NASÛHÎ TEKKESÝ
– —
NASÛHÎ TEKKESÝ
Ýstanbul Üsküdar’da
XVII. yüzyýlda kurulan, Halvetiyye’nin
Nasûhiyye kolunun âsitânesi.
˜ ™
Üsküdar Doðancýlar’da Tunusbaðý cad-
desi üzerinde yer alan tekke Halvetiyye’-
den Þâbâniyye’ye baðlý Nasûhiyye kolunun
âsitânesi ve pîr makamýdýr. Kaynaklarda
bu tekke Hazret-i Nasûhî Efendi, Nasûhî
Mehmed Efendi, Þeyh Nasûhî Efendi gibi
isimlerle de zikredilir. Sadrazam Damad Ha-
san Paþa dergâhýn yapýmýný baþlatmýþ, an-
cak maddî gücü yetmediðinden masrafla-
rý Þeyh Mehmed Nasûhî Efendi tarafýndan
ödenerek inþaat 1099 (1688) yýlýnda ta-
mamlanmýþtýr. Hasan Paþa 1102’de (1690-
91) IV. Mehmed’in kýzlarýndan Hatice Sul-
tan’la evlenmiþ, tekkenin vakfý, paþanýn ve
Mehmed Nasûhî Efendi’nin vefatýndan
sonra 1131’de (1719) Hatice Sultan adýna
tescil edilmiþtir. Bu arada Hasan Paþa tek-
kenin giriþinde 1117’de (1705) bir çeþme
yaptýrmýþtýr.
Önemli bir tarikat merkezi olduðu için
zengin mimari programa sahip bulundu-
ðu tahmin edilen ilk tesis günümüze ulaþ-
mamýþtýr. Tekkenin beþinci postniþini Þeyh
Mehmed Muhyiddin Efendi’nin meþihatý
sýrasýnda Sultan Abdülmecid’in cami- tev-
hidhâne, türbe ve harem bölümlerini ye-
niden yaptýrdýðý ve inþaatýn bitiminde tek-
kede cuma namazý kýldýðý bilinmektedir.
Ahþap aðýrlýklý olduðu anlaþýlan bu yapýlar
1274’te (1857-58) yanmýþ, 1280’de (1863-
64) dönemin ricâlinden Ebûbekir Rüstem
Paþa tekkeyi kâgir olarak son þekliyle ihya
etmiþtir. Evkaf Nezâreti tarafýndan 1902’-
de onarýmý gerçekleþtirilen yapýlardan ca-
mi - tevhidhâne tekkelerin kapatýlmasýnýn
(1925) ardýndan cami olarak kullanýlmýþ,
türbe uzun bir süre ziyarete kapalý tutul-
430
muþ, harem ve selâmlýk bölümlerini de
Mehmed Nasûhî Efendi’nin neslinden ge-
lenler mesken edinmiþtir. 1960’lardan son-
ra selâmlýk bölümü özgün biçimine sadýk
kalýnmaksýzýn yenilenmiþ, depremde hasar
gördüðü için XX. yüzyýlýn baþlarýnda yýktý-
rýlan minare ayný aileden Alâeddin Nasu-
hioðlu tarafýndan 1966’da yeniden inþa et-
tirilmiþtir. Bu arada cami - tevhidhâne ile
türbenin karþýsýnda bulunan tek katlý ah-
þap kanat cami görevlilerince kullanýlmak
üzere kâgir olarak yenilenmiþtir.
Mukabele günü cuma olan tekkede Da-
hiliye Nezâreti’nin rûmî 1301 (1885-86) ta-
rihli istatistik cetvelinde yedi erkekle iki
kadýnýn ikamet ettiði belirtilmiþtir. Nasûhî
Mehmed Efendi’nin vefatýný (1130/1718)
müteakip tekkenin postuna oðlu Þeyh Ali
Alâeddin Efendi (ö. 1165/1752) geçmiþ, ar-
dýndan babadan oðula intikal eden meþi-
hat görevini sýrasýyla Þeyh Mehmed Faz-
lullah Efendi, Þeyh Abdurrahman Mehmed
Þemseddin Efendi, Þeyh Mehmed Muh-
yiddin Efendi ve son postniþin Þeyh Kerâ-
meddin Efendi (ö. 1934) üstlenmiþtir.
