ავთანდილ დემეტრაშვილი 80

სულხან-საბა ორბელიანის უნივერსიტეტის
დავით ბატონიშვილის სამართლის ინსტიტუტი
ავთანდილ
დემეტრაშვილი 80
საიუბილეო კრებული
სულხან-საბა ორბელიანის უნივერსიტეტის გამომცემლობა

UDUDC(უაკ)342.4(479.22)(092)
ა-319
ავთანდილ დემეტრაშვილი 80
სოფიო დემეტრაშვილის რედაქტორობით
დავით ბატონიშვილის სამართლის ინსტიტუტი
სულხან-საბა ორბელიანის უნივერსიტეტის გამომცემლობა,
თბილისი, 2021
Avtandil Demetrashvili 80
Edited by Sophio Demetrashvili
Prince David Institute for Law
Sulkhan-Saba Orbeliani University Press, Tbilisi, 2021
© ავტორები, 2021
© დავით ბატონიშვილის სამართლის ინსტიტუტი, 2021
© სულხან-საბა ორბელიანის უნივერსიტეტი, 2021
ISBN 978-9941-8-1800-4
პროფესორ ავთანდილ დემეტრაშვილს
ჩემთვის უდიდესი პატივია, წარმოვადგინო ჩემი ძვირფასი მე-

გობარი, გამოჩენილი კონსტიტუციონალისტი ავანდილ დემეტრა-
შვილი. მქონდა პატივი, ავთანდილ დემეტრაშვილთან მემუშავა
მრავალი წლის განმავლობაში.
ავთანდილს პირველად 1993 წელს, საქართველოს სტუმრო-
ბისას შევხვდი. სწორედ ამ დროიდან დავიწყეთ თანამშრომლობა
და მუშაობა საქართველოს კონსტიტუციის შემუშავებაზე.
ის იყო საახელმწიფო საკონსტიტუციო კომისიის მდივანი. ჩემ-
და სასიხარულოდ, ავთანდილი იყო ერთ-ერთი იმ რამდენიმე ქარ-
თველთაგან, რომელსაც შეეძლო ფრანგულ ენაზე კომუნიკაცია,
რაც იმ დროს ძალიან იშვიათი იყო.
ავთანდილ დემეტრაშვილი მჭიდროდ თანამშრომლობდა „სა-
ქართველოს ახალგაზრდა იურისტთა ასოციაციასთან“, რომლებ-
მაც მისი ხელმძღვანელობით ეფექტური დახმარება გაუწიეს
საკონსტიტუციო კომისიის წევრებს.
კარგად მახსოვს მისი მეტად სასარგებლო კონსტიტუციური
რჩევა პრეზიდენტ შევარდნაძესთან შეხვედრამდე. სწორედ მან
გამაცნო საქართველოს სხვადასხვა კუთხის დელიკატური სიტუ-
აციები და კონსტიტუციური გავლენა მათზე.
რაც მთავარია, ავთანდილმა გამაცნო და შემაყვარა ქართული
სადღეგრძელოს ხელოვნება. მიუხედავად იმისა, რომ მეორე დღეს
თავს საშინლად ვგრძნობდი, ვისწავლე ამ უნარის დაფასება, უნა-
რის, რომელიც კომუნიკაციის მნიშვნელოვანი საშუალება, ხალხი-
სათვის ძირითადი სათქმელის გადაცემის ერთ-ერთი ულამაზესი
ფორმა, მეგობრობის მიმართ პატივისცემის გამოხატვის გზაა.
ჩვენი მეგობრობა და თანამშრომლობა გაგრძელდა საქართვე-
ლოს საკონსტიტუციო სასამართლოში მისი თავმჯდომარეობისა
და ვენეციის კომისიის წევრობის დროს.
მინდა აღვნიშნო, თუ რაოდენ სასიამოვნო იყო ჩემთვის მასთან
მუშაობა 2009-2010 წლებში, როდესაც ავთანდილი იყო საკონს-
ტიტუციო კომისიის თავმჯდომარე.
i
აღსანიშნავია მისი პუბლიკაციები საკონსტიტუციო სამართლის

სფეროში. ავთანდილ დემეტრაშვილი ქართული კონსტიტუციონა-
ლიზმის უმთავრესი და უმნიშვნელოვანესი ფიგურაა.
ჩემთვის უდიდესი პატივია, ვიცნობდე ავთანდილს და ვიყო მისი
მეგობარი.
ჯანი ბუკიკიო
ვენეციის კომისიის თავმჯდომარე
სტრასბურგი, 2021 წლის 3 აგვისტო
ii
30 წლის წინ
ხანმოკლე ფიქრის შემდეგ გადავწყვიტე, მომეთხრო იმ მივიწ-

ყებულ, მაგრამ მნიშვნელოვან მოვლენებზე, რომლებშიც 1989-
1990 წლებში ავთანდილ დემეტრაშვილთან ერთად ვმონაწილე-
ობდი.
1989 წლის მარტში გაიმართა საბჭოთა კავშირის სახალხო დე-
პუტატთა არჩევნები. ეს იყო პირველი არჩევნები, რომელიც ერთ-
პარტიულ სახელმწიფოში იძლეოდა საარჩევნო ოლქების ნაწილში
კომუნისტური ხელისუფლების კანდიდატებთან ერთად ალტერნა-
ტიული კანდიდატების წარდგენის შესაძლებლობას. ეს შესაძლებ-
ლობა გამოვიყენეთ ივანე ჯავახიშვილის სახელობის თბილისის სა-
ხელმწიფო უნივერსიტეტისა და საქართველოს მეცნიერებათა აკა-
დემიის რამდენიმე ინსტიტუტის თანამშრომლებმა და 3 კანდიდატი
წარვადგინეთ, რომელთაგან ერთის არჩევნებიდან მოხსნა ხელის-
უფლებამ საწყის ეტაპზევე მოახერხა, ორმა კი დიდი უპირატესო-
ბით გაიმარჯვა. არჩევნების პროცესმა დაგვანახა საარჩევნო კანო-
ნის ის სიმახინჯეები, რომლებიც საბჭოთა ხელისუფლებას აძლევ-
და მისთვის სასურველი შედეგის გარანტირებულად მიღების შე-
საძლებლობას (ცხადია, თითო-ოროლა ალტერნატიული კანდიდა-
ტის გამარჯვება კომუნისტური ხელისუფლებისთვის სახიფათო არ
იყო). ზემოაღნიშნული არჩევნების შემდეგ არჩევნები საბჭოთა კავ-
შირის შემადგენლობაში მყოფ მოკავშირე რესპუბლიკებშიც უნდა
გამართულიყო. ამისათვის კი მათ შესაბამისი საარჩევნო კანონი
უნდა მიეღოთ. მიეღოთო, ვთქვი, მაგრამ ეს მხოლოდ ფორმალობა
იყო, რადგან მოკავშირე რესპუბლიკების კანონები საკავშირო კა-
ნონების გადმომღერება იყო, რომლებშიც მხოლოდ უმნიშვნელო
ცვლილებების შეტანა შეიძლებოდა.
ასეთ ვითარებაში მეტ-ნაკლებად დემოკრატიული საარჩევნო
კანონის მიღების არანაირი პერსპექტივა არ ჩანდა. თუმცა მდგომა-
რეობა რადიკალურად შეიცვალა 9 აპრილის ტრაგედიის შემდეგ.
მძლავრმა საზოგადოებრივმა პროტესტმა საბჭოთა საქართველოს
კომუნისტური ხელისუფლება აიძულა, დათმობებზე წასულიყო. ეს
ვითარება გამოიყენა იმავე წლის მაისში შექმნილმა საზოგადო-
iii
ებრივმა გაერთიანება „დას“-მა (დემოკრატიული არჩევნები საქარ-

თველოში), რომლის ბირთვიც ზემოაღნიშნული ორი წარმატებული
საარჩევნო კამპანიის ორგანიზატორებისგან შედგებოდა. „დას“-მა
მთავარ მიზნად დაისახა დემოკრატიული არჩევნებისთვის აუცი-
ლებელი საკანონმდებლო საფუძვლის შექმნა. ცხადია, რომ ამ სა-
ფუძვლის მთავარი მდგენელი საქართველოს უზენაესი საბჭოს არ-
ჩევნების კანონი იყო.
ვიცოდით, რა უნდა გაგვეკეთებინა იმისათვის, რომ ერთპარ-
ტიული სისტემის პირობებში არჩევნების დროს გაგვენეიტრალე-
ბინა კომუნისტური პარტიის დომინანტური მდგომარეობა, მაგრამ
არ ვიცოდით საარჩევნო სამართალი, არ გვყავდა იურისტები
(„დას“-ის წევრთა უმრავლესობა ფიზიკოსები იყვნენ). დახმარე-
ბისთვის მივმართეთ საქართველოს მეცნიერებათა აკადემიის სა-
მართლის ინსტიტუტსა და თბილისის სახელმწიფო უნივერსიტე-
ტის იურიდიულ ფაკულტეტს. გამოირკვა, რომ საარჩევნო სა-
მართალი არავინ იცოდა. ეს არც იყო გასაკვირი – საბჭოთა კავ-
შირში ხომ არჩევნები ფარსი იყო და საარჩევნო სამართალი არც
ისწავლებოდა. ჩვენ იდეას, შეგვექმნა დემოკრატიული საარჩევნო
კანონი, იურიდიული საზოგადოება პესიმისტურად შეხვდა – „აბა,
ვინ მოგვცემს ამის უფლებასო“. თუმცა აღმოჩნდა ორი კვალიფი-
ციური იურისტი, რომელთაც ჩვენი იდეა აიტაცეს. საარჩევნო სა-
მართალი არც მათ იცოდნენ, მაგრამ თქვეს: „ერთად შევისწავლოთ
და დავწეროთ ჩვენ პირობებზე მორგებული საარჩევნო კანონის
პროექტიო“. ეს იურისტები იყვნენ თბილისის სახელმწიფო უნივერ-
სიტეტის იურიდიული ფაკულტეტის დოცენტი ავთანდილ დემე-
ტრაშვილი და ასისტენტი ლადო ჭანტურია. ბატონმა ავთანდილმა
თავისი რამდენიმე სტუდენტიც მოიყვანა, რომელთაგან ერთ-ერთი
დავით უსუფაშვილი იყო. მთელი ზაფხული ინტენსიურად ვიმუ-
შავეთ უზენაესი საბჭოს კომისიებთან ერთად და 1989 წლის შე-
მოდგომისთვის კანონპროექტი მზად იყო. ამ კანონპროექტის სა-
ფუძველზე საქართველოს სსრ უზენაესმა საბჭომ ნოემბერში მი-
იღო კანონი „საქართველოს სსრ უზენაესი საბჭოს არჩევნების შე-
სახებ“ და არჩევნების თარიღად 1990 წლის 25 მარტი დაადგინა.
iv
ზემოხსენებული კანონის მთავარი საკითხები, რომლებსაც

ერთპარტიული რეჟიმის პირობებში უნდა უზრუნველეყოთ კომუ-
ნისტური პარტიის დომინანტური მდგომარეობის განეიტრალება,
იყო ის, რომ ყველა საარჩევნო ოლქში თითო კანდიდატის წარდ-
გენის უფლება ჰქონდათ როგორც კომუნისტურ პარტიას, ასევე
მოქალაქეთა საზოგადოებრივ გაერთიანებებსა1 და შრომით კო-
ლექტივებს, კანდიდატის ნდობით აღჭურვილ პირებს ჰქონდათ სა-
არჩევნო კომისიების სხდომებზე დასწრებისა და კომისიების გადა-
წყვეტილებათა გასაჩივრების უფლება, საარჩევნო კომისიები ვალ-
დებულნი იყვნენ, უზრუნველეყოთ თანაბარი პირობები კანდიდა-
ტებისათვის, გაეწიათ კანდიდატებისა და ამომრჩეველთა შეხვედ-
რების ორგანიზება, შესაძლებელი გახდა კენჭისყრის შედეგების
კონტროლი. „დას“-ის წარმომადგენლები შეიყვანეს ცენტრალურ
და საოლქო საარჩევნო კომისიებში. შეიძლება ითქვას, რომ ერთ-
პარტიულობის პირობებში გაჩნდა ფაქტობრივად უპარტიო არჩევ-
ნების ჩატარების შესაძლებლობა.
მიუხედავად იმისა, რომ ამ კანონით არჩევნები არ გამართულა,2
მან თავისი როლი შეასრულა – მისი არაერთი დებულება შევიდა
1990 წელს მიღებულ საარჩევნო კანონში, რომლითაც საბჭოთა სა-
ქართველოში პირველი მრავალპარტიული არჩევნები გაიმართა.
და, რაც მთავარია, მივიღეთ კანონის შექმნისა და ხელისუფლე-
ბასთან დიალოგის გამოცდილება, ჩვენც დავრწმუნდით და საზო-
გადოებამაც დაინახა, რომ გონივრული მოქმედებით და ხელის-
უფლებაზე ძლიერი საზოგადოებრივი ზემოქმედებით შესაძლებე-
ლი ყოფილა დასახული მიზნის მიღწევა.
1 „დას“-ის დაჟინებული მოთხოვნით უზენაესი საბჭოს პრეზიდიუმმა შეი-

მუშავა და გამოაქვეყნა „დროებითი კანონი საზოგადოებრივი ორგანიზა-
ციების რეგისტრაციის შესახებ“.
2 ეროვნულ-განმათავისუფლებელი მოძრაობის მიერ ერთპარტიული არ-
ჩევნებისათვის ბოიკოტის გამოცხადების გამო, რასაც საზოგადოების სა-

კმაოდ დიდი ნაწილიც მხარს უჭერდა, ხელისუფლება იძულებული გახდა,
გაეუქმებინა 25 მარტის არჩევნები, კონსტიტუციაში შეეტანა ცვლილება,
რომლითაც შემოღებულ იქნა მრავალპარტიული სისტემა და დაენიშნა
მრავალპარტიული არჩევნები, რომელიც ოქტომბერ-ნოემბერში უნდა გა-
მართულიყო.
v
საარჩევნო კანონის მომზადების პარალელურად მიმდინარეობ-

და მუშაობა საქართველოს დამოუკიდებლობისთვის სამართლებ-
რივი საფუძვლის მოსამზადებლად. ამ თვალსაზრისით განსაკუთ-
რებით მნიშვნელოვანი იყო საბჭოთა საქართველოს კონსტიტუ-
ციაში 1989 წლის ნოემბერსა და 1990 წლის მარტში შეტანილი
ცვლილებები და საქართველოს სსრ უზენაესი საბჭოს 1990 წლის 9
მარტის დადგენილება.
ჩვენ მიერ მომზადებული კანონპროექტი საბჭოთა საქართვე-
ლოს კონსტიტუციაში ცვლილებების შეტანის შესახებ უზენაესმა
საბჭომ ზემოხსენებულ საარჩევნო კანონთან ერთად მიიღო. ამ
ცვლილებებით: (ა) შემოღებულ იქნა ნორმა, რომელიც შეუძლე-
ბელს ხდიდა საბჭოთა კავშირის შემადგენლობიდან საქართველოს
თავისუფლად გასვლის უფლების შეზღუდვას ან გაუქმებას; (ბ) სა-
ქართველოს შესაძლებლობა მიეცა იმ საკავშირო კანონებისა და
კანონქვემდებარე აქტების მოქმედების შეჩერებისა, რომლებიც არ
შეესაბამება რესპუბლიკის ინტერესებს; (გ) საქართველოს საკუთ-
რებად გამოცხადდა მისი ტერიტორიის ფარგლებში არსებული მი-
წა, მისი წიაღი, წყალი, ტყე, შავი ზღვის სანაპიროს მიმდებარე კონ-
ტინენტური შელფის ბუნებრივი რესურსები; (დ) დაკანონდა და
თანასწორუფლებიანად იქნა აღიარებული საკუთრების ყველა
ფორმა. 20 მარტს კი გაუქმდა კომუნისტური პარტიის ხელმძღვა-
ნელი როლი და დაშვებულ იქნა მრავალპარტიულობა.
1990 წლის 9 მარტს საქართველოს სსრ უზენაესმა საბჭომ მი-
იღო დადგენილება „საქართველოს სახელმწიფო სუვერენიტეტის
დაცვის გარანტიების შესახებ“. დადგენილების ტექსტი უზენაესი
საბჭოს სესიის დაწყებამდე დაახლოებით 18 საათის განმავლობაში
ჩვენი მონაწილეობით მომზადდა. ამ დადგენილებაში (20 ივნისს შე-
ტანილი დამატებების გათვალისწინებით) აღნიშნული იყო, რომ:
„... საქართველოს სსრ უზენაესი საბჭო ადასტურებს საქარ-

თველოსა და საბჭოთა რუსეთს შორის 1920 წლის 7 მაისს და-
დებული ხელშეკრულების დარღვევის პოლოტიკური და სამარ-
თლებრივი შეფასების საკითხთა საქართველოს სსრ უზენაესი
საბჭოს კომისიის დასკვნას და აღიარებს, რომ 1921 წლის თე-
vi
ბერვალში საქართველოში საბჭოთა რუსეთის ჯარების შემოყვა-

ნა და მთელი ტერიტორიის დაკავება სამართლებრივი თვალსაზ-
რისით წარმოადგენდა სამხედრო ჩარევას (ინტერვენციას) და
ოკუპაციას არსებული პოლიტიკური წყობის დამხობის მიზნით,
ხოლო პოლიტიკური თვალსაზრისით – ფაქტობრივ ანექსიას;
გმობს საქართველოს ოკუპაციას და ფაქტობრივ ანექსიას საბ-
ჭოთა რუსეთის მიერ, როგორც საერთაშორისო დანაშაულს და
ესწრაფვის საქართველოსთვის 1920 წლის 7 მაისის ხელშეკრუ-
ლების დარღვევის შედეგების გაუქმებას და საბჭოთა რუსეთის
მიერ ამ ხელშეკრულებით აღიარებული საქართველოს უფლებე-
ბის აღდგენას.
საქართველოს სსრ უზენაესი საბჭო აცხადებს უკანონოდ და
ბათილად 1921 წლის 21 მაისის მუშურ-გლეხურ სამოკავშირეო
ხელშეკრულებას საქართველოს სსრ-სა და რუსეთის სფსრ-ს
შორის, 1922 წლის 12 მარტის სამოკავშირეო ხელშეკრულებას
ამიერკავკასიის საბჭოთა სოციალისტური რესპუბლიკების ფე-
დერალური კავშირის შექმნის შესახებ.
დაიწყოს მოლაპარაკება საქართველოს დამოუკიდებელი სა-
ხელმწიფოს აღდგენის შესახებ, ვინაიდან 1922 წლის 22 დეკემბ-
რის ხელშეკრულება სსრ კავშირის შექმნის შესახებ საქართვე-
ლოს მიმართ არაკანონიერია...
აღნიშნავს რა, რომ ინტერვენციისა და ოკუპაციის შედეგად
საქართველოში დამყარებული ხელისუფლება ... არ გამოხატავდა
ქართველი ხალხის ჭეშმარიტ, თავისუფალ ნება-სურვილს, საქარ-
თველოს სსრ უზენაესი საბჭო აცხადებს უკანონოდ და ბათილად
ყველა აქტს, რომელიც აუქმებდა საქართველოს დემოკრატიული
რესპუბლიკის პოლიტიკურ და სხვა ინსტიტუტებს და ცვლიდა
მათ გარეშე ძალაზე დამყარებული პოლიტიკური და სამართლებ-
რივი დაწესებულებებით...“
მრავალპარტიულობის შემოღების შემდეგ დღის წესრიგში დად-

გა უზენაესი საბჭოს3 არჩევნების ახალი კანონის მიღება. ამ კანო-
ნის პროექტი მოამზადა იმავე ჯგუფმა, რომელიც ზემოხსენებულ
3აღსანიშნავია, რომ ეროვნული ძალების მოთხოვნით საქართველოს საბ-

ჭოთა სოციალისტური რესპუბლიკის უზენაეს საბჭოს ეწოდა საქართვე-
ლოს რესპუბლიკის უზენაესი საბჭო.
vii
საარჩევნო კანონზე მუშაობდა. მას მხარს უჭერდა მთელი ეროვ-

ნული მოძრაობა. მეორე კანონპროექტი მოამზადა ხელისუფლებამ.
გადასაწყვეტი იყო რამდენიმე საკვანძო საკითხი: საარჩევნო სის-
ტემა, უზენაესი საბჭოს წევრთა რაოდენობა, საარჩევნო კომისი-
ების ფორმირების წესი. პრობლემური იყო პოლიტიკური პარტიე-
ბის რეგისტრაციის საკითხი, ვინაიდან ფაქტობრივად არსებული,
მაგრამ არა ლეგალიზებული, პარტიები არ თანხმდებოდნენ ლეგა-
ლიზებას საბჭოთა ხელისუფლების რომელიმე ორგანოს მიერ. ამ
პრობლემის გადასაჭრელად მოვიფიქრეთ მოდელი, რომელიც ყვე-
ლასთვის მისაღები აღმოჩნდა. არჩევნებში მონაწილე პარტიების
რეგისტრაციას განახორციელებდა ცენტრალური საარჩევნო კომი-
სია, რის შემდეგაც პარტია იურიდიულ პირად ჩაითვლებოდა და
იძენდა საარჩევნო კანონით გათვალისწინებულ ყველა უფლებას.
ცენტრალური საარჩევნო კომისიის საწყის შემადგენლობას (კო-
მისიის თავმჯდომარესა და 4 წევრს) ირჩევდა უზენაესი საბჭოს
პრეზიდიუმი და ყოველი პარტია რეგისტრაციისთანავე ნიშნავდა
ცენტრალური საარჩევნო კომისიის ერთ წევრს. პარტიების რეგის-
ტრაციის დასრულების შემდეგ ცენტრალური საარჩევნო კომისია
ნიშნავდა საოლქო საარჩევნო კომისიის 3 წევრს, ხოლო რეგისტრი-
რებული პარტიები – თითო წევრს, საოლქო საარჩევნო კომისია −
საუბნო საარჩევნო კომისიის 3 წევრს, რეგისტრირებული პარტი-
ები – თითო წევრს. ასეთი წესი უზრუნველყოფდა იმას, რომ არც-
ერთ საარჩევნო სუბიექტს არ ექნებოდა უმრავლესობა საარჩევნო
კომისიებში.
მთელი ზაფხულის განმავლობაში მძიმედ მიმდინარეობდა
ეროვნულ მოძრაობასა და ხელისუფლებას შორის შეთანხმების
პროცესი საარჩევნო სისტემისა და უზენაესი საბჭოს წევრთა რაო-
დენობის თაობაზე. პროცესს თან ახლდა ხალხმრავალი მიტინგები,
და არა მხოლოდ თბილისში. საბოლოოდ, ორმხრივი კომპრომისე-
ბით, მოხერხდა შეთანხმების მიღწევა და 1990 წლის 21 აგვისტოს
საქართველოს სსრ უზენაესმა საბჭომ მიიღო კანონი „საქართვე-
ლოს უზენაესი საბჭოს არჩევნების შესახებ“. ამ კანონს საფუძვლად
ჩვენ მიერ მომზადებული კანონპროექტი დაედო. არჩევნები გაი-
მართა 28 ოქტომბერს. კომუნისტური ხელისუფლება დამარცხდა
viii
და ამით სათავე დაედო საქართველოს სახელმწიფოებრივი დამო-

უკიდებლობის აღდგენას.
კიდევ ერთი გაუხმაურებელი ეპიზოდი მინდა გავიხსენო. 1990
წლის იანვარში რუსთველის საზოგადოებაში ბატონ აკაკი ბაქრა-
ძესთან მივიდა აფხაზების ჯგუფი წინადადებით, ქართული და აფ-
ხაზური ეროვნული მოძრაობების წარმომადგენლებს დაეწყოთ მო-
ლაპარაკება უაღრესად დაძაბული ქართულ-აფხაზური ურთიერ-
თობის ნორმალიზაციის მიზნით. ამ მოლაპარაკების ქართულ მხა-
რეს, ეროვნული მოძრაობის სახელით წარმოადგენდნენ ავთანდილ
დემეტრაშვილი, რევაზ შავიშვილი და მე, ხოლო აფხაზურ მხარეს,
„აიდგილარას“ სახელით – „აიდგილარას“ თავმჯდომარის მოადგი-
ლე ზურაბ აჩბა4 და აფხაზური უნივერსიტეტის იურიდიული ფა-
კულტეტის დოცენტი ვახტანგ ქეცბა. შეთანხმების მიღწევა ადვი-
ლი არ იყო, მაგრამ აჩბასა და ქეცბას კარგად ესმოდათ, რომ აფხა-
ზური ეთნოსის განვითარება მხოლოდ საქართველოსთან ერთად
იყო შესაძლებელი. მაისის დასაწყისისთვის უკვე მზად იყო საქარ-
თველოს სსრ კონსტიტუციასა და აფხაზეთის ასსრ კონსტიტუ-
ციაში შესატანი ცვლილების პროექტები. ცვლილებები ეხებოდა
ცენტრსა და ავტონომიას შორის უფლებამოსილებათა გამიჯვნას.
საქართველოსა და აფხაზეთის ავტონომიური რესპუბლიკის პირვე-
ლი პირები გვპირდებოდნენ ამ ცვლილებების დაკანონებას, თუ იქ-
ნებოდა ორივე მხარის ეროვნული მოძრაობების თანხმობა. ქარ-
თულმა მხარემ თანხმობა განაცხადა, „აიდგილარაში“ კი პრორუ-
სულმა ფრთამ იმძლავრა და შეთანხმება ჩააგდეს.
ვახტანგ ხმალაძე
თბილისი, 2021 წლის სექტემბერი
4 მოკლეს 2000 წელს სოხუმში.
ix
საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს

პირველ თავმჯდომარეს
საქართველოს თავისი ისტორიის მანძილზე არ გააჩნდა საკონს-

ტიტუციო კონტროლის ორგანო და რა თქმა უნდა, აქედან გამომ-
დინარე − საკონსტიტუციო კონტროლის ტრადაციებიც. ახალი,
1995 კონსტიტუციის მიღების შემდეგ გაჩნდა ეს შესაძლებლობა.
გადამწყვეტი როლი ამ ინსტიტუტის შექმნაში, ანუ საკონსტი-
ტუციო სასამართლოზე საუბარი, ეკუთვნის ცნობილ კონსტიტუ-
ციონალისტს ევროპის სივრცეში, იურიდიულ მეცნიერებათა დოქ-
ტორს, პროფესორს, ბატონ ავთანდილ დემეტრაშვილს. ბატონი ავ-
თანდილი გახლდათ საქართველოს საკონსტიტუციო სასამარ-
თლოს პირველი თავჯდომარე. წილად მხვდა დიდი პატივი, ვყოფი-
ლიყავი ამ სასამართლოს წევრი და ასევე, თავჯდომარეს მოადგი-
ლე. ჩემი განვლილი ცხოვრების პრაქტიკული საქმიანობა მაძლევს
საშუალებას, დემოკრატიული საზოგადოების ჩამოყალიბებაში ამა
თუ იმ ინსტიტუტის მნიშვნელობაზე ვისაუბრო. ამ საკითხში მნიშვ-
ნელოვანი, უფრო გადამწყვეტი როლი სასამართლო ხელისუფლე-
ბას აქვს. და განსაკუთრებით უნდა აღვნიშნო საკითხი, რაზედაც
ახლაც მიმდინარეობს მწვავე მსჯელობა − ეს არის მოსამართლეთა
თანამდებობაზე გამწესება.
მოგეხსენებათ, კანდიდატურების შერჩევისას მნიშვნელოვანია
განათლება, პრაქტიკული გამოცდილება, მაგრამ, ჩემი აზრით, ეს
ყოველივე თავისთავად უნდა ჰქონდეს კანდიდატს, გადამწყვეტი
მნიშვნელობა კი პიროვნების მორალურ მხარეს უნდა მიენიჭოს, −
რამდენად შეძლებს იგი, გაუძლოს ხელისუფლების სხვა შტოების
მხრიდან ზეწოლას. თამამად შემიძლია ვთქვა, რომ სასამართლოს
პირველი შემადგენლობა მზად იყო ამისათვის პრაქტიკაში და ამას
მოწმობს არაერთი გახმაურებული საქმე. მეტიც, ერთი ასეთი გა-
დაწყვეტილების შემდეგ, „დავისაჯეთ“ − ორი თვე ხელფასიც კი არ
ჩაგვირიცხეს. გადაწყვეტილება ეხებოდა საპარლამენტო არჩევ-
ნებში მაჟორიტარული წესით არჩეულ 4 დეპუტატს მართველი პარ-
ტიიდან („საქართველოს მოქალაქეთა კავშირიდან“). ამის მიუხე-
დავად, ჩვენ გავუძელით და არ ვუღალატეთ სახელმწიფოს დემო-
x
კრატიული განვითარების პრინციპებს. ეს ყველაფერი ბატონი

ავთანდილის თავმჯდომარეობის პერიოდში ხდებოდა. იმ ეტაპზე
ქვეყნისა და საზოგადოების განვითარებისათვის სწორ ტრადიცი-
ებს ჩაეყარა საფუძველი. იმედი მაქვს, ის ტრადიციები მომავალშიც
შენარჩუნდება!
ოთარ ბენიძე
თბილისი, 2021 წლის სექტემბერი
xi
მრავალმხრივი ავთანდილ დემეტრაშვილი
თითქმის 30 წლის წინ პირველად შევხვდი ავთანდილ დემე-

