Sören Kierkegaard

Kahkaha Benden Yana

İngilizce’den Çeviren: Nedim Çatlı

Lacivert Kitaplar
 SÖ R E N A A B Y E K IE R K E G A A R D
1 8 1 3 ’te K op en h ag'da doğdu. 1 8 5 5 ’te yine K op en h ag’da öldü. Ç ocu k lu ­
ğu insanlardan uzak ve m utsuz geçti. A nn esin i, ablalarını, iki ağabeyini
daha yirm i birini bitirm eden kaybetti. Babası 1 8 3 8 ’de öldüğünde geride
S ören ’e v e ağabeyine büyük bir servet bırakmıştı. Bu sayede K ierkega-
ard hayatını maddi sıkıntı çekm eden yazarak geçirdi, am a babasından
kalan p sik olojik m irasın çok daha ön em li sonuçları oldu. O rtodoks Lut-
h er'ciliğ e çok bağlı olan babasının güçlü k işiliği ve dindarlığının derin­
lerinde yatan m elankolisi tüm hayatı boyunca etkisini sürdürdü.
A ğırb aşlılık la um ursam azlığın birbirine karıştığı bir gen çlik dönem inden
sonra, nişanlısı R egine O lsen 'd en ayrıldı. Her iki tarafın da büyük acı
çektiği bu olaydan sonra yaşam ını felsefi düşü n ceye adadı. 1 8 4 1 ’de İ r o ­
ni K a vra m ı başlığını taşıyan doktora tezini verdikten iki yıl sonra pek
çok kitap yayım ladı. Bunların hem en hepsinde takma ad kullandı. Bu
takma adlar kâh editör kâh yazar oluyor, birbirlerine gönderm elerde bu­
lunup p o lem iğ e de giriyorlardı. Bir yandan resm i K ilise ’ye. öbür yandan
H e g e l’e karşı olm ak üzere iki cepheli bir p o lem iğ e girişti. A m acı, inan­
cın özü açısından özn el olduğunu ileri sürerek H ıristiyanlığı onu karika­
türleştiren H ıristiyanlara karşı savunm aktı. Bu tutum aynı zam anda He-
g e i’in sistem atik id ealizm in e karşı çıkm ak anlam ına geliyordu. Kierke-
gaard d evlet dinlerine karşı olduğu kadar sistem atik düşüncelere karşı da
bireysel varlığın tek liğin i ileri sürer, İsa'nın ölüm d en eyin d e H ıristiyan­
lığın yen i bir boyutunu görerek bunu inceler. E k siksiz sistem ler ve k işi­
lik sizleştirici kavramlar karşısında ö zn elliğ in "gerçeğin kendisi" old u ğu ­
nu söylerken, bir yandan da Tanrının aşkınlığı karşısında özn elliğin ba­
şıb oşluğu üzerinde durur.
K ierkegaard'ııı felsefesi varoluşçuluğun kaynağını oluşturur. Kendi za­
m anında fazla tanınm ayan felsefesi, kim i çağdaş düşünürleri, özellik le
H eid egger'i, J.-P. Sartre’ı, K. Jaspers’i, K. Barth'ı derinden etkilem iştir.
B A Ş L IC A YAPITLARI: Om B e g re b e t irim i [1841; İroni K avram ı, çev.:
Sıla Okur. Türkiye İş Bankası Kültür Y ay.. 2 0 0 3 J; E nten-EU er [1843];
F ry g t o g B a even [1843: Korku ve T itrem e, çev.: İbrahim Kapaklıkaya,
A nka Y ay., 2002]: G jeııta g elsen [1843]: P h ü osoph iske Sm ııler [1844:
F elsefe Parçaları ya da Bir Parça F elsefe, çev.: D oğan Şahiner, Türkiye
İş Bankası Kültür Y ay.. 2005]; B e g reb et A ııg esl [1844; K aygı Kavram ı,
çev.: Türker Armaner. Türkiye İş Bankası Kültür Y ay.. 2003]; S ta d ie r
p a a L iv ets vei [1845]: S ygdom m en til D iklen (1849; Ö lüm cül H astalık
U m utsuzluk, çev.: M ehm et M ukadder Y akupoğlu. Ayrıntı Y ay., 1997]:
F orfpren s D a g b o g [Baştan Çıkarıcının G ünlüğü, çev.: Süha Sertabiboğ-
lu, Ayrıntı Y ay.. 1996],
 Ayrıntı: 296
Lacivert K itaplar D izisi: 4
K ahkaha Benden Yana
Sören K ierkegaard
İngilizceden Çeviren
N edim Çatlı
Y ayım a H azırlayan
Serdar R ifat Kırkoğlu
Çeviride kullanılan m etin
A K ierkegaard R eader-Texts & Narratives
E ditörler: R oger Poole ve H enrik Stangerup
© Roger Poole and H enrik Stangerup & Onk Ajans
Bu kitabın Türkçe yayım haklan
A yrıntı Y ayınları’na aittir
K apak İllüstrasyonu
Sevinç Altarı
Kapak Düzeni
D eniz Çelikoğhı
Düzelti
M ehm et Celep
Baskı
Kayhan M atbaacılık San. ve Tic. Ltd. Şti.
D avutpaşa Cad. Güven San. Sit. C B lok N o.: 244
Topkapıiİstanbul Tel.: (0212) 612 31 85
Sertifika No.: 12156
Birinci Basım 2000
İkinci Basım 2005
Ü çüncü Basım 2013
ISBN 975-539-312-4
SERTİFİK A NO: 10704

A Y R IN TI YA Y IN LA RI
Hobyar Mah. Cemal Nadir Sok. No: 3 Cağaloğlu - İstanbul
Tel.: (0 212) 512 15 00 Faks: (0 212)512 15 11
www.ayrintiyayinlari.com.tr & info@ayrintiyayinlari.com.tr
Sören Kierkegaard
Kahkaha
Benden Yana

AKINTI
İŞ İŞ T E N G E Ç T İK T E N S O N R A V E R İL E N S Ö Z L E R DÜŞ SÖ Y LEM LERİ
Dariim Leader Pierre Sortin

S E V G İN İN H A L L E R İ A P T A L L IK A N S İK L O P E D İS İ
Stephanie Dowrick Matthijs \wı Boxsel

Ö PÜ ŞM E Ö P Ü Ş M E . G ID IK L A N M A V E S IK IL M A Ü Z E R İN E
M etafizik ten E rotiğe H ay atın D id ik len m em iş Y an ların a D air
Adriuntıe Blıte P sik an alitik D en em eler
K AHKAHA BENDEN YANA Adam Phillips
Sören Kierkegaard
K A R Ş IL IK S IZ A ŞK
A R İS T O S K o v ala m ak ve K ov alanm ak Ü zerine
Y aşam Ü zerin e N otlar Gregary D an
John Fnwles
LANET ^
SALO M E S on T abuy la Y üzleşm e: A det K an am ası
Y aşam ı ve Y apıtları Karen Houppen
Ançela Livingstone
B İR Ç İF T S Ö Z
B A Ş T A N Ç IK A R M A Ü Z E R İN E
Julian Barnes
Jean BaıtdriHard

BENİ A YA K TA GÖM ÜN ÜÇLÜ

Ç in g en eler vc Y olculuk ları D u y gu sal B ir L ab o ra tu v ar
Brianı & Cretinan & Sîoessei
isabet Fonsecu

GECE İM K Â N S IZ T A K A S
G ece H av atı. G ecenin D ili, U yku ve R üy alar Jean BaıtdriHard
A. Alvares

COOL
B ir T av rın A natom isi
Dick Pouıılain & David Rahim

H A Y A T IM IN F İL O Z O F U N A A ŞK M E K T U P L A R I
Monique Charles

C O O L A N IL A R ( 1990-2000)
Jean Baudrillurd

K E N D İN İ A L D A T M A
Herherl Fingarette

GÖĞÜ DELEN ADAM

Papaları

ŞÖHRET
Chris Rojek

A N A H T A R L A R V E K İL İT L E R
K ı^a D ü zyazılar
Michel Tournier

T İK T A K
Z am an a K açam ak B ir B ak ış
Ja \ Griffifhs

V A M P İR K A Z A N O V A
S usie Orhach Griffiths

K Ö T Ü L Ü Ğ Ü N Ş E F F A F L IĞ I
A şın F en o m en ler Ü zerine B ir D en em e
Jean BaıtdriHard
B ir a d a m v a r ki, D a n im a r k a d a n h e r n e v e s ile y le s ö z e d ilir s e e d i l ­
sin , a d ın ı a n m a d a n g e ç m e k im k â n sız ; a m a y e r in i b e lir le m e k b e lk i
d a h a d a z o r ; S ö re n K i e r k e g a a r d ' ı k a s te d iy o r u m . F a k a t e s e r le r i,
ö y le y a d a b ö y le ç o ğ u n lu k la d in s e l e ğ ilim li o ld u ğ u n d a n , K ie r k e g a ­
a r d ila h iy a tç ıla r a r a s ın d a b ir y e r e k o n a b ilir . S ü r e k li in sa n k a lb in i
te m a a la n , h a tta bu k o n u d a d u r d u r a k b ilm e d e n y a z a n , H ır is tiy a n
f e l s e f e y a z a r ı. O n d a n d a h a c id d i b ir D a n im a r k a lI y a z a r d a h a y o k ;
b u n u n la b ir lik te , p o p ü l e r o lm a y o lu n d a ö n ü n e b u k a d a r ç o k e n g e l
ç ık a n b a ş k a k im se d e y o k . Z a m a n z a m a n o la ğ a n ü s tü b i r g ü z e llik te
y a z ıy o r , a m a ç o ğ u n lu k la d a h a lk a itic i g e le n a b a r tılı b i r m a n tık
s e r g iliy o r . P o p ü le r b i r y a z a r o lm a s a h a v a h o ştu , f a k a t a m a ç la d ığ ı
ş e y o.
B a z ı k ita p la r ın d a n ç o k b ü y ü k h a z a ld ım . F a k a t b u n la r d a n h iç ­
b ir in i so n u n a k a d a r z e v k le o k u y a m a d ım . “W o r k s o f L o v e ” ; en p o ­
p ü l e r o la n ıy d ı g a lib a , b e lk i d e ç o k a y r ı b ir k ita p o la n E ith er/O r';;.
B e n im orada k a ld ığ ım s ır a d a y a y ım la n a n küçük ç a lış m a s ı
S y g d o m m e n til D ö d e n b a n a ç o k k e y if v e r d i.
K i e r k e g a a r d ’m h a y a tta k i a lış k a n lık la r ı, y a p ı p e ttik le r in e ( b e lk i
y a n lış ) ilg i u y a n d ır a c a k k a d a r b e n z e r s iz d ir . K im s e le r e g itm e z , k e n ­
d i e v in d e d e k im s e y le g ö r ü ş m e z , k i bu d a g ö r ü n m e z b i r m e s k e n in
b ü tü n a m a ç la r ım a ç ık lıy o r ; iç e r iy e h iç g ir e n o ld u m u a s la ö ğ r e n e ­
m e d im . B u n a r a ğ m e n , o n u n te k b ü y ü k ç a lış m a a la n ı in sa n d o ğ a s ı ­
d ır ; k im s e o n u n k a d a r ç o k s a y ıd a in sa n ta n ım a z . A s lın d a g ü n b o ­
y u n c a şe h ir d e d o la şır durur, g e n e llik le d e y a n ın d a b ir i v a r d ır ; s a ­
d e c e a k ş a m la n ¡o k u y u p y a z a r . Y ü rü rk en ç o k k o n u ş k a n d ır v e a y n ı
z a m a n d a k e n d is in e y a r a r lı o lm a s ı m u h te m e l h e r ş e y i y a n ın d a k in -
d e n ç e k ip a lm a y ı d a b a ş a r ır .
O n u n la ta n ış m a d ım . S o k a k ta h e m e n h e r gü n g ö r ü r d ü m , y a ln ız
o ld u ğ u z a m a n la r d a h e p y a k la ş ıp k o n u ş m a y ı a k lım d a n g e ç ir m iş im -
d ir , a m a b u n u h iç g e r ç e k le ş tir e m e d im . B a n a “so h b e t" in in ç o k h o ş
o ld u ğ u n u s ö y le m iş le r d i. E ğ e r b e n d e , a ğ z ım d a n a c ım a s ız c a l a f a l ı ­
n ıp e le k te n g e ç ir ild iğ im d u y g u s u n a k a p ılm a d a n bu s o h b e tin ta d ın ı
ç ık a r a b ile c e k o ls a y d ım h e r h a ld e ç o k h o şu m a g id e r d i.

A n d re w H a m ilto n , S ix te e n M o n th s in th e D a n is h Is le s (1 8 5 2 )

* Ö lüm cül Hastalık Um utsuzluk, çev.: M ehm et M ukadder Yakupoğlu,

Ayrıntı Yay,, 1997.
 İç in d e k ile r

— Ö n s ö z ........................................................................................................................... 11

B ir in c i B ö lü m
Çatal
I. H er yerde zorluklar ya ra tm a k ........................................................................... 33
II. İnsan yürüyor da yürüyor ..................................................................................35

III. D en iz h o r tu m u ........................................................................................................ 36

IV . A rk h im ed es'in o dayanak n o k ta s ı.................................................................. 37

V . B e r lin ’e k açış ..........................................................................................................38

Yİ. E ve m ek tu p la r..........................................................................................................42
 VII. Tekrar m üm kün d e ğ i l .......................................................................................... 45
VIII. Ç ek m eceli yazı m a s a s ı.........................................................................................49

IX. R otasyon y ön tem i ................................................................................................. 53

X . K en d im i in celiyoru m .......................................................................................... 68

X I. “İyi bir parça... fazla da yağlı o lm a sın ” ...................................................... 69

X II. Y eryü zü n d ek i varolu şu m u z bir tür h astalık ................................................ 69

X III. K ör kem ancılar ...................................................................................................... 71

X IV . D o n G io v a tm i için bir yer b u lm aya çalışırk en .........................................71

X V . P işm an o lu r su n ........................................................................................................ 73

X V I. Ş e y t a n ilik .................................................................................................................. 75
/. Kapanıklık ............................................................................................................... 75
II. A n ilik ....................................................................................................................... 79
X V II. S o eb o rg G ö lü ’n d ek i b ilim adam ı .................................................................. 82
X V III. Durm adan yürü! .....................................................................................................86
X IX . Her şey d en yürüyerek uzaklaşabilirim ! ...................................................... 88

X X . A lm a n y a k o r k u su ................................................................................................... 91

X X I. D anim arka K ralı’y la konuşm alar .................................................................. 92

X X II. A h bir D o ğ u d esp otizm i olsa! ......................................................................... 99

İk in c i B ö lü m
Kadınlar
I. Orm andaki se k iz p a tik a ....................................................................................105
II. C on stan tin e’in konuşm ası: K adın latifedir ..............................................107
III. B ir kadın terzisinin k ü çü m seyen k o n u ş m a s ı.......................................... 115
IV. Baştan çıkarıcı Johannes: K adınlar kullanm ak iç in d ir ........................121
V . Z e v k li bir ev lilik ................................................................................................. 130

VI. T a rifsiz bir s e v i n ç ............................................................................................... 135

VII. A h , e v lilik h a y a tı! ............................................................................................... 136

VIII. B ir A ktrisin H a y a tı’ndaki kriz ......................................................................138
 Ü ç ü n c ü B ö lü m
Gece Yarısı vakti
I. Kara d e l i k ...............................................................................................................165
II. K üçük t a b u t ............................................................................................................166

III. U ğrunda y a şa y ıp ö le b ile c e ğ im f i k i r ............................................................167

IV. Moriya Dağı: Dört olası anlatım ....................................................... 172

V. Y a İbrahim yanılıyorsa? ..................................................................................177
VI. Suskunluğun g e r e k liliğ i....................................................................................184

V II. İm an ş ö v a ly e s i...................................................................................................... 193

VIII. S ok rates'in olum lu dış görünüşü .................................................................2 0 0

IX . Taham m ülün sın ırla rı.........................................................................................2 0 2

Dördüncü Bölüm
1848 - 1984
I. H e g e l’ci bir bastonla s o h b e t ............................................................................213

II. Bütün çürüm e B ilim ’den g e le c e k .................................................................215

III. A v u stra ly a ’da, A y 'd a .........................................................................................21 9

IV . 1848 -y ü r ü y ü ş ve s iy a s e t- üç m ektup .......................................................221
V . Y a şa d ığ ım ız ç a ğ ...................................................................................................233
VI. Ş e h r a z a d .................................................................................................................. 273

\ II. Tekrar k e n d im im ................................................................................................. 2 7 4

VIII. K ahkaha benden y a n a ....................................................................................... 27 7

— K a y n a k ç a .................................................................................................................278
 Önsöz

/ " T \ an im ark a adası M 0 n ’d ek i M a rie n b o rg adlı k ü ltü r m erk ezin d e,

L / H e n r i k S tan g eru p ve ben, p ik a p ta M o z art v e M o n te v erd i ç a ­
la rk e n D anim ark alI b ü y ü k y az ar S ö ren K ie rk e g a a rd ’d an aşağ ıd ak i
m e tin le ri d erledik. 1983 yazıydı.
M a rien b o rg , d ü n y an ın dö rt b ir yan ın d an g etirilm iş ağ açların d i­
k ili old u ğ u g eniş to p rak larla b ir çiftlik ten o luşan ta şra m a lik â n esi­
dir. M a lik â n en in ortasın d a, g eçm işi on d o k u zu n cu y ü zy ılın b a şla rı­
n a uzan an , İtaly an tarzı m u h teşem b ir şato vard ır. İtaly an aşıb o y ası
v e k ırm ız ım sı k ah v e ren g in in h a fif to n la rın d a b o y an m ış o lan bu şa­
to b oştu. F ak at m alik ân e, son sahibi K o n t P ete r M o ltk e tarafın d an
sanat ça lışm ala rı m e rk e zi olarak d ev lete bırak ılm ıştı; sessizlik , y a l­
n ızlık ve y o ğ u n la şm a isteyen ç a lışm ala r için. E v in etrafın d ak i u çsu z
bu ca k sız arazi yaz g ü n le ri b o y u n c a ıpıssızdı; boş şato g ö zlerin i aşa­
ğ ıd ak i araziy e çevirm işti. F ak at m a lik ân ed ek i çeşitli k u lü b e lerd e ve
ek b in a lard a ça lışm ala r d ev a m ed iy o rd u . A k şam se rin liğ in d e m a li­
k ân e n in çeşitli b ö lg e lerin d e n bir aray a gelen in sa n la r içki içip so h ­
bet ediyorlardı.
K ü çü k b ir g ölü say m azsak , m alik â n en in en çek ici özelliğ i dizi
dizi sıralanm ış m u azzam ağaçlarıy d ı. B u ağ a çlar M oltke ailesin in
seyahat eden çeşitli b irey leri ta ra fın d an d ü n y an ın d ö rt b ir y an ın d an
alın arak y en id en to p rağ a k av u ştu ru lm u ştu . İçle rin d en ö zellik le b ir
tan esi g ö ze çarp ıy o rd u ; ağu sto s so n ların d ay k en alab ild iğ in e ve g ö ­
rü lm e d ik m ik tard a çiçe k açm ış, etra fa tatlı k o k u la r y ay a n k o ca m a n
b ir b alsam k avağıydı bu. B ütün sıcak y az g ü n leri b o y u n ca p olen
to p la m a k için ağacın etra fın d a v ızıld ay ıp duran arıların ev d ek i h e­
sabı ça rşıy a uym u y o rd u . B in lercesi yere d ü şm ü ştü , y ab a n arıla rı ta ­
rafın d an b ağ ırsa k la rı d eşilirk en yerd e öyle ça resiz y atıy o rlard ı.
A deta b ir “ g eçen y az” d u y g u su n u ta sv ir eden esra re n g iz b ir olaydı
bu. M e ğ er y ab an arıları g elecek ten h ab e r veriy o rm u ş. O g eçen yazı
tak ip ed en ilk b a h ard a P ete r M o ltk e ’nin şatosu k u rşu n gülle ve b u l­
do zerle yerle b ir edildi ve k o cam an b ir çu k u ru n içine süp ü rü ld ü .
B a zı tek n ik h u k u k i m e se le le r y ü zü n d e n , erte lem ey e y ö n elik dört
tem yiz b aşv u ru su n a rağ m en D an im ark a b ü ro k ra sisi d arb ey i indirdi.
Y ık ım ek ip leri içeri girdi. B u k ü ltü r b ö lgesi so n su za dek ortad an
kayboldu.
F a k a t işte orada, M a rie n b o rg ’da, o 1 9 8 3 'ü n son ya zın d a H en rik
S ta n g e ru p ’la b irlik te K ie rk e g a a rd ’m eserlerin i, b aşlan g ıçta , y u rtta ş­
ların a y en i ve zevkli b ir k ılık ta ta n ıtm a k am acıy la b ir seçk i o lu ştu r­
m uştuk. M a rie n b o rg ’un m ü z ik le k u şatılm ış bu g ü zel ve ferah o rta ­
m ın d a bu eseri b irlikte k esip biçtik; ve b u ruh h alin d en b ir şey lerin ,
k en d ilerin e sun u lan bu k ita p la İn g iliz ve A m erik a lıla ra d a g eçm esi
um u d u n u taşıyoruz.

Y ani bu seçki b aşlan g ıçta D an im ark alI o k u rlar d ü şü n ü le re k o lu ştu ­

ruldu, 1985’te de D a n c ad a y ay ım lan d ı. G arip tir b u g ü n bile D a n i­
m ark alIlar K ierk eg aard okum ak istem iyor. 18 5 5 ’te ö lm ü ş o lm asın a
rağ m en , n ere d ey se ö lü sü de d irisi k a d a r k en d ilerin i ö fk ele n d iren b ir
ad a m a karşı d u y d u k la rı o esk i k ız g ın lık ların ı h âlâ k o ru y o rlar. S a ğ ­
k en , K ierk e g aard D a n im a rk a h la r’ın hiç in a n m ad ık ları şey lerin ü z e ­
rin d e ısrarla d u rm u ş, so n ra da D ev let ve K ilise k u ru m u n u n h e r b i­
çim in e saldırm ıştı. Ş im d iy se D an im ark alIla r b ütün y irm in ci y ü zy ıl
b o y u n ca , hepsi S ören K ie rk e g a a rd ’m to p rak ların a h ac ca g elm iş
olan ardı ark ası k esilm e y en dizi dizi y ab a n cılara k atlan m ak z o ru n ­
d a k alıy o rlar. A m erik a lıla r, Ja p o n lar, A lm an lar, İtaly an la r, İn g iliz-
ler; âlim ler, araştırm acılar, yazarlar, ö ğ ren c iler - h â lâ d a g eliy o rlar,
k ita b ev lerin i d id ik d id ik edip S ören K ierk e g aard h ak k ın d a so ru so ­
ru y o rlar, b itm ez tü k e n m ez şekilde o n u n la ilgilen iy o rlar. K ierk eg a-
a r d ’ı ve b ütün eserlerin i k esin lik le b en im se m em iş b ir h alk için g e r­
çek ten bu kadarı da fazla.
D a n im a rk a lIla r’m k afaların d ak i K ierk e g aard resm i, m e tin le rd e ­
k i b irin c i elden g elen b ilg ilere d ay an m ıy o r, daha ço k 1 8 5 0 'le rin k a ­
rik atü rle rin d en ve genel b ir sevm em e, b en im se m em e tav rın ın b u g ü ­
n e ak tarılışın d an b ir aray a getirilm iş. D an im ark alIlar (bunu seve se­
ve k en d ileri de d o ğ ru lar) m a tery alisttir. K ierk e g aard id ealistti, tin
m e selele rin e inanırdı. D an im ark alIla r y asala ra uy arlar, y ö n e tic ile ri­
n e ve siyasi k u ru m la rın a saygı duyarlar. K ierk e g aard o n lara sa h te­
k âr m u a m elesi yap ıp aşağ ılard ı. D an im ark alIlar h u zu rlu , sakin bir
h ay atı severler, m utab ık k alm an , an laşılan ve g elen ek sel olan şe y ­
lerd en hoşlanırlar. K ierk e g aard b ir k ita p ta n ö tekine istisn a o lanı, b i­
rey sel o lanı ve kişisel sah iciliğ i savunurdu. D an im ark alIlar b e d e n ­
sel h az d an zevk alırlar. K ierk e g aard n efsin e hâk im o lu p b ek â r k a la ­
cağ ı b ir d ü n y a için, "e v re n se l” dediği b ü tü n bu h azlard an v a z g e ç ­
m işti. D anim arkalIlar, b ir D ev let K ilis e s i’ne sahip o lm a la rın a ve
b ü tü n ço cu k larım v aftiz ettirm elerin e rağ m en genel o larak T an rıy a
in an m azlar; vaftiz o ld u k ları zam an, k ilisey i son k ez g ö rd ü k leri z a ­
m an d ır, tabii b ir de ayakları önde, cen azeleri için içeri g eld ik leri z a ­
m an. K ierk e g aard T an rıy a inanıyordu, hem de D a n im a rk a lıla r'ın
tu h a f b u ld u ğ u b ir tutku ve iç eb ak ışla inanıyordu.
D a n im ark alIla r d em o k ra ttır, o rtan ın so lu n d ad ır, so sy a listtir ve
refah d ev letin e inanır. K ierk e g aard (K ralın k en d isin e pek saygı
d u y m a m ış o lsa da) m iz aç olarak m u h a fa za k ârd ı ve 1848 a y a k la n ­
m a ların ı d eh şetle k arşılam ış, h alk d a y a n ışm a sın ın b u şe k ild e k i te ­
z a h ü rü n ü “k a n la n d o n d u ra n b ir g e lg it”in b a ş la n g ıc ı o la ra k g ö r­
m üştü. D a n im ark alIla r k a m u n u n o rtak d o ğ ru ların a , şek lin e, ta rz ın a
v e ta v rın a in a n ırla r - k i b ü tü n b u n la rın tu ta rlı b ir k o n fo rm iz m o lu ş ­
tu rd u ğ u sö y le n eb ilir. K ie rk e g a a rd b ü tü n to p lu m sal ak itle ri v e a n ­
la şm a ları h a v a y a sa v u ru p “b ire y ” k a te g o risin in m u tlak ö n ce liğ in i
v u rg u lu y o rd u . D an im ark alIla r k e n d ile rin i y a sa la rla sın ırla n m ış g ö ­
rü rle r. K ie rk e g a a rd y a sa la rın “istisn a la rı o ld u ğ u ”n u, iç ten gelen
in a n ç la rı sonucu y asay ı çiğ n em e si y a d a g ö z ard ı etm esi g erek en
bazı b irey lerin o ld u ğ u n u ileri sü rü y o rd u . D a n im ark alIla r a k a d em ik
sa y g ın lığ a in a n ırlar. K ie rk e g a a rd P r iv a t D o ç e n t d ed iğ i k işile ri a la ­
b ild iğ in e aşağ ılard ı; b u n la r, K ie rk e g a a rd ’ın b a şa rısız “b ire y le r”
o la ra k g ö rd ü ğ ü ü n iv e rsite h o ca la rıy d ı. D a n im ark alIla r fik ir h a y a ­
tın d a d a im a A v ru p a m o d a sın a u y arla r, bu y ü zd e n 1 8 4 0 ’la rd a d a
H e g e l’c iliğ e ay ak u y d u rm a y a ça lışıy o rlard ı. K ie rk e g a a rd ’a g öre
H eg el şa rla ta n d ı; J.L . H eib e rg ve P isk o p o s M a rte n se n g ib i D a n i­
m arkalI H e g e l’c ile r de g ü lü n ç y a d a aşağ ılık tı, y a d a h er ik isi b ir ­
den.
Şu h ald e, o g ün de b u g ü n de K ierk e g aard ile D an im ark alIla r a ra ­
sın d a p ek o rtak y an yok. B u y ü zd en , K ie rk e g a a rd ’m n asıl biri o ld u ­
ğ u n a d air bu k a d a r ço k a p rio r i d ü şü n c ele re sah ip o lu n c a D a n im a r­
k alIlar onu o k u m a y a n a d ire n v ak it ay ırıy o rlar. İ n c il’den b irk aç p a ­
saj g ibi K ie rk e g a a rd ’in belli “ü n lü ” m etin leri (ü n lü “ D an c ay a m et-
h iy e ” si g ibi -a s lın d a d ild e k i d ar k a fa lılığ a d air sert b ir eleştiri y a z ı­
sıdır) o k u ld a ok u n u r, so n ra İncil g ibi b ir d ah a o k u n m az. Y irm i c ilt­
lik u cu z b ask ısı, 1 9 6 0 ’la rın b aşların d a G y ld en d a n ta ra fın d an y a ­
yım lan m ış; F io lstra e d e ’d ek i sa h afların ark a rafların d a eld e k alm ış
k ita p la r ara sın d a g ö rm ek m ü m k ü n . D a n im a rk a ’d ak i tip ik b ir k ita p ­
lık ta D an im ark a k la sik le ri uzu n b ir sıra o lu ştu ru r, h ep si b irb irin in
ay n ı p la stik ciltleri v a rd ır ve elb ette K ie rk e g a a rd ’dan d a b ir iki g ö s­
te rm elik cilt y er alır; fak a t bu ciltle r asla o k u n m az, o n la rla y an y a ­
n a d u ran H o lb erg ve O eh le n sc h läg e r için de du ru m ay n ıd ır. E d e b i­
y attaki “A ltın Ç a ğ ” h e r D a n im a rk a lI’n ın ö v ü n d ü ğ ü b ir şey d ir, fak at
m e tin le rin e hiç m ü rac aa t etm ez. K ierk eg aard , b ü tü n eserleriy le b ir­
lik te a slın d a D a n im a rk a ’d a o k u n m am ış b ir yazardır.
 İşte H en rik S ta n g e ru p ’la b en im 1 9 8 3 ’te karşı çık tığ ım ız d u ru m
b u y d u . N ed e n K ie rk e g a a rd ’m en iyi m e tin le rin d en b ir seçk i o lu ştu r­
m a y alım diye d ü ş ü n d ü k - a ğ ır , “H e g e l’c ile ştirilm iş” an laşılm az m e ­
tin lerd en d eğ il de, öncek i d ö n em e ait, d ah a h afif, 1 8 4 0 ’ların b a ş la ­
rın d ak i nü k teli m etin lerd en . T am d a K ie rk e g a a rd ’in, k o ltu ğ u n u n a l­
tın d a y eni d o k to rasıy la ze n g in b ir genç ad am o la ra k b o y g ö sterd iğ i
ve R e g in e O lsen adın d ak i g ü zel b ir k ız la n işa n lı o ld u ğ u d ö n em ler.
D an im ark alIlar b ü y ü k y az arla rın ı yeni b ir şekilde su n u ld u ğ u n d a
se v m ez ler m iydi? H atta im lasın ı d a m o d e rn leştirse k ne o lu rd u (ç ü n ­
kü o n d o k u zu n c u y ü zy ıl D an c ası göze, o n d o k u zu n c u y ü zy ıl İn g i­
liz cesin d en ço k d ah a esk i g elir)? D en em ey e değerdi.
H e n rik ’le p ay laştığ ım ız iki tem el saik vardı. B u n lar ta H en rik
S ta n g e ru p ’un P a r is ’te g az etec i o la ra k ça lıştığ ı, b irlik te şeh ird e u zu n
y ü rü y ü şlere çık ıp ed e b iy a t ve siyaset k o n u ştu ğ u m u z 1 9 7 8 ’de o lu ş­
m ay a b aşlam ıştı. O ta rih ten y ıllar önce K ie rk e g a a rd ’in ism i İn g ilte ­
r e ’de d ah a yeni y en i d u y u lu rk en , o n u n “do lay lı iletişim ” i ü zerin e
b ir ara ştırm a tezi y azm ıştım . F a k a t İn g ilte re ’deki felsefe ta rtışm a la ­
rın ın acım asız p o zitiv ist ik lim i b en i ö teki te m alara sü rü k lem işti ve
P a ris ’teki y ü rü y ü şlerim izd e lafı d ö n d ü rü p d o la ştırıp K ie rk e g a a rd ’a
g etirm em iz ik im izi de şaşırtan b ir şey oldu. A slın d a ro m an cı o lan
H en rik , H o lb e rg ’in E ra sm u s M o n ta n u s'u ü ze rin e B re z ily a ’d a y ap ­
tığı film d e n h en ü z d önm üştü. B re z ily a ’y la o lan b u tem ası, zih n in ­
de, son d erece b aşarılı ro m an ı V ejen til L a g o a S a n ta 'd a (1981) z ir­
v ey e çık ac ak o lan o d ü şü n ce zin cirin i b aşlatm ıştı.
V ejen til L a g o a S an ta, ev lilik sonucu K ie rk e g a a rd ’la ak ra b a olan
P e te r W ilh elm L u n d ’u n ö y k ü sü n ü anlatır: B re z ily a ’d a on d o k u zu n ­
cu y ü zy ılın ilk y arısın d a y ap tığ ı b az ı k eşiflerd e D a rw in ’in h ab ercisi
o lan d o ğ ab ilim ci ve paleo n to lo jist. G en ç S ören K ierk eg aard , P.W .
L u n d ’un bilim sel şö h retin d en o k ad a r etk ilen m işti ki k en d isi de b ir
ara b ilim d e k ariy e r yapm ay ı d ü şü n m ü ştü (bkz. Ü çü n cü B ölüm , 3.
M etin). K eşfetm iş olduğu şey lerle şaşk ın lığ a u ğ ray a n P .W . L und,
B re z ily a ’nın ü cra b ir k ö şesin e çekilip m ü n zev i gibi yaşadı. V arlığ ı
ve şö h reti b ir esra r p erd esiy le örtüldü. B irb irle rin d en A tla n tik O kya-
n u s u ’y la ayrılm ış olan L und ve K ierk eg aard en telek tü el alan d a ro l­
leri d eğiştiler. L u n d genç K ie rk e g a a rd ’ı az kalsın b ilim se l b ir k a ri­
yere çekerk en , yaşlı L u n d (b aşk a şeylerin y an ı sıra) S ören K ierke-
g a a rd ’ın eserlerin d e n etk ilen erek k en d i kariy erin i so n a erdirdi.
H e n rik ’le ben im o za m a n p a y laşm ay a b aşlad ığ ım ız ilk tem el sa­
ik, K ie rk e g a a rd ’ı b ir y az ar olarak ta n ıtm a arzu su y d u . D an im ark alI­
la r K ie rk e g a a rd ’m g erç ek te n ne k ad a r güzel y azab ild iğ in i b iliy o rlar
m ıy d ı? İkinci tem el saik de ilkinden çıktı. P a ris ’te y ap tığ ım ız y ü rü ­
y ü şlerd e b izim ilg im izi çek en , siyasi m eselelerd ek i d âh i y az ar K ier-
k e g a a rd ’dı. D an im ark alIla r hep K ie rk e g a a rd 'm siy aset h ak k ın d a
sö yleyeceği h iç b ir şey o lm a d ığ ın a in an m ışlard ır. F ak at b iz dö n ü p
d o laşıp K ie rk e g a a rd 'm b u n u n tersin i ispat ed en m e tin leriy le k a rşı­
la şm ay a başladık, ö ze llik le de Y aşa d ığ ım ız Ç a ğ (D ö rd ü n cü B ö lü m ,
5. M etin) adlı m etin. H e n rik ’in d aire si B assa n o S o k a ğ ı’nday d ı ve
y ü rü y ü şlerim izd e G e s ta p o ’nun P aris işgali sırasın d a k ara rg â h o la ­
rak kullan d ığ ı b inanın yan ın d an d efa larca geçtik . F ak at K ierk eg a-
ard b ütün bunları ö n ce d en g örm üştü. Z am an tü n e lle rin in tu h a f bir
k esişm e n o k ta sın d a n b ak a rak yirm in ci y ü zy ılım ızın to taliterciliğ i
k ad a r ilerisini gö rm ü ştü - a s lın d a Y a şa d ığ ım ız Ç ağ (D an cad a Nııti-
den ) başlığı bile bize o ld u k ç a esra re n g iz b ir çifte değ ere sah ip m iş
g ib i göründü. K ierk e g aard o za m a n lar hang i öncül k o şu llard an ve
v a rsa y ım la rd a n y o la çık arak böy lesin e do ğ ru ta h m in le rd e b u lu n m a ­
yı başarm ıştı?
K ierk e g aard b ir kere d ah a ed e b iy a t çev resin d ek i y erin i aldı: G e-
orge OrvveU’ııı 1 9 8 4 'ü elbette; peki ya P aste rn a k ve A h m ato v a? Y a
S o lje n itsin ’in eseri G u la g T akım A d a la rı (S a n a tkâ rca A ra ştırm a
D en e m e si alt b aşlığ ıy la)? A y rıca K ierk eg aard H en ry M ille r’ın c a ­
k asın d an da b ir şeylere sahip değil m iydi? M etin sel ald atm acaların ı
D e rrid a ’nın d ah a y ak ın lard a su n m ay a ve analiz etm ey e b aşlad ığ ı b i­
çim lerd e k u rm u y o r m u y d u ? İki tem el saik im iz - K ie r k e g a a r d ’ı önce
y azar olarak, sonra da siyaset h ak k ın d a söyley ecek şeyleri olan b ir
y az ar olarak su n m a k - b ir aray a gelm ey e başlam ıştı. Ş urası açıktı ki
K ie rk e g a a rd ’ı yeni b ir biçim d e su n m am ız g erek iy o rd u .

S ö re n K ie rk e g a a rd İ n g ilte re 'd e k i e d e b iy a t ve fe lse fe sa h n e sin e

g eç ç ık tı, A m e r ik a ’d a d a n isp e te n d a h a y a k ın la rd a . 1 8 5 5 ’te ö lm e ­
siy le a d ı sanı o rta d a n silin m e y e b a şla d ı. B u sü re c i k ısm e n y a v a ş ­
la ta n K a ri Ja sp e rs, M a rtin H e id e g g e r, D ie tric h B o n h o e ffe r, Je an -
P au l S a rtre ve d iğ e rle rin in o n d a n a ld ık la rı d ü ş ü n c e le r o ld u . D il
e n g e li ö n e m liy d i; A lm a n c a y ı r a h a tlık la o k u y a b ile n v e h e r a n la m ­
d a u lu sla ra ra sı k ü ltü re sa h ip o la n b ir a d a m ın , F ra n sız c a , A lm a n ­
ca y a d a İn g iliz c e k o n u şm a y ı y a d a y a z m a y ı h iç ö ğ re n m e m iş o l­
m a sı ş a şırtıc ı. O b ü y ü k d ilse l v e fe lse fi s o y u tla n m a d u y g u su n u
a z a ltm ış o lu rd u h e rh a ld e . F a k a t sa d e c e 1.3 m ily o n k a d a r in sa n ın
(o z a m a n la r) k o n u ştu ğ u D a n c a d a y a z d ı d u r d u ra k d e m e d e n , b u
in s a n la rd a n p e k azı g e rç e k te n K ie r k e g a a r d ’ı iste k le o k u m a k n iy e ­
tin d e y d i.
S ö ren A ab y e K ierk e g aard 1 8 1 3 ’te Ju tlan d fu n d alık ların d a n z e n ­
g in b ir ço ra p çın ın y ed in ci ve son ço cu ğ u o la ra k d ü n y ay a g eldi. F a ­
k at M ich ael P ed erse n K ierk e g aard , o ld u m olası ze n g in b ir ad am d e ­
ğildi. Ç o cu k k en ac ın a ca k d ere ced e yo k su ld u ve h ep ço k aç k ald ığ ı
ve ü şü d ü ğ ü için Ju tlan d fu n d a lık la rın d a T an rıy a söv ü p sa y m asıy la
h atırlan ır. B u v esile y le T an rıy ı g erç ek te n ö fk ele n d ird iğ i k o rk u su
onu hiç bırak m ad ı.
M ich ael P e d e rse n K ierk e g aard , S ö re n ’in annesi A n e L u n d ’la,
ilk k a rısı K ristin e R 0 y e n ’in ö lü m ü n d en h em en so n ra b iraz aceley le
ev len d i. S ö ren K ie rk e g a a rd ’m b asılı y irm i b eş ciltlik d e v a sa G ün-
lü k ’ü y le ilgili en ilginç o lg u la rd an b iri de, iç erisin d e an n e sin d en b ir
k ere b ile söz etm em iş olm asıdır. B a b asıy la ken d i ilişk isin in h er y ö ­
n ü n ü d ü şü n m ey i se v en b ir ad a m ın bu tu tu m u , b ab a sın ın an n esin e
n asıl d a v ra n d ığ ın ı h erh a ld e b ir d ere cey e k a d a r y an sıtıy o rd u n
E rk e n g elişm iş, soğ u k ta v ırlı, kibirli ve n ü k te ci b ir ço c u k olan
S ö ren K ierk e g aard , seçkin b ir K o p en h a g o k u lu n a gitti. M u tsu z, a r ­
k a d a şla rın ı h o r g ö ren y aln ız b ir d elik an lıy d ı. E n iyi ark ad aşı - b e l-
k i - b ab asıy d ı. B irlik te uzun y ü rü y ü şlere çık arlar, g ö rd ü k leri h e r şey
h ak k ın d a k o n u şu rlard ı - f a k a t bu y ü rü y ü şlerin tu h a f y an ı bu ik ilin in
N y to rv ’daki ev lerin in o tu rm a o d asın d an hiç ay rılm am ış o lm a la rı­
dır. T artıştık la rı h e r şey h ay al ü rünüydü.
S ö re n ’in b ab a sı sapkın b ir dü şü n ü rd ü . Z en g in b ir ad am o ld u ğ u
1 8 1 3 "teki (S ö re n ’in d o ğ d u ğ u yıl) b o rsam n çö k ü şü n d en itib aren fu n ­
d alık ta k i ço c u k su k ü fü rleri için T an rın ın kö tü b ir in tik am p lan lad ı-
g ın a o lan in an cın ı hiç y itirm ed i. Z en g in leşip re fa h a u la ştık ç a M ic ­
hael P ed erse n K ierk eg aard , T an rın ın n iy e tin d e n d ah a da k u şk u la n ır
oldu. T an rın ın b ir şek ild e in tik am alac ağ ın d a n em in d i.
V e 1 8 3 2 ’de T anrı vurdu. İh tiy ar ad am d em ek k i h ak lıy d ı. K ızı
N ico lin e C h ristin e otuz üç y aşın d ay k e n d o ğ u m d a öldü. 1 8 3 3 ’te o ğ ­
lu N iels A n d reas y irm i dö rt y a şın d a öldü. 1 8 3 4 ’te ikinci k arısı ve
b ü tü n ço c u k la rın ın annesi A ne L u n d d a öldü. S ad ece altı ay g e ç m iş­
ti ki 18 3 4 ’ün aralık ay ın d a kızı P e tre a S ev erin e tıp k ı iki yıl ö n c e sin ­
d e ab lasın ın b aşın a g eldiği gibi otuz üç y a şın d a d o ğ u m d a öldü.
B u iki fela k et y ılın ın ard ın d an g eriy e sadece iki ço cu k k alm ıştı:
P e te r C h ristian ve S ören. E v d e h erh a ld e ses so lu k k esilm işti. H e r­
k es M ichael P e d e rse n ’in b aştan beri h ak lı o ldu ğ u k an a atin e v a rm ış­
tı: T an rı g erç ek te n de fu n d alık ta k en d isin e k ü fre d erek işled iğ i g ü ­
nah tan d o la y ı o nu n ih a y et cezalan d ırm ıştı.
A nnesi ö ld ü ğ ü n d e S ören K ierk e g aard y irm i b irin d ey d i. B a b a ­
sıy la olan ilişkisi h ep ço k yoğun olm uştu. S ö ren 1 8 3 5 ’te K u zey
S jaelland’d a G ille le je ’de d en iz k ıy ısın d ak i b ir tatil y erin e gitti. B u ­
rad a k en d isi için nasıl b ir k a riy e r isted iğ i k o n u su n d a k afa yordu. P e ­
te r W ilh elm L u n d ’a uzun ve ay rın tılı b ir m ek tu p yazdı; ö n ü n d ek i
seçen ek leri içten içe ta rtıştığ ı b u m e k tu p ta v aro lu ş felse fesin in ana
k ateg o rile rin in o rtay a çık ışı aç ık ça görülebilir.
S o n ra da, h ak k ın d a k esin olarak h iç b ir şey sö y le y em ey ec eğ im iz
b ir olay m e y d an a gelir. K ierk e g aard , G ü n lü k ’ü n d ek i 1838 tarih li bir
y a z ısın d a o ld u k ç a e sk iy e d ay a n an b ir d ö n em e b ak a rak , “b ü y ü k dep-
re m ”den söz eder: “B ü y ü k d ep rem işte o zam an o ld u , b ü tü n o lg u la ­
rın yeni ve şaşm az b ir y o ru m u n u ü ze rim e an id en y ü k le y en o k o r­
ku n ç d evrim . B a b am ın ilerlem iş y aşın ın ilahi b ir lü tu f o lm ay ıp ak ­
sine b ir la n et o ld u ğ u n d a n o zam an şü p h e len d im ...T ü m ailen in işle ­
diği b ir suç o lm alıy d ı, T an rı bunu ce za la n d ırm alıy d ı; T an rın ın k u d ­
retli eliy le o rtad an y ok ed ilm eli, silin ip atılm a lıy d ı.” İn san ı d a rm a ­
d ağ ın ed en b u olay ın ne o ld u ğ u n a d air y ap ılan sp e k ü lasy o n lar hiç
b itm ed i, fak a t K ierk e g aard artık k esin lik le ay n ı K ierk e g aard d e ğ il­
di. K ö tü b ir alın y az ısın d a n şü p h elen m ey e b aşlad ı, so y d an gelm e
k ö tü b ir m irastan . M ic h ae l P ed erse n K ie rk e g a a rd ’m k en d isi de
1838 A ğ u sto s’u n d a öld ü ve S ören de vicd an az ab ın ın zo rla m asıy la
y ü k se k lisans te zin i y azıp sundu, tez E y lü l 1 8 4 1 ’de O m B e g re b e t
ironi" b a şlığ ıy la basıld ı. Y az ıla rın ın izley eceğ i y ö n için y eterli b ir
te m a ve b ir yol gösterici bulm u ştu . B asılı k ita p la rın d a k i h iç b ir şey,
h a tta G ü n lü k ’ün özel içeriğ in d ek i h iç b ir şey iro n id en n asib in i a lm a ­
d an o k u n am az. İro n i o n u n m ask esi ve kılıcıydı. “ S o k ra te s’e y o ğ u n
g ö n d e rm e le r” ö m ü r b o y u sürdü.
H ay a tın d a iro n ik b ak m ay ıp tersin e son d erece cid d i ele aldığı
tek o lay R eg in e O ls e n ’le o lan nişanıdır; h er iki ta ra fa d a b ü y ü k a c ı­
lar y aşatarak b o z u lm a y a m ah k û m olm uş b ir nişan. S ö re n ’in k e n d i­
ni b ilip d u ru rk en ve ailenin kö tü m ira sıy la ilgili y ap tık la rın d a n şü p ­
h elen irk en nasıl olup da cid d i ciddi k en d in i bö y le b ir d u ru m u n iç i­
n e so k tuğu p ek aç ık değil. Ö yle g ö rü n ü y o r ki, G ü n lü k ’te k en d i a n ­
la ttık la rın a göre, b ir y a d a iki gün so n ra ç o k p işm a n lık d u y d u ğ u ani
b ir istek m iş bu. Y in e de 1840 E y lü l’ün d e R e g in e ’ye ev len m e te k lif
e d e r ve 1841 E k im ’inde nişan ı b o zu p B e rlin ’e kaçar. Y an m a ço k
m ik tard a taslak alm ışsa da E n te n -E lle r [Y a/Y a da] d iy e b ild iğ im iz
k itab ı süratle ve b ü y ü k stres altın d a işte o rad a to p arlam ıştır. K itap
Ş u b at 1843’te y ay ım lan d ı, k ay ıtla ra g eçen en uzun aşk m ek tu b u u n ­
v an ın ı alm ası g erekir. F ak at R e g in e b u n u an lay a m az d ı - y a d a anla-
m a d ı- ve b aşk a b iriy le n işa n lan d ı. A şk ilişk isin d ek i bu iki yıkıcı
şo k tan so n ra K ierk e g aard K o p en h ag so k a k ların d a y ü rü y en b ir g i­
zem oldu.
K ierk e g aard kim d i? N işa n ı n eden b o zm u ştu ? B u tu ğ la k a lın lı­
ğ ın d ak i k itap ne h a k k ın d a y d ı? S orular akm akın g elm ey e başladı.
D aim a sıkıcı b ir taşra kasab ası olarak g ö rd ü ğ ü yerde seb ep o ld u ğ u
san sasy o n u sevip, intikam d u y g u su y la ken d i ro lü n ü o y nadı. G ize m ­
leri artırm a y a b a y ılıy o r ve çö z m e k ten n efret ediyordu . B ö y lece c id ­
di ciddi gezgin filo z o fu n g iz em in i y a ra tm ay a koyuldu.
A rt arda k ita p la r y ay ım la m ay a başlad ı, hepsi aynı g ö ste rişli y a ­
p ıd ay d ı, H e g e l’ci te rm in o lo jiy le ve S okrates m iz ah ıy la y ü k lü y d ü ve
h ep si de tak m a adla yazılm ıştı. Y ıllar g eçtik çe tak m a ad lard an b a ­
yağı b ir ekip oluştu. Y a/Ya d a ’m n resm i “e d itö r”ü V icto r E rem i-
t a ’d an sonra Jo h a n n es de S ilen tio F ryg og B a e v e n ’i" y ay ım la d ı ve

* iro ni Kavramı, çev.: Sıla Okur, Türkiye iş Bankası Kültür Yay., 2003.
* Korku ve Titreme, çev.: İbrahim Kapaklıkaya, Anka Yay., 2002.
C o n stan tin e C o n stan tiu s T ekra r ı çıkardı. B u 1 8 4 3 ’te old u , o tu ğ la
kalın lığ ın d ak i Y a/Ya d a ’y la aynı yıl; ve bu iki k ita p aynı g ün, 16
E k im ’de y ay ım lan d ı. S ad ece b u değil, yine ay n ı g ü n k en d i im z a sıy ­
la çıkan T re o p b yg g e lig e T a ler de [D ini D u y g u ları K u v v etlen d iric i
Ü ç N u tu k ] y ay ım lan d ı. T ek b ir g ü n d e üç k itap , h e r biri fark lı b ir
“ y az ar”dan, hepsi de S ören K ie rk e g a a rd 'd a n .
1 8 4 4 ’te Jo h a n n es C lim acu s F e lsefe P a rça la rı y a da B ir P a rça
F elsefe"yi y ay ım lad ı ve sad ece dö rt gün so n ra - a lt ta k alm am ak
iç in - V ig iliu s H au fn ie n sis B e g re b e t A n g e s t’i' çık ard ı. O n u n altın d a
k alm am ak için N ico las N o tab e n e aynı gün, 17 H a z ira n ’d a F o r o r d ’u
[Ö nsözler] yay ım lad ı. N isa n 1 8 4 5 ’te H ilariu s B o o k b in d e r S ta d ie r
p a a L iv e ts V e i'y l [Y aşam Y o lu n u n U ğrak ları] y ay ım lad ı. Ş ubat
1846’d a Jo h an n es C lim a cu s h ep sin i d ev a sa A fslu tten d e U vid en ska -
b elig E tte r s k r ift'in [F elsefe P a rç a la n ’na B ilim sel O lm ay an N ihai
E k] altın d a ez e re k susturdu. B ir E k o la m ay a ca k k a d a r u zu n o lan k i­
tap h iç b ir şek ild e b ilim se llik te n uzak [yalın] d eğ ild i, hele nihai hiç
değil.
B u ilk ed eb i ü retim d ö n em i b o y u n ca , aslın d a ikiye k atlan m ış b ir
d iy a lek tik çifti vardı. K ierk e g aard , ta k m a ad la y azılm ış k ita p la rla
yan y an a Ü ç N u tu k 'un ciltlerin i b irb iri ard ın a y ay ım lıy o rd u ; b u n la ­
rın h ep si de b ab a sın ın an ısın a ith a f ed ilm işti. T ak m a adla y a y ım la n ­
m ış k ita p la rla kendi im z asıy la y ay ım la n an la r arasın d ak i te za t m ü m ­
kü n o ld u ğ u n c a göze ça rp aca k şek ild e ay arlan m ıştı. T ak m a ad la y a ­
zılm ış k ita p la r, adeta b u n la rın h ep si kellesi u çu ru la ca k ay d ın larm ış
gibi, d e ry a g ib i alışılm ad ık b ir b ilg iy le ve alab ild iğ in e ak a d em ik bir
m iz ah la k alem e alın m ışk en , Ü ç N u tu k b ir tü r a ş ın d in d a rlık la y a z ıl­
m ıştır. T a k m a ad lar so y u t so ru n lara soyut se v iy elerd e sa ld ırırk en
Üç N u tu k b asit, p ratik ve u y g u la n ab ilird ir. T ak m a ad lar za m a n b a ­
k ım ın d an ü zerlerin d e b ir baskı y ok gibi d av ran ırk en , Üç N u tu k g e ­
çen h e r d ak ik an ın b ilin cin d ed ir. T a k m a ad lar h asm an e b ir ta v ır b e ­
nim serk en , Üç N u tu k ’un y azarı y ard ım cı o lm a k için son d erece g ö ­
n ü llü g ö rü n m ek ted ir.
İki tü r yazı ara sın d ak i bu d iy a lek tiğ in k en d isi de, sözü ed ilen bu
eserler ile filo z o fu n şeh ird ek i v a rlığ ın ın ve y ü rü y ü şlerin in v aro lu ş-
* Kaygı Kavramı, çev.: Türker Armaner, Türkiye iş Bankası Kültür Yay., 2003.
sal m etn i arasın d ak i b ir d iy a lek tiğ in k arşısın a k onuy o r. K ita p ların
y az ılı m etin, g ez in tilerin ise o n ların ü ze rin e karşıt o la ra k k o n m u ş
v aro lu şsal y a da k an lı can lı m e tin le r o ld u ğ u n u sö y le m e k le K ierk e-
g a a rd ’ın m a k sad ın d an u za k la şılm ış olm az. K ita p lar b ir an lam d a tez,
b ed e n ise antitezdir. Ş ehrin b u d ö n em in d e etra fın d a b u lu n a n su rlar
b ir za m a n lar K o p e n h a g ’ı d en izd e n k o ru m ak için y ap ılm ış o eski d u ­
v arlard ır, etra fı ağ açlarla çe v rili olup d aim a sert rü zg â rla r alır, işte
b u n la r gezg in filo z o f için id eal b ir gezi alanı o lu ştu ru y o rd u . K o p e n ­
h ag y eni bir A k ad e m iy e d ö n ü şm ü ştü . D ar so k ak ve m ey d an lar, e s­
ki k an a lla rın k ald ırım ta şlı rıh tım ları, resto ra n ları ve tiy a tro ları d a
av are ve d ağ ın ık b ir k am u b ilin cin i b asılı eserlerin üzerin e çek m ey i
h ed e fley e n v aro lu şsal b ir tiy atro için ideal ortam lard ı. K u şk u su z
m a su m a n e sa y ıla b ilec ek b ir plandı, am a k u m a zc ay d ı. H alk b asılı ve
“ y a ş a n m ış” m e tin le r ara sın d ak i aşırı g erg in ilişk in in k esin lik le fa r­
k ın d a y d ı, ne v ar ki bu ilişk in in k en d isin e tam b ir d eğ e r v erem iy o r-
lardı.
M e tin leri karşı k arşıy a k o y m a tek n iğ i h iç b ir zam an K ierk eg a-
a r d ’ın h ay a tın d a k i, sonuç itibarıyla, tam k o n tro lü n d e o lm a y an o p a ­
sajla rla m ü zak ere ettiğ i za m an k i k ad a r işe yaram ad ı. N işan ın b o z u l­
m a sın d a n son rak i dön em d e B e rlin 'd e n K o p e n h a g 'a d ö n m e sin in a r­
d ın d an R eg in e O ls e n 'le olan ilişkisi b u n a b ir örnektir.
R egine O ls e n ’i onsuz d ah a iyi d u ru m d a o ld u ğ u n a, k en d isin in de
ö y le zalim ce n işan ı b o zarak , kendi "B a şta n Ç ık a r ıc f ’sın d an an cak
b ir g ö m lek üstün o ld u ğ u n a ik n a etm e y o lu n d ak i - k u ş k u s u z y an lış
ilk e d en y o la çıkıp, u y g u la m ad a da başarı u m u d u o lm a y a n - a m a c ı­
n ın b ir parçası olarak. “B a şta n Ç ık arıcın ın G ü n lü ğ ü ”nü de içeren o
m e şh u r Y a/Y a ela'sın ı yay ım lad ı. N e v ar ki, R eg in e O ls e n ’in T e m ­
m u z 1 8 4 3 ’te y en id en n işa n lan d ığ ın ı d u y u n ca . T ekra r ile K o rku ve
T itre m e 'n in b ö lü m lerin d e onu sa d ak a tsiz liğ in d e n do lay ı sert bir d il­
le p ay lam a k ta n k en d in i alam adı. B u çifte sa d ak atsizliğ in etk isin i
b elirg in leştirm ek için Ü ç N u tu k 'u y ay ım la m ay a b aşlad ı, hepsi de
d esp o t ih tiy ar b ab asın ın am sın ay d ı, böy lece bir oğ u l v efası ve tem el
g ü v en ilirlik izlen im i yaratıy o rd u .
B u iki k itap d izisi artık art arda ç ık m ay a b aşlad ıy sa d a K ierke-
g aa rd şehrin etra fın d a y ap tığ ı g ü n d elik uzu n y ü rü y ü şlerin i sü rd ü r­
m ey e ve elin d e zam anı oldu ğ u n a, h iç b ir za h m etli iş y ap m ad ığ ı izle­
nim ini v erm eye özen g ö steriy o rd u . K endi d ey im iy le “h alk b an y o -
su ”n d a d o la şırk en h erk e sle ve h er k esim d e n in sa n la k o n u şm a k ta n
b ü y ü k zev k alıy o rd u , b ir y an d a n d a an laşılm az b ir şek ild e k en d in i
uzak tutu y o rd u . O raları gezm ey e gid en İskoç A n d rew H a m ilto n ’ın
g ö zlem led iğ i gibi K ierk e g aard şeh ird ek i en iyi k o n u şm acı o la ra k ta ­
n ın ıy o rd u , an cak hiç kim se hiçb ir zam an evin e so k u lm am ıştı. S adık
uşağı A n d ers h erkesi geri çe v irm ek üzere ta lim a t alm ıştı. B ir v a r bir
y ok o y u n u y la, y azılan ve “y a şa n a n ” m e tin le r arasın d ak i d iy a le k ti­
ğin üzerin e bir d iy a lek tik d ah a m e y d an a geldi. B u d iy a lek tik le r to p ­
lu lu ğ u n u n tü m ü ço k k arm aşık b ir iletişim n o sy o n u n u ve “ sü p er-v a-
rolu şsal m e tin ” d en ileb ilec ek b ir şeyi o rtay a k o y d u .
F elsefi eseri, ö z e llik le bu a m a ç la ta sa rla n m ış, d e v a sa F elsefe
P a r ç a la r ı'n a B ilim se l O lm a ya n N ih a i E k o la ra k çık tı o rtay a . Bu
e se rd e b ir ö z n e llik fe lse fe sin in m e rk e z i y ap ıları g ü zel ve özlü bir
şe k ild e se rg ilen d i. K ita p , ta k m a ad ların k e n d i a ra la rın d a y a p tık la ­
rı çe şitli ta rtışm a la rı ta tm in k â r b ir so n u c a b a ğ lıy o rd u ve K ie rk e g a ­
ard k ita b ın so n u n d a k i “ İlk ve S on D e k la ra s y o n ”d a ta k m a ad la
y az d ığ ı b ü tü n k ita p la rın y a z a rlığ ın ı ü stle n iy o rd u . Y a z a rlık ta ­
m a m la n m ıştı.
F ak at so n ra felak et geldi. S ta d ie r p a a L ive ts V e i’d ek i B aştan Ç ı­
k arıcı Jo h a n n es için m odel o lu ştu rd u ğ u d ü şü n ü len P.L . M 0 İler son
d erece içe işleyici ve ren cid e ed ici b ir şekild e K ie rk e g a a rd ’ın k ita ­
bını A ralık 1845’te G a e a 'da tanıttı. E leştirisi ö y lesin e iyi h e d e fle n ­
m işti ki canı y anan K ierk e g aard P.L. M 0 lle r ’in C o rsa ren ad ın d ak i
adi b ir siyasi g az eten in ed itö rü old u ğ u n u ifşa etti. B ö y le y ap arak
M ö lle r’in özellik le istediği b ir k ü rsü y ü alm a şan sın ı yok etti. M 0 ller
ve ark ad aşı M e ier G o ld sc h m id t, K ie rk e g a a rd ’m k en d isin i hiç g ö r­
m e k istem ed iğ i bir şek ild e se rg iley e n K lae stru p ad ın d a b ir k a rik a ­
tü rist tu ta rak sert b ir k a rşı atağ a geçti: G iy sileri, şapkası, şem siyesi
v e h ep sin d en öte h a fif b ü k ü lm ü ş sırtıy la b ir k arik atü r. K ierk e g aard
çılg ın a d önm üştü. F ak at k arik a tü rler acım a sız ca b ir yılı aşk ın süre
C o r s a r e n 'de çık m ay a dev am etti. K ierk eg aard o ço k sevdiği şehir
y ü rü y ü şlerin i b ırak m ak zo ru n d a kaldı; sokak tak i sıradan in san larla
k u rd u ğ u kolay tem as kesild i; ta şra y a yap ılan g ez ile r de tek in d e ğ il­
di -fiz ik s e l taciz bile söz k o n u su y d u (bkz. D ö rd ü n c ü B ö lü m ’deki
epigraf).
B u afişe ed ilm e ve y aln ızlık an ın d a K ierk e g aard k en d isin i ta n ı­
y an lard an b iraz d estek u m uyordu; nü fu zlu H eib e rg çe v resin d e n g e ­
lecek b ir p arç a y ard ım hiç de b o şa gitm ezdi. F ak at k im se K ierk eg a-
a rd 'ı sık ın tıd an k u rtarm a k için k esin lik le b ir adım atm ad ı. K endi
felsefesinin ana k ateg o risi, “ o b irey ” o lm a n ın g erçek ten n ey e m al
o ld u ğ u n u keşfetti. D u v ara sık ışın ca bug ü n b izim tip ik b ir “m o d e rn ”
d u ru m olarak g ö rd ü ğ ü m ü z şeyin an alizin i k ateg o rile r h alin d e g e liş­
tirdi: Y ine de b asın sald ırd ığ ın d a, o rta d a bu sald ırın ın so ru m lu su
o larak g ö rü len belli b ir kişi y ok gibidir.
K ierk e g aard bu şekliyle “ k am u ” fen o m en in i ve b asın ın k im sey e
k arşı sorum lu o lm adan am a satış ve k âr p eşin d e k o şarak nasıl k a ­
m u n u n gayri şahsi b ir aracı o ld u ğ u n u analiz etm eye zo rlan d ı. B u ra ­
dan d a k âr g ü d ü sü n ü ara ştırm ay a y ö n eld i - k i bu güd ü zaten b ü tü n
etik y ak laşım ları yok sayıyordu. H ep sin d en öte, k am u y u tem sil
ed en b asın ın nasıl gayri şahsi o ld u ğ u n u gördü: İn citen k im se yo k , o
h ald e in c in en de yok.
K ierk e g aard , F ru G y lle m b o u rg ’un To T id sa ld re [İki Çağ] adlı
ro m an ın ın tan ıtım y azısı olan 1847 tarihli b ir m etne, acı k işisel d e ­
n ey im lerin d en to pladığı b ütün yeni içgörüleri boşalttı (bkz. D ö r­
d ü n cü B ölüm , 5. M etin). “ Y aşad ığ ım ız Ç a ğ ” analizi k u su rsu zd u r;
k en d i g ö rd ü ğ ü şek liy le b ir b aşk a yü zy ıl daha, b ö y lesin e aleni o lm a ­
y acak b ilinç b iç im le ri, rek lam ve zulüm üzerin d e durur. G erçe k ta r­
tışm a y era ltın a çe k ilm ek z o ru n d a kalır. K ie rk e g a a rd ’ın b asın ve
h alk la yap ılan m ü c ad e ley e v erd iğ i ken d i tepkileri G ü n lü k ’üne g ir­
m iştir. P rin c e to n ’d an çıkan K ie r k e g a a r d 's W r itin g s 'm T he C o rsa ir
A ffa ir (1982) [C orsaren O layı] başlıklı X III. C ildi, ç o ğ u n lu k la k e n ­
di b a şın a yap ılm ış b ir döv ü ş için p ah a b iç ilm e z b ir k ay n a k k itap tır.
B u n u n la birlikte, felsefi açıdan yazarlık sona erm işti. Ç eşitli ta rz ­
lard a b aşk a eserler çıktı: 1847’de W orks o f L o ve [A şk E serleri];
1 8 4 9 ’d a Ö lüm cül H a sta lık ; 1850’de Indfivelse i C hristen d o m [H ıris­
tiy an lık E ğitim i], T ek istisna 1848 T e m m u z ’u nda b ir g azeted e te fri­
k alar h alinde yayım lanan, aktris Joh an n e L u ise H e ib e rg ’e k ü çü k b ir
ö v g ü y azısı, T he C risis a n d a C risis in the L ife o f an A c tre ss (bkz.
İkinci B ö lü m , 8 . M etin) oldu. B u, ö n ce k i k ita p la rın ın b elirg in ö z e l­
liğ i o lan b ü tü n zek ây ı ve sevgi do lu b ir k a rşılığ a d u y u la n özlem i
içeriy o rd u ; fak at asıl gösteri b ittik te n so n ra te sad ü fen p atlam ay a
b aşlay a n son b ir ç a rk ıfe le k g ib iy d i ve ark a sın d an k ara n lık geldi.
B u y ıllar literatü rd e “ su sk u n y ılla r” diye ad lan d ırılır -1 8 5 0 -5 4
yılları. Y ü rü y ü şler im k â n sız k ılın m ıştı, y aln ızlık h ad safh ad ay d ı.
F ak at 30 O ca k 1854’te P isk o p o s M y n ster öld ü . K ie rk e g a a rd ’m b a ­
b asın ın y ak ın d o stu y d u ve K ierk e g aard , b ab a sın ın an ısın a o lan sa y ­
g ısın d an d o la y ı ih tiy ar p isk o p o s h ak k ın d ak i d ü şü n c ele rin i h iç dile
getirm em işti - y a n i onun ey y a m c ı, b en cil, d ü ze n b az d ev let u şağ ı o l­
duğunu.
H alk a h ita b en y ap ılan k o n u şm a la rd a n biri, K ie rk e g a a rd ’ın H e-
gel d ersleri veren eski h o cası P ro fesö r M a rte n se n ’e d ü ştü , “b u n a b ir
[anm a] h atırlam a k o n u şm a sı d en e b ilird i, ç ü n k ü P ro fesö r M a rte n ­
s e n ’e b oş P isk o p o slu k K o ltu ğ u n u h atırla tm ıştı” . M a rte n se n ’e göre
M y n ster “h ak ik atin g erç ek ta n ık la rın d a n b iri” o lm u ştu ve “ H a v a ri­
lerin za m an ın d an bu y an a y ü zy ılla r b o y u n c a u zan an h ak ik at ta n ık ­
ları kutsal z in c irin e ” intikal etm işti.
B u k ad a rı yeterliydi. K ierk e g aard resm i ik iy ü z lü lü k ve sa h te k â r­
lığ a karşı son b ir saldırı için ileri fırladı, h atta k am p an y a sın ı sü rd ü r­
m ek için kendi g az etesin i, 0 ie b lik k e t'i [An] k u rd u . M a rten sen m ü ­
k em m el b ir hedefti; K u ru m la r’ı, statü k o y u , D ev le t K ilis e s i’ni ve
F la u b e rt’in B e y lik F ik irle r A n sik lo p e d isi’n in tam am ı gibi b ir şe y le­
ri tem sil ediyordu.
F ak at K op en h ag halkı on yıl k ad ar ö n cesin d e h içb ir h arek ete g eç­
m ed en k az an ab ileceğ in i öğrenm işti. O halk ikinci kez bu tak tiğ i u y ­
g u lam ay a k ara r verdi. S uskun ve tepkisizdi. G azeteleri g ö rm ed i, gör-
d üyse de k en d in i sa v u n m a ihtiyacı h issetm ed i. K ierk eg aard . sadece
o rtada çarp ışılacak b ir düşm an olm ad ığ ı için yenildi.
“A n ” , K ie rk e g a a rd ’ın son k ateg o rile ştirm e lerin e göre, so n su z lu ­
ğ u n za m a n la k esiştiğ i, hayati b ir k ara r anı, in san ın h an g i ta rafta sa­
v aşac ağ ın a n ih a y et k a ra r vereceğ i andır. K ierk e g aard h iç b ir zam an
0 ie b lik k e t'te y azdığı k ad a r güzel y azm am ıştı. S em b o l, aleg o ri, m e ­
ta fo r ve m e sel sa n atın d ak i b ü y ü k b ir u stan ın b ü tü n ih tişam ı ve g ö s­
terişiy le, sürü d av ra n ışın a sebep o lan g enel v asatlık , tu tk u su zlu k .
b ey lik fik irle r ç a ğ ın ın za v allılığ ın ı y e rle re vurdu. H a v a d a ağ ır d ü ş ­
m a n lık k o k u su v ard ı. F a k a t ta b ii ki tek b ir ak ıllı ce v ap g e lm e m iş­
ti.
N e cev ap g eleb ilird i ki? K ierk e g aard K o p e n h a g ’ın kab u l e tm e ­
ye h a z ır o lm ad ığ ı b ir şek ild e açıkça h ak lıy d ı, K o p en h a g d a K ierk e-
g a a rd ’ın m ü zak ere etm ey e h a z ır olm ad ığ ı b ir şek ild e aç ık ça h a k lıy ­
dı. B u k ay b e d en lerin b ir savaşıydı. K ierk e g aard , 0 i e b l i k k e f in b a s­
k ıy a h az ır son sayısı m a sasın d ay k e n so k a k ta yere y ığ ıld ı, B red g a-
d e ’d ek i h astan e y e kald ırıld ı ve o rad a öldü. K o p en h ag , k atlan m ak
z o ru n d a o ld u ğ u eleştirid en sabrı ta şm ışk e n en büy ü k v atan d a şım ve
o ğ lu n u k ay b e tm işti, k ay b ın ın n ite liğ in i de asla anlay am ad ı. Şu gün
d e an lıy o r değil.

Y az ar o la ra k K ierk e g aard , sonra da siyasi d ü şü n ü r olarak K ie r­

k eg aard: K ie rk e g a a rd ’ı estetik açıd an en iyi şek ild e g ö ste re ce k m e ­
tin lerin seçim i, b ü tü n d id a k tik am aç b ir y an a b ırak ılın ca zor o lm a ­
dı. B u m etin seçkisi tutarlı bir d ü şü n ce çizg isin i su n m a am acım ta ­
şım ıy or, zira m e tin le r azam i tezadı y aratacak şekild e d ü zen len d i.
F ak at m erak lı o k u r her b ir m etin le K ie rk e g a a rd ’ın d ü şü n ce la b ire n t­
lerin e sü rü k len eb ilir. B ir ilk ham le de, sentez ve d u y g u d aşça y e n i­
den in şa etm ey e yönelik, bu g ü n e k ad a r y aratılm ış en ö nem li e s e r­
lerd en b irini o k u m a şeklinde olabilir: A lex a n d er D ru ’d an T he J o u r ­
n als o f K ie rk e g a a rd 1 8 3 4 -1 8 5 4 (O xford U niv ersity P ress, 1938).
B u k itab ın g iz em lerin e karşı k o y ab ilen herk es K ie rk e g a a rd 'a da
k arşı k oyabilir.
E lin izd ek i kitab ın ilk b ö lü m ü S ö re n ’in ok u ld ak i tak m a ad ın d an
d o lay ı ‘"Ç atal” b aşlığ ın ı ta şıy o r -ş id d e tle d ü rtm e y e y aray an şek ild e
k esk in , sivri ve b irkaç uçlu. D ah a o k u ld a y k en bile S ö ren K ierk e g a­
ard g ö n ü lsü z k ü çü k ark a d aşla rı ü zerin d e S o k ra te s’in k en d in i-so rg u -
lam a y ö n tem in i u y g u la m a y eten eğ in e sahipti, on lar d a bu iltifata,
b ab a sın ın işine istin ad en , o n a S ören S ok [çorap] d iy erek k arşılık
v erd iler - b o l k azan çlı am a sıradan b ir iş. Ç atal ve ço rap , k esici ve
y ü n lü olan arasındaki bu d iy alek tik . K ierk e g aard "ın y u rttaşların ı
“ b ilin ç le n d irm e ” g ay re tlerin in ta m am ın a k arşılık g elec ek k ü çü k bir
m eto n im i olarak k u llan ılab ilir. B u n u n K ie rk e g a a rd ’ın k en d i g ü c ü ­
nü n ö tesin d e b ir ödev o ld u ğ u anlaşıldı.
“ Ç a ta l,” K ie rk e g a a rd ’m ön cek i d ö n em lerd ek i, “u ğ ru n d a y aşay ıp
ö le b ile ce ğ i b ir fik ir” aray ışın ı y a n sıta n m etin leri içeriyor, ay rıc a d a ­
h a sonraki y az ıla rın d a çok gü çlü b ir k av ra m o lacak o lan v aro lu şsal
sah icilik ara y ışın ın b aşlan g ıcın ı ve y irm in ci y ü zy ıld a A v ru p a ü z e ­
rin d ek i etk isin i yan sıtan m e tin le ri kapsıy o r. B u b ö lü m d e zam an ın
eg em en H e g e lc i’liğiyle olan yarı k o m ik b ağ ın a g ö n d erm e ler var,
dış gö rü n ü şle iç gerçek liğ in b ir ve aynı o lm a d ığ ın d a ısrara d ö n ü şen
b ir bağ. Y arı k o m ik ti çü n k ü K ierk e g aard H e g e l’i hiç cid d iy e a la m ı­
yordu. H ans L assen M a rte n se n adın d ak i, d ah a so n ra S ealan d P isk o ­
p o slu ğ u m a y ü k selen birin in ü n iv ersited ek i ders v erm e tek n iğ i k a r­
şısında kıv ran ıy o rd u . M a rten sen d ersle rd e insan ı çiled en ç ık a rırc a ­
sın a H e g e l’ci d ü şü n cen in “ daha da ile ri” g itm ek üzere o ld u ğ u n u
sö y lem e alışk a n lığ ın a sahipti. G enç K ie rk e g a a rd ’a g öre b irincil g e ­
rek lilik , geriy e dön ü p in san ın an lay ab ileceğ i bazı ö n erm e lerd e n y e­
n id e n b aşlam ak tı. F ak at zam an ın H e g e lc i’liğine g öre bu g ere k siz ve
kılı kırk y ara n b ir uygu lam ay d ı.
İkinci b ö lü m “ K ad ın lar” m çift anlam ı var. “ K ad ın lar” K ie rk e g a ­
ard için neydi? B ü tü n y az ıla rın d a an n e sin d e n hiç söz etm em iş o l­
m a sın d a n ço k şey çık arsan ab ilir. A nn esi asıl m e v cu d iy e t o lm alıy d ı,
tem el eksiklik, köken. F ak at y azıd a bir y o k lu k o larak , h iç b ir zam an
y az ılm am ış b ir m etin olarak işlev görü y o r. R e g in e O lsen ilk g ö rd ü ­
ğü and an itibaren K ie rk e g a a rd ’ın kafasını m eşg u l etm işti. K ierk e-
g a a rd ’m o n u n la olan ero tik am a soğuk biçim d e en telek tü el, tu tk u lu
am a içine k ap a n ık ilişkisi, d ev asa d iy alek tik m e tin le r ağ ın ı yavaş
yavaş e tra fın a to p la y an v aro lu şsal noktadır. K u şk u su z Y a lY a da ve
S ta d ie r p a a L ive ts V e i'deki B aştan Ç ık a rıc ı’nın ilham k ay n ağ ı olan
ve H en rik S ta n g e ru p ’u n ro m an ı D e t er sv œ rt a t d 0 i D ie p p e ’deki
a n a k arak teri o lu ştu ra n hakiki “ D o n Ju a n ” P .L . M 0 ller, K ierk eg a-
a r d ’ın te k ra r te k ra r in celed iğ i b ir tü r o la sılığ ı b iç im len d ird i. F ak at
F o rf0 re n s D a g b o g g erç ek te n b ir sad izm başy ap ıtıd ır, D e S a d e ’dan
d ah a zalim ce, çü n k ü v erilen ez iy e t sad ece sanal u za y d a g erçek leşi-

* Baştan Çıkarıcının Günlüğü, çev.: Süha Sertabiboğlu, Ayrıntı Yay., 1996.

yor. M 0 lle r ’in gittiği y erlere K ierk e g aard gid em ezd i. K ierk eg a-
a r d ’m eserlerin d e k i b ed en in fen o m e n o lo jisi o ld u k ça b ü y ü ley icid ir.
İşte Z iy a fe t'te n seçilen üç k o n u şm a dış referan s n o k talarım y a n ­
sıtır, v aro lu şsal g erç ek lik leri değil. B u üç k o n u şm a n ın h içb iri K ier-
k e g a a rd ’m sahici izlerin in k o p y aları d eğildir; fak at h ep si de tak m a
ad d ır n asıl olsa. K ierk eg aard A lm an R o m an tik İro n istle rin in etk isi
altın d a y azıyordu. F ried rich S c h le g e l’in L u c iııd e 'sı n ered ey se, K i­
erk e g aard oradadır.
F ak at erk en bir vakitte b ah ç ey e o tu rm u ş, sabahın serin liğ in d e
kah v altı yapan Y argıç W ilh e lm 'i anlatan m etin d e, K ie rk e g a a rd 'd a -
ki b ir arzu n o k ta sın ın izini bulabiliriz: M u tlu b ir ev liliğ in etik sa ğ ­
lam lığ ı. Jo h an n e L uise H eib erg h akkm daki m etin d e de bir b aşk ası­
n ın izini buluruz: G erçek te olm ası hiç m u h tem el o lm ay an am a iç-
d ü n y ad a son d erece hoş o lan bir " te k ra r”ın, belli b ir zev cey le, Re-
gine O lse n /S c h le g e l'le o lan b ir te k rarın olasılığı. (İsim le n d irm e d e ­
ki k elim e oyunu karm aşık, am a kesinlikle ironik b ir yanı var.)
Ü çüncü bö lü m . "G e ce Y arısı V ak ti" v aro lu şsal m etin leri b ir a-
ray a g etiriyor. B uradaki an a h ta r k elim e sahicilik: İn san ın k en d isi­
nin kişisel olarak sorum lu o lduğu ve b aşk a k im sen in azaltıp k a ld ır­
m asın ın m ü m k ü n olm ad ığ ı sahicilik. S ah iciliğ e acı çe k ilerek u la şı­
lır ve bu b ütün m a sk elerin dü şeceğ i v ak itte olur. H eid e g g er ve S art­
re g ib i sonraki d ö nem y azarları, k u rn az ca K ie rk e g a a rd 'ın te o risin ­
den ço k şey süzm ü şlerd ir, ç o ğ u n lu k la da k aynak b elirtm ed en , o n la ­
rın y en id en y az m a larıy la Y a/Ya da. K orku ve T itrem e ve K a yg ı K a v ­
ram ı y irm in ci yüzyıl m etin leri oldular. Y irm inci y ü zy ıld a m erkezi
ro lü o lan A bsürd k avram ı bile K ie rk e g a a rd 'a aittir. K en d isiy le pek
ço k ortak yanı olan F laubert g ibi K ierk eg aard da kend i y ü zy ılın d a n
ço k y irm in ci yüzyılı etkilem iştir.
A v ru p a d ev rim in in tarihi ile, pek ço k an lam d a h âlâ y ö n e ld iğ i­
m iz b ir tarih ara sın d a te d irg in bir salın ım yap an d ö rd ü n cü b ö lü m ,
“ 1 8 4 8 :1984”te, K ierk e g aard yine b ilg e liğ i bizim ark a m ızd a değil
ö n ü m ü z d e o la n b ir d ü şü n ü r o la ra k çık ar o rtaya. T o p y ek û n b ü ro k ra ­
tik b ir d en etim k âb u su ve u lu slararası d ev a sa finans g ü çlerin in g a y ­
ri şahsi ve acım asız d alav ereleri, K ie rk e g a a rd ’ın bilip isim le n d ird i­
ği o g ü çlerin g ü n ce lle n m iş b iç im le rid ir sadece. “O b ire y ’’in h a k la n
hiç bu k ad a r te h lik e y e atılm am ıştır, sad ece “ in sa n h a k la rı”n m h er
gün te h lik e y e so k u ld u ğ u o ü lk e lerd e değil, ta n ın m a sın ı sağ lay acak
ek o n o m ik g ü ç o lm a k sız ın h ak ların p ek v aro lm ad ığ ı g elişm iş ü lk e ­
lerde de d u ru m aynı. “ 1984”e d o ğ ru gid en u ğ u rsu z k a y ışa k arşı
k o y m a y a y ard ım ı o la ca k çağdaş b ir d ü şü n ü r y o k diye g ö rü leb ilir
ço ğ u kez. F ak at K ie rk e g a a rd ’ın m e tin le ri d iren iş b iç im le ri b a k ım ın ­
d an zengindir.

R oger P o o le , 1989
Birinci Bölüm

Çatal
 1836
Az önce insanların neşesine neşe kattığım
bir partiden geldim; dudaklarımdan nükte­
ler döküldü, herkes güldü ve bana hayran
kaldı -fakat ben ayrıldım- bu çizgi dünya­
nın yörüngesi kadar uzun olmalı------------

ve
kendimi vurmak istedim.
 Her yerde zorluklar yaratmak

/ " l I az arlık ta şansım ı d en e m e fikri, bu n d an dö rt yıl k a d a r ö n cesin e

M dayanır. G ay et net h atırlıy o ru m ; b ir p az ar g ü n ü y d ü , evet, b ir
p az ar öğle sonu. H er za m an k i gibi F re d erik sb e rg P a r k ’tak i k afen in
d ışarısın a otu rm u ştu m ; b u rası ç o c u k la r için K ralın K raliçey le b ir­
likte y aşad ığ ı b ir m asal âlem i olan h a rik a b ir p ark tır; g en ç le r için,
in sa n la rın cü m b ü şü n ü n o rtasın d a h o şç a v ak it geçirm e y eri olan şi­
rin b ir park; g en ç lik çağını g eride bırak m ış b ir ad am için se b u rad a,
d ü n y an ın ve d ü n y ay a ait olan h er şeyin ü stü n d e h ü zü n lü co şk u n lu ­
ğun g ö ste rişsiz duy g u su vardır, k raliy et sa y g ın lığ ın ın g ıp ta ed ilen
şanı bile orad a k raliçed e n m erh u m k o ca sın a b ir h atıray a d ö n ü şerek
sön ü p g itm iştir. O rad a h e r zam an k i gibi o turup p u ro m u içtim . N e
y azık ki, m in ik felsefi ça b am ın b aşlan g ıcıy la o d estan k ah ra m an ın ın
m u cizev i d o ğ u şu arasın d ak i k eşfe d eb ild iğ im te k b en z erlik h e r ik isi­
nin de b ir din len m e y erin d e olm asıydı. B u n u n ö tesin d e h iç b ir b e n ­
zerlik yok ve F elsefe P a r ç a la r ın ın yazarı o lm a m a rağ m en o k ad ar
ö n em siz im ki ed e b iy a tın d ışın d a k alıy o ru m , edeb iy atı ab o n elik a ç ı­
sın d an bile artırm ay a y ö n elik b ir katkım o lm ad ı, d o ğ ru su n u sö y le ­
m ek gerek irse b u n d a d a ö nem li b ir y erim old u ğ u sö y len em ez.
O n y ıllık b ir ö ğ ren c ilik h ay a tım olm u ştu . H içb ir zam an tem b el
o lm a d ıy sa m da b ütün ey lem im g ö sterişli b ir ey lem sizlik ten ibaret
g ibiydi; hâlâ b ü y ü k d ü şk ü n lü ğ ü m o lan b ir tür m e şg u liy et, b elk i bu
k o n u d a b iraz deh am da var. Ç ok oku d u m , günü n k alan k ısm ın ı ay ­
la k lık ed e rek ve d ü şü n erek geçird im , ya d a d ü şü n e re k ve ay lak lık
ed erek , fak at hepsi bu kadardı; ü retk e n liğ im in ilk filizlen m eleri
g ü n lü k ih tiy acım ı zar z o r k arşılıy o rd u ve d ah a başın ı g ö ste rir g ö s­
term ez tü k en iy o rd u . A n laşılm a z ikna ed ici b ir güç b en i sü rek li tu tu ­
y ordu, ceb ren ve hileyle. B u güç benim te m b elliğ im d i. C o şk u n aşk
ilh am ı gibi b ir şey değil, ne de h ey e ca n ın güçlü zo rlam ası g ib i b ir
şey; d ah a ço k insanı fre n ley e n b ir k âh y a y a b en z iy o r, o n u n la o k a ­
d ar iyi, o k ad a r iy isin iz d ir ki ak lın ıza ev len m ek hiç gelm ez. E n a z ın ­
d an şu kad arı kesin ki, hayatı k o la y laştıran şeylere ve rah a tlığ a y a ­
b ancı olm asam da, b u n la rın içinde insanı en rah atlatan ı te m b e llik ­
tir.
İşte o rad a o tu rm u ş p u ro m u içerek d ü şü n c ele re d alm ıştım . B aşk a
d ü şü n c ele rin y anı sıra şunları hatırlıy o ru m : “A rtık ih tiy a rlıy o rsu n .”
d ed im ken d i k en d im e, “h iç b ir şey olm ad an , g erç ek an lam d a h iç b ir
işi ü stlen m ed en . Ö te y an d an , etrafın d a nerey e bak san , ed e b iy a tta ve
h ayatta, ün lü isim ler ve şah siy etler g ö rüyorsun; şö h ret b as am a k ları­
nı tırm an ıp , sık sık g az etelerd e boy g ö steren d eğ erli, ço k k o n u şu lan
adam ları g ö rüyorsun; kim i tren yo llarıy la, kim i o m n ib ü slerle ve ç a ­
tan alarla, kim i telgrafla, kim i ö ğ ren m ey e d eğ e r h e r şeyin k o la y ca
an laşılır özeti ve k ısa an latım la rıy la hayatı gittik çe k o la y laştırarak
in sa n lığ a nasıl y ararlı olacağ ın ı b ilen çağ ın y ard ım sev erlerin i ve en
n ih a y et d ü şü n ce say esin d e tinsel v arlığ ı gittikçe k o la y laştıran , am a

34 F 3 A R K .A /K a h k a h a B e n d e n Y a n a
d ah a d a önem li k ılan çağın hak ik i y ard ım sev e rle rin i gö rü y o rsu n .
Peki sen ne y a p ıy o rsu n ? ” P u ro m sö n d ü ğ ü n d en ve yeni b ir tan esin i
y ak m am g ere k tiğ in d e n tirad ım b u rad a kesildi. S onra te k ra r p u ro iç ­
m eye b aşlad ım , d erk en k afa m d a b irden şim şek g ibi b ir fik ir çaktı:
' ‘B ir şe y ler y ap m alısın , fakat sınırlı k ap asiten i göz ö n ü n e alırsan,
y ap ılm ış o lan ları d ah a d a k o lay laştırm an im k ân sız olacak tır, sen de
d iğ erleri g ibi insancıl b ir co şk u y la b ir şeyleri d ah a zor y ap m ay ı ü st­
le n m elisin .” B u fik ir beni alab ild iğ in e m utlu etti, aynı za m a n d a b e ­
nim de d iğerleri gibi b ütün b ir to p lu m ta ra fın d an sevilip sa y ıla cağ ı­
mı d ü şü n m e k g ö n lü m ü okşadı. Ç ü n k ü h erk e s h e r b iç im d e h e r şeyi
k o la y laştırm ak için b ir aray a gelin ce, g eriy e olası tek b ir te h lik e k a ­
lır; yani rah at o k ad a r m üthiş olu r ki hepsi b irle şin ce fazla gelir; o
zam an, h en ü z fark ın a v arılan b ir ek sik lik d eğ ilse de, te k b ir eksik
k alır g eriye: İn san la r zorluk ister. İn san lık aşk ıy la ve içinde b u lu n ­
d u ğ u m m ah cu p d u ru m u n ça resizliğ iy le -ç ü n k ü h iç b ir şey b aşara­
m am ıştım ve h iç b ir şeyi o ld u ğ u n d an d ah a da k o la y la ş tıra m a z d ım -
ve de h e r şeyi k o la y laştıran la ra k arşı içten g elen ilgiden etk ilen erek
h er y erd e zo rlu k lar y aratm ay ı k en d im e b ir görev bildim . B u g ö re­
vin b an a düşm esi için aslın d a te m b elliğ im e te şek k ü r b o rçlu o lup o l­
m a d ığ ım gibi b ir de g arip bir d ü şü n c ey e kap ıld ım . A la e d d in ’in lam ­
b ası g ib i ben im onu b ulm uş olm am k esin lik le söz k o n u su d eğil, sa­
n ırım te m b elliğ im işleri k o la y laştırm ak için uy g u n zam anı b en d en
sa k lay arak g eriye k alan tek g örevi b an a zo rla verdi.

insan yürüyor da y ü r ü y o r

F u n d a lık ta bir y ürüyüş. (H ald y ak ın ların d a k i ağ açlık alan. B en

g elirk en ça lılığ a g izlen m iş olan k ad ın la k ü çü k oğlan, y ü zü m e d o ğ ­
ru d ü rü st b ak m ad ılarsa da sorum u ce v ap lad ılar.) Y o lu m u k ay b e t­
m iştim ; u za k ta bir ileri b ir geri d alg alan an k aran lık b ir k ü tle b elir­
di. K o ru lu k o ld u ğ u n u düşü n d ü m . Ş aşk ın a d ö n m ü ştü m , çü n k ü bu
çev red e b en im az önce ay rıld ığ ım k o ru lu k ta n b aşk a b ir k o ru lu ğ u n
d ah a o lm ad ığ ın ı b iliy o rd u m . S ıcak tan k av ru la n fu n d alık ta y a ln ız ­
dım , tam k arşım d ak i d alg ala n an d en iz d ışın d a d ö rt b ir y an ım tıpa-
tıp lık la çe v riliy d i. C id d i cid d i d en iz tu ttu ve b ü tü n am an sız y ü rü y ü ­
şüm e rağ m e n k o ru y a y a k laşa m ay a ca ğ ım d iye ü m itsiz liğ e k ap ıld ım .
S o n u çta u la şam ad ım da; çü n k ü V ib o rg ’a gid en an a y o la çık tığ ım d a
h âlâ g ö rü n ü y o rd u , fak at b ey a z yolu b aşlam a n o k tası a ld ığ ım a g ö re,
o ran ın V ib o rg G ö lü ’n ü n ö tek i y ak a sın d a k i fu n d alık lı te p ele r o ld u ­
ğ u n u anladım . İn san fu n d a lık ta sırf g eniş b ir m a n za ra y a sah ip o ld u ­
ğu n d an ölçü m için k u lla n ac ağ ı b ir şeyi olm u y o r; y ü rü y o r d a y ü rü ­
yor, o b je ler d e ğ işm iy o r çü n k ü g erç ek te o b -je [G j e n -stand] y o k tu r
(b ir o b je n in o b -je [G j e n -stand] o la b ilm e si için ö te k i'y e ih tiy aç
vardır. F a k a t bu [öteki] g ö z değ ild ir; göz b irle ştirici etm en d ir).