Doðuda Tunusbaðý caddesi, diðer yön-
lerde mücâvir parsellerle çevrili olan arsa-
nýn kuzeydoðu köþesinde cadde üzerinde
Hasan Paþa Çeþmesi, güneydoðu köþesin-
de arsanýn eðiminden dolayý caddeye gö-
re yüksekte kalan hazîre yer alýr. Hazîre ile
çeþme arasýnda uzanan, günümüzde üs-
tü açýk giriþin aslýnda cümle kapýsý niteli-
ðinde ve üstü beþik tonozla kaplý bir ge-
çit þeklinde olduðu anlaþýlmaktadýr. Arsa-
nýn ortasýndaki ana bina doðudan batýya
doðru birbirine bitiþik olarak sýralanan tür-
be, cami - tevhidhâne ve selâmlýk bölüm-
lerini barýndýrýr. Bu yapýnýn kuzeyindeki in-
ce uzun planlý avlunun diðer tarafýnda bu-
günkü kâgir meþrutanýn yerinde derviþ
hücreleri olduðu tahmin edilen tek katlý
ahþap, ayný avlunun batý yönünde tek katlý
Nasûhî
Tekkesi –
Üsküdar /
Ýstanbul
kâgir bir yapýnýn mevcudiyeti belli olmak-
tadýr. Bu yapý ile selâmlýðýn arkasýndaki
geniþ bahçe içinde yaklaþýk 30 × 15 m. bo-
yutlarýnda biri tek, diðeri iki kattan olu-
þan harem dairesi bulunmaktaydý. Bu bah-
çeye küçük avlunun batýsýndaki tek katlý
kanattan, ayrýca arsanýn güneydoðu köþe-
sinde yer alan ve ayný zamanda hazîreye
açýlan tâli kapýdan ulaþýlmaktaydý. Nitekim
türbenin güney cephesindeki pencerenin
niyaz penceresi niteliðinde olmasý söz ko-
nusu tâli kapýdan hareketle arkadaki ha-
reme ulaþan, ancak zamanla hazîrenin ge-
niþlemesi sonucunda ortadan kalkan bir
geçidin varlýðýný göstermektedir.
Cami- tevhidhâne ile türbenin duvarlarý
moloz taþ ve tuðla sýralarýndan oluþan al-
maþýk örgü ile inþa edilmiþ, üstü Marsilya
kiremidiyle kaplý kýrma çatýlarla örtülmüþ-
tür. Basýk kemerli kapý ve pencere açýklýk-
larý dýþarýdan kesme taþ sövelerle dikdört-
gen þeklinde çerçevelenmiþtir. Dikdörtgen
(12,50 × 11,50 m.) bir alaný kaplayan ca-
mi - tevhidhânenin kuzeydeki küçük avlu-
ya açýlan kapýsýnýn üzerinde, metni þair Yâ-
kub Âsým Efendi’ye ait 1280 (1863-64) ta-
rihli ta‘lik hatlý manzum ihya kitâbesi bu-
lunmaktadýr.
Cami - tevhidhâne hariminin selâmlýða
bitiþik olan batý duvarý saðýr býrakýlmýþ, gü-
ney duvarýnýn eksenine yanlarýnda ikiþer
pencere ile mihrap, giriþ (kuzey) cephesinin
üst kesimine beþ pencere, batý duvarýna
da türbeye açýlan kemerli bir niyaz pence-
resi yerleþtirilmiþtir. Bu açýklýðý içeriden
barok üslûbunda kaidelere oturan yivli pi-
lastýrlar kuþatmakta, yuvarlak bir kemer
taçlandýrmakta, cephede bu pencerenin
üstünde ta‘lik hatla yazýlmýþ þu beyit yer
almaktadýr: “Makam-ý evliyâdýr menba-ý
feyz-i fütûhîdir / Edeble dâhil ol sûfî bu
dergâh-ý Nasûhî’dir.” Bu beytin, Nasûhî
Efendi’nin Risâle-i Velediyye adlý eseri-
ni þerheden Mustafa Zekâî Efendi’ye ait
olduðu nakledilmektedir. Mekânýn kuze-
yinde uzanan 3 m. derinliðindeki iki katlý
mahfillerin sýnýrýnda kare kesitli dört adet
ahþap dikme sýralanýr. Harimin kuzeybatý
köþesinde yer alan ve türbeye doðru çýkýn-
tý yapan merdivenle ulaþýlan fevkanî mah-
filin her ikisinde de dikmelerin arasý ahþap
korkuluklarla kapatýlarak ortadaki açýklýk
yarým daire planlý bir çýkma ile geniþletil-
miþtir. Kuzeybatý köþesindeki açýklýk ise
oymalý ahþap kafeslerle donatýlmak sure-
tiyle hünkâr mahfiline dönüþtürülmüþtür.
Hafifçe dýþa taþan yarým daire planlý mih-
rap niþi son yýllarda turkuaz renkli fayans-
larla kaplanmýþtýr. Ahþap minber, kapýsýn-
da ve köþkünde bulunan neo - gotik üslû-

Nasûhî Türbesi’nin kitâbesi ile içinden bir görünüþ
ðu, kuzeye doðru 5 × 7 m. boyutlarýnda
tek katlý bir giriþ bölümüyle uzatýldýðý tes-
bit edilmektedir.
