −8 6 −8 20
∣R11 ∣ = ∣ ∣ = 164 ∣R12 ∣ = ∣ ∣ = −80 ∣R13 ∣ = ∣ ∣ = 48
−6 10 0 10 0 −6
−8 0 10 −8
∣R21 ∣ = ∣ ∣ = −80 ∣R22 ∣ = ∣ ∣ = 100 ∣R23 ∣ = ∣ ∣ = −60
10 0
−6 10 0 10 0 −6
−8 10 −8
∣R31 ∣ = ∣ ∣ = 48 ∣R32 ∣ = ∣ ∣ = −60 ∣R33 ∣ = ∣ ∣ = 136
0 10 0
20 −6 −8 −6 −8 20
οπότε ο συµπληρωµατικός του R είναι

⎡ R11 −R21 ⎤ ⎡ 164 80 48 ⎤
⎢ ⎥ ⎢ ⎥
⎢ ⎥ ⎢ ⎥
R31
adj(R) = ⎢ −R12 R22 −R32 ⎥ = ⎢ 80 100 60 ⎥
⎢ ⎥ ⎢ ⎥
⎢ R13 −R23 ⎥ ⎢ 48 60 136 ⎥
⎣ R33 ⎦ ⎣ ⎦
οπότε ο αντίστροφος του R είναι (∣A∣ = 1000)
⎡ 164 80 48 ⎤
1 ⎢⎢
⎥
⎥
= adj(A) = ⎢ 80 100 60 ⎥
−1 1
∣A∣ ⎢ ⎥
R
1000 ⎢ ⎥
⎣ 48 60 136 ⎦
`Ετσι η (ii) δίνει
⎡ 164 80 48 ⎤ ⎡ 40 ⎤
1 ⎢⎢
⎥⎢
⎥⎢
⎥
⎥
X = ⎢ 80 100 60 ⎥ ⎢ 20 ⎥
1000 ⎢ ⎥⎢
⎢ 48 60 136 ⎥ ⎢ 0 ⎥
⎥
⎣ ⎦⎣ ⎦
⎡ 164 ⋅ 40 + 80 ⋅ 20 ⎤
1 ⎢⎢
⎥
⎥
= ⎢ 80 ⋅ 40 + 100 ⋅ 20 ⎥
1000 ⎢
⎢ 48 ⋅ 40 + 60 ⋅ 20
⎥
⎥
⎣ ⎦
⎡ 8, 16 ⎤
⎢ ⎥
⎢ ⎥
= ⎢ 5, 2 ⎥
⎢ ⎥
⎢ 3, 12 ⎥
⎣ ⎦
οπότε
I1 = 8, 16 A, I2 = 5, 2 A, I3 = 3, 12 A.
`Ασκηση 3.66 Να λυθεί το σύστηµα

x1 + x2 − x3 = 1
2x1 + 3x2 + kx3 = 3
x1 + kx2 + 3x3 = 2
Λύση
Η ορίζουσα του πίνακα Α του συστήµατος αυτού είναι
RRR 1 1 −1 RRR
RR RR
∣A∣ = RRRR 2 3 k RRRR
RR R
RRR 1 k 3 RRRR
= 1∣ ∣ − 1∣ ∣−∣ ∣
3 k 2 k 2 3
k 3 1 3 1 k
= 9 − k2 − (6 − k) − (2k − 3) = −k2 − k + 6
= −(k + 3)(k − 2)
οπότε
∣A∣ = 0 ⇔ −(k + 3)(k − 2) = 0 ⇔ k = −3 ή k = 2.
`Αρα,
▸ Για k ≠ −3 και k ≠ 2 το σύστηµα αυτό έχει τη µοναδική λύση
∣A1 ∣ ∣A2 ∣ ∣A3 ∣

x1 = , x2 = , x3 = (i)
∣A∣ ∣A∣ ∣A∣
,
όπου
80 §
RR 1 1 −1 RRRR
RRR R
∣A1 ∣ = RRRR 3 3 k RRRR = −k2 − k + 6 = −(k + 3)(k − 2)
RRR R
RR 2 k 3 RRRR
RRR 1 1 −1 RRRR
RR R
∣A2 ∣ = RRRR 2 3 k RRRR = 2 − k
RRR R
RR 1 2 3 RRRR
RRR 1 1 1 RRRR
RR R
∣A3 ∣ = RRRR 2 3 3 RRRR = 2 − k
RR R
RRR 1 k 2 RRRR
΄Ετσι, οι (i) δίνουν
−(k + 3)(k − 2)
x1 = =1
−(k + 3)(k − 2)
2−k
x2 = =
1
−(k + 3)(k − 2) k + 3
2−k
x3 = =
1
−(k + 3)(k − 2) k + 3
▸ Για k = −3, ∣A∣ = 0 και
RRR 1 1 −1 RRRR
RRR R
∣A1 ∣ = RR 3
RRR 3 −3 RRRR = −(−3 + 3)(−3 − 2)
R
RRR 2 −3 3 RRRR
= 0
RR 1 1 −1 RRRR
RRR R
∣A2 ∣ = RR 2 3 −3 RRRR = 2 − (−3) = 5
RRR R
RRR 1 3 RRRR
R 2
≠ 0,
οπότε, σύµφωνα µε την πρότ. 3.14, το σύστηµα στην περίπτωση αυτή είναι αδύνατον.
▸ Για k = 2, ∣A∣ = 0 και
RRR 1 1 −1 RRRR
RRR R
∣A1 ∣ = RRR 3 2 RRRR = −(2 + 3)(2 − 2)
RR R
3
RRR 2 2 3 RRRR
= 0
RR 1 1 −1 RRRR
RRR R
∣A2 ∣ = RRR 2 2 RRRR = 2 − 2
RR 3
R
RRR 1 3 RRRR
R 2
= 0
RRR 1 1 1 RRRR
RR R
∣A3 ∣ = RRR 2 3 3 RRRR = 2 − 2
RRR R
RRR 1 2 2 RRRR
= 0,
οπότε, σύµφωνα µε την πρότ. 3.14, στην περίπτωση αυτή το σύστηµα έχει άπειρες λύσεις, τις
οποίες ϐρίσκουµε µε τη ϐοήθεια της πρότ. 3.13.
Επειδή ∣A∣ = 0 και υπάρχει µη µηδενική 2 × 2 υποορίζουσα του Α, (π.χ πρώτη-δεύτερη γραµµή και
πρώτη-δεύτερη στήλη) η
∣A′ ∣ = ∣ ∣ = 1,
1 1
2 3
rankA = rank(A∣B) = 2
και µπορούµε να ϐρούµε τους αγνώστους x1 και x2 συναρτήσει του x3 από το σύστηµα
x1 + x2 = 1 + x3
2x1 + 3x2 = 3 − 2x3
το οποίο λύνουµε µε τον κανόνα Cramer
∣A′1 ∣ ∣A′ ∣
x1 = , x2 = 2 ,
∣A∣ ∣A∣
A=[ ] οπότε det(A) = 1.

1 1
όπου
2 3
`Ετσι,
1 + x3 1
∣A′1 ∣ = ∣ ∣ = 3(1 + x3 ) − (3 − 2x3 )
3 − 2x3 3
= 5x3
1 1 + x3
∣A′2 ∣ = ∣ ∣ = 3 − 2x3 − 2(1 + x3 )
2 3 − 2x3
= 1 − 4x3
Εποµένως, στην περίπτωση αυτή η λύση του συστήµατος είναι (x3 = k )
(x1 , x2 , x3 ) = (5k, 1 − 4k, k), k ∈ R.
`Ασκηση 3.67 Να ϐρεθεί η εξίσωση του κύκλου

x2 + y 2 + Ax + By + Γ = 0 (i)
που διέρχεται από τα σηµεία (2, 0), (1, 1) και (3, 1).
Λύση
Επειδή ο κύκλος διέρχεται από τα σηµεία (2, 0), (1, 1) και (3, 1), η (i) αληθεύει για τις συντεταγ-
µένες τους, οπότε
2A + Γ = −4
A + B + Γ = −2
3A + B + Γ = −10
Ο πίνακας του συστήµατος αυτού είναι

⎡ 2 0 1 ⎤
⎢ ⎥
⎢ ⎥
M =⎢ 1 1 1 ⎥
⎢ ⎥
⎢ 3 1 1 ⎥
⎣ ⎦
και η ορίζουσά του ∣M ∣ = −2 ≠ 0 ,
οπότε, σύµφωνα µε την πρότ. 3.14, το σύστηµα έχει τη µοναδική λύση
∣M1 ∣ ∣M2 ∣ ∣M3 ∣

A= , B= , Γ= (ii)
∣M ∣ ∣M ∣ ∣M ∣
,
όπου
RRR −4 0 1 RRR RRR 2 −4 1 RRR RRR 2 0 −4 RRR
RR RR RR RR RR RR
∣M1 ∣ = RRRR −2 1 1 RRRR = 8, ∣M2 ∣ = RRRR 1 −2 1 RRRR = 4, ∣M3 ∣ = RRRR 1 1 −2 RRRR = −8,
RR R RR R RR R
RRR −10 1 1 RRRR RRR 3 −10 1 RRRR RRR 3 1 −10 RRRR
οπότε η (ii) δίνει A = −4, B = −2 και Γ = 4 .
`Αρα η εξίσωση του κύκλου είναι
x2 + y 2 − 4x − 2y + 4 = 0.
82 §
`Ασκηση 3.68 Να ϐρεθεί ο πίνακας-στήλη X αν

AX = 3X , (i)
⎡ 1 −1 2 ⎤
⎢ ⎥
⎢ ⎥
⎢ 0 −1 −2 ⎥.
⎢ ⎥
όπου
⎢ 0 3 ⎥
⎣ 0 ⎦
Λύση
⎡ x1 ⎤
⎢ ⎥
⎢ ⎥
X = ⎢ x2 ⎥,
⎢ ⎥
Αν
⎢ x3 ⎥
⎣ ⎦
η (i) δίνει
⎡ 1 −1 2 ⎤ ⎡ ⎤ ⎡ x1 ⎤ ⎡ x1 − x2 + 2x3 ⎤ ⎡ 3x1 ⎤
⎢ ⎥ ⎢ x1 ⎥ ⎢ ⎥ ⎢ ⎥ ⎢ ⎥
⎢ ⎥⎢ ⎥ ⎢ ⎥ ⎢ ⎥ ⎢ ⎥
⎢ 0 −1 −2 ⎥ ⎢ x2 ⎥ = 3 ⎢ x2 ⎥ ⇔ ⎢ −x2 − 2x3 ⎥ = ⎢ 3x2 ⎥,
⎢ ⎥⎢ ⎥ ⎢ ⎥ ⎢ ⎥ ⎢ ⎥
⎢ 0 ⎥ ⎢ ⎥ ⎢ ⎥ ⎢ ⎥ ⎢ 3x3 ⎥
⎣ 0 3 ⎦ ⎣ x3 ⎦ ⎣ x3 ⎦ ⎣ 3x3 ⎦ ⎣ ⎦
οπότε τα x1 , x2 , x3 είναι λύσεις του συστήµατος
x1 − x2 + 2x3 = 3x1
−x2 − 2x3 = 3x2
3x3 = 3x3
ή
−2x1 − x2 + 2x3 = 0
−4x2 − 2x3 = 0
0 = 0
Από το σύστηµα αυτό µπορούµε να ϐρούµε τα x1 και x2 συναρτήσει του x3 . Η δεύτερη δίνει
x2 = − x3
1
2
οπότε αντικαθιστώντας στην πρώτη προκύπτει
−2x1 − (− x3 ) + 2x3 = 0 ⇔ x1 = x3 .
1 5
2 4
Εποµένως, οι πίνακες-στήλη για τους οποίους ισχύει AX = 3X είναι οι
⎡ 5 ⎤
⎢ ⎥
⎢ 4k ⎥
⎢ ⎥
⎢ ⎥
X =⎢
⎢ −1k
⎥ , k ∈ R.
⎥
⎢ 2 ⎥
⎢ ⎥
⎢ ⎥
⎢ ⎥
⎣ k ⎦
`Ασκηση 3.69 Να γραφεί το διάνυσµα

⃗ = (1, −2, 5)
u
ως γραµµικός συνδυασµός των διανυσµάτων
⃗ = (1, 1, 1), β⃗ = (1, 2, 3, ), γ⃗ = (2, −1, 1)
a
Λύση
Αν u a + y β⃗ + z⃗
⃗ = x⃗ γ
⎡ 1 ⎤ ⎡ 1 ⎤ ⎡ 1 ⎤ ⎡ 2 ⎤
⎢ ⎥ ⎢ ⎥ ⎢ ⎥ ⎢ ⎥
⎢ ⎥ ⎢ ⎥ ⎢ ⎥ ⎢ ⎥
⎢ −2 ⎥ = x ⎢ 1 ⎥ + y ⎢ 2 ⎥ + z ⎢ −1 ⎥
⎢ ⎥ ⎢ ⎥ ⎢ ⎥ ⎢ ⎥
⎢ 5 ⎥ ⎢ 1 ⎥ ⎢ 3 ⎥ ⎢ 1 ⎥
⎣ ⎦ ⎣ ⎦ ⎣ ⎦ ⎣ ⎦
⎡ 1 ⎤ ⎡ x ⎤ ⎡ y ⎤ ⎡ 2z ⎤ ⎡ x + y + 2z ⎤
⎢ ⎥ ⎢ ⎥ ⎢ ⎥ ⎢ ⎥ ⎢ ⎥
⎢ ⎥ ⎢ ⎥ ⎢ ⎥ ⎢ ⎥ ⎢ ⎥
⎢ −2 ⎥ = ⎢ x ⎥ + ⎢ 2y ⎥ + ⎢ −z ⎥ = ⎢ x + 2y − z ⎥
⎢ ⎥ ⎢ ⎥ ⎢ ⎥ ⎢ ⎥ ⎢ ⎥
ή
⎢ 5 ⎥ ⎢ x ⎥ ⎢ 3y ⎥ ⎢ z ⎥ ⎢ x + 3y + z ⎥
⎣ ⎦ ⎣ ⎦ ⎣ ⎦ ⎣ ⎦ ⎣ ⎦
οπότε
x + y + 2z = 1
x + 2y − z = −2
x + 3y + z = 5
⎡ 1 1 2 ⎤
⎢ ⎥
⎢ ⎥
A = ⎢ 1 2 −1 ⎥
⎢ ⎥
⎢ 1 3 1 ⎥
⎣ ⎦
και η ορίζουσά του υπολογίζεται µε το γνωστό τρόπο
RR 1 1 2 RRRR
RRR R
∣A∣ = RRRR 1 2 −1 RRRR = 5
RRR R
RR 1 3 1 RRRR
Εποµένως, το σύστηµα αυτό έχει τη µοναδική λύση
∣Ax ∣ ∣Ay ∣ ∣Az ∣
x= , y= , z= (i)
∣A∣ ∣A∣ ∣A∣
RRR 1 1 2 RRRR RRR 1 2 RRRR RRR 1 1 1 RRRR
RR R RR 1
R RR R
∣Ax ∣ = RRRR −2 2 −1 RRRR = −30, ∣Ay ∣ = RRRR 1 −2 −1 RRRR = 15, ∣Az ∣ = RRRR 1 2 −2 RRRR = 10
RR RR RR RR RR R
RRR 5 3 1 RRR RRR 1 5 1 RRR RRR 1 3 5 RRRR
−30
οπότε οι (i) δίνουν x= = −6, y = = 3, z = = 2.
15 10
5 5 5
Εποµένως u⃗ = −6⃗ a + 3β⃗ + 2⃗ γ.
`Ασκηση 3.70 Για ένα κύκλωµα που περιέχει δύο αντιστάσεις R1 = 10Ω και R2 = 5Ω, δύο
πηνία µε αυτεπαγωγές L = 2 ⋅ 10−4 H , πυκνωτή χωρητικότητας C = 10−6 F και τις αρµονικές
πηγές
v1 = 4 cos ωt (V ) και v2 = 3 cos (ωt + ) (V ) όπου ω = 105 ,

π r
4 s
από τη µέθοδο ϐρόχων προκύπτει για τα αντίστοιχα µιγαδικά µεγέθη η εξίσωση
ZX = V, (i)
⎡ Ĩ1 ⎤ ⎡ ̃ ⎤ ⎡ 4eiωt ⎤
⎢ ⎥ ⎢ v1 ⎥ ⎢ ⎥
⎢ ⎥ ⎢ ⎥ ⎢ ⎥
όπου X =⎢
⎢ Ĩ2 ⎥, V = ⎢ 0
⎥ ⎢
⎥=⎢
⎥ ⎢ i(ωt+ π )
0 ⎥
⎥
⎢ Ĩ3 ⎥ ⎢ ̃ ⎥ ⎢ 3e ⎥
⎣ ⎦ ⎣ v2 ⎦ ⎣ 4
⎦
οι πίνακες των µιγαδικών ϱευµάτων ϐρόχων και τάσεων πηγών και
⎡ R + iLω −iLω ⎤
⎢ 1 ⎥
⎢ ⎥
0
⎢ ⎥
⎢ ⎥
⎢ ⎥
Z=⎢
⎢ −iLω iLω −
i
+ R2 −R2 ⎥
⎥
⎢ ⎥
⎢ Cω ⎥
⎢ ⎥
⎢ ⎥
⎢ −R2 R2 + iLω ⎥
⎣ 0 ⎦
ο πίνακας των σύνθετων µιγαδικών αντιστάσεων.
Να ϐρεθούν τα µιγαδικά ϱεύµατα Ĩ1 , Ĩ2 και Ĩ3 και στη συνέχεια ϱεύµατα I1 , I2 και I3 που
διαρρέουν τους ϐρόγχους του κυκλώµατος.
Λύση
84 §
Αντικαθιστώντας τις τιµές των αντιστάσεων στον R προκύπτει

⎡ 10 + i2 ⋅ 10−4 ⋅ 105 −i2 ⋅ 10−4 ⋅ 105 ⎤
⎢ 0 ⎥
⎢ ⎥
Z = ⎢
⎢ −i2 ⋅ 10 ⋅ 10 i2 ⋅ 10−4 ⋅ 105 − −6 +5 −5 ⎥
i
⎥
−4 5
⎢ 10 ⋅ 105 ⎥
⎢ −5 5 + i2 ⋅ 10−4 ⋅ 105 ⎥
⎣ 0 ⎦
⎡ 10 + 20i −20i ⎤ ⎡ 10 + 20i −20i ⎤
⎢ ⎥ ⎢ ⎥
⎢ ⎥ ⎢ ⎥
0 0
= ⎢ −20i 20i − 10i + 5 −5 ⎥ = ⎢ −20i 5 + 10i −5 ⎥
⎢ ⎥ ⎢ ⎥
⎢ −5 5 + 20i ⎥ ⎢ −5 5 + 20i ⎥
⎣ 0 ⎦ ⎣ 0 ⎦
Από την (i) προκύπτει ότι
RRR 0.036 + 0.017i 0.045 + 0.048i 0.014 − 0.008i ⎤ ⎡ 4 (cos ωt + i sin ωt) ⎤
RR ⎥⎢ ⎥
⎥⎢ ⎥
X = Z V = RRRR 0.045 + 0.048i 0.069 + 0.026i 0.01 − 0.015i ⎥ ⎢
−1
⎥
RR ⎥⎢ ⎥
0
RRR 0.014 − 0.0076i 0.01 − 0.015i 0.009 − 0.05i ⎥ ⎢ 3 (cos ωt + i sin ωt)
⎦⎣
⎥
⎦
⎡ 0, 19 cos ωt − 0, 08 sin ωt + i (0, 08 cos ωt + 0, 19 sin ωt) ⎤
⎢ ⎥
⎢ ⎥
= ⎢
⎢
0, 17 cos ωt − 0, 121 sin ωt + i (0, 121 cos ωt + 0, 17 sin ωt) ⎥
⎥
⎢ ⎥
⎢ 0, 18 cos ωt + 0, 114 sin ωt + i (−0, 114 cos ωt + 0, 18 sin ωt) ⎥
⎣ ⎦
οπότε τα ϱεύµατα των ϐρόγχων είναι
I1 = Re(Ĩ1 ) = 0, 19 cos ωt − 0, 08 sin ωt

I2 = Re(Ĩ1 ) = 0, 17 cos ωt − 0, 121 sin ωt
I1 = Re(Ĩ1 ) = 0, 18 cos ωt + 0, 114 sin ωt
`Ασκηση 3.71 Να λυθεί για κάθε λ ∈ R το σύστηµα

λx1 + x2 + x3 = 1
x1 + λx2 + x3 = λ
x1 + x2 + λx3 = λ2
Λύση
AX = B ,
⎡ λ 1 1 ⎤ ⎡ x1 ⎤ ⎡ 1 ⎤
⎢ ⎥ ⎢ ⎥ ⎢ ⎥
⎢ ⎥ ⎢ ⎥ ⎢ ⎥
A = ⎢ 1 λ 1 ⎥, X = ⎢ x2 ⎥ και B = ⎢ λ ⎥.
⎢ ⎥ ⎢ ⎥ ⎢ 2 ⎥
όπου
⎢ 1 1 λ ⎥ ⎢ x3 ⎥ ⎢ λ ⎥
⎣ ⎦ ⎣ ⎦ ⎣ ⎦
Η ορίζουσα του Α είναι
RRR λ 1 1 RRR
RR RR
∣A∣ = RRRR 1 λ 1 RRRR = λ ∣ ∣ − 1∣ ∣ + 1∣ ∣
λ 1 1 1 1 λ
RR R
RRR 1 1 λ RRRR
1 λ 1 λ 1 1
= λ(λ2 − 1) − (λ − 1) + 1 − λ = (λ − 1) [λ(λ + 1) − 2]
= (λ − 1)(λ2 + λ − 2) = (λ − 1)2 (λ + 2)
οπότε ∣A∣ = 0 ⇔ λ = 1 ή λ = −2.
Εποµένως, σύµφωνα µε τις πρότ. 3.13-4:
▸ Για κάθε λ ∈ R − {−2, 1}, ∣A∣ ≠ 0, οπότε το σύστηµα έχει τη µοναδική λύση
∣A1 ∣ ∣A2 ∣ ∣A3 ∣
x1 = x2 = x3 =
∣A∣ ∣A∣ ∣A∣
, , , (1)
όπου (µετά από λίγες πράξεις)

RR 1 1 1 RRRR RR λ 1 1 RR
RRR R RRR RRR
∣A1 ∣ = RRRR λ λ 1 RRRR = −(λ − 1)2 (λ + 1) ∣A2 ∣ = RRRR 1 λ 1 RRRR = (λ − 1)2
RRR R RRR R
RR λ2 1 λ RRRR RR 1 λ λ RRRR
2
RRR λ 1 1 RRRR
RR R
∣A3 ∣ = RRRR 1 λ λ RRRR = (λ − 1)2 (λ + 1)2
RR R
RRR 1 1 λ2 RRRR
Εποµένως, στην περίπτωση αυτή η µοναδική λύση του συστήµατος είναι
∣A1 ∣ −(λ − 1)2 (λ + 1) λ+1
x1 = = =−
∣A∣ (λ − 1) (λ + 2)
2 λ+2
∣A2 ∣ (λ − 1)2
x2 = = =
1
∣A∣ (λ − 1)2 (λ + 2) λ + 2
∣A3 ∣ (λ − 1)2 (λ + 1)2 (λ + 1)2

x3 = = =
∣A∣ (λ − 1)2 (λ + 2) λ+2
▸ Για λ = 1, ο πίνακας του συστήµατος και ο επαυξηµένος του είναι
⎡ 1 1 1 ⎤ ⎡ 1 1 1 1 ⎤
⎢ ⎥ ⎢ ⎥
⎢ ⎥ ⎢ ⎥
A = ⎢ 1 1 1 ⎥ , A∣B = ⎢ 1 1 1 1 ⎥,
⎢ ⎥ ⎢ ⎥
⎢ 1 1 1 ⎥ ⎢ 1 1 1 1 ⎥
⎣ ⎦ ⎣ ⎦
οπότε (όλες οι 3 × 3 και 2 × 2 ορίζουσές τους είναι µηδέν)
rankA = rank(A∣B) = 1.
Ετσι, στην περίπτωση αυτή (λ = 1) µπορούµε να ϐρούµε τον ένα άγνωστο, π.χ τον x3 , συναρτήσει
των άλλων δύο. Από µια από τις εξισώσεις του συστήµατος προκύπτει
x3 = 1 − x1 − x2 ,
οπότε η λύση του συστήµατος στην περίπτωση αυτή είναι (x1 = k, x2 = m)
(x1 , x2 , x3 ) = (k, m, 1 − k − m), k, m ∈ R.

⎡ −2 1 ⎤
⎢ ⎥
⎢ ⎥
1
Για λ = −2, ο πίνακας του συστήµατος είναι A = ⎢ 1 −2 1 ⎥
⎢ ⎥
●
⎢ 1 1 −2 ⎥
⎣ ⎦
και αντικαθιστώντας την πρώτη στήλη του µε τους σταθερούς όρους προκύπτει η ορίζουσα
RRR 1 1 RRRR
RRR 1
R
∣A1 ∣ = RRR −2 −2 1 RRRR = 9 ≠ 0.
RR R
RRR 4 1 −2 RRRR
Εποµένως, σύµφωνα µε την πρότ. 3.14, στην περίπτωση αυτή (λ = −2) το σύστηµα δεν έχει λύσεις.
`Ασκηση 3.72 Να ϐρεθούν οι τιµές του k για τις οποίες τα παρακάτω συστήµατα έχουν
άπειρες λύσεις.
i) x1 + 2x2 + 3x3 = 0 ii) kx1 + x2 − x3 = 1
4x1 + (k + 3)x2 + 6x3 = 0 kx1 + x2 + kx3 = k − 1
5x1 + 4x2 + (k + 1)x3 = 0 3x1 + 3x2 + kx3 = 1
Για τις τιµές αυτές να ϐρεθούν οι λύσεις του συστήµατος.
Λύση
i) Σύµφωνα µε την Πρόταση 3.15, για να έχει το οµογενές σύστηµα αυτό άπειρες λύσεις πρέπει
∣A∣ = 0,
όπου
86 §
RR 1 RR
RRR 2 3 RRR
∣A∣ = RRRR 4 k + 3 RRR = k2 − 19k + 34
RR
RRR
6
RR 5 4 k+1 RRR
R
οπότε
∣A∣ = 0 ⇔ k2 − 19k + 34k = 0 ⇔ k = 2 ή k = 17

Για k = 2 το σύστηµα γίνεται
x1 + 2x2 + 3x3 = 0
4x1 + 5x2 + 6x3 = 0
5x1 + 4x2 + 3x3 = 0
x1 = 3x3 και x2 = −2x3 ,

οπότε οι λύσεις του συστήµατος στην περίπτωση αυτή είναι (k = x3 )
(x1 , x2 , x3 = (−8k, −2k, k) = k(1, −2, 1), k ∈ R

= span(1, −2, 1)
Για k = 17 το σύστηµα γίνεται
x1 + 2x2 + 3x3 = 0
4x1 + 20x2 + 6x3 = 0
5x1 + 4x2 + 18x3 = 0
x1 = −8x2 και x3 = 2x2

οπότε οι λύσεις του συστήµατος στην περίπτωση αυτή είναι (k = x2 )
(x1 , x2 , x3 = (−8k, k, 2k) = k(−8, 1, 2), k ∈ R

= span(−8, 1, 2)
ii) Σύµφωνα µε την Πρόταση 3.14, για να έχει το σύστηµα άπειρες λύσεις πρέπει
∣A∣ = 0 και (∣A1 ∣ = 0, ∣A2 ∣ = 0 και ∣A3 ∣ = 0)
RR k 1 −1 RR
οπότε
RRR RRR
∣A∣ = 0 ⇔ RR k 1 k RRRR = 0 ⇔ k ∣
R
R ∣ − 1∣ ∣ − 1∣ ∣=0
1 k k k k 1
RRR RRR
RR 3 3 k RR
3 k 3 k 3 3
3 − 3k2 = 0 ⇔ 3(1 − k)(1 + k) = 0 ⇔ k = 1 ή k = −1
▸ Για k = 1
RR 1 1 −1 RR RR 1 1 −1 RR
1 1 1 RRRR RR
RRRR RRRR RRRR R RRR RRR
∣A1 ∣ = RRR 0 1 1 RRR = 0, ∣A2 ∣ = RRR 1 0 1 RRRR = 0, ∣A1 ∣ = RRRR
1 1 0 RRRR = 0
RRR RRR RRR R RRR RRR
RR 1 3 1 RR 3 3 1 RRRR
RR 3 1 1 RR RR
οπότε σύµφωνα µε την Πρόταση 3.14 το σύστηµα έχει άπειρες λύσεις για k = 1.
▸ Για k = −1
RRR 1 1 −1 RRR
RR RR
∣A1 ∣ = RRRR −2 1 −1 RRRR = 6 ≠ 0
RR R
RRR 1 3 −1 RRRR
οπότε σύµφωνα µε την Πρόταση 3.14 το σύστηµα είναι αδύνατο.
Για k = 1 το σύστηµα γράφεται
x1 + x2 − x3 = 1
x1 + x2 + x3 = 0
3x1 + 3x2 + x3 = 1
x1 = − x2 και x3 = −
1 1
2 2
΄Αρα το σύστηµα για k = 1 έχει λύσεις (x2 = l)
(x1 , x2 , x3 ) = ( − l, l, − ) , l ∈ R.
1 1
2 2
⎡ a 1 0 ⎤
⎢ ⎥
⎢ ⎥
A=⎢ 0 a 1 ⎥
⎢ ⎥
⎢ 0 0 a ⎥
⎣ ⎦
(A − aI3 )3 = 0, για κάθε a ∈ R,
όπου I3 ο 3 × 3 µοναδιαίος πίνακας.
ϐ) Αν a ≠ 0, να δειχθεί ότι ο A είναι αντιστρέψιµος και να ϐρεθεί ο A−1 .
Λύση
⎡ a 1 0 ⎤ ⎡ 1 0 0 ⎤ ⎡ 0 1 0 ⎤
⎢ ⎥ ⎢ ⎥ ⎢ ⎥
⎢ ⎥ ⎢ ⎥ ⎢ ⎥
B = A − aI3 = ⎢ 0 a 1 ⎥ − a⎢ 0 1 0 ⎥ = ⎢ 0 0 1 ⎥
⎢ ⎥ ⎢ ⎥ ⎢ ⎥
α)
⎢ 0 0 a ⎥ ⎢ 0 0 1 ⎥ ⎢ 0 0 0 ⎥
⎣ ⎦ ⎣ ⎦ ⎣ ⎦
⎡ 0 1 0 ⎤ ⎡ ⎤ ⎡ ⎤
οπότε
⎢ ⎥⎢ 0 1 0 ⎥ ⎢ 0 0 1 ⎥
2 ⎢ ⎥⎢ ⎥ ⎢ ⎥
B =⎢ 0 0 1 ⎥⎢ 0 0 1 ⎥ = ⎢ 0 0 0 ⎥
⎢ ⎥⎢ ⎥ ⎢ ⎥
⎢ 0 0 0 ⎥ ⎢ ⎥ ⎢ ⎥
⎣ ⎦⎣ 0 0 0 ⎦ ⎣ 0 0 0 ⎦
⎡ 0 0 1 ⎤ ⎡ ⎤ ⎡ ⎤
και
⎢ ⎥⎢ 0 1 0 ⎥ ⎢ 0 0 0 ⎥
⎢ ⎥⎢ ⎥ ⎢ ⎥
B =B B=⎢ 0 0 0 ⎥ ⎢ 0 0 1 ⎥ = ⎢ 0 0 0 ⎥ = 0.
⎢ ⎥⎢ ⎥ ⎢ ⎥
3 2
⎢ 0 0 0 ⎥ ⎢ ⎥ ⎢ ⎥
⎣ ⎦⎣ 0 0 0 ⎦ ⎣ 0 0 0 ⎦
ϐ) Ο πίνακας Α είναι άνω τριγωνικός, οπότε, σύµφωνα µε την Πρόταση 3.1, η ορίζουσά του είναι
το γινόµενο των στοιχείων της κυρίας διαγωνίου του
RRR a 1 0 RRR
RR RR
∣A∣ = RRRR 0 a 1 RRRR = a ⋅ a ⋅ a = a3 .
RR R
RRR 0 0 a RRRR
`Αρα, αν a ≠ 0, ∣A∣ ≠ 0, οπότε ο A είναι αντιστρέψιµος και ο αντίστροφός του είναι !!
A−1 = (i)
1
∣A∣
adj(A).
Οι ορίζουσες των 2 × 2 υποπινάκων του Α είναι
∣A11 ∣ = ∣ ∣ = a2 ∣A12 ∣ = ∣ ∣=0 ∣A13 ∣ = ∣ ∣=0

a 1 0 1 0 a
0 a 0 a 0 0
∣A21 ∣ = ∣ ∣=a ∣A22 ∣ = ∣ ∣ = a2 ∣A23 ∣ = ∣ ∣=0

1 0 a 0 a 1
0 a 0 a 0 0
∣A31 ∣ = ∣ ∣=1 ∣A32 ∣ = ∣ ∣=a ∣A33 ∣ = ∣ ∣ = a2

1 0 a 0 a 1
a 1 0 1 0 a
88 §
οπότε ο συµπληρωµατικός του Α είναι

⎡ A11 −A21 ⎤ ⎡ a2 −a 1 ⎤
⎢ ⎥ ⎢ ⎥
⎢ ⎥ ⎢ ⎥
A31
adj(A) = ⎢ −A12 A22 −A32 ⎥ = ⎢ 0 a −a ⎥
⎢ ⎥ ⎢ ⎥
2
⎢ A13 −A23 ⎥ ⎢ 0 0 a ⎥
⎣ ⎦ ⎣ ⎦
2
A33
⎡ ⎤
⎢ 1
−
1 1 ⎥
⎢ ⎥
⎡ a2 −a 1 ⎥ ⎢
⎤ ⎥
1 ⎢ ⎢ ⎥
a a2 a3
⎢ ⎥ ⎢ ⎥
= adj(A) = 3 ⎢ 0 a2 −a ⎥ = ⎢ − 2 ⎥
−1 1 1 1
∣A∣ a ⎢ ⎥ ⎢ ⎥
A 0
⎢ 0 0 a2 ⎥ ⎢ ⎥
⎣ ⎦ ⎢ ⎥
a a
⎢ ⎥
⎢ ⎥
1
⎣ ⎦
0 0
a

RR RR
RRR 1 1 1 1 RRR
RRR 1 1−x RRR
RRR 1 1 RRR = 0 (i)
RR 1−x RRRR
RRR 1 1 1
RR
RRR 1 1 1 1−x RR
Λύση
Πολλαπλασιάζοντας την πρώτη γραµµή επί −1 και προσθέτοντας στη δεύτερη, η (i) γίνεται
RRR RRR
RRR 1 1 1 1 RRR
RRR 0 −x RRR
RR RR = 0 (ii)
0 0
RRR 1 1−x RRR
RRR RRR
1 1
RR 1 1 1 1−x RR
Πολλαπλασιάζοντας την πρώτη γραµµή επί −1 και προσθέτοντας στην τρίτη η (ii) γίνεται
RR RR
RRR 1 1 1 1 RRR
RRR 0 −x RRR
RRR 0 0 RRR = 0 (iii)
RRR 0 −x RRRR
RR
0 0
RRR 1 1−x RRR
1 1 R
Πολλαπλασιάζοντας την πρώτη γραµµή επί −1 και προσθέτοντας στην τέταρτη η (iii) γίνεται
RRR 1 RRRR
RRR 1 1 1
R
RRR 0 −x 0 RRRR
RR R=0
0
RRR 0 −x 0 RRRR
RRR R
0
RR 0 0 0 −x RRRR
Επειδή η ορίζουσα αυτή είναι άνω τριγωνική, είναι ίση µε το γινόµενο των στοιχείων της κυρίας
διαγωνίου της (Πρόταση 3.1), οπότε η εξίσωση αυτή είναι ισοδύναµη µε την
1(−x)3 = 0 ⇔ x = 0.

A−1 XA = B , (i)
⎡ 1 0 2 ⎤ ⎡ 0 0 −1 ⎤
όπου
⎢ ⎥ ⎢ ⎥
⎢ ⎥ ⎢ ⎥
A = ⎢ 2 −1 3 ⎥ και B = ⎢ 1 −1 0 ⎥
⎢ ⎥ ⎢ ⎥
⎢ 4 1 8 ⎥ ⎢ 1 0 −1 ⎥
⎣ ⎦ ⎣ ⎦
Λύση
Πολλαπλασιάζοντας και τα δύο µέλη της (i) επί A−1 από δεξιά και επί A από αριστερά προκύπτει
(λόγω της προσεταιριστικής ιδιότητας, (3.11))
A (A−1 XA) A−1 = ABA−1 ⇔ (AA−1 ) X (AA−1 ) = ABA−1

⇔ IXI = ABA−1
οπότε
X = ABA−1 . (i)
Στο Παράδειγµα 3.48 δείξαµε ότι

⎡ −11 2 ⎤
⎢ ⎥
⎢ ⎥
2
A−1 = ⎢ −4 1 ⎥
⎢ ⎥
0
⎢ 6 −1 −1 ⎥
⎣ ⎦
⎡ 1 0 2 ⎤ ⎡ 0 −1 ⎤ ⎡ ⎤
⎢ ⎥⎢ 0 ⎥ ⎢ −11 ⎥
⎢ ⎥⎢ ⎥⎢ ⎥
2 2
X = ABA = ⎢ 2 −1 3 ⎥ ⎢ 1
−1
−1 0 ⎥ ⎢ −4 ⎥
⎢ ⎥⎢ ⎥⎢ ⎥
0 1
⎢ 4 1 8 ⎥ ⎢ 0 −1 ⎥ ⎢ −1 ⎥
⎣ ⎦⎣ 1 ⎦⎣ 6 1 ⎦
⎡ 2 0 −3 ⎤ ⎡ −11 2 ⎤ ⎡ ⎤
⎢ ⎥⎢ ⎥ ⎢ −40 7 7 ⎥
⎢ ⎥⎢ ⎥ ⎢ ⎥
2
= ⎢ 2 1 −5 ⎥ ⎢ −4 1 ⎥ = ⎢ −56 9 10 ⎥
⎢ ⎥⎢ ⎥ ⎢ ⎥
0
⎢ 9 −1 −12 ⎥ ⎢ 6 −1 1 ⎥ ⎢ ⎥
⎣ ⎦⎣ ⎦ ⎣ −167 30 29 ⎦
`Ασκηση 3.76 Να λυθούν τα γραµµικά συστήµατα

a) λx1 + x2 = 1 x1 + kx2 + 2x3 = 0 x1 − 2x2 + x3 + x4 = 1
x1 + λx2 = 1 β) kx1 − 3x2 + (k + 1)x3 = 0 γ) x1 − 2x2 + x3 − x4 = −1
x1 + x2 = 1 −x1 + 2x2 + kx3 = 0 x1 − 2x2 + x3 + 5x4 = λ
Λύση
α) Ο επαυξηµένος πίνακας του συστήµατος είναι
⎡ λ 1 ⋮ 1 ⎤
⎢ ⎥
⎢ ⎥
⎢ 1 λ ⋮ 1 ⎥
⎢ ⎥
⎢ 1 1 ⋮ 1 ⎥
⎣ ⎦
Αντιµεταθέτοντας την τρίτη γραµµή µε την πρώτη προκύπτει
⎡ 1 1 ⋮ 1 ⎤
⎢ ⎥
⎢ ⎥
⎢ 1 λ ⋮ 1 ⎥
⎢ ⎥
⎢ λ 1 ⋮ 1 ⎥
⎣ ⎦
Το πρώτο στοιχείο της πρώτης στήλης είναι 1, οπότε στη συνέχεια µηδενίζουµε τα άλλα στοιχεία της
πρώτης στήλης. Για το µηδενισµό του αντίστοιχου στοιχείου της δεύτερης γραµµής προσθέτουµε
στη δεύτερη γραµµή την πρώτη επί −1, οπότε προκύπτει ο πίνακας
⎡ 1 ⋮ 1 ⎤
⎢ ⎥
⎢ ⎥
1
⎢ 0 λ−1 ⋮ 0 ⎥
⎢ ⎥
⎢ λ ⋮ 1 ⎥
⎣ 1 ⎦
Για τον µηδενισµό του αντίστοιχου στοιχείου της τρίτης γραµµής, προσθέτουµε στην τρίτη γραµµή
την πρώτη επί −λ, οπότε προκύπτει ο πίνακας
⎡ 1 ⋮ ⎤
⎢ ⎥
⎢ ⎥
1 1
⎢ 0 λ−1 ⋮ ⎥
⎢ ⎥
0
⎢ 0 1−λ ⋮ 1−λ ⎥
⎣ ⎦
▸ Για 1 − λ ≠ 0 ⇔ λ ≠ 1, διαιρώντας τη δεύτερη γραµµή δια λ − 1, προκύπτει ο πίνακας
⎡ 1 ⋮ 1 ⎤
⎢ ⎥
⎢ ⎥
1
⎢ 0 ⋮ 0 ⎥
⎢ ⎥
1
⎢ 0 1−λ ⋮ 1−λ ⎥
⎣ ⎦
Για τον µηδενισµό του αντίστοιχου στοιχείου της πρώτης γραµµής, προσθέτουµε στην πρώτη γραµ-
90 §
µή τη δεύτερη επί −1, οπότε προκύπτει ο πίνακας

⎡ 1 ⋮ ⎤
⎢ ⎥
⎢ ⎥
0 1
⎢ 0 ⋮ ⎥
⎢ ⎥
1 0
⎢ 0 1−λ ⋮ 1−λ ⎥
⎣ ⎦
τη δεύτερη επί λ − 1, οπότε προκύπτει ο πίνακας
⎡ 1 0 ⋮ ⎤
⎢ ⎥
⎢ ⎥
1
⎢ 0 1 ⋮ ⎥
⎢ ⎥
0
⎢ 0 0 ⋮ 1−λ ⎥
⎣ ⎦
Εποµένως (1 − λ ≠ 0), η τελευταία γραµµή του πίνακα είναι
0 0 ⋮ 1 − λ,
οπότε, σύµφωνα µε την Παρατήρηση 3.14, το σύστηµα είναι αδύνατο.
▸ Για 1 − λ = 0 ⇔ λ = 1, το αρχικό σύστηµα είναι
x1 + x2 = 1
x1 + x2 = 1
x1 + x2 = 1
Το σύστηµα αυτό ισοδυναµεί µε την εξίσωση
x1 + x2 = 1 ⇔ x2 = 1 − x1
Εποµένως στην περίπτωση αυτή η λύση του συστήµατος είναι
(x1 , x2 ) = (k, 1 − k), k ∈ R.
ϐ) Η ορίζουσα του πίνακα Α του συστήµατος είναι
RRR 1 k RRR
RRR 2 RRR −3 k + 1 k k+1 k −3
R
∣A∣ = RR k −3 k + 1 RR = 1 ∣ ∣−k∣ ∣ + 2∣ ∣
RR RRR −1 −1
RRR −1 2 RRR
2 k k 2
k
= −3k − 2(k + 1) − k(k2 + k + 1) + 2(2k − 3) = −k3 − k2 − 2k − 8
οπότε
∣A∣ = 0 ⇔ −k3 − k2 − 2k − 8 = 0.
Παραγοντοποιώντας την πολυωνυµική αυτή εξίσωση µε το γνωστό τρόπο (σχήµα Horner) προκύπτει
(έχει ϱίζα το −2)
∣A∣ = 0 ⇔ (k + 2)(−k2 + k − 4) = 0 ⇔ k = −2
(διότι η διακρίνουσα του τριωνύµου αυτού είναι αρνητική).
`Αρα, σύµφωνα µε την Πρόταση 3.15:
▸ Για k ≠ −2, η µοναδική λύση του οµογενούς αυτού συστήµατος είναι η
µηδενική (0, 0, 0).
▸ Για k = −2, το σύστηµα γίνεται
x1 − 2x2 + 2x3 = 0
−2x1 − 3x2 − x3 = 0
−x1 + 2x2 − 2x3 = 0
Ας λύσουµε το σύστηµα αυτό µε τη µέθοδο Gauss.
⎡ 1 −2 2 ⋮ 0 ⎤
⎢ ⎥
⎢ ⎥
⎢ −2 −3 −1 ⋮ 0 ⎥
⎢ ⎥
⎢ −1 2 −2 ⋮ 0 ⎥
⎣ ⎦
Το πρώτο στοιχείο της πρώτης στήλης είναι µονάδα.
Για τον µηδενισµό του αντίστοιχου στοιχείου της δεύτερης γραµµής, προσθέτουµε σε αυτήν την
πρώτη γραµµή επί 2, οπότε προκύπτει ο πίνακας

⎡ 1 −2 2 ⋮ 0 ⎤
⎢ ⎥
⎢ ⎥
⎢ 0 −7 3 ⋮ 0 ⎥
⎢ ⎥
⎢ −1 2 −2 ⋮ 0 ⎥
⎣ ⎦
Για τον µηδενισµό του αντίστοιχου στοιχείου της τρίτης γραµµής, προσθέτουµε σε αυτήν την πρώτη
γραµµή, οπότε προκύπτει ο πίνακας
⎡ 1 −2 2 ⋮ 0 ⎤
⎢ ⎥
⎢ ⎥
⎢ 0 −7 3 ⋮ 0 ⎥
⎢ ⎥
⎢ 0 0 0 ⋮ 0 ⎥
⎣ ⎦
Αγνοώντας την πρώτη γραµµή, το πρώτο µη µηδενικό στοιχείο είναι το −7 στη δεύτερη γραµµή και
1
−7
δεύτερη στήλη. Πολλαπλασιάζουµε λοιπόν τη δεύτερη γραµµή επί , οπότε προκύπτει ο πίνακας
⎡ 1 −2 2 ⋮ 0 ⎤
⎢ ⎥
⎢ ⎥
⎢ ⎥
⎢ 0 −
3
⋮ ⎥
⎢ ⎥
⎢ ⎥
1 0
⎢ 0 0 ⋮ 0 ⎥
7
⎣ 0 ⎦
Για τον µηδενισµό του αντίστοιχου στοιχείου της πρώτης γραµµής προσθέτουµε σε αυτήν τη δεύτερη
γραµµή επί 2, οπότε προκύπτει ο πίνακας
⎡ ⎤
⎢ 1 0 8
⋮ 0 ⎥
⎢ ⎥
⎢ ⎥
⎢ ⎥
7
⎢ ⎥
⎢ 0 1 − ⋮ ⎥
3
⎢ 0 ⎥
⎢ ⎥
⎢ 0 0 0 ⋮ 0 ⎥
7
⎣ ⎦
Ο πίνακας αυτός είναι ανηγµένος κλιµακωτός και αντιστοιχεί στο σύστηµα
x1 + 0x2 + x3 = 0
8
7
0x1 + x2 − x3 = 0
3
7
του οποίου η λύση προφανώς είναι
x1 = − x3 και x2 = x3
8 3
7 7
Εποµένως, η λύση του συστήµατος είναι (x3 = k )
(x1 , x2 , x3 ) = (− k, k, k) , k ∈ R.
8 3
7 7
γ) Ο επαυξηµένος πίνακας του συστήµατος είναι
⎡ 1 −2 1 1 ⋮ 1 ⎤
⎢ ⎥
⎢ ⎥
⎢ 1 −2 1 −1 ⋮ −1 ⎥
⎢ ⎥
⎢ 1 −2 1 5 ⋮ λ ⎥
⎣ ⎦
Το πρώτο στοιχείο της πρώτης στήλης είναι µονάδα. Για τον µηδενισµό του αντίστοιχου στοιχείου
της δεύτερης γραµµής, προσθέτουµε στη δεύτερη γραµµή την πρώτη επί −1, οπότε προκύπτει ο
πίνακας
⎡ 1 −2 1 1 ⋮ 1 ⎤
⎢ ⎥
⎢ ⎥
⎢ 0 0 0 −2 ⋮ −2 ⎥
⎢ ⎥
⎢ 1 −2 1 5 ⋮ λ ⎥
⎣ ⎦
την πρώτη επί −1, οπότε προκύπτει ο πίνακας
92 §
⎡ 1 −2 1 1 ⋮ ⎤
⎢ ⎥
⎢ ⎥
1
⎢ 0 0 0 −2 ⋮ −2 ⎥
⎢ ⎥
⎢ 0 0 0 4 ⋮ λ−1 ⎥
⎣ ⎦
Αγνοώντας την πρώτη γραµµή, το πρώτο µη µηδενικό στοιχείο είναι το −2 στη δεύτερη γραµµή και
τέταρτη στήλη.
Πολλαπλασιάζουµε λοιπόν τη δεύτερη γραµµή επί − , οπότε προκύπτει
1
2
⎡ 1 −2 1 1 ⋮ ⎤
⎢ ⎥
⎢ ⎥
1
⎢ 0 0 0 1 ⋮ ⎥
⎢ ⎥
1
⎢ 0 0 0 4 ⋮ λ−1 ⎥
⎣ ⎦
Στη συνέχεια µηδενίζουµε τα άλλα στοιχεία της τρίτης στήλης.
Για το µηδενισµό του αντίστοιχου στοιχείου της πρώτης γραµµής, προσθέτουµε στην πρώτη γραµµή
τη δεύτερη επί −1, οπότε προκύπτει ο πίνακας
⎡ 1 −2 1 0 ⋮ ⎤
⎢ ⎥
⎢ ⎥
0
⎢ 0 0 0 1 ⋮ ⎥
⎢ ⎥
1
⎢ 0 0 0 4 ⋮ λ−1 ⎥
⎣ ⎦
Για το µηδενισµό του αντίστοιχου στοιχείου της τρίτης γραµµής, προσθέτουµε στην τρίτη γραµµή
τη δεύτερη επί −4, οπότε προκύπτει ο πίνακας
⎡ 1 −2 1 0 ⋮ ⎤
⎢ ⎥
⎢ ⎥
0
⎢ 0 0 0 1 ⋮ ⎥
⎢ ⎥
1
⎢ 0 0 0 0 ⋮ λ−5 ⎥
⎣ ⎦
Εποµένως, σύµφωνα µε την Παρατήρηση 3.14, το σύστηµα είναι αδύνατο αν λ ≠ 5.
Για λ = 5 από τον τελευταίο πίνακα, που είναι ανηγµένος κλιµακωτός, προκύπτει ότι
x1 − 2x2 + x3 = 1
x4 = 1
οπότε x1 = 2x2 − x3 + 1 και x4 = 1.
Εποµένως οι λύσεις του συστήµατος είναι (x2 = k, x3 = λ)
(x1 , x2 , x3 , x4 ) = (2k − λ + 1, k, λ, 1), k, λ ∈ R.
`Ασκηση 3.77 Να λυθούν τα γραµµικά συστήµατα

γ) 2x1 + x2 − 5x3 = 8
a) x + 2y + 3z = 5 β) x1 + 2x2 − 3x3 − 4x4 = 6
4x1 − 3x2 + x3 = 19
x−y−z =0 x1 + 3x2 + x3 − 2x4 = 4
8x1 + 4x2 − 20x3 = 21
4x + 5y + 6z = 11 2x1 + 5x2 − 2x3 − 5x4 = 10
δ) 2x1 − x2 + 3x3 = 1 ǫ) x1 + 2x2 + 3x3 = 1 στ ) x1 + x2 + x3 + x4 = 0
3x1 + 2x2 + x3 = 2 2x1 + 4x2 + 5x3 = 1 x1 + 3x2 + 2x3 + 4x4 = 0
5x1 + x2 + 4x3 = 3 3x1 + 5x2 + 6x3 = 2 λ2x1 + x3 − x4 = 0
ζ) x1 + x2 + x3 = 6
4x1 + 4x2 + x3 = 5
6x1 + 6x2 + 2x3 = 13
Λύση
α) Θεωρούµε τον επαυξηµένο πίνακα
⎡ 1 2
⎢ 3 RRRR 5 ⎤ ⎥
⎢ RR ⎥
⎢ RRR ⎥
(A∣B) = ⎢ 1 −1 −1 RR 0 ⎥
⎢ RRR ⎥
⎢ R ⎥
⎢ 4 5 6 RR 11 ⎥ R
⎣ ⎦
Εφαρµόζοντας τους στοιχειώδεις µετασχηµατισµούς έχουµε
⎡ 1 2
⎢ 3 RRRR 5 ⎤ ⎥ H21 (−1)
⎡ 1 2
⎢ 3 RRRR 5 ⎤ ⎥
⎢ RRR ⎥ ⎢ RRR ⎥
⎢ ⎥ ⎢ ⎥
⎢ 1 −1 −1 RRRR 0 ⎥ ∼ ⎢ 0 −3 −4 RRRR −5 ⎥
⎢ R
RRR ⎥ ⎢ R
R ⎥
⎢ ⎥ ⎢ ⎥
⎢ 4 5 6 RRR 11 ⎥ ⎢ 0 −3 −6 RRRR −9 ⎥
⎣ ⎦ H31 (−4) ⎣ R ⎦
⎡ 1 2 3 RRRR 5 ⎤ H12 (−2) ⎡ 1 0 1/3 RRR 5/3 ⎤
H2 (−1/3) ⎢
⎢ RR ⎥
⎥
⎢
⎢ RRR ⎥
⎥
⎢ R ⎥ ⎢ RRR ⎥
⎢ 0 1 4/3 RRRR 5/3 ⎥ ∼ ⎢ 0 1 4/3 RR 5/3 ⎥
∼ ⎢ RR ⎥ ⎢ R
R ⎥
⎢ ⎥ ⎢ ⎥
⎢ 0 −3 −6 RRRR −9 ⎥ H32 (3) ⎢ 0 0 −2 RRRR −4 ⎥
⎣ R ⎦ ⎣ R ⎦
H3 (−1/2) ⎡ R ⎤ ⎡ 1 0 0 RRR 1 ⎤
⎢ 1 0 1/3 RRRR 5/3 ⎥ H23 (−4/3) ⎢ RRR ⎥
⎢ RR ⎥ ⎢ RR ⎥
⎢ ⎥ ⎢ ⎥
∼ ⎢ 0 1 4/3 RRRR 5/3 ⎥ ∼ ⎢ 0 1 0 RRR −1 ⎥ .
⎢ RRR ⎥ ⎢ RR ⎥
⎢ ⎥ ⎢ ⎥
H31 (−4) ⎢ R ⎥ ⎢ 0 0 1 RRRR 2 ⎥
⎣ 0 0 1 RRR 2 ⎦ H13 (−1/3) ⎣ R ⎦
Οπότε από τον τελευταίο πίνακα η λύση του συστήµατος είναι
x = 1, y = −1, z = 2.
ϐ) Θεωρούµε τον επαυξηµένο πίνακα

⎡ 1 2 −3 −4 RRR 6 ⎤
⎢ RRR ⎥
⎢ RRR ⎥
⎢ ⎥
(A∣B) = ⎢ 1 3 1 −2 RR 4 ⎥ .
⎢ R
R ⎥
⎢ ⎥
⎢ 2 5 −2 −5 RRRR 10 ⎥
⎣ R ⎦
Μετά από στοιχειώδεις µετασχηµατισµούς παίρνουµε
⎡ 1 2 −3 −4 RRR 6 ⎤ H21 (−1) ⎡ 1 2 −3 −4 RRR 6 ⎤
⎢ ⎥ ⎢ ⎥
⎢ 1 3 1 −2 RR 4 ⎥ ∼ ⎢ 0 1 4 2 RR −2 ⎥
⎢ R
RR ⎥ ⎢ R
RR ⎥
⎢ R ⎥ ⎢ RRR −2 ⎥
⎢ 2 5 −2 −5 RR 10 ⎥ H31 (−2) ⎢ 0 1 4 ⎥
⎣ R ⎦ ⎣ 3 R ⎦
H12 (−2) ⎡ R ⎤ ⎡ 1 0 −11 0 RRR 10 ⎤

⎢ 1 0 −11 −8 RRRR 10 ⎥ H13 (8) ⎢ RRR ⎥
⎢ R
R ⎥ ⎢ RRR ⎥
⎢ ⎥ ⎢ ⎥
∼ ⎢ 0 1 4 2 RRRR −2 ⎥ ∼ ⎢ 0 1 4 0 RR −2 ⎥
⎢ R
RR ⎥ ⎢ R
R ⎥
⎢ ⎥ ⎢ ⎥
H32 (−1) ⎢ R
1 RRR 0 ⎥ ⎢ 0 0 0 1 RRRR 0 ⎥
⎣ 0 0 0 ⎦ H23 (−2) ⎣ R ⎦
΄Αρα προκύπτει το ισοδύναµο σύστηµα
x1 − 11x3 = 10
x2 + 4x3 = −2
x4 = 0
Θέτουµε x3 = c και παίρνουµε την απειρία λύσεων
x1 = 10 + 11c, x2 = −2 − 4c, x3 = c, x4 = 0 όπου c ∈ R
γ) ∆ηµιουργούµε τον επαυξηµένο πίνακα

⎡ 2 1 −5 RRR 8 ⎤
⎢ RRR ⎥
⎢ RRR ⎥
⎢ ⎥
(A∣B) = ⎢ 4 −3 1 RR 19 ⎥
⎢ R
R ⎥
⎢ ⎥
⎢ 8 4 −20 RRRR 21 ⎥
⎣ R ⎦
Μετά από στοιχειώδεις µετασχηµατισµούς έχουµε
⎡ 2 1 −5 RRR 8 ⎤ ⎡ 1 1/2 −5/2 RRR 4 ⎤
⎢ RR ⎥ H (1/2) ⎢ RR ⎥
⎢ ⎥ ⎢ ⎥
⎢ 4 −3 1 RRR 19 ⎥ ⎢ 4 −3 1 RRR 19 ⎥
1
⎢ RR ⎥ ∼ ⎢ R
RRR ⎥
⎢ ⎥ ⎢ ⎥
⎢ 8 4 −20 RRRR 21 ⎥ ⎢ 8 4 −20 R
RR ⎥
⎣ R ⎦ ⎣ 21 ⎦
94 §
H21 (−4) ⎡ R ⎤
⎢ 1 1/2 −5/2 RRRR 4 ⎥
⎢ R
R ⎥
⎢ ⎥
∼ ⎢ 0 −5 11 RRRR 3 ⎥
⎢ R
RRR ⎥
⎢ ⎥
H31 (−8) ⎢⎣ 0 0 0 R
RR −11 ⎥
⎦
Παρατηρούµε, ότι από τον τελευταίο πίνακα, ότι προκύπτει 0x1 + 0x2 + 0x3 = −11 το οποίο είναι
άτοπο, εποµένως το σύστηµα είναι ασυµβίβαστο πράγµα που ήταν αναµενόµενο εφόσον ∣A∣ = 2 και
rank(A∣B) = 3, οπότε
rankA ≠ rank(A∣B).
δ) ΄Εχουµε
∣A1 ∣ ∣A2 ∣ ∣A3 ∣
x1 = , x2 = , x3 =
∣A∣ ∣A∣ ∣A∣
,
RR 2 −1 3 RR
RRR RRR
RRR RR
∣A∣ = RRR 3 2 1 RRRR = 2(8 − 1) + 1(12 − 5) + 3(3 − 10) = 0,
RR RR
RRR RR
RR 5 1 4 RRR
RR 1 −1 3 RR
RRR RRR
RRR RR
∣A1 ∣ = RRR 2 2 1 RRRR = 1(8 − 1) + 1(8 − 3) + 3(2 − 6) = 0,
RR RR
RRR RRR
RR 3 1 4 RR
RRR 2 1 3 RRR
RRR RRR
R R
∣A2 ∣ = RRRR 3 2 1 RRRR = 2(8 − 3) − 1(12 − 5) + 3(9 − 10) = 0,
RR RR
RRR RRR
RR 5 3 4 RR
RRR 2 −1 1 RRR
RRR RRR
R R
∣A3 ∣ = RRRR 3 2 2 RRRR = 2(6 − 2) + 1(9 − 10) + 1(3 − 10) = 0.
RR RR
RRR R
RR 5 1 3 RRRR
Οπότε το σύστηµα είναι αδύνατο ή αόριστο.
Πρώτα ϑα εξετάσουµε εάν είναι αόριστο. Θέτουµε x3 = c και έχουµε το σύστηµα
2x1 − x2 = 1 − 3c
3x1 + 2x2 = 2 − c.
΄Αρα
RRR 1 − 3c −1 RRR
RRR RRR
RRR RRR
RR 2 − 2 RR 2 − 6c + 2 − c
x1 = R = = −c + ,
c 4
RRR 2 −1 RRRR 4+3
RR RR
7
RRR RRR
RR 3 2 RR
RR 2 1 − 3c RR
RRR RRR
RRR R
RRR 3 2 − c RRRRR 4 − 2c − 3 + 9c
x2 = R = =c+ .
1
RRR 2 −1 RRR R 4+3
RRR RRR
7
RRRR 3 2 RRRR
Θα ελέγξουµε αν η λύση ικανοποιεί την τρίτη εξίσωση του αρχικού συστήµατος.
Πράγµατι
5x1 + x2 + 4x3 = −5c + 20/7 + c + 1/7 + 4c = 3.

΄Αρα επαληθεύεται η τρίτη εξίσωση του αρχικού συστήµατος. Εποµένως το σύστηµα είναι αόριστο
µε
x1 = −c + , x2 = c + , x3 = c, c∈R
4 1
7 7
ε) ΄Εχουµε
⎡ 1 2 3 ⎤
⎢ ⎥
⎢ ⎥
⎢ ⎥
A = ⎢ 2 4 5 ⎥.
⎢ ⎥
⎢ ⎥
⎢ 3 5 6 ⎥
⎣ ⎦
Θα ϐρούµε τον αντίστροφο του Α.
΄Αρα
∣A∣ = 24 − 25 − 2(12 − 15) + 3(10 − 12) = −1.

Υπολογίζουµε πρώτα τα αλγεβρικά συµπληρώµατα
⎡ 4 5 ⎤ ⎡ 2 5 ⎤
⎢ ⎥ ⎢ ⎥
A11 = ⎢
⎢
⎥ = 24 − 25 = −1,
⎥ A12 = − ⎢⎢
⎥ = 15 − 12 = 3,
⎥
⎢ 5 6 ⎥ ⎢ 3 6 ⎥
⎣ ⎦ ⎣ ⎦
⎡ 2 4 ⎤ ⎡ 2 3 ⎤
⎢ ⎥ ⎢ ⎥
A13 = ⎢
⎢
⎥ = 10 − 12 = −2,
⎥ A21 = − ⎢⎢
⎥ = 15 − 12 = 3,
⎥
⎢ 3 5 ⎥ ⎢ 5 6 ⎥
⎣ ⎦ ⎣ ⎦
⎡ 1 3 ⎤ ⎡ 1 2 ⎤
⎢ ⎥ ⎢ ⎥
A22 = ⎢
⎢
⎥ = 6 − 9 = −3,
⎥ A23 = − ⎢⎢
⎥ = 6 − 5 = 1,
⎥
⎢ 3 6 ⎥ ⎢ 3 5 ⎥
⎣ ⎦ ⎣ ⎦
⎡ 2 3 ⎤ ⎡ 1 3 ⎤
⎢ ⎥ ⎢ ⎥
A31 = ⎢
⎢
⎥ = 10 − 12 = −2,
⎥ A32 = − ⎢
⎢
⎥ = 6 − 5 = 1,
⎥
⎢ 4 5 ⎥ ⎢ 2 5 ⎥
⎣ ⎦ ⎣ ⎦
⎡ 1 2 ⎤
⎢ ⎥
A33 = ⎢⎢
⎥ = 4 − 4 = 0.
⎥
⎢ 2 4 ⎥
⎣ ⎦
Εποµένως
⎡ A11 A21 A31 ⎤ ⎡ −1 3 −2 ⎤ ⎡ 1 −3 2 ⎤
⎢ ⎥ ⎢ ⎥ ⎢ ⎥
1 ⎢⎢
⎥
⎥
⎢
⎢
⎥ ⎢
⎥ ⎢
⎥
⎥
A =
−1
⎢ A12 A22 A32 ⎥ = − ⎢ 3 −3 1 ⎥ = ⎢ −3 3 −1 ⎥ .
∣A∣ ⎢
⎢
⎥
⎥
⎢
⎢
⎥ ⎢
⎥ ⎢
⎥
⎥
⎢ A13 A23 A33 ⎥ ⎢ −2 1 ⎥ ⎢ 2 −1 0 ⎥
⎣ ⎦ ⎣ 0 ⎦ ⎣ ⎦
Συνεπώς
⎡ 1 −3 2 ⎤ ⎡ 1 ⎤ ⎡ 2 ⎤
⎢ ⎥⎢ ⎥ ⎢ ⎥
⎢ ⎥⎢ ⎥ ⎢ ⎥
⎢ ⎥⎢ ⎥ ⎢ ⎥
⃗ = ⎢ −3 3 −1 ⎥ ⎢ 1 ⎥ = ⎢ −2 ⎥ .
⎢ ⎥⎢ ⎥ ⎢ ⎥
x
⎢ ⎥⎢ ⎥ ⎢ ⎥
⎢ 2 −1 0 ⎥ ⎢ 2 ⎥ ⎢ 1 ⎥
⎣ ⎦⎣ ⎦ ⎣ ⎦
΄Αρα
x1 = 2, x2 = −2, x3 = 1.
στ) Εδώ ο αριθµός των εξισώσεων ο οποίος είναι ίσος µε 3 είναι µικρότερος από τον αριθµό των
αγνώστων που ισούται µε 4. ΄Αρα το παραπάνω σύστηµα έχει λύση διάφορη της µηδενικής. ΄Εχουµε
⎡ 1 1 1 1 RRR 0 ⎤ ⎡ 1 1 1 RRRR 0 ⎤
⎢ RRR ⎥ H21 (−1) ⎢ RRR ⎥
⎢ ⎥ ⎢ ⎥
1
⎢ R ⎥ ⎢ ⎥
(A/0) = ⎢ 1 3 2 4 RRRR
⃗ 0 ⎥ ∼ ⎢ 0 2 R
3 RRR 0 ⎥
⎢ RR ⎥ ⎢ R ⎥
1
⎢ ⎥ ⎢ R ⎥
⎢ 2 0 1 −1 RRRR 0 ⎥ ⎢ 0 −2 −1 −3 RRRR 0 ⎥
⎣ R ⎦ H31 (−2) ⎣ R ⎦
⎡ 1 1 RR 0 ⎤ H12 (−1) ⎡ R ⎤
H2 (1/2) ⎢ RRR ⎥ ⎢ 1 0 1/2 −1/2 RRRR 0 ⎥
⎢ ⎥ ⎢ ⎥
1 1
⎢ RRR RR
⎢ 0 1 1/2 3/2 RRR 0 ⎥ ⎥ ∼
⎢
⎢ 0 1 1/2 3/2 RRRR 0
⎥
⎥
∼ ⎢ RR ⎥ ⎢ RR ⎥
⎢ 0 −2 −1 −3 RR ⎥ H32 (2) ⎢ RR 0 ⎥
⎣ 0 ⎦ ⎣ 0 0 0 0 ⎦
96 §
Από τον τελευταίο πίνακα έχουµε

x1 + 1/2x3 − 1/2x4 = 0
x2 + 1/2x3 + 3/2x4 = 0
ϑέτουµε x3 = c, x4 = d και παίρνουµε
x1 = (d − c)/2, x2 = (−c − 3d)/2, x3 = c, x4 = d, c, d ∈ R

΄Αρα κάθε λύση του συστήµατος γράφεται
⃗ = ((d − c)/2, (−c − 3d)/2, c, d) = c(−1/2, −1/2, 1, 0) + d(1/2, −3/2, 0, 1),

x c, d ∈ R.
΄Αρα η διάσταση του διανυσµατικού χώρου που παράγεται από τις λύσεις του παραπάνω συστήµατος
είναι 2 πράγµα που αναµενόταν αφού n − rankA = 4 − 2 = 2.
Ϲ) ΄Εχουµε
∣A1 ∣ ∣A2 ∣ ∣A3 ∣
x1 = , x2 = , x3 =
∣A∣ ∣A∣ ∣A∣
,
RR 1 1 1 RR
RRR RRR
RRR RR
∣A∣ = RRR 4 4 1 RRRR = 1(8 − 6) − 1(8 − 6) + 1(24 − 24) = 0,
RR RRRR
RRR
RR 6 6 2 RRR
RRR 6 1 1 RRR
RRR RRR
RR R
∣A1 ∣ = RRR 5 4 1 RRRR = 6(8 − 6) − 1(10 − 13) + 1(30 − 52) = −7 ≠ 0
RRR RRR
RRRR 13 6 2 RRRR
Συνεπώς το σύστηµα είναι αδύνατο εφόσον ∣A∣ = 0 και ∣A1 ∣ ≠ 0..
`Ασκηση 3.78 Να λυθούν για τις διάφορες τιµές της παραµέτρου λ τα γραµµικά συστήµατα
γ) (λ + 1)x + y + z = 1
a) x1 + x2 + x3 = 6 β) (λ + 1)x + y + z = 1
x + (λ + 1)y + z =
λx1 + 4x2 + x3 = 5 x + (λ + 1)y + z =
x + y + (λ + 1)z = 2
6x1 + (λ + 2)x2 + 2x3 = 13 x + y + (λ + 1)z = 2
δ) λx + y + z = 0
x + λy + z = 0
x + y + λz = 0
Λύση
α) Θεωρούµε τον επαυξηµένο πίνακα
⎡ 1
⎢ 1 RRRR 6 ⎤⎥
⎢ RRR ⎥
1
⎢ R ⎥
(A∣B) = ⎢ λ 1 RRR 5 ⎥
⎢ RR ⎥
4
⎢ ⎥
⎢ 6 λ + 2 2 RRRR 13 ⎥
⎣ R ⎦
Μετά από στοιχειώδεις µετασχηµατισµούς µε λ ≠ 4, λ ≠ −3 έχουµε
⎡ 1
⎢ 1 RRRR 6 ⎤ ⎥
⎢ RRR ⎥
1
⎢ R ⎥
⎢ λ 1 RRR 5 ⎥
⎢ R ⎥
4
⎢ R ⎥
⎢ 6 λ + 2 2 RRRR 13 ⎥
⎣ R ⎦
H21 (−λ) ⎡⎢ 1 1 RRRR ⎤
⎥
⎢ RR ⎥
1 6
⎢ RRR ⎥
∼ ⎢ 0 4 − λ 1 − λ RR 5 − 6λ ⎥
⎢ RR ⎥
⎢ RRR ⎥
H31 (−6) ⎢⎣ 0 λ − 4 −4 RR −23 ⎥
⎦
⎡ 1 RR ⎤
H2 (1/(4 − λ)) ⎢ RRR ⎥
⎢ ⎥
1 1 6
⎢ RRR ⎥
⎢ 0 (1 − λ)/(4 − λ) RRR (5 − 6λ)/(4 − λ) ⎥
∼ ⎢ RR ⎥
1
⎢ RRR ⎥
⎢ 0 λ−4 −4 RR −23 ⎥
⎣ ⎦
H12 (−1) ⎡ 1 0 3/(4 − λ) RR 19/(4 − λ) ⎤
⎢ RRR ⎥
⎢ RRR ⎥
⎢ RRR (5 − 6λ)/(4 − λ) ⎥
∼ ⎢ 0 1 (1 − λ)/(4 − λ) ⎥
⎢ RRR ⎥
⎢ RR ⎥
H32 (4 − λ) ⎢
⎣ 0 0 −3 − λ RR −18 − 6λ ⎥
⎦
⎡ 1 0 3/(4 − λ) RRR 19/(4 − λ)
H3 (−1/(3 + λ) ⎢
⎢ RR
RRR
⎢ RRR (5 − 6λ)/(4 − λ)
⎢ 0 1 (1 − λ)/(4 − λ)
∼ ⎢ RRR
⎢ RR
⎢ 0 0 RR
⎣ 1 6
H13 (3/(λ − 4)) ⎡ 1 0 0 RRR 1/(4 − λ) ⎤

⎢ RR ⎥
⎢ RR ⎥
⎢ ⎥
∼ ⎢ 0 1 0 RRRR 1/(λ − 4) ⎥
⎢ RRR ⎥
⎢ RRR ⎥
H23 ((λ − 1)/(4 − λ)) ⎢
⎣ 0 0 1 R 6 ⎥
⎦
΄Αρα εάν λ ≠ 4, λ ≠ −3 έχουµε µοναδική λύση την
x1 = 1/(4 − λ), x2 = 1/(λ − 4), x3 = 6.

΄Εστω τώρα λ = 4. Τότε από τους παραπάνω πίνακες έχουµε
⎡ 1 1 1 RRR 6 ⎤ ⎡ 1 1 1 RRR 6 ⎤
⎢ RRR ⎥ H21 (−4) ⎢ RRR ⎥
⎢ R ⎥ ⎢ RRR ⎥
⎢ ⎥ ⎢ ⎥
⎢ 4 4 1 RRRR 5 ⎥ ∼ ⎢ 0 0 −3 RR −19 ⎥
⎢ RR ⎥ ⎢ R
R ⎥
⎢ ⎥ ⎢ ⎥
⎢ 6 6 2 RRRR 13 ⎥ ⎢ 0 0 −4 RRRR −23 ⎥
⎣ R ⎦ H31 (−6) ⎣ R ⎦
⎡ 1 1 1 RRRR 6 ⎤ H13 (−1) ⎡ R
⎢ 1 1 0 RRRR 1/4
⎤
H3 (−1/4) ⎢⎢ RRR ⎥
⎥ ⎢ RR
⎥
⎥
⎢ ⎥ ⎢ ⎥
⎢ 0 0 −3 RRRR −19 ⎥ ∼ ⎢ 0 0 0 RRRR −7/4 ⎥
∼ ⎢ RRR ⎥ ⎢ RRR ⎥
⎢ R ⎥ ⎢ ⎥
⎢ 0 0
⎣ 1 RR 23/4 ⎥
R ⎦ H23 (3) ⎣ 0 0 1 RRRR 23/4
⎢ ⎥
⎦
Παρατηρούµε από τον τελευταίο πίνακα ότι προκύπτει 0x1 + 0x2 + 0x3 = −7/4 το οποίο είναι άτοπο,
εποµένως το σύστηµα είναι ασυµβίβαστο. ΄Εστω τώρα ότι λ = −3. Τότε από τους παραπάνω πίνακες
έχουµε
⎡ 1
⎢ 1 1 RRRR 6 ⎤⎥
⎡ 1 0 3/7 RRR 19/7 ⎤
⎢ RR ⎥
⎢ R ⎥ ⎢ ⎥
⎢ −3 4 1 RRR 5 ⎥ ∼ ⎢ 0 1 4/7 RRR 23/7 ⎥ .
⎢ R
R ⎥ ⎢ R
R ⎥
⎢ ⎥ ⎢ ⎥
⎢ 6 −1 2 RRRR 13 ⎥ ⎢ 0 0 0 RRRR 0 ⎥
⎣ R ⎦ ⎣ R ⎦
΄Αρα έχουµε το ισοδύναµο σύστηµα
x1 + 3/7x3 = 19/7
x2 + 4/7x3 = 23/7.
Θέτουµε x3 = c και παίρνουµε την απειρία λύσεων
x1 = 19/7 − 3/7c, x2 = 23/7 − 4/7c, x3 = c, c ∈ R.

ϐ) Θεωρούµε τον επαυξηµένο πίνακα
⎡ λ+1 RRR 1 ⎤
⎢ RRR ⎥
⎢ ⎥
1 1
⎢ RR
(A∣B) = ⎢ 1 λ+1 RRR λ ⎥ ⎥
⎢ RRR ⎥
1
⎢ RRR λ2 ⎥
⎢ 1 λ+1 ⎥
⎣ 1 R ⎦
Μετά από κατάλληλους στοιχειώδεις µετασχηµατισµούς µε λ ≠ 0, λ ≠ −3 έχουµε
98 §
⎡ λ+1 RRR 1 ⎡ 1 λ+1 RRR λ2 ⎤
⎢ RRR ⎢ RRR ⎥
⎢ ⎢ ⎥
1 1 1
⎢ RRR ⎢ RRR ⎥
H13
⎢ 1 λ+1 RR λ ⎢ 1 λ+1 RR λ ⎥
⎢ RRR ∼ ⎢ RRR ⎥
1 1
⎢ RRR λ2 ⎢ RRR 1 ⎥
⎢ 1 λ+1 ⎢ λ+1 ⎥
⎣ 1 R ⎣ 1 1 R ⎦
H21 (−1) ⎡ 1 λ+1 RRR ⎤

⎢ RRR λ2 ⎥
⎢ ⎥
1
⎢ RRR ⎥
∼ ⎢ 0 −λ RR λ − λ2 ⎥
⎢ RRR ⎥
λ
⎢ R ⎥
H31 (λ − 1) ⎢
⎣ 0 −λ −λ − 2λ RR −λ − λ + 1 ⎥
2 R 3 2
⎦
⎡ 1 λ + 1 RRRR ⎤
H2 (1/λ) ⎢ ⎥
λ2
⎢ RR ⎥
1
⎢ RR
R ⎥
⎢ 0 −1 RR − ⎥
∼ ⎢ RRR ⎥
1 1 λ
⎢ ⎥
⎢ 0
⎣ −λ −λ2 − 2λ RRRR −λ3 − λ2 + 1 ⎥ ⎦
H12 (−1) ⎡ λ+2 RRR λ2 + λ − 1 ⎤

⎢ 1 0 RRR ⎥
⎢ RRR ⎥
⎢ ⎥
∼ ⎢ 0 1 −1 RR 1−λ ⎥
⎢ RRR ⎥
⎢ RRR λ3 − 2λ2 + λ + 1 ⎥
H32 (λ) ⎢⎣ 0 0 −λ − 3λ
2
R
⎥
⎦
⎡ 1 0 λ + 2 RRR λ2 + λ − 1 ⎤
H3 (−1/(λ2 + 3λ)) ⎢⎢ RRR ⎥
⎥
⎢ R ⎥
⎢ 0 1 −1 RRRR 1−λ ⎥
∼ ⎢ RRR ⎥
⎢ R ⎥
⎢ 0 0 1 RRR (λ + 2λ − λ − 1)/(λ2 + 3λ) ⎥
⎣ ⎦
3 2
H13 (−λ − 2) ⎡ R ⎤
⎢ 1 0 0 RRRR (−λ2 + 2)/(λ2 + 3λ) ⎥
⎢ RR ⎥
⎢ R ⎥
∼ ⎢ 0 1 0 RRR (2λ − 1)/(λ + 3λ) ⎥
⎢ ⎥
2
⎢ R
R ⎥
⎢ R
R
R ⎥
H23 (1) ⎣ 0 0 1 RR (λ + 2λ + λ + 1)/(λ + 3λ) ⎦
3 2 2
΄Αρα, εάν λ ≠ 0, λ ≠ −3 έχουµε τη µοναδική λύση
x = (−λ2 + 2)/(λ2 + 3λ)
y = (2λ − 1)/(λ2 + 3λ)
z = (λ3 + 2λ2 − λ − 1)/(λ2 + 3λ).

΄Εστω λ = 0. Τότε από τους παραπάνω πίνακες παίρνουµε
⎡ 1 1 1 RRR 1 ⎤ ⎡ 1 1 1 RRR 0 ⎤
⎢ RR ⎥ ⎢ RR ⎥
⎢ RRR ⎥ ⎢ RR ⎥
⎢ ⎥ ⎢ ⎥
⎢ 1 1 1 RR 0 ⎥ ∼ ⎢ 0 0 0 RRRR 0
R ⎥
⎢ RR ⎥ ⎢ RR ⎥
⎢ ⎥ ⎢ ⎥
⎢ 1 1 1 RRRR 0 ⎥ ⎢ 0 0 0 RRRR 1 ⎥
⎣ R ⎦ ⎣ R ⎦
Παρατηρούµε ότι από τον τελευταίο πίνακα προκύπτει 0x + 0y + 0z = 1, το οποίο είναι άτοπο,
εποµένως το σύστηµα είναι ασυµβίβαστο για λ = 0.
΄Εστω λ = −3. Τότε από τους παραπάνω πίνακες παίρνουµε
⎡ −2 1
⎢ 1 RRRR 1 ⎤ ⎡
⎥ ⎢ 1 0 −1 RRRR 5 ⎤ ⎥
⎢ ⎥ ⎢ ⎥
⎢ 1 −2 1 RRRR −3 ⎥ ∼ ⎢ 0 1 R
−1 RRR 4 ⎥ .
⎢ R
R ⎥ ⎢ RR ⎥
⎢ 1 1 −2 RR 9 ⎥ ⎢ 0 RR 7 ⎥
⎣ ⎦ ⎣ 0 0 ⎦
Παρατηρούµε από τον τελευταίο ότι προκύπτει 0x + 0y + 0z = 7 το οποίο είναι άτοπο, εποµένως το
σύστηµα είναι ασυµβίβαστο για λ = −3.
γ) ΄Εχουµε
∣A1 ∣ ∣A2 ∣ ∣A3 ∣
x= ,y = ,z =
∣A∣ ∣A∣ ∣A∣
RR λ + 1 1 RRRR RRRR λ + 3 λ + 3 λ + 3 RRRR
RRR 1
RRR RRR RRR
RRR
∣A∣ = RRR 1 λ+1 1 RRRR = RRRR 1 λ+1 1 RRRR
RR RR RR RR
RRR RRR RRR R
RR 1 1 λ + 1 RR RR 1 1 λ + 1 RRRR
RR λ + 3 0 0 RR
RRR RRR
RRR RR
= RRR 1 λ 0 RRRR = λ2 (λ + 3)
RRR RRR
RR 1 0 λ RRRR
RR
RR 1 1 RRRR RRRR 1 RR
RRR 1
RR RR
0 0 RRR
RRR R R RRR
∣A1 ∣ = RRR λ λ + 1 1 RRRR = RRRR λ 1−λ RRR
RR RR RR RR
1
RRR 2 RRR RRR 2 RRR
RR λ 1 λ + 1 RR RR λ 1 − λ2 λ + 1 − λ2 RR
= λ + 1 − λ2 − (1 − λ)(1 − λ2 ) = −λ3 + 2λ
RRR λ + 1 1 RRR
RRR 1 RRR
RR RR
∣A2 ∣ = RRR 1 RRR = (λ + 1)(λ2 + λ − λ2 ) − (λ + 1 − 1) + (λ2 − λ) = 2λ2 − λ
RRR RRR
λ 1
RRR 1 λ λ+1 RRR
R R
2
RR λ + 1 RR
RRR 1 1 RRR
RRR RRRR
∣A3 ∣ = RRR 1 λ+1 λ RRR = (λ + 1)(λ + λ − λ) − (λ − λ) + (1 − λ − 1)
RR
3 2 2
RRR RRR
RR 1 RR
1 λ2 R
= λ4 + 2λ3 − λ2 − λ.
΄Αρα εάν λ ≠ 0, λ ≠ −3 έχουµε µοναδική λύση την
x = (−λ2 + 2)/(λ2 + 3λ), y = (2λ − 1)/(λ2 + 3λ),
z = (λ3 + 2λ2 − λ − 1)/(λ2 + 3λ).

΄Εστω τώρα λ = 0. Τότε
∣A∣ = 0, ∣A1 ∣ = 0, ∣A2 ∣ = 0, ∣A3 ∣ = 0.

Εποµένως το σύστηµα είναι αδύνατο ή αόριστο. Οι τρεις εξισώσεις για λ = 0 γίνονται
x+y+z =1
x+y+z =0
x+y+z =0
οι οποίες αλληλοαναιρούνται. ΄Αρα το σύστηµα είναι αδύνατο για λ = 0.
΄Εστω τώρα
λ = −3.
΄Εχουµε
∣A∣ = 0, ∣A1 ∣ = 27 − 6 = 21 ≠ 0.
΄Αρα, το σύστηµα είναι αδύνατο.
δ) Για να έχει το σύστηµα λύση διάφορη της προφανούς ϑα πρέπει ∣A∣ = 0, δηλαδή
RR λ 1 1 RR RR λ + 2 λ + 2 λ + 2 RR RR λ + 2 RR
RRR RRR RRR RRR RRR 0 0 RRR
RRR RR RR RRR RRR RRR
∣A∣ = RRR 1 λ 1 RRRR = RRRR 1 RR = RR 1
RRR RRR λ−1 RR = (λ + 2)(λ − 1)2 = 0.
RRR
RR RR RR
λ 1 0
RRR RRR RRR RRR RRR RRR
RR 1 1 λ RR RR 1 1 λ RR RR 1 0 λ−1 RR
΄Αρα,
100 §
λ = −2, λ = 1.
Θέτουµε πρώτα
λ = −2.
Τότε προκύπτει
−2x + y + z = 0
x − 2y + z = 0
x + y − 2z = 0
΄Εχουµε
⎡ −2 1
⎢ 1 RRRR 0 ⎤ ⎥ H
⎡ 1
⎢ 1 −2 RRRR 0 ⎤ ⎥
⎢ RRR ⎥ 13 ⎢ RRR ⎥
⎢ R ⎥ ⎢ R ⎥
(A∣⃗
0) = ⎢ 1 −2 1 RRR 0 ⎥ ⎢ 1 −2 1 RRR 0 ⎥
⎢ R
RR ⎥ ∼ ⎢ R
RR ⎥
⎢ RRR 0 ⎥ ⎢ RRR 0 ⎥
⎢ 1 −2 ⎥ ⎢ −2 1 ⎥
⎣ 1 R ⎦ ⎣ 1 R ⎦
H21 (−1) ⎡ R ⎤ ⎡ 1 1 −2 RRR 0 ⎤
⎢ 1 1 −2 RRRR 0 ⎥ H (−1/3) ⎢ RRR ⎥
⎢ RR ⎥ 2 ⎢ RRR ⎥
⎢ ⎥ ⎢ ⎥
∼ ⎢ 0 −3 3 RRRR 0 ⎥ ⎢ 0 1 −1 RR 0 ⎥
⎢ R
R ⎥ ∼ ⎢ R
R ⎥
⎢ RRR ⎥ ⎢ ⎥
H31 (2) ⎢ −3 R ⎥ ⎢ 0 3 −3 RRRR 0 ⎥
⎣ 0 3 R 0 ⎦ ⎣ R ⎦
H12 (−1) ⎡ R ⎤
⎢ 1 0 −1 RRRR 0 ⎥
⎢ RR ⎥
⎢ ⎥
∼ ⎢ 0 1 −1 RRRR 0 ⎥
⎢ RR ⎥
⎢ RRR ⎥
H32 (−3) ⎣ 0 0 0 RR 0 ⎥
⎢
⎦
οπότε από τον τελευταίο πίνακα παίρνουµε τις εξισώσεις
x−z =0
y−z =0
Θέτουµε z = c και παίρνουµε x = c, y = c, z = c, c ∈ R. ΄Αρα κάθε λύση x ⃗ του παραπάνω
συστήµατος για λ = −2 γράφεται x ⃗ = (c, c, c) = c(1, 1, 1) , c ∈ R. Εποµένως, η διάσταση του
′ ′
διανυσµατικού χώρου που παράγεται από τις λύσεις του παραπάνω συστήµατος για λ = −2 είναι
1, πράγµα που αναµενόταν αφού n − rankA = 3 − 2 = 1.
΄Εστω τώρα λ = 1. Τότε έχουµε x + y + z = 0.
Θέτουµε y = c, z = d
Συνεπώς x = −c − d, y = c, z = d, c, d ∈ R.
΄Αρα κάθε λύση x⃗ του παραπάνω συστήµατος για λ = 1 γράφεται
⃗ = (−c − d, c, d)′ = c(−1, 1, 0)′ + d(−1, 0, 1)′ c, d ∈ R.
x
Εποµένως η διάσταση του διανυσµατικού χώρου που παράγεται από τις λύσεις του παραπάνω
συστήµατος για λ = 1 είναι 2.
`Ασκηση 3.79 Αν το σύστηµα

kx1 + (2λ − 1)x2 = λ − k
(k + 1)x1 + λx2 = 2λ
έχει τη λύση x1 = 1, x2 = −2
να ϐρεθούν όλες οι λύσεις του.
Λύση
Επειδή το σύστηµα έχει τη λύση x1 = 1, x2 = −2
k ⋅ 1 + (2λ − 1)(−2) = λ − k
(k + 1) ⋅ 1 + λ(−2) = 2λ
2k − 5λ = −2
k − 4λ = −1
ή
Από τη λύση του συστήµατος αυτού προκύπτει
k = −1, λ = 0,
οπότε το σύστηµα γίνεται
−x1 − x2 = 1
0 ⋅ x1 + 0 ⋅ x2 = 0
Το σύστηµα αυτό δίνει x1 = −x2 − 1
οπότε οι λύσεις του είναι (x2 = m)
(x1 , x2 ) = (−m − 1, m), m ∈ R.
`Ασκηση 3.80 Να ϐρεθούν οι χρονικές εξισώσεις των τάσεων στα άκρα του πυκνωτή και
των δύο πηνίων στο κύκλωµα του Σχήµατος 3.;, αν
R1 = R2 = 1KΩ, L1 = 0, 2H, L2 = 0, 4H, C = 1µF
και οι αρµονικές τάσεις των πηγών είναι
v1 (t) = 0, 3cos(103 t) (V ) και v2 (t) = 0, 2cos (103 t − ) (V ).

π
2
R1 C R2
v1(t) ~ I1 L1 I2 I3 ~ v2(t)
L2
Σχήµα 3.10 Κύκλωµα εναλλασσοµένου ϱεύµατος
Λύση
Χρησιµοποιώντας τις µιγαδικές τάσεις (ϐλ. Ενότητα 2.;)
v1 (t) = 0, 3ei10 και v2 (t) = 0, 2ei(10 t− 2 )

3 3 π
t
και τις σύνθετες µιγαδικές αντιστάσεις

ZR1 = ZR2 = 1000 Ω
ZL1 = iL1 ω = i0, 2 ⋅ 103 = 200i Ω
ZL2 = iL2 ω = i0, 4 ⋅ 103 = 400i Ω
= − i = − −6 i = −1000i Ω,
1 1
10 ⋅ 103
ZC
Cω
Εφαρµόζοντας τη µέθοδο ϐρόχων για το κύκλωµα του Σχήµατος 3.; µε τις µιγαδικές αντιστάσεις
προκύπτει η εξίσωση πινάκων
ZI = V, (i)
⎛ i1 ⎞ ⎛ 1 ⎞
v
όπου I = ⎜ i2 ⎟ , V = ⎜ 0 ⎟ οι πίνακες των µιγαδικών ϱευµάτων των ϐρόχων και των τάσεων
⎝ i3 ⎠ ⎝ v2 ⎠
των πηγών και
⎛ ZR1 + ZL1 −ZL1 0 ⎞

Z=⎜ −ZL1 ZL1 + ZC + ZL2 −ZL2 ⎟
⎝ 0 −ZL2 ZL2 + ZR2 ⎠
102 §
ο πίνακας των µιγαδικών αντιστάσεων.

Αντικαθιστώντας τις τιµές των αντιστάσεων στον πίνακα Z προκύπτει
⎛ 1000 + 200i −200i 0 ⎞ ⎛ 1000 + 200i −200i 0 ⎞

Z=⎜ −200i 200i − 1000i + 400i −400i ⎟=⎜ −200i −400i −400i ⎟
⎝ 0 −400i 1000 + 400i ⎠ ⎝ 0 −400i 1000 + 400i ⎠
και οι τιµές των ϱευµάτων i1 , i2 , i3 υπολογίζονται από την (i) ως (ϐλ. Παρατήρηση 3.10)
I = Z−1 V.
Οι τάσεις στα άκρα του πυκνωτή και των δύο πηνίων είναι
vc = i2
vL1 = (i2 − i1 )ZL1
vL2 = (i3 − i2 )ZL2 .
Οι υπολογισµοί αυτοί στο Matlab γίνονται µε το παρακάτω πρόγραµµα

%R: resistance, L: self-inductance, C: capacitance,

% I: currents matrix, V: voltage source matrix: v=Acos(omega t+f)
% values of variables
R1=10; R2=10; L1=0.2; L2=0.4; C=10-6); A1=0.3; f1=0; A2=0.2; f2=-pi/2;
omega=10;
% impedances (complex resistances)
ZR1=R1; ZR2=R2; ZL1=L1*omega*i;ZL2=L2*omega*i; ZC=-i*(C*omega)-1);
v1=A1*exp(i*f1); v2=A2*exp(i*f2);
% system solution
V=[v1 0 v2];
Z=[ZR1+ZL1 -ZL1 0; -ZL1ZL1+ZC+ZL2-ZL2; 0 -ZL2 ZL2+ZR2];
I=inv(Z)*V;
uC=I(2)*ZC;
uL1=(I(2)-I(1))*ZL1;
uL2=(I(3)-I(2))*ZL2;
muC=abs(uC);
arguC=angle(uC);
muL1=abs(uL1);
arguL1=angle(uL1);
muL2=abs(uL2);
arguL2=angle(uL2);
% results
if arguC>0
fprintf(’uC=%fcos(%dt+%f)’,muC,omega,arguC)
else if arguC=0
fprintf(’uC=%fcos(%dt)’,muC,omega)
else
fprintf(’uC=%fcos(%dt%f)’,muC,omega,arguC)
end
if arguL1>0
fprintf(’uL1=%fcos(%dt+%f)’,muL1,omega,arguL1)
else if arguL1=0
fprintf(’uL1=%fcos(%dt)’,muL1,omega)
else
fprintf(’uL1=%fcos(%dt%f)’,muL1,omega,arguL1)
end
if arguL2>0
fprintf(’uL2=%fcos(%dt+%f)’,muL2,omega,arguL2)
else if arguL2=0
fprintf(’uL2=%fcos(%dt)’,muL2,omega)
else
fprintf(’uL2=%fcos(%dt%f)’,muL2,omega,arguL2)
end
Από την εκτέλεση του προγράµµατος αυτού προκύπτουν οι Ϲητούµενες εξισώσεις των τάσεων
uC=0.207560cos(1000t+1.799352)
uL1=0.098913cos(1000t-1.674815)
uL2=0.118550cos(1000t+2.075238)
104 §
`Ασκηση 3.81 Εφαρµόζοντας τη µέθοδο ϐρόχων για το κύκλωµα του Σχήµατος 3.26, προκύπτει
η εξίσωση πινάκων
RX = V, (i)
⎡ I1 ⎤ ⎡ E1 ⎤
όπου
⎢ ⎥ ⎢ ⎥
⎢ ⎥ ⎢ ⎥
X = ⎢ I2 ⎥ και V = ⎢ E2 ⎥
⎢ ⎥ ⎢ ⎥
⎢ I3 ⎥ ⎢ 0 ⎥
⎣ ⎦ ⎣ ⎦
ο πίνακας των ϱευµάτων των ϐρόχων και των τάσεων των πηγών και
⎡ R1 + R2 −R2 ⎤
⎢ ⎥
⎢ ⎥
0
R = ⎢ −R2 R2 + R3 + R4 −R4 ⎥
⎢ ⎥
⎢ −R4 R4 + R5 ⎥
⎣ 0 ⎦
ο πίνακας των αντιστάσεων.
Να υπολογιστούν οι τιµές των I1 , I2 , I3 αν :
R1 = 2Ω, R2 = 8Ω, R3 = 6Ω, R4 = 6Ω, R5 = 4Ω, E1 = 40V και E2 = 20V
R1 R3 R5
R2 R4
I1 I2 I3
+ - - +
E1 E2
Σχήµα 3.26 Κύκλωµα συνεχούς ϱεύµατος
Λύση
Αντικαθιστώντας τις τιµές των αντιστάσεων στον πίνακα R προκύπτει
⎡ 10 −8 0 ⎤
⎢ ⎥
⎢ ⎥
⎢ ⎥
R = ⎢ −8 18 −6 ⎥
⎢ ⎥
⎢ ⎥
⎢ 0 −6 10 ⎥
⎣ ⎦
΄Οµοια, αντικαθιστώντας τις τιµές των τάσεων των πηγών στον πίνακα V προκύπτει
⎡ 10 ⎤
⎢ ⎥
⎢ ⎥
⎢ ⎥
V = ⎢ 20 ⎥
⎢ ⎥
⎢ ⎥
⎢ 0 ⎥
⎣ ⎦
Η ορίζουσα του πίνακα R είναι
∣R∣ = 800
Σύµφωνα µε την Πρόταση 3.13 το σύστηµα έχει λύση την
∣R1 ∣ ∣R2 ∣ ∣R3 ∣
I1 = , I2 = , I3 =
∣R∣ ∣R∣ ∣R∣
όπου
RRR 40 −8 0 RRRR
RR RRR
RR
∣R1 ∣ = RRRR −6 RRRR = 7360
RRR RRR
20 18
RRR −6 10 RRRR
R 0
RR 0 RRRR
RRR 10 40
RR
RR R
∣R2 ∣ = RRRR −8 40 −6 RRRR = 5200
RR RR
RRR R
RR 0 0 10 RRRR
και
RRR 10 −8 0 RRR
RRR RRR
RRR R
∣R3 ∣ = RR −8 18 −6 RRRR = 3120
RRR RR
RRR 0 −6 0 RRRR
R R
οπότε η λύση του συστήµατος είναι
∣R1 ∣ 7360
I1 = = = 9, 2A
∣R∣ 800
∣R2 ∣ 5200
I2 = = = 6, 5A
∣R∣ 800
και
∣R3 ∣ 3120
I3 = = = 3, 9A
∣R∣ 800
`Ασκηση 3.82 Από τη µέθοδο ϐρόχων προκύπτει ότι για τα µιγαδικά ϱεύµατα i1 , i2 , i3 των
ϐρόχων του κυκλώµατος του Σχήµατος 3.11 ισχύει
⎡ ZC1 + ZR + ZR −ZR3 −ZR2 ⎤ ⎡ i1 ⎤ ⎡ v1 ⎤
⎢ ⎥⎢ ⎥ ⎢ ⎥
⎢ ⎥⎢ ⎥ ⎢ ⎥
⎢ −ZR3 ZR3 + ZR4 + ZC2 −ZR4 ⎥ ⎢ i2 ⎥ = ⎢ −v2 ⎥
2 3
⎢ ⎥⎢ ⎥ ⎢ ⎥
⎢ −Z −Z R2 ZR4 + ZL
+ ⎥ ⎢ i3 ⎥ ⎢ 0 ⎥
⎣ R2 R4 Z ⎦⎣ ⎦ ⎣ ⎦
Να ϐρεθούν οι χρονικές εξισώσεις των τάσεων στα άκρα του πυκνωτή C1 , του πηνίου και της
αντίστασης R3 , αν
R2 = R3 = 200Ω, R4 = 400Ω, C1 = 2µF, C2 = 4µF και L = 0, 3H
και οι αρµονικές τάσεις των πηγών είναι
v1 (t) = 0, 02cos(103 t) (V ) και v2 (t) = 0, 04cos (103 t + ) (V ).

2π
3
I3
R2 R4
C2
R3 C1
I1 I2
+ - - +
E1 E2
Σχήµα 3.11 Κύκλωµα εναλλασσοµένου ϱεύµατος
Λύση
Χρησιµοποιώντας τις µιγαδικές τάσεις (ϐλ. Ενότητα 2.7.4)
v1 (t) = 0, 02ei10 και v2 (t) = 0, 04ei(10 t+ 3 )

3 3 2π
t
και τις σύνθετες µιγαδικές αντιστάσεις

ZR2 = ZR3 = 200 Ω ZR4 = R4 = 400 Ω
ZC1 = − i=− i = −500i Ω ZC2 = − i=− i = −250i Ω

1 1 1 1
C1 ω 2 ⋅ 10−6 ⋅ 103 C2 ω 4 ⋅ 10−6 ⋅ 103
ZL = iLω = i0, 3 ⋅ 103 = 300i Ω
106 §
ο πίνακας των µιγαδικών αντιστάσεων του κυκλώµατος αυτού είναι

⎡ −500i + 200 + 200 −200 −200 ⎤
⎢ ⎥
⎢ ⎥
Z = ⎢ −200 200 + 400 − 250i −400 ⎥
⎢ ⎥
⎢ −200 −400 200 + 400 + 300i ⎥
⎣ ⎦
⎡ 400 − 500i −200 −200 ⎤
⎢ ⎥
⎢ ⎥
= ⎢ −200 600 − 250i −400 ⎥
⎢ ⎥
⎢ −200 −400 600 + 300i ⎥
⎣ ⎦
και οι τιµές των ϱευµάτων i1 , i2 , i3 υπολογίζονται από την (i) ως (ϐλ. Παρατήρηση 3.10)
I = Z−1 V.
Οι τάσεις στα άκρα του πυκνωτή C1 , του πηνίου και της αντίστασης R3 είναι
vC1 = i1 ZC1 , vL = i3 ZL και vR3 = (i1 − i2 )ZR3 .
`Ασκηση 3.83 α) Να ϐρεθεί ο πίνακας µετάβασης του δίθυρου κυκλώµατος του Σχήµατος 3.23.
ϐ) Αν οι Z1 , Z2 είναι οι µιγαδικές αντιστάσεις αντιστάσεων R1 = 120Ω και R2 = 140Ω, τα Z3 , Z4
πυκνωτών χωρητικοτήτων C3 = 2, 4µF και C4 = 1, 8µF , η Z5 πηνίου αυτεπαγωγής L = 1, 32mH
και η τάση και το ϱεύµα εισόδου
vi = 0, 35 cos(384t + 0, 3) (V ) και ii = 0, 12 cos(384t − 0, 54) (A),
τότε να ϐρεθεί η τάση εξόδου v0 .
Λύση
α) Το δίθυρο κύκλωµα του Σχήµατος 3.21 αποτελείται από τα δίθυρα (I)−(V ) του Σχήµατος 3.22,
οπότε ο πίνακας µεταβολής του είναι
A = AI AII AIII AIV AV (i)
ii
vi z1 z2
i0
z5
z4 z3 v0
Σχήµα 3.21 Το δίθυρο κύκλωµα του Παραδείγµατος 3.65

όπου σύµφωνα µε το Σχήµα 3.18,
⎡ 0 −Z ⎤ ⎡ 0 −Z ⎤ ⎡ 1 0 ⎤
⎢ 1 ⎥ ⎢ 4 ⎥ ⎢ ⎥
⎢ ⎥
A1 = ⎢
⎢
⎥ A2 = ⎢
⎥ ⎢
⎥
⎥ A3 = ⎢ 1 ⎥
⎢ 0 ⎥ ⎢ 0 ⎥ ⎢ − 1 ⎥
⎣ ⎦ ⎣ ⎦ ⎢ ⎥
⎣ Z5 ⎦
1 1
(ii)
⎡ 0 −Z ⎤ ⎡ 1 0 ⎤
⎢ 2 ⎥ ⎢ ⎥
⎢ ⎥
A4 = ⎢
⎢
⎥ A5 = ⎢ 1
⎥ ⎥
⎢ 0 ⎥ ⎢ − ⎥
⎣ από⎦ την
⎢ ⎥
⎣ Z3 ⎦
1 1
ϐ) Η τάση εξόδου υπολογίζεται
X0 = AXi , (iii)
αφού υπολογίσουµε µε το γνωστό τρόπο τις σύνθετες µιγαδικές αντιστάσεις για τις δεδοµένες τιµές
των στοιχείων του κυκλώµατος και χρησιµοποιήσουµε τις (i) και (ii).
ii i0
z2
vi z1 z5 z3 v0
z4
(i) (ii) (iii) (iv) (v)

Σχήµα 3.22 Το δίθυρο κύκλωµα του Παραδείγµατος 3.44
108 §
Κεφάλαιο 4
∆ιανύσµατα
`Ασκηση 4.1 Να ϐρεθεί η γωνία των διανυσµάτων

⃗ = (1, 0, 1) και β⃗ = (0, 1, −1).
a
Λύση
Σύµφωνα µε τον ορισµό 4.11,
⃗ = ⃗ ⋅ β⃗
(i)
a
⃗
cos(⃗
a, β)
∣⃗
a∣∣β∣
.

⃗ ⋅ β⃗ = 1 ⋅ 0 + 0 ⋅ 1 + 1(−1) = −1.
a
Λόγω της (4.7),
√ √ √ √
∣⃗
a∣ = 12 + 02 + 12 = 2 και ⃗ =
∣β∣ 02 + 12 + (−1)2 = 2,
cos(⃗ ⃗ = √−1
a, β) √ =− .
1
2 2 2
Εποµένως
(⃗ ⃗ = 2π .
a, β)
3
⃗, y⃗ ως γραµµικός συνδυασµός των διανυσµάτων

`Ασκηση 4.2 Να ϐρεθούν τα διανύσµατα x
⃗ γ⃗ , δ⃗ αν
⃗, β,
a
x−a
3(⃗ ⃗) + 2(⃗ ⃗ = γ⃗
y − β) (i)
x+a
2(⃗ ⃗) − (⃗ ⃗ = δ.
y + β) ⃗ (ii)
Λύση
Πολλαπλασιάζοντας την (ii) επί δύο και προσθέτοντας κατά µέλη µε την (i), προκύπτει
x − 3⃗
3⃗ y − 2β⃗ + 4⃗
a + 2⃗ x + 4⃗ y − 2β⃗ = γ⃗ + 2δ⃗,
a − 2⃗
ή 7⃗ a + 4β⃗ + γ⃗ + 2δ⃗,
x = −⃗
οπότε
a + 4β⃗ + γ⃗ + 2δ)
⃗ = −1a⃗ + β⃗ + γ⃗ +
2⃗
⃗= (−⃗
1 4 1
x δ.
7 7 7 7 7
΄Ετσι η (ii) δίνει
y⃗ = 2⃗ a − β⃗ − δ⃗
x + 2⃗
⃗ + β⃗ + γ⃗ + δ)
2⃗
= 2 (− a a − β⃗ − δ⃗
+ 2⃗
1 4 1
7 7 7 7
109
110 §
⃗ + β⃗ + γ⃗ −
3⃗
y⃗ =
12 1 2
ή a δ.
7 7 7 7
`Ασκηση 4.4 Να δειχθεί ότι αν Κ είναι το µέσον της διαγωνίου ΑΓ οποιουδήποτε τετραπλεύ-
ϱου ΑΒΓ∆, τότε
ÐÐ→ ÐÐ→ Ð→ Ð→
KB + K∆ = AB − ∆Γ. (i)
Λύση
Εκφράζουµε όλα τα διανύσµατα της (i) ως γραµµικό συνδυασµό των διανυσµάτων ϑέσης, ως
προς ένα σηµείο αναφοράς Ο, των κορυφών A, B, Γ, ∆.
ÐÐ→ ÐÐ→ Ð→ ÐÐ→ ÐÐ→ ÐÐ→

KB + K∆ = OB − OK + O∆ − OK
Ð→ ÐÐ→ ÐÐ→ (ii)
= OB + O∆ − 2OK
Επειδή το Κ είναι µέσον της ΑΓ,
ÐÐ→ Ð→ Ð→
2OK = OA + OΓ.
Ετσι, η (ii) γίνεται
ÐÐ→ ÐÐ→ Ð→ ÐÐ→ Ð→ Ð→
KB + K∆ = OB + O∆ − (OA + OΓ)
Ð→ Ð→ ÐÐ→ Ð→
= (OB − OA) + (O∆ − OΓ)
Ð→ Ð→ Ð→ Ð→
= AB + Γ∆ = AB − ∆Γ.
`Ασκηση 4.5 α) Να δειχθεί ότι για οποιαδήποτε σηµεία Α, Β, Γ

Ð→ Ð→ 1 2
AB ⋅ AΓ = (β + γ 2 − a2 ), (i)
2
όπου a = (BΓ), β = (AΓ), γ = (AB).
Ð→ Ð→
ϐ) Ποιο ϑεώρηµα προκύπτει από τη σχέση αυτή αν AB ⊥ AΓ;
Λύση
α) Για οποιαδήποτε σηµεία Α, Β, Γ ισχύει
Ð→ Ð→ Ð→
BΓ = BA + AΓ,
Ð→ Ð→ Ð→ Ð→ Ð→ Ð→ Ð→
οπότε
∣BΓ∣2 = (BA + AΓ)2 = ∣BA∣2 + ∣AΓ∣2 + 2BA ⋅ AΓ. (ii)
Ð→ Ð→ Ð→ Ð→ Ð→
Επειδή
∣BA∣ = γ, ∣BΓ∣ = a, ∣AΓ∣ = β και BA = −AB ,
η (ii) γίνεται
Ð→ Ð→
a2 = γ 2 + β 2 − 2AB ⋅ AΓ
ή
Ð→ Ð→ 1 2
AB ⋅ AΓ = (β + γ 2 − a2 ).
2
Ð→ Ð→ ̂ = 900 ),
ϐ) Στην περίπτωση στην οποία AB ⊥ AΓ (τα A, B, Γ ορίζουν ορθογώνιο τρίγωνο µε BAΓ
Ð→ Ð→
AB ⋅ AΓ = 0, οπότε η (i) γίνεται
(β + γ 2 − a2 ) = 0 β 2 + γ 2 = a2
1 2
ή
2
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4. ∆ΙΑΝΥΣΜΑΤΑ 111
ή (BΓ)2 = (AΓ)2 + (AB)2 .

Ð→ Ð→
Εποµένως, από την (i) για AB ⊥ AΓ προκύπτει το Πυθαγόρειο ϑεώρηµα.
`Ασκηση 4.7 Να δειχθεί ότι για οποιαδήποτε σηµεία A, B, Γ του χώρου

Ð→ Ð→ Ð→ Ð→
∣AB × BΓ∣ = ∣BΓ × ΓA∣ (i)
Λύση
▸ Αν τα A, B, Γ είναι συνευθειακά,
Ð→ Ð→ Ð→ Ð→
AB∣∣BΓ και BΓ∣∣ΓA,
Ð→ Ð→ Ð→ Ð→
οπότε
AB × BΓ = BΓ × ΓA = 0 .
`Αρα, στην περίπτωση αυτή η (i) ισχύει.
▸ Αν τα A, B, Γ δεν είναι συνευθειακά, τότε
Ð→ Ð→ Ð→ Ð→ Ð→ Ð→
∣AB × BΓ∣ = ∣ − BA × BΓ∣ = ∣BA × BΓ∣ = 2E,
Ð→ Ð→ Ð→ Ð→ Ð→ Ð→
∣BΓ × ΓA∣ = ∣ − ΓB × ΓA∣ = ∣ΓB × ΓA∣ = 2E,
όπου E το εµβαδόν του τριγώνου ABΓ (ϐλ. Παράδειγµα 4.12).
Εποµένως, σε κάθε περίπτωση,
Ð→ Ð→ Ð→ Ð→
∣AB × BΓ∣ = ∣BΓ × ΓA∣.
`Ασκηση 4.10 Να υπολογιστεί η γωνία των διανυσµάτων

u a − β⃗ και v⃗ = 3⃗
⃗ = 2⃗ a − 2β⃗,
αν ∣⃗ ⃗ = 5 και (⃗
a∣ = 2, ∣β∣ ⃗ = 2π .
a, β)
3
Λύση
⃗ ⋅ v⃗
u, v⃗) = (i)
u
∣⃗
u∣ ∣⃗
v∣
cos(⃗ .
Λόγω της επιµεριστικής ιδιότητας του εσωτερικού γινοµένου,

⃗ ⋅ v⃗ = (2⃗
u ⃗ ⋅ (3⃗
a − β) ⃗
a − 2β)
= 6∣⃗ a ⋅ β⃗ − 3⃗
a∣2 − 4⃗ a ⋅ β⃗ + 2∣β∣
⃗2 (ii)
= 6∣⃗ ⃗ 2 − 7⃗
a∣2 + 2∣β∣ a ⋅ β⃗
Από τον ορισµό 4.11,
⃗ ⋅ β⃗ = ∣⃗
a ⃗ cos(⃗
a∣∣β∣ ⃗ = 2 ⋅ 5 (− 1 ) = −5.
a, β)
2
Ετσι, η (ii) δίνει
⃗ ⋅ v⃗ = 6 ⋅ 22 + 2 ⋅ 52 − 7(−5) = 109.
u (iii)
Επίσης
√
∣⃗
u∣ = ∣2⃗ ⃗ =
a − β∣ (2⃗ ⃗ 2
a − β)
και από την (4.13)
(2⃗ ⃗ 2 = ∣2⃗
a − β) ⃗ 2 − 4⃗
a∣2 + ∣β∣ a ⋅ β⃗ = 4 ⋅ 22 + 52 − 4(−5) = 61,
οπότε
√
∣⃗
u∣ = 61. (iv)
112 §
√
΄Οµοια προκύπτει ότι
∣⃗
v∣ = 196 = 14. (v)
Η (i) µε τη ϐοήθεια των (iii)-(v) δίνει
u, v⃗) = √ = 0, 997,
109
cos(⃗
14 61
οπότε
θ = cos−1 0, 997 = 4, 540 .
`Ασκηση 4.11 Αν τα σηµεία A, B, Γ, ∆ είναι κορυφές παραλληλογράµµου και

Ð→ Ð→ Ð→ ÐÐ→
⃗ = AB, β⃗ = A∆, γ⃗ = AΓ, δ⃗ = ∆B ,
a
τότε να δειχθεί ότι :
∣⃗ ⃗ 2 = 2 (∣⃗
γ ∣2 + ∣δ∣ ⃗ 2)
a∣2 + ∣β∣ (i)
∣⃗ ⃗ 2 = 4⃗
γ ∣2 − ∣δ∣ a ⋅ β⃗. (ii)
Λύση
ÐÐ→ Ð→ Ð→
∆B = AB − A∆ ή δ⃗ = a
⃗ − β⃗.
Επίσης, επειδή το ΑΒΓ∆ είναι παραλληλόγραµµο,

Ð→ Ð→ Ð→
⃗ + β⃗.
AΓ = AB + A∆ ή γ⃗ = a
Εποµένως,
⃗ 2 = (⃗
∣δ∣ ⃗ 2 = ∣⃗
a − β) ⃗ 2 − 2⃗
a∣2 + ∣β∣ a ⋅ β⃗
∣⃗
γ ∣2 = (⃗ ⃗ 2 = ∣⃗
a + β) ⃗ 2 + 2⃗
a∣2 + ∣β∣ ⃗
a ⋅ β,
οπότε προσθέτοντας και αφαιρώντας κατά µέλη προκύπτει
∣⃗ ⃗ 2 = 2 (∣⃗
γ ∣2 + ∣δ∣ ⃗ 2)
a∣2 + ∣β∣
∣⃗ ⃗ 2 = 4⃗
γ ∣2 − ∣δ∣ ⃗
a ⋅ β.
`Ασκηση 4.13 ∆ίνονται τα σηµεία A = (a1 , a2 , a3 ), B = (β1 , β2 , β3 ). Να ϐρεθούν οι συντε-

ταγµένες των σηµείων P της ευθείας ΑΒ για τα οποία
(AP )
= k, k > 0.
(P B)
Λύση
Σύµφωνα µε τις ασκ. 4.50 και 4.51, υπάρχουν δύο τέτοια σηµεία P1 και P2 µε διανύσµατα ϑέσης,
ως προς την αρχή του συστήµατος συντεταγµένων Ο,
Ð→ ⃗ + kβ⃗ a1 + kβ1 a2 + kβ2 a3 + kβ3

OP 1 = =( ),
a
1+k 1+k 1+k 1+k
, ,
Ð→ ⃗ − kβ⃗ a1 − kβ1 a2 − kβ2 a3 − kβ3

OP 2 = =( ),
a
1−k 1−k 1−k 1−k
, ,
⃗ = (a1 , a2 , a3 ), β⃗ = (β1 , β2 , β3 ) τα διανύσµατα ϑέσης των Α, Β, ως προς το Ο. Το P1 είναι

όπου a
σηµείο του ευθύγραµµου τµήµατος ΑΒ, ενώ το P2 σηµείο της προέκτασής του.
Εποµένως, οι συντεταγµένες των Ϲητούµενων σηµείων είναι
a1 + kβ1 a2 + kβ2 a3 + kβ3
P1 = ( ),
1+k 1+k 1+k
, ,
a1 − kβ1 a2 − kβ2 a3 − kβ3

= ( ).
1−k 1−k 1−k
P2 , ,
`Ασκηση 4.15 Να δειχτεί ότι οι συντεταγµένες του ϐαρύκεντρου G του τριγώνου ΑΒΓ, όπου
A(a1 , a2 , a3 ), B(β1 , β2 , β3 ) και Γ (γ1 , γ2 , γ3 ) είναι
a1 + β1 + γ1 a2 + β2 + γ2 a3 + β3 + γ3
x1 = , x2 = , x3 = .
3 3 3
Λύση
Το διάνυσµα ϑέσης του ϐαρύκεντρου G ενός τριγώνου ΑΒΓ, ως προς την αρχή του συστήµατος
συντεταγµένων Ο, είναι (ϐλ. λύση άσκ. 4.26)
Ð→ 1 Ð→ Ð→ Ð→
OG = (OA + OB + OΓ). (i)
3
Τα διανύσµατα ϑέσης, ως προς το Ο, των σηµείων Α, Β και Γ είναι
Ð→ Ð→ Ð→
OA = (a1 , a2 , a3 ), OB = (β1 , β2 , β3 ), OΓ = (γ1 , γ2 , γ3 ),
οπότε, αντικαθιστώντας στην (i) παίρνουµε,
Ð→
OG = ( (a1 + β1 + γ1 ) , (a2 + β2 + γ2 ) , (a3 + β3 + γ3 )).
1 1 1
3 3 3
Εποµένως, οι συντεταγµένες του ϐαρύκεντρου είναι
a1 + β1 + γ1 a2 + β2 + γ2 a3 + β3 + γ3
x1 = , x2 = , x3 = .
3 3 3
`Ασκηση 4.22 α) Να δειχθεί ότι το διάνυσµα

δ⃗ = ∣⃗
a∣β⃗ + ∣β∣⃗
⃗a
⃗, β⃗.
διχοτοµεί τη γωνία των διανυσµάτων a
a, β⃗.
ϐ) Να ϐρεθεί ένα διάνυσµα παράλληλο µε τη διχοτόµο της γωνίας των διανυσµάτων −⃗
Λύση
α) Το συνηµίτονο των γωνιών θ και ϕ που σχηµατίζει το δ⃗ µε τα διανύσµατα a
⃗, β⃗ είναι
⃗ ⋅ δ⃗ a a∣β⃗ + ∣β∣⃗
⃗ ⋅ (∣⃗ ⃗ a) ∣⃗ a ⋅ β⃗ + ∣β∣∣⃗
a∣⃗ ⃗ a∣2 a⃗ ⋅ β⃗ + ∣β∣∣⃗
⃗ a∣
cos ϕ = = = =
a
∣⃗ ⃗
a∣∣δ∣ ∣⃗ ⃗
a∣∣δ∣ ∣⃗ ⃗
a∣∣δ∣ ⃗
∣δ∣
(i)
β⃗ ⋅ δ⃗ β⃗ ⋅ (∣⃗
a∣β⃗ + ∣β∣⃗
⃗ a) ∣⃗ ⃗ 2 + ∣β∣⃗
a∣∣β∣ ⃗ a ⋅ β⃗ ∣⃗ ⃗ +a
a∣∣β∣ ⃗ ⋅ β⃗
cos θ = = = =
⃗ δ∣
∣β∣∣ ⃗ ⃗ δ∣
∣β∣∣ ⃗ ⃗ δ∣
∣β∣∣ ⃗ ⃗
∣δ∣
Από τις (i) είναι ϕανερό ότι
cos ϕ = cos θ ⇔ ϕ = θ ,
οπότε το διάνυσµα δ⃗ διχοτοµεί τη γωνία των a
⃗, β⃗.
ϐ) Η γωνία των −⃗ ⃗ ⃗, β⃗, οπότε η διχοτόµος της πρώτης
a, β είναι παραπληρωµατική της γωνίας των a
είναι κάθετη στην διχοτόµο της δεύτερης.
Αν δ⃗′ = ∣β∣⃗
⃗ a − ∣⃗
a∣β⃗,
δ⃗ ⋅ δ⃗′ = (∣⃗
a∣β⃗ + ∣β∣⃗
⃗ a) ⋅ (∣β∣⃗
⃗ a − ∣⃗ ⃗
a∣β)
Αν = (∣⃗ ⃗ (β⃗ ⋅ a
a∣ ∣β∣) ⃗) − ∣⃗ ⃗ 2 + ∣β∣
a∣2 ∣β∣ ⃗ 2 ∣⃗ ⃗ ∣⃗
a∣2 − ∣β∣ a∣(⃗ ⃗
a ⋅ β)
= 0,
114 §
οπότε ένα διάνυσµα κάθετο στο δ⃗ είναι το δ⃗′ .

a, β⃗ είναι το
Εποµένως, ένα διάνυσµα παράλληλο µε τη διχοτόµο της γωνίας των διανυσµάτων −⃗
δ⃗′ = ∣β∣⃗
⃗ a − ∣⃗
a∣β⃗.
`Ασκηση 4.24 Να ϐρεθεί το εµβαδόν ενός τετραπλεύρου ABΓ∆ συναρτήσει των διανυσµά-
των ϑέσης των Β, Γ, ∆ ως προς την κορυφή του Α.
Λύση
Το εµβαδόν του τετραπλεύρου ABΓ∆ είναι ίσο µε το άθροισµα των εµβαδών των τριγώνων ABΓ
και A∆Γ, δηλαδή (ϐλ. παράδ. 4.12α)
(ABΓ∆) = (ABΓ) + (A∆Γ)
1 Ð→ Ð→ 1 Ð→ Ð→
= ∣AB × AΓ∣ + ∣A∆ × AΓ∣
2 2
`Ασκηση 4.25 Να δειχθεί ότι το εµβαδόν του παραλληλογράµµου ABΓ∆ είναι

a × β⃗ + β⃗ × γ⃗ + γ⃗ × a
E = ∣⃗ ⃗∣,
⃗ γ⃗ τα διανύσµατα ϑέσης των Α, Β, Γ, ως προς ένα σηµείο Ο.
⃗, β,
όπου a
Λύση
Σύµφωνα µε το παράδ. 4.12β, το εµβαδόν του παραλληλογράµµου ABΓ∆ είναι
Ð→ Ð→
E = (ABΓ∆) = ∣AB × AΓ∣.
Ð→ Ð→ ⃗ γ⃗ των
⃗, β,
Εκφράζοντας τα διανύσµατα των πλευρών AB, AΓ ως διαφορά των διανυσµάτων ϑέσης a
άκρων τους ως προς ένα σηµείο αναφοράς Ο,
Ð→ ⃗ Ð→
AB = β − a
⃗ και AΓ = γ⃗ − a
⃗ (i)
E = ∣(β⃗ − a⃗) × (⃗γ−a⃗)∣

= ∣β⃗ × γ⃗ − β⃗ × a
⃗−a⃗ × γ⃗ + a
⃗×a
⃗∣.
Επειδή
−β⃗ × a
⃗=a ⃗ −⃗
⃗ × β, a × γ⃗ = γ⃗ × a
⃗ και a
⃗×a
⃗ = 0,
το εµβαδόν του παραλληλογράµµου ABΓ∆ είναι
a × β⃗ + β⃗ × γ⃗ + γ⃗ × a
E = ∣⃗ ⃗∣.
`Ασκηση 4.26 Αν G είναι το ϐαρύκεντρο ενός τριγώνου ABΓ και Ο οποιοδήποτε σηµείο,
τότε να δειχθεί ότι
Ð→ 1 Ð→ Ð→ Ð→
α) OG = (OA + OB + OΓ).
3
Ð→ Ð→ Ð→ ⃗
ϐ) GA + GB + GΓ = 0.
Λύση
2
(α) Το ϐαρύκεντρο ενός τριγώνου απέχει τα του µήκους της κάθε διαµέσου από την αντίστοιχη
3
κορυφή, οπότε αν Μ είναι το µέσον της πλευράς ΒΓ,
Ð→ 2 ÐÐ→
AG = AM . (i)
3
Επίσης,
Ð→ Ð→ Ð→ ÐÐ→ ÐÐ→ Ð→
AG = OG − OA και AM = OM − OA,
Ð→ Ð→ 2 ÐÐ→ Ð→
OG − OA = (OM − OA)
Ð→ 1 Ð→ 2 ÐÐ→
3
ή OG = OA + OM . (ii)
3 3
Το διάνυσµα ϑέσης του µέσου της ΒΓ είναι
ÐÐ→ 1 Ð→ Ð→
OM = (OB + OΓ). (iii)
2
Από τις δύο τελευταίες σχέσεις εύκολα προκύπτει ότι
Ð→ 1 Ð→ Ð→ Ð→
OG = (OA + OB + OΓ).
3
Ð→ Ð→ Ð→ Ð→ Ð→ Ð→ Ð→ Ð→ Ð→
(ϐ) GA = OA − OG, GB = OB − OG και GΓ = OΓ − OG,
οπότε
Ð→ Ð→ Ð→ Ð→ Ð→ Ð→ Ð→ Ð→ Ð→
GA + GB + GΓ = OA − OG + OB − OG + OΓ − OG
Ð→ Ð→ Ð→ Ð→
= OA + OB + OΓ − 3OG.
Εποµένως, λόγω και του (α)
Ð→ Ð→ Ð→ Ð→ Ð→ Ð→ 1 Ð→ Ð→ Ð→
GA + GB + GΓ = OA + OB + OΓ − 3 (OA + OB + OΓ)
3 .
= ⃗
0
`Ασκηση 4.27 Αν τα a ⃗ γ⃗ είναι µοναδιαία διανύσµατα κάθετα µεταξύ τους ανά δύο (a
⃗, β, ⃗⊥
⃗ ⃗
⃗ ⊥ γ⃗ , β ⊥ γ⃗ ), και
β, a
⃗ + u2 β⃗ + u3 γ⃗ , v⃗ = v1 a
⃗ = u1 a
u ⃗ + v2 β⃗ + v3 γ⃗ , u1 , u2 , u3 , v1 , v2 , v3 ∈ R,
⃗ ⋅ v⃗ = u1 v1 + u2 v2 + u3 v3 .
u
Λύση
Λόγω της επιµεριστικής ιδιότητας του εσωτερικού γινοµένου
⃗ + u2 β⃗ + u3 γ⃗ ) ⋅ (v1 a
⃗ ⋅ v⃗ = (u1 a
u ⃗ + v2 β⃗ + v3 γ⃗ )
= u1 v1 a
⃗⋅a ⃗ ⋅ β⃗ + u1 v3 a
⃗ + u1 v2 a ⃗ ⋅ γ⃗ + u2 v1 β⃗ ⋅ a
⃗
+ u2 v2 β⃗ ⋅ β⃗ + u2 v3 β⃗ ⋅ γ⃗ + u3 v1 γ⃗ ⋅ a
⃗ + u3 v2 γ⃗ ⋅ β⃗ + u3 v3 γ⃗ ⋅ γ⃗.
⃗ a
⃗ ⊥ β,
Επειδή a ⃗ ⊥ γ⃗ , β⃗ ⊥ γ⃗,
⃗ ⋅ β⃗ = β⃗ ⋅ a
a ⃗=a ⃗ = β⃗ ⋅ γ⃗ = γ⃗ ⋅ β⃗ = 0.
⃗ ⋅ γ⃗ = γ⃗ ⋅ a
⃗ γ⃗ είναι µοναδιαία διανύσµατα,
⃗, β,
Ενώ επειδή τα a
⃗ = β⃗ ⋅ β⃗ = γ⃗ ⋅ γ⃗ = 1.
⃗⋅a
a
Εποµένως,
⃗ ⋅ v⃗ = u1 v1 + u2 v2 + u3 v3 .
u
⃗, y⃗ ισχύει :
`Ασκηση 4.29 Να δειχθεί ότι για οποιαδήποτε διανύσµατα x
∣⃗
x + y⃗∣
≤ 1, k > 0.
∣⃗
x∣ + ∣⃗
y∣ + k
α)
ϐ) ∣⃗
x + y⃗∣ + ∣⃗
x − y⃗∣ ≤ 2(∣⃗
x∣ + ∣⃗
y ∣).
116 §
Λύση
α) Για k > 0, ισχύει
∣⃗
x∣ + ∣⃗
y ∣ + k ≥ ∣⃗
x∣ + ∣⃗
y∣
οπότε
∣⃗
x + y⃗∣ ∣⃗
x + y⃗∣
≤
∣⃗
x∣ + ∣⃗
y ∣ + k ∣⃗
x∣ + ∣⃗
y∣
Επίσης,
∣⃗
x + y⃗∣ ≤ ∣⃗
x∣ + ∣⃗
y ∣,
οπότε
∣⃗
x + y⃗∣ ∣⃗
x + y⃗∣ ∣⃗x∣ + ∣⃗
y∣
≤ ≤
∣⃗
x∣ + ∣⃗
y ∣ + k ∣⃗
x∣ + ∣⃗
y ∣ ∣⃗
x∣ + ∣⃗
y∣
∣⃗
x + y⃗∣
≤1
∣⃗
x∣ + ∣⃗
y∣ + k
ή
ϐ) ∣⃗
x + y⃗∣ ≤ ∣⃗
x∣ + ∣⃗
y ∣, (i)
∣⃗
x − y⃗∣ = ∣⃗
x + (−⃗
y )∣ ≤ ∣⃗
x∣ + ∣ − y⃗∣ = ∣⃗
x∣ + ∣⃗
y ∣. (ii)
Προσθέτοντας κατά µέλη τις ανισώσεις (i),(ii) προκύπτει
∣⃗
x + y⃗∣ + ∣⃗
x − y⃗∣ ≤ 2(∣⃗
x∣ + ∣⃗
y ∣).
`Ασκηση 4.30 Στην πλευρά ΒΓ του τριγώνου ΑΒΓ παίρνουµε ένα σηµείο Μ τέτοιο ώστε
(ΓM ) = 3(BM ) ενώ στην προέκτασή της ένα σηµείο Κ, τέτοιο ώστε (ΓK) = 2(BK). Να
ÐÐ→ ÐÐ→
⃗=
Ð→ Ð→
εκφραστούν τα διανύσµατα AM και AK ως γραµµικός συνδυασµός των διανυσµάτων u
AB και v⃗ = AΓ.
Λύση
Επειδή το Μ είναι το σηµείο της ΒΓ για το οποίο (ΓM ) = 3(BM ),
ÐÐ→ ÐÐ→
ΓM = 3M B .
Εκφράζοντας τα διανύσµατα της σχέσης αυτής ως διαφορές των διανυσµάτων ϑέσης των άκρων τους
ως προς την κορυφή Α προκύπτει (ϐλ. λύση `Ασκησης 4.50)
Ð→ Ð→
ÐÐ→ AΓ + 3AB 3 Ð→ 1 Ð→
AM = = AB + AΓ
1+3 4 4
= ⃗ + v⃗
3 1
u
4 4
Επειδή το Κ είναι το σηµείο προέκτασης της ΓΒ για το οποίο (ΓK) = 2(BK),
Ð→ ÐÐ→
ΓK = −2KB
Εκφράζοντας τα διανύσµατα της σχέσης αυτής ως διαφορές των διανυσµάτων ϑέσης των άκρων τους
ως προς την κορυφή Α παίρνουµε (ϐλ. λύση `Ασκησης 4.51)
Ð→ Ð→
ÐÐ→ AΓ − 2AB Ð→ Ð→
AK = = 2AB − AΓ = 2⃗
u − v⃗.
1−2
`Ασκηση 4.31 Για τα διανύσµατα ϑέσης των σηµείων Α, Β, Γ, ως προς ένα σηµείο αναφοράς
Ο, ισχύει
Ð→ Ð→ Ð→
7OA − 4OB − 3OΓ = ⃗
0. (i)
Να δειχθεί ότι τα Α, Β, Γ είναι συνευθειακά.
Λύση
Θα δείξουµε ότι
Ð→ Ð→
AB = mAΓ, m ∈ R,
εκφράζοντας τα διανύσµατα της (i) ως διαφορά των διανυσµάτων ϑέσης των άκρων τους ως προς
το σηµείο Α.
Ð→ Ð→ Ð→ Ð→ Ð→ Ð→ Ð→ Ð→
OA = −AO, OB = AB − AO, OΓ = AΓ − AO,
Ð→ Ð→ Ð→ Ð→ Ð→
7(−AO) − 4(AB − AO) − 3(AΓ − AO) = ⃗
0
Ð→ Ð→ ⃗
ή −4AB − 3AΓ = 0
Ð→ 3 Ð→
ή AB = − AΓ.
4
`Αρα τα Α, Β, Γ είναι συνευθειακά.
`Ασκηση 4.32 Το ΑΒΓ∆ είναι παραλληλόγραµµο, Ο είναι το σηµείο τοµής των διαγωνίων
του, Κ το σηµείο της πλευράς ∆Γ, για το οποίο
(∆K) = 2(KΓ)
και Ν το σηµείο της διαγωνίου AΓ για το οποίο
(AN ) = 3(N Γ).
Να εκφραστούν τα διανύσµατα
ÐÐ→ ÐÐ→ ÐÐ→ ÐÐ→ ÐÐ→
AK, BK, OK, ∆N και N K
Ð→ Ð→
⃗ = AB , v⃗ = A∆.
ως γραµµικός συνδυασµός των διανυσµάτων u
Λύση
Σχήµα 4.32 Το παραλληλόγραµµο ΑΒΓ∆.
ÐÐ→ Ð→ ÐÐ→
AK = A∆ + ∆K (i)
Επειδή (∆K) = 2(KΓ),
(∆K) = (Γ∆),
2
3
ÐÐ→ 2 Ð→
οπότε
∆K = ∆Γ, (ii)
3
Επειδή το ΑΒΓ∆ είναι παραλληλόγραµµο
Ð→ Ð→
∆Γ = AB = u
⃗,
οπότε η (ii) δίνει
ÐÐ→ 2
∆K = u⃗,
3
και η (i)
ÐÐ→ 2
AK = u⃗ + v⃗. (iii)
3
Εποµένως
118 §
BK = BA + AK
= −⃗
u+ u ⃗ + v⃗
2
3
= − u⃗ + v⃗
1
3
Επίσης
OK = OA + AK (iv)
Επειδή το ΑΒΓ∆ είναι παραλληλόγραµµο, το Ο είναι το µέσον της ΑΓ, οπότε
Ð→ 1 Ð→ 1 Ð→
OA = ΓA = − AΓ. (v)
2 2
Επειδή το ΑΒΓ∆ είναι παραλληλόγραµµο,
Ð→ Ð→ Ð→
AΓ = AB + A∆ = u
⃗ + v⃗,
οπότε η (v) δίνει
Ð→
OA = − (⃗u + v⃗)
1
2
= − u⃗ − v⃗
1 1
2 2
και η (iv), λόγω και της (iii),
ÐÐ→
OK = − u ⃗ − v⃗ + u ⃗ + v⃗
1 1 2
2 2 3
= (− + ) u ⃗ + (− + 1) v⃗
1 2 1
2 3 2
= − u⃗ + v⃗
1 1
6 2
ÐÐ→ Ð→ Ð→
Ισχύει
∆N = ∆Γ + ΓN (vi)
Επίσης,
(ΓN ) = (AΓ)
1
4
Ð→
και
AΓ = u⃗ + v⃗,
Ð→ Ð→
οπότε
ΓN = −N Γ = − (⃗
u + v⃗),
1
4
`Αρα, η (vi) δίνει
ÐÐ→
∆N = u
⃗ − (⃗
u + v⃗) = u⃗ − v⃗.
1 3 1
4 4 4
ÐÐ→ Ð→ Ð→
Ισχύει
N K = N Γ + ΓK (vii)
Επίσης,
(⃗
(N Γ) =u + v⃗)
1
4
Ð→ 1 Ð→ 1 Ð→
και
ΓK = Γ∆ = − ∆Γ = − u ⃗,
1
3 3 3
οπότε η (vii) δίνει
ÐÐ→ 1
N K = (⃗
u + v⃗) − u⃗=− u ⃗ + v⃗.
1 1 1
4 3 12 4
⃗, β⃗ δεν είναι παράλληλα, τότε

`Ασκηση 4.33 Να δειχθεί ότι αν τα διανύσµατα a
a + λβ⃗ = ⃗
k⃗ 0 ⇔ k = λ = 0.
Λύση
Υποθέτουµε ότι k ≠ 0. Τότε
a + λβ⃗ = ⃗ ⃗ = − β⃗
0 ⇔ a
λ
k⃗
k
⃗ ∥ β⃗, πράγµα που είναι άτοπο, αφού τα διανύσµατα a
Από τη σχέση αυτή προκύπτει a ⃗, β⃗ δεν είναι
παράλληλα. Εποµένως,
k = λ = 0.
`Ασκηση 4.34 Αν τα διανύσµατα ϑέσης, ως προς ένα σηµείο αναφοράς Ο, των σηµείων
A, B, Γ, ∆ είναι
⃗ γ⃗ = 2⃗
⃗, β,
a a − β⃗ και δ⃗ = −2⃗
a + 3β⃗,
τότε να δειχθεί ότι τα A, B, Γ, ∆ είναι συνευθειακά.
Λύση
Για να δείξουµε ότι τα σηµεία Α, Β, Γ, ∆ είναι συνευθειακά αρκεί να δείξουµε διαδοχικά ότι :
▸ Τα Α, Β, Γ είναι συνευθειακά.
▸ Τα Α, Β, ∆ είναι συνευθειακά.
Ð→ Ð→ Ð→ ⃗
AB = OB − OA = β − a
⃗
Ð→ Ð→ Ð→
και
AΓ = OΓ − OA
= γ⃗ − a
⃗
a − β⃗ − a
= 2⃗ ⃗
⃗ − β⃗
= a
Ð→
= BA.
Ð→ Ð→
Εποµένως, τα διανύσµατα AΓ, BA είναι παράλληλα, οπότε τα σηµεία Α, Β, Γ είναι συνευθειακά.
Ð→ ÐÐ→ Ð→
Επίσης,
A∆ = O∆ − OA = δ⃗ − a
⃗
a + 3β⃗ − a
= −2⃗ ⃗
= 3(β⃗ − a
⃗)
Ð→
= 3AB.
Ð→ Ð→
`Αρα τα διανύσµατα A∆, AB είναι παράλληλα, οπότε τα σηµεία Α, Β, ∆ είναι συνευθειακά.
Εποµένως, τα σηµεία Α, Β, Γ, ∆ είναι συνευθειακά.
`Ασκηση 4.35 Να δειχθεί ότι αν υπάρχουν κ, λ, µ ∈ IR, µε ∣k∣ + ∣λ∣ + ∣µ∣ ≠ 0, τέτοιοι ώστε
a + λβ⃗ + µ⃗
k⃗ γ=⃗
0, k + λ + µ = 0, (i)
⃗ γ⃗ , ως προς ένα σηµείο αναφοράς Ο, είναι
⃗, β,
τότε τα σηµεία Α, Β, Γ µε διανύσµατα ϑέσης a
συνευθειακά.
Λύση
Ð→ Ð→
Αρκεί να δείξουµε ότι
AB = mAΓ,
m ∈ R.
Την σχέση αυτή δείχνουµε εκφράζοντας τα διανύσµατα της (i) ως διαφορά των διανυσµάτων ϑέσης
των άκρων τους µε σηµείο αναφοράς το σηµείο Α.
120 §
Ð→ Ð→ Ð→ Ð→ Ð→ Ð→ Ð→ Ð→
⃗ = OA = −AO,
a β⃗ = OB = AB − AO, γ⃗ = OΓ = AΓ − AO,
Ð→ Ð→ Ð→ Ð→ Ð→
οπότε
k(−AO) + λ(AB − AO) + µ(AΓ − AO) = ⃗
0
Ð→ Ð→ Ð→
ή
λAB + µAΓ − (k + λ + µ)AO = ⃗
0.
΄Αρα, λόγω και του ότι k + λ + µ = 0,
Ð→ Ð→
λAB + µAΓ = ⃗
0 µε µ ≠ 0 ή λ ≠ 0,
Ð→ Ð→
Εποµένως AB ∥ AΓ, οπότε τα σηµεία Α, Β, Γ είναι συνευθειακά.
⃗, u⃗:
`Ασκηση 4.36 ∆ίνονται τα διανύσµατα v
α) Να δειχθεί ότι η εξίσωση
⃗ × v⃗ = u
x ⃗ (i)
⃗ αν και µόνον αν τα διανύσµατα u
έχει λύση ως προς x ⃗, v⃗ είναι κάθετα.
⃗, v⃗ η γενική λύση της παραπάνω εξίσωσης.
ϐ) Να ϐρεθεί συναρτήσει των u
Λύση
⃗ τέτοιο ώστε
α) Αν η εξίσωση έχει λύση τότε υπάρχει διάνυσµα a
⃗ × v⃗ = u
a ⃗,
οπότε
⃗ ⊥ v⃗.
u
⃗, v⃗ είναι κάθετα µεταξύ τους ϑα δείξουµε ότι υπάρχει λύση
Αντίστροφα, στην περίπτωση που τα u
της (i) της µορφής
⃗0 = k⃗
x u × v⃗, k ∈ R.
⃗0 είναι λύση της (i), τότε, λόγω του ότι u
Πράγµατι, αν το διάνυσµα x ⃗ ⋅ v⃗ = 0 και της (4.22), η (i)
δίνει
(k⃗
u × v⃗) × v⃗ = k(⃗
u ⋅ v⃗)⃗
v − kv 2 u
⃗
= −kv 2 u
⃗
= u
⃗,
οπότε
−kv 2 = 1 ή k = −
1
.
v2
⃗, v⃗ είναι κάθετα µεταξύ τους, τότε µία λύση της (i) είναι το διάνυσµα
Εποµένως, αν τα u
⃗=−
⃗ × v⃗
1
x
u
v2
⃗, v⃗, u⃗ × v⃗ αποτελούν µία ϐάση του R3 , οπότε κάθε
ϐ) Σύµφωνα µε την Παρατήρηση 4.16, τα u
διάνυσµα γράφεται ως γραµµικός συνδυασµός τους
⃗ = k⃗
x u + λ⃗
v + µ⃗
u × v⃗. (ii)
Παίρνοντας το εσωτερικό γινόµενο και των δύο µελών της (ii) επί u
⃗
⃗⋅u
x ⃗ = k⃗
u⋅u
⃗ + λ⃗
v⋅u
⃗ + µ(⃗
u × v⃗) ⋅ u
⃗. (iii)
⃗⊥u
x ⃗, οπότε x
⃗⋅u
⃗=0
.
v⃗ ⊥ u
⃗, οπότε v⃗ ⋅ u
⃗=0
Επίσης,
(⃗
u × v⃗) ⋅ u
⃗ = 0.
΄Ετσι, από τη (iii) προκύπτει
0 = ku2 ή k = 0.
Παίρνοντας το εξωτερικό γινόµενο και των δύο µελών της (ii) επί v
⃗ (έχοντας ϑέσει k = 0) προκύπτει
⃗ × v⃗ = λ⃗
x v × v⃗ + µ(⃗
u × v⃗) × v⃗. (iv)
Επειδή
(⃗
u × v⃗) × v⃗ = (⃗
u ⋅ v⃗)⃗
v − v2 u
⃗ = −v 2 u
⃗
και, λόγω της (i) και του ότι v
⃗ × v⃗ = 0, η (iv) γίνεται
⃗ = −µv 2 u
u ⃗,
οπότε
µv 2 = −1 ή µ = −
1
.
v2
Εποµένως, η γενική λύση της (i) είναι
⃗ = λ⃗
v− (⃗
u × v⃗), λ ∈ R.
1
x
v2
`Ασκηση 4.37 ∆ίνονται τα διανύσµατα u ⃗, v⃗, w

⃗ του χώρου και ένας πραγµατικός αριθµός
⃗, v⃗ δεν είναι κάθετα µεταξύ τους. Να αποδειχθεί ότι
λ. Υποθέτουµε ότι τα διανύσµατα u
⃗ που επαληθεύει τις εξισώσεις
υπάρχει µοναδικό διάνυσµα x
⃗⋅u
x ⃗ = λ και x
⃗ × v⃗ = w
⃗
⃗ = 0, το οποίο να ϐρεθεί συναρτήσει των ⃗j, v⃗, w
αν και µόνον αν v⃗ ⋅ w ⃗ και λ.
Λύση
Σύµφωνα µε τη λύση της προηγούµενης άσκησης κάθε διάνυσµα
⃗ = k⃗
v− (w⃗ × v⃗), k ∈ R (i)
1
x
v2
⃗ × v⃗ = w
ικανοποιεί την x ⃗ αν και µόνον αν v⃗ ⊥ w⃗ ή v⃗ ⋅ w
⃗ = 0.
⃗,
Παίρνοντας το εσωτερικό γινόµενο των δύο µελών της σχέσης επί u
⃗⋅u
⃗ = k⃗
v⋅u
⃗− (w
⃗ × v⃗) ⋅ u
⃗
1
x
v2
⃗⋅u
οπότε, λόγω της x ⃗ = λ,
λ = k⃗
v⋅u
⃗− (w,
⃗ v⃗, u⃗).
1
v2
⃗⋅u
Εποµένως, επειδή v ⃗ ≠ 0 (u
⃗, v⃗ δεν είναι κάθετα)
k= (λ + 2 (w,
⃗ v⃗, u⃗)),
1 1
v⃗ ⋅ u
⃗ v
οπότε η (i) πληρείται µόνο από το διάνυσµα
⃗= [λ + 2 (w,
⃗ v⃗, u
⃗)] v⃗ − 2 (w
⃗ × v⃗).
1 1 1
v⃗ ⋅ u
⃗
x
v v
⃗ γ⃗ ισχύει
⃗, β,
`Ασκηση 4.38 Αν για τα διανύσµατα a
⃗ ⋅ β⃗ = a
a ⃗ × β⃗ = a
⃗ ⋅ γ⃗ , a ⃗≠⃗
⃗ × γ⃗ και a 0,
β⃗ = γ⃗ .
Λύση
⃗ × β⃗ = a
Παίρνοντας το εξωτερικό γινόµενο και των δύο µελών της a ⃗ × γ⃗ επί a
⃗ προκύπτει
⃗ × (⃗
a ⃗ =a
a × β) ⃗ × (⃗
a × γ⃗ )
122 §
ή
(⃗ ⃗ a−a
a ⋅ β)⃗ ⃗2 β⃗ = (⃗
a ⋅ γ⃗ )⃗ ⃗2 γ⃗.
a−a
⃗ ⋅ β⃗ = a
΄Αρα, λόγω και του ότι a ⃗ ⋅ γ⃗ ,
a∣2 β⃗ = −∣⃗
−∣⃗ a∣2 γ⃗ ή ∣⃗
a∣2 (⃗ ⃗ = 0,
γ − β)
οπότε (∣⃗
a∣2 ≠ 0, επειδή a
⃗ ≠ 0)
γ⃗ − β⃗ = 0 ή β⃗ = γ⃗ .
⃗, y⃗ και κάθε θ ∈ (0, ) ισχύει :

π
`Ασκηση 4.40 Να δειχθεί ότι για οποιαδήποτε διανύσµατα x
2
∣⃗
x∣2 ∣⃗
y ∣2
+ ≥ ∣⃗
x + y⃗∣2 .
sin2 θ cos2 θ
Λύση
Επειδή
∣⃗
x∣ + ∣⃗
y ∣ ≥ ∣⃗
x + y⃗∣,
ή
(∣⃗
x∣ + ∣⃗
y ∣)2 ≥ ∣⃗
x + y⃗∣2 ,
αρκεί να δείξουµε ότι
∣⃗
x∣2 ∣⃗
y ∣2
+ ≥ (∣⃗
x∣ + ∣⃗
y ∣)2 . (i)
sin2 θ cos2 θ
Επειδή
sin2 θ + cos2 θ = 1,
ϑέτουµε k = sin2 θ , οπότε cos2 θ = 1 − k .
΄Ετσι, η (i) γράφεται
∣⃗
x∣2 ∣⃗
y ∣2
+ ≥ (∣⃗
x∣ + ∣⃗
y ∣)2 . (ii)
k 1−k
Απαλείφουµε τους παρονοµαστές και γράφουµε την (ii) ως ϐ΄ ϐάθµια ανίσωση ως προς k .
(1 − k)∣⃗
x∣2 + k∣⃗
y ∣2 ≥ k(1 − k) (∣⃗
x∣ + ∣⃗
y ∣)2
ή (γράφοντας, µετά από λίγες πράξεις, τη σχέση αυτή ως τριώνυµο ως προς k )
(∣⃗
x∣ + ∣⃗
y ∣)2 k2 − 2∣⃗
x∣(∣⃗
x∣ + ∣⃗
y ∣)k + ∣⃗
x∣2 ≥ 0
Η διακρίνουσα της ανίσωσης αυτής είναι
∆ = (−2∣⃗
x∣(∣⃗
x∣ + ∣⃗
y ∣))2 − 4(∣⃗
x∣ + ∣⃗
y ∣)2 ∣⃗
x∣2 = 0,
οπότε η ανίσωση αυτή, άρα και η (ii) (που είναι ισοδύναµη µε αυτή), αληθεύει για κάθε k ∈ (0, 1).
⃗, β⃗ και γ⃗ του R3 ισχύουν τα εξής :