ტრაშვილს. იგი იყო თბილისის სახელმწიფო უნივერსიტეტის სა-
კონსტიტუციო სამართლის პროფესორი, რომელიც სწორედ იმ
დროს წინამძღოლობდა დავით უსუფაშვილს და ცენტრალური სა-
არჩევნო კომისიის სხვა წევრებს, რომლებიც 1991 წელს ახალ სა-
არჩევნო კანონმდებლობაზე მუშაობდნენ. იმ დროს ეს ტაბუდადე-
ბული თემა იყო, რადგან სატელიტურ რესპუბლიკაში პირდაპირ
გადმოჰქონდათ ის კანონები, რომელიც ცენტრალურ დონეზე მოს-
კოვში მიიღებოდა. თუმცა პროცესები სხვაგვარად წარიმართა −
პიონერული მოღვაწეობა მისაბაძი იყო, რადგან იმდროინდელ
საქართველოს სოციალისტურ საბჭოთა რესპუბლიკაში პოლიტი-
კური და სამართლებრივი ტრანსფორმაციის პრეცედენტები არ
არსებობდა. საქართველო ოფიციალურად ჯერ კიდევ საბჭოთა
კავშირის ნაწილი იყო, მაგრამ მალევე სეპარატისტულ ფრონტად
გადაიქცა.
ამ მღელვარე პერიოდში, 1991 წლის სექტემბერში, მოსკოვში
გადატრიალების მცდელობის შემდეგ, თბილისის სახელმწიფო უნი-
ვერსიტეტმა პასაუს უნივერსიტეტის1 იურიდიული ფაკულტეტის
სამ სტუდენტ დელეგატს მოგვცა შესაძლებლობა, ოთარ გამყრე-
ლიძისა და თედო ნინიძის მიერ წაკითხული სხვა ლექციების პარა-
ლელურად, პროფესორ ავთანდილ დემეტრაშვილთან გაგვევლო
ერთ წლიანი კურსი საკონსტიტუციო სამართალში. ამ სასიამოვნო
ლექციებს ვაგრძელებდით სახელმწიფო გადატრიალებისა და შე-
ვარდნაძის საქართველოში დაბრუნების შემდეგაც. ბევრი რამ
გავიგე საქართველოს რესპუბლიკის საკონსტიტუციო სტრუქტუ-
რისა და ისტორიის შესახებ. საბჭოთა კავშირში 1991 წელს ჩავედი,
საქართველო კი 1992 წელს დავტოვე: ამასობაში საბჭოთა კავშირი
დაინგრა და არსებობა შეწყვიტა.
1პასაუს უნივერსიტეტის პროფესორის, დოქტორ მარტინ ფინკეს ინიცია-

ტივით.
xii
1996 წელს საქართველოში უფრო ხანგრძლივი ვიზიტით რომ

დავბრუნდი, არც კი ვიცოდი, რომ დემეტრაშვილი საქართველოს
საკონსტიტუციო სასამართლოს თავმჯდომარედ აირჩიეს. აღნიშ-
ნული კვლავ მისი პიონერული მისია იყო, რადგან სასამართლოს
აშენება მოუწია სრულიად ნულიდან. მახსოვს, სასამართლოს
იმდროინდელი ბიბლიოთეკა ადვილად ჩაეტეოდა ორ ჩემოდანში.
თუმცა ბიბლიოთეკის დიდი ნაწილი საკონსტიტუციო კომისიის
ყველა ნაშრომს შეიცავდა. დემეტრაშვილმა ნება დამრთო, ამ არ-
ქივზე მემუშავა, რამაც საშუალება მომცა, მეწარმოებინა კვლევა
(შემდგომ გამოიცა წიგნის სახით) საქართველოს 1995 წლის კონს-
ტიტუციის შექმნის შესახებ. პროფესორი დემეტრაშვილი საკონს-
ტიტუციო კომისიის მდივნად საქართველოს მაშინდელმა პრეზი-
დენტმა ედუარდ შევარდნაძემ დანიშნა. კომისიას ახალი შემუშავე-
ბული ჰქონდა თანამედროვე საქართველოს 1995 წლის კონსტი-
ტუცია, რომლის შექმნის საფუძველიც სამდივნოს პროექტი. გერ-
მანიის საკონსტიტუციო სასამართლოს და საერთო სამართლის
ქვეყნების სასამართლოების თავმჯდომარეებისგან განსხვავებით,
რომელთაგან ყველა მონაწილეობს ერთ-ერთ პალატაში მოსამარ-
თლედ, საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს თავმჯდო-
მარე ერთვება უშუალოდ დავის განხილვისა და გადაწყვეტის პრო-
ცესში. ამის ნაცვლად, იგი არის მთავარი დიპლომატი, რომელიც
კოორდინაციას უწევს ექსპერტთა ჯგუფს, ანაწილებს საკითხებს,
იღებს გადაწყვეტილებებს და უზრუნველყოფს სასამართლოს
კარგ ურთიერთობასა და მხარდაჭერას დაინტერესებულ მხარეებ-
თან. ეს არის ის, რითაც ავთანდილ დემეტრაშვილი ყოველთვის გა-
მოირჩეოდა და რაც მან კვლავ აჩვენა საქართველოს კონსტიტუ-
ციის პირველი მნიშვნელოვანი რეფორმის დროს, 2010 წელს.
სახელმწიფო საკონსტიტუციო კომისიის თავმჯდომარე ამჯე-
რად თავად დემეტრაშვილი იყო, რომელიც 2009 წელს საქარ-
თველოს მაშინდელმა პრეზიდენტმა მიხეილ სააკაშვილმა დანიშნა.
სახელმწიფო საკონსტიტუციო კომისიას დემეტრაშვილის თავ-
მჯდომარეობით რამდენიმე ძირითადი გამოწვევა ჰქონდა. ჯერ ერ-
თი, მას არ ჰქონდა საკმარისი ლეგიტიმაცია, რადგან მისი დამო-
უკიდებლობა მუდმივად ეჭვქვეშ იდგა. პროექტები, რომლებიც
xiii
შეიცავდა დებულებები საქართველოს ყოფილი პრეზიდენტების

შემდგომში სენატის უვადო წევრებად დანიშვნის თაობაზე, იმაზე
მიანიშნებდა, რომ სააკაშვილი თავად იყო ჩართული პროექტის
შემუშავების ზედამხედველობაში. გარდა ამისა, არცერთი კარგი
ხარისხის საკოორდინაციო პროექტი არ იყო სრულიად ნათელი,
მიუხედავად სახელმწიფო საკონსტიტუციო კომისიის მონაწილე-
ობითი მიდგომისა: კომისია შედგებოდა ცხრა ქვეჯგუფისაგან,
რომლებსაც ხელმძღვანელობდნენ სამართლის პატივსაცემი პრო-
ფესორები. საბოლოოდ, ოპოზიციამ აღნიშნულ პროცესში მონა-
წილეობა არ მიიღო.
დემეტრაშვილმა როგორღაც მოახერხა ყველა ამ დაბრკოლების
გადალახვა და შედეგად, 2010 წელს განხორციელდა საკონსტიტუ-
ციო რეფორმა, რომელმაც საქართველო დააახლოვა ევროპასთან,
სუპერსაპრეზიდენტოდან საპარლამენტო სისტემაზე გადასვლის
გზით. ამის მიღწევა ადვილი არ იყო: მახსოვს, 2010 წლის ბერლინის
კონფერენციამდე რამდენიმე დღით ადრე, ბათუმში შევხვდი დემე-
ტრაშვილს სტრატეგიის განსახილველად. ბერლინის კონფერენცია
მოწვეული იყო, რათა განეხილათ კომისიის პროექტი ცვლილებე-
ბისა და დამატებების შესახებ, სადაც წარმოდგენილი იყო ექს-
პერტთა ჯგუფი, რომელიც შედგებოდა დაახლოებით 40 ქართველი
კანონმდებლისა და იურისტისაგან, ასევე სამართლის სხვადასხვა
დარგის 10 საერთაშორისო პროფესორისგან.2 პატივი მქონდა, ბერ-
ლინის კონფერენციის მოდერატორი და თავმჯდომარე ვყოფილი-
ყავი. კონფერენციაზე გადაუდებელი წინადადებები წარმოადგინეს
თბილისის ოპოზიციის ლიდერებმა.3
კონსტიტუციის საბოლოო ვერსიის მიღწევა, რომელსაც მხარი
დაუჭირა ქვეყნის პარლამენტმა, ხანგრძლივი სამართლებრივი და
დიპლომატიური პროცესი იყო და საქართველომ დემეტრაშვილს
2 მსგავსი კონფერენცია წარმატებული აღმოჩნდა ჩიკაგოში 1994 წელს და

2017 წელს კვლავ ბერლინში GIZ-ისა და ევროპის საბჭოს ვენეციის კომი-
სიის წევრის დახმარებით მეორე მნიშვნელოვანი რეფორმისთვის, რომელ-
მაც საქართველო საბოლოოდ გადაიყვანა საპარლამენტო სისტემაზე.
3 ერთ-ერთი ავტორი თეა წულუკიანი მოგვიანებით იუსტიციის მინისტრი
გახდა, ხოლო მეორე ავტორი − ირაკლი ალასანია − თავდაცვის მინისტრი.
xiv
უნდა დაუფასოს, რომ დემოკრატიის აღდგენის დროს ამ ნაბიჯების

უმეტესობა სწორედ მან გადადგა. ავთანდილ დემეტრაშვილი თანა-
მედროვე საქართველოს კონსტიტუციის ერთ-ერთი მთავარი მა-
მაა4. თავს ბედნიერად მივიჩნევ, რომ მქონდა პრივილეგია ავთან-
დილ დემეტრაშვილთან ერთად მონაწილეობა მიმეღო ამ „მოგზა-
ურობაში“.
ვოლფგანგ ბაბეკი
სიდნეი, 2021 წლის სექტემბერი
4 იმედი მაქვს, რომ მომავალში ბევრი ქალი პოლიტიკოსი და იურისტი

დაიკავებს წამყვან როლს საქართველოში, რათა სიტყვა „კონსტიტუციის
მამები“ მეტი მიზანშეწონილობისთვის ჩანაცვლდეს სიტყვით „კონსტიტუ-
ციის მშობლები“.
xv
საიუბილეო კრებულში წარმოდგენილ სტატიებში ავტორთა სტილი

სრულად დაცულია. თითოეული სტატია დამოუკიდებელი ნაშრო-
მია და მოცემულია ისეთი ფორმით, როგორც შეიქმნა, შენარჩუნე-
ბულია ავტორთა მეთოდოლოგია, მიდგომები, კვლევის თავისებუ-
რებები, სტრუქტურა და სტრუქტურული ნუმერაცია, ციტირების
ტექნიკა და სტანდარტი.
xvi
შინაარსი
DIMINISHING RESPECT OF HUMAN RIGHTS .................................... 1

András Sajó
გამოხატვის თავისუფლება და სხვათა უფლებები სტრასბურგის

სამოსამართლო სამართალში............................................................ 12
ლადო ჭანტურია
პასუხისმგებლობა “FACEBOOK”-ის პოსტზე მესამე პირის მიერ

დატოვებულ სიძულვილის ენის შემცველ კომენტარზე................. 31
სერგი ჯორბენაძე
პიროვნების თავისუფალი განვითარების უფლების

კონსტიტუციური დიაპაზონი საქართველოს საკონსტიტუციო
სასამართლოს პრაქტიკის მიხედვით ................................................ 46
ქეთევან ერემაძე
ЧРЕЗВЫЧАЙНЫЕ ПОЛОЖЕНИЯ, СВЯЗАННЫЕ С ИЗМЕНЕНИЕМ

КЛИМАТА, И ОТСТУПЛЕНИЕ ОТ ОСНОВНЫХ ПРАВ ЧЕЛОВЕКА
.................................................................................................................... 77
Вольфганг Бабек
ძირითადი უფლების შეზღუდვის და საკანონმდებლო

უფლებამოსილების დელეგირების მნიშვნელობა საპარლამენტო
ზედამხედველობისთვის ..................................................................... 103
ლევან ალაფიშვილი
ადამიანის უფლებების მოცულობა და

ხვედრითი წილი საქართველოს კონსტიტუციაში:
საკონსტიტუციო გემოვნება და არქიტექტონიკა .......................... 133
სოფიო დემეტრაშვილი
xvii
განათლების უფლების საერთაშორისოსამართლებრივი

რეგულირების გამოწვევები ოკუპირებულ ტერიტორიაზე ........ 153
მარიამ ჯიქია
უფლების წინასწარი დაცვის დროებითი საპროცესო

ღონისძიების მნიშვნელობა ადმინისტრაციულ საპროცესო
კანონმდებლობაში .............................................................................. 170
შალვა ყიფშიძე
საკონსტიტუციო რეფორმა საქართველოში (2017 წ.) და

საკონსტიტუციო სასამართლო ......................................................... 187
ჯონი ხეცურიანი
საქართველოს მთავრობის პოლიტიკური პასუხისმგებლობა:

კანონმდებლის ვნებები და კონსტიტუციური ექსპერიმენტები . 217
გიორგი კვერენჩხილაძე
საქართველოს პრეზიდენტის ვეტოს ევოლუციის ქრონიკა ....... 264

პაატა ჯავახიშვილი
პრეზიდენტის პოსტსოციალისტური ინსტიტუციური მოდელები:

ქართული ვარიაცია - სრული უარყოფიდან სრულ
ძალაუფლებიანობამდე... და შემდეგ? ............................................. 276
ზურაბ ჯიბღაშვილი
ფიქრები ადგილობრივ თვითმმართველობაზე „პირველი

რესპუბლიკის“ პერიოდში .................................................................. 333
ნანა ჭიღლაძე
ადგილობრივი თვითმმართველობის კონსტიტუციური

საფუძვლები საქართველოში: მიღწევები და გამოწვევები ....... 371
დავით წერეთელი
xviii
აჭარის ავტონომიის ისტორიულ-სამართლებრივი ასპექტები . 395

გიორგი გორაძე
სუბ-ნაციონალური კონსტიტუცია და საკონსტიტუციო

ცვლილებები აჭარის ავტონომიურ რესპუბლიკაში ..................... 410
მალხაზ ნაკაშიძე
აფხაზეთის სამართლებრივი სტატუსი 1917 წლიდან დღემდე..... 459

ვასილ გონაშვილი
ბიკამერალიზმის დილემა ქართულ კონსტიტუციონალიზმში... 491

ზურაბ მაჭარაძე
განსაზღვრულობის პრინციპი სამართლებრივ

სახელმწიფოში ..................................................................................... 509
ბესიკ ლოლაძე
სასამართლო და წესრიგი .................................................................. 529

გიორგი გოგიაშვილი
სამართლებრივი ფორმალიზმი, როგორც მართლმსაჯულების

თეორია .................................................................................................. 541
იაკობ ჭეიშვილი
სეკულარიზმის სამართლებრივი კონცეფცია და თანამედროვე

მსოფლიო .............................................................................................. 560
დიმიტრი გეგენავა
xix
András Sajó
DIMINISHING RESPECT OF HUMAN RIGHTS
In 2000, Michael Ignatieff could still correctly state that human

rights had become nothing short of “the dominant language of the pub-
lic good around the globe.”1 A generation earlier, Michel Villey ob-
served that “human rights have only friends.” 2 Today, this is consid-
ered a thing of the past, a not-so-noble lie. It is held against human
rights that it dared to be the dominant language. To be dominant is a
sin, because dominance is imperialistic. Human rights were and are
the tool of ruling elites, and classic civil rights are the worthy tool of
elite privilege.3
The old demagoguery roars again: it is increasingly common to la-
bel human rights defenders as criminals.4 Public opinion does not ap-
pear to be worried about it. Human rights discourse is redesigned and
marginalized in Western societies; in the rest of the world, where hu-
man rights served as the mobilizing idea in revolts against tyranny,
little enthusiasm likely remains after the failure of the Arab Spring.
A generation ago, a state that would have openly challenged uni-
versal human rights ran the risk of becoming a pariah. Today, disre-
garding human rights in international relations has become common,
1 Ignatieff M., The Rights Revolution, House of Anansi Press, 2007, 176.
2 Villey M., Le Droit et les Droits de L’homme, Presses Universitaires de
France, 1983, 17 (my translation). Villey was very critical of the use of human
rights in law.
3 This fits into the populist delegitimation of human rights (an imposition from
a global conspiracy).
4 In 2018, Italian Vice-Prime Minister Salvini called the high sea rescuers of
asylum seekers “criminals”. See: Giuffrida A., Italian Government Approves

Salvini Bill Targeting Migrants, The Guardian (September 24, 2018),
<www.theguardian.com/world/2018/sep/24/italian-government-approves-bill-
anti-migrant-measures-matteo-salvini>.
1
even normal.5 Doing business with dictators goes without saying: hu-
man rights are not a precondition for economic ties with China. To the
extent that domestic protection of human rights is a matter of interna-
tional relations (which has formed part of the equation even in stable
democracies – see the foreign policy sides of desegregation in the
United States), the changes are discouraging. Post-1989, it seemed
that democracies committed to human rights would push other coun-
tries towards greater respect for them, and the latter would have little
choice but to accept the corresponding hegemonic language. (Of
course, this was not a strong push, and even development aid was not
tied to the human rights record of a recipient country.) Today, with new
political and economic dependencies, this pressure is diminishing.
The international human rights protection system runs the risk of
disintegration, even if some events point in the opposite direction. 6
The UK openly refused to implement the ECtHR judgement on pris-
oner voting rights and threatened withdrawal from the European sys-
tem.7 The Russian Constitutional Court followed suit, declaring that it
has the constitutional duty to determine which judgments of the ECtHR
are compatible with the Russian constitutional order. 8 This position
was endorsed by Russian legislation requiring the Constitutional Court
to exercise the ultimate review of constitutionality. Country after coun-
try deserts the jurisdiction of the International Criminal Court, and the
5 The UK, which only twenty years ago copied the ECHR into its constitutional
system to fill a major gap, now conducts a relentless war against this very
Convention, which was the brainchild of Winston Churchill.
6 On the disregard for international judgments in illiberal democracies, see
Chapter 8.
7 State Obligations Concerning Change of Name, Gender Identity, and Rights
Derived from a Relationship Between Same-Sex Couples (Interpretation and

Scope of Articles 1(1), 3, 7, 11(2), 13, 17, 18 and 24, in relation to Article 1, of
the American Convention on Human Rights, (1978), Advisory Opinion OC-
24/17, IACtHR (ser. A) No. 24 (November 24, 2017).
8 See: Mälksoo L., Russia’s Constitutional Court Defies the European Court
of Human Rights: Constitutional Court of the Russian Federation Judgment of

14 July 2015, No21-П/2015, European Constitutional Law Review, Vol.12,
No.2, 2016, 377-395.
2
ECtHR is under increasing stress. Earlier in Latin America, after the

IACtHR found that a dismissal of judges in Venezuela violated the In-
ter-American Convention,9 the Venezuelan TSJ held that the Conven-
tion and the rights protected by it, “under the pretext of universal le-
galities,” cannot be supreme compared to the Constitution, and thus
refused to execute the judgment.10
While most of the backlash against human rights resembles ero-
sion and decline, there has been progress for certain human rights
and related claims, at least in many countries. Instead of a general
backlash, we may be facing an important readjustment, a shift within
human rights, a restructuring and re-evaluation of their priorities and
content. Human rights are universal but not immutable, and certainly
not exempt from social adjustment. Or perhaps they must be local.
Perhaps classic civil and political rights are less important today com-
pared to the age of bourgeois elite rule, and only traditionalists inter-
pret their loss of importance as decay. After all, fundamental human
rights have always been subject to change. Cultural shifts matter both
for the meaning (interpretation) of human rights and their social ac-
ceptability. While liberal constitutionalism and early rights declarations
centered on freedom, today this no longer holds the same importance
for a majority that takes liberty for granted: it is not concerned with
liberation from specific forms of despotic oppression. Liberty appears
too burdensome for ordinary use. As Tocqueville had already noticed:
“To live in freedom one must grow used to a life full of agitation,
change and danger … That is the price of freedom.”11 Today, freedom
9 Apitz Barbera et al (“First Court if Administrative Disputes”) v. Venezuela,

IACtHR, Judgment of 5 August 2008. See Chapter 7.
10 In a similar situation, Peru took the same position earlier with respect to the
Castillo Petruzzi et al. case, IACtHR, judgment of 10 May 1999. In the end,
Trinidad and Tobago and Venezuela (in 2012) denounced the Convention.
11 de Tocqueville A., Journeys to England and Ireland, Edited by J.P. Mayer,
Yale University Press, 1958, 116.
3
means: “no more politics. I’m in the land of the free!” 12 However, if
confronted with authoritarian ideas, this might change.
The emerging indifference to civil and political rights reflects a shift
towards identity concerns in the contemporary narcissistic Western
culture. Narcissism and related consumerism have already altered the
focus on freedom-oriented human rights.13 As Nina Power, author of
One Dimensional Woman, has stated following Laing’s theory of (per-
sonal) liberation: to live freely means “to live as freely and honestly as
possible, to coincide with oneself as much as possible, to not feel anx-
ious or guilty, or ashamed, to not dwell in negative feelings.”14 Free-
dom has become a problem of identity and feeling good: it means the
right to an authentic (narcissistic) identity. Hence a specific under-
standing of privacy that insists on combining exhibitionism with gov-
ernmental protection from its negative consequences (e.g. the right to
be forgotten). Privacy and the right to private life have become the
shelter of personal weakness and vulnerability (see below), often im-
pairing political rights and transparency, which are necessary for a ro-
bust democracy. Other fundamental rights – like the right to freely
practice religion – become expressions of identity: a manifestation that
is not protected as part of a collective belief but because a person
claims that an idiosyncratic behavior that is important to her identity
just happens to be religious.
12 The quote comes from Mrs. Schoolland, who survived China‘s many vicis-
situdes. See: Stossel J., China’s Tech Totalitarianism, Rasmussen Reports
Political, April 15, 2020,
<www.rasmussenreports.com/public_content/political_commentary/com-
mentary_by_john_stossel/china_s_tech_totalitarianism?utm_cam-
paign=RR04152020DN&utm_source=criticalpmact&utm_medium=email>.
13 On the negative social consequences of the cult of identity see: Lilla M., The
Once and Future Liberal: After Identity Politics, Harper Collins, 2017; Fuku-
yama F., Identity: The Demand for Dignity and the Politics of Resentment,
Macmillan, 2018.
14 Power N., “Untitled”, Nina Power (blog), March 14, 2019,
<www.ninapower.net/2019/03/14/248/>
4
The citizen is satisfied with his “cage-free” status. By industry

standard, to be “cage free” means able to nest, perch, and dust-bathe,
with a minimum average space (as in the case of prisoners, who
should enjoy on average three to six square meters per person in a
prison cell). This is freedom in the cage; the cage is mistaken for an
essential protective device or even a necessity to maintain the com-
munity within it, which would otherwise disappear in competition with
other hen cultures.
This new understanding harms not only classic civil, political, and
even socioeconomic rights but the very idea underlying human rights
as such: the possibility that there are inherent limits to state power.
How did we get here? The shift is partly generational. It is difficult
to understand and feel the importance of fundamental freedom-en-
hancing rights without the experience of totalitarianism. Other, actual
injustices – frustrations due to inequality – capture the imagination.
The fate of endangered species in faraway lands may stir the demo-
cratic public more than a lack of freedom for apostates in Bangladesh.
Dolphins look more fun than prisoners.
Survey results indicate that both in stable democracies and transi-
tional countries increasing numbers of people identify themselves with
values that are incompatible with human rights. Nationalism and fear
of the “other” turn against human rights. People show little interest in
rights that pertain to all and demonstrate increasing hostility to rights
that seem to benefit specific groups for which they find little sympathy.
Majorities are solely interested in rights from which they individually
benefit, like freedom of conscience (but not freedom of religion for un-
usual and foreign groups), the right to certain elements of private life
and privacy (related to freedom of consumption), and the collective
rights of the majority. The resurgent idolatry of the sovereign nation
state prevails (especially after the takeover of right-wing populism).
The idolatry of sovereignty and the nationalist cult of provincial local-
ism is antithetical to the international protection of human rights; it de-
nies transnational human solidarity and refuses international human
rights protection.
5
How was it possible that demagogy could once again undermine

the results and foundations of three centuries of civilization? The com-
placency of self-evident truths (proudly professed long ago in the US
Constitution and the French Declaration of 1789) has backfired. The
last great reaffirmation of the obvious necessity of human rights came
from the experience of totalitarianism. The lesson that civilization may
easily collapse seem to be on the road to oblivion.
The instrumentalism and reinterpretation of human rights reflects
broader, worldwide changes that facilitate the demise noticeable in il-
liberal democracies. It is not Eastern European authoritarianism but
various Western ideologies, and geopolitical Western cultural
changes, that undermine respect for human rights. Many scholars, ac-
tivists, and ordinary citizens in stable democracies do not mind this
loss. For them, human rights are not part of the solution but part of the
(social) problem. For many critics, human rights are supposedly apo-
litical and thus unable to solve social conflicts. (Never mind that this
has never been the ambition or purpose of human rights.
Over the last seventy years (and for far longer, as natural rights),
human rights were unquestionable or even sacred. Human rights
“stand as the last remnant of the Enlightenment to retain its universal
character […] Human rights thus function as a normative imperative
that is beyond politics and law.” 15 Today, when populist movements
and governments base their power on denying Enlightenment and rea-
son in the name of alternative facts, and where the possibility of com-
munity is denied through the claim that “everything is political,” the rel-
evance of this attack is more obvious than ever and so are the stakes
A new wave of human rights revisionism is readjusting the field of lib-
erty. 16
Only a few years ago, Professor Moyn gained a certain celebrity
status, which says little about his book’s scholarly value but much
15 Salecl R., The Spoils of Freedom: Psychoanalysis and Feminism after the
Fall of Socialism, Routledge, 1994, 112.
16 The term originates from Alston P., Does the Past Matter? On the Origins
of Human Rights, Harvard Law Review,Vol.126, 2013, 2043-2081.
6
about academia’s state of mind in matters of human rights.17 Accord-

ing to Moyn’s thesis, the international recognition of human rights was
neither a universalistic claim of the last two or three hundred years,
nor a specific reaction to the barbarity of totalitarianism and World War
II; it was a Cold War in(ter)vention, an apolitical, “moral” tool devel-
oped to respond to communism and enable interference into the do-
mestic affairs of communist and other states. 18
This kind of human rights revisionism is propelled by American
(French, etc.) self-hatred, or more properly, hatred, dislike, or suspi-
cion of the establishment, inspired eminently by President George W.
Bush’s unsuccessful invasion of Iraq. Moyn’s earlier scholarly “conver-
sion” paper is quite telling in this respect:
The shift in political debate has been impossible to miss. Even
those who retain an investment in human rights cannot treat them as
an unquestionable good, mainly because the America that once
seemed to many enthusiasts to be the prospective servant of univer-
sality abroad all too quickly became the America pursuing low-minded
imperial ambitions in high-minded humanitarian tones.19
17 Moyn S., The Last Utopia: Human Rights in History, Harvard University
Press, 2012; See further, following a more openly leftist-egalitarian agenda at
the expense of “liberal” human rights: Moyn S., Not Enough: Human Rights in
an Unequal World, Harvard University Press, 2018. For a general criticism of
Moyn’s attempt to destroy human rights and liberal democracy, see: Lacroix,
Pranchère J.-Y., Human Rights on Trial: A Genealogy of the Critique of Hu-
man Rights, Cambridge University Press, 2018. For a historically and morally
more accurate narrative on human rights see: Hunt L., Inventing Human
Rights: A History, W. W. Norton & Company, 2007.
18 The thesis reflects the 1960s state-of-the-art Soviet position, and yet Pro-
fessor Moyn is not alone. Some of these attacks (stirred by leftist dissatisfac-
tion – see Alain Badiou below) confuse the occasional or even systemic dis-
regard of human rights with their legitimacy. Posner E.A., The Twilight of Hu-
man Rights Law, Oxford University Press, 2014 and Hopgood S., The End-
times of Human Rights, Cornell University Press, 2014, are part of what Lang-
ford calls an “eschatological trilogy”. Langford M., Critiques of Human Rights,
Annual Review of Law and Social Science, Vol.14, 2018, 69-89.
19 Moyn S., On the Genealogy of Morals, The Nation (April 16, 2007),
<www.thenation.com/article/archive/genealogy-morals>.
7
The concept of humanity is an especially useful ideological instru-

ment of imperialist expansion, and in its ethical-humanitarian form it is
a specific vehicle of economic imperialism. Here one is reminded of a
somewhat modified expression of Proudhon’s: whoever invokes hu-
manity wants to cheat.20
In Moyn’s imagination, human rights, which are allegedly apolitical
or suprapolitical, serve unacceptable imperialist politics. This position
of political dissatisfaction simply (but not always openly) echoes the
criticism of an earlier generation of feminists who refused the abstract-
ness of human rights: “Abstract rights will authorize the male experi-
ence of the world.”21
A somewhat older criticism of human rights is anthropological in its
origins. It denies the possibility of the universalism of human rights and
argues that universalistic claims not only disregard local conditions
and traditions but also impose a Western way of life on non-Western
societies.22 For example, some argue that Western private property is
alien to most places in Africa, where collective property prevails; pri-
vate property would not only destroy these idyllic relationships but
would generate oppression in these sublime communities, which nat-
urally know no gender discrimination. (What is missing in these vitriolic
20 Schmitt C., The Concept of the Political, The University of Chicago Press,
1996, 54.
21 MacKinnon C.A., Feminism, Marxism, Method, and the State: An Agenda
for Theory, in: Feminist Legal Theory: Readings in Law and Gender, Edited
by K.T. Bartlett and R. Kennedy, Westview Press, 1991, 195. Interestingly,
Edmund Burke, a thinker antithetic to feminism, disliked human rights for their
abstractness.
22 An-Na’im A.A., Decolonizing Human Rights: An Urgent Plea for Rebuttal,
Lecture at Oxford University. YouTube (July 20, 2017),