Cami-tevhidhâneyi doðu ve güney yön-
lerinden kuþatan hazîrede aralarýnda dev-
let ricâlinden, ulemâdan ve saray mensup-
larýndan birçok kiþinin bulunduðu tekke
mensuplarý ve muhipleri gömülüdür. Hazî-
renin kapýsý, tekke binalarýnýn ne ilk (1099/
1688) ne de son (1280/1863-64) yapýmýnda-
ki üslûp özelliklerine uyan barok üslûbunda
ayrýntýlarý ile dikkati çekmekte, gerek bu
kapý gerekse türbenin güneye açýlan niyaz
penceresinin içindeki ayrýntýlar, XVIII. yüz-
yýlýn son çeyreðine ya da XIX. yüzyýlýn baþ-
larýna ait bir onarýma iþaret etmektedir.
Hasan Paþa Çeþmesi’nin kübik hacimli
haznesi son onarýmda kesme taþ örgüsü-
nü taklit eden sýva ile, cadde üzerindeki do-
ðu cephesi ise beyaz mermerle kaplanmýþ-
NÂSÛT
Bir Kaynak: Dergeh-nâme”, Türkische Miszel-
len: Robert Anhegger Armaðaný, Ýstanbul 1987,
s. 234; M. Baha Tanman, “Relations entre les se-
mahane et les türbe dans les tekke d’Istanbul”,
Ars Turcica: Akten des VI. Internationalen Kon-
gresses für Türkische Kunst (ed. K. Kreiser),
München 1987, s. 316; a.mlf., “Settings for the
Veneration of Saints”, The Dervish Lodge: Art,
Architecture and Sufism in Ottoman Turkey
(ed. R. Lifchez), Berkeley 1992, s. 153; a.mlf.,
“Nasuhî Tekkesi”, DBÝst.A, VI, 50-51; Mustafa
Özdamar, Dersaâdet Dergâhlarý, Ýstanbul 1994,
s. 239; Sâlim Yorgancýoðlu, Üsküdar Dergâhlarý,
Ýstanbul 2004, s. 99-104; Besim Çeçener, “Üskü-
dar Mezarlýklarý, Türbeleri ve Hazireleri”, TTOK
Belleteni, sy. 49 (328) (1975), s. 18 vd.; Atilla Çe-
tin, “Ýstanbul’daki Tekke, Zâviye ve Hânkahlar
Hakkýnda 1199 (1784) Tarihli Önemli Bir Vesi-
ka”, VD, XIII (1981), s. 588.
ÿM. Baha Tanman
– —
NASÛHÝYYE
bundaki üç merkezli kemerleriyle Abdüla-
ziz döneminin eklektik zevkini yansýtmak-
tadýr. Duvarlarda herhangi bir bezeme bu-
lunmamakta, çubuklu tavanýn merkezinde
çýtalarla oluþturulmuþ sekizgen bir göbek
yer almaktadýr. Dikdörtgen planlý (13,50 ×
5,50 m.) türbenin giriþi kuzeydoðu köþe-
sinde minare kaidesinin yanýndaki girinti-
dedir. Batý duvarýnda cami - tevhidhâne
harimine açýlan niyaz penceresinden baþ-
ka doðu duvarýnda üç, kuzey ve güney du-
varlarýnda birer pencere vardýr.
Türbede Nasûhî Efendi’ye, hanýmýna ve
neslinden gelenlere ait toplam on adet
ahþap sanduka mevcuttur. Nasûhî Efen-
di’nin sandukasý diðerlerinden daha büyük
tutulmuþ ve tepede kesiþen kemerciklerle
birbirine baðlanmýþ düþey pirinç çubuk-
larýn teþkil ettiði bir þebeke ile kuþatýlmýþ-
týr. Batý ve güney duvarlarýndaki niyaz pen-
cerelerinin eksenlerinin kesiþme noktasýn-
da yer alan bu sandukanýn ayrýcalýðý, üze-
rine isabet eden sekiz kollu yýldýz biçimin-
deki tavan göbeðiyle de vurgulanmýþtýr. Di-
ðer sandukalarýn etrafýnda ajurlu ahþap
korkuluklar bulunmaktadýr. Gerek türbe-
nin gerekse cami - tevhidhânenin duvar-
larýnda Nasûhî Efendi baþta olmak üzere
Halvetî büyüklerinin isimlerini içeren çe-
þitli hat levhalarý dikkati çeker.
