Professional Documents
Culture Documents
Dirac
Dirac
Λεπτή υφή
5-1
1 d 2 d l (l 1) ( E q ) 2 m 2c 4
r 2 dr dr
r 2
r R ( r ) R (r ) (5.10)
2 2
c
Το δεξιό μέρος της εξίσωσης αυτής στην περίπτωση μικρών κινητικών ενεργειών ως
προς το mc2 και θέτοντας E mc 2 E καταλήγει στον αντίστοιχο μη-σχετικιστικό
2m
όρο 2 E q R(r ) και στις γνωστές λύσεις για το άτομο του υδρογόνου.
Η λύση της εξίσωσης (5.10) με μεθοδολογία αντίστοιχη της μη-σχετικιστικής δίνει
λύσεις που αίρουν μερικώς τον ενεργειακό εκφυλισμό και διαχωρίζουν τις
καταστάσεις με τον ίδιο κύριο κβαντικό αριθμό n, ανάλογα με τον τροχιακό κβαντικό
αριθμό l (λεπτή υφή). Η ενέργεια τότε θα δίνεται από την έκφραση
4
Z 2 4
e Ze 2
1 3 n
Enl mc 2 1 4
(5.11)
32
2 2 2 2 2
o c n 4 o 2 n 4 1
l
2
2 ος
Ο πρώτος όρος αφορά την ενέργεια mc , ο 2 όρος δίνει την ενέργεια της μη-
σχετικιστικής εξίσωσης για το άτομο του υδρογόνου και ο 3 ος αφορά έναν επί πλέον
όρο που αίρει τον εκφυλισμό ανάμεσα σε στιβάδες ίδιου n αλλά διαφορετικού l.
Όμως δεν συμφωνεί με τα πειραματικά δεδομένα ως προς την ενεργειακή απόσταση
των στιβάδων με την άρση του ενεργειακού εκφυλισμού. Επί πλέον, η όλη
μεθοδολογία που ακολουθήσαμε παρουσιάζει μια ενδογενή δυσκολία, αφού δεν είναι
δυνατόν να αναπαράξει το σπιν του ηλεκτρονίου, που είναι μια εσωτερική ιδιότητα
του ηλεκτρονίου. Ο Pauli προσπάθησε να το προσθέσει στην εξίσωση του
Schrodinger, μέσω της εισαγωγής των πινάκων και με αντίστοιχη μεταβολή της μη-
σχετικιστικής εξίσωσης. Αυτή η μεθοδολογία δεν θα μπορούσε να εφαρμοστεί σε μια
σχετικιστική εξίσωση, αφού οι τρεις πίνακες του Pauli, που θα αναφερθούν
παρακάτω, προφανώς δεν ικανοποιούν τους μετασχηματισμούς του Lorentz (δεν
περιλαμβάνουν χρονική συνιστώσα).
5-2
i i c mc 2 0 (5.14)
t
που μπορεί να γραφεί και ως
i
t
i c mc 2 c p mc 2 (5.15)
Η εξίσωση αυτή του Dirac διαφέρει από την μη-σχετικιστική εξίσωση του
Schrodinger στο ότι περιλαμβάνει τον τελεστή της ορμής στην 1η δύναμη, αντί της 2ης
δύναμης της εξίσωσης του Schrodinger. Επί πλέον, η κυμασυνάρτηση ψ δεν μπορεί
πια να είναι μία συνάρτηση, αφού τα , είναι πίνακες, αλλά θα έχει περισσότερες
της μιας συνιστώσας (όση είναι η διάσταση των πινακών , ).
Με τις πράξεις στην (5.12) προκύπτει ότι θα πρέπει
2 2 3 3 2 2 4
E c pk pk pl mc pk m c 0
3 3 3
k
2
2 k l l k k k
k 1 k 1 l 1 k 1
k l
που για να ισχύει και να δίνει την σχετικιστική εξίσωση ενέργειας (5.2) θα πρέπει
2 2 2
1 2 3
2 1
1 , 2 2 , 3 3 , 1 0 (5.16)
5-3
Και ικανοποιούν πάντα την σχέση , 2g I 4 , όπου Ι4 είναι ο
1 0 0 0
0 1 0 0
μοναδιαίος πίνακας 4×4, και g η μετρική του 4-διάστατου
0 0 1 0
0 0 0 1
επίπεδου χώρου.
Στον αρχικό συμβολισμό συνήθως επιλέγεται η μορφή των πινάκων του Dirac
που κάνουν τον πίνακα β διαγώνιο. Δηλαδή η μορφή γ0=β, γi=βαi (i=1,2,3).
