ΔΙΗΛΕΚΤΡΙΚΑ


Οι εξισώσεις του Maxwell ορίζουν ότι divE  
 o , όπου ρ είναι η πυκνότητα
φορτίων. Όμως, στην περίπτωση ενός υλικού, τα φορτία που ορίζουν την ένταση του
ηλεκτρικού πεδίου θα δίνονται από το σύνολο των φορτίων, εξωτερικών και
εσωτερικών. Μολονότι στις πιο πολλές περιπτώσεις το συνολικό εσωτερικό φορτίο
είναι μηδέν, η χωρική κατανομή τους είναι δυνατόν να δημιουργεί μια διπολική ροπή
διάφορη του μηδενός. Αυτό προκύπτει εύκολα από τον νόμο του Coulomb για
κατανομή φορτίων:

qi

R-ri
ro
ri

qi  
     , όπου R  ( X , Y , Z ) και ri  ( xi , yi , z i ) .
4 o R  ri

1 
Από το ανάπτυγμα των όρων   γύρω από ένα σημείο ro εσωτερικό των
R  ri

1 1  ri  ro    R  ro 
φορτίων qi, θα προκύψει ότι    και επομένως
R  ri R  ro
3
R  r
    
 
Q
  
 
 

qi ri  ro   R  ro
 
Q
  
p  R  ro
    , όπου
 
4 o R  ro 4 o R  ri 4 o R  ro 4 o R  ri
  
p   qi ri  ro  είναι η ηλεκτρική διπολική ροπή.

Όταν το Q  0 , πρώτος όρος είναι ο πιο σημαντικός. Αν όμως Q  0 τότε, αφ’
ενός μεν η ηλεκτρική διπολική ροπή έχει τιμή ανεξάρτητη της αρχής των αξόνων, αφ’
ετέρου δε αποτελεί τον πλέον σημαντικό όρο για τον υπολογισμό του δυναμικού εξ
αιτίας των εσωτερικών φορτίων ενός υλικού. [Αν συμβεί p  0 , τότε ο πλέον
σημαντικός όρος θα είναι ο επόμενος όρος στο ανάπτυγμα (τετραπολική ροπή)].
Επομένως, μπορούμε να λάβουμε υπόψη την ύπαρξη των εσωτερικών φορτίων, μέσω
της διπολικής ροπής και αν υπάρχουν και εξωτερικά φορτία, θα προστεθεί η
 
επίδρασή τους. Η ένταση του ηλεκτρικού πεδίου εξ αιτίας διπόλου p στην θέση R
  

θα δίνεται από την σχέση E p 
 
1 3 p  R R  R2 p
.

4 o R5
Για συνεχή κατανομή φορτίων η αντίστοιχη σχέση για το δυναμικό θα είναι

ΙΙ-1
   

 ext dV
  
P  R  r dV  
  3 
4 o R  r 4 o R  r
 
Όπου PdV   p i ορίζει την πόλωση του υλικού μέσω της σχέσης

  pi 
P   Ni pi .
dV

Το N i εκφράζει των αριθμό των μορίων τύπου i ανά μονάδα όγκου, ενώ το pi
είναι η μέση διπολική ροπή μορίων τύπου i.
Με τα δεδομένα αυτά, μπορούμε γράψουμε
   

 ext dV
  
 
P  R  r dV  ext dV P   1 
 3       dV 
4 o R  r 4 o R  r 4 o R  r 4 o  R  r 
 
  
 ext dV 1   P  1 P
      R  r dV  4 o  R  r dV 
4 o R  r 4 o
 
   

 ext dV 1 P 
 ext    P dV 
      dV   4 R  r
4 o R  r 4 o R  r o

Γιατί ο δεύτερος όρος μηδενίζεται αφού μετασχηματίζεται σε επιφανειακό

ολοκλήρωμα σε μια επιφάνεια που περικλείει το υλικό, όπου η πόλωση μηδενίζεται.
Επομένως, το δυναμικό είναι σαν να δημιουργείται αφ’ ενός μεν από τα εξωτερικά
 
φορτία και αφ’ ετέρου από ισοδύναμα φορτία λόγω της πόλωσης  p    P .
  ext   p
Τελικά η εξίσωση του Maxwell θα λάβει την μορφή divE  , που μπορεί να
o

  p  ext  divP
γραφτεί και με την μορφή divE    divE  ή ισοδύναμα με την
o o o
 
 
div  o E  P   ext .
  
Ορίζουμε την ποσότητα D   o E  P , που ονομάζεται ηλεκτρική μετατόπιση και η

παραπάνω εξίσωση λαμβάνει την γνωστή μορφή divD   ext .
 
Για ισότροπα υλικά τα D και E θα είναι παράλληλα και στη γραμμική
 
προσέγγιση, ανάλογα. Επομένως, μπορούμε να γράψουμε ότι D   o E , όπου με το
ε ορίζουμε την διηλεκτρική συνάρτηση. Συνήθως ονομάζεται σταθερά, αλλά όπως θα
δούμε εξαρτάται από την συχνότητα του ΗΜ κύματος. Οπότε προκύπτει ότι
  
P   o   1E   o E , όπου με χ έχουμε ορίσει την διηλεκτρική επιδεκτικότητα.
Στην περίπτωση μη-ισότροπων υλικών (αλλά πάλι στη γραμμική προσέγγιση)
θα ισχύει η πιο γενική σχέση Di    o  ij E j   o  ij E j (με την σύμβαση του
j

Einstein).