ııı.
Deniz hortumu

“İn san h iç b ir za m a n c e sa re tin i y itirm em e lid ir; ta lih siz lik le r en

k o rk u n ç şe k ild e ü stü n e ü şü şse b ile , g ö k te o n a u za n an b ir y ard ım eli
b e lirir.” B ö y le b u y u rd u P e d e r Je sp e r M o rten g e ç e n v aa zın d a. B e ­
n im h a v a aç ık k en y ü rü m e a lışk a n lığ ım v ard ır, am a hiç b ö y le b ir
şey g ö rm ed im . F ak at b irk a ç g ün ö n ce y ü rü y ü ş tu rla rım ın b irin d e
b ö y le si b ir olay c e rey an etti. T am o la ra k b ir el d eğ ild i, fa k a t g ö k ­
y ü z ü n d e n u za n m ış b ir k o la b en z iy o rd u . K a fa y o rm a y a b aşlad ım ;
K eşk e Je sp e r M o rte n b u ra d a o lsa y d ı d iy e g eç ti ak lım d a n , b a h s e tti­
ği şeyin bu o lu p o lm a d ığ ın a k a ra r v ere b ilird i. O ra d a d ü şü n c ele re
d a lm ışk e n y o ld a n g eç en b iri seslen d i. G ö ğ ü g ö ste re rek , “ Şu d en iz
h o rtu m u n u g ö rü y o r m u su n u z ? ” dedi, “ B u b ö lg e lerd e p e k n ad ir
olur; b a z e n k o c a ev leri bile alıp g ö tü rü r.” “T an rı b iz i k o ru su n ,” d i­
ye g eç ird im iç im d e n , “ bu d en iz h o rtu m u m u şim d i? ” S o n ra d a v ar
g ü cü m le ta b a n la rı y ağ lad ım . P ed er Je sp e r M o rte n b en im y erim d e
o lsa ne y ap ard ı acaba?
 A r k h i m e d e s ’ in o d a y a n a k noktası

2 9 T em m uz. H an d a n çık ıp da S o rte b ro ’y a do ğ ru b o ş ta rlala rın

ü ze rin d en kıyı b o y u n c a g id in ce, iki k ilo m etre k ad a r k u ze y d e b ö lg e ­
n in en y ü k sek n o k ta sın a , G ilb je rg ’e ulaşılır. E n sev d iğ im y erlerd en
biri o lm u ştu r b u rası hep. S ak in b ir akşam o ra d a ay a k ta d u ru rk en ,
d en iz d erin ve d u rg u n v ak a rıy la şarkısını sö y lü y o rd u , u çsu z b u c a k ­
sız su ların ü ze rin d e g ö zü m tek b ir y elk en liy e ilişm edi, d en iz g ö k y ü ­
züne, g ö k y ü zü de d en ize sın ır k o y u y o rd u ; öte yan d an , h ay a tın ko-
şu ştu rm acası d in m iş, k u şla r ak şam d u aların ı o k u y o rlard ı -c a n ım
b ild iğ im üç beş k işi m eza rla rın d an çıkıp geldi, d ah a d o ğ ru su sanki
b an a ö lm e m işler g ibi geldi. A ra la rın d a ö y le sin e m u tlu y d u m ki, b a ­
na sarılışla rıy la d in le n d im , sanki b ed e n im d e n çık m ış g ib iy d im , o n ­
larla b irlik te sü z ü lerek y u k arıd a k i açık g ö k y ü zü n e y ü k se ld im - d e r ­
k en m artıların bo ğ u k , k esk in çığ lık la rıy la o ra d a tek b a şım a d ik ild i­
ğim i ve g ö zü m ü n ö n ü n d ek i h er şeyin k a y b o ld u ğ u n u g ö rd ü m , y ü re ­
ğim k ab a rm ış b ir halde d ü n y an ın k o şu ştu rm a ca sın a k atılm a k üzere
geri d ö n d ü m , am a elb ette bu lü tu f dolu anları un u tm ad ım . - O r a d a
sık sık d u ru p geçm iş h ay a tım ı, ü ze rim d e g ü çlerin i d en e m iş çeşitli
çe v rele ri d ü şü n m ü şü m d ü r; ve h ay a tta ço ğ u zam an insanı k ıran b a ­
y ağ ılık la r, do ğ ru a n laşıld ığ ın d a hiç k o p m a y ac ak b a ğ la rla b irb irle ri­
ne b ağ lan a ca k b ey in leri sık sık b irb irin d en ay ıran sayısız y an lış a n ­
lam alar g ö zü m ü n ö n ü n d en k a y b o lu p gittiler. B u p ersp e k tifle b a k ın ­
ca sad ece g eniş ve gü çlü dış çiz g ile r g ö rü n ü y o rd u ve b en sık sık b a ­
şım a g eldiği gibi k en d im i o an k ay b e tm e d im , aksine h er şeyi b ir b ü ­
tün o la ra k g ö rd ü m ve h er şeyi fark lı b ir şek ild e anlay acak , ne ço k
g a f y ap m ış o ld u ğ u m u itira f ed ecek , b aşk aların ı affed ecek güce sa­
hip oldum .
K en d im i g en e llik le çe v rem d ek i in sa n la rın b ir u zan tısı olarak
gö rm em e sebep olan o h ü zü n ve u m u tsu zlu k d u y g u su o lm ad an , b e ­
ni k ü çü k b ir çem b eri şe k ille n d iren p ren sip h alin e getiren g u ru r d u y ­
g u su o lm a d an o rad a ö yle d ik ilirk en - o ra d a y aln ız ve terk ed ilm iş
d u ru rk en , d en izin gücü, elem e n tle rin savaşı ken d i h iç liğ im i h a tırla t­
tı ve öte y an d a n k u şla rın em in uçu şu İ s a ’nın sözlerin i ak lım a getir-
di: T ek bir serçe T an rın ız o lm a d an yere düşm ez: İşte o zam an k en ­
d im in hem ne k ad a r büy ü k hem de ne k ad a r k ü çü k o ld u ğ u n u h isse t­
tim ; o zam an o iki b ü y ü k güç, gurur ve alça k g ö n ü llü lü k m u tlu b ir
şek ild e d o stlu k ta birleşti. H ay atın ın h e r an ın d a b u n u m ü m k ü n k ılan
in san a ne m utlu; bu iki fak tö r, o k işin in sinesin d e sad ece a n laşm a­
y a v arm a y ıp ellerin i de b irle ştirerek e v len irle r - n e m a ria g e d e c o n ­
ve n a n ce [m antık evliliği] ne de m ésa llia n ce [den k o lm ay an ev lilik ],
k alb in in en gizli o d ac ığ ın d a tu ttu ğ u sakin b ir aşk ev liliğ id ir b u, k u t­
salların ku tsalı, p ek az şahidin old u ğ u am a her şeyin, C en n et B ah-
ç e s i’ndeki ev liliğ in tek şahidi olan T an rın ın gözleri ö n ü n d e g e lişti­
ği b ir e v lilik - m e y v esiz de değil, aksine d ü n y ad ak i te crü b eli b ir
g ö zlem cin in g ö reb ilece ğ i k u tsal m e y v ele ri olan b ir evlilik; çün k ü ,
b itk ilerd ek i k rip to g a m lar gibi, y ığ ın ların d ik k a tin d e n k açarlar, o n ­
ları sadece m eraklı m ün zev i b u lu r ve bu k eşfiyle coşar. H ay atı h u ­
zu r ve sükûn içinde ak acak tır, ne g u ru ru n baş d ö n d ü rü cü k ad eh in i
d ik e ce k tir tep esin e, ne de u m u tsu zlu ğ u n acı k ad eh in i. H esa p la rıy la
d ü şm a n ın savaş araçlarını im ha etm eyi başarm ış o lan o b ü y ü k filo ­
zofun arzu lad ığ ı şeyi, tüm d ünyayı k ald ırab ile ce ğ i A rk h im e d e s’in o
d ay a n ak no k tasın ı b u lm u ştu r, ki bu d ay an ak n o k tası d a sırf bu se ­
bep ten dolayı, d ü n y an ın dışın d a, u zay ve zam an sın ırların ın d ışın d a
b u lu n m a k zo rundadır.

V.
B e r l i n ’ e kaçış

C onstantine C onstantius imzasıyla yazılmış

olan zekâ ürünü ince kitap Tekrar (1843) b ir d i­
z i çözülemez sorunu çözmeyi amaçlar. Genç
adam kızla evlenmek istiyor mudur, yoksa en
korktuğu şey bu m udur? Onunla b ir gelecek is­
tiyor mudur, yoksa bitmez tükenmez bir geçm i­
ş i tekrar mı yaşam ak istiyordur? Harika anlar
 tekrar edilebilir mi, yoksa daima düş kırıklığı mı
yaratır?

K im sey e h ab e r v erm e d en (d ed ik o d u lar bu d en ey im için b a n a en g el

o lup b en d e te k ra r'a k arşı b ir tik sin ti y ara tm asın diy e), g em iy le
S tra lsu n d ’a gittim ve orad a B e rlin ’e giden b ir p o sta a ra b asın a b in ­
dim . K ü ltü rlü in san lar arasın d a b ir p o sta ara b asın d a en rah at yerin
n eresi o ld u ğ u n a d a ir çe şitli g ö rü şler vardır. B en im A n s ic h t'im [gö­
rüş] o ran ın h erkes için b ir eziyet o lduğudur. Ö nceki y o lc u lu ğ u m d a
arab an ın içinde öne y ak ın olan uç ta ra fa o tu rm u ştu m (b azıları b u ­
nun b ü y ü k ikram iy e o ld u ğ u n u dü şü n ü r), so n ra da otuz altı saat y a ­
nı b aşım d a k ilerle iç içe öyle sallan ıp durd u m ki H a m b u rg ’a v ard ı­
ğ ım d a sadece aklım ı d eğ il b ac ak larım ı d a k ay b etm iştim . A rab an ın
içinde o tu ran altı kişi tek bir vü cu t o lm u ştu k , işte o zam an çok uzun
süre birlikte o tu rd u k ta n sonra kendi b ac ak ların ı ayırt ed e m e y en M ol
h alk ın ın b aşın a g elen le ri çok g üzel anladım . H iç değ ilse k ü çü k bir
b ed e n in üyesi olm ak için b ir k u p a ara b ad a y er seçtim . D eğ işik lik o l­
du. N e v ar ki h er şey te k rarlan d ı. A rab acı b o raz an ın ı çald ı, ben g ö z­
lerim i k ap attım , böyle d u ru m la rd a alışkın o ld u ğ u m üzere, u m u tsu z ­
lu ğ a ve d ü şü n c ele re d ald ım , " B e rlin ’e ulaşıp u laşam ay ac ağ ın ı T a n ­
rı b ilir, u laşsan bile yalnız k alm an ın b irey se lliğ in d e k en d in i ö z g ü r­
le ştirm e y i b aşarab ilec ek b ir ad am o la b ile ce k m isin tekrar, y o k sa d a ­
h a b ü y ü k b ir b ed en in b ir üyesi old u ğ u n u ak lın d an çık arm ay acak
m ısın ?"
H er şeye rağm en B e rlin 'e vard ım ve tek rarın ne d ere cey e k ad ar
m ü m k ü n o la b ile ce ğ i k o n u su n d a ken d im i ik n a etm ek için h em en es­
k id en k iralad ığ ım yere koştum . B ü tü n sevgili o k u rları tem in ed erim
ki ilk g id işim d e B e rlin ’deki en uyg u n d aireyi tutm ayı b aşarm ıştım
ve şim di bunu d ah a bir g ü venle teyit ed eb ilirim , çünkü b u g ü n e k a­
d ar bir sürü gördüm . Ja n d arm a M ey d an ı B e rlin 'd e k i en güzel yer
k u şk u su z. T iy atro ve iki kilise hoş b ir g ö rü n ü m o lu ştu ru y o r, ö z e l­
likle de ay ışığında p en c ered e n bakarken. B unu h atırlam am ad ım la­
rım ın d ah a da h ız lan m asın ı sağladı. G az la m b asıy la ay d ın latılm ış
evde b ir k at m e rd iv en çık ılır, k ü ç ü k bir kapı aç ılın ca h o le girilir.
S o ld a k üçük b ir o d ay a açılan cam lı b ir kapı vardır. D osd o ğ ru g id in ­
ce antrey e çıkılır. B u n d an sonra, sanki k arşısın a ay n a k o n m u ş gibi
g ö rü n en b irb irin in tıpatıp aynı, tıp a tıp ay n ı d ö şe n m iş iki o d a vardır.
İçtek i o d a zev k li b ir şekilde ay d ın latılm ıştır. Y azı m asasın ın ü z e rin ­
de birkaç k o llu şam d an durur, y an ın d a d a k ırm ız ı k ad ife y le kaplı
h o ş bir koltu k . İlk o d ad a ışık yoktur. O d an ın bu rad ak i so lu k ışığ ı iç
o d ad a k i gü çlü ışık la kay n aşır. P en ce ren in y an ın d ak i b ir san d aly ey e
o tu ru lu r, büy ü k m e y d an a b ak ılır, acele acele geçen y ay a la rın d u v a r­
la ra v uran g ö lg e leri görülür. H er şey b ir tiy atro d ek o ru n a d ö n ü ş­
m ü ştü r. R u h u n ark a p la n ın d a h ülyalı b ir g erç ek lik b elirir. İn san ü s­
tü ne b ir pelerin atıp d u v arla r b o y u n c a sessizce sü zü lm e arzu su d u ­
y ar, g ö zler etra fta, k u la k en u fak seste. A m a insan b u n u y ap m az, sa­
d ec e ta ze len m iş b ir g en çlik le k en d isin i b ö y le y ap a rk en görür. P u ro ­
su nu içm iştir, iç o d ay a çek ilip ç a lışm ay a başlar. V ak it g ece y arısın ı
g eçm iştir. M u m la r söndü rü lü r, k ü çü k b ir gece lam b ası y akılır. Ay
ışığı k atışık sız b ir halde zaferin i ilan eder. T ek b ir g ö lg e d ah a d a k a ­
ran lık görü n ü r, tek b ir ay ak sesin in k ay b o lm ası d ah a u zu n sürer.
B u lu tsu z gö k k u b b e h ü zü n lü ve d ü şü n celi görü n ü r, san k i d ü n y an ın
so nu gelip g eç m iştir de kılı k ıp ırd a m ay a n g ö k y ü zü sad ece k e n d is iy ­
le ilg ilen m ek ted ir. T ek rar antreye çık ılır, hole, o k ü çü k od ay a, y a t­
m a y a g id ilir - e ğ e r kişi u y u y ab ilen o talih li kim selerd en se.
F ak at ne y az ık ki, b u ra d a te k ra r m ü m k ü n d eğ ild i. M a tery alist ev
sahibim , A lm a n ların k u llan d ığ ı a n lam d a “ d e ğ işm işti” [hatte sich
v e ra n d re t]. E ğ er b an a doğru söylen d iy se, K o p e n h a g ’ın b azı ç e v re ­
lerin d e de ev len m e k an lam ın d a k u lla n ılıy o r bu ifade. O n a bol şans
d ile m e k istedim ; fakat A lm an dilini m eram ım ı an lata ca k k ad a r b il­
m e d iğ im d e n ve de elim in altın d a b ö y le d u ru m la ra u y g u n sö zler b u ­
lu n m a d ığ ın d a n p an d o m im e b aşv u rd u m . E lim i k alb im in ü zerin e k o ­
y u p o n a b ak tım , b ir y an d an da y ü zü m d e gözle g ö rü lü r b ir şek ild e sı­
ca k b ir y ak ın lık b elirdi. O da elini elim in ü stü n e ko y d u . B u şekilde
b ir an laşm ay a v ard ık tan sonra ev liliğ in estetik g eç erliliğ in i isp ata
girişti. B u n d a o la ğ an ü stü b aşarılıy d ı - tıp k ı ö n ce le ri b ek â rlığ ın m ü ­
k em m elliğ in i isp atlark en k i gibi. B en A lm a n ca k o n u şu rk en d ü n y a ­
n ın en uysal adam ıyım dır.
E sk i ev sahibim b an a h izm et etm eyi seviyo rd u , ben de o n u n
ev in d e k alm ay ı seviyordum ; o y ü zd en b ir o d ay la h o lü aldım . İlk ak ­
şam ev e gelip m um ları yak ın ca, k en d i k en d im e, “H ey h at, te k ra r bu
m u ? ” d iy e d ü şü n d ü m . K ederli b ir ru h hali için d ey d im , y a d a tam d a
güne u y an b ir ru h hali d iy elim isterseniz; k ad e r garip b ir şe k ild e b e ­
ni B e rlin ’e B ü y ü k P e rh iz ’in ilk günü n d e, ev re n sel oruç ve n ed am et
g ü n ü n d e getirm işti. D o ğ ru d u r, M em en to , o hom o, q u o d cin es est et
in cin erem riv erta ris [Ey insan o ğ lu , u n u tm a ki to p rak tan g eldin,
te k ra r to p rağ a dönecek sin ] sö zleriy le in san ın g ö zlerin e to z to p rak
atm ad ılar, am a y ine de bütün bir şehir tek b ir toz bulutu y d u . Ö n c e ­
leri b ü tü n bun ları h ü k ü m etin ay a rlad ığ ın d an em in d im , fak at so n ra
b u n u n so ru m lu su n u n rü zg â r o ld u ğ u n a k an a at getird im , in sa n la ra al-
d ırm a k sızın h ev esin i ya da kö tü alışk an lığ ın ı y erine g etiriy o rd u ;
çünkü B e rlin ’de en azın d an iki g ünde b ir K ü lle n m e Ç arşam b ası y a­
şanır. F a k a t tozu n ben im k o n u m la pek alakası yok. B u k eşfin “te k ­
r a r c a h iç b ir ilgisi y oktu, çünkü ilk g id işim d e bu fen o m en i g ö zlem -
le m em iştim , m u h te m e len kış o ld u ğ u için.
İn san m e sk en in e rahat ve h u z u r içinde y erle şin c e, b u şek ild e d ı­
şarı fırlay a b ile ceğ i bir sabit n o k tası, avını yalnız yiyip y u tab ilm ek
için çe k ile ce ğ i güv en li b ir g izlen m e yeri o lu n c a (ö zellik le d eğ er
v erd iğ im b ir şey. ç ü n k ü bazı yırtıcı h ay v a n la r gibi b en de b aşk aları
b ak a rk en y iy em em ) - o zam an şeh rin gö rü lecek yerlerin i tanır. E ğ er
bu k işi e.\ p ro fe sso [p rofesyonel] gezg in se, d u rm ad an b aşk ala rın ın
k o k u ttu ğ u şey lerin k o k u su n d a d ü n y ay ı g ez iy o rsa, ya d a g ü n lü ğ ü n e
g ö rü lec ek belli başlı y erlerin adını y az m a k için ya d a otel k ay d ın a
k en d i adını g eç irm ek için d o la şıy o rsa, o zam an b ir L o h ııd ie n er tu ­
tar ve 4 G ro sch en verip D a s g a n ze B erlin alır. B en im y ö n tem im le
insan, b ütün polis tu ta n a k la rın d a ifadesi delil sayılan ta ra fsız b ir
gö zlem ci olarak kalır. Ö te y an d an , eğ er h iç b ir acil gerek çe o lm a k ­
sızın sey ah at ed iy o rsa, d ile d iğ in i yap ab ilir, b aşk ala rın ın g ö rm ed iğ i
b ir şeyi arad a b ir göreb ilir, ön em li şeyleri göz ardı ed e b ilir ve sa d e­
ce k en d i için önem i olan rastg ele b ir izlenim ed in eb ilir. B ö y le k ay ­
gısız b ir avarenin b aşk ala rın a an lata ca ğ ı b ir şey g en ellik le olm az,
eğ er o lu rsa iyi in sa n la rın onun erd em liliğ i ve ahlâkı h a k k ın d ak i iyi
d ü şü n c ele rin i bozm a risk in i seve seve göze alm ış dem ek tir. E ğ er b ir
adam u zu n süre y u rtd ışın d a seyahat etm işse ve h iç b ir zam an d em ir­
y o lu n u k u lla n m a m ışsa b ütün iyi to p lu m lard an ihraç edilm esi g ere k ­
m ez m i? Y a b ir ad am L o n d ra ’d a b u lu n u p da T ün ele hiç b in m ed iy -
se! P ek i ya b ir ad am R o m a ’y a gelip şeh rin tü k e n m ez zev k k ay n ağ ı
sunan bir k ö şe sin e âşık o lup tek b ir tu ristik y er g ö rem e d en ay rılm ak
z o ru n d a kalırsa!

VI.
Eve mektuplar

Kierkegaard bozulan nişanının acısından Ber­

lin ’e kaçtıktan sonra hayatının en yalnız kışını
geçirdi. Bütün gün oturup birbiri ardı sıra R eçi­
ne O isen’e her şeyi açıklamayı amaçlayan
Ya/Ya d a ’n/n taslaklarını yazdı. Akşamları y e ­
meğe b ir Alman restoranına gidiyordu, daima
yalnız. Erkek yeğeni Cari (11 yaşında) ve kız ye­
ğeni Henriette (12 yaşında) için eve yazdığı
m ektuplar sıla hasretinin derinliğini ve mizacın­
daki az insanın tahmin edeceği yeğen sevgisi
yanını gösterir. Jette adını verdiği H enriette’e
bayılıyordu ve bu duygu da fazlasıyla karşılığını
buluyordu. Henriette, otobiyografisi Memories
from M y H om e’daki (1909) [Evimden Anılar]
pek çok örnekte görülebileceği g ib i Kierkega­
a rd ’/ hayatına giren bütün kadınlardan daha iyi
tanımıştı.

B erlin . 8 A ralık. '41

S E V G İL İ C A R L ,
B a n a y az m a y a k ara r verin cey e k ad a r epey b ir ter d ö k m ü şsü n -
dür, çünkü y az ac ak bir şeyin o lm a d ığ ın d a n , ya d a y eterin ce güzel
y azam ay a cağ ın d an , ya da im la h atası y ap a ca ğ ın d a n k o rk m u şsu n -
dur. B unları d ert etm ene hiç gerek yok, sen y azm an a bak. A slın d a
çok güzel y az ıy o rsu n , b ir k elim e d ışın d a h er şey g ram e r ve k a lig ra ­
fi b ak ım ın d a n o k ad a r do ğ ru ki b ir m a g iste r artiım ı [yü k sek lisans
m ezunu] seve seve altın a im zasını atardı. İşte tam da u ğ raşm a n g e ­
reken d ah a fazla engel çık ab ilec eğ in d e n , m e k tu b u n u ald ığ ım d a
d u y d u ğ u m h azzm sü rm esi için b ir teşvik g ö rm en gerek iy o r.
Z am an h e r şeyi d eğiştirir; y az d ığ ın çok ö nem li d ip n o tu n d a n an ­
lad ığ ım k ad a rıy la seni de d eğ iştirm iş: P an to lo n lu ve g ö m lek li C arl\
U n u tu lm a m a lı ki benim evde olm ay ı u m d u ğ u m za m a n a k ad a r en
çok d eğ işec ek kişi sen olabilirsin . B elki de seni tan ıy am am , çü nkü
o za m a n a k ad a r artık y elek de g iy m ey e başlarsın . B u rad an , bu top-
y ekûn d eğişim e, m e tam o rfo za rağ m en (bu k elim e y i belki tab iat b il­
g isin d e ö ğ ren m işsin iz d ir), ben im le olan ilişk in d e d eğ işm e d iğ in e ne
kad ar sevin d iğ im i de çık arab ilirsin . Y u rtd ışın d a y eterin ce u zu n k a ­
lırsam cek etin d e k u y ru k lar bile o labilir. E yvah! Eyvah! E yvah!
E ğ er sen el sallay ıp k en d in i belli etm ez sen b en seni nasıl ta n ıy ac a­
ğım ?
F ak at şurad an bu rad an k üçük h ab erlere g eçm ed en önce, ilk ve
son k ez senden ve d iğ e rlerin d en , y azd ığ ım m e k tu p la rın sah ip lerin e
ulaşıp u la şm a d ığ ın ı b an a h ab e r v erm en izi istiyorum . H em H en-
r ic h 'e h em de M ic h a e l’e yazm ıştım , am a m e k tu p la rın sağ salim K o ­
p e n h a g 'a varıp v arm a d ığ ın d a n hab erim yok.
Ş im d i ne an latay ım tuis a u rib u s d ig n u m [kulaklarına lay ık ]? B u ­
rad a B e rlin 'd e k i k ö p ek lerin K o p e n h a g 'd a k ile rd e n çok farklı bir rol
o y n ad ık ların ı m ı anlatsam ? O nları arab aları çe k m e k için k u lla n ıy o r­
lar. B ir, iki, b azen de üç k ö peği, taşrad an b aşk en te süt taşıy an k ü ­
çü k ara b ala ra koşu y o rlar. K ö p ek b ir ta n ey k e n adam ya d a k arısı g e­
n ellik le arabayı çe k m ey e katılıy o r, fakat ikiyse, k ö p ek ler ve arab a
ca d d en in o rtasın d a gid erk en sürücü de g en ellik le k ald ırım d a sakin
sakin y ü rü y o r. F ak at b ir gün k ü çük b ir ço c u ğ u n böyle b ir arab ay a
sürücü v erild iğ in i gö rd ü m , o da arab ay a o tu rm u ş sütlerle b irlikte
son sürat gidiy o rd u . K ö p ek le r a ra b ay a tıpkı atlar gibi k o şu lu y o r, fa ­
kat d u rd u k ların d a o tu ru p d in le n eb ilsin le r diye biraz d ah a g evşek
b ağ lan ıy o rlar. B u k ö p ek ler g en ellik le g ü v en ilir ve ağırb aşlı o lu y o r­
lar. sü rü cü sü n ü n istediği yönden b aşk a yöne gitm ek isteyen k öpeğe
n ad iren rastlanıyor.
 T h ie rg a rte n ’d ek i b ir sürü sin c ab ın g ü rü ltü p atırtısı etra fta d o la ş­
m ay ı çok eğ len c eli h ale g etiriy o r, ö ze llik le de u za k b ö lg elerin d e.
F re d erik sb e rg P ark ları g ibi T h ie rg a rte n de b ir su k a n a lıy la ik iy e b ö ­
lü n ü y o r, fak a t suyu ev d e k i sudan d ah a tem iz. S u y u n için d e say ısız
k ırm ız ı b alık var. E m in im k ırm ız ı b alık la rı b iliy o rsu n d u r; b ilm iy o r­
san d a N 0rre g a d e ’de esk i ev im in ç a p razın d ak i b ak k a lın v itrin in d e
g ö reb ilirsin . G ü n eş açtığ ın d a, su b errak ve d u rg u n k en ço k h o ş g ö ­
rünür.
A rtık y a z ac ak y erim k alm ad ı, çü n k ü son sa y fa S o p h ie ’nin. S ö y ­
le d iğ im g ibi b an a y az m a k la çok iyi ettin sevgili C a rl’cığ ım . S an a
se v g ilerim i y o llu y o ru m , tabii H e n ric h ’e, M ic h a e l’e, S o p h ie ’ye, Jet-
t e ’ye ve W ilh e lm ’e de se v g ile rim i iletirsin. L ü tfen b a b a n a sa y g ıla ­
rım ı ilet. L ü tfen k âh y a y a say g ılarım ı ilet.
A m can K.

B erlin , 13 A ralık

S E V G İL İ JE T T E ’C İĞ İM ,
25 K a sım ’d ak i m e k tu b u n sağ salim elim e geçti, ta rih in d en a n la ­
d ığım k ad a rıy la uzun za m a n önce yazm ışsın . B u n a ço k sev in d im ,
sevgili Jette. S ophie o n a y az d ığ ım m e k tu p ta n d o la y ı b ir şek ild e b a ­
n a y azm an için k u lağ ın ı çek ec ek olursa, artık b iliy o ru z ki o lu m lu
an lam d a iş işten geçm iş olacak.
B an a y az m ış o lm a n a se v in m e m in y an ı sıra, b en i n ere d ey se k e n ­
di el y az ım a ö zen g ö ste rm ey e teşvik ed e ce k k ad a r tertip li ve güzel
y az m ış o lm a n a d a sevindim .
B u m ek tu b u alışılm ad ık b ir cins k âğ ıd a y az ıy o ru m - e l y azım ı
g eliştirm ek için değil, b en im y o k lu ğ u m d a K o p e n h a g ’d a d o ğ u m g ü ­
n ü n ü n geçtiğ in i b ild iğ im için. O g ün şeh ird e olsay d ım , b ü y ü k bir
ih tim alle san a k ü çü k b ir h ed iy e getirird im . A m a şim d i b u n u y a p a ­
m am . D ah a b u g ü n K ö n ig stra s se ’de d o la şıp esn afların v itrin lerin d e
se rg iled ik leri b ir sürü g ü zel şeye b ak tım , fakat e ğ e r K o p e n h a g ’a
g erç ek te n sağ salim u la şm a sın ı istiy o rsan bö y le şey leri p o sta y la
g ö n d erm e k ak ıllıc a olm az. B u y ü zd en bu p la n d an v azg eçtim . O n u n
için lü tfe n b u ö zel k â ğ ıtla d o ğ u m g ü n ü n ü k u tla m a m ı k ab u l et. A y ­
rıca B e rlin ’d en bö y le b ir m ek tu p alm an sen in için o la ğ an ü stü b ir
şey d eğ il m i k ü ç ü k Jette? E n az ın d an d ah a önce hiç y aşam a d ığ ın b ir
şey. S eni ev d e o tu rm a o d asın d a o y n ark e n g ö zü m d e c a n la n d ırıy o ­
rum , d erk e n anid en k apı zili ça lıy o r, b asa m a k la rd a k ırm ız ı ceketli,
g ö ğ sü n d e g ü m ü ş arm alı b ir ad am b ir sürü m ek tu p ç ık arıy o r v e iç le ­
rin d en b ir tanesi de Je tte L u n d ’u n d eğ il m iy m iş, so n ra b o rcu n u zu n
üç sk illin g o ld u ğ u n u söylüyor, b u n u n üzerin e b ab an üç sk illin g ’i
tak d im e d iy o r ve şim di m ek tu b u alıy o rsu n ve m ü h rü n ü k en d i b a ş ı­
n a açıy o rsu n , sana y az d ık la rım ı d ik k a tle ve g ay re tle o k u m a y a ç a lı­
şıyorsun.
B u m e k tu b u n etra fın d ak i b o rd ü r, senin de h em en h em en b en im
k ad ar iy i b ild iğ in B e rlin ’in üç b ü y ü k b in a sın ı ta sv ir ed iy o r. B e r­
lin ’de U n ter den L in d en diye b ir y e r var, b u ra d a d ü n y an ın üç b ö l­
gesin d e u y g u n fiy atlara sey ah at edilebilir. B u resim lerle sen ev d ek i
o tu rm a o d asın d ay k e n B e rlin ’de d ah a da u cu z a g ez eb ilecek sin . Çi-
zim lerd e m ü z en in ö n ü n d e ağ a çlar görecek sin . O rası o ld u k ç a b a ­
k ım sız k ü ç ü k b ir park. F ak at m ü ze k ap ısın ın y ak ın ın d a d ev a sa bir
taş h av u z var, G am m el T o rv ’d ak i fısk iy e d e h er g ün gö rd ü ğ ü n k ü n -
den ço k d ah a büyük. T aştan y ap ılm ış am a b ir ay n a k ad a r p ü rü zsü z
ve ço k güzel.
K ü çü k y az ışm a k u lü b ü n d e n d ah a önce ö ğ ren d iğ im g ib i T ro els
L u n d ’un n işa n la n d ığ ın ı söylü y o rsu n . S an a onu b en im ad ım a k u tla ­
m a fırsatın ı v erm e k için senin m e k tu b u n u bek liy o rd u m .
S ev g ili Jette, san a sev g ilerim i y o llu y o ru m , aynı za m a n d a H en-
rich, M ich ael, C arl, S oph ie ve W ilh e lm ’e de .
A m c a n S .K .

V II.
Tekrar mümkün değil

Constantine Constantius b ir zam anlar aldığı

hazzı tekrar alıp alamayacağını görm ek için
B erlin’e kaçar. Alamayacağını anlar. M etinde
 tekrarlama olasılığı üzerine aralıksız kelime
oyunu var. Bu kelime oyunu başarılı olur; çün­
kü zamanda iki yön vardır, kelime de iki anlam
taşım aktadır [gentagelse: “tekrarlam a" ve “ye ­
niden elde etm e”] ve de iki zıt duygu durmadan
birbiriyle ilişki içine girmektedir. Yazar bu İkili­
den birini onaylarken ötekini sürekli zayıflatır.
B erlin’deki üç tiyatronun tasviri ve yüksek kül­
türlü eğlence ile hoplamalı zıplamalı kom edi ve
farsın sağladığı rahatlama arasındaki fark, gay­
ri şahsilik için yeni b ir m etaforun keşfi olabilir,
hatta eğlencenin b ir coğrafyasını bile çizebilir,
fakat insan her şeyi b ir yana bırakıp tekrarlama­
yı arıyorsa ve aynı zamanda imkânsız olduğun­
dan da eminse, eğlenmek İçin gösterilen en
azimli çabalar bile boşa çıkabilir. Benliğin b öy­
le iradeyle zorla ayrılması sonucu hayat bütün
çeşnisini kaybeder.

K ö n ig stâ te r T iy a tro s u ’n d a “T ılsım ” oyn u y o rm u ş. H atırası ru h u m d a

ca n la n ıv erd i, g eç en sefer tiy a tro d an ay rılırk en k i gibi g ö zlerim in
ö n ü n d e ö ylece ca p ca n lı duru y o rd u . K o şar adım tiy a tro y a gittim .
T ek b aşım a o tu rab ilec eğ im b ir loca k alm am ıştı, so ld ak i 5 ve 6 n u ­
m a ra lıla rd a bile. S ağ ta ra fa g itm ek z o ru n d a kaldım . O rad a, eğ len se-
ler m i sık ılsalar m ı tam b ile m e y en b ir g ru p la karşılaştım . B ö y le b ir
to p lu lu ğ u insan k esin lik le sıkıcı b u labilir. B oş lo ca y o k gibiydi.
G en ç kız g ö rü n ü rle rd e d eğ ild i, y a da o rad a y d ı da y an ın d a b iri o ld u ­
ğu için ben ta n ıy am am ıştım . B eck m an n b en i gü ld ü rem iy o rd u . Y a ­
rım saat d iren d im sonra d a tiy a tro d an ayrıldım . “T ek rar d iy e b ir şey
y o k ,” diye düşü n d ü m . B u b en im ü zerim d e çok d erin b ir etki b ıra k ­
tı. G en c ec ik b iri değilim , h ay atı hiç ta n ım ıy o r da d eğ ilim , d ah a B e r­
lin ’e son g elişim d en ep ey önce b elirsizlik le re g ü v en m e a lışk a n lı­
ğ ım d an k en d im i çekip k o p arm ıştım . Y ine de, o tiy a tro d a b ir za m a n ­
lar ald ığ ım h az zm d ah a uzu n ö m ü rlü tü rd en o lm ası g ere k tiğ in e in a­
n ıy o rd u m , çünkü insan h ay a tın g erç ek te n nasıl b ir şey o ld u ğ u n u
k av ra m ad a n önce, v aro lu şu n p ek çok biçim de yarattığı h ay al k ırık ­
lık ların a k atlan m ay ı ö ğ ren m iş o lu y o r ve yine de idare ed e b iliy o r -
tabii bu m ütev azı b ek len tiy le h a y a t d ah a güvenli oluyor. V aro lu ş h i­
leli iflas etm iş bir tü ccard an d ah a sah tek âr o la b ilir m i? H iç d eğ ilse
o y ü zd e 5 0 ’sini ya da yü zd e 3 0 ’unu öder, en az ın d an b ir şey öder.
K o m ik lik istem ek şu n u n şu rasın d a n e d ir ki —o b ile o lsu n te k ra rla n a ­
m az m ı?
K afam d a bu d ü şü n c ele rle eve gittim . Y azı m asam h e r zam anki
y erin d ey d i. K adife k o ltu k h âlâ duru y o rd u . F ak at onu g ö rü n ce ö y le­
sine d eliy e dön d ü m ki n ere d ey se p ara m p arça ed ecek tim -ç ü n k ü e v ­
d ek i h erk es yatm ış o ld u ğ u n d a n o nu o radan alacak kim se de yoktu.
Ç ev resin e uym ay an b ir kadife k o ltu ğ u n b u rad a ne işi var? Ü ç k ö şe ­
li şap k ala rd a n tak m ış b ir ad am ın çıp lak yürü m esi gibi b ir şey. T ek
b ir m ak u l düşü n ce ak lım a g elm ed en y atağ a g ittiğ im d e o d a o k ad ar
ay d ın lık tı ki sürekli k ad ife k o ltu ğ u g ö rü y o rd u m , ister u y an ık o la ­
y ım ister rüyada; tab ii ertesi sabah k alk ın ca k ara rım ı u y g u la m ay a
ko y u p k o ltu ğ u sandık o d asın a attırdım .
E v im d e neşe k alm am ıştı, b u n u n da tek sebebi b ir te k rarın te rsi­
ni y aşıy o r olm asıy d ı, zih n im b ir şey ü retm iy o rd u , sıkıntılı h ay al g ü ­
cüm , ö n cek i d u ru m la rd a k i zengin d ü şü n c ele rin anısını T a n ta lu s ’un
h az la rm a d ö n ü ştü rm e k le m eşg u ld ü ; am a bu an ıların gür, y ab an i o t­
ları h er d üşü n cey i d ah a d o ğ ark en boğuyordu.
Ç ay ev in e g ittim , öncek i g elişim d e key ifle k ah v e içm ek için her
g ü n g id erdim ; şairin sö zleriy le k ah v e , “ saf, sıcak ve esaslıy sa, tadı
d a k a ç m a m ışsa ” , şairin k arşılaştırd ığ ı şeyin, y an i “ d o stlu ğ u n ” y a ­
n ın d a y erini alabilir. H iç d eğ ilse iyi k ah v e d e ısrar ediy o ru m . B elki
k ah v e ön ceki k ad ar iyiydi, p ek tab ii böyle d ü şü n ü leb ilir, fak at ben
h o şlan m ad ım . G üneş d ü k kânın cam ların ı ca y ır ca y ır y ak ıy o rd u , iç e­
risi h av a sız d ı, tıpkı te n ce re n in içindeki h a v a gibiydi, p işm ek için
ideal. A lize rü zg â rla rı gibi bir h av a ce rey an ı h er yeri d o ld u ru y o r ve
b ir fırsat çık sa bile b en im h erh a n g i b ir tek rarı d ü şü n m em i y a sa k lı­
yordu.
O ak şam önceki g elişim d e g ittiğ im resto ran a gittim , herh ald e
alışk an lık tan olsa g erek yem ek m id e m e iyi geldi. H er akşam gide
gele o ray ı ço k iyi ta n ım ıştım ; erk en g elen m ü şterile rin y an ların d an
ay rıld ık ları k ard e şlerin i n asıl se lam lad ık ların ı, şap k aların ı içtek i
o d a d a m ı y o k sa so n d ak in d e m i, y o k sa sad ece k ap ıy ı aç tık ların d a m ı
y o k sa d ışa rıd a m ı g iy d ik lerin i b iliy o rd u m . H içb ir şey g ö zü m d en
k açm ıy o rd u . P ro se rp in a g ibi h er k afa d an b ir saç teli çe k iy o rd u m ,
k ellerd en bile. - H e r zam an ayn ıy d ı, aynı şakalar, ay n ı n ez ak e t s ö z ­
leri, ay n ı d o stlu k ifad eleri; h e r y an ıy la çev re ayn ıy d ı, k ısa ca “ ay n ı­
lık taki a y n ılık ” . S ü ley m an d iy o r ki, “ in san ın k arısın ın çe k işm ele ri
ard ı k esilm e z bir d a m la m a d ır” , bu ölü h a y a ta uyuyor. K o rk u n ç b ir
dü şünce! İşte b u ra d a b ir te k ra r m ü m k ü n olm uştu!
E rtesi g ece K ö n ig stâ te r T iy a tro s u ’n d ay d ım . T e k ra r ed en tek şey
te k rarın im k ân sızlığ ıy d ı. U n ter den L in d e n 'd e k i to z d ay an ılm azd ı.
İn san la rın ara sın a dalıp b ir insan b a n y o su y la to z d an k u rtu lm a g iri­
şim lerin in h içbiri k â r etm edi. N e ta ra fa d ö n ü p k ıv ra n d ım sa b oşu-
n ay dı. B en i d ah a önce za rafetiy le b ü y ü le m iş olan k ü çü k d an sçı kız,
şim di sahnede te p in ip d u ru y o rd u . B ra n d e n b u rg er T h o r ’u n d ışın d a
d u ran k ö r ad am ın , yani ben im h a rp ç ım m (çünkü o n u n la ilg ilen en
tek kişi k esin lik le b en d im ) ü zerin d ek i p alto , h ü zü n lü h asre tim e u y a ­
ca k aç ık y eşil y erin e -ç ü n k ü o zam an sa lk ım sö ğ ü d e [“ ağ la y a n ” sö ­
ğüt] b e n z iy o rd u - hareli gri renkteydi. O nu ben k ay b e tm iştim , e v ­
ren sel in san lık k az an m ıştı. R a h ip y ard ım cısın ın p ek sev ilen bu rn u
so lm uştu. P ro fe sö r A .A . k en d isin e bir ask er havası v eren y en i bir
p a n to lo n giym işti...
B u d en e y im b irk aç g ün te k ra r ed in ce ö y lesin e çiled en çık tım ,
tek ra rd a n ö y le sin e b ık tım ki, y in e y u v am a d ö n m e y e k a ra r verdim .
K eşfim in b ir ön em i yoktu, am a yine de tu h a f b ir k eşifti; çü n k ü te k ­
rar diye b ir şeyin o lm ad ığ ın ı k eşfe tm iştim ve olası h e r şekilde b u n u
te k ra rlam a y a çalışarak k en d im i ik n a etm iştim .
Ü m id im i ev im e bağlad ım . Ju stin u s K e m e r b ir y erd e, ev in d en
b ık m ış b ir a d a m d a n söz eder, adam k o ca d ü n y a y a aç ılm ak için a tı­
n a ey erini vurur. B irazcık yol alın ca at ad am ı ü stü n d e n atar. O lay ın
bu şek ild e g elişm e si h er şeyi belirler. A tm a b in m ek için d ö n d ü ğ ü n ­
de gö zü te rk etm ek istediği eve takılır, b ak a r ve o d a ne! Ö y lesin e
g ü ze ld ir ki h em en geri döner. E v im d e h e r şeyi te k ra ra h azır b u la c a ­
ğ ım a n ered ey se em in d im . B ü y ü k d eğ işik lik lerd en ö ted en beri h o ş­
lan m am , h atta o k ad ar ileri gid erim ki h er tür tem izlik ten , h ep sin ­
den ö n em lisi ev d ek i fırç alam a ve ov m a işlerin d en n efret ed erim . O
y ü zd en y o k lu ğ u m d a bile m u h a fa za k âr p ren sip lerim in sü rd ü rü lm esi
için en sıkı talim atım ı v erm iştim . A m a ne olm uş! S ad ık uşağım
b en d en farklı görü ştey m iş. E ğ er büyük karg aşay ı ben im h a re k e ti­
m in h em en ard ın d an b aşlatırsa ben d ö n m e d en kesin b ite r d iy e d ü ­
şünm üş ve tabii h er şeyi m ilim i m ilim in e yerine k o y acak k ad a r da
d elik an lıy m ış. E ve varıy o ru m , zili çalıy o ru m , u şağ ım açıyor. O an
o lağ an ü stü b ir andı. U şağım ın beti benzi attı, yarı açık k ap ıd an o
k o rk u n ç m an zaray ı gördüm : H er şeyin altı ü stü n e gelm işti. T aş k e ­
sildim . U şağ ım d eh şet içinde ne yap acağ ın ı b ile m e d i, art niyeti onu
çarp m ıştı, o da k ap ıy ı y ü zü m e çarptı. B u kadarı da fazlay d ı, ıs tıra ­
bım had safhaya u laşm ıştı, d ah a da k ö tü sü n ü b ek lem eliy m işim ,
C o m m erzien rat G rü n m ey e r gibi bir h o rtlak sanılm ak d a varm ış.
T ek rar d iye b ir şeyin o lm a d ığ ım k av ra m ıştım , önceki h ay at g ö rü ­
şüm g alip gelm işti.

VI I .
Çekmeceli yazı masası

Ya/Ya d a ’n/n editörü Victor Eremita dâhiyane

b ir meselle, yayımlamak üzere olduğu kitabın
el yazmalarını nasıl bulduğunu anlatır.

S E V G İL İ O K U R : Şu ünlü, "dışı nevsc içi odur. içi n eyse dışı

o d u r." felsefi ilkesinin d o ğ ru lu ğ u n d an kim i zam an k u şk u y a d ü şer
gibi o ld u n m u acaba? B elki k alb in d e, b ütün ac ısıy la ve sev in ciy le,
b aşk asın a açam ay a cak k ad a r kıym etli bild iğ in bir sırrı k u tsadın.
B elki h ay at seni bu tü r b ir şeyi o ld u ğ u n d an şü p h e len d iğ in b irisiy le
k arşılaştırd ı, am a sırrın ı ne ceb ren ne de h iley le elin d en alabildin.
B elk i de bu v arsa y ım la rd a n hiçbiri san a ve h ay a tın a u y m u y o r, am a
yine de bu şüpheye hiç yab an cı değilsin; zam an zam an ak lın d a a n ­
lık bir gö lge gibi uçup gidiyor. B ö y le bir şüphe h ep g elir gider, am a
n ere d en gelip nerey e gittiğini k im sele r bilm ez. B en şahsen fe lse fe ­
deki bu n o k ta y a sapkın b ir şekilde b ak ıy o ru m , bu y ü zd en de ö n c e ­
den k en d im i m üm k ü n o ld u ğ u n c a b u k o n u d a g ö zlem ve ara ştırm alar
y a p m ay a alıştırdım . B u k o n u d a g ö rü şlerin i p ay laştığ ım y azarlard an
yol b u lm a y a çalıştım ; k ısacası, felsefi eserlerd ek i ek sik liğ i g id e r­
m e k için elim d en gelen h er şeyi yaptım .
Z a m a n la işitm e d u y u su en sev d iğ im duyum h alin e geldi; zira
insan sesi n asıl d ışa rıy la k ıy a sla n a m a y a c a k b ir içeb ak ışın aç ığ a v u ­
ru lm a sıy sa , k u la k d a k en d isin e tah sis ed ilm iş d u y u y u işiterek bu
iç eb a k ışın k av ra n m asın ı sağ lay an araçtır. İşte ne za m a n g ö rd ü k le ­
rim le d u y d u k la rım ara sın d a b ir çelişk i b u lsam , o zam an bu şü p h e ­
m in do ğ ru çık tığ ın ı g ö rü rü m ve so rg u lam ay a d u y d u ğ u m h ey ecan
alev len ir. R a h ip günah ç ık a rtm a b ö lm e sin d e n e d a m e t g etiren d en
b ir p erd e y le ayrılır; g ö rm ez, sadece d uyar. D in le rk e n y av aş y av aş
d u y d u ğ u sese uy an b ir dış g ö rü n ü ş in şa eder. S o n u ç o la ra k h iç b ir
çe lişk iy le k arşılaşm az. F a k a t aynı an d a d u y u p g ö rü rk e n b ir de k e n ­
d in iz ile k o n u şa n k işin in ara sın d a b ir p erd e alg ıla rsa n ız o zam an
d u ru m başk ad ır. S onuç itib a rıy la b en im bu y ö n d ek i ça b alarım çok
çeşitli so n u ç lara vardı. B azen talih b en d e n y an a o ld u , b azen o lm a ­
dı, in san ın bu y o ld a sonuç elde ed e b ilm esi için talih li o lm a sı g e re ­
kir. N e v ar ki, a ra ştırm alarım ı sü rd ü rm e arzu m u asla y itirm ed im .
N e zam an a z m im d en p işm a n lık d u y m a n o k ta sın a g eld iy se m , b e k ­
le n m ed ik b ir b aşarı ça b alarım ı ta çla n d ırd ı. Ş im d i o k u r k itlesin e
su n m a şerefin e sahip o ld u ğ u m b u k â ğ ıtla rın ço k tu h a f b ir b iç im d e
e lim e g eç m e sin i sağ lay an , işte bö y le b ek le n m e d ik b ir şanstır. B u
k â ğ ıtla r b an a iki ad am ın h ay a tın ı k av ra m a fırsatı v erd i, ki bu d a b e ­
n im , d ışı n ey se içi o d eğ ild ir sezgim i d o ğ ru lam ış oldu. B u o n lard an
b irisi için ö ze llik le geçerli. O n u n dış g ö rü n ü ştek i h ay at tarzı iç
d ü n y a sıy la tab an tab an a zıt. A ynı şey b ir d ere cey e k ad a r öteki için
de g eç erli, çü n k ü sıradan b ir d ışsa llık a ltın d a d ah a ö n em li b ir içsel-
liği g izlem iş.
Y ine de en iyisi, bu k âğ ıtların n asıl elim e g eçtiğ in i açık lay arak
sıray la g ideyim . Y ak laşık yedi yıl k ad a r önce, şeh ird ek i b ir eskici
d ü k k ân ın d a d ah a ilk andan itibaren ilgim i çeken çek m eceli b ir yazı
m asası g ö züm e çarp m ıştı. M odern b ir işçiliği yoktu. E p ey u zu n bir
süre k u lla n ılm ıştı am a y ine de beni büy ü lem işti. B u etk ilen m en in
seb eb in i açık lam am m ü m k ü n değil, fakat h ay atları b o y u n ca pek ço k
kim se böyle b en z er şey ler y aşam ışlard ır. H er günkü yo lu m bu d ü k ­
kân ın ö n ü n d en geçiy o rd u , b en de bir gün bile, durup g ö zlerim e b a y ­
ram ettirm ed e n o radan geçm ezd im . Z am an la ona b ir g eçm iş u y d u r­
dum ; onu g ö rm ek gü n d elik b ir ihtiyaç haline gelm işti, ben de sırf
onu g ö reb ilm ek u ğ ru n a eğ er alışılm ad ık b ir g ü ze rg âh ta y sam y o lu ­
m u d eğ iştirm ek te te red d ü t etm edim . O na b ak tık ça d ah a d a çok sa ­
hip o lm ak istiyordum . B unun çok garip b ir arzu o ld u ğ u n u n farkın-
day d ım . çünkü böyle bir m o b ily ay a hiç ihtiyacım yoktu ve satın a l­
m am m ü sriflik olacaktı. F ak at arzu çok incelikli b ir tu tk u d u r. D ü k ­
kân a g irm ek için b ir bahane b uldum , öteki şeyleri so rd u m , a y rılır­
ken m a sa için dükkân sahibine öylesine çok düşü k b ir fiy at verdim .
K abul ed eceğ in i sanıyordum ; o zam an şans benden y an a o lacaktı.
B öyle d av ran m am ın sebebi p ara değildi, v icdanım ı rah atlatm ak tı.
P lan işe yaram ad ı, satıcı g ö rü lm e d ik dereced e inatçıyd ı. O rad an h er
gün g eçip m asay a sevgi dolu gö zlerle b ak m ay a devam ettim . " K a ­
rarım v erm e lisin .’" diye düşü n d ü m , "y a satılırsa, o zam an iş işten
geçm iş olacak. T ek rar eline geçecek olsa bile o n a karşı asla aynı
şeyleri h isse tm e y e c e k sin .” K albim küt küt atıyordu: so n ra d ü k k ân a
girdim . P arasını verip satın aldım . "B u son m ü srifliğ in o lsu n ;" diye
g eçird im içim den, "a slın d a onu aldığın için g erçek ten şanslısın,
çü n k ü o n a h er b ak tığ ın d a ne k ad a r m ü srif o ld u ğ u n u d ü şü n ecek sin ;
bu m asanın alın m a sıy la h ay a tın d a yeni bir d ö n em b aşlam alı." E y ­
vah. arzu n u n sözleri insanın içine işliyor, ciddi kararların d a h er z a ­
m an eli kulağ ın d ad ır.
M asa lay ık ıv la evim e kuruldu, aşkım ın ilk d ö n em in d e o na c a d ­
ded en b akarken nasıl haz ald ıy sam şim di de evin içinde m asan ın
ö n ü n d e bir ileri b ir geri gidip g eliyordum . Y avaş yavaş zen g in iç e­
riğiyle. p ek çok çek m ecesi ve gizli b ö lm e sin e aşin a hale g eld im ve
m asam d an her bak ım d an ho şn u ttu m . Y ine de h er şey bö y le devam
ed em ezdi. 1836 y az ın d a bir h afta lığ ın a ta şray a g itm ek için işlerim i
ay arlad ım . A ra b ac ıy la sabahın beşi için k onuştum . G erekli eşy alar
bir ak şam ö n ceden to p lan d ı ve h e r şey hazırlan d ı. Saat d ö rtte u y an ­
dım . fak at gezeceğ im taşra b ö lg esin in güzel hayali beni öylesin e
b ü y ü le m işti ki te k ra r u y k u y a ya da rü y ay a daldım . B elli ki u şağ ım ,
u y k u m u alan a k ad a r d o k u n m a m ası g ere k tiğ in i d ü şü n m ü ştü , çü n k ü
b en i ça ğ ırd ığ ın d a saat altı b u çu k olm uştu. A rabacı ço k tan b o ra z a n ı­
nı ça lm a y a b aşlam ıştı bile, ben b aşk ala rın ın b u y ru k la rın a g e n e llik ­
le u y m a eğ ilim in d e o lm asam da, arab acı ve m ü ziğ in i b u n d an hep
ayrı tutarım . Ç ab u ca k g iy in ip k ap ıd a b ittiğ im d e, “ C eb in d e y e te rin ­
ce p ara n v a r m ı? ” d iye so rd u m kendi kendim e. F azla b ir şey yo k tu .
M a say ı açıp evde ne k ad a r p ara v arsa alm ak için p ara çe k m ecesin e
asıldım . T abii çek m ece k ım ıld am ad ı. N e y ap tıy sam işe y aram ad ı.
O lab ilec ek lerin en kötü sü olm uştu. T am d a bu sırad a, k u la k larım
arab acın ın d a v e tk â r n o ta larıy la çın lark en , böyle zo rlu k larla k a rşı­
laşm ak o la ca k şey değildi! K an b ey n im e sıçram ıştı, k ızm ıştım .
K se rk se s’in d en izin k ırb aç lan m asın ı em re tm e si g ib i ben de k o rk u n ç
b ir intikam alm ay a k ara r verd im . B ir b a lta getirttim . O n u n la m a sa ­
y a m ü th iş b ir d arb e indirdim . K ızg ın lığ ım la yanlış b ir y ere m i v u r­
d u m , y o k sa çek m ece ben im k ad a r inatçı m ıy d ı b ilm iy o ru m , v u ru ­
şum b ek len e n sonucu verm ed i. Ç e k m ece k ap alıy d ı, k ap alı d a k aldı.
F ak at b aşk a b ir şey oldu. T am y erin e m i isab et ettirm iştim , y o k sa
m a san ın b ü tü n k afe sin in sa rsılm asın d an m ıd ır b ile m e m , am a b ild i­
ğim b ir şey var ki d ah a önce hiç g ö rm ed iğ im bir gizli k ap a k fırlay ıp
açıldı. B u d a d ah a önce doğal olarak fark etm ed iğ im b ir m ek tu p g ö ­
zünü açtı. B u rad a hay retle b ir to m a r k âğ ıt b u ld u m , y an i elin iz d ek i
e serin içeriğini o lu ştu ran kâğıtları. G ezi p lan ım d eğ işm ed i. İlk g e l­
d iğ im istasy o n d a kredi ay a rlay acak tım . İçin d e g en e llik le b ir çift ta ­
b a n c a b u lu n d u rd u ğ u m m a u n b ir k u tu aceley le b o şa ltıld ı ve y erin e
k â ğ ıtla r kondu. Z ev k ten u çuyordum , sevincim de g itg id e artıy o rd u .
K ab a d av ran ışım için k alb en m a sad a n a f diledim ; aklım da, dışı
n ey se içinin de o o lm ad ığ ı k u şk u su n u g ü çlen d irm işti, aynı z a m a n ­
d a bö y le k e şifle r için şan sın gerekli o ld u ğ u n u söy ley en am p irik g e ­
n ellem em de do ğ ru lan m ıştı.
D ah a öğlen o lm a d an H ille rö d ’e u la ştım , p ara işini h allettim ve
m u h te şe m m a n zaray ı şöy le b ir seyrettim . E rtesi sabah d erh al a ra ş­
tırm a gezim e b aşlad ım , tabii b aşlan g ıçta p la n lad ığ ım d a n ço k fark lı
b ir k ara k tere b ü rü n m ü ştü artık. U şağ ım m a u n k u tu y la beni tak ip e t­
ti. M üm k ü n o ld u ğ u n c a sü rp rizd en u zak ta o la b ile ce ğ im ro m a n tik bir
y er arad ım ve d o k ü m a n ları çık ard ım . M aun k u tu y la sık sık y ap tığ ım
bu g ez ile rin fark ın d a o lan han cım , atış y eten e ğ im i g eliştirm e y e ç a ­
lıştığ ım a d air b ir söz söyledi. B u tah m in i için ona şü k ran b o rç lu y ­
d u m , onu öyle in an d ığ ı gibi bıraktım .
K âğ ıtlara şöyle aceley le b ir göz atınca, dış fark lılık ları d a b elir­
gin olan iki ayrı e serd en m e y d an a geld iğ in i anladım . B ir tanesi p a r­
şö m en k âğ ıtta n dö rt y ap ra k lık fo rm alara, k en a rlar g en işçe b ırak ıla­
rak y azılm ıştı. E l y azısı o k u n ak lıy d ı, h a tta y er y er b iraz zarifti de,
tek bir yerd e de özensizdi. Ö tek isi, tam say fa çizgili d o sy a k â ğ ıtla ­
rın a y az ılm ıştı, resm i b elg ele r ve b en z erle rin d e k u lla n ıla n la r gibi.
El y azısı açık, o ld u k ç a y ayvan, tek tip ve d ü zg ü n d ü , b elli ki b ir işa­
d am ın ın el yazısıydı. İçe rik lerin in de b en z eşm ez oldu k ları çıktı o r­
taya. B ir b ö lü m ü d eğ işik u zu n lu k lard ak i b irta k ım estetik ü zerine
d e n e m e lerd en o lu şu rk en , öteki b ö lü m iki uzu n ve b ir k ısa in c e le m e ­
d en o lu şu y o rd u , g ö rü n ü şe b ak ılırsa hepsi etik iç erik liy d i ve m ek tu p
fo rm u n d ay d ı. B u b en z eşm ez lik d ah a y ak ın d an b ak ın ca tam am en
d o ğ ru lan d ı. İkinci dizi, ilk dizin in y az arın a y azılm ış m e k tu p la rd a n
o lu şu y ordu.

IX.
Rotasyon yöntemi

Y a/Y a d a ’n/n ilk yarısı d ü n yanın “e s te tik ” a çı­

d a n ele alınışıdır, d e n e m ele rin en m arifetlilerin­
d e n bir ta n e si aynı za m a n d a en sapkını. A b -
sürdlük, sıkıntı, h a ya tta n bıkkınlık; h e m e n h e p ­
sinin ü s te s in d e n k e y fi bir z e k â ed im iyle g e lin e ­
bilir. F akat insan çalışıyorsa p e k bir ş e y g ö r e ­
m e z: E v d e oturup, sıkıntıdan k e ş if yapm alıdır.

T ecrü b e sahibi in san lar bir ilkeden yola çık m ay ı çok ak ıllıca b u lu r­
lar; ben de onların g önlü o lsun diye, “b ü tü n in san lar sık ıcıd ır” ilk e­
siyle b aşlıyorum . B u ko n u d a b an a karşı çık acak k ad ar sıkıcı biri
y o k tu r herhalde. B u ilke, harek et ilkesini sağlayan “ n e g a tif in tem el
şartı olan iticilik gücüne en yüksek dereced e sahiptir. S adece itici d e­
ğil, son derece ürkütücüdür de; ve bu ilkeyi arkasın a alan k işinin k e­
şifler yapacak sonsuz bir itm e gücüne sahip olm ası k açınılm azdır.
Z ira, eğer ben im ilkem doğruysa, sıkılm anın insan lık için ne kad ar
y ıkıcı olduğunu şöyle b ir düşünüp, bu tem el hak ik at ü zerin d ek i y o ­
ğ u n laşm anızı uygun şekilde ayarlayarak istediğiniz d ereced e b ir m o-
m en tu m elde edebilirsiniz. E ğ er h areket g ü cü n ü n k en d isin e zarar
v erm e pahasına son sürat g itm ek istenirse, insanın k en d isin e şunu
söylem esi yeterlidir: S ıkılm ak bütün k ö tülüklerin anasıdır. Ö ylesine
sakin ve durağ an olan sıkıntının böyle harekete g eçirici bir g ü ce sa­
hip olm ası şaşılacak şey. S ıkılm anın yarattığı etki b ü tü n ü y le sihirli
bir şeydir, ne var ki çekiciliğin değil, iticiliğin getird iğ i bir etki.
S ık ılm an ın ne denli ta h rip k âr old u ğ u ço c u k la rd a d a h erk es ta ra ­
fından gözlem len ir. Ç o c u k lar eğ len d ik leri sürece d aim a u sludurlar.
B u n u n d o ğ ru lu ğ u su götü rm ez; çü n k ü b azen o y n ark en bile y a ra ­
m azlık y ap a rlarsa, bunun sebebi artık sık ılm ay a b aşlam ış o lm a la rı­
dır. S ıkıntı, b aşka bir b içim de olsa da, artık d ev rey e g irm iştir. Bu
y ü zd e n bir dadı seçerk en sadece vak arın a, d ü rü stlü ğ ü n e ve te rb iy e ­
sine bakılm az; aynı za m an d a estetik açıdan ço cu k ları eğ len d irm e
b ecerisi de dik k ate alınır; bu ko n u d a eksiğ i varsa, aran an d iğ e r b ü ­
tün ö zellik lere sahip o lsa bile te re d d ü tsü z işten atılır. D em ek ki ilke
bu n o k ta d a aç ık ça kabul görm üş oluyor; fakat d ü n y a işleri ço k il­
ginçtir, alışk an lık ve sık ın tın ın etkisi o kad ar y ay ılm ıştır ki, estetik
b ilim in e sadece bu tek o la y d a hakkı verilir. E ğ er b irisi k arısın ın sı­
kıcı o lm asın d an dolayı b o şa n m ak istese, ya da g ö rü n ce içi sıkıldığı
için b ir kralın tah ttan inm esini, ya d a dinlem esi sıkıcı o ld u ğ u için
b ir v aizin sü rgüne g ö n d erilm esin i, y a d a k o rk u n ç sık ıcı old u k ları
için b ir b aşb ak a n ın g ö revden alın m asın ı, bir g az etec in in m ü eb b et
h ap sin i istese, sonuç alam a y ac ağ ın ı görecek tir. B u y ü zd en de d ü n ­
y an ın g itgide k ö tü y e g itm esin d e, sık ın tı arttık ça k ö tü lü k lerin g itg i­
de artm asın d a şaşılacak b ir yan yoktur. C an sıkın tısı b ü tü n k ö tü lü k ­
lerin anasıdır.
B u n u n tarihi ta d ü n y an ın b aşlan g ıcın a dayanır. T an rıla r sık ıld ı­
lar, insanı yarattılar. A d em y aln ızlık ta n sık ılın ca H av v a yaratıld ı. O
zam an d an beri sık ın tı d ü n y ay a girm iş ve n ü fu sa o ran la artm ıştır.
A dem tek b aşın a sıkılıy o rd u ; sonra A d e m 'le H av v a b irlik te sık ıld ı­
lar; so n ra A d e m ’le H avva ve H a b il’le K abil e n fa m iü e [ailecek] sı­
kıldılar; so n ra d ü n y a n ü fu su arttı ve h alk lar en m a sse [kitleler h a lin ­
de] sıkıldı. K en d ilerin i eğ len d irm e k için başı göğe değen bir kule
yap m a fikrine kapıldılar. B u fik rin bizatih i k en d isi k u len in b o y u n ­
ca sık ıcıy d ı ve sık ılm an ın n asıl üste çık tığ ın ın kork u n ç b ir d eliliy d i.
S onra uluslar, şim di tıpkı in sa n la rın y u rtd ışın a çıkm aları gibi, y e r­
yüzü n e dağ ıld ılar, am a sık ılm a y a dev am ettiler. B u sık ın tın ın y ara­
tacağı so n u ç lan bir düşünün! İn san lık o yüce yerin d en aşağ ılara
düştü, önce H a v v a ’yla, sonra da B abil K u le s i'y le . P eki am a öte y a n ­
dan R o m a 'n ın çö k ü şü n ü g ecik tiren neydi, p a n is ve circe n ses [ek ­
m ek ve sirkler] değil m i? P eki şim di bir şe y ler y ap ılıy o r m u? K e n ­
dini eğ len d irm e y o lla n d ü şü n ü lü y o r m u? T am tersine, bu y ık ım h ız ­
lan d ırılıyor. B ir anay asal m eclis kurulm ası te k lif ediliy o r. H em b u ­
rad a y er alan b ey e fen d ile r için, hem de o n ların y ap tık ların ı d u y acak
ve o k u y ac ak lar için b u n d an d ah a sıkıcı bir şey d ü şü n ü le b ilir m i?
D ev letin m ali d u ru m u n u dü zeltm esi için tasarru fa g id ilm esi te k lif
ediliyor. B u n d an d ah a sıkıcı b ir şey o la b ilir m i? U lusal b o rcu a rtır­
m ak y erin e tam am ın ın öden m esi te k lif ediliyor. S iy asetten a n la d ı­
ğım k ad a rıy la D a n im a rk a ’nın on beş m ily o n lu k b ir k red i ay a rla m a ­
sı hiç de zor b ir m esele olm azdı. N ed en kim se bunu d ü şü n m ez?
B o rcu n u ö d em ey en b azı d âh iler o ld u ğ u n u du y arız ara sıra - h e rk e s
h em fik ir old u k tan sonra, n için aynı şeyi d ev let de y ap m asın ? O h a l­
de on beş m ily o n b orç alalım ve b o rçla rım ız ı ö d em ek y erin e h alk ın
eğ len cesi için kullanalım . Bin yıllık saadet d ö n em in i zev k ve sefa
içinde k utlay alım . H er yere k u tu la r k oyalım ; şim di old u ğ u gibi ö y ­
le p ara atılm ası için değil, p aran ın serbestçe d ağ ıtılm ası için. H er
şey b ed a v a olsun; tiy a tro lar bed av a, h a fif m e şre p k ad ın lar bedava;
p ark ta ara b ay la g ezm ek b edava; g ö m ü lm ek bed av a, tab u tu b aşın d a
ö v g ü le r sö y len m esi b edava; b e d a v a diy o ru m çünkü in san ın elin d e
h er za m a n p ara v arsa b ir an lam d a h e r şey p ara sız dem ek tir. K im se­
ye m ü lk iy et hak k ı verilm em eli. S adece b en im d u ru m u m b ir istisn a
o lm alı. L o n d ra B a n k a s ı’n d a g ü n d e yüz d o la r olm ak ü zere sürekli
b ir p ara m bulu n m alı; b u n u n sebebi k ısm en , d ah a az ıy la y ap a m a y a­
cağ ım d an , k ısm en de fik ir b an a ait o ld u ğ u için ve son o larak d a on
b eş m ilyon yen ip b ittiğ in d e yeni b ir fik irle o rtay a çık ıp ç ık a m a y a ­
cağ ım kesin olm ad ığ ı için.
B ütün bu refahın sonucu ne olurdu acaba? M ü th iş olan h er şey
K o p e n h a g ’a akın ederdi, en büyük sanatçılar, en b ü y ü k aktörler, en
b ü y ü k dansçılar. K openhag ikinci A tin a olurdu. S onrası m ı? A ra la ­
rın d a tran Şahı ve İn g iltere K ralı da olm ak üzere varlık sahibi in sa n ­
lar bu şehre y erleşirlerdi. İşte ikinci fikrim . Ş a h ’ı k açıralım . B elki d i­
y eceksiniz ki, İ ra n ’da ay a k la n m a çıkar, yerine de d ah a önce h ep o l­
du ğu gibi başka b ir şah tah ta geçer, o zam an da eski şahın fiy atı d ü ­
şer. T am am o zam an, ben de onu T ü rk le r’e satm ayı ö n eriy o ru m ; onu
p aray a nasıl çevirecek lerin i onlar iyi bilir. A yrıca p o litik acılarım ızın
tam am en g ö zden kaçırd ık ları b ir b aşk a h u sus d ah a var. A v ru p a ’d a­
ki dengeyi D anim ark a elinde tutuyor. B undan d ah a talihli b ir durum
d ü şünülem ez; bunu kendi te crü b em d en biliyorum ; ben b ir zam an lar
b ir ailede güç d engesini elim de tu tu y o r ve d iled iğ im i y ap ıyordum ;
k ab a h at hiç bende o lm uyordu, d aim a ö tekilerde o luyordu. E y bu
sözlerim i işiten o yüksek m evkilerdeki yönetici ve d an ışm an lar, k ra ­
lın adam ları ve halk ın adam ları ve b ü tü n sınıflardan anlayışlı ve z e ­
ki vatan d aşların hepsi! Şu o lan a b ir bakın! Y aşlı D an im ark a m ahvın
eşiğinde; ne feci! S ıkıntıdan batacak. F elak etlerin en büyüğü! K a­
dim zam anlarda, ölm üş krala m eth iy ey i en güzel şekilde o k uyanı
kral y aparlarm ış; b izim za m a n ım ız d a da en iyi nük tey i dile getireni
kral, en iyi n ükteye ortam yaratanı da prens yapm alıyız.
A h canım d u y g u sallık , n asıl da alıp g ö tü rü y o rsu n beni! Ç a ğ d a ş­
larım a böyle k o n u şa ra k b ilg e liğ im in sırlarını m ı açık lam alıy ım ! A s­
la! B enim b ilg eliğ im zum G eb ra u ch f ü r Je d erm a n n [h erk esin k u l­
lan m ası için] d eğ ild ir ve insanın ihtiyat ilkelerini k en d in e s a k la m a ­
sı d aim a d ah a ih tiy atlıcad ır. M ürit de istem em ; am a ö lü m d ö şe ğ im ­
de te sad ü fen biri b u lu n a ca k o lu rsa ve ben de so n u m u n g eld iğ in d en
em in olu rsam , o zam an b ir h a y ırse v erlik aşkına k ap ılarak ö ğ retim i
k u la ğ ın a fısıld a y ab ilirim , tabii b u n u n la ona iyilik mi y o k sa k ö tü lü k
m ü yap tığ ım ı bilem ed en . İn san ın to p lu m sal b ir h ay v a n o ld u ğ u k o ­
n u şu lu p d u ru y o r hep; insan tem eld e y ırtıc ı b ir h ay v a n d ır, b u n u n d e ­
lili de sadece d işlerin in şekliyle sınırlı değildir. B ütün bu to p lu m ve
to p lu m sallık k o n u şm aları k ısm en k alıtsal riy ak ârlık , k ısm en de iç ­
ten p azarlık lı kurnazlıktır.
B ü tü n in sa n la r sıkıcıdır. S ıkm ak, k en d in i ve b aşk ala rım sık m ak
d iy e ikiye ayrılabilir. B aşk aların ı sık an lar ayak tak ım ı, y ığ ın la r ve
genel o la ra k b ü tü n insanlık k afilesid ir. K en d ilerin i sık a n la r ise se ç ­
k in ler. aristo k ra tla rd ır; şu g arip b ir g erç ek ki. k en d ilerin i sık m ay a n ­
la r g en ellik le b aşk ala rın ı sık arlar, k en d ilerin i sık an lar d a b a şk a la rı­
nı eğ len d irirle r. K en d ilerin i sık m ay an in sa n la r gen ellik le şu y a da
bu şek ild e ken d ilerin i son d erece m eşgul eden insanlard ır; bu in sa n ­
lar tam d a bu seb ep ten en sıkıcı, en çe k ilm ez olan lard ır. H ay v an lar
âlem in in bu türü, erkeğin arz u su y la kadın şeh v etin in o rtak m ey v esi
o lam az herh ald e. B ü tü n alt hayat b iç im le ri gibi, y üksek d o ğ u rg a n ­
lık o ran ıy la göze ça rp ar ve y ılm ad a n ço ğ a lırla r. D oğ an ın bö y le v a r­
lıkları d ü n y ay a getirm esi için d okuz ay a ihtiyaç d u y m ası an laşılır
gibi d eğil; aslın d a b u n la rd a n d ü zin elerce çık m ası bek len ir. İkinci
grup, aristo k ratlar, k en d ilerin i sıkanlardır. Y u k arıd a d eğ in ild iğ i g i­
bi, g en ellik le b aşk ala rın ı eğ len d irirle r -b a z e n dıştan b ak ıld ığ ın d a
ay a k tak ım ım , d ah a içten b ak ıld ığ ın d a ise sadece yeni ark ad aş ü y e ­
lerini. K en d ilerin i ne kad ar d erin d e n sık arlarsa, b aşk ala rın ın e ğ le n ­
m e sin e o d erece g ü çlü h iz m et ederler, h atta sık ılm a ların ın d o ru ğ a
u la ştığ ı za m an lar ya sık ın tıd an ö lü rler (p a sif yapı) ya d a sırf m e ra k ­
tan k en d ilerin i v u ru rla r (ak tif yapı)-
A y lak lığ ın k ö tü lü k lerin anası o lduğu sö y le n ir g en ellik le. B u k ö ­
tü lü ğ ü n önüne g eçm ek için ça lışm a öğütlenir. N e v a r ki h em k o rk u ­
lan k ö tü lü ğ ü n d o ğ asın d an , hem de ö ğ ü tle n en ça red en an lam ak
m ü m k ü n ki bu g ö rü şü n tam am ı alt ta b ak a kö k en lid ir. A y lak lık h iç ­
b ir şek ilde öyle k ö tü lü ğ ü n anası değildir; aksine tam am en y ü ce bir
h ay a t tarzıdır, y eter ki insan ken d i sıkılm asın. A y lak lık elb ette in sa ­
n ın servetini k ay b e tm e sin e yol açabilir, şu olu r bu olur, fak at yüce
g ö n ü llü insan bö y le te h lik e lerd en korkm az; onun k o rk tu ğ u sık ıl­
m aktır. O lim p o s’taki ta n rılar sık ılm ıy o rla rd ı, m utlu ay lak lık ları
içinde m u tlu m u tlu y aşay ıp gidiy o rlard ı. N e dik iş bilen , ne ip lik e ğ i­
ren. ne yem ek pişiren, ne o k u y an , ne p iy a n o çalan güzel b ir kadın,
sık ılm a d ığ ı için ay lak lığ ıy la m utludur. A y lak lığ ın b ü tü n k ö tü lü k le ­
rin an ası old u ğ u şöyle d ursun, aslın d a hak ik i iyiliktir. B ü tü n k ö tü ­
lü k lerin anası sıkıntıdır, u z a k ta tu tu lm ası g erek en de odur. A y lak lık
b ir k ö tü lü k d eğildir; h atta, aylak lık h issin d en y o k su n h er insan bu
ö zelliğ iy le an cak b ilin cin in insanlık sev iy esin e h en ü z y ü k se lm e d i­
ğini gösterir. B ir insanı tin d ü n y asın d an ayrı tutup , içg ü d ü leri d aim a
h are k et isteyen h ay v a n la rla aynı sın ıfa k o y an b itm ek tü k e n m ek b il­
m eyen b ir h are k etlilik vardır. H er şeyi bir iş m eselesin e d ö n ü ştü r­
m ede o lağ an ü stü yeteneği olan in san lar vardır, h ay atları iştir, âşık
o lu rlar, ev len irler, fık ra d in le rler ve m esai saatlerin d e sa rf ettik leri
aynı şevkli ç a b alarla b ir sanat eserin e h ay ran k alırlar. L atin atasö zü
o tium est p u lv in a r d ia b o li [aylaklık şeytanın y astığ ıd ır] k esin lik le
d o ğ ru d u r, fakat insan sık ılm ad ığ ı zam an şeytan başın ı o y astığ a k o ­
y acak zam an bulam az. N e v a r ki bazı in sa n la r h ay a tın g ay e sin in ç a ­
lışm ak o ld u ğ u n u d ü şü n d ü ğ ü için ay lak lık /ça lışm a k arşıtlığ ı k e sin ­
likle d oğrudur. B ense in sa n ın g ay esin in k en d in i eğ len d irm esi o ld u ­
ğ u nu v arsay ıy o ru m , o zam an b en im k o y d u ğ u m k arşıtlığ ın d a o n d an
geri k alır yanı olm uyor.
S ıkıntı, p an teiz m in şey tan i yüzüdür. E ğ er sıkın tı içinde b ö y lece
k alırsak , k ö tü lü k ilkesine d önüşür; y ok edersek, onu h ak ik i y erin e
k o y m u ş oluruz; fakat sıkıntıyı ancak eğ len erek yok ed e b iliriz - e r g o
[o halde], e ğ len m e k bizim görev im izd ir. S ıkıntın ın ç a lışm ak la yok
o lacağını sö y lem ek kafa k arışık lığ ın ı o rtay a koyar; çü n k ü ç a lışm a y ­
la, zıddı old u ğ u için, ay lak lık y ok olur, sıkıntı d eğil; ay rıca te c rü ­
b ey le sabittir, aralıksız k o şu ştu rm a la rı tıpkı b ö ce k le rin vızıltısın ı
an d ıran en çalışk an işçiler içlerinde en sıkıcı o lan ıd ır; eğ er k e n d ile ­
rini sık m ıy o rlarsa, bu n u n sebebi sık ın tın ın ne o ld u ğ u n a d air b ir fi­
k irleri o lm adığı içindir; fak at o zam an da sıkıntıy ı alt ettik leri p ek
sö ylenem ez.
S ık ılm ak k ısm en d o ğ u şta n g elen b ir y eten ek , k ısm en de se z g i­
sel o la ra k k az an ılm ış bir şu u rd u r [a cq u ired im m ed ia cy]. İn g iliz ler
g en e l olarak ö rn ek b ir u lu stu r. A y lak lığ a d o ğ u şta n y eten e k li kim se
p e k n a d ir çıkar; d o ğ ad a hiç k arşılaşılm az , ay lak lık tin d ü n y asın a
aittir. Y ine de b az en ad e ta b u y e te n e ğ in can lı sim g esi o lan b ir İn ­
g iliz y o lc u y la k arşıla şa b ilirsin iz - a ğ ır , h an tal b ir h ay v an ; b ü tü n dil
ze n g in liğ i, tek h eceli b ir k elim e y le, en b ü y ü k h ay ra n lığ ın ı ve en
d erin k a y ıtsız lığ ın ı g ö ste re n b ir n id a y la tü k e n iv erir, çü n k ü h a y ra n ­
lık ve kayıtsızlık sıkıntının birliğinde ayırt edilmez olmuştur. Baş­
ka hiçbir ulus böyle doğa harikaları yetiştiremez; başka ulusların
yurttaşları daima bir parça daha canlıdırlar, böyle tümden ölü doğ­
muş olmazlar. Bildiğim tek analoji, boş heyecanın havarisidir, ki o
da hayatında yolunu bir nidayla bulur. Heyecanı her yerde meslek
edinmiş kişidir bu; Oo! ya da, Aman! diye bağırır, ister önemli is­
ter önemsiz olsun, aradaki fark onun için, kör ve gürültülü heyeca­
nın boşluğunda kaybolmuştur. İkinci sıkılma biçimi çoğunlukla eğ­
lenmek için sarf edilen yanlış çabanın sonucudur. Sıkıntıya karşı
sunulan çarenin de sıkıntı üretmeye sebep olabileceği şüpheyle
karşılanabilir; fakat bu ancak yanlış uygulandığı zaman böyle olur.
Yanlış planlanmış, genellikle eksantrik eğlence biçiminin içinde de
sıkıntı vardır ve bu şekilde yüzeye çıkıp dolaysız olduğunu ispat­
lar. Atlarda kör delibaş ve uykulu delibaş hastalığı diye ikiye ayı­
rırız. fakat ikisine de delibaş deriz; öyleyse, her ikisi de ortak bir
belirten altında birleşse de, sıkılmanın da iki türü arasında bir ay­
rım yapabiliriz.
Panteizmin tipik özelliği genel olarak doluluğudur; sıkıntıda ise
durum tersidir, çünkü onun tipik özelliği boşluktur, işte tam da bu
yüzden sıkıntı panteistik bir kategoridir. Sıkıntı, gerçekliğe sinmiş
olan hiçliğe dayanır. Ucu bucağı görünmeyen dipsiz bir kuyuya ba-
karkenki gibi baş döndürücüdür ve bu baş dönmesi sonsuzdur. Yu­
karıda sözü edilen tuhaf eğlenme biçimi tek bir yankı yapmadan ses
çıkarır, bu da onun hiçlik üzerine dayandığım ispatlar; çünkü hiçlik­
te tek bir yankı bile üretilemez.
Madem sıkıntı yukarıda gösterildiği gibi bütün kötülüklerin ana­
sıdır. o halde onu alt etmeye çabalamaktan daha doğal ne olabilir?
Şimdi burada, her yerde olduğu gibi, meseleye sakin bakmak gere­
kir: yoksa tam kaçayım derken insan kendini sıkıntının şeytani ba­
tağında buluverir. Sıkılan herkes "değişiklik" diye haykırır. Bu ta­
lebi kesinlikle hoş karşılıyorum, fakat oturmuş bir ilkeyle hareket
etmek gerekir.
Genel görüşten ayrıldığım nokta "rotasyon" kelimesiyle yeterin­
ce ifade ediliyor. Bu kelime bir anlam belirsizliğini gizliyor gibi gö­
rünebilir, eğer genel yönteme de yer açacak olursam, toprak değişi­
mi olarak tanımlamam gerekir. Fakat çiftçiler kelimeyi bu anlamda
kullanmaz. Ne var ki bir süreliğine bu kelimeyi, değişikliğin sınır­
sız sonsuzluğuna, geniş boyutuna dayanan rotasyondan söz ederken
kullanacağım.
Bu rotasyon kaba ve sanattan yoksun bir yöntemdir ve yanılsa­
maya ihtiyaç duyar. İnsan taşrada yaşamaktan sıkılır şehre taşınır;
vatanından sıkılır yurtdışına çıkar; europamüde [Avrupa bıkkını]
olur, Am erika’ya gider vesaire; en nihayetinde insan bir yıldızdan
bir yıldıza sonsuz yolculuk hülyalarının tadını çıkarır. Ya da hare­
ket farklıdır ama hâlâ geniş bir alanı kapsar. Porselen tabakta ye­
mekten usanır gümüşte yer; gümüşten usanır altına döner; Tru-
va’mn yanışı nasıl bir şeydi diye R om a’nın yarısını yakar. Bu yön­
tem kendini boşa çıkarır; bu düpedüz sonsuzluktur. Peki N eron’un
eline ne geçti? Flayır, Antonine daha akıllıydı; diyor ki: “Hayatını
gözden geçirmek, daha önce gördüğün her şeye, başka bir açıdan
bakmak senin elinde.”
Benim yöntemim toprak değişimine dayanmıyor, gerçekten ekin
rotasyonundaki [ekim nöbeti] gibi toprağı işleme yönteminin ve
ekin cinsinin değiştirilmesine dayanıyor. İşte burada devreye he­
men kısıtlama ilkesi giriyor, dünyadaki tek kurtarıcı ilke. Kendini­
zi ne kadar kısıtlarsanız, keşif bakımından o kadar verimli olursu­
nuz. Müebbet hapsin münzeviliğindeki bir mahkûm çok keşfedici
olur, bir örümcek onun için büyük eğlence kaynağı olabilir. Okul
günlerine şöyle bir bakmak yeterli. Öğretmenlerimizin seçiminde
estetik kaygının göz ardı edildiği bir yaştaydık, o yüzden de çoğu sı­
kıcıydı, o zaman insan nasıl keşifler yapıyordu! Bir sinek yakalayıp
fındık kabuğuna hapsetmek ve sonra kabuğu sağa sola oynatışını
seyretmek ne kadar eğlenceliydi; sıraya delik açarak içine bir sine­
ği hapsedip bir kâğıtla içeriyi dikizlemek ne eğlenceliydi! Çatıdan
damlayan monoton su sesini dinlemek bazen ne eğlencelidir! Böy­
le durumlarda insan ne kadar sıkı bir gözlemci olur, en ufak bir ses.
en ufak bir kıpırtı dikkatinden kaçmaz! Burada, sonuca yaygın şe­
kilde değil, yoğun şekilde varmayı hedefleyen yöntemin aşırı bir
uygulamasını görüyoruz.
 Toprağı işleme yöntemini değiştirmede ne kadar becerikli olu­
nursa o kadar iyi; fakat her tür değişiklik daima hatırlama ve unut­
ma kategorileri altında toplanacaktır. Hayat bir bütün olarak bu iki
akımla hareket eder, o halde onları kontrol altına almak şarttır. İn­
san umudunu kesmeden sanatsal olarak yaşayamaz; çünkü umut in­
sanın kendini kısıtlamasını engeller. Umudun güzel rüzgârıyla de­
nize açılmış insanı görmek ne hoş bir manzaradır, insan yedekte çe­
kilme fırsatını bile değerlendirebilir; fakat umudun gemiye çıkma­
sına asla izin vermemek gerekir, hele kılavuz kaptan olarak hiç;
çünkü umut sadakatsiz bir dümencidir. Umut Prometheus’un güve­
nilmez hediyelerinden biriydi; ölümsüzlerin önceden bilme yetene­
ği yerine insanlara umudu verdi.
Unutmak -bütün insanlar unutmak isterler, hoş olmayan bir şey
olduğunda daima, “Ah bir unutabilsem,” derler. Fakat unutmak, ön­
ceden pratiği yapılması gereken bir sanattır. Unutabilme her zaman
insanın nasıl hatırladığıyla bağlantılıdır, fakat buna karşılık hatırla­
ma da insanın gerçeği yaşayış tarzına bağlıdır. Yaşadıklarına umu­
dun itici gücüyle dalan kimse asla unutmayacak biçimde hatırlar.
Bu nedenle, nil adm irari [hiçbir şeye şaşma] hakiki hayat bilgeliği­
dir. Hiçbir an’a, zamanı geldiğinde unutulmayacak kadar büyük bir
önem yüklenmesine izin verilmemelidir; fakat her an, istenildiğin­
de hatırlanacak kadar büyük öneme sahip olmalıdır. İnsanın en iyi
hatırladığı ve en çok unuttuğu çağ çocukluk çağıdır. İnsan ne kadar
şiirsel hatırlarsa, o kadar kolay unutur; çünkü şiirsel olarak hatırla­
mak unutuşun başka bir adıdır. Şiirsel hatırlayışta, yaşanılan şeyler
bütün acılarını kaybederek bir dönüşüme uğramıştır. Bu şekilde ha­
tırlamak için insanın nasıl yaşadığına, özellikle de nasıl zevk aldığı­
na dikkat etmesi gerekir. Yaşanılan bir şeyden son anma kadar do­
lu dolu zevk almak hem hatırlamayı hem de unutmayı imkânsız kı­
lacaktır. Çünkü o durumda insanın unutmayı arzuladığı, iradedışı
bir hatırlamayla gelip zihinleri bulandıran belli bir doymuşluktan
başka hatırlanacak şey kalmaz geriye. Bu yüzden, eğer belli bir haz-
zm ya da yaşanılan şeyin akılda fazla yer ettiğini sezmeye başlarsa­
nız, hatırlamak için bir an durun. Başka hiçbir yöntem bu deneyimi
fazla uzun sürdürmeye karşı bir tiksinti yaratamaz. İnsan daha en
başından hazzı kontrol altına almalıdır, karar verilen her şeye bütün
yelkenleri açmamalıdır; eğer, “hiç kimse hem kekine sahip olup
hem yiyemez,” atasözünü yalancı çıkarmak istiyorsa, kendini arzu­
ya belli bir şüpheyle bırakmalıdır. Gizli silahların taşınması yasak­
tır, fakat hatırlama sanatı kadar tehlikeli bir silah daha yoktur. Eğ­
lenip dururken, hatırlamak gayesiyle dönüp o an yaşadığına bakmak
tuhaf bir duygudur.
Hatırlama ve unutma ikiz sanatlarında ustalaşmış biri, bütün va­
roluşla “badminton” oynayacak bir konumdadır.
İnsanın esnekliği gerçekten unutma gücüyle ölçülebilir. Unuta-
mayan kişiden bir şey olmaz. Bir unutuş ırmağının [Lethe] aktığı
yer var mıdır, bilmiyorum; fakat bildiğim bir şey var ki, unutuş sa­
natı geliştirilebilir. Fakat bunun yolu, izlenimlerin tamamen orta­
dan kaybolmasından geçmiyor; unutkanlık başka şey, unutma sa­
natı bambaşka bir şey. İnsanların bu sanattan pek anlamadıklarını
görmek kolay; çünkü sadece hoş olmayan şeyleri unutmayı diler­
ler, hoş olanları değil. Bu tam bir tek yanlılıktır. Unutuş, yaşanıla­
nın, ruhun kendi müziği için bir yankı levhasına indirgendiği ideal
bir asimilasyon işleminin gerçek ifadesidir. Doğanın muhteşemli-
ği, bir zamanlar kaos olduğunu unutmuş olmasından gelir: fakat bu
düşünce her an yeniden canlanabilir. Pek çok insan sadece hoş ol­
mayanı unutmaya çalışmanın sonucunda unutuşu, geçmişi gürültü­
süyle boğan dizginlenemez bir güç olarak algılar. Fakat unutmak
gerçekten sessiz sakin bir iştir, fakat hoş olmayanla olduğu kadar
hoş olanla da pratiği yapılması gereken bir iş. Geçmişte kalan hoş
bir şeyin bir de hoş olmayan yanı vardır ki o da bir yoksunluk duy­
gusunu uyandırmasıdır; bu hoş olmayanın üstesinden unutarak ge­
linir. Herkesin kabul ettiği gibi hoş olmayan can yakıcıdır. Bu da
unutma sanatıyla ortadan kaldırılabilir. Fakat, unutma sanatındaki
acemilerin çoğunun yaptığı gibi, eğer hoş olmayan akıldan tama­
men çıkarılmaya kalkışılırsa kısa sürede pek işe yaramadığı görü­
lür. Savunmasız bir anda sürpriz bir ziyaret yapıverir, işte o zaman
beklenmeyenin bütün dayatmacılığıyla donanır. Bu, düşünen bir
kafadaki bütün oturmuş düzene kesinlikle terstir. Hiçbir talihsizlik
ya da güçlük o kadar sevgiden yoksun, yalvarışlara o kadar sağır
değildir; yeter ki biraz pohpohlansın; Kerberos bile ballı kekleri
kabul etti, hem insan sadece genç kızları kandırmaz. Böyle tecrü­
beleri ele alma sanatı enine boyuna onlardan bahsetmekten geçer,
böylece acılarından kurtulunur; tümden unutarak değil, hatırlamak
uğruna unutarak. İnsanın ancak sonsuza dek unutması halinde ken­
dini güvende hissedeceğini düşündüğü anılarda bile bir parça hile­
ye kaçılabilir ve becerikli olanlarda bu aldatmaca işe yarar. Unut­
mak, kullanamayacağını kesip atmaktır -fakat dikkatinizi çekerim,
yine belleğin üstün gözetimi altında. Unutma ve bellek, demek ki
aynı şey; beceriyle elde edilmiş bu aynılık, insanın bütün dünyayı
kaldırabileceği Arkhim edes’in dayanak noktasıdır. Bir şeyi unutu­
luşa bıraktığım ın söylediğimizde, aynı zamanda onun hem unutul­
duğunu hem de korunduğunu ima ederiz.
Hatırlama ve unutma sanatı, hayattaki bazı durumlara sıkı sıkıya
takılıp kalmayı önleyecek ve böylece tam bir özgürlük sağlayacaktır.
İnsan kendini arkadaşlığa karşı korumalıdır. Arkadaş nasıl ta­
nımlanır? Arkadaş felsefedeki “zorunlu öteki” değil, lüzumsuz
üçüncüdür. Arkadaşlığın merasimleri nelerdir? Birbirinizin sağlığı­
na içersiniz, bir atardamar açar kanınızı arkadaşınkiyle karıştırırsı­
nız. Bunun için uygun anın ne zaman geleceğini kestirmek güçtür,
fakat esrarengiz bir biçimde o kendini belli eder; bir şekilde artık
birbirinize resmi hitap edemediğinizi hissedersiniz. Bir kere bu duy­
guyu hissedince o zaman hata yapmış olacağınız hiç aklınıza gel­
mez, cellatla dostluğa içmiş olduğunu sonradan anlayan Geert
Vestphaler gibi. Arkadaşlığın şaşmaz belirtileri nelerdir? Cevabı
antikçağ versin: idem velle. idem nolle, ea demum firm a amicitia
[aynı şeyi istemek ve aynı şeyi istememek çok sıkı bir arkadaşlığın
yolunu tutar] ve aynı zamanda son derece sıkıcıdır. Arkadaşlığın
şaşmaz belirtileri nelerdir? Sözde ve eylemde karşılıklı yardımlaş­
madır. İki arkadaş birbirlerinin her şeyi olmak için yakın bir işbirli­
ğine girer, oysa bir insan başka bir insana engel olmak dışında hiç­
bir şey olamaz. Elbette para yardımında bulunabilir, giyerken çıka­
rırken paltosunu tutabilir, sadık hizmetkârı olabilir, yeni yılda, ni­
kâhta, çocuğun doğumunda samimi kutlamalarda bulunabilir, cena­
zede taziyede bulunabilir.
 Fakat arkadaşlıktan uzak durmak sosyal ilişkilerden uzak dur­
mak anlamına gelmez. Tam aksine, bu tür sosyal ilişkiler bazen da­
ha derin bir karaktere bürünür; yeter ki, bir süreliğine ortak hareke­
tin hızım paylaşmış olsanız da, elinizde istediğiniz zaman kaçabile­
ceğiniz yeterli lıız bulunsun. Böyle davranışların akılda hoş olma­
yan anılar bıraktığına inanılır; anlamı olan bir ilişkinin artık kaybol­
ması ve bir hiçe dönüşmesinden kaynaklanan bir nahoşluk. Fakat bu
bir yanlış anlamadır.
Nahoşluk hayatın karşıtlıklarındaki ilginç bir öğedir. Ayrıca, ay­
nı ilişkinin başka bir şekilde olsa da, yine önemli bir rol oynaması
mümkündür. Esas mesele hiçbir zaman bağlanmamaktır, bunun için
de unutuş insanın bir köşesinde durmalı. Tecrübeli çiftçi arada bir
toprağını nadasa bırakır; toplumsal basiret teorisi de aynı şeyi salık
verir. Her şey kuşkusuz geri dönecektir, fakat başka bir biçimde: bir
zamanlar rotasyona tabi olmuş olan yine orada kalacak, fakat işle­
me tarzı değişecek. O yüzden gayet tutarlı bir şekilde arkadaşlarını­
zı ve tanış.arınızı daha iyi bir dünyada görmek istersiniz, fakat ka­
labalığın korkusu olan, onların değişeceği ve de tanıyamayacağınız
korkusunu taşımadan; sizin korkunuz daha çok onların tümden de­
ğişmeden kalması yönünde olacaktır. Er. önemsiz insanın bile böy­
le rasyonel bir yöntemle nasıl önem kazandığı çok kayda değer bir
şeydir.
İnsan asla evlilik ilişkisine girmemelidir. Karı koca sonsuza dek
birbirlerini seveceklerine söz verirler. İyi hoş da, pek anlamı yok:
çünkü zamanla aşkları bittiğinde, elbette ki sonsuzluk içinde bitmiş
olacak. O yüzden taraflar, “sonsuza dek” yerine “Paskalya'ya ka­
dar” ya da “Bahar Bayramı’na kadar” deseler hiç değilse sözlerinin
bir anlamı olurdu; çünkü o zaman gerçekten belirli bir şey. belki fi­
ilen yerine getirebilecekleri bir şey söylemiş olurlardı. Peki bir ev­
lilik genellikle nasıl işler? Taraflardan biri bir süre sonra bir şeyle­
rin ters gittiğini fark eder, sonra öteki taraf sızlanır ve “sadakatsiz,
sadakatsiz!” diye haykırır. Bir süre sonra öteki taraf da aynı duruş
noktasına gelir ve karşılıklı sadakatsizliklerin iki tarafı da memnun
edecek şekilde dengelendiği bir tarafsızlığa ulaşılır. Fakat artık çok
geçtir, zira boşanmanın önünde büyük güçlükler vardır.
 Evlilikteki durum böyle olunca, ahlâki desteklerle pek çok şekil­
de teşvik etme girişimleri şaşırtıcı olmaz. Bir adam karısından ay­
rılmak istediğinde hemen kıyamet kopar, “Ahlâksız, alçak," vs. Ne
kadar aptalca ve de evliliğe ne kadar dolaylı bir saldırı! Eğer evlili­
ğin bir gerçekliği varsa, adam bu mutluluğu teperek zaten yeterince
cezalanmış olacaktır; yok eğer yoksa, başkalarından daha akıllı ol­
duğu için kiifür etmek saçma olur. Bir kişi paradan bıkıp pencere­
den attığında ona alçak diye bağırmıyoruz; çünkü ya paranın ger­
çekliği var, böylece ondan yoksun kalarak yeterince cezasını çeki­
yor. ya da yok, ki o zaman da akıllı bir adamdır.
İnsan çok üyeliğin söz konusu olduğu hiçbir ilişkiye girmemek
için özen göstermelidir. Bu yüzden arkadaşlık tehlikelidir, evlilik
daha da beter. Karı kocanın tek bir vücut olduğu söylenir, fakat bu
çok karanlık ve esrarengiz bir deyiştir. Birden fazla olduğunuzda o
zaman özgürlüğünüzü kaybedersiniz, dilediğiniz zaman çizme sipa­
riş edemezsiniz, dünyayı aylak aylak gezemezsiniz. Karınız varsa
zor; eğer karınız ve belki çocuğunuz da varsa can sıkıcı; eğer karı­
nız ve çocuklarınız varsa imkânsız. Evet, bir Çingene kadının koca­
sını ömrü boyunca sırtında taşıdığı doğrudur; fakat bir kere bu pek
nadir olur, İkincisi de uzun vadede -koca için- sıkıcı olabilir. Evli­
lik insanı gelenek ve görenekle ölümcül bir ilişkiye sokar, gelenek­
ler ve görenekler rüzgârla hava gibidir, ele geçiremezsiniz. Bana
söylendiğine göre Japonya'nın geleneklerinde loğusa yatağında ko­
calar da yatarmış. Avrupa'nın, yabancı ülkelerin geleneklerini uy­
gulamaya başlayacağı bir zaman acaba gelmeyecek mi?
Arkadaşlık tehlikelidir, evlilik daha da beter; çünkü erkek kadın­
la sürekli bir ilişkiye girer girmez kadın erkeğin mahvı olur ve öyle
de kalır. Arapatı gibi ateşli bir genç adamı alın, evlensin, mahvolur.
Kadın önce gururludur, sonra zayıflar, sonra bayılır, sonra adam ba­
yılır. sonra bütün aile bayılır. Kadının aşkı riya ve zayıflıktan başka
bir şey değildir.
Fakat bir erkeğin evlenmemesi, hayatının erotik unsurdan tüm­
den yoksun olması anlamına gelmez. Erotik olanın da sonsuz olma­
sı gerekir; fakat bir saatle ya da bir ayla sınırlanabilecek şiirsel bir
sonsuzluk. İki insan âşık olup da birbirleri için yaratıldıklarını dii-
şünmeye başladıklarında, ayrılma cesaretini gösterme vakti gelmiş­
tir; çünkü devam ederlerse her şeyi kaybedip hiçbir şey kazanama­
yacaklardır. Paradoks gibi gelebilir, duygu açısından öyle; fakat an­
layış açısından öyle değil. Bu alanda insanların kendi ruh hallerin­
den yararlanması özellikle gereklidir; bu ruh hallerinin yardımıyla
insan bitip tükenmeyen çeşitte kombinasyonların farkına varabilir.
İnsan asla resmi bir görevi kabul etmemelidir. Eğer ederseniz,
Bilmemkim Efendi olarak, siyasal topluluk çarkının içindeki minik
bir dişli olmaktan öteye gidemezsiniz; kendi davranışınızda bile söz
sahibi olamazsınız ve bu durumda teorileriniz pek yardımcı olmaz.
Bir unvanınız olur ve bunun içinde her günah ve kötülük beraberin­
de gelir. Altında köle olduğun yasa da aynı derecede sıkıcıdır, ter-
fin ister hızlı ister yavaş olsun. Unvandan kurtulamazsınız, şayet
halkın huzurunda kırbaçlanmayı gerektiren bir suç işlemezseniz; o
zaman bile emin olmayın, çünkü unvan, kraliyet affıyla tekrar iade
edilebilir.
İnsan resmi bir işe girmekten kaçınsa bile hareketsiz olmamalı,
aylaklıkla aynı anlama gelecek işleri takip etmeli; ekmek kazandır­
mayan zanaatlarla uğraşmalı. Bu bağlamda kendini geliştirme yay­
gın değil, yoğun olmalı ve olgun yaşına rağmen, “çocuklar çıngı­
rakla eğlendirilir, samanla gıdıklanır,” atasözünü haklı çıkarabilme-
lidir.
Eğer birisi, toplumsal basiret teorisine uygun olarak toprağı de­
ğiştirirse -çünkü eğer sadece bir kişiyle teması varsa o zaman rotas­
yon yöntemi, tıpkı bir dönümlük arazisi olduğu için nadasa bıraka­
mayan çiftçi gibi başarısızlığa uğrayacaktır, bu da son derece önem­
li bir husustur- o zaman kendisini de durmadan değiştirmesi gere­
kir, işin asıl sırrı da burada gizlidir. Bu amaçla insan, ruh hallerinin
kesin hâkimi olmalıdır. Ruh hallerini istenilen zamanda ortaya çı­
karmak anlamında hâkimiyet imkânsızdır, fakat basiret o andan na­
sıl yararlanacağını öğretir. Tecrübeli bir denizcinin gözü nasıl hep
suyun üstünde olup çok uzaklardan gelen borayı görüyorsa, insan
da daima biraz öncesinden ruh halini görebilmelidir. İnsan ruh hali­
ni takınmadan önce kendisini ve başkalarını nasıl etkilediğini bil­
melidir. Tam tonları çalmak ve bir kişide ne olduğunu görmek için
önce bir ya da iki notaya vurulur; ara tonlar ardından gelir. Tecrü­
beniz arttıkça hiç aklınıza gelmeyen bir kişide genellikle çok şey ol­
duğuna daha kolay ikna olursunuz. Böyle son derece sıkıcı olan
duygusal insanlar kızdıklarında genellikle çok eğlenceli olurlar.
Kızdırmak özellikle verimli bir araştırma yöntemidir.
Bütün sır keyfilikte yatıyor. İnsanlar genellikle keyfi olmanın
kolay olduğunu sanırlar; fakat keyfilikte başarılı olmak, içinde kay­
bolmadan ondan tatmin sağlamak çok çalışma gerektirir. İnsan bun­
dan doğrudan bir zevk almaz fakat ona yüklediği bambaşka bir şey­
den zevk alır. Bir oyuna ortasında girersiniz, bir kitabın üçüncü bö­
lümünü okursunuz. Bu şekilde, yazarın sizin için emek emek hazır­
ladığından çok farklı bir hazzı elde edersiniz. Tamamıyla tesadüfi
şeylerden zevk alırsınız; bütün varoluşu bu bakış açısıyla değerlen­
dirirsiniz; varoluşun gerçekliğini bunun üzerinde karaya oturtursu­
nuz. Bir örnek vereyim. Bazı şartlardan dolayı gevezeliğini çekmek
zorunda kaldığım bir adam vardı. Her fırsatta uzun uzun felsefe nu­
tukları atmaya can atıyordu, son derece sıkıcıydı. Neredeyse umut­
suzluğa kapılmak üzereyken adamın konuşurken su gibi terlediğini
fark ettim. İnci taneleri halindeki terler kaşının üzerinde toplanıyor,
bir derecik oluşturuyor, burnundan aşağı kayıyor ve burnunun
ucunda damla şeklinde bir kütle halinde asılı kalıyordu. Bu keşfi
yaptıktan sonra her şey değişmişti. Hatta felsefe nutuklarını atması
için kışkırtmaktan zevk alır oldum, sırf kaşındaki ve burnunun
ucundaki terleri gözlemlemek için.
Şair Baggasen bir yerde bir adamdan söz eder, kuşkusuz iyi bir
adamdır; fakat ona karşı tek bir itirazı vardır: İsmiyle hiçbir şey
uyaklı değildir. Hayatın gerçekliklerinin böylesi keyfi bir ilgi alanı
üzerinde etkisiz hale gelmesine izin vermek son derece yararlıdır.
Tesadüfi olan bir şeyi mutlak olana ve aslında, hayranlık nesnenize
dönüştürüyorsunuz. Bu mükemmel işe yarar, özellikle insan heye­
canlıyken. Bu yöntem pek çok kimse için uyarıcı özelliğe sahiptir.
Hayattaki her şeye bir bahisçinin gözüyle bakar vesaire. Keyfiliği­
nize ne kadar sıkı bir tutarlılıkla yapışırsanız, ortaya çıkan kombi­
nasyon o kadar eğlenceli olur. Tutarlılık derecesi daima sizin bir sa­
natçı mı yoksa bir hevesli mi olduğunuzu ortaya koyar. Gerçeğe
baktığınız göz sürekli değişmelidir. Yeni Platoncular dünyada daha
az mükemmel olan insanların öldükten sonra hak ettikleri şeye gö­
re az çok mükemmel hayvanlar olduklarım düşünüyorlardı. Sözge­
limi, yurttaşlık meziyetlerini daha alt düzeyde icra etmiş olanlar
(perakendeciler) arı gibi çalışkan hayvanlara dönüştürülmüş. Bu
dünyadaki herkesi hayvan ve bitkilere (Plotinos bazılarının bitkile­
re de dönüştüğünü düşünüyordu) dönüşmüş olarak gören böyle bir
hayat anlayışı zengin ve çeşitli imkânlar sunar. Ressam Tischbein
her insanı bir hayvanda idealleştirmeye çalışıyordu. Yöntemindeki
hata fazla ciddi olmasıydı, gerçek bir benzerlik bulma çabası için­
deydi.
Kişinin kendisindeki keyfilik dış dünyadaki tesadüfe karşılık ge­
lir. O yüzden insanın gözü her an tesadüflerde olmalıdır, bir şey çı­
kacak olursa daima e.\peditus [yürümeye hazır] olmalıdır. Bir iki
hafta öncesinden hazırlık yaptığımız sosyal denen hazların esamesi
okunmaz; öte yandan en önemsiz şey bile tesadüfen zengin bir eğ­
lence kaynağı olabilir. Burada ayrıntılara girmek imkânsız, çünkü
hiçbir teori o kadar uzağa gidemez. En eksiksiz teori bile, dâhi bir
adamın her-an-ve-her-yerdeliğiyle ortaya çıkardıkları yanında fakir
kalır.