`Ασκηση 4.42 Για τα διανύσµατα a
∣⃗ ⃗ = 2,
a∣ = ∣β∣ ∣⃗
γ∣ = 1
(⃗ ⃗ = 2π , (⃗
a, β) a, γ⃗ ) =
π
και β⃗ ⊥ γ ⃗
3 3
Να ϐρεθεί, ως γραµµικός συνδυασµός των a ⃗, β⃗ και γ⃗ , ένα διάνυσµα u
⃗ του V κάθετο στο a
⃗
και στο β⃗, για το οποίο ισχύει
⃗ = 2⃗
προβγ⃗ u γ.
Λύση
⃗ γ⃗ ως γραµµικώς ανεξάρτητα διανύσµατα αποτελούν ϐάση του V , το Ϲητούµενο
⃗, β,
Επειδή τα a
⃗ µπορεί να εκφραστεί ως γραµµικός συνδυασµός τους,
διάνυσµα u
u a + λβ⃗ + µ⃗
⃗ = k⃗ γ.
⃗ και στο β⃗, παίρνοντας το εσωτερικό γινόµενο και των δύο µελών της
⃗ είναι κάθετο στο a
Επειδή το u
σχέσης αυτής διαδοχικά µε τα a ⃗ γ⃗ προκύπτει (λόγω της αντιµεταθετικής ιδιότητας του εσωτερικού
⃗, β,
γινοµένου)
a2 + λ⃗
k⃗ a ⋅ β⃗ + µ⃗
a ⋅ γ⃗ = a
⃗⋅u ⃗=0
a ⋅ β⃗ + λβ⃗2 + µβ⃗ ⋅ γ⃗ = β⃗ ⋅ u
k⃗ ⃗=0
k⃗ ⃗
a ⋅ γ⃗ + λβ ⋅ γ⃗ + µ⃗γ = γ⃗ ⋅ u
2
⃗.
Ισχύει
⃗ ⋅ γ⃗ ⃗ ⋅ γ⃗ ⃗ ⋅ γ⃗
⃗ = 2⃗
γ ⇔ γ⃗ = 2⃗
γ ⇔ =2 ⇔ = 2,
u u u
∣⃗
γ∣ ∣⃗
γ∣
προβγ⃗ u 2 2 12
οπότε
⃗ ⋅ γ⃗ = 2.
u
Εποµένως τα k, λ, µ είναι οι ϱίζες του συστήµατος
∣⃗
a∣2 k + (⃗ ⃗ + (⃗
a ⋅ β)λ a ⋅ γ⃗ )µ = 0
(⃗ ⃗ + ∣β∣
a ⋅ β)k ⃗ 2 λ + (β⃗ ⋅ γ⃗ )µ = 0 (i)
a ⋅ γ⃗ )k + (β⃗ ⋅ γ⃗)λ + ∣⃗
(⃗ γ ∣2 µ = 2.
Επειδή β⃗ ⊥ γ
⃗,
β⃗ ⋅ γ⃗ = 0.
⃗ ⋅ β⃗ = ∣⃗
a ⃗ cos(⃗
a∣∣β∣ ⃗ = 2 ⋅ 2 (− 1 )
a, β)
2
= −2
⃗ ⋅ γ⃗ = ∣⃗
a a∣∣⃗ ⃗ γ⃗ ) = 2 ⋅ 1 ⋅ 1
γ ∣ cos(β,
2
= 1
Επίσης
∣⃗ ⃗ 2 = 22 = 4 και ∣⃗
a∣2 = ∣β∣ γ ∣2 = 12 = 2,
οπότε το σύστηµα (i) γίνεται
4k − 2λ + µ = 0
−2k + 4λ + 0 ⋅ µ = 0
k + 0 ⋅ λ + µ = 2.
Εύκολα προκύπτει ότι η λύση του συστήµατος αυτού είναι
k = −1, λ = − , µ = 3,
1
2
οπότε
a − β⃗ + 3⃗
⃗ = −⃗
1
u γ.
2
⃗ γ⃗ του χώρου ισχύει
⃗, β,
`Ασκηση 4.44 Για τα γραµµικώς ανεξάρτητα διανύσµατα a
∣⃗ ⃗ = 1, ∣⃗
a∣ = ∣β∣ γ∣ = 2
(⃗
a, γ⃗ ) = (β,⃗ γ⃗ ) = , και a
π
⃗ ⊥ β⃗
3
Να ϐρεθεί ως γραµµικός συνδυασµός των a ⃗ γ⃗ το διάνυσµα u
⃗, β, ⃗ για το οποίο ισχύει
⃗⋅u
a ⃗ = 1, β⃗ ⋅ u ⃗ = 0 και γ⃗ ⋅ u ⃗ = 0. (i)
Λύση
α) Επειδή τα a ⃗ γ⃗ ως γραµµικώς ανεξάρτητα διανύσµατα, το Ϲητούµενο διάνυσµα u
⃗, β, ⃗ µπορεί να
εκφραστεί ως γραµµικός συνδυασµός τους
124 §
u a + λβ⃗ + µ⃗
⃗ = k⃗ γ.
⃗ γ⃗
⃗, β,
Παίρνοντας το εσωτερικό γινόµενο και των δύο µελών της σχέσης αυτής διαδοχικά µε τα a
προκύπτει (λόγω και της αντιµεταθετικής ιδιότητας του εσωτερικού γινοµένου)
a2 + λ⃗
k⃗ a ⋅ β⃗ + µ⃗
a ⋅ γ⃗ = a
⃗⋅u⃗=1
a ⋅ β + λβ⃗2 + µβ⃗ ⋅ γ⃗ = β⃗ ⋅ u
k⃗ ⃗ ⃗=0
k⃗ ⃗
a ⋅ γ⃗ + λβ ⋅ γ⃗ + µ⃗γ = γ⃗ ⋅ u
2
⃗ = 0.
Εποµένως τα k, λ, µ είναι οι ϱίζες του συστήµατος
∣⃗
a∣2 k + (⃗ ⃗ + (⃗
a ⋅ β)λ a ⋅ γ⃗)µ = 1
a ⋅ β)k + ∣β∣ λ + (β⃗ ⋅ γ⃗)µ = 0
(⃗ ⃗ ⃗ 2 (ii)
a ⋅ γ⃗ )k + (β⃗ ⋅ γ⃗ )λ + ∣⃗
(⃗ γ ∣2 µ = 0.
⃗ ⊥ β,
Επειδή a
⃗ ⋅ β = 0.
a
Από τον ορισµό 4.11 του εσωτερικού γινοµένου
⃗ ⋅ γ⃗ = ∣⃗
a∣∣⃗
γ ∣ cos(⃗
a, γ⃗ ) = 1 ⋅ 2 ⋅ =1
1
a
2
β⃗ ⋅ γ⃗ = ∣β∣∣⃗
⃗ γ ∣ cos(β,
⃗ γ⃗ ) = 1 ⋅ 2 ⋅ 1 = 1
2
= 1
Επίσης
∣⃗ ⃗ 2 = 12 = 1 και ∣⃗
a∣2 = ∣β∣ γ ∣2 = 22 = 4
οπότε το σύστηµα (ii) γίνεται
k+0⋅λ+µ = 1
0⋅k+λ+µ = 0
k⃗ + λ + 4µ = 0.
Εύκολα προκύπτει ότι η λύση του συστήµατος αυτού είναι
k= , λ= , µ=− ,
3 1 1
2 2 2
οπότε
⃗= a⃗ + β⃗ − g⃗.
3 1 1
u
2 2 2
⃗ και β⃗ του χώρου ισχύει

`Ασκηση 4.45 Να δειχθεί ότι για δύο οποιαδήποτε διανύσµατα a
∣⃗ ⃗ 2 ≤ (1 + ∣⃗
a + β∣ ⃗ 2 ).
a∣2 )(1 + ∣β∣
Λύση
Σύµφωνα µε την τριγωνική ανισότητα
∣⃗ ⃗ ≤ ∣⃗
a + β∣ ⃗
a∣ + ∣β∣
οπότε
∣⃗ ⃗ 2 ≤ (∣⃗
a + β∣ ⃗ 2
a∣ + ∣β∣)
ή (⃗ ⃗ 2 ≤ (∣⃗
a + β) ⃗ 2
a∣ + ∣β∣) (i)
Θα δείξουµε στη συνέχεια ότι
ή (∣⃗ ⃗ 2 ≤ (1 + ∣⃗
a∣ + ∣β∣) ⃗ 2)
a∣2 )(1 + ∣β∣ (ii)
Η σχέση αυτή είναι ισοδύναµη µε την
∣⃗ ⃗ 2 + 2∣⃗
a∣2 + ∣β∣ ⃗ ≤ 1 + ∣⃗
a∣∣β∣ ⃗ 2 + ∣⃗
a∣2 + ∣β∣ ⃗2
a∣2 ∣β∣
ή 2∣⃗ ⃗ ≤ 1 + ∣⃗
a∣∣β∣ ⃗2
a∣2 ∣β∣
ή 1 + (∣⃗ ⃗ − 2∣⃗
a∣∣β∣)
2
⃗ ≥0
a∣∣β∣
ή (1 − ∣⃗ ⃗ 2≥0
a∣∣β∣)
⃗ και β⃗ του χώρου, οπότε και η ισοδύναµη

Η σχέση αυτή είναι αληθής για οποιαδήποτε διανύσµατα a
της (ii) είναι αληθής για κάθε a ⃗
⃗ και β .
Από τις (i) και (ii) είναι ϕανερό ότι
∣⃗ ⃗ 2 ≤ (1 + ∣⃗
a + β∣ ⃗ 2 ).
a∣2 )(1 + ∣β∣
`Ασκηση 4.47 Να δειχθεί ότι για οποιοδήποτε σηµεία A1 , A2 , A3 , A4 , A5

ÐÐÐ→ ÐÐÐ→ ÐÐÐ→ ÐÐÐ→ ÐÐÐ→ ⃗
A1 A3 + A2 A4 + A3 A5 + A4 A1 + A5 A2 = 0 (i)
Λύση
Εκφράζουµε τα διανύσµατα του πρώτου µέλους της (i) ως διαφορές των διανυσµάτων ϑέσης των
άκρων τους, ως προς ένα σηµείο αναφοράς Ο.
ÐÐÐ→ ÐÐ→ ÐÐ→

A1 A3 = OA3 − OA1
A2 A4 = OA4 − OA2
A3 A5 = OA5 − OA3
A4 A1 = OA1 − OA4
A5 A2 = OA2 − OA5 ,
οπότε
ÐÐÐ→ ÐÐÐ→ ÐÐÐ→ ÐÐÐ→ ÐÐÐ→ ÐÐ→ ÐÐ→ ÐÐ→ ÐÐ→ ÐÐ→
A1 A3 + A2 A4 + A3 A5 + A4 A1 + A5 A2 = OA3 − OA1 + OA4 − OA2 + OA5
ÐÐ→ ÐÐ→ ÐÐ→ ÐÐ→ ÐÐ→ Ð →
−OA3 + OA1 − OA4 + OA2 − OA5 = 0
΄Αλλη λύση
΄Αναδιατάσσοντας τους όρους της η (i) γίνεται
ÐÐÐ→ ÐÐÐ→ ÐÐÐ→ ÐÐÐ→ ÐÐÐ→ ÐÐÐ→ ⃗
A1 A3 + A3 A5 + A5 A2 + A2 A4 + A4 A1 = A1 A1 = 0
⃗, β⃗, γ⃗ αν
⃗ συναρτήσει των a
`Ασκηση 4.48 Να ϐρεθεί το διάνυσµα x
a − γ⃗ ) − x
2(⃗ ⃗=
1
(⃗ ⃗ − 1 (⃗
x + β) x−a
⃗ ). (i)
4 2
Λύση
Εφαρµόζοντας ιδιότητες διανυσµάτων η (i) γίνεται
a − 2⃗
γ−x
⃗= x⃗ + β⃗ − x⃗+ a⃗
1 1 1 1
2⃗
4 4 2 2
( − − 1) x ⃗ + β⃗ + 2⃗
⃗ = ( − 2) a
1 1 1 1
ή γ
2 4 2 4
− x⃗=− a⃗ + β⃗ + 2⃗ ⃗ + β⃗ + 2⃗
⃗ = − (− a γ ),
3 3 1 4 3 1
ή γ ή x
4 2 4 3 2 4
οπότε
a − β⃗ − γ⃗ .
⃗ = 2⃗
1 8
x
3 3
126 §
a + 3β⃗ και 3⃗
p = −2⃗
`Ασκηση 4.49 Αν 3⃗ a − 12β⃗, να δειχθεί ότι τα διανύσµατα
q = 8⃗
⃗ = p⃗ + q⃗ και v⃗ = 2⃗
u p − q⃗
είναι παράλληλα.
Λύση
Από τις σχέσεις που δίνονται προκύπτει ότι
p⃗ =
1
(−2⃗ ⃗ = −2a
a + 3β) ⃗ + β⃗
3 3
q⃗ =
1
(8⃗ ⃗ = 8a
a − 12β) ⃗ − 4β⃗
3 3
οπότε
⃗ = p⃗ + q⃗
u
= − a⃗ + β⃗ + a⃗ − 4β⃗
2 8
3 3
a − 3β⃗
= 2⃗
v⃗ = 2⃗
p − q⃗
= 2 (− a
2 ⃗ − (8a
⃗ + β) ⃗
⃗ − 4β)
3 3
= −4⃗a + 6β⃗
= −2(2⃗ ⃗
a − 3β)
= −2⃗
u.
Εποµένως
⃗ ∥ v⃗.
u
`Ασκηση 4.50 Να εκφραστεί το διάνυσµα ϑέσης, ως προς ένα σηµείο αναφοράς Ο, του
σηµείου Μ του ευθύγραµµου τµήµατος ΑΒ, που το χωρίζει στα τµήµατα ΑΜ και ΜΒ µε
(AM ) Ð→
= k, ως γραµµικός συνδυασµός των διανυσµάτων ϑέσης a
⃗ = OA και
(M B)
λόγο µηκών
Ð→
β⃗ = OB των άκρων του ως προς το Ο.
Λύση
Επειδή το Μ είναι το σηµείο του AB για το οποίο

(AM )
= k ή (AM ) = k(M B),
(M B)
ÐÐ→ ÐÐ→
AM = kM B . (i)
Επειδή
ÐÐ→ ÐÐ→ Ð→ ÐÐ→ Ð→ ÐÐ→
AM = OM − OA και M B = OB − OM ,
ÐÐ→ Ð→ Ð→ ÐÐ→
OM − OA = k(OB − OM )
ή OM + kOM = OA + kOB
ÐÐ→ Ð→ Ð→
ή (1 + k)OM = OA + kOB
Ð→ Ð→
ÐÐ→ OA + kOB
OM =
1+k
ή
ÐÐ→ a⃗ + kβ⃗
OM =
1+k
ή .
`Ασκηση 4.51 Να εκφραστεί το διάνυσµα ϑέσης του σηµείου Μ της προέκτασης του ευ-
ϑύγραµµου τµήµατος ΑΒ, του οποίου οι αποστάσεις από τα σηµεία Α και Β εχουν λόγο
(AM ) Ð→ Ð→
⃗ = OA και β⃗ = OB των
= k, ως γραµµικός συνδυασµός των διανυσµάτων ϑέσης a
(M B)
άκρων του ως προς το Ο.
Λύση
Επειδή για το σηµείο Μ της προέκτασης του ΑΒ ισχύει
(AM )
= k ή (AM ) = k(M B),
(M B)
ÐÐ→ ÐÐ→
AM = kBM (i)
ÐÐ→ Ð→ ÐÐ→ Ð→
ή OM − OA = k(OM − OB)
ή OM − kOM = OA − OB
ÐÐ→ Ð
→
ή OM (1 − k) = Ð
→
a −kβ
ÐÐ→ a⃗ − kβ⃗
OM =
1−k
ή .
`Ασκηση 4.52 Να υπολογιστεί το µέτρο του αθροίσµατος και της διαφοράς των διανυσµάτων
⃗, β⃗, τα οποία έχουν µέτρα ∣⃗
a ⃗ = 12 και είναι κάθετα µεταξύ τους.
a∣ = 5, ∣β∣
√
Λύση
∣⃗ ⃗ =
a + β∣ (⃗ ⃗ 2
a + β) (i)
και
(⃗ ⃗ 2 = ∣⃗
a + β) ⃗ 2 + 2⃗
a∣2 + ∣β∣ a ⋅ β⃗.
⃗, β⃗ είναι κάθετα, a
Επειδή τα a ⃗ ⋅ β⃗ = 0, οπότε
(⃗ ⃗ 2 = ∣⃗
a + β) ⃗ 2 = 52 + 122 = 169.
a∣2 + ∣β∣
√
∣⃗ ⃗ =
a + β∣ 169 = 13.
Με τον ίδιο τρόπο
128 §
√
∣⃗ ⃗ =
a − β∣ (⃗ ⃗ 2
a − β)
√
= ∣⃗ ⃗ 2 − 2⃗
a∣2 + ∣β∣ a ⋅ β⃗
√
.
= ∣⃗ ⃗2
a∣2 + ∣β∣
= 13
a − 3β⃗ αν
⃗ = 2⃗
`Ασκηση 4.53 Να ϐρεθεί το µέτρο του διανύσµατος γ
√
2 ⃗ ⃗ = π.
∣⃗
a∣ = , ∣β∣ = 2 και (⃗
a, β)
2 4
√
Λύση
∣⃗
γ ∣ = ∣2⃗
a − 3β∣⃗ = (2⃗ ⃗ 2
a − 3β)
√
= (2⃗a)2 + (3β) ⃗ 2 − 2 ⋅ 2⃗
a ⋅ 3β⃗ (i)
√
= 22 ∣⃗ ⃗ 2 − 12⃗
a∣2 + 32 ∣β∣ ⃗
a ⋅ β.
√ √
⃗ ⋅ β⃗ = ∣⃗
a ⃗ cos(⃗
a∣∣β∣ ⃗ = 2 2 2 = 1,
a, β)
2 2
οπότε από την (i) προκύπτει
¿ √
Á √
Á
À
2
∣⃗
γ∣ = 4( ) + 9 ⋅ 22 − 12 ⋅ 1 = 26.
2
2
⃗, β⃗, γ⃗ σχηµατίζουν ανά δύο γωνία και ∣⃗ ⃗ = 2,

a∣ = 4, ∣β∣
π
`Ασκηση 4.54 Αν τα διανύσµατα a
3
∣⃗
γ ∣ = 6, να ϐρεθεί το µέτρο του διανύσµατος
⃗ + β⃗ + γ⃗.
⃗=a
u
Λύση √ √
∣⃗
u∣ = ∣⃗
u∣2 = u⃗⋅u
⃗. (i)
Επίσης
a + β⃗ + γ⃗ ) = a
⃗2 = (⃗ ⃗2 + β⃗2 + γ⃗2 + 2⃗
a ⋅ β⃗ + 2⃗
a ⋅ γ⃗ + 2β⃗ ⋅ γ⃗ (ii)
2
u
Λόγω του ορισµού 4.11,
▸ ⃗2 = ∣⃗
a a∣2 = 42 = 16, β⃗2 = ∣β∣
⃗ 2 = 22 = 4 και γ⃗ 2 = ∣⃗
γ ∣2 = 62 = 36.
▸ a⃗ ⋅ β⃗ = ∣⃗a∣ ∣β∣
⃗ cos(⃗ ⃗ = 4 ⋅ 2 cos π = 4.
a, β)
3
▸ a⃗ ⋅ γ⃗ = ∣⃗a∣ ∣⃗γ ∣ cos(⃗a, γ⃗) = 4 ⋅ 6 cos = 12.
π
3
▸ β⃗ ⋅ γ⃗ = ∣β∣
⃗ ∣⃗ γ ∣ cos(β,⃗ γ⃗) = 2 ⋅ 6 cos π = 6,
3
οπότε η (ii) γίνεται
⃗2 = 16 + 4 + 36 + 2 (4 + 12 + 6) = 100.
u
√ √
∣⃗
u∣ = u⃗2 = 100 = 10.
`Ασκηση 4.55 Να δειχθεί ότι :

α) Το άθροισµα και η διαφορά δύο διανυσµάτων, των οποίων τα µέτρα είναι ίσα, είναι
διανύσµατα κάθετα.
⃗ γ⃗ το διάνυσµα
⃗, β,
ϐ) Για οποιαδήποτε διανύσµατα a
a ⋅ γ⃗ )β⃗ − (⃗
⃗ = (⃗
u ⃗ γ
a ⋅ β)⃗
⃗.
είναι κάθετο στο a
Λύση
⃗, β⃗ διανύσµατα µε ίσα µέτρα (∣⃗
α) Αν a ⃗ ), τότε
a∣ = ∣β∣
(⃗ ⃗ ⋅ (⃗
a + β) ⃗ = ∣⃗
a − β) ⃗ 2 = 0,
a∣2 − ∣β∣
οπότε
(⃗ ⃗ ⊥ (⃗
a + β) ⃗ .
a − β)
ϐ) Σύµφωνα µε την επιµεριστική ιδιότητα του εσωτερικού γινοµένου
⃗⋅u
a ⃗=a a ⋅ γ⃗ )β⃗ − (⃗
⃗ ⋅ [(⃗ ⃗ γ ] = (⃗
a ⋅ β)⃗ a ⋅ γ⃗ )(⃗ ⃗ − (⃗
a ⋅ β) ⃗ a ⋅ γ⃗ ) = 0,
a ⋅ β)(⃗
οπότε ⃗⊥u
a ⃗.
`Ασκηση 4.56 Να υπολογιστεί η γωνία των διανυσµάτων

u a − β⃗ και v⃗ = 3⃗
⃗ = 2⃗ a − 2β⃗,
αν ∣⃗ ⃗ = 5 και (⃗
a∣ = 2, ∣β∣ ⃗ = 2π .
a, β)
3
Λύση
⃗ ⋅ v⃗
u, v⃗) = (i)
u
∣⃗
u∣ ∣⃗
v∣
cos(⃗ .
Λόγω της επιµεριστικής ιδιότητας του εσωτερικού γινοµένου,

⃗ ⋅ v⃗ = (2⃗
u ⃗ ⋅ (3⃗
a − β) ⃗
a − 2β)
= 6∣⃗ a ⋅ β⃗ − 3⃗
a∣2 − 4⃗ a ⋅ β⃗ + 2∣β∣
⃗2 (ii)
= 6∣⃗ ⃗ 2 − 7⃗
a∣2 + 2∣β∣ a ⋅ β⃗
Από τον ορισµό 4.11,
⃗ ⋅ β⃗ = ∣⃗
a ⃗ cos(⃗
a∣∣β∣ ⃗ = 2 ⋅ 5 (− 1 ) = −5.
a, β)
2
Ετσι η (ii) δίνει
⃗ ⋅ v⃗ = 6 ⋅ 22 + 2 ⋅ 52 − 7(−5) = 109.
u (iii)
Επίσης
√
∣⃗
u∣ = ∣2⃗ ⃗ =
a − β∣ (2⃗ ⃗ 2
a − β)
και από την (4.13)
(2⃗ ⃗ 2 = ∣2⃗
a − β) ⃗ 2 − 4⃗
a∣2 + ∣β∣ a ⋅ β⃗ = 4 ⋅ 22 + 52 − 4(−5) = 61,
οπότε √
∣⃗
u∣ = 61. (iv)
√
∣⃗
v∣ = 196 = 14. (v)
Η (i) µε τη ϐοήθεια των (iii)-(v) δίνει
u, v⃗) = √ = 0, 997,
109
cos(⃗
14 61
130 §
οπότε
θ = cos−1 0, 997 = 4, 540 .
`Ασκηση 4.57 Να δειχθεί ότι κάθε διάνυσµα w ⃗ του χώρου εκφράζεται ως γραµµικός
⃗ γ⃗ στη µορφή
⃗, β,
συνδυασµός των ανα δύο κάθετων διανυσµάτων a
⃗⋅a ⃗ ⃗ ⋅ β⃗ ⃗ w
⃗ ⋅ γ⃗
⃗= ⃗+ β+ γ⃗ = προβa⃗ w
⃗ + προββ⃗w
⃗ + προβγ⃗ w
⃗.
w w
∣⃗
a∣ ⃗2 ∣⃗
γ ∣2
w a
2
∣β∣
Λύση
⃗ γ⃗, ως κάθετα µεταξύ τους ανά δύο, είναι γραµµικώς ανεξάρτητα, οπότε κάθε
⃗, β,
Τα διανύσµατα a
⃗ µπορεί να εκφραστεί µε µοναδικό τρόπο ως γραµµικός συνδυασµός τους,
διάνυσµα w
w a + mβ⃗ + n⃗
⃗ = k⃗ γ, (i)
⃗⋅a
w a + mβ⃗ + n⃗
⃗ = (k⃗ γ) ⋅ a
⃗ = k⃗ ⃗ + mβ⃗ ⋅ a
a⋅a ⃗ + n⃗
γ⋅a
⃗.
⃗ γ⃗ είναι ανά δύο κάθετα,
⃗, β,
Επειδή τα a
⃗ ⋅ β⃗ = 0, a
a ⃗ ⋅ γ⃗ = 0, β⃗ ⋅ γ⃗ = 0,
⃗⋅a ⃗
οπότε
⃗⋅a
⃗ = k∣⃗
a∣2 k=
w
∣⃗
a∣
w ή 2
.
⃗ ⋅ β⃗ ⃗ ⋅ γ⃗
m= και n =
w w
⃗
∣β∣ ∣⃗
γ ∣2
`Οµοια, .
2
`Ετσι, η (i) γίνεται

⃗⋅a ⃗ ⃗ ⋅ β⃗ ⃗ w
⃗ ⋅ γ⃗
⃗= ⃗ + β+ γ⃗ ,
w w
∣⃗
a∣ ⃗ ∣⃗
γ ∣2
w a
2
∣β∣ 2
οπότε, σύµφωνα µε το παράδ. 4.11β,

⃗ = προβa⃗ w
w ⃗ + προββ⃗w
⃗ + προβγ⃗ w
⃗.
Κεφάλαιο 5
Γραµµές και επιφάνειες στο χώρο
`Ασκηση 5.3 Να ϐρεθεί η εξίσωση του επιπέδου π που διέρχεται από την αρχή των αξόνων
και είναι κάθετο στα επίπεδα
π1 ∶ x − 2y + z = 0
π2 ∶ y − z = 1
Λύση
Σύµφωνα µε την πρότ. 5.2, τα επίπεδα αυτά είναι κάθετα αντίστοιχα στα διανύσµατα
⃗ 1 = (1, −2, 1) και n
n ⃗ 2 = (0, 1, −1)
Σύµφωνα µε τον ορισµό 4.13, ένα διάνυσµα κάθετο και στα δύο επίπεδα, δηλαδή κάθετο και στα
⃗ 1 και n
διανύσµατα n ⃗ 2 είναι το
⃗ = n
n ⃗1 × n
⃗2
RR ̂ e3 RRRR
RRR e1 ̂ e2 ̂
R
= RRRR 1 −2 1 RRRR
RRR R
RR 0 1 −1 RRRR
−2 1 −2
= ̂ e1 ∣ ∣−̂ e2 ∣ ∣+̂
e3 ∣ ∣
1 1 1
1 −1 0 −1 0 1
= ̂
e1 + ̂
e2 + ̂
e3
= (1, 1, 1)
οπότε, σύµφωνα µε την πρότ. 5.2, η εξίσωση του επιπέδου π είναι (διέρχεται από την αρχή των
αξόνων)
⃗ 0⃗ ⇔ (1, 1, 1) ⋅ (x, y, z) = (1, 1, 1) ⋅ (0, 0, 0)
⃗ ⋅ r⃗ = n
n
ή x + y + z = 0.
`Ασκηση 5.7 α) Να δειχθεί ότι οι ευθείες

ǫ1 ∶ r⃗(t) = (1 − 3t, 2t, 1 + t)
ǫ2 ∶ r⃗(u) = (6u, 1 − 4u, 2 − 2u)
είναι παράλληλες.
ϐ) Να ϐρεθεί η καρτεσιανή εξίσωση του επιπέδου που περιέχει τις ǫ1 , ǫ2 .
Λύση
α) Οι ευθείες αυτές είναι παράλληλες µε τα διανύσµατα (ϐλ. πρότ. 5.1)
v⃗1 = (3, 2, 1) και v⃗2 = (6, −4, −2).
131
132 §
Επειδή
−3
= =
2 1
−4 −2
,
6
τα διανύσµατα v⃗1 και v⃗2 είναι παράλληλα, οπότε οι ευθείες ǫ1 και ǫ2 είναι παράλληλες.
ϐ) `Ενα σηµείο της ǫ1 είναι το A1 (1, 0, 1) (προκύπτει από την εξίσωση της ǫ1 για t = 0) και ένα
σηµείο της ǫ2 είναι το A2 (0, 1, 2) (προκύπτει από την εξίσωση της ǫ2 για u = 0)
ÐÐÐ→
Τα διανύσµατα v⃗1 και A1 A2 είναι παράλληλα µε το π , οπότε ένα διάνυσµα κάθετο στο π είναι το
ÐÐÐ→
⃗ = A1 A2 × v⃗1
n
= [(0, 1, 2) − (1, 0, 1)] × (3, 2, 1)
= (−1, 1, 1) × (3, 2, 1)
= (−1, 4, −5).
⃗1 , έχει εξίσωση
Εποµένως, το επίπεδο π , που διέρχεται και από το σηµείο A1 µε διάνυσµα ϑέσης a
⃗ ⋅ (⃗
n r − a1 ) = 0 ή n
⃗ ⋅ r⃗ = n
⃗⋅a
⃗1
ή, αν r⃗ = (x, y, z) το διάνυσµα ϑέσης του τυχαίου σηµείου του π ,
(−1, 4, −5) ⋅ (x, y, z) = (−1, 4, −5) ⋅ (1, 0, 1).
Εποµένως, η καρτεσιανή εξίσωση του π είναι
−x + 4y − 5z = −6.
`Ασκηση 5.20 α) Να δειχθεί ότι η εξίσωση

x2 + y 2 + z 2 + 2x − z − 2 = 0 (i)
είναι εξίσωση σφαίρας και να ϐρεθεί το κέντρο και η ακτίνα της.
ϐ) Να ϐρεθεί η εξίσωση του εφαπτόµενου επιπέδου της σφαίρας στο σηµείο στο οποίο τέµνει τον
+z−άξονα.
Λύση
α) Η (i) γράφεται
x2 + y 2 + z 2 + 2x − 2 ⋅ z = 2 (i)
1
2
2
οπότε, προσθέτοντας και στα 2 µέλη το 12 + ( ) προκύπτει
1
2
1 2 1 2
x2 + 2x + 12 + y 2 + z 2 − 2 ⋅ z + ( ) = 2 + 12 + ( )
1
2 2 2
(x + 1)2 + y 2 + (z − )2 = .
1 13
ή
2 4
Η σχέση αυτή είναι καρτεσιανή εξίσωση σφαίρας µε κέντρο το σηµείο
K (−1, 0, )
1
2
και ακτίνα √ √
R= =
13 13
.
4 2
ϐ) Η επιφάνεια (i) τέµνει τον +z−άξονα στα σηµεία όπου x = 0 και y = 0 οπότε η (i) γίνεται
z 2 − z − 2 = 0 ⇔ z = 2 ή z = −1
οπότε το σηµείο είναι (ϑετικός z−άξονας)
A(0, 0, 2)
η εξίσωση του εφαπτόµενου επιπέδου είναι (ϐλ. Πρόταση 5.2)
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5. ΓΡΑΜΜΕΣ ΚΑΙ ΕΠΙΦΑΝΕΙΕΣ ΣΤΟ ΧΩΡΟ 133
n⋅Ð
→
r =Ð
→
n ⋅Ð
→
p (ii)
και ένα κάθετο διάνυσµα στο σηµείο A είναι, σύµφωνα µε την Πρόταση 6.9 το
Ð
→
n =( ,
∂f ∂f ∂f
, ) ,
∂x ∂y ∂z A
όπου
f (x, y, z) = x2 + y 2 + z 2 + 2x − z − 2,
οπότε οι µερικές παράγωγοι στο σηµείο A είναι
( ) = 2x + 2∣x=0 = 2
∂f
∂x A
( ) = 2y∣y=0 = 0
∂f
∂y A
( ) = 2z − 1∣z=2 = 3
∂f
∂z A
`Αρα,
Ð
→
n = (2, 0, 3)
΄Ετσι, αν (x, y, z) οι συντεταγµένες του τυχαίου σηµείου η (ii) γίνεται
n⋅Ð
→
r =Ð
→
n ⋅Ð
→
p ⇔ (2, 3, 0) ⋅ (x, y, z) = (2, 3, 0) ⋅ (0, 0, 2)
⇔ 2x + 3z − 6 = 0
`Ασκηση 5.23 Να ϐρεθεί καρτεσιανή εξίσωση για το επίπεδο π το οποίο περιέχει το σηµείο
A(1, 0, −1) και την τοµή των επιπέδων
π1 ∶ x − y + z = 1
π2 ∶ x + y = 0.
Λύση
Κάθε επίπεδο που περιέχει την τοµή των επιπέδων π1 , π2 έχει εξίσωση
x + y = 0 ή x − y + z − 1 + λ(x + y) = 0, λ ∈ R. (i)
Το Ϲητούµενο επίπεδο δεν είναι το x + y = 0, διότι οι συντεταγµένες του σηµείου A(1, 0, −1) δεν
επαληθεύουν την εξίσωση αυτή.
Αν το A ανήκει στο επίπεδο που περιγράφεται από τη δεύτερη των (i), πρέπει οι συντεταγµένες
του να την επαληθεύουν, δηλαδή
1 − 0 + (−1) − 1 + λ(1 + 0) = 0 ή λ = 1.
΄Αρα το Ϲητούµενο επίπεδο έχει εξίσωση (ϑέτουµε λ = 1 στην (i))
x − y + z − 1 + (x + y) = 0
ή 2x + z − 1 = 0.
`Ασκηση 5.25 α) Να δειχθεί ότι οι ευθείες ǫ1 , ǫ2 µε διανυσµατικές εξισώσεις

ǫ1 ∶ r⃗ = (5, 1, 5) + λ(1, −1, −2)
ǫ2 ∶ r⃗ = (1, −4, 10) + µ(2, −2, −4)
είναι παράλληλες.
ϐ) Αν το επίπεδο π1 περιέχει τις ǫ1 , ǫ2 , να ϐρεθεί το επίπεδο π2 που είναι παράλληλο µε το π1 και
περιέχει την αρχή των αξόνων.
γ) Να εξεταστεί αν το π2 περιέχει την ευθεία
ǫ3 ∶ r⃗ = (1, 11, 2) + t(4, −14, 2)
134 §
Λύση
α) Οι ευθείες αυτές είναι παράλληλες µε τα διανύσµατα (ϐλ. πρότ. 5.1)
v⃗1 = (1, −1, −2) και v⃗2 = (2, −2, −4).
Επειδή
1 −1 −2
= =
2 −2 −4
,
τα διανύσµατα v⃗1 και v⃗2 είναι παράλληλα, οπότε οι ευθείες ǫ1 και ǫ2 είναι παράλληλες.
ϐ) `Ενα σηµείο της ǫ1 είναι το A1 (5, 1, 5) (προκύπτει από την εξίσωση της ǫ1 για λ = 0) και ένα
σηµείο της ǫ2 είναι το A2 (1, −4, 10) (προκύπτει από την εξίσωση της ǫ2 για µ = 0)
ÐÐÐ→
⃗1 και A1 A2 είναι παράλληλα µε το π1 , οπότε ένα διάνυσµα κάθετο στο π1 είναι το
Τα διανύσµατα v
ÐÐÐ→
⃗ = A1 A2 × v⃗1
n
= [(1, −4, 10) − (5, 1, 5)] × (1, −1, −2)
= (−4, −5, 5) × (1, −1, −2)
= (15, −3, 9).
Εποµένως, το επίπεδο π2 , που περιέχει την αρχή των αξόνων, έχει εξίσωση
⃗ ⋅ r⃗ = 0
n
ή, αν r⃗ = (x, y, z) το διάνυσµα ϑέσης του τυχαίου σηµείου του π2 ,
(15, −3, 9) ⋅ (x, y, z) = 0.
15x − 3y + 9z = 0.
`Ασκηση 5.26 Η ευθεία δ είναι παράλληλη µε την ευθεία

l ∶ x − 2y + z = 0, 2x − z + 5 = 0 (i)
και διέρχεται από το σηµείο A(1, 0, −1).
Να ϐρεθουν διανυσµατικές εξισώσεις για τις ευθείες l και δ .
Λύση
Θέτοντας z = t, οι (i) γράφονται
x − 2y = −t, 2x = t − 5,
από τις οποίες προκύπτει
t−5 3t − 5
x= , y= .
2 4
Εποµένως η διανυσµατική εξίσωση της ευθείας l είναι
t − 5 3t − 5
l ∶ r⃗(t) = ( , , t) , t ∈ R. (ii)
2 4
Η διανυσµατική εξίσωση της δ είναι (ϐλ. πρότ. 5.1)
r⃗(λ) = a
⃗ + λ⃗
u, λ ∈ R, (iii)
⃗ = (1, 0, −1) το διάνυσµα ϑέσης του Α, ως προς την αρχή των αξόνων Ο, και u
όπου a ⃗ ένα διάνυσµα
παράλληλο µε την δ , άρα και µε την l (αφού l ∥ δ ).
Γράφοντας την (ii) στη µορφή
l ∶ x(t) = (− , − , 0) + t ( , , 1) , t ∈ R,
5 5 1 3
2 4 2 4
⃗ = ( , , 1).
1 3
είναι ϕανερό ότι ένα διάνυσµα παράλληλο στην l είναι το u
2 4
Αντικαθιστώντας στην (iii) προκύπτει η διανυσµατική εξίσωση της δ
δ ∶ r⃗(λ) = (1, 0, −1) + λ ( , , 1) = (1 + , , −1 + λ) , λ ∈ R.

1 3 λ 3λ
2 4 2 4
`Ασκηση 5.29 Να ϐρεθεί η απόσταση της ευθείας

ǫ ∶ 2x + y + z + 1 = 0, x − y + z + 3 = 0
από την αρχή των αξόνων.
Λύση
Σύµφωνα µε το παράδ.5.11, το διάνυσµα ϑέσης του ίχνους Β της καθέτου που άγεται από την αρχή
των αξόνων O προς την ευθεία ǫ είναι (p⃗ = 0)
−⃗a⋅u⃗
β⃗ = a
⃗+ ⃗, (ii)
∣⃗
u∣2
u
⃗ το διάνυσµα ϑέσης ως προς το Ο ενός σηµείου της ǫ και u

όπου a ⃗ ένα διάνυσµα παράλληλο στην ǫ.
Θέτοντας x = 0 στις εξισώσεις της ǫ προκύπτει
ǫ ∶ y + z + 1 = 0, −y + z + 3 = 0.
Από τη λύση του συστήµατος αυτού προκύπτει
y = 1, z = −2,
οπότε ένα σηµείο της είναι το A, που έχει διάνυσµα ϑέσης, ως προς το Ο,
⃗ = (0, 1, −2).
a
΄Ενα διάνυσµα παράλληλο µε την ǫ είναι το (ϐλ. παράδ. 5.25)
⃗ = (2, 1, 1) × (1, −1, 1) = (2, −1, −3).

u
΄Ετσι, από την (i) προκύπτει
−(0, 1, −2) ⋅ (2, −1, −3)
β⃗ = (0, 1, −2) + (2, −1, −3)
22 + (−1)2 + (−3)2
= (0, 1, −2) − (2, −1, −3)
5
14
= (− , , − )
5 19 13
7 14 14
οπότε η απόσταση της ευθείας ǫ από την αρχή των αξόνων είναι
⃗
d = (OB) = ∣β∣
√
5 2 19 2 13 2
= (− ) + ( ) + (− )
7 14 14
√
= = 1, 79.
630
14
`Ασκηση 5.31 Το διάνυσµα ϑέσης, ως προς ένα σηµείο αναφοράς O , την χρονική στιγµή t ενός
υλικού σηµείου Σ, που κινείται στον χώρο, είναι
r⃗(t) = (t2 − 2t)̂
ex + (4 − t)̂
ey + (10 − t2 + 2t)̂
ez ,
όπου ̂ex , ̂
ey και ̂
ez µοναδιαία διανύσµατα κατά την κατεύθυνση των αξόνων.
α) Να υπολογιστούν η ταχύτητα και επιτάχυνση του Σ την χρονική στιγµή t = 1.
ϐ) Να ϐρεθεί διανυσµατική εξίσωση της εφαπτοµένης της τροχιάς του Σ στην ϑέση του τη χρονική
στιγµή t = 1.
136 §
Λύση
α) Η ταχύτητα του Σ τη χρονική στιγµή t είναι
r(t)
v⃗(t) =
d⃗
dt
ex + (−1)̂
= (2t − 2)̂ ey + (−2t + 2)̂
ez
και η επιτάχυνση του
v (t)
⃗(t) =
d⃗
a
dt
= 2̂
ex − 2̂
ez
οπότε η ταχύτητα και η επιτάχυνση του Σ τη χρονική στιγµή t = 1 είναι
v⃗(1) = (2 ⋅ 1 − 2)̂
ex + (−1)̂
ey + (−2 ⋅ 1 + 2)̂
ez
= −̂
ey
⃗(1) = 2̂
a ex − 2̂
ez
ϐ) Τη χρονική στιγµή t = 1 το Σ ϐρίσκεται στο σηµείο µε διάνυσµα ϑέσης
p⃗ = r⃗(1)
= (12 − 2 ⋅ 1)̂
ex + (4 − 1)̂
ey + (10 − 12 + 2 ⋅ 1)̂
ez
= −̂
ex + 3̂
ey + 11̂
ez
δηλαδή στο σηµείο
P (−1, 3, 11)
οπότε η Ϲητούµενη εφαπτοµένη έχει διανυσµατική εξίσωση (είναι παράλληλη στο διάνυσµα της
ταχύτητας v⃗(1))
r⃗(λ) = p⃗ + λ⃗
v (1)
ή r⃗(λ) = (−1, 3, 11) + λ(0, −1, 0), λ ∈ R.
`Ασκηση 5.33 Αν P είναι το σηµείο τοµής του επιπέδου

π ∶ 2x + y − z + 2 = 0
και της ευθείας
l ∶ x = −3t, y = −4 + 2t, z = 5 + 3t
να ϐρεθεί διανυσµατική εξίσωση για την ευθεία ǫ που διέρχεται από το σηµείο P και είναι κάθετη
στα διανύσµατα a⃗ = (1, 1, 1) και β⃗ = (2, 3, 4).
Λύση
Αντικαθιστώντας τις παραµετρικές εξισώσεις της ευθείας ǫ στην καρτεσιανή εξίσωση του επιπέδου
π προκύπτει
π ∶ 2(−3t) − 4 + 2t − (5 + 3t) + 2 = 0 ⇔ −7t − 7 = 0 ⇔ t = −1,
οπότε
P (−3(−1), −4 + 2(−1), 5 + 3(−1)) = (3, −6, 2).
⃗ = (1, 1, 1) και β⃗ = (2, 3, 4), ένα διάνυσµα
Επειδή η ευθεία ǫ είναι κάθετη στα διανύσµατα a
παράλληλο µε αυτή είναι το
⃗ × β⃗ = (1, 1, 1) × (2, 3, 4) = (1, −2, 1),

⃗=a
u
οπότε η εξίσωση της ǫ είναι
r⃗(t) = p⃗ + t⃗
u
ή r⃗(t) = (3, −6, 2) + t(1, −2, 1), t ∈ R.
`Ασκηση 5.35 Τα επίπεδα π1 , π2 έχουν καρτεσιανές εξισώσεις

π1 ∶ x + 2y + 4z = 1
π2 ∶ x + y = 3
Να ϐρεθούν :
α) Καρτεσιανή εξίσωση του επιπέδου π που είναι κάθετο στα π1 , π2 και διέρχεται από την αρχή
των αξόνων.
ϐ) ∆ιανυσµατική εξίσωση της ευθείας ǫ που είναι παράλληλη στα π1 , π2 και διέρχεται από το
σηµείο M (−3, 0, 1).
Λύση
α) Το επίπεδο π , που είναι κάθετο στα π1 , π2 , είναι κάθετο στην ευθεία ǫ, άρα και στο διάνυσµα
⃗ = (4, −4, 1),

u
στο οποίο είναι παράλληλη η ǫ, λόγω της (i).
`Αρα το π , που διέρχεται από την αρχή των αξόνων, έχει εξίσωση (ϐλ. πρότ. 5.2)
⃗ ⋅ r⃗ = 0
u
ή (4, −4, 1) ⋅ (x, y, z) = 0
ή 4x − 4y + z = 0.
ϐ) Η ευθεία ǫ είναι παράλληλη στα π1 , π2 , οπότε ένα διάνυσµα παράλληλο µε αυτή είναι το
⃗ = (4, −4, 1),

n
οπότε η διανυσµατική της εξίσωση είναι
r⃗(t) = (−3, 0, 1) + (4, −4, 1)t
`Ασκηση 5.36 `Ενα υλικό σηµείο Σ µάζας m = 2Kg κινείται κατά µήκος της ευθείας (ε) µε
διανυσµατική εξίσωση, ως προς ένα καρτεσιανό σύστηµα συντεταγµένων Oxyz ,
ǫ ∶ r⃗(t) = (−2λ − 1, λ + 1, 2λ + 1), λ ∈ R
µε σταθερή ταχύτητα v = 3
m
έτσι ώστε η τεταγµένη του y να αυξάνει.
s
Να υπολογιστούν τη στιγµή που το Σ διέρχεται από το σηµείο A(−1, 1, 1):
α) Η στροφορµή του ως προς την αρχή των αξόνων Ο.
ϐ) Η στροφορµή του ως προς το σηµείο K(2, 0, −1).
Λύση
α) Η εξίσωση της ευθείας (ε) γράφεται
r⃗(t) = (−1, 1, 1) + λ(−2, 1, 2),

οπότε η (ε) είναι παράλληλη µε το διάνυσµα
138 §
e⃗ = (−2, 1, 2).
Εποµένως, το µοναδιαίο διάνυσµα στη διεύθυνση της ταχύτητας του Σ είναι το
e⃗ (−2, 1, 2)
̂
e= =√ = (− , , ),
2 1 2
∣⃗
e∣ (−2) + 1 + 2
2 2 2 3 3 3
οπότε το διάνυσµα της ταχύτητας του Σ είναι
v⃗ = v̂
e = 3 (− , , ) = (−2, 1, 2).
2 1 2
3 3 3
`Ετσι, σύµφωνα µε την (4.51), η στροφορµή του ως προς την αρχή των αξόνων είναι
⃗ = m⃗
L r × v⃗
= 2(−1, 1, 1) × (−2, 1, 2)
RRRR ̂ e ̂ e RRR
e ̂
RRR x y z RRRR
= 2 RR −1 1 1 RR
RRR RR
RR −2 1 2 RRR
= 2 [̂
ex (1 ⋅ 2 − 1 ⋅ 1) − ̂
ey (−1 ⋅ 2 − 1(−2)) + ̂
ez (−1 ⋅ 1 − 1(−2))]
= 2 (̂
ex + ̂
ez ) ( Kgr⋅m )
2
ϐ) Η στροφορµή του Σ ως προς το σηµείο K(2, 0, −1) είναι

⃗ = m⃗
L r ′ × v⃗
όπου r⃗ ′ το διάνυσµα ϑέσης του Σ ως προς το Κ, το οποίο είναι
ÐÐ→
r⃗ ′ = KA
Ð→ ÐÐ→
= OA − OK
= (−1, 1, 1) − (2, 0, −1)
= (−3, 1, 2)
⃗ = 2(−3, 1, 2) × (−2, 1, 2)
οπότε
L
RRR ̂ e ̂ e ̂ e RRR
RRRR x y z RRRR
= 2 RR −3 1 2 RR
RRR −2 1 2 RRR
RR RR
= 2 [̂ ex (1 ⋅ 2 − 2 ⋅ 1) − ̂
ey (−3 ⋅ 2 − 2(−2)) + ̂
ez (−3 ⋅ 1 − 1(−2))]
= 2 (2̂
ey − ̂
ez ) ( Kgr⋅m )
2
`Ασκηση 5.39 Να υπολογιστεί η µαγνητική δύναµη F⃗ που δέχεται ένα σωµατίδιο ϕορτίου
q = 2µC και µάζας m = 100gr που κινείται µε ταχύτητα µέτρου v = 9 κατά µήκος της ευθείας
m
x=y=z
s
⃗ = 2 ⋅ 10−4 ̂
προς τα ϑετικά των αξόνων µέσα σε µαγνητικό πεδίο B ez (T ).
Λύση
Η διανυσµατική εξίσωση της ευθείας (ε) είναι
r⃗(λ) = (λ, λ, λ) = λ(1, 1, 1), λ ∈ R,

οπότε είναι παράλληλη µε το διάνυσµα
e⃗ = (1, 1, 1).
Εποµένως, το µοναδιαίο διάνυσµα στη διεύθυνση της ταχύτητας είναι το
e⃗ (1, 1, 1)
̂
e= =√ = √ (1, 1, 1) ,
1
∣⃗
e∣ 12 + 12 + 12 3
οπότε το διάνυσµα της ταχύτητάς του είναι
√
e = 9 √ (1, 1, 1) = 3 3 (1, 1, 1).
v⃗ = v̂
1
3
`Ετσι, σύµφωνα µε την (4.52), η µαγνητική δύναµη F⃗ που δέχεται το ϕορτίο είναι
F⃗ = q⃗ ⃗
v×B
√
= 2 ⋅ 10−6 ⋅ 3 3 (1, 1, 1) × 2 ⋅ 10−4 (0, 0, 1)
√
= 12 3 ⋅ 10−10 (1, 1, 1) × (0, 0, 1)
RRR ̂ ez RRRR
√ −10 RRR
R ex ̂ ey ̂
R
= 12 3 ⋅ 10 RR 1 1 1 RRRR
RR R
RRR 0 0 1 RRRR
√
= 12 3 ⋅ 10−10 (̂ ex (1 ⋅ 1 − 1 ⋅ 0) − ̂
ey (1 ⋅ 1 − 1 ⋅ 0) + ̂
ez (1 ⋅ 0 − 0 ⋅ 1))
√
= 12 3 ⋅ 10−10 (̂ ex − ̂
ey ) (N )
`Ασκηση 5.41 Να ϐρεθεί εξίσωση του εφαπτόµενου επιπέδου στην επιφάνεια S µε καρτεσιανή
εξίσωση
z = x2 + y 2
στο σηµείο της A(1, 0, 1).
Λύση
Το εφαπτόµενο επίπεδο π στην S στο σηµείο της A έχει εξίσωση
⃗ ⋅ (⃗
n r−a
⃗) = 0 ή n
⃗ ⋅ r⃗ = n
⃗⋅a
⃗, (i)
⃗ = (1, 0, 1) το διάνυσµα ϑέσης του A και
όπου a
⃗ =(
⃗ = ∇f ) (ii)
∂f ∂f ∂f
n , ,
∂x ∂y ∂z A
ένα διάνυσµα κάθετο στην S στο A, όπου
f (x, y, z) = x2 + y 2 − z = 0
η καρτεσιανή εξίσωση της S .
( ) = 2x∣x=1 = 2, ( ) = 2y∣y=0 = 0, ( ) = −1,

∂f ∂f ∂f
∂x A ∂y A ∂z A
όποτε η (ii) δίνει n
⃗ = (2, 0, −1).
140 §
΄Ετσι, αν r⃗ = (x, y, z) οι συντεταγµένες του τυχαίου σηµείου του π , η (i) γίνεται

(2, 0, −1) ⋅ (x, y, z) = (2, 0, −1) ⋅ (1, 0, 1)
ή 2x − z = 1.
`Ασκηση 5.43 Να ϐρεθεί το διάνυσµα ϑέσης του σηµείου τοµής των ευθειών ΑΒ, Γ∆ αν τα διανύ-
σµατα ϑέσης των Α, Β, Γ, ∆ είναι a a, 3β⃗ αντίστοιχα, όπου a
⃗, β⃗, 5⃗ ⃗, β⃗ µή παράλληλα διανύσµατα.
Λύση
Το διάνυσµα ϑέσης κάθε σηµείου της ευθείας ΑΒ που διέρχεται από τα σηµεία Α, Β µε διανύσµατα
⃗, β⃗ είναι της µορφής (ϐλ. παράδ. 5.7)
ϑέσης a
r⃗ = k⃗ ⃗
a + (1 − k)β, k∈R (i)
a, 3β⃗
και της Γ∆, η οποία διέρχεται από τα Γ, ∆ µε διανύσµατα ϑέσης 5⃗
r⃗ = m5⃗ ⃗
a + (1 − m)3β, m∈R (ii)
Το διάνυσµα ϑέσης του σηµείου τοµής των ΑΒ, Γ∆ πληρεί τόσο την (i) όσο και την (ii), οπότε
αντιστοιχεί στις τιµές k , m για τις οποίες
a + (1 − k)β⃗ = 5m⃗
k⃗ a + (1 − m)3β⃗
ή (k − 5m)⃗a + (−k + 3m − 2)β⃗ = ⃗
0 (iii)
⃗, β⃗ είναι µη παράλληλα διανύσµατα του επιπέδου, άρα και γραµµικώς ανεξάρτητα (ϐλ. Κε-
Τα a
ϕάλαιο 6), οπότε από την (iii) προκύπτει ότι (ϐλ. πρότ. 5.1)
k − 5m = 0 k = −5
{ } ⇔
−k + 3m − 2 = 0 m = −1
`Αρα, το διάνυσµα ϑέσης, p⃗, του σηµείου τοµής των ΑΒ, Γ∆ προκύπτει είτε από την (i) για k = −5
(ή από την (ii) για m = −1)
a + 6β⃗.
p⃗ = −5⃗
`Ασκηση 5.44 Οι ευθείες ǫ1 , ǫ2 έχουν καρτεσιανές εξισώσεις

x−z =2 x + 2y + z = 4
ǫ1 ∶ { } και ǫ2 ∶ { }
y + 3z = −1 3x + 3y + 2z = 7
α) Να δειχθεί ότι οι ǫ1 , ǫ2 τέµνονται.
ϐ) Να ϐρεθεί το συνηµίτονο της οξείας γωνίας των ǫ1 , ǫ2 .
γ) Να ϐρεθεί η εξίσωση του επιπέδου που ορίζουν οι ǫ1 , ǫ2 .
Λύση
α) Θέτοντας z = t στις καρτεσιανές εξισώσεις της ǫ1 προκύπτει
x = 2+t
y = −1 − 3t,
οπότε η ǫ1 έχει διανυσµατική εξίσωση
ǫ1 ∶ r⃗(t) = (2 + t, −1 − 3t, t), t ∈ R. (i)
Θέτοντας z = λ στις εξισώσεις της ǫ2 και λύνοντας ως προς x, y προκύπτει
x = − +
λ 2
3 3
y = − + ,
λ 5
3 3
οπότε η ǫ2 έχει διανυσµατική εξίσωση
ǫ2 ∶ r⃗(λ) = ( − , − , λ) , λ ∈ R. (ii)
2 λ 5 λ
3 3 3 3
Για να τέµνονται οι ǫ1 , ǫ2 πρέπει να υπάρχουν τιµές των t, λ ώστε
r⃗(t) = r⃗(λ).
2+t = −
2 λ
3 3
−1 − 3t = −
5 λ
3 3
t = λ
Το σύστηµα αυτό αληθεύει για t = λ = −1, οπότε οι ǫ1 , ǫ2 τέµνονται στο σηµείο (ϑέτουµε t = −1 στην
(i) ή λ = −1 στην (ii))
P (1, 2, −1).
ϐ) Οι (i), (ii) γράφονται,
ǫ1 ∶ r⃗(t) = (2, −1, 0) + t(1, −3, 1)
ǫ2 ∶ r⃗(λ) = ( , , 0) + λ (− , − , 1)
2 5 1 1
3 3 3 3
οπότε οι ευθείες οι ǫ1 , ǫ2 είναι παράλληλες µε τα διανύσµατα
⃗1 = (1, −3, 1) και u

⃗2 = (− , − , 1) .
1 1
u
3 3
`Αρα το συνηµίτονο της οξείας γωνίας τους είναι
RRR RRR
⃗1 ⋅ u
⃗2 RRR 1 (− 13 ) + (−3) (− 13 ) + 1 ⋅ 1 RRR 5
cos ∣ ∣ = RRR √ √ RR = √ = .
u 5
R
3
∣⃗ u2 ∣ RRR 12 + (−3)2 + 12 (− 1 )2 + ( 1 )2 + 12 RRR √
u1 ∣∣⃗
RR RR
11 11
3 3 11
3
γ) Το επίπεδο π που ορίζουν οι ǫ1 , ǫ2 έχει εξίσωση
⃗ ⋅ r⃗ = n
n ⃗⋅a
⃗, (iii)
όπου n⃗ διάνυσµα κάθετο στο π και a
⃗ το διάνυσµα ϑέσης ενός σηµείου του π .
΄Ενα διάνυσµα κάθετο στο επίπεδο των ǫ1 , ǫ2 είναι
⃗=u ⃗1 × u
⃗2 = (1, −3, 1) × (− , − , 1) = (− , − , − ) = − (2, 1, 1)
1 1 8 4 4 4
u
3 3 3 3 3 3
⃗=− u ⃗ = (2, 1, 1).

3
άρα και το n
4
΄Ενα σηµείο του π είναι το A(2, −1, 0) (προκύπτει από την (i) για t = 0).
΄Ετσι ϑέτοντας r⃗ = (x, y, z) η (iii) γίνεται
(2, 1, 1) ⋅ (x, y, z) = (2, 1, 1) ⋅ (2, −1, 0)

ή 2x + y + z = 3.
`Ασκηση 5.45 Να ϐρεθεί το ίχνος της καθέτου που άγεται από το σηµείο Γ(4, 7, −9) προς
την ευθεία που διέρχεται από τα σηµεία A(0, 1, −4) και B(6, −5, −1) και η απόσταση του
σηµείου Γ από την ευθεία AB .
Λύση
Μπορούµε ϐεβαίως να ακολουθήσουµε τον τρόπο του παραδ. 5.11. Στην περίπτωση αυτή όµως,
στην οποία γνωρίζουµε τις συντεταγµένες των διανυσµάτων, µπορούµε να εφαρµόσουµε την παρα-
κάτω απλούστερη διαδικασία :
Η ευθεία ǫ είναι παράλληλη µε το διάνυσµα
142 §
Ð→ ⃗ 1 Ð→
AB = β − a
⃗ = (6, −6, 3) ή µε το u
⃗ = AB = (2, −2, 1)
3
⃗ = (0, 1, −4), οπότε έχει διανυσµατική εξίσωση
και διέρχεται από το σηµείο A µε διάνυσµα ϑέσης a
r⃗(t) = a
⃗ + t⃗
u = (0, 1, −4) + t(2, −2, 1) = (2t, 1 − 2t, −4 + t). (i)
ÐÐ→
΄Ετσι, το διάνυσµα ΓM , όπου M τυχαίο σηµείο της ǫ, είναι
ÐÐ→
ΓM = r⃗(t) − γ⃗ = (2t, 1 − 2t, −4 + t) − (4, 7, −9)
= (2t − 4, −6 − 2t, 5 + t).
Το ίχνος της καθέτου B αντιστοιχεί στην τιµή της παραµέτρου t για την οποία
ÐÐ→ ÐÐ→
ΓM ⊥ u
⃗ ή ΓM ⋅ u
⃗ = 0 ⇔ (2t − 4, −6 − 2t, 5 + t) ⋅ (2, −2, 1) = 0 ⇔ 9t + 9 = 0 ή t = −1.
∆ηλαδή το ίχνος της καθέτου από το Γ στην ε είναι το σηµείο
M = (2(−1) − 4, −6 − 2(−1), 5 − 1) = (−6, −4, −4),
οπότε η απόσταση του σηµείου Γ από την ευθεία ΑΒ είναι

√ √
ÐÐ→
∣ΓM ∣ = (−6 − 4)2 + (−4 − 7)2 + (−4 − (−9))2 = 246.
`Ασκηση 5.46 Να ϐρεθεί η καρτεσιανή εξίσωση του επιπέδου π που είναι κάθετο στην
ευθεία
ǫ ∶ 2x + y = 5, y − 3z = 1
και διέρχεται από το σηµείο A(1, 0, −1).
Λύση
Σύµφωνα µε το παράδ. 5.15, ένα διάνυσµα παράλληλο στην ευθεία ǫ είναι το
⃗=n
u ⃗1 × n
⃗2
⃗ 1 = (2, 1, 0) και n
όπου n ⃗ 2 = (0, 1, −3), οπότε
⃗ = (2, 1, 0) × (0, 1, −3) = (−3, 6, 2).

u
Σχήµα 5.18 Το επίπεδο π περνάει από το σηµείο A(1, 0, −1) και είναι κάθετο στην ευθεία (ǫ).
Εποµένως το επίπεδο π που διέρχεται από το σηµείο A και είναι κάθετο στην ǫ, άρα και στο
⃗, έχει εξίσωση (ϐλ. πρότ. 5.2)
διάνυσµα u
⃗ ⋅ (⃗
u r−a
⃗) = 0 ή u
⃗ ⋅ r⃗ = u
⃗⋅a
⃗ ή (−3, 6, 2) × (x, y, z) = (−3, 6, 2) × (1, 0, −1)
ή −3x + 6y + 2z = −3 ⋅ 1 − 6 ⋅ 0 + 2(−1)
ή −3x + 6y + 2z = −5.
`Ασκηση 5.47 Η ευθεία ǫ1 διέρχεται από το σηµείο A(7, −2, 3) και είναι παράλληλη µε το
διάνυσµα u⃗ = (2, 0, 1), ενώ η ǫ2 διέρχεται από το B(5, −1, 1) και είναι παράλληλη µε το
⃗ = (0, 1, −1).
διάνυσµα v
Να δειχθεί ότι οι ǫ1 , ǫ2 τέµνονται και να ϐρεθεί η καρτεσιανή εξίσωσή του επιπέδου που
ορίζουν.
Λύση
Σύµφωνα µε την πρότ. 5.2, οι ευθείες ǫ1 , ǫ2 έχουν εξισώσεις
ǫ1 ∶ r⃗(t) = (7, −2, 3) + t(2, 0, 1) = (7 + 2t, −2, 3 + t) (i)
ǫ2 ∶ r⃗(λ) = (5, −1, 1) + λ(0, 1, −1) = (5, −1 + λ, 1 − λ). (ii)
Για να ϐρούµε τα κοινά σηµεία των ǫ1 , ǫ2 ϑέτουµε
r⃗(t) = r⃗(λ),
οπότε (7 + 2t, −2, 3 + t) = (5, −1 + λ, 1 − λ)
⎧
⎪ 7 + 2t = 5 ⎫
⎪
⎪
⎪ ⎪
⎪ λ = −1
⎨ −2 = −1 + λ ⎬ ή { }.
⎪ ⎪ t = −1
ή
⎪
⎪ 3+t = 1−λ ⎭ ⎪
⎪
⎩
r
n
ε2
r ε1
u
A
r
v π
Σχήµα 5.39 Το επίπεδο των ǫ1 , ǫ2 .
∆ηλαδή οι ǫ1 , ǫ2 τέµνονται στο σηµείο A µε διάνυσµα ϑέσης, που προκύπτει από την (i) για t = −1,
⃗ = (7 + 2(−1), −2, 3 − 1) = (5, −2, 2).

a
Το επίπεδο π που ορίζουν οι ǫ1 , ǫ2 έχει εξίσωση
⃗ ⋅ (⃗
n r−a
⃗) = 0 ή n
⃗ ⋅ r⃗ = n
⃗⋅a
⃗, (iii)
όπου n⃗ ένα διάνυσµα κάθετο σ΄ αυτό.
΄Ενα τέτοιο διάνυσµα είναι το (ϐλ. ορισµό 4.13)
⃗=u
n ⃗ × v⃗,
⃗, v⃗ είναι παράλληλα µε τις ǫ1 , ǫ2 , οι οποίες περιέχονται στο π . ∆ηλαδή
αφού τα u
⃗ = (2, 0, 1) × (0, 1 − 1) = (−1, 2, 2),

n
οπότε η (iii) γίνεται
(−1, 2, 2) ⋅ (x, y, z) = (−1, 2, 2) ⋅ (5, −2, 2) ⇔ π ∶ −x + 2y + 2z = −5.
`Ασκηση 5.48 Οι ευθείες l1 , l2 έχουν διανυσµατικές εξισώσεις

⃗1 + tβ⃗1
l1 ∶ x(t) = a
⃗2 + λβ⃗2
l2 ∶ x(λ) = a
όπου a ⃗2 , β⃗1 , β⃗2 δεδοµένα διανύσµατα µε β⃗1 , β⃗2 ≠ ⃗
⃗1 , a 0.
α) Ποια συνθήκη πρέπει να πληρείται ώστε οι l1 , l2 να είναι παράλληλες;
ϐ) Αν επιπλέον a ⃗2 = (−1, 0, 1) και β⃗1 = (−1, −1, 1) να ϐρεθεί καρτεσιανή
⃗1 = (1, −2, 0), a
εξίσωση του π .
Λύση
144 §
α) Οι ευθείες l1 , l2 , που είναι παράλληλες µε τα διανύσµατα β⃗1 , β⃗2 , είναι παράλληλες µεταξύ τους
αν β⃗1 ∥ β⃗2 , δηλαδή αν (ϐλ. παρατ. 4.5)
β⃗2 = kβ⃗1 , k ∈ R ή rank(β⃗1 , β⃗2 ) = 1.

r
n
r
β1 ℓ1 ℓ2
A1
r
A2 β2
π
uur uur
α1 α2
Σχήµα 5.40 Οι ευθείες l1 , l2 .
ÐÐÐ→
ϐ) Τα διανύσµατα β⃗1 και A1 A2 είναι παράλληλα µε το π , οπότε ένα διάνυσµα κάθετο στο π είναι το
ÐÐÐ→
⃗ = A1 A2 × β⃗1 = (⃗
n ⃗1 ) × β⃗1 = [(−1, 0, 1) − (1, −2, 0)] × (−1, −1, 1)
a2 − a
= (−2, 2, 1) × (−1, −1, 1)
= (3, 1, 4).
⃗1 , έχει εξίσωση
Εποµένως, το επίπεδο π , που διέρχεται και από το σηµείο A1 µε διάνυσµα ϑέσης a
⃗ ⋅ (⃗
n r − a1 ) = 0 ή n
⃗ ⋅ r⃗ = n
⃗⋅a
⃗1
ή, αν r⃗ = (x, y, z) το διάνυσµα ϑέσης του τυχαίου σηµείου του π ,
(3, 1, 4) ⋅ (x, y, z) = (3, 1, 4) ⋅ (1, −2, 0).

3x + y + 4z = 1.
`Ασκηση 5.49 Να δειχθεί ότι η απόσταση του σηµείου P = (p1 , p2 , p3 ) από :

α) Το επίπεδο π1 ∶ r⃗ ⋅ n
⃗ = k, k σταθερά, (i)
∣⃗
p⋅n
⃗ − k∣
d=
∣⃗
n∣
είναι
ϐ) Το επίπεδο π2 ∶ n 1 x + n 2 y + n 3 z = k (ii)
∣n1 p1 + n2 p2 + n3 p3 − k∣
είναι d= √ .
n21 + n22 + n23
Λύση
α) Σύµφωνα µε το παράδ. 5.21, η απόσταση του Ρ από το επίπεδο π1 , το οποίο έχει εξίσωση
(⃗
r−a
⃗) ⋅ n
⃗ = 0 ή r⃗ ⋅ n
⃗=a
⃗⋅n
⃗=k
∣⃗
p⋅n
⃗−a ⃗⋅n
⃗ ∣ ∣⃗
p⋅n
⃗ − k∣
d= =
∣⃗
n∣ ∣⃗
n∣
είναι
ϐ) Η εξίσωση του επιπέδου π2 γράφεται στη µορφή
r⃗ ⋅ n
⃗ = k,
⃗ = (n1 , n2 , n3 ), οπότε, σύµφωνα µε το παράδ. 5.21, η απόσταση του Ρ από το π είναι
όπου n
∣⃗
p⋅n
⃗ − k∣ ∣n1 p1 + n2 p2 + n3 p3 − k∣
d= = √
∣⃗
n∣
.
n21 + n22 + n23
`Ασκηση 5.50 Να ϐρεθεί το ίχνος της κάθετης ευθείας που άγεται από το σηµείο P (1, 0, 1)
προς την ευθεία
ǫ ∶ x + y + z − 1 = 0, x − z = 0 (i)
και η απόσταση του P από την ǫ.
Λύση
Σύµφωνα µε το παράδ. 5.11, το διάνυσµα ϑέσης του ίχνους B της καθέτου που άγεται από το
σηµείο P µε διάνυσµα ϑέσης p⃗ προς την ευθεία ǫ που είναι παράλληλη µε το διάνυσµα u
⃗ είναι
(⃗
p−a ⃗) ⋅ u
⃗
β⃗ = a
⃗+ ⃗, (i)
∣⃗
u∣2
u
⃗ το διάνυσµα ϑέσης ενός σηµείου της ǫ και p⃗ το διάνυσµα ϑέσης του P , οπότε ϑέτοντας z = t
όπου a
και λύνοντας ως προς x, y τις (i), προκύπτει
x = z = t και y = 1 − x − z = 1 − 2t,
οπότε η ǫ έχει διανυσµατική εξίσωση
r⃗(t) = (x, y, z) = (t, 1 − 2t, t) = (0, 1, 0) + t(1, −2, 1).
Εποµένως ένα σηµείο της ǫ είναι το A = (0, 1, 0) και ένα διάνυσµα παράλληλο µε αυτή το u
⃗=
(1, −2, 1). Αντικαθιστώντας στην (i) προκύπτει
β⃗ = (0, 1, 0) + (1, −2, 1) = ( , , ).

4 2 1 2
6 3 3 3
Η απόσταση του P από την ǫ είναι
√ √
Ð→
d(P, ǫ) = ∣P B∣ = ∣β⃗ − p⃗∣ = ( − 1) + (− − 0) + ( − 1) =
2 2 2
2 1 2 3
.
3 3 3 3
`Ασκηση 5.51 Να δειχθεί ότι το εφαπτόµενο επίπεδο στη σφαίρα S , που έχει κέντρο το
σηµείο K = (k1 , k2 , k3 ) και ακτίνα R, στο σηµείο της A(a1 , a2 , a3 ), έχει καρτεσιανή εξίσωση
(a1 − k1 )(x − a1 ) + (a2 − k2 )(y − a2 ) + (a3 − k3 )(z − a3 ) = 0.
Λύση
Η σφαίρα S έχει καρτεσιανή εξίσωση
f (x, y, z) = (x − k1 )2 + (y − k2 )2 + (z − k3 )2 − R2 = 0, (i)
οπότε, σύµφωνα µε την Παρατήρηση 14.4, ένα διάνυσµα κάθετο στην S στο σηµείο της A(a1 , a2 , a3 )
είναι το
Σχήµα 5.41 Εφαπτόµενο επίπεδο σφαίρας.

146 §
⃗ =( ∣ , ∣ , ∣ ) (ii)
∂f ∂f ∂f
m
Από την (i) προκύπτει
( ) = 2(x − k1 )∣x=a1 = 2(a1 − k1 )

∂f
∂x A
( ) = 2(y − k2 )∣y=a2 = 2(a2 − k2 )

∂f
∂y A
( ) = 2(z − k3 )∣z=a3 = 2(a3 − k3 )

∂f
∂z A
οπότε η (ii) δίνει m⃗ = (2(a1 − k1 ), 2(a2 − k2 ), 2(a3 − k3 )).
Εποµένως, και το διάνυσµα
⃗= m ⃗ = (a1 − k1 , a2 − k2 , a3 − k3 )
1
n
2
είναι κάθετο στην S στο σηµείο A.
΄Ετσι το εφαπτόµενο επίπεδο στην S στο σηµείο A = (a1 , a2 , a3 ) έχει εξίσωση
⃗ ⋅ (⃗
n r−a
⃗) = 0 ⇔ n
⃗ ⋅ r⃗ = n
⃗⋅a
⃗
ή (a1 − k1 )x + (a2 − k2 )y + (a3 − k3 )z = a1 (a1 − k1 ) + a2 (a2 − k2 ) + a3 (a3 − k3 ).
ή (a1 − k1 )(x − a1 ) + (a2 − k2 )(y − a2 ) + (a3 − k3 )(z − a3 ) = 0.
√
`Ασκηση 5.52 Να ϐρεθούν τα κέντρα των σφαιρών S που έχουν ακτίνα r = 3 14 και
εφάπτονται του επιπέδου
π ∶ 3x − y + 2z + 6 = 0
στο σηµείο τους A(1, 9, 0).
Λύση
Τα κέντρα K των σφαιρών S είναι σηµεία της κάθετης ευθείας ǫ στο επίπεδο π στο A.
Σύµφωνα µε την πρότ. 5.1, η ǫ έχει διανυσµατική εξίσωση
r⃗(t) = a
⃗ + t⃗
n, t ∈ R, (i)
⃗ = (1, 9, 0) το διάνυσµα ϑέσης του A και n
όπου a ⃗ ένα διάνυσµα κάθετο στο π . Από την εξίσωση του
⃗ = (3, −1, 2) (ϐλ. πρότ. 5.2), οπότε η (i) γίνεται
π προκύπτει ότι ένα τέτοιο διάνυσµα είναι το n
r⃗(t) = (1, 9, 0) + t(3, −1, 2) = (1 + 3t, 9 − t, 2t), t ∈ R.
Επειδή το Κ είναι σηµείο της ευθείας (ǫ), το διάνυσµα ϑέσης του u
⃗ δίνεται από τη σχέση αυτή για
κάποια τιµή της t, την οποία αρκεί να ϐρούµε
⃗ = (1 + 3t, 9 − t, 2t),
u t ∈ R, (ii)
Επειδή το K είναι το κέντρο της σφαίρας S , η απόστασή του από το σηµείο επαφής A της S µε το
επίπεδο π είναι ίση µε την ακτίνα r ,
ÐÐ→
(AK) = r ή ∣AK∣2 = r 2 . (iii)
ÐÐ→
AK = u
⃗−a
⃗ = (1 + 3t − 1, 9 − t − 9, 2t − 0) = (3t, −t, 2t),
√
(3t)2 + (−t)2 + (2t)2 = (3 14) ⇔ 14t2 = 14 ⋅ 32 t1,2 = ±3.
2
Αντικαθιστώντας τις τιµές αυτές στην (ii) προκύπτει ότι τα κέντρα των Ϲητούµενων σφαιρών είναι
τα σηµεία
K1 = (10, 6, 6) και K2 = (−8, 12, −6).
`Ασκηση 5.53 Να ϐρεθεί η καρτεσιανή εξίσωση του εφαπτοµένου επιπέδου στο σηµείο
A(0, −1, 2) της επιφάνειας S µε καρτεσιανή εξίσωση
x2 + 4y 2 − z 2 − 2x + 4y + 6z − 8 = 0
Λύση
΄Ενα διάνυσµα κάθετο στην S στο σηµείο A είναι το (ϐλ. Παρατήρηση 14.4)
⃗ =( ∣ , ∣ , ∣ ),
∂f ∂f ∂f
m
όπου f (x, y, z) = x2 + 4y 2 − z 2 − 2x + 4y + 6z − 8.
∣ = 2x − 2∣x=0 = −2
∂f
∂x A
∣ = 8y + 4∣y=−1 = −4
∂f
∂y A
∣ = −2z + 6∣z=2 = 2,
∂f
∂z A
⃗ = (−2, −4, 2), άρα και το n

⃗=− m
⃗ = (1, 2, −1) , είναι κάθετο στην S στο A.
1
οπότε το διάνυσµα m
2
Εποµένως, η εξίσωση του π είναι (ϐλ. πρότ. 5.2)
⃗ ⋅ r⃗ = n
n ⃗⋅a
⃗, (i)
όπου a⃗ = (0, −1, 2) το διάνυσµα ϑέσης του σηµείου επαφής A και r⃗ = (x, y, z) το διάνυσµα ϑέσης
του τυχαίου σηµείου (x, y, z) του π .
Η (i) γράφεται (1, 2, −1) ⋅ (x, y, z) = (1, 2, −1) ⋅ (0, −1, 2),
οπότε το π έχει καρτεσιανή εξίσωση
x + 2y − z = −4.
`Ασκηση 5.54 Να ϐρεθεί καρτεσιανή εξίσωση της σφαίρας που είναι οµόκεντρη µε τη
σφαίρα
S ∶ x2 + y 2 + z 2 − 4x + 6y + 8 = 0 (i)
και εφάπτεται του επιπέδου
π ∶ x + 2y − 3z − 1 = 0.
Λύση
Η (i) γράφεται (ϐλ. παράδ. 5.32)
x2 − 2 ⋅ 2x + 22 + y 2 + 2 ⋅ 3y + 32 + z 2 = −8 + 22 + 32
ή (x − 2)2 + (y + 3)2 + z 2 = 5.
√
Εποµένως η σφαίρα S έχει κέντρο το σηµείο K(2, −3, 0) και ακτίνα R = 5.
Η Ϲητούµενη σφαίρα S ′ , που είναι οµόκεντρη µε την S , έχει κέντρο το σηµείο K και εφάπτεται
του επιπέδου π . Εποµένως, η ακτίνα της R′ είναι ίση µε την απόσταση του κέντρου της K από το
επίπεδο π , η οποία, σύµφωνα µε το παράδ. 5.21, είναι
∣1 ⋅ 2 + 2(−3) − 3 ⋅ 0 − 1∣
r ′ = d(K, π) = √ =√ .
5
12 + 22 + (−3)2 14
Εποµένως η εξίσωση της Ϲητούµενης σφαίρας είναι
2
(x − 2) + (y + 3) + z = ( √ ) = .
2 2 52 25
14 14
148 §
Κεφάλαιο 6
Γραµµικές απεικονίσεις
`Ασκηση 6.1 α) Να ϐρεθεί η τιµή των πραγµατικών αριθµών x, y αν τα διανύσµατα του R3

⃗ = (3, −1, y) και β⃗ = (x, 2, −1)
a
είναι παράλληλα.
⃗ ενός πραγµατικού διανυσµατικού χώρου ως γραµµικός συν-
ϐ) Να ϐρεθεί το διάνυσµα x
δυασµός των διανυσµάτων a⃗, β⃗, γ⃗ αν
2(⃗ ⃗ = (⃗
a − γ⃗ ) − x
1 ⃗ − 1 (⃗
x + β) x−a
⃗ ). (i)
4 2
⃗, y⃗ ενός πραγµατικού διανυσµατικού χώρου V ως γραµµικός
γ) Να ϐρεθούν τα διανύσµατα x
συνδυασµός των διανυσµάτων του a ⃗ γ⃗, δ⃗ αν
⃗, β,
3(⃗x−a ⃗) + 2(⃗ ⃗ = γ⃗
y − β) (ii)
2(⃗x+a ⃗) − (⃗ ⃗ = δ.
y + β) ⃗ (iii)
Λύση
⃗ και β⃗ είναι παράλληλα αν και
α) Σύµφωνα µε την παρατ. 6.3 και την πρότ. 6.2, τα διανύσµατα a
µόνον αν ο ϐαθµός του πίνακα τους
⎡ 3 x ⎤
⎢ ⎥
[⃗ ⃗ =⎢
⎢ −1
⎥
2 ⎥
⎢ ⎥
a, β]
⎢ y −1 ⎥
⎣ ⎦
είναι r = 1 ή ισοδύναµα αν
−1
∣ ∣ = 0, ∣ ∣ = 0 και ∣ ∣=0 (iv)
3 x 2 3 x
−1 2 y −1 y −1
Οι δύο πρώτες εξισώσεις της (iv) δίνουν
6 − (−x) = 0, και 1 − 2y = 0 ⇔ x = −6 και y = .

1
2
⃗ και β⃗ είναι
Η τρίτη των (i) επαληθεύεται για τις τιµές αυτές, οπότε για αυτές τις τιµές τα a
παράλληλα.
ϐ) Εφαρµόζοντας τις ιδιότητες (6.4) του ορισµού 6.1, η (i) γίνεται
a − 2⃗
γ−x
⃗= x⃗ + β⃗ − x⃗+ a⃗
1 1 1 1
2⃗
4 4 2 2
−⃗
x− x⃗+ x⃗= a a + β⃗ + 2⃗
⃗ − 2⃗
1 1 1 1
ή γ
4 2 2 4
(−1 − + )x ⃗ + β⃗ + 2⃗
⃗ = ( − 2) a
1 1 1 1
ή γ
4 2 2 4
149
150 §
− x⃗=− a⃗ + β⃗ + 2⃗
3 3 1
ή γ
4 2 4
⃗ + β⃗ + 2⃗
⃗ = − (− a γ ),
4 3 1
ή x
3 2 4
a − β⃗ − γ⃗ .
⃗ = 2⃗
1 8
οπότε x
3 3
γ) Εφαρµόζουµε ιδιότητες διανυσµατικών χώρων.
Πολλαπλασιάζοντας την (iii) επί δύο και προσθέτοντας κατά µέλη µε την (ii), προκύπτει
x − 3⃗
3⃗ y − 2β⃗ + 4⃗
a + 2⃗ x + 4⃗ y − 2β⃗ = γ⃗ + 2δ⃗,
a − 2⃗
ή 7⃗ a + 4β⃗ + γ⃗ + 2δ⃗,
x = −⃗
οπότε
a + 4β⃗ + γ⃗ + 2δ)
⃗ = −1a⃗ + β⃗ + γ⃗ +
2⃗
⃗= (−⃗
1 4 1
x δ.
7 7 7 7 7
΄Ετσι, η (iii) δίνει
y⃗ = 2⃗ a − β⃗ − δ⃗
x + 2⃗
⃗ + β⃗ + γ⃗ + δ)
2⃗
= 2 (− a + 2⃗a − β⃗ − δ⃗
1 4 1
7 7 7 7
y⃗ = a ⃗ + β⃗ + γ⃗ − δ⃗.
12 1 2 3
ή
7 7 7 7

span (⃗
v1 , v⃗2 , v⃗3 , v⃗4 , v⃗5 , v⃗6 ) = R5
όπου
v1 = (1, 0, 0, 1, 0), v⃗2 = (0, 1, 0, 0, 0), v⃗3 = (0, 0, 1, −1, 0), v⃗4 = (0, 0, 0, 0, 1),
v⃗5 = (1, 0, 0, 0, −1), v⃗6 = (0, 1, 1, 1, 0).
Λύση
Ο πίνακας των διανυσµάτων v⃗1 , v⃗2 , v⃗3 , v⃗4 , v⃗5 , v⃗6 είναι
⎡ ⎤
⎢ 1 0 0 0 1 0 ⎥
⎢ ⎥
⎢ ⎥
⎢ ⎥
0 1 0 0 0 1
P =⎢ ⎥
⎢ ⎥
0 0 1 0 0 1
⎢ 0 −1 0 ⎥
⎢ 1 0 1 ⎥
⎢ 0 1 −1 ⎥
⎣ 0 0 0 ⎦
Η µεγαλύτερη διάσταση τετραγωνικού υποπίνακα του P είναι 5. Το ανάπτυγµα της ορίζουσας του
υποπίνακα του P , που προκύπτει αν παραλείψουµε την τελευταία στήλη του,
RR 1 RRRR
RRR 1 0 0 0
R
RRR 0 RRRR
RR 0 1 0 0
R
P1 = RRRR 0 RRRR
RR R
0 0 1 0
RRR 0 −1 0 0 RRRR
RRR R
1
RR 0 0 0 1 −1 RRRR
ως προς τα στοιχεία της δεύτερης στήλης της προκύπτει
RRR 1 RRRR
RR 1 0 0
R
RR 0 RRRR
P1 = 1 RRRR R
0 1 0
RRRR 1 −1 0 0 RRRR
RRR R
R 0 0 1 −1 RRRR
Παίρνοντας το ανάπτυγµα της ορίζουσας αυτής ως προς τα στοιχεία της τρίτης στήλης της προκύπτει
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 6. ΓΡΑΜΜΙΚΕΣ ΑΠΕΙΚΟΝΙΣΕΙΣ 151
RR 1 0 1 RRRR
RRR R
P1 = − RRR 0R 1 0 RRRR
RRR R
RR 1 −1 0 RRRR
Παίρνοντας τέλος το ανάπτυγµα της ορίζουσας αυτής ως προς τα στοιχεία της τρίτης στήλης της
προκύπτει
P1 = −1 ∣ ∣ = −1 ⋅ (−1) = 1 ≠ 0,
0 1
1 −1
οπότε rank(P ) = 5.
Εποµένως,
span (⃗
v1 , v⃗2 , v⃗3 , v⃗4 , v⃗5 , v⃗6 ) = R5 .
`Ασκηση 6.3 Για ποιες τιµές των k, λ τα διανύσµατα

ǫ⃗1 = (1, 0, 1, 0), ǫ⃗2 = (0, 1, 0, 1), ǫ⃗3 = (k, 1, 0, 0), ǫ⃗4 = (0, 0, λ, 0).
αποτελούν µία ϐάση του R4 ;
Λύση
Τα διανύσµατα αυτά αποτελούν µία ϐάση του R4 αν
detA = 0
όπου A = [⃗
ǫ1 , ǫ⃗2 , ǫ⃗3 , ǫ⃗4 ]
ο πίνακας των ǫ⃗1 , ǫ⃗2 , ǫ⃗3 , ǫ⃗4
RRR RRR
RRR 1 0 k 0 RRR RRR 1 k 0 RRR
R RR R R
detA = 0 ⇔ RRRR
0 1 1 0 RRR = 0 ⇔ 1 RRRR 0 1 0 RRRR = 0 ⇔ 1λ ∣ 1 k ∣ = 0 ⇔ λ = 0
RRR RRR RR R
RRR
1 0 0 λ
RRR RRR 1 0 λ RRRR 0 1
RR 0 1 0 0 RR R R
Εποµένως, τα διανύσµατα ǫ⃗1 , ǫ⃗2 , ǫ⃗3 και ǫ⃗4 αποτελούν µία ϐάση του R4 αν και µόνο αν λ ≠ 0.
`Ασκηση 6.4 Για τους διανυσµατικούς υποχώρους του R3

U = {(x, y, z) ∶ 2x + y − z = 0} και V = {(x, y, z) ∶ x − y = 0}
α) Να ϐρεθούν η διάσταση και µια ϐάση των :
i) U, ii) V και iii) U ∩ V .
ϐ) Να ϐρεθούν συµπληρωµατικοί των διανυσµατικών υποχώρων :
i) U, ii) U ∩ V .
Λύση
α) i) Ο U γράφεται
U = {(x, y, z) ∶ 2x + y − z = 0}
= {(x, y, z) ∶ z = 2x + y}
= {(x, y, 2x + y), x, y ∈ R}
= {x(1, 0, 2) + y(0, 1, 1), x, y ∈ R}
= span [(1, 0, 2), (0, 1, 1)]
Τα διανύσµατα u⃗1 = (1, 0, 2), u⃗2 = (0, 1, 1) είναι προφανώς µη παράλληλα, οπότε και γραµµικώς
ανεξάρτητα. `Αρα, σύµφωνα µε την πρότ. 6.8,
dim(U ) = 2,
⃗1 , u⃗2 .
και µια ϐάση του V είναι τα διανύσµατα u
152 §
ii) Ο V γράφεται
V = {(x, y, z) ∶ x − y = 0}
= {(x, x, z), x, y ∈ R}
= {x(1, 1, 0) + z(0, 0, 1), x, z ∈ R}
= span [(1, 0, 0), (0, 0, 1)]
Τα διανύσµατα (1, 0, 0), (0, 0, 1) είναι προφανώς µη παράλληλα, οπότε και γραµµικώς ανεξάρτητα.
`Αρα, σύµφωνα µε την πρότ. 6.8,
dim(V ) = 2,
και µια ϐάση του είναι τα διανύσµατα (1, 0, 0), (0, 0, 1).
⃗ ∈ (U ∩ V ),
iii) Αν u
⃗ ∈ A και u
u ⃗ ∈ B,
οπότε
⃗ = k(1, 0, 2) + l(0, 1, 1) και u
u ⃗ = m(1, 0, 0) + n(0, 0, 1),
Εποµένως
k(1, 0, 2) + l(0, 1, 1)u = m(1, 0, 0) + n(0, 0, 1)
ή (k, l, 2k + l) = (m, 0, n)
ή k = m, l = 0, 2k + l = n.
m = k, l = 0, n = 2k
οπότε
⃗ = (k, 0, 2k) = k(1, 0, 2),
u k ∈ R.
Εποµένως,
U ∩ V = {k(1, 0, 2), k ∈ R} = span(1, 0, 2).
ϐ) i) Επεκτείνουµε την ϐάση u⃗1 = (1, 0, 2), u⃗2 = (0, 1, 1) του U σε ϐάση του R3 προσθέτοντας το
⃗3 = (1, 0, 0).
διάνυσµα u
Η ορίζουσα του πίνακα των διανυσµάτων u ⃗1 , u⃗2 , u
⃗3 είναι
RRR 1 0 1 RRR
RR R
RRR 0 1 0 RRRR = 1 ∣ 0 1 ∣ = −2 ≠ 0,
RRR RR
RRR 2 1 0 RRRR
2 1
⃗1 , u⃗2 , u⃗3 είναι γραµµικώς ανεξάρτητα και αποτελούν ϐάση του R3 .

οπότε τα u
`Αρα, σύµφωνα µε την πρότ. 6.11, ένας συµπληρωµατικός του διανυσµατικού υποχώρου U είναι ο
U ′ = span(⃗
u3 ) = span(1, 0, 0).
ii) Επεκτείνουµε τη ϐάση a ⃗1 = (1, 0, 2) του U ∩ V σε ϐάση του R3 προσθέτοντας τα διανύσµατα

⃗2 = (0, 1, 0) και a
a ⃗3 = (0, 0, 1).
Η ορίζουσα του πίνακα των διανυσµάτων a ⃗1 , a
⃗2 , a
⃗3 είναι
RRR 1 0 0 RRR
RR R
RRR 0 1 0 RRRR = 1 ∣ 1 0 ∣ = 1 ≠ 0
RRR RR
RRR 2 0 1 RRRR
0 1
⃗1 , a
οπότε τα a ⃗2 , a
⃗3 είναι γραµµικώς ανεξάρτητα και αποτελούν ϐάση του R3 .
`Αρα, σύµφωνα µε την πρότ. 6.11, ένας συµπληρωµατικός του διανυσµατικού υποχώρου U ∩ V
είναι ο
(U ∩ V )′ = span(⃗ ⃗3 ) = span [(0, 1, 0), (0, 0, 1)] .
a2 , a
`Ασκηση 6.5 Να δειχθεί ότι το σύνολο των λύσεων του συστήµατος

x − 4y + 3z = 0
x + 3y − 2z = 0
είναι διανυσµατικός υποχώρος του R3 και να ϐρεθεί η διάσταση και µία ϐάση του.
Λύση
Θέτοντας z = k, το σύστηµα γίνεται
x − 4y = −3k
x + 3y = 2k
Αφαιρώντας τις εξισώσεις αυτές κατά µέλη προκύπτει
3y − (−4y) = 2k − (−3k) ⇔ 7y = 5k ⇔ y =
5k
7
οπότε
x = 4y − 3k = 4 − 3k = − k
5k 1
7 7
Εποµένως, οι λύσεις του συστήµατος είναι το σύνολο
A = {( x, y, z) ∶ x = − k, y = k, z = k, k ∈ R}
1 5
7 7
3
το οποίο είναι διανυσµατικός υποχώρος του R διάστασης 1.
Μία ϐάση του είναι το (ϑέτουµε k = 7)
v⃗1 = (−1, 5, 7)
⎡ 1 2 −1 3 ⎤
⎢ ⎥
⎢ ⎥
A = ⎢ −2 −4 2 −6 ⎥
⎢ ⎥
`Ασκηση 6.6 Να ϐρεθούν για τον πίνακα
⎢ 0 5 ⎥
⎣ 0 1 ⎦
α) Ο ϐαθµός του.
ϐ) Μια ϐάση του πυρήνα του ker(A).
γ) Μια ϐάση του διανυσµατικού χώρου V1 που παράγεται από τα διανύσµατα-στήλες του Α.
δ) Μια ϐάση του διανυσµατικού χώρου V2 που παράγεται από τα διανύσµατα-γραµµές του Α.
Λύση
α) ΄Ολες οι 3×3 υποορίζουσες του A προκύπτουν 0 και υπάρχει µη µηδενική υποορίζουσα δεύτερης
τάξης, π.χ. η
2 −6
λ∣ ∣ = 16 ≠ 0
1 5
ϐ) Ο πυρήνας της A είναι το σύνολο των διανυσµάτων v⃗ = (x1 , x2 , x3 , x4 ) ∈ R (αφού ο A είναι
πίνακας µίας γραµµικής απεικόνισης f ∶ R4 → R3 ) µε
v=0
A⃗
Επειδή rank(A) = 2, για να λύσουµε το οµογενές αυτό σύστηµα, ϐρίσκουµε τους δύο αγνώστους
(π.χ τους x3 και x4 που αντιστοιχούν σε µη µηδενική υποορίζουσα οτυ A) συναρτήσει των άλλων
δύο.
Θεωρούµε τις δύο τελευταίες εξισώσεις του συστήµατος
−2x1 − 4x4 + 2x3 − 6x4 = 0
x3 + 5x4 = 0
και λύνουµε το σύστηµά τους. Η δεύτερη γράφεται
154 §
x3 = −5x4
παίρνουµε
2(−5x4 ) − 6x4 = 2x1 + 4x2 ⇔ −16x4 = 2x1 + 4x2 ⇔ x4 = − x1 − x2

1 1
8 4
και
x3 = −5x4 = −5 (− x1 − x2 ) = x1 + x2
1 1 5 5
8 4 8 4
Εποµένως,
ker(A) = {( x1 , x2 , x3 , x4 ) = (x1 , x2 , x1 + x2 , − x1 − x2 ), x1 , x2 ∈ R
5 5 1 1
8 4 8 4
= { x1 (1, 0, , − ) + x2 (0, 1, , − ), x1 , x2 ∈ R
5 1 5 1
8 8 4 4
= span {(1, 0, , − ), (0, 1, , − )}
5 1 5 1
8 8 4 4
οπότε µία ϐάση του ker(A) είναι τα διανύσµατα
v⃗1 = (1, 0, , − ) και v⃗2 = (0, 1, , − )

5 1 5 1
8 8 4 4
γ) Αφού rank(A) = 2, δύο από τα διανύσµατα στήλες του είναι γραµµικώς ανεξάρτητα και αποτε-
λούν ϐάση του διανυσµατικού χώρου. Μία τέτοια ϐάση είναι τα διανύσµατα της τρίτης και τέταρτης
στήλης του A
v⃗3 = (−1, 2, 1) και v⃗4 = (3, −6, 5)
τα οποία αντιστοιχούν σε µη µηδενική υποορίζουσα του πίνακα A.
δ) Θεωρώντας τα διανύσµατα
⃗1 = (1, 2, −1, 3), u
u ⃗2 = (−2, −4, 2, −6) και u
⃗3 = (0, 0, 1, 5)
των γραµµών του A, ο πίνακάς τους είναι
B = [⃗
u1 , u⃗2 , u
⃗3 ] = AT
Επειδή, σύµφωνα µε τον Ορισµό του ϐαθµού πίνακα,
rank(AT ) = rank(A) = 2,
η διάσταση του διανυσµατικού χώρου που παράγεται από τα u ⃗1 , u⃗2 , u
⃗3 είναι 2 και µία ϐάση του
⃗2 και u
είναι τα διανύσµατα u ⃗3 που αντιστοιχούν σε µη µηδενική υποορίζουσα B.
`Ασκηση 6.7 Να εξεταστεί αν τα σύνολα A = {(x, y, z) ∶ x − y − z = 0} και V = {(x, y, z) ∶ y = x3 }

είναι διανυσµατικοί υποχώροι του R3 και αν είναι να ϐρεθούν συµπληρωµατικοί υποχώροι τους.
Λύση
⃗1 = (x1 , y1 , z1 ) και v⃗2 = (x2 , y2 , z2 ) του A ισχύει
Για κάθε v
z1 = x1 − y1 και z2 = x2 − y2
οπότε
v⃗1 + v⃗2 = (x1 + x2 , y1 + y2 , z1 + z2 )
= (x1 + x2 , y1 + y2 , x1 − y1 + x2 − y2 )
= (x1 + x2 , y1 + y2 , x1 + x2 − (y2 + y1 ))
= (x, y, x − y), x, y ∈ R
΄Αρα v⃗1 + v⃗2 ∈ A
Επίσης, για κάθε λ ∈ R και v
⃗1 = (x1 , y1 , z1 ) του A ισχύει
v1 = λ(x1 , y1 , x1 − y1 ) = (λx1 , λy1 , λx1 − λy1 )
λ⃗
= (x, y, x − y), x, y ∈ R
οπότε v1 ∈ A
λ⃗
Εποµένως, το A είναι διανυσµατικός υποχώρος του R3 .

Ο A γράφεται
A = {( x, y, x − y) = x(1, 0, 1) + y(0, 1, −1), x, y ∈ R
= span {(1, 0, 1), (0, 1, −1)}
οπότε dim(A) = 2
και µία ϐάση του είναι τα διανύσµατα
v⃗1 = (1, 0, 1) και v⃗2 = (0, 1, −1)
⃗3 = (1, 0, 0) η ορίζουσα του πίνακα B των v⃗1 , v⃗2 , v⃗3 είναι

Θεωρώντας το διάνυσµα v
RR 1 0 1 RR
RRR RRR
det(B) = RRRR 0 1 0 RRRR = ∣ ∣ = −1 ≠ 0,
1 1
RRR RRR
RR 1 −1 0 RR
1 0
οπότε τα διανύσµατα v⃗1 , v⃗2 , v⃗3 αποτελούν µία ϐάση του R3 .

Εποµένως, ένας συµπληρωµατικός διανυσµατικός υποχώρος του A είναι ο
A′ = span⃗
v3 = {k(1, 0, 0) = (k, 0, 0), k ∈ R}
Ο V δεν είναι διανυσµατικός υποχώρος, διότι υπάρχουν
v⃗1 = (x1 , x31 , z1 ) και v⃗2 = (x2 , x32 , z2 )
µε v⃗1 + v⃗2 = (x1 + x2 , x31 + x32 , z1 + z2 )
όπου x31 + x32 ≠ (x1 + x2 )3
οπότε, υπάρχουν v⃗1 , v⃗2 ∈ V µε (⃗

v1 + v⃗2 ) ∉ V.
`Ασκηση 6.9 Να ϐρεθούν οι τιµές των πραγµατικών σταθερών k, λ, µ αν

u + v⃗ + w)
k(⃗ ⃗ + λ(−2⃗
u + v⃗ − w)
⃗ + µw
⃗=u
⃗ + 4⃗
v + 2w
⃗, (i)
⃗, v⃗, w⃗ γραµµικώς ανεξάρτητα διανύσµατα ενός πραγµατικού διανυσµατικού χώρου.
όπου u
Λύση
(k − 2λ − 1)⃗ v + (k − λ + µ − 2)w⃗ = ⃗
u + (k + λ − 4)⃗ 0 (ii)
⃗, v⃗ είναι γραµµικώς ανεξάρτητα, από την (ii) προκύπτει (ϐλ. πρότ. 6.1)
Επειδή τα διανύσµατα u
k − 2λ − 1 = 0
k+λ−4 = 0
k − λ + µ − 2 = 0.
Με τον τρόπο της πρότ. 3.14 (κανόνας Cramer), προκύπτει ότι η λύση του συστήµατος αυτού είναι
k = 3, λ = 1, µ = 0.
156 §
`Ασκηση 6.10 Ο διανυσµατικός υποχώρος U του R4 παράγεται από τα διανύσµατα

⃗1 = (1, −2, 3, −1), u⃗2 = (2, −1, 4, 5)
u
και ο V από τα
v⃗1 = (1, 1, 2, 3), v⃗2 = (4, −2, 9, 7), v⃗3 = (5, −1, 11, 10).
α) Η διάσταση και µια ϐάση του U + V .
ϐ) Η διάσταση του U ∩ V .
γ) Αν το U + W είναι ευθύ άθροισµα.
δ) Μια ϐάση του διανυσµατικού υποχώρου U ∩ V .
Λύση
v3 = v1 + v2
οπότε τα διανύσµατα v⃗1 , v⃗2 , v⃗3 είναι γραµµικώς εξαρτηµένα.
⃗1 , v⃗2 είναι µη παράλληλα (διότι v⃗1 ≠ k⃗
Τα v v2 , k ∈ R), άρα και γραµµικώς ανεξάρτητα και αποτελούν
µια ϐάση του V και
V = span(⃗ v1 , v⃗2 ).
⃗1 , u⃗2 είναι γραµµικώς ανεξάρτητα (διότι u
Επίσης τα u ⃗1 ≠ k⃗
u2 , k ∈ R), οπότε
U = span(⃗
u1 , u⃗2 ).
Εποµένως
dim(U + V ) = rank(A),
⎡ 1 4 ⎤
όπου
⎢ 2 1 ⎥
⎢ −2 −1 1 −2 ⎥
⎢ ⎥
A=⎢ ⎥
⎢ 3 ⎥
⎢ 4 2 9 ⎥
⎢ −1 ⎥
⎣ 5 3 7 ⎦
⃗1 , v⃗2 , u⃗1 , u
ο πίνακας των διανυσµάτων v ⃗2 .
RR 1 2 1 RRRR
Επειδή
RRR R
∣A∣ = 0 και RRRR −2 −1 1 RRRR = 3 ≠ 0,
RRR R
RR 3 4 2 RRRR
rank(A) = 3,
οπότε
dim(U + V ) = 3
και µια ϐάση του U + V είναι τα διανύσµατα (αντιστοιχούν στην παραπάνω µη µηδενική ορίζουσα).
⃗1 = (1, −2, 3, −1), u
u ⃗2 = (2, −1, 4, 5), v⃗1 = (1, 1, 2, 3).
ϐ) Από την εξίσωση διάστασης προκύπτει ότι
dim(U ∩ V ) = dim(U ) + dim(V ) − dim(U + V ) = 2 + 2 − 3 = 1.
γ) Το U + V δεν είναι ευθύ άθροισµα, διότι U ∩ V ≠ {⃗
0} (αφού dim(U ∩ V ) ≠ 0).
⃗ ∈ (U ∩ V ),
δ) Αν a
⃗ ∈ U και a
a ⃗∈V,
οπότε
⃗ = k⃗
a u1 + l⃗ ⃗ = m⃗
u2 και u v1 + n⃗
v2 ,
ή k(1, −2, 3, −1) + l(2, −1, 4, 5)u = m(1, 1, 2, 3) + n(4, −2, 9, 7)
ή (k + 2l, −2k − l, 3k + 4l, −k + 5l) = (m + 4n, m − 2n, 2m + 9n, 3m + 7n)
οπότε
k + 2l = m + 4n
−2k − l = m − 2n
3k + 4l = 2m + 9n
−k + 5l = 3m + 7n
Προκύπτει λοιπόν το οµογενές σύστηµα
k + 2l − m − 4n = 0
−2k − l − m + 2n = 0
3k + 4l − 2m − 9n = 0
−k + 5l − 3m − 7n = 0
του οποίου ο πίνακας
⎡ 1 2 −1 −4 ⎤
⎢ ⎥
⎢ −2 −1 −1 2 ⎥
⎢ ⎥
A=⎢ ⎥
⎢ 3 −2 −9 ⎥
⎢ 4 ⎥
⎢ −1 −3 −7 ⎥
⎣ 5 ⎦
έχει ορίζουσα ∣A∣ = 0 και
rank(A) = 3
οπότε ϐρίσκουµε, σύµφωνα µε την πρότ. 3.15 και 3.13, τους τρεις αγνώστους (π.χ k, l, m) συναρ-
τήσει του τετάρτου (n),
k = n, l = n, m = −n.
Εποµένως,
U ∩ V = {(n, n, −n, n)} = {n(1, 1, −1, 1), n ∈ R} = span(1, 1, −1, 1).

V1 = [(2, 3, 1, 1), (−1, 2, 3, −1), (0, 7, 7, −1)]
V2 = {(x1 , x2 , x3 , x4 ) ∶ x1 − x2 + x3 = 0}
α) Να δειχθεί ότι ο V1 είναι υποχώρος του V2 .
ϐ) Να ϐρεθεί ένας συµπληρωµατικός διανυσµατικός υποχώρος του V1 .
Λύση
⎡ 2 −1 ⎤
⎢ 0 ⎥
⎢ ⎥
⎢ ⎥
v1 , v⃗2 , v⃗3 ] = ⎢
A = [⃗ ⎥
3 2 7
⎢ ⎥
⎢ 1 3 7 ⎥
⎢ 1 −1 −1 ⎥
⎣ ⎦
είναι 2, διότι όλες οι 3×3 υποορίζουσές του είναι µηδέν και υπάρχει µη µηδενική 2×2 υποορίζουσα,
οπότε
dim(V1 ) = 2
και
V1 = span(⃗
v1 , v⃗2 ) = span [(2, 3, 1, 1), (−1, 2, 3, −1)] .
Επίσης
V2 = {(x1 , x2 , x3 , x4 ) ∶ x1 = x2 − x3 }
= {(x2 − x3 , x2 , x3 , x4 ), x1 , x2 , x3 , x4 ∈ R}
= {x2 (1, 1, 0, 0) + x3 (−1, 0, 1, 0) + x4 (0, 0, 0, 1), x1 , x2 , x3 , x4 ∈ R}
= span [(1, 1, 0, 0), (−1, 0, 1, 0), (0, 0, 0, 1)]
Για να είναι V1 ⊆ V2 πρέπει
v⃗1 ∈ V2 και v⃗2 ∈ V2 .

158 §
v⃗1 ∈ V2 ⇔ (2, 3, 1, 1) = k(1, 1, 0, 0) + λ(−1, 0, 1, 0) + m(0, 0, 0, 1)
⇔ (k − λ, k, λ, m) = (2, 3, 1, 1)
⇔ k − λ = 2, k = 3, λ = 1, m = 1
⇔ k = 3, λ = 1, m = 1
οπότε
v⃗1 ∈ V2 .
v⃗2 ∈ V2 ⇔ (−1, 2, 3, −1) = k(1, 1, 0, 0) + λ(−1, 0, 1, 0) + m(0, 0, 0, 1)
⇔ (k − λ, k, λ, m) = (−1, 2, 3, −1)
⇔ k − λ = −1, k = 2, λ = 3, m = −1
⇔ k = 2, λ = 3, m = −1
οπότε
v⃗2 ∈ V2 .
Εποµένως
V1 ⊆ V2 .
⃗1 = (2, 3, 1, 1), v⃗2 = (−1, 2, 3, −1) του V1 σε ϐάση του R4 προσθέτοντας
ϐ) Επεκτείνουµε την ϐάση v
τα διανύσµατα
v⃗4 = (1, 0, 0, 0) και v⃗5 = (0, 1, 0, 0).
Η ορίζουσα του πίνακα των v⃗1 , v⃗2 , v⃗4 , v⃗5 είναι
RRR 2 −1 1 0 RRRR
RRR R
R 2 0 1 RRRR
∣A∣ = RRRR R = −4 ≠ 0
3
RRR 3 0 0 RRRR
RRR R
1
RR 1 −1 0 0 RRRR
οπότε τα διανύσµατα v⃗1 , v⃗2 , v⃗4 , v⃗5 είναι γραµµικώς ανεξάρτητα και αποτελούν ϐάση του R4 .
Εποµένως, ένας συµπληρωµατικός διανυσµατικός υποχώρος του V1 είναι ο
V1′ = span(⃗
v4 , v⃗5 ) = span [(1, 0, 0, 0), (0, 1, 0, 0)] .
`Ασκηση 6.13 ΄Εστω ο διανυσµατικός υποχώρος του R4

V = [(1, 1, 3, 2), (−1, 3, 1, 2), (1, −4, −2, −3)].
α) Να ϐρεθούν οι συνθήκες που πρέπει να ικανοποιούν τα k, l, m ώστε το διάνυσµα
⃗ = (0, k, l, m) να ανήκει στον V .
u
ϐ) Να αποδειχθεί ότι το σύνολο
U = {(0, k, l, m), k, l, m ∈ R}
είναι διανυσµατικός υποχώρος του R4 και να ϐρεθεί µια ϐάση του.
Λύση
⎡ 1 −1 1 ⎤
⎢ ⎥
⎢ 3 −4 ⎥
⎢ ⎥
A = [⃗
v1 , v⃗2 , v⃗3 ] = ⎢ ⎥
1
⎢ 1 −2 ⎥
⎢ 3 ⎥
⎢ 2 −3 ⎥
⎣ 2 ⎦
είναι 2, διότι όλες οι 3 × 3 ορίζουσές του είναι µηδέν και υπάρχει µη µηδενική 2 × 2 υποορίζουσα,
οπότε
dim(V ) = 2
και
V = span(⃗
v1 , v⃗2 ) = span [(1, 1, 3, 2), (−1, 3, 1, 2)] .
⃗ ∈ V πρέπει
Για να είναι u
v⃗ = x⃗
v1 + y⃗
v2 , x, y ∈ R
ή (0, k, l, m) = x(1, 1, 3, 2) + y(−1, 3, 1, 2)
ή (0, k, l, m) = (x − y, x + 3y, 3x + y, 2x + 2y).
Πρέπει λοιπόν να έχει λύση ως προς x, y το σύστηµα
x−y = 0
x + 3y = k
3x + y = l
2x + 2y = m

⎡ 1 −1 ⎤
⎢ ⎥
⎢ 3 ⎥
⎢ ⎥
A=⎢ ⎥
1
⎢ 1 ⎥
⎢ 3 ⎥
⎢ 2 ⎥
⎣ 2 ⎦
και ο επαυξηµένος
⎡ 1 −1 0 ⎤
⎢ ⎥
⎢ 3 k ⎥
⎢ ⎥
A∣B = ⎢ ⎥
1
⎢ 1 l ⎥
⎢ 3 ⎥
⎢ 2 m ⎥
⎣ 2 ⎦
Επειδή
rank(A) = 2
πρέπει
rank(A∣B) = 2
οπότε πρέπει όλες οι 3 × 3 υποορίζουσες του A∣B να είναι µηδέν, δηλαδή
RR 1 −1 0 RR
RRR RRR
= RRR 1 3 k RRRR
A1 RRR R
RRR 3 1 l RRRR
= 1∣ ∣ − (−1) ∣ ∣
3 k 1 k
1 l 3 l
= −4k + 4l = 0
⇔ l=k
RR 1 −1 0 RR
RRR RRR
= RRR 1 RRR
A2 RR 3 k RR
RRR 2 RRR
R 2 m R
= 1∣ ∣ − (−1) ∣ ∣
3 k 1 k
2 m 2 m
= 4m − 4k = 0
⇔ m=k
160 §
RR 1 −1 0 RR
RRR RRR
= RRR 3 RRR
A3 RR 1 l RR
RRR 2 RRR
R 2 m R
= 1∣ ∣ − (−1) ∣ ∣
1 l 3 l
2 m 2 m
= 4m − 4l = 0
⇔ m=l
RRR 1 3 k RRR
RRR RR
= RRR 3 1 l RRRR
RRR R
A4
RR 2 2 m RRRR
= 1∣ ∣ − 3∣ ∣+k∣ ∣
1 l 3 l 3 1
2 m 2 m 2 2
= −8m + 4l + 4k = 0
Οι τρείς πρώτες εξισώσεις δίνουν
m=l=k
και η τέταρτη αληθεύει για τις τιµές αυτές, οπότε οι Ϲητούµενες συνθήκες είναι
m=l=k
ϐ) Το σύνολο
U = {(0, k, l, m)} = {(0, k, k, k), k ∈ R} = span(0, 1, 1, 1)

είναι διανυσµατικός υποχώρος του R4 και µια ϐάση του είναι το διάνυσµα (0, 1, 1, 1).
`Ασκηση 6.14 ∆ίνονται οι διανυσµατικοί υποχώροι του R4
U1 = {(x, y, z) ∶ x + y + z = 0} και U2 = {(x, y, z) ∶ x = y = , m ≠ 0}.

z
m
α) Να ϐρεθεί µία ϐάση για καθένα από τους υποχώρους
U1 , U2 , U1 ∩ U2 και U1 + U2 .
ϐ) Πότε ισχύει U1 ⊕ U2 = R ; 3
Λύση
α) Ο U1 γράφεται
U1 = {(x, y, z) ∶ z = −x − y} = {(x, y, −x − y), x, y ∈ R}
= {x(1, 0, −1) + y(0, 1, −1), x, y ∈ R}
= span {(1, 0, −1), (0, 1, −1)}

οπότε dim(U1 ) = 2
και µία ϐάση του U1 είναι τα διανύσµατα
⃗1 = (1, 0, −1) και u
u ⃗2 = (0, 1, −1)
Ο U2 γράφεται
U2 = {( , , z), z ∈ R} = { (1, 1, m), z ∈ R}

z z z
m m m
= span {(1, 1, m)}
οπότε dim(U2 ) = 1
και µία ϐάση του U2 είναι το διάνυσµα
⃗3 = (1, 1, m)
u
⃗ ∈ U1 ∪ U2 , οπότε
΄Εστω u
⃗ ∈ U1 και u
u ⃗ ∈ U2
΄Ετσι,
⃗ = k(1, 0, −1) + λ(0, 1, −1)
u
και
⃗ = p(1, 1, m)
u
οπότε
k(1, 0, −1) + λ(0, 1, −1) = p(1, 1, m)
ή (k, λ, −k − λ) = (p, p, pm)
΄Ετσι, προκύπτουν οι σχέσεις
k = p
λ = p
−k − λ = pm
Αντικαθιστώντας από τις δύο πρώτες εξισώσεις στην τρίτη παίρνουµε
−p − p = pm ⇔ p(m + 2) = 0
Η σχέση αυτή για m ≠ −2 αληθεύει για p = 0, αλλά τότε
k=λ=0
⃗ = 0 και
οπότε στην περίπτωση αυτή u
U1 ∩ U2 = ⃗
0
Αν m = −2, το σύστηµα ως προς k, λ και p έχει τις λύσεις
k = p, λ = p, p ∈ R
οπότε στην περίπτωση αυτή (m = −2).
U1 ∩ U2 = span(⃗
u3 ) = span(1, 1, −2)
⃗1 , u
Υπολογίζουµε τον ϐαθµό του πίνακα B των διανυσµάτων u ⃗2 και u
⃗3 ,
⎡ 0 0 1 ⎤
⎢ ⎥
⎢ ⎥
B = [⃗ ⃗3 ] = ⎢ 0
⃗2 u 1 1 ⎥
⎢ ⎥
u1 u
⎢ −1 −1 m ⎥
⎣ ⎦
Η ορίζουσα του B είναι
det(B) = ∣ ∣ − 1∣ ∣ =m+1+1 =m+2

1 1 0 1
−1 m 1 1
΄Αρα, αν m + 2 ≠ 0 ⇔ m ≠ −2
det(B) ≠ 0
και rank(B) = 3
⃗1 , u⃗2 και u
οπότε στην περίπτωση αυτή τα u ⃗3 , είναι γραµµικώς ανεξάρτητα και αποτελούν µία ϐάση
3
του R .
Εποµένως, αν m ≠ −2,
U1 + U2 = R3
∆είξαµε επίσης ότι
U1 ∩ U2 = ⃗
0
οπότε στην περίπτωση αυτή (m ≠ −2) το άθροισµα U1 + U2 είναι ευθύ,
U1 ⊕ U2 = R3
Στην περίπτωση m = −2,
rank(B) = 2,
162 §
⃗1 , u
οπότε τα διανύσµατα u ⃗2 και u
⃗3 είναι γραµµικώς εξαρτηµένα
rank(U1 + U2 ) = rank(B) = 2
Στην περίπτωση αυτή (m = −2) µία ϐάση του U1 + U2 είναι τα u

⃗1 , u⃗2 (που είναι γραµµικώς ανεξάρ-
τητα).
Εποµένως, για m = −2,
U1 + U2 = U1
ϐ) Σύµφωνα µε το (α),
U1 ⊕ U2 = R3
αν και µόνο αν m ≠ −2
`Ασκηση 6.15 Να εξεταστεί αν :

α) Ο διανυσµατικός υποχώρος V1 του R4 που παράγεται από τα διανύσµατα a ⃗ = (3, −1, 1, 1)
και β⃗ = (4, −1, 0, 2) είναι υποσύνολο του διανυσµατικού υποχώρου V2 που παράγεται από
⃗ = (2, −1, 2, 0) και δ⃗ = (1, 0, −1, 1).
τα γ
ϐ) V1 = V2 .
Λύση
α) Για να είναι V1 ⊆ V2 πρέπει
⃗ ∈ V2 και β⃗ ∈ V2 .
a
⃗ ∈ V2
a ⇔ (3, −1, 1, 1) = k(2, −1, 2, 0) + λ(1, 0, −1, 1)
⇔ (2k + λ, −k, 2k − λ, λ) = (3, −1, 1, 1)
⇔ 2k + λ = 3, −k = −1, 2k − λ = 1, λ = 1
⇔ k = 1, λ = 1
οπότε
⃗ ∈ V2 .
a
β⃗ ∈ V2 ⇔ (4, −1, 0, 2) = k(2, −1, 2, 0) + λ(1, 0, −1, 1)
⇔ (2k + λ, −k, 2k − λ, λ) = (4, −1, 0, 2)
⇔ 2k + λ = 4, −k = −1, 2k − λ = 0, λ = 2
⇔ k = 1, λ = 2
οπότε
β⃗ ∈ V2 .
Εποµένως
V1 ⊆ V2 .
ϐ) Επειδή ο V1 είναι διανυσµατικός υποχώρος του V και

dim(V1 ) = dim(V2 ),
σύµφωνα µε την παρατ. 6.6,

V1 = V2 .
`Ασκηση 6.16 ∆ίνεται ο διανυσµατικός υποχώρος V1 του R3 που παράγεται από τα διανύ-
σµατα a ⃗ = (5, 3, 8) και β⃗ = (1, 3, 4) και ο υποχώρος V2 που παράγεται από τα γ⃗ = (2, −1, 2)
και δ⃗ = (0, −1, 1).
α) Να εξεταστεί αν :
i) R3 = V1 + V2 , ii)R3 = V1 ⊕ V2 .
ϐ) Να ϐρεθούν συµπληρωµατικοί διανυσµατικοί υποχώροι των :
i) V1 , ii) V2 .
Λύση
α) i)
V1 + V2 = span(⃗ ⃗ γ⃗, δ)
a, β, ⃗.
⃗ γ⃗ , δ⃗
⃗, β,
Ο πίνακας των a
⎡ 5 1 0 ⎤
⎢ ⎥
⃗ = ⎢ 3 3 −1 −1 ⎥
⎢
2
A = [⃗ ⃗ γ⃗, δ] ⎥
⎢ ⎥
a, β,
⎢ 8 4 ⎥
⎣ 2 1 ⎦
έχει ϐαθµό 3, διότι υπάρχει µη µηδενική 3 × 3 υποορίζουσα του, π.χ των τριών πρώτων στηλών
(det ([⃗ ⃗ γ⃗ ]) ≠ 0), οπότε
a, β,
dim(V1 + V2 ) = rank(A) = 3,
Εποµένως, σύµφωνα µε την παρατ. 6.6,
V1 + V2 = R3 .
ii) Από την εξίσωση διάστασης προκύπτει
dim(V1 ∩ V2 ) = dim(V1 ) + dim(V2 ) − dim(V1 + V2 ) = 2 + 2 − 3 = 1,
οπότε το άθροισµα των V1 , V2 δεν είναι ευθύ.
⃗ γ⃗ είναι ϐάση του R3 , σύµφωνα µε την πρότ. 6.11, ένας συµπληρωµατικός
⃗, β,
ϐ) i) Επειδή τα a
διανυσµατικός υποχώρος του V1 = span(⃗ ⃗ είναι ο
a, β)
V1′ = span(⃗
γ ) = span(2, −1, 2).
ii) Θεωρώντας ǫ⃗ = (1, 0, 0),
RRR 2 0 1 RRRR
RRR
det ([⃗ ⃗ ǫ⃗]) = RR −1 −1 0 RRRR = 1 ≠ 0,
γ , δ, RR RR
RRR 2 1 0 RRRR
R
⃗ ǫ⃗ είναι ϐάση του R3 . Εποµένως, σύµφωνα µε την πρότ. 6.11, ένας συµπληρωµατικός
⃗ , δ,
οπότε τα γ
διανυσµατικός υποχώρος του V3 = span(⃗ ⃗ είναι ο
γ , δ)
V2′ = span(⃗
ǫ) = span(1, 0, 0).
⃗1 , v⃗2 , v⃗3 µια ϐάση του R3 και

`Ασκηση 6.17 ΄Εστω v
ǫ⃗1 = v⃗1 − v⃗2 + v⃗3
ǫ⃗2 = v⃗1 + v⃗2
ǫ⃗3 = −⃗v1 + v⃗2
α) Να δειχθεί ότι το σύνολο {⃗
ǫ1 , ǫ⃗2 , ǫ⃗3 } είναι µια ϐάση του R3 .
ϐ) Να ϐρεθούν τα διανύσµατα του R3 που έχουν ίδιες συντεταγµένες ως προς τις δύο ϐάσεις.
Λύση
α) Η ορίζουσα του πίνακα των διανυσµάτων ǫ⃗1 , ǫ⃗2 , ǫ⃗3 ως προς την ϐάση v⃗1 , v⃗2 , v⃗3 είναι
164 §
⎡ 1 1 −1 ⎤
⎢ ⎥
⎢ ⎥
P = ⎢ −1 1 1 ⎥=2≠0
⎢ ⎥
⎢ 1 0 0 ⎥
⎣ ⎦
οπότε τα ⃗ ǫ1 , ǫ⃗2 , ǫ⃗3 είναι γραµµικώς ανεξάρτητα και αποτελούν ϐάση του R3 .
ϐ) Ο πίνακας µετάβασης από την ϐάση v ⃗1 , v⃗2 , v⃗3 στην ⃗
ǫ1 , ǫ⃗2 , ǫ⃗3 είναι ο P , οπότε για τα διανύσµατα
(x1 , x2 , x3 ) του R3 που έχουν ίδιες συντεταγµένες ως προς τις δύο ϐάσεις ισχύει
⎡ x1 ⎤ ⎡ x1 ⎤
⎢ ⎥ ⎢ ⎥
⎢ ⎥ ⎢ ⎥
⎢ x2 ⎥ = P ⎢ x2 ⎥
⎢ ⎥ ⎢ ⎥
⎢ x3 ⎥ ⎢ x3 ⎥
⎣ ⎦ ⎣ ⎦
⎡ x1 ⎤ ⎡ 0 ⎤
⎢ ⎥ ⎢ ⎥
⎢ ⎥ ⎢ ⎥
(I − P ) ⎢ x2 ⎥ = ⎢ 0 ⎥
⎢ ⎥ ⎢ ⎥
ή
⎢ x3 ⎥ ⎢ 0 ⎥
⎣ ⎦ ⎣ ⎦
⎡⎡ 1 0 0 ⎤ ⎡ 1 1 −1 ⎤⎤ ⎡ x1 ⎤ ⎡ 0 ⎤
⎢⎢ ⎥ ⎢ ⎥⎥ ⎢ ⎥ ⎢ ⎥
⎢⎢ ⎥ ⎢ ⎥⎥ ⎢ ⎥ ⎢ ⎥
⎢⎢ 0 1 0 ⎥ − ⎢ −1 1 1 ⎥ ⎥ ⎢ x2 ⎥ = ⎢ 0 ⎥
⎢⎢ ⎥ ⎢ ⎥⎥ ⎢ ⎥ ⎢ ⎥
ή
⎢⎢ 0 0 1 ⎥ ⎢ 1 0 0 ⎥ ⎥⎢ ⎥ ⎢ ⎥
⎣⎣ ⎦ ⎣ ⎦ ⎦ ⎣ x3 ⎦ ⎣ 0 ⎦
⎡ 0 −1 1 ⎤ ⎡ ⎤ ⎡ ⎤
⎢ ⎥ ⎢ x1 ⎥ ⎢ 0 ⎥
⎢ ⎥⎢ ⎥ ⎢ ⎥
⎢ 1 0 −1 ⎥ ⎢ x2 ⎥ = ⎢ 0 ⎥
⎢ ⎥⎢ ⎥ ⎢ ⎥
ή
⎢ −1 1 ⎥ ⎢ ⎥ ⎢ ⎥
⎣ 0 ⎦ ⎣ x3 ⎦ ⎣ 0 ⎦
⎡ −x2 + x3 ⎤ ⎡ 0 ⎤
⎢ ⎥ ⎢ ⎥
⎢ ⎥ ⎢ ⎥
⎢ x1 − x3 ⎥ = ⎢ 0 ⎥
⎢ ⎥ ⎢ ⎥
ή
⎢ −x1 + x3 ⎥ ⎢ 0 ⎥
⎣ ⎦ ⎣ ⎦
`Ετσι, προκύπτει το σύστηµα
−x2 + x3 = 0
x1 − x3 = 0
−x1 + x3 = 0
το οποίο έχει τις λύσεις
x1 = x2 = x3
`Αρα τα διανύσµατα του R3 που έχουν ίδιες συντεταγµένες ως προς τις δύο ϐάσεις είναι τα
{(k, k, k), k ∈ R} = span(1, 1, 1).
`Ασκηση 6.18 ∆ίνεται το γραµµικό σύστηµα

(a − 1)x + (a − 1)y = 1 − a
ay + az = 2(a − 1)
(a2 − a)x + (a2 − a)z = 0
α) Να ϐρεθεί το σύνολο λύσεων A του συστήµατος.
ϐ) Στην περίπτωση που το Α έχει άπειρα στοιχεία να δειχτεί ότι είναι διανυσµατικός υποχώ-
ϱος του R3 και να ϐρεθεί µια ϐάση του.
Λύση
α) Η ορίζουσα του πίνακα του συστήµατος αυτού είναι (ανάπτυγµα ως προς την τρίτη γραµµή της)
RR a − 1 a − 1 RR
RRR 0 RRR
∣A∣ = RRRR 0 RRR
RR
RRR 2
a a
RR a − a a2 − a RRR
0 R
a−1 0 a−1 a−1
= (a2 − a) ∣ ∣ + (a2 − a) ∣ ∣
a a 0 a
= (a2 − a)a(a − 1) + (a2 − a)a(a − 1)
= 2a2 (a − 1)2
οπότε
∣A∣ = 0 ⇔ 2a2 (a − 1)2 ⇔ a = 0, a = 1.
Εποµένως :
▸ Για a ≠ 0 και a ≠ 1, το σύστηµα έχει τη µοναδική λύση
RR 1 − a a−1 RRR
∣Ax ∣ 1 RRRR RR
0
x = = RR 2(a − 1) RRR
∣A∣ ∣A∣ RRRR RRR
a a
RR 0 0 a2 − a RRR
(a − 1)2 a(2 − 3a)
=
2a2 (a − 1)2
2 − 3a
=
2a
RR a − 1 1−a RRR
∣Ay ∣ 1 RRRR RRR
0
y = = RRR 0 2(a − 1) RRR
∣A∣ ∣A∣ RRR 2 RR
a
RR a − a 0 a2 − a RRR
a(a − 1)2 (a − 2)
=
2a2 (a − 1)2
a−2
=
2a
RR a − 1 a − 1 1−a RR
∣Az ∣ 1 RRRR RRR
RRR
z = = R
R 0 2(a − 1)
∣A∣ ∣A∣ RRRR 2 RR
a
RR a − a RRR
0 0 R
a(a − 1) (3a − 2)
2
=
2a2 (a − 1)2
3a − 2
=
2a
▸ Για a = 0 το σύστηµα γίνεται
−x − y = 1
0y + 0z = −2
0x + 0z = 0
και είναι προφανώς αδύνατο.
▸ Για a = 1 το σύστηµα γίνεται
0x + 0y = 0
y+z = 0
0x + 0z = 0
ή y = −z
οπότε έχει λύσεις (x = k, z = λ)
166 §
{(x, y, z) = (k, −λ, λ)} = {k(1, 0, 0) + λ(0, −1, 1), k, λ ∈ R}

ή
= span [(1, 0, 0), (0, −1, 1)]
`Ασκηση 6.19 ∆ίνονται τα υποσύνολα του R3

A = {(x, y, z) ∶ x − y = 0, y − z = 0} και B = {(x, y, z) ∶ x + y + z = 0}.
α) Να δειχτεί ότι τα Α και Β είναι διανυσµατικοί υποχώροι του R3 και να ϐρεθεί η διάσταση
και µια ϐάση καθενός εξ αυτών.
A ⊕ B = R3 .
Λύση
α)
A = {(x, y, z) ∶ x − y = 0, y − z = 0}
= {(x, y, z) ∶ x = y = z}
= {(z, z, z)}
= {k(1, 1, 1), k ∈ R}
= span(1, 1, 1)
οπότε ο Α είναι διανυσµατικός υποχώρος του R3
dim(A) = 1
και µία ϐάση του Α είναι το διάνυσµα (1, 1, 1).
B = {(x, y, z) ∶ x + y + z = 0}
= {(x, y, z) ∶ x = −y − z}
= {(−y − z, y, z)}
= {y(−1, 1, 0) + z(−1, 0, 1), y, z ∈ R}
= span [(−1, 1, 0), (−1, 0, 1)] ,
οπότε ο Α είναι διανυσµατικός υποχώρος του R3 .
Τα διανύσµατα (−1, 1, 0), (−1, 0, 1) είναι προφανώς µη παράλληλα, άρα και γραµµικώς ανεξάρτη-
τα, οπότε
dim(B) = 2
και µία ϐάση του Β είναι τα διανύσµατα (−1, 1, 0), (−1, 0, 1).
ϐ)
A + B = span [(1, 1, 1), (−1, 1, 0), (−1, 0, 1)] .
RRR 1 −1 −1 RRR
Επειδή
RR RR
A = RRRR 1 0 RRRR = 3 ≠ 0
RRR R
1
RR 1 0 1 RRRR
τα διανύσµατα (1, 1, 1), (−1, 1, 0), (−1, 0, 1) είναι γραµµικώς ανεξάρτητα, οπότε
dim(A + B) = rank [(1, 1, 1), (−1, 1, 0), (−1, 0, 1)] = 3 .
`Αρα, σύµφωνα µε την παρατ. 6.6,
A + B = R3 .
Από την εξίσωση διάστασης προκύπτει
dim(A ∩ B) = dim(A) + dim(B) − dim(A + B) = 2 + 1 − 3 = 0,
οπότε
A ∩ B = {⃗
0}
και
A ⊕ B = R3 .
`Ασκηση 6.20 Αν ο διανυσµατικός υποχώρος V του R4 που παράγεται από τα διανύσµατα

⃗ = (1, 2, 3, −1), β⃗ = (1, 1, 4, −2), και γ⃗ = (1, 4, λ, µ)
a
έχει διάσταση 2:
α) Να ϐρεθούν οι τιµές των λ, µ.
ϐ) Να ϐρεθεί ένας συµπληρωµατικός διανυσµατικός υποχώρος του V .
Λύση
α) Για να είναι
dim [span(⃗ ⃗ γ⃗ )] = 2,
a, β,
πρέπει όλες οι 3 × 3 υποορίζουσες του πίνακά τους
⎡ 1 1 1 ⎤
⎢ ⎥
⎢ 2 1 4 ⎥
⎢ ⎥
A=⎢ ⎥
⎢ 3 ⎥
⎢ 4 λ ⎥
⎢ −1 −2 µ ⎥
⎣ ⎦
να είναι µηδέν. ∆ηλαδή
RR 1 1 1 RR
RRR RRR
∣A1 ∣ = RRR 2 1 4 RRR
RR RR
RRR 3 4 λ RRR
R R
= −λ + 1 = 0
⇔ λ=1
⎡ 2 1 4 ⎤
⎢ ⎥
⎢ ⎥
∣A2 ∣ = ⎢ 3 4 1 ⎥
⎢ ⎥
⎢ −1 −2 µ ⎥
⎣ ⎦
= 5µ − 5 = 0
⇔ µ=1
RR 1 1 1 RRRR
RRR R
∣A3 ∣ = RRRR 2 1 4 RRRR
RRR R
RR −1 −2 1 RRRR
= 0
οπότε
λ = 1, µ = 1.
Επίσης,
RRR 1 1 1 RRRR
RRR R
∣A4 ∣ = RRR 3 4 λ RRRR
RR R
RRR −1 −2 µ RRRR = µ + λ − 2,
= 0
Για τις παραπάνω τιµές λ = 1, µ = 1 ισχύει
∣A4 ∣ = 1 + 1 − 2 = 0,
οπότε οι Ϲητούµενες τιµές είναι
λ = 1, µ = 1.
168 §
⃗, β⃗.
ϐ) Μία ϐάση του V είναι τα διανύσµατα a
Θεωρώντας τα διανύσµατα
δ⃗ = (1, 0, 0, 0), ⃗
ǫ = (0, 1, 0, 0),
ισχύει
det(⃗ ⃗ δ,
a, β, ⃗ ǫ⃗) = −2 ≠ 0,
οπότε, σύµφωνα µε την Πρόταση 6.11, ένας συµπληρωµατικός διανυσµατικός υποχώρος του V
είναι ο
⃗ ǫ⃗).
V ′ = span(δ,
`Ασκηση 6.21 Να δειχθεί ότι αν τα µη µηδενικά διανύσµατα a ⃗1 , a

⃗2 ενός διανυσµατικού χώρου V
⃗1 = k⃗
είναι παράλληλα (a a2 , k ∈ R), τότε τα a
⃗1 , a
⃗2 , a
⃗3 , για οποιοδήποτε διάνυσµα a ⃗3 του V είναι
γραµµικώς εξαρτηµένα.
Λύση
Αν
B = [⃗ ⃗2 a
a1 a ⃗3 ] = [k⃗ ⃗2 a
a2 a ⃗3 ]
⃗1 , a
ο πίνακας των διανυσµάτων a ⃗2 , a
⃗3 ,
⃗3 ∣∣⃗
Αν a a2 τότε
rank(B) = 1
⃗3 ∦ a
ενώ αν a ⃗2 , τότε
rank(B) = 2
΄Αρα, σε κάθε περίπτωση
rank(B) < 3
⃗1 , a
οπότε τα a ⃗2 , a
⃗3 για κάθε a
⃗3 ε4ίναι γραµµικώς εξαρτηµένα.
`Ασκηση 6.22 Να ϐρεθεί η συνθήκη που πρέπει να ικανοποιούν τα a, β, γ ώστε το διάνυσµα (a, β, γ)
του R3 να ανήκει στον διανυσµατικό υποχώρο που παράγουν τα διανύσµατα
⃗1 = (0, 3, 2), u⃗2 = (−1, 1, 2), u⃗3 = (2, 1, −2).
u
Λύση
Ο ϐαθµός του πίνακα
P = [⃗ ⃗2 u
u1 u ⃗3 ]
⃗1 , u⃗2 και u
των διανυσµάτων u ⃗3 είναι 2 διότι
RR 0 −1 2 RR
RRR RRR
det(P ) = RRRR 3 1 1 RRRR = 0
RRR RR
RR 2 2 −2 RRR
και υπάρχει µη µηδενική υποορίζουσα τάξης 2, π.χ η
0 −1
∣ ∣=3≠0
3 1
⃗1 , u
Εποµένως, ο διανυσµατικός χώρος που παράγεται από τα διανύσµατα u ⃗2 και u
⃗3 είναι ο
V = span(⃗
u1 , u⃗2 ) = span{(0, 3, 2), (−1, 1, 2)}
αφού τα u⃗1 , u⃗2 είναι γραµµικώς ανεξάρτητα (αντιστοιχούν σε µη µηδενική υποορίζουσα). Το διά-
νυσµα v⃗(a, β, γ) ανήκει στον V αν υπάρχουν k, m ∈ R µε
v⃗ = k⃗
u1 + m⃗
u2 ⇔ (a, β, γ) = k(0, 3, 2) + m(−1, 1, 2)
⇔ (a, β, γ) = (−m, 3k + m, 2k + 2m)

δηλαδή αν
−m = a
3k + m = β
2k + 2m = γ
Αυτό είναι σύστηµα ως προς k και m µε πίνακα
⎡ 0 −1 ⎤
⎢ ⎥
⎢ ⎥
A=⎢ 3 1 ⎥
⎢ ⎥
⎢ 2 2 ⎥
⎣ ⎦
του οποίου ο ϐαθµός είναι
rank(A) = 2
Για να έχει λύση το σύστηµα πρέπει και ο ϐαθµός του επαυξηµένου πίνακα να είναι 2, δηλαδή
⎡ 0 −1 a ⎤
⎢ ⎥
⎢ ⎥
rank(A∣B) = 2 ⇔ rank ⎢ 3 1 β ⎥ = 2
⎢ ⎥
⎢ 2 2 γ ⎥
⎣ ⎦
Για να ισχύει αυτό πρέπει
RR 0 −1 a RR
RRR RRR
det(A∣B) = 0 ⇔ RRRR 3 1 β RRRR = 0
RRR RR
RR 2 2 γ RRR
⇔ −(−1) ∣ ∣ + a∣ ∣=0
3 β 3 1
2 γ 2 2
⇔ 3γ − 2β + a(2 ⋅ 3 − 1 ⋅ 2) = 0 ⇔ 3γ − 2β + 4a = 0
⃗ = (a, β, γ) ανήκει στον διανυσµατικό χώρο που παράγουν τα u
Εποµένως, το v ⃗1 , u
⃗2 και u
⃗3 , αν και
µόνο αν ισχύει
4a − 2β + 3γ = 0

X = {(x1 , x2 , x3 , x4 ) ∶ x1 + x2 + x3 + x4 = 0}
και
Y = {(x1 , x2 , x3 , x4 ) ∶ x1 = x2 = x3 = x4 }:
α) Να εξεταστεί αν :
i) X + Y = R4 ii) R4 = X ⊕ Y .
ϐ) Να γραφεί το διάνυσµα
ǫ⃗1 = (1, 0, 0, 0)
στη µορφή
⃗ + y⃗,
x ⃗ ∈ X και y⃗ ∈ Y .
όπου x
Λύση
α)i) Ο X γράφεται
X = {(x1 , x2 , x3 , x4 ) ∶ x1 = −x2 − x3 − x4 }
= {(−x2 − x3 − x4 , x2 , x3 , x4 ), x2 , x3 , x4 ∈ R}
= {x2 (−1, 1, 0, 0) + x3 (−1, 0, 1, 0) + x4 (−1, 0, 0, 1), x2 , x3 , x4 ∈ R}
= span [(−1, 1, 0, 0), (−1, 0, 1, 0), (−1, 0, 0, 1)]
⃗1 = (−1, 1, 0, 0), v⃗2 = (−1, 0, 1, 0), v⃗3 = (−1, 0, 0, 1)
Ο ϐαθµός του πίνακα των διανυσµάτων v
⎡ −1 −1 −1 ⎤
⎢ ⎥
⎢ 1 0 ⎥
⎢ ⎥
v1 , v⃗2 , v⃗3 ] = ⎢
[⃗ ⎥
0
⎢ 0 ⎥
⎢ 1 0 ⎥
⎢ 0 ⎥
⎣ 0 1 ⎦
170 §
είναι 3, διότι υπάρχει µη µηδενική 3 × 3 υποορίζουσά του [⃗

v1 , v⃗2 , v⃗3 ], π.χ η
RRR 1 0 0 RRR
RRR RR
RRR 0 1 0 RRRR = 1 ≠ 0,
RRR R
RR 0 0 1 RRRR
οπότε
dim(X) = 3.
Ο Y γράφεται
Y = {(x1 , x2 , x3 , x4 ) ∶ x1 = x2 = x3 = x4 }
= {(x1 , x1 , x1 , x1 )}
= {k(1, 1, 1, 1), k ∈ R}
= span(1, 1, 1, 1)
οπότε
dim(Y ) = 1.
⃗1 , v⃗2 , v⃗3 και v⃗4 = (1, 1, 1, 1)
Ο ϐαθµός του πίνακα των διανυσµάτων v
⎡ −1 −1 −1 1 ⎤
⎢ ⎥
⎢ 1 0 1 ⎥
⎢ ⎥
A=⎢ ⎥
0
⎢ 0 ⎥
⎢ 1 0 1 ⎥
⎢ 0 ⎥
⎣ 0 1 1 ⎦
είναι 4 διότι
∣A∣ = −4 ≠ 0
οπότε
dim(X + Y ) = rank[⃗
v1 , v⃗2 , v⃗3 , v⃗4 ] = 4.
Εποµένως,
X + Y = R4 .
ii) Από την εξίσωση διάστασης προκύπτει
dim(X ∩ Y ) = dim(X) + dim(Y ) − dim(X + Y ) = 3 + 1 − 4 = 0,
οπότε
X ∩ Y = {⃗
0}.
`Αρα, το άθροισµα X + Y είναι ευθύ, οπότε
R4 = X ⊕ Y .
ǫ⃗1 = x
⃗ + y⃗ ⇔ ǫ⃗1 = k⃗
v1 + λ⃗
v2 + m⃗
v3 + n⃗
v4
⇔ (1, 0, 0, 0) = k(−1, 1, 0, 0) + λ(−1, 0, 1, 0) + m(−1, 0, 0, 1) + n(1, 1, 1, 1)
⇔ (1, 0, 0, 0) = (−k − λ − m + n, k + n, λ + n, m + n)
−k − λ − m + n = 1
k+n = 0
λ+n = 0
m+n = 0
το οποίο δίνει (λύνουµε τις άλλες δύο εξισώσεις ως προς k, λ, m και αντικαθιστούµε στην πρώτη)
k = −n, λ = −n, m = −n
και
−(−n) − (−n) − (−n) + n = 1 ⇔ n =
1
4
οπότε
k=− , λ=− , m=− .
1 1 1
4 4 4
`Αρα
⃗ = k⃗
x v1 + λ⃗
v2 + m⃗
v3
= − (−1, 1, 0, 0) − (−1, 0, 1, 0) − (−1, 0, 0, 1)

1 1 1
4 4 4
= ( ,− ,− ,− )
3 1 1 1
4 4 4 4
και
y⃗ = n⃗
v4 = (1, 1, 1, 1) = ( , , , ).
1 1 1 1 1
4 4 4 4 4
`Ασκηση 6.24 Να εξεταστεί αν το σύνολο Κ των λύσεων του συστήµατος

2x − y + z − w = 1
x−z+w =2
5x − 2y + z − w = 4
x − y + 2z − 2w = −1
είναι διανυσµατικός υποχώρος του R4 .
Λύση
Το σύστηµα αυτό γράφεται ως
AX = B
όπου
⎡ 2 −1 1 −1 ⎤ ⎡ x ⎤ ⎡ ⎤
⎢ ⎥ ⎢ ⎥ ⎢ 1 ⎥
⎢ 1 0 −1 1 ⎥⎥ ⎢ y ⎥ ⎢ ⎥
⎢ ⎢ ⎥ ⎢ ⎥
A=⎢ ⎥,X = ⎢ ⎥ και B = ⎢ ⎥
2
⎢ 5 −2 1 −1 ⎥ ⎢ z ⎥ ⎢ ⎥
⎢ ⎥ ⎢ ⎥ ⎢ 4 ⎥
⎢ ⎥
1 −1 2 −2 ⎦ ⎢ w ⎥ ⎢ −1 ⎥
⎣ ⎣ ⎦ ⎣ ⎦
Υπολογίζοντας προκύπτει
det(A) = 0
και ότι όλες οι 3 × 3 υποορίζουσες του A είναι 0. Επίσης, υπάρχει µη µηδενική υποορίζουσα τάξης
2 του A, π.χ η
2 −1
∣ ∣=1≠0
1 0
Εποµένως, µπορούµε να ϐρούµε δύο αγνώστους π.χ τους x και y που αντιστοιχούν σε µη µηδενική
υποορίζουσα 2 × 2 του A συναρτήσει των άλλων δύο αγνώστων (των z και w). Γράφουµε, λοιπόν,
τις δύο πρώτες εξισώσεις του συστήµατος στη µορφή
2x − y = 1 − z + w
x = 2+z−w
οπότε
y = 2x − 1 + z − w = 2(2 + z − w) − 1 + z − w
= 3 + 3z − 3w
Εποµένως, οι λύσεις του συστήµατος αυτού είναι το σύνολο
A = {(x, y, z, w)} = = {(2 + z − w, 3 + 3z − 3w, z, w), z, w ∈ R}
= {z(1, 3, 1, 0) + w(−1, −3, 0, 1) + (2, 3, 0, 0), z, w ∈ R}
⃗1 + u
το σύνολο αυτό δεν αποτελεί διανυσµατικό υποχώρο του R4 αφού δεν ισχύει ότι το u ⃗2 ανήκει
στον A (λόγω του σταθερού όρου (2, 3, 0, 0)).
172 §
`Ασκηση 6.26 Ο διανυσµατικός υποχώρος U του R4 παράγεται από τα διανύσµατα

⃗1 = (1, −1, 1, a), u
u ⃗2 = (2, 1, 0, β), u
⃗3 = (5, −2, 3, γ), u
⃗4 = (3, −3, 3, δ)
α) Να ϐρεθούν ικανές και αναγκαίες συνθήκες µεταξύ των a, β, γ, δ ώστε :
i) dim(U ) = 2 ii) dim(U ) = 3.
ϐ) Να εξεταστεί αν τα παρακάτω σύνολα είναι διανυσµατικοί υποχώροι του R4 :
i) A = {(a, β, γ, δ) ∶ dimU = 2} ii) B = {(a, β, γ, δ) ∶ dimU = 3}
και στην περίπτωση που είναι να υπολογιστεί η διάσταση και µια ϐάση τους.
Λύση
α) i)
dimU = 2 αν και µόνον αν rank(A) = 2,
⎡ 1 2 3 ⎤
⎢ 5 ⎥
⎢ −1 1 −2 −3 ⎥
⎢ ⎥
A=⎢ ⎥
⎢ 1 0 ⎥
όπου
⎢ 3 3 ⎥
⎢ a β γ ⎥
⎣ δ ⎦
ο πίνακας των διανυσµάτων u⃗1 , u⃗2 , u⃗3 , u⃗4 .
rank(A) = 2 αν και µόνον αν ∣A∣ = 0 και οι ορίζουσες όλων των 3×3 υποπινάκων του A είναι µηδέν.
Πολλαπλασιάζοντας την πρώτη στήλη επί 3 και αφαιρώντας από αυτήν την τέταρτη προκύπτει
RRR 1 2 3 RRRR RRRR 3 RRRR
RRR 5
R
R R
R
0 2 5
R
RR −1 1 −2 −3 RR RR
R R R 0 1 −2 −3 RRRR
∣A∣ = RR R=R R
RRR 1 0 3 RRRR RRRR 3 RRRR
RRR RRR RRR R
3 0 0 3
RR a β γ δ RR RR 3a − δ β γ δ RRRR
οπότε παίρνοντας το ανάπτυγµα ως προς την πρώτη στήλη προκύπτει
RR 3 RRRR RRR 2 + 3 3 RRRR
RRR 2 5
RR RRR 5
R
∣A∣ = −(3a − δ) RRRR 1 −2 −3 RRR = −(3a − δ) RRR 1 − 3 −2 −3 RRRR
RRR R RRR R
RR 0 3 3 RRRR RR 0 + 3 3 3 RRRR
RR 3 RRRR
RRR 5 5
R
= −(3a − δ) RRRR −2 −2 −3 RRRR = 0
RRR R
RR 3 3 3 RRRR
(η ορίζουσα αυτή έχει δύο στήλες ίδιες).
Εποµένως ∣A∣ = 0 για όλες τις τιµές των a, β, γ, δ .
Η ορίζουσα του 3 × 3 υποπίνακα του A (που προκύπτει διαγράφοντας την πρώτη γραµµή και την
τρίτη στήλη του)
⎡ −1 1 −3 ⎤
⎢ ⎥
⎢ ⎥
A1 = ⎢ 1 0 3 ⎥
⎢ ⎥
⎢ a β δ ⎥
⎣ ⎦
είναι (αφαιρούµε την τρίτη στήλη από το γινόµενο της πρώτης επί 3 και µετά παίρνουµε το ανά-
πτυγµα της ορίζουσας που προκύπτει ως προς τα στοιχεία της πρώτης στήλης της)
RR −1 1 −3 RR RR 0 1 −3 RRRR
RRR RRR RRR R
R
∣A1 ∣ = RRR 1 0 R
3 RRR = RRR R 3 RRRR
RRR RRR RRR R
0 0
RR a β δ RR RR 3a − δ β δ RRRR
1 −3
= (3a − δ) ∣ ∣ = (3a − δ)3
0 3
Εποµένως για να ισχύει ∣A1 ∣ = 0 πρέπει
3a − δ = 0 ή 3a = δ.
Για 3a = δ η πρώτη και η τέταρτη στήλη του Α είναι παράλληλα διανύσµατα, οπότε οι ορίζουσες
των 3 × 3 υποπινάκων που τις περιέχουν είναι µηδέν.
Οι υποορίζουσες του Α που αντιστοιχούν στην πρώτη, δεύτερη και τρίτη στήλη είναι οι
RR 5 RRRR
RRR 1 2
R
∣A2 ∣ = RRR −1 1 −2 RRRR = 0
RR R
RRR 3 RRRR
R 1 0
RRR 5 RRRR
RRR 1 2
R
∣A3 ∣ = RRR −1 1 −2 RRRR = −9a − 3β + 3γ = −3(3a + β − γ)
RRR R
RR a β γ RRRR
RRR −1 1 −2 RRRR
RRR R
∣A4 ∣ = RR
RRR 3 RRRR = 3a + β − γ
R
1 0
RRR a β γ RRRR
RRR 1 2 5 RRRR
RR R
∣A5 ∣ = RRR 1 0 3 RRRR = 6a + 2β − 2γ = 2(3a + β − γ)
RRR R
RRR a β γ RRRR
Οι υποορίζουσες του Α που αντιστοιχούν στην δεύτερη, τρίτη και τέταρτη στήλη είναι οι
RRR 3 RRRR
RRR 2 5
R
∣A6 ∣ = RR
RRR 1 −2 −3 RRRR = 0
R
RRR 0 3 3 RRRR
RRR 3 RRRR
RR 2 5
R
∣A7 ∣ = RRR 1 −2 −3 RRRR = −9(β − γ + δ)
RRR R
RRR β γ δ RRRR
RR 1 −2 −3 RRRR
RRR R
∣A8 ∣ = RRR 3 RRRR = 3β − 3γ + 3δ = 3(β − γ + δ)
RRR 0 3
R
RR
R β γ δ RRRR
RR 3 RRRR
RRR 2 5
R
∣A9 ∣ = RRR 1 −2 −3 RRRR = −9β + 9γ − 9δ = −9(β − γ + δ)
RR R
RRR δ RRRR
R β γ
Εποµένως τα a, β, γ, δ ικανοποιούν τις εξισώσεις
δ = 3a
3a + β − γ = 0
β −γ +δ = 0
από τις οποίες προκύπτει
γ −β
δ = γ − β και a =
3
οπότε
γ−β
dimU = 2 αν και µόνον αν a = και δ = γ − β .
3
ii) Επειδή ∣A∣ = 0 για κάθε a, β, γ, δ ∈ R και υπάρχει 2 × 2 µη µηδενική υποορίζουσα (π.χ.
∣ ∣ = 3),
1 2
−1 1
dim(U ) = 3 αν και µόνον αν dim(U ) ≠ 2,
δηλαδή
γ−β
dimU = 3 αν και µόνον αν a ≠ ή δ ≠ γ − β.
3
ϐ) i) Λόγω του (α),
174 §
A = {(a, β, γ, δ) ∶ dimU = 2}
⎧
⎪
⎪
⎪
⎪ γ−β
= ⎨(a, β, γ, δ) = ( , β, γ, γ − β}
⎪
⎪
⎪
⎪
3
⎩
= {β (− , 1, 0, −1) + γ ( , 0, 1, 1) , β, γ ∈ R}
1 1
3 3
= span [(− , 1, 0, −1) + ( , 0, 1, 1)]

1 1
3 3
οπότε το Α είναι διανυσµατικός υποχώρος του R4 διάστασης 2 και µια ϐάση του είναι τα διανύσµατα
(αφού ως µη παράλληλα, είναι γραµµικώς εξαρτηµένα)
(− , 1, 0, −1) , ( , 0, 1, 1) .
1 1
3 3
(ii) Λόγω του (a),
B = R4 − A.
Το µηδενικό διάνυσµα του R4 ανήκει στο Α (⃗0 ∈ A επειδή το Α είναι διανυσµατικός υποχώρος του
R4 ), οπότε ⃗
0 ∉ B (αφού B = R4 − A). Εποµένως, το Β δεν είναι διανυσµατικός υποχωρος του R4 .
`Ασκηση 6.27 Να δειχθεί ότι για τους διανυσµατικούς υποχώρους του R4

A = span(⃗
v1 , v⃗2 ), όπου v⃗1 = (−1, 0, 1, 0) και v⃗2 = (0, 1, 1, 0)
και
B = span(⃗
v3 , v⃗4 ), όπου v⃗3 = (1, 0, 0, 0) και v⃗4 = (0, 0, 0, 1)
ισχύει
A ⊕ B = R4 .
Λύση
Σύµφωνα µε την πρότ. 6.9, το άθροισµα των διανυσµατικών υποχώρων Α και Β είναι το γραµµικό
περίβληµα των διανυσµάτων v⃗1 , v⃗2 , v⃗3 , v⃗4
A + B = span(⃗
v1 , v⃗2 , v⃗3 , v⃗4 ).
⃗1 , v⃗2 , v⃗3 , v⃗4 αναπτύσσοντας την ως
Υπολογίζουµε την ορίζουσα του πίνακα P των διανυσµάτων v
προς τα στοιχεία της τελευταίας γραµµής της.
RR −1 0 1 0 RR
RRR RR RRR −1 0 1 RRR
RRR 0 1 0 0 RRRR R R
∣P ∣ = RRRR RRR = 1 RRRR 0 1 0 RRRR = 1 ∣ 0 1 ∣ = −1 ≠ 0,
RRR 1 1 0 0 RRRR R
RR RR
RRR 1 1 0 RRRR
1 1
RRR 0 0 0 1 RRR
R R
οπότε
rank(P ) = 4.
΄Αρα τα διανύσµατα v⃗1 , v⃗2 , v⃗3 , v⃗4 είναι γραµµικώς ανεξάρτητα, οπότε
dim(A + B) = 4.
A + B = R4 .
dim(A ∩ B) = dimA + dimB − dim(A + B) = 2 + 2 − 4 = 0,

οπότε (ϐλ. παρατ. 6.5)
dim(A ∩ B) = {⃗
0}.
Εποµένως, σύµφωνα µε τον ορισµό 6.8,
A ⊕ B = R4 .
`Ασκηση 6.29 Αν A = span (⃗

v1 , v⃗2 , v⃗3 )
όπου v⃗1 = (1, 0, 0, 1, 0), v⃗2 = (0, 1, 0, 0, 0), v⃗3 = (0, 0, 1, −1, 0)
και B = span (⃗
v4 , v⃗5 , v⃗6 )
όπου v⃗4 = (0, 0, 0, 0, 1), v⃗5 = (1, 0, 0, 0, −1), v⃗6 = (0, 1, 1, 1, 0):
α) Να δειχθεί ότι A + B = R5 .
ϐ) Να εξεταστεί αν A ⊕ B = R5 .
Λύση
⃗1 , v⃗2 , v⃗3
α) Ο πίνακας των διανυσµάτων v
⎡ 0 ⎤
⎢ 1 0 ⎥
⎢ 0 ⎥
⎢ ⎥
⎢ ⎥
0 1
⎢ 1 ⎥
⎢ ⎥
0 0
⎢ 0 −1 ⎥
⎢ 1 ⎥
⎢ 0 ⎥
⎣ 0 0 ⎦
έχει 3 × 3 µη µηδενική υποορίζουσα
RRR 1 0 0 RRR
RRR R
RRR 0 1 0 RRRRR = 1 ≠ 0,
RR R
RRR 0 0 1 RRRR
οπότε
rank(A) = 3.
⃗1 , v⃗2 , v⃗3 είναι γραµµικώς ανεξάρτητα και αποτελούν ϐάση του Α και
Εποµένως, τα διανύσµατα v
dim(A) = 3.
Ο πίνακας των διανυσµάτων v⃗4 , v⃗5 , v⃗6
⎡ ⎤
⎢ 0 1 0 ⎥
⎢ ⎥
⎢ ⎥
⎢ ⎥
0 0 1
⎢ ⎥
⎢ ⎥
0 0 1
⎢ ⎥
⎢ 0 0 1 ⎥
⎢ 1 −1 ⎥
⎣ 0 ⎦
έχει 3 × 3 µη µηδενική υποορίζουσα
RR 0 1 0 RRRR
RRR R
RRR 0 0 1 RRRR = ∣
1 0
∣ = 1 ≠ 0,
RRR R
RR 1 −1 0 RRR
0 1
R R
οπότε rank(B) = 3.
⃗1 , v⃗2 , v⃗3 είναι γραµµικώς ανεξάρτητα και αποτελούν ϐάση του Β και
Εποµένως, τα διανύσµατα v
dim(B) = 3.
Σύµφωνα µε την πρότ. 6.8, A + B = span (⃗
v1 , v⃗2 , v⃗3 , v⃗4 , v⃗5 , v⃗6 ).
Ο πίνακας των διανυσµάτων v⃗1 , v2 , v3 , v⃗4 , v5 , v6 είναι
⎡ ⎤
⎢ 1 0 0 0 1 0 ⎥
⎢ ⎥
⎢ ⎥
⎢ ⎥
0 1 0 0 0 1
P =⎢ ⎥
⎢ ⎥
0 0 1 0 0 1
⎢ 0 −1 0 ⎥
⎢ 1 0 1 ⎥
⎢ 0 1 −1 ⎥
⎣ 0 0 0 ⎦
Η µεγαλύτερη διάσταση τετραγωνικού υποπίνακα του P είναι 5. Το ανάπτυγµα της ορίζουσας
176 §
RRR 1 RRRR
RRR 1 0 0 0
R
RRR 0 RRRR
R R
0 1 0 0
P1 = RRRR 0 RRRR
RRR R
0 0 1 0
RRR 0 −1 0 0 RRRR
R
1
RR 0 1 −1 RRRR
RR 0 0
του υποπίνακα του P , που προκύπτει αν παραλείψουµε την τελευταία στήλη του, ως προς τα
στοιχεία της δεύτερης στήλης της προκύπτει
RRR 1 RRRR
RRR 1 0 0
R
R 0 RRRR
P1 = 1 RRRR R
0 1 0
RRR 1 −1 0 0 RRRR
RRR R
RR 0 0 1 −1 RRRR
Παίρνοντας το ανάπτυγµα της ορίζουσας αυτής ως προς τα στοιχεία της τρίτης στήλης της προκύπτει
RRR 1 0 1 RRRR
RR R
P1 = − RRR 0R 1 0 RRRR
RRR RR
RR 1 −1 0 RRR
Παίρνοντας τέλος το ανάπτυγµα της ορίζουσας αυτής ως προς τα στοιχεία της τρίτης στήλης της
προκύπτει
P1 = −1 ∣ ∣ = −1 ⋅ (−1) = 1 ≠ 0,
0 1
1 −1
οπότε, σύµφωνα µε την πρότ. 6.6, rank(P ) = 5.
Εποµένως dim(A + B) = 5,
οπότε A + B = R5 .
dim(A ∩ B) = dim(A) + dim(B) − dim(A + B) = 3 + 3 − 5 = 1,

οπότε το A + B δεν είναι ευθύ άθροισµα.
`Ασκηση 6.30 Να ϐρεθούν για τη γραµµική απεικόνιση f του R2 µε

f (x1 , x2 ) = (3x1 + x2 , 2x1 − 3x2 ), x1 , x2 ∈ R:
α) Το σύστηµα και ο πίνακας της f ως προς τη συνήθη ϐάση του R2 .
ϐ) Ο πίνακας της ως προς τη ϐάση
ǫ1 = (−1, 1) και ǫ⃗2 = (1, −2).
⃗
γ) Αν η f είναι 1-1.
Λύση
α) Ο πίνακας της f ως προς τη συνήθη ϐάση του R2 είναι
A=[ ]
3 1
2 −3
ϐ) Ο πίνακας µετάβασης από τη συνήθη ϐάση στη ϐάση αυτή είναι
−1
P =[ ]
1
1 −2
οπότε
−2 −1
P −1 = [ ]
−1 −1
Εποµένως, ο πίνακας της f ως προς τη ϐάση αυτή είναι
B = P −1 AP
−2 −1 −1
= [ ][ ][ ]
3 1 1
−1 −1 2 −3 1 −2
9 −10
= [ ]
7 −9
γ) Επειδή
∣A∣ = −11 ≠ 0
η f είναι 1-1.
`Ασκηση 6.31 Να ϐρεθούν για τη γραµµική απεικόνιση f του R2 µε

f (x1 , x2 ) = (3x1 + x2 , 2x1 − 3x2 ), x1 , x2 ∈ R,
όπου x1 , x2 συντεταγµένες ως προς τη ϐάση του R2 .
B = {⃗
ǫ1 = (−1, 2), ǫ⃗2 = (0, −1)}
α) Το σύστηµα και ο πίνακας της f ως προς τη ϐάση Β του R2 .
ϐ) Το σύστηµα της f ως προς τη συνήθη ϐάση του R2 .
Λύση
α) Ο πίνακας της f ως προς τη ϐάση αυτή είναι
A′ = [ ]
3 1
2 −3
Αν A ο πίνακας της f ως προς τη συνήθη ϐάση του R2 , τότε ισχύει
A′ = P −1 AP ⇔ A = P A′ P −1 (i)
όπου P ο πίνακας µετάβασης από τη συνήθη ϐάση στη ϐάση B, ο οποίος έχει ως στήλες τις
συντεταγµένες των διανυσµάτων της ως προς τη συνήθη ϐάση,
−1 0
P =[ ]
2 −1
Ο αντίστροφος του P είναι
−1 0 −1 0
P −1 = [ ]=[ ]
1
∣P ∣ −2 −1 −2 −1
−1 0 −1 0
[ ][ ][ ]=[ ]
3 1 5 1
2 −1 2 −3 −2 −1 −14 −5
Ετσί, ο τύπος της f ως προς τη συνηθισµένη ϐάση είναι (z1 , z2 ) οι συντεταγµένες ως προς τη συνήθη
ϐάση είναι
5z1 + z2
f (z1 , z2 ) = [ ][ 1 ] = [ ]
5 1 z
−14 −5 z2 −14z1 − 5z2
οπότε
f (z1 , z2 ) = (5z1 + z2 , −14z1 − 5z2 )

178 §
`Ασκηση 6.32 α) Αν ο τύπος ως προς τη ϐάση d⃗1 , d⃗2 της γραµµικής απεικόνισης f του R2
είναι
f (x1 , x2 ) = (x1 − x2 , 2x1 + x2 ), x1 , x2 ∈ R,
να ϐρεθεί ο τύπος της ως προς τη ϐάση ǫ⃗1 και ǫ⃗2 , όπου
d⃗1 = ǫ⃗1 + ǫ⃗2 και d⃗2 = ǫ⃗1 − ǫ⃗2 .
ϐ) Αν η f είναι 1-1.
Λύση
α) Ο πίνακας της f ως προς τη ϐάση d⃗1 , d⃗2 του R2 είναι
1 −1
A=[ ]
2 1
Αν P ο πίνακας µετάβασης από τη ϐάση d⃗1 , d⃗2 στη ϐάση ǫ⃗1 και ⃗
ǫ2 ,
P −1 = [ ]
1 1
1 −1
οπότε
P = (P −1 ) = [ ]
−1 1 1 1
2 1 −1
Εποµένως, ο πίνακας της f ως προς τη ϐάση ǫ⃗1 και ⃗
ǫ2 είναι
B = P −1 AP
1 −1 1 1
= [ ][ ]2[ ]
1 1 1
1 −1 2 1 1 −1
= [ ]
1 3 3
2 −3 1
`Αρα ο τύπος της f ως προς τη ϐάση ǫ⃗1 και ǫ⃗2 είναι
f (x′1 , x′2 ) = ( x′1 + x′2 , − x′1 + x′2 ) , x′1 , x′2 ∈ R.