ΙΙ-2
Οριακές συνθήκες στην διεπιφάνεια διηλεκτρικών
Οι οριακές συνθήκες που ικανοποιούν στην διαχωριστική επιφάνεια δύο
 
διηλεκτρικών τα μεγέθη E , D είναι E t1  Et 2 , Dn1  Dn 2 (όταν δεν υπάρχουν
εξωτερικά φορτία), Dn1  Dn 2   ext (για επιφανειακά φορτία πυκνότητας σext), που
προκύπτουν εύκολα από τις εξισώσεις του Maxwell. Με n και t ορίζονται η κάθετη
και παράλληλη στην διαχωριστική επιφάνεια συνιστώσες του εκάστοτε διανύσματος.
Για την πόλωση προκύπτει στην διαχωριστική επιφάνεια διηλεκτρικού με το κενό,
 
μέσω ολοκλήρωσης της σχέσης  p    P πάνω σε έναν μικρό όγκο που
περιλαμβάνει επιφάνεια δS του διηλεκτρικού με απειροστό πάχος μέσα και έξω από
το διηλεκτρικό. Προκύπτει τότε η αντίστοιχη οριακή συνθήκη Pn   p , όπου σp
ορίζει την επιφανειακή πυκνότητα των φορτίων πόλωσης που δημιουργείται στο
διηλεκτρικό.

Παράδειγμα επίπεδου πυκνωτή

Για να κατανοήσουμε τον μικροσκοπικό μηχανισμό, ας θεωρήσουμε το
παράδειγμα του επίπεδου πυκνωτή με φορτία επιφανειακής πυκνότητας σ σταθερά.
Εξ αιτίας του στατικού ηλεκτρικού πεδίου τα
σ -σ σ -σ φορτία που βρίσκονται μέσα στο υλικό
+ + ανακατανέμονται και ανάλογα αν το υλικό είναι
μέταλλο ή διηλεκτρικό συμπεριφέρονται
+ + διαφορετικά. Στα μεν μέταλλα τα φορτία
+ + συγκεντρώνονται στην επιφάνεια του υλικού και
+ + θωρακίζουν πλήρως το ηλεκτρικό πεδίο μέσα
στον αγωγό, με αποτέλεσμα το ηλεκτρικό πεδίο
+ + μέσα στο μέταλλο να είναι μηδέν, όπως
+ + παρουσιάζεται στο διπλανό σχήμα. Δηλαδή θα
+ +  
ισχύει ότι E    E o  E o  0 (πλήρης
+ + o o
+ + θωράκιση).
Στα διηλεκτρικά (μονωτικά υλικά), τα
φορτία είναι δεσμευμένα και δεν δύνανται να αποσπαστούν, αλλά μπορούν να
μετακινηθούν από την θέση ισορροπίας τους,
σ σπ -σ δημιουργώντας ένα επιπρόσθετο ηλεκτρικό πεδίο
+ + μέσα στο διηλεκτρικό. Το αποτέλεσμα είναι να
+ υπάρχει κάποιο ηλεκτρικό πεδίο μέσα στο
μονωτικό υλικό, που θα είναι διαφορετικό από το
+ + εξωτερικό πεδίο που εφαρμόστηκε. Όπως
+ φαίνεται στο δεύτερο σχήμα, τα φορτία που
+ + επάγονται θα είναι λιγότερα από τα αρχικά και
απλά θα μειώνουν το ηλεκτρικό πεδίο μέσα στο
+
διηλεκτρικό.
+ +
Δηλαδή θα έχουμε ότι
+   P
E  Eo  . Όμως P   o E . Οπότε
+ +  o  o

ΙΙ-3
Eo  (1   ) E  E  E .
Η απόκριση του υλικού στο εξωτερικό πεδίο θα είναι μια ανακατανομή των
φορτίων και δημιουργία ηλεκτρικών διπόλων, είτε ο προσανατολισμός των τυχόν
υπαρχόντων μόνιμων διπολικών ροπών σε σχέση με το ηλεκτρικό πεδίο που
εφαρμόζεται.
Στην περίπτωση όμως εναλλασσόμενου πεδίου (ΗΜ κύματος) η απόκριση του
υλικού θα είναι διαφορετική και θα εξαρτάται από την συχνότητα του πεδίου, ως
προς τις χαρακτηριστικές συχνότητες του υλικού. Επίσης, στα μέταλλα δεν θα
μηδενίζεται το ηλεκτρικό πεδίο μέσα στον αγωγό, αλλά οι ελεύθεροι φορείς θα
τίθενται σε παλινδρομική κίνηση, χωρίς την ανάγκη συγκέντρωσης στην επιφάνεια
και την πλήρη θωράκιση του υλικού.