0 I2 0
, (5.19)
0 0 I2
1 0
Όπου I 2 ο μοναδιαίος 2 2 πίνακας και οι 2 2 πίνακες του Pauli
0 1
0 1 0 i 1 0
1 , 2 , 3 (5.20)
1 0 i 0 0 1
Έτσι οι πίνακες 4×4 γμ γράφονται στην συνηθισμένη συμμετρική μορφή τους ως εξής
I2 0 1 0 x 2 0 y 3 0 z
0 , , ,
0 I2
x 0 0 z 0
y
Οποιοσδήποτε συνδυασμός που προκύπτει από τον μετασχηματισμό O O 1 ,
ικανοποιεί την σχέση αντιμετάθεσης
, 2g I 4 , ουσιαστικά
ακολουθεί τα χαρακτηριστικά μιας άλγεβρας του Clifford σε 4-διάστατο χώρο με
μετρική την gμν. Συνήθως χρησιμοποιείται και ένας πέμπτος πίνακας ο
0 I2
5 i 0 1 2 3 που εκφράζεται στην συνηθισμένη μορφή ως 5 και
I
2 0
5 5
ικανοποιεί την σχέση αντιμετάθεσης 0 .
0 0 0 1 0 0 0 i 0 0 1 0 1 0 0 0
0 0 1 0 0 0 i 0 0 0 0 1 0 1 0 0
x , , ,
0 1 0 0 y 0 i 0 0 z 1 0 0 0 0 0 1 0
1 0 0 0 i 0 0 0 0 1 0 0 0 0 0 1
Η κυματοσυνάρτηση θα έχει τέσσερις συνιστώσες και θα είναι της μορφής
1 (r , t )
2 (r , t )
(5.22)
3 (r , t )
4 (r , t )
Το επίπεδο κύμα θα έχει επίσης τέσσερις συνιστώσες και θα είναι
5-4
A1
A
2 exp i k r t (5.23)
A3
A4
Αν αντικαταστήσουμε στην (5.15) θα έχουμε τις εξής τέσσερις ομογενείς εξισώσεις
E mc 2
A cp A c p ip A 0
1 z 3 x y 4
E mc 2
A c p ip A cp A 0
2 x y 3 z 4
(5.24)
E mc 2
A cp A c p ip A 0
3 z 1 x y 2
E mc 2
A c p ip A cp A 0
4 x y 1 z 2
Για να έχουν λύση αυτές οι εξισώσεις, θα πρέπει η ορίζουσα των συντελεστών των
E
2
Ai , που λαμβάνει τιμή 2
m2 c 4 c 2 p 2 να είναι μηδέν, το οποίο ισχύει.
5-5
μπορούμε να επιλέξουμε τους πίνακες της εξίσωσης του Dirac με τρόπο που οι λύσεις
να είναι πραγματικές, όπως στην εξίσωση των Klein-Gordon. Τότε τα σωματίδια θα
ταυτίζονται με τα αντισωματίδια (σωματίδια Majorana). Για να γίνει αυτό, θα πρέπει
όλα τα γμ να είναι πίνακες με καθαρά φανταστικούς αριθμούς και όπως φαίνεται από
την εξίσωση του Dirac i mc 0 , θα μπορεί να έχει πραγματικές λύσεις.
Πραγματικά, στην συνηθισμένη μορφή (αναπαράσταση Majorana) μπορώ να επιλέξω
τα γ ως εξής:
0 y 1 i x 0 2 0 y 3 i z 0
0 , , ,
y 0 0 i 0 0 i z
x y
Στην περίπτωση αυτή θα ισχύει ότι ψ*=ψ (πραγματική συνάρτηση) και θα
αναπαριστούν τα φερμιόνια του Majorana. Αν κάνουμε έναν unitary μετασχηματισμό
μιας κυματοσυνάρτησης στην αναπαράσταση Majorana θα προκύψει μια άλλη
κυματοσυνάρτηση που θα ικανοποιεί πάλι την εξίσωση του Dirac και θα εκφράζει
σωματίδια Majorana.