3 3 3 1
2 2 2 2
ϐ) Επειδή
∣A∣ = 3 ≠ 0
η f είναι 1-1.
`Ασκηση 6.33 Να εξεταστεί αν η απεικόνιση f , που αντιστοιχεί σε κάθε σηµείο του χώρου µε
διάνυσµα ϑέσης v ⃗ το σηµείο µε διάνυσµα ϑέσης v⃗ + (2, 0, −1) (παράλληλη µεταφορά κατά το
διάνυσµα (2, 0, −1), είναι γραµµική.
Λύση
Η f δεν είναι γραµµική διότι αν v⃗1 , v⃗2 ∈ R, τότε
f (⃗
v1 ) + f (⃗
v2 ) = v⃗1 + (2, 0, −1) + v⃗2 + (2, 0, −1)
= v⃗1 + v⃗2 + (4, 0, −2)

και
f (⃗
v1 + v⃗2 ) = v⃗1 + v⃗2 + (2, 0, −1)
Επειδή,
f (⃗
v1 ) + f (⃗
v2 ) ≠ f (⃗
v1 + v⃗2 ),
η f δεν είναι γραµµική.
`Ασκηση 6.34 Να ϐρεθεί ο τύπος, ως προς τη συνήθη ϐάση, της γραµµικής απεικόνισης f του
R3 της οποίας ο πίνακας ως προς τη ϐάση
ǫ1 = (0, 1, 1), ⃗
⃗ ǫ2 = (1, 0, 1) και ǫ⃗3 = (1, 1, 0)
⎡ 2 1 −1 ⎤
είναι ο
⎢ ⎥
⎢ ⎥
A=⎢ 1 2 1 ⎥
⎢ ⎥
⎢ −1 3 1 ⎥
⎣ ⎦
Λύση
Ο πίνακας της f ως προς τη συνήθη ϐάση e⃗1 , e⃗2 , e⃗3 του R3 είναι
B = P −1 AP
όπου P ο πίνακας µετάβασης από τη ϐάση ǫ⃗1 , ǫ⃗2 , ǫ⃗3 στη συνήθη ϐάση.
Ο P −1 είναι ο πίνακας µετάβασης από την συνήθη ϐάση στη ϐάση ǫ⃗1 , ǫ⃗2 , ǫ⃗3 , οπότε
⎡ 0 0 1 ⎤
⎢ ⎥
⎢ ⎥
−1
=⎢ 1 0 1 ⎥
⎢ ⎥
P
⎢ 1 1 0 ⎥
⎣ ⎦
οπότε, σύµφωνα µε την (3.15),
⎡ −1 1 ⎤
1⎢
⎢
⎥
⎥
1
P = (P )
−1 −1
= ⎢ 1 −1 1 ⎥
2⎢
⎢ 1
⎥
⎣ 1 −1 ⎥
⎦
Εποµένως, ο πίνακας της f ως προς τη συνήθη ϐάση είναι
B = P −1 AP
⎡ 0 0 1 ⎤⎡ 2 1 −1 ⎤ ⎡ 1 ⎤
⎢ ⎥⎢ ⎥ 1 ⎢ −1 ⎥
⎢ ⎥⎢ ⎥ ⎢ ⎥
1
= ⎢ 1 0 1 ⎥⎢ 1 ⎥ ⎢ 1 −1 1 ⎥
⎢ ⎥⎢ ⎥2⎢ ⎥
1 2
⎢ 1 1 0 ⎥⎢ −1 3 1 ⎥ ⎢ 1 −1 ⎥
⎣ ⎦⎣ ⎦ ⎣ 1 ⎦
⎡ 7 −3 3 ⎤
1⎢⎢
⎥
⎥
= ⎢ 3 −3 5 ⎥
2⎢⎢ 0
⎥
⎥
⎣ 0 6 ⎦
`Αρα, ο τύπος της f ως προς τη συνήθη ϐάση είναι
f (x′1 , x′2 , x′3 ) = (7x′1 − 3x′2 + 3x′3 , 3x′1 − 3x′2 + 5x′3 , 6x′3 ) , x′1 , x′2 , x′3 ∈ R.
1
2
`Ασκηση 6.35 Αν ο πίνακας της γραµµικής απεικόνισης f του R3 , ως προς τη ϐάση

ǫ⃗1 = (1, 1, 0), ǫ⃗2 = (0, 1, 1), ǫ⃗3 = (0, 0, 1)
⎡ 0 −1 0 ⎤
⎢ ⎥
⎢ ⎥
A=⎢ 1 1 ⎥
⎢ ⎥
είναι ο 3
⎢ −1 −3 −1 ⎥
⎣ ⎦
α) Να ϐρεθεί ο τύπος της f και της γραµµικής απεικόνισης f 2 ως προς τη συνήθη ϐάση του
R3 .
ϐ) Να ϐρεθεί η διάσταση και µια ϐάση του πυρήνα και της εικόνας της f .
γ) Να εξεταστεί αν η f είναι 1-1.
Λύση
α) Ο πίνακας της f ως προς τη συνήθη ϐάση e⃗1 , e⃗2 , e⃗3 του R3 είναι
B = P −1 AP
180 §
όπου P ο πίνακας µετάβασης από τη ϐάση ǫ⃗1 , ǫ⃗2 , ǫ⃗3 στη συνήθη ϐάση του R3 .
Ο P −1 είναι ο πίνακας µετάβασης από την συνηθισµένη ϐάση στην ϐάση ǫ⃗1 , ǫ⃗2 , ǫ⃗3 , οπότε
⎡ 1 0 0 ⎤
⎢ ⎥
⎢ ⎥
P −1 = ⎢ 1 1 0 ⎥
⎢ ⎥
⎢ 0 1 1 ⎥
⎣ ⎦
οπότε, σύµφωνα µε την την (3.15),
⎡ 1 0 0 ⎤
⎢ ⎥
⎢ ⎥
P = (P )
−1 −1
= ⎢ −1 1 0 ⎥
⎢ ⎥
⎢ 1 −1 1 ⎥
⎣ ⎦
Εποµένως, ο πίνακας της f ως προς τη συνήθη ϐάση είναι
B = P −1 AP
⎡ 1 0 0 ⎤ ⎡ ⎤⎡ 1 0 0 ⎤
⎢ ⎥ ⎢ 0 −1 ⎥⎢ ⎥
⎢ ⎥⎢ ⎥⎢ ⎥
0
= ⎢ 1 1 0 ⎥⎢ 1 ⎥ ⎢ −1 1 0 ⎥
⎢ ⎥⎢ ⎥⎢ ⎥
3 1
⎢ ⎥ ⎢
0 1 1 ⎦ ⎣ −1 −3 −1 ⎥ ⎢ 1 −1 1 ⎥
⎣ ⎦⎣ ⎦
⎡ 1 −1 0 ⎤
⎢ ⎥
⎢ ⎥
= ⎢ 1 1 ⎥
⎢ ⎥
0
⎢ 0 0 ⎥
⎣ 0 ⎦
`Αρα, ο τύπος της f ως προς τη συνήθη ϐάση είναι
f (x′1 , x′2 , x′3 ) = (x′1 − x′2 , x′2 + x′3 , 0) , x′1 , x′2 , x′3 ∈ R.
Ο πίνακας της f ως προς τη συνήθη ϐάση του R3 είναι
Af 2 = B2
⎡ 1 −1 0 ⎤ ⎡ ⎤
⎢ ⎥ ⎢ 1 −1 0 ⎥
⎢ ⎥⎢ ⎥
= ⎢ 1 1 ⎥⎢ 0 1 1 ⎥
⎢ ⎥⎢ ⎥
0
⎢ 0 0 ⎥ ⎢ 0 0 ⎥
⎣ 0 ⎦⎣ 0 ⎦
⎡ 1 −2 −1 ⎥⎤
⎢
⎢ ⎥
= ⎢ 1 ⎥
⎢ ⎥
0 1
⎢ 0 ⎥
⎣ 0 0 ⎦
`Αρα, ο τύπος της f 2 ως προς τη συνήθη ϐάση του R3 είναι
f 2 (x′1 , x′2 , x′3 ) = (x′1 − 2x′2 − x′3 , x′2 + x′3 , 0) , x′1 , x′2 , x′3 ∈ R.
⃗ = (x1 , x2 , x3 ) ένα στοιχείο του πυρήνα της f ,
ϐ) Αν u
u) = ⃗
f (⃗ 0 ⇔ (−x2 , x1 + 3x2 + x3 , −x1 − 3x2 − x3 ) = ⃗
0,
οπότε προκύπτει το οµογενές σύστηµα
−x2 = 0
x1 + 3x2 + x3 = 0
−x1 − 3x2 − x3 = 0,
του οποίου ο πίνακας είναι ο
⎡ 0 −1 0 ⎤
⎢ ⎥
⎢ ⎥
A=⎢ 1 1 ⎥
⎢ ⎥
3
⎢ −1 −3 −1 ⎥
⎣ ⎦
RR 0 −1 0 RRRR
Επειδή
RRR R
RRR 1 1 RRRR = 0,
RRR
RR −1 −3 −1 RRRR
3
R R
και
0 −1
∣ ∣ = 1 ≠ 0,
1 3
rankA = 3 − 2 = 1,
οπότε λύνουµε το σύστηµα των δύο πρώτων εξισώσεων ως προς το x1 , x2 , ϑέτοντας k = x3 :
−x2 = 0
x1 + 3x2 = −k
−x1 − 3x2 = k,
(x1 , x2 , x3 ) = (−k, 0, k).
Οι συντεταγµένες αυτές αναφέρονται στη ϐάση ⃗
ǫ1 , ǫ⃗2 , ǫ⃗3 , οπότε ο πυρήνας της f είναι τα διανύσµατα
v⃗ = −k⃗
ǫ1 + 0⃗
ǫ2 + k⃗
ǫ3
= −k(1, 1, 0) + k(0, 0, 1)
= (−k, −k, k)
`Αρα (µε συντεταγµένες ως προς τη ϐάση ⃗
ǫ1 , ǫ⃗2 , ǫ⃗3 )
ker(f ) = {(−k, −k, k) = k(−1, −1, 1), k ∈ R} = span(−1, −1, 1).
Η διάσταση της εικόνας της f είναι
dim(im(f )) = 3 − dim(ker(f ) = 3 − 1 = 2.
Ο τύπος της f ως προς την συνήθη ϐάση e⃗1 , e⃗2 , e⃗3 είναι
f (x1 , x2 , x3 ) = (x1 − x2 , x2 + x3 , 0) , x1 , x2 , x3 ∈ R
f (x1 , x2 , x3 ) = x1 (1, 0, 0) + x2 (−1, 1, 0) + x3 (0, 1, 0) ∈ R,
οπότε
im(f ) = span [(1, 0, 0), (−1, 1, 0), (0, 1, 0)] .
Τα διανύσµατα αυτά είναι γραµµικώς εξαρτηµένα, διότι η ορίζουσα του πίνακά τους
RRR 1 −1 0 RRR
RRR RR
RRR 0 1 1 RRRR = 0
RRR R
RR 0 0 0 RRRR
Το πρώτο και δεύτερο διάνυσµα προφανώς δεν είναι παράλληλα, οπότε είναι γραµµικώς ανεξάρ-
τητα. Εποµένως
im(f ) = span [(1, 0, 0), (−1, 1, 0)] .
γ) όχι αφού ∣A∣ = 0.
`Ασκηση 6.36 Να ϐρεθούν για τη γραµµική απεικόνιση του R3 µε τύπο

f (x, y, z) = (x − y, x + z, x + y − z):
α) η διάσταση και µία ϐάση της εικόνας της ϐ) η διάσταση του πυρήνα της
γ) µία ϐάση του πυρήνα της δ) αν είναι 1-1.
Λύση
Ο τύπος της f γράφεται ως
f (x, y, z) = x(1, 1, 1) + y(−1, 0, 1) + z(0, 1, −1)
Η ορίζουσα του πίνακα P των διανυσµάτων
v⃗1 = (1, 1, 1), v⃗2 = (−1, 0, 1) και v⃗3 = (0, 1, −1)
είναι
RRR 1 −1 0 RRR
RR RR
det(P ) = RRRR 1 0 1 RRRR = −3 ≠ 0
RR R
RRR 1 1 −1 RRRR
182 §
⃗1 , v⃗2 και v⃗3 είναι γραµµικώς ανεξάρτητα και αποτελούν µια ϐάση του R3 .
οπότε τα διανύσµατα v
Εποµένως,
dim (im(f )) = 3
και µία ϐάση της im(f ) είναι τα διανύσµατα v
⃗1 , v⃗2 και v⃗3 .
ϐ) Σύµφωνα µε την εξίσωση διάστασης
dim (ker(f )) = 3 − dim (im(f )) = 3 − 3 = 0
γ) Λόγω του (ϐ),
ker(f ) = ⃗
0.
δ) Λόγω του (γ) η f είναι 1 − 1.
`Ασκηση 6.37 α) Να ϐρεθεί ο πυρήνας της γραµµικής απεικόνισης

f (x1 , x2 , x3 ) = (x1 − 2x2 + x3 , 2x1 − x2 − x3 , x1 + x2 + 5x3 ).
ϐ) Να εξεταστεί αν η f είναι 1-1.
Λύση
α) Η ορίζουσα του πίνακα Α του αντίστοιχου οµογενούς συστήµατος είναι
RR 1 −2 1 RRRR
RRR R
∣A∣ = RRRR 2 −1 −1 RRRR = 21 ≠ 0,
RRR R
RR 1 1 5 RRRR
οπότε, ο πυρήνας της f είναι
dim(ker(f )) = 3 − dim(im(f )) = 3 − 3 = 0.
`Αρα
ker(f ) = ⃗
0.
ϐ) Εποµένως, η f είναι 1-1.
`Ασκηση 6.38 Να ϐρεθούν για τη γραµµική απεικόνιση του R3 µε τύπο

f ∶ R3 → R3 , f (x, y, z) = (x + y − 2z, x − z, y + z), x, y, z ∈ R:
α) η διάσταση και µία ϐάση της εικόνας της, ϐ) ο πυρήνας της, γ) αν είναι 1-1.
Λύση
f (x, y, z) = x(1, 1, 0) + y(1, 0, 1) + z(−2, −1, 1)
Ο πίνακας P των διανυσµάτων
v⃗1 = (1, 1, 0), v⃗2 = (1, 0, 1) και v⃗3 = (−2, −1, 1)
έχει ορίζουσα
RRR 1 1 −2 RRR
RR RR
det(P ) = RRRR 1 0 −1 RRRR = −2 ≠ 0
RR R
RRR 0 1 1 RRRR
⃗1 , v⃗2 και v⃗3 είναι γραµµικώς ανεξάρτητα και αποτελούν µια ϐάση του R3 .
οπότε τα διανύσµατα v
Εποµένως,
dim im(f ) = 3
και µία ϐάση της im(f ) είναι τα διανύσµατα v
⃗1 , v⃗2 και v⃗3 .
dim ker(f ) = 3 − dim im(f ) = 3 − 3 = 0
γ) Λόγω του (ϐ),
ker(f ) = ⃗
0,
οπότε η f είναι 1 − 1.
`Ασκηση 6.39 Για τη γραµµική απεικόνιση του R3

f (x1 , x2 , x3 ) = (x1 + x2 − x3 , x1 − x2 + x3 , 2x1 − x2 + x3 ), x1 , x2 , x3 ∈ R
να ϐρεθούν :
α) Ο πυρήνας.
ϐ) Η διάσταση της εικόνας.
γ) Η εικόνα.
δ) Αν είναι 1-1.
Λύση
α) Αν u
u) = ⃗
f (⃗ 0 ⇔ (x1 + x2 − x3 , x1 − x2 + x3 , 2x1 − x2 + x3 ) = ⃗
0.
⎡ 1 1 −1 ⎤
⎢ ⎥
⎢ ⎥
A = ⎢ 1 −1 1 ⎥.
⎢ ⎥
⎢ 2 −1 1 ⎥
⎣ ⎦
RRR 1 1 −1 RRRR
Επειδή
RR R
R
∣A∣ = RRR 1 −1 1 RRRR = 0
RR R
RRR 2 −1 1 RRRR
και υπάρχει 2 × 2 µη µηδενική ορίζουσα του πίνακα Α, π.χ η
∣ ∣ = 1(−1) − 1 ⋅ 1 = −2,
1 1
1 −1
rank(A) = 2,
οπότε µπορούµε να ϐρούµε τους δύο αγνώστους συναρτήσει του τρίτου.
Η παραπάνω µη µηδενική 2 × 2 ορίζουσα αντιστοιχεί στους αγνώστους x1 και x2 και στην πρώτη
και δεύτερη εξίσωση του συστήµατος, οπότε ϐρίσκουµε τους x1 και x2 συναρτήσει του x3 λύνοντας
το σύστηµα της πρώτης και δεύτερης εξίσωσης αφού µεταφέρουµε τους όρους που περιέχουν x3
στα δεύτερα µέλη των εξισώσεων
x1 + x2 = x3
x1 − x2 = −x3 ,
από το οποίο προκύπτει (προσθέτοντας κατά µέλη)
x1 = 0 και x2 = x3 .
ή, ϑέτοντας k = x3 ,
{(x1 , x2 , x3 ) = (0, k, k), k ∈ R},
οπότε ο πυρήνας της f είναι
ker(f ) = {(0, k, k), k ∈ R} = {k(0, 1, 1), k ∈ R}
= span(0, 1, 1).
ϐ) Από τη λύση του (α) προκύπτει ότι ο πυρήνας της f είναι διανυσµατικός υποχώρος διάστασης
ένα, οπότε, σύµφωνα µε την εξίσωση διάστασης, η διάσταση της εικόνας της f είναι
dim(Im(f )) = 3 − dim(ker(f )) = 3 − 1 = 2.
γ) Επειδή
f (x1 , x2 , x3 ) = x1 (1, 1, 2) + x2 (1, −1, −1), x1 , x2 ∈ R},
im(f ) = span [(1, 1, 2), (1, −1, −1)] .
184 §
Τα διανύσµατα (1, 1, 2), (1, −1, −1) είναι µη παράλληλα, άρα και γραµµικώς ανεξάρτητα, οπότε,
σύµφωνα µε την παρατ. 6.6, η εικόνα της f είναι διανυσµατικός υποχώρος του R3 διάστασης δύο.
δ) Επειδή
dim(ker(f )) = 1 ≠ 0,
η f δεν είναι 1-1.
`Ασκηση 6.40 Να ϐρεθούν για τη γραµµική απεικόνιση

f ∶ R4 → R3 , f (x, y, z, w) = (x − y + z + w, x + 2y − z + w, 3y − 2z), x, y, z ∈ R
α) η διάσταση και µία ϐάση της εικόνας της ϐ) η διάσταση του πυρήνα της
γ) µία ϐάση του πυρήνα της δ) αν είναι 1-1.
Λύση
f (x, y, z, w) = x(1, 1, 0) + y(−1, 2, 3) + z(1, −1, −2) + w(1, 1, 0)
Ο πίνακας P
⎡ 1 −1 1 1 ⎤
⎢ ⎥
⎢ ⎥
P = ⎢ 1 2 −1 1 ⎥
⎢ ⎥
⎢ 0 3 −2 0 ⎥
⎣ ⎦
των διανυσµάτων
v⃗1 = (1, 1, 0), v⃗2 = (−1, 2, 3), v3 = (1, −1, 2) και v⃗4 = (1, 1, 0)
έχει ϐαθµό 2
rank(P ) = 2
αφού όλες οι 3 × 3 υποορίζουσές του είναι µηδενικές και υπάρχει µη µηδενική ορίζουσα 2 × 2, π.χ
η
1 −1
∣ ∣=3≠0
1 2
Εποµένως,
dim (im(f )) = 2
και µία ϐάση της εικόνας im(f ) είναι τα διανύσµατα
v⃗1 = (1, 1, 0) και v⃗2 = (−1, 2, 3)
που αντιστοιχούν σε µη µηδενική υποορίζουσα 2 × 2.
dim (ker(f )) + dim (im(f )) = 4
οπότε
dim (ker(f )) = 4 − 2 = 2
γ) Για να ϐρούµε µία ϐάση του πυρήνα της f λύνουµε το σύστηµα
f (x, y, z, w) = 0
το οποίο είναι
x−y+z+w = 0
x + 2y − z + w = 0
3y − 2z = 0
Επειδή ο ϐαθµός του πίνακα του συστήµατος αυτού είναι 2, µπορούµε να ϐρούµε τους δύο αγνώ-
στους συναρτήσει των άλλων 2, δηλαδή των z και w από τις δύο πρώτες εξισώσεις (αντιστοιχούν σε
µη µηδενική υποορίζουσα 2 × 2 ),
x − y = −z − w
x + 2y = z − w
αφαιρώντας κατά µέλη παίρνουµε
2y − (−y) = z − w − (−z − w) ⇔ 3y = 2z ⇔ y =
2z
3
οπότε η πρώτη δίνει
x=y−z−w = −z−w =− −w
2z z
3 3
΄Αρα,
ker(f ) = {(− − w, , z, w) , z, w ∈ R}
z 2z
3 3
= {z (− , , 1, 0) + w(−1, 0, 0, 1) z, w ∈ R}
1 2
3 3
= span {(− , , 1, 0) , (−1, 0, 0, 1)}
1 2
3 3
΄Αρα, µία ϐάση του πυρήνα της f είναι τα διανύσµατα
v⃗1 = (− , , 1, 0) και v⃗2 = (−1, 0, 0, 1)

1 2
3 3
δ) Η f δεν είναι 1 − 1 αφού
dim (ker(f )) ≠ 0
`Ασκηση 6.41 Για την γραµµική απεικόνιση f του R3 µε

f (x1 , x2 , x3 ) = (2x1 − x2 + x3 , −4x1 + 2x2 − 2x3 , 6x1 − 3x2 + 3x3 )
α) Η µηδενικότητα.
γ) Αν είναι 1-1.
Λύση
α) Ο πίνακας της f είναι
⎡ 2 −1 1 ⎤
⎢ ⎥
⎢ ⎥
A = ⎢ −4 2 −2 ⎥
⎢ ⎥
⎢ 6 −3 3 ⎥
⎣ ⎦
Επειδή ∣A∣ = 0 και όλες οι 2 × 2 µη µηδενικές υποορίζουσές του είναι µηδέν,
rankA = 1,
οπότε, η µηδενικότητα της f είναι (ϐλ. Πρόταση 6.26)
null(f ) = 3 − 1 = 2.
ϐ) Η διάσταση της εικόνας της f είναι (ϐλ. Πρόταση 6.25)
im(f ) = 3 − null(f ) = 3 − 2 = 1.
γ) Επειδή
null(f ) = 2 ≠ 0,
η f δεν είναι 1-1.
186 §
`Ασκηση 6.42 Να ϐρεθούν για τη γραµµική απεικόνιση T ∶ R2 → R3 , για την οποία

T (−1, 1) = (2, 1, 1) και T (0, −1) = (−1, 0, 1):
α) ο τύπος,
ϐ) ο πίνακας ως προς τις συνήθεις ϐάσεις των R2 και R3 ,
γ) αν είναι 1-1.
Λύση
Ο πίνακας της f ως προς τη ϐάση
B = {⃗
v1 = (−1, 1), v⃗2 = (0, −1)}
του R και τη συνηθισµένη ϐάση του R3 είναι
2
⎡ 2 −1 ⎤
⎢ ⎥
⎢ ⎥
A =⎢ 1 0 ⎥
′
⎢ ⎥
⎢ 1 1 ⎥
⎣ ⎦
Ο πίνακας µετάβασης από τη συνήθη ϐάση στη ϐάση του R2 είναι
−1 0
P =[ ]
1 −1
για τον οποίο
−1 0 −1 0
P −1 = [ ]=[ ]
1
∣P ∣ −1 −1 −1 −1
Ισχύει
A′ = AP
οπότε πολλαπλασιάζοντας σπό δεξιά µε τον P −1 παίρνουµε
⎡ 2 −1 ⎤ ⎡ −1 1 ⎤
⎢ ⎥ −1 0 ⎢ ⎥
⎢ ⎥ ⎢ ⎥
A = A′ P = ⎢ 1 0 ⎥ [ ] = ⎢ −1 0 ⎥
⎢ ⎥ −1 −1 ⎢ ⎥
⎢ 1 1 ⎥ ⎢ −2 −1 ⎥
⎣ ⎦ ⎣ ⎦
2 3
΄Αρα, ο τύπος της f στις συνήθεις ϐάσεις των R και R είναι (x, y οι συντεταγµένες ως προς τη
συνήθη ϐάση του R2 )
⎡ −1 1 ⎤ ⎡ −x + y ⎤
⎢ ⎥ x ⎢ ⎥
⎢ ⎥ ⎢ ⎥
f (x, y) = A [ ] = ⎢ −1 0 ⎥ [ ] = ⎢ −x ⎥
x
⎢ ⎥ y ⎢ ⎥
y ⎢ −2 −1 ⎥ ⎢ −2x − y ⎥
⎣ ⎦ ⎣ ⎦
= (−x + y, −x, −2x − y), x, y ∈ R
`Ασκηση 6.44 Για τη γραµµική απεικόνιση T ∶ R3 → R4 που ορίζεται από τη σχέση

T (x, y, z) = (2x − y + 5z, x − y + 7z, 2y + 6z, −x + y + z), x, y, z ∈ R
α) Να ϐρεθεί µία ϐάση της εικόνας και του πυρήνα της. ϐ) Να εξεταστεί αν είναι ένα προς ένα.
Λύση
α) Ο τύπος της T γράφεται
T (x, y, z) = x(2, 1, 0, −1) + y(−1, −1, 2, 1) + z(5, 7, 6, 1), x, y, z ∈ R
⎡ 2 −1 5 ⎤
⎢ ⎥
⎢ 1 −1 7 ⎥
⎢ ⎥
P =⎢ ⎥
⎢ 2 6 ⎥
⎢ 0 ⎥
⎢ −1 1 1 ⎥
⎣ ⎦
των διανυσµάτων του R4
v⃗1 = (2, 1, 0, −1), v⃗2 = (−1, −1, 2, 1) και v⃗3 = (5, 7, 6, 1)

είναι
rank(P ) = 3
αφού η υποορίζουσα των 3 πρώτων γραµµών του πίνακα P είναι
RRR 2 −1 5 RRR
RRR RR
RRR 1 −1 7 RRRR = −24 ≠ 0
RRR R
RR 0 2 6 RRRR
⃗1 , v⃗2 και v⃗3 είναι γραµµικώς ανεξάρτητα διανύσµατα και
Εποµένως, τα v
f (x, y, z) = span{⃗
v1 , v⃗2 , v⃗3 }
οπότε
dim (ker(f )) = 3 − 3 = 0
΄Αρα, ο πυρήνας της f είναι το ⃗
0.
ϐ) Αφού dim (ker(f )) = 0, η f είναι 1 − 1.
`Ασκηση 6.45 Να ϐρεθούν για τη γραµµική απεικόνιση Τ του R3 , για την οποία ισχύει
T (1, 1, 1) = T (1, 1, −1) = (0, 0, 0) και T (−1, 0, 1) = (2, 0, −2),
µια ϐάση του πυρήνα και µια ϐάση της εικόνας της Τ και να επαληθευτεί το ϑεώρηµα διάστα-
σης.
Λύση
Επειδή
T (1, 1, 1) = T (1, 1, −1) = (0, 0, 0),
dim(ker(T )) = 2
και µια ϐάση του πυρήνα της Τ είναι τα διανύσµατα
v⃗1 = (1, 1, 1), v⃗2 = (1, 1, −1).

Τα διανύσµατα
v⃗1 = (1, 1, 1), v⃗2 = (1, 1, −1) και v⃗3 (−1, 0, 1)
είναι γραµµικώς ανεξάρτητα, διότι η ορίζουσα του πίνακα τους είναι
RRR 1 1 −1 RRRR
RRR R
RR 1
RRR 0 RRRR = 2 ≠ 0,
R
1
RRR 1 −1 1 RRRR
οπότε ο πίνακας της Τ είναι
⎡ 0 0 2 ⎤
⎢ ⎥
⎢ ⎥
A=⎢ 0 0 0 ⎥
⎢ ⎥
⎢ 0 0 −2 ⎥
⎣ ⎦
`Ετσι ο τύπος της Τ είναι
f (x1 , x2 , x3 ) = (2x3 , 0, −2x3 )

οπότε
f (x1 , x2 , x3 ) = 2x3 (1, 0, −1) = span(1, 0, −1).
`Αρα
im(f ) = span(1, 0, −1).
Επειδή
dim(ker(f )) + dim(im(f )) = 2 + 1 = 3 = dim(R3 ),
το ϑεώρηµα διάστασης ισχύει στην περίπτωση αυτή.
188 §
`Ασκηση 6.47 Ο πίνακας, ως προς τις συνήθεις ϐάσεις του R4 και R3 , της γραµµικής
απεικόνισης T ∶ R4 → R3 είναι
⎡ 1 −2 k ⎤
⎢ ⎥
⎢ ⎥
1
A = ⎢ k −1 1 ⎥
⎢ ⎥
0
⎢ 1 3 k+1 1 ⎥
⎣ ⎦
και
T (1, 0, 2, −1) = (2, 0, 4).
α) Να αποδειχθεί ότι k = 1 και να ϐρεθεί ο τύπος της Τ.
ϐ) Να ϐρεθεί µια ϐάση του πυρήνα και µια ϐάση της εικόνας της Τ και να επαληθευτεί το
ϑεώρηµα διάστασης.
Λύση
α) Ο τύπος της Τ είναι
T (x, y, z, w) = (x − 2y + z + kw, kx − y + w, x + 3y + (k + 1)z + w). (i)
Εποµένως, επειδή T (1, 0, 2, −1) = (2, 0, 4),
(2, 0, 4) = (1 − 2 ⋅ 0 + 2 + k(−1), k ⋅ 1 − 0 − 1, 1 + 3 ⋅ 0 + (k + 1)2 − 1),

3−k = 2
k−1 = 0
2k + 2 = 4
το οποίο έχει λύση
k = 1.
`Ετσι, από την (i) προκύπτει ότι ο τύπος της Τ είναι
T (x, y, z, w) = (x − 2y + z + w, x − y + w, x + 3y + 2z + w).
ϐ) Ο τύπος της Τ γράφεται
T (x, y, z, w) = x(1, 1, 1) + y(−2, −1, 3) + z(1, 0, 2) + w(1, 1, 1)
= span [(1, 1, 1), (−2, −1, 3), (1, 0, 2), (1, 1, 1)]
Τα τέσσερα αυτά διανύσµατα του R3 είναι προφανώς γραµµικώς εξαρτηµένα ενώ τα τρία πρώτα
είναι γραµµικώς ανεξάρτητα, αφού η ορίζουσα του πίνακά τους είναι
RRR 1 −2 1 RRR
RRR R
RR 1 −1 0 RRRR = 6 ≠ 0
RRR RR
RRR 1 3 2 RRRR
`Αρα
im(T ) = R3 .
⃗ = (x, y, z, w) ∈ R4 ένα στοιχείο του πυρήνα της T ,
Αν u
u) = ⃗
T (⃗ 0 ⇔ (x − 2y + z + w, x − y + w, x + 3y + 2z + w) = ⃗
0.
Προκύπτει λοιπόν το οµογενές σύστηµα
x − 2y + z + w = 0
x−y+w = 0
x + 3y + 2z + w = 0
του οποίου ο πίνακας είναι
⎡ 1 −2 1 1 ⎤
⎢ ⎥
⎢ ⎥
A = ⎢ 1 −1 0 1 ⎥
⎢ ⎥
⎢ 1 3 2 1 ⎥
⎣ ⎦
Επειδή η υποορίζουσα των 3 πρώτων στηλών του Α είναι µη µηδενική,
rank(A) = 3,
οπότε ϐρίσκουµε τους τρεις αγνώστους x, y, z συναρτήσει του w λύνοντας το σύστηµα (w = k )
x − 2y + z = −k
x − y = −k
x + 3y + 2z = −k,
(x, y, z, w) = (−k, 0, 0, k), k ∈ R},
`Αρα, ο πυρήνας της T είναι
ker(T ) = {(−k, 0, 0, k), k ∈ R} = {k(−1, 0, 0, 1), k ∈ R}

= span(−1, 0, 0, 1).
Επειδή
dim(ker(T )) + dim(im(T )) = 1 + 3 = 4 = dim(R4 ),
το ϑεώρηµα διάστασης ισχύει στην περίπτωση αυτή.
`Ασκηση 6.49 Να ϐρεθεί ο πίνακας της γραµµικής απεικόνισης

f ∶ R3 → R2 f (x, y, z) = (x − y, x + z), x, y ∈ R:
α) Ως προς τις συνήθεις ϐάσεις των R3 και R2 .
ϐ) Ως προς τις ϐάσεις e⃗1 ′ = (0, 1, 0), e⃗2 ′ = (1, 0, −1), e⃗3 ′ = (0, 1, 1) του R3
και ǫ⃗1 ′ = (1, 1), ǫ⃗2 ′ = (1, 0) του R2 .
Λύση
α) Ο πίνακας της f ως προς τις συνήθεις ϐάσεις των R3 και R2 είναι
1 −1 0
A=[ ]
1 0 1
ϐ) Ο πίνακας µετάβασης από τη συνηθισµένη του R3 στη ϐάση e⃗′1 , e⃗′2 , e⃗′3 είναι
⎡ 0 1 0 ⎤
⎢ ⎥
⎢ ⎥
P =⎢ 1 0 1 ⎥
⎢ ⎥
⎢ 0 −1 1 ⎥
⎣ ⎦
Επίσης, ο πίνακας µετάβασης από τη συνηθισµένη ϐάση του R2 στη ϐάση e⃗′1 , e⃗′2 είναι
Q=[ ]
1 1
1 0
και ο αντίστροφος του είναι
0 −1 0 −1
Q−1 = [ ]= [ ]=[ ]
1 1 0 1
∣Q∣ −1 1 −1 −1 1 1 −1
΄Ετσι, ο πίνακας της f ως προς τις ϐάσεις αυτές είναι

⎡ 0 1 0 ⎤
1 −1 0 ⎢
⎢
⎥
⎥
A = Q AP = [ ][ ]⎢ 1 0 1 ⎥ = [ ]
′ −1 0 1 0 2 1
1 −1 1 0 1 ⎢⎢ ⎥ −1 −1 0
−1 ⎥
⎣ 0 1 ⎦
190 §
`Ασκηση 6.50 α) Να ϐρεθεί ο πίνακας της γραµµικής απεικόνισης f που αντιστοιχεί σε

κάθε σηµείο του R3 το συµµετρικό του ως προς τον άξονα x1 .
ϐ) Να ϐρεθούν σε τι µετασχηµατίζονται από την f :
i) Το επίπεδο
π ∶ 2x1 − x2 − x3 = 2.
ii) Η ευθεία ǫ µε διανυσµατική εξίσωση
r⃗(t) = (1 + t, 2, −t).
Λύση
α) Αν το συµµετρικό ως προς το άξονα x1 ενός σηµείου A(x1 , x2 , x3 ) του R3 είναι το A′ (x′1 , x′2 , x′3 ),
τότε
x′1 = x1
x2 = −x2
′
x′3 = −x3
ή, σε µορφή πινάκων,
⎡ x′ ⎤ ⎡ 1 0 ⎤ ⎡ ⎤
⎢ 1 ⎥ ⎢ ⎥ ⎢ x1 ⎥
⎢ ′ ⎥ ⎢ ⎥⎢ ⎥
0
⎢ x2 ⎥ = ⎢ 0 −1 0 ⎥ ⎢ x2 ⎥
⎢ ′ ⎥ ⎢ ⎥⎢ ⎥
⎢ x3 ⎥ ⎢ 0 0 −1 ⎥ ⎢ ⎥
⎣ ⎦ ⎣ ⎦ ⎣ x3 ⎦
οπότε ο πίνακας της γραµµικής απεικόνισης f είναι
⎡ 1 0 ⎤
⎢ ⎥
⎢ ⎥
0
A=⎢ 0 −1 0 ⎥
⎢ ⎥
⎢ 0 0 −1 ⎥
⎣ ⎦
ϐ) i) Επειδή
2x1 − x2 − x3 = 2 ⇔ x3 = 2x1 − x2 − 2,
τα σηµεία του επιπέδου π έχουν συντεταγµένες (k = x1 , m = x2 )
(x1 , x2 , x3 ) = (k, m, 2k − m − 2), k, m ∈ R,

οπότε οι εικόνες τους (x′1 , x′2 , x′3 ) είναι
⎡ x′ ⎤ ⎡ 1 0 ⎤ ⎡ ⎤ ⎡ ⎤
⎢ 1 ⎥ ⎢ ⎥⎢ ⎥ ⎢ ⎥
⎢ ′ ⎥ ⎢ ⎥⎢ ⎥ ⎢ ⎥
0 k k
⎢ x2 ⎥ = ⎢ 0 −1 0 ⎥⎢ ⎥=⎢ −m ⎥.
⎢ ′ ⎥ ⎢ ⎥⎢ ⎥ ⎢ ⎥
m
⎢ x3 ⎥ ⎢ 0 0 −1 ⎦ ⎣ 2k − m − 2 ⎦ ⎣ −2k + m + 2 ⎥
⎥ ⎢ ⎥ ⎢
⎣ ⎦ ⎣ ⎦
Εποµένως το συµµετρικό, ως προς τον άξονα x1 , του επιπέδου π είναι τα σηµεία
(x′1 , x′2 , x′3 ) = (k, −m, −2k + m + 2), k, m ∈ R.

Απαλείφοντας τα k, m από τις σχέσεις
x′1 = k, x′2 = −m, x′3 = −2k + m + 2

προκύπτει
k = x′1 , m = −x′2 , x′3 = −2x′1 + (−x′2 ) + 2
ή x′3 = 2 − 2x′1 − x′2
οπότε το συµµετρικό, ως προς τον άξονα x1 , του επιπέδου π είναι το επίπεδο
2x1 + x2 + x3 = 2.
ii) Οι συντεταγµένες των εικόνων µέσω της f των σηµείων
P (1 + t, 2, −t)
της ǫ είναι
x′1 = x1 = 1 + t
x′2 = −x2 = −2
x′3 = −x3 = −(−t) = t
Οι εξισώσεις αυτές αποτελούν παραµετρικές εξισώσεις της εικόνας ǫ′ της ǫ µέσω της f . Εποµένως
το συµµετρικό, ως προς τον άξονα x1 , της ευθείας ǫ είναι η ευθεία ǫ′ µε διανυσµατική εξίσωση
ǫ′ ∶ x
⃗(t) = (1 + t, −2, t), t ∈ R.
`Ασκηση 6.51 α) Να ϐρεθεί ο τύπος της γραµµικής απεικόνισης

f ∶ R2 → R3 , ως προς τις ϐάσεις v⃗1 , v⃗2 του R2 και ǫ⃗1 , ǫ⃗2 , ǫ⃗3 του R3 , αν
f (⃗
v1 ) = (1, 0, −1) και f (⃗
v2 ) = (0, 1, 1).
ϐ) Αν v⃗1 = (1, −1), v⃗2 = (1, 0)
και ǫ1 = (1, 0, 1), ⃗
⃗ ǫ2 = (0, −1, 1), ǫ⃗3 = (−1, 0, 0),
να ϐρεθεί ο τύπος της f ως προς τις συνήθεις ϐάσεις των R2 και R3 .
Λύση
α) Ο πίνακας Α της f ως προς τις ϐάσεις v⃗1 , v⃗2 του R2 και ǫ⃗1 , ǫ⃗2 , ǫ⃗3 του R3 έχει ως στήλες τις
συντεταγµένες, ως προς τη ϐάση ǫ⃗1 , ǫ⃗2 , ǫ⃗3 , των εικόνων f (⃗
v1 ), f (⃗
v2 ) των v⃗1 , v⃗2 , οπότε
⎡ 1 0 ⎤
⎢ ⎥
⎢ ⎥
A = ⎢ 0 1 ⎥.
⎢ ⎥
⎢ −1 1 ⎥
⎣ ⎦
⃗1 , v⃗2 και ǫ⃗1 , ǫ⃗2 , ǫ⃗3 είναι
`Ετσι, ο τύπος της f ως προς τις ϐάσεις v
f (⃗
u) = A⃗
u,
⎡ 1 0 ⎤ ⎡ ⎤
⎢ ⎥ x ⎢ ⎥
⎢ ⎥ ⎢ ⎥
x
f (x, y) = ⎢ 0 1 ⎥ [ ] = ⎢ ⎥,
⎢ ⎥ ⎢ ⎥
ή y
⎢ −1 1 ⎥ y ⎢ −x + y ⎥
⎣ ⎦ ⎣ ⎦
όπου (x, y) οι συντεταγµένες ενός διανύσµατος u ⃗ ως προς τη ϐάση v⃗1 , v⃗2 και f (x, y) οι συντεταγ-
µένες της εικόνας του ως προς την ǫ⃗1 , ǫ⃗2 , ǫ⃗3 . ΄Αρα
f (x, y) = (x, y, −x + y).
ϐ) Ο πίνακας Α της f ως προς τις συνήθεις ϐάσεις του R2 και R3 είναι
B = Q−1 AP , (i)
όπου P ο πίνακας µετάβασης από την ϐάση v⃗1 , v⃗2 στη συνήθη ϐάση του R2 και Q ο πίνακας
µετάβασης από την ϐάση ǫ⃗1 , ǫ⃗2 , ǫ⃗3 στη συνήθη ϐάση του R3 .
Ο πίνακας µετάβασης από τη συνήθη ϐάση του R2 στην v ⃗1 , v⃗2 είναι ο P −1 και έχει ως στήλες τις
συντεταγµένες, ως προς τη συνήθη ϐάση, των v ⃗1 , v⃗2
P −1 = [ ],
1 1
−1 0
οπότε
0 −1
P = (P −1 ) =[ ].
−1
1 1
Ο πίνακας µετάβασης από την συνηθισµένη ϐάση του R3 στην ǫ⃗1 , ǫ⃗2 , ǫ⃗3 είναι
⎡ 1 0 −1 ⎤
⎢ ⎥
⎢ ⎥
−1
= ⎢ 0 −1 0 ⎥,
⎢ ⎥
Q
⎢ 1 0 ⎥
⎣ 1 ⎦
192 §
⎡ 1 0 −1 ⎤ ⎡ ⎤
⎢ ⎥ ⎢ 1 0 ⎥ 0 −1
⎢ ⎥⎢ ⎥
B = Q AP = ⎢ 0 −1
−1
0 ⎥⎢ 0 1 ⎥[ ]
⎢ ⎥⎢ ⎥ 1
⎢ 1 ⎥ ⎢ ⎥
0 ⎦ ⎣ −1 1 ⎦
1
⎣ 1
⎡ 0 −1 ⎤ ⎡ ⎤
⎢ ⎥ ⎢ 0 −1 ⎥
⎢ ⎥⎢ ⎥
1
= ⎢ 0 −1 0 ⎥⎢ 1 1 ⎥
⎢ ⎥⎢ ⎥
⎢ 0 ⎥ ⎢ 2 ⎥
⎣ 1 1 ⎦⎣ 1 ⎦
⎡ −1 −3 ⎥ ⎤
⎢
⎢ ⎥
= ⎢ −1 −1 ⎥
⎢ ⎥
⎢ 0 ⎥
⎣ 1 ⎦
Εποµένως, ο τύπος της f ως προς τις συνήθεις ϐάσεις του R2 και R3 είναι
⎡ −1 −3 ⎤
⎢ ⎥ x
⎢ ⎥
f (x, y) = B [ ] = ⎢ −1 −1 ⎥ [ ]
x
⎢ ⎥ y
y ⎢ 1 0 ⎥
⎣ ⎦
⎡ −x − 3y ⎤
⎢ ⎥
⎢ ⎥
= ⎢ −x − y ⎥
⎢ ⎥
⎢ ⎥
⎣ x ⎦
ή f (x, y) = (−x − 3y, −x − y, x).
`Ασκηση 6.52 Για τη γραµµική απεικόνιση του R3 µε πίνακα

⎡ 0 1 −1 ⎤
⎢ ⎥
⎢ ⎥
A = ⎢ −1 2 1 ⎥
⎢ ⎥
⎢ 1 0 2 ⎥
⎣ ⎦
να ϐρεθούν οι εικόνες :
α) Της ευθείας µε καρτεσιανές εξισώσεις
x1 − x3 = 1 και x2 + x3 = 2.
ϐ) Του επιπέδου
x1 − 2x2 = 1.
Λύση
α) Η εικόνα µέσω της f ενός σηµείου (x1 , x2 , x3 ) είναι το σηµείο (x′1 , x′2 , x′3 ), όπου
⎡ x′ ⎤ ⎡ 0 1 −1 ⎤ ⎡ ⎤
⎢ 1 ⎥ ⎢ ⎥⎢ ⎥
⎢ ′ ⎥ ⎢ ⎥⎢ ⎥
x1
⎢ x2 ⎥ = ⎢ −1 2 1 ⎥⎢ ⎥
⎢ ′ ⎥ ⎢ ⎥⎢ ⎥
x2
⎢ x3 ⎥ ⎢ 1 0 2 ⎥ ⎢ ⎥
⎣ ⎦ ⎣ ⎦⎣ x3 ⎦
⎡ x2 − x3 ⎤
⎢ ⎥
⎢ ⎥
= ⎢ −x1 + 2x2 + x3 ⎥
⎢ ⎥
⎢ x1 + 2x3 ⎥
⎣ ⎦
οπότε
x′1 = x2 − x3
x′2 = −x1 + 2x2 + x3
x′3 = x1 + 2x3 .
Θέτοντας x3 = t, προκύπτουν παραµετρικές εξισώσεις της (ǫ)
x1 = 1 + t και x2 = 2 − t,
Εποµένως, οι συντεταγµένες των εικόνων µέσω της f των σηµείων
P (1 + t, 2 − t, t)
της (ǫ) είναι
x′1 = x2 − x3 = 1 + t − t = 1
x′2 = −x1 + 2x2 + x3 = −(1 + t) + 2(2 − t) + t = 3 − 2t
x′3 = x1 + 2x3 = 1 + t + 2t = 1 + 3t
Οι εξισώσεις αυτές αποτελούν παραµετρικές εξισώσεις ευθείας, οπότε η εικόνα (ǫ′ ) της (ǫ) µέσω
της f είναι η ευθεία µε διανυσµατική εξίσωση
ǫ′ ∶ x
⃗(t) = (2 − 2t, 3 − 2t, 1 + 3t), t ∈ R.
ϐ) Για τα σηµεία P (x1 , x2 , x3 ) του π ισχύει
x1 − 2x2 = 1 ή x1 = 1 + 2x2 ,
οπότε για τις εικόνες P ′ (x′1 , x′2 , x′3 ) µέσω της f των σηµείων του π ισχύει
x′1 = x2 − x3
x′2 = −x1 + 2x2 + x3 = −(1 + 2x2 ) + 2x2 + x3
= x3 − 1
x′3 = x1 + 2x3 = 1 + 2x2 + 2x3
= 2x2 + 2x3 + 1.
Οι εξισώσεις αυτές αποτελούν παραµετρικές εξισώσεις επιπέδου, οπότε η εικόνα π ′ µέσω της f του
π είναι το επίπεδο µε διανυσµατική εξίσωση (x2 = k, x3 = m)
π′ ∶ x
⃗(k, m) = (k − m, m − 1, 2k + 2m + 1).
Η καρτεσιανή εξίσωση του π ′ προκύπτει απαλείφοντας τα k, m από τις παραµετρικές εξισώσεις του
x1 = k − m
x2 = m − 1
x3 = 2k + 2m + 1.
Προσθέτοντας κατά µέλη τις δύο πρώτες προκύπτει
x1 + x2 = k − 1 ⇔ k = x1 + x2 + 1
και
m = k − x1 = x1 + x2 + 1 − x1 = x2 + 1,
οπότε η τρίτη γίνεται
x3 = 2(x1 + x2 + 1) + 2(x2 + 1) + 1
ή −2x1 − 4x2 + x3 = 5.
`Ασκηση 6.53 Για τη γραµµική απεικόνιση

f ∶ R4 → R3 , f (x, y, z, w) = (x − y + z + w, x + 2y − z + w, 3y − 2z), x, y, z ∈ R
α) Να ϐρεθούν η διάσταση της εικόνας και του πυρήνα της.
ϐ) Να ϐρεθούν (αν υπάρχουν) τιµές του k ώστε το διάνυσµα (1, 3, k) να ανήκει στην εικόνα της f .
γ) Να ϐρεθούν (αν υπάρχουν) τιµές του k ώστε το διάνυσµα (1, 0, 0, k) να ανήκει στον πυρήνα της
f.
Λύση
α) Στην λύση της ΄Ασκησης 6.40 δείχνουµε ότι
im(f ) = span{(1, 1, 0), (−1, 2, 3)}
και
ker(f ) = span (− , , 1, 0) , (−1, 0, 0, 1)

1 2
3 3
⃗ = (1, 3, k) στην εικόνα της f πρέπει
ϐ) Για να ανήκει το διάνυσµα v
194 §
(1, 3, k) = λ(1, 1, 0) + m(−1, 2, 3)
ή (1, 3, k) = (λ − m, λ + 2m, 3m), λ, m ∈ R
∆ηλαδή πρέπει να έχει λύση ως προς λ και m το παρακάτω σύστηµα
λ−m = 1
λ + 2m = 3
3m = k

⎡ 1 −1 ⎤
⎢ ⎥
⎢ ⎥
A=⎢ 1 2 ⎥
⎢ ⎥
⎢ 0 3 ⎥
⎣ ⎦
1 −1
είναι 2 (αφού ∣ ∣ = 3 ≠ 0), οπότε για να έχει λύση το σύστηµα πρέπει ο ϐαθµός του επαυξη-
1 2
µένου πίνακά του
⎡ 1 −1 1 ⎤
⎢ ⎥
⎢ ⎥
A∣B = ⎢ 1 2 3 ⎥
⎢ ⎥
⎢ 0 3 k ⎥
⎣ ⎦
να είναι 2. Αυτό συµβαίνει αν και µόνο αν
RRR 1 −1 1 RRR
RR RR
det(A∣B) = 0 ⇔ A∣B = RRRR 1 2 3 RRRR = 0
RR R
RRR 0 3 k RRRR
⇔ 3k − 6 = 0 ⇔ k = 2
Εποµένως, το διάνυσµα v⃗ ανήκει στην εικόνα της f αν και µόνο αν k = 2.

⃗ = (1, 0, 0, k) στον πυρήνα της f πρέπει
γ) Για να ανήκει το διάνυσµα u
⃗ = λ (− , , 1, 0) + m(−1, 0, 0, 1)
1 2
u
3 3
(1, 0, 0, k) = (− − m, , λ, m)
λ 2λ
ή
3 3
∆ηλαδή πρέπει να έχει λύση το σύστηµα
− −m = 1
λ
3
= 0
2λ
3
λ = 0
m = k
Από τις 3 πρώτες εξισώσεις προκύπτουν
λ = 0 και m = −1
οποτε για να έχει λύση το σύστηµα πρέπει
k = m = −1
Εποµένως, για να ανήκει το διάνυσµα αυτό στον πυρήνα της f πρέπει k = −1.
`Ασκηση 6.54 Για τη γραµµική απεικόνιση f του R3 µε πίνακα

⎡ a 0 0 ⎤
⎢ ⎥
⎢ ⎥
A = ⎢ 0 β 0 ⎥, a, β, γ > 0 σταθερές
⎢ ⎥
⎢ 0 0 γ ⎥
⎣ ⎦
να ϐρεθούν οι εικόνες :
α) Του σηµείου M (−1, 2, 3).
ϐ) Του επιπέδου
π ∶ x1 + x2 − x3 = 1.
γ) Της σφαίρας
S ∶ x21 + x22 + x23 = 1.
δ) Της ευθείας
x1 + x3 = 1, x2 = 2.
Λύση
α) Η εικόνα του σηµείου M (−1, 2, 3) είναι το σηµείο M ′ (x′1 , x′2 , x′2 ), όπου
⎡ x′ ⎤ ⎡ a 0 0 ⎤ ⎡ −1 ⎤ ⎡ −a ⎤
⎢ 1 ⎥ ⎢ ⎥⎢ ⎥ ⎢ ⎥
⎢ ′ ⎥ ⎢ ⎥⎢ ⎥ ⎢ ⎥
⎢ x2 ⎥ = ⎢ 0 β 0 ⎥ ⎢ 2 ⎥ = ⎢ 2β ⎥
⎢ ′ ⎥ ⎢ ⎥⎢ ⎥ ⎢ ⎥
⎢ x3 ⎥ ⎢ 0 0 γ ⎥ ⎢ 3 ⎥ ⎢ 3γ ⎥
⎣ ⎦ ⎣ ⎦⎣ ⎦ ⎣ ⎦
οπότε
M ′ (−a, 2β, 3γ).
δ) Απο τις καρτεσιανές εξισώσεις
x1 + x3 = 1, x2 = 2
της ευθείας προκύπτει (ϑέτοντας x3 = t)
x1 = 1 − t, x2 = 2
P (1 − t, 2, t)
της ǫ είναι
x′1 = ax1 = a(1 − t)
x′2 = βx2 = 2β
x′3 = γx3 = γt
Οι εξισώσεις αυτές αποτελούν παραµετρικές εξισώσεις της εικόνας ǫ′ της ǫ µέσω της f . Εποµένως,
η ǫ′ έχει διανυσµατική εξίσωση
ǫ′ ∶ x
⃗(t) = (−a − at, 2β, γt), t ∈ R.
`Ασκηση 6.55 Να ϐρεθούν οι ιδιοτιµές και τα ιδιοδιανύσµατα του πίνακα

⎡ 1 1 −1 ⎤
⎢ ⎥
⎢ ⎥
A=⎢ 0 1 ⎥
⎢ ⎥
0
⎢ 0 −2 −3 ⎥
⎣ ⎦
και να εξεταστεί αν ο Α διαγωνιοποιείται.
Λύση
Οι ιδιοτιµές του πίνακα A προκύπτουν από την εξίσωση
RR 1 − λ −1 RR
RRR 1 RRR
∣A − λI∣ = 0 ⇔ RR 0R
R 0−λ RRR
RRR
1 RRR
RR −2 −3 −λ RR
0 R
οπότε
λ1 = 1, λ2 = −1, λ3 = −2
196 §
Για λ1 = 1
⎡ 0 1 −1 ⎤ ⎡ ⎤ ⎡ 0 ⎤
⎢ ⎥⎢ ⎥ ⎢ ⎥
⎢ ⎥⎢ ⎥ ⎢ ⎥
x
v=⃗
(A − λ1 I)⃗ ⇔ ⎢ 0 −1 1 ⎥ ⎢ ⎥=⎢ 0 ⎥
⎢ ⎥⎢ ⎥ ⎢ ⎥
0 y
⎢ 0 −2 −4 ⎥ ⎢ ⎥ ⎢ 0 ⎥
⎣ ⎦⎣ z ⎦ ⎣ ⎦
⎡ y−z ⎤ ⎡ ⎤
⎢ ⎥ ⎢ ⎥
⎢ ⎥ ⎢ ⎥
0
⇔ ⎢ −y + z ⎥ = ⎢ ⎥
⎢ ⎥ ⎢ ⎥
0
⎢ −2y − 4z ⎥ ⎢ ⎥
⎣ ⎦ ⎣ 0 ⎦
οπότε
y−z = 0
−y + z = 0
−2y + 4z = 0
Από τις εξισώσεις αυτές προκύπτει
y=z=0
οπότε
V (1) = {(x, y, z) = (x, 0, 0), x ∈ R}
= span(1, 0, 0)
Για λ2 = −1
⎡ 2 1 −1 ⎤ ⎡ ⎤ ⎡ ⎤
⎢ ⎥⎢ x ⎥ ⎢ 0 ⎥
⎢ ⎥⎢ ⎥ ⎢ ⎥
v=⃗
(A − λ2 I)⃗ ⇔ ⎢ 1 ⎥⎢ y ⎥ = ⎢ 0 ⎥
⎢ ⎥⎢ ⎥ ⎢ ⎥
0 0 1
⎢ 0 −2 −2 ⎥ ⎢ ⎥ ⎢ ⎥
⎣ ⎦⎣ z ⎦ ⎣ 0 ⎦
⎡ 2x + y − z ⎥ ⎡
⎤ ⎤
⎢ ⎢ 0 ⎥
⎢ ⎥ ⎢ ⎥
⇔ ⎢ y+z ⎥=⎢ 0 ⎥
⎢ ⎥ ⎢ ⎥
⎢ −2y − 2z ⎥ ⎢ ⎥
⎣ ⎦ ⎣ 0 ⎦
οπότε
2x + y − z = 0
y+z = 0
−2y − 2z = 0
y = −z
και 2x = −y + z = 2z ⇔ x = z
οπότε
V (−1) = {(x, y, z) = (z, −z, z), z ∈ R}
= span(1, −1, 1)
Για λ3 = −2
⎡ 3 1 −1 ⎤ ⎡ ⎤ ⎡ ⎤
⎢ ⎥⎢ x ⎥ ⎢ 0 ⎥
⎢ ⎥⎢ ⎥ ⎢ ⎥
v=⃗
(A − λ3 I)⃗ ⇔ ⎢ 1 ⎥⎢ y ⎥ = ⎢ 0 ⎥
⎢ ⎥⎢ ⎥ ⎢ ⎥
0 0 2
⎢ 0 −2 −1 ⎥ ⎢ ⎥ ⎢ ⎥
⎣ ⎦⎣ z ⎦ ⎣ 0 ⎦
⎡ 3x + y − z ⎥ ⎡
⎤ ⎤
⎢ ⎢ 0 ⎥
⎢ ⎥ ⎢ ⎥
⇔ ⎢ 2y + z ⎥ = ⎢ 0 ⎥
⎢ ⎥ ⎢ ⎥
⎢ −2y − z ⎥ ⎢ ⎥
⎣ ⎦ ⎣ 0 ⎦
δηλαδή
3x + y − z = 0
2y + z = 0
−2y − z = 0
Οι δύο τελευταίες εξισώσεις δίνουν

z = −2y
και η πρώτη
3x = −y + z = −y − 2y ⇔ x = −y
Εποµένως,
V (−2) = {(x, y, z) = (−y, y, −2y), y ∈ R}
= span(−1, 1, −2).
Αφου ο A έχει 3 διακριτές ιδιοτιµές, διαγωνιοποιείται.
`Ασκηση 6.56 Να ϐρεθούν οι ιδιοτιµές και τα αντίστοιχα ιδιοδιανύσµατα των παρακάτω γραµµικών
απεικονίσεων :
a) f (x, y) = (4x − y, 2x + y), β) f (x, y, z) = (2x + y, y − z, 2y + 4z)
Λύση
α) Ο πίνακας της γραµµικής απεικόνισης f είναι
4 −1
A=[ ]
2 1
4 − λ −1
∣A − λI∣ = 0 ⇔ ∣ ∣ ⇔ λ2 − 5λ + 6 = 0
2 1−λ
οπότε
λ1 = 2, λ2 = 3
Για λ1 = 2
2 −1
v=⃗
(A − λ1 I)⃗ ⇔ [ ][ ] = [ ]
x 0
2 −1
0
y 0
2x + 2y
⇔ [ ]=[ ]
0
2x + 2y 0
δηλαδή
2x + 2y = 0 ⇔ x = −y
Εποµένως,
V (2) = {(x, y, z) = (−y, y, z), y, z ∈ R}
= span{(−1, 1, 0), (0, 0, 1)}

Για λ2 = 3
1 −1
v=⃗
(A − λ2 I)⃗ ⇔ [ ][ ] = [ ]
x 0
2 −2
0
y 0
x−y
⇔ [ ]=[ ]
0
2x − 2y 0
δηλαδή
x−y =0 ⇔ x=y
Εποµένως,
V (3) = {(x, y, z) = (y, y, z), y, z ∈ R}
= span{(1, 1, 0), (0, 0, 1)}

ϐ) Ο πίνακας της γραµµικής απεικόνισης f είναι
198 §
⎡ 2 1 0 ⎤
⎢ ⎥
⎢ ⎥
A = ⎢ 0 1 −1 ⎥
⎢ ⎥
⎢ 0 2 4 ⎥
⎣ ⎦
RR 2 − λ RR
RRR 1 0 RRR
∣A − λI∣ = 0 ⇔ RRRR 0 1 − λ −1 RRR = 0
RR
RRR RRR
RR 0 2 4−λ R
οπότε
λ1 = 2 (διπλή) και λ2 = 3.
Για λ1 = 2 παίρνουµε το σύστηµα
⎡ 2−2 ⎤⎡ x ⎤ ⎡ 0 ⎤
⎢ ⎥⎢ ⎥ ⎢ ⎥
⎢ ⎥⎢ ⎥ ⎢ ⎥
1 0
v=⃗
(A − λ1 I)⃗ ⇔ ⎢ 0 1 − 2 −1 ⎥⎢ y ⎥ = ⎢ 0 ⎥
⎢ ⎥⎢ ⎥ ⎢ ⎥
0
⎢ 0 4−2 ⎥⎢ z ⎥ ⎢ 0 ⎥
⎣ 2 ⎦⎣ ⎦ ⎣ ⎦
⎡ ⎤ ⎡ ⎤
⎢ ⎥ ⎢ 0 ⎥
⎢ ⎥ ⎢ ⎥
y
⇔ ⎢ −y − z ⎥ = ⎢ 0 ⎥
⎢ ⎥ ⎢ ⎥
⎢ 2y + 2z ⎥ ⎢ 0 ⎥
⎣ ⎦ ⎣ ⎦
δηλαδή
y = 0
−y − z = 0
2y + 2z = 0
y=z=0
οπότε
V (2) = {(x, y, z) = (x, 0, 0), x ∈ R}
= span(1, 0, 0)
⎡ 2−3 ⎤⎡ x ⎤ ⎡ 0 ⎤
⎢ ⎥⎢ ⎥ ⎢ ⎥
⎢ ⎥⎢ ⎥ ⎢ ⎥
1 0
v=⃗
(A − λ2 I)⃗ ⇔ ⎢ 1 − 3 −1 ⎥⎢ y ⎥ = ⎢ 0 ⎥
⎢ ⎥⎢ ⎥ ⎢ ⎥
0 0
⎢ 4−3 ⎥⎢ z ⎥ ⎢ 0 ⎥
⎣ 0 2 ⎦⎣ ⎦ ⎣ ⎦
⎡ −x + y ⎥ ⎢ 0 ⎤
⎤ ⎡
⎢ ⎥
⎢ ⎥ ⎢ ⎥
⇔ ⎢ −2y − z ⎥ = ⎢ 0 ⎥
⎢ ⎥ ⎢ ⎥
⎢ 2y + z ⎥ ⎢ ⎥
⎣ ⎦ ⎣ 0 ⎦
οπότε
−x + y = 0
−2y − z = 0
2y + z = 0
z = −2y
x = y
΄Αρα,
V (3) = {(x, y, z) = (y, y, −2y) = y(1, 1, −2), y ∈ R}
= span(1, 1, −2)
`Ασκηση 6.57 Να ϐρεθούν οι ιδιοτιµές και τα αντίστοιχα ιδιοδιανύσµατα των πινάκων
a) A = [ ] β) A = [ ]
1 1 1 1
0 1 1 −1
Λύση
α) Οι ιδιοτιµές του πίνακα A προκύπτουν από την εξίσωση
1−λ
∣A − λI∣ = 0 ⇔ ∣ ∣ = 0 ⇔ (1 − λ)2 = 0
1
0 1−λ
΄Αρα, ο A έχει µόα διπλή ιδιοτιµή την
λ1 = 1
1−1
v=⃗
(A − λI )⃗ ⇔ [ ][ ] = [ ]
1 x 0
1−1
0
0 y 0
⇔ [ ]=[ ]
y 0
0 0
΄Αρα y=0
οπότε
V (1) = {(x, y) = (x, 0), x ∈ R}
= span(1, 0)
ϐ) Οι ιδιοτιµές του πίνακα A προκύπτουν από την εξίσωση
1−λ
∣A − λI∣ = 0 ⇔ ∣ ∣ = 0 ⇔ λ2 − 1 − 1 = 0
1
0 1−λ
΄Αρα, οι ιδιοτιµές του A είναι
√
λ=± 2
√
√
1− 2
v=⃗
1√
(A − λI )⃗ ⇔ [ ][ ] = [ ]
x 0
−1 − 2
0
1 y 0
√
(1 − 2)x√+y ] = [ 0 ]
⇔ [
x − (1 − 2)y 0
΄Αρα από το σύστηµα αυτό προκύπτει
√ √
(1 − 2)x + y = 0 ⇔ y = ( 2 − 1)x
Για x = 1 ισχύει
√
y = ( 2 − 1),
οπότε
√ √ √
V ( 2) = {k(1, 2 − 1), k ∈ R} = span(1, 2 − 1).
΄Οµοια προκύπτει
√ √
V (− 2) = {k(1 − 2, 1), k ∈ R}
√
= span(1 − 2, 1)
200 §
`Ασκηση 6.58 Να ϐρεθούν οι ιδιοτιµές και τα αντίστοιχα ιδιοδιανύσµατα των παρακάτω γραµµικών
απεικονίσεων και να εξεταστεί αν είναι διαγωνιοποιήσιµες
a) f (x, y) = (4x + 2y, x + 3y), β) f (x, y, z) = (x + 2y − z, x − y, 2x − 2y),
γ) f (x, y, z) = (2x + y, y − z, 2y + 4z).
Λύση
α) Ο πίνακας της γραµµικής αυτής απεικόνισης είναι
A=[ ]
4 2
1 3
4−λ
∣A − λI∣ = 0 ⇔ ∣ ∣ = 0 ⇔ λ2 − 7λ + 10 = 0
2
1 3−λ
΄Αρα, οι ιδιοτιµές του A είναι
λ1 = 5 ή λ2 = 2.
4−5
v=⃗
(A − λI )⃗ ⇔ [ ][ ] = [ ]
2 x 0
3−5
0
1 y 0
−x + 2y
⇔ [ ]=[ ]
0
x + 2y 0
΄Αρα, από το σύστηµα αυτό προκύπτει
−x + 2y = 0 ⇔ x = 2y ,
οπότε ο ιδιοχώρος της ιδιοτιµής λ = 5 είναι
V (5) = {(x, y) = k(1, 2) x ∈ R}
΄Οµοια προκύπτει
V (2) = {k(−1, 1), k ∈ R}.
Επειδή η γραµµική αυτή απεικόνιση έχει δύο διακριτές ιδιοτιµές, είναι διαγωνιοποιήσιµη.
ϐ) Ο πίνακας της γραµµικής απεικόνισης f είναι
⎡ 1 2 −1 ⎤
⎢ ⎥
⎢ ⎥
A = ⎢ 1 −1 0 ⎥
⎢ ⎥
⎢ 2 −2 0 ⎥
⎣ ⎦
RRR 1 − λ −1 RRR
RRR 2 RRR
∣A − λI∣ = 0 ⇔ RR 1 R 1−λ RRR = 0 ⇔ λ(1 − λ)(1 + λ) = 0
RRR RRR
0
RR 2 −2 0 − λ RR
οπότε οι ιδιοτιµές του πίνακα είναι
λ1 = 2, λ2 = −1 και λ3 = 0
⎡ 1−1 −1 ⎤ ⎡ ⎤ ⎡ ⎤
⎢ ⎥⎢ x ⎥ ⎢ 0 ⎥
⎢ ⎥⎢ ⎥ ⎢ ⎥
2
v=⃗
(A − λ1 I)⃗ ⇔ ⎢ 1 1−1 0 ⎥⎢ y ⎥ = ⎢ 0 ⎥
⎢ ⎥⎢ ⎥ ⎢ ⎥
0
⎢ 2 −2 0 − 1 ⎥ ⎢ ⎥ ⎢ ⎥
⎣ ⎦⎣ z ⎦ ⎣ 0 ⎦
⎡ 2y − z ⎤ ⎡ 0 ⎤
⎢ ⎥ ⎢ ⎥
⎢ ⎥ ⎢ ⎥
⇔ ⎢ x − 2y ⎥=⎢ 0 ⎥
⎢ ⎥ ⎢ ⎥
⎢ 2x − 2y − z ⎥ ⎢ 0 ⎥
⎣ ⎦ ⎣ ⎦
δηλαδή
2y − z = 0
x − 2y = 0
2x − 2y − z = 0
Από τις δύο πρώτες εξισώσεις προκύπτει
z = 2y και x = 2y
και αντικαθιστώντας στην τρίτη παίρνουµε
2 ⋅ 2y − 2y − 2y = 0 ⇔ 0 = 0
Εποµένως, ο ιδιοχώρος της ιδιοτιµής αυτής είναι
V (1) = {(x, y, z) = (2y, y, 2y) = y(2, 1, 2), y ∈ R}
= span(2, 1, 2)
Για λ2 = −1 παίρνουµε το σύστηµα
⎡ 1 − (−1) −1 ⎤⎡ x ⎤ ⎡ 0 ⎤
⎢ ⎥⎢ ⎥ ⎢ ⎥
⎢ ⎥⎢ ⎥ ⎢ ⎥
2
v=⃗
(A − λ2 I)⃗ ⇔ ⎢ 1 − (−1) ⎥⎢ y ⎥ = ⎢ 0 ⎥
⎢ ⎥⎢ ⎥ ⎢ ⎥
0 1 0
⎢ −2 0 − (−1) ⎥⎢ z ⎥ ⎢ 0 ⎥
⎣ 2 ⎦⎣ ⎦ ⎣ ⎦
⎡ 2x + 2y − z ⎤ ⎡ 0 ⎤
⎢ ⎥ ⎢ ⎥
⎢ ⎥ ⎢ ⎥
⇔ ⎢ ⎥=⎢ 0 ⎥
⎢ ⎥ ⎢ ⎥
x
⎢ 2x − 2y + z ⎥ ⎢ 0 ⎥
⎣ ⎦ ⎣ ⎦
οπότε
2x + 2y − z = 0
x = 0
2x − 2y + z = 0
z = 2y και x = 0
οπότε ο ιδιοχώρος της ιδιοτιµής αυτής είναι
V (3) = {(x, y, z) = (0, y, 2y) = y(0, 1, 2), y ∈ R}
= span(0, 1, 2)
⎡ 1−0 −1 ⎤ ⎡ ⎤ ⎡ ⎤
⎢ ⎥⎢ x ⎥ ⎢ 0 ⎥
⎢ ⎥⎢ ⎥ ⎢ ⎥
2
v=⃗
(A − λ3 I)⃗ ⇔ ⎢ 1 1−0 0 ⎥⎢ y ⎥ = ⎢ 0 ⎥
⎢ ⎥⎢ ⎥ ⎢ ⎥
0
⎢ 2 −2 − 0 ⎥ ⎢ ⎥ ⎢ ⎥
⎣ 0 ⎦⎣ z ⎦ ⎣ 0 ⎦
⎡ x + 2y − z ⎤ ⎡ 0 ⎤
⎢ ⎥ ⎢ ⎥
⎢ ⎥ ⎢ ⎥
⇔ ⎢ x−y ⎥=⎢ 0 ⎥
⎢ ⎥ ⎢ ⎥
⎢ 2x − 2y ⎥ ⎢ 0 ⎥
⎣ ⎦ ⎣ ⎦
οπότε
x + 2y − z = 0
x−y = 0
2x − 2y = 0
y=x
και z = x + 2y = x + 2x = 3x,
V (3) = {(x, y, z) = (x, x, 3x) = x(1, 1, 3), x ∈ R}
= span(1, 1, 3)
202 §
Επειδή η γραµµική αυτή απεικόνιση έχει 3 διακριτές ιδιοτιµές, είναι διαγωνιοποιήσιµη.
`Ασκηση 6.59 Να εξεταστεί αν οι παρακάτω πίνακες διαγωνιοποιούνται

⎡ 9 0 0 ⎤
⎢ ⎥
⎢ ⎥
a) A = [ ] β) A = [ ] γ) A = ⎢ −5 1 0 ⎥
1 1 1 1
1 −1 ⎢ ⎥
0 1 ⎢ −8 6 1 ⎥
⎣ ⎦
⎡ −1 0 −2 ⎤
⎢ ⎥
⎢ ⎥
δ)A = [ ] ǫ)A = ⎢ 0 1 ⎥
1 1
⎢ ⎥
0
1 1 ⎢ 0 −1 1 ⎥
⎣ ⎦
Λύση
α) Οι ιδιοτιµές του πίνακα A προκύπτουν από την εξίσωση
1−λ
∣A − λI∣ = 0 ⇔ ∣ ∣ = 0 ⇔ λ(1 − λ)2 − 1 = 0
1
1 1−λ
λ1 = 0, λ2 = 2
1−0
v=⃗
(A − λ1 I)⃗ ⇔ ∣ ∣[ ] = [ ]
1 x 0
1−0
0
1 y 0
x+y
⇔ [ ]=[ ]
0
x+y 0
δηλαδή
x + y = 0 ⇔ x = −y
V (0) = {(x, y) = (−y, y) = y(−1, 1), y ∈ R}
= span(−1, 1)
1−2
v=⃗
(A − λ2 I)⃗ ⇔ [ ][ ] = [ ]
1 x 0
1−2
0
1 y 0
−x + y
⇔ [ ]=[ ]
0
x−y 0
δηλαδή
x−y =0 ⇔ x=y
V (0) = {(x, y) = (y, y) = y(1, 1), y ∈ R}
= span(1, 1)
Επειδή ο πίνακας αυτός έχει 2 διακριτές ιδιοτιµές είναι διαγωνιοποιήσιµος.
ε) Οι ιδιοτιµές του πίνακα A προκύπτουν από την εξίσωση
RRR −1 − λ −2 RRR
RR 0 RRR
∣A − λI∣ = 0 ⇔ RRRR 0−λ RRR = 0 ⇔ λ − (1 + λ)(λ2 − λ + 1) = 0,
RRR RRR
0 1
RR 0 −1 1 − λ RR
οπότε η µόνη πραγµατική ιδιοτιµή είναι
λ1 = −1.
Επειδή όλες οι ϱίζες του χαρακτηριστικού πολυωνύµου δεν είναι πραγµατικές, ο πίνακας δεν είναι
διαγωνιοποιήσιµος.
`Ασκηση 6.61 α) Να δειχθεί ότι η γραµµική απεικόνιση του R3 µε τύπο

f (x, y, z) = (x + y − z, z, −2y − 3z)
είναι διαγωνιοποιήσιµη και να ϐρεθεί η ϐάση ως προς την οποία ο πίνακας της είναι διαγώνιος και
ο τύπος της ως προς τη ϐάση αυτή.
ϐ) Να ϐρεθεί ο τύπος της απεικόνισης f 4 (x) ως προς την κανονική ϐάση του R3 .
Λύση
α) Ο πίνακας της γραµµικής απεικόνισης f είναι
⎡ 1 1 −1 ⎤
⎢ ⎥
⎢ ⎥
A=⎢ 0 0 1 ⎥
⎢ ⎥
⎢ 0 −2 −3 ⎥
⎣ ⎦
RR 1 − λ −1 RR
RRR 1 RRR
∣A − λI∣ = 0 ⇔ RRRR 0 0−λ RRR = 0 ⇔ λ(1 − λ)(λ2 + 3λ + 2) = 0
RR
RRR
1
RR 0 −2 −3 − λ RRR
R
λ1 = 1, λ2 = −1, λ3 = −2
και οι αντίστοιχοι ιδιοχώροι είναι
V (1) = span(1, 0, 0)
V (−1) = span(−1, 1, −1)
V (−2) = span(1, −1, 2)
ϐ) Ο πίνακας της γραµµικής απεικόνισης f 4 είναι ο A4 . Σύµφωνα µε το Παράδειγµα 6.60
A4 = P D 4 P −1 (i)
όπου D ο αντίστοιχος του A διαγώνιος πίνακας µε διαγώνια στοιχεία τις ιδιοτιµές του
⎡ 1 0 0 ⎤
⎢ ⎥
⎢ ⎥
D = ⎢ 0 −1 0 ⎥
⎢ ⎥
⎢ 0 0 −2 ⎥
⎣ ⎦
Ισχύει (ϐλ. Πρόταση 3.7)
⎡ 14 0 ⎤ ⎡ ⎤
⎢ ⎥ ⎢ 1 0 0 ⎥
4 ⎢ ⎥ ⎢ ⎥
0
D = ⎢ 0 (−1) 0 ⎥=⎢ 0 1 0 ⎥
⎢ ⎥ ⎢ ⎥
4
⎢ 0 (−2)4 ⎥ ⎢ ⎥
⎣ 0 ⎦ ⎣ 0 0 16 ⎦
Ο πίνακας µετάβασης P από τη συνήθη ϐάση στη ϐάση στην οποία ο A είναι διαγώνιος έχει ως
στήλες τα ιδιοδιανύσµατά του
⎡ 1 −1 1 ⎤
⎢ ⎥
⎢ ⎥
P = ⎢ 0 1 −1 ⎥
⎢ ⎥
⎢ 0 −1 2 ⎥
⎣ ⎦
και ο αντίστροφός του είναι
⎡ 1 1 0 ⎤
⎢ ⎥
⎢ ⎥
−1
=⎢ 0 2 1 ⎥
⎢ ⎥
P
⎢ 0 1 1 ⎥
⎣ ⎦
΄Ετσι, η (i) δίνει
204 §
⎡ ⎤⎡ 1 0 0 ⎤⎡ 1 1 0 ⎤
⎢ ⎥⎢ ⎥⎢ ⎥
⎢ ⎥⎢ ⎥⎢ ⎥
1 1 0
= ⎢ ⎥⎢ 0 1 0 ⎥⎢ 0 2 1 ⎥
⎢ ⎥⎢ ⎥⎢ ⎥
4
A 0 2 1
⎢ ⎥ ⎢ 0 0 16 ⎥⎢ 0 1 1 ⎥
⎣ 0 1 1 ⎦⎣ ⎦⎣ ⎦
⎡ 15 ⎤
⎢ ⎥
⎢ ⎥
1 15
= ⎢ −14 −15 ⎥
⎢ ⎥
0
⎢ 31 ⎥
⎣ 0 30 ⎦
οπότε ο τύπος της απεικόνισης f 4 (x) ως προς την κανονική ϐάση του R3 είναι
f (x, y, z) = (x, 15x − 14y + 30z, 15x − 15y + 31z).
`Ασκηση 6.62 Να δειχθεί ότι η γραµµική απεικόνιση του R4 µε τύπο

f (x1 , x2 , x3 , x4 ) =
(x1 + 2x2 + x3 + 2x4 , 2x1 + x2 + 2x3 + x4 , x1 + 2x2 + x3 + 2x4 , 2x1 + x2 + 2x3 + x4 )
είναι διαγωνιοποιήσιµη και να ϐρεθεί η ϐάση ως προς την οποία ο πίνακας της είναι διαγώνιος και
ο τύπος της ως προς τη ϐάση αυτή.
Λύση
Ο πίνακας της γραµµικής απεικόνισης f είναι
⎡ ⎤
⎢ 1 2 1 2 ⎥
⎢ ⎥
⎢ ⎥
A=⎢ ⎥
2 1 2 1
⎢ ⎥
⎢ 1 2 1 2 ⎥
⎢ ⎥
⎣ 2 1 2 1 ⎦
RR 1 − λ RR
RRR 2 1 2 RRR
RRR 2 − RRR
∣A − λI∣ = 0 ⇔ RRRR RR = 0
1 λ 2 1
RRR 1 1−λ RRR
RR 2
2 2 RRR
RR 1 2 1−λ RRR
οι ϱίζες της εξίσωσης αυτής είναι
λ1 = −2, λ2 = 0 (διπλή) , λ3 = 6
και οι αντίστοιχοι ιδιοχώροι των ιδιοτιµών λ1 = −2, λ3 = 6 είναι
V (−2) = span(1, −1, 1, −1)
V (6) = span(1, 1, 1, 1)
⎡ 1−0 ⎤⎡ ⎤ ⎡ ⎤
⎢ 2 1 2 ⎥⎢ ⎥ ⎢ 0 ⎥
⎢ ⎥⎢
x
1−0 ⎥ ⎢ ⎥
⎢ ⎥⎢ ⎥ ⎢ ⎥
v=⃗
(A − λ2 I)⃗ ⇔ ⎢ ⎥⎢ ⎥=⎢ ⎥
2 2 1 y 0
⎢ 1−0 ⎥⎢ ⎥ ⎢ ⎥
0
⎢ 1 2 2 ⎥⎢ z ⎥ ⎢ 0 ⎥
⎢ 1−0 ⎥⎢ ⎥ ⎢ ⎥
⎣ 2 1 2 ⎦⎣ w ⎦ ⎣ 0 ⎦
⎡ x + 2y + z + 2w ⎤ ⎡ ⎤
⎢ ⎥ ⎢ 0 ⎥
⎢ 2x + y + 2z + w ⎥ ⎢
⎥ ⎥
⎢ ⎢ 0 ⎥
⇔ ⎢ ⎥=⎢ ⎥
⎢ x + 2y + z + 2w ⎥ ⎢ ⎥
⎢ ⎥ ⎢ 0 ⎥
⎢ 2x + y + 2z + w ⎦ ⎢
⎥ ⎥
⎣ ⎣ 0 ⎦
οπότε
x + 2y + z + 2w = 0
2x + y + 2z + w = 0
Από τις δύο αυτές εξισώσεις ϐρίσκουµε τους 2 αγνώστους, x και y συναρτήσει των z και w, γράφο-
ντας το σύστηµα ως
x + 2y = −z − 2w
2x + y = −2z − w
Πολλαπλασιάζοντας την πρώτη εξίσωση επί −2 και προσθέτοντας κατά µέλη µε τη δεύτερη εξίσωση
παίρνουµε
−4y + y = 2z + 4w − 2z − w ⇔ −3y = 3w ⇔ y = −w
Αντικαθιστώντας στην πρώτη εξίσωση παίρνουµε
x = −2y − z − 2w = −2(−w) − z − 2w = −z
V (0) = {( x, y, z, w) = (−z, −w, −z, w) = z(−1, 0, 1, 0) + w(0, −1, 0, 1), z, w ∈ R}
= span {(−1, 0, 1, 0), (0, −1, 0, 1)}

΄Αρα, dim (V (0)) = 2,
οπότε ο πίνακας A είναι διαγωνιοποιήσιµος και ο αντίστοιχος διαγώνιος πίνακας είναι ο
⎡ −2 ⎤
⎢ 0 0 0 ⎥
⎢ ⎥
⎢ ⎥
D=⎢ ⎥
0 0 0 0
⎢ ⎥
⎢ 0 0 0 0 ⎥
⎢ ⎥
⎣ 0 0 0 6 ⎦
Ο πίνακας µετάβασης από τη συνηθισµένη ϐάση στη ϐάση στην οποία ο πίνακας της f είναι
διαγώνιος είναι ο (έχει ως στήλες γραµµικώς ανεξάρτητα ιδιοδιανύσµατα)
⎡ 1 −1 0 1 ⎤
⎢ ⎥
⎢ −1 0 −1 1 ⎥
⎢ ⎥
P =⎢ ⎥
⎢ 1 ⎥
⎢ 1 0 1 ⎥
⎢ −1 0 ⎥
⎣ 1 1 ⎦
′ ′ ′ ′
Ο τύπος της f στη ϐάση αυτή είναι (x1 , x2 , x3 , x4 οι συντεταγµένες ως προς τη νέα ϐάση)
⎡ x1 ⎤ ⎡ −2 0 0 0 ⎤ ⎡ x1 ⎤
⎢ ⎥ ⎢ ⎥⎢ ⎥
⎢ x ⎥ ⎢ 0 0 0 0 ⎥⎢ x ⎥
⎢ 2 ⎥ ⎢ ⎥⎢ 2 ⎥
f (x1 , x2 , x3 , x4 ) = D ⎢
′ ′ ′ ′
⎥=⎢ ⎥⎢ ⎥
⎢ x3 ⎥ ⎢ 0 0 0 0 ⎥ ⎢ x3 ⎥
⎢ ⎥ ⎢ ⎥⎢ ⎥
⎢ x4 ⎥ ⎢ 0 0 0 6 ⎥ ⎢ x4 ⎥
⎣ ⎦ ⎣ ⎦⎣ ⎦
⎡ −2x1 ⎤
⎢ ⎥
⎢ 0 ⎥
⎢ ⎥
= ⎢ ⎥
⎢ 0 ⎥
⎢ ⎥
⎢ 6x4 ⎥
⎣ ⎦
΄Αρα,
f (x′1 , x′2 , x′3 , x′4 ) = (−2x1 , 0, 0, 6x4 )
`Ασκηση 6.64 Να δειχθεί ότι η γραµµική απεικόνιση του R3 µε τύπο

f (x1 , x2 , x3 ) = (5x − 6y − 6z, −x + 4y + 2z, 3x − 6y − 4z), x, y, z ∈ R
είναι διαγωνιοποιήσιµη και να ϐρεθούν οι ιδιοτιµές και τα ιδιοδιανύσµατα της γραµµικής απεικόνι-
σης
f 2 − 2f + 3I .
Λύση
Ο πίνακας της γραµµικής απεικόνισης f είναι
⎡ 5 −6 −6 ⎤
⎢ ⎥
⎢ ⎥
A = ⎢ −1 4 2 ⎥
⎢ ⎥
⎢ 3 −6 −4 ⎥
⎣ ⎦
206 §
RR 5 − λ −6 −6 RR
RRR RRR
∣A − λ1 I∣ = 0 ⇔ RRRR −1 4 − λ RRR = 0 ⇔ −(λ − 2)2 (λ − 1) = 0,
RR
RRR
2
RR 3 −6 −4 − λ RRR
R
λ1 = 1 και λ2 = 2 (διπλή)
⎡ 5−1 −6 ⎤ ⎡ ⎤ ⎡ ⎤
⎢ ⎥⎢ x ⎥ ⎢ 0 ⎥
⎢ ⎥⎢ ⎥ ⎢ ⎥
6
v=⃗
(A − λ1 I)⃗ ⇔ ⎢ −1 4 − 1 ⎥⎢ y ⎥ = ⎢ 0 ⎥
⎢ ⎥⎢ ⎥ ⎢ ⎥
0 2
⎢ −6 −4 − 1 ⎥ ⎢ ⎥ ⎢ ⎥
⎣ 3 ⎦⎣ z ⎦ ⎣ 0 ⎦
⎡ 0 ⎤
⎡ 4x − 6y − 6z ⎤ ⎢ ⎥
⎢ ⎥ ⎢ 0 ⎥
⎢ ⎥ ⎢ ⎥
⇔ ⎢ −x + 3y + 2z ⎥ = ⎢ ⎥
⎢ ⎥ ⎢ 0 ⎥
⎢ 3x − 6y − 5z ⎥ ⎢ ⎥
⎣ ⎦ ⎢ 0 ⎥
⎣ ⎦
οπότε
4x − 6y − 6z = 0
−x + 3y + 2z = 0
3x − 6y − 5z = 0
Από τη λύση του συστήµατος αυτού προκύπτει ο ιδιοχώρος της ιδιοτιµής αυτής
V (1) = {(x, y, z) = y(−3, 1, −3), y ∈ R}
= span(−3, 1, −3)
⎡ 5 − 2 −6 −6 ⎤ ⎡ ⎤ ⎡ ⎤
⎢ ⎥⎢ x ⎥ ⎢ 0 ⎥
⎢ ⎥⎢ ⎥ ⎢ ⎥
v=⃗
(A − λ2 I)⃗ ⇔ ⎢ −1 4 − 2 ⎥⎢ y ⎥ = ⎢ 0 ⎥
⎢ ⎥⎢ ⎥ ⎢ ⎥
0 2
⎢ −6 −4 − 2 ⎥ ⎢ ⎥ ⎢ ⎥
⎣ 3 ⎦⎣ z ⎦ ⎣ 0 ⎦
⎡ 3x − 6y − 6z ⎤ ⎡ 0 ⎤
⎢ ⎥ ⎢ ⎥
⎢ ⎥ ⎢ ⎥
⇔ ⎢ −x + 2y + 2z ⎥=⎢ 0 ⎥
⎢ ⎥ ⎢ ⎥
⎢ 3x − 6y − 6z ⎥ ⎢ 0 ⎥
⎣ ⎦ ⎣ ⎦
Από τις 3 αυτές εξισώσεις, που είναι ισοδύναµες, προκύπτει ότι
−x + 2y + 2z = 0 ⇔ x = 2y + 2z
V (2) = {(x, y, z) = (2y + 2z, y, z) = y(2, 1, 0) + z(2, 0, 1), y, z ∈ R}
= span {(2, 1, 0), (2, 0, 1)}

Οι ιδιοτιµές της γραµµικής απεικόνισης g = f 2 − 2f + 3 είναι
β1 = 12 − 2 ⋅ 1 + 3 = 2
β2 = 22 − 2 ⋅ 2 + 3 = 3
Επειδή για την διπλή ιδιοτιµή ισχύει
dim (V (2)) = 2
η γραµµική απεικόνιση f είναι διαγωνιοποιήσιµη, οπότε τα ιδιοδιανύσµατατης της g είναι οι
παραπάνω ιδιοχώροι, δηλαδή
V (β1 ) = span(−3, 1, −3)
V (β2 ) = span {(2, 1, 0), (2, 0, 1)}

`Ασκηση 6.68 Η γραµµική απεικόνιση f του R3 απεικονίζει τα διανύσµατα µίας ϐάσης του ǫ⃗1 , ǫ⃗2
στα
f (⃗
ǫ1 ) = 9⃗
ǫ1 − 5⃗
ǫ2 − 8⃗
ǫ3 , f (⃗
ǫ2 ) = ǫ⃗2 + 6⃗
ǫ3 και f (⃗
ǫ3 ) = ⃗
ǫ3 . (1)
α) Να ϐρεθούν οι ιδιοτιµές της f και τα αντίστοιχα ιδιοδιανύσµατα.
ϐ) Να εξεταστεί αν η f είναι διαγωνιοποιήσιµη.
Λύση
Ο πίνακας της f έχει ως στήλες τις εικόνες των διανυσµάτων της ϐάσης
⎡ 9 0 0 ⎤
⎢ ⎥
⎢ ⎥
A = [f (⃗
e1 ) f (⃗ e3 )] = ⎢ −5 1 0 ⎥
e2 ) f (⃗
⎢ ⎥
⎢ −8 6 1 ⎥
⎣ ⎦
Στο Παράδειγµα 6.58δ δείχνουµε ότι οι ιδιοτιµές του πίνακα αυτού είναι
λ1 = 1 (διπλή) λ2 = 9 (απλή)
και οι αντίστοιχοι ιδιοχώροι είναι
V (1) = span(0, 0, 1)
V (9) = span(−32, 20, 47)
ϐ) Επειδή η διάσταση του ιδιοχώρου της διπλής ιδιοτιµής λ1 = 1 είναι
dim (V (1)) = 1,
η f δεν είναι διαγωνιοποιήσιµη
⎡ 1 2 2 ⎤
⎢ ⎥
⎢ ⎥
A = ⎢ 1 2 −1 ⎥
⎢ ⎥
`Ασκηση 6.72 α) Να δειχθεί ότι ο πίνακας
⎢ −1 1 4 ⎥
⎣ ⎦
διαγωνιοποιείται και να ϐρεθεί µία διαγωνιοποίησή του.
ϐ) Να ϐρεθεί ο A7 .
Λύση
Οι ιδιοτιµές του πίνακα
⎡ 1 2 −2 ⎤
⎢ ⎥
⎢ ⎥
A=⎢ 1 2 −1 ⎥
⎢ ⎥
⎢ −1 −1 4 ⎥
⎣ ⎦
προκύπτουν από την εξίσωση
RRR 1 − λ −2 RRR
RR 2 RRR
∣A − λI∣ = 0 ⇔ RRRR 1 2 − λ −1 RRR = 0 ⇔ −(λ − 3)2 (λ − 1) = 0
RRR RRR
RR −1 −1 4 − λ RR
λ1 = 1 και λ2 = 3 (διπλή).
Για λ1 = 1 προκύπτει ο ιδιοχώρος της ιδιοτιµής είναι
V (1) = {k(−2, 1, −1), k ∈ R} = span(−2, 1, −1).
⎡ 1−3 −2 ⎤ ⎡ ⎤ ⎡ 0 ⎤
⎢ ⎥⎢ x ⎥ ⎢ ⎥
⎢ ⎥⎢ ⎥ ⎢ ⎥
2
v=⃗
(A − λ2 I)⃗ ⇔ ⎢ 1 2 − 3 −1 ⎥ ⎢ y ⎥=⎢ 0 ⎥
⎢ ⎥⎢ ⎥ ⎢ ⎥
0
⎢ −1 −1 4 − 3 ⎥ ⎢ ⎥ ⎢ 0 ⎥
⎣ ⎦⎣ z ⎦ ⎣ ⎦
⎡ −2x + 2y + 2z ⎤ ⎡ 0 ⎤
⎢ ⎥ ⎢ ⎥
⎢ ⎥ ⎢ ⎥
⇔ ⎢ x−y−z ⎥=⎢ 0 ⎥
⎢ ⎥ ⎢ ⎥
⎢ −x + y + z ⎥ ⎢ 0 ⎥
⎣ ⎦ ⎣ ⎦
208 §
Οι εξισώσεις αυτές ισοδυναµούν µε την

x − y − z = 0 ⇔ z = x − y,
V (3) = {(x, y, z) = (x, y, x − y) = x(1, 0, 1) + y(0, 1, −1), x, y ∈ R}
= span {(1, 0, 1), (0, 1, −1)} .

Εποµένως, ο πίνακας A διαγωνιοποιείται, και ο πίνακας µετάβασης στη ϐάση στην οποία ο A
γίνεται διαγώνιος είναι
⎡ −2 1 0 ⎤
⎢ ⎥
⎢ ⎥
P =⎢ 1 0 1 ⎥
⎢ ⎥
⎢ −1 1 −1 ⎥
⎣ ⎦
ο αντίστοιχος διαγώνιος πίνακας είναι ο
⎡ 1 0 0 ⎤
⎢ ⎥
⎢ ⎥
D=⎢ 0 3 0 ⎥
⎢ ⎥
⎢ 0 0 3 ⎥
⎣ ⎦
και ισχύει
D = P −1 AP
ϐ) Σύµφωνα µε το Παράδειγµα 6.60γ
A7 = P D 7 P −1
όπου (ϐλ. Πρόταση 3.7)
⎡ 17 0 0 ⎤ ⎡ 1 ⎤
⎢ ⎥ ⎢ ⎥
⎢ ⎥ ⎢ ⎥
0 0
D = ⎢ 0 37 0 ⎥ = ⎢ 0 2187 ⎥
⎢ ⎥ ⎢ ⎥
7
0
⎢ 0 0 37 ⎥ ⎢ 0 ⎥
⎣ ⎦ ⎣ 0 2187 ⎦
Βρίσκουµε
⎡ ⎤
⎢ −
1 1 1 ⎥
⎢ ⎥
⎢ ⎥
P −1 = ⎢ ⎥
2 2 2
⎢ 0 1 1 ⎥
⎢ ⎥
⎢ 1 1
−
1 ⎥
⎢ ⎥
⎣ 2 2 2 ⎦
⎡ ⎤
⎡ ⎤⎡ 1 ⎤⎢ − ⎥
1 1 1
⎢ −2 1 0 ⎥⎢ ⎥⎢ ⎥
⎢ ⎥⎢ ⎥⎢ ⎥
0 0
⎥⎢ ⎥
2 2 2
= ⎢ ⎥ ⎢ 0 2187
⎢ ⎥⎢ ⎥⎢ ⎥
A7 1 0 1 0 0 1 1
⎢ −1 1 −1 ⎥⎢ 0 ⎥⎢ ⎥
⎣ ⎦⎣ ⎦⎢ − ⎥
1 1 1
⎢ ⎥
0 2187
⎣ ⎦
⎡ 2186 2186 ⎤
2 2 2
⎢ ⎥
⎢ ⎥
1
= ⎢ 1093 1094 −1093 ⎥
⎢ ⎥
⎢ −1093 1093 2187 ⎥
⎣ ⎦
`Ασκηση 6.75 α) Να ϐρεθούν οι ιδιοτιµές και τα ιδιοδιανύσµατα του πίνακα

B = A3 − 2A2 + 3A − 2I,
⎡ 2 0 −2 ⎤
όπου
⎢ ⎥
⎢ ⎥
A=⎢ 0 2 0 ⎥.
⎢ ⎥
⎢ −2 0 2 ⎥
⎣ ⎦
ϐ) Να εξεταστεί αν ο Α είναι αντιστρέψιµος.
Λύση
α) Με τον γνωστό τρόπο προκύπτει ότι οι ιδιοτιµές του A είναι λ1 = 0, λ2 = 2 και λ3 = 4 (απλές) και
οι αντίστοιχοι ιδιοχώροι
V (λ1 ) = {(k, 0, k), k ∈ R}
V (λ2 ) = {(0, k, 0), k ∈ R}
V (λ3 ) = {(−k, 0, k), k ∈ R}
Επειδή ο Α έχει 3 διαφορετικές ιδιοτιµές, είναι διαγωνιοποιήσιµος (ϐλ. παρατ. 6.20), οπότε από
την πρότ. 6.33 προκύπτει ότι οι ιδιοτιµές του πίνακα Β είναι
β1 = λ31 − 2λ21 + 3λ1 − 2 = 03 − 2 ⋅ 02 + 3 ⋅ 0 − 2 = −2
β2 = λ32 − 2λ22 + 3λ2 − 2 = 23 − 2 ⋅ 22 + 3 ⋅ 2 − 2 = 4
β3 = λ33 − 2λ23 + 3λ3 − 2 = 43 − 2 ⋅ 42 + 3 ⋅ 4 − 2 = 42
και τα αντίστοιχα ιδιοδιανύσµατα
V (β1 ) = {(k, 0, k), k ∈ R} = span(1, 0, 1)
V (β2 ) = {(0, k, 0), k ∈ R} = span(0, 1, 0)
V (β3 ) = {(−k, 0, k), k ∈ R} = span(−1, 0, 1)
`Ασκηση 6.76 α) Να ϐρεθούν οι ιδιοτιµές και τα ιδιοδιανύσµατα του πίνακα

⎡ 1 0 0 ⎤
⎢ ⎥
⎢ ⎥
A=⎢ 1 2 1 ⎥
⎢ ⎥
⎢ 1 0 1 ⎥
⎣ ⎦
ϐ) Να γραφεί (αν αυτό είναι δυνατόν) το διάνυσµα v⃗ = (0, 1, 1) ως γραµµικός συνδυασµός ιδιοδια-
νυσµάτων του Α.
Λύση
α) Οι ιδιοτιµές του πίνακα
⎡ 1 0 0 ⎤
⎢ ⎥
⎢ ⎥
A=⎢ 1 2 1 ⎥
⎢ ⎥
⎢ 1 0 1 ⎥
⎣ ⎦
προκύπτουν από την εξίσωση
RR 1 − λ RR
RRR 0 0 RRR
∣A − λI∣ = 0 ⇔ RRRR 1 2−λ RRR = 0
RRR
RRR
1
RR 1 1−λ RR
0 R
2−λ
⇔ ∣ ∣=0
1
0 1−λ
⇔ (1 − λ)2 (2 − λ) = 0
⇔ λ1 = 1 (διπλή) και λ2 = 2 (απλή)

Για την ιδιοτιµή λ1 = 1, προκύπτει το σύστηµα
⎡ 1−1 0 ⎤ ⎡ ⎤ ⎡ ⎤
⎢ ⎥⎢ x ⎥ ⎢ 0 ⎥
⎢ ⎥⎢ ⎥ ⎢ ⎥
0
v=⃗
(A − λ1 I)⃗ ⇔ ⎢ 1 2−1 1 ⎥⎢ y ⎥ = ⎢ 0 ⎥
⎢ ⎥⎢ ⎥ ⎢ ⎥
0
⎢ 1 − 1 ⎥ ⎢ ⎥ ⎢ ⎥
⎣ 0 1 ⎦⎣ z ⎦ ⎣ 0 ⎦
⎡ 0 ⎤
⎡ ⎤ ⎢ ⎥
⎢ ⎥ ⎢ 0 ⎥
⎢ ⎥ ⎢ ⎥
0
⇔ ⎢ x+y+z ⎥ =⎢ ⎥
⎢ ⎥ ⎢ 0 ⎥
⎢ ⎥ ⎢ ⎥
⎣ z ⎦ ⎢ 0 ⎥
⎣ ⎦
Από το σύστηµα αυτό προκύπτει
z = 0 και y = −x
210 §
V (1) = {(x, y, z) = (x, −x, 0) = x(1, −1, 0), x ∈ R}
= span(1, −1, 0)
Για την ιδιοτιµή λ2 = 0, προκύπτει το σύστηµα
⎡ 1−2 ⎤⎡ x ⎤ ⎡ 0 ⎤
⎢ ⎥⎢ ⎥ ⎢ ⎥
⎢ ⎥⎢ ⎥ ⎢ ⎥
0 0
v=⃗
(A − λ2 I)⃗ ⇔ ⎢ 2−2 ⎥⎢ y ⎥ = ⎢ 0 ⎥
⎢ ⎥⎢ ⎥ ⎢ ⎥
0 1 1
⎢ 1−2 ⎥⎢ z ⎥ ⎢ 0 ⎥
⎣ 1 0 ⎦⎣ ⎦ ⎣ ⎦
⎡ 0 ⎤
⎡ −x ⎤ ⎢ ⎥
⎢ ⎥ ⎢ 0 ⎥
⎢ ⎥ ⎢ ⎥
⇔ ⎢ x+z ⎥=⎢ ⎥
⎢ ⎥ ⎢ 0 ⎥
⎢ x−z ⎥ ⎢ ⎥
⎣ ⎦ ⎢ 0 ⎥
⎣ ⎦
Από το σύστηµα αυτό προκύπτει
z = 0 και x = 0,
V (2) = {(x, y, z) = (0, y, 0) = y(0, 1, 0), y ∈ R}
= span(0, 1, 0)
ϐ) Γράφουµε το v⃗ = (0, 1, 1) ως γραµµικό συνδυασµό των ιδιοδιανυσµάτων του A
v⃗ = k⃗
v1 + λ⃗
v2 ⇔ (0, 1, 0) = k(1, −1, 0) + λ(0, 1, 0) ⇔ (0, 1, 1) = (k, −k + λ, 0)
που είναι προφανώς αδύνατο, οπότε το διάνυσµα v⃗ δε µπορεί να εκφραστεί ως γραµµικός συνδυα-
σµός των ιδιοδιανυσµάτων του A.
`Ασκηση 6.78 Να εξεταστεί αν ο πίνακας

cos θ − sin θ
A=[ ]
sin θ cos θ
διαγωνοποιείται :
α) στο R.
ϐ) στο C .
Λύση
α) Το χαρακτηριστικό πολυώνυµο του πίνακα Α είναι
PA (λ) = ∣A − λI∣
cos θ − λ − sin θ
= ∣ ∣
sin θ cos θ − λ
= (cos θ − λ)2 + sin2 θ
οπότε οι ιδιοτιµές του Α είναι οι ϱίζες της εξίσωσης
PA (λ) = 0 ⇔ (cos θ − λ)2 + sin2 θ = 0. (i)
Για sin θ ≠ 0 ⇔ θ ≠ kπ, k ∈ Z , η εξίσωση αυτή είναι προφανώς αδύνατη στο R, οπότε ο Α δεν
διαγωνοποιείται στο R στην περίπτωση αυτή.
Για θ = kπ, k ∈ Z ο Α γίνεται :
A = [ ] , αν k άρτιος
1 0
0 1
−1
A = [ ] , αν k περιττός
0
0 −1
οπότε στην περίπτωση αυτή ο Α είναι διαγώνιοποιήσιµος.
ϐ) Στο C η (i) έχει τις δύο ϱίζες
λ1 = cos θ + i sin θ και λ2 = cos θ − i sin θ ,
οπότε ο Α διαγωνοποιείται στο C .

Με τον γνωστό τρόπο προκύπτει ότι οι αντίστοιχοι ιδιοχώροι είναι
V (λ1 ) = {(z1 , −iz1 } = {z1 (1, −i), z1 ∈ C} = span(1, −i)
.
V (λ2 ) = {(z1 , iz1 } = {z1 (1, i), z1 ∈ C} = span(1, i)
`Ασκηση 6.83 Να δειχθεί ότι αν η λ1 ≠ 0 είναι ιδιοτιµή ενός n × n πίνακα Α και το v⃗1 είναι
∣A∣
ένα ιδιοδιάνυσµα που αντίστοιχεί σε αυτή, τότε η είναι ιδιοτιµή του συµπληρωµατικού
λ1
του adj(A) του Α και το v⃗1 είναι ένα ιδιοδιάνυσµα που αντίστοιχεί σε αυτή.
Λύση
Αν η λ1 είναι ιδιοτιµή του πίνακα Α και v⃗1 ένα αντίστοιχο ιδιοδιάνυσµα, τότε
v1 = λ1 v⃗1 .
A⃗ (i)
Πολλαπλασιάζοντας την (i) επί τον συµπληρωµατικό adj(A) του Α προκύπτει
v1 ) = adj(A)(λ1 v⃗1 )
adj(A)(A⃗
ή (adj(A)A)⃗
v1 = λ1 (adj(A)⃗
v1 ). (ii)
Επειδή
adj(A)A = ∣A∣A−1 A = ∣A∣I ,
όπου I ο n × n µοναδιαίος πίνακας, οπότε η (ii) δίνει
ή ∣A∣I v⃗1 = λ1 (adj(A)⃗
v1 )
ή (λ1 ≠ 0)
∣A∣
v1 =
adj(A)⃗ v⃗1
λ1
∣A∣
Εποµένως, η ⃗1 είναι ένα ιδιο-
είναι ιδιοτιµή του συµπληρωµατικού του adj(A) του Α και το v
λ1
διάνυσµα που αντίστοιχεί σε αυτή.
`Ασκηση 6.84 Να δειχθεί ότι αν η λ1 είναι ιδιοτιµή ενός n × n αντιστρέψιµου πίνακα Α και
v⃗1 ένα αντίστοιχο ιδιοδιάνυσµα, τότε η
1
είναι ιδιοτιµή του αντιστρόφου A−1 του A και το
λ1
v⃗1 είναι ένα ιδιοδιάνυσµα που αντιστοιχεί σε αυτή.
Λύση
Αν η λ1 είναι ιδιοτιµή του πίνακα Α και v⃗1 ένα αντίστοιχο ιδιοδιάνυσµα, τότε
v1 = λ1 v⃗1 .
A⃗ (i)
Πολλαπλασιάζοντας την (i) επί τον αντίστροφο A−1 του Α προκύπτει
A−1 (A⃗
v1 ) = A−1 (λ1 v⃗1 )
ή (A−1 A)⃗
v1 = λ1 (A−1 v⃗1 ).
ή I v⃗1 = λ1 (A−1 v⃗1 ),
όπου I ο n × n µοναδιαίος πίνακας, ή (λ1 ≠ 0, αφού ο Α είναι αντιστρέψιµος)
A−1 v⃗1 = v⃗1 .

1
λ1
⃗1 είναι ένα ιδιοδιάνυσµα που

1
Εποµένως, η είναι ιδιοτιµή του αντιστρόφου A−1 του Α και το v
λ1
αντίστοιχεί σε αυτή.
212 §
`Ασκηση 6.85 α) Να ϐρεθεί η εικόνα της ευθείας του R2

ǫ ∶ x2 = x1 − 1 (i)
µέσω της γραµµικής απεικόνισης f , που περιγράφεται από το σύστηµα (όπου v⃗ = (x1 , x2 )
και f (⃗
v ) = (x′1 , x′2 ))
x′1 = x1 − x2
(ii)
x′2 = −2x1 + 2x2 .
ϐ) Είναι η f 1-1;
Λύση
α) Αν (x1 , x2 ) και (x′1 , x′2 ) οι συντεταγµένες του τυχαίου σηµείου της (ǫ) και της εικόνας του µεσω
της f , από την (i) προκύπτει
ǫ ∶ x1 − x2 = 1
οπότε οι (ii) δίνουν
x′1 = x1 − x2 = 1
x′2 = −2(x1 − x2 ) = −2 ⋅ 1 = −2.
Εποµένως, η εικόνα για την f όλων των σηµείων της ευθείας (ǫ) είναι το σηµείο A(1, −2), οπότε
λέµε ότι η (ǫ) µετασχηµατίζεται από την f στο σηµείο A.
ϐ) Βεβαίως η f δεν είναι 1-1, αφού οι εικόνες όλων των σηµείων της είναι το σηµείο Α.
`Ασκηση 6.86 Να ϐρεθεί σε τι µετασχηµατίζονται από τη γραµµική απεικόνιση του R3 µε

πίνακα
⎡ 2 1 0 ⎤
⎢ ⎥
⎢ ⎥
A=⎢ 0 2 1 ⎥
⎢ ⎥
⎢ 1 0 2 ⎥
⎣ ⎦
α) Η ευθεία µε διανυσµατική εξίσωση
⃗(t) = (1 + t, 2, −t).
x
ϐ) Το επίπεδο
x1 + 2x2 + x3 = 1.
Λύση
α) Αν η εικόνα για την f του σηµείου (x1 , x2 , x3 ) είναι το (x′1 , x′2 , x′3 ),
⎡ x′ ⎤ ⎡ 2 1 0 ⎤ ⎡ x1 ⎤ ⎡ 2x1 + x2 ⎤
⎢ 1 ⎥ ⎢ ⎥⎢ ⎥ ⎢ ⎥
⎢ ′ ⎥ ⎢ ⎥⎢ ⎥ ⎢ ⎥
⎢ x2 ⎥ = ⎢ 0 2 1 ⎥ ⎢ x2 ⎥ = ⎢ 2x2 + x3 ⎥,
⎢ ′ ⎥ ⎢ ⎥⎢ ⎥ ⎢ ⎥
⎢ x3 ⎥ ⎢ 1 0 2 ⎥ ⎢ x3 ⎥ ⎢ x1 + 2x3 ⎥
⎣ ⎦ ⎣ ⎦⎣ ⎦ ⎣ ⎦
οπότε
x′1 = 2x1 + x2
x′2 = 2x2 + x3
x′3 = x1 + 2x3
P (1 + t, 2, −t)
της ευθείας ǫ είναι
x′1 = 2x1 + x2 = 2(1 + t) + 2 = 4 + 2t
x′2 = 2x2 + x3 = 2 ⋅ 2 + (−t) = 4 − t
x′3 = x1 + 2x3 = 1 + t + 2(−t) = 1 − t
Οι εξισώσεις αυτές αποτελούν παραµετρικές εξισώσεις ευθείας, οπότε η (ǫ) µετασχηµατίζεται από
την f στην ευθεία (ǫ′ ) µε διανυσµατική εξίσωση
ǫ′ ∶ x
⃗(t) = (4 + 2t, 4 − t, 1 − t).
ϐ) Για τα σηµεία P (x1 , x2 , x3 ) του επιπέδου π ισχύει
x1 + 2x2 + x3 = 1 ή x3 = 1 − x1 − 2x2 ,
οπότε για τις εικόνες τους P ′ (x′1 , x′2 , x′3 ) για την f ισχύει
x′1 = 2x1 + x2
x′2 = 2x2 + x3 = 2x2 + (1 − x1 − 2x2 ) = −x1 + 1
x′3 = x1 + 2x3 = x1 + 2(1 − x1 − 2x2 ) = −x1 − 4x2 + 2.
Οι εξισώσεις αυτές αποτελούν παραµετρικές εξισώσεις επιπέδου, οπότε το επίπεδο π µετασχηµατί-
Ϲεται από την f στο επίπεδο π ′ µε διανυσµατική εξίσωση (x1 = k, x2 = m)
π′ ∶ x
⃗(k, m) = (2k + m, 1 − k, 2 − k − 4m).
Η καρτεσιανή εξίσωση του π ′ προκύπτει απαλείφοντας τα k, m από τις παραµετρικές εξισώσεις του
x1 = 2k + m
x2 = 1 − k
x3 = 2 − k − 4m.
Από τις δύο πρώτες προκύπτει
k = 1 − x2 και m = x1 − 2k = x1 − 2(1 − x2 ) = x1 + 2x2 − 2,

οπότε η τρίτη γίνεται
x3 = 2 − (1 − x2 ) − 4(x1 + 2x2 − 2) ⇔ x3 = 2 − 1 + x2 − 4x1 − 8x2 + 8

Εποµένως, το επίπεδο π µετασχηµατίζεται από την f στο επίπεδο
4x1 + 7x2 + x3 = 9.
`Ασκηση 6.87 Να ϐρεθούν :

α) Ο πίνακας της γραµµικής απεικόνισης της στροφής των διανυσµάτων του R2 κατά 300
γύρω από την αρχή των αξόνων Ο.
ϐ) Το διάνυσµα στο οποίο µετασχηµατίζεται το διάνυσµα v⃗ = (−1, 0) κατά τη στροφή αυτή.
γ) Σε τι µετασχηµατίζονται κατά τη στροφή αυτή οι γραµµές :
i) ǫ1 ∶ x1 = 1, ii) ǫ2 ∶ x2 = x1 , iii) C3 ∶ x21 + x22 = 4.
Λύση
214 §
α) Ο πίνακας της γραµµικής αυτής απεικόνισης είναι

√
⎡ 3 ⎤
⎢ −
1 ⎥
− sin 300 ⎢ ⎥
⎢ 2 ⎥
A=[ ] = ⎢ ⎥
0
√
cos 30 2
⎢ 1 ⎥
sin 300 cos 300 ⎢ ⎥
⎢ ⎥
3
⎣ 2 2 ⎦
ϐ) Το διάνυσµα v ⃗ ′ = (x′1 , x′2 ) στο οποίο µετασχηµατίζεται το διάνυσµα
v⃗ = (−1, 0) κατά τη στροφή αυτή είναι
√
⎡ 3 ⎤ ⎡ √3 ⎤
⎢ −
1 ⎥ ⎢ ⎥
⎢ ⎥ −1 ⎢ − ⎥
x′ ⎢ ⎥ ⎢ ⎥
[ 1′ ] = ⎢ 2 √
2 ⎥[ ]=⎢ 2 ⎥
⎢ 1 ⎥ ⎢ ⎥
x2 ⎢ ⎥ 0 ⎢ − ⎥1
⎢ ⎥ ⎢ ⎥
3
⎣ 2 2 ⎦ ⎣ 2 ⎦
οπότε √
v⃗ ′ = (− , − ).
3 1
2 2
x2
r x1
υ O
r
f (υ)
γ) i) Τα σηµεία της ευθείας ǫ1 ∶ x1 = 1 έχουν συντεταγµένες

(1, k), k ∈ R,
οπότε οι εικόνες τους για την f είναι
√ √
⎡ 3 1 ⎤ ⎡ 3 1 ⎤
⎢ − ⎥⎥ ⎢ − k ⎥
⎢ ⎢ ⎥
x′1 ⎢ 2 ⎥ 1 ⎢ 2 ⎥
[ ′ ]= ⎢ ⎥ [ ]= ⎢ ⎥
⎢ 1 √3 ⎥ k ⎢ 1 √3
2 2
⎥
x2 ⎢ ⎥ ⎢ ⎥
⎢ ⎥ ⎢ + ⎥
⎣ 2 ⎦ ⎣ 2 ⎦
k
2 2
Εποµένως, η εικόνα της ευθείας ǫ2 είναι τα σηµεία
√ √
(x1 , x2 ) = ( − k, + k) , k ∈ R,
′ ′ 3 1 1 3
2 2 2 2
Απαλείφοντας το k από τις σχέσεις
√ √
= − k, = +
3 1 1 3
x′1 x′2 k
2 2 2 2
√
προκύπτει
k= 3 − 2x′1 και k = √ (2x′2 − 1)
1
3
√
3 − 2x′1 = √ (2x′2 − 1)
1
ή
3
√ ′
ή 3 − 2 3x1 = 2x′2 − 1.
Εποµένως, η ευθεία ǫ1 ∶ x1 = 1 µετασχηµατίζεται από την f στην ευθεία

√
ǫ′1 ∶ 2 3x1 + 2x2 − 4 = 0.
ii) Τα σηµεία της ευθείας ǫ2 ∶ x2 = x1 έχουν συντεταγµένες (k = x1 )
(k, k), k ∈ R,
οπότε οι εικόνες τους είναι
√ √
⎡ 3 ⎤ ⎡ 3 ⎤
⎢ −
1 ⎥ ⎢ k− k
1 ⎥
⎢ ⎥ k ⎢ ⎥
x′ ⎢ ⎥ ⎢ ⎥
[ 1′ ] = ⎢ 2 √
2 ⎥ [ ] = ⎢ 2 √2 ⎥
⎢ 1 ⎥ k ⎢ 1 ⎥
x2 ⎢ ⎥ ⎢ ⎥
⎢ ⎥ ⎢ k+ ⎥
3 3
⎣ 2 ⎦ ⎣ 2 ⎦
k
2 2
Εποµένως η εικόνα της ευθείας ǫ2 είναι τα σηµεία

√ √
3−1 3+1
(x′1 , x′2 ) =( k, k),
2 2
Απαλείφουµε το k από τις σχέσεις
√ √
3−1 3+1
x′1 = k, x′2 = k
2 2
διαιρώντας κατά µέλη, οπότε προκύπτει
√
x′2 3+1
=√
x1′
3−1
Εποµένως, η ευθεία ǫ2 µετασχηµατίζεται κατά τη στροφή αυτή στην ευθεία
√
3+1
ǫ′2 ∶ x2 = √ x1 .
3−1
iii) Τα σηµεία της γραµµής (κύκλος)
C3 ∶ x21 + x22 = 4
έχουν συντεταγµένες
(2 cos θ, 2 sin θ), θ ∈ [0, 2π),
√
⎡ 3 1 ⎤
⎢ − ⎥
⎢ ⎥ 2 cos θ
′
⎢ 2 ⎥
[ 1′ ] = ⎢ 2 √ ⎥[ ]
x
⎢ 1 3 ⎥
x2 ⎢ ⎥ 2 sin θ
⎢ ⎥
⎣ 2 2 ⎦
√
⎡ 3 ⎤
⎢ 2 cos θ − 2 sin θ ⎥
1
⎢ ⎥
⎢ ⎥
= ⎢ 2 √
2 ⎥
⎢ 1 ⎥
⎢ ⎥
⎢ 2 cos θ + 2 sin θ ⎥
3
⎣ 2 2 ⎦
√
θ − sin θ
3 cos √
= [ ]
cos θ + 3 sin θ
Εποµένως, ο κύκλος C3 µετασχηµατίζεται από την f στα σηµεία
√ √
(x′1 , x′2 ) = ( 3 cos θ − sin θ, cos θ + 3 sin θ), θ ∈ [0, 2π),
216 §
οπότε √ √
x′1 = 3 cos θ − sin θ και x′2 = cos θ + 3 sin θ .
Απαλείφουµε το θ από τις σχέσεις αυτές υψώνοντας στο τετράγωνο και προσθέτοντας κατά µέλη,
√ √
x21 ′ + x22 ′ = ( 3 cos θ − sin θ) + (cos θ + 3 sin θ)2
2
√ √
= 3 cos2 θ − 2 3 cos θ sin θ + sin2 θ + cos2 θ + 2 cos θ 3 sin θ + 3 sin2 θ
= 4(cos2 θ + 4 sin2 θ)
= 4
Εποµένως, ο κύκλος αυτός µετασχηµατίζεται κατά τη στροφή αυτή στον εαυτό του, δηλαδή παρα-
µένει αναλλοίωτος κατά τη στροφή.
`Ασκηση 6.88 Για τη γραµµική απεικόνιση f του R2 µε πίνακα
A=[ ], a, β > 0 σταθερές

a 0
0 β
α) Η εικόνα του σηµείου M (−1, 2), συναρτήσει των a, β .
ϐ) Για a = −2 και β = 3, οι εικόνες των γραµµών :
i) ǫ1 ∶ x2 = 2, ii) ǫ2 ∶ x1 = 1, iii) ǫ3 ∶ x2 = x1 , iv) C ∶ x21 + x22 = 1
Λύση
α) Η εικόνα του σηµείου M (−1, 2) είναι το σηµείο M ′ (x′1 , x′2 ), όπου
x′1 −1 −a
[ ′ ]=[ ][ ]=[ ]
a 0
x2 0 β 2 2β
οπότε
M ′ (−a, 2β).
ϐ) i) Τα σηµεία της ευθείας ǫ1 ∶ x2 = 2 έχουν συντεταγµένες
(k, 2), k ∈ R,
x′1 −2 0 −2k
[ ′ ]=[ ][ ] = [ ]
k
x2 0 3 2 6
(−2k, 6), k ∈ R
ή (m = −2k )
(m, 6), m ∈ R,
δηλαδή η ευθεία
ǫ′1 ∶ x2 = 6.
ii) Τα σηµεία της ευθείας ǫ2 ∶ x1 = 1 έχουν συντεταγµένες
(1, k), k ∈ R,

x′1 −2 0 −2
[ ′ ]=[ ][ ] = [ ]
1
x2 0 3 k 3k
(−2, 3k), k ∈ R
ή (m = 3k )
(−2, m), m ∈ R,
δηλαδή η ευθεία
ǫ′2 ∶ x1 = −2.
iii) Τα σηµεία της ευθείας ǫ3 ∶ x2 = x1 έχουν συντεταγµένες

(k, k), k ∈ R,
x′1 −2 0 −2k
[ ′ ]=[ ][ ] = [ ]
k
x2 0 3 k 3k
(x′1 , x′2 ) = (−2k, 3k), k ∈ R,
x′1 = −2k, x′2 = 3k
προκύπτει
x′1 x′
k=− και x′2 = −3 1 .
2 2
Εποµένως, η εικόνα της ευθείας ǫ3 είναι η ευθεία
ǫ′3 ∶ x2 = − x1 .
3
2
iv) Τα σηµεία του κύκλου

C3 ∶ x21 + x22 = 1
218 §
έχουν συντεταγµένες
(cos θ, sin θ), θ ∈ [0, 2π),
⎡ −2 0 ⎤
⎢ ⎥ cos θ −2 cos θ
[ ′ ]=⎢ ⎥[
x′1
⎢ ⎥ sin θ ] = [ 3 sin θ ]
⎢ 0 3 ⎥
⎣ ⎦
x2
Εποµένως,
x′1 = −2 cos θ και x′2 = 3 sin θ
οπότε
x′1 x′
= − cos θ και 2 = sin θ .
2 3
x′ x′
2 2
( 1) +( 2) = cos2 θ + sin2 θ
2 3
= 1
Εποµένως, ο κύκλος αυτός µετασχηµατίζεται από την f στην έλλειψη
x21 x22
C′ ∶ + = 1.
22 32
x2
3
C΄
C 1
-1
x1
-2 O 1 2
-1
-3
`Ασκηση 6.89 α) Να ϐρεθεί ο πίνακας της γραµµικής απεικόνισης f του R2 που αντιστοιχεί
Ð→ Ð→
σε κάθε διάνυσµα OA του R2 το διάνυσµα OA′ , όπου Ο η αρχή των αξόνων και A′ το
συµµετρικό του σηµείου A του ως προς την ευθεία
δ ∶ x1 + 2x2 = 0.
ϐ) Να ϐρεθούν τα συµµετρικά ως προς την ευθεία δ :
i) Του σηµείου A(−1, 3).
ii) Της ευθείας
ǫ1 ∶ x2 = −1.
Λύση
α) `Εστω A(a, β) ένα σηµείο του R2 . Η κάθετη από το Α στην ευθεία δ έχει εξίσωση
ζ ∶ x2 − β = 2(x1 − a)
ή
ζ ∶ 2x1 − x2 = 2a − β.
Το σηµείο τοµής Μ των ζ και δ είναι η λύση του συστήµατος των εξισώσεών τους
x1 + 2x2 = 0
2x1 − x2 = 2a − β
x1 = −2x2 και 2(−2x2 ) − x2 = 2a − β
x2 = − a + β
2 1
ή
5 5
x1 = −2x2 = −2 (− a + β) = a − β
2 1 4 2
και
5 5 5 5
`Αρα
M ( a − β, − a + β)
4 2 2 1
5 5 5 5
Αν A′ (x′1 , x′2 ) το συµµετρικό, ως προς τον ευθεία δ , του σηµείου A(a, β), τότε το σηµείο M είναι
µέσον του ευθυγράµµου τµήµατος AA′ , οπότε
a + x′1 β + x′2
x1M = και x2M =
2 2
`Αρα,
x′1 = 2x1M − a
= 2 ( a − β) − a
4 2
5 5
= a− β
3 4
5 5
x′2 = 2x2M − β
= 2 (− a + β) − β
2 1
5 5
= − a− β
4 3
5 5
Εποµένως, ο πίνακας της γραµµικής απεικόνισης f είναι
⎡ 3 4 ⎤
⎢ ⎥
⎢ 5 −5 ⎥
⎢ ⎥
A=⎢ ⎥
⎢ 4 3 ⎥
⎢ − − ⎥
⎢ ⎥
⎣ 5 5 ⎦
ϐ)i) Το συµµετρικό ως προς την ευθεία ǫ του σηµείου A(−1, 3) είναι
⎡ 3 4 ⎤
⎢ ⎥
⎢ 5 − 5 ⎥ −1
x′1 ⎢
[ ′ ] = ⎢ ⎥[ ]
⎢ 4 3 ⎥
⎥
⎢ − − ⎥
x2 3
⎣ 5 5 ⎦
⎡ 3 ⎤
⎢ ⎥
⎢ 5 (−1) − 5 ⋅ 3 ⎥
4
= ⎢
⎢ 4
⎥
⎥
⎢ − (−1) − 3 ⋅ 3 ⎥
⎢ ⎥
⎣ 5 5 ⎦
−3
= [ ]
−1
δηλαδή το σηµείο (−3, −1).
ii) Τα σηµεία της ευθείας ǫ1 ∶ x2 = −1 έχουν συντεταγµένες
(k, −1), k ∈ R,
οπότε τα συµµετρικά τους ως προς τον ευθεία δ είναι
220 §
⎡ 3 ⎤ ⎡ 3k 4 ⎤
⎢ − ⎥ ⎢ + ⎥
4
⎢ 5 ⎥ ⎢ ⎥
]=⎢ ⎥ [ k ] = ⎢ 5 5 ⎥,
x′1
[ ⎢ 4
5
⎥ −1 ⎢ 4k 3 ⎥
x′2 ⎢ − − ⎥ ⎢ ⎥
⎢ ⎥ ⎢ − + ⎥
3
⎣ 5 5 ⎦ ⎣ 5 5 ⎦
`Αρα,
x′1 = + και x′2 = − + .
3k 4 4k 3
5 5 5 5
Από τις σχέσεις αυτές προκύπτει
5x′1 − 4 3 − 5x′2
k= και k = ,
3 4
οπότε, απαλείφοντας το k προκύπτει
5x′1 − 4 3 − 5x′2
=
3 4
ή 4(5x′1 − 4) = 3(3 − 5x′2 )
ή 20x′1 − 16 = 9 − 15x′2
ή 4x′1 + 3x′2 − 5 = 0
Εποµένως, το συµµετρικό ως προς τον ευθεία δ της ευθείας ǫ1 είναι η ευθεία
ǫ′1 ∶ 4x′1 + 3x′2 − 5 = 0.
`Ασκηση 6.90 Να ϐρεθεί η εικόνα της ευθείας

ǫ ∶ x1 = 2x2 (i)
µέσω της γραµµικής απεικόνισης f του R2 , που περιγράφεται από το σύστηµα, όπου
v⃗ = (x1 , x2 ) και f (⃗
v ) = (x′1 , x′2 )
x′1 = x1 + x2
(ii)
x′2 = x1 − 3x2 .
Λύση
Αν (x1 , x2 ) και (x′1 , x′2 ) οι συντεταγµένες του τυχαίου σηµείου της ǫ και της εικόνας του µέσω της
f , από τις (i), (ii) προκύπτει (x1 = 2x2 )
x′1 = 2x2 + x2 = 3x2
x′2 = 2x2 − 3x2 = −x2 .
Θέτοντας x2 = k στο παραπάνω σύστηµα, προκύπτει ότι η εικόνα της ǫ είναι η ευθεία ǫ′ µε παρα-
µετρικές εξισώσεις
x′1 = 3k
x′2 = −k, k∈R
Απαλείφοντας το k από τις σχέσεις αυτές προκύπτει
k = −x′2 και x′1 = 3(−x′2 ),

οπότε η εικόνα ǫ′ της ǫ είναι η ευθεία µε εξίσωση
ǫ′ ∶ x1 + 3x2 = 0.
Σχήµα 6.6 Η ǫ′ είναι εικόνα της ǫ για την f .
`Ασκηση 6.91 α) Να ϐρεθεί ο πίνακας της γραµµικής απεικόνισης f του R2 που αντιστοιχεί
Ð→ Ð→
σε κάθε διάνυσµα OA του R2 διάνυσµα OA′ , όπου A′ το συµµετρικό του σηµείου A ως
προς τον άξονα x1 και Ο η αρχή των αξόνων.
ϐ) Να ϐρεθούν σε τι µετασχηµατίζονται από την f οι ευθείες :
i) ǫ1 ∶ x2 = −1, ii) ǫ2 ∶ x1 = 2, iii) ǫ3 ∶ x2 = 1 + x1 .
Λύση
α) Αν το συµµετρικό ως προς τον άξονα x1 ενός σηµείου A(x1 , x2 ) του R2 είναι το A′ (x′1 , x′2 ), από
το σχ. 6.7 ϕαίνεται ότι
x2
Ο x1
x1
-x2
Α΄
Σχήµα 6.7 A′ είναι το συµµετρικό του σηµείου A ως προς τον άξονα x1 .
x′1 = x1
x2 = −x2
′
x′1
[ ]=[ ][ 1 ]
1 0 x
0 −1
ή, σε µορφή πινάκων,
x′2 x2
οπότε ο πίνακας της γραµµικής απεικόνισης f είναι
A=[ ]
1 0
0 −1
ϐ) i) Τα σηµεία της ευθείας ǫ1 ∶ x2 = −1 έχουν συντεταγµένες
(k, −1), k ∈ R,
οπότε τα συµµετρικά τους ως προς τον άξονα x1 είναι
x′1
[ ]=[ ][ ]=[ ]
1 0 k k
x′2 0 −1 −1 1
Εποµένως, το συµµετρικό ως προς τον άξονα x1 της ευθείας ǫ1 είναι τα σηµεία
(k, 1), k ∈ R,
δηλαδή η ευθεία x2 = 1.
ϐ) ii) Τα σηµεία της ευθείας ǫ2 ∶ x1 = 2 έχουν συντεταγµένες
(2, k), k ∈ R,
222 §
x2
ε΄1
x1
Ο
-1 ε1
Σχήµα 6.8 Η ǫ′1 είναι το συµµετρικό ως προς τον άξονα x1 της ευθείας ǫ1 .
οπότε τα συµµετρικά τους ως προς τον άξονα x1 είναι
x′1
[ ]=[ ][ ] = [ ]
1 0 2 2
x′2 0 −1 k −k
(2, −k), k ∈ R
ή (m = −k )
(2, m), m ∈ R,
δηλαδή η ευθεία x1 = 2,
οπότε η ǫ2 ταυτίζεται µε το συµµετρικό της ως προς τον άξονα x1 .
iii) Τα σηµεία της ευθείας ǫ3 ∶ x2 = 1 + x1 έχουν συντεταγµένες (k = x1 )
(k, 1 + k), k ∈ R,
x′1
[ ]=[ ][ ]=[ ]
1 0 k k
x′2 0 −1 1+k −1 − k
(x′1 , x′2 ) = (k, −1 − k), k ∈ R,
x′1 = k, x′2 = −1 − k
προκύπτει
x′2 = −1 − x′1 .
Εποµένως, το συµµετρικό ως προς τον άξονα x1 της ευθείας ǫ3 είναι η ευθεία
x2 = −x1 − 1.
x2
ε3
1
Ο x1
-1
-1
ε΄3
`Ασκηση 6.92 Να ϐρεθεί η γραµµή στην οποία µετασχηµατίζεται η έλλειψη

x22
C ∶ x21 + =1
4
από τη γραµµική απεικόνιση f του R2 µε πίνακα
0 −1
A=[ ]
2 0
Λύση
Τα σηµεία της έλλειψης αυτής έχουν συντεταγµένες
(cos θ, 2 sin θ), θ ∈ [0, 2π),
⎡ 0 −1 ⎤
⎢ ⎥
[
x′1
] = ⎢ ⎥ [ cos θ ] = [ −2 sin θ ]
⎢ ⎥ 2 sin θ
⎢ 2 0 ⎥
′
⎣ ⎦
x2 2 cos θ
Εποµένως x′1 = −2 sin θ και x′2 = 2 cos θ .
1 + x2 = 4 sin θ + 4 cos θ = 4.
x′2 ′2 2 2
οπότε η έλλειψη C µετασχηµατίζεται από την f στον κύκλο
C ′ ∶ x21 + x22 = 4
που έχει κέντρο την αρχή των αξόνων και ακτίνα 2.
x2
C΄
C
1 x1
-2 -1 O 2
-2
Σχήµα 6.11 Η έλλειψη C µετασχηµατίζεται από την f σε κύκλο.