X.
Kendimi inceliyorum

İnsan sadece başkaları için değil, kendi için de bir gizem olmalı.
Kendimi inceliyorum; bundan sıkılınca vakit geçsin diye bir puro
yakıp düşünüyorum: Tanrının benimle ne kastettiğini ya da benden
ne yapmak istediğini sadece O biliyor.
 “ İ yi bi r parça... fazla da yağl ı olmasın”

İnsanın, sanki kaderini değiştirecekmiş gibi, dünyada bağırıp çağı­

rarak bir şeyler elde edeceğine inanması için çok saf olması gerekir.
Her şeyi olduğu gibi kabul edip yaygara koparmamak daha iyi.
Gençliğimde bir lokantaya gittiğim zaman garsona, “İyi bir parça,
çok iyi bir parça, filetodan, fazla da yağlı olmasın,” derdim. Garson,
isteğime dikkatini vermek şöyle dursun belki de beni duymazdı bi­
le ve sesimin mutfağa ulaşıp aşçıyı etkileme ihtimali daha da zayıf­
tı, tut ki ulaştı, belki rostonun tamamında iyi bir parça yoktu. Artık
hiç bağırmıyorum.

XII.
Yeryüzündeki varoluşumuz
bir t ür hastal ık...

Bir mizahçı varolurken kendini de ifade eder; hayatta insan bazen

bir mizahçının konuştuğunu duyar, sözleri kitaplarda sık sık çarpı­
tılır. Şimdi bir mizahçı kendini ifade etsin, şu şekilde konuşacaktır:
“Hayatın anlamı nedir? Evet, söyleyin bana; ben nereden bileyim,
dün doğmuşuz ve hiçbir şey bilmiyoruz. Fakat bildiğim bir şey var
ki o da şudur, dünyayı kimseye tanınmadan arşınlamak en rahatı,
kimse tarafından bilinmeden. Kral hazretleri, Kraliçe hazretleri,
Ana Kraliçe hazretleri, Prens Ferdinand hazretleri tarafından tanın­
madan; zira böyle aristokratik tanışıklıklar hayata ancak dert ve ta­
sa getirir, tıpkı bir taşra kasabasında darlık içinde yaşayan bir pren­
sin, kraliyet ailesi tarafından tanınması kadar pis bir durum.” Bana
öyle geliyor ki Tanrı tarafından tanınmak da zamanla hayatı daya­
nılmaz derecede çetin bir hale getirir. O her nerede olursa, orası her
yarım saat müthiş bir önemdedir. Fakat bu şekilde yaşamaya altmış
yıl boyunca katlanılamaz; meslek sınavları için gereken zorlu çalış­
maya üç yıl bile dayanmak pek mümkün değil, üstelik böyle geçen
yarım saatlik sıkıntının yanında onun lafı bile olmaz.
 Her şey kendini zıtlıklara ayırır. Şimdi bize sonsuzluğun bütün
tutkusuyla yaşamamız ve ebediyeti satın almamız vaaz ediliyor. Pe­
kâlâ, insan bu görevi üstlenip sonsuzluğun bütün gayretini gösterir,
en uç ve tutkulu bir telaşla koşturur, öyle ki bombardıman altındaki
hiç kimse bundan daha hızlı koşamaz, bir tiyatronun en üst balko­
nundan aşağı düşmüş Yahudi bu kadar tepetakla olamaz. Ne olur?
İşte o zaman açık artırmanın ertelendiği haberi gelir, tokmak bugün
inmeyecektir, ama belki altmış yıl sonra. Bunun üzerine insan vali­
zini hazırlamaya başlar; sonra ne olur? Daha aynı saniye içinde ha­
berci koşarak gelip der ki: “Fakat hâlâ her şeyin ölüm hükmüyle so­
nuçlandırılması mümkün, belki şu an bile.”
Bunun anlamı nedir? Son tahlilde bütün insanlar eşit derecede
uzaklaşırlar. Varoluşla durum neyse doktorumla da o. Kendimi has­
ta hissediyorum diye şikâyet ettim. “Muhtemelen çok kahve içiyor­
sun ve yeterince de hareket etmiyorsun,” diye cevap verdi. Üç haf­
ta sonra yine başvurdum ve gerçekten iyi olmadığımı; fakat bu se­
fer kahveden olamayacağını çünkü ağzıma sürmediğimi, hareket­
sizlikten de olamayacağını çünkü her gün yürüdüğümü söyledim.
“O zaman sebep, kahve içmemen ve fazla hareket etmendir,” diye
cevapladı. İşte gördük; sağlığın yerinde olmaması durumu aynıydı
ve aynı kaldı, fakat kahve içtiğim zaman kahve içtiğimden oluyor,
kahve içmediğim zaman kahve içmediğimden oluyordu. Biz insan­
ların durumu da genel olarak işte böyle. Yeryüzündeki bütün var­
oluşumuz bir tür hastalıktır. Eğer biri sebebini merak ederse, insan
önce ona hayatını nasıl düzenlediğini sorar; bunu anlatır anlatmaz
cevabı yapıştırır: “Yaa işte; işte o yüzden.” Sonra da büyüklenme
havalarıyla yürür gider, sanki her şeyi açıklamış gibi, köşeyi dönün­
ce de kuyruğunu bacaklarının arasına kıstırıp sinsi sinsi uzaklaşır.
On dolar verseler varoluş bilmecesini açıklamayı üstlenmezdim.
Hem niye üstleneyim ki? Eğer hayat bir bilmeceyse, bu bilmecenin
yazarı hiç şüphe yok sonunda açıklayacaktır. Fani hayatı ben icat et­
medim, fakat bilmece yayımlamayı âdet edinmiş gazete ve dergiler­
de çözümler genellikle bir sonraki sayıda verilir. Elbette evde kal­
mış bir kızın ya da bir emeklinin bir gün önceden bilmeceyi çözdü­
ğünden, yani çözümü bildiğinden söz edildiği olur -b u kesinlikle
bir şeyi değiştirmez.
 XII.
Kör kemancılar

Bu iki aşina keman ezgisi! Bu iki aşina ezgi, burada, bu saatte, so­
kağın ortasında. Duyularımı mı kaybettim? M ozart’ın müziğinin aş­
kından işitmez olan kulağım mı bu sesleri yaratıyor; tanrılar bana,
tapınağın kapısındaki mutsuz dilenciye -duyduğu bu sesi üreten bir
kulak mı verdiler? Sadece iki ezgi, başka hiçbir şey duymuyorum.
Tıpkı ölümsüz uvertürün derin koro nağmelerinden dolup taştıkları
gibi burada da sokağın gürültüsünden ve karmaşasından kendilerini
sıyırıyorlar, bir vahyin bütün şaşırtıcılığıyla. -B urada yakınlarda ol­
malı, çünkü dans müziğinin hafif melodilerini duyuyorum. -D em ek
bu coşkuyu size borçluyum mutsuz sanatçı ikili. -B irisi on yedisin-
deydi, yeşil kalmuk bir palto giymişti, büyük, kemik düğmeleri var­
dı. Palto ona çok büyük geliyordu. Kemanı çenesinin altına iyice
dayamıştı, şapkası gözlerini kapatıyordu, eli parmaksız bir eldiven­
de gizliydi, parmakları soğuktan kızarıp morarmıştı. Öteki adam da­
ha büyüktü; saçaktan bir şal giymişti. İkisi de kördü. Küçük bir kız,
herhalde rehberleri, önlerinde duruyordu, elleri atkısının altınday­
dı. Yavaş yavaş etraflarında toplandık, bu müziğin birkaç hayranı:
Çantasıyla bir postacı, küçük bir çocuk, bir hizmetçi kız, birkaç
amele. Dayalı döşeli arabalar gürültüyle yanımızdan geçtiler, ağır
arabalar ezgileri bastırdı, fakat ezgiler saniyeler sonra tekrar sıyrılıp
geldiler. Mutsuz sanatçı İkilisi, bu nağmelerin dünyanın bütün gör­
keminin somut bir örneği olduğunu biliyor musunuz? -N asıl da giz­
li bir vuslat anma benziyor!

XIV.
Don Giovanrıi için bir yer b u l m a y a
çalışırken

Eğer bu açıklamayı Don Juan operasına uygularsak, onu hakiki kla­

sik geçerliliği içinde görme fırsatını buluruz. Don Juan operanın
kahramanı, asıl ilgi odağı; sadece bu değil, bütün öteki karakterlere
karşı da ilgi uyandırıyor. Fakat kahramanın aynı zamanda öteki ka­
rakterlere hayat veren bir güç olduğu sadece yüzeysel bir şekilde
anlaşılmamalı, çünkü operanın sırrı burada yatıyor. Don Juan’m ha­
yatı, onların içinde bulunan yaşama ilkesidir. Onun tutkusu bütün
ötekilerin tutkularını harekete geçiriyor; onun tutkusu her yerden
yankı getiriyor; Komutan’m ciddiyetinde. Elvira’mn öfkesinde. An-
na’nın nefretinde, Ottavio’nm kendini beğenişinde, Zerlina’mn
kaygısında, M azetto’nun kızgınlığında ve Leporello’nun kafasının
karışıklığında çınlıyor ve güç veriyor. Kahramanlarda genellikle
hep olduğu gibi oyuna ismini veren bir kahraman; fakat kendisi bir
isimden çok daha fazla, deyim yerindeyse bir ortak payda. Onun­
kiyle kıyaslandığında ötekilerin varlıkları sadece türemiş bir varo­
luş. Bir operanın ana temasını bütünlüğü oluşturuyorsa, o zaman ra­
hatlıkla görürüz ki bir opera için Don Juan’dan daha mükemmel bir
konu hayal edilemez. Bu ana tema gerçekten de, oyundaki güçler
bakımından, onları destekleyen bir üçüncü güç olabilir. Böyle bir
operaya örnek olarak La D am e Blanche'dan söz etmeliyim; fakat
operada böyle bir bütünlük, daha öte bir lirik yan ortaya koyar. Don
Juan 'da ana tema operanın kendisindeki ilkel güçten başka bir şey
değildir; bu da Don Juan’dır, ama yine -o bir karakter olmayıp esa­
sen hayat olduğu için- kesinlikle müzikseldir. Operadaki öteki kişi­
ler de karakter değil, esasen Don Juan’m aracılığıyla yerleştirilmiş
tutkulardır ve yine bu ölçüde müzikseldirler. Yani Don Juan onların
hepsini çevrelerken, onlar da buna karşılık onu çevreler; onlar onun
hayatının sürekli olarak ortaya koyduğu dış sonuçlardır. İşte onun,
hiçbir operada bulunmayan bir illüzyon gücü yaratmasını, Don Ju­
an’m müziksel hayatının operadaki bu merkezi yeri sağlar ve onun
hayatı, insanı oyunun hayatına alıp götürür. Bu müzikte müziksel-
lik her yerde hazır ve nazır olduğundan insan her zerresinden zevk
alıp onunla hemen kendinden geçebilir. İnsan oyunun ortasında ge­
lip anında merkezine düşebilir, çünkü Don Juan’m hayatı olan bu
merkez her yerdedir.
Tecrübeyle biliriz ki iki duyuyu aynı anda zorlamak hoş olmaz,
kulaklarımız meşgulken gözlerimizi zorlarsak çoğunlukla kafamız
karışır. Bu yüzden müzik dinlerken gözlerimizi kapatma eğilimimiz
vardır. Bu hemen hemen bütün müzikler için geçerlidir, Don Juan
içinse sensu eminentiori [en üst anlamda]. Gözler işin içine girer
girmez, etkilenim karışmaya başlar; kendini göze sunan dramatik
birlik, aynı anda duyulan müziğe kıyasla daima ikincil ve kusurlu­
dur. En azından benim deneyimim böyle oldu. Salonda hemen uca
oturduğum oldu, ta arkalara oturduğum oldu, tamamen müzikle
kendimden geçeyim diye bir kuytu köşeyi de denedim. Ne kadar
uzaktaysam, soğukluktan değil sevgiden, o kadar iyi anlıyordum ya
da anladığıma inanıyordum, çünkü uzaktayken daha iyi anlaşılır.
Bunun hayatım için tuhaf bir gizemi oldu. Bir bilet için her şeyimi
vereceğim zamanlar oldu. Ama şimdi tek bir kuruş bile harcamam
gerekmiyor. Koridorun dışında dikiliyorum; beni salondan ayıran
bölmeye dayanıyorum ve o zamanki etkilenim en güçlüsü; kendi
başına koskoca bir dünya; hiçbir şey göremiyorum, hem duyacak
kadar yakın, hem de sonsuza kadar uzağım.

XV.
Pişman olursun!

YA/YA DA

Coşturucu bir söyler

Evlenirsen, pişman olursun; evlenmezsen, yine pişman olursun;

evlen ya da evlenme, pişman olursun; ister evlen, ister evlenme
pişman olursun. Dünyanın aptallıklarına gül geç, pişman olursun;
gözyaşı dök. yine pişman olursun; dünyanın aptallıklarına gül geç
ya da gözyaşı dök. pişman olursun; dünyanın aptallıklarına ister
gül geç ister gözyaşı dök, pişman olursun. Bir kadına inan, pişman
olursun; inanma, yine pişman olursun; bir kadına inan ya da inan­
ma pişman olursun; bir kadına ister inan ister inanma, pişman olur­
sun. Kendini as, pişman olursun; kendini asma, yine pişman olur­
sun; kendini as ya da asma pişman olursun; kendini ister as ister as­
ma, pişman olursun. Bu, beyler, bütün felsefenin toplamı ve özü­
dür. Ben her şeyi Spinoza’nın söylediği gibi sadece belli anlarda
aeterno modo [sonsuza dek] görmem, sürekli aeterno modo yaşa­
rım. Böyle yaşadığını sanan pek çok kimse var, çünkü bir şeyi ya
da ötekini yaptıktan sonra zıtlıkları birleştirir ya da bağdaştırırlar.
Fakat bu bir yanlış anlamadır; çünkü gerçek sonsuzluk ya/ya
d a ’nın ardında yatmaz, önündedir. Böylece, onların sonsuzluğu, ıs­
tıraplı bir geçici anlar dizisidir; çünkü iki misli bir pişmanlıkla ken­
dilerini yiyip bitirirler. Benim felsefem hiç değilse kolay anlaşılır;
çünkü tek bir ilkem var, üstelik ondan da hareket etmiyorum.
Ya/ya d a’daki ardışık diyalektikle burada öne sürülen sonsuz diya­
lektik arasındaki farkı ayırt etmek gerek. İlkemden hareket etmiyo­
rum derken bundan, ondan-hareket-ediyorum’un zıddı anlaşılma­
malı, bu sadece ilkemin olumsuz ifadesi olur, bundan anlaşılması
gereken; bunun ondan-hareket-etmek ile ondan-hareket-etmeme-
nin aynı derecede zıddı olduğudur. İlkemden hareket etmiyorum,
çünkü; eğer edersem pişman olurum, etmezsem yine pişman olu­
rum. O yüzden, beni dinleyen saygıdeğer insanlardan biri ya da
ötekine söylediğim şeyde bir şey varmış gibi geliyorsa, bu ancak
onların felsefeye yeteneği olmadığım gösterir; eğer argümanım
ilerliyormuş gibi görünüyorsa, bu da aynı şeyi gösterir. Fakat hiç­
bir ilerleme katetmiyorsam da, şimdi beni takip edebilenler için
felsefemin kendi içinde kalmasını sağlayan ebedi hakikatin sırrım
açacağım. Çünkü, eğer ilkemden hareket etseydim, durmam im­
kânsız olacaktı; çünkü durursam, pişman olurdum, durmazsam, yi­
ne pişman olurdum vs. Fakat hiç başlamadığım için, hiç duramam;
sonsuz yolculuğum sonsuz duruşumla aynıdır. Tecrübe göstermiş­
tir ki felsefenin başlaması hiçbir şekilde zor değildir. Alakası yok.
Felsefe hiçlikle başlar, dolayısıyla da her zaman başlayabilir. Fakat
hem felsefe hem de filozoflar için asıl güçlük durmaktır. Benim
felsefemde bu güçlük çözüldü; çünkü ben şimdi durduğumda, ger­
çekten durduğuma inanan olursa o zaman spekülatif anlayıştan
yoksun olduğunu gösterir. Çünkü şimdi durmuyorum, başladığım
zaman durmuştum. Bu nedenle felsefemin kısalık üstünlüğü var,
ayrıca çürütülmesi de imkânsız; çünkü bana karşı çıkacak olan
olursa, ona deli demek hakkımdır. Böylece görülüyor ki filozof sü­
rekli aeterno m odo yaşar, kutsal Sintenis gibi belli saatler sonsuza
dek yaşamamıştır.

XVI.
Şeytanilik

Kaygı K avram ı’nc/a (1844) Vigilius Haufniensis

(Kopenhag’ın Bekçisi) “şeytaniliğin” iyilik ko r­
kusu olduğu yönünde b ir teori geliştirir. “Şeyta­
niliğin” biçim leri çeşitlidir, “Kapanıklık”; “A n i­
lik ”; “Boşluk, Bıkkınlık". Burada ilk iki biçim tas­
vir ediliyor. “Kapanıklık,” işkenceciyle kurbanı
arasındaki ilişkileri ve oradan çıkarılan beklen­
m edik sonucu işliyor (“ Vicdan azabı olan hiç
kimse suskunluğa dayanamaz"). “Şeytaniliği,”
“A n ilik” olarak sunan İkincisi, tiyatro dünyasın­
da ço k konuşulm uş b ir fenomeni örnek olarak
alıyor. Büyük bale dansçısı Bournonville, kulis­
lerin üzerinden doğrudan sahneye atlayıp yere
düştüğü pozisyonda öylece hareketsiz kalabili­
yordu. Bu hüner bütün K openhag’ın dilindeydi.

I: Kapanıklık

Şeytanilik istem dışı açığa vurulmuş kapanıklıktır [det Indeslut-

tede ya da Indesluttedhed], Bu iki ayırt edici özellik, olması gerek­
tiği gibi, aynı şeyi gösterir; çünkü kapanık tam olarak dilsizdir ve
kendini ifade etmek zorunda kalsa, bunun kendi iradesine karşı
meydana gelmesi gerekir, çünkü özgür-olmayışm üzerinde yüzüko­
yun yatmış olan özgürlük, dışarıdaki özgürlükle iletişime girince is­
yan eder ve özgür-olmayışa öyle bir şekilde ihanet eder ki, kaygı
içinde iradesine karşı kendine ihanet eden birey olur. “Kapanık” ke­
limesi, bu yüzden, kesin sınırları içinde alınmalıdır; çünkü genelde
kullanıldığı gibi ketumluk anlamında en yüksek özgürlüğe işaret
edebilir. Brutus, Galler Prensi olarak İngiltere Kralı V. Henry vs. bu
anlamda kapanıktılar, ta ki iyilik ile bir ahitleri olduklarının anlaşıl­
dığı vakit gelene kadar. Böyle bir kapanıklık bu yüzden dışa açık­
lıkla [expansion] aynıydı ve hiçbir şahsiyet, büyük bir fikrin rah­
minde kapanık olan birinden, kelimenin daha ince ve soylu anla­
mıyla, asla daha dışa açık olamaz. Özgürlük tam da dışa açıklık ha­
lidir. “Kapanık” kelimesini buna zıt anlamda kullanıyorum, “saygın
bir anlamda,” “özgür-olmayış” karşılığı olarak. Kötülük için yaygın
olarak daha metafizik bir terim kullanılır. Buna “olumsuzlama,” de­
nir. Tam buna karşılık gelen etik terim, bireyin üzerindeki etkisi dü­
şünüldüğünde, kapanıklıktır. Şeytanilik kendisini bir şeyle kapat­
maz [susturmaz], kendisini kapatır [susturur]; varoluşun gizemi bu­
rada yatar: Özgür-olmayış tam da kendini bir mahkûm yapar. Öz­
gürlük sürekli iletişim halindedir (bu kelimenin dini önemini bile
hesaba katmanın hiç zararı olmaz); özgür-olmayış gitgide daha ka­
panık kalır ve hiçbir iletişim istemez. Bunu her alanda gözlemlemek
mümkün. Kendini hipokondriyaklarda, saplantılı titizliklerde göste­
rir, müthiş bir yanlış anlama sonucu suskunluğu bir sistem olarak
sunduklarında kendini en yüksek tutkularda gösterir. O zaman öz­
gürlük kapanıklık ile temasa geçtiğinde, kapanıklık kaygıya [an-
gest] dönüşür. Gündelik konuşmada son derece manidar bir deyiş
var. Bir kişiden bahsederken ağzından laf çıkmayacağı söylenir.
Kapanık tam da dilsizdir; konuşulan kelime tamamen kurtarıcı şey­
dir, insanı kapanığın dilsiz soyutlanışmdan kurtarır. Şeytanilik bu­
rada x anlamına gelsin; özgürlüğün onunla dışarıdan kurduğu ilişki
de, x olsun: Şeytaniliğin açığa vurulmasını yöneten yasa, iradesine
rağmen onu ağzından çıkarmasıdır. Çünkü konuşmayla ima edilen
şey iletişimdir. Bir şeytani bu yüzden Yeni Ahit’te İsa’ya, “Benden
ne istiyorsun?” der; sonra İsa’nın onu yok etmeye geldiğini söyler
(iyi korkusu). Ya da bir şeytani İsa’ya başka tarafa gitmesi için yal­
varır. (Korku, kötü korkusu olunca -I. kısımla karşılaştırın- birey
kurtuluşa sığınır.)
 Hayat mümkün olan her alanda ve derecede bunun örnekleriyle
dolup taşar. Azılı bir suçlu günah çıkarmaya gitmez (şeytanilik tam
da buradadır, adam ıstırap cezası aracılığıyla iyilikle iletişim kur­
mak istemez). Böyle bir durum için belki nadir kullanılan bir yön­
tem vardır: Suskunluk ve gözün gücü. Eğer bir sorgucunun dayana­
cak fiziksel gücü ve manevi esnekliği varsa, on altı saat bile olsa,
sonunda iradedışı ifşaatla ödüllenecektir. Vicdan azabı olan hiç
kimse suskunluğa dayanamaz. Tek başına bir yere hapsedin, kayıt­
sız kalacaktır. Fakat bu suskunluk, yargıcın huzurunda, kâtip ifşa­
atını kayda geçmek için beklerken, en zamansız sorgulama ve en
korkunç işkencedir, ama yasaldır da; fakat bunu gerçekleştirmek sa-
nılacağı kadar kolay değildir. Kapanıklığı konuşmaya zorlayabile­
cek tek güç. ya daha üst bir şeytan [demoıı| (çünkü her şeytanın
hükmedeceği bir zaman gelir) ya da mutlak olarak susmayı bilen
iyiliktir. Ve eğer bu suskunlukla yapılan sorgulamada herhangi bir
kurnazlık adamı utandıracak olsaydı, sorgucunun kendisi utanırdı
ve en sonunda kendinden korkup suskunluğu bozardı. Ast konum­
daki bir şeytanla ya da Tanrı bilinci fazla gelişmemiş ast konumda­
ki bir insanla karşı karşıya kaldığında, kapanıklık kesin zafer kaza­
nır: çünkü ilki dayanamaz, İkincisi de bütün masumiyetiyle kıt ka­
naat yaşamaya, diline her geleni söylemeye alışmıştır. Kararlı ke­
tumluğun böyle insanların üzerine nasıl bir güç uyguladığı, onların
sonunda suskunluğu bozacak tek bir kelime için nasıl yalvarmaya
başladıkları inanılır gibi değildir. Zayıfları bu şekilde ayak altında
ezmek de çok şaşırtıcıdır. Belki böyle şeylerin sadece prensler ve
Cizvitler arasında olduğu ve bunu daha net anlayabilmek için Do-
mitianus'u. Cromvvell'i. Alba Dükü'nü ya da Cizvit Tarikatından
bir generali (ki bu isimler neredeyse bu alanda nam salmışlardır)
düşünmek gerektiği zannedilebilir. Hiç öyle değil, çok daha sık olu­
yor. Ne var ki. bu fenomen hakkında yargıda bulunurken ihtiyatlı
olmak gerekir: çünkü fenomen aynı olsa da sebebi tam tersi de ola­
bilir. çünkü başkalarını kapanıklığın despotluk ve işkencesine m a­
ruz bırakan bireyin kendisi konuşmak isteyebilir, ifşayı meydana
getirecek üst bir şeytanı kendisi bekliyor olabilir. Fakat işkenceci
kendi kapanıklığıyla bencilce ilintilenebilir.
 Fakat, çelişkisi kapanıklığın kendisi kadar korkunç olan tek bir
çatışma göstereceğim. Kapanığın içinde sakladığı belki o kadar kor­
kunçtur ki kendisinin bile duyacağı bir şekilde dile getirmeye cesa­
ret edemez, çünkü dile getirdiği an yeni bir suç işliyormuş gibi ge­
lir ya da tekrar baştan çıkacakmış gibi. Bu fenomenin meydana gel­
mesi için, bireyin nadiren karşılaşılan bir şekilde arılığın ve kirlen­
mişliğin bir harmanlaması olması gerek. O yüzden bunun meydana
gelmesi çok büyük ihtimalle bireyin korkunç edimi işlemiş olduğu
anda kendisinde olmamasıyla mümkündür. Sözgelimi bir adam,
sarhoşluk anında sadece hayal meyal hatırladığı şeyleri yapmış ola­
bilir; ama yine de bunun, kendinin bile neredeyse tanımayacağı ka­
dar vahşi bir şey olduğunu bilir. Aynı şey, bir zamanlar akli denge­
si yerinde olmayan, önceki durumunu belleğinde tutan bir adam için
de söz konusu olabilir. Fenomenin şeytani olup olmadığına karar
verecek olan, bireyin ifşaya karşı tutumudur, o olguyu özgürlüğe
nüfuz ettirmede, onun özgürlükteki sorumluluğunu üstlenmede is­
tekli olup olmadığıdır. Eğer onu yapmada istekli değilse o zaman
fenomen şeytanidir. Ayrım keskin bir şekilde tutulmalıdır, zira, sırf
ifşayı isteyen adam bile yine de esasen şeytanidir. Aslında iki irade­
si vardır, bir tanesi ifşayı ister, ikincil ve yetersizdir, bir de kapan­
mayı isteyen daha güçlü bir irade vardır; fakat bunun daha güçlü ol­
ması esas olarak onun şeytani olduğunu gösterir. Sıkı ketumluk ira-
dedışı ifşadır. Kişilik başlangıçta ne kadar zayıfsa, sıkı ketumluğun
hizmetinde tüketilen özgürlüğün esnekliği oranında, sırrın en so­
nunda açığa vurulacağı o kadar kesindir. En önemsiz temas, geçer-
kenki bir bakış vs. o korkunç monologu başlatmaya yeter; ya da sı­
kı ketumluğun içeriğine bağlı olarak komik de olabilir. Vantrilok-
luk açıkça bir bildiride bulunuyor olabilir, ya da dolaylı olabilir, bir
delinin başka bir kişiyi göstererek, “O bana çok nahoş geliyor, her­
halde deli,” demesi gibi. İfşa kendini sözlerde bildirebilir, talihsiz
adamın kendi sırrım herkese dayatmasında olduğu gibi. Kendisini
bir bakışta ortaya koyabilir, insanın neredeyse anlamaktan korktu­
ğu şeyi açığa vuran suçlayıcı bir bakış vardır; merak duygusunu bu
iradedışı işareti araştırmak için pek ayartamayacak, suçlu ve yalva­
ran bir bakış. Korkunun iradesine karşı açığa vurdukları; gülünç
olaylar, bayağılık, kibir, eşek şakaları, iğrenç hasetler, tıp ve sağlık­
la ilgili uçuk fikirler olduğunda, sıkı ketumluğun içeriğine bağlı ola­
rak bütün bunlar komik bile sayılabilir.

II: Anilik

Şeytanilik aniliktir. Anilik, başka bir açıdan, sıkı ketumluğa kar­

şılık gelen yeni bir ifadedir. İnsan içerik üzerinde derin düşünmeye
başladığı zaman şeytani, kapanık olarak nitelenir; insan zaman üze­
rinde derin düşündüğünde anilik olarak nitelenir. Sıkı ketumluk, bi­
reysellikteki egonun daralmasının olumsuzlanmasımn sonucuydu.
Ketumluk kendini iletişime gitgide daha da fazla kapamıştır. Buna
karşılık iletişim, sürekliliğe karşılık gelen bir ifadedir ve süreklili­
ğin olumsuzlanması aniliktir. Sıkı ketumluğun olağanüstü bir sü­
rekliliği olacağı sanılabilir. Geriye insanın sadece duyularla edine­
ceği izlenimler kalacak biçimde kendini boşluğa yayışıyla kıyaslan­
dığında bir süreklilik görüntüsü vermesine rağmen durum bunun
tam tersidir. Sıkı ketumluğun sahip olabileceği süreklilik, bir topa­
cın kendi ekseninde durmadan dönerken hissetmesi gereken baş
dönmesiyle kıyaslanabilir. Bu sıkı ketumluğun tümden delirecek
kadar ileri gitmemesi durumunda, -delilik burada tekdüze kayıtsız­
lığın perpetuum mobile'&i [sürekli hareket kaynağı]- bireysellik in­
san hayatının geri kalanıyla belli bir sürekliliği elinde tutacaktır. Bu
sürekliliğin aynası karşısında o sıkı ketumluğun görünüşteki sürek­
liliği kendisini anilik olarak gösterecektir. Bir an orada olup, bir
sonraki an kaybolacaktır ve daha kaybolur kaybolmaz capcanlı yi­
ne orada olacaktır. Herhangi bir sürekliliğin üzerine işlenemez, içi­
ne de sokulamaz, işte anilik tam da böyle bir şeydir.
Şeytanilik bedensel bir şey olsaydı o zaman anilik asla varol-
mazdı. Bir ateş, delilik vs. nüksettiğinde insan en sonunda bir yasa­
yı keşfeder ve bu yasa bir ölçüde ani olanı yürürlükten kaldırır. Fa­
kat ani olan yasa tanımaz. Doğal fenomenler arasında bir yeri yok­
tur, o ruhsaldır, özgürlüksüzlüğün ifadesidir.
Şeytanilik gibi ani olan da iyilikten korkmadır. İyilik bu bağlam­
da süreklilik demektir, çünkü kurtuluşun ilk ifadesi sürekliliktir. Bi­
reyin hayatı belli bir dereceye kadar diğer insan hayatıyla birlikte
bir süreklilikte geçerken, sıkı ketumluk o bireyin içinde kendini sü­
rekliliğin sadece kendisiyle iletişim kuran abrakadabrası olarak sür­
dürür ve bu yüzden de anilik olması sona ermez.
Sıkı ketumluğun içeriğine bağlı olarak, anilik korkunç olanı ifa­
de edebilir, fakat aynı zamanda gözlemci için sonuç komik görüne­
bilir. Bununla bağlantılı olarak şuna dikkat etmeliyiz ki her bireyde
bu anilikten biraz bir şeyler vardır, tıpkı her bireyde bir parça ïid é e
fixe 1sabit fikirj olduğu gibi.
Bunu daha öteye götürmeyeceğim, fakat kategorimi destekle­
mek için ani olanın daima iyilikten korkma yüzünden olduğunu ha­
tırlatacağım: çünkü özgürlüğün nüfuz etmek istemediği bir şey var.
Kötülükten korkmada yatan oluşumların arasında, burada '’anilik"
dediğimiz şeye karşılık gelen zayıflıktır.
Şeytani olanın nasıl anilik olduğunu farklı bir şekilde kendim i­
ze açıklamak istersek, salt estetik bir bakış açısıyla soruyu şeytani
olanın sahnede en iyi şekilde nasıl temsil edileceği şeklinde düşü­
nebiliriz. Eğer birisi M efisto’yu sunacaksa ona replikleri vermek
yeterlidir, tabii onun karakterini uygun bir şekilde sergilemekten
çok, dramatik olayda etkin bir kuvvet olarak kullanılması isteni­
yorsa. O durumda Mefisto gerçekten temsil edilmiş olmaz, sadece
belli belirsiz kötü niyetli, nükteci, entrikacı keskin bir zekâ olarak
gösterilir. Bu, popüler bir efsanenin çoktan aştığı bir yüzeyselleş-
tirmedir. Hikâyeye göre şeytan oturup 3 bin yıl boyunca insanı na­
sıl alaşağı ederim diye düşünmüş durmuş -v e sonunda bulmuş. Bu­
rada vurgu 3 bin yıl üzerinde ve zihinde canlandırdığı resim tam da
şeytani olanın kara kara düşünen kapanıklığıdır. Eğer Mefisto'nıın
yukarıda gösterildiği şekilde yüzeyselleştirilmesi istenmiyorsa,
başka bir temsil biçimi seçilebilir. Bunda M efisto'nıın özde mimik
olduğu görülecektir. Kötü niyetin dipsiz kuyusundan çıkıp gelen
korkunç sözler bile, pandomim sanatının kapsamında yer alan sıç­
rayışın aııiliğinin yarattığı etkiyi yaratamaz. Suskunluğu bozan ke­
lime daha korkunç da olsa, bir Shakespeare de olsa ya da bir
Byron, bir Shelley, kelime daima koruyucu gücünü muhafaza eder;
zira tek bir kelimeyle ifade edilmiş olan bütün umutsuzluk ve kö­
tülüğün bütün dehşeti bile suskunluk kadar korkunç olamaz. Pan-
domim sanatı aniliği ifade etme yetisine sahiptir, tabii bu sanatın
anilik olduğu anlamına gelmez. Bu bakımdan Bale Ustası Bour-
nonville, Mefisto yorumu için büyük takdire değer. M efisto'nun
pencereden sıçrayıp yere indiği konumda hareketsiz kalmasını gö­
rünce insanı saran o dehşet! Yırtıcı kuşların dalışını ya da genelde
hiç kımıltısız dururlarken ileri fırladıkları için iki kere daha dehşet
verici olan vahşi hayvanların sıçramasını hatırlatan bu sıçrayış, bu
yüzden insanda sonsuz bir etki yaratır. O halde Mefisto mümkün
olduğunca az yürümelidir; çünkü yürümenin kendisi sıçrayışa bir
geçiştir, o ihtimalin bir önsezisini ima eder. M efisto’nun Faust ba­
lesindeki bu ilk sahneye çıkışı bir coup de théâtre [beklenmedik bir
şey] değil; ancak, çok derin bir düşüncedir. Sözler ve tiratlar, kısa
olsalar da, soyut olarak bakıldığında daima belli bir sürekliliğe sa­
hiptirler, çünkü zamanla duyulurlar. Fakat anilik süreklilikten ta­
mamen kopmuştur, ister geçmişte olsun, ister gelecekte. M efis­
to ’nun durumu da böyledir. Onu henüz kimse görmemiştir -orada
dikilirken, tepeden tırnağa tamamen kendisi; ve sürat, orada tek
sıçrayışla durması olgusundan daha güçlü ifade edilemez. Eğer bu
bir yürüyüşe geçerse, etki zayıflar. M efisto’nun bu şekilde temsil
edilmesiyle, sahnedeki görünüşü, şeytani etkisi yaratır, gece gelen
hırsızdan daha ani gelir; çünkü insan genelde hırsızı usulca hareket
ederken düşünür. Bu şekilde Mefisto doğasını ortaya koyar, şeyta­
ni doğa gibi anidir. Demek ki şeytani olan ileriye dönük hareketin­
de anidir, bu şekilde insanın içindeki varoluşun içine sıçrar ve bu
şekilde insanın kendisi şeytani olduğu sürece anidir, ister bu güç
onu tamamen ele geçirsin isterse onda kısmen bulunsun. Şeytani
hep böyledir ve özgürlüksüzlük aniden böyle korkuya dönüşür. İş­
te şeytaninin pandomim sanatındaki ustalığı; güzel anlamında de­
ğil, anilik, hazırlıksızlık, hayatın bize daima gözlemleme fırsatı
verdiği bir şey anlamında.
 Soeborg G ö l ü ’ ndeki bilim adamı

Dönemin tipik edebi hilelerinden biri, um ulm a­

dık b ir yerlerden bulunan b ir yığın kâğıdın “Edi-
tö r”ü olarak ortaya çıkmaktı. S ta d ie r paa Livets
Vei ’deki “Suçlu m u?/Suçsuz m u ? ” - B ir Tutku
Anlatısı- Psikolojik Bir Deney adlı bölüm ün edi­
törlüğünü güya Frater Taciturnus (Suskun Er­
kek Kardeş) diye biri yapmış, burada Kierkega-
ard külliyatındaki en kişisel ve kışkırtıcı m etin­
lerden bazıları bulunuyor. Frater’in G ünlük’le ilk
kez nasıl karşılaştığının tasviri, altın bulmuşa
dönm edeki hazzın sınırlarını zorlar.

Her çocuk S0eborg Kalesi’nin, sahilden yaklaşık bir kilometre ka­

dar uzakta, Sealand’ın kuzey bölümünde uzanan aynı adlı küçük bir
kasabanın yakınındaki harabe olduğunu bilir. Kale çok zaman önce
harap edilmiş olmasına rağmen, hâlâ ulusun belleğindeki yerini ko­
rur, çok zengin ve şiirsel bir geçmişi olduğu için de korumaya de­
vam edecektir. Bir anlamda aynı şey kalenin yakınındaki Söeborg
Gölü için de söylenebilir. Eskiden dört beş kilometre uzunluğunda
ve beş on metre derinliğindeydi; bu yüzden henüz ortadan kaybol­
madı, anakaranın gölü gitgide daha fazla ele geçirmesine, gitgide
daha acı bir şekilde daraltmasına rağmen, daha uzun bir süre göl
olarak varlığını sürdürecektir.
Geçen yaz doğabilimci eski bir arkadaşımla tesadüfen karşılaş­
tım, su bitkilerini gözlemlemek uğruna Kopenhag’dan kuzeye bu
noktaya kadar kıyıyı takip etmiş. S0eborg’un etrafındaki kırsal ala­
nı gezmeye kararlıydı, buradan zengin ürünler çıkarmayı umuyor­
du. Geziye benim de katılmamı teklif etti, kabul ettim.
Gölün yanma gitmek kolay değil, çünkü etrafı bayağı geniş bir
bataklıkla çevrili. İşte gölle anakaranın gece gündüz yaşadığı sınır
çatışması burada oluyor. Herhangi bir yıkımın iziyle olmasa da, bu
çatışmanın üzücü bir yanı var; çünkü ana toprağın gölden kazandık-
lan, güler yüzlü ve son derece verimli tarlalara dönüşüyor. Fakat ne
yazık ki zavallı göl böyle yok olup gidiyor! Kimse ona merhamet
etmiyor, kimse acımıyor; tarlaları bir yakasına sınır olan papaz da,
tarlaları öteki kıyısına sınır olan köylüler de, art arda toprak kazan­
maktan rahatsız değiller. Zavallı göl her iki yandan kendi haline
terk edilmiş!
Gölün, kapalı kalmış havasını daha da artıran şey bataklığın ko­
ca koca sazlıklarla kaplanmış olması. Danim arka’da bir benzeri da­
ha yok, en azından doğabilimci arkadaşım öyle söyledi. Sadece tek
bir yerde açık bir kanal var ve burada altı düz bir sandalla ikimiz (o
bilim uğruna, bense arkadaşlık ve merak) göle doğru yola koyul­
duk. Sandalı güçlükle hareket ettirebildik, çünkü kanalda bir karış
su vardı. Sazlık yaklaşık dört metre boyundaki bir orman kadar sık­
tı ve insan içine saklanınca artık sonsuza dek dünyadan kopmuş,
sessizlik içinde unutulup gitmiş gibi oluyordu; bu sessizlik sadece
sandalla boğuşmalarımızla ya da bir balabankuşunun, çöldeki o gi­
zemli sesin, üç kez ötüp ardından bir üç kez daha ötmesiyle bozulu­
yordu. Tuhaf kuş, neden böyle iç çekip figan edersin? Tek gayen
yalnız başına kalmak değil midir!
Nihayet sazların arkasına geçtik, önümüzde göl uzanıyordu, ay­
na gibi berraktı, öğle sonu ışığında parıldıyordu. Her şey çok dur­
gundu! Gölün üzerine sessizlik çökmüştü. Sıkı sazlıkların arasından
kendimize yol açmaya çalıştığımızda kendimi adeta Hindistan’ın
bereketli topraklarının ortasına götürülmüş gibi hissetmiştim, hal­
buki şimdi Pasifik Okyanusu’na açılmış gibi hissediyordum. İnsan­
lardan alabildiğince uzakta, uçsuz bucaksız bir okyanusun üzerin­
deki bir fındık kabuğuna uzanmış olmaktan neredeyse paniğe kapıl­
dım. Derken, karışık bir ses, her türlü kuşun birbirine karışmış ba­
ğırışları duyuluyordu, sonra yine sessizlik hüküm sürüyordu; o de­
rece ki ses aniden kesilip kulak boş yere sonsuzluktan gelecek bir
desteğe sarıldığında kaygıya kapılıyordum.
Doğabilimcisi arkadaşım sualtı bitkilerini çektiği aygıtını çıkar­
dı, suyun üzerine atıp işine koyuldu. Bense bu arada sandalın öte­
ki ucuna oturup doğanın güzelliklerine dalıp gittim. Arkadaşım
çoktan bir yığın malzeme çıkarmıştı bile, o ganimetleriyle ilgilen­
meye başlarken aygıtı vermesi için rica ettim. Eski yerime geçip
suya fırlattım. Boğuk bir sesle derinlere battı. Belki de aygıtı nasıl
kullanacağımı iyi bilmediğim içindi, her neyse, yukarı çekmek is­
teyince o kadar büyük bir direnişle karşılaştım ki ondan daha zayıf
olduğum ortaya çıkacak diye korktum. Tekrar asıldım, o zaman de­
rinlerden yukarı bir baloncuk çıktı, bir an durdu sonra patladı -so n ­
ra da başardım. Çok tuhaf bir histi, fakat ne tür bir bulgu elde etti­
ğim hakkında en ufak bir fikrim yoktu. Şimdi dönüp bakınca her
şeyi biliyorum, anlıyorum; aşağıdan gelen, bir iç geçirmeymiş, de­
rinliklerin iç geçirmesi, gölden hâzinesini çekip almamın iç geçir­
mesi, çekingen ve münzevi gölden sırrını çekip almamın iç geçir­
mesi. Eğer iki dakika öncesinde bunu sezmiş olsaydım çekmeye
cesaret edemezdim.
Doğabilimci oturup kendini tamamen çalışmasına vermişti, sa­
dece öylesine bir şey yakalayıp yakalamadığımı sordu, cevap bek­
lemeyen bir nida gibi; çünkü haklı olarak benim balık avlama gay­
retlerimin bilime etkisi olabileceğini düşünmüyordu. Aslında onun
aradığı şeyi bulmamıştım, aksine tamamıyla farklı bir şeydi. İşte
böyle sandalın birer ucuna oturup kendi bulduklarımızla kafamızı
meşgul ediyorduk, o bilim uğruna, bense arkadaşlık ve merak. Mu­
şambaya sarılmış, kat kat mühürlenmiş gül ağacından bir kutu çık­
tı. Kutu kilitliydi, zorla açınca anahtarın içinde yattığını gördüm
-işte o hastalıklı ketumluk daima içedönüktür. Kutunun içinde, in­
ce kâğıda çok özenli ve temiz bir el yazısıyla yazılmış bir kitap var­
dı. İçi tamamen tertipli düzenliydi, ama sanki Tanrının huzurunda
yazılmış gibi ciddi bir kutsallık havası da vardı. Ya müdahalemle
ilahi adaletin arşivlerinin düzenini bozduysam! Ama artık çok geç,
şimdi Tanrıdan ve meçhul yazardan bağışlanma diliyorum. Gizleme
yerinin çok iyi seçilmiş olduğu inkâr edilemez, ayrıca Söeborg Gö­
lü “tam bir suskunluk” sözü veren en ciddi beyandan daha güveni­
lirdir; çünkü göl böyle bir beyanda bulunamaz. Gariptir, mutluluk­
la mutsuzluk farklı olmasına rağmen, bazen suskunluğu dilemekte
birleşirler. Loto idaresi çekiliş ikramiyelerini dağıtırken talihlilerin
adları konusundaki suskunluğundan dolayı büyük övgü alır, böyle-
ce iyi talihleri insanlara sıkıntı yaratmayacaktır; fakat bütün serve­
tini kumarda yitirmiş talihsiz kişi de isminin sessizlik içinde geçip
gitmesini arzular.
Kutuda birkaç parça mücevher de vardı, bir kısmı epey değerliy­
di: Süsler ve değerli taşlar -am an, gerçekten değerli, çok pahalıya
alındı, derdi sahibi, bunları zaten elinde tutabilecek olduğu halde!
Kıymetli bir bulgu, ben de onun reklamını yapmak zorunda hissedi­
yorum kendimi. İçine tarih kazınmış yassı altın bir yüzük, açık ma­
vi bir ipek kurdeleye bağlı haçtan oluşan bir kolye. Geriye kalanlar
kısmen hiç değeri olmayan şeylerdi: Bir tiyatro oyununun progra­
mından bir parça, Yeni A hit’ten koparılmış bir parça (her biri par­
şömen bir zarfın içinde ayrı duruyordu), gümüş yaldızlı kutsal ek­
mek kabı içerisinde solmuş gül yaprağı, hepsi birlikte sadece ve sa­
dece sahibine, ekmek kabını süsleyen iki kıratlık elmaslar değerin­
de olabilirdi.
İşte bu vesileyle Soeborg Gölü'nde ’44 yazında bulunan kutu­
nun sahibinin Reitzel Kitabevi aracılığıyla F.T. rumuzuyla şahsıma
başvurabileceğini açıklıyorum. Herhangi bir gecikmeyi hemen ber­
taraf etmek için bu başvurudaki el yazısının, sahibini hemen ele ve­
receğini, herkesin yazarak beni onurlandıracağını, eğer cevap al­
mazlarsa bundan el yazısının doğru olmadığı sonucunu güvenle çı­
karabileceklerini, sadece doğru olanın cevaplanacağını beyan ede­
yim. Öte yandan, sahibinin rahatı için diyelim el yazmasını yayım­
lamakta bir sakınca görmedimse de, başvurunun içeriği, el yazısının
aksine, kimseyi ele verecek türden değil; onu kimseye gösterme cü­
retinde bulunmadım, tek bir kimseye bile, ne el yazısını, ne elmas
haçı, ne de öteki şeyleri.

* * *

Aday Bonfils, haftanın ve ayın herhangi bir günü verildiğinde yılın

hesap edilmesine yardımcı olan bir tablo yayımladı. Bu alandaki be­
cerileri bana da yaradı; hesapladım hesapladım, sonunda yüzükteki
kazınmış tarihe karşılık gelen yılın 1751 olduğunu keşfettim, Gre-
gory Rothfischer’in Lutherciliğe döndürüldüğü anılmaya değer bir
yıl, dünya tarihinin harikulade akışını derin bakışlarıyla Tepegözva-
ri düşünen birisi için de aynı zamanda önemli bir yıldı; çünkü tam
beş yıl sonra Yedi Yıl Savaşları patlak vermişti. İşte insan, zaman
içinde oldukça uzak bir döneme gitmeye zorlanıyor, tabii bu bulgu­
ya ya da benim hesabıma bir hatanın bulaştığı akla gelmezse. İnsan
herhangi bir şeyi zorla yapmayı reddederse, en azından, psikolojik
deneylere ve hayali yapılara pek fazla bel bağlamayan zavallı bir
psikologun bunlara hafif bir romantizm katarak ve o şeyin geçmiş
bir çağa ait olduğu masalını uydurarak, her ikisine de biraz hayat
vermeye giriştiğini varsayabilir. Çünkü, böyle bir insanın gerçekte
hiç yaşayıp yaşamadığını sormayan bir öykü, psikolojik bakımdan
ne kadar doğru olursa olsun, belki çağımızın hiç ilgilenmediği bir
şeydir, hatta şiirin gerçeklik etkisi yaratma çaresine sarıldığı zaman
da böyledir. Bir parça psikoloji, bir parça sözde gerçek insanlar is­
tiyorlar hâlâ, fakat bu sanat ya da bilim kendi planını izlediğinde,
gerçekliğin sunduğu türlü türlü psişik durum ifadelerinden başını
çevirdiğinde, kendi bilgisiyle kendi başına bir birey oluşturmak için
kaçıp gittiğinde ve bu bireyde gözlemleri için bir nesne bulduğun­
da, o zaman pek çok insan bezginleşir. Aslında, gerçek hayattaki
tutkularda, psişik haller vs. sadece belli bir noktaya kadar taşınırlar.
Bu da psikologu sevindirir, fakat tutkunun en uç sınırına kadar ta­
şınmasını görmede aldığı zevk çok daha farklıdır.
Tanıtım yazısı yazanlara gelince; duamın, bütün yalınlığıyla ve
sözlerimin samimi maksadına uygun olarak anlaşılmasını dileyebi­
lirim ve sonucun da duanın arzusuna karşılık gelmesini: Yani, kita­
bın ister olumlu ister olumsuz hiçbir eleştiriye maruz kalmamasını.
İnsan bir adamın minnettarlığından bu kadar kolay bir şekilde hak
talebinde bulunabilirse onu zorunlu da tutabilir.

XVIII.
Durmadan yürü!

Kierkegaard için yürümenin önem i hem fiziksel

hem metafizikseldi. Bu onun gündelik egzersiz
biçim iydi. İnsanlarla temasını sağlıyordu (yolda
 durup herhangi biriyle konuşmasıyla m eşhur­
du, son sefer konuşmayı nerede bıraktılarsa
tam oradan alırdı). Kendi m etinleriyle b ir karşı
denge kurm a yoluydu. Siyasi konuşmalara
(Kolderup-Rosenvinge ile) ayak uydurma yolu
olduğu kadar b ir edebi form du da. Fakat hep­
sinden öte, onun için bizatihi hareketin sem bo­
lüydü. Blake gib i Kierkegaard için de “Enerji
sonsuz hazdır”.
1847

SE V G İL İ JE T TE ,
H er şey bir yana, yürüme arzunu kaybetme: Ben her gün sağlı­
ğıma yürüyor ve her türlü hastalıktan yürüyerek uzaklaşıyorum; en
iyi düşüncelerime kendimi yürüyerek götürdüm ve şim di insanın yü ­
rüyerek kurtulamayacağı hiçbir can sıkıcı düşünce bilmiyorum. İn­
san sağlığı için yürüyecekse ve o da sürekli bir istasyon ötedeyse
-Y ine de derdim ki: Yürüyün! Ayrıca insanın yürümeyle sağlıklı ol­
maya, tam yakalayamasa da, mümkün olduğunca yaklaştığı aşikâr
-fakat hareketsiz oturunca, ne kadar hareketsiz oturulursa hasta­
lanmaya o kadar yaklaşılır. Sağlık ve kurtuluş yalnızca harekette
bulunabilir. Eğer birisi hareketin varlığını inkâr ederse, Diogenes’in
yaptığı gibi, yürürüm. Eğer biri sağlığın harekette olduğunu inkâr
ederse, o zaman bütün hastalıklı itirazlardan yürüyerek uzaklaşırım.
Yani insan durmadan yürürse, her şey yoluna girer. Hem orada taş­
rada bütün fırsatlar elinde; bahçe kapısının dışarısında güvenli ve
mutlu olmanın engellenme riski yok, evine dönerken yolunun kesil­
me riski de yok. Bir süre önce başıma ne geldiğini ve ondan beri sık
sık neler geldiğini iyi hatırlıyorum. Bir buçuk saat yürümüş ve bir
hayli de düşünmüştüm, hareketin sayesinde kendimle gerçekten
uyumlu bir kişi olmuştum. Ne saadet, ayrıca tahmin edeceğin gibi
bu saadeti sağ salim eve götürmek için elimden gelen her şeyi yap­
tım da. İşte böyle gözlerim yerde sokaklardan aceleyle adeta süzü­
lerek geçiyorum; kaldırımın bana ait olduğundan emin bir şekilde,
etrafa bakmayı hiç gerekli görmüyorum (çünkü insan tam etrafına
bakarken yolu rahatça kesilebilir - bundan kaçınmak için), böylece
saadetimle koşar adım kaldırımda giderken (kaldırımda bir şey taşı­
ma yasağı bu saadete uygulanamaz, çünkü insanı hafifleten bir şey)
küt diye karşıma, hep hastalık çeken, bu yüzden de gözleri yere ba­
kan, hastalığından dolayı küstah, kaldırım sanki boşmuşçasına etra­
fına bakmayı bile düşünmeyen bir adam çıktı. Beni durdurdu. Soh­
betiyle beni onurlandıran oldukça coşkulu bir beyefendiydi. Böyle­
ce her şey uçup gitmişti. Konuşma bittiğinde geriye benim için ya­
pılacak tek bir şey kalıyordu: Eve gitmek yerine tekrar yürüyüşe
çıkmak.
Gördüğün gibi mektupta gerçekten yer kalmadı, o yüzden soh­
beti burada kesiyorum -b ir anlamda sohbet oldu; çünkü seni sürek­
li karşımdaymışsın gibi düşündüm. Kendine iyi bak!
SE V G İL E R , S. K IE R K E G A A R D

XIX.
Her şeyden yürüyerek uzaklaşabilirim!

A ğustos 1848

S E V G İL İ C O N F E R E N T S R A A D ,
“Siyaset konuşacak fırsatımız olmadı,” diyorsun. Hiç şaşırma­
dım! O kadar kibarsın ki benim kendi başıma uzun uzun nutuklar at­
ma kabalığımı unutuyorsun -gerçi yanında yapılan münzevi yürü­
yüşte başka türlü de olam azdı- hem ayrıca kulaklarımı açmış din­
lerken bana siyasetten haberler veren de genellikle sensin.
Yok, siyaset bana göre değil. Siyaseti takip etmek, sadece iç si­
yaseti bile takip etmek benim için bugünlerde imkânsız zaten. Ne
zaman çabucacık bir şeyler olsa -insan onu takip etmeye kalkışıyor;
ne zaman bir şeyler çok ağır gitse -e h o zaman da onu takip etme
sıkıntısına katlanıyor. Fakat ne zaman bir şey ileri geri dalgalanma­
ya başlasa, yukarı aşağı ve aşağı yukarı ve sonra durulsa, sonra yi­
ne dolanıp yukarı ve aşağı geriye gelse, gönüllü olarak takip etme­
yi beceremiyorum. Gerekirse evde oturup onu takip etmek yerine
“zoraki gönüllü” olarak savaşa gitmeyi tercih ederim. Bu koşullar­
da savaşa giden birini, evde oturup olanları takip eden biri kadar
yurtsever görmüyorum. Uzun süredir savaşta değiliz, fakat bu ben­
de hiçbir zaman gerçek bir savaş izlenimi bırakmadı. Bütün bu
olanlar bana, deneylerin yapıldığı ya da sunumun deneylerle göste­
rildiği bir dersmiş gibi geliyor (0 rsted ’den fizik üzerine bir ders gi­
bi). Benim kanaatimce bu savaş daima bir çeşit barış yapma ya da
barış sağlama halini aldı -bildiğim en tuhaf savaş türü.
Bu yüzden, bu işlerde çok ustalaşmış olduğu için siyaseti iyi ta­
kip eden birini konuşurken dinlemekten ne kadar hoşlansam da, si­
yasetten uzak duruyorum. Muhtemelen çok az bildiğim için bana iyi
gelm iyor, öyle ki sıradan küçük bir Danim arka haritasıyla
Sjaelland’da dolaşmak isteyen biri gibi oluyorum. Siyaset beni çok
aşar. Dikkatimi daha küçük şeylere odaklamayı seviyorum, ki insan
bazen orada da tamamen aynı şeyle karşılaşıyor.
Böylece dünya sahnesini, savaş alanım terk edip Kopenhag’a
dönüyorum, fakat deyim yerindeyse Kopenhag’ı da terk ediyorum.
Yürüyüşe çıkıyorum, ama belki yine de aynı şeye varacağım. Yeni
sayfiye evlerinin yakınındaki yörelerden birine giderken sana eşlik
edeceğim, orada pek çok küçük ailenin çıkardığı sessiz gürültüler
var. -I. Perde- İki köpek dalaşmaya başlamıştır. Bu olay acayip bir
heyecan yaratır. Seyretmek için pencerelerde inanılmaz sayıda kafa
belirir. Devam ettiği süre boyunca bütün işler durur. Her şey terk
edilir. -II. Perde- dövüşün olduğu yere en yakın iki evin kapısından
iki ev kadını çıkar. Bu iki ev kadını köpeklerin sahibidir herhalde.
Biri kavgayı ötekinin köpeğinin başlattığını iddia eder. Buna çok kı­
zan kadınlar kavga etmeye başlarlar. -B undan ötesini hiç gözlemle­
medim ancak kolayca devam edilebilir. -E vet, III. Perde- Kadınla­
rın kocalan gelir. Biri kavgayı ötekinin karısının başlattığını ileri
sürer. İki koca o kadar sinirlenir ki kavga etmeye başlarlar. Bunun
üzerine öteki karı kocaların da kavgaya katıldığı varsayılabilir -işte
artık bu bir Avrupa savaşıdır. Savaşın sebebi, kimin başlattığı soru­
sudur. Bunda ikinci derece savaşın formülünü görürsünüz. Birinci
derece savaş, savaştır; ikinci derece savaş, ilk savaşı kimin çıkarttı­
ğı sorusunun sebep olduğu bir savaştır.
Fakat artık çok daha önemli bir konuya geçelim. Yazdığından
dehşetle anlıyorum ki yürüyüşü bırakmışsın. Her şey bir yana bu
böyle olmamalı. Kendi iyiliğin için, sevgili C onferentsraad, bir de
benim iyiliğim için, böylece vicdanım rahat olur. Yürüyüşlerine
devam etmeni istirham ediyorum. Aslında böylesine inatla ısrar et­
memin bir sebebi daha var. Tek arzuları senin iyiliğin olan her za­
man en yakınındaki o insanlar, belki benim gelip seni dışarı çıkm a­
ya ikna ettiğim için ara sıra içlerinden teşekkür etmişlerdir. Evet,
bu böyle. Seninle yürüme zevkine erdim ve bir de fazladan ailenin
minnetini kazandım. Onun için -bunu söylemem tuhaf gelebilir­
sem yoldan çıkarmama, gibi daha da büyük bir sorumluluğum var,
çünkü önce -benden gelen bir m ektubu- okuman, sonra da -b u çok
daha büyük bir sorumsuzluk olurdu- bana yazman için oturduğun
yerde oturmanı sağlasam o zaman yoldan çıkmış olurdun. Yok,
yok! Yürümen gerek. Ayrılırken birbirlerine, dünyanın neresinde
olurlarsa olsunlar her dolunayda aya bakacaklarına söz veren o iki
âşık Charles ile Emeline gibi, biz yürüyüşçüler de ne zaman bir
mektup alsak -h av a ve yürüyüş koşullarına aldırm aksızın- yürüyü­
şe çıkacağımıza dair birbirimize söz verelim. Bir dahaki yazdığım­
da öyle ayarlayacağım ki dıştaki zarfın içinde bir zarf daha olacak,
üzerinde de “gönderen: Magister Kierkegaard,” yazacak, böylece
mektubu açmadan kimden geldiğini bileceksin. Sonra, şayet ben­
den gelen bir mektubu yük olarak görürsen, lütfen hemen oku -o n ­
dan sonra mektubun sana verdiği zararı yok etmek için harekete
geç. Fakat öte yandan, şayet mektubun bu bütün dünyaların en iyi­
sindeki diğer sıkıntı ve vasatlıkla kıyaslandığında nispeten iyi bir
şey olduğunu düşünürsen, o zaman önce yürü sonra oku. Hangi yo­
lu seçersen seç, senden rica ettiğim şey gerçekleşecek -çünkü yü­
rümen çok önemli. Ben siyasetten anlamam, ama öte yandan yü­
rümeden çok iyi anlarım: Benim hayat görüşüm papazınki gibidir:
“Hayat bir yoldur.” O yüzden yürüyüşe çıkıyorum. Yürüyüşe çıka­
bildiğim sürece, hiçbir şeyden korkmuyorum, ölümden bile. Çün­
kü yürüyebildiğim sürece, her şeyden yürüyerek uzaklaşabiliyo­
rum. Yürüyüşe çıkamadığım zaman, her şeyden korkuyorum, özel­
likle de hayattan; çünkü yürüyemediğim zaman benim için hiçbir
şey iyi gitmiyor.
Burada durayım, bahçe kapında. Bana müsaade. Bugün için te­
şekkür ederim, yürüyüş için teşekkür ederim, bana seve seve göster­
diğini bildiğim nezaketin, dostluğun için teşekkür ederim. Şimdi
yollarımız ayrılıyor. Kapı kapanıyor. Bir kere daha dönüp arkama
bakıyorum. Sonra ayrılıyorum, ama kalıyorum.
SÖ R EN K IE R K E G A A R D

XX.
Almanya korkusu

Bütün bu Almanya korkusu bir fantezi, bir oyun, ulusal kibri poh­
pohlamak için yeni bir girişim. Küçük bir ulus olduklarını dürüstçe
itiraf eden bir milyon insan, ayrıca Tanrı önünde herkes olduğu gi­
bi olmaya karar vermişse: Müthiş bir kuvvet; orada hiç tehlike yok.
Hayır, talihsizlik çok başka bir yerde; talihsizlik, bu küçük ulusun
moralinin bozulmasında, kendine karşı bölünmesinde, birbirini iğ­
renç şekilde kıskanmakta, iktidardaki herkese başkaldırmakta,
önemli olan herkese karşı bayağı, küstah, haddini bilmez olmakta,
bir çeşit alt tabaka tahakkümüne doğru kışkırtılmakta yatmaktadır.
Bu, vicdan azabı yaratır, o yüzden insanlar Almanya’dan korkarlar.
Fakat talihsizliğin nerede yattığını söylemeye kimse cesaret edemez
-o zaman da insanlar bu sağlıksız tutkuları pohpohlar ve Alman-
lar’a karşı savaşarak kendilerini önemserler.
Danimarka rezil bir dönemden geçiyor. Taşra kafalılık ile aksi
dar kafalılık aralarında kavga ediyor; bu işin sonu, belli bir tür şap­
ka vs. vs. giymeyenin Alman olduğundan şüphelenilmesine kadar
gidecek. Öteki tarafta komünistler yükseliyor; bir parça bir şeyi
olan damgalanıp basın yoluyla zulme uğrayacak.
Bu Danim arka’nın talihsizliği -y a da Danim arka’ya verilmiş bir
ceza, gerçek Tanrı korkusu olmayan bir halk, ulusal bilinci küçük
kasaba dedikodularından ibaret olan bir halk, okul çocuklarının yar­
gıç olduğu, hiçliği idealleştiren bir halk, yöneticilerinin korkması
gereken, yönetilenlerin küstah olduğu bir halk, içlerinde bu toprak­
ta kamu ahlâkının olmadığına dair her gün delillerin bulunduğu bir
halk -yalnızca bir zorbanın ya da birkaç şehidin kurtarabileceği bir
halk.

XXI.
Danimarka K r a l ı ’ yla konuşmalar

Kierkegaard’ın bütün üstün nitelikli mizahı ve

iğneleyici nükte anlayışı, Danimarka Kralı VIII.
C hristian’la olan konuşmalarının y e r aldığı bu
üç G ünlük kaydında ortaya çıkar. Çok ünlü bir
vatandaş olm aktan ziyadesiyle gururu okşan­
mış olan Kierkegaard yine de K ral’m saygınlığı­
nı korumasına p ek izin vermez, onun sınırlarını
göstererek üste çıkmaktan zevk alır. Kraliçe’ye
karşı daha da acımasızdır. Konuşmaları gelip
komünizm e dayanır. Kierkegaard elbette sadık
b ir kralcıdır!

1
VIII. Christian’a o zaman dediğim gibi, bir taşra kasabasında dâhi
olmak berbat bir durum. Doğal olarak bunu ona iltifat gibi söyle­
dim, dedim ki: Majestelerinin tek talihsizliği zekânız ve basiretini­
zin fazla büyük, ülkenin de fazla küçük olmasıdır; bir taşra kasaba­
sında dâhi olmak talihsizlik. Buna şöyle cevap verdi: İnsan birey
için daha da çok şey yapabilir. Onunla ilk kez konuşuyordum. Gu­
rurumu okşayan pek çok şey söyledi ve kendisini ziyaret etmemi is­
tedi, ben de cevap olarak: Ben kimseyi ziyaret etmem, majesteleri,
dedim. Bunun üzerine şöyle dedi: Evet, fakat emir yollarsam itiraz
etmeyeceğini biliyorum. Ben de şöyle söyledim: “Ben bir tebaayım,
emir majestelerinindir; fakat buna karşılık ben de bir şart koşayım.”
“Pekâlâ, neymiş?” “Sizinle yalnız konuşmama izin verin.” Bunun
üzerine elini uzattı ve ayrıldık. Başlarda, konuşmanın akışı içinde,
benim pek çok fikrimin olduğunu ve bunlardan bazılarını kendisine
bahş edip etmeyeceğimi de sormuştu, ben de başka şeylerin yanı sı­
ra bütün çabamın her hükümetin yararına olduğunu düşündüğümü;
fakat burada önemli olanın benim özel bir birey olarak kalmam ol­
duğunu, yoksa insanların hemen araya bir yorum sıkıştıracağını
söyledim. Ayrıca şunu da ekledim: “Uğruna hayatımı ortaya koydu­
ğum daha yüce bir güce hizmet etme onuruna erdim.”
Kapıdan içeri girip adımı söylediğimde şöyle dedi: Seni gör­
mek çok özel bir zevk, senin hakkında çok iyi şeyler duydum. Bu­
na cevap verdim (ben ki antrede oturmuş korku ve titremeyle, ba­
şımın üzerinde mi girsem yoksa ayaklarımın üzerinde mi diye bek­
lemiştim. [Dışarıda benimle dikilen biri az önce, içeri girerken üç
kere mi eğileceğim diye sormuştu; ben de bunun bana sorulması­
nın gülünç olduğunu, yaşlı bir saray adamının önceden böyle bir
şeyi bilebileceğini, fakat benim içeri ellerimin üzerinde mi yoksa
ayaklarımın üzerinde mi girmem gerektiğini bilmediğimi söyle­
dim] fakat odaya girince ona o kadar yaklaştım ki, bir adım geriye
gitti, ben de bakışını yakaladım, orada neyi aradığını gördüm): “ve
ben majesteleri, her zaman kendime demişimdir ki sonunda en iyi
geçineceğiniz adam Kral olacaktır; çünkü bu isteğimin gerçekleşe­
bilmesi için yeterince zeki ve bana oranla önemsiz olduğunu aklı­
na bile getiremeyecek kadar yüce bir mevkiye atanmış birini bul­
mam gerekiyordu.”
Sonuçta onunla olan bütün konuşmalarım kaydetmeye değerdi.

2
VIII. Christian’la ikinci kez konuşmam aylar sonrasında Sorgenf-
rie’de gerçekleşti. Zaten onun konuşması bir anlamda benim için
önemli değildi, çünkü o benim konuşmamı istiyordu. Fakat onunla
konuşmanın insanı canlandırıcı bir etkisi vardı, yaşlıca bir adamı
hiç böyle canlanmış görmemiştim, neredeyse bir kadın gibi, heye­
candan kıpır kıpırdı. Bir çeşit manevi ve entelektüel hazcıydı. Der­
hal bir tehlike olduğunu gördüm, o yüzden de mümkün olduğunca
ondan uzakta durmaya özen gösterdim. Bir kralın huzurunda ayrık­
sılığımı onu ziyaret etmemek için bir bahane olarak kullanmayı uy­
gun bulmadım, onun için başka taktikler kullandım ve rahatsızlan­
dığımı söyledim.
VIII. Christian çok yetenekliydi ama artık tohuma kaçıyordu,
aynı ölçüde ahlâki bir temeli yoktu. Güneydeki bir ülkede yaşamış
olsaydı, VIII. Christian’ın kurnaz bir rahibin şaşmaz bir avı olaca­
ğım tahmin edebiliyorum. Hiçbir kadın gerçekten onun üzerinde bir
hâkimiyet kuramazdı, en yeteneklileri bile, kısmen fazla zeki oldu­
ğundan, kısmen de erkeğin kadından daha zeki olduğu yolundaki
erkek hurafesine bir parça inandığı için.
Fakat bir Cizvit - VIII. Christian’ı istediği şekilde evirip çevire­
bilirdi, fakat Cizvit’in ilginç olan konusunda tam hâkimiyeti olma­
sı şarttı; çünkü onun asıl can attığı şey buydu. Fakat hiç şüphesiz
büyüleyici biriydi, olağanüstü ince zekâsı vardı ve bireye, ama özel­
likle o bireye, zevk veren ya da tatmin eden her şeye karşı alışılma­
dık bir görüş gücü vardı.
İşte içeri girdim. “Seni burada son gördüğümden bu yana çok
uzun zaman geçti,” dedi. Ben de daha kapıdayken şöyle cevapladım:
“Majesteleri belki önce açıklamama izin verirler. Bana göstermiş ol­
duğunuz lütuf ve ihsana ne kadar müteşekkir olduğuma dair majes­
telerini temin etmek isterim; fakat sağlığım yerinde değil, o yüzden
nadiren geliyorum, antrede beklemeye dayanamıyorum, beni bitkin
düşürüyor.” Beklemem gerekmediğini söyledi, ayrıca bunu ona ya­
zabilirmişim de. Teşekkür ettim. Bunun üzerine konuşmaya başla­
dık, bazen de etrafta gezindik. Hep hükümetin işlerinden konuşmayı
tercih ediyordu, ya da siyasi bir konu ya da başka bir şey üzerine ge­
nel şeyler söylüyordu. O gün lafı komünizme getirdi, epey korku ve
endişe duyduğu ortadaydı. Anladığım kadarıyla ufukta beliren bu
hareketin krallara dokunacak bir hareket olmadığını söyledim. Sınıf­
lar arasında olacak bir kavgaydı bu, fakat kavga eden taraflar kralla
iyi geçinmeyi daima çıkarlarına uygun bulacaklardı. Antik döneme
ait sorunların geri dönüşüydü ve o yüzden bir anlamda kralın bunla­
rın dışında kalacağım görmek zor değildi. Bir evdeki kilerle zemin
kat arasındaki kavga gibi bir şey olacaktı ve bunlarla birinci kat ara­
sındaki bir kavga, fakat ev sahibine saldırılmayacaktı. Daha sonra
“kitlelerde nasıl savaşılacağından söz ettim: Hiç sesinizi çıkarmayın
yeter; “kitleler” kadın gibidir, asla doğrudan dövüşülmez, dolaylı
dövüşülür, onlara gaf yapmaları için yardım edin, zekâdan yoksun
olduklarından sonunda hep kaybederler -siz sağlam durun yeter. Bu
noktada şöyle konuştu: “Evet, bunu herkesten çok bir kral yapmalı.”
Buna bir karşılık vermedim. Bütün bu çağın ihtiyacı olan şeyin eği­
tim olduğunu, büyük bir ülkede şiddet olan şeyin Danimarka’da ka­
balık olduğunu söyledim. O zaman benim aklım vs. hakkında bazı il­
tifatlarda bulundu. Durumdan istifade edip şöyle söyledim: Majeste­
leri söylediğimin doğru olduğunu en iyi benden bilir; çünkü benim­
le ilgili her şey aslında iyi yetiştirilmeme bağlı, bu yüzden de aslın­
da babama bağlı. Bunun üzerine Guizot’dan konuşmaya başladık,
kısa süre önce ona saldırmışlardı. Modem devletlerde insanın top­
lumdaki yerinin ne kadar belirsiz olduğunu açıkladım, skandala dü­
pedüz resmi bir mevki veriliyordu, bu nedenle de doğru taktik göz
ardı etmekti; fakat bir gün aniden böyle bir saldırıyı ciddiye almak
gelmişti akıllarına. “Guizot’yu gözümde canlandırıyorum, yapılan
saldırıyı okuyor, sonra belki, en fazla, aynaya bakıp gülümseyişinin
ve görünüşünün her zamanki gibi olduğunu görüyor -derken insan­
lar bu saldırıyı ciddiye alma fikrine kapılıyorlar; oysa, eğer böyle bir
saldırıyı ciddiye almış olsaydı, büyükşehir hayatına ayak uydurama­
mış hödük diye kaale bile almazlardı.”
Sonra biraz Soro hakkında konuştu, adeta bir konferans verdi,
bana da sordu: Sor0 hakkında hiç düşünmemiş olduğumu söyledim.
Orada bir mevki arzu edip etmeyeceğimi sordu. O sabah balıktan
döndüğünü bildiğim için cevabımda ona bir gönderme vardı. Ger­
çek oltanın yanında balıkçıların bir de özel küçük bir oltaları olur­
du, en iyi balıkları bazen bununla yakalarlardı -ben de o tür bir kü­
çük oltaydım.
Sonra geçenlerde ona getirdiğim kitap için teşekkür etti, kitapta,
“çok derindi ama onun üstündeydi,” yazıyormuş. Şöyle cevapla­
dım: “Majestelerinin doğal olarak kitap okuyacak çok vakitleri yok,
benim yazdıklarım da size yönelik değil. Öte yandan yakınlarda do-
ğabilimcileriyle birlikteydiniz, bu size göre bir şey, aynı zamanda
güzellik anlayışınızı tatmin eden bir şey.” Belli ki buna biraz bozul­
du: Evet, evet, öteki de iyi olabilir, dedi.
Birkaç kez kalkacakmış gibi yapıp onu fazla tutmayacağımı söy­
lemiştim. Her seferinde: Yok, yok, benim zamanım bol, diye cevap
verdi. Üçüncü kez aynı şey olduğunda şöyle söyledim: Evet, majes­
teleri benim yeterince vaktim olduğunu anlayacaklardır, benim kor­
kum majestelerinin vakti olmaz diye. Daha sonra bunu naklettiğim
daha tecrübeli bir adamdan öğrendim ki büyük pot kırmışım, o şe­
kilde bir krala kibar olmaya çalışarak kabalık edilirmiş; çünkü o
eğilene kadar sadece beklenirmiş.
Sonunda ayrıldım. Beni görmekten büyük zevk alacağını söyle­
di. Ardından eliyle bir hareket yaptı, önceki seferden bildiğim kada­
rıyla bana elini uzatmak istiyordu; fakat aynı adamın bana söyledi­
ğine göre kral elini verdiğinde elini öpmek âdetmiş, bunu kendime
yedirem eyeceğim için anlamamış gibi yapıp eğildim.
Bu arada ziyaretine mümkün olduğunca seyrek gitmeye karar
verdim.

3
Üçüncü ziyaretim Sorgenfrie’de oldu, Works o f L ove'i verdim.
Rahip Ibsen beni anlayamayacağını bir kere kafasına koyduğunu
söylemişti, ben de bir daha fikrini değiştirememiştim. Aklımda bu
vardı. İçeri girip kitabı verdim, biraz baktı, ilk bölümdeki düzenle­
me dikkatini çekti (Seveceksin, komşunu seveceksin, komşunu se­
vecek.»'«) ve hemen anladı; gerçekten çok yetenekliydi. Ardından
kitabı geri alıp birinci bölümü açarak (s. 150) bir pasaj okuyabilir
miyim diye sordum. Bu onu duygulandırdı, zaten her zaman kolay­
ca duygulanıyordu.
Sonra pencereye doğru yürüdü, ben de arkasından gittim. Hükü­
meti hakkında konuşmaya başladı. Ona belki başka türlü hiç öğre-
ilemeyeceği bir iki şey söyleyebileceğimi bildirdim, çünkü ona so­
kaktan bakıldığında nasıl göründüğünü söyleyebilirdim. “Fakat ko­
nuşayım mı, konuşmayayım mı; çünkü eğer konuşursam dosdoğru
konuşacağım.” “Devam et o zaman,” diye cevap verdi. Özel yete­
nekleriniz sizi baştan çıkarıyor, bir kralın bu bakımdan, yetenekle­
rini gizleyerek sadece evinin kadım olan bir kadın gibi davranıp sa­
dece kral olması gerektiğini söyledim. “Bir kralın nasıl olması ge­
rektiği konusunda uzun uzun kafa yordum. Bir kere, pekâlâ çok çir­
kin olabilir; sonra sağır ve kör olmalı ya da en azından öyleymiş gi­
bi yapmalı, çünkü bu sayede pek çok güçlüğün üstesinden gelinir,
krala yöneltilen densiz ve aptalca bir söz en iyi, ‘Efendim ?’le savuş­
turulur -yani, kral onu duymamıştır. Son olarak da, kral fazla ko­
nuşmamalıdır; fakat her vesileyle kullanabileceği, sonuçta anlamı
olmayan söyleyecek bir iki sözü olmalıdır.” Güldü ve çekici bir kral
portresi, dedi. Ben de şöyle devam ettim: “Evet, doğru; bir şey da­
ha: Kral sempati uyandırmak için arada bir hastalanmaya özen gös­
termelidir”. O zaman neşe ve hazzın birleştiği bir ifadeyle sözümü
kesti: “Haa, sen o yüzden bir hastalıktır tutturmuşsun, ilgi uyandır­
mak istiyorsun.”
Sahiden de bir kadınla konuşmak gibiydi, yüzünde güller açı­
yordu. Sonra huzuruna çağırdıklarıyla kendine nasıl zarar vermiş
olduğunu gösterdim, T onrla, Dick’Ie ve Harry’yle fazla samimiy­
di; böyle yaparak, özellikle yetkisiz insanların tesadüfi etkilerine ta­
hammülü olmayan üst kademedeki görevli kesimini kendinden so-
ğuturdu, zaten bu şekilde tebaasındaki herkesle konuşarak ülkeyi
yönetemeyeceğini kendi de itiraf ederdi. Belki farkında değildi ama
konuştuğu herkes gidip dedikodu yapıyordu. Benim burada dikilip
onunla konuştuğum şu anda da hata barizdi, gerçi dini sebeplerden
dolayı ağzımdan laf çıkmayacağı için ben kesinlikle bir istisnay­
dım. (Gerçekten de öyle, yaşadığı sürece onun hakkında kimseye
tek kelime etmedim, ondan sonra da sadece birine ve sadece bir kıs­
mım anlattım.) Cevabı şu oldu: Meselenin sadece kendisinin muh­
temel yeteneklerinden kaynaklandığını düşünmemeliydim, tahta
geldiğinde kral olmanın artık bir saygınlık meselesi olmadığı fikrin­
deymiş; fakat yavaş yavaş fikrini değiştirmiş.
 Daha tahta oturduğu ilk gün bu gözlemlerden bazılarına şahit ol­
duğumu söylemiştim. Buna karşılık: Evet, dedi, şu senin başkanı ol­
duğun genel bir toplantıda değil miydi? -Kesinlikle iyi bir hafızası
vardı.-O sırada yan kapılardan biri açıldı, fakat tekrar hemen kapan­
dı. Ben bir metre geriye çekildim. Kapıya doğru gitti, fakat giderken,
kesin Kraliçe’dir, dedi: Seni görmeyi çok istiyor, şimdi onu getire­
ceğim. Bunun ardından Kraliçe’yi elinden tutarak geldi -ben de eği­
lerek selam verdim. Uygun bir şekilde giriş yapmayan Kraliçe için
bu hiç de kibar olmadı, hatta Kraliçe oldukça önemsiz görünüyordu
-fakat bir kraliçe öyle aniden çıkıverirse başka ne olabilir ki?
Kral Kraliçe’ye yeni kitabımı gösterdi, bunun üzerine ben de:
Majesteleri, Kraliçe’ye de bir tane getirmediğim için beni mahcup
ediyorlar, dedim. Kral şöyle cevapladı: Yok, bunu paylaşırız.
Kraliçe beni önceden tanıdığını söyledi, beni bir keresinde sur­
larda görmüş (kaçıp Tryde’ı yüzüstü bıraktığım yer), “Ya ve Ya
d a 'nın bir kısmım okudum, ama anlayamadım,” dedi. Cevap olarak
ben de: Majesteleri takdir ederler ki bu benim için çok daha kötü,
dedim. Fakat bu durumun çok daha dikkat çekici bir yanı vardı. VI-
II. Christian “Ya ve Ya da”daki yanlışı hemen duymuştu, tabii ben
de; Kraliçe’nin hizmetçi kızlar gibi konuşmasına şaşırdım. K ral’la
göz göze geldik; başımı çevirdim. Biz bir iki laf ettikten sonra Kral
Kraliçe’ye, Juliana odasında yalnız mı?, diye sordu. Kraliçe “evet”
dedi -v e gitti.
Kralla konuşmaya devam ettim. Bu yıl bir yere gidip gitmeyece­
ğimi sordu. Eğer gidersem çok kısa bir süreliğine B erlin’e gidece­
ğimi söyledim. “Orada bir sürü ilginç insan tanıyorsundur.” “Hayır
majesteleri Berlin’de tamamen çevreden soyut yaşıyorum ve her za­
mankinden daha sıkı çalışıyorum.” “O zaman pekâlâ Sm0rum-Ov-
re ’ye de gidebilirsin” (sonra da kendi esprisine güldü). “Hayır ma­
jesteleri, ister Sm0rum-Ovre’ye, ister Sm0rum-Nedre’ye gideyim
400 bin insandan saklanacak bir yer, başka biri olma şansı bulamı­
yorum.” Şimdi de biraz iğneli konuşmuştum: Evet, dedi kesinlikle
doğru.
Sonra bana Schelling’i sordu. Ona kabaca anlatmaya çalıştım.
Bana Schelling’in saraya karşı kişisel tavrını ve üniversitedeki şöh­
retini sordu. Ben de, Schelling’in tıpkı Ren Nehri gibi ağız kısmın­
da durgun olduğunu söyledim -Schelling yozlaşıp Prusyalı bir “Ek­
selans” olmak üzereydi. Hegel’ci felsefenin hükümetin felsefesi ye­
rine geçmesinden ve şimdi de hükümet demenin Schelling demek
olmasından da söz ettim biraz.
Bu son ziyaret VIII. Christian’in herkese kesinlikle doğru ilgiyi
göstermesindeki inceliğine bir örnekti, bunu bir tür aile ziyaretine
dönüştürmek olabildiğince gurur okşayıcıydı.
Onunla tekrar konuşmadım. Mümkün olduğunca az ziyaret et­
meye karar vermiştim; tercihan, verecek bir kitabım olduğunda. Fa­
kat onu görmek zorunda kalmış olmaktan pişmanlık duymadım;
çok tatlı bir anı. Daha uzun yaşamış olsaydı benim için uygunsuz
olurdu; çünkü özel bir birey olarak kimseye tahammülü olmazdı,
herkesin ne yapması gerektiğini göstermeyi kralın haklarından biri
olarak görüyordu. Onu görmeye gittiğimde resmi bir görev almayı
ilk düşündüğüm zaman öyle olmuştu.
Bütün bu serüven büyüleyici bir anıdır, Kral bir coşku ortamı dı­
şında hiçbir durum yaratmadı; onu sadece cazibe ve canlılığın ken­
disi olarak gördüm.

XXII.
Ah bi r Doğu despotizmi olsa!

Eski hikâyedir. Bir keşif yapılır -insan ırkının zaferidir; heyecanla

dolup taşarak keşfi daha da kusursuz kılmak için her şey seferber
edilir. İnsan ırkı kendinden geçip kendisine tapar. En sonunda bir
duraklama olur -insanlar durur; fakat o keşif özellikle de bu olağa­
nüstü mükemmelliği içinde bir iyilik midir! Bunun üzerine, en seç­
kin beyinler bunu tekrar durdurabilmek için emniyet supapları, alev
tanzim kelebekleri, hava direnci vs. keşfederek, tabii mümkünse,
bir kere daha kendilerini neredeyse aptal yerine koyarlar ve böyle-
ce o insan ırkının gururu, benzeri görülmemiş, tek kelimeyle mü­
kemmel olan keşfin kaçıp giderek bütün dünyayı çöle dönüştürme­
sine engel olurlar. Matbaanın icadını düşünmeniz yeter, yüksek hız­
la çalışan basımevi halini alacak şekilde mükemmelleştirildi, böyle -
ce hiçbir pisliği ya da tortuyu kaçırmıyoruz. Demiryollarını düşü­
nün. Liberal oluşumları düşünün, o kıyas kabul etmez mükemmel­
likteki keşifler -insan ırkının gururu-, çatısı altında yaşanacak daha
güzel bir şey olarak bir Doğu despotizmine özlem uyandırıyor.
 İkinci Bölüm

Kadınlar
Hıristiyanlığa aykırı diyerek evlenmediğimi
hiçbir zaman iddia etmedim, etmiyorum;
sanki benim evlenmeyişim Hıristiyanlıkta
mükemmelliğin bir yoluymuş gibi. Hayır,
hiç ilgisi yok. Kendimi kadınlara fazla kap­
tıran bir erkek olm uş olsaydım, beni bekle­
yen tehlike kesinlikle başka bir şey olurdu,
muhtemelen de bir baştan çıkarıcı olur­
dum.
 Ormandaki sekiz patika

K openhag’ın kuzeyinde G ribskov adında b ir

koruluk uzanır. O korunun ortasında sekiz p a ti­
ka yolun birleştiği olağanüstü b ir ye r var. Bura­
ya Sekiz Patika Kuytusu adı verilmiş. Hemen
yanı başında, efsaneye göre, çok nezih b ir res­
toran ya da ziyafet salonu varmış ve b ir zam an­
lar orada çok özel b ir ziyafet verilmiş.

ribs-Orm anı’nda Sekiz Patika Kuytusu adı verilen bir yer var;

9 orayı sadece hakkıyla arayan bulabilir, çünkü hiçbir haritada

gösterilmemiş. İsmin kendisinde de bir çelişki var gibi. Çünkü, na­
sıl olur da sekiz patikanın birleştiği yer, bir kuytu yer oluşturur? Her
yöne yolculuğu ima eden bir şey ile yalnız ve saklı olan nasıl bağ­
daşır? Münzevi adamın kaçtığı şeye adını veren sadece üç patikanın
kavuştuğu yerdir: Üçyol ağzı [triviality] -o halde sekiz patikanın
kesiştiği nokta ne kadar sıradandır [trivial] kim bilir! Fakat öyle:
Gerçekten sekiz patika var, ama çok ıssız patikalar. Görünüşe göre
ücra, saklı ve yalnız olmasına rağmen, arazinin Talihsizlik Çiti adı
verilen çitine yakın oluyorsunuz. Yani isimdeki çelişki, bu yeri da­
ha da ıssızlaştırıyor, zaten çelişkiler hep böyledir. Sekiz patika, faz­
la trafik, yalnızca bir ihtimal, düşüncede bir ihtimal, çünkü kimse­
ler gelip geçmiyor bu patikalardan, yalnızca üzerlerinde lente festi-
nans [kâh yavaş kâh hızlı] koşuşturan minik bir böcek hariç; kimse­
ler gelip geçmiyor, yalnızca durmadan dört bir yanına bakman ace­
leci yolcu hariç, birini aradığı için değil, herkesten kaçtığı için, sa­
dece ölüm saçan kurşunun yakalayabileceği o kaçak -aslında erkek
geyiğin şimdi neden durgun olduğunu bu açıklıyor, ama neden huy­
suzdu, onu açıklamıyor; kimseler gelip geçmiyor, yalnızca rüzgâr,
onun da nereden gelip nereye gittiğini kimse bilmiyor. Yolcuyu ya­
kalamak peşinde olan hastalıklı ketumluğun cezbedici telkinine ka­
pılan adam bile, insanı ormanın içlerine doğru ayartan dar patikayı
izleyen adam bile -o bile kimsenin gelip geçmediği sekiz patikalar­
daki biri kadar yalnız değildir! Gerçekten de sanki dünyadaki her
şeyin soyu tükenmiş de geride kalan insan kendisini gömecek kim­
senin olmaması sıkıntısıyla karşı karşıyaymış gibi; ya da bütün bir
kafile sekiz patikadan geçip gitmiş de geride bir üyelerini bırakmış­
lar gibi. -E ğer şairin dediği doğruysa, bene vi.xit qui bene latuit
[kendini iyi saklayan iyi yaşar], o zaman ben iyi yaşadım, zira be­
nim kuytum iyi seçilmiş. Şu da kesin ki, dünya ve içindeki her şey
hiçbir zaman bir kuytudan bakıldığı zamanki kadar yararlı görün­
mez, ayrıca gizlice de bakmak gerek. Şu da kesin ki, dünyada kuy­
tu bir köşeden, gizlice duyulan ya da duyulabilen her şey kulağa çok
büyüleyici ve nefis gelir. O yüzden sık sık bu kuytu köşeme çekili­
rim. Burayı önceden de biliyordum, çok önceden, fakat sessizliği
bulmak için artık geceye ihtiyacım olmadığını şimdi öğrendim;
çünkü burası her zaman sessiz, her zaman güzel, hasat güneşinin
akşam duası yaptığı, gökyüzünün soluk bir maviye dönüştüğü, can­
lıların sıcağın ardından rahat bir soluk aldığı, serinliğin serbest kal­
dığı, otlağın şehvetle titrediği, ormanın hışırtılar yaydığı, güneşin
akşam inince kendini serinleteceği okyanusu düşündüğü, toprağın
istirahat için kendini hazırlayıp şükranı düşündüğü, ayrılmadan ön­
ce bu ikisinin ormanı karanlığa boğan, otlağın yeşilini parlatan şef­
katli bir birleşmede uzlaştıkları şu anda bana çok daha güzel görü­
nüyor.
 C o n s t a n t i n e ’ in k o n u ş m a s ı :
Kadın lati fedi r

Ziyafette görkemli, fakat birbirine hiç benzeme­

yen beş konuşma yapılır. İkinci konuşmacı da­
ha önce T e k ra r’/n (1843) yazarı olarak tanıdığı­
mız Constantine C onstantius’tur. Cüretkâr bir
tonda konuşur: Kadın onun için b ir latifedir
(Belli ki aşk macerasının um utsuz ve beklenm e­
dik sonundan hâlâ acı çekmektedir).