Minare kare kaidesi, prizmatik üçgen-
lerden oluþan pabuç kýsmý, çokgen kesitli
gövdesi ve peteði, koni biçimindeki külâhý
ile klasik üslûba uygundur. Tamamen ye-
nilenmiþ olan selâmlýðýn eski biçimi hak-
kýnda pek az þey bilinmekte, yaklaþýk 10 ×
15 m. boyutlarýnda iki katlý bir yapý oldu-
týr. Çeþmenin sivri kemeri üzerinde 1117
(1705) tarihini veren sülüs hatlý manzum
kitâbe yer almaktadýr. Kitâbe metni þair
Zâmirî Ýsmâil Efendi’ye aittir. Beyzî yalak-
la güney cephedeki dikdörtgen biçiminde
ufak boyutlu ayna taþý XIX. yüzyýlda yapýl-
mýþtýr.
BÝBLÝYOGRAFYA :
BA, Ýrade - Evkaf, nr. 2842/7 (11 Muharrem
1320); Ýstanbul Tekkeleri Listesi, TSMA, nr. E.
1772, 3333, sýra nr. 157; Ýstanbul Tekkeleri Lis-
tesi, Ýstanbul Belediyesi Atatürk Kitaplýðý, Osman
Ergin, nr. 1825, sýra nr. 134; Ayvansarâyî, Hadî-
katü’l-cevâmi‘, II, 231-232; a.mlf., Mecmûa-i
Tevârîh (haz. Fahri Ç. Derin – Vahid Çabuk), Ýs-
tanbul 1985, s. 64; Âsitâne Tekkeleri, s. 3; Bâb-ý
Âlî, Nezâret-i Umûr-ý Dâhiliye Sicil Nüfus Ýdâre-i
Umûmiyesi Dersaâdet ve Bilâd-i Selâse Nüfûs-ý
Millîsine Mahsus Ýstatistik Cetvelidir, Ýstanbul
1301, s. 57; Melekpaþazâde Kadri Bey, Hankah-
nâme, Süleymaniye Ktp., Nuri Arlasez, nr. 36, vr.
1b; Mecmûa-i Cevâmi‘, II, 72-73 (nr. 127, 314);
Bandýrmalýzâde, Mecmûa-i Tekâyâ, Ýstanbul
1307, s. 5; Mehmed Râif, Mir’ât-ý Ýstanbul, Ýs-
tanbul 1314, I, 99-100, 187; 1329 Senesi Ýstan-
bul Beldesi Ýhsâiyât Mecmuasý, Ýstanbul 1330,
s. 21; Osmanlý Müellifleri, I, 166-167; Ýbrahim
Hilmi Tanýþýk, Ýstanbul Çeþmeleri, Ýstanbul 1945,
II, 294, 296-297; M. Halit Bayrý, Ýstanbul Folklo-
ru, Ýstanbul 1972, s. 174-175; Behcetî, Merâkid-i
Mu‘tebere-i Üsküdar, s. 84-85; Konyalý, Üsküdar
Tarihi, I, 239-241, 373-375; II, 49-50; Zâkir Þük-
rü, Mecmûa-i Tekâyâ (Tayþi), s. 21-22; Tahsin
Öz, Ýstanbul Camileri, Ankara 1987, II, 49; Gü-
nay Kut – Turgut Kut, “Ýstanbul Tekkelerine Ait
Nasûhî
cami -
tevhidhânesinin
kitâbesi
( [ U* )
Halvetiyye - Þâbâniyye tarikatýnýn
Mehmed Nasûhî Üsküdârî’ye
(ö. 1130/1718)
nisbet edilen bir kolu
(bk. MEHMED NASÛHÎ).
˜ ™
– —
NASUHPAÞAZÂDE ÖMER EFENDÝ
(bk. ÖMER EFENDÝ, Nasuhpaþazâde).
˜ ™
– —
NÂSÛT
( %<0‫) א‬
Ýnsanýn beþerî ve cismanî yönünü
ifade eden bir tasavvuf terimi.
˜ ™
Hallâc-ý Mansûr insanýn beþerî (maddî)
yönünü Süryânîce nâsût, ilâhî (mânevî) yö-
nünü de lâhût kelimeleriyle ifade etmiþ,
bu iki terim daha sonra çeþitli sûfîler ta-
rafýndan kullanýlmýþtýr. Hallâc’a göre insan
Allah’ýn ezelde kendisinden çýkardýðý bir
sûrettir, Allah gizli olan güzelliðini ve sýr-
rýný onda izhar etmiþtir. Bu sûretin nâsût
ve lâhût olmak üzere iki tabiat ve âlem-
den oluþtuðunu ve iki âlemin ayýrt edile-
meyecek þekilde birbiriyle mezcedildiðini
söyleyen Hallâc, “Allah Âdem’i kendi sûre-
tinde yaratmýþtýr” hadisini (Buhârî, “Ýsti,-
431