ÜZEYÝR
Son dönem Osmanlý mutasavvýflarýndan
Osman Þems Efendi ve halifeleri hem Ka-
dirî hem Üveysî olarak tanýnmýþtýr. Üveysî
yönü ön plana çýkan bazý tarikatlar günü-
müzde de varlýðýný sürdürmektedir. Pakis-
tan’daki Nakþibendî-Üveysî tarikatý ile da-
ha ziyade Avrupa ve Amerika’da faaliyet
gösteren Ýran kökenli Üveysî Þah Maksû-
dî tarikatý bunlardandýr.
Vefat etmiþ velîlerin ruhaniyetinden
Üveysî metotla feyiz alan sûfîlerden bir-
çoðunun ayrýca yaþayan bir mürþide inti-
sap ettiði görülmektedir. Bazý sûfîlere gö-
re bu daha güvenilir bir yoldur. Zira rüya-
sýnda bir velîyi görüp ondan bazý bilgiler
alan kiþi bunun sadýk bir rüya mý yoksa bir
aldatmaca mý olduðunu anlamakta zor-
lanabilir. Bu kiþinin yaþayan rehberine da-
nýþarak bu bilgilerin dinin kurallarýna uyup
uymadýðýný öðrenmesi daha doðru bir dav-
ranýþtýr. Danýþacak bir rehberi bulunma-
yan kiþiler ise yanlýþ fikirlere sapabilir. Bu
sebeple bazý sûfîler, “Diri bir kedi ölü bir
aslandan daha iyidir” sözüyle yaþayan bir
þeyhten eðitim almanýn önemini vurgula-
mýþtýr.
BÝBLÝYOGRAFYA :
Ferîdüddin Attâr, Te×kiretü’l-evliyâß (nþr. M.
Ýsti‘lâmî), Tahran 1374 hþ., s. 27-29, 103, 106;
Hasan Dihlevî, Fevâßidü’l-fußâd (nþr. M. Latîf Me-
lik), Tahran 1377 hþ./1957, s. 28; Eflâkî, Menâ-
šýbü’l-£ârifîn, I, 39; Muhammed Pârsâ, Risâle-i
Æudsiyye (nþr. Ahmed Tâhirî Irâký), Tahran 1354
hþ./1975, s. 12; a.mlf., Fa½lü’l-Åi¹âb (nþr. Celîl-i
Misgernejâd), Tahran 1381 hþ., s. 60-61; Salâh
b. Mübârek el-Buhârî, Enîsü’¹-¹âlibîn (nþr. Halil Ýb-
rahim Sarýoðlu – Tevfîk Sübhânî), Tahran 1371, s.
95-96; Abdullah-ý Ýlâhî, Zâdü’l-müþtâk¢n, Süley-
maniye Ktp., Ýbrâhim Efendi, nr. 420, vr. 86a-b; Ab-
durrahman-ý Câmî, Nefe¼âtü’l-üns (nþr. Mahmûd
Âbidî), Tahran 1375 hþ./1996, s. 16, 303, 499,
597; Fahreddin Safî, Reþe¼ât-ý £Aynü’l-¼ayât (nþr.
Ali Asgar Muîniyân), Tahran 1356/1977, I, 126;
II, 631; M. Sýddîk Zelîlî, Dîvân (nþr. Ýmin Tursun),
Beijing/Pekin 1985, s. 478-555; Muhammed Bâ-
kýr b. Muhammed Ali, Mašåmât-ý Þâh-ý Našþi-
bend, Buhara 1328/1910, s. 15-16; Þeyh Hudây-
dâd b. Taþ Muhammed Buhârî, Bustânü’l-muhib-
bîn (nþr. B. M. Babacanov – M. T. Kadýrova), Tür-
kistan 2006, s. 317; Harîrîzâde, Tibyân, I, 106a-b;
Ma‘sûm Ali Þah, ªarâßiš, II, 48-52; Hüseyin Vassâf,
Sefîne-i Evliyâ (haz. Mehmet Akkuþ – Ali Yýlmaz),
Ýstanbul 2006, I, 171-200; Ahmet Yaþar Ocak,
Veysel Karanî ve Üveysîlik, Ýstanbul 1982, s.
91-104; Gulâm Ali Âryâ, ªarîša-i Çiþtiyye der
Hind ve Pâkistân, Tahran 1365 hþ., s. 195; J.