<www.youtube.com/watch?v=yveTevoQplM>.
While most drafters of the Universal Declaration were committed to Western
values, the Declaration did not take a position on the source(s) of human rights
(except in the desire to avoid the barbarism of the immediate past). Maritain
J., Introduction, in: Human Rights: Comments and Interpretations; A Sympo-
sium, UNESCO, 1948; Maritain J., Man and the State, University of Chicago
Press, 1951, 77.
8
fables is that, contrary to what some short-sighted World Bank bureau-

crats once claimed, the constitutional guarantee of private property
does not require the privatization of collective property; famously, con-
stitutional protection does not entail access to property.)
Authoritarian rulers and nationalist leaders happily echo these ar-
guments. Without universalism, the local is king, and circumstances
can justify an array of oppressive policies for the greater future good
in the name of consent.23 Once again, we arrive at popular endorse-
ments advocated by populist and authoritarian leaders and a growing
number of their citizens.
Furthermore, public acceptance of human rights in the past dec-
ades (especially where personal experience of oppression and bar-
barity had faded or did not exist) was bolstered by the economic per-
formance of regimes claiming to respect human rights: as fundamental
constitutional rights formed part of the political arrangement in suc-
cessful democracies, they were embraced as part of an effective and
attractive political system. This was a performance-based legitimacy,
a legitimacy by association. The mantra asserted that Western-type
rights-respecting regimes would bring welfare: liberation and wellbe-
ing go hand in hand. This was certainly the hope in Eastern Europe in
1989. However, the lack of satisfactory economic results following the
transition to a market economy in many new democracies explains
how this disappointment extended to a belief that rights were seem-
ingly useless. Once the socioeconomic performance of the state be-
comes unconvincing, especially in terms of individual benefits, respect
for human rights shares the consequences of this disappointment. Be-
yond the negative experiences contradicting the utilitarian, develop-
ment-based assumption, an even stronger intellectual challenge has
arisen with the success of China. Here, even economic liberties re-
main limited, while others do not even exist, and yet the country has
23Le N., Are Human Rights Universal or Culturally Relative?, Peace Review,
Vol.28, No.2, 2016, 203-211.
9
seen mass-scale improvement of living conditions without freedom

and democracy.
The catalog of fundamental and human rights has grown longer
since 1789,24 with socioeconomic rights being the great addition of the
last century. The expanding list and scope of rights resulted in rights
inflation. Quite often, the new “rights” do not represent individual enti-
tlements and reflect new expectations vis-à-vis the state. This
changed conceptual basis contributes to the intellectual delegitimation
of human rights.
The UN Universal Declaration of Human Rights was silent on the
foundations of human rights, but it was expressly concerned about
past brutality. With time, constitutional courts increasingly concluded
that fundamental rights are based on the equal dignity of all human
beings. Critics labelled this individualist-liberal, but accepted it as a
foundation, even in the Vienna Declaration and Programme of Action
(1993), which at the same time codified a new approach to human
rights. Centring human rights in dignity is a catch-all concept. A more
substantive understanding of dignity has also justified socioeconomic
rights: people living below a certain standard cannot have a dignified
life, and dignified life becomes the standard for government services.
Dignity seemed attractive as a common foundation because it con-
formed with Western values (see Christian and Kantian traditions). Un-
fortunately, this has not been the case with all other cultures, which do
not know the term. The reference to dignity has not been particularly
problematic as long as that obscure notion entitled all human beings
to be worthy of equal respect by the state.
With the emergence of the substantive concept of dignity, human
rights gradually morphed into social justice issues. The grammar of
rights changed. The new, social rights–inspired aspirations expected
the state to perform and provide services in line with the dictates of
24 In 1787, more than fifty rights could be found in American state constitu-
tions. Many were not incorporated into the Bill of Rights and were deleted from
state constitutions.
10
rights, as if state power was always decent, responsive, and non-op-

pressive. Rights were expected to do the work of democratic decision-
making. Human rights here serve as a justification and battle cry for
social movements. Rights mean obligations and policies to provide
state services. The traditional approach, which was concerned with
the rights of the autonomous individual, became neglected, as if it
were irrelevant. In the last decades a shift towards vulnerability related
security occurred. This carries practical consequences, as vulnerabil-
ity dictates very different choices compared to classic human rights.
From the demands of enlightenment to the Universal Declaration, hu-
man rights have enabled personal individual autonomy. They serve
autonomous beings. The classic rights were necessary against nearly
unlimited government power. Where government power is unlimited,
society without rights may descend into barbarism and slavery. This
consideration is now replaced by a positive program of social justice
that seeks to counter vulnerability. Hence individual rights become ir-
relevant; they can be granted for instrumental purposes, namely, to
force the state to fulfil its mission to counter vulnerability.
11
ლადო ჭანტურია
გამოხატვის თავისუფლება და სხვათა უფლებები

სტრასბურგის სამოსამართლო სამართალში
ქართული სახელმწიფოს ისტორიაში პირველი საკონსტიტუციო

სასამართლოს პირველ თავმჯდომარეს, ჩემს ძვირფას მეგობარს −
ავთანდილ დემეტრაშვილს ვუძღვნი წინამდებარე სტატიას.
შესავალი
გამოხატვის თავისუფლება, როგორც ადამიანის შესაძლებლო-

ბა ჰქონდეს საკუთარი შეხედულება, მიიღოს ან გაავრცელოს
ინფორმაცია ან იდეები საჯარო ხელისუფლების ჩაურევლად და
სახელმწიფო საზღვრების მიუხედავად, დემოკრატიული საზოგა-
დოების მტკიცე საფუძველს წარმოადგენს და მის შეზღუდვას
ადამიანის უფლებათა და ძირითად თავისუფლებათა დაცვის კონ-
ვენცია (შემდგომში − „კონვენცია“) მხოლოდ კანონით გათვალის-
წინებულ შემთხვევებში, ლეგიტიმური მიზნისა და საზოგადოებრი-
ვი აუცილებლობის არსებობისას უშვებს.1 კონვენციასთან ამ
შეზღუდვების შესაბამისობის შემოწმება წარმოადგენს ეროვნული
სასამართლოების კომპეტენციას, მაგრამ ექვემდებარება ევრო-
პულ კონტროლს ადამიანის უფლებათა ევროპული სასამართლოს
მხრიდან.2
კონვენციის მონაწილე სახელმწიფოების წინააღმდეგ საჩივ-
რებს სტრასბურგის სასამართლო განსახილველად იღებს მხოლოდ
მაშინ, როცა სამართლებრივი დაცვის ყველა შიდასახელმწიფოებ-
1 საქმეები: Von Hannover v. Germany (no. 2) [GC], nos. 40660/08 and

60641/08, § 101, ECHR 2012; Bédat v. Switzerland [GC], no. 56925/08, §48,
ECHR 2016.
2 შემდგომში - სტრასბურგის სასამართლო ან სასამართლო.
12
რივი საშუალება ამოწურულია.3 მიუხედავად ამისა, სტრასბურგის

სასამართლო არ წარმოადგენს მეოთხე ინსტანციის სასამართლოს.
როგორც საერთაშორისო სასამართლო, ის არ იხილავს ეროვნული
სასამართლოების მიერ დაშვებულ ფაქტობრივ თუ სამართლებრივ
შეცდომებს, გარდა იმ შემთხვევებისა, როცა ეს შეცდომები არ-
ღვევს კონვენციით განმტკიცებულ უფლებებსა და თავისუფლე-
ბებს.4 ჩვეულებრივ, სტრასბურგის სასამართლო ეთანხმება ეროვ-
ნული სასამართლოების მიერ ეროვნულ კანონმდებლობასთან და-
კავშირებით გაკეთებულ განმარტებებს, თუკი ეს განმარტებები არ
არის „თვითნებური ან აშკარად დაუსაბუთებელი“.5
მართალია, ეროვნულ სასამართლოებს მინიჭებული აქვთ კონ-
კრეტულ საქმეზე მხარეთა არგუმენტებისა და მათ მიერ წარდგე-
ნილ მტკიცებულებათა შეფასების თავისუფლება, მაგრამ ისინი
ვალდებულნი არიან დაასაბუთონ თავიანთი გადაწყვეტილებები და
მიუთითონ მიღებულ გადაწყვეტილებათა მოტივებზე. სტრასბურ-
გის სასამართლოს შეფასებით, მხოლოდ მოტივირებული გადა-
3 ადამიანის უფლებათა და ძირითად თავისუფლებათა დაცვის ევროპული

კონვენციის (შემდგომში - კონვენცია) 35 (1) მუხლი.
4 საქმე Garcia Ruiz v. Spain (GC), no. 30544/96, 21.01.1999, §28.
5 საქმე Bochan v. Ukraine (Nr. 2) (GC), no. 22251/08, 11.03.2015, § 61: “It re-
iterates that, according to its long-standing and established case-law, it is not

for this Court to deal with alleged errors of law or fact committed by the na-
tional courts unless and in so far as they may have infringed rights and free-
doms protected by the Convention […], for instance where it can, exception-
ally, be said that they are constitutive of “unfairness” incompatible with Article
6 of the Convention. While this provision guarantees the right to a fair hearing,
it does not lay down any rules on the admissibility of evidence or the way in
which evidence should be assessed, these being primarily matters for regula-
tion by national law and the national courts. Normally, issues such as the
weight attached by the national courts to given items of evidence or to findings
or assessments in issue before them for consideration are not for the Court to
review. The Court should not act as a court of fourth instance and will not
therefore question under Article 6 § 1 the judgment of the national courts, un-
less their findings can be regarded as arbitrary or manifestly unreasonable
[…].
13
წყვეტილებები იძლევა მართლმსაჯულების განხორციელებაზე სა-

ზოგადოებრივი კონტროლის შესაძლებლობას.6
წინამდებარე სტატიაში განხილული იქნება გამოხატვის თავის-
უფლება სხვადასხვა კონტექსტში. პირველ რიგში ნაჩვენები იქნება
გამოხატვის თავისუფლებისა და პირადი რეპუტაციის ურთიერთ-
მიმართება ე.წ. უფლებათა კონკურენციის კონტექსტში (1). საჯა-
რო დაწესებულების ხელთ არსებული ინფორმაციის მოთხოვნის
უფლება, როგორც გამოხატვის თავისუფლების შესაძლო განხორ-
ციელება, გაანალიზებული იქნება პირადი ცხოვრების დაცულო-
ბასთან მიმართებით (2). გამოხატვის თავისუფლებასა და პასუხის-
მგებლიან ჟურნალისტიკას ეძღვნება შემდეგი პარაგრაფი (3). და-
ბოლოს, ნაჩვენები იქნება გამოხატვის თავისუფლება და რელიგი-
ური სიმბოლოების ურთიერთმიმართება (4).
1. უფლებათა კონკურენცია − გამოხატვის

თავისუფლება და პირადი რეპუტაციის დაცვა
ეროვნული სასამართლოს გადაწყვეტილების დასაბუთებულო-

ბისა და მოტივირების ხარისხი დამოკიდებულია მოცემული გა-
დაწყვეტილების ხასიათზე და შეიძლება შეფასდეს მხოლოდ კონ-
კრეტული საქმის გარემოებებიდან გამომდინარე. მაგრამ, თუ ერთ-
ერთი მხარის არგუმენტი გადამწყვეტია საქმის განხილვისათვის,
მაშინ ამ არგუმენტს ეროვნულმა სასამართლოებმა უნდა გასცენ
მკაფიო პასუხი.7
დასაბუთებულობას განსაკუთრებული მნიშვნელობა ენიჭება
მაშინ, როცა საუბარია კონვენციით გათვალისწინებულ ერთმანეთ-
თან კონკურენციაში მყოფ ძირითად უფლებებსა და თავისუფ-
ლებებზე. ამ კონტექსტში საგანგებო აღნიშვნის ღირსია გამოხატ-
ვის თავისუფლებისა (კონვენციის მე-10 მუხლი) და პირადი ცხოვ-
რების დაცულობის უფლების (კონვენციის მე-8 მუხლი) ურთიერთ-
6 საქმეები Hirvisaari v. Finland, no. 49684/99, 27.09.2001, § 30, Suominen v.

Finland, no. 37801/97, 01.07.2003, §36.
7 საქმეები Ruiz Torija v. Spain, no. 18390/91, 09/12/1994, § 29; Hiro Balani
v. Spain, no. 18064/91, 09/12/1994, §27.
14
მიმართება. ამ დროს ეროვნულმა სასამართლომ უნდა გადაწყვი-

ტოს, თუ რომელ ძირითად უფლებას მიანიჭოს უპირატესობა. ასეთ
შემთხვევებში აუცილებელია უფლებათა შორის სამართლიანი ბა-
ლანსის დაცვა სტრასბურგის სასამართლოს მიერ დადგენილი
სტანდარტის შესაბამისად. ამასთან, არა აქვს მნიშვნელობა საჩი-
ვარი სასამართლოში შეტანილია გამოხატვის თავისუფლების თუ
პირადი ცხოვრების დაცვის მიზნით.8 სტრასბურგის სასამართლოს
ტესტი, რომელიც სამართლიანი ბალანსის ტესტის (fair balance) სა-
ხელით არის ცნობილი, უფლებათა კონკურენციის საკითხის გან-
ხილვისას ეროვნულ სასამართლოებს შემდეგ საკითხებზე პასუხის
გაცემის ვალდებულებას აკისრებს: 1. რა იყო სადავო პუბლიკაციის
წვლილი საჯარო დისკუსიაში? 2. რამდენად იყო ცნობილი და-
ინტერესებული პირი, რომელსაც ეს პუბლიკაცია ეხებოდა? 3. რა
იყო პუბლიკაციის თემა და ეხებოდა თუ არა ის საჯარო პირს? 4.
როგორი იყო დაინტერესებული პირის ქცევა პუბლიკაციამდე? 5.
როგორია ინფორმაციის მიღების ხერხი და მისი სანდოობა? 6. პუბ-
ლიკაციის შინაარსი, ფორმა და შედეგები, 7. გამოყენებული სანქ-
ციის სიმკაცრე.9
პირადი ცხოვრების დაცულობისა და გამოხატვის თავისუფლე-
ბის უზრუნველყოფის პოზიტიური ვალდებულების შინაარსის
ერთ-ერთი მნიშვნელოვანი ელემენტია ამ უფლებების დაცვისას
ეროვნული სასამართლოების მიერ სამართლიანი წონასწორობის,
ე.წ. ბალანსის უზრუნველყოფა და კონვენციით დადგენილი სტან-
დარტის დაცვა, რაც თავის მხრივ სტრასბურგის სასამართლოს
მიერ განხორციელებული ევროპული კონტროლის საგანს შეად-
გენს.10
8 საქმე Couderc and Hachette Filipacchi Associés v. France [GC], no.

40454/07, ECHR 2015, 10/11/2015, §91.
9 საქმეები Von Hannover v. Germany (no. 2) 7.02.2012, §§109-113 და Axel
Springer AG v. Germany, (GC), no. 39954/08, 7.02.2012, §§90-95.

10 პირველი საქმე, რომელმაც ჩამოაყალიბა პოზიტიური ვალდებულების
კონცეფცია იყო მარქსი ბელგიის წინააღმდეგ: Marckx v. Belgium, Nr.

6833/74, 13.06.1979, §31.
15
საქმე „ჯიშკარიანი საქართველოს წინააღმდეგ“11 საყურადღე-

ბოა იმით, რომ კონვენციით განმტკიცებული გამოხატვის თავის-
უფლება დაუპირისპირდა პირის რეპუტაციის დაცვის უფლებას.
საქმე ეხებოდა იუსტიციის მინისტრის მიერ მედიაში საჯაროდ გა-
კეთებულ განცხადებაში გამოთქმულ ბრალდებას კორუფციასა და
თაღლითურ მოქმედებებში მომჩივნის მონაწილეობის შესახებ,
რომელიც არ იყო კონკრეტული ფაქტებით გამაგრებული.
ეროვნულმა სასამართლოებმა მომჩივნის მოთხოვნა არ დააკმა-
ყოფილეს იმ მოტივით, რომ განცხადება გაკეთებული იყო საჯარო
პირის მიმართ მნიშვნელოვანი საჯარო დისკუსიის ფარგლებში და
მომჩივანმა ვერ დაადასტურა, რომ მინისტრმა იცოდა გავრცელე-
ბული ფაქტების მცდარობის შესახებ. ამიტომ ის ვალდებული იყო
ეთმინა დასაშვები კრიტიკა.
მთავრობის არგუმენტის საწინააღმდეგოდ, რომ ჩარევა არ იყო
იმგვარი სიმწვავის, რომ გამოეწვია კონვენციის მე-8 მუხლით გა-
თვალისწინებული დაცვა (§ 39),12 სტრასბურგის სასამართლომ
უპასუხა, რომ მინისტრის მიერ საჯაროდ გამოთქმული აშკარა
ინსინუაციები, რომ მომჩივანი ჩართული იყო ფულის მიღების სანა-
ცვლოდ პატიმართა ჯანმრთელობის მდგომარეობის შესახებ არა-
სწორი სამედიცინო დასკვნების გაცემაში, იყო მძიმე. ეს განცხა-
დებები ტოვებდნენ მომჩივნის მიერ დანაშაულის ჩადენის შთა-
ბეჭდილებას, რაც შესაძლოა ზიანის მომტანი ყოფილიყო მისი, რო-
გორც ექიმის და სამოქალაქო საზოგადოების აქტიური წარმომად-
გენლის, რეპუტაციისთვის. ეს კი საკმარისად ჩაითვალა კონვენ-
ციის მე-8 მუხლით გათვალისწინებული დაცვის ასამოქმედებლად
(§ 47).
სამართლიანი ბალანსის ტესტის ცალკეული საკითხების შეფა-
სებისას, სტრასბურგის სასამართლო დაეთანხმა ეროვნული სასა-
მართლოების შეფასებას, რომ სადავო განცხადებები გაკეთებული
იყო საჯარო ინტერესის მქონე მნიშვნელოვან საკითხებზე გამარ-
11საქმე ჯიშკარიანი საქართველოს წინააღმდეგ, N18925/09, 20.09.2018.

12ფრჩხილებში ჩასმული ციფრი აღნიშნავს მითითებული გადაწყვეტილე-
ბის პარაგრაფს.
16
თული დებატების ფარგლებში, რაც წარმოადგენდა საჯარო დება-

ტებში შეტანილ წვლილს (§ 49). სასამართლომ ასევე გაიზიარა
ეროვნული სასამართლოების მიერ მომჩივნის მიჩნევა საჯარო
პირად, მათ შორის ეროვნული კანონმდებლობის მიხედვით (§ 50).
შესაბამისად, დასაშვები კრიტიკის ფარგლები მის მიმართ იყო უფ-
რო ფართო, ვიდრე ჩვეულებრივი მოქალაქეების მიმართ (§ 51).13
განცხადების შინაარსის, ფორმისა და შედეგების შეფასებისას
სტრასბურგის სასამართლომ აღნიშნა, რომ ეროვნულმა სასამარ-
თლოებმა მინისტრის განცხადებას შეფასებითი მსჯელობის კვა-
ლიფიკაცია მისცეს, თუმცა არც ერთ ინსტანციას არ შეუფასებია,
თუ რამდენად შეიძლებოდა ყოფილიყო შეფასებითი მსჯელობა
მძიმე ბრალდების შემცველი მომჩივნის პიროვნების მიმართ. აღ-
ნიშნული გადაწყვეტილების ცენტრალური საკითხი სწორედ ამას
უკავშირდება: რამდენად აუცილებელია შეფასებითი მსჯელობა
განმტკიცებული იყოს ფაქტობრივი გარემოებებით? სტრასბურგის
სასამართლო დაეყრდნო მის სამოსამართლო სამართალს, რომლის
თანახმად, საჯარო განცხადება თუნდაც წარმოადგენდეს შეფასე-
ბით მსჯელობას, უნდა შეიცავდეს საკმარის ფაქტობრივ საფუ-
ძველს მის გასამყარებლად, წინააღმდეგ შემთხვევაში ის ჩაითვლე-
ბა არასათანადოდ (§ 53).14
სტრასბურგის სასამართლო დაეყრდნო ეროვნული სასამარ-
თლოების დასკვნას, რომ მინისტრის მიერ გაჟღერებულ ბრალდე-
ბის საქმეზე არასდროს არ ჩატარებულა გამოძიება და რომ ეს
ბრალდებები შეიძლებოდა „ყოფილიყო მცდარი ფაქტების შემცვე-
ლი“. შესაბამისად, მინისტრის ბრალდებები, თუნდაც ისინი მიჩნე-
ულიყო შეფასებით მსჯელობად, მოკლებული იყო სათანადო ფაქ-
ტობრივ საფუძვლებს (§59). სასამართლომ კიდევ ერთხელ დაადას-
ტურა, რომ „კონვენცია არ შეიძლება განიმარტოს იმგვარად, რომ
პირებს მოეთხოვოთ ითმინონ კონვენციის მე-8 მუხლით დაცული
მათი უფლებების კონტექსტში ის, რომ საჯაროდ იქნენ დადანაშა-
13 დასაშვები კრიტიკის ფარგლების საკითხზე იხ. საქმე Fürst-Pfeifer v.

Austria, nos. 33677/10 and 52340/10, 17.05.2016, §46.
14 დამატებით იხ. საქმეები Egill Einarsson v. Iceland, no. 24703/15,
07.11.2017, §36; Fürst-Pfeifer v. Austria, §46.
17
ულებულნი დანაშაულის ჩადენაში ხელისუფლების იმ თანამდებო-

ბის პირთა მხრიდან, რომელთაგან საზოგადოება მოელის გადა-
მოწმებულ ინფორმაციას ამ ბრალდებებთან დაკავშირებით და არა
ფაქტებით გაუმყარებელ განცხადებებს“ (§62).15 შესაბამისად, სა-
სამართლო ვერ დარწმუნდა, თუ რატომ მიანიჭეს ეროვნულმა სასა-
მართლოებმა უპირატესობა მინისტრის გამოხატვის თავისუფლე-
ბას მომჩივნის რეპუტაციის ხელშეუხებლობის საპირისპიროდ:
ეროვნულმა სასამართლოებმა ვერ დაადგინეს სამართლიანი ბა-
ლანსი კონკურენტულ ინტერესებს შორის (§ 63).16
სტრასბურგის სასამართლოს ეს გადაწყვეტილება ორი თვალ-
საზრისით იმსახურებს ყურადღებას. პირველი, სასამართლომ ხაზი
გაუსვა შეფასებითი მსჯელობის ფარგლებს. მართალია, შეფასები-
თი მსჯელობა დემოკრატიულ საზოგადოებაში განსაკუთრებულად
არის დაცული და მისი ფარგლები საკმაოდ ფართოა, მაგრამ, როცა
ის შეეხება პირის მხილებას დანაშაულის ჩადენაში, ის უნდა იყოს
გამყარებული კონკრეტული ფაქტებით. მეორე, გამოხატვის თა-
ვისუფლების განხორცილებებისას მაღალი თანამდებობის პირებს
მეტი გულისხმიერება მოეთხოვებათ, რადგან მათგან საზოგადო-
ება მოელის გადამოწმებულ ინფორმაციას. შესაბამისად, მათ თავი
უნდა შეიკავონ ბრალდებების საჯაროდ გამოთქმისაგან.
სამართლიანი ბალანსის ტესტის დარღვევა პირადი ცხოვრების
უფლების დაცულობის საზიანოდ დაადგინა სტრასბურგის სასა-
მართლომ საქმეში დუპატე ლატვიის წინააღმდეგ.17 სასამართლოს
აზრით, ეროვნულმა სასამართლოებმა ვერ დაიცვეს დედის პირადი
სფერო ბავშვის გაჩენის შემდეგ, როცა ჟურნალისტებმა გამოა-
15 ზუსტი ციტატა: “The Court reiterates in this connection that the Conven-
tion cannot be interpreted to require individuals to tolerate, in the context of
their rights under Article 8 of the Convention, being publicly accused of crimi-
nal acts by Government officials who are expected by the public to possess
verified information concerning those accusations, without such statements
being supported by facts“ (see, mutatis mutandis, Egill Einarsson, cited
above, §52).
16 The Court therefore considers that the domestic courts failed to strike a fair
balance between the competing interests involved.