Τα σωματίδια χαρακτηρίζονται επίσης από την ελικότητα (helicity) που
προσδιορίζει αν η ορμή και η στροφορμή έχουν την ίδια διεύθυνση. Ορίζεται
2J p
αναλυτικά ως hp , όπου J είναι η στροφορμή και p η ορμή. Επειδή η
p
τροχιακή στροφορμή είναι πάντα κάθετη στην ορμή, ο ορισμός οδηγεί στην προβολή
2S p
του σπιν επί της ορμής, δηλαδή δίνει ότι hp . Η ελικότητα δεν αλλάζει με
p
τον χρόνο, αλλά δεν διατηρείται με το σύστημα αναφοράς, αφού μπορεί να αλλάξει
την φορά της ορμής. Διατηρείται (είναι αναλλοίωτη στους μετασχηματισμούς
Lorentz) μόνο για σωματίδια που κινούνται με την ταχύτητα του φωτός, δηλαδή δεν
διαθέτουν μάζα ηρεμίας. Μια άλλη ποσότητα που χαρακτηρίζει τα σωματίδια είναι η
χειρικότητα (chirality), που ορίζει κατά πόσο ένα σωματίδιο είναι δεξιόστροφο ή
αριστερόστροφο. Μαθηματικά ορίζεται για αριστερόστροφα και δεξιόστροφα από
τους τελεστές L 1 5 και R 1 5 αντίστοιχα, όπου 5 i 0 1 2 3 . Η
1 1
2 2
χειρικότητα παραμένει αναλλοίωτη στους μετασχηματισμούς Lorentz, αλλά δεν είναι
καλά ορισμένη ακόμη και για ένα ελεύθερο σωματίδιο, αφού ο γ5 δεν αντιμετατίθεται
με τον όρο μάζας της εξίσωσης του Dirac. Οπότε ένα αριστερόστροφο ή δεξιόστροφο
σωματίδιο για κάποια χρονική στιγμή, δεν θα έχει την ίδια τιμή σε κάποιο άλλο
χρόνο.
5-6
i
t
i c cqA q mc 2 (5. 30)
Όπου 1* , 2* , 3* , 4* (5.31)
Από τις δύο αυτές εξισώσεις προκύπτει ότι η πυκνότητα πιθανότητας
παρατήρησης του ηλεκτρονίου
4
i P(r , t )
2
(5.32)
i 1
E (r ) c i qA (r ) q (r )
(5.39)
E 2mc 2 (r ) c i qA (r ) q (r )
Στην μη-σχετικιστική περίπτωση E mc 2 και q mc 2 , επομένως
1
2mc
(r )
i qA (r )
(5.40)
p
που δηλώνει ότι το η είναι μικρότερο από το ξ κατά φορές, δηλαδή είναι
mc c
μια μικρή συνιστώσα, ενώ η ξ είναι η μεγάλη συνιστώσα της ψ.
Αντικαθιστώντας το η στην εξίσωση για το ξ έχουμε
5-7
1
2
E (r ) i qA q (r ) (5.34)
2m
Για τους πίνακες του Pauli ισχύουν οι ιδιότητες
x2 y2 z2 1,
x y y x i z , y z z y i x , z x x z i y
Tr x Tr y Tr z 0
(5.35)
Όμως
1 1 E V
1 (5.44)
E 2mc V 2mc 2 2mc 2
2
5-8
Μετά από πράξεις καταλήγουμε στην εξίσωση (5.45)
2 2 2
E V (r ) 2 1 1 dV 2
dV
E (r ) V (r ) L S (r )
2m 2m 2mc 2 2 2
2m c r dr 4m c dr r
2 2
όπου θέσαμε την στροφορμή ως L r p r i και S .
2
p 2 2
E V (r ) 2 p4
Επειδή E V έχουμε τον 3ον όρο (5.46)
2m 2m 2mc 2 8m3c 2
Το ίδιο θα προέκυπτε αν αναπτύσσαμε απ’ ευθείας την σχέση
p2 p4
c 2 p 2 m 2 c 4 mc 2 3 2 (5.47)
2m 8m c
και αποτελεί την σχετικιστική διόρθωση στον όρο της κινητικής ενέργειας.
2
p2 p2
Επειδή ο 1ος όρος είναι , ο λόγος των δύο όρων 3ος/1ος θα είναι .
c
2 2
2m 4m c
1 1 dV
Ο 4ος όρος που εκφράζει την αλληλεπίδραση σπιν-τροχιακού L S (5.48)
2m2c 2 r dr
αποτελεί και αυτός διόρθωση τάξης μεγέθους (υ/c)2.
Αν λάβουμε υπόψη μας ότι V είναι το δυναμικό Coulomb προκύπτει ότι
dV Ze 2
και σε πρώτο όρο διαταραχής η συνεισφορά του 5ου όρου θα είναι ίση
dr 4 o r 2
2
Ze2
προς (r ) (5.49)
2m2 c 2 4 o
και αποτελεί μια σχετικιστική διόρθωση στην δυναμική ενέργεια και έχει τάξη
μεγέθους (υ/c)2 και ονομάζεται διόρθωση του Darwin.