224 §
`Ασκηση 6.93 Να ϐρεθεί το διάνυσµα τάσης που ασκείται στο σηµείο A ( , 0, − ) στο
1 1
2 2
εφαπτόµενο επίπεδο π στην επιφάνεια
12x22 − 16x23 = −1
στο Α µέσα σε ένα ϱευστό στο οποίο ο τανυστής τάσης, ως προς τη συνήθη ϐάση, του R3
είναι
⎡ 20x2 10x3 ⎤
⎢ ⎥
⎢ ⎥
10x1
T = ⎢ 10x1 20x22 −10x2 ⎥.
1
⎢ ⎥
⎢ 10x3 −10x2 20x23 ⎥
⎣ ⎦
Λύση
Το µοναδιαίο κάθετο στο εφαπτόµενο επίπεδο π είναι
̂
n = √ (0, 24x2 , −32x3 ) = √ 8 (0, 3x2 , −4x3 )
1 1
(24x2 )2 + (32x3 )2 8 (3x2 )2 + (4x3 )2
= √ (0, 3 ⋅ 0, −4 (− )) = √ (0, 0, 2) = (0, 0, 1) ,

1 1 1
(3 ⋅ 0)2 + 4 (− 12 ) 2
2 22
οπότε, σύµφωνα µε την (6.10), αντικαθιστώντας τις συντεταγµένες του σηµείου Α, το διάνυσµα
τάσης στο σηµείο Α του επιπέδου π είναι
⎡ ⎤
⎢ 20 ( 1 ) ⎥
2
⎢ 10 ⋅ 10 (− ) ⎥
1 1
⎢ ⎥
⎢ 2 2 2 ⎥ ⎡ 0 ⎤ ⎡ 5 5 −5 ⎤ ⎡ 0 ⎤ ⎡ −5 ⎤
⎢ ⎥⎢ ⎥ ⎢ ⎥⎢ ⎥ ⎢ ⎥
⎢ ⎥⎢ ⎥ ⎢ ⎥⎢ ⎥ ⎢ ⎥
n = ⎢ 10 ⋅
p⃗ = T̂ 20 ⋅ 02 −10 ⋅ 0 ⎥⎢ 0 ⎥ = ⎢ 5 0 0 ⎥⎢ 0 ⎥ = ⎢ 0 ⎥
1
⎢ ⎥⎢ ⎥ ⎢ ⎥⎢ ⎥ ⎢ ⎥
⎢ 2 ⎥ ⎢ 1 ⎥ ⎢ −5 0 5 ⎥ ⎢ ⎥ ⎢ ⎥
⎢ ⎥⎣ ⎦ ⎣ ⎦⎣ 1 ⎦ ⎣ 5 ⎦
⎢ ⎥
⎢ 10 (− 1 ) −10 ⋅ 0 20 (− 1 ) ⎥
2
⎢ ⎥
⎣ 2 2 ⎦
Εποµένως το διάνυσµα τάσης στο σηµείο αυτό του ϱευστού είναι
p⃗ = −5⃗
e1 + 5⃗
e3 .
`Ασκηση 6.94 α) Να εξεταστεί αν ο πίνακας

⎡ 1 0 0 ⎤
⎢ ⎥
⎢ ⎥
A=⎢ 1 2 1 ⎥
⎢ ⎥
⎢ 1 0 1 ⎥
⎣ ⎦
διαγωνιοποιείται.
ϐ) Να ϐρεθούν ιδιοτιµές και ιδιοδιανύσµατα της γραµµικής απεικόνισης
g = f 3 − 3f − 2,
όπου
f (x1 , x2 , x3 ) = (x1 , x1 + 2x2 + x3 , x1 + x3 ), x1 , x2 , x3 ∈ R.
Λύση
α) Το χαρακτηριστικό πολυώνυµο του Α είναι
RR 1 − λ RR
RRR RRR
RRR = (1 − λ) ∣ 2 − λ
0 0
PA (λ) = ∣A − λI∣ = RRRR 1 2−λ ∣
1
RRR
1 RR 1−λ
RR 1 1−λ RRR 0 (i)
0 R
= (1 − λ)(2 − λ)(1 − λ)
οπότε οι ιδιοτιµές του είναι λ1 = 1 (διπλή), και λ2 = 2 (απλή).
Για λ1 = 1, από την A⃗v = λ1 v⃗ προκύπτει το σύστηµα
0x1 + 0x2 + 0x3 = 0

x1 + x2 + x3 = 0
x1 + 0x2 + 0x3 = 0
το οποίο ισοδυναµεί µε
x1 = 0 και x3 = −x2 ,
οπότε ο ιδιοχώρος της ιδιοτιµής αυτής είναι (t = −x2 )
V (λ1 ) = {t(0, 1, −1), t ∈ R} = span(0, 1, −1).
Η διάσταση του υποχώρου αυτού είναι 1 και η πολλαπλότητα της ιδιοτιµής λ1 είναι δύο, οπότε ο
Α δεν διαγωνοποιείται.
ϐ) Ο πίνακας της f είναι ο Α, οπότε η f έχει τις ιδιοτιµές και τα ιδιοδιανύσµατα του (α). Οι
µ1 = λ31 − 3λ1 − 2 = 13 − 3 ⋅ 1 − 2 = −4
µ2 = λ32 − 3λ2 − 2 = 23 − 3 ⋅ 2 − 2 = 0
είναι ιδιοτιµές της g και τα αντίστοιχα ιδιοδιανύσµατα είναι οι ιδιοχώροι της f .
Για λ2 = 2 από την A⃗ v = λ1 v⃗ προκύπτει το σύστηµα
−x1 + 0x2 + 0x3 = 0
x1 + 0x2 + x3 = 0
x1 + 0x2 − x3 = 0
το οποίο δίνει x1 = 0 και x3 = 0,
οπότε ο ιδιοχώρος της ιδιοτιµής αυτής είναι (t = x2 )
V (λ2 ) = {t(0, 1, 0), t ∈ R} = span(0, 1, 0).
Επίσης στο (α) ϐρήκαµε ότι ο ιδιοχώρος της ιδιοτιµής λ1 = 1 είναι
V (λ1 ) = {t(0, 1, −1), t ∈ R} = span(0, 1, −1).
`Ασκηση 6.95 α) Να ϐρεθεί το διάνυσµα τάσης σε ένα επίπεδο π παράλληλο µε το επίπεδο

π1 ∶ x1 + 2x2 + 2x3 = 1
µέσα σε ένα ϱευστό του οποίου ο τανυστής τάσης ως προς τη συνήθη ϐάση του R3 είναι
⎡ 2 3 ⎤
⎢ ⎥
⎢ ⎥
2
T=⎢ 3 0 ⎥
⎢ ⎥
3
⎢ 2 3 −1 ⎥
⎣ ⎦
ϐ) Να ϐρεθούν τα µέτρα των συνιστωσών της τάσης παράλληλα και κάθετα στο π .
Λύση
α) Το διάνυσµα τάσης στο επίπεδο π είναι (̂
n= (1, 2, 2) το µοναδιαίο κάθετο στο π )
1
3
p⃗ = T̂
n
⎡ 2 2 ⎤ ⎡ ⎤
⎢ ⎥1⎢ 1 ⎥
⎢ ⎥ ⎢ ⎥
3
= ⎢ 3 3 ⎥ ⎢ 2 ⎥
⎢ ⎥3⎢ ⎥
0
⎢ 2 −1 ⎥ ⎢ ⎥
⎣ 3 ⎦ ⎣ 2 ⎦
⎡ ⎤ ⎡ 4 ⎤
1⎢⎢
⎥ ⎢ ⎥
⎥ ⎢ ⎥
12
= ⎢ ⎥=⎢ 3 ⎥
3⎢ ⎥ ⎢ ⎥
9
⎢ ⎥ ⎢ 2 ⎥
⎣ 6 ⎦ ⎣ ⎦
οπότε
p⃗ = (4, 3, 2).
ϐ) Τα µέτρα των συνιστωσών της τάσης κάθετα και παράλληλα στο π είναι
226 §
p⃗⊥ = p⃗ ⋅ ̂
n
= (4, 3, 2) ⋅ (1, 2, 2)
1
3
=
14
3
√
p⃗∥ = p2 − p2⊥
√
14 2
= 29 − ( )
3
√
=
65
3
V1 = {(x1 , x2 , x3 , x4 , x5 ) ∶ x1 − x3 − x4 = 0}
και V2 = {(x1 , x2 , x3 , x4 , x5 ) ∶ x2 = x3 = x4 , x1 + x5 = 0},
να δειχθεί ότι τα παρακάτω σύνολα είναι διανυσµατικοί υποχώροι του R5 και να ϐρεθεί η
διάσταση και µια ϐάση τους :
a) V1 , β) V2 , γ) V1 + V2 , δ) V1 ∩ V2
Λύση
α) Το σύνολο V1 γράφεται (x4 = x1 − x3 )
V1 = {(x1 , x2 , x3 , x1 − x3 , x5 )
= x1 (1, 0, 0, 1, 0) + x2 (0, 1, 0, 0, 0) + x3 (0, 0, 1, −1, 0) + x5 (0, 0, 0, 0, 1)}
= span(⃗ v1 , v⃗2 , v⃗3 , v⃗4 )
όπου v⃗1 = (1, 0, 0, 1, 0), v⃗2 = (0, 1, 0, 0, 0), v⃗3 = (0, 0, 1, −1, 0), v⃗4 = (0, 0, 0, 0, 1).
΄Αρα, σύµφωνα µε την πρότ. 6.8, το V1 είναι διανυσµατικός υποχώρος του R5 .
Ο ϐαθµός του πίνακα των διανυσµάτων v ⃗1 , v⃗2 , v⃗3 , v⃗4
⎛ 1 0 0 0 ⎞
⎜ ⎟
⎜ 0 1 0 0 ⎟
A=⎜
⎜ 0 0 1 0 ⎟
⎟
⎜ 0 −1 0 ⎟
⎜ 1 ⎟
⎝ 0 0 0 1 ⎠
είναι 4, διότι η ορίζουσα του υποπίνακα που προκύπτει από τον Α αν παραλείψουµε την πρώτη
γραµµή του είναι (παίρνουµε το ανάπτυγµα της κατά τα στοιχεία της τελευταίας γραµµής της)
RRR 0 0 RRRR
1RRR 0
R RRR 0 1 0 RRRR
RR 1 0 RRRR RRR R
RRR R = 1 RRR 0 0 1 RRRR = −1 ∣ ∣ = −1 ≠ 0.
0 0 1 0
0 −1 0 RRRR
RRR RR RR
RRR RRR RRR 1 0 −1 RRR
1 0 1
0 RR
0 1 RR 0
Εποµένως τα διανύσµατα v ⃗1 , v⃗2 , v⃗3 , v⃗4 είναι γραµµικώς ανεξάρτητα, οπότε η διάσταση του V1 είναι
4 και µια ϐάση του είναι τα v⃗1 , v⃗2 , v⃗3 , v⃗4 .
ϐ) Το σύνολο V2 γράφεται (x2 = x3 = x4 , x5 = −x1 )
V2 = {(x1 , x2 , x2 , x2 , −x1 ) = x1 (1, 0, 0, 0, −1) + x2 (0, 1, 1, 1, 0), x1 , x2 ∈ R}
= span(⃗
v5 , v⃗6 )
όπου v⃗5 = (1, 0, 0, 0, −1), v⃗6 = (0, 1, 1, 1, 0).
΄Αρα, σύµφωνα µε την πρότ. 6.8, το V2 είναι διανυσµατικός υποχώρος του R5 .
Τα διανύσµατα v⃗5 , v⃗6 προφανώς δεν είναι παράλληλα, οπότε (ϐλ. παρατ. 6.3) είναι γραµµικώς
ανεξάρτητα. ΄Ετσι η διάσταση του V2 είναι 2 και µια ϐάση του είναι τα v⃗5 , v⃗6 .
γ) Σύµφωνα µε την πρότ.6.9,
dim(V1 + V2 ) = rankB
⎛ 1 0 0 0 1 0 ⎞
⎜ ⎟
⎜ 0 1 0 0 0 1 ⎟
B=⎜
⎜ 0 0 1 0 0 1 ⎟
⎟
⎜ ⎟
όπου
⎜ 1 0 −1 0 0 1 ⎟
⎝ 0 0 0 1 −1 0 ⎠
ο πίνακας των διανυσµάτων v⃗1 , v⃗2 , v⃗3 , v⃗4 , v⃗5 , v⃗6 .
Η µεγαλύτερη διάσταση τετραγωνικού υποπίνακα του Β είναι 6. Το ανάπτυγµα, ως προς την
δεύτερη στήλη, της ορίζουσας
RRR 1 RRRR
RRR 1 0 0 0
R
RR
RR 0 RRRR
R
0 1 0 0
B5 = RRRR 0 RRRR
RRR R
0 0 1 0
RRRR 0 −1 0 0 RRRR
R
1
RRR 0 0 0 1 −1 RRRR
που προκύπτει αν παραλείψουµε την τελευταία στήλη του προκύπτει
RR 1 RRRR
RRR 1 0 0
R
RRR 0 RRRR
B5 = 1 RRRR R
0 1 0
RRR 1 −1 0 0 RRRR
RR R
RR 0 0 1 −1 RRRR
Τέλος το ανάπτυγµα της ορίζουσας αυτής ως προς τα στοιχεία την τρίτη στήλη της είναι
RRR 1 0 1 RRRR
RRR R
B5 = −1 RRR 0 1 0 RRRR
RR R
RRR 1 −1 0 RRRR
Παίρνοντας, τέλος, το ανάπτυγµα της ορίζουσας αυτής ως προς τα στοιχεία της τρίτης στήλης της
προκύπτει
B5 = −1 ∣ ∣ = −1 ⋅ (−1) = 1 ≠ 0,
0 1
1 −1
οπότε rankA = 5.
Εποµένως (ϐλ. παράτ. 6.6) V1 + V2 = R5
και µια ϐάση του είναι τα διανύσµατα v⃗1 , v⃗2 , v⃗3 , v⃗4 , v⃗5 .
δ) Ο V1 ∩ V2 γράφεται
V1 ∩ V2 = {(x1 , x2 , x3 , x4 , x5 ) ∶ x1 − x3 − x4 = 0, x2 = x3 = x4 , x1 + x5 = 0}
= {(x1 , x2 , x3 , x4 , x5 ) ∶ x1 = 2x3 , x2 = x4 = x3 , x5 = −2x3 }
= {(2x3 , x3 , x3 , x3 , −2x3 )} = {k(2, 1, 1, 1, −2), k ∈ R}
= span(2, 1, 1, 1, −2)
οπότε dim(V1 ∩ V2 ) = 1
και µια ϐάση του είναι το διάνυσµα (2, 1, 1, 1, −2).
`Ασκηση 6.98 Να δειχθεί ότι για τους διανυσµατικούς υποχώρους του R4

A = {(k + m, 2k + m, k − m, m), k, m ∈ R}
και B = span(β⃗1 , β⃗2 ), όπου β⃗1 = (0, 1, 0, 0) και β⃗2 = (1, 0, 0, 0)
ισχύει A ⊕ B = R4 .
228 §
Λύση
α) Ο A γράφεται
A = {k(1, 2, 1, 0) + m(1, 1, −1, 1), k, m ∈ R} = span(⃗ ⃗2 ),

a1 , a
⃗1 = (1, 2, 1, 0) και a
όπου τα διανύσµατα a ⃗2 = (1, 1, −1, 1) δεν είναι παράλληλα, οπότε είναι γραµ-
µικώς ανεξάρτητα.
Σύµφωνα µε την πρότ. 6.9, το άθροισµα των διανυσµατικών υποχώρων Α και Β είναι το γραµµικό
περίβληµα των διανυσµάτων a ⃗2 , β⃗1 , β⃗2
⃗1 , a
A + B = span(⃗ ⃗2 , β⃗1 , β⃗2 ).
a1 , a
⃗2 , β⃗1 , β⃗2 αναπτύσσοντας την ως
⃗1 , a
Υπολογίζουµε την ορίζουσα του πίνακα P των διανυσµάτων a
προς τα στοιχεία της τελευταίας στήλης της.
RRR RRR
RRR RRR RR 2 1 1 RRRR
RRR
1 1 0 1
R RRR R 1 −1
∣P ∣ = RRRR RR = −1 RRRR 1 −1 0 RRRR = −1 ∣ ∣ = −1 ≠ 0,
2 1 1 0
RRR 1 −1 0 RRR RRR RRR
RRR RRR RR RR
0 0 1
RR RR
0 1 0
0 1 0 0
οπότε rank(P ) = 4.
⃗2 , β⃗1 , β⃗2 είναι γραµµικώς ανεξάρτητα, οπότε
⃗1 , a
΄Ετσι τα διανύσµατα a
dim(A + B) = 4.
A + B = R4 . (i)
⃗ ένα κοινό στοιχείο των A και B

Αν u
⃗ = k⃗
u a1 + λ⃗ ⃗ = mβ⃗1 + nβ⃗2 .
a2 και u
οπότε
k(1, 2, 1, 0) + λ(1, 1, −1, 1) = m(0, 1, 0, 0) + n(1, 0, 0, 0) ⇔ (k + λ, 2k + λ, k − λ, λ) = (n, m, 0, 0).

`Αρα
k+λ = n
2k + λ = m
k−λ = 0
.
k+λ = 0
Εύκολα προκύπτει ότι το σύστηµα αυτό έχει µοναδική λύση
k = λ = m = n = 0,
οπότε το µοναδικό κοινό στοιχείο των A και B είναι το ⃗
0.
`Αρα
A ∩ B = {⃗0},
οπότε, λόγω και της (i) (ϐλ. ορισµό 6.8)
A ⊕ B = R4 .
`Ασκηση 6.99 α) Να ϐρεθεί η διάσταση και µια ϐάση του διανυσµατικού υποχώρου του
R4
A = {(k + m, 2k + m, k − m, m), k, m ∈ R}.
ϐ) Να ϐρεθεί ένας συµπληρωµατικός διανυσµατικός υποχώρος του A.
Λύση
α) Ο A γράφεται
A = {k(1, 2, 1, 0) + m(1, 1, −1, 1), k, m ∈ R} = span(⃗

v1 , v⃗2 ),
και τα διανύσµατα
v⃗1 = (1, 2, 1, 0) και v⃗2 = (1, 1, −1, 1)
δεν είναι παράλληλα, οπότε είναι γραµµικώς ανεξάρτητα και αποτελούν ϐάση του Α. Αν
v⃗3 = (0, 1, 0, 0), v⃗4 = (1, 0, 0, 0)
(εξετάζουµε αν τα τυχαία επιλεγµένα διανύσµατα v⃗3 , v⃗4 είναι γραµµικώς ανεξάρτητα) ο πίνακας των
v⃗1 , v⃗2 , v⃗3 , v⃗4 είναι
⎛ 1 1 0 1 ⎞
⎜ ⎟
B=⎜ ⎟
2 1 1 0
⎜ 1 −1 0 0 ⎟
⎝ 0 1 0 0 ⎠
και η ορίζουσα του (αναπτύσοντας την ως προς την τελευταία στήλη της)
RR RR
RRR RRR RR 2 1 1 RRRR
RRR
1 1 0 1
RRR RRR
∣B∣ = RRRR
2 1 1 0 RR = −1 RR 1 −1 0 RRRR = −1 ∣ 1 −1 ∣ = −1 ≠ 0,
R
RRR 1 −1 0 RRR RRR RRR
RR
0 RRR RR 0 RR
0 1
RR 0 1 0 0 RRR R 1 0 R
οπότε rank(B) = 4.
΄Αρα, σύµφωνα µε την πρότ. 6.6, τα διανύσµατα v⃗1 , v⃗2 , v⃗3 , v⃗4 είναι γραµµικώς ανεξάρτητα και
αποτελούν µια ϐάση του R4 .
ϐ) `Αρα, σύµφωνα µε την πρότ 6.11, ένας συµπληρωµατικός διανυσµατικός υποχώρος του A είναι
ο
A′ = span(⃗
v3 , v⃗4 ) = span((0, 1, 0, 0), (1, 0, 0, 0)).
`Ασκηση 6.100 Η γραµµική απεικόνιση ϕ ενός πραγµατικού διδιάστατου διανυσµατικού

χώρου U ορίζεται, ως προς µια ϐάση ǫ⃗1 , ǫ⃗2 του U , από τη σχέση
ϕ(x1 , x2 ) = (ax1 + βx2 , γx1 + δx2 ), για κάθε (x1 , x2 ) ∈ U .
Να δειχθεί ότι η ϕ έχει τον ίδιο τύπο ως προς τη ϐάση d⃗1 , d⃗2 του U , όπου
d⃗1 = −⃗
ǫ1 και d⃗2 = −⃗
ǫ2
Λύση
Ο πίνακας της ϕ ως προς τη ϐάση ǫ⃗1 , ǫ⃗2 είναι
A=( ).
a β
γ δ
ǫ1 , ǫ⃗2 στην d⃗1 , d⃗2 είναι
Ο πίνακας µετάβασης από τη ϐάση ⃗
−1
P =( ).
0
0 −1
Από την πρότ. 3.10 εύκολα προκύπτει ότι
−1
P −1 = ( ).
0
0 −1
Εποµένως, ο πίνακας της ϕ ως προς τη ϐάση d⃗1 , d⃗2 είναι
−1 −1 −1 −a −β
B = P −1 AP = ( )( )( )=( )( )
0 a β 0 0
0 −1 γ δ 0 −1 0 −1 −γ −δ
= ( )
a β
γ δ
230 §
u) = (u′1 , u′2 ) οι συντεταγµένες, ως προς τη ϐάση d⃗1 , d⃗2 , ενός διανύσµατος

⃗ = (u1 , u2 ) και f (⃗
΄Αρα, αν u
u⃗ και της εικόνας του f (⃗ u), τότε
u′1
( ′ )=( )( 1 ),
a β u
u2 γ δ u2
οπότε ο τύπος της ϕ ως προς τη ϐάση d⃗1 , d⃗2 είναι
ϕ(u1 , u2 ) = (au1 + βu2 , γu1 + δu2 ).
΄Αρα η ϕ έχει τον ίδιο τύπο ως προς τις δύο ϐάσεις.
`Ασκηση 6.101 α) Να δειχθεί ότι τα διανύσµατα

ǫ⃗1 = (1, 0, 0), ǫ⃗2 = (1, 0, 1), ǫ⃗3 = (0, 1, 0)
αποτελούν µια ϐάση του R3 .
ϐ) Να ϐρεθεί ο πίνακας του γραµµικού τελεστή ((x, y, z) συντεταγµένες ως προς τη συνηθι-
σµένη ϐάση)
f ∶ R3 → R3 , f (x, y, z) = (x − z, 2y − z, x − 2y)
και ο τύπος του ως προς τη ϐάση του (α).
Λύση
α) Η ορίζουσα του πίνακα P των ⃗
ǫ1 , ǫ⃗2 , ǫ⃗3 είναι
RRR 1 1 0 RRR
RR RR
P = RRRR 0 0 1 RRRR = −1 ≠ 0
RR R
RRR 0 1 0 RRRR
οπότε τα ⃗
ǫ1 , ǫ⃗2 , ǫ⃗3 είναι γραµµικώς ανεξάρτητα και αποτελούν µια ϐάση του R3 (ϐλ. πρότ. 6.6).
ϐ) Ο πίνακας της f ως προς τη συνηθισµένη ϐάση του R3 είναι
⎛ 1 0 −1 ⎞
A= ⎜ 0 2 −1 ⎟
⎝ 1 −2 0 ⎠
διότι f (⃗
u) = A⃗
u, ⃗ = (x, y, z) ∈ R3
για κάθε u
⎛ 1 0 −1 ⎞ ⎛ x ⎞ ⎛ x − z ⎞
ή f (x, y, z) = ⎜ 0 2 −1 ⎟ ⎜ y ⎟ = ⎜ 2y − z ⎟
⎝ 1 −2 0 ⎠ ⎝ z ⎠ ⎝ x − 2y ⎠
Ο πίνακας της f ως προς τη ϐάση ⃗

ǫ1 , ǫ⃗2 , ǫ⃗3 είναι
B = P −1 AP , (i)
⎛ 1 1 0 ⎞
όπου P =⎜ 0 0 1 ⎟
⎝ 0 1 0 ⎠
ο πίνακας µετάβασης από τη συνηθισµένη ϐάση του R3 στη ϐάση ǫ⃗1 , ǫ⃗2 , ǫ⃗3 .
Εφαρµόζοντας τη γνωστή διαδικασία (ϐλ. παρατ. 3.9) ϐρίσκουµε ότι ο αντίστροφος του P είναι
⎛ 1 0 −1 ⎞
P −1 = ⎜ 0 0 1 ⎟,
⎝ 0 1 0 ⎠
οπότε από την (i) προκύπτει ότι ο πίνακας της f ως προς τη ϐάση αυτή είναι
⎛ 1 0 −1 ⎞ ⎛ 1 0 −1 ⎞ ⎛ 1 1 0 ⎞
B = P −1 AP = ⎜ 0 0 1 ⎟⎜ 0 2 −1 ⎟ ⎜ 0 0 1 ⎟
⎝ 0 1 0 ⎠ ⎝ 1 −2 0 ⎠⎝ 0 1 0 ⎠
⎛ 1 0 −1 ⎞ ⎛ 1 0 0 ⎞
= ⎜ 0 0 1 ⎟ ⎜ 0 −1 2 ⎟
⎝ 0 1 0 ⎠⎝ 1 1 −2 ⎠
⎛ 0 −1 2 ⎞
= ⎜ 1 1 −2 ⎟
⎝ 0 −1 2 ⎠
⃗ = (x′ , y ′ , z ′ ) οι συντεταγµένες ενός διανύσµατος u

Εποµένως αν u ⃗ του R3 ως προς τη ϐάση αυτή
⎛ 0 −1 2 ⎞ ⎛ x′ ⎞ ⎛ −y ′ + 2z ′ ⎞
f (x , y , z ) = ⎜ 1
′ ′ ′
1 −2 ⎟ ⎜ y ′ ⎟ = ⎜ x′ + y ′ − 2z ′ ⎟
⎝ 0 −1 2 ⎠ ⎝ z ′ ⎠ ⎝ −y ′ + 2z ′ ⎠
οπότε ο τύπος της f ως προς τη ϐάση αυτή είναι
f (x′ , y ′ , z ′ ) = (−y ′ + 2z ′ )⃗
ǫ1 + (x′ + y ′ − 2z ′ )⃗
ǫ2 + (−y ′ + 2z ′ )⃗
ǫ3 .
`Ασκηση 6.102 Για τη γραµµική απεικόνιση f ∶ R2 → R3 , για την οποία

f (⃗
e1 ) = (1, −2, 0), f (⃗
e2 ) = (0, 3, 1),
όπου e⃗1 , e⃗2 η συνηθισµένη ϐάση του R2 , να ϐρεθεί :
α) Ο τύπος της f (x1 , x2 ) ως προς τη συνηθισµένη ϐάση του R2 .
ϐ) Ο πίνακας της f ως προς τις ϐάσεις
e⃗1 ′ = (1, −1), e⃗2 ′ = (1, 2) του R2
και ǫ1 ′ = (1, 1, 0), ǫ⃗2 ′ = (0, 0, −1), ⃗
⃗ ǫ3 ′ = (0, −1, 0) του R3 .
γ) Ο τύπος της f ως προς τις παραπάνω ϐάσεις.
Λύση
α) Ο πίνακας Α της f ως προς τις συνηθισµένες ϐάσεις του R2 και R3 έχει ως στήλες τις συντεταγ-
µένες, ως προς τη συνηθισµένη ϐάση του R3 , των εικόνων f (⃗
e1 ), f (⃗
e2 ) των διανυσµάτων e⃗1 , e⃗2 της
συνηθισµένης ϐάσης του R2 , οπότε
⎛ 1 0 ⎞
A = ⎜ −2 3 ⎟.
⎝ 0 1 ⎠
Ετσι ο τύπος της f είναι
⎛ 1 0 ⎞ x ⎛ x ⎞
f (x, y) = A ( ) = ⎜ −2 3 ⎟ ( ) = ⎜ −2x + 3y ⎟
x
y ⎝ 0 1 ⎠ y ⎝ y ⎠
ή f (x, y) = (x, −2x + 3y, y).
ϐ) Ο πίνακας της f ως προς τις ϐάσεις e⃗1 ′ , e⃗2 ′ και ǫ⃗1 ′ , ǫ⃗2 ′ , ǫ⃗3 ′ είναι
B = Q−1 AP , (i)
όπου P ο πίνακας µετάβασης από τη συνηθισµένη ϐάση e⃗1 , e⃗2 του R2 στην e⃗1 ′ , e⃗2 ′ και Q ο πίνακας
µετάβασης από τη συνηθισµένη ϐάση ǫ⃗1 , ǫ⃗2 , ǫ⃗3 του R3 στην ǫ⃗1 ′ , ǫ⃗2 ′ , ǫ⃗3 ′ .
Οι πίνακες P και Q έχουν ως στήλες τις συντεταγµένες των διανυσµάτων των ϐάσεων αυτών ως
προς τις συνηθισµένες ϐάσεις των R2 και R3 , οπότε
232 §
⎛ 1 0 0 ⎞
P =( ) και Q = ⎜ 1 0 −1 ⎟
1 1
−1 2 ⎝ 0 −1 0 ⎠
Με τη ϐοήθεια της παρατ. 3.9, προκύπτει ότι ο αντίστροφος του πίνακα Q είναι
⎛ 1 0 0 ⎞
Q −1
=⎜ 0 0 −1 ⎟,
⎝ 1 −1 0 ⎠
οπότε η (1) δίνει
⎛ 1 0 0 ⎞⎛ 1 0 ⎞ ⎛ 1 0 0 ⎞⎛ 1 1 ⎞
B = Q AP = ⎜ 0 0 −1 ⎟ ⎜ −2 3 ⎟ ( )=⎜ 0 0 −1 ⎟ ⎜ −5 4 ⎟
−1 1 1
⎝ 1 −1 −1 2
0 ⎠⎝ 0 1 ⎠ ⎝ 1 −1 0 ⎠ ⎝ −1 2 ⎠
⎛ 1 1 ⎞
= ⎜ 1 −2 ⎟
⎝ 6 −3 ⎠
γ) Ο τύπος της f ως προς τις ϐάσεις e⃗1 ′ , e⃗2 ′ και ǫ⃗1 ′ , ǫ⃗2 ′ , ǫ⃗3 ′ είναι
f (⃗
u) = B u
⃗,
όπου u⃗ = (x′ , y ′ ) οι συντεταγµένες ενός διανύσµατος u ⃗ ως προς τη ϐάση e⃗1 ′ , e⃗2 ′ και f (x′ , y ′ ) οι
συντεταγµένες της εικόνας του ως προς την ⃗ ǫ1 , ǫ⃗2 , ǫ⃗3 . Εποµένως
′ ′ ′
⎛ 1 1 ⎞ ⎛ x +y ⎞
′ ′
′
⃗ = ⎜ 1 −2 ⎟ ( ′ ) = ⎜ x′ − 2y ′ ⎟
f (x′ , y ′ ) = B u
x
⎝ 6 −3 ⎠ y ⎝ 6x′ − 3y ′ ⎠
οπότε f (x′ , y ′ ) = (x′ + y ′ , x′ − 2y ′ , 6x′ − 3y ′ ).

f ∶ R2 → R3 , f (x, y) = (x, −2x + 3y, y)
α) Η διάσταση : i) της εικόνας, ii) του πυρήνα της.
ϐ) Ο πυρήνας.
Λύση
α) i) Ο πίνακας της f ως προς τις συνηθισµένες ϐάσεις του R2 και R3 είναι
⎛ 1 0 ⎞
A = ⎜ −2 3 ⎟.
⎝ 0 1 ⎠
∣ ∣ = 3 ≠ 0,
1 0
−2 3
Επειδή
rank(A) = 2,
οπότε (ϐλ. πρότ. 6.8) η διάσταση της εικόνας της f είναι
dim(im(f )) = 2.
ii) Λόγω της (i) και της πρότ. 6.25 η διάσταση του πυρήνα της f είναι
dim(ker(f )) = 2 − dim(im(f )) = 2 − 2 = 0.
ϐ) Επειδή dim(ker(f )) = 0, ο πυρήνας της f είναι
ker(f ) = {⃗
0}.
γ) Η εικόνα της f είναι
im(f ) = {f (x, y), x, y ∈ R} = {(x, −2x + 3y, y)} = {x(1, −2, 0) + y(0, 3, 1), x, y ∈ R},
οπότε im(f ) = span [(1, −2, 0), (0, 3, 1)] .
δ) Επειδή dim(ker(f )) = 0, σύµφωνα µε την πρότ. 6.24, η f είναι 1-1.

f ∶ R3 → R2 , f (x1 , x2 , x3 ) = (x1 + x2 + 2x3 , x1 − x2 ), x1 , x2 , x3 ∈ R
α) Ο πυρήνας.
Λύση

α) Αν u
f (⃗
u) = 0 ⇔ (x1 + x2 + 2x3 , x1 − x2 ) = 0 ⇔ x1 + x2 + 2x3 = 0 και x1 − x2 = 0
ή x1 = x2 και 2x3 = −x1 − x1 ⇔ x3 = −x1 ,
οπότε, ϑέτοντας k = x1 , ο πυρήνας της f είναι
ker(f ) = {(k, k, −k), k ∈ R} = {k(1, 1, −1), k ∈ R} = span(1, 1, −1).

ϐ) Από τη λύση του (α) προκύπτει ότι ο πυρήνας της f είναι διανυσµατικός υποχώρος του R3
διάστασης ένα, οπότε, σύµφωνα µε την πρότ. 6.25, η διάσταση της εικόνας της f είναι
dim(im(f )) = 3 − dim(ker(f )) = 3 − 1 = 2.
γ) Η εικόνα της f είναι διανυσµατικός υποχώρος του R2 διάστασης δύο, οπότε είναι (ϐλ. παρατ.
6.6) ο R2 .
δ) Επειδή dim(ker(f )) = 1 ≠ 0, σύµφωνα µε την πρότ. 6.24, η f δεν είναι 1-1.
`Ασκηση 6.105 α) Να δειχθεί ότι η γραµµική απεικόνιση του R3

f (x, y, z) = (3x − 2y, x − y − z, x − z), x, y, z ∈ R
είναι 1-1.
ϐ) Να ϐρεθεί η αντίστροφη απεικόνιση της f .
γ) Να ϐρεθεί ο πίνακας της f ως προς τη ϐάση του R3
ǫ⃗1 = (1, 1, 1), ǫ⃗2 = (1, 1, 0), ǫ⃗3 = (1, 0, 0).
δ) Να ϐρεθεί µια ϐάση του διανυσµατικού υποχώρου του R3
A = {(x, y, z) ∶ x − 2y − z = 0}, x, y, z ∈ R.
ε) Να ϐρεθεί η διάσταση και µια ϐάση της εικόνας f (A) του A.
Λύση
α) Ο πίνακας Α της f ως προς τη συνηθισµένη ϐάση του R3 είναι
⎛ 3 −2 0 ⎞
A = ⎜ 1 −1 −1 ⎟
⎝ 1 0 −1 ⎠
234 §
−1 1 −1
∣A∣ = 3 ∣ ∣ − (−2) ∣ ∣ = 3 ≠ 0,
1
0 −1 1 −1
Επειδή
σύµφωνα µε την πρότ. 6.21, η f είναι 1-1.

ϐ) Ο πίνακας της αντίστροφης απεικόνισης f −1 της f είναι ο αντίστροφος του Α, ο οποίος, σύµφωνα
µε την παρατ. 3.9, προκύπτει να είναι
⎛ − ⎞
1 2 2
⎜ 3 ⎟
−1 ⎜ ⎟
3 3
A = ⎜ 0 −1 ⎟,
⎜ 1 ⎟
⎜ 1 ⎟
⎝ − − ⎠
2 1
3 3 3
οπότε ο τύπος της f −1 είναι
⎛ − + ⎞
x 2y 2z
⎛ 1
−
2 2 ⎞
⎛ x ⎞ ⎜ ⎟⎛ x ⎞ ⎜ ⎜
3 3 3 ⎟
⎟
⎜ ⎟
3 3 3
f −1 (x, y, z) = A−1 ⎜ y ⎟ = ⎜ 0 −1 ⎜
⎟⎜ y ⎟ = ⎜ −y + z ⎟
⎟
⎝ z ⎠ ⎜ ⎟⎝ ⎠ ⎜ ⎟
1
⎜ ⎟ z ⎜ x 2y z ⎟
− −
1 2 1
⎝ ⎠ ⎝ − − ⎠
3 3 3 3 3 3
f −1 (x, y, z) = ( − + , −y + z, − − ).
x 2y 2z x 2y z
Εποµένως
3 3 3 3 3 3
γ) Ο πίνακας µετάβασης από τη συνηθισµένη ϐάση του R3 στην ǫ⃗1 , ǫ⃗2 , ǫ⃗3 είναι
⎛ 1 1 1 ⎞
⎜ 1 1 0 ⎟
⎝ 1 0 0 ⎠
οπότε ο πίνακας της f ως προς τη ϐάση ǫ⃗1 , ǫ⃗2 , ǫ⃗3 είναι
B = P −1 AP (i)
Εφαρµόζοντας τη διαδικασία της παρατ. 3.9 προκύπτει ότι
⎛ 0 0 1 ⎞
P −1
=⎜ 0 1 −1 ⎟
⎝ 1 −1 0 ⎠
⎛ 0 0 1 ⎞ ⎛ 3 −2 0 ⎞⎛ 1 1 1 ⎞ ⎛ 1 0 −1 ⎞ ⎛ 1 1 1 ⎞
B = ⎜ 0 1 −1 ⎟ ⎜ 1 −1 −1 ⎟ ⎜ 1 1 0 ⎟ = ⎜ 0 −1 0 ⎟⎜ 1 1 0 ⎟
⎝ 1 −1 0 ⎠ ⎝ 1 0 −1 ⎠ ⎝ 1 0 0 ⎠ ⎝ 2 −1 1 ⎠⎝ 1 0 0 ⎠
⎛ 0 1 1 ⎞
= ⎜ −1 −1 0 ⎟
⎝ 2 1 2 ⎠
δ) Ο Α γράφεται
A = {(x, y, z) ∶ z = x − 2y} = {(x, y, x − 2y), x, y ∈ R}
= {x(1, 0, 1) + y(0, 1, −2), x, y ∈ R} = span [(1, 0, 1), (0, 1, −2)] .
Επειδή τα διανύσµατα (1, 0, 1), (0, 1, −2) είναι γραµµικώς ανεξάρτητα, η διάσταση του Α είναι 2
και µια ϐάση του είναι τα διανύσµατα
(1, 0, 1), (0, 1, −2).
ε) Σύµφωνα µε την πρότ. 6.15, η εικόνα f (A) του διανυσµατικού υποχώρου Α είναι ο διανυσµα-
τικός υποχώρος που παράγεται από τις εικόνες
f (1, 0, 1) = (3 ⋅ 1 − 2 ⋅ 0, 1 − 0 − 1, 1 − 1) = (3, 0, 0)
f (0, 1, −2) = (3 ⋅ 0 − 2 ⋅ 1, 0 − 1 − (−2), 0 − (−2)) = (−2, 1, 2)
των διανυσµάτων ϐάσης του Α, οπότε
f (A) = span [(3, 0, 0), (−2, 1, 2)] = {k(3, 0, 0) + m(−2, 1, 2), k, m ∈ R}.
`Ασκηση 6.106 α) Να ϐρεθούν οι µιγαδικές ιδιοτιµές και οι αντίστοιχοι ιδιοχώροι του

πίνακα (µιγαδικών αριθµών)
⎛ 2i 0 0 ⎞
A = ⎜ 1 −i 0 ⎟
⎝ 0 1 1 ⎠
ϐ) Να ϐρεθεί αντιστρέψιµος πίνακας P µε στοιχεία µιγαδικούς αριθµούς, τέτοιος ώστε ο
πίνακας P −1 AP να είναι διαγώνιος.
Λύση
α) Ο Α είναι άνω τριγωνικός οπότε, σύµφωνα µε το παράδ. 6.57, το χαρακτηριστικό του πολυώνυµο
είναι
PA (λ) = (2i − λ)(−i − λ)(1 − λ),

οπότε PA (λ) = 0 ⇔ (2i − λ)(−i − λ)(1 − λ) = 0.
Εποµένως οι ιδιοτιµές του Α είναι
λ1 = 2i, λ2 = −i, λ3 = 1.
Επειδή οι ιδιοτιµές του Α είναι όλες πραγµατικές και απλές ο A διαγωνιοποιείται (ϐλ. παρατ.
6.20), δηλαδή υπάρχει πίνακας P τέτοιος ώστε ο πίνακας P −1 AP να είναι διαγώνιος. Σύµφωνα µε
την πρότ. 6.32, ο P έχει ώς στήλες γραµµικώς ανεξάρτητα ιδιοδιανύσµατα, τα οποία ϐρίσκουµε
στη συνέχεια.
Για λ1 = 2i τα ιδιοδιανύσµατα προκύπτουν από το σύστηµα
0z1 + 0z2 + 0z3 = 0

z1 − 3iz2 + 0z3 = 0
0z1 + z2 + (1 − 2i)z3 = 0
το οποίο δίνει
1 + 2i
z1 = 3iz2 , z3 = −
z2 = −
1
1 − 2i
,
5
Εποµένως ο ιδιοχώρος της ιδιοτιµής αυτής είναι (w = z2 )
1 + 2i 1 + 2i 1 + 2i
V (2i) = {(3iw, w, − w) , w ∈ C} = {w (3i, 1, − ) , w ∈ C} = span (3i, 1, − ).
5 5 5
Για λ2 = −i, προκύπτει το σύστηµα
3iz1 + 0z2 + 0z3 = 0

z1 + 0z2 + 0z3 = 0
0z1 + z2 + (1 + i)z3 = 0
το οποίο δίνει z1 = 0, z2 = (−1 − i)z3 ,
Εποµένως ο ιδιοχώρος της ιδιοτιµής αυτής είναι (w = z3 )
V (−i) = {(0, (−1 − i)w, w), w ∈ C} = span(1, (−1 − i), 1).

Για λ3 = 1 προκύπτει το σύστηµα
236 §
(2i − 1)z1 + 0z2 + 0z3 = 0

z1 + 0z2 + (−i − 1)z2 + 0z3 = 0
0z1 + z2 + 0z3 = 0
το οποίο δίνει z1 = z2 = 0,
V (1) = {(0, 0, w), w ∈ C} = span(0, 0, 1).

ϐ) Σύµφωνα µε την πρότ. 6.32, τα διανύσµατα
1 + 2i
v⃗1 = (3i, 1, − ) , v⃗2 = (1, (−1 − i), 1) και v⃗2 = (0, 0, 1)
5
αποτελούν ϐάση του C 3 ως προς την οποία ο πίνακας
⎛ 2i 0 0 ⎞
B=P −1
AP = ⎜ 0 −i 0 ⎟
⎝ 0 0 1 ⎠
είναι διαγώνιος, όπου
⎛ 3i 1 0 ⎞
⎜ −1 − i 0 ⎟
P =⎜ 1 ⎟
⎜ 1 + 2i ⎟
⎝ − 5 1 1 ⎠
ο πίνακας µετάβασης από την συνηθισµένη ϐάση στην ϐάση αυτή.
`Ασκηση 6.107 Να εξετασθεί αν διαγωνιοποιείται ο n × n πίνακας
⎛ a 0 0 ⋯ 0 ⎞
⎜ ⋯ ⎟
⎜ 1 a 0 0 ⎟
A=⎜
⎜ 1 1 ⋯ 0 ⎟,
⎟ a∈R
⎜ ⎟
a
⎜ ⋮ ⋮ ⋮ ⋯ ⋮ ⎟
⎝ 1 1 1 ⋯ a ⎠
Λύση
α) Ο Α είναι άνω τριγωνικός µε όλα τα στοιχεία της κυρίας διαγωνίου του a, οπότε, σύµφωνα µε το
παράδ. 6.57, το χαρακτηριστικό του πολυώνυµο είναι
PA (λ) = (a − λ)(a − λ)⋯(a − λ) = (a − λ)n ,

οπότε PA (λ) = 0 ⇔ (a − λ)n = 0 ⇔ (a − λ) = 0 ⇔ λ = a.
Εποµένως η µοναδική ιδιοτιµή του Α είναι λ = a µε πολλαπλότητα n.
Για λ = a από το σύστηµα εύρεσης των ιδιοδιανυσµάτων προκύπτει
0x1 + 0x2 + ⋯ + 0xn = 0

1x1 + 0x2 + ⋯ + 0xn = 0
1x1 + 1x2 + ⋯ + 0xn = 0
⋮ ⋮ ⋮ ⋮ ⋮
1x1 + 1x2 + ⋯ + 0xn = 0
Απο σύστηµα αυτό προκύπτει
x1 = x2 = ⋯ = xn−1 = 0
οπότε ο ιδιοχώρος της ιδιοτιµής αυτής είναι (xn = k )
{(x1 , x2 , ⋯, xn−1 , xn ) = (0, 0, ⋯, 0, k), k ∈ R.

Επειδή η πολλαπλότητα της ιδιοτιµής (n) είναι διαφορετική της διάστασης του ιδιοχώρου της (1),
ο A δεν διαγωνιοποιείται.
`Ασκηση 6.108 Να δειχθεί ότι κάθε τετραγωνικός στοχαστικός πίνακας (τα στοιχεία του
είναι ϑετικά και το άθροισµα των στοιχείων κάθε γραµµής του είναι µονάδα) έχει ιδιοτιµή
τη µονάδα.
Λύση
Για έναν στοχαστικό n × n πίνακα Α ισχύει
⎛ k ⎞ ⎛ a11 a12 ... a1n ⎞⎛ k ⎞ ⎛ k(a11 + a12 + ⋯ + a1n ) ⎞ ⎛ k ⎞

⎜ ⎟ ⎜ a21 a22 ... a2n ⎟⎜ ⎟ ⎜ k(a21 + a22 + ⋯ + a2n ) ⎟ ⎜ ⎟
A⎜ ⎟=⎜ ⎟⎜ ⎟=⎜ ⎟ = 1⎜ ⎟
k k k
⎜ ⋮ ⎟ ⎜ ⋮ ⋮ ⋮ ⋮ ⎟⎜ ⋮ ⎟ ⎜ ⋮ ⎟ ⎜ ⋮ ⎟
⎝ k ⎠ ⎝ an1 ... ... ann ⎠⎝ k ⎠ ⎝ k(an1 + an2 + ⋯ + ann ) ⎠ ⎝ k ⎠
οπότε το 1 είναι ιδιοτιµή του Α και ο αντίστοιχος ιδιοχώρος είναι
{(k, k, ⋯, k), k ∈ R} = span(1, 1, ⋯, 1).
238 §
Κεφάλαιο 7
Συναρτήσεις και όρια
`Ασκηση 7.1 Να εξεταστεί αν είναι ίσες οι συναρτήσεις

x3 − 1
f (x) = και g(x) = x2 + x + 1.
x−1
Λύση
Το πεδίο ορισµού της συνάρτησης f (x) είναι το (πρέπει x − 1 ≠ 0)
Df = R − {1}
και της g(x) το
Dg = R,
οπότε (Df ≠ Dg ) οι συναρτήσεις f και g δεν είναι ίσες (παρότι f (x) = g(x), για κάθε x ≠ 1).
`Ασκηση 7.2 Να ϐρεθεί το πεδίο ορισµού της συνάρτησης

g(x) = f (1 − e−x ),
αν το πεδίο ορισµού της συνάρτησης f (x) είναι το Df = [0, 1).
Λύση
Αν h(x) = 1 − e−x ,
g(x) = f (h(x)),
σύµφωνα µε τον ορισµό 7.8, το πεδίο ορισµού της είναι
Dg = Df ○h = {x ∈ Dh ∶ h(x) ∈ Df }. (i)
h(x) ∈ Df ⇔ 0 ≤ 1 − e−x < 1 ⇔ −1 + 0 ≤ −1 + 1 − e−x < −1 + 1
⇔ −1 ≤ −e−x < 0
ή (−e−x
< 0, για κάθε x ∈ R)
−1 ≤ −e−x ⇔ 1 ≥ e−x ⇔ ln 1 ≥ ln e−x ⇔ 0 ≥ −x ⇔ x ≥ 0,
οπότε (Dh = R) η (i) δίνει
Dg = [0, +∞).
`Ασκηση 7.3 Να ϐρεθούν οι συναρτήσεις (τύπος και πεδίο ορισµού) f − g και

f
αν :
g
α) f (x) = x2 − 3x + 2 και g(x) = x2 − 1.
ϐ) f (x) = ln(4 − x2 ) και g(x) = ln(x2 − 1)
239
240 §
Λύση
α) Ο τύπος της συνάρτησης f − g είναι
(f − g)(x) = f (x)g(x) = x2 − 3x + 2 − (x2 − 1) = −3x + 3. .
Το πεδίο ορισµού των συναρτήσεων f και g είναι το R, οπότε και το πεδίο ορισµού της f − g είναι
το R.
f
Ο τύπος της συνάρτησης είναι
g
f (x)
( ) (x) =
f
g g(x)
x2 − 3x + 2
=
x2 − 1 .
(x − 1)(x − 2)
=
(x − 1)(x + 1)
x−2
=
x+1
.
Επειδή
g(x) = 0 ⇔ x2 − 1 ⇔ x = ±1,
f
το πεδίο ορισµού της είναι το
g
D f = R − {−1, 1}.
g
ϕαίνεται ότι το πεδίο ορισµού της είναι το R − {−1}).

f
(Από τον τύπο της
g
ϐ) Το πεδίο ορισµού της συνάρτησης f (x) είναι (πρέπει 4 − x2 > 0)
Df = (−2, 2).
Το πεδίο ορισµού της g(x) είναι (πρέπει x − 1 > 0)
2
Dg = (−∞, −1) ∪ (1, +∞).

Το πεδίο ορισµού της συνάρτησης f − g είναι τα κοινά στοιχεία των Df και Dg
Df −g = Df ∩ Dg = (−2, −1) ∪ (1, 2).
και ο τύπος της
(f − g)(x) = f (x) − g(x)
= ln(4 − x2 ) − ln(x2 − 1)
4 − x2
= ln
x2 − 1
f
Το πεδίο ορισµού της συνάρτησης είναι τα κοινά στοιχεία των Df και Dg (δηλαδή το Df −g ) εκτός
g
των ϱιζών της g(x) = 0.
√
g(x) = 0 ⇔ ln(x2 − 1) − 0 ⇔ x2 − 1 = 1 ⇔ x = ± 2,
οπότε
√ √ √ √
D f = (−2, − 2) ∪ (− 2, −1) ∪ (1, 2) ∪ ( 2, 2).
g
f
Ο τύπος της συνάρτησης είναι
g
f (x) ln(4 − x2 )
( ) (x) = =
f
g(x) ln(x2 − 1)
.
g
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 7. ΣΥΝΑΡΤΗΣΕΙΣ ΚΑΙ ΟΡΙΑ 241
Το πεδίο ορισµού της f είναι το R και της g είναι το (−8, 0) ∪ [1, +∞) οπότε το πεδίο ορισµού της
f −g
▸ Για −8 < x < 0
(f − g)(x) = (1 − 2x) − (4 + 2x) = −4x − 3
▸ Για x ≥ 1
(f − g)(x) = x2 − (x − 2) = x2 − x + 2
οπότε η f − g είναι :
−4x − 3, −8 < x < 0
(f − g)(x) = {
x − x + 2, x ≥ 1
2
είναι τα κοινά στοιχεία των Df και Dg εκτός των ϱιζών της g(x) = 0
f
Το πεδίο ορισµού της
g
▸ Για −8 < x < 0
g(x) = 0 ⇔ 4 + 2x = 0 ⇔ x = −2
▸ Για x ≥ 1
g(x) = 0 ⇔ x − 2 = 0 ⇔ x = 2
οπότε
D f = (−8, −2) ∪ (−2, 0) ∪ [1, 2) ∪ (2, +∞)
▸ Για x ∈ (−8, −2) ∪ (−2, 0)
g
f (x) 4 + 2x
( ) (x) = =
f
g g(x) 1 − 2x
▸ Για x ∈ [1, 2) ∪ (2, +∞)
f (x) x2
( ) (x) = =
f
g g(x) x − 2
οπότε
⎧
⎪ 4 + 2x
⎪
⎪
⎪ , x ∈ (−8, −2) ∪ (−2, 0)
( ) (x) = ⎨ 1x−22x
f
⎪
⎪
⎪
g
⎪ , x ∈ [1, 2) ∪ (2, +∞).
⎩ x−2
`Ασκηση 7.4 α) Να δειχθεί ότι η συνάρτηση

f (x) = 4 − 8 cos 2x,
είναι περιοδική και να ϐρεθεί η περίοδος της.
ϐ) Να ϐρεθούν τα σηµεία τοµής της γραφικής παράστασης Cf της f (x) µε τους άξονες.
γ) Να σχεδιασθεί η Cf για 0 ≤ x < T .
δ) Να λυθούν οι ανισώσεις :
√
i) f (x) > 0, 0 ≤ x < T ii) 4(1 − 2) ≤ f (x) < 8, 0 ≤ x < T .
Λύση
α) Σύµφωνα µε το παράδ. 7.2, η f (x) είναι περιοδική µε περίοδο = π . Πράγµατι,
2π
2
f (x + π) = 4 − 8 cos 2(x + π) = 4 − 8 cos (2x + 2π) = 4 − 8 cos 2x
= f (x), για κάθε x ∈ R
ϐ) Το σηµείο τοµής της Cf µε τον άξονα y είναι το (f (0) = 4 − 8 cos 2 ⋅ 0 = −4)
(0, f (0)) = (0, −4).

Οι τετµηµένες των σηµείων τοµής της Cf µε τον άξονα x είναι οι ϱίζες της εξίσωσης
242 §
f (x) = 0 ⇔ x = 4 − 8 cos 2x = 0 ⇔ cos 2x = ⇔ 2x = 2kπ ±

1 π
2 3
⇔ kπ ± , k ∈ Z
π
6
Εποµένως, δίνοντας τιµές στο k , προκύπτουν οι παρακάτω λύσεις στο (0, π):
▸ Για k = 0 (η λύση x = − ∉ (0, π)),

π
6
x= .
π
6
▸ Για k = 1 (η λύση x = π + = ∉ (0, π)),
π 7π
6 6
x=π− =
π 5π
.
6 6
▸ Για k = 2 και οι δύο λύσεις είναι µεγαλύτερες του π.
Εποµένως, η Cf τέµνει τον άξονα x στα σηµεία (ϐλ. σχ. 7.66)
( , 0) και ( , 0).
π 5π
6 6
γ) Η Cf προκύπτει από µετατόπιση της γραφικής παράστασης Cg της συνάρτησης
g(x) = −8 cos 2x, 0≤x<π
κατά 4 προς τα πάνω (παράλληλα µε τον άξονα y ).
Η Cg είναι, σύµφωνα µε την παρατ. 7.4, το συµµετρικό της γραφικής παράστασης της συνάρτησης
h(x) = 8 cos 2x, 0≤x<π
ως προς τον άξονα x.
8 cosx
x
O π π 3π 2π
2 2 Cf
-8 -cosx
Cg
Σχήµα 7.66 Η γραφική παράσταση της συνάρτησης f (x) = 4 − 8 cos 2x, 0 ≤ x < π.
δ) i) Οι κοινές λύσεις των ανισώσεων αυτών

f (x) > 0, 0 ≤ x < π ,
είναι οι τιµές του x ∈ (0, π) για τις οποίες η Cf είναι πάνω από τον άξονα x, δηλαδή, σύµφωνα µε
το σχ. 7.66 και το (ϐ),
x∈( , ).
π 5π
6 6
ii) Οι κοινές λύσεις των ανισώσεων αυτών
√
4(1 − 2) ≤ f (x) < 8, 0 ≤ x < π ,
είναι οι τιµές του x για τις οποίες η Cf είναι µεταξύ των οριζόντιων ευθειών
√
y = 4(1 − 2) και y = 8,
δηλαδή, σύµφωνα µε το σχ. 7.67, για
x ∈ (x3 , x1 ) ∪ (x2 , x4 ),
Σχήµα 7.67 Σηµεία τοµής της γραφικής παράστασης της √ συνάρτησης

f (x) = 4 − 8 cos 2x, 0 ≤ x < π και των ευθειών y = 4(1 − 2) και y = 8.
όπου :
▸ x1 και x2 οι λύσεις της εξίσωσης
f (x) = 8 ⇔ 4 − 8 cos 2x = 8 ⇔ −8 cos 2x = 4 ⇔ cos 2x = −
1
2
⇔ 2x = 2kπ ± ⇔ x = kπ ± , k ∈ Z,
2π π
3 3
δηλαδή (0 ≤ x < π )
x1 = και x2 =
π 2π
.
3 3
▸ x3 και x4 οι λύσεις της εξίσωσης
√ √ √
f (x) = 4(1 − 2) ⇔ 4 − 8 cos 2x = 4 − 4 2 ⇔ −8 cos 2x = −4 2
√
⇔ cos 2x = ⇔ 2x = 2kπ ±
2 π
2 4
⇔ x = kπ ± , k ∈ Z,
π
8
δηλαδή (0 ≤ x < π )
x3 =
και x4 =
π 7π
.
8 8
Εποµένως, οι κοινές λύσεις των ανισώσεων (δii) είναι
x∈( , )∪( , ).
π π 2π 7π
8 3 3 8
`Ασκηση 7.5 Να γραφούν οι παρακάτω συναρτήσεις ως σύνθεση δύο ή περισσότερων

συναρτήσεων :
√
α) f (x) = 9 − x2 ϐ) f (x) = sin 4x γ) f (x) = tan3 x
δ) f (x) = esin(x +1)

2
√
Λύση
α) Θέτοντας g(x) = x και h(x) = 9 − x2 ,
f (x) = g(h(x))
οπότε
f = g ○ h.
ϐ) Θέτοντας g(x) = sin x και h(x) = 4x,
f = g ○ h.
244 §
γ) Θέτοντας g(x) = x3 και h(x) = tan x,

f = g ○ h.
δ) Θέτοντας g(x) = ex και h(x) = sin(x2 + 1),
f = g ○ h.
Επίσης, ϑέτοντας u(x) = sin x και ϕ(x) = x2 + 1,
h = u ○ ϕ,
οπότε
f = g ○ (u ○ ϕ).
`Ασκηση 7.7 Να ϐρεθούν οι συναρτήσεις (πεδίο ορισµού και τύπος) f ○ g και g ○ f αν :

√
a) f (x) = 1 − x2 g(x) = 1 − 2e1−x
√
β) f (x) = 9 − x2 g(x) = ln(2 − x)
Λύση
α) Το πεδίο ορισµού της συνάρτησης f ○ g είναι
Df ○g = {x ∈ Dg ∶ g(x) ∈ Df } . (i)
Για το Df πρέπει
1 − x2 ≥ 0 ⇔ x2 ≤ 1 ⇔ ∣x∣ ≤ 1,
οπότε
Df = [−1, 1].
Επίσης
g(x) ∈ Df ⇔ −1 ≤ 1 − 2e1−x ≤ 1
⇔ −1 − 1 ≤ −1 + 1 − 2e1−x ≤ −1 + 1
⇔ −2 ≤ −2e1−x ≤ 0
⇔ 1 ≥ e1−x ≥ 0
⇔ e1−x ≤ 1
ή (η ln x είναι γνησίως αύξουσα)
ln (e1−x ) ≤ ln 1 = 1 − x ≤ 0 = x ≥ 1.
οπότε από την (i) προκύπτει ότι (Dg = R)
Df ○g = [1, +∞).
Ο τύπος της f ○ g είναι
√ √
(f ○ g)(x) = f (g(x)) = 1 − (1 − 2e1−x )2 = 4e1−x − 4e2−2x .
Το πεδίο ορισµού της g ○ f είναι
Dg○f = {x ∈ Df ∶ f (x) ∈ Dg }
√
και Dg = R, οπότε 1 − x2 ∈ R
εποµένως (1 − x2 ≥ 0 ⇔ −1 ≤ x ≤ 1)
Dg○f = [−1, 1]
και ο τύπος της g ○ f είναι
√
(g ○ f )(x) = 1 − 2e1− 1−x2
ϐ) Το πεδίο ορισµού της συνάρτησης g ○ f είναι

Dg○f = {x ∈ Df ∶ f (x) ∈ Dg } . (ii)

Επειδή Dg = (−∞, 2),
√
f (x) ∈ Dg ⇔ 9 − x2 < 2
⇔ ∣9 − x2 ∣ < 4 ⇔ −4 < 9 − x2 < 4
⇔ −13 < x2 < 13
⇔ x2 < 13
√ √
⇔ − 13 < x2 < 13,
οπότε από την (ii) προκύπτει ότι
√ √
Dg○f = (− 13, 13).
ϐ) Το πεδίο ορισµού της f ○ g είναι
Df ○g = {x ∈ Dg ∶ g(x) ∈ Df }
το πεδίο ορισµού της f είναι Df = [−3, 3], ( 9 − x2 ≥ 0 ⇔ −3 ≤ x ≤ 3),
οπότε
g(x) ∈ Df ⇔ −3 ≤ ln(2 − x) ≤ 3
⇔ (−3 ≤ ln(2 − x) και ln(2 − x) ≤ 3)
⇔ (e−3 ≤ 2 − x και 2 − x ≤ e3 )
⇔ (x ≤ 2 − e−3 και x ≥ 2 − e3 )
⇔ 2 − e3 ≤ x ≤ 2 − e−3
επιπλέον, το πεδίο ορισµού της g είναι Dg = (−∞, 2), οπότε
Df ○g = [2 − e3 , 2 − e−3 ]
και ο τύπος της f ○ g είναι
√
(f ○ g)(x) = ln(2 − 9 − x2 )
`Ασκηση 7.10 Οι συναρτήσεις f, g είναι γνησίως αύξουσες στο διάστηµα ∆.

α) Να δειχθεί ότι η συνάρτηση f + g είναι γνησίως αύξουσα στο ∆.
Αν επίσης
f (x) > 0 και g(x) > 0, για κάθε x ∈ ∆,
να δειχθεί ότι η συνάρτηση f ⋅ g είναι γνησίως αύξουσα στο ∆.
Λύση
α) Σύµφωνα µε τον ορισµό της µονοτονίας, επειδή οι συναρτήσεις f και g είναι γνησίως αύξουσες
στο ∆, οπότε για κάθε x1 , x2 ∈ ∆ ισχύει
x1 < x2 ⇒ f (x1 ) ≤ f (x2 ) (i)
και x1 < x2 ⇒ g(x1 ) ≤ g(x2 ) (ii)
Προσθέτοντας κατά µέλη τις (i) και (ii) προκύπτει ότι
x1 < x2 ⇒ f (x1 ) + g(x1 ) ≤ f (x2 ) + g(x2 ),
οπότε η συνάρτηση f + g είναι γνησίως αύξουσα στο ∆.
ϐ) Αν f (x) > 0 και g(x) > 0, τότε πολλαπλασιάζοντας κατά µέλη τις (i) και (ii) προκύπτει ότι
x1 < x2 ⇒ f (x1 ) ⋅ g(x1 ) ≤ f (x2 ) ⋅ g(x2 ),
ή x1 < x2 ⇒ (f ⋅ g)(x1 ) ≤ (f ⋅ g)(x2 ),
οπότε η συνάρτηση f ⋅ g είναι γνησίως αύξουσα στο ∆.
246 §
`Ασκηση 7.11 Αν η συνάρτηση f (x) είναι γνησίως µονότονη και η γραφική της παράσταση
διέρχεται από τα σηµεία A(2, −3) και B(−1, 5), να λυθεί η ανίσωση
f (x2 ) ≤ f (5x − 6).
Λύση
Επειδή η Cf διέρχεται από τα σηµεία A(2, −3) και B(−1, 5)
f (2) = −3 και f (−1) = 5.

΄Ετσι −1 < 2 και f (−1) = 5 > −3 = f (2),
οπότε η f δεν είναι γνησίως αύξουσα.
΄Αρα (η f (x) γνησίως µονότονη) η f (x) είναι γνησίως ϕθίνουσα, οπότε
f (x2 ) ≤ f (5x − 6) ⇔ x2 ≥ 5x − 6 ⇔ x2 − 5x + 6 ≥ 0
⇔ x≤2 ή x≥3
`Ασκηση 7.17 Αν η συνάρτηση f (x) είναι γνησίως αύξουσα και η γραφική της παράσταση
διέρχεται από το σηµείο A(−2, −3), να λυθεί η ανίσωση
2f (x2 − 3x) + 6 ≤ 0.
Λύση
Η ανίσωση γράφεται
f (x2 − 3x) ≤ − ⇔ f (x2 − 3x) ≤ −3. (i)

6
2
Επειδή η Cf διέρχεται από το σηµείο A(−2, −3),
f (−2) = −3.
οπότε η (i) γράφεται
f (x2 − 3x) ≤ f (−2). (ii)
Επειδή η f είναι γνησίως αύξουσα, ή (ii) είναι ισοδύναµη µε
x2 − 3x ≤ −2 ⇔ x2 − 3x + 2 ≤ 0 ⇔ x ∈ [1, 2].
`Ασκηση 7.19 Αν κλείσουµε τον διακόπτη ∆ του σχ. 7.66, ο αρχικά ϕορτισµένος µε ϕορτίο
Q πυκνωτής χωρητικότητας C εκφορτίζεται µέσα από την αντίσταση R, οπότε η τάση στα
άκρα της τη χρονική στιγµή t είναι
v(t) =
Q − t
e RC ,
C
και η ένταση του ϱεύµατος
i(t) = −
Q − t
e RC ,
RC 2
Να ϐρεθούν, συναρτήσει των Q, C και R:
α) Η τελική τιµή του ϕορτίου και της έντασης του ϱεύµατος.
ϐ) Η ένταση του ϱεύµατος τη χρονική στιγµή την οποία η τάση στα άκρα του πυκνωτή
γίνεται ίση µε το ένα τρίτο της αρχικής τιµής της (δηλαδή της τιµής του την χρονική στιγµή
t = 0).
γ) Η τάση στα άκρα του πυκνωτή τη χρονική στιγµή την οποία η ένταση του ϱεύµατος
γίνεται ίση µε το µισό της αρχικής της τιµής.
δ) Η τάση στα άκρα του πυκνωτή τη χρονική στιγµή την οποία η ένταση του ϱεύµατος
µειώνεται κατά το ένα τέταρτο σε σχέση µε την αρχική της τιµή.
Δ
R C
Σχήµα 7.68 Εκφόρτιση πυκνωτή
Λύση
α) Η τελική τιµή της τάσης στα άκρα του πυκνωτή είναι
lim v(t) = lim ( e RC ) = 0.

Q − t
t→+∞ t→+∞ C
Η τελική τιµή της έντασης του ϱεύµατος είναι
lim i(t) = lim (− e RC ) = 0

Q − t
t→+∞ t→+∞ RC 2
ϐ) Η τάση στα άκρα του πυκνωτή µειώνεται στο ένα τρίτο της αρχικής τιµής της
v(0) = e RC = ,
Q − 0 Q
C C
τη χρονική στιγµή την οποία
v(t) = e RC =
1Q Q − t 1Q
ή
3C C 3C
ή
e− RC = ή − = ln ή = ln 3
t 1 t 1 t
3 RC 3 RC
ή
t = RC ln 3.
Τότε η ένταση του ϱεύµατος είναι
i(RC ln 3) = −
Q − RC ln 3
e RC
RC 2
= −
Q − ln 3
e
RC 2
= −
Q ln 3−1
e
RC 2
= −
Q −1
3
RC 2
= −
Q
3RC 2
γ) Η ένταση του ϱεύµατος είναι ίση µε το µισό της αρχικής τιµής της
i(0) = − e RC = −
Q − 0 Q
2
,
RC RC 2
i(t) = (− ),
1 Q
2 RC 2
ή
− e RC = (− ) ⇔ e− RC = ⇔ − = ln
Q − t 1 Q t 1 t 1
RC 2 2 RC 2 2 RC 2
⇔ = ln 2 ⇔ t = RC ln 2.
t
RC
Τότε η τάση στα άκρα του πυκνωτή είναι
248 §
v(RC ln 2) = e RC = e = e = 2 =
Q − RC ln 2 Q − ln 2 Q ln 2−1 Q −1 Q
C C C C 2C
δ) Τη χρονική στιγµή την οποία η ένταση του ϱεύµατος µειώνεται κατά το ένα τέταρτο σε σχέση µε
3
την αρχική της τιµή, δηλαδή γίνεται ίση µε τα της αρχικής της τιµής (i(0))
4
i(t) = i(0)
3
4
ή, λόγω και της λύσης του (γ),
− RC = (− ) =
Q − t 3 Q − RC
t 3
e ή e
RC 2 4 RC 2 4
ή
− = ln ή = ln
t 3 t 4
RC 4 RC 3
ή
t = RC ln .
4
3
Τότε η τάση στα άκρα του πυκνωτή είναι
v(RC ln ) = e− RC = e− ln 3 = eln 4 = =
4 Q RC ln 43 Q 4 Q 3 Q 3 3Q
3 C C C C 4 4C
`Ασκηση 7.20 Αν για τη συνάρτηση f (x) ισχύει

f (x) + 4f 3 (x) = 3 − 2x: (i)
α) Να δειχθεί ότι η f είναι αντιστρέψιµη.
ϐ) Να ϐρεθεί η f −1 (x).
Λύση
α) Αν f (x1 ) = f (x2 ), τότε, λόγω και του ότι
f (x1 ) + 4f 3 (x1 ) = 3 − 2x1 και f (x2 ) + 4f 3 (x2 ) = 3 − 2x2 ,

προκύπτει ότι
3 − 2x1 = 3 − 2x2 ⇔ x1 = x2 ,
οπότε η f (x) είναι 1-1, άρα και αντιστρέψιµη.
ϐ) Θέτοντας y = f (x), η (i) δίνει
3 − y − 4y 3 3 − y − 4y 3
y + 4y 3 = 3 − 2x ⇔ x = ⇔ f −1 (y) = x = ,
2 2
3 − x − 4x3
οπότε f −1 (x) = .
2
`Ασκηση 7.25 α) Να δειχθεί ότι η εξίσωση

f −1 (x) = f (x)
ικανοποιείται από τα σηµεία τοµής της γραφικής παράστασης της 1-1 συνάρτησης f και
της ευθείας y = x.
ϐ) Να δειχθεί ότι αν η συνάρτηση f είναι γνησίως αύξουσα, τότε η εξίσωση
f −1 (x) = f (x)
είναι ισοδύναµη µε την f (x) = x,
Λύση
α) Για τα σηµεία τοµής της γραφικής παράστασης της f και της ευθείας y = x ισχύει
f (x) = x. (1)
Εποµένως f −1 (f (x)) = f −1 (x) ή x = f −1 (x). (2)
Από τις (1)-(2) προκύπτει ότι f −1 (x) = f (x).

Εποµένως, τα σηµεία τοµής της γραφικής παράστασης της f και της ευθείας y = x ικανοποιούν
την εξίσωση f −1 (x) = f (x).
ϐ) ΄Εστω ότι η συνάρτηση f (x) είναι γνησίως αύξουσα.

Αν x1 ένα σηµείο τοµής των γραφικών παραστάσεων των συναρτήσεων f και f −1 , τότε
f (x1 ) = f −1 (x1 ). (3)
Υποθέτουµε ότι f (x1 ) ≠ x1 , οπότε
f (x1 ) < x1 ή f (x1 ) > x1 .
● Αν f (x1 ) < x1 , τότε, λόγω της (3),
f −1 (x1 ) < x1 ,
οπότε (η f είναι γνησίως αύξουσα)
f (f −1 (x1 )) < f (x1 ) ⇔ x1 < f (x1 ) ,
που είναι άτοπο, αφού f (x1 ) < x1 .
● Αν f (x1 ) > x1 , τότε, λόγω της (2),
f −1 (x1 ) > x1 ,
οπότε (η f είναι γνησίως αύξουσα)
f (f −1 (x1 )) > f (x1 ) ⇔ x1 > f (x1 ) ,
που είναι άτοπο, αφού f (x1 ) > x1 .
Εποµένως f (x1 ) = x1 ,
οπότε f (x) = f −1 (x) ⇒ f (x) = x.
Εποµένως, λόγω και του (α),
f (x) = f −1 (x) ⇔ f (x) = x.
ln x = − 1. (i)
1
x
Λύση
Η (i) γράφεται f (x) = 0, (ii)
f (x) = ln x − + 1.
1
όπου
x
Μια προφανής ϱίζα της (ii) είναι x = 1.
Εύκολα µπορεί να δειχθεί ότι (ϐλ. υποενότ. 9.1) η συνάρτηση f (x) είναι γνησίως αύξουσα, άρα
και 1-1, οπότε η ϱίζα αυτή είναι µοναδική.
250 §
`Ασκηση 7.27 Να δειχθεί ότι οι αντίστροφες των υπερβολικών συναρτήσεων sech x =

1
cos x
και csch x =
1
είναι
√
sin x
1 − x21+
sech x = ln
−1
, 0<x≤1
x
√
1 − 1 − x2
csch x = ln
−1
, x≠0
x
Λύση
α) Θέτοντας y = sech x,
y= ⇔ y= ⇔ y (ex + )=2
2 2 1
+ e−x
ex +
ex 1 ex
ex
⇔ ye2x + y = 2ex ⇔ ye2x − 2ex + y = 0
ή (ϑέτοντας t = ex )
yt2 − 2t + y = 0
ή (∆ = 4 − 4y 2 = 4(1 − y 2 ) και t > 0)
√ √
2+ 4(1 − y 2 ) 2 + 2 1 − y2
t= ⇔ e = x
.
2y 2y
√
+ 1 − y2
f −1 (y) = x = ln
1
Αρα
y
√
1 + 1 − x2
οπότε sech−1 x = ln .
x
`Οµοια δείχνεται και η άλλη σχέση.
`Ασκηση 7.29 Να υπολογιστεί το όριο

∣1 − x2 ∣
x→1 x − 3x + 2
γ) lim 2 .
Λύση
0
γ) Οι ιδιότητες ορίου δεν µπορούν να εφαρµοστούν ( απροσδιοριστία ).
0
Επίσης, η συνάρτηση αυτή περιέχει το ∣1− x2 ∣ και η συνάρτηση 1− x2 αλλάζει πρόσηµο εκατέρωθεν
του x = 1, οπότε γράφουµε τον τύπο της χωρίς απόλυτο. Επειδή
1 − x2 > 0 , για x ∈ (−1, 1) και 1 − x2 < 0 , για x ∈ (−∞, −1) ∪ (1, +∞),
⎧
⎪ 1 − x2 (1 − x)(1 + x) 1+x
⎪
⎪
⎪ = =− , x ∈ (−1, 1)
∣1 − x ∣
2 ⎪
⎪ x − 3x + 2 (x − 1)(x − 2)
2 x−2
=⎨
x2 − 3x + 2 ⎪
⎪
⎪ −(1 − x2 ) −(1 − x)(1 + x) 1 + x
⎪
⎪
⎪ = = , x ∈ (−∞, −1) ∪ (1, +∞)
⎩ x − 3x + 2
2 (x − 1)(x − 2) x−2
Τα αντίστοιχα πλευρικά όρια είναι :
∣1 − x2 ∣ 1+x
= lim (− )=2
x2 − 3x + 2 x−2
lim−
x→1 x→1−
.
∣1 − x2 ∣ 1+x
= lim+ = −2
x→1 x − 3x + 2 x→1 x − 2
lim+ 2
∣1 − x2 ∣
x→1 x − 3x + 2
Εποµένως, το lim 2 δεν υπάρχει.
`Ασκηση 7.31 Να ϐρεθούν οι τιµές των k και m ώστε η συνάρτηση

⎧
⎪
⎪
⎪ 1 − e− x2 , x>0
1
⎪
⎪
⎪
⎪
⎪
f (x) = ⎨ kx − sin x
⎪
⎪ , x < 0, k ≠ −1
⎪
⎪ (k + 1)x
⎪
⎪
⎪
⎪ x=0
⎩ m,
να είναι συνεχής.
Λύση
Το πεδίο ορισµού της συνάρτησης f (x) είναι όλο το R.
▸ Για x > 0,
f (x) = 1 − e− x2
1
και, σύµφωνα µε τις πρότ. 7.10-11, είναι συνεχής.

▸ Για x < 0,
2kx − sin x
f (x) =
(k + 1)x
και, σύµφωνα µε τις πρότ. 7.10-11, είναι συνεχής.
`Αρα, για να είναι συνεχής η f (x), πρέπει να είναι συνεχής στο x = 0, οπότε
lim f (x) = lim− f (x). (i)

x→0+ x→0
lim+ f (x) = lim+ (1 − e− x2 ) = lim (1 − et ) = 1 − e−∞ = 1

1
x→0 x→0 t→−∞
2kx − sin x
lim− f (x) = = lim− ( − )
2k 1 sin x
(k + 1)x k+1 k+1 x
lim−
x→0 x→0 x→0
= −
2k 1 sin x
k + 1 k + 1 x→0− x
lim
2k − 1
= − =
2k 1
k+1 k+1 k+1
2k − 1
1= ⇔ 2k − 1 = k + 1 ⇔ k = 2.
k+1
`Αρα, για να είναι συνεχής η f (x), πρέπει να είναι συνεχής στο x = 0, οπότε
lim f (x) = f (0) ⇔ m = 1

x→0
`Ασκηση 7.32 Να ϐρεθεί το f (0) αν η συνάρτηση f είναι συνεχής στο x0 = 0 και

xf (x) = sin x, κοντά στο x0 = 0.
Λύση
Για x ≠ 0
f (x) =
sin x
.
x
Επειδή η συνάρτηση f είναι συνεχής στο x0 = 0,
f (0) = lim f (x) = lim = 1.

sin x
x→0 x→0 x
252 §
`Ασκηση 7.33 Να υπολογιστούν τα όρια :
3) lim √
ln x sin x
4) lim
x→0 x x→0 x2
Λύση
Χρησιµοποιώντας ιδιότητες ορίου :
lim √ = lim+ ln x lim+ √ = (−∞)(+∞) = −∞.

ln x 1
3)
x→0+ x x→0 x→0 x
4) Το όριο αυτό δεν υπάρχει διότι
= = 1 ⋅ (−∞) = −∞
sin x sin x 1
lim lim lim
x→0− x2 x→0− x x→0− x
.
= lim+ = 1 ⋅ (+∞) = +∞
sin x sin x 1
lim+ 2 lim
x→0 x x→0 x x→0+ x
Κεφάλαιο 8
Παράγωγοι
`Ασκηση 8.1 Να ϐρεθούν οι παράγωγοι των συναρτήσεων µε τις γραφικές παραστάσεις του
Σχήµατος 8.26 και να σχεδιασθούν οι γραφικές τους παράστασεις.
y
y
2 45ο
45ο 1
x x
-2 -1 O 1 -1 O 45ο
(α) (β)
Σχήµα 8.26 Οι γραφικές παραστάσεις των συναρτήσεων της `Ασκησης 8.1
α) Σύµφωνα µε την Παρατήρηση 8.2, η τιµή της παραγώγου σε κάθε διάστηµα είναι ίση µε την
κλίση της αντίστοιχης ευθείας. Από το Σχήµα 8.26α προκύπτει ότι
▸ Για x ∈ (−∞, −1) η κλίση είναι
y2 − y1 2−0
tan ω = = =2
x2 − x1 −1 − (−2)
οπότε
f ′ (x) = 2, x ∈ (−∞, −1).
▸ Για x ∈ (−1, 1) η Cf είναι οριζόντιο ευθύγραµµο τµήµα (έχει κλίση µηδέν), οπότε
f ′ (x) = 0, x ∈ (−1, 1)
▸ Για x ∈ (1, +∞) η κλίση είναι
tan 450 = 1
οπότε f ′ (x) = 1, x ∈ (−1, +∞)
Στα σηµεία x = −1 και x = 1 η f (x) δεν είναι παραγωγίσιµη, αφού η γραφική παράσταση σχηµατίζει
γωνία. Εποµένως, η παράγωγος συνάρτηση της f (x) είναι
⎧
⎪ 2, x < −1
⎪
⎪
⎪
⎪
f (x) = ⎨ 0, −1 < x < 1
′
⎪
⎪
⎪
⎪
⎪
⎩ 1, x > 1
ϐ) Σύµφωνα µε την Παρατήρηση 8.2 και το Σχήµα 8.26β προκύπτει ότι :
▸ Για x ∈ (−∞, −1) και x ∈ (1, +∞)
tan 135○ = tan(180○ − 45○ ) = − tan 45○ = −1,
οπότε f ′ (x) = −1, x ∈ (−∞, −1) ∪ (1, +∞).
▸ Για x ∈ (−1, 1) η Cf είναι οριζόντιο ευθύγραµµο τµήµα (έχει κλίση µηδέν), οπότε
253
254 §
f ′ (x) = 0, x ∈ (−1, 1)
Στα σηµεία x = −1 και x = 1 η f (x) δεν είναι παραγωγίσιµη αφού η γραφική παράσταση σχηµατίζει
γωνία. Εποµένως, η παράγωγος συνάρτηση της f (x) είναι
⎧
⎪ −1, x ∈ (−∞, −1) ∪ (1, +∞)
⎪
f (x) = ⎨
′
⎪
⎪ x ∈ (−1, 1)
⎩ 0,
`Ασκηση 8.3 Να ϐρεθεί η εξίσωση της εφαπτοµένης της συνάρτησης

f (x) = 4x2 − 2x + 1,
που είναι παράλληλη µε την ευθεία
(δ) ∶ 2x − 3y + 1 = 0.
Λύση
Η εξίσωση της (δ) γράφεται
(δ) ∶ y = x + ,
2 1
3 3
οπότε η κλίση της είναι
λδ = .
2
3
`Αρα, αφού (ǫ) ∥ (δ), σύµφωνα µε την (7.18),
λǫ = λδ = .
2
3
Σχήµα 8.19 Εφαπτοµένη της f (x) = 4x2 − 2x + 1 παράλληλη στην (δ) ∶ 2x − 3y + 1 = 0.
Εποµένως, αν A(x0 , y0 ) το σηµείο επαφής της Ϲητούµενης εφαπτοµένης µε την Cf ,
λǫ = f ′ (x0 ) ⇔ (4x2 − 2x + 1)′ = ⇔ 8x0 − 2 = ⇔ x0 = .

2 2 1
3 3 3
οπότε, σύµφωνα µε την Παρατήρηση 8.7, η εξίσωση της εφαπτοµένης είναι
y − f ( ) = (x − ) ⇔ y − = (x − ) ⇔ y = x + .
1 2 1 7 2 1 2 5
3 3 3 9 3 3 3 9
`Ασκηση 8.4 Να ϐρεθεί η εξίσωση της καθέτου της γραµµής

c ∶ y 4 − y 2 + x2 = 0 (i)
1
στο σηµείο της Α µε τεταγµένη στο ϐ΄ τεταρτηµόριο.
2
Λύση
Θέτοντας y = στην (i) προκύπτει
1
√
2
1 4 1 2
( ) −( ) +x =0 ⇔ x=±
2 3
2 2 4
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 8. ΠΑΡΑΓΩΓΟΙ 255
οπότε (x < 0, αφού το Α είναι στο ϐ΄ τεταρτηµόριο)

√
− 3 1
A( , )
4 2
Η εξίσωση της καθέτου στο Α είναι
RRR √
R
1 RRRR
(ǫ) ∶ y − = − RRR [x − (− )] (ii)
1 3
2 dy RRRR 4
dx RRA
Παραγωγίζοντας την (i) ως προς x προκύπτει
− 2y + 2x = 0 ⇔ (4y 3 − 2y) = −2x

dy dy dy
4y 3
dx dx dx
οπότε
√
2 ⋅ (− )
3
√
∣ = ∣ = = − 3.
dy 2x 4
dx A 2y − 4y A 3
2 ⋅ − 4( )
3 1 1
2 2
`Ετσι από την (ii) προκύπτει ότι η εξίσωση της (ǫ) είναι
√
y − = √ (x + )
1 1 3
2 3 4
√
y= x+ .
3 3
ή
3 4
`Ασκηση 8.5 α) Να ϐρεθεί η εξίσωση της εφαπτοµένης στο σηµείο A (4, 4) της συνάρτησης y(x)
√
που ορίζεται από τη σχέση
2 3 x + y = y. (i)
ϐ) Να υπολογιστεί η τιµή της y ′′ (x) στο Α.
α) Σύµφωνα µε την Παρατήρηση 8.7 η εξίσωση της εφαπτοµένης της συνάρτησης y(x) στο σηµείο
A(4, 4) είναι
y−4 = ∣ (x − 4) (ii)
dy
dx A
Παραγωγίζοντας και τα δύο µέλη της (i) ως προς x, προκύπτει
d √
(2 3 x + y) = ⇔ √ (x + y) =
dy 2 d dy
dx dx 3 3
(x + y)2 dx dx
⎛ ⎞ dy
⇔ √ = 1− √
2 2
3 (x + y)2 ⎝
3
3 3 (x + y)2 ⎠ dx
⇔ =
dy 2
dx 3(x + y) 23 − 2
∣ = = 0, 2
dy 2
οπότε
dx A 3(4 + 4) 23 − 2
Εποµένως, η (ii) γίνεται
y − 4 = 0, 2(x − 4) ⇔ y = 0, 2x + 3, 2
ϐ) Παραγωγίζοντας την προτελευταία σχέση ως προς x προκύπτει
256 §
⎡ ⎤
d ⎛ ⎞ d ⎢⎢ dy (1 −
⎥
⎥
= 2 ⎥ ⇔
)
2 2
dx ⎝ 3(x + y) 3 ⎠ ⎢
dx ⎢ dx + 3 ⎥
⎣ ⎦
2
3(x y)
d dy ⎛ ⎞ dy d
− 5 ⋅( + ) = 1− + (1 − 2 ) ⇔
4 1 dx dy 2 2
9 (x + y) 3 dx dx dx dx ⎝ 3(x + y) 3 ⎠ dx dx
2
3(x + y) 3
(iii)
⎡ ⎤
−4 d2 y dy ⎢
⎢4 dx dy ⎥ ⎥ ⇔
5 (1 + ) = (1 − ) + ( + )
1 dy 2 1
9 (x + y) 3 3(x + y) 3 dx ⎢
⎢ 9 (x + y) 3 dx dx ⎥
⎥
⎣ ⎦
2 5
dx dx2
d2 y dy 2
− 5 (1 + ) = (1 − ) + + ( )
4 1 dy 2 4 1 dy 4 1
9 (x + y) 3 dx dx2 3(x + y)2/3 9 (x + y) 53 dx 9 (x + y) 53 dx
Μετά από µερικές πράξεις
⎡ ⎤ 2
⎢ ⎥d y
⎢1 − 2 ⎥ = −
4
(x + [1 +
dy
+ (
dy 2
) ]
⎢ 2 ⎥
− 53
⎢ 3 ⎥ dx
y) 2
⎣ + ⎦
2 9 dx dx
3(x y)
=
dy 2
όµως
dx 3(x + y) 23 − 2
⎡ ⎤ ⎡ ⎤
⎢ d2 y ⎥ ⎢ ⎥
⎢1 − ⎥ = − 4 (x + y)− 53 ⎢ ⎥
⎢1 + + ⎥
2 4 4
⎢ ⎥ ⎢ 2⎥
⎢ 3(x + y) 3 dx ⎥ ⎢ 3(x + y) 3 − 2 (3(x + y) 3 − 2) ⎥
⎣ ⎦
2 2 2
9
⎣ ⎦
2
⎡ ⎤
⎢ [3(x + y) 3 − 2]2 + 4[3(x + y) 3 − 2] + 4 ⎥
⎢ ⎥
2 2
= − (x + y)− 3
4
⎢ ⎥
5
⎢ [3(x + 3 − 2]2 ⎥
⎣ ⎦
2
9 y)
9(x + y) 3
4
= − (x + y)− 3
4 5
[3(x + y) 3 − 2]2
2
9
4(x + y)− 3
1
= −
[3(x + y) 3 − 2]2
2
−12(x + y) 3
1
d2 y
Εποµένως =
[3(x + y) 3 − 2]3
2 2
dx
−12(4 + 4) 3
1
d2 y
οπότε ∣ = = −0, 024.
dx A [3(4 + 4) 23 − 2]3
2
`Ασκηση 8.6 Να ϐρεθούν οι f ′ (x), f ′′(x) συναρτήσει των x, f (x) αν για την συνάρτηση
f (x) ισχύει
α) ex + ef (x) = x + f (x).
ϐ) x2 sin f (x) = 1 + xef (x) .
γ) x4 + f (x) = xef (x) .
Λύση
α) Παραγωγίζοντας και τα δύο µέλη της δοσµένης σχέσης ως προς x παίρνουµε
ex + ef (x) f ′ (x) = 1 + f ′ (x)

ή f ′ (x)(ef (x) − 1) = 1 − ex , (i)
1 − ex
f ′ (x) = (ii)
ef (x) − 1
οπότε
Παραγωγίζοντας και τα δύο µέλη της (i) ως προς x παίρνουµε
(f ′ (x)(ef (x) − 1)) = (1 − ex )′

′
ή
ή f ′′ (x)(ef (x) − 1) + f ′ (x)ef (x) f ′ (x) = −ex

ή f ′′(x)(ef (x) − 1) = −ex − ef (x) (f ′ (x))2
Χρησιµοποιώντας και την (ii) από τη σχέση αυτή προκύπτει
1 − ex 2
ex + ef (x) ( )
ef (x) − 1 = e (e − 1)2 + ef (x) (1 − ex )
x f (x)
f ′′(x) =
1 − ef (x) (1 − ef (x) )3
.
`Ασκηση 8.7 Να δειχθεί ότι αν

sech x = και csch x =
1 1
cosh x sinh x
τότε
α) (sech x)′ = − tanh xsech x ϐ) (csch x)′ = − coth xcsch x
Λύση
Σύµφωνα µε τον πίνακα 8.2:

′ (cosh x)′
(sech x)′ = ( ) =− =−
1 sinh x
2
cosh x cosh x cosh2 x
= − = − tanh xsech x
sinh x 1
cosh x cosh x
′
(sinh x)′
(csch x)′ = ( ) =− =−
1 cosh x
2
sinh x sinh x sinh2 x
= − = − coth xcsch x
cosh x 1
sinh x sinh x
`Ασκηση 8.8 Να ϐρεθεί η εξίσωση της εφαπτοµένης (ǫ) της γραµµής που ορίζεται σε
παραµετρική µορφή ως
x(θ) = cos3 θ, y(θ) = sin3 θ, θ∈R (i)
στο σηµείο της A (−2 − 23 − 32
,2 ).
Λύση
Η κλίση της εφαπτοµένης (ǫ) της γραµµής αυτής είναι
(sin3 θ)
dy d
= dθ = dθ
dy
(cos3 θ)
dx dx d
dθ dθ
3 sin2 θ cos θ
=
−3 cos2 θ sin θ
= − tan θ
οπότε στο σηµείο A (−2− 2 , 2− 2 ) (το Α προκύπτει από τις (i) για θ =
3 3 3π
) είναι
4
∣ = − tan = −(−1) = 1.
dy 3π
dx A 4
258 §
Εποµένως, η εξίσωση της (ǫ) είναι
ǫ ∶ y − yA = ∣ (x − xA )
dy
dx A
ή
ǫ ∶ y − 2− 2 = 1 ⋅ [x − (−2− 2 )]
3 3
ή
ǫ∶ y =x+ √ .
1
2
`Ασκηση 8.9 Να ϐρεθούν οι y ′ (x), y ′′ (x) συναρτήσει των x, y(x) αν για τη συνάρτηση y(x)
ισχύει
ex+y − x2 − y 2 = 1. (i)
Λύση
Παραγωγίζουµε την (i) ως προς x, ϑεωρώντας ότι y = y(x), οπότε προκύπτει
(e − x2 − y 2 ) = (1)
d x+y d
dx dx
(e ) − (x2 ) − (y 2 ) = 0
d x+y d d
ή
dx dx dx
ex+y (1 + ) − 2x − 2y =0 (ii)
dy dy
ή
dx dx
(e − 2y) = 2x − ex+y
dy x+y
ή
dx
dy 2x − ex+y
=
dx ex+y − 2y
ή .
Παραγωγίζοντας την (ii) ως προς x, ϑεωρώντας ότι y = y(x), προκύπτει
[e (1 + )] − 2 − 2 (y ) = 0
d x+y dy dx d dy
dx dx dx dx dx
ή
(e ) (1 + ) + ex+y (1 + )−2−2 − 2y ( )=0
d x+y dy d dy dy dy d dy
dx dx dx dx dx dx dx dx
d2 y dy 2 d2 y
(x + y) (1 + ) + ex+y 2 − 2 − 2 ( ) − 2y 2 = 0
d dy
ή ex+y
dx dx dx dx dx
dy 2 d2 y dy 2 d2 y
ή ex+y (1 + ) + ex+y 2 − 2 − 2 ( ) − 2y 2 = 0
dx dx dx dx
d2 y x+y dy 2 dy 2
ή (e − 2y) = 2 + 2 ( ) − ex+y
(1 + )
dx2 dx dx
d2 y x+y 2x − ex+y 2 2x − ex+y 2
(e − = + ( ) − x+y
(1 + )
ex+y − 2y ex+y − 2y
ή 2y) 2 2 e
dx2
d2 y x+y 2x − ex+y 2 2x − 2y 2
(e − = + ( ) − x+y
( )
ex+y − 2y ex+y − 2y
ή 2y) 2 2 e
dx2
d2 y 2x − ex+y 2 x−y 2
= [2 + ( ) − ( ) ].
1 x+y
dx2 ex+y + 4y ex+y − 2y ex+y − 2y
ή 2 e
`Ασκηση 8.10 Να υπολογιστούν οι παράγωγοι των συναρτήσεων :

a) f (x) = (1 + x)1−x β) f (x) = (ln x)x γ) f (x) = xln x
α) Σύµφωνα µε την Παρατήρηση 8.4, ο τύπος της f (x) γράφεται

f (x) = (eln(1+x) )(1−x) = e(1−x) ln(1+x)
ϑέτοντας t = (1 − x) ln(1 + x)
προκύπτει f (t) = et
οπότε σύµφωνα µε την 8.1,
= = (et ) ⋅ [(1 − x) ln(1 + x)]

df df dt d d
dx dt dx dt dx
= et [(1 − x) ln(1 + x) + ln(1 + x) (1 − x)]

d d
dx dx
1−x
= (1 + x)1−x [ − ln(1 + x)]
1+x
ϐ) Σύµφωνα µε την Παρατήρηση 8.4,
f (x) = (eln(ln x) )x = ex ln(ln x)
ϑέτοντας t = x ln(ln x)
f (t) = et
οπότε
= [x ln(ln x)] = et [x ln(ln x) + ln(ln x) ]

df d t d d dx
e
dx dx dx dx dx
= (ln x)x ⋅ [x (ln x) + ln(ln x)]

1 d
ln x dx
= (ln x)x [ + ln(ln x)]

1
ln x
γ) Η f (x) γράφεται (ϐλ. Παρατήρηση 8.4)
f (x) = (eln x )ln x = eln x⋅ln x
ϑέτοντας t = ln x ⋅ ln x
προκύπτει f (t) = et
οπότε
= et (ln x ln x) = et [ln x (ln x) + ln x (ln x)] = 2xln x−1 ln x.

df d d d d
dx dt dx dx dx
`Ασκηση 8.11 Να ϐρεθεί η εξίσωση της εφαπτοµένης της έλλειψης

x2 y 2
+ =1 (i)
√
4 9
στο σηµείο της A (1, ).

3 3
2
Λύση
Η εξίσωση της εφαπτοµένης αυτής είναι
√
y− = y ′ (1)(x − 1). (ii)
3 3
2
Παραγωγίζοντας την (i) ως προς x, ϑεωρώντας ότι y = y(x), προκύπτει
d x2 y 2
( + )= (1)
d
dx 4 9 dx
ή
260 §
(x2 ) + (y 2 ) = 0
1 d 1 d
4 dx 9 dx
ή
2x + (y 2 ) =0
1 1 d dy
4 9 dy dx
ή
x + 2y =0ή =− .
1 1 dy dy 9x
2 9 dx dx 4y
οπότε √
9⋅1
y (1) = ∣ =− √ =− √ =−
′ dy 9 3
.
2
4⋅
dx x=1 3 3 6 3
2
`Ετσι, η (ii) γίνεται
√ √ √
√
y− =− (x − 1) ή y = − x + 2 3.
3 3 3 3
2 2 2
√
x2 y 2
+ = 1 στο σηµείο της A (1, ).
3 3
Σχήµα 8.28 Εφαπτοµένη της έλλειψης
4 9 2
`Ασκηση 8.12 Να δειχθεί ότι η ευθεία y = −

1
είναι εφαπτοµένη της γραφικής παράστασης της
e
συνάρτησης
f (x) = xex ,
και να ϐρεθούν οι συντεταγµένες του σηµείου επαφής της µε την Cf .
Σύµφωνα µε την Παρατήρηση 8.7 η εξίσωση της εφαπτοµένης της γραφικής παράστασης της f (x)
είναι
y − f (x0 ) = f ′ (x0 )(x − x0 )
y = f ′ (x0 )x + f (x0 ) − f ′ (x0 )x0 ,
οπότε η ευθεία y = −
1
είναι εφαπτοµένη της Cf αν το σύστηµα
e
⎧
⎪ f ′ (x0 ) = 0
⎪
⎪
⎨ (i)
⎪
⎪ f (x0 ) − f ′ (x0 )x0 = −
1
⎪
⎩ e
έχει λύση
f (x) = x ⋅ ex ⇔ f ′ (x) = xex + ex
οπότε το (i) γίνεται
⎧
⎪ x0 e + e = 0
⎪ x0 x0
⎨
⎪
⎪
⎩ x0 e − (x0 e + e )x0 = − e
x0 x0 x0 1
η δεύτερη εξίσωση λόγω της πρώτης δίνει
x0 ⋅ ex0 = − ⇔ −ex0 = −e−1 ⇔ x0 = −1,

1
e
οπότε οι συντεταγµένες του σηµείου επαφής είναι
(x0 , f (x0 )) = (−1, − ).

1
e
`Ασκηση 8.13 Να ϐρεθούν οι εξισώσεις των εφαπτοµένων της γραφικής παράστασης της
y(x) = 1 − x2 , (i)
που διέρχονται από το σηµείο A(0, 3).
Λύση
Η εξίσωση της εφαπτοµένης της y(x) στο σηµείο της M (x0 , y0 ) είναι
y − y0 = ∣ (x − x0 ).
dy
dx M
Από την (i) προκύπτει
y ′ (x) = −2x
οπότε
∣ = −2x0 .
dy
dx M
`Ετσι, η (ii) γίνεται
y − (1 − x20 ) = −2x0 (x − x0 ) ⇔ y = −2x0 x + x20 + 1. (iii)
Σχήµα 8.31 Η γραφική παράσταση της συνάρτησης y(x) = 1 − x2 .
Επειδή η (ε) διέρχεται από το σηµείο A(0, 3), η (iii) αληθεύει για x = 0 και y = 3, οπότε
√
3 = −2x0 ⋅ 0 + x20 + 1 ⇔ x20 = 2 ⇔ x0 = ± 2.
`Ετσι, από την (iii) προκύπτει :
√
▸ Για x0 = 2, √ √ √
√ y = −2 2x + ( 2)2 + 1 ⇔ y = −2 2x + 3.
▸ Για x0 = − 2, √ √ √
y = 2 2x + (− 2)2 + 1 ⇔ y = 2 2x + 3.
`Ασκηση 8.14 Να ϐρεθεί η εφαπτοµένη της γραφικής παράστασης της συνάρτησης

f (x) = x − x2 ,
που είναι κάθετη στην εφαπτοµένη της γραφικής παράστασης της συνάρτησης
g(x) = x3 − 2x,
στο σηµείο της Α µε τετµηµένη x = 1.
Λύση
Η εξίσωση της εφαπτοµένης της Cg στο σηµείο A(1, g(1)) είναι

262 §
Σχήµα 8.30 Η γραφική παράσταση της συνάρτησης g(x) = x3 − 2x
y − g(1) = g′ (1) ⋅ (x − 1) (i)

Παραγωγίζοντας την g(x) προκύπτει
g′ (x) = 3x2 − 2
οπότε
g′ (1) = 3 ⋅ 12 − 2 = 1
Επιπλέον
g(1) = 13 − 2 ⋅ 1 = −1
y − (−1) = 1 ⋅ (x − 1) ⇔ y = x − 2.
Η κλίση της εφαπτοµένης στις Cg στο x = 1 είναι 1, οπότε αναζητούµε ένα x0 της συνάρτησης f
για το οποίο ισχύει
f ′ (x0 ) ⋅ 1 = −1
f ′ (x0 ) = −1 (ii)
Παραγωγίζοντας την f (x) έχουµε
f ′ (x) = 1 − 2x
οπότε από τη (ii)
1 − 2x0 = −1 ⇔ x0 = 1
Εποµένως, η εξίσωση της εφαπτοµένης της Cf που Ϲητείται είναι
y − f (1) = f ′ (1)(x − 1)
f (1) = 1 − 12 = 0
οπότε η εξίσωση της εφαπτοµένης είναι
y = −x + 1
`Ασκηση 8.15 Να ϐρεθούν οι εξισώσεις των εφαπτοµένων της γραµµής

y 2 = x,
που διέρχονται από το σηµείο A(−1, 0).
Λύση
Η εξίσωση της εφαπτοµένης της γραµµής y(x) στο σηµείο M (x0 , y0 ) είναι
ǫ ∶ y − y0 = (x − x0 ) (i)
dy
dx x=x0
Από την y = x2 προκύπτει
= 2x
dy
dx
οπότε
= 2x0
dy
dx x=x0
΄Ετσι, η (i) γίνεται
ǫ ∶ y − x20 = 2x0 (x − x0 ) (ii)
Επειδή η (ε) διέρχεται από το σηµείο A(−1, 0) η (ii) αληθεύει για x = −1 και y = 0 ,οπότε
0 − x20 = 2x0 (−1 − x0 ) ⇔ x0 (x0 + 2) = 0 ⇔ x0 = 0 και x0 = −2
▸ Για x0 = 0 η (ii) γίνεται
y=0
▸ Για x0 = −2 η (ii) γίνεται
y = −4x − 4.
`Ασκηση 8.16 Αν η γραφική παράσταση Cf της παραγωγίσιµης συνάρτησης f δεν διέρχεται

από το σηµείο A(1, 1) και
f 2 (x) − x2 f (x) = 1 − x2 , για κάθε x ∈ R,
να ϐρεθεί η εξίσωση της εφαπτοµένης της Cf στο σηµείο της x0 = 1.
Λύση
Η εξίσωση της εφαπτοµένης στο σηµείο A(1, f (1)) είναι
y − f (1) = f ′ (1)(x − 1) (i)
Επιπλέον, η γραφική παράσταση της Cf δεν διέρχεται από το σηµείο A(1, 1), οπότε f (1) ≠ 1
Αντικαθιστώντας στη δοσµένη σχέση x = 1
f 2 (1) − 12 f (1) = 1 − 12
f (1) ⋅ (f (1) − 1) = 0
f (1) = 0 ή f (1) − 1 = 0 ⇔ f (1) = 1
όµως f (1) ≠ 1 άρα f (1) = 0.
Παραγωγίζοντας τη δοσµένη σχέση, προκύπτει
2f (x) ⋅ f ′ (x) − 2xf (x) − x2 f ′ (x) = −2x (ii)
Για x = 1 η (ii) δίνει
2f (1)f ′ (1) − 2f (1) − 12 ⋅ f ′ (1) = −2
f ′ (1) = 2,
οπότε η εξίσωση της εφαπτοµένης (i) γίνεται
y = 2(x − 1) ⇔ y = 2x − 2.
`Ασκηση 8.17 Να ϐρεθούν οι τιµές της παραµέτρου λ ώστε η ευθεία y = λx + 1 να είναι

εφαπτοµένη της γραφικής παράστασης της συνάρτησης
f (x) = x2 − x + 5
και να ϐρεθούν οι συντεταγµένες του σηµείου επαφής της µε την Cf .
Λύση
Αν η ευθεία y = λx + 1 είναι εφαπτοµένη της Cf , τότε ϑα πρέπει να υπάρχει σηµείο της Cf
M (x0 , f (x0 )) για το οποίο ισχύει
f ′ (x0 ) = λ. (i)
264 §
Παραγωγίζοντας την f (x) έχουµε
f ′ (x) = 2x − 1,
1+λ
2x0 − 1 = λ ⇔ x0 = .
2
΄Αρα το σηµείο Μ έχει συντεταγµένες
1+λ λ(1 + λ)
x0 = , y0 = + 1.
2 2
Επιπλέον, οι συντεταγµένες του σηµείου Μ ϑα πρέπει να ικανοποιούν την εξίσωση της Cf , οπότε
λ(λ + 1) 1+λ 2 1+λ √ √

=( ) − + 5 ⇔ λ2 + 2λ − 19 = 0 ⇔ λ = −1 + 2 5 ή λ = −1 − 2 5
2 2 2
√
▸ Για λ = −1 + 2 5 οι συντεταγµένες του M (x0 , y0 ) είναι
√ √
x0 = 5 και y0 = 11 − 5
√
▸ Για λ = −1 − 2 5 οι συντεταγµένες του M (x0 , y0 ) είναι
√ √
x0 = − 5 και y0 = 11 + 5
`Ασκηση 8.18 Να εξεταστεί αν η ευθεία ΚΜ, όπου

K = (2a, a2 ), M = (a, 0), a ∈ R σταθερά,
εφάπτεται στη γραφική παράσταση της συνάρτησης
x2
g(x) = .
4
Λύση
Η εξίσωση της ευθείας ΚΜ για a ≠ 0 (για a = 0, M ≡ K )
y − yM = λKM (x − xM ) (i)
όπου
0 − a2
λKM = =a
a − 2a
οπότε η εξίσωση (i) γίνεται
ǫ ∶ y = a(x − a) ⇔ y = ax − a2 (ii)
Αν η (ii) εφάπτεται στη Cg στο σηµείο M (x0 , g(x0 )) πρέπει
g′ (x0 ) = a
Επιπλέον,
g′ (x) = = ,
2x x
4 2
οπότε
= a ⇔ x0 = 2a.
x0
2
Επιπλέον, το σηµείο M (2a, a2 ) της (ε) ϑα πρέπει να είναι κοινό µε την Cg οπότε
(2a)2
g(2a) = a2 ⇔ a2 = ⇔ a2 = a2 ,
4
οπότε για a ≠ 0 η ευθεία ΚΜ εφάπτεται στην Cg .
`Ασκηση 8.19 Να ϐρεθεί η τιµή της σταθεράς k ώστε οι εφαπτοµένες της γραφικής παρά-
στασης της
f (x) = 1 − kx2
που διέρχονται από το σηµείο A(0, 4) να είναι κάθετες µεταξύ τους.
Λύση
Παρατηρούµε ότι k ≠ 0, επειδή για k = 0 η f (x) = 1
Η εφαπτοµένη της Cf στο σηµείο M (x0 , f (x0 )) έχει εξίσωση
ǫ1 ∶ y − f (x0 ) = f ′ (x0 )(x − x0 ) (i)

Επιπλέον, από την f (x) προκύπτει
f ′ (x) = −2kx
΄Ετσι, η (i) γίνεται
y − (1 − kx20 ) = −2kx0 (x − x0 )
ǫ1 ∶ y = −2kx0 x + kx20 + 1 (ii)
Επειδή η ǫ1 διέρχεται από το σηµείο A(0, 4) η (ii) αληθεύει για x = 0 και y = 4, οπότε
4 = kx20 + 1 ⇔ kx20 = 3 (iii)

Αναζητούµε µια ακόµη εφαπτοµένη στο σηµείο K(x1 , f (x1 )) της οποίας η εξίσωση είναι (αντίστοι-
χη της (ii))
ǫ2 ∶ y = −2kx1 x + kx21 + 1
Η οποία διέρχεται από το A(0, 4), οπότε
kx21 = 3 (iv)
Επιπλέον, οι ǫ1 και ǫ2 ϑέλουµε να είναι κάθετες, εποµένως
λǫ1 ⋅ λǫ2 = −1
οπότε
−2kx0 (−2kx1 ) = −1 ⇔ 4k2 x1 x0 = −1 (v)

Από τις (iii), (iv) και (v) προκύπτει το σύστηµα
kx20 = 3
kx21 = 3
4k2 x1 x0 = −1
Από τις δυο πρώτες εξίσώσεις (για k ≠ 0 ) προκύπτει
kx20 = kx21 ⇔ k(x0 − x1 )(x0 + x1 ) = 0 ⇔ x0 = x1 ή x0 = −x1

Αντικαθιστώντας
x0 = −x1 (διότι για x0 = x1 το σηµείο είναι το ίδιο)

στην τρίτη εξίσωση, έχουµε
4k2 (−x21 ) = −1 ⇔ k2 x21 = ⇔ k(kx21 ) =

1 1
4 4
Από τη δεύτερη εξίσωση kx21 = 3
οπότε
k⋅3= ⇔ k=
1 1
4 12
266 §
`Ασκηση 8.22 Αν Α, Β τα σηµεία τοµής µε τον άξονα x της εφαπτοµένης (ǫ) σε ένα σηµείο
M της γραφικής παράστασης Cf της παραγωγίσιµης στο R συνάρτησης
f (x), µε f ′ (x) ≠ 0, για κάθε x ∈ R
µε τετµηµένη x0 και της καθέτου (δ) στην Cf στο Μ, να δειχθεί ότι
+ =
1 1 1
(M A)2 (M B)2 f 2 (x0 )
.
Λύση
Σχήµα 8.32 .
Η κλίση της εφαπτοµένης (ǫ) σε ένα σηµείο M (x0 , f (x0 )) της Cf είναι ίση µε
λǫ = f ′ (x0 ),
οπότε η εξίσωση της (ǫ) είναι
y − f (x0 ) = f ′ (x0 )(x − x0 ).
Το σηµείο τοµής Α της (ǫ) µε τον άξονα x προκύπτει ϑέτοντας y = 0 στην εξίσωση της (ǫ), οπότε
0 − f (x0 ) = f ′ (x0 )(xA − x0 )

ή
f (x0 )
xA = x0 −
f ′ (x0 )
.
Η κλίση της καθέτου (δ) της Cf στο M (x0 , f (x0 )) είναι
λδ = −
1
f ′ (x 0)
,
οπότε η εξίσωση της (δ) είναι
y − f (x0 ) = − (x − x0 ).
1
f ′(x 0)
Το σηµείο τοµής Β της (δ) µε τον άξονα x προκύπτει ϑέτοντας y = 0 στην εξίσωση της (δ), οπότε
0 − f (x0 ) = − (xB − x0 )
1
f ′ (x 0)
ή
xB = x0 + f (x0 )f ′ (x0 ).
Εποµένως,
(M A)2 = (xA − xM )2 + (yA − yM )2

f (x0 )
2
= (x0 − ′ − x0 ) + (0 − f (x0 ))2
f (x0 )
f (x0 )
2
= ( ′ ) + f 2 (x0 )
f (x0 )
[f (x0 )]2
= ([f ′ (x0 )]2 + 1)
[f ′ (x0 )]2
(M B)2 = (xB − xM )2 + (yB − yM )2
= (x0 + f (x0 )f ′ (x0 ) − x0 ) + f 2 (x0 )
2
= f 2 (x0 ) ([f ′ (x0 )]2 + 1)

οπότε
+ = +
1 1 1 1
(M A) (M B)2 [f (x0 )] 2 f 2 (x 0 ) ([f (x0 )] + 1)
′
([f ′ (x0 )]2 + 1)
2 2
[f ′ (x0 )]2
[f ′ (x0 )]2
= + 2
1
f (x0 ) ([f (x0 )] + 1) f (x0 ) ([f ′ (x0 )]2 + 1)
2 ′ 2
[f ′ (x0 )]2 + 1
=
f 2 (x0 ) ([f ′ (x0 )]2 + 1)
=
1
f 2 (x 0)
`Ασκηση 8.23 Να υπολογιστούν τα όρια :

2
1 x
17) lim (sin x)x , 23) lim ( )
x→0 x→0 x
Λύση
Επειδή συναντούµε απροσδιοριστία 00 , µετασχηµατίζουµε τη συνάρτηση. Επειδή
x = eln x ,
lim sin xx = lim (eln(sin x) ) = lim ex ln(sin x) (i)
x
x→0 x→0 x→0
Θέτοντας
t = x ln(sin x),
[ln(sin x)]′
lim t = lim (x ln(sin x)) = = lim
0⋅(−∞) ln(sin x) ∞
∞
lim
1 1 ′
( )
x→0 x→0 x→0 x→0
x x
cos x
x2 cos x
= lim sin x = lim (− )
− 2
x→0 1 x→0 sin x
x
2x cos x + x2 sin x
=0 lim (− )=0
0
x→0 cos x
οπότε
lim (sin x)x = lim et = e0 = 1.
x→0 t→0
268 §
23) Επειδή συναντούµε απροσδιοριστία ∞0 , µετασχηµατίζουµε την συνάρτηση. Επειδή

= eln x = e− ln x
1 1
x
2
1 x
lim ( ) = lim (e− ln x ) = lim e−x ln x . (i)
x2 2
x→0 x x→0 x→0

Θέτοντας
t = −x2 ln x
lim t = lim (−x2 ln x)
x→0 x→0
= − lim
0⋅∞ ln x
x→0 1
‘x2
1
= − lim x
∞
∞
− 3
x→0 2
x
x2
= lim
x→0 2
= 0,
2
1 x
lim ( ) = lim et = e0 = 1.
x→0 x t→0
Κεφάλαιο 9
Εφαρµογές παραγώγων
`Ασκηση 9.1 Για τις παρακάτω συναρτήσεις

√
√ x−1 3
a) f (x) = e − e
x −x
γ) f (x) = 1 − x θ) f (x) = x − ln ( )
x+1
να ϐρεθούν το σύνολο τιµών, το µέγιστο και το ελάχιστο (αν υπάρχουν) και να εξεταστεί αν
είναι 1-1.
Λύση
α) Το πεδίο ορισµού της f είναι όλο το R και η f είναι συνεχής στο R.
Εφαρµόζοντας τους κανόνες παραγώγισης προκύπτει
f ′ (x) = ex + e−x .
f ′ (x) > 0, για κάθε x ∈ R,
οπότε η f είναι αύξουσα σε όλο το πεδίο ορισµού της, οπότε, σύµφωνα µε την Παρατήρηση 9.3, το
σύνολο τιµών της f είναι
( lim f (x), lim f (x)) = (−∞, +∞) = R.

x→−∞ x→+∞
Από το σύνολο τιµών της ϕαίνεται ότι η f δεν έχει όυτε µέγιστο ούτε ελάχιστο.
Η f είναι γνησίως αύξουσα σε όλο το πεδίο ορισµού της, αρα είναι 1-1.
γ) Το πεδίο ορισµού της f είναι Af = (−∞, 1] και η f είναι συνεχής στο Af .
Εύκολα προκύπτει ότι
f ′ (x) = − √
1
2 1−x
,
οπότε f ′ (x) < 0, για κάθε x ∈ (−∞, 1).

΄Αρα, η f είναι γνησίως ϕθίνουσα σε όλο το πεδίο ορισµού της και δεν έχει τοπικά ακρότατα.
Επειδή η f είναι γνησίως ϕθίνουσα σε όλο το πεδίο ορισµού της, το σύνολο τιµών της είναι το
[f (1), lim f (x)) = [0, +∞).

x→−∞
Από το σύνολο τιµών της ϕαίνεται ότι η f έχει ελάχιστο το 1 αλλά και δεν έχει µέγιστο.
ϑ) Το πεδίο ορισµού της f είναι το (−∞, −1) ∪ (1, +∞) και η f (x) είναι συνεχής σε όλο το πεδίο
ορισµού της.
Γράφοντας την f (x) στην µορφή
x−1 2 x−1
3
f (x) = x − ln ( ) = x − ln ( ) = x − (ln(x − 1) − ln(x + 1)),

3 3
x+1 2 x+1 2
εύκολα προκύπτει ότι
269
270 §
x2 − 4
f ′ (x) =
x2 − 1
.
Οι ϱίζες της εξίσωσης f ′ (x) = 0 είναι x = ±2, οπότε εφαρµόζοντας την γνωστή διαδικασία εύρεσης
προσήµου προκύπτει ο πίνακας µεταβολών της f .
Από τον πίνακα µονοτονίας της f προκύπτει ότι :
Είναι γνησίως αύξουσα στα διαστήµατα A1 = (−∞, −2), A4 = (2, +∞) και ϕθίνουσα στα A2 =
[−2, −1), A3 = (1, 2], οπότε, σύµφωνα µε την :
f (A1 ) = ( lim f (x), lim − f (x)) = (−∞, −2 −

3
ln 3)
x→−∞ x→−2 2
f (A2 ) = ( lim − f (x), f (−2)] = (−∞, −2 −
3
ln 3]
x→−1 2
f (A3 ) = [f (2), lim+ f (x)) = [2 + ln 3, +∞)
3
x→1 2
f (A4 ) = ( lim+ f (x), lim f (x)) = (2 + ln 3, +∞) .
3
x→2 x→+∞ 2
Εποµένως, το σύνολο τιµών της f3 είναι
f (A1 ) ∪ f (A2 ) ∪ f (A3 ) ∪ f (A4 ) = R.
Από το σύνολο τιµών της ϕαίνεται ότι η f δεν έχει όυτε µέγιστο ούτε ελάχιστο.
Προφανώς η f δεν είναι γνησίως µονότονη σε όλο το πεδίο ορισµού της.
`Ασκηση 9.3 Να ϐρεθούν για τις παρακάτω συναρτήσεις τα διαστήµατα στα οποία η γρα-
ϕική παράσταση στρέφει τα κοίλα άνω ή κάτω και τα σηµεία καµπής και να γίνει ο πίνακας
µεταβολών τους.
a) f (x) = 3x5 − 5x4 + 2
Λύση
α) Το πεδίο ορισµού της f είναι όλο το R και η παράγωγός της είναι
f ′ (x) = 15x4 − 20x3 = 5x3 (3x − 4)

και
f ′′ (x) = 60x3 − 60x2 = 60x2 (x − 1)
οπότε
f ′ (x) = 0 ⇔ 5x3 (3x − 4) = 0 ⇔ x = 0 ή 3x − 4 = 0 ⇔ x = 0 ή x =

4
3
και
f ′′ (x) = 0 ⇔ 60x2 (x − 1) = 0 ⇔ x = 0 ή x = 1.
`Ετσι, εφαρµόζοντας τη γνωστή διαδικασία (µια τιµή σε κάθε διάστηµα) προκύπτουν τα πρόσηµα
στον πίνακα µεταβολών της f
−∞ 0 +∞
4
x 1
3
f ′ (x) + − − +
f ′′(x) − − + +
f (x) ¼ ¿ Ç Ä
Εποµένως, η f στρέφει τα κοίλα άνω (κυρτή) στο [1, +∞) και τα κοίλα κάτω (κοίλη ) στο (−∞, 1],
οπότε έχει σηµείο καµπής στο x = 1.
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 9. ΕΦΑΡΜΟΓΕΣ ΠΑΡΑΓΩΓΩΝ 271
`Ασκηση 9.8 α) Να δειχθεί ότι οι γραφικές παραστάσεις των συναρτήσεων

f (x) = e1−3x , g(x) = 2x − 5
τέµνονται ακριβώς σε ένα σηµείο.
ϐ) Να γίνει το ίδιο για τις συναρτήσεις f (x) = ex , g(x) =
1
x
Λύση
Τα σηµεία τοµής των Cf και Cg είναι οι ϱίζες της εξίσωσης
f (x) = g(x) ⇔ e1−3x = 2x − 5 ⇔ e1−3x − 2x + 5 = 0 (i)
Η (i) γράφεται h(x) = 0, όπου h(x) = e1−3x − 2x + 5
Η h είναι συνεχής στο [0, 3] και
h(0) ⋅ h(3) = (5 + e)(e−8 ) < 0
οπότε σύµφωνα µε το ϑεώρηµα Bolzano, η εξίσωση h(x) = 0 έχει τουλάχιστον µια ϱίζα στο (0, 3)
Επίσης,
h′ (x) = −e1−3x − 2 < 0, για κάθε x ∈ R
΄Αρα η h είναι γνησίως ϕθίνουσα, άρα και 1-1, οπότε η εξίσωση h(x) = 0 έχει το πολύ µια ϱίζα.
Εποµένως, η εξίσωση f (x) = 0, έχει ακριβώς µια ϱίζα
Οπότε, οι γραφικές παραστάσεις των f και g τέµνονται ακριβώς σε ένα σηµείο.
ϐ) Τα σηµεία τοµής των Cf και Cg είναι οι ϱίζες της εξίσωσης
f (x) = g(x) ⇔ ex − =0
1
x
η οποία γράφεται
ϕ(x) = 0, µε ϕ(x) = ex −
1
x
Η ϕ είναι συνεχής στο [ , 1] και
1
2
ϕ ( ) ϕ(1) < 0
1
2
οπότε, σύµφωνα µε το ϑεώρηµα Bolzano η εξίσωση έχει τουλάχιστον µια ϱίζα στο ( , 1)
1
2
Επίσης,
ϕ′ (x) = ex + > 0, για κάθε x ∈ R.

1
x2
΄Αρα η ϕ είναι γνησίως αύξουσα εποµένως και 1-1,οπότε η εξίσωση ϕ(x) = 0 έχει το πολύ µια ϱίζα.
Εποµένως, η εξίσωση ϕ(x) = 0 έχει ακριβώς µια ϱίζα, δηλαδή οι Cf και Cg τέµνονται ακριβώς σε
ένα σηµείο.

x2
α) ex ≥ 1 + x, για κάθε x ∈ R ϐ) ex ≥ 1 + x + , για κάθε x ≥ 0
2
γ) x2 ln x ≥ − . δ) ln(x + 1) − ln x <
1 1
.
2e x
Λύση
α) ΄Εχουµε
ex ≥ 1 + x ⇔ ex − 1 − x ≥ 0
η οποία γίνεται h(x) ≥ 0, µε h(x) = ex − 1 − x
Η h είναι παραγωγίσιµη στο R και
h′ (x) = ex − 1,
272 §
οπότε
h′ (x) = 0 ⇔ ex − 1 = 0 ⇔ x = 0.
Εφαρµόζοντας τη γνωστή διαδικασία (πρόσηµο µιας τιµής σε κάθε διάστηµα που ορίζουν οι ϱίζες
της h′ (x)) (ϐλ. Πρόταση 7.12), προκύπτει το πρόσηµο της h′ και ο πίνακας µονοτονίας της h
x −∞ 0 +∞
f (x)
′
− +
f (x) ↘ ↗
Από τον πίνακα ϕαίνεται ότι η h έχει ολικό ελάχιστο στο x = 0, το f (0) = 0 οπότε σύµφωνα µε τον
Ορισµό 7.11
h(x) ≥ h(0) = 0
∆ηλαδή,
ex − 1 − x ≥ 0 ⇔ ex ≥ 1 + x
ϐ) Η ανισότητα γράφεται
x2
h(x) ≥ 0 µε h(x) = ex − 1 − x −
2
Η h είναι παραγωγίσιµη στο R και
h′ (x) = ex − 1 − x
για την οποία ισχύει λόγω του (α)
h′ (x) ≥ 0
οπότε, η h είναι γνησίως αύξουσα σε όλο το R, εποµένως
αν x ≥ 0 τότε h(x) ≥ h(0)
2
02 x2 x2
ex − 1 − x − ≥ e0 − 1 − 0 − ⇔ ex − 1 − x − ≥ 0 ⇔ ex ≥ 1 + x +
x
2 2 2 2
γ) Η ανισότητα γράφεται
f (x) ≥ −
µε f (x) = x2 ln x, x ∈ (0, +∞)
1
2e
Η f είναι παραγωγίσιµη στο (0, +∞) και
f ′ (x) = 2x ln x + x
οπότε
f ′ (x) = 0 ⇔ 2x ln x + x = 0 ⇔ x (2 ln x + 1) = 0 ⇔ x = e− 2 ή x = 0
1
όµως x ≠ 0, αφού x ∈ (0, +∞), εποµένως x = e− 2

1
Εφαρµόζοντας τη διαδικασία του προσήµου µιας τιµής σε κάθε διάστηµα που ορίζουν οι ϱίζες της
f προκύπτει το πρόσηµο της f ′ και η µονοτονία της f
0 e− 2 +∞
1
x
f (x)
′
− +
f (x) ↘ ↗
Από τον πίνακα ϕαίνεται ότι η f έχει ολικό ελάχιστο στο x = e− 2 , το

1
f (e− 2 ) = (e− 2 )2 ln e− 2 = − e−1

1 1 1 1
2
οπότε σύµφωνα µε τον Ορισµό 7.11
f (x) ≥ f (e− 2 )
1
∆ηλαδή
x2 ln x ≥ −
1
2e
δ) Η ανισότητα γράφεται
f (x) < 0 µε f (x) = ln(x + 1) − ln x − ,x > 0

1
x
Η f είναι παραγωγίσιµη στο (0, +∞) και
f ′ (x) = − + 2 = 2 >0
1 1 1 1
x+1 x x x (x + 1)
οπότε, η f είναι γνησίως αύξουσα στο (0, +∞) . Εποµένως, σύµφωνα µε την Παρατήρηση 9.3 το
σύνολο τιµών της είναι
( lim+ f (x), lim f (x)) (i)

x→0 x→+∞
x+1
lim f (x) = lim [ln(x + 1) − ln x − ] = lim [ln ( )− ]
1 1
▸ x→+∞
x x→+∞ x x
Υπολογίζουµε το όριο
x+1 +∞ (x + 1)′ x+1
=( ) = lim = lim = 1, οπότε lim [ln ( )− ]= 0
1 1
+∞ x→+∞ (x)′
lim
x→+∞ x x→+∞ 1 x→+∞ x x
x+1 1
▸ lim+ f (x) = lim+ [ln(x + 1) − ln x − ] = lim+ [ln − ] = (+∞ − ∞)
1
x→0 x→0 x x→0 x x
το όριο γράφεται στη µορφή
x+1
[x ln − 1]
1
lim+
x→0 x x
Υπολογίζουµε το όριο
x+1
ln ( )
x+1
lim+ x ln ( ) = lim+ x =
x→0 x x→0 1
x+1 ′
x
( )
1
(− 2 )
x 1
+
x+1 x
lim x
= lim+ x 1 x =
− 2 − 2
x→0+ 1 x→0 1
x x x
= 0
x→0 x + 1
lim+
Εποµένως,
x+1
[x ln ( ) − 1] = +∞(−1) = −∞
1
lim+
x→0 x x
οπότε λόγω του (i)
f (x) ∈ (−∞, 0).
∆ηλαδή
f (x) < 0 ⇔ ln(x + 1) − ln x − < 0 ⇔ ln(x + 1) − ln x < .
1 1
x x
`Ασκηση 9.11 Να δειχθεί ότι η εξίσωση

xex = 1 (i)
έχει ακριβώς µια πραγµατική ϱίζα.
Λύση
Η (i) γραφεται
f (x) = 0, όπου f (x) = xex − 1.
Η παράγωγος της f είναι
f ′ (x) = xex + ex
274 §
▸ Για x < −1, f ′(x) < 0

▸ Για x ≥ −1, f ′(x) ≥ 0
η f είναι γνησίως ϕθίνουσα στο A1 = [−∞, −1) και γνησίως αύξουσα στο A2 = [−1, +∞), οπότε
σύµφωνα µε την Παρατήρηση 9.3
B1 = ( lim f (x), lim f (x)) = (− − 1, −1)

1
x→−1 x→−∞ e
B2 = [f (−1), lim f (x)) = [− − 1, +∞)
1
x→+∞ e
το 0 ανήκει στο B2 = [− − 1, +∞) και δεν ανήκει στο B1 = (− − 1, −1), οπότε η f (x) έχει ακριβώς
1 1
e e
µία πραγµατική ϱίζα.
`Ασκηση 9.12 Να ϐρεθούν τα µήκη των πλευρών ενός ισοσκελούς τριγώνου ABΓ µε AB = AΓ
µε το µεγαλύτερο εµβαδό από όλα τα ισοσκελή τρίγωνα (AB = AΓ) µε περίµετρο 4.
Λύση
Το εµβαδόν του τριγώνου είναι
BΓ ⋅ A∆
(ABΓ) = (i)
2
οπότε ϑεωρώντας x το µήκος των ίσων πλευρών και y το µήκος της ϐάσης του ισοσκελούς τριγώνου
και µε τη ϐοήθεια του πυθαγόρειου ϑεωρήµατος ϐρίσκουµε το ύψος Α∆ του τριγώνου το οποίο είναι
√
y 2
(A∆) = x2 − ( ) . (ii)
2
Επιπλέον, δίνεται ότι η περίµετρος είναι 4, οπότε
2x + y = 4 ⇔ y = 4 − 2x
εποµένως η (ii) γίνεται

√
(A∆) = 2 x − 1

√
(4 − 2x)2 x − 1 √
E(x) = = (4 − 2x) x − 1
2
και ο ϱυθµός µεταβολής του εµβαδού είναι
√ (4 − 2x) 4 − 3x
E ′ (x) = −2 x − 1 + √ =√
2 x−1 x−1
E ′ (x) = 0 ⇔ x =
4
3
Επίσης, µετά από λίγες πράξεις προκύπτει
−3x + 2 √
E ′′ (x) = √ και E ′′ ( ) = −3 3 < 0
4
2 x − 1(x − 1) 3
οπότε σύµφωνα µε την Παρατήρηση 9.2 για x =

4
το εµβαδόν γίνεται µέγιστο, και το ισοσκελές
3
τρίγωνο µε περίµετρο 4 και το µεγαλύτερο εµβαδόν είναι το ισόπλευρο τρίγωνο µε
AB = AΓ = BΓ =
4
3
`Ασκηση 9.13 α) Να δειχθεί ότι αν οι συναρτήσεις f, g είναι παραγωγίσιµες στο [a, β] και
f (a) = g(β), f (β) = g(a),
τότε υπάρχει ένα τουλάχιστον x0 ∈ [a, β] µε f (x0 ) = g(x0 ).
ϐ) Αν επίσης f ′ (x) > 0, g′ (x) < 0 για κάθε x ∈ [a, β],
να δειχθεί ότι οι Cf , Cg τέµνονται ακριβώς σε ένα σηµείο µε τετµηµένη στο [a, β].
Λύση
α) Θεωρούµε συνάρτηση h(x) = f (x) − g(x)
Η f είναι παραγωγίσιµη (ως διαφορά παραγωγίσιµων συναρτήσεων) άρα και συνεχής στο [a, β]
και λόγω των σχέσεων f (a) = g(β) και f (β) = g(a) προκύπτει
h(a) ⋅ h(β) = [f (a) − g(a)] ⋅ [f (β) − g(β)]
= [f (a) − f (β)] ⋅ [f (β) − f (a)]
= − [f (a) − f (β)] ⋅ [f (a) − f (β)]
= − [f (a) − f (β)]2 ≤ 0
▸ Αν h(a) ⋅ h(β) < 0, σύµφωνα µε το ϑέωρηµα Bolzano η h(x) = 0 έχει τουλάχιστον µια ϱίζα
x0 στο (a, β)
▸ Αν h(a) ⋅ h(β) = 0 τότε
h(a) = 0 ή h(β) = 0
οπότε x0 = a ή x0 = β
Τελικά, σε κάθε περίπτωση υπάρχει x0 ∈ [a, β] τέτοιο ώστε
h(x0 ) = 0 ⇔ f (x0 ) − g(x0 ) = 0 ⇔ f (x0 ) = g(x0 )
ϐ) Επιπλέον, επειδή
f ′ (x) > 0 (i)
και g (x) < 0 ⇔ −g (x) > 0.
′ ′
(ii)
Προσθέτωντας τις ανισότητες (i) και (ii) κατα µέλη, προκύπτει
f ′ (x) − g′ (x) > 0
Εποµένως
h′ (x) = f ′ (x) − g′ (x) > 0 για κάθε x ∈ [a, β]
οπότε η h είναι γνησίως αύξουσα στο [a, β]
Εποµένως, η εξίσωση h(x) = 0 έχει το πολύ µια ϱίζα στο [a, β]
Με τη ϐοήθεια του ερωτήµατος (α) η εξίσωση h(x) = 0 έχει ακριβώς µια ϱίζα xo ∈ [a, β], δηλαδή οι
Cf , Cg τέµνονται ακριβώς σε ένα σηµείο µε τετµηµένη το x0 .
`Ασκηση 9.14 Να ϐρεθούν οι συντεταγµένες του σηµείου της γραφικής παράσταστασης της
f (x) = x3 ,
που είναι πιο κοντά στο σηµείο A(4, −2).
Τα σηµεία της γραφικής παράστασης της f (x) είναι της µορφής

M (x, x3 )
√
Η απόσταση των σηµείων Μ από το Α(4,-2) είναι
d(x) = (x − 4)2 + (x3 + 2)2
οπότε παραγωγίζοντας προκύπτει
276 §
(x − 4) + (x3 + 2)3x2 3x5 + 6x2 + x − 4

΄Αρα, d′ (x) = √ =√
(x − 4)2 + (x3 + 2)2 (x − 4)2 + (x3 + 2)2
d′ (x) = 0 ⇔ 3x5 + 6x2 + x − 4 = 0
Με τη ϐοήθεια του Matlab προκύπτει ότι
x = 0, 69
καθώς και ότι
d′′ (0, 69) = 3, 47 > 0
Σύµφωνα µε το κριτήριο της δεύτερης παραγώγου (ϐλ. Παρατήρηση 9.2) η απόσταση γίνεται
ελάχιστη για x = 0, 69
Εποµένως, το σηµείο της γραφικής παράστασης της f (x) που είναι πιο κοντά στο σηµείο A(4, −2)
είναι το
M (0, 69, 0, 33).
`Ασκηση 9.15 Να δειχθεί ότι η απόσταση του σηµείου A(x0 , y0 ) από την ευθεία y = ax + β είναι
ίση µε
∣ax0 + β − y0 ∣
√ .
1 + a2
Λύση
Η απόσταση του σηµείου A(x0 , y0 ) από την ευθεία y = ax + β, είναι η ελάχιστη απόσταση του
σηµείου A από ένα σηµείο M (x, ax + β) της ευθείας. Η απόσταση του σηµείου M από το A
δίνεται από τη σχέση
M A2 = (x − x0 )2 + (ax + β − y0 )2 (i)
Θεωρούµε τη συνάρτηση
f (x) = (x − x0 )2 + (ax + β − y0 )2
Η f είναι παραγωγίσιµη στο R, µε παράγωγο την
f ′ (x) = 2(x − x0 ) + 2a(ax + β − y0 )
f ′ (x) = 2(1 + a2 )x + 2(aβ − x0 − ay0 )
Λύνουµε την εξίσωση
f ′ (x) = 0 ⇔ (1 + a2 )x + (aβ − x0 − ay0 ) = 0

x0 + ay0 − aβ
(1 + a2 )x = aβx0 − ay0 ⇔ x=
a2 + 1
Επιπλέον,
f ′′ (x) = 2(a2 + 1) > 0,
οπότε η f παρουσιάζει ελάχιστο στο
x0 + ay0 − aβ x0 + ay0 − aβ (ax + β − y0 )2

x= ( ) =
a2 + 1 a2 + 1 a2 + 1
το f
Επειδή
x0 + ay0 − aβ x0 + ay0 − aβ 2
x0 + ay0 − aβ 2
f( ) = ( − ) + (a + − )
a2 + 1 a2 + 1 a2 + 1
x 0 β y 0
x0 + ay0 − aβ − a2 x0 − x0 ax0 + a2 y0 − a2 β + a2 β − a2 y0 + β − y0
2 2
= ( ) + ( )
a2 + 1 a2 + 1
a(y0 − β − ax0 ) ax0 + β − y0 2

2
= ( ) + ( )
a2 + 1 a2 + 1
a2 (y0 − β − ax0 )2 (ax0 + β − y0 )2
= +
(a2 + 1)2 (a2 + 1)2
(y0 − β − ax0 )2
= (a2 + 1)
(a2 + 1)2
(y0 − β − ax0 )2
=
a2 + 1
οπότε για
x0 + ay0 − aβ x0 + ay0 − aβ a(x0 + ay0 − aβ)
f( )M ( + β)
a2 + 1 a2 + 1
,
a2
η (i) γίνεται
x0 + ay0 − aβ x0 + ay0 − aβ (y0 − β − ax0 )2
f( ) ( ) (M 2
=
a2 + 1 a2 + 1 a2 + 1
f A) .
`Αρα,
∣y0 − β − ax0 ∣
MA = √ .
a2 + 1
`Ασκηση 9.16 Σε µία πεδιάδα υπάρχει ένας εθνικός δρόµος µε εξίσωση ως προς ένα σύστηµα
συντεταγµένων
y = x2
και ένα χωριό Α µε συντεταγµένες A(3, 0). Να ϐρεθεί το ελάχιστο δυνατό µήκος ενός δρόµου
που ϑα συνδέει το χωριό µε τον εθνικό δρόµο και το σηµείο του εθνικού δρόµου από το οποίο ϑα
ξεκινάει ο δρόµος αυτός.
Το σηµείο από τα οποία αποτελείται ο δρόµος έχουν συντεταγµένες
M (x, x2 )
η απόσταση τους από το χωρίο µε συντεταγµένες A(3, 0) είναι
√ √
d(x) = (x − 3)2 + (x2 − 0)2 = (x − 3)2 + x4
οπότε παραγωγίζοντας προκύπτει
2x3 + x − 3
d′ (x) = √
(x − 3)2 + x4
d′ (x) = 0 ⇔ x = 1
x2 (2x4 + 3x2 − 24x + 54)
Επίσης, προκύπτει d′′ (x) =
(x4 + x2 − 6x + 9) 2
3
√
Για x = 1 d (1) = >0
′′ 7 5
5
√
οπότε σύµφωνα µε την Παρατήρηση 9.2 η απόσταση d(x) γίνεται ελάχιστη για x = 1 και d(1) = 5.
Εποµένως, το σηµείο του εθνικού δρόµου που ϑα ξεκινάει ο δρόµος αυτός είναι το A(1, 1).
278 §
`Ασκηση 9.17 `Ενα υλικό σηµείο Σ κινείται στον άξονα x έτσι ώστε η ϑέση του την χρονική
στιγµή t να είναι
x(t) = t2 − 30t, 0 ≤ t ≤ 30.
α) Να σχεδιασθούν οι γραφικές παραστάσεις της ϑέσης, της ταχύτητας και της επιτάχυνσης
του Σ συναρτήσει του χρόνου.
ϐ) Να περιγραφεί η κίνηση του Σ.
Λύση
α) Η ταχύτητα του Σ είναι
v(t) = x′ (t) = 2t − 30
και η επιτάχυνσή του
a(t) = v ′ (t) = 2,
οπότε οι γραφικές τους παραστάσεις δίνονται στο σχ. 9.70.
Σχήµα 9.70 Οι γραφικές παραστάσεις της ταχύτητας και της επιτάχυνσης του Σ.
ϐ) Το Σ ξεκινάει από την αρχή του άξονα (x = 0) προς τα αρνητικά (v < 0) µε ταχύτητα της οποίας
το µέτρο µειώνεται (επιβραδύνεται) ως τη χρονική στιγή t = 15s, την οποία ηρεµεί στιγµιαία. Για
t > 15s κινείται προς τα ϑετικά (v > 0) µε ταχύτητα της οποίας το µέτρο αυξάνεται (επιταχύνεται).
Τη χρονική στιγµή t = 30s έχει ϕτάσει στην αρχική του ϑέση, δηλαδή στην αρχή του άξονα (διότι
x(30) = 302 − 30 ⋅ 30 = 0).
`Ασκηση 9.21 Να ϐρεθεί ο ϱυθµός µεταβολής της συνάρτησης

f (t) = g2 (t)eh(t)
τη χρονική στιγµή t1 την οποία g(t1 ) = 1 και h(t1 ) = 0, αν
g′ (t) = −2g(t) και h′ (t) = h(t) + 1.
Ο ϱυθµός µεταβολής της συνάρτησης f (t) είναι (ϐλ. Θεώρηµα 8.2 και Πίνακες 8.1 και 8.2)
f ′ (t) = 2g(t) ⋅ g′ (t) ⋅ eh(t) + g2 (t) ⋅ h′ (t) ⋅ eh(t)
Για t = t1 = 1
f ′ (t1 ) = 2g(t1 ) ⋅ g′ (t1 )eh(t1 ) + g2 (t1 )h′ (t1 )eh(t1 )
(i)
= 2g′ (t1 ) + h′ (t1 )
Λόγω των δοσµένων σχέσεων
g′ (t) = −2g(t), για t = t1 g′ (t1 ) = −2g(t1 )
και h′ (t) = h(t) + 1, για t = t1 h′ (t1 ) = h(t1 ) + 1
f ′ (t1 ) = −4g(t1 ) + h(t1 ) + 1 = −3
`Ασκηση 9.22 ∆ύο υλικά σηµεία A, B ξεκινούν τη στιγµή t = 0 από την αρχή των αξόνων O
κινούµενα µε σταθερές ταχύτητες va = 6m/hr και vβ = 8m/hr κατα µήκος του x, y άξονα (κατά
τη ϑετική ϕορά) αντίστοιχα. Να υπολογιστούν τη χρονική στιγµή την οποία τα Α, Β ϐρίσκονται
στις ϑέσεις x = 3m και y = 4 ο ϱυθµός µεταβολής :
α) Της απόστασης ΑΒ. ̂.
ϐ) Της γωνίας OBA
Λύση
Σύµφωνα µε τον Ορισµό 9.6,
v(t) =
dx(t)
dt
οπότε
= 6 και =8
dxA dyB
dt dt
α) Αν xA (t) και yB (t) οι ϑέσεις των Α και Β τη χρονική στιγµή t, τότε η απόσταση τους δίνεται από
√
τη σχέση
s(t) = (AB) = x2A (t) + yB

2 (t)
ο ϱυθµός µεταβολής της απόστασης τους είναι
= √ [2xA (t) + 2yB (t) ]

ds 1 dxA dyB
dt 2 x2 (t) + y 2 (t) dt dt
A B
οπότε ο ϱυθµός µεταβολής τη χρονική στιγµή t0 που ϐρίσκονται στις ϑέσεις x = 3 και y = 4
∣ =√ (3 ⋅ 6 + 4 ⋅ 8) = 10cm
ds 1
dt t0 3 + 42
2
ϐ)
OA xA (t)
tan θ = =
OB yB (t)
,
οπότε
d xA (t)
(tan θ) = ( )
d
dt dt yB (t)
= 2 (yB − xA ) (i)
1 dθ 1 dxA dyB
cos θ dt yB (t)
2 dt dt
τη χρονική στιγµή t0 (x = 3 και y = 4)
cos θ = =√ =√ =
OB OB 4 4
AB OA + OB
2 2 3 +4
2 2 5
4 2 1
= ( ) 2 (4 ⋅ 6 − 3 ⋅ 8) = 0 rad/hr
dθ
dt 5 4
`Ασκηση 9.23 ΄Ενα σηµείο Α κινείται πάνω στην γραφική παράσταση της συνάρτησης
f (x) = x2 , x ≥ 0,
έτσι ώστε η προβολή του στον άξονα x να κινείται µε σταθερή ταχύτητα v0 προς τα αρνητικά.
Να ϐρεθούν συναρτήσει του v0 και της τετµηµένης του Σ :
α) Η ταχύτητα µε την οποία κινείται το σηµείο τοµής Λ της εφαπτοµένης (ǫ) στο Σ µε τον
άξονα y .
ϐ) Ο ϱυθµός µεταβολής του εµβαδού του τριγώνου που σχηµατίζει η (ǫ) µε τους άξονες.
Λύση
Η εφαπτοµένη (ǫ) στο A(x1 , x21 ) έχει εξίσωση
280 §
Σχήµα 9.77 Το σηµείο Α κινείται πάνω στην γραφική παράσταση της συνάρτησης
f (x) = x2 , x ≥ 0.
ǫ ∶ y − x21 = 2x1 (x − x1 ). (i)

Θέτοντας x = 0 προκύπτει η τεταγµένη του σηµείου Λ
yΛ − x21 = 2x1 (−x1 ) ⇔ yΛ = −x21 ,

οπότε η ταχύτητά του είναι
vΛ = = = −2x1 v0 .
dyΛ dyΛ dx1
dt dx1 dt
ϐ) Το εµβαδό του τριγώνου ΟΚΛ που σχηµατίζει η (ǫ) µε τους άξονες είναι
E= ∣xK ∣ ∣yΛ ∣. (ii)

1
2
Θέτοντας y = 0 στην (i) προκύπτει η τετµηµένη του σηµείου Κ
0 − x21 = 2x1 (xK − x1 ) ⇔ xK =

x1
.
2
`Ετσι η (ii) δίνει (x1 ≥ 0)
x3
E= ∣ ∣ ∣x21 ∣ = 1 ,
1 x1
2 2 4
οπότε ο ϱυθµός µεταβολής του εµβαδού του
dE dE dx1 3x21
= = v0 .
dt dx1 dt 4
`Ασκηση 9.24 ΄Ενα σηµείο Α κινείται πάνω στη γραφική παράσταση της συνάρτησης (Σχήµα
9.44)
f (x) = x2 , x ≥ 0,
έτσι ώστε η τετµηµένη του να αυξάνει µε σταθερό ϱυθµό 2 m/s.
Να ϐρεθούν για τη χρονική στιγµή την οποία η τετµηµένη του Α είναι 1m:
α) Η ταχύτητα µε την οποία πλησιάζει την αρχή των αξόνων το σηµείο τοµής της εφαπτοµένης (ǫ)
στο Α µε τον άξονα x.
ϐ) Ο ϱυθµός µεταβολής του εµβαδού του τριγώνου που σχηµατίζει η ευθεία x = xa , όπου xa η
τετµηµένη του Α, η εφαπτοµένη (ǫ) και ο άξονας x.
Λύση
Η εξίσωση της εφαπτοµένης τη χρονική στιγµή t (ϐλ. Παρατήρηση 8.7) είναι
ǫ ∶ y(t) − yA (t) = yA
′
(t)(x(t) − xA (t))
ή ǫ ∶ y(t) = 2xA (t) ⋅ x(t) − x2 (t) (i)
Οπότε, η ϑέση του σηµείου τοµής Β της εφαπτοµένης µε τον άξονα x′ x τη χρονική στιγµή t
(ϑέτοντας στην (i) y = 0) είναι
xA (t)
xB (t) =
2
Σχήµα 9.44 Το σηµείο Α κινείται πάνω στη γραφική παράσταση της f (x) = x2 , x ≥ 0.
Εποµένως, σύµφωνα µε τον Ορισµό 9.6 και επειδή η τετµηµένη του σηµείου Α αυξάνει µε ϱυθµό
2 m/s ( = 2) , προκύπτει
dxA
dt
dxB (t) d xA (t)
vB (t) = = ( )= = ⋅ 2 = 1m/s.
1 dxA 1
dt dt 2 2 dt 2
ϐ) Το εµβαδόν του τριγώνου που σχηµατίζει η ευθεία x = xa , η εφαπτοµένη (ε) και ο άξονας x
(Γ(xA , 0) το σηµείο τοµής της x = xa µε τον άξονα x ) είναι
xA (t) 2
E = (BΓ) ⋅ (AΓ) = (xA (t) − ) xA (t) = x3A (t),
1 1 1
2 2 2 4
οπότε ο ϱυθµός µεταβολής του εµβαδού είναι
E ′ (t) = 3x2A (t) ⋅ x′A (t)

1
4
΄Ετσι, τη χρονική στιγµή t0 που η τετµηµένη του σηµείου Α είναι 1m το εµβαδόν αυξάνεται µε
ϱυθµό
E ′ (t0 ) = ⋅ 1 ⋅ 2 = m2 /s
3 2 3
4 2
`Ασκηση 9.25 ΄Ενα σηµείο Α κινείται κατά µήκος της γραφικής παράστασης της συνάρτησης
f (x) = 4 − x2 , x ≥ 0 (x σε cm)
πλησιάζοντας στο µέγιστο της, έτσι ώστε η τετµηµένη του να µειώνεται µε σταθερό ϱυθµό 2cm/min
(ϐλ. Σχήµα 9.45).
Να ϐρεθεί για τη στιγµή την οποία η τετµηµένη του Α είναι 1cm η ταχύτητα µε την οποία κινείται :
α) Η τεταγµένη του Α. ϐ) Το σηµείο τοµής µε τον άξονα x της κάθετης της Cf στο Α.
Σχήµα 9.45 Το σηµείο Α κινείται πάνω στη γραφική παράσταση της f (x) = 4 − x2 , x ≥ 0.
Λύση
α) Η τεταγµένη του σηµείου µειώνεται µε σταθερό ϱυθµό 2cm/min οπότε σύµφωνα µε τον Ορισµό
9.6
282 §
′
yA (t) = −2
(t) = = (4 − x2A (t)) = −2xA (t) ⋅

′ dyA d dxA
όµως yA
dt dt dt
οπότε
=
dxA 1
dt xA (t)
Τη χρονική στιγµή t0 , που η τετµηµένη του Α είναι 1cm, η ταχύτητα µε την οποία κινείται η
τεταγµένη του Α (ϐλ. Ορισµό 9.6) είναι
∣ = = 1m/s
dxA 1
dt t0 1
ϐ) Σύµφωνα µε την Παρατήρηση 8.8 η εξίσωση της καθέτου στο Α είναι
y(t) − (4 − x2A ) = − (x − xA ) ⇔ y(t) = − x − x2A + , (i)

1 1 9
2xA 2xA 2
οπότε, η ϑέση του σηµείου τοµής Β της καθέτου µε τον άξονα x′ x τη χρονική στιγµή t ( ϑέτοντας
στην (i) y(t) = 0 ) είναι
xB (t) = −2x3A (t) + 9xA (t)
η ταχύτητα µε την οποία κινείται το σηµείο Β είναι (ϐλ Ορισµό 9.6)
dxB (t)
vB (t) = = x′B (t)
dt
x′B (t) = −6xA (t)2 x′A (t) + 9x′A (t).
Εποµένως, η ταχύτητα µε την οποία κινείται το σηµείο Β τη χρονική στιγµή t0 που η τετµηµένη
του Α είναι 1cm είναι
vB (t) = x′B (t0 ) = −6 ⋅ 12 ⋅ 1 + 9 ⋅ 1 = 3m/s
`Ασκηση 9.26 ΄Ενα σώµα Σ κινείται σε κύκλο µε κέντρο την αρχή των αξόνων και ακτίνα 8cm µε
ταχύτητα µέτρου v = 2cm/min ξεκινώντας τη στιγµή t = 0 από το σηµείο (−2, 0) κινούµενο προς
τα αρνητικά του άξονα y .
Να ϐρεθεί και να παρασταθεί γραφικά ο ϱυθµός µεταβολής για κάθε χρονική στιγµή t:
α) Της τετµηµένης του Σ. ϐ) Της προβολής του στον άξονα y .
Λύση
Οι συντεταγµένες του σώµατος τη χρονική στιγµή t είναι

x(t) = −r cos θ
(i)
y(t) = −r sin θ
και από τον ορισµό της γωνίας και επειδή το σώµα Σ εκτελεί οµαλή κυκλική κίνηση
θ= = = =
s vt 2t t
r r 8 4
οπότε οι (i) γίνονται
x(t) = −2 cos και y(t) = −2 sin

t t
4 4
α) Ο ϱυθµός µεταβολής της τετµηµένης του Σ είναι
x′ (t) =
1 t
sin
2 4
ϐ) Η προβολή του στον y ′ y άξονα τη χρονική στιγµή t είναι ίση µε την τεταγµένη του Σ τη στιγµή
t, οπότε ο ϱυθµός µεταβολής της προβολής του Σ στον y ′ y άξονα είναι
y ′ (t) = − cos
1 t
2 4
`Ασκηση 9.27 Τη χρονική στιγµή t = 0 κλείνουµε τον διακόπτη ∆ του κυκλώµατος του Σχήµατος
9.46, οπότε η ένταση του ϱεύµατος που διαρέει το κύκλωµα τη χρονική στιγµή t είναι
i(t) = (1 − e− L t ),
E R
R
και η τάση στα άκρα του πηνίου
vL (t) = −Li′ (t),
οπου L η αυτεπαγωγή του πηνίου, R η αντίσταση του αντιστάτη και E η τάση της πηγής.
Να υπολογιστούν, συναρτήσει των E, L και R:
α) Η τάση στα άκρα του πηνίου τις χρονικές στιγµές :
i) t0 = 0, ii) t1 =
L
.
R
ϐ) Ο ϱυθµός µεταβολής της τάσης στα άκρα του πηνίου τη χρονική στιγµή t2 =
4L
.
R
Η τάση στα άκρα του πηνίου είναι

vL (t) = −Li′ (t)
′
i′ (t) = [ (1 − e L t )] = e L t
E R E −R
όπου
R L
(ϐλ. Πίνακα 8.1 και Θεώρηµα 8.2 ), οπότε η τάση στα άκρα του πηνίου γράφεται
vL (t) = −Ee− L t
R
i) Η τάση στα άκρα του πηνίου τη χρονική στιγµή t0 = 0 είναι

vL (0) = −E (V )
ii) Για t1 =
L
R
vL ( ) = − (V )
L E
R e
ϐ) Ο ϱυθµός µεταβολής της τάσης στα άκρα του πηνίου είναι
vL′ (t) =
ER − R t
e L
L
οπότε τη χρονική στιγµή t2 =
4L
R
vL′ ( )= ( ).
4L ER V
R L ⋅ e4 s
`Ασκηση 9.28 Να ϐρεθεί η µέγιστη τιµή του εµβαδού του ορθογωνίου ΟΑΜΒ, όπου Μ
σηµείο της γραφικής παράστασης της συνάρτησης
f (x) = e−x , x > 0.
και Α, Β οι προβολές του στους άξονες.
Λύση
Σχήµα 9.39 Το ορθογώνιο ΟΑΜΒ.