17 საქმე Dupate v. Latvia, no. 18068/11, 19.11.2020.
18
ქვეყნეს ფარულად გადაღებული ფოტოები, რომლებზეც ჩანს, თუ

როგორ ტოვებს მომჩივანი სამშობიაროს თოთო ბავშვით ხელში.
სტრასბურგის სასამართლო დაეთანხმა ეროვნულ სასამარ-
თლოებს, რომ მომჩივანს, როგორც საჯარო პირის მეუღლეს, უნდა
ჰქონოდა იმის მოლოდინი, რომ მედიაში მას ბავშვის დედად
მოიხსენიებდნენ, მაგრამ გამოქვეყნებული სტატია გაცილებით
უფრო წინ წავიდა პირადი ცხოვრების დეტალების გამოქვეყნებაში,
ვიდრე ეს მოსალოდნელი იყო (§56). სასამართლოს აზრით, მეტი
სიფრთხილეა საჭირო, როცა საჯარო პირის პარტნიორი მხოლოდ
მისი პირადი და საოჯახო ცხოვრების გამო ხდება მედიის ყუ-
რადღების ცენტრში (§57). ეროვნულ სასამართლოებს უნდა გა-
ეთვალისწინებინათ, რომ ფოტოები მალულად იყო გადაღებული
ისეთ სიტუაციაში, რომელიც მომჩივანს არ შეეძლო თავიდან აეცი-
ლებინა − სამშობიაროდან გამოსვლა თოთო ბავშვით ხელში (§73).
მართალია, ეროვნულმა სასამართლოებმა შეაფასეს ორ ინტერესს
შორის ბალანსის საკითხი და ის გამოხატვის თავისუფლების სა-
სარგებლოდ გადაწყვიტეს, მაგრამ ეს არ შეესაბამებოდა სტრას-
ბურგის სასამართლოს დადგენილ ტესტს (§74).
სამართლიანი ბალანსის ტესტის უგულებელყოფის გამო და-
დგინდა კონვენციის მე-8 მუხლის დარღვევა საქმეში როდინა ლა-
ტვიის წინააღმდეგ,18 რომელიც შეეხებოდა საოჯახო ცხოვრების
დეტალების შესახებ ფოტოსურათებისა და ინფორმაციის გამო-
ქვეყნებას მედიაში. სტრასბურგის სასამართლომ ხაზი გაუსვა სა-
ხელმწიფოს პოზიტიურ ვალდებულებას დაიცვას პირადი ცხოვ-
რება და გამოხატვის თავისუფლებასთან მიმართებით უზრუნველ-
ყოს სამართლიანი ბალანსის დაცვა (§ 103), განსაკუთრებით მაშინ,
როცა საქმე ეხება საზოგადოებისათვის უცნობი პირის შესახებ ინ-
ფორმაციის გამოქვეყნებას, თუნდაც ეს ინფორმაცია სინამდვილეს
ასახავდეს (§§113-114).
სტრასბურგის სასამართლოს შეფასებით, გამოქვეყნებული
პუბლიკაციები მიზნად ისახავდნენ მომჩივნის მორალურად დასა-
გმობი ქცევის შთაბეჭდილების შექმნას, თითქოს მან სათანადო და-
18 საქმე Rodina v. Latvia, nos. 48534/ and 19532/15, 14.05.2020.
19
ხმარება არ აღმოუჩინა მის ავადმყოფ და მოხუცებულ დედას, რაც

პირად სფეროში უხეშ ჩარევას წარმოადგენდა (§115). გამოქვეყ-
ნებულ პუბლიკაციებს, სასამართლოს აზრით, არც საზოგადოების-
თვის აქტუალურ დისკუსიაში შეჰქონდათ რაიმე წვლილი (§§133-
134). შესაბამისად, სასამართლომ დაადგინა, რომ შიდა სასამარ-
თლოებმა ვერ უზრუნველყვეს სათანადო ბალანსი გამოხატვის
თავისუფლებასა და პირადი ცხოვრების დაცულობის უფლებას
შორის, რითაც დაარღვიეს კონვენციის მე-8 მუხლი (§135).
2. ინფორმაციის მოთხოვნის უფლება

და პირადი ცხოვრების დაცულობა
სტრასბურგის სასამართლოს დიდმა პალატამ 2016 წლის 8 ნო-

ემბერს მიიღო გადაწყვეტილება მაგიარ ჰელსინკი ბიზოტსაგ უნ-
გრეთის წინააღმდეგ,19 რომელმაც გამოხატვის თავისუფლების
განხორციელების ფარგლებში დაადგინა საჯარო დაწესებულების
ხელთარსებული ინფორმაციის მოთხოვნის წინაპირობები. კერ-
ძოდ, სასამართლომ ხაზი გაუსვა, რომ კონვენციის მე-10 მუხლი არ
ანიჭებს პირს საჯარო დაწესებულებაში არსებულ ინფორმაციაზე
წვდომის უფლებას და არ აკისრებს მთავრობას პირისთვის ამ ინ-
ფორმაციის მიწოდების ვალდებულებას. თუმცა, ამგვარი უფლება
ან ვალდებულება შეიძლება წარმოიშვას, პირველ რიგში მაშინ,
როცა არსებობს კანონიერ ძალაში შესული სასამართლოს ბრძა-
ნება ინფორმაციის გაცემის შესახებ და მეორე, იმ შემთხვევებში,
როდესაც ინფორმაციაზე წვდომა წარმოადგენს გამოხატვის თა-
ვისუფლებით სარგებლობის არსებით ნაწილს.20
19საქმე Magyar Helsinki Bizottság v. Hungary [GC] – no. 18030/11, 8.11.2016

20 საქმე Magyar Helsinki Bizottság v. Hungary [GC], §156. ზუსტი ციტატა:
„The Court further considers that Article 10 does not confer on the individual
a right of access to information held by a public authority nor oblige the Gov-
ernment to impart such information to the individual. However, as is seen from
the above analysis, such a right or obligation may arise, firstly, where disclo-
sure of the information has been imposed by a judicial order which has gained
legal force (which is not an issue in the present case) and, secondly, in cir-
cumstances where access to the information is instrumental for the
20
იმის დასადგენად, შეიძლება თუ არა საჯარო დაწესებულებაში

არსებული ინფორმაციის მოთხოვნაზე უარი მოექცეს კონვენციის
მე-10 მუხლის მოქმედების სფეროში, სტრასბურგის სასამართლომ
შემოიღო ოთხ კრიტერიუმიანი ტესტი:21 ა. ინფორმაციის მოთხოვ-
ნის მიზანი; ბ. მოთხოვნილი ინფორმაციის ბუნება; გ. ინფორმაციის
მაძიებლის სპეციალური როლი საზოგადოებისათვის ამ ინფორმა-
ციის „მიღებასა და გავრცელებაში“, და დ. იყო თუ არა ინფორმაცია
მზა და ხელმისაწვდომი.22 ყოველი საქმის კონკრეტული გარემოე-
ბების გათვალისწინებით უნდა შეფასდეს, პირველი, გამოიყენება
თუ არა საჯარო დაწესებულების უარზე კონვენციის მე-10 მუხლი,
და, მეორე, დაირღვა თუ არა კონვენციის ამ მუხლის მოთხოვნა.
საქმეში სტუდია მონიტორი და სხვები საქართველოს წინააღმ-
დეგ23 სტრასბურგის სასამართლომ ზემოთ აღნიშნული ოთხ
კრიტერიუმიანი ტესტის საფუძველზე შეაფასა იმ მომჩივნების
საჩივრები, რომელთაც ეროვნულმა სასამართლოებმა უარი უთ-
ხრეს ერთ-ერთ სასამართლოში სისხლის სამართლის საქმის მასა-
ლებზე წვდომაზე, რადგან ეს მასალები შეიცავდა დამნაშავედ ცნო-
ბილი პირის შესახებ პირად ინფორმაციას (ამასთან, მომჩივნებს არ
მიუთითებიათ მიზნები, რისთვისაც სჭირდებოდა ეს ინფორმაცია
(პირველი და მეორე მომჩივნის საჩივრები), და სისხლის სამარ-
თლის ექვს სხვადასხვა საქმეში აღკვეთის ღონისძიებათა გამოყე-
ნების შესახებ სასამართლოს განჩინებათა ასლების მიღებაზე (არც
აქ დაუკონკრეტებია მესამე მომჩივანს ამ ინფორმაციის მიღების
მიზანი).
სასამართლომ გაიმეორა, რომ კონვენციის მე-10 მუხლი პირებს
არ ანიჭებს საჯარო დაწესებულებაში არსებულ ინფორმაციაზე
წვდომის აბსოლუტურ უფლებას. მართალია, პირველი და მეორე
individual’s exercise of his or her right to freedom of expression, in particular

“the freedom to receive and impart information” and where its denial consti-
tutes an interference with that right“.
21 Four-criteria test: Mikiashvili v. Georgia and Studio Monitori v. Georgia, nos.
18865/11 and 51865/11, 19.01.2021, §49.

22 საქმე Magyar Helsinki Bizottság v. Hungary [GC], §157.
23 საქმე Studio Monitori and Others v. Georgia, nos. 44920/09 and 8942/10,
30.01.2020.
21
მომჩივნები იყვნენ ჟურნალისტები და, შესაბამისად, განეკუთვნე-

ბოდნენ საჯარო დაწესებულებაში არსებული ინფორმაციის მოთ-
ხოვნის შესაძლო უფლების მქონე პირებს, მაგრამ ინფორმაციის
მოთხოვნის მიზანი არ აკმაყოფილებდა მე-10 მუხლის კრიტერიუ-
მებს, კერძოდ, მათ არ მიუთითეს, თუ რისთვის სჭირდებოდათ ეს
ინფორმაცია (§40). გარდა ამისა, მომჩივნებმა მოთხოვნილი
ინფორმაციის გარეშეც დაასრულეს ჟურნალისტური გამოძიება და
შედეგები გამოაქვეყნეს კიდევაც. შესაბამისად, სისხლის სამარ-
თლის საქმის მასალებზე წვდომის მოთხოვნა მათთვის არ წარმო-
ადგენდა გამოხატვის თავისუფლებით სარგებლობისთვის არსები-
თი ხასიათის მქონეს (§41). რაც შეეხება მესამე მომჩივანს, ის არ
იყო არც ჟურნალისტი და არც ე.წ. „საზოგადოებრივი დარაჯის“,
როგორიცაა, მაგალითად, არასამთავრობო ორგანიზაცია, წარმო-
მადგენელი. შესაბამისად, მის მიერ ინფორმაციის მოთხოვნა საერ-
თოდ არ აკმაყოფილებდა მე-10 მუხლით გათვალისწინებულ საჯა-
რო ინტერესის ტესტს (§42).
აღნიშნულ გადაწყვეტილებაში სტრასბურგის სასამართლომ
ყურადღება გაამახვილა კიდევ ერთ გარემოებაზე, კერძოდ, ის ფაქ-
ტი, რომ მომჩივნების მიერ მოთხოვილ სისხლის სამართლის საქმე-
ებზე ბრალდებული პირები ცნობილ საჯარო პირებს წარმოად-
გენდნენ, კონვენციის მე-10 მუხლის მიხედვით, თავისთავად არ
არის საკმარისი მიმდინარე სისხლის სამართლის საქმეზე შესაბა-
მისი სასამართლო განჩინებების სრული ასლების გასაჯაროების
გასამართლებლად, მით უფრო, თუ ეს შეეხება კანონით გათვალის-
წინებულ არასაჯარო ინფორმაციას (§42).
საქმე „მიქიაშვილი საქართველოს წინააღმდეგ“ და „სტუდიო მო-
ნიტორი და კობახიძე საქართველოს წინააღმდეგ“24 (შემდგომში −
„მიქიაშვილი საქართველოს წინააღმდეგ“) საყურადღებოა იმით,
რომ ოთხ კრიტერიუმიანი ტესტის მესამე კრიტერიუმი − მოთხოვ-
ნილი ინფორმაციის ბუნება, აღმოჩნდა გადამწყვეტი საჩივრის და-
უშვებლად მიჩნევისათვის.
24Mikiashvili v. Georgia and Studio Monitori v. Georgia, nos. 18865/11 and

51865/11, 19.01.2021.
22
პირველი მომჩივანი ითხოვდა სამი სხვადასხვა მკვლელობისა-

თვის მსჯავრდებული პირის შესახებ ინფორმაციას იმ მოარული
ჭორების გასაბათილებლად, თითქოს ეს პირი უკვე აღარ იმყოფე-
ბოდა ციხეში, კერძოდ, იხდიდა თუ არა იგი სასჯელაღსრულების
დაწესებულებაში სასჯელს და კონკრეტულად რომელ დაწესებუ-
ლებაში. ამასთან, მომჩივანი აღნიშნავდა, რომ ის იყო ჟურნალის-
ტი, თუმცა არ უთითებდა ინფორმაციის მიღების მიზანს. სამი-
ნისტრომ მის ოფიციალურ ვებგვერდზე გამოქვეყნებულ განცხა-
დებაში დაადასტურა პენიტენციურ დაწესებულებაში მსჯავრდე-
ბულის ყოფნისა და სასჯელის მოხდის ფაქტი, თუმცა უარი განა-
ცხადა მსჯავრდებულის ადგილსამყოფელის დასახელებაზე. ეროვ-
ნულმა სასამართლოებმა იმაზე მითითებით, რომ ინფორმაცია
პირის ადგილსამყოფელის შესახებ შეიცავდა პირად მონაცემებს
და ის იყო კონფიდენციალური, უარი უთხრეს მომჩივანს მოთხოვ-
ნის დაკმაყოფილებაზე.
მეორე და მესამე მომჩივნები − ადამიანის უფლებების დაცვის
სფეროში მოქმედი არასამთავრობო ორგანიზაცია და ჟურნალის-
ტი, ითხოვდნენ ინფორმაციას იუსტიციის სამინისტროს თანა-
მშრომლების არასახელფასო ანაზღაურებისა და დანამატების
შესახებ 2004 წლიდან. ეროვნულმა სასამართლოებმა გაიზიარეს
სამინისტროს უარის არგუმენტები, რომ ეს ინფორმაცია უკვე იყო
ხელმისაწვდომი გამოქვეყნებული საჯარო დეკლარაციების მეშვე-
ობით. გარდა ამისა, შეუძლებელი იყო ინდივიდუალურად ყველა
თანამშრომლის შემოსავლების შესახებ ინფორმაციის მომზადება
და მიწოდება.
სტრასბურგის სასამართლომ ოთხ კრიტერიუმიანი ტესტის გა-
მოყენებისას დაადასტურა მომჩივნების, როგორც ჟურნალისტის
და არასამთავრობო ორგანიზაციის, შესაძლო უფლება ინფორმა-
ციის მიღებაზე (§49). რაც შეეხება მოთხოვილი ინფორმაციის მი-
ზანს, სასამართლომ დააზუსტა, რომ მოთხოვილი ინფორმაციის
მიზანზე მითითება, კერძოდ, თუ რამდენად არსებითია ამ ინფორ-
მაციის მიღება გამოხატვის თავისუფლების განსახორციელებლად,
უნდა მოხდეს ეროვნული სასამართლოების წინაშე და ეს არ უნდა
23
გაკეთდეს პირველად სტრასბურგის სასამართლოში.25 მართალია,

მომჩივნებს ამ საქმეში მოთხოვილი ინფორმაციის მიზანზე მითი-
თება არ გაუკეთებიათ ადმინისტრაციული ორგანოების წინაშე, მა-
გრამ ეროვნულ სასამართლოებში მათ ეს გააკეთეს, რითაც დააკმა-
ყოფილეს მოთხოვნილი ინფორმაციის მიზნის კრიტერიუმი, გან-
სხვავებით საქმისაგან „სტუდიო მონიტორი საქართველოს წინა-
აღმდეგ“ (§ 51).
მოთხოვილი ინფორმაციის ბუნების შეფასებისას სტრასბურგის
სასამართლომ ე.წ. საჯარო ინტერესის ტესტზე დაყრდნობით დამა-
ჯერებლად არ მიიჩნია მომჩივნების არგუმენტი, რომ საზოგადო-
ების ინტერესი მხოლოდ მაშინ დაკმაყოფილდებოდა, თუკი მას მი-
ეწოდებოდა ინფორმაცია მსჯავრდებულის ადგილსამყოფელის შე-
სახებ და რატომ არ იყო საკმარისი სასჯელაღსრულების დაწესე-
ბულების მიერ გამოქვეყნებული ინფორმაცია იმის თაობაზე, რომ
მსჯავრდებული იხდიდა სასჯელს. გარდა ამისა, მომჩივანს თვი-
თონ შეეძლო ეკითხა მსჯავრდებულისთვის, სურდა თუ არა მას ამ
ინფორმაციის გამჟღავნება (§53). სასამართლომ არც ის არგუმენ-
ტი მიიჩნია სარწმუნოდ, თუ რატომ იყო, რომ მხოლოდ ყოველთვი-
ური სახელფასო დანამატების შესახებ ინფორმაციით შეიძლებოდა
საზოგადოების ინტერესი დაკმაყოფილებულიყო (§54). გარდა ამი-
სა, სასამართლომ ყურადღება გაამახვილა ოთხ კრიტერიუმიანი
ტესტის მეოთხე კრიტერიუმზე, თუ რამდენად მზა და ხელმისაწვ-
დომი იყო ეს ინფორმაცია (§55).
საქმეში „ახალგაზრდა იურისტთა ასოციაცია საქართველოს წი-

ნააღმდეგ“26 სტრასბურგის სასამართლომ დასაბუთებულად არ ჩა-
თვალა დემონსტრაციის დაშლაში გადაჭარბებული ძალის გამოყე-
ნებისათვის დისციპლინური წესით დასჯილი პოლიციელების პერ-
სონალური მონაცემების მოთხოვნა. სასამართლოს შეფასებით,
მომჩივანმა, რომელიც, მართალია, წარმოადგენდა არასამთავრო-
25 შედარებისთვის იხ. საქმე: Centre for Democracy and the Rule of Law
v. Ukraine (dec.), no. 75865/11, 03.03.2020, §§ 51, 54 and 57-62.
26 საქმე Georgian Young Lawyer’s Association v. Georgia, no. 2703/12,
19.01.2021.
24
ბო ორგანიზაციას და „საზოგადოებრივი დარაჯის“ ფუნქციიდან

გამომდინარე, უფლებამოსილი იყო მოეთხოვა საჯარო დაწესებუ-
ლების ხელთ არსებული ინფორმაცია, ვერ დაასაბუთა, თუ როგორ
უნდა დაკმაყოფილებულიყო კონკრეტული პოლიციელების სახე-
ლებისა და გვარების გამოქვეყნებით საზოგადოების ინტერესი და
რატომ იყო ეს ინფორმაცია მისთვის არსებითი, ოთხ კრიტერიუმი-
ანი ტესტის მიხედვით (§33).
ამ საქმეშიც საჯარო დაწესებულების ხელთ არსებული ინფორ-
მაციის მოთხოვნის უფლებასა და პირადი ცხოვრების უფლებას
შორის სტრასბურგის სასამართლომ უპირატესობა მიანიჭა პირადი
ცხოვრების დაცულობის უზრუნველყოფას იმის ხაზგასმით, რომ
პირადი ინფორმაციის გამჟღავნება საზოგადოების ინტერესების
დასაკმაყოფილებლად მხოლოდ განსაკუთრებულ შემთხვევაში
შეიძლება იყოს დასაშვები. მართალია, ინფორმაციის მოთხოვნის
უფლების შესაბამისობა კონვენციის მე-10 მუხლთან სასამარ-
თლომ დასაშვებობის ეტაპზე შეამოწმა და არსებითად არ მოუხ-
დენია მე-8 და მე-10 მუხლების თანაფარდობის შეფასება, აშკარაა,
რომ ამ გადაწყვეტილებებში პირადი მონაცემების დაცვა მნიშვნე-
ლოვან მიზნად არის დასახული. არაპირდაპირ ეს ნიშნავს სახელმ-
წიფოს პოზიტიურ ვალდებულებას არ გაამჟღავნოს, შესაბამისი სა-
ჭიროების გარეშე, მის ხელთ არსებული პირადი მონაცემები, თუნ-
დაც ეს შეხებაში იყოს გამოხატვის თავისუფლებასთან.
3. გამოხატვის თავისუფლება და
პასუხისმგებლიანი ჟურნალისტიკა
გამოხატვის თავისუფლება ხელშესახებად მნიშვნელოვანია მე-

დიისათვის. შეუძლებელია თავისუფალი მედიის არსებობა გამო-
ხატვის თავისუფლების გარეშე. ინფორმაციის მოძიება წარმოად-
გენს ჟურნალისტური საქმიანობის არსებით შემადგენელ ნაწილს
და განსაკუთრებულ კონვენციურ დაცვას ექვემდებარება. ამ სა-
ქმიანობის შეზღუდვა, განსაკუთრებით მის მოსამზადებელ ეტაპზე
− ინფორმაციის მოპოვების პროცესში სტრასბურგის სასამარ-
25
თლოს მხრიდან მკაცრი კონტროლის საგანია.27 ჟურნალისტური

საქმიანობისთვის ხელის შეშლა, მისთვის ბარიერების შექმნა და
ინფორმაციის შეგროვებისთვის წინააღმდეგობის გაწევამ შესაძ-
ლოა ის შედეგი გამოიღოს, რომ მედიამ ვეღარ შეძლოს „საზოგადო-
ებრივი დარაჯის“ ფუნქციის შესრულება და საზოგადოებისთვის
სანდო და გადამოწმებული ინფორმაციის მიწოდება.28 სტრასბურ-
გის სასამართლომ არაერთგზის აღნიშნა, რომ კონვენციის მე-10
მუხლი იცავს პასუხისმგებლიან ჟურნალისტიკას, რომელიც არ შე-
მოიფარგლება მხოლოდ გავრცელებული ინფორმაციის შინაარ-
სით, არამედ მოიცავს ასევე ჟურნალისტების მართლზომიერ ქცე-
ვას, განსაკუთრებით მაშინ, როცა ეს შეეხება სახელმწიფო ინსტი-
ტუტებთან ურთიერთობას ჟურნალისტური საქმიანობის განხორ-
ციელებისას.29 კანონის მოთხოვნების დარღვევა ჟურნალისტების
ქცევის შეფასებისას ერთ-ერთი მნიშვნელოვანი კრიტერიუმია. სა-
სამართლოს აზრით, ჟურნალისტები არ შეიძლება გათავისუფლდ-
ნენ სამართლებრივი პასუხისმგებლობისაგან და ისინი არ სარ-
გებლობენ იმუნიტეტით, როცა სამართლებრივ პასუხისმგებლობა-
ზეა საუბარი.30
სტრასბურგის სასამართლომ საქმეში „ამაღლობელი და სხვები
საქართველოს წინააღმდეგ“31 გაიზიარა ეროვნული სასამართლო-
ების არგუმენტები, რომლებმაც მომჩივნების მიერ პასუხისმგებ-
ლიანი ჟურნალისტიკის მოთხოვნების დარღვევა დაადგინეს. საქმე
შეეხებოდა ინფორმაციის მოპოვების მიზნით ჟურნალისტების
უნებართვოდ შეჭრას უცხო პირთათვის აკრძალულ საბაჟო კონ-
27 საქმე Dammann v. Switzerland, no. 77551/01, 25.04.2006, §52.

28 საქმე Shapovalov v. Ukraine, no. 45835/05, 31.07.2012, §68.
29 Amaghlobeli and Others v. Georgia, no. 41192/11, 20.05.2021, § 37: “The
concept of responsible journalism, as a professional activity which enjoys the

protection of Article 10 of the Convention, is not confined to the contents of
information which is collected and/or disseminated by journalistic means. This
concept also encompasses, amongst other things, the lawfulness of the
conduct of a journalist, including his or her public interaction with the
authorities when exercising journalistic functions“.
30 საქმე Pentikäinen v. Finland [GC], no. 11882/10, ECHR 2015, §§90-91.
31 საქმე Amaghlobeli and Others v. Georgia, no. 41192/11, 20.05.2021.
26
ტროლის ზონაში. საბაჟოს თანამშრომლების მხრიდან მრავალ-

გზის გაფრთხილების მიუხედავად მათ არ დატოვეს საბაჟო კონ-
ტროლის ზონა, რის გამოც დაჯარიმდნენ ადმინისტრაციული წე-
სით. მომჩივანი ჟურნალისტების ძირითადი არგუმენტი, რომ ისინი
დაისაჯნენ გამოხატვის თავისუფლების ფარგლებში განხორცი-
ელებული ჟურნალისტური საქმიანობისათვის, ეროვნულმა სასა-
მართლოებმა არ გაიზიარეს იმ დასაბუთებით, რომ ისინი დაი-
საჯნენ არა ჟურნალისტური საქმიანობის, არამედ საბაჟო კონ-
ტროლის აკრძალულ ზონაში უნებართვოდ შეჭრის გამო.
სტრასბურგის სასამართლომ აღნიშნა ეროვნული სასამართლო-
ების მიერ კონვენციის მოთხოვნების შესაბამისად განხორციელე-
ბული სრულად დაბალანსებული შეფასება ჟურნალისტების სტა-
ტუსისა გამოხატვის თავისუფლებასთან მიმართებით და ხაზი გა-
უსვა იმას, რომ არ არსებობდა ეროვნული სასამართლოების შეხე-
დულებების რევიზიის სერიოზული მიზეზი (§38). სასამართლოს
აზრით, იმით, რომ ჟურნალისტებმა არ მოითხოვეს საბაჟო კონ-
ტროლის ზონაში შესვლის ნებართვა ან/და არ დაემორჩილნენ საბა-
ჟოს ოფიცრების მოწოდებას დაეტოვებინათ აკრძალული ზონა,
დაარღვიეს კანონის მოთხოვნები, რაც არ ჯდება „პასუხისმგებლი-
ანი ჟურნალისტიკის“ ცნებაში. არსებულ სამოსამართლო სამარ-
თალზე მითითებით,32 სტრასბურგის სასამართლომ გაიმეორა, რომ
ჟურნალისტები არ შეიძლება გათავისუფლდნენ კანონის დაცვის
მოვალეობისაგან (§39). სასამართლომ ყურადღება მიაქცია ასევე
იმ გარემოებას, რომ ხელისუფლებას არ შეუშლია ხელი ჟურ-
ნალისტებისთვის სრულად გამოეყენებინათ ჟურნალისტური გამო-
ძიების შედეგად მოპოვებული მასალა მათ მიერ გამოქვეყნებულ
პუბლიკაციებში (§40). საბოლოო ჯამში, სტრასბურგის სასამარ-
თლომ დაასკვნა, რომ ეროვნული სასამართლოების მიერ განხორ-
ციელებული შეფასება სრულად შეესაბამებოდა კონვენციის სტან-
დარტებს (§41).33
32საქმე Stoll v. Switzerland [GC], no. 69698/01, ECHR 2007‑V, §102.

33Amaghlobeli and Others v. Georgia, §41: “The Court concludes that the
domestic courts examined the question at issue with care and in line with the
Court’s case-law, and that the reasons given to justify their decisions were
27
4. გამოხატვის თავისუფლება და რელიგიური სიმბოლოები
საქმე „გაჩეჩილაძე საქართველოს წინააღმდეგ“34 საყურადღე-

ბოა იმით, რომ დღის წესრიგში დადგა გამოხატვის თავისუფლების
შეზღუდვის საკითხი მართლმადიდებელი ქრისტიანული სარწმუ-
ნოების პატივისცემის ობიექტის გაუმართლებელი შეურაცხყოფის
საფუძველზე. სტრასბურგის სასამართლომ ნაწილობრივ გაიზიარა
ეროვნული სასამართლოების შეფასება პრეზერვატივებზე გამოხა-
ტულ ისტორიულ თუ რელიგიურ სიმბოლოებთან დაკავშირებით.
დავის საგანი იყო ინდმეწარმის მიერ დამზადებულ პრეზერვა-
ტივებზე გამოსახული სიმბოლოები, რომლებიც ეროვნული სასა-
მართლოების მიერ შეფასდა არაეთიკურ რეკლამად, აიკრძალა
შესაბამისი დიზაინების გამოყენება და გავრცელება, მომჩივანს
დაევალა პროდუქციის ამოღება გაყიდვიდან. მისი მცდელობა და-
ეცვა თავისი წამოწყება გამოხატვის თავისუფლების სტანდარტებ-
ზე დაყრდნობით, ეროვნულ დონეზე უშედეგოდ დამთავრდა.
საქმის ერთ-ერთი მთავარი საკითხი შეეხებოდა მომჩივნის მიერ
გამოყენებული დიზაინის მიზანს. თუ მას ექნებოდა მხოლოდ კო-
მერციული გამოხატვის მიზანი, ეროვნულ სახელისუფლო ორგანო-
ებს შეფასების უფრო ფართო ფარგლები ექნებოდათ და სამოსა-
მართლო სამართლის მიხედვით, კონვენციის მე-10 მუხლის საფუძ-
ველზე შეეძლოთ მომჩივნის მიერ გამოყენებული გამოხატვა შეეზ-
ღუდათ.35 ეროვნულმა სასამართლოებმა დაადგინეს, რომ სადავო
ოთხი დიზაინი წარმოადგენდა „გამოხატვას“ მხოლოდ კომერციულ
კონტექსტში.36 სტრასბურგის სასამართლო არ დაეთანხმა ამ შეფა-
adequate. The Court does not therefore see any strong reason to substitute
its own assessment for that of the domestic courts (see Mouvement raëlien
suisse v. Switzerland [GC], no. 16354/06, § 76, ECHR 2012 (extracts)”.
34 საქმე Gachechiladze v. Georgia, no. 2591/19, 22.07.2021.
35 საქმე Sekmadienis Ltd. v. Lithuania, no. 69317/14, 30.01.2018, §§76-77
36 პრეზერვატივებზე გამოყენებული იყო შემდეგი დიზაინები: „სამეფო
კარი თამარში“, პანდას ვიზუალი წარწერით „ჩამოვკრავდი, მაგრამ ნათ-

ლისღებაა“, ქალის მარცხენა ხელი წამოცმული პრეზერვატივით და გვირ-
გვინიანი დიზაინი წარწერით „ძლევაი საკვირველი“.
28
სებას და აღნიშნა, რომ მომჩივნის ბრენდი მიზნად ისახავდა საჯა-

რო დებატების დაწყებას ან ხელშეწყობას საზოგადოებრივი ინტე-
რესის მქონე სხვადასხვა საკითხთან მიმართებით. კერძოდ, ბრენ-
დის დეკლარირებული მიზანი, რომელიც გაცხადდა მისი დაფუძნე-
ბის დროს, იყო სტერეოტიპების დამსხვრევა და „სექსისა და სექსუ-
ალობის სათანადო გაგების ხელშეწყობა“. გარდა ამისა, მომჩივნის
ორგანიზაცია გამოირჩეოდა თავისი აქტიურობით სამოქალაქო და
პოლიტიკურ საკითხებში. შესაბამისად, სადავო გამოხატვის გან-
ხილვა მხოლოდ კომერციულ კონტექსტში, სასამართლოს აზრით,
არ იყო გამართლებული. იმ ვითარებაში, როცა ნაწილობრივ მაინც
იკვეთება საჯარო ინტერესის მქონე საკითხებზე მოსაზრებების
გამოხატვა, ეროვნული სასამართლოების შეფასების ფარგლები
უფრო ვიწროა იმ შემთხვევებისაგან განსხვავებით, რომლებიც
მხოლოდ კომერციულ გამოხატვას ეხება (§55).37
სადავო დიზაინებიდან სტრასბურგის სასამართლომ, იმის გა-
თვალისწინებით, რომ ეროვნულ სასამართლოებს უკეთესად შე-
ეძლოთ მხედველობაში მიეღოთ ეროვნული კონტექსტი, ნაწილობ-
რივ გაიზიარა თამარ მეფის დიზაინის თაობაზე ეროვნული სასა-
მართლოების მიერ გაკეთებული შეფასებები, რომლებმაც ხაზი გა-
უსვეს წმინდანის ისტორიულ, კულტურულ და რელიგიურ მნიშვნე-
ლობას, მის გამოსახვას ფრესკებზე და ქართული ეკლესიის მიმართ
წვლილს, მისი წმინდანობის უპირატესობას მისი, როგორც საჯარო
პირის სტატუსთან მიმართებით და სადავო დიზაინის გამოყენების
ფორმა მართლმადიდებელი ქრისტიანული სარწმუნოების პატივის-
ცემის ობიექტის გაუმართლებელ შეურაცხყოფად მიიჩნიეს (§58).38
დანარჩენ დიზაინებთან დაკავშირებით სტრასბურგის სასამარ-
თლომ რელევანტურად არ მიიჩნია ეროვნული სასამართლოების
37 Gachechiladze v. Georgia, §55: „In circumstances where a message on

issues of public interest was at least partly involved, the margin of appreciation
afforded to the domestic courts was necessarily narrower compared to situa-
tions concerning solely commercial speech“.
38 Gachechiladze v. Georgia, §58: „...the design could be seen as a gratuitous
insult to the object of veneration for Georgians following the Orthodox Chris-
tian faith“.
29
მიერ დასახელებული საფუძვლები მომჩივნის გამოხატვის თავის-