Τελικά η χαμιλτονιανή μέχρι τάξη μεγέθους (υ/c)2 γράφεται ως
p2 p4 1 1 dV 2 Ze2
H V (r ) 3 2 LS (r ) (5.50)
2m 8m c 2m2c 2 r dr 2m2c 2 4 o
p4 1 1 dV 2 Ze2
H1 , H L S και H (r ) (5.53)
2m2c 2 4 o
2 3
8m3c 2 2m2c 2 r dr
Οι αρχικές μη-διαταραγμένες κυματοσυναρτήσεις θα είναι εκείνες που προκύπτουν
από την μη-σχετικιστική εξίσωση του Schrodinger, αφού λάβουμε όμως υπόψη μας
και το σπιν. Δηλαδή θα είναι της μορφής nlml ms nlml 1/2,ms (5.54)
Όπου H o nlml En nlml (5.55)
Και οι 1/2,ms μπορούν να γραφούν ως επαλληλία καταστάσεων με σπιν + και –
1 0
(spinors) μέσω των δύο διανυσμάτων , . (5.56)
0 1
5-9
1 0
Δηλαδή θα ισχύει ότι 1/2,1/2 , 1/2,1/2 , που θα αποτελούν τις δύο
0 1
ιδιοσυναρτήσεις του τελεστή του σπιν S . Έτσι θα έχουμε ότι
2
3 2
S z , S z , S 2 1/2,ms 1/2,ms . (5.57)
2 2 4
Με βάση αυτά τα αποτελέσματα οι δύο τελεστές θα δίνονται από τις σχέσεις
1 0 3 2 1 0
Sz και S 2
(5.58)
2 0 1 4 0 1
Στην γενική περίπτωση θα μπορούμε να αναλύσουμε μια συνάρτηση του σπιν στις
δύο ιδιοσυναρτήσεις ως και τότε οι ποσότητες θα εκφράζουν
2
p4
5.6 Σχετικιστική διόρθωση στην κινητική ενέργεια H1
8m3c 2
Ο όρος που οφείλεται στην διόρθωση από την κινητική ενέργεια είναι της
p4
μορφής H1 3 2 και δεν περιλαμβάνει το σπιν. Επειδή οι ιδιοσυναρτήσεις του
8m c
ατόμου του υδρογόνου για κάποιο κύριο κβαντικό αριθμό n είναι εκφυλισμένες ως
προς τα l , ml , ms , θα πρέπει να εφαρμόσουμε την θεωρία διαταραχών εκφυλισμένων
καταστάσεων. Θα πρέπει επομένως να διαγωνοποιήσουμε τον πίνακα με στοιχεία
nl mlms H1 nlml ms . Μπορεί όμως να αποδειχθεί ότι η διαταραχή H1 αντιμετατίθεται
με τις συνιστώσες του τελεστή της στροφορμής, δηλαδή ότι L, H1 0 . Το ίδιο και
ως προς τον τελεστή του σπιν. Αυτό σημαίνει ότι οι τελεστές αυτοί έχουν κοινές
ιδιοσυναρτήσεις και τα μη-διαγώνια στοιχεία του πίνακα θα μηδενιστούν. Δηλαδή ο
πίνακας θα είναι διαγώνιος, οι κυματοσυναρτήσεις nlml ms εξακολουθούν να
αποτελούν την σωστή βάση συναρτήσεων και η διαταραχή θα μετακινήσει απλά τις
ενέργειες. Επί πλέον, δεν θα αρθεί ο ενεργειακός εκφυλισμός ως προς τα ml , ms .
Στην 1η τάξη προσέγγισης η μετατόπιση της ενέργειας θα είναι
E1 nlml ms H1 nlml ms . (5.59)
2
p2 Ze 2 p2 Ze 2 p4 Ze 2
Επειδή Ho Ho o
H (5.60)
2m 4 o r 2m 4 o r 4m 2 4 o r
Έτσι προκύπτει ότι
5-10
2
p4 1 Ze 2
E1 nlml ms 3 2 nlml ms nlml ms H nlml ms
4 o r
o
8m c 2mc 2
2
1 Ze 2
nlml ms n
E nlml ms (5.61)
2mc 2 4 o r
1 2
2
Ze 2 1 Ze 2 1
En 2 En
2mc 2 4 o r 4 o r2 nlml ms
nlml ms
Που μετά από τους υπολογισμούς καταλήγει στην σχέση
Z
2 3 n
E1 En (5.62)
n2 4 l 1
2
Όπου α είναι η σταθερά λεπτής υφής.
Παρατηρούμε ότι αίρεται ο ενεργειακός εκφυλισμός ως προς τον τροχιακό κβαντικό
αριθμό, αλλά δεν αίρεται ως προς τον μαγνητικό και το σπιν.
