Şekilli

Uyumsal açılım
evrimsel uyum

Sözlüğü
•
TÜBİTAK

POPÜLER BİLİM KİTAPLAR!

 T0BİTAK Popüler Bilim Kitapları 353

Şekilli Biyoloji Sözlüğü

Illustrated Dictionary of Biology
Corinne Stock1ey
Resimleyenler: Kuo Kang Chen - Guy Smith
Tasanın: Karen Tomlins - Verinder Bhachu

İngilizce metnin bilimsel danışmanları: Dr. Margaret Rostron - Dr. j o hn Rostron

Şekilli
Biyoloji
Çeviri: Prof. Dr. Nuri Yiğit
Redaksiyon: Orhan Cem Çetin

© Usbome Publishing Ltd, 1986, 2000

Sözlüğü
© Türkiye Bilimsel ve Teknolojik Araştım1a Kurumu, 2002

Bu yapıtın bütün hakları saklıdır. Yazılar ve görsel malze m eler

izin alınmadan tümüyle veya kısmen yayımlanamaz.

,
TÜBİTAK Popüler Bilim Ki tapları 'nııı seçimi ve değerlendirilmesi

ÇEVİRİ
TÜBi1:4K Popüler Bilim Kitapları Yayın Kımılıı tarafından yapılmaktadır.

Nuri Yiğit
ISBN 978 - 975 - 40:3 - 565 - O

1. Bası m Haziran 2011 Cl0.000 adet)

Yayın Yönetm eni: Duran Akca

Yardımcı Yayın Yönetmeni: Dr. Oğuzhan Vıcıl
Yayıma Hazırlayan: Adem Uludağ
Sayfa Düzeni: Ayşe Taydaş
Ba�ım İzleme: Yılmaz Özben

TÜBİTAK •
Popüler Bilim Kitapları
Atatürk Bulvarı No: 221 Kavaklıdere 06100 Ankara
...
Tel: (312) 427 06 25 Fab: (312) 427 66 77

• •
e-posta : kitap@tubitak.gov.tr
w•v..r\v.kitap.tubitak.gov.tr

"
,
•
•
Korza Yayıncılık Basım San. ve Tic. Ltd. Şti
Bu yük Sana; i l. Cadde Arpacıoğlu-2 İşhanı ı o: 95/1 tskitler 06060 Ankara TÜBİTAK •
Tel: (312) 3.f2 22 08 Faks: (312l 341 14 27 POPÜLER BİLİM KİTAPLAR!

•
,
 BiYOLOJi HAKKINDA İÇİNDEKİLER
. .

Canl ıların araştırılması anlamına gelen biyoloji, farklı organizmaların yapıları ve Ekoloji ve canl ılar Zooloji (insanlar)
Canlılar v e çevreleri 4 Eklemler ve kemik 52
iç sistem leri ile bunların bireysel yaşamı sürdürebilmek için nasıl işlediklerini,
Bir ekosistemin içinde 6 Kaslar 54
ayrıca organizmalar arasındaki, yeni bir yaşam oluşturmayı ve devam ettirmeyi Yaşam ve yaşam döngüleri 8 Dişler 56
sağlayan karmaşık il işki ağlarını inceler: Bu kitapta, biyoloji altı farkl ı renkle Canlıların yapısı 10 Kan 58
kodlanmış bölümlere ayrıl mıştır: Bu bölümlerin kapsadığı alanlar aşağıda Hücre bölünmesi 12 Dolaşım sistemi 60
Kalp 62
açıklanmıştır:
Botanik Doku sıvısı ve lenf sistemi 64

Damarlı bitkiler 14 Sindirim sistemi 66

e e
Gövdeler ve kökler 16 Bezler 68
Ekoloj i Zooloj i (insanlar) Solunum sistemi 70
Yaşlı bir bitkinin içinde 18
ve can lılar 20 Üriner sistem 72
İnsan biyolojisinin temel Yapraklar
Bitki duyarlılığı 23 Merkezi sinir sistemi 74
Tüm canlılar arasındaki terimlerini kapsar: Bunlar
Bitkilerde sıvı taşınması 24 Sinir sisteminin yapı taşları 76
karmaşık i lişki lere ve çoğu kez, genel olarak Sinirler ve sinir yolları 78
Bitkilerde besin üretimi 26
bunların temel hücresel omurgal ılar için de geçerl idir Çiçekler 28 Deri 82

yapılarına bakış. (bkz., s. 11 ) . Çiçekli bitkilerde üreme 30 Gözler 84

Tohumlar ve çimlenme 32 Kulaklar 86

Meyve/Vejetatif üreme 34 Üreme sistemi 88

Gelişme ve üreme 90

e e
Zooloji (hayvan lar)
Botanik Ü reme 36
Ü reme ve gen�tik
Hayvanların vücut yapısı
ve genetik Hayvanlarda vücut örtüleri 38 Üreme tipleri 92
Bitkiler alem ini kapsar: Üreme için hücre bölünmesi 94
Hayvanlarda hareket 40
Farklı bit ki tiplerinin, Farklı üreme tiplerinin Hayvanlarda beslenme 42 Genetik ve kalıtım 96

bunların temel incelenmesi ve biyolojinin Hayvanlarda solunum 44 Genetik mühendisliği 99

genetik adı verilen kol unun Hayvanlarda boşaltım 45

karakterlerinin, iç
Hayvan duyuları ve iletişim 46 Genel biyoloj i bilgisi
yapılarının ve tanıtımı. Hayvanlarda üreme ve gelişme 48 Sıvıların hareketleri 101
sistem l erinin tanıtımı. İskelet 50 Besinler ve kullanımları 102
Metabolizma 104
Yaşam ve homeostazi için enerji 106

e e
Hormonlar 108
Zooloj i (hayvan lar) Genel biyoloji Sindirim salgıları ve enzimler 11 o
bilgisi V itaminler ve kullanımları 111
İnsan dışındaki büyük hayvan
Canlıların sınıfiandırılması 112
gruplarının bileşenlerinin, Tüm canlılarla i l işkil i olan Resmi olmayan gruplama
sistemlerinin ve konuları kapsar: Genel bi lgi terimleri 114

davranışlarının incelenmesi. Dizin 115

ve sınıflandırma tabloları
içermektedir:

CAN LI LAR VE Ç VRELE Rİ
Dünya her biri kendine özgü bitki ve hayvanlarıyla birkaç
farklı bölgeye bölünebilir. Tüm bu bitki ve hayvanlar
kendi ortamlarına, başka bir deyişle çev releri n e uyum
sağlamışlardır (bkz., uyumsal açı l ı m, s. 9) ve yaşam-ları
birbirlerini etkileyecek biçimde karmaşık bir ağ oluşturur. Çevre
üzerinde etkili olan pek çok farklı etken vardır ; örneğin sıcaklık, su
ve ışık (ikl i msel etkenler) , toprağın fiziksel ve kimyasal özellikleri
( edafık etkenler) ve canlıların aktiviteleri (biyoti k etkenler) .
Bitkiler, hayvanlar ve çevre arasındaki ilişkilerin araştırılmasına
ekoloj i adı verilir.
Biyosfer
Okyanuslar ve atmosfer de dahil olmak
üzere, canlı ları n yaşadığı Yeryüzü katmanıdır.
Biyosferi n sınırları, yukarıda atmosferi n üst
kısm ı ile aşağıda yaşam ın bulunmad ığı ilk
kaya katmanlarıdır.
Biyom lar
Yeryüzü, biyom ad ı verilen ana ekoloj i k bölgelere
ayrı l ı r. Biyomların her biri kendi karakteristik
mevsimlerine, gün uzunl uğuna, yağış düzen ine ve
sıcakl ı k aral ığına sah iptir. En büyük biyomlar (bkz.,
harita, sağda), tundra, konifer ormanı, yaprak döken
orman, ılıman çayı rlık, savan (tropik çayırl ı k) ve
i
il Konifer ormanı
çöldür. Baskın vejetasyon burada bul unan hayvanları
( beli rlediği için, biyom lar çoğunl ukla bitki örtüsüne
,
göre adlandırılmıştır. Her biyom dev bir habitartır
(makrohabitat) . İnsan etkinliği, örneğin tropik
D
ormanlarda ağaç kesimi, biyomların çoğunda var olan
il Tropik orman
habitatlarda zararl ı etki ler göstermeye başlamıştır.
D
11
Ağaç kesimi, çok büyük tropik
il Savan
yağmur ormanı alanları ile
burada yaşayan bitkiler ve
hayvanlar için bir tehdittir
Ekoloji ve canlılar
Habitat Ekosistem
Grup olarak veya yal nız yaşayan canl ı ları n doğal Çevrenin cansız
vatanıdır. Büyük habitatlar içinde daha küçük habit at­ kısımlarıyla (örneğin hava veya su)
lar bul unabilir; örneği n savan biyomu içinde yer alan birlikte , bel i rl i bir habitat içindeki bitki lerin
bir su birikintisi. Özel leşm iş, çok küçük habitatlara ve hayvanları n kom ü nitesidir. Bir ekosistem
mikrohabitat adı veri l i r; örneğin çürüyen bir akasya kendi kendine yeten bir birimdir. Başka bir
ağacı. deyişle, bitki ler ve hayvan lar ihtiyaçları olan
bütün materyali üretmek için etki leşim
Kom ü n ite içindedirler (ayrıca bkz., s. 6-7).
Bu ağaç kurbağasının
Belli bir habitarta bulunan bitki ve hayvan
parmakları ağaç toplul uğud ur. Bun lar birbirleriyle ve çevreleriyle
kabuğuna tutunmaya etkileşim içinded i r.
Ekosistem çevreyi de
(örneğin hava ve su)
Komünite antilopları ve
devekuşlannı kapsar.
uyum sağlamıştır.
Savanda su birikintisi ve
kapsar.
Akasya ağacı habitatları
Ekolojik süksesyon Ekoloji k niş
Arazinin yeni bir alanında ilk kez canlı toplulukları Bir bitki veya hayvan ı n, örneğin besin kaynakları ve
Dünyanın ana biyomlarını gösteren harita
yaşamaya başladığında, örneği n yangın sonrası orman yaşam alanı ile, belli bir ekosistemde sahip olduğu
tabanında, ekilmemiş bir tarım alanında veya konumdur. Gause ilkesi, aynı anda i ki türün aynı nişte
Üstteki haritadaki biyomların anahtarı
kullanılmadan kalan bir yıkım bölgesi nde ortaya çıkan var olamayacağı nı söyler (aksi halde, türlerden biri
Tundra bir süreçtir. Yı llar boyunca, farklı ti pte bitkiler (ve azalarak ortadan kalkar veya d iğeri tarafından
likenler*
Çok soğuk ve rüzgôrlıdır. En yaygın bitkiler: ve küçük
çalılar. Hayvanlarına misk öküzü dôhildir. on larla birlikte ortama gelen hayvanlar) bir klimaks uzaklaştırı labi lir) . Örneğin kış aylarında Britanya
komün iteye ulaşıl ı ncaya kadar birbirlerini izler; kıyı larındaki nehir ağızlarında, sol ucan ve salyangoz gibi
koniferler*, birbi rlerin i n yerini alırlar. Ancak kl i maks komünite küçük can lıları yiyen kervan çullukları ve halkalı yağmur
Sıcaklık bütün yıl düşüktür. Baskın bitkiler: örneğin
ladin. En yaygın büyük hayvanı: geyik. oldukça kararl ıdır ve koşul lar (örneğin i kl im) kuşları görülebilir. Bu kuşlar gerçekte farklı nişlerde
değişmeden hüküm sürdükçe hayatta kalır. bulunurlar. Kervan çulluğu sığ çamurluk alanda dolaşır;
Yaprak döken orman
Yazlan sıcak, kışları soğuktur. Baskın bitkiler.· yaprak döken* uzun gagası n ı çam urun diplerine daldırarak beslen ir.
ağaçlar, örneğin kayın. Pek çok hayvan vardır, örneğin tilki. Kullanılmayan bir alanda ekolojik süksesyon Halkal ı yağmu r kuşu ise aksine yiyeceklerini sahilin
yüzeyinden toplar (gagaları çamura daldırmak için
Sıcaklık bütün yıl yüksek, yağış yoğundur. Çok çeşitli bitkiler ve oldukça kısad ı r) . Böylece her iki kuş da aynı genel
hayvanlar vardır, örneğin egzotik kuşlar.
alanda yaşamını sürd ü rebi l i r.
Çö/
Sıcaklık yüksek (gece soğuk), oldukça az yağışlıdır. Tipik bitkileri:
kaktüs. Hayvanlarına Arap tavşanları ve akrepler dôhildir.
Böcekler, tarla fareleri vb. ile çayırın öncü komünitesi komünite).
(ilk
Kervan çulluğu uzun
ve kıvrık gagasını çamu­
1/ıman çayırlık
Geniş çayırlık düzlükler. Yazları çok sıcak, kışları soğuktur.
ra daldırarak dipleri
karıştırabilir.
Başlıca bitkileri: çayırlar. Hayvanlarına çayır köpeği dôhildir.
Çalı ve bodur bitkilerin, tavşanlar, ardıç kuşları vb. ile süksesyonal
Çalılık alan
Başlıca bitkileri: çayırlar, fakat yağış
ağaçlar için de yeterlidir. Tipik hayvanı:
(makiler) komünitesi (ortalara komünite).
zürafa. Dağlar
o Buz
Tilki, porsuk, ötleğen vb. ile, meşe ve kayın gibi
klimaks komünitesi. yaprak döken* ağaçlann
*Koniferler, 112; Yaprak döken, 8; * Yaprak döken, 8.
Likenler, 1 1 4 (Mutualistler).
 Ekoloji ve canlılar

Bir ekosistem, birbirler iyle ve çevreleriyle Trofik seviye veya enerji seviyesi Trofık seviyeleri gösteren genelleştirilmiş besin zinciri

etkileşim içinde olan, böylece kendine yeten Besin zinciri (bkz., besin ağı) içinde konu mlanmış olan
Üreticiler NotOmni
lar: vorlar,
bel li bir canlının zincirdeki seviyesidir. Birbirini izleyen her 1.
ekolojik bir birim oluşturan belli bir hayvan ve seviyede, büyük miktarda enerji-verici besin maddesi
-
kendi yiyeceklerini örneğin insanlar
hem bitki hem de hayvan yerler
üreten yeşil bitkiler
bitki grubundan (komünite*) ibarettir. Bu nedenle kimi zaman T2, kimi
kaybedilir. Örneğin bir i nek, yed iği otların yarısından T1 trofık seviyesi. zaman do T3 trafik seviyesine
Basit besin ağı fazlasını temel maddelerine kadar parçalayacaktır (enerji (veya T4 'e) yerleştirilirler
Besin ağı elde etmek için). Bu nedenle, i neğin yen i l mesiyle orij inal
Bir ekosistemde karmaşık bir besin zincirleri enerj i-verici materyalin yalnızca küçük bir böl ümü elde
2. Kornivorfonn çoğu, örneğin tilkiler.
ağı vardır. Besin zinciri, her biri d izideki bir edilebilir (ineğin kend isine yeni doku oluşturmak için veya
Primer ttüüketketiicciilleerr -herbibirvior/nciar hem herbivorlan hem de kornivorfon
sonraki can lı için besin olan bir canlı lar kullandığı böl ü m) . Söz konusu enerj i kaybı, daha yüksek derece
(bitki yiyen hayvanlar), örneğin
d izisidir. Bitki ler yiyecekleri n i cansız besin seviyelerinde daha az sayıda hayvan bulunacağı tavşanlar Eneıji veren materyal
trafik seviyesin­
maddelerden, fotosentez* anlamına gelir. Zira, seviye yükseldikçe yeterli enerji doğrudan üreticilerden elde edilir
dedirler
yoluyla oluştururlar sağlamak için giderek daha fazla miktarda besin gerekir. T2 trofık seviyesi.
(ototrofturlar) ve her zaman

Sekonder tuketıicıler ikıncı derece tuketıcıfer -kamı-'ltc!rlar

Bu ilke, sayı lar piramidi olarak adlandırılır.
zincirin ilk halkasıdırlar.
.
Hayvan lar ise besinlerini '1\--ı
veya (e
kendileri yapamazlar Sayılar piramidi Biyokütle piramidi
yiyen hayvanlar), örneğin tilkiler ve baykuşlar herbivorforı yediklerinde.
( heterotrofturlar) ve T4 Eneıji veren materyal primer tüketici/erin bedenlerinden sağlanır
T3
yaşamları bitki lerin besin T3
trofık seviyesi.
üretme etkinliklerine
bağlıdır. T2 T2

T1 Ti veya
Tersiyer tüketiciler üçüncü derece tüketiciler -karnivorlar,
örneğin tilkiler ve baykuşlar. küçük kornivorlorı yediklerinde. Eneıji
Her bir trofık seviyedeki Her bir seviyedeki bireylerin toplam kütlesi
veren materyal en dolaylı yoldan, sekonder tüketicilerin vücutlarından,
bireylerin sayısı (yüksek seviyelerdeki hayvanlar çoğunluk/o
yani üreticileri yiyen hayvanları yiyen hayvanlardan elde edilir
T4 trofık
daha iri olduğundan, azalma soldaki şemaya
S u bitkileri Yapraklar Meyve göre daha dengelidir).
seviyesi.
Karbon döngüsü Azot döngüsü

r
Karbon elementinin can lılar ve atmosfer yoluyla sürekli döngüsü Azot elementinin canlılar; toprak ve atmosfer yoluyla sürekli döngüsü

.t
Atmosferdeki karbondioksit Atmosferdeki azot

1 Azot içeren canlı Hayvanlar Azot içeren canlı

Kullanım Uretım bitki materyali torafındarı--+ hayvan materyali
(protein) nı? n
yebıtkileer (protein)
1 1 1
İç solunum* .,1
Fotosentez* (bitkiler Olüm Ka tı
+
Ölüm SNI
Kullanım
tarafından karbonhidrat (bitkiler ve hayvanlar atı k
1
üretimi) tarafından) Üretıme Azot içeren ölü

lt
Uretım alınan madde ve atık

Uretım Kullanım Ku anım

Bıtkilerin
hayvanlar
Karbon içeren canlı bitki tarafından Karbon içeren canlı hayvan
materyali (karbonhidratlar ... sı ___1 materyali (karbonhidratlar ve
y e_n_m_e_
ı-- Ç
ve proteinler) proteinler)

Yakıt ürünlerınm Atık madde

Denitrifıye bakterileri
denilen bakteriler tırürüme sürecine yol açan ayrış­
(küçük canlılar. örneğin
ıcı/ar * Azot bakteri(laezotri ­
fıksasyonfıksasyonu ve

iç solunum*
tarafından yapılan bakteriler) tarafından yapılan
iç solunum 1 solunum*). *iç
mavi-yeşil algler
tarafından yapılan

t
Bakteriler
Ağaç kesım Ağaç kesım toprakta (veya suda)

+ veya
baklagil erin
Topraktaki veya
sudaki cansız azot Üretım
Topraktaki veya
Kuf/onım sudaki cansız _., Uretım
Nitrifıye bakterileri (Leguminoz (kökbitkiler)
denilen bakteriler
köklerindeki
yumru/arda
Kömür. petrol, doğal gaz gibi fosil Ayrıştırıcı/ar(küçük canlılar.
*,
bileşikleri(nitratlar) +- azot bileşikleri
(nitritler) �

iç solunum*
tarafından yapılan nodüf/eri) bulunur
yakıtlardaki karbon (bu yakitlor örneğin bakteriler) tarafından
tarih öncesi bitkilerin gerçekleştirilen
iç solunum
fosilleşmesiyle oluşurlar) çürüme sürecine yol açar Uretım

* Fotosentez, 26: İç solunum, 1 06: Komünite, 5. *İç solunum, 1 06: Tane (baklagiller), 34.
 Ekoloji v e canlılar

YAŞAM VE YAŞAM DÖ N G Ü LERİ Dormansi

Tüm canlılar yaşam ın ortak temel karakterlerini sergiler. Bunlar Pek çok bitki ve hayvanın

�
yaşam döngü lerinin doğal bir
solunum, beslenme, büyüme, duyarlılık (uyartılma), hareket, boşaltım parçası olan, askıya al ın mış
ve üremedir. Bir bitki veya hayvanın yaşam döngüsü, oluşumundan (dondurulmuş) etkinlik dönemi
veya dönemleridir. Bitkilerde
ölümüne dek birbirini izleyen tüm değişimlerdir. (Bazı durumlarda dormansi büyüme için şartlar Fındık faresi
bu değişimler çok büyüktür - bkz., metamorfoz/başkalaşım, s. 49). _
Göç eden kozlar elverişsiz olduğunda (normalde hibernasyonda
Aşağıda, bitkileri ve hayvanları yaşam döngülerine göre kışın) meydana gelir. Hayvanlarda ise dormansi
- . _
Göç genel likle yiyecek kıtlığı nedeniyle meydana gel i r
sınıflandırmak veya belirli yaşam döngülerinin özelliklerini Mevsimsel olarak bir bölgeden diğeri ne ve hibernasyon y a da estivasyon olarak
. ı tanımlamak için kullanılan terimlerden bazıları bulunmaktadır. yolculukt ur. Bu normal olarak kışın başka yerlerde ad land ırılır. H i bernasyon (kış uykusu) kış
yiyecek bul mak için bir alandan ayrı lma ve mevsimindeki dormansidir (birçok hayvana,
ilkbaharda üremek için geri dönme biçimindedir. örneğin bazı memelilere* özgüdür) . Estivasyon
Çok yıl l ı k bitkiler Yaprak dökenler Göç pek çok hayvanın, özellikle kuşların yaşam kurakl ık koşullarındaki dormansidir (çoğunlukla
Uzun yıllar boyunca yaşayan bitki lerdir. At kestanesi gibi, h e r büyüme döngülerinin bir parçasıdır. böceklerde görülür) .
Otsu çok yıl lık bitki ler, örneği n yüksükotu, mevsimi sonunda yaprakları
her büyüme mevsiminde toprak üstü klorofılleri n i kaybederek yere
kısımlarının tamamını kaybeder ve bir dökülen çok yıllık bitkilerdir. kestanesi
Yaşam tarzları Koruyucu
sonraki mevsimin başında yeni sürgünleri uyum lar ..
Dünya, her biri kendine özgü yaşam biçimleriyle
Pek çok hayvan ��
büyür. Odunsu çok yıllık bitki ler, örneğin Yaprak dökmeyenler 11
ağaçlar, daimi köklerinden her yı l büyüyerek oldukça geniş bir canl ı çeşitliliğine sah iptir. Bu durum ·
'
Büyüme mevsimi sonunda tarafından
yeni dokular (sekonder doku*) üretirler. uyumsal açı lımın bir sonucudur. Canlılar ortak
yapraklarını dökmeyen ve hep yeşil dikenler veya zehirli
karakterlerine göre, temelde atasal özelliklerine
\� kalan çok yıllık bitkileri tanımlayan iğneler gibi
dayanan resmi sınıfland ırmaya göre (bkz., tablolar, s.
bir terimdir; örneği n köknar gib i Ulu korunma
1 1 2-1 1 3) veya genel yaşam biçim lerine dayanan (bkz.,
çam türleri. köknar
liste, s. 1 1 4) resm i olmayan sınıflandırmayla yöntemleri geliştiri l� iştir.
gruplandırılabili rler. Tüm uyum lar ard ışık nesi ller
onu korur.
Kısa ömürlü boyunca oluşur, çünkü bu
.uo;ıfiı;ıioıi...,_� İki yıl yaşayan bitki lerd i r, özellikleri taşıyan canlıları n
örneğin havuç. İlk yı lda büyü r Çok kısa b i r süre yaşayan canlılardır. Kısa ömürlü Uyumsal açı l ı m veya
bitkilere, yı lın büyük bölümü (veya uzun yı l lar üreyebilecek kadar uzun süre hayatta kalma şansları
ve yiyecek depolar, ikinci yıl
çiçek ve tohum ürettikten Havuç boyunca) sıcak ve kurak olan yerlerde rastlanır.
evrimsel uyum daha fazlad ır (ve böylece söz konusu uyum gelecek
ibikitkyıidl ıikr. Elverişli büyüme koşulları uzun sürmediği nden, çok Tarih öncesindeki bir nesillere taşınır) . Bu önerme, Darwin'in ilk olarak on
son ra ölürler.
kısa bir zaman içinde büyümek ve tohum üretmek başlangıç noktasından dokuzuncu yüzyı lın ortalarında dile geti rd iği doğal
zorundadırlar. Gerçek an lamda kısa ömürlü olan tek bugüne, canlıların pek seçilim kuramının temelidir (Bu kuram, Darwincilik
� .:..-
B çok farklı form larını üretm iş olarak da adlandırılır) .
11
hayvan, mayıs sineğidir. Erginlerinin ömrü birkaç Kuşların kanatları
-
i r yı l l ı k bitkiler dakika ile bir gün arasındad ı r. olan aşamalı süreçtir. Türlerin uçmaya uyum
, '
Bir yıl yaşayan bitki ler, her biri özelleşmiştir, yan i sağlamıştır.

örneği n lobelia. Bu süre içinde çevresine uyum sağlayacak Taklitçilik (mimikri)

tohumdan büyürler, çiçek ve
tohum üretip ölürler.
Nakil çiçeği gi bi, toprak
üstünde sekonder doku*
oluşturmayan bitki leri
tanımlayan bir terimdir. Bu
bitki ler çal ı ve ağaçlardan
(odunsu çok yı llık
bitkilerden) farklı olarak, ot
yapısına sahi ptirler.
Nakil çiçeği bir otsu bitkidir.
*Klorofil, 27 (Pigmentler); Sekonder doku, 18.
şekilde en iyi biçimine Bir bitki veya hayvanı n (taklit eden) başka bir bitki
evri mleşmiştir; örneğin yüzmeye veya hayvana (örnek olan) benzerl ik geliştirdiği
veya uçmaya en uygun şekiller özel bir uyum tipidir. Bu uyum daha çok korunmak
o luşmuştur. içindir (örneği n pek çok korunmasız böcek, iğneli
böceklerin renklerini almıştır) ama başka
nedenlerle de kullanılır (örneğin arı orkidesinin
Anadromlar
amacı üremektir - bkz., s. 3 1 ) .
Denizlerde yaşayan ancak üremek için
nehirlerin kaynağına doğru, akıntıya karşı Örnek olan Taklit eden
yüzen balıkları tan ımlayan bir terimdir;
örneğin somon balığı. Bu bir göç
biçimidir ve tersi katadrom lardır
(nehirden denize doğru gidenler .
Yaban ansı Çiçek sineği
(iğnesiyle korunur) (korunmasız)
* Memeliler, 113. 9
CAN LI LARI N YAPI S I
Kendi başına varoluş yeteneğine sahip bir
canlıya organizma denir. Tüm organizmalar,
yaşamın temel birimleri olan ve yaşamsal öneme sahip
tüm kimyasal süreçleri gerçekleştiren hücrelerden oluşur.
hücrel ilerd i r) , fakat çok daha karmaşık organizmalar; örneğin
En basit organizmalar yalnızca bir hücreye sahiptir (bunlar b i r
insanlar; milyarlarca hücreden oluşurlar. Bunlar çok hücrelilerdir
ve farklı tipte hücrelere sahiptirler. Her hücre tipi, kendine özgü
görevine uyum sağlamıştır. Benzer tip hücrelerden oluşan gruplar
(cansız materyalle birlikte) organizmanın kas dokusu gibi farklı
doku ların ı meydana getirirler. Birkaç farklı doku tipi birlikte bir
o rgan ı , örneğin mideyi oluştururken, bir dizi organ birlikte bir
sistemi, örneğin sindirim sistemini oluşturur.
Hücrenin bölümleri
Bütün hücreler benzer temel bölümlerden meydana
gelir: h ücre zarı, sitoplazma ve çekirdek. Bu parçaların
her birinin özel bir işlevi vard ır.
H ücre zarı
Plazma zarı veya plazmalemma olarak da adlandırı l ır.
H ücrenin dış kabuğudur. Yarı geçirgendir*, yani hangi
maddelerin içinden geçeceği konusunda seçicidir.
Sitoplazma
Yaşam için gerekli olan tüm kimyasal tepkimelerin
meydana geldiği materyaldir (bkz., organeller) .
Genellikle j e l benzeri b i r d ı ş katman ve daha akışkan
olan iç katmanı vardır (bkz., ektoplazma ve
endoplazma -şeki ller, s. 40) .
Hayvan hücresi
(kesit)
Sitoplazma
* Çekirdekçik, Pıastidler, 12; DNA, 96 (Nükleik asitler);
Kromozomlar, 96; Yarı geçirgen, 101 (Difüzyon).
Protozoo ve bazı
algler
bir hücreli
organizmalardır.
Bitki hücresi
(kesit)
Hücre duvarı (selülozdan
yapılmıştır, yalnızca bitki
-------=..-
hücrelerinde bulunur)
Çeki rdek
H ücrenin kumanda merkezidir. Çift katman lı dış kabuğu
(çekirdek zarı), bir veya daha fazla sayıda çekirdekçik*
ile genetik materyal olan DNA'yı* içeren jel kıvamında
bir sıvıyı (çekirdek plazması veya karyolenf) çevreler.
Genetik materyal kromozomlarda* düzenlenmiştir -
bu yapılar hücrenin bölünmed iği zamanlarda kromatin
deni len ipliksi bir kütle oluşturur.
Vakuoller
Sitoplazmada bulunan, sıvıyla d o l u küçük keselerd i r.
Hayvan hücreleri nde geçicidirler v e ham maddeleri
(bkz., Golgi kompleksi) ya da içeri taşınan sıvı ları
içerirler (bkz., pinositoz, s. 1 01 ) . Bitki hücrelerinin
çoğu hücre özsuyu (çözünmüş mineral ve şekerler)
ile dolu büyük ve kalıcı bir vakuole sah iptir.
Organeller
Organeller, sitoplazma içindeki küçük Endoplazmik retikulum veya ER
yapılardır. Her tipi (aşağıda ve s. 1 2'de Karmaşık bir yassı keseler sistemid ir. Çeki rdek zarı
listelenmiştir) hücre içindeki yaşamsal ile bi rleşir (bkz., çekirdek). Enzim* tepkimeleri için
kimyasal tepkimelerde farklı bir rol oynar. geniş yüzey alanı sağlar. Aminoasitlerin protein
yapmak için birleştiği yer olan granüllü ER'nin
Lizozomlar yüzeyinde ribozomlar bulunur (bkz., s. 1 02) .
R i bozomsuz ER, d üz ER'dir. Düz ER diğer pek çok
Güçlü enzimler* içeren yuvarlak keselerdir. Yabancı
hücre işlemi için enzimleri taşır.
cisimleri, örneğin bakterileri enzimler tarafından
parçalanmak üzere içlerine alı rlar. Dış zarları genellikle
enzimlerin h ücre içine geçmesine izin vermez
Golgi kompleksi
(hücrenin içindeki leri yıkmaması için), ancak hücre
hasar gördüğünde zarlar ortadan kalkar ve h ücre Golgi aygıtı, Golgi cisimciği veya diktiyozom olarak
kendini sindirir. da adlandırılır. ER tarafından yapı lan maddeleri
(örneğin proteinler) toplayan, değiştiren ve dağıtan
özel bir membran lı (zar çeperli) keseler topluluğudur.
Ribozomlar Maddeler keseleri doldurdukça dış yüzeylerden
Küçük, yuvarlak taneciklerd i r (pek çoğu endoplazmi k baloncuklara benzeyen şişkin parçalar uzayarak kopar.
Vezikül ad ı verilen bu baloncuklar daha sonra
retikuluma yapışıktır) . Aminoasitle rden protein
oluşturulmasında görev alırlar (bkz., s. 1 02). Çekirdekte sitoplazma ve hücre zarı yoluyla h ücre dışına
ONA tarafından düzenlenen kodlanmış bilgi, mesajcı gönderil ir.
RNA (mRNA) adı verilen iplikçikler yoluyla ribozomlara
gönderilir. Böylece kod lar aktarı l ır ve ribozomlar doğru
Hücre zarı Vakuol Sentriyol
proteinlerin üretim i için aminoasitleri uygun sıralama ile
birleştirir. RNA* hücrelerde en az iki farklı şekilde daha
bulunur: Ribozomlardan oluşan ribozomal RNA
retEndopl azmik
(kabaikuluER)m
(bkz., çekirdekçik*) ve aminoasitleri
ribozomlara taşıyan taşıyıcı RNA
(tRNA) molekülleri.
Sitoplazmadaki organelleri gösteren
hayvan hücresi (şekil ölçekli değildir)
Çekirdek (çift zor ________,_
,, ..,...,_...
... .--T--r---ı
kesilmiş).
Nük/eaoplr azma
vekromozom/
gösterilmemiştir.
Lizozom
Mitokondri
(enine kesit)
Çekirdekçik ------�
Go/gi aygıtı
Endopl --------..on
(düz ER)azmik retiku/um
* Çekirdekçik, 12; Enzimler, 105;
RNA, 96 (Nükleik asitler).
 Ekolop v e canlılar

Hücre bölünmesi Mitozun aşamaları

Organeller (devamı)
Hücre bölünmesi bir hücrenin (ana h ücre) özdeş iki 1. Profaz 3.Anafaz
yavru hücreye ayrı l masıdır: H ücre bölünmesinin iki Çekirdek zarı* yıkılmaya başlar ve çeki rdekteki * Sentromerler ayrılır ve her çiftt e n iki kromatid (bu
tipi vard ır ve her ikisi de çekirdek* bölünmesini kromatin* ipl i kleri kromozomları* oluşturmak için noktada kardeş kromozomlar olarak adlandı rı l ırlar)
Sentriyoller (karyokinez) izleyen sitoplazma* bölünf'Tlesini kıvrı lır: Her biri, ortada bir küre (sentromer) ile iğin zıt kutuplarına i lerler: Büzülen iğ mikrotübülleri
Hayvan ve ilkel bitki hücrelerinde (sitokinez) kapsar: H ücre bölünmesinin ilk tipi birleşen özdeş i ki uzun yumak biçiminde yapıyı tarafından çeki liyor gibi görünmekted irler:
hücre bölünmesi için büyük önem (mitoz) bu iki sayfada anlatılmaktadır: Büyümek ve (kromatidler) oluşturmak üzere kopyalanmıştır: İki
Sentriyol taşıyan iki yapıdır (solda). Hayvan ayrıca her gün hasar; hastalık veya sadece aşınma sentriyol, h ücrenin zıt kutuplarına ilerlerken
h ücrelerinde çekirdekçiğin* hemen nedeniyle ölen milyonlarca h ücreyi yenisiyle aralarında İ ğ mikrotübülleri (iğ iplikleri) o luşur:
dışında, her biri yoğun bir sitoplazma* değiştirmek için bu yolla yeni hücreler üreti lir: Bu
alan ı (sentrozom) içinde uzan ır ve + ayrıca birçok tek hücreli organizmada eşeysiz
..------ Sentromer
veya T biçiminde konum lanan i ki üreme* anlamına gel ir: İkinci tip bölünme, yeni bir
küçük silindirden oluşur: Her silindir üç canlıyı oluşturmak için bir araya gelen gametleri*
Sentromer Sentriyol Kardeş
küçük tüpün (mikrotübüller) dokuz (eşey hücreleri) üreten özel h ücre bölünmesi tipidir: İğ kromozomlar
seti nden o luşur: Daha ayrıntı lı açıklama için bkz., s. 94-95. Oluşan çekılerek
mikrotübülleri ayrılır?

Çekirdekçik Sentriyol
Çekirdekte* yer alan bir veya M itoz *
daha fazla sayıdaki küçük, Bir bitki veya hayvan h ücresi büyüme veya tami r için Kromozom Yalnızca ıkı kromozom
yuvarlak yapılard ır: Ribozomal bölündüğünde, çeki rdeğin* böl ünmesidir: Böylece iki (kromatid çrft.ı) gösterilmıştır - ınsanlarda 4.Telofaz
46 tanedir?
RNA'dan yapılan ve sonradan yeni çekirdeğe (yavru çekirdekler) aynı sayıda İ ğ mikrotübülleri kaybolur ve kardeş kromozomların
çekirdek d ışına taşınarak kromozom* ("kodlanmış" kalıtsal bi lgiyi taşıyan yapılar) her grubunun etrafında yeni birer çekirdek zarı oluşur:
sitoplazmada* birleşti ri len aktarılması garantilenir: Her yeni çekirdek, bölündüğü 2. Metafaz Böylece, içinde kromozomların açı ldığı ve yeniden i p liksi
ribozomların* yapısal çekirdekteki kadar kromozom alır: Buna diploid sayı adı Çekirdek zarı* kaybolur ve iğ mikrotübülleri, kütle (kromatin*) o luşturduğu iki yen i çekirdek*
parçalarını üretirler: verilir: Her canlı kendi karakteristik d iploid sayısına kromozomları* (çift kromatidler) çevreler: (yavru çekirdekler) meydana gelir:
Çekirdekçik sah i ptir: Yani tüm h ücreleri (gametler* hariç) homolog Kromozom lar ekvatora doğru ilerler ve
kromozomlar adı veri len özdeş çiftler hal i nde sentromerleri iğ mikrotübüllerine yapışır:
M itokondri gruplandı rılmış, aynı ve belirli sayıda kromozom içerir:
Dış zarı çift katmanlı, çubuk biçiminde yapılardır: İnsanlar 23 çift hal inde 46 kromozoma sahiptir: Mitoz
İç katman bir dizi kıvrı mdan (krista) oluşmuştur kesi ntisiz bir süreç olmasına karşın, kolay an latım İğ mikrotübülleri Bölünmesitokihatnez,tı
(bkz.,
��"---.
ve mitokondrinin (hücrenin "enerji santralı" amacıyla dört faza (aşamaya) bölünebilir: Ancak aşağıda)
bıriğ oluşturur.
denir) içinde gerçekleşen yaşamsal mitozdan önce daima bir interfaz (ara aşama) vardır:
kimyasal tepkimeler için geniş
yüzey alanı sağlar: Bun lar hücre
içine alı nan basit maddelerin İ nterfaz
enerj i açığa çıkması için H ücre bölünmeleri arasındaki oldukça aktif geçiş * Kardeş ar
kromozoml
yıkı ldığı yerlerd i r: Daha dönemidir: Hücreler bu dönemde sadece yaşamları için Kromozom (açılmadan önce) Yenı sentriyol
ayrı ntı l ı açıklama için bkz., gerekli olağan süreçleri sürd ü rmez, aynı zamanda tüm (kromatid çıft.ı)
oksijenli solunum, s. 1 06. bi leşenlerinin -iki yeni h ücrenin bölünmeden sonra
i htiyaç duyacağı- "kopyaları n ı" oluşturmak için materyal
hazırlar: M itoz başlamadan hemen önce, çeki rdekteki*
kromatin iplikleri iki kat artar; böylece sarı lmadan sonra
Sitokinez Sitokinez (mitoz mayoz*
Bitki hücresi
tamamlanmış)
veya

Mitokondri Krista her kromozom* i ki kromatidden o luşacaktı r (bkz.,

profaz). Sentriyol de interfaz sırasında kendini kopyalar:
Bir hücre sitoplazmasının* mitoz (veya
mayoz*) yoluyla oluşan yeni çekirdeklerin*
mayoz* (mitoz
Hayvan hücresi

1
tamamlanmış)
veya

etrafında, iki yeni hücre oluştu racak biçimde

Plastidler bölünmesidir: Hayvan hücrelerinde, hücre
Bitki sitoplazmasında* bulunan ekvatorunun çevresinde bir böl ünme hattı
oluşur ve bir halka gibi daralarak sonunda Oluşan boyunca
küçük yapılard ı r: Bazıları nişasta,
yağ veya protein depolar hücreyi tamamen keser: Bitki h ücrelerinde
Bölünme hattı daralır.
yenihücrehücreduvarlplağıarı
çıkar.
ortaya

(lökoplastlar). Diğerleri -
hücre plağı denilen bölünme hattı, hücrenin
kloroplastlar* - klorofil içerir merkezi boyunca oluşur ve yeni hücre duvarı*
(besin üretimi için) . bu plağın iki yanında meydana getiril i r:

Plastid (kloroplast*) Sitoplazma* bölünür, iki

yeni yavru hücre oluşur. Sitoplazma bölünür.

12 " Çekirdek, 10, Eşeysiz ureme, 9 3, Gametler, 92. Klorofil, 27 (Pigmentler); Kloroplast, 2 6; Kromatin. 1 O (Çekirdek); Kromozomlar, 9 6; * Çekirdek zarı, 1 O (Çekirdek); Hücre duvarı, 1 O; Kromatin, 1 O (Çekirdek); Kromozomlar, 9 6: Mayoz, 94; Sitoplazma, 1 O
13
Ribozomlar, 1 1 , Sitoplazma, 1 O
 . .

DAMARLI BiTKiLER İletim dokusunun bileşenleri

Algler, mantarlar; yosunlar ve ciğerotları (bkz., sınıflandırma Ksilem
tablosu, s. 112) gibi basit yapılı bitkiler dışındaki tüm bitkiler Bitkide suyu yukarı doğru taşıyan bir dokudur. Çiçekl i
bitki lerde damarlar veya trakeidler ile bunlar arasında
damarlı bitki lerd i r; yani hepsi iletim dokusu adı verilen destekl ik sağlayan uzun, ince hücrelerden (lifler) oluşur.
karmaşık bir sıvı aktarma sistemine sahiptir. İletim dokusu Çiçeksiz bitkilerde yalnızca trakeidler vardır. Yaşlı
içerisinde sıvıların nasıl taşındığıyla ilgili daha ayrıntılı açıklamalar gövdelerde damarlar dolu hale gelir; odun kalbini*
oluşturur.
için bkz., s. 24-25.
Damarlar ve trakeidler
İ l etim dokusu Genç bir gövdenin veya bir gövdenin
genç bölümü (çift çenekli*) Ksilem içindeki su taşıyan borulard ı r. Çeperleri lignin adı
Bir damarlı bitkiyi boydan boya kateden, sıvı verilen sert bir maddeyle güçlendirilmişti r. İçerikleri ölü
taşıyan ve bitkiyi ayakta tutan özel dokudur. Genç Korteks --------,
olan hücrelerin oluşturduğu hücre sütunları halindedi rler.
gövdelerde iletim dokusu normalde i letim Damarlar trakeidlerden daha kısa ve daha geniştir.
demetleri denilen ayrı kümeler halinde
düzenlenmiştir. Daha yaşlı köklerde bunlar bir
merkezi yapı oluşturacak şekilde bir araya geli rler Kambiyum
(merkezi silindir*) . Genç köklerde bu dokunun İçeride ksilem ve dışarıda floem arasındaki dar; ince Damar
düzenlenişi biraz farkl ı olsa d a, merkezi öz daha çeperli bir hücre katmanıd ı r. Bu hücreler daha fazla
sonra oluşur. Yaşlı bitkilerde iletim dokusu hakkında ksi lem ve fioem oluşturmak için bölünebi l i r. Böyle bir
L__ Ksilem __J
daha fazla açıklama için bkz., s. 1 8. İletim dokusunun hücre alanına meristem* adı veri lir.
Kombiyum

i ki farklı tip i vardır ksilem ve floem. Bunlar

-
kambiyum adı verilen bir doku katmanı ile ayrılırlar.
Laleler tek çeneklidirler
(monokotiledon) *. İletim
demetleri gövdenin içinde
düzensiz yer alırlar. Çi�
çenekli/erde (dikotiledon) *
demetler tersine çok daha
düzenlidir (bkz., kök ve
gövde kesitleri, sağda).
Bir iletim demetinin kesiti Elekli boru
L___ F/oem ___
Gerçekte, bu çizimde --�..--:..a.ı0iiii.r-=-:--11t1
• 1
Floem
gösterildiğinden çok daha Yapraklarda üretilen besini bitki nin tüm bölümlerine Elekli borular
Genç bir gövdenin veya bir
gövdenin genç bölümünün
fazla boru vardır. dağıtan bir dokudur. Her birinin yanında bir arkadaş Floemde uzun sütunlar halinde bulunan hücrelerdir.
enine kesiti (çift çenekli*) hücresi olan ve sıvı taşıyan elekli boru lardan oluşurlar. Hücre duvarı* ve ince bir sitoplazma tabakası bulunan
Yeni bir bitki tarafından
oluşturulan ilk doku primer
Başka hücreler de destek olmak için çevrelerine can lı hücrelerd i r ancak çekirdekleri* yoktur. H ücreler
doku olarak adlandın/ır. Ksilem yığılmıştır. arasındaki, maddelerin geçişine izin verecek şekilde ince
Korteks ----­
İletim demeti
primer ksilemdir ve floem deliklere sahip olan d uvarlara elek plaklar adı verilir.
primer floemdir.

Ksilem -------.1ı
Floem -------'--'
Epidermis -------+-'
(kutikula ile örtülü)
Damarlı bitkilerdeki diğer dokular
Epiderm is Endoderm is
Genç bir kökün veya bir
kökün genç bölümünün Bir bitki nin tüm bölümlerini saran ince bir yüzey Kök korteksinin en içteki katmanıdır. Korteks
boyuna kesiti (çift çenekli*) doku katmanıdır. Bazı bölgelerinde, özellikle hücrelerinin içinden deği l, arasından süzülen sıvılar;
yapraklarda stoma* deni len çok sayıda küçük del iğe özel geçit hücreleri tarafından iletim dokusunun
sahiptir. Yaşlı gövdelerde epidermisin yeri ni fellem* merkezi alanına yönlendirilir.
alır. Yaşlı köklerde ise önce ekzodermis*, daha sonra
Endodermis da fellem epidermisin yeri ni alır. Öz veya medu l la
Gövdelerde bu lunan bir merkezi doku alanıdır; fakat
Korteks köklerde her zaman bulunmaz. Genell i kle, gövde bir
Gövde ve köklerin epidermisi içindeki bir doku merkezi silindir* gel i ştirdikten sonra sadece öz olarak
Ksilem
tabakasıdır. Çoğunlukla parankimadan oluşur. adlandırıl ır. Parankimadan oluşur (bkz., korteks) ve
Parankima, büyük hücreler ve büyük hava boşlukları bazen besin depolamada kullanılır.
Floem olan bir doku tipidir. Bazı bitki lerde uzun ve kal ın
Floem ------"+-��'
çeperli hücreleriyle bir destek doku tipi olan Kütikula
Kombiyum -L-4----4�""' kollenkima da bulunur. Bitki yaşlandı kça diğer dokular Toprak üstünde epidermis tarafından oluşturulan ve
,,._ _,,,�
Ksilem---..,,,_ ,.,, -9' çoğunlukla korteksi sıkıştırır ve onun yerini al ırlar. kutin adı verilen mumsu bir maddenin oluşturduğu
ince dış tabakadı r. Fazla su kaybını engel ler.
Kök şapkası *------

*Çift çenekli (Dikotiledon), Tek çenekli (Monokotiledon), 33 (Çenek=Kotiledon); * Çekirdek, 1 O : Ekzodermis, 1 7 (Piliferoz tabaka); Fellem, 1 9 ; İletim silindiri, 18: Meristem, 16: Odun kalbi, 1 9: Stoma, 21. 15
Kök şapkası, Kök tüyleri, 17; Merkezi silindir, 18.
 Botanik

G ÖVD ELER VE KÖ KLER Bir kökün bölüm leri Kök tipleri

Bir bitkinin gövde/sap ve kökleri onun başlıca destekleyici yapılarıdır ve Kök şapkası Kazık kök
sıvıların taşınmasında da önemli rol oynarlar (bkz., s. 1 4-1 5 ve 24- Toprak içine iti len kök ucunu koruyan bir hücre Küçük köklerden daha büyük
katmanıdır. olan ilk kök veya primer
25). Çeşitli bölümleri aşağıda göster ilm iştir. Bitkilerin köktür. Onun üzerinden
yaşlanma sürecinde gövde ve kökler in gelişimi Büyüme noktası büyüyen köklere yan kökler
veya sekonder kökler denir.
hakkında daha fazla açıklama Hücreleri n yen i büyüme oluşturmak için bölündükleri
Birçok sebze, şişkin kazık
için bkz., s. 1 8-1 9. yer olan, kök şapkasının hemen arkasındaki alandır.
köktür.
Kazık kök Yan kök
Uzama bölgesi (havuç)
M eristem
Büyüme noktası tarafından üreti len yen i hücre
alanıdır ve onun hemen arkasında bulunur. Bu Saçak kökler
hücreler su aldıkları nda boyuna uzarlar, çünkü hücre Hepsi küçük yan kökler
duvarları* henüz sert değildir. H ücrelerin uzaması, üreten çok sayıda aynı
kök şapkasını toprağın içine doğru iter. boydaki köklerin oluşturduğu
bir sistemdir. İlk kök, bir kazık
kök sisteminde olduğu gibi
Gövde parçalan Piliferoz tabaka beli rgin deği ldir.
Epidermisin* en genç katmanıdır ve kökün dış
Sürgün örtüsüdür. Kök tüyleri burada üreti lir. Uzama
Tohumdan y a da bir b itkinin a n a gövdesinden b ölgesi nin hemen arkasında bulunur. Uzayan
büyüyen yeni bir saptır. h ücrelerin duvarları sertleşirken, en dıştaki h ücreler Ek kökler
pil iferoz katman haline gelir. Kökün yukarı larında yer
Tom u rcuk alan eski piliferoz katman zamanla aşınarak yerini B i r gövdeden doğrudan

B i r gövdedeki küçük b i r filizdir. Yen i bir sürgün veya bir ekzodermis (korteksin* en dış katmanı) deni len büyüyen köklerdir. Ek kökler
daha sert hücre katman ına bı rakır. bulblardan* (soğan da deni len
çiçeği oluşturur. özel gövde tipleridir) veya
bahçıvanların hazı rladığı aşı
Uç tom u rc u k Kök tüyleri dalları ndan büyürler.
B i r gövdenin veya b i r sürgünün uç kısmında büyüyen tomurcuktur. Piliferoz katman ın h ücrelerinden çıkan uzantı lardır. İçeri
su ve mineral çekerler.
Aksiller tom u rcuk Bir kökün bölümleri
Lateral tomurcuk veya sekonder Hava kökleri
(Ayrıca bkz, kök kesiti,
tomurcuk olarak da adlandırılır. Bir Gövdeden çıkan ve normal
s. 1 4)
aksilde -bir sürgün veya yaprak olarak toprak içinde
sapı ile bağlı olduğu gövde büyümeyen köklerdir.
arasındaki açı- yer alan Kökün yaşlı ------+-�'----+-�f--' Sarmaşıklarda olduğu gibi
bölümü
tomurcuktur. tırmanma için kul lanılabilirler.
Çoğunlukla havadan nem
emerler.
Sarmaşık Hava
Aksiller kökleri

Destek kökler
Nod Hava köklerinin özel
tipleridir. Bir gövdeden büyür
Uzama bölgesi ------ı--- ve toprağın içine doğru
Nod giderler. Toprak, su altında
Gövde üzerinde saplı veya sapsız bir yaprağın Uzama noktası -----+-----... kal mış olabilir. Destek kökler
üretildiği yerdir. mangrov gibi ağır bitki leri
Kök şapkası ------ı----
ayakta tutar.
İ nternod Mangrov Destek
kökler
Bir gövde veya sürgünün i ki nod arasındaki bölümüdür. Lateral "yanda
bulunan" demektır.

16 * Bulb (soğan), 35; Epidermis, 15; Hücre duvarı, 1 O; Korteks.

17
 Botanik

YAŞLI Bİ R BİTKİ N İ N İ Ç İ N D E
Ağaç (uzun yıllar yaşamış)
Yeni dış doku
Yaşlı bir bitki, yeni iletim dokusu* ile birlikte
Ağaçlar gibi uzun yıllar yaşayan bitkiler büyüdükçe sekonder doku korunmaya da yardımcı ol mak için dış yüzeyini
oluştururlar. Bu doku, orijinal dokuyu, başka bir deyişle primer dokuyu* sarmalayan ek doku alanları oluşturur. Bunlar
destekleyen yeni doku katmanlarından oluşur. Yeni destekleyici ve sıvı taşıyıcı sırasıyla felloderm, fellogen ve fellem olarak
ad landırı lır (içten dışa doğru). Bu üç alan birlikte
iletim dokusu* bitkinin merkezine doğru gelişirken, yeni koruyucu doku periderm olarak bilinir.
bitkinin dış yüzeyinde üretilir. Yeni iletim dokusu üretimi sekonder kalın laşma
olarak adlandırılır ve sonuçta odun lu bitki meydana gelir. Fellogen veya mantar kam biyum
Yaşl ı bitki lerin gövde ve kökleri nin dışına doğru ol uşan
Bir gövdede sekonder kalınlaşma bir hücre katman ıdır. Bir meristemd i r*, yan i bölünmesi
Yeni merkezi doku devam eden bir hücre alanıdır. İ ki yeni katman üretir -

1 . Genç gövde felloderm ve fellem.

Merkezi silindir
Gövdede sekonder kal ı nlaşmanın i l k basamağı olarak Fel loderm
bir merkezi silindir gel işir. İ letim demetleri* arasında Fellogen tarafindan içe doğru üreti len yen i bir hücre
daha fazla kambiyum* oluşur. Bunun sonucunda katman ıdır. Korteksi* tamamlar ve sekonder korteks
ksilem* ve floem* miktarı artar ve kesintisiz bir olarak da adlandı rı l ı r.
silindir meydana gelir.
2. Biraz daha yaşlı
Fel lem veya mantar
Sekonder kalınlaşma Fellogen tarafindan dışa doğru üretilen yen i bir
Uzun yıl lar yaşayan bitki lerde sıvı taşıyan iletim

1
hücre katmanıdır. Bu hücreler süberizasyona uğrarlar;
dokusu nun * yıldan yı la artan üretimi, gövde ve Kombiyum ------ ----t--
----ı - •
birleşmiş
yani süberin denilen mu msu bir maddeye doymuş
köklerin çapında derecel i bir artışla sonuçlanır. Her yıl hale gel i rler. Bu, dış katman ı su geçirmez yapar.
yeni ksilem* (sekonder ksilem) ve floem* (sekonder Fellem hücreleri yavaş yavaş ölür ve önceki dış hücre Tomruk ağaç
floem) katman ları, aralarındaki kambiyu mun* bölünen katmanının yerini al ırlar (gövdede epidermis*, kökte gövdesinin Lentisel
hücreleri tarafi ndan üreti lir. Bu süreç gövdede ve ekzodermis*). Ölü fel lem hücrelerine kabuk ad ı başka bir adıdır. (aşağıya bkz.)
kökte biraz farklıdır; fakat sonuçta bitki boyu nca iletim veri lir.
dokusu merkezde sürekl i genişler ve öz* yavaş yavaş Seyrek düzenli
hücreler
"sıkışır". Özün büyük bölümü bu noktada artık odun
olarak da bilinen ksi lemdir. Floem alanı pek fazla Hava boşluğu
Kabuk gövdenin kurumasını engeller ve ağacı hastalıklardan korur.
gen işlemez, çünkü ksilem onu dışarıya doğru iter. Kabuk büyüyemediği ve esnek olmadığı için gövde büyüdükçe çatlar
veya soyulur; alttan yeni kabuk gelir. Lentisel ler
Fellemde yer alan, yaşlı bitki lerin oksijen ve
Sene halkaları karbondioksit değişimi yaptıkları küçük kabarık
Yaşl ı bir bitki nin enine kesiti nde görü lebilen eş 4. Sonraki bir yılın ardından açıklıklardır. İçlerinde bul unan ve seyrek düzende
merkezli halkalard ı r. Her halka bir yıl ı n yeni büyüyen Sekonder ksilemin ilk sıralanmış hücrelerden ol uşan kanallar, gazların dış
ksilemidir* ve iki farklı alana ayrı l ı r ilkbahar odunu
- katmanı (yani ilk sene dokuları n içinden geçerek kortekse* ya da
ve yaz odunu. Yumuşak il kbahar odunu (veya halkası) oluşmuş ------41---a�
korteksten dışarı doğru taşınmasına izin verir.
İngiliz meşesi İskoç çamı
erken odun) büyüme sezonunda erkend+en Gümüş huş Kayın ağacı
Kortekste de hava boşl ukları vardır.
ağacı kabuğu kabuğu kabuğu kabuğu
h ızlıca oluşur ve geniş boşlukl u hücrelere
sahiptir. Daha sert yaz odunu (veya geç Sekonder f/oemin ilk
odun) sonra üretilir. Bu hücreler daha tabakası oluşmuş ______ : ...ı..-�
___:�
Odun tipleri
yoğun olarak konum lanmıştır.
Öz odunu
Odun kal bi Yaşlı bir bitkideki ksilem i n*,
5. Y ıllar sonra
Yaşlı bir bitkide ksilemin* damarları* hala sıvı taşıyan
Çok sayıda sene ----A,---=--="'A merkezde yer alan en yaşlı dış alanıdır. Öz odunu ayrıca
halkası (sekonder bölümüdür. Damarlar* doludur ağacı destekler ve besin
ksilem)
Ağacın ve artık sıvı taşımaz, fakat destek deposu görevi yapar.
kökleri ve sağlamaya devam eder.
Sekonder floem ----� Odun kalbi Öz odunu
Merkezdeki öz* neredeyse kaybolmuş.

* İletim demetleri, 14 (İ letim dokusu); *Kambiyum, Floem, Öz, 1 5; * Damarlar, Ksilem, 1 5; Ekzodermis, 17 (Piliferoz tabaka); Floem, 1 5; İletim doku, 1 4; 19
Ksilem, 1 5; Primer doku, 1 4. Kambiyum, Korteks, Epidermis, 1 5 ; Meristem, 1 6.
 Botanik

YAPRAKLAR
Bir bitkinin toplu olarak yaprak Stoma Yaprak izi
Su (terleme*) ve gaz değişiminin gerçekleştiği, Gövdeden ayrılarak yaprakta devam eden ve yaprağın
örtüsü adı verilen yaprakları , epidermisteki* (dış örtü) küçük gözeneklerdir. merkezi damarı hal ine gelen iletim dokusu* alanıdır.
özellikle besin üretimine uyum sağlamıştır ve Stomalar yaprakların çoğun l ukla alt yüzünde bulunur.
bunu fotosentez adı verilen bir süreç yoluyla Absisyon (ayrılma, kopma) tabakası
yapar (daha ayrıntılı açıklamalar için bkz., s. 26 -27) . Bekçi hücreler Yılın bel li zamanlarında yaprağı bitkinin geri kalanından
Yaprakların çok sayıda far klı şekilleri ve büyüklükleri, ama Hilal şekilli hücre çiftleridir. İki h ücre, şekil değişti rerek ayıran, yaprak sapının kaidesindeki bir hücre katmanıdır
açıp kapattı kları stomanın iki yanında yer alır; su ve gaz (absisik asit denilen bir hormon* tarafından uyarıl ı r) .
sadece iki far klı tipleri vardır. Basit yapraklar tek değişimini kontrol eder. Bekçi h ücreler kloroplastlara* Gövdede yaprak izi oluşturan b u hormon yaprakların
laminadan , yani yaprak ayasından oluşur. Bi leşik yapraklar sahip biricik yüzey h ücreleridir. dökülmesini sağlar,
ise yaprakçık denilen ve tümü aynı yaprak sapından Absisyon tabakası
Stomanın yakından görünüşü (açık)
büyüyen küçük yaprak ayalarından oluşur. Bazı far klı Yaprağın enine kesiti

yaprak şekilleri hakkında daha fazla bilgiyi 22'inci sayfada

bulabilirsiniz. Yaprak ucu
veya apeks Damarlann
büyütülmüş görüntüsü.
Yaprağın içi --

Bir yaprağın damar

sisteminin bütünü,
Damarlar onun damarlanma
şeklidir.
Yaprağı n içindeki (bkz., resim, sağda) uzun iletim
dokusu* şeritleridir. Su ve m ineralleri sağlar, üretilen veya marjin Yaprak sapı veya
petiyol. Bazı
besini yapraktan d ışarı taşırlar. Bazı yapraklar uzun, paralel yapraklar yaprak
Yaprak izi
d amarlara sahipti r; örneğin otlar. Fakat çoğu yaprağın, sapı olmadan Sıradan
epidermis*
yaprak sapının uzantısı olan merkezi bir orta damarı ve ____ doğrudan gövdeye

tutunur (sapsız hücresi

bundan dallanan çok sayıda küçük damarı vardır. yapraklar).

Sünger tabaka Palizat tabaka

D üzensiz şeki l l i sünger h ücreleri ve gazların dolaştığı Bir yaprağın üst yüzeyinin hemen altındaki Özel yapraklar Filiz
hava boşlukları olan bir katmand ı r. Sünger ve palizat h ücre katmanıdır. Düzenli, d i kdörtgen şekilli Bir desteğe
tabakalarına birlikte mezofıl denir. palizat hücrelerinden oluşur. Bu hücreler Stipul sarı lan ya da
çok sayıda kloroplast* içerir. yapışan ip
Çoğu bitkide
Palizat hücresi - ' benzeri özel bir
Yaprak (enine kesit) Damarlar bir yaprak
tür yaprak veya
sapının
gövdedir.
Üst epidermis* Orta damar kaidesindeki
küçük, sapsız
yapraktır.

Brakte (pu lsu Diken

yaprak) Bir kaktüsün özel olarak
Çoğu bitkide değişikl iğe uğramış
çiçek sapının yaprağıdır. Fazla su kaybına
kaidesi ndeki karşı azaltı lmış yüzey
Alt epidermis*
bir yapraktır. alanına sahiptir.