Baldick, Imaginary Muslims: The Uwaysi Sufis
of Central Asia, London 1993; Devin DeWeese,
An “Uvays¢” Sufi in Timurid Mawarannahr: No-
tes on Hagiography and the Taxonomy of Sanc-
tity in the Religious History of Central Asia, Bloo-
mington 1993, s. 1-21; a.mlf., “The Tadhkira-i
Bughrâ-khân and the Uvaysî Sufis of Central
Asia: Notes in Review of Imaginary Muslims”,
CAJ, XL/1 (1996), s. 87-127; Masami Hamada,
Hagiographies du Turkestan Oriental, Kyoto
2007, s. 279-302; A. S. Hussaini, “Uways al-Qara-
nî and the Uwaysî Sûfîs”, MW, LVII (1967), s.
103-113; K. Spellman, “A National Sufi Order
with Transnational Dimensions: The Maktab Ta-
righat Oveyssi Shahmaghsoudi Sufi Order in
London”, Journal of Ethnic and Migration Stu-
dies, XXX/5, Abingdon 2004, s. 945-960; Julian
Baldick, “Uwaysiyya”, EI 2 (Ýng.), X, 957; Necîb
Mâyil-i Herevî, “Üveysiyye”, DMBÝ, X, 458-460.
ÿNecdet Tosun
– —
ÜZEYÝR
(  )
Kur’an’da adý geçen,
peygamber olup olmadýðý
tartýþmalý kiþi.
˜ ™
Kur’ân-ý Kerîm’de sadece bir yerde Tev-
be sûresinde (9/30) bahsi geçen Üzeyir’in
(Uzeyr) kimliði tartýþmalýdýr. Kur’an yorum-
cularýnýn bir kýsmý Bakara sûresinin 259.
âyetinde yüzyýl uyuduðu bildirilen kiþinin
Üzeyir olduðunu nakleder (Ayoub, s. 7). Ýs-
lâm kaynaklarýnda açýkça ifade edilme-
mekle birlikte müslüman âlimlerin çoðu-
nun Üzeyir’i yahudi geleneðindeki Ezrâ ile
özdeþleþtirdiði görülmektedir. Yahudi ge-
leneði hakkýnda geniþ bilgiye sahip bulu-
nan Ýbn Hazm, Üzeyir ve Ezrâ isimlerinin
ayný þahsa delâlet ettiðini açýkça söyle-
memekle beraber eserlerindeki anlatým-
dan onun da bu yöndeki görüþü benim-
sediði anlaþýlmaktadýr (el-Fa½l, I, 99; er-
Red, s. 77). Bir mühtedi olan Semev’el el-
Maðribî, Üzeyir’in Ezrâ ile özdeþleþtirilme-
sine karþý çýkar. Ona göre Üzeyir Elazar (Eli-
ezer) kelimesinin Arapçalaþmýþ þeklidir, do-
layýsýyla Üzeyir ile Ezrâ ayný kiþi deðildir (Ýf-
hâmü’l-Yehûd, s. 63). Çaðdaþ araþtýrmacý-
lardan M. Sharon da benzer bir görüþe sa-
hiptir. Sharon’a göre Üzeyir, Ýbrânîce “ozer”
(yardým edici) kelimesinin Arapçalaþtýrýlmýþ
biçimidir (Encyclopaedia of the Qur’ån, IV,
39). Mekkî b. Ebû Tâlib ise “üzeyir” kelime-
sinin Arapça kökenden geldiðinde bütün
nahivcilerin ittifak ettiðini belirtmektedir
(Ýbnü’l-Cevzî, III, 423). Üzeyir’in kimliði ve
üzeyir kelimesinin kökeni konusunda da-
ha farklý görüþler ileri sürenler de vardýr.
Bu kelimeyi Finkel, Mezmurlar’daki (2/7)
“aziz” kelimesine, Mejdi Bey eski Mýsýr tan-
rýlarýndan Oziris ismine, Paul Casanova
“azazel” kelimesine dayandýrýr (Jeffery, s.
214). Mejdi Bey’in görüþüne Zürkanî de
katýlýr. Ona göre Ýsrâiloðullarý, Mýsýr’da bu-
lunduklarý sýrada Oziris’le ilgili inancý be-
nimsemiþlerdi (M. Abdülazîm ez-Zürkanî,
II, 279). Newby ise Üzeyir’i Enoh’la (Uh-
nûh/Ýdrîs) iliþkilendirir (A Concise Encyclo-
pedia of Islam, s. 209; ayrýca bk. ÝDRÎS).
