ΣΤΕΜΜΑ ΧΕΙΡΟΓΡΑΦΩΝ

α β

F γ

A B C

X Y Z

CONTAMINATIO

(1)

α β

Χ Υ
A B C

(2)

α β

Χ Υ
A B C

1
 Ο ΔΕΚΑΛΟΓΟΣ ΤΟΥ ΚΡΙΤΙΚΟΥ ΤΩΝ ΚΕΙΜΕΝΩΝ

1) Lectio plurium codicum potior.

2) Lectio melioris codicis (vel meliorum codicum) potior.

3) Lectio difficilior potior.

4) Lectio antiquior potior.

5) Codex recentior non deterior.

6) Utrum in alterum abiturum erat (ή Lectio quae alterius originem explicat potior).

7) Manuscripts must be weighed, not counted (M. L. West).

8) In a few places (…) I am likely to be accused of ‘rewriting’ Aristophanes. My answer

to this charge is that it is an editor’s job to print what he believes the author to have
written, and that there are passages in which I believe that he wrote something quite
different from what the manuscripts present. I recognize one ‘principle’ of textual
criticism, and one only: to take into account, so far as is humanly possible, everything
that is relevant, recognizing that what the manuscripts actually say in a given passage is
never more than a portion of the evidence relevant to that passage and that the
decisive evidence may appear from any quarter and from any distance (K. J. Dover).

9) The prime requisite of a good emendation is that it should start from the thought; it
is only afterwards that other considerations, such as those of metre, or possibilities,
such as the interchange of letters, are taken into account. (…) If the sense requires, I
am prepared to write Constantinopolitanus where the MSS. have the monosyllabic
interjection o (Moriz Haupt).

10) Textual criticism, like most other sciences, is an aristocratic affair, not
communicable to all men, nor to most men. Not to be a textual critic is no reproach to
anyone, unless he pretends to be what he is not. To be a textual critic requires aptitude
for thinking and willingness to think; and though it also requires other things, those
things are supplements and cannot be substitutes. Knowledge is good, method is good,
but one thing beyond all others is necessary; and that is to have a head, not a pumpkin,
on your shoulders and brains, not pudding, in your head (A. E. Housman).

… ΚΑΙ Η ΕΝΔΕΚΑΤΗ ΕΝΤΟΛΗ

It s a widespread belief that in the case of a so-called crux only one of two roads is
open to the conscientious scholar: either he feels capable of understanding the
disputed passage as it stands or he has to assume a corruption of the text. To me this
belief seems to be based on a fallacy. We have only to pause for a moment and
consider, first, the enormous gulf between our ways of life and thought and those of
ancient Greece, then the sadly fragmentary nature of our whole tradition, and, finally,
the solitary boldness of Aeschylus, to realize that it would be a sign of megalomania if
we fancied it to be possible for us fully to understand the words of this poet wherever
we have them in the original form. More than once, therefore, I have had to state that I
2
regard the text of a certain line as probably sound but am nevertheless unable to grasp
its meaning. This conviction must not, of course, serve as a pretext for slackening in
our exertions. Every possible effort should be made to understand a difficult passage;
but when a careful examination of the language and the style has produced no
indication for a corruption and yet the sense remains obscure, then there may be a
case, not for putting a dagger against the passage, but for admitting the limits of our
comprehension (Eduard Fraenkel).

ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΕΣ ΣΤΟ ΚΡΙΤΙΚΟ ΥΠΟΜΝΗΜΑ

a. c. ή a. corr. = ante correctionem, πριν από τη διόρθωση

a. r. ή a. ras. = ante rasuram, πριν από το σβήσιμο
ad loc. ή ad l. = ad locum, στο (οικείο) χωρίο
add. = addidit ή addit, προσέθεσε ή προσθέτει
al. = alii, άλλοι (εκδότες, μελετητές, κώδικες κ.ά.)
ή alibi, αλλού, σε άλλα χωρία
ή aliter, αλλιώς
al. al. = alii alia ή alii aliter, άλλοι (εκδότες, μελετητές) προτείνουν άλλα
πράγματα ή εκδίδουν με άλλον τρόπο· ή άλλοι κώδικες παρέχουν
άλλες γραφές
ap. = apud, παρά (τινι), σε (κάποιον) – κατά κανόνα σε κάποιον
συγγραφέα
cett. = ceteri, οι υπόλοιποι (ενν. κώδικες)
cf. = confer, παράβαλε
cod. = codex, κώδικας
codd. = codices, κώδικες
coll. = collato, παραβάλλοντας (με κάποιο χωρίο)
coni. = coniecit, είκασε, πρότεινε ως εικασία
cont. = contulit, παρέβαλε
corr. = correxit, διόρθωσε
ή correctio, διόρθωση
ή correctum, διορθωμένο
d. l. = dubia lectio, αμφίβολη γραφή
def. = defendit, υπεράσπισε, υποστήριξε
del. = delevit, απέρριψε, οβέλισε, απέκλεισε από το κείμενο
dett. = deteriores, υποδεέστεροι (ενν. κώδικες)
dist. = distinxit, έστιξε, έβαλε σημείο στίξης
ed. = editio, έκδοση
ή editor, εκδότης
edd. = editiones, εκδόσεις
ή editores, εκδότες
ed. pr. = editio princeps, πρώτη (έντυπη) έκδοση
em. ή emend. = emendavit, διόρθωσε