1 1 dV
5.7 Ο όρος σπιν-τροχιακού H 2 LS
2m2c 2 r dr
1 1 dV
Ας γράψουμε τον 2ο όρο διαταραχής H 2 L S με την μορφή
2m2c 2 r dr
1 Ze 2 1
H 2 (r ) L S , όπου (r ) . (5.63)
2m 2 c 2 4 o r 3
Εύκολα μπορούμε να αποδείξουμε ότι ο τελεστής L2 (και ο S 2 ) αντιμετατίθεται με
το H 2 ενώ οι συνιστώσες των L και S δεν αντιμετατίθενται. Επομένως, η διαταραχή
αυτή δεν συνδέει καταστάσεις με διαφορετικές τιμές της στροφορμής l. Για κάθε l
όμως υπάρχουν 2(2l+1) καταστάσεις που θα διαταραχθούν διαφορετικά. Επομένως,
για να υπολογιστούν οι ιδιοενέργειες θα πρέπει να διαγωνοποιηθεί ένας τετραγωνικός
πίνακας της μορφής [2(2l+1)]×[2(2l+1)]. Αντί όμως να κάνουμε διαγωνοποίηση
αυτού του πίνακα, μπορούμε να ξεκινήσουμε με άλλη βάση ιδιοσυναρτήσεων
(δηλαδή με κάποιο γραμμικό συνδυασμό των 2(2l+1) εκφυλισμένων ενεργειακά
συναρτήσεων), όπου το L S να είναι διαγώνιο.
Αυτό επιτυγχάνεται με την παρακάτω διαδικασία. Έστω J L S . (5.64)
J L S
2 2 2
Τότε J 2 L2 S 2 2 L S L S (5.65)
2
Αντί των καταστάσεων με ιδιοτιμές τις ( n, l , ml , ms ), θα πάρουμε καταστάσεις με
ιδιοτιμές ( n, l , j, m j ).
j l 1
Επειδή το σπιν είναι ½ έχουμε ότι 2 για l 0 . (5.66)
j1 l0
2
Για την προβολή του j θα έχουμε ότι m j j, j 1, j 2, , j. (5.67)
5-11
Ο τρόπος δημιουργίας των καταστάσεων ( n, l , j, m j ) από τις ( n, l , ml , ms ) δίνεται από
κάποιους πίνακες (συντελεστές Clebsch-Gordan) και προκύπτουν από την συμμετρία
των καταστάσεων με την θεωρία ομάδων.
Σ’ αυτή την βάση των nljm j ο τελεστής L S είναι διαγώνιος και επομένως, η
διαταραχή H 2 απλά μετακινεί τις στιβάδες. Ο υπολογισμός δίνει εύκολα ότι
Για l 0
1
E2 nljm j (r ) J 2 L2 S 2 nljm j
2
(5.68)
2
j ( j 1) l (l 1) s(s 1) nljm (r ) nljm
2 j j
Όπου s=1/2.
1 Ze2 1
Θα έχουμε ότι nljm j (r ) nljm j . (5.69)
2m2c 2 4 o r 3 nl
1 Z3
Όμως
. (5.70)
r3 nl o3 n3l l 1 2 l 1
1 Ze2 Z3
Επομένως
(5.71)
nl
2m2c 2 4 o o3n3l l 1 l 1
2
Τελικά θα προκύψει ότι
l Z
2
j l 1
E2 En όταν 2
(5.72)
2nl l 1 l 1 l 1 j l 1
2 2
Ενώ για l 0 θα έχουμε E2 0 .
Ze2 2
5.8 Ο όρος του Darwin H 3 (r )
2m2c 2 4 o
Η προέλευση αυτού του όρου έχει να κάνει με την εξίσωση του Dirac. Δίνει
μια διόρθωση για τις s-στιβάδες για τις οποίες η αλληλεπίδραση σπιν-τροχιακού
μηδενίζεται. Ουσιαστικά δημιουργείται από γρήγορες ταλαντώσεις του ηλεκτρονίου
γύρω από την θέση του εξ αιτίας της ύπαρξης αρνητικής ενέργειας (αντισωματίδια),
που αλλοιώνουν το μέσο δυναμικό που νοιώθει από τον πυρήνα (Sakurai).
Ο όρος αυτός δεν δρα στο σπιν και είναι διαγώνιος στα (l , ml , ms ) .
Αποδεικνύεται ότι εφαρμόζεται μόνο στις s καταστάσεις εξ αιτίας της συνάρτησης
δέλτα, που λαμβάνει τιμές διάφορες του μηδενός, μόνο στο κέντρο του ατόμου, όπως
και μόνο οι καταστάσεις s. Επομένως, μόνο για τις καταστάσεις με l 0
Z
2
Ze 2
2
2 Ze 2
E3
2
( r ) (0) E (5.73)
2m 2 c 2 4 o 2m 2 c 2 4 o
n 00 n 00 n 00 n
n
1 Z3
αφού n 00 (0)
2
Rno (0)
2
(5.74)
4 o3n3
5-12
5.9 Η συνολική διαταραχή
Η συνολική διαταραχή από τους τρεις όρους θα είναι ίση προς
Enj E1 E2 E3 (5.75)
Συνοψίζοντας τις τρεις περιπτώσεις, l 0, j l 1 , j l 1 , καταλήγουμε στην
2 2
εξής γενική σχέση
Z
2 n 3
Enj En (5.76)
n2 j 1 4
2
Z 2
n 3
Και Enj En Enj En 1 (5.77)
n2 j 1 4
2
Επειδή Εn ~Z2/n2 το ΔΕn θα είναι ανάλογο του Z4 και αντιστρόφως ανάλογο του n4.