უფლებაში ჩარევის აუცილებლობისა და პროპორციულობის გასა-
მართლებად (§61).
აღნიშნული გადაწყვეტილება საყურადღებოა იმითაც, რომ
სტრასბურგის სასამართლომ მხარი დაუჭირა საქართველოს სა-
კონსტიტუციო სასამართლოს მოსაზრებას, რომ დაუშვებელია
კონკრეტული პირის ან პირთა ჯგუფისთვის მისაღები ეთიკური
ნორმების ან მსოფლმხედველობის სავალდებულოდ დადგენა სხვა
საზოგადოებრივი ჯგუფებისათვის სახელმწიფო ინსტიტუტების,
მათ შორის, სასამართლოს მეშვეობით (§62).
დასკვნა
გამოხატვის თავისუფლებას, როგორც დემოკრატიული საზო-

გადოების მტკიცე საფუძველს, მნიშვნელოვანი ადგილი უკავია
სტრასბურგის სასამართლოს სამოსამართლო სამართალში, განსა-
კუთრებით სხვა კონვენციურ უფლებებთან სამართლიანი წონას-
წორობის უზრუნველყოფის კონტექსტში. როდესაც საკითხი შეეხე-
ბა კონვენციით გათვალისწინებულ უფლებათა შორის კონკურენ-
ციას, ეროვნულ სასამართლოებს აქვთ შეფასების თავისუფლება,
რომელიც ევროპულ კონტროლს ექვემდებარება სტრასბურგის სა-
სამართლოს მხრიდან. ეს უკანასკნელი, როგორც წესი, იზიარებს
ეროვნული სასამართლოების შეფასებას, თუ ეს გაკეთებულია კონ-
ვენციის სტანდარტების დაცვით და ამ შეფასების რევიზიის სერი-
ოზული საფუძველი არ არსებობს. ამ ასპექტით დიდი პრაქტიკული
მნიშვნელობისაა სტრასბურგის სასამართლოს მიერ ჩამოყალიბე-
ბული სამართლიანი ბალანსისა თუ კონვენციის მე-10 მუხლის
გამოყენების წინაპირობების ტესტები. სამართლიანი წონასწორო-
ბა გამოხატვის თავისუფლებასა და სხვა კონვენციურ უფლებებს
შორის სტრასბურგის სასამართლოს სამოსამართლო სამართლის
ფუძემდებლური პრინციპია.
30
სერგი ჯორბენაძე
პასუხისმგებლობა “FACEBOOK”-ის პოსტზე მესამე პირის მიერ

დატოვებულ სიძულვილის ენის შემცველ კომენტარზე
წინათქმა
ადამიანის უფლებათა ევროპული სასამართლოს საქმე: „სანჩესი

საფრანგეთის წინააღმდეგ“1, მნიშვნელოვან განმარტებას შეიცავს
სოციალურ ქსელში განხორციელებულ აქტივობასთან დაკავშირე-
ბით. საერთაშორისო სასამართლომ მართებულად მიიჩნია პირის-
თვის პასუხისმგებლობის დაკისრება, მის მიერ გასაჯაროებულ
პოსტზე მესამე პირთა უფლებადამრღვევი კომენტარის განთავ-
სების გამო. ამ შემთხვევაში, პოსტის ავტორის უმოქმედობა გამო-
იხატა კომენტარების კონტროლისგან თავის შეკავებაში, რაც სასა-
მართლოს შეხედულებით, მის ვალდებულებას წარმოადგენდა.
იმის გათვალისწინებით, რომ ქართული სასამართლო პრაქტიკა
გამოხატვის თავისუფლების ნაწილში საერთაშორისო გამოცდილე-
ბას ეყრდნობა, ხოლო, კანონმდებლობა საერთაშორისო სასამარ-
თლოს პრეცედენტების ინტერპრეტირების შესაძლებლობას ითვა-
ლისწინებს, ცალკე გამოსაყოფი თემაა დღევანდელ რეალობაში რა
შედეგი დადგებოდა, ანალოგიური შემთხვევა საქართველოში რომ
მომხდარიყო.
წინამდებარე ნაშრომი შესაბამისად განსაზღვრავს: სასამარ-
თლო პრაქტიკას, სადაც გამახვილებულია ყურადღება იმ ძირითად
ასპექტებზე, რაც საერთაშორისო სასამართლოს მსჯელობაშია მო-
ცემული, პრეცედენტის განვითარების მნიშვნელობასა და ქართულ
რეალობაში არსებულ პრობლემაზე.
1 გადაწყვეტილება: 45581/15, 02.09.2021.
31
1. საქმის მოკლე მიმოხილვა2

1.1. საფრანგეთის სასამართლოების გადაწყვეტილებები
(შიდა კანონმდებლობაზე დაყრდნობით)
განმცხადებელი, ჟულიენ სანჩესი, არის საფრანგეთის მოქალა-

ქე, რომელიც 1983 წელს დაიბადა და ცხოვრობს ბიუკერში3 (სა-
ფრანგეთი). მოვლენათა განვითარების დროისათვის, ბატონი სან-
ჩესი − ქალაქ ბიუკერის ამჟამინდელი მერი და ოქსიტანიის რეგი-
ონული საბჭოს ეროვნული კრების თავმჯდომარე − „ფრონტ ნასი-
ონალის“ (FN) სახელით კენჭს იყრიდა საპარლამენტო არჩევნებზე
ნიმის ოლქში. ფ.პ. იმ დროისათვის ევროპული პარლამენტის წევრი
(MEP) და ნიმის მერის მოადგილე, მისი ერთ-ერთი პოლიტიკური
ოპონენტი იყო. 2011 წლის 24 ოქტომბერს ბატონმა სანჩესმა მისი
საჯაროდ ხელმისაწვდომი “facebook”-ის ანგარიშით (თავის კედელ-
ზე, რომელსაც პირადად მართავდა), გამოაქვეყნა პოსტი ფ.პ.-ის
შესახებ: „რამდენადაც FN-მა დროულად ჩაუშვა მისი ახალი ნა-
ციონალური ვებგვერდი, თანავუგრძნოთ ნიმის UMP-ის [სახალხო
მოძრაობის გაერთიანება] MEP-ს [ფ.პ.], რომლის ვებგვერდი,
თუმცა დღეს უნდა ჩაშვებულიყო, ავბედით სამ ნულს გამოსახავს
მთავარ გვერდზე ...“. სხვა მომხმარებელმა, ს.ბ.-მ, დაწერა შემდეგი
კომენტარი: „ამ დიდებულმა კაცმა ნიმი ალჟირად აქცია, აღარ
არსებობს ქუჩა ქაბაბებისა და მეჩეთების გარეშე; ნარკორეალიზა-
ტორები და პროსტიტუტები ზეობენ, არაა გასაკვირი, რომ მან ბრი-
უსელი აირჩია, შარიათის წესრიგის ახალი დედაქალაქი... UMPS-ის
[UMP-ისა და სოციალისტური პარტიის ამალგამა] წყალობით, ეს
ფრენებისა და სასტუმროებისგან მაინც გვიცავს... მიყვარს კლაბ
მედის ეს უფასო ვერსია... მადლობა [ფ.] და ვკოცნი ლეილას ([ლ.])...
ბოლოს, ბლოგი, რომელიც ჩვენს ცხოვრებას ცვლის...“ სხვა მომ-
ხმარებელმა, ლ.რ.-მ, დაწერა სამი სხვა კომენტარი მუსლიმების
შესახებ.
2 შეგნებულად, ძირითად ტექსტთანაა გათანაბრებული და თარგმნილი

ქართულ ენაზე.
3 “Beaucaire”.
32
2011 წლის 25 ოქტომბერს ფ.პ.-ის პარტნიორმა ლ.ტ.-მ შეიტყო

ამ კომენტარების შესახებ. მიიჩნია, რომ პირდაპირ და პირადად
იყო, მისი ხედვით, „რასისტული“ გამონათქვამებით თავდასხმული,
მაშინვე გაემართა სილამაზის სალონში, რომელსაც მისი პირადი
ნაცნობი ს.ბ. მართავდა. ს.ბ.-მ დაუყოვნებლივ წაშალა საკუთარი
კომენტარი.
2011 წლის 26 ოქტომბერს ლ.ტ.-მ წერილობით მიმართა ნიმის
საჯარო პროკურატურას, ბატონი სანჩესის, ს.ბ.-ისა და ლ.რ.-ის წი-
ნააღმდეგ სისხლის სამართლის საქმის დაწყების მიზნით, ბატონი
სანჩენის “facebook”-ის გვერდზე გამოქვეყნებული შეურაცხმყოფე-
ლი კომენტარების გამო. 2011 წლის 27 ოქტომბერს ბატონმა
სანჩესმა მისი “facebook”-ის ანგარიშის კედელზე გამოაქვეყნა შე-
ტყობინება, რომლითაც მომხმარებლებს მოუწოდებდა „გაეკონ-
ტროლებინათ [საკუთარი] კომენტარები“, მაგრამ არ შეხებია უკვე
განთავსებულ კომენტარებს.
ბატონი სანჩესი, ს.ბ. და ლ.რ. დაბარებულ იქნენ ნიმის სისხლის
სამართლის სასამართლოში განმცხადებლის “facebook”-ის ანგარი-
შის კედელზე განთავსებული სადავო კომენტარებთან დაკავშირე-
ბით, სიძულვილისა და ძალადობის წაქეზების თაობაზე ბრალ-
დებაზე საპასუხოდ. კერძოდ, ლ.ტ.-ის მიმართ, წარმომავლობის ან
სპეციფიკური ეთნიკური ჯგუფის, ეროვნების, რასისა თუ რელიგი-
ის კუთვნილების ან არაწევრობის საფუძველზე. 2013 წლის 28
თებერვალს სისხლის სამართლის სასამართლომ ბატონი სანჩესი,
ს.ბ. და ლ.რ. ცნო დამნაშავეებად და თითოეულ მათგანს დააკისრა
ჯარიმის სახით 4 000 ევროს გადახდა. ს.ბ.-სა და ბატონ სანჩესს
აგრეთვე დაევალათ, სოლიდარულად და პირადად, გადაეხადათ 1
000 ევროს ოდენობით თანხა ლ.ტ.-ისათვის, სამოქალაქო მო-
თხოვნის ფარგლებში, მორალური ზიანის ასანაზღაურებლად. სა-
სამართლომ დაასკვნა, რომ საკუთარი ინიციატივით საჯარო კომუ-
ნიკაციის განხორციელებით მოსაზრებების მიმოცვლისთვის ელექ-
ტრონული საშუალებების გამოყენებით და შეურაცხმყოფელი კო-
მენტარების 2011 წლის 6 დეკემბრამდე გამოსაჩენად დატოვებით,
ბატონმა სანჩესმა ვერ უზრუნველყო მათი გავრცელების დროუ-
ლად აღკვეთა და ამდენად იყო ბრალეული და, შესაბამისად, მთა-
33
ვარი სამართალდამრღვევი, როგორც ონლაინ საჯარო საკომუნი-

კაციო სივრცის „მომწყობი“. ბატონმა სანჩესმა და ს.ბ.-მ წარმო-
ადგინეს საჩივარი. ს.ბ.-მ შემდგომ გამოიხმო საჩივარი.
ნიმის სააპელაციო სასამართლომ დამნაშავედ ცნობის განაჩენი
ბატონი სანჩესის წინააღმდეგ ძალაში დატოვა, ჯარიმა კი 3 000 ევ-
რომდე შეამცირა. ასევე დაავალა მას ლ.ტ.-ისათვის 1 000 ევროს
გადახდა. სააპელაციო სასამართლომ განმარტა, რომ სისხლის სა-
მართლის სასამართლომ სწორად დაადგინა, რომ კომენტარები
ცალსახად შეეხებოდა განსახილველ პირთა ჯგუფს, კერძოდ ისლა-
მური რწმენისა, და მუსლიმური მოსახლეობის ქალაქ ნიმში დანა-
შაულთან და საფრთხეებთან ასოცირება სავარაუდოდ გამოიწვევ-
და ამ ჯგუფის მიმართ მიუღებლობისა და სიძულვილის ძლიერ გან-
ცდას. მეტიც, მან განმარტა, რომ “facebook”-ის კედლის საჯაროდ
შექმნით, ბატონმა სანჩესმა იტვირთა პასუხისმგებლობა განთავსე-
ბული კომენტარების შინაარსზე − რომელიც, მის მიერ საკუთარი
პოზიციის გამართლებისთვის გაკეთებული განცხადებების თანა-
ხმად, მიიჩნევდა გამოხატვის თავისუფლების დარღვევად − და მი-
სი, როგორც პოლიტიკური პირის სტატუსი, მოითხოვდა ამ მხრივ
კიდევ უფრო დიდ ყურადღებას. განმცხადებელმა სამართლებრივი
ნაწილი გაასაჩივრა საკასაციო სასამართლოში, რომელმაც 2015
წლის 17 მარტის განჩინებით უარი თქვა საჩივრის განხილვაზე.
1.2. ადამიანის უფლებათა ევროპული

სასამართლოს გადაწყვეტილება (საერთაშორისო
კანონმდებლობაზე დაყრდნობით)
სასამართლოს დაკვირვებით, ნიმის სისხლის სამართლის სასა-

მართლომ დაადგინა, რომ განმცხადებელმა, რომელმაც საკუთარი
ინიციატივით გამოიყენა საკომუნიკაციო საშუალება საჯაროდ
ხელმისაწვდომად, შეურაცხმყოფელი კომენტარები განთავსები-
დან ექვსი კვირის განმავლობაში გამოსაჩენად დატოვა, მათი გავრ-
ცელების შეწყვეტისთვის საჭირო ზომების მიღების გარეშე. ნიმის
სააპელაციო სასამართლომ, გაიზიარა რა პირველი ინსტანციის
სასამართლოს პოზიცია, აღნიშნა, რომ განმცხადებელმა, როგორც
34
არჩეულმა წარმომადგენელმა და საჯარო პირმა, შეგნებულად გა-

ხადა მისი “facebook”-ის ანგარიშის კედელი საჯარო, რითაც მეგობ-
რებს მისცა შესაძლებლობა განეთავსებინათ კომენტარები და, ამ-
გვარად, იკისრა პასუხისმგებლობა განთავსებული განცხადებების
შინაარსზე. ასევე აღინიშნა, რომ განმცხადებელმა არ იმოქმედა
სათანადოდ სადავო კომენტარების გავრცელების შესაწყვეტად და
ასევე საკუთარი პოზიციის გამართლებისას აღნიშნა, რომ ასეთი
კომენტარები ექცევა გამოხატვის თავისუფლების ფარგლებში, და
ამიტომაც განზრახ დატოვა ისინი საკუთარი “facebook”-ის კედელ-
ზე.
კომენტარების ბუნებასთან დაკავშირებით, სასამართლომ აღ-
ნიშნა, რომ ისინი აშკარად უკანონოა. როგორც სისხლის სამარ-
თლის სასამართლომ, ისე − სააპელაციო სასამართლომ, დაადგი-
ნეს, რომ, ერთი მხრივ, კომენტარები ცალსახად შეეხებოდა განსა-
ხილველ პირთა ჯგუფს, კერძოდ ისლამური რწმენისა, და მუსლი-
მური მოსახლეობის ქალაქ ნიმში დანაშაულთან და საფრთხეებთან
ასოცირება, მათი „ნარკორეალიზატორებად და პროსტიტუტებად“
მოხსენიება, რომლებიც „ზეობენ“, „ნაძირლები, რომლებიც მთელი
დღე მხოლოდ ნარკოტიკებს ასაღებენ“, ან ვინც „თეთრკანიანების
მანქანებს ქვებს უშენენ“, სავარაუდოდ გამოიწვევდა მიუღებლო-
ბისა და სიძულვილის ძლიერ განცდას ისლამური რწმენის ხალხთა
ჯგუფის მიმართ ან იმ პირთა მიმართ, ვინც ასეთად აღიქმება;
ხოლო მეორე მხრივ, გამოხატვა „ვკოცნი [ლ.]-ს“, რომელიც ლ.ტ.-ს
მიემართება, რომელიც ასოცირდება ფ.პ.-თან, ნიმის მერის მოად-
გილესთან, რომელიც წარმოჩინდებოდა მუსლიმთათვის ქალაქის
გადაცემის და, შესაბამისად, საფრთხის ხელშემწყობად, რათა
ლ.ტ.-ის მიერ საკუთარი თავის მუსლიმური მოსახლეობისადმი მი-
კუთვნების საფუძველზე (მისი სახელიდან გამომდინარე), ქალაქის
გარდაქმნასთან ერთად, მის წინააღმდეგ სიძულვილი და ძალადობა
გამოეწვია.
სასამართლომ გაიმეორა, რომ ტოლერანტობა და ყველა ადა-
მიანის მიმართ ღირსების თანასწორი პატივისცემა წარმოადგენს
დემოკრატიული, პლურალისტური საზოგადოების საფუძველს. შე-
საბამისად, აუცილებლობად უნდა მივიჩნიოთ ყოველგვარი გამო-
35
ხატვის ფორმის დასჯა ან თუნდაც პრევენცია, რომელიც ავრცე-

ლებს, აქეზებს, ახალისებს ან ამართლებს სიძულვილს შეუწყნა-
რებლობის ნიადაგზე, იმის გათვალისწინებით, რომ ნებისმიერი
„ფორმალობა“, „პირობები“, „შეზღუდვები“ ან „ჯარიმები“ უნდა
იყოს მისაღწევი მიზნის პროპორციული.
ელექტორალურ კონტექსტში, როდესაც მხარეები სარგებლო-
ბენ გამოხატვის თავისუფლების ფართო ფარგლებით, რასისტული
ან ქსენოფობიური დისკურსი ხელს უწყობს სიძულვილისა და
ძალადობის წაქეზებას. სასამართლომ ხაზი გაუსვა, რომ პოლიტი-
კოსების განსაკუთრებული პასუხისმგებლობა სიძულვილის ენის
წინააღმდეგ ბრძოლაში აღნიშნულია „სიძულვილის ენის“ შესახებ
ევროპის საბჭოს მინისტრთა კომიტეტის R(97)20 რეკომენდაციაში
და რასიზმისა და შეუწყნარებლობის წინააღმდეგ ევროპული კომი-
სიის მიერ.
ს.ბ.-ისა და ლ.რ.-ის მიერ განთავსებული შეურაცხმყოფელი კო-
მენტარების გამოკვლევის შედეგად, სასამართლომ დაადგინდა,
რომ ეროვნული სასამართლოების მიერ გაკეთებული დასკვნები
სრულად დასაბუთებულია. გამოყენებული ენა ცალსახად იწვევდა
სიძულვილსა და ძალადობას. სასამართლოს პოზიციით, პირადი
დარტყმები შეურაცხყოფით, დაცინვითა თუ დამცირებით, რომე-
ლიც მიმართულია მოსახლეობის კონკრეტული ნაწილის მიმართ,
ანაც სიძულვილისა და ძალადობისკენ მოწოდება პირის წინააღმ-
დეგ, რომელიმე რელიგიისადმი კუთვნილების საფუძველზე,
საკმარისი იმისათვის, რომ სახელმწიფომ პრიორიტეტად გან-
საზღვროს ასეთი ქცევის წინააღმდეგ ბრძოლა, როდესაც გამოხატ-
ვის თავისუფლება უპასუხისმგებლოდ რეალიზდება და ის ძირს
უთხრის განსახილველი მოსახლეობის ჯგუფების ან ნაწილის ღირ-
სებას ან თვით უსაფრთხოებას.
რაც შეეხება განმცხადებლის პასუხისმგებლობას მესამე პირე-
ბის მიერ განთავსებულ კომენტარებზე, სასამართლომ განმარტა,
რომ კომენტარები უნდა განვიხილოთ ადგილობრივი პოლიტიკური
დებატის კონტექსტში, კონკრეტულად საპარლამენტო არჩევნებ-
თან დაკავშირებით. თუმცა მართალია სასამართლო პოლიტიკური
დებატის კონტექსტში გამოხატვის თავისუფლებას მაღალ მნიშვნე-
36
ლობას ანიჭებს და მიაჩნია, რომ ძალზე ძლიერი მიზეზებია საჭირო

პოლიტიკური ენისადმი შეზღუდვების დასაწესებლად, და ასევე
საარჩევნო კამპანიისას ყოველგვარი მოსაზრებისა თუ ინფორმა-
ციის თავისუფალი ცირკულაცია უნდა იყოს ნებადართული, ის
მაინც ადგენს, რომ წინამდებარე საქმეში არსებული კომენტარები
ერთმნიშვნელოვნად უკანონო იყო. მეტიც, სასამართლომ შენიშნა,
რომ განმცხადებელი არ გამტყუნებულა გამოხატვის თავისუფ-
ლების უფლებით სარგებლობის გამო, განსაკუთრებით პოლიტი-
კურ კონტექსტში, თუმცა ის ბრალეულია მისი “facebook”-ის ანგა-
რიშის კედელზე განთავსებული კომენტარებისადმი სათანადო ყუ-
რადღებისა და რეაგირების განუხორციელებლობაში. სასამარ-
თლომ დაასკვნა, რომ როგორც სისხლის სამართლის სასამარ-
თლომ, ისე სააპელაციო სასამართლომ განმცხადებლის პასუხის-
მგებლობასთან დაკავშირებული არგუმენტაცია რელევანტურ და
საკმარის მიზეზებს დააფუძნა, კონვენციის მე-10 მუხლის მიზნე-
ბისთვის.
რაც შეეხება განმცხადებლის მიერ მიღებულ ზომებს, სასამარ-
თლომ დაადგინა, რომ ეროვნულმა სასამართლოებმა მისი პასუხის-
მგებლობა რამდენიმე ფაქტორით განსაზღვრა. განმცხადებელმა
შეგნებულად შექმნა მისი “facebook”-ის ანგარიშის კედელი საჯა-
რო, რითაც მის მეგობრებს მისცა კომენტარების განთავსების სა-
შუალება. ამიტომაც, მას ჰქონდა მოვალეობა, ეკონტროლებინა
განთავსებული განცხადებების შინაარსი. ამასთან, სისხლის
სამართლის სასამართლომ აღნიშნა, რომ შეუძლებელია განმცხა-
დებელს არ სცოდნოდა, რომ მისი ანგარიში სავარაუდოდ მოიზი-
დავდა პოლიტიკური ბუნების კომენტარებს, რომლებიც პოლემი-
კური ხასიათის იქნებოდა და ამდენად, უფრო მეტი სიფრთხილით
უნდა ყოფილიყო გაკონტროლებული. სააპელაციო სასამართლომ,
იმავე სტრიქონებთან ერთად, შენიშნა, რომ მისი, როგორც პოლი-
ტიკური პირის სტატუსი უფრო დიდ ყურადღებას მოითხოვდა მის-
გან. სისხლის სამართლის სასამართლომ განსაკუთრებულად შე-
ნიშნა, რომ ლ.რ.-ის კომენტარები ხელმისაწვდომი იყო განთავსე-
ბიდან ექვსი კვირის მანძილზე. ასეთ პირობებში, სასამართლომ და-
ადგინა, რომ სისხლის სამართლის სასამართლოსა და სააპელაციო
37
სასამართლოს არგუმენტაცია განმცხადებლის მიერ მისაღები ზო-

მების შესახებ, რელევანტური და საკმარისია კონვენციის მე-10
მუხლის მიზნებისთვის.
კომენტარების ავტორების პასუხისმგებლობასთან დაკავშირე-
ბით, სასამართლომ აღნიშნა, რომ ის დადგენილია. განმცხადებელი
მიჩნეულ იქნა პასუხისმგებელ პირად, 1982 წლის 29 კანონის 93-3
მუხლის შესაბამისად, როგორც ონლაინ საჯარო საკომუნიკაციო
სივრცის მომწყობი. ეროვნულმა სასამართლომ დაადგინეს გან-
მცხადებლის პასუხისმგებლობა, რომელიც ს.ბ.-ისა და ლ.რ.-ის
ნაცვლად კი არ ყოფილა გასამართლებული − რომელთაგან ორივე,
რა თქმა უნდა, დამნაშავედ იქნენ ცნობილი − არამედ სპეციფიკური
ქცევის გამო, როგორც “facebook”-ის ანგარიშის კედლის მფლო-
ბელი. წინამდებარე საქმეში არსებული კომენტარები ერთმნიშვნე-
ლოვნად უკანონო იყო და არღვევდა “facebook”-ის სარგებლობის
წესებს. სასამართლომ მიიჩნია, რომ ამიტომაც ეროვნულმა სასა-
მართლოებმა საკუთარი გადაწყვეტილებები რელევანტურ და სა-
კმარის საფუძვლებს დააყრდნეს.
განმცხადებელთან მიმართებით ეროვნული საქმისწარმოების
შედეგების შესახებ, სასამართლომ დაადგინა, რომ მას დაევალა 3
000 ევროს ოდენობით ჯარიმის გადახდა. სასამართლომ განმარტა,
რომ იმ სასჯელის გათვალისწინებით, რომელიც მას შეიძლებოდა
მისჯოდა და სხვა შედეგების არარსებობის გამო, განმცხადებლის
გამოხატვის თავისუფლებაში ჩარევა არ ყოფილა არაპროპორცი-
ული.
საქმის სპეციფიკური გარემოებების მიხედვით, სასამართლომ
დაადგინა, რომ ეროვნული სასამართლოების გადაწყვეტილება,
რომლის თანახმად განმცხადებელი ცნობილ იქნა დამნაშავედ მის
მიერ მისი “facebook”-ის ანგარიშის კედელზე, რომელსაც ის სა-
არჩევნო კამპანიისას იყენებდა, სხვების მიერ განთავსებულ უკა-
ნონო კომენტარების წაშლის დროულად განუხორციელებლობის
გამო, ეფუძნებოდა რელევანტურ და საკმარის მიზეზებს, მოპასუხე
სახელმწიფოს შეფასების თავისუფლების არესთან მიმართებით.
შესაბამისად, გასაჩივრებული ჩარევა წარმოადგენდა „აუცილე-
38
ბელს დემოკრატიული საზოგადოებისთვის“. ამდენად, კონვენციის

მე-10 მუხლი არ დარღვეულა.
2. პრეცედენტის განვითარება
სამი მთავარი მიმართულება, რომელმაც შესაძლოა განვითა-

რება ჰპოვოს მოცემული განმარტებიდან გამომდინარე: ა) საჯარო
პირის ვალდებულება სოციალურ მედიაში; ბ) პოსტის საჯაროობის
მნიშვნელობა და კონტროლის მექანიზმი; გ) კომენტარის ავტორთა
პასუხისმგებლობის საკითხი.
2.1. საჯარო პირის ვალდებულება სოციალურ მედიაში
საჯარო პირის თავისუფლების შეზღუდვა არ შემოიფარგლება

მხოლოდ თმენის ვალდებულებით4. აღნიშნულის პარალელურად,
საჯარო პირმა სოციალური მედიის თავისი ანგარიშით იმგვარად
უნდა ისარგებლოს5, რომ ამით არ წაახალისოს სიძულვილის ენა.
შესაბამისად, ნებისმიერი პოზიციის დაფიქსირებისას მას მეტი
წინდახედულობა მართებს. ამ მხრივ, სასამართლოს მსჯელობა აბ-
სოლუტურად ლოგიკური და საჯარო პირის არსთან შესაბამისო-
ბაშია. თუმცა, აღნიშნული იმგვარად არ უნდა იქნეს გაგებული,
თითქოს საჯარო პირს ინდივიდუალური მართლმსაჯულების გან-
ხორციელების შესაძლებლობა გააჩნია.
2.2. პოსტის საჯაროობის მნიშვნელობა

და კონტროლის მექანიზმი
მეორე საკითხი თავის მხრივ, ორ დეტალად შეიძლება დავყოთ:

ა) საჯაროობის მნიშვნელობა და ბ) სხვისი პოზიციის კონტროლის
შესაძლებლობა. პირველ შემთხვევაში ლოგიკურად ვხვდებით პა-
4 პარალელი შეიძლება გაივლოს „სიტყვისა და გამოხატვის თავისუფლების

შესახებ“ საქართველოს კანონის მე-14 მუხლთან.
5 თუნდაც იგი თავად არ მართავდეს მას.
39
სუხისმგებლობის სათანადო წინაპირობას, თუ ადგილი ექნა პოზი-

ციის საჯაროდ დაფიქსირებას6. განსახილველ საქმეში დახურულ
ჯგუფში7 ან პირთა შეზღუდული წრისთვის რომ ყოფილიყო მომ-
ჩივანის მიერ პოსტი გავრცელებული, მაშინ აღნიშნულ ფორმალურ
ასპექტს მიენიჭებოდა პირველ რიგში ყურადღება8.
შედარებით პრობლემურია საკითხი, რომელიც კომენტარების
კონტროლის მექანიზმს ეხება. მომჩივანს პასუხისმგებლობა დაე-
კისრა იმ საფუძვლით, რომ მან არ უზრუნველყო კომენტარების
კონტროლი. შესაბამისად, ეს მსჯელობა ნიშნავს, რომ სანჩესი
(მომჩივანი) ვალდებული იყო, წაეშალა (ან ფართო მასისთვის არ
გაეხადა საჯარო) კომენტარები. ერთი შეხედვით ლოგიკურად შე-
იძლება აღვიქვათ ეს დათქმა, მაგრამ ასეთ დროს პრობლემას ვაწყ-
დებით სხვა კონტექსტში: რამდენად შეიძლება ჰქონდეს პირს
(თუნდაც, საჯარო პირს) უფლება, რომ მესამე პირთა კომენტა-
რებზე თავად გადაწყვიტოს, რომელია სიძულვილის ენის შემცვე-
ლი9 და რომელი სამართლებრივად შესაბამისობაში მყოფი? თუ
ასეთ დროს ადგილი ექნება ინდივიდუალურ მართლმსაჯულებას,
მაშინ ეს ნიშნავს, რომ გამოხატვის თავისუფლების კონტროლის
შესაძლებლობა სოციალური ქსელის ანგარიშის განმკარგავის პრე-
როგატივა გახდება. ამგვარმა ქმედებამ კი შესაძლებელია, კიდევ
უფრო ნეგატიური შედეგები წარმოშვას.
ერთადერთი ლოგიკური განმარტება (პრეცედენტული განვითა-
რებისთვის) იქნებოდა, რომ აშკარად უცენზურო ან/და სიძულვი-
ლის ენის შემცველი ტექსტი წაეშალა პოსტის ავტორს, რომელსაც
ამ პოსტისა და შესაბამისად, პოსტის გასწვრივ არსებული კომენ-
ტარების კონტროლის მექანიზმი გააჩნია, თუმცა აქაც მნიშვნელო-
ვანია სათანადო პრაქტიკის ჩამოყალიბება და გარკვეული კონსენ-
6 შეად. საქართველოს უზენაესი სასამართლოს 2021 წლის 5 მარტის №ას-

810-2019 განჩინება.
7 არ უნდა აღვიქვათ ფორმალურად დახურული ჯგუფი, არამედ, მისი შინა-
არსისა და რაოდენობის გათვალისწინებით.