3
eras. = erasum, σβησμένο
expl. = explevit, συμπλήρωσε
fort. = fortasse, ίσως
fr. = fragmentum ή fragmenta, απόσπασμα ή αποσπάσματα
gl. = glossa ή glossema, γλώσσα ή γλώσσημα
i. e. = id est, τουτέστιν, δηλαδή
i. m. ή i. mg. = in margine, στο περιθώριο
i. r. ή i. ras. = in rasura, πάνω στο σβησμένο
i. t. = in textu, στο κείμενο
ibid. = ibidem, αυτόθι, στο ίδιο χωρίο, βιβλίο κ.ο.κ.
ins. ή inser. = inseruit, παρενέβαλε
it. = iteravit, επανέλαβε
ή iterum, ξανά, εκ νέου
l. c. = loco citato, στο χωρίο όπου έγινε παραπομπή, ένθα ανωτέρω
l. l. = loco laudato, στο χωρίο που έχει αναφερθεί παραπάνω
lac. = lacuna, χάσμα
m. = manus, χέρι (ενν. του γραφέα)
m. ή mg. (in) margine, στο περιθώριο
mal. = maluit, προτίμησε
ms = (codex) manu scriptus, χειρόγραφο
mss = (codices) manu scripti, χειρόγραφα
mut. = mutavit, μετέβαλε, τροποποίησε
n. = nota, παρατήρηση, σημείωση
n. l. = non liquet, δεν είναι σαφές
om. = omittit ή omisit, παραλείπει ή παρέλειψε
p. = pagina, σελίδα
prob. = probante, με την επιδοκιμασία (ενν. κάποιου μελετητή)
prop. ή propos. = proposuit, πρότεινε
r. ή ras. = (in) rasura, πάνω στο σβησμένο
rec. = recens ή recentior, νέος ή νεότερος
recc. = recentiores, νεότεροι (ενν. κώδικες)
rell. = reliqui, οι υπόλοιποι (ενν. κώδικες)
rest. = restituit, αποκατέστησε
ret. = retinuit, διατήρησε
Σ= αρχαίο σχόλιο ή αρχαία σχόλια
s. = sive, ή
s. v. = sub voce, στο λήμμα
saec. = saeculum, αιώνας
sc. = scilicet, δηλαδή
Sch. = Scholium ή Scholia, αρχαίο σχόλιο ή σχόλια
scr. = scripsit, έγραψε
secl. = seclusit, οβέλισε

4
sim. = similia ή similiter, όμοια ή ομοίως
sp. ή spat. = spatium, διάστημα
ή spatio, στο διάστημα
sq. = sequentem, και εξής (για έναν ακόμη στίχο, σελίδα κ.ο.κ.)
sqq. = sequentes, και εξής (για περισσότερους στίχους, σελίδες κ.ο.κ.)
sup. ή superscr. = superscripsit, έγραψε από πάνω
ή superscriptum, γραμμένο από πάνω
subscr. = subscripsit, έγραψε από κάτω
ή subscriptum, γραμμένο από κάτω
suppl. = supplevit, συμπλήρωσε
transp. ή transpos. ή
trp. = transposuit, μετέφερε, μετέθεσε
v. = verbum, λέξη, ρήμα
ή vox, λήμμα
v. ή vs. = versus, στίχος
vv. = versus (πληθ.), στίχοι
v. l. = varia lectio, διαφορετική γραφή

ΕΙΔΙΚΑ ΤΥΠΟΓΡΑΦΙΚΑ ΣΥΜΒΟΛΑ

(το Α παριστάνει το siglum οποιουδήποτε χειρογράφου)

Α1 = Αρχική γραφή στο χφ Α, από το χέρι του πρώτου γραφέα

Α2 = Γραφή στο χφ Α από δεύτερο χέρι (δεύτερο γραφέα), είτε ανάμεσα
στις γραμμές είτε στο περιθώριο
Αs ή Asl = Γραφή στο χφ Α, γραμμένη supra lineam, πάνω από τη γραμμή του
κανονικού κειμένου
Αm = Γραφή στο χφ Α γραμμένη in margine, στο περιθώριο
Αγρ = Γραφή στο χφ Α, συνήθως γραμμένη στο περιθώριο, η οποία
εισάγεται με τη σημείωση γρ (δηλ. γράφεται)
Αgl = Γραφή που έχει εισαχθεί στο χφ Α ως γλώσσα/γλώσσημα
Αac = Γραφή στο χφ Α ante correctionem, πριν από τη διόρθωση
Apc ή Ac = Γραφή στο χφ Α post correctionem, μετά τη διόρθωση
Α1c ή Ac (1) = Διόρθωση που επέφερε στο κείμενο του χφ Α ο αρχικός γραφέας
(πρώτο χέρι)
Α2c ή Ac (2) = Διόρθωση που επέφερε στο κείμενο του χφ Α δεύτερος γραφέας
(δεύτερο χέρι)

5
 ΜΕΓΑΛΟΙ ΟΥΜΑΝΙΣΤΕΣ, ΕΚΔΟΤΕΣ ΚΑΙ ΚΡΙΤΙΚΟΙ ΤΟΥ ΚΕΙΜΕΝΟΥ

Angelo Poliziano (1454-1494)

Desiderius Erasmus (1466-1536)

Robert Estienne (1503-1559)

Μάρκος Μουσοῦρος (περ. 1470-1517)
6
Joseph Justus Scaliger (1540-1609) Isaac Casaubon (1669-1614)

Richard Porson (1751-1808)

Richard Bentley (1662-1742)

7
Karl Lachmann (1793-1851)

A. E. Housman (1859-1936)

Eduard Fraenkel (1888-1970) Kenneth J. Dover (1920-2010)

Colin F. L. Austin (1941-2010) James Diggle

8