284 §
Αν M (x, e−x ), το εµβαδόν του ορθογωνίου ΟΑΜΒ είναι
E(x) = xM yM = xe−x , x > 0,

οπότε
E ′ (x) = e−x − xe−x = e−x (1 − x).

`Ετσι (e−x ≠ 0)
E ′ (x) = 0 ⇔ 1 − x = 0 ⇔ x = 1.
Επίσης
E ′′ (x) = −e−x (1 − x) + e−x (−1) = e−x (x − 2),

οπότε
E ′′ (1) = e−1 (1 − 2) = − .
1
e
Εποµένως, η E(x) έχει µέγιστο στο x = 1 το E(1) = 1e−1 , οπότε η µέγιστη τιµή του εµβαδού του
ΟΑΜΒ είναι E(1) =
1
.
e
`Ασκηση 9.29 Κατά τη ϕόρτιση ενός αρχικά αφόρτιστου πυκνωτή του σχ. 9.49, το ϕορτίο
του τη χρονική στιγµή t είναι
q(t) = CE (1 − e− RC ),
t
όπου C η χωρητικότητα του πυκνωτή, R η αντίσταση του αντιστάτη, E η τάση της πηγής
και t = 0 η χρονική στιγµή την οποία κλείνουµε τον διακόπτη ∆.
Να ϐρεθούν, συναρτήσει των E, C και R:
α) Η τελική τιµή του ϕορτίου και της έντασης του ϱεύµατος (i(t) = q ′ (t)).
ϐ) Η ένταση του ϱεύµατος τη χρονική στιγµή την οποία το ϕορτίο του πυκνωτή έχει τη µισή
της µέγιστης τιµής του.
γ) Το ϕορτίο του πυκνωτή και ο ϱυθµός µεταβολής της έντασης του ϱεύµατος τη χρονική
στιγµή την οποία η ένταση του ϱεύµατος είναι ίση µε το ένα τρίτο της αρχικής τιµής της
i(0) (τη χρονική στιγµή t = 0).
Δ1
Σχήµα 9.49 Κύκλωµα ϕόρτισης πυκνωτή.
Λύση
α) Η τελική τιµή του ϕορτίου του πυκνωτή είναι
lim q(t) = lim (CE (1 − e− RC ) = CE .

t
t→+∞ t→+∞
Η ένταση του ϱεύµατος τη χρονική στιγµή t είναι

i(t) = q ′ (t)
′
= [CE (1 − e− RC )]
t
t ′
= CE (−e− RC ) (− )
t
RC
= CE (−e− RC ) (− )
t 1
RC
=
E − t
e RC ,
R
οπότε, η τελική τιµή της έντασης του ϱεύµατος είναι
lim i(t) = lim ( e RC ) = 0.

E − t
t→+∞ t→+∞ R
ϐ) Το ϕορτίο του πυκνωτή έχει τη µισή της µέγιστης τιµής του τη χρονική στιγµή την οποία
q(t) = ⇔ CE (1 − e− RC ) =
CE t CE
2 2
⇔ 1 − e− RC =
t 1
2
⇔ e− RC =
t 1
2
⇔ − = ln
t 1
RC 2
⇔ = ln 2
t
RC
⇔ t = RC ln 2.
Τότε, σύµφωνα µε τη λύση του (α), η ένταση του ϱεύµατος είναι
i(RC ln 2) = e RC = e = e = 2 =
E − RC ln 2 E − ln 2 E ln 2−1 E −1 E
.
R R R R 2R
γ) Η ένταση του ϱεύµατος γίνεται ίση µε το ένα τρίτο αρχικής τιµής της, δηλαδή της
i(0) =
E
R
i(t) = ⇔ e RC =
1E E − t 1E
3R R 3R
⇔ e− RC =
t 1
3
⇔ − = ln
t 1
RC 3
⇔ = ln 3
t
RC
⇔ t = RC ln 3.
Τότε, το ϕορτίο του πυκνωτή είναι

286 §
q(RC ln 3) = CE (1 − e− )
RC ln 3
RC
= CE (1 − e− ln 3 )
= CE (1 − eln 3 )
1
= CE (1 − )
1
3
=
2CE
3
Ο ϱυθµός µεταβολής της έντασης του ϱεύµατος τη χρονική στιγµή t είναι
= ( e RC )
di(t) d E − t
dt dt R
= e RC (− )
E − t d t
R dt RC
= e RC (− )
E − t 1
R RC
= − 2 e− RC ,
E t
R C
οπότε τη χρονική στιγµή t = RC ln 3 ο ϱυθµός µεταβολής της έντασης του ϱεύµατος είναι
∣ = − 2 e− RC
di(t) E RC ln 3
dt RC ln 3 R C
= − 2 e− ln 3
E
R C
= − 2 eln 3
E −1
R C
= − 2 3−1
E
R C
= − 2 .
E
3R C
`Ασκηση 9.30 Η καµπυλότητα µίας γραµµής µε εξίσωση y = y(x) είναι

d2 y
k=− dx2
3 .
dy 2 2
[1 + ( ) ]
dx
Να ϐρεθεί η καµπυλότητα της γραµµής µε εξίσωση (έλλειψη)
2x2 + y 2 = c, c σταθερά.
Λύση
Παραγωγίζοντας και τα δύο µέλη της εξίσωσης ως προς x
2x2 + y 2 = c
προκύπτει
(2x2 + y 2 ) =
d d(c)
dx dx
(2x2 ) + (y ) = 0
d d 2
dx dx
+ 2y = 0
dx dy
4x
dx dx
4x + 2y = 0
dy
dx
=− .
dy 2x
οπότε
dx y
Παραγωγίζοντας ως προς x τη σχέση
−2x = y
dy
dx
προκύπτει
(−2x) = (y )
d d dy
dx dx dx
−2 = +y ( )
dx dy dy d dy
dx dx dx dx dx
dy 2 d2 y
−2 = ( ) +y 2
dx dx
=− ,
dy 2x
όµως
dx y
οπότε
2x 2 d2 y
−2 = (− ) +y 2
y dx
4x2 d2 y
−2 = + y
y2 dx2
d2 y 4x2 2
= − −
dx2 y3 y
Εποµένως, η καµπυλότητα της γραµµής y(x) είναι
4x2 2
− −
2y 2 + 4x2
k=− =
y3 y
.
−2x 2 2 (y 2 + 4x2 ) 2
3 3
[1 + ( ) ]
y
m
`Ασκηση 9.31 Η ακτίνα µιας πετρελαιοκηλίδας αυξάνει µε ϱυθµό 10 . Να ϐρεθεί ο
hr
ϱυθµός αύξησης της επιφάνειας της πετραιοκηλίδας όταν η ακτίνα της είναι 100m.
Λύση
Η επιφάνεια της πετρελαιοκηλίδας είναι
E = πr 2
όπου r η ακτίνα της, οπότε ο ϱυθµός αύξησής της είναι

288 §
=
dE dE dr
dt dr dt
= 2πr
dr
dt
m2
= 2π ⋅ 100 ⋅ 10 = 2000π ( )
hr

α) Η συνολική δύναµη που δέχεται ένα σώµα Σ µάζας m, που κινείται στον άξονα x, έτσι
ώστε η τετµηµένη του τη στιγµή t να είναι
x(t) = A sin ωt + B cos ωt, ω, A, B σταθερές,
είναι της µορφής
F = −mω 2 x.
ϐ) Αν
x(t) = Aeωt + Be−ωt , ω, A, B σταθερές, (i)
τότε
F = mω 2 x.
Λύση
α) Σύµφωνα µε τον ϑεµελιώδη νόµο της δυναµικής, η συνολική δύναµη που δέχεται ένα σώµα Σ
µάζας m, που κινείται στον άξονα x είναι
F = mv ′ (t) = mx′′ (t). (ii)

x′ (t) = (A sin ωt + B cos ωt)′ = Aω cos ωt − Bω sin ωt,

οπότε
x′′ (t) = (Aω cos ωt − Bω sin ωt)′ = Aω ⋅ (−ω sin ωt) − B(ω cos ωt)
= −ω 2 (A sin ωt + B cos ωt) = −ω 2 x(t).

΄Ετσι, από την (ii) προκύπτει ότι
F = m (−ω 2 x(t)).
ϐ) Παραγωγίζοντας την x(t) = Aeωt + Be−ωt προκύπτει
x′ (t) = Aωeωt − ωBe−ωt
οπότε
x′′ (t) = Aω 2 eωt + ω 2 Be−ωt = ω 2 (Aeωt + Be−ωt ) = ω 2 x(t)
΄Ετσι, από τον ϑεµελιώδη νόµο της δυναµικής
F = m ⋅ v ′ (t) = m ⋅ x′′ (t) = mω 2 x
`Ασκηση 9.35 Η ακτίνα ενός κυλίνδρου µειώνεται µε σταθερο ϱυθµό 1cm/min. Με τι

ϱυθµό πρέπει να αυξάνεται το ύψος του ώστε τη χρονική στιγµή την οποία η ακτίνα του
είναι r = 10cm και το ύψος του h = 1m ο όγκος του να αυξάνει µε ϱυθµό 100cm3 /min.
Λύση
Ο όγκος του κυλίνδρου τη χρονική στιγµή t είναι
V = πr 2 (t)h(t),
όπου r(t), h(t) η ακτίνα και το ύψος του τη χρονική στιγµή t, οπότε ο ϱυθµός µεταβολής του είναι
Σχήµα 9.40 ∆ιαστελλόµενος κύλινδρος.
= π [ (r 2 )h + r 2 ] = π (2r h + r 2 ) . (i)
dV d dh dr dh
dt dt dt dt dt
Επειδή η ακτίνα ενός κυλίνδρου µειώνεται µε σταθερο ϱυθµό 1cm/min,
= −1
dr cm
dt min
και επειδή τη χρονική στιγµή την οποία r = 10cm και h = 100cm ο όγκος του αυξάνει µε ϱυθµό
100 cm3 /min,
cm3
= 100
dV
,
dt min
100 = π (2 ⋅ 10(−1) ⋅ 100 + 102 ) ⇔ = ( + 2000) = (20 + ) = 20, 32

dh dh 1 100 1 cm
.
dt dt 100 π π min
`Ασκηση 9.36 ΄Ενα σώµα κινείται στον άξονα x′ x έτσι ώστε η ταχύτητα του στη ϑέση x να είναι
√
x 2
v(x) = 10 1−( ) .
12
Να ϐρεθεί η επιτάχυνση του σώµατος στη ϑέση x = 6.
Λύση
Σύµφωνα µε τον Ορισµό 9.6 και τον κανόνα αλυσίδας,
a(t) = =
dv dv dx
dt dx dt
⎡ √ 2⎤
d ⎢ ⎥
⎢10 1 − ( x ) ⎥ v(x)
a(t) = ⎢
dx ⎢ 12 ⎥ ⎥
⎣ ⎦
√
x 2
a(t) = − √ ⋅ ⋅ − ( )
5 x
10 1
6 1 − ( 12
x 2
) 12
οπότε
a(x) = −
25
x.
3
Εποµένως στη ϑέση x = 6 η επιτάχυνση γίνεται
a(6) = −50m/s2 .
290 §
`Ασκηση 9.37 Κατά την εκφόρτιση του πυκνωτή στο κύκλωµα του σχ. 9.54, το ϕορτίο του
τη χρονική στιγµή t είναι
q(t) = Qe− RC ,
t
όπου C η χωρητικότητα του πυκνωτή, R η αντίσταση του αντιστάτη, Q το αρχικό ϕορτίο

του πυκνωτή και t = 0 η χρονική στιγµή την οποία κλείνουµε τον διακόπτη ∆.
Να ϐρεθούν, συναρτήσει των E, C και R,:
α) Η ένταση του ϱεύµατος i(t) = q ′ (t) τις χρονικές στιγµές :
i) t0 = 0, ii) t1 = RC.
ϐ) Ο ϱυθµός µεταβολής της έντασης του ϱεύµατος τη χρονική στιγµή t2 = 2RC .
R C
Σχήµα 9.54 Κύκλωµα εκφόρτισης πυκνωτή.
Λύση
α) Η ένταση του ϱεύµατος τη χρονική στιγµή t είναι
′
i(t) = q ′ (t) = (Qe− RC )
t
t ′
= Qe− RC (− )
t
RC
= Qe− RC (− )
t 1
RC
= −
Q − t
e RC ,
RC
οπότε :
i) Τη χρονική στιγµή t0 = 0 η ένταση του ϱεύµατος είναι
i(0) = − e RC = −
Q − 0 Q
.
RC RC
ii) Τη χρονική στιγµή t1 = RC η ένταση του ϱεύµατος είναι
i(t1 ) = −
e RC = − e =−
Q − RC Q −1 Q
.
RC RC eRC
ϐ) Ο ϱυθµός µεταβολής του ϱεύµατος τη χρονική στιγµή t είναι
= (− e RC )
di(t) d Q − t
dt dt RC
= − e RC (− )
Q − t d t
RC dt RC
= − e RC (− )
Q − t 1
RC RC
=
Q
e− RC ,
t
(RC)2
οπότε τη χρονική στιγµή t2 = 2RC ο ϱυθµός µεταβολής της έντασης του ϱεύµατος είναι
∣ = e− RC = e−2 =
di(t) Q 2RC Q Q
dt t2 (RC) (RC) (eRC)2
2 2
.
`Ασκηση 9.38 `Ενας άνθρωπος σπρώχνει ένα κιβώτιο στο πλάγιο επίπεδο του Σχήµατος 9.52
έτσι ώστε το ύψος του h από το οριζόντιο επίπεδο να αυξάνει µε σταθερό ϱυθµό 0, 2 m/s.
Να ϐρεθεί η ταχύτητα κίνησης του κιβωτίου.
8m
2m
Σχήµα 9.52 `Ωθηση κιβωτίου σε πλάγιο επίπεδο
Λύση
Από το σχήµα 9.52 ϕαίνεται ότι η γωνία θ που σχηµατίζει το πλάγιο µε το οριζόντιο επίπεδο είναι
σταθερή, οπότε
sin θ = =
h 2
x 8
΄Ετσι, προκύπτει ότι
x(t) = 4h(t)
Σύµφωνα µε τον Ορισµό 9.6
v(t) = = [4h(t)] = 4
dx d dh
dt dt dt
όπου
= 0, 2,
dh
dt
οπότε
v(t) = 4 ⋅ 0, 2 = 0, 8 m/s.
`Ασκηση 9.39 Τα µήκη των πλευρών β = (AΓ) και γ = (AB) ενός τριγώνου ABΓ του
σχ. 9.41 µειώνονται µε σταθερούς ϱυθµούς 1cm/s και 2cm/s αντίστοιχα ενώ η µεταξύ τους
̂ αυξάνει µε σταθερό ϱυθµό 10 /min.
γωνία θ = BAΓ
Να υπολογιστεί τη χρονική στιγµή την οποία β = 2cm, γ = 3cm και θ = 600 ο ϱυθµός
µεταβολής :
α) του εµβαδού του τριγώνου ABΓ, ϐ) του µήκους a της πλευράς ΒΓ.
Λύση
α) Το εµβαδόν του τριγώνου ΑΒΓ είναι
E(t) = β(t)γ(t) sin θ(t),

1
2
οπότε ο ϱυθµός µεταβολής του είναι
292 §
E ′ (t) = [β(t)γ(t) sin θ(t)]′

1
2
= [β (t)γ(t) sin θ(t) + β(t)γ ′ (t) sin θ(t) + β(t)γ(t) cos θ(t)θ ′ (t)] .
1 ′
2
Σχήµα 9.41 Το τρίγωνο ΑΒΓ.
Επειδή τα µήκη των πλευρών του τριγώνου µειώνονται µε σταθερούς ϱυθµούς 1cm/s και 2cm/s
̂ αυξάνει µε σταθερό ϱυθµό 10 /min
αντίστοιχα και η µεταξύ τους γωνία θ = BAΓ
β ′ (t) = −1, γ ′ (t) = −2 και θ ′ (t) = 10 /min =

π
rad/min,
180
οπότε τη χρονική στιγµή την οποία
β = 2cm, γ = 3cm και θ = 600 =

π
rad
3
ο ϱυθµός µεταβολής του εµβαδού του τριγώνου ABΓ είναι
E ′ (t) = (−1 ⋅ 3 sin + 2(−2) sin + 2 ⋅ 3 cos )

1 π π π π
2 3 3 3 180
√ √
= (−3 −4 +6⋅ )
1 3 3 1 π
2 2 2 2 180
√
cm2
= (−7 + ) = −3, 00
1 3 π
.
2 2 60 min
cm2
∆ηλαδή, το εµβαδό του τριγώνου ABΓ µειώνεται µε ϱυθµό 3, 00 .
min
ϐ) Λόγω του ϑεωρήµατος συνηµιτόνου το µήκος a της πλευράς ΒΓ είναι
√
a(t) = β 2 + γ 2 − 2βγ cos θ,
οπότε ο ϱυθµός µεταβολής του είναι
(β 2 + γ 2 − 2βγ cos θ)
′
a (t) =
′
√
2 β 2 + γ 2 − 2βγ cos θ
(β 2 )′ + (γ 2 )′ − 2 (βγ cos θ)′
= √ (i)
2 β 2 + γ 2 − 2βγ cos θ
2ββ ′ + 2γγ ′ − 2 [β ′ γ cos θ + βγ ′ cos θ + βγ (− sin θ) θ ′ ]
= √ .
2 β 2 + γ 2 − 2βγ cos θ
οπότε (λόγω και της λύσης του (a)), από την (i) προκύπτει ότι τη χρονική στιγµή για την οποία
β = 2cm, γ = 3cm, θ =
π
ο ϱυθµός µεταβολής του µήκους a είναι
3
2 ⋅ 2(−1) + 2 ⋅ 3(−2) − 2 [−1 ⋅ 3 cos + 2(−2) cos + 2 ⋅ 3 (− sin ) ]

π π π π
a′ (t) = √
3 3 3 180
2 22 + 32 − 2 ⋅ 2 ⋅ 3 cos
π
√ 3
−4 − 12 − 2 [−3 ⋅ − 4 ⋅ − 6 ⋅ ]
1 1 3 π
= √
2 2 2 180
2 4 + 9 − 12 ⋅
1
√ 2
−9 +
π 3
= √ 30 = −1, 67
cm
.
2 7 min
cm
∆ηλαδή το µήκος της πλευράς a µειώνεται µε ϱυθµό 1, 67 .
min
`Ασκηση 9.40 Αν ο ϱυθµός µεταβολής της συγκέντρωσης C(t) ενός προϊόντος σε µία χηµική
αντίδραση είναι
C ′ (t) = 0, 2C(t)(3 − C(t))
να ϐρεθεί η τιµή της συγκέντρωσης για την οποία ο ϱυθµός µεταβολής της συγκέντρωσης γίνεται
µέγιστος.
Σύµφωνα µε τον Πίνακα 8.2, προκύπτει

C ′′ (t) = 0, 2C ′ (t)[3 − C(t)] + 0, 2C(t) [−C ′ (t)]
C ′′ (t) = 0, 6C ′ (t) − 0.4C(t) ⋅ C ′ (t)
C ′′ (t) = 0, 2 ⋅ C ′ (t) ⋅ [3 − 2C(t)].

΄Οµως,
C ′ (t) = 0, 2C(t)[3 − C(t)]
οπότε
C ′′(t) = 0, 04C(t)[3 − C(t)][3 − 2C(t)]
Εποµένως
C ′′(t) = 0 ⇔ 0, 04C(t)[3 − C(t)][3 − 2C(t)] = 0
C(t1 ) = 0 ή C(t2 ) = 3 ή C(t3 ) = .

3
2
Μετά από µερικές πράξεις προκύπτει
C ′′′(t) = 0, 024C(t)[3 − C(t)][3 − 6C(t) + 2C 2 (t)]
όµως
C ′′′(t3 ) = −0, 081 < 0
οπότε, σύµφωνα µε την Παρατήρηση 9.2, ο ϱυθµός µεταβολής της συγκέντρωσης γίνεται µέγιστος
όταν η συγκέντρωση είναι C = (επειδή 0 < C(t) < 3).
3
2
`Ασκηση 9.41 Γεµίζουµε µε νερό το αναστραµµένο κωνικό δοχείο του σχ. 9.55 του οποίου
το ύψος και η ακτίνα της ϐάσης είναι h = 2m και R = 40cm µε σταθερό ϱυθµό 8cm3 /sec.
Να υπολογιστεί ο ϱυθµός ανύψωσης της επιφάνειας του νερού στο δοχείο τη χρονική στιγµή
h
την οποία το ύψος της στάθµης του νερού στο δοχείο είναι ίσο µε .
4
Λύση
Αν ονοµάσουµε y(t) το ύψος της στάθµης του νερού, V (t) τον όγκο του νερού και r(t) την ακτίνα
της κυκλικής επιφάνειας του νερού στο δοχείο τη χρονική στιγµή t,
294 §
h/4
Σχήµα 9.55 Αναστραµµένο κωνικό δοχείο.
V (t) = πr 2 (t)y(t). (i)

1
3
Από το σχ. 9.55 ϕαίνεται ότι
tan θ = ⇔ r(t) = y(t) tan θ ,
r(t)
y(t)
V (t) = π [tan θy(t)]2 y(t) = π tan2 θy 3 (t).
1 1
3 3
΄Ετσι, παραγωγίζοντας τη σχέση αυτή ως προς t προκύπτει
= = π tan2 θ3y 2 (t) .

dV dV dy 1 dy
dt dy dt 3 dt
οπότε, λόγω και του ότι tan θ =

R
,
h
h2
= = = (ii)
dy 1 dV 1 dV dV
dt π tan θy (t) dt
2 2 R 2 dt πR y (t) dt
2 2
π ( ) y 2 (t)
h
Επειδή το δοχείο γεµίζει µε σταθερό ϱυθµό 8cm3 /sec (V ′ (t) = 8 ⋅ 10−6 m3 /sec), τη χρονική στιγµή
την οποία το ύψος της στάθµης του υγρού στο δοχείο είναι y = η (ii) δίνει R = 0, 4m
h
4
22 8 ⋅ 10−6
= = 2, 55 ⋅ 10−4 m/s.
dy
2
π0, 42 ( )
dt 2
4
`Ασκηση 9.42 Οι πλευρές x και y ενός κιβωτίου σχήµατος ορθογωνίου παράλληλεπιπέδου (ϐλ.
Σχήµα 9.54) µειώνονται µε ϱυθµούς 0,2 και 0, 1 cm/min και το ύψος του z αυξάνεται µε ϱυθµό
0, 3 cm/min.
Να υπολογιστεί ο ϱυθµός µεταβολής : α) του όγκου, ϐ) της επιφάνειας γ) της διαγωνίου του
κιβωτίου.
z(t)
y(t)
x(t)
Σχήµα 9.54 Κιβώτιο σχήµατος ορθογωνίου παράλληλεπιπέδου
Λύση
∆ίνεται ότι
x′ (t) = −0, 2, y ′ (t) = −0, 1 και z ′ (t) = 0, 3. (i)

α) Ο όγκος του κιβωτίου τη χρονική στιγµή t είναι
V (t) = x(t)y(t)z(t)
οπότε ο ϱυθµός µεταβολής του όγκου είναι
= [x(t)y(t)z(t)]
dV d
dt dt
= x(t)y(t) + x(t)z(t) + y(t)z(t)
dV dz dy dx
dt dt dt dt
από τις (i) προκύπτει
= 0, 3x(t)y(t) − 0, 1x(t)z(t) − 0, 2y(t)z(t)

dV
dt
ϐ) Η επιφάνεια του κιβωτίου τη χρονική στιγµή t είναι
S(t) = 2 [x(t)z(t) + y(t)z(t) + x(t)y(t)]
οπότε ο ϱυθµός µεταβολής της επιφάνειας είναι
= 2 [x(t) + z(t) + y(t) + z(t) + x(t) + y(t) ]

dS dz dx dz dy dy dx
dt dt dt dt dt dt dt
= 2 [0, 2x(t) − 0, 3z(t) + 0, 1y(t)]
γ) Θεωρώντας ορθοκανονικό σύστηµα συντεταγµένων µε αρχή το κάτω άκρο της διαγωνίου, το
άνω άκρο Α ϑα έχει συντεταγµένες A(x(t), y(t), z(t)) τη χρονική στιγµή t, οπότε το µήκος της
διαγωνίου είναι
√
L = (OA) = (x(t) − 0)2 + (y(t) − 0)2 + (z(t) − 0)2
√
L = x2 (t) + y 2 (t) + z 2 (t)
οπότε ο ϱυθµός µεταβολής της διαγωνίου είναι
= √ (2x(t) + 2y(t) + 2z(t) )

dL 1 dx dy dz
dt 2 x2 (t) + y 2 (t) + z 2 (t) dt dt dt
−0, 2x(t) − 0, 1y(t) + 0, 3z(t)

= √
dL
dt x2 (t) + y 2 (t) + z 2 (t)
`Ασκηση 9.43 Να δειχθεί ότι τα σηµεία καµπής µίας δύο ϕορές παραγωγίσιµης συνάρτησης f (x)
είναι τοπικά ακρότατα της παραγώγου της f ′ (x).
Λύση
Θεωρούµε x0 σηµείο καµπής της f , οπότε, σύµφωνα µε τον Ορισµό 9.2, η f ′ αλλάζει µονοτονία
εκατέρωθεν του x0 και η f έχει εφαπτοµένη στο x0 . ∆ηλαδή η f ′ ορίζεται για x0 , οπότε, αν η f ′
είναι γνησίως αύξουσα για x < xo και γνησίως ϕθίνουσα για x > xo , έχουµε
f ′ (x) < f ′ (x0 ) για x < x0
και f ′ (x) < f ′ (x0 ) για x > x0
σύµφωνα µε το ϑεώρηµα 9.2 η f ′ παρουσιάζει τοπικό µέγιστο στο x0 ενώ, αν η f ′ είναι γνησίως
ϕθίνουσα για x < xo και γνησίως αύξουσα για x > xo , έχουµε
f ′ (x) > f ′ (x0 ) για x < x0
και f ′ (x) > f ′ (x0 ) για x > x0
σύµφωνα µε το Θεώρηµα 9.2 η f ′ παρουσιάζει τοπικό ελάχιστο στο x0 οπότε, τα σηµεία καµπής
της f είναι τοπικά ακρότατα της f ′ .
296 §
`Ασκηση 9.44 Να ϐρεθούν, συναρτήσει του V0 , η ακτίνα και το ύψος ενός κυλινδρικού
δοχείου δεδοµένου όγκου V0 , ώστε να χρησιµοποιηθεί το ελάχιστο υλικό για την κατασκευή
του.
Λύση
Αν r, h η ακτίνα και το ύψος του δοχείου σε m, η συνολική του επιφάνεια είναι
S = 2πrh + 2πr 2 . (i)
Σχήµα 9.37 Κυλινδρική δεξαµενή.
Επειδή ο όγκος του δοχείου είναι V0
πr 2 h = V0 ⇔ h = (ii)
V0
,
πr 2
S(r) = 2πr + 2πr 2 = + 2πr 2 .
V0 2V0
πr 2 r
`Ετσι
′
S ′ (r) = (
+ 2πr 2 ) = − 2 + 4πr , (iii)
2V0 2V0
r r
√ 1
S (r) = 0 ⇔ 2 = 4πr ⇔ r = ⇔ r= =( ) .
′ 2V0 3 V0 3 V0 V0 3
οπότε
r 2π 2π 2π
Από την (iii) προκύπτει
′
S ′′ (r) = (− + = −2V0 (−2)r −3 + 4π = 3 + 4π > 0,
2V0 4V0
2
4πr)
r r
√
οπότε, σύµφωνα µε την πρότ. 9.2, η επιφάνεια του δοχείου γίνεται ελάχιστη για r =
3 4V0
.
π
Από την (ii) προκύπτει
2 1
1
h= 2 = = =( ) .
V0 V0 2 3 V03 4V0 3
⎡ 1 ⎤2
⎢ V0 3 ⎥
1
πr π
π⎢ ⎥
π3
⎢( 2π ) ⎥
⎢ ⎥
⎣ ⎦
`Ασκηση 9.45 Να ϐρεθεί το σηµείο της γραφικής παράστασης της συνάρτησης

f (x) = ex , x≤1
στο οποίο η εφαπτοµένη σχηµατίζει µε τους άξονες τρίγωνο µέγιστου εµβαδού και η µέγιστη
αυτή τιµή του εµβαδού.
Επειδή η εφαπτοµένη στο σηµείο M (x0 , ex0 ) της Cf έχει εξίσωση

Σχήµα 9.43 Το τρίγωνο ΟΑΒ που σχηµατίζει η εφαπτοµένη µε τους άξονες.
y − ex0 = ex0 (x − x0 ), (i)

▸ Για το σηµείο τοµής Α της Cf µε τον άξονα x ϑέτουµε y = 0 στην (i), οπότε
−ex0 = ex0 (xA − x0 ) ⇔ xA = x0 − 1

▸ Για το σηµείο τοµής Β της µε τον y−άξονα ϑέτουµε x = 0 στην (i), οπότε
yB − ex0 = ex0 (−x0 ) ⇔ yB = ex0 (1 − x0 ).
΄Ετσι, το εµβαδόν του τριγώνου είναι
E = ∣xA ∣∣yB ∣ = ∣x0 − 1∣ ∣ex0 (1 − x0 )∣ = ex0 (x0 − 1)2

1 1 1
2 2 2
Βρίσκουµε, λοιπόν, το µέγιστο της συνάρτησης
E(x) = ex (x − 1)2 , x ≤ 1,
1
2
της οποίας η παράγωγος είναι
E ′ (x) = [e (x − 1)2 + ex 2(x − 1)] = e (x − 1) [(x − 1) + 2] = ex (x − 1)(x + 1),

1 x 1 x 1
2 2 2
οπότε (x < 1) E ′ (x) = 0 ⇔ x + 1 = 0 ⇔ x = −1
και ο πίνακας µονοτονίας της E(x) είναι
x −∞ −1 1
E (x)
′
+ −
E(x) ↗ ↘
Εποµένως το εµβαδό του τριγώνου γίνεται µέγιστο για x = −1 και η µέγιστη τιµή του είναι
E = e−1 (−1 − 1)2 = .

1 2
2 e
`Ασκηση 9.46 Η ένταση του ϱεύµατος τη στιγµή t που διαρέει έναν κλάδο κυκλώµατος
που περιέχει ένα πυκνωτή είναι i(t) = q ′ (t), όπου q(t) το ϕορτίο του πυκνωτή τη στιγµή t.
Αν το q(t) δίνεται από την καµπύλη του Σχήµατος 9.65, για ποιές χρονικές στιγµές :
α) Το ϕορτίο είναι αρνητικό.
ϐ) Η ένταση του ϱεύµατος είναι ϑετική.
γ) Η ένταση του ϱεύµατος αυξάνει.
Λύση
α) Το ϕορτίο είναι αρνητικό τις χρονικές στιγµές τις οποίες η γραφική παράσταση της q(t) του σχ.
9.65 είναι κάτω από τον άξονα t, δηλαδή το χρονικό διάστηµα (2, 6).
ϐ) i) Επειδή i(t) = q ′ (t), η ένταση του ϱεύµατος είναι ϑετική τις χρονικές στιγµές τις οποίες q(t)
είναι αύξουσα, δηλαδή στα χρονικά διαστήµατα (0, 1) και (5, 6).
ii) Η ένταση του ϱεύµατος αυξάνει όταν η i(t) είναι γνησίως αύξουσα συνάρτηση, δηλαδή, σύµφωνα
298 §
Σχήµα 9.65 Το ϕορτίο του πυκνωτή ως συνάρτηση του χρόνου t.
µε το Θεώρηµα 9.1, όταν i′ (t) = q ′′ (t) > 0, οπότε, σύµφωνα µε το Θεώρηµα 9.4, όταν η q(t) είναι
κυρτή. `Ετσι, από την Πρόταση 9.4 και το Σχήµα 9.46, προκύπτει ότι η ένταση του ϱεύµατος
αυξάνει στα χρονικά διαστήµατα (1, 2) και (5, 6).
`Ασκηση 9.47 Η ακτίνα ενός µεταλλικού κυλίνδρου που ϑερµαίνεται σε ένα ϕούρνο αυξάνει µε
ϱυθµό 0, 05mm/min και το ύψος του αυξάνει µε ϱυθµό 0, 1mm/min. Να υπολογιστεί ο ϱυθµός
αύξησης του όγκου του κυλίνδρου όταν η ακτίνα του είναι 10cm.
Σχήµα 9.56 Ελαστικός κύλινδρος
Λύση
Ο όγκος του κυλίνδρου είναι
V (t) = πr 2 (t)h(t)
οπότε, ο ϱυθµός µεταβολής του είναι
= π [2r(t) h(t) + r 2 (t) ] (i)

dV dr dh
dt dt dt
∆ίνονται οι ϱυθµοί µεταβολής της ακτίνας και του ύψους
= 0, 005 cm/min και = 0, 01 cm/min

dr dh
dt dt
οπότε,
r(t) = 0, 005t + c1 και h(t) = 0, 01t + c2

Η χρονική στιγµή t0 που η ακτίνα είναι 10cm είναι
10 = 0, 005t + c1 ⇔ t = 200(10 − c1 )
και
h(t0 ) = h[200(10 − c1 )] = 0, 01[200(10 − c1 )] + c2 = 20 − 2c1 + c2

Αντικαθιστώντας στην (i) για t = t0
∣ = π [2 ⋅ 10 ⋅ 0, 005(20 − 2c1 + c2 ) + 102 ⋅ 0, 01]

dV
dt t0
= π(3 − 0, 2c1 + 0, 1c2 )
`Ασκηση 9.48 Να ϐρεθεί συναρτήσει των h, a, την χρονική στιγµή την οποία το ύψος του κυλίν-
δρου είναι h, ο ϱυθµός µείωσης της συνολικής επιφάνειας του ελαστικού κυλίνδρου του Σχήµατος
9.56, του οποίου ο όγκος µειώνεται µε σταθερό ϱυθµό a (m3 sec), έτσι ώστε η ακτίνα του να είναι
διαρκώς ίση µε το ένα τέταρτο του ύψους του.
Το εµβαδόν της συνολικής επιφάνειας είναι

E = 2πr(t)h(t) + 2πr 2 (t)
∆ίνεται ότι τη χρονική στιγµή t
r(t) =
h(t)
4
οπότε
h2 (t) 2πh2 (t) 5 2
E = 2π + = πh (t) (i)
4 16 8
Ο όγκος του κυλίνδρου είναι
h3 (t)
V (t) = πr 2 (t)h(t) = π (ii)
16
και
= −a
dV
dt
Παραγωγίζοντας τη (ii) προκύπτει
= πh2 (t)
dV 3 dh
dt 16 dt
−a = πh2 (t) (iii)

3 dh
16 dt
−16a
=
dh
dt 3πh2 (t)
Οπότε, ο ϱυθµός µείωσης της συνολικής επιφάνειας (παραγωγίζοντας την (i) και λόγω της (iii))
είναι
(−16a)
= ⋅ 2πh(t) = πh(t) =−
dE 5 dh 5 20a
3πh (t)
2
.
dt 8 dt 4 3h(t)
`Ασκηση 9.49 Να υπολογιστεί το επί τοις εκατό µέγιστο σχετικό σφάλµα (σχετική ακρί-
ϐεια) στον υπολογισµό της επιφάνειας σφαίρας της οποίας η ακτίνα µετρήθηκε µε σχετική
ακρίβεια 5%.
Λύση
Αν r η ακτίνα της σφαίρας, η επιφάνειά της είναι
S(r) = 4πr 2 ,
οπότε, σύµφωνα µε την παρατ. 9.8, το µέγιστο σφάλµα στην εκτίµηση της επιφάνειας της σφαίρας
από µια µέτρηση της ακτίνας της είναι
∆S = S ′ (r)∆r = 4π2r∆r = 8πr∆r

και η επί τοις εκατό σχετική ακρίβεια της εκτίµησης είναι
100 = 100 = 2 (i)

∆S 8πr∆r ∆r
2
100.
S 4πr r
Επειδή η σχετική ακρίβεια της µέτρησης της ακτίνας είναι 5%,
100 = 5%,
∆r
r
300 §
οπότε από την (i) προκύπτει ότι η σχετική ακρίβεια της εκτίµησης είναι
100 = 2 100 = 2 ⋅ 5 = 10%.

∆S ∆r
S r
`Ασκηση 9.50 Να ϐρεθούν, συναρτήσει του V0 , οι διαστάσεις ενός χαρτοκιβωτίου σχήµατος

ορθογωνίου παραλληλεπιπέδου τετράγωνης ϐάσης δεδοµένου όγκου V0 , ώστε να χρησιµο-
ποιηθεί το ελάχιστο χαρτί για την κατασκευή του.
Λύση
V = x2 y (i)
Σχήµα 9.73 Χαρτοκιβώτιο τετράγωνης ϐάσης
Αν x, y οι διαστάσεις του κιβωτίου (ϐλ. σχ. 9.73), η συνολική επιφάνειά του είναι
S = 2x2 + 4xy . (i)

Επειδή ο όγκος του κιβωτίου είναι V0
x2 y = V0 ⇔ y = (ii)
V0
,
x2
S(x) = 2x2 + 4x = 2x2 +
V0 4V0
2
.
x x
`Ετσι
S ′ (x) = 4x − (iii)
4V0
,
x2
√
οπότε
S ′ (x) = 0 ⇔ 4x = ⇔ x3 = V0 ⇔ x = 3 V0 = (V0 ) 3 .
4V0 1
x 2

4V0 ′
S ′′ (x) = (4x − ) = 4 − 4V0 (−2)x−3 = 4 + 3 > 0,
8V0
x 2 x
οπότε, σύµφωνα µε την πρότ. 9.2, η επιφάνεια του κιβωτίου γίνεται ελάχιστη για
√
x= V0 = (V0 ) 3 .
1
3
y= = = V03 ,
V0 V0 1
[(V0 ) 3 ]
1 2 2
V03
√
3
δηλαδή αν είναι κύβος πλευράς V0 και η ελάχιστη αυτή επιφάνεια είναι
2
S(x) = 4 (V03 ) + = 8V03 .
1 4V0 2
1
V03
`Ασκηση 9.51 Ο αριθµός των χρηστών του διαδικτύου είναι (t ο χρόνος µετά το 2000)
n(t) = 3, 1t2 + 68, 2t − 37 εκατ. (i)
Να υπολογιστούν :
α) Ο µέσος ϱυθµός αύξησης των χρηστών του διαδικτύου από το έτος 2002 ως το 2010.
ϐ) Ο ϱυθµός µεταβολής του n(t) το έτος 2003.
α) Ο µέσος ϱυθµός αύξησης είναι

n(10) − n(2) 3, 1 ⋅ 102 + 68, 2 ⋅ 10 − 37 − (3, 1 ⋅ 22 + 68, 2 ⋅ 2 − 37)
= = 105, 4
10 − 2 8
ϐ) Ο ϱυθµός µεταβολής του αριθµού των χρηστών ανά έτος είναι
n′ (t) = 6, 2t + 68, 2 εκατοµ/έτος
το έτος 2003 είναι
n′ (3) = 6, 2 ⋅ 3 + 68, 2 = 86, 8.
`Ασκηση 9.52 Μια ϐιοτεχνία σάλτσας ϑέλει να κατασκευάσει συσκευασίες σάλτσας σχή-
µατος ορθογωνίου παραλληλεπιπέδου τετράγωνης διατοµής χωρητικότητας 300cm3 . Αν το
κόστος του υλικού κατασκευής των συσκευασιών είναι 3 ευρώ ανά m2 για τις ϐάσεις και 2
ευρώ ανά m2 για την παράπλευρή επιφάνεια, να υπολογιστούν οι διαστάσεις τους, ώστε το
κόστος κατασκευής τους να είναι ελάχιστο και το ελάχιστο αυτό κόστος ανά συσκευασία.
Λύση
Αν x, y οι διαστάσεις µιας συσκευασίας, το εµβαδόν των δύο ϐάσεων είναι 2x2 και της παράπλευρης
επιφάνεια της 4xy , οπότε το κόστος κατασκευής της είναι
k = 3 ⋅ 2x2 + 2 ⋅ 4xy . (i)

Επειδή ο όγκος της συσκευασίας είναι 300cm3 = 300 ⋅ 10−6 = 3 ⋅ 10−4 m3 ,
3 ⋅ 10−4
V = x2 y = 3 ⋅ 10−4 ⇔ y = , (ii)
x2
3 ⋅ 10−4 24 ⋅ 10−4
k(x) = 6x2 + 8x = 6x 2
+ . (iii)
x2 x
24 ⋅ 10−4 24 ⋅ 10−4
′
`Αρα, k′ (x) = (6x2 + ) = 12x − , (iv)
x x2
√
οπότε
24 ⋅ 10−4 24 ⋅ 10−4
k′ (x) = 0 ⇔ 12x = ⇔ = = ⋅ −4
⇔ = 2 ⋅ 10−4 = 0, 058.
3 3
2
x 2 10 x
x 12
Από την (iv)
24 ⋅ 10−4 48 ⋅ 10−4
′
k (x) = (12x −
′′
) = 12 − 24 ⋅ 10−4
(−2)x −3
= 12 + > 0,
x2 x3
οπότε, σύµφωνα µε την πρότ. 9.2, το κόστος k(x) γίνεται ελάχιστο για x = 0, 058m = 5, 8 cm και
(ϐλ. (ii))
3 ⋅ 10−4
y= = 0, 089m = 8, 9 cm,
0, 0582
και από την (iii) προκύπτει ότι το ελάχιστο αυτό κόστος είναι
24 ⋅ 10−4
k(0, 058) = 6 ⋅ 0, 0582 + = 0, 062 = 6, 2 λεπτά ανά συσκευασία.
0, 058
302 §
`Ασκηση 9.53 Μια ϐιοµηχανία κονσερβών ϑέλει να κατασκευάσει κυλινδρικές συσκευασίες

όγκου 300cm3 από λαµαρίνα κόστους 2 ευρώ ανα m2 . Να υπολογιστούν η ακτίνα και το
ύψος των κουτιών, ώστε το κόστος κατασκευής τους να είναι ελάχιστο και το ελάχιστο αυτό
κόστος.
Λύση
Αν r, h η ακτίνα και το ύψος των κονσερβών σε m, το κόστος τους είναι
k = 2(2πrh + 2πr 2 ) = 4π (rh + r 2 ). (i)
Επειδή ο όγκος των κονσερβών είναι
300cm3 = 3 ⋅ 102 ⋅ 10−6 = 3 ⋅ 10−4 m3 ,
3 ⋅ 10−4
V = πr 2 h = 3 ⋅ 10−4 ⇔ h = , (ii)
πr 2
3 ⋅ 10−4 3 ⋅ 10−4 12 ⋅ 10−4
k(r) = 4π (r 2
+ r 2
) = 4π ( + r 2
) = + 4πr 2 . (iii)
πr πr r
12 ⋅ 10−4 12 ⋅ 10−4
′
`Ετσι, k (r) = (
′
+ 4πr 2 ) = − + 8πr , (iv)
r r2
οπότε
12 ⋅ 10−4 3 ⋅ 10−4 3 ⋅ 10−4 3
1
k (r) = 0 ⇔ −
′
+ 8πr = 0 ⇔ r 3
= ⇔ r = ( ) = 0, 0363.
r2 2π 2π
Από την (iv) προκύπτει
12 ⋅ 10−4 24 ⋅ 10−4
′
k (r) = (−
′′
+ 8πr) = −12(−2) ⋅ 10−4 −3
r + 8π = + 8π > 0,
r2 r3
οπότε, σύµφωνα µε την πρότ. 9.2, το κόστος των κονσερβών γίνεται ελάχιστο για r = 0, 0363.
3 ⋅ 10−4
h= = 0, 073m,
3 ⋅ 10−4
π
3 ⋅ 10−4 3
2
( )
2π
οπότε από την (i) προκύπτει ότι το ελάχιστο κόστος µιας κονσέρβας είναι
k = 4π (0, 0363 ⋅ 0, 073 + 0, 03632 ) = 0, 05 ευρώ, δηλαδή 5 λεπτά.
`Ασκηση 9.54 Ενώ η κυλινδρική δεξαµένη του Σχήµατος 9.16, ύψους h και ακτίνας R,
είναι γεµάτη, ανοίγουµε τη ϐάνα, οπότε το υγρό εκρέει από σωλήνα εµβαδού διατοµής S
µε ταχύτητα v , όπου σύµφωνα µε το νόµο του Bernoulli,
ρv = ρgy , (i)
1 2
2
ρ η πυκνότητα του υγρού, g η σταθερή επιτάχυνση της ϐαρύτητας και y το ύψος του υγρού
dy
στη δεξαµενή. Να ϐρεθεί ο ϱυθµός καθόδου της στάθµης του υγρού , συναρτήσει του
dt
dy
ύψους της y και των απαραίτητων ϕυσικών σταθερών η γραφική παράσταση του .
dt
Λύση
Αν ονοµάσουµε R την ακτίνα της κυλινδρικής δεξαµένης και V (t) τον όγκο του νερού τη χρονική
στιγµή t,
V (t) = πR2 y(t),
Σχήµα 9.16 Κυλινδρική δεξαµένη
οπότε η µάζα του υγρού της δεξαµενής είναι

m(t) = ρgV (t) = ρgπR2 y(t). (ii)
Στη µονάδα του χρόνου εξέρχεται όγκος υγρού από τη ϐάνα ίσος µε ρvS , όπου S το εµβαδόν της
διατοµής του σωλήνα από τον οποίο αδειάζει η δεξαµενή, οπότε
= −ρvS . (iii)
dm(t)
√
dt
Από την (i) προκύπτει v = 2gy ,
οπότε η (iii) λόγω και της (ii) δίνει
√
√ 2√
[ρgπR2 y] = −ρ 2gyS ⇔ =− 2
d dy S
y.
dt dt πR g
`Ασκηση 9.55 Να ϐρεθούν τα σηµεία ισορροπίας και η ευστάθεια ενός υλικού σηµείου που
κινείται στον άξονα x υπό την επίδραση συντηρητικής δύναµης που προέρχεται από το δυναµικό :
α) V (x) = ax2 + βx3 , a, β ≠ 0 ϐ) V (x) = ax2 + βx4 , a, β ≠ 0
V (x) = + , a, β ≠ 0 δ) V (x) = + , a, β ≠ 0
a β a β
γ)
x x2 x2 x3
V (x) = + 3 , a, β ≠ 0 στ) V (x) = 2 + 4 , a, β ≠ 0
a β a β
ε)
x x x x
Τα σηµεία ισορροπίας είναι τα ακρότατα του δυναµικού, δηλαδή οι ϱίζες της εξίσωσης
V ′ (x) = 0
α) V ′ (x) = 2ax + 3βx2
V ′ (x) = 0 ⇔ 2ax + 3βx2 = 0
το υλικό σηµείο έχει τα σηµεία ισορροπίας
x1 = − και x2 = 0
2a
3β
Επίσης,
V ′′ (x) = 2a + 6βx
οπότε για x1 = −
2a
3β
V ′′ (−) = 2a + 6β (− ) = −2a.
2a 2a
3β 3β
Αν a > 0 τότε V ′′ (x1 ) < 0, οπότε, σύµφωνα µε την Πρόταση 9.7 το x1 είναι ασταθές σηµείο ισορρο-
πίας. Αν a < 0 τότε V ′′ (x1 ) > 0, οπότε το x1 είναι ευσταθές σηµείο ισορροπίας.
304 §
Για x2 = 0
V ′′ (0) = 2a
Αν a > 0 τότε V ′′ (x2 ) > 0, οπότε το x2 είναι ευσταθές σηµείο ισορροπίας.
Αν a < 0 τότε V ′′ (x2 ) < 0, οπότε το x2 είναι ασταθές σηµείο ισορροπίας.
ϐ) V ′ (x) = 2ax + 4βx3
V ′ (x) = 0 ⇔ 2ax + 4βx3 = 0 ⇔ 2x(a + 2βx2 ) = 0 ⇔ x = 0 ή x2 = −
a
2β
Αν τα α,β είναι οµόσηµα (aβ > 0) τότε σηµείο ισορροπίας είναι το
x=0
Αν τα α και ϐ είναι ετερόσηµα (aβ < 0) τότε το υλικό σηµείο έχει σηµεία ισορροπίας τα
√ √
−a −a
x1 = 0, x2 = και x3 = −
2β 2β
Επίσης,
V ′′ (x) = 2a + 12βx2 ,
οπότε
V ′′ (0) = 2a
Αν a > 0, τότε
V ′′ (0) > 0,
οπότε το x1 είναι ευσταθές σηµείο ισορροπίας,
ενώ αν a < 0,
V ′′ (0) < 0,
οπότε το x1 είναι ασταθές σηµείο ισορροπίας.
΄Οµοια,
√ √
−a −a
2
V (
′′
) = 2a + 12β ( ) = −4a
2β 2β
Αν a > 0 (β < 0), τότε
−a
V ′′ ( ) < 0,
2β
οπότε το x2 είναι ασταθές σηµείο ισορροπίας,
ενώ αν a < 0(β > 0), τότε
V ′′ (− ) > 0,
a
2β
οπότε το x2 είναι ευσταθές σηµείο ισορροπίας και
√
−a
V (−
′′
) = −4a.
2β
Αν a > 0 (β < 0), το x3 είναι ασταθές σηµείο ισορροπίας ενώ αν a < 0 (β < 0), το x3 είναι ευσταθές
σηµείο ισορροπίας.
γ)
V ′ (x) = − −
a 2β
,
x2 x3
οπότε
V ′ (x) = 0 ⇔ − − = 0 ⇔ −ax − 2β = 0.
a 2β
x2 x3
`Αρα, το υλικό σηµείο έχει σηµείο ισορροπίας το
x=−
2β
a
Επίσης,
V ′′ (x) = +
2a 6β
,
x3 x4
οπότε
a4
V ′′ (− )= + =
2β 2a 6β
.
2β 3 2β 4 8β 3
(− ) (− )
a
a a
Αν β > 0, τότε
V ′′ (− ) > 0,
β
a
οπότε το x είναι ευσταθές σηµείο ισορροπίας,
ενώ αν β < 0
(V ′′ (− ) < 0),
β
a
οπότε το x είναι ασταθές σηµείο ισορροπίας.
−2a 3β
δ) V ′ (x) =
− 4
x3 x
−2ax −
V ′ (x) = 0 ⇔ = 0 ⇔ −2ax − 3β = 0
3β
x4
οπότε το υλικό σηµείο έχει σηµείο ισορροπίας το
x1 = −
3β
2a
Επίσης,
V ′′ (x1 ) = + 5
6a 12β
x4 x
οπότε,
32a5
V ′′ (− )= + =−
3β 6a 12β
4 5 81β 4
(− ) (− )
2a 3β 3β
2a 2a
Αν a > 0, τότε
V ′′ (− ) < 0,
3β
2a
οπότε το x1 είναι ασταθές,
ενώ αν a < 0, τότε
V ′′ (− > 0),
3β
2a
οπότε το x1 είναι ευσταθές σηµείο ισορροπίας.
V ′ (x) = − −
a 3β
ε)
x2 x4
−3β
V ′ (x) = 0 ⇔ −ax2 − 3β = 0 ⇔ x2 =
a
Αν τα a, β είναι οµόσηµα (aβ > 0), τότε το υλικό σηµείο δεν έχει σηµεία ισορροπίας,ενώ αν τα α,β
είναι ετερόσηµα (aβ < 0), τότε το υλικό σηµείο έχει τα σηµεία ισορροπίας
√ √
−3β
x1 = − και x2 = −
3β
a a
Επίσης,
V ′′ (x) = + 5 ,
2a 12β
x3 x
οπότε
V ′′ (− )= √ + √ = √
3β 2a 12β 6β
⎛ 3β ⎞ ⎛ 3β ⎞ ⎛ 3β ⎞
a 3 5 5
− − −
⎝ a ⎠ ⎝ a ⎠ ⎝ a ⎠
Αν β > 0 (a < 0), τότε
306 §
√
′′ ⎛ 3β ⎞
− > 0,
⎝ a ⎠
V
οπότε το x2 είναι ευσταθές σηµείο ισορροπίας, ενώ αν β < 0 τότε το x2 είναι ασταθές σηµείο
ισορροπίας.
΄Οµοια,
√
′′ ⎛ 3β ⎞ −6β
− = √
⎝ a ⎠ ⎛
V
−3β ⎞
5
⎝ a ⎠
`Ετσι, αν β > 0, τότε
√
′′ ⎛ 3β ⎞
− − < 0,
⎝ a⎠
V
οπότε το x2 είναι ασταθές σηµείο ισορροπίας, ενώ αν β < 0, τότε το x2 είναι ευσταθές σηµείο
ισορροπίας.
−2a 4β
στ) V ′ (x) = − 5
x3 x
−2ax2 − 4β −2β
V ′ (x) = 0 ⇔ 5
= 0 ⇔ −2ax2 − 4β = 0 ⇔ x2 =
x a
Αν α,β οµόσηµα (aβ > 0) το υλικό σηµείο δεν έχει σηµεία ισορροπίας
Αν α,β ετερόσηµα (aβ < 0) τα σηµεία ισορροπίας είναι
√ √
−2β
x1 = − και x2 = −
2β
a a
V ′′ (x) = 4 + 6
6a 20β
Επίσης,
x x
οπότε
a3
V ′′ (− )= √ + √ =− 2
2β 6a 20β
4 6
( − 2β
a ) ( − 2β
a )
a β
√
⎛ 2β ⎞
Αν a > 0 (β < 0), τότε V ′′ − < 0, οπότε το x1 είναι ασταθές, ενώ αν a < 0 (β > 0), το x1 είναι
⎝ a ⎠
ευσταθές σηµείο ισορροπίας.
΄Οµοια προκύπτει ότι και το x2 είναι ασταθές αν a > 0 και ευσταθές αν a < 0.
`Ασκηση 9.56 Στο Σχήµα 9.33 δίνεται η γραφική παράσταση της ταχύτητας v(t) ενός
σώµατος Σ σε συνάρτηση µε το χρόνο, που κινείται στον άξονα x.
Αν η µετατόπιση του συναρτήσει του χρόνου είναι συνεχής συνάρτηση και τη στιγµή t = 0
το Σ ϐρίσκεται στη ϑέση x = 10m:
α) Να ϐρεθεί η µετατόπιση του Σ συναρτήσει του χρόνου και να σχεδιασθεί η γραφική της
παράσταση.
ϐ) Σε ποιά χρονικά διαστήµατα το Σ :
i) Βρίσκεται στα ϑετικά του άξονα.
ii) Κινείται προς τα αρνητικά του άξονα.
iii) Βρίσκεται στα ϑετικά του άξονα κινούµενο προς τα αρνητικά.
Λύση
Από το Σχήµα 9.56 ϕαίνεται ότι :
▸ Για t ∈ [0, 2), v(t) = x′ (t) = 5,

οπότε, λόγω της προτ. 8.1, x(t) = 5t + β .
Την τιµή της σταθεράς β τη ϐρίσκουµε από το ότι

Σχήµα 9.56 Η ταχύτητα ενός σώµατος Σ συναρτήσει του χρόνου
x(0) = 10 ή 5 ⋅ 0 + β = 10 ⇔ β = 10,
οπότε
x(t) = 5t + 10, t ∈ [0, 2).
▸ Για t ∈ [2, 4),
v(t) = x′ (t) = 0,
οπότε
x(t) = c, c σταθερά.
Την τιµή της σταθεράς c τη ϐρίσκουµε από το ότι η x(t) είναι συνεχής στο t = 2, οπότε
lim x(t) = lim+ x(t) ⇔ 5 ⋅ 2 + 10 = c ⇔ c = 20,
t→2− x→2
οπότε x(t) = 20, t ∈ [2, 4).

▸ Για t ∈ [4, 7] v(t) = x (t) = −10,
′
οπότε
x(t) = −10t + d, d σταθερά.
Την τιµή της σταθεράς d τη ϐρίσκουµε από το ότι η x(t) είναι συνεχής στο t = 4, οπότε
lim x(t) = lim+ x(t) ⇔ 20 = −10 ⋅ 4 + d ⇔ d = 60.
x→4− x→4
`Αρα,
x(t) = −10t + 60, t ∈ [4, 7].
▸ Για t > 7,
v(t) = x′ (t) = 0,
οπότε
x(t) = k, k σταθερά.
Την τιµή της σταθεράς k τη ϐρίσκουµε από το ότι η x(t) είναι συνεχής στο t = 7, οπότε
lim x(t) = lim+ x(t) ⇔ −10 ⋅ 7 + 60 = k ⇔ k = −10.
t→7− x→7
`Ετσι, x(t) = −10, t > 7.

Εποµένως, η µετατόπιση του Σ ως συνάρτηση του χρόνου είναι
⎧
⎪ 5t + 10, t ∈ [0, 2)
⎪
⎪
⎪
⎪
⎪
⎪
⎪
⎪ 20, t ∈ [2, 4)
x(t) = ⎨
⎪
⎪
⎪ −10t + 60, t ∈ [4, 7]
⎪
⎪
⎪
⎪
⎪
⎪
⎩ −10, t>7
και η γραφική της παράσταση αυτή του Σχήµατος 9.57.
ϐ) i) Το Σ ϐρίσκεται στα ϑετικά του άξονα τις χρονικές στιγµές τις οποίες η γραφική παράσταση
της x(t) είναι πάνω άπό τον άξονα t, δηλαδή, σύµφωνα µε το Σχήµα 9.57, για το χρονικό διάστηµα
(0, t1 ), όπου t1 το σηµείο στο οποίο το διάγραµµα τέµνει τον άξονα t, για το οποίο, λόγω του (α),
308 §
x
20
7
t
O 2 4
-10
Σχήµα 9.57 Το διάγραµµα της µετατόπισης του Σ
−10t + 60 = 0 ⇔ t1 = 6s,
οπότε το Σ ϐρίσκεται στα ϑετικά του άξονα στο χρονικό διάστηµα (0, 6).
ii) Το Σ κινείται προς τα αρνητικά του άξονα τις χρονικές στιγµές τις οποίες v < 0, δηλαδή,
σύµφωνα µε το Σχήµα 9.56, στο χρονικό διάστηµα (4, 7).
iii) Το Σ ϐρίσκεται στα ϑετικά του άξονα κινούµενο προς τα αρνητικά τις χρονικές στιγµές τις
οποίες x > 0 και v < 0, δηλαδή, σύµφωνα µε τα Σχήµατα 9.56 και 9.57, στο χρονικό διάστηµα
(4, 6).
`Ασκηση 9.57 Θέλουµε να περιφράξουµε έναν κήπο σχήµατος ορθογωνίου παραλληλογράµµου

εµβαδού 600m2 σε ένα µεγάλο αγρόκτηµα. Αν η περίφραξη κοστίζει 3 ευρώ ανα m για τις δύο
πλευρές και 5 ευρώ ανα m για τις άλλες δύο, να υπολογιστούν οι διαστάσεις του κήπου ώστε το
κόστος περίφραξης του να είναι ελάχιστο καθώς και το ελάχιστο αυτό κόστος.
Λύση
Αν x, y οι διαστάσεις του κήπου, το κόστος περίφραξης του είναι
k = 3 ⋅ 2x + 5 ⋅ 2y , (i)
y
x
Σχήµα 9.44 Ορθογώνιος κήπος
Επειδή το εµβαδόν του κήπου πρέπει να είναι 600m2 ,
xy = 600 ⇔ y = (ii)
600
,
x
οπότε η (i) δίνει το κόστος ως συνάρτηση µόνον του x,
k(x) = 6x + 10 (iii)
600
.
x
`Ετσι,
k′ (x) = 6 − (iv)
6000
,
x2
√
οπότε
k′ (x) = 0 ⇔ 6 − = ⇔ = = ⇔ = 1000 = 31, 62m.
6000 2 6000
0 x 1000 x
x2 6
Από την (iv) προκύπτει ότι

k′′ (x) = −6000(−2)x−3 > 0,
οπότε από την Πρόταση 9.2 προκύπτει ότι η συνάρτηση k(x) έχει ελάχιστο για x = 31, 62.
Από την (ii) προκύπτει ότι η αντίστοιχη τιµή του y είναι
y= = 18, 97,
600
31, 62
οπότε από την (iii) προκύπτει ότι το ελάχιστο κόστος περίφραξης είναι
kmin = 6 ⋅ 31, 62 + = 379, 5 ευρώ.

6000
31, 62
`Ασκηση 9.58 Θέλουµε να περιφράξουµε µία µάντρα σχήµατος ορθογωνίου παραλληλογράµµου

σε ένα µεγάλο οικόπεδο. Η περίφραξη κοστίζει 2 ευρώ ανά m για τις δύο πλευρές και 3 ευρώ
ανά m για τις άλλες δύο. Αν το διαθέσιµο ποσό για την περίφραξη της µάντρας είναι 360 ευρώ,
να υπολογιστούν οι διαστάσεις της, ώστε το εµβαδόν της να είναι µέγιστο καθώς καθώς και το
µέγιστο αυτό εµβαδόν.
Λύση
Αν x, y οι διαστάσεις της µάντρας, το εµβαδόν της είναι
E = xy . (i)
Το κόστος της περίφραξης είναι
k = 2 ⋅ 2x + 3 ⋅ 2y = 4x + 6y ,
οπότε (το διαθέσιµο ποσό για την περίφραξη είναι 360 ευρώ),
360 − 4x
4x + 6y = 360 ⇔ y = = 60 − x. (ii)
2
6 3
`Ετσι, η (i) δίνει το εµβαδόν ως συνάρτηση µόνον του x,
E(x) = x (60 − x), (iii)

2
3
οπότε
E ′ (x) = 60 − x + x (− ) = 60 − x. (iv)
2 2 4
3 3 3
`Αρα
3 ⋅ 60
E ′ (x) = 0 ⇔ 60 − x = 0 ⇔ x = = 45m.
4
3 4
Από την (iv) προκύπτει ότι
4 ′
E ′′ (x) = (60 − x) = − < 0,
4
3 3
οπότε από την Πρόταση 9.2 προκύπτει ότι η συνάρτηση E(x) έχει µέγιστο για x = 45.
Από την (ii) προκύπτει ότι η αντίστοιχη τιµή του y είναι
y = 60 − ⋅ 45 = 30m,
2
3
οπότε από την (i) προκύπτει ότι το µέγιστο εµβαδόν είναι
Emax = 45 ⋅ 30 = 1350m2 .
`Ασκηση 9.59 Θέλουµε να κατασκευάσουµε µία δεξαµενή σχήµατος ορθογωνίου παραλληλε-

πιπέδου τετράγωνης ϐάσης όγκου 1m3 . Αν το υλικό κατασκευής της κοστίζει 3 ευρώ ανα m2 ,
να υπολογιστούν οι διαστάσεις της δεξαµενής ώστε το κόστος κατασκευής της να είναι ελάχιστο
καθώς και το ελάχιστο αυτό κόστος.
Λύση
Αν x, y οι διαστάσεις της δεξαµενής, η συνολική επιφάνεια της είναι
310 §
S = 2x2 + 4xy ,
οπότε το κόστος κατασκευής της είναι
k = 3S = 3(2x2 + 4xy) = 6x2 + 12xy . (i)
Σχήµα 9.45 Ορθογώνια δεξαµενή τετράγωνης ϐάσης
Επειδή ο όγκος της δεξαµενής είναι 1m3 ,
x2 y = 1 ⇔ y = (ii)
1
,
x2
k(x) = 6x2 + 12x = 6x2 + .
1 12
x 2 x
`Ετσι,
k′ (x) = 12x − (ii)
12
,
x2
√
οπότε
k′ (x) = 0 ⇔ 12x = ⇔ = ⇔ = 1 = 1m,
12 3 3
2
x 1 x
x
k′′ (x) = 12 − 12(−2)x−3 = 12 +
24
,
x3
k′′ (1) = 12 + > 0.
24
οπότε
13
Εποµένως, σύµφωνα µε την Πρόταση 9.2, το κόστος κατασκευής της δεξαµενής γίνεται ελάχιστο
για
x = 1m,
δηλαδή αν είναι κύβος πλευράς 1m και το ελάχιστο αυτό κόστος είναι
k(1) = 6 ⋅ 12 + = 18 ευρώ.
12
12
`Ασκηση 9.60 Μία ϐιοτεχνία ειδών συσκευασίας ϑέλει να κατασκευάσει χαρτοκιβώτια χωρίς
καπάκι τετράγωνης ϐάσης, των οποίων το υλικό της ϐάσης κοστίζει 3 ευρώ ανά m2 και της
παράπλευρης επιφάνειας 2 ευρώ ανά m2 . Αν το κόστος κάθε κιβωτίου δεν πρέπει να ξεπερνάει
τα 1, 2 ευρώ, να υπολογιστούν οι διαστάσεις του, ώστε ο όγκος του να είναι µέγιστος.
Λύση
Αν x, y οι διαστάσεις του κιβωτίου σε m, ο όγκος του είναι
V = x2 y (i)
και το κόστος κατασκευής του είναι
k = 3x2 + 2 ⋅ 4xy .
Επειδή το διαθέσιµο ποσό για την κατασκευή ενός κιβωτίου είναι 1, 2 ευρώ,
Σχήµα 9.46 Χαρτοκιβώτιο χωρίς καπάκι
1, 2 − 3x2
3x2 + 8xy = 1, 2 ⇔ y = = 0, 15 − x, (ii)
1 3
8x x 8
V (x) = x2 (0, 15 − x) = 0, 15x − x3 .

1 3 3
x 8 8
`Αρα,
V ′ (x) = 0, 15 − 3x2 , (iii)
3
8
οπότε √
V ′ (x) = 0 ⇔ 0, 15 − x2 = 0 ⇔ x2 = ⇔ x= = 0, 365.
9 1, 2 1, 2
8 9 9
′
V ′′ (x) = (0, 15 − x2 ) = − ⋅ 2x < 0,
9 9
8 8
`Αρα, ο όγκος του κιβωτίου γίνεται µέγιστος για
x = 0, 365m = 36, 5cm.
Η αντίστοιχη τιµή του y προκύπτει από την (ii)
y = 0, 15 − 0, 365 = 0, 274m = 27, 4cm,
1 3
0, 365 8
και η µέγιστη αυτή τιµή του όγκου του κιβωτίου είναι
V = 0, 3653 ⋅ 0, 274 = 0, 0365m3 = 36, 5lt.
`Ασκηση 9.62 Το κόστος κατασκευής ενός πολυκαταστήµατος x ορόφων είναι :

▸ 2 εκ. ευρώ για το οικόπεδο.
▸ 0,4 εκ. ευρώ για κάθε όροφο.
▸ 20.000x ευρώ για κάθε όροφο για έξοδα ηλεκτρονικής διασύνδεσης.
Να ϐρεθεί ο αριθµός ορόφων, ώστε το µέσο κόστος κατασκευής ανά όροφο να ελαχιστοποιηθεί.
Λύση
Το συνολικό κόστος κατασκευής του κτηρίου είναι
g(x) = 2 + 0, 4x + (0, 02x)x (εκ. ευρώ),
οπότε το µέσο κόστος κατασκευής ανά όροφο είναι
g(x) 2 + 0, 4x + (0, 02x)x 2
f (x) = = = + 0, 4 + 0, 02x.
x x x
Βρίσκουµε τα ακρότατα της συνάρτησης f (x) µε τη ϐοήθεια της Παρατήρησης 9.2.
′
f ′ (x) = 0 ⇔ ( + 0, 4 + 0, 02x) = − 2 + 0, 02 = 0 ⇔ x2 = = 100 ⇔ x = 10
2 2 2
x x 0, 02
και
f ′′(x) = (−2x−2 + 0, 02) = −2(−2)x−3 ,
′
312 §
οπότε
f ′′(10) = 4 ⋅ 10−3 > 0.
Εποµένως, σύµφωνα µε την Παρατήρηση 9.2, το µέσο κόστος κατασκευής ανά όροφο ελαχιστο-
ποιείται για 10 ορόφους.
`Ασκηση 9.63 Μια ϐιοµηχανία πλαστικών ϑέλει να κατασκευάσει κυλινδρικά δοχεία χωρίς
καπάκι κόστους 80 λεπτών, από υλικό κόστους 3 ευρώ ανά m2 . Να υπολογιστούν η ακτίνα και
το ύψος των δοχείων, ώστε ο όγκος τους να είναι µέγιστος καθώς και η τιµή του µέγιστος αυτού
όγκου.
Λύση
Αν r, h η ακτίνα και το ύψος των δοχείων σε m (ϐλ. Σχήµα 9.52), τότε ο όγκος τους είναι
V = πr 2 h. (i)
Επειδή η επιφάνεια ενός τέτοιου δοχείου είναι
S = 2πrh + πr 2 ,
το κόστος τους είναι
k = 3(2πrh + πr 2 ) ευρώ.
Σχήµα 9.52 Κυλινδρικό δοχείο χωρίς καπάκι
Επειδή το διαθέσιµο κόστος για την κατασκευή ενός δοχείου είναι 80 λεπτά
0, 8 − 3πr 2
k = 6πrh + 3πr 2 = 0, 8 ⇔ h = , (ii)
6πr
0, 8 − 3πr 2 1
V (r) = πr 2 = r (0, 8 − 3πr 2 ).
6πr 6
′
V ′ (r) = [ r (0, 8 − 3πr 2 )] = [0, 8 − 3πr 2 + r(−6πr)] = (0, 8 − 9πr 2 ),
1 1 1
`Αρα
6 6 6
√
V ′ (r) = 0 ⇔ 0, 8 − 9πr 2 = 0 ⇔ r = = 0, 169m = 16, 9cm.
0, 8
οπότε
9π
Από την (ii) προκύπτει το αντίστοιχο ύψος
0, 8 − 3π0, 1692
h= = 0, 167m = 16, 7cm,
6π0, 169
οπότε ο µέγιστος όγκος δοχείου µε το κόστος αυτό είναι
V = π0, 1692 ⋅ 0, 167 = 0, 00643m3 = 0, 015m3 = 15lt.
`Ασκηση 9.64 Η ευθεία ǫ τέµνει τους άξονες στα σηµεία A(0, −1) και B(1, 0). Να ϐρεθεί το
σηµείο της παραβολής
y = x2
που απέχει τη µικρότερη απόσταση από την ǫ.
Λύση
Εύκολα προκύπτει ότι η ευθεία ǫ έχει εξίσωση
ǫ ∶ y = x − 1 ή x − y − 1 = 0.
Σχήµα 9.53 Η παραβολή y = x2
Η απόσταση του τυχαίου σηµείου M (x, x2 ) της παραβολής από την ǫ είναι
∣x − x2 − 1∣
d(M, ǫ) = f (x) = √ = √ (x2 − x + 1),
1
1 + (−1)
2 2 2
διότι (η διακρίνουσα του x − x2 − 1 είναι αρνητική)
x − x2 − 1 < 0, για κάθε x ∈ R,

οπότε ∣x − x2 − 1∣ = −(x − x2 − 1) = x2 − x + 1.
Για να ϐρούµε τα τοπικά ακρότατα της παραγωγίσιµης συνάρτησης f , ϐρίσκουµε αρχικά την
παράγωγό της και τις ϱίζες της
f ′ (x) = √ (2x − 1) = 0 ⇔ x =
1 1
2 2
΄Ετσι, ο πίνακας µεταβολών της f (x) είναι
x −∞ 1/2 +∞
f ′ (x) − +
f (x) ↘ ↗
οπότε η f (x) έχει ελάχιστο για x = . ΄Εποµένως το πλησιέστερο στην παραβολή σηµείο της (ǫ)
1
2
είναι το √
( , f ( )) = ( , ).
1 1 1 3 2
2 2 2 8
`Ασκηση 9.65 Υλικό σηµείο Σ κινείται στον άξονα x υπό την επίδραση της συντηρητικής δύναµης
F (x) που προέρχεται από το δυναµικό
V (x) = − , a, β ≠ 0 σταθερές (i)

a β
x x3
Να ϐρεθούν τα σηµεία ισορροπίας της κίνησης του Σ και η ευστάθειά τους.
Λύση
Τα σηµεία ισορροπίας είναι οι ϱίζες της
−ax2 + 3β
V ′ (x) = 0 ⇔ − + = ⇔ = 0 ⇔ x2 =
a 3β 3β
2 4
0 4
x x x a
`Αρα, αν τα a, β είναι ετερόσηµα (aβ < 0), τότε η εξίσωση αυτή δεν έχει ϱίζες, οπότε δεν υπάρχουν
σηµεία ισορροπίας, ενώ αν τα a, β είναι οµόσηµα (aβ > 0), τότε το Σ έχει τα σηµεία ισορροπίας
√ √
x1 = και x2 = −
3β 3β
a a
314 §
V ′′ (x) = − 5 ,
2a 12β
Επειδή
x3 x
√ √
2a2 12a2
V (x1 ) = − = √ − √ = −
2a 12β 2a 12β a a
√ √
′′
⎛ 3β ⎞ ⎛ 3β ⎞
3 5 3β 3β 9β 3β
3β 2
( )
3β 3β 3β
⎝ a ⎠ ⎝ a⎠ a a a a
√
2a2
= −
a
.
3β 3β
οπότε :
Αν a > 0 β > 0 τότε V ′′ (x1 ) < 0, οπότε το x1 είναι ασταθές σηµείο ισορροπίας (ϐλ. Σχήµα 9.38α).
Αν β < 0 τότε V ′′ (x1 ) > 0, οπότε το x1 είναι ευσταθές σηµείο ισορροπίας (ϐλ. Σχήµα 9.38β).
΄Οµοια προκύπτει ότι το x2 είναι ευσταθές σηµείο ισορροπίας αν β > 0 και ασταθές σηµείο ισορρο-
πίας αν β < 0.
y
y
x2 x1
x x
x1 O O x2
(α) (β)
Σχήµα 9.38 Τα σηµεία ισορροπίας για την δυναµική ενέργεια του Παραδείγµατος 9.42 αν :
α) a > 0 και β > 0, ϐ) a < 0 και β < 0
`Ασκηση 9.66 Να υπολογισθεί, συναρτήσει του d, το εµβαδόν E του κυκλικού τµήµατος ακτίνας
R = 5 του Σχήµατος 9.59 και να σχεδιασθεί µε το Matlab η γραφική παράσταση της συνάρτησης
E(d).
Λύση
Σχήµα 9.59 Εµβαδόν κυκλικού τµήµατος
E(d) = E1 − E2 = 2θR2 − sin 2θR2 = R2 (θ − sin 2θ)

1 1 1
2 2 2
√
= R2 (θ − sin θ cos θ) = R2 (θ − cos θ 1 − cos2 θ)
⎡ ¿ ⎤
⎢ Á d 2⎥
2⎢ Á
À ⎥
= R ⎢cos (1 − ) − (1 − ) 1 − (1 − ) ⎥
−1 d d
⎢ ⎥
⎢ R R R ⎥
⎣ ⎦
⎡ ¿ ⎤
⎢ d Á d 2⎥
⎢ Á ⎥
= 52 ⎢cos−1 (1 − ) − (1 − ) À1 − (1 − ) ⎥
d
⎢ ⎥
⎢ 5 5 5 ⎥
⎣ ⎦
K = mv 2 ενός σώµατος Σ, µάζας

1
`Ασκηση 9.68 Να δειχθεί ότι η κινητική ενέργεια
2
m που κινείται στον άξονα x µε ταχύτητα v , αυξάνει (το Σ επιταχύνεται), όταν η επιτάχυνση και
η ταχύτητά του είναι οµόρροπες (οµόσηµες) και µειώνεται (το Σ σώµα επιβραδύνεται), όταν είναι
αντίρροπες (ετερόσηµες).
Λύση
Ο ϱυθµός µεταβολής, ως προς το χρόνο, της κινητικής ενέργειας είναι
= m (v ) = m2v = mva,
dK 1 d 2 1 dv
dt 2 dt 2 dt
= a, όπου a η επιτάχυνση του Σ, οπότε, σύµφωνα µε το
dv
αφού, σύµφωνα µε τον Ορισµό 9.6,
dt
Θεώρηµα 9.1, η κινητική ενέργεια του Σ αυξάνει (το Σ επιταχύνεται), όταν
> 0 ⇔ mva > 0,

dK
dt
δηλαδή όταν η επιτάχυνση και η ταχύτητά του είναι οµόσηµες και µειώνεται, όταν είναι ετερόσηµες.
`Ασκηση 9.69 Από τον Β΄ Νόµο του Νεύτωνα προκύπτει ότι σε ένα κεντρικό πεδίο δυνάµεων
F (r) ισχύει
m[r ′′ (t) − rθ ′2 (t)] = F (r) (i)
και mr 2 (t)θ ′ (t) = L, L σταθερά (ii)
2
mr ′′ = F (r) + (iii)
L
mr 3
2
ϐ) Αν u = + u = − 2 2 F (r) (iv)
1 d u m
, να δειχθεί ότι 2
r dθ L u
γ) Να δειχθεί ότι για την περίπτωση της ϐαρυτικής δύναµης
F (r) = − k = GM m,
k
,
r2
που δέχεται ένας πλανήτης του ηλιακού µας συστήµατος από τον `Ηλιο (M και m οι µάζες του
΄Ηλιου και του πλανήτη και G η παγκόσµια σταθερά ϐαρύτητας) οι εξισώσεις κωνικών τοµών
r(θ) = (v)
1
2
, c σταθερά
+ c cos θ
GM m
L2
είναι λύσεις της (iv), οπότε για κατάλληλες τιµές των σταθερών αποτελούν τις εξισώσεις των
τροχιών των πλανητών γύρω από τον ήλιο.
Λύση
Σχήµα 9.60 Το ηλιακό µας σύστηµα
α) Από την (ii) προκύπτει (L η σταθερή στροφορµή)
θ ′ (t) =
L
mr 2
οπότε αντικαθιστώντας στην (i) προκύπτει
316 §
L 2
mr ′′ (t) = mr ( ) + F (r)
mr 2
L2
ή mr ′′ = F (r) +
mr 3
r ′ (t) = =
dr dr dθ
ϐ)
dt dθ dt
οπότε, λόγω και της (ii),
r ′ (t) =
L dr
mr 2 dθ
= − ( )
L d 1
m dθ r
= −
L du
m dθ
και
r ′′ (t) = (r (t))
d ′
dt
= − [ ]
L d du
m dt dθ
= − ( )
L d du dθ
m dθ dθ dt
L L d2 u
= −
m mr 2 dθ 2
L2 2 d2 u
= − u ,
m2 dθ 2
L2 2 d2 u L2 3
οπότε η (iii) γίνεται − u = F (r) + u
m dθ 2 m
d2 u
= − 2 2 F (r) − u
m
ή
dθ 2 L u
d2 u
+ u = − 2 2 F (r)
m
ή 2
dθ L u
γ) Από την (v) προκύπτει
1 GM m2
u= = + c cos θ,
r L2
οπότε
d2 u
= −c sin θ και = −c cos θ .
du
dθ dθ 2
`Ετσι, αντικαθιστώντας στην (iv) προκύπτει
GM m2
−c cos θ + + c cos θ = − 2 2 (− )
m GM m
L2 L u r2
GM m2 GM m2
ή = ,
L2 L2
οπότε οι κωνικές τοµές (v) είναι λύσεις της (iv).
`Ασκηση 9.70 Στον δορυφόρο ∆ του Σχήµατος 9.61 δίνεται στο σηµείο Α, που ϐρίσκεται σε
ύψος h = 400km από την επιφάνεια της γης, ταχύτητα v0 = 35400
km
κάθετη στην ΓΑ όπου Γ το
hr
κέντρο της γής (ϐλ. Σχήµα 9.61). Γνωρίζοντας ότι η δύναµη της γήινης ϐαρύτητας σε ένα σώµα
µάζας m σε απόσταση r από το κέντρο της είναι
F =−
GM m
,
r2
όπου G η παγκόσµια σταθερά της ϐαρύτητας, Μ και RΓ η µάζα και η ακτίνα της γης αντίστοιχα,
να υπολογιστούν :
α) Το µέγιστο ύψος h1 (σε χιλιόµετρα) από την επιφάνεια της Γης στο οποίο ϕτάνει ο δορυφόρος.
ϐ) Η εκκεντρότητα καθώς και ο µεγάλος και ο µικρός ηµιάξονας (σε m) της έλλειψης που δια-
γράφει ο δορυφόρος.
γ) Η µέγιστη ταχύτητα (σε m/s) που µπορεί να δοθεί στον δορυφόρο στο σηµείο Α, ώστε να τεθεί
σε τροχιά.
δ) Η ταχύτητα (σε m/s) που πρέπει να δοθεί στον δορυφόρο στο σηµείο Α, ώστε η τροχιά του να
είναι κυκλική.
∆ίνεται ότι η ακτίνα της γης είναι RΓ = 6370 km και η επιτάχυνση της ϐαρύτητας στην επιφάνειά
της είναι g = = 9, 81 m/s2 .
GM
RΓ2
Λύση
Α
h v0
Σχήµα 9.61 Τροχιά δορυφόρου

Λύση
α) Σύµφωνα µε την `Ασκηση 9.69 για k = GM m η εξίσωση της τροχιάς του δορυφόρου σε πολικές
συντεταγµένες µε αρχή το κεντρο της Γης είναι (ϐλ. Σχήµα 9.62)
r= (i)
1
2
+ C cos θ
GM m
L2
r
θ
Α
r1 r0 v0
Σχήµα 9.62 Τροχιά δορυφόρου σε πολικές συντεταγµένες
Επειδή για θ = 0 (ϐλ. Σχήµα 9.62)

r = r0 και v = v0 ,
προκύπτει
318 §
v = v0 = r0 θ̇0 , και L = mr0 v0 .
r0 = ⇒C= − (ii)
1 1 GM
`Ετσι, .
+
GM r0 r02 v02
C
r02 v02
Από την (i) προκύπτει ότι η µέγιστη τιµή της απόστασης r προκύπτει για την ελάχιστη τιµή του
παρονοµαστή, δηλαδή για θ = π ,
r1 = = =
1 1 1
,
−
2 2GM 1
−C −( − 2 2)
GM m GM 1 GM
L2 r02 v02 r0 r0 v0 r02 v02 r0
οπότε το µέγιστο ύψος του δορυφόρου από την επιφάνεια της γης είναι
h1 = r1 − RΓ . (iii)
ϐ) Η (i) γράφεται στη µορφή

r02 v02
r= GM ,
Cr02 v02
1+ cos θ
GM
οπότε, σύµφωνα µε την Πρόταση 1.1, είναι εξίσωση έλλειψης εκκεντρότητας
r02 v02 r 2 v 2 1 GM r0 v02

e= C = 0 0 ( − 2 2) = − 1. (iv)
GM GM r0 r0 v0 GM
Σύµφωνα µε το Παράδειγµα 7.;, ο µεγάλος και ο µικρός ηµιάξονας της έλλειψης αυτής είναι
√
a = (r0 + r1 ) και β = r0 r1 . (v)
1
2
γ) Για να τεθεί ο δορυφόρος σε τροχιά, πρέπει η τροχιά του να είναι ελλειπτική. Σύµφωνα µε την
Πρόταση 7.;, αυτό συµβαίνει αν η εκκεντρότητα της κωνικής τοµής που παριστάνει η (i) είναι
e < 1.
Για να ισχύει αυτό πρέπει, σύµφωνα µε την (iv), να ισχύει
r0 v02 r0 v02
−1 <1 ⇔ < 2 ⇔ v02 <
2GM
,
GM GM r0
οπότε η µέγιστη ταχύτητα v0 που µπορεί να δοθεί στον δορυφόρο στο σηµείο Α, ώστε να τεθεί σε
τροχιά είναι √
vmax = (vi)
2GM
.
r0
δ) Η τροχιά του είναι κυκλική αν η εκεντρότητά της είναι µηδέν, δηλαδή, σύµφωνα µε την (iv) αν
√
r0 v02
− 1 = 0 ⇔ v0 = (vii)
GM
GM r0
΄Οι Ϲητούµενες τιµές υπολογίζονται από τις σχέσεις (iii) − (vii), τις οποίες υλοποιούµε στο Matlab
µε το παρακάτω πρόγραµµα, εισάγοντας αρχικά τις τιµές των σταθερών :
m = 300 Kg, RΓ = 6370 ⋅ 103 = 6, 37 ⋅ 106 m, r0 = (400 + 6370) ⋅ 103 = 6, 77 ⋅ 106 m,
v0 = 35400 = 9833, 33 και g = 9, 81 2 .

1000 m m
3600 s s
%Rg : aktina ghs

%h: apostash apo epifania ghs sth thesi A
%r0: apostash apo kentro ghs sth thesi A
%u0: taxhthta doriforou sth thesi A
%g: epitaxynsh sthn epifania ghs
Rg=6.37*10; h=4.0*10; v0=9833.33; g=9.81;
r0=Rg+h;
% r1 megisth apostash apo kentro ghs
r1=1/(2*g*Rg/(r0*v0)-1/r0);
h1=(r1-Rg)/1000;
sprintf(’Max height h1= %e km’, h1)
% Ekentrotita kai megalos hmiaxonas troxias doriforou
e=r0*v0/(g*Rg)-1;
a=0.5*(r0+r1);
b=sqrt(r0*r1);
sprintf(’/n Ekentrotita e=%.4f’,e)
sprintf(’/n Megalos hmiaxonas a=% e m’,a)
sprintf(’/n Mikros hmiaxonas b=%e m’,b)
%vmax: megisth taxhthta doriforou sth thesi A gia na mpi se troxia
vmax=sqrt(2*g*Rg/r0);
sprintf(’vmax=%.1f m/s’,vmax)
% taxhthta doriforou gia na mpi se kyklikh troxia
v=sqrt(g*Rg/r0);
sprintf(’v=%.1f m/s’,v)
Από την εκτέλεση του προγράµµατος αυτού προκύπτει
Max height h1= 2.495051e+04 km

Ekentrotita e=0.6445
Megalos hmiaxonas a=1.904525e+07 m
Mikros hmiaxonas b=1.456159e+07 m
vmax=10844.1 m/s
v=7668.0 m/s
320 §
Κεφάλαιο 10
Ολοκληρώµατα
`Ασκηση 10.3 Να υπολογιστούν τα αόριστα ολοκληρώµατα :

x3 dx
2) ∫ cos x sin 3xdx 11) ∫ 20) ∫ sin3 x cos2 xdx
(3x4 − 5)6
2)
I = ∫ cos x sin 3xdx
= ∫ (sin(3x + x) + sin(3x − x)) dx

1
2
= ∫ (sin 4x + sin 2x)dx

1
.
2
= (∫ sin 4xdx + ∫ sin 2xdx)

1
2
1 − cos 4x − cos 2x
= ( + )+c
2 4 2
11) Θέτοντας t = 3x4 − 5
dt = (3x4 − 5)′ dx = 12x3 dx ή x3 dx =

1
dt,
12
1
dt 1 t−6+1
I = ∫ 126 = = =− 5 +c =− + c.
1 1 1
∫
−6
12 −6 + 1 60(3x4 − 5)5
οπότε t dt
t 12 60t
∫ sin x cos xdx = ∫ sin x cos x sin xdx = ∫ (1 − cos x) cos x sin xdx,
3 2 2 2 2 2
20) Επειδή
ϑέτουµε t = cos x ,
οπότε dt = (cos x)′ dx = − sin xdx ή sin xdx = −dt.
΄Ετσι
t5 t3
I = ∫ (1 − t2 )t2 (−dt) = ∫ (t4 − t2 )dt = − + c
5 3
.
cos5 x cos3 x
= − +c
5 3
23) ??I = + + c = cosh3 (sinh−1 x − cosh(sinh−1 x) + c = (1 +
1 1 1 1
cos(tan x) 3 cos (tan x)
−1 3 −1 3 3
x ) − (1 + x ) + c
2 32 2 12
321
322 §
`Ασκηση 10.5 α) Να δειχθεί ότι αν η συνάρτηση f είναι συνεχής και άρτια, τότε
−a
∫−β f (x)dx = ∫a f (x)dx.
β
ϐ) Να δειχθεί ότι αν η συνάρτηση f είναι συνεχής και άρτια ή περιττή, τότε
∣f (x)∣dx = 2 ∫ ∣f (x)∣dx (f (x))2 dx = 2 ∫ (f (x))2 dx

a a a a
i) ∫ ii) ∫
−a 0 −a 0
Λύση
α) Η f είναι άρτια οπότε
f (−x) = f (x)
Ολοκληρώνοντας κατά µέλη
∫ f (−x)dx = ∫ f (x) + c
−F (−x) = F (x) + c όπου F ′ (x) = f (x)
Για c = 0
−F (−x) = F (x)
οπότε υπάρχει παράγουσα της f η οποία είναι περιττή.
Εποµένως, σύµφωνα το ϑεώρηµα 10.1 και η F µια περιττή παράγουσα
−a
f (x)dx = F (−a) − F (−β) = −F (a) + F (β) = ∫ f (x)dx.
β
∫
−β a
ϐ)i) Το ολοκλήρωµα, σύµφωνα µε την (10.8) γράφεται
I =∫ ∣f (x)∣dx = ∫ ∣f (x)∣dx + ∫ ∣f (x)∣dx (i)

a 0 a
−a −a 0
Θέτουµε g(x) = ∣f (x)∣
▸ αν f άρτια, τότε f (−x) = f (x) οπότε
g(−x) = ∣f (−x)∣ = ∣f (x)∣ = g(x),
δηλαδή g άρτια.
▸ αν f περιττή, τότε f (−x) = −f (x) , οπότε
g(−x) = ∣f (−x)∣ = ∣ − f (x)∣ = ∣f (x)∣ = g(x)
δηλαδή g άρτια
Εποµένως από (α) ερώτηµα
g(x)dx = ∫ g(x)dx = ∫ ∣f (x)∣dx

0 a a
∫
−a
νο οπότε η (i) δίνει
0 0
I = ∫ ∣f (x)∣dx + ∫ ∣f (x)∣dx
a a
0 0
= 2∫ ∣f (x)∣dx
a
I =∫ (f (x))2 dx = ∫ (f (x))2 dx + ∫ (−f (x))2 dx (ii)

a 0 a
ii)
−a −a 0
ϑέτοντας g(x) = (f (x)) :

2
▸ αν η f άρτια, τότε
g(−x) = (f (−x))2 = (f (x))2 = g(x),
▸ αν η f περιττή,
g(−x) = (f (−x))2 = (−f (x))2 = (f (x))2 = g(x).
Εποµένως,
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 10. ΟΛΟΚΛΗΡΩΜΑΤΑ 323
η g(x) = (f (x))2 άρτια

και από (α) ερώτηµα
(f (x))2 dx = ∫ (f (x))2 dx
0 a
∫
−a 0
I = 2 ∫ (f (x))2 dx.
a
√
`Ασκηση 10.8 α) Να ϐρεθεί η παράγωγος της συνάρτησης
f (x) = ln(x + x2 + 1).
ϐ) Να υπολογιστεί η τιµή του ολοκληρώµατος
√
1 1
∫ dx.
0 1 + x2
Λύση
α) Η παράγωγος της συνάρτησης είναι
√ ′
f ′ (x) = √ ⋅ (x + x2 + 1)
1
x + x2 + 1
= √ [1 + √ (x2 )′ ]
1 1
x+ x +1
2 2 x +1
2
= √ ⋅ [1 + √ ]
1 x
x + x2 + 1 x2 + 1
√
x2 + 1 + x
= √ √ =√
1
(x + x2 + 1) x2 + 1 x2 + 1
ϐ) Από το (α) ερώτηµα και την (10.12) το ολοκλήρωµα είναι
= ∫ √ dx = ∫ f ′ (x)dx = f (1) − f (0)

1 1 1
I
0 1 + x2 0
√ √ √
= ln(1 + 12 + 1) − ln(0 + 02 + 1) = ln(1 + 2) − ln 1
√
= ln(1 + 2).

ln(1 + x)
e−x ln(1 + ex )dx = ∫
1 e
∫ dx.
0 1 x2
Λύση
I = ∫ e−x ln(1 + ex )dx (i)
1
0
ϑέτοντας ex = t, προκύπτει
ex dx = dt ⇔ dx =
1
dt
t
και τα νέα όρια είναι :
για x = 0, t1 = e0 = 1.
για x = 1, t2 = e1 = e,
ln(1 + t) 1 e ln(1 + t)
I =∫ dt = ∫
e
dt
1 t t 1 t2
324 §
οπότε
ln(1 + x)
e−x ln(1 + ex )dx = ∫
1 e
∫ dx.
0 1 x2
`Ασκηση 10.10 Η συνάρτηση f έχει συνεχή δεύτερη παράγωγο και
[f (x) + f ′′ (x)] sin xdx = 2

π
∫
0
Αν f (π) = 1 να υπολογιστεί το f (0).
Λύση
Σύµφωνα µε την (10.13), προκύπτει
[f (x) + f ′′ (x)] ⋅ sin xdx = 2

π
∫
0
(f (x) sin x + f ′′ (x) sin x) dx = 2

π
ή ∫
0
∫0 (f (x)(− cos x) + (f (x)) sin x) dx = 2

π ′
′ ′
ή
[−f (x) ⋅ cos x]π0 + ∫ f ′ (x) ⋅ cos xdx + [f ′ (x) sin x]0 − ∫ f ′ (x) ⋅ cos xdx = 2
π π π
ή
0 0
ή −f (π) cos π + f (0) cos 0 + f ′ (π) sin π − f ′ (0) sin 0 = 2
οπότε f (π) + f (0) = 2
Επειδή ισχύει f (π) = 1, προκύπτει
f (0) = 1.
f (1) = g(0) = 4, f (0) = g(1) = 1 και ∫ f ′ (x)g(x) = 2,
1
0
να υπολογιστεί το
f (x)g′ (x)dx.
1
∫
0
Λύση
Σύµφωνα µε την (10.13) προκύπτει
f ′ (x)g(x) = 2 ⇔ [f (x)g(x)]10 − ∫ f (x)g′ (x)dx = 2

1 1
∫
0 0
⇔ f (1)g(1) − f (0)g(0) − ∫ f (x)g′ (x)dx = 2

1
⇔ 4⋅1−1⋅4−∫ f (x)g′ (x)dx = 2,

1
f (x)g′ (x)dx = −2
1
οπότε ∫
0
`Ασκηση 10.12 Οι συναρτήσεις f, g έχουν συνεχή δεύτερη παράγωγο στο [a, β] και
Αν f (a) = g(a) = 0 και f ′ (β) = g′ (β).
Να δειχθεί ότι
∫a [f (x)g (x) − f (x)g(x)] dx = g (β)(f (β) − g(β)).

β
′′ ′′ ′
Λύση
Λόγω της (10.11) (οι f, g, f ′′ , g ′′ συνεχείς στο [a, β]) και της (10.13)
I = ∫ [f (x)g′′ (x) − f ′′ (x)g(x)] dx

β
= ∫ f (x)g′′ (x)dx − ∫ f ′′(x)g(x)dx

β β
a a
= ∫ f (x) (g′ (x)) dx − ∫ (f ′ (x)) g(x)dx

β ′ β ′
a a
= [f (x) ⋅ g′ (x)]a − ∫ f ′ (x)g′ (x)dx − [f ′ (x)g(x)]a + ∫ f ′ (x) ⋅ g′ (x)dx

β β β β
a a
= f (β)g′ (β) − f (a)g′ (a) − f ′ (β)g(β) + f ′ (a)g(a)

λόγω των σχέσεων
f (a) = g(a) = 0 και f ′ (β) = g′ (β)
το ολοκλήρωµα γίνεται
I = f (β)g′ (β) − g′ (β) ⋅ g(β) = g′ (β) (f (β) − g(β))
`Ασκηση 10.13 α) Να δειχθεί ότι η συνάρτηση

√
f (x) = ln (x + x2 + 1)
είναι 1-1 και να ϐρεθεί η αντίστροφή της.
f (x)dx.
2
∫
1
Λύση
Β΄ λύση
΄Εστω f (x1 ) = f (x2 ), οπότε
√ √
ln (x1 + x21 + 1) = ln (x2 + x22 + 1) (i)
η g(x) = ln x είναι 1-1, οπότε η (i) δίνει

√ √ √ √
x1 + x21 + 1 = x2 + x22 + 1 ⇔ x1 − x2 + x21 + 1 − x22 + 1 = 0
⎛ x21 − x22 ⎞
⇔ x1 − x2 + √ √ =0
⎝ x21 + 1 + x22 + 1 ⎠
⎛ x1 + x2 ⎞
⇔ (x1 − x2 ) 1 + √ √ =0
⎝ x1 + 1 + x2 + 1 ⎠
2 2
απ΄ όπου προκύπτει ότι x1 = x2 , δηλαδή η f , είναι 1-1.
√ √
Εφόσον
x1 + x2 x21 + 1 + x1 + x22 + 1 + x2
1+ √ √ = √ √ >0
x21 + 1 + x22 + 1 x21 + 1 + x22 + 1
√ √ √
Αφού,
x21 + 1 > x21 ⇔ x21 + 1 > ∣x1 ∣ ⇔ − x21 + 1 < x1 < x21 + 1
√
∆ηλαδή
x1 + x21 + 1 > 0
όµοια
326 §
√
x2 + x22 + 1 > 0
Εποµένως,
√ √
x1 + x21 + 1 + x2 + x22 + 1 > 0.
Θέτοντας y = f (x) και λύνοντας ως προς x, προκύπτει
√ √
y = ln (x + x2 + 1) ⇔ ey = x + x2 + 1
√
⇔ ey − x = x2 + 1 , x < ln y
⇔ (ey − x)2 = x2 + 1
ey
⇔ e2y − 2ey x + x2 = x2 + 1 ⇔ x = −
1
,
2 2ey
οπότε
f −1 (x) = (ex − e−x ).

1
2
ϐ) Το ολοκλήρωµα λύνεται πιο εύκολα µε τη ϐοήθεια της Πρότασης 10.3
√ √ √ f (2)
∫1 ln(x + x2 + 1)dx = 2 ln(2 + 5) − 1 ln(1 + 2) − ∫ f −1 (x)dx
2
f (1)
√ √
(2 + 5)2
= ln √ −∫ (ex − e−x )dx
ln(2+ 5 1
1+ 2
√
ln(1+ 2) 2
√
(2 + 5)2 1 x −x ln(2+√5)
= ln √ − [e + e ] √
1+ 2 2 ln(1+ 2)
√
(2 + 5)2 1 √ √ √ √
= ln √ − [2 + 5 + (2 + 5)−1 − (1 + 2) − (1 + 2)−1 ]
1+ 2 2
√
In = ∫ xn 1 − xdx,
a
0
(2n + 3)In = 2nIn−1 − 2an (1 − a) 2 .
3
Λύση
Σύµφωνα µε τη (10.13),
√ ′
In = ∫ xn 1 − xdx = ∫ xn (− (1 − x)3/2 ) dx
a a 2
0 0 3
a
= [− xn (1 − x)3/2 ] + n ∫ xn−1 (1 − x)3/2 dx
2 2 n
3 0 3 0
√
= − an (1 − a)3/2 + n ∫ xn−1 (1 − x) ⋅ 1 − xdx
2 2 n
3 3 0
√ √
= − an (1 − a)3/2 + n ∫ xn−1 1 − xdx − n ∫ xn 1 − xdx
2 2 a 2
3 3 0 3
οπότε
3In = −2an (1 − a)3/2 + 2nIn−1 − 2nIn dx

Εποµένως,
(3 + 2n)In = 2nIn−1 − 2a(1 − a)3/2 .

π
In = ∫ n = 0, 1, 2, ...:
2
cosn xdx,
0
(n − 1)
In = In−2 , n ≥ 2.
n
π
∫
2
cos6 xdx.
0
Λύση
π
In = ∫ cosn xdx, n = 0, 1, 2, . . .
2
α)
0
το ολοκλήρωµα γράφεται (ϐλ. (10.13))
π π
In = ∫ cos x ⋅ cosn−1 xdx = ∫ (sin x)′ ⋅ cosn−1 xdx

2 2
0 0
π
= [sin x ⋅ cosn−1 x]02 + ∫ (n − 1) ⋅ cosn−2 x ⋅ sin2 xdx

π
2
0
π
= ∫ (n − 1) ⋅ cosn−2 x ⋅ (1 − cos2 x)dx

2
0
π π
= (n − 1) ∫ cosn−2 xdx − (n − 1) ∫
2 2
cosn xdx
0 0
οπότε
In = (n − 1)In−2 − (n − 1)In ⇔ n ⋅ In = (n − 1)In−2
n−1
In = In−2
n
ϐ) Σύµφωνα µε το ερώτηµα (α) έχουµε
π π
cos6 xdx =
5
∫ ∫
2 2
cos4 xdx
0 6 0
π
= ⋅ ∫
5 3 2
cos2 xdx
6 4 0
1 + cos 2x
π
=
5
∫
2
dx
8 0 2
π
= [ x+ ] =
5 1 sin 2x 2 5π
8 2 4 0 32
In,m = ∫ (1 − xn )m dx, n, m = 1, 2, ...,
1
0
In,m = (i)
nm
nm + 1
In,m−1 .
I =∫ (1 − x4 )3 dx.
1
Λύση
Η (i) ισοδυναµεί µε
328 §
∫0 (1 − x ) dx = nm + 1 ∫0 (1 − x )
1 nm 1
n m n m−1
dx
nm ∫ (1 − xn )m dx + ∫ (1 − xn )m dx = nm ∫ (1 − xn )m−1 dx
1 1 1
ή
0 0 0
nm ∫ (1 − xn )m−1 [1 − xn − 1] dx + ∫ (1 − xn )m dx = 0
1 1
ή
0 0
n ⋅ m∫ (1 − xn )m−1 ⋅ xn dx = ∫ (1 − xn )m dx (ii)
1 1
ή
0 0
΄Εποµένως, αρκεί να δείξουµε ότι ισχύει η (ii).
Με τη ϐοήθεια της (10.13), έχουµε
∫ (1 − x ) dx = ∫ (x)′ (1 − xn )m dx
1 1
n m
0 0
= [x(1 − xn )m ]10 − m ∫ (−n)x ⋅ (1 − xn )m−1 ⋅ xn−1 dx
= +mn ∫ xn (1 − xn )m−1 dx
οπότε
In,m =
nm
nm + 1
In,m−1
ϐ) Από το (α) ερώτηµα, ισχύει

3⋅4
I3,4 = I3,3 = I3,3
12
3⋅4+1 13
3⋅3
I3,3 = I3,2 = I3,2
9
3⋅3+1 10
3⋅2
I3,2 = I3,1 = I3,1
6
3⋅2+1 7
Επίσης,
1
x4
I3,1 = ∫ (1 − x3 )dx = [x − ] =1− = ,
1 1 3
0 4 0 4 4
οπότε
I3,2 = ⋅ =
6 3 9
7 4 19
I3,3 = ⋅ =
9 9 81
10 19 140
I3,4 = ⋅ =
12 81 243
13 140 455
`Ασκηση 10.17 α) Αν
In = ∫
1
dx,
sinn x
(n − 1)In = − + (n − 2)In−2 , n ≥ 2.
cos x
sinn−1 x
ϐ) Να υπολογιστεί το ολοκλήρωµα
1
∫ dx.
sin6 x
Λύση
α)
In = ∫
1
dx
sinn x
= ∫ sin−n dx
= ∫ sin x sin−n−1 dx
= ∫ (− cos x)′ sin−n−1 dx
= − cos x ⋅ sin−n−1 +(−n − 1) ∫ cos x ⋅ sin−n−2 ⋅ cos xdx
= − − (n + 1) ∫ cos2 x ⋅ sin−n−2 dx
cos x
sinn+1 x
= − n+1 − (n + 1) ∫ (1 − sin2 x) sin−n−2 dx

cos x
sin x
= − n+1 − (n + 1)In+2 + (n + 1)In

cos x
sin x
In = − n+1 − (n + 1)In+2 + (n + 1)In . (i)
cos x
ή
sin x
Η (i) για n = n − 2 γίνεται
(n − 1)In = − + (n − 2)In−2
cos x
sinn−1 x
ϐ)
I6 = ∫
1
dx
sin6 x
Σύµφωνα µε το (α)
(6 − 1)I6 = − + 4∫ dx = − 5 + 4I4 (i)

cos x 1 cos x
sin5 x sin4 x sin x
`Οµοια,
3I4 = − + 2∫
cos x 1
3
dx
sin x sin2 x
= − 3 − 2 cot x + c
cos x
sin x
I4 = − − cot x + c,
cos x 2
3
3 sin x 3
I6 = − − − cot x + c
cos x 4 cos x 8
5 sin x 15 ⋅ sin x 15
5 3
In = ∫ a ≠ 0:
1
(a2 − x2 )n
dx,
1 + 2n
In+1 = In − n ≥ 1. (i)
x
2na (a2 − x2 )n
2 2
,
2na
ϐ) Να υπολογιστεί η τιµή των ορισµένων ολοκληρωµάτων :
1 1
i) ∫ ii) ∫
(3 − x2 )2 (1 − x2 )3
dx dx
Λύση
330 §
α) Εφαρµόζοντας ολοκλήρωση κατά παράγοντες αφού µετασχηµατίσουµε κατάλληλα τη συνάρτηση

a2 − x2 + x2
In+1 = ∫ =
1 1
∫
(a2 − x2 )n+1 (a2 − x2 )n+1
dx dx
a2
a2 − x2 x2
= ( +
1
a2 ∫ (a2 − x2 )n+1
dx ∫ (a2 − x2 )n+1
dx)
−x
= (∫ dx − ∫ x 2
1 1
(a − x ) (a − x2 )n+1
2 2 2 n
dx)
a
′
= In − 2 ∫ x ( ) dx
1 1 1
a2 a 2n(a − x2 )n
2
⎛
1 ⎜
= − − (x)′ 2 ) dx
1 x 1
2na2 ⎜ (a2 − x2 )n ∫ (a − x2 )n
I n
⎝
a2
= In − +
1 x 1
2na (a − x )
2 2 2 2 n
In
a 2na2
2n + 1
= In −
x
2na2 2na (a2 − x2 )n
2
ϐ) i) Το Ϲητούµενο ολοκλήρωµα είναι
dx = I2 .
1
√ ∫
[( 3)2 − x2 ]
2
√ √
για a = 3, οπότε εφαρµόζοντας την (i) για n = 1 και a = 3 προκύπτει :
1+2⋅1
I1+1 = − √ √ + √ I1 ή I2 = − + I1 ,
x x 1
2 ⋅ 1 ⋅ ( 3) (( 3) − x ) 2 ⋅ 1 ⋅ ( 3)
2 2 2 2 6(3 − x ) 2
2
όπου (ϐλ. παράδ 10.11α)

√
3+x
I1 = ∫ √ dx = √ ln √ + c,
1 1
( 3) − x
2 2 2 3 3−x
οπότε √
3+x
I2 = − + √ ln √ + c.
x 1
6(3 − x ) 4 3
2
3−x
ii) Το Ϲητούµενο ολοκλήρωµα είναι
dx = I3
1
∫
[12 − x2 ]3
1+2⋅2
I2+1 = I2 − + c1
x
2⋅2⋅1 2 2 ⋅ 2 ⋅ 1 (12 − 22 )
2
όπου (από (i) ) √
3+x
I2 = − + √ ln √ + c2
x 1
6(3 − x ) 4 3
2
3−x
οπότε √
3+x x
I3 = − + √ ln √ − + c3 .
5x 5
24(3 − x ) 16 3
2
3−x 4

RR xR
RRR 1 + tan RRRR
a+x R 2 RRR +c
= ln ∣ ∣+c = ln RRR = ln ∣tan ∣+c.
dx 1 dx dx x
α) ∫ 2 ϐ) ∫ γ) ∫
a − x2 2a a−x RRR 1 − tan x RRRR
RRR 2 RRR
cos x sin x 2
Λύση
α) Σύµφωνα µε την Παρατήρηση 10.10,
= = +
1 1 A B
−x (a − x)(a + x) a + x a − x
,
a2 2
οπότε,
1 = A(a − x) + B(a + x) ⇔ 1 = (B − A)x + (A + B)a
΄Αρα
B − A = 0 και (A + B)a = 1
Λύνοντας το σύστηµα προκύπτει
A=B=
1
2a
Εποµένως,
I = ∫ ( + ) dx
1 1
2a(a + x) 2a(a − x)
= +
1 dx 1 dx
∫ ∫
2a a + x 2a a−x
= ln ∣a + x∣ − ln ∣a − x∣ + c
1 1
2a 2a
= (ln ∣a + x∣ − ln ∣a − x∣) + c
1
2a
a+x
= ln ∣ ∣+c
1
2a a−x
ϐ) Θέτουµε t = tan
x
.
2
dt =
2
`Ετσι dx
cos2 x2
οπότε
cos2 dt = dx (i)
1 x
2 2
Θέτοντας
=
x 1
cos2
2 1 + tan2 x
2
η (i) γίνεται
dt = dx
1 1
2 1 + t2
1 − tan2 x
1 + t2
οπότε, το ολοκλήρωµα γίνεται (µε τη ϐοήθεια του τύπου cos x = ⇔ =
2 1
cos x 1 − t2
)
1 + tan2
x
2
1 + t2 1
I = ∫ ⋅ ⋅
1
1 − t 2 1 + t2
2
dt
=
1 1
2 ∫ 1 − t2
dt
Σύµφωνα µε την Παρατήρηση 10.10,
= = +
1 1 A B
1 − t2 (1 − t)(1 + t) 1 − t 1 + t
,
οπότε
(A − B)t + A + B = 1
Εποµένως
332 §
A − B = 0 και A + B = 1.
Λύνοντας το σύστηµα αυτό προκύπτει
A=B=
1
2
= 2∫ ( ⋅ + ⋅ ) dt
1 1 1 1
2 1−t 2 1+t
I
= ∫ ( + ) dt = − ln ∣1 − t∣ + ln ∣1 + t∣
1 1
1−t 1+t
1+t
= ln ∣ ∣+c
1−t
`Οµως t = tan
x
, οπότε
2
1 + tan2 x2
I = ln ∣ ∣ + c.
1 − tan2 x2
γ) Η συνάρτηση είναι περιττή του sin x οπότε σύµφωνα µε την Παρατήρηση 10.12 ϑέτουµε
t = cos x
΄Ετσι,
dt = − sin xdx
οπότε
I =∫ − 2 dt = − ∫ − 1 − t2 dt (ii)
1 1
sin x
στο (ϐ) ϐρήκαµε ότι
= ⋅ + ⋅
1 1 1 1 1
1−t 2 2 t−1 2 t+1
I = − ∫ ( + ) dt
1 1 1
2 t−1 t+1
= − (∫ dt + ∫
1 1 1
t−1 t+1
dt)
2
= − [− ln ∣1 − t∣ + ln ∣1 + t∣] + c
1
2
1 ∣1 − t∣
= +c
2 ∣1 + t∣
ln
1 − cos x
= ln ∣ ∣+c
1
2 1 + cos x
= ln ∣tan2 ∣ + c
1 x
2 2
= ln ∣tan ∣ + c
x
2
Β΄ Λύση γ) Επειδή στην περίπτωση αυτή η συνάρτηση είναι ϱητή µη άρτια συνάρτηση των sin x, cos x,
ϑέτουµε (ϐλ. Παρατήρηση 10.12)
t = tan ,
x
2
οπότε
dt = x 2 dx = 2 (1 + tan 2 ) dx = 2 (1 + t )dx ⇔ dx = 1 + t2 dt,
1 1 1 2 x 1 2 2
2
cos
2
`Ετσι
I =∫ dt = ∫ dt = ln ∣t∣ + c = ln ∣tan ∣ + c.
1 2 1 x
2t 1 + t 2 t 2
1 + t2
In = ∫ n = 1, 2, ...,
4
`Ασκηση 10.25 Αν tann x dx,
0
In + In−2 = n ≥ 2.
1
n−1
να δειχθεί ότι ,
Λύση
Γράφοντας κατάλληλα τη συνάρτηση και χρησιµοποιώντας την αντικατάσταση t = tan x
π π π
In = ∫ tann−2 x ( − 1) dx = ∫ dx − ∫
4 1 4 1 4
tann−2 x tann−2 xdx
0 cos2 x 0 cos2 x 0
π 1
tn−1
= ∫ x (tan x) dx − In−2 = ∫ dt − In−2 = [ ] − In−2
1
4 n−2 ′ n−2
n−1 0
tan t
0 0
= − In−2
1
n−1
In + In−2 =
1
n−1
οπότε .
`Ασκηση 10.26 α) Αν
In = ∫
1
dx,
cosn x
(n − 1)In = + (n − 2)In−2 , n ≥ 2.
sin x
cosn−1 x
ϐ) Να υπολογιστεί το
1
∫ cos4 x dx.
Λύση
α) Γράφοντας κατάλληλα τη συνάρτηση και χρησιµοποιώντας κατά παράγοντες ολοκλήρωση
In = ∫ dx = ∫ dx = ∫ (tan x)′ ) dx
1 1 1 1
n
cos x cos n−2 2
x cos x cos n−2 x
= − tan x(2 − n) cos1−n x(− sin x)dx

tan x
cosn−2 x ∫
sin2 x 1 − cos2 x
= − (n − = − (n −
sin x sin x
2) ∫ dx 2) ∫ dx
cosn−1 x cosn x cosn−1 x cosn x
= − (n − 2) (∫ dx − ∫
sin x 1 1
n−1 n n−2
dx)
cos x cos x cos x
οπότε
In = − (n − 2) (In − In−2 ) ⇔ In + (n − 2)In = + (n − 2)In−2
sin x sin x
cos n−1 x cosn−1 x
(n − 1)In = + (n − 2)In−2 .
sin x
ή
cosn−1 x
ϐ) Από την (i) (∫ dx = I4 ) για n = 4:

1
cos4 x
(4 − 1)I4 = + (4 − 2)I4−2 ⇔ I4 = + I2 ,
sin x 1 sin x 2
4−1 4−1
(ii)
cos x 3 cos x 3
όπου
I2 = ∫ dx = tan x + c,
1
cos2 x
334 §

dx = I4 = + tan x + c.
1 1 sin x 2
∫ 4
cos x 3 cos3 x 3
`Ασκηση 10.28 Να ϐρεθεί το πεδίο ορισµού και ο τύπος των συναρτήσεων :

−x2 √
α) F (x) = ∫ ∣1 − t2 ∣dt, ϐ) F (x) = ∫ t t2 − 16dt
x
−2 −5
Λύση
α) Το πεδίο ορισµού της συνάρτησης f (t) = ∣1 − t2 ∣ είναι το R.
⎧
⎪ 1 − t , −1 ≤ t ≤ 1
⎪ 2
∣1 − t ∣ = ⎨ 2
2
⎪
⎩ t − 1, t > 1 ή t < −1
⎪
οπότε :
▸ Για −1 ≤ x ≤ 1
−1 −1 x
t3 t3
F (x) = ∫ (t2 − 1)dt + ∫ (1 − t2 )dt = [ − t] + [t − ]
x
−2 −1 3 −2 3 −1
x3
= +x−
5
3 3
▸ Για x < −1
x
t3 x3
F (x) = ∫ (t2 − 1)dt = [ − t] = −x+
x 2
−2 3 −2 3 3
▸ Για x > 1
−1
F (x) = ∫ (t2 − 1)dt + ∫ (1 − t2 )dt + ∫ (t2 − 1)dt
1 x
−2 −1 1
−1 1 x
t3 t3 t3
= [ − t] + [t − ] + [ − t]
3 −2 3 −1 3 1
10 x3
= + −x
3 3
οπότε ο τύπος της συνάρτησης είναι
⎧
⎪
⎪
⎪
x3
−x+ ,
2
x < −1
⎪
⎪
⎪
⎪
⎪
⎪
3 3
⎪
⎪
⎪
⎪
F (x) = ⎨
x3 5
⎪ x− + , −1 ≤ x ≤ 1
⎪
⎪
⎪
⎪
3 3
⎪
⎪
⎪
⎪
⎪
⎪
⎪
⎪
x3
−x+ , x > 1
10
⎩ 3 3
και το πεδίο ορισµού της είναι το R.
√
ϐ) Το πεδίο ορισµού της συνάρτησης
f (t) = t t2 − 16
είναι το (πρέπει t2 − 16 ≥ 0)
Df = (−∞, −4] ∪ [4, +∞)
Η F (x) έχει νόηµα για εκείνα τα x για τα οποία το −x2 ανήκει στο Df , οπότε
−x2 ∈ (−∞, −4] ⇔ −x2 ≤ −4 ⇔ x ≥ 2 ή x ≤ −2,
οπότε το πεδίο ορισµού της F (x) είναι
DF = (−∞, −2] ∪ [2, +∞).
√
Θέτοντας t2 − 16 = u ⇔ tdt = udu
√
u1 = 3, u2 = x4 − 16
Εποµένως,
√ √ √
( x4 − 16)3
x4 −16 3 x4 −16
F (x) = ∫ u du = [ ] = −9
2 u
3 3 3 3

tan x cos x 1
dt + ∫ dt = 0, για κάθε x ∈ [0, ).
t π
∫
0 t2 +1 1 t 2
Λύση
1 tan x (t2 + 1)′
dt + ∫ dt = dt + [ln ∣t∣]cos
tan x t cos x 1
∫ 2 ∫0
t
0 t +1
2 1 t t2 + 1 1
= [ln ∣t2 + 1∣]0 + [ln ∣t∣]cos

1 tan x x
1
(i)
2
= ln(tan2 x + 1) + ln ∣ cos x∣
1
2
√
= ln ∣ tan2 x + 1 ⋅ cos x∣
από τον τύπο

tan2 t
sin2 t =
1 + tan2 t
το (i) γίνεται
RRR√ RRR
RRR tan2 x R
cos xRRRR = ln ∣ cos x∣ = ln 1 = 0
tan x
ln RR
RRR sin2 x RRR
R R
sin x
αφού tanx > 0, sin x > 0, cos x > 0, για x ∈ [0, ]).
π
2
`Ασκηση 10.30 Να δειχθεί ότι αν η συνάρτηση f είναι παραγωγίσιµη στο IR µε f ′ (x) < 0, για
κάθε x ∈ IR και f (0) = 0, τότε η συνάρτηση
g(x) = ∫ f (t)dt
x
έχει τοπικό µέγιστο στο x = 0.

0
Λύση
Η συνάρτηση f (x) είναι παραγωγίσιµη στο R άρα και συνεχής, οπότε η
g(x) = ∫ f (t)dt
x
0
είναι παραγωγίσιµη για κάθε x ∈ R και, σύµφωνα µε την (10.14), ισχύει
′
g′ (x) = (∫ f (t)dt) = f (x).
x
Επειδή f (0) = 0,
g′ (0) = 0
και
g′′ (0) = f ′ (0) < 0,
οπότε σύµφωνα µε την πρόταση 9.2 η g(x) έχει τοπικό µέγιστο στο x = 0.
336 §
`Ασκηση 10.31 Να δειχθεί ότι αν οι συναρτήσεις f, g είναι τρεις ϕορές παραγωγίσιµες,

τότε η συνάρτηση
ϕ(x) = ∫ (f ′′ (t)g(t) − f (t)g′′ (t))dt + f (x)g′ (x) − f ′ (x)g(x)

x
0
είναι σταθερή και να ϐρεθεί η τιµή της αν f (0) = g(0) = 1, f ′ (0) = 2 και g ′ (0) = 1.
Λύση
′
ϕ′ (x) = (∫ (f ′′ (t)g(t) − f (t)g′′ (t))dt) + (f (x)g′ (x) − f ′ (x)g(x))
x ′
0
= f ′′(x)g(x) − f (x)g′′ (x) + f ′ (x)g′ (x) + f (x)g′′ (x) − f ′ (x)g′ (x) − f ′′(x)g′ (x) = 0,
οπότε η συνάρτηση ϕ(x) είναι σταθερή. `Αρα
ϕ(x) = ϕ(0) = ∫ (f ′′ (t)g(t) − f (t)g′′ (t))dt + f (0)g′ (0) − f ′ (0)g(0)

0
= 0 + 1 ⋅ 1 − 2 ⋅ 1 = −1, για κάθε x ∈ R.
In = ∫ a ≠ 0:
1
(a2 + x2 )n
`Ασκηση 10.32 Αν dx,
2n − 1
In+1 = In + n ≥ 1. (i)
x
2na (a2 + x2 )n
να δειχθεί ότι 2 2
,
2na
ϐ) Να ϐρεθεί το
1
∫
(x2 + 4)2
dx.
Λύση
α) Εφαρµόζουµε ολοκλήρωση κατά παράγοντες αφού µετασχηµατίσουµε κατάλληλα τη συνάρτηση
a2 + x2 − x2 a2 + x2 x2
In+1 = ∫ = = ( −
1 1 1
(a2 + x2 )n+1 a2 ∫ (a2 + x2 )n+1 a2 ∫ (a2 + x2 )n+1 ∫ (a2 + x2 )n+1 dx)
dx dx dx
′
= (∫ dx − ∫ x 2 dx) = 2 In − 2 ∫ x (− ) dx
1 1 x 1 1 1
a2 (a + x )
2 2 n (a + x )
2 n+1 a a 2n(a + x2 )n
2
⎛
1 ⎜
= − − 2 − ∫ −(x)′ 2 ) dx
1 x 1
I n ⎜ (a + x ) (a + x2 )n
⎝
a2 2na2 2 n
2n − 1
= In + − In = +
1 x 1 x
2na (a + x ) 2na (a + x )
2 2 2 2 n 2 2 2 2 n
In
a 2na 2na2
ϐ) Το Ϲητούµενο ολοκλήρωµα είναι
∫ (x2 + 22 )2 dx = I2 .
1

2⋅1−1
I1+1 = + I1 = + I1 ,
x x 1
2 ⋅ 1 ⋅ 22 (22 + x2 ) 2⋅1⋅22 8(4 + x ) 8
2
όπου (ϐλ. πίνακας 10.1)
I1 = ∫ dx = tan−1 + c,
1 1 x
x2 + 22 2 2
I2 = + tan−1 + c.
x 1 x
8(4 + x ) 16
οπότε 2 2
`Ασκηση 10.33 Αν η f ′ (x) είναι συνεχής και η γραφική παράσταση Cf της συνάρτησης
f (x) περνάει από τα σηµεία A(1, 2) και B(2, −4), να υπολογιστεί το
f ′ (x)dx.
2
∫
1
Λύση
Επειδή η Cf περνάει από τα σηµεία A(1, 2) και B(2, −4),
f (1) = 2 και f (2) = −4
οπότε, λόγω και της (10.12),
f ′ (x)dx = f (2) − f (1) = −4 − 2 = −6.

2
∫
1
`Ασκηση 10.35 Να υπολογιστούν (αν υπάρχουν) τα όρια

x2
√ dt
1 1 x
1) lim ∫ 2) lim ∫ e−t dt 3) lim ∫ e−t dt
2
x→0 x t x→∞ 0 x→1 1
(1 − cos t3 )dt
x
∫
6) lim ( ∫ (t − 1)e (t−1) dt)
1 1+4x 1 3
4) lim ∫
1
1−t2 0
1 − x 2+x
2
e dt 5) lim
ln(1 + t3 )dt
x
∫
x→0 x 1 x→0 x→1
0
x√
2t + 3t2 dt (sin t − t)dt
x
∫ ∫ ∫1
x2 +1
(4t3 − 2t)dt
0 0
x − sin x sin x − x cos x
7) lim 8) lim 9) lim+ 1
x→0 x→0 x→0 ex
Λύση
1) Υπολογίζουµε το ολοκλήρωµα µε τη ϐοήθεια της αντικατάστασης
√
u= t ⇔ u2 = t ⇔ 2udu = dt
και τα νέα όρια ολοκλήρωσης είναι
√
u1 = x u2 = 1,
οπότε
√
∫x √ dt = ∫√x u du = [2u]√x = 2 − 2 x.
1 1 1 2u
1
t
Εποµένως,
√
lim (2 − 2 x) = 2.
x→0
338 §
`Ασκηση 10.36 Για µία συνεχή συνάρτηση f (x) να δειχθεί ότι :

α) Αν
F (x) = ∫ xf (t)dt, (i)
x
a
τότε
F (x)
F ′ (x) = + xf (x).
x
′
(∫ f (t)(x − t)dt) = ∫ f (t)dt.
x x
ϐ)
0 0
′
(∫ f (x − t)dt) = f (x).
x
γ)
0
Λύση
α) Επειδή η µεταβλητή του ολοκληρώµατος είναι η t και εφαρµόζοντας κανόνες παραγώγισης
(πίνακας 8.2) και το Θεώρηµα 10.3
′ ′
F ′ (x) = (∫ xf (t)dt) = (x ∫ f (t)dt)
x x
(ii)
a a
′
= x (∫ f (t)dt) + (x) ∫ f (t)dt = xf (x) + ∫ f (t)dt
x x x
′
a a a
Από την (i) προκυπτει
F (x)
F (x) = ∫ xf (t)dt = x ∫ f (t)dt ⇔ ∫ f (t)dt =
x x x
,
a a a x
F (x)
F ′ (x) = xf (x) + .
x
ϐ) Επειδή η µεταβλητή του ολοκληρώµατος είναι η t, εφαρµόζοντας την (10.11) προκύπτει
∫0 f (t)(x − t)dt = ∫0 [xf (t) − tf (t)] dt = ∫0 xf (t) − ∫0 tf (t)dt = x ∫0 f (t) − ∫0 tf (t)dt,

x x x x x x
οπότε εφαρµόζοντας κανόνες παραγώγισης (πίνακας 8.2) και το Θεώρηµα 10.3,

′ ′ ′
(∫ f (t)(x − t)dt) = (x ∫ f (t)) − (∫ tf (t)dt)
x x x
0 0 0
′
= x (∫ f (t)) + (x)′ ∫ f (t)dt − xf (x)
x x
0 0
= xf (x) + ∫ f (t)dt − xf (x) = ∫ f (t)dt.

x x
0 0
γ) Θέτοντας u = x − t,
du = −dt ⇔ dt = −du
και τα όρια του ολοκληρώµατος γίνονται
u1 = x − 0 = x και u2 = x − x = 0,
οπότε
∫0 f (x − t)dt = ∫x f (u)(−du) = ∫0 f (u)du.

x 0 x
′ ′
(∫ f (x − t)dt) = (∫ f (u)du) = f (x).
x x
`Αρα
0 0
`Ασκηση 10.37 Αν η συνάρτηση f είναι συνεχής και οι g1 , g2 , ϕ παραγωγίσιµες να δειχθεί

g2 (x) ′ g2 (x)
(∫ ϕ(x)f (t)dt) = ϕ(x) (f (g2 (x))g2′ (x) − f (g1 (x))g1′ (x)) + ϕ′ (x) ∫ f (t)dt.
g1 (x) g1 (x)
Λύση
Σύµφωνα µε το παράδειγµα 10.23, προκύπτει
g2 (x) ′ g2 (x) ′
(∫ ϕ(x)f (t)dt) = (ϕ(x) ∫ f (t)dt)
g 1 (x) g1 (x)
g2 (x) ′ g2 (x)
= ϕ(x) (∫ f (t)dt) + ϕ′ (x) ∫ f (t)dt
g1 (x) g1 (x)
g2 (x)
= ϕ(x) [f (g2 (x)) ⋅ g2′ (x) − f (g1 (x))g1′ (x)] + ϕ′ (x) ∫ f (t)dt
g1 (x)
`Ασκηση 10.39 Για την παραγωγίσιµη συνάρτηση f (x) της οποίας η γραφική παράσταση
της παραγώγου f ′ (x) δίνεται στο σχ. 10.3 να ϐρεθούν οι διαφορές
α) f (6) − f (0) ϐ) f (2) − f (10).
Α Β
5
f΄(x)
Δ Γ Ε 10 x
O 2 6 8 Ζ
-5 Η
Σχήµα 10.3 Η γραφική παράσταση της παραγώγου f ′ (x) της συνάρτησης f (x).
Λύση
α) Σύµφωνα µε την (10.12) και την Παρατήρηση 10.13,
f (6) − f (0) = ∫ f ′ (x)dx = E1

6
0
όπου
(6 + 4)5
E1 = = 25
2
το εµβαδόν του τραπεζίου ΟΑΒΓ.
ϐ) Σύµφωνα µε την (10.12), την (10.8) και την Παρατήρηση 10.13,
f (2) − f (10) = ∫ f ′ (x)dx = ∫ f ′ (x)dx + ∫ f ′ (x)dx + ∫ f ′ (x)dx

10 6 8 10
2 2 6 8
= ∫ f ′ (x)dx = (ABΓ∆) = (6 − 2)5 = 20,

6
∫6 f (x)dx = (BΓE) και ∫8 f ′ (x)dx = −(EZH) και (BΓE) = (EZH)

8 10
′
διότι
αφού τα τρίγωνα BΓE και EZH λόγω στοιχειώδους Γεωµετρίας είναι ίσα, οπότε
340 §
f ′ (x)dx = − ∫ f ′ (x)dx.
10 8
∫8 6
`Ασκηση 10.43 Για τη συνάρτηση f µε τη γραφική παράσταση του Σχήµατος 10.4 να

υπολογιστούν οι τιµές των :
f (x)dx, f ′ (x)dx, f ′′ (x)dx, .

2 1 1
a) ∫ β) ∫ γ) ∫
−2 −1 −1
Σχήµα 10.4 Η γραφική παράσταση της συνάρτησης f (x)
Λύση
Σύµφωνα µε την Παρατήρηση 10.13:
f (x)dx = E1 − E2
2
α) ∫
−2
όπου E1 και E2 τα εµβαδά των αντίστοιχων χωρίων που περικλείονται από την Cf και τον άξονα x
(ϐλ. σχ. 10.4), τα οποία είναι ίσα µεταξύ τους, οπότε
∫−2 f (x)dx = 0.
2
ϐ) Σύµφωνα µε την (10.12) και το σχ. 10.4,
∫−1 f (x)dx = f (1) − f (−1) = − 3 − 3 = − 3 .

1 2 2 4
′
γ) Σύµφωνα µε την (10.12) και το σχ. 10.4,
f ′′ (x)dx = f ′ (1) − f ′ (−1) = 0 − 0 = 0

1
∫
−1
(f ′ (1) = f ′ (−1) = 0 αφού η f έχει τοπικά ακρότατα στα σηµεία x = −1 και x = 1).
`Ασκηση 10.45 Να υπολογιστούν τα αόριστα ολοκληρώµατα :
α) I = ∫ tan−1 xdx ϐ) I = ∫ x tan−1 xdx γ) I = ∫

dx
sinh x + cosh2 x
2
√ √ x2 dx
δ) I = ∫ 9x2 − 1 dx ε) I = ∫ x3 1 + x2 dx στ) I = ∫ √
x(x − 1)
Λύση
α) Εφαρµόζοντας κατά παράγοντες ολοκλήρωση
I = ∫ (x)′ tan−1 xdx = x tan−1 x − ∫ x (tan−1 x) dx

′
= x tan−1 x − ∫ x dx = x tan−1 x − ln(1 + x2 ) + c

1 1
1+x 2 2
ϐ) Εφαρµόζοντας κατά παράγοντες ολοκλήρωση
′
x2 x2 x2
I = ∫ ( ) tan−1 xdx = tan−1 x − ∫ (tan−1 x) dx
′
2 2 2
x2 x2
= tan−1 x − ∫ x2 = tan−1 x − ∫ (1 − ) dx
1 1 1 1
1+x 1 + x2
2
dx
2 2 2 2
x2 x2 + 1
= tan−1 x − (x − tan−1 x) + c = tan−1 x − x + c
1 1
2 2 2 2
γ) Σύµφωνα µε τον ορισµό 7.10,
I =∫ = ∫
dx dx
sinh x + cosh2 x
2
e −e
x
ex + e−x 2
−x 2
( ) +( )
2 2
= ∫ 2x
4
e + e−2x − 2ex e−x + e2x + e−2x + 2ex e−x
dx
= ∫
2
e2x + e−2x
dx
οπότε, ϑέτοντας t = ex ,
dt = ex dx = tdx ⇔ dx =
dt
t
και
I = 2∫ = 2∫ 4
1 dt t
t +1
dt (i)
t2 + ( t ) t
1 2
Θέτοντας u = t2 , du = 2tdt,
I =∫ 2tdt = ∫ 2 du = tan−1 u + c = tan−1 t2 + c = tan−1 (ex )2 + c = tan−1 e2x + c.

1 1
(t2 )2 + 1 u +1
Β΄ Λύση
Θέτοντας t = tanh x,
dt = dx = (1 − tanh2 x)dx = (1 − t2 )dx,

1
cosh2 x
dx =
1
1 − t2
οπότε dt.
`Ετσι
1 − t2 1
I = ∫ dx = ∫ dx = ∫
1 1
cosh x(tanh2 x + 1) 1 + t2 1 − t2
dt
(tanh2 x + 1)
2 1
1 − tanh x
2
= ∫ = + = (tanh x) + c.
1 −1 −1
1 + t2
dt tan t c tan
x = cosh t,
1
δ) Θέτοντας
3
dx = sinh tdt
1
3
οπότε √
2 √ √
I = ∫ 9 ( cosh t) − 1 sinh tdt = ∫ cosh2 t − 1 sinh t dt = ∫
1 1 1 1
sinh2 t sinh t dt
3 3 3 3
= − ∫ sinh2 t dt. (i)

1
3
Λόγω της (7.6)
cosh 2t − 1
cosh 2t = 1 + 2 sinh2 t ⇔ sinh2 t =
2
342 §
cosh 2t − 1
I = dt = ⋅ (∫ cosh 2tdt − ∫ dt) = ( − t) + c
1 1 1 1 sinh 2t
3∫ 2 3 2 6 2
1√
= sinh 2t − + c = 2 sinh t cosh t − + c = cosh2 t − 1 cosh t − + c
1 t 1 t t
12 6 12 6 6 6
1√
= (3x)2 − 1 3x − cosh−1 (3x) + c.
1
6 6
ε) Θέτοντας x = sinh t,
dx = cosh tdt,
οπότε, ϑέτοντας u = cosh t,
√ √
∫ x 3
1 + x 2 dx =
∫ sinh3
t 1 + sinh2 x cosh tdt = ∫ sinh3 t cosh2 tdt
= ∫ sinh2 t cosh2 t sinh tdt = ∫ (cosh2 t − 1) cosh2 t sinh tdt
u5 u3
= ∫ (u2 − 1)u2 du = ∫ (u4 − u2 )du = − +c
5 3
cosh5 t cosh3 t
= − +c (i)
5 3
Επειδή
x = sinh t ⇔ t = sinh−1 x,
√ √ √
cosh t = 1 + sinh2 t = 1 + sinh2 (sinh−1 x) = 1 + x2 ,
οπότε
√ √
cosh3 t = ( 1 + x2 )) = (1 + x2 ) 2 και cosh5 t = ( 1 + x2 ) = (1 + x2 ) 2 ,
3 3 5 5
I = − (1 + x2 ) 2 + (1 + x2 ) 2 + c.
1 3 1 5
3 5
στ) Για τον υπολογισµό του ολοκληρώµατος αυτού γράφουµε το υπόριζο στη µορφή
1 2 1 2 1 2 1
x(x − 1) = x2 − x = x2 − 2 ⋅ x + ( ) − ( ) = (x − ) −
1
2 2 2 2 4
οπότε ϑέτοντας
x− = cosh t, t≥0
1 1
2 2
προκύπτει
x=
+ cosh t = (1 + cosh t),
1 1 1
2 2 2
dx = sinh tdt
1
2
και
√ √ √
√ 1 2 1 2
x(x − 1) = (x − ) − = ( cosh t) − = (cosh2 t − 1)
1 1 1
2 4 2 4 4
1√
= sinh2 t = sinh t
1
2 2
`Ετσι
2
( (1 + cosh t))
1
I = ∫ 2 sinh tdt = ∫ (1 + cosh t)2 dt
1 1
1 2 4
sinh t
2
⎛ (i)
= ∫ ⎜ 1 + 2 cosh t + cosh2 t)dt = [t + 2 sinh t + (t + )] + c
1 1 1 sinh 2t
⎜
⎝
4 4 2 2
= t + sinh t + sinh 2t + c
3 1 1
8 2 16
sinh2 t
(στη λύση του παραδ. 10.5β δείχνουµε ότι ∫ cosh2 tdt = (t + )).
1
2 2
Επειδή
x− 1
x − = cosh t ⇔ t = cosh−1 1 = cosh−1 (2x − 1),
1 1 2
2 2
η (i) δίνει
2
I= cosh−1 (2x − 1) + sinh (cosh−1 (2x − 1)) + sinh[2(cosh−1 (2x − 1))] + c (ii)
3 1 1
8 2 16
Επειδή
√
cosh−1 (2x − 1) = ln [2x − 1 + (2x − 1)2 − 1]
√ √ √
sinh [cosh−1 (2x − 1)] = cosh2 [cosh−1 (2x − 1)] − 1 = (2x − 1)2 − 1 = 2 x2 − x
sinh [2 cosh−1 (2x − 1)] = 2 sinh [cosh−1 (2x − 1)] cosh [cosh−1 (2x − 1)]
√
= 2 x2 − x (2x − 1)
η (ii) δίνει
√ 1 √ 1 √
I= ln [2x − 1 + (2x − 1)2 − 1] + 2 x2 − x + 2 x2 − x (2x − 1) + c.
3
8 2 16

∣x∣
dx = − √ + c.
dx 1
∫
(x2 − a2 ) x2 − a2
3 2
2 a
Λύση
Θέτουµε
x= 0 ≤ t ≤ π,
a
,
cos t
οπότε
3
a2
(x − a ) = ( 2 − a2 ) = a3 tan3 t
3 2
2 2 2
cos t
και
a ′
dx = ( ) dt =
a sin t
dt.
cos t cos2 t
΄Ετσι
a sin t dt
I = ∫ cos t = 1
2 cos t
3 ∫ dt.
3
a tan t a 2
sin2 t
Θέτοντας
u = sin t,
du = cos tdt,
οπότε
I= ∫ 2 =− 2 +c=− 2 + c.
1 du 1 1 1 1
a2 u a u a sin t
344 §
Επειδή για 0 ≤ t ≤ π, sin t > 0,

√
√ a 2
sin t = 1 − cos2 t = 1−( ) ,
x
οπότε
∣x∣
I =− √ +c =− 2 √ + c.
1 1 1
x2 − a2
a2 a
a 2
1−( )
x
Β΄ Λύση
Θέτοντας
x = a cosh t,
dx = a sinh tdt
οπότε
I = ∫ a sinh tdt = 2 ∫ dt = 2 ∫ dt = − 2 coth t

1 1 sinh t 1 1 1
√
( a2 cosh2 t − a2 )
3 a 3 a 2 a
sinh t sinh t
x
= − 2 =− 2√ =− 2√ a =− 2√
1 cosh t 1 cosh t 1 1 x
.
a sinh t a cosh t − 1
2 a x 2 a x2 − a2
( ) −1
a
`Ασκηση 10.47 Να υπολογιστούν τα ορισµένα ολοκληρώµατα :

1 1
α) ∫ √2 sin−1 x dx, β) ∫ sinh−1 x dx.
2
0
Λύση
α) Σύµφωνα µε την πρότ. 10.3,
√ √
sin−1 1
xdx = 1 sin 1 − − ∫ −1 √2 sin xdx
1 2 −1 2
∫ √2 sin
−1 −1
sin
2 2 sin
√ √
2 2
π
= − − ∫ π sin xdx = − − [− cos x] π2

π 2π 2 π π 2 π
2 2 4 2 8
√ √ √
4
4
= − + cos − cos = − −
π π 2 π π π π 2 2
.
2 8 2 4 2 8 2
ϐ)
sinh−1 1
sinh−1 xdx = 1 sinh−1 1 − 0 sinh−1 0 − ∫
1
∫ sinh xdx
0 sinh−1 0
= sinh−1 1 − [cosh x]sinh = sinh−1 1 − cosh (sinh−1 1) + cosh 0

−1
1
0
√ √
= sinh−1 1 − 1 + sinh2 (sinh−1 1) + 1 = sinh−1 1 − 1 + 12 + 1
√ √
= ln (1 + 2) − 2 + 1,
αφού
√ √
sinh−1 0 = 0 και sinh−1 1 = ln (1 + 12 + 1) = ln (1 + 2) .
Β΄ Λύση
Εφαρµόζοντας κατά παράγοντες ολοκλήρωση,
∫0 sinh xdx = ∫0 (x) sinh xdx = [x sinh x]0 − ∫0 x (sinh x) dx

1 1 1 ′
−1 ′ −1 −1 −1 1
= 1 sinh−1 1 − 0 sinh−1 0 − ∫ √
1 1
xdx
1 + x2 0
= sinh−1 1 − ∫ √ dt = sinh−1 1 − ∫ t− 2 dt
2 1 1 1 2 1
1 t2 2 1
⎡ ⎤
1 ⎢ t− 2 +1 ⎥
2
= sinh−1 1 − ⎢ ⎥ = sinh−1 1 − [t 12 ]
1
2
⎢
2 ⎢−2 + 1⎥ ⎥
⎣ ⎦1
1 1
√ √ √
= sinh−1 1 − (2 2 − 1) = sinh−1 1 − 2 + 1 = ln(1 + 2) − 2 + 1.
1
`Ασκηση 10.48 Για µία συνεχή συνάρτηση f να δειχθεί ότι :

α) Αν η f είναι άρτια, τότε
f (x)dx = 2 ∫ f (x)dx, a ∈ Df .
a a
∫
−a 0
ϐ) Αν η f είναι περιττή, τότε
f (x)dx = 0, a ∈ Df .
a
∫
−a
Λύση
α)
∫−a f (x)dx = ∫−a f (x)dx + ∫0 f (x)dx. (i)

a 0 a
Θέτοντας t = −x στο πρώτο ολοκλήρωµα,

dt = −dx
και τα όρια του γίνονται
t1 = −(−a) = a και t2 = −0 = 0.
`Ετσι, λόγω και του ότι η f είναι άρτια,
∫−a f (x)dx = ∫ f (−u)(−du)

0
0
a
= − ∫ f (u)du
0
= ∫ f (u)du
a
= ∫ f (x)dx,
a
0
∫−a f (x)dx = ∫0 f (x)dx + ∫0 f (x)dx = 2 ∫0 f (x)dx.

a a a a
`Ασκηση 10.49 Λάθος στο ϐιβλίο

Να δειχθεί ότι
− dx = n n ≥ 1.
2n 1 1 1 1
2n − 1 ∫ (1 + x )
2 n+1
dx ∫0 (1 + x )
2 n 2 (2n − 1)
,
Λύση
Θέτοντας
In = ∫ n≥1
1 1
(1 + x2 )n
dx,
0
346 §
αρκεί να δείξουµε ότι

In+1 − In = n
2n 1
2n − 1 2 (2n − 1)
.
Εφαρµόζοντας κατάλληλη ολοκλήρωση κατά παράγοντες
In = ∫ (x)′
1 1
(1 + x2 )n
dx
0
1
= [x ] − ∫ x(−n)(1 + x2 )−n−1 2xdx
1 1
(1 + x ) 0
2 n 0
x2
= 1 +
1 1
∫
(1 + 12 )n 0 (1 + x2 )n+1
2n dx
1 1 + x2 − 1
= +
1
∫
0 (1 + x2 )n+1
2n dx
2n
1 + x2
= + ( dx − ∫
1 1 1 1
∫
0 (1 + x ) 0 (1 + x2 )n+1
n
2n 2 n+1
dx)
2
= + 2n (∫ dx − ∫
1 1 1 1 1
0 (1 + x ) 0 (1 + x2 )n+1
n 2 n
dx)
2
= + 2nIn − 2nIn+1 ,
1
2n
οπότε
In − 2nIn = − 2nIn+1 ή (1 − 2n)In = n − 2nIn+1
1 1
2n 2
In = n −
1 2n
2 (1 − 2n) 1 − 2n
ή In+1
In+1 − In = n
2n 1
2n − 1 2 (2n − 1)
ή .
`Ασκηση 10.50 α) Να ϐρεθεί η τιµή f (1) αν η συνάρτηση f είναι συνεχής στο R και
x3
∫ f (t)dt = x4 − 2x3 , για κάθε x ∈ R. (i)
1
ϐ) Να ϐρεθεί ο τύπος της f (x).
Λύση
α) Από την (i) και την (10.16) προκύπτει ότι
x3 ′
(∫ f (t)dt) = (x4 − 2x3 ) ⇔ f (x3 ) (x3 ) = 4x3 − 6x2 ⇔ 3x2 f (x3 ) = 4x3 − 6x2 . (ii)
′ ′
1
Θέτοντας x = 1 στην (ii) προκύπτει
ή 3 ⋅ 12 f (13 ) = 4 ⋅ 13 − 6 ⋅ 12 ⇔ 3f (1) = −2,

οπότε
f (1) = − .
2
3
ϐ) Για x ≠ 0 η (ii) δίνει
4x3 − 6x2 4x
ή f (x3 ) = = − 2, (iii)
3x2 3
√
οπότε, ϑέτοντας
t = x3 ⇔ x = t 3 =
1 3
t
η (iii) δίνει
√
f (t) = − 2,
43 t
3
οπότε √
f (x) = − 2, x ≠ 0.
43 x
3
`Ασκηση 10.51 Να δειχθεί ότι οι συναρτήσεις
f (x) = ∫ (ν + 2)tν ln(1 + et )dt και g(x) = xν+2 , ν = 1, 3, 5, ... (i)

x
−x
είναι ίσες.
Λύση
Από την (i) και το Παράδειγµα 10.23 προκύπτει ότι (το ν είναι περιττός)
′
f ′ (x) = (∫ (ν + 2)tν ln(1 + et )dt)
x
−x
= (ν + 2) (xν ln(1 + ex ) − (−x)ν ln(1 + e−x )(−x)′ )
= (ν + 2) (xν ln(1 + ex ) − xν ln(1 + e−x ))

1 + ex 1 + ex
= (ν + 2)xν ln = (ν + ν
= (ν + 2)xν lnex
1 + e−x
2)x
1 + e1x
ln
= (ν + 2)xν ⋅ x = (ν + 2)xν+1 .
Επίσης g′ (x) = (ν + 2)xν+1 ,

οπότε f ′ (x) = g′ (x), για κάθε x ∈ R.
Εποµένως, f (x) − g(x) = c, όπου c σταθερά. (ii)

f (0) = 0 και g(0) = 0,

οπότε αντικαθιστώντας στην (ii)
f (0) − g(0) = c ⇔ c = 0.
`Ετσι, η (ii) δίνει
f (x) − g(x) = 0 ⇔ f (x) = g(x), για κάθε x ∈ R.
`Ασκηση 10.52 Να υπολογιστεί το
I =∫ (∫
1 x 1
1 + t2
dt) dx.
0 1
Λύση
Λόγω του ϑεωρ. 10.3
′
(∫ =
x 1 1
1+t 1 + x2
2
dt) ,
1
οπότε, εφαρµόζοντας κατάλληλα κατά παράγοντες ολοκλήρωση

348 §
x=1 ′
I = ∫ ((x)′ ∫ = [x − (
1 x 1 x 1 1 x 1
∫ ∫ ∫
1 + t2 1 1 + t2 1 1 + t2
dt) dx dt] x dt) dx
0 1 x=0 0
= 1∫ − − = −
1 1 0 1 1 1 1 1
∫ ∫ ∫
1+t 1 1+t 1+x 0 1 + x2
2
dt 0 2
dt x 2
dx xdx
1 0
= −∫ du = − [ln∣u∣]21 = − ln 2
2 11 1 1
1 u2 2 2
(στο τελευταίο ολοκλήρωµα κάναµε την αντικατάσταση u = 1 + x2 , οπότε
du = 2xdx ⇔ xdx = du.