Ατομική-μοριακή πολωσιμότητα

Υπό την επίδραση ενός σταθερού ηλεκτρικού πεδίου, τα φορτία των ατόμων ή
των μορίων που απαρτίζουν τα μονωτικά (διηλεκτρικά) υλικά θα ανακατανεμηθούν
και, εφ’ όσον τα άτομα ή μόρια δεν διαθέτουν ήδη μια ηλεκτρική διπολική ροπή, θα

δημιουργήσουν διπολική ροπή. Αυτή η διπολική ροπή p σε πρώτη προσέγγιση
(περίπτωση μικρού ηλεκτρικού πεδίου) θα είναι ανάλογη του ηλεκτρικού πεδίου που
νοιώθει το άτομο (ή μόριο). Επομένως, για να δούμε την συμπεριφορά των ατόμων ή
μορίων του διηλεκτρικού υλικού στο στατικό πεδίο, θα πρέπει να υπολογίσουμε το
τοπικό ηλεκτρικό πεδίο Eloc στην θέση του ατόμου ή μορίου. Δηλαδή θα ισχύει ότι
 
p  aE loc
Όπου το α θα εκφράζει την ατομική (ή την μοριακή) πολωσιμότητα. Ο υπολογισμός
του α μπορεί να γίνει κλασικά ή κβαντικά.
Στην πραγματικότητα, η γραμμική σχέση ισχύει μόνο για ελεύθερα άτομα,
αφού στα στερεά οι δυνάμεις ανάμεσα στα άτομα θα επηρεάσουν την κίνηση των
ηλεκτρονίων. Έτσι η πολωσιμότητα θα έπρεπε να εκφραστεί μέσω ενός τανυστή
 
δευτέρας τάξης (έναν πίνακα 3×3) που θα υποδηλώνει ότι τα p και Eloc δεν είναι
κατ’ ανάγκη παράλληλα.
Ας αγνοήσουμε όμως αυτή την εξάρτηση και ας παραδεχθούμε ότι για κάποια
υλικά η σχέση είναι απλά αναλογία,
σ σπ -σ δηλαδή υπάρχει ένας μόνον α που
+ + εκφράζει την ατομική πολωσιμότητα.
Ρο Είναι φανερό ότι το τοπικό ηλεκτρικό
+ 
+ + πεδίο E loc δεν θα είναι ίσο με το

+ εξωτερικό E o  E o zˆ . Έτσι θα πρέπει
+
θ να βρούμε την σχέση ανάμεσα στο
+ + +
R τοπικό πεδίο και το εξωτερικό.
+ Μπορούμε να γράψουμε ότι
+   
+ + Eloc  E o  E d , όπου το επί πλέον
+ 
z πεδίο E d θα δημιουργείται από την
+ + πόλωση του υλικού.
Εο

ΙΙ-4
 
Επειδή ο υπολογισμός του Eloc καθίσταται δύσκολος εξ αιτίας της ανάγκης να
υπολογίσουμε την επίδραση των φορτίων από ολόκληρο το υλικό (και επομένως από

την επιφάνειά του) ο Lorentz πρότεινε μια μέθοδο υπολογισμού του πεδίου E d , με το
    
να χωρίσουμε αυτό το πεδίο σε τρία μέρη E d  E1  E 2  E3 , όπου το E1

δημιουργείται από τα φορτία της επιφάνειας του διηλεκτρικού, το E 2 από τα φορτία
πόλωσης της επιφάνειας μιας μικρής σφαίρας ακτίνας R γύρω από το άτομο (ή μόριο

ή ιόν) και ένα τελευταίο E 3 που θα υπολογιστεί από τα δίπολα που βρίσκονται μέσα
στη σφαίρα αυτή ακτίνας R.

Το πεδίο E1 υπολογίζεται εύκολα γιατί είναι το αποτέλεσμα των
επιφανειακών φορτίων πόλωσης πυκνότητας σp και θα είναι ίσο προς

 p P
E1   zˆ   (ομοιόμορφο πεδίο).
0 o

To E 2 δημιουργείται από τα φορτία στην επιφάνεια της σφαίρας. Γνωρίζουμε
από τον ΗΜ ότι ένα διηλεκτρικό σε εξωτερικό ομογενές ηλεκτρικό πεδίο δημιουργεί
εξ επαγωγής στην επιφάνειά του κατανομή φορτίων πυκνότητας  p   P cos  .

Είναι προφανές από την συμμετρία του προβλήματος, ότι το συνολικό πεδίο E 2 θα
είναι κατά τον άξονα z. Επομένως, θα πρέπει να ολοκληρώσουμε την συνισταμένη
του ηλεκτρικού πεδίου στον άξονα z. Αυτή θα είναι
 
E2 
1
2 
 cos   p R 2 d   1
 P cos
2
 (2 sin  )d 
P
4 o R 0
4 o 0
3 o
Η συνεισφορά των διπόλων μέσα στην σφαίρα ακτίνας R θα πρέπει να
υπολογιστεί αναλυτικά, βάσει της συνεισφορά κάθε διπόλου, ήτοι ως το άθροισμα
  
 1  
3 p m  Rm Rm  Rm2 p m 
E3  
4 o m Rm5
. Στην γενική περίπτωση θα δίνει κάποια τιμή

διάφορη του μηδενός. Όμως στην περίπτωση κυβικού κρυστάλλου (ή άμορφου)

αποδεικνύεται ότι δίνει τιμή μηδέν. Ας δεχτούμε ότι έχουμε χωροκεντρωμένο κυβικό

σύστημα, τότε Rm  iaxˆ  jayˆ  kazˆ (όπου i,j,k ακέραιοι). Τότε η x συνιστώσα του
ηλεκτρικού πεδίου θα είναι ίση προς,

  3  ipx  jp y  kpz  i   i 2  j 2  k 2  px
2
1 3 pm  Rm Rm  Rm2 pm 1
Ex     
4 o 4 o i  j2  k 2 
5/2
m Rm5 i , j ,k
2

1 3i 2 px   i 2  j 2  k 2  px
 
4 o i  j2  k 2 
2 5/2
i , j ,k

Αφού οι όροι ij, jk, ki θα μηδενιστούν δεδομένου ότι λαμβάνουμε εξ ίσου θετικές και
αρνητικές τιμές για τον κάθε δείκτη.
Όμως εξ αιτίας τα κυβικής συμμετρίας θα έχουμε επίσης ότι
i2 j2 k2

i , j ,k i2  j2  k 2
  2 2 2 i
 
i , j ,k i  j  k

, j ,k i  j  k
2 2 2
  

ΙΙ-5
Επομένως, E x  0 . Το ίδιο θα ισχύει και για τις άλλες δύο συνιστώσες του πεδίου.
  