Constantine şöyle konuştu:

“Susmanın bir zamanı vardır, konuşmanın bir zamanı ve şimdi
de öyle görünüyor ki kısa konuşmanın zamanı; çünkü genç dostu­
muz çok uzun ve tuhaf konuştu. Onun vis com ica’sı [komedi gücü]
bizi ancipiti proelio [belirsiz dövüşte] çarpıştırdı, çünkü konuşması
da kendi karakteri gibi belirsizdi; işte gördüğünüz gibi orada otur­
muş gülse mi ağlasa mı, yoksa âşık mı olsa bilemeyen şaşkın bir
adam. Aslında aşkı bu kadar ısrarlı isteyen konuşmasını önceden
görmüş olsaydım, onu konuşmaktan men ederdim; ama artık çok
geç. Şimdi dostlar hepinizden ‘burada şen şakrak olmanızı' istirham
ediyorum, yok eğer bu ruh hali istirhamla gelecek bir şey değilse, o
zaman ben de sizden her konuşmayı, yapılır yapılmaz tek bir yu­
dumda yutarak unutmanızı istirham ediyorum.
Ve şimdi de üzerinde konuşacağım konu olan kadına gelelim.
Ben de kadınlara çok kafa yordum ve hangi kategoride olduklarının
sırrına da erdim; ben de aradım, ama buldum da, şimdi size nakle­
deceğim emsalsiz bir keşif yaptım. Kadın, hakkıyla ancak latife ka­
tegorisi altında değerlendirilebilir. Mutlak olmak, mutlak biçimde
hareket etmek, mutlaklığı ifade etmek erkeğin rolüdür; kadın, varlı­
ğını ilişkilerde bulur. Böylesine farklı iki varlık arasında gerçek an­
lamda karşılıklı hiçbir eylem gerçekleşemez. Latifeyi ortaya çıka­
ran tam da bu uyuşmazlıktır ve latife dünyaya ilk defa kadınla gir­
miştir. Fakat şu iyi anlaşılmalıdır ki, erkek kendini mutlakın kate­
gorisi altında tutm ayı bilm elidir, aksi takdirde bundan bir sonuç çık­
m az, yani bundan çıksa çıksa fazlasıyla kabul görm üş bir şey çıkar:
Erkek, yarım -erkek; kadın da yarım -erkek olarak birbirleriyle uyu­
şurlar.
Latife estetik değil, kusurlu bir etik kategoridir. Onun düşünce
üzerindeki etkisi, konuşm aya başlayıp bir iki kelim e ettikten sonra
‘H m m ’ diyen, ardından da çıt çıkarm ayan bir adam ın üzerim izdeki
etkisi gibidir. K adında da durum böyledir. İnsan onda etik bir kate­
goriyi hedefler, gözlerini kapatır, gereklilikler açısından m utlakı
düşünür, erkeğin düşüncesini düşünür, gözlerini açar ve gereklilik­
leri karşılıyor mu diye sınadığı uslu küçük hanım a gözlerini diker;
rahatsız olur ve kendi kendine, ‘Of, bu kesin latife,’ der. Çünkü la­
tife, bu kategoriyi kadına uygulam ada, onu bu kategoriyle ölçm ede
yatar, çünkü ciddilik kadınla asla ciddilik olamaz; am a latife işte
tam da budur, çünkü biri kadından ciddi olm asını isteyebilse, o z a ­
m an latife olm azdı. O nu bir hava pom pasının altına koyup bütün
havasını alm ak ona karşı zalim lik olurdu, hiçbir eğlenceli tarafı da
olm azdı, fakat içini havayla doldurm ak, onu doğaüstü bir boyuta şi­
şirm ek, on altı yaşındaki küçük bir hanım efendinin ulaşm ayı hayal
edebileceği bütün idealliğe ulaştığını sanm asına izin verm ek -b u
daha gösterinin başıdır, hem de epey eğlendirici bir gösterinin başı.
H içbir delikanlıda, genç bir kızdaki hayali idealliğin yarısı bile yok­
tur. Fakat terzinin söylediği gibi ‘hepim iz eşit olacağız", çünkü kı­
zın bütün idealliği yanılsam adan ibarettir.
E ğer kadına bu şekilde bakılm azsa, kadın onarılm az yaralar aça­
bilir; oysa benim yorum um la zararsız ve eğlendirici olur. B ir erkek
için kendini saçm alarken bulm aktan daha korkunç bir şey yoktur.
B ununla bütün sahici ideallik sıfıra iner; çünkü insan yapm ış oldu­
ğu düzenbazlıklardan vicdan azabı çekebilir, bütün söylediklerinin
içinde kastetm ediği bir kelim eden pişm anlık duyabilir, fakat söyle­
m ek istediği her şeyi söyleyip bir de saçm alam ış olm ak -p işm anlık
bile tiksintiyle başını çevirir. Fakat kadında durum farklıdır. Kadın
team ül gereği yirm i dört saat geçm eden en m asum ve affedilir zır­
vaları söyleyebilen birine dönüşm eye hak kazanır; o dürüst ruhunun
kim seyi aldatm ak istem esinden değil; önceki söylediği şeylerde sa­
m im idir, şim di de tersini söylem ektedir, fakat aynı sevim li açık-
kalplilikle, çünkü bu son söylediği için hayatını ortaya koym aya ha­
zırdır. B ir erkek bütün ciddiyetiyle aşka teslim olduğunda, güvendi­
ği bir sigortası varsa şanslı addedilebilir -ta b ii bu riski göze alabi­
lecek bir sigorta şirketi bulabilirse, çünkü kadın gibi çok yanıcı bir
m adde sigortacıyı daim a düşündürür. Erkek ne yapm ıştır? Kendini
kadınla özdeşleştirm iştir: Y ılbaşı gecesi kadın havai fişek gibi uçup
giderse, erkek de onunla gider, eğer gitm ezse yine de tehlikeyle bu­
run buruna gelm iştir. Erkek neleri kaybedebilir? H er şeyi kaybede­
bilir; çünkü m utlakın karşısında sadece tek bir m utlak vardır, o da
saçm alıktır. Erkek ahlâktan yoksun insanların toplum unda kendine
bir sığınm a aram az, çünkü ahlâktan yoksun değildir, ilgisi yok, er­
kek sadece absürdüm'a. indirgenm iş ve saçm alıkla m esut kılınm ış­
tır, kendini budala yerine koym uştur. Erkeklerin kendi aralarında
böyle bir durum asla m eydana gelm ez. Bu şekilde bir erkek saçm a­
layıp fos çıkarsa, onu aşağılarım ; eğer beni kurnazlığıyla kandırırsa
ona sadece etik kategoriyi uygularım am a tehlike çok önem sizdir;
eğer m esele iyice büyürse - o zam an ben de kafasına kurşunu sıka­
rım. Fakat bir kadım düelloya davet etm ek de ne dem ektir? Bunun
latife olduğunu kim anlam az ki? Tıpkı K serk ses’in denizi kırbaçlat­
ması gibi. O thello D esdem ona’yı öldürdüğünde, D esdem ona’nın
gerçekten suçlu olduğunu farz etsek bile, eline hiçbir şey geçmez;
bir kere kendini budala yerine koym uştur ve budala olarak da kalır.
Onu öldürdüğünde bile bütün dikkatleri, başlangıçta kendisini gü­
lünç durum a düşüren olayın sonuçlarına çeker, oysa Elvira, tam ter­
sine, intikam ım alm ak için eline hançer alınca her zam an dokunak­
lı görünebilir. Ö fkeden yüzü kıpkırm ızı kesilen bir erkek belki tra­
jik olabilir, fakat kendisinden esprit [tin] beklenen bir erkek, ya kıs­
kanm az ya da kıskanırsa gülünç durum a düşer: en çok da elinde bir
hançerle koşarak geldiği zaman. S hakespeare’in, bir kadının sada­
katsizliğiyle m eydan okum asının bir ironiyle reddedildiği böyle bir
tem a üzerine bir oyun yazm am ış olması ne kötü; çünkü bu durum un
kom ikliğini gören, hatta tasvir edebilen herkes dram atize etm e ye­
teneğine sahip olam az. Fakat Sokrates’in K santhippe’yi tesadüfen
infla g ra n te [iş üstünde] yakaladığını bir hayal edin -'te sa d ü fe n ' di­
yorum çünkü Sokrates’in K santhippe’nin sadakatiyle özellikle ilgi­
lendiğini, hatta daha da kötüsü onu gözetlediğini hayal bile etm ek
esasen Sokratesçe olmazdı. K anaatim ce, A tin a’daki en çirkin adamı
en yakışıklıya çeviren o ince tebessüm ilk defa bir kahkaha tufanı­
na dönüşürdü. Bazen Sokrates’le dalga geçm ekten hoşlanan Aris-
to phanes’in neden onu sahneye fırlatıp, ‘N erede o kadın? nerede?
Söyleyin de öldüreyim ,’ -y a n i K santhippe, sadakatsiz K santhippe-
diye bağırtm ayı düşünm em iş olm ası anlaşılır gibi değil. Sokrates’in
boynuzlanıp boynuzlanm am asm ın gerçekten bir önem i yok. K sant­
h ip p e’nin bu bakım dan yapacağı her şey boşa zahm ettir, insanın ce­
binde parm aklarını şıklatm ası gibi bir şey, Sokrates de yine aynı en­
telektüel kahram an olarak kalır, başında boynuzlar olsa bile. Fakat
kıskanm ası, K santhippe’yi öldürm ek istem esi -ey v ah , eyvah, o za­
m an K santhippe koca Y unan devleti gibi onun üzerinde bir güce sa­
hip olurdu ve ölüm cezası Sokrates’i gülünç yapm azdı. D olayısıyla
boynuzlu kişi karısıyla olan ilişkisinde kom iktir, fakat öteki erkek­
lerle olan ilişkisinde trajik görülebilir. B una en güzel örnek İspan­
y o lla rın nam us anlayışıdır. Fakat buradaki trajik unsur tem el ola­
rak şudur, incinm iş koca ödeşem ez, çektiği ıstırabın anlam ı yoktur
- b u kadarı da zaten yeterince korkunç. B ir kadım vurm ak, onu dü­
elloya çağırm ak, onu aşağılam ak, zavallı adam ı daha da gülünç du­
rum a düşürür; çünkü kadın zayıf cinstir. Bu yaklaşım her yerde öne
sürülür ve her şeyi karıştırır. E ğer kadın m uhteşem bir şey yaparsa
bir erkekten daha fazla hayran kalınır, çünkü insanlar bunu ondan
hiç beklem ezler; eğer kadın aldatılırsa bütün m erham et ondan yana­
dır, oysa bir erkek aldatılınca, insanlar yanındayken biraz anlayış,
biraz sabır gösterir, gidince de arkasından gülerler.
Bu yüzden geç kalm adan kadını latife olarak görm ekte yarar
var. Y aşanacak eğlencenin eşi benzeri yok. Kişi kadını sabit bir ni­
celik olarak görsün, kendisini de nispi bir nicelik haline getirsin.
Söylediği hiçbir şeyin aksi iddia edilm esin, bu onun işine yarar an­
cak. K adına birazcık karşı çıkıldığında, ciddi konuşacak olursak,
sırf kendine sınırlar koyam adığından dolayı hava atar. Söylediği
hiçbir şeyden kuşku duyulm asın, her kelim esine inanılsın. Saadet
sarhoşluğuyla kendinden geçm iş gözlerle bakarak, tapınanlarm naz­
lı adım larıyla el pençe onun telinde oynansın -d izlerin in üzerine yı­
ğılm ak, gözleri m ecalsiz kaldırıp ona bakm alı, tekrar nefes almalı.
Sözünden çıkm ayan bir köle gibi söylediği her şey yapılm alı. Şim ­
di sıra işin kaym ağında. K adının konuşabildiğini ispata gerek yok,
yani kelim eleri kullanabiliyor. Ne yazık ki, eğer erkek onunla çeli­
şerek ona yardım etm ezse, kadın kayda değer bir süre - e n fazla bir
h a fta - kendisiyle çelişm eye karşı korunacak düşünm e gücüne sahip
değildir. Bunun sonucunda da çok geçm eden şaşkınlık had safhaya
varacaktır. Eğer onun istediği yapılm am ış olsa şaşkınlık fark edil­
meden geçm iş olurdu, çünkü konuştuğu kadar çabuk unutur. Fakat
ona tapınan kişi istediği her şeyi yaptığı ve el pençe divan durduğu
için buradaki şaşkınlık hissedilir. Kadın ne kadar yetenekliyse o ka­
dar da eğlendiricidir. Ne kadar yetenekliyse hayal gücü de o kadar
geniştir. H ayal gücü ne kadar genişse o an o kadar otoriterdir, son­
raki anda da şaşkınlık kendini daha çok ortaya koyar. H ayatta bu
eğlenceye nadiren şahit olunur, çünkü bir kadının kaprisine böylesi
kör bir itaat çok nadirdir. Eğer aşkından iğne ipliğe dönm üş bir ço ­
banda rastlanırsa, o da eğlenceyi algılayacak zekâya sahip değildir.
Yaşanacak eğlencenin, söylediğim gibi, eşi benzeri yok; gerçek­
ten biliyorum , çünkü bazen sevgilim in ve onu m em nun etm ek için
kul köle oluşum un yarattığı, başka ne şaşkınlıklar daha göreceğim
diye geceleri uyku tutturam adığım oldu; çünkü loto oynayan hiç
kim se bu oyuna tutkusu olan bir erkekten daha fazla kom binasyon
düşünem ez. Çünkü kesin olan bir şey var ki, istisnasız her kadının
havalara uçup yücelerek saçm alığa dönüşm e ihtim ali m evcuttur, za­
yıf cinse uyan sevim lilik, kayıtsızlık ve güvenle. G erçek bir âşık
sevgilisinde hayal edilebilecek bütün çekicilikleri keşfeder. Bunun
üzerine bu konuda biraz yetenekli olduğunu görünce bunu sadece
bir ihtim al olarak bırakm az, bir virtüozluğa dönüştürür. Başka bir
şey söylem em e gerek yok, genel ifadelerle başka bir şey söylene­
mez, ne dem ek istediğim i herkes anlıyor. Tıpkı burnunda bastonu
durdurm aktan, su dolu bir bardakla dökm eden daireler çizm ekten,
ya da yum urtaların arasında dans etm ekten ya da eğlenceli olduğu
kadar yararlı da olan öteki egzersizlerden aldığı zevki keşfeden bir
adam gibi, âşık da aynen böyle, ilişki içinde olduğu kadınla en ben­
zersiz eğlenceye ve en ilginç incelem e konusuna sahip olur. Erotik
durum lar söz konusu olduğunda ona kayıtsız şartsız inanm ak gerek
-sa d e c e sadık olduğuna değil, çünkü insan kısa sürede bu oyundan
bıkar, fakat insan bütün o dokunulm azlığı olan rom antizm çığlıkla­
rına kesinkes inanm alıdır, eğer iç çekm elerin ve dum anın, ‘R om an­
tizm aryasının’ tapm anı m utlu ederek fışkıracağı bir güvenlik supa­
bı açılm azsa, kadın bu rom antizm den dolayı yok olup gidecektir.
Onu doruklara çıkarıp bir Jülyet yapm ak gerekir - te k fark hiç kim ­
senin R o m eo ’nun başındaki tek bir saç teline bile dokunm ayı dü­
şünm em iş olm asıdır. Entelektüel açıdan onu her şeye kadir görm ek
gerek ve insan doğru kadını bulacak kadar şanslıysa, saniye geçm e­
den yanında asık suratlı bir kadın yazar buluverir ve elini gözlerine
siper edip küçük karatavuğun daha neler yum urtlayacağına hayran­
lıkla bakm alıdır. Sokrates’in K santhippe’yi azarlam ak yerine neden
böyle bir rolü üstlenm ediğini anlam ak güç -e h , herhalde pratik yap­
m ak istiyordu, tıpkı iyi eğitilm iş ata sahip olduğu halde tekrar terbi­
ye etm ek için bahane olsun diye atını nasıl kızdıracağını bilen seyis
gibi.
Ö zel ve oldukça ilginç bir vakayı aydınlatm ak için biraz daha
som ut konuşayım . Kadının sadakati hakkında çok şey söylendi, fa­
kat pek sağduyuyla değil. K adının sadakati, bütünüyle estetik açı­
dan bakıldığında şairin teatral kurm acasına girer, sahneyi arşınlaya­
rak sevgilisini arayan bir hayalet, ya da çıkrığın yanına oturm uş,
sevdiğini bekleyen hayalet -z ira kadın sevgilisini bulduğunda ya da
adam geldiğinde artık estetiğin durum la ilgisi kalm az. Öte yandan
kadının sadakatsizliği önceki sadakatiyle kıyaslandığında temel ola­
rak etik bir bakış açısıyla değerlendirilir, sonra da kıskançlık trajik
bir tutku olarak çıkar ortaya. Üç ihtim al söz konusu, iki sadakatlilik
örneğine karşılık sadece bir sadakatsizlik örneği olduğu için durum
kadının lehinedir. Erkeğinden em in olm adığı sürece kadının sada­
kati inanılm az derecede büyüktür, erkek onun sadakatini geri çevir­
diğinde de yine aynı inanılm az ölçüde büyüktür. Üçüncü ihtim al k a­
dının sadakatsizliği olacaktır. E ğer düşünecek kadar esprit ve nes­
nelliğe sahip olunursa, daha önce söylenenlerde ‘latife’ kategorisi­
nin haklılığını bol bol görm ek m üm kündür. K onuşm asının daha ilk
başlarında bir an beni yanıltan genç arkadaşım ız sanki bu tem adan
yola çıkm ak istem işti de zorluğunu görünce caydı. Y ine de açıkla­
ması zor değil, yeter ki ölüm le m utsuz aşkı bir tutm akta ciddi olun­
sun, yeter ki bu düşüncenin arkasında ciddi ciddi durulsun -latife
uğruna çok daha büyük ciddiyet gerekecek. Bütün bu tür konuşm a­
lar elbette ya kadından ya da kadınım sı erkekten çıkar. B unun kay­
nağını anlam ak hiç zor değil, çünkü bu, o anda kendine güvenle atıl­
mış, o an büyük alkış koparacağından em in olunan o m utlak çığlık­
lardan biridir; her ne kadar ölüm kalım m eselesiyse de, o anlık eğ­
lence için yapılm ıştır, sufle gibi; bütün bir öm rü ilgilendirse bile
ölen kişinin üzerine hiçbir zorunluluk yüklem ez, sadece dinleyenin
o an ölenin yardım ına koşturm asını zorunlu kılar. E ğer bir erkek
böyle bir konuşm a yapacak olsaydı, hiçbir surette eğlendirici ol­
m azdı, çünkü gülünem eyecek kadar rezil olurdu. O ysa kadın bir dâ­
hidir, bu niteliğinden ötürü sevilir, baştan sona eğlendiricidir. O hal­
de kadın aşktan ölür. Tabii ki -z a te n öleceğini söylem em iş miydi?
Onun dokunaklılığı burada yatar; çünkü kadın erkektir -e n azından
hiçbir erkeğin yapm aya cesaret edem eyeceğini söylem eye cesaret
edecek kadar erkektir. Ne erkekm iş! Bunu söylerken ona etik bir
yargıda bulundum . Sizler de böyle yapın dostlar, böylece anlayın
A ristoteles’i. Haklı olarak kadının trajedide iyi kullanılam ayacağı­
nı söylüyor. Bu gerçekten de çok açık, kadının yeri acıklı ve ciddi
divertissem en f dır [antrakt gösterisi], yarım saatlik bir farstır, beş
perdelik bir dram a değil. D ediği gibi ölür. Fakat böyle oldu diye
tekrar sevem ez mi? N eden olm asın? - B irinin onu tekrar hayata ge­
tirmesi durum unda olur. E ğer tekrar hayata gelirse artık gerçekten
yeni bir kişi olur, yeni bir kişi, bir başka kişi, yeniden başlar, ilk kez
âşık olur, bunda öyle kayda değer bir şey yok. Ey ölüm, sen nelere
kadirsin! En tesirli kusturucu ilaç, en güçlü m üshil bile bu kadar
arındırıcı bir etkiye sahip değildir.
Ş aşkınlık m üthiştir, yeter ki gözler tetikte olsun ve unutulm a­
sın. Ö lm üş bir kişi insanın hayatta karşılaşabileceği en eğlendirici
karakterlerden biridir. Ne garip ki sahnede çok sık kullanılm ıyor,
gerçek hayatta ara sıra böyle bir şey görülür. H atta bir zam an ölü
sanılan bir adam bile tem elde bir kom ik ilgi nesnesidir, fakat ger­
çekten ölm üş b ir kişi insanın isteyebileceği bütün eğlenceyi sunar.
Tetikte olun. D oğrusu bunun benim dikkatim i çekm esi ilk kez bir
gün bir ahbapla yolda yürürken oldu. Y anım ızdan bir çift geçti.
A hbabım ın bakışından onları tanıdığını çıkardım ve öyle olup ol­
m adığını sordum . ‘H em de n a sıl,’ diye cevapladı, ‘onları gayet iyi
tanıyorum , özellikle de hanım ı, çünkü o benim m erhum .’ ‘Senin
m erhum n e y in ? ’ diye sordum . ‘A m an Tanrım , benim m erhum ilk
aşkım . Evet, garip b ir hikâye. Ö lüyorum , dedi ve daha o an yolcu
oldu -ö lü m e tabii, üzerine hayat sigortası yaptıracak zam anım bile
olm adı, artık çok geçti; ölm üştü ve ölü kaldı; bense şim di, şairin
dediği gibi, gözyaşı dökm ek için sevdiğim in m ezarını beyhude ara­
yıp d uruyorum .’ Böyle konuştu dünyada yapayalnız kalm ış hüzün­
lü adam , yine de m erhum aşkının hayatta kalm ış olm ası onu rahat­
lattı, birinin yardım ıyla değilse bile birinin yanında. K ızların her
öldüklerinde göm ülm ek zorunda olm am aları iyi bir şey diye dü­
şündüm . Bu durum da, bugüne kadar oğlan çocuklarını hep kıym et­
li gören ana babalar da artık kızlarını daha da kıym ete bindirebilir-
ler. Basit bir sadakatsizlik durum u kesinlikle öyle eğlenceli değil­
dir -y a n i, genç bir kadın başka bir adam a âşık olup kocasına,
‘elim de değil, beni kendim den k u rta r,’ dediği zam an. Fakat sevgi­
lisinin B atı H int A d aları’na yolculuk yaparak kendisinden ayrılm a­
sına dayanam adığı için kederden ölm ek, onun gidişine katlanm ak
zorunda kalm ak am a döndüğünde ölm ediği gibi sonsuza dek başka
biriyle birleşm ek - b ir âşık için gerçekten tuhaf bir kader. O zam an
bu kalbi kırık adam ın zam an zam an kendini eski bir şarkının
nakaratıyla teselli etm esine şaşm am ak gerek: Ne m utlu sana ve b a­
na, o gün hiç unutulm az!
Beni bağışlayın dostlar, çok konuştuysam eğer; şimdi de aşk ve
kadın için boşaltın kadehleri. K adın güzel ve sevim lidir estetik açı­
dan -k im se inkâr edem ez. Fakat sık sık söylendiği için ben de söy­
leyeceğim : D urup beklem em ek gerek, ‘ileri gitm eli.’ Yani ona etik
açıdan bakın, o zam an latifeye dönüşür. H atta P lato n ’la A ristoteles
de kadının tam am lanm am ış bir form olduğunu söylüyor, yani irras­
yonel bir nicelik, ki belki bir ara daha iyi bir varoluşta tekrar erkek
form una getirilebilir. Bu hayatta onları olduğu gibi kabul etm ek ge­
rek. Bunun ne olduğu yakında ortaya çıkar, çünkü o da estetik çer­
çevede olm aktan m em nun değil, ‘ileri g id er,’ özgürlüğüne kavuşur
-b u n u söyleyecek kadar erkektir. B ırakın istediği olsun, o zam an la­
tife bütün sınırları aşacaktır.”

Bir k a d ı n t e r z i s i n i n
küçümseyen konuşması

Dördüncü konuşmacı Kadın Terzisi ya da M o ­

da D esinatörü’dür. Bu adam muhtemelen ka­
dınlara p e k bayılmıyor, kadınlar da onun sadist
eğilimlerinin gönüllü kurbanları olmuş. Modaya
köle olmaları dem ek her türlü dalavereye kolay
lokma olm ak demek. M odayı takip etme şeh­
vetinin en kinayeli simgesi, burna takılan bir
halka bugün gerçekleştirilm iş durumda. Terzi­
nin konuşmasında, çekilen acı ve uygulanan
sadizm bütünüyle dengelenmiş.

V ictor daha konuşm asını bitirir bitirm ez Kadın Terzisi, önünde

duran bir şişe şarabı devirerek ayağa fırladı ve şunları söyledi:
“G üzel konuşuyorsunuz, dostlar, güzel konuşuyorsunuz, sizi
dinledikçe hepinizin işbirliği ettiğine daha da çok inanıyorum ; sîz­
leri böyle selam lıyorum , sizleri böyle anlıyorum , çünkü işbirlikçi­
ler birbirlerini uzaktan tanırlar. Peki ya siz ne biliyorsunuz? T ecrü­
be süsü verdiğiniz o teori parçanızın ya da teoriye dönüştürdüğü­
nüz tecrübe parçanızın ne kadarlık bir değeri var? Zaten ara sıra k a­
dına bir anlığına inanıp, bir anlığına büyüleniyorsunuz. Hayır, ben
kadının zayıf tarafını tanıyorum , yani onu tanıyorum . A raştırm ala­
rım ın peşinden giderken hiçbir şey korkutam az beni, öğrendikleri­
mi doğrulayacak hiçbir yoldan kaçınm am . Çünkü ben deli bir ada­
m ım . onu anlam ak için deli olm ak gerekir, eğer insan önceden d e­
li değildiyse onu anlayınca delirecektir. Nasıl ki soyguncunun sık
uğradığı yer gürültülü anayolsa, karınca aslanının yuvası yum uşak
kum sa ve korsanın gizlenm e yeri gürleyen denizin yakınındaysa,
işte benim m oda m a is o n um [ev] da insan sürülerinin ortasındadır;
baştan çıkarıcıdır, kadınlar karşı koyam az, erkekler için V enusberg
neyse kadınlar için de burası o. İşte böyle bir m odaevinde insan te­
orik yaygaralar koparm adan kadını tepeden tırnağa pratikten öğre­
niyor. E ğer m oda, kadının arzu ateşiyle bütün giysilerini fırlatıp at­
m ası olsaydı, eh o zam an bir anlam ı olurdu. Fakat durum bu değil,
m oda açığa vurulm uş b ir şehvet değil, hoşgörülen sefahat de değil,
m uaşeret adı altında izin verilm iş kaçak edepsizlik ticaretidir. P ut­
perest P ru sy a ’da evlilik çağındaki bir kızın erkeklere işaret olsun
diye zil takm ası gibi, m odayı takip eden kadınların varlığı da son­
suz bir zil çalm adır, sefahat düşkünleri için değil, azgın şehvet d ü ş­
künleri için. T alihin bir kadın olduğuna inanılır - a , evet, talih de­
ğişkendir, şüphe yok, fakat bir şeyin içinde değişkendir, çünkü faz­
la verm eye m uktedirdir, o ölçüde de bir kadın değildir. H ayır, m o­
dadır kadın, çünkü m oda saçm alık içinde değişir, kadın m antıksal
açıdan sadece gittikçe çılgınlaşm asında tutarlıdır. Kadını öğren­
m ek için benim m aison’um daki b ir saat, dışarıda geçirilen bir yıl
bir günden fazlasına değer. Benim m a iso n ’um da diyorum , çünkü
D anim arka’nın başkentinde o tektir, kim se rekabet etm eyi düşün­
m üyor. K endini tüm üyle feda etm iş ve bu putperestliğin başrahibi
olarak feda etm eye de devam eden biriyle kim rekabeti göze alırdı
ki? H ayır, sohbetin benim adım la başlayıp benim adım la bitm edi­
ği tek bir saygın m eclis yoktur, adım anıldığında K ralın adıym ış gi­
bi kutsal b ir saygıdan gelen korkunun hissedilm ediği tek bir orta
sınıf m eclis de yoktur ve ne kadar budala görünüm lü olursa olsun
benim adım ı taşıyan hiçbir elbise salonda fısıldaşm alara yol açm az
ve asil doğum lu tek bir hanım efendi bile benim m aison'um un y a­
nından geçip gitm eye cesaret edem ez ve burjuva sınıfından tek bir
kız bile yanından geçerken, ‘Ah, alacak bir param olsa! ’ diye iç g e­
çirm eden edem ez. K andırılm am ıştır da. Ben kim seyi kandırm am ;
en güzel m alları, en pahalı olanları en düşük fiyatlara tem in ed e­
rim , hatta m aliyetinin altına satarım , yani kâr peşinde değilim , h a­
yır, her yıl büyük bir m eblağ yatırırım . A m a yine de kazanacağım ,
kazanm ak istiyorum , param ı son kuruşuna kadar m odanın araçları­
ndan çıkar sağlam ak, fiyat kırm ak için harcam aya hazırım , böyle-
ce oyunu ben kazanacağım . B enim için tasviri m üm kün olm ayan
bir hazdır en pahalı kum aşları getirm ek, kesip biçm ek, hakiki
B rüksel dantelinden parçalar kesip yam alı bohça giysiler yapmak;
en son m oda hakiki m alzem eleri en düşük fiyatlara satıyorum . B el­
ki kadının sadece belli durum larda m odaya uym ak istediğini düşü­
nüyorsunuz; hiç öyle değil, m oda her zam an istediği bir şeydir,
onun biricik ve tek düşüncesidir. Çünkü kadının tini vardır, am a
onu hem en hem en M irasyedi O ğ u l’un serveti gibi kullanır; ve ka­
dının inanılm az derece yüksek bir düşünm e gücü vardır, çünkü o
kadar kutsal hiçbir şey yoktur ki gösterişli elbiselerle bir tutm asın
-g ö sterişli elbiselerin en gururlu ifadesi m odadır. B ir tutm asında
şaşılacak ne var, m oda onun için kutsal değil m i? Ve hiçbir önem ­
siz ayrıntı yoktur ki elbisesiyle ilişkilendirm esin -g ö sterişli elbise­
lerin en anlam sız ifadesi m odadır. B ütün kıyafetinde hiçbir şey,
m odayla ilişkisi hakkında kesin bir görüşe sahip olm adığı hiçbir
şey yoktur; yanından geçen hanım ın fark edip fark etm ediğini d e­
netlediği en küçük kurdele bile. Zaten sonuçta kim in için giyini­
yorlar, öteki hanım lar için değil m i? M odaya uygun giyinm ek üze­
re geldiği benim m aison um da bile, orada bile m odaya uygun giyi­
niyor. N asıl ki yüzm ek için m ayo, ata binm ek için binici kıyafeti
varsa benim m aison um da da giyilm esi m oderne olan özel bir tür
elbise var. Bu elbise, bir kadının sabah vakti üzerindeyken sürpriz­
le karşılaşm aktan hoşlandığı fantezi sabahlık türünden bir özensiz­
liği ifade etm iyor. O radaki p ü f noktası sürprize uğradığı zam an or­
taya koyduğu dişiliği ve cilvesidir. Fakat terzideki kıyafetin ger­
çekten özensiz olm ası planlanır ve biraz da utanm ayacağı kadar
hoppacadır, çünkü m odacının onun yanındaki konum u kavalyesi­
nin konum undan farklıdır. B uradaki cilve, konum u gereği kadın­
dan dişiliğini istem eye cesaret edem eyeceği bir erkeğin önünde
kendini bu şekilde sergilem esinde yatar. Terzi payına düşen bol
m iktardaki teselli ikram iyeleriyle idare edecektir; fakat bunu kadın
görm ez, bir terzinin gözünde kadın olm a isteği akim a bile gelm ez.
O halde buradaki m esele, dişiliğin bir şekilde devre dışı bırakılm a­
sıdır; cilvenin, böyle bir ilişki im a edildiğinde gülüp geçecek olan
saygın hanım efendinin kibriyle iptal edilm esidir. Sabahlığı üzerin­
deyken biri ziyarete geldiğinde kendini gizlem eye çalışarak bu şe­
kilde cazibesini ortaya koyar; benim dükkânım da kendini bütün
kayıtsızlığıyla sergiler, çünkü şunun şurası adam bir terzidir - o ise
bir kadın. B ir bakm ışsın şalı biraz aşağı kaym ış, bir yerleri görün­
m üş -b u n u n ne anlam a geldiğini ve onun ne istediğini bilm esem
şöhretim tehlikeye girerdi. B ir bakm ışsın dudağını a priori yukarı
büzm üş, bir bakm ışsın a posteriori bir şekilde elini kolunu oynatı­
yor; bir bakm ışsın kalçalarını sağa sola kıvırıyor, sonra aynada
kendisine bakıp arkada benim m ayışm am ı görüyor; kâh peltek ko­
nuşuyor kâh kelim eleri eziyor, kâh dikilip duruyor kâh hafifçe aya­
ğını sürüyor; bir bakm ışsın koltuğa yığılıyor, bense naçizane bir
duruşla bir şişe tuzruhu uzatıyorum ve hayranlığım la ateşini indiri­
yorum , eliyle bana şakacıktan vurm aya başlıyor; bir bakıyorsun
m endilini düşürüyor, yerinden hiç kıpırdam adan kolunu öylece
sarkıtıyor, bense yerlere kadar eğilerek m endili aldıktan sonra ona
takdim ediyorum , karşılığında da kafasıyla hafiften aferin diyor.
İşte bir m oda hayranı kadın benim m aison um da böyle davranır.
D iogenes, uygunsuz bir biçim de yere yüzüstü uzanıp dua eden k a­
dına ‘T anrıların seni arkadan hiç görem ediğini mi sanıyorsun?' di­
ye sorduğunda onun üzerinde bir etki yaratm ış m ıdır bilm iyorum :
fakat bildiğim bir şey var ki, dua için diz çökm üş hanım efendi haz­
retlerine, ‘Elbisenizin plileri m odaya uygun bir şekilde bükülm e­
m iş,’ deseydim , bundan tanrıları kızdırm aktan daha fazla korkardı.
Bunu anlam ayan süprüntülerin vay haline. Pro di i im m orteles
[ölüm süz tanrıların adına] m odaya uym ayan kadın nedir? P er deos
obsecro [tanrılara yalvarıyorum ] m odaya uyduğunda nedir?!
Doğru olup olm adığım m ı m erak ediyorsunuz? O halde sınayın:
D elikanlının sevgilisi saadetle başını göğsüne koyup yüzünü göğ­
sünde saklarken belli belirsiz, ‘Sonsuza dek şeninim .’ diye fısıldadı­
ğında, ‘Y avrucuğum ,’ desin delikanlı, ‘saç kesim in m odaya uygun
değ il.’ Erkekler belki bunu düşünm ez, fakat bunu bilen ve bunu bil­
m esiyle ün yapm ış olan erkek, krallıktaki en tehlikeli erkektir. Er­
kek düğünden önce sevgilisiyle ne kadar saadet dolu saatler geçirir
bilm iyorum , ama kızın benim dükkânım da geçirdiği saadet dolu sa­
atler hakkında erkeğin en ufak bir fikri olmaz. Benim özel iznim ve
onayım olm adan düğün geçersizdir ya da en azından aşağı tabaka
işidir. Diyelim ki kızla erkeğin birlikte rahibin karşısına çıkm a za­
manı geldi, diyelim ki her şeyin benim dükkânım dan alındığını ve
huzurum da provasının yapıldığım bilerek dünyanın en içi rahat kızı
olarak yürüm eye başladı, ben de koşa koşa gidip. ‘A m an Allahım!
Sayın Hanım efendi, çiçek tacınız eğik duruyor!' diyeyim -b elk i de
o zam an tören iptal olurdu. Fakat erkekler bu tür şeylerden anlam az­
lar. bunu anlam ak için modacı olm ak gerek. Kadın düşüncesinin izi­
ni sürm ek öylesine olağanüstü bir tefekkür gerektirir ki sadece ken­
dini bu göreve adam ış bir erkek başarılı olur, o da doğuştan yetenek-
liyse. O yüzden bir kadınla hiç arkadaşlık etm eyen erkek şanslıdır,
zaten kadın ona asla ait olm az, başka bir erkeğe ait değilse bile, ka­
dın düşüncesinin kadın düşüncesiyle doğal olm ayan ilişkisinden
doğmuş o hayalete aittir, yani modaya. Bu yüzden bir kadın daim a
moda üzerine yem in etm elidir, o zaman yem ininin bir etkisi olur;
çünkü m oda düşündüğü tek şeydir, her şeyle ve her şeyde düşündü­
ğü tek şey. Zarafet dünyasındaki bütün seçkin hanım efendilere be­
nim m aison de m o d e’umdan [moda evi] mutlu haberler yollanarak
m odanın buyruğu olan, kiliseye giderken özel bir tür başörtüsü ve
yine resm i ayine ya da akşam duasına giderken çok farklı bir başör­
tüsü giyme gerekliliği iletilir. Ç anlar çalınırken arabalar dükkânım ın
önünde durm aya başlar -çü n k ü aynı zam anda başörtüsünü benim ,
yani m odada son söz sahibi kişinin dışında kim senin uygun ayarla-
yam ayacağı da duyurulm uştur. H anım efendi hazretleri iner, ben de
dışarı fırlayıp yerlere kadar eğilerek selam layıp salonum a buyur
ederim. O isteksizce oyalanırken ben de her şeyi gereği gibi ayarla­
rım. İş biter, aynada kendisine bakar. Tanrıların elçisi gibi çevikçe
önünden fırlarım , salonun kapısını açıp eğilirim , dükkânın kapısına
koşarım , Doğulu bir köle gibi kollarım ı göğsüm de kenetlerim , fakat
hoş bir reveranstan cesaret alarak hayranlık ve sevgi dolu bir öpü­
cük gönderm eyi bile göze alırım - o arabadaki yerini alır, hay aksi!
Dua kitabını unutm uştur, aceleyle koşar arabanın penceresinden ki­
tabı uzatırım , başını biraz daha sağa doğru tutm asını, inerken başlı­
ğın biraz bozulacak olm ası durum unda kendisinin çekidüzen verm e­
sini hatırlatırım . Sürüp gider, karakteri yücelm iştir.
Belki de siz sadece yüksek sosyeteden hanım ların m odaya taptı­
ğını sanıyorsunuz. Hiç değil. Dikişçi kızlarım a bir bakın, m oda dog­
m aları dükkânım dan güçlü bir şekilde duyulsun diye tuvaletleri
üzerinde hiçbir zahm etten kaçınm ıyorum . B ir şapşallar korosu oluş­
turuyorlar, başrahip bendeniz ise, m odanın yardım ıyla her kadım
gülünç durum a düşürm ek için bütün servetim i çarçur etm eye hazır,
önlerinde parlak bir örnek olarak yürüyorum . Çünkü bir baştan çı­
karıcı, her kadının erdem inin bir fiyatı olduğunu söyleyerek övün­
düğü zaman ona inanm am , fakat inandığım bir şey var ki, her kadın
çok geçm eden m odanın öğrettiği çılgın ve kirletici içgözlem in kur­
banı olacaktır, baştan çıkm ış olm asından çok daha ahlâk bozucu bir
durum. Bunu birden fazla defa sınadım . Eğer kendim yapam azsam ,
kendi sınıfından m oda kölesi kadınların yardım ıyla onu teşvik ede­
rim. Çünkü insanın fareleri fare ısırm ak üzere eğitm esi gibi, işte de­
lirm iş bir kadının sokm ası da tarantulanın sokması gibidir, işin için­
de bir erkek yer alıyorsa çok daha tehlikelidir. Şeytana mı yoksa
T anrıya m ı hizm et ediyorum , bilm iyorum ; fakat haklıyım , haklı
olacağım , bunu istiyorum , son kuruşum a kadar istiyorum , parm ak­
larım dan kan fışkırana kadar istiyorum . Fizyolog korsenin korkunç
etkilerini gösterm ek için bir kadın figürü çizer, yanına da norm al bir
figür. Hepsi iyi güzel de, o figürlerden sadece biri doğrudur -çü n k ü
hepsi korse giyer. M oda delisi kadının sefil, güdük sapkınlığını bu
şekilde tarif edin, kendini yiyip bitiren sinsi içgözlem ini tarif edin
ve kendisi hakkında en az bildiği kadın vakarını tarif edin; böyle ya­
pın, o zam an kadın üzerinde bir yargıda bulunm uş olursunuz, hem
de yıkıcı bir yargıda. E ğer kadınlarla uygunsuz ilişkilere henüz gir­
m em iş, hoşnut ve ağırbaşlı bir kız keşfedecek olursam , yine de tu­
zağa düşecektir. Onu ağım a sararım , artık kurban yerinde durm ak­
tadır, yani benim m aison’da. K ibirli bir kayıtsızlığın bürünebilece­
ği en küçüm seyici bakışla ölçülerini alırım , korkudan yok olm ak
üzeredir, eğitim li yardım cılarım ın oturduğu yan odadan gelen bir
kahkaha patlam ası onu yok eder. M odaya göre giyinip kuşatılınca
bir kaçık gibi deli görünür, bir akıl hastanesine kabul edilm eyecek
kadar deli. Sonra büyük saadetle benden ayrılır, hiçbir erkek, hatta
bir tanrı bile onu korkutam az, çünkü gerçekten m odaya göre giyin­
miştir.
Şim di beni anlıyorsunuz, sizlere neden işbirlikçileri dediğim i
benden çok uzakta olsanız da anlıyorsunuz. A rtık benim kadın yo­
rum um u anlıyorsunuz. H ayattaki her şey bir m oda m eselesidir,
Tanrı korkusu bir m oda m eselesidir; ve aşk ve çem berli etek ve bu­
rundaki halka. Bu yüzden, hayvanların en gülüncüne gülm eyi arzu­
layan yüce dâhiye bütün gücüm le destek olacağım . K adın her şeyi
m odaya indirgediği için, ben de m odanın yardım ıyla onu hak ettiği
gibi pazarlayacağım . D ur durak bilm em ; ben, Kadın Terzisi; göre­
vimi düşününce ruhum a sıkıntı basar, kadın daha burnuna halka
takm a noktasına gelecektir. O yüzden, sakın sevgili aram ayın, en
tehlikeli m ahalleden kaçar gibi uzak durun aşktan; çünkü sizin sev­
giliniz de burnuna halka takm a noktasına gelecektir.”

IV.
Baştan Çıkarıcı Johannes:
Kadınlar kullanmak içindir

Kierkegaard’ın bütün yazdıkları içinde en erotik

olan pasaj, kadınları sadece zevk aracı olarak
görüp kullanan profesyonel baştan çıkarıcının
zihnine yapılan bu dalıştır. Baştan Çıkarıcı J o ­
hannes belki kısmen P.L. M oller m odel alınarak
yaratılmış, kadınları fethedişindeki rahatlığı Ki­
erkegaardi elinde olm adan hayran bırakan b ir
baştan çıkarıcı. Johannes’in bu konuşması Ki­
erkegaard’a pahalıya m al olacaktır.

Bunun üzerine B aştan Çıkarıcı Johannes şöyle konuştu:

“ Saygıdeğer dostlar, başınıza Şeytan mı m usallat oldu? T utul­
m uş ağıtçılar gibi konuşuyorsunuz, gözleriniz ağlam aktan kan ça-
nağm a dönm üş, şaraptan değil. N eredeyse beni de ağlatacaksınız,
çünkü talihsiz bir âşık hayatta çok kederli bir yere gelm iş. H ine ii-
lae lacrym ae [gözyaşları bu yüzden]. Bense şanslı bir âşığım , tek
arzum da daim a öyle kalm ak. B elki kadına verilen bir tavizdir bu,
V icto r’un çok korktuğu. N eden olm asın? B ırakın taviz olsun. Şu
şam panya şişesinin kapağını açm am da bir tavizdir, köpüğünü k a­
dehin içine fışkırtm am da bir taviz, kadehi dudaklarım a kaldırm am
da bir taviz -iş te b itird im - concedo [itiraf ediyorum ]. Fakat şim di
kadeh boş, dem ek ki artık başka taviz verm iyorum . İşte kızlarla da
durum tıpkı böyle. E ğer talihsiz bir âşık bir öpücüğü pahalıya mal
etm işse, bence bunun anlam ı; o ne yem ek yem esini biliyordur ne
de yem ekten uzak durm asını. Bana asla pahalıya mal olm az, ben
bu işi kızlara bırakırım . B unun anlam ı ne m i? B unun anlam ı benim
için en güzel, en lezzetli ve neredeyse en ikna edici argum entum ad
hom inem dir [kişiyi hedef alan argüm an]; fakat her kadın en azın­
dan hayatında bir kez argüm anın bu ilkel gücüne sahip olduğu için,
neden beni ikna etm esine izin verm eyim ? G enç dostum uz bu şeyi
düşünm ek ister. T atlıcının, ağzını tatlandır diye verdiğini sırf bak­
m ak için satın alabilir. B ense zevk alm ak istiyorum . B oşuna ko­
nuşm uyorum ! Ö pücüğü anlatan eski bir şarkıda olduğu gibi, E s İst
kaum zu sehen, es İst nur fü r Lippen, die genau sich verstehen [G ö­
ze görünm ez pek, birbirini tam olarak anlayan dudaklar içindir sa­
dece] -b irb irlerin i o kadar m ükem m el anlıyorlar ki bunun üzerine
düşünm ek küstahlık ve aptallık olur. Yirmi yaşına gelip de şu şaş­
maz em ir kipi, “eğlenm ene b ak ”tan haberi olm ayan adam budala­
dır. Ve fırsatı değerlendirem eyen, H e rm h u t’lu bir sofudur [Chris-
tiansfelder]. A m a siz hepiniz talihsiz âşıklarsınız, bu yüzden kadı­
nı yeniden şekillendirm ek istiyorsunuz. Tanrı korusun. Ben kadını
olduğu gibi seviyorum , tam olduğu gibi. C o n stantine’in latife yo­
rum unda bile gizli bir dilek var. O ysa ben centilm enim -h e m n e­
den olm ayım ki? C entilm enlik parayla değil ki, istediğin her şeyi
de sağlıyor, bütün erotik hazlar için de şart. C entilm enlik kadınla
erkek arasındaki bedensel haz ve şehvete karşılık gelen sem bolik
dildir. D oğanın ilkel bir dilidir, aşkın genel dili gibi. Seslerden de­
ğil m askelenm iş arzulardan ve sürekli değişen dileklerden oluşur.
Talihsiz bir âşığın, bütçe açığını sonsuzluk cinsinden paraya dö­
nüştürm ek isteyecek kadar centilm enlikten uzak olduğunu gayet
iyi anlıyorum . A m a yine de anlam ıyorum , çünkü benim için kadı­
nın kendi doğasından gelen büyük değeri var. Bunu her kadın için
iddia edebilirim , doğru da, fakat bu doğruya kanm ayan tek kişinin
ben olduğu da doğru. Kızlığı bozulm uş b ir kadının erkekten daha
az değerli olup olm adığı konusu, benim fiyat listem de yer alacak
bir kalem değil. Ben kırılm ış çiçekleri koparm am , onu evli erkek­
lere bırakırım , Büyük P erh iz'in arifesi için süslem e yapsınlar. Söz­
gelimi Eduard m eseleyi bir daha düşünüp C o rd elia’ya tekrar âşık
olur m u, yoksa aşk m acerasını sadece kalbinde mi yaşar, bu onun
bileceği iş. Başka insanların işine neden karışayım ? K ızın hakkın­
da ne düşündüğüm ü zam anında kıza anlattım , o da beni gerçekten
ikna etti; centilm enliğim in çok yerinde olduğuna beni tam tatm in
edici bir şekilde ikna etti. C oncedo. C oncessi. [İtiraf ediyorum . İti­
raf ettim .] Eğer yeni bir C o rd elia’yla daha karşılaşsam , o zam an “2
N o ’lu K apıyı Ç al” kom edisini sahneye koyarım . Fakat sizler talih­
siz âşıklar ve işbirlikçilersiniz ve zengin yeteneklerle donanm ış ol­
m anıza rağm en kızlardan daha fazla kandırılıyorsunuz. Fakat ka­
rarlılık, arzu konusunda kararlılık, hayatın özüdür. G enç dostum uz
her zam an dışarıda bir seyirci olarak kalır, V ictor pratiği olm ayan
bir m eraklı, C onstantine sağduyusunu çok pahalıya mal etti, Kadın
Terzisi de delinin teki. B ütün bunların ne yararı var? D ördünüz bir
olup bir kızın peşinden koşsanız yine hava. İdealini gerçekleştir­
mek için yeterince şevkli olm alı, kadeh şıkırtılarının şenlikli hava­
sında yer alacak kadar zevk sahibi, bir ölünün bırakıp gittiği kesin­
likte bırakıp gidecek kadar akıllı olm alı, tekrar eğlenm eyi isteye­
cek kadar da deli -iş te o zam an tanrıların ve kızların sevgilisi olu­
nur. Fakat burada konuşm anın ne yararı var? K im seyi inancından
döndürm ek istem iyorum , burası yeri de değil. Şarabı sevdiğim ke­
sin, ziyafetteki bolluğu da seviyorum , am a yanım a bir kız alıp ko­
nuşayım . C onstan tin e’e ziyafet için, şarap için, sofrayı harika do­
nattığı için teşekkür ederim , fakat konuşm alar pek övünülecek gi­
bi değildi. Y ine de, böyle bitm esin diye kadınları öven bir konuş­
m a yapacağım .
 İlahi olandan konuşm ak isteyen kim se kıym ete değer bir şey
söyleyecekse ilahi bir ilham gerekir, yani insanın ne söyleyeceğini
ilahilik öğretir, kadınlarda da durum aynı böyledir. Çünkü kadın er­
keğin beynindeki bir heves olm ak bakım ından dahiliğin de ötesin­
dedir, bir hayal, insanın kendi başına düşünüp p ro et contra [aleyh­
te ve lehte] tartıştığı bir şeydir. H ayır, insan kadın hakkında konuş­
m ayı sadece kadından öğrenir. Ne kadar çok sayıda kadından öğre­
nirse o kadar iyi. Bir erkek ilkinde sadece öğrencidir, İkincisinde
çoktan eğitilm iştir, tıpkı insanın son rakibinin argüm anını bir son­
rakinin karşısına koyabildiği bir kültür tartışm asında olduğu gibi.
Fakat kaybedilen bir zam an yok. Çünkü, bir öpücüğü dudakların şa­
pırdam ası, kucaklaşm ayı zorlanm a olarak gören bakış açısı, g e­
om etrideki bir önerm enin harfler değişse de aynı kalan ispatı gibi
bu dersin de çoktan tam am landığını savunan bakış açısıyla aynı
saçm alıktadır. Böyle bakış açıları sadece m atem atik ve hayaletler
için geçerlidir, aşk ve kadın için değil, ki aşk ve kadın söz konusu
olduğunda her yeni tecrübe yeni bir ispattır, aynı önerm enin başka
bir şekilde doğruluğunu gösterir. B ana sevinç veren şey, şu ki bıra­
kın kadın cinsinin erkekten daha kusurlu olm asını, aksine en kusur­
suzudur. Ne var ki konuşm am ı bir m itin içine saracağım ve eğer be­
densel haz gözlerinizin önüne getirildiği halde T antalus'un m eyve­
leri gibi sizden kaçtığından dolayı konuşm am ruhlarınızı kınarsa,
haksızca gücendirdiğiniz kadının adına sevineceğim , çünkü siz bu
zevkten kaçarak kadına hakaret ettiniz. Çünkü, kadın her ne kadar
övgülerle hakaretten uzak tutulsa ve ona hakaret etm eye kalkışan
herkes cezasını bulsa da, o sadece bu şekilde hakarete uğrar. Ben
kim seye hakaret etm em . H akaret ettiğim in düşünülm esi evli erkek­
lerin uydurduğu bir iftira, oysa ben kadının kıym etini evli erkekten
daha çok bilirim.
B aşlangıçta tek bir cins vardı, yani erkek cinsi -e sk i Yunan öy­
le anlatıyor. M uhteşem özellikler bahşedilm işti ona, öyle ki onu ya­
ratan tanrılara şeref kazandırm ıştı, ona öylesine m uhteşem özellik­
ler bahşedilm işti ki tanrılar onun yanında kendilerini, bazen bir şa­
irin bir şiirin yaratım ında bütün gücünü tükettiği zam anki gibi his­
sediyorlardı: Erkeği kıskanm aya başladılar. D aha kötüsü, em irleri­
ne gönüllü itaat etm ez diye ondan korktular. Sebepsiz yere de olsa,
cenneti çökertir diye korktular. Yani kendilerinin bile dizginleyebi-
leceklerini pek düşünm edikleri bir güç yaratm ışlardı. Bunun üzeri­
ne tanrıların konseyine endişe ve kargaşa hâkim oldu. Erkeğin ya­
ratılışında her şeyi savurganca kullanm ışlardı, yüce gönüllülüktü
bu; şimdi her şey göze alınm alıydı, çünkü her şey tehlikedeydi, nef­
si m üdafaaydı bu. Böyle düşündü tanrılar. A rtık erkeği, şairin keş­
fini iptal etm esi gibi iptal etm ek de im kânsızdı. Zorla boyun eğdiri-
lem ezdi, öyle olsa tanrılar kendileri bunu yapabilirlerdi, zaten kuş­
kuları da buydu. O halde kendinden daha zayıf am a öte yandan da­
ha kuvvetli, onu tutsak edip zorlayacak kadar kuvvetli bir güç tara­
fından olm alıydı bu. Ne m uhteşem bir güç olm alıydı! Fakat, zorun­
luluk tanrılara bile keşifte kendilerini aşm asını öğretir. D üşündüler
taşındılar ve buldular. Bu güç kadındı, yaratılış harikası, tanrıların
gözünde bile erkekten daha büyük bir m ucizeydi, öyle bir keşifti ki
tanrılar saf saf kendilerini alkışlam adan edem ediler. Tanrıların ken­
dilerinin bile yapabileceklerini düşünm edikleri şeyi yapacak güce
sahip olm asından başka kadını onurlandıracak ne söylenebilir ki,
m uktedir olduğu şeyden başka ne söylenebilir? Bunu yapabilm esi
için ne m uhteşem dir kim bilir? Tanrıların bir hilesiydi bu. Büyücü
kadın kurnazca şekillendirildi: erkeği büyüler büyülem ez kendini
dönüştürdü ve sonluluğun bütün laf kalabalığıyla onu elinde tuttu.
Tanrıların istedikleri de buydu. Tanrılar kendi üstünlükleri için sa­
vaşırlarken erkeği tuzağa düşürecek tek şey olarak icat ettikleri bu
şeyden daha nefis, daha zevkli, daha büyüleyici ne olabilir? Sahiden
de öyle, çünkü kadın yeryüzündeki ve cennetteki tek. en ayartıcı
güçtür. K adınla kıyaslandığında erkek fazlasıyla kusurludur.
Ve tanrıların hilesi başarılı oldu, fakat her zam an değil. H er ne­
silde bu kandırm acanın farkına varan bazı erkekler, bireyler oldu.
K adının güzelliğini algıladılar, doğru, başka herkesten daha fazla,
fakat olup bitenlerden şüphelendiler. Ben bunlara erotik m izaçlar
diyorum , kendim i de onların arasına koyuyorum ; erkekler onlara
baştan çıkarıcı diyorlar, kadınlarınsa onlara verdikleri bir isim yok;
böyle bir tipi ağızlarına alam azlar. Bu erotik m izaçlar talihli olan­
lardır. Tanrılardan daha lüks yaşarlar, çünkü onlar hep ambro-
sia ’dan daha hasını yerler, nektardan daha nefisini içerler; tanrıların
en dâhiyane düşüncesinin eseri olan en ayartıcı imgeyi yerler, ken­
dilerine hep lezzetli yem lerle ziyafet çekerler. Of, lüksün haddi h e­
sabı olmaz! Of, ne saadet dolu hayat! D urm adan lezzetli yem lerle
kendilerine ziyafet çekerler ve hiç yakalanm azlar. Ö teki erkekler
oturup bu yem leri dağdan inm işçesine yerler ve yakalanırlar. Sade­
ce erotik m izaçlar bilir kıym etini bu yem lerin, onları sonsuza dek
yüceltir. K adın bunu sezer ve bu nedenle onunla erkek arasında giz­
li bir anlayış vardır. Fakat erkek onun bir yem olduğunu da bilm ek­
tedir, bu sırrı da kendine saklar.
K adından daha harika, daha lezzetli, daha ayartıcı hiçbir şeyin
icat edilem eyeceğini tanrılar garanti eder, bir de onların icat gücü­
nü keskinleştiren zorunluluk; buna karşılık kadının bu durum u da,
tanrıların her şeylerini riske attıklarım ve onun doğasını şekillendir­
m eyle yeryüzünü ve cenneti kargaşaya soktuklarını garanti eder.
M iti bir an bırakıyorum . E rkek kavram ı tam am en erkek fikrine
karşılık gelir. O nedenle insan varolan tek bir erkeği düşünebilir.
H albuki kadın fikri bir genellem edir, hiçbir kadında bütünü sergi­
lenm ez. K adın erkekle ebenbürtig [aynı zam anda olan] değildir,
erkeğin bir parçasıdır, fakat erkekten daha tam dır. İster tanrılar e r­
kekten uyurken bir parçasını alm ış olsun (çok fazla alırsak uyandı­
rırız diye korkularından), ister iki eşit parçaya bölm üşler de kadın
da yarısı olsun - h e r halükârda bölünen erkek olm uştur. D em ek ki
kadın sadece bir alt grup olarak erkeğin eşi konum undadır. Kadın
bir kandırm acadır, fakat bu sadece ikinci aşam asında ve de kandır­
dığı erkek için öyledir. K adın sonluluktur, fakat ilk aşam asında bü­
tün ilahi ve insani göz bağının yanıltıcı sonsuzluğundaki en yüksek
güce yükseltilm iş sonluluktur. Fakat henüz kandırm aca değildir
-a m a tek bir olay daha m eydana gelirse, işte bir erkek kandırılm ış­
tır. K adın sonluluktur, dem ek ki genel bir terim dir, bir kadın d e­
m ek pek çok kadın dem ek. Bunu sadece erotik m izaçlar anlar, o
nedenle pek çoğunu sevm ekte atiktirler, asla kandırılm adan, fakat
kurnaz tanrıların hazırlayabildikleri bütün şehvet hazlarını soğura-
rak. Bu yüzden kadın hiçbir form ülle kesin olarak ifade edilem ez,
o sonlulukların bir sonsuzluğudur. K adın ideasını düşünm eye eğ i­
len erkek, sürekli değişen belirsiz şekiller denizine gözlerini dik­
miş biri gibidir, ya da büyük dalgaların köpüklü tepelerine bakarak
şaşkına dönen biri gibidir; çünkü kadın ideası ihtim allerin atölye
çalışm asıdır, erotik m izaç için bu ihtim aller asla dinm eyen heyecan
kaynağıdır.
Tanrılar kadını böyle şekillendirdi: İnce ve b ir yaz gecesinin b u ­
ğusu gibi uçucu, am a olgun bir m eyve gibi dolgun; koca bir arzu
dünyası taşım asına rağm en kuş gibi hafif, h afif çünkü kuvvetlerin
oyunu kadının kendisiyle ilişkilendiği negatif bir ilişkinin görün­
mez m erkezinde bütünleşm iştir; zarif bir beden, belirgin hatlar, ama
göze güzellik kıvrım larıyla dolup taşıyor gibi gelir; eksiksiz am a yi­
ne de her an sanki henüz tam am lanm ış gibi, serinletici, lezzetli, ye­
ni düşm üş kar gibi zindelik katar, dingin bir saydam lıkla yüzü kıza­
rır; insana her şeyi unutturan bir latife kadar şen, arzunun hedefi ol­
duğu için sakinleştirici, arzunun kışkırtılm asının kendisi olm asın­
dan dolayı tatm in edici. Tanrıların güvendiği de işte buydu; onu gö­
ren erkek sanki aynada kendini görm üş gibi şaşkına dönecekti, ama
bir yerden de tanıdık bir görüntüydü, sanki kendinin m ükem m elleş­
miş bir yansım asını görm üş gibi şaşıracaktı; aklına bile getirm edi­
ğini görm üş gibi şaşıracaktı, am a yine de orada ne varsa onu göre­
cekti; varoluşun gerekli bir parçasını, am a bunu varoluşun bilm ece­
si olarak görecekti. İşte erkeğin arzusunu ortaya çıkaran tam da şaş­
kınlığındaki bu çelişkidir; bu şaşkınlık onu gitgide daha da yaklaş­
m aya iter, böylece o da bakm aktan kendini alam az, bu görüntünün
tanıdık olduğu fikrinden kurtulam az, arzulam aktan vazgeçem ese de
yaklaşm aya tam cesaret edemez.
T anrılar kadının form unu bu şekilde öngördüklerinde onlar bile
bunu ifade edem eyeceklerinden korktular. Fakat en çok korktukla­
rı, kadının kendisiydi. Haberi olursa hilelerini bozar diye ne kadar
güzel olduğunu bilm esine cesaret edem ediler. Sonra bu eseri tam a­
m ına erdirdiler: Tanrılar onu kusursuz kıldı, fakat bütün bu olup bi­
teni m asum iyetinin cehaleti altında ondan gizlediler ve alçakgönül­
lülüğünün erişilm ez gizem i altında bir kere daha gizlediler. Kadın
kusursuzdu, zafer kesindi. A yartıcı bir şeydi kadın, belli bir an bir
erkekten uzak durup kaçarak ayartıyordu, karşı konulam azdı çünkü
karşı koyan kendisiydi. T anrılar bayram ediyordu. G erçekten de
dünyada kadın kadar büyüleyici bir şey daha keşfedilm em iştir, m a­
sum iyet kadar m utlak bir büyüleyicilik, alçakgönüllülük kadar cez-
bedici bir ayartm a ve kadınla kıyaslanabilecek bir aldatm aca daha
yoktur. K adın hiçbir şey bilm ez, am a alçakgönüllülük içgüdüsel bir
önseziyi içerir, erkekten ayrıdır; alçakgönüllülüğün duvarı, Alaed-
d in ’in kendini G ülnar’dan ayıran kılıcından daha kesin bir ayırıştır
-o y s a erotik m izaç, alçakgönüllülüğün ayıran duvarlarına kulağını
dayayan Pyram us gibi, onun ardındaki bütün şehveti çok uzaktan
algılayan bir önseziye sahiptir.
K adın işte böyle ayartır. E rkekler tanrıları eğlendirm ek için el­
lerindeki en değerli şeyleri sunarlar, daha azı olm az. K adın da ay­
nı şekilde gösterm elik m eyvedir, tanrılar onu hiçbir şeyle kıyasla­
m azlar. O vardır, buradadır, m evcuttur, am a yine de, alçakgönül­
lülükte gizlendiği zam an son derece uzaktadır, ta ki saklandığı ye­
ri ele verene kadar, bunu nasıl yaptığını bilm ez, doğanın kendisi
sinsice ihbar eder onu. K adın oyun oynayan çocuklar gibi haylaz­
dır, saklandığı yerden dikizler, fakat onun haylazlığı açıklanam az,
çünkü kendisi de farkında değildir, her zam an esrarengizdir, gözle­
rini saklarken esrarengiz, bir bakışla m esaj gönderdiğinde esraren­
giz; bu bakışı değil bir kelim e, hiçbir düşünce takip edem ez. A m a
bakışlar ruhun yorum cusudur -y o ru m c u bile anlaşılm az konuşursa
açıklam a nerede kaldı o zam an? K adın tek bir yaprağın kım ıldam a­
dığı akşam vakti kadar sakindir, henüz hiçbir şeyin farkına varm a­
m ış bilinç kadar sakin, kalp atışları sanki kalbi var değilm iş gibi
düzenlidir; fakat erotik m izaç stetoskop hassasiyetiyle dinleyerek,
farkında olm adan eşlik eden tutkunun coşkulu atışım keşfeder; rü z­
gârın esişi gibi gelişigüzel, derin okyanus kadar doygun, am a açık­
lanam ayan derinliklerde hep olduğu gibi özlem le dolu. K ardeşle­
rim , zihnim rahatladı, anlatılm az b ir biçim de rahatladı; beni anla-
m asanız bile ben kendi hayatım ın da bir ideyi ifade ettiğini k av rı­
yorum . Ben de varoluşun sırrını buldum . Ben de ilahi bir şeyin h iz ­
m etindeyim , em in olun boşuna değil bu hizm etim . K adının tanrıla­
rın b ir aldatm acası olm ası, onun baştan çıkarılm ak istediğinin ger­
çek ifadesidir ve kadın bir ide olm adığından, bu sefer hakikat,
m üm kün olduğu kadar çok sayıda kadın sevm ek isteyen erotik m i­
zaçtan yanadır.
K andırılm adan kandırm acanm tadını çıkarm anın ne büyük coş­
ku olduğunu sadece erotik m izaç anlar. Baştan çıkarılm anın ne sa­
adet olduğunu da sadece kadınlar bilir. Bunu kadınlardan biliyo­
rum, hiçbirine asla bana bunu açıklayacak kadar zam an verm edim -
se de öcüm ü aldım ve ölüm kadar ani bir kopuşla bu fikre hizm et et­
tim; çünkü bir gelinle [en brüt] bir kopuş [et brüt], dişiyle erkek gi­
bidir. Bunu sadece kadınlar bilirler ve bunu baştan çıkarıcıları ara­
cılığıyla öğrenirler. H içbir evli erkek böyle bir şeyi anlamaz; kadın
asla ona bundan söz etm ez. K aderine razı gelir, böyle olm ası gerek­
tiğini sezinler, sadece bir kere baştan çıkarılabileceğini düşünür. O
nedenle baştan çıkarıcısına aslında hiç kızgın değildir. Yani erkek
gerçekten onu baştan çıkarm ış ve bu fikri ifade etm işse. Evlilik ye­
m inlerinin bozulm ası ya da onun gibi şeyler tabii zırvadır ve baştan
çıkarm a da değildir. D em ek ki kadının baştan çıkarılm ası öyle bü­
yük bir talihsizlik de değil, hatta şans bile sayılır. H ayran kalınacak
şekilde baştan çıkarılm ış bir kızdan, hayran kalınacak bir eş olur.
Eğer baştan çıkarm ada çok iyi olm asaydım (gerçi bu açıdan kendi­
mi ikinci derece görm ekten derin üzüntü duyuyorum ) ve eğer evli
bir erkek olm ak isteseydim , daim a baştan çıkarılm ış bir kadını se­
çerdim , böylelikle işe karımı baştan çıkararak başlam ak zorunda
kalm azdım . Evlilik de bir ideyi ifade eder; fakat evlilik idesi söz ko­
nusu olduğunda o nitelik [m asum iyet] tüm den önem sizdir, ki bu da
benim idem için m utlak gerekli olan şarttır. B ir evlilik, o yüzden,
asla bir baştan çıkarm a hikâyesinin başlangıcı gibi başlam am alıdır.
Şu kadarı kesin ki her kadına göre bir baştan çıkarıcı vardır. K adı­
nın talihi, tam da kendi baştan çıkarıcısıyla karşılaşm asına bağlıdır.
Öte yandan, evlilik aracılığıyla tanrılar zafer kazanır. Önceden
baştan çıkarılm ış kadın hayat yolunda kocasının yanında yürür, ba­
zen özlem le geçm işe bakar, hayatın sınırına gelene kadar kaderine
katlanır. Ölür, am a erkeğin öldüğü anlam da değil; buharlaştırılıp
tekrar tanrıların onu ilk yoğurduğu o esrarengiz elem ente dönüştü­
rülür, bir rüya gibi kaybolur, m iadını doldurm uş geçici bir şekil gi­
bi. Zaten kadın rüya değildir de nedir? -a m a en yüce gerçektir de!
Erotik m izaç işte onu böyle anlar, ona rehberlik eder, baştan çıkar­
ma anında ondan rehberlik alır - b ir gözbağı olarak ait olduğu yer­
de, zam anın dışında. Bir kocayla fani olur, kocası da onunla.
Ey m uhteşem D oğa, eğer ben sana hayran olm asaydım bana bu­
nu bir kadın öğretirdi, çünkü o varoluşun sultanıdır [venerabile].
Onu m uhteşem donatm ışsın, ama hiçbir kadını bir diğerine benzet­
m eden yaptığın için daha da m uhteşem . E rkeklerdeyse esas olan
şey, esastır, o yüzden daim a aynıdır; kadın içinse, tesadüfi olan
esastır, işte size bitm ez tükenm ez bir çeşitlilik. Kadının ihtişam ı
kısa sürer, fakat aynı ihtişam bana tekrar sunulduğunda acısını san­
ki hiç çekm em iş gibi hem en unuturum . D oğrudur, ben de daha son­
ra ortaya çıkacak nahoşluğun farkındayım ; fakat baştan çıkarıcısıy­
la böyle olm az.

v.
Zevkli bir evlilik

Ziyafette çarpıcı konuşm alar bittikten sonra,

p astoral ruh hali hâkim olur. Ziyafetçiler Gribs-
kov içinde dolaşırlar ve b ir bahçeye gelirler, b u ­
rada sabahın erken vaktindeki sükûnette Yar­
gıç W ilhelm’e (Ya/Ya d a ’n/n karakterlerinden
biri) karısı çay ikram etmektedir. Akşamın taş­
kın fantezileri üzerine gelen böylesi etik b ir y o ­
rum, ziyafetçilerin şaşkın ve saygılı bir biçim de
çitin üzerinden bakakalmalarına yol açar.

M asadan kalktılar. C onstantine’in bir işareti yetm işti; iştirakçiler

“Geriye! D ön!” vaktinin geldiğini kendi aralarında askeri bir dakik­
likle anlam ışlardı. Constantine, bir olta kam ışı kadar esnek olan
elindeki bu görünm ez kom uta çubuğuyla onlara bir kere daha do­
kundu, konuşm acıların beyinsel çabalarından dolayı kısm en gölge­
de kalm ış olan ziyafeti ve saf eğlence ruhunu tekrar hatırlatm ak,
kaybolm uş olan şenliğin havasım rezonans fenom eninde olduğu gi­
bi, kısacık bir yankıyla konuklara tekrar döndürm ek için ağzına ka­
dar dolu bir kadehle ayrılış selam ı verdi, kadehi tepesine dikti, son­
ra arkasındaki duvarda bulunan kapıya fırlattı. Ö tekiler de onu ör­
nek alıp bu sem bolik hareketi bir gruba yeni giren üyelerin ciddiye­
tiyle gerçekleştirdiler. Y arıda bırakm anın zevki bu şekilde hakkıyla
yerine getirildi; bu yüce zevk, diğerlerinden daha kısa sürse de, on-
daki özgürleştirici güç hiçbirinde yoktur. Sofradaki her eğlence tan­
rılara adanan bir şarapla başlam alı, kadehini yok olm aya ve unutu-
şa fırlatarak, sanki ölüm tehlikesindeym işçesine bütün anılardan
kendini hırsla söküp alarak yerine getirilen bu adak yeraltındaki
tanrılar içindir. Yarıda bırakm ak, bunu yapm ak güç ister, bir kördü­
ğümü kılıçla kesm ekten daha büyük bir güç ister; çünkü kördüğü­
mün zorluğu insanda tutku yaratır, fakat yarıda bırakm ak için gere­
ken tutkuyu insanın kendisinin sağlam ası gerekir. D ışarıdan bakıl­
dığında bir anlam da sonuç aynıdır, sanatsal açıdan bakıldığında bir
şeyi sonuna getirm ekle (bitirm ekle), özgür iradeyle yarıda bırak­
mak arasında dağlar kadar fark vardır; ister tesadüfi ister tutkulu bir
karar olsun, ister arkası olm adığı için bitiveren bir okul şarkısı ol­
sun, ister zevkin yüce kılıç darbesiyle sona erdirilm iş olsun, ister
herkesin yaşadığı alelade şeyler olsun, ister çoğunluktan kaçan gi­
zem olsun.
C onstantine’in kadehi fırlatışı sem bolik b ir hareketti, am a başka
bir anlam da bu fırlatış sonuca götüren bir darbeydi, çünkü bu son
darbeyle kapılar hızla açıldı ve orada ölüm kapısını m ağrurca çal­
mış olan kendisi de. kapı açılınca konuklarıyla birlikte her şeyi yok
etmeye hazır duran im ha kuvvetlerini gördü -ziy afetçileri akabinde
oradan kaçıran bir ikazdı bu ve aynı anda her taraf adeta bir harabe­
ye dönüverdi.
Bir araba kapıda hazır duruyordu. C onstantine’in davetiyle yer­
lerini alıp neşeyle hareket ettiler, çünkü arkada bıraktıkları o yıkım
tablosu ruhlarına yeni bir esneklik kazandırm ıştı.
Bir iki kilom etre kadar gittikten sonra araba durdu. Constantine
burada ev sahibi olarak izin istedi, beş arabanın hizm etlerinde oldu­
ğunu söyledi, böylece herkes istediğini yapabilirdi, ister yalnız gi­
der, ister yanına istediği birini alırdı. H avai fişek de böyledir ya, ba­
rutun gücüyle tek bir m erm i gibi dönerek yükselir, bir anlığına tek
vücut olarak kalır, sonra rüzgârlara yayılır gider.
A tlar arabalara bağlanırken gecenin konukları yol boyunca biraz
gezindiler. Tem iz sabah havasının serinliği sıcak kanlarını arındırdı,
kendilerini tam am en bu zindeliğe bıraktılar, duruşları ve birlikte oluş­
turdukları grup, üzerim de fantastik bir etki yarattı. Çünkü tarlalara,
otlaklara ve güneşle beraber sevinç içinde kalkm ak için gece dinlenip
güç toplayan her canlının üzerine sabah güneşi vurunca -b u n d a bir
hoşluk, karşılıklı bir anlayış vardır; fakat geceden kalm a bir meclisi
iç açıcı bir kırsal çevrede sabahın ışığıyla görm ek insanın üzerinde tu­
h af bir etki bırakıyor. İnsan gün ağardığında şaşkına dönen hayaletle­
ri düşünm eye başlıyor, hep arasından geçip kayboldukları çatlakları
sadece karanlıkta gördükleri için bulam ayan cinleri, acılarının tekdü­
zeliğinden gecesi gündüzüne karışmış talihsizleri düşünüyor.
B ir patika yol onları çitle çevrili bir bahçeye götürdü, çitin arka­
sında uzakta m ütevazı bir taşra evi görünüyordu. Tarlanın yakının­
daki bahçenin sonunda ağaçların oluşturduğu bir çardak vardı, hep­
si m erakla dikkat kesildi, gözetleyen insanların araştıran bakışlarıy­
la kuşatıcılar bu dostane kuytuluğun etrafını çevrelediler. Birini
kurnazlıkla alt etm ek üzere olan sivil polisler gibi gergin görünü­
yorlardı. Sivil polisler gibi mi -e h , itiraf etm eliyim ki dış görünüş­
lerine bakılınca sivil polislerin onları arıyor olm a ihtim ali daha b ü ­
yüktü. H er biri dikizlem ek için pozisyonunu alm ıştı, V ictor bir
adım geri atıp yanındakine, “A m an tanrım! Bu Yargıç W ilhelm 'le
karısı!” dedi.
Şaşırm ışlardı -a ğ a ç yapraklarının gizlediği m utlu çifti kastetm i­
yorum , onlar kendilerini ev saadetine fazla kaptırm ışlardı, tatlı bir
esinti başlarındaki d allan sallarken ve etraflarındaki her şey gibi bu­
radaki ıssızlık da bu küçük çardağı korurken, büyük bir keyifle uğ­
ram ış sabah güneşinin dışında onları seyredecek birilerinin olabile­
ceği akıllarına gelm eyecek kadar güvenliklerinden em indiler. M ut­
lu evli çift, hiç şaşırm adı ve hiçbir şeyi fark etm edi. Evli bir çift ol­
dukları belliydi, bir bakışta anlaşılıyordu, heyhat! insanın gözetle-
yenle kan bağının olması! Şu koca dünyada hiçbir şey, açık ya da
gizli hiçbir şey sevgililerin m utluluğunu tehdit etm ese bile birbirle­
rinin yanında otururken bu denli güvenli hissetm ezler; içleri saadet
doludur, am a yine de sanki onları ayırm ak isteyen bir güç varm ış gi­
bidir, birbirlerine sıkıca sarılırlar, am a yine de kapıda kendilerini
korum aları gereken bir düşm anları varm ış gibidir, am a hiçbir za­
man da yeterince em in olam azm ış gibidirler. Evli insanlarda böyle
olm az, o çardağın altındaki evli çiftte de böyle olmaz. Ne kadar za­
m andır evli olduklarını tam kestirm ek m üm kün değildi. K adının
çay m asasındaki hareketlerine bakılırsa uzun alıştırm alardan sonra
güven sağlanm ış gibi görünüyordu, ama kadın yine de bu işte nere­
deyse çocuksu bir heveslilik gösteriyordu: adeta daha evliliğin oyun
mu yoksa ciddi bir şey mi. ev kadınlığının bir iş mi, bir oyun mu
yoksa hoşça vakit geçirilen bir uğraş mı olduğunu tam bilm eyen ye­
ni evlenm iş bir kadının bulunduğu o orta aşam adaym ış gibiydi. Bel­
ki de bayağı bir süredir evliydi am a genellikle çay m asasının başına
oturm azdı, belki de sadece burada, taşrada böyle yapıyordu, ya da
belki de sadece o sabah öyle yaptı, belki de onlar için özel bir anla­
mı vardı. Kim bilebilir? Eğer söz konusu kişinin özgün bir kişiliği
varsa bütün tahm inler bir dereceye kadar boşa çıkar, çünkü böyle
bir kişilik zam anın kendinde iz bırakm asını önler. Güneş yazın ihti­
şam ıyla parıldayınca, insan hem en bunun ciddi bir şeylerin kutla­
ması olduğunu düşünür (gündelik kullanım için böyle parlam az her­
halde). ya da güneş ilk kez böyle pırıl pırıl açıyordur, ya da ilk kez-
lerden biri (elbette uzun bir süre boyunca tekrarlanam az). Bunu sa­
dece bir kez gören böyle düşünür, ya da ilk kez gören -b e n im de
Y argıcın karısını ilk görüşüm dü. Bu görüntüyü her gün gören birisi
farklı düşünebilir -ta b ii gerçekten aynı şeyi gördüğünü varsayarsak.
Fakat elbette ki bu Yargıcın bileceği bir şey.
D ediğim gibi, sevim li ev hanım ım ız m eşguldü: İki fincana kay­
nam ış su doldurdu (herhalde her tarafı iyice ısınsın diye), sonra bo­
şalttı. fincanın birini bir tepsiye koydu, içine çay doldurdu, çeşnile­
ri koydu, artık her şey hazırdı - b u oyun m uydu, ciddi m iydi? Eğer
biri norm alde çayı sevm iyorsa. Y argıcın yerine oturm alıdır, çünkü
bu içecek o anda bana çok davetkâr gelm işti, ne var ki kibar hanı­
mın davetkâr bakışı bana daha da davetkâr geldi.
 Belli ki o ana kadar konuşm aya vakti olm am ıştı, suskunluğu
bozdu ve çayı uzatırken, “A cele et canım , çayını soğutm adan iç;
ne de olsa sabah havası serin, elim den gelen en küçük şey sana
biraz özen gösterm ek ." “En küçük m ü ?” diye konuştu Y argıç sö­
zü uzatm adan. “B elki de en büyüğü ya da h e p si.” Y argıç m erak­
la ona baktı, kadın kendine çay alırken devam etti, “ Dün ben söy­
leyecekken lafım ı kestin, fakat tekrar düşündüm , tekrar tekrar d ü ­
şündüm , özellikle de şim di -b u n u benim aklım a neyin getird iğ i­
ni b iliy o rsu n - her neyse eğer evlenm em iş olsaydın hayatta çok
daha büyük b ir adam olurdun, bu kesinlikle d o ğ ru .” Y argıç, fin ­
canı hâlâ tepsinin üzerindeyken belirgin b ir hazla ağız dolusu bir
yudum aldı, ferahladı -y o k s a o güzel kadının coşkusu mu buna
sebep olm uştu? G aliba öyleydi, fakat kadın sadece onun çayın ta ­
dını beğenm iş olm asından sevinç duyuyordu. Y argıç sonra fin ca­
nı yanındaki m asaya koydu, bir puro çıkarıp, “ Sem averinden y a­
k ab ilir m iy im ?” diye sordu. “E lb e tte ,” diye cevapladı kadın, kor
halindeki bir köm ürü çay k aşığ ıy la alıp uzattı. Y argıç purosunu
yaktı, karısı om zuna d ayanırken kolunu beline doladı, dum anı ü f­
lem ek için başını öbür yana çevirdi, sonra gözlerini bir bakışın
ifade edebileceği tam bir bağlılıkla k arısının üzerine çevirdi; g ü ­
lüm sedi, fakat bu sevinç tebessüm ünün içinde b ir parça hüzünlü
ironi de vardı; nihayet şöyle konuştu, “ B una gerçekten inanıyor
m usun, y av ru cu ğ u m ?” “N eye inanıyor m u y u m ?” dedi kadın.
Y argıç yine sustu, tebessüm daha baskındı, am a yine de sesi son
derece ciddiydi: “O halde önceki aptallığını bağışlıyorum , çünkü
kendin de çabucak unutuverdin, çünkü sen de ahm ak kadınlardan
biri nasıl k onuşursa öyle kon u şu y o rsu n - n e tür bir büyük adam
olacakm ışım h ay atta?” K arısı bir an bu ters cevaptan utanm ış g i­
bi göründü, fakat hem en cecik kendini toparlayıp kadınca bir be-
lagatle söylem ek istediğini açıkladı. Y argıç dosdoğru önüne b a­
kıyordu, sözünü kesm edi, karısı konuşm asını sürdürürken o da
sağ elinin parm ak larıy la m asada ritim tutuyordu, bir m elodi m ı­
rıldandı, baladın sözleri bir an işitildi; tıpkı bir şam kum aşındaki
dokulu desenlerin bir açıdan bakınca görünüp bir başka açıdan
kaybolm ası gibi, sözler de yeniden baladın m ırıltıları içinde k a y ­
bolup gitti: “ K ocası orm ana gitm iş ve kendine beyaz sopalar k e s­
m iş.” Bu m elodram atik hitaptan sonra, yani kadının davasını
açıklam asına Y argıcın m ırıltısın ın eşlik etm esinden sonra, diy a­
log tekrar başladı. “H âlâ farkında d eğ ilsin ,” dedi Y argıç, “ D ani­
m arka yasaları erkeğe karısını dövm e hakkı tanıyor, tek m esele,
hangi vesileyle o labileceğini açık lam ıy o r.” K arısı bu tehdide gü­
lüm seyip devam etti. “Fakat neden ben bundan b ahsettiğim de se­
ni hiç ciddi bulam ıyorum ? B eni anlam ıyorsun. İnan bana, çok
ciddiyim , bana çok hoş bir düşünce gibi geliyor. Tabii eğer benim
kocam olm asaydın, bunu düşünm eye bile cesaret edem ezdim ,
am a şim di düşündüm , hem senin hem benim iyiliğim için, n ’olur
ciddi ol, benim hatırım için, bana dürüstçe cevap v er.” “ H ayır,
beni ciddi bulam azsın, ciddi bir cevap da alam azsın. Sana ya gü­
lüp daha önce de olduğu gibi bunu u n utturm alıyım , ya da sopa at­
m alıyım , ya da artık bundan söz etm em elisin, yoksa seni sustur­
m anın başka bir yolunu bulm am gerekecek. G örüyorsun ki bu bir
şaka, işte o yüzden pek çok çıkar yol v a r.” A yağa kalktı, karısı­
nın alnına b ir öpücük kondurdu, koluna girdi ve çardaktan uzanan
sık ağaçlıklı bir yolda gözden kayboldu.

vı.
Tarifsiz bir sevinç

19 Mayıs. Sabahın on bııçıığıı. Havarinin nedensiz haykırışı duyulur­

ken içimizde bizi anlatılm az bir biçim de ateşleyen tarifsiz bir sevinç
var: "N eşelenin diyorum sizlere. bir daha söylüyorum neşelenin."
-B undan ya da şundan duyulan bir sevinç değil, "dille ve ağızla."
söylenen, "kalbin derinliklerinden" gelen ruhun kudretli şarkısı: “Se­
vincim den dolayı, sevincim de, sevincim den, sevincimle sevinçli­
yim " -ad e ta ilahi bir nakarat gibi öteki şarkımızı aniden kesti; bizi
Mamre ovalarından ebedi ikam etgâhlara esen alize rüzgârlarından
gelme bir esinti, bir hava dalgası gibi serinletip ferahlattı.
 VII.
Ah, evlilik hayatı!

E vet sevgili dostum , b ir kadının doğuştan ne virtüöz olduğuna

akıl sır erm ez; pek çok filozofun aklına m al olm uş zam an p ro b le ­
m ini en ilginç ve en güzel şekilde açıklar. İnsanın pek çok filo ­
zoftan la f kalabalığı içinde boş yere cevap aradığı bir problem i o,
günün her saatinde hiç yay g ara koparm adan açıklar. Bu problem i
açıklarken yanı sıra en derin hayran lık lar u yandıracak şekilde
başkalarım da açıklar. Çok uzun süreli bir ev lilik geçm işim y o k ­
sa da bunun hakkında kitap yazabilirim . A m a yapm ayacağım ,
onun yerine bana pek çok şey anlatan b ir öyküyü nakletm ek isti­
yorum . H o lla n d a ’da bir yerde bir âlim yaşarm ış, oryantalistm iş
ve evliym iş. Bu âlim b ir gün çağrıldığı halde öğlen yem eğine g e l­
m ez. K arısı yem eklere bakarak özlem le bekler, bu bekleyiş u z a ­
dıkça kadının adam ın gelm eyişine anlam verm esi o kadar z o rla­
şır. N ihayet odasına kadar gidip listelem eye karar verir. A dam
orada, çalışm a odasında oturm aktadır, yanında kim se yoktur.
K endini D oğu çalışm aların a k ap tırm ıştır. Ben de gözüm de can-
lan d ırabiliyorum . A dam ın üzerine eğilir, kolunu om zuna dolar,
kitaba şöyle b ir göz atar ve ardından adam a dönüp, "S evgili d o s­
tum , neden yem eğe g elm iy o rsu n ?” der. A lim belki söyleneni d a­
ha tam dinlem eden karısın a bakıp şöyle kon u şm uştur herhalde:
“B ak yavrucuğum , şim di yem eğin sırası değil, burada daha önce
hiç görm ediğim b ir seslendirm e işareti var, bu alıntılanan pasajı
defalarca gördüm , am a hiç böyle değildi, bendeki de m ükem m el
b ir H ollanda basım ı. Şuradaki nok tay a baksana! İnsanı deli
ed e r!” K arısının yarı g ülüm seyerek, yarı onaylam ayarak ona b a­
kışını hayal ed ebiliyorum , böyle küçücük bir nokta, evin dü zen i­
ni bozsun, olacak şey mi; anlatılana göre kadın şöyle cevap ver­
ir: “ O kadar kendini yiyip b itirm ene d eğ er mi? İnsanın nefesine
y azık .” D ediğini de derhal yapar. Ü fler ve işe bakın, nokta k a y ­
bolur, çünkü bu nokta enfiyeden düşen bir toz zerreciğidir. A lim
sevinçle, koşar adım yem ek m asasının yolunu tutar, noktanın
kaybolm asına sevinm iştir, daha da çok karısına sevinm iştir.
 Bu hikâyeden alınacak dersi anlatm am a gerek var mı? Eğer o
âlim evlenm em iş olsaydı belki delirecekti, belki yanına birkaç or­
yantalisti de katacaktı, çünkü hiç şüphem yok ki edebi yayın organ­
larında herkesi ayağa kaldırırdı. İşte benim neden karşı cinsle iyi
geçinm ek gerek dediğim i anlıyorsunuz, çünkü (aram ızda kalsın)
genç bir kız her şeyi açıklar ve koskoca Ü niversite K urulu ona vız
gelir, eğer bir erkek onunla iyi geçinirse ondan gelecek bilgilerle
coşar, am a geçinm ezse, kadın onu oyuncak yapar. Fakat bu hikâye
aynı zam anda kadınla hangi şartlarda iyi geçinm ek gerektiğini de
öğretir. E ğer o âlim evlenm em iş olsaydı, elinde bütün aranan özel­
likleri olan bir estet olsaydı, belki o zam an o harika bakirenin ait ol­
m ak istediği şanslı adam olacaktı. Evli olm ayacaktı, duyarlıkları
bunu kaldırm ayacak kadar üstündü. Ona bir saray yapacak ve haya­
tında eğlenceyi zengin kılacak hiçbir incelikten kaçınm ayacaktı,
onu şatosunda ziyaret edecekti; çünkü kadın öyle istemişti; uşakla­
rı arkadan arabayla gelirken o erotik bir aylaklıkla ona yürüyerek
gidecekti, zengin ve pahalı hediyeler getirecekti. A m a işte Doğu
kültürü çalışm aları sırasında o seslendirm e işaretine takıldı kaldı.
Ona bir anlam verem eden bakıp kalacaktı. Fakat sevgilisini ziyaret
vakti gelm işti. Bu işi bir kenara bırakırdı, yoksa nasıl olurdu da
onun çekiciliği ve ona olan aşkı dışında düşüncelerle sevgilisini zi­
yarete gidebilirdi? Elinden gelen en büyük sevim lilik havasını takı­
nırdı. her zam ankinden daha büyüleyici olurdu, sevgilisine kıyasla-
nam az hazlar verirdi çünkü sesinde pek çok tutkunun uzaktan gelen
titreşim leri vardı, çünkü um utsuzluktan dolayı neşeli olm ak için
çarpışm ak zorundaydı. A m a şafakta ondan ayrıldığı zaman, ona son
öpücüğü kondurup arabasına bindiği zam an, alm karardı. Eve geldi,
çalışm a odasındaki panjurlar kapalıydı, lam balar yanıyordu, üstünü
değişm eden oturup anlam verem ediği noktaya gözlerini dikti. G er­
çekten sevdiği bir kız vardı, evet, hatta belki de tapıyordu ona. ama
ona sadece ruhu zengin ve güçlüyken gidiyordu, ama içeri gelip öğ­
len yem eğe çağıran bir yardım cısı, noktayı üfleyip savuran bir karı­
sı yoktu.
Bi r Aktrisin H ayatı’ ndaki kriz

Kopenhag Kraliyet Tiyatrosu’nun yönetm eni

J.L. Heiberg ve karısı yetenekli aktris Johanne
Luise Heiberg, K openhag’ın kültür hayatında
söz sahibiydiler. Heiberg Danim arka’nın önde
gelen HegeTcilerinden olduğu için Kierkega-
a rd ’ın özel b ir nefretini kazanmış olmasına rağ­
men Kierkegaard onlardan büyülenmişti. J o ­
hanne Luise Heiberg on altı yaşındayken Sha-
kespeare’in Romeo ve Juliet 'inde Ju lie t’i oyna­
mıştı. 1847 Ocağında bu rolü tekrar oynadı, bu
sefer otuz d ört yaşında.
Bu tür b ir “tekrar" fikri Kierkegaard’m büyük il­
gisini çekiyordu. Olgun bir kadının on d ört ya­
şındaki b ir a şk macerasını on altı yaşındaki b ir
kızdan daha iyi oynayabilm esi Kierkegaard’m
ayrıntıyla incelem ekten kendini alamadığı bu
temaya b ir örnek teşkil ediyordu.
B ir “tesirini artırma [potentiation], ilk duruma
daha da güçlü b ir d ön üş” söz konusu. On altı-
sındayken balkondan sadece yetenekli ve hoş
bir kız olarak algılanmışken, şim di Jü lye t’in tu t­
kusundaki esas im geyi canlandıran olarak g ö ­
rülüyor. Bu “m etam orfoz,” ideallikteki geriye
dönüşle ortaya çıkan bu tesirin artışı, denem e­
nin son iki sayfasında farklı b ir tür “m etam or-
foz”la karşılaştırılıyor, Johanne Luise Heiberg ’in
Kopenhag sahnesindeki ezeli dostane rakibi
Asta Nielsen’ınkiyle. Onun başarısı “süreklili­
ğ in ” başarısı. Her iki yaşta da “dişilik im gesi”ni
canlandırıyor. Altmışında, Stadier paa Livets
vei ’deki uzun b ir dipnottan öğrendiğim ize göre,
 kusursuz büyükanneyi oynayacaktır. İki yana
da çekilebilecek bu iltifat, Johanne Luise He-
ib e rg ’i de kaçınılmaz b ir şekilde kendi sınıfına
yerleştiriyor: Zaten Kierkegaard’ın olmasını is­
tediği de bu. ilk aşk im gesini zenginleştiren bir
kadın, b ir yandan da zamanın ilerlem esini
olumsuzlayarak “tekrar” ihtim alini açık bırakı­
yor. B ir kere daha Regine O lsen’in gölgesi say­
fanın üzerine düşüyor.