1
2
`Ασκηση 10.53 Αν οι συναρτήσεις f, g είναι συνεχείς στο [a, β] µε

g(x) > 0, για κάθε x ∈ [a, β],
να δείχθεί ότι
υπάρχει k ∈ (a, β) µε ∫ f (x)g(x)dx = f (k) ∫

β β
g(x)dx.
a a
Λύση
Επειδή η συνάρτηση f είναι συνεχής στο [a, β]
m ≤ f (x) ≤ M, (i)
όπου m και M το ελάχιστο και το µέγιστο της f (x) στο [a, β].
Επειδή g(x) > 0, για κάθε x ∈ [a, β], από την (i) προκύπτει
mg(x) ≤ f (x)g(x) ≤ M g(x),
οπότε, λόγω της πρότ. 10.2,
∫a mg(x)dx ≤ ∫a f (x)g(x)dx ≤ ∫a M g(x)dx,

β β β
g(x)dx ≤ ∫ f (x)g(x)dx ≤ M ∫ (ii)

β β β
ή m∫ g(x)dx,
a a a
Επειδή g(x) > 0, για κάθε x ∈ [a, β], από την πρότ. 10.1
g(x) > 0,
β
∫
a
f (x)g(x)dx
β
∫
m≤ a
β
≤ M.
∫ g(x)dx
a
∫a f (x)g(x)dx
β
Εποµένως το ανήκει στο σύνολο τιµών της f , οπότε

∫a g(x)dx
β
υπάρχει k ∈ (a, β) µε ∫ f (x)g(x)dx = f (k) ∫

β β
g(x)dx.
a a
`Ασκηση 10.54 Να υπολογισθούν τα ολοκληρώµατα
α) I = ∫ ϐ) I = ∫ γ) I = ∫
dx dx sin x
1 + cos x + sin x 3 sin x + 4 cos x (1 + cos x)2
dx
√
cos3 x 1−x
δ) I = ∫ ε) I = ∫ στ) I = ∫
sin x 1
(3 − 2 sin2 x) 1 + sin x 1+x
dx dx 2
dx
x
√
1 − x2 x3
Ϲ) I = ∫ dx η)I = ∫ √ dx
x x2 + 1
√
x2 − 4
ϑ) I = ∫ dx, x > 2
x3
Λύση
α) Επειδή η ολοκληρωτέα συνάρτηση είναι ϱητή συνάρτηση των sin x και cos x, χωρίς να είναι άρτια
ή περιττή, ϑέτουµε (ϐλ. Παρατήρηση 10.12)
t = tan ,
x
2
οπότε
2
1 + t2
dt
I = ∫
1 − t2
+ +1
2t
1 + t2 1 + t2
= 2∫ =∫
dt dt
2t + 1 − t + 1 + t
2 2 1+t
= ln ∣1 + t∣ + c
= ln ∣1 + tan ∣ + c.
x
2
ϐ) Επειδή η ολοκληρωτέα συνάρτηση είναι ϱητή συνάρτηση των sin x και cos x, χωρίς να είναι άρτια
ή περιττή, ϑέτουµε (ϐλ. Παρατήρηση 10.12)
t = tan ,
x
2
οπότε
2
1 + t2
dt
I = ∫
4 − 4t2
+
6t
1 + t2 1 + t2
(i)
= ∫
dt
3t + 2 − 2t2
= − ∫
1 dt
(t − 2)(t + 12 )
.
2
Αναλύοντας σε µερικά κλάσµατα προκύπτει
= −
1 2 1 2 1
(t − 2)(t + 2 ) 5 t − 2 5 t + 12
1
,
οπότε
1 ln ∣tan 2 + 2 ∣
x 1
I =− ∫ + ∫ = − ∣t − + ∣t + ∣ + = +c
1 dt 1 dt 1 1 1
t−2 5 5 ln ∣ tan x2 − 2∣
ln 2∣ ln
t + 12
c
5 5 5 2
350 §
γ) Θέτοντας t = cos x, dt = −sinxdx,

οπότε
I =∫ − dt = +c = + c.
1 1 1
(1 + t)2 1+t 1 + cos x
δ) Θέτοντας t = cos x, dt = −sinxdx,
√
οπότε
I = ∫ = −∫ = −∫ √ 2 = − √ tan ( 2t)
sin xdx dt dt 1 −1
3 − 2(1 − cos x)
2 1 + 2t 2
1 + ( 2 t) 2
√
= − √ tan−1 ( 2 cos x) + c
1
2
ε) Η ολοκληρωτέα συνάρτηση είναι ϱητή περιττή συνάρτηση του cos x, αφού
R(sin x, − cos x) = −R(sin x, cos x),

οπότε (ϐλ. Παρατήρηση 10.12) ϑέτουµε
t = sin x, οπότε dt = cos xdx.

`Ετσι,
cos2 x cos xdx (1 − sin2 x) cos xdx 1 − t2 t2
I = ∫ =∫ =∫ dt = ∫ (1 − t)dt = t − + c
1 + sin x 1 + sin x 1+t 2
sin2 x
= sin x − + c.
2
√
1−x 1−x 1 − t2
στ) Θέτοντας t = t2 = ⇔ x= 2
1+x 1+x t +1
,
−2t(t2 + 1) − 2t(1 − t2 ) −4t

dx = dt ⇔ dx = 2
(t + 1) (t + 1)2
και 2 2
dt.
(t2 + 1)2 −4t t2

I =∫ ( ) = −4 ∫ (i)
(t2 − 1)2 (t2 + 1)2 (t2 − 1)2
΄Αρα t dt dt.
Αναλύοντας σε µερικά κλάσµατα,
t2 t2
= = + + +
A B Γ ∆
(t2 − 1)2 (t − 1) (t + 1)
2 2 t − 1 (t − 1)2 t + 1 (t + 1)2
A(t − 1)(t + 1)2 + B(t + 1)2 + Γ(t + 1)(t − 1)2 + ∆(t − 1)2
=
(t2 − 1)2
,
οπότε A(t3 + t2 − t − 1) + B(t2 + 2t + 1) + Γ(t3 − t2 − t + 1) + ∆(t2 − 2t + 1) = t2

ή (A + Γ)t3 + (A + B − Γ + ∆)t2 + (−A + 2B − Γ − 2∆)t − A + B + Γ + ∆ = t2 .
`Ετσι, προκύπτει το σύστηµα
A+Γ=0
A+B−Γ+∆=1
−A + 2B − Γ − 2∆ = 0
−A + B + Γ + ∆ = 0
του οποίου η λύση είναι
A = , B = , Γ = − και ∆ = ,
1 1 1 1
4 4 4 4
I = + ∫ − ∫ + ∫
1 dt 1 dt 1 dt 1 dt
4 ∫ t−1 4 (t − 1)2 4 t+1 4 (t + 1)2
1 (t − 1)−2+1 1 1 (t + 1)−2+1
= ln ∣t − 1∣ + − ln ∣t + 1∣ + +c
1
4 4 −2 + 1 4 4 −2 + 1
= ln ∣t − 1∣ − − ln ∣t + 1∣ − +c
1 1 1 1 1 1
4 4t−1 4 4t+1
R√ RRR RRR√ RRR
1 RRRR 1 − x R 1−x
= ln RR − 1RRR − √ − ln RRRR + 1RRRR − √ +c
1 1 1 1 1
4 RRR 1 + x RR 4
R − R
R
R + R
R
R −
R R R R
4 1 x 4
−1 +1
1 x 1 x
1+x 1+x
Ϲ) Θέτοντας (ϐλ. Παρατήρηση 10.9)
x = sin t, − π2 ≤ x ≤ π2 ,
ισχύει
dx = cos tdt,
οπότε
√
1 − sin2 t
I = ∫ cos tdt
sin t
cos2 t
= ∫ dt
sin t
1 − sin2 t (i)
= ∫ dt
sin t
= ∫ −
dt
sin t ∫
sin tdt
= ∫ + cos t + c
dt
sin t
Για την συνάρτηση R του ολοκληρώµατος
I1 = ∫
dt
sin t
ισχύει R(− sin t, cos t) = −R(sin t, cos t),
δηλαδή η R είναι περιττή συνάρτηση του sin t, οπότε (ϐλ. Παρατήρηση 10.12) ϑέτουµε
u = cos t.
du = − sin tdt ⇔ dt = −
du
`Ετσι, ,
sin t
I1 = − ∫ =∫ 2 (ii)
du du
u −1
οπότε 2
sin t
Αναλύοντας σε µερικά κλάσµατα,
=− +
1 1 1 1 1
−1 2u+1 2u−1
,
u2

352 §
I1 = − ∫ du + ∫
1 1 1 1
u+1 u−1
du
2 2
= − ln ∣u + 1∣ + ln ∣u − 1∣
1 1
2 2
u−1
= ln ∣ ∣
1
2 u+1
cos t − 1
= ln ∣ ∣
1
2 cos t + 1
√
1 − x2 − 1
= ln ∣ √ ∣.
1
2 1 − x2 + 1
`Ετσι, από την (i) προκύπτει
√
1 − x2 − 1 √
I = ln ∣ √ ∣ + 1 − x2 + c
1
2 1 − x2 + 1
η) Θέτοντας (ϐλ. Παρατήρηση 10.9)
x = tan t, − π2 ≤ x ≤ π2 ,
ισχύει
dx =
1
dt,
cos2 t
οπότε
1
tan3 t sin3 t 1 sin3 t
I =∫ cos2 t dt =
∫ cos3 t cost dt = ∫ cos4 t dt.
1
cos t
Για τη συνάρτηση R του ολοκληρώµατος
sin3 t
I =∫ dt
cos4 t
ισχύει R(− sin t, cos t) = −R(sin t, cos t),
δηλαδή η R είναι περιττή συνάρτηση του sin t, οπότε (ϐλ. Παρατήρηση 10.12) ϑέτουµε
u = cos t.
du = − sin tdt ⇔ dt = −
du
`Ετσι, ,
sin t
οπότε
sin2 t sin t (1 − cos2 t)(− sin t)
I = ∫ dt = − ∫ dt + c
cos4 t cos4 t
1 − u2 u−3 u−2+1
= −∫ = − + +c= − +c
1 1 1
−3 −2 + 1
4
du 3
u 3u u
= − +c = − +c
1 1 1 1 1 1
3
3 cos t cos t 3 cos (tan x) cos(tan−1 x)
3 −1
= (1 + x2 ) 2 − (1 + x2 ) 2 + c.
1 3 1
3
ϑ) Θέτοντας (ϐλ. Παρατήρηση 10.9)
x= − ≤x≤ ,
2 π π
,
sin t 2 2
ισχύει
dx = −
2
cos tdt,
sin2 t
οπότε
√
−4
4
I = ∫ (− 2 ) ⋅ cos tdt
sin2 t 2
8 sin t
sin3 t
= − ∫
4 cos t 3 1
sin t 2 cos tdt
8 sin t sin t
cos 2t + 1
= − ∫ cos2 tdt = − ∫
1 1
dt
2 2 2
= − sin 2t − t + c = − cos t ⋅ sin t − t + c

1 1 1 1
8 4 4 4
√
1√ 2
= − cos t sin2 t − t + c = − (1 − sin2 t) sin2 t − t + c
1 1 1
4 4 4 4
√
= − 1− − sin ( ) + c
12 4 1 −1 2
4x x2 4 x
1 √ 2
= − x − 4 − sin−1 ( ) + c
1 2
2x 2 4 x
354 §
Κεφάλαιο 11
Εφαρµογές ολοκληρωµάτων
f ′ (x) =
x
1 − x2
`Ασκηση 11.1 Αν ,
να ϐρεθεί το f (β) − f (a) συναρτήσει των a, β ∈ (−1, 1) .
Λύση
Θέτοντας t = 1 − x2
f (β) − f (a) = ∫
β x
1 − x2
dx
a
1−β 2
= ∫ − tdt
1
1−a2 2
= − [ln t]1−β
1 2
1−a2
2
1 1 − β2
= − ln
2 1 − a2
√
1 − a2
= ln
1 − β2
`Ασκηση 11.2 Αν ο ϱυθµός αύξησης του ύψους ενός ϕυτού τη χρονική στιγµή t είναι
p(t) = ke−λt , k, λ ϑετικές σταθερές,
να ϐρεθεί το ύψος του, συναρτήσει των k, λ και h0 και του χρόνου t, όπου h0 το ύψος του τη
χρονική στιγµή t = 0.
Λύση
h(t) − h(0) = ∫
t
ke−λy dy
0
= − [e−λy ]0
k t
λ
= − (e−λt − e−0 )
k
λ
= (1 − e−λt )
k
λ
οπότε h(t) = h0 + (1 − e−λt )

k
λ
355
356 §
`Ασκηση 11.3 Να υπολογιστεί το εµβαδόν του χωρίου που περικλείεται από τις γραµµές
y = x3 + x και y = 3x2 − x,
τον άξονα y και την ευθεία x = 2.
Λύση
E = ∫ ∣x3 + x − (3x2 − x)∣ dx
2
= ∫ ∣x3 − 3x2 + 2x∣ dx

2
0
Επειδή
x3 − 3x2 + 2x = 0 ⇔ x(x2 − 3x + 2) = 0 ⇔ x = 0, 1, 2,
ισχύει
x3 − 3x2 + 2x, 0<x<1
∣x3 − 3x2 ∣ =
−(x3 − 3x2 + 2x), 1 < x < 2
οπότε
E = ∫ ∣x3 + x − (3x2 − x)∣ dx = ∫ (3x2 − x3 )dx + ∫ (3x2 − x3 )dx =

2 1 2 1
0 0 1 2
`Ασκηση 11.4 Να υπολογιστεί το εµβαδόν του χωρίου D που περικλείεται από τις γραµµές
√
y = x3 και y = 2 − x.
και τον άξονα x.
Λύση
Σχήµα 11.4 Το χωρίο D είναι απλό ως προς x.
Από το Σχήµα 11.4 ϕαίνεται ότι το χωρίο D είναι απλό ως προς x, αφού περικλείεται αριστερά από
√
την
y = x3 ⇔ x = 3 y ,
δεξιά από την √
y= 2 − x ⇔ x = 2 − y2, y ≥ 0
(από τη λύση του συστήµατος των εξισώσεων τους προκύπτει ότι οι δύο γραµµές τέµνονται στο
σηµείο (1, 1)),
√
D = {(x, y) ∶ 0 ≤ y ≤ 1 και 3
y ≤ x ≤ 2 − y 2 },
οπότε
⎡ 4 ⎤1
√ ⎢ y3 y 3 ⎥
E(D) = ∫ (2 − y − 3 y) dy = ∫ ⎢
(2 − y − y ) dy = ⎢2y − − 4 ⎥
1 1
⎥
1
2 2
⎢ 3 ⎥
3
⎣ ⎦0
0 0 3
13 3 4 11
= 2⋅1− − ⋅ 13 = .
3 4 12
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 11. ΕΦΑΡΜΟΓΕΣ ΟΛΟΚΛΗΡΩΜΑΤΩΝ 357
`Ασκηση 11.5 Να υπολογιστεί το εµβαδόν του χωρίου που περικλείεται από τη γραφική
παράσταση της συνάρτησης
y(x) = x2 ,
την εφαπτοµένη της στο σηµείο της Α που έχει τετµηµένη x = 1 και τον άξονα x.
Λύση
Η εφαπτοµένη (ǫ) της y(x) = x2 στο x = 1 έχει εξίσωση
y − y(1) = y ′ (1)(x − 1),
ή (y ′ (x) = 2x, οπότε y ′ (1) = 2)
y − 1 = 2(x − 1),
y = 2x − 1.
Σχήµα 11.5 Το χωρίο Ω, που δεν είναι απλό ούτε ως προς y ούτε ως προς x, χωρίζεται στα απλά
ως προς y χωρία Ω1 και Ω2 µε την ευθεία x = .
1
2
Επειδή το χωρίο Ω δεν είναι απλό ούτε ως προς y ούτε ως προς x, το χωρίζουµε µε την ευθεία x =
1
2
(τετµηµένη του σηµείου τοµής της (ǫ) και του άξονα x) στα απλά ως προς y χωρία
Ω1 = {(x, y) ∶ 0 ≤ x ≤ και 0 ≤ y ≤ x2 }
1
2
Ω2 = {(x, y) ∶ ≤ x ≤ 1 και 2x − 1 ≤ y ≤ x2 } ,
1
2
οπότε
E(Ω) = E(Ω1 ) + E(Ω2 ). (i)
Τα εµβαδά των Ω1 και Ω2 είναι
1
1
x3 2
E(Ω1 ) = ∫ x dx = [ ] =
2 2 1
0 3 0 24
(x − 1)3
1
E(Ω2 ) = ∫ 1 [x − (2x − 1)] dx = ∫ 1 (x − 1) dx = [ ] = ,
1 1 1
2 2
2 2
3 1 24
2
E(Ω) = + = .
1 1 1
24 24 12
`Ασκηση 11.6 Να υπολογιστεί το εµβαδόν του χωρίου D που περικλείεται από τις γραφικές
παραστάσεις των συναρτήσεων
y(x) = 1 + x2
και τις ευθείες y = 2 και y = 5.
Λύση
358 §
√ 11.6 ϕαίνεται ότι το χωρίο

Από το σχ. √ D είναι απλό ως προς x, αφού περικλείεται αριστερά από
την x = − y − 1, δεξιά από την x = y − 1 και κάτω και πάνω από τις οριζόντιες ευθείες y = 2 και
y=5
√ √
D = {(x, y) ∶ 2 ≤ y ≤ 5 και − y − 1 ≤ x ≤ y − 1},
οπότε
√ √ ⎡ 3 ⎤5
⎢ (y − 1) 2 ⎥
E(D) = ∫ 2(y − 1) dy = 2 ⎢
[ y − 1 − (− y − 1)] dy = ∫ ⎥
5 5
⎢ ⎥
1
⎢ ⎥
2
⎣ ⎦2
2 2 3
2
= [(y − 1) 2 ] = [(5 − 1) 2 − (2 − 1) 2 ] = (23 − 1) =

4 3 5 4 3 3 5 4 28
3 2 3 2 3 3
`Ασκηση 11.7 Να υπολογιστεί το εµβαδόν του χωρίου Ω που περικλείεται από τη γραµµή
y = cos x. τον άξονα x και τις ευθείες x = − και x =
π 7π
.
6 6
Λύση
7π
E=∫ ∣ cos x∣dx (i)

6
− π6
Επειδή
cos x = 0 ⇔ x = kπ + , k∈Z
π
2
όµως για x ∈ [− , ]
π 7π
6 6
x=
π
.
2
Εποµένως, ο πίνακας προσήµου της cos x στο [− , ] είναι

π 7π
6 6
−
π π 7π
x
6 2 6
cos x − +

π 7π
I = ∫ cos xdx + ∫ π − cos xdx

2 6
− π6 2
= [sin x]−2 π + [− sin x] π6

π 7π
6 2
= sin − sin (− ) − sin + sin = 3

π π 7π π
2 6 6 2
`Ασκηση 11.8 α) Να υπολογιστεί το εµβαδόν του χωρίου Ω που περικλείεται από τη γραµµή
y = cosh x τους άξονες και την ευθεία x = 1.
ϐ) Να υπολογιστεί ο όγκος του στερεού που προκύπτει από περιστροφή του Ω γύρω από την
ευθεία :
i) y = 2, ii) x = 2.
Λύση
α)
E = ∫ ∣ cosh x∣dx = ∫
1 1
cosh xdx
0 0
= [sinh x]10
= sinh 1 − sinh 0
e1 − e−1
= −0
2
= (e − )
1 1
2 e
Σχήµα 8. Από την περιστροφή του στοιχειώδους ορθογωνίου δηµιουργείται κυκλικός δίσκος.
ϐ) ii) Ο όγκος του χωρίου Ω1 που προκύπτει από την περιστροφή του χωρίου D γύρω από την
ευθεία x = 2 είναι
V1 = ∫ 2π(2 − x) cosh xdx

1
= 2π ∫ 2 cosh x − x cosh xdx

1
= 2π [[2 sinh x]10 − ∫

1
x(sinh x)′ dx]
0
e2 − 1
= 2π [ − [x sinh x]10 + ∫ sinh xdx]
1
e 0
e2 − 1
= 2π [ + [cosh x]10 ]
2e
e2 − 1 e2 + 1
= 2π ( + − 1)
2e 2e
= 2π(e − 1)
i) Ο όγκος του χωρίου Ω2 που προκύπτει από την περιστροφή του D γύρω από την ευθεία y = 2
είναι
360 §
V2 = ∫0 π [22 − (2 − cosh x)2 ] dx

1
= π ∫ (4 cosh x + cosh2 x)dx

1
= π [4 [sinh x]10 + (cosh 2x + 1)dx]

1 1
2 ∫0
e2 − 1 1 sinh 2x 1
= π [4 + [ + x] ]
2e 2 2 0
e2 − 1 1 e4 − 1
= π [2 + ( + 1)]
e 2 4e2
e2 − 1 e4 − 1 1
= π (2 + + )
e 8e2 2
`Ασκηση 11.9 Να υπολογιστεί το εµβαδόν του χωρίου Ω που περικλείεται από τις γραµµές
y = x3 και y = x2 .
Λύση
Οι τετµηµένες των σηµείων τοµής των δύο γραµµών προκύπτουν από την εξίσωση
x3 = x2 ⇔ x2 (x − 1) = 0 ⇔ x = 0 ή 1,
οπότε το εµβαδόν του χωρίου που περικλείουν είναι
1
x3 x4
E = ∫ ∣x3 − x2 ∣ dx = ∫ (x2 − x3 )dx = [ − ] =
2 1 1
0 0 3 4 0 12
αφού x3 − x2 = x2 (x − 1) < 0 για x < 1
`Ασκηση 11.10 Να υπολογιστεί το εµβαδόν του χωρίου Ω που περικλείεται από τις γραµµές
y = 1 + x2 και y = 5.
Λύση
Οι τετµηµένες των σηµείων τοµής των δύο γραµµών προκύπτουν από την εξίσωση
1 + x2 = 5 ⇔ x2 = 4 ⇔ x = ±2,
οπότε το εµβαδόν του χωρίου που περικλείουν είναι
2
x3
E=∫ ∣1 + x2 − 5∣ dx = ∫ ∣x2 − 4∣dx = ∫ (4 − x2 )dx = [4x − ] = ,
2 2 2 32
−2 −2 −2 5 −2 3
αφού
x2 − 4 < 0, για − 2 < x < 2.
`Ασκηση 11.11 Να υπολογίσετε το µήκος των καµπυλών.

ex + e−x √ √
α) y = , x ∈ [− ln 2, ln 2], ϐ) y = ln x, x ∈ [ 3, 8],
2
γ) x = et sin t, y = et cos t, t ∈ [0, π]
Λύση
α) Σύµφωνα µε την Πρόταση 11.1,
√
ex − e−x 2 1 ln 2 √ 2x
L = ∫ 1+( ) dx = ∫ e + e−2x − 2 + 4 dx
ln 2
− ln 2 2 2 − ln 2
1 ln 2 √ x ex − e−x ln 2
= ∫ (e + e−x )2 dx = [ ]
2 − ln 2 2 − ln 2
2 − 12 ( 12 − 2) 3 3 3
= − = + = .
2 2 4 4 2
ϐ) Σύµφωνα µε την Πρόταση 11.1,
√ √ √ √
x2 + 1
L = ∫√ 1 + 2 dx = ∫√ (i)
8
1 8
dx.
3 x 3 x
√
x2 + 1 ⇔ dt = √ dx ⇔ dx = dt
x t
Θέτοντας
x +1
2 x
οπότε √
x2 + 1 t2 t2 t2 − 1
= = = dt + ∫ 2 =t+∫ 2 (ii)
dt dt
∫ ∫ 2 ∫ 2 ∫ 2
t −1 t −1 t −1 t −1
dx dt dt
x x
Αναλύοντας σε µερικά κλάσµατα
(A + B)t + A − B
= + =
1 A B
t2 −1 t−1 t+1 t2 − 1
οπότε A + B = 0 και A − B = 1.
A= και B = −
1 1
`Αρα,
2 2
`Ετσι,
dt = dt − ∫ dt = ln ∣t − 1∣dt − ln ∣t + 1∣
dt 1 dt 1 dt 1 1
∫ ∫
t2 −1 2 t−1 2 t+1 2 2
t−1
= ln (∣ ∣)
1
2 t+1
οπότε από την (ii) προκύπτει
√ √
x2 + 1 √ x2 + 1 − 1
dx = x + 1 + ln (∣ √ ∣).
1
∫
2
x 2 x2 + 1 − 1
√ √
√ x +1−1
8
L = [ x + 1 + ln ∣ √ ∣]√ = 1 + ln ( ) = 1, 2027
1 2 1 3
2
2 x +1+1
2
3 2 2
γ)
π√
L = ∫ e2t (sin t + cos t)2 + e2t (− sin t + cos t)2 dt
0
√ √
= et dt = (eπ − 1) 2
π
2∫
0
`Ασκηση 11.12 α) Να υπολογιστεί το εµβαδόν του χωρίου D που περικλείεται από την
γραφική παράσταση της συνάρτησης
y(x) = ex ,
την εφαπτοµένη της στο σηµείο της Α µε τετµηµένη x = 2 και τους άξονες.
ϐ) Να υπολογιστεί ο όγκος του στερεού Ω που προκύπτει από την περιστροφή του D γύρω
από τον :
i) άξονα x, ii) άξονα y .
362 §
Λύση
α) Η εφαπτοµένη της y(x) = ex στο x = 2 έχει εξίσωση
y − y(2) = y ′ (2)(x − 2)
ή y − e2 = e2 (x − 2)
ή y = e2 x − e2 .
D2
Γ D1
Β 2
Σχήµα 11.12 Το χωρίο D , που δεν είναι απλό ούτε ως προς y ούτε ως προς x, χωρίζεται στα απλά
ως προς y χωρία D1 και D2 µε την ευθεία x = 1.
Επειδή το χωρίο D δεν είναι απλό ούτε ως προς y ούτε ως προς x (ϐλ. σχ. 11.12), το χωρίζουµε
µε την ευθεία x = 1 (τετµηµένη του σηµείου τοµής της εφαπτοµένης και του άξονα x) στα απλά ως
προς y χωρία
D1 = {(x, y) ∶ 0 ≤ x ≤ 1 και 0 ≤ y ≤ ex }
D2 = {(x, y) ∶ 1 ≤ x ≤ 2 και e2 x − e2 ≤ y ≤ ex } ,
οπότε
E(Ω) = E(Ω1 ) + E(Ω2 ). (i)
Τα εµβαδά των D1 και D2 είναι
E(D1 ) = ∫ ex dx = [ex ]10 = e − 1

1
0
2
x2 e2
E(D2 ) = ∫ [ex − (e2 x − e2 )] dx = [ex − e2 + e2 x] = −e
2
1 2 2
1
e2 e2
E(Ω) = e − 1 + −e= − 1.
2 2
`Ασκηση 11.16 Η επιφανειακή πυκνότητα ηλεκτρικού ϕορτίου (ϕορτίο ανα µονάδα επι-
ϕάνειας) σε ένα ηλεκτρικά ϕορτισµένο κυκλικό δίσκο D , ακτίνας R, είναι
σ(r) = σ0 (1 − ) , σ0 σταθερά,
r
R
όπου r η απόσταση από το κέντρο του.
α) Το συνολικό ϕορτίο του δίσκου, συναρτήσει των σ0 , R.
ϐ) Το ηλεκτρικό δυναµικό σε ένα σηµείο στον άξονα του δίσκου (κάθετος στο κέντρο του) σε
απόσταση d από το κέντρο του, συναρτήσει των σ0 , R, d.
Λύση
α) Επειδή η πυκνότητα ϕορτίου εξαρτάται από την απόσταση από το κέντρο του, χωρίζουµε τον
δίσκο σε στοιχειώδεις κυκλικούς δακτυλίους ακτίνας r , πάχους dr και ϕορτίου
r2
dq = σ(r)dA = σ0 (1 − ) 2πrdr = 2πσ0 (r − ) dr,
r
R R
οπότε το συνολικό ϕορτίο του δίσκου είναι
R
r2 r2 r3 R2 R3 πσ0 R2
Q=∫ dq = 2πσ0 ∫ (r − ) dr = 2πσ0 [ − ] = 2πσ0 ( − )=
R
.
δίσκο 0 R 2 3R 0 2 3R 3
`Ασκηση 11.17 Να υπολογισθεί το εµβαδόν της επιφάνειας που προκύπτει από την περι-
στροφή περί του άξονα x του τόξου που αποκόπτει ο άξονας x από την γραµµή
y = x2 − 1.
Λύση
Τα σηµεία τοµής της γραµµής αυτής και του άξονα x προκύπτουν από την εξίσωση
y(x) = 0 ⇔ x2 = 1
οπότε έχουν τετµηµένες x = ±1.

`Αρα, το εµβαδόν της επιφάνειας αυτής σύµφωνα µε την Παρατήρηση 11.11 είναι
√ √
E = ∫ 2π∣x2 − 1∣ 1 + [(x2 − 1)′ ]2 dx = 4π ∫ −(x2 − 1) 1 + (2x)2 dx (i)
1 1
−1 0
διότι x2 − 1 < 0 για −1 < x < 1.

Με την αντικατάσταση
x=
1
sinh t,
2
√
√ 2 √ √
1 + (2x)2 = 1 + (2 ⋅ sinh t) = 1 + sinh2 t = cosh2 t = cosh t
1
2
dx =
1
και cosh tdt.
2
οπότε (αλλάζοντας κατάλληλα και τα όρια του ολοκληρώµατος) η (i) δίνει
⎛ sinh−1 2 2
E = 4π ⎜∫ [1 − ( sinh t) ] cosh t cosh tdt
1 1
⎝ 0 2 2
(ii)
sinh−1 2 sinh−1 2
= 2π (∫ cosh2 tdt −
1
4 ∫0
sinh2 t cosh2 dt) .
0
Στο κεφ. 10 δείχνουµε ότι
∫ cosh tdt = (t + )+c

2 1 sinh 2t
2 2
οπότε τα ολοκληρώµατα της (ii) είναι

364 §
−1
sinh−1 2 sinh 2t sinh 2
cosh tdt = [t + ]
1
∫0
2
2 2 0
= 1
2
[sinh−1 2 + 12 sinh 2(sinh−1 2)]
√
= [ln (2 + 22 + 1) + ⋅ 2 sinh(sinh−1 2) cosh(sinh−1 2)]
1 1
2 2
√ √
= [ln (2 + 5) + 2 1 + sinh2 (sinh−1 2)]
1
2
√ √ √ √
= [ln (2 + 5) + 2 1 + 22 ] = [ln (2 + 5) + 2 5]
1 1
2 2
−1
sinh−1 2 sinh 2
sinh t cosh tdt = [ − t] = [ sinh 4(sinh−1 2) − sinh−1 2] .
1 sinh 4t 1 1
∫
2 2
0 8 4 0 8 4
√ √
΄Αρα
E = π [ln (2 + 5) + 2 5] − [ sinh 4(sinh−1 2) − sinh−1 2].
π 1
16 4
`Ασκηση 11.18 Να υπολογιστεί ο όγκος του στερεού που προκύπτει από την περιστροφή του
χωρίου D που περικλείεται από τις γραµµές y = x2 και y = 1 γύρω από : α) τον άξονα x, ϐ) τον
άξονα y .
Λύση
α) Ο όγκος του στερεού που προκύπτει από την περιστροφή του χωρίου D γύρω από τον άξονα x
είναι (ή y = 1 τέµνει την y = x2 στα σηµεία x = ±1)
V1 = ∫ π [12 − (x2 )2 ] dx =
1
−1
= π (∫ dx − ∫ x4 dx)
1 1
−1 −1
⎡ 1 ⎤
⎢ ⎥
⎢
= π ⎢2 − [ ] ⎥
x5
⎢ 5 −1 ⎥
⎥
⎣ ⎦
= π (2 − ) =
2 8π
5 5
ϐ) Ο όγκος του στερεού που προκύπτει από την περιστροφή του χωρίου D γύρω από τον άξονα y
είναι
V2 = ∫ 2πx ⋅ x2 dx
1
= 2π ∫
1
x3 dx
0
1
x4
= 2π [ ] =
π
4 0 2
`Ασκηση 11.19 Να υπολογιστεί το εµβαδόν της επιφάνειας που προκύπτει από την περι-
στροφή της γραµµής
y 2 = x, 1 ≤ y ≤ 2:
α) γύρω από τον άξονα x, ϐ) γύρω από τον άξονα y .
Λύση
α) Το εµβαδόν της επιφάνειας που προκύπτει από την περιστροφή της γραµµής αυτής γύρω από
τον άξονα x είναι

√ √
E=∫ 1 + (y 2 )′ dy = 2π ∫ y 1 + (2y)2 dy (i)
2 2
2πy
1 1
Θέτοντας t = 1 + 4y 2 ,
dt = 8ydy ⇔ ydy = dt
1
8
και τα όρια του ολοκληρώµατος γίνονται,
t1 = 1 + 4 ⋅ 12 = 5 και t2 = 1 + 4 ⋅ 22 = 17,
17 √
⎡ 3 ⎤17
π⎢ t2 ⎥
E = 2π ∫ t dt = ∫ t 2 dt = ⎢ ⎥ = π 2 (17 32 − 5 32 )
1 π 17 1
4⎢2⎥
⎢
⎥
⎣ ⎦5
5 8 4 5 3 43
√ √
= (17 17 − 5 5) .
π
6
ϐ) Το εµβαδόν της επιφάνειας που προκύπτει από την περιστροφή της γραµµής αυτής γύρω από
τον άξονα y είναι
√ √
E=∫ 2πx(y) 1 + (y 2 )′ dy = ∫ 2πy 2 1 + (2y)2 dy (ii)
2 2
1 1
Θέτοντας y =
1
sinh t,
2
dy =
1
cosh tdt
2
t1 = sinh−1 2 = sinh−1 2 και t2 = sinh−1 2 ⋅ 2 = sinh−1 4,

√
sinh−1 4 2 2
E = 2π ∫ ( sinh t) 1 + 4 ( sinh t) cosh tdt
1 1 1
sinh−1 2 2 2 2
√ −1
= 2π ∫ −1 sinh t cosh2 t cosh tdt

1 sinh 4 2
8 sinh 2
= ∫sinh−1 2 sinh t cosh tdt

π sinh−1 4 2 2
4
−1
sinh 4
= [ ( − t)]
π 1 sinh 4t
4 8 4 sinh−1 2
= [ sinh(4 sinh−1 (4)) − sinh−1 4 − sinh(4 sinh−1 2) + sinh−1 2]

π 1 1
32 4 4
`Ασκηση 11.20 Να υπολογιστεί το µήκος των γραµµών :

στ) y 2 = x, −1 ≤ y ≤ 2.
Λύση
στ) Το µήκος της γραµµής αυτής είναι
√
2√
L=∫ 1 + [(y 2 )′ ] dy = ∫ 1 + (2y)2 dy (ii)
2 2
−1 −1
y=
1
Θέτοντας sinh t,
2
366 §
dy =
1
cosh tdt,
2
√ √
t1 = sinh−1 (−1) = ln(−1 + (−1)2 + 1) = ln( 2 − 1)
√ √
t2 = sinh−1 2 = ln(2 + 22 + 1) = ln(2 + 5),
√
sinh−1 2 2 −1
L = ∫ 1 + (2 sinh t) cosh tdt = ∫ −1

1 1 1 sinh 2
cosh2 tdt
sinh−1 (−1) 2 2 2 sinh (−1)
1 sinh 2 1 + cosh 2t
−1 −1
= = (1 + cosh 2t)dt
1 sinh 2
∫
2 sinh−1 (−1) 2
dt
4 ∫sinh−1 (−1)
−1
sinh 2t sinh 2
= [t + ] = [sinh−1 2 + sinh (2 sinh−1 2)]
1 1 1
4 2 sinh (−1)
−1 4 2
− sinh−1 (−1) − sinh (2 sinh−1 (−1))]

1
2
= (sinh−1 2 − sinh−1 (−1)) + ⋅ 2 sinh (sinh−1 2) cosh (sinh−1 2)

1 1
4 8
− ⋅ 2 sinh (sinh−1 (−1)) cosh (sinh−1 (−1))

1
8
1√
= (sinh−1 2 − sinh−1 (−1)) + 1 + sinh2 (sinh−1 2)
1
4 2
√
− (−1) 1 + sinh2 (sinh−1 (−1))
1
4
√ √ 1√ 1√
= (ln(2 + 5) − ln( 2 − 1)) + 1 + 22 + 1 + (−1)2
1
4 2 4
√
1 2 + 5 1√ 1√
= ln √ + 5+ 2.
4 2−1 2 4
`Ασκηση 11.21 Να δειχθεί ότι το εµβαδόν της επιφάνειας του στερεού που προκύπτει από
περιστροφή γύρω από τον άξονα x του κύκλου που έχει κέντρο το σηµείο K(0, a) και ακτίνα
β , όπου β < a είναι
E = 4πE1 ,
όπου E1 το εµβαδόν έλλειψης µε µήκη ηµιαξόνων a και β .
Λύση
Ο κύκλος αυτός έχει παραµετρικές εξισώσεις
x = β cos t και y = a + β sin t, 0 < t < 2π ,
οπότε το εµβαδόν της επιφάνειας που προκύπτει από περιστροφή του κύκλου αυτού γύρω από τον
άξονα x είναι
√
E = ∫ 2π∣y∣ ẋ2 + ẏ 2 dt = 2π ∫ (a + β sin t)βdt
2π 2π
0 0
= 2π (∫ aβdt + β 2 ∫
2π 2π
sin tdt)
0 0
0 = 4π aβ
= 2πaβ [t]2π 2
sin tdt = 0 και στην περίπτωση αυτή

2π
(διότι ∫
√ √
0
√
ẋ2 + ẏ 2 = (−β sin t)2 + (β cos t)2 = β 2 (sin2 t + cos2 t) = β ).
Στην άσκ. 11.2 δείχνουµε ότι το εµβαδόν έλλειψης µε µήκη ηµιαξόνων a και β είναι E1 = πaβ ,
οπότε
E = 4πE1 .
`Ασκηση 11.22 Να υπολογιστεί το εµβαδόν της επιφάνειας που προκύπτει από την περι-
στροφή της γραµµής µε παραµετρικές εξισώσεις
t2
x=1+ , y = 1 − t, 0 ≤ t ≤ 1:
2
α) γύρω από τον άξονα x, ϐ) γύρω από τον άξονα y .
Λύση
α) Το εµβαδόν της επιφάνειας που προκύπτει από την περιστροφή της γραµµής αυτής γύρω από
√ √
E = ∫ 2πy(t) ẋ2 + ẏ 2 dt = 2π ∫ (1 − t) 1 + t2 dt
1 1
(i)
0 0
1√ 1 √
= 2π (∫ 1 + t2 dt − ∫ t 1 + t2 dt)
0 0
Στο Παράδειγµα 10.9γ δείχνουµε ότι
√ 1 √
1 + t2 dt = sinh−1 t + t 1 + t2 + c. (ii)
1
∫
2 2
Θέτοντας u = 1 + t , 2
du = 2tdt ⇔ tdt = du,

1
2
οπότε
√ ⎡ 3 ⎤2
1⎢ u2 ⎥
t 1 + t2 dt = ∫ u du = ⎢ ⎥ = 1 2 (2 32 − 1 32 )
1 2 1
∫ 2⎢ 2 ⎥
⎢
1
⎥
2
⎣ ⎦1
0 1 2 3 23
√
= (2 2 − 1).
1
3
`Ετσι η (i) δίνει
√ 1 √
E = 2π ( [sinh−1 t + t 1 + t2 ] − (2 2 − 1))
1 1
2 0 3
√ 1 √ 1 √
= 2π [ sinh−1 1 + 1 1 + 12 − sinh−1 0 + 0 1 + 02 − (2 2 − 1)]
1 1 1
2 2 2 2 3
√ √
√
= 2π [ ln (1 + 2) + − + ]
1 2 2 2 1
2 2 3 3
√
√
= 2π [ ln (1 + 2) − + ]
1 2 1
2 6 3
368 §
ϐ) Το εµβαδόν της επιφάνειας που προκύπτει από την περιστροφή της γραµµής αυτής γύρω από
√ t2 √
E = ∫ 2πx(t) ẋ2 + ẏ 2 dt = 2π ∫ (1 + ) 1 + t2 dt
1 1
(iii)
0 0 2
1√ 1 1 √
= 2π (∫ 1 + t2 dt + ∫ t2 1 + t2 dt)
0 2 0
Θέτοντας t = sinh u,
dt = cosh udu,
οπότε
√ sinh−1 1 √
t2 1 + t2 dt = ∫ −1 sinh2 u 1 + sinh2 u cosh udu
1
∫0 sinh 0
sinh−1 1
= ∫ sinh2 u cosh2 udu
0
sinh−1 1
= ∫ (cosh 4u − 1)du
1
0 8
−1
sinh 1
= [ ( − u)]
1 sinh 4u
8 4 0
= sinh (4 sinh−1 1) − sinh−1 1 − 0

1 1
32 8
√ √
= sinh (4 ln(1 + 2)) − ln(1 + 2)
1 1
32 8
√ √
= sinh (ln(1 + 2)4 ) − ln(1 + 2)
1 1
32 8
1 1 ln(1+√2)4 √ −4 √
= (e − eln(1+ 2) ) − ln(1 + 2)
1
32 2 8
√ √ √
= ((1 + 2)4 − (1 + 2)−4 ) − ln(1 + 2)
1 1
64 8
(ο υπολογισµός του τελευταίου ολοκληρώµατος γίνεται στο κεφ. 10).
`Ετσι η (iii), λόγω και της (ii), δίνει
√
√ √ √ √
E = 2π [ ln (1 + 2) + + ( ((1 + 2)4 − (1 + 2)−4 ) − ln(1 + 2))]
1 2 1 1
2 2 64 8
√
√ √
= 2π [ ln(1 + 2) + + ((1 + 2)4 − √ )]
3 2 1 1
8 2 64 (1 + 2)4
`Ασκηση 11.23 Να υπολογισθεί το εµβαδόν της επιφάνειας που προκύπτει από την περι-
στροφή περί του άξονα x της γραµµής
y = x2 − 4, 0 ≤ x ≤ 3.
Λύση
Το εµβαδόν της επιφάνειας αυτής είναι
√
E = ∫ 2π∣x2 − 4∣ 1 + [(x2 − 4)′ ]2 dx
3
(i)
0
√ √
= 2π (∫ −(x − 4) 1 + (2x)2 dx + ∫ (x2 − 4) 1 + (2x)2 dx) .
2 3
2
0 2
διότι x2 − 4 > 0, για x > 2 ή x < −2 και x2 − 4 < 0, για −2 < x < 2.
Με τη ϐοήθεια της αντικατάστασης
x=
1
sinh t
2
√
√ 2 √ √
1 + (2x)2 = 1 + (2 ⋅ sinh t) = 1 + sinh2 t = cosh2 t = cosh t
1
2
dx =
1
και cosh tdt.
2
οπότε (αλλάζοντας κατάλληλα και τα όρια του ολοκληρώµατος), η (i) δίνει
sinh−1 4 2
E = 2π ∫ [4 − ( sinh t) ] cosh t cosh tdt
1 1
0 2 2
sinh−1 6 2
+∫ [( sinh t) − 4] cosh t cosh tdt)
1 1
sinh−1 4 2 2
(ii)
= π (4 ∫ cosh tdt − 4 ∫
2 2
cosh tdt
0 sinh−1 4
−1 −1
− ∫ sinh2 t cosh2 tdt +

1 sinh 4 1 sinh 6
∫ sinh2 t cosh2 tdt) .
4 0 4 sinh−1 4
∫ cosh tdt = 2 (t + 2 ) + c
2 1 sinh 2t
οπότε τα δύο πρώτα ολοκληρώµατα της (ii) είναι

−1
sinh−1 4 sinh 2t sinh 4 1
cosh tdt = [t + ] = [sinh−1 4 + sinh 2(sinh−1 4)]
1 1
∫0
2
2 2 0 2 2
√
= [ln (4 + 42 + 1) + ⋅ 2 sinh(sinh−1 4) cosh(sinh−1 4)]
1 1
2 2
√ √
= [ln (4 + 17) + 4 1 + sinh2 (sinh−1 4)]
1
2
√ √
= [ln (4 + 17) + 4 1 + 42 ]
1
2
−1
sinh−1 6 sinh 2t sinh 6 1
cosh tdt = [t + ] = [sinh−1 6 + sinh 2(sinh−1 6)
1 1
∫
2
sinh−1 4 2 2 −1
sinh 4 2 2
− (sinh−1 4 +
1
sinh 2(sinh−1 4))]
2
√
= ln (6 + 62 + 1) + ⋅ 2 sinh(sinh−1 6) cosh(sinh−1 6)
1 1
2 2
√
= − ln (4 + 1 + 42 ) − 2 sinh(sinh−1 4) cosh(sinh−1 4)
1
2
√ √
= [ln (6 + 37) + 4 1 + sinh2 (sinh−1 6)
1
2
√ √
(ln (4 + 17) + 4 1 + sinh2 (sinh−1 4))]
√ √ √ √
= [ln (6 + 37) + 6 1 + 62 − ln (4 + 17) − 4 1 + 42 ] .
1
2
370 §
∫ sinh t cosh tdt = 8 ( 4 − t) + c

2 2 1 sinh 4t
οπότε τα δύο άλλα ολοκληρώµατα της (ii) είναι

−1
sinh−1 4 sinh 4
sinh t cosh tdt = [ − t] =
[ sinh 4(sinh−1 4) − sinh−1 4]
1 sinh 4t 1 1
∫
2 2
0 8 4 0 8 4
√
= [ sinh 4(sinh−1 4) − ln(4 + 17)]
1 1
8 4
−1
sinh−1 6 sinh 6
∫sinh−1 4 sinh t cosh tdt = [ − t] = [ sinh 4(sinh−1 6) − sinh−1 6]
2 2 1 sinh 4t 1 1
8 4 −1
sinh 4 8 4
− ( sinh 4(sinh−1 4) − sinh−1 4)]

1
4
√ √
= [ sinh 4(sinh−1 6) − ln(6 + 37) − sinh 4(sinh−1 4) + ln(6 + 17).
1 1 1
8 4 4
`Ετσι η (ii) γίνεται
√ √ √ √ √ √
E = 2π [ln (4 + 17) + 4 17 − ln (6 + 37) + 6 37 − ln (4 + 17) − 4 17]
√ √
+ [− sinh 4(sinh−1 4) + ln (4 + 17) + sinh 4(sinh−1 6) − ln (6 + 37)
π 1 1
32 4 4
√
− ( sinh 4(sinh−1 4) − ln (4 + 17)]
1
4
√ √ √
= 12π 37 + [ln (4 + 17) − ln (6 + 37)]
π 65
16 2
+ [− sinh 4(sinh−1 4) + sinh(sinh−1 6)]

π 1
64 2
`Ασκηση 11.24 α) Να ϐρεθεί, συναρτήσει των R, h, το κέντρο µάζας οµογενούς ηµισφαιρίου

ακτίνας R και µάζας m.
ϐ) Να υπολογισθεί η ϱοπή αδράνειας του ηµισφαιρίου ως προς :
i) τον άξονά του (κάθετη στη ϐάση του στο κέντρο του), ii) µία διάµετρο της ϐάσης του.
Λύση
α) Το ηµισφαίριο αυτό προκύπτει από περιστροφή του χωρίου (τεταρτοκύκλιο στο α΄ τεταρτηµόριο)
D = {(x, y) ∶ x2 + y 2 < R2 , 0 < x < R}
γύρω από τον άξονα y , οπότε το κέντρο µάζας του έχει συντεταγµένες (ϐλ. Παρατήρηση 11.;)
xc = 0 και yc = ρ2πxydx = (i)

1 R y ρπ R
∫ ∫ xy dx
2
V 0 2 m 0
όπου ρ η σταθερή πυκνότητα και (V ο όγκος του ηµισφαιρίου )
2πR3
m = ρV = ρ πR = ρ
14 3
23 3
Για το χωρίο D ισχύει
y 2 = R 2 − x2 ,
οπότε το ολοκλήρωµα της (i) γίνεται
2 R
x4 R4
xy dx = ∫ x(R − x )dx = [R − ] =
R R
2x
∫
2 2 2
0 0 2 4 0 4
ρπ R4 3R
yc = =
2πR3 4 8
ρ
3
οπότε το κέντρο µάζας του ηµισφαιρίου είναι
ϐ) i) Χωρίζουµε το ηµισφαίριο σε οριζόντιους στοιχειώδεις δίσκους ακτίνας x πάχους dy µάζας dm

και ϱοπής αδράνειας ως προς τον άξονα του ηµισφαιρίου (άξονας y )
= x dm = x2 ρdV = x2 πx2 dy
1 2 1 ρ
dI
2 2 2
= π x4 dy
ρ
2
΄Αρα, η ϱοπή αδράνειας του ηµισφαιρίου είναι
I = ∫ dI = ∫ x dy = ∫ (R − y ) dy
R πρ 4 πρ R 2 2 2
0 2 2 0
= ∫ (R − 2R y + y )dy
πρ R 4 2 2 4
2 0
R
y3 y5
= [R y − 2R2 + ]
πρ 4
2 3 5 0
R5 R5
= (R5 − 2 + )
πρ
2 3 5
πρ 8R5
= ⋅
2 15
8πρR5
=
30
Η µάζα του ηµισφαιρίου είναι
m=ρ πR =
1 4 3 2πρ 3
R
23 3
οπότε
4 2πρR3 2 4
I= R = mR2
10 3 10
ii) Η ϱοπή αδράνειας ενός στοιχειώδους δίσκου ως προς µια διάµετρο του είναι
dI1 = x2 dm = x2 ρπx2 dy =
1 1 πρ 4
x dy,
4 4 4
οπότε, σύµφωνα µε το ϑεώρηµα Steiner, η ϱοπή αδράνειας του ως προς τον άξονα x είναι
dI = dI1 + y 2 dm = x dy + y 2 ρπx2 dy
πρ 4
4
= πρ ( x4 + y 2 x2 ) dy
1
4
= πρ [ (R2 − y 2 )2 + y 2 (R2 − y 2 )] dy
1
4
΄Αρα, η ϱοπή αδράνειας του ηµισφαίριου ως προς µία διάµετρο του είναι
372 §
I = πρ ∫ [ (R2 − y 2 )2 + y 2 R2 − y 4 ] dy
R 1
0 4
= πρ ∫ [ (R4 − 2R2 y 2 + y 4 ) + y 2 R2 − y 4 ] dy
R 1
0 4
⎡ R⎤
⎢1 y5 ⎥
= πρ ⎢ ⎥
3 R
y5 3
⎢4 [R − 2R
+ ] + [R 2R
− ]
5 0⎥
4
2R
⎢ ⎥
y
⎣ ⎦
3 5 0 3
16R5
= πρ
60
4πρR5
=
15
Επειδή η µάζα του ηµισφαιρίου είναι m = ρ πR =
1 4 3 2πρ 3
R
23 3
Β΄ λύση του α΄
Χωρίζουµε το ηµισφαίριο σε στοιχειώδεις οριζόντιους δίσκους ακτίνας x, πάχους dy και όγκου
dV = ρπx2 dy
των οποίων το κέντρο µάζας είναι το
(0, )
y
2
η τεταγµένη του κέντρου µάζας του ηµισφαιρίου είναι
yc = ∫ dV = ∫
1 y 1 R y
ρπx2 dy
m 2 m 0 2
= y(R2 − y 2 )dy
πρ R
ρ4 3 0 ∫
πR
23
R
3 3 2 2 y4
= R [R y − ] = R
3
2 4 0 8
`Ασκηση 11.25 Να ϐρεθεί το κέντρο µάζας ενός οµογενούς ηµικυκλικού δίσκου D ακτίνας
R.
Λύση
Θεωρώντας το σύστηµα συντεταγµένων του σχήµατος, το οµογενές αυτό χωρίο D είναι συµµετρι-
κό ως προς τον y−άξονα, οπότε το κέντρο µάζας του είναι πάνω στον y−άξονα. Εποµένως (ϐλ.
παρατ.4.5 και (4.12))
xc = 0.
Σύµφωνα µε την Παρατήρηση 11.21, το κέντρο µάζας του ηµικυκλικού δίσκου D είναι
xc = 0 και yc =
1 y
m ∫ 2
dm,
όπου
m = ρ πR2
1
2
και
dm = ρydx,
όπου √
y= R 2 − x2 ,
οπότε
yc =
1 R 2
1
ρ 2 2 ∫0 y dx
πR
2
= (R2 − x2 )dx
1 R
∫
πR2 0
R
x3
= [R − ]
1 2
x
πR2 3 0
R3
= (R − )=
1 3 2R
.
πR2 3 3π
΄Αρα, το κέντρο µάζας του χωρίου D είναι το (0, )

2R
3π
y(x) = x2
τον άξονα x και την ευθεία x = 2.
ϐ) Να υπολογιστεί ο όγκος του στερεού Ω που προκύπτει από περιστροφή του D γύρω από :
i) τον άξονα x, ii) τον άξονα y .
γ) Να υπολογιστεί η επιφάνεια των δύο στερεών του (ϐ).
Λύση
α) Το χωρίο D είναι απλό ως προς y (ϐλ. σχ. 11.26), οπότε το εµβαδόν του είναι
2
x3
E(Ω) = ∫ x2 dx = [ ] = .
2 8
0 3 0 3
Σχήµα 11.26 Το χωρίο D .
ϐ) i) Από την περιστροφή ενός στοιχειωδούς ορθογωνίου του D προκύπτει κυκλικός δίσκος ακτίνας
y = x2 , πάχους dx και όγκου
dV = πy 2 dx = π(x2 )2 dx = πx4 dx,
οπότε ο όγκος του στερεού Ω1 που προκύπτει από την περιστροφή του D γύρω από τον άξονα x
είναι
2
x5 25 32π
V1 = ∫ dV = ∫ πx4 dx = π [ ] =π =
x=2 2
.
x=0 0 5 0 5 5
ii) Από την περιστροφή ενός στοιχειωδούς ορθογωνίου του D γύρω από τον άξονα y προκύπτει
κυλινδρικός ϕλοιός ακτίνας x, ύψους y = x2 , πάχους dx και όγκου
374 §
dV = 2πxydx = 2πx ⋅ x2 dx = 2πx3 dx,

οπότε ο όγκος του στερεού Ω2 που προκύπτει από την περιστροφή του D γύρω από τον άξονα y
είναι
2
x4 24
V2 = ∫ dV = ∫ 2πx3 dx = 2π [ ] = 2π ( ) = 8π.
2
D 0 4 0 4
`Ασκηση 11.27 α) Να υπολογιστεί το εµβαδόν του χωρίου D που περικλείεται από τις
γραµµές
y = x2 και y 2 = x.
ϐ) Να υπολογιστεί ο όγκος του στερεού που προκύπτει από την περιστροφή του D γύρω
από :
Λύση
α) Το εµβαδόν του χωρίου D είναι

⎡ 3 ⎤1
√ ⎢ x 2 x3 ⎥
E=∫ ( x − x2 ) = ∫ (x − x ) dx = ⎢ 3 − ⎥
⎢ =( − )= .
x=1 1 2 1 1
⎥
1
2
⎢ 2 3⎥
2
⎣ ⎦0
x=0 0 3 3 3
ϐ) i) Το χωρίο D είναι απλό ως προς y , αφού
√
Ω = {(x, y) ∶ 0 ≤ x ≤ 1 και x2 ≤ y ≤ x},
οπότε χωρίζεται σε κατακόρυφα στοιχειώδη ορθογώνια πάχους dx.
√
Από την περιστροφή ενός στοιχειωδούς ορθογωνίου του Ω γύρω από τον άξονα x προκύπτει δίσκος
µε οπή (δακτύλιος) εσωτερικής και εξωτερικής ακτίνας y1 = x2 και y2 = x, πάχους dx και όγκου
√
dV = (πy22 − πy12 )dx = π [( x)2 − (x2 )2 ] dx = π (x − x4 ) dx,
οπότε ο όγκος του στερεού που προκύπτει από περιστροφή του D γύρω από τον άξονα x είναι
I = ∫
x=1
dV
x=0
= ∫ π (x − x4 ) dx
1
0
1
x2 x5
= π[ − ] =π( − )
1 1
2 5 0 2 5
=
3π
.
10
ii) Από την περιστροφή ενός στοιχειωδούς ορθογωνίου του D γύρω από τον άξονα y προκύπτει
κυλινδρικός ϕλοιός ακτίνας x, ύψους y2 − y1 , πάχους dx και όγκου
√
dV = 2πx(y2 − y1 )dx = 2πx ( x − x2 ) dx = 2π (x 2 − x3 ) dx,
3
οπότε ο όγκος του στερεού που προκύπτει από περιστροφή του Ω γύρω από τον άξονα y είναι
⎡ 5 ⎤1
⎢ x 2 x4 ⎥
I =∫ dV = ∫ 2π (x − x ) dx = 2π ⎢ ⎥
⎢ 5 − 4 ⎥ = 2π ( 5 − 4 ) = 10 .
x=1 1 3 2 1 3π
3
⎢ 2 ⎥
2
⎣ ⎦0
x=0 0
`Ασκηση 11.29 Το χωρίο D περικλείεται από τις γραµµές

y = x2 και y = x.
Να υπολογιστεί ο όγκος του στερεού που προκύπτει από την περιστροφή του D γύρω από
τον :
α) άξονα x ϐ) άξονα y .
Λύση
O 1 x
Το χωρίο D είναι απλό ως προς y (ϐλ. σχ. 11.29), αφού
D = {(x, y) ∶ 0 ≤ x ≤ 1 και x2 ≤ y ≤ x},
οπότε χωρίζεται σε κατακόρυφα στοιχειώδη ορθογώνια πάχους dx .

α) Από την περιστροφή ενός στοιχειωδούς ορθογωνίου του D γύρω από τον άξονα x προκύπτει
δίσκος µε οπή (δακτύλιος) εσωτερικής και εξωτερικής ακτίνας y1 = x2 και y2 = x, πάχους dx και
όγκου
dV = (πy22 − πy12 )dx = π [x2 − (x2 )2 ] dx = π (x2 − x4 ) dx,
οπότε ο όγκος του στερεού Ω, που προκύπτει από την περιστροφή του χωρίου D γύρω από τον
άξονα x, είναι
1
x3 x5
V = ∫ dV = ∫ π (x − x ) dx = π [ − ] = π ( − ) =
1 1 1 2π
2 4
.
D 0 3 5 0 3 5 15
ϐ) Από την περιστροφή ενός στοιχειωδούς ορθογωνίου του D γύρω από τον άξονα y προκύπτει
κυλινδρικός ϕλοιός ακτίνας x, ύψους y2 − y1 , πάχους dx και όγκου
dV = 2πx(y2 − y1 )dx = 2πx (x − x2 ) dx = 2π (x2 − x3 ) dx,
οπότε ο όγκος του στερεού Ω2 που προκύπτει από περιστροφή του D γύρω από τον άξονα y είναι
1
x3 x4
V ∫ dV = ∫ 2π (x − x ) dx = 2π [ − ] = 2π ( − ) = .
1 1 1 π
2 3
D 0 3 4 0 3 4 6
376 §
`Ασκηση 11.30 Το εσωτερικό Ω του κώνου του Σχήµατος 11.92 έχει πυκνότητα
ρ = kx, k σταθερά.
Να υπολογιστούν, συναρτήσει των k, R, h:
α) Η µάζα του και το κέντρο µάζας του Ω.
ϐ) Η ϱοπή αδράνειας του Ω ως προς : i) τον άξονά του (άξονας y ), ii) µία διάµετρό του (άξονα
x).
Λύση
Σχήµα 11.92 Κώνος
Ο κώνος αυτός προκύπτει από περιστροφή γύρω από τον άξονα y του χωρίου D που περικλείεται
από τους άξονες και την ευθεία που τέµνει τους άξονες στα σηµεία (R, 0) και (0, h), οπότε έχει
εξίσωση
ǫ∶ + = 1, 0 < x < R (i)

x y
R h
α) Το χωρίο D είναι απλό ως προς x οπότε η µάζα του κώνου είναι (λόγω της (i»
m = ∫ ρdV = ∫ kx ⋅ πx2 dy
h
= kπ ∫
h
x3 dy
0
y 3
= kπ ∫ [R(1 − )] dy
h
0 h
y2
= kπR3 ∫ (1 − 3 + 3 2 ) dy
h y
0 h h
h
3 y2 y4
= kπR [y − + 2 y3 + 3 ]
3 1
h 2 h 4h 0
= kπR3 (h − +h− )
3h h
2 4
kπR3 h
=
4
Σύµφωνα µε την Παρατήρηση 11.26, το κέντρο µάζας του κώνου έχει συντεταγµένες
xc = 0 και yc = yρdV = ∫ ykxπx2 dy = (ii)

1 1 h kπ h
m ∫ m 0 m 0∫ xy 3 dy
Λόγω της (i) το ολοκλήρωµα της (ii) είναι

y 3
x3 ydy = ∫ [R(1 − )] ydy
h h
∫
0 0 h
h ⎛y − 3y 2
+ 3y − y4 ⎞
3
= R ∫ 3 h h2
⎝ ⎠
dy
0 h3
h
y2 3 y3 3 y4 y5
= R [ −3
+ 2 − 3]
2 h 3 h 4 5h 0
h2 h2
= R3 ( − h2 + h2 − )
3
2 4 5
h2
= R3
20
R3 h2 R
yc = =
1
k 20 5
pihR3 4
΄Αρα, το κέντρο µάζας του κώνου είναι το σηµείο
(0, )
R
5
ϐ) i) Χωρίζοντας τον κώνο σε στοιχειώδεις οριζόντιους δίσκους ακτίνας x και πάχους dy η ϱοπή
αδράνειας του είναι
I1 = ∫ dI = ∫
1 2
x dm
2
=
1 h 2
∫ x ρπx dy
2
2 0
y 4
= ∫ x dy = ∫ [R(1 − )] dy
πρ h 4 πρ h
2 0 2 0 h
(iii)
= R ∫ (1 − )4
πρ 4 h y
2 0 h
ϑέτουµε
1− = t ⇔
1
h
− = dt
dy
h
I1 = R ∫ −t hdt
πρ 4 0 4
2 1
=
πρ 4 h
R
2 5
πρhR4
=
10
ii) Σύµφωνα µε το ϑεώρηµα Steiner, η ϱοπή αδράνειας ως προς τον άξονα x ενός στοιχειώδους
δίσκου του (i) είναι
378 §
dI = x dm + y 2 dm
1 2
4
= ( x2 + y 2 ) dm
1
4
= ( x2 + y 2 ) ρπx2 dy
1
4
= ( x2 + y 2 ) kxπx2 dy
1
4
= kπ ( x2 + y 2 ) x3 dy
1
4
= kπ ( x5 + x3 y 2 ) dy
1
4
y 5 y 3
= kπ { [ (1 − )] + [ (1 − )] y 2 } dy
1 1 1
4 R h R h
΄Ετσι, η ϱοπή αδράνειας του κώνου ως προς τον άξονα x είναι
y 5 y 3
I = kπ ∫
kπ { [ (1 − )] + [ (1 − )] y 2 } dy =
h
1 1 1
0 4 R h R h
5 3 3
k2 π 2 5 ∫ (1 − ) dy + 3 ∫ (1 − ) y 2 dy = k2 π 2 ( + )
1 h y 1 h y h h
4R 0 h R 0 h 24R 5 60R3
`Ασκηση 11.31 Το χωρίο D περικλείεται από τις γραµµές

y = sinh x, y = 1 και τον άξονα y .
την ευθεία :
α) x = 2, ϐ) y = −1.
Λύση
α) Το χωρίο D γράφεται ως
D = {(x, y) ∶ 0 ≤ x ≤ sinh−1 1 και sinh x ≤ y ≤ 1},

και είναι απλό ως προς y , οπότε χωρίζεται σε κατακόρυφα στοιχειώδη ορθογώνια ύψους 1 − sinh x
και πάχους dx.
α) Από την περιστροφή ενός τέτοιου στοιχειώδους ορθογωνίου γύρω από την ευθεία x = 2 προκύπτει
κυλινδρικός ϕλοιός ακτίνας 2 − x, ύψους 1 − sinh x, πάχους dx και όγκου
dV = 2π(2 − x)(1 − sinh x)dx
οπότε ο όγκος του στερεού Ω1 που προκύπτει είναι

sinh−1 1
V1 = ∫ dV = ∫ 2π(2 − x)(1 − sinh x)dx
(i)
D 0
= 2π [∫ (2 − x − 2 sinh x) dx + ∫ x sinh xdx] .
0 0
Εφαρµόζοντας κατά παράγοντες ολοκλήρωση, το τελευταίο ολοκλήρωµα είναι

∫0 x sinh xdx = ∫ x(cosh x)′ dx
0
sinh−1 1
= [x cosh x]sinh −∫
−1
1
0 cosh xdx
0
sinh−1 1
= sinh−1 1 ⋅ cosh (sinh−1 1) − ∫ cosh xdx
0
√
= sinh−1 1 ⋅ 1 + sinh2 (sinh−1 1) − [sinh x]sinh
−1
1
0
√
= 1 + 12 sinh−1 1 − sinh (sinh−1 1)
√
= 2 sinh−1 1 − 1
`Ετσι η (i) δίνει
⎛ x2
sinh−1 1
√ ⎞
= 2π [2x − ] − 2 [cosh x]sinh + 2 sinh−1 1 − 1
−1
1
⎝ ⎠
V1 0
(ii)
2 0
√
= 2π (2 sinh−1 1 − (sinh−1 1) − 2 cosh (sinh−1 1) + 2 cosh 0 + 2 sinh−1 1 − 1)
1 2
2
e0 + e−0
Επειδή cosh 0 =
=1
2
και √ √ √
cosh(sinh−1 1) = 1 + sinh2 (sinh−1 1) = 1 + 12 = 2 (iii)
η (ii) δίνει
√ √
V1 = 2π (2 sinh−1 1 − (sinh−1 1) − 2 2 + 2 + 2 sinh−1 1 − 1)
1 2
2
√ √
= 2π [(2 + 2) sinh−1 1 − (sinh−1 1) + 1 − 2 2)
1 2
2
√ √ √ √
= 2π [(2 + 2) ln(1 + 2) − ln2 (1 + 2) + 1 − 2 2) ,
1
2
διότι
√ √
sinh−1 1 = ln(1 + 1 + 12 ) = ln(1 + 2). (iv )
ϐ) Από την περιστροφή ενός στοιχειωδούς ορθογωνίου του D γύρω από την ευθεία y = −1 προκύπτει
κυκλικός δακτύλιος εσωτερικής ακτίνας
y − (−1) = sinh x + 1
και εξωτερικής ακτίνας 1 − (−1) = 2, πάχους dx και όγκου
dV = π [22 − (sinh x + 1)2 ] dx,

οπότε ο όγκος του στερεού Ω2 που προκύπτει είναι
380 §
sinh−1 1
V2 = ∫ dV = ∫ π [22 − (sinh x + 1)2 ] dx
D 0
(v)
sinh−1 1
= π∫ (3 − sinh x − 2 sinh x) dx.
2
0
∫ sinh xdx = ( − x) + c,
2 1 sinh 2x
2 2
οπότε η (iii) δίνει
−1
sinh 1
= π [3x − ( − x) − 2 cosh x]
1 sinh 2x
V2
2 2 0
= π [3 sinh−1 1 −
1 sinh 2(sinh−1 1) (vi)
2 2
− sinh−1 1) − 2 cosh(sinh−1 1) + 2 cosh 0.

1
2
Επειδή
sinh (2 sinh−1 1) = 2 sinh (sinh−1 1) cosh (sinh−1 1)
√ √ √
2 ⋅ 1 1 + sinh2 (sinh−1 1) = 2 1 + 12 = 2 2,
λόγω των (iii) και (iv ), η (vi) δίνει
1 √ √ √ 5√
V2 = π ( sinh−1 1 − 2 2 − 2 2 + 2) = π ( ln(1 + 2) − 2 + 2) .
7 7
2 4 2 2
`Ασκηση 11.32 Να υπολογιστεί το εµβαδόν του χωρίου D που περικλείεται από την γρα-
ϕική παράσταση της συνάρτησης
y(x) = cos−1 x,
την ευθεία x =
1
και τους άξονες.
2
Λύση
Σύµφωνα µε την Παρατήρηση 11.2 και την Πρόταση 10.3, το εµβαδόν του χωρίου D είναι
∫0 ∣cos x∣ dx = ∫0 cos xdx

1
2 −1 −1 2
cos−1 12
= cos−1 − 0 cos−1 0 − ∫
1 1
cos xdx
2 2 cos−1 0
π
= −
1π
2 3 ∫ π2
3
cos xdx
= − [sin x] π3 = − (sin − sin )

1π π 1π π π
23 23 3 2
√
2
= +1−
π 3
.
6 2
`Ασκηση 11.33 ΄Ενα στερεό σώµα Σ εκτελεί περιστροφική κίνηση µε γωνιακή επιτάχυνση
z2
aγ = 20 −
4
και την χρονική στιγµή t = 0 η γωνία στροφής του είναι θ0 = 600 και η γωνιακή του ταχύτητα
ω0 = 6
rad
.
s
Να ϐρεθούν (συναρτήσει του t) για κάθε χρονική στιγµή t:
α) Η γωνιακή ταχύτητα ω(t) του Σ. ϐ) Η γωνία θ(t).
Λύση
α) Επειδή η γωνιακή επιτάχυνση a(t) ενός περιστρεφόµενου στερεού ορίζεται ως ο ϱυθµός µετα-
ϐολής της γωνιακής του ταχύτητας ω(t)
aγ (t) = ω ′ (t),
σύµφωνα µε την παρατ. 11.6 (ω(0) = ω0 = 6

rad
),
s
t
z2 z3 t3
ω(t) = ω0 + ∫ aγ (z)dz = ω0 + ∫ (20 − ) dz = [20z − ] = ω0 + 20t − ,
t t
0 0 4 12 0 12
οπότε
t3
ω(t) = 6 + 20t − .
12
ϐ) Επειδή η γωνιακή ταχύτητα ω(t) ενός περιστρεφόµενου στερεού ορίζεται ως ο ϱυθµός µεταβολής
της γωνίας στροφής του θ(t)
θ ′ (t) = ω(t),
σύµφωνα µε την παρατ. 11.6,
t
z3 z2 z4
θ(t) = θ(0) + ∫ ω(z)dz = θ0 + ∫ (6 + 20z − ) dz = θ0 + [6z + 20 − ]
t t
0 0 12 2 48 0
t4
= θ0 + 6t + 10t2 − ,
48
οπότε
t4
θ(t) = + 6t + 10t2 − .
π
3 48
`Ασκηση 11.34 ΄Ενα υλικό σηµείο Σ κινείται στον x′ x-άξονα µε σταθερή επιτάχυνση a0
και την στιγµή t = t0 περνάει από το σηµείο x = x0 κινούµενο µε ταχύτητα µέτρου v0 προς
τα ϑετικά του άξονα.
Να δειχθεί ότι η ταχύτητα και η τετµηµένη του Σ την χρονική στιγµή t είναι
v(t) = v0 + (t − t0 )a0
x(t) = x0 + v0 (t − t0 ) + a0 (t − t0 )2 .
1
2
Λύση
Επειδή a(t) = v ′ (t),
και v(t0 ) = v0 και a(t0 ) = a0
v(t) = v(t0 ) + ∫ a(z)dz = v0 + ∫ a0 dz = v0 + a0 (t − t0 ).

t t
t0 t0
Επειδή
v(t) = x′ (t) και x(t0 ) = x0 ,
382 §
x(t) = x(t0 ) + ∫ v(z)dz = x0 + ∫ [v0 + a0 (z − t0 )] dz

t t
t0 t0
1 (z − t0 )2
t
= x0 + [v0 z + a0 ]
2 2 t0
= x0 + v0 (t − t0 ) + a0 (t − t0 )2 .
1
2
`Ασκηση 11.35 `Ενας επίπεδος κυκλικός δίσκος ακτίνας R έχει ϕορτίο επιφανειακής πυκνότητας
(r η απόσταση από το κέντρο του δίσκου)
σ(r) = σ0 e− R ,
r
σ0 σταθερά,
Να υπολογιστούν, συναρτήσει των R, σ0 :
α) Το ολικό ϕορτίο του δίσκου.
ϐ) Το ηλεκτρικό δυναµικό των σηµείων της καθέτου στο επίπεδο του δίσκου στο µέσον του (ϐλ.
Σχήµα 11.93) ως συνάρτηση της απόστασής τους d από το κέντρο του δίσκου και των R, σ0 , kc ,
όπου kc η ηλεκτρική σταθερά.
Λύση
Σχήµα 11.93 Φορτισµένος επίπεδος κυκλικός δίσκος

α) Το ολικό ϕορτίο του δίσκου είναι
Q = ∫ σdA = ∫
R
σ(r)2πrdr
0
= 2π ∫
R
σ0 e− R rdr
r
= 2πσ0 [−R− R ]
r R
0
= 2πσ0 (−Re−1 + R)
= 2πRσ0 (1 − )
1
e
ϐ) Το δυναµικό σε ένα σηµείο Α του άξονα του δίσκου που απέχει απόσταση d είναι
ϕA = ∫ √ (i)
kdq
d2 + r 2
όπου dq το ϕορτίο ενός κυκλικού δακτυλίου ακτίνας r και πάχους dr , το οποίο είναι
dq = σ(r)2πrdr = σ0 e− R 2πrdr
r
= 2πσ0 re− R dr
r

2πσ0 re− R
r
ϕA = k ∫ √
R
dr
0 d2 + r 2
re− R
r
= 2πσ0 k ∫ √
R
0 d2 + r 2
Το ολοκλήρωµα αυτό υπολογίζεται για µία δεδοµένη τιµή των παραµέτρων R µε αριθµητική ολο-
κήρωση µε τη ϐοήθεια µαθηµατικού λογισµικού, όπως το Matlab.
`Ασκηση 11.36 Το χωρίο D περικλείεται από τη γραφική παράσταση της συνάρτησης y = ex ,

την ευθεία y = e και τον άξονα y και έχει πυκνότητα
ρ = ky, k > 0 σταθερά,
α) Το στερεό Ω1 προκύπτει από περιστροφή του D γύρω από τον άξονα x.
Να υπολογιστεί η ϱοπή αδράνειας του Ω1 ως προς :
i) τον άξονα x ii) τον άξονα y .
ϐ) Το στερεό Ω2 προκύπτει από περιστροφή του D γύρω από τον άξονα y .
Λύση
α) i) Το χωρίο D είναι απλό ως προς y , οπότε σύµφωνα µε το παράδειγµα 11.56 η ϱοπή

αδράνειας του στερεού Ω1 ως προς τον άξονα x είναι
I1 = ∫ dI = ∫ (e + y 2 )dm
1 2
2
= ∫ (e + y )ρπ(e − y )dx
1 1 2 2 2 2
2 2
= ∫ (e − y )kydx
π 1
4 4
4 0
= ∫ [e − (e ) ] e dx
kπ 1
4 x 4 x
4 0
= ∫ (e e − e ) dx
kπ 1
4 x 5x
4 0
1
kπ 4 x e5x
= [e e − ]
4 5 0
e5 1
= (e − 1 − + )
kπ 5
4 5 5
kπ e5 4
= (4 − )
4 5 5
= (e − 1)
kπ 5
5
ϐ) ii) Η ϱοπή αδράνειας του Ω1 ως προς τον άξονα y είναι

384 §
I2 = ∫ dI = ∫ x2 dm
= ∫ x2 ρ2πx(e − y)dx
1
= 2π ∫ x2 ky(e − y)dx
1
= 2πk ∫ x2 ex (e − ex )dx
1
= 2kπ ∫ (ex2 ex − x2 e2x ) dx

1
Υπολογίζουµε ξεχωριστά τα δύο αυτά ολοκληρώµατα
x2 ex dx = ∫ x2 (ex )′ dx
1 1
∫
0 0
= [x2 ex ]0 − ∫ 2x(ex )′ dx
1 1
= e − [2xex ]10 + ∫
1
2ex dx
0
= −e + [2ex ]10
= e−2
′
e2x
x2 e2x dx = ∫ x2 ( ) dx
1 1
∫
0 0 2
1
x2 e2x
= [ ] − ∫ xe2x dx
1
2 0 0
2x ′
= − ∫ x( ) dx
e 1 e
2 0 2
1
e2x 1 e2x
= − [x ] +∫
e
dx
2 2 0 0 2
1
e2 e2 e2x
= − +[ ]
2 2 4 0
= (e − 1)
1 2
4
οπότε το (i) γίνεται
I = 2kπ [e(e − 2) − (e2 − 1)].

1
4
α) ii) Χωρίζουµε το Ω1 σε στοιχειώδεις δίσκους µε οπή κάθετους στον άξονα x. Σύµφωνα µε το

παράδειγµα 11.56β ϑεώρηµα Steiner, η ϱοπή αδράνειας ενός τέτοιου δίσκου είναι
= dm(e2 + y 2 ) + x2 dm
1
dI
4
= [ (e2 + y 2 ) + x2 ] dm
1
4
= [ (e2 + y 2 ) + x2 ] ρπ(e2 − y 2 )dx

1
4
= π [ (e2 + (y)2 ) + x2 ] ky(e2 − y 2 )dx

1
4
= kπ [ (e2 + (ex )2 ) + x2 ] ex (e2 − (ex )2 ) dx

1
4
= kπex [ (e4 − e4x ) + (e2 − e2x ) x2 ] dx

1
4
οπότε η ϱοπή αδράνειας του Ω1 ως προς τον άξονα y είναι
I = ∫ dI = kπ ∫ ex [ (e4 − e4x ) + (e2 − e2x ) x2 ] dx

1 1
0 4
= kπ (∫ (e e − e5x ) + ∫ (e2 x2 ex − e3x x2 )) dx

1 1 4 x 1
0 4 0
⎛ 1 4 x e5x ⎞ (i)
1
= kπ [e e − ] + e2 ∫ x2 ex dx − ∫ e3x x2 dx
1 1
⎝4 5 0 0 0 ⎠
Υπολογίζουµε το ολοκλήρωµα
′
e3x
e x dx = ∫ ( ) x2 dx
1 1
∫
3x 2
0 0 3
1
e3x 2
= [ x ] − ∫ xe3x dx
2 1
3 0 3 0
e3
= − 2 ∫ x(e3x )′ dx
1
3 0
e3
= − 2 ([xe3x ]10 − ∫ e3x dx)
1
3 0
3 3x 1
= − 2e3 + [ ]
e e
3 3 0
= −e3 −
2
3
και το ολοκλήρωµα
x2 ex dx = ∫ x2 (ex )′ dx
1 1
∫
0 0
= [x2 ex ]0 − ∫ 2x(ex )′ dx
1 1
= e − [2xex ]10 + ∫
1
2ex dx
0
= −e + [2ex ]10
= e−2
e5
I = kπ ( (e5 − ) − e4 + + e2 (e − 2) + e3 + )
1 1 2
4 5 5 3
4
= kπ (e5 − + 2e3 − 2e2 + )
e 93
4 60
386 §
ϐ)i) Χωρίζουµε το Ω2 σε στοιχειώδεις δίσκους κάθετους στον άξονα y ακτίνας x και πάχους dy . Η
ϱοπή αδράνειας ενός τέτοιου δίσκου ως προς τον άξονα x, σύµφωνα µε το Παράδειγµα 11.56β και
το ϑεώρηµα Steiner, είναι
dI = x dm + y 2 dm
1 2
4
= ( x2 + y 2 ) dm
1
4
= ( x2 + y 2 ) ρπx2 dy
1
4
= ( x2 + y 2 ) kyπx2 dy
1
4
= kπ ( x2 + e2x ) ex x2 ex dx
1
4
= kπ ( x4 e2x + x2 e4x ) dx,

1
4
οπότε η ϱοπή αδράνειας του Ω2 ως προς τον άξονα x είναι
I = kπ ∫ ( x4 e2x + x2 e4x ) dx (ii)

1 1
0 4
Υπολογίζουµε τα ολοκληρώµατα
1 ′
x4 e2x e2x
x4 e2x dx = [ ] − ∫ 2x3 ( ) dx
1 1
∫
0 2 0 0 2
2x ′
e2
= − [x e ]0 + 3 ∫ x ( ) dx
1
3 2x 1 2 e
2 0 2
′
e2 e2x
= − e2 + [x2 e2x ]0 − 3 ∫ x ( ) dx
3 1 1
2 2 0 2
2 2x 1
= − + e2 − 3 [x2 ] + ∫ e2x dx
e 3 e 3 1
2 2 2 0 2 0
e −3
2
=
4
και
1 ′
x2 e4x e4x
x2 e4x dx = [ ] − ∫ x( ) dx
1 1 1
∫
0 4 0 2 0 4
1
e4 1 1 e4x
= − [xe4x ]0 + [ ]
1
4 8 8 4 0
5e − 1
4
=
32
΄Αρα η (ii) γίνεται
5e4 − 1
I = kπ [ [ (e2 − 3)] + ]
1 1
4 4 32
5e4 − 1
= kπ [ (e2 − 3) + ]
1
16 32
α) i) Χωρίζουµε τον Ω1 σε στοιχειώδεις δίσκους µε οπή ακτινών e και y καθέτους στον άξονα x.
Σύµφωνα µε τον παράδειγµα 11.56α, η ϱοπή αδράνειας ενός τέτοιου δίσκου ως προς τον άξονα x
είναι
= (e + y 2 )dm
1 2
dI
2
= (e + y 2 )ρπ(e2 − y 2 )dx
1 2
2
= (e + y 2 )kyπ(e2 − y 2 )dx
1 2
2
= (e − y 4 )ydx
kπ 4
2
= (e − e4x )ex dx,

kπ 2
2
I = ∫ dI = (e4 − e4x ) ex dx
kπ 1
∫
2 0
= kπ ∫ (e4 ex − e5x )dx
1
0
1
e5x
= kπ [e e − 4 x
]
5 0
4e5
= kπ ( − e4 + )
1
5 5
`Ασκηση 11.37 Το οµογενές χωρίο D περικλείεται από τις γραµµές

y = x2 , y = 1 και τον άξονα y µε x > 0.
α) Να υπολογιστεί ο όγκος του στερεού Ω που προκύπτει από την περιστροφή του D γύρω
από την ευθεία x = 2
ϐ) Να ϐρεθεί το κέντρο µάζας του Ω.
γ) Να υπολογισθεί η ϱοπή αδράνειας του Ω ως προς :
i) την ευθεία x = 2, ii) τον άξονα x iii) τον άξονα y .
Λύση
α) Το χωρίο D είναι απλό ως προς y , αφού (ϐλ. σχ. 11.37)
D = {(x, y) ∶ 0 ≤ x ≤ 1 και x2 ≤ y ≤ 1},

οπότε χωρίζεται σε κατακόρυφα στοιχειώδη ορθογώνια πάχους dx (ϐλ. σχ. 11.37 ).
i) Από την περιστροφή ενός στοιχειωδούς ορθογωνίου του D γύρω από την ευθεία x = 2 προκύπτει
κυλινδρικός ϕλοιός ακτίνας 2 − x, ύψους 1 − x2 , πάχους dx και όγκου
dV = 2π(2 − x)(1 − x2 )dx
οπότε ο όγκος του στερεού Ω που προκύπτει από την περιστροφή του D γύρω από την ευθεία x = 2
είναι
388 §
= ∫ dV = ∫ 2π(2 − x)(1 − x2 )dx = 2π [∫ (2 − x)dx − 2 ∫ x2 dx + ∫ x3 dx]

x=1 1 1 1 1
V
x=0 0 0 0 0
=
13π
.
6
`Ασκηση 11.41 Μια σφαίρα Σ ακτίνας R είναι οµοιόµορφα ακτινικά ϕορτισµένη µε πυ-
κνότητα ϕορτίου
ρ(r) =
ρ0 R
, ρ0 σταθερά.
r
Να υπολογιστούν συναρτήσει των ρ0 , R, k (k η σταθερά Coulomb):
α) το ϕορτίο της σφαίρας.
ϐ) το ηλεκτρικό δυναµικό στο κέντρο της.
Λύση
α) Χωρίζουµε τη σφαίρα σε οµόκεντρους στοιχειώδεις σφαιρικούς ϕλοιούς ακτίνας r , πάχους dr ,
όγκου (ϐλ. σχ. 11.41)
dV = 4πr 2 dr
r
R
dr
K
dq
και ϕορτίου
dq = ρdV = 4πr 2 dr = 4πρ0 Rrdr ,
ρ0 R
r
οπότε το ϕορτίο της σφαίρας είναι
R
r2
Q = ∫ dq = ∫ 4πρ0 Rrdr = 4πρ0 R ∫ rdr = 4πρ0 R [ ]
R R
Σ 0 0 2 0
R2
= 4πρ0 R = 2πρ0 R3 .
2
ϐ) Επειδή όλα τα σηµεία ενός σφαιρικού ϕλοιού του σχ. 11.41 απέχουν την ίδια απόσταση (r ) από
το κέντρο Ο της σφαίρας, το ηλεκτρικό δυναµικό στο Ο είναι (k η σταθερά Coulomb)
ϕ = ∫ k =∫ k = 4πkρ0 R ∫ dr = 4πkρ0 R [r]R

dq R 4πρ Rrdr R
0
0
Σ r 0 r 0
= 4πkρ0 R2 .
`Ασκηση 11.43 Το χωρίο D περικλείεται από την γραµµή

y = 4 − x2 , x ≥ 0,
και τους άξονες και έχει πυκνότητα
σ = k∣y∣, k > 0 σταθερά.
Να υπολογιστεί η ϱοπή αδράνειας του D ως προς τον άξονα x.
Λύση
x
-2 O 2
Το χωρίο D είναι απλό και ως προς x και ως προς y . Επειδή η πυκνότητα είναι σταθερή πάνω σε ένα
στοιχειώδες οριζόντιο ορθογώνιο (y σταθερό), χωρίζουµε το D σε στοιχειώδη (οριζόντια) ορθογώνια
παράλληλα στον άξονα x µάζας
√
dm = σdA = σxdy = k∣y∣ 4 − ydy
και ϱοπής αδράνειας ως προς τον άξονα x
√ √
dI = y 2 dm = y 2 ky 4 − ydy = ky 3 4 − ydy ,
οπότε η ϱοπή αδράνειας του D ως προς τον άξονα x είναι
I = ∫ dI = ∫ ky 3 (4 − y)dy = = 51, 2k.
4 256k
D 0 5
`Ασκηση 11.44 Να ϐρεθεί η µάζα και το κέντρο µάζας του χωρίου D που περικλείεται από
την γραφική παράσταση της συνάρτησης
y = ex ,
την ευθεία y = e και τον άξονα y και έχει επιφανειακή πυκνότητα
σ = k∣x∣, k > 0 σταθερά.
Λύση
Το χωρίο D είναι απλό και ως προς x και ως προς y . Επειδή η πυκνότητα είναι σταθερή πάνω σε ένα
στοιχειώδες οριζόντιο ορθογώνιο, χωρίζουµε το D σε στοιχειώδη (οριζόντια) ορθογώνια παράλληλα
στον άξονα y µάζας
dm = σdA = k∣x∣(e − ex )dx

και κέντρου µάζας
e + ex
K (x, ),
2
390 §
οπότε η µάζα του D είναι
m = ∫ dm = ∫ kx(e − ex )dx = k ( − 1).

1 e
D 0 2
Τα ολοκληρώµατα των (11.18) δίνουν
∫ xk dm = ∫ xkx(e − ex )dx = 2k (1 − )
1 e
D 0 3
e + ex
∫ yk dm = ∫ kx(e − ex )dx = ∫ x(e2 − e2x )dx = (e2 − 1),
1 k 1 k
D 0 2 2 0 8
οπότε από τις (11.18) προκύπτει ότι το κέντρο µάζας του χωρίου D έχει συντεταγµένες
∫ xk dm 2k (1 − 3 ) 4(3 − e)
e
xc = D
= =
m k ( − 1)
e 3(e − 2)
2
(e − 1)
k 2
∫ yk dm e2 − 1
yc = D
= 8 =
k ( − 1) 4(e − 2)
.
m e
2
`Ασκηση 11.47 α) Το στερεό Ω1 προκύπτει από περιστροφή περί του άξονα y του οµο-
γενούς χωρίου D του xy−επιπέδου που περικλείεται από τις γραφικές παραστάσεις των
συναρτήσεων
y1 (x) = x2 , y2 (x) = 2 − x2 , x ≥ 0.
Να υπολογισθεί η ϱοπή αδράνειας του Ω1 ως προς τον άξονα y .
ϐ) Το στερεό Ω2 προκύπτει από περιστροφή του D περί του άξονα x. Να υπολογισθεί η
ϱοπή αδράνειας του Ω2 ως προς τον άξονα x.
Λύση
α) Το D γράφεται ως
Ω1 = {(x, y) ∶ 0 ≤ x ≤ 1 και x2 ≤ y ≤ 2 − x2 }
και είναι απλό ως προς y , οπότε µπορεί να χωριστεί σε στοιχειώδη ορθογώνια παράλληλα στον
άξονα y , από την περιστροφή των οποίων περί του άξονα y προκύπτουν κυλινδρικοί ϕλοιοί ακτίνας
x, ύψους
2 − x2 − x2 = 2 − 2x2 ,
πάχους dx και µάζας
dm = ρdV = ρ2πx(2 − 2x2 )dx = 4πρ(x − x3 )dx,
όπου ρ η σταθερή πυκνότητα.
Η ϱοπή αδράνειας ενός στοιχειώδους κυλινδρικού ϕλοιού ως προς τον άξονα y είναι
dI = x2 dm = x2 4πρ(x − x3 )dx = 4πρ(x3 − x5 )dx,

Iy = ∫ dI = ∫ 4πρ(x3 − x5 )dx =
1 πρ
Ω 0 3
ϐ) Από την περιστροφή ενός στοιχειώδους ορθογώνιου του (α) περί του άξονα x προκύπτουν στοι-
χειώδεις κυκλικοί δακτύλιοι ακτίνων R1 = 2 − x2 και R2 = x2 πάχους dx και µάζας
dm = ρdV = ρπ [(2 − x2 )2 − (x2 )2 ] dx.
Σύµφωνα µε το παράδ. 11.42α, η ϱοπή αδράνειας ενός στοιχειώδους δακτυλίου ως προς τον άξονα
x είναι
dI = (R2 + R12 ) dm = [(2 − x2 )2 + (x2 )2 ] ρπ [(2 − x2 )2 − (x2 )2 ] dx
1 2 1
2 2
= [(2 − x2 )4 − (x2 )4 ] dx
πρ
2
Ix = ∫ dI = ∫ [(2 − x ) − x ] dx
πρ 1 2 4 8
Ω 2 0
= = 4, 50πρ.
472πρ
105
`Ασκηση 11.48 α) Το στερεό Ω1 προκύπτει από περιστροφή περί του άξονα x του οµογενούς
χωρίου D του επιπέδου xy που περικλείεται από τις γραµµές
y 2 = −x και y 2 = 2 + x, µε y ≥ 0.
Να υπολογισθεί η ϱοπή αδράνειας του Ω ως προς τον άξονα x.
ϐ) Το στερεό Ω2 προκύπτει από περιστροφή του D περί του άξονα y . Να υπολογισθεί η
ϱοπή αδράνειας του Ω ως προς τον άξονα y .
Λύση
Ω = {(x, y) ∶ 0 ≤ y ≤ 1 και y 2 − 2 ≤ x ≤ −y 2 }
και είναι απλό ως προς x, οπότε το Ω1 µπορεί να χωριστεί σε στοιχειώδη ορθογώνια παράλληλα
στον άξονα x, από την περιστροφή των οποίων περί του άξονα x προκύπτουν κυλινδρικοί ϕλοιοί
ακτίνας y , ύψους
−y 2 − (y 2 − 2) = 2 − 2y 2 ,
πάχους dy και µάζας
dm = ρdV = ρ2πy(2 − 2y 2 )dy ,
392 §

Η ϱοπή αδράνειας ενός τέτοιου ϕλοιού είναι
dI = y 2 dm = y 2 ρ2πy(2 − 2y 2 )dy = 4πρ(y 3 − y 5 )dy ,

οπότε η ϱοπή αδράνειας του Ω1 είναι
I =∫ dI = 4πρ ∫ (y 3 − y 5 )dy =
1 πρ
.
Ω1 0 3
ϐ) Από την περιστροφή ενός στοιχειώδους ορθογωνίου του D (ϐλ. (a)) περί του άξονα y προκύπτουν
κυκλικοί δακτύλιοι ακτίνων R1 = y 2 και R2 = y 2 , πάχους dx και µάζας
dm = ρdV = ρπ [(y 2 − 2)2 − (y 2 )2 ] dy .
Σύµφωνα µε το παράδ. 11.42α, η ϱοπή αδράνειας ενός τέτοιου στοιχειώδους δακτυλίου ως προς
= (R2 + R12 ) dm = [(y 2 − 2)2 + (y 2 )2 ] ρπ [(y 2 − 2)2 − (y 2 )2 ] dy

1 2 1
dI
2 2
= [(y 2 − 2)4 − y 8 ] dy
ρπ
2
Iy = ∫ dI = [(y 2 − 2)4 − y 8 ] dy
ρπ 1
Ω
∫
2 0
= = 4, 50πρ.
472πρ
105
`Ασκηση 11.49 α) Το στερεό Ω1 προκύπτει από περιστροφή περί του άξονα x του οµογενούς
χωρίου D του xy−επιπέδου που περικλείεται από την γραφική παράσταση της συνάρτησης
y = 1 − x2 , x≥0
και τους άξονες. Να υπολογισθεί η ϱοπή αδράνειας του Ω1 ως προς τον άξονα x.
ϐ) Το στερεό Ω2 προκύπτει από περιστροφή του D περί του άξονα y .
Να υπολογισθεί η ϱοπή αδράνειας του Ω2 ως προς τον άξονα y .
Λύση
D = {(x, y) ∶ 0 ≤ x ≤ 1 και 0 ≤ y ≤ 1 − x2 }
και είναι απλό ως προς y , οπότε το Ω1 µπορεί να χωριστεί σε στοιχειώδη ορθογώνια παράλληλα
στον άξονα y , από την περιστροφή των οποίων γύρω από τον άξονα x προκύπτουν στοιχειώδεις
κυκλικοί δίσκοι ακτίνας y = 1 − x2 , πάχους dx και µάζας
dm = ρdV = ρπ(1 − x2 )2 dx,

Σύµφωνα µε το παράδ. 11.42α, η ϱοπή αδράνειας, ως προς τον άξονα x, ενός τέτοιου στοιχειώδους
δίσκου είναι
dI = y 2 dm = (1 − x2 )2 ρπ(1 − x2 )2 dx = (1 − x2 )4 dx,
1 1 πρ
2 2 2
I =∫ dI = ∫ (1 − x ) dx = = 0, 2πρ.
πρ 1 2 4 64πρ
Ω1 2 0 315
ϐ) Από την περιστροφή των στοιχειωδών ορθογωνίων του (α) περί του άξονα y προκύπτουν κυλιν-
δρικοί ϕλοιοί ακτίνας x, ύψους y = 1 − x2 , πάχους dy και µάζας
dm = ρdV = ρ2πx(1 − x2 )dx,

Η ϱοπή αδράνειας ενός τέτοιου ϕλοιού ως προς τον άξονα y είναι
dI = x2 dm = x2 ρ2πx(1 − x2 )dx = 2πρ(x3 − x5 )dx,

I =∫ dI = 2πρ ∫ (x3 − x5 )dx =

1 πρ
.
Ω2 0 6
`Ασκηση 11.50 Να ϐρεθεί, συναρτήσει του k , το κέντρο µάζας του χωρίου Ω του
xy−επιπέδου, που περικλείεται από τις γραµµές
y = x2 και y = x,
και του οποίου η επιφανειακή πυκνότητα (µάζα ανά µονάδα επιφάνειας) είναι
σ(x) = k∣x∣, k > 0 σταθερά :
Λύση
Από το σχ. 11.50 ϕαίνεται ότι το Ω γράφεται ως
Ω = {(x, y) ∶ 0 ≤ x ≤ 1 και x2 ≤ y ≤ x}
άξονα y ύψους x − x2 , πάχους dx, εµβαδού
dA = (x − x2 )dx,
µάζας
dm = σdA = k∣x∣(x − x2 )dx = k(x2 − x3 )dx
και κέντρου µάζας
x + x2
K (x, ).
2
Υπολογίζουµε τα ολοκληρώµατα των (11.18) (οι δύο γραµµές τέµνονται στα σηµεία x = 0 και x = 1)
394 §
m = ∫ k(x2 − x3 )dx =
1 k
0 12
∫ xk dm = ∫ xk(x2 − x3 )dx =
1 k
Ω 0 20
x + x2
∫Ω yk dm = ∫0 k(x2 − x3 )dx = ,
1 k
2 24
οπότε το κέντρο µάζας του χωρίου Ω έχει συντεταγµένες
k
xc = xk dm = 20 =
1 3
∫
m Ω k 5
12
k
yc = ∫ yk dm = k =
1 24 1
m Ω 2
12
y(x) = ex ,
την εφαπτοµένη της στο σηµείο της Α µε x = 2 και τους άξονες.
ϐ) Να υπολογιστεί η περίµετρος του D .
γ) Να υπολογιστεί το εµβαδόν της επιφάνειας που περιβάλλει το στερεό Ω που προκύπτει
από την περιστροφή του D γύρω από τον άξονα x.
Λύση
α) Η εφαπτοµένη της y(x) = ex στο x = 2 έχει εξίσωση
y − y(2) = y ′ (2)(x − 2),
ή y − e2 = e2 (x − 2),
ή y = e2 x − e2 .
D2
Γ D1
Β 2
Σχήµα 11.51 Το χωρίο D , που δεν είναι απλό ούτε ως προς y ούτε ως προς x, χωρίζεται στα απλά
ως προς y χωρία D1 και D2 µε την ευθεία x = 1.
Επειδή το D δεν είναι απλό ούτε ως προς y ούτε ως προς x, το χωρίζουµε µε την ευθεία x = 1 (η
τετµηµένη του σηµείου τοµής της εφαπτοµένης και του άξονα x είναι 1) στα απλά ως προς y χωρία
(ϐλ. σχ. 11.51)
D1 = {(x, y) ∶ 0 ≤ x ≤ 1 και 0 ≤ y ≤ ex }
D2 = {(x, y) ∶ 1 ≤ x ≤ 2 και e2 x − e2 ≤ y ≤ ex } ,
οπότε
E(D) = E(D1 ) + E(D2 ). (i)
Τα εµβαδά των χωρίων D1 και D2 είναι
E(D1 ) = ∫ ex dx = [ex ]10 = e − 1

1
e(e − 2)
2
x2
E(D2 ) = ∫ [ex − (e2 x − e2 )] dx = [ex − e2 + e2 x] =
2
,
1 2 1 2
e(e − 2) e2 − 2
E(D) = e − 1 + = .
2 2
ϐ) Η περίµετρος του χωρίου D είναι
ή p = (OB) + (BA) + L + OΓ, (i)
όπου A(2, e2 ), B(1, 0), Γ(0, 1),

οπότε
√ √
(OB) = 1, (OΓ) = 1, (BA) = (2 − 1)2 + (e2 − 0)2 = 1 + e4 .
και L το µήκος του τόξου AΓ, το οποίο είναι

√
2√
L=∫ 1 + [(ex )′ ] dx = ∫ 1 + e2x dx. (ii)
2 2
ή
0 0
Θέτοντας t = e2x ,
dt = e2x 2dx = 2tdx ⇔ dx =

dt
2t
√
e4 1+t
L=∫ dt. (iii)
2t
√
1
Θέτοντας u = 1 + t,
du = √ dt = ⇔ dt = 2udu,
1 dt
2 1+t 2u
οπότε η (iii) δίνει
√ √
1+e4 u2
L = ∫√ = (iv)
1+e4 u
∫
2(u2 − 1) u2 − 1
ή 2udu √ du.
2 2
Επειδή ο ϐαθµός του αριθµητή είναι ίσος µε τον ϐαθµό του παρονοµαστή, κάνονυµε τη διαίρεση
πολυωνύµων, από την οποία προκύπτει
u2
=1+ 2
1
u −1 u −1
2
.
Αναλύοντας σε µερικά κλάσµατα, προκύπτει
= −
1 1 1 1 1
−1 2u−1 2u+1
,
u2
οπότε η (iv) γίνεται

396 §
√
L = ∫√ (1 + − ) du
1+e4 1 1 1 1
2 2u−1 2u+1
√ √
u − 1 1+e
1+e 4 4
= [u + ln ∣u − 1∣ − ln ∣u + 1∣]√ = [u + ln ∣ ∣]
1 1 1
2 2 2 2 u + 1 √2
√ RR √ 4 − 1 RRR √
√
R
R + RR − ( 2 + ln ∣ √2 − 1 ∣)
R
= 1 + e4 + ln RRRR √
1 1 e 1
2 RR 1 + e4 + 1 RRRR 2+1
R R
2
√
√1 + e − 1
4
√ √
= 1 + e4 − 2 + ln 1√+ e + 1
1 4
2 2−1
√
√ 2+1 √
√ √ ( + 4 − 1)( 2 + 1)
= 1 + e4 − 2 + ln √ √
1 1 e
.
2 ( 1 + e4 + 1)( 2 − 1)
`Ετσι από την (i) προκύπτει ότι
√ √
√ √ 1 ( 1 + e4 − 1)( 2 + 1)
p = 2 + 2 1 + e − 2 + ln √
4 √ .
2 ( 1 + e4 + 1)( 2 − 1)
γ) Το εµβαδόν της επιφάνειας που περιβάλλει το στερεό Ω που προκύπτει από την περιστροφή του
χωρίου D γύρω από τον άξονα x είναι ίσο µε
E = E1 + E2 + E3 , (v)
όπου E1 το εµβαδόν της επιφάνειας που προκύπτει από την περιστροφή της γραφικής παράστασης
της συνάρτησης
y = ex , 0 ≤ x ≤ 2.
και E2 το εµβαδόν της επιφάνειας που προκύπτει από την περιστροφή του ευθυγράµµου τµήµατος
y = e2 x − e2 , 0 ≤ x ≤ 2
γύρω από τον άξονα x (επιφάνεια κώνου) και E3 το εµβαδόν του κυκλικού δίσκου µε ακτίνα Γ.
√
√
E1 = ∫ 1 + ((ex )′ ) dx = 2π ∫ ex 1 + e2x dx (vi)
2 2 2
2πy
0 0
Θέτοντας t = ex ,
dt = ex dx,
οπότε η (vi) δίνει
e2 √
E1 = 2π ∫ 1 + t2 dt. (vii)
Θέτοντας t = sinh u,
1
dt = cosh udu,
οπότε η (vii) δίνει
sinh−1 e2 √ sinh−1 e2
E1 = 2π ∫ 1 + sinh2 u cosh udu = 2π ∫ cosh2 udu
−1 2 −1 2
sinh 2u sinh e
= 2π ∫ −1 (1 + cosh 2u) du = π [u + ]
1 sinh e
2 sinh 1 2 sinh−1 1
= π [sinh−1 e2 + sinh (2 sinh−1 e2 ) − sinh−1 1 − sinh (2 sinh−1 1)] (viii)

1 1
2 2
Επειδή
√ √
sinh−1 e2 = ln (e2 + (e2 )2 + 1) = ln (e2 + e4 + 1)
√ √
sinh−1 1 = ln (1 + 12 + 1) = ln (1 + 2)
sinh (2 sinh−1 1) = 2 sinh (sinh−1 1) cosh (sinh−1 1)

√ √
= 2 ⋅ 1 1 + sinh2 (sinh−1 1) = 2 1 + 12
√
= 2 2
sinh (2 sinh−1 e2 ) = 2 sinh (sinh−1 e2 ) cosh (sinh−1 e2 )

√
= 2e 1 + sinh2 (sinh−1 e2 )
2
√ √
= 2e2 1 + (e2 )2 = 2e2 1 + e4 .
η (viii) δίνει
√ √ √ 1 √
E1 = π [ln (e2 + e4 + 1) + 2e2 1 + e4 − ln (1 + 2) − 2 2]
1
2 2
√ √ √ √
= π [ln (e2 + e4 + 1) − ln (1 + 2) + e2 1 + e4 − 2]
√
e2 + e4 + 1 √ √
= π [ln √ + e2 1 + e4 − 2]
1+ 2
Επίσης
√
√
= ∫ 2π∣y∣ 1 + ((e2 x − e2 )′ ) dx = ∫ 2π ∣e2 x − e2 ∣ 1 + e4 dx
2 2 2
E2
0 0
√
= 2π 1 + e4 (∫ − (e2 x − e2 ) dx + ∫ (e2 x − e2 ) dx)
1 2
0 1
√
= 2πe2 1 + e4 ,
οπότε η (v) δίνει (E3 = π(OΓ)2 = π12 = π )
√
e2 + e4 + 1 √ √ √
E = π (ln √ + e2 1 + e4 − 2) + 2πe2 1 + e4 + π
1+ 2
√
e2 + e4 + 1 √ √
= π (ln √ + 3e2 1 + e4 − 2 + 1) .
1+ 2
`Ασκηση 11.53 Το χωρίο D του xy−επιπέδου περικλείεται από τις ευθείες

y = x και y = 2 − x
α) Το στερεό Ω1 προκύπτει από περιστροφή περί του άξονα x του D και έχει πυκνότητα
ρ = ky, k σταθερά.
Να υπολογισθεί η ϱοπή αδράνειας του Ω1 ως προς :
ϐ) Το στερεό Ω2 προκύπτει από περιστροφή του D περί του άξονα y . Να υπολογισθεί η
ϱοπή αδράνειας του Ω2 ως προς :
i) τον άξονα y , ii) τον άξονα x.
Λύση
Χωρίζουµε το D σε οριζόντια στοιχειώδη ορθογώνια, στα οποία η πυκνότητα είναι σταθερή.
398 §
α) Από την περιστροφή ενός τέτοιου ορθογωνίου περί του άξονα x δηµιουργούνται κυλινδρικοί
ϕλοιοί µάζας
dm = ρdV = ky2πy (2 − y − y) dy = 4πk (y 2 − y 3 ) dy
i) Η ϱοπή αδρανείας ενός τέτοιου κυλινδρικού ϕλοιού ως προς τον άξονα x είναι
dI = y 2 dm = y 2 4πk (y 2 − y 3 ) dy = 4πk (y 4 − y 5 ) dy ,
οπότε
I = ∫ dI = ∫ 4πk (y 4 − y 5 ) dy =
1 2πk
.
0 15
ϐ) Από την περιστροφή ενός τέτοιου ορθογωνίου γύρω από τον άξονα y δηµιουργούνται στοιχειώδεις
δακτύλιοι µάζας
dm = ρdV = ky [π(2 − y)2 − πy 2 ] dy
Λόγω του παραδ. 11.56α, η ϱοπή αδρανείας ενός τέτοιου δακτυλίου ως προς τον άξονα y είναι
dI = [(2 − y)2 + y 2 ] dm = [(2 − y)2 + y 2 ] kπy [(2 − y)2 − y 2 ] dy

1 1
2 2
= = y [(2 − y)4 − y 4 ] dy,

kπ
2
I = ∫ dI = ∫ y [(2 − y) − y ] dy =
kπ 1 13kπ
4 4
.
D 2 0 15
ii) Λόγω του παραδ. 11.56β και του ϑεωρήµατος Steiner, η ϱοπή αδρανείας ενός στοιχειώδους
δακτυλίου ως προς τον άξονα x είναι
dI = [(2 − y)2 + y 2 ] dm + y 2 dm = [(2 − y)2 + y 2 + 4y 2 ] dm

1 1
4 4
= [(2 − y)4 + 5y 2 ] ky [π(2 − y)2 − πy 2 ] dy

1
4
= y [(2 − y)2 + 5y 2 ] [(2 − y)2 − y 2 ] dy,

kπ
4
I = ∫ dI = ∫ y [(2 − y) + 5y ] [(2 − y) − y ] dy =
kπ 1 38kπ
2 2 2 2
.
D 4 0 60
`Ασκηση 11.55 Η σφαίρα Σ προκύπτει από περιστροφή περί του άξονα x του άνω µισού
D του κυκλικού δίσκου µε κέντρο την αρχή των αξόνων και ακτίνα R και έχει πυκνότητα
∣x∣
ρ = k (1 − ), k σταθερά.
R
Να υπολογισθεί, συναρτήσει του k , η ϱοπή αδράνειας της Σ ως προς :
α) τον άξονα x, ϐ) τον άξονα y .
Λύση
Χωρίζουµε το D σε κατακόρυφα στοιχειώδη ορθογώνια (παράλληλα στον άξονα y ), στα οποία η
πυκνότητα είναι σταθερή.
α) Από την περιστροφή ενός τέτοιου ορθογωνίου γύρω από τον άξονα x δηµιουργούνται κυκλικοί
δίσκοι µάζας
∣x∣ ∣x∣
dm = ρdV = k (1 − ) πy 2 dx = kπ (1 − ) (R2 − x2 )dx,
R R
των οποίων η ϱοπή αδρανείας της Σ ως προς τον άξονα x είναι
∣x∣
= y dm = (R2 − x2 )kπ (1 − ) (R2 − x2 )dx
1 2 1
dI
2 2 R
∣x∣
= (1 − ) (R2 − x2 )2 dx,
kπ
2 R
∣x∣ 11kπR5
I = ∫ dI = (1 − ) (R2 − x2 )2 dx = 2 ∫ (1 − ) (R2 − x2 )2 dx =
kπ R kπ R x
D
∫
2 −R R 2 0 R 30
.
ϐ) Λόγω του παραδ. 11.55β και του ϑεωρήµατος Steiner, η ϱοπή αδρανείας ενός τέτοιου στοιχειώ-
δους δίσκου ως προς τον άξονα y είναι
dI = y dm + x2 dm = [ (R2 − x2 ) + x2 ] dm
1 2 1
4 4
∣x∣
= [ (R2 − x2 ) + x2 ] kπ (1 − ) (R2 − x2 )dx
1
4 R
οπότε η ϱοπή αδράνειας του Ω2 ως προς τον άξονα y είναι (µετά από πολλές στοιχειώδεις πράξεις)
∣x∣
I = kπ ∫ [ (R2 − x2 ) + x2 ] (1 − ) (R2 − x2 )dx
R 1
−R 4 R
= kπ2 ∫ [ (R2 − x2 ) + x2 ] (1 − ) (R2 − x2 )dx

R 1 x
0 4 R
17kπR5
= .
60
`Ασκηση 11.57 Η ένταση του ηλεκτρικού πεδίου µίας οµοιόµορφα ϕορτισµένης σφαίρας
Σ ακτίνας R είναι
⎧
⎪
⎪ r, r ≤ R
k
⎪
⎪
⎪
E=⎨
R3
⎪
⎪
⎪
⎪
⎪
k
k < R, k σταθερά,
⎩
,
r2
όπου r η απόσταση από το κέντρο της.
Να ϐρεθεί, συναρτήσει των k, ǫ0 , R, η ενέργεια του ηλεκτρικού πεδίου της σφαίρας.
400 §
Λύση
Χωρίζοντας τον χώρο σε σφαιρικούς ϕλοιούς ακτίνας r πάχους dr και όγκου
dV = 4πr 2 dr
η ενέργεια του ηλεκτρικού πεδίου του αγωγού είναι
+∞
U =∫ udV = ∫ u(r)4πr 2 dr, (i)
IR3 0
όπου u(r) η πυκνότητα ενέργειας σε απόσταση r από το κέντρο του αγωγού, η οποία είναι
⎧
⎪
⎪
⎪
⎪
1 k2 2
ǫ0 r , r ≤ R
2 ⎪
⎪
u = ǫ0 E = ⎨
1 2 R6
⎪
⎪
2 ⎪
⎪
⎪
1 k2
r > R.
⎪
⎩
ǫ0 ,
2 r4
Εποµένως, από την (i) προκύπτει ότι η ενέργεια του ηλεκτρικού πεδίου της σφαίρας είναι
+∞
= ∫ u(r)4πr 2 dr + ∫
R
U u(r)4πr 2 dr
0 R
1 k2 2 +∞ 1 k 2
= ∫ ǫ0 6 r 4πr 2 dr + ∫
R
ǫ0 4πr 2 dr
0 2 R R 2 r4
k2 +∞ 1
= 2πǫ0 +
R
∫ ∫
4 2
r dr 2πǫ 0 k dr
R6 0 R r2
1 +∞
R
2πǫ0 k2 r 5
= [ ] + 2πǫ 0 k 2
[− ]
R6 5 0 r R
2πǫ0 k2 R5 2πǫ0 k2 2πǫ0 k2

= + 2πǫ 0 k 2 1
= +
R6 5 R 5R R
12πǫ0 k2
=
5R
`Ασκηση 11.65 Το χωρίο D περικλείεται από την γραφική παράσταση της συνάρτησης
y = ex
την ευθεία x = 1 και τους άξονες και έχει επιφανειακή πυκνότητα
σ(x) = σ0 e−kx , σ0 , k σταθερές.
Να ϐρεθούν, συναρτήσει των σ0 , k :
α) Το κέντρο µάζας του Ω.
ϐ) Η ϱοπή αδράνειας του Ω ως προς :
i) Τον άξονα y . ii) Τον άξονα x.
Λύση
ϐ) Το χωρίο D γράφεται ως
D = {(x, y) ∶ 0 ≤ x ≤ 1 και 0 ≤ y ≤ ex }
άξονα y µάζας
dm = σdA = σ0 e−kx ex dx = σ0 e(1−k)x dx,
`Ετσι :
i) Η ϱοπή αδράνειας ενός τέτοιου στοιχειώδους ορθογωνίου (ϐλ. σχ. 11.65) ως προς τον άξονα y
Σχήµα 11.65 Το χωρίο D
είναι (ϐλ. παράδ. 11.55α)
dI = x2 dm = σ0 x2 e(1−k)x dx,
οπότε η ϱοπή αδράνειας του Ω ως προς τον άξονα y είναι
2 − e1−k (1 + k2 )
Iy = ∫ dI = ∫ σ0 x2 e(1−k)x dx = σ0
1
(k − 1)3
.
Ω 0
ii) Η ϱοπή αδράνειας ενός στοιχειώδους ορθογωνίου του σχ. 11.65 ως προς τον άξονα x είναι (ϐλ.
παράδ. 11.55β)
y 2 dm 1 x 2
dI = = (e ) σ0 e(1−k)x dx = e(3−k)x dx,
σ0
3 3 3
οπότε η ϱοπή αδράνειας του D ως προς τον άξονα x είναι
σ0 1 − e3−k
Ix = ∫ dI = ∫ dx =
1 σ0 (3−k)x
3 (k − 3)
e .
Ω 0 3
`Ασκηση 11.66 Το οµογενές χωρίο D του xy−επιπέδου περικλείεται από την γραφική
παράσταση της συνάρτησης
y = x2
την ευθεία x = 1 και τον άξονα x και το στερεό Ω προκύπτει από την περιστροφή του D
γύρω από την ευθεία x = 1.
Να υπολογισθεί η ϱοπή αδράνειας του Ω ως προς :
α) Την ευθεία x = 1. ϐ) Την ευθεία x = 2.
Λύση
α) Το Ω γράφεται ως
Ω = {(x, y) ∶ 0 ≤ x ≤ 1 και 0 ≤ y ≤ x2 }
402 §
άξονα y , από την περιστροφή των οποίων περί της ευθείας x = 1 προκύπτουν κυλινδρικοί ϕλοιοί
ακτίνας 1 − x, ύψους y = x2 , πάχους dx, όγκου
dV = 2π(1 − x)x2 dx,

και µάζας
dm = ρdV = 2πρ(1 − x)x2 dx.
Σύµφωνα µε το παράδ. 11.55α, η ϱοπή αδράνειας ενός στοιχειώδους κυλινδρικού ϕλοιού (ϐλ. σχ.
11.66) ως προς την ευθεία x = 1 (άξονάς τους), είναι
dI = (1 − x)2 dm = (1 − x)2 2πρ(1 − x)x2 dx = 2πρ(1 − x)3 x2 dx,

οπότε η ϱοπή αδράνειας του Ω ως προς την ευθεία x = 1 είναι
I1 = ∫ dI = 2πρ ∫ (1 − x)3 x2 dx
1
Ω 0
= 2πρ =
1 πρ
.
60 30
ϐ) Σύµφωνα µε το ϑεώρηµα Steiner, η ϱοπή αδράνειας ενός στοιχειώδους κυλινδρικού ϕλοιού ως
προς την ευθεία x = 2, που απέχει απόσταση 1 από τον άξονα των ϕλοιών (ευθεία x = 1), είναι
dI = (1 − x)2 + 12 dm = 2πρ(1 − x)2 + 1(1 − x)x2 dx,

οπότε η ϱοπή αδράνειας του Ω ως προς την ευθεία x = 2 είναι
I2 = ∫ dI = 2πρ ∫ [(1 − x)2 + 1] (1 − x)x2 dx

1
Ω 0
= 2πρ =
1 πρ
.
10 5
`Ασκηση 11.67 Να σχεδιασθούν στο ίδιο διάγραµµα οι καµπύλες c1 και c2 µε εξισώσεις

σε πολικές συντεταγµένες
c1 ∶ ρ = 1 + 2 sin θ και c2 ∶ ρ = 2. (i)
και να υπολογισθεί το εµβαδό του χωρίου Ω που περικλείουν.
Λύση
∆ίνοντας τιµές στο θ και υπολογίζοντας τα σντίστοιχα ρ προκύπτει ότι η γραφική παράσταση της c1
είναι η καρδιοειδής καµπύλη του σχ. 11.67
Σχήµα 11.67 Οι καµπύλες ρ = 1 + 2 sin θ και ρ = 2
Από τη δεύτερη των (i) ϕαίνεται ότι η c2 είναι κύκλος µε κέντρο την αρχή των αξόνων και ακτίνα 2.
Τα σηµεία τοµής των c1 και c2 προκύπτουν από την εξίσωση
1 + 2 sin θ = 2 ⇔ sin θ = ⇔ θ= , .
1 π 5π
2 6 6
Χωρίζουµε το χωρίο Ω µε τις ευθείες θ = και θ =

π 5π
στα χωρία Ω1 , Ω2 και Ω3 (ϐλ. σχ. 11.27).
6 6
Το Ω1 περικλείεται από την γραµµή c1 για − < θ < , οπότε το εµβαδόν του είναι
π π
2 6
π
E1 = ∫ (1 + 2 sin θ) dθ
1 6 2
2 − π2
π
= ∫ (1 + 4 sin θ + 4 sin θ) dθ
1 6 2
2 − π2
1 − cos 2θ
π
= ∫ π (1 + 4 sin θ + 4 ) dθ
1 6
2 −2 2
π
= [θ − 4 cos θ + 2θ − 2 ]
1 sin 2θ 6
2 2 − π2
= [3θ − 4 cos θ − sin 2θ]−6 π

1 π
2 2
= [3 − 4 cos − sin 2 − (3 (− ) − 4 cos(− ) − sin 2(− )

1 π π π π π π
2 6 6 6 2 2 2
√ √
= ( − − + )
1 π 4 3 3 3π
2 2 2 2 2
√
= π−
5 3
.
4
<θ<
π 5π
Το Ω2 περικλείεται από τον κύκλο c2 για , οπότε το εµβαδόν του είναι
6 6
5π
E1 = (2)2 dθ = 2 [θ] π6
1
∫
5π
6
2 π6 6
= 2( − )=
5π π 4π
.
6 6 3
Εποµένως το εµβαδό του χωρίου Ω είναι (λόγω συµµετρίας E1 = E3 )
√ √
E = E1 + E2 + E3 = 2E1 + E2 = 2 (π − )+ = −
5 3 4π 10π 5 3
.
4 3 3 2
`Ασκηση 11.68 Να ϐρεθεί, συναρτήσει των R και m, η ϱοπή αδράνειας του υλικού ηµι-
κυκλίου ∆ του σχ. 11.68 ακτίνας R, µάζας m και γραµµικής πυκνότητας
∣x∣
µ(x) = µ0 (1 − ).
R
α) Ως προς τον άξονα x
ϐ) Ως προς τον άξονα y
Σχήµα 11.68 Ροπή αδράνειας υλικού ηµικυκλίου.

404 §
Λύση
Χωρίζουµε το ηµικύκλιο σε στοιχειώδη τόξα µήκους ds και χρησιµοποιώντας παραµετρικές εξισώ-

σεις του ηµικυκλίου
x = R cos θ, y = R sin θ, 0 ≤ θ < π.
η µάζα των στοιχειωδών τόξων είναι
∣x∣
dm = µds = µ0 (1 − ) Rdθ = µ0 R (1 − ∣ cos θ∣) dθ ,
R
α) Η ϱοπή αδράνειας ως προς τον άξονα x των στοιχειωδών αυτών τόξων είναι
dI = y 2 dm = (R sin θ)2 µ0 R (1 − ∣ cos θ∣) dθ = µ0 R3 sin2 θ (1 − ∣ cos θ∣) dθ ,
οπότε η ϱοπή αδράνειας του ηµικυκλίου ως προς τον άξονα x είναι
Ix = ∫ dI = µ0 R3 ∫ sin2 θ (1 − ∣ cos θ∣) dθ

π
D 0
= µ0 R3 (∫ sin2 θ (1 − cos θ) dθ + ∫ π sin2 θ [1 − (− cos θ)] dθ)

2
π
(i)
0 2
= µ0 R ( − + − )
π 1 π 1
3
4 3 4 3
= µ0 R 3 ( − )
π 2
2 3
Η µάζα του ηµικυκλίου είναι
m = ∫ dm = µ0 R ∫ (1 − ∣ cos θ∣) dθ = µ0 R(π − 2),

π
D 0
µ0 R = (ii)
m
π−2
οπότε
Λόγω της (ii), από την (i) προκύπτει ότι

3π − 4
Ix = µ0 RR2 ( − )= ( − ) mR2 =
π 2 1 π 2
mR2 .
2 3 π−2 2 3 6(π − 2)
ϐ) Η ϱοπή αδράνειας ως προς τον άξονα y ενός στοιχειώδους τόξου είναι
dI = x2 dm = (R cos θ)2 µ0 R (1 − ∣ cos θ∣) dθ = µ0 R3 cos2 θ (1 − ∣ cos θ∣) dθ ,
οπότε η ϱοπή αδράνειας ως προς τον άξονα y του ηµικυκλίου είναι
Iy = ∫ dI = µ0 R3 ∫ cos2 θ (1 − ∣ cos θ∣) dθ = µ0 R3 ( − ) . (iii)

π π 4
D 0 2 3
Λόγω της (ii), από την (iii) προκύπτει ότι
3π − 8
Iy = µ0 RR2 ( − )= ( − ) R2 =
π 4 m π 4
mR2 .
2 3 π−2 2 3 6(π − 2)
`Ασκηση 11.69 Να ϐρεθεί, συναρτήσει των R, h και m, η ϱοπή αδράνειας ενός οµογενούς
κυλίνδρου µάζας m ακτίνας R και ύψους h ως προς :
α) Μια διάµετρο του που διέρχεται από το κέντρο του.
ϐ) Μια διάµετρο της ϐάσης του.
γ) Μια ευθεία παράλληλη µε µια διάµετρό της ϐάσης του σε απόσταση d από αυτήν.
Λύση
α) Χρησιµοποιούµε σύστηµα συντεταγµένων µε άξονα y τον άξονα του κυλίνδρου και άξονα x µια
διάµετρο του που διέρχεται από το κέντρο του και χωρίζουµε τον κύλινδρο σε δίσκους ακτίνας R,
πάχους dy και µάζας
dm = ρdV = ρπR2 dy ,
όπου ρ η σταθερή πυκνότητα του.
Σχήµα 11.69 Κύλινδρος.
Σύµφωνα µε το παράδ. 11.55β και το ϑεώρηµα Steiner, η ϱοπή αδράνειας ως προς τον άξονα x
(διάµετρος) ενός τέτοιου δίσκου είναι
dI = R2 dm + y 2 dm = ( R2 + y 2 ) ρπR2 dy = πρR2 ( R2 + y 2 ) dy ,
1 1 1
4 4 4
οπότε η ϱοπή αδράνειας του κυλίνδρου είναι
h
I1 = ∫ dI = πρR2 ∫ ( R2 + y 2 ) dy = πρR2 ( R2 [y] 2 h + [y 3 ] 2 h )

2 1 1 h 1 h
∆ − h2 4 4 −2 3 −2
πρR2
= h (3R2 + h2 ) = (3R2 + h2 ) ,
m
12 12
αφού η µάζα του κυλίνδρου είναι m = ρπR2 h.
ϐ) Σύµφωνα µε το ϑεώρηµα Steiner και το (α), η ϱοπή αδράνειας του κυλίνδρου ως προς µια
διάµετρο της ϐάσης του (ǫ2 ) είναι (I1 η ϱοπή αδράνειας ως προς τη διάµετρο (άξονας x) που
διέρχεται από το κέντρο µάζας του κυλίνδρου)
h 2 m h 2 m
I2 = I1 + m ( ) = (3R2 + h2 ) + m ( ) = (3R2 + 4h2 ) .
2 12 2 12
γ) Σύµφωνα µε το ϑεώρηµα Steiner και το (α), η ϱοπή αδράνειας του κυλίνδρου ως προς µια ευθεία
(ǫ3 ) παράλληλη µε την (ǫ2 ) σε απόσταση d από αυτήν (ϐλ. σχ. 11.69) είναι
h 2 m h 2
I3 = I1 + m (d + ) = (3R2 + h2 ) + m (d + ) .
2 12 2
`Ασκηση 11.70 α) Να ϐρεθεί, συναρτήσει του h η µάζα οµογενούς κώνου ακτίνας R, ύψους
h και µάζας m.
ϐ) Να ϐρεθεί, συναρτήσει των R, h και m, η ϱοπή αδράνειας του κώνου :
i) ως προς τον άξονα του,
ii) ως προς µια διάµετρο της ϐάσης του,
iii) ως προς µια ευθεία παράλληλη µε µια διάµετρό της ϐάσης του σε απόσταση d από
αυτήν.
Λύση
α) Χρησιµοποιώντας σύστηµα συντεταγµένων µε άξονα x τον άξονα του κώνου, από το σχ. 11.70
406 §
ϕαίνεται ότι (µε οµοιότητα τριγώνων ή µε τριγωνοµετρία) ότι
= ⇔ y = x,
y x R
R h h
οπότε το εσωτερικό του κώνου αυτού προκύπτει από περιστροφη γύρω από τον άξονα x του χωρίου
D του σχ. 11.70β
D = {(x, y) ∶ 0 ≤ y ≤ 0 ≤ x ≤ h},
R
x,
h
Σχήµα 11.70 Κώνος.
το οποίο είναι απλό ως προς y και χωρίζεται σε ορθογώνια παράλληλα στον άξονα y από την
περιστροφή των οποίων περί του άξονα x προκύπτουν δίσκοι µάζας
R 2 πρR2 2
dm = ρdV = ρπy 2 dx = ρπ ( x) dx = x dx,
h h2
οπότε η µάζα του κώνου έίναι
h
πρR2 2 πρR2 x3 πρR2 h3 πρR2 h
m=∫ dm = ∫ = [ ] = =
h h
x dx .
0 0 h2 h2 3 0 h2 3 3
ϐ) i) Η ϱοπή αδράνειας ως προς τον άξονα x του παραπάνω δίσκου είναι (ϐλ. παραδ. 11.42α)
πρR4 4
dI = y 2 dm = y 2 ρπy 2 dx =
1 1
x dx,
2 2 2h4
οπότε η ϱοπή αδράνειας του κώνου ως προς τον άξονα x είναι
h
πρR4 πρR4 x5 πρR4
I1 = ∫ dI = = [ ] =
h
∫
4
x dx h.
D 2h4 0 2h4 5 0 10
πρR2 h
`Ετσι, σύµφωνα και µε το (α) (η µάζα του κώνου είναι m = ),
3
I1 =
3
mR2 .
10
ii) Σύµφωνα µε το παράδ. 11.57β και το ϑεώρηµα Steiner η ϱοπή αδράνειας ως προς την ευθεία
x = h (διάµετρος του κώνου) ενός τέτοιου δίσκου είναι
1 R 2 πρR2
dI = y dm + (h − x)2 dm = [ ( x) + (h − x)2 ] 2 x2 dx
1 2
4 4 h h
πρR2 1 2 R 2
= [ x ( x) + x2 (h − x)2 ] ,
h2 4 h
οπότε η ϱοπή αδράνειας του κώνου είναι
2
πρR2 h x2 R
I2 = ∫ dI = 2 ∫ [ ( x) + x2 (h − x)2 ] dx
∆ h 0 4 h
πρR2 h5 h3 R2 πρR2 h3 h2 R2
= ( + ) = ( + )
h2 30 20 h2 10 3 2
πρR2 h h2 R2 3m h2 R2
= ( + )= ( + ),
10 3 2 10 3 2
ρπR2 h
αφού η µάζα του κώνου είναι (ϐλ (a)) m = .
3
iii) Σύµφωνα µε το ϑεώρηµα Steiner και το ii), η ϱοπή αδράνειας του κώνου ως προς µια ευθεία
παράλληλη µε µια διάµετρο της ϐάσης του σε απόσταση d από αυτήν είναι
3m h2 R2
I3 = I2 + md2 = ( + ) + md2 .
10 3 2
`Ασκηση 11.71 Να ϐρεθεί, συναρτήσει των R, h:

α) Η µάζα και το κέντρο µάζας της οµογενούς παράπλευρης επιφάνειας S κωνου ακτίνας
R, ύψους h και µάζας m µε άξονα τον άξονα x.
ϐ) Η ϱοπή αδράνειας της S :
i) ως προς τον άξονα της (άξονα x) ii) ως προς τον άξονα y .
iii) Ως προς µια διάµετρο της ϐάσης του κώνου.
Λύση
α) Από το σχ. 11.71 ϕαίνεται ότι (µε οµοιότητα τριγώνων ή µε τριγωνοµετρία) ότι
= ⇔ y = x, (i)
y x R
R h h
οπότε η κωνική αυτή επιφάνεια προκύπτει από περιστροφη γύρω από τον άξονα x του ευθυγράµµου
τµήµατος (ϐλ. σχ. 11.71β)
D = {(x, y) ∶ 0 ≤ y = 0 ≤ x ≤ h},
R
x,
h
το οποίο χωρίζεται σε στοιχειώδη τόξα, από την περιστροφή των οποίων περί του άξονα x προκύ-
πτουν δακτύλιοι µάζας
¿
Á
Á
À R ′
2
dm = σdA = σ2πyds = 2πσy 1 + [( x) ] dx
h
√
,
√
= 2πσ x 1 + 2 dx = R2 + h2 xdx
R R 2 2πσR
h h h2
οπότε η µάζα της κωνικής επιφάνειας έίναι
2πσR √ 2 2πσR √ 2 √
h
x2
m=∫ dm = + = + 2[ ] = πσR R2 + h2 . (ii)
h h
∫
R h2 xdx R h
0 h 2 0 h2 2 0
Το κέντρο µάζας ενός τέτοιου δακτυλίου είναι το σηµείο K(x, 0), οπότε το κέντρο µάζας της κωνικής
επιφάνειας έχει τετµηµένη
xc = (iii)
1
∫ xdm.
m D
2πσR √ 2 2πσR √ 2
h
x3
∫ xdm = + = + 2[ ]
h
∫
2 2
R h x dm R h
D h2 0 h2 3 0
2πσR √ 2 h3 2πσR √ 2
= R + h2 = R + h2 h,
h2 3 3
408 §
Σχήµα 11.71 Κωνική επιφάνεια.
οπότε από τις (ii) και (iii) προκύπτει ότι

2πσR √ 2
R + h2 h 2h
xc = 3 √ = .
πσR R2 + h2 3
`Αρα το κέντρο µάζας της κωνικής αυτής επιφάνειας είναι το σηµείο (

2h
, 0).
3
ϐ) i) Η ϱοπή αδράνειας ως προς τον άξονα x (άξονας του κώνου) ενός τέτοιου δακτυλίου είναι, λόγω
και της (i)
√
R 2 2πσR √ 2 3
R2 + h2 3
dI = y dm = ( x) + 2 xdx =
2 2πσR
R h x dx,
h h2 h4
οπότε η ϱοπή αδράνειας της κωνικής επιφάνειας ως προς τον άξονα x είναι
√ √
2πσR3 R2 + h2 2πσR3 R2 + h2 h4
I1 = ∫ dI = ∫0 x dx =
h
3
∆ h4 h4 4
√
πσR3 R2 + h2 mR2
= = ,
2 2
√
αφού, λόγω της (ii), η µάζα της κωνικής αυτής επιφάνειας είναι m = πσR R2 + h2 .
ii) Σύµφωνα µε το παράδ. 11.57α, το ϑεώρηµα Steiner και την (i), η ϱοπή αδράνειας ως προς τον
άξονα y ενός τέτοιου δακτυλίου είναι
1 R 2 2πσR √ 2
dI = y dm + x2 dm = [ ( x) + x2 ] R + h2 xdx
1 2
2 2 h h2
R2 + 2h2 2 2πσR √ 2
= x R + h2 xdx ,
2h2 h2
√
2πσR(R2 + 2h2 ) R2 + h2 3
= x dx
2h4
οπότε η ϱοπή αδράνειας της κωνικής αυτής επιφάνειας ως προς τον άξονα y είναι
√
2πσR(R2 + 2h2 ) R2 + h2
= ∫ dI =
h
I2
2h 4 ∫ x3 dx
∆ 0
√
πσR(R2 + 2h2 ) R2 + h2 h4 (iii)
=
h4 4
√
πσR(R2 + 2h2 ) R2 + h2 m(R2 + 2h2 )
= = ,
4 4
√
αφού, λόγω της (ii), η µάζα της κωνικής αυτής επιφάνειας είναι m = πσR R2 + h2 .
iii) Σύµφωνα µε το ii) και το ϑεώρηµα Steiner, η ϱοπή αδράνειας της κωνικής αυτής επιφάνειας
ως προς την ευθεία x = h (διάµετρος της), που απέχει απόσταση h τον άξονα y , είναι, λόγω της
(iii),
m(R2 + 2h2 ) m(R2 + 6h2 )
I3 = I2 + h2 m = + h2 m = .
4 4
`Ασκηση 11.72 Το χωρίο D περικλείεται από την γραµµή

y = 1 − x2 , x > 0,
και τους άξονες
α) Το στερεό Ω1 προκύπτει από περιστροφή του D γύρω από τον άξονα x και έχει πυκνότητα
ρ = k∣y∣, k > 0 σταθερά. (i)
Να υπολογιστεί, συναρτήσει του k , η ϱοπή αδράνειας του Ω1 ως προς :
ϐ) Το στερεό Ω2 προκύπτει από περιστροφή του D γύρω από τον άξονα y και έχει πυκνότητα
την (i).
i) τον άξονα y ii) τον άξονα x.
Λύση
Σχήµα 11.72 Το χωρίο Ω.
Το χωρίο D , το οποίο είναι απλό και ως προς x και ως προς y , το χωρίζουµε σε στοιχειώδη (οριζόντια)
ορθογώνια παράλληλα στον άξονα x (y σταθερό), διότι η πυκνότητα του στερεού Ω1 είναι εξαρτάται
µόνον από το y .
α) i) Από την περιστροφή ενός τέτοιου στοιχειώδους ορθογωνίου γύρω από τον άξονα x προκύπτει
κυλινδρικός ϕλοιός µάζας
√ √
dm = ρdV = ky2π∣y∣ 1 − y dy = 2πky 2 1 − y dy . (ii)
Η ϱοπή αδράνειας, ως προς τον άξονα x, ενός τέτοιου κυλινδρικού ϕλοιού είναι
√ √
dI = y 2 dm = y 2 2πky 2 1 − y dy = 2πky 4 1 − y dy
√
I = ∫ dI = 2πk ∫ y 4 1 − y dy = = 0, 148kπ .
1 512kπ
D 0 3465
ii) Σύµφωνα µε το παράδ. 11.59β, η ϱοπή αδράνειας ενός τέτοιου κυλινδρικού ϕλοιού, ως προς
τον άξονα y (διάµετρος της ϐάσης του), είναι
√
2πky 2 1 − y dy 2 2
dI = (y + x ) = (y + (1 − y))
dm 2 2 2
2 3 2 3
√
I = ∫ dI = πk ∫ y 2 1 − y (y 2 + (1 − y)) dy =
1 2 32kπ
D 0 3 297
ϐ) Από την περιστροφή ενός στοιχειώδους ορθογωνίου του (α) γύρω από τον άξονα y προκύπτει
410 §
δίσκος µάζας
dm = ρdV = kyπx2 dy = kπy(1 − y)dy . (iii)

i) Η ϱοπή αδράνειας, ως προς τον άξονα y , ενός τέτοιου δίσκου είναι
dI = x2 dm = (1 − y)πky 2 (1 − y)dy = y(1 − y)2 dy ,

1 1 kπ
2 2 2
οπότε η ϱοπή αδρανείας του Ω2 ως προς τον άξονα y είναι
I = ∫ dI =∫ y(1 − y) dy =
kπ 1 kπ
2
.
D 2 0 24
ii) Σύµφωνα µε το παράδ. 11.57β, το ϑεώρηµα Steiner και την (iii), η ϱοπή αδράνειας, ως προς
τον άξονα x, ενός τέτοιου δίσκου είναι
dI = x dm + y 2 dm = ( x2 + y 2 ) dm = ( (1 − y) + y 2 ) kπy(1 − y)dy
1 2 1 1
4 4 4
= (1 − y + 4y 2 ) y(1 − y)dy = (−4y 4 + 5y 3 − 2y 2 + y) dy.

kπ kπ
4 4
οπότε η ϱοπή αδρανείας του Ω2 ως προς τον άξονα x είναι
I = ∫ dI = ∫ (−4y + 5y − 2y + y) dy =
kπ 1 17kπ
4 3 2
.
D 4 0 240
`Ασκηση 11.73 Να ϐρεθεί η συνάρτηση f (x) αν η εφαπτοµένη της γωνίας που σχηµατίζει
η εφαπτοµένη της στο σηµείο της (x, f (x)) µε το ϑετικό Ox ηµιάξονα είναι ίση µε 1 − x και
η Cf διέρχεται από το σηµείο A(−1, 0).
Λύση
Η κλίση της εφαπτοµένης της Cf στο σηµείο της (x, f (x)) είναι
f ′ (x) = 1 − x,
οπότε, σύµφωνα µε την παρατ. 11.1,
x2
f (x) = ∫ f ′ (x)dx = ∫ (1 − x)dx = x − + c. (i)
2
Επειδή η Cf διέρχεται από το σηµείο A(−1, 0)
f (−1) = 0,
(−1)2
f (−1) = (−1) − + c ⇔ 0 = −1 − + c ⇔ c = .
1 3
2 2 2
x2 3
Εποµένως f (x) = x − + .
2 2
`Ασκηση 11.74 α) Να υπολογιστεί το εµβαδόν του χωρίου D που περικλείεται από τη

y(x) = tan−1 x,
την ευθεία x = 1 και τον άξονα x.
ϐ) Να υπολογιστεί ο όγκος του στερεού Ω που προκύπτει από την περιστροφή του D γύρω
από τον άξονα y .
Λύση
α) Το εµβαδόν του χωρίου D είναι (εφαρµόζουµε ολοκλήρωση κατά παράγοντες)
E(D) = ∫ ∣tan−1 x∣ dx = ∫ tan−1 xdx = ∫ (x)′ tan−1 xdx

1 1 1
0 0 0
= [x tan−1 x]0 − ∫ x (tan−1 x) dx = 1 tan−1 1 − 0 tan−1 0 − ∫

1 1 ′ 1 x
1 + x2
xdx
0 0
= −∫ dt = − [ln ∣t∣]21 = − ln 2
π 2 11 π 1 π 1
4 1 t 2 4 2 4 2
(ϑέτοντας t = 1 + x2 ).
ϐ) Σύµφωνα µε την παρατ. 11.9, ο όγκος του στερεού που προκύπτει από την περιστροφή του Ω
γύρω από τον άξονα y είναι
′
x2
V (Ω) = ∫ 2π∣x∣ydx = 2π ∫ x tan−1 xdx = 2π ∫ ( ) tan−1 xdx
1 1 1
0 0 0 2
⎛ x2 ⎞
1 x2 1
= 2π [ tan−1 x] − ∫ (tan−1 x) dx
′
⎝ 2 0 0 2 ⎠
12 02
= 2π ( tan−1 1 − tan−1 0 − ∫ x2
1 1 1
1 + x2
dx)
2 2 2 0
π2
= 2π − 2π ∫ (1 − ) = − π [x − tan−1 x]0
1π 1 1 1 1
1+x 2
dx
24 2 0 4
π2 π2 π π2
= − π (1 − tan−1 1) = −π+π = −π
4 4 4 2
`Ασκηση 11.75 Να υπολογιστεί το εµβαδόν του χωρίου D που περικλείεται από τον άξονα
x και τη γραφική παράσταση της συνάρτησης
y(x) = x − x3 .
Λύση
Τα σηµεία τοµής της γραφικής παράστασης της συνάρτησης y(x) = x − x3 και του άξονα x είναι οι
ϱίζες της εξίσωσης
y(x) = 0 ⇔ x − x3 = 0 ⇔ x = 0 ή x = −1 ή x = 1,
οπότε το εµβαδόν του χωρίου D είναι
E(D) = ∫ ∣x − x3 ∣ dx. (i)
1
−1
Επειδή x − x3 = 0 ⇔ x(1 − x2 ) = 0 ⇔ x = 0 ή x = −1 ή x = 1,
ο πίνακας προσήµου της x − x3 στο [−1, 1] είναι
x −1 0 1
x − x3 − +
412 §
−(x − x3 ), x ∈ (−1, 0)
∣x − x3 ∣ = {
x − x3 , x ∈ (0, 1)
οπότε
`Ετσι, η (i) δίνει E(D) = ∫ (x3 − x)dx + ∫ (x − x3 )dx = + = .

0 1 1 1 1
−1 0 4 4 2
`Ασκηση 11.76 Να υπολογισθεί, συναρτήσει των a, β , το εµβαδόν του χωρίου που περι-
κλείει η έλλειψη
x2 y 2
+ = 1.
a2 β 2
β
Μ
E1
x
-α O α
-β
Σχήµα 11.74 `Ελλειψη
Λύση
Επειδή η έλλειψη είναι συµµετρική ως προς τους άξονες συντεταγµένων, το εµβαδόν της είναι
E = 4E1 ,
όπου E1 το εµβαδόν του τµήµατός της στο α΄ τεταρτηµόριο (x, y > 0) (ϐλ. Σχήµα 11.74).
Η εξίσωση της έλλειψης για y > 0 γράφεται
√
y=β 1−
x2
.
a2
√
E = 4∫ 1−
a x2
οπότε β dx.
0 a2
Με τη ϐοήθεια της αντικατάστασης
x = a sin t, 0≤t≤
π
2
√ √
a2 sin2 t √ √
1− 2 = 1− = − = cos2 t = cos t
x2 2
1 sin t
a a2
και dx = a cos tdt,
οπότε (αλλάζοντας κατάλληλα και τα όρια του ολοκληρώµατος)
1 + cos 2t
π π π
E = 4β ∫ cos t a cos tdt = 4aβ ∫ cos tdt = 4aβ ∫

2 2 2 2
dt
0 0 0 2
sin 2 π
π
= 4aβ [t + ] = 2aβ ( + − 0) = πaβ.