Sünger Diken
Brakte
hücreler

Palizat Stoma
hücreleri

Hava boşluğu
20 * Epidermis, 1 5 ; İletim doku, 1 4; Kloroplastlar, 26. * Aksiller tomurcuk, 1 6; Epidermis, 1 5; Hormonlar, 1 08; İletim dokusu, 1 4;
Kloroplast, 26; Terleme, 24.
 Bileşik yaprak tipleri Yaprak dizilimleri BİTKİ D UYARLI LI G I
Bu sayfada bazı bileşik yaprak Spiral
(yaprakçıklardan* oluşan yapraklar)
ti plerinin yanı sıra bazı yaygın yaprak
Gövde etrafinda bir sarmal Bitkiler sinir sistemine sahip olmasalar da
oluşturan noktalardan çıkan sinekkapan
dizilim leri ve yaprak kenarları (marjinleri)
yapraklar
Yaprak
spirali
duyarlılık gösterir, uyarılmanın belirli bitkisi haptotropiz-
gösterilmiştir. Resimler ölçekli deği ldir. ma gösterir. Yapraklan dokunmaya tepki
biçimlerine tepki verirler. Bunu özel verir. Böylece böcekler ve küçük kurbağalar
Karşılıklı kısımlarının hareketiyle veya büyümeyle yaparlar. gibi hayvanları avlar.

Gövdenin karşılıklı
Buna tropizma denir. Pozitif tropizma, uyarana

�k0'
Üç yapraklı Beyaz
tarafları ndan çıkan
- Karşılıklı
(Trifoliat) yaprak çiftleridir. çiftler
doğru hareket etme veya büyüme, negatif
tropizma ise uyarandan uzağa doğru hareket
Çapraz Kırmızı
etme veya büyümedir. Güneş gülü
konçiçeği
Her çiftin bir öncekine Haptotropizma veya
dik açı oluşturduğu _ Dik açılı Hidrotropizma tigmotropizma
çıftler
karşıl ıklı çiftlerd i r. Suya tepkidir.
Üçerli (Ternat) Hasekiküpesi
Dokunma veya
Örneğin, bazı kökler
Ü ç yapraklı yaprağın temasa tepkid i r.
Rozet veya eğer bir yönde daha
özel bir tipidir. H er Örneği n, böcek yiyen
halka dizilişli fazla su varsa, o yöne
yaprakçık üç loba Üç loblu güneş gülü bitkisinin
doğru yan lamasına
sah iptir. -- yaprakçık B i r noktadan çıkan, halka yapışkan tüyleri bir
büyüyebilir.
d izi limli yapraklardı r. böcek bunlarla temas
ettiği zaman onu
El biçiminde Bazal rozet
Mart çiçeği sarmalar.
At Jeotropizma
(Pal mat) kestanesi
Gövdenin Yerçekimine tepkidir. verir.
Bir ortak noktadan kaidesinden çıkan Bazal rozet Tüm köklerde Fotoperiyod izma
yayı lan yaprakçıklardır bir rozetti r. görülür; yani hepsi Bitki lerin gün veya gece uzunluğuna tepkisid ir
(beş ya da daha fazla) . toprakta aşağı doğru (fotoperiyodlar) . Bu, özellikle çiçek üretimiyle ilgilidir.
Sapı sarmalayan büyür. Kökler Kökler suya Pek çok etkene, örneğin bitkinin yaşına ve ortamın
Son ot yerçekimine doğru büyür.
Üvez ağacı Kaideleri gövdenin sıcakl ığına bağl ıdır. Uzun gece bitkileri gece yalnızca
tepki olarak
Teleksi çevresine kaynaşmış tek aşağıya doğru büyür. bel li bir süreden (kritik uzunluk) daha uzun olursa,
yaprak veya çift yapraklardır. Fototropizma kısa gece bitkileri ise daha kısa olursa çiçek üretir.
(Pinnat) lşığa tepkidir. Işık güneş Çiçek üretmek için koşullar uygun olduğunda,
ışığıysa tepki yapraklarda üreti len bir hormon* tarafindan i lgili alana
Yaprakçıklar bir "mesaj" taşınd ığı düşünül mektedir. Bu hormon
veya telekler heliotropizma
Teleksi
olarak florigen olarak adland ırı l ı r. Bazı bitki ler gece-nötral
karşıl ıklı çiftler yapraklar Yaprak kenarları adlandırılır. Çoğu bitkilerdir, yani çiçeklenmeleri gece uzunluğuna bağlı
halindedir. değildir (bkz ., aşağıdaki resimler) .
yaprak ve
Bütün gövdeler ışığa

1
Bu üç bitkinin her biri farklı
Çift telekli/ Yaprak kenarı herhangi bir doğru büyümek için fotoperiyodlora göre çiçek üretir.
çentiklenmeye sah ip değildir. o yöne doğru
Üç telekli

1
Tı rtı klı
yaprakçıklara
Yaprak kenarı küçük
sahip bir telek Bu uç
çift teleklidir. çentikl i "dişlere" sahiptir.
yapra k.
Loblu da olabi lir.
Bu uç üç teleklidir.
Loblu
Yaprak kenarı bölümler
veya loblar ol uşturur.
Tırtıklı da olabi lir.
eğil irler.
Gövdeler ışığa
doğru dönmek
için bükülürler
Büyüme hormonları veya büyüme
İngiliz düzenleyicileri, bitki büyümesini teşvik eden ve
düzenleyen maddelerdir. Meristemlerde*
(hücrelerin sürekl i olarak bölündüğü alanlar)
üretilirler. Oksinler, sitokininler ve gibberellinler
büyüme hormonu tipleridir. Kasımpatı Hezaren çiçeği Aslanağzı
(uzun gece bitkisi) (kısa gece bitkisi) (gece-nötral bitki)

* Yaprakçıklar, 20. *Hormonlar, 108; Meristem, 1 6. 23

 Botanik

BİTKİ LERD E s ıvı TAŞI N MAS I

Bir bitkide sıvı taşınmasına translokasyon adı verilir. Sıvılar ksi lem * Solma
ve floemden* oluşan iletim dokusu * içinde yolculuk eder. Ksilem Aşırı sıcakl ı k g i b i belirli koşullara
köklerden yapraklara (çözünmüş minerallerle birlikte) su taşır. su, gözeneklerden maruz kalan bir b itkid e oluşan
dışon itilir. sarkma durumudur. Bitki içine
Floem, yapraklardan ihtiyaç olan alanlara besin taşır. alabildiğinden daha fazla suyu
Pürüzsüz kenar
kaybeder (terleme nedeniyle) ve
Damlama hücre vakuollerinin* turgor basıncı (bkz.,
Terleme Kök basıncı gösteren turgor) d üşer. H ücreler yumuşar, bitkiyi daha
Çoğunlukla yaprakların alt yüzeyinde bitkilerde meydana fazla destekleyemez, böylece bitki sarkar.
bulunan ve stoma* adı verilen küçük gelen bir olaydır. Terleme
deliklerden, buharlaşma yoluyla su akımının "çeki mine"
kaybıdı r. eklenen basınç su
Solma

damlalarının h ücrelerin su Kök hücreleri --------1-1

Terleme akım ı salgı lama alanlarından

(hidatodlar), yaprakların uç veya kenarlarındaki Azalan turgor ------- --++------'
Bitkinin içinde gerçekleşen kesintisiz basmcı
küçük parlar (gözenekler) yoluyla d ışarı itilmelerine,
olaylar zinciridir. Dış yaprak hücreleri atı lmalarına neden olur.
terleme yoluyla su kaybettikçe,
vakuollerin* içindeki mineral ve şeker
konsantrasyonu, hücrelerinkinden daha Turgor
yüksek hale gelir. Su osmoz* yol uyla Sağlıkl ı bir bitkideki hücrelerin
dışarı geçerek gövde ve köklerdeki daha fazla su alamadıkları
ksilem* tüplerine daha fazla su kapasiteye ulaşmalarıdır. Böyle
Gelen su
yetersizdir. -----�
çeki lmesine neden olur (kı lcallık etkisi bir hücreye turgid (şişmiş)
yoluyla) . Bu da, köklerin daha fazla su denir. Su osmoz* yol uyla
çekmesine yol açar. hücrenin büyük merkezi
Sağlıklı bitki Plazmoliz
Su içteki hücrelerden vakuol ündeki * hücre özsuyuna* Bir bitkide ölüme neden olabi len aşırı
takviye edilir.
(çözünmüş mineraller ve şekerler) geçmiştir ve vakuol durumdur. Böyle bir bit kinin büyük
Kılcal l ı k etkisi
gidebileceği kadar d ışarıya iti lmiştir. Bu noktadan sonra miktarda su kaybetmesi, genelde
Sıvıların dar tüplerde yukarı doğru vakuol daha fazla d ışarı itilemez, çünkü dışa doğru sadece aşırı sıcaklı kta terlemeyle*
hareket etme nedenidi r. Sıvı molekü l leri, uyguladığı basınç (turgor basıncı) sert hücre değil (bkz., solma), aynı zamanda çok
kendileri ve tüpün molekülleri arasındaki duvarının* (duvar bası ncı) karşı basıncıyla kuru veya çok yüksek yoğunlukta
güçlü çekim sayesinde yukarı "çekilir". eşitlenmiştir. Şişmiş hücreler; bitkinin sıkı ve dik mineral li toprakta, osmoz* yoluyla da Kuruyan bitki
durmasına o lanak verd i kleri için önemlidir. olur. Hücrelerinin vakuolleri* o kadar
fazla büzülür ki sitoplazmaları nı* h ücre
Kök basıncı duvarlarından* ayıracak kadar içeri çekerler.
Bazı bitki lerin köklerinde ol uşan b i r
basınçtır. Su t ü m bitki lerde, topraktan kök Turgor
Plazmoliz
hücresi katmanlarına osmoz* yoluyla Kök hücreleri -------1
i lerler. Kök basıncı oluşan bitkilerde, bu su
hareketinin yol açtığı basınç ksilem* tüpleri
içerisindeki suyun bir miktar yukarı hareket
etmesi ne yetecek kadar güçlüdür. Su daha
sonra terleme akımı yoluyla yukarılara
.._
_____,._...---0. ..
-'---,
doğru "çeki l ir". Başka bitkilerde suyun kök Hücre duvarlarından*
Kök tüyü * çekilerek ayn/on
hücreleri içindeki hareketi tamamen
L_ sitoplazma*
terleme akımı "çekiminden" kaynaklanır.

su giremez.

Su hücreden -------�
fazla su alır. toprağa geçer

24 * Floem, 1 5; İletim dokusu, 1 4; Ksilem, 1 5; Osmoz, 1 01 ; Stoma, 21 ; Vakuoller, 1 0. * Hücre duvarı, Sitoplazma, 1 O; Hücre özsuyu, 1 O (Vakuoller); Kök tüyleri, 1 7; 25
Osmoz, 1 01 .
r
1
1
. .

l
BiTKi LERD E . . . . .
Bitkiler fotosentez için su ve karbondioksite
ihtiyaç duyarlar. Tropik sarmaşıklann,

BES i N U RETI M I
fotosentezin yapıldığı yapraklarına su taşıyan,

!ı,1
çok uzun, sarılıcı gövdeleri vardır.
Fotosentez ü rünleri Pigmentler

1
Fotosentez süreci, enerj i için besinin lşığı soğuran maddelerd i r. Beyaz ışık aslında çok sayıda
Çoğu bitki (besinlerini dışarıdan almak zorunda olan hayvanların aksine) büyüme ve farklı rengin karışımından oluşan bir tayf içerir. Her
yıkılması olan iç sol unum* ile eşgüdümlü
enerji için gereken besini yapma kabi liyetine sahiptir. Bitkilerin basit maddelerden, çal ışır. Fotosentez (iç solunum için gereken) oksijen ve pigment belli renkleri soğururken d iğerlerini yansıtır.
kendi karmaşık besin maddelerini üretme süreçlerine fotosentez denir. karbonhidrat, iç solunum ise (fotosentez için gereken)
karbondioksit ve su üretir. Klorofil tüm yapraklarda bulunan bir pigmenttir.
Mavi, mor ve kırmızı ışığı soğurur; yeşil ışığı ise yansıtır.
Fotosentez Bir yakı otunda
fotosentez
Yaprakların yeşil görünmesinin nedeni budur.
Karbondioksit
Kendi besinleri n i üreten
Su
yeşil bitki ler tarafi ndan Renk tayfı Renk tayfı
gerçekleştirilen kimyasal
tepkimeler d izisidir. FOTOSENTEZ SOLUNUM
Çoğun lukla palizat
hücrelerinde* Diğer pigmentler
gerçekleşir. Oksijen diğer renkleri
Kloroplastlar tarafi ndan -----� yansıtır.
Karbonhidrat
güneş ışığından elde Karbondioksit
edi len enerj i kul lan ılarak, Yapraklarda Ksantofil, karoten
karbondioksit ve Çoğu zaman bu iki süreçten b i ri diğerinden daha ve tanin gibi başka pigmentler
(mineral içeren - bkz., hızlı gerçekleşir. Bunun sonucunda, hızlı olan sürecin de bulunur. Bunlar turuncu, sarı görünür.
aşağıda) su birleştirilir. ürünleri fazla miktarda üretil irken, b itki süreç için ve kırmızı ışığı yansıtırlar; fakat
Bu işlem bitkinin gereken maddeleri yeterince ü retemez. Böyle bir büyüme sezonu boyunca
besi ninin yanı sıra Karbondioksit durumda fazla miktarlarda madde alınmalı ve atı lmalı klorofil tarafından maskelenirler.
oksij en de üretir (bkz., veya depolanmalıdır (bkz., aşağıda resim 2 ve 4) . Son baharda klorofi l çözülür ve
1 şema, s. 27) . böylece sonbahar renkleri
ortaya çıkar. Bitki pigmentleri
boyalar ve plastik ürü nler gibi
pek çok şeyi renklendi rmekte
ku llan ı l ı r.
Karbondioksit
Kloroplastlar Palizat '----- Hücre içinde üretilen
güneş ışığını soğurur. hücresi* besin maddeleri
Dengeleme noktaları
24 saatli k bir periyotta, fotosentez ve iç solunum* Fotosentez, iç solunum için doğru
Kloroplastlar
(yukarı bkz.) süreçleri nin tam olarak dengelendiği, miktarda karbonhidrat ve oksijen
Bitki hücrelerinde (çoğunlukla yapraklarda), normal olarak gün doğumunda ve gün batımında üretirken, iç solunum fotosentez için
klorofil ad ı veri len yeşil bir pigmenti içeren küçük iki noktadır. doğru m i ktarda karbondioksit ve su üretir.
yapılardır. Güneş'in ışık enerjisini soğurur ve
fotosentez "yakıtı" olarak kul lanırlar. Kloroplastlar
:,,,
Karbondioksit Oksijen Karbondioksit
Karbondioks hücre içinde ışığın yoğun luğu ve yönüne göre
Karbondioksit
hareket edebil irler. Ayrıca bkz., s. 1 2.
Güçlü Kloroplastlar Zayıf Kloroplastlar
güneş ışığı güneş ışığı konum değiştirir

Nitratlar ve
mineraller de
(örneğin fosfor
ve kalsiyum) Su
alınır. Yeni doku
(proteinler) 1 . Gün doğumu 2. Gün ortası 3. Gün batımı (dengeleme Gece yarısı (ışık yok,
oluşturmak için (dengeleme noktası) (parlak ışık, dolayısıyla daha noktası) dolayısıyla fotosentez yok)
kullanılır. hızlı fotosentez)

26 * Epidermis, 1 5 ; İç solunum, 1 06; Palizat hücreleri, 20 (Palizat katmanı); Vakuoller, 1 0.

* İç solunum, 1 06. 27
 Ç İ Ç E KLER Düğünçiçeği Dişi organlar Erkek organlar
Bir bitkinin çiçekleri onun ü reme* Karpel veya pistil
Ovaryum, stigma ve stilden ol uşan bir d işi üreme Stamenler
(yeni hayat üretme) organlarını organıdır. Bazı bitki lerin sadece bir karpeli varken, Erkek üreme organlarıdır.
içerir. Hermafrodit d iğerlerinde birkaç karpel birl i kte kümelenmiş Her biri, uç bölümünde bir
haldedir. anter bulunan ince bir sap veya
bitkilerde, örneğin
fılamente sah i ptir. Her anter
düğünçiçeği ve Ovaryum lar polen* tanecikleri içeren polen
gelincikte, çiçek hem keselerinden oluşur.
Karpel in ana bölümü olan d işi üreme yapılarıdır.
erkek hem de dişi Ovaryum, her biri bir dişi eşey hücresi içeren ve ovül*
adı verilen bir veya daha fazla küçük yapıyı içerir. Her Polen
organlara sahiptir. Monoik ovü l, ovaryumun iç duvarındaki plasenta adı veri len
keseleri
görünen
bitkiler, örneğin mısır, iki farklı alana bir sapla (funikül=kordon) bağl ıdır. Sap, şalaz anter
denilen bir noktada ovüle yapışıktır.
tip çiçeğe sahiptir : yalnızca
erkek organları olan stamenli
Stigma
çiçekler ve yalnızca dişi organları olan Petaı Tozlaşma* sırasında polen* taneleri nin yapıştığı, karpel in
pisti l l i çiçekler. Dioi k bitkiler, örneğin Petaller ve yapışkan yüzeye sahip en üst bölümüdür. Androkeum

- .. .
çobanpüskülü, stamenli, ayrı bir bitkide Bir çiçeğin tüm erkek bölüm leri için ortak bir
pistilli çiçeklere sahiptir. terimdir; başka bir deyişle, stamenlerin tamamıdır.
Reseptakulum
Stil
Karpel in stigmayı ovaryuma bağlayan bölümüdür.
Reseptakulum (Çiçek tablası) Bölüm lerin düzenlenişi

,
Açılmamış Çoğu çiçeğin, örneğin fulyaların stil bölümü bel irgindir.
petaller
Çiçeği n üzerinde büyüdüğü çiçek sapının ve "' Pedinkül
Ancak bazı çiçeklerde (örneğin düğünçiçeğinde) stil H ipogin çiçek
ped i n külün genişlemiş ucudur. çok kısadır veya nerdeyse hiç yoktur (örneğin gelincik) .
Karpel (veya karpeller)
reseptakulumun üstünde
Petaller (Taç yapraklar) yerleşiktir. Diğer tüm bölümler
Gelincik Ginekeum onun kaidesinin çevresinden
Üreme organları nın etrafı ndaki, narin, genellikle parlak B i r veya daha fazla karpelden oluşan, bit kinin üreme çıkar. Karpelin bu konumu süpe­
renkli yapılardır. Çoğunlukla kokuludurlar (böcekleri yapısının bütü nüdür. rior (üst d urumlu) olarak
çekmek için) ve topluca korolla olarak adlandırıl ırlar.�.=>;� "':."
; "' tanımlanır.

�
Düğünçiçeği karpelleri
Perigin çiçek
Sepaller (Çanak yapraklar) Çok sayıda küçük karpeller Stigma Stigma
Karpel (veya karpeller)
Bir tomurcuğu çevreleyen küçük, yaprak 1
vazo biçimindeki
benzeri yapılardır. Topluca kaliks olarak Tek ovül
reseptakulumda yer alır.
adlandırı l ı rlar. Bazı bitkilerde, örneğin Ovaryum Diğer tüm bölümler
düğünçiçeğinde, açık petallerin etrafında Funikül girintinin ağız kenarı ndan
bir halka gibi kal ırken, başka çiçeklerde, Plasenta çıkar. Karpel i n bu konumu
örneği n gelincikte, kurur ve düşerler. süperior (üst durumlu) olarak
ovaryum
tanımlan ır.
Nektar bezleri Gelincik karpeli

Petalleri n kaidesinde, Bir büyük Stigma Stigma Epigin çiçeği

nektar adı veri len karpel 1
Çiçeğin bölüm leri, ovaryumu
şekerl i sıvının üreti ld iği (ya da ovaryumları)
hücrelerin bulunduğu Nekt r peta/in
tamamen çevreleyen fakat
kaidesinde tutulur
alandır. Nektar stigma ve stili dışarıda
tozlaşma* için gerekli olan böcekleri çiçeğe çeker. bırakan reseptakulumun
Petalleri n çoğunda bir böceği nektara doğru üstünden çıkar. Karpel i n bu
yönlendirdiği düşünülen siyah çizgi ler de vard ır ve konumu inferior (alt
bu çizgiler bal kılavuzları olarak adlandırı l ı r. durumlu) olarak tanı m lanır. Reseptakulum _____ ,

28 *Tozlaşma, Üreme, 30. * Ovüller, Polen, Tozlaşma, 30.

29
 . . . .

Ç i Ç E KLi BiTKi LERD E

. .
Çapraz tozlaşma Kendi kendine

U REM E Bir bitkin i n aynı türden başka bir bitkin i n polen

tanecikleriyle tozlaşmasıdır. (Eğer tanecikler farklı türden
tozlaşma
Bir bitkinin kendi
bir bitkiye d üşerlerse daha fazla gelişemezler; yani polen polen tanecikleriyle
Ü reme yeni hayatın oluşumudur. Tüm çiçekli bitkiler bir tüpleri oluşturamazlar.) Pol en rüzgar yoluyla veya tozlaşmasıdır.
erkek gameti n* (eşey hücresi) bir dişi gametle birleşmesi nektarla* beslenen böcekler aracı l ığıyla taşınabil i r. Örneği n bir Arı
yoluyla, yani eşeyli ü remeyle* çoğalır. Çiçekli bitkilerde, orkidesi dişi arıya benzeyerek ve
onun gibi kokarak, erkek Eucera
erkek gametler (daha doğrusu sadece erkek çekirdek­ arı larını çekmeye çalışır (çapraz
ler*) polende, dişi gametler ise ovüllerde bulunur. tozlaşma için). Fakat çiçeğe konan ·

bir arı olmazsa stamenleri* (erkek

bölümleri) eği l i r ve kendi
Polen ovaryumunun* (dişi bölümü)
Çiçeklerin stamenleri* (erkek bölümleri) tarafından stigmasına* polen aktarır.
ol uşturulan küçük taneciklerd i r (bkz., sağdaki çizim).
Polen
Her tanecik iki çekirdeği* olan özel bir h ücredir. Polen
taneciği ---1-----#
bir ovaryuma* (dişi bölüm) düştüğünde, bir çekirdek Çiçek tipleri ve Çan çiçek - /sırgan yapraklı
(jeneratif üretici çekirdek) i kiye bölünerek iki erkek
=
Boru biçimli ya da çan çiçeği
çekirdek oluşturur (üreme organları - bkz., giriş) .
Jeneratif ------'
düzenlenişleri çan biçimli çiçek
çekirdek İ nfloresens •J'!ı·--- Çiçeklenme olarak da adlandırı l ı r.
topluluğu Petalleri bir çan biçimi
Ovü l ler Tek bir noktadan oluşturacak şekilde
Tozlaşma çıkan çiçek grubu birleşir.
Bir d işi çiçek yapısı, yani ovaryumu* i çindeki daha
Bir polen taneciğinin erkek çekirdeklerini (bkz., polen) veya çiçek başları
küçük yapı lard ı r. Döl lenmeden sonra tohum haline
gel i rler. Her biri, küçük bir del iğin bulunduğu nokta bir çiçeğin ovaryumu* içine ulaştırma sürecidir. Taneci k
(mikropil) dışında, integümentler denilen doku stigmaya* düşer ve tüp çekirdeğinin (bölünmeyen Uzantıl ı çiçek
katmanlarıyla çevri li oval bir h ücreden (embriyo çekirdek - bkz., polen) kontrolu altı nda bir polen tüpü Bir veya daha fazla
Çiçek başı veya
kesesi) oluşur. Döllenme öncesinde embriyo kesesinin oluşur. Bu tüp aşağıya ovaryum dokusuna doğru büyür petali uzantı
ve mikropil yoluyla bir ovüle girer. İki erkek çekirdek kom pozit çiçek ol uşturacak biçimde
çekirdeği* pek çok bölünmeye uğrar (daha ayrıntı lı
açı klama için bkz., s. 95 - gamet ü retimi, dişi). Bu daha sonra buradan birlikte i lerler. Küçük çiçekler kümesi geriye doğru uzayan
süreç yeni ol uşan birkaç hücre (bazıları tohum için veya çiçekçikler çiçek
Çiçekçikler
besin deposu haline gel i r) ve birbirine kaynaşmış iki
Döllenme
çıplak çeki rdekle sonuçlan ı r. Yeni hücreleri n biri dişi
gamet* (eşey h ücresi), yani yumu rta hücresidir. Tozlaşmadan sonra bir erkek çekirdek (bkz., polen) Dudaklı çiçek
bir zigot* (yeni bir bitki n i n ilk hücresi) oluşturmak için
Umbellifer
--- Yabani havuç Üst ve altta birer
ovül içinde yu murta hücresiyle kaynaşır. D iğer erkek (Şemsiye biçi m l i)
tane olmak üzere
çeki rdek ise daha sonra endosperme* dönüşen bir Şemsiye biçimli i ki "dudağı" olan
Gelincikte
=..\---'�- Erkek
hücre oluşturmak için kaynaşmış iki dişi çekirdekle çiçek başları çiçekler
tozlaşma
çekirdek/er birleşir. (umbeller) ile bir
Polen tüpü infloresens
(polen taneci­ Gelincik
Ovül İntegümentler

_
ovaryumu* Ovaryumun*
ğinin uzantısı)
(kesit) enine kesiti

Tüp çekirdeği
1 ı.:ı:;,.._
Polen _ Işın biçimli/ışınsal - Yaz papatyası Bezelye çiçek
çiçekçikler
-/
tüpü

�-��iN��-
_-!--,,,,__-�
Bir üst petali (standart),
',J
Bir tane uzun petali Jşınsı i ki yan petali (kanat
olan çiçekçikler çiçekçikle
petaller) ve i ki alt
petali karina oluşturan
Daire biçim l i (üreme bölümlerini
böylece çevreleyen)

_
çiçekçi ki e r çiçek
Ll---'::__ _ Yumurta Petalleri aynı boyda
hücresi olan çiçekçikler
Embriyo kesesi Karina
Ovü//er
çekirdeği* bölünmüş

* Çekirdek, 1 O; Endosperm, 33; Erkek çekirdek, 92 (Gamet); * Nektar, 28; Ovaryum, 29; Stamen, Stigma, 29. 31
Eşeyli üreme, 92; Ovaryum, 29; Stamen, Stigma, 29; Zigot, 92.
j ı

il .
Botanik

11 TO H U M LAR VE Ç i M LEN M E Bir tohumun bölümleri

ı
lı

�! ı
Çiçekli bir bitkide döllenmeden* sonra ovül * H i l um Pl umula
gelişerek bir tohuma dönüşür. Tohum, bir embriyo, (tohum göbeği) Bir tohum içinde oluşan
1
Radikulanın konumu
Bir tohumda ov ül ün * i l k tomurcuk veya primer
yani yeni gelişen bir bitki ve besin içerir. Ovaryu m * (plumula gizli)
tomurcuktur. Yeni bitkinin
ovaryuma* tutunduğu
olgunlaşarak bir ya da daha fazla tohumu içeren bir
1
Hilum ilk sürgünü olacaktır.
��� yeri gösteren izdir.
meyveye dönüşür. Farklı meyveler hakkında daha Ovülde* bulunan
küçük delik Radi kula
ayrıntılı bilgiyi 28'in ci sayfada bulabilirsiniz. Testa (tohum kabuğu) (mikropil*), hôlô
görülebilir. Suyun içeri Bir bitkinin ilk kökü veya primer
Dağıl ma veya yayı lma açılamaz ve kuşlar Tohum kabuğudur. Tohum girmesine izin verir. köküdür.
taraflndan yenir. İ ntegümentlerden* gelişir. kabuğu
Olgun tohumları n meyveden veya ebeveyn bitkiden Kendi kendine
dökül mesidir. Tohumları n dökülmesi kendi kendine açılan açılmayan Bir çenek
çizilmemiştir.
ve kendi kendine açı lmayan meyvelerde iki farklı biçimde
Bitkiden koparak ayrılan ve tohumları serbest bırakmak Plumula
meydana gel i r. için çürüyen, dağı lan meyvelerd i r. Örneği n çınarların
Tohum Çenek/er
kabuğu açılmış,
"anahtarları" veya karahindibaların "paraşütleri" hava çizilmemiştir. Radikula
Kendi kendine açı lan yoluyla taşınır. Kancal ı, d i kenli tohumlar hayvan

�I
Kend isi çürümeden önce kürklerine tutunarak bit kiden uzaklaşırlar. Meyve

.
tohumları dışarı çıkarabi len daha sonra toprağa düşerek çürür ve
meyvelerd i r. Örneğin, gelincik Bezelye kabukları
tohumlar açığa çıkar. H ayvanları n �· ·

kapsülünün üzeri nde delikler (tohum zarfları) yediği meyvelerin tohumları ise daha ::ss Çenek/er Kotiledonlar
vard ı r ve toh umlar rüzgarla flrlayarak açılır. sonra d ışkı ile birlikte atıl ı r.
:,, �/ Kotiledon (çenek) veya
d ışarı silkelenir. Başka meyvelerin, örneğin toh u m yaprağı
bezelyeni n kabukları kendiliğinden açılır ve Endosperm Genç bir fasulyenin Olgun bir fasulyenin
enine kesiti Gelişen bitkinin bir bölümünü
tohumlar d ışarı "fırlatılır". Birçok durumda Tohumun içinde gelişen bitkiyi saran
enine kesiti
oluşturan basit b i r yapraktır.
tohumlar rüzgar; su veya başka ve ona besin sağlayan doku Endosperm Endosperm
Bazı tohumlarda, örneğin fasulye
yollarla uzağa taşınır. katman ıdır. Bazı bitki lerde, örneğin Kotiledon
tohumlarında, endospermden
1
bezelyede, çenekler tohum ergin
ıı tüm besini emer ve depolar.

il
Gelincik --------.­ olmadan önce endospermi tümüyle Monokotiledonlar (tek
kapsülü emer ve depolar; bazı başka çenekliler) çimen türleri gibi
bitki lerde , örneği n çi men türlerinde yalnızca bir kotiledonu olan

1
Tohumlar
bu süreç ancak tohumun bitki lerd i r. Dikoti ledonlarda
Dulavratotu çen­
gelleri hayvanların çimlenmesinden sonra tamamlanır. (çift çenekliler), örneği n
kürklerine tutunur. bezelyelerde i ki koti ledon vardı r.

H ipogeal Epigeal Koleoptil

Çimlenmenin bir tipidir; örneğin bezelye bitkisinde, Çimlenmen i n bir tipidir; örneğin fasulye bitkilerinin Pek ç o k monokotiledonun i l k yaprağıd ır
Bir tohum koşullar uygun olduğunda çimlenir. çenekler ve tohum kabuğu toprağın içinde kalırken kotiledonları toprağın üstünde, ilk gerçek yaprakların (bk.z., kotiledon). İlk
Plumula ve radikula tohum toprak üstüne yalnızca plumula çıkar. altında görülürler. tomurcuğu ve bundan

---ı
kabuğundan çıkar ve yeni bir Kotiledonlar çıkan ilk yaprakları korur.
Hipogeal Plumula Radikula
Gerçek yapraklar
bitki veya fide halinde (bezelye) aşağı doğru
J 1
Plumula Epigeal Plumula toprak Tohum Buğday tanesi
büyümeye başlar. üstüne büyür.

r1
(bezelye bitkisi) üstüne çıkar.
çıkar.

Radikula 1 Koleoptil Koleoptil

li
Tohum ----- , taraflndan
çimlenmeye korunan
başlıyor tomurcuk

1
1

Tohum kabuğu ____�

32 * Döllenme, 30; Ovaryum, 29; Ovül, 30, * İntegümentler, Mikropil, 30 (Ovul); Ovaryum, 29, 33
 . . ..
Botanik

M EYVE VEJ ETATI F U REM E

Bir meyve bitkinin tohumlarını içerir.
Gerçek meyve sadece ovaryumdan*
gelişirken, reseptaku lumdan * yalancı
meyve oluşabilir (örneğin çilek) . Bir
meyvenin dış çeperine perikarp denir.
Perikarp bazı meyvelerde epikarp, etli
kısım veya mezokarp adı verilen bir
Bazı bitkiler tohum üretmenin yanı Rizom (köksap)
sıra, eşeysiz ü remen i n * özel bir tipi Pulsu yaprakları olan ve toprak altı nda yatay olarak
büyüyen kal ın bir gövdedir. Uzunluğu boyunca kök ve
Greyfurt olan ve bitkinin bir parçasının yardım­ ayrıca yeni sürgünlerin büyüdüğü tomurcukları üretir.
To um sız olarak yeni bir bitkiye dönüşe­ Diğer bitkilerin yan ı sıra pek çok ot da rizom üretir.
bildiği, vejetatif ü reme veya vejetatif örneğin nane ve süsenler.
Dutsu
\\
çoğalma yoluyla da üreme yeteneğini
Pek çok tohum içeren etli meyvelerdir;
Rizom yarıdan
geliştirmişlerdir. kesilmiş.

rJ� l'Jl-Olly'
dış örtü ile endokarp adı verilen bir iç örneğin domates veya greyfurt. N arenciye � ':l\
'
�
f �� ;
Yeni
meyvelerinin "etl i bölümü" ince iplikçiklerden Domates tohumları
tomurcuk -�
katmana ayrılır. Başlıca meyve tipleri ol uşmuştur. İplikçiklerin her biri şişmiş ve
meyvenin suyuyla
çevrilidir.
aşağıda listelenmiştir. meyve suyuyla doludur.
Kökler

11 Legümen veya Tane ---."'-- ,- -

.:: ""��-,,.,..;�--.. - Buğday Kol (stolon) veya sürü ngen sap
1 tohum zarfı Karyopsis veya kernel
������2��t a�neleri Bazı bitki lerin kaidesine yakın yatay olarak büyüyen
olarak da adlandırılır. Duvarı bir gövdedir. örneği n çi lek. Stolon, gövde boyunca
Tohumları iç çeperine yapışık
tohum kabuğuyla kaynaşmış aral ıkl ı noktalardan
olan meyvelerd i r. Açılmak için Yaşlı çilek bitkisi
olan küçük bir meyvedir;
Ek köklere iner ve 1 Yeni bitki
uzunlamasına yarı lır; örneği n
örneğin buğday. yen i bitki ler bu
bezelye.
noktalardan büyür.
Soğan (bulb)
Fındıksı Yumuşak çekirdekli Depolanmış besin materyal i içeren pulsu yapraklarla
Yalnızca b i r tohum Kalın, etli d ı ş tabakası ve bir (pul yapraklar) çevrelenmiş, kısa, kalın bir gövdedir. Yaşlı,
içeren, sert kabuklu kapsül içinde çekirdeklerin yer kuruyan bir bitkide yer altında oluşur ve bir sonraki
kuru bir meyvedir; aldığı göbeği olan meyvelerdir; büyüme sezonunun başında sürgün olarak çıkacak yeni
örneğin fındık veya örneğin elma. Yumuşak çekirdekli bir bitkinin ilk, dinlenme evresini temsil eder. Örneğin
ceviz. meyveler. yalancı meyvelere fulya soğanı (bkz., üstteki resim) . Yum ru kök
örnektir (bkz., giriş). Depo edilmiş besi n
Eriksi materyali içeren kısa,
Erik Bu lbo-tuber (corm)
Aken (kapçı k) meyve şişkin, toprak altı
Ortasında genelde Besin deposunun gövdenin gövdesidir ve yeni
"çekirdek" denilen sert Yalnız bir tohumu olan küçük,
kendisinde o lması d ışında, bitkilerin gelişeceği
bir tohumun bulunduğu kuru bir meyvedir; örneğin çınar
bulb ile benzerlik gösteren tomurcukları üretir;
etli meyvelerdir; veya düğünçiçeği. Çınar meyvesi
kısa, kalın bir gövdedir. örneğin patates.
örneğin erik. gibi "kanatlı" bir aken (kapçık), bir
veya Örneğin çiğdem soğanı.

fJJ ���
"çekirdek" samara veya anahtar meyvedir.

Yapay çoğaltım Çel i k Aşı lama Aşılama

""B!.-.ıııııL'0 Bir bitki gövdesi nin b i r bölümünün (çelik) ana bitkiden Bir bitki gövdesi nden bir parçan ın alınarak başka yere
Çelik
Yapay çoğaltım, tarımda ve market yeniden tutturulmasıdır. Bu parça aynı bit kinin farkl ı bir

J
kesilerek alınması ve yen i bir bitkiye dönüşmesi için <o "'"
bahçeciliğinde başvurulan, vejetatif toprağa d i kilmesidir. Bazı d urum larda çelik, kök yerine (kendine aşı lama) , aynı türden farklı bir bitkiye ı:;:; !
ala

ü reme nin kul lanı ldığı ticari bir süreçtir
(bkz., karşı sayfa). Yeni bitkilerin her
zaman toh umdan büyümesi
gerekmediğinden, doğal olarak elde
oluşturması için önce bir süre suda bı rakı l ı r.
(benzerine aşılama) veya farklı türden bir bitkiye (farklı
Çelik
aşılama) tutturulabilir. Taşınan parçaya çeli k,
:;:>
tutturulduğu bitkiye dipçik adı veri l i r.

il
1
edilebilecek miktardan çok daha Tomurcuk aşılama
fazla bitki bu yolla üreti lir. Tomurcuk aşılama
1 Bir tomurcuk ile bağlı olduğu gövde bölümünün
Çelik
1

ı rtJ
birlikte aşılandığı aşılama tipidir.

il
Çelik olma Suda bekleyen çelik Çeliğin dikilmesi Tomurcuk

* Ovaryum, 29; Reseptakulum, 28.

35

1
* Ek kökler, 1 7; Eşeysiz üreme, 93.
11
il
Zooloji (hayvanlar)

ı: HAYVAN LARI N
ı:

I'
..

VUC UT YAPI S I Sölom

ıl Hayvanlar tek hücreli organizmalardan
binlerce hücresi olan karmaşık yapılı
olanlara kadar çok çeşitli şekillerdedir.
Hayvanların sın ıflandı rması * veya
gruplara bölünmesi, büyük ölçüde,
vücutlarının ne kadar karmaşık
olduğuna bakılarak yapılır. Bu bağlamda
gel işmiş hayvan ve az gel işmiş hayvan
olmak üzere iki terim sıklıkla kullanılır.
Daha gelişmiş hayvanların iç organları
daha karmaşıktır. Genelde gelişmiş
hayvanların ayırıcı özellikleri
segmentasyon, vücut boşlukları ve bir
tür iskelettir.
Gelişmiş kurtçukların, derisidikenlilerin* (örneğin
denizyıldızı) ve omurgalıların* (örneğin kuşlar)
ana vücut boşluğudur (periviseral boşluk) .
Bantlı
Organları tamponlamak için sıvı doludur ve vücut
duvarı nı kaplayan ince bir zar olan peritonla
sını rlanmıştı r. Alçak yapılı hayvanlarda, örneğin
birçok kurtçukla, sölom boşaltımda yard ımcıdır. Bu
canlıların nefridya* adı veri len boşaltım organları
sölom içine uzanır ve buraya sızan sıvı atı kları
boşaltır. Gelişmiş hayvan larda bu fonksiyonlarla
daha karmaşı k başka organ lar i lgilidir.
görünür
'------ Abdomen Bir örümceğin Göz
Çok hücreli hayvan ların neredeyse tamamı vücut sadeleştirilmiş kesiti
organlarını tamponlamak için sıvı dolu bir vücut (Bütün vücut o rgan lan
boşluğuna veya periviseral boşluğa sahipti r (çok
gösterilmemiştir.)
Uzantı karmaşı k hayvanlar, örneğin insanlar, diğer daha küçük Malpigi
tüpleri*
Bir alt vücut parçasıdır (vücuttan çıkan kol, bacak, boşluklara da sahiptir) . Vücut boşlukları n ı n nitelikleri
yüzgeç veya kanat gibi). farkl ılık gösterse de çoğu hayvanda bu, ya bir sölom ya Sindirim kanalı Kitapsı Ağız Zehir
da bir hemosöl şekl indedir. Yumuşak vücutlu hayvanların ağı bezi akciğer* dişi

hareket edebilmesinde bu özelliğin yaşamsal önemi

Segmentasyon
Bir vücudun ayrı alanl ara veya segmentlere
bölünmesi, basit ve bölünmemiş bir vücuttan
karmaşığa doğru giden bir adımdır. Genel olarak bir
hayvan karmaşıklaştıkça segmentleri ni ayırt etmek de
zorlaşır. Segmentasyonun en ilkel şekl i metamerik
segmentasyon veya metamerizmdir. Segmentler
Parçalarm düzenlenişi vardır; kaslara zıt yönde güç uygu layan sı kıştırılamaz bir Hemosöl
"yastık" sağlanmış olur. Böyle bir sistem hidrostatik
Eklembacaklıların* (örneğin böceklerin) ve
Bilateral simetri Kurbağa iskelet olarak adlandırılır.
yumuşakçaları n* (örneği n salyangozların) sıvıyla dolu
Vücut parçalarının iki ayna ana vücut boşluğudur. Yumuşakçalarda gerçek bir
Bir yerfıstığı kurtçuğunun sadeleştirilmiş kesiti
görüntüsü yarısını üretebilecek (Bütün vücut organlan gösterilmemiştir.) vücut boşluğundan çok, süngerimsi bir ağ örgüsü
yalnızca bir bölünme ekseni dokudur. Bir sölomun aksine, hemosöl kan içeri r. Kan
bulunan düzenleniştir. Serbest dolaşımı sisteminin genişlemiş bir bölümüdür. Bazı
hareket eden hayvanların hayvanlarda hemosöl boşaltımda da rol oynar.

1
(metamerler) birbirinin aynı değilse bile oldukça
nerdeyse tümünde tipiktir. Örneğin böceklerde buraya sızan su ve sıvı atıklar,
benzerdirler. Her biri segmentleri ayıran
Çiçeklerde aynı d urum Ağız içine uzanan Malpigi tüpleri tarafından al ınır.
duvarlarla birbirine bağl ı o lan başl ıca iç
zigomorf olarak adlandırılır
sistemlerin az veya çok birbirine benzer
(örneğin aslanağzında) . Nefridyum*
parçalarına sahipti r. Böyle bir segmentasyon
ıl
1
örneğin kurtçukların çoğunda bulunur. Daha Yalnızca bir bölünme ekseni, ayna
�;;;;�;Y??��'L Sindirim
1 kanalı
k�rmaşık segmentasyon, daha az belirgi ndir. görüntüsü yanlan üretir
_
Orneğin böceklerde vücut üç ana bölüme
ayrı lır: baş, toraks (üst vücut bölgesi) ve
Radyal simetri
Denizyıldızı Manto boşluğu Bir deniz salyangozunun sadeleştirilmiş kesiti Kabuk
abdomen (alt vücut bölgesi). Bunların Merkezi bir eksen çevresinde (Vücut organların1n tümü gösterilmemiştir)
vücut parçalarının ışı nsal Kabuklu yumuşakçalardaki*
her biri asl ı nda birer segment grubudur Süngersi
düzenlenişidir, örneği n (örneğin salyangozlar) bir vücut
ve tagma olarak adlandırılır (çoğulu hemosöl
denizyı ldızında. Böyle boşluğudur. Manto (kabuğu Böbrek boşaltım atik.farını --- ağ örgüsü
1 tagmata), fakat segmentler iç duvarlarla manto boşluğuna boşaltır ----.&-��.9
ı'
durumlarda iki ayna astarlayan bir deri kıvrımı) ile
bölünmüş değildir ve sadece dış izlerle ----.,.c
görüntüsü yarısı üretecek vücudun geri kalanı arasında yer alır. Solungaç* ------

görülebi lirler.
olan i ki ya da daha fazla olası Sindirim ve boşaltım atıkları Manto sifonu
Operkulum -
(soluma sifonu*)
bölünme ekseni (bazen farklı vücuttan çıkarı lmadan önce buraya hayvan içerideyken
kabuk açıkJığını
düzlemlerde) vardır. aktarılır. Suda yaşayan örten sert plaka
Ağız ----�
---

Çiçeklerde benzer durum yumuşakçalarda solungaçları*

akti nomorf olarak adland ırılır bulundururken, karada yaşayan Manto boşluğu ------­
Bir toprak solucan1nda
(örneğin düğünçiçeği). salyangozlarda akciğer görevi yapar. Sindirim atığı buraya gelir ve
metamerizm kabuğun altındaki bir yarıktan
dışarı çıkar --------' Sindirim kanalı
Birkaç farkJı bölünme ekseni ayna

r
görüntüsü yanlan üretir

36 37

1:
* Sınıflandırma, 1 1 2. * Derisidikenliler, 1 1 3; Eklembacaklılar, 44; Kitapsı akciğer, 44 Malpigi tüpleri, 45; Nefridyopor, 45 (Nefridya);
Omurgalılar, 1 1 3; Salyangoz, 44; Solunum sifonu, 44 (Sifon); Tentaküller, 46; Yumuşakçalar, 1 1 3.
 Zooloji (hayvanlar)

HAYVAN LARDA
VÜ CUT Ö RTÜ LERİ Tüyler Kuzey parula ötleğeni

Tüm hayvanlar kendilerini tümüyle çevreleyen Bir kuşun vücudunu dış ortamdan yalıtan su
geçirmez katman tüylerden oluşur ve bütününe
bir dış katmana, yani deriye ve onun da üze­ tüy örtüsü denir. Tüy, keratin adı veri len l ifl i,
rinde bir başka örtüye sahiptirler. Deri insan­ boynuzsu bir maddeden oluşan hafif bir yapıd ır. Sırt, omuzlar ve

larda olduğu gibi çoğu örnekte çok katmanlıdır Her birinde barb olarak adlandırılı rlar ince iplikler kanatlardaki
tüyler kimi
ve merkezi bir sap (veya rakis) vard ır. Bütün örtü zaman manto
(bkz., s. 82 - 83) ve gelişmiş hayvanların çoğun­ tüylerinin barbları, yani hav tüyler haricindeki olarak da

da derinin üzerinde saç, kürk veya tüy gibi yu­ bütün tüyler; barbüller denilen ince fı lamentlere adlandınlır.

Karapaks (iplikçiklere) sahiptir. Vücut kılları gi bi, tüyler de ısıyı

muşak bir örtü yer alır. Az gelişmiş hayvanların korumak için kabarmalarını sağlayan kasların yanı
bir çoğunda sert örtüler, örneğin kabuklar bu­ Karapaks sıra sinir uçlarına sah ipti r (bkz., kıl erektör kasları
- kı lları d i kleştiren kaslar; s. 83).
lunur ve eğer iç iskeletleri yoksa yegane Yengecin, tosbağan ın

1
veya su
destekleyici yapılar bunlardır. Böyle durumlarda kaplumbağasının Kuşların ayakları çoğunlukla tüylerle Mandibullar - üst v e alt
l
bu sert örtü dış iskelet olarak adlandırılır. kaplı değildir fakat
skutella (tek.ili skutellum) denilen
gaga kısımları

Başlıca vücut örtülerinin bazıları aşağıda liste­ küçük pullarla korunurlar.

lenmiştir. Örtüler - kanat ve kuyruk tüylerinin

kaidelerini kapatan tüyler -------ll

Kütikula
Birçok hayvanda Primerler (vücuttan uzak) - kanadın uç bölgesini
(pinion = kanat ucu) oluşturur. ____________...
deri tarafından Dişsi çıkı ntı lar veya plakoid pullar
ı,. salgılanan cansız, su
1 Kı kırdaklı bal ıkları n (örneğin ked i balığı) vücutları nı
ı,
geçirmez dış örten sivri uçlu, geriye dönü k plakalard ı r. Dişlere
katmandır. benzerler ve puldan farklı olarak deriden d ışarı
Eklem bacaklıların* çıkarlar.
çoğunda, sertleşerek destekleyici dış iskeleti oluşturur Dişsi çıkıntılar epidermisten* Remiges (teki li remiks) veya
(örneğin yengeçlerin veya böcekleri n sağlam dış dışan çıkar.
uçma tüyleri
kabukları). Küti ku la terimi aslında daha sık o larak böcek
"kabuğunu" tan ı mlamada kullan ı l ır. Bu kabuk, şeker bazlı Bir kuşun uçmak için kulland ığı kanat tüyleri,
bir maddeden (kitin) ve sert bir proteinden (sklerotin) uzun, güçl ü primer tüyler veya primerler ve kısa
o luşur. Genellikle s kleritlerden -esnek, dar bi rleşme sekonder tüyler veya sekonderlerden oluşur.
alanları olan ayrı parçalar- oluşur. Bazı başka hayvanlarda,
örneğin toprak solucan larında, kütikula yumuşak, mumsu Hav tüyleri veya p l u m u la
bir örtü olarak kalır. (Küti kula terimi bazen insan lardaki Tüm yavru kuşları n, esnek barbları o lan
stratum korneum* anlamında kullan ı l ı r) .
Elitra (teki l i elitron) fakat gerçek barbülleri olmayan kabarık,
Bazı kınkanatlı böcekleri n yumuşak, geçici tüyleridir. Bazı kuş türleri
Pul lar ve diğer bazı böceklerin ön erginl iğe ulaştıklarında da deri lerini örten
kanat çiftidir. Bunlar uçmak bir yal ıt ım katmanı olarak bazı hav
İki farklı tip pul bulunur. Kem i kli balıklardaki ler; örneğin
için ku llan ı lan arka kanat tüylerini korurlar.
sazan pul ları küçüktür ve genell ikle deri leri n i n içinde,
kemiksi plakalar halindedir. Birçok sürüngenin* bacakları nı çiftini koruyan sert bir
(örneğin kaplumbağalar) veya tüm vücutlarını örten örtü oluşturacak biçimde Tüy folikü l l eri
pullar; kalı n laşmış deri bölgeleridir. değişikliğe uğramıştır. Kuşun derisindeki küçük çukurlardır. H er biri
Bir barbın barbülleri
tıpkı kıl folikülü nde* bulunan bir saç teli gibi, yanındaki barbın içine
Skut veya skutum içinde bir tüy taşır. Folikü lün dibi ndeki hücreler kenetlenir.
(çoğul u skuta) tüyü ol uşturmak için büyür ve d ışarı çıkar; daha
Özell ikle bir yılanın alt kısmında sonra da ölürler. Sert ve sağlam hücre artıkları Hav tüyü

Dermis* bulunan, harekette ku llan ılan, ise tüyleri oluşturur.

büyük, sert, dış plakadı r.

* Kıl folikülleri, 83. 39

 Zooloji (hayvanlar)

HAYVAN LARDA HAREKET

1
!
1
ı: Y üzücüler Uçanlar

11
Hayvanların çoğu en azından hayatlarının bir Yüzgeç Pektoralis kasları
döneminde bir yerden başka bir yere hareket Bir balığın vücudundan çıkan, denge sağlamak ve yön Memelilerin* çoğunda, çift halde bulunan, i ki büyük göğüs
1 değiştirmek için kullanılan çıkıntılardır. İçlerindeki, dışarı kasıdır. Ancak, özel l i kle kuşlarda oldukça gelişmiştir. Her
ederler (lokomosyon) . Bitkiler ise yalnızca bazı
1 doğru uzanan (balığın türüne göre) kem i k veya kıkı rdak* kanatta birer pektoralis major ve bir pektoralis minor
bölümlerini hareket ettirebilirler (bkz., tropizma, s. 23) . yapıda, çubuk şeklindeki ışınlarla desteklenirler. Balı klar bulunur. Bu kaslar göğüs kemiğinin uzantısı olan karina
Hayvanların hareket eden bölümleri çok çeşitlidir. Birçok hay­ median (orta) ve çift yüzgeçler ol mak üzere i ki takım ucuna bağlanır ve kanatları hareket ettirmek için
yüzgece sahiptir. dönüşümlü olarak kasılırlar.
vanın insanlarınkine benzer kemik ve kas sistemleri vardır (bkz., far bir yerden
başka bir yere hareket
s. 50 - 55). Hayvanların hareket için kullandığı bazı yapılar bu etmek için yüzgeçlerini Kaudaf (kuyruk) -
kullarnrfar. yüzgeci

---
sayfalarda gösterilmektedir. Sahte kanat veya alula.
Ana/ yüzgeç. Eğer Birkaç tüylü /<Jsa parmak

., :
Basit yapıll hayvanlarm hareketi Siller (cilia, teki l i cilium) kann altmda uzamış
ve genişlemişse Pektoral (dijit*).
Hava türbülansfYla
başa çıkmaya yardım eder.

Yalancı ayak (pseudopodium, Birçok küçük organizmanın dış vücut yüzeyindeki çok ventral (kann) (göğüs) yüzgeci----<i"'9:-T,'1::-
yüzgeci olarak bilinir.

Pektotalis major�k
küçük boyutlu "tüycüklerdir". Bunlar ileri ve geri

1
1
çoğu lu pseudopodia) titreyerek hareket üretirler. Siller ayrıca daha karmaşık Birçok balikta
1 Tek hücreli bir organizmanın h ücre materyalinin, yani hayvanları n iç bölüm lerindeki bazı kanalları da astarlar; pektoral yüzgeçlpelevriink yüzgeçler
arkasmda bulunur.
Korakoid
!ı
(Knnad' aşa ' � ,
sitoplazmasının* uzamasıdır ("yalancı ayak") . Bu uzantılar, örneğin insan solunum kanalı (yabancı parçacıkları
organizmanın hareket etmesi ya da bir besin parçacığı nı yakalamak için). Median yüzgeçler
I 1' yutması için oluşturu lur. Bu i kinci süreç fagositoz olarak ?J� �o"'
Paramesyum (tek Sil/er Arka ve karın kısm ının merkezinde bir hat boyunca p

adlandırı l ı r.
hücreli organizma) uzanan yüzgeçlerdir. Bazı bal ıklarda, örneğin Göğüskemiği
Hareket Fagositoz yılanbalığında uzun, kesintisiz bir yüzgeç bulunur; fakat veyasternum
birçok balıkta sırt, kuyruk ve anal (karın) yüzgeçlere
Amip (tek hücreli organizma) bölünür. Sırt yüzgeci ve anal yüzgeç yön değiştirmeyle Y ürüyenler
ilgi l i hareketleri kontrol eder. Kuyruk yüzgeci ise vücudu
suda ileri doğru itmeye yardı mcı olur. U nguligrad
,· .
Parmaklarının ucundaki
Kontraktil Ağız oluğu denilen kanal içindeki sil/er toynakları üzerinde yürüyenler,
l. ',ı!'
* vakuol besin parçaoklann1 içeriye sürükler. Çift yüzgeçler
örneğin atlar.
1. Dış, katı
sitoplazma Bir balığın yanlarında bulunan i ki çift yüzgeçtir: göğüs
(ektoplazma) bir noktada Çekirde1<.* Sitoplazma* Kamçı (flagellum, çoğul u flagella) yüzgeçleri ve pelvik yüzgeçler. Düşey hareketleri

�:��!�:�
incelir.
kontrol ederler.

D
Birçok tek hücreli organizman ın yüzeyinden çıkan,

sitoD
0
özellikle bir veya daha fazla sayıda, farklı uzunlu klarda, n n alt yüzü üzerinde
ince vücut iplikleridir. Bun lar ileriye ve geriye doğru yürüyenler, örneğin köpekler ve
2. İç, sıvı plazma*
(endoplazma) yafanCI ayaklan 2. besin
Yalancı ayaklar
parçaoğmm etrafında birleşir.
kamçı hareketi yaparlar. Kamçısı olan organizmalara
kamçılı lar denir (flagellat) .
Yüzme kesesi veya
hava kesesi
' ·
kediler.

oluşturmak için ileri doğru akar.

Kemikli balıkların çoğunda bul unan,

�kesesıYuzm.e
Plantigrad
uzun, hava dolu bır kesedır. Balı k
Ayağın tamamının alt yüzü
yüzdüğü derinl iğe göre bu torbanın
üzerinde yürüyenler, örneğin
içindeki hava miktarını ayarlar.
insanlar.
Böylece bal ı k suyla aynı
Sitoplazma Kamçı yoğunlukta kalı r ve "'

EktoplazmaD :�olüm: besin

D Parapod
hareketsiz kaldığında
batmaz.
Develer habıungultatiglaradnna*
uyum

1
sağlamış hayvanlardır.
(parapodia, Geniş, killi toynaklan büyük bir

il
3. kenan düzleşir, 3. Kese içinde kafan besin, yüzey afanma sahiptir. Bu tip ayak
olomk ad/ood' '" tekili parapodium)

:::��
ağırliğı yayar ve ince
veya
Median medial, Kaudal "kuyruğa veya arka çöl kumuna batmayı önler.
Birçok sucul kurtçuğun "sağ ve sof yanlan awan bir hat bölüme ait" demektir;kaudat
1 yanlarından çıkan, birlikte hareket üstünde uzanan" dernektır.

v
"kuyruğu olan" anlammdadır.

ı ı
1:
akyuvar eden çift çıkıntılardır. Her biri bazı
Dorsal "sırta veya üst yüzeye Ventral "önde veya aft yüzeyde
hücre/en durumlarda vücudu da örten bir ait" demektir. olan" demektir.

r '1
yabano cisimcikleri yutmak kı l demeti veya seta i le sonlanır.
Organizma hareket etmiş olur. için fagositoz
kullarnr.
Seta
40

1 ,.
* Çekirdek, 1 O; Kontraktil vakuoller, 45; Sitoplazma. * Dijit, 50 (Falanjlar); Habitat, 5;
Kıkırdak, 53; Memeliler, 1 1 3.

j'
 Zooloji (hayvanlar)

HAYVAN LARDA Eklembacakhlarm Ağız parçalarının tipik

düzenlenişi (çekirge)

BES LE N M E ağız bölümleri Hipofarinks.Dil

(burada görünmüyor).
Eklembacaklıların*, örneğin böceklerin ağızları birkaç Sıvı/an emmek için kullanılır.
Farklı hayvanlar besinlerini birçok farklı farklı bölümden oluşmuştur: Hayvanı n beslenme
yolla ve vücutlarının birçok farklı bölüm­ yöntemine göre ağız parçaları çok farklı görünebilir:
Labrum. Üst dudak.
Bütün böceklerde bulunan temel ağız parçaları
leriyle alırlar. Bazılarının beslenmeyle ilgili mandibullar, maksiller, labrum ve labiumdur: İlk ikisi
başın diğer ağız parçalannı
kaplayan ve koruyan
özel iç mekanizmaları vardır (bazıları ise diğer birçok eklembacaklıda, örneğin yengeçler ve eklemli uzantısıdır. ----<----'._..---'iıır--� : ..ı
kırkayaklarda da bulunur (diğer bazı eklembacaklıların
insanlardakine benzeyen sindirim
iki çift maksil leri vardır) .
sistemlerine sahiptir - bkz., s. 66 - 67).
Burada bazı hayvanların beslenme ve Kelebeklerin, güvelerin v e benzer Kara sineğin uzayıp
/abiumu,
böceklerin
maksil eri uç uca genişlemiş yastık benzeri bir
ve ısırmada kullanılır.
sindirimle ilgili başlıca vücut birleşerek uzun bir emme tüpü veya emme organıdır.
(
hortum proboskis) oluşturmuştur.
bölümleri anlatılmaktadır. Süzerek Maksil er. Çoğu örnekte
besini ağıza yönlendirir.
beslenme
Knidoblastlar veya Besinlerin sudan
Labium. Alt dudak.
ipliksi h ücreler "süzülmesi", birçok sucul Çoğu örnekte besini
Knidarianları n*, örneği n deniz hayvanda görülür: ağıza yönlendirir. ------#--

şakayıklarının çok sayıdaki tentakül leri* Örneğin kaya midyeleri,

üzerinde besinin yakalanmasında kullanılan sirri denilen kı l benzeri
özel h ücreler bulunur: Her biri bir uzuvlarıyla plankton*
nematosit - küçük bir kese içinde kıvrılmış adı veri len mikroskobik
uzun ipliksi bir yapı- içerir: Tentakül bir organizmaları süzerler:
şeye dokunduğu zaman, bu iplikler o şeye
yapışmak veya onu sokmak için dışarı fırlar:
Nematosit Kaya midyeleri suyla kaplandıklannda
fırlatılır. sirrilerini dışarı çıkarırlar.
Diastema (çoğul u diastemata) Bazı bal inalar üst çenelerinden sarkan boynuzumsu
Bitkiyle beslenenlerin birçoğunda ön ve arka dişler balen (veya balina kemiği) yapısının aşınmış
arasındaki boşluktur: Bu boşluk özellikle kemiricilerde, katmanlarını elek gibi ku llanarak,
örneğin farelerde önemlidir: Kem i riciler yanakların ı bu �
kril denilen küçü k, karides benzeri --�r{f"""'i\'\\ �"'·
boşlukların içine çekerek kemiri len olan maddelerin hayvanları süzerler:
Kril
istemsiz olarak yutulmasın ı önlerler:
Ağız açık Ağız kapalı
Su ve besin
içeri
Sindirim yapıları
Kursak
Kuşlarda yutağın (özofagus*) bir parçası olan ince
duvarlı bir kesed ir; benzer bir yapı bazı kurtçuklarda,
örneğin toprak solucanlarında ve bazı böceklerde,
örneğin çekirgelerde de bulunur: Besin taşlık içine
.��
gitmeden önce kursakta depolanır:
)
· · Taşl ı k
Kursakları olan hayvanlarda yutağın (özofagus*) son
bölümündeki kalın, kaslı duvarl ı bir kesedir: Bu hayvanların
dişleri olmadığından, besin taşlıkta öğütülür: Kuşlar öğütme
işlevi gören küçük taş parçaları yutarlar; başka hayvanlarda,
taşlığın kaslı duvarları veya bu duvarlarda yer alan sert, diş
benzeri yapı lar; besinin öğütülmesine yardım eder:
1
İşkembe
Bitkiyle beslenen bazı memelilerin*, örneği n ineklerin
karmaşık " midelerinin" besinlerin çiğnenmeden geçtiği en
büyük ve ilk bölmesid i r: Burada, selülozu* parçalayabi len
bakteriler bulunur: Başka hayvanlar için bu yapılar atık
maddedir; fakat besin leri büyük ölçüde bitkilerden (çimen)
oluşan hayvan ların bunu yapma şansları yoktur ve selülozu
sindirmek zorundadırlar: İşkembede kısmen sindirilmiş
besinler; ikinci bölmede (retikulumda) daha fazla sindirilir
ve çiğnenmek için geri çıkarı lır; bu geviş getirme olarak
bilinir: Besin tekrar yutulduğunda, doğruca üçüncü ve
dördüncü bölmelere geçer - omasum ve abomasum
(gerçek mide) - ve sindiri m burada devam eder:
Geviş getiren
hayvanlar rumi(rnumiantnlaatr)
olarak adlandınlır

; I!
Su dışarı

1 1
1
Abomasum
�1 11
Bir gri balina,ba/eni
Karnivor dişleri (köpekdişi) sayesinde deniz

Karnivor (etobur) memeli lerin, et parçalamada

'ı kullanılmak için özel olarak uyum sağlamış olan Çekum

!I
sonuncu üst premolar* ve ilk alt molarlarıdır*. Özellikle sind irim sisteminin b i r bölümünü oluşturan, vücut
içinde bir ucu kapalı kesedi r: Birçok hayvanda, örneğin
lı
Radula tavşanlarda, sindirimin önemli bir aşaması (selülozun*
11
lı
Yumuşakçaların* birçoğunun, örneğin salyangozların, bakteriyel yıkımını içerir - bkz., işkembe) burada
boynuzumsu maddeden yapılmış "d illeridir". Besinleri gerçekleşir: Başka hayvanlarada, örneğin insan larda
işlevsizdir (bkz., kalın bağırsak*).

r
rendeleyen küçük dişlerle kaplıdır:

1 ..
42 * Knidarianlar, 1 1 3; Molarlar, 5 7 ; Plankton, 1 1 4; Premolarlar, 57; *Eklembacaklılar, 1 1 3; Kalın bağırsak, 67; Memeliler, 1 1 3; 43
Tentaküller, 46; Yumuşakçalar, 1 1 3. Özofagus, 66; Palpler, 46; Selüloz, 10 (Hücre duvarı);.

i'
 Zooloji (hayvanlar)

HAYVAN LARDA Diğer solunum organları Hayvanlarda boşaltım

SO LU N U M
1 Solunum deliği (spi raku l u m) Boşaltım
i Karmaşık solunum süreci birkaç Vücudun oksijen alıp dışarıya karbond ioksit verdiği Atık sıvıların çıkarı lmasıdır. Zararlı maddelerden
1 '
' ı. herhangi bir açıklıktır (örneğin, balinanın hava deliği). Bu kurtulmayı sağlad ığından yaşam için hayati önem
1
'
1
1
aşamadan oluşur (bkz., giriş, s. 70). Temel terim özellikle, çoğu eklembacaklıda*, örneğin taşımaktadı r. Vücut sıvı larının dengeli bir seviyede
! i böceklerde bulunan küçük del ikler (stigmata, teki li tutulmasında da yaşamsal önemi vard ı r (bkz.,
olarak, oksijenin içeri alınarak vücut
stigma) için kul lanılır. homeostazi, s. 1 07).
hücreler i tarafından besinlerin yıkılmasın­ Su,
köpekbalığının
da kullanılması ve sonra karbondioksitin Kontraktil vakuoller
Nefes borusu (trake t)
solungaçlarından
geçtikten sonra bu dar
hücrelerden ve vücuttan dışarı atılmasıdı r. yarıklardan dışarı çıkar. Tek hücreli tatlı su organ izmalarında su dengesi için
Bütün böceklerin (ve en gel işmiş örümceklerin)
Bu sayfalarda başlıca hayvan solunum kullanı lan küçük keseciklerd i r. Fazla su, çevresinde
Solungaçlarla solunum solunum deliklerinden içeri uzanan ince tü plerd i r.
yer alan kanal lar yoluyla vakuole girer. Daha sonra
organları anlatılmaktadır. Bunlar içeride bir ağ oluşturarak, genelde trakeol
1 . Ağız açık vakuol belli aral ıklarla içeriği ni dışarı atar.
denilen dar tüplere dallanırlar. H avadan gelen oksijen
tüp duvarlarını geçerek vücut h ücrelerine gider.
Solungaçlar Karbondioksit aynı yolla dışarı çıkar.
Vakuo/
Paramesyum
Solungaçlar (veya branchiae, tekil i branchia) sucul
hayvan ların çoğunun solunum organlarıdır. Çok sayıda Pire Nefes Vücut yüzeyirı­
Kont
vakuolrakt/er----
i/ -:�,,,,•
kan damarı içeri r. Solungaçlardan geçen sudan oksijen
emilerek kana karışır. Karbondioksit diğer yoldan dışarı
borusu delSoliuğnumi dekJ açıklık

çıkar. İki tip solungaç vardır: iç solungaç ve dış solungaç.