   P P  P 
Οπότε θα έχουμε ότι E3  0 και επομένως Eloc  E o   E , όπου E
 o 3 o 3 o
είναι το ηλεκτρικό πεδίο μέσα στο διηλεκτρικό, όπως υπολογίζεται από την σχέση
    
D   o E (παράδειγμα επίπεδου πυκνωτή). Επειδή P   o E   o (  1) E
  2   
προκύπτει το πεδίο του Lorentz E loc  E  1   E .
3  3
  
Αν είναι p η διπολική ροπή του κάθε μορίου (ή ατόμου), τότε P  Np θα
είναι η πόλωση για Ν άτομα (ή μόρια ) ανά μονάδα όγκου. Επειδή η διπολική ροπή
 
εξαρτάται από τοπικό ηλεκτρικό πεδίο, θα ισχύει ότι p  aEloc , όπου με το α ορίσαμε
την ατομική (ή μοριακή) πολωσιμότητα. Έτσι

   P   Na   Na  
P  NaEloc  Na E    NaE 
 P  P E   o E
 3 o  3 o Na
1
3 o
Na
o Na   1
   1   
Na 3 o   2
1
3 o
3 o   1
Οπότε προκύπτει η εξίσωση των Clausius και Mossotti a  που εκφράζει
N  2
την σχέση της ατομικής πολωσιμότητας με την μακροσκοπικά μετρούμενη
διηλεκτρική σταθερά.
1  1
Όταν υπάρχουν πολλών ειδών άτομα, τότε η σχέση γράφεται 
3 o i
N i ai 
 2
.

Επειδή στις οπτικές συχνότητες   n 2 (όπου n είναι ο δείκτης διάθλασης),

3 n 2  1
προκύπτει η σχέση των Lorentz και Lorenz (1880) a  o 2 .
N n 2
Αν ρ είναι η πυκνότητα του υλικού, ΝΑ ο αριθμός του Avogadro και Μ το
N M 3 o   1
μοριακό βάρος, τότε N   A και επομένως a  , που αποδεικνύει ότι
M  NA   2
 1  1
 a , και για σταθερό α (π.χ. διάλυμα)   (αναλογία με την
 2  2
πυκνότητα διαλύματος).

Αιτίες πολωσιμότητας
Η πολωσιμότητα μπορεί να προκαλείται από διάφορες αιτίες.
(1) Η ηλεκτρονική πολωσιμότητα οφείλεται στην σχετική μετατόπιση των
ηλεκτρονίων ενός ιόντος ή ατόμου ως προς τον πυρήνα, υπό την επίδραση ενός
εξωτερικού ηλεκτρικού πεδίου. Είναι προφανές ότι αυτή η αιτία θα υπάρχει σε όλα τα
υλικά.

ΙΙ-6
(2) Η ιοντική πολωσιμότητα εμφανίζεται στα μόρια όπου υπάρχουν ιοντικοί δεσμοί.
Τότε τα αντίθετα φορτισμένα ιόντα μετατοπίζονται από την θέση ισορροπίας τους
υπό την επίδραση του ηλεκτρικού πεδίου δημιουργώντας μια διπολική ροπή.
(3) Είναι δυνατόν να υπάρχει μια μόνιμη ηλεκτρική διπολική ροπή στα μόρια που
αποτελούν ένα υλικό. Με την απουσία εξωτερικού ηλεκτρικού πεδίου, οι διπολικές
ροπές θα είναι τυχαία προσανατολισμένες. Όταν όμως εφαρμοστεί κάποιο πεδίο, θα
προσανατολιστούν και θα δημιουργήσουν μια πόλωση στο υλικό.

1) Ηλεκτρονική πολωσιμότητα
Ένας πολύ προσεγγιστικός υπολογισμός θεωρεί το άτομο ως σημειακό φορτίο
και το ηλεκτρόνιο ως ένα νέφος ομοιόμορφα κατανεμημένου φορτίου. Υπό την
επίδραση του ηλεκτρικού πεδίου θα μετατοπιστούν τα κέντρα των φορτίων με
αποτέλεσμα να δημιουργηθεί κάποια δύναμη επαναφοράς (ελκτική).
Αν απομακρυνθεί το κέντρο του νέφους κατά z
από την αρχική του θέση, τότε θα δημιουργηθεί
_ μια δύναμη στο σημειακό φορτίο του πυρήνα
από το μέρος του φορτίου που περικλείεται στη
σφαίρα ακτίνας z. Αυτή θα είναι ίση προς
+  z3 
z e e 3 
F   r 

e2
z  kz
4 o z 2 4 o r 3
Και θα δημιουργήσει μια ιδιοσυχνότητα
k e2
ταλάντωσης  o   , ενώ η
m 4 o mr 3
m o2 z
δύναμη απομάκρυνσης θα είναι ίση προς eEloc  F  kz  m z , ήτοι E loc
2
o  .
e
p ez e2
Οπότε a el    .
Eloc Eloc m o2
Για r  ao  0,529 Å (ακτίνα του Bohr) και m  me προκύπτει
ael  0,156  10 40 Cm2/V, ενώ ο ακριβής κβαντομηχανικός υπολογισμός δίνει
0,704×10-40 Cm2/V και το πείραμα 0,73×10-40 Cm2/V.