1
Birinci sınıf aktris denince insanlar galiba onun hayat şartlarının öy­
lesine büyüleyici, öylesine harika olduğunu hayal ediyorlar ki, ge­
nellikle m eselenin dikenli tarafını unutup gidiyorlar: Bir aktrisin
m ücadele etm ek zorunda kalabileceği akıl alm az sayıda bayağılık­
lar, haksızlıklar ya da en kritik andaki yanlış anlaşılm alar.
M üm kün olan en olum lu durum u düşünelim . D iyelim ki bir
aktris kendisini birinci sın ıf yapacak her şeye tartışm asız sahip;
diyelim ki beğeni ve alkış toplam ış, bir de, şu ya da bu kindar bir
kişinin eziyetine m aruz kalm ayacak kadar da şanslı (hiç kuşkusuz
en büyük bah tiy arlık lard an biri). B öylece y ıllar yılı, gıpta ed ile­
rek. başarıyla, apaçık b ir h ayranlığın nesnesi olarak yaşayıp g i­
der. D urum tek kelim eyle m uhteşem görünüyor; sanki çok önem ­
li bir yere gelecekm iş gibi. Fakat insan daha yakından bakıp da
bu açık hayranlığın ne tü r bir parayla ödendiğini keşfedince, se­
fil bayağılık lard an oluşan düşük bir tutar g eçer eline; tiyatro d ü n ­
yasında bunların fonunu eleştirm en ler cici ıısus pııblicos [halkın
yararına yönelik] o lu ştu rm ak tad ır (gerçekten de değişm ez açık
hayranlık düzenli olarak bu fondan karşılanır), o zam an bir aktris
için en şanslı durum bile artık bayağı ve zavallıcadır. K raliyet Ti-
y atro su 'n u n kostüm lerinin çok pahalı ve kıym etli olduğu kulağa
geldiğinde ne kadarı d oğrudur bilinm ez, fakat kesin olan bir şey
var ki gazete eleştirm en lerin in kostüm leri korkunç derecede d ö ­
küntüdür.
 Dahası var. Sevilen sanatçı yıllar yılı yaşam aya devam eder. N a­
sıl ki bir burjuva evinde insan her akşam yem ekte ne olacağını önce­
den tam olarak bilirse, o da sezonun ona ne getireceğini önceden tam
olarak bilir. H er hafta iki üç kez övülüp beğenilecek, alkışlardan ku­
lakları duym az olacaktır; daha ilk üç ayın içinde gazete eleştirm eni­
nin basm akalıp laflar repertuarından en az bir kere geçm iş olacaktır.
Aynı cüm leler özel vurgularla tekrarlanıp durur. Bir iki kere, ya da
iyi yıllarda üç kere, sefih, işe yaram az bir şair bozuntusunun şarkı­
sında kutlanacaktır. H er sanat sergisinde portresi sergilenecektir; taş-
baskısı yapılacaktır, eğer şansı iyiden iyiye yaver giderse m endille­
re, şapkaların tepelerine basılacaktır. O da bir kadın olarak ismi k o ­
nusunda hassastır -sad ece kadın olduğundan h assastır- isminin dil­
lerde olduğunu bilir, hatta m endilleriyle ağızlarını silerlerken bile!
H erkesin kendinden hayranlıkla bahsettiğini bilir, zinhar konuşacak
bir konu bulam ayanlar da dahil. Bu şekilde yıllarca yaşar. Durum tek
kelim eyle m uhteşem görünüyor; sanki çok önemli şeyler olacakmış
gibi. Fakat daha ileri bir anlam da, bu hayranlığın zengin gıdalarıyla
beslenm ek zorunda kalsaydı, bundan cesaret alsaydı, yeni çabalar
için güç ve ilham bulsaydı - v e en üstün yetenekleri olan bir insan bi­
le, özellikle de bir kadın, zayıf anında gerçek değeri bilinm ediğinden
dolayı um utsuzluğa kapılabileceği iç in - böyle bir zam anda kuşkusuz
defalarca hissettiği şeyi hissedecektir, yani bütün bu olup bitenlerin
ne kadar boş olduğunu, onun bu külfetli ihtişam ına gıpta etm enin ne
kadar büyük bir hata olduğunu hissedecektir.
Bu arada, yıllar geçtikçe, böyle dikiz altında ve sabırsızlıkla ge­
çen yılların sayısı çok olm asa da, artık yaşlanm aya başladığı yönün­
deki zırvalar konuşulm aya başlar. Böyle olunca - a evet, Hıristiyan
topraklarında yaşıyoruz, fakat estetik kabalık örneklerini sıkça gör­
düğüm üz gibi, H ıristiyan âlem inde de insanı yam yam ca kurban et­
me şehvetinin m odası hiç geçm edi. Onu yüceltm ek için çalan o ko­
cam an zevksizlik davulunu ve bilinçsizce saygı gösteren zilleri hiç
susturm ayan bu aynı bayağılık, şimdi o putlaştırdığı sanatçıdan b ı­
kmış. Ondan kurtulm ak istiyor, gözünün önünden gitsin istiyor;
ölüm ü istenm ediği için sanatçının T anrıya şükretm esi gerekir. Bu
aynı bayağılığın şimdi on altı yaşında yeni bir idolü var, onun on u ­
runa eski büyük idolün, bayağılığın tam am en gözünden düşüşünü
hissetm esi gerekiyor -b ir idol olm anın en büyük güçlüğü budur, ya­
ni böyle bir konum dan onurla çekilm eye izin verilm esi insanın dü­
şünem eyeceği bir şeydir. Böyle olm asa bile, öyle çok kaba bir şey
yapılm asa bile yine de bazen başka bir şey olur, çok daha iyi gibi
görünür fakat tem elde aynı derecede kötüdür. Bu durum da, bayağı
zevksizlik önceki hayranlıkla o kadar seri akıp gider ki, idol (insan­
ların ifade ettiği şekliyle) yaşlandıktan sonra da bir süre aynı hızla
taşınm aya devam eder. B ayağılığın putlaştırılm ış sanatçıya ilişkin
taşkınlıklarında bariz bir değişiklik gözlenm ez; yine de belli bir te­
reddüt var gibidir. Bu da, saygıdeğer R osiflengius’un sanatçıya bir
hizm ette bulunduğu vehm ine kapıldığını ve aynı şeyleri söylem ek­
le centilm enlik yaptığını ortaya koyar. Fakat bir sanatçıya karşı cen­
tilm en olm ak küstahlığın dik âlâsıdır, sulu bir haddini bilm ezlik, iğ­
renç bir patavatsızlıktır. B ir değeri olan herkes eo ipso [tam da bu
yüzden] bu özel değerinin eksiksiz tanınm asını hak iddia edebilir.
Tiyatro, eğer dedikleri gibi kutsal bir yerse, o zam an burada epey
küfre girildi. İnsanın on altı yaşında sanat eleştirisi adı altında kel
ve aklı kıt ihtiyar eleştirm enlerden gelen ikiyüzlü reveranslara ve
ilanı aşklara katlanm ası ne kadar ağır ve ıstıraplıdır; ve daha sonra­
sında centilm enlik yüzsüzlüğüne katlanm ak ne acıdır!
Kendini sanatın hizm etine adam ış kadınlara karşı bu denli hak­
sızlık hatta zulüm uygulayan bu insanlık dışı davranışın sebebi ne­
dir? İnsanlarda çok ender bulunan estetik görgüden başka ne sebep
olabilir. Söz konusu kadın olduğunda pek çok insanın sanat anlayı­
şı tem el kategori düzeyindedir, bu konudaki düşünüş tarzı da, her
kasap çırağının, bekçinin ya da bakkalın, süper güzel ya da on se­
kizlik hayat dolu bir taze diye heyecanla konuşurlarkenki gibidir.
Bu on sekiz yaş, bu süper güzellik, bu m üthiş canlılık, işte sanat an­
layışı -a y n ı zam anda kabalığı. Öte yandan, estetik kaygı gerçekten
başlayınca, içebakış kendini kanıtlayınca, büyük önem iyle m eta­
m orfozda ortaya çıkınca; o zam an insan yığınları ilgisini kaybeder.
E ğer insan beğenm eye devam ederse, o zam an onun centilm en ya
da hoşgörülü olduğu anlam ı çıkar; çünkü aktris daha otuzundayken
bile aslında passee [geçmiş] olm uştur.
 Gönül istiyor ki, özellikle de insanların kendi iyiliği için, en zen­
gin hazlardan m ahrum kalm asınlar ya da kendilerini m ahrum bırak­
m asınlar ve bu önyargının tam am en kökü kazınsın. G erçekten de
bir önyargı, hem de görgüsüzce bir önyargı, çünkü bir kadın on se­
kizinde aktris olm az. M uhtem elen otuzunda ya da daha sonrasında
olur, tabii o da olursa; çünkü on sekiz yaşındaki oyunculuk estetik
bakım dan sallantıda olan bir m eziyettir. Sonraki gelişm e dönem in­
de bir aktrise hayranlık duym aya başlam anın centilm enlikle hiç il­
gisi yoktur; fakat bunun tersi, yani on altı yaşındaki bir kıza hayran
olm ak gerçekten yağcılıktır. K ültürlü bir estetin on altı yaşındaki bir
aktrisi eleştiri yazısına konu edebileceğine inanam ıyorum , özellikle
de kız çok güzelse vs. K uşkusuz böyle belirsiz bir durum dan kaçı­
nacaktır. Evet, genç kızken fırtınalar koparm ış birinin arkasını geti­
rem ediği olur. B elki öyledir, fakat o zam an da esasen bir aktris ol­
m am ıştır, tıpkı sosyal çevrelerde bir iki kış fırtınalar koparm ış genç
bir kız gibi o da sahnede fırtınalar koparm ıştır. Öte yandan şu da
doğrudur ki eğer m etam orfoz başarılı olursa o zam an centilm enlik
konuşm aları ortadan kalkar; çünkü hayranlık, estetik bakım dan işte
sadece o zam an gerçekten yerini bulur.
Elbette tiyatrodaki aktrislerin geleceğini güvenceye alm ak için
çok şey yapılıyor. Sanırım bu on sekiz yaşla ilgili son derece gayri
estetik hurafeden kurtulunursa da çok yararlı olacaktır ve en önem ­
li anm çok daha sonra geleceği iyi bir şekilde anlatılm alıdır -b u da
aktrislerin geleceği için bir güvence sağlayacaktır. Hem bu m esele­
nin sadece estetik değil aynı zam anda büyük psikolojik önem i var.
Hatta sık sık düşünm e konusu yapılm adığı için şaşıyorum . İlginç
olan şey, salt estetik bakım dan ama psikolojinin de yardım ıyla m e­
tam orfozu önceden görebilm ek ya da en azından oluştuğunda açık­
layabilm ektir.
N e var ki, gazetedeki kısa bir m akale çeşitli vakaları ayrıntılı bir
şekilde irdelem ek için uygun bir yer değil. B urada, salt psikolojik
ve estetik bir bakış açısıyla sadece tek bir m etam orfozu anlatm aya
çalışacağım , kesinlikle çok zor bir m etam orfoz, am a tam da bu se­
bepten aynı zam anda güzel ve önem li. İnsan kendini ilk safhaya ne
kadar çok feda ederse ve ne kadar çok adarsa, yeni bir safha yarat­
m ak o kadar güçleşir. Ve gayri estetik halk ilk safhayı ne kadar çok
putlaştırır ve yaygara koparırsa, aynı halkın m etam orfoza karşı tav­
rının tedirgin, güvensiz ve hatta küskün bir itiraza dönüşm esi o de­
rece kolaydır. Gayri estetik seyircileri m üthiş bir şekilde kavrayıp
büyüleyen özelliklere tartışm asız sahip olm a şansını hiç elde ede­
m em iş bir aktris, buna karşılık suskunluk içindeki m etam orfozunu
oynayacak kadar şanslı olabilir. Bu da güzeldir, hem de çok sessiz
bir şekilde m eydana geldiği için. A yrıca daha kolaydır da, çünkü
m etam orfoza götüren sessiz dönüşüm ne m eraklı bakışlarla m ahvo­
lur ne de yanlış anlaşılm alara m aruz kalır, halkın kaprislerinden
kendini uzakta tutar. Çünkü halk tuhaftır. Sözgelim i zam an, kabul
görm üş gözdeyi on yıl zarfında on yıl daha yaşlandırm aya cüret
eder: O zam an halk gözdeye kızar.

2
Şimdi bir aktrisi, daha kariyerinin en başında hayal ediyorum , ilk
gençliğinin ilk zaferinde, sahneye ilk kez çıktığı, ilk kez büyük bir
başarıya im za attığı anda. Bu durum dan söz edişim , zevkle söz edi­
şim, estetik bakım dan doğrudur, çünkü benim incelem em ideal tür­
den; on altı yaşındaki çağdaş bir aktrisle hiç ilgisi yok. Benim böy­
le bir taze başlangıçtan söz etm em in estetik bakım dan uygun oluşu­
nun başka bir sebebi daha var: İncelem enin konusu m etam orfozun
kendisi olduğundan, bu denem ede onun gençlik safhasıyla doğru­
dan ilgileniyor değilim . İlk safhanın sergilenişi, temel atm ak için,
şiirsel ve felsefi bir hatırlayış, am a kesinlikle hüzün olm adan. İlk
safhanın üzerinde öyle uzun uzadıya durm ayız, daha ziyade ötesine
koştururuz; çünkü insan genellikle daha yüce olana doğru koşturur
ve bu satırların yazarı m etam orfozun en yüce olduğu konusunda es­
tetik açıdan em indir.
Sahneye ilk kez on yedi yaşında çıkar. Ö yle bir şeye sahiptir ki
-aslın d a sahip olduğu şeyi tanım lam ak çok zor, çünkü henüz belir­
li değildir, am a yine de kendini baskın bir şekilde ortaya koyar ve
kayıtsız şartsız bir tepki talep eder. En donuk, en aksi insanın bile
ona karşı kendini kasm ası boşunadır, ille tepki verecektir. Bir m ate­
m atikçiyi düşünün. Arka ayaklan üzerine dikilip bunun neyi ispat
ettiğini sorabilir, am a yararı yok, tepki verm ek zorundadır, kalben
ikna olm uştur: ergo [o halde] bu aktris öyle bir şeye sahiptir ki - a s ­
lında sahip olduğunu tanım lam ak çok zor, çünkü henüz belirli de­
ğildir. Şaşırtıcı. Başka durum larda bir kişinin ne tür özellikleri ol­
duğunu kolayca belirleyebilirsiniz, bunu yapınca da o kişinin elin-
dekilerle ne kadar şey yaptığını tam olarak görebilirsiniz. Fakat tam
aksine, bu tanım lanam az niteliğe sahip genç bir aktrisin yanında,
bütün mal m ülk sahipleri hem en fakir kalır.
Fakat bu tanım lanam az özelliği tanım lam aya biraz yaklaşm ak
için buna Şans diyelim . Sahip olduğu şey şanstır. Buradaki şanstan
kasıt, onun iyi dostlan ve nüfuzlu ilişkileri olacak kadar talihli ol­
m ası değildir, ya da tiyatroya kazançlı şartlar altında ginniş olm ası
ya da yönetm en ve eleştirm enlerin ilgisini çekecek kadar talihli ol­
m ası değil. Flayır, burada şans, S ezar’ın gemi kaptanına söylerken
kastettiği anlam dadır: S ezar’ı taşıyorsun - v e onun şansını. H atta
eğer şansını zorlam ak anlam ına gelm eseydi her akşam oynadığı
oyun program ına düşüncesizce şunları yazm aya cüret edebilirdi:
B ayan N.N. ve şansı - b u derecede şansa sahiptir. M esele şansın on­
dan yana olm asından ibaret değil, bu her şeye kadir kudretin bir
genç kıza eşlik etm ekten m utluluk duym ası zaten büyük bir şeyken,
şans bir de onun em irlerine am ade durum undadır. Eğer kızın bu
şansa sahip olm adığı söylenirse, bunun tek sebebi şansın kıza sahip
olm asıdır. Şans o nereye gitse, nerede dursa yanında hazır ve nazır,
üstlendiği her sorum lulukta, elini h afif bir oynatışında, gözünü her
kırpışm da ya da başını her geriye atışında, vücudunun her dönüşün­
de, hareketinde, sesinde, yüz ifadesindedir. Kısacası şans onunla
öyle sarmaş dolaştır ki, şanstan ayrıyken nasıl bir şey olacağını has­
sas eleştirm enin tespit etm esine bir saniye bile izin verilmez; eleş­
tirm en, kadının sanatçılığındaki en iyi yanların bile başka bir an ­
lam da ona ait olm adığının estetik bakım dan farkında olsa bile.
Tanım lanam az özelliğini tanım lam aya biraz daha yaklaşıp buna
bir de G ençlik diyelim . Bu, sayı olarak algılanm am alıdır, yani on
yedisini bir hafta önce pazartesi günü bitirdi şeklinde. Bu, güzelliği
gibi şeylerin teşhire sunulduğu, o ölçüde de tam anlam ıyla aktris de-
nilem eyecek genç bir kız olduğu anlam ına da gelm iyor. Hayır, onun
gençliği yine tanım lanam az bir hazinedir. En önem lisi, hayati güç­
lerin bir oyunudur bu, gençliğin şen şakraklığı ya da bitip tükenm e­
yen hareketliliği de denebilir; bundan her zam an içten gelen bir sev­
ecenlikle bahsedilir, yetenekli çocuğun ailedeki en hareketli kişi ol­
duğu söylenirkenki gibi. Tabii kısa süre sonra hareketlilik fazla ge­
lebilir, sonluluğun azm ası anlam ında. Fakat örtülü anlam ıyla hare­
ketlilik, sonsuzluğun hareketliliği; gençleştiren, ferahlatan, iyileşti­
ren güçlerle suları canlandıran coşkulu, şen şakrak özgünlük, işte
böyle bir hareketlilik daha öte, daha büyük bir anlam taşır: Bu, ger­
çek bir dâhinin ilk alevlenişi dem ektir. Ve bu hareketlilik rastlantı­
sal bir şey değildir, genç kızın yerinde duram adığı anlam ına da gel­
mez. Tam aksine, yerinde dururken bile, insan onun bu duruşunda
dahi hareketliliğini sezer. Sahneye koşarak girdiği anlam ına da gel­
mez, aksine, sadece kıpırdadığında bile insan onda sonsuzluğun çe­
vikliğini tespit edebilir. Çok hızlı konuştuğu için kim senin onu ta­
kip edem ediği anlam ına da gelm ez, tam aksine oldukça yavaş ko­
nuşsa bile insan onun nefesindeki ve ruhundaki canlılığı hissedebi­
lir. Bu hareketlilik onun çabucak yorulacağı anlam ına da gelmez,
tam tersi: D oğadan gelen bir yorulm azlığı gözler önüne serer, rüz­
gâr gibi, doğa sesleri gibi. Ondaki canlılığın bitip tükenm ez zengin­
likte olduğunu ortaya koyar, sadece ne kadar enerjiye daha sahip ol­
duğunun ipucunu verir. O ndaki cilvenin (tabii böyle bir şahsiyetin
bütünüyle cilveden uzak kalm ası düşünülem ez), taşkın ve masum
bir beynin sevinç ve başarıyla, kendi tarif edilem ez şansının bilin­
cinde olm asından ibaret olduğunu gösterir. O yüzden de aslında cil­
ve bile değildir, fakat seyirciyi daha da teşvik eden bir şeydir; yani,
bütün perform ansın güvenilirliğine onu tem in eder, aktrisin taşkın­
lığının kesinlikle güvenli olduğuna ikna eder .
Bir yanda güvenilirlik, bir yanda şen şakraklık, canlılık, şans,
gençlik, bunların hiçbir surette yan yana gelem eyecek nitelikler ol­
duğu varsayılabilir. Fakat durum asla böyle değil; bunlar kesinlikle
bir yerdedirler. Eğer onun şen şakrak oluşundan ve canlılığından
kesinlikle em in olam azsanız, eğer kendisi ve başka bir sürü kişi için
de bunlara yeterince sahip olduğu konusunda ona güvenem ezseniz,
o zam an onun perform ansı eo ipso [tam da bu yüzden] bir başarısız­
lık olur ve haz tüm den ortadan kaybolur. Bu niteliklerin durum u da
şen şakraklığın güvenilirlik çağrışım ıyla algılanm ası gibidir: Yaşlı
am a hâlâ neşesi yerinde bir adam ın şen şakrak bir kız için tam am en
sevgiyle söylediği gibi, “Tanrı bilir ya o küçük hanım a güvenebilir­
sin!” Onun şen şakrak olduğunu değil güvenilir olduğunu söyler,
am a bu aynı zam anda onun şen şakrak olduğunu da söylem ek olur.
Çünkü bu güvenilirlik onun keşfettiği bir şey değildir, bu ifadeyi
adam dan şen şakrak oluşuyla o kız çıkartm ıştır.
Taşkınlık bir yanda ve m utlak özgüven öte yanda, yine bunların
da bir araya gelm eyecek heterojen nitelikler olduğu, ya da sadece
budalalığın onları bir araya getireceği söylenebilir. O ysa onlar bir­
birlerinden ayrılam azlar, bu kom binasyonu m eydana getiren de di­
yalektiktir. D oğaya ait her olgu, böyle tek ve basit, tam am en güven­
li olm alıdır. Birleşik olan her şey bir eksiğiyle varolabilir; fakat tek
bir birim halindeki bir şey, bir dolaysızlık, m utlak olm alıdır, ya da
aynı şeyi söyleyecek olursak, ne zam an böyle olursa m utlak olur.
Taşkınlığın azı sevim siz olarak tüm den reddedilm elidir. Bu sebep­
le gerçek taşkınlık, tam am en m utlak özgüveni sayesinde seyircinin
üzerinde her şeyden öte bir yatıştırıcı etkiye sahiptir; fakat bu, bel­
ki taşkın olan her şeyin uyarıcı bir etkisi olduğunu düşünen pek çok
insanın dikkatinden kaçabilir, oysa bu ancak yapay taşkınlıkta ya da
az taşkınlıkta söz konusudur. Sıradan kom ediden, m uziplikten bir
örnek verelim . R osenkilde’nin bütün m uzipliklerini takınm ış bir şe­
kilde, sanki dosdoğru sonsuzluktan ve sonsuzluğun çevikliğinden
geliyorm uşçasına sahneye çıktığını gördüğünüz bir gece, onu ilk
gördüğünüz anda kendinize şöyle dersiniz, “İşte bu akşam yine her
zam anki fırtınasını koparacak” : Sonra eo ipso [bununla] tarifsiz bir
şekilde sakinleşirsiniz. B ir iç çekip gevşem ek için kendinizi koltu­
ğa bırakırsınız; rahat bir pozisyon alırsınız, sanki aynı pozisyonda
uzun zaman oturm aya niyetliym işsiniz gibi; neredeyse yanınıza yi­
yecek bir şeyler alm adığınız için pişm an olursunuz, çünkü durum o
kadar üm it ve güven vericidir ve dolayısıyla da o kadar dinginlik
vericidir ki, tiyatroda sadece bir saatinizin geçeceğini unutuverirsi­
niz. A rt arda kahkahalar atarken ve m uzip taşkınlıklardan sessizce
zevk alırken, kendinizi sakinleşm iş hissedersiniz, adeta Rosenkil-
d e’nin m utlak özgüveniyle tarifsiz bir biçim de ikna olmuş ve dona-
kalm ışınızdır; çünkü onun m uziplikleri size istediğiniz kadar devam
edebilirm iş izlenim ini verir. A m a bir kom edyen o anda m utlak bir
rahatlatm a etkisi yaratm ıyorsa ve seyirci m uzipliklerinin her an bi­
teceği endişesini hissediyor gibiyse, o zam an haz tüm den kaybolur.
G enellikle bir kom edyenin seyircisini güldürebilm esi gerektiği söy­
lenir, fakat her şeyden önce m utlak biçim de sakinleştirm esi gerek­
tiğini, kahkahanın bunun ardından geleceğini söylem ek daha doğru
olur. Çünkü gerçek kahkaha, yürekten gelen kahkaha, uyarılm akla
gelmez, tam am en rahatlam ış olm akla gelir. Taşkınlıktaki durum da
böyledir: H er şeyden önce m utlak özgüvenle sakinleştirm elidir; ya­
ni, eğer bir aktriste bu gerçekten varsa, her şeyden önce yatıştırıcı
bir şekilde işlev görebilir. Seyirci onun m utlak özgüveninin ve gü­
venilirliğinin yarattığı bu kafa dinginliğinde kendini taşkınlığa bıra­
kabilir. İşte görüyorsunuz yine karşım ızda: Taşkınlık ve güvenilir­
lik tuhaf bir kom binasyon, taşkınlığın güvenilir olduğunu söylem ek
acayip olur; am a doğru, şen şakraklığa karşılık gelen yeni bir deyim
sadece, çünkü güvenilir taşkınlık tam da şen şakraklıktır.
Onun tanım lanam az m ülkiyetini tanım lam aya biraz daha yak­
laşmak için bir de içlilik diyelim . Bunun anlam ı, o anki tutkusu
içinde, düşünce ve ideyle uyum lu olduğudur; henüz düşünce dolu
olm ayan içebakışı esasen ideallikle işbirliği halindedir; öyle ki her
düşünce ya da fikir zerresi bir nota çalar, tok bir tınlam a yaratır; ya­
ni o, özgün, spesifik bir duyarlılıktır. Bu şekilde kendisini oyun ya­
zarının sözlerine anlam lı bir biçim de ilintiler; fakat her bir tirada
ayarlı ses tonuyla ve bir bütün olarak her bir karaktere ayarlı ahenk­
le kendini kendisiyle ilintilendirm ede daha da ileri gider. Yazarın
sözlerini ağzından doğru olarak kapm akla kalm az, kendi dehasının
farkında oluşunun ve canlılığının çıkardığı sesler eşliğinde bu söz­
leri ona öyle bir biçim de geri verir ki sanki bir de, “ Bakayım nasıl
taklit ediyorsun” der gibidir.
Tanım lanam az m ülkiyeti en nihayet şunu belirtir: Sahne gerili-
miyle tam bir uyum içindedir. D iyalektiğin kendi diyalektiğine gö­
re her gerilim in iki farklı etkisi olabilir. Yarattığı gerginliği ortaya
çıkarabilir, am a aynı zam anda tam tersini de yapabilir, gerginliği
gizleyebilir; gizlem ekle de kalm az onu sürekli dönüştürür, değişti­
rir ve yücelterek hafifliğe ulaştırır. Böylece hafiflik, gerilim in üret­
tiği gerginlikte görünm ez bir biçim de yer alm ıştır, bu gerginlik ne
görünür ne de varlığından şüphelenilir; sadece hafiflik ortaya çıkar.
A ğır bir cisim bir şeyi aşağı çekebilir. Fakat buna karşılık ağır oldu­
ğunu gizleyebilir de; ağırlığını bunun tersi bir şekilde, bir şeyi h a­
vaya kaldırarak da ifade edebilir. İnsanlar genellikle sanki üzerle­
rindeki yükü atarak hafiflem ekten söz ederler; m eseleyi böyle gör­
m ek bütün hayata sıradan bakışların tem elini oluşturur. Fakat daha
üst, şiirsel ya da felsefi bir anlam da durum tam tersidir: İnsan ağır­
lık sayesinde hafifler. B askı sayesinde özgürce salınır. G ök cisim le­
ri büyük bir ağırlık sayesinde uzayda süzülür; kuşlar m uazzam bir
basınç yardım ıyla uçarlar: İnancın hafifçe süziilüşü akıllara durgun­
luk verecek bir ağırlık yardım ıyla olur; üm idin en yükseklere tırm a­
nışı tam am en zorluklarla ve sıkıntının baskısı yardım ıyladır. Ne var
ki, sahnedeki gözbağını sürdürm ek ve bütün bakışların ağırlığını
kaldırm ak zorunda kalm ak insanın üzerine m uazzam bir yük bindi­
rir. Bu nedenle, uygun bir ahengin kurulm am ası durum unda, en bü­
yük m esleki ustalıklar bile bu yükün ağırlığını pek gizleyem ez; fa­
kat uygun ahenk kurulm uşsa, yükün ağırlığı sürekli olarak hafifliğe
dönüşür. G enç aktrisin durum u da böyledir. Sahnenin gerilim inde
rahat soluk alır, sadece orada kuş gibi hafifler. Onu hafifleten kesin­
likle ağırlıktır, öyle yukarılara sıçratan da baskı. Tek bir kaygı em a­
resi yoktur. Sahne arkasında kulislerde kaygılı olabilir, fakat sahne­
de, yeni özgür bırakılm ış bir kuş kadar m utlu ve hafiftir; çünkü sa­
dece şimdi, baskı altındayken serbesttir ve özgürlüğüne kavuşm uş­
tur. Evde, çalışm a odasında ya da kulislerde kaygı olarak ortaya çı­
kan şey güçsüzlük değil, tam tersidir. E snekliğidir onu kaygılandı­
ran, çünkü üzerinde hiçbir baskı yoktur. Tiyatronun gerilim inde bu
kaygı m uhteşem bir şekilde güç olarak çıkar ortaya. Bir sanatçının
kaygılı olm am ası gerektiği fikri genelde çok dar kafalıca bir görüş­
tür, zaten kaygısız olm ak, her şeyden öte. sanatsal büyüklüğün yan­
lış bir göstergesidir. Çünkü ne kadar çok güce sahip olursa, kaygısı
o kadar büyük olur, yeter ki yeteneklerine tam olarak karşılık gelen
gerginliğin dışında dursun. Bir an, gök cisim lerini ayakta tutan do­
ğa gücünün ete kem iğe büründüğünü düşünün ve görevinden bir sü­
reliğine kurtulduğunu am a tekrar başlam ayı beklediğini hayal edin:
En ölümcül kaygının pençesinde bulurdu kendini ve bu yükü ancak
tekrar üstlendiği anda kaygısız ve hafif olurdu. B undan dolayı, bir
insanın çekebileceği en büyük işkencelerden biri, üzerinde yaşadığı
küçük dünyanın gerilim ine oranla fazla büyük bir esnekliğe sahip
olmasıdır; böyle m utsuz bir kişi hiçbir zam an kendini tam olarak
özgür hisseder hale gelem ez, sırf üzerinde yeterince ağırlık olm adı­
ğı için. Önem li olan tam yeterli derecede kaygının olm asıdır, aktö­
rün bunu sahne dışında tutm ası gerekir; sahne dışında kaygılanm a­
yan kişide olduğu gibi bu kaygı asla sahnede ortaya çıkm am alıdır.
Tanım lanabilir m ülkiyetin i belirtm ek elbette kolay. Sadece do­
ğal zarafeti yok, eğitim i de var. Sanatının bir alt kolu olarak bir
dansçının bütün dağarcığındakilerin büyük kısm ına sahip. D iksiyo­
nu düzgün ve tam; sesi kaba değil, terbiyeli, kelim eleri dolu dolu ve
açık seçik şekillendirir, çığlık atm adan, ezip bozm adan, kendine ya
da kendi için saklam adan, çekingenlik etm eden kendinden boşluğa
yayar. Son derece açık seçik ifade eder, fısıldarken bile. Sesini na­
sıl kullanacağını bilir, onun vasıflarını en iyi anlatacak şey, en
önem siz kısım larda, aralara öylesine serpiştirilm iş diyalog parçala­
rında bile, sesini kullanabilm e tarzıdır.
On yedi yaşında çıkar ilk kez sahneye. Sahneye çıkışı doğal ola­
rak bir zaferdir; o anda varlığı ulusal bir ilgiye dönüşür. Nasıl ki ala­
yın kızı bütün alayın bir kızı olarak görülürse, o da ulusun kızı ol­
muştur. D aha görünür görünm ez herkes, bir kuşakta bu kadar m üs­
tesna ve uygun yetenekleri olan birden fazla kadının zor bulunaca­
ğı kanaatine varır. Bu yüzden ona hayran olmak ulusal bir görev, bu
nadide çiçeği korum ak da ortak bir kaygı haline gelir. A yrıca, insan
zayıflığının olağan bir sonucu olarak, onun böyle daha ne kadar ka­
labileceğini görm ek, görev değilse de m eraklı bir ilgi m eselesi olur.
Evet, insanın m üstesna olandan zevk alması tuhaf; neredeyse alman
zevkin ilk ve en yüksek anından itibaren m eraklılık pusuyu kurm a­
ya başlam ıştır. Haset değildir bu, hiç değildir, hayranlıkla karışm ış
bir çeşit baş dönm esidir ve sevinçle kendinden geçer, ta ki daha ilk
yılında bu ölüm cül gerilim i ortaya çıkarıp sırf hayranlıktan dolayı
neredeyse şüpheli bir şekilde hayran olm aya başlayana kadar.
Şim di de daha önce birkaç yerde ileri sürdüğüm üz şeyi hatırla­
yalım : Eğer bu arada bir de gerçek bir estet yaşasaydı ve ondan bu
aktrisi ya da oyunlarından birini eleştirel olarak değerlendirm esi is-
tenseydi, kesinlikle şöyle söylerdi: H ayır, onun vakti aslında daha
gelm edi.

i
On dört yıl geçer ve otuz bir yaşına gelir. Bütün bu yıllar boyunca
daim a kabul görm üş ve beğenilm iştir. Bu zam anın geçişini bazı
gözlem leri aktaracağım fasıla olarak kullanarak kısaca ifade etm e­
me izin verin. G örünürdeki im tiyazlarım üstünkörü değerlendirip
yanılgıya düşm eyelim , yoksa ona duyulan hayranlığı haksız yere
kıskanırız. Biz daha çok, bu kıym eti olm ayan kabul görm enin dur­
m adan hırpalanışına ne kadar m ankafalık karıştığına bir bakalım ; ve
hepsinden önem lisi, bunun ne anlam a geldiğini unutm ayalım : Bu
on dört yıl boyunca ona hayran olm ak çağdaşları için fiilen bir alış­
kanlık halini almıştır; eğer m eseleyi doğru değerlendirecek olursak,
hayranlığın sözde ihtişam ından bu unsuru çıkarm ayı unutm am alı­
yız, yoksa ona büyük haksızlık etm iş oluruz. Ah, alışkanlığın dü­
zenbazlığına boyun eğm eyecek, bırakın belli bir yaşı, genel olarak
kaç insan bulunur; öyle ki, ifade değişm ese bile, bu değişm em iş ifa­
de alışkanlığın zoruyla yine de başka bir şey olur; tastam am aynı
olan bir şey yine de insana çok cılız, çok m ekanik, çok cansız gelir;
aynı şey söylense bile. Ah, baştan çıkarıcılar ve baştan çıkarm a ko­
nusunda ne çok şey söylendi şu dünyada: A m a söyler m isiniz alış­
kanlıkla kendilerini kandırm ayan kaç kişi vardır; öyle ki değişm e­
miş görünürler fakat gerçekte içlerindeki insan ufalanıp gitmiştir;
öyle ki hâlâ aynı insanları severler, severler am a çok yavan, çok
paspal bir şekilde; öyle ki hâlâ aynı sevgi ifadelerini kullanırlar,
am a çok sönük, çok m ekanik, çok cansız bir biçim de. Diyelim ki bir
kral m ütevazı bir aileyi ziyaret etm eye karar verdi -e v e t, aile onur,
gurur duyacaktır, bu güzel talihlerinden dolayı neredeyse sevince
boğulacaklardır. Fakat diyelim ki M ajesteleri aynı aileye her gün
gitm eye karar verdi. Kralın, aileyi ziyaretine bir parça olsun önem
kazandırm ak için neredeyse gayret sarf edeceği günler ne kadar
uzaktadır? O ysa aile değişm eden kalacak ve alışkanlıkla, “Bizi
onurlandırdığınız için teşekkür ederiz,” dem eye devam edecektir.
Bütün sofistlerin içinde en tehlikelisi zam andır ve tehlikeli sofistle­
rin içinde en düzenbazı da alışkanlık. İnsanın yıllar geçtikçe azar
azar değiştiğini fark etm ek zaten zor. Fakat alışkanlığın düzenbaz­
lığı insanın değişm eden kaldığı, aynı şeyleri söylediğidir, oysa ger­
çekte büsbütün değişm iştir ve bunu bam başka bir şekilde söylüyor­
dur.
Sırf bu sebepten dolayı, hakikate gerçekten beyhude hizm et
eden herkes, yani onu kendi bencil am açları için kullanm ayanlar;
hayatı, varoluşun sofist kandırm acalarıyla bir m ücadeleden ibaret
görenler; kendilerini en iyi şekilde nasıl yararlandıracaklarını değil,
en dürüst şekilde hakikate nasıl hizm et edeceklerini ve gerçekten
insanlığa nasıl yararlı olacaklarını dert edinm iş olanlar: Böyle kişi­
ler kandırm acalarm kullanım ı hakkında çok bilgilidirler -in san lığ ı
sınamak için. Sözgelim i ünlü biri tam bir m ünzevi hayatı yaşayın­
ca, kendini nadiren gösterince, o zam an insanlar onu fazla görüp şı­
m arm azlar. Tersine, harika ya da yararlı bir kandırm aca gelişir: Bu
m ükem m el adam ın gerçekten olağanüstü biri olması gerektiği düşü­
nülür. Peki neden? İnsanlar onun m uhteşem vasıflarını değerlendi-
rebildikleri için mi? Ne gezer -o n u o kadar seyrek görürler ki bu
seyrek görülm e olağanüstü bir etki yaratır. G eçm işten gelen sayısız
tecrübeler bunun olabileceğini gösteriyor. Shakespeare tarafından
IV. H enry ’nin Prens H en ry ’ye hitabında ustaca ifade edilm iş olan
bu yöntem sayısız kral, im parator, kilise görevlisi, Cizvit, diplom at
ve keskin zekâ vs. ordusu tarafından başarıyla kullanılm ıştır. İçle­
rinde belki pek çok üstün kişi de vardır, bunlardan birçoğu hakika­
te de hizm et etm ek istem iş, ne var ki hepsi bir aldatm acanın yardı­
mıyla hareket etm e isteğinde birleşm işlerdir. Ya kitlelerde korku ve
saygınlık uyandırarak kendilerine yarar sağlam aya çalışm ışlar ya da
belki de dindarlıkla am a kurnazca - b ir aldatm acanın yardım ıyla-
hakikati genel dolaşım a sokmayı um m uşlardır. H akikatin m utlak
diğerkâm hizm etçileri ise, insanlar arasında sık sık dolaşm ayı b e­
nim sem işlerdir daim a. K itlelerle hiçbir zam an saklam baç oynam a­
m ışlardır, kendilerini ender zam anlarda “hayrete düşüren nesneler”
olarak göstererek yeniden şaşırtm aca oyunu oynam am ışlardır. A k­
sine, kendilerini her zam an gösterm işlerdir, gündelik kıyafetlerle,
sıradan insanla birlikte yaşam ış, yolda sokakta sohbet etmiş, bütün
prestiji reddetm işlerdir -çü n k ü kitleler bir insanı her gün gördükle­
rinde kendi kendilerine şöyle düşünürler: Hepsi bu mu? Eh, “m im -
dus vult decipi" [dünya aldatılm ak istiyor]. Fakat hakikatin tarafsız
şahitleri, cüm lenin kalanını, “decipiatıır ergo” [öyleyse bırak alda­
tılsın] diye tam am layarak kitlelerle orta yolda buluşm ayı istem e­
m işlerdir. Tersine, onlar karşıt bir yönde aldatm ışlardır, yani önem ­
siz görünerek dünya hakkında hüküm verm işlerdir.
Diyelim ki bir yazar, ne kayda değer bir fikir dağarcığına sahip
ne de çok çalışkan, ama kırk yılda bir kere süslü bir güzel yazı kita­
bı yayım lıyor, içinde bir sürü boş sayfasıyla çok şık ve zarifçe der­
lenmiş: O zam an kitleler bu süslü fenom ene hayret ve hayranlıkla
bakacaklardır. Şöyle düşünürler: Bunu yazm ası çok uzun zaman al­
dığından, sayfalarda çok az yazı olduğundan, gerçekten çok değerli
bir şey olmalı. B ir de buna karşılık diyelim ki çok üretken bir yazar
var. süslü olup aldatm acadan yararlanm aktan başka düşündüğü şey ­
ler var, canını dişine takıp m üstesna bir hızla çalışıyor. Yığınlar çok
geçm eden buna alışıp şöyle düşünürler: Özensiz bir iş olmalı. Ç ün­
kü yığınlar bir şeyin gerçekten iyi planlanıp planlanm adığını bilmez,
bu nedenle onlar aldatm acaya tutunurlar. Diyelim ki bir papaz. Ber­
lin ’deki m erhum Saray Papazı gibi, başka açılardan büyük yetenek­
leri olan Therem in, sadece avın sekizine denk gelen pazar günleri
vaaz veriyor ya da hatta on ikisine, fakat bunu M ajestelerinin ve bü­
tün kraliyet ailesinin yüce huzurlarında yapıyor: Böyle bir Saray
Başpapazıyla ilgili aldatm aca hemen başlayacaktır. Bu papaz ne mi
o lu r-ta b ii ki aslında neyse öyle kalır, çok yetenekli bir adamdır. Fa­
kat yığınların gözünde sadece Saray Başpapazı olarak kalmaz, bir de
Pek Saygıdeğer Beyefendi olur, ya da Pek Gösterişli Saray B aşpapa­
zı, Pek M uhteşem bir şey. insanın senede sadece birkaç kez korku ve
hayranlıkla gördüğü kralın altın faytonu gibi. Y ığınlar derinden et­
kileneceklerdir. bilgelikleriyle şöyle düşüneceklerdir: Böyle bir va­
izin bir vaazı hazırlam ası ve ezberlem esi için üç aya ihtiyaç var, o
halde olağanüstü olmalı. Durun daha, uzun süre beklenm iş pazar gü­
nü ayın sekizi ya da on ikisinde meraklı kalabalık o kadar büyüktür
ki Saray Başpapazı kürsüye zar zor sığışır -e ğ e r sadece yılda bir kez
vaaz verseydi bu sefer hiç sığamazdı ya da Pek Saygıdeğer Başpa­
p a z ın geliş gidiş güvenliğini polis ve silahlı zangoçların alması ge­
rekirdi. Ve eğer izdiham yaşanıp da birisi ve çiğnenip ölürse o za­
m an kalabalık bir dahaki sefere daha da artardı. Çünkü şu deyiş sa­
dece hakikat açısından değil m erak açısından da doğru: “Sanguis
m artyrum cst semen ecclesiae." [Şehidin kanı kilisenin tohumudur.]
İşte on dört yıl boyunca hiç durm adan herkesin beğendiği bir
aktris. D efalarca görülm üş, geceleri yatağa aynı hayranlık duygula­
rıyla gidilm iş. Taşrada kaldığı gayet iyi biliniyor. Ah bir de A vru­
p a ’yı gezen o şahıslardan biri olsa, o zam an hâlâ aldatm acadan bir
yardım um abilirdi. Fakat onun şehirde kalm ası gerektiği bilinir,
çünkü D anim arka’da sadece bir şehir ve bir tiyatro varchr; oynam a­
sı gerektiği de bilinir, çünkü işi budur. H ayranlıklarına rağm en, bel­
ki çoğu onun oynam ak zorunda olduğunun farkında olacak kadar
utanm azdır da. çünkü hayatını böyle kazanm aktadır: genellikle haf­
tada iki kere görm eye gidilebileceği gayet iyi bilinir. Sürekli hayran
kalındığını varsaysak bile; bir nesilde kaç kişi hayranlığının on dör­
düncü yılında onu aynı orijinallikte ve aynı tazelikte görebilecek
kadar coşkusunu ve seçiciliğini korum ayı bilir! Hayır, insanoğlu bu
bakımdan pazar yerindeki çocuklara benzer. Bir şeye sahip olduk­
larının farkına vardıklarında ve onu kendilerine saklayabilecekleri­
ni öğrendiklerinde nankör olurlar, ya da bütünüyle nankör olm azlar­
sa da en azından hayranlık alışkanlığıy la m iskinleşirler. Bu yüzden
insanoğlu Tanrıya olduğu kadar hiç kim seye nankör değildir, sırf ne
zam an istese O 'n u bulabilir diye -ta b ii, insanlar ne kaybettiklerinin
farkına varsın diye bir gün ölem ez de. Ey insanın hayranlığı, sen ki­
birden ibaretsin, hele aynı kalm ayı istediğin zam an daha da beter!
H ayranlığın ve kabul görm enin ifade edilişinde tonlam ası dışın­
da bir değişiklik olm am ıştır, İlk izlenim in spiritus a sper'i [sert so­
luma]. kibirli, alışılm ış bir hayranlığın "rahat solum a"sına dönüşe­
rek gevşem iştir. A ktrisin hisse senedi söylenen fiyatta değişm eden
durm aktadır, am a pek sağlam değil; sinsi, hevesli, iyi niyetli fakat
m eraklılığı yüzünden hâlâ hain düşünceler onun yaşlandığım m ırıl­
danm aya başlar. K im se itiraf etm ek istem ez, ama yine de söylenir,
fakat kim se söylediğini itiraf etm ek istem ez. Sıkıntının gerilim i da­
ha da çok acı vericidir, sırf varlığı ulusal bir ilgi m eselesi olduğun­
dan. Onun açısından insanların niyetleri doğrudur (çünkü burada
böyle bir düşüncenin kökeninde birinin kıskançlığının rol oynadığı
noktası üzerinde durm ayacağız); bir kere onu sonsuza dek on seki­
zinde yapacak bir hayranlık alışkanlığına rahatça kurulunca, onu
yaşlandırdığı için zam ana karşı gerçekten öfke duyarlar. Kimse
onun m etam orfozunu gittikçe zorlaştırm anın ne kadar nankörce ol­
duğunu, seven hafızanın kritik anda m uhalefete geçm esiyle ona na­
sıl nankörlük edildiğini düşünm ez. Ve kim se bu bütün olup bitenle­
rin, hiçbir yerde, özellikle de estetikte yeri olm ayan bir zırvalık ol­
duğunu ve ancak m etam orfozla onun gerçek vaktinin geleceğini dü­
şünmez.

4
(Son Makale)
Şim di sıra m etam orfozda. Bu aktrisin yapısını dişi gençliği oluştu­
ruyor, am a alışıldık anlam ıyla değil. N orm alde gençlik diye anılan
şey yıllara yem olur; çünkü zam anın pençesi sevecen ve özenli ola­
bilir, fakat fani olan her şeyi aynı şekilde tutar. A ncak bu aktriste,
bizatihi dişi gençliği fikrine karşılık gelen tam bir deha var. Bu bir
fikirdir ve bir fikir on yedi yaşında olm a fenom eninden oldukça
farklı bir şeydir. Ne de olsa bir kız her tür fikirden tam am en yoksun
olabilir am a yine de on yedi yaşındadır. Bir fikre karşılık gelen bu
deha olm aksızın bir m etam orfozdan söz edilem ez. Fakat sırf durum
böyle olduğu için ve fikir de uzlaşm asız neyse o olduğu için m eta­
m orfoz m üstesnadır. D oğa sürekliliğini nasıl ki önceden sezme ve
hatırlam ayla, öngörü ve sonradan görüyle, yani doğabilim cilerin
verdikleri isabetli adlarla P rom etheus’vari ve E pim etheus’vari ko­
ruyorsa; m etam orfozu oluşturacak olan tinsel diyar da baştan beri
var olm alıdır, fakat ancak bir süre geçtikten sonra kesin olarak oyu­
na sokulabilir ya da kesin olarak kendini gösterebilir. Onun kendini
gösterm esi m etam orfozun ta kendisidir.
Alışılm ış anlam ıyla sadece dişi gençliğine sahip olan bir kadın
m etam orfoza ulaşam az, çünkü bu anlam ıyla dişi gençliği kendi
içinde diyalektik değildir. Sadece tek bir hayatı vardır, o da bir ke­
nara ayrılıp seçileceği yerde, diyalektiğin girişiyle yok olur. Zam an
yoktan m eydana gelen diyalektiktir, o yüzden bu diyalektik-olm a-
yan gençliği er ya da geç tüketir. Fakat diyelim ki gençlik başka bir
boyutta da canlı; o durum da zam an, doğal gençliğin bir şeyini yok
ederek dehanın daha da belirgin olarak ortaya çıkm asına yarar, ide-
alliğin bu fikirle olan salt estetik ilişkisinde ortaya çıkar. A ktris ta­
bii ki gülünç anlam ıyla tekrar gençleşecek değildir, bu anlam ıyla
kasap çırakları ve halk, süper güzel bir kızdan konuşurlar, oysa o sa­
dece ideallik anlam ında genç olacak ya da gençleşecektir. Aktris
şimdi esaslı bir eleştiri yazısı için gerçekten uygun bir konu olm uş­
tur. çünkü aynı fikirle ikinci defa ilişkilenir hale gelm iş ve ikinci
kuvveti alınm ıştır; ya da daha kesin olarak ifade edilm iştir, kesin
olarak diyorum çünkü salt ideal biçim de ikinci kez kendini bu fikir­
le ilişkilendirm iştir. M esele oldukça basit. Şu sorulabilir: Fikri dişi
gençliği olan bir dehaya esasta hangi ortam karşılık gelir? Pek çok
insan m uhtem elen en kötü cevabı verecektir: Dişi gençliğinin ken­
disi. ya da on yedi yaşında olm a durum u, diyecektir. Fakat bu, di­
yalektiğin kendi düşünce devinim iyle çelişen kesin bir yanlış anla­
m adır. Salt ideal ve diyalektik gereklilik, ortam ın - y a da fikrin için­
de bulunduğu şe y in - fikirle, fikirden m esafeliyken ilişkili olm ası­
dır. Bütün doğal özellikler açısından ilk seferkinin en yüksekte, zir­
vede olduğu doğrudur. Fakat ideallik bakım ından ikinci sefer en
yüksektir; çünkü ideallik "‘ikinci defamdan başka bir şey değildir.
İdealliğin duruş noktasından bakıldığında, oldukça genç olmak,
gençlik fikrinin bir rolde gerçekleştirilm esi için hiç de uygun değil­
dir. Estetikten yoksun seyirciler öbür türlü düşünür, çünkü bir yanıl­
sama içindedirler; Bayan N .N .’nin fenom enal gençliğinden aldıkla­
rı zevki, aktrisin esas idealliğinin değerini anlam akla karıştırırlar.
Bir başka örneği ele alalım . G ençlik lirizm i denilebilecek bir lirizm
form u var. E rectio n s ingenii [yüksek seciyeli] olan her genç kişide
ondan biraz vardır. Fakat bir de genç bir kişi vardır ki genç oluşu
sayesinde bu gençlik lirizm ine sahiptir, ayrıca fikri gençliğin liriz­
mi olan bir dehaya sahiptir. Şimdi soralım, en iyi lirik şiirlerini ne
zam an üretecektir, yirm i yaşında mı sanıyorsunuz? K esinlikle h a­
yır. En iyi şiirleri, zam anın gençliğin nim etlerini ondan aldığı daha
olgun bir yaşında gelecektir, böylece kendini salt ideal şekilde ken­
di fikriyle ilişkilendirecektir ve daha derin bir anlam da onun uşağı
olacaktır. Sadece ilk gençliklerinin nim etlerinden zevk alanlar este­
tik görgüden yoksundurlar, o yüzden de bu hazlarm tesadüfi, geçici
olana ait olduğunu, oysa dehanın ve fikirle ilişkilenm enin ebedi ve
esas olduğunu keşfetm ezler.
Dişi gençliği fikrini en lirik güç kazanım ı [potentiation] içinde
vücuda getiren bir aktrise verilebilecek en zorlu rol kesinlikle R o ­
meo ve JiiIyet,teki Jü ly et’tir. On yedi yaşındaki bir aktrisin Jü ly et’i
oynayabileceği bir estetin aklına gerçekten hiç gelebilir iniydi aca­
ba? G erçekten m elekelerin toplam rolü, heyecan, azim ve bu tür pek
çok başka şey hakkında epey bir yaygara koparıldı; fakat bu şeyler
gerçekten balkon kategorisinde konuşulan şeyler, ki bu da bir Jülyet
yorum unu değerlendirm eye pek yetmez. Balkonun görm eyi istedi­
ği şey elbette ideal bir yorum değil, idealin sergilenm esidir. Balkon
Bayan Jülyet'i görm ek ister, on sekiz yaşında süper güzel ve hayat
dolu bir kız görm ek ister, o Jü ly et’çilik oynarken ya da Jülyet'm iş
gibi yaparken, balkon onun gerçekten Bayan N.N. olduğunu düşü­
nerek eğlenir. Bu yüzden balkon doğal olarak şunu kafasına asla so­
kam az; Jü ly et’i canlandırm ak için bir aktrisin yaşça Jiilyet’ten
uzakta olması şarttır. Bu böyle, ayrıca, on sekiz yaşın hayran kalı­
nan taşkın yetenekleri estetik bakım dan bir yanlış anlam adır. Ç ün­
kü ideallikte, en önem li yeteneğin bilinç ve saydam lık olduğu doğ­
rudur; bu, tem el m elekeleri -b u ra sı ö n e m li- bir fikrin hizm etinde
nasıl kontrol altında tutacağını bilir. On sekiz yılın bir aktriste quod
clesideratur [arzulanır nitelikte] olacağı roller kesinlikle vardır, fa­
kat bu roller göze batacak derecede zorlu roller değildir. İlk genç­
likle iyi uyuşan bu taşkın yeteneklerin zevkli bir oyundaym ışçasına
kullanılabileceği roller vardır. A ktrisim iz gerçekten bu rolleri üstle­
nebilir ve bu durum , o önem li rolleri kaldırabilm ek için gerekli ye­
teneği elde edecek olgunluğa erişene kadar hem hoş, hem de zah­
mete değer bir vakit geçirm e yolu olarak görülebilir. Bir Fransız
oyununda on altı yaşındaki bir bakireyi canlandırm ak uygun bir rol
olabilirdi. Fakat bu kısa süreli, rahatsız edici kırılganlık da, Jül-
y e t’in güçlü doluluğunun ağırlığına dayanm anın yanında önem siz
olarak düşünülm elidir. N eredeyse yüzeysel denilebilecek böyle bir
rolü bir zam anlar canlandırabilen herkesin zam anla önem li rolleri
de üstlenebileceğini varsaym ak, elbette bir yanlış anlam a olurdu.
Hiç ilgisi yok. Fakat sırf bu yüzden, kendini geçici masal karakter­
lerinin hafif form larında yetiştirm iş, kesinlikle m utlu ve sürekli
genç ve dinç bir kişinin ileriki zam anlarda önem li bir hypostasis'e
[başkarakter] dönüşm esi bir istisnadır.
M etam orfoz, en yüce anlam da onun ilk durum una bir dönüş ola­
caktır. Bu şimdi, m etam orfozdaki diyalektik belirleyiciler sergilene­
rek daha detaylı aydınlatılacak. Söylediğim iz gibi, zaman yoktan ge­
len diyalektiktir, fakat başlangıçta aktris kendisiyle diyalektikti. Sırf
bu sebepten zam ana karşı durabilir, böylece ancak zam anın diyalek­
tiği aktristeki -m etam o rfo zd ak i- diyalektiği ortaya çıkarır.
Zam an haklarını istem iştir; kızdan hem en bazı şeyleri almıştır,
onun ilk, dolaysız, tesadüfi gençliğini alm ıştır. A m a yine, böyle ya­
parak zam an ondaki dehayı daha da belirgin ortaya çıkarm ıştır. Bal­
kon seyircilerinin gözünde kaybolm uş, ideal anlam da kazanm ıştır.
Balkon kargaşalarının zamanı geçti; eğer Jü ly et’i oynam ası gereki­
yorsa, artık Bayan Jülyet olarak fırtınalar koparm asıyla ilgili konuş­
m alar olam az. E ğer Jü ly et’i oynayacaksa, önemli bir takdim olm a­
lıdır. daha doğrusu önem li anlam da bir takdim . İşte m etam orfoz
tam da budur. Güce karşı güç, denir, burada da öyle: D iyalektiğe di­
yalektik, öyle ki artık zam anın gerçekten bir şeyler çalacak gücü
yoktur, sadece ortaya çıkm asına yardım cı olacak itaatle hizm et eden
bir güçtür.
Zam an haklarını istem iştir; o ilk gençliğin şanslı tesadüflerinden
ya da tesadüfi şansından bir şeyler eksiltm iştir. Fakat aynı zam anda
onu geliştirm iştir de, işleyip inceltm iştir, böylece dolu dolu ve bi­
linçli, esas yetenekleri üzerinde hak edilm iş ve kendini adamış bir
hâkim iyetle fikrinin hizm etçisi olabilir. Bu temel estetik ilişkidir ve
on yedi yaşındaki kızın kendi gençliğiyle olan dolaysız ilişkisinden
esasen farklıdır. Zirve gerçekten fikre karşı itaatkâr olunan bu iliş­
kidir, fikrin altındaki bu bilinçli feragat tam da onun takdim inin yü­
celişinin ifadesidir. On yedi yaşın gençliği, en derin ya da (zaten ay­
nı şey) en yüksek anlam da hizm et edem eyecek kadar m üşkülpesent,
kibirli ve şanslıdır. Fakat bütünüyle itaatle hizm et etm ek gerçek içe-
bakıştır. On yedi yaşın içebakışı gerçekte dışarıya yöneltilm iş bir
um ut bekleyişidir, bu içebakış bütün şansına rağm en şu ya da bu te­
sadüfe karşı asla güvende olamaz; tesadüften kaçılabilse dahi, yine
de sürekli bir olasılık olarak kalır, öyle ki insan her seferinde şöyle
söyleyecektir: Şans eseri oldu. Fikirle ancak m utlak bir itaatkâr iliş­
ki içindeyken tesadüf tüm den im kânsız kılınır.
Zam an haklarım istem iştir; geçm işe sevk edilm iş bir şey vardır.
A m a öte yandan bir hatırlam a idealliği bütün bu takdim üzerine son
derece yüksek nitelikli bir ışık düşürecektir, ilk gençliğin o günle­
rinde varolm ayan bir cisim leşm edir bu. Sadece hatırlam ayla m utlak
bir dinginlik olur ve dolayısıyla ebediyetin durgun ateşi, eriyip kay­
bolm ayan alevi. Ve kız özdeki dehasının sonsuzluğunda yatışır. Ç o­
cukça ya da kederli bir şekilde geçm iş zam anın parıltılarına hasret
duym az, çünkü m etam orfozla bunu yapm ayacak kadar sıcak ve
zengin olm uştur. Bu arı, acıları dindiren, gençleştiren hatırlayış,
idealize eden bir ışık olarak bütün takdim in içine nüfuz edecektir,
ve bu ışık içinde tam am en saydam olacaktır.
Bu m etam orfozun etkileri böyledir. B elirleyici niteliğini b aş­
ka bir yandan b ir kere daha aydınlatm ak için sonuç olarak k arşı­
laştırm a am acıyla başka b ir m etam o rfo zla yan yana koyalım . N i­
teliksel olarak farklı olan bir tanesini seçelim ; bu, kıyaslam aya
kaçınılm az b ir önem k azandıracak, bir yandan da hangisi daha
end er b ulunur diye işi rak am lara dökm enin önünü kesecek vs. Bu
öteki m etam orfoz sü rekliliğin m etam orfozudur, yine daha y ak ın ­
dan tanım landığında, y ıllar boyu m eydana gelen bir süreç, bir d i­
zi kararlı dönüşüm dür, öyle ki aktris yaşlan d ık ça yavaş yavaş ala­
nını değiştirip daha yaşlı ro ller alır, elbette yine ilk yıllarda daha
genç rolleri doldurduğu m ükem m ellikle. Bu m etam orfoza, “d o ğ ­
rudan g eliştirile b ilirlik ” denebilir. Ö zellikle etik bir yanı var, bu
yüzden hayata bakış açısını savunm ak için böyle b ir fenom eni za­
feri olarak işaret eden ve sessiz ve yoğun bir m inn ettarlıkla b ö y ­
le bir aktrisi kendisinin h er şeye kad ir dostu olarak gören belli bir
etikçiye son derece zevkli ve m akul gelecektir; çünkü o aktris
onun teorisini ondan daha iyi ispat eder, hem de teorinin en teh ­
likeli noktaların d an birinde. Ö te yandan, daha önce sözünü ettiğ i­
m iz m etam orfoz güç k azanm a m etam orfozudur, ya da başlan g ıç­
taki durum a gittikçe daha güçlü b ir dönüştür. Bu m etam orfoz bir
estet için m utlak b ir ilgi alanıdır, çünkü güç kazanm anın d iyalek­
tiği tüm üyle estetik -m etafizik diyalektiktir. Bu fenom ene işaret
ederken A rk h im e d e s’ten daha büyük bir co şkuyla “E u reka!” diye
bağıracaktır. H ayranlıktan sarhoş am a diyalektik serinkanlılıkta
ayık, gözleri sadece tek bunda o lacaktır, bu harik a şeyin görülüp
böyle hayran kalınm asını sağlayacak bir durum yaratm ayı bir gö­
rev bilecektir.
Sürekliliğin metamorfozu yılların akışı içinde kadınlık fikrinin
içinde bulunan rollerin temel yelpazesi üzerinde kendini düzenli bi­
çimde geliştirecektir; güç kazanma metamorfozu ise yılların akışı
içinde kendini aynı fikre, dikkat ediniz, estetik bakımdan kadınlık im ­
gesine seıtsu eminentissimo [en üstün anlamda] gittikçe daha sıkı iliş-
kilendirecektir. Sürekliliğin metamorfozunu temsil eden aktris için,
zaman bakımından yaşlanmasa da ideallik bakımından yaşlanır de­
mek istenirse, o zaman öteki için de gençleşir denebilir. Fakat her iki­
si için de zamanın onlar üzerinde bir gücü olmadığı söylenebilir. Ya­
ni, yılların gücüne karşı tek bir direniş vardır ve bu da kendini yıllar
geçtikçe ortaya koyan geliştirilebilirliktir ve yılların gücüne karşı bir
başka direniş de güç kazanmadır, tamamen yıllar geçtikçe ortaya çı­
kar. Her iki fenomen de gerçekte istisnadır ve ikisinin de ortak nokta­
sı her geçen yıl daha da müstesna olmalarıdır. Sırf diyalektik bakım ­
dan karmaşık oldukları için, varlıkları da yıllar geçtikçe diyalektik
olarak kalacaktır. Her yıl, yılların gücüyle ilgili tezini ispat için bir gi­
rişimde bulunacak, fakat mükemmelleştirme ve güç kazanma yılların
tezini zaferle çürütecektir. Bu durum seyircide mutlak bir sükûneti
sağlar, çünkü on yedi yaşın gençliği gerçekten kırılgandır, fakat geliş-
tirilebilirlik ve güç kazanma kesinlikle güvenilirdir.
Um arım bu küçük m akale aktrisin yıllara rağm en geleceğinin ne
kadar güvende olduğunu gösterm eyi başarm ıştır. Eğer öyleyse bun­
dan m em nun olacağım , bir aktrisin geleceğinin doğru kavranm ayıp,
çok çeşitli yanlış anlam alara m aruz kalındığına kanaat getirdiğim
için daha da çok sevineceğim . Estetik olm ayan biçim de yanlış yo­
rum layan ve başlangıca aşırı değer veren bu yanlış anlama, aynı za ­
m anda ondan daha sonra geleni, yani en yücesini de yanlış yorum ­
layıp estetik olm ayan biçim de ezer bozar.

Yaz 1847 Inter et Inter

 Ü çü n cü Bölüm

Gece Yarısı Vakti

Herkesin maskesini çıkarıp atmak zorunda
kalacağı bir gece yarısı vaktinin geleceğini
bilmiyor musun? Hayatın her zaman kendi­
siyle alay ettireceğini mi sanıyorsun? Bun­
dan kaçmak için gece yarısından biraz ön­
ce sıvışabileceğim mi zannediyorsun?
Yoksa ondan dehşete kapılmıyor musun?
Gerçek hayatta insanlar gördüm, öylesine
uzun zamandır başkalarını kandırmışlar ki
en sonunda gerçek mizaçları ortaya çıka­
maz olmuş; saklambaç oynayan insanlar
gördüm, o kadar uzun zaman oynamışlar
ki en sonunda delirip o ana kadar gururla
sakladıkları gizli düşüncelerini iğrenç bir
şekilde başkalarının gözünün içine sok­
muşlardı. Peki, sonunda mizacının bir çok­
luğa dönüşmesinden, açıkçası çok sayıda
olmaktan, o mutsuz şeytaniler gibi bir lej­
yon oluşturmaktan ve bu şekilde bir insan­
da bulunan en içteki, en kutsal şeyi, kişili­
ğin birleştirici gücünü kaybetmiş olmaktan
daha korkutucu bir şey düşünebiliyor mu­
sun? Doğrusu, ciddi olduğu kadar dehşet
verici de olan o şeyle dalga geçmemelisin.
 Kara delik

1843
/"T N en, bir anlam da, olağanüstü sıkı yetiştirildim . Bazen kara de-
D l i ğ i n içine konulurdum , orada büyük ıstırapla sürünürdüm ,
hiçbir şey görm eden, çıkış yolu bilm eden; derken ruhum da aniden
bir düşünce uyanıverirdi, sanki daha önce hiç bilm iyorm uşum gibi
canlı, belki bilm iyor değilsem de, adeta o ana kadar onunla sadece
sol elim le bağlıym ışım da, şim diyse sağım la bağlanm ışım gibi. İçi­
me kök salm ış olduğunda bir parça okşanıyordum , kucağa alm ıyor­
dum; çekirge gibi büzülm üş olan ben. o zam an yeni doğm uş bir be­
bek kadar sağlıklı, gürbüz, m utlu, ılık kanlı, yum uşak oluyordum .
Sonra bu düşünceyi sonuna kadar takip edeceğim e, uğruna hayatı­
mı ortaya koyacağım a söz verm em gerekiyor, sonra da ona koşulu-
yorum . D uram am ve kuvvetim tükenm ez. B öylece sona gelirim , o
zam an her şey tekrar baştan başlar.

1847
İyice sona kadar gidince, sıkıntıların yolu aynı derecede uzun ve ka­
ranlık kalır - a z a r azar aydınlanan farklı bir yol olmalı bu. Ne deği­
şikliğin ne zam an olacağı bilinir, ne de tam olarak ne kadar yakla­
şıldığı (karanlıkta nasıl bilinsin). Fakat değişikliğin olacağına inanı­
lır, sonsuzluğun m utluluğuyla. Karanlıktaki çocuk kapının açılıp
bütün o um ut edilen saadetin kendini gösterm esini beklerken, kapı
açılm adan bir saniye öncesinde bile her zam anki kadar karanlıktır.
A na babayla çocuk arasında ne kadar bekleyeceğine dair bir anlaş­
m a olm adığı sürece, beklem esi gereken uzun bir zam anın olup ol­
m adığını hâlâ bilmez. Fakat kapının açıldığı saniyede saadetin ken­
dini göstereceği kesindir. A m a belki çocuğun akim a hüzünle unu­
tulm uş olduğu gelebilir. O zam an çocuk kendi kendine şöyle der:
A na babam ın öyle davranacağına nasıl inanabilirim ki? Bunun üze­
rine çocuk sabırla dayanır; unutulm uş olm ak korkusuyla gürültü çı­
karm anın her şeyi bozacağını iyi bilir. Ah, ne var ki insan için böy­
le dayanm ak ve her şeyi son ana göre ayarlam ak öyle zor ki, azar
azar olsun kendini gösterm esini ne kadar isteriz, yani önceden biraz
elde ederek bunu kendim iz bozm ak isteriz.

Küçük tabut

Neden N yboder’de doğmamışım? Neden bebekken ölmemişim? O

zaman babam beni küçük bir kutuya koyar, koltuğunun altına alır, bir
pazar günü m ezara götürür, tabutun üstüne toprağı kendi atardı ve sa­
dece kendinin anlayabileceği birkaç kelime mırıldanırdı. Sadece dün­
yanın genç olduğu o mutlu günlerde insanlar, bebeklerin çok genç öl­
dükleri için E lysium ’da gözyaşı döktüklerini hayal edebiliyorlardı.
 Uğrunda yaşayıp ölebileceğim fikir

Genç Kierkegaard kendini anlamayan insanlar

yüzünden acılar içinde Kuzey Sealand’deki sa­
hil boyunca yalnız başına yürürken, bütün varlı­
ğına haklı b ir gerekçe sağlayacak b ir amaç bul­
maya karar verir: O insanlar bu amacın ne o ldu­
ğunun farkına varmasalar bile.

Gilleleie. 1 Ağustos 1835

D aha önceki sayfalarda gösterm eye çalıştığım gibi, gerçekten her

şey bana öyle görünüyordu. Fakat kendi hayatım ı açık bir biçim de
anlam aya çalışınca her şey farklı görünüyor. Tıpkı çocuğun kendi­
ni diğer nesnelerden ayırm ayı, çevresinden kendini ayırt etm eyi öğ­
renm eden çok önceleri edilgen tarafı vurgulayıp m esela, “bana vur­
du. a t,” dem esi gibi, aynı fenom en daha yüksek, tinsel bir alanda
kendini tekrarlar.
Bu yüzden ben de, başka bir konu seçersem ya da belirgin bir
hedefe yönelirsem huzura daha çabuk kavuşabileceğim e inanm ış­
tım. Bir süreliğine belli bir huzursuzluğu uzak tuttuğum su götür­
mez, am a her zam ankinden daha şiddetli olarak geri dönüyordu, içi­
len soğuk suyun ardından gelen hararet gibi.
Benim açıklığa kavuşturm am gereken şey, neyi bilm em gerekti­
ği değil, ne yapm am gerektiğidir', tabii her eylem öncesinde belli bir
bilginin zorunluluğunu saym azsak. Asıl mesele kendim i anlamak.
Tanrının gerçekten benden ne yapm am ı istediğini görm ek; asıl m e­
sele, benim için doğru olan bir hakikati bulm ak, uğrunda yaşayıp
öleceğim fikri bulm ak. N esnel gerçeklik denilen şey neye yarar ki,
bütün felsefi sistem leri didik didik etm ek, gerekirse hepsini gözden
geçirip her bir sistem deki tutarsızlıkları bir bir sergilem ek; -b ir dev­
let teorisi geliştirip bütün ayrıntıları tek bir bütünde toplayıp içinde
yaşam adığım bir dünya kurup sadece başkalarının görüşüne sunm a­
nın bana ne yararı dokunurdu: -e ğ e r benim için ve hayatım için hiç-
bir derin önem i yoksa H ıristiyanlığın anlam ını açıklayabilm enin ba­
na ne yararı dokunurdu; -e ğ e r hakikat, onu tanıyıp tanım adığım
um urunda olm aksızın bütün çıplaklığıyla önüm de duruyorsa ve
bende güvenli bir dindarlık yerine korkudan titretm e yaratıyorsa ba­
na ne yararı dokunurdu? Bir anlam a buyruğunu ve bunun aracılı­
ğıyla insanlar üzerinde etkili olunabileceğini hâlâ onayladığım ı ke­
sinlikle inkâr ediyor değilim , fa k a t bu hayatım a geçirilm eli ve be­
nim en önemli olarak gördüğüm şey işte bu. A frika çölünün suya
özlem i gibi benim de ruhum un özlem ini çektiği şey bu. Benim ek­
siğim bu, bir ev tutm uş, bütün eşyasını m obilyasını bir araya getir­
miş am a hayatındaki sevinci, kederi paylaşacak sevdiği kişiyi henüz
bulam am ış bir adam gibi öyle ortada kalm am bu yüzden. Fakat o
fikri bulm ak için, daha doğrusu kendim i bulm ak için kendim i daha
da hayatın içine atm anın bir yararı yok. O ysa bugüne kadar yaptı­
ğım tam da buydu. K endim i hukuk çalışm alarım a verm em in iyi ola­
cağını bu yüzden düşünm üştüm , hayatın karm aşıklıklarına karşı ze­
kâm ı keskinleştirsin diye. Burada içinde kaybolacağım yığınla ay­
rıntı vardı; burada sunulan verilerden tam bir bütün oluşturm anın
yollarını, karanlık yüzünü takip ettiğim hırsızlığın ilkeler sistemini
araştırabilirdim (ve burada belli bir birlik ruhu son derece dikkate
değerdir). Bu yüzden avukat olm aya karar verdim , böylece kendim i
başka bir adam ın yerine koyarak adeta kendi hayatım için bir çeşit
yedek oluşturabilirdim , dışsal bir değişiklikle eğlenebilirdim . Tanı
bir insan hayatı sürdürebilm em i engelleyen bendeki eksiklik buydu
ve sadece anlam akla ilgili değildi bu. Öyle ki bunun sonucu olarak
düşüncem in gelişim ini zaten benim olm ayan bir şeyin -e h . nesnel
denilen bir şe y in - üzerine dayandırm am alıydım , bunun yerine h a­
yatım ın en derin kökleriyle birlikte büyüyen bir şeyin, sayesinde be­
nim ilahi olanın üzerine adeta aşılandığım , tüm dünya param parça
olsa bile sıkıca sarıldığım bir şeyin üzerine dayandırm alıydım . B en ­
deki eksiklik bu. uğruna çaba s a r f ettiğim şey de. U ğruna her şeyi,
hayatlarını bile sattıkları o kıym etli taşı böyle bulm uş olan o büyük
adam ları sevinçle düşünüyorum , ister onları hayata güçlü bir şekil­
de m üdahale ederken ve duraksam adan kendileri için çizilm iş y o l­
da ilerlerken göreyim , ister onları anayoldan uzakta, kendilerini
kaptırm ış bir halde, asil am açları için çalışırken bulayım . Yanı ba­
şında duran hatalara bile saygıyla bakarım . İnsanın bu ilahi yanı,
içedönük bu eylem idir önem li olan, yoksa bir yığm bilgi değil; zira
o zaten arkadan gelir ve işte o zam an bütün o bilgi sistem siz, odak
noktasız tesadüfi bir küm e ya da bir dizi ayrıntı olm aktan çıkar. Ben
de elbette böyle bir m erkezi aradım . H azzın sınırsız denizlerinde ve
bilginin derinliklerinde boşuna bir lim an aradım durdum ; bir hazzın
öteki hazza uzandığı neredeyse o karşı konulm az gücü hissettim;
yaratm a yetisinin sahip olduğu o bir tür gösterişli am a yanıltıcı coş­
kunluğu hissettim , fakat aynı zam anda onun ardından gelen sıkıntı­
yı [emmi] ve kafa karışıklığını da hissettim . Bilgi ağacının m eyve­
sini tattım ve genellikle tadına bayıldım . Fakat aldığım haz, kavra­
ma anından uzun sürm edi ve üzerim de hiçbir derin iz bırakm adı.
Sanki bilgelik kupasından içm em iştim de, içine düşm üştüm . Her
şey değiştirilem ez yasalarla yürüdüğüne göre hiçbir şeyin başka tür­
lü olam ayacağına inanm aya çalışarak, hırsımı ve kibrim in antenini
köreltip teslim iyetle hayatım ın ilkesini aradım . Ve her şeyi kendi
aklım a uyarlayam adığım dan, kendi yeteneğim in farkında olarak,
tıpkı em ekli m aaşı bağlatarak istifa eden tükenm iş bir papaz gibi
geri çekildim . Ne buldum ? Benliğim i değil, oysa aradığım oydu
(ruhum u adeta yaylı kilidi olan bir kutunun içinde düşünüyordum ,
dış şartlar kilide basınca açılacaktı). K arar verilecek ilk şey G ökle­
rin K ra llığ fm arayıp bulm aktı. Fakat nasıl ki bir gök cism i, eğer
kendini oluşturduğu süreçte hayal edersek, ilk önce yüzeyinin ne
büyüklükte olacağını ve hangi cism in etrafında döneceğini belirle­
mek yerine ilk önce varlığını m erkezcil ve m erkezkaç kuvvetlerin
ahenkli hale getirm esine izin verip sonra da geri kalanı kendi hali­
ne bırakırsa -b e n z e r şekilde bir insanın ilk önce bütün dışsal ve son­
raki ilkeleri belirlem esi yararsızdır. İnsan başka hiçbir şeyi bilm e­
den önce kendini bilm elidir ("K endini tanı"). Bir insan ancak ken­
dini böyle içedönük olarak anladıktan ve yolunu böyle gördükten
sonra hayatı huzura ve öneme kavuşur: ancak o zaman o sıkıcı,
uğursuz yol arkadaşı, kendini idrakin alanında gösteren, hakiki id­
rakin Tanrının dünyayı yoktan varetm esi gibi, cehaletle başlayaca­
ğını em reden (Sokrates) hayatın ironisinden kurtulur. Fakat aslında
o, hâlâ erdem in alize rüzgârları içinde yer alm ayanlarla birlikte ah­
lâkın sularına aittir. O rada insan dehşet verici biçim de sağa sola
savrulur; bir olur onu belirlediği am açla doğru yolda ilerlem ekten
m em nun, m utlu kılar, bir olur onu um utsuzluğun dipsiz kuyusuna
savurur. Onu genellikle “nasılsa hiçbir şey olduğundan farklı ola­
m az” diye uyutur, sırf birdenbire en zorlu sınava uyandırm ak için.
Genellikle geçm işin üzerine bir unutkanlık perdesi çeker, sırf her
önem siz şeyi bir kere daha canlı bir ışık altında tutm ak için. K avga­
sını o yol boyunca sürdürürken ve ayartm ayı yenm iş olm asına sevi­
nirken, belki de tam bu anda, en büyük zaferin ateşi daha soğum a­
dan görünüşte önem siz bir dış koşul, Sisyphos gibi onu kayanın zir­
vesinden aşağı fırlatıverir. G enellikle insan bütün kuvvetini bir şe­
yin üzerinde yoğunlaştırdığı zam an her şeyi yok eden küçük bir dış
koşulla karşı karşıya gelir. (Örneğin: hayattan bıkıp kendini Tha-
m es’ın sularına atm ak isteyen birinin tam o kritik anda bir atsineği-
nin sokm asıyla durdurulm ası gibi). V erem de olduğu gibi sık sık in­
sanın en kötü olduğu zam anda en iyi hissetm esini sağlar. İnsan ona
karşı boşuna döner; kuvveti yoktur, aynı deneyim i defalarca yaşa­
m ış olm asının ona hiçbir faydası da olm az: o şekilde edindiğinin ne
tür bir tecrübe olduğunun önem i yoktur. Tıpkı, tecrübeyle kendisi­
nin sudan h afif olduğuna m utlak biçim de em in olan kişi dışında hiç
kim senin, ne kadar yüzm e tecrübesi olursa olsun, fırtınada su üstün­
de kalam ayacağı gibi aynı şekilde hayata içedönük bir biçim de tu­
tunm ayan insan hayatın fırtınasında batm adan kalam az. B ir kişi
kendini sadece o biçim de anladığı zam an bağım sız bir varoluş ya­
ratabilir ve böylece kendi benliğini terk etm ekten kurtulur. Ne çok
görüyoruz -(orijinaline şaşırtıcı derecede benzeyen yabancı bir üs­
lubu nasıl taklit edeceğini bilen eski Y unan tarihçisini kınam ak ye­
rine göklere çıkardığım ız bir zam anda; çünkü bir yazarın en değer­
li niteliği daim a kişisel bir üsluba, yani kendi kişiliğinin şekillendir­
diği bir ifade ya da sunum biçim ine sahip o lm asıdır)- ya beyin tem ­
belliğinden dolayı başkalarının sofrasından düşen artıklarla besle­
nen, ya da daha bencil sebeplerle başkalarının hayatlarına aşina olan
ve en nihayetinde yalancının sıkça tekrarladığı hikâyelerde olduğu
gibi onlara inanan insanları ne sık görm üşüzdür. K endim i bütünüv-
le anlam aktan hâlâ çok uzak olm am a rağm en, önem ine duyduğum
derin saygıyla, kendi kişiliğim i korum aya çalıştım -m e çh u l T anrı­
ya ibadet ettim. Tam olgunlaşm am ış bir kavrayışın uyarısıyla belki
de çekim kuvveti üzerim de aşırı etki yaratacak o fenom enlerle faz­
la yakın tem asa geçm ekten kaçınm aya çalıştım . O nlara hâkim ol­
m aya çalıştım , onları birer birer inceledim ve onların insanların ha­
yatları üzerindeki önem ini araştırdım , fakat aynı zam anda pervane
gibi ateşin yanına fazla gitm ekten geri durdum . Sıradan insanlara
göre kazanacak da kaybedecek de az şeyim vardı. Kısm en onları
m eşgul eden her şeyin -p ra tik hayat dedikleri ş e y - beni çok az ilgi­
lendirm esinden; kısm en daha derin ve m anevi duyguları ele aldık­
ları soğukluk ve kayıtsızlığın beni daha da yabancılaştırm ış olm a­
sından. Bir iki istisna dışında arkadaşlarım ın benim üzerim de belli
bir etkisi olm adı. K endisi hakkında net olm ayan bir hayat kaçınıl­
maz olarak pürüzlü bir yüzey gösterir; belli olguları ve aşikâr
uyum suzluklarını göze alm aktan kaçındılar; bunları daha yüksek bir
anlaşm ada çözm eyi deneyecek ya da bunun iç gerekliliğini algıla­
yacak kadar benim le ilgilenm ediler. Bu yüzden benim hakkım daki
görüşleri hep tek taraflı oldu, ben de, bunun sonucu olarak onların
sözlerine çok fazla ya da çok az bir ağırlık verdim . A rtık onların te­
sirinden ve yaşam a alanım üzerindeki m uhtem el yanıltıcı etkisinden
geri çekildim . Böylece bir kere daha hayatım a başka bir şekilde baş­
lamam gereken noktada duruyorum . Şimdi kendim e sakin bir bakış
ayarlayıp ciddi hareket etm eye başlayacağım ; çünkü ancak bu şekil­
de. çocuğun ilk bilinçli eylem iyle kendisine “ben" demesi gibi, ken­
dime daha derin bir anlam da “ben" diyebileceğim .
Fakat bunun için sabır gerekir, insan ekin eker ekm ez biçemez.
M üritlerine üç yıl suskun durm alarını em reden, bu sürenin sonunda
her şeyin yoluna gireceğini söyleyen filozofun yöntem ini aklım da
tutacağım . İnsan şölene şafakta değil güneş batınım da başlar. T in­
sel âlemde de böyledir. ışığın parlayıp belirm esi ve güneşin bütün
ihtişam ıyla parlayıp çıkm ası için ilk önce biraz çalışm ak gerekir.
Her ne kadar Tanrının güneşi iyinin üstüne de kötünün üstüne de
doğurduğu, yağm uru haklının üzerine de haksızın üzerine de indir­
diği söylense de tinsel âlem de durum böyle değildir. Ve zarlar atıl­
dı - b u yolun dönüşü yok artık! Bu yol beni kesinlikle m ücadeleye
götürür; am a vazgeçm eyeceğim . G eçm iş için yas tutm ayacağım
-n e d e n yas tutayım ki? Enerjiyle çalışacağım , o sırada daha da de­
rine gittiğini unutup ne kadar göm üldüğünü hesaplam aya başlayan
bataklığa saplanm ış adam gibi yas tutarak zam anı boşa harcam aya­
cağım . K eşfettiğim yol üzerinde hızla yol alacağım , L u t’un karısı­
nın yaptığı gibi dönüp arkam a bakm adan, yolum da karşım a çıkan­
ları selam layacağım , fakat m ücadelem izin yokuş yukarı olduğunu
unutm ayacağım .

IV.
Moriya Dağı: Dört olası anlatım

İbrahim ’in, oğlu İshak’ı kurban etmeye hazırlan­

dığı Moriya Dağı. Korku v e T itre m e (1843), ele
aldığı Moriya Dağı g ib i b ir esrar bulutuyla çevri­
lidir. Belli ki metinde, Kierkegaard’m sonunda
açıklığa kavuşm ayacak şekilde hazırladığı özel
şifrelenmiş b ir m esaj var.
İbrahim ’le isha k’ın öyküsü Kierkegaard’a, kur­
ban eden B a ba ’y la kurban edilen Oğul arasın­
daki ilişkileri incelem ek için benzersiz b ir fırsat
sağlamış. Tanrı ile İsa; İbrahim ile ishak; M icha-
el Pedersen Kierkegaard ile Sören Aabye Kier­
kegaard ...Y a B a ha ’nın b ir oğulu kurban etm e­
ye hakkı yoksa? Etiği yürürlükten kaldırmak da
mı Teoloji ’nin elindedir?
Eserin edebi formu b ir tür kadanstan geri kal­
mıyor. Johannes de Silentio b ir “m ukaddim e”
ya da prelüd olarak aynı eylem dizisinin görü­
nüşte basit d ört tasvirini yapıyor. Fakat tekrar­
lanan yeni okumalarla bu d ört anlatımın her b i­
rinin Moriya Dağı’na gidişin yarattığı sonuç b a ­
 kımından farklı b ir felaketi ortaya koyduğu g ö ­
rülüyor. Askıda kalan paragraflar, sütten kesme
teması üzerine yapılan çeşitlem eler bizatihi, b ir­
birlerine hiç benzemeyen türde bedel ödeme
yorumları oluşturuyor.

B ir zam anlar çocukken, Tanrının İbrah im ’i nasıl sınadığını, onun da

bu sınava nasıl dayandığını, im anını koruduğunu ve beklentisinin
aksine nasıl ikinci kez bir oğula kavuştuğunu anlatan o güzel öykü­
yü duym uş bir adam vardı. Çocuk büyüdükçe aynı öyküyü daha da
artan bir hayranlıkla okudu, çünkü çocuğun dindar yalınlığını kuran
şeyleri hayat ayırm ıştı. Yaşı büyüdükçe dönüp dolaşıp aklını o öy­
küye takıyordu, heyecanı gitgide artıyor am a öte yandan öykü git­
gide daha az anlaşılır hale geliyordu. Sonunda onu düşüne düşüne
başka her şeyi unuttu; ruhunun tek bir dileği vardı, İbrahim ’i ger­
çekten görm ek; tek bir özlem i vardı, o olaya tanıklık etm iş olmak.
A rzusu, D o ğ u ’nun güzel diyarlarını görm ek değildi ya da Vaat E-
dilm iş T op rak lar’ın dünyevi ihtişam ını, ya da Tanrının ilerlemiş
yaşlarını kutsam ış olduğu o dindar yaşlı çifti, ya da o saygıdeğer ih­
tiyar aile reisini, ya da Tanrının İbrah im ’e bahşettiği İshak’ın dina­
m ik gençliğini -a y n ı şey D anim arka’daki çıplak bir fundalıkta da
m eydana gelm iş olabilirdi. Adam , o üç günlük yolculukta, kederli
İbrahim önünde eşek sırtında, İshak da yanında giderken onlara eş­
lik etm ek için yanıp tutuşuyordu. Tek dileği, İbrah im ’in gözlerini
kaldırıp çok ötelerdeki M oriya D a ğ ı’nı gördüğü, eşekleri arkada bı­
rakıp İsh ak ’la yalnız başına dağa tırm andığı o anda orada olmaktı;
çünkü bu adam ın zihnini m eşgul eden şey, hayal gücünün ince iş­
lenmiş dokum ası değil, düşüncenin ürpertisiydi.
Bu adam bir düşünür değildi, im anın ötesine geçm eye hiç ihti­
yaç duym adı; onun için im anın babası olarak hatırlanm ak en büyük
şerefti, kim se bilm ese bile bu im ana sahip olm ak kıskanılacak bir
talihti.
Bu adam bilgili bir tefsirci değildi, İbranice bilm ezdi; eğer İbra-
nice bilseydi, belki de öyküyü ve İbrah im ’i rahatlıkla anlardı.
 “Ve Tanrı İbrahim ’i sınayıp ona şöyle dedi, serdiğin biricik oğlun
Ish a k ’ı yanm a al ve M oriya diyarına git ve sana göstereceğim da­
ğın üzerinde onu yakılan kurban olarak su n .”
Sabahın erken saatiydi, İbrahim erkenden kalktı, eşekleri hazır­
lattı, İsh ak ’ı yanm a alarak çadırından ayrıldı, fakat Sara pencerede
arkalarından bakıyordu, onlar vadiden geçip gözden kaybolana ka­
dar baktı. Üç gün konuşm adan eşek sırtında gittiler. D ördüncü gü­
nün sabahı İbrahim hâlâ tek kelim e etm eden gözlerini kaldırdığın­
da, çok ötelerdeki M oriya D a ğ ı’m gördü. D elikanlıları arkada bıra­
kıp İsh ak ’la yalnız başına dağa doğru tırm andı. Fakat İbrahim ken­
di kendine şunu söyledi: “İsh ak ’tan bu gidişin nereye olduğunu sak­
lam ayacağım .” K ıpırdam adan durdu, elini İsh ak ’ın başı üstüne ko­
yarak kutsadı, İshak da eğilerek kutsam ayı kabul etti. İbrahim ’in
yüzü babacandı, bakışı yum uşak, konuşm ası cesaret verici. Fakat
İshak onu anlayam ıyordu, ruhu yücelem iyordu; İbrahim ’in dizleri­
ne sarıldı, ayaklarına kapandı, gençliğini, istikbal vaat eden gelece­
ğini bağışlam ası için yalvardı, doğduğunda İbrahim ’in evindeki se­
vinci hatırlattı, yokluğundaki kederi ve yalnızlığı hatırlattı. Sonra
İbrahim çocuğu ayağa kaldırdı, elinden tutup yanında yürüdü, söz­
leri teselli ve nasihat doluydu. Fakat İshak onu anlayam ıyordu. M o­
riya D ağ ı’na tırm andı, am a İshak onu anlam ıyordu. D erken İbrahim
bir an başını çevirdi, İshak ikinci kez gördüğünde İbrahim ’in yüzü
değişm işti, bakışı vahşiceydi, çehresi dehşet verici. İshak’ı boğazın­
dan yakalayıp yere fırlattı ve şöyle söyledi: “A ptal çocuk, benim se­
nin baban olduğum u m u sanıyorsun? Ben bir putperestim . Bunun
Tanrı buyruğu olduğunu m u sanıyorsun? Hayır, bu benim kendi ar­
zum .” O zam an İshak titreyip dehşetle bağırdı: “Ey Tanrım , sen b a ­
na acı. İbrahim ’in Tanrısı, bana m erham et et. Eğer yeryüzünde hiç
babam yoksa, o zam an benim babam Sen o l!” Fakat İbrahim alçak
bir sesle kendi kendine şunları söyledi: “Ey Tanrım , Sana şükürler
olsun. Sana olan inancını yitireceğine benim bir canavar olduğum a
inanm ası daha iyi.”

*
Çocuk sütten kesileceğinde anne göğsüne kara çalar; çocuğun alm a­
ması gerekirken m em enin lezzetli görünm esi gerçekten kötü olur­
du. B öylece çocuk m em enin değiştiğine, am a annenin aynı kaldığı­
na inanır, annenin bakışı her zam anki kadar sevgi dolu ve şefkatli­
dir. Ç ocuğu sütten kesm ek için daha dehşet verici yollara başvur­
m ayana ne mutlu!

2
Sabahın erken saatiydi, İbrahim erkenden kalktı, ilerlem iş yaşında
aldığı karısı S ara’yı kucakladı, Sara da kendisini utançtan kurtaran,
gururu ve bütün nesillerin ümidi olan İshak’ı öptü. Eşek sırtında ko­
nuşm adan yola koyuldular ve İb rah im ’in gözleri yere dikilm işti, ta
ki dördüncü gün başını kaldırıp çok ötelerdeki M oriya D ağ ı’m gö­
rene kadar, am a sonra tekrar gözlerini yere çevirdi. K onuşm adan
odunları yerleştirdi, İsh ak ’ı bağladı, konuşm adan çekti bıçağı - o za­
m an Tanrının hazırlam ış olduğu koçu gördü. B unun üzerine kurban
olarak onu sunup evine döndü... O günden sonra İbrahim ihtiyarla­
dı, Tanrının ondan bunu istem iş olm asını unutam adı. İshak her za­
m anki gibi büyüyüp serpildi, am a İbrahim ’in gözleri karardı ve
bundan böyle sevinç nedir bilm edi.

Çocuk büyüyüp de sütten kesilm esi gerektiğinde, annesi bekârken-

ki gibi saklar m em elerini, o zam an çocuğun artık annesi yoktur. A n­
nesini başka bir şekilde kaybetm eyen çocuğa ne mutlu!

5
Sabahın erken saatiydi, İbrahim erkenden kalktı, genç anne S ara’yı
öptü, Sara da h er daim sevinci, neşesi olan İsh ak ’ı öptü. İbrahim yol
boyunca düşünceliydi, H acer’i ve çöle sürdüğü oğlunu düşündü,
M oriya D a ğ ı’na tırm andı, bıçağını çekti.
Sakin bir akşam vakti İbrahim tek başına eşek sırtında ilerliyor­
du, M oriya D ağ ı’na gidiyordu; yüzüstü yere kapanıp günahlarını af­
fetm esi için T anrıya dua etti; İshak’ı kurban etm eyi istem işti, baba­
nın oğluna karşı olan görevini unutm uştu. Ç oğunlukla yalnız gitti
am a hiç huzur bulam adı. Sahip olduğu en iyi şeyi Tanrıya kurban
olarak sunm ak istem enin bir günah olduğunu kavrayam ıyordu, o ki
uğrunda pek çok kez seve seve hayatını verirdi; eğer bir günahtıy-
sa, eğer İshak’ı böyle sevm iyorduysa o zam an da bunun affedilebi-
leceğini anlayam azdı. Ç ünkü bundan daha dehşetli başka hangi gü­
nah olurdu?

Çocuğun sütten kesilm esi gerektiği zam an anne de, kendisiyle ço­
cuğun gitgide ayrıldığı düşüncesiyle kederlidir; önce kam ında yat­
m ış, sonra da göğsünde dinlenm iş olan çocuk artık ona o kadar ya­
kın olm ayacaktır. Bu şekilde birlikte o kısa süreli yası tutarlar. Ç o­
cuğu yanı başında tutup artık kederlenm eyecek kişiye ne mutlu!

4
Sabahın erken vaktiydi, İbrahim ’in evinde yolculuk için her şey ha­
zırlanmıştı. Sara’ya veda etti, sadık uşağı Eleazar yol boyunca arka­
sından gitti, sonra o da döndü. İbrahim ’le İshak eşek sırtında M oriya
D ağı’na gelene kadar uyum içinde gittiler. Fakat İbrahim sessiz sakin
her şeyi kurban için hazırlamıştı; ancak dönüp de bıçağını çekince, İs­
hak İbrahim ’in sol elinin çaresizlik içinde donakaldığını ve tüm vü­
cudunu bir titrem e aldığını gördü -fa k a t İbrahim bıçağı çekti.
Sonra tekrar eve döndüler, Sara onları karşılam aya koştu, fakat
İshak im anım yitirm işti. K oca dünyada buna dair tek bir kelim e
edilm edi, İshak da gördüklerini kim seye anlatm adı, İbrahim de bu­
nu gören olduğundan hiç şüphelenm edi.

Ç ocuğun sütten kesilm esi gerektiğinde, annenin eli altında daha

güçlü yiyecekler vardır, çocuk eriyip gitm esin diye. Elinin altında
daha güçlü yiyecek olan kişiye ne mutlu!
 Sözünü ettiğim iz adam bu olayı, bu ve benzeri pek çok durum ­
da düşündü. M oriya D ağ ı’nda dolaşıp her eve dönüşte, yorgunluk­
tan yere yığdırdı ve ellerini kenetleyip şöyle derdi, “İbrahim kadar
büyüğü yok! Onu kim anlayabilir k i?”

v.
Ya İbrahim yanılıyorsa?