8 შეად., თბილისის სააპელაციო სასამართლოს 2019 წლის 9 დეკემბრის
№4/ა-889-19 დადგენილება.
9 ასევე, უხამსი, შეურაცხმყოფელი და სხვ.
40
სუსის მიღწევა, თუ რომელი ტექსტია უცენზურო ან/და სიძულ-

ვილის ენის შემცველი.
2.3. კომენტარის ავტორთა პასუხისმგებლობა
კომენტარის ავტორთა პასუხისმგებლობა ისედაც არ იწვევს

კითხვის ნიშანს, მაგრამ მნიშვნელოვან განვითარებას პოვებს
მტკიცების ტვირთის კონტექსტში: თუ სრული პასუხისმგებლობა
ეკისრება პოსტის ავტორს (კომენტარებზე კონტროლის მექანიზ-
მის მქონე პირს), მაშინ მისი მხრიდან უმოქმედობამ შესაძლებელია,
რომ კომენტარის ავტორთა დასაბუთებას შეუწყოს ხელი. მით
უმეტეს, თუ საქმე საჯარო პირის პოსტს ეხება.
მეტი თვალსაჩინოებისთვის მივყვეთ მაგალითს: გიორგი არის
საჯარო პირი და მონაწილეობას იღებს საპარლამენტო არჩევნებ-
ში. დათო არის გიორგის ამომრჩეველი და შესაბამისად, გიორგის
ოპონენტის მიმართ არ აქვს სიმპათია. დათო გამოირჩევა აგრესი-
ული საუბრის მანერით. გიორგის პოსტზე, რომელიც ეხებოდა
ოპონენტთა კრიტიკას (კორექტულ ფარგლებში), დათო წერს სი-
ძულვილის ენის შემცველ პოსტს და ასევე უხამსი სიტყვებით ლან-
ძღავს ოპონენტს.
თუ მოყვანილი პრაქტიკიდან ამოვალთ, გიორგია ის პირი, რო-
მელსაც ეკისრება დათოს მიერ განთავსებული კომენტარის წაშლა.
თავის მხრივ, დათო ელოდება, რამდენად წაშლის ეს უკანასკნელი
მის კომენტარს. თუ გიორგი არ წაშლის დათოს კომენტარს, მაშინ
ერთგვარი დასაბუთების შესაძლებლობა მიეცემა დათოს, რომ მისი
კომენტარი არ წარმოადგენდა უფლების დამრღვევი შინაარსის
მქონეს, რადგან იმ პირის მიერ არ წაშლილა, ვისაც აღნიშნული
ვალდებულება ეკისრებოდა.
3. შესაბამისობა ქართულ რეალობასთან
მოცემული შემთხვევა უცვლელად ვერ აისახება ქართულ რე-

ალობაში, ვინაიდან ჩვენს ქვეყანაში არ გვაქვს სიძულვილის ენის
აკრძალვის შესახებ კანონმდებლობა სათანადო დონეზე მოწეს-
41
რიგებული. მით უმეტეს, როცა საკითხი სოციალურ მედიას ეხება,

საჯარო პოსტიდან გამომდინარე მოთხოვნის დაყენება (განზოგა-
დებულ კონტექსტში), თითქმის შეუძლებელია. საილუსტრაციოდ
შეიძლება სამი შემთხვევის განხილვა: ა) უხამსობა; ბ) სიძულვილის
ენა; გ) დისკრიმინაცია.
3.1. უხამსობა სოციალურ მედიაში
მიუხედავად იმისა, რომ უხამსობა კანონითაა შეზღუდული10,

უფლების დაცვის სტანდარტი დიდ სირთულესთანაა დაკავშირებუ-
ლი11. მედიასამართლის სივრცეში შედარებით მოწესრიგებადია სა-
კითხი მაუწყებელთან მიმართებით12, განსაკუთრებით, თუ უხამ-
სობა კვეთს ბავშვთა უფლებებს13. ინტერნეტ სივრცეში კი სათანა-
დო მოწესრიგება არ გვხვდება (მათ შორის, არასრულწლოვანის
უფლებების კუთხით14). მხოლოდ ზოგად ნორმებზე მითითება კი
არ წარმოადგენს საკითხის გადაჭრის საუკეთესო ალტერნატივას.
უხამსობის გათვალისწინებით, სასამართლო პრაქტიკაში
წვრილმანი ხულიგნობის შემთხვევას ვაწყდებით15. ის, თუ რამდე-
ნად მიზანშეწონილია წვრილმანი ხულიგნობის ამ დონეზე განხილ-
ვა, ცალკე მსჯელობის საგანია. შეიძლება ითქვას, რომ ადამიანის
უფლებათა ევროპული სასამართლოს მოცემულ პრეცედენტზე
დაყრდნობით დაახლოებით ანალოგიური მექანიზმის (პოსტის ავ-
10 იხ. მაგალითად, „სიტყვისა და გამოხატვის თავისუფლების შესახებ“ სა-

ქართველოს კანონის მე-9 მუხლის 1-ლი პუნქტის „ბ“ ქვეპუნქტი.
11 იხ., ჯორბენაძე ს., სოციალური მედიის სამართალი, თბილისი, 2019,
121-122.
12 იხ., საქართველოს კომუნიკაციების ეროვნული კომისიის 2018 წლის 6
დეკემბრის №668/18 გადაწყვეტილება.

13 იხ., საქართველოს კომუნიკაციების ეროვნული კომისიის 2021 წლის 15
აპრილის №გ-21-18/236 გადაწყვეტილება.

14 იხ., ხიდეშელი ს., ბავშვთა უფლებების დაცვა მედიაში − დემოკრატიული
სახელმწიფოს ფორმირების მნიშვნელოვანი ასპექტი, წიგნში: ადამიანის

უფლებათა დაცვა და სახელმწიფოს დემოკრატიული ტრანსფორმაცია, კ.
კორკელიას რედაქტორობით, თბილისი, 2020, 297-300.
15 იხ. მაგალითად, თბილისის სააპელაციო სასამართლოს 2019 წლის 9 დე-
კემბრის №4/ა-889-19 დადგენილება.
42
ტორის პასუხისმგებლობა კომენტარის კონტროლის გამო) გატა-

რება (მოთხოვნის დაყენება), ჩვენს რეალობაში არ გვხვდება.
რაც შეეხება წვრილმან ხულიგნობას: თუ ამ ინსტიტუტიდან გა-
მომდინარე უხამსი კომენტარის ან/და პოსტის საკითხზე ვიმსჯე-
ლებდით, მაშინ მიმართვის სავალდებულოობის წინაპირობა იქნე-
ბოდა ყურადსაღები16. მიუხედავად აღნიშნულისა, წვრილმანი ხუ-
ლიგნობით დაკვალიფიცირებით ინსტიტუტის მოწესრიგება, სა-
კითხის არამართებული გზის არჩევა იქნებოდა.
3.2. სიძულვილის ენა სოციალურ მედიაში
კიდევ უფრო ფართო პრობლემაა სიძულვილის ენის შემ-

თხვევაში. გარდა იმისა, რომ საკითხს ცალკეულ შემთხვევაში ესა-
ჭირობა დაკვალიფიცირება, თუ რა წარმოადგენს სიძულვილის
ენას, არ გვხვდება პრაქტიკა, რომელიც ამ საკითხს სათანადოდ გა-
დაწყვეტდა. თავისთავად, სოციალურ მედიაში განხორციელებულ
აქტივობასთან მიმართებითაც ანალოგიურ შემთხვევას ვაწყ-
დებით.
3.3. დისკრიმინაცია სოციალურ მედიაში
დისკრიმინაციის შემთხვევაში, უფლების დაცვა პირს სპეცი-

ალური კანონის საფუძველზე შეუძლია17. მეტი დასაბუთებისთვის
რთული შემთხვევის განხილვაა შესაძლებელი: ვთქვათ, პირმა დის-
კრიმინაციული განცხადება გააკეთა ზოგად კონტექსშტი (არ და-
აკონკრეტა პიროვნება): შესაბამისი რასის მიმართ. ასეთ დროს, ის,
თუ რამდენად აქვს შესაძლებლობა ამ რასის წარმომადგენელ პირს
მოთხოვნა დააყენოს სასამართლოში, კითხვის ნიშნებს ჰბადებს.
16 როგორც ამ საქმეში, საფრანგეთში მოხდა. პარალელის გავლებაა შე-

საძლებელი გერმანულ კანონმდებლობასთან, სადაც ცილისწამებისთვის
სისხლისსამართლებრივი პასუხისმგებლობა რომ დაეკისროს პირს,
მიმართვა მნიშვნელოვანია წინაპირობაა.
17 იგულისხმება „დისკრიმინაციის ყველა ფორმის აღმოფხვრის შესახებ“
საქართველოს კანონი.
43
ლოგიკურად, ასეთი მოთხოვნა დასაშვები უნდა იყოს, ვინაიდან

სამოქალაქო საპროცესო კოდექსის 3632 მუხლის 1-ლი ნაწილი
პირდაპირ განსაზღვრავს სიტყვებს: „ნებისმიერ პირს, რომელიც
თავს დისკრიმინაციის მსხვერპლად მიიჩნევს“.
დისკრიმინაციის შემთხვევაში ვხვდებით სახალხო დამცველის
მხრიდან მიმართვის შესაძლებლობასაც. ამ დათქმაში ფიზიკური
პირზე არაა გამახვილებული ყურადღება18. ამდენად, თუნდაც
საჯარო პირი იყოს დისკრიმინაციული ინფორმაციის გამავრცელე-
ბელი, ასეთ მოთხოვნას მის მიმართ სახალხო დამცველი ვერ და-
აყენებს. აღნიშნული მაგალითი ერთგვარი დასაბუთებაა, რომ დის-
კრიმინაციის ნაწილში კანონმდებლობა მეტად საჭიროებს დახვე-
წას.
ბოლოთქმა
ადამიანის უფლებათა ევროპული სასამართლოს პრაქტიკა

ავითარებს სოციალურ მედიაში პირის აქტივობის უფლებამოსილე-
ბისა და პასუხისმგებლობის ფარგლებს. ერთი მხრივ, დგას გა-
მოხატვის თავისუფლების რეალიზაცია, ხოლო, მეორე მხრივ, ვაწყ-
დებით პირის ვალდებულებას, მაქსიმალურად აკონტროლოს თავი-
სი ანგარიში (კედელი) და მის მიერ საჯაროდ განთავსებულ პოსტ-
ზე დატანილი კომენტარი. ტერმინში „კონტროლი“ არ მოიაზრება
ფართო დისკრეცია. ამდენად, იგი აუცილებლად მიზანთან უნდა
მოდიოდეს შესაბამისობაში.
რაც შეეხება ქართულ რეალობას, ამ მხრივ, ჩვენი კანონმდებ-
ლობა დახვეწას საჭიროებს. ცალსახად პასუხისმგებლობის დაკის-
რება პოსტის ავტორისთვის, რათა მან არ წაშალა (არ შეზღუდა)
უფლების დამრღვევი კომენტარები პოსტის გასწვრივ, არ იქნებო-
და მართებული. ამდენად, გამოსავალს წარმოადგენს ან ახალი კა-
18„სახალხო დამცველის შესახებ“ საქართველოს ორგანული კანონის 141

მუხლის მე-2 პუნქტის „თ1“ ქვეპუნქტი. ასევე, საქართველოს სამოქალაქო
საპროცესო კოდექსის 3632 მუხლის 11 ნაწილი.
44
ნონის მიღება, ან არსებულ საკანონმდებლო ნორმებში19 ცვლილე-

ბები შეტანა.
19იგულისხმება რამდენიმე ნორმა, რომელიც თემატიკიდან მოვა შესაბა-

მისობაში განსახილველ საკითხთან.
45
ქეთევან ერემაძე
პიროვნების თავისუფალი განვითარების უფლების

კონსტიტუციური დიაპაზონი საქართველოს საკონსტიტუციო
სასამართლოს პრაქტიკის მიხედვით
1. უფლების ძირითადი არსი და მნიშვნელობა
საქართველოს კონსტიტუციის მე-12 მუხლის თანახმად: „ყვე-

ლას აქვს საკუთარი პიროვნების თავისუფალი განვითარების უფ-
ლება“.
ადამიანის თავისუფლების გააზრებისა და დაცვის გზების მუდ-
მივი ძიების პროცესში სულ უფრო მეტ აქტუალობას იძენს პიროვ-
ნების თავისუფალი განვითარების უფლების პრაქტიკული გამოყე-
ნების საკითხი, განსაკუთრებით მისი დამოუკიდებელ უფლებად
კონსტიტუციური რეგლამენტირების პირობებში.
სხვა ძირითადი უფლებების მარეგულირებელი დებულებების-
გან განსხვავებით, საქართველოს კონსტიტუციის მე-12 მუხლი
ძალიან ლაკონურია, სულ რამდენიმე სიტყვით აღწერს უფლების
შინაარსს, არ მიუთითებს პოტენციურ უფლებრივ კომპონენტებზე.
თუმცა, ეს, ერთი შეხედვით, სიტყვაძუნწი დებულება ახდენს ყვე-
ლაზე მოცულობითი უფლების რეგლამენტაციას, ამასთან, საკმა-
რისად ინფორმატიულია მის არსთან, დიაპაზონთან დაკავშირებით.
მოკლე დეფინიციაში თითოეული სიტყვა – „პიროვნება“, „თავისუ-
ფალი“, „განვითარება“ – მიუთითებს შესაძლებლობათა ამოუწურავ
სივრცეზე, უფლების მასშტაბურობაზე, რომლის სრულყოფილი
განმარტების მცდელობა ალოგიკურად გამოიყურება.1
საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლომ მას თვითრე-
ალიზაციის უფლება უწოდა.2 პიროვნების თავისუფალი განვითა-
1 ერემაძე ქ., ძირითადი უფლებები თავისუფლებისთვის, თბილისი, 2020,

134.
2 საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს 2016 წლის 14 აპრილის
N1/1/625,640 გადაწყვეტილება საქმეზე, „საქართველოს სახალხო დამცვე-

ლი, საქართველოს მოქალაქეები – გიორგი ბურჯანაძე, ლიკა საჯაია, გი-
46
რების უფლება, „პირველ რიგში, გულისხმობს ადამიანის პიროვნუ-

ლი თვითგამორკვევისა და ავტონომიურობის უფლებას“,3 „... უფ-
ლებას, დამოუკიდებლად, მესამე პირის (სახელმწიფოს ჩათვლით)
ჩარევისა და მისგან კონტროლის გარეშე, განსაზღვროს საკუთარი
მე, ვინაობა, ცხოვრების წესი, აირჩიოს გარესამყაროსთან, კონ-
კრეტულ ადამიანებთან თუ საზოგადოებასთან ურთიერთობის ში-
ნაარსი, ფორმები, ინტენსივობა, დამოუკიდებლად განსაზღვროს
საკუთარი ინტელექტუალური, კულტურული, სოციალური, სული-
ერი თუ სხვა ინტერესებისა და მოთხოვნილებების დაკმაყოფილე-
ბის გზები, საშუალებები“.4
პიროვნების თავისუფალი განვითარების უფლება არის მუდ-
მივი შესაძლებლობების კარი საკუთარი პიროვნების შეცნობის,
განვითარების, ინდივიდუალიზმის მიღწევის თუ დემონსტრირე-
ბის, ბედნიერებისკენ სწრაფვის გზაზე.5 ის იცავს ადამიანის ღირ-
სებასთან ძალიან მჭიდროდ დაკავშირებულ, იმანენტურ, გაუსხვი-
სებელ ასპექტებს, მისი ცხოვრების პირად სფეროს, რომელიც მოი-
ორგი გოცირიძე, თათია ქინქლაძე, გიორგი ჩიტიძე, ლაშა ტუღუში, ზვიად

ქორიძე, ააიპ „ფონდი ღია საზოგადოება საქართველო“, ააიპ „საერთა-
შორისო გამჭვირვალობა – საქართველო“, ააიპ „საქართველოს ახალგაზრ-
და იურისტთა ასოციაცია“, ააიპ „სამართლიანი არჩევნებისა და დემო-
კრატიის საერთაშორისო საზოგადოება“ და ააიპ „ადამიანის უფლებათა
ცენტრი“ საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ“, II, 4.
3 საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს 2014 წლის 4 თებერვლის
N2/1/536 გადაწყვეტილება საქმეზე, „საქართველოს მოქალაქეები – ლევან

ასათიანი, ირაკლი ვაჭარაძე, ლევან ბერიანიძე, ბექა ბუჩაშვილი და გოჩა
გაბოძე საქართველოს შრომის, ჯანმრთელობისა და სოციალური დაცვის
მინისტრის წინააღმდეგ“, II, 54.
N1/1/625, 640 გადაწყვეტილება საქმეზე, „საქართველოს სახალხო დამ-

ცველი, საქართველოს მოქალაქეები – გიორგი ბურჯანაძე, ლიკა საჯაია,
გიორგი გოცირიძე, თათია ქინქლაძე, გიორგი ჩიტიძე, ლაშა ტუღუში, ზვი-
ად ქორიძე, ააიპ „ფონდი ღია საზოგადოება საქართველო“, ააიპ „საერთა-
შორისო გამჭვირვალობა − საქართველო“, ააიპ „საქართველოს ახალგაზრ-
და იურისტთა ასოციაცია“, ააიპ „სამართლიანი არჩევნებისა და დემო-
კრატიის საერთაშორისო საზოგადოება“ და ააიპ „ადამიანის უფლებათა
135.
47
ცავს ადამიანის თავისუფლებას ყველაზე ფართო გაგებით. პიროვ-

ნების თავისუფალი განვითარების უფლებაზე შეუფერხებელი,
სრული ხელმისაწვდომობა განაპირობებს თითოეული ადამიანის
უნიკალურობას. ამიტომ ამ თვალსაზრისით, კონსტიტუციის სა-
იმედოობა კრიტიკულად აუცილებელია. სწორედ კონსტიტუცია
უნდა წარმოადგენდეს თითოეული ადამიანისთვის ავტონომიისა
და დამოუკიდებლობის უმაღლესი ხარისხით სარგებლობის შესა-
ძლებლობის უპირობო, სარწმუნო გარანტიას. ქვეყნის უზენაესი
კანონი მთლიანობაში უნდა განასახიერებდეს განჭვრეტად და
ყველასთვის საერთო მიდგომას/სულისკვეთებას, რომ დაუშვებე-
ლია ადამიანის იძულება, გააკეთოს, ან თავი შეიკავოს რაიმეს გა-
კეთებისგან მხოლოდ იმიტომ, რომ ეს უკეთესია მისთვის, ან ასე-
თია საზოგადოების უმრავლესობის აზრი, ან ამას ითხოვს საზო-
გადოების შეხედულებები ზნეობაზე, მორალზე, წესიერებაზე, რე-
ლიგიაზე, ტრადიციაზე და სხვა. „ერთადერთი თავისუფლება, ამ
სახელს მართლა რომ იმსახურებს, არის თავისუფლება, საკუთარი
კეთილდღეობა ჩვენი საკუთარი გზებით ვეძიოთ იქამდე, სანამ არ
ვეცდებით სხვებს წავართვათ თავიანთი კეთილდღეობა ან ხელი
შევუშალოთ მისი მოპოვების ცდაში. თითოეული ინდივიდი სა-
კუთარი სხეულებრივი, გონებრივი და სულიერი ჯანმრთელობის
კანონიერი დამცველია. კაცობრიობა მეტს მოიგებს, თუ ადამია-
ნები დაანებებენ ერთმანეთს ისე ცხოვრებას, როგორც თავად მათ
ეჩვენებათ უკეთესად, ვიდრე იმით, რომ თითოეული ადამიანი
აიძულონ იცხოვროს ისე, როგორც დანარჩენებს ეჩვენებათ უკე-
თესად“.6
პიროვნების თავისუფალი განვითარების უფლების მთავარ
ღერძს წარმოადგენს ადამიანის ავტონომიურობა, რადგან თავისუ-
ფალი განვითარება შესაძლებელია მხოლოდ პერსონალური ავტო-
ნომიის ბაზაზე, საკუთარი ნების შესაბამისად, დამოუკიდებლად
გადაწყვეტილებების მიღებისას. იმავდროულად, ის გულისხმობს
განვითარებას ადამიანისთვის სასურველი, საჭირო, მიღწევადი
სისრულით. ამ უფლებით დაცულია თავისუფლების ის მასშტაბი,
6 მილი ჯ.ს., თავისუფლების შესახებ, იხ., <shorturl.at/pHKWY>
48
რომელსაც ადამიანი თავად მიიჩნევს მნიშვნელოვნად მისი პიროვ-

ნების განვითარებისთვის, ამასთან, ის დამოუკიდებლად განსაზღვ-
რავს, თავისუფლებისა და ავტონომიის როგორი გამოვლენაა აუცი-
ლებელი მისი თვითრეალიზაციისთვის.7
საკონსტიტუციო სასამართლოს განმარტებით: „უფლება პი-
როვნების თავისუფალ განვითარებაზე ეფუძნება შემდეგ კუმულა-
ციურ პირობებს: ა) საკუთარი ნების, გადაწყვეტილების, არჩევანის
შესაბამისად განვითარების შესაძლებლობას; ბ) განვითარებას, ამ
სიტყვის ყველაზე ფართო გაგებით – ნებისმიერი შინაარსით და მი-
მართულებით. ამ სფეროს ამომწურავი განმარტება შეუძლებელია.
ის მოიცავს ადამიანის თავისუფლებას სხვადასხვა სფეროში: პერ-
სონალურ თვითგამორკვევას, ინტიმური, საოჯახო ურთიერთო-
ბების საკუთარი გადაწყვეტილებების და არჩევანის შესაბამისად
წარმართვას, პირადი სოციუმის, გარემოცვის საკუთარი ნებით
შერჩევას, სარწმუნოების თავისუფლად არჩევას და მის შესაბამი-
სად ცხოვრებას, პოლიტიკურ, კულტურულ, სოციალურ თუ ეკო-
ნომიკურ ურთიერთობებში აქტივობას, სასურველი განათლების
მიღებას, პროფესიისა თუ საქმიანობის არჩევას და ა.შ.“8 იმავ-
დროულად, „პიროვნების ავტონომიურობის, მისი თავისუფალი და
სრულყოფილი განვითარებისათვის განსაკუთრებული მნიშვნელო-
ბა ენიჭება როგორც გარესამყაროსთან ურთიერთობის დამოუკი-
დებლად განსაზღვრის თავისუფლებას, ასევე ინდივიდის ფიზიკურ
და სოციალურ იდენტობას, ინტიმური ცხოვრების ხელშეუვალო-
ბას, ადამიანთა გარკვეულ წრესთან პერსონალურ კავშირებს იმ

135.
N1/1/625, 640 გადაწყვეტილება საქმეზე, „საქართველოს სახალხო დამ-

ცველი, საქართველოს მოქალაქეები – გიორგი ბურჯანაძე, ლიკა საჯაია,
გიორგი გოცირიძე, თათია ქინქლაძე, გიორგი ჩიტიძე, ლაშა ტუღუში,
ზვიად ქორიძე, ააიპ „ფონდი ღია საზოგადოება საქართველო“, ააიპ „საერ-
თაშორისო გამჭვირვალობა − საქართველო“, ააიპ „საქართველოს ახალ-
გაზრდა იურისტთა ასოციაცია“, ააიპ „სამართლიანი არჩევნებისა და დე-
მოკრატიის საერთაშორისო საზოგადოება“ და ააიპ „ადამიანის უფლებათა
ცენტრი“ საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ“, II, 5-6.
49
ინტენსივობით, რაც აუცილებელია მისი პიროვნული სრულყოფი-

სათვის“.9
კიდევ ერთი მნიშვნელოვანი განმარტების თანახმად, ამ უფლე-
ბით დაცულია „პირის ნებისა და ქმედების თავისუფლება როგორც
კერძო, ასევე საჯარო სივრცეში“.10 ეს ჩანაწერი მნიშვნელოვნად
აფართოებს უფლებით დაცულ დიაპაზონს, არაორაზროვნად მი-
უთითებს ადამიანის აქტივობის თანაბრად დაცვაზე, არ აქვს მნიშვ-
ნელობა აქტივობის სფერო საჯარო იქნება, თუ კერძო, თუ ასეთი
აქტივობა გავლენას ახდენს პიროვნებაზე, ხელს უწყობს მის თა-
ვისუფალ განვითარებას.
პიროვნების თავისუფალი განვითარების უფლებას, მისი არსი-
დან გამომდინარე, დიდი მნიშვნელობა აქვს როგორც თითოეული
ადამიანისთვის, ისე – მთლიანად საზოგადოების დემოკრატიული
განვითარების პერსპექტივისთვის: „ადამიანების თავისუფალი
თვითრეალიზაცია – განვითარება საკუთარი უნარების, შესაძლებ-
ლობების, სურვილების, გემოვნების, არჩევანის შესაბამისად არის
გზა პერსონალური ინდივიდუალიზმისკენ, შედეგად კი წყარო
პლურალისტური და, მაშასადამე, განვითარების პერსპექტივის
მქონე საზოგადოების შექმნისთვის/არსებობისთვის. ... ადამიანის-
თვის იმანენტურია მოთხოვნილება განვითარებაზე, ინდივიდუა-
ლიზმზე, განსხვავებულობაზე, ბუნებრიობაზე, პირად სივრცეზე
საკუთარი არჩევანის მიხედვით – სასურველ პირთა წრით, ურთი-
ერთობებით, ქცევებით, მისწრაფებებით, მანერებით, ლექსიკით და
ა.შ. სწორედ პიროვნების თავისუფალი განვითარების გარანტირე-
ბული შესაძლებლობა არის შანსი ინდივიდუალიზმისთვის, მრა-
ვალფეროვნებისთვის და, მაშასადამე, პროგრესისთვის. მხოლოდ
თავისუფლება და პერსონალური ნების, არჩევანის თუ შესაძლებ-

10 საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს 2016 წლის 4 აგვისტოს
№2/4/570 გადაწყვეტილება საქმეზე, „საქართველოს მოქალაქე ნუგზარ

ჯაყელი საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ“, II, 9.
50
ლობების მიხედვით პიროვნების განვითარება განაპირობებს ადა-

მიანის ავტონომიურობას, თითოეულის განსხვავებულობასა და გა-
ნუმეორებლობას, რაც ასე მნიშვნელოვანია როგორც საკუთარი პი-
როვნულობის შეგრძნების, თვითრეალიზაციის და ამ გზით პირადი
ბედნიერების ძიებისთვის, განცდისთვის, ისე საზოგადოების ჯან-
საღი განვითარებისთვის“.11
საკონსტიტუციო სასამართლომ არაერთ გადაწყვეტილებაში
გაამახვილა ყურადღება თითოეული ფუნდამენტური უფლებით
სრულყოფილად სარგებლობის შესაძლებლობის გზით ადამიანის
თვითრეალიზაციის, თავისუფლების და ღირსების ხელშეუვალო-
ბის ურთიერთგანპირობებულობაზე. ადამიანის ნებისმიერი არჩე-
ვანი, რომელიც მჭიდროდ უკავშირდება მის პიროვნებას, ავტონო-
მიას, უმნიშვნელოვანესია მისი თავისუფლებისთვის და, მაშასადა-
მე, ღირსებისთვის. ამიტომ, როდესაც ადამიანის თავისუფალი
მოქმედების არეალი სახელმწიფოს მიერ იმდენად არის რეგლამენ-
ტირებული, რომ მას აღარ რჩება პირადი თავისუფლების სივრცე,
სადაც ის საკუთარი ცხოვრების დამოუკიდებლად განსაზღვრას
შეძლებდა, ირღვევა მისი ღირსებაც.
2. პიროვნების თავისუფალი განვითარების

უფლების პრაქტიკული გამოყენების პოტენციალი
პიროვნების თავისუფალი განვითარების უფლება გულისხმობს