2) Ιοντική πολωσιμότητα
Ένα απλό μοντέλο για να υπολογιστεί η συνεισφορά της ιοντικής
πολωσιμότητας θεωρεί την περίπτωση μιας μονοδιάστατης διατομικής αλυσίδας
ιόντων αντίθετου φορτίου ± e.

f M1 f M2 f M1 f M2 f

→u →υ →u →υ

ΙΙ-7
 Υπό την επίδραση του ηλεκτρικού πεδίου τα αντίθετα φορτία θα
μετακινηθούν με αποτέλεσμα να δημιουργηθούν δυνάμεις επαναφοράς της μορφής
 2 f (u  v)  eEloc  0 για το ένα σώμα και
 2 f (v  u)  eEloc  0 για το άλλο.
eE
Επομένως u  v  loc
2f
Η ιδιοσυχνότητα ταλάντωσης στο κέντρο της ζώνης Brillouin ( q  0 ) θα είναι

 1 1 
 o  2 f   
 1
M M 2 

eEloc  1 1  e M 1M 2
Οπότε u  v      E , όπου M  η ανηγμένη μάζα.
 o2  M 1 M 2   o2 M M1  M 2
loc

e2
Η επαγόμενη διπολική ροπή θα είναι ίση προς p  e(u  v)  2 Eloc , οπότε
o M
e2
aion  , που προκύπτει περίπου το 10% της ηλεκτρονικής.
 o2 M

3) Διπολική πολωσιμότητα

Κατά τα γνωστά, η δυναμική ενέργεια διπόλου p σε εξωτερικό ηλεκτρικό

πεδίο E δίνεται από την σχέση
+q  
U  pE
Επομένως, η ενέργεια θα
ελαχιστοποιείται όταν τα δίπολα είναι
παράλληλα στο εξωτερικό πεδίο. Στην
Ρ θ →Ε θερμοκρασία Τ=0 Κ θα είναι όλα
προσανατολισμένα. Αλλά σε
θερμοκρασία Τ > 0 Κ θα τείνουν να
αποπροσανατολιστούν εξ αιτίας της
θερμικής τους διέγερσης. Η μέση τιμή
της διπολικής ροπής θα είναι (λόγω
-q συμμετρίας) παράλληλη στο ηλεκτρικό
πεδίο. Για να την υπολογίσουμε αρκεί
να βρούμε την μέση τιμή της διπολικής ροπής στην κατεύθυνση του πεδίου,

 cos  exp  pE cos   d  pE cos 

 cos  exp 
 sin d
  k B T  k B T 
p  p cos   p p 
 pE cos    pE cos  
 exp  k B T 
d  exp  k B T 
sin d
και τελικά
d      1
1

p  p ln   expu cos  d (cos  )   p coth u  
du  1    u

ΙΙ-8
 pE
όπου u 
k BT
1
Η συνάρτηση L(u )  coth u  ονομάζεται συνάρτηση του Langevin και έχει την
u
μορφή του σχήματος και
L  pE 
p  pL 
 k BT 
Για u   (T  0) L  1 .
1
Όταν u  0 (T  ) L  0
Στην περίπτωση που u  1 ,
 u2 
 e u  e u 1   1  2  1  u

L(u )   u 
   
u   u  u 3  u  3
u u
e e
 6 

p2E p2
Επομένως για u  1 (υψηλές θερμοκρασίες) p  και a d  .
3k B T 3k BT

H συνολική πολωσιμότητα θα είναι ίση προς

p2
a  a el  aion   a d  a el  aion   (εξίσωση των Langevin-Debye)
3k B T
Οι δύο πρώτοι όροι δεν εξαρτώνται από την θερμοκρασία, ενώ ο τρίτος εξαρτάται.
Έτσι η θερμοκρασιακή μελέτη μπορεί να μας ορίσει το άθροισμα a el  aion  καθώς
και το p 2 .
Οι διπολικές ροπές εκφράζονται σε μονάδες Debye = 10-29 Cm, που προκύπτει
από δίπολο φορτίο περίπου ενός ηλεκτρονίου (10-19 C) σε απόσταση 1 Å.

Δυναμική περίπτωση - ΗΜ κύματα

Ηλεκτρονική πολωσιμότητα
Στο απλό μοντέλο της ηλεκτρονικής πολωσιμότητας το άτομο αποτελείται
από ένα θετικά φορτισμένο ιόν και ένα αρνητικό φορτίο που συγκρατείται γύρω από
το ιόν μέσω ενός ελατηρίου εκτελώντας ταλάντωση ιδιοσυχνότητας ωο. Αν
συμπεριλάβουμε και απώλειες μέσω κάποιας «τριβής» (δύναμη ανάλογη της
ταχύτητας) η εξίσωση της κίνησης υπό την επίδραση εναλλασσόμενου ηλεκτρικού
 