Üzeyir’in peygamber olup olmadýðý konu-
sunda Ýslâm âlimleri arasýnda farklý gö-
rüþler vardýr. Ýbn Abbas, Üzeyir’in peygam-
ber olup olmadýðýný bilmediðini söyler (Ýbn
Kesîr, el-Bidâye, II, 283). Ýbn Ebû Hâtim
ondan Allah’ýn peygamberi diye söz eder
(Tefsîr, II, 502). Ýbn Kesîr, Üzeyir’in peygam-
berliðine dair görüþün Ýslâm âlimleri ara-
sýnda yaygýn olduðunu nakleder. Buna göre
Üzeyir, Dâvûd ile Süleyman veya Zekeriyyâ
ile Yahyâ arasýnda yaþamýþtýr. Ýbn Asâkir’in
Ýbn Abbas’tan rivayet ettiðine göre Üze-
yir kader hakkýnda soru sorduðu için adý
peygamberler listesinden silinmiþtir (Ýbn
Kesîr, II, 389-391). Bazý Ýslâm âlimleri Üze-
yir’i (Ezrâ) Tevrat’ý tahrif etmekle de suç-
lamýþtýr (Ýbn Hazm, el-Fa½l, I, 197; Ýbn Kay-
yim el-Cevziyye, s. 421).
Üzeyir’le ilgili temel problem Kur’an’da
bildirildiði üzere (et-Tevbe 9/30) yahudile-
rin onu Allah’ýn oðlu olarak kabul etmele-
ridir. Ýslâm âlimlerine göre Üzeyir kaybo-
lan Tevrat’ý yeniden ortaya çýkardýðý için
yahudiler onu Allah’ýn oðlu kabul etmiþ-
lerdir. Ýslâm kaynaklarýnda bununla ilgili
iki rivayet vardýr. Bir rivayete göre Üzeyir
zamanýnda Ýsrâiloðullarý Tevrat’ý terketmiþ
ve doðru yoldan sapmýþlardý. Bunun üze-
rine Allah, Tevrat’ý ve tabutu (tâbût, ahid
sandýðý) ortadan kaldýrýr ve hâfýzalarýnda-
ki Tevrat’la ilgili bilgileri siler. Ýsrâiloðullarý
musibetler içinde sefih bir hayat sürme-
ye baþlarlar. Hikmet sahibi sâlih bir kimse
olan Üzeyir, Tevrat’ý yeniden göndermesi
için Allah’a dua eder. Bir gün gökten bir
nur iner ve Üzeyir’in kalbine nüfuz eder;
bu nur Tevrat’ýn nurudur. Nurun Üzeyir’in
kalbine girmesiyle Tevrat onun belleðin-
de canlanýr. Üzeyir bunu halka açýklar ve
Tevrat’ýn kendilerine yeniden verildiðini
müjdeler, ardýndan Tevrat’ý onlara öðre-
tir. Üzeyir’in ölümünden sonra tabut bu-
lunur ve içinden çýkan Tevrat’la Üzeyir’in
öðrettiði Tevrat karþýlaþtýrýlýr. Ýkisi arasýn-
daki uygunluðu görünce hayrete düþen
Ýsrâiloðullarý, “Üzeyir’e bu bilgi ancak Al-
lah’ýn oðlu olduðu için verilmiþtir” derler
(Ali b. Muhammed el-Hâzin, II, 351). Diðer
rivayete göre Bâbil Kralý Buhtunnasr, Ýs-
râiloðullarý’ný savaþta yenip mâbedi tah-
rip etmiþ ve Tevrat âlimlerini katletmiþti.
Üzeyir bu olay sýrasýnda henüz küçük bir
çocuktu. Ýsrâiloðullarý sürgünden döndük-
lerinde aralarýnda Tevrat’ý bilen kimse kal-
mamýþtý. Allah bir iþaret olarak yüzyýl ölü
býraktýðý Üzeyir’i yeniden diriltince elinde-
ki tasla bir melek Üzeyir’in yanýna gelmiþ
ve Üzeyir meleðin sunduðu tastaki suyu
içince Tevrat bilgisine sahip olmuþtur. Da-
ha sonra Allah onu Ýsrâiloðullarý’na gön-
401
ÜZEYÝR
dermiþ, Üzeyir kendini onlara tanýtmýþtýr.
Ýsrâiloðullarý, “Sen Üzeyir isen Tevrat’ý bize
yazdýr” demiþ, Üzeyir de Tevrat’ý onlara
yazdýrmýþtýr. Ýçlerinden biri, “Babam Tev-
rat’ýn gömülü olduðu yeri bana haber ver-
miþti” deyince Tevrat’ýn gömülü olduðu
yere gidip Tevrat’ý çýkarmýþ, Üzeyir’in yaz-
dýrdýðý Tevrat’la bu Tevrat arasýnda hiçbir
fark görülmemiþtir. Bunun üzerine Ýsrâilo-
ðullarý, Üzeyir’in Allah’ýn oðlu olduðu için
Allah’ýn onun kalbinden Tevrat’ý yok etme-
diðini söylemiþtir (a.g.e., II, 351-352; Ýbnü’l-
Cevzî, III, 423-424).