2. Ağız kapanır,
İç solungaçlar operkulum açılır.

Vücudun içinde bulunan sol ungaçlardir. Tüm bal ıklarda,

yumuşakçaların* çoğunda (örneğin deniz minarelerinde)
ve kabu klularda ( eklembacaklıların* yengeçleri içeren bir
grubu) çeşitli şekillerde bulunur. Balı kların çoğu dört çift
solungaca sahiptir. Solungaçların aralarında solungaç
yarıkları denilen açıklıklar bulunur. Daha gel işmiş
bal ıklarda, örneğin morina balığında, sol ungaçlar
operkulum denilen bir kapakla örtülüdür. Daha ilkel
balıklarda, örneğin köpekbalıklarında, solungaçlar kafanın
yanlarında, deride dar açıkl ıklarla sonlan ı r. H er solungaç
çok sayıda ince solungaç iplikçiğine (solungaç filamentleri)
sahip, eğik bir çubuk şekl indeki solungaç ışını veya
solungaç yayı ndan ve buradan yayı lan düz, ince solungaç
! amelleri nden oluşur. Bunların tümü kan damarları içeri r.
Operkulum çıkarılmıştır.
Bransiyal
"solungaçlara aıt"
demektır.
Dış solungaçlar
Vücudun d ışındaki sol ungaçlar, balıkları n ve iki
yaşamlıların* çoğunun henüz yavru oldukları
aşamalarında, bazı ergin iki yaşaml ılarda ve birçok
böceğin erken sucul aşamalarında (örneğin caddis
sineğinin larvaları* ve mayıs si neğinin nimfleri*) bulunur.
Dış solungaçların biçimleri hayvanın türüne bağl ıdır, fakat
birçok durumda bunlar, genç iribaşlarda olduğu gibi
kafadaki "saçak şekl indeki" çıkıntılard ı r.
Trakeo/
Kitapsı akciğerler
Akreplerde (dört çift) ve bazı az gelişmiş örümceklerde
(bir veya iki tane) bul unan çift solunum organlarıdır. Her
biri kitap sayfaları gibi d üzenlenmiş olan, kanla dolu çok
sayıda doku plağına sahiptir. Oksijen her bir kitapsı
akciğerin kendi yarığı yoluyla içeri girer (solunum
delikleri) ve emilerek kana karışır. Karbondioksit aynı
yoldan dışarı çıkar.
Kitapsı akciğer
Nefridyum
Çoğu kurtçukta ve birçok yumuşakça* larvasında* ,
örneğin midyelerde bulunan, atık toplayan tüplerd i r.
Gel işmiş kurtçuklarda atıklar sölomdan* toplanır
dışarı (bkz., resim, s. 37) . Az gelişmiş kurtçuk ve yumuşakç
larvaları nda daha i lkel olan protonefridyum bulunur.
Atı k sıvı lar bu raya saç benzeri silleri* o lan içi boş
alev hücreleri (solenositler) yoluyla girer.
Nefridyum ve protonefridyumun her ikisi nde de,
atıklar küçük bir delik veya nefridyopor yoluyla
dışarı çıkar.

Solungaç tırtıkları
morinada ve diğer bazı tür­
lerde özel eklenti/erdir. SudakJ
yarığı iSolplikuçingaçkleri-------'
İribaş
Dış solungaçlar
yumuşak ve "saçak
şeklindedir."
Karıla dolu ______,,,
plaklar
Sifon Malpigi tüpleri
Az gelişmiş birçok sucul hayvanın (örneğin deniz Eklembacaklılan n* çoğunda, örneğin böceklerde
salyangozu), suyu solungaçlarına (nefes alıcı sifon) veya bulunan uzun tüplerd i r. Bun lar ana vücut
solungaçlarından (nefes verici sifon) taşıyan bir tüptür boşluğundan (hemosöl*) bağırsağın arka tarafına
(bkz., resim, s. 37). Kafadanbacaklı ların (tentakülleri* olan çözünmemiş atıkları taşır. Bkz., resim, s. 37.
yumuşakçalar*) nefes verici sifonu, örneğin ahtapotlarınki,
hiponom* olarak adlandı rı l ı r.

1 ,.
44 * Hiponom, 46; İki yaşamlılar, Eklembacaklılar, 1 1 3; Larva, 49; * Eklembacaklılar, 1 1 3; Hemosöl, 37; Larva, 49; Siller, 40; Sölom, Yumuşakçalar, 1 1 3; 45
Nimf, 49; Plankton, 1 1 4; Tentaküller, 46; Yumuşakçalar, 1 1 3. t Bu insanların soluk borusu için de kullanılan bir sözcüktür. Bkz., s. 70.

ı·
 ;�
. ....... J .:
.. .
:..:,,•�·.-•-·.. -�. : ··:.
:•:•.
:..:::··:· ·=·
•
:•:•: ··=···
•••••• ••• ••
:::: ••:: ••
· .. .: :
·· · · ·::..:·:·
..
·: : :
...
: . ... .
HAYVAN D UYU LARI .: :. : ·:
. · :·
· • · •
:•••
.. • ·
·
=•· ••
• ••

... ..
İşitme ve denge • •
ti • • ••
•••
:··::. . .
•• .
. . .
··: : .
•• ·: .
.
VE i LETi Ş i M 10• .•
• •• ••
Yan çizgiler Bileşik gözler • .
•
••••
•
••
Çoğu böceğin ve diğer •
Derinin hemen altında, vücudun h e r iki yan ında uzanan .• • .. ··
••• ·:
·=:.
Bütün hayvanlar bazı d uyarl ı l ı klar (i rkil meler) gösterir­ suyla dolu iki tüptü r. Tüm bal ıklarda ve zamanlarının bazı eklembacaklı/arın*,
ler ; yani ışık veya ses titreşimleri gibi dış uyaranlara tepki çoğunu suda geçiren iki yaşamlılarda*, örneğin bazı örneği n yengeçlerin özel =·
••
•
karakurbağalarında bulunur. Su akımını ve basınç gözleridir. Her biri ommatidia (teki l i •• •••
••••
verirler. İnsanlardaki duyusal gelişimin genel düzeyi yüksekti r, fakat belli değişikl i klerini fark etme yeteneği sağlar. H ayvanlar ommatidium) denilen yüzlerce ayrı görme
·:· .
•

duyular bazı hayvanlarda daha da fazla gelişmiş olabili r, örneğin şahinlerin yönleri ni bulmak için bu bi lgiyi kullan ı rlar. birim inden oluşmuştur. Bunların her biri ışığı, . .
.. . ..
••••• •
ışığa duyarlı h ücreler tarafından çevrelenmiş : ..
keskin görüşü. Bu sayfalarda başlıca hayvan duyu organlarının (ve bunların Yayın balığı Dışarıdaki su hareketleri tüpteki saydam bir çubuk olan rabdom üzerine eğen
suyun hareket etmesine neden olur.
bölümlerinin) bazıları anlatılmaktadır. Bu organların tepki veren bölümleri, veya kıran bir dış mercek sistemine sah i pti r. görünümü
(mozaik
beyne (veya daha ilkel bir sinir merkezine) "mesajlar" (sinir impulsları) görüntü)

gönderir. Beyin veya sinir merkezi ise bu uyaranlara yanıt verir. Bileşik göz
Aslan yelesi denizanası, tentaküllerininyakıcı özelliğini balık Faset (bir mercek sisteminin yüzeyi)
Dokunma, koklama ve avlamak için kullanır. Bazı büyük aslan yelesi denizanalarının

tat alma tentoküllerinin uzunluğu 30 m'yi bulur.

Tentakül ler
Anten Birçok yumuşakçada* (örneği n ahtapot) ve
Su hareketlerine tep­
Böceklerin, kırkayakların ve tüm kabukluların knidarianlarda* (örneğin denizanası) bulunan uzun, Barbeller.Dokunma ve ki veren sinir uçları
(eklembacaklıların* yengeçleri ve karidesleri içeren bir esnek vücut bölümleridir. Çoğu durumda bunlar tat olmayla besinin yerini benzeri
grubu) başlarındaki kırbaç benzeri eklemli duyu besin yakalamak veya dokunma için kul lanılsa da iki belirler. koni
organlarıdır. Böcekler ve kırkayaklar bir çift, kabuklular iki çift tentaküle sahip salyangoz/arda
çift antene sah i ptir. Bunlar temasa, sıcaklık değişimlerine ve sümüklüböcek/erde, daha Timpanal organ lar veya tim pani
ve -"koku" veya "tat" veren- kimyasallara tepki verirler. uzun olan çiftin ucunda sistemi
Bazı böceklerde, örneğin cırcırböceklerinde,
Bazı kabuklular yüzmek veya nesnelere ya da diğer gözler yer al ı r. vücudun alt bölümünde veya bacaklarda ve
hayvanlara tutunmak için de antenlerini kul lanır/ar.
Ahtapot bazı karasal omurgal ı /arın*, örneğin kurbağaların Tüm ommatidialardan bilgi al ındıktan sonra (her biri çok
Karides başları nda bulunan ses alıcı larıd ı r. Her biri ince az farklı görüş açısına sahiptir, böylece farklı ışık
Besin yakalama Tentoküller
Hiponom. Ahtapot buradan
dışarı su püskürterek "itme bir doku katmanıyla
Timpanal yoğunluğu veya rengi kaydedebilir) , beyin mozaik
kıskaç/an ( kaplı bir hava gö rü n tüyü tamamlar. Bu hayvan ların görme
chela)chelae,
tekili
Bıyık kılı veya bıyık
gücü" ile hareket eder.
kesesidir. Bu gereksinimleri için yeterlidir, fakat insan gözü tarafı ndan
* organ 1 ardaki duyar/ ı ol uştu rulan görüntü kadar tanımlayıcı d eğildir.
Karides/erde
-·-- Ek/embacak/ılann
çoğunda bulunan
Birçok memelinin* yüz bölgesinden çıkan sert
kıl/ardır; örneğin ked ilerde, burun çevresinde yer alı r.
lifler, yüksek frekanslı
ses titreşimlerine
telson adı verilen
son segment Bıyıklar dokunmaya duyarl ıdır. tepki verir. İletişim
Pal pi er Feromon
Statosistler Türün d iğer üyelerinde tepkilere neden olan, bir
Eklembacaklı/arın*, örneğin böceklerin (bkz.,
hayvan tarafından oluşturulan kimyasaldır, örneğin
cırcırböceği, solda) ağız bölümü uzantılarıdır. Bunlar Birçok sucul omurgasızda*, örneğin den izanasında birçok böcek tarafından üretilen cinsel
koku veya tat içeren kimyasallara tepki bulunan küçük denge organ larıdır. Her biri, içinde cezbediciler.
verir. Bu terim dokunmaya duyarlı statolit denilen küçük parçacık/ar, örneği n kum taneleri
başka o rganlar için de kul lan ılır. bulunan kese/erd i r. Hayvan hareket ettiğinde bu Stridulasyon
tanecikler de hareket ederek, tepki başlatan duyu Tiz bir ses o luşturmak için vücut parçalarının
hücreleri ni uyarır.
birbirine sürtülmesidir (genellikle eşi cezbetmede
kullanılır) . Cırcırböcekleri kanatlarının kenarı nı
Halterler kul lanırlar.
Setalar Bazı böceklerde, uçuş
Birçok omurgasızın*, örneğin sırasında vücudu dengede Sirinks (syrinx, çoğul u syringes)
böceklerin derisinden çıkan kı l/ard ır. tutmaya uyarlanmış ikinci Kuşların ses organı d ı r, larinkse* benzer, fakat
Bunların d iplerinde hava hareketlerine veya kanat çiftidir. soluk borusunun kaidesinde bulunur.
titreşimlere tepki veren sinirler bulunur.

* Eklembacaklılar, Knidarianlar, Omurgasızlar, Memeliler, * İki yaşamlılar, Eklembacaklılar, 1 1 3; Kütikula, 38; Larinks, 70; Omurgalılar, 1 1 3; 47
Toraks, 36 (Segmentasyon); Yumuşakçalar, 1 1 3. Omurgasızlar, 1 1 3; Pigmentler, 27.
HAYVAN LARDA
Ü RE M E VE G ELİŞM E Yumurta kanalı (ovidukt)
Dişilerde y umurta ların ya da yumurta h ücrelerinin (dişi
Spermateka
Omurgasızları n* çoğunda� 1��11���
Ü reme yeni bir hayatın oluşumudur. Hayvanların eşey hücreleri) d ışarıya boşaltıld ığı bir tüptür. Bazı örneğin böceklerde ve bazı az
hayvanlarda, örneğin kuşlarda, yumurtalar kanaldan gelişmiş omurgalı larda*, örneğin
çoğu eşeyli ü remeyle* ürer ; yu m u rta denilen dişi çıkarken döllenir (bkz., oviparlar). semenderlerde, dişilerin sperm Bazı hermafrodit
eşey hücresi, er kek eşey hücresi veya sperm ile bir­ (erkek eşey hücresi) depolama (hem erkek hem dişi
organları olan) hayvanlar­
leşir. Aşağıda hayvanların üreme süreçler iyle ilgili başlı­ Yumurtlama borusu ( ovi pozitör) kesesid i r. Dişi, spermi alır ve da, örneğin toprak solu­
yumurta h ücreleri (eşey canlarında spermateka
Birçok dişi böceğin arka ucundan uzayan, yumurtaların
ca terimler bulunmaktadır. Civciv bir
yumurtadankleidoik
çıkıyor:
·

d ışarı bırakıldığı organd ı r. Çoğunlukla uzun ve sivridir.

h ücreleri) birleşme için bulunur: Çi�leştiklerinde
sperm "değiş tokuşu"
(döllenme) hazır olana dek yaparlar:
Yumurtlamadan önce bitki veya hayvan dokularını saklar.
Yavrusunu doğuran lar (vivipar) Yum u rtalar delmek için kullanılır.
Erkek ve d işi eşey hücrelerinin birleştiği (döllenme) ve Başlıca iki tip yumurta vard ı r. Kleidoik yumurtalar karada
insanlar gibi embriyo* gelişimi dişinin vücudunun içinde yaşayan yumurtlayan hayvanların çoğu tarafından üretil i r,
Başkalaşım (metamorfoz) Bütün böcekler, deniz omurgasızlarının* çoğu
(bu döllenme iç döllenmedir) gerçekleşen ve bebeğin (örneğin kuşlar v e sürü ngenlerin* çoğu v e ayrıca birkaç sucul
Bazı hayvan ların büyüme ve gel işmesi, ergin örneğin ıstakozlar), iki yaşamlıların* çoğu (örneğin
can lı olarak doğduğu, hayvanları tanımlayan bir terimdir. hayvan, örneğin köpekbalıkları). Böyle bir yumurta embriyoyu*
formları ndan çok farklı olan ara formlar içeri r. Bu kurbağalar) bazı başkalaşım aşamaları geçirirler
dış ortamdan büyük ölçüde yalıtır. Sert kabuğundan yalnızca
değişimler zincirine başkalaşım adı veril i r. Yavru (kurbağalardaki bacaksız i ri başlar gibi ara larval
gaz geçişine izin verir (atık maddeler depolanır) . Embriyonun
formdan ergine tam veya kısmi başkalaşım gerçekleşir. formlar yaygındır) . Aşağıda böcek başkalaşımı
gel işimi için yeterli miktarda besin (yumurta sarısı) içerir ve
örnekleri bulunmaktad ır (iki farklı tip: tam ve yarı
Yeni doğan
hayvan yumu rtadan erginin küçük bir örneği olarak çıkar.
başkalaşım).
domuz Sucul hayvanların çoğunun, örneğin balıkların çoğunun ürettiği
Tam başkalaşım (yumurta ile ergin arasında iki farklı form vardır).
yavru/an diğer yumurta türünde yumuşak bir dış zar vardı r. Su, atık Bu tip başkalaşım geçiren birçok böcek örneğin kelebekler,
süt emiyor: Yarı başkalaşım (aşamalarda dereceli gelişim). Bu tip başkalaşım
Domuzlar
maddeler ve gazlar bu zardan geçebilir. Yavrular tamamen endopteriyogotlar olarak ad/andın/ır: geçiren böcekler, örneğin çekirgeler,ekzopteriogotlar olarak adlandın/ır:
vivipardır: gelişmemiştir.
Kuzey Avrupa benekli kelebek­
lerinin erkek ve dişisi eşleşir ve Nim(
Kleidoik yumurta Albumin. Yumurtanın Yastık görevi
Amniyon.amniyotik sıvı ı çi�leşir/er: Dişi kelebek yumurta­ 1
"beyazıdır" - protein yapan nn larını küçük bitkilere bırakır:
Yumurta sarısı (fosfor ve ve su sağlar: bulunduğu
Yum u rtlayanlar ( ovipar) yağ bakımından zengindir).
Embriyo tarafindan
keseyi amniyotik
oluşturan ince
doku tabakasıdır:
Nimfler.Yumurtadan çıkarlar: Ergin böceğin "minyatür" örneğidirler,
Embriyo* gelişiminin anne tarafından yumurtlanan çevresindeki yumurta sansı fakat benzerlik sadece yüzeyseldir; örneğin kanatlar gelişimin en erken
aşamalarındadır veya hiç yoktur ve birçok iç organ hôlô eksiktir:
bir yumurta içerisinde gerçekleştiği hayvanları kesesiyle birlikte zamanla
emilir (insan embriyo- Larva yumurtadan çıkar: Larvaya
tanımlayan bir terimdir. Bazı durumlarda, örneğin lan kendilerine kazıcı kurtçuk (kınkanatlılarda), Nimf her seferinde bazı
kuşlarda, erkek ve d işi eşey h ücreleri d işinin yapışık bir
vücudunda birleşir (iç döllenme) ve yumurta
kalıntılanna
nin a
sarısı kesesiyumurt kurtçuk (evsineklerinde) ve
(güve ve kelebeklerde) denir: Larva
datırtıl ergin kısımların ortaya çıktığı
birkaç deri değiştilrameye
yumurtlandığında zaten embriyo içermektedir. Diğer sahiptir).
büyüme sırasında birkaç kez derisi­ uğrar (bkz., rva).
ni döker (bu süreç rme
deri değieklşetimba­
durumlarda, örneğin birçok olarak adlandırılır ve tüm
balıkta, her biri bir yumurta caklılarda* yaygındır).
( ovum=dişi eşey hücresi) Şalaz
içeren birçok yumurta
yumurtlanır erkek
Sanlmış halde

/eridir:
n şerit­
albumiYumurta pupaderi değikrizşaltiirtme larva)
Son

beklerde
(bkz.,
ile sonuçlanır: Bu evre kele­
olarak adlandın/ır:
sonradan bunların sarısını yerinde Dış deri sert koruyucu bir kılı�ır:
tutar ve amor­ Güve pupasını saran bu kılırar, bir
üzerine sperm
tisör işlevi ipek kozası formunda fazladan
(erkek eşey görürler: koruma sağlar:
hücresi)
boşaltır (dış
döllenme).
Al/antoyis. Em riyo
}
ile Sert kılıf yırtılır ve olgunlaşan
dışarısı arasında gaz ergin (imago) dışarı çıkar:
taşıyan çok sayıda kan Gelişimini tamamlayan ergin bir
Avustralya taipan damarına sahiptir: İnsan eş arar ve üreme döngüsü
Kabuk ve hava
yılan/an yumurtadan gelişiminin ilk Oksijen Karbon- tekrarlanır:
boşluğu ile gaz
çıkıyor: Yılanlann aşamalarında da içeri dıoksıt değişimi
çoğu ovipardır: bulunur: dışarı

* Embriyo,92; Eşeyli üreme, 92; Sürüngenler, 1 1 3. * Eklembacaklılar, İki yaşamlılar, Omurgalılar, Omurgasızlar, 1 1 3. 49
 Zooloji (insanlar)

i S KELET İskeletin
Omurga Tipik bir omurun (torasik omur)
kemikleri üstten görünümü
İnsan iskeleti vücut organlarını Omurga sütunu ya da
Yedi boyun omuru boynu SapçıÜk/ar.Kısa
(iç organlar=visera) destekleyen destekler. En üstteki ikisi belkemiği olarak da adlandırı l ı r. birleşme parçaları.

1
atlas aksistir.
ve Omuril iği* koruyan, başı

-���!!��-{fel�......
ve koruyan 200'den fazla destekleyen ve pelvis ve
st eklemomurçıkıntıları.
Üstteki ile
kemiğin oluşturduğu bir yapıdır Skapul a veya göğüs kafesi için birleşme birleşme yeri.
kürek kemiği noktaları sağlayan, 33
ve kasların karşılıklı çalışması için omurdan oluşan esnek
sağlam bir temel sağlar. Sternumkemiğiveya ----7--...P..---
.. -4ila..?-�!!\-- bir zincirdir.
göğüs ...ııı 'l
::::i -t:::;ı....:J
•.-C':::?- Enine çıkıntı.
Kasların bağlan­
ması için.
Kranium veya kafatası
Beyni ve yüzdeki organları koruyan bir kaptır.
Alt eklem çıkıntıları
(altta; burada
Omurnöralçıkınditıskı en.
veya
Sütu rlar adı verilen hatlar boyunca kaynaşmış 12 torasik görünmemektedir) Kasların
olan kafa ve yüz kemiklerinden oluşur. omur
kaburgaları aşağıdaki omur
birleşme yeri.
ile bağlanması için.
Örneği n üst çene, maksiller deni len iki destekler.
kaynaşmış kem i kten oluşur.
Tipik bir omurun (torasik omur)
Beş bel Omurlar yandan görünümü
Kranium
Süturkemiklerin
(teki l i omur) Omur deliği olarak İnvertebral disk
kaynaştığı yerdir. Omurga sütununun 33 adlandırılan boşluk

Orbit (göz çukuru) ------ır.ııı. kemiğidir. Tipik bir omur kal ın

bir "külçeye" (merkez veya
Maksi/ *--------ı.::.rw
beden), çeşitli yapılara veya
Oynar eklemlemandibu/birleşmiş çıkı ntılara (proses, aşağıda Omur
alt çene veya veri lmiştir) ve bir merkezi
deliğe omur deliği (foramen,
-
Faset.Bir
kaburganın
Göğüs kafesi Omurga sütununun çoğulu foramina) sahiptir. Bu bağlandığı

Göğüs kafesi kemikleri toraksın yani göğüs

sonundaki beşsokra/ del iklerin hepsi birlikte alan.

bölgesinin duvarını ol uşturur. Bu yapı 1 2 çift

omuru, sakrumu
birbirlerine
omuriliğin* geçtiği, nöral,

1
kaynaşarak
kaburga, torasi k omurlar ve göğüs kemiğinden (kuyruk sokumu) spinal veya omur kanallarını

1
(sternum) oluşur. Kaburgalar sternuma kostal oluşturmuştur. ol uştururlar.
kıkırdaklar denilen kıkı rdak* şeritleriyle birleşir.

I' Ancak yal nızca i lk yedi çift kabu rga sternuma Koksiks. Sakrumun
aşağısında dört -- Femur veya

!
doğrudan bağlanır. Son beş çift, yalancı koksigea/ omur un uyluk kemiği
kaburgalardır. Bunların en üstteki üçünün kaynaştığı alandır.
sternuma birleşimi dolaylı olarak gerçekleşir
'-l�ı. --._,--
(kostal kıkırdakları, yed inci çifti nkine bağlanır) . En pelvik kemer
Pelkalvçias, kemeri veya
la
Patdizekapağı
veya Atlas
alttaki iki çift ise serbest kaburgalard ır; yaln ızca . i/ium,
Her yarısı
Omur yapısı (üstten) Dens
arka tarafta torasik omura bağlıdırlar. üç kemikten oluşur: Karşı sayfada farklı omurların iskelet üzerinde �=""'<--- buraya
pubis ischium.
ve geçer.
açj.lafHeri lmiştir. Üstteki 24 tanesi hareket edebilir
Tibia kemiği
veya le birbirine kıkırdaktan* ol uşan invertebral
Göğüs kafesi
kaval disk le r le bağl ıdır. En alttaki dokuz tanesi ise
Kosta/ kıkırdak (solunum birbirine kaynaşmıştır. Bunları n tümü, en üstteki iki
sırasında kafesin genişlemesine
::: :...
ve daralmasına izin verir.) --f-ldl�"=�:--t-:..::ı;. .. ".. omur olan atlas ve aksis hariç, sağda üstte
Sternum -----���;;;;..�'---
gösteri len tipik yapıya sah iptir. Atlas (en üst omur) Aks is
(üstten)
Tarsal/ar (ayak bileği kafatası ile özel bir eklem bağlantısına sah iptir ve
kemikleri), tamamı kafanın öne - arkaya doğru hareket etmesine izi n
tarsus olarak adlandırılır.
verir. Aksis ise, atlasın içine yerleşmesini sağlayan
bir "kancaya" sahiptir (dens veya diş gibi çıkı ntı) .
Metatarsa//ar
(ayak kemikleri),
Bu bir pivot eklemi ol uşturur ve başın sağa - sola
bir aradametatarsus dönme hareketi ne izin verir.
Falanj/ar.(dijit)
parmak
El ve ayak
kemik­
olarak ad/andınlır.

leridir.

SC) * Kıkırdak, 53; Oynar eklem, 52. * Kıkırdak, 53; Ligamentler, 52; Omurilik, 74.
 Zooloji (insanlar)

E KLEM LER VE KEM 1 K

İskelet kemikleri birçok b i rleşme Kayar eklemler Süngerimsi kem i k
yerinde veya eklemde buluşur. Kızaklı veya düzlem eklemler de denir: Birbiri üzerinde Kısa ve/veya yassı kemiklerde,
kayan bir veya daha fazla d üz yüzeyli eklemlerdir, örneğin örneğin sternumda* ve femur*
Bunların bazıları oynamaz eklemdir karpallar* arasındakiler: Bunlar oynar eklemlerden daha gibi uzun kemiklerin uçlarında,
ve hiçbir harekete izin vermezler ; esnektirler: Öz boşluğu dolgu olarak bulunur: Yassı
örneğin kafatasının süturları*. Buna (sarı ilik plakaların trabekül ad ı veri len
içerir)
çapraz bir ağ örgüsünden oluşur:
karşın, çoğu eklem hareket edebilir ve veya --� Plakaların aralarında kırmızı ilikle
böylece vücuda büyük bir esneklik şa�Diafız
başlangıcı (bkz., kemik iliği) dolu çok sayıda
geniş boşluk bulunur:
sağlar. Başlıca eklemler bu sayfada
anlatılmıştır.
Düz yüzeyler
Haversı ---+�r-r.."-.i!-.r+
Sıkı kem i k
birbiri üzerinde kayar.
Oynar eklemler kanal için­ Tüm kem i klerin d ı ş katmanlarını oluşturan b i r kemik
İ ç içe geçmeli eklemler deki kan tipidir: Süngerimsi kemikten çok daha az boşluk içerir
B i r menteşe gibi çal ışan eklemlerd i r (örneğin d iz daman
En esnek eklemlerdir (örneğin kalça eklemi). Sabit bir ve Havers kanalları adı veri len kanalların çevresinde
eklemi). Hareketli parça (kemik) yaln ızca bir düzlemde
kemiğin içindeki bir çukura oturan ve hareket edebilen eşmerkezli katmanlar (!ameller) halinde bulunur: Bu
hareket edebilir, yani iki zıt yönden birinde. İçinde

Oynar eklem
d iğer kemiğin ucu yuvarlaktır: Hareketli kemik kendi
etrafında dönebil i r ve birçok yöne doğru hareket
ile/akünosteosit
------"<'""' kanallar, osteositlere kan damarları ve sinirleri taşıyan
karmaşık bir i nce kanal lar sistemiyle birbirine bağlanı r:
(diz eklemi) edebilir:
Patel a*
L
İç içe geçmeli eklem
Kemik veya kemiksi doku
Çok miktarda fosfor ve kalsiyum bileşiklerinin bir araya
Kemik iliği
(kalça eklemi) İki farklı tipte yumuşak dokudur: Tüm yeni kı rmızı (ve
toplanmasıyla sert ve esnek hale gelmiş güçlü bir bağ bir miktar beyaz) kan hücrelerinin üretildiği yer olan
dokusu tipidir: Can l ı kemik h ücreleri veya osteositler, kırmızı ilik, süngerimsi kemikte (bkz., kemik) bulunur:
bu cansız materyal in içindeki küçük boşluklarda (lakün) Sarı ilik ise yağ deposudur: Uzun kemik şaftlarındaki
bulunurlar: İ ki tip kemik vardır: süngerimsi kemik ve boşluklarda (öz veya i l i k boşluğu) bulunur:
sert kemik.

Bağ doku Periosteum Tendonlar veya kirişler Bir diz ekleminde

Vücutta birçok farklı tipte bağ doku vardır:
Bunlar h ücreleri veya organları korur ve birbirine
bağlarlar: Can l ı hücrelerin içinde dağılmış olduğu
cansız bir ana yapıya (matriks) sahiptirler: Bağ
dokular arasındaki farkl ılıklar, bu materyalin
İnce bir elastik bağ dokusu katmanıdır: Tüm kemikleri
çevreler (eklemler hariç; e klemlerde kıkırdak onun yerini
alır) ve osteoblastları (büyüme ve onarım için gerekli
olan yeni kem ik h ücrelerini yapan hücreler) içerir:
kemikler ve bağ doku
Kasları kem i klere bağlayan sert bağ
dokusu şeritleridir: Her,,nıR kas
çevresindeki membrqh ın, l if demetlerinin
dış membranlarıyla birl i kte devamıdır: Pat(perielo/ast*eum
ile örtülü)

yapısından kaynaklanır: Bir eklemde bulunan,

kemik de dahil olmak üzere tüm dokular farklı
bağ dokusu tipleridir: Bunları n tümü protein lifleri
içeri r ve sert (kollajen lifler) veya elastik (elastin
lifler) yapıda olurlar:
Farklı tip dokuların büyüme ve onarılım kolaylığı
büyük ölçüde içerd i kleri kan m i ktarına bağl ıdır:
Periosteum d amarlıdır (vasküler yapıdadır; kan
dolaşımı içerir) ve kendini kısa sürede onarır:
Kıkırdak damarsızdı r (avasküler yapıdadır; kan
ı'
dolaşımı yoktur) bu yüzden onarılımı uzun sürer:
1
Ligamentler (bağlar)
Kıkı rdak
Eklemlerde kemikleri bir arada tutan bağ doku
şeritleridir: Birçok organı da yerinde tutan, Sert bir bağ dokudur: Bazı eklemlerde
l igamentlerd i r: Çoğunl ukla sert, sağlam yapıda (kıkırdaklı eklemler) kem i klerin (örneğin
olmalarına karşın, bazıları, örneğin omurların* omurların*) arasında yastı k görevi yapan
arasındaki ler elastiktir: temel yapıdır: Sinoviyal keseli eklemlerde, Adipözdoku
(yağ)
kıkırdak kem i klerin uçlarını örter ve yastıkçığı --+tt+r:::.1�
eklem kıkırdağı olarak adland ırıl ır: Burun
Sinoviyal kese veya sinoviyal kapsül ucu ve kulakların dış kısımları da
İ çinde kayganlaştırma sıvısının (sinoviyal sıvı) kıkırdaktandır: Bebeklerin iskeletleri
bulunduğu, dış yüzeyi elastik bağ dokudan (sinoviyal kıkırdaktan yapılmıştır: Ancak mi neraller
membran) oluşan bir tamponlama "yastığıdır". arttıkça (kemikleşme veya osteogenez Tibia* (periosteum *
Hareketli eklemlerin çoğu, örneği n diz eklemi, adı veri len süreç) iskelet yavaş yavaş ile örtülü) ---+'il,...
Femur
(periosteum
ile örtülü)
kemiklerin arasında yer alan böyle bir keseye sahiptir: kemiğe dönüşür:
Bu tip eklemler sinoviyal eklemler olarak bilinir: Fibula* (periosteum
ile örtülü) --- +...-
.. --

! :I
* Karpallar, Femur, Patella, Pelvis, 50; * Femur, Fibula, Patella, Sternum, Tibia, 5 0 ; Omurlar, 51 .
Süturlar, 50; (Kranium); Tibia, 50; Omurga, 5 1 .
 KAS LAR İskelet kası (çizgili
kas dokusundan

' .1l
Kaslar vücudun her yerinde bulunan Kas tipleri Kas dokunun yapısı yapı lmış)

özel elastik doku (kas) alanlarıdır.

t İskelet kasları

1
Vücuttaki farkl ı kaslar, farklı kas dokusu
Bunlar ya istemli (bil inçli olarak kon­ İskelet kemiklerine bağl ı olan ve vücudun tüm parçalarını tiplerinden (farkl ı tip hücre grupları) meydana
trol edilebilen) kaslar ya da istemsiz hareket ettirmek için birlikte veya sırayla kasılan tüm gelir. Kas dokusu, enerji temini için yıkılacak
ı: kaslardır. Tümü istemli kaslard ı r (bkz., giriş) ve çizgili kas besin leri getiren çok sayıda kan damarı na ve
,ı· (bilinçli olarak kontrol edilemeyen) dokusundan yapılmıştır (bkz ., karşı sayfa) . Bazıları kası hareket için uyaran sini rlere sah iptir.

:!ııl
kaslardır. Başlıca kas tipler i bu sayfada
anlatılmıştır.
1 Karş ı l ı kl ı çiftler veya zıt çiftler
(antagonist çiftler)
Hemen hemen bütün kaslar çiftler hal inde
düzenlenmiştir. Her çifti n üyeleri karşılıklı zıt etki ler
üretir. Herhangi bir anda, harekete sebep olan kas
agonist (öncü) veya ilk hareket ettiri c i d i r. O anda
gevşeyen kas ise antagonisttir (karşıt) .
Bir antagonistik çift örneği
(biseps ve triseps) ya da
konumlarına, şekil leri ne veya büyüklüklerine göre, bazıları
ise neden oldukları harekete göre adlandırılır; örneğin
fleksörler bükülmeye (kol veya bacağın bir eklemde
bükül mesi), ekstensörler ise bükülmüş kol veya bacağın
tekrar düzelti lmesi ne neden ol urlar.
Kal p kası
Kal p duvarının hemen hemen tümünü oluşturan kastır.
İ stemsiz bir kastır (bkz., giriş) ve kalp kası
dokusundan oluşur (bkz ., karşı sayfa) .
İç organ kasları (Viseral kaslar)
Birçok iç organı n duvarlarında, örneğin ince
bağırsaklar ve kan damarlarında bulunan
kaslard ı r. Tümü istemsiz kaslard ı r
(bkz., giriş) v e d üz kas dokusundan
oluşurlar (bkz., karşı sayfa).
Çizgili kas
İ skelet kaslarını oluşturan kas doku ti pidir.
Fasiküller adı veri len demetler hali nde bir
araya gelmiş, kas lifleri adı veri len uzun
hücrelerden oluşmuştur. Her lif mikroskop
altı nda çizgili bir görünüme sah iptir ve bir sinir
tarafından uyarıldığında kası lmasını
sağlayan, fıbri ller ve
miyofıbri ller adı veri len çok
sayıda küçük silindirden
oluşur. Fibri ller iki farklı
proteinin birbirine geçmeli
fı lamentlerinden veya başka bir
deyişle miyofılamentlerden oluşur. Kasılma Kalbin kal p kası n ı oluşturan bir çizgili kas dokusu tipidir.
sırasında kayarak birbirinin arasından geçen Sabit, ritmi k kasılmaları, bu dokunun elektri k uyarıları
bu proteinler aktin (ince fı lamentler) ve üreten bölgelerinden kaynaklanır. Bunun dışı ndaki sinir
miyozindir (kalın fı lamentler) . uyarıları kalp atışının yalnızca hızını artırır veya azaltır.

Düz kas veya iç organ kası

İç organ kaslarını oluşturan kas doku tipidir. Kısa, iğ
biçiminde hücrelerden oluşur. Kasılmalarının nasıl olduğu
henüz tam olarak an laşılamamıştır, fakat aktin ve miyozi n
içerir ve sinirler tarafından uyarı lırlar.

Sinir uyarımı Motor uç plak

Bir "tal imat taşıyan" sinir hücresinin (motor
Kasların çoğu, hareket, için vücut boyunca devam nöron)* uç liflerin i n b i r kas lifi yle buluştuğu
eden sinirlerden gelen uyarılarla uyarıl ı rlar. Bu noktadı r. Uç lifler bir ana liften (akson*)
konuda daha fazla bilgi için bkz., s. 80-81 .
U/na* dallanırlar. Bu, kasılmaya yol açan sinir uyarı ları nı
taşır. Her uyarı
Kas iği çoğaltılarak uçların
Çevresine bir duyu siniri hücresinin uç liflerinin tümüne gönderi lir.
(duyu nöronu*) sarıldığı bir grup kas lifi d i r (bkz., Böylece kasın
çizgili kas). Uç lifler, bir ana lifi n parçalarıd ı r tamamı çoğaltı lmış
uyarıyı alır.
Kol
düzeltildiğinde
Tendonlar* (dendron*) . Kas geri ld iğinde, bunlar gerilimin yeni
d u rumunu "bildi rmek" için beyne uyarılar göndermek
üzere uyarıl ırlar. Beyin böylece yen i bir hareket için
--

antbitrissepslaepslgonieerrst, ,
Yüz, deriye bağlı olan 1 2
gereken değişikli kleri plan layabilir.
içerir. B u kasların
agonist ir. iskelet kası
herhangi bir hareketi yüz
ifadesinde değişikliğe
neden olur.

* Humerus, Radius, Skapula, 50; * Akson, Dendron, 76 (Dendritler); Duyu nöronları, 77; Motor nöronlar, 77.
Tendonlar, 53; Ulna, 50.
 Zoolop (ınsanlar)

' ;ııı

D İ Ş LER Diş tipleri

.!
D işler kesme ve öğütme yoluyla besinlerin sindi rime hazırlanmasına yardımcı Kesiciler (insisör)
ı !sırma ve kesme için kullanılan, keskin, keski biçiminde

ı,
olu r: Her diş, diş eti (gingiva) denilen yumuşak bir doku ö rtüsüne sahip olan dişlerdir. Her birinin tek kökü vardır. Alt ve üst
çene kemiği içinde yerleşikti r: İnsanların hayatları boyunca iki diş d izisi (diş çenede dörder tane kesici diş bulunur. Ağzın ö n

1
tarafında dizilidirler.
yapısı) olur: 20 dökü len d i şten oluşan geçici bir dizi veya dökü len diş yapısı
(süt dişi ya da bebek d iş i olarak da adlandırılır) ve daha sonraki kalıcı diş
� Köpek dişleri (kanin veya küspit)
yapısı (32 kalıcı d iş) .
Besini koparmak için kul lanılan koni biçi minde
dişlerdir. Her biri sivri bir uca (cusp) ve bir köke
Dişin bölümleri Boyun veya serviks sahiptir. Kesicileri n i ki yanında birer o lm ak üzere, alt ve
Dişin yüzeyin hemen altı nda, taç ile kök arasında üst çenede ikişer tanedir. Çoğu memelide uzun ve
Taç yer alan böl ümüdür. kavislidirler. Üçüncü
Bir dişin açıkta kalan bölümüdür. Mine ile kaplıdır. --'------ (akıl diazışlediri)şleri
-----...,:--·// '--·
H asarlardan veya diş çürümesinden en fazla etkilenen Mine
bölümdür.
Küçük azı dişleri (premolar
Kem iğe benzeyen ancak kem i kten daha sert olan veya biküspit)
(vücuttaki en sert maddedir) ve hiç canlı h ücre
Ezme ve öğütme için kullanılan, üstü küt, geniş dişlerdir
Kesiciler
(sekiz geçıcı
Küçük azı dişleri
(sekız geçicı
Kök içermeyen bir maddedir. Kalsiyum, fosfor ve flor
(yaln ızca kalıcı diş dizisinde bulunur) . Her köpek dişi nin
kesıcı dışın yenne azı dişının yerıne
Dişin çenedeki çukur içinde sabitlenmiş olan içeren bir mineral olan apatit kristallerinin sıkıca gelırler) gelırler)
arkasında iki tane olmak üzere, alt ve üst çenede
birleşmesinden oluşur.
bölümüdür. Kesici dişler (insisör) ve köpek dişleri dörder tane bulunur. Her biri, i ki sivri ucu (cusp) ve iki
(kanin) tek bir köke, küçük azı dişleri (premolar) bir kökü olan birinci üst küçük azı dişi hariç, tek köke Köpek dişleri Azı dişleri
veya iki, azı dişleri (molar) ise iki veya üç köke Sement (dört geçıcı (küçük azı dişlerinin
sahiptir. köpek dışının yerıne arkasında yer alır ve
sahiptirler. Her kök periodontal ligament denilen bir M ineye benzeyen ancak daha yumuşak olan kemiksi gelırler) herhangı bır geçıcı dışın
ligamentin* sert lifleriyle yerinde tutulur. Lifler bir uçta bir maddedir. Kökün ince yüzey katmanını oluşturur yerıne gelmezler)
çene kemiğine ve diğer uçta sement katmanına ve periodontal ligamentle çeneye bağlanır (bkz., Azı dişleri ( molar)
sabitlenmiştir. Şok emici olarak görev yaparlar. kök). Üstü küt, geniş dişlerd i r. Küçük azı d işlerine benzerler Akıl d işi (yirmi yaş dişi)
ama daha geniş yüzey alanları vardır. Bu dişler de ezme Alt ve üst çenelerin son noktalarında yer alan dört azı
ve öğütme için kul lanılır. Her biri, dört tepe noktasına dişi dir (azı dişi dizilişinde üçüncüler). Bir insan tümüyle
Dentin Pulpa boşluğu (cusp) sahiptir. Alt azı dişlerinin iki, üsttekilerin üç kökü ergin hale geldiğinde, son olarak çıkarlar (adları
Dişin içinde ikinci katmanı ol uşturan sarı bir maddedir. Dişin denti n le çevri li merkezi alanıd ır. Kan damarları olur. Alt ve üst çenede altışar azı dişi bulunur. Küçük azı buradan gel i r) . Genellikle çıkmaları için boş bir yer
Mine kadar sert deği ldir ancak tıpkı minede o lduğu ve sinir uçları içeren ve pulpa adı verilen yumuşak bir dişi çiftinin arkasında üç azı dişi yer alır ve bunlardan kalmamıştır ve çene kem iğine sıkışmışlardır. Ender de
gibi, kemik dokusu ile ortak birçok bileşeni vardı r. dokuyla doludur. Damarlar ve sinir lifleri kökün dip üçüncüsü (en arkadaki) akıl dişi (yirmi yaş d işi) olarak olsa, bazı insanların akıl dişi çıkmaz.
Ayrıca içinde kollajen* lifleri ve sitoplazma* iplikçikleri kısmından girer ve kök kanalları içinden pulpa bilinir.
de vardır. Bun lar pulpa boşluğu ndaki pulpa boşluğuna ulaşır. Kan damarları canlı dokulara besin
1 ı hücrelerinden dışarı çıkar. ve oksijen sağlar. Sinir uçları ise ağrı reseptörleridir*.
Birıncı üst
Kesici diş küçük azı dişi
�------
Az.ı dişi (molar) Taç Kesici diş
Keski
şekilli
taç
Boyun Tek kök Keski
Mine biçimli
ta
Dentin Pulboşlpuağu Köpek dişi
Kök
-:ı ����;.l\\\�·
�--..-...-�
Kök lar
kanal Sinir
Çıkıntı Akıl dişi
Tek kök
Küçük kan
damarlan
Köpek dişi Azı dişi
"' Ağrı reseptorleri, 83, Kollajen. 52 (Bağ doku), Ligamentler, 52: Sitoplazma. 1 O.
 Kan, plazma ve kan pulcukları ile kı rm ızı ve beyaz kan ABO kan grupları
hücreleri nden oluşan yaşamsal bir vücut sıvısıdır. Erişkin bir Kanı sınıf1andırman ın başl ıca yolud u r. Kan grubu A olan
insanların kırm ızı kan hücrelerinde A antijeni (ve anti­
insanın dolaşım sisteminde* -kan damarları adı verilen tüplerden hücreıeri
B antikorları) bulunur. Kan grubu B olan insanlarda ise
oluşan sistem- dolaşan yaklaşık 5,5 litre kadar kan bulunur. Kan ısıyı vücuda B antijeni (ve anti-A antikorları) vard ı r. Kan gru bu AB
dağıtır ve plazmasında birçok önemli madde taşır. Eski, ölmekte olan kan olan insanlarda her i ki antijen de bulunur (iki tip
antikorun ikisi de yoktur). Kan grubu O olanlarda
hücreleri haemopoiesis adı verilen bir süreçte sürekli yenileriyle değiştirilir. antijen yoktur ve her iki tip antikor bulu nur.
Rhesus faktörü veya Rh faktörü
Kanı sınıf1andırman ı n i kinci bir yoludur (ABO kan
gruplarına ek olarak). Kırmızı kan hücreleri, Rhesus
antijeni taşıyan insanlar Rhesus pozitif o larak
sınıf1andırı l ı rlar. Bu antijeni bulunmayan lar Rhesus
negatiftir. Kan ları normalde anti-rhesus antikorları
içermez, fakat vücutlarına rhesus pozitif kan girerse
bu antikor üreti l i r.

Kanı n bileşenleri Kan pulcukları veya trombositler

Plazma
Kan hücrelerini içeren, yaklaşık %90 oranında sudan
oluşan açık renkli sıvı d ı r. Vücut h ücreleri için
çözünmüş besinleri, hücrelerden salgı lanan atık
maddeleri ve karbondioksiti , enfeksiyonlarla savaşmak
için antikorları ve vücut süreçlerini denetleyen
enzimler* ile hormonları* taşır.
Kemik iliği nde* üreti len, çekirdekleri* olmayan çok
küçük disk biçi minde yapılard ır. Vücudun yaralanan
noktalarında toplan ı rlar ve kan ın pıhtılaşmasında önem l i
rol oynarlar.
Beyaz kan h ücreleri
Akyuvarlar veya lökositler olarak da adland ırılı rlar.
Vücut savunmasında önem l i rol oynayan büyük, opak
(ışık geçi rmeyen) kan hücrelerid i r. Farklı tipleri vard ı r.
Örneğin lenfositler, lenf dokusunda* üreti l i rler. Hem
kanda hem de lenfati k sistemde* bulunurlar ve antikor
üretirler. Bir başka beyaz h ücre tipi olan monositler
kemik iliği nde* üreti l i rler. Bu hücreler yabancı yapıları,
örneğin bakteri leri fagositoz* denilen bir süreçte
"yutarlar". Birçoğu kan damarlarını terk eder
Vücut savunması Pı htı laşma veya koagulasyon
Bir yara bölgesinde kanın kütle (pıhtı) ol uşturacak
Antikorlar biçimde yoğunlaşmasıdır. İ l k olarak parçalanan kan
Vücut sıvılarındaki, örneği n plazmadaki "savu nma" pulcukları ve hasarl ı hücreler tromboplastin adı
protei nleridir. Vücuttaki yabancı antijenlere karşı verilen bir kimyasalı açığa çıkarı rlar. Bu, protrombi nin
savaşmak için lenfositler (bkz ., beyaz kan hücreleri) (bir plazma proteini) trombine (bir enzim*)
dönüşmesine neden olur. Trombin daha son ra
tarafi ndan oluşturu lurlar. Her antijen için farklı bir )
antikor oluşturu lur ve birbirlerinden farklı şeki llerde-/ fıbrinojenin (başka bir plazma proteini), lif1i bir yapı
olan fibrin hal i nde sertleşmesine yol açar. Bu lif1erin
hareket ederler. Antitoksinler toksinleri (zehi rleri)
etkisizleştiri rler. Her biri bir toksin molekülü ile birleşir ağ örgüsü, jel kıvam ındaki pıhtıyı oluşturu r.
ve bir antijen-antikor kompleksi ol uşturur. Agluti ninler
bakteri veya virüslere yapışır, !izinler ise dış
membranları n ı eriterek onları öldürürler.
1. Antijen -antikor kompleksi Kan pulcukları----+--'-''---"'-----'��
parçalanır

4.
Antijenli bakteriler 2.
(makrofaj lar) . Bu hücreler vücutta dolaşır (gezgin

�'9�
ı ._.
makrofajlar) veya bir organda, örneği n lenf
d üğümünde* yerleşirler (sabit makrofajlar) . Kanrombopl
pulcuklastainrı
t üretir
1
Toksin Ant(anti-itkoorksi) 1n protTrombopl
rombianstin,
Lizin (antikor) ·
Antikorlar
� -=
üzerinde etkili olur

AKCİGERLER 3. Bakteriler (ve

birbirine yapışır
antijenler) 4. -

�-.�
'ı

1I
, ı

ı ı
Oksijen içeren
kıhücrel
rmızeı rikan kıhücrelOksijensiz
rmızeı rikan Agl(antuitkior)nin
L_J
Fifıbbririnneojen fıTrborimbinojenn, lifleri
Fibrin Pıhtı oluşur

/ L
Bakteri
FariJ, tip üzerinde
VUCUDUN GERi KALAN/ """'"''"' Antijen parçalanır dönüşür

kan damarı
Pıhtı,
etkili olur

Monosit Yutulan Antijenler tamir olduktan sonra

çözünür
Kı rmızı kan hücreleri Kendileriyle veya yol açtıkları enfeksiyon larla
Alyuvarlar veya eritrositler olarak da ad landırılır. savaşmak üzere antikorların üreti mine yol açan
Çekirdekleri* olmayan, kı rmızı renkli, disk biçiminde maddelerd i r. Çoğunl ukla proteinlerden oluşurlar. Serum
hücrelerdir. Kemik iliği nde* üretil i rler ve hemoglobin Vücuda giren bakteri lerin veya vi rüslerin bir bölümü Pıhtı laşmadan sonra kan ın geriye kalanından oluşan
içerirler (kana koyu kırmızı rengi ni veren bir demir veya bunlardan sal ınan toksi n ler (zehir) olabi l i rler. sarımsı bir sıvıdır. Enfeksiyon larla savaşmak için
bi leşiği) . Hemoglobin, akciğerlerde oksijenle bi rleşerek ABO kan grupları antijen ve antikorları (bkz., üstte) üreti lmiş olan birçok antikor içerir. Başka insanlara
oksihemoglobine dönüşür; bununla kan, parlak kırm ızı doğumdan itibaren vücutta bulunurlar; yabancı kan enjekte edild iği nde enfeksiyonlara karşı geçici bir
bir renk alı r. Kırmızı h ücreler daha sonra oksijeni grubu antijenlerine karşı savaşmak için hazırdırlar. bağışıkl ı k sağlar.
difüzyon* yoluyla vücut hücrelerine aktarır ve
hemoglobinle akciğerlere geri dönerler.
Yalancı ayak*
* Çekirdek, 1 O; Dolaşım sistemi, 60; Difüzyon, 1 01 ; Enzimler, 1 05; Fagositoz, 40 (Yalancı ayak); Hormonlar, 1 08; Kemik iliği, 53; Lenfatik sistem, Lenf düğümleri, 65; Lenf * Enzimler, 1 05. 59
dokusu, 65 (Lenfoid organlar).
ı:
�!
 Zoolop (ınsanlar)

DO LAŞ I M S İ STEM İ Ana arterler ve venler

Dolaşım veya damar sistemi, kanla Atardamarlar (arterler)
dolu tüplerden, yani başlıca üç tip i atar Arterial sistemi oluşturan ve kanı kalpten uzaklaştıran
Vasküler "taşıyıcı damarlardan oluşan veya bunları
içeren" demektir. Bu durumda olan hayvanların, bir ----- Baş. kalpve akcığerlerın
geniş, kalın duvarlı damarlardır. Küçük arterler kon sağlayıcı sisteme sahip oldukları anlamına gelir. ana kon damarları 62'incı sayfada
damarlar (arterler) , toplardamarlar (arteriyoller) ana arterden, kapi lerler ise gösterilmiştır
(venler) ve kılcal damarlar (kapilerler) arteriyollerden dallanır. Pulmoner arterler* hariç, kan Avasküler "taşıyıcı damarlar içermeyen" demektir.
Bu durumda olan hayvanların, bir kon sağlayıcı
olan kan damarlarından oluşan bir ağdır. oksijen içerir (rengi bu yüzden parlak kı rmızıdır) . Kan, sisteme sahip olmadıkları anlamına gelir.
tüm atardamarlarda çözünmüş besin ve atık madde de
Endotelyum adı verilen ince doku
taşır. Bu maddeler toplardamarlar tarafından kalbe
tabakası, atar ve toplardamarlann için i as­ getiril miş, buradan atardamarlara aktarılmıştır. S11ğ köprücük altı arteri ------
�c:'.: '3:.�
tarlar ve kılcal damarlann duvarlannı -:i#c. ":::2 At""l"r--...�
Atardamarlar besinleri (arteriyol ler ve kapi lerler
hücrelere, atıkları ise böbreklere ulaştırır.
.>Of köprücük altı veni ---------
Solo köprücük . �ı..:.-------
altı veni
oluşturan tek abakasıdır. Kan kalbin pom­ yoluyla)
------ri;'7
nmk------- S l
Sağ sefal ik ven sef ali k ven
palamasıyla, atar ve toplardamarlann Sığ brakiyya/al venarter
Elastik !ıpı Sağ braki SolSol braki aa// artvener
çeperlerindeki kaslar yardımıyla ve sis­ doku kava*
AlHtepatvenaik arter braki
tem boyunca azalan basınçla (sıvılar yük­ Aort*
Çölyak arter
sek basınçtan alçak basınca doğru .,__,,,----
GDalastarkikartarterier
-""'"--�­
Düz kas* Hepatik ven ------------ ıı----�---
hareket eder), sürekli aynı yöne doğru Hepatik partal ven*--------"'--'-- �"'-..- ==-.,....,,. --f.. ---�----Gastrik ven
akar. Toplardamarlar (venler)
\: 1ı:..
r-:;; ::. +--4-�::::-1- ;_---'------
Dolaşım sisteminde başlıca maddelerin akışı Venöz sistemi oluştu ran ve kanı kal b e d oğru taşıyan
geniş, kalı n duvarlı d amarlardır. Kanı n yerçekiminin
Ust mezenterik ven
Ust mezenterik arter
---------"""'7"
- "

------�---'---__:..--'d'
AlDalPankreat
ak venierik ven
t mezent :._

ik ven
etkisiyle ters yöne akmasını engelleyen, venü llerin (küçü k
Alt mezenterik arter -------"--�..:..;___:__ ...::;r­
top lardamarlar) kaynaşmasından oluşan kapakçıklar
içeri rler. Bunl ar ise kaynaşan kılcal damarlardan Soğ renal arter* -------�_:_J.__---1._
., :;�
��-+-ı- renal arte*r*
4---__._----:ıf----- Sol
+.--

o luşmuştur. Toplardamarlardaki kan, kılcal damarlar Sağ renal ven* -------�-.;-

- �----= �--+....-�--�-:,..--+--- Sol
renal ven
tarafından vücut h ücrelerinden toplanan karbondioksiti ��� ���
(pulmoner venler* h ariç) ve atık maddeleri içerir.
Sindirim sisteminden ve karaciğerden gelen
toplardamarlardaki kan da çözünmüş besin içerir. Bu �----------.'-'il"-- Sol ortortaakk iilliiaakk venarter
maddeler kalpte atardamarlara aktarıl ır. \-----+--�....-+-
- -- Sol

Toplardamar
Dış tabaka 1
Düz
kas* ---!=a....ll

BÖBREKLER İRİM
SORİNDGANLAR/ Kılcal damarlar (kapi lerler)
D
Bu bır şemadır. Organlar (sarı halkalar)
A e Arteriyol lerden (bkz., atardamarlar) dallanarak

lii .
• • tam olarak doğru yer/erınde gösterılmemıştır.
1-----------
karmaşı k bir ağ örgüsü oluşturan, dar, i nce duvarl ı kan Sol anteriyör tibia/ arter
\, � � damarlarıdır. Kandaki oksijen ve çözünmüş besin, kılcal t-r++---ı---------- Sol
�
Artkapierlleerlre, rarteriyoller, Organ hücrelerince kul­
�
Organ anahtarı posteriyör tibial arter
11
damarların duvarların dan geçi rilerek vücut h ücrelerine
8 8
/anılan besin ve oksijen
�
� ven/elerrler, venüller, [!J
Kapi Oksijen aktarılır. Hücrelerdeki karbondioksit ve atık maddeler ise Kalp Pankreas

0 Çözünmüş besin maddesi � Karbondioksit

damara geçer (bkz., doku sıvısı, s. 64) . Sindi rim
organlarının ve karaciğerin kapilerleri de besin toplar. 0 Akciğerler 0 Bağırsaklar

� Yeni sindirilmiş besin

�
�
Oksijen solunumla içeri, Kapilerler daha son ra tekrar birleşerek küçük
0 0
0 Depolanan bazı besinler @] Atık
karbondioksit dışarı toplardamarları (venül) oluştururlar. Karaciğer Böbrekler

(!) 0
1 * 1 besinler [§] Sistemden çıkan atık
Mide Gonodlor (cin-

0
siyet organları) .
Bkz., s. 88.
Dalok

,I
ıl
,j
* Düz kas, 55; Hepatik portal ven, 69 (Karaciğer), Pulmoner arterler, 63 (Pulmoner gövde);
Pulmoner venler, 63.
* Alt vena kava,63; Aort, 63; Hepatik portal ven, 69 (Karaciğer);
Renal arterler, Renal venler, 72 (Böbrekler).
 Zooloji (insanlar)

KALP
Kalp, damarlara kan pompalayan kaslı bir organdır. ( Kalp ve Ana arterler ve venler Kalp döngüsü
1: kan damarları birlikte kardiyovaskü ler sistem olarak ad­
1

1: landırılır). Kalp, perikardiyal kese ile çevrilidir. Perikardiyal Aort Kalp döngüsü kal bin bir tam pompalama işlemini
oluşturan hareketler d izisidir ve kalp atımı biçiminde
1ı ': kese, dış zar (peri kardiyum) ve kalp ile arasındaki boşluktan
Vücuttaki en büyük arterdir*. Vücuttaki yolculuğuna,
sol karıncıktan çıkan oksij enli kanı taşıyarak başlar. d uyulabilir (dakikada yaklaşık 70 kez). İlk önce her iki
�ulakçık kasılırak, kanı almak için gevşemiş olan kendi
:ı ,
(peri kardiyal boşluk) oluşur. Bu boşluk, koruyucu yastık işlevi
__ _ Aarafiarındaki karıncıkların içine kan pompalar. Daha
gören bir sıvıyla (perikardiyal sıvı) doludur. Kalp, tümü en­ Pulmoner gövde sonra kulakçıklar gevşerken içlerine kan dolar; aynı
dokardiyu m adı verilen ince bir doku katmanıyla astarlanmış Sağ karıncıktan çıkan ve oksij en gereksinimi olan kanı anda karı ncıklar kasılarak kanı dışarı pompalar. Bir
(kirli kan) taşıyan arterdir*. Kalpten çıktığında, her biri odacığın gevşeme aşaması onun diyastol fazı d ı r ;
dört odacıktan, iki kulakç ı k ve iki karıncıktan oluşur. bir akciğere giden sağ ve sol pulmoner arterlere ayrılır. kasılma aşamasına ise sistol faz ad ı verilir.
Kalbin konumu
Karıncıkları n sistol fazından sonra, tüm odacıkların
d iyastol (gevşeme) fazında olduğu kısa bir d urma
Kalbin odacıkları Üst vena kava aşaması vardır. Döngü sırasında açık ve kapalı olan
İki ana venden* biridir. Ki rli kanı vücudun üst farklı kapakçı klar aşağıd a solda tanım lanmıştır.
Kulakçı klar (atria, teki l i atrium) Karıncıklar bölümünden sağ kulakçığa taşır. Tüm üst vücut venleri
Üstte yer alan iki odacıktır. Sol kulakçık oksijenlenmiş Altta yer alan iki odacıkt ır. Sol karıncık, kanı sol burada birleşir.
kanı (temiz kan, oksij enli kan - ayrıca bkz., kulakçıktan alır ve aorta pompalar. Sağ karıncık kanı Kalp döngüsü
hemoglobin*) pulmoner venler yoluyla akciğerlerden sağ kulakçıktan alır ve pulmoner gövde yoluyla
alır. Sağ kulakçık oksijenini kaybetmiş kanı (kirli kan) akciğerlere pom palar. Alt vena kava 1. Kulakçıklar sistol, karıncıklar diyastol fazında
üst ve alt vena kava yoluyla vücudun geri kalanından Kirl i kanı vücudun alt bölümünden sağ kulakçığa taşıyan
alır. Bu, oksij eni kullan ılm ış, yerine karbondioksit Anahtar
... Oksijenlenmiş Kardiyak "kalbe aıt veya iki ana venden* biridi r. Tüm alt vücut venleri burada
toplanmış kandır. kan
kalbe yakın" demektır. birleşir.
... Oksijenini kaybetmiş
Pulmoner kan demektır.
"akcığere aıt"
Aort
Pul moner venler kapakçığı
kapalı
Sağ ortiç boyun --------­
ak karotveniis arter ------- ortak karotis arter
Sol
Oksijenli kanı (temiz kan) s o l kulakçığa taşıyan dört Pulmonerk
Sağ -------, ---=---- iç boyun veni Sol vendi r*. İki sağ pulmoner ven sağ akciğerden, iki sol kapakçı ---=.
kapalı

l..dlli!��---- köprücük alttıı arteri

Sağ dış boyun veni _____
_ ---�----dış boyun veni Sol pulmoner ven ise sol akciğerden gelir. SolAV ğı
.__...___ kapakçı açık

i
�llj�..ı••lııi��---- köprücük al veni
Sağ köprücük altı arteri __ Sol
Sağ AV
Sağ köprücük altı veni ---- 'l!':.-lılııla� Sol Yarı may kapakçıkları kapakçığı açık
brakiyosefalik ven ____,... .-11<..:-
:. ------- brakiyosefalik ven
Sol
Sağ _______
Hilal biçimindeki kanatları
Sağ pulmoner arter _______,,_.llliil �...._;,'- ::il!�------
Aort nedeniyle bu şeki lde Kan (oksijensiz) Kan (oksijenli)
Brakiyosefalik arter ------- adlandırı lan iki kapakçıktır. Biri
Pulmoner kapakçığın karıncığagirer karıncığa girer

sol karıncık ile aort arasındaki kapalı kanatları

aort kapakçığıdır. Diğeri ise, 2.Kulakçıklar diyastol, karıncık/ar sistol fazında
Sağ pulmoner ven/er ____ ____, sağ karıncık ile pulmoner
Sol pulmoner ven/er gövde arasındaki pulmoner
kapakçıktır.
Aort kapakçığının
açık kanatlan �--
Aort
kapakçığı
Atriyoventri kü ler açık
kapakçıklar veya AV
Sağ kulakçık -------1"' kapakçıkları
Her biri bir kulakçık ile buna
Pulmonerk
kapakçı açık _.,.f----
Kulakçıklar
dolu
karşılık gelen karıncık arasında
yer alan iki kapakçıktır. Sol AV
Sol AV uçlkapakçı
kapalı arı ğının -.-+-- SolAV kapakÇığı
kapalı
kapakçığı veya mitral kapakçık, ---\,

Sağ karıncık ----- �+---- Septum (kalın biküspid kapakçıktır; yani iki kapakçıAv ğı
Sağ

kapalı
___

1.
bölme duvarı)
kanadı veya ucu bulunur. Sağ AV
Kan (oksijensiz)
Alt vena kava ------- kapakçığı triküspid kapakçıktır; Kan (oksijenli)
yani üç ucu vardır.
pulmaner gövdeye
1
Sağ AVuçlakapakçı L...m_.___
açık rı ğının girer aortagirer

62
1
* Hemoglobin, 58 (Kırmızı kan hücreleri). * Arterler, Yenler, 60.