Μια ελαφρώς μεγαλύτερη ενέργεια που εξαρτάται από τις τιμές των n, j (μικραίνει
με την αύξηση αυτών) και από το Ζ (αυξάνει ποσοστιαία τετραγωνικά με αυτό και σε
απόλυτη τιμή με την 4η δύναμη).
Υπάρχει δυνατότητα να λυθεί η εξίσωση του Dirac στην περίπτωση του κεντρικού
δυναμικού ( Ze2 / 4 o r ) επακριβώς. Τότε το αποτέλεσμα για την ενέργεια είναι
2 2
1
1
EnjDirac mc 2 1
Z
(5.78)
n j 1 j 1
1 2
2 2
2
Z
2 2
Η ακριβής αυτή σχέση συμφωνεί με την παραπάνω σχέση στον όρο προσέγγισης
Z .
2
e2 1
Είναι φανερό ότι η διαταραχή εξαρτάται από τον όρο , και
(4 o ) c 137, 036
για τον λόγο αυτό ονομάζεται σταθερά λεπτής υφής.
Από τις 2n 2 ενεργειακά εκφυλισμένες καταστάσεις για κάθε κύριο κβαντικό αριθμό
n (K, L, M, ..στιβάδες), υπάρχει μια μερική άρση του εκφυλισμού που εξαρτάται από
1 3 1
την τιμή του j , , , n , δηλαδή διαιρείται σε n διαφορετικές καταστάσεις
2 2 2
(πολλαπλότητα λεπτής υφής). Ο διαχωρισμός ονομάζεται λεπτής υφής.
Επειδή ο σχετικιστικός όρος και η διόρθωση του Δαρβίνου δεν εξαρτώνται
από το j (μετατοπίζονται μαζί όλες οι στιβάδες με τον ίδιο τροχιακό αριθμό), ο
διαχωρισμός των στιβάδων για τα διαφορετικά j, αλλά τον ίδιο τροχιακό αριθμό, θα
οφείλεται στην αλληλεπίδραση σπιν-τροχιακού. Π.χ. στα αλκάλια οι μεταπτώσεις
3p→3s θα έπρεπε να αποτελούνται από μια (κίτρινη) γραμμή, όμως είναι μια διπλή
(κίτρινη) γραμμή. Για τον λόγο αυτό συχνά εννοούμε με τον όρο λεπτή-υφή την
αλληλεπίδραση σπιν-τροχιακού. Η εξήγηση για τις διπλές γραμμές στο φάσμα
εκπομπής του νατρίου είναι:
5-13
Για την p στιβάδα η αλληλεπίδραση
σπιν-τροχιακού θα έχει ως αποτέλεσμα
να διαχωριστούν οι καταστάσεις με βάση
την τιμή του j (=1/2 και 3/2). Η στιβάδα
με υψηλότερη τιμή του j θα έχει
υψηλότερη ενέργεια, όπως φαίνεται στο
σχήμα. Οι s-στιβάδες δεν θα έχουν
αλληλεπίδραση σπιν-τροχιακού. Επειδή
ο συντελεστής της αλληλεπίδρασης είναι
ης
ανάλογος της 4 δύναμης του φορτίου του πυρήνα, ο ενεργειακός διαχωρισμός θα
είναι πολύ μικρός για το άτομο του υδρογόνου, ενώ θα αυξάνει πολύ με τον ατομικό
αριθμό. Για το νάτριο οι δύο κίτρινες γραμμές απέχουν περίπου 17,2 cm-1.
5-14
5.10 Επίδραση διαταραχής λεπτής υφής στο υδρογόνο και ήλιο
Το αποτέλεσμα της λεπτής υφής στις ενεργειακές στάθμες του υδρογόνου και
του ηλίου παρουσιάζονται στα παρακάτω διαγράμματα. Τα χαρακτηριστικά είναι ότι
δύο καταστάσεις με τα ίδια n, j αλλά διαφορετικά l (ώστε να ισχύει ότι j l 1 ) θα
2
έχουν την ίδια ενέργεια. Θα δούμε στην επόμενη ενότητα ότι ο ενεργειακός
εκφυλισμός αυτών των δύο στιβάδων αίρεται με διορθώσεις από την θεωρία πεδίου
που οδηγούν στο Lamb shift και υπολογίζονται με την κβαντική ηλεκτροδυναμική
(QED).