Ýslâm kaynaklarýnda Üzeyir hakkýnda nak-
ledilen bu rivayetler yahudi tarihinde önem-
li bir yere sahip olan Ezrâ’yý akla getirmek-
tedir. Nitekim “pseudographik” metinler-
den IV. Ezrâ’da (IV/19-48) bu rivayetlere
benzer bir anlatým bulunmaktadýr. Yahudi
geleneðine göre Ezrâ bir peygamber deðil-
dir, fakat Yahudilik’te peygamberden üs-
tün bir konuma sahiptir. Yahudi din bilgini
rabbiler onu Hz. Mûsâ ile mukayese etmiþ
ve onun da Hz. Mûsâ gibi Tevrat’ý almaya
lâyýk olduðunu ileri sürmüþtür. Rabbilere
göre Hz. Mûsâ daha önce gelmeseydi Tev-
rat Ezrâ’ya verilirdi (Sanhedrin, 21b). A.
Geiger, Kur’an’da yer alan Üzeyir’le ilgili
ifadenin Talmud’daki aþýrý saygý ifadesinin
yanlýþ aktarýmýndan kaynaklandýðýný ileri
sürer (Judaism and Islam, s. 154).
Yahudiler arasýnda Ezrâ’nýn Allah’ýn oð-
lu olarak yüceltildiðine iliþkin yahudi kay-
naklarýnda herhangi bir bilgi yoktur. Ge-
leneksel yahudi inancýnda da bunun bir
iþareti görülmemektedir. Bu sebeple ya-
hudi bilgini Mûsâ b. Meymûn, Kur’an’da-
ki bilgiyi yahudilere karþý bir iftira þeklinde
deðerlendirir (Jacobs, I, 181). Sa‘lebî, Ýbn
Cerîr et-Taberî, Ebü’l-Fidâ Ýbn Kesîr, Fah-
reddin er-Râzî ve Tûsî gibi müfessirler âye-
tin bütün yahudileri kapsamadýðýný belir-
tir (Ayoub, s. 9-14). Tefsirlerde yer alan ri-
vayete göre bunu söyleyenler Medine’de-
ki bir grup yahudidir (Ýbn Ebû Hâtim, VI,
402
1781; Ýbnü’l-Cevzî, III, 424). Ýbn Hazm ise
Yemen civarýnda yaþadýklarýný söylediði Sa-
dûkýler’in Ezrâ’yý Allah’ýn oðlu olarak kabul
etme inancýný taþýdýklarýný belirtir. Ona gö-
re Sadûkýler’i diðer yahudi gruplardan ayý-
ran en önemli inanç budur (el-Fa½l, I, 99).
Makdisî ise Ezrâ’yý Allah’ýn oðlu diye kabul
eden yahudilerin Filistin yahudileri olduðu-
nu, bunu Ezrâ’yý yüceltmek ve onu onur-
landýrmak için yaptýklarýný, diðer yahudi-
lerin bunu kabul etmediklerini söyler (el-
Bedß ve’t-târîÅ, IV, 35). Yahudi asýllý Ýsken-
derânî ise Hicaz bölgesindeki Karâîler’in bu
inanca sahip bulunduklarýný nakleder (La-
zarus-Yafeh, s. 53).