I'
ı!
. ı
 Zooloji (insanlar)

DO KU s ıvı s ı VE LEN F S İ STEM İ

Vücuttaki hücrelerin her biriyle en yakın temas halindeki damarlar;
kapi lerler* (kılcal damarlar) adı verilen en küçük kan damarlarıdır ;
ancak onlar bile hücrelere doğrudan dokunmazlar. Taşıdıkları besin ve
oksijen son noktada, doku sıvısı aracılığıyla hücrelere ulaşır. Doku
sıvısı, dolaşım sistemi * ile vücudun bir tip boşaltım ağı olan lenf
sistemi arasındaki bağlantıyı
Lenf sistemi
oluşturan ortamdır.
Doku sıvısı
Hücreler arası veya dokular arası sıvı
olarak da ad landırılır. Vücut hücreleri ni
çevreleyen bir sıvıdır. Kapilerlerin*
(çoğunlukla arteriyollerden* dal land ı ktan
sonraki yüksek basınçlı uçlarında) çeperleri yoluyla
kandan dışarı sızar. Esasen plazma* ol masına karşın daha
az miktarda protein içerir. Oksijen ve çözünmüş besini
vücut hücrelerine taşır ve karbondioksit i le atık maddeleri
hücrelerden uzaklaştırır. Bu son maddeler, kapi lerlere
geçerek kana karışır (çoğun lukla venül leri* oluşturmadan
önceki düşük basınçlı uçlarda).
H ücreler için gerekmeyen protein molekü l leri kapilerlere
geri dönmek için fazla büyüktürler. Bunlar, atı kları n bir
bölümüyle birl i kte çeperleri nden daha kolay geçi lebilen
lenf kapi lerleri ne (bkz., lenf damarları) sızarlar.
Doku sıvısında maddelerin hareketi
Kapiler
Lenf sistemi Lenf damarları
Vücut sıvı larının geri dönüşümünde ve hastalıklara \ Lenf, vücudun tü m bölgelerinden kapalı uçlu tüpler
karşı savaşımda önemli olan bir tüpler (lenf olan lenf damarları yol uyla boyu n bölgesine taşınır ve
damarları) ve küçük organ lar (lenf organları) burada tekrar kana boşaltı l ı r. Lenf damarları
sistem idir. Lenf damarları vücutta lenf sıvısını taşır ve endotelyumla* astarlan mıştır ve içindeki lenfi n
venlere* boşaltı r. Lenf organları hastalıkla savaşan yerçekim i etkisiyle ters yöne akmasını engelleyen
hücrelerin kaynağıdır. kapakçıkları vard ı r.
En ince l e n f damarları l e n f kapilerleridir* ve kan
Lenf dolaşımına doğrudan girmek için fazla büyük olan yağ
Lenf damarları ndaki sıvıdır. Lenfositleri (bkz ., lenf parçacıklarını toplayan önemli laktealler* de buna
organları), doku sıvısı ndan toplanan bazı dahildir. Kapi lerler bi rleşerek lenf damarları adı veri len
maddeleri (özellikle hormonlar* ve enzimler* büyük damarları, on lar d a i ki büyük kanal olan sağ lenf
gibi proteinler) ve ayrıca yağ parçacı klarını (bkz., kanal ını (sağ köprücük altı veni ne * boşal ır) ve torasik
lenf damarları) içeri r. kanalı (sol köprücük altı veni ne* boşal ır) ol uştururlar.
Koltukoltındoki Lenf organlan
lenfdüğümleri
grubu
Lenf organları, lenf sistemine bağlı yapılard ı r. Timüs bezi
Bunların hepsi aynı ti p dokudan (lenf dokusu)
Sağ lenf kanalının Göğsün üst kısmında bulu nan bir lenf organ ıdır.
boşaltma o/onı ----+-........
... o+-
... �·
oluşur ve lenfositleri*, yani hastal ıklarla savaşan Çocuklarda oldukça büyükt ür. En büyük boyutlara
beyaz kan hücrelerini üretir. ergenlikte* u laşır ve sonra körelmeye* uğrar, yani
--f-1-HitV-JH:--
- ��
venleri*'----
Köprücük altı ---l-lf-H--H-,J.4!.,-.- --'- �:ııl'lf-:'
lJl Lenf düğüm leri veya lenf bezleri
gittikçe küçülürek yok olur.
Lenf damarları nın izled iği yol boyunca bu l unan
küçük lenf organlarıdır. Koltukaltları nda olduğu gibi, Bademci kler
genelli kle grup hal inded i rler. Bun lar lenfosit Dört lenf organıdır: burun arkasındaki boğaz
üretiminin (bkz., yukarıda) başl ıca nokt alarıdır. Ayrıca bademciği (geniz eti) , d i l kökü ndeki dil bademciği
bakterileri ve yabancı yapı ları yakalayan bir süzme ve ağzın arkasında yer alan iki damak bademciği.
sistemi içerirler. Yakalanan yapılar daha sonra beyaz
kan hücreleri (sabitlenmiş makrofajlar*) tarafından
yutu lurlar.

Kümelenmiş - --+--+' ı
Boğaz bademciği --------,
lenfdüğümleri
Dalak
Vücudun sol tarafinda,
diyaframın* hemen altında Damak k/eri
bul unan en büyük lenf bademci
organ ıdır. Burada, aci l
durumlarda ku l lanılacak
Dibademci
l ği
kırmızı kan hücreleri
depolanmıştır. Dalak ayrıca
.... yabancı yapıları parçalayan

il
Kon
� Oksijen ve besin içeren doku sıvısı (örneği n bakteri ler ve eski

1:
�
Vücut hücreleri kan hücreleri) beyaz kan
Karbondioksit ve atık içeren doku sıvısı hücreleri (sabitlenmiş
Proteinler ve bazı atık.lor makrofaj lar*) içerir.
;
i 1

1
�
' Dalağın konumu
Lenf
U * Arteriyoller, 60 (Arterler); Dolaşım sistemi, Kapilerler, 60;

!.
* Diyafram, 70; Endotelyum, 60; Enzimler, 1 05; Ergenlik, 90; Hormonlar, 1 08; Köprücük altı veni eri, 61 ; Laktealler, 67 (İnce bağırsak); Lenfositler,
Köprücük altı venleri, 61 ; Plazma, 58; Venüller, 60 (Yenler).
58 (Beyaz kan hücreleri); Sabitlenmiş makrofajlar, 58 (Beyaz kan hücreleri); Yenler, 60.

1i
 . . . . .

S i N D i Ri M S i STEM i
Besinler alındıktan veya yeni ld i kten sonra, sindirim sistemin i n Kardiyak sfin kter Kardi
içinden geçerler. Burada sindirim süreci gerçekleşir ve besinler Gastroözofagal sfınkter olarak da ad landırılır: sfınktyeakr
Özofagus ile m i d e arasında bir kas halkasıdır:
basit çözülebilir maddelere parçalanır (ayrıca bkz., s. 1 1 O - Gevşediğinde açılır ve besin lerin geçişine izin verir: Midenin

1 1 1 ). Bu basit maddeler sistemde emilerek kan damarlarına

aktarılır, böylece vücut hücrelerine taşınır, hücrelerde enerji Mide
üretimi ve yeni dokuların yapımı için kullanılırlar. Bu süreçler Sind irimin ilk aşamalarının
gerçekleştiği büyük bir
hakkında daha ayrıntılı bilgi için bkz., s. 1 02 - 1 07. Sindirim kesed ir: İç yüzeyi,
sisteminin ana bölümleri aşağıda listelenmiştir. İki ana sindiri m yassı laşarak genişlemesine
izi n veren birçok kıvrıma
bezini * oluşturan (sindiri m su ları * üreten) pankreas ve (ruga) sahiptir: Bazı
karaciğer de (bkz., s. 69) sindirimde hayati rol oynar. Sindirim sisteminin konumu
maddeler; örneğin su, mide
duvarı ndan yakı ndaki kan
damarlarına geçer; ancak kısmen
sindirilmiş diğer tüm besinler (chyme) i nce
Sindiri m aygıtı Özofagus (yemek borusu) bağırsağa (duodenum) geçer:
Sindirim kanalı, gastrointestinal (G I) kanal veya Besinlerin mideye ulaşmak için yol aldığı tüptür:
Kalı n bağırsak
enterik kanal o larak da adlandırılır: Sindirim İ nce bağırsaktan çıkan atıkları alan kal ı n bir borudur:
sisteminin tüm bölümleri için ortak bir terimdir: Sindirim kanalı Kardiyak sfınkter Pilori k sfinkter Çekum* (işlevsiz bir kese), kolon, rektum ve anüs
Ağızdan anüse (bkz., kalı nbağırsak) kadar; uzun
Özofagus ------
(kalbe yakın olmasından
dolayı bu adı alır) Pilorik kapakçık veya piler olarak da adlandırılır: Mide kanalından oluşur: Kolon artakalan besinleri parçalayan
bir tüptür: Parçalarının çoğu vücudu n alt ile ince bağırsak arasındaki bir kas halkasıdır: Sindirim ve bazı önemli vitamin leri üreten bakterileri içeri r:
bölümünde, yani abdomende, ana vücut boşluğu süreci nde, besinlerin yalnızca belirli değişimler Atıktaki suyun büyük bölümü kolon duvarlarından
olan periviseral boşluk* içinde bulunur: Organlar geçirdikten sonra geçişine izin verir: yakındaki kan damarlarına geçer: Geriye kalan yoğun
burada mezenterler -boşluğun içini astarlayan
Halka biçimindeki kütle (dışkı), rektum, anüs kanalı ve anal sfınkter adı
kaslara denir
sfınkter
zarın (periton) kıvrımları- tarafı ndan yerlerinde veri len kas halkasıyla çevri l i bir açıklık olan anüs
tutulurlar: Pilorik sfınkter ---�
İ nce bağırsak yoluyla vücuttan d ışarı iti l i r ( defekasyon) .
Sindirimin ası l gerçekleştiği yerd i r: Üç bölümden -

duodenum, jejunum ve ileum oluşan kıvrı mlı bir-

Fari nks (yutak) borudur: İnce bağırsakta, iç yüzeyden uzayan ve villus
Apandis
Ağzın arka bölümünde, ağız boşluğu (oral adı veri len çok sayıda "parmak" şeklinde yapı vard ı r: Bu Çekumdan (bkz., kal ı n bağırsc:k) uzayan küçük, kör
veya bukkal boşluk) ile burun boşluğu nun * uzantıların her biri, besinin büyük bölümünün emildiği uçlu bir tüptür: Kalıntı bir organd ı r; yani atalarımızın
buluştuğu yerdeki boşluktur: Besin kapilerler* (kılcal kan damarları) ve yeniden gereksinim duyduğu ancak artık körelmiş olan bir
yutulduğunda yumuşak damak (ağzın Kolon birleştiri lmiş yağ parçacıklarının (bkz., yağlar, s. 1 02) yapıdır:
arkasındaki bir doku kanadı) burun emildiği, lakteal adı verilen bir lenf damarı* içerir:
boşluklarını, epiglot* ise nefes borusunu* Artakalan atık madde karışımı kıvam lı sıvı kalın
kapatı r: bağırsağa geçer: M u koz membran veya mukoza
Jejunum Sindirim sistem i boyunca tüm geçişleri (ayrıca
vücuttaki solunum yolları gibi d iğer geçişleri)
astarlayan ince bir doku katman ıdır: M u koz bezler adı
Burun boşlu *
ğu * Kapilerler* veri len çok sayıda tek h ücreli ekzokrin bez* içeren
özel bir epitelyum* (hücrelerden oluşan yüzey
Özofagus AğıSertz damak
boşluğundaki lokma örtüsü) tipidir: Bu bezlerin salgı ladığı kaygan laştırıcı
mukus sıvısı, aynı zamanda sindirim duvarlarını
Nefbrosues* Dil sindirim sularına* karşı korur:

* burun -----.tı• Peristaltizm

boşlYumuşak
uğunudamak
kapatır
İçinde yer alan maddeleri i lerletmek için organ ların,
İnce bağırsak, özellikle de sindirim organlarının duvarlarındaki kasları n
çekumı, kal; rektın bağıum rsağı
Kolanüson,kanal ve
ve
Çok sayıda vil usemilme
için yüzey alanını artınr
ürettiği kasılma dalgasıdır:

oluşturur Anüs duodenum, jejunum

ileumdan oluşur

* Arterler, 60; Çekum, 43; Ekzokrin bezler, 6 8 ; Epitel, 82 (Epidermis); Kapilerler, 60; Lenf, 6 5 (Lenf kanalları); Sindirim suları, 6 8
* Burun boşlukları, 79 (Burun); Epiglot, 70; Nefes borusu, 70; Periviseral boşluk,
(Sindirim bezleri); Yenler, 60.
37; Sert damak, 79; Sindirim suları, 68 (Sindirim bezleri).
 Zooloji (insanlar)

BEZLER
Bezler yaşam için hayati önem Karaciğer
taşıyan çeşitli maddeleri üreten Sol lob En büyük iç organd ı r: Endokrin bezler
Ç o k sayıdaki
ve salgılayan özel organlardır görevlerinden biri, bir
Endokri n veya kanalsız bezler, hormon ad ı veri len
(veya bazen hücre grupları ya maddeleri doğrudan kana (yani bezlerdeki kan
sindirim bezi olarak ortak
damarlarına) salgı layan bezlerd i r: Hormon lar hakkı nda
da tekil hücrelerdir) . İnsan hepatik kanal içine safra
daha fazla bi lgi için bkz., s. 1 08 - 1 09. Bu bezler
salgılamaktır (bkz ., tablo, s. 1 1 O -
vücudunda iki tip bez vardır : Sağ Sol (örneğin aşağıdakiler) bağı msız yapılar veya organların
ekzokri n ve endokrin.
kanalhepatik 1 1 1 ) . Başka bir hayati görevi de,
hepatik portal ven (bkz., resim, s. 61 )
içinde yer alan (örneğin üreme organlarında) hücreler
olarak bu lunabi l i rler:
Ortak k yoluyla gelen yeni sindirilmiş besin
hepati maddelerinin dönüştürülüp depolan masıdır
Ekzokrin bezler kanal---,. (bkz., şema, s. 1 03). Karaciğer özellikle kandaki
Pitüiter bez
glikoz miktarını düzenler: Ayrıca yıpranmış kırm ızı Hipofiz olarak da ad landırı l ı r: Hipotalamus* tarafından
Ekzokrin bezler, borular ya da kanal lar / kan hücrelerini imha eder, vitam inleri ve demiri doğrudan etki lenen, beyin kökündeki bir bezd ir ve bir
yoluyla bir yüzey üzerine veya bir boşluğun /
/ depolar, önem l i kan proteinlerini üretir: anteriyör (ön) lob (adenohipofiz) ve bir posteriyör
/
içine madde salgı layan bezlerd i r: Vücut / (arka) lobdan (nörohipofiz) oluşur: Hormonlarının birçoğu
,.
bezlerinin çoğu ekzokrindir, örneğin -- -
/ tropik hormonlardır, yani bunlar diğer bezleri hormon
-- /
tükü rük bezleri* ve sindirim bezleri. salgı lamaları için uyarırlar: Pitüiter bez ACTH, TSH, STH,
' . ,,
- .
.

ıtr
·•
' �
FSH, LH, laktogenik hormon, oksitosin ve ADH yapar:
�""'-'·:.:,. -
Sindiri m bezleri
Sindiri m organlarında bulunan ve sindirim Tiroid bezi
salgıları adı veri len sıvı ları salgı layan ekzokri n Larin ksi* çevreleyen büyük bir bezdir: Tiroksin ve
bezlerd i r: Bu sıvı lar besinlerin parçalanmasını tirokalsitonin üretir:
sağlayan enzimler* içerirler (bkz ., tablo, s. 1 1 O Hem bir sind irim bezi hem de bir
- 1 1 1 ) . Çoğu küçük boyutlu olan sindiri m endokrin bez olan büyük bir organd ı r: Pankreatik Paratiroid bezler
bezleri, sindiri m organları nın duvarlarında yer kanal veya Wirsung kanalı boyunca salgı lanan Tiroid bez içine gömülü i ki çift küçük bezd ir: PTH
alırlar, örneğin midedeki mide bezleri ve i nce pankreatik özsuyu (bkz., tablo, s. 1 1 O - 1 1 1 ) üretir: üretirler:
bağırsaktaki bağırsak bezleri (veya Liberkün Ayrıca Langerhans adacıkları adı verilen hücre
kriptleri) . Diğer bezler daha büyüktür ve daha gruplarını içeri r: Bu hücreler pankreasın endokrin Beyin
serbest halde dururlar; örneğin tükürük bezleri. En
büyük sindirim bezleri pankreas ve karaciğerdir: Duodenum*
kanalın giriş
bölüm lerini ol uşturarak insülin* ile glukagon
hormon ları n ı * üretir:
Pineal bez
Tiroid bezi Pituiter bez
(ağız içine tükü rük* salgılar)
noktasını göstermek
saOrtfraakkanalı Parat
Tükürük bezleri

Başın sadece bir yanı gösterilmiştir Bu üç bezden diğer

için kesilmiştir
1 Pankreas Safra kesesi bez/eirroid
(arkada)
yanda birer tane daha vardır kanalı Karaciğerde üretilen yoğunlaştı rı lmış haldeki
safranın, gerekli olduğunda (yani duodenuma* besin Adrenal
geldiğinde) ku llanıl mak üzere depolandığı kesedir: İç bez/er
yüzeyi, genişledikçe düzleşen birçok kıvrıma (rugaya)
Tükürüğün ağıza sahipti r: İhtiyaç duyulduğunda safra, sisti k kanal ve
....--
- -----'....,---
.,,. -
-- - boşaldığı açıklık ortak safra kanalı
.r--- Dil
yoluyla boşaltıl ı r: Adrenal bezler veya böbreküstü bezleri
H er i ki böbreğin üstünde birer tane bulunan bir çift
Dilaltı bezi. bezdir: Her biri aldosteron, kortizon ve hidrokortizon
Bezin konalı üreten bir dış katmana (korteks) ve adrenalin i le
m.-=:..,...-i--
.- -- ağız tabanına açılır
noradrenalin üreten bir iç katmana (medul la) sah iptir:

İki kanal birleşerek

Ampul/o Vateri Pineal bez
adı verilen
Pineal cisim olarak da ad landı rılır: Beynin önünde yer

ı� .
konalı oluşturur Safra kesesi
Oddi sfınkteri adı verilen
(kesilmiş) alan küçük bir bezdi r: Görevi tam olarak
kas halkası. Kopalı olduğunda
i Kıvrımlar ____ an laşılamamıştır, fakat cinsiyet hormonu* ü retimini
safra kesesi safra,
karaciğerden gelen
etki lediği düşünülen melatonini salgılad ığı bilinmektedir:

lı
içine geri
dönmeye zorlanır

!· 69
* Diyafram, 70; Duodenum, 67 (İnce bağırsak); Enzimler, 1 05; * Cinsiyet hormonları, 1 08; Duodenum, 6 7 (İnce bağırsak); Glukagon, Hormonlar, 1 08;
Ligamentler, 52; Ter bezleri, 83; Tükürük, 11 O. Hipotalamus, 75; İnsülin, 1 08; Larinks, 70.

i
;
 Zoo/011 (ınsanlar)

SO LU N U M S İ STEM İ
Solunum terimi üç süreci kapsar: ventilasyon veya soluma
(oksijen a lma ve karbondioksiti dışarı atma), dış sol u n u m
(akciğerler ve kan arasında gaz değişimi - ayrıca bkz., kı rmızı
kan hücreleri, s. 5 8) ve iç sol u n u m (oksijen kul lanıp
karbondioksit ü reterek besin yıkımı - bkz., s. 1 06 - 1 07). İnsan
solunum sistemi n i o luşturan parçalar burada anlatı lmıştır.
Trake veya nefes borusu
Havanın, içinden geçerek akciğerlere gidip geldiği
ana borudur.
Larinks (Gı rtlak)
Trakenin üstündeki "ses kutusudur". Ses tel lerini
içerir. Bunlar. trake astarından içeri doğru kıvrılmış
olan ve kıkırdak* plakalarına yapışık iki parça
dokudur. Aralarındaki açıklığa glotis adı veril i r.
Kon uşma sırasında kaslar kıkırdak plakaları (ve
dolayısıyla telleri) birbirine doğru çeker ve tellerin
arasından geçen hava onları titreterek ses üretir.
besinler
,.------ Epiözofgalogusa*
t,
Farinks* ınerken
trakeyi
kapatan bir
kanattır.
Bronşlar
Trakenin dallandığı ana tüplerdir. İlk iki bronş sağ ve sol
Solumak
primer bronşlardır. Her biri havayı hilum ad ı verilen Sol umak, nefes alma ve nefes verme aşamalarından
delik yoluyla bir akciğere taşır. Bronşun yanı nda bir oluşur. Her iki hareket de normalde otomatik
pulmoner arter* de kanı buraya getirir. Primer olarak beynin medullasında* , solunum merkezi
bronşlar daha sonra tümüne kan d amarları eşl ik sini rleri tarafı ndan kontrol ed ilir. Burası, kanda çok
ederek, sırasıyla sekonder bronş, tersiyer bronş ve yüksek düzeyde karbondioksit belirlediğinde görev
bronşçuklar halinde dallan ı r. Damarlar da pulmoner yapar.
Solunum sisteminin
konumu arterden dallanır ve tekrar birleşirek kan ı dışarı taşıyan
pulmoner venleri* o luşturur.
Akciğerler Nefes alma
İçinde gaz değişimi yapılan iki ana soluma organıdır. Nefesin içeri çeki l me hareketidir. Diyafram kasılarak
Çok sayıda tüp (bronş ve bronşçuklar) ve hava Bronşçuklar düzleşir. böylece göğüs boşluğunun uzunluğu artar.
keseleri (alveoller) içerir. Akciğerlerdeki, tümüne kan damarları n ı n eşli k ettiği Kaburgaların arasındaki kaslar da (interkostal
milyon larca küçük tüplerdir. Bunlar tersiyer bronşların kaslar) kasılarak kaburgaları yukarı ve dışa doğru
Akciğer (kan damarları
çeker. böylece göğüs boşluğunu daha da genişletir.
gösterilmemiştir) ayrıl dığı kollardır (bkz., bronşlar) ve her biri bir alveol
salkımında sonlanan terminal bronşçuklar deni len Göğüsteki toplam genişleme akciğerlerdeki hava
daha küçük kollara sah iptir. basıncını d üşürür. Bunun sonucunda, iç ve dış
Plevra --------, basıncın eşitlenebi lmesi için akciğerlere hızla hava
dolar.
içeren ---�
Plpleevra/vra/ sıboşlvı uk Alveol ler
Terminal bronşçuklara (bkz., bronşçuklar) bağlı olan
Nefes alma
milyonlarca küçük kesedi r. Karbondioksit bakımından
Kesık
kaburga ucu zengin kan içeren kapilerlerle* (kılcal damarlar)
çevri lidirler. Karbondioksit kapiler d uvarlarından Oksijen
geçer ve (dışarı gönderi lmek üzere alveol ün içine girer
girer). Alveol ün içine soluma yoluyla alı nan oksijen,
birleşerek pulmoner venleri* oluşturan kapilerlerin

ı;
.11
Sekonder içine geçer.
bronş
ıı. ' Larinks Tersiyer Diyafram
düzleşir
bronş
!iı '
'! 1 Larinksin arkadan görünümü
(kesit)
Tersiyerar
bronşl Terminal ar
bronşçukl Bronşiybronşçuk/
ya da
al "bronşlaar"r N efes verme
Nefesin d ışarı atılma hareketidir. Diyafram ve
demektir. interkostal kaslar (bkz., nefes alma) gevşer. Böylece
göğüs boşluğu küçü ldükçe hava akciğerlerden dışarı
Glotis ------- itilir.

Nefes verme

Bronşçuk İnterkostal
ve
Akciğerler * kaslar gevşer,
tüm tüpler
Karbondioksit kaburgalar aşağı
Akciğer zarı (plevra) veya plevral mukozsil/er*membran
ve ile
çıkar ve içeri doğru
hareket eder.
membran (akciğer zarı) astar/anmıştır.

Her iki akciğeri saran ve göğüs boşluğunu (toraks)

astarlayan doku katmanıdır. Akciğerin çevresindeki D iyafram salkımı
plevra ile toraksı astarlayan p levra arasında bir boşluk Göğsü vücudun alt bölümünden, başka bir deyişle
vardır (plevra! boşlu k) . Burada plevra! sıvı bulunur. abdomenden ayıran kasl ı bir doku perdesidir. Pulartemroner
Plevra ve sıvı dolu boşluk, bir tampon işlevi gören Hareketsizken, altındaki karın duvarının itmesiyle kavisli bir
den* geliş
plevra! keseyi o luşturur. biçim alır.

* Farinks. Özofagus, 66, Kıkırdak, 53. * Kapilerler, 60; Medulla, 75;

Mukoz membran. 67, Siller, 40. Pulmoner arterler, 63 (Pulmoner gövde); Pulmoner venler. 63.
 Zooloji (insanlar)

.. . .

U RI N ER S i STE M Bir böbreğin içi

Ü ri ner sistem, istenmeyen maddelerin dışarı atıldığı boşaltı m işlevini Bir böbrek küreciğinin
kıvrımlı tübül
şeması (kesit)
gerçekleştiren vücut bölümlerinin oluşturduğu ana sistemdir. Bölümleri aşağıda
belirtilmiştir. Akciğerler ve deri de boşaltım yapar (sırasıyla karbondioksit ve Getarteirriicyiol
ter atarak). (kon içeri
girer)

Üriner sistem in bölümleri Mesane veya idrar kesesi Götarteürirücüyol - kapsül

Bowmanü
İdrarın birikt iği kesedir. İç yüzeyinde, idrar doldukça
(kon dışarı
açılarak düzleşen, kesenin genişlemesine izin veren çok çıkar)
sayıda kıvrım (ruga) yer alır. İ ki kas halkası - iç ve dış
Renal ven üriner sfinkterler - mesaneyi üretraya bağlayan açıklığı
Nefronlar
denetler. İdrar bel irli bir d üzeye ulaştığında, sini rler iç
Alkavat vena* ____,_--:::>.-�-ı sfınkteri açılması için uyarır. Ancak dış sfınkter bilinçli Böbrekleri n küçük süzme birimleridir
kontrol altı ndadır (çok küçük çocuklar hariç) ve uzun (her böbrekte yaklaşı k bir milyon tane
süre kapalı tutulabi l i r. bulunur) . Her biri bir böbrek küreciği ve
Üreter bir ü rinifer tübülden oluşur. Şemada bir böbreğin
Dişide mesane nasıl çalıştığı gösterilmiştir.
(kesit) Daire içindeki sayılar her
Renal ait"
"böbreğe Üreterin Böbrek kü recikleri veya bir nefrondo meydana
gelen süreçlerin yerlerini
anlamındadır.
l��--JI--- giriş noktası
Malpigi kürecikleri göstermektedir. Bu süreçler
aşağıdaki kutuda açıklan- a...ır,_,,,.._,
...
..,. ____
....-"'-...._,___ Kıvrımlar Kandaki sıvıları süzen yapılardır. Her biri mıştır.
Böbrekler bir glomerulus ve bir Bowman
Vücudun arka bölümünde, kaburgaların hemen altı nda kapsülünden oluşur.
yer alan i ki organdır. Böbrekler ana boşaltım organ­
veniBöbrekne
gidiş
'---_
-'- ____ Böbrek
larıdır. Görevleri, kandan istenmeyen maddel eri Üretra ağzı Üriner Glomerulus arterinden geliş ilmeği
süzmek, vücut sıvılarının d üzey ve i çeri klerini düzen­ ----- -�.-...::----
denilen delik Böbrek küreciklerinin ortasında yer alan sarmal
lemektir (ayrıca bkz., homeostazi, s. 1 07). Kan böbreğe sfınkterlerin
konumu yapıda bir kapiler* (küçük, kılcal kan damarları) Üstteki böbrek şemasının açıklamaları
bir böbrek arterinden (renal arter) girer ve böbreği
topudur. Kapilerler küreciğe giren bir arteriyolden*
bir böbrek veninden (renal ven) terk eder. Ü retra 1. Glomerulusun süzme işlemi. glomerulustoaminoasitler*
Kan sıkıştırıldıkça,
(getirici arteriyol) dal lanır ve sonra yen iden
içerdıği suyun çoğu, mıneraller. vıtomınler. glikoz, ve
Mesaneden bedenin dışına idrar taşıyan kanaldır birleşerek, götürücü arteriyol olarak kürecikten üre,süzüntBowman gırmeye zorlanır. Böylece
Ü reterler (erkeklerde ayrıca sperm* de taşır - bkz., penis, s. 88).
İdrarın dışarı atılmasına ü rinasyon veya mikturasyon
ayrılırlar. ü kapsülüne
oluşur.
glomerüler
Böbreklerden mesaneye idrar taşıyan iki kanaldır. 2.
denir. Bowman kapsül ü
Glomerüler süzüntü, proksimal kıvrımlı tübüle gıder.

Böbrek �---- 73'üncü sayfadaki ü, üritlneirf*er tübüldekapiler­

(kesit)
Böbrek küreciğinin dış bölümü olan Bowman 3.Tübüler geri emilim. Glomerüler süzünt
resimde gösterilen alon. akarken, vıtoınınlerın çoğu, glıkoz ve aminoasi sarmal
kapsülü, glomerulusu çevreleyen ince d uvarlı bir
Ü re kesedir.
lerde'* kona gerı döner.
Açık renkli iç kısım
veya
medul
medul/laasıdır böbrek
(renal
Karaciğerdeki fazla aminoasitlerin* yıkımının
ürünü olan, nitrojen (azot) içeren bir atık
4. Bazı mıneroller de gen döner. Aldosteron * hormonu*,
gerek­
tığınde daha fazla gerı emılım gerçekleşmesıni kontrol eder.
maddedir. Kanda, daha az miktardaki benzer Ü rinifer tübül veya böbrek tübülü
medullo). Koni biçimli
"""'�;:;::;!--illll--- doku olanları içerir
(böbreklarpipiramiramitltelerir).
veya
maddelerle, örneğin kreatinin ile birlikte H e r biri b i r Bowman kapsülünden çıkan uzun tüplerd i r.
Ü rinifer tübül üç ana bölüme (proksimal kıvrımlı tübül,
S . Bır mıktor su do gerı alı n ı r. ADH* hormonu*
fazla gerı emılım gerçek.leşmesını kontrol eder.
gerektığınde daha

medul böbrekle re taşınır.

Henle ilmeği ve distal kıvrımlı tübül) ve çevresin i 6. Bazı maddeler. örneğın amonyak ve bazı
Tübüler salgüriılama.nifer tübüllere
- Renal arter sarmalayan ç o k sayıda kapilere* (küçük, kılcal kan ıloçlor. kandan geçer.
İdrar damarları) sah i pti r. Bunlar götürücü arteriyolün (bkz.,
-+-�..,.-.:.,;:a--
İRenal ven
Böbreklerd en dışarı çıkan sıvıdır. Ana bileşenleri glomerulus) dallarıdır ve birleşerek böbrekten kan 7. Sonuçta ortaya çıkan idrar, toplama kanalına geçer:

(peldrarpelvvisisi) birikirböbrek
bu boşlukta
veya ihtiyaç fazlası su, üre ve bazı mi nerallerdi r. taşıyan daha büyük kan damarların ı oluştururlar.
Üreter . Toplama kanalı veya toplama tübülü
Distal "başlangıç ya da bırleşme no/...1:asındon uzak" demektir.

Proksimal "başlangıç ya da bırleşme noktasına yakın" demektır.

Koyu renkli, dış kısım Birçok ü rinifer tübülden b i r böbreğin pelvisine idrar
�---- veya böbrek korteksidkortir. eks taşıyan tüptür.

72 * Alt vena kava, Aort, 63 Aminoasitler, 1 02 (Proteinler);

* ADH, Aldosteron, 1 08; Aminoasitler, 1 02 (Proteinler); Arteriyol, 60 73
Sperm, 92 (Gamet/er).
(Arterler); Hormonlar, 1 08; Kapilerler, 60; Venül, 60 (Yenler).
 Zooloji (insanlar)
. . . . .
M E RKEZ i S i N i R S i STEM i Beynin bölümleri
M erkezi sinir sistemi (MSS) Omuri l i k Büyük beyin (Serebrum) Talamus
bedenin kontrol merkezidir. Hem Omurga sütunu nun * içinde, beyinden aşağı
Çok sayıdaki derin kıvrımları i l e beyindeki en Gelen uyarıların i lk, temel sınıflandırmasın ı
mekanik hem de kimyasal doğru inen uzun bir sinir dokusu kordonudur. gerçekleştiren v e o nları büyük beynin farklı
büyük, en gel işmiş alandır. Nasırlı cisim* (corpus Beyin
Tüm bedenden gelen sinir uyarıları buradan bölümlerine yönlendiren alandır. Beyinden dışarı giden
(hormonla rla* çalışan) etkinlikleri callosum) adı verilen, sinir lifleri nden * oluşmuş (kesit)
geçer. Bazı uyarı lar beyne doğru ya da beyinden bazı uyarılan da yönlen d i ri r.
bir bandın birleştirdiği iki serebral yarım
düzenler ve beyin ile omurilikten* dışarı taşınırken, bazı uyarılar beyne ulaşmadan,
küreden oluşur. En önemli d uyusal,
omurilikte işlenir (bkz., istemsiz hareketler, s. 81 ).
oluşur. Bedendeki mi lyonlarca sinir, ilişkilendirme ve motor alanlarını
3 1 çift omurilik siniri, omu rlar* arasındaki
içeren dış katmanına serebral Beden i n iç fonksiyonlarının
bu merkezi alanlara veya onlardan açıklıklardan dışarıya doğru dal lanır. Omurilik
korteks adı verilir (bkz., beyin) çoğunun ana denetleyicisidir.
sinirlerinin her biri, iki farklı l if demetinden oluşur:
uzağa doğru "mesaj lar" (sinir duyu nöron lar ının * liflerinden oluşan bir dorsal
Fiziksel etkinliklerin çoğunu Otonom sinir sistemini*
denetler, karar verme, (bilinç dışı hareketlere,
uyarıları) taşır (bkz. , s. 78 - 81 ) . veya d uyusal kök (uyarıları getirir) ve motor
konuşma, öğrenme,
nöron* liflerinden oluşan bir ventral veya motor örneğin besinlerin
bellek ve imgelem gibi bağırsaklarda ilerleti l mesine
kök (uyarıları organlara taşır).
Beyin zihinsel etkinliklerin neden olan sinir hücreleri)
merkezidir. ve h ipofızi* kontrol eder.
Beyin H i potalamusun
Bedenin eylemlerinin etkinlikleri homeostazi*
çoğunu kontrol eden - iç koşulların
organdır. Geçmiş kararlı lığı - için hayati
deneyimler önem taşır.
(depolanmış bilgi), Beyincik
şimdiki olaylar ve (Serebellum) Ara beyin
gelecek planlarına dayalı (Diensefalon)
Serebrumun genel
"bilinçli" eylem üretebilen
kontrolu altındaki iki alanı, Talamus ve h ipotalamus için
tek organd ı r. Duyusal Serebrospinal sıvı (SSS) beyin ve
kas hareketlerinin uyumunu omuriliğı darbelere karşı korur ve ortak bir terimdir.
alanlar, ilişkilendirme alanları
ve dengeyi düzenleyen çözünmüş besinleri getırır.
ve motor alanlarda
bölümdür. Omurilik soğanı (Medulla veya
düzen lenen m i lyonlarca
nörondan* (sinir hücreleri) Nörogliya veya gliya medulla oblongata)
oluşmuştur. Duyusal alanlar Orta beyin veya mezensefalon Birçok bilinç d ışı hareketin "ince ayarlarını"
Merkezi sinir sisteminin sinir hücrelerin i (nöronları*)
bedenin tüm (hipotalamusun genel kontrolu altında) d üze � le:>'.e �
destekleyen ve koruyan sertleşmiş hücrelerd i r. Ara beyin (diensefalon) i l e ponsu birleşt.iren alandır.
bölümlerinden gelen bölümdür. Farklı bölümleri farklı hareketlerle ı lgılıdır.
Bazıları miyelin ad ı veri len beyaz, yağlı bir madde Uyarıları içeri, talamusa doğru ve d ışarı, b üyük
bilgileri (sinir uyarıları) Ö rneğin solunum merkezi, nefes alıp vermeyi
üretir (ayrıca bkz., Schwann hücreleri, s. 76). Bu beyin den omuriliğe d oğru taşır.
alır; il işkilendirme kontrol eder.
madde, beynin bağlantı alanları nda bulunan uzun
alan ları bu uyarı ları
l ifleri ve omuriliğin d ış katmanı n ı örter ve beyaz Pons veya pons Varolii
analiz eder ve kararlar Beyin sapı
madde olarak bil inen alanlara uzanı r. Öte yanda gri Beyin bölümleri v e omurilik arasında medulla
oluşturur. Motor
madde, çoğunlukla hücre gövdelerinden* ve bunların üzerinden bağlantı oluşturan sinir l iflerinin* kavşak Orta beyin, pons ve omurilik soğanı için ortak bir
alan lar kaslara veya
kısa liflerinden oluşur. Gri maddenin nörogliyası noktasıdır. terimdir.
bezlere uyarılar
miyelin üretmez.
(emirler) gönderir. Tüm
uyarılar, 43 çift sinir lifi -
Serebral, genel anlamda, "beyne ait" demektir. .Sefalik, "kafaya ait" demektir.
baş bölümüne ait 1 2 çift
Büyük beynin alanları
kranial sinir ve 31 çift Duyusal alanlar.Gelen uyarıları alır.
omurilik sini ri (bkz., 1 . Genel duyusal alandır. Kaslar, deri ve iç organlardan gelen uyarılan alır.
omurilik) - ile taşınır. 2. Dilden gelen uyanlar.
PriPrimmerer tişaittmmea alalaanını..
3. Kulak.lordan gelen uyanlar.
4. PriPrimmerer görmeGözlerden gelen uyarılar.
5. koklamaalaalnıa.nı.
Burundan gelen uyarılar.

• Motİ or alanlar. Her küçük bölüm, uyanları belli bir kasa gönderir.

Uyan/an yorumlama ve karar verme alanlan. Bazı özel alanlar-�

: --�c--,;.:.._::�
D 6.
ı.Jl �-,-T--
�...ı.J""'
lendirimelişkiallendianlarmerı. alanı.
lişGİkiörsel
omurgalik sütununun*
(Omuri
içinde yer alır)
7.
Görme deneyimini sağlar.
İşitme deneyimini sağlar.
şitsel ilişkilendirme alanı.
* Duyu nöronları, 77; Hormonlar. 1 08; Hücre gövdesi, 76; Motor nöronlar, 77; Nöronlar, 76; Omurlar, Omurga sütunu, 5 1 .
* Hipofız, 69; Homeostazi, 1 07; Otonom sinir sistemi, 80; Sinir lifleri, 76.
 Zooloji (insanlar)

Reseptörden*
gelir

Sİ N İ R S İ STEM İ N İ N Nöron tipleri I

Sinapslar
YAPI TAŞ LARI Duyu nöronları veya getirici
(afferent) nöronlar
Bir nöronun aksonundan dallanan uçların, bir
sonraki nöronun dend ritleri ile buluştuğu küçük
Beyin ve omuriliğin (merkezi sinir sistemi *) , Duyularla i lgili "bilgiyi" (sinir alanlard ı r. Aksonun ucuna bir uyarı ulaştığında, bu
uyarı ları nı) taşıyan nöronlardır. Bazı bağlantı noktasında yer alan çok küçük boşl uğun
ayrıca bedenin geri kalanına ait sinirlerin (çevresel s ı n ı r duyu nöronlarının tek dendritleri (sinaptik aralı k) içine nörotransmiter ad ı verilen
sistem i) yapı taşları, sinir hücreleri veya nöron lard ı r. Bu ( dendronlar) beden boyunca uzan ır bir kimyasal sal ı n ı r. Yeteri kadar nörotransm iter
ve uç noktaları uyarı ld ığında ileti karşı tarafa ulaştığında, dendritlerden bir uyarı
hücreler bedende elektriksel "mesaj lar" (yaşamsal atımları tetiklenir. Sinir uçları gönderi l i r.
taşıyan sinir uyarıları) iletebilmeleri bakım ından (reseptörler) ve farklı duyu
Dendron
nöronları hakkında daha fazla bilgi
benzersizdirler. Her nöron, hücre gövdesi, bir Beyin ve omurilikte
bulunan bir için bkz., s. 78 - 79.
Sinaps Akson dalından

akson ve bir ya da daha çok dend ritten oluşur. nöronu bağlantı

(ora nöron)
(bkz., s. 77)
ileti gelir -------.

Üç tip nöron vardır : duyu ve bağlantı nöronları

ile motor nöron lar. Nörotransmiter ------�

Duyu1nöronları
Tipik duyu nöronu sinoptik aralığa salınır

Bir nöronun bölümleri Nörot

H ücre gövdesi veya perikaryon .
: .=::.-
L...:= ._
�cı..._ _, -
(sadece biri gösterilmiştir)
göz ve parmak.lordan
uyarıları getirir.
dendrirtansmiter
birikir
dalı ucunda ----...IF-

Nöronun, çekirdeğini* ve sitoplazmasının* çoğunu

içeren bölümüdür. Bağlantı nöronlarının tümünün, Ranvi
d uyu nöronları ile motor nöron ların ise bir (Schwanner boğumu
orasındaki
hücrel __

miyelineri
____,

bölümünün hücre gövdeleri beyin ve omuri l i kte kılıfın büzülmesi)

yer alır. Diğer duyu nöronlarının gövdeleri sinir Motor nöronlar veya götürücü
düğümleri* (ganglia) adı verilen kütleler hal inde ya bağlant* ı nöronu
da burun ve gözlerdeki oldukça özelleşmiş
Tipik
(gri madde içinde
(efferent) nöron lar
reseptörlerin* içinde bulunurlar. D iğer motor yer aldığından miyelin "Emi rleri" (sinir uyarıları) beyin ve omuri l i kten dışarı
kilıfı yok)
nöron ları n gövdeleri ise otonom sinir taşıyan nöronlard ı r. Bazı motor nöron ların akson ları,
düğümlerinde* yer alır. Bağlantı nöronları -­ efektör adı verilen kas ve bezlere bağlanır. Bağlantı
(sadece biri gösterilmiştir) nöron ları ndan gelen uyarıları ileterek bu organları
bilgiyi analiz eder ve
karar verme süreçlerinde iş
harekete geçiri rler. Farklı motor nöron lar hakkında

1
Sinir lifleri görür. daha fazla bi lgi için bkz., s. 80 - 81
Bir nöronun lifierid ir (akson ve dendritler) .
Bunlar hücre gövdesi sitoplazmasının* Hücre gövdesi
uzantı larıdır ve yaşamsal önem taşıyan sinir
uyarı larını iletirler. Bedende dolaşan uzun sinir
l ifierinin çoğuna (duyu nöron ları na veya motor
nöronlara ait) nörogliyal* hücreler eşlik eder.
Schwann hücreleri adı verilen bu yapı lar lifierin Uç dallar
çevresinde bir miyelin* kı lıf oluştururlar. efektörleri
Bağlantı nöron ları

'------ Motor nöronlar 1

Dendritler Röle, internansiyal veya ara nöron lar olarak
da ad land ırılırlar. Özel bağlantı nöronları
Uyarıları hücre gövdesine doğru taşıyan sinir (sadece
beyin ve omurilikte çok büyük miktarlarda
lifleridir. Nöronların çoğunun birkaç kısa dendriti Akson biri gösterilmiştir)
bulunur. Bu h ücreler duyu nöron ları ndan uyan/on kol ve çene
vardır; ancak bir tip duyu nöronunun, dendron adı Uyarıları hücre gövdesi nden d ışarı taşıyan tek ve uzun sinir gelen uyarıları toplar, duyu bilgilerini kaslarına taşır.
veri len tek bir tane uzun dendriti bulunur. lifidir. Tüm bağlantı ve duyu nöronlarının ve bazı motor yorumlar, uyarıları motor nöronlara aktarır, .____ Uzun mesafe
Dendronların uçları bedenin tüm noktalarındaki nöronların aksanları beyin ve omurilik içinde yer al ı r. Diğer ----.
böylelikle hareketleri başlatırlar.
reseptörleri* oluşturur. Dendronlar, omuri liğin motor nöronları n aksanları ise omuri l i kten otonom sinir
hemen d ışındaki gangliyada* yer alan kendi hücre düğümlerine* veya daha da ilerideki efektörlere (bkz., Dendrit
gövdeleri ne doğru uzanırlar. motor nöronlar) gider.
Kaslara gider ...

* Çekirdek, 1 0; Gri madde, Miyelin, 74 (Nörogliya); Merkezi sinir sistemi, 74; * Reseptörler, 79. 77
Otonom sinir düğümleri, 81 ; Reseptörler, 79; Sinir düğümleri, 78; Sitoplazma, 1 0.
 Zooloji (insanlar)

S İ N İ RLE R VE S İ N İ R YO LLARI
Bedeni n d uyarlı l ığı (uyartı l ma/bi r uyarana karşılık verme yeteneği) sınır Reseptörler Burun
hücreler inin (nöronlar*) lifler i tarafından "mesaj lar" (sinir uyarıları) Geti rici sistem in, uyarıldıklarında sin i r ileti lerini tetikleyen Koklama organıdır. İki burun deliğinin h e r biri
bölümleridir. Çoğunl ukla bir birinci derece duyu mukoz membran l a* astarlanmış olan birer burun
iletilmesine bağlıdır. Bey i n ve omuriliğe uyarıları getiren lifler geti rici sisteme, n ö ron unun (bkz., çizim) tek dal l ı uzun dendronunun* uç boşluğuna (nazal boşluk) açı l ı r. Bu boşluğun
beyin ve omur ilikten uyarıları dışarı taşıyanlar ise götü rücü sisteme (bkz., s. noktası ya da bu uçları n bir grubudur. Tümü beden tavanında çok sayıda koklama kı lları yer alır. Bu
dokuları na gömülüdür ve çoğunun çevresinde bir çeşit kıllar koklama hücreleri adı veri len özel duyu
80 - 81 ) a ittir. Beyin ve omur iliğ in dışında kalan lifler beden sinirleri n i yapı oluşmuştur (örneğin bir tat tomurcuğu - bkz., dil). nöron larının* dendritleridir*. Bunlar, uyarıları beyin
oluşturur lar ve topluca çevresel (periferi k) sinir sistem i (PSS) adını a lır lar. Reseptörler bedenin her yerinde, hem yüzeye yakın tarafı ndan koku deneyi mi (koklama duyu ları)
noktalarda (deride, duyu organ ları nda, iskelet kaslarında* olarak yorumlanan reseptörlerdir.
6. Üst beyndeki vs) hem de daha derinlerde (iç organlarda, kan
Sinirler Dokunsal
bağlantı nöronları* -----­
"dokunma duyusu
damarlarının duvarları nda vs) bulunur. Koklama soğanı Koklama hücrelerinin Sinüs (hava
S i n i r l ifieri, kan damarları v e bağ doku nun * uyan/an dokunma
ile algılanabilen"
(sinir hücrelerinin akson/arı*, burun boşluğunun dolu boşluk)
oluşturduğu demetlerdir. H er sinir birkaç sinir duyusu olarak şişkin kitlesi - kemik tavanından geçer
demektir.
demetinden (fasiküller) oluşur ve her l if bir sinir
yorumlar. Duyu organları sadece birkaçı Aksonlar* bağlantı
gösterilmiştir) ---r--ı--.:>.. nöron/a rıyla* buluşur.
hücresine (nöron*) aittir. Duyu sinirleri sadece H er biri çok sayıda reseptörü ile oldukça özelleşmiş
duyu (getirici) nöron larının l ifierine (dendronlar*), duyusal organlard ı r. Bu organlar burun, dil, gözler ve
motor sinirler sadece motor (götü rücü) ku laklardır. Gözler ve ku laklar hakkı nda daha fazla bi lgi Koklama
nöronların l ifierine (aksonlar*), karma sin i rler ise
her iki tip l ife sahi ptir.
5. Üçüncü derece duyu
nöronunun aksonu*
uyan/on beynin daha
4. İkinci derece duyu
nöronunun aksonu* uyan/an
alt beyindeki üçüncü derece
için bkz., s. 84 - 87.
hücre
gövdesi
--�l.��"�i�J
hücresinin

---.:!"':41�çAI.��
Getirici sistemin bölümleri
yüksek a/anlanna taşır. duyu nöronunun Koklama tüy-
dendritlerine* iletir. /eri (koklama
Karma Dış kılıf Fasikül hücresinin*
sinir (epinöryum) dendritleri*)
Merkezi ve çevresel
kesiti
sinir sistemleri
BeJendekı tum sınır Sert damak
Naza/ "buruna
hücre/en. (ağzın kemiksi
ait" demektir.
tavanı) -------,...-�

Oral "ağıza aıt" Yumuşak damak

Birinci derece duyu demektır. (yumuşak doku
3. Birinci derece duyu
nöronlarının hücre kıvnmı) --�--::ıı
gövdeleri* omurilik nöronunun aksonu* Lingual "dile aıt"
uyan/an ikinci derece Ağız boşluğu

t
sinirlerinin* darsa/ demektır.
duyusal nöronun (oral veya bukkal
köklerinde şişkin kitleler
dendritlerine* iletir. .__
_ _____, boşluk)
(sinir düğümleri; gangliyon)
içinde uzanırlar. Dilin kesiti

Getirici sistem. Sınır Götürücü sistem Sınır

hücrelerı uyan/an ıçen ve hücre/en uyan/an aşağı ve Tat tomurcuğu
yukan taşır dışa doğru taşır (bkz.. s 80
- 8 1)
Li�er (bazı/an -------'
duyu nöron/arına* diğerleri
motor nöron/ara* aittir) Fasikül kılıfi Lif kılıfi
(perinöryum) (endonöryum)

.----- 2. Birinci derece duyu

Getirici sistem nöronunun dendronu* Afferent "ileri
uyan/an omuriliğe doğru"
(Afferent sistem) ı - doğru taşır. demektir.
Reseptörler (dendron*
Özel hücrelerden uzanan
"tüyler" dilin üzerindeki
Somatik getirici sistem Viseral getirici sistem.
uçlan) uyan/an gönderir. maddelere temas eder.
Getirici sistem, lifleri duyusal bi lgiyi (sin i r iletilerini) Uyanları beden yiizeyındekı Uyan/an bedenın
ve iskelet kaslarındakı* dennlenndekı
omuri liğe, oradan da beynin içine taşıyan sinir
reseptör/erden ge ren sınır reseptör/erden getıren Dil
h ücreleri (nöronlar*) sistemidir. İlgi l i sinir hücreleri Sinir iletilerinin izledikleri rotalar, hücre/en sınır r i' crden
bedenin tüm duyu (getirici) nöron larıdır* . Uyarılar sinir yollarıdır. Üstteki şema Ana tatma organıdır. Çok sayıda tat tomurcuğu
reseptörlerden yola çıkar ve beyin tarafı ndan duyu getirici sistemin basitleştirilmiş bir taşıyan kaslı bir organdır. Bu küçük yapı lar, uyarıları
olarak yorumlanır. sinir yolunu göstermektedir. Her beyin tarafından tatma deneyimi (tat duyusu)
tip nörondan* yalnızca biri
gösterilmiştir (gerçekte çok daha olarak yorumlanan reseptörler içerir.
fazlası rol alır).

* Akson, Hücre gövdesi, 76; Bağlantı nöronları, 77; Bağ doku, 52; Dendron, 76 (Dendritler); Duyu nöronları, * Akson, Hücre gövdesi, 76; Bağlantı nöronları, 77; Dendron, 76 (Dendritler):
77; Meissner Cisimcikleri, 83; Motor nöronlar, 77; Nöronlar, 76; Omurilik sinirleri, 74 (Omurilik). Duyusal nöronlar, 77; Farinks, 66; İskelet kasları, 54; Mukoz membran, 67.
 Zooloji (insanlar)

Götürücü sistem
(Efferent sistem) Farklı hareketler
Götürücü sistem bedendeki ikinci sinir h ücreleri İstemli hareketler İstemsiz hareketler Refleks hareketler
(nöronlar*) sistemidir (bkz., ayrıca getirici sistem, s. 78 Beyn in bilinçli eylemleri i l e , bilinçli kararlar Beynin bilinçli kararları ndan kaynaklanmayan Farkında olduğumuz istemsiz hareketlerdi r. Bu
- 79) . Bu sistemdeki sinir h ücrelerinin lifleri, ileti leri sonucunda gerçekleşen, örneğin bir fincanın otomatik hareketlerd i r. İki ti pi vardır. İlki, kal bin atması terim en çok, sıcak bir şeye dokunduğumuzda
beyinden dışarı, omurilik boyunca aşağı ve buradan da yeri nden kald ı rılması gibi hareketlerdir. Yalnızca gibi normalde farkında olmadığım ız, iç organları n aniden elimizi çekmemiz gibi, iskelet kaslarının*
bedenin farklı noktalarına taşır. İçerdiği sinir hücreleri iskelet kasları nın* kullanıld ığı bu ti p hareketlerin her daimi hareketleri d i r. Otonom hareketler olarak ani hareketlerini adlandırmak için kullanılır. Bu tip
bedenin tüm motor (götürücü) nöronları d ı r*. zaman farkında oluruz. Bu tip hareketlere neden adlandırılan bu hareketlere neden olan uyarılar alt hareketlere neden olan uyarılar somatik götürücü
Taşıdıkları uyarılar yüzey kaslarında (iskelet kasları*) olan uyarı lar üst beyinden (özellikle büyük beyi nden (özellikle de hipotalamustan*) kaynaklanı r sistemi n i n sinir hücreleri tarafından taşınır. Söz
veya bezlerde ve iç kaslarda (iç organların ve kan beyinden*) kaynaklanır ve somati k götürücü ve otonom s i n i r sistemi hücreleri tarafından taşınır. konusu sinir yol u nun tamamı bir "kısa devre"di r ve
damarların ı n duvarlarında) farklı hareketleri tetikler. sistemin sinir h ücreleri tarafından ileti lir. D iğer istemsiz hareketler refleks hareketleridir. refleks yayı olarak ad landırı l ı r. Kranial reflekslerde
Tüm bu organlara toplu olarak efektörler adı veril i r. (baş bölgesindekiler, örneğin hapşırma) , bu yol
Bir fincanın yerinden beynin küçük bir bölümünde yer alır. Omurilik
Götürücü sistemin bölümleri
kaldırılması refleksleriyle (bedenin geri kalanındaki refleksler)
istemli harekettir.
beyin aktif olarak ilgi l i deği ldir. Bu reflekslerden
Basitleştirilmiş Kalp atışı yalnızca omuri l ik sorumludur.
istemli hareket otonom
Merkezi ve çevresel sinir yolu* (somatik harekettir.
sinir sistemleri. götürücü
Bedendekı tüm sınır sistem) Basitleştirilmiş
Yoğun ısı
hücrele n otonom hareketler
1. Üst beyindeki Şemalarda her sinir yolu* (otonom
kaynağından
bağlantı nöronu* tip nörondan* aniden elinizi çekmeniz
sinir sisteminin
uyarıları üst sadece bir tane bir reneks
sempatik bölümü)

1
motor nöron gösterilmiştir harekettir.
dendritlerine* (gerçekte daha

1 1
aktarır. fazlası rol alır). Basitleştiril miş
1. Alt beyindeki refleks yayı
bağlantı nöronu* (omurilik refleksi)
uyan/on üst
motor nöron
Getirici sistem. İletılerı Götürücü sistem. İkinci derece duyu nöronunun*
İletılerı aşağı ve dışarı aksonu* iletileri Omurilik dendritlerine* 1. Acı reseptörü*
ıçerı ve yukarı taşıyan kesiti iletir. uyarılır aksonu* (bk2., s. 78) neler
sınır hücrelerı (b/Q., s taşıyan sınır hücre/en omurilik boyunca
olduğunu "anlatmak" için
78.79) aşağı taşır.
uyarıları beyne taşır.
2. Üst motor nöronun
2. Birinci derece 1
duyu nöronunun ,,______ Uzun mesafe
dendronu* (bk2., (sinir içi)
s. 78) uyarıları

t
omuriliğe taşır. 3. Birinci derece
1 1 duyu nöronunun
aksonu* iletileri
Somatik götürücı.i Otonom sinir sistemi
sistem. İletılerı vücut (viseral götürı.icü Omurilik
yüzeyıne (iskelet sistem). Uyanları ıç sinirinin*
kaslarına*) taşıyan organlara götüren sınır ventral kökü
sınır hücre/en. İstemli hücre/en Otonom
hareketlere neden olur hareketlere neden olur

�
�
1

1 1 Omurilik
Uzun kesiti 4. Bağlantı nöronu*
Sempatik bölüm. Parasempatik bölüm. Postgangliyonik --------------<. mesafe aksonu* uyarıları
Uyarıları bedenı hareket Uyarıları normal beden motor nöronlarının (sempatik (sinirin l / alt motor nöronun
ıçın hazırlayan, ömeğın koşullarını gen getıren ya da ' bölüm) hücre gövdeleri* içinde) \ -
dendritlerine*
kalp atışlarının dengede tutan, örneğın kalp \ ' taşır.