πεδίου E  E o e it στην θέση του ατόμου, θα έχει την μορφή
   
d 2r dr 
m 2  m  m o2 r  eE  eE o e it
dt dt
 
Θέτοντας στη μόνιμη κατάσταση r (t )  ro e it προκύπτει η λύση

ΙΙ-9
 
 e Eo
ro  
m  o2   2  i
Η διπολική ροπή που επάγεται θα είναι ίση προς
  e2 1   
p(t )  er (t )  E (t )  p ( ) E (t )
m  o2   2  i
Επομένως, η ηλεκτρονική πολωσιμότητα θα δίνεται από την σχέση
e2 1
a e ( ) 
m  o   2  i
2

2
Όταν ω=0, η παραπάνω λύση οδηγεί στην στατική τιμή e .
m o2
Στο όριο    , a e  0
Εύκολα προκύπτει ότι
e2  o2   2 e2 
a e ( )   i  a e ( )  ia e( )
 
m  o2   2   2 2
2
 
m  o2   2 2   2 2

Με τις δύο συνιστώσες ae , ae να παρουσιάζουν τις κλασικές μορφές (σχήμα από τις
Σημειώσεις Σ. Παπαδόπουλου)

  2 
Για τα υλικά που ακολουθούν την σχέση του Lorentz Eloc  E θα προκύψει ότι
3
  
Pe  Nae Eloc  Nae E o e it
Ενώ θα ισχύει επίσης ότι

ΙΙ-10
   3 
Pe   o (  1) E   o (  1) Eloc
 2
Nae   1
Από τον συνδυασμό των δύο θα έχουμε ότι 
3 o   2
Οπότε προκύπτει ότι
N
o
  1
1 N

ae 3 o
Και με αντικατάσταση της τιμής του αe θα έχουμε ότι
Ne 2 1
 ( )  1    ( )  i ( )
m o Ne 2
 
2
  2  i 
3m o
o

Ne 2 12   2
 ( )  1 

m o 12   2 2   2 2 
Ne 2 
 ( ) 
 
m o 12   2 2   2 2

Όπου θέσαμε
Ne 2
12   o2 
3m o
Προφανώς, η απορρόφηση θα εκφράζεται από το   και θα είναι ανάλογη της
ποσότητας Γ.

Ιοντική πολωσιμότητα

Θα υπολογίσουμε την ιοντική συνεισφορά στην πολωσιμότητα μέσω ενός

απλού μοντέλου διατομικής γραμμικής αλυσίδας, στην περίπτωση μεγάλου μήκους
κύματος ως προς τις διαστάσεις της μοναδιαίας κυψελίδας. Έστω θετικά και αρνητικά
φορτισμένα ιόντα (φορτίου ±Ze) που αλληλεπιδρούν σε πρώτους γείτονες με ίδιες

σταθερές ελατηρίου k. Αν u  είναι οι μετακινήσεις των ιόντων από την θέση
ισορροπίας τους και a  οι ατομικές πολωσιμότητές τους, τότε υπό την επίδραση ενός

τοπικού ηλεκτρικού πεδίου Eloc θα δημιουργηθούν διπολικές ροπές
   
Zeu   a  Eloc και  Zeu   a  Eloc .
Αν υπάρχουν Ν ζεύγη ιόντων ανά μονάδα όγκου, τότε θα δημιουργηθεί πόλωση

  P 


  
  
P  N Zeu   u    a   a  Eloc  N  Zeu   u    a   a   E  
3 o 
 
Επομένως,

ΙΙ-11
 
P
 a  a
N

Zeu 
 
 u    a   a  E 
1     N
 3 o 
  
Θέτουμε w  MN u   u  
M 1M 2
Όπου M  είναι η ανηγμένη μάζα
M1  M 2
     
Και E  E o e it , P  Po e it και w  wo e it οι χρονικές εξαρτήσεις των μεγεθών.
Έχουμε
     
P  b21 w  b22 E  Po  b21 wo  b22 Eo
Με τον ορισμό

N
Ze
b21  M N a  a 
και b22   

1
N
a  a  1
N
a   a  
3 o 3 o
Από την μετακίνηση των θετικών και αρνητικών ιόντων θα προκύψει μια δύναμη
 
επαναφοράς της μορφής k u   u   , όπου το k στην γενική τρισδιάστατη περίπτωση
θα ήταν ένας τανυστής 2ας τάξης.
Επειδή υπάρχουν και ηλεκτροστατικές δυνάμεις από το ηλεκτρικό πεδίο, οι εξισώσεις
κίνησης θα είναι της μορφής
   
M  u  k u   u    ZeEloc
   
M  u  k u   u    ZeEloc
Που οδηγούν στην εξίσωση σχετικής κίνησης
  
 
 
M u  u  k u   u    ZeEloc
Που ισοδυναμεί με την εξίσωση

   P 
 
 
M u  u  k u   u    Ze E 
3 o


 
 
Από την αντικατάσταση των P και w καταλήγουμε στην
 N Ze   
2
N
    Ze  
k 3 o M  
  
w  w  M  E  b11 w  b12 E
 M
 1
N
a  a   1  N a  a  
 3 o   3 o 
Όπου ορίσαμε τα μεγέθη

ΙΙ-12
 N Ze
2
N
Ze
k 3 M M
b11    o
και b12 
M
1
N
a   a   1
N
a   a  
3 o 3 o

Παρατηρούμε ότι b21  b12

Από την αντικατάσταση της χρονικής εξάρτησης των μεγεθών θα προκύψει ότι

b11   2 w o  b12 Eo  0
 b12 
Επομένως, wo   Eo
b11   2

Με αντικατάσταση στην άλλη εξίσωση προκύπτει επί πλέον ότι

b12 b21
    b12 b21   b22 o
P  b21 w  b22 E     b22  E    1 o E    1  
 b11  
2
  o b11   2
Παρατηρούμε ότι
b22   o  ()  1 και με αντικατάσταση της b22 έχουμε ότι

N
a   a  
o
 ( )  1 
1
N
a   a  
3 o
Που γράφεται ισοδύναμα με την σχέση Clausius-Mossotti

        ()  1
3   ( )  2
Όπου  () ορίζει την διηλεκτρική σταθερά σε (οριακά) άπειρη συχνότητα.