რა თავისუფლად განვითარებას ადამიანის ნების/გადაწყვეტილე-
ბის შესაბამისად, ის თავისთავად ეფუძნება ფუნდამენტური
უფლებებით სარგებლობის გზით თვითრეალიზაციას. ადამიანის
11საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს 2016 წლის 14 აპრილის

ლი, საქართველოს მოქალაქეები – გიორგი ბურჯანაძე, ლიკა საჯაია,
ად ქორიძე, ააიპ „ფონდი ღია საზოგადოება საქართველო“, ააიპ „საერ-
თაშორისო გამჭვირვალობა – საქართველო“, ააიპ „საქართველოს ახალ-
51
თავისუფალი განვითარება ობიექტურად შეიძლება მიიღწეს მხო-

ლოდ ყველა ფუნდამენტური უფლებით სრულყოფილად სარგებ-
ლობის შესაძლებლობის არსებობის შემთხვევაში. რომელიმე
მათგანზე ხელმისაწვდომობის არაპროპორციული შეზღუდვა/უფ-
ლების დარღვევა მნიშვნელოვნად აკნინებს ადამიანის შესაძლებ-
ლობას, განავითაროს საკუთარი პიროვნება კონკრეტული მიმარ-
თულებით. იმავდროულად, ეს უფლება მოიცავს ყველა იმ სიკეთეს,
ინტერესს, თუ ასპექტს, რომელიც უშუალოდ და პირდაპირ არ არის
რეგლამენტირებული კონსტიტუციის ტექსტით (ფუნდამენტური
უფლებების მარეგულირებელი კონსტიტუციის არცერთი დებულე-
ბა არ არის პასუხისმგებელი მასზე), მაგრამ მჭიდროდ უკავშირდე-
ბა ადამიანის პიროვნებას და გავლენას ახდენს მისი თავისუფალი
განვითარების შესაძლებლობაზე.
საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს პრაქტიკის თა-
ნახმად: „ზედმეტია იმის მტკიცება, რომ პიროვნების თავისუფალი
განვითარება ფუნდამენტური უფლებებით სრულყოფილად სარ-
გებლობის შედეგად თვითრეალიზაციის შესაძლებლობაში გამო-
იხატება. ამ თვალსაზრისით, საქართველოს კონსტიტუციის მე-16
მუხლს შეიძლება ჰქონდეს ფუნდამენტური უფლებების ფარგლე-
ბის გააზრებისთვის დამატებითი დატვირთვა იმ გაგებით, რომ ის
ხაზს უსვამს თითოეული უფლების მნიშვნელობას ადამიანის თა-
ვისუფალი განვითარებისთვის, მაშასადამე, აჩენს ვალდებულებას,
თითოეული უფლება განმარტებულ იქნას სწორედ ადამიანის
თავისუფალი განვითარების უზრუნველყოფის პერსპექტივით.
...იმავდროულად, საქართველოს კონსტიტუციის მე-16 მუხლი მო-
იცავს ყველა იმ უფლებას თუ ინტერესს, რომელიც განაპირობებს
პიროვნების თავისუფალი განვითარების შესაძლებლობას, მაგრამ
ამასთან მკაფიო მიმართება არ აქვს რომელიმე ფუნდამენტურ
უფლებასთან“.12 „... კონსტიტუციის მე-16 მუხლის მიზანია, და-
უცველი არ დარჩეს ცხოვრების ის სფეროები, რომლებიც პიროვნე-
ბასთან დაკავშირებული კონკრეტული უფლებებით არ არის მო-
ცული. კონსტიტუციის მე-16 მუხლი ქმნის კონსტიტუციური და-
12 იქვე, II, 15, 16.
52
ცვის გარანტიას ურთიერთობებისთვის, რომლებიც არ თავსდება

კონსტიტუციის სხვა ნორმებში, თუმცა შეადგენს პიროვნების თა-
ვისუფალი განვითარების აუცილებელ კომპონენტს“.13
შედეგად, საკონსტიტუციო სასამართლო მიუთითებს კონსტი-
ტუციის მე-12 მუხლის (2018 წლის 16 დეკემბრამდე მოქმედი რე-
დაქციით მე-16 მუხლის) პრაქტიკული გამოყენების შემდეგ ძირი-
თად შესაძლებლობებზე:
ა) პიროვნების თავისუფალი განვითარების უფლება ეფუძნება
რა ყველა ფუნდამენტური უფლებით სარგებლობის შესაძლებლო-
ბას, ყოველთვის საფრთხის ქვეშ დგება, როდესაც ესა თუ ის
ძირითადი უფლება ირღვევა. ამიტომ მნიშვნელოვანია მისი გამო-
ყენება თითოეული უფლების ფარგლების სწორად გააზრებისა და
იმ პერსპექტივის შესაქმნელად, რათა ამა თუ იმ უფლებით სარ-
გებლობამ გააჩინოს რეალური შესაძლებლობა პიროვნების თავის-
უფალი განვითარებისთვის კონკრეტულ სფეროში.14
ბ) სასამართლოს ზოგადი მიდგომის თანახმად, კონსტიტუცი-
ური წესრიგის მიზნობრივი ფუნქციონირებისთვის აუცილებელია
ამა თუ იმ ფუნდამენტური უფლების გაანალიზება, პირველ რიგში,
მასზე უშუალოდ პასუხისმგებელი ნორმის კონტექსტში. ამას გადა-
მწყვეტი მნიშვნელობა აქვს უფლების სწორად განმარტებისთვის,
რადგან უფლების მარეგულირებელი ნორმები ხშირად (თუმცა, არა

14 თუმცა ასეთი განმარტება სასამართლომ გააკეთა მხოლოდ ერთ საქმე-
ზე − საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს 2016 წლის 14 აპრი-

ლის N1/1/625,640 გადაწყვეტილება საქმეზე, „საქართველოს სახალხო
დამცველი, საქართველოს მოქალაქეები – გიორგი ბურჯანაძე, ლიკა სა-
ჯაია, გიორგი გოცირიძე, თათია ქინქლაძე, გიორგი ჩიტიძე, ლაშა ტუღუში,
ზვიად ქორიძე, ააიპ „ფონდი ღია საზოგადოება საქართველო“, ააიპ „საერ-
თაშორისო გამჭვირვალობა – საქართველო“, ააიპ „საქართველოს ახალ-
ცენტრი“ საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ“.
53
ყოველთვის) მიუთითებენ მასში ჩარევის საფუძვლების, ლეგიტი-

მური მიზნებისა თუ დასაშვები ფორმის თაობაზე. ამიტომ, ისეთ
შემთხვევებში, როდესაც უფლება პირდაპირ არის აღიარებული
კონსტიტუციის სპეციალური დებულებით, უპირატესად სწორედ
ეს ნორმა უნდა იქნას გამოყენებული. საკონსტიტუციო სასამარ-
თლოს პრაქტიკა, ამ თვალსაზრისით, თანმიმდევრულია. მაგალი-
თად, სასამართლოსადმი მიმართვის, საკუთრების, არჩევნებში
მონაწილეობის თუ საჯარო სამსახურში საქმიანობის უფლებები,
სასამართლოს განმარტებით, მართალია, წარმოადგენს პიროვნე-
ბის თავისუფალი განვითარების მნიშვნელოვან ასპექტებს, თუმცა,
რადგან კონსტიტუციაში დეკლარირებულია ამ უფლებებზე პასუ-
ხისმგებელი სპეციალური ნორმები, რომლებითაც ხდება მათი პირ-
დაპირი, უშუალო რეგლამენტაცია, სასამართლომ სწორედ ამ უკა-
ნასკნელ ნორმებზე დაყრდნობით გადაწყვიტა კონკრეტული საქმე-
ები და არ დაინახა დამატებით მე-12 მუხლის ფარგლებში მათი
შეფასების საჭიროება. საქმეზე საქართველოს მოქალაქე ნოდარ
მუმლაური საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ საოქმო ჩა-
ნაწერში ვკითხულობთ: „ბუნებრივია, სახელმწიფო თანამდებობის
დაკავება, სხვა მიზნებთან ერთად, პიროვნების თავისუფალი გან-
ვითარების უფლების რეალიზაციასაც ემსახურება“, მაგრამ „...პი-
როვნების თავისუფალი განვითარების უფლების ის ელემენტი,
რომელიც იცავს პირის უფლებას, საკუთარი შეხედულებისა და
უნარების შესაბამისად განსაზღვროს და ეცადოს დაიკავოს ესა თუ
ის თანამდებობა სახელმწიფო უწყებაში, სპეციფიკურობის გათვა-
ლისწინებით, დაცულია საქართველოს კონსტიტუციის 29-ე მუხ-
ლით და არა მე-16 მუხლით“.15
გ) ისეთ შემთხვევებში, როდესაც რომელიმე უფლება/უფლებ-
რივი კომპონენტი, ინტერესი, ასპექტი არ არის პირდაპირ, უშუა-
ლოდ დეკლარირებული კონსტიტუციის ტექსტით, მაგრამ, იმავ-
დროულად, მნიშვნელოვან გავლენას ახდენს პიროვნული განვი-
15საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს 2013 წლის 27 დეკემ-

ბრის საოქმო ჩანაწერი N2/10/560 საქმეზე, „საქართველოს მოქალაქე –
ნოდარ მუმლაური საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ“, II, 13-14.
54
თარების შესაძლებლობაზე, საკონსტიტუციო სასამართლო იყე-

ნებს კონსტიტუციის მე-12 მუხლს, როგორც მთავარ კონსტიტუ-
ციურ საფუძველს უფლების განმარტებისა თუ დაცვისთვის. ამ
დებულებას „...აქვს შემავსებელი ფუნქცია და იცავს პიროვნების
თავისუფალი განვითარების უზოგადესი უფლების ისეთ ასპექ-
ტებს, რომლებიც არ არის დაცული აღნიშნული უფლების კონსტი-
ტუციის სხვადასხვა მუხლებით გათვალისწინებულ ცალკეულ სეგ-
მენტებში. შესაბამისად, სახელმწიფოს მიერ დადგენილი ნებისმი-
ერი წესი, რომელიც პიროვნების ინდივიდუალურ განვითარებას,
მისი ქმედებების ავტონომიურობას ან პიროვნების მიმართ საზო-
გადოებისა და სახელმწიფოს დამოკიდებულების, მისი არჩევანის
შესაბამისად განსაზღვრის პრინციპს ზღუდავს, შემხებლობაშია
საქართველოს კონსტიტუციით დაცულ ადამიანის პიროვნულ
განვითარებასა და პირადი ცხოვრების უფლებებთან“.16
3. პიროვნების თავისუფალი
განვითარების უფლების დაცული სფერო
საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს პრაქტიკის თა-

ნახმად, პიროვნების თავისუფალი განვითარების უფლება მოიცავს
ორ ძირითად სფეროს: ა) პიროვნების ქცევის თავისუფლებას (მო-
ქმედების ზოგადი თავისუფლება); ბ) ზოგად პიროვნულ უფლებას,
რომელიც, თავის მხრივ, მოიცავს არაერთ უფლებრივ კომპო-
ნენტს, კერძოდ: 1. პიროვნების თვითგამორკვევის უფლებას (საკუ-
თარი წარმოშობის გარკვევის უფლება; თვითიდენტიფიკაციის უფ-
ლება; ინფორმაციული თვითგამორკვევის უფლება); 2. პირადი
ცხოვრების უფლებას (პირადი ცხოვრების კერძო/ინტიმური სფე-
რო: განმარტოების უფლება – უფლება დარჩე მარტო; პირადი
ცხოვრების ძირითადი დაცული სფერო/ბირთვი); 3. თვითგამო-
სახვის უფლებას (უფლება სიტყვაზე; უფლება გამოსახულებაზე;
16საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს 2017 წლის 9 თებერვლის

გადაწყვეტილება №1/2/622 საქმეზე, „საქართველოს მოქალაქე ედიშერ
გოგუაძე საქართველოს შინაგან საქმეთა მინისტრის წინააღმდეგ“, II, 15.
55
უფლება თავის წარმოჩენაზე); 4. ფიზიკური და მორალური ხელშე-

უხებლობის უფლებას.
პიროვნების თავისუფალი განვითარების უფლების არსიდან,
ბუნებიდან გამომდინარე, უფლებრივი კომპონენტების ეს ჩამონა-
თვალი მაინც ძალიან პირობითია, სულ მცირე, იმიტომ, რომ, რო-
გორც აღინიშნა, ის: ა) ერთი მხრივ, საზრდოობს ყველა ფუნდამენ-
ტური უფლებით და იმავდროულად, წარმოადგენს საყრდენს მათი
მიზნობრივი გააზრებისთვის/განმარტებისთვის; ბ) ხოლო, მეორე
მხრივ, იცავს რა პიროვნების განვითარებისთვის მნიშვნელოვან
ისეთ ასპექტებს, რომლებიც არ არის მოცული არცერთი ფუნდა-
მენტური უფლების მარეგულირებელი ნორმით, ის ადამიანის თა-
ვისუფალი თვითრეალიზაციის უზრუნველსაყოფად, სამომავლო-
დაც ქმნის ახალი გამოწვევებისთვის კონსტიტუციურ გარანტიას.
აღსანიშნავია, რომ წლების განმავლობაში პიროვნების თავისუ-
ფალი განვითარების უფლების პრაქტიკული გამოყენება არ ხდე-
ბოდა. თითქოს შეუგრძნობადი იყო მისი მნიშვნელობა. ყველაზე
მკაფიოდ ამ დებულების გამოყენების საჭიროების საკითხი დღის
წესრიგში დადგა პირადი ცხოვრების სხვადასხვა უფლებრივი
კომპონენტის დაცვის კონტექსტში, როდესაც თვალსაჩინო გახდა,
რომ კონსტიტუციის მე-20 მუხლი (2018 წლის 16 დეკემბრამდე
მოქმედი რედაქცია) ვერ პასუხობდა პირადი ცხოვრების არაერთი
ასპექტის დაცვის გამოწვევებს. კერძოდ, ის (მე-20 მუხლი), ადამი-
ანის უფლებათა ევროპული კონვენციის მე-8 მუხლისგან განსხვა-
ვებით, არა მხოლოდ არ მოიცავდა, არამედ, ფაქტობრივად, გამო-
რიცხავდა მისი ქოლგის ქვეშ პირადი და ოჯახური ცხოვრების რიგი
უმნიშვნელოვანესი კომპონენტების ამოკითხვის შესაძლებლობას.
შესაბამისად, პიროვნების თავისუფალი განვითარების უფლებამ,
პირველ რიგში, სწორედ პირადი ცხოვრების კონსტიტუციური და-
ცვის შემავსებლის ფუნქცია შეასრულა.
მიუხედავად იმისა, რომ საკონსტიტუციო სასამართლომ პირა-
დი ცხოვრების მხოლოდ რამდენიმე კომპონენტის თაობაზე იმსჯე-
ლა, მან მაინც გააკეთა ზოგადი განმარტებები პირად ცხოვრებას-
თან კორელაციაში კონსტიტუციის მე-16 მუხლის (2018 წლის 16
დეკემბრამდე მოქმედი რედაქცია) პოტენციური დიაპაზონის თაო-
56
ბაზე. სასამართლოს პრაქტიკის თანახმად, პირადი ცხოვრების

ხელშეუხებლობის უფლების უმნიშვნელოვანესი უფლებრივი კომ-
პონენტების დასაცავად კონსტიტუციურ გარანტიებს ქმნის საქარ-
თველოს კონსტიტუციის მე-16 მუხლი. კერძოდ, პიროვნების თა-
ვისუფალი განვითარების უფლება მოიცავს ძალიან ფართო
სპექტრს უფლებრივი კომპონენტებისა: „პიროვნების თვითგამორ-
კვევის უფლებას, რომელიც, თავის მხრივ, მოიცავს საკუთარი წარ-
მოშობის გარკვევის უფლებას, პიროვნული თვითიდენტიფიკაციის
უფლებას – როგორც ფიზიკურად, ისე ფსიქოლოგიურად საკუთა-
რი თავის შეგრძნების, გააზრების უფლებას; საკუთარი სქესისა და
სექსუალური ორიენტაციის განსაზღვრას, სქესის შეცვლის უფლე-
ბის ჩათვლით, და სხვა; ასევე ინფორმაციული თვითგამორკვევის
უფლებას, თვითგამოხატვის უფლებას და ა.შ.“17 ასევე „პიროვნების
თავისუფალი განვითარების უფლება იცავს ადამიანის პიროვნუ-
ლობის განმსაზღვრელ ისეთ ფუნდამენტურ ღირებულებას, როგო-
რიცაა უფლება პრივატულ სფეროზე, პირად სივრცეზე, რაც მოი-
ცავს ადამიანის თავისუფლების შემდეგ გამოხატულებებს: განმარ-
ტოების უფლებას (უფლებას, დარჩეს მარტო), უფლებას, თავად
განსაზღვროს გარესამყაროსთან, საზოგადოებასთან ურთიერთო-
ბის ფორმა, დრო, ინტენსივობა, გააკეთოს არჩევანი ნებისმიერ
საკითხზე, რომელიც ეხება პირადად მას, ნებისმიერი შინაარსისა
და სახის ურთიერთობებს მისთვის სასურველ პირებთან სხვები-
საგან დამოუკიდებლად, მათი ინფორმირების გარეშე და მათგან
თავისუფალ პირობებში“.18 იმავდროულად, საკონსტიტუციო სა-
სამართლომ განსაკუთრებული ყურადღება გაამახვილა მე-16

N1/1/625,640 გადაწყვეტილება საქმეზე, „საქართველოს სახალხო და-
მცველი, საქართველოს მოქალაქეები – გიორგი ბურჯანაძე, ლიკა საჯაია,
ზვიად ქორიძე, ააიპ „ფონდი ღია საზოგადოება საქართველო“, ააიპ
„საერთაშორისო გამჭვირვალობა – საქართველო“, ააიპ „საქართველოს
ახალგაზრდა იურისტთა ასოციაცია“, ააიპ „სამართლიანი არჩევნებისა და
დემოკრატიის საერთაშორისო საზოგადოება“ და ააიპ „ადამიანის უფ-
ლებათა ცენტრი“ საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ“, II, 5.
18 იქვე, II, 14.
57
მუხლით პირადი ცხოვრების ძირითადი სფეროს/ბირთვის საგან-

გებოდ დაცვის აუცილებლობაზე: „...პირადი ცხოვრების ძირითადი
სფერო – ადამიანის ინტიმური, სექსუალური ურთიერთობები,
ოჯა-ხური ცხოვრება, მისი ჩვევები, მოძღვრისთვის აღსარებისას
მინდობილი ინფორმაცია, სამედიცინო გამოკვლევების შედეგები,
ადამიანის ემოციები და გრძნობები, მათი პრივატულ სფეროში
გამოხატვის ფორმები უნდა იყოს განსაკუთრებულად დაცული
სახელმწიფოსა და ნებისმიერი მესამე პირის ზედამხედველობისა-
გან“.19
მაშასადამე, საკონსტიტუციო სასამართლომ პირადი ცხოვრე-
ბის ხელშეუხებლობის უფლება სწორედ პიროვნების თავისუფალ
განვითარებასთან მჭიდრო კონტექსტში განმარტა, რადგან „...მე-
16 მუხლი ...მოიცავს პირადი ცხოვრების, ადამიანის პირადი სივრ-
ცის ხელშეუხებლობის ყველა ასპექტს. ის, ერთი მხრივ, წარმოად-
გენს საფუძველს და ზოგად ნორმას კონსტიტუციის მე-20 მუხლით
დაცული სფეროსთვის, ხოლო, მეორე მხრივ, დამატებით გარან-
ტიას პირადი ცხოვრების ყველა იმ კომპონენტისთვის, რომელიც
სპეციალურად არ არის რეგულირებული კონკრეტული მუხლით.
პირადი ცხოვრების ხელშეუხებლობის კონსტიტუციური დაცვის
ფარგლების გააზრების კონტექსტში, საქართველოს კონსტიტუ-
ციის მე-20 მუხლი შეიძლება ჩაითვალოს მე-16 მუხლით დაცული
სფეროსთვის სპეციალურ ნორმად იმ გაგებით, რომ ის არეგუ-
ლირებს პიროვნების განვითარების ერთ-ერთ უმნიშვნელოვანეს
სფეროს“.20
მოგვიანებით პიროვნების თავისუფალი განვითარების უფლე-
ბის მარეგულირებელი დებულების გამოყენება განსაკუთრებით
აქტიურად მოხდა ქცევის თავისუფლების/მოქმედების ზოგადი თა-
ვისუფლების მნიშვნელოვანი ასპექტების განმარტებისა და პრაქ-
ტიკული ქმედითობის უზრუნველსაყოფად.
19 იქვე, II, 12.

20 იქვე, II, 21.
58
4. მოქმედების ზოგადი თავისუფლება/ქცევის თავისუფლება
საკონსტიტუციო სასამართლოს პრაქტიკის თანახმად: „პიროვ-

ნების თავისუფალი განვითარების უფლება, უპირველეს ყოვლისა,
გულისხმობს პიროვნების მოქმედების ზოგად თავისუფლებას“.21
საქართველოს კონსტიტუციის მე-12 მუხლი „იცავს ადამიანის მიერ
საკუთარი ცხოვრების საკუთარივე შეხედულებისამებრ წარმარ-
თვის თავისუფლებას“. ის გულისხმობს ადამიანის უფლებას, „იყოს
ისეთი, როგორიც თავად სურს, შეუძლია, მოსწონს“.22
ქცევის თავისუფლება პერსონალური თვითმყოფადობის განმა-
პირობებელია, ამიტომ ამ ველზე თავისუფლების შეგრძნება კრი-
ტიკულად აუცილებელია. ადამიანს უნდა ჰქონდეს შესაძლებლობა,
დამატებითი შეზღუდვების, კონტროლის თუ მათი მოლოდინის
შიშის გარეშე მოიქცეს საკუთარი თავისთვის სრული თავისუფ-
ლების მინიჭების გზით.
ქცევის თავისუფლება იცავს ადამიანის მიერ მისი პიროვნების
განვითარებისთვის მნიშვნელოვნად მიჩნეულ ნებისმიერ ქმედებას
(იგულისხმება როგორც მოქმედება, ისე უმოქმედობა). ადამიანს
აქვს უფლება, მისთვის სასურველ, საჭირო, საინტერესო თუ მნიშვ-
ნელოვან აქტივობებზე, მათ შორის, ისეთზეც, რომელიც საზოგა-
დოების წევრებს, მათ უმრავლესობას არ მოსწონთ, აღაშფოთებთ,
არ ეთანხმებიან, მიაჩნიათ ამორალურად და სხვ. ოჯახის წევრების,


ზვიად ქორიძე, ააიპ „ფონდი ღია საზოგადოება საქართველო“, ააიპ „სა-
ერთაშორისო გამჭვირვალობა – საქართველო“, ააიპ „საქართველოს ახალ-
59
ახლობლების თუ საზოგადოების სხვა წევრებისადმი პატივისცემა

არ გულისხმობს და არ მოითხოვს მათ მოსაწონად, მათი მოსაზრე-
ბების, გემოვნების თუ გადაწყვეტილებების შესაბამისად მოქცე-
ვასა და ცხოვრების წარმართვას: „საკუთარი პიროვნების თავისუ-
ფალი განვითარების უფლება გულისხმობს ადამიანის უფლებას,
საკუთარი სურვილების შესაბამისად განაგოს თავისი ცხოვრება,
თუნდაც საზოგადოების უმრავლესობის ან საშუალოდ გონიერი
ადამიანის ხედვით ეს სურვილები არასათანადო და მიზანშეუწო-
ნელი იყოს“23. ადამიანს შეუძლია აკეთოს ყველაფერი საკუთარი
არჩევანის, გემოვნების, გეგმების, შესაძლებლობების, სურვილე-
ბის მიხედვით და ამ გზით განავითაროს საკუთარი პიროვნება მის-
თვის სასურველი მიმართულებით. პიროვნების თავისუფალი გან-
ვითარების უფლება „... მოიცავს პირის თავისუფლებას, საკუთარი
შეხედულებით განკარგოს თავისი ფიზიკური თუ გონებრივი სფე-
რო, იმისგან დამოუკიდებლად, მისი ასეთი გადაწყვეტილება იქნება
დადებითი თუ უარყოფითი შედეგის მომტანი მისთვის“.24
ქცევის თავისუფლებას საკონსტიტუციო სასამართლო საკმაოდ
ფართოდ განმარტავს და თვლის, რომ ის იცავს ადამიანის მიერ სა-
კუთარი ნების შესაბამისად გადაწყვეტილებების მიღების და ქმე-
დების თავისუფლებას როგორც კერძო, ისე საჯარო სფეროში. იგი
ასევე მოიცავს ადამიანის არჩევანის უფლებას ქცევის შინაარსზე,
მისი განხორციელების ფორმასა თუ დროზე.
მიუხედავად ამ უფლების უდიდესი მნიშვნელობისა, ის არ არის
შეუზღუდავი, აბსოლუტური და გულისხმობს მხოლოდ კანონის
შესაბამისი ქცევის ლეგიტიმაციას. „პიროვნების თავისუფალი გან-
ვითარების კონტექსტში ადამიანი სარგებლობს ქცევის თავისუფ-
ლებით, რომლის ფარგლები პირობადებულია მხოლოდ კანონით
აკრძალული ქცევით. მაშასადამე, ადამიანს აქვს საკუთარი ნების,
არჩევანის და შესაძლებლობების მიხედვით ყველაფრის კეთების
23 საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს 2014 წლის 8 ოქტომ-

ბრის N2/4/532,533 გადაწყვეტილება საქმეზე, „საქართველოს მოქალაქე-
ები – ირაკლი ქემოკლიძე და დავით ხარაძე საქართველოს პარლამენტის
წინააღმდეგ“, II, 35.
24 იქვე, II, 47.
60
უფლება, რაც აკრძალული არ არის კანონით“.25 შესაბამისად, ქცე-

ვის თავისუფლება მთავრდება იქ, სადაც ქმედება კანონსაწინა-
აღმდეგო ხასიათს იღებს. ბუნებრივია, იმავდროულად, ყოველთვის
შესაფასებელი მოცემულობაა – „კანონით აკრძალული ქმედება“. ამ
თვალსაზრისით, საკონსტიტუციო სასამართლომ დამატებითი გა-
რანტიები დაადგინა: „ამ თავისუფლებას ზღვარს უდებს მხოლოდ
სხვათა ასეთივე თავისუფლება და ლეგიტიმური/კანონიერი ინტე-
რესები“.26 „სახელმწიფომ უნდა აღიაროს, პატივი სცეს და უზრუნ-
ველყოს ქცევისა და განვითარების თავისუფლება იმგვარად, რომ
არ მოხდეს სხვათა კონსტიტუციური უფლებებისა და თავისუფ-
ლებების არათანაზომადი და არასათანადო შეზღუდვა, კონსტიტუ-
ციური წესრიგის დარღვევა და ღირებული ლეგიტიმური მიზნების
შელახვა“.27 „...აღნიშნული ღირებულებების დაცვის ინტერესი გა-
ნაპირობებს ადამიანის კონკრეტული ქმედებების/უფლებების შეზ-
ღუდვის საჭიროებას. ...ყურადსაღებია ის გარემოება, რომ პიროვ-
ნების თავისუფალი განვითარების უფლება აერთიანებს მრავალ-
მხრივ, ერთმანეთისგან შინაარსობრივად განსხვავებულ უფლებ-
რივ კომპონენტებს, რაც განაპირობებს ინდივიდუალური მიდგომე-
ბის აუცილებლობას. აქედან გამომდინარე, აღნიშნული თავისუფ-
ლების შეზღუდვა უნდა შეფასდეს თანაზომიერების პრინციპის
გამოყენებით. პირებს ეკისრებათ თავისუფალი განვითარების უფ-

26 იქვე, II, 4.

61
ლების შეზღუდვის თმენის ვალდებულება იმ შემთხვევაში, როდე-

საც შეზღუდვა ხდება უპირატესად დაცული, საყოველთაო ინტე-
რესებიდან ან მესამე პირების კონსტიტუციურად დაცული ინტე-
რესებიდან და უფლებებიდან გამომდინარე – თანაზომიერების
პრინციპის მკაცრი გამოყენების საფუძველზე“.28
მაშასადამე, ადამიანის ქცევის თავისუფლების ზღვარს წარმო-
ადგენს მხოლოდ ისეთი შემზღუდველი კანონი, რომელიც თავისი
მატერიალური შინაარსით შეესაბამება ადამიანის ფუნდამენტური
უფლებების და, ზოგადად, კონსტიტუციური წესრიგის დაცვის მო-
თხოვნებს. შედეგად, სახელმწიფო ლეგიტიმურად მოქმედებს მხო-
ლოდ მაშინ, თუ ადამიანის ქცევის თავისულებას თანაზომიერად
ზღუდავს ისეთი კანონით, რომელიც იცავს სხვა ადამიანის უფ-
ლებებს/კონსტიტუციურ წესრიგს ამა თუ იმ ქცევით განპირო-
ბებული საფრთხეებისგან.
მოქმედების ზოგადი თავისუფლების ფარგლების განმარტების
კონტექსტში უმნიშვნელოვანესია საკონსტიტუციო სასამართლოს
გადაწყვეტილებების ციკლი ე.წ. ნარკოტიკულ დანაშაულებთან და-
კავშირებულ საქმეებზე. ერთი მხრივ, სასამართლომ ქცევის თავის-
უფლების ფარგლებში ამოიკითხა ადამიანის უფლება დასვენებაზე,
გართობაზე, განტვირთვაზე, სიამოვნების მიღებაზე, ამასთან მის-
თვის სასურველ დროსა და ფორმით. ერთ-ერთ ასეთ ფორმად მიიჩ-
ნია მარიხუანის მოხმარებაც. მეორე მხრივ, სასამართლოს განმარ-
ტებით, ადამიანის ავტონომიურობა გულისხმობს, მათ შორის, სა-
კუთარი ინტერესების საწინააღმდეგო გადაწყვეტილებების მიღე-
ბის უფლებასაც. „საკუთარი პიროვნების თავისუფალი განვითარე-
ბის უფლება, როგორც ბუნებითი თავისუფლება, იმდენად ფუნ-
დამენტურია, რომ პიროვნებაზე ზრუნვის მოტივით მასში ჩარევა
მხოლოდ იმ შემთხვევაში უნდა იქნას გამოყენებული, როდესაც ეს
პირის ინტერესების დაცვის უკიდურესად აუცილებელ ღონის-
ძიებას წარმოადგენს“.29 სწორედ უფლების ასეთი შინაარსიდან
28იქვე, II, 66-67.