L
(ve dendritleri*) omuriliğe '
hızlanmasına yol açan atışlarının hızının normale 4. Alt motor nöronun aksonu* yakın şişkin kitlelerde \
sinır hücrelerıdır dônmesını sağlayan sınır iletileri omurilikten uzağa taşır. (otonom ganglionlarda) yer \ ' ����� �
hücrelerıdır alır.
5. Motor uç-plakta uyan/an 4. Pregangliyonik motor nöronun
kas hareketi 5. Postgangliyonik motor nöronun aksonu* uyarıları postgangliyonik 5. Alt motor nöronun* aksonu* 6. Motor uç-plakta*
aksonu* iletileri organa taşır. motor nöronun dendritlerine* taşır. uyarıları omurilikten dışarı taşır. kas hareketi uyarılır.

80 * Akson, 76: Bağlantı nöronları, 77: Büyük beyin, 75; Dendritler. 76: İskelet kasları, 54; Motor nöronlar, 77:
* Acı reseptörleri. 83: Akson, Hücre gövdesi, 76: Ara nöronlar. 77: Dendron, 76 81
Motor uç-plak, 55; N ö ronlar, 76; Omur sinirleri, 74 (Omurilik); Sinir yolları, 78.
(Dendritler): Hipotalamus. 75; İskelet kasları, 54; Motor uç-plak. 55; Sinir yolları. 78.
r .
Zooloji (insanlar)

D E Ri Derideki yapılar
Epidermis
Deri veya derma bedenin doku tabakalarından oluşan dış örtüsüdür. Dışarıdan 1. Meissner cisimcikleri
gelen uyarıları algılar, bedeni hasar ve enfeksiyonlara karşı korur, kurumayı önler, Sinir lifi uçlarının çevresinde ol uşan yapılardır. Kıl gövdesi

beden sıcaklığının düzenlenmesine yardım eder, atık (ter) salgılar, yağ depolar Özellikle parmak uçlarında ve avuç içlerinde
büyük miktarlarda bulunurlar. Dokunma
ve D vitami n i * üretir. Her tipi farklı bir işleve sahip olan birçok küçük yapı reseptörleri d i r*, yani deri bir nesneye temas
içerir. Derinin tamamı (doku tabakalar ve d iğer yapılar), örtü sistemi olarak ettiği nde beyne uyarı lar gönderirler.
adlandırılır.
2. Yağ bezleri
Epidermal tabakalar
Kıl foliküllerine açılan ekzokrin
Farklı tabakalar bezlerdir*. Kılları ve epidermisi su
geçirmez yapan ve yumuşak tutan,
Epidermis (Üst deri) sebum adı veri len bir yağ üretirler.
Derinin epitelini (bir yüzeyi örten veya bir girinti nin iç
yüzeyini kaplayan herhangi bir h ücre katmanı için 3. Kıl d i kleşti rici kaslar
kullanı lan bir terimdir) oluşturan ince dış tabakasıdır.
Sağdaki çizimde gösteri len birçok tabakadan (stratum) (kı l erektör kasları)

ı
ol uşmuştur. Her biri bir kıl folikülüne tutunan özel
Stratum Dermisın, dermal Stratum
spinosum papilla adı verılen bazale kaslardır. Kasıldıkları nda (soğukta) , kı l lar
1.Stratum korneum (boynuzumsu tabaka). Keratinle (li�i ve su kıvnmlı kenar/an d i kleşir. Böylece, özellikle çok miktarda
geçirmez bir protein) dolu düz, ölü hücrelerdir. Bu hücreler sürekli kılı, tüyleri veya kürkü o lan hayvanlarda
olarak aşm/( veya dökülür.
daha fazla hava tutulmuş, yalıtı m
Dermis artırı lmış olur. "Tüylerin diken d i ken

ı
2. Stratum granulozum (tanecikli tabaka). Düz, tanecikli hücrelerdir. olmasına" neden olan kaslardır.
Yavaş yavaş ölürler (epidermiste besin ve oksijen sağlayan kan
damarlan yoktur) ve stratum korneuma katılmak üzere yukarı doğru
itilirler.
4. Kıl folikü l l eri
Her biri bir kı l içeren uzun, dar
3. Stratum germinativum. İki tabakadan oluşur. Üstteki tabaka kanallardır. Folikülü astarlayan
(stratum spinosum) yeni hücreler içerir. Bunlar alt tabakanın
(stratum bazale veya Malpigi tabakası) sürekli bölünen ve çoğalan hücrelerden d i p bölüme yeni hücreler
hücreleri tarafından yukarıya itilir ve stratum baza/eye katılırlar. Deri altı (subkutan) tabaka eklendikçe kı l büyür. Yaşlı hücreler,
içlerinde keratin ol uştukça ölürler (bkz.,
stratum korneum).
Deri altı tabaka veya yüzeysel fasya Deri altı (subkutan) tabaka.
Dermis (Alt deri) Dermis altındaki yağ doku (adipöz doku) tabakasıdır
Subkutan "derinin altında"
demektir, yani bu tabaka
Epidermisin altı nda, gömülü yapıları n çoğunu içeren (yağ deposudur) . Dermisi alttaki organlara, örneğin 5 . Acı reseptörleri Dermis deriye ait değildir.
kalın bağ doku* tabakasıdır (bkz., giriş). Ayrıca besi n kaslara bağlayan esnek lifler, bu tabakan ın içinden (kan damarlan
Pek çok iç organın dokuları nda ve deride gösterilmemiştir)
v e oksijen sağlayan ç o k sayıda kapiler* de içerir. geçerler. Bir yalıtım katmanıdır. bkz., sağdaki çizim.
(epidermiste ve dermisin üst bölümünde)
7. Ter
bulunan sinir lifi uçlarıdır. Herhangi bir
bezleri
uyarım (örneğin basınç, sıcaklık, dokunma)
Melanin aşırı düzeylere ulaştığı nda ileti ler gönderen Ter salgı layan sarmal ekzokrin bezlerd i r*. Her birinin
Işık enerj isini soğurarak morötesi ışığa karşı kalkan reseptörlerdir*. Bu i leti ler acı h issi olarak yüzeye ulaşan dar bir kanalı (ter bezi kanalı) vardır.
ol uşturan kahverengi bir pigmentti r*.Tropikal algılanır. Ter, h ücereler ve kapilerlerden* (kan damarlarından)
bölgelerde yaşayan insanların epidermislerinin tüm beze giren su, tuz ve ü reden* oluşur.
tabakaları nda bulunur ve derilerinin koyu renkli
olmasını sağlar. Açı k tenli insan ların yalnızca alt 6. Kı l pleksusları veya 8. Paccini cisimcikl eri
epidermal tabakalarında melanin bulunur, ancak kök kı l pleksusları Alt deri tabakalarında ve iç organların duvarlarında yer
doğrudan güneş ışığına maruz kalınd ığı nda d aha Epidermisin yalnızca Melanin ile birlikte Koyu renkli deri tüm
Sinir lifi uçlarının özel bir tipidir. Her biri bir kıl alan teki l sinir lifi uçlarının çevrelerinde ol uşan özel
fazlası üreti lebi lir. Bu özel lik bronzlaşmaya neden alt tabakalarında karaten pigmenti* sarı epidermal tabakalarda
melanin olan insanlar renkli deriye neden çok miktarda melanin folikülü çevresinde bir ağ oluşturur ve bir yapılardır. Paccini cisimcikleri basınç reseptörleridir*.
olur. bulunmasından
açık renkli tene olur.
reseptördür*, yani kı l hareket ettiği nde beyne Dokuya hafif bir doku nuşun ötesinde, çok daha güçlü bir
sahiptir. kaynaklanır.
sinir iletileri gönderir. basınç uygulandığında beyne iletiler gönderi rler.

* Bağ doku, 5 2 ; D vitamini, 1 1 1 ; Kapilerler, 60; Pigmentler, 27. * Ekzokrin bezler, 68; Kapilerler, 60; Reseptörler, 79; Üre, 72.
 Zooloji (insanlar)

G OZLER
Gözler, dış nesnelerden gelen ışık ışınlarıyla uyarıldığında beyne sinir iletileri
İç sinir tabakası Göz küresi çevresindeki
gönderen görme organlarıdır. Beyin görüntü üretmek için bu iletileri yorumlar. Retina
yapılar
Göz farklı katmanlar ve yapılardan oluşan, küre biçimindeki bir kapsülden (göz Göz küresinin arka bölümünde, iç yüzeyde yer alan Dış göz kasları
doku tabakasıdır. Bir pigment* tabakası ve onun
kü resi) meydana gelir. Göz, kafatasında bir oyuğa (göz çuku ru) yerleşmiştir ve önünde milyonlarca duyusal sinir hücresi (duyu
Göz küresini göz çuku runa ( orbit) bağlayan üç çift
göz kapağı ile kirpikler tarafından korunur. kastır. Göz küresi n i farklı yön lere doğru çevirmek
nöronları*) ile bunların liflerinden ol uşan bir sinir
üzere kasıl ırlar.
tabakasından oluşur. Bu sinir hücreleri zincirler halinde
Camsı cisim. Sıvı hümora benzeyen, ancak hareketsiz ve jel kıvamlı bir
Sklera veya skleratik örtü. sıvıdır. Posteriyör oyuk adı verilen boşluğu doldurur. Göz küresinin biçimini beyne kadar uzanı r ve sinir iletilerini taşır. Zincirin ilk Dış göz kasları
Göz "akı"dır. Kan r------ korumasını sağlar, sinir katmanını (retina) korur ve ışığın "bükülmesine" hücreleri reseptörlerdir* ve uç lifleri ( dendronlar*) ışık
damarlanna sahiptir. Sert,
liffi bir yapısı vardır ve
(kırılmasına) yardım eder. ile uyarı ldığında i leti ler tetiklenir. Bu l ifler biçimleri
opaktır, yani ışık geçirmez. Sıvı hümor. Şekerler, tuzlar ve proteinler içeren, su kıvamında bir sıvıdır. nedeniyle çubuk ve koni olarak ad landı rılır. Bu
Anteriyör oyuk adı verilen boşluğu doldurur. Göz merceğini korur ve reseptörlere fotoreseptörler (ışıkla uyarılan sinir
gözün ön bölümünü besler. Sürekli olarak yenisi üretilir ve fazlası dışan hücreleri) de denir.
akıtılır.
İris. Kan damarlan ve merkezinde deliği (pupil) bulunan, apak (ışık
geçirmeyen) doku diskidir. Bazıları eşmerkezli halkalar biçiminde, diğerleri Retinaya Koroid Makula
ise merkezden dışa doğru çizgiler halinde uzanan kas lifferi içerir. Halka yakından bakış lutea
kas/ann kasılması pupil büyüklüğünü azaltır (parlak ışıkta). Doğrusal . . .
kaslar ise pupil büyüklüğünü artınr (zayıf ışıkta). Göz rengini oluşturan
farklı miktarlarda pigment* içerir.

Pupil. İrisin merkezindeki açıklıktır.

Göz merceği

Kornea. Skleranın saydam olan devamıdır. Gözün ön bölümünü

korur ve ışık ışınlannı merceğe doğru "büker" (kırar).
Lakrimal bezler veya gözyaşı bezleri
Her iki göz çukurunun ( orbit) üstünde birer tane
Konjonktiva. İnce mukoz membrandır*. Göz kapaklarını astarlar ve bulunan iki ekzokrin bezd i r*. Bu bezler üst
korneayı korur.
gözkapakların ı n iç yüzeylerine, lakrimal kanallar
Retina ----- yoluyla su kıvamındaki bir sıvıyı salgılarlar. Tuzlar ve
Asıcı bağ lifferi (bkz, göz merceği)
anti-bakteriyel bir enzim* içeren bu sıvı, göz yüzeyini
Koroid veya koroid örtü. ---� �--- Si/yer cisim. Merceğin çevresindeki kas halkası (düz kas*). Merceği sürekli ıslak ve temiz tutar. Sıvının fazlası, birleşerek bir
Kan damarlı ve koyu renk daha dar (çap olarak) ve şişkin (asıcı bağ lifferi gevşek) kılmak için
pigmentli* doku katmanı. nazolakrimal kanal oluşturan, her iki gözün iç
kasılır. Merceği daha geniş ve daha ince (liffer gerilmiş) kılmak için ise
Pigment, ışığı soğurarak gevşer. İris kaslarıyla birlikte gözün iç kasları olarak bilinirler. köşelerinde ikişer tane bulunan dört lakrimal kanal
gen yansımasını yoluyla, burun boşluğuna* akıtılır.
engeller.

Lakrimal Lakrimal Kirpikler Lakrimal

Göz merceği Optik sinir lifferi, Sklera Pigment kanallar bez kanallar
beyne gider tabakası
Görevi herhangi bir mercek gibi içi nden geçen ışık
ışın larını odaklamak olan, yani onları "büken" (kıran), I__ Retina ____J
gözdeki saydam yapıdır. Işınlar böylece retina � ---- Yakındaki
üzeri nde görüntü oluşturacak biçimde buluşur. Göz nesneden
Makula l utea veya sarı nokta
1! merceği çok sayıda i nce doku katmanından oluşur gelen ışık
ışınlan
1 ve asıcı bağ* adı verilen bir bağı n * lifleriyle yerinde Retinanın ortası nda bulunan sarı tonlu bir doku alanıdır.
1
tutulur. Bu lifler merceği, bakılan nesne hangi Merkezinde fovea veya fovea sentralis adı verilen küçük
uzaklıkta olursa olsun merceğin şeklini değiştirerek, bir çöküntüye sahiptir. Konilerin (bkz., retina) en yüksek
Retinada oluşan
ışık ışınlarının daima retina üzerine odaklanmasını yoğunlukta olduğu, en keskin görme alanı burasıdır. Bel li
baş r:ışağı görüntü
sağlayan silyer cisime bağlar. Bu süreç bir nesneye doğru baktığı nızda, bu nesneden gelen ışık
akomodasyon (görme uyumu) olarak bili nir. Işık ____ Uzun mesafe ışınları foveada odaklanır.
ışınları retinada baş aşağı görüntü oluşturur; ancak
bu görüntü beyin tarafından düzeltilir. Böylece Kör nokta veya optik disk Optik "görüntüye veya göze aıt" demektır.
görüşümüz doğru yönde ol uşur.
Retinada, optik sinirin gözü terk ettiği noktad ı r.
Görsel "görme duyusu ile algılanabılır" demektır.
Reseptörleri yoktur (bkz., retina) ve bu nedenle
herhangi bir ileti gönderemez.

* Bağlar, 52; Düz kas, 55; Mukoz membran, 67; Pigmentler, 27. " Burun boşluğu, 79 (Burun); Dendron, 76 (Dendrit); Duyusal nöron, 77; Ekzokrin bezler, 68; Enzim, 1 05; Pigment, 27; Reseptör, 79. 85
 Zooloji (insanlar)

KU LAKLAR
İ şitme ve denge organı olan ku lak üç bölümden oluşur : d ış, orta ve i ç ku lak. İç kulak ve denge

Dış kulak İç kulak

Baş Oto/it/er yana
Kısa bir kanal (kulak kanalı veya dış işitme kanalı) ile Kafatasının içinde yer alan, kanallar ve keseler içeren, eğildiğinde kayarak jeli ve
birlikte, deri ve kıkırdaktan* oluşan bir dış yapıdır (kulak birbiriyle bağlantılı bir boşluklar d izisidir. Kemik labirent kıllan çeker.
kepçesi). Kanal ın iç yüzeyi serumen (kulak kiri) salgı layan olarak adlandırılan bu boşluklar (koklea=kulak Sinir lifferi (reseptörler*)
özel yağ bezleri* (serüminöz bezler) içerir. salyangozu, vestibül ve yarım daire kanal ları) perilenf uyan/an beyne gönderir.
ad ı veri len bir sıvıyla doludur. Farklı bir sıvıyla (endolenf)
Orta kulak veya timpani k boş l u k dolu olan kanallar ve keseler ise zarsı labirent olarak
ad land ırı l ır. Bunlar koklear kanal, sakkü l, utrikül ve yarım
Malleus (çekiç), i n kus (örs) ve stapes (üzengi) ad ı dai re boruları d ı r.
veri len üç küçük kemikten (kulak kemikçikleri veya Sinir lifferi Kupu/o, endolenfın
işitme kemikçikleri) oluşan kem ik zinciri n i içeren (reseptörler*) dalgalanmasıyla
hava dolu boşluktur. uyan/an hareket eder ve
Yarım daire beyne gönderir. kıllan çeker.
kanalları --,,,_.ıııı�
ı::: "-ıı.
Oval pencere veya fenestra ova/is.

R<�cr�ı1!:S������fiiiiilliiiSi �:�-
Kafatası kemiğinde ince bir doku
katmanıyla kaplı oval deliktır.:--__,
ı! Yarım dai re kanalları
Kıl hücreleri Sakkül Halka biçiminde üç boşluğun ol uşturduğu bir
sistemdir. İ ç kulakta yer al ırlar ve birbirlerine d i k açı
yaparak üç farkl ı hareket düzleminde konumlanırlar.
Sakkü 1 ve utri kü 1
Yarım daire boruları ile koklear boru arasında
uzanan iki kesed ir. Endolenf (bkz., iç kulak) içeren bu Yarım daire boruları
kanalı keselerin iç yüzeyleri nde tutamlar halinde kı l Yarım daire kanal ları içindeki halka biçiminde üç tüptür.
', Östaki borusu. _____.,_ hücreleri vard ı r. Bu hücreler kendi lerine bağlı sinir Endolenf sıvısı (bkz., iç kulak) ile doludurlar ve kanal ın
1
' 1
1
Farinkse* bağlanan hava dolu
telleri ne (dendron* uçları na) sahiptirler. Kı llar taban şişkinl iği (ampulla) boyunca uzanan özel bir algı layıcı
tüp. Hava basınC1nı kulak zarının
1
her i/<j tarafında eşit tutar. makula adı verilen jel benzeri bir kütlen in içine içerirler. Jel benzeri bir kütle (otolitsiz) ve kıl hücreleri
Kok/ear boru
BasınC1n dengelenmesi gömülüdür. Kalsiyum karbonat tanecikleri (otolitler) içeren bu algı layıcılar (kupula) tıpkı makula (bkz., sakkül)
gerektiğinde farinkse açılır. içeren makula, başın ileri, geri, yanlara veya aşağı­ gibi çalışırlar. Başın kendi çevresinde dönmesi ve
yukarı hareketleriyle ilgi li bi lgi leri beyne gönderir. eğilmesiyle i lgili bilgileri beyne gönderirler.
-----� L Orta kulak J �----- İç kulak -----�

İ ç kulak ve duyma $kala vestibuli veya vestibular kanal.
Perilenf ile dolu kanaldır. Yukarı doğru
dönerek sarmalın tepe noktasına uzanır
ve burada U dönüşü yaparak
Koklea skala timpani haline
İ ç kulakta yer alan, sarmal tüp biçiminde bir boşluktur. gelir.
İki kanal (bi rbirleriyle bağlantılı) ve üçüncü bir kanalı
olan koklear kanal, perilenf içerir (bkz., iç kulak) .
a) Ses dalgalan (hava titreşimleri) kulak kanalı boyunca ilerleyip d) Skala vestibülünün perilenfındeki dalgalar koklear kanalın
kulak zarını titretir. endo/enfınde dalgalara neden olur.
Tektoryel
b) Kulak kemikçik/eri titreşimleri toplar ve bun/an oval pencereye iletir e) Kıllar hareket eder ve sinir lifferinin (reseptörler*) beyne uyan
membran
(kaldıraç etkisi titreşimleri 20 kat kadar büyütür). göndermesine neden olur (beyin bu iletileri işitme duyusu olarak
yorumlar).
c) Oval pencerenin titreşimleri vestibülün perilenfınde
dalgalanmalara neden olur. O Dalgalar şiddetini kaybederek biter.
ı.

Koklear kanal
Koklea içinde, sakküle bağlı sarmal bir tüptür. Endolenf
sıvısı (bkz., iç kulak) ve Corti organı adı veri len uzun Sinir lifferi ----
yapıyı içeri r. Bu yapı, endolenf içine uzanan ve raf benzeri
Ska/a timpani -----�
bir doku tabakasına (tektoryel membran) temas eden veya timpanik kanal.
özel kıl hücreleri içeri r. Bu hücrelerin kökleri, sin i r l iflerine Sarmalın tepe
(dendron* uçları) yapışıktı r. noktasından dönerek
aşağı uzanan, perilenf
ile dolu kanal. '----- Corti organı

" Dendron, 76 (Dendritler); Farinks, 66; Kıkırdak, 53; Yağ bezleri, 83. * Dendron, 76 (Dendritler); Reseptörler, 79. 87

. .
U REM E S i STEM i
Ü reme yeni yaşam üretme sürecidir. İnsanlar eşeyli üreme* ile çoğalır. Ü reme
sistemini oluşturan organlara gen ital organ lar veya cinsel organlar adı verilir.
Bunlar temel üreme organları, yani gonad lar (kadında iki ovaryum, erkekte iki
testis) ve bazı ek organlardır. Hem kadın hem de erkek gonadlarındaki hücreler
endokrin bezler* gibi de görev yapar, birçok önemli hormonu* salgılarlar.
Erkek üreme sistemi
Testisler
Çift haldeki erkek gonadıdır
(bkz., giriş) . Ergenlikten* sonra
oluşan ve sperm adı veri len
erkek gametlerin* (ci nsiyet
hücrelerinin) içlerinde yer aldığı,
seminifer tübüller olarak
adlandırılan kanallar içerirler
(spermlerin nasıl ü reti ldiği
hakkı nda daha fazla bilgi için
bkz., s. 94-95). Testisler karnın
alt kısmından sarkan testis
kesesinin (skrotum) içinde yer
alı rlar (sperm üreti mi için
sıcakl ığın vücut sıcakl ığı ndan
biraz daha düşük olması
gerekir). Testisler ayrıca
ergen likten sonra hormonlar*
(androjenler, bkz., s. 1 08 - 1 09)
da üretirler.
Kanallar ve bezler
(arkadan bakış - testisler gösterilmemiştir)
Üreter*
---�
-----,..-....ıL ............
Sperm
kanalı
Prostat bezinin kanal
açıklığı
Üretra*
* Anüs, 67 (Kalın bağırsak); Ejakulasyon, 91 (Kopulasyon); Endokrin bezler, 69; Ergenlik, 90; Eşeyli üreme, 92; Gam etler, 92; Hormonlar, 1 08; Mesane; 72; Mukus, 67
(Mukoz membran); Reseptörler, 79; Seminal sıvı, 91 (Kopulasyon); Üreterler, Üretra, 72.
Zooloji (insanlar)
. .
Dişi üreme sistemi
Ovaryu mlar (Yumurtalıklar) Vulva veya d ış genital organlar
Çift haldeki dişi gonadıdır (bkz., giriş) . Alt karında, Dişi üreme sistemi n i n d ı ş bölümleri olan labia ve klitoris
(böbreklerin aşağısında) bağlarla* pelvis duvarı na (bkz., resim, aşağıda sağda) için kul lanılan ortak bir teri mdir.
tutturulmuşlard ı r. Yumurta (ovum) olarak adlandırılan Labia (majör ve minör) , vaj ina ve üretra* açıkl ığı nı
dişi gametler* (eşey hücreleri) ergenlikten* sonra çevreleyen ve biri d iğerinin içinde yer alan i ki deri kıvrımıdır.
ovaryumlarda (yumurtalık foliküllerinde) düzenl i Kl itoris en d uyarlı bölümdür. Penis gibi, erektil dokudan
olarak üretil i rler. Yumurtaların nasıl üreti ldiği hakkında oluşmuştur ve çok sayıda reseptörü* vardır.
daha fazla bilgi için bkz., s. 94-95.
Erkek organların yandan görünüşü
(sadece bir testis gösterilmiştir)
Dişi üreme sisteminin .------ Fa/lop tüpleri veya rahim tüpleri.
Ovülasyon* (yumurtlama) sonrası
iç bölümleri
yumurtaları uterusa taşır.
Sperm kanalı Mesane* (idrar kesesi) ..----- Yumurtalık ligamentleri (bağları)
(yumurtalıkları uterusa yapıştırır)
Sperm
kanalı
veya vas
deferens. İnfundibulum
Epididimisin
olarak adlandırılan adı verilen,
devamıdır.
Penis huni şeklindeki Ovaryum uterusun dar
Ejakulasyon*
sırasında
açıklık bölümü
Yum u rtalı k folikü lleri
Ergenlikten* sonra yumurtalıklarda
Penis ucu üstündeki düzenl i olarak bel i ren doku alanlarıdır.
gevşek deri, sünnet
Her biri olgunlaşan bir yumurta (bkz.,
derisi olarak
adlandıniır. Testisin yumurtalıklar) içerir. Fol ikül ler giderek
Penis ucu. Penisin, çok sayıda
enine kesiti büyür ve hormon* (bkz., östrojen, s. Ovaryum
kan daman bulunan, duyarlı uç Epididimis ---+----,,.--ı..ı 1 08) salgı lamaya başlar. Fol i kül üretiminin (kesit)
klsmıdır. Sperm her döngüsü tamamen olgunlaşmış tek
depolanan bir folikül ile sonuçlanır (Graaf folikülü).
sarmal kanallara
sahip, virgül
..----�- Mesane* (idrar
biçimindeki Uterus veya rahi m ( dölyatağı) Dişi üreme sisteminin
organdır. dış bölümleri
kesesi)
İçinde gelişmekte o lan bebeği n (fetüs*) tutulduğu
İnterstisyel hücreler. ---'....-----""'OM:lı.•_..
veya yumurtaları n (bkz., yumurtal ıklar) dışarı
(tübül/er arasındaki Labia minörün birleşme ..------ Klitoris
hücreler) atıldığı (bkz., adet döngüsü, s. 90) içi boş organd ı r. yerinde oluşan "başlık"
Bir mukoz membran* astar (endometriyum) çok
sayıda kan damarı bulunan kaslı duvarları nı örter. Himen (kızlık Üretra ağzı
(üretra*
Penis zan) adı verilen
ince den sınırı açıklığı)
Kopulasyon, yani birleşme* sırasında sperm in (bkz., Vaj ina
testis) üretra* yoluyla boşaltı lmasına aracı lık yapan Uterustan bedenin dışına uzanan kasl ı kanaldır. Vajina ağzı ____._.,,..,.
....,.
------- Seminal organdır. Çok sayıda boşluk (kan sinüsleri) , kan Yumurtaları (bkz., yumurtalıklar) ve menstrüasyon* (vajina açıklığı)
vezikül damarları ve sinir l ifi uçları (reseptörler*) içeren sırasında dökülen endometriyumu (bkz., uterus) d ışarı
kanalı
yumuşak, süngersi erektil dokudan oluşmuştur. Bir taşır, birleşme* (kopulasyon) sırasında penisi içine alı r
erkek cinsel olarak uyarı ldığında, penisteki sinüsler ve ve doğum kanalı olarak görev yapar. Çeperleri
kan damarları kan la dolar (kan damarları genişler) . kayganlaştırıcı bir sıvı üretir.
salgılar. Böylece penis sertleşir v e d i kleşir. Anüs* -------� Labia majör
(veya dış /abia)
*Anüs, 67 (Kalın bağırsak); Bağlar, 52; Ergenlik, 90; Fetüs, 91 (Hamilelik); Gametler, 92; Hormonlar, 1 08; Kopulasyon; 91 ; Korpus luteum, 90 (Adet döngüsü);
Menstrüasyon, 90 (Adet döngüsü); Mukoz membran, 67; Ovülasyon, 90 (Adet döngüsü); Reseptörler, 79; Üretra, 72.
 G ELİ Ş M E VE Ü REM E
İ nsanlar eşeyl i ü reme* ile çoğalırlar. Bi rleşme (Kopulasyon) Döllenme
Adet döngüsü
Cinsel il işki olarak da adlandı rı l ı r: Vajina* içine Ejakulasyondan

G)
Bununla ilgili temel süreçler, bazı Döllenme olasıl ığına karşı uterus* duvarı nda p enis i n * soku lmasını, eşlerden birinin veya her i kisin i n sonra sperm (erkek
(endometriyum) gerçekleşen, hazı rlık n itel iğinde bir d izi ritm ik pelvis hareketleri izler: Erkekte d o r u k noktası eşey hücreleri) Fallop Sperm -----=--
öncü süreçlerle birlikte bu iki değişikl ikt ir: Rah im duvarı, kan damarları bakı mı ndan ejakulasyon, yani penisten üretra* yol uyla vajina içine tüpü nde* bir yumurta yumurtaya
sayfada açıklanmıştır. zengin yeni bir iç katman gel iştirir: Eğer döllenmiş bir meni boşaltı lmasıdır: M eni, sperm (erkek eşey h ücresi) (d işi eşey hücresi) ile
girer. Çekirdek*
yumurta çei<ırdeğı ıle
yumurta (d işi eşey hücresi) ortaya çı kmazsa bu katman ve seminal sıvı karışımıdır: karşılaştığında başlayan kaynaşacaktır.
parçalanır ve vajina* yoluyla vücudu terk eder

0
süreçtir: Bir sperm,
(menstrüasyon). Her adet döngüsü yaklaşık 28 gün sürer yumurtan ın dış örtüsünden
Ergen l i k ve ergenlikten itibaren (genellikle 1 1 ve 1 5 yaş arası; bkz., Penis* Sperm kanalı* Seminal "Kuyruk"
(zona pell usida) geçerek içeri geride kalır.
Yaşamda, üreme organları nın olgun laştığı ve bireyi n solda) , yumurta üreti minin kesild iği zaman olan menopoza vajina*
girer: Sperm çekirdeği*
içinde
üreme yeteneği n i kazandığı noktad ır. Yaklaşı k olarak kadar (genel l i kle 45 ile 50 yaş arası) sürekli tekrarlanır: yumurtan ın çeki rdeği ile kaynaşır ve
kızlarda 1 1 i le 1 5, erkeklerde ise 1 3 ile 1 5 yaşları Adet döngüsü sırası nda gerçekleşen ler ovaryum döngüsü yeni bebeğin i l k hücresi (zigot*) oluşur:
ile koşut yürütülür: yumurtalık fo likülü nde* düzenli olarak
Fa/lop
arasında gerçekleşir. Ergen l i k, tü mü hormonlar* tüpü* Yeni hücre uterusa* doğru ilerler ve bu
tarafından uyarı lan (bkz ., östrojen ve androjenler, s. bir yumurtan ın olgunlaşmasını, ovülasyon (yumurtanın bir süre boyu nca çok sayıda hücre bölünmesi
1 08 - 1 09) önemli bazı değişim leri kapsar: Kazanılan Fal lop tüpü* içine sal ıveri l mesi) ve korpus luteumun (yarılma*) gerçekleşir: Bu bölünmelerden oluşan hücre
tüm yeni özellikler sekonder eşey karakterleri olarak parçalanması izler: Korpus luteum, patlayan Graaf topu daha sonra uterus duvarı na gömülü hale gel i r
ad landırılır: Bun lar primer eşey karakterlerinden, yani fo likülü nden * oluşur (eğer yumurta döllendiyse (implantasyon) v e bu aşamadan sonra embriyo* ad ını a l ı r:
doğumdan itibaren var olan eşey organları ndan parçalanmaz). Her i ki döngü de bir grup hormon*
farklıdır (bkz., s. 88-89). tarafından kontrol edilir (bkz., s. 1 08-1 09) .

Ergenlikte gerçekleşen değişimler Adet döngüsü / Ovaryum döngüsü

Ani büyüme Göğüsler yani

Hamilelik
atağı --------� meme bezleri
(süt üreten Hami lelik veya gebelik, yavru taşıma halidir: Plasenta. Fetüsü "besler". Oksijen v e besin maddesi annenin
1. gün
özel bezler) gelişir. Döllenme ile doğum arasındaki süre gebeli k arterlerinden* boşluklara ve sonra (etol vene geçer. Karbondioksit ve
Yüzde kıl/ar ortaya atıklar ise ters yönde, annenin ven/eri* ile dışarı atılır. Plasenta ayrıca
çıkar. periyodudur (insanlarda yaklaşık 9 ay) . progesteron* da üretir.
Uterusta* yeni gelişen bireye, genel l i kle
Larinks*
gelişir
hamileliği n iki nci ayından sonra embriyo*
1 1 (ses kalınlaşır). yerine fetüs (cenin) den i l i r: Villus arası
boşluklar. Annenin
Uterus* astarı ----�� Doğumdan hemen önce
ı----- gelen kanla dolu
kan damarlarından
parçalanır. meydana gelen çok güçlü
Omuzlar kasıl malar d izisine doğum
ve göğüs
genişler. -+--ı---
Yumurta sancısı ad ı veri l i r:
14115. gün Graaf
folikülünden*
''·\r.·��:ı;;Jpıg.;.Jt:------
Bedenin dışarı atılır
bütünü Koriyonik villus.
(ovülasyon). Göbek bağından
daha
yönlenen kan
gelir. damarlarını içeren
parmak şeklindeki
çıkıntı/ardır.
yumurta Uterus astarı
Penis* (dişi eşey hücresi) yarı yarıya kalınlaşır.
gelişir. üretmeye başlar
ve adet döngüleri ıı�------- Koriyon adı verilen
Fetüs -----------����-111
Testisler* başlar. doku katmanı
sperm (erkek 2 7128. gün Korpus luteum
(progesteron* (sekiz aylık)
eşey hücresi)
üretmeye üretir) Erken dönemde
Uterusto
başlar. amniyon ile
döllenmemiş -------"•
Cinsel organların koriyon arasında
yumurta Amniyon adı verilen --------�...--""l
Cinsel organların çevresinde bir boşluk vardır.

�k
ince doku katmanı
çevresinde kıl/ar kıllar ortaya çıkar
ortaya çıkar asık kılları)
(kasık kıl/arı). Amniyotik kese Göbek bağı. Fetüsü plasentaya bağlar.
Uterus astan tampon görevi yapan İki arter* ve bir ven* içerir
tamamen kalınlaşır. amniyotik sıvı içerir.

90 * Eşeyli üreme, 9 2 ; Fallop tüpleri, 8 9 ; Graaf folikülü, 89 (Yumurtalık folikülleri); Hormonlar, 1 08; Larinks, 70; * Arterler, 60; Çekirdek, 1 O; Fallop tüpleri, 89; Penis, 88; Progesteron, 1 08; Prostat bezi, Semi nal keseler, Sperm kanalı, Testis, 88; Üretra, 72; Vajina, 89; Venier, 60;
Penis, 88; Progesteron, 1 08; Testis, 88; Uterus, Vajina, 89; Yumurtalıklar, 89. Yarılma, 92 (Embriyo); Yumurtalıklar, 89; Zigot, 92.
 Sporlar buradan yayılır ,.�do/�$;;;
. .
'•

��'{;�;!•, .;o ?
U RE M E Ti PLERi Eşeysiz üreme
Yeni yaşamın ortaya çıktığı ü reme süreci, tüm canlılar için
geçerlidir. İki temel üreme tipi eşeyli ü reme ve eşeysiz
Birçok basit bitki ve hayvanda meydana gelen
eşeysiz ü reme, üremenin en basit şeklidir İ kiye
bölünme (basit bir organizmanın iki özdeş
���::��:: rneğin
mantarlar ve kara yosunları · ·: :A . · ··.·· "?
' " '· · ı . · .;
ü remed i r ancak döl değişimi (döl almaşı) adı verilen özel organizmaya bölünmesi), vejetatif ü reme*, tarafından spor adı verilen
tomurcuklanma ve sporlanma gibi birçok farklı yapıların üretil mesid i r 1111fCı•811!..-•11
bir durum da vardır. tipi vard ı r Ancak, bunların hepsi i ki temel özel liği Rüzgar veya suyla çevreye Bu yaygın kurtmantarının
(karmaşık yapılı bir mantar)
paylaşırlar: üreme için yalnızca bir canl ı yeterlidir yayılan sporlar daha sonra
gelışere � yenı bıtkıler halı ne
. . . . . sporları bu kürede oluşun
ve ortaya çıkan yen i birey, genetik o larak delik yoluyla dağılır.
İnsanlarda eşeyli üreme
Eşeyli üreme ebeveyni ile özdeştir gelirler i ki tip spor vardır Bunlardan bir·i,
1. Sperm, yumurtayı eşeyli üremenin bir tipi olan özel bir tür hücre
Eşeyli ü reme tüm çiçekli bitkilerde ve hayvan ların
dölleyerek zigot oluşturur. bölünmesiyle (bkz., s. 94-95) ü retilir (örneğin karmaşık
2. Hücre mitoz* yoluyla ikiye
yapılı mantarlar; yosunlar ve eğreltiotlarında). Yeni bitkiler;
çoğunda görülen üreme tipidir Süreç, biri bölünür.
3. Hücreler tekrar bölünür. 3. Tomurcuklanma ebeveynin aynısı d eğildir (bkz., döl almaşı) . Öte yandan,
erkekten d iğeri ise dişiden gelen i ki gametin
(eşey h ücreleri) birleşimi (kaynaşması) ile başlar Birçok basit bitki ve hayvanda, örneğin hidralarda d iğer spor tipi, basit yapılı mantarlar gibi bitkilerde sıradan
meydana gelen eşeysiz ü reme tipidir Bir h ücre bölünmesiyle (bkz., s. 1 2-1 3) üretilir Sporlar
Bu aşamaya döllenme adı veril i r Bu konuda daha 4.
fazla bilgiye 30'uncu (çiçekli bitkiler) , 9 1 'inci (insan organizmanın gövdesinde bir grup h ücre ebeveyn ile özdeş olan bitkiler haline gelir Bu, eşeysiz
büyüyerek yeni bir bireye dönüşür Yen i oluşan ü remenin önemli bir özelliğidir Her iki durumda da üreme
ve benzer hayvanlar) ve 48'inci (diğer hayvan lar)
canlı gövdeden kopup ayrılabilir veya koloni* için yalnızca bir bitki yeterli o lmasına karşın, gerçek eşeysiz
sayfalarda yer verilmiştir H erhangi bir bitki
oluşturan hayvanlarda, örneğin mercanlarda, ü reme aslında sadece iki nci tipte meydana gel i r
veya hayvan türü tarafından üretilen i ki
garnetin her biri toplam kromozom* kendine yeterli olmasına karşın yapışık kal ır
sayısının yarısına sahiptir (haploid sayı*).
Bu sayı özel bir tür hücre bölü nmesiyle
4. Hücreler bö/Onmeye
(bkz., s. 94-95) elde edilir Gametler bir

vor��lö�
devam ederek önce bir
araya geldiğinde tekrar doğru, orijinal

� �
morula, daha sonra da
toplam kromozom sayısına ( diploid uterus* duvanna gömülü
sayı*) sahip yeni bir birey ü retilmesi bır blastosist oluştururlar.

sağlan ır

Gametler veya germ hücreleri

Ana orgarıızmada Tomurcuk Tomurcuk
Eşeyli üremede, yeni bir canl ı oluşturmak için oluşan tomurcuk. büyür. ayrılır.
bir araya gelen eşey h ücrelerine gamet adı
verilir Özel bir tür hücre bölünmesiyle (bkz., s.
94-95 ) oluşurlar Hayvanlarda spermatozoa,
Embriyo Döl değişimi (döl almaşı) Döl almaşı (yosun) - Gametofıt (ana bitki
yapısı). Haploid sayıda*
basit bitkilerde spermatozoid adı veri len erkek Yeni gelişen bireydir Tek bir hücreden (zigot), yarılma

�
Birçok basit yapılı hayvan ve bitkide, örneğin kromozoma* sahip.
gametler; kısaca sperm olarak da bilinir Çiçekl i adı verilen bir d izi h ücre bölünmesi yol uyla (bkz., s.
denizanasında ve kara yosunlarında görülen
bitkilerde er-kek gametler hücre değil sadece 1 2-1 3) gel işir İnsanlarda ilk olarak orijinal hücreden
bir üreme sürecidir Hayvanlarda, eşeyli Arkegonyum Anteri yum
çekirdektir* ve erkek çekirdek olarak bir hücre topu (morula), sonra daha büyük, içi boş bir

t
(dişi organ) (erkek organ)
ü reme yoluyla üreti len bir yapı eşeysiz olarak
adlandırılır (bkz., s. 30 ve 95). Dişi gamete yumru (blastosist) oluşur kesiti kesiti
üreti len bir yapı ile birbiri n i izler Bitkilerde ise
�
yumurta veya yumurta hücresi adı verilir İ mplantasyondan* sonra, bu yapı
bu süreç gerçekte iki eşeyli üreme aşaması Yeni gametofıt
embriyo olarak adlandırılır
w
Sperm yumurtadan çok daha küçüktür ve bir arasındadı r Bir bitki yapısı (gametofit) eşeyli
protonemadan büyür.

İ
"
"kuyruğa" (flagellum*) sahiptir Embriyo büyüdükçe h ücreler
üremeyle d iğerini üretir (sporofıt) . Bu yapı Sporlar dağ, Her biri küçük fıliz
farklılaşır, yani her biri bell i
daha sonra büyüyerek yeni gametofıtler Suyla dolu rozet (protonema) haline gelir. Suyla dolu rozet
b i r h ücre türüne, örneğin
bir sinir hücresine
haline gelen sporları (bkz., sporlanma) üretir • t •
Ancak, sporlar gametlerle aynı yol la oluşur Arkegonyum
Sporangiyum (kapsOI). Anteridyum
dönüşür sıradan hücre
Zigot (bkz., s. 94-95) ve hem sporlar hem de bölünmesi yoluyla
Kapsül içinde sporlar, her biri sıradan hücre
bölünmesi
haploid sayıda* kromozom*
Yeni bir canlının ilk hücresidir: Bir erkek ve bir dişi gametofıtler kromozom* sayısının yaln ızca dişi gamet/eri yoluyla erkek
sağlayan özel bir hücre
gamet birleştiğinde oluşur (bkz., eşeyli ü reme) . yarısına sahiptir Gametofıtler kromozom üretir. Erkek
bölünmesi süreci sonunda gamet/eri üretir.
gamet/er, rozet
sayısının yen iden yarıya indiri l mesi ne gerek Yağmur dam/ala­
t
oluşur.
içinde biriken n on/an arkegon-
olmadığından, sıradan hücre bölünmesiyle yağmur suyunda yumun içine
Gametler kaynaşır, sporofıt
(bkz., s. 1 2-1 3) gamet üretirler yüzerek dişi
oluşur. Gametofıt üzerinde akıtarak dişil ga-

L
gamet/ere ulaşır.

....ı-----ıl
sap (seta) 11e kapsül gelişir. metlere u/aşma-
İnsan embriyosu
Diploid sayıda* lonnı sağlar.
(sekız haftalık)
kromozoma* sahiptir.

92 "'" Çekirdek. 1 O, Diploid sayı, 12 (Mitoz); Flagella, 40; Haploid sayı, 94 (Mayoz); �Diploid sayı, 1 2 (Mitoz): Haploid sayı, 9 4 (Mayoz);
İmplantasyon, 91 (Döllenme): Kromozomlar. 96; Uterus. 89. Kromozomlar, 96: Kolonial, 1 1 4 , Vejetatif üreme, 35.

ı:
-

Üreme ve genetık

Ü REM E İ Ç İ N H ÜC RE BÖ LÜ N M ES İ
Canlıların yapısında bulunan çok sayıda hücre , büyüme ve onarım için yeni Anafaz Telofaz

hücre üretmek üzere bölünebilir (bkz. , s. 1 2-1 3) . Ancak özellikle eşeyli ü reme* Homolog kromozomlar (her biri hôlô bir kromatid çıftıdir) iğ İğ kaybolur. Sitokinez (sitoplazma* bölünmesi) ı/e bırlikte gerçek.Jeşir. Her
mikrotübülleri tarafından çekilerek birbırinden ayrılır (bkz., Ayrılma bırı oruınal sayının yarısı kadar kromozoma* (her bırı ıkı kromatid) sahıp
için gerekli olan gametleri * yani eşey hücrelerini (ve ayrıca iki tip s pordan* kanunu, s. 98). ıkı yenı hücre oluşur. Bunu genellikle çekirdek zarlarının* oluştuğu ve
kromozomların yenıden çözülerek ıplıksı kütleyı (kromatin*) oluşturduğu
birini) oluşturan bir hücre bölünmesi tipi daha vardır. Bu hücre bölünmesi kısa bir interfaz* (müdahale perıyodu) ızler.

tipinde çekirdek* bölünmesine mayoz adı verili r. Hücre bölünmesi ve daha İkı yenı hücre -------,
sonra gametlerin olgunlaşması dahil olmak üzere , gamet üretimi süreci (sitoplazma*
bölünmüştiir)
Homolog
gametogenez olarak adlandırılır. Kasılan L_
kromozomlar
mikrotübüller

Mayoz Krosover (erken profazda meydana gelir)

Bir hücre eşey hücreleri üretmek için
bölündüğünde çekirdeğin* bölünmesidir (bkz.,
giriş) . İki ayrı bölünmeye ayrılabilir - birinci mayoz
bölünmesi (veya indirgeme bölünmesi) ve ikinci
mayoz bölü nmesi (ikisini de sitoplazma*
bölünmesi izler). Mitozda* olduğu gibi, farkı fazlara
ayrı labi lir. Genel olarak mayoz ve özell ikle biri nci
mayoz bölünme, her yeni yavru çekirdeğin orijinal
çekirdeğin kromozom* sayısı nın yarısını almasını
sağlar. Orijinal sayı diploid sayıd ı r (bkz.. mitoz, s.
1 2) : yarı lanmış m i ktar haploid sayıd ı r.
Her bır tetradın kromatidleri kiazma cdı verılen noktalarda bırbırlerının
üzerınden geçer. İkı kromatıd parçası (her çiftten bir tane) kopar ve
karşıya geçer. yanı takas gerçek.Jeşır. Bu, genlerın* karışmasına neden olur
(yenı canlının hıçbır zaman ebeveyn ile özdeş olmamasını, türlerde
çeşıclilik olmasını garantıler).
İkinci mayoz bölünmesi
İ kinci mayoz bölünmesi, birinci mayoz bölünmesi
sırasında üreti len hücrelerde gerçekleşir. Çekirdeğin*,
büyüme ve onarım için h ücre bölünmesinin bir aşaması
olarak bölündüğü mitoz* ile tıpatıp aynı yolla ve aynı
aşamalarla meydana gel i r ve yine aynı biçimde
sitoplazma bölünmesiyle devam eder.
zarı*
Tek fark, böl ünen her çekirdeğin bu defa sadece
haploid sayıda kromozoma* sahip olmasıdır (bkz.,
mayoz) . Böylece yeni eşey h ücreleri (gametler*) de
haploid olacaktır. İ ki nci bölünme erkek veya d işi
gamet üreti lmesine bağl ı olarak farkl ıdır. İ kinci
bölünmeden sonra gametlerin son olgunlaşma
süreci de hayvanlarda ve bitki lerde farklıdır (bkz.,
aşağıdaki metin) .

Birinci mayoz bölünmesi Profaz (ileri aşama) Gamet üretimi (erkek) Gamet üretimi (dişi)

Homolog kromozomlar (her bm bır kromatid çıfti) bırlikte hücrenın Birinci mayoz bölünmesinden oluşan iki h ucre
Bu resimler bir havyan h ücresini göstermektedir; fakat ekvotoruno ılerler. Birinci mayoz
(çekirdek/er* haploid sayıda kromozoma* sahip)
sadece dört kromozom gösterilmiştir. bölünmesinden
oluşan iki hücre
İğ mikrotü- ----'T-'0--.­
(çekirdek/er* İlk kutup
bülleri* haploid sayıda cisimciği

l\
Profaz (erken aşama) kromozoma* kaybolur.
sahip)
Çekirdektekı* kromatin ıplıklerı kıvrılarak kromozom/arı* oluşturw: Homolog
Çıft kromozomlar (homolog kromozomlar) yan yana sıralanarak kromozomlar
bivalentler adı verılen çıftlerı oluştururlar. Her kromozomun bır özdeş İkinci mayoz
kopyası üretılır ve kromatid çıftı oluşur (dört kromatıd, bır tetrad bölünmesinden
İkinci kutup
oluşturur). Sentriyoller* hücrenın zıt kutbuna geçer. oluşan dört hücre
(hayvanlarda cisimciği

�-- Hayvanlarda ve
spermotidler) kaybolur.

Sentromer Metafaz
�------ (ıkı kromatidi
bırleştırır) Çekirdek zarı* kaybolur, :kı sentriol* bır iğ oluşturur (bkz., mitozun basit bitkilerde Kalan hücre (hayvanlarda
ootid, çiçek.Ji bitkilerde ----·,· - Hayvanlarda
metafazı, s. 1 3). Kromozomlar* (kromatid çıftlerı) sentromerlerle ığe
embriyo kesesi) olgunlaşarak
tutunur.
yumurtaya dönüşür.

Birinci mayoz bölünmesinde oluşan iki hücreden biri (ilk kutup

Sentriyol* cisimciği) kaybolur. Diğeri tekrar bölünür (bkz., ikinci mayoz
İğ Birinci mayoz bölünmesinden oluşan iki hücre yeniden bölünür (bkz., bölünmesi). Oluşan iki hücreden biri (ikinci kutup cisimciği)
(mikrotübüf!erden ikinci mayoz bölünmesi). Ortaya çıkan dört hücreye hayvanlarda kaybolur. Geriye kalan hücre hayvanlarda ootid adın ı alır ve
oluşmuştur) spermatid adı verilir. Bu hücreler olgunlaşarak erkek gamet/ere* (eşe olgunlaşarak dişi gamete* (eşey hücresi) yani yumurtaya
Homolog hücreleri) yani spermlere dönüşür. Basit bitkilerde bu dört hücre ya dönüşür. Çiçek.Ji bitkilerde ise bu hücre embriyo kesesi adını
sperme veya döl almaşına * katılan spor* tipine dönüşür. Çiçek.Ji alır ve çekirdeği* üç kez daha bölünür (mitoz/o*). Sek.iz yeni
kromozomlar
Homolog kromozomlar bitkilerde dört hücrenin çekirdeklerinin* her biri yeniden bölünür çekirdeğin altısı etra�annda hücrelere sahiptir, ancak ikisi
(her bırı bir kromatid çıftıdır) Sentromer (mitoz*). Oluşan hücrelerin (polen* tanecik.Jeri) her biri iki çekirdeğe çıplak kalır Altı hücrenin biri dişi gamet yani yumurta
tetrad oluşturuyor iğ mikrotübülüne sahiptir (bunlardan biri daha sonra yeniden bölünerek iki erkek hücresidir (bkz., ovül, s. 30). Basit yapılı bitkilerde yumurta
tutunur. Sentriol* çekirdeği* oluşturur). hücresinin oluşumu benzer biçimdedir.

* Çekirdek zarı. 1 O (Çekirdek), Eşeyli üreme, 92. Gametler, 92; Genler, 97; .. Çekirdek zarı, 1 O (Çekirdek); Döl almaşı, 93; Erkek çekirdek, 92 (Gametler); Gametler, 92, İnterfaz, 1 2: Kromatin. 1 O (Çekirdek): Kromozomlar, 96,
İğ mikrotubülleri. 1 3, Sentrioller. 1 2; Kromatin, 1 O (Çekirdek); Kromozomlar, 96; Mitoz, 1 2. Sitoplazma, 1 O; Sporlar, 93 (Sporlanma). Mitoz, 12; Polen, 30; Sitoplazma, 1 0; Sentrioller, 1 2; Sporlar, 93 (Sporlanma).
 Üreme ve genetik

G EN ETİ K VE KALITI M
Genetik, biyolojinin bir koludur ve kal ıtı m ı n
-özelliklerin bir nesilden sonrakine geçişi­
araştırılmasıdır: Bu süreçte etkil i olan yapılar
kromozomlardır: Her kromozom gen lerden
-bir organizmanın görünümü ve bileşenleri
için "kodlanmış" yönergeler- oluşur: Kalıtım
hakkında daha ayrıntılı bilgi için bkz., s. 98.
Kromozom lar
Tüm hücrelerin çekirdeklerinde her zaman bulunan
yapılar olmalarına karşın, sadece bir hücre
bölünürken (ve bir özel boyayla ren klend i rilerek),
farklı şekil ve büyüklüklerde ipliksi yapılar halinde
görünürler. Her biri tek bir DNA molekü l ü (bkz.,
aşağıda, nükleik asitler) ve buna ek olarak histonlar
ad ı verilen protein lerden oluşur. DNA molekü lü,
birbirine bağlanmış çok sayıda genin oluşturduğu bir
·
zincirdir.
Genler Eksik baskı n l ı k veya harman lama
B i r kromozomun DNA molekülünü oluşturan Aynı karakteri belirleyen ve yönergeleri farklı olan
"kodlanmış" yönerge setleridir (insanlard a her bir çift genden, ikisi nin de baskın (bkz., genler)
DNA molekülünün yaklaşık 1 000 gen içerd iği olmaması ya da sonucun bariz olmaması durumudur.
düşünülmektedir) . Her gen DNA Ö rneğin ne kırmızı ne de beyaz renk baskın
"merdiveninde" birbirine bağlı yaklaşık 250 o lmadığından, bazı ineklerde ara renk olan demir kırı
"basamaklı" bir dizidir. "Basamakların" sırası rengi ortaya çıkar.
değişken olduğundan, bir organ izman ın örneği n
kan grubu* veya bir hormonun* bileşim i gibi
beli rl i karakterleri ile i lgili her gen farkl ı bir koda
Eksik baskınlık ilkesi bahçıvanlar tarafından aynı türün çiçeklerini çeşitli
renklerde üretmek için kullanılır Bu, farklı renkteki çiçeklerin çapraz
sah ipti r. Cinsiyet kromozomları dışında, çift tozlaşması ile gerçekleştirilir
homolog kromozomlarda (bkz., kromozomlar)
taşınan genler de çiftler hal i nded ir ve
kromozomda aynı sırayla d izi l i rler (her çiftin
Homolog bileşenleri birer kromozomda) . Eşleşen genler
Her çekirdek* aynı
sayıda kromozoma kromozom aynı karakteri bel i rler ve özdeş yönergeler
sahiptir çi�i
verebi l i rler. Ancak genlerin yönergeleri farklı da
olabi lir. Böyle bir durumda, eksik baskı n l ık veya
Her can l ı tü rü* h ücre başına diploid sayı* eş baskınlık görü lmediği sürece bir genden Beyaz kamelya Kırmızı kamelya Pembe kamelya
adı veri len kendi kromozom sayısına sahi ptir (baskın gen) gelen bilgiler d iğerinden (çekinik
(bu sayı insanlarda 46'dır). Bun lar homolog gen) geleni "maskeler". Bu tip birbirine özdeş
kromozomlar ad ı veri len çiftler halinde ol mayan genlere allel veya allelomorf adı veri lir.
bulunu rlar. Eş baskı n l ı k
Aynı karakteri beli rleyen ancak farklı yönergeler
veren, ikisi de baskı n (bkz., gen ler) olmayan, ancak

e 6�
Homolog
kromozomlar
Nükleik asit molekülü çok büyük boyutludur ve her ikisi de sonuca yansıyan gen çiftinin bulunduğu

'
N ü kleik asitler
nükleotid adı veri len çok sayıda biri mden oluşur. ------ Aynı konumda ----- özel bir durumdur. Örneğin insan kan grubu* AB, A
DNA (deoksiribonükleik asit) ve RNA (/okus) saç
grubu için bir ve B grubu için bir diğer gen arasındaki
Bir DNA molekü lü çift sarmal biçiminde
(Ribonükleik asit) adı veri len iki farklı asittir. rengını belırleyen
eşit baskınlıktan kaynaklanı r.
(bükülm üş bir merd iven gibi) birbiri n i saran i ki �

'
� � genler
Tüm hücreleri n çeki rdeklerinde* _

ır
nükleotid zincirinden ol uşur. RNA molekülü ise tek
(çekirdek= nükleus) yer aldıkları için bu şekilde D d
bir nükleotid zinciri içeri r (görünümü, uzunlaması na
adlandı rılm ışlard ı r (RNA sitoplazmada* da Cinsiyet kromozomları .

G
kesi lerek kendi etrafında bükülmüş bir merdivene Baskın (dominant) gen D
bulunur - bkz., ribozomlar, s. 1 1 ) .
benzer) . (koyu renk saçın oluşumunu
sağlar)
Nükleik asitlerin yapısı
Dd kişisi saç rengi bakımından _j
heterozigottur, yani iki genden
N=azot (nitrojen) bazı (bağlı azot. karbon, hıdro1en ve oksuen gelen bilgiler farklıdır
atomları). Beş tıpı: Homolog
Çekinik (resesif)
gen d (açık renk
Tüm hücrelerde bulunan bir homolog kromozom
saçın oluşumunu
sağlar). Çekinik gen çiftidir (bkz., kromozomlar). Diğerleri n i n tüm ü otozom
küçük harfle yazılır olarak adlandırılır) . X ve Y kromozomları adı verilen iki
Dd
farklı tip cinsiyet kromozomu vardır. Erkeklerde bir X ve
bir Y bulunur. Y kromozomu erkekliği beli rleyen genetik
faktörü (bir gen olarak değil) taşır; böylece i ki X

l!!'!!t '-"""'
kromozomlar

'
A= adenin T= timin (DNA'da her zaman eşleşırler) kromozomu ol.an bireyler dişidir.
----- Her ıkı gen koyu ----­

G= guanin C= sitozin (DNA'da her zaman eşleşırler) renk saçı belırtır

o\;! ' _,t;iJo

U= urasi/ (yalnızca RNA'da bulunur. DNA'da tımın ıle yer

-e
değıştırır)

'
S= şeker (bağlı karbon, hıdro1en ve oks�en atomları)
DNA'da deoksiriboz, RNA'da riboz.
K;ş; "' �"w baıommdoa
homozigottur, yani iki genden .-
-=--
gelen bilgiler özdeştir
ONA ---- OD

...
Y kromozomu (daha kısa,
birçok geni eksik -

�
Bu iki örnek saç rengi bakımından farklı genotiplere, yani farklı
yönerge setlerine (DD ve Dd) sahiptir Ancak bu setler aynı fenotipe bkz., cinsiyete bağlılık,

�
sahiptir, yani sonuçta ortaya çıkan karakter aynıdır (koyu renk saç). ş 98)
Gen
"basamaklardan" -----'
oluşan seridir
(nükleotid çi�leri). wma

*Çekirdek, Sitoplazma, 1 0;
Fosfat grubu, 1 07 (ADP); Tür, 1 1 2.
*ABO kan grupları, 59; Hormonlar, 1 08.
•
 Kalıtımsal genler
G E N ETİ K M Ü H EN D İ S Li G i
H er yeni organizma kromozomlarını* (ve Bağımsız dağıl ı m kanunu
gen lerini*) ebeveyninden al ı r. Eşeyli üremede* G enetik mühendisliği, bir organizmayı veya organizma popülasyonunu
(Mendel'in i kinci kanu nu)
yen i bir birey oluşturmak üzere bir araya gelen farklılaştırmak amacıyla bir hücre çeki rdeği * içindeki D NA'nın* bilinçli olarak

- -
sperm* ve yumurta* (eşey hücreleri) normal Bir hücre bölündüğü zaman gametleri* (eşey
kromozom sayısının sadece yarısına sahiptir hücreleri) oluşturmak üzere bir gen* çiftinin her değiştirilmesidir. Bilim, tarım, tıp ve endüstri alanlarında yararlı yeni ürünlerin
(haploid sayı bkz., s. 94 95). Bu, i ki eşey üyesi, başka bir çiftin üyelerinin herhangi biriyle elde edilmesi için kullanılır. Genetiği değiştirilmiş organizmalar için sürekli yeni
h ücresinden oluşan zigotun* (ilk yeni h ücre) birleşebil i r. Bu nedenle yeni bir bireyde tüm farklı
karışım lar olasıdır. kullanım alanları bulunmaktadır.
normal sayıya sah i p olmasını sağlar (bkz.,
kromozomlar, s. 96). İ ki kanun (Mendel Anne koyu
kanu nları) hücrelerin eşey hücresi üretmek renkli, kıv1rcık
D= koyu renk saç geni* (baskın) Gen kopyalama Genetik mühendisliği
d= açık renk saç geni (çekinik*)
üzere bölünmesi sırasında her zaman geçerl i saçlı Genetik mühendisliğinin temel tekniğidir. Terci h edilen
olan genetik faktörlere d ikkat çekmektedir.
C= kıvırcık saç geni (baskın)
c= düz saç geni (çekinik) genleri* içeren ONA molekü l leri, daha sonra onları
uygulamalan
Saç rengini
belirleyen gen* Saç tipini belirleyen gen çi�leri çoğaltacak olan, hızlı üreyen bakteri ler gibi
İ laç ü retim i
çi�leri organizmaların içine yerleştiri lir. Böylece bu gen lerin,
Baba açık Eşey hücrelerinde genlerin yapay olarak özdeş kopyaları elde edilir. Genetik olarak değiştiri lmiş farmakolojik ürü nlerin elde
Ayrılma kanunu renkli, düz dört olası kombinasyonu edilmesi için bitki lerin veya hayvanları n kul lanılmasıdır. Örneğin

-
(Mendel'in ilk kanunu): saçlı bir koyun, sistik fibrozis hastaları n ı n yararlandığı bir ilaç olan

®
alfa-1 antitripsin içeren süt ü retmek için genetik olarak
Bir hücrenin çekirdeği* gametleri* (eşey Gen klonlama
değiştiri lmiştir.
hücreleri - bkz., s. 94 95) üretmek üzere
1. İstenilen belli bir
bölündüğünde homolog kromozomlar* her ONA

~
geni* içeren, hedef
zaman birbirinden ayrı lır. Bu nedenle aynı
karakteri beli rleyen gen çiftleri* de ayrılır.
DNA adı verilen ONA,
Protein ü retim i

�4
' @ r1j\ � (@'\
bir verici hücreden
Hücre Hedef Özel bakteri "fabrikaları nda", diabet hastalarına yardımcı olan
Yavru lar böylece daima çift genlere sahip olurlar çıkarılır.