Ας ορίσουμε για λόγους που θα εξηγηθούν παρακάτω b11  T2 , οπότε θα έχουμε
για την εξίσωση της διηλεκτρικής συνάρτησης
 ()   (0)
 ( )   () 
2
1
T2
Επί πλέον έχουμε ότι
  (0)  2  ( )  2
2    2   2  2
  ( )  2  (0)  2
Και

ΙΙ-13
 Z 2e2 N
 2  (0)   ()   M
1
N
a   a  
3 o
Για να βρούμε την φυσική σημασία του ωΤ, ας θεωρήσουμε επίπεδα κύματα της
        
μορφής D  Do e ik r , E  E o e ik r και P  Po e ik r .
  
Για ισότροπα υλικά θα ισχύει ότι και τα τρία διανύσματα D, E , P θα είναι παράλληλα.
Από τις εξισώσεις του Maxwell (χωρίς εξωτερικά φορτία) θα προκύψει ότι
        
  D  k  Do  0 οπότε είτε D  0 , είτε D, E, P  k .
Για μεγάλα μήκη κύματος το σύστημα συμπεριφέρεται ως ηλεκτροστατικό και
επομένως θα ισχύει ότι
        
  E  k  E o  0 οπότε είτε E  0 , είτε D, E, P // k .
    
Στις εγκάρσιες ταλαντώσεις D, E, P  k , οπότε θα πρέπει E  0 , που συνεπάγεται
ότι      2  T2 , που υποδηλώνει ότι η ωΤ αντιστοιχεί στις εγκάρσιες
ταλαντώσεις.
    
Για τις διαμήκεις θα έχουμε ότι D, E, P // k , επομένως θα πρέπει D  0 , που
 
συνεπάγεται ότι ε = 0 και  o E   P , ενώ από την εξίσωση
 ()   (0)  (0)
 ( )   ()   0 έχουμε ότι  L2  T2 που έχει πολύ μεγαλύτερη
 2
 ( )
1
T
2

ισχύ από την συγκεκριμένη προσέγγιση και ονομάζεται σχέση των Lyddane-Sachs-
Teller.
  
Το ίδιο προκύπτει από την ανάλυση w  wL  wT , οπότε για την διαμήκη συνιστώσα
   
θα ισχύει ότι   wL  0 , ενώ για την εγκάρσια   wT  0 .
Από την απουσία εξωτερικών φορτίων προκύπτει ότι
       1  
 
  D    oE  P  0    E     P .
o
 
Επίσης ισχύει (για μεγάλα μήκη κύματος) ότι   E  0 , δηλαδή το ηλεκτρικό πεδίο
είναι αστρόβιλο.
     b   b  
Όμως P  b21 w  b22 E , οπότε   E   21   w  22   E , ήτοι
o o
b21 b21
  o   o  
E   w     wL
b22 b22
1 1
o o

ΙΙ-14
 b21
  o 
Με προφανή μοναδική λύση την E  E L   wL αφού το πεδίο είναι
b22
1
o
αστρόβιλο.
Έτσι προκύπτει ότι
b12 b21  b12 b21
     o    o
  w
w  L  w
T  b11 wL  b11 wT  wL   b11 
 wL  b11 wT
b
1  22 
 b
1  22
o  o
 
Που χωρίζεται σε δύο εξισώσεις, μια για την εγκάρσια συνιστώσα wT  b11 wT που
υποδηλώνει ταλάντωση ιδιοσυχνότητας T2  b11 , και μια άλλη για την διαμήκη

 
b12 b21
   o   (0)   ()    (0) 
 L   b11 
w  wL    T2   wL  T2 wL που υποδηλώνει
 
b
1  22   ( )   ( )
  o
 (0)
ταλάντωση ιδιοσυχνότητας  L2  T2
 ( )

Διηλεκτρική συνάρτηση μετάλλων

Ας θεωρήσουμε εξωτερικά φορτία ρext σε κάποιο μέταλλο. Αν ήταν μόνα τους

θα δημιουργούσαν κάποιο δυναμικό, που υπολογίζεται από την εξίσωση του Poisson

  ext (r )
 ext (r )  
2

o
Αν ορίσουμε ως  το δυναμικό που δημιουργείται από τον συνδυασμό των
εξωτερικών φορτίων και των εσωτερικών τότε