Korku v e T itr e m e ’deki temel anlatı, Tanrının İb­

rah im ’e, imanına kanıt olarak oğlu ish a k’ı kur­
ban etmesi için verdiği em irlerdir (Tekvin, Bap
22). Fakat Johannes de S ilentio’nun üç S o ­
run ’luk b ir dizide ortaya koyduğu mesele, Tan­
rının iman kanıtı olarak böyle b ir şey istemeye
hakkı olup olmadığı ve İbrahim ’in de böyle bir
emre uyma hakkının olup olmadığıdır. Çünkü
Tanrının talebi etik, dinsel, m edeni ve ailevi ya­
saları b ir çırpıda geçersiz kılıyor. Johannes de
S ilentio’nun sırf genel kabul görm üş ahlâk y a ­
sası olduğu için “evrensel” dediği ahlâk yasası
tabii ki h içbir istisna kabul etmez. O zaman na­
sıl oldu da Tanrı İbrahim ’den böyle b ir şey iste­
me hakkına sahip oldu? Ahlâk yasasıyla ahlâk
yasasını b ir kenara atan, sözde “daha yü kse k”
b ir yasa arasındaki bu acı çelişkiden Kierkega-
a rd ’ın temel kategorisi “b irey” ortaya çıkar: Ey­
lemlerinden emsalsiz ve dehşet verici b ir şekil­
de sorum lu -sadece Tanrıya karşı sorumlu, bu
yüzden eşinden dostundan gelecek ilgi ve an­
layıştan yoksun. M etindeki karmaşık soyutlama
oyunlarının ardında Kierkegaard için son dere­
ce som ut olarak kendini gösteren iki soru var­
 dır ki, Kierkegaard bunları bütün eserlerinin te­
meline oturtm uştur: Babası, katı, suçluluk ta­
kıntısı olan, aşırı dindar M ichael Pedersen Kier­
kegaard’ın, oğlu S ören’i neşesiz b ir gençliğe ve
bizatihi kendisi b ir çarmıha geriliş olan imana
“kurban etm e”ye hakkı var mıydı? İkinci olarak
da, genç ve güzel Regine Olsen’in Kierkega-
a rd ’ın kendisi tarafından “kurban” edilmesi ger­
çekten “gerekli” m iydi? Kierkegaard’m ömrünü
verdiği işin yerine getirilm esi için bu gerçekten
m ecburi m iydi? Ya İbrahim y a n lış d u y m u ş s a ?
Ya em ri yanlış anlamışsa?

1. SO R U N
Etiğin teleolojik olarak askıya alınması diye bir şey var mıdır?

Etik olan aslında evrensel olandır, evrensel olan da herkes için ge-
çerlidir, ya da başka bir şekilde ifade etm ek gerekirse, her an geçer-
lidir. İçkin olarak kendine dayanır, kendisi dışında telos'u [amaç,
hedef] olan hiçbir şey yoktur, dışarıdaki h er şeyin telos'u kendisi­
dir, etik olanla birleşince de artık daha öteye gidem ez. Fiziksel ve
ruhsal bir varlık olduğu dolaysız olarak kavranan tikel birey, telos'u
evrenselde olan bireydir ve etik ödevi, kendini sürekli onun içinde
ifade etm esidir, evrensel olabilm ek için tekilliğini yürürlükten kal­
dırm asıdır. Birey, evrensele karşı koyarak tikelliğindeki kendini üs­
tün görür görm ez günaha girer ve ancak bunu kabul ederek evren­
selle tekrar barışabilir. Birey evrensele girdikten sonra ne zam an ti­
kel olm akta hak iddia etm ek için bir dürtü hissetse, o zam an bir
ayartm a sınavının [A nfechtung) içindedir ve bundan ancak, neda­
m etle tikelliğini evrensele teslim ederek kurtulabilir. Eğer bu. bir
insan ve varoluşu için söylenebilecek en yüce şeyse, o zam an etik
olan, insanın ebedi huzuruyla aynıdır, ebediyen ve her an onun te-
/o s’udur: Z ira bu durum da o re/o.v'un teslim edildiğini (yani, tele­
olojik olarak askıya alındığını) söylem ek çelişki olurdu: çünkü te­
los'u askıya alınca onu kaybetm iş olunur, oysa bu anlam da askıya
alındığı söylenen şey kaybedilm ez, daha yüce bir şeyin içinde koru­
nur, bu da onun ?p/o.v'udur.
İman tam da bu paradokstur, tikel olarak bireyin evrenselden da­
ha yüce olm ası, evrenselle m ukayese edildiğinde haklı çıkm ası, ast
değil üst olm ası -fa k a t öyle bir şekilde ki, dikkat ediniz, tikel ola­
rak evrenselin altına girdikten sonra, evrensel aracılığıyla tikel ola­
rak evrenselden daha üstün durum daki bireye dönüşen, tikel birey­
dir; çünkü tikel konum daki birey m utlak ile m utlak bir ilişki içinde­
dir. Bu konum a aracı girem ez, çünkü bütün aracılıklar evrensel sa­
yesinde m eydana gelir; bu bir paradokstur ve bütün ebediyet boyun­
ca paradoks olarak kalacak, düşünceye erişem eyecektir. Fakat iman
bu paradokstur -y o k sa (bunlar, her vesilede tekrar tekrar dile getir­
mek benim için fazla zor olsa da, okurlardan her noktada akılların­
da tutm alarını rica edeceğim m antıksal çıkarsam alardır) -y o k sa hiç­
bir zam an im an diye bir şey olm azdı, çünkü bu paradoks her zam an
varolm uştur. Başka bir deyişle İbrahim yoldan çıkm ıştır.
Tikel bireyin bu paradoksu bir ayartm a sınavıyla kolayca karış­
tırabileceği gerçekten doğrudur, fakat buna dayanarak onu gizlem e­
mek gerekir. Pek çok insanın bu paradoksa doğal bir nefretle baka­
bileceği de doğrudur; fakat bu, im anı sahip olabilecekleri farklı bir
şekle dönüştürm ek için de bir sebep değildir, sahip olm adıklarını
itiraf etmeleri daha yerinde olur, öte yandan im an sahipleri de para­
doksu ayartm a sınavından ayırt edecek belli kriterler ortaya koym ak
için hazırlanm alıdır.
İşte İbrahim ’in öyküsü etiğin böyle bir teleolojik askıya alm ışı­
nı içerir. Bu gerçek üzerine analojiler bulan keskin zekâlar ve derin
araştırm acılar hiç eksik olmadı. O nların bilgelikleri her şeyin tem el­
de aynı olduğunu söyleyen o sefil önerm eden devşirilm iştir. Eğer
biraz daha yakından bakılacak olursa, bütün dünyada tek bir analo­
jinin bulunam ayacağı konusunda pek kuşkum yok (hiçbir şey ispat
etm eyen sonraki bir örnek hariç). İbrahim imanı tem sil eder ve iman
gerçek ifadesini onda bulur, ki onun hayatı düşünülebilecek en pa­
radoksal hayat değil, hiç düşünülem eyecek kadar paradoksal hayat­
tır. İbrahim absürdün sayesinde hareket eder, tikel olarak evrensel­
den yüce olması tam am en absürddür. Bu paradoksa aracılık edile­
m ez; bunu yapm aya kalkışır kalkışm az bir ayartm a sınavında oldu­
ğunu kabul etm ek zorunda kalır, o durum da asla İshak’ı kurban et­
m e noktasına gelm ez, ya da İsh ak ’ı kurban etm işse, pişm anlık du­
yarak evrensele dönm elidir. A bsürd sayesinde İshak’a tekrar kavu­
şur. Bu sebeple İbrahim hiçbir anda trajik bir kahram an değildir,
bam başka bir şeydir, ya bir katildir ya da bir m üm in. Trajedi kahra­
manım kurtaran orta terim e İbrahim sahip değildir. Trajedi kahra­
manını anlayabilip İbrahim ’i anlayam ayışım bundan kaynaklanı­
yor, gerçi çılgın bir şekilde ona dünyadaki herkesten daha fazla hay­
ranlık duyuyorum .
Etik açıdan baktığım ızda İbrah im ’in İsh ak ’la olan ilişkisi, bir
baba oğlunu kendi canından çok sever diye basitçe ifade edilebilir.
Fakat etik, kendi sınırları içinde çeşitli derecelendirm elere sahiptir.
Etik açıdan onun davranışım açıklayacak, oğluna karşı olan etik yü­
küm lülüğü askıya alm asını etik açıdan haklı çıkaracak daha yüce
bir etik ifade var mı diye bu öyküye bir bakalım , tabii bu arayışta
etik olanın teleolojisinin ötesine geçm eden.
A gam em non’un, Y eftah’m, B rutus’un, o can alıcı anda acılarını
kahram anca yendikleri, sevdiklerini kahram anca yitirdikleri ve geri­
ye sadece dıştan görülen fedakârlıkları kaldığı zaman, dünyada onla­
rın acısına duydukları m erhametten ve yürekliliklerine duydukları
hayranlıktan gözyaşı dökm eyecek tek bir soylu ruh kalmayacaktır.
Oysa öte yandan bu üç adam o can alıcı anda o kahram anca davranış­
larına şu küçük sözü ekleselerdi, “A m a her şeye rağmen gerçekleş­
m eyecek,” kim o zaman anlardı onları? Ve eğer açıklamak için şunu
da ekleselerdi, “Biz buna absürd sayesinde inanıyoruz,” onları kim
daha iyi anlardı? Çünkü bunun absürd olduğunu zaten kim kolayca
bilmezdi, fakat kim insanın o zaman ona inanabileceğim anlardı?
Trajedi kahram anıyla İbrah im ’in arasındaki fark açıkça ortada.
Trajedi kahram anı yine de etiğin içerisinde kalır. Etiğin ifadelerin­
den birinin kendi telos'unu etiğin daha yüce bir ifadesinde bulm ası­
na izin verir; babayla oğul, ya da babayla kız arasındaki etik ilişki­
yi, diyalektiğini ahlâklılık fikriyle olan ilişkisinde bulunduran bir
duyguya indirger. Burada etiğin kendisinin teleolojik bir askıya alı­
nışı söz konusu değildir.
 İbrahim ’in durum u farklıydı. Edim iyle etiği tüm den çiğneyip
onun dışında daha yüce bir le lo s'a. sahip oldu ve onunla olan ilişki­
sinde etiği askıya aldı. İbrahim ’in edim inin evrenselle ilişki haline
nasıl getirileceğini çok bilm ek isterdim , yani İbrah im ’in yaptığıyla
evrensel arasında (onu çiğnem iş olm ası hariç) herhangi bir bağ bul­
manın m üm kün olup olm adığını. Bunu bir halkı kurtarm ak uğruna
yapm adı, devlet fikrini sürdürm ek için de değil, kızgın tanrıları ya­
tıştırm ak için de değil. E ğer bir tanrının kızgınlığı söz konusu olsay­
dı. o sadece İbrah im ’e kızgın olacaktı, İbrah im 'in eylem i ise bir bü­
tün olarak evrenselle hiç ilintili değil, tam am en kişisel bir sorum lu­
luk üstleniş şekli. Bu yüzden, trajedi kahram anı ahlâki erdem inden
dolayı büyükken, İbrahim tam am en kişisel erdem inden dolayı bü­
yüktür. İbrah im ’in hayatında etiğin bundan daha yüce bir ifadesi
yok: Baba oğlunu sevecek. Bu örnekte ahlâklılık anlam ında etik söz
konusu değildir. Evrensel m evcut olduğu sürece, gerçekten de İs-
hak’ta örtülü olarak vardı, adeta İsh ak ’ın böğründe gizliydi, o yüz­
den de İshak ’ın ağzıyla bağırm alıydı, “Yapma! H er şeyi boşa çıka­
racaksın.”
Peki İbrahim bunu neden yaptı o zam an? Tanrı için ve (bununla
tam özdeş olan) kendi için. Bunu Tanrı için yaptı, çünkü Tanrı im a­
nını böyle ispatlam asını istedi; bunu kendi için yaptı, ispatı sağla­
mak için. Bu iki görüşün birliği bu durum u nitelem ek için daim a
kullanılagelen kelim eyle m ükem m el bir şekilde ifade edilir: Bu bir
sınam adır, bir ayartm a [Fristelse], A y a rtm a -fa k a t anlam ı ne? N or­
malde bir insanı ayartan şey onu görevini yapm aktan alıkoyar. fakat
bu örnekte onu Tanrının isteğini yapm aktan alıkoyacak olan ayart­
manın kendisi etiktir. O halde görev denilen şey nedir? Görev tam
olarak Tanrı iradesinin ifadesidir.
İbrahim ’i anlam ak için burada yeni bir kategorinin gerekliliği
açıkça ortaya çıkıyor. İlahlarla olan böyle bir ilişkiyi putperestler
bilmezdi. Trajedi kahram anı ilahlarla özel bir ilişkiye girm ez, am a
onun için etik olan ilahidir, böylece onun durum undaki ima edilen
paradoks, evrenselin içinde aracılık bulabilir.
İbrahim 'e aracılık yapılam az, aynı şey onun konuşam ayacağı
söylenerek de ifade edilebilir. K onuşur konuşm az evrenseli ifade
ederim , eğer öyle yapm azsam , kim se beni anlayam az. Bu yüzden,
eğer İbrahim kendisini evrensel deyim lerle ifade edecek olursa, du­
rum unun bir ayartm a sınavı olduğunu söylem esi gerekir; çünkü o,
çiğnediği evrenselin üzerinde duran o evrensel için daha yüce bir
ifadeye sahip değildir.
Bu yüzden, İbrahim bende hayranlık uyandırsa da, aynı zam an­
da beni dehşete düşürüyor. Görev için kendini inkâr edip kurban
eden kişi, sonsuzu yakalayabilm ek için sonluyu bırakır, bu adam
yeterince em indir. Trajedi kahram anı kesin olanı daha kesin olan
için bırakır, seyredenin gözü onun üzerine güvenle yönelir. Fakat
evrensel olm ayan daha yüce bir şeyi yakalam ak için evrenseli bıra­
kan kişi - o ne yapıyordur? Bunun bir ayartm a sınavından [Anfech­
tung] başka bir şey olması m üm kün miidür? Ve şayet m üm kün­
se...ve birey yanılm ışsa -o n u ne kurtarabilir? Trajedi kahram anının
bütün acılarını çeker, dünyadaki neşesini boşa çıkarır, her şeyden
vazgeçer...belki de aynı anda sahip olm ak için her şeyini verecek
kadar değerli olan yüce coşkudan kendini m ahrum eder. O kişiyi
ona bakan anlayam az, gözlerini üzerine güvenle yöneltem ez. Belki
de inananın önerdiği şeyi yapm ak im kânsızdır, ne de olsa gerçekten
düşünülem ez bir şey. Ya da, eğer yapılabilirse, am a birey ilahı yan­
lış anlam ışsa -o n u ne kurtarabilir? Trajedi kahram anının gözyaşla­
rına ihtiyacı vardır, hakkıdır da, A gam em non’la birlikte gözyaşı
dökm eyecek kadar kuru bir göz olabilir mi; fakat İbrahim için göz­
yaşı dökm e küstahlığı gösterecek kadar şaşkın ruhlu kim vardır?
Trajedi kahram anı edim ini zam an içinde belli bir anda tamamlar;
fakat zam an akışı içinde yaptığı şey daha az önem li değildir, yüre­
ği keder dolu, hıçkırıklara boğulduğu için nefes alam ayan, gözyaş­
larına gebe düşünceleri üzerine yığılm ış adam ı ziyaret eder, karşısı­
na çıkar, keder büyüsünü çözer, yüreğinin daralm asını rahatlatır,
öyle tatlı bir şekilde gözyaşı döker ki onun çektiği acı karşısında
m ustarip kişi kendi acısını unutur. İbrahim için ağlanam az. O na İs­
ra il’in Sina D a ğ ı’na yaklaştığı gibi horror religiosus [kutsal dehşet]
ile yaklaşm ak gerekir. -P e k i, ya zirvesi Aulis O vası'nın üzerinde
göklere kadar yükselen M oriya D a ğ ı’m n eteklerinde durm uş onu
seyreden biri korkudan ve saygıdan titreyip seslenm eye bile cesaret
edem ezken dağa tırm anan o m ünzevi adam uçurum un tepesinde gü­
venli adım larla yürüyen bir uyurgezer değilse - y a bu adam ın aklı
karışm ışsa, ya yanlış yapm ışsa! H ayatın acılarının saldırıp çıplak
bıraktığı bu adam a perişanlığım kapatm ası için kelim eden incir
yaprağı uzatan insana defalarca defalarca teşekkürler. Sana da te­
şekkürler büyük Shakespeare, her şeyi ama her şeyi olduğu gibi ifa­
de edebilen sana -fa k a t neden hiçbir zam an bu acıyı telaffuz etm e­
din? Belki de kendine sakladın -in san ların adını anm asına dayana­
mayacağı sevgili gibi? Çünkü ozan kendisi dile getirem ediği küçük
bir sırrın fiyatına, başkalarına ait bütün korkunç sırları dile getirm ek
için kelim elerin bu gücünü satın alır ve ozan havari değildir, cinle­
ri ancak cinlerin gücüyle kovar.
Fakat şimdi, etik bu şekilde teleolojik olarak askıya alınınca,
üzerinde etiğin askıya alındığı birey nasıl varolur? Evrensele karşıt
tikel olarak varolur. O halde günah mı işlemiş olur? Çünkü bu. ide­
al olarak bakıldığındaki günah biçim idir. Tıpkı, kendi varlığının he­
nüz bilincinde olm adığı için günah işlem eyen çocuk gibi, fakat ide­
al olarak bakıldığında varlığının günah olm adığı ve etiğin her geçen
an ondan talepte bulunm adığı anlam ı çıkmaz. Bu biçim in [yetişkin­
de] günah sayılm ayacak şekilde tekrarlanabileceği inkâr edilirse, o
zam an İbrah im ’in m ahkûm iyet hükm ü verilir. Peki o zam an İbra­
him nasıl var oldu? İnanıyordu. Onu tam sınırda tutan bu paradoks­
tur, onu kim seye izah edem ez, çünkü buradaki paradoks onun ken­
disini birey olarak m utlak ile m utlak bir ilişkiye kovm asıdır. Bunu
yapm akta haklı m ıdır? Onun haklılığı bir kere daha paradokstur;
çünkü eğer haklı çıkarsa hiçbir şekilde evrensel olan bir şey saye­
sinde değil, tikel birey olm a sayesindedir.
O zam an birey kendisinin haklı çıktığından nasıl em in olabilir?
Bütün varoluşu devlet fikrine ya da toplum fikrine indirgem ek çok
basit. E ğer bunu yaparsa o zaman aracılık etm ek de basit olur, çün­
kü o durum da bireyin birey olarak evrenselden üstün olduğu para­
doksuyla hiç karşılaşm az.
Fakat şimdi İbrah im ’e dönüyorum . Sonuçtan önce, İbrahim ya
her dakika bir katildi, ya da bütün aracılıklardan daha yüce bir pa­
radoksla karşı karşıyayız.
 İbrahim ’in hikâyesi bu yüzden etiğin teleolojik askıya almışını
içerir. Birey olarak evrenselden daha üstün olm uştur. A racılığa izin
verm eyen paradoks budur. Bunun içine nasıl girdiği ne kadar açık-
lanam azsa, içinde nasıl kaldığı da aynı derecede açıklanam az. Eğer
İbrahim ’in durum u bu değilse, o zam an trajedi kahram anı bile de­
ğil, bir katildir. O nu im anın babası diye anm aya devam etm ek, k e­
lim elerden başka hiçbir şeyle ilgilenm eyen insanlara bundan söz et­
m ek düşüncesizliktir. Bir insan kendi gücüyle trajedi kahram anı
olabilir -a m a bir iman şövalyesi olam az. B ir insan trajedi kahram a­
nının bir anlam da çetrefil yoluna girince, yol göstereni çok olacak­
tır; im anın dar yollarını takip eden bir kişiye hiç kim se yol göstere­
mez, hiç kim se onu anlayam az. İm an bir m ucizedir, fakat bundan
hiç kim se dışlanm am ıştır; çünkü bütün insan hayatının aynılaştığı
yer tutkudur ve im an da bir tutkudur.

VI.
Suskunluğun gerekliliği

K orku v e T itre m e ’de derinlemesine irdelenen

üç S o r u n ’un üçüncüsü konuşma ile susma ara­
sındaki ilişkiyle ilgilidir. III. S o r u n şudur: “İbra­
h im ’in, n iy e tiy le ilgili o larak S a r a ’nın, E le a z a r ’ın,
İ s h a k ’ın k a r şısın d a k i s u s k u n lu ğ u sa v u n u la b ilir
m i? ” Y a /Y a d a ’daki ‘A ntigone’ ve S ta d ie r p a a
L iv ets v e i ’dek/' ‘Süleym an’ g ib i İbrahim ’in de
neden konuşamayacağı hakkında gerekçeleri
vardır. B ildiği şeyin doğasından dolayı suskun­
luğa mahkûmdur. Kierkegaard’ın, babası M ic-
hael Pedersen Kierkegaard hakkında kendini
zorladığı suskunluğun benzeri tartışılıyor bura­
da.
Tekvin Bap 2 2 ’de İbrahim sadece tek b ir cüm ­
le eder: “Oğlum, yakılan kurban için kuzuyu
 Tanrının kendisi tedarik eder” (8. ayet). Onun
dışında konuşmaz. Johannes de Silentio Tev­
ra t’taki İbrahim ’in ağzından çıkan bu tek cüm ­
leye bir ironi olarak bakmayı tercih eder; “çün­
kü ben b ir şey söyleyip de h içb ir şey söylem e­
diğim zaman daima b ir ironidir. ” Fakat Johan­
nes de S ilentio’yu büyüleyen İbrahim ’in sus­
kunluğudur. Çünkü -Y a İbrahim yanılmışsa?

Şimdi gelelim İbrahim ’e -İb rah im nasıl hareket etti? Çünkü ben h a­
tırlıyorum , belki okurlar da hatırlarsa, bütün yukarıdaki tartışm aya
bu noktaya gelm ek için girdim -İb ra h im ’in sanki bu şekilde daha
anlaşılabilir olabilm esi için değil, anlaşılm azlığın daha farklı açılar­
dan görülm esi için. Zira, söylediğim gibi, İb rah im ’i anlayam ıyo­
rum, sadece hayran olabiliyorum . Tasvir ettiğim aşam aların hiçbiri­
nin İbrahim ’e bir analoji oluşturm adığı da belirtilm işti. Ö rnekler sa­
dece, kendi kapsam ı içinde gösterilirken [İbrahim ’in durum undaki]
çeşitlilik anlarında adeta o m eçhul toprağın sınırına işaret edebilir
diye verilm iştir. Eğer bir analoji teşkil edebilirse bu. günah para­
doksunun içinde bulunm alıdır, fakat bu da yine başka bir alanda yer
aldığından İbrahim 'i açıklayam az ve kendisini açıklam ak İbrahim ’i
açıklam aktan çok daha kolaydır.
Dem ek ki İbrahim konuşm adı, S ara’yla konuşm adı, E leazar’la
da. İshak’la da, üç etik otoriteyi atladı; çünkü İbrahim için etik, ai­
le hayatından daha yüce bir şeyi ifade etm iyordu.
Estetik, birey susarak başka birini kurtaracağını bildiğinde sus­
kun kalm asına izin veriyordu, aslında, ondan bunu istiyordu. Bu da
İbrahim 'in estetik çerçevede bulunm adığını yeterince kanıtlıyor.
Onun suskunluğu hiçbir şekilde İsh ak 'ı kurtarm aya yönelik değildi.
Genel olarak kendi için ve Tanrı aşkı için bütün o İsh ak ’ı kurban et­
me görevi estetiğe karşı bir suçtur; çünkü estetik kendim i kurban et­
memi gayet iyi anlar, am a kendi iyiliğim için başkasını kurban et­
memi değil. Estetik kahram an suskundu. Etik onu m ahkum etti,
çünkü tesadüfi tikelliğiyle suskun kalm ıştı. Suskun kalm ası gerek­
tiğini belirleyen onun insan öngörüsiiydü. Bunu etik affedem ez, bu
tür bütün insan bilgileri sadece bir yanılsam adır, etik sonsuz bir de­
vinim ister, ifşa ister. Yani estetik kahram an konuşabilir, fakat ko­
nuşm ak istemez.
Hakiki trajedi kahram anı kendini ve kendine ait her şeyi evren­
sel olan için feda eder, eylem i ve her duygusu evrensele aittir, açı­
ğa vurulm uştur, bu kendini açığa vuruşta o, etiğin sevgili evladıdır.
Bu İbrahim ’in durum una uym uyor: O evrensel için hiçbir şey yap­
m az, ayrıca gizlenm iştir de.
Şimdi paradoksa ulaşıyoruz. Y a birey, birey olarak m utlak ile
m utlak bir ilişki içinde durur (o zam an etik en yüce olan değildir)/ya
da İbrahim yolunu şaşırm ıştır - n e trajedi kahram anıdır ne de estetik
kahram an.
İşte paradoks yine burada sanki dünyanın en basit ve en kulla­
nışlı şeyiym iş gibi görünebilir. Fakat şunu hatırlatm alıyım ki. buna
kanaat getirm iş olan her kişi bir im an şövalyesi değildir, zira sıkın­
tı ve kaygı düşünülebilecek tek haklı gerekçelerdir ve bunlar genel
bakış açısıyla düşünülem ez, çünkü o zam an paradoks yürürlükten
kalkar.
İbrahim susar -fa k a t konuşam az ki. S ıkıntı ve kaygı işte b u ra­
da yatar. Z ira ben konuştuğum da kendim i anlaşılır kılam ıyorsam
o zam an konuşm u y o ru m d u r -is te rs e m gece gündüz hiç durm adan
konuşayım . İb ra h im ’in durum u budur. H er şeyi dile getirm eye
m uktedirdir, fakat söylem eyeceği tek bir şey vardır, yani b aşk a­
sının anlayabileceği bir şekilde dile g etirem eyeceği bir şey. onun
için de susar. K onuşm anın verdiği rahatlık, beni evrensele terc ü ­
m e etm esidir. İbrahim İs h a k ’ı nasıl sevdiğine dair bir dilin ifade
edebileceği en güzel şeyleri söylem eye m uktedirdir. Fakat y ü re­
ğinde söylem ek istediği şey bu değil, bu bir sınam a olduğu için
onu kurban ed eceğinin daha derin düşüncesidir. Bu ikinci d ü şü n ­
ceyi hiç kim se anlayam az, bu yüzden herkes olsa olsa ilkini y a n ­
lış anlayabilir. T rajedi kahram anı bu ıstırabı bilm ez. Trajedi k a h ­
ram anı her şeyden önce b ütün karşı argüm anların düşünülm üş o l­
m asının verdiği büyük rah atlığ a sahiptir, yani k endisine karşı ç ı­
kılm ası için K ly ta im e stra ’ya, İp h ig e n e ia ’ya, A k h illeu s’a, koroya,
yaşayan h er canlıya, in sanlığın y üreğinden gelen her sese, k u r­
naz, dehşete düşüren, suçlayan, m erham et eden h er düşünceye
fırsat tanım ıştır. O na karşı sö ylenebilecek h er şeyin, sakınm adan,
acım asızca söylenm iş olm asından em in o lab ilir -in s a n ın bütün
dünyayla çekişm esi bir tesellidir, am a k endisiyle çekişm esi k o r­
kunç bir şey. H erhangi bir şeyi göz ardı etm iş olm a korkusu y o k ­
tur, öyle ki, C la re n c e 'ın ölüm haberini alan K ral IV. E dw ard g i­
bi sonradan feryat etm esi gerekm ez:

Clarence için kim yalvardı bana, öfkem e kapıldığım da?

Kim di: çökiip iyi düşünm em i diledi?
Kim söz etti kardeşlikten? Sevgiden kim söz etti?

Trajedi kahram anı yalnızlığın m üthiş sorum luluğunu bilm ez. D a­

hası K lytaim estra ve İphigeneia için, ağlayıp yas tu tabilecekleri­
nin avuntusu vardır -g ö z y a şla rı ve ağlam alar acıyı dindirir, fakat
dile getirilem ez iç çekişler işkencedir. A gam em non çabucak h are­
kete geçeceğinin kesinliğiyle ruhunu toparlayabilir, hem avutm ak
ve nasihat etm ek için hâlâ zam anı vardır. İbrahim bunu yapam az.
Y üreği etkilendiğinde, sözleri bütün diinya için huzurlu bir teselli
taşıdığında, o zam an avuntu sunm aya cesaret edem ez; çünkü o za ­
m an Sara, E leazar, İshak, “N iye yapacaksın ki? V azgeçebilirsin,"
dem ezler m iydi? Ve o sıkıntılı halinde duygularına yenilip de son
adım ı atm adan önce bütün sevdiklerini kucaklaşa, o zam an bu d u ­
rum korkunç bir sonuç doğurabilir ve Sara, E leazar, İshak ona gü­
cenip onun riyakâr olduğuna inanırlardı. O nun konuşm ası m ü m ­
kün değil, insanların dillerinden hiçbirini bilm iyor. K endisi dü n ­
yanın dillerini anlıyorsa da, sevdikleri de o dilleri anlıyorsa da, o
yine de konuşam ıyor - o ilahi bir dil konuşur...o [bilinm eyen] “dil­
lerle konuşur."
Bu sıkıntıyı iyi anlayabiliyorum , İb ra h im ’e hayran olabiliyo­
rum , hiç kim senin bu anlatıya kanıp kaygısızca o birey olm ayı is­
teyebileceğinden korkm uyorum , am a aynı zam anda itiraf etm eli-

* Alıntı Shakespeare’in, dilim ize Berna Moran tarafından çevrilm iş III. Richard
oyunundan (Adam Yay., 1992, s. 71).
yim ki benim buna cesaretim yok ve daha ileri gitm enin getirece­
ği her um uttan seve seve vazgeçiyorum -k e şk e bir şekilde, ne ka­
d ar geç olursa olsun, o noktaya kadar gidebilm em m üm kün olsa.
İbrahim her saniye vazgeçm eye m uktedirdir, bütün bu olup biteni
bir ayartm a sınavı olarak görüp pişm anlık duyabilir, o zam an ko­
nuşabilir, o zam an herkes onu anlayabilir - a m a o zam an artık İb ­
rahim olam az.
İbrahim konuşam az, çünkü her şeyi açıklayan kelim eyi dile ge­
tirem ez (yani, anlaşılabilir şekilde), bunun bir sınam a olduğunu
söyleyem ez, böylesi bir sınam a olduğunu, dikkat edin, etiğin ayart­
m a [Versuchung] olduğunu söyleyem ez. K onum u böyle olan birisi
evrenselin alanından gelme bir göçm endir. Fakat sonraki kelimeyi
söyleyebilm esi daha da zordur. Zira daha önce yeteri kadar ifade
edildiği gibi, İbrahim iki ham lede bulunur: Sonsuz teslim iyet ham ­
lesiyle İshak'tan vazgeçer (bunu kim se anlayam az çünkü bu kişisel
bir risktir); fakat daha sonra, her an iman ham lesinde bulunur. Bu
onun tesellisidir, çünkü şöyle der: “Fakat bu vuku bulm ayacak, ya
da, şayet vuku bulursa, o zam an Tanrı bana yeni bir İshak verir, ya­
ni absürdden dolayı.” Trajedi kahram anı en nihayetinde hikâyenin
sonuna gelir. İphigeneia babasının kararına boyun eğer, kendisi tes­
lim iyetin sonsuz ham lesini yapar ve artık birbirleriyle iyi geçinm ek­
tedirler. A gam em non'u anlayabilir, çünkü onun üstlendiği sorum lu­
luk evrenseli ifade eder. O ysa, eğer A gam em non ona. “Tanrılar se­
ni kurban olarak istem esine rağm en, belki de absürdden dolayı iste­
m em iş de olabilirler,” deseydi, o an İphigeneia açısından anlaşılm az
olurdu. Fakat eğer bunu insan dalaverelerinden dolayı söyleyebil-
seydi, İphigeneia kesinlikle anlardı, am a o zam an da Agam em -
n o n'u n sonsuz teslim iyet hareketinde bulunm am ış olduğu ortaya ç ı­
kardı, o zam an o kahram an değildir, kâhinin söyledikleri bir m asal­
dır ve bütün olup bitenler de bir vodvil.
İbrahim konuşm adı. Sadece tek bir sözü korundu, İshak'a verdi­
ği tek cevap, ki bu da daha önce konuşm am ış olduğunun yeterli ka­
nıtıdır. İshak İb rahim 'e, yakılan kurban için gerekli kuzunun nere­
de olduğunu sorar. “Ve İbrahim şöyle dedi, yakılan kurban için ku­
zuyu Tanrının kendisi tedarik eder, oğlum .”
 İbrahim ’in bu son sözünü biraz daha yakından inceleyeceğim .
E ğer bu son söz olm asaydı bütün bu olayda bir eksiklik olurdu; baş­
ka bir kelim e olsaydı, belki her şey karm akarışık olurdu.
Bir trajedi kahram anının, trajedisinin doruğa çıkm ası ister acı
çekm esinden olsun ister bir eylem den, son bir söz söylem esinin ge­
rekip gerekm ediği konusunda sık sık kafa yorm uşum dur. K ana­
atim ce bu, ait olduğu hayat alanına bağlı, hayatının entelektüel bir
öneme sahip olup olm am asına ya da ıstırabının ya da eylem inin tin­
le ilintili olup olm am asına bağlı.
Trajedi kahram anının, konuşm aktan aciz olm ayan her insan gi­
bi. acısının doruğunda birkaç söz. hatta birkaç uygun söz edebilece­
ği aşikârdır, fakat asıl sorun onun bu sözleri söylem esinin uygun
olup olm adığıdır. Eğer hayatının anlam ı görünüşteki bir edim de ya­
tıyorsa, o zam an söyleyecek bir şeyi yoktur; çünkü söyleyeceği her
şey yarattığı etkiyi zayıflatacak gevezelik olur, oysa trajedi m erasi­
mi. onun görevini suskun yapm asını gerektirir, ister bir eylem olsun
ister acı çekm ek. Öyle uzağa gitm eden konum uza çok yakın bir ör­
nek vereceğim . E ğer İphigeneia’ya bıçağı Kalkhas değil de A ga­
m em non'un kendisi çekm iş olsaydı, o zam an son dakikada birkaç
şey söylem ek için kendini küçük düşürm üş olurdu. Herkes onun ey­
lem inin anlam ını biliyordu, bütün o dindarlık, acım a, duygulanm a
ve gözyaşları süreci tam am lanm ıştı, ayrıca hayatının tinle bir ilinti­
si yoktu, yani bir öğretm en ya da tine tanık olan biri değildi. Ama
öte yandan, kahram anın hayatının anlamı tine doğru yöneliyorsa,
son sözün eksikliği, yarattığı etkiyi zayıflatırdı. Söyleyeceği şey
birkaç uygun söz. küçük bir nutuk değildir, bu sözün anlam ı o can
alıcı anda kendini tam am a erdirdiğini gösterm esidir. Böyle bir en­
telektüel trajedi kahram anı, insanların çoğunlukla gülünç şekillerde
can attığı şeyi, yani son sözü söylem iş olm ayı seçm elidir. Her kah­
ram ana yakıştığı gibi ondan bu yüce duruşu bekleriz, ancak hepsin­
den öte bir söz bekleriz. Yani entelektüel trajedi kahram anı kahra­
m anlığını ıstırap çekerek (ölerek) tam am a erdirirse, bu son sözünde
ölm eden önce ölüm süzleşir, oysa sıradan bir trajedi kahram anı sa­
dece öldükten sonra ölüm süzleşir.
 Ö rnek olarak Sokrates alınabilir. O entelektüel bir trajedi kahra­
m anıydı. Ölüm hükm ü ona bildirilm işti. Sokrates o an ölür. Ö lm ek
için tinin bütün gücünün gerektiği, kahram anın daim a ölüm ünden
önce öldüğü anlaşılm adıkça, hayatın kavranışında pek bir yere geli­
nem ez. O yüzden bir kahram an olarak Sokrates’in sakin kalm ası ge­
rekir, fakat entelektüel trajedi kahram anı olarak son dakikada ken­
dini tam am a erdirecek tinsel güce sahip olm ası gerekir. Bu sebeple,
sıradan bir trajedi kahram anı gibi kendini ölüm le yüz yüze getirm e­
ye yoğunlaşam az; onun bu hareketi o kadar hızlı yapm ası gerekir ki,
aynı anda bilinçli olarak o çatışm anın üzerinde kalıp hakkını savun­
mayı sürdürm elidir. Sokrates ölüm krizinde suskun kalm ış olsaydı,
hayatının yarattığı etkiyi zayıflatırdı, ondaki ironi esnekliğinin, te­
m el önem de bir kuvvet olm ayıp bir oyundan ibaret olduğu kuşku­
sunu uyandırırdı, o kritik anda kendini duygusal olarak desteklem ek
için kullandığı oyunun esnekliği.
Burada kısaca değindiğim şey, şayet benzerlik kurarak İbrahim
için de uygun bir söz bulunabileceği düşünülüyorsa, gerçekten İbra­
him için geçerli değil; fakat İbrahim ’in son anda nasıl kendisini ta­
m am a erdirm esinin gerekli olduğunu, bıçağını konuşm adan çekm e­
mesi gerektiğini, söyleyecek bir şeyinin olması gerektiğini kavraya­
cak ölçüde ona uyarlanabilir, çünkü im anın babası olarak tinsel an­
lam da m utlak bir önem i vardır. Ne söylem esi gerektiğine gelince,
önceden hiçbir fikir oluşturam ıyorum . Onu bir kere söyledi mi hiç
kuşku yok anlarım , hatta bir anlam da İbrahim ’i söylenen şeyde an­
larım, yine de ona yukarıda anlatılandan daha fazla yaklaşam am .
Eğer Sokrates hiç bir şey dem em iş olsaydı, kendim i onun yerine ko­
yup bir şey söylerdim , eğer ben yapam azsam bir şair yapardı. Fakat
İbrah im ’e hiçbir şair erişem ez.
İb ra h im ’in son sözünü daha yakından incelem eye geçm eden
önce, ilkin İb ra h im ’in herhangi bir şey söylem edeki güçlüğüne
dikk at çekm eliyim . P aradokstaki acı ve kaygı (önce de b e lirtild i­
ği gibi) suskunlukta yatıyor -İb ra h im konuşam az. Bu bakım dan
ondan konuşm asını istem ek bir çelişkidir, tabii yine, son anda
onu askıya alm ası anlam ında, paradokstan kurtarılm ak istenm i­
yorsa, böylece İbrahim olm aktan çık ar ve o ana kadar getirdiği
her şey boşa gider. Y ani İbrahim son anda İs h a k ’a, ‘‘K urban ed i­
lecek olan sensin,” deseydi bu sadece b ir zayıflık olurdu. Çünkü
eğer k o nu şab iliy o rd u y sa çok önceden k o nuşm alıydı ve bu d u ­
rum daki zayıflık onun tin olgunluğuna ve bütün acıyı önceden
düşünm e y oğunluğuna sahip olm am asından kayn ak lanır, onu bir
kenara itm iş, böylece gerçek acı hayal edilen acıdan daha büyük
olm uştur. D ahası, böyle b ir k o nuşm ayla paradoks rolünün dışına
çıkardı ve İsh a k ’la gerçekten k o nuşm ak isteseydi, kendi durum u­
nu bir ayartm a sınavına dönüştürürdü. A ksi takdirde hiçbir şey
söyleyem ezdi ve durum unu o şekilde d eğ iştirirse de o zam an bir
trajedi kahram anı b ile olm az.
Ne var ki, İbrahim ’in son bir sözü korunm uş bulunuyor ve para­
doksu anladığım kadarıyla İbrahim ’in bu sözdeki bütün m evcudiye­
tini de anlayabilirim . H er şeyden önce, aslında bir şey söylemez; bu,
onun söyleyeceği şeyi söylem e biçim idir. İsh ak ’a verdiği cevap iro­
ni form undadır. çünkü bir şey söyleyip de hiçbir şey söylem em ek
daim a bir ironidir. İshak İbrahim ’in bildiğini düşündüğü için onu
sorgular. İşte o zam an İbrahim , “H içbir şey bilm iyorum ,” diye ce­
vaplayacak olsaydı, doğru olm ayan bir şey söylem iş olurdu. Hiçbir
şey söyleyem ez, çünkü bildiğini söyleyem ez. O nun için şöyle ce­
vaplar. “O ğlum , yakılan kurban için kuzuyu Tanrının kendisi teda­
rik eder.” İbrah im ’in ruhundaki çifte hareket, daha önce belirtildiği
gibi, burada aşikâr. Eğer İbrahim sadece İsh ak ’a hak iddia etm ekten
vazgeçip de başka bir şey yapm am ış olsaydı, bu son sözünde doğru
olm ayan bir şey söylüyor olurdu; çünkü Tanrının İsh ak’ı kurban
olarak istediğini bilm ektedir ve o anda onu kurban etm eye kesinlik­
le hazır olduğunu da bilm ektedir. O zam an şunu açıkça görüyoruz
ki. bu hareketi yaptıktan sonra her an sonraki hareketi, yani absürd
sayesindeki im an hareketini yapm ıştır. Bu yüzden doğru olm ayan
bir şey söylem ez, zira absürd sayesinde elbette T an rı’nm tüm üyle
farklı bir şey yapabilm esi m üm kündür. Bundan dolayı doğru olm a­
yan bir şey söylem ez: fakat başka bir şey de söylem ez, çünkü ya­
bancı bir dil konuşm aktadır. İshak"ı kurban görevini yerine getirm e­
si gerekenin İbrahim 'in kendisinin olduğunu düşündüğüm üzde bu
daha da aşikâr olur. Görev bundan farklı olsaydı. Tanrı İbrahim ’e
İshale’ı M oriya D a ğ ı’na getirm esini em redip İshak'ı Kendisi yıldı­
rım la çarpıp onu bu şekilde kurban kabul etseydi, o zam an, onun
sözlerini düz olarak anladığım ızda İbrahim yapm ış olduğu gibi es­
rarengiz konuşm akta haklı olabilirdi, zira ne olacağını kendisi de
bilm ezdi. Fakat görevin İbrah im ’e anlatıldığı biçim iyle onun kendi­
sinin harekete geçm esi gerekiyordu, ve can alıcı anda kendisinin ne
yapacağını bilm esi gerekiyordu, İsh ak ’ın kurban edileceğini bilm e­
si gerekiyordu. Bunu kesin olarak bilm em esi durum unda, o zaman
ebedi teslim iyet hareketini yapm am ış olurdu, o zam an bu söz aslın­
da doğru olm ayan bir söz değilse de, İbrahim olm aktan çok uzakta
olurdu; trajedi kahram anından daha az önem li, evet, ne buna ne öte­
kine karar verebilen ikircikli biridir, bu sebepten dolayı daim a bil­
m ece gibi konuşacaktır. Fakat böyle bocalayan bir kişi bir im an şö­
valyesinin parodisinden ibarettir.
B urada yine İbrahim anlaşılabilecekm iş gibi görünüyor, fakat
ancak paradoksun anlaşılabileceği şekilde. Şahsen ben İbrahim ’i bir
şekilde anlayabilirim , am a aynı zam anda konuşm aya cesaretim ol­
madığını da kavrarım , onun gibi hareket etm em daha da im kânsız
-fa k a t bununla hiçbir şekilde onun yapm ış olduğunun önem siz ol­
duğunu söylem ek istem iyorum , aksine biricik ve tek şaşılacak şey­
dir bu.
Peki çağdaşlar trajedi kahram anı için ne düşündüler? Onun bü­
yük olduğunu düşünüp hayran oldular. Ve o saygıdeğer soylular
topluluğu, selefleri üzerinde yargıda bulunm ası için her neslin ata­
dığı jüri aynı hükm e vardı. A m a kim se İbrahim ’i anlayam adı. Bir
de başardığı şeye bakın! Sevgisine sadık kaldı. Fakat Tanrıyı seve­
nin gözyaşlarına ihtiyacı yoktur, aşkıyla çektiği acıyı unutur, evet,
öylesine unutur ki sonunda Tanrı tekrar hatırlatm azsa en ufak bir izi
bile kalmaz; çünkü Tanrı gizliden görür ve sıkıntıyı bilir ve gözyaş­
larını sayar ve hiçbir şeyi unutm az.
Sonuçta ya paradoks var, birey birey olarak m utlak ile mutlak
bir ilişki içindedir, ya da İbrahim yolunu şaşırm ıştır.
 vı ı .
iman Şövalyesi

iman Şövalyesi, ya da "ebedi teslim iyet” şöval­

yesi, bağlanmanın görCınmezliğinin güçlü ve
ayrıntılı bir tasviridir. Ebedi teslim iyet edimini
yerine getirm iş şövalye (bir nişanlıdan ayrılmak
gibi) tekrar dönm eyi ummaz, sevgiliyi yeniden
elde etm eyi ummaz. Edimi, b ir kere gerçekleşti
mi, artık kendi sorumluluğudur.
Ne var ki bu ta rif özellikle etkili; çünkü okuru bir
iman şövalyesinde garip karşılanacak hiçbir
şey olmadığına, onun, ıslah olmaz insanlığın
geri kalanından ayırt etmeye yarayacak ufak bir
“halesi" ya da “karizm a”sı bulunmadığına ikna
ediyor. O tıpkı b ir tahsildara benzer. Ama kendi
hayatının tamamı görünmeyen ebedi ve içedö­
nük b ir bağıtlanma üzerine temellendirilmiştir.
Y a /Y a d a ’daki yazı masasının içeriği teması b u ­
rada yeniden karşımıza çıkar.
Fakat gazetedeki küçük bir haberin ortasında
felaket gelir. “Prenses”in (Regine Olsen’e apa­
çık b ir gönderme) evlendiği ortaya çıkar. Artık
ebedi teslim iyet edimi hedefinden m ahrum kal­
mış gib i görünmektedir. Gerçekten öyle m idir?
Hayır, çünkü imana uygun biçim de hareket
eden birey, belli bir anlamda, kararlarında yanıl­
gıya düşmez: En azından h içb ir sosyal ya da in­
sani kanaat onun yargısını artık etkileyemez.
Fakat, bu pasajda bile göm ülü olarak -gören
gözler iç in - “tekrar” ihtim ali vardır. Bu kitap da,
diğer hepsi gibi, Regine için yazılmıştır.
Sam im iyetle itiraf edeyim ki kendi tecrübelerim de güvenilir bir iman
şövalyesi örneğine rastlamadım, ama buna dayanarak her iki kişiden
birinin böyle bir örnek olabileceğini de inkâr ediyor değilim. Yine de
bir tanesini bulabilm ek için yıllarca boş yere iz peşinde koştum. İn­
sanlar genellikle dünyayı, nehirler, dağlar, yeni yıldızlar, gösterişli
kuşlar, tuhaf balıklar ve gülünç insan türleri görmek için dolaşır - v a ­
roluşun karşısında ağızlan açık kalıp hayvansal bir sersemliğe düşer­
ler ve bir şey gördüklerini sanırlar. Bu benim ilgimi çekmiyor. Fakat
böyle bir iman şövalyesinin varolduğunu bilseydim, yürüyerek ona
giderdim, çünkü beni bu m ucize mutlak olarak ilgilendiriyor. Onu bir
an bile bırakm azdım , her an ham leleri nasıl yaptığını izlerdim, kendi­
mi öm ür boyu güvende hissederdim ve zamanımı ona bakmak ile pra­
tiğini yapm ak arasında ikiye ay m r ve böylece bütün zamanımı ona
hayran olm akla geçirirdim. D aha önce söylediğim gibi, böyle birini
bulm adım , am a yine de onu gayet iyi hayal edebiliyorum. İşte bura­
da. Tanış olduk, tanıştık. Gözlerim ona değer değm ez onu itiyorum,
kendim de geriye fırlıyorum ve ellerimi kavuşturup hafif yüksek ses­
le şöyle diyorum, “Aman Tanrım , o kişi bu mu, gerçekten o mu? Tıp­
kı bir vergi tahsildarına benziyor!” Ne var ki adam odur. Ona yakla­
şırım, sonsuzdan gelen küçük, birbirine uym ayan kısacık bir mesaj
görebilir m iyim diye en ufak ham leleri bile izlerim, sonlulukla olan
uyuşm azlığı içindeki sonsuzluğunu ele veren bir bakış, bir yüz ifade­
si, bir jest, bir hüzün, bir tebessüm. Hayır! Tepeden tırnağa inceleyip
sonsuzluğun başını gösterdiği bir yarık olabilir mi diye bakarım. H a­
yır! İçi tam am en dopdolu. Yürüyüş tarzı mı? Dinç, bütünüyle sonlu-
luğa ait; bir pazar öğle sonu Fresberg’e gezm eye giden hiçbir şık gi­
yim li şehirli yere ondan daha emin adım larla basam az, tam am en dün­
yaya aittir, hiçbir p etit bourgeois [küçük burjuva] onun kadar olamaz.
Onda iman şövalyesini işaret eden hiçbir m esafelilik ya da üstünlük
bulunam az. H er şeyden zevk alır, ne zaman belli bir haz yaşarken gö­
rülsün, bunu ruhu bu tür şeylere gömülm üş dünyevi adamın inadıyla
yapar. İşini önemser. O yüzden biri onu gördüğünde, ruhunu çok kar­
m aşık bir m uhasebe işinde yitirmiş bir kâtip zanneder. Pazarları tatil
yapar. Kiliseye gider. H içbir ilahi bakış ya da kıyaslanam azlık işare­
ti onu ele vermez; insan onu tanım asa onu cem aatin geri kalanından
ayırmak imkânsız olurdu, çünkü yürekten ve coşkuyla ilahi okuması
olsa olsa güçlü bir nefesinin olduğunu ispatlar. Öğleden sonra koru­
lukta yürüyüşe çıkar. Gördüğü her şeyden zevk alır, kalabalıklardan,
yeni omnibüslerden, Ö resund’un sularından -S tran d v eien’de karşı-
laşsanız alışveriş çabasında olan biri sanırsınız, onun eğlenme tarzı
budun çünkü o bir şair değildir ve ben onda şiirsel bir kıyaslanmazlı-
ğı boşuna aradım. A kşam a doğru evine gider, ayakları bir postacının-
ki gibi yorulm ak nedir bilmez. Yolda, karısının ona dönüşü için yiye­
cek özel sıcak bir şeyler hazırlayacağı aklına gelir, m esela sebzeli da­
na rosto. Eğer kafa dengi biriyle karşılaşırsa, onunla bu yemeği bir
otelin aşçıbaşısm a uyan heyecanla konuşm ak için 0 ste rp o rt’a kadar
gidebilir. Tesadüf bu ya tek kuruşu yoktur ama yine de karısının o ne­
fis yemeği ona hazırladığına kesinlikle inanır. Eğer hazırlamışsa, onu
yemek yerken görm ek üstün insanlar için kıskançlık, sıradan insanlar
için esin kaynağı olur; çünkü iştahı E sav'ınkinden daha çoktur. K arı­
sı eğer hazırlamamı şsa garip bir şekilde o yine aynıdır. Yolda bir in­
şaatın yanından geçerken başka bir adam la karşılaşır. Bir an beraber
konuşurlar. Göz açıp kapayana kadar yeni bir bina diker, bunun için
gerekli bütün güçler elindedir. Yabancı onun kesinlikle bir kapitalist
olduğunu düşünerek oradan ayrılır, oysa benim hayran olduğum şö­
valye şöyle düşünür, “Evet, eğer mesele paraysa onu elde edebili­
rim .” A çık bir pencereye kurulup aşağıya m eydana bakar, hareket
eden her şeyle ilgilenir, kaldırım taşının altına sıvışan bir sıçanla, oy­
nayan çocuklarla ve bunu da on altı yaşındaki bir kızın kayıtsızlığıy­
la yapar. Yine de o bir dâhi değildir, onda bir dâhinin kıyaslanamaz-
lığını boşuna aradım. Akşam leyin purosunu içer, onu görseniz alaca­
karanlıkta ot gibi yaşayan karşıdaki bakkal diye yem in edersiniz. İşe
yaramaz biri kadar kaygısızdır, am a yine de yaşadığı her anı, uygun
anı en pahalı bedele satın alır, çünkü absürdden yola çıkmadan en
ufak bir şey yapmaz. Yine de, yine de -gerçekten buna öfkelenebili­
rim, hiçbir sebepten olm asa kıskançlıktan- bu adam sonsuzluk ham ­
lesi yapmış ve her an yapmaktadır. Ebedi teslimiyetle varoluşun de­
rin hüznünü içine boşaltmış, ebediyetin saadetinden haberdar, her
şeyden, dünyadaki en sevdiği şeylerden vazgeçm enin acısını duyu­
yor, am a yine de sonluluk ona, daha yücesini hiç bilm em iş birine ve­
receği kadar tat veriyor; çünkü sonluluktaki sürekliliği eğitim süreci­
nin yarattığı sinmiş ve korkm uş bir tinin izini taşımıyor: yine de bun­
dan güvenle zevk alm a anlayışı içinde, sanki fani hayat her şeyin en
güvenlisi gibi. Ama, ama, sergilediği dünyevi biçim in bütünü absür­
dden dolayı meydana gelm iş yeni bir yaratım. Her şeyden sonsuza
dek feragat etmiş ve her şeyi yine absürdden dolayı yeniden kazan­
mış. A ralıksız ebediyet hamlesi yapmakta; fakat bunu öyle bir doğru­
luk ve özgüvenle yapm akta ki bundan aralıksız faniliği elde etmekte,
başka bir şeyden bir saniye bile şüphelenilmez. Bir dansçı için en zor­
lu işin belli bir duruşa sıçraması olduğu sanılır, öyle ki bir saniye bi­
le bu konum da kalabilm ek için çabalamam alıdır. bu konum da sabit
kalması sıçramanın kendisi sayesinde olur. Belki bunu hiçbir dansçı
yapam az -y a n i bu şövalyenin yaptığı şeyi. İnsanların çoğu dünyevi
sevinç ve kederi bezgin bir halde yaşar; bunlar duvar boyunca oturup
dansa katılmayanlardır. Ebediyetin şövalyeleri dansçıdırlar ve yüksek
m evkidedirler. Hamlelerini yukarı doğru yaparlar, sonra yine aşağıya
düşerler; bu da hiç basit bir vakit geçirme şekli değildir, seyretmesi
nahoş da değildir. Fakat ne zaman düşseler hemen aynı duruşu alm a­
ya m uktedir değildirler, bir an sallanırlar, bu sallanış onların ne de ol­
sa bu dünyanın yabancıları olduğunu gösterir. Bu. sahip oldukları be­
ceriye bağlı olarak aşağı yukarı belirgindir, fakat en becerikli şöval­
yeler bile bu sallanmayı tüm den gizleyemez. Onlara havadayken bak­
mak gerekmez, sadece tam yere değerken ya da değmişken tanınır
onlar. Fakat saniyesinde sanki ayakta dikiliyormuş da yürüyormuş gi­
bi düşebilmek, hayattaki sıçrayışı bir yürüyüşe çevirmek, yüce olanı
yaya gidende m utlak olarak ifade etmek -b u n u ancak iman şövalyesi
yapabilir- işte biricik ve tek mucize budur.
Ne var ki mucize kolayca aldatabilir. O yüzden, gerçeklikle olan
ilişkilerini örnekle açıklamak için, belli bir durumdaki hamleleri tarif
edeceğim, çünkü her şey bunlara bağlı. Genç bir delikanlı bir prense­
se âşık olur ve hayatının bütün içeriği bu aşkta yatmaktadır: fakat öy­
le bir durum dur ki gerçekleşmesi imkânsızdır, ideallikten gerçekliğe
tercüme edilmesi imkânsızdır. Sefaletin köleleri, hayatın batağındaki
kurbağalar elbette şöyle bağıracaklardır: “Böyle bir aşk aptallıktır.
Zengin biracının dul eşi de tam sana göre." Bırakın onlar bataklıkta vı-
raklayıp dursun. Ebedi teslimiyet şövalyesi için durum böyle değildir,
dünyanın bütün nimetlerini verseniz o aşkından vazgeçmez. Aptalın
teki değildir. Öncelikle bunun onun hayatının içeriği olduğundan
emindir, ruhu sarhoşlukla kendinden geçer en ufak şeyi bile çarçur et­
meyecek kadar sağlıklı ve gururludur. Korkak değildir, aşkın, en sır
dolu, en gizli düşüncelerine sızmasından, kendisini bilincinin her bir
kirişinde sayısız boğumlarla dolanmasına izin vermekten korkmaz
-e ğ e r aşk m utsuz bir aşksa kendini ondan hiçbir zaman kurtaram aya­
caktır. Aşkın tüylerini diken diken etmesiyle kendinden geçer; ama ru­
hu. zehirli kadehi içmiş ve zehrin her bir kan damlacığına karışmasını
hisseden adam kadar vakurdur -çünkü bu an ölüm ve hayattır. Dola­
yısıyla aşkın tamamını emip kendini içinde kaybettiğinde her şeyi de­
neme ve her şeye kalkışma cesaretinden yoksun değildir. Hayatındaki
koşullar üzerinde düşünür, evcil güvercinler gibi her işaretine itaat
eden çevik düşünceleri çağırır, sihirli çubuğunu sallar, onlar da dört bir
yana atılır. Fakat hepsi, acı haber ulakları gibi geri döndüklerinde ve
ona bunun imkânsız olduğunu bildirdiklerinde, o zaman suskunlaşır,
onları başından atar, yalnız kalır ve hamleleri yerine getirir. Eğer söy­
lediklerimin bir anlamı olacaksa hamlenin doğal biçimde gelmesi şart­
tır. O zaman şövalye ilkin, hayatın bütün içeriğini ve gerçekliğin bü­
tün anlamım tek bir dilekte yoğunlaştıracaktır. Eğer bir kişide bu yo­
ğunlaştırma. bu odaklanma yoksa, eğer ruhu başlangıçtan beri çeşitli­
likte dağılmışsa, asla hamleyi yapma noktasına gelmez, birinde kaybe­
derse ötekinde kazanmak için paralarını her tür hisse senedine yatıran
kapitalistler gibi, hayatta ihtiyatla hareket edecektir -kısacası şövalye
değildir. İkinci olarak, şövalye bütün düşünüp taşınmalarının sonucu­
nu tek bir bilinç edimine yoğunlaştırma kuvvetine sahip olacaktır.
Eğer bu odaklanmadan yoksun kalırsa ruhu daha baştan dağılır ve o
zaman hamleyi gerçekleştirecek zamanı olmaz, hayatta sonsuza dek
işlere koşturacaktır, asla sonsuzluğa girmeyecektir; çünkü oraya en
vakm olduğu anda bile tekrar geriye dönüp alması gereken unuttuğu
bir şey olduğunu hatırlar. Ebediyete girmenin bir dahaki sefer m üm ­
kün olduğunu düşünecektir, o da tamamen doğrudur; fakat böyle de­
ğerlendirmelerle insan asla hamleyi yapm a noktasına erişemez, onla­
rın yardımıyla ancak gitgide batağa daha fazla batar.
 İşte böylece şövalye ham leyi yapar -a m a ne ham lesi? Her şeyi
unutacak m ıdır? (Çünkü bunda da aslında bir tür yoğunlaşm a var­
dır.) Hayır! Çünkü şövalye kendisiyle çelişm ediği için ve insanın ha­
yatının bütün içeriğini unutm ak da bir çelişki olacağı için aynı adam
olarak kalır. Başka biri olmak için hiçbir eğilimi yoktur, ne de buna
büyüklük olarak bakar. Sadece alt türler kendilerini unutup yeni bir
şey olurlar. Kelebek bir zam anlar tırtıl olduğunu bu şekilde tümden
unutmuştur, belki sonra da kelebek olduğunu tüm den unutup bir ba­
lık olabilir. Derin türler kendilerini asla unutm azlar ve asla oldukla­
rından başka bir şey olmazlar. Yani şövalye her şeyi hatırlar, fakat
tam da bu hatırlam adır acı veren, ama yine de ebedi teslimiyet saye­
sinde varoluşla barışık kalır. O prensese duyduğu aşk onun için ebe­
di bir aşkın ifadesi olm uş, dinsel bir niteliğe bürünüp Ebedi Varlığa
duyulan bir aşka dönüşm üştür. Aşkını doyasıya yaşam ayı ondan ke­
sinlikle esirgeyen o Ebedi Varlık, yine de bu aşkın hiçbir gerçekliğin
elinden alam ayacağı, ebediyet form undaki geçerliliğinin ebedi bilin­
ciyle, onu bir kere daha kendine dost etmiştir. A ptallar ve genç in­
sanlar, bir insan için m üm kün olan her konuda konuşurlar. Ne var ki
bu, büyük bir hatadır. Tinsel anlam da söyleyecek olursak her şey
m üm kündür, fakat sonluluk âlem inde m üm kün olm ayan pek çok şey
vardır. Ancak, bu m üm kün olmayanı şövalye tinsel olarak ifade ede­
rek m üm kün kılar, fakat ondan feragat ederek tinsel olarak ifade
eder. Onu gerçekliğe taşıyacak olan, am a im kânsızlığa çarpmış bu­
lunan dilek, artık içe dönm üştür, fakat bu yüzden kaybolm uş da de­
ğildir, unutulm uş da. Kimi zam an hatırayı uyandıran onun içindeki
arzunun bilinçdışı işleyişidir, kimi zam an da onu uyandıran kendisi­
dir; çünkü hayatının bütün içeriğinin geçici bir heves gibi görünm e­
sini istem eyecek kadar gururludur. Bu aşkı genç tutar, aşk onunla
birlikte yıllar boyunca hem büyür hem güzelleşir. Öte yandan aşkı­
nın daha da büyüm esi için sonluluğun devreye girm esine ihtiyacı
yoktur. H am lesini yaptığı andan itibaren prenses onun için artık kay­
bolmuştur. Sevdiğini gördüğünde hissettiği erotik ürpermeye ihtiya­
cı yoktur artık vs., fani anlam da ondan sürekli ayrılm ak zorunda da
değildir; çünkü onu ebedi anlam da hatırlam aktadır, veda etm ek için
birbirlerini bir kere daha görm eye istekli olan sevgililerin böyle dav­
ranmakta, bunun son defa olacağım düşünm ekte haklı olduklarını
gayet iyi bilir; zira belki de birbirlerini hem en unutacaklardır. Başka
birini sevm ede bile, insanın kendisine yeterli olm ası gerektiği derin
sırrını kavram ıştır. Prensesin yaptığı şeylere artık hiçbir fani ilgi gös­
termez. işte bu da onun ebedi ham leyi yapm ış olduğunun tam ispa­
tıdır. Burada belli bir bireyin yaptığı ham lenin gerçek mi yoksa m a­
sal mı olduğunu görme fırsatı doğabilir. Bu ham leyi yapm ış olduğu­
na inanmış biri vardı: zam an geçince prenses başka bir şey yaptı, ev­
lendi - b ir prensle d iy elim - o zam an adam ruhunun teslim iyet esnek­
liğini kaybetti. Bunun üzerine ham leyi uygun biçim de yapmadığını
anladı; zira sonsuz teslim iyet edim ini yapm ış olan o adam kendi
kendine yeterlidir. Şövalye teslim iyetini iptal etmez, aşkını ilk anda­
ki gençliğinde korur, hiçbir zam an bırakm az; çünkü ham leleri son­
suza dek yapar. Prensesin yaptığı onu rahatsız edem ez, eylemleri
için başka insanlarda yasa arayanlar ancak alt türlerdir, eylemlerine
dayanak noktasını kendilerinin dışında ararlar. Fakat öte yandan eğer
prenses de benzer düşünceye sahipse ardından güzel bir sonuç gelir.
İnsanın oyla kabul edilm ediği, kendisini takdim etm e cesareti olan
herkesin doğal üyesi olduğu o şövalyelik tarikatına takdim edecek­
tir. ölüm süzlüğünü kadın erkek ayrımı yapm ayışıyla ispatlayan o şö­
valyelik tarikatına. İkisi aşklarını genç ve sağlıklı tutacaklar, prenses
de acılarını yenm iş olacak, şarkıda söylediği gibi "her gece efendisi­
nin yanında yatm asa" da. Bu ikisi ile çok iyi zam anlanm ış bir har­
monía praestabilita [önceden kurulm uş uyum j. ebediyen birbirleriy-
le uyum içinde olacaklar, öyle ki eğer aşkın ifade edileceği o an ge­
lecek olsa, ki bu an aslında onları fani olarak ilgilendirm iyor (çünkü
o zaman yaşlanıyor olacaklar), eğer aşkın ifade edileceği zaman bir
gelecek olsa, başlangıçta gerçekten birleşm iş olm aları durum unda
başlayacak oldukları tam o noktadan başlam aya m uktedirdirler. Bu­
nu anlayan kişi, ister kadın ister erkek olsun asla aldatılam az, çünkü
aldatıldıklarını hayal edenler yalnızca alt türlerdir. O kadar gururlu
olmayan hiçbir kız gerçekten nasıl seveceğini bilmez: ama o kadar
gururluysa o zam an dünyanın bütün taktikleri ve kurnazlıkları onu
kandırm aya yetmez.
 S o k r a t e s ’ in olumlu dış görünüşü

Y a /Y a ö a ’daki, içeriği, dışarıdan bakıldığında

sanılacağından son derece farklı olan Yazı M a­
sası gibi, S okrates’in kaba ve çarpık çurpuk dış
görünüşü, içindeki öznelliğin zenginliğini m as­
keler.

F a k a t ş im d i tek rar S o k r a t e s ’e d ö n e lim . Ö y le ta sv ir e d ild iğ i g ib i u y ­

g u n b ir d ış g ö r ü n ü ş ü p e k y o k tu ; ç o k ç ir k in d i, b iç im s iz a y a k la n v a r ­
d ı, h e p s in d e n ö n e m lis i, a ln ın d a v e b a şk a h e r y e r in d e b ir ta k ım urlar
v a r d ı, k im g ö r s e a h lâ k ta n y o k s u n b ir te b a a o ld u ğ u n a k a n a a t g e tir ir ­
d i. S o k r a t e s ’in k e n d i o lu m lu d ış g ö r ü n ü şü n d e n a n la d ığ ı b u y d u ,
o n u n la o k a d a r m u tlu y d u k i e ğ e r k e n d is in e k itara ç a lg ıc ıs ı g ib i k a ­
d ın s ı ç e k ic i b ir g ö r ü n ü m , ç o b a n ç o c u ğ u n u n e r ite n b a k ışla r ı, Y a r ­
d ım la ş m a D e r n e ğ i'n d e k i d a n s u s ta sın m k i g ib i k ü ç ü k a y a k la r v e in
toto [ ö z e t o la ra k ] g a z e t e y le iş a ra y a n b ir in in y a d a ü m id in i ö z e l bir
z iy a r e te b a ğ la m ış bir t e o lo ğ u n arzu e d e b ile c e ğ i k ad ar o lu m lu bir
g ö r ü n ü m v e r ilm iş o ls a y d ı, b u n u a h lâ k h o c a s ı o lm a s ın a e n g e l o lu n ­
m a sı iç in y a p ılm ış ila h i b ir o y u n o la r a k d e ğ e r le n d ir ir d i. B u ih tiy a r
h o c a , b u n u n ö ğ r e n c iy i b e lli b ir m e s a f e d e tu tm a y a y a r a y a c a ğ ın ı a n ­
la d ığ ı iç in d e ğ i ls e e ğ e r , o lu m lu g ö r ü n ü ş ü n d e n n e d e n o d e n li m e s u t ­
tu; h e r h a ld e b ö y l e c e ö ğ r e n c i ö ğ r e t m e n le d o ğ r u d a n b ir iliş k iy e s ı k ı ­
c a sa r ılm a y a c a k , b e lk i h a y r a n o lu p g iy s ile r in i a y n ı ta r zd a k e s tir m e -
y e c e k ti. T e z a t lığ ın g e tir d iğ i itic i e t k iy le ö ğ r e n c i - k i d a h a y ü k s e k b ir
d ü z le m d e S o k r a t e s ’in ir o n is in in o y n a d ığ ı rol d e b u y d u - a sıl m e s e ­
le n in k e n d is iy le ilg ili o ld u ğ u n u v e h a k ik a tin iç e b a k ış m ın iki c a n
d o s tu n k o l k o la y ü r ü d ü k le r i a rk a d a ş iç e b a k ış ı o lm a y ıp a y r ılık o ld u ­
ğ u n u a n la m a y a z o r la n a c a k tı, h e r b ir in i h a k ik a tte k e n d is i iç in var
e d e n a y r ılık .
Ö z n e lliğ in , y a n i iç e b a k ış ın , h a k ik a t o lm a s ıy d ı b e n im te z im v e
ta k m a a d lı y a z a r la r ın o n u n la b ir i liş k iy i d e s t e k le m e s i ç a b u c a k a l g ı ­
la n ıy o r , e ğ e r h iç b ir ş e y d e n d e ğ ils e o n la r ın k o m e d iy e o la n d u y a r lı­
lık la r ın d a n . K o m e d i d a im a o lg u n lu k işa retid ir; fa k a t b u o lg u n lu ğ u n
altında yeni filizlerin verm esi önem lidir ve vis com ica acıklı olanı
bastırm am alıdır, tersine yeni bir dokunaklılığın başladığına işaret
etmelidir. Kom edi silahını kullanm a gücüne, çağım ızda tin âlem in­
de söz sahibi olunacaksa eğer, herkes için vazgeçilm ez bir m eşru­
luk olarak bakıyorum . Bir çağ, bizim çağım ız gibi ya da söylendiği
gibi, çok derin düşünüyorsa, kom iklik, eğer bu doğruysa, herkes ta­
rafından keşfedilm iş olm alı ve bir şeyler söylem eye niyetlenen her­
kes tarafından başlangıçtan beri keşfedilm iş olm alı. Fakat paralı ho­
calar \Docents] mizah anlayışından insanı dehşete düşürecek kadar
yoksundurlar; Hegel bile, ateşli bir H eg el’cinin iddiasına göre, ko­
m iklik unsurundan tüm den yoksunm uş. Bir D o ç e n t'i. H olberg'in
dışında bir m uhasebeciye şaşırtıcı derecede benzeten gülünç, kasıl­
mış vakar ve ağırbaşlılık havalarına, paralı hocalar ciddiyet der. Bu
korkunç ciddiyete sahip olm ayan herkes suludur. Belki. Fakat bir
adam, kom edi âlem inde ustalığa erişm eden kendini fiilen dolaysı­
zın alanından yansıttığını söylerse bu ne dem ek olur? Yalan söylü­
yor dem ek olur. B ir adamın yolunu dolaysızdan bulduğunu söyle­
mesi, sonra da bunu direkt bir biçim de bilgi olarak iletmesi ne de­
mek olur? A dam kafadan atıyor dem ek olur. T inler âlem inde çeşit­
li aşam alar bir yol güzergâhındaki şehirler gibi değildir, yolcunun
şehirlerden direkt olarak bahsetm esi yerindedir: Ö rnekse. "Pe-
kin 'den ayrıldık ve C an to n ’a geldik, ayın 14’iinde C anton'daydık."
Yolcu bu şekilde m ekânları değiştirir, kendini değil, böylece bun­
dan direkt olarak, değiştirm eden söz etm esi, değişikliği böylece ak­
tarması uygundur. Fakat tin dünyasında bir yer değişikliği kişinin
kendinde bir değişiklik dem ektir, bu yüzden bu ya da şu aşam aya
ulaşm a hakkm daki bütün direkt tem inatlar M unchhausenlik yap­
maktan başka bir şey değildir. Bir adam ın tin dünyasında şu ya da
bu uzak bir noktaya ulaştığının kanıtı bunu sunm a biçim idir: eğer
bu tersini ispat ederse, bütün direkt tem inatlar sadece kom ediye kat­
kıda bulunm akla kalır. Kom edi silahını kullanm a gücü polisin kal­
kanı gibidir, yetki arm asıdır, öyle ki güç sahibi her kişi -k i çağım ız­
da her kişi bir güç sah ib id ir- bunu taşım alıdır. Fakat bu kom iklik ti­
ni vahşi ya da şiddetli değildir, kahkahası tiz değil: aksine, bir ke­
nara koyduğu dolaysızlığa karşı dikkatlidir. H arm an tırpanına bir
çerçeve yerleştirilir, keskin ağzına paralel giden ahşap çubuklar; tır­
pan dik duran hububatı biçerken, neredeyse şehvetli bir biçim de bu
destekleyen beşiğin üzerine çöker, anızın üzerine m untazam an ve
güzel bir şekilde düşer. Biçilecek olgunluğa erişm iş dolaysızlıkla
ilintisi bakım ından m eşru kom edi ruhunun durum u da böyledir.
Biçm e görevi şölensel bir eylem dir, biçen sert bir hasat eli değildir,
dolaysızı boyun eğm eye zorlayan kom edinin keskin bıçağı ve sivri
ağzı olsa da, boyun eğişi nahoş değildir, düşerken bile biçen tarafın­
dan desteklenir. Kom edi ruhu esasta m izahtır. K om iklik soğuk ve
huzursuzsa, filizlenen yeni bir dolaysızlık yok dem ektir, o zam an
kom ik, hasat işlevi görm ez, çıplak araziler üzerinde şiddetle esen
m eyvesiz bir rüzgârın tatm insiz tutkusu işlevini görür.
B ir şeyle ayırt edilm ek daim a iyidir; şu ciddi çağım ızda ciddi ol­
m ayan biri olarak parm akla gösterilm ekten başka istediğim bir şey
yok. Bu yargıda herhangi bir değişiklik yapm a isteği şöyle dursun,
saygıdeğer D oçentlerin, hem ex cathedra [yetkili olarak] el kol h a­
reketi yapanların, hem de sesleri çay m asalarında çınlayanların yar­
gılarının arkasında durup takm a adlı yazarlara ciddi cüm lelerle sık
sık yönelttikleri özel nutukları birdenbire unutm ayıp tam tersine,
kom ikliği ciddilikte bir kararlılık yapm ayı önerenlerin ve latifede
bütün zulüm lerin en üzücüsünden kurtuluşu bulanların bu yazarlar
olduğunu net olarak hatırlam alarını isterim: A ksiliğin, aptallığın ve
esnek olm ayan tinin zulm ü. Takm a isim li yazarların, ben de dahil,
hepsi özneldir; şu nesnel çağım ızda nesnel olam ayan tek kişi olarak
ayırt edilm ekten daha iyi bir şey istem iyorum .

IX.
Tahammülün sınırları

Regine O lse n ’le nişan bozulm uştur. Fakat

Constantine Constantius her şeye rağmen bir
“Tekrar”dan üm idini kesmiş değil. Yine de en
çok korktuğu şey bir tekrar. Onu sadece Eyüp
 karakteri teselli edebiliyor, çünkü onun ıstırabı
da tarif edilir gib i değildi ve Eyüp de çevresin­
deki herkes tarafından yanlış anlaşılmıştı.

1
11 Ekim
S U S K U N SIRD AŞIM :
H ayatım bir çıkm aza girdi, varoluştan iğreniyorum , tatsız tuzsuz
anlam sız bir şey. P ie rro f dan daha aç olsaydım , insanların sunacağı
açıklam aları yem eye yeltenm ezdim . İnsan parm ağını toprağa batı­
rıp kokusundan hangi diyarlarda olduğunu anlar -b u hiçbir şey kok­
m uyor. N eredeyim ben? D ünya denen bu şey nedir? Bu kelim enin
anlamı nedir? Beni bunun içine kim çekti de şimdi orada bırakıp gi­
diyor? Ben kim im ? D ünyaya nasıl geldim ? Bana neden sorulm adı,
neden yolu yordam ı öğretilm eden sanki bir “ruh satıcısı’’ndan alın­
mış gibi bir kenara itildim ? G erçeklik dedikleri bu büyük müesse-
seye ilgim nasıl doğdu? Neden ona ilgim olsun ki? Bu içten gelecek
bir ilgi değil mi? Eğer bu işte zorla yer alacaksam , yönetici kim?
Ona bir şey söylem ek isterim . Y önetici yok m u? Şikâyetim i kime
bildireceğim ? Varoluş hiç kuşkusuz bir m üzakere -görüşüm ün dik­
kate alınm asını rica edebilir m iyim ? E ğer insan dünyayı olduğu gi­
bi kabul etm ek zorundaysa, o zam an bunun ne olduğunu öğrenm e­
m ek daha iyi olm az m ıydı? Sahtekâr nedir? Sahtekârın ne olduğu­
nun cni bono [kimin yararına] sorusu sorularak bulunacağını söyle­
m iyor mu Cicero? Herkesin sorm asına izin veriyorum ve herkese
soruyorum kendim i ve bir kızı m utsuz yapm akla ne kârım oldu?
Suçluluk - b u ne dem ektir? Büyücülük mü? B ir insanın nasıl suçlu
olacağı belli değil m idir? Biri cevap verebilir mi? Bu şeye karışm ış
beyefendiler için en büyük önemi haiz olduğu doğru değil mi?
Zihnim bir duraklam a noktasında, daha doğrusu ondan sıyrılıyo­
rum. Kâh yorgun ve bitkinim , evet sırf kayıtsızlıktan ölü gibiyim;
kâh çılgın gibi gazabım ı üzerine yönelteceğim birini bulm ak için
şaşkın şaşkın dünyanın bir ucundan öteki ucuna seyahat ediyorum.
V arlığım ın bütün özü kendisiyle çelişerek çığlık çığlığa feryat edi­
yor. Nasıl oldu da ben suçlu oldum ? Y oksa suçsuz m uyum ? O za­
m an neden bütün dünya dillerinde öyle anılıyorum ? İnsan dili ne re­
zil bir icat: B ir şey söylüyor, başka bir şey kastediyor!
Başım a gelen bir şeyden ibaret değil mi, bütün bunlar bir kaza
değil mi? B ütün m izacım ın bir değişikliğe uğrayacağını, başka bir
adam olacağım ı önceden bilebilir m iydim ? Belki de ruhum da gizli
yatan şey fırlayıp çıktı. Fakat orada fark edilm eden yatıyorduysa,
onu nasıl önceden görebilirdim ? M adem önceden görem iyorum , o
zam an suçlu değilim . Eğer felç geçirm iş olsaydım da yine suçlu mu
olacaktım ? Dil dedikleri insan konuşm ası nedir, sadece bir kliğin
anladığı sefil bir jargondan başka nedir? D ilsiz hayvanlar böyle şey­
leri konuşm adıkları için daha akıllı değil m idirler? -B e n sadakatsiz
m iyim ? Beni sevm eye devam etmesi ve başka kim seyi sevm em esi
durum unda bana sadık kalırdı. E ğer sadece onu sevm eyi dilem eye
devam edersem , sadakatsiz m i oluyorum ? A slında ikimiz de aynı
şeyi yaptık; o zam an neden ben sadakatim i aldatarak gösteriyorsam
aldatan oluyorum ? Neden o haklı oluyor da, ben haksız oluyorum ?
İkim iz de doğruysak o zam an neden insan dilinde onun sadık benim
de aldatan olduğum ifade ediliyor?
Bütün dünya üstüm e gelse, bütün skolastikler benim le tartışsa,
hayatım tehlikede olsa yine de haklı olduğum u iddia ederim. Bu
inancı benden kim se zorla alam az, am a bunu dile getirebileceğim
hiçbir dil yok. Ben doğru hareket ettim . Benim aşkım kendini bir
evlilikte ifade edem ez. Eğer onunla evlenseydim m ahvolurdu. B el­
ki evlilik olasılığı onu çekm iştir. Elim den bir şey gelm ez -b e n i de
çekm işti. G erçeğin söz konusu olduğu daha ilk anda, her şey kay­
boldu, am a artık çok geç. O nun anlam kazanacağı gerçeklik benim
için, tinsel gerçekliğim le yan yana giden bir gölgeden ibaretti, kâh
beni güldüren kâh davetsiz bir şekilde varlığım ı rahatsız eden bir
gölge. Sonunda ona dokunm ayı isterdim , el yordam ıyla, adeta bir
gölgeyi kavrar gibi, ya da elim i bir gölgeye uzatır gibi. Hayatı m ah­
volm az mıydı? A slında o benim için ölm üş gibi, gerçekten de ru ­
hum da ölüm ünü dilem em için bir ayartm ayı uyandırabilir. Onu
m ahvedecek olsaydım , onu bir gerçekliğe kavuşturur kavuşturm az
uçup giderdi -o y s a öteki türlü onu hakiki bir gerçeklik olarak tutu­
yorum , am a başka bir anlam da dehşet dolu bir gerçeklik. N e olacak
o zam an? O zam an dil benim suçlu olduğum u söylüyor, çünkü bu­
nu önceden görm eliydim . O nurum u ve gururum u benden alacak ne
tür bir güç bu, hem de böyle saçm a bir şekilde? O halde ben bir ka­
der kurbanı m ıyım ? O zam an her ne yaparsam yapayım suçlu ve
sahtekâr m ıyım , hiçbir şey yapm asam bile mi? -Y o k sa deli miyim ?
O zam an en iyisi beni susturm ak; çünkü insanlar özellikle delilerin
ve ölm ek üzere olanların söylediklerinden korkarlar. Deli -n e de­
mek? Halkın saygısına m azhar olm ak ve akıllı biri olarak görülm ek
için ne yapm am gerekiyor? N eden hiç cevap yok? Yeni bir kelime
bulana m akul bir doıtceur [armağan] vereceğim . A lternatifleri ifade
ettim. İkiden fazlasını bilecek kadar zeki kim se var mı? Eğer bili­
yorsa. o zam an benim deli, sadakatsiz ve sahtekâr olduğum , kızın
da sadakatli, aklı başında olduğu ve herkesçe sayıldığı saçma. Y ok­
sa ilişkim izin ilk dönem ini o kadar güzel kılm ış olmam mı kabahat?
İltifatınıza teşekkürler! Sevildiği zam anki coşkusunu gördüğüm za­
man. kendim i ve onun gösterdiği her şeyi aşkın büyüsünün sihirli
gücü altına koyuyordum . Bunu yapabilm em ya da yapm am hata
mıydı? E ğer kızın kendinde ve kim senin tanım adığı, sihirli çubu­
ğuyla bana dokunup değiştiren üçüncü şahısta değilse, hata kimde o
zaman? Benim yaptıklarım ı başkalarında övüyorlar. -Ş a ir olm am
mı benim tazm inatım ? H er tür tazm inatı reddediyorum , ben hakla­
rımı istiyorum , yani onurum u. Ben şair olmak için dua etm edim , üs­
telik bu hediyeyi o bedele alm azdım . -Y o k eğer suçluysam o zaman
kesinlikle nedam et getirip telafi etm eliyim . Nasıl olacak onu söyle­
yin? Belki hayatın, bir çocuğun bokböceğiyle oynam ası gibi keyfi­
ne göre benim le oynam asından da pişm anlık duym alıyım . -Y o k sa
en iyisi hepsini unutm ak mı? Unut! Eğer bunu unutursam varlığım
sona erer. Ya da, sevdiğim le birlikte onurum u ve gururum u da kay­
bettiğim hayat neye benzerdi -h e m de kim senin, telafi edem eyece­
ğim bu şeyin nasıl m eydana geldiğini bilm ediği bir şekilde kaybet­
tim. O zaman dışarıya mı atılm alıyım ? A m a o zam an neden içeriye
atılm ıştım ? Ben istemedim ki?
Sadece ekm ek ve suyla beslenenlerin durum u benim kinden da­
ha iyi. D üşüncelerim , insanca ölçülerde söylersek, hayal edilebile­
cek en az gıdayla besleniyor; am a yine de, m ikrokozm ik oranlarım a
rağm en m üm kün olduğunca m akrokozm ik biçim de davranm aktan
m em nuniyet duyuyorum .
K im seyle konuşm uyorum ; am a insanlarla iletişim i tüm den kes­
m em ek için, ya da paralarına karşılık bir şeyler verm ek için, şiirler­
den, özlü deyişlerden, atasözlerinden ve her devirde hayran olun­
muş ölüm süz Eski Y unan ve Latin yazarların kısa parçalarından h a­
tırı sayılır bir derlem e yaptım. Bu antolojiye Y etim ler Y urdu’nun
desteğiyle basılm ış B alle’m D ers K itab ı’ndan bazı m ükem m el alın­
tılar ekledim . Y ani bana kim bir soru sorsa cevabı hazır. Klasik-
le r’den ben de Peer Deacon kadar alıntılar sunabilirim , buna ilave­
ten B alle’ın Ders K itab ı’ndan da alıntılar söyleyebilirim . “İnsanın
isteyebileceği en büyük onura ulaşsak da, kendim izi gurura ve k ib ­
re kaptırm am alıyız.” K im seyi kandırm am . Şunun şurasında doğru­
yu konuşacak ya da doğru dürüst bir söz edecek kaç kişi var?
“ ‘D ü n y a’ kelim esi, yeryüzü, gökyüzü ve onların arasındaki her şe­
yi tam am en içine alır.”
B ir şey söylesem ne yararı olurdu ki? Beni anlayabilecek kim se
olm azdı. Çektiğim acının ve ıstırabın adı yok, benim gibi -b e n ki is­
m im olm asa da, yine de senin için belki bir şeyler ifade edecek şe­
kilde kalırım , her halükârda kalırım.
SA D IK D O S T U N

19 Eylül
S U S K U N SIRD AŞIM :
Eyüp! Eyüp! Eyüp! Eyüp! G erçekten şu güzel sözlerden başka
bir şey söylem edin mi, “Tanrı verdi, Tanrı aldı, Tanrının ismi m ü­
barek olsun”? O bütün acıların içinde sadece bu sözleri m i tekrar et­
tin? N eden yedi gün yedi gece sustun? R uhunda neler oldu bitti?
B ütün dünya başında darm adağın olup yerde etrafında çanak parça­
ları gibi durduğunda hem en bu insanüstü soğukkanlılığa mı sahip
oldun, sevginin yorum una ve özgüvenin ve im anın açıkkalpliliğine
m i sahip oldun birden? O halde kapını acı çeken insana kapattın mı.
o insan hayatın m ükem m elliğine dair dünyevi bilgeliğin bir parag­
ra f okum akla sunduğu acınası teselliden başka bir rahatlam a bekle­
yem ez mi? Söyleyecek başka bir şeyin yok m u? Sahte tesellicilerin
bireye bir iki kelim eyle dağıttıklarından, tören şefi gibi kaskatı sah­
te tesellicilerin bireye reçete olarak yazdıklarından fazlasını söyle­
meye cesaretin yok mu? Hani ıstırap anında, “Tanrı verdi, Tanrı al­
dı, Tanrının adı m übarek olsun" denir -n e az ne fazla, tıpkı hapşı­
ran birine “Çok yaşa” dem ek gibi bir şey! Hayır, sen ki olgun gün­
lerinde, eziyete uğrayanlar için bir kılıç, ihtiyarlar için bir değnek,
kocam ışlar için bir asaydın, her şey darm adağın olduğunda insanla­
rı hayal kırıklığına uğratm adın -sık ın tıd a olanın ağzı dili, pişm anlık
duyanın ağlam ası, kederli olanın feryadıydın, işkencelerle dilsiz
kalm ış herkesin acısını dindirendin, bir yüreğin barındırabileceği
acı ve kederin en yakın şahidiydin, “ can sıkm tısı”yla şikâyet etm e­
ye ve Tanrıyla çekişm eye cesaret edecek kadar güvenilir bir savu­
nucuydun. İnsanlar bunu neden gizliyorlar? Dul ve yetim in hakkını
silip süpürene ve m iraslarına konanlara yazıklar olsun, am a aynı za­
m anda insanın yüreğinden ve “T anrıyla çekişm e”nden çektiği ezi­
yeti dindirm enin geçici tesellisini kurnazca elinden alanlara da ya­
zıklar olsun. Y oksa zam anım ızda Tanrı korkusu o kadar büyük de,
ıstırap çeken kişi o eski günlerde gelenek olan şeye ihtiyaç m ı duy­
m uyor? Belki insan Tanrı huzurunda şikâyet etm eye cesaret edemi-
yordur? Şim di büyüm üş olan T anrı korkusu m u, yoksa korku ve
korkaklık mı? Bugünlerde insanlar kederin doğal ifadesinin, tutku­
nun üm itsiz dilinin şairlere bırakılm ası görüşünde, onlar bir alt
m ahkem enin avukatları olarak insan m erham eti m ahkem esinde ıstı­
rap çeken için dava açıyor. B undan ötesine geçm eyi kim se göze ala­
maz. K onuş o halde, Ey silinem ez belleğin E y ü p ’ü! Söylediğin her
şeyi anlat uzun uzadıya, en yüksek m ahkem eye çıkm ış kudretli avu­
kat, kükreyen bir aslan kadar korkusuz. Senin konuşm anda ruh var,
yüreğinde Tanrı korkusu, konuşm alarıyla sana gaspçılar gibi saldır­
m ak için ayağa kalkan arkadaşlarına karşı ıstırabını haklı çıkaraca­
ğın zam an şikâyet ettiğinde bile, arkadaşların seni kışkırttığında b i­
le onların bilgeliğini ayaklarının altında ezer, onların Tanrıyı savu­
nuşlarını küçüm sersin, bunu eski bir saray adam ının ya da dünya iş­
lerini bilen bir devlet bakanının gelip geçici kurnazlığı gibi görür­
sün. Sana ihtiyacım var, yüksek sesle nasıl şikâyet edeceğini bilen
bir adam a; öyle ki şikâyeti, Tanrının Şeytanla bir, insana karşı plan
kurmayı görüştükleri C en n et’te yankılansın.
Şikâyet et! Tanrı korkm az, kendini pekâlâ savunabilir, fakat hiç
kim se bir insana yakıştığı gibi şikâyet etm eye cesaret edem ezse
kendini savunm ak için nasıl konuşabilir? K onuş, sesini yükselt,
Tanrı elbette daha yüksek sesle konuşabilir, onun yıldırım ı var - f a ­
kat o da bir cevaptır, bir açıklam a, güvenilir, dürüst, hakiki, T anrı­
nın kendisinden gelen bir cevaptır, bir insanı çarpsa bile Tanrının
haklılığı hakkm daki, insan zekâsının keşfedip kadınsı yaratıklarla
harem ağalarının aracılığıyla etrafa yayılan dedikodudan daha gör­
kem lidir.
Silinm ez belleğin yardım severi, büyük acılar çekm iş Eyüp, ben
de bu m eclise katılabilir m iyim , ben de seni dinleyebilir miyim ? B e­
ni itme. Senin kül yığının yanında sahtekâr biri olarak dikilm iyo­
rum , gözyaşlarını sahte değil, ne var ki elim den seninle gözyaşı
dökm ekten başka bir şey gelm iyor. N eşeli insan m utluların arkadaş­
lığını arar, gerçi onu en içten mutlu eden şey kendi içinde bulunan
sevinçtir; işte ıstırap çeken insan da kederin arkadaşlığını arar. D ün­
ya benim olm adı, yedi oğlum ve üç kızım olmadı; fakat çok az şe­
ye sahip olan da her şeyini kaybedebilir, sevdiğini kaybeden de ade­
ta oğullarını ve kızlarım kaybetm iştir, onurunu, gururunu ve yanı sı­
ra yaşam a arzusunu ve hayatın anlam ını yitiren insan da adeta “ur­
larla vurulm uştur.”
A D SIZ D O S T U N
 D ö r d ü n c ü B ö lü m

1848:1984
 SEKİZ PATİKA KUYTUSUNU YENİDEN
ZİYARET
B enim e k siğ im fiziksel g ü ç . Zihnim dingin.
K endimi h e p kurban e d ile c e k m iş gibi h is-
setm işim dir; em irler şim di elim e g e ç m iş
d e , b en d e verilen b u yru ğa u yacak m ışım .
N orm ald e bunu kaldırabilirim. Fakat d in ­
len m ek e ğ le n m e k am a cıy la , m e s e la ara­
banın için d e oturup tatlı d ü ş ü n c e le r e d a la ­
rak 3 0 -3 5 kilom etrelik bir y o lc u lu ğ a çıktı­
ğ ım d a , v ü c u d u m k ısm en yolcu lu k tan , k ıs­
m en d e sırf zih in sel zo rla m a d a n g itg id e
zayıf d ü şer; ara b a d a n in in ce d e b a z e n yı­
lışan, sırıtan bir kalabalık karşılar beni, h a t­
ta içlerind en bazıları s ö z le sataşır, o z a ­
m an fiziksel b ü n y em gü çlü b iç im d e e tk ile ­
niyor. Y a d a, ıssız patika yollarda uzun bir
y ü rü y ü şe çıkıp d ü şü n c e le r im e d ald ığım d a,
orad a yap a y a ln ızk en a n id en karşım a üç
dört se r ser i çıkıp s ö z le s a ta ş m a y a b a ş la ­
yın ca, fiziksel durum um gü çlü b iç im d e e t ­
kileniyor. K avga e d e c e k fiziksel g ü c ü m
yok - b ö y le bir m an zarad an d a h a fazla c a ­
nımı sık an bir ş e y bilm iyorum . H er k e se s ö ­
zü m ü d in le tm e y e te n e ğ im var, a m a y o n ­
tu lm am ış se r ser i hariç -b a s ın d a n em irler
alan d iğer üç ta n esin i hiç sa y m ıy o r u m -
on u n la k o n u şu lm a z.
 H e g e l ’ ci bir bastonla sohbet

elki burada, nesnel bir çağda tüm den de lüzum suz sayılm aya­
cak bir görüşü ileri sürm eyi göze alabilirim . İçebakışm yoklu­
ğu da deliliktir. Nesnel doğruluk aslında, onu dile getirenin akıllı ol­
duğunu belirlem eye hiçbir surette yeterli değildir; aksine, insanın
söylediği tam am en doğru da olsa -ö zellik le de nesnel olarak d o ğ ru -
deli olduğunu bile ele verebilir. Burada bir öykü anlatayım , benim
hiçbir eklem em yok, dosdoğru bir akıl hastanesinden naklediyorum .
Böyle bir kurum daki bir hasta kaçm anın yollarını arar ve gerçekten
de bir pencereden atlayarak am acına ulaşır, yolda özgürlüğüne koş­
mak için hazırlanırken birden kafasına (akıllıca mı desem , yoksa
delice m i?) şu fikir dank eder: “Şehre inince tanıyacaklar ve akabin­
de buraya geri gönderecekler; o yüzden söylediklerinin nesnel doğ-
ruluğuna, akıl sağlığının yerinde olduğuna herkesi ikna etm eye iyi­
ce hazırlıklı olm an gerek.” B ir yandan yürüyüp bir yandan bunları
düşünürken yerde duran bir top görür, eğilip alır ve paltosunun ar­
ka cebine koyar. H er adım attığında top, kibarca söylem ek gerekir­
se, oturm a yerine vurur, o da her seferinde, “Güm, dünya yuvarlak­
tır,” der. Şehre gelir ve hem en arkadaşlarından birine uğrar; deli ol­
m adığına onu ikna etm ek istem ektedir, o yüzden bir ileri bir geri
yürüyüp durm adan, “Güm , dünya yuvarlaktır!” der. A m a dünya da
yuvarlak değil mi zaten? Akıl hastanesi, herkesin dünyanın tepsi gi­
bi düz olduğuna inandığı zam anlardaki gibi bu görüşten dolayı biri­
nin daha kurban olm asına mı can atm aktadır? Y oksa, herkesin ka­
bul ettiği ve saygı gösterdiği nesnel bir hakikati dile getirerek akıl­
lı olduğunu kanıtlam ayı um an bir adam deli midir? Fakat doktor
açısından hastanın henüz iyileşm em iş olduğu açıktır; am a tedavisi­
nin, adam a dünyanın düz olduğu görüşünü kabul ettirm eye bağlı ol­
duğu düşünülm ez. Fakat herkes doktor değil ki, görünüşe bakılırsa
çağın gerektirdikleri, deliliğin ne olduğu sorusu üzerinde hatırı sa­
yılır bir etkiye sahip. Evet, insanın bazen, H ıristiyanlığı m odernleş­
tiren m odern çağm , neredeyse Pontius P ilatu s’un sorusunu da m o­
dernleştirdiğine inanası geliyor, çağm kendini dayayacağı bir şey
aram a dürtüsü şu soruda ilan ediliyor: D elilik nedir? Privatdo-
c e n f in biri, de om nibus dubitandum est [her şeyden şüphe etm ek
gerek] dediğinde -ak ad em ik cüppesi her zam an bir şeyler söylem e­
si gerektiğini h atırlatır- ve aynı zam anda iki cüm lede bir kendisinin
hiçbir zam an hiçbir şeyden şüphelenm ediğine dair bir sürü içsel d e­
liller sunan bir sistem yazıverdiğinde ona deli olarak bakılmaz.
Don K işot öznel deliliğin bir prototipidir, burada içebakış tutku­
sunun, belli bir sonlu sabit fikri kucaklam ası vardır. Fakat, öte yan­
dan içebakışm yokluğu bize deli saçm asını verir, o da aynı ölçüde
kom iktir; eğer bir deneysel psikolog bunu, böyle bir avuç filozofu
alıp bir araya getirerek gösterecek olursa çok arzu edilen bir şey ola­
bilir. Sapkın bir içebakış olarak ortaya çıkan delilik türünde, trajik
ve kom ik unsur, talihsiz birey için son derece önem li olan bir şeyin
aslında kim seyi ilgilendirm eyen özel bir saplantı olm asıdır. İçeba­
kışm yokluğundan m eydana gelen delilik türündeki kom ik unsur,
mutlu bireyin bildiği şeyin gerçekten hakikat olm asına, herkesi ilgi­
lendiren hakikat olm asına rağm en, o çok saygı duyulan zırvacıyı en
ufak derecede bile ilgilendirm eyişidir. Bu tip delilik ötekinden da­
ha insanlık dışıdır. İnsan birinci türden bir delinin gözlerinin içine,
orada hezeyanının en derin noktasına ulaşm ak zorunda kalırım diye
bakm aya çekinir; fakat insan ikinci türden deliye, gözlerinin cam ­
dan, saçının halı saçaklarından yapıldığını, yani kısaca yapay bir
ürün olduğunu keşfederim korkusuyla hiç bakm aya cesaret edemez.
Eğer böyle duygusal dengesi bozulm uş biriyle karşılaşırsanız, duy­
guları olm adığı için dengesi bozulm uş biriyle, onun bir insan mı
yoksa içinde konuşan b ir m akinenin kurnazca gizlendiği bir baston
mu olduğunu pek bilem eden, soğuk ve ürpertici bir dehşet içinde
söylediklerini dinlersiniz. O nurlu bir adam ın bilm eden cellatla kar­
deşliğe kadeh kaldırdığını öğrenm esi daim a nahoştur; fakat insanın
kendisini bir bastonla akılcı ve felsefi bir sohbet yaparken bulm ası
neredeyse aklını kaçırm asına sebep olur.