� � � �
atık/on DNA
(her çiftin üyeleri birer ebeveynden gel i r) .
Verici hücre insülin* ve hemofi l i hastaların ı n tedavisi nde kullanı lan
Eşey hücrelerinde antihemofilik globulin gibi tıbbi uygulamalarda yararlı
genlerin tek Koyu renk, Koyu Açık renk, Açık renk, 2. Bazı bakteriler bir Normal kromozomlar
olası kombinos- kıvırcık saç renk, düz kıvırcık düz saç protein lerin üretimidir.

q
plazmid (bakterinin kromozomlarından*
Homolog yonu saç saç ayrı bir ONA halkası) içerirler. Plozmidler
kromozomlar*
kendilerini başka organizma/ora dôhil
Cinsiyete bağlı l ı k edebilirler. Bazıları ayrıca belli Genetiği değişti ri l m iş tarım ü rü nleri
.. Bir d işide, iki cinsiyet (X) kromozomu* çok sayıda
antibiyotik/ere (bakterileri öldüren ilaçlar)
karşı direnç sağlar. Plozmid/er, kendilerini
Antibiyotik direnci
Çekirdeklerine* yabancı gen lerin* sokulmasıyla hastalıklara,
gen* çifti içeri r (tüm kromozomlar* gibi), ancak bir
içeren bakterilerin parçalanması yoluyla pestisitlere ve olumsuz hava koşullarına karşı daha fazla d i renç
Eşey elde edilebilirler. taşıyan plazmid
hücreleri erkeğin Y kromozomu* eşinden gelen kromozomda kazand ı rı larak üretilen bitki lerd i r.

-+L (X) bul unan genleri n çoğundan yoksundur. Böylece

X üzerindeki herhangi bir çekinik* genin erkekte 3. Plazmid ONA ve hedef Yapışkan uçlar

� \J
Bazı dere pisisi bolıklonnın kanlarında,

�?
açığa çıkma olasılığı daha yüksektir (bkz., aşağıda) . X 1
DNA iplikleri işlenir ve böylece uçları '� I

")' � 9-
dondurucu sularda hayatta
yapışkan hole gelir. Bir oraya getirilerek kalmalarını sağlayan bir antifriz kimyasal vardır.
üzeri ndeki eşleşmemiş gen lere cinsiyete bağlı gen ler ısıtıldıklarında plozmid ONA ve hedef
denir. ONA birleşir. Bu işleme gen ekleme adı �
Dişi ebeveynin verilir. Yeni ONA, rekombinant DNA

'
hücresinde olarak odlondınlır.
gen çi�leri* Örnek X kromozomu* üzerinde C= normal görme geni* (baskın*)
bulunan bir gen* görme ile c=renk körlüğü geni (çekinik*)
ilgilidir.
Eşey hücresindeki Dişi eşey
4. Yeni plozmidler kendilerini
erkek ebeveynden hücresinde
Renk körü anne antibiyotiğe dirençli olmayan yeni
! gören baba
bir gen bir gen Normal
(her ıkı gen çekinık) bakterilere eklerler.

KOz/a" ""k
körü olmaz,
fakat çekinik
@ Olası
sonuçlar
e Oğlanları
5. Bakteri kolonisi
büyüdüğünde, bu antibiyotik
ile işlemden geçirilirler. Yeni
plozmidi olmayan tüm
bakteriler ölür. Plozmid
Kanlarına bu özelliği sağlayan gen*
ayrıştırılarak elde edilebilir ve
domates bitkisine verilebilir. Bu
geni taşıyan bitkilerden elde
,_.-"'fllv.?:.��

genın renk körü içeren bakteriler çoğalmaya

.----",---- Yeni bebeğin ilk edilen domatesler koro ve
"taşıyıcısı" devam eder.
hücresindeki yeni Hayatta kalır ve çoğalır donmaya karşı daha
homolog olurlar. dayanıklıdır. Böylece normal
kromozomlar 6. Sonuçta ortaya çıkan koloni, yalnızca hedef ONA ile antibiyotiğe yetişme mevsimlerinde
üzerinde yeni gen dirençli (istenen geni içeren) plozmidleri taşıyan bakterilerden oluşur. oluşabilecek olumsuz iklim
çi�i Bu koloni artık söz konusu genin çok büyük miktarlarda üretimi için koşullarına karşı daha
defalarca çoğaltılabilir. dirençli olurlar.

• •
*Baskın, 97 (Genler); Çekinik, 97 (Genler); Çekirdek, 1 O; Eşeyli üreme, 92; Homolog kromozomlar, 96 (Kromozomlar); Sperm, *Çekirdek, 1 0; DNA. 96 (Nükleik asitler);
92 (Gametler); X ve Y kromozomları, 97 (Cinsiyet kromozomları); Yumurta, 92 (Gametler); Zigot, 92. Genler, 97; İnsülin, 1 08; Kromozomlar, 96.
 Genetik mühendisliği uygulamaları - devamı
Hayvan klonlama
Bir hayvanı n genetik olarak özdeş bir kopyasının,
yan i klonunun üretilmesidir. 1 997'de bilim insanları
bir koyu ndan aldıkları hücrenin kromozom ları nı*,
başka bir koyunun kendi kromozom ları çı karılmış
olan yumurta h ücresine* yerleştirdiler.
Eşeyli üreme* ile oluşturulan koyun
A kaynağından B kaynağından
gelen yumurta gelen sperm*
hücresi*
1 yumurta*
+
=
(2 7)
(2 7)
Haploid sayıda* Haploid sayıda
kromozom* kromozom
Genetik ve gelecek
İnsan klonlama
Kuramsal olarak, koyun Dolly'nin yaratı l masında
ku llanılan yöntemin aynısının insan yaşam ı
yaratmak için kullanılmasıdır. Genetik mühendisliği
tekn i kleri şu an öylesine ileri bir noktaya
ulaşmıştır ki, bir insan vücudunu oluşturan 1 00
milyon kere m i lyon h ücreden herhangi biri, yeni
bir insan yaratmak için kullanılabi l i r. Ancak tek
yumurta ikizlerinde görünüş, karakter ve zekanın
biraz farklı olması gibi, bir i nsan ı n klonu da tıpatıp
aynı değil, yal nızca özdeş genlere* sah ip bir başka
kişi olacaktır. Ayrıca klon, yaş bakımından bir nesil
kadar genç olacaktır. Bu teknolojinin olası
uygu lamaları arasında, doğal yoldan çocuk sahibi
olamayan kısır çiftlerin tedavisi sayı labi lir.
Genom haritalama
Herhangi bir organizmanın genomunda (genetik
kodunda) yer alan nükleotidlerin* ayrıntı lı bir
dökümünün oluşturulmasıdır. Bir mantar
hücresinin genom haritasını ol uşturmayı başarmış
o lan bilim insanları, şu anda insan genomunda
bulunan 3 milyar nükleotidi haritalamakla
uğraşmakta ve bu hedefe önümüzdeki yıl larda
ulaşmayı planlamaktadı rlar. Ortaya çıkan harita,
insan kromozomlarındaki* her bir genin*
i'
belirlenmesini ve her birinin işlevinin anlaşı lmasını
!ı
sağlayacaktır.
* Arterler, 60; Diploid sayı, 1 2 (Mitoz); Döllenme, 91 ; Embriyo, 92; Eşeyli üreme, 92; Fetüs, 91 (Hamilelik); Genler, 97; Gen klonlama, 99; Haploid sayı, 94
(Mayoz); Kromozomlar, 96; Nükleotidler, 96 (Nükleik asitler); Sperm, 92 (Gametler); Yumurta hücresi, 92 (Gametler).
s ıvı LARI N HAREKETLERİ
Bu yumurta iki nci koyunun rahmine yerleştirildi ve
beş ay sonra tüm dünyada Dolly adıyla tanı nan kuzu Farklı maddelerin beden içindeki Osmoz
doğdu. Bu deney, herhangi bir biçimde eşeyli üreme* hareketleri, öze l likle hücre lere giriş­ Bir çözücünün moleküllerinin yarı geçirgen bir zarın
gerçekleşmeden, karmaşık yapılı bir canlı bir yanından diğer yan ına geçişidir (bkz .. aşağıda
organizmanın üreti lebi leceğini ortaya koydu.
çıkışları organizmanın hayatta kalması solda) . Bu geçiş, zarın diğer tarafı ndaki çözünen
bakımından büyük önem taşır. Besin yoğunluğunu d üşürür ve iki tarafın yoğunluğu
maddeleri hücre içine geçebilmeli, dengelenir. Bu, çözünen molekü llerinin diğer tarafa
G e n klonlama* ile oluşturulan koyun geçemediği durumlarda görülen tek yönlü bir
atıklar ve zararlı maddeler hücrenin difüzyondur. Ozmotik basınç kapal ı bir ortamda,
Gelişerek yeni bir koyun A kaynağından gelen, B kaynağından, Gelişerek yeni bir
dışına taşınabilmelidir. Katı ve sıvı örneği bir hücrede, çözücünün osmoz yoluyla içeri
olarak dünyaya gelmeye kromozomları* bedenin herhangi koyun olarak dünyaya
hazır döllenmiş* girdiğinde oluşan basınçtır.
çıkarılmış yumurta bir hücresinden gelmeye hazır
maddelerin çoğu bedende çözelti ler
hücresi* gelen kromozomlar yumurta hücresi*
o
halinde taşınır ; yani bu maddeler
\{'}
Glikoz (çözünen)
Hücre zarı* Eğer çözünen
yoğunluğu yoğunluğu
(çözü nenler) bir sıvı (çözücü - hücre dışında düşük dışarıda yüksekse
(sıvı, hücreye göre sıvı hücreye göre
Kromozom yok Diploid sayıda*
Diploid sayıda normalde su) içinde çözülmüşlerdir. hipotonik) hipertoniktir (ve
kromozom. Genetik su dışarı geçer) .
A ve B kaynaklarından kromozom olarak B kaynağına
gelen diploid sayıda*
kromozom
özdeş. A kaynağından Difüzyon
hiç gen yok.
Bir maddenin moleküllerinin, yüksek yoğunlukta
bulundukları bir alandan, yoğunluğun düşük olduğu
d iğer bir alana doğru hareketidir. Bu iki yön l ü bir
Geneti k tan ı süreçtir (çözünenin yoğunluğunun düşük olduğu
Genlerin* i ncelenmesi yoluyla hastalı kları n yerde çözücününki yüksek olacaktır; böylece
tanılanmasıdır. Bi lim insanları nükleotid çözücünün molekülleri de ters yöne doğru hareket
Doku
sıralanmasında düzensizlikler olarak görü len bazı eder) . Moleküllerin dağı lımı eşitlendiğinde d ifüzyon sıvısı*
genetik bozukl ukları zaten belirleyebilmektedi rler. sona erer. Birçok madde, örneğin oksijen ve
Örneğin Huntingdon hastalığı (ilerleyen fiziksel ve karbondioksit, bu yolla h ücrelere girip çıkabilir.
zihinsel hasarlara neden o lan bir hastalık)
Hücre zarı*. Su molekülleri
günümüzde doğum öncesinde, fetüste* Bütün hücre zarları yarı Oksijen (çözünen)
yoğunluğu hücre (çözücü) iç ve dış
bel i rlenebi lmektedir. Bu tür araştırmalar insanları geçirgendir (seçici-geçirgen), yani yoğunluk.far dengelenene Glikoz
içindekinden yüksek
bazı kanser türlerine daha yatkın hale getiren belli maddelerin geçişine izin (dışarıdaki sıvı hücre ile molekülleri
verirken, diğerlerini engeller izotonik hale gelene) dek dışarı çıkamaz.
genlerin belirlenmesini de sağlayabi l i r. Söz konusu
içeri geçer (osmoz).
gen belirlendiğinde, kanserin ortaya çıkmasını
önleyecek bir tedavi uygu lanabil i r.
Doku
sıvısı* ----,<'--- Aktif taşıma
Organ larda değişim Maddelerin, normalde difüzyon yoluyla (yani düşük
yoğunluktan yüksek yoğunluğa) gidecekleri yönün tam
Organların kendi kendilerini iyileştirmesini
tersi yönde "pompalanmak" zorunda oldukları zaman
hızlandıran genlerin bedene aktarılmasıdır. Yeni bir
teknik, baypas ameliyatı geçirmesi gereken görülen bir süreçtir. Örneğin h ücrelerin yıkmak için
hastaları n kalplerinin yeni kan damarları büyük m i ktarda glikozu içlerine almaları böyle bir
oluşturmasını sağlamaktadır. süreçtir. Bu süreci n nasıl işlediği tam olarak
anlaşı lamamıştır, ancak hücre zarı* içindeki bazı özel
"taşıyıcı" moleküllerin, çözünen moleküllerini tutarak
Kalp bir embriyo* içinde büyürken, belli
bir gen* ona arterlerini* oluşturması için zarın içinden diğer tarafa taşıdıkları ve orada serbest
talimat verir. Bu talimat, kalp tümüyle bıraktıkları düşünülmektedir. Bu geçiş doğal eğilime karşı
oluştuğunda ortadan kalkar. Bilim
yönde olduğundan enerj i gerekti rir. Söz konusu enerj i
insanları, arterleri tıkalı olan bir hastanın
kalbine bu genin yeniden verilmesini ATP* biçimi nde sağlanı r.
sağlayacak bir yöntem geliştirmektedir. Su (çözücü)
yoğunluğu hücre
Bu gen, hasta kalbin dar arterlerinin
Oksijen molekülleri
çevresinde yeni kan damarları gelişmesini içindekinden düşük.
difüzyon yoluyla hücre
Pinositoz
sağlayacak, böylece büyük bir kalp
Hücre zarının* bir bölümünün içe doğru katlanarak
içine geçer (moleküller
ameliyatının gerek.fi/iği ortadan
Su molekülleri di(Lizyon yoluyla dışarı zardan geçebilecek
kalkacaktır.
çıkar (moleküller zardan geçebilecek kadar küçüktür).
oluşturduğu kese (vakuol*) yoluyla, bir sıvı damlacığının
kadar küçüktür). içeri alı nmasıdır. H ücrelerin çoğu bunu yapabilir.
* ATP, 1 07; Doku sıvısı, 64; Hücre zarı, 1 0; Vakuoller, 1 0.
1 01
 Genel biyoloji bilgisi

BES i N LE R VE KU LLAN I M LARI

Enerji sağ lanması, hücre etkinliklerinin
düzenlenmesi, dokuların yapılması ve
onarılması için gereksinim duyulan tüm
maddeleri yıkılmaları yoluyla sağlayan
besinler; tüm organizmalar için hayati
önem taşımaktadır (bkz., s. 1 04 -1 07).
Çeşitli besin maddelerinden
karbonhid ratlar, proteinler ve yağlar
gıda olarak, mineral ler, vitam inler
(bitkiler için gerekli değildir) ve su ise
yard ımcı gıdalar olarak adlandırılır.
Bitkiler kendi besinlerini üretir
(fotosentezle) , mineral ve suyu
dışarıdan alırlar ; hayvanlar gereksinim
duydukları tüm maddeleri dışarıdan
Proteinler
Aminoasitler ad ı veri len daha basit birimlerden inşa
edilmiş bir maddeler grubudur. Protei nler karbon,
hidrojen, oksij en, azot ve bazı durumlarda sü lfür
içerirler. Protein molekülleri n in çoğu, birbirine peptid
bağları ad ı verilen bağlarla eklemlenmiş yüzlerce,
belki binlerce aminoasitten oluşan ve polipeptidler*
denilen bir veya daha fazla zincirden oluşur. Çok
sayıdaki farklı tip proteinin her biri aminoasitlerin
farkl ı bir dizi lişine sahiptir. Farklı protein tipleri
arasında, yen i hücrelerin temel bi leşen leri olan
yapısal proteinler ve h ücrelerde gerçekleşen
süreçlerin denetiminde hayati rol oynayan katalitik
proteinleri (enzimler*) sayı labi l i r.
Bitki ler dışarıdan ald ıkları maddelerden önce
aminoasitleri (fotosentez yoluyla*) , daha sonra bu
am inoasitlerden proteinleri üretirler. Hayvanlar
proteinleri dışarıdan alır ve sindi rim yoluyla (bkz., s.
1 1 O) yıkarak teki l ami noasit molekül lerine indirgerler.
Bu molekül ler daha sonra kan yoluyla tüm hücrelere
taşı nır ve gereksinim duyulan farklı protein leri
Selülozl u veya lifli gıdalar
Haci mli, l ifi i besinlerdir, örneğin kepek i le mercimek
ve fasulye gibi baklagil ler. Bu tür gıdaların çoğu bitki
hücre duvarlarında* rastlanan bir karbonhidrat olan
selü loz bakımından zengindir. Karbonhidratların
çoğunun aksine selüloz, insanlar da dah i l ol mak üzere
hayvanların çoğu tarafından selülaz ad ı veri len gerekli
sindirim enziminden* yoksun oldukları ndan
sindiri lemez (bazı hayvanlar, örneğin salyangozlar, bu
enzime sahiptir; öte yanda i nekler gibi selülozu
sindirmek zorunda olan başka hayvan lar farklı bir yol
ku llanırlar - bkz., rumen, s. 4 3). Selü l ozlu gıdalar,
hacimli ve sert olmaları sayesinde bağırsak kasları
tarafı ndan kavranabilir ve sindirim sistemi boyunca
ilerleti lebi l i rler.
N işasta
Vitaminler
Sadece küçük miktarlarda gerekmesine karşın, hayvan lar
için yaşamsal önem taşıyan bir grup madded ir. Çoğu
vitaminin en önemli işlevi koenzim* olarak görev
yapması, yan i kimyasal tepkimeleri h ızlandırmak için
enzimlere* yardım etmesidir. Vitami nler ve işlevleri için
bkz., s. 1 1 1 .
Mineraller
Fosfor v e kalsiyum g i b i doğal inorganik maddelerdir. Bitki
ve hayvan dokularının yaşamsal önem taşıyan bazı
bölümlerinde, örneğin kemik ve dişlerde bulunurlar.
Enzim* ve vitami n lerde* de çokça bulunurlar. Çok küçük
m i ktarlarda bulunan bakır ve iyot gibi iz elementler,
can l ı lar için gerekli olan diğer minerallerdir.
Oluşturmak G l i kojen
için kullanılır
Dönüştürülür

alır lar ve bunları sindirim sırasında oluşturmak üzere yen iden b i rleştiri lirler (bkz., (karmaşık karbonhidrat). (veya hayvan nişastası -
Eneryi üretmek için karmaşık karbonhidrat).
yıkar lar (bkz., s. 1 1 O -1 1 1 ).
Hayvanlar tarafından bitki
ribozomlar, s. 1 1 ) . Oluşturmak iç solunum* Karaciğerde veya kaslarda
maddesi olarak dışandan
için yıkılır yoluyla yıkılır depolanır.
alınır.

Karbonhidratlar Yağlar
Farklı karmaşıklık düzeylerinde bir araya gelen karbon, Karbon, hidrojen ve az miktarda oksijenden inşa Bitkilerde Bitkilerde hemen Hayvanlarda hemen Hayvanlarda
hidrojen ve oksij enden inşa edilmiş bir maddeler edilmiş bir maddeler grubudur. Bitki ler dışarıdan eneı]i için gerekli değilse gerekli değilse eneryi içın
gerekli olduğu gerekli olduğu
grubudur (bkz., "terimler", s. 1 1 1 ) . H ayvanlarda aldıkları maddeleri ku l lanarak yağ üretir ve çoğu nu zaman.
zaman.
dışarıdan karmaşık karbonhidratlar alı n ı r ve sindirim tohumlarında besin deposu olarak saklarlar. Hayvanlarda, G likoz
yoluyla yıkılarak basit karbonhidrat o lan glikoza Depolanan yağ, gelişmekte olan bitkiye enerj i sindirimde.
dönüştürülür (bkz., s. 1 1 O). Glikozun yıkımı (iç sağlamak i ç i n gerekirse glikoza (bkz., karbonhidratlar) (basit karbonhidrat)
solunum*) yaşamsal etki nlikler için gerekli olan enerjinin dön üştürülebilir. Hayvanlarda yağların sind irimi
Hayvanlarda eneryi için
neredeyse tümünü sağlar. Bitki ler, glikozu başka sırasında yağ asitleri ve gliserol üretilir (bkz., s. 1 1 O). gerekli ise (ancak bkz.,
maddelerden üretirler (bkz., fotosentez, s. 26). Eğer enerj i için glikozun yanı sıra yağların da yıkılması yağlar)
gerekirse, bu işlem karaciğerde gerçekleşir. Böylece Bitkı tohumlannda.
karaciğerin gl ikoza dön üştürebileceği ve Hayvanlarda eğer glikojen
dönüştüremeyeceği bazı ürü nler elde ed ilir. depolama alanı "dolu" ise.
Karaciğerde glikoza dönüştü rülemeyen maddeler,
Proteinler Yağlar
bedeni n başka yerlerinde, glikoz yıkımının daha Yeni gelişen
ilerideki bir aşaması olan başka bir maddeye bitkilerde gövde Hayvanlarda. Bitkilerde ise
oluşturmak için. nadiren. Hiç karbonhidrat
dönüştü rülür. Hayvanlarda veya yağ yoksa.
Enerj i için gerekli olmayan yağ asitleri ve gliserol hemen hemen
hemen yeniden birleştirilerek yağ parçacıkları hiçbir zaman.
oluşturulur. Bu parçacıklar bedenin farklı noktalarında,
örneğin deri altında (bkz., deri altı tabaka, s. 82) Bitkilerde ve hayvanlarda
depolan ır. (bkz., proteinler)

Aminoasitler
Tü m hayvanlar gibi insanlar d a kendi besinlerini üretemezler
Bitkilerde, özellikle yeni
ve eneryi temin etmek için yedikleri yiyeceklere bağımlıdırlar.
Hayvanlarda, sindirimde gelişen bitkilerde gövde
Yiyecekler ya bitkilerden (örneğin meyve ve sebzeler) ya do
oluşturmak için.
hayvanlardan (örneğin et ve süt) gelir.
Hayvanlarda nadiren.

* Enzimler, 1 05; Fotosentez, 26; İç solunum, 1 06; Polipeptidler, 1 1 1 . * Hücre duvarı, 1 0; İç solunum, 1 06; Koenzimler, 1 05 (Enzimler); Sindirim enzimleri, 1 1 0. 1 03
 Genel biyoloji bilgisi

M ETABO LiZMA
Metabol izma bir organizmanın içinde meydana ge len karmaşık, birbiriyle
yakından ilişkili tüm kimyasal tepkimeler için kullanılan ortak bir terimdir. Bu
tepkimeler katabolizma ve anabol izma olarak adlandırılan birbirine zıt iki
gruba ayrılabilir. Bu tepkimelerin hızları organizmanın iç ve dış ortamındaki
değişimlere yanıtı olarak değişir ve iç koşulların sabit tutulmasında büyük bir
rol oynarlar (bkz., homeostazi, s. 1 07).
Katabolizma
Bedendeki maddeleri yıkan tüm tepkimeler için
ku l lanı lan ortak bir terimdir (ayrışma tepkimeleri) . Bir
örneği hayvan larda karmaşık maddelerin basit
maddelere yıkıldığı sindirimdir (bkz.. tablo, s. 1 1 O) . Bir
başka örnek, bu basit maddelerin hücrelerde daha fazla
yıkı lmasıdır (iç sol unum*) . Aslında tı pkı diğer tüm
kimyasal tepkimeler gibi, katabol izman ı n kendisi de
enerj iye gereksinim duyar: Buna karşın, katabol izma
sırasında daima enerj i açığa çıkar (sindirimde, bu
Anabol izma
Bedendeki maddelerin üretil mesi ni sağlayan tüm
tepkimeler için kullanı lan ortak bir terimdir (sentez
tepkimeleri) . Bir örneği proteinleri oluşturmak için
am inoasitleri n birbirine bağlanmasıdır (bkz., s. 1 02) .
Anabol izma her zaman ek enerji gerekti rir çünkü
tepkimeler sırasında üretilen küçük m iktardaki enerj i
asla yeterli değildir (yani anabol izman ın genel sonucu
her zaman enerj iden "zarar" edilmesid i r) . Gereken ek
enerj i katabolizma "karından" alınır:
Kiloj u l
Besinleri n katabolizması sırasında ü reti len ısı enerjisi
miktarını ifade eden, dolayısıyla biyolojide özell ikle bir
kişinin bazal metabolizma h ızı (bkz., metabolizma h ızı)
ölçülürken ku llan ılan bir enerj i birimidir: BMH
ölçümünde, farklı maddeleri n yıkılmasıyla açığa çıktığı
bil inen ki lojul miktarları ve kontrollu koşullar altında
elde edilen oksijen tüketimi değerleri d ikkate al ınır
(bkz., aşağıda ve sağda).
Bir kişinin bazal metabolizma hızını ölçmek
2 1
için: (BMH= kj m- s- )
1. Bilinen değerler (kalorimetre adı verilen cihazla yapılmış
ölçümler):
o) Eğer karbonhidrat/on yıkmak için 1 litre oksijen kullanılırsa,
yaklaşık 2 1,2 1 kj üretilir (yani yaklaşık 5,050g suyu 1 °C
ısıtmak için gerekli olan ısı eneryisi)
b) 1 fitre oksijenin yağlar için sonucu yaklaşık 1 9, 74kj'dur.
c) 1 litre oksijenin proteinler için sonucu yaklaşık 1 9,32/<j'dur.
Hesaplamalar (örnek):
1. (Ölçülen) Denek 5 dokıkoda 1,5 iıtre oksyen kullandı.
2. Dolayısıyla 1 saatte 1 8 litre oksyen kullanacaktır ( 1,5x 1 2).
3. (Bilınen) 1 lıtre oksyenle besın yıkıldığı zaman 20,09/<j
üretıldı.
4. Dolayısıyla eğer besın 18 lıtre oksyenle yıkılırsa 36 1 ,62kj
üretılmış olur (20,09x 1 8).
5. Dolayısıyla bır saatte deneğın bedenının tamamında besının
yıkılmasıyla 36 1, 62/<j üretıldı (saatte 18 litre oksyen kullonocoktır -­
bkz., madde 2).
6. Ancak BMH saatte beden yüzeyının metrekaresı başına kj olarak
ölçülür.
7. Standart tablo metrekarede vücut yüzeyı ölçülmesınde
kullanılır.
8. 36 1,62 vücut yüzeyıne bölünür (örneğın 2m 2)
2 1
= 1 80,8 1 kJ m- s- (BMH)

enerjinin büyük bölümü ısı halinde kaybedilirken, iç

solunumda serbest kalan
enerj i beden etkinl ikleri
için kullanılır) . Enerj i
gereksinimi,
tepkimeler s ı rasında
üretilen çok d aha
büyük miktarda enerjinin
içinden alınarak karşılanır:
Geri kalanı ise açığa çıkar:
Dolayısıyla genel sonuçta
2. İlk hesaplama:
Metabolizma h ızı Besinin (genel olarak) 1 litre oksijen
kullanılarak yıkılmasıyla elde edilen ısı
enerjisi = yukarıdaki üç değerin
Bireyde meydana gelen metabol izma tepkimelerinin
ortalaması, yani 20,09/<j'dur (ölçümü
genel hızıdır: İnsanlarda bireyden bireye ve aynı
yapılan kişi üç tip besini eşit miktarlarda �--- Solunan hava (bir miktar Soda kireci,
bireyde farklı koşullar altında büyük değişim gösteri r: almıştır). oksijeni eksilmiş olarak) karbondioksiti
Stres altında, vücut sıcakl ığı arttığı nda ve spor tekrar silindire döner. emer.
sırasında artar: Bu nedenle metabolizma hızının
3. Sabit bir zaman aralığında kişinin
hatasız ve hassas ölçümü, kişi dinlenirken, normal
bedeni toraflndon kullanılan oksijen Denek silindirden bu
vücut sıcakl ığında ve yakın zamanda spor ölçülür. Bir respirometre (solunum yönde soluk alır.

enerj iden her zaman "kar" yapmadığında yapı lan ölçümdür: Elde edilen değer
bazal metabolizma hızı (BMH) olarak adlandırılır ve
edilir:
saatte beden yüzeyi nin metrekaresi başına kiloj u l
cinsinden beli rti lir (bkz., ö l ç ü m yöntemi ve
hesaplamalar; karşıda) .
Yüksek B M H değeri ne sahip insanlar ki lo almadan
çok miktarda yemek yiyebilir çünkü bu kişilerin besin
katabolizması (hücrelerde) o kadar hızlıdır ki pek
ölçer) kullanılır (bkz., resim, sağda).
Silindir yukarı ve aşağı
hareket ettikçe bir -------f.;...._;.;..o:-.:
grafik çizilir.
Grafığin genel eğilimi yukarı doğrudur.
(içindeki oksijen miktarı azaldıkça silindir ---­

aşağı doğru iner).

Bisiklete binme gibi ağır, yorucu
sporlar, metabolizma hızının bazal
metabolizma hızına oranla 1 5 kota
kadar artmasına neden olabilir. Kalp
atışı hızlanır, daha fazla oksijen alınır.
Bu değişiklikler ihtiyaç duyulan ek
enerjiyi üretmek için besinin daha
hızlı katabolize edilmesini sağlar.
Bu durumun yon etkilerinden
biri, vücut sıcaklığındaki artıştan
dolayı daha fazla ter
üretilmesidir.
fazla yağ depolanmaz. Tepkimelerin yüksek hızı çoğu
kez gereğinden fazla (yani anabolizma için
gerekmeyen) enerj i ile sonuçlanır: Bu insanlar çok
miktarda "yaşamsal enerj iye" sahip görünebil irler:
Düşük BMH değerine sahip insanlar ise kolayl ıkla kil o
alırlar ve genelde düşük enerj i leri olduğu görülür:
Metabolizma hızı birçok hormonun* özellikle
STH, tiroksin, adrenalin ve noradrenalinin etkisi
altındad ır: Bu konuda daha fazla bi lgi için bkz., tablo, s.
1 08 1 09
- .
Enzimler
Çok sayıda farkl ı tipte enzim vardır; örneğin
Tüm canlılarda bulunan özel proteinlerd i r (katalitik
karmaşık yapılı besin maddeleri nin basit
proteinler) ve can l ı lardaki kimyasal tepkimeler için
çözünebi lir maddelere yıkı l masını denetleyen
yaşamsal önem taşırlar: Katalizör olarak görev yaparlar;
sindirim enzimleri (daha fazla bilgi için bkz.,
yan i kend i leri değişikliğe uğramadan tepkimeleri
metin ve tablo, s. 1 1 O -1 1 1 ) ve bu basit
hızlandırırlar: Birçok enzim, bir tepkimenin ürü nlerini (bir
maddelerin hücrelerd e enerj i açığa çıkması için
enzim tarafından katalizlenen) diğerine "taşıma"
daha fazla yıkı l masını (iç solunum bkz., s. -
yeteneğine sahip molekül leri olan koenzimler adı
1 06) denetleyen solunum enzimleri gibi.
veri len başka maddelerle desteklenir:

1 04 1 05
*Hormonlar, 1 08: İç solunum, 1 06. * Elektrik alan, 5 6 ; Fleming'in s o l el kuralı, 74; Manyetik alan, 68.

YAŞAM VE H O M EOSTAZİ İ Ç İ N EN ERJ İ
Bir canlı, tüm etkinlikleri için enerjiye gereksinim duyar. Bu enerj i, hücrelerin
içindeki iç solunum, doku sol unumu veya hücre sol unumu adı verilen bir dizi
kimyasal tepkimeyle elde edilir. Hücreler hayvanlarda sindirimle yıkılma (bkz., s.
1 1 O 1 1 1 ), bitkilerde ise fotosentez* sonucu oluşan çeşitli basit besin
-
maddeleri içerir. Bu maddelerin tümü iç solunum yoluyla yıkılarak açığa
çıkarılan depolanmış enerji içerir. Hemen her durumda, yıkılan madde
glikozdur (bkz., karbonhidratlar ve şema, s. 1 02 - 1 03) . İki tür solunum vardır
anaerobik (oksijensiz) ve aerobik (oksijenli) sol unum.
- kaynaklanan) normal değerlerden sapmanın
Anaerobik solunum
Serbest oksij ene (bedene alınan oksijen) gereksinim
duymayan bir iç solunum tipidir. Tüm organ izmaların
hücrelerinde gerçekleşir ve az miktarda enerj i
serbest bırakılır. Organizmaların çoğunda, glikoliz adı
veri len ve glikozu yıkarak pirüvik asit oluşturan bir
kimyasal tepkimeler zinciridir. Normal koşu llarda bu
süreci hemen sonra söz konusu zehirli asiti n oksijen
ku llanılarak yıkıldığı aerobik solunum izler. Bu yıkım
büyük m i ktarda enerj iyi serbest bırakı r. Ancak bazı
anormal koşul larda aerobik aşamanın hemen
gerçekleşmesi mümkün olmayabilir. Böyle bir
d u rumda tekrar anaerobik solunum oluşur (oksijen
açığı).
Bazı mikroskobik organizmalarda, örneğin maya
ve bazı bakteri lerde, anaerobik solunumun tüm
aşamaları durmaksızı n devam eder ve oksijen
gereksinimi ol maksızın yeterli enerji sağlan ı r.
1 00 m koşusu gibi kısa ve yoğun fıziksel etkinlik patlamalarında,
hücreler oksijeni alabildiklerinden daha hızlı tüketirler. Bunun sonucu,
kas kramplarının nedeni olduğu düşünülen laktik asit birikmesidir.
Daha uzun ve daha az
yoğun olan etkinliklerde,
örneğin tempolu ve yavaş
bir koşuda hücreler oksijen
gereksinimlerini daha uzun
bir süre boyunca kar.şılaya­
bilirler, ancak daha yavaş
da olsa, laktik asit
oluşur.
Aerobik solunum
Yaln ızca serbest oksij en (vücuda al ınan oksijen)
varlığında gerçekleşen bir iç sol unum tipidir.
Canlıları n çoğunda enerjinin büyük bölümünü
sağlar ve anaerobik solunum aşamasını izler. Kan ın
taşıd ığı oksijen tüm hücrelerin içine al ınır ve
mitokondride* anaerobik tepkime sırasında
üretilen pi rüvik asit ile tepki meye girer. Tepkimenin
son ürün leri karbondioksit ve sudur. Kimyasal enerj i
serbest kal ır v e daha sonra ATP olarak depolanır.
Aerobik solunum bir oksidasyon* bir -
maddenin oksijen varl ığında yıkımı -örneğid i r.
Solunum tepkimelerinin aerobik aşamalarının özeti:
Oksijen Pirüvik asit Karbon
dioksit ı·
Oksijen açığı
Aerobik solunum yapan b i r organ izmanın, aşı rı fiziksel
güç harcad ığında oluşan bir durumdur. Böyle bir
durumda, organizmanın hücrelerindeki oksijen
yeni lenebildiğinden daha hızlı tüketi l i r. Bu, solunumun
i l k anaerobik aşamasında üretilen zehirli pirüvik
asidin yıkılması için oksijenin yeterli olmad ığı anlamına
gel i r. Bu durumda söz konusu asit, daha az zararlı
olan laktik aside dönüşmek için tekrar anaerobik
tepkime geçirir. Lakt ik asit b i rikmeye başlar ve
organ izmanın oksijen açığı o l uşur. Bu açık daha son ra,
örneğin daha şiddetl i sol uyarak normalden daha hızlı
oksij en alınması ve laktik asidin yıkı l masıyla "kapatı l ı r".
* Fotosentez, 2 6 : Mitokondri, 1 2.
Genel biyoloji bilgisi
ADP (adenozin difosfat) ve ATP Homeostazi
(adenozin trifosfat)
Homeostazi, bir
Sırasıyla i ki ve üç fosfat grubu i l e birleşmiş, adenozin
organizma tarafı ndan i ç
adı veri len bir kimyasal grubunu içeren i ki maddedi r.
Timsahın ağzı ısı kaybetmek
ortamın sabit halde için açık durumda
Bu fosfat gruplarının h e r biri birbirine bağlanmış
tutulmasıdır; yani sabit
fosfor; oksijen ve hidrojen atomları içerir. Bir fosfat
sıcaklı k, doku sıvısının kararlı düzeyi ve basıncı, sabit
grubu başka maddelerle bi rleşebilir (tek başına ya da
metabolizma hızı*, vs. O rganizmanın işlevlerini doğru
d iğer fosfat gruplarıyla birlikte, zincir hali nde).
yürütebilmesi için bu d enge hali yaşamsal önem taşır.
Aerobik solunum gerçekleştiğinde, serbest kalan
Homeostazi (değişen iç veya dış etkenlerden
kimyasal enerji ADP molekü llerinin ATP
molekü llerine dönüşmesiyle (her defasında üçüncü
algı lanabi lmesini ve bu tür sapmaları düzeltebi lecek
bir fosfat grubunun bağlanmasıyla) sonuçlanan
süreçleri gerekti rir. Homeostazi özellikle kuşlarda ve
tepkimeleri başlatır. Bu tepkimeleri gerçekleştirmek
memelilerde*, örneğin insanda, oldukça etki li bir
için ku llanılan enerjinin ATP biçiminde "depoland ığı"
şekilde uygulanır. N ormalden sapmaları n algılanması,
söylenebilir. Bu madde tüm hücrelerde kolayl ıkla
denetim organlarına bilgi geribildirimiyle
depolanabilir. Enerj i gereksinimi fazla olan hücrelerde,
gerçekleştiri l i r. Ö rneğin kandaki glikoz seviyesi
örneğin kas hücrelerinde ATP özellikle çok m i ktarda
pankreas tarafından sürekl i izlenir (yani bi lgi "geri
bulunur. Enerj i gerektiğinde ATP'yi tekrar ADP'ye
bildirilir") . Sapmaların d üzeltilmesi negatif
çeviren tepkimeler meydana gel i r. Bu tepkimeler tüm
geribildirim, yani sapmaları "anlatan" ve eylem ile
"depolanmış" enerjinin serbest kalmasıyla sonuçlanır.
sonuçlanan geribildirimle yapılır. Örneği n kandaki
Böylece hücrenin etkinlikleri için güç sağlanmış olur.
gl i koz d üzeyi fazla yükselirse, pankreas bunu
düşürmek için daha fazla insülin* üreterek tepki verir
ADP ve ATP (bkz., antagonistik hormonlar, s. 1 08) .
H omeostatik eylemlerin çoğu, insülin örneğinde
Adenin + Riboz = Adenozin
olduğu gibi, beyi nde hipotalamus* tarafından
denetlenen hormonlar tarafından yönetilir.
Homeostazide hipotalamusun önem ini ortaya koyan
bir başka örnek, vücut sıcakl ığının denetimidir. Tüm
kuşlar ve memeliler; örneğin insanlar homiotermik
yani sıcak kanlıdır. Dış koşullar ne olursa olsun sabit
Su
bir sıcaklığı (insanlarda yaklaşık 37°C) koruyabilirler.
(Bunun tersi poikilotermi k veya soğuk kanlı
Riboz* can l ılardır.) H ipotalamusun preoptik alan adı veri len
"termostat" bölümü vücut sıcaklığındaki herhangi bir
değişikliği belirler ve d u ruma göre sıcakl ı k düşürme
merkezine veya sıcakl ı k yükseltme merkezine
�-- Fosfat grup/an � uyarı lar gönderi r (her i kisi de hipotalamusta bulunur) .
B u alanlar bedende çeşitl i sıcakl ı k düşürme veya
sıcakl ı k yükseltme eylemleri ne neden olan sinir
Adenozin difosfat (ADP) iletileri gönderir.
�--- ----�
L_______ Adenozin tıifosfat (ATP) --------'
ATP'nin ADP'ye çevrimi
l
ATP ADP + p + E
Fosfat Eneryi
Adenozin Adenosin
tıifosfat difosfat -grubu
Bu tepkime tersinir.
Penguenler homiotermiktir. Kendilerini
korumaya, yumurtalarını ve yavrularını
sıcak tutmaya yetecek kadar ısı
üretebilirler.
Hipotalamus, 75; İ nsülin, 1 08; Memeliler, 1 1 3: Metabolizma hızı, 1 04: Riboz, 96.
 Genel bıyofoJI bı/gısı

H O RM O N LAR
�...-

Hormonlar Üretildiği yer Etkileri

H ormonlar bir organizmanın i çindeki çeşitli

ACTH (adrenokortikotropik hormon) veya Hipofız bezi (s. 6 9) (anteriyör fob) Adrenal bezlerin korteksinde (s. 6 9) hormonların üretimini uyanr.
etkinlikler i denetleyen özel kimyasal adrenokortikotropin
Tiroid bezi (s. 6 9) tarafından tiroksin üretimini uyarır.
"mesajcılar"dır. Bu sayfalarda insanlar TSH (tiroid uyarıcı hormon) veya tirotropin Hipofız bezi (s. 6 9) (anteriyör fob)

tarafından üretilen hormonlar ve bunlarla ilgili STH (somatotropik hormon) veya somatotropin veya
HGH (insan büyüme hormonu)
gruplar hakında bilgiler yer almaktadır. Bitkiler -
1
Hipofız bezi (s. 6 9) (anteriyör fob) Hücrelerde proteinlerin yapımı için aminoasitlerin birikim oranını artırarak büyümeyi
uyarır.
Hipofız bezi (s. 69) (anteriyör fob) Kadınlarda yumurtalık foliküllerinde (s. 89) yumurta gelişimini ve adet döngüsünün (s.

1
FSH (folikül uyarıcı hormon)
de hormon üretirler (fitohormonlar) ancak 90) ilk aşamalarında foliküller tarafından östrojen salgılanmasını uyarmak için LH ile
birlikte çalışır. Erkeklerde, sperm (s. 92) oluşumuna neden olur.
bunların işleyişi henüz tam olarak
anlaşılamamıştır (bkz., absisyon tabakası, s. 21 ,
ı
LH (luteinize hormon). Kadınlarda luteotropin, Hipofız bezi (s. 69) (anteriyör fob) Ovülasyonu (s. 90), korpus luteum oluşumunu (s. 90) ve bunun östrojen ve
erkeklerde ise /CSH (interstitia/ hücre uyarıcı progesteron salgılamasını uyarır. Uterusun (s. 89) astarını kalınlaştırmayı uyarmak için
fotoperiyodizma ve büyüm e hormonları, s. hormon) olarak da adlandırılır. östrojen ve progesteron ile birlikte çalışır. Erkeklerde, androjenlerin üretilmesine neden
olur.
23). Hipofız bezi (s. 69) (anteriyör lob) Korpus luteum (s. 90) tarafından hormonların salgılanmasını sağlamak için LH ile
Laktojenik hormon veya PR (prolaktin)
İnsan hormonları endokrin bezler* birlikte çalışır. Doğumdan sonra süt üretimine neden olur.

tarafından salgılanır. Bazıları bedenin yalnızca Oksitosin Hipota/amus (s. 75). Hipofız bezinde (posteriyör fob) Doğum sancısı sırasında uterus (s. 89) kaslarının kasılmasını ve doğum yaptıktan
birikir. sonra süt salgılanmasını uyarır.
belirli noktalarında (hedef hücreler veya

1
ADH (anti diüretik hormon) veya vazopressin Hipotalamus (s. 75). Hipofız bezinde (posteriyör lob)
hedef organ lar) etkili olur ken, diğerleri daha birikir.
Böbreklerde ürinifer tübüllerden (s. 73) kana geri emilen su miktarını artırır.

genel sonu çlar doğurur. Hormon üretiminin Tiroksin ı Tiroid bezi (s. 6 9)
1
Besin yıkım hızını ve dolayısıyla enerjiyi artırır ve vücut sıcaklığını yükseltir. Gençlerde

1
ana denetleyicisi beyinde yer alan büyüme oranı ve gelişmeyi kontrol etmek için STH ile birlikte çalışır. İyot içerir.

h ipotalamustur*. Hipotalamus birçok bezin TCT (tirokalsitonin) veya kalsitonin Tiroid bezi (s. 6 9) Kalsiyum ve fosforun depolandıkları kemiklerden serbest bırakılmasını azaltarak
salgılarını denetler ve bunu çoğunlu kla h ipofiz kandaki seviyelerini düşürür.

bezinin* aracılığı ile yapar. Hipotalamus, PTH (paratiroid hormon) veya paratrin veya Paratiroid bezleri (s. 6 9) Kalsiyumun kemiklerden (bkz., yukarıda) ser.best bırakılmasını artırarak kandaki
seviyesini yükseltir. Fosfor seviyesini düşürür.
parathormon
hipofızin anteriyör lobu na d üzen leme
1
Adrenalin veya adrenin veya epinefrin Adrenal bezler (s. 69) (medulla). Ayrıca sinir uçlarında. Karaciğeri, enerji için yıkılmak üzere kana daha fazla glikozu serbest bırakması için
faktörleri, posteriyör lobuna ise sinir iletileri Noradrenalin veya norepinefrin Heyecan ve tehlike anlarında salgılanır. uyarır. Kalp atış hızının artmasını, daha hızlı solumayı ve kan damarı yapımını uyarır.

göndererek hormonların üretilmesini Aldosteron Adrenal bezler (s. 69) (korteks) Kandaki sodyum ve su miktarını artırarak böbreklerde ürinifer tübüllerden (s. 73)
daha fazla geri emilime neden olur.
"bildir ir". Hormonların salgılanması
1 Adrenal bezler (s. 69) (korteks) Enerji için besin yıkım hızındaki artışı uyarır, böylece strese direnci artırır.
homeostazi * için yaşamsal önem taşır. Kortizon
Hidrokortizon veya kortizol
Yangıyı azaltır.

Östrojen (dişi cinsiyet hormonu) Östrojen ergenlikte (s. 90) göğüs büyümesi gibi sekonder eşey (cinsiyet)
D üzen leme faktörleri Progesteron (dişi cinsiyet hormonu)
Çoğunlukla ovaryumlarda (dişi cinsiyet organları, s.
89) yumurtalık foliküllerinde (s. 89) ve korpus karakterlerinin gelişimini harekete geçirir. Her ikisi birlikte çalışarak süt üretimi için
Birçok hor,monun üretimini ve dolayısıyla yaşamsal beden luteumda (s. 90). Ayrıca hamilelik sırasında meme (süt) bezlerini hazırlar ve uterus (s. 89) astarının kalınlaşmasını sağlarlar. Adet
plasentada (s. 9 1). dögüsünün (s. 90) sonuna doğru ve uterus astarı ile meme bezinin işlevsel halde
işlevlerini denetleyen özel kimyasallardır. Bunlar beynin bir bölümü tutulduğu hamilelik sırasında progesteron daha baskındır.
olan hipotalamus* tarafından h ipofiz bezin in* anteriyör lob una
gönderi lir. İ ki tipi vardır: bezlere belirli hormonları salgılatan Androjenler (erkek cinsiyet hormonları), Çoğunlukla testislerdeki (erkek cinsiyet organlan, s. 88) Ergenlikte (s. 90) sakal çıkması gibi sekonder eşey (cinsiyet) karakterlerinin gelişimini
salgılatıcı faktörler ve salgılamayı durd u ran inhibitör faktörler. özellikle testosteron interstisyel hücrelerde ve sürekliliğini sağlar.
Örneğin FSH RF {FSH salgılatıcı faktör) ve LH RF (LH salgılatıcı Gastrin Midedeki hücrelerde Mide özsuyunun (s. 1 1 O) üretimini uyarır.
faktör), FSH ve LH hormonlarının (bkz., tablo) salgılanmasına ve
İnce bağırsaktaki hücrelerde
dolayısıyla ergenliğin* başlamasına neden olur. Salgılatıcı CCK (kolesistokinin) Oddi sfınkterinin açılışını, safra kesesinin kasılmasını ve duodenum (s. 6 7) içine safranın
ser.best bırakılmasını uyarır.
faktörlerin çoğu homeostazi* için yaşamsal önem taşır.
Sekretin İnce bağırsaktaki hücrelerde Pankreas özsuyunun (s. 1 1 O) üretilmesi ve duodenum (s. 6 7) içine salgılanması için
pankreası uyarır.
Antagonistik hormonlar PZ (pankreozimin)

Glukagon ve insülin gibi, birbirine zıt etkiler üreten hormonlardır. Enterokrinin i İnce bağırsaktaki hücrelerde Bağırsak suyunun (s. 1 1 O) üretilmesini uyarır.
Kandakı glikoz d üzeyi çok fazla düştüğünde, pankreas glukagon Depolama amacıyla daha fazla glikozun glikojene dönüştürülmesi için karaciğeri
İnsü/in Kan glikoz seviyesi çok yüksek olduğunda
üreterek glikoz düzeyin i yeniden yükseltir. Yüksek glikoz düzeyi pankreasta uyarır (s. 1 03). Aynca glikozun hücrelere taşınmasını hızlandırır.
ise pankreasın bu düzeyi düşürmek için insülin üretmesıne neden
olur (bkz., ayrıca homeostazi, s. 1 07). Glukagon Kan glikoz seviyesi çok düşük olduğunda Karaciğerde glikojenin glikoza daha hızlı dönüşümünü ve yağlar ile proteinlerin
glikoza dönüştürülmesini uyarır.
pankreasta

1 08 � Endokrin bezler, 69; Ergenlik, 90 Hipofız bezi, 69: Hipotalamus. 7. Homeostazi, 1 07 1 09

 Genel bıyofop bi/gısı

S İ N D İ Rİ M SALG I LARI VE ENZİ M LE R Ku l lanılan terimler Monosakkaritler

En basit karbonhidratlardır*. Nerdeyse tümü polisakkaritlerin
yıkımının sonucudur. Öte yanda fruktoz, sükrozun yıkımı ile ortaya
İnsan bedenin deki, sindiri m bezleri * tarafından bağırsakların için e salgılanan tüm Polisakkaritler
En karmaşık karbonhidratlardır*. Her bıri bir monosakkarit çıkmasının yanı sıra bedene olduğu gibi de alınabilir (örneğin meyve
suyu içildiğinde). Glikoz karbonhidrat/ara uygulanan tüm işlemlerin
sindirim salgı ları * besinlerin basit, çözünebilir maddelere yıkılmasını denetleyen molekülleri zinciridir. Bedendeki nişasta (yenilebilir bitkilerdeki
temel polisakkarit) ve glikojen (hayvansal maddelerde sonucudur (fruktoz ve galaktoz karaciğerde glikoza dönüşür).
enzi mler* içer ir. Bunlaı� s i n d i ri m enzi mleri * olarak adlandırılır ve üç gruba ayrılırlar. bulunan temel polisakkarit) gibi karbonhidratların çoğu
polisakkarit/erdir. Nişasta ve glikojen hakkında daha fazla
Polipeptidler
Ami lazlar* (veya diyastazlar) karbonhidratların* (sonuçta mon osakkaritlere bilgi için bkz., s. 1 03.
Bedene giren tüm proteinlerin dönüştüğü karmaşık yapıdır. Her biri
yüzlerce (veya binlerce) aminoasit* molekülünden oluşan bir zincirdir
dönüşürler - bkz., terimler, sağda) yıkımını düzenler. Protei nazlar (veya peptidazlar) Disakkaritler (bkz., proteinler, s. 1 02).
Polisakkaritlerin yıkımında ara aşamaları oluşturan ya da
peptid bağları na* (bkz., proteinler, s. 1 02) saldırarak proteinlerin aminoasitlere* (sükroz ve laktoz olmaları durumunda) bedene girdikleri
yıkılmasını düzenlerler. Lipazlar yağların gliserol ve yağ asitlerine (bkz., yağlar, s. biçimleriyle, iki monosakkarit molekülünün bileşimidir/er. (Sükroz
şeker pancarı ve şeker kamışında, laktoz ise sütte bulunur.)
Dipeptidler
Polipeptid/erin yıkımında ara aşamaları oluşturan iki aminoasit
1 02) yıkılmasını düzenlerler. Bedenin farklı sin dir im salgıları, enzimler i ve bu molekülünden oluşan zincir/erdir.

enzimler in etkiler i ile birlikte aşağıdaki tabloda listelenmiştir.

Sindirim salgısı: Tükürük Sindirim salgısı: Safra

Üreten: Ağızda tükürük bezleri* Üreten: Karaciğer. Safra kesesinde* depolanır, ince bağırsak içine Vitaminler ve kullanımlan
Sindirim enzimi:Tükürük amilazı (veya pityalin) salgılanır (bkz., CCK, s. 1 08).
A vitami n i (retinol) C vitamini (Askorbik asit)
Etkiler: Nişasta ve glikojen (polisakkaritler) karbonhidrat/arının* yıkımını Bileşenler: Safra tuzları ve safra asitleri
başlatır. Bkz., s. 1 03. Etkiler: Emülsifıkasyon adı verilen bir süreçte yağları* küçük Kaynaklar: Karaciğer, böbrekler, balık karaciğer yağları, yumurta, süt Kaynaklar: Yeşıl sebzeler, patates, domates, turunçgiller, örneğin
Ürünler: Bazı dekstrin/er (kısa polisakkarit). Bkz., not 1 . parçacıklara indirger. ürünleri, margarin, yeşil ve sarı meyve ve sebzelerdeki, özellikle portakal, greyfurt, limon.
domates ve havuçtaki pigment* (karaten) (karaten bağırsaklarda A

(veya succus
vitaminine dönüşür). Kullanımları: Büyüme ve sağlıklı dokuların, özellikle deri, kan damarları,
Sindiri m salgısı: Mide özsuyu Sindirim salgısı: Bağırsak özsuyu entericus) kemikler, diş etleri ve dişlerin korunması için gereklidir. Bazı metabolik
Üreten: Mide astarındaf<j mide bezleri*. Mide içine salgılanır (bkz., Üreten: İnce bağırsak astarındaf<j bağırsak bezleri*. Son salgı yeri ince Kullanımları: Epitel* hücrelerinin (astar hücreleri) genel sağlığını korur, tepkimelerde, özellikle protein* yıkımı ve aminoasitlerden* yeni
başta kemikler ve dişler olmak üzere büyümeyi destekler. Loş ışıkta proteinlerin (özellikle kol/ojen - bkz., bağ doku, s. 52) yapımında temel
gastrin, s. 1 08) bağırsak içi (bkz., enterokrinin, s. 1 08).
görüş için gereklidir - retinanın çubuklarında bulunan, ışığa duyarlı koenzimdir*. Enfeksiyona karşı dirençte ve yaraların iyileşmesinde
Sindirim enzimleri (diğer bir bileşen ile birlikte): Sindirim enzimleri: pigment* (rodopsin) oluşumuna katılır. Enfeksiyona karşı direnç için destekleyicidir.
1. Pepsin (proteinaz). Bkz., not 2. 1. Maltoz (amilaz) destekleyicidir.
2. Renin (proteinaz). Yalnızca gençlerde bulunur. 2. Sükraz (veya invertaz veya sakkaraz) (amilaz)
3. Hidroklorik asit. 3. Laktaz (amilaz)
4. Gastrik lipaz. Yalnızca gençlerde bulunur. 4. Enterokinaz. Bkz., not 2. B vitami n i karış ı m ı (kompleksi) D vitam ini (kalsiferol)
Etkiler: Etkiler:
1 . Proteinlerin* (polipeptidfer) yıkımını başlatır. 1. Maltozun (disakkarit) yıklmı Genellikle birlikte bulunan, en az 1 O vitaminin oluşturduğu gruptur. Kaynaklar: Karaciğer, balık karaciğer yağları, süt ürünleri, yumurta
İçeriği: sarısı, margarin, deri hücrelerindeki özel madde (provitamin 03; güneş
2. Kalsiyum ile birlikte sağlar, yani onun proteinine (kazein) etki eder. 2. Sükrozun (disakkarit) yıkımı
Tiyamin (veya aneurin) (B 1) ışığında D vitaminine dönüşür)
Bkz., not 3. 3. Laktozun (disakkarit) yıkımı
3. Pepsini harekete geçirir (bkz., not 2), yetişf<jnferde sütü keser (bkz., 4. Proteinlerin* (dipeptidler) yıklmının tamamlanması Riboffavin (B2)
Niyasin (veya nikotinik asit veya nikotinamid) (B3) Kullanımları: Kalsiyum ve fosforun emilimi ve bunların kemiklerde ve
not 3) ve bakterileri öldürür. Ürünler:
Pantotenik asit (BS) dişlerde yığılması için gereklidir. PTH* (hormon) ile birlikte çalışabilir.
Ürünler: 1. Glikoz (veya dekstroz) (monosakkarit)
Pridoksin (B6)
1. Kısa polipeptid/er 2. Glikoz ve fruktoz (monosakkarit/er) Siyanokobalamin (veya kobalamin) (B 1 2)
2,3. Kesmik/er, yani süt topakları 3. Glikoz ve ga/aktoz (monosakkaritler) Folik asit (Be veya M)
4. Ara bileşikler 4. Aminoasitler* Biyotin (bazen H vitamini olarak adlandırılır)
Lesitin E vitami n i (tokoferol)
1
S i n d i ri m salgısı: Pankreas özsuyu Notlar Kaynaklar: Et, yumurta sarısı, yapraklı sebzeler, fındık ve ceviz
il Kaynaklar: Maya ve karaciğerde tümü bulunur. B 1 2 dışında tümü
ıl benzeri kabuklu yemişler, süt ürünleri, margarin, tahıllar, kepekli
lı Üreten: Pankreas. İnce bağırsak içine salgılar (bkz., sekretin ve PZ, s. 1. Besin ağızda yeterince uzun süre kalmadığı için, bu kepekli tahıllar ve ekmekte, buğday tohumu ve yeşil sebzelerde,
ekmek, buğday ruşeymi, tohumlar, tohum ve sebze yağlan.
1 08) aşamada çok fazla dekstrin üretilmez. Karbonhidratların örneğin fasülyede bulunur (B 1 2 hiçbir sebze ürününde bulunmaz).
çoğu değişmeden geçer. 82 ve B 1 2 özellikle süt ürünlerinde bulunur. Çoğu ayrıca yumurta,
Sindirim enzimleri: Kullanımları: Henüz tam olarak anlaşılmamıştır. Membranlara
fındık ve ceviz benzeri kabuklu yemişler, balık, yağsız et, karaciğer ve
1 . Tripsin (proteinaz). Bkz., not 2. bağlanan ve kansere neden olan bazı moleküllerden membranları
patateste de bulunur. 86, folik asit ve biyotin ayrıca bağırsaktaki
2. Kimotripsin (proteinaz). Bkz., not 2. 2. Proteinazlar ilk olarak, bedenin büyük bölümü gibi korur.
bakteriler tarafından da üretilir.
3. Karboksipeptidaz (proteinaz). Bkz., not 2 proteinden* oluşan sindirim kanalının sindirilmesini
4. Pankreatik amilaz (amilopsin) önlemek için etkisiz bir biçimde salgılanır. Kanalın içinde
Kullanımları: En çok büyüme ve dokuların, örneğin kas (B 1, 86),
5. Pankreatik lipaz mukoz membranın* koruduğu bölüme ulaştıklarında etf<j/i
sinir (B 1, 83, 86, B 1 2), deri (82, 83, 85, 86, B 1 2) ve saç (B2, 85)
veya menakinon)
biçimlerine dönüştürülür/er. Hidroklorik asit, pepsinojeni
Etkiler: sağlığının korunmasında gereklidir. Çoğu ayrıca organların sürekli K vitam ini (fı l l okinon
(et/<jsiz) pepsine, enterokinaz, tripsinojeni tripsine, tripsin
1,2,3. Proteinlerin* yıkımı devam eder (uzun ve klsa polipeptidler). çalışmalarını destekler (B5, 86, lesitin). Folik asit, biyotin ve lesitin
ise daha sonra kimotripsinojen ve prokarboksipeptidazı
4. Karbonhidrat/arın* yıkımı devam eder. hariç tümü besinlerin eneryi için yıklmında (iç solunum*) destekleyici Kaynaklar: Karaciğer, meyve, fındık ve ceviz benzeri kabuklu yemişler,
kimotripsin ve karboksipeptidaza çevirir.
5. Yağ* parçacık/arı yıkılır. olan temel koenzimlerdir*. Birçoğu (özellikle 82, 86, B 1 2) ayrıca tahıllar, domates, yeşil sebzeler, özellikle lahana, karnıbahar ve ıspanak.
Ürünler: 3. Sıvı ha/def<j süt sindirim sisteminden sindirilemeyecek kadar büyümeyi veya düzenleme ya da savunma amaçlı maddelerin Ayrıca bağırsaktaki bakteriler tarafından da üretilir.
(proteinler*) yapılmasını destekleyen koenzimlerdir. B 1 2 ve folik
1,2,3. Dipeptidler ve bazı aminoasitler* hızlı geçtiğinden, renin ve hidroklorik asidin sütün
asit, kan hücrelerinin oluşumunda yaşamsal öneme sahiptir, B5 ve Kullanımları: Karaciğerde protrombin* oluşumu için gereklidir (kanın
4. Maltoz (disakkarit) kesilmesindeki etkisi yaşamsal önem taşır.
B6 sinir kimyasal/arının (nörotransmiterler*) üretimi için yaşamsal
5. G/isero/ ve yağ asitleri (bkz., yağlar, s. 1 02 ) pıhtı/aşabilmesini sağlar).
önem taşır.