1 sin 2t π2
2
2 2 0 2 2
`Ασκηση 11.77 Το χωρίο D περικλείεται από τη γραφική παράσταση της συνάρτησης που
ορίζεται παραµετρικα ως
x(t) = t − sin t, y(t) = 1 − cos t, 0 ≤ t < 2π ,
την ευθεία x = 1 και τον άξονα x.
τον :
α) άξονα x. ϐ) άξονα y .
Λύση
α) Χωρίζουµε το D σε στοιχειώδη ορθογώνια παράλληλα στον άξονα y πλάτους dx και µήκους
y(t), από την περιστροφή των οποίων γύρω από τον άξονα x δηµιουργούνται στοιχειώδεις κυκλικοί
δίσκοι όγκου
dV = πy 2 dx = πy 2 (t)x′ (t)dt,
οπότε ο όγκος του στερεού Ω1 που προκύπτει από την περιστροφή του D γύρω από τον άξονα x
είναι
V1 = ∫ dV = ∫ πy 2 (t)x′ (t)dt = π ∫ (1 − cos t)2 (t − sin t)′ dt

2π 2π
D 0 0
= π∫ (1 − cos t)3 dt = 5π 2
2π
(ο υπολογισµός του τελευταίου ολοκληρώµατος γίνεται µε τη ϐοήθεια της Παρατήρησης 10.5, αφού
πρώτα γίνει το ανάπτυγµα της ταυτότητας).
ϐ) Από την περιστροφή των στοιχειωδών ορθογωνίων στα οποία χωρίζουµε το D γύρω από τον άξονα
y δηµιουργούνται κυλινδρικοί ϕλοιοί ακτίνας ∣x(t)∣ ύψους ∣y(t)∣ πάχους dx και όγκου
dV = 2π∣x(t)y(t)∣dx = 2π∣x(t)y(t)∣x′ (t)dt,
οπότε ο όγκος του στερεού Ω2 που προκύπτει από την περιστροφή του D γύρω από τον άξονα y
είναι
V2 = ∫ dV = 2π ∫ ∣t − sin t∣(1 − cos t)(t − sin t)′ dt

2π
D 0
= 2π ∫ (t − sin t)(1 − cos t)2 dt = 2π ∫ (t − sin t)(1 + cos2 t − 2 cos t)dt

2π 2π
0 0
= 2π (∫ tdt + ∫ t cos2 tdt − 2 ∫ t cos tdt − ∫

2π 2π 2π 2π
sin tdt
0 0 0 0
− sin t cos2 tdt + 2 ∫

2π 2π
∫ sin t cos tdt) .
0 0
Τα τρία τελευταία ολοκληρώµατα είναι µηδέν λόγω του Παραδείγµατος 10.16, ενώ εφαρµόζοντας
κατά παράγοντες ολοκλήρωση προκύπτει (ϐλ. Παράδειγµα 10.15β,δ)
(2π)2
tdt = = 2π 2 , ∫ t cos tdt = 0, ∫ t cos2 tdt = π 2 , ∫ sin t cos2 tdt = 0 και
2π 2π 2π 2π
∫0 2 0 0 0
sin t cos tdt = 0

2π
∫
0
οπότε
V2 = 2π (2π 2 + π 2 ) = 6π 3 . (i)
414 §
`Ασκηση 11.78 Να δειχθεί ότι το εµβαδόν :

α) σφαίρας ακτίνας R είναι
E1 = 4πR2 ,
ϐ) της παράπλευρης επιφάνειας κυλίνδρου ακτίνας R και ύψους h είναι
E2 = 2πRh,
γ) κώνου ακτίνας R και ύψους h είναι √
E3 = πR R2 + h2 .
Λύση
α) Η σφαίρα ακτίνας R προκύπτει από περιστροφή γύρω από τον άξονα x του άνω ηµικυκλίου (ϐλ.
Σχήµα 11.75)
C1 = {(x, y) ∶ x2 + y 2 = R2 , y ≥ 0},
y y
x x
-R O R O
i) ii)
Σχήµα 11.75 Περιστροφή γύρω από τον άξονα x του άνω ηµικυκλίου
C1 = {(x, y) ∶ x2 + y 2 = R2 , y ≥ 0}.
οπότε χρησιµοποιώντας για το ηµικύκλιο τις παραµετρικές εξισώσεις
x = R cos θ, y = R sin θ ,
το εµβαδόν της επιφάνειας της σφαίρας είναι
√ √
E1 = ∫ 2π∣y∣ ẋ2 + ẏ 2 dθ = 2π ∫ R∣ sin θ∣ (−R sin θ)2 + (R cos θ)2 dθ
π π
0 0
= 2π ∫ R2 sin θdθ = 2πR2 [− cos θ]π0 = 4πR2 .

π
y y
h
R
R
x x
O O
h
i)
ii)
Σχήµα 11.76 Περιστροφή γύρω από τον άξονα x του ευθυγράµµου τµήµατος
C2 = {(x, y) ∶ y = R, 0 ≤ x ≤ h}.
ϐ) Η παράπλευρη επιφάνεια κυλίνδρου ακτίνας R και ύψους h προκύπτει από περιστροφή γύρω
από τον άξονα x του ευθυγράµµου τµήµατος του Σχήµατος 11.76
C2 = {(x, y) ∶ y = R, 0 ≤ x ≤ h},
οπότε το εµβαδόν της είναι
¿
Á
Á
2π∣y∣À1 + ( ) dx = 2π ∫ Rdx = 2πR [x]h0 = 2πRh.
dy 2
E =∫
h h
0 dx 0
γ) Ο κώνος ακτίνας R και ύψους h προκύπτει από περιστροφη γύρω από τον άξονα x του ευθυ-
γράµµου τµήµατος (ϐλ. σχ. 11.77)
C3 = {(x, y) ∶ y = ax, a = tan θ = 0 ≤ x ≤ h},

R
,
h
y y
h
R
θ θ
x x
O h O
i) ii)
Σχήµα 11.77 Περιστροφή γύρω από τον άξονα x του ευθυγράµµου τµήµατος
C3 = {(x, y) ∶ y = ax, a = tan θ = , 0 ≤ x ≤ h}.
R
h
οπότε το εµβαδόν της επιφάνειας του είναι

¿
Á √ √
Á
2π∣y∣À1 + ( ) dx = 2π ∫ ax 1 + a2 dx = 2πa 1 + a2 [ ]
h
dy 2 x2
E = ∫
h h
0 dx 0 2 0
√
√ h2 √
= 2πa 1 + a2 = πa 1 + a2 h2 = π 1+
R R2 2
h
2 h h2
√
h2 + R2 √
= πRh = πR R2 + h2 .
h
`Ασκηση 11.78Β Το χωρίο D περικλείεται από τις γραµµές

y = sin x και y = − sin x, 0 ≤ x ≤ π.
την ευθεία :
α) y = 1, ϐ) x = 2π .
Λύση
Το χωρίο D είναι απλό ως προς y , αφού
D = {(x, y) ∶ 0 ≤ x ≤ π και − sin x ≤ y ≤ sin x},

οπότε χωρίζεται σε κατακόρυφα στοιχειώδη ορθογώνια πάχους dx (ϐλ. Σχήµα 11.78).
α) Από την περιστροφή ενός στοιχειώδους ορθογωνίου του D γύρω από την ευθεία y = 1 προκύπτει
στοιχειώδης δακτύλιος εσωτερικής και εξωτερικής ακτίνας
1 − sin x και 1 + sin x,

πάχους dx και όγκου dV = π [(1 + sin x)2 − (1 − sin x)2 ] dx,
οπότε ο όγκος του στερεού Ω1 που προκύπτει από την περιστροφή του D γύρω από την ευθεία
y = 1 είναι
416 §
Σχήµα 11.78 Περιστροφή του χωρίου D γύρω από την ευθεία y = 1.
V1 = ∫ dV = ∫ π [(1 + sin x)2 − (1 − sin x)2 ] dx = ∫

π π
4π sin xdx
D 0 0
= 4π [− cos x]π0 = 4π(cos 0 − cos π) = 8π.
ϐ) Από την περιστροφή ενός στοιχειωδούς ορθογωνίου του D γύρω από την ευθεία x = 2π προκύπτει
στοιχειώδης κυλινδρικός ϕλοιός (ϐλ. Σχήµα 11.79) ακτίνας 2π − x, ύψους
sin x − (− sin x) = 2 sin x,
πάχους dx και όγκου dV = 2π(2π − x)2 sin xdx ,
Σχήµα 11.79 Περιστροφή του χωρίου D γύρω από την ευθεία x = 2π .
οπότε ο όγκος του στερεού Ω2 που προκύπτει από την περιστροφή του D γύρω από την ευθεία
x = 2π είναι
V2 = ∫ dV = ∫ 2π(2π − x)2 sin xdx

π
(i)
D 0
= 4π (∫ 2π sin xdx − ∫
π π
x sin xdx)
0 0
Εφαρµόζοντας κατά παράγοντες ολοκλήρωση
x sin xdx = ∫ x(− cos x)′ dx = [−x cos x]π0 − ∫ − cos xdx
π π π
∫
0 0 0
= −π cos π + 0 cos 0 + [sin x]π0 = π.
V2 = 4π (2π [− cos x]π0 − π) = 4π [2π(cos 0 − cos π) − π] = 12π 2 .

`Ασκηση 11.79 α) Να δειχθεί ότι η ϱοπή αδράνειας µίας οµογενούς ορθογώνιας πλάκας
∆ µάζας m και διαστάσεων a και β (ϐλ. Σχήµα 11.α80) είναι :
α) Ως προς άξονα (ǫ1 ) κάθετο στην πλάκα στο κέντρο της,
I= (a + β 2 ).
m 2
12
ϐ) Ως προς την ευθεία (ǫ2 ) του Σχήµατος 11.80 ,
I=
1
mβ 2 .
12
γ) Ως προς την ευθεία (ǫ3 ) του Σχήµατος 11.80,
ma2
I= .
3
ε1
ε3
ε2
β
Σχήµα 11.80 Ορθογώνια πλάκα
Λύση
Χρησιµοποιούµε το σύστηµα συντεταγµένων του Σχήµατος 11.80β µε άξονα x την ευθεία (ǫ2 ) και
χωρίζουµε την πλάκα σε στοιχειώδη ορθογώνια παράλληλα στον άξονα x µάζας
dm = ρaδdy
όπου ρ η σταθερή πυκνότητα και δ το πάχος της πλάκας.
ε1
y
δ
y x
dy β
Σχήµα 11.80β Καρτεσιανό σύστηµα συντεταγµένων στην ορθογώνια πλάκα
α) Σύµφωνα µε το Παράδειγµα 11.53γ και το ϑεώρηµα Steiner (Θεώρηµα 11.1) η ϱοπή αδράνειας
ενός τέτοιου στοιχειώδους ορθογωνίου ως προς την ευθεία (ǫ1 ) είναι
dI = a dm + y 2 dm = ( a2 + y 2 ) dm = ( a2 + y 2 ) ρaδdy ,
1 2 1 1
12 12 12
οπότε η ϱοπή αδράνειας της πλάκας ως προς την ευθεία (ǫ1 ) είναι
β β
I1 = ∫ dI = ∫ β ( a2 + y 2 ) ρaδdy = 2ρaδ ∫ ( a2 + y 2 ) dy
2 1 2 1
− 2 12 0 12
1 2β 1 β 3
= 2ρaδ [ a + ( ) ]= (a + β 2 ) = (a2 + β 2 ),
ρaβδ 2 m
12 2 3 2 12 12
418 §
αφού η µάζα της πλάκας είναι m = ρaβδ .

ϐ) Σύµφωνα µε το Παράδειγµα 11.53α, η ϱοπή αδράνειας ενός στοιχειώδους ορθογωνίου ως προς
την ευθεία (ǫ2 ) (δηλαδή τον άξονα x) είναι
dI = y 2 dm = y 2 ρaδdy ,
οπότε η ϱοπή αδράνειας της πλάκας ως προς την ευθεία (ǫ2 ) είναι
β β
1 β 3 ρaδβ 3 mβ 2
I2 = ∫ dI = ∫ ρaδy 2 dy = 2ρaδ ∫ y 2 dy = 2ρaδ ( ) = =
2 2
,
− β2 0 3 2 12 12
αφού η µάζα της πλάκας είναι m = ρaβδ .
γ) `Οµοια µε το (ϐ) προκύπτει ότι η ϱοπή αδράνειας της πλάκας ως προς τον άξονα y είναι
ma2
Iy = ,
12
οπότε, σύµφωνα µε το ϑεώρηµα Steiner, η ϱοπή αδράνειάς της ως προς την ευθεία (ǫ3 ) είναι
a 2 ma2 a 2 ma2
I3 = Iy + m ( ) = + m( ) = .
2 12 2 3
`Ασκηση 11.80 Να δειχθεί ότι η ϱοπή αδράνειας οµογενούς σφαίρας ακτίνας R και µάζας
m ως προς µία διάµετρό της είναι
I = mR2 .
2
5
Λύση
Σχήµα 11.81 Ροπή αδράνειας σφαίρας ως προς µία διάµετρό της
Θεωρούµε σύστηµα αξόνων µε άξονα x µία διάµετρο της σφαίρας (ϐλ. Σχήµα 11.81 ) και χωρίζουµε
τη σφαίρα σε λεπτούς δίσκους ακτίνας y , πάχους dx, µάζας
dm = ρπy 2 dx,
όπου ρ η σταθερή πυκνότητα, και ϱοπής αδρανείας, σύµφωνα µε το Παράδειγµα 11.57α,
dI = y 2 dm = ρπ (y 2 ) dx = ρπ (R2 − x2 ) dx
1 1 2 1 2
2 2 2
(αφού για τη σφαίρα ισχύει x2 + y 2 = R2 ), οπότε η ϱοπή αδράνειας της σφαίρας ως προς τον άξονα
x (µία διάµετρό της) είναι
= ∫ dI = ρπ ∫ (R2 − x2 ) dx = ⋅ 2ρπ ∫ (R4 − 2R2 x2 + x4 ) dx

1 R 2 1 R
I
2 −R 2 0
3 R
x5 R3 R5 8πρR5
= πρ [R x − 2R
4
+ ] = πρ (R4 ⋅ R − 2R2
2x
+ )=
3 5 0 3 5 15
4πR3
Η µάζα της σφαίρας είναι m = , οπότε
3
8πρR5
= 15 3 = R2 ή I = mR2 .
I 2 2
m 4πR 5 5
ρ
3
`Ασκηση 11.81 Να δειχθεί ότι η ϱοπή αδράνειας οµογενούς σφαιρικού ϕλοιού ακτίνας R
και µάζας m ως προς µία διάµετρό του είναι
I = mR2 .
2
3
Λύση
Σχήµα 11.82 Ροπή αδράνειας σφαιρικού ϕλοιού ως προς µία διάµετρό του
Θεωρούµε σύστηµα αξόνων µε άξονα x µία διάµετρο του σφαιρικού ϕλοιού (ϐλ. Σχήµα 11.82) και
ϑεωρούµε ότι ο ϕλοιός προκύπτει από την περιστροφή του άνω ηµικυκλίου ακτίνας R (κέντρου Ο)
περί του άξονα x και το χωρίζουµε σε στοιχειώδη τόξα µήκους ds, από την περιστροφή των οποίων
προκύπτουν κυκλικοί δακτύλιοι επιφάνειας
dA = 2πyds = 2πyRdθ
όπου θ η γωνία πολικών συντεταγµένων.
Η ϱοπή αδράνειας των δακτυλίων αυτών ως προς τον άξονα x είναι
dI = y 2 dm = y 2 σdA = y 2 σ2πyRdθ = 2πσRy 3 dθ = 2πRσ (R sin θ)3 dθ = 2πσR4 sin3 θdθ,
όπου σ η σταθερή επιφανειακή πυκνότητα, οπότε η ϱοπή αδράνειας του σφαιρικού ϕλοιού ως προς
I = 2πσR4 ∫ sin3 θdθ = 2πσR4
π 4
0 3
(ο υπολογισµός του ολοκληρώµατος γίνεται µε τη ϐοήθεια της Παρατήρησης 10.5).
Η µάζα της σφαίρας είναι m = 4πR2 σ , οπότε
I = mR2 .
2
3
`Ασκηση 11.82 Να ϐρεθεί, συναρτήσει του k , η µάζα του χωρίου D του επιπέδου xy , που
περικλείεται από τις γραµµές
y = x2 και y = 2 − x2
και έχει επιφανειακή πυκνότητα (µάζα ανά µονάδα επιφάνειας)
σ(x) = k∣x∣, k > 0 σταθερά.
Λύση
Από το Σχήµα 11.83 ϕαίνεται ότι το χωρίο D γράφεται ως
D = {(x, y) ∶ 0 ≤ x ≤ 1 και x2 ≤ y ≤ 2 − x2 }
420 §
άξονα y ύψους 2 − x2 − x2 = 2 − 2x2 , πάχους dx και µάζας
dm = σ(x)dA = k∣x∣(2 − 2x2 )dx
οπότε η µάζα του χωρίου D είναι (οι δύο γραµµές τέµνονται στα x = −1 και x = 1)
m = ∫ dm = ∫ k∣x∣(2 − 2x2 )dx = 2k ∫ ∣x∣(2 − 2x2 )dx = 4k ∫ (x − x3 )dx

1 1 1
D −1 0 0
1
x2 x4 12 14
= 2k [ − ] = 4k ( − ) = k
2 4 0 2 4
(αφού η συνάρτηση ∣x∣(2 − 2x2 ) είναι άρτια).
`Ασκηση 11.89 Να ϐρεθεί το εµβαδόν του χωρίου µεταξύ της γραµµής y = ln x και των
αξόνων.
Λύση
E = ∫ ∣ ln x∣dx = − lim+ ∫ x′ ln xdx =

1 1
0 t→0 t
= − lim+ [x ln x]1t − ∫ dx = − lim+ [x ln x −x ]1t

1
t→0 t t→0
= − lim+ (−t ln t − 1 + t) = 1
t→0
`Ασκηση 11.90 Να ϐρεθεί ο όγκος του στερεού που προκύπτει µε περιστροφή γύρω από
τον άξονα x του χωρίου D που περικλείεται από την καµπύλη (ϐλ. Σχήµα 10.84)
x2 y 2 + (x − a)(x − β) = 0, y > 0, a < β ϑετικές σταθερές, (i)
y y
D D
α β α β
x x
O O
(α) (β)
Σχήµα 11.84 Το χωρίο της `Ασκησης 11.90
Λύση
Από το Σχήµα 11.84 ϕαίνεται ότι το χωρίο D είναι απλό ως προς y , οπότε ο όγκος του στερεού Α
που προκύπτει από την περιστροφή του γύρω από τον άξονα x (ϐλ. Σχήµα 11.84) είναι
V =∫ (ii)
β
πy 2 dx.
a
−(x − a)(x − β)
Από την (i) προκύπτει y2 = ,
x2
(x − a)(x − β) β x2 − x(a + β) + aβ
= −∫ = −π
β
V π dx ∫ dx
a x2 a x2
1 β
= −π [x − (a + β) ln x − aβ ]
x a
= −πβ + πa + π(a + β) ln + aβ ( − ) π
β 1 1
a β a
= 2π(a − β) + π(a + β) ln ( ) .
β
a
`Ασκηση 11.91 Να ϐρεθεί ο όγκος του στερεού που προκύπτει από περιστροφή γύρω από
τον άξονα x του χωρίου που περικλείεται από την καµπύλη
x2 − y 2 = 4, y > 0, (i)
τον άξονα x και την ευθεία x = 6.
y y
D
x x
O 2 6 O 2 6
(α) (β)
Σχήµα 11.85 Το χωρίο της `Ασκησης 11.91
Λύση
Από το Σχήµα 11.85 ϕαίνεται ότι το χωρίο αυτό είναι απλό ως προς y , οπότε, σύµφωνα µε την
Παρατήρηση 11.9, ο όγκος ο όγκος του στερεού που προκύπτει από περιστροφή του γύρω από τον
άξονα x (ϐλ. Σχήµα 11.85) είναι
V =∫ (ii)
6
πy 2 dx.
0
Από την (i) προκύπτει y 2 = x2 − 4,
6
x3
= π∫ (x2 − 4)dx = π [ − 4x]
6
V
0 3 0
63
= π( − 4 ⋅ 6) = 48π.
3
422 §
`Ασκηση 11.92 Να υπολογιστεί ο όγκος των στερεών που προκύπτουν από περιστροφή
γύρω από τον άξονα x των παρακάτω χωρίων που περικλείονται από τις αντίστοιχες γραµµές :
α) y = sin x, y = 0, x= , x=
π 3π
.
2 2
ϐ) y = ex , y = 0, x = 0, x = 1.
γ) y = xex , y = 0, x = 1, x = 0.
δ) x2 + y 2 = R2 , y>0
2 2
+ 2 = 1, y > 0.
x y
ε) 2
a β
Λύση
y y
D D
O 3π/2 O 3π/2
x x
π/2 π 2π π/2 π
(α) (β)
Σχήµα 11.86 Το χωρίο της `Ασκησης 11.92α
α) Από το Σχήµα 11.86 ϕαίνεται ότι το χωρίο D είναι απλό ως προς y , οπότε ο όγκος ο όγκος του
στερεού Α που προκύπτει από περιστροφή του γύρω από τον άξονα x είναι
1 − cos 2x
3π 3π
= ∫ πy 2 dx = π ∫ π sin2 xdx = π ∫ π
β 2 2
V dx
a 2 2
2
3π
3π 2 π 2 π 2
= π [ x − sin 2x] = − =
1 π 2
2 4 π
2
4 4 2
ϐ) Από το Σχήµα 11.87 ϕαίνεται ότι το χωρίο D είναι απλό ως προς y , οπότε ο όγκος ο όγκος του
στερεού Α που προκύπτει από περιστροφή του γύρω από τον άξονα x είναι
D
x
O 1
Σχήµα 11.87 Το χωρίο της `Ασκησης 11.92β
V =π∫ e2x dx = [e ]0 = (e − 1)
1 π 2x 1 π 2
0 2 2
γ) Από το Σχήµα 11.88 ϕαίνεται ότι το χωρίο D είναι απλό ως προς y , οπότε, σύµφωνα µε την
Παρατήρηση 11.9, ο όγκος ο όγκος του στερεού Α που προκύπτει από περιστροφή του γύρω από
y
O D
x
1
Σχήµα 11.88 Το χωρίο της `Ασκησης 11.92γ
= π∫ x2 e2x dx = ∫ x (e ) dx = [x e ]0 − 2 ∫ xe dx
1 π 1 π 2 2x 1 π 1
2 2x ′ 2x
V
0 2 0 2 2 0
= e − ∫ x (e2x ) dx
π 2 π 1 ′
2 2 0
RR
π 2 π 2x RRRR1 π
= e − xe RRR0 + ∫ e2x dx
1
RR
2 2 RRR 2 0
= e − e + [e ]0
π 2 π 2 π 2x 1
2 2 4
= π [ e2 − e2 + e2 − ] = (e2 − 1).
1 1 1 1 π
2 2 4 4 4
δ) Από το Σχήµα 11.89 ϕαίνεται ότι το χωρίο D είναι απλό ως προς y , οπότε, σύµφωνα µε την
Παρατήρηση 11.9, ο όγκος του στερεού Α που προκύπτει από περιστροφή του γύρω από τον άξονα
x είναι
Σχήµα 11.89 Το χωρίο της `Ασκησης 11.92δ
R
x3
= π ∫ (R − x )dx = π [R x − ]
R
2 2 2
V
−R 3 −R
R3 R3 R3 4πR3
= π [R3 + R3 − − ] = 2π [R3 − ]=
3 3 3 3
ε)
RRR RRR
R
R
R 2 RRRa
R a
R
2
β 2 x3
= π ∫ [β − 2 x ]dx = RRπβ x RR−a − π 2 [ ]
a β
2 2
RR RR
V
−a a RRR RRR a 3 −a
2πβ 2 a 4πβ 2 a
= π2β 2 a − =
3 3
424 §
`Ασκηση 11.93 Να υπολογιστεί ο όγκος των στερεών που παράγονται µε περιστροφή γύρω
από τον άξονα y των χωρίων που περικλείονται από τις αντίστοιχες γραµµές :
α) y 2 = 4x, y = 0, y = 4.
ϐ) y = x2 , x = 0, x = 2.
γ) y = x2 , y = 2, y = 0.
δ) y = ex , x = 0, x = 1.
Λύση
y
4
D
O x
Σχήµα 11.90 Το χωρίο της `Ασκησης 11.93α
α) Από το Σχήµα 11.90 ϕαίνεται ότι το χωρίο D είναι απλό ως προς x, οπότε ο όγκος του στερεού
Α που προκύπτει από περιστροφή του γύρω από τον άξονα y είναι
V = π ∫ x2 dy (i)
4
y2
Επειδή, y 2 = 4x ⇔ x =
4
η (i) δίνει
2 4
y2 4 y4 π y5
V =π∫ ( ) dy = π ∫ dy = [ ] = 43 =
4 π 64π
.
0 4 0 16 16 5 0 5 5
ϐ) Από το Σχήµα 11.91 ϕαίνεται ότι το χωρίο D είναι απλό ως προς y , οπότε ο όγκος του στερεού
Α που προκύπτει από περιστροφή του γύρω από τον άξονα y είναι
D
x
O 2
Σχήµα 11.91 Το χωρίο της `Ασκησης 11.93β
V =π∫ (i)
2
2πxydx
0
Επειδή για τη γραµµή αυτή y = x2 , η (i) δίνει

2
x4
V = 2π ∫ xx dx = 2π = = 8π.
2 2π16
2
0 40 4
γ) Από το Σχήµα 11.92 ϕαίνεται ότι το χωρίο D είναι απλό ως προς x, οπότε, σύµφωνα µε την
Παρατήρηση 11.9, ο όγκος του στερεού Α που προκύπτει από περιστροφή του γύρω από τον άξονα
y είναι
y
2
D
x
O
Σχήµα 11.92 Το χωρίο της `Ασκησης 11.93γ
V = π∫ (i)
2
x2 dy
0
Από την εξίσωση της γραµµής αυτής x2 = y ,

2
πy 2
V =π∫ ydy = [ ] = 2π .
2
0 2 0
δ) Από το Σχήµα 11.93 ϕαίνεται ότι το χωρίο D είναι απλό ως προς y , οπότε, σύµφωνα µε την
Παρατήρηση 11.10;, ο όγκος του στερεού Α που προκύπτει από περιστροφή του γύρω από τον
άξονα y είναι
D
x
O 1
Σχήµα 11.93 Το χωρίο της `Ασκησης 11.93δ
V =∫ (i)
1
2πxydx
0
Από την εξίσωση της γραµµής αυτής y = ex ,
οπότε η (i) γίνεται (κατά παράγοντες ολοκλήρωση)
= 2π ∫ xex dx = 2π [xex ]10 − 2π ∫

1 1
V ex dx
0 0
= 2πe − 2π [ex ]10 = 2π
`Ασκηση 11.94 Να υπολογιστεί το εµβαδόν των επιφανειών που προκύπτουν από περι-
στροφή γύρω από τον άξονα x των γραµµών :
α) y = cos x, x ∈ [0, π], ϐ) y = ∣x − 3∣, x ∈ [0, 6], γ) y = x3 , x ∈ [0, 1]
Λύση
α)
426 §
√
E = 2π ∫ ∣ cos x∣ 1 + sin2 xdx
π
0
π √ √
= 2π ∫ cos x 1 + sin2 xdx − 2π ∫ π cos x 1 + sin2 xdx
2
π
0
√ π√
2
π
= 2π [∫ 1 + sin2 xd(sin x) − ∫ π 1 + sin2 xd(sin x)]

2
0
√ √
2
π π
= 2π [sin x 1 + sin x] + [ln(sin x + 1 + sin x)]

1 2 2 1 2 2
2 0 2 0
√ π √ π
− 2π [sin x 1 + sin2 x] + [ln(sin x + 1 + sin2 x)]
1 1
2 π 2 π
1√ √ √ √
2 2
= 2 ⋅ 2π [ 2 + ln(1 + 2)] = 2π [ 2 + ln(1 + 2)] .

1
2 2
ϐ) Επειδή
y = x − 3, για 3 ≤ x ≤ 3 και y = 3 − x για 0 < x < 3,
√ √
E = 2π [∫ (3 − x) 1 + 1dx + ∫ (x − 3) 1 + 1dx]
3 6
0 3
√ ⎛ x2
6
⎞ 2 3
= 2 2π [3x − ] + [ − 3x]
x
⎝ 2 0 2 3⎠
√ √
= 2 2π (9 − + 18 − 18 − + 9) = 18 2π.
9 9
2 2
γ) Επίσης,
√ √
E = 2π ∫ x3 1 + (3x2 )2 dx = 2π ∫ x3 1 + 9x4 dx
1 1
0 0
⎡ ⎤1
√ ⎢ 4 32 2 ⎥
⎢
2π ⎢ (1 + 9x ) 3⎥
⎥
= ∫ (1 + 9x ) 1 + 9x4 dx =
2π 1
⎢ ⎥
4 ′
9⋅4 0 9⋅4⎢ ⎥
⎢ ⎥
3
⎣ 2 ⎦0
= (10 − 1) .
π 3
2
27
`Ασκηση 11.95 Να υπολογιστεί το εµβαδόν των επιφανειών που προκύπτουν από περι-
στροφή γύρω από τον άξονα y των καµπυλών
α) y = 2x, x ∈ [0, 2] ϐ)y = x2 , x ∈ [0, 1]
Λύση
0≤x≤2 ⇔ 0≤ ≤ 2 ⇔ 0 ≤ y ≤ 4,
y
α) Επειδή
2
√ √
E = 2π ∫ 1 + dy =
4 y 1 5 4
π ∫ ydy
0 2 4 2 0
√
5 y2
4
√
= π [ ] = 4 5π.
2 2 0
√ √
ϐ) Επειδή 0 ≤ x ≤ 1 ⇔ 0 ≤ y ≤ 1 ⇔ 0 ≤ y ≤ 1, x = y
√
1√ 1√
E = 2π ∫ y 1 + y −1 dy = 4y + 1dy
1 2π
∫
0 4 2 0
= [(4y + 1) 2 ] = [5 2 − 1] .
π2 3 1 π 3
43 0 6
`Ασκηση 11.98 Να υπολογιστεί το µήκος της αψίδας του Σχήµατος 11.94, η οποία µοντε-
λοποιείται µε τη ϐοήθεια δευτεροβάθµιας συνάρτησης.
187 m
224 m
Σχήµα 11.94 Μήκος αψίδας
Λύση
Χρησιµοποιώντας τους άξονες του Σχήµατος 11.95, η εξίσωση της αψίδας είναι
y = ax2 + βx + γ,
όπου
y(−112) = 0, y(112) = 0 και y(0) = 187
οπότε
a(−112)2 + β(−112) + γ = 0
a1122 + β ⋅ 112 + γ = 0
a ⋅ 02 + β ⋅ 0 + γ = 187 ⇔ γ = 187
y
187
x
-112 O 112
Σχήµα 11.95 Μήκος αψίδας
Αφαιρώντας τις δύο πρώτες κατά µέλη προκύπτει

2β ⋅ 112 = 0 ⇔ β = 0
a=− =− = −0, 0149

γ 187
οπότε 2
112 1122
Εποµένως, η εξίσωση της αψίδας είναι
y = 187 − 0, 0149x2
Σύµφωνα µε την (11.4), το µήκος της αψίδας είναι
428 §
√
112 √
L=∫ 1 + [(187 − 0, 0149x2 )′ ] dx = ∫ 1 + 8, 88 ⋅ 10−4 x2 dx. (i)
112 2
−112 −112
Υπολογίζουµε το ολοκλήρωµα αυτό µε την εντολή του Matlab
syms x
a=-112;
b=112;
y=187-0.0149*x;
L=int(sqrt(1+diff(y)),a,b);
L=eval(L);
sprintf(’L=%.3f m’,L)
από την εκτέλεση της οποίας προκύπτει ότι το µήκος της αψίδας είναι
L=454.663 m
`Ασκηση 11.99 Να υπολογιστεί το µήκος του τόξου ΑΒ της γέφυρας του Σχήµατος 11.96
140 m
1200m
Σχήµα 11.96 Γέφυρα

Λύση
Θεωρώντας του άξονες του Σχήµατος 11.97, η εξίσωση του τόξου ΑΒ είναι
y = ax2 + βx + γ
y
A 140m B
-600m 600m
x
Σχήµα 11.97 Μήκος τόξου γέφυρας

Λύση
Επειδή το τόξο διέρχεται :
▸ από το σηµείο (0, 0), y(0) = 0 ⇔ γ = 0
▸ από το σηµείο (-600,140),
y(−600) = 0 ⇔ a(−600)2 + β(−600) = 140 (i)
▸ από το σηµείο (600,140),
y(600) = 140 ⇔ a ⋅ 6002 + β600 = 140. (ii)
Αφαιρώντας και προσθέτοντας κατά µέλη τις (i) και (ii) προκύπτει
β = 0 και a = 3, 89 ⋅ 10−4 ,
οπότε η εξίσωση του τόξου ΑΒ είναι y = 3, 89 ⋅ 10−4 x2 .
`Ετσι, το µήκος του τόξου ΑΒ είναι
√
600 √
L=∫ 1 + [(3, 89 ⋅ 10−4 x2 )′ ] dx = ∫ 1 + 6, 05 ⋅ 10−7 x2 dx.
600 2
−600 −600
Υπολογίζουµε το ολοκλήρωµα αυτό στο Matlab µε το πρόγραµµα
syms x
a=-600;
b=600;
y=3.89*104*x;
L=int(sqrt(1+diff(y)),a,b);
L=eval(L);
sprintf(’L=%.3f m’,L)
από την εκτέλεση του οποίου προκύπτει ότι το µήκος του τόξου ΑΒ είναι
L=1242.256 m
430 §
Κεφάλαιο 12
Ακολουθίες, σειρές και δυναµοσειρές
`Ασκηση 12.1 Να ϐρεθούν (αν υπάρχουν) τα όρια των ακολουθιών

n e1+3n sin n
n3 − n2 + n
a) lim β) lim γ) lim
e3n n
Λύση
α) Θεωρώντας τη συνάρτηση
f (x) =
x
e3x
= lim f (x).
n
lim
e3n x→+∞
Εφαρµόζοντας τον κανόνα De Hospital
(x)′
lim f (x) = lim = = lim = 0,
x 1
lim
x→+∞ x→+∞ e3x x→+∞ (e3x )′ x→+∞ 3e3x
οπότε
= 0.
n
lim
e3n
ϐ) Θεωρώντας τη συνάρτηση
e1+3x
f (x) =
x3 − x2 + x
e1+3n
= lim f (x).
n3 − n2 + n x→+∞
lim
Εφαρµόζοντας διαδοχικά τρείς ϕορές τον κανόνα De Hospital
(e1+3x )
′
e1+3x 3e1+3x
lim f (x) = lim 3 = =
x→+∞ x − x2 + x x→+∞ 3x2 − 2x + 1
lim lim
x→+∞ x→+∞ (x3 − x2 + x)′
(e1+3x )
′
3e1+3x
= 3 lim = 3 lim
x→+∞ (3x2 − 2x + 1) ′ x→+∞ 6x − 2
(e1+3x )
′
3e1+3x
= 9 lim = 9 lim = +∞,
x→+∞ (6x − 2)′ x→+∞ 6
οπότε
e1+3n
= +∞.
n3 − n2 + n
lim
γ) Επειδή ∣ sin n∣ ≤ 1,
∣ ∣ = ∣ sin n∣ ∣ ∣ ≤ ∣ ∣ = ,
sin n 1 1 1
n n n n
431
432 §
οπότε − ≤ ≤ . (i)
1 sin n 1
n n n
Επειδή
lim (− ) = 0 και lim = 0,

1 1
n n
από το κριτήριο παρεµβολής (ϑεώρ. 12.1) και την (i) προκύπτει ότι
= 0.
sin n
lim
n
`Ασκηση 12.3 Να µελετηθεί ως προς την µονοτονία η ακολουθία
an =
n!
.
2n
Λύση
(n + 1)!
2n+1 = (n + 1)!2 = (n + 1)n!2 = (n + 1) > 2,
n n
= για κάθε n ≥ 2,
an+1
an n! n!2n+1 n!2 ⋅ 2n
2
2n
οπότε η ακολουθία an είναι αύξουσα.
`Ασκηση 12.5 Να εξετασθεί αν η ακολουθία

3 − 2n2
an =
n2 + 2
είναι ϕραγµένη.
Λύση
∣3 − 2n2 ∣ 2n2 − 3 2n2 2n2
∣an ∣ = = ≤ ≤ =2
n2 + 2 n2 + 2 n2 + 2 n2
οπότε η ακολουθία an είναι ϕραγµένη.
`Ασκηση 12.8 α) Να υπολογιστεί, συναρτήσει του n το

n
∑ (k − 1)(k + 1).
k=1
n
∑ (k + 1)(k + 2)(k + 3) = (n + 1)(n + 2)(n + 3)(n + 4). (i)
1
k=0 4
Λύση
α) Η σειρά αυτή γράφεται
n n n n
∑ (k − 1)(k + 1) = ∑ (k − 1) = ∑ k − ∑ 1
2 2
k=1 k=1 k=1 k=1
οπότε, λόγω και του παραδ. 12.15α,
n
∑ (k − 1)(k + 1) = n(n + 1)(2n + 1) − n
1
k=1 6
ϐ) Χρησιµοποιούµε τη µέθοδο της µαθηµατικής επαγωγής.
Για n = 0 η πρόταση αυτή γίνεται
0
∑ (k + 1)(k + 2)(k + 3) = (0 + 1)(0 + 2)(0 + 3)(0 + 4) ⇔ (0 + 1)(0 + 2)(0 + 3) = 6
1
k=0 4
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 12. ΑΚΟΛΟΥΘΙΕΣ, ΣΕΙΡΕΣ, ∆ΥΝΑΜΟΣΕΙΡΕΣ ΚΑΙ ΣΕΙΡΕΣ FOURIER 433
που είναι αληθής.

Υποθέτουµε ότι η (i) ισχύει και ϑα δείξουµε ότι ισχύει για n + 1, δηλαδή ότι
n+1
∑ (k + 1)(k + 2)(k + 3) = (n + 1 + 1)(n + 1 + 2)(n + 1 + 3)(n + 1 + 4)
1
(ii)
k=0 4
= (n + 2)(n + 3)(n + 4)(n + 5).

1
4
Λόγω της (i)
n+1 n
∑ (k + 1)(k + 2)(k + 3) = ∑ (k + 1)(k + 2)(k + 3) + (n + 1 + 1)(n + 1 + 2)(n + 1 + 3)
k=0 k=0
= (n + 1)(n + 2)(n + 3)(n + 4) + (n + 2)(n + 3)(n + 4)

1
4
= (n + 2)(n + 3)(n + 4) [ (n + 1) + 1]
1
4
= (n + 2)(n + 3)(n + 4) (n + 1 + 4)
1
4
= (n + 2)(n + 3)(n + 4)(n + 5),

1
4
Εποµένως, η (i) αποδείχτηκε.
`Ασκηση 12.16 Να υπολογιστεί το µέγιστο σφάλµα στον υπολογισµό της τιµής e1,8 από
ανάπτυγµα Maclaurin µε όρους µέχρι ϐαθµού 5.
Λύση
Το σφάλµα στον υπολογισµό της τιµής e1,8 από το ανάπτυγµα Maclaurin µε όρους µέχρι ϐαθµού
5 είναι ισο µε την τιµή του αντίστοιχου υπολοίπου R6 (1, 8).
Σύµφωνα µε την (12.14),
f (6) (ξ) 6 eξ 6
R6 (x) = x = x , όπου f (x) = ex (i)
6! 6!
και ξ αριθµός µεταξύ 0 και x.
Επειδή η ex είναι γνησίως αύξουσα, για x = 1, 8
0 < ξ < x < 2 ⇒ e0 < eξ < e2 < 32 ,
οπότε από την (i) προκύπτει ότι το µέγιστο σφάλµα στον υπολογισµό της τιµής e1,8 από το ανά-
πτυγµα Maclaurin µε όρους µέχρι ϐαθµού 5 είναι
R6 (1, 8) ≤ 1, 86 = 0, 43.
9
6!
`Ασκηση 12.20 Να ϐρεθεί το ανάπτυγµα Maclaurin της συνάρτησης

16 − x
f (x) = ∣x∣ ≤ 3
(2 − x)(3 + x2 )
,
κρατώντας όρους ως και τρίτου ϐαθµού και οι τιµές του x για τις οποίες αυτό ισχύει.
Λύση
Αναλύοντας την f (x) σε µερικά κλάσµατα προκύπτει
16 − x 2x + 5
f (x) = = + (i)
2
(2 − x)(3 + x ) 2 − x 3 + x2
2
Σύµφωνα µε την (12.20), κρατώντας όρους µέχρι και τρίτου ϐαθµού,

434 §
x2
= = = (1 − ) .
1 1 1 1 1
3 + x2 x2 x2
3 (1 + ) 1 − (− )
3 3 3
3 3
x
Επίσης, ϑέτοντας στην ϑέση του x στην (12.20),
2
x −1 1 x 2 x 3
= = (1 − ) = [1 + + ( ) + ( ) ] ,
1 1 1 x
2−x 2 (1 − ) 2
x 2 2 2 2 2
2
x x2 x3 x2
f (x) = 2 ⋅ (1 + + + ) + (2x + 5) (1 − )
1 1
2 2 4 8 3 3
x x2 x3 2x 2x3 5 5x2
= 1+ + + + − + −
2 4 8 3 9 3 9
8 7x 11x2 7x3
= + − −
3 3 36 72
f (x) =
1
(1 − x)2
.
αγνοώντας όρους πέµπτης και ανώτερης τάξης.
Λύση
1 ′
( ) = (1 + x + x2 + x3 + x4 + x5 )′ ,
1−x
οπότε
(1 − x)′
− = 1 + 2x + 3x2 + 4x3 + 5x4 .
(1 − x)2
Εποµένως
= 1 + 2x + 3x2 + 4x3 + 5x4 , x ∈ (−1, 1).
1
(1 − x)2
`Ασκηση 12.29 Να υπολογιστούν τα όρια των παρακάτω σειρών

∞ ∞
n+1
α) ∑ n ϐ) ∑
n
.
2n=1 n=2 n!
Λύση
∞
α) Υπολογίζουµε για τη σειρά ∑ nxn το όριο
n=0
n+1
lim ∣ ∣ = lim = 1,
an+1
an n
οπότε, λόγω της πρότ. 12.15, η ακτίνα σύγκλισης της δυναµοσειράς αυτής είναι R = = 1.
1
1
`Αρα, το σύνολο σύγκλισης της είναι το A = (0 − 1, 0 + 1) = (−1, 1).
Η δυναµοσειρά αυτή γράφεται
∞ ∞
∑ nx = x ∑ x . (i)
n n−1
n=1 n=1
∞
1 ′
( ) = (1 + x + x2 + ⋯)′ = 1 + 2x + 3x2 + ⋯ = ∑ nxn−1 ,
1−x n=1
οπότε
(1 − x)′ ∞
− = ∑ nxn−1 .
(1 − x)2 n=1
Εποµένως
∞
∑ nx = x ∈ (−1, 1).
n−1 1
(1 − x)2
,
n=0
`Ετσι, από την (i) προκύπτει ότι η δυναµοσειρά αυτή συγκλίνει στη συνάρτηση x
1
(1 − x)2
για κάθε
x ∈ (−1, 1), οπότε

∞
∑ nx = x ∈ (−1, 1).
n x
(1 − x)2
,
n=1
Θέτοντας στη σχέση αυτή x =

1
προκύπτει
2
1
∞
1 n
∑ n( ) = 2 = 2.
1 2
(1 − )
n=1 2
2
ϐ) Η δυναµοσειρά αυτή γράφεται
∞
n+1 ∞ n ∞
∑ = ∑ + ∑ . (i)
1
n=2 n! n=2 n! n=2 n!
Θέτοντας x = 1 στην (12.17) προκύπτει
∞
1n 10 11 ∞ 1 ∞
e1 = ∑ = + +∑ =2+ ∑ ,
1
n=0 n! 0! 1! n=2 n! n=2 n!
οπότε
∞
∑ = e − 2.
1
n=2 n!
Επίσης
∞ ∞ ∞ ∞ ∞
∑ =∑ =∑ = ∑ =∑ .
n n 1 1 1
n=2 n! n=2 n(n − 1)! n=2 (n − 1)! m=1 m! n=1 n!
Θέτοντας x = 1 στην (12.17) προκύπτει επίσης ότι
∞
1n 10 ∞ 1 ∞
e1 = ∑ = +∑ =1+ ∑ ,
1
n=0 n! 0! n=1 n! n=1 n!
οπότε
∞
∑ = e − 1.
1
n=1 n!
`Ετσι, από την (i) προκύπτει ότι
∞
n+1
∑ = e − 2 + e − 1 = 2e − 3.
n=1 n!
`Ασκηση 12.31 α) Να προσεγγιστεί η συνάρτηση

f (x) = cos xe−x ∶
i) Με πολυώνυµο πρώτου ϐαθµού ως προς x (γραµµική προσέγγιση).
ii) Με πολυώνυµο δευτέρου ϐαθµού ως προς x.
ϐ) Να υπολογιστούν για τη συνάρτηση αυτή οι τιµές της πρώτης και δεύτερης παραγώγου
στην αρχή των αξόνων.
436 §
Λύση
α) i) Η γραµµική προσέγγιση του cos x και του e−2x είναι (ϐλ. (12.19) και (12.17))
cos x ≃ 1 και e−2x = 1 + (−2x).
οπότε η γραµµική προσέγγιση της f (x) είναι
f (x) = cos xe−2x ≃ 1 + (−2x) = 1 − 2x.
ii) Κρατώντας όρους ως και δευτέρου ϐαθµού, οι (12.19) και (12.17) δίνουν
x2
cos x ≃ 1 −
2!
(−2x)2
e−x ≃ 1 + (−2x) + = 1 − 2x + 2x2 ,
2!
οπότε
x2
f (x) ≃ (1 − ) (1 − 2x + 2x2 ) ≃ 1 − 2x + 2x2 − x2 ≃ 1 − 2x + x2 .
1 3
2! 2 2
ϐ) Από τον ορισµό του αναπτύγµατος Maclaurin (ϐλ. (12.15)) και τη σχέση αυτή προκύπτει ότι οι
τιµές των µερικών παραγώγων της f (x) είναι
f ′ (0)
= −2 ⇔ f ′ (0) = −2
1!
f ′′(0) 3
= ⇔ f ′′ (0) = 3.
2! 2
`Ασκηση 12.32 Να υπολογιστεί η τιµή του tan 10 µε την ϐοήθεια γραµµικής προσέγγισης
και να υπολογιστεί ένα άνω ϕράγµα του σφάλµατος της προσέγγισης.
Λύση
∣(tan x)′ ∣x=0 = ∣
∣ = 1,
1
cos2 x x=0
οπότε, η γραµµική προσέγγιση της tan x είναι (ϐλ. (12.23), tan 0 = 0)
tan x ≃ x.
`Αρα (1 =
0 π
),
180
tan 10 = tan ≃ = 0, 017453.
π π
180 180
`Ενα άνω ϕράγµα του σφάλµατος της προσέγγισης είναι ένα άνω ϕράγµα του υπολοίπου του ανα-
πτύγµατος (ϐλ. (12.14))
f ′′ (ξ) π 2
R2 ( )= ( ) (i)
π
180 2! 180
′
f ′′ (x) = ( ) = −2 cos−3 x(− sin x) =
1 2 sin x
2
.
cos x cos3 x
Επειδή ∣ sin x∣ ≤ 1,
∣f ′′ (ξ)∣ = ∣ ∣≤ (ii)
2 sin ξ 2
3
cos ξ cos3 ξ
Επειδή ξ ∈ (0, x),
ξ< ⇔ cos ξ > cos = ,
π π 1
3 3 2
οπότε
1 3
cos3 ξ > ( ) ⇔ < 8.
1
2 cos3 ξ
`Ετσι η (ii) δίνει
∣f ′′ (ξ)∣ ≤ 2 ⋅ 8 = 16

16 π 2
∣R2 ( )∣ ≤ ( ) .
π
180 2 180
Εποµένως, ένα άνω ϕράγµα του σφάλµατος της προσέγγισης αυτής είναι 0, 002437.
`Ασκηση 12.34 `Ενα υλικό σηµείο Σ µάζας m κινείται στον άξονα x στο δυναµικό
V (x) = √ a, k > 0 σταθερές,

k
,
a2 − x2
Να δειχθεί ότι κοντά στην αρχή των αξόνων (x ≪ 1) το Σ κάνει ταλαντώσεις των οποίων να
ϐρεθεί η περίοδος, συναρτήσει των m, k, a.
Λύση
Το V (x) γράφεται
V (x) = √ =¿ = √
k k k
a2 − x2 Á √
Á
Àa2 (1 − x ) a2 1 − 2
x2
2
a2 a
− 12
x2
= (1 − 2 )
k
a a
x2
και a = − .
1
οπότε µπορούµε να χρησιµοποιήσουµε το ανάπτυγµα (12.22), ϑέτοντας όπου x το 2
`Ετσι κρατώντας όρους µέχρι δευτέρου ϐαθµού (διότι x ≪ 1), προκύπτει
a 2
⎡ ⎤
k⎢ − 1 (− 1 − 1) x2 2 ⎥
⎢1 − 1 x + 2 2 ( 2) ⎥
2
V (x) =
a⎢⎢
⎥
⎥
⎣ ⎦
2 a2 2! a
= (1 + 2 x2 )
k 1
a 2a
οπότε η δύναµη που δέχεται το Σ είναι
dV (x)
= − = − [ (1 + 2 x2 )] = −
d k 1 k 1
F 2x
dx dx a 2a a 2a2
= − 3x
k
a
Εποµένως, το Σ κάνει ταλαντώσεις περιόδου
m 2πa3 m
T = 2π = .
k k
a3
`Ασκηση 12.38 α) Να ϐρεθούν τα αναπτύγµατα Maclaurin των συναρτήσεων :
i) f (x) = cos [ln(1 + x)] ii) g(x) =

1
cos [ln(1 + x)]
iii) h(x) = iv) u(x) = tan [ln(1 + x)].

1
sin [ln(1 + x)]
ϐ) Να υπολογιστεί το
sin [ln(1 + x)] − tan [ln(1 + x)]
L = lim .
x→0 x3
Λύση
α) i) Αγνοώντας όρους πέµπτης και ανώτερης τάξης από την (12.21) προκύπτει
438 §
x2 x3 x4 x x2 x3
ln(1 + x) = x − + − = x (1 − + − ),
2 3 4 2 3 4
οπότε, λόγω της (12.19), αγνοώντας όρους πέµπτης και ανώτερης τάξης,
ln2 (1 + x) ln4 (1 + x)
cos[ln(1 + x)] = 1 − +
2! 4!
2 4
x x2 x3 x x2 x3
= 1 − x2 (1 − + − ) + x4 (1 − + − )
1 1
2 2 3 4 4! 2 3 4
2
x x2
= 1 − x2 (1 − + ) + x4
1 1
2 2 3 4!
1 ⎛ x2 x2
= 1 − x2 ⎜1 + − 2 ⋅ 1 ⋅ + 2 ⋅ 1 ⋅ ) + x4
x 1
2 ⎝ 4 2 3 24
= 1 − x2 (1 + x2 − x + x2 ) + x4
1 1 2 1
2 4 3 24
= 1 − x (1 − x + x ) + x
1 2 11 2 1 4
2 12 24
= 1 − x2 + x3 − x4
1 1 5
2 2 12
ii) Λόγω του (i) και της (12.20) , αγνοώντας όρους πέµπτης και ανώτερης τάξης,
=
1 1
cos[ln(1 + x)]
1−( x − x + x )
1 2 1 3 5 4
2 2 12
2
= 1 + ( x − x + x ) + ( x2 − x3 + x4 )
1 2 1 3 5 4 1 1 5
2 2 12 2 2 12
3 4
+ ( x2 − x3 + x4 ) + ( x2 − x3 + x4 )
1 1 5 1 1 5
2 2 12 2 2 12
= 1 + x2 − x3 + x4 + x4
1 1 5 1
2 2 12 4
= 1+ x − x + x
1 2 1 3 2 4
2 2 3
iii) Παραγωγίζοντας το ανάπτυγµα (i) προκύπτει

′
(cos[ln(1 + x)])′ = (1 − x2 + x3 − x4 )
1 1 5
2 2 12
ή
− sin[ln(1 + x)] = −x + x2 − x3
1 3 5
x+1 2 3
ή
sin[ln(1 + x)] = (x + 1) (x − x2 + x3 )
3 5
2 3
= x − x2 + x3 + x2 − x3 + x4
3 5 3 5
2 3 2 3
= x− x + x + x
1 2 1 3 5 4
2 6 3
iv) Χρησιµοποιώντας τα αναπτύγµατα (ii) και (iii) και αγνοώντας όρους πέµπτης και ανώτερης
τάξης κατά τον πολλαπλασιασµό τους, προκύπτει
tan [ln(1 + x) = sin[ln(1 + x)]

1
cos[ln(1 + x)]
= (x − x2 + x3 + x4 ) (1 + x2 − x3 + x4 )
1 1 5 1 1 2
2 6 3 2 2 3
= x + x3 − x4 − x2 − x4 + x3 + x4
1 1 1 1 1 5
2 2 2 4 6 3
= x − x2 + x3 + x4
1 2 11
2 3 12
ϐ) Χρησιµοποιώντας τα αναπτύγµατα (iii) και (iv) του (ϐ)
x − x2 + x3 + x4 − (x − x2 + x3 + x4 )
1 1 5 1 2 11
L = lim 2 6 3 2 3 12
x→0 x3
x + x − x − x − x3 + x4
1 3 5 4 2 3 11 4 1 3
= lim 6 3 3 12 = lim 2 4 .
x→0 x3 x→0 x3
x3 (− + x)
1 3
= lim = lim (− + x) = −
2 4 1 3 1
x→0 x 3 x→0 2 4 2
`Ασκηση 12.39 Να υπολογιστεί το όριο της σειράς

∞
∑
1
n=1 (n + 1)!2
n
.
Λύση
α) Η δυναµοσειρά αυτή γράφεται (ϑέτουµε m = n + 1 αφού πολλαπλασιάσουµε αριθµητή και
παρονοµαστή µε το 2)
∞ ∞ ∞ ∞
∑ = ∑ = ∑ = ∑ (i)
1 1 1 1
n=1 (n + 1)!2 n=1 (n + 1)!2
n
2 n+1
2 m
2 n
.
m=2 m!2 n=2 n!2
Θέτοντας x =
1
στην (12.17) προκύπτει
2
∞ 1n 10 11 ∞
1 ∞ 1
e =∑ = + +∑ = + +∑
1
2 2 2 1
2
n
1 ,
n=0 n! 0! 1! n=2 2 n! 2 n=2 2n n!
∞
∑ = e2 − .
1 1 3
οπότε
n=2 2n n! 2
√
`Ετσι από την (i) προκύπτει ότι η σειρά αυτή συγκλίνει στο 2 (e 2 − ) = 2 e − 3, δηλαδή
1 3
2
∞ √
∑ = 2 e − 3.
1
n=1 (n + 1)!2
n
`Ασκηση 12.40 Να υπολογιστούν (αν υπάρχουν) τα παρακάτω όρια :

n2 + n cos n √
n3 + n2 + 2n + 1
n
n2 − n + 1
α) lim ϐ) lim
Λύση
α) ∆ιαιρώντας αριθµητή και παρονοµαστή µε το n2
440 §
n2 + n cos n
1+
cos n
n + n cos n
2
= lim 2 n = lim (i)
2 n
n −n+1 n −n+1
lim 2
1− + 2
1 1
n2 n n
Επειδή ∣cosn∣ ≤ 1
∣ ∣≤ ⇔ − ≤ ≤
cosn 1 1 cosn 1
n n n n n
lim (− ) = lim = 0,
1 1
και
n n
` από το κριτήριο παρεµβολής προκύπτει ότι
= 0.
cos n
lim
n
lim = lim 2 = 0,
1 1
Επίσης
n n
n2 + n cos n 1+0
= = 1.
n −n+1 1−0+0
lim 2
√
n3 + n2 + 2n + 1 ≥ 1, για κάθε n ∈ N
n
ϐ) Παρατηρούµε ότι
και √ √ √ √ √
n3 + n2 + 2n + 1 ≤ n3 + n3 + 2n3 + n3 = 5n3 = 5 n3 , για κάθε n ∈ N
n n n n n
οπότε √ √ √ 3
1≤ n3 + n2 + 2n + 1 ≤ 5 ( n n) , για κάθε n ∈ N .
n n
√ √ 3 √ √ 3
Επίσης, λόγω και του Παράδειγµατος 12.8,
lim ( 5 ( n n) ) = lim 5 ⋅ lim ( n n) = 1 ⋅ 13 = 1,
n n
οπότε, από το κριτήριο παρεµβολής (Θεώρηµα 12.1) προκύπτει ότι

√
n3 + n2 + 2n + 1 = 1.
n
lim
`Ασκηση 12.41 Να εξεταστεί αν συγκλίνουν οι σειρές :

∞ ∞
(−1)n
a) ∑ β) ∑
1
n=1 n + 1
.
2
n=1 ln
1
n
Λύση
α) Η αντίστοιχη της an = συνάρτηση f (x) = 2 , x ≥ 1 είναι :
1 1
n2 +1 x +1
▸ συνεχής,
▸ γνησίως ϕθίνουσα, αφού
f ′ (x) = − < 0, x ≥ 1
2x
(x2 + 1)2
▸ f (x) ≥ 0 για x ≥ 1 και
▸ το αντίστοιχο γενικευµένο ολοκλήρωµά της (ϐλ. ενότ. 10.5)
+∞ +∞
f (x)dx = ∫ dx = [tan−1 x]1 = − 0 = ,
1 +∞ π π
∫
1 1 x2 + 1 2 2
συγκλίνει,
∞
οπότε, σύµφωνα µε το Θεώρηµα 12.4, η σειρά ∑
1
+1
συγκλίνει.
n=1 n2
ϐ) Η σειρά αυτή γράφεται (διότι ln = ln n−1 = − ln n)
1
n
∞
(−1)n ∞ (−1)n ∞ ∞
∑ =∑ = ∑ (−1)n+1 = ∑ (−1)n+1 an , όπου an =
1 1
n=1 − ln n
n=1 ln
1 n=1 ln n n=1 ln n
n
Η αντίστοιχη της an συνάρτηση f (x) = , x ≥ 1 είναι :
1
ln x
▸ συνεχής,
▸ f (x) ≥ 0 για x ≥ 1,
▸ γνησίως ϕθίνουσα, αφού
1
f ′ (x) = − x 2 < 0, x ≥ 1,
(ln x)
οπότε η ακολουθία an είναι ϕθίνουσα.
∞
`Ετσι, σύµφωνα µε το Θεώρηµα 12.6, η σειρά ∑ (−1)n+1 an συγκλίνει.
n=1

f (x) = tan x
κρατώντας όρους ως και τρίτου ϐαθµού.
Λύση
Χρησιµοποιώντας τις (12.18) (12.19) και (12.20) κρατώντας όρους µέχρι τρίτου ϐαθµού
x3
x− 3
tan x = = 3! = (x − x )
sin x 1
2 s
x2
1− 1−
cos x x 6
2! 2!
x3 x2 x3 x3 x3
= (x − ) (1 + ) = x + − = x+ .
6 2 2 6 3

x2
f (x) = √
4 − x2
αγνοώντας όρους έβδοµης και ανώτερης τάξης και οι τιµές του x για τις οποίες ισχύει.
Λύση
Η f (x) γράφεται
− 12
x2 x2
f (x) = ¿ =x √ = x2 (1 − )
2 1 1
,
Á
Á
À4 (1 − x ) x2 2 4
2 1−
2
4 4
x2
οπότε ϑέτοντας το − στη ϑέση του x στο ανάπτυγµα (12.22) (για a = − ) και αγνοώντας όρους
1
4 2
έβδοµης και ανώτερης τάξης, προκύπτει
⎡ 2⎤
− 21
1 2⎢ (− 12 ) (− 12 − 1) x2 ⎥
f (x) =
x2
x (1 − )
1 2 ⎢ x2
= x ⎢1 + (− ) (− ) +
1
(− ) ⎥
2 ⎢ 4 ⎥ ⎥
⎣ ⎦
2 4 2 4 2!
4
= x (1 + x2 + ) = x2 + x4 +
1 2 1 3x 1 1 3 6
x .
2 8 8 16 2 16 256
Το ανάπτυγµα (12.22) ισχύει για ∣x∣ < 1, οπότε το ανάπτυγµα αυτό ισχύει για
442 §
x2
< 1 ⇔ x2 < 4 ⇔ x ∈ (−2, 2).
4
`Ασκηση 12.44 Να ϐρεθεί το σύνολο σύγκλισης των δυναµοσειρών

∞ ∞ ∞
α) ∑ nxn ϐ) ∑ n2 xn γ) ∑ (n2 − n + 2)xn
n=1 n=1 n=0
και οι συναρτήσεις στις οποίες συγκλίνουν.
Λύση
α) Στο Παράδειγµα 12.43.ε δείχνουµε ότι
∞
∑ nx = x ∈ (−1, 1).
n x
(1 − x)2
,
n=1
ϐ) Υπολογίζουµε το όριο της Πρόταση 12.15 µε τη ϐοήθεια της Πρόταση 12.2
(n + 1)2 n2
lim ∣ ∣ = lim = = 1,
an+1
lim
an n2 n2
οπότε, λόγω της Πρόταση 12.15, η ακτίνα σύγκλισης της δυναµοσειράς αυτής είναι R = = 1.
1
1
`Αρα το σύνολο σύγκλισης της είναι το (−1, 1).
Σύµφωνα µε την 12.20,
∞ ∞ ∞
1 ′
( ) = ( ∑ xn ) = ∑ nxn−1 = ∑ nxn−1 ,
1−x n=0 n=0 n=1
′
1 ′′ ∞ ∞
( ) = ( ∑ nxn−1 ) = ∑ n(n − 1)xn−2 ,
1−x
και
n=1 n=1
∞
= ∑ n(n − 1)xn−2 .
2
(1 − x)3 n=1
οπότε
`Ετσι, πολλαπλασιάζοντας κατά µέλη επί x2 προκύπτει

∞ ∞
2x2
= ∑ n(n − 1)xn−2 ⇔ = ∑ (n2 − n)xn
2
x2 2
(1 − x) (1 − x)
3
x 3
(i)
n=1 n=1
∞ ∞
2x2
⇔ = ∑
2 n
− ∑ nxn
(1 − x)3 n=1
n x
n=1
Εποµένως, σύµφωνα και µε το (α) η (i) δίνει

∞
2x2 ∞
2x2 x2 + x
∑n x = + ∑ = + =
2 n n x
(1 − x)3 n=1 (1 − x)3 (1 − x)2 (1 − x)3
nx .
n=1
∞
x2 + x
∑n x = x ∈ (−1, 1).
2 n
(1 − x)3
`Αρα ,
n=1
`Ασκηση 12.45 Να προσεγγισθεί µε ϐ΄ ϐάθµια καµπύλη κοντά στην αρχή των αξόνων η
γραµµή µε εξίσωση
y = 1 − sin(x − x2 ).
Λύση
Για να προσεγγίσουµε τη γραµµή αυτή κοντά στην αρχή των αξόνων µε µία ϐ΄ ϐάθµια καµπύλη
αρκεί να την προσεγγίσουµε µε το ανάπτυγµα Maclaurin της κρατώντας όρους µέχρι και δευτέρου
ϐαθµού ως προς x.
Θέτοντας x − x2 στη ϑέση του x στο ανάπτυγµα (12.18) και κρατώντας όρους µέχρι και δευτέρου
ϐαθµού ως προς x, προκύπτει
y = 1 − sin(x − x2 ) ≃ 1 − (x − x2 ),
οπότε κοντά στην αρχή των αξόνων η καµπύλη αυτή προσεγγίζεται από την παραβολή
Y = X 2 − X + 1.
`Ασκηση 12.46 Να δειχθεί ότι οι παρακάτω ακολουθίες είναι µηδενικές.

2 n
α) an = + + (− ) , ϐ) an =
4 1 sin(n)
n+1
3
n3 3n 3
Λύση
= 0, για k > 0.
1
α) ΄Εχουµε δείξει ότι lim
nk
Επίσης lim ω n = 0 για ∣ω∣ < 1.
2 n
= 0, = 0, 3 lim (− ) = 0.
4 1
οπότε lim lim
n3 3n 3
΄Αρα, lim an = 0
ϐ) Η an γράφεται an = βn γn
όπου η ακολουθία βn = sin(n) είναι ϕραγµένη και
lim γn = lim = 0,
1
n+1
οπότε lim an = 0.
`Ασκηση 12.47 Να δείξετε ότι η ακολουθία

2n n!
an =
nn
είναι µηδενική ακολουθία.
Λύση
΄Εχουµε
2n+1 (n + 1)!
(n + 1)n+1 nn nn
= = 2(n + 1) = =
an+1 2
(n + 1) (n + 1)
2
(1 + n1 )
2n n! n+1 n n.
an nn
Ισχύει
1 n
lim (1 + ) = e.
n
΄Αρα,
lim ∣ ∣ = < 1 ⇒ lim an = 0.
an+1 2
an e
`Ασκηση 12.48 Να ϐρεθούν τα όρια των ακολουθιών :

n+5 2n + 3n
α) an = ϐ) βn = n
3n + 4 5 + 4n
, .
Λύση
1+ 1 + 5 lim
5 1
΄Εχουµε an = n ⇒ lim a =
n
n = 1.
3+ 3 + 4 lim
4 1 3
n n
444 §
2 n 3 n 2 n 3 n
( ) +( ) lim ( ) + lim ( )
0+0
lim βn = lim 5 5 = 5 5 = = 0.
1+0
ϐ) Επίσης
4 n 4 n
1+( ) 1 + lim ( )
5 5
`Ασκηση 12.49 Να υπολογιστούν τα αθροίσµατα

k k
2n + 1
α) ∑ ϐ) ∑ ( )
1
n=1 (2n + 1)(2n + 3)
,
n=1 3n
Λύση
α) Αναλύοντας σε µερικά κλάσµατα
n(2A + 2B) + 3A + B
= + =
1 A B
(2n + 1)(2n + 3) 2n + 1 2n + 3 (2n + 1)(2n + 3)
προκύπτει
A + B = 0, 3A + B = 1 ⇔ A = , B=− .
1 1
2 2
΄Αρα
= [ − ],
1 1 1 1
(2n + 1)(2n + 3) 2 2n + 1 2n + 3
οπότε
k
1 k
∑ = (∑ − )
1 1 1
n=1 (2n + 1)(2n + 3) 2 n=1 2n + 1 2n + 3
= ( − + − + − + ⋅⋅⋅ + − )
1 1 1 1 1 1 1 1 1
2 3 5 5 7 7 9 2k + 1 2k + 3
=
1
2 ( 13 − 2k+3
1
)
ϐ) ΄Εχουµε
2 2 k
k n k
[( ) − 1] n
2 k 2 k
∑ n = ∑( ) = = −2 [( ) − 1] = 2 [1 − ( ) ]
2 2 3 3
−1
n=1 3 n=1 3
2 3 3
3
1 1 k
k
[( ) − 1]
1 n 3 3 1 1 k 1k
∑( ) = = − [( ) − 1] = [1 − ( )].
1
−1
n=1 3
1 2 3 2 3
3
΄Αρα,
2n + 1
k k
2 n k 1 n
∑ n
= ∑( ) +∑( )
n=1 3 n=1 3 n=1 3
2 k 1 k
= 2 [1 − ( ) ] − [1 − ( ) ]
1
3 2 3
2 k 1 1 k
= − 2( ) − ( ) .
5
2 3 2 3
`Ασκηση 12.50 Να εξεταστεί αν συγκλίνουν οι σειρές :

∞ ∞ ∞ ∞ ∞
nπ n1 00
α) ∑ ϐ) ∑ γ) ∑ δ) ∑ √ ε) ∑
1 ln n ln n
n n
n=1 2 n=3 ln(ln n) n=1 10 n=3 n n=3 n
√ √
∞ ∞ ∞ ∞
4n2 − 1 ∞
e− n
2
στ) ∑ 2 Ϲ) ∑ η) ∑ [ ] ϑ) ∑ ι) ∑ √
n n ln(n)
n=1 n + 1 n=1 5n − 2
2 n n
n=3 n=1 n2 n=1 n
∞ ∞ ∞
nn 3n2
ια) ∑ √ ιβ) ∑ n ιγ) ∑
1
n2 + 3 n=1 n − n + 1
3
n=1 n=1 2 n!
Λύση
α)
√ √ π √
√ ⎛ n nπ ⎞ ( n n)
lim xn = lim = = = < 1.
π 1
n n n
⎝ 2 ⎠
n
lim lim n
2 2 2
∞
nπ
΄Αρα η σειρά ∑ n
συγκλίνει.
n=1 2
ϐ) Για n ≥ 3, n < en ,
οπότε (επειδή η συνάρτηση ln x είναι γνησίως αύξουσα)
ln n < n και ln (ln n) < ln n < n,
> .
1 1
οπότε
ln(ln n) n
Επειδή
∞
∑ = ∞,
1
n=3 n
∞
η σειρά ∑
1
δεν συγκλίνει.
n=3 ln(ln n)
n100
γ) Αν xn =
10n
√ √
√ ( n n)100
n
xn = √ =
n
n100
n
.
10n 10
√
lim n xn = < 1.
1
΄Αρα
n→∞ 10
∞
Εποµένως, η σειρά ∑ xn συγκλίνει (στο R+ ).
n=1
∞
∑ √ =∞
1
δ) n
n=1 n
Επίσης, επειδή η συνάρτηση ln x είναι γνησίως αύξουσα
n ≥ 3 ⇒ ln n ≥ ln 3,
οπότε, λόγω του κριτηρίου σύγκρισης,
∞ ∞
∑ √ ≥ ln 3 ∑ √ = ∞
ln(n) 1
n=3 n n=3 n
΄Αρα
∞
∑ √ =∞
ln n
n=3 n
ε) Οµοίως n ≥ 3 ⇒ ln n ≥ ln 3.
΄Αρα
446 §
∞ ∞
∑ ≥ ln 3 ∑ = ∞
ln n 1
n=3 n n=3 n
∞
∑ = ∞.
ln n
n=3 n
√ √
≤ 2 = 3
n n 1
n +1 n
στ) ΄Εχουµε 2
n2
∞
Επειδή η σειρά ∑
1
3 συγκλίνει στο R+ , και η σειρά
n2
√
n=1
∞
∑
n
n=1 n2 +1
συγκλίνει στο R+ .
Ϲ) ισχύει
≥ 2 =
n n 1
− 2 5n
.
5n2 5n
1 ∞ 1
Επίσης, η σειρά ∑ συγκλίνει στο +∞, οπότε
5 n=1 n
∞
∑ = ∞.
n
n=1 5n2 −2
η) Αν g(x) =
ln x
,
x
x − ln x 1 − ln x
1
g′ (x) = x 2 =
x x2
Επίσης x ≥ 3 ⇒ ln x ≥ ln 3 > 1,
΄Αρα g′ (x) < 0
οπότε η συνάρτηση g(x) καθώς και η f (x) = g 2 (x) είναι γνησίως ϕθίνουσα.
1 ′ 2
= − ( ) ln xdx
1 2
∫ ln xdx ∫
x2 x
= − ln2 x + ∫
1 1 1
2 ln x dx
x x x
= − ln2 x + 2 ∫ 2 ln xdx
1 1
x x
1 ′
= − ln2 x − 2 ∫ ( ) ln xdx
1
x x
= − ln2 x − 2 ln x + 2 ∫ 2 dx
1 1 1
x x x
= − ln2 x − 2 ln x − 2
1 1 1
x x x
΄Εχουµε
1
= lim x = 0 και lim = 0.
ln x 1
lim
x→∞ x x→∞ 1 x→∞ x
ln2 x 2 1 ln x
= lim x = 2 lim = 2 ⋅ 0 = 0.
ln x
Επίσης lim
x→∞ x x→∞ 1 x→∞ x
΄Αρα,
∞ (ln x)2 1t
= [− − −
1 2 1
∫ dx ln x 2 ln x 2
3 x2 x x x3
= lim [− ln2 t − 2 ln t − 2 + ln2 3 + 2 ln 3 + ] ,

1 1 1 1 1 2
t→∞ t t t 3 3 3
= (ln 3)2 + ln 3 + ,
1 2 2
3 3 3
(ln x)2
∞
οπότε το ∫ dx συγκλίνει.
3 x2
∞ ln(n) 2
Εποµένως, και η σειρά ∑ [ ] συγκλίνει.
n=3 n
4n2 − 1
ϑ) Αν xn = ,
n2n
4(n + 1)2 − 1
(n + 1)2n+1 n 1 4n2 + 8n + 3 1 1 4 + n + n2
8 3
= = =
xn+1
4n2 − 1 n + 1 2 4n2 − 1 1 4 − 12
1+
xn 2 n
n2n n
οπότε
4 + lim+ lim 2
8 3
=
xn+1 1 1 n n→∞
n→∞ n .
lim
1 + lim 4 − lim 2 = < 1
n→∞ xn 2 1 1 1
n→∞ n n→∞ n 2
∞
4n2 − 1
΄Αρα, λόγω του κριτηρίου λόγου, η σειρά ∑ n
n=0 n2
ι) Θεωρούµε τη συνάρτηση f (x) = e√x , η οποία είναι ϕθίνουσα.

√
− x
√ √
∞ e− x e− x
Θεωρούµε το ∫ √ dx και υπολογίζουµε αρχικά το αόριστο ολοκλήρωµα ∫ √ dx, ϑέτοντας
√ 1 x x
x = u, οπότε
√
√ dx = du ⇔ dx = 2 xdu = 2udu
1
2 x
√
e− x e−u √
και ∫ √ dx = ∫ 2udu = −2e−u = −2e− x .
x u
΄Αρα
√
∞ e− x √ √
√ dx = −2 lim [(e− x − e−1 )] = −2 lim (e− t − e−1 ) = 2e−1 .
t
∫
1 x t→∞ 1 t→∞
√
∞ − n
΄Αρα η σειρά ∑ √
e
n=0 n
ια) Αν xn = √ και yn =
1 1
,
n2 +3 n
= lim √ = lim √
xn n 1
lim .
n→∞ yn n→∞ n2 + 3 n→∞ 1 + 32 = 11
n
Επίσης,
∞
∑ =∞
1
n=1 n
∞
∑√ =∞
1
n=1 n2 + 3
448 §
nn
ιβ) Αν xn = n ,
2 n!
(n + 1)n+1 (n + 1)n+1 1 n 1 n+1 n
= n = = (1 + ) = ( )
xn+1 1 1
2(n + 1) 2
2n+1 (n + 1)! n
xn n nn n 2 n
2 n
n+1 n e
οπότε
= lim ( ) = > 1.
xn+1 1
lim
xn 2 n 2
∞
΄Αρα, λόγω του κριτηρίου λογου, η σειρά ∑ n αποκλίνει.
n
n=1 2 n!
3n2
ιγ) Αν xn = και yn =
1
n −n+1
3 n
3n3
= 3
xn
yn n − n + 1
οπότε
= 3.
xn
lim
yn
΄Ετσι,
∞
∑ = ∞,
1
n=1 n
οπότε, λόγω του κριτηρίου λογου,
∞
3n2
∑ 3 = ∞.
n=1 n − n + 1
`Ασκηση 12.51 Να εξετάσετε εάν συγκλίνουν οι σειρές

∞
(−77)n ∞ ∞
α) ∑ ϐ) ∑ (−1)n n γ) ∑ (−1)n+1
n 1
n=1 n! n=1 2 n=1 n
Λύση
α) Θεωρούµε τη σειρά
∞
(−77)n ∞
(77)n ∞
∑∣ ∣= ∑ = ∑ an .
n=1 n! n=1 n! n=1
(77)n+1
(n + 1)!
= n =
an+1 77
(77) n+1
Αν
an
n!
= 0, 1,
an+1
lim
an
∞
(−77)n
οπότε η σειρά ∑ ∣ ∣ συγκλίνει.
n!
(−77)n
n=1
∞
`Αρα, λόγω του κριτηρίου λογου, συγκλίνει και η ∑ .
n=1 n!
ϐ) Θεωρούµε τη σειρά
∞ ∞ ∞
∑ ∣(−1) ∣ = ∑ = ∑
n n n
an .
n=1 2n n=1 2n n=1
΄Εχουµε
n+1
n+11 1
= lim 2 n = lim = < 1.
an+1 n+1
lim
an n 2 2
2n
∞ ∞
΄Αρα η σειρά ∑ n συγκλίνει, οπότε, λόγω του κριτηρίου λογου, συγκλίνει και η ∑ (−1)n n .
n n
2n=1 2n=1
γ) Η σειρά είναι εναλλάσσουσα.

Επίσης, η ακολουθία xn =
1
είναι ϕθίνουσα και
n
lim = 0, xn ≥ 0.
1
n→∞ n
∞
΄Αρα η σειρά ∑ (−1)n+1
1
συγκλίνει.
n=1 n
`Ασκηση 12.52 Να ϐρεθεί το διάστηµα σύγκλισης και το άθροισµα των δυναµοσειρών :

∞ ∞
n(n + 1) n−1 ∞
α) ∑ nxn ϐ) ∑ x γ) ∑ n2 xn
n=1 n=1 2 n=1
Λύση
α) Χρησιµοποιούµε την σειρά δυνάµεων
∞
∑ an x ,
n
an = n,
n=0
οπότε
an+1 n = 1
= =1+ .
1
an n n
r = lim = lim (1 + ) = 1.
an+1 1
οπότε
an n
΄Αρα η ακτίνα σύγκλισης είναι 1.
Γνωρίζουµε ότι
∞
∑x = ∀x ∈ (−1, 1).
n 1
1−x
,
n=0
οπότε
1 ′ ∞
( ) = ∑ nxn−1
1−x n=1
∞
∑ nx = ∀x ∈ (−1, 1).
n x
(1 − x)2
`Αρα ,
n=1
ϐ) Παραγωγίζοντας 2 ϕορές την
∞
∑x = x ∈ (−1, 1),
n 1
1−x
,
n=0
προκύπτει
∞ ′
1 ′′
∀x ∈ (−1, 1), ∑ n(n − 1)x =( ) =( ) =
n−2 1 2
n=2 1−x (1 − x)2 (1 − x)3
∞ ∞
∑ (n + 1)nx = ∑ (n − 1)nxn−2 =
n−1 2
(1 − x)3
οπότε
n=1 n=2
∞ (n + 1)nx n−1
∑ = ∀x ∈ (−1, 1).
1
(1 − x)3
`Αρα, ,
n=1 2
γ) Από τα (α) και (ϐ) προκύπτει
∞
n(n + 1) n−1
∑ = x ∈ (−1, 1)
1
(1 −
x ,
n=1 2 x)3
οπότε
1 ∞ 2 n ∞
[ ∑ n x + ∑ nxn ] =
1
2x n=1 n=1 (1 − x)3
∞ ∞
x2 + x
∑n x = − ∑ = − =
2 n 2x n 2x x
(1 − x)3 n=1 (1 − x)3 (1 − x)2 (1 − x)3
nx
n=1
450 §
`Ασκηση 12.53 Να ϐρεθεί το διάστηµα σύγκλισης των δυναµοσειρών :

∞
n2 ∞ (x + 12 )n ∞
(−1)n (x − 2)n
α) ∑ n (x − 3)n ϐ) ∑ γ) ∑ √
n=1 n + 1 n + 1(2n + 1)
2 2
n=1 n=0
∞
(2n − 1)(x + 1) n ∞ n
δ) ∑ ε) ∑
n n
n=1 (n + 1) 2
2 n+1
x
n=1 n!
Λύση
α) Θέτοντας x − 3 = z , προκύπτει
∞
n2 n
∑ n
z
n=1 2
n2
Αν an = n ,
2
√ √
( n n)2 1
lim n
∣an ∣ = lim=
n→∞ n→∞ 2 2
r = , οπότε R = = 2.
1 1
2 r̄
∞
n2
΄Αρα στο (−2, 2) η σειρά ∑ n z n συγκλίνει.
2
n=1
∞
n2 n ∞ 2
Για z = 2, ∑ n
2 = ∑ n = +∞.
n=1 2 n=1
Για z = −2 η σειρά
∞ ∞
n2
∑ n
(−2)n
= ∑ n2 (−1)n
n=1 2 n=1
αποκλίνει.
΄Αρα η παραπάνω σειρά συγκλίνει για κάθε z ∈ (−2, 2).
−2 < x − 3 < 2 ⇔ 1 < x < 5,

∞
n2
οπότε για κάθε x ∈ (1, 5) η σειρά ∑ n (x − 3)n συγκλίνει.
2 n=1
∞
zn
ϐ) Θέτοντας z = x + , προκύπτει η σειρά ∑ 2
1
n=1 n + 1
.
2
+1
1
(n + 1)2 + 1 n2 + 1
r = lim ∣ ∣ = lim = lim =1
an+1
an 1 (n + 1)2 + 1
n2 + 1
r = 1 ⇔ R = = 1,
1
`Αρα
r
∞
zn
οπότε το διάστηµα σύγκλισης της σειράς ∑ είναι το (−1, 1)
n=1 n + 1
2
∞ (−1)n
Για z = −1, προκύπτει η σειρά ∑
n=1 n + 1
2
η οποία είναι εναλλασσόµενη.
(−1)n
Η ακολουθία βn = ≥ = ∑
1
n2 + 1 n2 + 1
0 είναι ϕθίνουσα και lim βn 0, οπότε η σειρά συγκλίνει.
∞
Για z = 1 έχουµε τη σειρά ∑
1
+1
, η οποία, λόγω του κριτηρίου σύγκρισης, συγκλίνει, αφού
n=1 n2
∞ ∞
∑ < ∑
1 1
2+1 2
.
n=1 n n=1 n
∞
zn
΄Αρα το διάστηµα σύγκλισης για την ∑ είναι το [−1, 1].
n=1 n + 1
2
΄Αρα για κάθε −1 ≤ z ≤ 1
−1 ≤ x + ≤1 ⇔ − ≤x≤ ,
1 3 1
2 2 2
οπότε η σειρά
(x + )n
1
∞
∑ 2 συγκλίνει για κάθε x ∈ [− 3 , 1 ].
n=1 n + 1
2 2 2
γ) Για z = x − 2 προκύπτει η σειρά
∞
(−1)n z n
∑√
n + 1(2n + 1)
.
n=0
√
√1
n + 1(2n + 1)
1
lim ∣ ∣ = lim 1 = lim √ = 1.
an+1 n+2 2n+3
an √ 1
n+1 2n+1
n + 2(2n + 3)
r=1 ⇔ R= = 1,
1
΄Αρα
r
∞
(−1)n z n
∑√
n + 1(2n + 1)
οπότε η σειρά
συγκλίνει για κάθε z ∈ (−1, 1).

n=0
Για z = −1 προκύπτει η σειρά

∞
1 ∞ 1
∑√ < ∑ 3,
1
n=0 n + 1(2n + 1) 2 n=0 n 2
∞
> 1, οπότε συγκλίνει και η ∑ √
3 1
n + 1(2n + 1)
η οποία συγκλίνει καθώς .
2 n=0
∞
(−1)n
Επίσης για z = 1 η σειρά ∑ √
n + 1(2n + 1)
συγκλίνει, διότι συγκλίνει απολύτως.
(−1)n z n
n=0
∞
΄Αρα για κάθε z ∈ [−1, 1] η σειρά ∑ √
n + 1(2n + 1)
συγκλίνει.
n=0
Επίσης, −1 ≤ z ≤ 1 ⇔ −1 ≤ x − 2 ≤ 1 ⇔ 1 ≤ x ≤ 3,
∞
(−1)n (x − 2)n
οπότε η σειρά ∑ √ συγκλίνει για κάθε x ∈ [1, 3].
n=0 n + 1(2n + 1)
δ) Για z = x + 1 προκύπτει η σειρά
∞
(2n − 1)z n
∑
n=1 n + 1 2
2 (n+1)
Επειδή
2n + 1
(n + 2)2 2(n+2) (2n + 1)(n + 1)2 2 1
= lim = lim = .
an+1
2n − 1 (2n − 1)(n + 2)2 22 2
lim
an
(n + 1)2 2(n+1)
΄Αρα r= 1
2 ⇔ R= 1
r̄ =2
∞
(2n − 1)z n
οπότε η σειρά ∑ συγκλίνει για κάθε z ∈ (−2, 2).
n=1 (n + 1) 2
2 n+1
1 ∞ n 2n − 1
Για z = −2 προκύπτει η σειρά ∑ (−1)
(n + 1)2
.
2 n=1
452 §
Για n ≥ 2, η ακολουθία
2n − 1
βn = είναι ϕθίνουσα, βn ≥ 0 και lim βn = 0.
(n + 1)2 n→∞
∞
2n − 1
΄Αρα, η εναλλασσόµενη σειρά ∑ (−1)n
(n + 1)2
συγκλίνει.
n=1
1 ∞ 2n − 1
Για z = 2 προκύπτει η σειρά ∑
2 n=1 (n + 1)2
.
2n − 1
> , για κάθε n ≥ 4,
1
(n + 1)
Επειδή 2 n
∞
2n − 1 ∞
∑ > ∑ = ∞.
1
n=1 (n + 1)
2
n=1 n
΄Αρα, λόγω του κριτηρίου σύγκρισης
∞
2n − 1
∑ = ∞.
n=1 (n + 1)
2
∞
(2n − 1)z n
Εποµένως, η σειρά ∑ συγκλίνει στο [−2, 2)
n=1 (n + 1) 2
2 (n+1)
Επειδή −2 ≤ z ≤ 2 ⇒ −2 ≤ x + 1 ≤ 2 ⇒ −3 ≤ x < 1
∞
(2n − 1)(x + 1)n
η σειρά ∑
(n + 1)2 2n+1
συγκλίνει στο [-3,1).
n=1
(n + 1)(n+1)
(n + 1)! (n + 1)n 1 n
lim = = lim (n + 1) = (1 + ) =e
1
n+1
ε) Επειδή n lim
n nn n
n!
R= ,
1
η ακτίνα σύγκλισης είναι
e
∞ n
οπότε η σειρά ∑ x συγκλίνει για κάθε x ∈ (−e−1 , e−1 ).
n n
n=1 n!
`Ασκηση 12.54 Να ϐρεθεί το ανάπτυγµα Taylor της συνάρτησης f (x) = x5 + 3x4 − x2 + x + 1

µε κέντρο το x0 = −1.
Λύση
΄Εχουµε
f ′ (x) = 5x4 + 12x3 − 2x + 1
f ′′(x) = 20x3 + 36x2 − 2
f ′′′(x) = 60x2 + 72x
f (iv) (x) = 120x + 72
f (v) (x) = 120
f (vi) = 0
οπότε
f ′ (−1) f ′′ (−1) f (3) (−1)
f (x) = f (−1) + (x + 1) + (x + 1)2 + (x + 1)3
1! 2! 3!
f (4) (−1) f (5) (−1) f (6) (ξ)
+ (x + 1)4 + (x + 1)5 + (x + 1)6
4! 5! 6!
΄Εχουµε f (−1) = 1, f ′ (−1) = −4, f ′′ (−1) = 14, f (3) (−1) = −12, f (4) (−1) = −48
f (x) = 1 − 4(x + 1) + 7(x + 1)2 − 2(x + 1)3 − 2(x + 1)4 + (x + 1)5
√
`Ασκηση 12.56 Να υπολογισθεί προσεγγιστικά η τιµή 4
15, 05.
√
Λύση
Θεωρούµε τη συνάρτηση f (x) = 4
x, x0 = 15 και x = 15, 05.
f ′ (x) = x− 4
1 3
4
√
f (16) = 16 = 2, f ′ (16) = = .
4 1 1 1
οπότε 3
42 32
΄Αρα f (15.05) − f (16) = f ′ (16)(15.05 − 16) ⇒ f (15.05) = 2 + 32 (−0.95)
1
= 1, 9703.
`Ασκηση 12.57 Να αναπτυχθεί σε σειρά Taylor γύρω από x0 = 1 η συνάρτηση
f (x) =
1
(x − 2)(x − 3)
Λύση
Αναλύοντας σε µερικά κλάσµατα
f (x) = + =− + =− +
A B 1 1 1 1
x−2 x−3 x−2 x−3 x−1−1 x−1−2
= −
1 1
1 − (x − 1) 2 − (x − 1)
.
Για ∣x − 1∣ < 1 ⇔ −1, x − 1, 1 ⇔ 0, x < 2

ισχύει
∞
1 ∞ x−1 n
f (x) = − = ∑ (x − − ∑( )
1 1 1 n
1 − (x − 1) 2 1 − (x−1) n=0
1)
2 n=0 2
2
∞
= ∑ (1 − ) (x − 1)n
1
n=0 2n+1
`Ασκηση 12.58 α) Να δειχθεί ότι

∞
ex = ∑ x≠0 (i)
1 1
,
n=0 xn n!
∞
n+1
ϐ) Να ϐρεθεί το ∑ n
n=0 3 n!
Λύση
1
α) Η σχέση αυτή προκύπτει ϑέτοντας το στη ϑέση του x στο ανάπτυγµα Maclaurin της ex .
x
ϐ) ΄Εχουµε
n+1 ∞ n
∞ ∞ ∞
∑ = ∑ + ∑ = ∑ + e3 (ii)
1 n 1
n n n n
n=0 3 n! n=0 3 n! n=0 3 n! n=0 3 n!
Παραγωγιζοντας την (i) προκύπτει

454 §
1 1 1 ∞ 1 1 ∞ n
− e x = ∑ −n n ⇔ ex = ∑
1
x2 x n=1 x n! x n=1 n!x
n
1 1 ∞ n
⇔ e3 = ∑ n
3 n=1 n!3
∞
⇔ ∑ =
n 1 1
n
e3
n=0 n!3 3
`Ετσι, από την (ii) προκύπτει
∞
n+1 1 1
∑ = e3 + e3 = e3 .
1 4 1
n
n=0 3 n! 3 3
Κεφάλαιο 13
Συναρτήσεις πολλών µεταβλητών
∂f ∂f
`Ασκηση 13.16 Να ϐρεθούν οι µερικές παράγωγοι , για τη συνάρτηση
∂x ∂y
f (x, y) = ln (ex + 2 ).
y
x
Λύση
Εφαρµόζοντας τους γνωστούς κανόνες παραγώγισης
= ln (ex + 2 ) = (ex + yx−2 )

∂f ∂ y 1 ∂
e + 2 ∂x
∂x ∂x x x y
x
= y (e + y(−2)x ) = x y (e − x3 )
1 x −3 1 x 2y
e + 2
x
e + 2
x x
x3 ex − 2y
=
x(x2 ex + y)
= ln (ex + 2 ) = y ∂y (e + x2 ) = x y x2
∂f ∂ y 1 ∂ x y 1 1
∂y ∂y x e + 2
x
e + 2
x x
=
1
x2 ex +y
`Ασκηση 13.28 α) Να προσεγγιστεί η συνάρτηση

f (x, y) = cos(x + y)ex−y ∶
i) Με πολυώνυµο πρώτου ϐαθµού ως προς x και y (γραµµική προσέγγιση).
ii) Με πολυώνυµο δευτέρου ϐαθµού ως προς x και y .
ϐ) Να υπολογιστούν για τη συνάρτηση αυτή οι τιµές των µερικών παραγώγων πρώτης και
δεύτερης τάξης στο σηµείο (0, 0).
Λύση
α) i) Η γραµµική προσέγγιση του cos x είναι cos x ≃ 1, οπότε
cos(x + y) ≃ 1.
Επίσης, κρατώντας όρους µόνον πρώτου ϐαθµού,
ex−y ≃ 1 + x − y ,
455
456 §
οπότε η γραµµική προσέγγιση της f (x, y) είναι
f (x, y) = ex−y cos(x + y) ≃ (1 + x − y)1 = 1 + x − y.
ii) Κρατώντας όρους ως και δευτέρου ϐαθµού
(x + y)2
cos(x + y) ≃ 1 − = 1 − x2 − y 2 − xy
1 1
2! 2 2
(x − y)2
ex−y ≃ 1 + x − y + = 1 + x − y + x2 + y 2 − xy,
1 1
2! 2 2
οπότε, αγνοώντας όρους τρίτου και ανωτέρου ϐαθµού,
f (x, y) ≃ (1 − x2 − y 2 − xy) (1 + x − y + x2 + y 2 − xy)

1 1 1 1
2 2 2 2
= 1 + x − y + x2 + y 2 − xy − x2 − y 2 − xy
1 1 1 1
2 2 2 2
= 1 + x − y − 2xy.
ϐ) Από τον ορισµό του αναπτύγµατος Maclaurin και τη σχέση αυτή προκύπτει ότι οι τιµές των
µερικών παραγώγων της f (x, y) είναι
∂2f ∂2f
= 1, = −1, = =0
∂f ∂f
0,
∂x ∂y ∂x2 ∂y 2
1 ∂2f ∂2f
και = −2 ή = −4.
2! ∂x∂y ∂x∂y
`Ασκηση 13.29 Να προσεγγισθεί κοντά στο σηµείο P (0, 0, 1) µε ϐ΄ ϐάθµια επιφάνεια η

επιφάνεια µε εξίσωση
z = 1 − sin(x2 + y 2 )
Λύση
Για να προσεγγίσουµε την επιφάνεια αυτή µε µια ϐ΄ ϐάθµια επιφάνεια κοντά στο σηµείο P (0, 0, 1)
αρκεί να την προσεγγίσουµε µε το ανάπτυγµα Maclaurin της κρατώντας όρους µέχρι και δευτέρου
ϐαθµού ως προς x και y (η προσέγγιση αυτή είναι ϐεβαίως καλύτερη από τη γραµµική προσέγγιση).
Θέτοντας x2 + y 2 στη ϑέση του x στο ανάπτυγµα (13.8) και κρατώντας όρους µέχρι και δευτέρου
ϐαθµού ως προς x και y , προκύπτει
z = 1 − sin(x2 + y 2 ) ≃ 1 − (x2 + y 2 ),
οπότε κοντά στο σηµείο P (0, 0, 1) η επιφάνεια αυτή προσεγγίζεται από το παραβολοειδές
z = 1 − x2 − y 2 .
`Ασκηση 13.30 Για τη συνάρτηση √

f (x, y) = x2 + y 2
x2
α) Να δειχθεί ότι fyy = .
(x2 + y 2 ) 2
3
ϐ) Να ϐρεθούν οι τιµές των µερικών παραγώγων fx (1, 0), fyy (1, 1).
Λύση
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 13. ΣΥΝΑΡΤΗΣΕΙΣ ΠΟΛΛΩΝ ΜΕΤΑΒΛΗΤΩΝ 457
α) Εφαρµόζοντας τους γνωστούς κανόνες παραγώγισης

∂ √ 2
fx (x, y) = ( x + y2 ) = √ (x2 + y 2 )
1 ∂
∂x 2 x +y
2 2 ∂x
= √ 2x = √
1 x
2 x2 + y 2 x2 + y 2
√
fy (x, y) = ( x2 + y 2 ) = √ (x2 + y 2 ) = √
∂ 1 ∂ y
∂y 2 x2 + y 2 ∂y x2 + y 2
∂ ⎛ ⎞ ∂
fyy (x, y) = √ = (y(x2 + y 2 )− 2 )
y 1
∂y ⎝ x2 + y 2 ⎠ ∂y
= (y)(x2 + y 2 )− 2 + y (− (x2 + y 2 )− 2 −1 (x2 + y 2 ))

∂ 1 1 1 ∂
∂y 2 ∂y
y2
= √ − y(x2 + y 2 )− 2 2y = √ −√
1 1 3 1
x2 + y 2 2 x2 + y 2 (x2 + y 2 )3
y2 x2 + y 2 − y 2
= √ (1 − 2 ) = √
1 1
x2 + y 2 x + y2 x2 + y 2 x2 + y 2
x2
= .
(x2 + y 2 ) 2
3
ϐ) Αντικαθιστώντας στο (α) τις δεδοµένες τιµές προκύπτει
fx (1, 0) = √ =1
1
12 + 02
12
fyy (1, 1) = = √ .
1
(x2 + y2) 2
3
2 2
`Ασκηση 13.35 α) Να ϐρεθεί η µορφή στην οποία µετασχηµατίζεται η σχέση

∂2f ∂2f ∂2f
+ 2 + =0 (i)
∂x2 ∂x∂y ∂y 2
ως προς τις ανεξάρτητες µεταβλητές u και v και τη συνάρτηση g(u, v), όπου
u+v u−v u2 − v 2
x= , y= και f = − g.
2 2 2
δηλαδή να ϐρεθεί µία ισοδύναµη της (i) σχέση για τη συνάρτηση g(u, v).
ϐ) Να ϐρεθούν όλες οι συναρτήσεις f (x, y) που την ικανοποιούν.α) Να ϐρεθεί η µορφή που
παίρνει η σχέση
∂2f ∂2f ∂2f
+ 2 + =0 (i)
∂x2 ∂x∂y ∂y 2
αν χρησιµοποιήσουµε ως ανεξάρτητες µεταβλητές τις u και v , όπου
u = 2x + y και v = x − y ,
δηλαδή αν ϑεωρήσουµε ότι f = f (u, v).
ϐ) Να ϐρεθούν όλες οι συναρτήσεις f (x, y) που ικανοποιούν την (i).
Λύση
α) Από τις (ii) προκύπτει
= 2 και = 1,
∂u ∂v
∂x ∂x
458 §
οπότε, ϑεωρώντας ότι f = f (u, v),
= +
∂f ∂f ∂u ∂f ∂v
∂x ∂u ∂x ∂v ∂x
= 2+
∂f ∂f
∂u ∂v
∂2f
= ( )= (2 + )
∂ ∂f ∂ ∂f ∂f
∂x2 ∂x ∂x ∂x ∂u ∂v
= (2 + ) + (2 + )
∂ ∂f ∂f ∂u ∂ ∂f ∂f ∂v
∂u ∂u ∂v ∂x ∂v ∂u ∂v ∂x
∂2f ∂2f ∂2f ∂2f
= (2 + ) 2 + (2 + )1
∂u2 ∂u∂v ∂u∂v ∂v 2
∂2f ∂2f ∂2f

= 4 + + 4
∂u2 ∂v 2 ∂u∂v
Επίσης από τις (ii) προκύπτει ότι
= 1 και = −1,
∂u ∂v
∂y ∂y
οπότε
= +
∂f ∂f ∂u ∂f ∂v
∂y ∂u ∂y ∂v ∂y
= 1+ (−1) = −
∂f ∂f ∂f ∂f
∂u ∂v ∂u ∂v
∂2f
= ( )= ( − )
∂ ∂f ∂ ∂f ∂f
∂y 2 ∂y ∂y ∂y ∂u ∂v
= ( − ) + ( − )
∂ ∂f ∂f ∂u ∂ ∂f ∂f ∂v
∂u ∂u ∂v ∂y ∂v ∂u ∂v ∂y
∂2f ∂2f ∂2f ∂2f

= ( − ) 1 + ( − ) (−1)
∂u2 ∂u∂v ∂u∂v ∂v 2
∂2f ∂2f ∂2f

= + − 2
∂u2 ∂v 2 ∂u∂v
∂2f
= ∂
∂x ( ∂f
∂y ) =
∂
∂x ( ∂f
∂u − ∂v )
∂f
∂x∂y
= ( − ) + ( − )
∂ ∂f ∂f ∂u ∂ ∂f ∂f ∂v
∂u ∂u ∂v ∂x ∂v ∂u ∂v ∂x
∂2f ∂2f ∂2f ∂2f

= ( − ) 2 + ( − )1
∂u2 ∂u∂v ∂u∂v ∂v 2
∂2f ∂2f ∂2f

= 2 − − .
∂u2 ∂v 2 ∂u∂v
΄Ετσι, αντικαθιστώντας στην (i) προκύπτει ότι
∂2f ∂2f ∂2f ∂2f ∂2f ∂2f ∂2f ∂2f ∂2f

4 + + 4 + 2 (2 − − ) + + − 2 =0
∂u2 ∂v 2 ∂u∂v ∂u2 ∂v 2 ∂u∂v ∂u2 ∂v 2 ∂u∂v
∂2f ∂2f
ή 9 = 0 ή =0 (iii)
∂u2 ∂u2
ϐ) Από την (iii) προκύπτει ότι
( )=0 ή = ϕ1 (v)
∂ ∂f ∂f
∂u ∂u ∂u
ή f (u, v) = uϕ1 (v) + ϕ2 (v),
όπου ϕ1 , ϕ2 αυθαίρετες συναρτήσεις.
Εποµένως, η γενική λύση της (i) είναι
f (x, y) = (2x + y)ϕ1 (x − y) + ϕ2 (x − y).
`Ασκηση 13.39 α) Για ποιες τιµές των x, y, u, v οι σχέσεις

u = xy και v = x2 − y 2
ορίζουν τα x και y ως συναρτήσεις των u και v .
ϐ) Για τις τιµές αυτές να ϐρεθούν οι µερικές παράγωγοι
∂x ∂x ∂y ∂y
, , και .
∂u ∂v ∂u ∂v
Λύση
α) Οι (i) γράφονται στη µορφή
f1 (x, y, u, v) = u − xy = 0
f2 (x, y, u, v) = v − x2 + y 2 = 0,
οπότε ορίζουν τα x και y ως συναρτήσεις των u και v αν

D(f1 , f2 )
≠ 0.
D(x, y)
ή
RRR RRR
RRR RRR RRR −y −x RRR
∂f1 ∂f1
RR RR RR RRRR
RRR ∂x ∂y RRR = RRR R = −2(x + y ) ≠ 0
RRR ∂f2 RRR RRR −2x 2y RRRR
R R
2 2
RRR ∂f2
RR RR RR
RR ∂y RRR
R ∂x
ή x2 + y 2 ≠ 0,
δηλαδή γιά όλα τα σηµεία του R2 εκτός του (0, 0) (αρχή των αξόνων).
ϐ) Οι µερικές παράγωγοι
∂x ∂x ∂y ∂y
, , και
∂u ∂v ∂u ∂v
είναι
D(f1 , f2 )
=− (ii)
∂x D(u, y)
1 , f2 )
.
∂u D(f
D(x, y)
RR RR
RRR ∂f1 ∂f1 RRR RR R
D(f1 , f2 ) RRRR RRR RRR 1 −x RRRR
= RRR
∂u ∂y RRR = RRR RRR = 2y,
RRR ∂f2 RRRR RRRR 0 2y RRRR
RRR RR RR RR
D(u, y) ∂f2
RR ∂u ∂y RRR
οπότε, λόγω του (α), η (ii) γίνεται
=− = 2
∂x 2y y
−2(x + y ) x + y 2
2 2
.
∂u
΄Οµοια :
460 §
D(f1 , f2 ) 0 −x
∣ ∣
1 2y
= − =− =
∂x D(v, y) x
D(f1 , f2 ) −2(x2 + y 2 ) 2(x2 + y 2 )
.
∂v
D(x, y)
D(f1 , f2 ) −y 1
∣ ∣
−2x 0
= − =− = 2
∂y D(x, u) x
D(f1 , f2 ) −2(x + y ) x + y 2
2 2
.
∂u
D(x, y)
D(f1 , f2 ) −y 0
∣ ∣
−2x 1
= − =− =
∂y D(x, v) y
D(f1 , f2 ) −2(x + y ) 2(x + y 2 )
2 2 2
.
∂v
D(x, y)
`Ασκηση 13.40 Αν u = xy και v = x2 − y 2

να δειχθεί ότι για τη συνάρτηση
f (x, y) = x2 + y 2
= = .
∂f 4u ∂f v
ισχύει και
∂u f ∂v f
Λύση
Οι σχέσεις (i) ορίζουν τα x και y ως συναρτήσεις των u και v , οπότε
= + (ii)
∂f ∂f ∂x ∂f ∂y
.
∂u ∂x ∂u ∂y ∂u
Στο προηγούµενο παράδειγµα δείχνουµε ότι
= =
∂x y ∂y x
∂u x2 + y 2 ∂u x2 + y 2
και ,
= 2x + 2y 2 = 2
∂f y x 4xy
∂u x2 +y 2 x +y 2 x + y2
=
4u
.
f
= +
∂f ∂f ∂x ∂f ∂y
∂v ∂x ∂v ∂y ∂v
−y x2 − y 2
= 2x + =
x
2(x2 + y 2 ) 2(x2 + y 2 ) x2 + y 2
2y
=
v
.
f
`Ασκηση 13.42 Αν για τη συνάρτηση f (x, y) ισχύει = + ,

1 1 1
f (x, y) x y
∂f f 2 (x, y)
= .
∂x x2
Λύση
Λόγω της (i)
( )= ( + )
∂ 1 ∂ 1 1
∂x f (x, y) ∂x x y
∂f
− ∂x2 = − 2
1
ή
f x
∂f f 2 (x, y)
ή = .
∂x x2
`Ασκηση 13.45 Να ϐρεθεί η ελάχιστη απόσταση µεταξύ των σηµείων της γραµµής
y = x2 και της ευθείας y = 2x − 3.
Λύση
Το τετράγωνο της απόστασης των σηµείου (x, y) και (a, β) του επιπέδου είναι
f (x, y, a, β) = (x − a)2 + (y − β)2 ,

οπότε Ϲητούµε τη µέγιστη και την ελάχιστη τιµή της συνάρτησης f (x, y) µε περιορισµούς τις
εξισώσεις (i) της γραµµής και του ευθείας (to(x, y) είναι σηµείο της γραµµής, οπότε x2 − y = 0 και
το (a, β) είναι της ευθείας οπότε 2a − β − 3 = 0.
Θεωρούµε λοιπόν τη συνάρτηση Lagrange
Φ(x, y, a, β, λ, m) = f (x, y) + λ(x2 − y) + m(2a − β − 3)

= (x − a)2 + (y − β)2 + λ(x2 − y) + m(2a − β − 3)
και λύνουµε το σύστηµα
=0 ⇔ 2(x − a) + 2λx = 0
∂Φ
∂x (i)
=0 ⇔ 2(y − β) − λ = 0 (ii)
∂Φ
∂y
∂Φ
=0 ⇔ 2(a − x) + 2m = 0 (iii)
∂a
(iv)
=0 ⇔ 2(β − y) − m = 0
∂Φ
(v)
∂β
y = x2
(vi)
2a − β − 3 = 0
Από τις (iii) και (iv) προκύπτει (απαλείφοντας το m) ότι
a − x = 2y − 2β. (vii)
Οι (i) και (ii) γράφονται
2(x − a) = −2λx και 2(y − β) = λ,

οπότε διαιρώντας τις σχέσεις αυτές κατα µέλη προκύπτει
2(x − a) x−a
=− = −2x,
2λx
2(y − β) y−β
ή
λ
2β − 2y β−y
ή (λόγω και της (vii)) = −2x ή x = ; ή x = 1,
y−β −y − β
οπότε από την (v) προκύπτει ότι
y = 12 = 1
462 §
και από την (vii) ότι
a − 1 = 2 ⋅ 1 − 2β ή a = 3 − 2β,
οπότε αντικαθιστώντας στην (vi) προκύπτει ότι
2(3 − 2β) − β − 3 = 0 ή β =
3
5
a =3−2 = .
3 9
και
5 5
΄Ετσι η (ii) δίνει λ = 2 (1 − ) =

3 4
5 5
και η (iv) m = 2 ( − 1) = − .
3 4
5 5
⃗ = (u1 , u2 , u3 , u4 ) ένα διάνυσµα κάθετο στα διανύσµατα
Αν u
⃗ 1 ) = (2x, −1, 0, 0)P = (2, −1, 0, 0)
⃗ 1 = (∇g
n P
και n ⃗ 2 ) = (0, 0, 2, 1)P = (2, −1, 0, 0),

⃗ 2 = (∇g P
οπότε 2u1 − u2 = 0 και 2u3 + u4 = 0

ή u2 = 2u1 και u4 = −2u3 .
Εποµένως ⃗ = (u1 , 2u1 , u3 , −2u3 ).
u
Η Εσσιανή της Φ είναι
⎡ ⎤
⎢ ∂2Φ ∂2Φ ∂2Φ ∂2Φ ⎥
⎢ ⎥
⎢ ⎥ ⎡ 2 + 2λ 0 0 ⎤
⎢ ∂x2 ∂x∂y ∂x∂a ∂x∂β ⎥ ⎢ ⎥
⎢ ⎥ ⎢ ⎥
0
⎢ ⎥ ⎢ ⎥
⎢ ∂2Φ ∂2Φ ∂2Φ ∂2Φ ⎥ ⎢ ⎥
⎢ ⎥ ⎢ 0 0 ⎥
⎢ ⎥ ⎢ ⎥
⎢ ⎥ ⎢ ⎥
∂y∂x ∂y 2 ∂y∂a ∂y∂β 0 2
H(Φ) = ⎢ ⎥=⎢ ⎥
⎢ ⎥ ⎢ ⎥
⎢ ⎥ ⎢ −2 2 0 ⎥
⎢ ⎥ ⎢ ⎥
∂2Φ ∂2Φ ∂2Φ ∂2Φ 0
⎢ ⎥ ⎢ ⎥
⎢ ∂a2 ⎥ ⎢ ⎥
⎢ ⎥ ⎢ ⎥
∂a∂x ∂a∂y ∂a∂β
⎢ ⎥ ⎢ 0 −2 0 2 ⎥
⎢ ⎥ ⎣ ⎦
⎢ ⎥
∂2Φ ∂2Φ ∂2Φ ∂2Φ
⎢ ⎥
⎣ ∂β∂x ∂β∂y ∂β∂a ∂β 2 ⎦
οπότε για το σηµείο P , για το οποίο λ = και m = − )

4 4
5 5
⎡ 18 ⎤
⎢ 0 0 ⎥
⎢ 5 0 ⎥
⎢ ⎥
⎢ ⎥
⎢ ⎥
⎢ 0 0 0 ⎥
⎢ ⎥
2
H(Φ(P )) = ⎢ ⎥.
⎢ ⎥
⎢ −2 2 0 ⎥
⎢ ⎥
⎢ ⎥
0
⎢ ⎥
⎢ ⎥
⎢ 0 −2 0 2 ⎥
⎣ ⎦
΄Ετσι
⎡ 18 ⎤⎡ ⎤ ⎡ ⎤
⎢ 0 0 ⎥
⎢ 5 ⎥⎢ ⎥ ⎢ ⎥
18
⎥⎢ ⎥ ⎢ ⎥
0 u1 5 u1
⎢ ⎢ 2u ⎥ ⎢ ⎥
⎢ 0 0 0 ⎥
⎢ ⎥⎢ ⎥ ⎢ ⎥
⎥⎢ ⎥=⎢ ⎥
4u1
u=⎢
H(Φ(P ))⃗
2
⎥⎢ ⎥ ⎢ ⎥
1
⎢ ⎢ u3 ⎥ ⎢ −2u1 + 2u3 ⎥
⎢ −2 2 0 ⎥
⎢ ⎥⎢ ⎥ ⎢ ⎥
⎥⎢ ⎥ ⎢ ⎥
0
⎢ ⎢ ⎥ ⎢ −4u1 − 4u3 ⎥
⎢ 0 −2 0 2 ⎥
⎣ ⎦ ⎣ −2u3 ⎦ ⎣ ⎦
οπότε
⎡ ⎤ ⎡ u1 ⎤
⎢ ⎥⎢ ⎥
18
⎢ 5 u1
⎥⎢ ⎥
⎢ ⎥ ⎢ 2u ⎥
⎢ ⎥⎢ ⎥
⃗ = ⎢ ⎥⎢ ⎥
4u1
(H(Φ(P ))⃗
u) ⋅ u ⎢ ⎥⎢ ⎥
1
⎢ −2u1 + 2u3 ⎥ ⎢ u3 ⎥
⎢ ⎥⎢ ⎥
⎢ ⎥⎢ ⎥
⎢ −4u1 − 4u3 ⎥ ⎢ −2u3 ⎥
⎣ ⎦⎣ ⎦
u + 8u21 − 2u1 u3 + 2u23 + 8u1 u3 + 8u23

18 2
5 1
u + 6u1 u3 + 10u23 > 0

74 2
5 1
(ϑεωρώντας την έκφραση αυτή τριώνυµο ως προς u1 , ∆ = (6u1 u3 )2 − 4 ⋅ ⋅ 10u23 = −556u23 < 0 ),
74
5
οπότε η f έχει τοπικό ελάχιστο στο σηµείο P , το οποίο (είναι µοναδικό τοπικό ακρότατο της f )
είναι το ελάχιστό της.
Εποµένως η µικρότερη απόσταση µεταξύ των σηµείων της παραβολής y = x2 και της ευθείας
y = 2x − 3 είναι √
√
9 2 3 2
d= f (1, 1, , ) = (1 − ) + (1 − )) .
9 3
5 5 5 5
`Ασκηση 13.47 Μία συνάρτηση είναι οµογενής ϐαθµού n αν ισχύει
+y +z = nf
∂f ∂f ∂f
x
∂x ∂y ∂z
Να δειχθεί ότι αν η συνάρτηση f (x, y, z) είναι οµογενής ϐαθµού n, τότε και οι µερικές
είναι οµογενείς ϐαθµού n − 1.
∂f ∂f ∂f
παράγωγοί της , ,
∂x ∂y ∂z
Λύση
Επειδή η συνάρτηση f είναι οµογενής ϐαθµού n,
+y +z = nf,
∂f ∂f ∂f
x
∂x ∂y ∂z
(x +y +z )= [nf (x, y, z)]

∂ ∂f ∂f ∂f ∂
οπότε
∂x ∂x ∂y ∂z ∂x
∂2f ∂2f ∂2f
+x 2 +y +z =n
∂f ∂f
ή
∂x ∂x ∂x∂y ∂x∂z ∂x
( )+y ( )+z ( ) = (n − 1) ,
∂ ∂f ∂ ∂f ∂ ∂f ∂f
ή x
∂x ∂x ∂y ∂x ∂z ∂x ∂x
είναι οµογενής ϐαθµού n − 1.

∂f
οπότε η
∂x
είναι οµογενείς ϐαθµού n − 1.
∂f ∂f
΄Οµοια δείχνεται ότι και οι ,
∂y ∂z
`Ασκηση 13.48 Να υπολογιστεί (χωρίς τη χρήση αριθµοµηχανής) το µήκος της πλευράς a

ενός τριγώνου ABΓ αν
̂ = 590 .
β = 3.96cm, γ = 4.02cm, A
Λύση
Η a υπολογίζεται από το ϑεώρηµα συνηµιτόνων
464 §
̂
a2 = β 2 + γ 2 − 2βγ cos A
√
ή ̂ = β 2 + γ 2 − 2βγ cos A
a = f (β, γ, A) ̂,
οπότε η Ϲητούµενη τιµή είναι (590 = = −

59π π π
rad)
180 3 180
a = f (3.96, 4.02, ) = f (4 − 0.04, 4 + 0.02, − ).
59π π π
180 3 180
0.04 ≪ 4, 0.02 ≪ 4 και ≪ ,
π π
Επειδή
180 3
a = a0 + ∆f, όπου a0 = f (4, 4, ) (i)
π
3
και
∆f =
∂f
∣ ∆β +
∂f
∣ ∆γ +
∂f
∣ ∆A,̂ (ii)
∂β P ∂γ P ∂ÂP
όπου
P = (4, 4, )
π
3
και
̂
∂f
= √
1 ̂ = β − γ cos A
(2β − 2γ cos A)
∂β ̂
2 β 2 + γ 2 − 2βγ cos A a
̂
∂f
= √
1 ̂ = γ − β cos A
(2γ − 2β cos A)
∂γ ̂
2 β 2 + γ 2 − 2βγ cos A a
̂
∂f
= √
1 ̂ = βγ sin A ,
̂ ̂
2βγ sin A
∂A 2 β 2 + γ 2 − 2βγ cos A a
√
̂ = π και a =
οπότε για β = 4, γ = 4, A 42 + 42 − 2 ⋅ 4 ⋅ 4 cos = 4,
π
3 3
4−4⋅ 4−4⋅
1 1
∣ = 2 = , ∣ = 2 = 1,
∂f 1 ∂f
∂β P 4 2 ∂γ P 4 2
√
4⋅4⋅
3
∂f
∣ = 2 = 2√3.
̂P
και
∂A 4
΄Ετσι, η (ii) δίνει (∆a = −0, 04, ∆β = 0.02 και ∆A ̂= − π )
√
180
√
∆f = (−0, 04) + ⋅ 0, 02 + 2 3 (− ) = −0, 01 −
1 1 π 3π
,
2 2 180 90
οπότε από την (i) προκύπτει ότι
√
a0 = 4 − 0, 01 − = 3, 99 − 0, 06 = 3, 93.
3π
90
`Ασκηση 13.49 α) Να ϐρεθεί το ανάπτυγµα Maclaurin της συνάρτησης

f (x, y) = ln(1 − x) cos y
κρατώντας όρους µέχρι και τρίτου ϐαθµού ως προς x και y και οι τιµές για τις οποίες αυτό
ισχύει.
ϐ) Να υπολογιστεί, χωρίς χρήση αριθµητικού υπολογιστή, η τιµή του
ln 0, 98 cos 0, 01 .
Λύση
α) Παραλείποντας όρους τετάρτου και ανώτερου ϐαθµού ως προς x και y , για x ∈ (−1, 1), ισχύει
x2 x3 y2
ln(1 − x) cos y ≃ (x − + ) (1 − )
2 3 2
= x − xy 2 − x2 + x3 , x ∈ (−1, 1).
1 1 1
2 2 3
ϐ) Επειδή
ln 0.98 cos 0.01 = ln(1 − 0.02) cos 0.01 = f (0.02, 0.01),
µπορούµε να ϐρούµε µια προσεγγιστική τιµή του ln 0.98 cos 0.01 χρησιµοποιώντας το παραπάνω
ανάπτυγµα για x = 0.02 και y = 0.01, τα οποία είναι µικρά οπότε οι όροι xk και y k για k > 3 είναι
πολύ µικροί και µπορούν να παραλειφθούν. ΄Ετσι χρησιµοποιώντας το ανάπτυγµα Maclaurin του
(a)
ln 0.98 cos 0, 01 = ln(1 − 0, 02) cos 0.01
≃ 0, 02 − 0, 02 ⋅ 0, 012 − 0, 022 + 0, 023

1 1 1
2 2 3
= −0, 0198.
`Ασκηση 13.50 α) Να εξεταστεί αν οι σχέσεις

x − 2y + 3u2 − v 3 = 1
x + y + u3 + v 2 = 4
ορίζουν τα u, v ως συναρτήσεις των x, y κοντά στο σηµείο P µε x = y = 1, u(1, 1) = 1 και
v(1, 1) = 1.
∂u ∂v
ϐ) Να υπολογιστούν οι τιµές των και στο σηµείο P .
∂x ∂y
Λύση
α) Οι (i) ορίζουν τα u, v ως συναρτήσεις των x, y κοντά στο σηµείο P αν
D(f1 , f2 )
(P ) ≠ 0,
D(u, v)
όπου
f1 (x, y, u, v) = x − 2y + 3u2 − v 3 − 1
f2 (x, y, u, v) = x + y + u3 + v 2 − 4
R 2 R
Επειδή
D(f1 , f2 ) RRRR 6u −3v RRRR
= RR RR = 12uv + 9u2 v 2 ,
RRR 3u2 RRR
R R
D(u, v) 2v
για u = u(1, 1) = 1 και v = v(1, 1) = 1,
D(f1 , f2 )
(P ) = 12 ⋅ 1 ⋅ 1 + 9 ⋅ 11 ⋅ 12 = 21 ≠ 0,
D(u, v)
οπότε οι (i) ορίζουν τα u, v ως συναρτήσεις των x, y κοντά στο σηµείο P .
∂u ∂v
ϐ) Οι και προκύπτουν από τις
∂x ∂y
D(f1 , f2 )
=− (ii)
∂u D(x, v)
∂x D(f1 , f2 )
D(u, v)
Για x = y = u = v = 1
466 §
RR RR
RRR ∂f1 ∂f1 RRR RRR 1 −3v 2 RRR RRR 1 −3 ⋅ 12 RRR
D(f1 , f2 ) RR RRR R RRR
(P ) = RRRR
∂x ∂v RR = RRR R RRR = RRRR
R RR
RR RRR RRR 1 2v RRRRP RRRRR 1 RRR .
D(x, v) RRR ∂f2 ∂f2 RRR R R 2⋅1 RRR
RR ∂x ∂v RRP
= 5
D(f1 , f2 )
Στο (α) δείξαµε ότι (P ) = 21, οπότε
D(u, v)
(P ) = − .
∂u 5
∂x 21
΄Οµοια
D(f1 , f2 ) RRR ∂f1 RRR

(P ) RR RRR
∂f1
1 RRRR ∂u RRR
(P ) = − = − RR RR
∂v D(u, y) ∂y
D(f1 , f2 ) 21 RRR ∂f2 RRR
(P ) RRR RRR
∂y ∂f2
D(u, v) RR ∂u ∂y RRP
6u −2 6u + 6u2
= − ∣ ∣ = − ∣
1
21 3u2 1 P 21 P
6 ⋅ 1 + 6 ⋅ 12
= −
21
= −
12
.
21
`Ασκηση 13.51 Να ϐρεθούν τα τοπικά ακρότατα της συνάρτησης

f (x, y) = y 2 ,
πάνω στην γραµµή

x2 + 2y 2 − 4x + 12y + 21 = 0.
Λύση
Θεωρούµε τη συνάρτηση Lagrange
Φ(x, y, λ) = y 2 + λ(x2 + 2y 2 − 4x + 12y + 21)
= 2λx − 4λ = 0 (ii)
∂Φ
∂x
(iii)
= 2y + 4λy + 12λ = 0
∂Φ
∂y
x2 + 2y 2 − 4x + 12y + 21 = 0 (iv)
Η (ii) δίνει
2λx − 4λ = 0 ⇔ 2λ(x − 2) = 0 ⇔ λ = 0 ή x = 1.
Για λ = 0 από την (iii) προκύπτει y = 0, οπότε η (iv) δίνει
x2 − 4x + 21 = 0.
Η δευτεροβάθµια αυτή εξίσωση είναι αδύνατη (∆ = (−4)2 − 4 ⋅ 21 < 0).
Για x = 2 η (iv) γίνεται
22 + 2y 2 − 4 ⋅ 2 + 12y + 21 = 0 ⇔ 2y 2 + 12y + 17 = 0.
Οι ϱίζες της δευτεροβάθµιας αυτής εξίσωσης είναι (∆ = 122 − 4 ⋅ 2 ⋅ 17 = 8)
√ √
−12 ± 8
y= = −3 ±
2
2⋅2
,
2
οπότε οι λύσεις του συστήµατος αυτού είναι
√
1√
P1 (2, −3 + 2) και P2 (2, −3 − ).
2
2 2
Η Εσσιανή ορίζουσα της Φ είναι
RR RR
RRR ∂2Φ ∂2Φ RRR
RRR RRR
H(Φ) = RRRR RRR = ∣ 2λ
∂x2 ∂x∂y
∣
0
RRR RRR +
RRR ∂ Φ RR 0 2 4λ
RR
∂2Φ 2
RR ∂y 2 RRR
R ∂y∂x
⃗ = u1̂i + u2̂
΄Εστω u j ένα διάνυσµα κάθετο στο διάνυσµα
∂g ̂ ∂g ̂
⃗=
n ∣ i+ ∣ j, όπου g(x, y) = x2 + 2y 2 − 4x + 12y + 21.
∂x P ∂y P
Για τα σηµεία P1 και P2
√
⃗ = (2x − 4)̂i + (4y + 12)̂
n j = (2 ⋅ 2 − 4)̂i + (4(−3 ± ̂
2 ) + 12) j
2
√
= ±2 2̂ j,
οπότε
⃗⊥n
u ⃗=0 ⇔ u
⃗⋅n ⃗ = u1̂i, u1 ∈ R.
⃗=0 ⇔ u
Εποµένως,
⎡ 2λ ⎤ ⎡ u1 ⎤ ⎡ 2λu1 ⎤
⎢ ⎥⎢ ⎥ ⎢ ⎥
⎢ ⎥⎢ ⎥ ⎢ ⎥
0
u=⎢
H(Φ(P ))⃗ ⎥⎢ ⎥=⎢ ⎥ = 2λu1̂i
⎢ ⎥⎢ ⎥ ⎢ ⎥
⎢ 0 2 + 4λ ⎥⎢ 0 ⎥ ⎢ 0 ⎥
⎣ ⎦⎣ ⎦ ⎣ ⎦
και
(H(Φ(P ))⃗ ⃗ = 2λu1̂i ⋅ u1̂i = 2λu21 .
u) ⋅ u
Από την (iii) προκύπτει ότι
λ=− =−
2y y
4y + 12 2(y + 3)
,
οπότε η τιµή του λ για το σηµείο P1 είναι

√
−3 +
2 √
3 − 2
λ1 = − √2 = √ 2 > 0.
2 (−3 + + 3)
2 2
2
Εποµένως :
▸ Για το σηµείο P1 ισχύει
[H(Φ(P1 ))⃗
u] ⋅ u
⃗ = 2λ1 u21 > 0, για κάθε u1 ∈ R,
οπότε η f έχει τοπικό ελάχιστο στο P1 την τιµή
1√ 2
f (P1 ) = y 2 = (−3 + 2) .
2
▸ Η τιµή του λ για το σηµείο P2 είναι
√ √
−3 − 3+
2 2
λ2 = − √2 =− √2 <0
2(−3 − + 3)
2 2
2
οπότε
(H(Φ(P2 ))⃗
u) ⋅ u
⃗ = 2λ2 u21 < 0, για κάθε u1 ∈ R.
`Αρα, η f έχει τοπικό µέγιστο στο P2 την τιµή
468 §
√ 2
f (P2 ) = y = (−3 − ) .
2 2
2

f (x, y, z) = (x − 2)2 + (y + 1)2 + z 2 ,
πάνω στην επιφάνεια
x2 + y 2 + z 2 = 1.
Λύση
Θεωρούµε τη συνάρτηση
Φ(x, y, z, λ) = (x − 2)2 + (y + 1)2 + z 2 + λ(x2 + y 2 + z 2 − 1)

=0 ⇔ 2(x − 2) + 2λx = 0
∂Φ
∂x (ii)
∂Φ
=0 ⇔ 2(y + 1) + 2λy = 0 (iii)
∂y
(iv)
=0 ⇔ 2z + 2λz = 0
∂Φ
∂z
(v)
x2 + y 2 + z 2 = 1
Για x ≠ 0 η (ii) δίνει
2(x − 2) 2 − x
λ=− = ,
2x x
οπότε οι (iii) και (iv) γίνονται
2−x
2(y + 1) + 2 y = 0 ⇔ 2x(y + 1) + 2y(2 − x) = 0 ⇔ x = −2y
x
2−x
2z + 2 z = 0 ⇔ xz + z(2 − x) = 0 ⇔ z = 0
x
΄Ετσι η (i) δίνει
√
(−2y) + y + 0 = 1 ⇔ 5y = 1 ⇔ y = ±
2 2 2 2 1
,
5
οπότε οι λύσεις του συστήµατος αυτού είναι τα σηµεία
P1 (− √ , √ , 0) και P2 ( √ , − √ , 0) .
2 1 2 1
5 5 5 5
Η Εσσιανή ορίζουσα της Φ είναι
RRR ∂ 2 Φ ∂ 2 Φ RRRR
RRR ∂2Φ
R
RR ∂x2
RRR ∂x∂y ∂x∂z RRRR
RR R RR
RRR 2 RR RR 2 + 2λ RRR
RRR ∂ Φ ∂ 2 Φ RRRR RRRR
0 0
H(Φ) = RR
∂2Φ
R = R + RRR
RRR ∂y∂x ∂y∂z RRRR RRRR 0 RRR
0 2 2λ 0
RRR
∂y 2
RRR RR 0 2 + 2λ RRR
RRR ∂ 2 Φ ∂ Φ RRR R
RR RR
2 2
∂ Φ
RRR
R ∂z∂x ∂z∂y ∂z 2 RRR
Η αντίστοιχη του σηµείου P1 τιµή του λ προκύπτει από την (ii)
2−x 2
λ1 = = −1 = −1
2
−√
x x 2
√ 5
= − 5 − 1,
οπότε
√
⎡ −2 5 ⎤
⎢ 0√ ⎥
⎢ ⎥
0
H(Φ) = ⎢ 0 −2 5 ⎥
⎢ 0√ ⎥
⎢ 0 −2 ⎥
⎣ 0 5 ⎦
΄Ενα κάθετο στην επιφάνεια διάνυσµα στο σηµείο της (x, y, z) είναι το (g(x, y, z) = x2 + y 2 + z 2 − 1)
∂g ̂ ∂g ̂ ∂g ̂
⃗=
n i+ j+ j + 2ẑ
k = 2x̂i + 2ŷ k,
∂x ∂y ∂z
οπότε για το σηµείο P1 ισχύει
⃗ 1 = − √ ̂i + √ ̂
4 2
n j
5 5
= − √ (2̂i − ̂
2
j) .
5
⃗ 1 διανύσµατα u
Για τα κάθετα στο n j + u3̂
⃗ = u1̂i + u2̂ k ισχύει
⃗1 ⋅ u
n ⃗=0 ⇔ (2̂i − ̂ j + u3̂
j) ⋅ (u1̂i + u2̂ k) = 0
⇔ 2u1 − u2 = 0
⇔ 2u1 = u2 ,
οπότε
u j + u3̂
⃗ = u1̂i + 2u1̂ k, u1 , u3 ∈ R.
⎡ 1 0 0 ⎤ ⎡ u1 ⎤
√ ⎢⎢
⎥⎢
⎥⎢
⎥
⎥
u = −2 5 ⎢ 0 1 0 ⎥ ⎢ 2u1 ⎥
H(Φ(P1 ))⃗
⎢ ⎥⎢ ⎥
⎢ 0 0 1 ⎥ ⎢ u3 ⎥
⎣ ⎦⎣ ⎦
⎡ u1 ⎤
√ ⎢⎢
⎥
⎥
= −2 5 ⎢ 2u1 ⎥
⎢ ⎥
⎢ u3 ⎥
√ ⎣ ⎦
j + u3̂
= −2 5 (u1̂i + 2u1̂ k) ,
οπότε √
(H(Φ(P1 ))⃗
u) ⋅ u j + u3̂
⃗ = −2 5 (u1̂i + 2u1̂ j + u3̂
k) ⋅ (u1̂i + 2u1̂ k)
√
= −2 5 (u21 + (2u1 )2 + u23 ) < 0, για κάθε u1 , u3 ∈ R.
Εποµένως, η f έχει τοπικό µέγιστο στο σηµείο P1 .
΄Οµοια προκύπτει ότι για το σηµείο P2 ισχύει
√
(H(Φ(P2 ))⃗ ⃗ = 2 5 (5u21 + u23 ) > 0,
u) ⋅ u για κάθε u1 , u3 ∈ R,
οπότε η f έχει τοπικό ελάχιστο στο σηµείο P2 .
`Ασκηση 13.53 Να ϐρεθεί η µέγιστη και η ελάχιστη τιµή του γινοµένου των συντεταγµένων
του σηµείου P αν αυτό κινείται στο εσωτερικό και την περιφέρεια του τριγώνου ABΓ µε
κορυφές τα σηµεία A(1, 0), B(−2, −1) και Γ(2, −1).
Λύση
Ζητούµε τη µέγιστη και την ελάχιστη τιµή της συνάρτησης
f (x, y) = xy, όπου (x, y) ∈ D ,

όπου D το εσωτερικό και η περιφέρεια του τριγώνου ABΓ (ϐλ. Σχήµα 13.α53), το οποίο είναι
κλειστό και ϕραγµένο σύνολο, οπότε η µέγιστη και η ελάχιστη τιµή της f είναι η µέγιστη και
η ελάχιστη των τιµών της στα εσωτερικά του D κρίσιµα σηµεία της και στα κρίσιµα σηµεία του
συνόρου του D .
Τα κρίσιµα σηµεία του εσωτερικού του D (εσωτερικό του τριγώνου) προκύπτουν από τις εξισώσεις
470 §
Σχήµα 13.α53 Το τρίγωνο ΑΒΓ.
= y = 0, = x = 0,
∂f ∂f
∂x ∂y
που συναληθεύουν µόνο για το σηµείο (0, 0) (αρχή των αξόνων), το οποίο είναι εκτός του τριγώνου,
οπότε η f δεν έχει κρίσιµα σηµεία στο εσωτερικό του.
Στη συνέχεια, ϐρίσκουµε τα κρίσιµα σηµεία της f πάνω σε καθένα από τα ευθύγραµµα τµήµατα
του συνόρου του D .
▸ Εύκολα προκύπτει ότι η πλευρά ΑΒ έχει εξίσωση
y = x− , −2 < x < 1
1 1
3 3
οπότε η f πάνω στην ΑΒ (πλην των άκρων της Α και Β, στα οποία η γραµµή του συνόρου του D
δεν είναι λεία) γίνεται
f (x, y) = f (x, x − ) = x ( x − ) = ϕ(x), −2 < x < 1.

1 1 1 1
3 3 3 3
΄Ετσι, τα κρίσιµα σηµεία της f πάνω στο εσωτερικό του ευθυγράµµου τµήµατος ΑΒ είναι οι ϱίζες
της εξίσωσης
1 ′ 2
ϕ′ (x) = 0 ⇔ [x ( x − )] = x − = 0 ⇔ x = ,
1 1 1
3 3 3 3 2
δηλαδή το σηµείο (y = − =− )
11 1 1
32 3 6
P2 = ( , − ) .
1 1
2 6
▸ Η πλευρά ΑΓ έχει εξίσωση
y = 1 − x, 1 < x < 2,
οπότε η f πάνω στην ΑΓ (πλην των άκρων της Α και Γ, στα οποία η γραµµή του συνόρου του D δεν
είναι λεία) γίνεται
f (x, y) = f (x, 1 − x) = x(1 − x) = g(x), 1 < x < 1.

Επειδή
g′ (x) = 0 ⇔ [x(1 − x)]′ = 1 − 2x = 0 ⇔ x = ,
1
2
που δεν ανήκει στο εσωτερικό του ΑΓ, η f δεν έχει κρίσιµα σηµεία στο εσωτερικό του ευθυγράµµου
τµήµατος ΑΓ.
▸ Η πλευρά ΒΓ έχει εξίσωση y = −1, και πάνω σε αυτή η f γίνεται
h(x) = −x, οπότε h′ (x) = −1 ≠ 0.
Εποµένως, η f δεν έχει τοπικά ακρότατα στο εσωτερικό της ΒΓ.
▸ Κρίσιµα σηµεία στο σύνορο του D είναι και οι κορυφές Α, Β, Γ του τριγώνου στις οποίες η f
δεν είναι παραγωγίσιµη.
Εποµένως, η µέγιστη και η ελάχιστη τιµή της f στο D είναι η µέγιστη και η ελάχιστη των τιµών
της στα παραπάνω κρίσιµα σηµεία
f (P1 ) = 0 ⋅ 0 = 0, f (P2 ) = (− ) = , f (P3 ) = = ,

1 1 1 11 1
2 6 12 22 4
f (A) = 1 ⋅ 0 = 0, f (B) = −2(−1) = 2, f (Γ) = 2(−1) = −2,
οπότε η µέγιστη και η ελάχιστη τιµή της f στο D είναι
max(f ) = 2 και min(f ) = −2
και τα αντίστοιχα σηµεία είναι οι κορυφές Β και Γ του τριγώνου.
`Ασκηση 13.54 Να ϐρεθούν τα σηµεία της επιφάνειας

x2 + y 2 + z 2 = 1
που ϐρίσκονται πλησιέστερα και µακρύτερα από το σηµείο A(2, −1, 0).
Λύση
Το τετράγωνο της απόστασης ενός σηµείου P (x, y, z) από το σηµείο Α είναι
f (x, y, z) = (x − 2)2 + (y − (−1))2 + z 2 ,
οπότε (επειδή το P (x, y, z) είναι σηµείο της επιφάνειας αυτής, οι συντεταγµένες του x, y και z
ικανοποιούν την (i)) Ϲητούµε τη µέγιστη και την ελάχιστη τιµή της συνάρτησης f (x, y, z) µε πε-
ϱιορισµό την (i).
Στη λύση της `Ασκησης 13.52 δείχνουµε ότι η f έχει πάνω στην επιφάνεια (i) τοπικό µέγιστο στο
σηµείο P1 (− √ , √ , 0) και τοπικό ελάχιστο στο P2 ( √ , − √ , 0) .

2 1 1 2
5 5 5 5
Επειδή η επιφάνεια αυτή είναι κλειστό και ϕραγµένο σύνολο η f έχει σε αυτή µέγιστο και ελάχιστο,
οπότε τα σηµεία της επιφάνειας που απέχουν τη µέγιστη και την ελάχιστη απόσταση από το σηµείο
Α είναι αντίστοιχα τα P1 και P2 .
√
`Ασκηση 13.55 Να δειχθεί ότι για τη συνάρτηση f (x, y) = ln (x + x2 + y 2 )
+y = 1.
∂f ∂f
ισχύει x
∂x ∂y
Λύση
472 §
∂f ∂f
Βρίσκουµε τις και µε τους γνωστούς κανόνες παραγώγισης.
∂x ∂y
√
= ln (x + x2 + y 2 )
∂f ∂
∂x ∂x
√
= √ (x + x2 + y 2 )
1 ∂
x + x2 + y 2 ∂x
⎛ ⎞
= √ 1+ √
1 x
x + x2 + y 2 ⎝ x2 + y 2 ⎠
√
= ln (x + x2 + y 2 )
∂f ∂
∂y ∂y
√
= √ (x + x2 + y 2 )
1 ∂
x + x2 + y 2 ∂y
= √ √
1 y
,
x + x2 + y 2 x + y 2
2
οπότε
⎛ ⎞
+y = x √ 1+ √
∂f ∂f 1 x
x + x2 + y 2 ⎝ x2 + y 2 ⎠
x
∂x ∂y
+ y √ √
1 y
x+ x +y
2 2 x + y2
2
⎛ x2 y2 ⎞
= √ x+ √ +√
1
x + x2 + y 2 ⎝ x +y
2 2 x +y ⎠
2 2
⎛ x2 + y 2 ⎞
= √ x+ √
1
x + x2 + y 2 ⎝ x2 + y 2 ⎠
√
= √ (x + x2 + y 2 )
1
x + x2 + y 2
= 1
`Ασκηση 13.56 Να δειχθεί ότι αν η συνάρτηση f (x, y) είναι οµογενής ϐαθµού n (ϐλ.
`Ασκηση 13.47), τότε
∂2f 2
+ + = n(n − 1)f.
∂f 2∂ f
x2 2xy y
∂x2 ∂x∂y ∂y 2
Λύση
Επειδή η συνάρτηση f είναι οµογενής ϐαθµού n,
+y = nf, (i)
∂f ∂f
x
∂x ∂y
οπότε
(x +y )= (nf )
∂ ∂f ∂f ∂
∂x ∂x ∂y ∂x
ή
∂2f ∂2f
+x 2 +y =n
∂f ∂f
∂x ∂x ∂x∂y ∂x
ή (πολλαπλασιάζοντας κατά µέλη επί x)
∂2f ∂2f
+ x2 2 + xy = nx . (ii)
∂f ∂f
x
∂x ∂x ∂x∂y ∂x
Επίσης από την (i) προκύπτει ότι
(x +y )= (nf )
∂ ∂f ∂f ∂
∂y ∂x ∂y ∂y
ή
∂2f ∂2f
+ +y 2 =n
∂f ∂f
x
∂x∂y ∂y ∂y ∂y
ή (πολλαπλασιάζοντας κατά µέλη επί y )
∂2f ∂2f
+y + y 2 2 = ny . (iii)
∂f ∂f
xy
∂x∂y ∂y ∂y ∂y
Προσθέτοντας κατά µέλη τις (ii) και (iii) προκύπτει
∂2f ∂2f ∂2f

(x + y ) + x2 2 + y 2 2 + 2xy = n (x +y )
∂f ∂f ∂f ∂f
∂x ∂y ∂x ∂y ∂x∂y ∂x ∂y
ή (λόγω της (i) )
∂2f 2
∂2f
nf + x2 + y 2∂ f
+ 2xy = n ⋅ nf
∂x2 ∂y 2 ∂x∂y
ή
∂2f 2
∂2f
x2 + y 2∂ f
+ 2xy = (n2 − n)f = n(n − 1)f .
∂x2 ∂y 2 ∂x∂y
√
`Ασκηση 13.57 Να υπολογιστεί (χωρίς τη χρήση αριθµοµηχανής) το a =
ln 1.942 + 2 ⋅ 1.062 .
Λύση
Το a είναι η τιµή της συνάρτησης
√
f (x, y) = ln x2 + 2y 2 ,
για x = 1.94 και y = 1.06, οπότε
a = f (2 + ∆x, 1 + ∆y), όπου ∆x = −0.06 και ∆y = 0.06.
Επειδή
∣∆x∣ = 0.06 ≪ x0 = 2 και ∣∆y∣ = 0.06 ≪ y0 = 1,
a = f (2 + ∆x, 1 + ∆y) ≃ f (2, 1) + ∆f , (i)
όπου
∆f = ∣ ∆x + ∣ ∆y, P = (2, 1). (ii)
∂f ∂f
∂x P ∂y P
f (x, y) = ln(x2 + 2y 2 ),
1
Επειδή
2
= 2x = 2
∂f 1 1 x
∂x 2 x2 + 2y 2 x + 2y 2
= 4y = 2
∂f 1 1 2y
2 x + 2y x + 2y 2
2 2
,
∂y
474 §
οπότε (P = (2, 1))
∣ = 2 = και ∣ = 2 = .
∂f 2 1 ∂f 4 2
∂x P 2 + 2 ⋅ 12 3 ∂y P 2 + 2 ⋅ 12 3
∆f = ∣ ∆x + ∣ ∆y = ⋅ (−0.06) + 0.06 = 0.02,
∂f ∂f 1 2
∂x P ∂y P 3 3
οπότε από την (i) προκύπτει ότι
f (1.94, 1.06) ≃ f (2, 1) + ∆f = ln(22 + 2 ⋅ 12 ) + 0.02 = ln 6 + 0.02.

1 1
2 2
`Ασκηση 13.58 Να ϐρεθεί η µεταβολή του όγκου κώνου ακτίνας r = 1m και ύψους h = 2m,
αν η ακτίνα του αυξηθεί κατά 3cm και το ύψος του µειωθεί κατά 2cm.
Λύση
Ο όγκος ενός κώνου ακτίνας r και ύψους h είναι
V (r, h) = πr 2 h,
1
6
οπότε, αν η ακτίνα του αυξηθεί κατά 3cm και το ύψος του µειωθεί κατά 2cm, η µεταβολή του όγκου
του κώνου είναι
∆V = ∣ ∆r + ∣ ∆h, P = (1, 2). (ii)
∂V ∂V
∂r P ∂h P
= π2rh = πrh
∂V 1 1
∂r 6 3
=
∂V 1 2
πr ,
∂h 6
οπότε (r = 1 και h = 2)
∣ = π1 ⋅ 2 = ∣ = π12 = .
∂V 1 2π ∂V 1 π
και
∂r P 3 3 ∂h P 6 6
∆V = ∣ ∆r + ∣ ∆h = ⋅ (0.03) + (−0.02) =
∂V ∂V 2π π 5π
.
∂r P ∂h P 3 6 300

f (x, y) = ln(a + βx + γy), a, β, γ > 0
για τιµές των x, y κοντά στην αρχή των αξόνων κρατώντας όρους µέχρι και δευτέρου ϐαθµού
ως προς x και y .
Λύση
βx + γy βx + γy
f (x, y) = ln [a (1 + )] = ln a + ln [1 − (− )] ,
a a
οπότε
βx + γy βx + γy 2
f (x, y) = ln a + (− ) − (− )
1
a 2 a
= ln a − x − y − 2 [(βx)2 + (γy)2 + 2βxγy]

β γ 1 2
a a 2a
β2 γ2
= ln a − x − y − 2 x2 − 2 y 2 − 2 xy.
β γ βγ
a a 2a 2a a
`Ασκηση 13.60 α) Να προσεγγιστεί, πολύ κοντά στο σηµείο P (0, 0, 1), µε επίπεδο η
επιφάνεια µε εξίσωση
z=√
1
1−x+y
.
ϐ) Να προσεγγιστεί η επιφάνεια αυτή, κοντά στο σηµείο P (0, 0, 1), µε µία δευτεροβάθµια
επιφάνεια.
Λύση
α) Η εξίσωση της επιφάνειας αυτής γράφεται
z = f (x, y) = [1 + (y − x)]− 2 ,
1
οπότε ϑέτοντας y − x στη ϑέση του x και a = −

στο ανάπτυγµα (13.12) και κρατώντας όρους µόνον
1
2
πρώτου ϐαθµού ως προς x και y , προκύπτει η γραµµική προσέγγιση της f (x, y)
f (x, y) ≃ 1 + (− ) (y − x).
1
2
΄Ετσι πολύ κοντά στο σηµείο P (0, 0, 1), η επιφάνεια αυτή προσεγγίζεται από το επίπεδο
z = 1 + x − y.
1 1
2 2
ϐ) Θέτοντας y − x στη ϑέση του x στο ανάπτυγµα (13.12) και κρατώντας όρους µέχρι και δευτέρου
ϐαθµού ως προς x και y ,
(− ) (− 2 − 1)
1 1
z = f (x, y) = 1 + (− ) (y − x) + 2 (y − x)2
1
2 2!
= 1 + x − y + (y 2 + x2 − 2xy)
1 1 3
2 2 8
= 1 + x − y + y 2 + x2 − xy.
1 1 3 3 3
2 2 8 8 4
`Ασκηση 13.61 Να προσεγγιστεί, κοντά στην αρχή των αξόνων, η συνάρτηση
f (x, y) =
1
a + βxy
, a, β σταθερές
µε πολυώνυµο τετάρτου ϐαθµού ως προς x και y .

Για ποιές τιµές των x, y ισχύει το ανάπτυγµα αυτό;
Λύση
Η f (x, y) γράφεται
f (x, y) = =
1 1 1
a (1 + xy) 1 + xy
β a β
a a
=
1 1
,
1 − (− xy)
a β
a
οπότε, ϑέτοντας το − xy στη ϑέση του x στο ανάπτυγµα (13.10) και κρατώντας όρους µέχρι και
β
a
476 §
τετάρτου ϐαθµού ως προς x και y , προκύπτει ότι
2
f (x, y) ≃ [1 − xy + (− xy) ]
1 β β
a a a
β2
= − 2 xy + 3 x2 y 2 .
1 β
a a a
Το ανάπτυγµα αυτό ισχύει για
∣− xy∣ < 1 ⇔ ∣xy∣ < ∣ ∣ .