Bütün çürüme bilimden gelecek

B ugünlerde bilim adı altında serpilip gelişen (özellikle doğabilim i)

hem en hem en hiçbir şeyin bilim le hiç ilgisi yok, sadece m eraktan
ibaret. -S o n u n d a bütün çürüm e doğa bilim lerinden gelecek - H ay­
ranlarından pek çoğu, eğer bir incelem e m ikroskopla yürütülüyorsa,
o zam an bunun ciddi bir bilim olduğuna inanıyor (un sot trouve to­
ujours un autre sot qui l ’adm ire) [bir aptal daim a kendine hayran
olacak başka bir aptal bulur]. M ikroskopa duyulan aptalca ve batıl
bir inanç; m ikroskopla yapılan gözlem sadece m erakı her zam an­
kinden daha saçm a kılar.
Bir adam ın yalınlık ve sam im iyetle, bilincin nasıl varolduğunu
anlayam adığını söylem esi son derece doğaldır. Fakat bir adamın
gözünü bir m ikroskopa yapıştırıp uzun uzun baktıktan sonra hâlâ
nasıl olduğunu görem em esi gülünçtür ve özellikle de ciddi olm ası
gerektiği zam an çok gülünçtür. B ir eğlence, bir vakit öldürm e aracı
olarak bakıldığında m ikroskopun keşfi gayet m antıklı, fakat onu
ciddiye alm ak aptallığın dik âlâsı. M atbaanın icadı bile neredeyse
hicvidir, am an tanrım o zam andan beri söyleyecek sözü olan ne çok
insan varmış. O m üthiş icat, daha doğarken ölüm e m ahkûm bir sü­
rü zırvanın yayılm asına yaradı.
E ğer Tanrı elinde bir sopayla etrafta dolaşsaydı, m ikroskopun
yardım ıyla k eşif yapan o ağırbaşlı insanların işi bayağı bir zorlaşır-
dı. Tanrı onlardan ve doğabilim cilerinden ikiyüzlülüklerinin acısını
döve döve çıkarırdı. Çünkü ikiyüzlülük, doğabilim inin insanı T an­
rıya götürdüğü söylenerek yapılıyor. Elbette Tanrıya götürür -d a h a
üstün bir biçim de, o da haddini bilm ezliktir. Bilim adam larının iki­
yüzlü olduğunu görm ek kolay; çünkü biri onlara L u th er’in küçük il­
m ihalinin ve vicdanının herkese yeteceğini söylese, burunlarını kı-
vırırlardı. Tanrıyı üstün bir kişiye, herkesin anlayam ayacağı rezil
bir herife çevirm ek istiyorlar -fa k a t ilahi ve basit gerçek şu ki onu
hiç kim se anlayam az, zeki olan da basit insan gibi aynısına sarılır.
Sokratesvari cehaletin derinliği burada görülebilir; Tanrının hu­
zurunda cahil kalm ak için tutkuyla bütün fazla m erakın bilgisinden
vazgeçm ek; şunun şurası iki kul arasında olan bu görüntüden vaz­
geçm ek; yani, her şeyi m ikroskopla incelem ekten - halbuki, dindar
olm ayan G oethe, bu ayırt edici bilgiye seve seve bağlı kaldı.
Bu gibi bilim sel yöntem lerin hepsi özellikle tinsel alanlara el
uzattıklarında tehlikeli ve zararlı olurlar. Bitkiler, hayvanlar ve yıl­
dızlar o şekilde ele alınabilir, fakat insanın tinini bu biçim de ele al­
m ak küfürdür; bu da sadece ahlâki ve dinsel tutkuyu zayıflatm aya
yarar. Y em ek yem ek bile, m ikroskop yardım ıyla sindirim hakkında
tahm ini fikirler ileri sürm ekten daha akıllıcadır. Tanrıya dua etmek,
yem ek yem ek gibi, gözlem den daha aşağı bir şey değil, bütün her
şeyin en yücesidir.
Fizyologlardan öğrendiğim ize göre bilinçdışı bilinçten önce ge­
liyorm uş; fakat nasıl oluyor da ilişki tersine dönüyor ve bilinç, bi­
linçdışı üzerinde henüz şekillenm em iş kısm i bir etkide bulunuyor?
Fizyoloji sonra da estetik ve duygusal bir hal alıp, gelişm iş kişiliğin,
davranışın vs. soyluluğundan söz ediyor. Tanrı aşkına, ne anlam a
geliyor bütün bunlar? B ir parça sefillik ve en fazla da bir parça put­
perestlik (içi neyse dışı da odur). A ziz Pavlus dua ve vaazla güzel
olunacağından bahsetm iyor. B ırakın dışsal adam yok olsun, içsel
adam yenilensin.
M ateryalist fizyoloji kom ik (hayat veren tini bulm a yolunun öl­
dürm ekten geçtiğine inanılm ası); daha m odem , tinsel fizyoloji, da­
ha kurnaz olsa da safsatadan ibaret. M ucizeyi açıklayam ayacağını
itiraf ediyor, am a yine de devam etm ek istiyor; ciltler dolup taşıyor
ve ciltler şunu yazıyor bunu yazıyor, hepsi de çok tuhaf ve ilginç
-a m a yine de m ucizeyi açıklam ıyor.
İşte safsatacı fizyoloji diyor ki, bilincin varolm ası bir m ucizedir,
fikrin bir ruh olm ası, o ruhun da tin olm ası (kısaca niteleyen değişi­
yor). Fakat bu tam ciddiye alınacak olursa o zam an bütün bilim in
sonu gelm iş dem ektir -ö y le olunca da bilim bir sürü latifeden baş­
ka bir şey olm uyor. B ilim in asıl sorunu, o açıklayam adığı m ucize­
dir: o zam an açıkladığı bütün şeyler ne işe yarar? Safsata yaratm a
fırsatını elde etm ek için, daha doğrusu ciltler dolusu bir bilim olm ak
için bilim in yaptığı şu: Geçiş, diyor kesinlikle bir m ucize (bilinçdı-
şından bilince vs.) fakat çok yavaş yavaş oluyor, azar azar. D iyalek­
tik açıdan safsatanın nerede yattığını görm ek kolay. Asıl sorun bu­
nun kısa vadede mi yoksa uzun vadede mi m eydana geldiği değil,
m eydana geldiğinde bunun bir m ucize olup olm adığı. İşte safsata
odur: bütün bilim bir parantezdir. M eydana gelm esinden önce uzun
ya da kısa zam an geçm iş olm asına göre az ya da çok m ucize değil­
dir. O yüzden bir doktorun kafatası açm a tarihini iki bölüm de yaz­
m asının. neden o bilim le gayet tutarlı olduğu anlaşılabilir; tabii ilk
bölüm kafatası açm a tekniğinin bilinm ediği dönem ini ele alıyor.
Fizyolojinin tam am ı gerçekten nitelik bakım dan konunun dışındaki
şeylerle ilgileniyor. A m a buna bilim demek safsata olur.
"Y avaş y av aş'’ dem ek farklı alanlarda farklı anlam lara gelebilir;
bitkiler âlemi ya da hayvanlar âlem i, ya da dünyanın 6 bin yılı an­
lam ına gelebilir; doğurm a istatistikleri anlam ına gelebilir ve Tanrı
bilir daha neler neler: fakat m ucizenin açıklanam az olduğu doğruy­
sa nitelik bakım dan bu hiçbir anlam a gelm iyor. Bütün hepsi yakla­
şık tahm inlerden ibaret: N eredeyse, yaklaşık olarak, adeta neredey­
se yaklaşık olarak... İşte m ikroskopun kullanım da olduğu, o ciltler
dolusu kitaplarda işlenen konu bu.
Safsata fizyolojiden öğrendiğim ize göre, “ruhun bilinçli hayatı­
na dair bilginin anahtarı bilinçdışm da yatıyor” (Carus). İyi de, bi-
linçdışm dan bilince geçiş açıklanm adıktan sonra anahtar tam olarak
ne anlam a geliyor? Bu geçiş, hiçbir anahtarın açam ayacağı (m uci­
zeyi açıklayan) bir sıçrayıştır.
Yine öğreniyoruz ki, da s G esetz des G eheim nisses [sırrın yasa­
sı] açıklam aya yardım cı oluyor. O yasa m ucizenin varlığını doğru­
lam aktan başka pek bir şey yapam az - o halde neyi açıklıyor? D og­
m atik olarak insan m ucizenin m ucize olarak açıklandığını am a an­
laşılam az olduğunu anlayabilir; fakat m üspet bilim böyle hareket
edem ez. Bunun sonucu olarak da görünüşte hokkabazlıklar yaparak
neredeyse, yaklaşık olarak, hem en hem en -m u cizey i açıklar.
Böylece fizyoloji, bitkiler ve hayvanlar âlem ine yayılıp analoji
üstüne analoji gösteriyor, oysa bunlar gerçek analojiler değil; çün­
kü insan, bitki ve hayvanlardan niteliksel olarak farklıdır.
A h iğrenç safsatacılık, m ikroskobik ve teleskopik bir biçim de
yurtdışına ciltler dolusu yayılıyor; nitelik açısından konuşacak olur­
sak, kesinlikle ortaya hiçbir şey koym uyor; fakat insanları, dünya­
daki şeylere yalın ve içten gelen tutkuyla hayran olup hayrete düş­
m ekten vazgeçirdiği kesin; oysa bu, etiğe teşvik eden itici bir güç­
tür.
Etik ve din tek kesinliktir. D iyorlar ki: İm an edeceksin. Eğer bi­
ri bana, o inanç yardım ıyla m ı hayatın toz pem be olduğunu soracak
olursa, cevabım şu olurdu: Hayır, am a her şeyin güzel. Tanrının da
sevgi olduğu gerçeği tarif edilm ez bir şekilde im renilecek bir şey;
işlerin kötü gitm esi ya benim hatam -d o lay ısıy la Tanrı sevgidir; ya
da işler düzelecek ve kötülük bir anlam ifade edecek -a m a o zam an
da Tanrı sevgidir.
Şu ikiyüzlü duygusallıkla dalga geçelim , diyelim ki: Bütün prob­
lem senin bağırsaklarını boşaltm am ış olm andan kaynaklanm ıyor
mu? O anlam sız m ikroskobik ciddiyete gülm eyi asla unutm ayalım .
Fakat gerçeklik ve oluş ortam ında iş ciddiye bindiğinde, fizyo­
loji ve doktor gerçekte ne biliyorlar ki? Bedenle ruhun çelişm ediği­
ni, gelişm ekte olan bir ide olduğunu ve bu nedenle, aralarındaki iliş­
kide birinin ötekinin içinde olduğunu - h e r şeyin hareketsiz olduğu
hayal o rtam ın d a- gözlem lem ek ve açıklam ak kolay. Fakat gerçek
durum da yapılm ası gereken nedir? M ustarip olan kişi işe dam la ala­
rak mı başlam alı, yoksa önce im an m ı etmeli? Ah, ne tarafa döne­
ceğini bilm eyen bir doktoru tekrar tekrar ustaca hicvettin. Fakat ah­
lâkçı diyor ki, “İman edeceksin”. Sadece ahlâkçı heyecanla konuşa­
bilir, doktor ne yazdığı ilaçlara inanır, ne de -im a n eder. Ahlâkçı
heyecanla şunu söyleyebilir; belli bir anlam da bütün ilaçlar bir lati­
fedir. Bir insanın hayatını birkaç yıllığına korum a zevki sadece bir
latifedir: Ciddi olan şey ise huzurlu ölm ektir.

ııı.

A v u s t r a l y a ’ da, A y ’ da

D oğabilim ine kendini kaptırm anın hiç yararı yok. İnsan orada sa­
vunm asız ve kontrolsüz kalıyor. Bilim adam ı bütün ayrıntılarıyla
hem en dikkatleri dağıtm aya başlıyor, bir bakm ışsınız A vustral­
y a ’dasınız, bir bakm ışsınız A y 'd a, yerkürenin derinliklerinde ve
şeytan bilir başka nerede -b ir şerit kurdunun peşinden gidiyorsu­
nuz: bir bakm ışsınız bir teleskop kullanm anız gerekiyor, bir bak­
m ışsınız bir m ikroskop, böyle bir şeye kim dayanır ki.
Fakat şaka bir yana; karışıklık, neyin ne olduğunun, felsefenin
doğabilim inden nasıl yararlanacağının diyalektik bakım dan hiçbir
zam an açık olm am asından kaynaklanıyor. B ütün bu her şey harika
bir m etafor m u (o zam an insan pekâlâ bilm ese de olur)? Bir örnek
ya da analoji mi? Y oksa uygun biçim de teori oluşturulacak kadar
çok önemli bir şey mi?
Bir düşünür için, ayrıntıların bir bir ortaya çözülüp sanki düşün­
ce her an ortaya çıkm ak üzereym iş gerginliği altında yaşam ayı sür­
dürm ekten daha korkunç bir işkence olam az. Eğer doğabilim cisi o
işkenceyi hissetm iyorsa bir düşünür olam az. Entelektüel bakım dan
en korkunç üm it eziyeti! B ir düşünür tinsel bir kesinlik bulana ka­
dar adeta cehennem dedir: his R hodus, hic salta [işte R odos, burada
atla (H alep ordaysa arşın burada)], dünya un ufak olsa, m addeler
erişe yine de inanacağın im an alanı. İnsan orada son haberleri bek­
leyem ez, ya da gem isinin yurduna gelm esini. K ibirli bir tine en çok
ıstırap veren (çünkü bir m ikroskoptan bakm ak m üthiş bir üstünlük­
tür), o tinsel kesinlik, her şeyin en alçakgönüllüsü, m evcut tek k e­
sinliktir.
Asıl itiraz, doğabilim ine bütün itiraz, yalın ve biçim sel olarak şu
şekilde ifade edilebilir, evet: B ir tin olarak kendisi hakkında uzun
uzun düşünm üş bir insanın, hayatının işi ve am acı olarak (ampirik
m alzem e içeren) doğabilim ini seçm eyi düşünebilm esi inanılır gibi
değil. D ikkatli bir bilim adam ı ya bir yetenek ve içgüdü adamı ol­
m alıdır, çünkü yetenek ve içgüdünün özelliği temel olarak diyalek­
tik olm am asıdır, bir şeyler araştırıp bulup zeki olm aktır -kendini
anlam ak değil (ve bu şekilde, hiçbir şeyin ters gittiğini hissetm eden,
m utlu m utlu yaşayıp gitm ektir; çünkü gözlem lerin ve keşiflerin ya­
nıltıcı çeşitliliği her şeyin karm aşasını sürekli örter); ya da ilk genç­
liğinden beri yarı bilinçdışı şekilde bir bilim adam ı olm uş ve alış­
kanlıkla da öyle yaşam ayı sürdüren biri olm alıdır -e n korkutucu ya­
şam tarzı: D ünyayı keşifleri ve zekâsıyla büyülem ek am a kendini
anlam am ak. Şu apaçık ortada ki böyle bir bilim adam ı bilinçlidir,
yeteneklerinin sınırları içinde bilinçlidir, belki de şaşırtıcı derecede
kavrayıcı bir zihin, şeyleri bir araya getirm e ve fikirleri ilişkilendir-
m ede neredeyse sihirli bir gücü vardır vs. Fakat ilişki en fazla şöy­
le olacaktır: Seçkin bir beyin, yetenekleri bakım ından eşsiz, doğa­
nın bütününü açıklar -a m a kendini anlam az. Tinsel olarak yetenek­
lerinin ahlâki kullanım ında kendine saydam olmaz. Fakat bu ilişki
kolayca anlaşılacağı üzere septisizm dir (çünkü septisizm dem ek, bir
bilinm eyenin, bir x ’in. her şeyi açıklam ası dem ektir. A çıklanm ayan
bir x tarafından her şey açıklandığında sonuçta hiçbir şey açıklan­
m am ış olur). Eğer septisizm değilse o zam an batıl inançtır.
 1 848 -yürüyüş ve siyaset- üç mektup

Kierkegaard’ın apolitik olduğu sık sık ileri sürü­

lür, Bunun gerçekle uzaktan yakından ilgisi yok.
1848 olaylarını tutkuyla ve büyük b ir zekâ kıv­
raklığıyla takip etmiştir. Hayatının bu dönem in­
de arkadaşı J. L. A. Kolderup-Rosenvinge ile
uzun edebiyat ve siyaset yürüyüşlerine çıkmayı
âdet edinmişti. Aslında bu “yürüyüş”ün kendisi
b ir edebi form oldu, g eçtiğ i ye r ve zamanıyla,
g elişim i ve sonucuyla -ço ğ u n lu k la K open­
h ag ’daki bazı coğrafi noktalarla kesişiyordu,
Kopenhag veda için her ikisine de aynı derece­
de uygun b ir noktayı oluşturdu. Kolderup-R o­
senvinge bu yeni edebi formun eğlencesi içine
topyekûn girdi, hayatında b ir kez ve de ço k kı­
sa süreliğine (zira K olderup-R osenvinge
1850’de öldü). Kierkegaard zeki birini buldu­
ğunda g ün de lik h ayattaki şakalaşm alardan
zevk alırdı. Bununla birlikte, m ektuplar Kierke­
gaard ’ın kö k salmış yalnızlığına tanıklık ediyor;
onun için böyle b ir arkadaşlık, eski Kopen­
h a g ’ın caddelerinde, m eydanlarında, yalnız
surları boyunca öm ür boyu süren m ünzevi bir
yürüyüşte ancak kısa b ir araydı.

1
J. L. A. K olderup-R osenvinge’ye
1848

S E V G İLİ C onferentsraad,
Önceki gün caddede yürürken aklım a ne geldi -y o k , öyle Sib-
b e m ’in aklına geldiği gibi değil, hani insanlar, “Sibbem ne diyor
acaba?” diye so ruyorlardır- yok, H olberg’in H ieronym us’u şimdi
yaşıyor olsaydı bu devir hakkında ne söylerdi diye düşündüm , hani
şu daha kendi devrinde bile dünyanın Paskalya’ya kadar kalm aya­
cağına inanan kişi. Bu fikir şuradan çıktı: B ir gazetede, “atsineği”
adı verilen bir şeyin trenleri durdurm ak için kullanıldığını okum uş­
tum, evet, ne delilik değil mi? Aslında ne kadar delice olsa o kadar
iyi. B undan daha akılsızca bir şey hayal edebilir m isin? O zam an
dünyanın Paskalya’ya kadar ayakta kalm ası im kânsız bir şey değil
mi -m ad em durm ak için bir atsineği kullanılabiliyor? M arangozun
atsineğinin sayesinde treni durdurm ada sadece kısm en başarılı ol­
duğu doğru, çünkü kullanm ak istediği atsineğinden dolayı ezilm iş
-m uh tem elen aynı haberi sen de okudun. Berlingske Tidende habe­
rini, başka bir gelişm enin henüz olm adığını ekleyerek bitiriyor. Ah,
B erlingske T idende’m n bundan haberi yok ama, bir düşünüre öm ür
boyu yetecek m alzem eyi sağladı bile. M arangoz atsineğini doğru
dürüst kullanm asını bilm ediği için, durum da bir değişiklik yok:
D ünya delilikte o kadar ilerledi ki durm ak için atsineği kullanıyor,
bu böyleyken, tekrar H ieronym us’a dönecek olursak, dünyanın Pas­
k alya’ya kadar dayanm ası ihtim al dahilinde değil. Bu yüzden insan
zavallı m arangoza daha az acıyor, çünkü nasıl olsa P askalya’ya k a­
dar bütün dünya yok olacak ya da, - b u şimdi özellikle uygun görü­
n ü y o r- çiğnenecek; o zam an m arangoza çok ağıt yakm ak gerekm i­
yor. G erçekten dünya Paskalya’dan önce yok olacak, am a biri çıkıp,
dünyanın çoktan yok olduğunu, buradaki talihsizliğin bir atsineği
yardım ıyla durm aya çalışm ak arzusu olduğunu, böyle olm aya da
devam edeceğini söyleyebilir - y a böyle bir şey im kânsız olduğun­
dan ya da at sineğinin doğru şekilde kullanılm ası bilinm ediğinden.
Ben de düşüncelerim e tem el olarak şu cüm leyi alm ak niyetinde­
yim: “Bir atsineği nasıl olur da durdurm ak için kullanılabilir?” İlk
bakışta öyle gelm ese de, yakından bakınca bu değerlendirm enin son
tefekkür saatim izde konuşm uş olduğum uz konuyla ilgili ve tutarlı
olduğu görülecek.
Benim "hareket partisine ait” olduğum u söylerken çok haklısın
Conferentsvaad, tabii gizliden gizliye değil, yok, aleni; çünkü ben
bütün hareketlerim i açıkta yaparım . Am a, bu parti taraftarları ko­
nuşm ası bir yürüyüşçü için ne kadar davetkâr görünürse görünsün,
kesin olan bir şey var: Hiç kim se bir partiye benden daha az m en­
sup olam az, çünkü ben durm adan yürüyorum . Y ürüyüşe gidem eyen
ya da belli bir yere gitm ek gerektiği zam anlar haricinde dışarı çıka­
mayan insanlardan bir yürüyüşçü olarak nasıl farklıysam , aynı şe­
kilde partiyle ilgili olan her şeye de kayıtsızım ! -P a rti taraftan her­
kes, partiyle ilgili her şey belli bir yere gider, gidip oturur. Parti ta­
raftarına -b a k a n lık ta - daha bir yer verilir verilm ez, sanki öm ür bo­
yu oturup kalm ayı istiyor ya da niyet ediyorm uşçasm a yerleşir, öy­
le ki insan bacaklarını kaybettiğine inanır (ad m odum : burnunu kay­
betm ek, aklım kaybetm ek vs.) ya da sadece belli dönem ler kanatla­
rı olan bazı böcekler gibi sadece belli bir dönem bacakları olduğu­
na. O rada oturur kalır, o m ahalden ayrılm az -g erçek ten de onu ye­
rinden kıpırdatm ak için, dedikleri gibi, insanın (işte yine geliyor!),
insanın ona yürüm esi için ayak ve bacak verm esi gerek.
Fakat şimdi tekrar atsineğine ve bir atsineği yardım ıyla durdur­
ma isteğine dönelim , geçen seferki konuşm am ızla ilgili olduğunu
göreceksin. Bu, A v ru p a’da son zam anlarda yaşanan olayları yön­
lendiren karışıklık yasası değil m i? Bir devrim le durdurm ak istiyor­
lar, bir devrim i de karşı bir devrim le. Fakat karşıdevrim de bir dev­
rim değilse nedir? Ve bir devrimi at sineğinden başka neye benze­
tebiliriz? Yani bir atsineğiyle mi durdurm ak istiyorlar? A vrupa’da­
ki bütün bu gelişm eyi koskoca bir septisizm ya da bir girdap olarak
değerlendirm em e hak vereceğinden em inim . B ir girdap ne arar?
-D urabileceği sabit bir nokta. (O yüzden, işte, ben de —in parerıthe-
si [parantez a ra sı]- “o tekil birey”i arıyorum .) H epim iz bir durağın
gerekli olduğunda hem fikirm işiz gibi görünüyor. Fakat o kişi, dur­
m ak isterken sabit bir nokta bulm ayı başaram ıyor -b a şk a bir deyiş­
le hareket ettirilen ya da eden yardım ıyla durm ak isteyen o kişi gir­
dabı genişletiyor. U zun süreler boyunca, kurulu olana göre hareket
ihtiyacı tartışıldı durdu, fakat harekete göre kurulu olanın ihtiyacı
tüm den unutuldu. Ne var ki, A v ru p a’da şu an bir uçtan bir uca ger­
çek anlam da hiçbir şey kurulm uş değil - h e r şey hareket. İnsan yo­
ruluyor, başı dönüyor, ayak direyecek bir dayanak, bir durak arıyor.
Havayı kavrayıp bir “atsineği” kullanıyor, evinde yangın çıkınca
panikle m aşasını kurtaran kadın gibi. F ran sa’da olan bu. Lam artine
çürüm eyi vs. bir atsineği yardım ıyla durdurm ak istedi, ne yazık ki
tıpkı m arangoz gibi o da çiğnendi. V atandaşların üzerine ateş açıldı
-y in e de Cum huriyet bu bedele alındı, bu yüzden m uhtem elen ate­
şin açılm asına onlar sebep oldu, diye savunm a yapılabilir. Bu ne­
denle, bir yasayla durdurm ak istediler, siyasi suçlarda ölüm cezası­
nı kaldıran ilk yasayı C um huriyet çıkardı. Fakat ne yazık ki, Cum-
h u riy et’in kendisi kurulu bir düzen değildi ki, bir atsineğiydi -b ö y -
lece bir at sineği yardım ıyla durdurm ak istiyorlardı. Bu çok barizdi,
binlerce vatandaş üzerlerine ateş açılarak yere serildi. İşte bir kere
daha bir atsineği yardım ıyla gelen bir durdurm aydı b u -
Ben de şim di duracağım , zira ikim iz de m uhtem elen bu düşün­
ceyi daha ileriye götürm ekten yorulduk. Bu, işte, güvenilir bir du­
raktı. A m a hayır, dur bakalım ! Fransa, devrim lerden çok önceleri
bıkm ış diye düşünsem de onlar bu sebepten durm adı. Eyvah, kolay
olm ayacak. A v ru p a’nın çekecek cezası var. Ve belki de, Confe-
rentsraad, senin de çekeceğin bir cezan var, çünkü benim le tanıştın,
beni dinlem ekten bıkıp usanm ış da olsan, beni durduram azsın.
O yüzden devam ediyorum . B ütün bu durm a ve bir atsineği yar­
dım ıyla durulabileceğine ilişkin yanlış inanç yürüm eyle ilgili. Sade­
ce yürüyüşün esasını anlayan kişi (biliyorsun ki, siyasetten anlam a­
yan ben bundan anlıyorum ) bunun durm akla bağlantılı olduğunu da
anlayabilir. G eçen sefer söylediğin gibi eğer ben yürüyüşü sistem-
leştirdiysem , o zam an, durdurm a kategorisinin de ait olduğu küçük
bir “hareket” teorisi denem esinde bulunm am a lütfen izin ver. Pek
çok kim se, insanın gitm ek istediği sabit bir nokta varsa, o zam an ha­
reketin girdap olm adığına inanır. A m a bu bir yanlış anlam adır. H er
şey hareket etm ek için çıkacağınız sabit bir noktaya sahip olm anıza
bağlı. D urm ak ileri bir noktada değil, gerideki bir noktada m üm kün
olur. Yani, durm ak hareketin içindedir, hareketi pekiştirir. Siyasi ve
dini bir hareket arasındaki fark da budur. Buna göre dini unsurdan
yoksun olan ya da Tanrının terk ettiği salt siyasi hareketlerin hepsi
bir girdaptır, durdurulam az ve ileride sabit bir nokta isteme yanılsa­
m asına kurban gider, bu da bir atsineği yardım ıyla durm ayı iste­
m ektir; çünkü sabit nokta, tek sabit nokta arkadadır. Bu yüzden, be­
nim A vru p a’daki bütün karışıklıklarla ilgili görüşüm bunun din dı­
şında bir m etotla durdurulam ayacağıdır; ayrıca, kanaatim o ki -b ir
zam anlar çok garip bir şekilde R efo rm ’un da daha önce dini bir h a­
reket gibi görünüp sonra siyasi harekete dönüşm esi g ib i- aynı şekil­
de, tam am en siyasi görünen zam anım ızın hareketi aniden dini bir
harekete dönüşüverecek ya da dine duyulan bir ihtiyaca.
Ve yine de. yine de H ieronym us’un. dünyanın P askalya’ya ka­
dar kalm ayacağı görüşüyle tam am en uyum içinde olan, bir atsineği
yardım ıyla durm ayı istem edeki karışıklığın içindeki sır, derinden
kavrandığında, hakikatin daim a bir paradoks olduğu kabul edilirse,
aslında hakikati içeren bir paradokstur. Sokrates'in kendine “atsine­
ği" dediğini biliyoruz. K uşkusuz bunu uyanm a anlam ında açıklıyor
(o da bir devrim ciydi). A m a başka bir anlam da o da durduran bir ki­
şiydi. çünkü bir sofist girdabı durdurdu. Sofistleri pusuya düşürdü;
atsineği iğnesiyle onları ileriye öyle bir püskürttü ki gerçekten geri
hareket etm ek zorunda kaldılar, öyle ki sofizm yok oldu ve tekil bi­
rey arkadaki sabit noktada ayıldı, kendine geldi. Sofizm aynı za­
m anda ileride hareketin yönleneceği bir noktayı belirlem eye de ça­
lıştı ve orada girdaba dönüşm ekten kurtulacağını ileri sürdü. Fakat
Sokrates diyalektiği hiçbir şeyin bu şekilde sabit kalm adığını açık
seçik ortaya koym ada bitip tükenm ez bir kaynaktı. Bunun aksine
Sokrates'in sabit noktası arkadaydı. H areket noktası kendinde ve
tanrıda yatıyordu. Yani kendini tanıyordu, kendine hâkim di. Siya­
set gibi daim a insanın ne zam an hareket edeceğini değil de nereye
gideceğini soran sofizm i bu sayede durdurdu. Ah şu zam anım ızın
karm aşık m ücadelesinde S okrates'in dingin zihniyle m odern koş-
turm acanın "nereye“sine tümden karşı çıkacak, zam anı tekrar buna
döndürecek böyle bir atsineği olsa, ne zam an yola çıkılacağı sorusu
söz konusu olduğuna göre. Sokratesçe söylersek, bütün bilgi hatır­
lam a olduğuna göre, o zam an bütün hakiki hareket arkadaki sabit
bir noktaya dönüş ya da o noktadan ayrılış olur. S okrates'in de çiğ­
nenip altta kaldığı doğrudur, bu şekilde kullanılacak herkesin başı­
na aynı şey gelirdi. Fakat, bir atsineğiyle durdurm a arzusunun deli­
ce bir im kânsızlık m ı yoksa hakikatin derinliği mi olduğunu da b e­
lirleyecek fark şurada yatıyor: D urdurm ak için kullanılan kişi ken­
dinin kurban edileceğini kabul m u edecek, yoksa zafer kazanacağı­
nı sanarak kendini kandıracak mı? H er ikisi de çiğnenecek, am a za­
fer kazanacağını sanarak kendini kandırm ış olan çiğnendiğinde, her
şey kaybolur, oysa kurban edileceğini önceden kabul etm iş olanın
bir düşüncesi daha vardır, en iyi düşüncesi; çiğnenirken zafer kaza­
nır. Şehidin üstünlüğü hayatını yere serm esinde yatar. Ö lü adam ın
geri dönüşü gibi zafer kazanır. Ölü Sokrates girdabı durdurdu, y a­
şayan Sokrates’in yapam adığı bir şey. Fakat yaşayan Sokrates ente­
lektüel açıdan şunu anladı ki sadece ölü bir adam bir kurban olarak
zafer kazanabilir -e tik açıdan da hayatını böyle bir şey olm ası için
nasıl yönlendireceğini kavram ıştı.
Sevgili C onferentsraad, um arım seni yürüterek bitkin düşürm e­
dim; çünkü şim di yola çıkm an gerek. Çünkü anlaşm am ıza göre eğer
m ektubum sana bir yük olursa önce okuyup sonra yürüyecektin.
-B u yüzden, G üle güle! U m arım yürüyüş iyi gelir, dönüp en sevdi­
ğin konum u alınca, yani kanepeye uzanınca, olasılıkların uçsuz bu­
caksız diyarlarında hayal gücünü yürüyüşe çıkarınca ya da eğer is­
tersen şehre gönderip birkaç iş yaptırınca o zam an m ektubun ve yü­
rüyüşün sebep olduğu zahm ete pişm an olm ayacaksın. H epsinden
önem lisi, beni um arım sabırsızlıkla cehennem e lanetlem ezsin - e y ­
vah! eyvah! O zam an çok daha delice bir şey olur, çünkü kalm ak­
tan başka bir şey gelm ez elim den.

D O S T U N S. K I E R K E G A A R D

J.L.A K olderup-R osenvinge’ye

Ağustos 1848
Sevgili C onferentsraad,
Ö nce giriş babından bir küçük hikâye. B üyük kom edi oyuncula­
rının sık sık kendi özel eğlenceleri için, bir oyun sırasında karşısın­
dakini ne dereceye kadar güldürebileceklerini görm eye çalıştıkları
söylenir. A ynı şey Frydendahl için de anlatılır, adını şimdi çıkara­
m ayacağım başka yaşlıca bir aktörle belli bir oyun sırasında kim ki­
mi daha önce güldürecek diye bir bahse girm işler. H angi oyundu
 hatırlayam ıyorum , zaten önem i de yok. Frydendahl Z erdüşt’ü oynu-
yorm uş, ya da onun gibi birini, uzun sakallı, sarıklı, cüppeli bir tür
D oğulu başpapaz. G örm ediysem de Frydendahl gözüm ün önünde
capcanlı duruyor, kim senin gülm eye karşı koyam ayacağı bir tip,
gerçi öbür aktörü güldürm eyi başaram am ış. İki perde çoktan bitmiş
ve Frydendahl hâlâ am acına ulaşam am ış. Fakat üçüncü perdede
herhalde kendisi de Zerdüşt kılıklı biri olan öteki kom edyene hita­
ben şu dizeyi söylem esi gerekiyor: “K endini bir aziz sanıyorsun,
am a yanlış tanrılara tapıyorsun!” F rydendahl’m, karşısındakini iyi­
ce aşağılayan bu sözleri söyledikten sonra yürüyüp sahneden çık­
m ası gerekiyor. Ö yle de yapıyor. Fakat tam çıkm ak üzereyken bir
kere daha arkasına dönüyor ve bütün vis com icasm ı [komedi gücü]
toplayıp “P öhh!” diyor. Bu, senaryoda yok, am a o çok dokunaklı
sözüyle (“Y anlış tanrılara tapıyorsun”) F rydendahl’ın ustalığı birle-
şince arzu edilen etkiyi yaratıyor, öteki kahkahayı patlatıyor.
Ah, sevgili C onferentsraad, seninle geçen sefer sözünü ettiğin
kötü ruh halindeyken yüz yüze karşılaşacak olsam ben de bunun ay­
nısını yapardım . Bu kötü ruh halini kovalam ak için h er şeyi dener­
dim . B aşaram azsam en sonunda, “Pöhh!” derdim . G ençleştiğin ve
gençleşm eye devam ettiğin, her nasılsa, bende idée fix e olm uş -b ir
şekilde (böyle konuştuğum için beni bağışla ama, benim idée f i ­
x e 7imle bağlantılı bu) o ruh haline boyun eğdiğinde o zam an genç­
leşm iyorsun. A m a artık bitti, değil m i? H afif bir rüzgârdı -şim d i ye­
niden gençleşm e sürecindesin, seni şahsen görerek bundan em in ol­
m ak için can atıyorum , yanında “dinleyici” olarak yürürken.
Fakat şim di başka bir şeye geçeceğim . Sen ki günün olaylarını
önem sersin ve hâlâ takip edersin, en yeni halk m eclislerinin burada
şehirde bir hipodrom da toplanm asının ne kadar isabetli olduğu her­
halde dikkatinden kaçm am ıştır. D evrin işaretlerini nasıl yorum laya­
cağını bilen (Cand kadar derin olm asa da. C hristensen, in parenthe­
sis benim için, önce sekreterim olarak Ya/Ya d a 'yı daktilo etme,
sonra da K irketidenden'de açık açık bana saldırm a ayrıcalığına sa­
hip, ne tuhaf ki gerekçesi, “bana, bana karşı yazm a cesaretini gös­
term ek”), yakın zam anlarda yavaş yavaş “insan” kelim esinin kaldı­
rılıp yerine “beygir” kelim esinin konduğunu dikkate değer buluyor-
dur. Böyle olunca, eski zam anlarda olduğu gibi insan gücünden,
Danim arkalI H olger’in kuvvetinden vb. söz edilm iyor; hayır, daim a
beygir gücünden, şu kadarlık bu kadarlık beygir gücünden söz edi­
liyor. Fakat sadece bir kalabalık işlevi gören, num erus [sayıj olan,
bir grup insan da sadece bir makine gibi işler. Buna uygun olarak
yeni bir dilsel kullanım ın ortaya konulm asını öneriyorum . D iyelim
ki elli insan = bir beygir gücü olsun, o zam an, “Dün gece hipodrom ­
da bin kişilik bir toplantı vardı,” dem ek yerine, “Dün gece hipod­
rom da yirm i beygirlik bir toplantı vardı -B a lth a sa r Christensen baş­
kanlık ediyordu," denir. Dahası, eğer birisi, çeşitli am açlar için kaç
beygirlik gücün gerekli olduğunun görülüp fikir edinileceği bir tab­
lo, bir tür regula Petri hazırlayabilirse, zam ana ayak uydurm uş da
olunur. İşte bir regula P etri toplam ına sadece bir örnek: Eğer so­
kaklardaki on ila yirm i bin insan -y a n i 200 ila 300 beygir g ü cü - bir
bakanın değiştirilm esi için yeterliyse, C ancelliraad [müsteşar] de­
ğişim i için ne kadarlık bir beygir gücüne ihtiyaç vardır: yani, bir
C ancelliraad'\ atıp yerine yenisini koym ak için? Sahiden de böyle!
B eygir gücü, bu beygir gücü m odern zam anların harika bir buluşu
ve gururu. Bu toplantılardaki m esele tinin ve beynin gücüyle ilgili
değil; çünkü durum L ichtenberg'in harikulade ifade ettiği gibi.
“O hne Hände (yani oy atm ak am acıyla) ist nichts anzufangen, aber
der K opf ist nur eine Art von Hut. den man zw ar zuw eilen trägt, der
aber bei den eigentlichen G ala-B egebenheiten unseres Lebens ab­
gelegt w erden m uss.”
Fakat ilerlem eden önce, daha doğrusu ilerlerken, çünkü zaten şu
an yürüyoruz: G eçen sefer konuştuğum uzda senin benden bir daha­
ki sefere açıklam am ı istediğin bir şeyin olduğu doğru: “ Bir döküm ­
hane işçisiyle tenekeci arasındaki fark nedir?” -R a h b e c k 'in Lars
M athiesen’e verdiği cevabı hatırlayacaksın: Lars M athiesen. kendi­
siyle (L.M .) bir eşek arasındaki farkın ne olduğu sorusuna, “bilm i­
yorum .” deyince o zam an R ahbeck, “ben d e!” der. - Fark eğitim de
değil, çünkü ikisi de tahsilli, ikisi de o siyasi değerler m anzum esi

* Eller olm adan hiçbir şey yapılamaz, fakat kafa zaman zaman giyilen bir şapka­
dır ve hayatımızdaki gerçek gala anlarında çıkarm ak gerekir.
içinde eğitim gördüler, “bu yıl basıldı" diye çıkm aya devam eden o
tuhaf kitapçık. Fark, birinin dem ir soba, diğerinin m aşrapa döküm ü
yapm asında da değil, çünkü bu sadece tesadüfi bir fark; halbuki
benzerlik esas unsurdur, çünkü ikisi de durum lara şekil veriyorlar,
yine benzerlik esas faktör, böyle yaparak dem ir soba ya da m aşra­
panın döküm ünün nasıl yapılacağını ikisi de unutabilir, böylece ön­
ceki farklılığı tüm den ortadan kaldırırlar. Yine de. sonuçta küçük
bir fark var. Tenekeci siyasi değerleri kendi başına öğrenm iş, ken­
dini yetiştirm iş biridir, oysa döküm işçisinin m utlaka ödevinin üze­
rinden beraber geçen bir hocası vardır, bu beylik değerleri ezberle­
yip tekrar çıkarabilene kadar prova yaptırır. Bu bakım dan döküm iş­
çisi neredeyse tenekecinin m üstakbel dam adına benzer, tenekeci
onunla her gece prova yapm ak ister. Buna göre döküm işçisi tene­
kecinin dam adıdır. Dahası, şöyle bir fark var. tenekeci belli bir gör­
kemle tenekeciyi ve tenekecileri akla getiren her şeyi tüm den unu­
tur. oysa döküm işçisi hiçbir surette döküm işçisini unutam az ve
devleti döküm işçilerini kayırm ası yönünde şekillendirm ek ister.
Fakat döküm işçilerine gelince, başka bir deyişle senin görüşüne
göre A vrupa'daki işleri yoluna koym ak için bir döküm işçisi olmasa
da kesinlikle bir dem ir yumruk ya da dem ir yumruklu zorba bir hü­
kümdar. dem ir yumruklu askeri bir despot gerekiyor. Fakat sen ken­
din de Cavaignac konusunda kuşkulusun, çok da yerinde bir sebeple.
Bildiğimiz gibi sadece tek bir kolu var. ama yeterli olabilir, yeter ki o
tek kolunda dem ir bir yumruk olsun. Çünkü insanın demir yumruğa
sahip olması için sadece tek bir kol yeter: bir sürü kola sahip olmak
neye yarar ki? Bu kolaylıkla bir çelişkiye dönüşebilir, tıpkı bir za­
manlar bana çelişik göründüğü haliyle bir yandan herkes harıl harıl
orduya çorap örerken. Berlingske Tidcnde'nin. aynı şekilde Fıvdre-
km det'm de. hepimizin birleşip tek vücut olarak ölmeye kararlı oldu­
ğum uza bizi her gün inandırm aya çalışması gibi - o zaman sadece bir
çift çorap yeterli olurdu. Fakat C avaignac'ın tek koluna dönecek olur­
sak. gerçekten de sorunu keşfetmişsin: Evlendi, o yüzden artık o tek
kolu da serbest değil -a m a aynı zam anda öteki kolunu kurtarmış ol­
du. Demir yum rukla yönetecek olan bir hüküm dar asla evlenmemeli.
fakat illa olacaksa, o zaman sol eline evlilik dışında hiçbir akit bağla­
mamalı. Am a onun sol eli yok, o zaman evlendiğinde sağ elini ver­
miş oluyor -tab ii sevgilisine kesik kolunun kalan kısmını vermediy-
se. Eğer durum buysa, o zaman Cavaignac için hâlâ umudun olduğu
böylesine “elinin tersiyle verilmiş bir evlilik yem ini” ve böylesine
tıknaz bir ilişki söz konusu, bu arada ben şahsen ondan hiç ümitli de­
ğilim; çünkü onu sadece T hiers’in yeni m aşası olarak görüyorum.
Fakat şaka faslı bir yana, ben bir şehit beklerken senin bir tiran
beklediğini nereden bilebilirdim ? Bunu küçük bir şiirden öğrendim,
bunun önem ini ve benim için önem ini birkaç şekilde hakkıyla bili­
yorum . Benim siyasi şiirlerle bir dostluğum olup olm adığını bilm e­
diğini söylüyorsun, fakat bu küçük şiiri nasıl siyasi şiir diye adlan­
dırıyorsun bilm iyorum . Çünkü dingin bir ruhun özü o kadar açık se­
çik belli ki, siyaseti bir fikirde algılasa da, yine de bütün siyasi pa­
tırtı ve gürültüden taşradaki evin kadar uzak, hatta daha da uzak
-se n in ikam et ettiğin o uzaklık kadar siyasetin koşuşturm acasm dan
uzak. D aha ziyade, siyasi şiir olarak fikirden uzaklığı aram ayıp kar­
gaşanın içinde kükrem ek isteyenler gösterilir. Senin şiirine gelince:
Gizli doğm uş ve gizli anlatılm ış bir ruh hali. Bu yüzden bana karşı
gösterdiğin kibarlığın bir delilini daha görüyorum bunda, çünkü ba­
na bütün güveninle şiirini gönderiyorsun.
O halde teşekkür ediyorum ! Senden gelen bütün öyle güzel
m ektuplar için teşekkür ederim . Bunun benim değişm eyeceğim i
gösterm esine izin verdiğin için teşekkür ederim.

D O S T U N S. K I E R K E G A A R D

J .L A . K oklerup-R osenvinge'ye
28 T em m u z '49
Sevgili C onferentsraad,
G erçekten önem li bir yıldı, 1848 yılı. Bu konuda profesör La-
m artin e'e tam am en katılıyorum ; kendileri, dikkat ediyorum da.
çoktandır bu yılı harıl harıl kesip biçerek tarihe hazırlam akla m eş­
gul. Harika! G aliba en sonunda Y eni Yıl için hediyelik kitaplar ve
benzeri şeylerin başına gelenlerin aynısı tarihin de başına gelecek,
b unlar genellikle bir yıl önce çıktığından sonunda biz de ’51 ’in ta­
rihini ’50 Y eni Y ılı için verilen bir hediye kılığında göreceğiz.
Kim bilir, belki bu ikinci adım ı L am artine atıp öyle yapacaktır.
Belki im kânsız da değil, çünkü ’4 8 ’den beri acı olan her şey m üm ­
kün oldu. P rofesör L am artin e’in bu kadar h eyecanlanm asında şa­
şılacak bir şey yok. B ir tarih profesörünün ’48 yılında birkaç aylı­
ğına kendisinin tarihsel bir konu olduğunu hayal et. M uhtem elen
şöyle düşünür, “B ırak öteki tarihçiler kendi konularını seçsin -b e n
kendim inkini seçeceğim , extra ordinem [olağandışı] bildiğim ve
iyi hazırlandığım , bu yüzden de derhal tarihe aktarm am gereken
bir şey.”
Dediğim gibi önemli bir yıldı, ’48 yılı. H er zam an söylediğim iz
gibi her şeyin her bakım dan altını üstüne getirdi ya da “karm an çor-
man etti.” Bir bakım a aynısı bana da oldu. D iyelim ki bir yazar
’4 8 ’in The C ata stro p h e'sim dram atik bir form da yeniden yaratm ak
istedi ve dram asım n bir şekilde gerçeklerle uyuşm ası da gerekiyor­
du, o zam an tüm den yepyeni bir tür dram a yaratm ası gerekirdi, bir
ucube, bütün kurallarla dalga geçen bir dram a, beş buçuk perdelik
bir drama. Bu yarım perde onun en tipik özelliği, bu yarım perde­
den kasıt, yarım perde kalm ış da sonra bitecek değil, hiç değil, da­
ima kalacak olan yarım perde. Felaketin başının da kuyruğunun da
olm adığı söylenem ez, başı olm asa da -sö z ü n g e lişi- kesinlikle bir
kuyruğu var. Bittiği hayal edilebilir -fa k a t bakın, işte kuyruğu!-
böyle durm adan devam ediyor. Hem gayri insani hem de tüketici bir
şey var onda. Uzun, incecik parçaların olduğu bir yemeği (sebze
mesela) yem ek gibi geliyor bana. İnsan çatalını batırır, o da ne! Tam
ağzına bir lokm a alırken dışarıda kocam an bir parça sallanıp kalmış,
öyle ki tekrar çatalla sarkan kısm ı toparlam ak gerekir; am a yeterli
olm az, bıçağa da ihtiyaç duyulur, iki elin de kullanılm ası gerekir;
am a yetm ez, sonunda garsonun altına bir tabak ya da tas tutması ge­
rekir -Ic h m öchte rasend werden [insanı deli ederj. Buna yem ek ye­
m ek m i diyorsun! Z am anım ızdaki olaylar da aynen böyle. Benim
gibi zam ana ayak uydurm a davetini reddetm iş insanlara ne mutlu.
Savaş bitti mi dersin?
 A m a bu kadarı yeter. Y ürüyüşlerim iz ne olacak? Siz dostane
güçler, siz yürüyenleri koruyan, bir araya gelm elerine yardım eden
iyiliksever cinler! Bana m erham et edip C onferentsraad'\a bir yürü­
yüş ayarlayam az m ısınız? A m a doğrusunu söylem ek gerekirse, ola­
ğanüstü bir şey olm adıkça hiçbir olasılık görm üyorum . İnsan iki yü­
rüyüşçünün bir araya gelm esinin kolay olacağını düşünür. Hapiste
olan biri için ya da bazı dış güçlerin engel olduğu biri için durum un
tüm den farklı olduğu, fakat iki yürüyüşçü için önce bir araya gel­
m ekten (karşılaşm ak) sonra da beraber yürüm ekten daha kolay bir
şeyin olm adığı söylenebilir. Ne var ki, bu benim için bir yürüyüşçü
olarak geçerli değil. Çok basit bir m esele. Zeki ve kültürlü insanla­
rın buyurduğu ve herkese tavsiye ettiği şeyi doğa bana iyiliksever­
likle çok yakın kılmış: yani, sınırımı geçm eyecek şekilde. Onu çok
yakınım a yerleştirm iş -ey v ah , sınırımı çok yakına koyarak bana ne­
redeyse hiç spatiunı [yer] bırakm am ış -y o ld a n çıkm ak ve benzeri
şeyler için. O yüzden bir gün evim de oturuyorken arzu uyanıyor ve
beni çağırıyor. Kendim e şöyle söylüyorum : “Bugün Conferentsra-
ad ile yürüyüşe çıkm ak gerçekten çok güzel olurdu. Am a nasıl ? Ben
onun yanm a yürüyerek gidebilirim ." diye düşünüyorum , sonra da
yürüyüş başlıyor. Am a yine de. o sınırı, o sınırı aşamıyorum! O la­
m az, onca yolu gittikten sonra yürüyüşe çıkm ak için kendimi yeni­
den zinde hissetm em . Bunun üzerine oturup buna kafa yoruyorum
ve kafa yorm aktan yorgun düşüyorum . “E. o zam an." diye düşünü­
yorum , ‘‘oraya arabayla gidebilirsin -h arik a, bu olabilir. Ama o za­
m an ne olacak? O sınır, o sınır, respice finem [amacı diişünj! Ya eve
de arabayla döneceğim ya da yürüm ek zorunda kalacağım . Eğer yü­
rüdükten sonra eve arabayla dönersem soğuk alm aktan korkarım.
Yürürsem , eve o kadar yorgun dönerim ki yürüm enin hazzını kay ­
bederim ." Sonra oturup buna kafa yoruyorum , ta ki kafa yorm aktan
iyice bitkin düşene kadar.
Sonunda bir karara varıyorum . Şehirden birkaç kilom etre uzak­
ta oturduğun varsayım ıyla -g erçek bir yürüyüş um udum kalmıyor:
kalem i elime alıyorum ve kalem şimdi kayıp gidiyor {cúrrente ca­
íanlo]- sen yorulm adığın sürece ben kesinlikle yorulm am .
 Yaşadığımız çağ

K ie rke g aa rd 1 8 4 6 ’da yazarlık hayatının b ittiğ i

sonu cu n a varmıştı. Ne var ki, için d e n gelen
yazm a iste ğ in d e n kurtulam ıyordu. B u nun üzeri­
ne, ya zm a d a n yazm anın b ir yo lu n u b u ld u : kita p
eleştirisi. T hom asine G y lle m b o u rg ’un rom anı
iki Çağ (1845) onun için id e a l b ir fırsattı. D evrim
Ç a ğ in ın g ö rk e m i ve tu tku su n u n karşısına k e n ­
d i Çağının b ir ta sviri ko n a b ilird i. F a ka t o tasvir,
keha n e tsi b ir güçle, b ir tü r m e ta -ta s v ir yarattı;
y a n i Y irm inci Yüzyıi ola ra k b ild iğ im iz ü ç ü n c ü b ir
Çağın tasvirini.

Y aşadığım ız çağ esasen akıl ve tefekkür çağıdır: tutkudan yoksun,

bir hey ecanla parlayıp, sonra uslu uslu tekrar istirahata çekilen bir
çağ.
Eğer elim izde, içkilerde olduğu gibi, nesillere göre zekâ tüketi­
mini gösteren istatistik tabloları olsaydı, kendi halinde yaşayıp gi­
den küçük, varlıklı ailelerin tükettiği tereddüt etme ve kafa yorm a
miktarını ve gençlerin, hatta çocukların kullandığı miktarı görünce
hayrete düşerdik. Çünkü, nasıl ki çocukların idealleri uğruna giriş­
tikleri m ücadele ortaçağın tipik özelliği denilebilirse, erken geliş­
miş çocuklar da yaşadığım ız çağın tipik özellikleridir. G erçekten
de. hâlâ akıl almaz bir delilik y apacak tek bir kişi kalmış m ıdır di­
ye insanın sorası geliy or.
Bugünlerde intihar eden hiç kimse gözü dönm üş bir şekilde in­
tihar etm iyor. İlk adımı atm adan önce o kadar ince eleyip sık doku­
yor ki resm en düşüncelerle nefesi kesiliy or. Hatta intihar ettiği bile
tartışılır, çünkü canını alan düşüncedir. Fazla inceleyip ölm ez, faz­
la incelemekten ölür.
Bu y üzden bugünkü nesli kovuşturm ak, hukuki laf dolam baçla­
rı yüzünden çok zor olurdu: çünkü aslında bu neslin yeteneği, virtü­
özlüğü ve sağduyusu, eylem boyutuna gelm eden bir yargıya ya da
karara varm ada yatıyor. E ğer devrim dönem i için “hiddetli geçiyor”
denebilirse, yaşadığım ız dönem için “pek geçm iyor” dem ek zorun­
da kalınacaktır. B irey ve ait olduğu nesil daim a araya girip birbirle­
rini duraklatır, bu da savcının hiçbir gerçeğin itirafını elde edem e­
yişiyle sonuçlanır -ç ü n k ü gerçekte hiçbir şey olm uyordur. Sayısız
belirtilerden yola çıkarak insan şu yargıya varabilir: O ldukça m üs­
tesna bir şey ya az önce oldu ya da olm ak üzere. Fakat böyle sonuç­
lar çıkarm ak oldukça yanlış olurdu. B elirtiler aslında çağın tek ba­
şarısıdır; büyüleyici yanılsam aları yaratm asındaki beceri ve keşif
gücü, biçim de değişiklik planlam ayı yalancı bir kaçış olarak kulla­
nan anlık heyecan parlam aları, kurnazlık ve kuvvetin negatif kulla­
nım ı bakım ından, devrim çağındaki tutkulu ve yaratıcı enerjiyle ay­
nı derecede yüksek tutulm alıdır. Fakat bugünkü nesil, hayali çaba­
larından usanm ış bir halde tam bir tem belliğe sapıyor. Onun duru­
mu, ancak sabaha karşı uykuya dalm ış bir adam ın durum udur: Ö n­
ce m üthiş rüyalar gelir, ardından bir uyuşukluk hissi, son olarak da.
yatakta kalabilm ek için kurnazca ya da zekice bir bahane.
Birey ne kadar iyi niyetli ve güçlü olursa olsun (gücünü bir kul-
lanabilse), yine de kendini derin düşünm enin sarm allarından ve
ayartıcı belirsizliğinden çekip alacak kadar tutkuya sahip değildir.
Çevresi de, ne onu özgürleştirm ek için gerekli olayları sağlar, ne de
genel bir heyecan yaratır. Sosyal ve kültürel çevresi, yardım ına gel­
m ek yerine, onun etrafında negatif bir entelektüel karşıtlık oluştu­
rur, bir an aldatıcı bir beklentiyle hokkabazlık eder, asıl amacı güç­
lükten kurtaracak harika bir çıkış yolu göstererek sonunda onu kan­
dırm aktır -o n a gösterdiği şey yapılacak en kurnazca şeyin hiçbir
şey yapm am ak olduğudur. Çünkü yaşadığım ız çağın kaçam ak tav­
rının tem elinde vis iııertiae [eylem sizlik gücü] vardır ve tutkusuz
herkes bunu ilk keşfeden olm asından dolayı kendini kutlar, böylece
daha da zeki olur. Devrim dönem inde silahlar serbestçe dağıtılm ış­
tı, tıpkı Haçlı Seferleri sırasında insanlara fetih nişanları bağışlan­
m ası gibi; fakat yaşadığım ız çağda karar verm eyi kolaylaştırm ak
için insanlara dikkatli davranm a kuralları ve hesap cetvelleri sunu­
luyor. Eğer bir nesle bir eylem i, her an olacakm ış görünüm ü vere­
cek biçim de ertelem ek üzere diplom atik bir görev verilseydi, o za­
man çağım ızın devrim çağı kadar hatırı sayılır bir ustalık sergiledi­
ğini itiraf etm ek zorunda kalırdık. Diyelim ki birisi bu çağa ilişkin
bildiği her şeyi ve aşinalıktan dolayı iyice güçlenm iş gerçek göreli­
liğini unuttu ve adeta başka bir dünyadanm ış gibi buraya geldi:
Eğer bir kitap ya da gazetelerde bir m akale okuyacak olsa, ya da sa­
dece yoldan geçen biriyle konuşacak olsa izlenim i şöyle olurdu:
“Am an Tanrım , bu gece bir şeyler olacak - y a da önceki gece bir
şeyler olm uş.”

R eklam çağı

Devrim çağı bir eylem çağıdır; bizim kisi reklam ve tanıtım çağı.
H içbir şeyin olduğu yok, fakat her yerde anında reklam var. Y aşa­
dığım ız çağda en akıl alm ayacak şey isyandır. Böyle bir güçlülük
ifadesi bizim devrin hesapçı beyinlerine gülünç gelirdi. Am a öte
yandan siyasi bir virtüöz hem en hem en aynı m uhteşem iikte bir ba­
şarı sağlayabilir. İnsanları isyan kararı alacakları bir genel toplantı­
ya çağıran bir bildiri yazar ve bunu öyle özenle kalem e alır ki san­
sürden bile geçer. İnsanlar toplandığında da, öyle bir izlenim yara­
tır ki katılım cılar isyan etm iş olduklarına inanırlar, sonra da herkes
sessiz sakin evinin yolunu tutar -ta b ii dışarıda çok hoş bir akşam
geçirdikten sonra. Bugünün gençleri arasında derin ve şaşılacak bir
bilgiye sahip olanını bulm ak neredeyse imkânsız; bunu gülünç bu­
lurlardı. O ysa bir bilim virtüözü yazm ayı am açladığı, her şeyi ku­
caklayan bir sistem in ana hatlarını çizen bir tanıtım broşürü hazırla­
yabilir, dahası, öyle bir şekilde yazar ki okur, sistemi önceden oku­
muş olduğu hissine kapılır; insanların canını dişine takıp devasa
ciltler hazırladığı ansiklopedi yazarlarının devri kapanm ıştır artık.
Şimdi sıra, her tür bilim le ve bütün varoluşla ilgilenen hafif sıklet
ansiklopedi yazarlarında. Yine bugünün gençleri arasında rastlam a­
sı aynı ölçüde im kânsız olan bir şey de hakiki dinsel anlam da, her
gün değişm eyen bir nefis hâkim iyetiyle dünya hayatından el çek­
medir. A m a öte yandan her ilahiyat öğrencisi bundan çok daha
m uhteşem ini yapm aya m uktedirdir. Tek gayesi kaybolm uşları bul­
m ak olan bir dernek kurabilir. Büyük ve güzel eylem lerin çağı geç­
ti, yaşadığım ız çağ, ödülü önceden gelse bile, bekleyiş çağıdır.
Kim se belirli bir şey yapm akla tatm in olm uyor, herkes hiç değilse
yeni bir kıtayı keşfetm iş olm a kuruntusuyla gururunun okşandığım
hissetm ek istiyor. Sınavı için çalışm aya büyük bir ciddiyetle 1 E y­
lü l'd e başlam aya karar veren am a bu azm ini güçlendirm ek için
ağustosu tatilde geçiren genç bir adam gibi, bugünkü nesil de - g e r ­
çi bunu anlam ak kesinlikle daha z o r- gelecek neslin çalışm ası için
ciddi bir şekilde karar verm iş gibi görünüyor, gelecek nesli rahatsız
etm ek ya da geciktirm ekten kaçınm ak için de şölenlere katılıyor.
Sadece tek bir fark var: Genç adam kendini gençliğin kaygısızlığın­
da görm ektedir, am a bizim neslim iz ciddidir -şö lenlerde bile.

"B ir şeyler yapılm alı!"

Günüm üzde sığ sularda yüzm ekten alınan tehlikeli haz dışında bir
eylem ya da kararlılık yok. Fakat tıpkı dalgaların içinde zevkle bo­
ğuşan bir yetişkinin kendinden küçüklere, “Hadi gelin, atlayın he­
m en,” diye seslenm esi gibi -d ey im yerindeyse, varoluştaki kararlı­
lık (aslında bireydeki kararlılık), aşırı tefekkürden yıpranm am ış ya
da düşünüp taşınm a yanılsam asıyla sıkıntıya girm em iş gençlere
sesleniyor: Hadi, neşeyle sıçrayın, kaygısız bir sıçram a bile olsa
önem li değil, yeter ki kararlı olsun. Eğer bir adam olabilm e gücüne
sahipseniz, o zaman tehlike ve varoluşun düşüncesizliğiniz üzerin­
deki sert yargısı, bir adam olm anıza yardım eder.
Eğer herkesin sahip olm ayı arzuladığı m ücevher, buz tutm uş bir
gölün ilerisinde, buzun inceldiği yerde duruyor olsa, kıyıya yakın­
ken tam am en güvenil olan buz, uzaklarda insanı ölüm le tehdit etse,
o zam an tutkulu bir çağda kalabalıklar, tehlikeyi göze alan adamın
cesaretini alkışlardı, onun için ve onun bu kararlı eylem indeki teh­
likeden dolayı onunla birlikte titrerdi, boğulursa yas tutar, m ücev­
heri kurtarırsa ilahlaştırırdı. Fakat tutkudan yoksun, derin düşünce­
lere dalan bir çağda başka türlü olurdu. İnsanlar, o kadar uzaklara
gitm enin saçm a olacağında, hatta harcanan em eğe değm eyeceğinde
hem fikir olup kendilerini zeki bulurlardı. Ve bu şekilde, bir şeyler
yapm ak adına, cesaret ve heyecanı hiiııer gösterisine dönüştüriirler-
di; çünkü ne de olsa “bir şeyler y a p ılm a lf’ydı. K alabalıklar, gidip
güvenli bir yerden seyrederek uzm an gözüyle başarılı patencinin
neredeyse ta uca kadar yaklaşıp (yani, buz hâlâ sağlam ken ve tehli­
ke başlam am ışken) sonra geri dönüşünü değerlendirirlerdi. En ba­
şarılı patenci çok daha ileri noktalara gitm eyi başarır ve sonra daha
da tehlikeli görünen bir tur atar, böylece seyirciler nefeslerini tutup,
“Aman! Ç ılgına bak; hayatını riske atıyor," derlerdi. A m a bakın,
becerisi o kadar hayret verici ki buz hâlâ çok güvenliyken ve hâlâ
tehlike söz konusu değilken tam zam anında dönm eyi başardığını
göreceksiniz. K alabalık, tiyatrodaym ış gibi alkışlayıp tezahürat ya­
par, kahram an sanatçıyı aralarına alıp onuruna m uhteşem bir şölen
verm ek için eve doğru yol alırlardı. Çünkü zekâ, üstünlüğü o dere­
ce ele alm ıştır ki. gerçek ödevi gerçekdışı bir num araya, gerçeği de
oyuna dönüştürür. Şölen sırasında hayranlık doruğa çıkacaktır. A r­
tık hayran olan ile hayranlık nesnesi arasındaki hakiki ilişkide, hay­
ran olan, o kahram an gibi biri olduğunu düşünerek yücelir, ama
böyle büyük eylem ler yapam ayacağı için boynunu büker, yine de
yetenekleri açısından onu geçm eye teşvik edilir; fakat zekânın üs­
tünlüğü ele geçirdiği yerde hayranlığın niteliği tam am en değişir.
Şölenin doruklarında bile, alkışla yer gök inlerken hayran olan ko­
nukların hepsi, adam ın bütün saygıyı toplayan eylem inin aslında
pek de öyle olağanüstü olm adığı fikrine kapılır, bunun sadece şans
eseri olduğunu; çünkü ne de olsa biraz pratikle herkesin yapabilece­
ğini düşünürler. K ısacası konuklar, ayırt ediciliklerinde güçlenm ek
ya da iyilik yapm aya özenm ek yerine, m uhtem elen hastalıkların en
tehlikelisine, aynı zam anda en saygıdeğerine, daha da yatkın bir şe­
kilde evlerine giderler: Ö zelde önem siz hissedilene halk arasınday­
ken hayran olm ak -ç ü n k ü her şey bir şakaya dönüştürülm üştür.
H ayranlık coşkusuyla hepsi gönül rahatlığıyla pekâlâ kendilerine de
hayran olabileceklerine kanaat getirir.
Önceleri bir insanın, yaptığı eylem leri sonucunda ayakta duraca­
ğına ya da düşeceğine inanılırdı; bugünlerdeyse, tersine, herkes et­
rafta aylaklık ediyor ve biraz düşünm eyle başarılı oluyor, ne yapıl­
m ası gerektiğini gayet iyi biliyor. Fakat birlikte sohbet eden iki ki­
şi ya da bir toplantıdaki konuşm acılar, kendilerine bir düşünce ya da
gözlem olarak sunulduğunda çok iyi anladıkları şeyleri bir eylem
biçim inde kesinlikle anlayam azlar. E ğer biri insanların yapılm ası
gerekir dedikleri şeye kulak m isafiri olsa ve sırf m uziplik olsun di­
ye buna göre hareket etse, herkes şaşırırdı. Bunu acelecilik olarak
görürlerdi, am a konuşm aya başlar başlam az yapılm ası gereken şe­
yin bu olduğunu söylerlerdi.

K o m ik unsur

A ni heyecanların ardından gelen duyarsızlığı ve m iskinliğiyle, ya­

şadığım ız çağ kom ediye çok yakındır; fakat kom ediyi anlayanlar
açık seçik görürler ki, kom edi yaşadığım ız çağın hayalindeki nokta
değildir. Şimdi hicvin, sayısız zararlara yol açm aksızın bir parça ya­
rarı olacaksa eğer, tutarlı bir etik hayat görüşü üzerine - a n ’in başa­
rısından elini çeken doğal bir a y rım - sağlam bir şekilde oturtulm a­
sı gerekir; aksi halde tedavi, hastalıktan son derece daha kötü ola­
caktır. G erçekten kom ik olan şey, böyle bir çağın nükteli ve m izahi
olm aya çalışm asıdır; çünkü bu hiç kuşkusuz, çıkm azdan kurtulm a­
nın en son ve en akrobatik yoludur. B ir tefekkür ve düşünce çağının
m izahla m eydan okuyacağı ne olabilir ki? Zira, tutkudan yoksun ol­
duğu için eros değerlerine, siyasette ve dinde heyecan ve sam im iye­
te, ya da dindarlığa, gündelik hayattaki hayranlık ve ev hayatına
olan duyarlığım yitirm iştir. K aba bir gülüş bile olsa, hayat hiçbir
değer tanım ayan nükteyle alay eder. İçebakışm zenginliğine sahip
olm adan nükteli olm ak, ihtiyacı olan şeyleri dağıtıp lükse para har­
cam ak gibi bir şeydir, ya da atasözünde dendiği gibi, peruk alm ak
için pantolonunu satm aya benzer. Fakat tutkusuz bir çağın hiçbir
değer yargısı yoktur, her şey tem sili fikirlere dönüşür. Bu yüzden,
ortalıkta dolaşan belli sözler ve deyişlerin, bir ölçüde doğru ve akla
yatkın olsa da, içinde hayat olm az. Öte yandan, hiçbir kahram an,
hiçbir âşık, hiçbir düşünür, hiçbir im an şövalyesi, hiçbir gururlu
adam , hiçbir um utsuz adam bunları tam am en ve bizzat yaşadığım
iddia edem ez. N asıl ki şim di kâğıt paraların hışırtısından sonra in­
san gerçek paranın şıngırtısını özlüyorsa, insan bugünlerde birazcık
özgünlüğün hasretini çekiyor. Fakat nükteden daha ani gelen bir şey
var mı? Baharın ilk goncasından, ilk tahıl filizlerinden bile daha ani,
en azından daha şaşırtıcıdır. B ahar m utabakatla gelse bile yine ba­
hardır, am a m utabakatla gelen nükte iğrenç olur.
Fakat diyelim ki ateşli ve ani heyecanlardan bir rahatlam a sağ­
lam ak için işler o kadar ileri gitti ki, nükte, o ilahi tesadüf -ta n rıla r­
dan, açıklanam ayanın gizem li kaynağından bir işaret olarak gelen
ek bir çeşni, öyle ki insanların en nüktelisi bile “yarın” dem eye ce­
saret edem ez, fakat şunu hayranlıkla söyler: Tanrıların hoşuna gitti­
ği zam an -fa k a t diyelim ki nükte en paspal karşıtına, önem siz bir
gerekliliğe dönüştürüldü, öyle ki, eski yeni nükteli sözlerin imal
edildiği, hazırlandığı, yeniden yapıldığı ve hepsinin satın alındığı
kârlı bir ticaret dalı o ld u - nükteli bir çağ için ne m üthiş bir epigram!
Bu sebeple, sonunda insanların arzu edeceği tek şey para olacak,
zaten o da sadece bir tem sil, bir soyutlam adır. B ugünlerde genç bir
adam kim senin yeteneklerini, sanatını, güzel bir kızın aşkını ya da
şöhretini pek kıskanm az; sadece onun parasını kıskanır. B ana para
ver, diyecektir, o zam an kurtulurum . Fakat genç adam isyan etm e­
yecektir, nedam etin ödüllendireceği şeye layık olm ayacaktır. K en­
dini ayıplayacağı bir şey olm adan şu düşünceyle ölecektir: E ğer bir
parası olsaydı, o zam an gerçekten yaşar ve hatta önem li bir şeyler
de başarırdı.

Tefekkür

Bu genel gözlem lerden ve yaşadığım ız çağın devrim çağıyla kıyas­

lanm asından sonra, belli bir anda m evcut olup olm adıklarına bak­
m aksızın, tekrar yaşadığım ız çağın diyalektik ve kategorik tanım la­
rına dönm ek uygun olacak. B urada çağın “nasıl”ıyla ilgileniyoruz
ve bu “nasıl,” evrensel bir duruşla tanım lanm alı; bunun sonuçlarına
çıkarsam ayla ulaşılabilir, a posse a d esse [ihtim alden gerçeğe], göz­
lem ve tecrübeyle de doğrulanabilir ab esse a d p osse [olandan bil­
giye].
Önemi söz konusu olduğunda, yaşadığım ız çağın önündeki ödev
olan derin düşünm e işi, en nihayetinde, daha yüksek bir varoluş bi­
çim inde açıklanabilir elbette. N iteliğine gelince, tefekküre dalmış bi­
reyin, kararını verm iş tutkulu bir adam kadar iyi niyetli olabileceği­
ne kuşku yok; buna karşılık, tutkuları kontrolünden çıkmış bir adam
için de, hatası hiçbir zaman ortada görünm eyen adam için de aynı öl­
çüde m azeret bulunabilir, gerçi bu İkincisi tefekkürle kendisini kan­
dırdığını kurnazca bilm ektedir. Tefekkürün sonuçları hem tehlikeli
hem de um ulm adıktır, çünkü insan bir adamı kötülükten kurtaran ka­
rara derin düşüncenin ardından mı varıldığını, yoksa sadece tefekkü­
rün sebep olduğu bitkinliğin mi onu yanlış yapm aktan alıkoyduğunu
kestirem ez. A m a bir şey kesin ki, artan bilgi gibi artan tefekkür gü­
cü de sadece insanın sıkıntısına sıkıntı katar ve hepsinden önemlisi,
birey için olduğu kadar nesil için de tefekkürün ayartm alarından
kaçm aktan daha zor bir görev yoktur; çünkü bunlar çok diyalektiktir
ve zeki bir keşfin sonucu bütün soruna yeni bir bakış getirebilir; çün­
kü tefekkür herhangi bir anda her şeyi bam başka açıklayabilm e gü­
cüne sahip olup insana bir tür kaçış yolu sağlar; çünkü -in san karak­
terli bir adamı işlerin ortasına koym ak için gereğinden çok daha bü­
yük gayretler gösterdikten so n ra- tefekkürle gelen bir kararın son
anında tefekkür her şeyi değiştirm eye m uktedirdir.
Fakat bunlar sadece tefekkürün m azeretleridir, tefekkürdeki ger­
çek konum, olduğu yerde durm aktadır; çünkü sadece düşüncenin
içinde değişebilir. Y aşadığım ız çağa, bütün ve kapanm ış bir dönem ­
le kıyaslayarak belli bir haksızlık yapılsa bile (yaşadığım ız çağ hâ­
lâ “olu f un güçlükleriyle m ücadele ediyor), böyle bir nitelem e sa­
dece tefekkürün getirdiği bir nitelem edir; o zaman da belirsizliği
umutla doludur.
Tutkulu, kargaşalı bir çağ her şeyi devirecektir, her şeyi alaşağı
edecektir; fakat bir tefekkür çağı, yani aynı zam anda düşünen ve
tutkusuz olan bir çağ. o güç ifadesini bir diyalektik m aharete dönüş­
türür: H er şeyi ayakta bırakır fa k a t kurnazca içlerini boşaltıp an­
lam sızlaştırır. B ir ayaklanm ayla doruğa tırm anm ak yerine, bütün
ilişkilerdeki iç gerçekliği düşünsel bir gerilim e indirger, bu da her
şeyi ayakta bırakırken havatın bütününü belirsiz hale getirir: Öyle
ki. her şey olgusal olarak varolm aya devam ederken bir yandan da
diyalektik bir aldatm acayla, privatissim e. gizli bir yorum da bulunur
-a slın d a [hiçbir şey] var değildir.
A hlâk karak terd ir, k arak ter bir şeyin üzerine oyulm uş olandır; fa­
kat deniz ve kum un karakteri y oktur ve ikisinin soyut zekâsı da
yoktur, çünkü k arak ter gerçekte içebakıştır. A hlâk sızlık da enerji
olarak karakterdir; fakat ne ahlâklı ne de ahlâksız olm a durum u
tam bir belirsizlik tir ve belirsizlik, niteliksel fark lılık ların sıkıntı
veren bir tefekkürle zay ıflatıld ığ ı zam an h ay ata girer. T utkuların
isyanı basit am a çok güçlüdür, b elirsizliğ in yarattığı çözülm e, g e­
ce gündüz süren sessiz b ir zincirlem e k ıy astır [sorites], İyiyle kö­
tü arasındaki fark, hem kötülük hakkm daki yüzeysel, üstün ve te­
orik bir bilgiyle; hem de, bu düny ad a iyiliğin d eğerinin bilin m e­
diğinin ve gösterilen çabaya d eğm eyeceğinin, bunun aptallıkla
aynı şey o lduğunun fark ın d a olan k ib irli b ir k u rn azlık la zay ıflatı­
lır. A rtık hiç kim se büyük şeyler yapm ak için iyiliğe duyduğu ar­
zuyla heyecan a kap ılm ıy o r, hiç kim se kötülükle aşağılık günah­
lara sürüklenm iyor, yani sonuçta ne iyi ne de kötü h akkında k o ­
n u şulacak b ir şey var, am a yine de sırf bu sebepten insanlar daha
da fazla dedikodu yapıyor; çünkü b elirsizlik fevkalade uyarıcı bir
güçtür ve iyiliğe sevinm ek ya da kötülükten p işm anlık duym ak­
tan çok daha fazla gevezelik içerir.
H ayatın yayları -tu tk u n u n niteliksel ayırt edici gücünden dola­
yı, neyse o d u rla r- esnekliklerini kaybederler. B ir şeyi nitelik ba­
kım dan karşıtından ayıran m esafe, şeylerin iç ilişkisini artık düzen­
lem ez. B ütün içebakış kaybolm uştur, o ölçüde de ilişki artık y o k ­
tur, ya da renksiz bir kenetlenm e oluşturur. N egatif yasa şudur: Z ıt­
lıklar birbirlerinden kopam azlar ve bir araya gelem ezler. Pozitif
yasaya göre de, birbirlerinden kopabilirler ve bir araya gelebilirler,
ya da p o zitif şekilde ifade edilirse: Z ıtlıklar, aralarındaki bağlantı
sebebiyle birbirlerinden kopam azlar. Fakat iç ilişki eksik olunca
yerini bir başkası alır: B ir nitelik artık karşıtıyla ilişki içinde değil­
dir; bunun yerine, tarafların ikisi de dikilip birbirlerini gözlem ler
ve bu şekilde ortaya çıkan gerilim hali gerçekten ilişkinin sonudur.
Ö rneğin, hayran olan kişi hem en teşekkürünü ifade edip ardından
bu büyüklüğün gururuna ve kibrine başkaldırarak artık büyüklüğe
neşeyle ve m utlulukla m innet duym ayacaktır. İlişki hiçbir anlam da
karşıt da değildir. H ayran olan ile hayranlık nesnesi iki kibar akran
gibidir, birbirlerini gözlem ler. Bir tebaa kralını artık özgürce ono-
re edem ez ya da onun hırsına öfkelenem ez. T ebaa olm ak bam baş­
ka bir anlam a bürünm üştür; üçüncü şahıs olm ak anlam ına gelm ek­
tedir. T ebaa ilişki içinde yer alm ayı bırakır; kralla doğrudan bir
ilişkisi yoktur, sadece bir gözlem ci olarak kalır ve bile isteye soru­
nu çözm eye çalışır; yani, bir tebaanın kralıyla olan ilişkisi sorunu­
nu. B ir süre, heyet üstüne heyet kurulur, tabii hâlâ tutkuyla, olm a­
ları gereken şeyi olm ayı isteyen insanlar olduğu sürece; fakat so­
nunda bütün çağ bir heyete dönüşür. B ir baba artık bütün babalık
yetkisini kullanarak öfkeyle oğluna lanet okum az, ne de oğul baba­
sına karşı gelir, bağışlam anın öznelliğinde sona erebilecek bir ça­
tışm a; aksine, ilişkileri kusursuzdur, çünkü aslında bu ilişki varlı­
ğını sona erdirecek bir süreçtedir, çünkü artık ilişki içinde birbirle-
riyle ilintili değillerdir; iki tarafın birbirleriyle ilişkiye girm ek ye­
rine bir oyundaym ış gibi birbirini izledikleri ve sıkı bir bağlılık
gösterm ek yerine birbirlerinin sözlerini not ettikleri bir soruna dö­
nüşm üştür. G ittikçe daha fazla insan hayatta çok önem li olan ve
Tanrının hoşuna giden yalm ve m ütevazı ödevlerini terk ediyor;
bunu daha üst bir ilişkideki hayatın ilişkilerine kafa yorm ak için
yapıyor; ta ki sonunda bütün nesil bir tem sil olana kadar, kim i tem ­
sil ettiğini söylem ek zor; bu ilişkileri kim in iyiliği için düşündüğü­
nü keşfetm ek kolay değil. İtaatsiz bir genç artık öğretm eninden
korkm uyor -b u rad ak i ilişki daha çok, öğretm enle öğrencinin iyi bir
okul nasıl idare edilm eliyi tartıştıkları bir kayıtsızlık ilişkisi. O ku­
la gitm ek artık öğretm enden korkm ak anlam ına gelm iyor, ya da sa­
dece öğrenm ek anlam ına; daha çok, eğitim sorunuyla ilgilenm eyi
içeriyor. Yine, erkeğin kadınla olan ayırt edici ilişkisi asla arsız ve
şehvetli bir şekilde bozulm uyor; terbiye öyle bir şekilde korunuyor
ki insan sınırlarda dolaşan bu m asum kur yapm aları, sadece önem ­
sizm iş gibi tasvir ediyor.
Böyle ilişkilere gerçekten ne ad verm ek gerekir? Bir gerilim de­
mek, en iyi tanım olurdu sanırım , fakat kuvvetleri kırılm a noktası­
na çeken bir gerilim değil; bu gerilim daha çok, hayatın kendisini
tüketir ve onunla birlikte, bağım lılığın prangalarını ve hüküm darın
tacını hafifleten, çocuğun itaatini ve babanın otoritesini sevinçli k ı­
lan, tebaanın hayranlığını ve büyük olanın coşkunluğunu korkusuz
kılan, ustaya saygıyla önem kazandıran, böylece m üride öğrenm e
ortam ı sunan, kadının zayıflığıyla erkeğin kuvvetini bağlılığın eşit
kuvvetinde birleştiren o heyecan ve içebakış ateşini de söndürür.
A slında ilişkiler hâlâ varlığım sürdürm ektedir; fakat, onları içeba-
kışta birbirine yaklaştıran ve ahenkle birleştiren güçten yoksundur­
lar. İlişki varlığını ve yokluğunu aynı zam anda ifade eder; fakat bü­
tün olarak değil, daha çok, kelim eleri yayarak, yarı uyanık halde ve
kesintisiz.
Belki ne dem ek istediğim i çok basit bir örnekle açıklayabilirim .
Bir zam anlar sarkaçlı bir saati olan bir aile tanım ıştım , nasıl olduy­
sa saatin bir arızası vardı. Fakat arıza saatin zem bereğinin aniden
boşalm ası değildi ya da zincirin kırılm ası ya da çalm asına engel
olacak şekilde sarkacın kolundaki bir sorun; aksine saat tuhaf, soyut
ama kafa karıştırıcı bir şekilde çalm aya devam ediyordu. Saat on
ikide on iki kere ve saat birde bir kere vurm uyordu; bütün gün bo­
yunca düzenli aralıklarla bir kere çalıyordu. Gün boyunca çalm aya
devam ediyordu am a asla belli bir saati söylem iyordu.
Aynı şey tükenm iş bir gerilim için de geçerlidir: İlişki sürer; her­
hangi bir gerçek ara verm eyi engelleyen soyut bir süreklilikle bir
şeyler ifade edilir, fakat bunun ilişkinin bir ifadesi olarak tasvir edil­
mesi gerekse de, ilişki sadece belirsiz bir biçim de ifade edilm ez, ay­
nı zam anda neredeyse anlam sızdır.
İlintiyi bir olgu olarak sürdürten. ilişkideki bu aldatıcı suskun­
luktur; buradaki tehlike, tefekkürün kurnazca sebep olduğu m ahru­
m iyetleri desteklem esidir. Bir ayaklanm aya karşı insan güç kullana­
bilir ve bariz bir kalpazanlık sadece cezasını bekler; fakat diyalek­
tik kom plikasyonların kökünü kazım ak zordur, tefekkürü, kendi
gizli ve belirsiz yolları boyunca takip etm ek için daha da iyi kulak
kesilm ek gerek.
Şeylerin kurulu düzeni varlığım sürdürür, fakat bizim düşünce­
li ve tutkusuz çağım ızı tatm in eden onun belirsizliğidir. Örneğin
kim se kralın iktidarından kurtulm ak istem iyor; fakat azar azar ta­
m am en kurm aca bir şeye dönüşebilse. o zam an insan kralı alkışa
hazırdır. Ö rneğin hiç kim se seçkinlerin alaşağı edilm esini istem i­
yor; fakat üstünlüğün tam am en bir kurm acadan ibaret olduğu gös-
terilebilse, o zam an onu alkışlam aya hazır olurlar. A ynı şekilde in­
sanlar H ıristiyan term inolojiye el sürm em eye hazırlar, fakat gizli­
den gizliye h içbir kesin düşüncesinin olm adığını söyleyebilirler.
B öylece nedam et getirm eden kalırlar, çünkü zaten hiçbir şeyi yık-
m am ışlardır ki. G üçlü bir kralı kurtarıcı bir kahram an ya da dini bir
otoriteden daha fazla arzulam azlar. B ütün m asum iyetleriyle kuru­
lu düzenin sürm esini isterler, fakat bunun artık varolm adığına dair
tefekkürden gelen neredeyse kesin bilgiye sahiptirler. O zam an gu­
rurla tavırlarının ironik olduğunu hayal ederler -s a n k i gerçek ironi
n egatif bir çağdaki gizli bir heyecan değilm iş gibi (tıpkı kahram a­
nın p o zitif bir çağda, heyecanın kendini gösterm esi dem ek olduğu
gibi), sanki ironi, en büyük ustası öldürüldüğünde, fedakârlığı içer­
m ezm iş gibi.

Haset

Bu düşünceli gerilim , sonunda kendine bir ilke oluşturur ve nasıl ki

tutkulu bir çağda heyecan birleştiren ilkeyse, çok düşünen ve tutku­
dan yoksun olan bir çağda da haset negatif bir birleştirici ilkedir.
A ncak bu, etik bir suçlam a olarak yorum lanm am alıdır; tefekkür fik­
ri, böyle söylenebilirse eğer, hasettir, o yüzden de eylem i bakım ın­
dan iki yönlüdür: Bireyin içinde bencildir ve çevresindeki toplum un
bencilliğine yol açar, bu şekilde de ona karşı işler.
T efekkürdeki haset (bireyin içindeki) onun tutkulu bir karar al­
m asına engel olur. Eğer birey bir an tefekkürün boyunduruğundan
kurtulm ayı başaracakm ış gibi görünürse, hem en etrafını çevreleyen
tefekkürün karşıtı tarafından durdurulur. Tefekkürden fışkıran haset
insanın iradesini ve kuvvetini hapseder. B ireyin önce kendi tefekkü­
rünün bağlarından kendini kurtarm ası gerek, am a o zam an bile ser­
best değildir. K endisini, etrafm dakilerin tefekkürüyle oluşm uş uç­
suz bucaksız bir hapishane içinde bulur, çünkü kendi tefekkürüyle
olan ilişkisi yüzünden kendi çevresindeki tefekkürle de belli bir iliş­
kisi vardır. Bu ikinci hapislikten, durum un yanlışlığım ne kadar
açık seçik algılarsa algılasın, ancak dinsel içebakış aracılığıyla k a­
çabilir. Tefekkür, elindeki bütün araçları kullanarak insanların, hem
bireyin hem de çağın bu şekilde hapsolduğunu anlam asına engel
olur; despotlarla ya da rahiplerle ya da soylularla ya da gizli polisle
değil, tefekkürün ta kendisiyle hapistir ve bunu, tefekkür ihtim ali­
nin tek bir karardan çok daha üstün olduğunu dile getiren gönül ok­
şayıcı ve kibirli bir görüşle yapar. B encilce bir haset bireyden öyle
taleplerde bulunur ki, çok fazla şey isteyerek onu hiçbir şey yapa­
m az hale getirir. Onu çocuğuna düşkün bir anne gibi şım artır, çün­
kü adam ın içindeki haset kendini başkalarına adam asına engel olur.
Dahası, onu çevreleyen haset, ki burada başkalarını haset ederek yer
alır, olum suz ve ciddi anlam da kıskançtır.
Fakat daha ileri götürüldükçe tefekkürün kıskançlığı daha açık
biçim de m anevi bir hınç [m isundelse: haset, hınç] olur. K apatılm ış
bir yerdeki hava nasıl zehirli hale gelirse, tefekkür tutsaklığı da,
eğer eylem ya da herhangi bir olayla havalandırılm azsa suçlanm ayı
hak eden bir hınç geliştirir. Tefekkürde gerilim in durum u (ya da de­
diğim iz gibi gerginlik) bütün yüksek güçlerin etkisini yitirm esine
yol açar, nerede ne kadar aşağı ve iğrenç şey varsa hepsi öne çıkar,
yüzsüzlüğü aldatıcı kuvvet etkisini gösterir, kendi aşağılıklığıyla
korunurken hıncın dikkatini çekm ekten kaçınır.
İnsanın sürekli yükseklerde kalam ayacağı, herhangi bir şeye
hayran olm ayı sürdürem eyeceği insan doğasının tem el bir gerçeği­
dir. İnsan doğası çeşitlilik ister. En heyecanlı çağlarda bile insanlar
kıskançlıkla kendilerinden üstün olanlarla ilgili şakalar yapm aktan
hep hoşlanm ışlardır. Bu son derece norm al ve tam am en savunulabi­
lir bir şeydir, yeter ki büyük olana güldükten sonra onlara bir kere
daha hayranlıkla bakabilsinler; aksi halde attığınız taş ürküttüğünüz
kurbağaya değm ez. Bu şekilde heyecanlı bir çağda bile hınç kendi­
ne bir çıkış kapısı bulur. D aha az heyecanlı bile olsa bir çağ hınca
uygun karakterini verecek kuvvete sahip olduğu sürece ve bunun ne
ifade ettiği konusunda kararını verm işse, hınç, tehlikeli olsa da,
kendi önem ine sahiptir. Ö rneğin eski Y unan’da hınç sürgüne gön­
derm e [ostracism] biçim ini alm ıştı, yığınların seçkin olanın göze
batan nitelikleri karşısında kendi dengelerini korum ak için başvur­
dukları adeta bir nefsi m üdafaa gayreti. G öze çarpan adam sürgüne
gönderiliyordu; fakat herkes ilişkinin ne kadar diyalektik olduğunu
anlıyordu, sürgün üstünlük işareti olarak kalıyordu. Bu yüzden,
A ristophanes ruhunun çok önceki bir dönem ini tem sil edecek şekil­
de, tam am en önem siz bir kişinin diktatör olm asındansa sürgüne
gönderilm esi daha ironik olurdu, çünkü sürgün büyüklüğün negatif
işaretidir. A m a yine de hikâyenin sonunu, insanların sürgüne gön­
derm iş oldukları adam ı onsuz yapam ayacakları için geri çağırm ala­
rıyla bitirm ek çok daha iyi olurdu, o zam an sürgüne gittiği ülke için
tam bir gizem olurdu; çünkü onun hakkında kayda değer bir şey bu­
lam am ış olacaklardı. A ristophanes “A tlılar"da -tıp k ı T ib e t’te Dalai
L am a'n ın dışkısına tapm aları g ib i- yozlaşm anın son halinin bir res­
m ini çizer; bayağı ayaktakım ı, tem silcilerinde kendi kirlerini akılla­
rına getirdikleri zam an biterler; ve bu, bir dem okraside bir m onarşi­
deki tahtı açık artırm a usulü satm ayla kıyaslanabilecek bir yozlaş­
m a derecesidir. Fakat hınç hâlâ bir karaktere sahip olduğu sürece,
sürgün negatif bir üstünlük işaretidir. A ristides’e, “A ristides’in tek
dürüst adam olduğunu duym aya taham m ül edem ediği için” sürgü­
ne gitm esi yönünde oy kullandığını söyleyen adam, A ristides'in
seçkin bir kişi olduğunu yalanlam ıyordu, kendisi hakkında bir şeyi
itiraf ediyordu. K endisinin üstünlükle olan ilişkisinin, hayranlığın
m utlu aşkı yerine, kıskançlığın m utsuz aşkı olduğunu itiraf ediyor­
du; am a bu üstünlüğü küçüm sem eye kalkışm ıyordu.
Öte yandan, tefekkür ne kadar üste çıkar ve böylece insanları
tem belleştirirse, hınç da o kadar tehlikeli hal alır; çünkü artık kendi
önem inin farkında değildir. O karakterden yoksun olan tefekkür
korkaktır ve bocalar, durum a göre de aynı şeyi değişik şekillerde
yorum lar. B una bir şakaym ış gibi davranm aya çalışır, o olm azsa h a­
karet gibi bakar, o da olm azsa hiçbir şey değilm iş gibi başından at­
m aya çalışır; aksi halde bu şeye bir espri gibi bakacaktır, o olm az­
sa o zam an dikkate değer bir ahlâki hicvi kastettiğini söyler, o da
başarılı olm azsa, boşver gitsin diyecektir.
Bu şekilde hınç karakter eksikliğini oluşturan ilke olur, acınası
biçareliğinden dolayı gizlice belli bir yer edinm eye çalışır, sürekli
hiçbir şey olm adığını kabul ederek kendini korur. K arakter eksikli­
ğinin yol açtığı hınç üstünlük farkının gerçekten fark olduğunu asla
anlayam az, üstünlüğü negatif (sürgünde olduğu gibi) kabul ederek
kendini de anlayam az, onu aşağıya çekm ek ister, farklılık ortadan
kalkacak şekilde küçüm sem ek ister. Ve hınç kendini sadece bütün
varolan üstünlük biçim lerine karşı korum akla kalm az, ayrıca hâlâ
gelecek olana karşı da korur.