  (r )
  (r )  
2

o
  
Όπου  (r )   ext (r )   ind (r )
Δεχόμαστε ότι ισχύει μια γραμμική σχέση ανάμεσα στα δύο δυναμικά (δηλαδή το
 ext αντιστοιχεί στο D, ενώ το  στο Ε)
    
ext (r )    (r , r ) (r )d 3 r 
   
Για ομοιόμορφο αέριο ηλεκτρονίων θα ισχύει ότι  (r , r )   (r  r ) , επομένως
    
ext (r )    (r  r ) (r )d 3 r 
Από μετασχηματισμό Fourier θα προκύψει ότι

ΙΙ-15
     1 
 ext (q )   (q ) (q )   (q )    ext (q ) [μείωση εξωτερικού πεδίου κατά ε(q)]
 (q )
Όπου
     1   
2  
 (q )   e iqr  (r )d 3 r και  (r )  e 3
iq  r
 (q )d 3 q

Από τις εξίσωσης του Poisson προκύπτει ότι


  ext (q ) 
q  ext (q ) 
2

 o 
   ind   o q    ext    o q  1   
2 2

  (q ) 
q 2 ( q ) 
o 

Οπότε

  ind (q )
 (q )  1  
 o q 2 ( q )
Στην προσέγγιση που το δυναμικό  είναι μια αργά μεταβαλλόμενη συνάρτηση της
θέσης, τότε θα έχουμε ότι για q << kF θα ισχύει για την ενέργεια η σχέση
 2k 2 
E (k )   e (r )
2m
Επομένως από την πυκνότητα καταστάσεων με μ χημικό δυναμικό θα προκύψει ότι

 d 3k 1
n( r )   3
4 exp  k
2 2

2m

 e    1 
Οπότε

d 3k 1
no (  )   3
4 exp  k
2 2

2m
  1  
Και
  no
 ind (r )  eno (   e )  no (  )  e 2 (r )

Αυτή η προσέγγιση της θωράκισης οφείλεται στους Thomas-Fermi και ισχύει αρκετά
καλά όταν q << kF. Στην προσέγγιση αυτή προκύπτει για την διηλεκτρική συνάρτηση
η σχέση
 e 2 no
 (q )  1 
 o q 2 

e 2 no
Ορίζοντας τον κυματαριθμό των Thomas-Fermi k  2

 o 
o

 k o2
Προκύπτει η σχέση  (q )  1 
q2

ΙΙ-16
Παρατηρούμε ότι για q → 0 , ε → ∞.
Αν το εξωτερικό φορτίο ήταν σημειακό Q, τότε
Q Q
 ext (r )    ext (q )  , οπότε
4 o r  oq2
1 Q
 (q)   ext (q) 
 (q) 
 o q  k o2
2

Που οδηγεί σε ένα δυναμικό

d 3 q iqr Q Q
 (r )    e  ko r
(2 ) 3
e

 o q  ko
2 2
 4 o r
τύπου Yukawa που αναπαριστά μια θωράκιση σε αποστάσεις μεγαλύτερες του 1/ko.
2
k o2  16  3  rs 
Αποδεικνύεται ότι     , όπου rs ορίζει την ακτίνα μιας
k F2  3 2   a o 
σφαίρας με όγκο εκείνον του κάθε ηλεκτρονίου. Επειδή συνήθως rs/ao ~ 2-6  ko ≈
kF, δηλαδή η ηλεκτρονική θωράκιση είναι αποτελεσματική και ενεργεί σε αποστάσεις
ενδοσωματιδιακές.
Ο υπολογισμός του Lindhard για την θωράκιση διορθώνει τον όρο των
Thomas-Fermi, αλλά εισάγει μια πολύ πιο σύνθετη σχέση. Για Τ = 0 Κ η σχέση αυτή
είναι
e 2 mk F 1 1  x 2 1  x 
  1   ln 
 o  2 2 q 2 2 4x 1 x 

Στην περίπτωση του q  0 η παραπάνω σχέση οδηγεί στην αντίστοιχη των

Thomas-Fermi. Όταν q  2k F το ε αποκλίνει.
Η αντίστοιχη διόρθωση για q  2k F στις δυνάμεις Coulomb ανάμεσα στα
ιόντα και η επαγόμενη θωράκιση εξ αιτίας των ηλεκτρονίων, οδηγεί σε μια
αντίστοιχη απόκλιση που επηρεάζει την σχέση διασποράς των φωνονίων με

απειρισμό του   στις τιμές του q που αντιστοιχούν σε αντιδιαμετρικά σημεία
q
της επιφάνειας Fermi (ανωμαλία Kohn).
Αν λάβουμε υπόψη μας και τα ιόντα και δεν τα θεωρήσουμε αμετακίνητα, θα
έχουμε και κάποια θωράκιση από τα ιόντα, που προσθέτει έναν όρο της μορφής
2 4n( Ze) 2
 p 2 , όπου  p  είναι η συχνότητα πλάσματος των ιόντων.
 M
Τελικά η διηλεκτρική συνάρτηση που συμπεριλαμβάνει συνεισφορές και από
τους ελεύθερους φορείς και από τις ταλαντώσεις του πλέγματος (φωνόνια) θα λάβει
την μορφή

k o2  p
2

  1 2  2
q 

ΙΙ-17
Συνολική πολωσιμότητα
Η μεταβολή με την συχνότητα του πραγματικού μέρους της πολωσιμότητας
(όπως και του πραγματικό μέρους της διηλεκτρικής συνάρτησης) συνήθως έχει την
μορφή (τα δύο επόμενα σχήματα από το βιβλίο Fundamentals of Solid State Physics
του J.R. Christman)

Η παρουσία των ελεύθερων φορέων και του ενεργειακού χάσματος στους

ημιαγωγούς αλλάζει την εξάρτηση της απορρόφησης που λαμβάνει την μορφή

ΙΙ-18