n=3 0.018cm-1
3d5/2 (j=5/2,l=2)
0.036cm-1
3p3/2 (j=3/2,l=1),3d3/2 (j=3/2,l=2)
0.108cm-1
3s1/2 (j=1/2,l=0),3p1/2 (j=1/2,l=1)
n=2
0.091cm-1
2p3/2 (j=3/2,l=1)
0.365cm-1
2s1/2 (j=1/2,l=0),2p1/2 (j=1/2,l=1)
n=1
1.46cm-1
1s1/2 (j=1/2,l=0)
Όπως αναφέρθηκε, οι κανόνες επιλογής για την ηλεκτρική διπολική ροπή που
είναι l 1 , τώρα δίνουν για το j τον κανόνα j 0, 1 . Έτσι οι γραμμές Lyman
(μεταπτώσεις στην n=1) θα χωρίσουν από την διαταραχή λεπτής υφής σε μια διπλή
γραμμή, που αντιστοιχεί στις μεταπτώσεις np1/2 1s1/2 , np3/2 1s1/2 .
Οι γραμμές Balmer (μεταπτώσεις στην n=2) θα αποτελούνται από τις
μεταπτώσεις
5-15
np1 2 2s1/2 , ns1/2 2 p1/2 , nd3/2 2 p1/2 , np3/2 2s1/2 , ns1/2 2 p3/2 , nd3/2 2 p3/2 , nd5/2 2 p3/ 2
Από το γεγονός ότι η ποσότητα που εξαρτάται από την ακτίνα είναι η ίδια για
τις μεταπτώσεις np1/2 ns1/2 και np3/2 ns1/2 , μπορεί κανείς να υπολογίσει τους
λόγους των εντάσεων των διαφόρων φασματικών γραμμών, μέσω της εξάρτησής τους
από την στροφορμή.
5-16
Για να ξεπεραστεί αυτό το πρόβλημα επιλέχθηκε να γίνει εξαναγκασμένη
μετάπτωση, όπου η δέσμη των ατόμων υδρογόνου περνούσε από μια περιοχή με
ηλεκτρικές ταλαντώσεις στην κατάλληλη συχνότητα. Επειδή όμως η εξαναγκασμένη
εκπομπή είναι ίση με την απορρόφηση, θα έπρεπε να βρεθεί κάποιος τρόπος
ανισομερούς κατανομής των ηλεκτρονίων στις δύο στιβάδες. Αυτό επιτεύχθηκε από
το γεγονός ότι η κατάσταση 2s1/2 δεν μπορεί να αποδιεγερθεί (στον 1ο όρο
προσέγγισης) στην 1s1/2 , γιατί παραβιάζεται ο κανόνας επιλογής l 1 . Αυτό
μπορεί να γίνει στον 2ο όρο προσέγγισης με εκπομπή δύο φωτονίων, αλλά ο χρόνος
ημιζωής είναι 1/7 δευτερόλεπτα, πολύ μεγαλύτερος από τον χρόνο ημιζωής της 2p
κατάστασης (1,6×10-9sec). Στην διάταξη των Lamb και Retherford ένας φούρνος
δημιουργούσε άτομα υδρογόνου, που περνούσαν από κάποια σχισμή και οδηγούνταν
σε μια δέσμη ηλεκτρονίων ενέργειας 10,2eV, που είναι αρκετή για να τα διαγείρει
στις καταστάσεις 2s, 2p. Περίπου 10-8 από τα υδρογόνα διαγείρονταν με αυτό τον
τρόπο. Τα άτομα στους 2500Κ είχαν μια ταχύτητα 8000m/s<<c. Σε απόσταση ~10cm
όπου ήταν ο ανιχνευτής, τα διηγερμένα ηλεκτρόνια στην 2s1/2 είχαν παραμείνει
διηγερμένα, ενώ εκείνα στις καταστάσεις 2p1/2 και 2p3/2 είχαν αποδιεγερθεί σε μια
απόσταση ~1,3×10-3 cm. Ο ανιχνευτής ήταν μεταλλικό βολφράμιο, που εξέπεμπε
ηλεκτρόνια τα οποία ελάμβαναν ενέργεια από την αποδιέγερση των ατόμων
υδρογόνου της κατάστασης 2s1/2. Αντίθετα, εκείνα στην βασική κατάσταση δεν
ανιχνεύονταν.