1 1Q * Aminoasitler, 1 02 (Proteinler); Bağırsak bezleri. Mide bezleri, 68 (Sindirim bezleri), Enzimler. 1 05, Karbonhidratlar, 1 02. Mukoz membran. 67, Proteinler ·102, Safra " Aminoasitler 1 02 (Proteinler), Epitel 82 (Epıdermis): İç solunum, 1 06; Karbonhidratlar, 1 02; Koenzimler, 1 05 (Enzimler); DNA. 96 (Nükleik asitler); 111
kesesi, 69, Sindirim salgıları. 68 (Sindirim bezleri), Tükurük bezleri, 68: Yağlar, 1 02.. Norotransmıterler, 77 (Sinaps); Pigmentler 27, Proteinler, 1 02. Protrombin. 59 (Pıhtılaşma). PTH, 1 08; Retına, 85.
 Genel biyoloji bilgisi

CAN LI LARI N
1
. · Callicore
Klasik taksonomide Homo sapiens'in izlenmesi

Bu şema, bir buçuk milyon hayvan türü arasında insanın kendi nişi içindeki konumunu göstermektedir.

S I N I FLAN D I RI LMASI
ey/lene

*
Hayvanlar Bitkiler Mantarlar Protista Monera
Çok hücreli*, hücre Çok hücreli*, Hücre duvarları* var, Tek hücreli*, hem bitki Baktenler gıbi,
Alemıe,t
Taksonom i, yani sı nıflandırma, canlıların ortak özelliklerine duvarları* yok, selüloz* hücre duvarı* ancak selüloz* yok hem hayvan özellikleri çekirdekleri olmayan
fotosentez* yapamaz var, fotosentez* yapar fotosentez* yapamaz gösterir organızmalar

1
göre gruplandırılmasıdır: Klasik taksonomide, gruplandırma 1

öncelikle yapısal karakterlere göre yapılır: Ortaya çıkan 1 1 1 1 1 1 1 1

Şubeler Annelida (Halkalı Arthropoda Chordata Cnidaria Echinodermata Mollusca Nematoda Platyhelminthes
sınıflandırma tablolarında önce en büyük gruplar; yani solucanlar) (Eklembocaklılar) (Kordalılar) (K�idliler) (Densi dıkenliler) (Yumuşakçalar) (Yuvar/ok (Yassı solucanlar)
Bu kelebeklere o kadar Solucan benzen. Segmentlı beden,
Bedenı ç
Tek a ıklıklı kese Dıkenlı derilı, vantuz Yumuşak beden solucanlor) Solucan benzen,
alemler, daha sonra bu grupların içindeki daha küçük alt ender rastlanır ki yaygın yuvarlak ek/emlı bacaklar,
desteklemek çın
ı benzen beden ayaklı, beş beden kabuklu Solucan benzen, yassı
sert bır çubuğa
adları yoktur. Sadece sert dış iskelet* parçalı segmentsız
gruplar ve onların alt bölümleri listelenir: binominal isimleri
segmentlı beden
(notokord) sohıp

vardır; bkz., aşağıda.

Alt şubeler Cephalochordata Urochordata Vertebrata (Omurgalılar)

Alemlerden sonra gelen ilk gruplar hayvanlarda Kemık veya kıkırdaktan yapılmış ıç ıskelet var.

şube (fi lum) ve bitki lerde bölüm olarak

Terminoloji (Nomenklatür) (Başı kordalılar)
Balık benzen beden.
(Kuyruğu kordalılar)
Kese benzen segmentsız Omurgalı o/mayon hoyvonlar omurgasızlar
beden, sadece larva*
başta notokord var (invertebrata) olarak adlarıdın/ır.
ad land ırılır. Bunlardan sonra sınıflar, takımlar, Organizmaların adlandı rılmasıdır. Tür adları Latince
notokorda* sohıp

aileler, cins ve son olarak tü r (en küçük olarak verilir; böylece dünyadaki tüm biyologlar
gruplama) gel i r. Bir tür; diğer gruplardan ü reme aynı sistemi izleyebilirler. Bel li bir tür dünyan ın farklı
bakımından yalıtı lmış, birbiriyle üreyen yerl erinde farklı yaygın (yani halk d i l indeki) adlarıyla Sınıflar Amfibiler (iki yaşamlılar) Kuşlar Balıklar Memeliler Sürüngenler

organizmalar grubu olarak tanı mlanır. Eğer bir tür Soğuk kanlı. yumuşak Sıcak kanlı, [Üylü, Soğuk koniı, pullu, Sıcak kanlı, kıllı, Soğuk kanlı, pullu
bil inmesine karşın, böyle bir adlandırma gerekl idir. derılı, suda ve karada
kanatlı, ovipar* yüzgeçlı, solungaçlar/o yavruları ıçın derı/ı. ovipar*
için bunu belirlemek olanaksızsa, morfolojik Örneğin, bir tip ri nga balığı olan A/oso yoşaı solunum yapar
süıü vor

olarak, yani dış görünüşle tanımlama yapılır. pseudohorengus, coğrafı dağılımı boyunca altı farkl ı
Bazı bölüm veya şubelerin, özellikle de üye ad la an ılır.
sayısı az olanların tüm alt basamakları Her organizma iki sözcükten oluşan bir ada Takımlar Diğer 20
bulunmayabilir. Böyle bir durumda şubeden sahiptir (binominal sistem). İ l k sözcük cins adı dır.
Yarasalar Karnivorlar Cetacea Ungulata
(/oynaklı/ar)
Primatlar
ve ayak/on
Kemiriciler
Fare benzen, (Yırtıcılar) Sucul memeliler Esnek el Sürekli büyüyen takım
sonraki basamak takı m, aile, cins veya tür olabilir. İ kinci sözcük ise bu cins içindeki türü bel i rler. kanodan var: Et yıyıcıler. büyük, Toynak/an var. Çi� var, ılk pa r maklan kesici* dışlerı
cers yönde var
Bazı durumlarda a l t alem, alt ş u b e veya alt sınıf Latince ad lar Londra'daki Doğa Tarihi M üzesi'nde nokturnal
sıvn uçlu dışlerı
var
ve tek toynaklılar
olarak ayrılırlor.
gibi "ara" gruplar da vardır. Uluslararası Zooloj i k Adlandı rma Komisyonu
Bitki ler ve hayvanları n sın ıflandırmasında tarafından onaylanır. Adların çoğu, türün boyut,
bugün hala uzlaşı lamayan bazı noktalar vardır. biçim veya habitat (yaşam alanı) gibi bel irli Aileler Cebidae Cercopithecoidae Hominidae Pongidae (ve dığerlen)

Bi lim insanlarının çoğu beş ana alem olduğunu Yenı dünya (Dar burunlu maymunlar) (İnsangıller) (İnsansı
karakterlerine doğrudan gönderme yapar. Örneğin (Kuzey v e Güney Dık yürür; kısa yüziü, nıoymungıller)
kabul etmektedi r (bkz., şema, s. 1 1 3) , ancak Dev karıncayiyen, Myrmecophogo tridoctylo olarak Amerıka)
Eskı dünyo (Avrasya ve
küçük dışlı Eskı dünya
A(rıka) maymunları
can lıları dört alem altı nda gru plandırmayı tercih adland ırılır (myrmeco karınca, phag yeme, tri
maymun/an maymunları

1
= =

edenler de vardır: hayvan lar (Protista dah i l) , = üç ve dactyl parmak). Bu ad, söz konusu
=

bitkiler (mantarlar v e algler dahil), Monera ve can lının yediği besini ve ön

virüsler. Aşağıdaki şema bitki aleminin ayaklarının ucunda üç büyük
Cinsler Australopithecus Homo
Soyu tükenen Büyük kofalı,
bölümlerini göstermektedir. kazıcı pençe olduğunu hominid, dış özellıklen farklı
kaba kofatcısı ve
anlatır. yüz özel/ık/en

Dev
karıncayiyen
Türler Homo habilis Homo ereaus Homo sapiens (dığer soyu

'
Soyu tükenen Soyu tükenen hominid. Günü müz ırısonı tükenrnler)
Bitkilerin sınıflandırılması hominid Homo habi/is'ten dana
Bitkiler ôlemi birbirini izleyen büyük bölümlere ayrılmaktadır: uzun boylu ve biiyük beyınlı

J
Chlorophyta Bryophyta Pterophyta Coniferophyta Anthophyta tvirüsler klasik taksonomiye dôhil edilmezler. Bir protein kılıf içinde nükleik asit* içerirler ve yalnızca başka canlı hücrelerin içinde "canlanır" ve
Yeşil algler Yosunlar, Eğreltiotları �� Koniferler Çiçekli bitkiler
üreyebilir/er. Bu nedenle .canlıların çoğu karakterini sergiledik/eri halde organizma olarak sınıffandınlmazlar.
��
-�
\
ciğerotlan

Her bölüm ayrıca sınıffara aynlmıştır, ancak burada yalnızca en büyük bölüm olan Antophyta 'nın sınıffarı gösterilmiştir.
Diğer sınıfland1rma sistemleri Kladistik s ı n ıfland ı rma
Monokotiledonlar Dikotiledonlar Klasik taksonomide olduğu g i b i , bu sistem de grupları
Sınıflar
tek kotiledonu* olanlar; ıkı kotiledonu* olanlar; Klasik taksonomi canlıları sın ıflandırmak için ku l lanılan farklı ortak karakterlere dayanarak daha büyük gruplara (klad)
örneğin çimenler. ömegın düğünçıçeğı. sistemlerden biridir: Diğer bir önemli yöntem kladistik yerleştirir. Ancak kladlar atasal formları ve bunları n
'--�������������������������� -�����

sınıflandırmad ı r. torunları nı da içeri r.

112 * Kotiledon, 33. *Çekirdek, 1 O; Çok hücreli, 1 O; Dış iskelet, 38: Fotosentez, 26; Hücre duvarı, 1 O; Kesici dişler, 57; Larva, 49; Nükleik asitler, 96; 113
Ovipar, 46; Selüloz, 1 03 (Selülozlu yiyecek); Tek hücreli, 1 O
 RESM İ O LMAYAN G RU PLAMA TERİ M LERİ D izi n

(örneğin 92) her durumda bir sözcüğün (veya sözcüklerin) bulunabileceği ana
Canlıları genel yaşam biçimleri (yani Bu dizinde listelenen sayfa numaraları üç far klı tiptedir. Koyu renkli yazılanlar
Bitkiler ve hayvanlar
ekoloj ik benzerlikleri - ayrıca b kz . s. 9)
Böcekçiller (insektivorlar)
dikkate alınarak gruplamada kullanılan Çoğunlukla böcek yiyen özelleşmiş organizmalar, örneğin böcekleri tanımlamayı göster ir. Açık renkli yazılanlar (örneğin 92) ek maddelere gönder­
başlıca terimler burada listelenmiştir. yakalayan ve sindiren sürahi bitkileri ve kirpiler.
me yapmaktadır. İtalik yazılmış sayfa numaraları (örneğin 92) bir resim için ya­
Parazitler
Sınıflandırma tablolarının klasik, resmi Diğer bitki veya hayvanların (konukçu) içinde veya üstünde yaşayan,
zılan küçük etiketlerde bulunabilecek bir sözcüğün (veya sözcüklerin) bulundu­
terimlerinin (s. 1 1 2 - 1 1 3) aksine bunlar onlarla beslenen bitkiler veya hayvanlar, örneğin ökseotu ve pire.
Bazıları konukçuya zarar vermez.
ğu sayfaları gösterir. Eğer bir sayfa numarasını parantez içinde bir sözcük izli­
resmi olmayan terimlerdir. Mutualistler
yorsa, listelenen sözcük belirtilen metin içinde bulunabilir. Eğer sözcüğü (G) ız­
Birbiriyle yakın ilişki içinde olan ve böylece karşılıklı yarar sağlayan
bir canlı çifti (mutualizm). Örneğin, normal olarak çıplak kaya
liyorsa, listelenen sözcük sayfada verilen giriş metninde bulunabilir. Parantez
Bitkiler yüzeylerinde bulunan likenler. Herbiri aslında iki bitkiden oluşur (bir içinde yazılan tekil adlar, çoğul adlar, semboller ve formüller listelenen sözcük­
mantar ve bir alg). Alg fotosentezle* mantar için besin üretir
Kserofıtler
Uzun süre susuz canlı kalabilen bitkiler, örneğin kaktüsler.
(mantar aksi halde çıplak kayada yaşayamaz). Mantar ise alg için ten sonra konuyla ilgili olan yerde verilmiştir. Eşanlamlılar " bkz. " sözcüğü ile ve­
gerekli olan nemi ince iplikçik/erinde tutar.
H idrofıtler
Komensaller
ya alfabetik olarak sıralanıyorlarsa kesme (/) ile gösterilmiştir.
Suda veya çok ıslak toprakta yetişen bitkiler, örneğin kamışlar.
Birinin diğerini etkilemeden yarar sağladığı, birbiriyle yakından ilişki
Mezofıtler içinde olan canlı çifti. Örneğin bir solucan türü sıklıkla keşiş yengeci
Ortalama nem koşullarında yetişen bitkiler. ile aynı kabukta bulunur. Komensalizmin en yaygın örneği, farenin A Algler, 1 O, 1 1 2 Antitoksinler, 59 (Antikorlar)
insanın olduğu her yerde bulunmasıdır. A vitamini, 1 1 1 mavi-yeşil algler, 7 Anüs, 66, 67 (Kalın bağırsak)
Halofıtler Allantoyis, 48 Anüs kanalı, 66, 67 (Kalın bağırsak)
Abdomen, 3 6 (Segmentasyon),
Çok tuzlu koşullara dayanabilen bitkiler, örneğin deniz pembesi. Sosyal veya koloniyal 66 (Sindirim kanalı), Alleller/Allelomorfar, 97 (Genler) Aort, 6 1 , 62, 63
Birlikte, gruplar halinde yaşayanlar. Bitkilerde bu iki terim eş 70 (Diyafram)
Alt alem, 1 1 2 (G) Aort kapakçığı, 63 (Yarım ay kapakçıklan)
Litofıtler Alt eklem çıkıntılan, 5 1 Apandisit, 66, 67
anlamlıdır ve topluluk halinde yaşamayı ifade eder. Hayvanlarda ise Abisal, 1 1 4
Kayalıklarda büyüyen bitkiler, örneğin bazı yosunlar. ABO kan grupları, 59 Alt konumlu (ovaryum), 29 (Epigin çiçek) Apatit, 56 (Mine)
iki terim arasında bir sayısal fark vardır. Örneğin aslanlar sosyaldir Alt mezenterik arter, 6 1 Apeks (yapraklar), 20
Epifitler ancak gruptan (sürüleri) koloni olarak adfandınlmak için yeterince Abomasum, 43 (İşkembe)
Absisik asit, 21 Alt mezenterik ven, 6 1 Apikal (tepe=uç) meristem, 1 6 (Meristem)
Diğer bitkilerin üzerinde büyüyen, ancak onlarla beslenmeyen, onları kalabalık değildir. Gerçek kofoniyaf hayvanlar arasında da koloni Alt motor nöron, 80, 8 1 Ara nöronlar, bkz. İlişkilendirme nöronları
Absisyon (aynlma, kopma)
yalnızca destek için kullanan bitkiler, örneğin bazı yosunlar. üyeleri arasındaki dayanışma düzeyinde büyük farklılıklar vardır. tabakası, 21 Alt sınıf, 1 1 2 (G) Arakınoid, 75 (Meninges)
Örneğin bir sümsük kuşu kolonisinde, dayanışma göreceli olarak Alt şube, 1 1 2 (G) Arkadaş hücreleri, 1 5 (Floem)
Saprofıtler Acı reseptörleri, 83
düşüktür (yalnızca sayı bakımından güvenli olduğu için birbirlerine ACTH, 1 08 Alt vena kava, 6 1 , 62, 63 Arkegonyum, 93
Çürüyen bitki ve hayvanların üzerinde yaşayan, ancak onların ölüm Alula, bkz. Sahte kanat Arterial sistem, 60 (Arterler)
yakın yaşarlar). Oysa bir karınca kolonisinde, farklı gruplar (kastlar) Adacıklar
nedeni olmayan bitkiler, örneğin bazı mantarlar. Langerhans, 69 (Pankreas) Alveoller, 71 Arteriyoller, 60 (Arterler)
yiyecek toplama veya koloniyi koruma gibi çok farklı görevleri yerine
Adenin, 96 Amilazlar, 1 1 O (G) Getirici (afferent), 73 (Glomerulus)
getirirler. Böylece her üye güçlü bir biçimde diğerlerine bağımlıdır. Aminoasitler, 1 1 (Ribozomlar), 1 02 (Proteinler), Götürücü (efferent), 73 (Glomerulus)
Koloniyaf dayanışmanın en yüksek düzeyi, sünger örneğinde olduğu Adenohipofız, bkz. Anteriyör (ön) lob
Adenozin, 1 07 (ADP) 1 03, 1 1 0, 1 1 1 Asıcı bağ, 84 (Lens)
Hayvan lar gibi yaşayan canlı bir kütle oluşturan ancak kendileri küçük, fizikse/
olarak ayrılamaz, tek hücreli organizmalar tarafından gösterilir.
Adenozin difosfat, bkz. ADP Amip, 40
Amniyon, 48 (Amniyon), 9 1
Asıl göz kasları, 84 (Silyer cisim)
Asit, Absisik, 21 (Absisyon tabakası)
Adenozin trifosfat, bkz. ATP
Avcılar Adet döngüsü, 90, 1 09 (FSH, Östrojen) Amniyotik kese, 48 (Amniyon), 9 1 Asit, Amino, 1 1 (Ribozomlar), 1 02 (Proteinler),
Ses il ADH, 1 08 Amniyotik sıvı, 4 8 (Amniyon), 9 1 1 03, 1 1 0, 1 1 1
Diğer hayvanları (avlarını) avlayan ve yiyen hayvanlar, örneğin aslanlar.
Hay.'anfarda, bu terim ile serbestçe yer değiştiremeyenler kastedilir. Adipöz (yağ) doku, 53, 82 (Deri altı tabaka) Ampulla (çoğulu ampullae), 8 7 (Yanm daire Asit, Askorbik, bkz. C vitamini
Kuş avcılar, örneğin atmacalar, yırtıcı kuşlar olarak adlandınlır kanalları) Asit, Deoksiribonükleik, bkz. DNA
Bu tür canlılar, örneğin midyeler zemine veya başka katı nesnelere ADP, 1 07
Döküntü yiyiciler Adrenal bezler, 69, 109 Ampulla Vateri, 68 Asit, Folik, 1 1 1 (B vitamini karışımı)
kalıcı olarak sabitlenmiştir. Bitkilerde, sapsız olanları tanımlar, örneğin Ana hücre, 12 (Hücre bölünmes� Asit, Hidroklorik, 1 1 0 (Mide özsuyu)
Çürümüş bitki ve hayvan art1klarıyla beslenen hayvanlar, örneğin Adrenalirı/Adrenin, 1 08
sapsız dikenler. Anabolizma, 1 04 Asit, Laktik, 1 06 (Oksij en borcu)
solucanlar. Adrenokortikotropik hormon/
Adrenokortikotropin, bkz. ACTH Anadromlar, 8 Asit, Nikotinik, bkz. Niyasin
Pelajik Anaerobik solunum, 1 06 Asit, Pantotenik, 1 1 1
Leş yiyiciler Aerobik solunum, 1 06
Su altında, zeminde veya çok derinlerin değil, göl veya denizlerin ana Anafaz (mayoz), 95 Asit, Pirüvik, 1 06 (Anaerobik solunum)
Büyük döküntü yiyici/erdir, örneğin sırtlanlar, yalnızca ölü hayvan Afferent, 78
gövdesinde yaşayanlardır. Pefajik canlılar küçük planktonlardan orta Afferent arteriyol, 73 (Glomerulus) Anafaz (mitoz), 1 3 Asit, Ribonükleik, bkz. RNA
etleriyle beslenirler. Anal (kann) yüzgeci, 41 (Median yüzgeçler) Asitler, Nükleik, 96
boylu balıklara ve köpekbafıkfarına ve büyük balinalara kadar uzanır. Aglutininler, 59 (Antikorlar)
Teritorial Orta boylu ve büyük olanların tümü hayvandır, yüzebildikleri için Agonist, 54 (Antagonistik çiftler) Anal sfınkter, 67 (Kalın bağırsak) Asitleri, Safra, 11 O (Safra)
nekton (Yunanca'da "yüzen" anlamına gelir) olarak adlandınfırfar. Ağız oluğu, 40 Androjenler, 88 (Testis), 1 08, 1 09 (LH) Asitleri, Yağ, 102 (Yağlar), 1 1 0 (Pankıreas özsuyu)
Yalnız veya grup halinde bir teritoriyi (belli bir toprak veya su alanı)
Aileler, 1 1 2 (G) Androkeum, 29 (G)
tutan ve koruyanlar, örneğin balık, kuş ve memelilerin çoğu. Bu Aneurin, bkz.Tiyamin Askorbik asit, bkz. C vitamini
davranış genellikle eş tutma ve üremeyle ilgilidir. Plankton Akciğerler, 6 1 , 70
Aken, 34 Annelida, 1 1 3 Aslan sürüsü, 1 1 4 (Sosyal)
Sucul hayvan ve bitkilerdir. Göllerde ve denizlerde, büyük miktarlarda Antagonist (Karşılıklı veya zıt) çiftler (kaslar), 54 Aşılama, 35
Abisal ve çoğunlukla yüzeyin yakınında sürüklenirler (bitki planktona Akıl dişi, 57
Aksil, 16 (Aksiller tomurcuk) Antagonist (Karşılıklı), 54 (Antagonistik çiftler) Atardamarlar (arterler), 60, 6 1 , 63
Denizde büyük derinliklerde yaşayan canlılar, örneğin kürek balığı ve fıtoplqnkton, hayvan planktona zooplankton denir). Plankton birçok Antagonistik hormonlar, 1 08 Alt mezenterik, 6 1
gulper müren. Aksiller tomurcuk, 1 6
balığın ve balinanın temel besinidir ve bu nedenle denizlerin ekolojik Aksis (kemik), 5 1 (Omur yapısı) Anten, 46 Brakiyal, 6 1
dengesi (besin zincirleri*) için yaşamsal önem taşır. Çoğunlukla küçük Akson, 76 Anter, 29 (Stamenler) Brakiyosefalik, 62
Demersal Anteridyum, 93 Çölyak, 6 1
boyutludurlar. Aktif taşıma, 1 01
Bir gölün veya sığ bir denizin dibinde yaşayanlar, örneğin fener balığı Anteriyör (ön) lob (hipofız bezi), 69 Dalak, 6 1
Aktin, 55 (Çizgili kas)
ve büyük karides. Litoral Aktinomorf, 36 (Radyal simetri) Anteriyör oyuk (göz), 84 (Sıvı hümor) Femoral, 6 1
Göl veya denizlerin kıyıya yakın bölümlerinde, zeminde yaşayan Albumin, 48 Anthophyta, 1 1 2 Gastrik, 6 1
Yerli Anti diüretik hormon, bkz. ADH Gonadal, 6 1
canlılardır, örneğin yengeçler ve su yosunu. Aldosteron, 1 08
Çoğunlukla tek bir yerde kalan (ama sürekli yapışık olmayan)
Alemler, 1 1 2 (G) Antibiyotikler, 99 (Gen klonlama) Hepatik, 6 1
canlılar, örneğin deniz şakayığı. Bitkiler, 1 1 2, 1 1 3 Antihemofılik globulin, 99 (Protein üretimi) Köprücük altı, 6 1 , 6 2
Bentos
Hayvanlar, 1 1 2, 1 1 3 Antijen-antikor kompleksi, 59 (Antikorlar) Ortak iliak, 6 1
Gececi! (nokturnal) Tüm abisal, demersa/ ve /itoral bitki ve hayvanlar, yani göller veya Antijenler, 59 Ortak karotis, 62
Alev hücreleri, 45 (Nefridya)
Gece aktif olan, gün boyu uyuyan canlılar, örneğin baykuşlar ve denizlerin içinde, üstünde veya dibinde yaşayan canlıların tümü. Rhesus, 59 (Rhesus faktörü) Pulmoner, 62, 63 (Pulmoner gövde)
Alfa- 1 antitripsin, 99 (İlaç üretimi)
yarasalar. Antikorlar, 59 Renal, 6 1 , 72 (Böbrekler)

1 14 * Besin zincirleri, 6 (Besin ağı); Fotosentez, 26.

 Dizin Dizin

Seliak, 6 1 Mide, 68 (Sindirim bezleri), 1 1 O (Mide Bronşlar, 70, 71 Uzantılı, 31 Diken, Nöral/Omur çıkıntısı, 5 1 Düz kas, 55
Tibial, 6 1 suyu/özsuyu) Primer, 70, 71 (Bronş) Çiçekçikler, 31 (Çiçek başlan) Dikotiledonlar, 3 3 (Kotiledon), 1 1 2 Düzenleme faktörleri, 1 08
Üst mezenterik, 6 1 �ukoz, 67 (Mukoz membran) Sekonder, 70, 71 (Bronş) Daire şekilli, 31 Diktiyozom, bkz. Golgi kompleksi Düzenleyicileri, Büyüme, bkz. Büyüme hormonlan
Atlas (kemik), 5 1 (Omur yapısı) Orümcek ağı, 3 7 Tersiyer, 71 (Bronş) Işın şekilli/lşınsal, 31 Dil, 65, 79 Düzlem eklemler, bkz. Kayar eklemler
ATP, 1 01 (Aktif taşıma), 1 06 Paratiroid, 69, 1 09 (PTH) Bryophyta, 1 1 2 Çift sarmal, 96 (Nükleik asitler) Dil bademciği, 65
(Aerobik solunum), 1 07 Parotid, 68 Bukkal boşluk, bkz. Oral boşluk Çift yüzgeçler, 41 Dilaltı bezleri, 68 E
Atriyoventriküler kapakçıklar, 63 Pineal, 69 Bulblar, 1 7 Çimlenme, 32 Dioik, 28 (G) E vitamini, 1 1 1
Australopithecus, 1 1 3 Pituiter/Hipofız, 69, 75, 1 08 (Hormonlar), 1 09 Bulboüretral bezler, bkz. Cowper bezleri Çizgili, 55 (Çizgili kas) Dipçik, 35 (Aşılama) Edafık etkenler, 4 (G)
Av, 1 14 (Avcılar) Prostat, 88 Burun, 79 Çizgili kas, 55 Dipeptidler, 1 1 1 Efektörler, 77 (Motor nöronlar), 80 (G)
AV kapakçıklan, bkz. Atriyoventriküler kapakçıklar Serüminöz, 86 (Dış kulak) Burun boşluğu, 66 (Farinks), 79 (Burun) Çoğaltım, Yapay, 34 Diploid sayı, 1 2 (Mitoz), 9 6 (Kromozomlar) Efferent, 80
Avasküler, 52 (Bağ doku), 61 Sindirim, 68, 1 1 O Bükülme, 54 (İskelet kaslan) Çok hücreliler, 1 O (G) Disakkaritler, 1 1 1 Ejakulasyon, 88 (Sperm kanalı), 91 (Kopulasyon)
Ayrılma kanunu, 98 Ter, 83 Bütün (yapraklar), 22 Çok yıllık bitkiler, 8 Disk, İnvertebral, 5 1 (Omur yapısı) Ek kökler, 17
Ayrışma tepkimeleri, 104 (Katabolizma) Timüs, 65 Büyük beyin (Serebrum), 75 Odunsu, 8 (Çok yıllık bitkiler) Disk, Optik, bkz. Kör nokta Eklem, bkz. Birleşme yeri
Ayrıştıncılar, 6, 7 Tiroid, 69, 1 09 (TSH, Tıroksin, TCT) Büyük safen ven, 61 Otsu, 8 (Çok yıllık bitkiler) Distal, 73 Eklem çıkıntılan (Alt, Üst), 51
Azot, 7, 72 (Üre), 1 02 Tükürük, 68 (Sindirim bezien), 1 1 O (Tükürük) Büyüme hormonlan/Büyüme düzenleyicileri Çöl (biyom), 4 Distal kıvnmlı tübül, 73 (Ürinifertübüller) Eklem kıkırdağı, 5 3 (Kıkırdak)
Azot bazı, 96 Uropigial, 39 (Uropigium) (bitkiler), 23 Çölyak arter, 61 Diş eti, 56 Eklembacaklılar, 37 (Hemosöl), 4 3, 45
Azot döngüsü, 7 Yağ, 83 Büyüme hormonu, İnsan, bkz. STH Çözelti, 1 01 (G) Diş yapısı, 56 (G) (Spirakulum, Malpigi tüpleri), 46 (Palpler,
Azot-fiksasyon bakterileri, 7 (Azot fıksasyonu) Bel, 50 Büyüme noktası, 1 7 Çözücü, 1 01 (G) Dökülen, 56 (G) Telson), 47 (Bileşik gözler), 4 9 (Larva), 1 1 3
Bel omuru, 50 (Bel omuru) Büyüme noktası (kökler), 1 7 Çözünen, 1 01 (G) Kalıcı, 56 (G) EklemQer), 52-53
B Bezelye çiçeği, 31 büyüme ucu, 1 6 Çubuk, 85 (Retina) Dişler(O, 56-57 Dayanak, 51 (Omur yapısı)
Düzlem/Kızaklı, bkz. Kayar eklemler
c
B vitamini kanşımı, 1 1 1 Bıyık, bkz. Vıbrissae Çürüme (biyolojik), 6 Akıl/Yirmi yaş, 57

D
Bademcik Bıyık kılı (vibrissae, tekili vibrissa), 46 Bebek, bkz. Dökülen dişler İç içe geçmeli, 52
Bağ doku, 52 Biküspid kapakçık, 63 (Atriyoventriküler kapakçık­ C vitamini, 1 1 1 Dökülen, 56 (G) Kayar, 52
Bağımsız dağılım kanunu, 98 lar) CCK, 1 08 D vitamini, 82 (G) Kalıcı, 56 (G) Kıkırdaklı, 53 (Kıkırdak)
Bağırsak (Kalın, İnce), 66, 67 Biküspit veya premolar, bkz. Küçük azı dişleri Cebidae, 1 1 3 D vitamini, 1 1 1 Kamivor, 42 Oynamaz, 52
Bağırsak bezleri, 68 (Sindirim bezleri), 1 1 O Bilateral simetri, 36 Cercopithecoidae (Dar burunlu maymunlar), 1 1 3 Dağılma/Yayılma (tohumlar), 32 Köpek, bkz. Kanin Oynar, 52
(Bağırsak suyu/özsuyu) Bileşik gözler, 47 Cetacea, 1 1 3 Daire şekilli çiçekçikler, 31 Süt, bkz. Dökülen dişler Sinoviyal, 52 (Sinoviyal kese)
Bağırsak suyu/özsuyu, 1 09 (Enterokrinin), 1 1 O Bileşik yapraklar, 20, 22 Chlorophyta, 1 1 2 Dalak, 65 Dişsi çıkıntılar, 38 Ekoloji, 4 (G)
Bağlama nöronlan, bkz. Ara nöronlar Binominal sistem, 1 1 2 (Terminoloji/ Nomenklatür) Chyme, 67 (Mide) Dalak arteri, 6 1 Diyafram, 70, 71 Ekolojik Niş, 5
Bakteriler, 99 (Gen klonlama) Bipinnat (Çift telekli), 22 Cins, 1 1 2 (G) Dalak veni, 6 1 Diyastazlar, bkz. Amilazlar Ekolojik Süksesyon, 5
Azot-fıksasyon, 7 (Azot fıksasyonu) Bir hücreliler, 10 (G) Cins ismi, 1 1 2 (Terminoloji/ Nomenklatür) Damak bademcikleri, 6 5 (Bademcikler) Diyastol fazı, 63 (Kalp döngüsü) Ekosistem, 5, 6 (G)
Denitrifıye, 7 Bir yıllık bitkiler, 8 Cinsel ilişki, bkz. Kopulasyon Damak, Sert, 79 Diz kapağı, bkz. Patella Eksik baskınlık (genler), 97
Nitrat, 7 Birinci dereceden duyu nöronu, 78, 8 1 Cinsiyet hormonlan, 69 (Pineal bez), 1 08 Damak, Yumuşak, 66 (Farinks), 79 DNA, 10 (Çekirdek), 96 (Nükleik asitler) Ekstensörler, 54 (İskelet kaslan)
Nitrifıye, 7 Birinci dereceden tüketiciler, bkz. Primer tüketiciler (Östrojen, Progesteron, Androjenler) Damar sistemi, bkz. Dolaşım sistemi Hedef, 99 (Gen klonlama) Ektoplazma, 40
Bal kılavuzları, 28 (Nektarlar) Birinci mayoz bölünmesi, 94 (Mayoz) Cinsiyet kromozomlan, 97, 98 (Cinsiyete bağlılık) Damarlanma şekli (yapraklar), 20 Rekombinant, 99 (Gen klonlama) Ekzodermis, 17 (Piliferoz tabalka)
Balen, 42 (Süzerek beslenme) Biseps, 54 Cinsiyete bağlı genler, 98 (Cinsiyete bağlılık) Damarlar (bitkiler), 1 5 Doğal seçilim, 9 (Koruyucu uyumlar) Ekzokrin bezler, 68
Balıklar, 8 (Anadromlar), 38 (Pullar), 41 , 44, 47 BitkiQer) (G) Cinsiyete bağlılık, 98 Damarlar (yapraklar), 20 Doğum, 91 Ekzopteriogotlar, 49 (Yan başkalaşım)
(Yan çizgiler), 1 1 3 Damarlı, 14-1 5 Corm, 35 Damarlan, Kan, 58 (G) Doğum sancısı, 91 El biçiminde (Palmat), 22
Balina kemiği, bkz. Balen Gece-nötral, 23 (Fotoperiyodizma) Corm (bulbo-tuber), 35 Damarlan, Lenf, 65 Doku, 1 0 (G) Elastin, 52 (Bağ doku)
Barbeller, 4 7 Kısa-gece, 23 (Fotoperiyodizma) Corpus callosum (Nasırlı cisim), 75 (Serebrum) Damarlı bitkiler, 14-15 Bağ, 52 Elek plaklar, 15 (Elekli borular)
Barblar, 39 (Tüyler) Leguminoz, 7 (Azot fıksasyonu) Corti organı, 86 (Koklear kanaQ Damlama, 25 Erektil, 88 (Penis), 89 (Vulva) Elekli borular, 1 5
Barbüller, 39 (Tüyler) Odunlu, 1 8 (G) Cowper bezleri, 88 Darwincilik 9 (Koruyucu uyumlar) İletim (bitki), 1 4 Elementler, İz, 1 03 (Mineraller)
Basınç, Duvar, 25 (Turgor) Uzun-gece, 23 (Fotoperiyodizma) Cusp (çıkıntı), 57 (Kaninler, Premolarlar, Molarlar) Dayanak eklemi, 51 (Omur yapısı) Kemiksi, bkz. Kemik (doku) Elitra (tekili elitron), 38
Basınç, Kök, 24 BivaJentJer, 94 (Profaz) Defekasyon, 67 (Kalın bağırsak) Lenf, 65 (Lenf organlan) Embriyo, 3 2 (G), 48, 91 (Döllenme), 92
Basınç, Ozmotik, 1 01 (Osmoz) Biyokütle piramidi (ekoloji), 7 ç Dekstrin, 1 1 O (Tükürük)
Dekstroz, bkz. Glikoz
Primer (bitki), 1 4 Embriyo kesesi, 30 (Ovüller), 95
(Gamet üretimi, diş0
Basınç, Turgor, 25 (Turgor) Biyomlar, 4 Çan çiçek, 31 Sekonder (bitki), 1 8 (G)
Basit yapraklar, 20 (G) Biyosfer, 4 Çapraz tozlaşma, 31 Demersal, 1 1 4 Yağ / Adipöz, 82 (Deri altı tabaka) Emülsifikasyon, 1 1 O (Safra)
Baskınlık, 97 (Genler), 98 Biyotik etkenler, 4 Çapraz yapraklar, 22 Dendritler, 76 Doku sıvısı, 64 Endoderm is, 1 5
Eksik, 97 Biyotin, 1 1 1 (B vitamini kanşımı) Çayırlık, 4 Dendron, 76 (Dendritler) Doku solunumu, bkz. İç solunum Endokardiyum, 6 2 (G)
Başı kordalılar/ Cephalochordata, 1 1 3 Blastosist, 92 (Embriyo) llıman, 4 Dengeleme noktalan, 27 Dokular arası sıvı, bkz. Doku sıvısı Endokarp, 34 (G)
Başkalaşım (metamorfoz) (Tam, Yan), 49 BMH, bkz. Bazal metabolizma hızı Çekiç, bkz. Malleus Denitrifıye bakteriler, 7 Dokunsal, 78 Endokrin bezler, 69
Bazal metabolizma hızı, 1 04 (Metabolizma hızı) Boğaz, bkz. Özofagus Çekinik, 97 (Genler), 98 (Cinsiyet bağlantısı) Dens, bkz. Dentes Dolaşım sistemi, 60-61 Endolenf, 86 (İç kulak)
Bazal rozet, 22 Boğaz bademciği, 65 (Bademcikler) Çekirdek plazması, 1 O Dentes (dişler), 56 (G) Dormansi, 9 Endometriyum, 89 (Uterus), 90 (Adet döngüsü)
Bebek dişi, bkz. Dökülen diş Boğumu, Ranvier, 76 Çekirdek plazması/ Nükleoplazma, 1 O (Çekirdek) Dentes (omur), 51 Dorsal (=Sırt), 41 Endonöryum, 78
Beden (omur), bkz. Merkez Boşaltım, 45, 72 (G) Çekirdek zan, 1 O (Çekirdek) Dentin, 5 6 Dorsal (=sırt) yüzgeç, 41 (Median yüzgeçler) Endoplazma, 40
Bekçi hücreler, 21 Bowrnan kapsülü, 73 Çekirdekçik, 1 1 , 1 2 Deoksiribonükleik asit, bkz. DNA Dorsal kök, 74 (Omurilik) Endoplazmik retikulum, 1 1
Bel Qumbar) omuru, 50 Boyun (dişler), 56 Çekirdekler, 1 O , 1 2 (Mitoz), 94 (Mayoz), 96 Deoksiriboz, 96 Dökülen diş yapısı, 56 (G) Endopteriyogotlar, 49 (Tam başkalaşım)
Belkemiği, bkz. Omurga sütunu Boyun omuru, 50 (Kromozomlar) Deri, 3 8 (G), 82, 83 Dökülen dişler, 56 (G) Endosperm, 30 (Döllenme), 33
Bentos, 1 14 Boyun venleri (Dış, İç), 62 Yavru, 1 3 (Telofaz), 94 (Mayoz) Deri değiştirme, 49 (Larva) Döküntü yiyiciler, 1 1 4 Endotelyum, 60 (G)
Besin ağı, 6 Böbrek korteksi/ Renal korteks, bkz. Korteks Jeneratif, 30 (Polen) Derisidikenliler, 37, 1 1 3 Döl değişimi (Döl almaşı), 93 Ene�i, 1 02-107
Besin vakuolü, 40 (böbrekler) Erkek, 30 (G, Polen), 92 (Gametler), 95 Derma, bkz. Deri Döllenme, 92 (Eşeyli üreme) Ene�i seviyesi, bkz. Trofık seviye
Besin zinciri, 6 (Besin ağı) Böbrek kürecikleri, 73 (Gamet üretimi, erkek) Dermal papilla, 82 (çiçekli bitkiler), 30 Enine çıkıntı, 5 1
Besinler, 102 Böbrek medullası/ Renal medulla, bkz. Medulla Tüp, 30 (Tozlaşma) Dermis, 82, 83 (hayvanlar), 48 Enterik kanal, bkz. Sindirim kanalı
Beyaz kan hücreleri/ kürecikler, 58 (böbrekler) Çekum, 43, 66, 67 (Kalın bağırsak) Destek kökler, 1 7 (insanlar), 91 Enterokinaz, 1 1 0 (Bağırsak suyu/özsuyu)
Beyaz madde, 74 (Nörogliya) Böbrek pelvisi, bkz. Pelvis Çelik, 35 (Aşılama) Dış boyun venleri, 62 Dış, 48 (Ovipar) Enterokrinin, 1 08
Beyin, 74, 75, 78, 80, 81 Böbrek piramitleri, 72 ,(Medulla) Çene altı bezleri, 68 Dış döllenme, 48 (Ovipar) İç, 48 (Vivipar) Enzimler, 1 1 (Lizozomlar), 68 (Sindirim bezleri),
Beyin kökü, 75 Böbrek tübülleri, bkz. Urinifer tübüller Çevre, 4 (G) Dış genital organlar, bkz. Vulva Dudaklı çiçek, 31 1 05, 1 1 0 Sindirim, 1 05 (Enzimler), 1 1 0
Beyincik (Serebellum), 75 Böbrekler, 60, 6 1 , 72 İç, 1 07 (Homeostazi) Dış göz kaslan, 85 Duodenum, 66, 67 (İnce bağırsak), 68 Solunum, 1 05 (Enzimler), 1 1 0
Bez(ler), 68-69 Böbreküstü bezleri, bkz. Adrenal bezler Çevresel sinir sistemi, 76 (G), 78 (G) Dış iskelet, 38 (G) Dura mater, 75 (Meninges) Epiderm is, 1 5
Adrenal, 69, 1 09 Böcekçiller (ınsektivorlar), 1 1 4 Çıkıntı(lar) (omur), 51 Dış işitme kanalı, bkz. Kulak kanalı Dutsu, 34 Epidermis (bitkiler), 1 5
Bağırsak, 68 (Sindirim bezleri), 1 1 O (Bağırsak Böcekler, 3 8 , 4 3 , 45, 46, 47, 49 Alt eklem, 51 Dış kulak, 86 Duvar basıncı, 25 (Turgor) Epidermis (insanlar), 82, 83
suyu/özsuyu) Bölümler (sınıflandırma), 1 1 2 (G) Diş gibi, bkz. Dens (omur) Dış solungaçlar, 44 Duyarlılıklar (bitkiler), 23 Epididimis (çoğulu epididimides), 88
Böbreküstü, bkz. Adrenal bezler Bölünme, 1 3 Ust eklem, 5 1 Dış solunum, 70 (G) Duyarlılıklar (hayvanlar), 46-47 Epifit, 1 1 4
Bulboüretral, bkz. Cowper bezi Bölünme hattı, 1 3 (Sitokinez) Enine, 5 1 Dış üriner sfınkterleri, 72 Duyarlılıklar (insanlar), 78 (G) Epigeal, 33
Cowper, 88 Brakial arterler, 6 1 Çiçek başlan, 31 Dışkı, 67 (kalın bağırsak) Duyu nöronlan, 77, 78 (Afferent sistem) Epigin çiçek, 29
Çene altı, 68 Brakial venler, 6 1 Çiçek(ler), 28-31 Diafız, 53 Birinci dereceden, 78, 8 1 Epiglot, 66 (Farinks), 70
Dilaltı, 68 Brakiyosefalik arter, 62 Bezelye, 31 Diastema (çoğulu diastemata), 42 İkinci dereceden, 78, 8 1 Epikarp, 34 (G)
Ekzokrin, 68 Brakiyosefalik venler, 62 Çan, 31 Diensefalon, 75 Üçüncü dereceden, 78 Epimisyum, 55
Endokrin/Kanalsız, 69 Brakte (pulsu yaprak), 21 Dudaklı, 31 Difüzyon, 1 01 Duyu organlan, 79 Epinefrin, bkz. Adrenalin
Gözyaşı, bkz. Lakrimal bezler Branchiae, bkz. Solungaçlar Epigin, 29 Dijitigrad, 41 Duyusal alanlar, 74 (beyin), 75 Epinöryum, 78
Lakrimal, 85 Bronşçuklar, 70, 71 Hipogin, 29 Diken (bitkiler), 21 Duyusal kök, bkz. Dorsal kök Epitel/Epitelyum, 82 (Epidermis)
Lenf, bkz. Lenf düğümleri Terminal, 71 (Bronşçuklar) Kompozit, bkz. Çiçek başı Diken (omur) Düğümleri, Lenf, 65 ER, bkz. Endoplazmik retikulum
Meme, 90, 1 09 (Ostrojen) Bronşiyal, 71 Perigin, 29 Nöral, 51 Düz ER, 11 (Endoplazmik retikulum) Düz, 11 (Endoplazmik retikulum)

•
Dizin Dizin

Granüllü, 1 1 (Endoplazmik retikulum) FSH, 1 08 Motor nöronlar İki yıllık bitkiler, 8 Kalın bağırsak, 6 6 , 67
Erekti! doku, 88 (Penis), 89 (Vulva) FSHSF/FSH salgılatıcı faktör, 1 08 Götürücü (efferent) sistem, 80-81 erectus, 1 1 3 İkinci dereceden duyu nöronu, 78 Kalıntı, 67 (Apandisit)
Ergenlik, 90, 1 09 (Östrojenler, Androjenler) (Düzenleme faktörleri) Somatik, 80 habilis, 1 1 3 İkinci dereceden tüketiciler, bkz Kalıtım, 96 (G)
Eriksi meyve, 34 Funikül/kordon, 29 (Yumurtalıklar) Viseral, bkz. Otonom sinir sistemi sapiens, 1 1 3 Sekonder tüketiciler Kaliks, 28 (Sepaller)
EritrositJer, bkz. Kırmızı kan hücreleri Gövde (bitkiler), 1 6 Homolog kromozomlar, 1 2 (Mitoz), 94, 9 5 , 9 6 İkinci kutup cisimciği, 95 Kalp, 60, 6 1 , 62-63
Erkek çekirdek, 30 (G, Polen), 92 (Gametler) , 95 G Göz kaslan (Kromozomlar), 9 8 (Ayrılma kanunu) İkinci mayoz bölünmesi, 94 (Mayoz), 95 Kalp döngüsü, 63
(Gamet üretimi, erkek) Galaktoz, 1 1 O (Bağırsak suyu/özsuyu), 1 1 1 Asıl, 84 Homozigot, 97 İkiye bölünme, 93 Kalp kası, 54
Erken odun, bkz. İlkbahar odunu (MonosakkaritJer) Dış, 85 HormonOar), 69 (Endokrin bezler), 1 08-109 İklimsel etJkenler, 4 (G) Kalp kası (doku), 55
Estivasyon, 9 (Dormansi) Gametler, 92, 94, 95 Göz küresi, 84 (G) Adrenokortikotropik, bkz. ACTH İlaç üretimi, 99 Kalsiferol, bkz. D vitamini
Eş baskınlık, 97 Gametofıt, 93 (Döl değişimi/ Döl almaşı) Gözler, 84-85 Antagonistik, 1 08 İletim demetJeri, 14 (İletim dokusu) Kalsitonin, bkz. TCT
Eşey karakterleri, Primer, 90 (Ergenlik) Gangliya (tekili gangliyon)/ Sinir düğümleri, 78 Bileşik, 47 Anti diüretik, bkz. ADH İletim 'dokusu, 1 4 Kambiyum, 1 4, 1 5, 18 (Merkezi silindir), 1 9
Eşey karakterleri, Sekonder, 90 (Ergenlik), 1 09 Otonom, 8 1 Gözyaşı bezleri, bkz. Lakrimal bezler Büyüme (bitkiler), 23 İleum, 6 6 , 6 7 (İnce bağırsak) Mantar, bkz. Fellogen
(Östrojen, Androjenler) Gastrik arter, 6 1 Graaf folikülü, 89 (Yumurtalık folikülleri), 90 (Adet Cinsiyet, 69 (Pineal bez), 1 08 (Östrojen, İliak arter Kamçı (=flagellum, çoğulu flagella), 40
Eşeyli üreme, 92 Gastrik lipaz, 1 1 O (Mide suyu/özsuyu) döngüsü) Progesteron, Androjenler) Ortak, 6 1 Kamçılılar (flagellat), 40 (Kamçı)
(çiçekli bitkiler), 30 (G) Gastrik ven, 6 1 Granüllü ER, 1 1 (Endoplazmik retikulum) Folikül uyancı, bkz. FSH İlik boşluğu, 53, bkz. Öz Kan damarlan, 60 (G)
(hayvanlar), 48 (G) Gastrointestinal (GI) kanal, bkz. Sindirim kanalı Gri madde, 74 (Nörogliya) İnsan büyüme, bkz. STH İlişkilendirme alanları, 74 (beyin), 75 Kan gruplan, 59 (ABO kan gruplan), 97
(insanlar), 90 Gastroözofagal sfinkter, bkz. Kardiyak sfinkter Guanin, 9 6 İnterstitial hücre uyancı, bkz. LH Görsel, 75 (Eş baskınlık)
Eşeysiz üreme, 93 Gause ilkesi, 5 (Ekolojik niş) Laktojenik, 1 08 İşitsel, 75 Kan hücreleri (Kırmızı, Beyaz), 58
Etkisi, Kılcallık, 24 Gebelik, bkz. Hamilelik H Luteinize, 1 08 İlişkilendirme nöronlan, 77 Kan pulcukları, 58
Evrimsel uyum, bkz. Uyumsal açılım Gebelik periyodu, 91 (Hamilelik) H vitamini, bkz. Biyotin Paratiroid, bkz. PTH İlium, 50 Kan sinüsleri, 88 (Penis)
Gececi! (noktumal), 1 1 4 Habitat, 5 Somatotropik, bkz. STH İlk kutup cisimciği, 95 (Gamet üretimi, dişi) Kanal
F Gece-nötral bitkiler, 2 3 (Fotoperiyodizma) Haemopoiesis, 58 (G) Tıroid uyarıcı, bkz.TSH İlkbahar odunu, 18 (Sene halkaları) Nöral, bkz. Spinal kanal
Fagositoz, 40 (Yalancı ayal<Jar/Psödopod) Geç odun, bkz. Yaz odunu Halka dizilişli, bkz. Rozet Tropik, 69 (Pituiter/Hipofiz bezi) İlkesi, Gause, 5 (Ekolojik niş) Kanal(lar), 68 (Ekzokrin bezler)
Falanjlar (phalanges,tekili phalanx), 50 Geçit hücreleri, 15 (Endodermis) Halofitler, 1 1 4 Hortum/ proboskis, 43 İlmeği, Henle, 73 (Ürinifer tübüller) Koklear, 86, 87
Fallop tüpleri, 89, 91 (Döllenme) Gelişmiş hayvan, 36 Halterler, 47 Humerus, 50, 54 İmago, 49 Lakrimal, 85 (Lakrimal bezler)
Farinks, 66 Gen klonlama, 99 Hamilelik, 91 Hücre bölünmesi, 1 2-1 3, 94-95 İmplantasyon, 91 (Döllenme) Nazolakrimal, 85 (Lakrimal bezler)
Farkı aşılama, 35 (Aşılama) Gen yapıştırma, 99 (Gen klonlama) Haploid sayı, 94 (Mayoz), 9 8 (G) Hücre duvan, 1 O, 1 5 (Elekli borular) İnce bağırsak, 66, 67 Ortak Hepatik, 69 (Karaciğer)
Farkılaşma, 92 Genetik, 96 (G) Haptotropizma, 23 Hücre gövdesi, 76, 77 İndirgeme bölünmesi, bkz. Birinci mayoz bölünmesi Ortak Safra, 68, 69 (Safra kesesQ
Faset (bileşik gözler) , 4 7 Genetik mühendisliği, 99 (G) Harmanlama, bkz. Eksik baskınlık Hücre özsuyu, 10 (Vakuoller), 25 (Turgor) İnferior (alt) konumlu (ovaryum), 29 (Epigin çiçek) Pankreas, 68 (Pankreas)
Faset (kemikler), 5 1 Genetik tanı, 1 00 Haustra (tekili haustrum), 66 Hücre plağı, 1 3 (Sitokinez) İnfloresens (Çiçek durumu), 31 Sağ hepatik, 68
Fasiküller (kaslar), 55 (Çizgili kaslar) Genital organlar/Cinsel organlar, 88 (G) Hav tüyleri, 39 Hücre solunumu, bkz. İç solunum İnfundibulum, 89 Sağ lenf, 64, 65 (Lenf damarları)
Fasiküller (sinirler), 78 Geniz eti, bkz. Boğaz bademciği Hava kökleri, 1 7 Hücre zan, 1 O, 1 1 , 1 01 İnhibitör faktörler, 1 08 (Düzenleme faktörleri) Sistik, 68, 69(Safra kesesi)
Faz (mitoz), 1 3 Genler, 97 Havadaki parçalar, 1 6 Hücre(ler), 1 0-1 3, 94-95 İnkus, 86 (Orta kulak) Sol hepatik, 68
Fazı, Diyastol (kalp döngüsü), 63 Cinsiyete bağlı, 98 (Cinsiyete bağlılık) Havalanma, 70 (G) Alev, 45 (Nefridya) İnsan büyüme hormonu, bkz. STH Stensen, 68
Fazı, Sistol (kalp döngüsü), 63 Genom, 1 00 (Genom haritalama) Havers kanallan, 53 (Sıkı kemik) Ana, 12 (Hücre bölünmesi) İnsanlar, 50-9 1 , 1 1 3 Ter bezi, 83 (Ter bezleri)
Fellem, 1 9 Genotipler, 9 7 Hayvan nişastası, bkz. G likojen Arkadaş, 15 (Floem) İnsülin, 9 9 (Protein imalatı), 1 07 (Homeostazi), Toplama, 73
Felloderm, 1 9 Gerçek meyve, 3 4 (G) Hayvanlar, 1 1 3 (G) Bekçi, 21 1 08 Torasik, 64, 65 (Lenf damarlan)
Fellogen, 1 9 Geribildirim, 1 07 (HomeostazQ Az gelişmiş, 36 (G) Geçit, 15 (Endodermis) İntegümentler, 30 (Ovül), 33 (Testa) Wharton, 68
Femoral arterler, 6 1 Negatif, 1 07 (Homeostazi) Gelişmiş, 36 (G) Germ, bkz. Gametler İnterfaz, 1 2, 95 (Telofaz) Yanm daire, 86, 87
Femoral venler, 6 1 Germ hücreleri, bkz. Gametler Hedef ONA, 99 Hedef, 1 08 (Hormonlar) İntemansiyal nöronlar, bkz. İlişkilendirme Kanalsız bezler, bkz. Endokrin bezler
Femur, 50, 52, 53 Getirici (afferent) nöronlar, bkz. Duyu nöronlan Hedef hücreler, 1 08 İnterstisyel, 88, 1 09 (Androjenler) nöron lan Kanat, 39, 41
Fenestra ovalis, bkz. Oval pencere Getirici sistem, 79 Hedef organlar, 1 08 İpliksi, bkz. KnidoblastJar İntemod, 1 6 Sahte, 4 1
Fenestra rotunda, bkz. Yuvarlak pencere Somatik, 79 Heliotropizma, 23 (Fotoperiyodizma) Kan (Kırmızı, Beyaz), 58 İnterstisyel hücreler, 88, 1 09 (Androjenler) Kanat petaller, 3 1 (Bezelye çiçeği)
Fenotipler, 9 7 Viseral, 79 Hemoglobin, 58 Koklama, 79 (Burun) İnterstitial hücre uyancı hormon, bkz. LH Kanatçık (tüyler), 39
Feromon, 47 Getirici sistem (Afferent sistem), 78 Hemosöl, 37 Palizat, 20 (Palizat tabaka) İnvertaz, bkz. Sükraz Kapakçık(lar)
Fetüs, 91 (Hamilelik) Geviş getirme, 43 Henle ilmeği, 73 (Ürinifer tübüller) Schwann, 76 (Sinir lifleri) İnvertebral disl<Jer, 51 (Omur) Aort, 63 (Yanmay kapakçıkları)
Fındıksı, 34 Gezgin makrofajlar, 58 (Beyaz kan hücreleri) Hepa:tik arter, 6 1 Sünger, 20 (Sünger tabaka) İpliksi hücreler, bkz. KnidoblastJar Atriyoventriküler/AV, 63
Fibriller, 55 (Çizgili kas) Gıdalar Hepa:tik kanal Yavru, 12 (Hücre bölünmesi) İris, 84 Biküspid, 63 (Atriyoventriküler kapakçıl<Jar)
Fibrin, 59 (Pıhtılaşma) Yardımcı, 1 02 (G) Ortak, 68, 69 (Karaciğer) Yumurta, 30 (Ovüller), 92 (Gametler), 95 İschium, 50 Mitral, 63 (Atriyoventriküler kapakçıklar)
Fibrinojen, 59 (Pıhtılaşma) Gibberellinler, 23 (Büyüme hormonlan) Sağ 68 (Gamet üretimi, dişi) İskelet, 50 Pilorik, bkz. Pilorik sfinktrer
Fibula, 50, 53 Ginekeum, 29 Sol, 68 Hücreler arası sıvı, bkz. Doku sıvısı hidrostatik, 37 (Beden boşluklan) Pulmoner, 63 (Yanmay kapakçıklan)
Fide, 32 (Çimlenme) Gingiva, bkz. Diş eti Hepa:tik portal ven, 61, 69 (Karaciğer) Hümor (Sıvı, Vitröz), 84 İskelet kaslan, 54, 79, 80 Triküspid, 63 (Atriyoventriküler kapakçıklar)
Filament (bitkiler), 29 (Stamenler) Glikojen, 1 03, 1 1 O (Tükürük), 1 1 1 (Polisakkaritler) Hepa:tik ven, 6 1 İstemli hareketler, 80 Yanmay, 63
Filamentleri, Solungaç, 44 (İç solungaçlar) Glikoliz, 1 06 (Anaerobik solunum) Herbivorlar, 7 (Primer tüketiciler) İstemli kaslar, 54 (G, İskelet kaslan) Karaciğer, 61 , 66 (G), 69
Filamentler (kaslar), 55 (Çizgili kaslar) Glikoz, 1 02 (Karbonhidratlar) , 1 03, 1 06 Hermafrodit, 28 (G), 49 (Spermateka) ICSH, bkz. LH İstemsiz hareketler, 81 Karapaks, 38
Filiz, 21 (Anaerobik solunum), 1 1 O (Bağırsak Heterotrof, 6 llıman çayırlık, 4 İstemsiz kaslar, 54 (G) Karboksipeptidaz, 11 O (Pankreas suyu/özsuyu)
Fillokinon, bkz. K vitamini suyu/özsuyu), 1 1 1 (MonosakkaritJer) Heterozigot, 9 7 llıman çayırlık (biyom), 4 İşitme alanı, Primer, 75 Karbon, 6, 1 02
Fimbriya, 89 Gliserol, 1 02 (Yağlar), 11 O (G, Pankreas suyu/ H G H , bkz. STH lsı düşürme merkezi, 1 07 (Homeostazi) İşitme kemikçikleri, bkz. Kulak kemikçikleri Karbon döngüsü, 6
Fitohormonlar, 1 08 (Hormonlar) özsuyu) Hibemasyon, 9 (DormansQ lsı yükseltme merkezi, 1 07 (HomeostazQ İşitme tüpü, bkz. Östaki borusu Karbondioksit, 6, 26-27, 60 (Venler, Kapilerler), 62
Fitoplankton, 1 1 4 (Plankton) Gliya, bkz. Nörogliya Hidatodlar, 25 (Damlama) Işın biçimli çiçekçikler, 31 İşitsel ilişkilendirme alanı, 75 (Atria), 70 (G), 7 1 (Alveoller), 1 06
Fleksörler, 54 (İskelet kaslan) Glomerulus, 73 Hidrofıtler, 1 1 4 Işınlar (balıklar), 41 (Yüzgeçler) İşkembe, 43 (Aerobik solunum)
Floem, 1 5, 1 8 (Sekonder kalınlaşma), 1 9
i
Glomerulusun süzme işlemi, 73 Hidrojen, 1 02 İz elementler, 1 03 (Mineraller) Karbonhidratlar, 26-27, 1 02, 1 1 O, 1 1 1
Primer, 1 4 (Primer doku) Glomerüler süzüntü, 73 Hidroklorik asit, 1 1 O (Mide suyu/özsuyu) İzotonik, 1 O 1 Kardeş kromozomlar, 1 3 (Anafaz)
Sekonder, 1 8 (Sekonder kalınlaşma) (Glomerulusun süzme işlemi) Hidrokortizon, 1 08 İç boyun venleri, 62 Kardiyak, 62
Florigen, 23 (Fotoperiyodizma) Glotis, 70 (Larinks) Hidrostatik iskelet, 37 (Beden boşlukları) İç çevre, 1 07 (HomeostazQ J . Kardiyak sfinkter, 66, 67
Folik asit, 1 1 1 (B vitamini kanşımı) Glukagon, 1 08 Hidrotropizma, 23 İç döllenme, 48 (Vivipar) Jejunum, 66, 67 (ince bağırsak) Kardiyovasküler sistem, 62 (G)
Folikül uyancı hormon, bkz. FSH Golgi aygıtı, Golgi cisimciği veya diktiyozom, 1 1 Hilum (akciğerler), 71 (Bronş) İç içe geçmeli eklemler, 52 Jeneratif/üretici çekirdek, 30 (Polen) Karıncıklar (beyin), 75
Folikülleri, Kıl, 83 Golgi kompleksi/ aygıtı/ cisimciği, 1 1 Hilum (tohumlar), 3 3 İç iskelet, 38 (G) jeotropizma, 23 Karıncıklar (kalp), 62