Ezrâ / Üzeyir’i Allah’ýn oðlu diye nitelen-
diren yahudi gruplarýna dair verilen bilgi-
ler tarihsel açýdan doðrulanabilecek nite-
likte deðildir. Yemen yahudileriyle Ezrâ ara-
sýnda bir lânetleþmeden söz edilmekte,
bu da Ýbn Hazm’ýn verdiði bilgiyi geçersiz
kýlmaktadýr. Makdisî’nin görüþü de tama-
men temelsizdir. Karâîler’in mezhep ya-
pýsý da Ýskenderânî’nin görüþünü doðrula-
maktan uzaktýr. Bununla birlikte Kur’an’-
da yer alan (et-Tevbe 9/30) ifadeyi mecazi
olarak anlamak da uygun deðildir. Zira ya-
hudilerin Üzeyir hakkýnda söylediklerinin,
hýristiyanlarýn Hz. Îsâ hakkýndaki inançla-
rýna paralel þekilde zikredilmesi böyle an-
lamayý engellemektedir. Esasen Kur’an’ýn
indiði dönemdeki Hicaz bölgesi yahudile-
rinde böyle bir inanç vardý ve Hicaz ya-
hudileri diðer yahudiler gibi bir kurtarýcý
mesîh beklentisi içindeydi. Ancak ezote-
rik inanç yapýsýna sahip bu bölge yahudi-
lerinin beklediði mesîh farklýydý. Muhte-
melen onlar bu mesîhe “Tanrý’nýn yardým-
cýsý” anlamýnda Ýbrânîce Azaryahu yahut
Ozer diyorlar ve onun Tanrý’nýn oðlu oldu-
ðuna inanýyorlardý. Bu kelimeler Arapça’-
ya Üzeyir þeklinde aktarýlmýþtýr. Buna göre
Tevbe sûresindeki uzeyr kelimesi bir isim
deðil mesîhe verilen bir unvandýr þeklinde
düþünülebilir. Üzeyir unvanýný taþýyan bu
mesîh de Newby’nin iþaret ettiði gibi Enoh
olmalýdýr. Zira Enoh’a atfedilen sýfatlarla
hýristiyanlarýn Mesîh diye Îsâ’ya atfettik-
leri sýfatlar birbirine çok benzemektedir
(Adam, s. 103-118).
BÝBLÝYOGRAFYA :
Ýbn Ebû Hâtim, Tefsîrü’l-Æurßâni’l-£a¾îm (nþr.
Es‘ad Muhammed et-Tayyib), Mekke 1417/1997,
II, 502; VI, 1781; Makdisî, el-Bedß ve’t-târîÅ, IV,
35; Ýbn Hazm, el-Fa½l, I, 99, 197, 210; a.mlf., er-
Red £alâ Ýbni’n-Na³rîle el-Yehûdî (nþr. Ýhsan
Abbas), Kahire 1380/1960, s. 77; Semev’el el-Mað-
ribî, Ýfhâmü’l-Yehûd (nþr. ve trc. Moshe Perlmann),
New York 1964, s. 63; Ýbnü’l-Cevzî, Zâdü’l-mesîr,
III, 423-424; Ali b. Muhammed el-Hâzin, Lübâ-
bü’t-teßvîl (nþr. Abdüsselâm M. Ali Þâhin), Bey-
rut 1415/1995, II, 351-352; Ýbn Kayyim el-Cevziy-
ye, Hidâyetü’l-¼ayârâ (nþr. M. Ahmed el-Hâc),
Dýmaþk 1416/1996, s. 421; Ýbn Kesîr, el-Bidâye,
II, 283, 389-391; A. Geiger, Judaism and Islam
(trc. F. M. Young), Madras 1898, s. 154; A. Jeffery,
The Foreign Vocabulary of the Qur’ån, Baroda
1938, s. 214; M. Abdülazîm ez-Zürkanî, Menâhi-
lü’l-£irfân, Kahire 1362/1943, II, 279; L. Jacobs,
Jewish Law, New York 1968, I, 181; Mahmoud
Ayoub, “.Uzayr in the Qur’an and Muslim Tradi-
tion”, Studies in Islamic and Judaic Traditions
(ed. W. M. Brinner – S. D. Ricks), Atlanta 1986, s.
3-18; G. D. Newby, A History of the Jews of Ara-
bia, Columbia 1988, s. 59-60; a.mlf., A Concise
Encyclopedia of Islam, Oxford 2004, s. 209; H.
Lazarus-Yafeh, Intertwined Worlds: Medieval Is-
lam and Bible Criticsm, Princeton 1992, s. 50-74;
a.mlf., “.Uzayr”, EI 2 (Ýng.), X, 960; Baki Adam,
“Müslümanlarýn Yahudilere Yönelttiði Teolojik
Eleþtiriler”, Müslümanlar ve Diðer Din Mensupla-
rý (haz. Abdurrahman Küçük v.dðr.), Ankara 2004,
s. 103-118; Mustafa Öztürk, Kýssalarýn Dili, An-
kara 2010, s. 209-234; P. Casanova, “Idrîs et
.Ouzaïr”, JA, CCV (1924), s. 356-360; Y. Erder,
“The Origin of the Name Idris in the Qur’an”,
JNES, XLIX/4 (1990), s. 339-350; V. Comerro,
“Esdras Est-Il Le Fils De Dieu?”, Arabica, LII/2,
Leiden 2005, s. 165-181; M. Sharon, “People of
the Book”, Encyclopaedia of the Qur’ån (ed. J.
D. McAuliffe), Leiden 2004, IV, 39.
ÿBaki Adam
– —
ÜZEYÝR BEY
(bk. HACIBEYLÝ, Üzeyir).
˜ ™