β a
a β
`Ασκηση 13.62 Να ϐρεθούν όλες οι συναρτήσεις που ικανοποιούν τη σχέση

∂2f ∂2f ∂2f
+ − 2 = ex
∂x2 ∂x∂y ∂y 2
χρησιµοποιώντας για κατάλληλες τιµές των a και β ως ανεξάρτητες µεταβλητές τις u και v ,
όπου
u = ax + y και v = βx + y .
Λύση
Από τις (ii) προκύπτει
= a και = β,
∂u ∂v
∂x ∂x
= +
∂f ∂f ∂u ∂f ∂v
∂x ∂u ∂x ∂v ∂x
= a+
∂f ∂f
β
∂u ∂v
∂2f
= ( )= (a +β )
∂ ∂f ∂ ∂f ∂f
∂x2 ∂x ∂x ∂x ∂u ∂v
= (a +β ) + (a +β )
∂ ∂f ∂f ∂u ∂ ∂f ∂f ∂v
∂u ∂u ∂v ∂x ∂v ∂u ∂v ∂x
∂2f ∂2f ∂2f ∂2f
= (a + β ) a + (a + β )β
∂u2 ∂u∂v ∂u∂v ∂v 2
∂2f 2
∂2f
= a2 + β 2∂ f
+ 2aβ
∂u2 ∂v 2 ∂u∂v
Επίσης, οι (ii) δίνουν
= 1 και = 1,
∂u ∂v
∂y ∂y
οπότε
= +
∂f ∂f ∂u ∂f ∂v
∂y ∂u ∂y ∂v ∂y
= 1+
∂f ∂f
1
∂u ∂v
∂2f
= ( )= ( + )
∂ ∂f ∂ ∂f ∂f
∂y 2 ∂y ∂y ∂y ∂u ∂v
= ( + ) + ( + )
∂ ∂f ∂f ∂u ∂ ∂f ∂f ∂v
∂u ∂u ∂v ∂y ∂v ∂u ∂v ∂y
∂2f ∂2f ∂2f ∂2f
= ( + ) 1 + ( + )1
∂u2 ∂u∂v ∂u∂v ∂v 2
∂2f ∂2f ∂2f

= + + 2
∂u2 ∂v 2 ∂u∂v
∂2f
= ( )= ( + )
∂ ∂f ∂ ∂f ∂f
∂x∂y ∂x ∂y ∂x ∂u ∂v
= ( + ) + ( + )
∂ ∂f ∂f ∂u ∂ ∂f ∂f ∂v
∂u ∂u ∂v ∂x ∂v ∂u ∂v ∂x
∂2f ∂2f ∂2f ∂2f
= ( + ) a + ( + )β
∂u2 ∂u∂v ∂u∂v ∂v 2
∂2f ∂2f ∂2f

= a + β + (a + β) .
∂u2 ∂v 2 ∂u∂v
Επίσης από τις (ii) µπορούµε να ϐρούµε το x συναρτήσει των u και v (για να το αντικαταστήσουµε
στο B ′ µέλος της (i)). Αφαιρώντας τις (ii) κατά µέλη προκύπτει
u−v
u − v = (a − β)x ή x =
a−β
,
∂2f 2
∂2f ∂2f ∂2f ∂2f ∂2f
a2 + β 2∂ f
+ 2aβ + a + β + (a + β) − 2
∂u2 ∂v 2 ∂u∂v ∂u2 ∂v 2 ∂u∂v ∂u2
∂2f ∂2f
−2 − = e a−β
u−v
2
4
∂v ∂u∂v
ή
∂2f ∂2f ∂2f
(a2 + a − 2) + (β + − + (2aβ + + − = e a−β .(iii)
u−v
2
2
β 2) 2
a β 4)
∂u ∂v ∂u∂v
Οι ϱίζες της εξίσωσης
ρ2 + ρ − 2 = 0
∂2f ∂2f
είναι ρ1 = −2 και ρ2 = 1, οπότε ϑέτοντας a = −2 και β = 1 οι συντελεστές των και στην
∂u2 ∂v 2
∂2f
(iii) γίνονται µηδέν και ο συντελεστής της γίνεται
∂u∂v
2aβ + a + β − 4 = 2(−2)1 − 2 + 1 − 4 = −9.
΄Ετσι, για a = −2 και β = 1 η (iii) γίνεται
∂2f
−9 = e −2−1
u−v
∂u∂v
∂2f
= ( )=− e 3 ,
∂ ∂f 1 v−u
ή
∂u∂v ∂u ∂v 9
478 §
οπότε
= ∫ − e 3 du + g(v) = − e 3 1 + g(v)
∂f 1 v−u 1 v−u 1
∂v 9 9 −3
= e 3 + g(v),
1 v−u
3
όπου g αυθαίρετη συνάρτηση. Εποµένως
f (u, v) = ∫ ( e 3 + g(v)) dv + h(u) = e 3 1 + ϕ(v) + h(u)

1 v−u 1 v−u 1
3 3 3
= e + ϕ(v) + h(u).
v−u
3
΄Εποµένως, η γενική λύση της (i) είναι (e = ex )

v−u
3
f (x, y) = ex + ϕ(x + y) + h(y − 2x),

όπου ϕ, h αυθαίρετες συναρτήσεις.
`Ασκηση 13.63 α) Να ϐρεθεί η µορφή στην οποία µετασχηµατίζεται η σχέση

∂ 2 f 2 ∂f 1 ∂2f
+ − =0
∂r 2 r ∂r c2 ∂t2
ως προς τη συνάρτηση g(r, t) = rf (r, t)
και τις µεταβλητές u και v , όπου u = r + ct και v = r − ct,
ϐ) Να ϐρεθούν όλες οι συναρτήσεις f (x, y) που ικανοποιούν την σχέση του (α).
Λύση
Από την (ii) προκύπτει ότι
f (r, t) = g(r, t) ,
1
r
= + g (− 2 )
∂f ∂g 1 1
οπότε
∂r ∂r r r
και
∂2f ∂ 2 g 1 ∂g
= + (− 2 ) − − g (− 3 )
1 ∂g 1 2
∂r 2 2
∂r r ∂r r ∂r r 2 r
1 ∂ 2 g 2 ∂g 2
= − + g.
r ∂r 2 r 2 ∂r r 3
Επίσης
∂2f 1 ∂2g
= =
∂f 1 ∂g
και ,
∂t r ∂t ∂t2 r ∂t2
1 ∂ 2 g 2 ∂g 2g 2 1 ∂g 1 1 1 ∂2g
− + + ( − g) − =0
r ∂r 2 r 2 ∂r r 3 r r ∂r r 2 c2 r ∂t2
ή
1 ∂2g 1 ∂2g
( − )=0
r ∂r 2 c2 ∂t2
ή
∂2g 1 ∂2g
− = 0. (iv)
∂r 2 c2 ∂t2
Από τις (iii) προκύπτει
= 1 και = 1,
∂u ∂v
∂r ∂r
οπότε, ϑεωρώντας ότι g = g(u, v),
= + = +
∂g ∂g ∂u ∂g ∂v ∂g ∂g
∂r ∂u ∂r ∂v ∂r ∂u ∂v
∂2g
= ( )= ( + )
∂ ∂g ∂ ∂g ∂g
∂r 2 ∂r ∂r ∂r ∂u ∂v
= ( + ) + ( + )
∂ ∂g ∂g ∂u ∂ ∂g ∂g ∂v
∂u ∂u ∂v ∂r ∂v ∂u ∂v ∂r
∂2g ∂2g ∂2g ∂2g

= ( + ) 1 + ( + )1
∂u2 ∂u∂v ∂u∂v ∂v 2
∂2g ∂2g ∂2g

= + + 2
∂u2 ∂v 2 ∂u∂v
Επίσης
= c και = −c,
∂u ∂v
∂t ∂t
οπότε
= +
∂g ∂g ∂u ∂g ∂v
∂t ∂u ∂t ∂v ∂t
= c+ (−c)
∂g ∂g
∂u ∂v
∂2g
= ( )= (c −c )
∂ ∂g ∂ ∂g ∂g
∂t2 ∂t ∂t ∂t ∂u ∂v
= (c −c ) + (c −c )
∂ ∂g ∂g ∂u ∂ ∂g ∂g ∂v
∂u ∂u ∂v ∂t ∂v ∂u ∂v ∂t
= (c − c )c + (c − c ) (−c)
∂ ∂g ∂g ∂ ∂g ∂g
∂u ∂u ∂v ∂v ∂u ∂v
∂2g 2 ∂2g 2 ∂2g 2 ∂2g 2
= c − c − c + 2c
∂u2 ∂u∂v ∂u∂v ∂v
∂2g 2 2
= c2 + c2∂ g
− 2c2 ∂ g
.
∂u2 ∂v 2 ∂u∂v
΄Ετσι, αντικαθιστώντας στην (iv) προκύπτει ότι
∂2g ∂2g ∂2g 1 2 ∂2g 2 2

+ + 2 − [c + c2∂ g
− 2c2 ∂ g
]=0
∂u2 ∂v 2 ∂u∂v c2 ∂u2 ∂v 2 ∂u∂v
∂2g ∂2g
ή 4 =0 ή = 0.
∂u∂v ∂u∂v
Η σχέση αυτή γράφεται
( ) = 0,
∂ ∂g
∂u ∂v
ή
= ϕ(v),
∂g
∂v
ή
g(u, v) = ∫ ϕ(v)dv + ϕ2 (u) = ϕ1 (v) + ϕ2 (u),
οπότε η (i) επαληθεύεται από όλες τις συναρτήσεις

g(r, t) ϕ1 (r + ct) + ϕ2 (r − ct)
f (r, t) = = ,
r r
όπου ϕ1 , ϕ2 αυθαίρετες συναρτήσεις.
480 §
u = xy και v =
y
`Ασκηση 13.64 Αν ,
x
να δειχθεί ότι για οποιαδήποτε συνάρτηση f (x, y) ισχύει
∂2f 2
∂2f
− 2∂ f
= −
∂f
x2 y 2v 4uv .
∂x2 ∂y 2 ∂v ∂u∂v
Λύση
Από τις (i) προκύπτει ότι
= y και = − 2,
∂u ∂v y
∂x ∂x x
= + = y+ (− 2 )
∂f ∂f ∂u ∂f ∂v ∂f ∂f y
∂x ∂u ∂x ∂v ∂x ∂u ∂v x
∂2f
= ( )= (y − 2 )
∂ ∂f ∂ ∂f y ∂f
∂x2 ∂x ∂x ∂x ∂u x ∂v
= y ( )−y[ ( ) + ( )]
∂ ∂f ∂ 1 ∂f 1 ∂ ∂f
∂x ∂u ∂x x2 ∂v x2 ∂x ∂v
= y[ ( ) + ( ) ]
∂ ∂f ∂u ∂ ∂f ∂v
∂u ∂u ∂x ∂v ∂u ∂x
− y {− + 2[ ( ) + ( ) ]}
2 ∂f 1 ∂ ∂f ∂u ∂ ∂f ∂v
3
x ∂v x ∂u ∂v ∂x ∂v ∂v ∂x
∂2f ∂2f 1 ∂2f 1 ∂2f
= y[ + (− ) + − − (− 2 )]
y 2 ∂f y
2
y 2 3 2
y 2 2
∂u ∂u∂v x x ∂v x ∂u∂v x ∂v x
∂ 2 f y 2 ∂ 2 f 2y ∂f 2y 2 ∂ 2 f
= y2 + + − 2 (iii)
∂u2 x4 ∂v 2 x3 ∂v x ∂u∂v

= x και = ,
∂u ∂v 1
∂y ∂y x
οπότε
= + = x+
∂f ∂f ∂u ∂f ∂v ∂f ∂f 1
∂y ∂u ∂y ∂v ∂y ∂u ∂v x
∂2f
= ( )= (x + )
∂ ∂f ∂ ∂f 1 ∂f
∂y 2 ∂y ∂y ∂y ∂u x ∂v
= x ( )+ ( )
∂ ∂f 1 ∂ ∂f
∂y ∂u x ∂y ∂v
= x[ ( ) + ( ) ]
∂ ∂f ∂u ∂ ∂f ∂v
∂u ∂u ∂y ∂v ∂u ∂y
+ [ ( ) + ( ) ]
1 ∂ ∂f ∂u ∂ ∂f ∂v
x ∂u ∂v ∂y ∂v ∂v ∂y
∂2f ∂2f 1 1 ∂2f ∂2f 1
= x( x + ) + ( x + )
∂u2 ∂u∂v x x ∂u∂v ∂v 2 x
∂2f 1 ∂2f ∂2f

= x2 + + 2 .
∂u2 x2 ∂v 2 ∂u∂v
Εποµένως,
∂2f 2
∂ 2 f y 2 ∂ 2 f 2y ∂f 2
x2 − y 2∂ f
= x2 y 2 + + − 2y 2 ∂ f
∂x2 ∂y 2 ∂u2 x2 ∂v 2 x ∂v ∂u∂v
∂ 2 f y2 ∂ 2f 2
− x2 y 2 − − 2y 2 ∂ f
∂u2 x2 ∂v 2 ∂u∂v
∂2f
= − 4y 2
2y ∂f
x ∂v ∂u∂v
Επειδή
= v και uv = xy = y 2
y y
x x
η τελευταία σχέση δίνει
∂2f 2
∂2f
− 2∂ f
= −
∂f
x2 y 2v 4uv .
∂x2 ∂y 2 ∂v ∂u∂v
`Ασκηση 13.65 Να δειχθεί ότι χρησιµοποιώντας πολικές συντεταγµένες r, θ , για τις οποίες
ισχύει
x = r cos θ, y = r sin θ,
η Λαπλασιανή µίας συνάρτησης f (x, y) είναι
⃗ 2f =
∂ 2 f 1 ∂f 1 ∂2f
∇ + + .
∂r 2 r ∂r r 2 ∂θ 2
Λύση
Θεωρώντας ότι η f είναι συνάρτηση των r και θ , τα οποία είναι συναρτήσεις των x και y , λόγω των
(i),
= + (ii)
∂f ∂f ∂r ∂f ∂θ
.
∂x ∂r ∂x ∂θ ∂x
= cos θ και =−
∂r ∂θ sin θ
,
∂x ∂x r
= cos θ + (− ).
∂f ∂f ∂f sin θ
∂x ∂r ∂θ r
΄Ετσι,
482 §
∂2f
= ( )= ( ) + ( )
∂ ∂f ∂ ∂f ∂r ∂ ∂f ∂θ
∂x2 ∂x ∂x ∂r ∂x ∂x ∂θ ∂x ∂x
= ( cos θ − ) cos θ + ( cos θ − ) (− )

∂ ∂f ∂f sin θ ∂ ∂f ∂f sin θ sin θ
∂r ∂r ∂θ r ∂θ ∂r ∂θ r r
∂2f 1 ∂2f
= [cos θ − (− ) − ] cos θ
1 ∂f
sin θ sin θ
∂r 2 r 2 ∂θ r ∂r∂θ
∂2f ∂2f
+ [cos θ − sin θ − (cos θ + sin θ 2 )] (− )
∂f 1 ∂f sin θ
∂r∂θ ∂r r ∂θ ∂θ r
∂ 2 f sin θ cos θ ∂f sin θ cos θ ∂ 2 f sin θ cos θ ∂ 2 f

= cos2 θ + − −
∂r 2 r2 ∂θ r ∂r∂θ r ∂r∂θ
sin2 θ ∂f sin θ cos θ ∂f sin2 θ ∂ 2 f

+ + + 2
r ∂r r2 ∂θ r ∂θ 2
Εποµένως,
∂2f 2
sin2 θ ∂ 2 f sin θ cos θ ∂f sin2 θ ∂f sin θ cos θ ∂ 2 f
= cos 2 ∂ f
θ + + 2 + − 2 .
∂x2 ∂r 2 r 2 ∂θ 2 r2 ∂θ r ∂r r ∂r∂θ
΄Οµοια προκύπτει ότι (να γίνει ως άσκηση)
∂2f 2
cos2 θ ∂ 2 f sin θ cos θ ∂f cos2 θ ∂f sin θ cos θ ∂ 2 f
= sin2 ∂ f
θ + − 2 + + 2 ,
∂y 2 ∂r 2 r 2 ∂θ 2 r2 ∂θ r ∂r r ∂r∂θ
οπότε
⃗ 2f
∇ =
∂2f ∂2f
+
∂x2 ∂y 2
∂ 2 f sin2 θ ∂ 2 f
= cos2 θ + 2 +2
sin θ cos θ ∂f
∂r 2 r ∂θ 2 r2 ∂θ
sin2 θ ∂f sin θ cos θ ∂ 2 f ∂ 2 f cos2 θ ∂ 2 f

+ −2 + sin2 θ 2 +
r ∂r r ∂r∂θ ∂r r 2 ∂θ 2
sin θ cos θ ∂f cos2 θ ∂f sin θ cos θ ∂ 2 f

− 2 + + 2
r2 ∂θ r ∂r r ∂r∂θ
∂2f 1 ∂2f
= (cos2 θ + sin2 θ) + (cos + + (cos +
2 2 1 ∂f 2 2
θ sin θ) θ sin θ)
∂r 2 r ∂r r 2 ∂θ 2
∂ 2 f 1 ∂f 1 ∂2f
= + +
∂r 2 r ∂r r 2 ∂θ 2
`Ασκηση 13.66 Να δειχθεί ότι χρησιµοποιώντας πολικές συντεταγµένες r, θ , για τις οποίες
ισχύει
x = r cos θ, y = r sin θ,
η Λαπλασιανή µίας συνάρτησης f (x, y) είναι
⃗ 2 f = ∂ f + 1 ∂f + 1 ∂ f .
2 2
∇
∂r 2 r ∂r r 2 ∂θ 2
Λύση
Επειδή οι δύο πρώτες των (i) είναι ίδιες µε τις αντίστοιχες σχέσεις της προηγούµενης άσκησης
ϑέτοντας ρ στην ϑέση του r και ϕ στη ϑέση του θ ,
∂ 2 f ∂ 2 f ∂ 2 f 1 ∂f 1 ∂2f
+ = + + ,
∂x2 ∂y 2 ∂ρ2 ρ ∂ρ ρ2 ∂ϕ2
οπότε
⃗ 2 f = ∂ f + ∂ f + ∂ f = ∂ f + 1 ∂f + 1 ∂ f + ∂ f .
2 2 2 2 2 2
∇
∂x2 ∂y 2 ∂z 2 ∂ρ2 ρ ∂ρ ρ2 ∂ϕ2 ∂z 2
`Ασκηση 13.67 Αν η συνάρτηση f (x, y) είναι οµογενής ϐαθµού 2 (ϐλ. `Ασκηση 13.47) και
g(x, y) = r m f (x, y), m ∈ N,
⃗ 2 g(x, y) − r m ∇
∇ ⃗ 2 f (x, y) = m(m + 4)r m−2 f (x, y).
Λύση
= (r m ) f + r m . (ii)
∂g ∂ ∂f
∂x ∂x ∂x
Επειδή √
r = x2 + y 2 ,
= ,
∂r x
∂x r
οπότε
(r m ) = (r ) = mr m−1 = mxr m−2 .
∂ ∂ m ∂r x
∂x ∂r ∂x r
= mxr m−2 f + r m .
∂g ∂f
∂x ∂x
Εποµένως,
∂2g
= (mxr m−2 f + r m )
∂ ∂f
∂x2 ∂x ∂x
∂2f
= mr m−2 f + mx (r )f + mxr m−2 + (r ) + rm 2
∂ m−2 ∂f ∂ m ∂f
∂x ∂x ∂x ∂x ∂x
∂2f
= mr m−2 f + mx(m − 2) r m−3 f + mxr m−2 + mr m−1 + rm 2
x ∂f x ∂f
r ∂x r ∂x ∂x
∂2f
= mr m−2 f + m(m − 2)x2 r m−4 f + 2mxr m−2 + rm 2 .
∂f
∂x ∂x
∂2g 2
= mr m−2
f + m(m − 2)y 2 m−4
r f + 2myr m−2 ∂f
+ r m∂ f
,
∂y 2 ∂y ∂y 2
οπότε
⃗ 2g =
∂2g ∂2g
∇ +
∂x2 ∂y 2
∂2f
= mr m−2 f + m(m − 2)x2 r m−4 f + 2mxr m−2 + r m 2 + mr m−2 f
∂f
∂x ∂x
∂2f
+ m(m − 2)y 2 r m−4 f + 2myr m−2 + rm 2
∂f
∂y ∂y
= 2mr m−2 f + m(m − 2)(x2 + y 2 )r m−4 f + 2mr m−2 (x +y )

∂f ∂f
∂x ∂y
∂2f ∂2f
+ rm ( + ).
∂x2 ∂y 2
484 §
Επειδή η συνάρτηση f είναι οµογενής ϐαθµού 2,
+y = 2f, (i)
∂f ∂f
x
∂x ∂y
οπότε η τελευταία σχέση γίνεται (x2 + y 2 = r 2 )
⃗ 2 g = 2mr m−2 f + m(m − 2)r 2 r m−4 f + 2mr m−2 2f + r m ∇
∇ ⃗ 2f
⃗ 2f
= [2m + m(m − 2)] r m−2 f + 4mr m−2 f + r m ∇
⃗ 2 f.
= (m2 + 4m)r m−2 f + r m ∇
΄Αρα
⃗ 2 g(x, y) − r m ∇
∇ ⃗ 2 f (x, y) = m(m + 4)r m−2 f (x, y).
`Ασκηση 13.68 Αν zexz + x + y = 2, να ϐρεθούν, συναρτήσει του k , για τη συνάρτηση

f (r) = , k σταθερά, όπου r η απόσταση από την αρχή των αξόνων, οι τιµές στο P (0, 1, 1)
k
r
των ( ) και ( ) .
∂f ∂f
∂x y ∂y x
Λύση
Η (i) ορίζει το z ως συνάρτηση των x και y , οπότε η f γίνεται συνάρτηση µονο των x και y και
( ) =( ) +( ) ( ) (iii)
∂f ∂f ∂f ∂z
∂x y ∂x y,z ∂z x,y ∂x y
Επειδή
√
r= x2 + y 2 + z 2 ,
η (ii) γράφεται ως
f (x, y, z) = k(x2 + y 2 + z 2 )− 2 , (iv)
1
οπότε
( ) = k (− ) (x2 + y 2 + z 2 )− 2 2x
∂f 1 3
∂x y,z 2
= − √
kx
( x2 + y 2 + z 2 )
3
( ) = k (− ) (x2 + y 2 + z 2 )− 2 2z
∂f 1 3
∂z x,y 2
= − √
kz
( x2 + y 2 + z 2 )
3
οπότε στο σηµείο P (0, 1, 1) οι τιµές των µερικών αυτών παραγώγων είναι
( ) (P ) = − √ =0
∂f k0
( 02 + 12 + 12 )
∂x y,z 3
( ) (P ) = − √ =− √ .
∂f k1 k
( 02 + 12 + 12 )
∂z x,y 3
2 2
Η( ) υπολογίζεται παραγωγίζοντας την (i) ως προς x, ϑεωρώντας ότι το z είναι συνάρτηση των
∂z
∂x y
x και y , οπότε προκύπτει
(zexz ) + 1 = 0
∂
∂x
e + z exz + 1 = 0
∂z xz ∂
ή
∂x ∂x
e + zexz ( x + z) + 1 = 0
∂z xz ∂z
ή
∂x ∂x
e (1 + xz) = −1 − z 2 exz
∂z xz
ή
∂x
1 + z 2 exz
= − xz
∂z
e (1 + xz)
ή ,
∂x
οπότε στο σηµείο P (0, 0, 1)
1 + 12 e1⋅0
( ) (P ) = − 1⋅0 = −2.
∂z
∂x y e (1 + 1 ⋅ 0)
΄Ετσι η (iii) δίνει
( ) (P ) = 0 + (− √ ) (−2) = √ .
∂f k k
∂x y 2 2 2
΄Οµοια
( ) =( ) +( ) ( ) . (v)
∂f ∂f ∂f ∂z
∂y x ∂y x,z ∂z x,y ∂y x
Παραγωγίζοντας την (i) ως προς y , ϑεωρώντας ότι το z είναι συνάρτηση των x και y , προκύπτει
(zexz ) + 1 = 0
∂
∂y
e + z exz + 1 = 0
∂z xz ∂
ή
∂y ∂y
e + zexz x +1=0
∂z xz ∂z
ή
∂y ∂y
= − xz
∂z 1
e (1 + xz)
ή ,
∂y
οπότε
( ) (P ) = − 1⋅0 = −1.
∂z 1
∂y x e (1 + 1 ⋅ 0)
Επίσης, από την (iv) προκύπτει ότι
( ) =− √
∂f ky
,
∂y x,z ( x + y 2 + z 2 )3
2
οπότε
( ) (P ) = − √ =− √ .
∂f k1 k
∂y x,z ( 0 +1 +1 )
2 2 2 3 2 2
΄Ετσι η (v) δίνει
( ) (P ) = − √ + (− √ ) (−1) = 0.
∂f k k
∂y x 2 2 2 2

f (x, y, z) = x4 + y 4 + z 4 − 4xyz.
Λύση
Ακολουθώντας τη γνωστή διαδικασία λύνουµε το σύστηµα
486 §
= 4x3 − 4yz = 0
∂f
∂x (i)
= 4y 3 − 4xz = 0 (ii)
∂f
∂y
(iii)
= 4z 3 − 4xy = 0
∂f
∂z
Μια προφανής λύση του συστήµατος αυτού είναι το σηµείο P1 (0, 0, 0).
Οι (i) και (ii) γράφονται
x3 = yz, y 3 = xz,
οπότε διαιρώντας κατά µέλη για x ≠ 0, y ≠ 0 και z ≠ 0 προκύπτει
x3 yz
= ⇔ x4 = y 4 ⇔ y = x ή y = −x.
y 3 xz
Για y = x από τις (i) και (ii) προκύπτει
x2 = y 2 = z . (iv)
Για z = x2 η (iii) γίνεται (x ≠ 0)
(x2 )3 − x2 = 0 ⇔ x2 (x4 − 1) = 0 ⇔ x = 1 ή x = −1.
Για x = ±1,
y = x = ±1 και z = x2 = (= ±1)2 = 1,
οπότε λύσεις του συστήµατος είναι και τα σηµεία
P2 (1, 1, 1), P3 (−1, −1, 1).
Για y = −x οι (i) και (ii) γίνονται (x ≠ 0)
x3 − (−x)z = 0 ⇔ x3 + xz = 0 ⇔ x(x2 + z) = 0 ⇔ z = −x2 ,
οπότε αντικαθιστώντας στην (iii) προκύπτει
(−x2 )3 − x(−x) = 0 ⇔ −x6 + x2 = 0 ⇔ x2 (1 − x4 ) = 0 ⇔ x = ±1.
Για x = 1, y = −1 και z = −1 και για x = −1, y = 1 και z = −1, οπότε λύσεις του συστήµατος
είναι και τα σηµεία
P4 (1, −1, −1), και P5 (−1, 1, −1).
Η Εσσιανή της f είναι
⎡ ⎤
⎢ ∂2f ∂2f ∂2f ⎥
⎢ ⎥
⎢ ⎥
⎢ ⎥ ⎡ 12x2 −4z −4y ⎤
∂x2 ∂x∂y ∂x∂z
⎢ ∂ f ⎥ ⎢ ⎥
⎢ ⎥ ⎢ ⎥
H(f ) = ⎢ ⎥ = ⎢ −4z 12y 2 −4x ⎥
∂2f ∂2f 2
⎢ ∂y∂z ⎥ ⎢ ⎥
⎢ ∂y 2 ⎥ ⎢ −4y −4x 12z 2 ⎥
⎢ ⎥ ⎣ ⎦
∂y∂x
⎢ ∂2f ⎥
⎢ ∂2f ∂2f ⎥
⎢ ⎥
⎣ ∂z∂x ∂z∂y ∂z 2 ⎦
οπότε για τα συγκεκριµένα κρίσιµα σηµεία της f

⎡ 0 0 0 ⎤ ⎡ 12 −4 −4 ⎤
⎢ ⎥ ⎢ ⎥
⎢ ⎥ ⎢ ⎥
H(f (P1 )) = ⎢ 0 0 0 ⎥ H(f (P2 )) = ⎢ −4 12 −4 ⎥
⎢ ⎥ ⎢ ⎥
⎢ 0 0 0 ⎥ ⎢ −4 −4 12 ⎥
⎣ ⎦ ⎣ ⎦
⎡ 12 −4 4 ⎤ ⎡ 12 4 4 ⎤
⎢ ⎥ ⎢ ⎥
⎢ ⎥ ⎢ ⎥
H(f (P3 )) = ⎢ −4 12 4 ⎥ H(f (P4 )) = ⎢ 4 12 −4 ⎥
⎢ ⎥ ⎢ ⎥
⎢ 4 4 12 ⎥ ⎢ 4 −4 12 ⎥
⎣ ⎦ ⎣ ⎦
⎡ 12 4 −4 ⎤
⎢ ⎥
⎢ ⎥
H(f (P5 )) = ⎢ 4 12 4 ⎥
⎢ ⎥
⎢ −4 4 12 ⎥
⎣ ⎦
Το σηµείο P2 είναι τοπικό ελάχιστο της f , διότι από την H(f (P2 )) ϕαίνεται ότι
12 −4
D1 = 12 > 0, D2 = ∣ ∣ = 122 − (−4)2 = 128 > 0
−4 12
⎡ 12 −4 −4 ⎤
⎢ ⎥
⎢ ⎥
D3 = ⎢ −4 12 −4 ⎥ = 1536 > 0.
⎢ ⎥
και
⎢ −4 −4 12 ⎥
⎣ ⎦
΄Οµοια προκύπτει ότι τα σηµεία P3 , P4 και P5 είναι τοπικά ελάχιστα της f .
Οι τιµές της f στα σηµεία αυτά είναι
f (P2 ) = f (P3 ) = f (P4 ) = f (P5 ) = −1.
Για το αν το σηµείο P1 είναι τοπικό ακρότατο απαιτείται διερεύνηση.
Θεωρούµε τη σφαιρική περιοχή του P1 ακτίνας ǫ
B(P1 , ǫ) = {(x, y, z) ∶ x2 + y 2 + z 2 < ǫ}
και τις τιµές της f πάνω στην ευθεία
y = z = −x,
που διέρχεται από το σηµείο P1 , άρα και από την B(P1 , ǫ),
f (x, −x, −x) = x4 + (−x)4 + (−x)4 − 4x(−x)(−x) = 3x4 − 4x3
= x3 (3x − 4).
Παρατηρούµε ότι για
0 < x < , f (x) < 0 και για x < 0, f (x) > 0,

4
3
οπότε σε κάθε σφαιρική περιοχή B(P1 , ǫ) του P1 υπάρχουν σηµεία Α και Β µε
f (A) < f (P1 ) = 0 < f (B),
οπότε το P1 είναι σαγµατικό σηµείο της f .
`Ασκηση 13.70 Να ϐρεθούν, συναρτήσει του V0 , οι διαστάσεις ενός κιβωτίου σχήµατος

ορθογωνίου παραλληλεπιπέδου δεδοµένου όγκου V0 , ώστε το κόστος κατασκευής του να
είναι ελάχιστο.
Λύση
Το κόστος κατασκευής του κιβωτίου γίνεται ελάχιστο όταν η επιφάνεια του
S = 2xy + 2xz + 2yz ,
όπου x, y, z οι διαστάσεις του, γίνει ελάχιστη. Εποµένως, Ϲητούµε το ελάχιστο της συνάρτησης
f (x, y, z) = 2xy + 2xz + 2yz
µε περιορισµό (ο όγκος του κιβωτίου είναι V0 )
488 §
xyz = V0 .
Ορίζουµε, λοιπόν, τη συνάρτηση Lagrange
Φ(x, y, z, λ) = f (x, y, z) + λ(xyz − V0 )
= 2xy + 2xz + 2yz + λ(xyz − V0 )
= 2y + 2z + λyz = 0
∂Φ
∂x (i)
∂Φ
= 2x + 2z + λxz = 0 (ii)
∂y
(iii)
= 2x + 2y + λxy = 0
∂Φ
∂z (iv)
xyz = V0
Αφαιρώντας κατά µέλη τις (i) και (ii) προκύπτει
2(y − x) + λz(y − x) = 0 ⇔ (y − x)(2 + λz) = 0
⇔ y − x = 0 ή 2 + λz = 0.
Για y − x = 0 ⇔ y = x η (iii) γίνεται (x ≠ 0)
4x + λx2 = 0 ⇔ x(4 + λx) = 0 ⇔ λx = −4,

2x + 2z − 4z = 0 ⇔ 2x − 2z = 0 ⇔ x = z .
΄Ετσι η (iv) δίνει (x = y = z )
√
x3 = V0 ⇔ x = 3
V,
οπότε µια λύση του συστήµατος των (i) − (iv) είναι
√
x=y=z=
3
V.
Για 2 + λz = 0 ⇔ λz = −2 η (ii) γίνεται
2x + 2z + x(−2) = 0 ⇔ z = 0,
οπότε από την (iv) προκύπτει 0 = V0 , που είναι άτοπο, οπότε η µόνη λύση του συστήµατος των
(i) − (iv) είναι το σηµείο
√ √ √
P ( 3 V , 3 V , 3 V ).
΄Εστω u j + u3̂
⃗ = u1̂i + u2̂ k ένα διάνυσµα κάθετο στο κάθετο στην επιφάνεια g(x, y, z) = 0 διάνυσµα
∂g ̂ ∂g ̂ ∂g ̂
⃗=
n ∣ i+ ∣ j+ ∣ k, όπου g(x, y, z) = xyz − V,
∂x P ∂y P ∂z P
οπότε u⃗⋅n ⃗ = 0. (v)
√ √ √
∣ = yz = V V = ( V )
∂g 3 3 3 2
∂x P
√
∣ = ∣ =( V) ,
∂g ∂g 3 2
και
∂y P ∂z P
οπότε √
⃗ = ( V ) (̂i + ̂ j +̂
3 2
n k).
`Ετσι η (v) γίνεται
√
j +̂
( V ) (̂i + ̂ j + u3̂
k) ⋅ (u1̂i + u2̂ k) = 0
3 2
√
ή
V (u1 + u2 + u3 ) = 0 ⇔ u1 + u2 + u3 = 0.
3 2

⎡ ⎤
⎢ ∂2Φ ∂2Φ ⎥
∂2Φ
⎢ ⎥
⎢ ⎥
⎢ ⎥ ⎡
∂x2 ∂x∂y ∂x∂z
⎢ ⎥ ⎢ 2 + λz 2 + λy ⎤
⎢ ∂ Φ ⎥ ⎥
⎥=⎢ ⎥
0
H(Φ) = ⎢ ⎢ + 2 + λx ⎥
2 2 2
∂ Φ ∂ Φ
⎢ ⎥
∂y∂z ⎥ ⎢ ⎥
2 0
⎢
λz
⎢
∂y 2 ⎢
⎥ ⎣ 2 + λy 2 + λx ⎥
⎦
∂y∂x
⎢ ⎥
0
⎢ ∂2Φ ⎥
⎢ ∂2Φ ∂2Φ ⎥
⎢ ⎥
⎣ ∂z∂x ∂z∂y ∂z 2 ⎦
√ √ √
Από την (i) προκύπτει ότι η τιµή του λ για το σηµείο P ( V , V , V ) είναι
3 3 3
−2y − 2z
λ= = −2 ( + ) = − √
1 1 4
3
,
yz z y V
οπότε
⎡ √ √ ⎤
⎢ 2 + (− √ ) 2 + (− √ ) ⎥
⎢ ⎥
4 4
⎢ ⎥
3 3
0 V V
⎢ ⎥
3 3
⎢ ⎥
V V
⎢ √ √ ⎥
⎢ ⎥
(H(Φ(P )) = ⎢ 2 + (− √ ) V 2 + (− √ ) V ⎥
4 4
⎢ ⎥
3 3
0
⎢ ⎥
3 3
⎢ ⎥
V V
⎢ √ √ ⎥
⎢ ⎥
⎢ 2 + (− √ ) V 2 + (− √ ) V ⎥
4 4
⎢ ⎥
3 3
0
⎣ ⎦
3 3
⎡ 0 −2 −2 ⎤
V V
⎢ ⎥
⎢ ⎥
⎢ ⎥
⎢ ⎥
= ⎢
⎢ −2 0 −2 ⎥ ⎥
⎢ ⎥
⎢ ⎥
⎢ ⎥
⎢ −2 −2 0 ⎥
⎣ ⎦
Εποµένως,
⎡ 0 −2 −2 ⎤ ⎡ u1 ⎤ ⎡ −2u2 − 2u3 ⎤
⎢ ⎥⎢ ⎥ ⎢ ⎥
⎢ ⎥⎢ ⎥ ⎢ ⎥
u = ⎢ −2 0 −2 ⎥ ⎢ u2 ⎥ = ⎢ −2u1 − 2u3 ⎥
H(Φ(P ))⃗
⎢ ⎥⎢ ⎥ ⎢ ⎥
⎢ −2 −2 0 ⎥ ⎢ u3 ⎥ ⎢ −2u1 − 2u2 ⎥
⎣ ⎦⎣ ⎦ ⎣ ⎦
= (−2u2 − 2u3 )i + (−2u1 − 2u3 )j + (−2u1 − 2u2 )̂
̂ ̂ k,
οπότε (λόγω και του ότι u1 + u2 + u3 = 0)
(H(Φ(P ))⃗
u) ⋅ u j + (−2u1 − 2u2 )̂
⃗ = [(−2u2 − 2u3 )̂i + (−2u1 − 2u3 )̂ k]
⋅ (u1̂i + u2̂
j + u3 )
= (−2u2 − 2u3 )u1 + (−2u1 − 2u3 )u2 + (−2u1 − 2u2 )u3
= −2u1 u2 − 2u1 u3 − 2u1 u2 − 2u2 u3 − 2u1 u3 − 2u2 u3
= −4(u1 u2 + u1 u3 + u2 u3 )
= −4(u1 u2 + u1 (−u1 − u2 ) + u2 (−u1 − u2 ))
= 4(u21 + u22 + u1 u2 ) > 0, για κάθε u1 , u2 ∈ R
διότι :
▸ Αν τα u1 , u2 είναι οµόσηµα, τότε u1 u2 > 0, οπότε
4(u21 + u22 + u1 u2 ) > 0.
▸ Αν τα u1 , u2 είναι ετερόσηµα, τότε u1 u2 < 0, οπότε
u21 + u22 + u1 u2 > u21 + u22 + u1 u2 + u1 u2 = u21 + u22 + 2u1 u2 = (u1 + u2 )2 ≥ 0.
Εποµένως,
(H(Φ(P ))⃗
u) ⋅ u
⃗ > 0, για κάθε u j + u3̂
⃗ = u1̂i + u2̂ ⃗,
k κάθετο στο n
490 §
οπότε η f έχει τοπικό ελάχιστο στο σηµείο P , το οποίο είναι και το ολικό ελάχιστο της, αφού είναι
το µοναδικό της τοπικό ακρότατο. Εποµένως, το κόστος κατασκευής του κιβωτίου γίνεται ελάχιστο
όταν οι διαστάσεις του είναι
√ √ √
x= 3
V, y= 3 V, z = 3 V,
√
3
δηλαδή αν είναι κύβος πλευράς V.
`Ασκηση 13.71 Να ϐρεθεί η µέγιστη και η ελάχιστη απόσταση από τον άξονα x των σηµείων
της γραµµής
x2 + 2y 2 − 4x + 12y + 21 = 0. (i)
Λύση
Το τετράγωνο της απόστασης ενός σηµείου P (x, y) από τον άξονα x είναι
f (x, y) = y 2 ,
οπότε (επειδή το P (x, y) είναι σηµείο της γραµµής αυτής, οι συντεταγµένες του x και y ικανοποιούν
την (i)) Ϲητούµε τη µέγιστη και την ελάχιστη τιµή της συνάρτησης f (x, y) µε περιορισµό την (i).
Στην `Ασκηση 13.51 δείχνουµε ότι πάνω στη γραµµή αυτή η f (x, y) έχει τοπικό ελάχιστο και τοπικό
µέγιστο αντίστοιχα στα σηµεία
1√ 1√
P1 (2, −3 + 2) και P2 (2, −3 − 2).
2 2
x2 − 2 ⋅ 2x + 22 + 2(y 2 + 2 ⋅ 3y + 32 ) = −21 + 22 + 2 ⋅ 32
ή (x − 2)2 + 2(y + 3)2 = 1,
οπότε η γραµµή αυτή είναι έλλειψη (µε κέντρο το σηµείο (2, −3)), δηλαδή κλειστή γραµµή.
Εποµένως, η f έχει µέγιστο και ελάχιστο πάνω στη γραµµή αυτή, η οποία είναι κλειστό και
ϕραγµένο σύνολο, το µέγιστο και ελάχιστο των τιµών της στα κρίσιµα σηµεία της (P1 και P2 ).
΄Αρα η Ϲητούµενη ελάχιστη απόσταση είναι
√ √ 1√ 1√
dmin = f (P1 ) = yP2 1 = ∣y∣P1 = ∣ − 3 + 2∣ = 3 − 2.
2 2
√ 1√ 1√
και η µέγιστη
dmax = f (P2 ) = ∣y∣P2 = ∣ − 3 − 2∣ = 3 + 2.
2 2
`Ασκηση 13.72 Να ϐρεθεί η ελάχιστη απόσταση από το επίπεδο xy των σηµείων της
γραµµής µε εξισώσεις
x2 − y 2 − z 2 = 1 και x + y + z = 2. (i)
Λύση
Το τετράγωνο της απόστασης ενός σηµείου P (x, y, z) από το επίπεδο xy είναι
f (x, y, z) = z 2 ,
οπότε (επειδή το P (x, y, z) είναι σηµείο της γραµµής αυτής, οι συντεταγµένες του x, y και z
ικανοποιούν την (i)) Ϲητούµε την ελάχιστη τιµή της συνάρτησης f (x, y, z) = z 2 µε περιορισµούς
τις (i).
Στο Παράδειγµα 13.32 δείχνουµε ότι η f έχει µοναδικό τοπικό ελάχιστο την τιµή
f (P1 ) = 02 = 0, στο σηµείο P1 ( , , 0).

5 3
4 4
Η τιµή αυτή είναι προφανώς ελάχιστο της (αφού f (x, y, z) = z 2 ≥ 0, για κάθε x, y, z ∈ R).
`Ασκηση 13.73 Να ϐρεθούν τα µήκη των ηµιαξόνων της έλλειψης

x2 + y 2 + xy − 3 = 0.
Λύση
Η έλλειψη αυτή έχει κέντρο την αρχή των αξόνων (από την (i) ϕαίνεται ότι είναι συµµετρική και
ως προς τον άξονα x και ως προς τον άξονα y ), οπότε τα µήκη των ηµιαξόνων της είναι ίσα µε τη
µέγιστη και την ελάχιστη απόσταση των σηµείων της από την αρχή των αξόνων.
Το τετράγωνο της απόστασης του σηµείου P (x, y) από την αρχή των αξόνων είναι
f (x, y) = x2 + y 2 ,
οπότε Ϲητούµε το µέγιστο και το ελάχιστο της f (x, y) µε περιορισµό την (i).
Θεωρούµε, λοιπόν, τη συνάρτηση Lagrange
Φ(x, y, z) = f (x, y) + λ(x2 + y 2 + xy − 3) = x2 + y 2 + λ(x2 + y 2 + xy − 3)
=0 ⇔ 2x + 2λx + λy = 0 (ii)
∂Φ
∂x
∂Φ
=0 ⇔ 2y + 2λy + λx = 0 (iii)
∂y
x2 + y 2 + xy − 3 = 0 (iv)
Αφαιρώντας κατά µέλη τις (ii) και (iii) προκύπτει
2(x − y) + 2λ(x − y) + λ(y − x) = 0 ⇔ (x − y)(2 + λ) = 0
⇔ x − y = 0 ή λ = −1.
Για x − y = 0 ⇔ x = y η (iv) δίνει

x2 + x2 + x2 = 3 ⇔ 3x2 = 3 ⇔ x = ±1.
΄Αρα τα σηµεία
P1 (1, 1) και P2 (−1, −1)
είναι λύσεις του συστήµατος αυτού.
Για λ = −2 η (ii) δίνει
2x − 4x − 2y = 0 ⇔ y = −x,
οπότε από την (iv) προκύπτει
√
x2 + (−x)2 + x(−x) = 3 ⇔ x2 = 3 ⇔ x = ± 3.
΄Αρα και τα σηµεία
√ √ √ √
P3 ( 3, − 3) και P4 (− 3, 3)
είναι λύσεις του συστήµατος αυτού.
RR RR
RRR RRR
∂2Φ ∂2Φ
RRR RRR RR RRR
R RR RR 2 + 2λ
H(Φ) = RRRR RRR
∂x2 ∂x∂y
RRR = RRR
λ
RR (v)
RRR R R
∂ 2 Φ RRRR RRR λ
RRR 2 + 2λ RRR
RR
∂2Φ
RR
∂y∂x ∂y 2 RRR
RR
Για το σηµείο P1 (1, 1) η τιµή του λ προκύπτει από την (ii)
−2x −2 ⋅ 1
λ1 = = =− ,
2
2x + y 2 ⋅ 1 + 1 3
492 §
⎡ 2 ⎤
οπότε
⎢ − ⎥
2
⎢ 3 ⎥
H(Φ(P1 )) = ⎢
⎢ 2
3 ⎥
⎥
⎢ ⎥
⎢ − ⎥
2
⎣ 3 3 ⎦
΄Ενα διάνυσµα κάθετο στη γραµµή x2 + y 2 + xy − 3 = 0 είναι το
⃗ = (2x + y)̂i + (2y + x)̂

n j,
οπότε για το σηµείο P1 (1, 1)
⃗ = 3̂i + 3̂
n j.
⃗ = k̂i − k̂
και τα κάθετα σε αυτό διανύσµατα είναι τα u ⃗⋅n
j (διότι u ⃗ = 0).
΄Ετσι
1 −1
H(Φ(P1 ))⃗
u = [ ][ ]= [ ]
2 k 2 2k
3 −1 1 −k 3 −2k
4 ̂ 4 ̂
= ki − kj
3 3
και
[H(Φ(P1 ))⃗ ⃗ = ( k̂i − k̂
u] ⋅ u j) ⋅ (k̂i − k̂
j) = k2 > 0, για κάθε k ∈ R,
4 4 8
3 3 3
οπότε η f έχει τοπικό ελάχιστο στο σηµείο P1 (1, 1).
Για το σηµείο P2 (−1, −1)
−2x −2 ⋅ (−1)
λ2 = = =− ,
2
2x + y 2 ⋅ (−1) − 1 3
το κάθετο διάνυσµα στο P2 είναι
⃗ = −3̂i − 3̂
n j
⃗ = k̂i − k̂
και τα κάθετα σε αυτό διανύσµατα είναι τα u j , οπότε, όπως και για το P1 , προκύπτει ότι η
f έχει τοπικό ελάχιστο στο σηµείο P2 .
√ √
Για το σηµείο P3 ( 3, − 3) από την (ii) προκύπτει ότι
√
−2x −2 3
λ= = √ √ = −2,
2x + y 2 3 − 3
το κάθετο διάνυσµα είναι
√ √ √ √ √ √
⃗ = (2 3 − 3) ̂i + [2(− 3) + 3] ̂
n j = 3̂i − 3 ̂
j,
και
⃗⋅u
n ⃗ = k̂i + k̂
⃗=0 ⇔ u j, k ∈ R.
΄Ετσι η (v) δίνει
⎡ −2 −2 ⎤
⎢ ⎥ k −4k
⎢ ⎥
[H(Φ(P3 ))] u
⃗=⎢ ⎥[ ] = [ ] = −4k̂i − 4k̂
⎢ ⎥ k −4k
j
⎢ −2 −2 ⎥
⎣ ⎦
και
([H(Φ(P3 ))] u ⃗ = (−4k̂i − 4k̂

⃗) ⋅ u j) ⋅ (k̂i + k̂
j) = −8k2 < 0, για κάθε k ∈ R,
οπότε η f έχει τοπικό µέγιστο στο σηµείο P3 . √ √
΄Οµοια προκύπτει ότι η f έχει τοπικό µέγιστο και στο σηµείο P4 (− 3, 3).
Οι τιµές της f στα σηµεία P1 , P2 , P3 , P4 είναι
√ √
f (P1 ) = f (P2 ) = 12 + 12 = 2, f (P3 ) = f (P4 ) = ( 3)2 + ( 3)2 = 6.
΄Αρα τα µήκη των ηµιαξόνων της έλλειψης είναι ίσα µε την τετραγωνική ϱίζα του µεγίστου και του
ελαχίστου της f
√ √ √ √
a= F (P1 ) = 6 και β = F (P3 ) = 2 = 2.
`Ασκηση 13.74 Η ϑερµική ισχύς που εκλύεται σε έναν αγωγό αντίστασης R, στα άκρα του
οποίου η τάση είναι V , είναι
V2
P= .
R
Να ϐρεθεί το ποσοστό κατά το οποίο πρέπει να µεταβληθεί η αντίσταση R, ώστε, αν η τάση
µειωθεί κατά 2%, η εκλυοµένη ϑερµική ισχύς να παραµείνει σταθερή.
Λύση
Για µικρές µεταβολές της τάσης και της αντίστασης η µεταβολή της εκλυοµένης ϑερµικής ισχύος
είναι
V2
∆P = ∣ ∆V + ∣ ∆R = ∆V − 02 ∆R, (i)
∂P ∂P 2V0
∂V (V0 ,R0 ) ∂R (V0 ,R0 ) R0 R0
όπου V0 , R0 οι αρχικές τιµής (πριν τη µεταβολή) της τάσης και της αντίστασης.
Αν η τάση µειωθεί κατά 2%,
=− ή ∆V = −
∆V 2 2
V0 .
V0 100 100
Για να παραµείνει η P σταθερή πρέπει ∆P = 0, οπότε από την (i) προκύπτει ότι
4V02
−
V2
(− V0 ) − 02 ∆R = 0 ή ∆R = =−
2V0 2 100R0 4
2
R0 ,
R0 100 R0 V0 100
R02
οπότε το ποσοστό µεταβολής της αντίστασης είναι
−
4
R0
100 = 100 = −4%.
∆R 100
R0 R0
Εποµένως, η αντίσταση πρέπει να µειωθεί κατά 4%.
494 §
Κεφάλαιο 14
∆ιανυσµατικές συναρτήσεις
`Ασκηση 14.27 Να ϐρεθεί καρτεσιανή εξίσωση της επιφάνειας S µε διανυσµατική εξίσωση

j + β sin θ̂
r⃗(θ, ϕ) = (a + β cos θ) cos ϕ̂i + (a + β cos θ) sin ϕ̂ k, θ, ϕ ∈ [0, 2π).
Η επιφάνεια αυτή έχει παραµετρικές εξισώσεις

x = (a + β cos θ) cos ϕ (i)
y = (a + β cos θ) sin ϕ (ii)
z = β sin θ (iii)
Απαλείφουµε το ϕ από τις (i), (ii) υψώνοντας στο τετράγωνο και προσθέτοντας κατά µέλη, οπότε
x2 + y 2 = (a + β cos θ)2 cos2 ϕ + (a + β cos θ)2 sin2 ϕ
= (a + β cos θ)2 (cos2 ϕ + sin2 ϕ) (iv)
= (a + β cos θ)2
Για να απαλείψουµε το θ από τις (iii), (iv) γράφουµε την (iv) στην µορφή
√
± x2 + y 2 − a = β cos θ (v)
και προσθέτουµε κατά µέλη τις (iii), (v) αφού τις υψώσουµε στο τετράγωνο. ΄Ετσι προκύπτει η
καρτεσιανή εξίσωση της επιφάνειας αυτής
√
z 2 + (± x2 + y 2 − a) = β 2 sin2 θ + β 2 cos2 θ = β 2 (sin2 θ + cos2 θ) = β 2
2
√
ή z 2 + x2 + y 2 + a2 ± 2a x2 + y 2 = β 2
ή (x2 + y 2 + z 2 + a2 − β 2 )2 = 4a2 (x2 + y 2 ).
`Ασκηση 14.30 Να ϐρεθούν παραµετρικές εξισώσεις για την τοµή c της σφαίρας
x2 + y 2 + z 2 = 5 (i)
µε το επίπεδο x + z = 1. (ii)
Απαλείφοντας το z από τις (i) και (ii) προκύπτει ότι

z =1−x
y2
και x2 + y 2 + (1 − x)2 = 5 ⇔ 2x2 + y 2 − 2x = 4 ⇔ x2 + −x =2
2
2
1 2 y2 1 2 1 2 3 2
x −2⋅ x+( ) + = 2 + ( ) ⇔ (x − ) + ( √ ) = ( ) .
2 1 y
ή
2 2 2 2 2 2 2
Η σχέση αυτή αληθεύει για
x− = cos t και √ = sin t,

1 3 y 3
2 2 2 2
495
496 §
οπότε από την (ii) προκύπτει ότι
z = 1 − x = 1 − ( + cos t) = − cos t.
1 3 1 3
2 2 2 2
Εποµένως, η γραµµή αυτή έχει παραµετρικές εξισώσεις
√
x = + cos t, y = sin t και z = − cos t.
1 3 3 2 1 3
2 2 2 2 2
`Ασκηση 14.31 Να δειχθεί ότι η ευθεία ε, που διέρχεται από το σηµείο A(a1 , a2 , a3 ) και
είναι παράλληλη µε το διάνυσµα
u j + u3̂
⃗ = u1̂i + u2̂ k, µε u1 , u2 , u3 ≠ 0
x − a1 y − a2 z − a3
έχει καρτεσιανές εξισώσεις
= = .
u1 u2 u3
Η (ǫ) έχει διανυσµατική εξίσωση
r⃗(t) = a
⃗ + t⃗ j + a3̂
u = a1̂i + a2̂ j + u3̂
k + t(u1̂i + u2̂ k)
j + (a3 + tu3 )̂
= (a1 + tu1 )̂i + (a2 + tu2 )̂ k,
οπότε οι παραµετρικές εξίσωσεις της ε είναι
x(t) = a1 + tu1 , y(t) = a2 + tu2 , z(t) = a3 + tu3 , t ∈ R.
Αν u1 , u2 , u3 ≠ 0 οι σχέσεις αυτές γράφονται

x − a1 y − a2 z − a3
t= , t= , t= ,
u1 u2 u3
οπότε απαλείφοντας το t προκύπτει
x − a1 y − a2 z − a3
= = .
u1 u2 u3
`Ασκηση 14.32 Να ϐρεθούν : α) διανυσµατική εξίσωση, ϐ) καρτεσιανή εξίσωση για την

ευθεία ǫ που διέρχεται από τα σηµεία A(1, 1, 2) και B(0, −1, 2).
α) ΄Ενα διάνυσµα παράλληλο µε την ǫ είναι το

Ð→ Ð→ Ð→
u j + 2̂
⃗ = AB = OB − OA = −̂ j + 2̂
k − (̂i + ̂ k) = −̂i − 2̂
j,
οπότε η ǫ, η οποία επίσης διέρχεται από το σηµείο A που έχει διάνυσµα ϑέσης
a j + 2̂
⃗ = ̂i + ̂ k , έχει διανυσµατική εξίσωση
r⃗(t) = a
⃗ + t⃗ j + 2̂
u = ̂i + ̂ k + t(−̂i − 2̂ j + 2̂
j) = (1 − t)̂i + (1 − 2t)̂ k, t ∈ R.
ϐ) Οι παραµετρικές εξισώσεις της ε είναι
x(t) = 1 − t, y(t) = 1 − 2t, z(t) = 2, t ∈ R.
Απαλείφοντας το t από τις δύο πρώτες παίρνουµε

1−y
1−x= ή 2x − y = 1,
2
οπότε η ǫ έχει καρτεσιανές εξισώσεις
2x − y = 1, z = 2.
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 14. ∆ΙΑΝΥΣΜΑΤΙΚΕΣ ΣΥΝΑΡΤΗΣΕΙΣ 497
`Ασκηση 14.33 Η ευθεία δ είναι παράλληλη µε την ευθεία

ǫ ∶ x − 2y + z = 0, 2x − z + 5 = 0 (i)
και διέρχεται από το σηµείο A(1, 0, −1). Να ϐρεθούν διανυσµατικές εξίσωσεις για τις ευθείες
ǫ και δ.
Θέτοντας z = t οι (i) γράφονται
x − 2y = −t, 2x = t − 5,
t−5 3t − 5
οπότε
x= , y= ,
2 4
`Ετσι, η διανυσµατική εξίσωση της ǫ είναι
t − 5 ̂ 3t − 5 ̂ ̂
r⃗(t) = ( )i + ( ) j + tk, t ∈ R. (ii)
2 4
Η διανυσµατική εξίσωση της δ είναι
r⃗(λ) = a
⃗ + λ⃗
u, λ ∈ R, (iii)
⃗ = ̂i − ̂
όπου a ⃗ ένα διάνυσµα παράλληλο µε την δ, άρα και µε την ǫ
k το διάνυσµα ϑέσης του Α και u
(αφού ǫ ∥ δ ).
Γράφοντας την (ii) στη µορφή
r(t) = − ̂i − ̂j + t ( ̂i + ̂j +̂
k) , t ∈ R,
5 5 1 3
2 4 2 4
είναι ϕανερό ότι ένα διάνυσµα παράλληλο στην ǫ (άρα και στην δ ) είναι το
⃗ = ̂i + ̂j +̂
1 3
u k,
2 4
οπότε από την (iii) προκύπτει ότι η διανυσµατική εξίσωση της ευθείας δ είναι
r⃗(λ) = ̂i − ̂
k + λ ( ̂i + ̂j +̂
k) = ( + 1)̂i + ̂ j + (λ − 1) ̂ λ ∈ R.
1 3 λ 3λ
k,
2 4 2 4
`Ασκηση 14.34 Να ϐρεθεί η καµπυλότητα και η στρέψη στο σηµείο P (1, 1, −1) της κα-
µπύλης µε καρτεσιανές εξισώσεις
y − z − 2x2 = 0
2x + y + z = 2
Θέτοντας x = t οι εξισώσεις της καµπύλης αυτής γράφονται
y − z = 2t2 και y + z = 2 − 2t.

Λύνοντας τις σχέσεις αυτές ως προς y, z , προκύπτει
y = 1 + t2 − t και z = 1 − t − t2 .
Εποµένως η καµπύλη έχει διανυσµατική εξίσωση
j + (1 − t − t2 )̂
r⃗(t) = t̂i + (1 + t2 − t)̂ k, t ∈ R. (i)
Από την εξίσωση αυτή είναι ϕανερό ότι το σηµείο P (1, 1, −1) αντιστοιχεί στην τιµή t = 1.
Η καµπυλότητα και η στρέψη της καµπύλης είναι
∣ j + (−1 − 2t)̂
= [̂i + (2t − 1)̂ j − 3̂
k]t=1 = ̂i + ̂
d⃗
r
k
dt t=1
d2 r⃗ d3 r⃗
∣ j − 2̂
= 2̂ k και ∣ =⃗
0,
dt2 t=1 dt3 t=1
498 §
r d2 r⃗ ̂ ̂ ̂
× = 4i + 2j + 2k .
d⃗
οπότε
dt dt2
Εποµένως, για το σηµείο P η καµπυλότητα και η στρέψη είναι
r d2 r⃗
∣ × ∣ √ √
d⃗
dt dt2 ∣4̂i + 2̂j + 2̂ 2 22 + 12 + 12
kP = = = √ = √ 3
k∣ 2 6
r 3 j − 3̂
∣̂i + ̂ ( 12 + 12 + (−3)2 )
3
( 11)
∣ ∣
d⃗ k∣3
dt
και
r d2 r⃗ d3 r⃗
( )
d⃗
, ,
dt dt2 dt3
τP = = 0.
r d2 r⃗
2
∣ × 2∣
d⃗
dt dt
`Ασκηση 14.35 Να ϐρεθεί ο γεωµετρικός τόπος των σηµείων στα οποία η εφαπτοµένη στο
τυχαίο σηµείο της έλικας
j + t̂
r⃗(t) = cos t̂i + sin t̂ k, t∈R
τέµνει το επίπεδο xy .
Η εφαπτοµένη ǫ στην έλικα στο τυχαίο σηµείο της P (cos t, sin t, t) είναι παράλληλη στο διάνυσµα
t⃗ = j +̂
= − sin t̂i + cos t̂
d⃗
r
k,
dt
οπότε έχει διανυσµατική εξίσωση
j + t̂
ǫ ∶ r⃗(λ) = cos t̂i + sin t̂ j +̂
k + λ(− sin t̂i + cos t̂ k)
j + (t + λ)̂
= (cos t − λ sin t)̂i + (sin t + λ cos t)̂ k.
Η ǫ τέµνει το επίπεδο xy στο σηµείο A για το οποίο ισχύει
z = 0 ή t + λ = 0 ή λ = −t,
οπότε το διάνυσµα ϑέσης του A είναι
r⃗A (t) = (cos t − (−t) sin t)̂i + (sin t − t cos t)̂

j = (cos t + t sin t)̂i + (sin t − t cos t)̂
j, t ∈ R.
Η σχέση αυτή αποτελεί τη διανυσµατική εξίσωση του Ϲητούµενου γεωµετρικού τόπου (δίνει το
διάνυσµα ϑέσης του σηµείου στο οποίο η εφαπτόµενη στο σηµείο P τέµνει το επίπεδο των xy
καθώς το P κινείται πάνω στην έλικα).
`Ασκηση 14.36 Το επίπεδο π διέρχεται από το σηµείο A(1, 1, −1) και είναι παράλληλο µε
τα διανύσµατα
β⃗ = ̂
j −̂
k και γ⃗ = −̂i + ̂
j.
α) η διανυσµατική εξίσωση του π ,
ϐ) η καρτεσιανή εξίσωση του π .
α) Η διανυσµατική εξίσωση του π είναι
⃗ + λβ⃗ + µ⃗
r⃗(λ, µ) = a j −̂
γ = ̂i + ̂ j −̂
k + λ(̂ k) + µ (−̂i + ̂
j)
= (1 − µ)i + (1 + λ + µ)j + (−1 − λ)̂
̂ ̂ k, λ, µ ∈ R,
οπότε οι παραµετρικές του εξισώσεις είναι
x = 1 − µ, y = 1 + λ + µ και z = −1 − λ.
ϐ) Η καρτεσιανή εξίσωση του π προκύπτει απαλείφοντας τις παραµέτρους λ, µ από τις εξισώσεις
αυτές. Από την πρώτη και τρίτη παίρνουµε
µ = 1 − x, λ = −1 − z ,
οπότε αντικαθιστώντας στη δεύτερη προκύπτει
y = 1 − 1 − z + 1 − x ή x + y + z = 1.
`Ασκηση 14.37 Να δειχθεί ότι η εξίσωση του εφαπτόµενου επιπέδου στο σηµείο
A(a1 , a2 , a3 ) της σφαίρας
S ∶ x2 + y 2 + z 2 = r 2
είναι a1 x + a2 y + a3 z = r 2 .
΄Ενα διάνυσµα κάθετο στην S στο σηµείο A είναι το

∂f ̂ ∂f ̂ ∂f ̂
⃗ =(
m i+ j+ k) (ii)
∂x ∂y ∂z P
όπου f (x, y, z) = x2 + y 2 + z 2 − r 2 = 0.
= 2x, = 2y, = 2z ,
∂f ∂f ∂f
Επειδή
∂x ∂y ∂z
η (ii) γίνεται m j + 2ẑ
⃗ = 2x̂i + 2ŷ j + a3̂
k∣A = 2(a1̂i + a2̂ k),
⃗= m j + a3̂
⃗ = a1̂i + a2̂
1
οπότε και το διάνυσµα n k
2
είναι κάθετο στην S στο σηµείο A.
΄Ετσι, το εφαπτόµενο επίπεδο στην S στο σηµείο A έχει εξίσωση
⃗ ⋅ (⃗
n r−a
⃗) = 0 ή n
⃗ ⋅ r⃗ = n
⃗⋅a
⃗
ή (ϑέτοντας r⃗ = x̂ j + ẑ
i + ŷ j + a3̂
⃗ = a1̂i + a2̂
k και a k)
a1 x + a2 y + a3 z = a21 + a22 + a23 . (iii)
Επειδή το A είναι σηµείο της S , οι συντεταγµένες του πληρούν την εξίσωση της, οπότε
a21 + a22 + a23 = r 2 .
΄Ετσι, η (iii) γίνεται a1 x + a2 y + a3 z = r 2 .
`Ασκηση 14.38 α) Να ϐρεθεί η παράγωγος στο σηµείο A της συνάρτησης

f (x, y) = ln r,
Ð→
όπου r το µέτρο του διανύσµατος ϑέσης του σηµείου (x, y), κατά την κατεύθυνση του AB ,
όπου A(2, 1), B(1, −1).
ϐ) Να ϐρεθεί η κατεύθυνση κατά την οποία η f : i) αυξάνεται ταχύτερα, ii) µειώνεται
ταχύτερα
στο σηµείο A και ο αντίστοιχος µέγιστος ϱυθµός αύξησης και µείωσής της.
Ð→
α) Η παράγωγος στο Α της f κατά την κατεύθυνση του διανύσµατος AB είναι
Dûf (A) = u ⃗ )A ,
̂ ⋅ (∇f (i)
Ð→
̂ = Ð→
AB
όπου u
∣AB∣
Ð→
το µοναδιαίο διάνυσµα στην κατεύθυνση του AB .
Ð→
Επειδή AB = (1 − 2)̂i + (−1 − 1)̂j = −̂i − 2̂
j,
Ð→ √ √
∣AB∣ = (−1)2 + (−2)2 = 5
500 §
Ð→
−̂i − 2̂
̂ = Ð→ = √ = √ (−̂i − 2̂ (ii)
AB j 1
και u j).
√ ∣AB∣ 5 5
Επειδή r = x2 + y 2 ,
= =
∂r x ∂r y
και
∂x r ∂y r
= = =
∂f df ∂r 1 x x
∂x dr ∂x r r r 2
= = = ,
∂f df ∂r 1 y y
∂y dr ∂y r r r 2
√ √
οπότε (στο σηµείο A(2, 1), r = 22 + 12 = 5)
∂f ̂ ∂f ̂
⃗ )A =
(∇f ∣ i+ ∣ j = √ ̂i + √ ̂ j = (2̂i + ̂
2 1 1
j) .
∂x A ∂y A ( 5)2 ( 5)2 5
΄Ετσι, από τις (i) και (ii) προκύπτει ότι
Dûf (A) = √ (−̂i − 2̂

j) ⋅ (2̂i + ̂
j) = − √ .
1 1 4
5 5 5 5
ϐ) Η κατά κατεύθυνση παράγωγος της f στο σηµείο Α γίνεται µέγιστη κατά την κατεύθυνση του
διανύσµατος
⃗ )A = 1 (2̂i + ̂
(∇f j) ή του v⃗1 = 2̂i + ̂
j
5
και ελάχιστη κατά την κατεύθυνση του διανύσµατος −(∇f ⃗ )A , οπότε η f αυξάνεται ταχύτερα κατά
την κατεύθυνση του v⃗1 και µειώνεται ταχύτερα κατά την κατεύθυνση του −⃗ v1 .
Η µέγιστη τιµή της κατά κατεύθυνση παραγώγου της f στο σηµείο Α είναι
1√ 2
⃗ )A ∣ = ∣ (2̂i + ̂
∣(∇f j)∣ = 2 + 12 = √
1 1
5 5 5
και η ελάχιστη ⃗ )A ∣ = − √1 ,
− ∣(∇f
5
οπότε ο µέγιστος ϱυθµός αύξησης και µείωσης της f είναι √ .

1
5
`Ασκηση 14.39 Να ϐρεθεί η τιµή της σταθεράς a και η συνάρτηση f , µε συνεχείς µερικές
παραγώγους δεύτερης τάξης, αν γνωρίζουµε ότι
⃗ = axy 2̂i − 2x2 ŷ
∇f j. (i)
Από τον ορισµό της κλίσης προκύπτει ότι
= axy 2 και = −2x2 y . (ii)

∂f ∂f
∂x ∂y
Επειδή η f έχει συνεχείς µερικές παραγώγους δεύτερης τάξης,
∂2f ∂2f
= . (iii)
∂y∂x ∂x∂y
Από τις (ii) προκύπτει ότι
∂2f
= ( )= (axy 2 ) = 2axy
∂ ∂f ∂
∂y∂x ∂y ∂x ∂y
∂2f
= ( )= (−2x2 y) = −4xy,
∂ ∂f ∂
∂x∂y ∂x ∂y ∂x

2axy = −4xy ή 2a = −4 ή a = −2.
Για a = −2 η πρώτη των (ii) γράφεται
= −2xy 2 ,
∂f
∂x
οπότε f (x, y) = ∫ −2xy 2 dx + ϕ(y) = −x2 y 2 + ϕ(y),
όπου ϕ(y) µια συνάρτηση.

= (−x2 y 2 + ϕ(y)) = −2x2 y + ϕ′ (y).
∂f ∂
`Αρα,
∂y ∂y
Λόγω της (ii) = −2x2 y ,

∂f
∂y
οπότε −2x2 y + ϕ′ (y) = −2x2 y ⇔ ϕ′ (y) = 0 ⇔ ϕ(y) = σταθερά.
Εποµένως f (x, y) = −x2 y 2 + c, c σταθερά.
`Ασκηση 14.40 Να ϐρεθεί η τιµή της σταθεράς a, ώστε το διανυσµατικό πεδίο

F⃗ (x, y) = axy 2̂i + 3x2 ŷ
j
να είναι αστρόβιλο και να ϐρεθεί συνάρτηση f (x, y), τέτοια ώστε
F⃗ (x, y) = ∇f
⃗ (x, y). .
Η στροφή της F⃗ είναι

RRR ̂i ̂ k RRRR
̂
RRR j
RRR
RR
⃗ × F⃗
∇ = RRRR ∂
R ∂ RRRR = ̂i (0 − ∂ (3x2 y)) − ̂
j (0 − (axy 2 ))
RRR
∂ ∂
RR ∂x R
RRR ∂y ∂z RR
R
∂z ∂z
RRR axy 2 3x2 y 0 RRRR
R
+ ̂
k ( (3x2 y) − (axy 2 )) = (6xy − 2axy)̂
k = (6 − 2a)xŷ
∂ ∂
k.
∂x ∂y
Το διανυσµατικό πεδίο F⃗ (x, y) είναι αστρόβιλο αν
⃗ × F⃗ = 0 ⇔ (6 − 2a)xŷ
∇ k = 0, για κάθε x, y ∈ R.
Αυτό συµβαίνει αν
6 − 2a = 0 ή a = 3.
Για a = 3,
F⃗ (x, y) = 3xy 2̂i + 3x2 ŷ
j
και η συνάρτηση f (x, y) για την οποία F⃗ (x, y) = ∇f
⃗ είναι
x
t2
f (x, y) = ∫ 3ty 2 dt + ∫ 3 ⋅ 02 tdt + c = 3y 2 ∫ tdt + c = 3y 2 [ ] + c = y 2 x2 + c.
x y x 3
0 0 0 2 0 2
`Ασκηση 14.41 Να ϐρεθούν για το επίπεδο π που διέρχεται από τα σηµεία

A(1, 2, 0), B(−1, 0, 1) και Γ(0, 0, 4):
α) ∆ιανυσµατική εξίσωση, ϐ) Καρτεσιανή εξίσωση.
α) ∆ύο διανύσµατα παράλληλα µε το επίπεδο π είναι τα

502 §
Ð→ Ð→ Ð→
⃗ = AB = OB − OA = −̂i + ̂
u k − (̂i + 2̂ j +̂
j) = −2̂i − 2̂ k
Ð→ Ð→ Ð→
v⃗ = BΓ = OΓ − OB = 4̂
k − (−̂i + ̂
k) = ̂i + 3̂
k,
⃗)
οπότε το π έχει διανυσµατική εξίσωση (διέρχεται από το σηµείο Γ µε διάνυσµα ϑέσης γ
r⃗(λ, µ) = γ⃗ + λ⃗ v = 4̂
u + µ⃗ j +̂
k + λ(−2̂i − 2̂ k) + µ(̂i + 3̂
k)
j + (4 + λ + 3µ)̂
= (−2λ + µ)̂i − 2λ̂ k, λ, µ ∈ R.
ϐ) Η καρτεσιανή εξίσωση του π προκύπτει από την
⃗ ⋅ (⃗
n r − γ⃗ ) = 0, (i)
όπου r⃗ = x̂ j + ẑ
i + ŷ k το διάνυσµα ϑέσης του σηµείου (x, y, z) του π και n
⃗ ένα διάνυσµα κάθετο
στο π . ΄Ενα τέτοιο διάνυσµα είναι το
Ð→ Ð→
j +̂
⃗ = AB × BΓ = (−2̂i − 2̂
n k) × (̂i + 3̂ j + 2̂
k) = −6̂i + 7̂ k.
Αντικαθιστώντας στην (i) προκύπτει
j + 2̂
(−6̂i + 7̂ j + ẑ
k) ⋅ (x̂i + ŷ k − 4̂
k) = 0
ή −6x + 7y + 2(z − 4) = 0 ή −6x + 7y + 2z = 8.
΄Αλλη λύση του (ϐ).
Σύµφωνα µε το (α) οι παραµετρικές εξισώσεις του επιπέδου π είναι
x = −2λ + µ, y = −2λ και z = 4 + λ + 3µ. (ii)
Για να ϐρούµε την καρτεσιανή εξίσωση του π απαλείφουµε τα λ, µ από τις (ii).
Η δεύτερη των (ii) δίνει λ = − , οπότε αντικαθιστώντας στην πρώτη προκύπτει
y
2
µ = x + 2λ = x + 2 (− ) = x − y .
y
2
΄Ετσι η τρίτη των (ii) δίνει
z =4− + 3(x − y) −6x + 7y + 2z = 8.

y
ή
2
`Ασκηση 14.42 Να δειχθεί ότι το εφαπτόµενο επίπεδο στην σφαίρα S , που έχει κέντρο το
σηµείο K = (k1 , k2 , k3 ) και ακτίνα r , στο σηµείο της A(a1 , a2 , a3 ), έχει καρτεσιανή εξίσωση
(a1 − k1 )(x − a1 ) + (a2 − k2 )(y − a2 ) + (a3 − k3 )(z − a3 ) = 0.
Η σφαίρα S έχει καρτεσιανή εξίσωση

f (x, y, z) = (x − k1 )2 + (y − k2 )2 + (z − k3 )2 − r 2 = 0,
οπότε ένα διάνυσµα κάθετο στην S στο σηµείο της A(a1 , a2 , a3 ) είναι το
∂f ̂ ∂f ̂ ∂f ̂
⃗ =
m ∣ i+ ∣ j+ ∣ k
j + 2(a3 − k3 )̂
= 2(a1 − k1 )̂i + 2(a2 − k2 )̂ k.
Εποµένως, και το διάνυσµα
⃗= m j + (a3 − k3 )̂
⃗ = (a1 − k1 )̂i + (a2 − k2 )̂
1
n k
2
είναι κάθετο στην σφαίρα S στο σηµείο της A.
΄Ετσι το εφαπτόµενο επίπεδο στην S στο A(a1 , a2 , a3 ) έχει εξίσωση
⃗ ⋅ (⃗
n r−a
⃗) = 0
ή (r⃗ − a j + (z − a3 )̂
⃗ = (x − a1 )̂i + (y − a2 )̂ k)
(a1 − k1 )(x − a1 ) + (a2 − k2 )(y − a2 ) + (a3 − k3 )(z − a3 ) = 0.
√
`Ασκηση 14.43 Να ϐρεθούν τα κέντρα των σφαιρών που έχουν ακτίνα r = 3 14 και
εφάπτονται στο σηµείο A(1, 9, 0) του επιπέδου
π ∶ 3x − y + 2z + 6 = 0.
Τα κέντρα K των Ϲητούµενων σφαιρών S είναι σηµεία της κάθετης ευθείας ǫ στο επίπεδο π στο
σηµείο A.
Η ǫ έχει διανυσµατική εξίσωση
r⃗(t) = a
⃗ + t⃗
n, t ∈ R, (i)
⃗ = ̂i + 9̂
όπου a ⃗ ένα διάνυσµα κάθετο στο π .
j το διάνυσµα ϑέσης του A και n
⃗ = 3̂i− j + 2̂
Από την εξίσωση του π προκύπτει ότι ένα τέτοιο διάνυσµα είναι το n k, οπότε η (i) γίνεται
r⃗(t) = ̂i + 9̂
j + t(3̂i − ̂ j + 2t̂
j + 2k) = (1 + 3t)̂i + (9 − t)̂ k, t ∈ R.
Επειδή το Κ είναι σηµείο της ευθείας (ǫ), το διάνυσµα ϑέσης του u
⃗ δίνεται από τη σχέση αυτή για
κάποια τιµή της t (την οποία ϐρίσκουµε),
u j + 2t̂
⃗ = (1 + 3t)̂i + (9 − t)̂ k, t ∈ R. (ii)
Επειδή το K είναι το κέντρο της σφαίρας S , η απόστασή του από το σηµείο επαφής A της S µε το
επίπεδο π είναι ίση µε την ακτίνα r ,
ÐÐ→
(AK) = r ή ∣AK∣2 = r 2 . (iii)
ÐÐ→
AK = u
⃗−a j + (2t − 0)̂
⃗ = (1 + 3t − 1)̂i + (9 − t − 9)̂ j + 2t̂
k = 3t̂i − t̂ k,
√ 2
(3t)2 + (−t)2 + (2t)2 = (3 14)
ή
14t2 = 14 ⋅ 32 ή t1,2 = ±3.
Αντικαθιστώντας τις τιµές αυτές στην (ii) προκύπτει ότι τα κέντρα των Ϲητούµενων σφαιρών είναι
τα σηµεία
K1 = (10, 6, 6) και K2 = (−8, 12, −6).
`Ασκηση 14.44 Να ϐρεθεί η καρτεσιανή εξίσωση του εφαπτοµένου επιπέδου στο σηµείο
A(0, −1, 2) της επιφάνειας S µε καρτεσιανή εξίσωση
x2 + 4y 2 − z 2 − 2x + 4y + 6z − 8 = 0 .
΄Ενα διάνυσµα κάθετο στην S στο σηµείο A είναι το

∂f ̂ ∂f ̂ ∂f ̂
⃗ =
m ∣ i+ ∣ j+ ∣ k,
όπου f (x, y, z) = x2 + 4y 2 − z 2 − 2x + 4y + 6z − 8.
∣ = 2x − 2∣x=0 = −2
∂f
∂x A
∣ = 8y + 4∣y=−1 = −4
∂f
∂y A
∣ = −2z + 6∣z=2 = 2,
∂f
∂z A
οπότε το διάνυσµα m j + 2̂
⃗ = −2̂i − 4̂ k, άρα και το
⃗=− m j −̂
⃗ = ̂i + 2̂
1
n k,
2
504 §
είναι κάθετο στην S στο A. Εποµένως, η εξίσωση του π είναι
⃗ ⋅ r⃗ = n
n ⃗⋅a
⃗, (i)
όπου a j + 2̂
⃗ = −̂ j + ẑ
k το διάνυσµα ϑέσης του σηµείου επαφής A και r⃗ = x̂i + ŷ k το διάνυσµα ϑέσης
του τυχαίου σηµείου (x, y, z) του π .
j −̂
(̂i + 2̂ j + ẑ
k) ⋅ (x̂i + ŷ j −̂
k) = (̂i + 2̂ j + 2̂
k) ⋅ (−̂ k),
οπότε το π έχει καρτεσιανή εξίσωση
x + 2y − z = −4.
`Ασκηση 14.45 Να ϐρεθεί καρτεσιανή εξίσωση της σφαίρας που είναι οµόκεντρη µε τη
σφαίρα
S ∶ x2 + y 2 + z 2 − 4x + 6y + 8 = 0
και εφάπτεται του επιπέδου
π ∶ x + 2y − 3z − 1 = 0.
x2 − 2 ⋅ 2x + 22 + y 2 + 2 ⋅ 3y + 32 + z 2 = −8 + 22 + 32
ή (x − 2)2 + (y + 3)2 + z 2 = 5.
√
Εποµένως, η σφαίρα S έχει κέντρο το σηµείο K(2, −3, 0) και ακτίνα r = 5.
Η Ϲητούµενη σφαίρα S ′ , που είναι οµόκεντρη µε την S , έχει κέντρο το σηµείο K και εφάπτεται του
επιπέδου π .
`Αρα, η ακτίνα της r ′ είναι ίση µε την απόσταση του κέντρου της K από το επίπεδο π
∣1 ⋅ 2 + 2(−3) − 3 ⋅ 0 − 1∣
r ′ = d(K, π) = √ =√ ,
5
1 + 2 + (−3)
2 2 2 14
οπότε η εξίσωση της Ϲητούµενης σφαίρας είναι

2
(x − 2)2 + (y + 3)2 + z 2 = ( √ ) = .
5 25
14 14
`Ασκηση 14.46 α) Να δειχθεί ότι η κλίση κάθε συνάρτησης

f (x, y, z) = g(r),
όπου r το µέτρο του διανύσµατος ϑέσης r⃗ του σηµείου P (x, y, z), είναι διάνυσµα παράλ-
Ð→
ληλο µε το OP .
ϐ) Να ϐρεθεί η κατεύθυνση κατά την οποία η f i) αυξάνεται ταχύτερα, ii) µειώνεται ταχύ-
τερα στο σηµείο P0 (1, 1, −1) και ο µέγιστος ϱυθµός αύξησης και µείωσης της.
√
α) Επειδή r= x2 + y 2 + z 2 ,
= √ =
∂r 2x x
∂x 2 x2 + y 2 + z 2 r
΄Οµοια
= = ,
∂r y ∂r z
και
∂y r ∂z r
οπότε
= =
∂f dg ∂r dg x
∂x dr ∂x dr r
∂f
∂y
= =
dg ∂r dg y
dr ∂y dr r
= =
∂f dg ∂r dg z
∂z dr ∂z dr r
΄Ετσι η κλίση της f είναι
∂f ̂ ∂f ̂ ∂f ̂
⃗
∇f = i+ j+ k
∂x ∂y ∂z
dg x̂ dg y ̂ dg z ̂
= i+ j+ k
dr r dr r dr r
dg 1 ̂ ̂ ̂
= (xi + y j + z k)
dr r
= r⃗,
1 dg
r dr
(διότι r⃗ = x̂ j + ẑ
i + ŷ
Ð→
k ) οπότε η κλίση f της f σε κάθε σηµείο P είναι διάνυσµα παράλληλο µε το
διάνυσµα OP = r⃗.
⃗ )P0 και µειώνεται
ϐ) Η f στο σηµείο P0 (1, 1, −1) αυξάνεται ταχύτερα κατά την κατεύθυνση του (∇f
ταχύτερα κατά την κατεύθυνση του −(∇f ⃗ )P0 .
ÐÐ→
Σύµφωνα µε το (α) το (∇f j −̂
⃗ )P0 είναι διάνυσµα οµόρροπο µε το OP0 = ̂i + ̂ ∣ > 0, δηλαδή
dg
k αν
dr P0
ÐÐ→
∣ < 0, δηλαδή αν η g
dg
αν η συνάρτηση g είναι αύξουσα στο P0 , και αντίρροπο µε το OP0 αν
dr P0
είναι ϕθίνουσα στο P0 .
Ο µέγιστος ϱυθµός αύξησης ή µείωσης της g είναι κατά απόλυτη τιµή ίσος µε
⃗ )P0 ∣ = ∣
∣(∇f r⃗∣ = ∣ ∣ ∣⃗
r∣ = ∣ ∣ r = ∣ ∣ .
1 dg 1 dg 1 dg dg
r dr r dr r dr dr
Εποµένως :
στο σηµείο P0 (1, 1, −1) αυξάνεται ταχύτερα
ÐÐ→ ̂ ̂ ̂ ÐÐ→
▸ Αν η συνάρτηση g είναι αύξουσα στο P0 , τότε η f
κατά την κατεύθυνση του OP0 = i + j − k και µειώνεται ταχύτερα κατά την κατεύθυνση του −OP0 .
ÐÐ→ ÐÐ→
▸ Αν η g είναι ϕθίνουσα στο P0 , τότε η f στο P0 αυξάνεται ταχύτερα κατά την κατεύθυνση του
j +̂
−OP0 = −̂i − ̂ j −̂
k και µειώνεται ταχύτερα κατά την κατεύθυνση του OP0 = ̂i + ̂ k.
Και στις δύο περιπτωσεις η απόλυτη τιµή του µέγιστου ϱυθµού αύξησης ή µείωσης της f είναι
∣ ∣.
dg
dr
`Ασκηση 14.47 Να ϐρεθεί η κλίση και η Λαπλασιανή της συνάρτησης f (x, y, z) = r 2 , όπου
r το µέτρο του διανύσµατος ϑέσης του σηµείου (x, y, z).
= = 0,
∂f ∂f
∂θ ∂ϕ
506 §
αφού ο τύπος της f σε σφαιρικές συντεταγµένες περιέχει µόνο την απόσταση r )
⃗
∇f = (r )̂
∂ 2
er = 2r̂ er
∂r
⃗ 2f
1 ∂2 1 ∂2 3
∇ = (rr ) = (r ) = 6r = 6.
2 1
r ∂r 2 r ∂r 2 r
`Ασκηση 14.48 Να ϐρεθεί η απόκλιση της διανυσµατικής συνάρτησης
⎛ ⎞
F⃗ (x, y, z) = F0 √ ̂i + √ y ̂ F0 = σταθερά.
x
⎝ x +y x +y ⎠
j ,
2 2 2 2
⃗ ⋅ F⃗ = ∂ ⎛ ⎞ ∂ ⎛ ⎞
∇ F0 √ + F0 √
x y
∂x ⎝ x2 + y 2 ⎠ ∂y ⎝ x2 + y 2 ⎠
⎛ ⎞
= F0 √ − √ +√ − √
1 x2x 1 y2y
⎝ x2 + y 2 2( x2 + y 2 )3 x2 + y 2 2( x2 + y 2 )3 ⎠
⎛ ⎞
x2 + y 2 ⎟ ⎛ ⎞
= F0 ⎜ √ − = F0 √ −√
2 2 1
⎜ √ ⎟ ⎝ x2 + y 2
⎝ x +y ( x2 + y 2 ) ⎠ x2 + y 2 ⎠
2 2 3
= √
F0
.
x2 + y 2
Η απόκλιση της F⃗ υπολογίζεται απλούστερα αν παρατηρήσουµε ότι χρησιµοποιώντας κυλινδρικές

συντεταγµένες
⎛ ⎞
F⃗ = F0 √ ̂i + √ y ̂ ρ cos ϕ̂ ρ sin ϕ ̂
j = F0 ( i+
x
⎝ x2 + y 2 x2 + y 2 ⎠
j)
ρ ρ
= F0 (cos ϕ̂i + sin ϕ̂

j) = F0 ̂
eρ
οπότε
⃗ ⋅ F⃗ =
∇ (ρF0 ) = =√
1 ∂ F0 F0
.
ρ ∂ρ ρ x2 + y 2
`Ασκηση 14.49 Να ϐρεθεί η τιµή των σταθερών a και β , ώστε το διανυσµατικό πεδίο
j − βxŷ
F⃗ (x, y, z) = ayẑi + xẑ k
να είναι αστρόβιλο και να ϐρεθεί συνάρτηση f (x, y, z), τέτοια ώστε
F⃗ (x, y, z) = ∇f
⃗ (x, y, z).
Η στροφή του F⃗ (x, y, z) είναι

RRR ̂i ̂ ̂ RRR
RRR j k RRR
R ∂ RRRR
⃗ × F⃗ = RRRR
∇ RR
RRR
∂ ∂
RRR ∂z RRRR
−βxy RRRR
∂x ∂y
RR
R ayz xz
j(−βy − ay) + ̂
= ̂i(−βx − x) − ̂ k(z − az)
j(β + a)y + ̂
= −̂i(β + 1)x + ̂ k(1 − a)z
Το F⃗ (x, y, z) είναι αστρόβιλο αν ∇

⃗ × F⃗ = 0 για κάθε (x, y, z) ∈ R3 , δηλαδή στην περίπτωση αυτή αν
β + 1 = 0, β + a = 0 και a = 1
ή a = 1 και β = −1.
΄Ετσι j + xŷ
F⃗ (x, y, z) = yẑi + xẑ k,
οπότε
f (x, y, z) = ∫ yzdt + ∫ 0zdt + ∫ y0 ⋅ 0dt = yz [t]x0

x y z
0 0 0
= xyz + c, c σταθερά.
`Ασκηση 14.50 Να ϐρεθεί η τιµή των σταθερών a και β και η συνάρτηση f (x, y, z), µε
συνεχείς µερικές παραγώγους δεύτερης τάξης, αν
∇f j + x2 y ̂
⃗ (x, y, z) = axyẑi + βx2 ẑ k και f (0, 0, 0) = 1.
Η διανυσµατική συνάρτηση
j + x2 y ̂
F⃗ (x, y, z) = axyẑi + βx2 ẑ k
είναι ίση µε την κλίση µιας ϐαθµωτής συνάρτησης f (x, y, z) αν
⃗ × F⃗ = 0, για κάθε σηµείο του πεδίου ορισµού της.
∇ (ii)
Η στροφή της F⃗ (x, y, z) είναι
RRR ̂i ̂ k RRRR
̂
RRR j
R
RRR ∂ ∂ RRRR
⃗ ⃗
∇ × F = RRR R RR
∂
RRR ∂x ∂z RRRR
RR
∂y
RR
RRR axyz βx2 z x2 y RRRR
= ̂i(x2 − βx2 ) − ̂ j(2xy − axy) + ̂
k(2βxz − axz)
j(a − 2)xy + ̂
= ̂i(1 − β)x2 + ̂ k(2β − a)xz.
Εποµένως η (ii) ισχύει αν
1 − β = 0, a − 2 = 0 και 2β − a = 0
ή a = 2 και β = 1,
οπότε η συνάρτηση f (x, y, z) είναι
f (x, y, z) = ∫ 2tyzdt + ∫ 02 zdt + ∫ y0 ⋅ 0dt

x y z
0 0 0
= yz [t2 ]0 = x2 yz + c, c σταθερά .
x
Επειδή f (0, 0, 0) = 1,
02 ⋅ 0 ⋅ 0 + c = 1 ⇔ c = 1,
οπότε η Ϲητούµενη συνάρτηση είναι
f (x, y, z) = x2 yz + 1.
`Ασκηση 14.51 Να δειχθεί ότι αν τα διανυσµατικά πεδία F⃗ και G

⃗ είναι αστρόβιλα, τότε το
εξωτερικό τους γινόµενο ειναι ασυµπίεστο διανυσµατικό πεδίο.
Επειδή τα F⃗ και G
⃗ είναι αστρόβιλα διανυσµατικά πεδία,
⃗ × F⃗ = 0 και ∇
∇ ⃗ = 0,
⃗ ×G (i)
οπότε
508 §
⃗ ⋅ (F⃗ × G)
∇ ⃗ =G
⃗ ⋅ (∇
⃗ × F⃗ ) − F⃗ ⋅ (∇ ⃗ = 0.
⃗ × G)
Εποµένως, το διανυσµατικό πεδίο F⃗ × G
⃗ ειναι ασυµπίεστο.
`Ασκηση 14.52 Να δειχθεί ότι το διανυσµατικό πεδίο

F⃗ = ∇f
⃗ × ∇g,
⃗
όπου f (x, y, z) και g(x, y, z) συναρτήσεις µε συνεχείς παραγώγους δεύτερης τάξης, είναι
ασυµπίεστο.
⃗ ⋅ (∇f
∇ ⃗ × ∇g)
⃗ = ∇g
⃗ ⋅ (∇
⃗ × ∇f
⃗ ) − ∇f
⃗ ⋅ (∇
⃗ × ∇g)
⃗ . (i)
Επίσης,
⃗ × ∇f
∇ ⃗ = 0 και ∇
⃗ × ∇g
⃗ = 0,
⃗ ⋅ (∇f
∇ ⃗ × ∇g)
⃗ = 0.
΄Αρα, το F⃗ = ∇f
⃗ × ∇g
⃗ είναι ασυµπίεστο διανυσµατικό πεδίο.
`Ασκηση 14.53 Να δειχθεί ότι για κάθε ϐαθµωτή συνάρτηση ϕ(x, y, z) και για κάθε δια-
νυσµατική συνάρτηση F⃗ (x, y, z) ισχύει :
⃗
α) ∇ ⃗
= − 2 ∇ϕ.
1 1
ϕ ϕ
F⃗ ϕ∇⃗ ⋅ F⃗ − ∇ϕ
⃗ ⋅ F⃗
⃗ ⋅( )=
ϐ) ∇ .
ϕ ϕ2
α) Εφαρµόζοντας το γνωστό κανόνα εύρεσης παραγώγου σύνθετης συνάρτησης

∂ 1 ̂ ∂ 1 ̂ ∂ 1 ̂
⃗
∇ = ( )i + ( )j + ( )k
1
ϕ ∂x ϕ ∂y ϕ ∂z ϕ
1 ∂ϕ̂ 1 ∂ϕ ̂ 1 ∂ϕ ̂
= − i− 2 j− 2 k
ϕ2 ∂x ϕ ∂y ϕ ∂z
1 ∂ϕ̂ ∂ϕ ̂ ∂ϕ ̂
= − ( i+ j+ k)
ϕ2 ∂x ∂y ∂z
1 ⃗
= − ∇ϕ.
ϕ2
ϐ) Λόγω του παραδ. 14.34β και του (α) προκύπτει
F⃗
⃗ ⋅(
∇ ⃗ ⋅ ( F⃗ ) = ∇
) = ∇ ⃗ ( ) ⋅ F⃗ + ∇⃗ ⋅ F⃗
1 1 1
ϕ ϕ ϕ ϕ
∇ϕ ⋅ F⃗ + ∇
1 ⃗ 1⃗ ⃗
= − 2
⋅F
ϕ ϕ
⃗ ⋅ F⃗ − ∇ϕ
ϕ∇ ⃗ ⋅ F⃗
=
ϕ2
Κεφάλαιο 15
∆ιαφορικές εξισώσεις
√
`Ασκηση 15.1 Να ϐρεθει η λύση των διαφορικών εξισώσεων :
δ) y ′ (x) = x 1 + x2 y 2 (x) και y(0) = 1.
Λύση
δ) Η (i) γράφεται ως
y ′ (x) − y(x) = x,
οπότε η γενική λύση της διαφορικής αυτής εξίσωσης είναι
y(x) = e− ∫ −dx
(∫ xe∫ −dx
dx + c) = ex (∫ xe−x dx + c)
= ex (−e−x (1 + x) + c) = cex − (1 + x).

Επειδή y(0) = 1,
y(0) = ce0 − (1 + 0) ⇔ 1 = c − 1 ⇔ c = 2,
οπότε η Ϲητούµενη συνάρτηση είναι η
y(x) = 2ex − (1 + x).
`Ασκηση 15.13 Τη χρονική στιγµή t = 0 ένα µικρό σώµα Σ µάζας m ϐάλλεται κατακόρυφα
προς τα πάνω µε ταχύτητα v0 . Αν το Σ δέχεται δύναµη αντίστασης από τον αέρα ανάλογη
της ταχύτητας του,
Fa = −kmv, k σταθερά.
να ϐρεθούν, συναρτήσει των v0 , k, g :
α) Η χρονική στιγµή την οποία το Σ ϕτάνει στο µέγιστο ύψος.
ϐ) Το µέγιστο ύψος στο οποίο ϕτάνει το Σ.
Λύση
Θεωρώντας ϑετική ϕορά πρός τα πάνω, ο ϑεµελιώδης νόµος της δυναµικής δίνει
= −F − B = −kmv − mg.
dv
m
dt
Αυτή είναι διαφορική εξίσωση χωριζοµένων µεταβλητών, η οποία δίνει
= −dt,
dv
kv + g
= ∫ −dt + c ⇔ ln(kv + g) = −t + c.
dv 1
∫
kv + g
οπότε
k
509
510 §
Επειδή v(0) = v0 , καταλήγουµε (µε τον τρόπο του παραδ. 14.15) στο ότι
kv0 + g −kt
v(t) = (1 − e ). (i)
g
k g
Το Σ ϕτάνει στο µέγιστο ύψος όταν
kv0 + g −kt
v(t) = 0 ⇔ (1 − e )=0
g
k g
kv0 + g −kt
⇔ 1− e
g
⇔ e−kt =
g
kv0 + g
⇔ −kt = ln
g
kv0 + g
1 kv0 + g
⇔ t= ln .
k g
δηλαδή τη χρονική στιγµή
1 kv0 + g
t1 = ln .
k g
ϐ) Από την (i) και την παρατ. 11.2 ϑεωρώντας ότι το ξεκινάει από την αρχή του άξονα (x(0) = 0),
προκύπτει ότι (µετά από λίγες πράξεις)
kv0 + g −kz kv0 + g
x(t) = ∫ v(z)dz = ∫ (1 − e ) dz = (1 − e−kt ) − ,
t t g gt
0 0 k g k 2 k
οπότε το µέγιστο ύψος στο οποίο ϕτάνει το Σ είναι ίσο µε
kv0 + g
x(t1 ) = (1 − e k )−
kv +g
−k 1 ln 0g gt
k 2 1 kv0 + g
ln
k g
kv0 + g g 1 kv0 + g
= (1 − )−
kv +g −1
ln( 0g )
e ln
k2 kk g
kv0 + g kv0 + g
= (1 − ) − 2 ln
g g
k2 kv0 + g k g
kv0 + g kv0 + g
= ⋅ − 2 ln
kv0 g
k 2 kv0 + g k g
kv0 + g
= − 2 ln
v0 g
.
k k g
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 15. ∆ΙΑΦΟΡΙΚΕΣ ΕΞΙΣΩΣΕΙΣ 511
`Ασκηση 15.14 Ο ϱυθµός διάσπασης των πυρήνων µιας ϱαδιενεργής ουσίας είναι ανάλογος
του αριθµού N (t) των εναποµείναντων πυρήνων (που δεν έχουν διασπαστεί). ∆ηλαδή
= −λN, (i)
dN
λ σταθερά,
dt
Αν το ένα τρίτο των πυρήνων ενός ϱαδιενεργού δείγµατος έχουν διασπαστεί σε 5 ώρες, να
υπολογιστεί το κλάσµα των αρχικών πυρήνων που ϑα διασπαστούν τις επόµενες 10 ώρες.
Λύση
α) Η (i) είναι διαφορική εξίσωση χωριζοµένων µεταβλητών και γράφεται
= −λdt
dN
N
οπότε
= ∫ −λdt + c ⇔ ln N = −λt + c. (ii)
dN
∫
N
Αν N0 ο αρχικός αριθµός ϱαδιενεργών πυρήνων στο δείγµα, N (0) = N0 , οπότε η (ii) δίνει
ln N0 = −λ ⋅ 0 + c ⇔ c = ln N0 .
ln N = −λt + ln N0 ⇔ ln N − ln N0 = −λt ⇔ ln = −λt ⇔ = e−λt ,

N N
N0 N0
οπότε ο αριθµός των εναποµεινάντων πυρήνων την χρονική στιγµή t είναι
N (t) = N0 e−λt . (iii)

2
Επειδή το ένα τρίτο των πυρήνων του δείγµατος έχουν διασπαστεί σε 5 ώρες, έχει µείνει το των
3
πυρήνων, οπότε N (5) = και η (iii) δίνει
2N0
3
= N0 e−λ5 ⇔ e−λ5 = ⇔ −λ5 = ln = − ln ,

2N0 2 2 3
3 3 3 2
οπότε
λ=
1 3
ln .
5 2
Ο αριθµός N (t) των εναποµείναντων πυρήνων µετα από άλλες 10 ώρες (δηλαδή την χρονική στιγµή
t = 15ώρες) είναι
3 −3 2 3 8
N (15) = N0 e− 5 ln 2 15 = N0 e−3 ln 2 = N0 eln( 2 )
= N0 ( ) = N0 ( ) = N0 ,
1 3 3 3 −3
2 3 27
οπότε το κλάσµα των αρχικών πυρήνων που ϑα διασπαστούν τις επόµενες 10 ώρες είναι
−
2N0 8N0
N (5) − N (15)
= 3 27 = 10 .
N0 N0 27
`Ασκηση 15.25 `Ενα σύστηµα εξαερισµού ενός δωµατίου όγκου V στέλνει καθαρό αέρα
m3
περιεκτικότητας k% σε διοξείδιο του άνθρακα (CO2 ) µε παροχή Π ( ). Αν τη χρονική
s
στιγµή t = 0, η περιεκτικότητα του αέρα του δωµατίου σε CO2 είναι λ%, να ϐρεθεί η επί
τοις εκατό περιεκτικότητα y(t) του αέρα σε CO2 τη χρονική στιγµή t.
Λύση
`Εστω y(t) η ποσοότητα διοξειδίου του άνθρακα στο δωµάτιο τη χρονική στιγµή t. Σε χρόνο dt
µπαίνουν στο δωµάτιο Πdt (m3 ) καθαρού αέρα, που περιέχουν
512 §
Πdt (m3 ) CO2 (i)

k
100
και ϐγαίνουν Πdt (m3 ) που περιέχουν (τότε η περιεκτικότητα του αέρα σε CO2 είναι
y(t)
)
V
Πdt (m3 ). (ii)
y
V
Η διαφορά των ποσοτήτων των (i) και (ii) είναι ίση µε τη µείωση της y(t), οπότε
−dy = Πdt − Πdt ⇔ = Π( − ).

y k dy k y
V 100 dt 100 V
Η (i) είναι διαφορική εξίσωση χωριζοµένων µεταβλητών και γράφεται
= Πdt
dy
−
k y
100 V
= ∫ Πdt + c ⇔ ln ( − ) = Πt + c. (ii)
dy 1 k y
οπότε ∫ k
− −
y 1 100 V
100 V V
Επειδή η περιεκτικότητα του αέρα του δωµατίου σε CO2 τη χρονική στιγµή t = 0 είναι λ% ,
y(0) = , οπότε η (ii) δίνει
λ
100
k−λ
−V ln ( − ) = Π0 + c ⇔ c = −V ln
k λ
.
100 V 100
k−λ k−λ
−V ln ( − ) = Πt − V ln ⇔ ln ( − ) − ln =−
k y k y Πt
100 V 100 100 V 100 V
− −
k y k y
ln 100 V = − ⇔ 100 V = e− V
Πt Πt
k−λ V k−λ
100 100
y k − λ − Πt λ − k − Πt
− = e V ⇔ = +
k y k
e V ,
100 V 100 V 100 100
οπότε η επί τοις εκατό περιεκτικότητα y(t) του αέρα σε CO2 τη χρονική στιγµή t είναι
100 = k + (λ − k)e− V .
y(t) Πt
`Ασκηση 15.26 Ο ϱυθµός διάσπασης των πυρήνων µιας ϱαδιενεργής ουσίας είναι ανάλογος
του αριθµού N (t) των εναποµεινάντων πυρήνων (που δεν έχουν διασπαστεί). ∆ηλαδή
= −λN, (i)
dN
λ σταθερά,
dt
Αν οι µισοί πυρήνες ενός ϱαδιενεργού δείγµατος έχουν διασπαστεί σε 10 ηµέρες, να υπο-
λογιστεί το ποσοστό των αρχικών πυρήνων που ϑα διασπαστούν τις επόµενες 30 ηµέρες.
Λύση
α) Η (i) είναι διαφορική εξίσωση χωριζοµένων µεταβλητών και γράφεται
= −λdt
dN
N
= ∫ −λdt + c ⇔ ln N = −λt + c. (ii)

dN
οπότε ∫
N
Αν N0 ο αρχικός αριθµός ϱαδιενεργών πυρήνων στο δείγµα, N (0) = N0 , η (ii) δίνει
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 15. ∆ΙΑΦΟΡΙΚΕΣ ΕΞΙΣΩΣΕΙΣ 513
ln N0 = −λ ⋅ 0 + c ⇔ c = ln N0 .
ln N = −λt + ln N0 ⇔ ln N − ln N0 = −λt ⇔ ln = −λt ⇔ = e−λt ⇔ N = N0 e−λt ,

N N
N0 N0
οπότε ο αριθµός των εναποµεινάντων πυρήνων τη χρονική στιγµή t είναι
N (t) = N0 e−λt . (iii)
Επειδή οι µισοί πυρήνες ενός ϱαδιενεργού δείγµατος έχουν διασπαστεί σε 10 ηµέρες, έχουν µείνει
οι µισοί, οπότε N (10) = και η (iii) δίνει
N0
2
= N0 e−λ10 ⇔ e−λ10 = ⇔ −λ10 = ln = − ln 2,
N0 1 1
2 2 2
λ=
ln 2
οπότε .
10
Ο αριθµός N (t) των εναποµεινάντων πυρήνων µετα από άλλες 30 ηµέρες (δηλαδή για t = 40ηµέρες)
είναι
N (40) = N0 e− 10 40 = N0 e−4 ln 2 = N0 eln 2 = N0 2−4 =

ln 2 N0−4
,
16
οπότε το ποσοστό των αρχικών πυρήνων που ϑα διασπαστούν τις επόµενες 30 ηµέρες είναι
N (10) − N (40)
N0
−N
100 = 100 = 100 = 43, 75%.
0
2 16 7
N0 N0 16
514 §
Κεφάλαιο 16
∆ιπλά ολοκληρώµατα
∬ e
−(x 2 +y 2 )
dxdy,
D
όπου D = {(x, y) ∶ 1 ≤ x2 + y 2 ≤ 4 και − x ≤ y ≤ x}.
Λύση
y
y=-x y=x
2
1 D
1 2 x
-2
Σχήµα 16.1 Το χωρίο D είναι ορθογώνιο σε πολικές συντεταγµένες.
Από το σχ. 16.1 ϕαίνεται ότι το χωρίο αυτό σε πολικές συντεταγµένες γράφεται
D ′ = {(r, θ) ∶ 1 ≤ r ≤ 2 και − ≤ θ ≤ },
π π
4 4
οπότε (x2 + y 2 = r 2 ),
π π
dxdy = ∫ π (∫ e−r rdr) dθ = ∫ π dθ ∫ e−r rdr

2 2
∬D e
−(x 2
+y 2 ) 4 2 4 2
− 1 4
− 1 4
= (e − e−4 ) = ( − 4 ) .
π 1 −1 1 1 π
22 e e 4
∬ xydxdy ,
D
όπου D το χωρίο που περικλείεται από τη γραµµή
x2 + y 2 = 2x. (i)
Λύση
515
516 §
x2 + y 2 = 2x ⇔ x2 − 2x + y 2 = 0 ⇔ x2 − 2x + 1 + y 2 = 1
⇔ (x − 1)2 + y 2 = 1,
οπότε το D είναι το εσωτερικό του κύκλου µε κέντρο το K(1, 0) και ακτίνα 1.
Σχήµα 16.3 Το χωρίο D είναι κύκλος µε κέντρο το K(1, 0) και ακτίνα 1.
Θέτοντας x = r cos θ και y = r sin θ στην (i) προκύπτει
r 2 cos2 θ + r 2 sin2 θ = 2r cos θ ⇔ r 2 = 2r cos θ ⇔ r = 2 cos θ,
οπότε το χωρίο αυτό σε πολικές συντεταγµένες είναι (ϐλ. σχ. 16.3)
D ′ = {(r, θ) ∶ 0 ≤ r ≤ 2 cos θ και − ≤ θ ≤ }.

π π
2 2
Εποµένως,
π
∬ xydxdy = ∫ (∫ r cos θ ⋅ r sin θ ⋅ rdr) dθ

2
2 cos θ
D − π2 0
π π 2 cos θ
r4
= ∫ π (cos θ sin θ ∫ r dr) dθ = ∫ cos θ sin θ [ ]
2
2 cos θ 2
3
dθ
− 2
0 − π2 4 0
π π
= ∫ π cos θ sin θ ⋅ 2 cos θdθ = 4 ∫ π cos θ sin θdθ

1 2 4 4 2 5
4 −2 −2
= 0
(διότι η συνάρτηση cos5 θ sin θ είναι περιττή και το διάστηµα ολοκλήρωσης είναι της µορφής
[−a, a]).
∬ ydxdy,
D
όπου D το χωρίο που περικλείεται από τις ευθείες
2x − y = −1, 2x − y = 1, x + y = 2 και x + y = 3.
Λύση
Θέτοντας u = 2x − y και v = x + y ,
το χωρίο D γράφεται
D ′ = {(u, v) ∶ −1 ≤ u ≤ 1 και 2 ≤ v ≤ 3} , (i)
οπότε ο υπολογισµός του διπλού αυτού ολοκληρώµατος γίνεται εύκολα µε τη ϐοήθεια των µετα-
ϐλητών αυτών .
Λύνοντας τις (i) ως προς x και y προκύπτει
u+v 2v − u
x= και y = ,
3 3
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 16. ∆ΙΠΛΑ ΟΛΟΚΛΗΡΩΜΑΤΑ 517
Σχήµα 16.4 Το χωρίο D δεν είναι απλό ούτε ως προς x ούτε ως προς y .
οπότε η Ιακωβιανή των σχέσεων αυτών είναι

RR ∂x RR RR 1 RR
RRR ∂x RRR RRR 1 RRR
D(x, y) RRRR ∂u RRR RRR 3
RR = RR
RRR 1
RR = .
=R
∂v 3
D(u, v) RRRR ∂y R R
∂y RRRR RRRR 1 2 RRRR 3
R
RR RR RR − RR
RRR
∂u ∂v RR RR 3 3 RR
Εποµένως,
2v − u D(x, y) 1 2v − u 1
∬D ydxdy = ∬D′ dudv = ∫ (∫
3
du) dv
3 D(u, v) 2 −1 3 3
1 3⎛ ⎞
1
u2
= − [ ] dv = ∫ 4vdv = .
1 3 10
∫
1
9 2 ⎝ 2 −1 ⎠
2v[u]−1
9 2 9
∬ xy dxdy,
2
D
όπου D = {(x, y) ∶ 4x2 + y 2 ≤ 1, x ≥ 0 και y ≥ 0}.
Λύση
Το χωρίο D είναι το εσωτερικό στο α΄ τεταρτηµόριο της έλλειψης
x2 y2
+ 2 =1
(2)
1 2 1
Παρατηρούµε ότι αν χρησιµοποιήσουµε ελλειπτικές συντεταγµένες
x = r cos θ και y = r sin θ, (i)

1
2
το χωρίο D γράφεται
D ′ = {(r, θ) ∶ 0 ≤ r ≤ 1 και 0 ≤ θ ≤ },
π
2
οπότε στις συντεταγµένες αυτές είναι ορθογώνιο και ο υπολογισµός του διπλού αυτού ολοκληρώ-
µατος γίνεται εύκολος.
Η Ιακωβιανή των (i) είναι
= 1r,
D(x, y) 1
D(r, θ) 2
518 §
θ
π/2
Ο 1 r
(β)
(α)
Σχήµα 16.5 Το χωρίο D είναι ορθογώνιο σε ελλειπτικές συντεταγµένες.
οπότε
π
∬ xy dxdy = ∫ (∫
2
1 1 1
2
r cos θ(r sin θ)2 rdr) dθ
D 0 0 2 2
π
=
1 1
∫ cos θ sin2 θdθ ∫
2
r 4 dr
4 0 0
=
1 1 2 1
4 ∫0
t dt
5
= = .
111 1
4 3 5 60
∬D ydxdy,
όπου D το χωρίο που περιβάλλεται από τις γραµµές
x2 + y 2 = 4, y = 1 και τον άξονα x .
Λύση
y
2
1
D
O x
Από το σχ. 16.6 ϕαίνεται ότι το χωρίο D γράφεται
√ √
D = {(x, y) ∶ − 4 − y 2 ≤ x ≤ 4 − y 2 και 0 ≤ y ≤ 1} ,
οπότε είναι απλό ως προς x. Εποµένως

√
√
∬ ydxdy = ∫ (∫ ydx) dy = ∫ y2 4 − y 2 dy = .
1 4−y 2 1 2
√
D 0 − 4−y 2 0 3
∬ xydxdy,
D
όπου D το γραµµοσκιασµένο χωρίο του σχ. 16.7.
Λύση
Λύση
Ονοµάζοντας D2 το α΄ τεταρτηµόριο του εσωτερικού του κύκλου του σχ. 16.7
√
D2 = {(x, y) ∶ x2 + y 2 ≤ 2, x ≥ 0 και y ≥ 0}
και D1 το τετράγωνο ΟΑΒΓ, όπου Ο η αρχή των αξόνων, A(1, 0), B(1, 1) και Γ(0, 1), το D2 χωρίζεται
στα χωρία D και D1 , τα οποία δεν έχουν κοινά εσωτερικά σηµεία, οπότε
∬ xydxdy = ∬ xydxdy + ∬ xydxdy

D2 D D1
ή
∬ xydxdy = ∬ xydxdy − ∬ xydxdy. (i)
D D2 D1
Το D2 σε πολικές συντεταγµένες είναι
√
D2′ = {(r, θ) ∶ 0 ≤ r ≤ 2, 0 ≤ θ ≤ },
π
2
οπότε
π
√
xydxdy = ∫ (∫ r cos θ ⋅ r sin θ ⋅ rdr) dθ

2
∬
2
D2 0 0
√ √
1 ( 2)4 1
π
= ∫ r dr = = .
1 2
sin 2θdθ ∫
2 3
0 2 0 2 4 2
Επίσης, το D1 γράφεται
D1 = {(x, y) ∶ 0 ≤ x ≤ 1 και 0 ≤ y ≤ 1} ,
οπότε
xydxdy = ∫ ydy = .
1 1 1
∬ xdx ∫
4
D1 0 0
Ετσι η (i) δίνει
∬D xydxdy = 2 − 4 = 4 .
1 1 1
`Ασκηση 16.8 Να υπολογιστεί το διπλό ολοκλήρωµα

√
∬D 1 − y 2 dxdy,
όπου D = {(x, y) ∶ x2 + y 2 ≤ 1, x ≤ 0 και y ≤ 0}.

520 §
Λύση
Από το σχ. 16.8 ϕαίνεται ότι το χωρίο αυτό γράφεται

√
D = {(x, y) ∶ −1 ≤ x ≤ 0 και − 1 − x2 ≤ y ≤ 0} ,
οπότε είναι απλό ως προς y . ΄Ετσι,

√ √
1 − y 2 dxdy = ∫ (∫ √ 1 − y 2 dy) dx.
0 0
∬D −1 − 1−x2
Το ολοκλήρωµα αυτό είναι δύσκολο να υπολογιστεί. Παρατηρούµε όµως ότι το D γράφεται και
στην µορφή √
D = {(x, y) ∶ − 1 − y 2 ≤ x ≤ 0 και − 1 ≤ y ≤ 0} ,
οπότε είναι απλό και ως προς x. ΄Ετσι,
√ √
1 − y 2 dxdy = ∫ (∫ 1 − y 2 dx) dy
0 0
∬ √
D −1 − 1−y 2
0√
= ∫ 1 − y 2 ([x]0−√1−y2 ) dy
−1
0√ √
= ∫ 1 − y 2 1 − y 2 dy
−1
= ∫ (1 − y 2 ) dy = .
0 2
−1 3
`Ασκηση 16.9 Να υπολογιστεί το διπλό ολοκλήρωµα
I = ∬ (x2 − y 2 )dxdy,
D
όπου D = {(x, y) ∶ x2 + y 2 ≤ 1 και x + y ≥ 1}.
Λύση
√
Από το σχ. 16.9 ϕαίνεται ότι το χωρίο γράφεται
D = {(x, y) ∶ 0 ≤ x ≤ 1 και 1 − x ≤ y ≤ 1 − x2 },
οπότε είναι απλό ως προς y . ΄Ετσι
√ √
1−x2
y3
I = ∫ (∫ (x2 − y 2 )dy) dx = ∫ [x2 y − ]
1 1−x2 1
dx
0 1−x 0 3 1−x
√
= ∫ [x2 1 − x2 − (1 − x2 ) 2 − (x2 (1 − x) − (1 − x)3 )] dx.
1 1 3
0 3
Σχήµα 16.9β Χωρίζουµε το χωρίο D2 στα χωρία D και D1 .
Το ολοκλήρωµα αυτό είναι δύσκολο να υπολογιστεί άµµεσα, οπότε, ονοµάζοντας D2 το α΄ τεταρτη-

µόριο του κυκλικού δίσκου του σχ. 16.9β
D2 = {(x, y) ∶ x2 + y 2 ≤ 1, x ≥ 0 και y ≥ 0}
και D1 το τρίγωνο ΟΑΒ, όπου Ο η αρχή των αξόνων, A(0, 1) και B(1, 0), το D2 χωρίζεται στα D
και D1 (ϐλ. σχ. 16.9β), οπότε
∬ (x2 − y 2 )dxdy = ∬ (x2 − y 2 )dxdy + ∬ (x2 − y 2 )dxdy

D2 D D1
∬D (x − y )dxdy = ∬D (x − y )dxdy − ∬D (x − y )dxdy. (i)

2 2 2 2 2 2
ή
2 1
Χρησιµοποιώντας πολικές συντεταγµένες το D2 γράφεται
D2 = {(r, θ) ∶ 0 ≤ r ≤ 1, 0 ≤ θ ≤ },
π
2
οπότε
π
(x − y )dxdy = ∫ (∫ [(r cos θ)2 − (r sin θ)2 ] rdr) dθ

1
∬
2 2 2
D2 0 0
π
= ∫ (cos2 θ − sin2 θ) dθ ∫
2
1
r 3 dr
0 0
π
= ∫ cos 2θdθ = [sin 2θ]02 = 0.

2 1 1 π 1
0 4 2 4
Επίσης το D1 γράφεται
D1 = {(x, y) ∶ 0 ≤ x ≤ 1 και 0 ≤ y ≤ 1 − x} ,
οπότε
∬ (x − y )dxdy = ∫ (∫ (x2 − y 2 )dy) dx

1 1−x
2 2
D 0 0
= ∫ (x2 (1 − x) − (1 − x)3 ) dx = 0
1 1
0 3
Ετσι από την (i) προκύπτει ότι
522 §
∬D (x − y )dxdy = 0.
2 2
`Ασκηση 16.10 Να υπολογιστεί η µέση τιµή της συνάρτησης

f (x, y) = ey
2
στο χωρίο
D = {(x, y) ∶ 0 ≤ x ≤ 1, x ≤ y ≤ 1}
και να ϐρεθούν τα σηµεία του D στα οποία η f παίρνει την τιµή αυτή.
Λύση
Η µέση τιµή της συνάρτησης f (x, y) = ey στο χωρίο D είναι
2
∬ e dxdy
y 2
f¯ = D
, (i)
E(D)
όπου E(D) το εµβαδόν του D .
Σχήµα 16.10 Το χωρίο D είναι απλό και ως προς x και ως προς y .
Το D είναι απλό ως προς y , οπότε
∬ e dxdy = ∫ (∫
2 1 1 2
y
ey dy) dx.
D 0 x
1
΄Οµως το ∫ ey dy δεν είναι δυνατόν να υπολογιστεί.
2
x
Από το σχ. 16.10 ϕαίνεται ότι το D γράφεται και ως
D = {(x, y) ∶ 0 ≤ x ≤ y, 0 ≤ y ≤ 1},
οπότε είναι απλό και ως προς x. ΄Ετσι
∬D e dxdy = ∫0 (∫0 e dx) dy = ∫0 (e ∫0 dx) dy

2 1 y 2 1 2 y
y y y
1 2 1 1
= ∫ ey ydy = [ ey ] = (e − 1).
1 2
0 2 0 2
Το χωρίο D είναι τρίγωνο, οπότε το εµβαδόν του είναι
E(D) = 1 ⋅ 1 = .
1 1
2 2
΄Ετσι από την (i) προκύπτει ότι
(e − 1)
1
f¯ = 2 = e − 1.
1
2
Η f παίρνει την τιµή αυτή στα σηµεία (x, y) του D για τα οποία
√
f (x, y) = e − 1 ⇔ ey = e − 1 ⇔ y 2 = ln(e − 1) ⇔ y = ln(e − 1)
2
√
(διότι y ≥ 0), δηλαδή για τα σηµεία της οριζόντιας ευθείας y = ln(e − 1) που ϐρίσκονται µέσα στο
D (ϐλ. σχ. 16.10β).
√
Σχήµα 16.10β Η f παίρνει την µέση τιµή της στο D πάνω στην ευθεία y = ln(e − 1).
`Ασκηση 16.11 Να υπολογιστεί η µέση τιµή της συνάρτησης

f (x, y) = x2 y 2
στο χωρίο D που περικλείεται από τις γραµµές
y 2 − 2x = 1 και x + y = 1.
Λύση
Η µέση τιµή της συνάρτησης f (x, y) = x2 y 2 στο χωρίο D είναι
∬D x y dxdy
2 2
f¯ = , (i)
E(D)
όπου E(D) το εµβαδόν του D .
1
-1/2
Λύνοντας το σύστηµα των εξισώσεων τους προκύπτει ότι η ευθεία και η παραβολή τέµνονται στα
σηµεία A(4, −3) και B(0, 1), οπότε το χωρίο D είναι
y2 − 1
D = {(x, y) ∶ ≤ x ≤ 1 − y και − 3 ≤ y ≤ 1}.
2
Το χωρίο αυτό είναι απλό ως προς x (ϐλ. σχ. 16.11), οπότε η (i) γίνεται
1−y
x3
f¯ = ∫ (∫ y2 −1 x2 y 2 dx) dy = ∫ y2 [ ]
1 1−y 1
dy
−3 2
−3 3 y2 −1
2
⎡ 3⎤
1 1 2⎢
⎢ y2 − 1 ⎥
= ∫ y ⎢(1 − y) − ( ) ⎥ dy = = 54, 59.
51584
⎥
3
3 −3 ⎢ ⎥
⎣ ⎦
2 945
524 §
∬ xydxdy,
D
όπου D = {(x, y) ∶ 1 ≤ 4x2 + y 2 ≤ 9, x ≥ 0 και y ≤ 0}.
Λύση
Το χωρίο D είναι το τµήµα, που ϐρίσκεται στο τέταρτο τεταρτηµόριο, του ελλειπτικού δακτύλιου
που περικλείεται από τις ελλείψεις
4x2 + y 2 = 1 και 4x2 + y 2 = 9
οι οποίες γράφονται
x2 y2 x2 y2
+ = 1 + = 1.
( 12 )2 12 ( 32 )2 32
και
Σχήµα 16.12 Το χωρίο D2 χωρίζεται στα χωρία D και D1 .
x2 y2
+ = 1 στο τέταρτο τεταρτηµόριο
( 32 )2 32
Ονοµάζοντας D2 το τµήµα του εσωτερικού της έλλειψης
και D1 το τµήµα του εσωτερικού της έλλειψης

x2 y2
+ = 1 στο τέταρτο τεταρτηµόριο, το χωρίο D2 χωρίζεται στα D και D1 , τα οποία δεν έχουν
( 12 )2 12
κοινά εσωτερικά σηµεία (ϐλ. σχ. 16.12), οπότε
∬ xydxdy = ∬ xydxdy + ∬ xydxdy

D2 D D1
ή ∬D xydxdy = ∬D xydxdy − ∬D xydxdy. (i)

2 1
Χρησιµοποιώντας ελλειπτικές συντεταγµένες r, θ µε
x = r cos θ και y = 3 sin θ,

3
2
το D2 γράφεται (ϐλ. σχ. 16.12)
D2′ = {(r, θ) ∶ 0 ≤ r ≤ 1, ≤ θ < 2π}

3π
2
οπότε
∬D xydxdy = ∫ 3π (∫0 2 r cos θ ⋅ 3r sin θ ⋅ 2 ⋅ 3rdr) dθ

2π 1 3 3
2 2
= ∫ 3π sin θ cos θdθ ∫ r dr = (− ) = − .

81 2π 1
3 81 1 1 81
4 2 0 4 2 4 32
Επίσης χρησιµοποιώντας ελλειπτικές συντεταγµένες r, θ µε
x = r cos θ και y = r sin θ,

1
2
το D1 γράφεται
D1′ = {(r, θ) ∶ 0 ≤ r ≤ 1, ≤ θ < 2π},

3π
2
οπότε
xydxdy = ∫ 3π (∫ r cos θ ⋅ r sin θ ⋅ rdr) dθ

2π 1 1 1
∬
D1 2
0 2 2
= ∫ 3π sin θ cos θdθ ∫ r dr = (− ) = − .

1 2π 1
3 1 1 1 1
4 2 0 4 2 4 32
Ετσι η (i) δίνει
∬D xydxdy = − 32 − (− 32 ) = − 2 .
81 1 5
I = ∬ (x2 + y 2 − 2x − y − 2)dxdy ,
D
όπου D = {(x, y) ∶ x2 + y 2 − 2y ≤ 0} .
Λύση
x2 + y 2 − 2y ≤ 0 ⇔ x2 + y 2 − 2 ⋅ 1 ⋅ y + 12 ≤ 12 ⇔ x2 + (y − 1)2 ≤ 1,
οπότε το D είναι ο κυκλικός δίσκος µε κέντρο το σηµείο K(0, 1) και ακτίνα 1 (ϐλ. σχ. 16.13).
Χρησιµοποιώντας τις συντεταγµένες r και θ , όπου
x = r cos θ, y − 1 = r sin θ (i)
το D γράφεται
D = {(r, θ) ∶ 0 ≤ r ≤ 1, 0 ≤ θ < 2π}.
RRR RRR
RR RRR
∂x ∂x
D(x, y) RRRR RR
RRR = r
=R
∂r ∂θ
D(r, θ) RRRR ∂y RRRR
RRR ∂y
RR
RR ∂r ∂θ RR
526 §
οπότε
I = ∬ [(r cos θ)2 + (1 + r sin θ)2 − 2r cos θ − (1 + r sin θ) − 2] rdrdθ

D′
= ∫ [∫ (r 3 + r 2 (sin θ − 2 cos θ) − 2r)dr] dθ

2π 1
0 0
1
r4 r3
= ∫ [ + (sin θ − 2 cos θ) − r 2 ] dθ
2π
0 4 3 0
= ∫ (4 + (sin θ − 2 cos θ) − 1) dθ = 6π
2π 1
0 3
sin θdθ = ∫ cos θdθ = 0).

2π 2π
(διότι ∫
0 0

πx2
I =∫ (∫
1 1
cos dx) dy .
0 y 2
Λύση
Παρατηρούµε ότι δεν µπορούµε να υπολογίσουµε το αόριστο ολοκλήρωµα
πx2
∫ cos dx.
2
΄Οµως το I γράφεται
πx2
I = ∬ cos dxdy ,
D 2
όπου D = {(x, y) ∶ y ≤ x ≤ 1 και 0 ≤ y ≤ 1} .
Σχήµα 16.14 Το χωρίο D είναι απλό ως προς y .
Σχεδιάζουµε το χωρίο D και από το σχ. 16.14 παρατηρούµε ότι µπορεί να γραφεί και στη µορφή
D = {(x, y) ∶ 0 ≤ x ≤ 1 και 0 ≤ y ≤ x}
(το D είναι απλό και ως προς y ), οπότε
πx2
I = ∫ (∫ cos
1 x
dy) dx
0 0 2
πx2
= ∫ (cos
1 x
∫ dy) dx
0 2 0
πx2
= ∫ x cos
1
dx
0 2
π
= ∫ cos tdt = .
2 1 1
0 π π
`Ασκηση 16.27 α) Να δειχθεί ότι το εµβαδόν του εσωτερικού D της έλλειψης

x2 y 2
+ =1
a2 β 2
είναι πaβ .
ϐ) Να υπολογιστεί, συναρτήσει των a, β , η µέση τιµή της συνάρτησης
f (x, y) = ∣xy∣
στο χωρίο
x2 y 2
D1 = {(x, y) ∶ + ≤ 1, x ≥ 0}.
a2 β 2
γ) Να ϐρεθεί, συναρτήσει των a, β , το κέντρο µάζας του χωρίου
x2 y 2
D2 = {(x, y) ∶ + ≤ 1, y ≤ 0},
a2 β 2
του οποίου η επιφανειακή πυκνότητα είναι
σ(x, y) = k∣x∣, k ϑετική σταθερά.
Λύση
α) Αν χρησιµοποιήσουµε ελλειπτικές συντεταγµένες
x = ar cos θ και y = βr sin θ, (i)
το χωρίο D (εσωτερικό έλλειψης) γράφεται
D ′ = {(r, θ) ∶ 0 ≤ r ≤ 1 και 0 ≤ θ < 2π} ,
οπότε στις συντεταγµένες αυτές το D είναι ορθογώνιο.
= aβr,
D(x, y)
D(r, θ)
οπότε το εµβαδόν του D είναι
E(D) = ∬ dxdy = ∫ (∫ aβrdr) dθ

2π 1
D 0 0
= aβ ∫ rdr = aβ2π = πaβ.

2π 1 1
dθ ∫
0 0 2
ϐ) Η µέση τιµή της συνάρτησης f (x, y) = xy στο χωρίο D1 είναι
∬ f (x, y)dxdy
f¯ = (i)
D1
E(D1 )
,
όπου E(D1 ) το εµβαδόν του D1 , το οποίο, λόγω της συµµετρίας της έλλειψης ως προς τον άξονα y
(ϐλ. σχ. 16.27), είναι ίσο µε το µισό του εµβαδού του εσωτερικού της έλλειψης, οπότε (ϐλ.(a))
E(D1 ) = E(D) = πaβ. (ii)

1 1
2 2
xy, x ≥ 0 και y ≥ 0
f (x, y) = ∣xy∣ = {
−xy, x ≥ 0 και y < 0,
Επειδή ,
χωρίζουµε το χωρίο D1 στα χωρία D1a και D1β (ϐλ. σχ. 16.27), όπου
D1a = {(x, y) ∶ 0 ≤ x2 + y 2 ≤ 1, x ≥ 0, y ≥ 0}
D1β = {(x, y) ∶ 0 ≤ x2 + y 2 ≤ 1, x ≥ 0, y < 0}
τα οποία δεν έχουν κοινά εσωτερικά σηµεία, οπότε
∬ f (x, y)dxdy = ∬ xydxdy + ∬ −xydxdy . (iii)

D1 D1a D1β
528 §
Σχήµα 16.27 Το εσωτερικό D1 της έλλειψης χωρίζεται στα χωρία D1a και D1β .
Τα χωρία D1a και D1β σε ελλειπτικές συντεταγµένες

x = ar cos θ, y = βr sin θ
είναι
= {(r, θ) ∶ 0 ≤ r ≤ 1, 0 ≤ θ ≤ }
′ π
D1a
2
= {(r, θ) ∶ 0 ≤ r ≤ 1, ≤ θ < 2π} ,

′ 3π
D1β
2
οπότε
π
f (x, y)dxdy = ∫ (∫ ar cos θ ⋅ βr sin θ ⋅ aβrdr) dθ

1
∬
2
D1a 0 0
π
= a β ∫ r 3 dr = a2 β 2
1 11
cos θ sin θdθ ∫
2 2 2
0 0 24
2 2
=
a β
.
8
f (x, y)dxdy = ∫ 3π (∫ −ar cos θ ⋅ βr sin θ ⋅ aβrdr) dθ

2π 1
∬
D1β 2
0
= −a2 β 2 ∫ 3π cos θ sin θdθ ∫ r 3 dr = −a2 β 2 (− )

2π 1 1
2
0 2
a2 β 2
= .
8
΄Ετσι η (iii) γίνεται
a2 β 2 a2 β 2 a2 β 2
∬ f (x, y)dxdy = + = ,
D1 8 8 4
οπότε από την (i) και την (ii) προκύπτει ότι
a2 β 2
f¯ = 4 =
aβ
.
πaβ 2π
2
γ) Οι συντεταγµένες του κέντρου µάζας του χωρίου D2 είναι
xc =
∬ xk∣x∣dxdy και yc = ∬ yk∣x∣dxdy . (iv)
1 1
m D2 m D2
Χωρίζουµε το χωρίο D2 στα χωρία D2a και D2β (ϐλ. σχ. 16.27β), όπου
D2a = {(x, y) ∶ 0 ≤ x2 + y 2 ≤ 1, x ≥ 0, y ≤ 0}
D2β = {(x, y) ∶ 0 ≤ x2 + y 2 ≤ 1, x ≤ 0, y < 0}
τα οποία δεν έχουν κοινά εσωτερικά σηµεία, οπότε
∬ xk∣x∣dxdy = ∬ xkxdxdy + ∬ x(−kx)dxdy . (v)

D2 D2a D2β
Σχήµα 16.27β Χωρίζουµε το χωρίο D2 της έλλειψης Ε στα χωρία D2a και D2β .
Τα χωρία D2a και D2β σε ελλειπτικές συντεταγµένες
x = ar cos θ, y = βr sin θ
είναι
= {(r, θ) ∶ 0 ≤ r ≤ 1, ≤ θ ≤ 2π}
′ 3π
D2a
2
= {(r, θ) ∶ 0 ≤ r ≤ 1, π ≤ θ < },
′ 3π
D2β
2
οπότε
kx2 dxdy = k ∫ 3π (∫ (ar cos θ)2 aβrdr) dθ

2π 1
∬
D2a 2
0
= ka3 β ∫ 3π cos2 θdθ ∫ r 3 dr = ka3 β

2π 1 π1
2
0 44
πka3 β
= .
16
3π
−kx2 dxdy = −k ∫ (∫ (ar cos θ)2 aβrdr) dθ

1
∬
2
D2β π 0
3π
= −ka3 β ∫ r 3 dr = −ka3 β
1 π1
cos2 θdθ ∫
2
π 0 44
3
= −
πka β
.
16
΄Ετσι η (v) γίνεται
πka3 β πka3 β
∬ xk∣x∣dxdy = − = 0,
D2 16 16
οπότε από την (iv) προκύπτει ότι xc = 0.

530 §
Με τον ίδιο τρόπο προκύπτει ότι
∬D yk∣x∣dxdy = ∬D ykxdxdy + ∬D y(−kx)dxdy

2 2a 2β
= k ∫ 3π (∫ βr sin θ ⋅ ar cos θ ⋅ aβrdr) dθ

2π 1
02
3π
− k∫ (∫ βr sin θ ⋅ ar cos θ ⋅ aβrdr) dθ

2
1
π 0
= ka2 β 2 ∫ 3π sin θ cos θdθ ∫

2π 1
r 3 dr
2
0
3π
− ka2 β 2 ∫
1
sin θ cos θdθ ∫
2
r 3 dr
π 0
= ka2 β 2 (− ) − ka2 β 2
1 1 11
2 4 24
ka2 β 2
= − ,
4
3π
sin θ cos θdθ = − sin θ cos θdθ = .

2π 1 1
∫ 3π και ∫
2
διότι
2
2 π 2
Επίσης
m = ∬ k∣x∣dxdy
D2
= ∬ kxdxdy + ∬ −kxdxdy
D 2a D 2β
3π
= k ∫ 3π (∫ ar cos θ ⋅ aβrdr) dθ − k ∫ (∫ ar cos θ ⋅ aβrdr) dθ

2π 1 2
1
2
0 π 0
3π
= ka2 β ∫ 3π cos θdθ ∫ r 2 dr − ka2 β ∫

2π 1 1
cos θdθ ∫
2
r 2 dr
2
0 π 0
= ka2 β ⋅ 1 ⋅ − ka2 β(−1)

1 1
3 3
2ka2 β
= .
3
΄Ετσι από την (iv) προκύπτει ότι
ka2 β 2
−
yc = =− ,
4 3β
ka2 β 8
2
3
οπότε το κέντρο µάζας του χωρίου D2 είναι το σηµείο (0, − ).

3β
8
`Ασκηση 16.28 Να υπολογιστεί, συναρτήσει του σ0 , η ϱοπή αδράνειας του οµογενούς

υλικού χωρίου D του xy−επιπέδου, επιφανειακής πυκνότητας σ0 , που περικλείεται από
τους άξονες και την ευθεία
(ǫ) ∶ x + y = 1
ως προς :
α) Την ευθεία x = 2.
ϐ) Την πρώτη διχοτόµο των αξόνων.
Λύση
α) Η απόσταση του σηµείου (x, y) από την ευθεία x = 2 είναι
d(x, y) = ∣x − 2∣,
οπότε, η ϱοπή αδράνειας του D , ως προς την ευθεία x = 2, είναι
I = ∬ ∣x − 2∣2 σ0 dxdy . (i)

D
Σχήµα 16.28 Το χωρίο D είναι απλό ως προς τον y .
Από το σχ. 16.28 ϕαίνεται ότι το χωρίο D γράφεται
D = {(x, y) ∶ 0 ≤ x ≤ 1 και 0 ≤ y ≤ 1 − x},
οπότε είναι απλό ως προς y .

΄Ετσι η (i) γίνεται
I = ∫ (∫ (x − 2)2 σ0 dy) dx = σ0 ∫ (x − 2)2 (1 − x)dx

1 1−x 1
0 0 0
=
17
σ0 .
12
ϐ) Η απόσταση του σηµείου (x, y) από την πρώτη διχοτόµο των αξόνων, δηλαδή την ευθεία x−y = 0,
είναι
∣x − y∣
d(x, y) = √ ,
12 + (−1)2
οπότε η ϱοπή αδράνειας του D , ως προς την πρώτη διχοτόµο των αξόνων, είναι
(x − y)2
= ∬ σ0 dxdy = (∫ (x − y)2 dy) dx
σ0 1 1−x
I
D 2 2 0∫ 0
(x − y)3
1−x
= ∫ [− ] dx = − σ0 ∫ ((2x − 1)3 − x3 ) dx
σ0 1 1 1
2 0 3 0 6 0
=
σ0
.
24
`Ασκηση 16.29 Να ϐρεθεί το κέντρο µάζας του οµογενούς υλικού χωρίου

D = {(x, y) ∶ x2 + y 2 ≤ 1 και x + y ≥ 1}.
532 §
Λύση
Από το σχ. 16.29 ϕαίνεται ότι το χωρίο D είναι συµµετρικό περί της ευθείας y = x (α΄ διχοτόµο των
αξόνων), οπότε το κέντρο µάζας του είναι πάνω σε αυτή. ΄Ετσι
xc = y c .
Η τετµηµένη του κέντρου µάζας του D είναι
∬ xdxdy
xc = D
. (i)
∬ dxdy
D
Από το σχ. 16.29 επίσης ϕαίνεται ότι το χωρίο γράφεται
√
D = {(x, y) ∶ 0 ≤ x ≤ 1 και 1 − x ≤ y ≤ 1 − x2 },
οπότε το D είναι απλό ως προς y . `Ετσι,
√
√
∬ dxdy = ∫ (∫ dy) dx = ∫ ( 1 − x2 − (1 − x)) dx = (π − 2).

1 1−x2 1 1
D 0 1−x 0 4
√
√
∬D xdxdy = ∫0 (∫1−x xdy) dx = ∫ x ( 1 − x2 − (1 − x)) dx = .

1 1−x2 1 1
0 6
΄Ετσι από την (i) προκύπτει ότι

(π − 2) 3(π − 2)
1
xc = 4 = ,
1 2
6
3(π − 2) 3(π − 2)
οπότε το κέντρο µάζας του D είναι το σηµείο ( , ).
2 2
`Ασκηση 16.30 Να ϐρεθεί το κέντρο µάζας του οµογενούς χωρίου D του xy−επιπέδου,
που περικλείεται από
y = 1 − x2 και τον x − άξονα.
Λύση
α) Επειδή το χωρίο είναι οµογενές και συµµετρικό περί του άξονα y το κεντρο µάζας του είναι πάνω
στον άξονα y , οπότε οι συντεταγµένες του είναι
∬ ydxdy
xc = 0 και yc = D
. (i)
∬ dxdy
D
Από το σχ. 16.30 ϕαίνεται ότι το D γράφεται ως
Σχήµα 16.30 Το χωρίο D είναι απλό ως προς y .
D = {(x, y) ∶ −1 ≤ x ≤ 1 και 0 ≤ y ≤ 1 − x2 }
και είναι απλό ως προς y , οπότε (ϐλ. σχ. 16.30)
1−x2
∬ dxdy = ∫ (∫ dy) dx = ∫ [y]1−x dx = ∫ (1 − x2 )dx = .
1 1 2 1 4
0
D 0 0 −1 −1 3
2
yc = ∬ ydxdy = ∫ (∫
1 3 1 1−x
4
ydy) dx
3
D 4 −1 0
= ∫ (1 − x ) dx = ,
3 1 2 2 2
8 −1 5
οπότε από την (i) προκύπτει ότι το κέντρο µάζας του D είναι το (0, ).
2
5
∬ ln(1 + x + y )dxdy,
2 2
D
όπου D = {(x, y) ∶ 1 ≤ x2 + y 2 ≤ 9 και x > 0} .
Λύση
Από το σχ. 16.31 ϕαίνεται ότι το χωρίο αυτό σε πολικές συντεταγµένες είναι
D ′ = {(r, θ) ∶ 1 ≤ r ≤ 3 και − ≤ θ ≤ },
π π
2 2
οπότε (x2 + y 2 = r 2 ),
π π
∬D ln(1 + x + y )dxdy = ∫− π (∫1 ln(1 + r )rdr) dθ = ∫− π dθ ∫2

2
3 2
10 1
2 2 2
ln t dt
2 2
2
= (10 ln 10 − 2 ln 2 − 8).
π
2
(ϑέτοντας t = 1 + r 2 , dr =
1
dt).
2
534 §
`Ασκηση 16.32 Να ϐρεθεί το κέντρο µάζας του οµογενούς χωρίου D του επιπέδου xy , που
περικλείεται από τη γραµµή
x + y 2 − 1 = 0 και τον y − άξονα.
Λύση
Επειδή το χωρίο είναι οµογενές και συµµετρικό περί του άξονα x, το κέντρο µάζας του είναι πάνω
στον άξονα x, οπότε οι συντεταγµένες του είναι
∬ xdxdy
xc = D
και yc = 0. (i)
∬ dxdy
D
Από το σχ. 16.32 ϕαίνεται ότι το D γράφεται

D = {(x, y) ∶ −1 ≤ y ≤ 1 και 0 ≤ x ≤ 1 − y 2 }
και είναι απλό ως προς x, οπότε
1−y 2
∬ dxdy = ∫ (∫ dx) dy = ∫ [x]1−y dy = ∫ (1 − y 2 )dy = .
1 1 2 1 4
0
D −1 0 −1 −1 3
xc = ∬ xdxdy = ∫ (∫ [x ]0 dy
1 3 1 1−y 3 1 1 2 1−y2
4
xdx) dy ∫
3
D 4 −1 0 4 −1 2
= (1 − y 2 )2 dy = ,
3 1 2
∫
8 −1 5
οπότε το κέντρο µάζας του χωρίου D είναι το σηµείο ( , 0).

2
5
`Ασκηση 16.33 Να ϐρεθεί, συναρτήσει των k, R, η ϱοπή αδράνειας ως προς την αρχή των
αξόνων του χωρίου
D = {(x, y) ∶ x2 + y 2 ≤ R2 , x ≥ 0 και y ≤ 0},
του οποίου η επιφανειακή πυκνότητα είναι
σ = kx, k > 0.
Λύση
Η ϱοπή αδράνειας του D ως προς την αρχή των αξόνων είναι
IO = ∬ (x2 + y 2 )kxdxdy .
D
Από το σχ. 16.33 ϕαίνεται ότι σε πολικές συντεταγµένες το χωρίο D γράφεται
D = {(r, θ) ∶ 0 ≤ r ≤ R, ≤ θ ≤ 2π},
3π
2
οπότε (x2 + y 2 = r 2 )
R5 kR5
IO = ∫ 3π (∫ r 2 kr cos θ ⋅ rdr) dθ = k ∫ 3π cos θdθ ∫ r 4 dr = k ⋅ 1 =
2π R 2π R
.
2
0 2
0 5 5

Anwtera Mathematika Mylonas IM

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Anwtera Mathematika Mylonas IM

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

ΑΝΩΤΕΡΑ ΜΑΘΗΜΑΤΙΚΑ

5 Γραµµές και επιφάνειες στο χώρο 131

6 Γραµµικές απεικονίσεις 149

7 Συναρτήσεις και όρια 239

9 Εφαρµογές παραγώγων 269

11 Εφαρµογές ολοκληρωµάτων 355

12 Ακολουθίες, σειρές, δυναµοσειρές και σειρές Fourier 431

13 Συναρτήσεις πολλών µεταβλητών 455

14 ∆ιανυσµατικές συναρτήσεις 495

15 ∆ιαφορικές εξισώσεις 509

16 ∆ιπλά ολοκληρώµατα 515

`Ασκηση 2.3 α) Να ϐρεθεί ο µιγαδικός z αν

(2x − y − 4) − (4x + 6y)i = 0

`Ασκηση 2.4 Αν Α, Β είναι οι εικόνες των µιγαδικών

`Ασκηση 2.10 α) Αν z ≠ 0, να δειχθεί ότι :

+ είναι πραγµατικός και ο − ϕανταστικός .

οπότε ο m είναι πραγµατικός,

`Ασκηση 2.13 Να περιγραφεί και να σχεδιασθεί ο γεωµετρικός τόπος του z αν (z0 , z1 , z2

`Ασκηση 2.27 α) Να δειχθεί ότι αν z ≠ −i, τότε

⇔ (z − i)(z − i) < (z + i)(z + i)

⇔ (z − i)(z + i) < (z + i)(z − i)

`Ασκηση 2.29 Να λυθεί η εξίσωση

οπότε από τον τύπο του De Moivre προκύπτει ότι

Εποµένως οι ϱίζες της εξίσωσης αυτής είναι

z2 z3 = ei = ei = ei4π = 1 = (−1)2 = z12 ,

οπότε οι z2 , z1 , z3 είναι διαδοχικοί οροι γεωµετρικής προόδου.

`Ασκηση 2.31 α) Να υπολογιστεί ο

P (z) = (z 2 − 2z + 3)(3z + 2).

Εποµένως οι ϱίζες της εξίσωσης αυτής είναι

z2 = 3ei = 3 (cos + i sin )

= 3 [cos (2π − ) + i sin (2π − )]

= 3 [cos (2π + ) + i sin (2π + )]

= (cos θ + i sin θ)n + (cos(−θ) + i sin(−θ))n

= (eiθ ) + (ei(−θ) ) = einθ + e−inθ = cos(nθ) + i sin(nθ) + cos(−nθ) + i sin(−nθ)

= cos(nθ) + i sin(nθ) + cos(nθ) − i sin(nθ) = 2 cos(nθ)

= z1 z2n = (z1n z2 )n = (einθ e−inθ ) = 1n = 1,

∣z1 − z2 ∣2 = (z1 − z2 )(z1 − z2 )

Προσθέτοντας τις σχέσεις αυτές κατά µέλη προκύπτει

∣z1 + z2 ∣2 + ∣z1 − z2 ∣2 = 2(∣z1 ∣2 + ∣z2 ∣2 ),

∣z1 ∣2 + ∣z2 ∣2 + 2Re(z 1 z2 ) = ∣z1 ∣2 + ∣z2 ∣2 + z 1 z2 + z 1 z2

∣z1 ∣ + ∣z2 ∣ ≥ ∣z1 + z2 ∣

(1 − k)∣z1 ∣2 + k∣z2 ∣2 ≥ k(1 − k) (∣z1 ∣ + ∣z2 ∣)2

(∣z1 ∣ + ∣z2 ∣)2 k2 − 2∣z1 ∣(∣z1 ∣ + ∣z2 ∣)k + ∣z1 ∣2 ≥ 0

∆ = (−2∣z1 ∣(∣z1 ∣ + ∣z2 ∣))2 − 4(∣z1 ∣ + ∣z2 ∣)2 ∣z1 ∣2 = 0,

`Ασκηση 2.80 α) Να ϐρεθεί η συχνοτική συνάρτηση µεταφοράς G(ω) ̃ του κυκλώµατος

ZR = R, ZL = iLω και ZC = (ii)

Σχήµα 2.19 Ο γεωµετρικός τόπος του µιγαδικού z .

∣w∣ = ∣z − 2 + 2i∣ = ∣z − (2 − 2i)∣ = (M A),

όπου M, A οι εικόνες του z και του z1 = 2 − 2i.

`Ασκηση 2.83 α) Να ϐρεθεί η µικρότερη τιµή του µέτρου των µιγαδικών

`Ασκηση 2.84 α) Να ϐρεθεί η µικρότερη τιµή του µέτρου των µιγαδικών

Σχήµα 2.22 Οι γεωµετρικοί τόποι των µιγαδικών z και w.

(δ) ∶ y − 2 = −2(x − 1) ⇔ y = 4 − 2x. (iii)

`Ασκηση 2.85 Να δειχθεί ότι

sin5 θ = (sin 5θ − 5 sin 3θ + 10 sin 3θ).

= [(z 5 − z −5 ) − 5(z 3 − z −3 ) + 10(z − z −1 )] .

`Ασκηση 3.1 Να δειχθεί ότι για τον πίνακα A = [ ], ισχύει

Μετά από κάποιες πράξεις

`Ασκηση 3.2 Να δειχθεί ότι για τον πίνακα

όµως A2 = A, οπότε η (i) γίνεται

Από το ερώτηµα (α), AB = −BA, οπότε

να ϐρεθούν τα x, y ∈ R ώστε A2 + B 2 = 0 και AB = [ ]

`Ασκηση 3.9 Να ϐρεθεί ο πίνακας X αν