B i r-hizaya-getirm e

K endini tem ellendirm ekte olan hınç, bir-hizaya-getirm e \levelling]

sürecidir, tutkulu bir çağ yeni şeyler kurup eskilerini devirerek, git­
tiği yerlerde bir şeyleri yükseltip yıkarak fırtına gibi eserken, dü­
şünceli ve tutkusuz bir çağ tam tersini yapar: Bütün eylem leri en­
geller ve bastırır; bir seviyeye indirir. Aynı hizaya getirm e, büyük
değişikliklerden kaçm an sessiz, m atem atiksel ve soyut bir uğraştır.
Anlık bir heyecan parlam asıyla insanlar, um utsuzluk anında haya­
tın güçlerini hissedebilm ek için bir talihsizliğin bile özlem ini çeke­
bilirler; fakat ardından gelen kayıtsızlığa bir karışıklığın faydası,
bir m ühendisin bir arazi parçasını düzleştirm esi kadar olur ancak.
En şiddetli halinde bir ayaklanm a volkanik bir patlam a gibidir, di­
ğer bütün sesleri boğar. B ir-hizaya-getirm e projesi zirvedeyken in­
sanın kendi kalp atışlarını duyduğu bir ölüm sessizliğidir, hiçbir
şeyin nüfuz edem eyeceği, her şeyi içine göm en, karşı konulm az bir
sessizlik. B ir insan bir ayaklanm anın başında olabilir, fakat hiç
kim se tek başına hizaya getirm e sürecinin başında bulunam az;
çünkü o zam an lider olurdu ve böylece bir-hizaya-getirilm ekten
kaçardı. H er birey kendi çapında bu bir-hizaya-getirm e sürecinde
yer alabilir, fakat o soyut bir güçtür, bir-hizaya-getirm e soyutlam a­
nın bireye karşı kazandığı bir zaferdir. M odern zam anların tefek­
kürdeki bir-hizaya-getirm e süreci antikçağm kader anlayışına kar­
şılık gelir.
A ntikçağm diyalektiği liderliğe yöneliyordu (önem li birey ve
k itleler -ö z g ü r insan ve köleler); H ıristiy an lığ ın diyalektiği şu
ana kadar tem sile yön eliy o r (çoğunluk kendini tem silcisinde gö­
rüyor ve tem sil edilenin çoğunluk olduğu bilinciyle özgür k a lı­
yor, bir çeşit kendi durum unu ölçen bir bilinçle); y aşadığım ız ça-
ğm diyalek tiğ i eşitliğe y ö n eliy o r ve yan lış olsa d a en m antıklı ic­
rası b ir-h izay a-g etirm ed ir, b irey ler arasındaki n eg a tif ilişkinin
n eg a tif birliği olarak.
B ir-hizaya-getirm e sürecinin derin anlam ının “nesil” kategorisi­
nin “bireylik” kategorisine egem en olm asından geldiğini herkes
açıkça görüyordur. A ntikçağda bireylerin toplam sayısı adeta seç­
kin bireyin değerini ifade ediyordu. Şim dilerde değer standardı de­
ğişti, öyle ki, eşit olarak, yaklaşık olarak şu kadar insan bir birey
ediyor, önem e sahip olabilm ek için doğru sayıyı bulm anız yeterli.
A ntikçağda yığınların içindeki bireyin hiçbir surette değeri yoktu;
hepsini önemli kılan seçkin bireydi. Y aşadığım ız çağ m atem atiksel
bir eşitliğe doğru gidiyor; eşit olarak bütün sınıflarda yaklaşık şu
kadar insan bir birey ediyor. Ö nceleri seçkin birey kendine her şeyi
verir ve yığınlar içindeki bireye hiçbir şey verm ezdi. Şimdi herkes
şu şayıda insanın bir birey yaptığını biliyor ve gayet de tutarlı bir şe­
kilde en önem siz işler için birbirlerini topluyorlar (bir araya gelme
deniyor buna, am a bu sadece kibarcası). Sırf geçici bir hevesi uygu­
lam aya koym ak için birkaç insan birbirlerini topluyor ve iş yapılı­
yor -so n ra bunu yapm aya cesaretleri oluyor. Bu sebeple, üstün ye­
tenekli tek bir insan bile kendini tefekkürden kurtaram az, çünkü çok
kısa süre içinde kendinin abuk sabuk bir m eselenin içinde bir kesir
olduğunun farkına varır, böyle olunca da dinin sonsuz özgürlüğüne
ulaşam az. Birkaç insanın bir araya gelince ölüm le karşılaşm aktan
korkm ayacağı olgusu, bugünlerde bunlardan her birinin birey ola­
rak cesareti olduğu anlam ına gelm iyor; çünkü birey ölüm den de
çok, kendi başına bir şeyi riske sokm a dileğine yönelik tefekkür
yargısından ve itirazından korkuyor. Birey artık Tanrıya ait değil­
dir, kendine, sevgilisine, sanatına ya da bilim ine de ait değildir; bü­
tün şeylerde tefekkürle tabi olduğu bir soyutlanm aya ait olduğunun
bilincindedir, tıpkı bir toprak kölesinin bir m alikâneye ait olm ası gi­
bi. İşte insanlar birden fazla olm anın m utlak bir çelişki olduğu du­
rum larda bunun için bir araya gelirler. Pozitif birleşm e ilkesinin
ilahlaştırılm ası bugünlerde tefekkürün köleliğinde erdem leri bile vi-
tia splendida’ya [tam bir yozlaşm ışlık] dönüştüren silip süpürücü,
cesaret kırıcı ilkedir. Bunun sebebi, ebedi sorum luluğun ve T anrı­
nın huzurunda bireyin dini anlam da seçilip ayrılm asının göz ardı
edilişidir. O noktada yozlaşm a yerleşirse insanlar grup içinde tesel­
li arar, böylece tefekkür bireyi öm ür boyu yakalar. Bu krizin daha
başlangıcının bile farkına varam ayanlar, hiç sesini çıkarm adan dü­
şünceli ilişki içine göm ülürler.
Bir-hizaya-getirm e süreci bir bireyin eylem i değil, soyut bir gü­
cün ellerindeki tefekkürün işidir. Bu yüzden onu yöneten yasa, tıp­
kı paralelkenar kuvvetlerin köşegeninin hesaplanm ası gibi hesapla­
nabilir. Aynı seviyeye indirilm iş bireyin kendisi bu sürecin içine
göm ülür vs. Ne yaptığını bencilce biliyor gibi görünse de, kitle ha­
lindeki insanlar için sadece ne yaptıklarını bilm edikleri söylenebi­
lir; çünkü tıpkı kolektif heyecanın bireyden gelm eyen bir artık özel­
lik olması gibi, bu durum da da bir artık özellik vardır. H içbir bire­
yin üzerinde etkisi olm ayan bir şeytan vücuda getirilir, bir-hizaya-
getirm enin soyutlanm ası bireye bir tür anlık ve bencilce bir haz ver­
se de, aynı zam anda kendi ölüm ferm anını im zalıyordun Heyecan
felaketie sonuçlanabilir, fakat bir-hizaya-getirm e bireyin eo ipso
yıkım ıdır. H içbir çağ, dolayısıyla yaşadığım ız çağ da dahil, bu sü­
recin septisizm ini durduram az; çünkü durdurm aya kalkışır kalkış­
maz bir-hizaya-getirm e süreci yasası tekrar göreve çağrılır. O ne­
denle, bunu ancak bireysel olarak dini yalnız yaşam asından kaynak­
lanan dinsel cesarete sahip birey durdurabilir.
Bir keresinde üç adam ın utanm az biçim de tek bir kişiye saldır­
dığı bir sokak kavgasına tanık olm uştum . K alabalık durm uş, bu
haksızlığa duyduğu öfkeyle seyrediyordu; nefret ifadeleri sahneyi
canlandırm aya başladı; sonra seyredenlerden birkaçı üç saldırgan­
dan birine saldırdı ve yere yıkıp dövdü. İntikam alanlar aslında sal­
dırganlarla aynı kuralları uygulam ıştı. Eğer izin verirseniz ben de
naçizane kendim i hikâyeye katıp devam edeceğim . İntikam alanlar­
dan birinin yanına gidip yaptığı şeyin ne kadar m antıksız olduğunu
argüm anlarla açıklam aya çalıştım ; fakat m eseleyi tartışm ak onun
için im kânsızdı: Böyle bir alçağın üç kişinin saldırısını fazlasıyla
hak ettiğini söyleyip duruyordu sadece. A rbedenin başlangıcını gör­
m em iş olan biri için durum un kom ikliği daha da belirgin olurdu; bir
adam ın, (yalnız olan) başka bir adam dan, “üç kişiye karşı tek” diye
söz ettiğini duyduğunu düşünün, hem de bunu durum tam tersiyken
duysun -o n la r adam a karşı üç kişiyken. İlkin içerdiği çelişki bakı­
m ından kom ikti, polis sokakta dikilen bir adam a “kibarca dağılm a­
sını” söylerken. İkinci olarak da kendisiyle çelişm enin bütün ko­
m ikliğini taşıdığı için. Fakat bundan öğrendiğim şey, bu septisizm e
bir son verm e üm itlerim in hepsinden vazgeçm em in iyi olacağıydı,
yoksa benim üzerim e gelecekti.
Tek bir birey bile (yani tek bir seçkin birey -liderlik anlamında ve
diyalektik “kader” kategorisine uygun düşünülerek) soyut bir-hizaya-
getirm e sürecinin önünü almayı başaram ayacaktır, çünkü negatif ola­
rak daha yüksek bir şeydir ve de artık şövalyelik zamanı gerilerde
kalmıştır. Hiçbir topluluk ya da dem ek o soyut gücü durduramaz,
çünkü dem ek denilen şeyin zaten kendisi bir-hizaya-getirme süreci­
nin hizmetindedir. Farklı ulusların bireylikleri de bunun önünü ala­
maz, çünkü bir-hizaya-getirm e süreci daha üst bir düzlemde arı duru
insanlığın negatif bir temsilidir. Soyut bir-hizaya-getirme süreci, ya­
ni bireyin dini anlam da seçilip ayrıldığı biri olarak varlığının sona er­
m esinden kaynaklanan sürtünmenin yarattığı o insan ırkının içten
yanm alı m otoru devam etmek, alize rüzgârları gibi her şeyi yakıp kül
etm ek zorundadır. Fakat onun aracılığıyla her bir birey kendisi için
bir kere daha dini bir eğitim alabilir ve bir-hizaya-getirme sürecinin
examen rigorosumu [zorlu sınav] yardım ıyla esasta dinsel bir tavır
kazanabilir. Seçkin diye hayran oldukları şeye kişisel olarak ne kadar
güçlü sarılırlarsa sarılsınlar, başlangıçtan beri bir-hizaya-getirme sü­
recinin hem bencil bireyde hem de bencil nesilde kötü olduğunun; fa­
kat aynı zamanda, Tanrı huzurunda dürüstçe isterlerse en yüce hayat
için bir başlangıç noktası da olabileceğinin farkında olan daha genç
insanlar için bir-hizaya-getirm e çağında yaşamak gerçekten bir eğiti­
ni olacaktır. Ç ağlan en yüce anlam da onları dini bakım dan geliştire­
cek ve aynı zam anda estetik ve entelektüel bakım dan eğitecektir, çün­
kü bu şekilde komedi mutlak ifadesini bulacaktır. Komedinin en yü­
ce formu, tam da bireyin sonsuz “salt insanlık” soyutlaması altına
gelm esiyle ortaya çıkar; burada insanın durum unun m izahını yum u­
şatan, dokunaklılığını güçlendiren o aracı vasıflardan hiçbiri bulun­
maz, bir hizaya getirm e sürecinin yok ettiği düzenin somut aynntıla-
rınm da hiçbiri yoktur. Fakat bu yine, insanın tek kurtuluşunun her bir
birey için dinin gerçeğinde yattığının başka bir şekilde ifadesidir.
Bireyin en yüce olana kavuşm asına izin verilm esinin aslında bir
hata sonucu olduğunu anlam ak heyecanlarını körükleyecektir, eğer
birey cesurca bunu arzularsa. Fakat bir-hizaya-getirm e süreci devam
etm ek zorunda kalacak ve tam am lanacak, tıpkı skandalin dünyaya
zorunlu olarak gelm iş olması gibi, tabii onu getirene yazıklar olsun.
Her insanın kendisini reform e ederek bir reform un başlam ası ge­
rektiği söylendi hep. Ne var ki, fiiliyatta böyle olm adı, zira reform,
kahram anlık konum unu Tanrıya epey pahalıya ödeyen bir kahra­
man yarattı. İnsanlar ona doğrudan katılarak onun çok pahalıya mal
ettiği şeyi ucuza, hatta kelepir fiyatına alıyorlar; fakat her şeyin en
yücesini satın alm ıyorlar. Bunun aksine, soyut bir-hizaya-getirm e
ilkesinin, sert doğu rüzgârları gibi, hiçbir bireyle kişisel bir ilişkisi
yok, sadece herkes için aynı olan soyut bir ilişkiye sahip. Orada hiç­
bir kahram an, başkaları için acı çekm ez ya da onlara yardım etmez;
herkesin iş dağıtıcısı onların eğitim ini üstlenen düzleştirm e süreci­
dir. Ve bir-hizaya-getirm e ve kendisinden en çok şeyi öğrenen in­
san seçkin biri ya da bir kahram an olm az - b u ancak, sonuna kadar
katı tutarlılığı olan bir-hizaya-getirm e sürecini engellem eye yarar­
d ı- bunun olm asını bireyin kendi engeller, çünkü bir-hizaya-getir-
menin anlam ını kavram ıştır; bütünüyle eşitlikçi anlam da sadece bir
insan olur, başka hiçbir şey değil. Din fikri budur. Fakat o şartlar al­
tında eşitlikçi düzen katıdır ve elde edilen kâr da görünüşte çok kü­
çüktür; görünüşte diyorum , çünkü şayet birey Tanrı huzurunda di­
nin gerçekliğinde kendisinden m em nun olm ayı öğrenm ezse ve baş­
kalarına hükm etm ek yerine, kendi kendinin dinleyicisi bir papaz ve
kendi kendinin okuyucusu bir yazar olm aktan m utlu olarak kendine
hükm etm eyi öğrenm ezse, eğer en yüce şey olarak bundan tatm in ol­
mayı öğrenm ezse, -çü n k ü bu, bütün insanların Tanrı nezdindeki
eşitliğinin ve başkalarına benzeyişim izin ifad esid ir- o zam an tefek­
kürden kaçm ayacaktır. Ö yle olabilir ki, yanıltıcı bir anda yetenekle­
ri bakım ından ona bir seviyeye iniyorm uş gibi gelebilir; fakat so­
nunda batıp bir-hizaya-getirm e sürecinin altında kalacaktır. Bir
H olger Danske ya da bir M artin L u th er’e çağrıda bulunm anın fay­
dası yok; onların zam anı geçti ve derinde onlara tekrar kavuşm a öz­
lem inin altında yatan bireyin tem belliğidir, her şeyin en yücesini
çok pahalıya ve birinci elden alm ak yerine, bir şeyi ucuza ve ikinci
elden alm ayı yeğleyen dünyevi bir sabırsızlık. Art arda toplum lar
kurm ak hiçbir işe yaram az; çünkü olum suz konuşacak olursak, top­
lum un m iyop gözlü üyesi görem ese de onların üzerinde olan bir şey
var.
D olaysız ve güzel oluşum u içinde bireylik ilkesi, nesil için seç­
kin ve saygın bireyde sem bolleşir; tem silcinin etrafında ast bireyle­
ri grup halinde toplar. E bedi gerçekliğinde bu bireylik ilkesi, bir-hi-
zaya-getirm e için neslin soyutlam a ve eşitliğini kullanır ve bu şekil­
de bireyi dinsel anlam da gerçek bir insana doğru geliştirm ekte işbir­
liği eder. Zira bir-hizaya-getirm e süreci fani şeyler söz konusu ol­
duğunda ne kadar güçlüyse, ebedi şeyler söz konusuyken o kadar
güçsüzdür. Tefekkür insanın kapıldığı bir tuzaktır; fakat bir kere he­
yecan “sıçram ası” yapıldı mı, o zam an ilişki farklılaşıp insanı ebe­
diyete sürükleyen bir ilm iğe dönüşür. T efekkür varoluştaki en sert
alacaklıdır ve öyle de kalacaktır; şu ana kadar m evcut bütün hayat
görüşlerini kurnazca toptan satın alm ıştır, fakat esas olarak dini ve
ebedi olan hayat görüşlerini satın alam az; öte yandan, insanları baş
döndüren pırıltısıyla yoldan çıkarabilir ve bütün geçm işi hatırlata­
rak onları um utsuzluğa düşürebilir. Fakat insan kibirli ve gururlu
olm akla suçlansa bile -ç ü n k ü yardım ı kabul etm eyecektir- ya da
bencillikle suçlansa bile, -çü n k ü insanlara yardım ederek, yani en
yüce ahnyazılarm dan kaçm alarına yardım ederek onları kurnazca
aldatm ay acak tır- derinliklere sıçrayarak kendine yardım etmesini
öğrenir, başkalarını kendisi kadar sevm esini öğrenir.
E ğer şu ana kadar söylediklerim in zaten herkesçe bilindiğinden
ve de herkes tarafından dile getirilebileceğinden yakm an olursa, o
zam an cevabım şudur: N e kadar çok olursa o kadar iyi -b e n seçkin
bir konum istem iyorum , herkesin benim görüşüm ü bilm esine karşı
da değilim , tabii eğer bunun anlam ı görüşlerim in benden alınıp ne­
gatif bir ortaklığın eline verilm esi olm adıkça. G örüşlerim i elim de
tutm a iznim olduğu sürece, herkes tarafından bilinm ekle değerlerin­
den bir şey kaybetm ezler.
Pek çok değişikliklerin ardından m odem zam anlardaki eğilim , bir-
hizaya-getirm e olarak kaldı. G erçi bu değişikliklerin kendileri bir-
hizaya getirm e değildi, çünkü onların hiçbiri yeterince soyut değil­
di, her birinin belli bir som ut gerçekliği vardı. Şu bir dereceye ka­
dar doğrudur ki büyük bir adam başka büyük bir adam a saldırıp iki­
si de zayıf düşünce ya da birisi öteki tarafından etkisiz hale getiri­
lince ya da kendi başlarına zayıf olan bir insan topluluğu seçkin ki­
şiden daha güçlü hale gelince bir-hizaya-getirm e süreci devam et­
m ektedir. B ir-hizaya-getirm e aynı zam anda belli bir sınıf tarafından
da gerçekleştirilebilir; m esela ruhban sınıfı, burjuvazi, köylüler ya
da insanların kendileri. Fakat bütün bunlar bireyliğin som utluğu
içindeki soyut bir gücün ilk hareketleridir.

Kam u

Fler şeyin aynı seviyeye indirilebilm esi için ilk önce bir hayalet, bir
ruh, yaratm ak gerekiyor, devasa bir soyutlam a, her şeyi kucaklayan,
am a aslında hiçbir şey olan bir şey, bir serap -iş te o hayalet kam u­
dur. Sadece, tutkusuz am a düşünen bir çağda bir hayalet kendini
Basının yardım ıyla geliştirebilir, ki böylece Basının kendisi de bir
soyutlam aya dönüşür. Tutku, kargaşa ve heyecan zam anlarında, bir
halk içi boş bir fikri gerçekleştirm ek isteyip de her şeyi yakıp yıksa
bile: O zam an bile böyle kam u diye bir şey olm az. Partiler vardır ve
som utturlar. Öyle zam anlarda Basın, partilerin bölünüşüne göre, so­
m ut bir karaktere bürünür. Fakat, tıpkı m asa başında çalışan insan­
ların önlerine çıkan ilk fantastik hayale sarılm ası gibi, sadece B ası­
nın az buçuk hayat belirtisi gösterdiği tutkusuz. kım ıltısız, düşünen
bir çağ da, böyle bir hayaleti besler. Kam u aslında bir-hizaya-geti-
re n ’den ziyade, gerçek B ir-H izaya-G etirm e-E fendisi’dir; çünkü bir-
hizaya-getirm e ne zam an sadece yaklaşık olarak gerçekleşse, bu bir
şey tarafından yapılır, oysa kam u dev bir hiçtir. K am u antikçağda
olm ayacak bir kavram dır; çünkü kitle halinde, tek vücut [en masse,
in corpore] olan insanlar ortaya çıkan her durum da yer alıyorlardı,
aralarındaki bireyin eylem lerinden de sorum luydular, dahası, birey
şahsen orada m evcuttu ve kararını kabul ya da ret için sunm ak zo­
rundaydı. Basın, ancak ve ancak toplum daki birlik anlayışının artık
som ut gerçeklere hayat verecek güçte olm adığı zam an, o soyut kav­
ram “kam u”yu yaratabilir; gerçek bir durum da ya da örgütte asla
yer alm ayan ve asla bu am açla bir araya getirilem eyecek, gerçek ol­
m ayan bireylerden oluşm uş -a m a yine de bir bütün olarak bir arada
tu tu la n - kam uyu.
K am u bir çokluktur, bütün halkları bir araya getirseniz sayıca
daha fazladır, asla incelenem eyecek bir kitledir, tem sil dahi edile­
mez, çünkü soyutlam adır. Ne var ki, çağ düşünen ve tutkusuz bir
çağ ise ve som ut olan her şeyi yıkıyorsa, o zam an kam u her şey olur
ve her şeyi içine aldığı sanılır. Ve bu da yine bireyin nasıl kendi ha­
line bırakıldığını gösterm ektedir.
H er biri önem li olan gerçek insanlarla eşzam anlı, gerçek an ve
gerçek durum : İşte bireyi güçlü tutm aya yardım eden şey. Fakat
bir kam unun varlığı ne bir durum üretir ne de eşzam anlılık. B ası­
nın bireysel okuru kam u değildir, azar azar insanların bir kısm ı,
hatta hepsi okusa bile eşzam anlılık eksik kalır. K am uyu bir araya
getirm ek y ıllar sürer ve o halde bile orada olm ayacaktır. B ireyle­
rin o kadar m antıksız b ir şekilde oluşturdukları bu soyutlam a g a­
yet haklı olarak bireyin yardım ına gelm ek yerine onu iter. B ir ola­
yın vuku bulduğu anda hiçbir görüşü olm ayan adam çoğunluğun
görüşünü kabul eder, ya da kavgacı biriyse, azınlığın görüşünü.
Fakat şu unutulm am alı ki hem azınlık hem de çoğunluk gerçek in­
sanlardır, bireyin onlara b ağlanm asına yardım cı olunm asının se­
bebi de budur. O ysa kam u bir soyutlam adır. Şu ya da bu adam ın
düşüncesini benim sem ek, onların da kendisiyle aynı tehlikelere
m aruz kalacağını bilm esi dem ektir, eğer görüş yanlışsa onlar da o
kişi gibi yanlışa sapacak dem ektir. Fakat kam uyla aynı görüşü be­
nim sem ek aldatıcı bir tesellidir, çünkü kam u orada sadece abst-
racto [soyut] olarak vardır. Bu nedenle, hiçbir çoğunluk kam u k a ­
dar haklı ve m uzaffer olduğundan bu kadar em in olm azken, bura­
da bireyin tesellisine pek bir şey düşm ez; çünkü kam u bütün k işi­
sel tem ası yasaklayan bir hayalettir. V e eğer bir kişi bugün kam u­
oyunu benim serse ve yarın da ıslıklarsa, o da kam u tarafından ıs­
lıklanır.
 B ir nesil, bir halk, bir halk m eclisi, toplantı yapan bir grup insan
ya da tek bir insan, kendilerinden sorum ludur ve eğer dönek ve ve­
fasızlarsa m ahcup edilebilirler; fakat kam u, kam u olarak kalır. Bir
halk, bir m eclis ya da bir insan b ir dereceye kadar değişebilir, öyle
ki insan o zam an şunu söyleyebilir: A rtık aynı değiller; fakat kam u,
tam tersi bir hale gelse bile, yine aynı kalır -y a n i, kam u olur. Fakat
bireyin oluşm ası zaten tam da bu soyutlam a ve bu soyut disiplin
aracılığıyla olacaktır (şayet birey kendi iç dünyasıyla çoktan oluş-
m adıysa), tabii eğer bu sürece boyun eğm ezse, en yüce dini anlam ­
da, kendisinden ve T anrıyla olan ilişkisinden m em nun olm a öğreti­
lirse ve; hayattaki görece, som ut ve kendine özgü olanı yok eden bir
kam uyla uyuşm ak yerine kendisiyle barışık olm ası öğretilirse; el
saym ak yerine, kendi içinde ve Tanrıyla huzur bulm ası yönünde
eğitilirse. M odern dünyayla antikçağ arasındaki en büyük fark şu­
dur: “B ütün,” som ut değildir, o yüzden de bireyi destekleyem ez, ya
da som ut bir şeyin yapm ası gerektiği gibi (onu m utlak olarak geliş­
tirm ese de) eğitem ez, o bir soyutlam adır, soyut eşitliğiyle o kişiyi
iter ve böylece onun m utlak olarak eğitilm esini sağlar -e ğ e r süreç
içinde boyun eğm ezse. A ntikçağdaki hiç değişm eyen hayat sıkıntı­
sı [taedium vitae] seçkin bireyin başkalarının olam ayacağı biri ol­
m ası yüzündendi; m odern zam anların telkiniyse, kendini dinsel ba­
kım dan bulan herkes, herkesin başarabileceği bir şeyi başarm ış ola­
cak.
Kam u ne bir ulustur, ne nesil, ne cem aat, ne cem iyet, ne dernek,
ne de şuradaki insanlar, zira bütün bunlar som ut oldukları için var­
dırlar; kam uya ait tek bir birey bile gerçek bir sorum luluk davranı­
şı gösterem ez; belki günün bazı saatlerinde kam uya aittir -y a n i baş­
ka hiçbir şey olm adığı anlarda, çünkü gerçekten kendisi olsa, kam u­
nun bir parçasını oluşturm az. Böyle bireylerden, hiçbir şey olm a­
dıkları anlardaki bireylerden oluşm uş kam u, bir tür devasa bir şey­
dir, hem her şey hem hiçbir şey olan soyut, ıssız bir boşluktur. Fa­
kat buna istinaden herkes kendine bir kam u m al edebilir, nasıl ki
K atolik Kilisesi, piskoposları in partibus infideliıım [kâfirlerin b u ­
lundukları yerlerde] atayarak sınırlarını hayali biçim de genişlettiy-
se, kam u da herkesin hak iddia edebileceği bir şeydir, film m akine­
siyle erotik resim ler gösteren sarhoş bir denizci bile diyalektik ba­
kım dan m utlak olarak en büyük adam kadar kam uda hak iddia ede­
bilir; bütün o hiçleri kendi tek kişilik topluluğunun önüne koym a
hakkı aynı ölçüde m antıklıdır.
Kam u h er şey ve hiçbir şeydir, bütün güçlerin en tehlikelisi ve
en önem sizidir: İnsan bütün bir ulusa kam u adına seslenebilir, ama
yine de kam u tek bir gerçek adam dan, ne kadar önem siz olursa ol­
sun, daha azdır. “K am u” vasfını, bir tefekkür çağının aldatıcı hok­
kabazlığı yaratır; tefekkür çağı kam uyu bireyin gönlünü okşuyor­
muş gibi göstererek, som ut gerçekliklerin buna kıyasla zavallı gö­
ründüğü ortam da bireyin bu canavarı kendine m al edebilm esini sağ­
lar. K am u akıl çağının peri m asalıdır, bireyi hayal âlem inde kraldan
ve halkından çok daha büyük bir şeye dönüştürür; kam u aynı za­
m anda bireyin dini şekillenişini alacağı - y a da bireyin b atacağ ı-
tüyler ürpertici bir soyutlam adır.

B asın soyutlam ası

Basın bir soyutlam adır (çünkü bir gazete bir ulusun som ut bir par­
çası değildir ve sadece soyut anlam da bir bireydir), çağın tutkusuz
ve düşünceli karakteriyle birleşince o soyut hayaleti yaratır; yani,
gerçekten bir-hizaya-getirici güç olan bir kam uyu. Bunun sonucu
olarak negatif dini önem inden ayrı bir önem e sahiptir.
H erhangi bir zam anda ne kadar az fikir olursa, tem bellik ve he­
yecan parlam alarıyla gelen o kadar bitkinlik olacaktır; bununla bir­
likte, hiçbir olayın ya da fikrin çağı yakalayam ayışı yüzünden Bası­
nın gittikçe zayıfladığını hayal edersek, bir-hizaya-getirm e sürecinin
zararlı bir hazza dönüşmesi; kötüyü daha kötü, kurtuluşu daha zor ve
düşüş ihtim alini de daha kesin yapan, bir an parlayıp geçen bir tür
şehvet sarhoşluğu biçimini alm ası daha da kolaylaşacaktır. O tokra­
sinin getirdiği manevi yıkım ve devrim dönem lerinin çöküşü sık sık
tasvir edilm işse de, tutkusuz bir çağın çöküşü, belirsizliği bakım ın­
dan daha az göze batıyor olm asına rağm en aynı ölçüde zararlıdır.
Bu noktayı ele alm ak yararlı olabilir. G ittikçe daha fazla sayıda
insan ruhsuz tem bellikleri sayesinde hiçbir şey olm ak için can ata-
ç a k tır-y a n i kam u olm ak için: H er üyenin üçüncü şahıs olduğu (se­
yirci) en gülünç biçim de oluşm uş o soyut bütün. H içbir şey anlam a­
yan ve kendi hiçbir şey yapm ayan bu tem bel yığının, bu ucuz bal­
kon seyircilerinin gözü eğlencededir ve çok geçm eden, “her kim ne
yaparsa, kam uya dedikodu çıkm ası için yapar” diye bir fikre kapı­
lırlar. O tem bel yığın, bir büyüklenm e havası takınarak bacak bacak
üstüne atıp oturur ve her kim ki çalışm aya kalkışır, ister kral olsun,
ister mem ur, ister öğretm en ya da iyi bir gazeteci, ister şair, ister sa­
natçı olsun, kam uyu kendisiyle birlikte sürüklem ek için m ücadele
verecektir; kam u da bu arada kendi üstün tarzıyla atın kendisi oldu­
ğunu düşünecektir.

S a h ip siz bir kö p e k

Kam uyu belli bir kişi olarak hayal etm eye çalışsam (nispeten iyi
olan bazı bireyler geçici olarak kam uya ait olsalar da, yüce dini tu­
tum a ulaşm am ış olanlarında bile onları sıkı sıkı tutan som ut bir şey­
ler vardır), belki R om a im paratorlarından bir tanesini düşünürdüm ,
tanrı vergisi akıl yeterince m evcut olm adığından sadece kahkahanın
şehvetli sarhoşluğunu arayan, iri. besili bir tip. D eğişiklik olsun di­
ye etrafta dolaşır, kötü olm aktan çok. tem beldir, fakat hükm etm ek
için olum suz bir arzusu vardır. Klasik dönem yazarlarını okumuş
olan herkes bir Sezar'ın vakit öldürm ek için neler neler deneyebile­
ceğini bilir. Aynı şekilde kamu, kendisini eğlendirm ek için bir kö­
pek besler. Köpek edebiyat dünyasının kir tabakasıdır. Eğer birisi
diğerlerinden üstünse, m esela büyük bir adam, köpek üzerine salı­
nır ve eğlence başlar. Köpek ona saldırır, dişlerini geçirip ceketinin
eteklerini yırtar, her türlü laubaliliği reva görür - ta ki kamu usanıp
artık bırakabileceğini söyleyene kadar. Bu. kam unun nasıl bir-hiza-
va-getirdiğine bir örnektir. Onların büyükleri ve güç bakım ından
üstleri hor kullanılm ıştır -k am u iğrenç bulsa da köpek yine köpek
kalır. B ir-hizaya-getirm e. bu nedenle, üçüncü şahıs tarafından yapı­
lır: önem bakım ından bir hiç bile olm ayan ve kendisi çoktan bir-hi-
zaya-getirilm iş üçüncü şahsın yardım ıyla bir-hizaya-getirm eyi ger­
çekleştiren. varolm ayan bir kamu. Ve kam u pişm anlık duymaz.
çünkü zaten eylem i yapan kam u değil, köpektir; tıpkı çocuklara,
“kedinin annesi yaptı,” denm esi gibi. K am u pişm anlık duym az
-g erçek te hiç kim seyi küçüm sem iyordun sadece biraz eğlenm ek is­
tem iştir. Zira, eğer bir-hizaya-getirm e vasıtası olağanüstü enerjik
olsaydı, tem bel kam u kendini kandırm ış olurdu, çünkü o zam an va­
sıtanın kendi bir engel teşkil ederdi; fakat onların büyükleri, önem ­
sizler tarafından, önem sizler de kendileri tarafından sınırlanırsa, o
zam an kim se hiçbir şeyden kendini kurtaram az.
K am u pişm an olmaz, çünkü köpeğin sahibi o değildir -sad ece
abonedir. Ne doğrudan köpeği birisinin üzerine salarlar ne de ıslık­
la durdururlar. Sorulduğunda şöyle söylerler: Köpek benim değil,
sahibi yok. E ğer köpeğin öldürülm esi gerekse, o zam an da şöyle
söylerlerdi: O huysuz köpeğin sesinin kesilm esi iyi oldu, herkes öl­
dürülm esini istiyordu -a b o n e le r bile.
K endisini böyle bir durum a alıştıran ve dikkatini kam unun
elinden eziyet çeken seçkin bireye yöneltm eye m eyleden birisi,
belki böyle çetin bir sınavın büyük b ir talih sizlik olduğu görü şü n ­
dedir. B öyle b ir görüşe kesinlikle katılam am , en yükseğe u la ş­
m ak için gerçekten yardım isteyen herkes, aslında böyle bir talih ­
sizlikten y ararlan ır ve h atta insanlar bu durum a karşı isyana sü-
rüklense bile o bunu arzu etm elidir. K orkunç olan şey, bütün h a ­
y atların k olayca harap olm ası ya da olabileceği düşüncesidir. O
kaybolm uş insanların, ya da en azından, iyice yoldan çıkm ışların
-p a ra için köpek rolünü üstlenen o k iş ile rin - sözünü bile etm eye­
ceğim ; fakat çoğu aciz, düşüncesiz ve beden zevklerine düşkün,
üstün tem bel h ay atlar süren ve h içb ir zam an bu anlam sız sırıtm a­
dan daha derin b ir varoluş izlenim i ed in m eyenlerden ve ay artm a­
nın daha da ilerisine sürüklenip ap tallıklarıyla, saldırıya u ğ ray a­
nın acısını pay laşarak kendilerin i fazla ö nem seyen bütün o kötü
insanlardan söz edeceğim , onlar böyle b ir durum da saldırılan k i­
şinin d aim a daha güçlü olduğunu bile anlam azlar, bu m eselede şu
korkunç ve ironik gerçeğin geçerli olduğunu bilm ezler: Siz ona
değil kendinize ağlayın.
B ir-hizaya-getirm e sürecinin en alt seviyedeki halidir bu, çünkü
bu süreç kendini daim a herkesi ortak paydaya indirgeyen bölenle
eşitler. Ebedi hayat da bir tür bir-hizaya-getirm edir, ama yine de o
şekilde değil; çünkü ortak payda, herkesin gerçekten ve esasen dini
bir anlam da insan olm asıdır.

Buraya kadar olan bölüm de diyalektik kategorileri ve vasıfları ele

aldım, bir de onların sonuçlarını; ister belli bir anda gerçekten va­
rolsun ister olm asın. Y aşadığım ız çağın diyalektik analizini, günde­
lik hayat bakım ından som ut teyitlerine diyalektik olarak ulaşm ak
için şimdi bir yana bırakıyorum . K aranlık yüzünün görüleceği yer
burası; fakat bu inkâr edilem ese de, tıpkı tefekkürün kendisinin bir
kötülük olm am ası gibi, çok düşünen bir çağın da aydınlık bir yanı
vardır, çünkü yüksek derecedeki bir tefekkür anlık tutkudan daha
büyük bir önem i im a eder; çünkü heyecan, tefekkürün güçlerini bir
karara varm ak için bir araya topladığında ve tefekkür, ortalam a ola­
rak, eylem için daha büyük bir kapasite sağladığında - o zam an, din
içeri geldiği zam an, o artmış eylem kapasitesinin kom utasını ele
alır.
Kötü olan tefekkür değildir; kötü olan, düşüncelere dalm a duru­
mu ve onun içerdiği çıkm azdır, eylem kapasitesini eylem den kaçm a
yoluna çevirir, hem yoz, hem tehlikelidir ve en sonunda gerileyen
bir harekete sürükler.

Yaşadığım ız çağ esasen tutkudan yoksun bir akıl çağı, bu yüzden de

çelişki ilkesini yürürlükten kaldırm ış. Tutkulu bir çağla kıyaslandı­
ğında tutkusuz bir çağ, yoğunlukta kaybettiğini kapsam da kazanı­
yor. Fakat bu kapsam bir kere daha, eğer buna karşılık gelen yoğun­
luk, kullanım ına sunulan genişletilm iş etkinlik alanının kontrolünü
eline alırsa, daha da yüksek bir form un şartı olabilir. Ç elişki ilkesi­
nin yürürlükten kalkm ası, varoluş açısından ifade edildiğinde, insa­
nın kendisiyle çelişki içinde yaşam ası dem ektir. Bireyi tam am en
kendisiyle barışık yapan tutkunun ayırt edici gücünün yaratıcı sınır­
sız kudreti, tefekkürle gelen kavrayışın genişletilm iş kapsam ına dö­
nüştürülür: M üm kün olan her şeyi bilm enin ve olm anın sonucunda,
kişi kendisiyle çelişkidedir, yani hiçbir şeydir. Çelişki ilkesi bireyin
kendine olan bağlılığını kuvvetlendirir ve onu, Sokrates’in çok gü­
zel söylediği gibi, dört ya da başka büyük yuvarlak bir rakam ol­
m aktansa her şeye katlanm aya razı olan üç rakam ı kadar sabit kılar
ve aynı şekilde birey, kendisiyle çelişen binbir türlü bir şey olacağı­
na acı çekip kendisiyle uyum lu olm ayı tercih edecektir.

Gevezelik

G evezelik nedir? K onuşm akla susm ak arasındaki hayati farkın kal­

dırılm asının sonucudur. Sadece gerçekte nasıl suskun kalacağını
bilen bir kişi gerçekten konuşabilir - v e gerçekte hareket edebilir.
Suskunluk içebakışın, iç dünyanın özüdür. D edikodu gerçek ko­
nuşm adan önce davranır ve hâlâ düşüncede olanı ifade etm ek onun
önüne geçerek eylem i zayıflatır. Fakat gerçekten konuşan biri, n a­
sıl suskun kalacağını bildiği için, envai çeşit şeylerden konuşm aya­
caktır, sadece bir şey hakkında konuşacaktır ve ne zam an konuşa­
cağını ve ne zam an susacağını bilecektir. S ırf kapsam ın söz konu­
su olduğu yerde, zafer gevezeliğin olur, hiç durm adan her şey ve
hiçbir şey hakkında lafları ağzında geveleyip durur. İnsanların dik­
kati artık içlerine dönm üyorsa, kendi içsel dini hayatlarında artık
m em nun değillerse, ilişkinin entelektüel olduğu bu yerde o tatmini
aram ak için başkalarına ve kendileri dışındaki şeylere yöneliyor­
larsa, hayatı düzene sokacak bir afet kadar kesin ve önemli hiçbir
şey m eydana gelm iyorsa: İşte şimdi gevezeliğin zam anıdır. T utku­
lu bir çağda büyük olaylar (çünkü birbirlerine karşılık gelirler) in­
sanlara konuşulacak bir şeyler verir. Öte yandan gevezeliğin, bam ­
başka bir anlam da, bir sürü konuşulacak şeyi vardır. V e olay bitip
de sessizlik geldiğinde, insan suskunken hâlâ hatırlanacak ve düşü­
nülecek bir şey vardır. Fakat gevezelik, boşluğunu ortaya çıkaran
suskunluktan korkar.
Sanatsal üretim i yöneten yasa, daha küçük bir ölçekte, gündelik
hayatta herkes için geçerlidir. G erçekten bir şey yaşam ış kişi aynı
zam anda bu tecrübesinin ideal anlam da bütün olasılıklarını da y a­
şar, karşıt olasılığı da dahil. Estetik bakım dan bu olasılıklar onun
m eşru m alıdır. Fakat özel ve kişisel gerçekliği öyle değil. Hem ko­
nuşm ası hem de üretim i suskunluğuna dayanır. K onuşm asının ve
üretim inin ideal m ükem m elliği onun suskunluğuna karşılık gele­
cektir ve o suskunluğun m utlak ifadesi, idealin niteliksel bakımdan
karşıt olasılığı içerm esi olacaktır. Fakat sanatçı kendi gerçekliğini
satışa çıkarır çıkarm az artık gerçekte üretken değildir. Başlangıcı
onun sonudur ve ağzından çıkan ilk kelim e, idealin tevazuuna karşı
işlenm iş bir günah olacaktır. Bu yüzden, böylesi bir sanatsal üretim
bile, estetik bakım dan, bir tür dedikodudur. Bu kolayca teşhis edi­
lir. çünkü karşıtıyla dengelenm iş değildir, zira ideallik karşıtların
dengesidir. Sözgelim i, m ustarip olduğu için yazm aya yönelen adam
gerçekten idealler âlem ine girerse, yaşadığı tecrübenin acısı kadar
sevincini de aynı sevgiyle yeniden üretecektir. O nun bu ideale ulaş­
ma koşulu kendi gerçek kişiliğini susturduğu sessizliktir. Aksi tak­
dirde. sahneyi A frik a’ya çevirm ek gibi, alınan bütün önlem lere rağ­
men onun tek yanlı özel tutkusu kişisel olarak kabul edilebilir ola­
caktır. Çünkü bir yazarın, herkes gibi, kendine özgü bir kişiliği ol­
m alıdır; fakat bu onun kendi “K utsalların K utsalı" olm alıdır; ve tıp­
kı bir evin girişi m uhafızların çapraz süngüleriyle kapatmıyorsa, bir
insanın kişiliğine yaklaşm ak da ideal bir dengede niteliksel karşıt­
lıkların diyalektik çaprazlarıyla kapatılır.
D aha büyük ilişkiler için geçerli olan ve bu am açla örnek ola­
rak verilm iş yukarıdaki durum larda çok açık görülen ne varsa, da­
ha küçük bir ölçüde küçük ilişkiler için de geçerlidir: ve bir kere
daha, suskunluk, bütün okum uşların sosyal ilişkilerinde sine qua
n o n ' dur [olm azsa olm az]. Bir kişi ideali ve ideyi ne kadar tam kav­
rarsa -s u s k u n k e n - gündelik hayatını yeniden üretm eye o kadar
m uktedir olacaktır, böylece sadece belli bir m esafeden belli bazı
şeylerden konuşuyorm uş gibi görünecektir. K onuşm ası daha az
ideal, daha çok yüzeysel ve sohbeti, isim lerin, şu ya da bu kişinin
-isim lerin i an a ra k - söylem iş olduğu vs. vs. hakkındaki "kesinlikle
güvenilir" m ahrem bilgilerin anlam sız bir tekrarı olacaktır ve soh­
bet genel olarak, birinin ne yapıyor olduğu ya da ne yapacağı, bel­
li bir durum da ne söyleyeceği, birinin hangi kızla seviştiği, am a ne­
den buna rağm en evlenm ediği hakkındaki gevezece bir gizli nota
dönüşür. Suskunluğun içgözlem i bütün m edeni sosyal ilişkinin k o ­
şuludur; içebakışın dışavurulm uş karikatürü bayağdık ve geveze­
liktir.
Benim sözünü ettiğim türdeki gevezeliğin m ükem m el örnekleri
rom anda bulunur. T am am en havadan sudan şeylerle doludur, insan­
ların ismi daim a anılır ve abuk sabuk hayat tarzları, isim leri saye­
sinde önem li olan insanlardır bunlar. G eveze insanlar elbette bir şey
hakkında çene çalar, zaten tek dilekleri daha fazla dedikodu için b a­
hane bulm aktır; fakat konu, ideal olarak bakarsanız, nam evcuttur.
D aim a ipe sapa gelm ez bir konusu vardır, m esela. Bay M adsen ni­
şanlandı ve nişanlısına bir İran şah aldı; şu Petersen, şair, yeni şiir­
ler yazacak, ya da, şu M arcussen, aktör, dün gece bir kelim eyi yan­
lış telaffuz etti. Eğer bir anlığına insanların konuşm asını yasaklam a­
yan, am a hakkında konuşulan her şeyin sanki elli yıl önce m eydana
gelm iş gibi düşünülm esini em reden bir yasa hayal edebilsek. dedi­
koduların sonu gelirdi, üm itsizliğe kapılırlardı. Öte yandan bu yasa
gerçekten konuşabilen insana karışm ayacaktı. Bir aktörün bir keli­
meyi yanlış telaffuz etm esi, bu yanlış telaffuzun kendisinde ilginç
bir şey varsa ilginç olabilirdi ancak; ki bu durum da geçen elli yılın
hiçbir önemi olm az -fak at, sözgelim i, o gece A lderm an W aUer'in
karısıyla tiyatroda bulunan Bayan G usta üm itsizliğe kapılırdı; çün­
kü dil sürçm esini fark eden hatta korodaki birinin gülüm sem esini
vs. vs. de fark eden o değil m iydi? Bütün o aptal aptal dedikodu ya­
pan insanlara karşı ayıp ve zulüm olurdu, onların da her şeye rağ­
men yaşam aya hakları v a rd ı- bu şekilde yasanın doğruluğu çıkar
ortaya.
Bu yüzden, mahrem olanla halka açık olan arasındaki hayati fark,
dedikoduyla ortadan silinir ve her şey bir tür m ahrem -kam usal dedi­
koduya indirgenir, ki bu da aşağı yukarı onun bir parçasını oluştur­
duğu kam uya karşılık gelir. Kamu, en m ahrem m eselelerle ilgilenen
kam uoyudur. Kim senin bir topluluğa söylemeye asla cesaret edem e­
yeceği, kim senin konuşam ayacağı, hatta dedikoducuların dedikodu­
sunu yaptıklarını itiraf edem eyeceği bir şey. kamu için gayet güzel
yazılabilir ve kamunun bir üyesi olarak insanlar onu öğrenebilir.
Şekilsizlik nedir? Şekil ile içerik arasındaki hayati farkın ortadan
kaldırılm asının sonucudur. Bu yüzden şekilsizlik, delilik ve aptallı­
ğın aksine, gerçek olan bir içeriğe sahip olabilir; fakat içerdiği ha­
kikat asla esasen gerçek olam az. H er şeyi içine alacak ya da her şe­
ye temas edecek şekilde genişletilm eye m üsaittir, oysa gerçek bir
içerik, yoğunluğu ve kendi içine göm ülm üşlüğü yüzünden açıkça
ve sefilce sınırlıdır.
Tutkusuz am a düşünceli bir çağdaki şekilsizliğin yaygınlığı, sa­
dece en değişik fikirlerin aynı m ecliste ortalıkta dolaşm asıyla değil,
onun tam karşıtı bir sebeple insanların "prensip olarak hareket et­
m ek" için yüce bir özlem ve haz duym alarıyla ortaya serilir. Pren­
sip. adından da anlaşılacağı gibi, ilk gelendir, yani özdür, bireyi
kendi içsel gücüyle ileri iten gelişm em iş duygu ve heyecan şeklin­
deki fikirdir. Tutkusuz bir bireyde bunun eseri bile yoktur. Onun
için prensip tam am en dışsal bir şeydir ve onun için her bir şeyi se­
ve seve yapar, onların tersini de yapm ası cabası. Tutkusuz bir bire­
yin hayatı, kendini bütünüyle ortaya koyan bir prensibin gelişimi
değildir. Aksine, o bireyin iç dünyası aceleyle koşuşturan bir şeydir,
daim a hareket halinde, daim a bir şeyleri "prensip olarak" yapm a te-
laşındadır. Bu anlam ıyla prensip, canavar gibi bir şey olur, bir so­
yutlam a olur, tıpkı kamu gibi. Kam u nasıl ki şu ya da bu şekilde öy­
lesine devasa bir şey olup dünyadaki bütün ulusların ve bütün ebe­
di ruhların toplam ından daha da çok sayıdaysa, herkesin, sarhoş bir
denizcinin bile bir kam usu olabiliyorsa. aynı şey “bir prensip" için
de geçerlidir. Ö ylesine devasa bir şev dir ki, en önem siz bir adam bi­
le en önem siz eylem e bir şeyler ekleyebilir, böylece korkunç dere­
cede kendini önemser. Ö nem siz dürüst bir kişi bir prensip uğruna
aniden bir kahram an olursa, m odanın herkesin, siperi on metre olan
bir kasket giym esini em retm esi kadar kom ik olur. Eğer bir adam
paltosunun iç cebine "prensip gereği" küçük bir düğm e diktirse.
norm alde önem siz ama kolaylık sağlayan bu eylem ine önem yakış-
tırılırdı -b u n u n bir toplum un oluşturulm asına kadar gitm esi hiç de
olm ayacak bir şey değildir.
 Terbiyeyi teşkil eden hayati farkı ortadan kaldıran şey “prensip
gereği” hareket etm ektir. Çünkü terbiye dolaysızdır [immediate]
(dolaysızlık ister doğuştan olsun ister öğrenilm iş). D uyguda, bir iç
heyecanın itici gücünde ve tutarlığında yerini almıştır. İnsan “pren­
sip gereği” her şeyi yapabilir, ne yaptığı temel olarak kim senin
um urunda değildir, tıpkı bir adamın hayatının, bütün “zam anın ge­
reklerine” "prensip gereği” destek verm esine rağmen önem siz kal­
m ası gibi, hatta dilsiz biri olm ası sayesinde ve "kam uoyu organı” sı­
fatıyla, laterna üzerinde elinde tabakla ileri hareket edip eğilen fi­
gürler kadar iyi tanınırken bile. Bir insan “prensip gereği” her şeyi
yapabilir, herhangi bir şeyde yer alabilir ve bu arada kendisi gayri
insani ve kararsız kalabilir. "Prensip gereği” bir kişi bir randevuevi-
nin açılm asıyla ilgilenebilir (sağlık yetkilileri tarafından bu konu
hakkında yapılm ış sayısız araştırm alar var)., aynı kişi "prensip gere­
ği” zam anın önem li bir ihtiyacı varsayıldığı için yeni bir İlahi K ita­
bının basılm asına da yardım cı olabilir. Fakat ilkinde onun sefih bi­
ri olduğu sonucuna varm ak, İkincisinde de ilahi okuduğu ya da söy­
lediği sonucuna varm ak kadar yanlış olur. Bu şekilde her şey eğer
“prensip gereği” yapılıyorsa serbesttir. Polis başka kim senin gide­
m eyeceği yerlere "resm i görevli olarak” gider, fakat onların orada
bulunm alarından kim se bir sonuca varamaz. Aynı şekilde bir kişi,
her şeyi “prensip gereği" yapabilir ve her türlü kişisel sorum luluk­
tan kaçabilir. İnsanlar kişisel olarak hayran oldukları her şeyi "pren­
sip gereği” yerden yere vurur, oysa bu saçm adır, zira yaratıcı olan
her şeyin, dünyaya getirm ekte olduğu yeni şeye yer açm a zorunlu­
luğundan dolayı tartışm alı olduğu doğrudur ama, sırf yıkıcı olan bir
süreç hiçbir şey değildir ve prensibi de boşluktur - o zam an neye yer
açacak ki? Fakat tevazu, nedam et ve sorum luluk her şeyin “prensip
gereği” yapıldığı yerde kolay kök şakımaz.

Yüzeysellik

Yüzeysellik ve gösteriş yapm a arzusu nedir? Y üzeysellik, gizleme

ile ortaya koym a arasındaki hayati farkın kaldırılm asının sonucu­
dur. B oşluğun tezahürüdür, fakat sadece kapsam ın söz konusu oldu­
ğu yerde o kazanır; çünkü parlak taklitleriyle insanların başını dön­
dürme üstünlüğü vardır. Gerçek tezahür hom ojendir, çünkü gerçek­
ten derindir, oysa yüzeysellik çeşitli ve o m n iım gatherum fher tel­
den] bir görünüşe sahiptir. Ondaki gösteriş aşkı, tefekkürdeki kibrin
kendini beğenişidir. İçebakışın gizlenm esi ve geri tutulm asına te­
mel bir gizem i kavram ak ve böylece ortaya çıkm asını sağlam ak için
zam an verilmez, aksine o zaman gelm eden çok önce rahatsız edilir
ve bir ödül olarak tefekkür egoizm in bakışını m üm kün olan her yer­
de kendi çeşitli taklitleri üzerine çeker.

K urhışm a

Kur yapm ak nedir? G erçek aşk ile gerçek sefahat arasındaki hayati
farkın kaldırılm asının sonucudur. Ne gerçek âşık ne de gerçek sefih
kur yapm aktan suçludur. Kur yapm ak sadece olasılıkla oynayıştır
ve bu yüzden de kötülüğe dokunm aya cüret edip iyilik yapam ayan
bir tür iptila biçim idir. "Prensip gereği” hareket etm ek de bir lür kur
yapm adır, çünkü ahlâki eylemi bir soyutlam aya indirger. Fakat sa­
dece kapsam bakım ından kur yapm a bütün üstünlükleri elinde tutar;
çtinkli insan her şeye kur yapabilir, fakat insan sadece tek bir kızı
sevebilir. Aşk açısından bakıldığında iyi anlaşılm alıdır ki her ekle­
me bir çıkarm adır (karışık bir çağda kaprisli bir adam zevkten kör
olabilse dahi bu böyledir). ne kadar eklenirse o kadar eksiltilir.

A kıl yürütm e

Akıl yiiriitme nedir? Ö znellik ile nesnellik arasındaki hayati farkın

kaldırılm asının sonucudur. Akıl yürütm e, bir soyut düşünce biçimi
olarak tam diyalektik sayılm az: bir görüş ve kanaat olarak katışık­
sız bireylikten yoksundur. Fakat sadece kapsam ın söz konusu oldu­
ğu yerde, akıl yürütm e görünüşte bütün üstünlüklere sahiptir: zira
bir düşünür bilim ini kuşatabilir, bir insan belli bir konuda bir görü­
şe ve belli bir hayat görüşü sonucunda bir kanaate sahip olabilir, fa­
kat insan her şey hakkında akıl yürütebilir.
G ünüm üzde ad gizlem e belki fark edildiğinden daha da im alı bir
önem e kavuştu: N eredeyse epigraf gibi bir önem i var. İnsanlar sa­
dece adlarını gizleyerek yazm ıyorlar, adsız eserlerini im zalıyorlar
da: H atta adlarını gizleyerek konuşuyorlar. Bir yazarın ruhu üslu­
buna girm elidir ve bir kişi bütün kişiliğini konuşm a üslubuna ko­
yar, tabii bu da M atthias C lau d iu s’un dikkat çektiği şu istisnayla
sınırlıdır: H er kim ki [ruh çağırır gibi] bir kitap çağırsa, [kitabın]
ruhu görünm elidir -ta b ii içinde ruh varsa. B ugünlerde insan h e r­
kesle k onuşabiliyor ve itiraf etm ek gerekir ki insanların görüşleri
son derece akla yatkın, ne var ki, biriyle konuşm anın ardından in­
sanın k afasında sanki “ anonim " bir kişiyle konuşm uş gibi bir iz ­
lenim kalıyor. Aynı kişi en çelişik şeyleri söyleyecektir, hem de
en sakin biçim de, kendi hayatı hakkında sert bir hiciv yapacaktır.
Söylediği söz akla yatkın olabilir, b ir toplantıda kulağa hoş gelen
türden olabilir ve bir tartışm anın b aşlangıcında bir karara varm a­
y a hizm et edebilir, tıpkı kâğıdın paçavralardan yapılm ası gibi. Fa­
kat bütün bu görüşleri üst üste koyduğunuzda tek bir insan yap m ı­
yor, çok az konuşan am a gerçekten konuşan oldukça sıradan bir
insandan duyabileceğiniz türden kişisel bir görüş oluşturm uyor.
İnsanların sözleri çok nesnel, çok her şeyi kapsayıcı, öyle ki kim in
ifade ettiği önem siz kalıyor ve insan konuşm ası söz konusu o ld u ­
ğunda, o zam an “prensip gereği" hareket etm ekle aynı oluyor. Y a­
ni konuşm alarım ız kam uya benziyor, tam am en bir soyutlam a. N a­
sıl konuşacağını bilen kim se yok artık, nesnel düşünce insanın ko­
nuşm asını lüzum suz kılan b ir atm osfer, soyut bir ses yaratıyor,
tıpkı m akinenin insanı lüzum suz kılm ası gibi. A lm a n y a'd a âşık la­
rın kullanm ası için konuşm a kitapları bile var, işin sonunda âşık ­
lar yan yana oturup “anonim " kişiler olarak konuşm aya başlaya­
caklar. A slında her şey için kılavuz kitap lar var. pek yakında tüm
dünyada eğitim , az ya da çok sayıda yorum u ezbere bilm ekten
oluşacak, insanlar bir m atbaacının harfleri seçip alm ası gibi çe şit­
li olguları seçip alm a kapasitelerine göre başarıya ulaşacaklar,
hiçbir şeyin anlam ını zinhar bilm eden.
 İşte bizim çağım ız esasen akıl çağı ve o rtalam a olarak önceki
n esillerden belki daha bilgili, fakat tutkudan yoksun. H erkes çok
şey biliyor, hepim iz ne tarafa gitm em iz g erektiğini ve gid eb ilece­
ğim iz bütün farklı y o llan b iliyoruz, fakat kim se bir yere k ım ıld a­
m ak istem iyor. E ğ er biri en sonunda içindeki tefekkürü yenip
hasbelkader hareket etse, o zam an hem en binlerce tefekkür bir
dış engel oluştururdu. Sadece bir planı yeniden gözden geçirm e
teklifi h ey ecan la k arşılanıyor; eylem in k arşısın a tem bellik çık ı­
yor. Ü stün ve kendi kendine yeten insanlardan bazıları gülünç h a­
reket etm eye çalışan bir adam ın heyecanını hisseder, ötekiler de
o b ir başlangıç yaptığı için bunu çekem ezler; çünkü ne de olsa
onlar da tıpkı onun gibi ne yapılm ası gerektiğini biliyorlardır
-a m a yap m am ışlardır. B ir kısım insan da birisinin hareket etm e­
sini, sayısız eleştirel g özlem ler üretm ek ve o şeyin daha akıllıca
nasıl yap ılabileceğini g ö stererek bir sürü argüm an yaratm ak için
kullanır; yine b aşkaları da sonucun ne olacağını tahm inle ve şa ­
yet m üm künse olayları kendi h ip otezleri d o ğrultusunda e tk ile­
m eyle m eşguldür.

iki Ingiliz soylu

Bir zam anlar iki İngiliz soylu bir yolda atlarıyla giderken, başını
alıp kaçan atı üzerinde düşme tehlikesiyle ‘‘İm dat” diye bağıran bir
adam la karşılaşırlar. İngilizlerden biri ötekine dönüp şöyle söyler.
"D üşeceğine yüz şilin bahse girerim ." “K abul." der öteki de: Bunun
üzerine geçiş kapılarını ve kaçak atın önüne çıkacak bütün engelle­
ri kaldırm ak için atlarını dörtnala önden koştururlar. Aynı şekilde,
o destansı, m ilyonerlere özgü kaçıklığı olm asa da, bizim düşünceli
ve akıllı çağım ız, en fazla bir bahse girecek kadar canlılık gösteren,
m eraklı, eleştirel ve dünyevi bir kişiye benziyor.
Hayatın varoluşsal görevleri gerçekliğin ilgisini yitirm iş; gözba­
ğı, karar verecek şekilde olgunlaşacak içebakışın ilahi gelişim i için
bir tapınak inşa edem ez. Bir kişi başka birini m erak eder, herkes ka­
rarsızdır ve kaçış yolları bir şeyler yapacak birinin gelm esi gerekti­
ğini söylem ektir -so n ra da onun üzerine bahse girerler.
 Toplum un ya da birlik fikrinin çağım ızı kurtarm ası imkânsız.
Aksine, septisizm birliktir, bireyliğin düzgün gelişebilm esi için ge­
reklidir, böylece birey ya kaybolacak ya da böyle soyutlam alarla ter­
biye olup dinsel olarak kendini bulacaktır. Bugünlerde birlik ilkesi
(en fazla m addi çıkarlar söz konusu olduğunda geçerlidir) pozitif de­
ğil negatiftir: bir kaçıştır, dikkat dağıtıcı bir şey, bir gözbağıdır. D i­
yalektik bakım dan durum şövledir: Birlik ilkesi, bireyi kuvvetlendi­
rerek onun enerjisini tüketir; sayısal bakım dan kuvvetlendirir, fakat
etik açıdan zayıflatır. Birey ancak bütün dünyaya karşı etik bir bakış
açısı edindikten sonra, gerçek anlam da bir araya gelm ekten söz edi­
lebilir. Aksi halde kendi başlarına zayıf olan bireylerin birleşm eleri
çocukların evlenm eleri kadar iğrenç ve zararlıdır.
Eskiden hüküm darın ya da büyük zatın kendi görüşleri olur ve
geri kalanlar da bir görüşe sahip olm aya cesaret edem eyeceklerini
ya da sahip olam ayacaklarını anlayacak kadar hallerinden m em nun
ve kararlı olurlardı. Şimdi herkesin bir görüşü olabiliyor; fakat bir
görüşe sahip olm ak için sayısal bakım dan bir araya toplanm aları ge­
rekiyor. Yirm i beş imza en korkunç aptallığı bir görüşe çeviriyor,
birinci sınıf bir beynin saygıdeğer görüşü bir paradokstan ibarettir.
Fakat bağlam anlam sız olunca geniş bir araştırm a yapm anın yararı
yoktur. Y apılabilecek en iyi şey her bir konuşm ayı kendi başına ele
almaktır. Bir adam ın ağzından sadece saçm alık dökülüyorsa, tutar­
lı bir konuşm a yapm aya çalışm anın yararı olm az, her bir kelimeyi
ayrı ayrı almak daha iyi -b irey leri de öyle.

Tanınır ya da tanınm az

G erçekleşecek olan değişim şudur. Eski düzende (bireyle nesil ara­

sındaki ilişkiden ortaya çıkm ıştır) subaylar, generaller, kahram anlar
(yani, seçkin kişi, kendi çevresindeki lider) tanınırdı ve herkes oto­
ritesi oranında, küçük m üfrezesiyle, pitoresk ve organik olarak bü­
tüne sığar, hem bütünü destekler hem de ondan destek alırdı. A rtık
büyük şahsiyet, lider (konum una göre) yetkisiz olacaktır, çünkü bir-
hizaya-getirm e sürecinin şeytani ilkesini ilahi bir şekilde anlam ış
olacaktır; tanınm a: olacaktır; farklılığını sivil polis gibi gizli tuta-
çaktır, desteği de sadece negatif olacaktır, yani insanları itecektir,
oysa soyutlam anın sonsuz kayıtsızlığı her bireyi yargılayıp onu
kendi yalnızlığında inceler. Bu diizen diyalektik bakım dan Peygam ­
berler ve Y argıçların düzeninin tam tersidir, onları bekleyen tehlike
nasıl ki tanınm am akta yatıyorsa, işte bugünlerde tanınm ayanlar, ta ­
nınm ak tehlikesiyle karşı karşıyadır, ayrıca bir otorite olarak tanın­
m a ve önem e sahip olm aya ikna edilm e tehlikesiyle karşı karşıya­
dır, ki bu da ancak en büyük gelişm eye engel olabilir. Çünkü onlar
tanınm azlar ve işleriyle gizli ajan gibi m eşgul olurlar. Tanrıdan ki­
şiye özel talim at aldıklarından değil! -ç ü n k ü Peygam berlerle Y ar­
gıçların durum u b ö y led ir- tanınm azlar (otoriteleri yoktur) çünkü
Tanrı huzurunda eşitlikteki evrenseli anlam ışlardır, çünkü bunun ve
sorum lulukların her an farkına varıp bu şekilde, bu tutarlı algılayışı
tutarsız bir algılam a biçim inde düşüncesizce anlam anın suçluluğun­
dan kurtulurlar. Bu düzen, seçkin kişinin şahsında sem bolleşen, ör-
gütleyici düzenin diyalektik bakım dan tersidir, bu örgütleyici düzen
bütün bir nesli bireyi destekler hale getirir, oysa şimdi, bir soyutla­
ma gibi, nesil tanınm azlar tarafından olum suz biçim de desteklen­
mekte ve çekişm eli şekilde bireye karşı çıkm aktadır - her bir bire­
yi dinsel bakım dan kurtarm ak için.
İşte b ir-hizaya-getirm eyi ve serbest kalm ayı, o toriteyi k en d i­
siyle birlikte yok etm eyi kendi arzulam ış olan nesil, birlik ilkesi­
nin septisizm i aracılığ ıy la soyutlam anın üm itsiz orm an yangınını
başlatm ıştır; nesil, bu septisizm le bir seviyeye gelm enin bir sonu­
cu olarak bireyi, organik ve som ut olan her şeyi başından atıp
onun yerine "‘in san lığ ı” ve insan la insanın sayısal eşitliğini yer­
leştirdiğinde: N esil, bir an en ufak bir saygınlığın bile din d irm e­
diği, en ufak bir ilginin bile rahatını kaçırm adığı soyut so n su zlu ­
ğun sınırsız p anoram asıyla, bir çöl deniziyle coştuğunda, işte o
zam an işe k oyulm anın zam anı gelm iştir, çünkü her bireyin kendi
için çalışm ası gerekir, h er biri kendi için. A rtık birey eski z am an ­
larda olduğu gibi kafası karışın ca yardım alabilm ek için büyük
şahsiyete dönem ez. O nun zam anı geçti; ya sonu gelm eyen soyut­
lam anın baş dönm esinde kaybolacak ya da dinin gerçekliğinde
ebediyen kurtulacak. B elki pek çoğu u m utsuzlukla feryat edecek.
fakat bunun onlara yararı olm ayacak -a r tık zam anı çoktan geç­
m iş olacak. E ğ er eski zam anlarda yetk ilerin ve iktidarların k ö tü ­
ye kullanılarak devrim cezasını kendilerinin g etirdiği doğruysa,
bu nihai cezayı onların başına getiren tek b aşına kalm a arzusun­
daki zay ıflık ve iktidarsızlıktır. T anınm ayanların hiçbiri yığ ın la­
rın başın d a onların kararlarını yönlendirm ek için doğrudan y ar­
dım edecek ya da doğrudan konuşacak ya da doğrudan bir şeyler
öğretecek de değildir, bunun yerine n e g a tif destek verip böylece
bireyin, kendisinin vardığı karara ulaşm asına yardım cı olacaktır;
bunun dışındaki bütün y ollar onun sonu olurdu, ilahın, kızgın
am a bağışlay an b ir ilahın düzeni yerine insanın uzağı görem eyen
m erham etinde k e y if çatacaktı. Ç ünkü gelişm e, h er şeye rağm en
bir ilerlem edir; çünkü kurtarılm ış olan bütün b ireyler dinin özel
ağırlığını, özünü ilk elden, T anrının k endisinden alacaktır. O za­
m an şöyle denilecek: “B akınız, h er şey hazırlandı, soyutlam anın
zalim liğinin, dünyeviliğin gerçek biçim ini nasıl da aleni ortaya
koyduğunu görünüz, ebediyetin uçurum u önünüzde açılıyor, bir-
h izay a-g etiricin in keskin tırpanı h erkesin birey olarak tırpanın
üstünden atlam asını im kânsız k ılıy o r - v e bakınız, bekleyen T an ­
rı. A tlayın, o zam an, T anrının k o lların a.” F akat “tam n m ay an ”ın
hiç kim seye, en sadık m ü ridine bile, annesine ya da seve seve ca ­
nını v ereceği k ıza bile yardım etm ek ne elinden gelir ne de buna
cesaret edebilir: B u sıçrayışı onların kendilerinin yapm ası gere­
kir, çünkü T anrının sevgisi eskiciden alınm ış b ir hediye değildir.
N e v ar ki, “tam n m ay an ”ın (derecesine göre) “ seçk in ” adam a (ay­
nı dereceden) k ıy asla iki kat işi vardır, çünkü o sadece durm adan
çalışm ayacak, aynı zam anda işini gizlem e çabasına da girecektir.
F akat b ir-hizaya-getirm e sürecinin terk edilm iş soyutlam ası eski
düzen tekrar gelm esin diye uşakları tarafından daim a sürdürüle­
cektir. B ir-hizaya-getirm e sürecinin u şakları kötülük güçlerinin
uşaklarıdır, zira b ir-hizaya-getirm enin kendisi ilahtan gelm ez ve
b ütün iyi insan lar zam an zam an onun terk edilişine üzü lecek ler­
dir, fak at ilah buna izin v erir ve en yüce olanı bireyle ilişkiye so k ­
m ayı arzular, yani tek tek her b ir insanla. B ir-hizaya-getirm e sü­
recinin uşaklarım “tan ın m az” olan bilir, ancak onlara karşı ne güç
ne de yetki kullanm aya cesaret eder; çünkü o durum da “tan ın ­
m az” olanın bir y etkili olduğu hem en üçüncü b ir kişi tarafından
anlaşılacaktır, o zam an da o üçüncü şahsın en yüce olana k av u ş­
m ası engellenm iş olur.
“Tanınm az” bir-hizaya-getirm e sürecine ancak acı çekerek yar­
dım etm e cesaretini gösterebilir, aynı acı çekm e eylem iyle araçları
yargılar. B ir-hizaya-getirm e sürecinin doğrudan üstesinden gelm e­
ye cesaret edem ez, o zam an bu onun sonu olur; çünkü bu, yetkiyle
hareket etm ekle aynı anlam a gelir. Fakat o bunun üstesinden acı çe­
kerek gelir ve bu şekilde varlığının yasasını bir kere daha ifade eder:
Tahakküm etm em ek, yol gösterm em ek, önderlik etm em ek, acı çe­
kerek hizm et edip dolaylı olarak yardım etm ek. O sıçrayışı yapm a­
mış olanlar onun tanınm az eylem ine, acı çekişine başarısızlık ola­
rak bakacaklar; sıçrayışı yapm ış olanlar bunun bir zafer olduğundan
kuşku duyacaklar, am a hiçbir şekilde em in olam azlar, çünkü emin
olm alarını sadece o sağlayabilir, o da tek bir kişinin em in olmasını
sağlasaydı, bu onun sonu olurdu, çünkü yetkili olm ayı oynam ak is­
tediği için ilaha karşı ihanet etm iş olacaktı: Bu onun başarısız oldu­
ğu anlam ına gelir; sadece yetki kullanm aya kalkışarak Tanrıya kar­
şı ihanet ettiği için değil, bir de kendini zorlayarak Tanrıya itaat et­
m eyip insanlara birbirlerini sevm elerini öğretm ediği için. Yani on­
lar bunu yapm ası için ona yalvarsalar da, yetki kullanarak onları
kandırm am alıydı.
B urada bırakıyorum . Bütün bunlar kandırm aca, çünkü eğer bir
insanın kendi kurtuluşu için çalışm ası gerektiği doğruysa, o zam an
dünyanın geleceği hakkındaki bütün kehanetler sadece eğlence ya
da şaka için bir değer taşır; kriket oynam ak gibi, kâğıt oynam ak gi­
bi.
Fakat unutulm am alıdır ki tefekkür kendi başına zararlı bir şey
değildir, aksine, insanın eylem inin daha güçlü olm ası için tefek­
kürle çalışılm alıdır. H eyecanla yerine getirilen bütün eylem lerin
aşam aları şu şekilde olur: İlk önce dolaysız heyecan gelir, ardından
akıllılık aşam ası gelip -çü n k ü dolaysız heyecan hesap b ilm ez - he­
saplı bir akıllılıkla daha yüce olanın görünüşüne bürünür; ve en
son, akıllılık aşam asının ardından en yüce ve en güçlü heyecan ge­
lir, bu yüzden de en kurnazca eylem planını görebilecek yetenek­
tedir, fakat ona tepeden bakar ve bundan ebedi bir heyecanın gücü­
nü alır. Şim dilik ve önüm üzdeki bir süre boyunca, bu gerçekten
güçlü heyecan tam am en yanlış anlaşılm ış olarak kalacaktır; ama
asıl sorun bunun tekrar popüler olup olm ayacağıdır, yani ortalam a
insandaki böyle bir akıllılık derecesine, akıllılığın artık onu baştan
çıkarm ayacağı ve büyülem eyeceği konusunda güvenilip güvenil-
m eyeceği, en yiice heyecan biçim ine kavuşup, adeta çarçur edip
-çü n k ü heyecanlı bir eylem daim a kurnazlığın tersid ir- ona hâkim
olacağına güvenilip güvenilm eyeceği hiçbir zaman açık değil. Sok-
ra te s'in heyecanı dolaysız değildi. A ksine, kaçm ak için ne yapm a­
sı gerektiğini görecek kadar akıllıydı, am a o görüşe göre hareket
etm eyi hor gördü, tıpkı ona son dileği olarak önerilen konuşm ayı
reddetm esi gibi. İşte bu yüzden onun kahram anca ölüm ünde hiçbir
şey açık değildir, ölüm ünde bile uyanıklara ve kurnazlara şu soru­
yu bırakarak ironik kaldı: A caba gerçekten akıllıca davranam az
m ıvdı? Çünkü tersini yapm ıştı. A kıllılığın, kendi tefekküründen
gelen yargı ve onun etrafındaki yargı ile havada sallanıp kaldığı
nokta burasıdır; akıllılığın gücüne rağm en gerçekleştirilm iş bir ey ­
lem, akıllılık olm adan gerçekleşm iş bir eylem le karıştırılabilir diye
korkm asıdır. D olaysız bir heyecan böyle bir tehlike tanım az, o
yüzden de hayatta kalm ak için en yoğun heyecanın itme gücüne ih­
tiyacı vardır. Böyle bir heyecan “yüksek ciddiyet," "daha yüksek
ciddiyet" ve “en yüksek ciddiyet"le ilgili belagat saçm alığından
ibaret değildir. Ait olduğu kategoriden anlaşılabilir: A nlam aya kar­
şı hareket eder. T efekkürün tehlikesini dolaysız iyilik de bilm ez
-b u ra d a iyilik ve zayıflık birbirine karışm ıştır; tam da bu sebepten
tefekkür sonrasında iyiliği tekrar yüzer durum a getirm ek için dini
bir itme gücüne ihtiyaç vardır.
Çok az şey yapılan devrim izde olağanüstü sayıda kehanetler,
vahiyler geleceğe dair çalışm alara b akışlar çıkıyor ortaya. İştirak
edip diğer herkesle bir olm aktan başka yapılacak bir şey kalm ıyor.
Fakat benim , kehanetler ederek ikazlarda bulunarak büyük sorum ­
luluklar altında kalan çoğunluklara göre üstünlüğüm var; çünkü
hiç kim senin bana inanm ayacağından zerre kadar kuşkum olmaz.
B öylece hiç kim seden takvim lerine bir çarpı koym asını istem em
ya da sözlerim in yerine getirilip getirilm ediğini görm e zahm etine
girm em . E ğer yerine getirilm işse o zam an insanlar düşünm ek için
benim tesadüfi varlığım dan daha başka şeyler bulacaklardır, eğer
yerine getirilm em işse, eh o zam an da kelim enin m odem anlam ıy­
la bir peygam ber o lacağım dır -ç ü n k ü peygam ber bugünlerde sa­
dece kehanette bulunm ak anlam ına geliyor, başka bir şeye değil.
Bir anlam da peygam ber başka bir şey de yapam az. Ö nceki pey­
gam berlerin sözlerini yerine getiren T anrıydı, o zam an belki de
biz m odern peygam berler, tanrıdan gelecek ilaveden yoksun ola­
rak T h ales’le aynı şeyi söyleyebiliriz: T ahm in ettiğim iz şey ya
olur ya olm az; çünkü bize de peygam berlik Tanrı tarafından arm a­
ğan edildi.

VI.
Şeh razad

Çok öncelerden beri hayatım ın parçası olm uş o karanlık fonu bir an

bile düşününce korkunç oluyor. Babam ın ruhum u doldurduğu deh­
şet. kendi korkunç m elankolisi ve bununla bağlantılı, kaydını bile
tutm adığım bütün her şey. H ıristiyanlıktan dehşete kapıldım , ama
yine de güçlü bir şekilde ona doğru çekildiğim i hissettim .
Ve sonrasında hastalıklı biçim de dindar olduğunda Peter yüzün­
den çektiklerim .
Söylediğim gibi, kalbim in ta içinde gizlice yaşadığım hayatı, za­
man zaman düşünm ek korkunç, tabii kim seye bir kelim e etm edim ,
bunun hakkında en ufak bir şeyi kaydetm eye bile cesaret edem edim
-b u hayata dışından, canlı ve neşeli bir varoluş giydirm eyi başar­
dım.
Kendim hakkım da sık sık söylediğim sözler ne kadar doğru.
Şehrazad hayatını m asal anlatarak kurtarm ıştı, ben de hayatım ı ya­
zarak kurtarıyorum ya da bu şekilde sağ kalıyorum .
 VII .
Tekrar kendimim

Regine Olsen Haziran 1843’te Fritz Schegel’le

nişanlanınca, “tekrar’’m b ir olasılık olarak sunul­
duğu T ekrar ’ın ince diyalektik amaçlarını m ah­
vetti. Artık böyle bir olasılık yoktu. Kierkegaard
o kadar öfkelenm işti ki dosdoğru matbaaya g i­
dip eserin son on sayfasını geri çekti ve kitaba
onun yerine önceden tasarlanmamış a d h o c bir
sonuç ilave etti. Kitabın tutarlı olarak yorumla-
namayışının sebebi budur, çünkü orijinal tasa­
rım yazar tarafından bozulmuştur. M etindeki çe­
şitli çatışan terimler b ir bağlamdan yoksundur.
Fakat Genç Adamın bu dram atik anda neler
hissettiği kitabın son mektuplarında çeşitli şe­
killerde yansımaktadır: Rahatlama, sorundan
kurtulduğu için; aşağılama, kendisine saygısız­
ca davran ildiği için ; çileden çıkma, yaralı ve d ik
başlı b ir kızın hareketleri sonucu boşa çıkan
onca edebi plan (Tek rar kadar K orku v e T itre­
m e de buna dahil).
Yine de, bütün karşılıklı suçlam alar ve gönül
yaraşma rağmen baskın olarak hissedilen d uy­
gu tam b ir rahatlamadır. İbrahim ve sonsuz tes­
lim iyet Şövalyesinin ikisi de sonuçta doğru ka­
ran vermişti. Artık yazar kendini bekleyen göre­
ve hazırdı. Bu özgürlük uğruna etik adamın, ev­
li adamın ve insan sevgisi dünyasının fani kay­
gılarını geride bırakması gerekiyordu, insandan
kurtulmanın verdiği rahatlıkla Kierkegaard ken­
di “A ntigone"si gibi, mezarın sessizliğine ve
yalnızlığına adımını atar.
 S U S K U N SIRD AŞIM :
Evlenm iş -k im in le bilm iyorum , çünkü gazetede okuyunca bey­
nim den vurulm uşa dönüp ilanı kaybetm iştim , daha yakından baka­
cak sabrım da olm adı. Ben yine kendim im , burada tekrar var, her
şeyi anlıyorum , varoluş her zam ankinden daha güzel görünüyor.
N eticede yıldırım gibi düştü, gerçi bunun oluşunu onun yüce gönül­
lülüğüne borçluyum . H er kim i seçm işse (“tercih etm işse” bile de­
m eyeceğim , çünkü koca olarak her erkek bana tercih edilir), bana
karşı yüce gönüllülük gösterm iş. O erkek dünyadaki en güzel erkek
de olsa, iyi huyluluğun tim sali, her kızı büyüleyebilen biri de olsa,
ve o [R. O.] da ona “evet” diyerek bütün bu cinsi um utsuzluğa sü­
rüklem iş de olsa -h iç b ir açıdan değilse bile en azından beni tüm den
unuttuğu iç in - bana karşı yüce gönüllülük etti. Bir kadının yüce gö­
nüllülüğü kadar güzel başka ne var! Bırakın güzelliğin dünyevi kra­
liçesi solsun, bırakın gözlerinin parıltısı sönsün, bırakın dik vücudu
yılların yüküyle eğilsin, bırakın bukleleri m ütevazı bonesine gizle­
nince insanı büyüleyen gücünü kaybetsin, bırakın dünyaya hükm e­
den şahane bakışı şim di koruduğu aile çevresini annelik sevgisiyle
kuşatıp kollasın -b ö y le yüce gönüllü bir kız asla yaşlanm az. Bıra­
kın varoluş onu ödüllendirsin, daha çok sevdiği şeyi versin ona - b a ­
na da verdi daha çok sevdiğim i... kendim i, bunu onun yüce gönül­
lülüğü aracılığıyla verdi.
Tekrar kendim oldum . Başka birinin yoldan eğilip alm ayacağı
bu benlik, yine benim oldu. M izacım daki ihtilaf çözüldü, tekrar bü­
tünleştim . G ururum da destek bulan ve beslenen korkular artık alı­
koym ak ya da ayırm ak için devreye girm iyorlar.
O halde burada bir tekrar yok m u? H er şeyi iki kere yeniden kur­
m adım mı? K endim i yeniden elde etm edim mi, tam da önemini iki
kere hissedecek bir biçim de? Hem, tine yararı olm ayan dünyevi iyi­
liklerin tekrarından ne olacak -b ö y le bir tekrarın yanında onlar ne­
dir ki? Eyüp sadece çocuklarını çifter çifter alm adı, çünkü insan ha­
yatı kopyalanacak bir şey değildir. Bu durum da, fani hayatta, ebe­
diyette olduğu kadar asla m ükem m el olm asa da, sadece tek hakiki
tekrar olan m anevi tekrar m üm kündür.
 Tekrar kendim oldum , m akine harekete başladı. İçine dolaştığım
tuzaklar param parça oldular, kendim e dönem eyecek şekilde beni
büyüleyen büyü artık bozuldu. A rtık onun [R.O.] ellerini bana kar­
şı kaldıran kim se yok, özgürlüğüm kesin, kendim e doğdum; çünkü
Eileithyia ellerini kenetlediği sürece doğum sancıları çeken biri do­
ğum yapam az.
Bitti, yelkenlim yüzüyor, akabinde, ruhum un can attığı yerdeyim,
burada fikirler şiddetli bir öfkeyle köpürüyor, düşünceler göç eden
uluslar gibi patırtılı kütürtülü yükseliyor, başka bir mevsimde Güney
D enizi’nin derin sessizliği gibi bir sakinlik var, öyle ki insan, hareket
kendi içinde sürse de, kendi konuştuğunu duyabiliyor -o rad a insan
her an hayatını riske atar, her an kaybeder ve tekrar kazanır.
Ben fikre aidim. Beni çağırdı mı giderim , bir gizli buluşm a ayar­
ladı mı gece gündüz beklerim , gün ortasında çağıranım yok, akşam
sofraya bekleyenim yok. Fikir çağırdığında her şeyden vazgeçerim ,
daha doğrusu vazgeçeceğim hiçbir şey olm az, kimseyi kandırm am ,
fikre sadık kalarak kim seyi üzm em , başka birini üzmek zorunda ka­
larak ruhum üzülm ez. Eve döndüğüm de kim se bakışlarım ı okum az,
kim se yüzüm ün rengini deşifre etm ez, kim se benim varlığım dan b e­
nim bile başkasına verem eyeceğim bir açıklam ayı söküp almaz:
A caba saadet içinde m iyim , um utsuzluk içinde mi, hayatı kazandım
mı yoksa kayıp mı ettim ?
Sarhoşluk kadehi yine uzatıldı bana, şim diden içime çekiyorum
kokusunu, şim diden hissediyorum köpüren m üziğini -a m a önce
um utsuzluğun yalnızlığında oturm uş bir ruhu kurtaran ona bir şarap
sunacağım. Selam olsun kadın yüce gönüllülüğüne! Çok yaşa sen
düşüncenin yüce uçuşu, fikrin hizm etindeki manevi tehlike! Selam
sana kavganın tehlikesi! Selam sana zaferin kutsal coşkusu! Selam
sana sonsuzluğun girdabındaki dans! Selam sana beni uçurum da
kaplayan azgın dalga! Selam sana beni yıldızların üzerine fırlatan
azgın dalga!
 VIII.
Kahkaha benden yana

Başım a harika bir şey geldi. G öğün yedi kat yukarılarına çekildim.
Tanrılar orada saf saf dizilip oturuyorlardı. Bana özel bir lütufla bir
dilekte bulunm a ayrıcalığı bahşedildi. “Ne dilersin?’- dedi M erkür,
“G ençlik mi, güzellik mi; güç m ü, uzun bir öm ür mü; en güzel ba­
kireyi mi, yoksa sandığım ızda bulunan öteki nim etlerden birini mi?
Sadece bir tanesini seçeceksin am a." Bir an şaşırdım kaldım . Sonra
tanrılara şu şekilde hitap ettim: “Çok saygı değer çağdaşlar, dileğim
tek şudur ki, kahkaha hep benden yana olsun." Tanrılardan hiçbiri
tek kelim e etm edi; hepsi gülm eye başladı. B undan dileğim in kabul
edildiği sonucuna vardım ve anladım ki tanrılar kendilerini zarafet­
le nasıl ifade edeceklerini biliyorlardı; zira ciddi bir tavırla, “D ile­
ğin kabul oldu,’’ dem ek onlara pek yakışm azdı.
 Kaynakça

BİRİNCİ BÖLÜM
E pigraf: İ have just re tu rn e d ...', T he J o u rn a ls o f K ie rk e g a a rd ¡ 8 3 4 -1 8 5 4 . çev. ve yay.:
A le x an d e r D ru (O x fo rd U n iv ersity Press, 1938). s. 27.
I. 'I t is now about four years a g o ...’, C o n clu d in g U n scien tific P ostcript. çev.: D a ­
vid S w en so n & W alter L ow rie (P rin ceto n . P rin ceto n U niversity P ress, 1941),
ps. 164-6.
II. 'A w alk on the h e a th ...', S o ren K ie rk e g a a rd 's Jo u rn a ls a n d P apers, yay. ve
çev.: H o w ard V . H ong vc E d n a H. H o n g (B lo o m in g to n , In d ia n a U niversity
P ress, 1967-178), cilt 2, s. 259.
III. 'A m an should n e v er lose his c o u ra g e ...'. Either/Or, çev.: D .F. & L.M . S w en so n
(N ew Y o rk , D o u b led ay A n c h o r B o o k s, 1959), cilt 1, s. 26-7.
IV . "July 29. A s one g o e s...'. The Jo u rn a ls o f K ie rk e g a a rd , 1834-1854, s. 12-13.
V. 'W ith o u t letting an y b o d y k n o w ...', R ep etitio n , A n E ssa y in E xp erim en ta l
P sych o lo g y, çev.: W alter L ow rie (N ew Y ork. H arp er T o rch b o o k s. 1964), s. 54-
7 .’
V I. 'L e tters h o m e ...’, K ierkeg a a rd : L e tte rs a n d D o c u m e n ts, çev.: H enrik R osenm e-
ier (K ie rk e g a a rd 's W ritings, cilt 25) (P rin ceto n . Prin ceto n U niversity Press.
1978), s. 98 -1 0 0 , 100-1. ’
V II. ‘The T a lism a n w as to be p e rfo rm e d ...’, R e p e titio n , s. 73-7.
V III. ‘D ear R ead er: I w o n d er if...', E ith er/O r. cilt 1, s. 3-7.
IX. 'S ta rtin g from a p rin c ip le ...', age., s. 281-96.
X . 'O n e o u g h t to be a m y s te ry ...', age., s. 26.
XI. ‘O n e m u st be very n a iv e ...', age., s. 32.
X II. 'A s a h u m o rist e x ists...', C o n clu d in g U n sc ien tific P o stcript, s. 402-3.
X III. 'T h e se tw o fa m ilia r stra in s...’. E ith eriO r, cilt 1. s. 29-30.
X IV . ‘If w e ap p ly this e x p la n a tio n ...’, age., s. 118-19.
X V . 'I f you m a rry ...', age., s. 37-39.
X V I. ‘T he d em o n iacal is s ln tt-u p -n ess...’, The C o n ce p t o f D rea d, çev.: W alter L ow rie
(P rin ceto n U n iv ersity P ress. 1944, 1957), s. 110-12, 114-15: ve ‘T he d e m o n i­
acal is th e s u d d e n ...', age., s. 115-18.
X V II. 'E v e ry ch ild k n o w s...’, S ta g es on L ife ’s W ay, çev.: W alter L o w rie (L ondra, O x ­
fo rd U n iv ersity P ress, 1945), s. 181-5.
X V III. ‘D e ar Jette, A b o v e a ll...’. K ierkeg a a rd , L e tte rs a n d D o cu m ents, s. 214-15.
X IX . ‘D e ar C o n fe re n tsra a d ...’, age., s. 252-5.
X X . ‘A ll this fear o f G e rm a n y ...', T h e J o u rn a ls o f K ie rk e g a a rd 1834-1854, s. 230.
X X I. ‘It is m ise ra b le e x iste n c e ...', age., s. 282-3: ve 'T h e seco nd tim e I ta lk e d ...’,
a ge., s. 2 83-6; ve ‘T he th ird tim e I v isited h im ...’, age., s. 286-9.
X X II. ‘T h at is the o ld sto ry ...’, age., s. 379.
 İKİNCİ BÖLÜM
Epigraf: T do n o t m a in ta in ...’, 'The J o u rn a ls o f K ie rk e g a a rd 1834-1854, s. 334-5.
I. ‘In G rib s F o rest...’. S ta g es on L ife 's Way, s. 60-7.
II. 'C o n sta n tin e spoke as fo llo w s...’, age., s. 60-7.
III. 'H a rd ly had V icto r fin ish e d ...’, age., s. 76-80.
IV. 'T h e re u p o n Jo h an n e s the S e d u c e r...', age., s. 81-8.
V. 'T h e y rose from the ta b le ...’, age., s. 88-92.
V I. 'M a y 19. H a lf p a st te n ...'. T he J o u rn a ls o f K ie rk e g a a rd 1834-54, s. 59.
V II. 'Y e s. m y good w ise m a n ...’, Either/Or, cilt 2, s. 313-15.
V III. ‘I su p p o se that w h e n ...'. C risis in the Life o f an A ctress, çev.: S tephen C rites
(L on d ra, C o llin s, 1967). s. 67-91.

ÜÇÜNCÜ BÖLÜM
Epigraf: 'D o you not k n o w ...', E ith er/O r. cilt 2, s. 164.
I. 'It is e x tra o rd in a ry ...'. The J o u rn a ls o f K ie rk e g a a rd 1 8 3 4 -1854. s. 117-118 ve
'T h e w ay o f trib u la tio n ...', age., s. 215.
II. 'W h y w as I n o t b o m ...’, E ith erlO r. cilt 1. s. 39.
III. 'A s I tried to s h o w ...', The J o u rn a ls o f K ie rk e g a a rd 1 8 3 4 -1854. s. 15.20.
IV. 'O n c c upon a tim e ...'. F e a r a n d T rem b lin g , çev .: W alter L o w rie (N ew Y ork,
D o u b le d ay /A n c h o r B o o k s 1954). s. 26-9.
V. ‘P ro b lem I: Is th ere such a th in g ...’, s. 6 4-5. 66-7, 69-73, 76-7.
VI. ‘B ut n o w as fo r A b ra h a m ...', age., s. 121-9.
V II. ‘I can d id ly a d m it...’, s. 49-56.
V III. ‘B ut b a ck to S o c ra te s...’, C o n clu d in g U n scien tific P o stcrip t. s. 222, s. 250-1.
IX . 'M y life has b e en b ro u g h t to an im p a sse ...'. R ep etitio n , s. 104-8: ve 'Jo b ! Job!
Job! J o b !...'. age., s. 101-3.

DÖRDÜNCÜ BÖLÜM
Epigraf: ‘W h at I do la c k ...'. The C o rsa ir A ffa ir, çev.: H o w ard V. H o n g ve E d n a H.
H o n g (K ie rk e g a a rd 's W ritin g s, cilt 13) (P rin ceto n U n iv ersity P ress, 1982). s.
226.
1. ‘P erh ap s I m ay v en tu re to o ffe r...’, C o n clu d in g U n sc ien tific P o stcript, s. 174-5.
II. 'A lm o st e v ery th in g that flo u rish e s ...'. The J o u rn a ls o f K ie rk e g a a rd 1834-1854.
s. 181-4.
III. 'T h e re is no use at a ll...’, age., s. 185-6.
IV . 'A s I w as w alk in g do w n the s tre e t...', K ierkeg a a rd , L e tte rs a n d D o cu m en ts, s.
2 59-64; ve ‘F irst a little s to ry ...’, age., s. 2 67-71; ve ‘It w as indeed a rem arkable
y e a r...’, age., s. 299-301.
V . ‘O u r age is esse n tia lly o n e ...’. T he P re se n t A ge, çev. ve yay.: A le x an d e r D ru ve
W. L o w rie (L o n d ra, C o llin s, F o n ta n a L ibrary. 1962). s. 33-99. (İlk basım O x ­
fo rd U n iv ersity P ress, 1944.)
VI. ‘It is terrib le w hen I th in k ...’, The J o u rn a ls o f K ie rk e g a a rd 18 3 4 -1 8 5 4 , s. 274.
V II. 'M y silen t con fid an t. She is m a rrie d ...', R ep etitio n , s. 125-7.
V III. ‘S om eth in g w o n d e rfu l...', E ith er/O r, cilt 1, s. 41-2.
B ü yü k bir dehanın tanınm am ası elb ette üzücü; am a yan lış
tanın m ası daha da beter. N e y a zık k i K ierk egaard bu iki
durumu da dramatik şekillerde yaşadı v e bu durum kısm en
de o lsa h alen d evam ed iyor.
Y a ş a d ığ ı d ö n e m o la n X I X . y ü z y ıld a k en d i in sa n la rı
tarafından anlaşılam adı; çünkü d ü şü n celeri, eserleri onları
kat k at a şıy o r d u . K ie r k e g a a r d ’m ü z e r in e se r p ile n ö lü
toprağından sıyrılıp v arlığın ı yen id en gösterm esi için X X .
y ü z y ı l ı n b a ş la r ın ı b e k le m e k g e r e k ti: Y a n i “ b ir e y ”
kavram ının yavaş yav a ş uç verdiği, özleri bir “sistem ” inşa
etm e y e dayalı fe lse fe le r in ç ö z ü lm e y e b aşlad ığı bir zam an
d ilim in i.
G e ç tiğ im iz y ü z y ıla d am g a sın ı vuran p ek ço k düşünür ve
yazar K ierk eg a a rd ’dan ö n em li ö lç ü d e yararlan m ışsa da,
K ie r k e g a a r d ’ı m era k e d e n ok u rlar o n u n “ y a n lış ” bir
kitabından b aşlam ak y a da hakkındaki yan ıltıcı yorum ları
c i d d i y e a lm a k s u r e t i y l e b ir a n la m d a o n u g ö z d e n
k a çırm ışla rd ır. İşte bu k itap K ie r k e g a a r d ’ı ta n ıd ığ ın ı
sananlar, hakkında şö y le bir fikri olanlar ya da hiçbir fikri
o lm ayanlar için id eal bir “tanıtım ” kitabı. Tanıyanlara ise
k esin lik le “y en i bir b a k ış” kazandıracak bir eser.
K ierkegaard okuru birkaç şek ild e şaşırtıyor: Ö n celik le yüz
e lli y ılı aşk ın zam an ö n c e k a lem e a lm ış o ld u ğ u kon u lar
h alen g ü n celliğ in i sürdürüyor. S ö z g e lim i kam u, basın, ö zel
h ayat g ib i kavram ları d erin lem esin e e le alırken b u gü n de
ö n e m in i k o ru y a n o la ğ a n ü stü te sp itle r y a p ıy o r . B u n u n
dışın d a d eğ işik karakterlerin ağzın d an tartışm a yaratacak
sözler sarf ediyor. Örneğin, “Can sıkıntısı bütün kötülüklerin
a n a sıd ır” d iy e r e k e ğ le n m e n in g ö r e v im iz o ld u ğ u n u ilan
ediyor.
D ö n em in etik , estetik , d ü şü n sel v e doğrudan h ayata dair
alanlarında bayağılıklara karşı tek başına k ıyasıya m ücadele
e tm iş bir ad am ı (y e n id e n ) tan ım ak , “ s o h b e t”in d en h az
alm ak v e e n n ih a y etin d e K ierk eg a a rd ’a h ak k ın ı verm ek
için K a h k a h a B en d en Y ana diyoruz.

AYRINTI»LACİVERT
ISBN: cl76-'175-S3‘
l-3:LS-4

I
7 8 9 7 5 5 3 9 3 1 24"