Αν τώρα η δέσμη των ατόμων υδρογόνου σε καταστάσεις 2s1/2 περάσει από
μια περιοχή μικροκυμάτων κατάλληλης συχνότητας ώστε να υφίσταται
εξαναγκασμένες μεταπτώσεις στις 2p1/2 και 2p3/2 καταστάσεις, τότε τα ηλεκτρόνια
δεν ανιχνεύονταν αφού μετάπιπταν στην βασική πριν φθάσουν στον ανιχνευτή. Στην
περίπτωση συντονισμού της ενέργειας των μικροκυμάτων με την διαφορά ενέργειας
των καταστάσεων 2s1/2 και 2p1/2, 2p3/2, υπήρχε η μέγιστη μείωση του αριθμού των
ανιχνεύσεων που έδινε μια τιμή για τις ενέργειες 2s1/2 2 p1/2 και 2s1/2 2 p3/2 .
Οι Lamb και Retherford χρησιμοποίησαν ένα σταθερής συχνότητας (και
έντασης) πεδίο και με την βοήθεια ενός μεταβλητού μαγνητικού πεδίου (ώστε να
διαχωρίσουν τις γραμμές Zeeman, αλλά και να αποφύγουν την μίξη των s1/2 και p1/2
εξ αιτίας του ηλεκτρικού πεδίου-φαινόμενο Stark) κατάφερναν να περνούν μέσα από
την περιοχή συντονισμού. Με τον τρόπο αυτό μέτρησαν μια διαφορά 2s1/2-
2p1/2≈1000MHz. Αργότερα, πιο ακριβείς μετρήσεις έδωσαν διαφορά ενέργειας
1057,8 ± 0,1 MHz = 0,035 cm-1 = 4,37 μeV. Αυτή η διαφορά ενέργειας ονομάστηκε
Lamb shift και άνοιξε τον δρόμο για την εξήγηση του φαινομένου μέσω της
5-17
κβαντικής θεωρίας πεδίου (QED). Υπάρχουν όμως και κλασικές μέθοδοι
παρουσίασης του φαινομένου.
Το αποτέλεσμα του Lamb shift σε σύγκριση με την λεπτή υφή για το ήλιο. Οι
κορυφές 1,2 και 3,4 δεν θα έπρεπε να διαχωρίζονται χωρίς το Lamb shift.
5-18
Παρατηρούνται παρά την ύπαρξη του φαινομένου Doppler, γιατί ο διαχωρισμός
Lamb είναι μεγαλύτερος στην περίπτωση του ηλίου.
Η βασική αιτία του φαινομένου είναι ότι το κβαντισμένο ΗΜ κύμα έχει και
στην βασική του κατάσταση μια ενέργεια . Αυτό έχει σαν αποτέλεσμα να δρα
2
πάνω στο σημειακό ηλεκτρόνιο, που παύει να είναι σημειακό αλλά αποκτά μια
ισοδύναμη κατανομή φορτίου σαν σφαίρα. Επομένως, η μέση δύναμη που θα
υφίσταται από τον πυρήνα θα διαφέρει κατά λίγο από εκείνη του κέντρου του, κύρια
για τα ηλεκτρόνια που περνούν κάποιο χρόνο σε μικρή απόσταση από τον πυρήνα
(δηλαδή για εκείνα για τα οποία (0) 0 ), τα s ηλεκτρόνια. Άρα θα έλκονται
2
5-19
Θωράκιση
Ένας απλός εμπειρικός τρόπος να λάβουμε υπόψη μας την επίδραση της
θωράκισης είναι να θεωρήσουμε ότι η ενέργεια της κάθε στιβάδας ορίζεται από μια
σχέση της μορφής
1
n ,l C A 2
n (n, l )
Όπου CA/n2 θα εκφράζει την ενέργεια του ατόμου με ατομικό αριθμό Α και Δ(n,l) θα
είναι κάποια εμπειρική τιμή (όχι κατ’ ανάγκη ακέραια) που προκύπτει από τις
μετρήσεις και προσαρμόζει την εξίσωση στα πειραματικά αποτελέσματα. Για την
περίπτωση του νατρίου οι τιμές της ποσότητας Δ δίνεται από τον παρακάτω πίνακα,
που απεικονίζουν το διάγραμμα μεταπτώσεων που εμφανίζεται πιο κάτω.
5-20
Η βασική αιτία για την διαφοροποίηση των ενεργειακών καταστάσεων είναι
τα άλλα ηλεκτρόνια που υπάρχουν στον χώρο, που εμποδίζουν (θωρακίζουν) την
επίδραση του πυρήνα στα εξωτερικά ηλεκτρόνια. Ανάλογα με τον τροχιακό κβαντικό
αριθμό, η επίδραση της θωράκισης θα διαφοροποιείται, αφού η κυματοσυνάρτηση
παρουσιάζει μια κατανομή ως προς την απόσταση από τον πυρήνα, με βάση την τιμή
του ℓ.
Μια πιο πλήρη εκτίμηση της επίδρασης των άλλων ηλεκτρονίων θα
παρουσιαστεί αργότερα με τις εξισώσεις Hartree-Fock.
5-21