K
Folikülleri, Tüy, 39 Gonadal arterler, 61 Himen/ kızlık zan, 8 9 İç kulak, 86, 87 Karina (bitkiler), 31 (Bezelye çiçeğQ
Folikülleri, Yumurtalık, 89, 1 09 (FSH, LH, Östro Gonadal venler, 61 Hipertonik, 1 0 1 İç solungaçlar, 44 Karina (hayvanlar), 41 (Pektoralis kaslan)
jen) Gonadlar, 88 (G) Hipofarinks, 4 3 İç solunum, 27 (Dengeleme noktalan), 70 (G), Kabuk, 1 9 (Fellem), Karma sinirler, 78 (Sinirler)
Folikülü, Graaf, 89 (Yumurtalık foliküllerQ, 90 Göbek bağı, 9 1 Hipofiz, bkz. Pituiter bez 1 06 (hayvanlar), 38 (G, Kütikula, Karapaks) Karnivor dişleri, 42
(Adet döngüsü) Göç, 9 Hipogeal, 32 İç üriner sfinkter, 72 (Mesane) Kabuklular, 44 (İç solungaçlar), 46 (Anten) Karnivorlar, 7 (Sekonder tüketiciler)
Fosfat grupları, 96, 1 07 (ADP) Göğüs kafesi, 50 Hipogin çiçek, 29 İdrar, 72, 73 Kaburgalar, 50 (Göğüs kafesi) Karoten, 27 (Pigmentler), 82, 1 1 1 (A vitamini)
Fosil yakıtJar, 6 Göğüs kemiği, bkz. Sternum Hiponom, 44 İdrar kesesi, bkz. Mesane Serbest, 50 (Göğüs kafesi) Karotis arterler, Ortalk, 62
Fotoperiyodizma, 23 Görme alanı Hipotalamus, 75, 1 07 (Homeostazi), 1 08 İğ (hücre bölünmesi), 1 3 (Metafaz), 94 (Metafaz) Yalancı, 50 (Göğüs kafesi) Karpallar, 50, 52
Fotoperiyodlar, 23 (Fotoperiyodizma) Primer; 75 (Hormonlar), 1 09 (Oksitosin, ADH) İğ mikrotübülleri (iğ iplikleri), 1 3 Kaburgalar arası kaslar, 71 (Nefes alma) Karpel, 28, 29
Fotoreseptörler, 85 (Retina) Görme uyumu, 84 Hipotonik, 1 0 1 İ ğ mükrotübülleri (hücre bölünmesi), 1 3, 94 Kafa kemikleri, 50 (Kranium) Karpus, 50 (Karpallar)
Fotosentez, 26-27, 1 02 Görsel, 85 Histonlar, 9 6 (Kromozomlar) İği, Kas, 55 Kafadanbacaklılar, 44 (Sifon) Karşılıklı (yapraklar), 22
Fototropizma, 23 Görsel ilişkilendirme alanı, 75 Homeostazi, 75 (Hipotalamus), 1 07, 1 08 İlk hareket ettirici, bkz. Agonist (öncü) Kafatası, bkz. Kranium Karyokinez, 12 (Hücre bölünmesQ
Fovea/Fovea sentralis, 85 (Makula lutea) Görüntü, Mozaik, 47 (Bileşik göz) (Hormonlar) İnsan, 1 1 3 Kalça eklemi, bkz. Pelvis (iskelet) Karyolenf, bkz. Çekirdek plazması
Fruktoz, 1 1 O (Bağırsak suyu/özsuyu), 1 1 1 Götürücü (efferent) arteriyol, 73 Homiotermik, 1 07 (HomeostazQ İki yaşamlılar, 4 4 (Dış solungaçlar), 47 Kalıcı diş yapısı, 56 Karyopsis, bkz. Tane
(Monosakkaritler) Götürücü (efferent) nöronlar, bkz. Homo, 1 1 3 (Yan çizgiler), 49 (Başkalaşım), 1 1 3 Kalıcı dişler, 5 6 Kas (doku), 55

•
 Dizin Dizin

Düz, 55 Keta (chaetae, tekili chaeta), 40 Koriyonik villus, 9 1 Kupula (cupulae, tekili cupula), 87 Lokus, 97 Mezofıtler, 1 1 4
Çizgili, 55 Kıkırdak, 53 Kornea, 84 (Yanm daire kanallan) Lökoplastlar, 12 (Plastidler) Mezokarp, 3 4 (G)
Kalp, 55 Eklem, 53 (Kıkırdak) Koroid/Koroid örtü, 84 Kursak (kuşlar vd), 43 Lökositler, bkz. Beyaz kan hücreleri Mide, 66, 67
Viseral/iç organ, bkz. Düz kas Kostal, 50 (Göğüs kafesi) Korolla, 28 (Petaller) Kurtçuk, 49 (Larva) Luteinize hormon/Luteotropin, bkz. LH Mide bezleri, 68 (Sindirim bezleri), 1 1 0
Kas iğleri, 55
M
Kıkırdaklı eklemler, 53 (Kıkırdak) Korpus luteum, 90 (Adet döngüsü), 1 09 (LH, Kuşlar, 5 (Ekolojik niş), 39, 41 (Pektoralis kaslan), (Mide suyu/özsuyu)
Kas lifleri, 55 (Çizgili kas) Kıl erektör (dikleştiren) kaslar, 83 Laktojenik hormon, Östrojen) 43, 1 1 3 Mide suyu/özsuyu, 1 09 (Gastrin), 1 1 0
Kas(lar), 54-55 Kıl folikülleri, 83 Korteks, 1 5 Kutin, 1 5 (Kütikula) Makiler, 4 Mikrohabitat, 5 (Habitat)
Asıl göz. 84 (Silyer cisim) Kıl pleksuslan, 83 Korteks (adrenal bezler), 69 Kutup cisimcikleri, 95 (Gamet üretimi, dişi) Makrofajlar (Sabit, Gezgin), 58 (Beyaz kan Mikropil, 30 (Ovüller), 33
Dış göz. 85 Kılcal damarlar (kapilerler), 60, 64 (Doku sıvısı) Korteks (bitkiler), 1 5 Kuyruğu kordalılar/ Urochordata, 1 1 3 hücreleri) Mikrotübüller, 12 (Sentriyoller)
Düz. 54 Lenf, 65 (Lenf damarlan) Korteks (böbrekler), 72 Kürecikler, Beyaz. bkz. Beyaz kan hücreleri Makrohabitat, 4 (Biyomlar) İğ (hücre bölünmesi), 1 3 (Profaz)
İskelet, 54, 80 Kılcallık etkisi, 24 Korteks, Sekonder (bitkiler), 19 (Felloderm) Kürecikler, Kırmızı, bkz. Kırmızı kan hücreleri Maksiller (maxillae tekili maxilla) Mikturasyon, bkz. Ürinasyon
İstemli, 54 (G, İskelet kaslan) Kırarak yansıtma, 84 (Lens) Korteks, Serebral, 75 (Serebrum) Kürecikleri, Malpigi, bkz. Böbrek kürecikleri (eklembacaklılar), 4 3 Mine, 56
İstemsiz, 54 (G, Kalp kası, İç organ kaslan) Kırmızı ilik, 53 (Kemik iliği) Korteksi, Böbrek, bkz. Korteks (Böbrek) Kürek kemiği, bkz. Skapula Maksiller (maxillae, tekili maxilla) (insanlar), 5 0 Mineraller, 1 02 (G), 1 03
Kaburgalar arası, 71 Kırmızı kan hücreleri/ kürecikleri, 58 Kortizol, bkz. Hidrokortizon Küspit, bkz. Kanin Makula, 8 7 (Sakkül) Misel, 93
Kalp, 54 Kısa ömürlü bitkiler, 8 Kortizon, 1 08 Kütikula, 1 5 Makula lutea, 85 Mitokondri, 1 1 , 1 2, 1 06 (Aerobik solunum)
Kıllan dikleştiren (erektör), 83 Kısa-gece �itkisi, 23 (Fotoperiyodizma) Koruyucu uyumlar, 9 Kütikula (bitkiler), 1 5 Malleus, 86 (Orta kulak) Mitoz, 1 2
Oblik, 85 Kısır, 1 00 (insan klonlama) Kostal kıkırdak, 50 (Göğüs kafesi) Kütikula (hayvanlar), 38 Malpigi kürecikleri, bkz. Böbrek kürecikleri Mitral kapakçık, 6 3 (Atriyoventriküler kapakçıklar)
Pektoralis, 41
L
Kıskaçlar (chelae, tekili chela), 46 Kotiledon, 33 Malpigi tüpleri, 37 (Hemosöl), 45 Miyelin, 74 (Nörogliya), 76 (Sinir lifleri)
Rektus, 85 Kıvnmlar (rugae, tekili ruga). 67 (Mide), 69 Koza, 49 (Pupa) Maltaz. 1 1 0 (Bağırsak suyu/özsuyu) Miyofibriller, bkz. Fibriller
Kasık kıllan, 90 (Safra kesesi), 72 (Safra) Kök (dişler), 5 6 Labia, (böcekler), 43 Maltoz. 1 1 0 (Pankıreas suyu/özsuyu) Miyofılamentler, bkz. Filamentler (kaslar)
Kastlar, 1 1 4 (Sosyal) Kıvnmlı tübüller (Distal, Proksimal), 73 Kök (omurilik) Labia, (insanlar), 89 (Vulva) Mandibul (insanlar), 50 Miyozin, 55
Katabolizma, 1 04 (Ürinifer tübüller) Dorsal, 74 (omurilik) Labrum, 43 Mandibullar (eklembacaklılar), 43 Molarlar, 42, 57
Katadromlar, 8 (Anadromlar) Kıızaklı eklemler, bkz. Kayar eklemler Duyusal, bkz. Dorsal kök Lakrimal bezler, 85 Mandibullar (kuşlar), 3 9 Monera, 1 1 2 (G)
Katalitik proteinler, 1 02 (Proteinler), 1 05 Kiazrna (chiasmata, tekili chiasma), 94 Motor, bkz. Ventral kök Lakrimal kanallar, 85 Mantar kambiyum, bkz. Fellogen Monoik, 28 (G)
(Enzimler) (Krosing over) Ventral, 74 (omurilik) Laktaz, 1 1 O (Bağırsak suyu/özsuyu) Mantarlar, 93, 1 1 2 Monokotiledonlar, 33 (Kotiledon), 1 1 2
Katalizör, 1 05 (Enzimler) Kilojul (kj), 1 05 Kök basıncı, 24 Laktealler, 65 (Lenf kanallan), 67 (İnce bağırsak) Manto (salyangoz vs), 3 7 (Manto boşluğu) Monosakkaritler, 1 1 1
Katman (bitki) Kimotripsin, 1 10 (Pankreas suyu/özsuyu) Kök kanallan, 56 (Pulpa boşluğu) Laktik asit, 1 06 (Oksijen borcu) Manto sifonu, 37 Monositler, 5 8 (Beyaz kan hücrelen)
Absisyon (aynlma, kopma), 21 Kimotripsinojen, 1 1 O (Not 2) Kök kıl pleksuslan, bkz. Kıl pleksuslan Laktojenik hormon, 1 08 Marjin (yapraklar), 20, 22 Morfoloj i, 1 1 2 (G)
Palizat, 20 Kirişler, bkz.Tendonlar Kök şapkası, 1 7 Laktoz, 1 1 O (Bağırsak suyu/özsuyu), 1 1 1 Matriks, 52 (Bağ doku) Morula, 92 (Embriyo)
Piliferoz. 1 7 Kirli kan, 62 Kök tüyleri, 1 7 (Disakaritler) Mayoz, 94 Motor alanlar, 74 (Beyin), 75
Sünger, 20 Kitapsı akciğerler, 45 Kök yumrulan, 7 (Azot fıksasyonu) Lakün, 53 (Kemik) Median yüzgeçler, 41 Motor kök, bkz. Ventral kök
Katman (deri) Kitin, 38 (Kütikula) Kök(ler) (kıl) Lameller, (kemikler), Median/Medial, 41 Motor nöron(lar), 77, 80 (Efferent sistem)
Boynuzumsu, bkz. Stratum komeum Kladistik sınıflandırma, 1 1 3 Kıl, 83 53 (Sıkı kemi k) Medulla (adrenal bezler), 69 Alt, 80, 8 1
Deri altı, 82, 83 Kladlar, 1 1 3 (Kladistik sın ıflandırma) Kök(ler) (bitki), 1 6-1 7 Solungaç, 44 (iç solungaçlar) Medulla (beyin), 75 Postgangliyonik, 8 1
Malpigi, bkz. Stratum bazale Klasik taksonomi, 1 1 2 (G) Destek, 1 7 Lamina (katman) (yapraklar), 20 (G) Medulla (bitkiler), bkz. Öz Üst, 80, 8 1
Tanecikli, bkz. Stratum granulozum Klavikula, 50 Ek, 1 7 Langerhans adacıklan, 69 (Pankreas) Medulla (böbrekler), 72 Motor sinirler, 7 8 (Sinirler)
Kaudal, 41 Kleidoik yumurtalar, 48 (Yumurtalar) Hava, 1 7 Larinks, 47 (Sirinks), 70 Medulla oblongata, bkz. Medulla (beyin) Motor uç plak, 55
Kaudal (=kuyruk) yüzgeç, 41 (Median yüzgeçler) Klimaks, 5 Kazık, 1 7 Larva (çoğulu larvae), 49 Medullar boşluklar, 53 (kemik iliği) Mozaik görüntü, 47 (Bileşik göz)
Kaudat, 41 (Kaudal) Klimaks komünite, 5 (Ekolojik süksesyon) Primer, 1 7 (Kazık kök), 3 3 (Radikula) Lateral, 1 6 Medullar piramidler, bkz. Böbrek piramidleri mRNA bkz. Mesajcı RNA
Kaval kemiği, bkz.Tıbia Klitoris, 89 (Vulva) Saçak, 1 7 Lateral tomurcuk, bkz. Aksiller tomurcuk Meissner cisimcikleri, 83 MSS, bkz. Merkezi sinir sistemi
Kayar eklemler, 52 Kloak, 43 Sekonder, bkz. Yan kökler Legüminoz bitkiler, 7 (Azot fiksasyonu) Melanin, 82 Mukoz bezler, 67 (Mukoz membran)
Kaynaşma, 92 (Eşeyli üreme) Kloak açıklığı/ağzı, 43 Yan, 1 7 (Kazık kök) Lenf, 65 Membran, Mukoz. 67 Mukoz membran, 67
Kazein, 1 1 0 (Mide suyu/özsuyu) Klorofil, 26 (Kloroplastlar), 27 (Pigmentler) Köpek dişleri, bkz. Kanin Lenf bezleri, bkz. Lenf düğümleri Membran, Plevral, bkz. Plevra Mukoza, bkz. Mukoz membran
Kazıcı kurtçuk, 49 Kloroplastlar, 12 (Plastidler), 21 Köpek dişleri (kanin) (dişler), 57 Lenf damarlan, 65 Membran, Sinoviyal, 52 (Sinoviyal kese) Mukus, 67(Mukoz membran)
Kazık kök, 17 (Bekçi hücreler), 26 Köprücük altı arterleri, 6 1, 62 Lenf dokusu, 65 Membran, Tektoryel, 86 (Koklear kanal) Mutualistler, 1 1 4
Kemik (doku), 52-53 Knidarianlar, 42 (Knidoblastlar), 46 Köprücük altı venleri, 6 1, 62, 65 (Lenf damarlan) Lenf düğümleri, 65 Membran, Timpanik, bkz. Kulak zan
Sıkı, 53 (Tentaküller), 1 1 3 Köprücük kemiği, bkz. Klavikula Lenf kanalı, sağ, 64, 65 (Lenf damarlan) Meme bezleri, 90, 1 09 (Östrojen) N
Süngerimsi, 53 Knidoblastlar, 42 Kör nokta, 85 Lenf kapilerleri, 65 (Lenf damarlan) Memeliler, 41 (Pektoralis kaslan), 43 (İşkembe), 46 Nazal, 79
Kemik iliği, 53 Kobalamin, bkz. siyanokobalamin Kranial refleksler, 81 (Refleks hareketleri) Lenf organlan, 65 (Vıbrissae), 1 1 3 Nazolakırimal kanal, 85 (Lakırimal bezler)
Kemik iliği (Kırmızı, San), 53 Koenzimler, 1 05 (Enzimler), 1 1 1 (B vitamini Kranial sinirler, 74 (Beyin) Lenf sistemi, 65 Menakinon, bkz. K vitamini Nefes alıcı sifon, 37 (Manto sifonu), 44 (Sifon)
Kemik(ler). 50-51 kanşımı, C vitamini) Kranium, 50 Lenfositler, 58 (Beyaz kan hücreleri), 65 Mendel kanunlan, 98 Nefes alma, 71
Kafa, 50 (Kranium) Koklama duyulan, 79 (Burun) Kril, 42 (Süzerek beslenme) (Lenf organlan) Meni, 91 (Kopulasyon) Nefes borusu, bkz. Trake (insanlar)
Korakoid, 4 1 Koklama hücreleri, 79 (Burun) Krista, 1 2 (Mitokondri) Lens (göz). 84 Meninges, tekili meninks, 75 Nefes verici sifon, 44 (Sifon)
Yüz. 5 0 (Kranium) Koklama kıllan, 79 (Burun) Kritik uzunluk, 23 (Fotoperiyodizma) Lentiseller, 1 9 Menopoz, 90 (Adet döngüsü) Nefes verme, 71
Kemikçikler (Kulak, İşitme), 86 Koklama soğanı, 79 Krizalit, 49 (Pupa) Lesitin, 1 1 1 (B vitamini kanşımı) Menstrüasyon, 90 (Adet döngüsü) Nefridya, 37 (Sölom), 45
Kemikleşme, 53 (Kıkırdak) Koklea, 86 Kromatidler, 12 (İnterfaz), 1 3, 94-95 Leş yiyiciler, 1 1 4 Meristem, 1 6 Nefridyopor, 37, 45 (Nefridya)
Kemiksi doku, bkz. Kemik Koklear boru, 86 Kromatin, 1 O (Çekirdek), 12 (İnterfaz), 94 (Profaz) LH, 1 08 Apikal (tepe=uç), 1 6 (Meristem) Nefronlar, 73
Kemiksi labirent, 86 (İç kulak) Koksigeal omur, 50 Kromozomlar, 1 0 (Çekirdek), 1 2 (Mitoz). 1 3. 94, LHRF (LH salgılatıcı faktör), 1 08 (Düzenleyici Merkez. 51 (Omur) Negatif geribildirim, 1 07 (Homeostaz�
Kemiriciler, 1 1 3 Koksiks, 50 95, 96, 97, 98 faktörler) Merkezi kesiciler, 5 7 Negatif tropizma, 23 (G)
Kendi kend ine açılan, 32 Kol (stolon)/sürüngen sap, 35 Cinsiyet, 97, 9 8 (Cinsiyete bağlılık) Liberlkün kriptleri, bkz. Bağırsak bezleri, Merkezi silindir, 1 8 Nektar, 28 (Nektarlar)
Kendi kend ine açılmayan, 32 Koleoptil, 33 Homolog, 12 (Mitoz), 94, 95, 96 Lifler (bitkiler), 1 5 Merkezi sinir sistemi, 74-75 Nektarlar, 28
Kendi kend ine tozlaşma, 31 Kolesistokinin, bkz. CCK (Kromozomlar), 98 (Ayn lma kanunu) Lifler (Selülozlu yiyecek), 1 03 Mesajcı RNA (mRNA), 1 1 (Ribozomlar) Nekton, 1 1 4 (Pelajik)
Kendini aşılama, 35 (Aşılama) Kollajen, 52 (Bağ doku), 1 1 1 (C vitamini) Kardeş, 13 (Anafaz)+ Lifleri, Kas, 55 Metabolizma, 104 Nematosit, 42 (Knidoblastlar)
Keratin, 39 (Tüyler), 82 (Stratum komeum), 83 Kollenkima, 15 (Korteks) X. 97 (Cinsiyet kromozomlan), 98 Lifleri, Sinir, 76 Metabolizma hızı, 1 04 Nikotinamid/Nikotinik asit, bkz. Niyasin
(Kıl foliküllen) Kolon, 66, 67 (Kalın bağırsak) (Cinsiyete bağlılık) Ligament(ler), 52 Bazal, 1 04 (Metabolizma hızı) Nimf, 49
Kemel, bkz. Tane Kolonial, 1 1 4 Y, 97 (Cinsiyet kromozomlan), 98 Asıcı, 84 (Lens) Metafaz (mayoz), 94 Niş, Ekolojik, 5
Kese, 72, 88 Komensalizm, 1 1 4 (Kommensaller) (Cinsiyete bağlılık) Periodontal, 56 (Kök) Metafaz (mitoz), 1 3 Nişasta, 1 03, 1 1 0 (Tükürük), 1 1 1 (Polisakkariitler)
Hava, bkz. Yüzme kesesi Komensaller, 1 1 4 Krossing over (kromozomlar), 94 Yumurtalık, 89 Metakarpallar/ Metakarpus, 50 Nişastası
Safra, 69, 1 09 (CCK) Kompozit çiçek, bkz. Çiçek başı Ksantofil, 27 (Pigmentler) Lignin, 1 5 Metamerik segmentasyon/ Metamerizm, 36 Hayvan, bkz. Glikojen
Yüzme, 41 Komünite, 5 Kserofıtler, 1 14 Likenler, 1 1 4 (Mutualistler) (Segmentasyon) Nitrat bakterileri, 7
Kese, Amniyotik, 48 (Amniyon), 9 1 Klimaks, 5 (Ekolojik süksesyon) Ksilem, 1 4, 15, 1 8 (Sekonder kalınlaşma), 24 Lingual, 79 Metamerler, 36 (Segmentasyon) Nitratlar, 7
Kese, Perikardiyal, 6 2 (G) Öncü, 5 Primer, 14 (Primer doku) Lipaz(lar), 11 O (G) Metamorfoz (başkalaşım), 8 Nitrifıye bakterileri, 7
Kese, Plevral, 70 (Plevra) Süksesyonal, 5 Sekonder, 1 8 (Sekonder kalınlaşma) Litofitler, 1 1 4 Metatarsallar, 50 Nitriitler, 7
Kese, Sinoviyal, 52 Konifer ormanı (biyom), 4 Kulak, 86-87 Litoral, 1 1 4 Metatarsus, 50 (Metatarsallar) Niyasin, 1 1 1 (B vitamini kanşımı)
Kesesi, Embriyo, 30 (Ovüller), 95 Koniferler, 1 1 2 Dış, 86 Lizozomlar, 1 1 Meyve, 34 Nod, 1 6
(Gamet üretimi, diş� Koniler (gözler), 8 5 (Retina) İç, 86, 87 Lob Anahtar, bkz. Samara Nod (bitkiler), 1 6
Kesesi, Polen, 29 (Stamenler) Konjonktiva, 84 Orta, 86 Anteriyör (ön) (Pituiter bez) , 69 Gerçek, 34 (G) Nodülleri, Kök, 7 (Azot fıksasyonu)
Kesesi, Yumurta sansı, 48 (Yumurta sansı) Kontraktil vakuoller, 40, 45 Kulak kanalı, 86 (Dış kulak) Posteriyör (arlka) (Pituiter bez) , 69 Yalancı, 34 (G) Noradrenalin/Norepinefrin, 1 08
Kesici diş (insisör), 56, 57 Konukçu, 1 1 4 (Parazitler) Kulak kemikçikleri (Kulak/İşitme), 86 (Orta kulak) Loblar (karaciğer), 68, 69 Mezensefalon, bkz. Orta beyin Notokord, 1 1 3 (Kordalılar)
Merkezi, 5 7 Kopulasyon, 91 Kulak kepçesi, 86 Loblar (yapraklar) , 22 Mezenterik arterler (Alt, Üst), 61 Nöral diken, bkz. Omur çıkıntısı
Yan, 57 Korakoid kemikler, 4 1 Kulak zan, 86 Loblu (yapraklar), 22 Mezenterik venler (Alt, Üst), 61 Nöral kanal, 51 (Omur)
Kesme, 34 Kordalılar, 1 1 3 Kulakçıklar (atria, tekili atriyum), 62 Lokma, 66 (Özofagus) Mezenterler, 66 (Sindirim kanalı) Nörogliya, 74
Kesmikler, 1 1 O (Mide suyu/özsuyu) Koriyon, 91 Kulakçıklar (kalp). bkz. Atria Lokomosyon, 40 (G) Mezofıl, 20 (Sünger tabaka) Nörohipofiz, bkz. Posteriyör (arlka) lob

ı e •
 Dizin Dizin

Nöron(lar), 76 (G) Orta kulak, 86 Pelvisi, Böbrek, 72 Preoptik alan, 1 07 (Homeostazi) Acı, 83 Selülozlu yiyecek, 1 03
Afferent, bkz. Duyu nöronları Ortak hepatik kanal, 68, 69 (Karaciğer) Penis, 88, 9 1 (Kopulasyon) Pridoksin, 1 1 1 (B vitamini karış ımı) Retiku lum (mide), 43 (İşkembe) Sement (dişler), 56
Alt motor, 80, 8 1 Ortak iliak arterler, 6 1 Penis ucu derisi, 88 Retikulum, Endoplazmik, 1 1 Seminal kesecikler, 88
Primatlar (Maymunlar), 1 1 3
Birinci dereceden duyu, 78, 8 1 Ortak iliak venler, 6 1 Pepsin, 1 1 O (Mide suyu/ özsuyu) Primer Koklama alanı, 75 Retina, 85 Seminal sıvı, 91 (Kopulasyon)
Duyu, 77, 7 8 (Afferent sistem) Ortak karotis arter, 62 Pepsinojen, 1 1 O (Not 2) Primer bronş, 70, 71 (Bronş) Retinol, bkz. A vitamini Seminifer tübüller, 88 (Testis)
Efferent, bkz. Motor nöronlar Ortak safra kanalı, 68, 69 (Safra kesesi) Peptid bağları, 1 02 (Proteinler), 1 1 O (G) Primer doku, 1 4 Rhesus antijeni, 59 (Rhesus faktörü) Sempatik bölüm (sinir sistemi), 80
İkinci dereceden duyu, 78, 8 1 Osmoz, 1 01 Peptidazlar, bkz. Proteinazlar Primer eşey karakterleri, 9 0 (Ergenlik) Rhesus faktörü (Rh faktörü), 59 Sene halkalan, 1 8, 1 9
İlişkilendirme/ Bağlama, 77 Osteoblastlar, 52 (Periosteum) Periant, 28 Primer floem, 14 (Primer doku) Rhesus negatif. 59 (Rhesus faktörü) Sentez, 1 04
İnternansiyal, bkz. İlişkilendirme nöronları Osteogenez, bkz. Kemikleşme Periderm, 19 (Yeni dış doku) Primer gönme alanı, 75 Rhesus pozitif. 59 (Rhesus faktörü) Sentez tepkimeleri, 1 04 (Anabolizma)
Motor, 77, 80 (Efferent sistem) Osteositler, 53 (Kemik) Perigin çiçek, 29 Primer işrt:me alanı, 75 Riboflavin, 1 1 1 (B vitamini karışımı) Sentriyoller, 1 2, 1 3, 94, 95
Postgangl iyonik motor, 8 1 Otolitler, 87 (Saklkül) Perikardiyal boşluk, 62 Primer kök, 17 (Kazık kök), 33 (Radikula) Ribonükleik asit, bkz. RNA Sentromerler, 1 3, 94
Pregangliyonik motor, 8 1 Otonom hareketler, 81 (İstemsiz hareketler) Perikardiyal kese, 62 Primer ksilem, 14 (Primer doku) Riboz, 96 Sentrozom, 12 (Sentriyoller)
Röle, bkz. İlişkilendirme nöronları Otonom sinir sistemi, 75 (Hipotalamus), 80 Perikardiyal sıvı, 62 Primer tatma alanı, 75 Ribozomal RNA. 1 1 (Ribozomlar) Sepaller (Çanak yapraklar), 28
Üçüncü dereceden duyu, 78 Ototrof. 6 (Besin ağı) Perikardiyum, 62 Primer tomurcuk, 33 (Plumula) Ribozomlar, 1 1 Serbest kaburgalar, 50 (Göğüs kafesi)
Üst motor, 80, 8 1 Otozomlar, 97 (Cinsiyet kromozomları) Perikarp, 34 Primer tüketiciler, 7 Rizom (köksap), 3 5 Serebral, 75
Nörotransmiter, 77 (Sinapslar), 1 1 1 Otsu brt:kiler, 8 Perikaryon, bkz. Hücre gövdesi Primer tüyler, 39 (Remiges) RNA, 1 1 (Ribozomlar), 9 6 (Nükleik asitler) Serebral korteks, 75 (Serebrum)
(B vitamini karışımı) Otsu çok yıllık bitkiler, 8 (Çok yıllık bitkiler) Perilenf. 86 (İç kulak) Primerler, bkz. Primer tüyler Mesajcı, 11 (Ribozomlar) Serebral yanmküreler, 75 (Serebrum)
Nükleoplazma, bkz. Çekirdek plazması Oval pencere (kulaklar), 86 Perimisyum, 55 Profaz (mayoz), 94 Ribozomal, 1 1 (Ribozomlar) Serebrospinal sıvı, 7 5
Nükleotidler, 96 (Nükleik asitler) Ovaryum döngüsü, 90 (Adet döngüsü) Perinöryum, 78 Profaz (mitoz), 1 3 Taşıyıcı, 1 1 (Ribozomlar) Sert damak, 79

o
Ovaryumlar (bitkiler), 29 Periodontal ligament, 56 (Kök) Progesteron, 9 0 (Adet döngüsü), 1 08, 1 09 (LH) Rodopsin, 1 1 1 (A vitamini) Serum, 59
Ovaryumlar/Yumurtalıklar (insanlar), 89, 1 09 Periosteum, 52 Prokarboksipeptidaz, 1 1 O (Not 2) Rozet, 22 Serumen (kulak kiri), 86
Oblik kaslar, 85 (Östrojen) Peristaltizm, 67 Serüminöz bezler, 86 (Dış kulak)
Proksimal, 73 Bazal, 22
Oddi sfinkteri, 68, 1 09 (CCK) Ovülasyon, 89 (Fallop tüpleri), 90 (Adet Perrt:on, 37 (Sölom), 66 (Sindirim kanalı) Servikal kanal, 89
Proksimal kıvrımlı tübül, 73 (Ürinifer tübüller) Röle, bkz. İlişkilendirme nöronlan
Odun, 18 (Sekonder kalınlaşma) döngüsü), 1 09 (LH) Periviseral boşluk, 37, 66 Serviks, 89, bkz. Boyun
Prolaktin, bkz. Laktojenik hormon Röle nöronları, bkz. İlişkilendinme nöronlan
İlkbahar/Erken, 1 8 (Sene halkalan) Ovüller, 29 (Ovaryumlar), 30 Petaller, 28 Ses telleri, 70 (Larinks)
Prostat bezi, 88 Ruminant, 43
Yaz/ Geç, 1 8 (Sene halkalan) Oynamaz eklem, 52 (G) Kanat, 31 (Bezelye çiçeği) Sesil, 1 1 4
Protein imalatı, 99 Ruminat, 43
Odun kalbi, 1 5 (Ksilem), 1 9 Oynar eklemler, 52 Petiyol, 20
s
Protein azlar, 1 1 O Setalar
Odunlu bitki, 1 8 (G) Ozmotik basınç, 1 01 (Osmoz) Pıhtı, 59 (Pıhtılaşma) Proteinler, 1 1 (Ribozomlar), 1 02, 1 03, 1 1 O, 1 1 1 (b itki le r) , 93 (Sporofıt)
ö
Odunsu çok yıllık bitkiler, 8 (Çok yıllık bitkiler) Pıhtılaşma, 59 (hayvanlar), 46
Katalitik, 1 02 (Proteinler), 1 05 (Enzimler) Sabit makrofajlar, 58 (Beyaz kan hücreler�
Oksidasyon, 1 06 Pia mater, 75 (Meninges) Sfınkter, 66
Yapısal, 1 02 (Proteinler) Saçalk kökler, 1 7
Oksijen, 26-27, 60 (Arterler, Kapilerler), 62 (Atria), Öncü komünite, 5 Pigmentler, 27 Protista, 1 1 2 Safen venler, Büyük, 6 1 Anal, 6 7 (Kalın bağırsak)
63, 70 (G), 71 (Alveol), 1 02, 1 05, 1 06 Örnek, 9 Piliferoz tabaka, 1 7 Dış üriner, 72 (Mesane)
Protonefridya, 4 5 (Nefridya) Safra, 69 (Karaciğer), 1 09 (CCK), 1 1 O
Oksijen açığı, 1 06 Örnek olan, 9 (Taklrt:çilik/ mim ikri) Pilorik sfınkter/ kapakçık/ Pilor, 66, 67 Protonema, 9 3 Safra asitleri, 11 O (Safra) Gastroözofagal, bkz. Kardiyak sfinkter
Oksijenlenmiş, 62 (Atria) Örs, bkz. İn kus Pineal bez/cisim, 69 İç üriner, 72 (Mesane)
Protozoa, 1 O Safra kanalı, Ortak, 68, 69 (Safra kesesi)
Oksijenini kaybetmiş, 62 (Atria) Örtü (kuşlar), 39 Pinion/kanat ucu, 39 Protrombin, 59 (Pıhtılaşma), 1 1 1 (K vitamini) Safra kesesi, 69, 1 09 (CCK) Kardiyak, 66, 67
Oksinler, 23 (Büyüme hormonları) Örtü sistemi, 82 Pinnat, 22 Pterophyta, 1 1 2 Safra tuzları, 1 1 O (Safra) Pilorik, 66, 67
Oksitosin, 1 08 Örtü tüyleri, 39 (Tüyler) Pinosrt:oz, 1 01 PTH, 1 08 Sağ lenf kanalı, 64, 65 (Lenf damarlan) Oddi, 68, 1 09 (CCK)
Omasum, 43 (İşkembe) Örtüler, 39 Piramidi, Biyokütle, 7 Pubis, 50 (Pelvis) Sahte kanat, 4 1 Sıçrayıcı, 49 (Başkalaşım)
Ommatidia (tekili ommatidium), 47 (Bileşik göz) Örümcek ağı bezi, 37 Piramidi, Sayılar, 7 Pul yapraklar, 35 (Bulb) Saklkaraz, 1 1 O (Bağırsak suyu/ özsuyu) Sıkı kemik, 53
Omn ivorlar, 7 Östaki borusu, 86 Piramitler (Böbrek/ Medul lar), 72 (Medulla) Pul(lar) (hayvanlar), 38 Saklkül, 86, 87 Sıkışmış, 57
Omur deliği (invertebral foramen), 5 1 Östrojen, 1 08, 1 09 (FSH, LH) Pirüvik asrt:, 1 06 Plakoid, bkz. Dişsi çıkıntılar Sakral omur, 50 Sınıflandınma, 1 1 2 (G)
Omur kanalı, bkz. Nöral kanal Öz, 1 5 Pistil, bkz. Karpel Pulmoner, 62 Sakrum, 50 (Sakral omur) Sınıflar, 1 1 2 (G)
Omurga sütunu, 51 Ö z odunu, 1 9 Pistilli, 28 (G) Pulmoner arterler, 62, 63 (Pulmoner gövde) Salgılatıcı faktör(ler), 1 08 (Düzenleyici faktörler) Sıvı hümor, 84
Omurgalılar, 3 7 (Sölom), 49 (Spenmateka) , 1 1 3 Özelleşme, 9 (Uyumsal açılım) Pituiter bez/cisim (Hipofız bezi), 69, 75, 1 08 Pulmoner gövde, 62, 63 FSH, bkz. FSHRF Sıvı, Amniyotik, 48, 9 1
Omurgasızlar, 46 (Seta), 47 (Statositler) , 49 Özellik, 97 (Genler) (Hormonlar) , 1 09 Pulmoner kapakçık, 63 (Yarımay kapakçıklan) LH, bkz. LH RF Sıvı, Hücreler arası/Dokular arası, bkz. Doku sıvısı
(Spenmateka), 1 1 3 Özofagus, 66, 67 Pityalin, bkz. Tükürük amilazı Pulmoner venler, 62, 63 Samara, 34 (Aken/ Kapçık) Sıvı, Perikardiyal, 62 (G)
Omurilik, 74 Özsuyu, Hücre, 10 (Vakuoller), 25 (Turgor) Plakoid pullar, bkz. Dişsi çıkıntılar Pulpa, 56 Sap (brt:kiler), 1 6 Sıvı, Plevral, 70 (Plevra)
Omurilik refleksleri, 81 (Refleks hareketleri) Plankton, 42 (Süzerek beslenme), 44 (Solungaç Pulpa boşluğu, 56 Sapçıklar, 51 Sıvı, Seminal, 91 (Kopulasyon)
Omurilik sinirleri, 74 (Omurilik) p tJrtıklan), 1 1 4 Pupa (çoğulu pupae), 49 Sapı sarmalayan, 22 Sıvı, Serebrospinal, 75
Omurlar (tekili omur), 50, 51 , 74 Paccini cisimcikleri, 83 Plantigrad, 41 Pupil, 84 (İris) Sapı, Beyin, 75 Sıvısı, Doku, 64
Bel, 50 Palizat hücreleri, 20 (Palizat tabaka) Plasenta (bitkiler), 29 (Ovaryumlar) PZ, 1 08 Saprofıtler, 1 1 4 Sifon, 44
Boyun, 50 Palizat tabaka, 20 Plasenta (insanlar), 9 1 , 1 09 (Östrojen) San ilik, 5 3 (Kemik iliği) Manto, 37
Koksigeal, 50 Palpler, 43, 46 Plastidler, 1 O, 1 2 R San nokta, bkz. Makula lutea Nefes alıcı, 44 (Sifon)
Sakral, 50 Pankreas, 69 Plazma, 58 Rabdom, 47 (Bileşik göz) Sarkolemma, 55 Nefes verici, 44 (Sifon)
Torasik, 50 Pankreatik amilaz, 1 1 O (Pankreas suyu/özsuyu) Plazma zarı, 1 O Radikula, 33 Siller (=cilia, tekili cilium), 40
Savan (biyom), 4
Ootid, 95 (Gamet üretimi, dişi) Pankreatik kanal, 69 (Pankreas) Plazmalemma, 1 O Radius (kemik), 50, 54 Sayılar piramidi (ekoloji), 7 Silyer cisim, 84
Operkulum (balıklar), 44 (İç solungaçlar) Pankreatik lipaz, 1 1 O (Pankreas suyu/özsuyu) Plazmidler, 99 (Gen klonlama) Radula, 42 Schwann hücreleri, 7 6 (Sinir lifleri) Simetri (Bilateral, Radyal), 36
Operlkulum (salvangoz vs), 3 7 Pankreas suyu/ özsuyu, 69 (Pankreas), 1 08 Plazmoliz, 25 Sebum, 83 (Yağ bezleri) Si napslar, 77
Radyal simetri, 36
Optik, 85 (Sekretin, PZ), 1 1 O Pleksuslar (Kıl/Kök kı�, 83 Sinaptik topuz, 77
Rahim (dölyatağı), bkz. Uterus Seçici-geçirgen, bkz. Yan geçirgen
Optik disk, bkz. Kör nokta Pankreatik ven, 6 1 Plevra, 70 Seçilim, Doğal, 9 (Koruyucu uyum lar) Sinaptik yarık, 77 (Sinapslar)
Rahim tüpleri, bkz. Fallop tüpleri
Optik sinir, 84, 85 Pankreozimin, bkz. PZ Plevral boşluk, 70 (Plevra) Sefalik, 75 Sindirim, 43, 66 (G)
Rakis, bkz. Sap (kuşlar)
Oral boşluk, 66 (Farinks), 79 Pantotenik asit, 1 1 1 (B vitamini karışımı) Plevral kese, 70 (Plevra) Sindirim aygıtı/kanalı, 66
Ranvier boğumu, 76 Sefalik venler, 6 1
Orbit (göz), 50, 84 (G), 85 Papillalar (papillae, tekili papilla), 79 Plevral membran, bkz. Plevra Sefalotoraks, 46 Sindirim bezleri, 68, 1 1 O
Refleks hareketler, 81
Organ(lar) , 1 O (G), 36-37, 6 1 Dermal, 82 Plevral sıvı, 70 (Plevra) Sindirim enzimleri, 1 05 (Enzimler) , 1 1 O
Refleks yayı, 81 (Refleks hareketleri) Segmentasyon, 36
BoşaltJm, 45, 72-73 Paramesyum, 40, 45 Plumula (brt:kiler), 33 Refleksler (Kranial, Omurilik), 81 Metamerik, 36 (Segmentasyon) Sindirim salgıları, 68 (Sindirim bezleri), 1 1 0
Duyu, 46-47, 79 Parankima, 15 (Korteks) Piumula (kuşlar) , bkz. Hav tüyleri Segmentler, 36 Sinir sistemi, 66-67
(Refleks hareketleri)
Genrt:al, 88 (G) Parapod, 40 Poikilotermik, 1 07 (Homeostazi) Sekonder bronş, 70, 71 (Bronş) Çevresel, 76, 78
Rekombinant DNA, 99 (Gen klonlama)
Hedef, 1 08 (Hormon lar) Parasempatik bölüm (sinir sistemi), 80 Polen, 29 (Stamenler), 30, 95 Rektrisesler (tekili rektriks), 39 Sekonder doku, 1 8 (G) Otonom, 75
Lenf. 65 Parathormon/Paratrin, bkz. PTH (Gamet üretimi, erkek) Rektum, 66, 67 (Kalın bağırsak) Sekonder eşey karakterleri, 90 (Ergenlik), 1 09 Sinir lifleri, 76
Sindirim, 42-43, 66-67 Paratiroid bezler, 69, 1 09 (PTH) Polen keseleri, 29 (Stamenler) Rektus kaslan, 85 (Östrojen, Androjenler) Sinir yollan, 78, 80, 81
Solunum, 44-45, 70-71 Paratiroid hormon, bkz. PTH Polen tüpü, 30 (Tozlaşma) Remiges (tekili remiks), 39 Sekonder floem, 1 8 (Sekonder kalın laşma) Sinir(ler)(i), 78
Timpanal, 47 Parazitler, 1 1 4 Polipeptidler, 1 02 (Proteinler), 1 1 1 Renal, 72 Sekonder kalınlaşma, 1 8 Duyu, 78 (Sinirler)
Üreme, 49 Parmak (dijit), 50 Pol isaklkaritler, 1 1 1 Renal arterler, 6 1 , 72 (Böbrekler) Sekonder korteks, 1 9 (Fellodenm) Kanma, 78 (Sinirler)
Organ eller, 1 1 -1 2 Parotid bez, 68 Pons/Pons Varolii, 75 Renal korteks/ Böbrek korteksi, bkz. Sekonder kökler, bkz. Yan kökler Kranial, 74 (Beyin)
Organı, Corti, 8 6 (Koklear kanal) Patella, 50, 52, 53 Por, 83 Korteks (böbrekler) Sekonder ksilem, 1 8 (Sekonder kalınlaşma) Motor, 78 (Sinirler)
Organizma, 10 (G) Pazmalemma/Plazma zan, bkz. Hücre zan Por/Gözenek Renal medulla/ Böbrek medullası, bkz. Sekonder tomurcuk, bkz. Aksi ller tomurcuk Omurilik, 74 (Omurilik)
Organlarda değişim, 1 00 Pedinkül, 28 (Reseptakulum) Tatma (tat) , 79 Medulla (böbrekler) Sekonder tüketiciler, 7 Optik, 84, 85
Orman(ı) (biyomlar) Pektoral yüzgeçler, 41 (Çift yüzgeçler) Portal ven, Hepatik, 61, 69 Renal piramidler, bkz. Böbrek piramidleri Sekonder tüyler, 39 (Remiges) Sinoviyal eklemler, 52 (Sinoviyal kese)
Konifer, 4 Pektoralis kasları, 41 Posteriyör (arka) lob (pituiter bez) , 69 Renal tübüller, bkz. Böbrek tübülleri Sekonderler, bkz. Sekonder tüyler Sinoviyal kapsül, bkz. Sinoviyal kese
Tropik, 4 Pelajik, 1 14 Posteriyör oyuk (göz), 84 (Camsı cisim) Renal venler, 6 1 , 72 (Böbrekler) Sekretin, 1 08 Sinoviyal kese, 52
Yaprak döken, 4 Pelvik kemer, bkz. Pelvis Postgangliyonik motor nöron, 8 1 Renin, 1 1 O (Mide suyu/ özsuyu) Selü laz, 1 03 (Selülozlu yiyecek) Sinoviyal membran, 52 (Sinoviyal kese)
Orta beyin, 75 Pelvik yüzgeçler, 41 (Çift yüzgeçler) Pozitiftropizma, 2 3 (G) Reseptakulum (Çiçek tablası), 28 Selüloz, 1 0 (Hücre duvarı), 43 (İşkembe), 1 03 Sinoviyal sıvı, 52 (Sinoviyal kese)
Orta damar (ya p raklar), 20 (Damarlar) Pelvis (iskelet) , 50 Premolar, 42 (Karnivor dişleri), 57 Reseptörleri, 77 (Duyu nöronlan), 79 (Selülozlu yiyecek) Sinüs(ler), 79

• •
 Dizin T Dizin

Kan, 88 (Penis) Stamenli, 28 (G) Ter bezleri, 83 Sekonder/ İkinci dereceden, 7 Yenler/ Toplardamarlar (kan damarları), 60, Yarımay kapakçıkları, 63
Sirinks (syrinx, çoğulu syringes), 47 Standard, 31 (Bezelye çiçeği) Teritoti, 1 1 4 (Teritorial) Tersiyer/ Üçüncü dereceden, 7 6 1 , 63 Yaşam döngüsü, 8 (G)
Sirri (tekili sirrus), 42 (Süzerek beslenme) Stapes (veya üzengi), 86 (Orta kulak) Teritorial, 1 1 4 Tükürük, 68, 1 1 O Alt mezenterik, 6 1 Yaşamın karakterleri, 8
Sistem, 1 O (G) Statolit, 47 (Statosistler) Terleme, 24 Tükürük amilazı, 1 1 O (Tükürük) Brakiyal, 6 1 Yavru çekirdekler, 1 3 (Telofaz), 94 (Mayoz)
Arterial, 60 Statosistler, 47 Terleme akımı, 24 Tükürük bezleri, 68, 1 1 0 Dalak, 6 1 Yavru hücreler, 12 (Hücre bölünmes0
Çevresel sinir, 76 (G), 78(G) Stensen kanalı, 68 Terminal bronşçuklar, 71 (Bronşçuklar) Tüp çekirdeği, 3 0 (Tozlaşma) Dış boyun, 62 Yaz odunu, 1 8 (Sene halkaları)
Damar, bkz. Dolaşım Sistemi Stemum, 4 1, 50 Temat/ Üçerli, 22 Tür, 1 1 2 (G) Femoral, 6 1 Yeme, 66
Dolaşım, 60-61 STH, 1 08 Tersiyer bronş, 70, 71 (Bronş) Tüy, 40 (Siller), 46 (Vibrissae), 82-83, Gastrik, 6 1 Yerli, 1 1 4
Getirici (sinirler), 78 Stigma, (bitkiler), 29, 30 (Tozlaşma) Tersiyer tüketiciler, 7 Koklama, 79 Gonadal, 6 1 Yırtıcılar, 1 1 4 (Avcılar)
Götürücü (sinirler), 80-81 Stigma, (hayvanlar), 45 (Spirakulum) Testa (tohum kabuğu), 33 Tüy folikülleri, 39 Hepatik partal, 6 1 , 69 (Karaciğer) Yosun, 93
Kardiyovasküler, 62 (G) Stil (çiçekler), 29 Testisler, 88, 90 Tüy örtüsü, 39 İç boyun, 62 Yumru, 35
Lenf. 65 Stipul, 21 Testosteron, 1 08 (Androjenler) Tüyler, 39 Köprücük altı, 61, 62, 65 Yumurta hücresi, 30 (Ovüller), 92 (Gametler), 95
Merkezi sinir, 74 Stolon, 35 Tetrad, 94 (Profaz) Hav, 39 Ortak hepatik, 69 (Gamet üretimi, dişi)
Otonom sinir, 75 (Hipotalamus), 80 Stoma, 21 Tırtıklı, 22 Örtü, 39 (Tüyler) Pankreatik, 6 1 Yumurta kanalı (ovidukt), 49
Örtü, 82 (G) Strata, 82 (Epidermis) Tırtıl, 49 (Larva) Primer, 39 (Remiges) Pulmoner, 62, 63 Yumurta sarısı, 48
Sindirim, 66-67 Stratum bazale, 82 (Stratum germinativum) Tıbia, 50, 52, 53 Sekonder, 39 (Remiges) Renal, 6 1, 72 (Böbrekler) Yumurta sarısı kesesi, 48 (Yumurta sansı)
Sinir, 74-81 Stratum germinativum, 82 Tıbial arter (Anteriyör, Posteriyör), 6 1 Uçma, bkz. Remiges Sefalik, 6 1 Yumurtalar, 48,
Solunum, 70-71 Stratum granulozum, 82 Tıgmotropizma, bkz. Haptotropizma Üst mezenterik, 6 1 Kleidoik, 48 (Yumurtalar)
Somatik getirici, 79 Stratum komeum, 82 Timin, 96 u Venöz sistem, 60 (Yenler) Yumurtalık folikülleri, 89, 1 09 (FSH, LH, Östrojen)
Somatik götürücü, 80 Stratum spinosum, 82 (Stratum germinativum) Tımpanal organlar/ timpani, 47 Uç tomurcuk, 1 6 Ventral, 41 Yumurtalık ligamentleri (bağlan), 89
Üreme, 88-89 Stridulasyon, 47 Tımpanik boşluk, bkz. Orta kulak Uçma tüyleri, bkz. Remiges Ventral (=kann) yüzgeç, 41 Yumurtlama borusu (ovipozitör), 49
Üriner, 72-73 Su, 23 (Hidrotropizma), 24-25, 26- 27 Tımpanik kanal, bkz. Skala timpani Ulna, 50, 54 Ventral kök, 74 (Omurilik) Yumurtlayanlar (ovipar), 48
Venöz, 60 (Yenler) (Fotosentez), 45 (Kontraktil vakuoller), 1 01 Tımpanik membran, bkz. Kulak zan Umbellifer/ Şemsiye şekilli, 31 Venüller, 60 Yumuşak çekirdekli, 34
Viseral getirici, 79 Subkutan, 83 Timüs bezi, 6S Unguligrad, 41 Vestibular kanal, bkz. Skala vestibuli Yumuşak damak, 66 (Farinks), 79
Viseral götürücü, bkz. Otonom sinir sistemi Subkutan tabaka, 83 Tıroid bezi, 69, 1 09 (TSH, Tiroksin, TCT) Urasil, 96 Vestibül (kulak), 86 Yumuşakçalar, 37 (Hemosöl, Manto boşluğu), 42
Sistik kanal, 68, 69 (Safra kesesi) Succus entericus, bkz. Bağırsak özsuyu Tıroid uyarıcı hormon, bkz. TSH Uropigial bez, 39 (Uropigium) Vezikül, 11 (Radula), 44 (İç solungaçlar), 45 (Nefridya), 46
Sistol fazı, 63 (Kalp döngüsü) Süberin, 1 9 (Fellem) Tirokalsitonin, bkz.TCT Uropigium, 39 Vibrissa, 46 (Tentaküller), 1 1 3
Sitokinez, 1 3, 95 (Telofaz) Süberizasyon, 19 (Fellem) Tiroksin, 1 08, 1 09 (TSH) Uterus, 89, 90 (Adet döngüsü), 1 09 (LH, Villus, 67 (İnce bağırsak) Yuvarlak pencere (kulaklar), 8 6 Yuvarlak
Sitokininler, 23 (Büyüme hormonları) Sükraz, 1 1 O (Bağırsak suyu/ özsuyu) Tıyamin, 1 1 1 (B vitamini karışımı) Oksitosin, Ostrojen) Koriyonik, 9 1 solucanlar, 1 1 3
Sitoplazma, 1 O Sükroz, 1 1 O (Bağırsak suyu/ özsuyu) , 1 1 1 Tohumlar, 32-33 Utrikül, 86, 87 Villus arası boşluklar, 9 1 Yüz kemikleri, 5 0 (Kranium)
Sitozin, 96 (Disakkaritler) Tohum yaprağı, bkz. Kotiledon/Çenek Uyum, Evrimsel, bkz. Uyumsal açılım Virüsler, 1 1 2 (G), 1 1 3 Yüzeysel fasya, bkz. Subkutan tabaka
Siyanokobalamin, 1 1 1 (B vitamini karışımı) Süksesyon, Ekolojik, 5 Tohum zarfı, bkz. Legümen Uyumlar, Koruyucu, 9 Visera, 50 Yüzgeç(ler), 41
Skala timpani, 86 Süksesyonal komünite, 5 Tokoferol, bkz. E vitamini Uyumsal açılım, 9 Viseral kaslar, 54, bkz. Düz kaslar Anal, 41 (Median yüzgeçler)
Skala vestibuli, 86 Sünger hücreleri, 20 (Sünger tabaka) Tomruk, 1 9 Uzama bölgesi, 1 7 Viseral kaslar/ İç organ kasları, bkz. Düz kaslar Çift, 41
Skapula, 50, 54 Sünger tabaka, 20 Tomurcuk, 1 6 Uzantı, 31 (Uzantılı çiçek), 36 Viseral getirici sistem, 79 Dorsal (=Sırt), 41 (Median yüzgeçler)
Sklera/Skleratik örtü, 84 Süngerimsi kemik, 53 Tomurcuk (bitkiler), 1 6 Uzantılı çiçek, 31 Viseral götürücü sistem, bkz. Otonom sinir Kaudal (=kuyruk), 41 (Median yüzgeçler)
Skleritler, 38 (Kütikula) Süperior (üst) konumlu (ovaryum), 29 (Hipogin Aksiller/Lateral, 1 6 Uzun-gece bitkileri, 23 (Fotoperiyodizma) sistemi Median, 41
Vitaminler, 1 02 (G), 1 03, 1 1 1
Ü
Sklerotin, 38 (Kütikula) çiçek, Perigin çiçek) Primer, 33 (Plumula) Pektoral (=Göğüs), 41 (Çift: yüzgeçler)
Skrotum, 88 (Testis) Sürgün, 1 6 Sekonder, bkz. Aksiller Vivipar, 48 Pelvik, 41 (Çift yüzgeçler)
Skut/ Skutum (çoğulu skuta), 38 Sürüngenler, 3 8 (Pullar), 48 (Yumurtalar), 1 1 3 Uç, 1 6 Üçüncü dereceden duyu nöronu, 78 Volkıman kanalı, 53 Ventral (=karın), 41
Skutella (tekili skutellum), 3 9 Süt dişleri, bkz. Dökülen dişler Tomurcuklanma, 93 Üçüncü dereceden tüketiciler, bkz. Vulva, 89 Yüzme kesesi, 41

z
Soğancık (kıl), 83 Süturlar, 50 (Kranium) Tomurcuklanma (aşılama), 35 Tersiyer tüketiciler
Soğanı, Çiçek (bitkiler), 35 Süzerek beslenme, 42 Toplama kanalı /tübülü, 73 Üre, 72 w
Soğanı, Koklama (burun), 7 9 Süzüntü, Glomerüler, 73 (Glomerüler süzme Toplardamarlar /venler, 60 Üreme, 92-95 Wharton kanalı, 68 Zan, Çekirdek, 1 O (Çekirdek)
Solenositler, bkz. Alev hücreleri işlemi) Toraks, 36 (Segmentasyon), 50 (Göğüs kafesi) (çiçekli bitkiler), 28-31 Wirsung kanalı, bkz. Pankreas kanalı, bkz. Zan, Hücre, 1 0, 1 1, 1 01

ş
Solma, 25 Torasik kanal, 64, 65 (Lenf damarları) (hayvanlar), 48-49 Pankreatik kanal Zan, Plazma, bkz. Hücre zarı

x
Soluma sifonu, 3 7 Torasik omur, 50 (insanlar), 88-91 Zarsı labirent, 86 (İç kulak)
Solungaç fılamentleri, 44 ( İ ç solungaçlar) Şaft (kemik), bkz. Diafız Toynaklılar, 1 1 3 Eşeyli, 92 Zıt çiftler, bkz. Antagonistik çiftler
Solungaç ışını/yayı, 44 (İç solungaçlar) Şalaz (Chalaza, çoğulu chalaze), Tozlaşma, 30 Eşeysiz, 93 X kromozomu, 97, 98 Zigomorf, 36 (Bilateral simetri)
Solungaç !amelleri (lamellae, tekili lamella), 44 (İç (çiçekli bitkiler), 29 Çapraz, 31 Vejetatif, 35 Zigot, 30 (Döllenme), 91 (Döllenme), 92
solungaçlar) Şalaz (Chalaza, çoğulu chalaze), Kendi kendine, 31 Üreme sistemi, 88-89 y Zinciri, Besin, 6 (Besin ağı)
Solungaç tırtıklan, 44 (hayvan yumurtalan), 48 T rabekül, 53 Üreterler, 72, 88 Y kromozomu, 97 (Cinsiyet kromozomu), 9 8 Zona pellusida, 91 (Döllenme)
Solungaç yanğı, 44 (İç solungaçlar) Şube (filum), 1 12 (G) Trake Üreticiler, 7 (Cinsiyet bağlantısı) Zooplankton, 1 1 4 (Plankton)
Solungaçlar (İç/Dış), 44 (hayvanlar), 45 Üretra, 72, 88, 9 1 Yağ asitleri, 1 02 (Yağlar), 1 1 0 (G, Pankreas
Solunum, 44-45, 70-71 T (insanlar), 70 Üretra ağzı, 72, 89 suyu/özsuyu)
Aerobik (oksijenli), 1 06 Taç (dişler), 56 Trakeidler, 1 5 Ürinasyon, 72 Yağ bezleri, 83
Anaerobik (oksijensiz), 1 06 Tagma, 36 (Segmentasyon) Trakeoller, 45 (Trake) Üriner sfinkterler (Dış, İç), 72 (Mesane) Yağlar, 65 (Lenf), 67 (İnce bağırsak), 1 02, 1 03, 11 O
Dış, 70 (G) Takımlar (sınıflandırma), 1 1 2 Translokasyon, 24 (G) Üriner sistem, 72-73 Yakıtlar, Fosil, 6
Doku, bkz. İç solunum Taklit, 9 (Taklit çilik/ mimikın) Trifoliat/ Üç yapraklı, 22 Ürinifer tübüller, 73, 1 09 (ADH, Aldosteron) Yalancı ayak (=pseudopodium), 40
Hücre, bkz. İç solunum Taklit eden, 9 (Taklitçilik/ mimikri) Triküspid kapakçık, 63 (Atriyoventriküler Üst eklem çıkıntıları, 5 1 Yalancı kaburglar, 50 (Göğüs kafesi)
İç, 27 (Dengeleme noktaları), 70 (G), 1 06 Taklitçilik/mimikri, 9 kapakçıklar) Üst (Süperior) konumlu (ovaryum), 29 (Hipogin Yalancı meyve, 34 (G)
Solunum deliği (spirakulum), 45 Taksonomi, 1 1 2 (G) Tripsin, 1 1 0 (Pankreas suyu/ özsuyu) çiçek, Perigin çiçek) Yalancı trake, 43
Solunum enzimleri, 1 05 (Enzimler) Klasik, 1 1 2 (G) Tripsinojen, 1 1 0 (Not 2) Üst mezenterik arter, 6 1 Yan çizgiler, 47
Solunum merkezi, 71 (Solunum), 75 (Medulla) Talamus, 75 Triseps, 54 Üst mezenterik ven, 6 1 Yan kesici dişler, 5 7
Solunum sistemi, 70-71 Tam başkalaşım, 49 tRNA, bkz. Taşıyıcı RNA Üst motor nöron, 80, 8 1 Yan kökler, 1 7 (Kazık kök)
Somatik getirici sistem, 79 Tane, 34 Trafik seviye, 7 Üst vena kava, 62, 63 Yapay çoğaltım, 34, bkz. Vejetatif üreme
Somatik götürücü sistem, 80 Tanin, 27 (Pigmentler) Trombin, 59 (Pıhtılaşma) Üzengi, bkz. Stapes Yapısal proteinler, 1 02 (Proteinler)

v
Somatotropik hormon/ Somatotropin, bkz. STH Tarsallar, 50 Tromboplastin, 59 (Pıhtılaşma) Yaprak döken, 4
Sölom, 37 Tarsus, 50 (Tarsallar) Trombositler, bkz. Kan pulcuklan Yaprak döken orman (biyom), 4
Sperm, 48, 88 (Testis), 91 (Kopulasyon), 92 Taşıyıcı RNA, 1 1 (Ribozomlar) Tropik hormonlar, 69 (Pituiter bez/Hipofız bezi) Vajina, 89, 91 (Kopulasyon) Yaprak dökenler, 8
(Gametler), 95 (G), 1 09 (FSH) Taşlık, 43 Tropik orman (biyom), 4 Vajina ağzı, 89 Yaprak dökmeyenler, 8
Sperm kanalı, 88 Tat tomurcukları, 79 (DiO Tropizma (Negatif. Pozitif), 23 (G) Vakuol(ler), 1 0, 1 1, 1 01 (Pinositoz) Yaprak izi, 21
Spermateka, 49 Tatma alanı, Primer, 75 TSH, 1 08 Besin, 40 Yaprak örtüsü, 20
Spermatidler, 95 (Gamet üretimi, erkek) TCT, 1 08 Testosteron, 1 08 Kontraktil, 40, 45 Yaprakçıklar, 20 (G), 22
Spermatozoa (tekili spermatozoon)/ Tektoryel membran, 86 (Koklear kanalı) Tundra (biyom), 4 Vas deferens (çoğulu vasa deferentia), bkz. Sperm Yapraklar
Spermatozooidler, bkz. Sperm Teleksi yaprak (Pinnat), 22 T urgid, 25 (Turgor) kanalı Basit, 20 (G)
Spirakulum, 45 Telofaz (mayoz), 95 Turgor, 25 Vasküler, 52 (Bağ doku), 61 Bileşik, 20, 22 (G)
Spiral (yapraklar), 22 Telofaz (mitoz), 1 3 Turgor basıncı, 25 (Turgor) Vateri, Ampulla, 68 Pul, 35
Sporangiyum, 9 3 Telson, 46 Tuzlan, Safra, 1 1 O Vazopressin, bkz. ADH Yardımcı gıdalar, 1 02
Sporlanma, 93 Tendonlar, 53 Tübüler geri emilim, 73 Vejetatif üreme/ çoğalma, 35 Yan başkalaşım, 49
Sporlar, 9 3 (Sporlanma) Tentaküller, 42, 46 Tübüler salgılama, 73 Vena kava Yan geçirgen, 1 0 1
Sporofıtler, 93 (Döl değişimi/ Döl almaşı) Ter, 83 (Ter bezleri) Tüketiciler alt, 6 1, 62, 63 Yanlma, 92 (Eşeysiz üreme)
Stamenler, 29 Ter bezi kanalı, 83 Primer/ Birinci dereceden, 7 üst, 62, 63 Yarım daire kanalları, 86