29საკონსტიტუციო სასამართლოს 2014 წლის 8 ოქტომბრის გადაწყვე-
ტილება N2/4/532,533 საქმეზე, „საქართველოს მოქალაქეები – ირაკლი
62
გამომდინარე, სასამართლომ არაკონსტიტუციურად ცნო ისეთი

ქმედების დასჯადობა, რომელსაც მხოლოდ ქმედების ადრესატის-
თვის შეეძლო საფრთხის შექმნა.30
საქმეზე საქართველოს მოქალაქე გივი შანიძე საქართველოს
პარლამენტის წინააღმდეგ დავის საგანს წარმოადგენდა საქართვე-
ლოს სისხლის სამართლის კოდექსის 273-ე მუხლის იმ ნორმა-
ტიული შინაარსის კონსტიტუციურობა საქართველოს კონსტი-
ტუციის მე-16 მუხლთან მიმართებით (2018 წლის 16 დეკემბრამდე
მოქმედი რედაქცია), რომელიც ითვალისწინებდა პასუხისმგებ-
ლობას ნარკოტიკული საშუალების, მარიხუანის, ექიმის დანიშნუ-
ლების გარეშე, განმეორებით მოხმარებისთვის.
სასამართლოს განმარტებით: „მარიხუანის ექიმის დანიშნულე-
ბის გარეშე მოხმარება, ძირითადად, ხორციელდება დასვენებისა
და გართობის მიზნით. ...პიროვნების თავისუფალი განვითარების
უფლება ნებას რთავს ადამიანს, სახელმწიფოს ჩარევის გარეშე, გა-
დაწყვიტოს, თუ რომელი ტიპის გასართობი თუ რეკრეაციული
აქტივობით დაკავდება იგი. ეჭვგარეშეა, რომ ადამიანის გასარ-
თობი აქტივობები მიეკუთვნება მისი პირადი ავტონომიის სფეროს.
შესაბამისად, პიროვნების ზემოქმედება საკუთარ თავზე და ამ-
გვარად გართობის ან სიამოვნების მიღება თავისთავად ხვდება მი-
სი თავისუფალი განვითარების სფეროში. ... პირის უფლება, თავად
შეარჩიოს მისთვის სასურველი განტვირთვის სახე და განახორ-
ციელოს შესაბამისი აქტივობა, მათ შორის, მოიხმაროს მარიხუანა,
ქემოკლიძე და დავით ხარაძე საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ“,

II, 26.
30 აღსანიშნავია, რომ ამ საკითხთან დაკავშირებულ რამოდენიმე საქმეზე
თავდაპირველად სასამართლომ იმსჯელა კონსტიტუციის მე-17 მუხლთან

(2018 წლის 16 დეკემბრამდე მოქმედი რედაქცია) მიმართებით. ამ თვალ-
საზრისით, პირველი საქმე, რომელზეც სასამართლომ ძირითადი სტან-
დარტები შეიმუშავა, იყო „საქართველოს მოქალაქე ბექა წიქარიშვილი
საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ“ (2015 წლის 24 ოქტომბრის
გადაწყვეტილება N1/4/592). მოგვიანებით ამ საქმეზე დადგენილი სტან-
დარტებისა და არგუმენტების იდენტურად გამოყენებით, სასამართლომ
სადავო ნორმები შეაფასა და არაკონსტიტუციურად ცნო პიროვნების თა-
ვისუფალი განვითარების უფლების მარეგულირებელ დებულებასთან,
კერძოდ კი ქცევის თავისუფლებასთან მიმართებით.
63
წარმოადგენს პიროვნების პირადი ავტონომიით დაცულ სფეროს.

ვინაიდან სადავო ნორმა სისხლისსამართლებრივად დასჯად ქმე-
დებად მიიჩნევს მარიხუანის განმეორებით მოხმარებას, აშკარაა,
რომ სახეზეა საქართველოს კონსტიტუციის მე-16 მუხლით დაცულ
სფეროში ჩარევა“.31
სასამართლოს შეფასების საგანს წარმოადგენდა, რამდენად
კონსტიტუციური იყო სასჯელის დაწესება იმ მიზნით, რომ პირმა
ზიანი არ მიაყენოს საკუთარ ჯანმრთელობას. სასამართლოს გან-
მარტებით: „...სისხლისსამართლებრივი პასუხისმგებლობის დაკის-
რება ისეთი ქმედებისთვის, რომელიც არ უქმნის საფრთხეს სხვე-
ბის ჯანმრთელობას, არ შეიძლება ჩაითვალოს სახელმწიფოს აუცი-
ლებელ და პროპორციულ ჩარევად ადამიანის პიროვნული განვი-
თარების უფლებაში. პირის სისხლის სამართლის პასუხისგებაში
მიცემა (მათ შორის, თუნდაც დისკრეციული უფლებამოსილების
გამოყენება ან საპროცესო შეთანხმების დადება), ნასამართლეობა
და, შესაბამისად, პირის სტიგმატიზაცია ვერ უზრუნველყოფს ექი-
მის დანიშნულების გარეშე მარიხუანის განმეორებითი მოხმარები-
სათვის სისხლისსამართლებრივი პასუხისმგებლობის მიზნებს და
პირის მიმართ სისხლისსამართლებრივ დევნას მიზნად აქცევს. ...
იმის სავალდებულოდ დადგენა, თუ რისი ჭამა, დალევა, მოწევა შე-
იძლება და ამ ქმედებისათვის სასჯელის დაწესება, წარმოადგენს
პირადი ავტონომიით დაცულ სფეროში ჩარევის ისეთ ფორმას,
რომლის განხორციელებაც შესაძლებელია მხოლოდ საჯარო ინტე-
რესების დასაცავად. პიროვნების დასჯა მხოლოდ საკუთარი ჯან-
მრთელობისათვის ზიანის მიყენების გამო, წარმოადგენს სახელმ-
წიფოსგან გამოვლენილი პატერნალიზმის ისეთ ფორმას, რომელიც
არ არის თავსებადი თავისუფალ საზოგადოებასთან. „ცალსახაა,
რომ სახელმწიფო არ უნდა ერეოდეს ადამიანის თავისუფლებაში
მხოლოდ იმიტომ, რომ ის ირაციონალურ ქმედებას ახორციელებს.
ასეთი ჩარევა გამართლებული რომ იყოს, საჭიროა, მან მიაღწიოს
31საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს 2017 წლის 30 ნოემბრის

გადაწყვეტილება N1/13/732 საქმეზე, „საქართველოს მოქალაქე გივი
შანიძე საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ“, II, 12.
64
გარკვეულ სიმწვავეს, სხვებს უქმნიდეს რეალურ და სერიოზულ

საფრთხეს (საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს 2015
წლის 24 ოქტომბრის №1/4/592 გადაწყვეტილება საქმეზე „საქარ-
თველოს მოქალაქე ბექა წიქარიშვილი საქართველოს პარლამენ-
ტის წინააღმდეგ“, II-74). ამდენად, სადავო ნორმით დადგენილი უფ-
ლების შეზღუდვას ვერ გაამართლებს სახელმწიფოს ინტერესი, და-
იცვას პირი საკუთარი თავისათვის ზიანის მიყენებისაგან“.32
სასამართლომ აღნიშნა, რომ მარიხუანის მოხმარება, სადავო
ნორმით გათვალისწინებული სხვა დასჯადი ქმედებებისგან გან-
სხვავებით (დამზადება, შეძენა, შენახვა), არ წარმოშობს მისი გასა-
ღების საფრთხეს. ის მიმართულია უშუალოდ მომხმარებელზე. შე-
დეგად, მოხმარებით საფრთხე ექმნება უშუალოდ მომხმარებლის
და არა სხვა პირთა ჯანმრთელობას. „მარიხუანის აკრძალვა მორა-
ლური თვითდეგრადაციის მოტივით არ წარმოადგენს ღირებულ
ლეგიტიმურ მიზანს. კონსტიტუცია უზრუნველყოფს პირის თავის-
უფლებას თავად განსაზღვროს საკუთარი ცხოვრებისეული გეგმე-
ბი და მიზნები, განახორციელოს ისეთი ქმედებები, რომლებიც არ
ვნებს სხვას. ...მარიხუანის მოხმარების ისეთი შესაძლო შედეგები,
როგორიცაა შრომისუნარიანობის დაქვეითება, აპათია და ჩაკეტი-
ლობა არ წარმოადგენს თავისუფალი განვითარების შეზღუდვის
ლეგიტიმურ მიზნებს. ...მარიხუანის განმეორებითი მოხმარება არ
ქმნის ისეთ საზოგადოებრივ საფრთხეებს, რომელთა დასაცავადაც
პირის სისხლისსამართლებრივი წესით დასჯა გამართლდებოდა.
შესაბამისად, შეუსაბამოა პირისთვის კრიმინალის სტატუსის მინი-
ჭება ისეთი ქმედების გამო, რომელიც მხოლოდ ამ პირის ჯანმრთე-
ლობას შეიძლება უქმნიდეს საფრთხეს და არ ქმნის სხვათა უფ-
ლებების დარღვევის მომეტებულ საფრთხეს“.33 შედეგად, საკონს-
ტიტუციო სასამართლომ მიიჩნია, რომ სადავო ნორმა იყო არა-
კონსტიტუციური.
მსგავს არგუმენტებზე დაყრდნობით, საკონსტიტუციო სასა-
მართლომ არაკონსტიტუციურად ცნო ადმინისტრაციულ სამარ-
32 იქვე, II, 49-50.

33 იქვე, II, 55-56.
65
თალდარღვევათა კოდექსის ნორმა, რომელიც მარიხუანის მოხმა-

რებისთვის ითვალისწინებდა ადამინისტრაციული ჯარიმის დაკის-
რებას.34 თუმცა სასამართლომ არ გამორიცხა რიგ შემთხვევებში
შეზღუდვის შენარჩუნების რაციონალურობა, როდესაც მარიხუა-
ნის განსაზღვრულ გარემოებებში მოხმარებას სხვებისთვის საფრ-
თხის შექმნის პოტენციალი შეიძლება ჰქონდეს. კერძოდ, სასამარ-
თლოს განმარტებით: „გამართლებულია მარიხუანის მოხმარების
შეზღუდვა მისი მავნე ზეგავლენისაგან არასრულწლოვანთა დასა-
ცავად, მათი ჯანსაღი განვითარების ინტერესების უზრუნველსა-
ყოფად. ასევე, გამართლებულია მარიხუანის მოხმარების შეზღუდ-
ვა სხვა სასწავლო, სააღმზრდელო თუ საგანმანათლებლო დაწესე-
ბულებებში, არმიაში, სამედიცინო, სახელმწიფო (საჯარო) დაწესე-
ბულებებში, აგრეთვე, საზოგადოებრივი თავშეყრის ზოგიერთ ად-
გილას (მაგალითად, საზოგადოებრივ ტრანსპორტში), საზოგადო-
ებრივი ჯანდაცვისა და საჯარო წესრიგის ინტერესების დასაცა-
ვად. მარიხუანის მოხმარებასთან დაკავშირებული შეზღუდვების
დაწესებისას, შესაძლოა, რელევანტური (სამაგალითო) იყოს ალკო-
ჰოლურ სასმელებთან და თამბაქოს კონტროლთან დაკავშირე-
ბული, ისევე, როგორც მათგან განსხვავებული, სპეციფიკური, მათ
შორის, უფრო მკაცრი რეგულაციებიც მოხმარების ადგილისა თუ
ვითარების გათვალისწინებით, რომელთა განსაზღვრაც კანონ-
მდებლის პრეროგატივას წარმოადგენს“.35 ამასთან, სასამართლომ
ხაზგასმით აღნიშნა, რომ კერძო, პრივატულ სივრცეში ან სხვაგან,
დასვენების, განტვირთვის, გართობის მიზნით, როდესაც მარიხუ-
ანის მოხმარება არ არის ჩადენილი ზემოაღნიშნულ ადგილებსა და
ვითარებაში, „მის დასჯადობას და ამისათვის სასჯელის (სახდე-
ლის) დაკისრებას არ გააჩნია არავითარი კონსტიტუციურსამარ-
თლებრივი გამართლება“.36
34 საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს 2018 წლის 30 ივლისის

გადაწყვეტილება N1/3/1282 საქმეზე, „საქართველოს მოქალაქეები –
ზურაბ ჯაფარიძე და ვახტანგ მეგრელიშვილი საქართველოს პარლა-
მენტის წინააღმდეგ“.
35 იქვე, II, 35.
36 იქვე, II, 35.
66
5. ზოგადი პიროვნული უფლება
ზოგადი პიროვნული უფლება იცავს ადამიანის პიროვნებასთან,

ღირსებასთან მჭიდროდ დაკავშირებულ, იმანენტურ ასპექტებს,
მისი ცხოვრების პირად სფეროს, რომელიც მრავალკომპონენ-
ტიანია და მოიცავს ინტიმურ ცხოვრებას, ოჯახის წევრებთან ან
განსაკუთრებული ნდობის მქონე პირებთან ურთიერთობას, პირად
მოსაზრებებს, ემოციებს, გრძნობებს, რომლებსაც ადამიანი საჯა-
როდ არ გამოხატავს, ასევე მათი გასაჯაროების ფორმასა თუ
ფარგლებზე პირად არჩევანს და სხვა. სწორედ ამ ასპექტებზე
მიუთითებს საკონსტიტუციო სასამართლო, რომლის განმარტე-
ბით, პიროვნების თავისუფალი განვითარების უფლება იცავს „პი-
როვნების ავტონომიურობას, პირის თავისუფლებას, თავისი შეხე-
დულებისამებრ განკარგოს საკუთარი შინაგანი სამყარო, მისი პი-
რადი გონებრივი და ფიზიკური სფერო, სხვებისგან ჩაურევლად,
პირადი გადაწყვეტილებით დაამყაროს და განავითაროს ურთიერ-
თობა სხვა პირებთან და გარესამყაროსთან“,37 ასევე „პირის უფ-
ლებას, თავისუფლად მოახდინოს თვითიდენტიფიცირება, დამო-
უკიდებლად განსაზღვროს საკუთარი იდენტობა, ცხოვრების წესი
და სტილი, ინდივიდუალური განვითარების და სხვა პირებთან
ურთიერთობის გზები და ფორმები, თავისი მორალური, სოციალუ-
რი, ინტელექტუალური თუ სხვა მოთხოვნილებების და ინტერესე-
ბის დაკმაყოფილების საშუალებები, ის, იმავდროულად, მოიცავს
პირის ინტიმური ცხოვრების სფეროსაც, საკუთარი სქესის თუ
სექსუალური ორიენტაციის განსაზღვრის უფლებას და სექსუალუ-
რი ქცევის არჩევის თავისუფლებას“.38
37 საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს 2014 წლის 8 ოქ-

ტომბრის გადაწყვეტილება N2/4/532,533 საქმეზე, „საქართველოს მოქა-
ლაქეები – ირაკლი ქემოკლიძე და დავით ხარაძე საქართველოს პარლა-
მენტის წინააღმდეგ“, II.
გადაწტვეტილება N2/1/536 საქმეზე, „საქართველოს მოქალაქეები – ლევან

67
საკონსტიტუციო სასამართლო მხოლოდ რამდენიმე კომპონენ-

ტის განმარტების საჭიროების წინაშე დადგა. წინამდებარე სტატი-
აში ყურადღებას გავამახვილებთ ზოგიერთ მათგანზე. კერძოდ:
სასამართლოს განმარტებით, თვითიდენტიფიკაციის უფლება
გულისხმობს ადამიანის მიერ საკუთარი პიროვნების ფიზიკურად,
ფსიქო-ემოციურად შეგრძნების, გააზრების, შეცნობის თავისუფ-
ლებას. ამ თვალსაზრისით, უმნიშვნელოვანესია ადამიანის სექსუ-
ალური ორიენტაციის განსაზღვრის, სქესის შეცვლის უფლებები,
სახელის უფლება, შვილების გაჩენის (მათი დაბადების დროისა და
რაოდენობის განსაზღვრის) უფლება და სხვა. „...კონსტიტუციის
მე-16 მუხლი უზრუნველყოფს პირის უფლებას, თავისუფლად მო-
ახდინოს თვითიდენტიფიცირება, დამოუკიდებლად განსაზღვროს
საკუთარი იდენტობა, ცხოვრების წესი და სტილი, ინდივიდუა-
ლური განვითარების და სხვა პირებთან ურთიერთობის გზები და
ფორმები, თავისი მორალური, სოციალური, ინტელექტუალური
თუ სხვა მოთხოვნილებების და ინტერესების დაკმაყოფილების სა-
შუალებები, ის, იმავდროულად, მოიცავს პირის ინტიმური ცხოვ-
რების სფეროსაც, საკუთარი სქესის თუ სექსუალური ორიენტა-
ციის განსაზღვრის უფლებას და სექსუალური ქცევის არჩევის
თავისუფლებას“.39
ამ თვალსაზრისით, საინტერესოა საქართველოს საკონსტიტუ-
ციო სასამართლოს ერთი-ერთი გადაწყვეტლება, რომელიც შეეხე-
ბოდა ჰომოსექსუალების პიროვნული განვითარების ცალკეული
ასპექტების დაცვას. კერძოდ, საქმეზე საქართველოს მოქალაქეები
– ლევან ასათიანი, ირაკლი ვაჭარაძე, ლევან ბერიანიძე, ბექა
ბუჩაშვილი და გოჩა გაბოძე საქართველოს შრომის, ჯანმრთელო-
ბისა და სოციალური დაცვის მინისტრის წინააღმდეგ სადავო
ნორმები40 ჰომოსექსუალიზმს მიაკუთვნებდა შიდსის რისკ ჯგუ-
39იქვე.
40„სისხლისა და მისი კომპონენტების დონორობის წინააღმდეგ ჩვენებების
განსაზღვრის შესახებ“ საქართველოს შრომის, ჯანმრთელობისა და სოცი-
ალური დაცვის მინისტრის 2000 წლის 5 დეკემბრის N241/ნ ბრძანების N1
დანართის „სისხლის, პლაზმის, სისხლის უჯრედების დონორების სამე-
დიცინო შემოწმების შესახებ დებულება“ 24-ე მუხლის (2000 წლის 5
68
ფებს. თავის მხრივ, შიდსის რისკ ჯგუფებისადმი მიკუთვნება წარ-

მოადგენდა სისხლისა და მისი კომპონენტების დონორობის აბსო-
ლუტურ წინააღმდეგ ჩვენებას. ამასთანავე, სისხლისა და მისი
კომპონენტების დონორის საექიმო გამოკვლევა გულისხმობდა პი-
რისთვის ეპიდანამნეზის ჩატარებას და ამ პროცესში დონორის აივ-
ინფექციით და ჰეპატიტით დაინფიცირების ისეთი რისკ-ფაქტო-
რების განსაზღვრას, როგორებიცაა: ჰომოსექსუალიზმი, პროსტი-
ტუცია და ნარკომანია.
მოსარჩელეები ჰომოსექსუალებად ახდენდნენ თვითიდენტიფი-
კაციას. სადავო ნორმებზე დაყრდნობით, მათ ეკრძალებოდათ
სისხლისა და მისი კომპონენტების დონორობა, რითაც, მათი მტკი-
ცებით, სახელმწიფო მათ არ აძლევდა თავისუფალი განვითარების
უფლებას მათი სექსუალური ორიენტაციიდან გამომდინარე.
საკონსტიტუციო სასამართლომ დაადგინა, რომ ჰომოსექსუ-
ალებს განუსაზღვრელი ვადით, გამონაკლისის გარეშე, ერთმე-
ოდათ უფლება, გამხდარიყვნენ დონორები, მაშინ, როდესაც სხვა
პირებისთვის სექსუალური ორიენტაციის ან/და სქესობრივი
ქცევის საფუძველზე აბსოლუტური აკრძალვა დადგენილი არ იყო.
სასამართლოს განმარტებით: „კონსტიტუციის მე-16 მუხლის და-
ცულ სფეროში ექცევა პიროვნების თავისუფალი განვითარების
ნებისმიერი ფორმით რეალიზაცია. შესაბამისად, მოსარჩელეების
უფლება, გახდნენ სისხლისა და მისი კომპონენტების დონორები,
დაკავშირებულია ადამიანის მოქმედების თავისუფალ ნებასთან,
მონაწილეობა მიიღოს საზოგადოებისათვის სასარგებლო საქმია-
ნობაში და დაცულია პიროვნული თვითგანვითარების უფლებით“41.
დეკემბრის რედაქცია) სიტყვა „ჰომოსექსუალიზმი“ და „სისხლის გადასხ-

მის დაწესებულებების ფუნქციონირებისათვის სავალდებულო ნორმატი-
ვების დამტკიცების შესახებ“ საქართველოს შრომის, ჯანმრთელობისა და
სოციალური დაცვის მინისტრის 2007 წლის 27 სექტემბრის N282/ნ
ბრძანების N1 დანართის „სისხლის გადასხმის დაწესებულებების ფუნქცი-
ონირებისათვის სავალდებულო ნორმატივები“ მე-18 მუხლის მე-2 პუნქტის
(2007 წლის 27 სექტემბრის რედაქცია) სიტყვა „ჰომოსექსუალიზმი“.
გადაწყვეტილება N2/1/536 საქმეზე, „საქართველოს მოქალაქეები – ლევან

69
სასამართლომ ყურადღება გაამახვილა, რომ დონორობა ყოველ-

გვარი ანაზღაურების გარეშე არის ქველმოქმედების, ადამიანური
სოლიდარობის ერთ-ერთი გამოვლინება. როდესაც პირი გამო-
თქვამს სურვილს, გახდეს სისხლის ან/და სისხლის კომპონენტების
დონორი, მის ერთადერთ მოტივს წარმოადგენს სხვა პირთა
დახმარება, ამ გზით ის საკუთარი ალტრუისტული ღირებულებე-
ბის შესაბამისად ამყარებს კავშირს გარესამყაროსთან.42 სასამარ-
თლომ ასევე განსაკუთრებულად გამოყო ნათესავი დონორის ინს-
ტიტუტი. ამ სტატუსით მოაზრებული პირები საკუთარ სისხლს გა-
იღებენ ნათესავისთვის ან ახლობლისთვის დახმარების აღმოჩენის
მიზნით, რაც ნათესაური/პირადი ურთიერთობების ერთ-ერთ კომ-
პონენტს წარმოადგენს. „სისხლის დონაციის მეშვეობით პირი
ახდენს შინაგანი ღირებულებების პრაქტიკულ რეალიზებას, ამას-
თან, უზრუნველყოფს პერსონალური, მათ შორის, ოჯახური კავში-
რების განვითარებას, რაც, უდავოდ, პიროვნების თვითრეალიზა-
ციისა და განვითარების შემადგენელ აუცილებელ კომპონენტს
წარმოადგენს...“.43
სასამართლომ გაიზიარა საქართველოს პარლამენტის პოზიცია,
რომ სადავო ნორმებით დადგენილი შეზღუდვა ემსახურებოდა ღი-
რებული ლეგიტიმური მიზნის მიღწევას – სისხლისა და მისი კომ-
პონენტების რეციპიენტთა სიცოცხლისა და ჯანმრთელობის და-
ცვას ისეთი ინფექციური დაავადებებისაგან, როგორსაც წარმოად-
გენს აივ-შიდსი. თუმცა დაადგინა, რომ სადავო ნორმების საფუძვ-
ლად სოციალურ ჯგუფზე მითითება („ჰომოსექსუალიზმი“), ზედმე-
ტად ზღუდავდა ამ სოციალურ ჯგუფში შემავალი პირების უფლე-
ბებს ისე, რომ მხედველობაში არ იღებდა გარემოებას, კავდებიან
თუ არა ეს პირები სარისკო სექსუალური ქცევით და თუ კავდებიან,
დროის რომელ მონაკვეთში. სასამართლოს განმარტებით: „იმისა-
თვის, რომ შეზღუდვა პროპორციულად ჩაითვალოს, დონორობის
უფლება უნდა განისაზღვრებოდეს არა პირის სექსუალური ორიენ-

42 იქვე, II, 61.
43 იქვე, II, 62-63.
70
ტაციის, არამედ კონკრეტული დონორის სექსუალური ქცევების

საფუძველზე. შესაბამისად, დონორობის შეზღუდვა უნდა მიემარ-
თებოდეს არა პოტენციური დონორის კუთვნილებას რომელიმე
სოციალური/დემოგრაფიული ჯგუფისადმი, არამედ – მის სარისკო
სექსუალურ ქცევებს. ამასთანავე, შეზღუდვის დაწესებისას სამარ-
თალშემოქმედმა უნდა გაითვალისწინოს, დროის რა პერიოდში
ინარჩუნებს ქცევა რისკებს სისხლის დონაციის უსაფრთხოების
თვალსაზრისით“.44
შედეგად, საკონსტიტუციო სასამართლომ სადავო ნორმები
არაკონსტიტუციურად ცნო შემდეგი ძირითადი საფუძვლებით:
სექსუალური ორიენტაცია, გარდა ინფექციური დაავადების შეძე-
ნის მაღალი რისკის მქონე სექსუალური ქცევისა, განაპირობებს
სხვა სახის სექსუალურ კავშირებს, ჰომოსექსუალიზმი აუცილებ-
ლად სექსუალური ცხოვრების პრაქტიკას არ გულისხმობს. ამას-
თან, სადავო ნორმები უგულებელყოფდა ე.წ. „ფანჯრის პერიოდის“
ამოწურვის შესაძლებლობას და ადგენდა აბსოლუტურ აკრძალვას.
სასამართლოს მიერ დადგინდა, რომ „ფანჯრის პერიოდის“ შემდეგ
სისხლში ინფექციის არსებობის აბსოლუტური სიზუსტის გან-
საზღვრა არსებული ტექნოლოგიების საშუალებით შესაძლებელი
იყო და, ამ მხრივ, აღარ არსებობდა რაიმე დამატებითი ღონის-
ძიების გატარების საჭიროება. შესაბამისად, სასამართლომ აღნიშ-
ნა: „ ... დაუშვებელია უფლების იმაზე მეტად შეზღუდვა, ვიდრე ეს
საჭიროა კონკრეტული ლეგიტიმური მიზნის მისაღწევად. სადავო
ნორმებით, სისხლის ან/და სისხლის კომპონენტის დონორი ვერ იქ-
ნება პირი, რომელიც თვითიდენტიფიცირებას ახდეს ჰომოსექსუა-
ლად, მაგრამ არ კავდება სარისკო სექსუალური ქცევით. აქედან
გამომდინარე, სადავო ნორმებით დადგენილი შეზღუდვა ახდენს
ისეთი პირის დისტანცირებას დონაციის პროცესისგან, რომლის
მიერ სისხლის ჩაბარება არ შეიცავს რეციპიენტთა ჯანმრთელობი-
სათვის საფრთხის შემცველ რისკებს. შესაბამისად, ამ შემთხვევაში
საქართველოს კონსტიტუციის მე-16 მუხლით გარანტირებული სა-
44 იქვე, II, 72-73.
71
კუთარი პიროვნების თავისუფალი განვითარების უფლების შეზ-

ღუდვა არათანაზომიერია“.45
სასამართლომ ასევე იმსჯელა პიროვნების იდენტობის გან-
მსაზღვრელ ისეთ ასპექტზე, როგორიცაა უფლება სახელსა და
გვარზე. მისი განმარტებით: „...უფლება სახელის ან/და გვარის
შეცვლაზე პირდაპირ დაკავშირებულია ადამიანის იდენტობასთან
და მის პიროვნულ გრძნობებთან. პირის უფლება, ჰქონდეს/შე-
იცვალოს ან ზოგადად აკონტროლოს სახელი/გვარი პირის ზოგადი
თავისუფლების განუყოფელი ნაწილია“.46
სასამართლომ პიროვნების თავისუფალი განვითარების უფების
ფარგლებში განმარტა პირადი ცხოვრების უფლების ისეთ ფუნდა-
მენტური კომპონენტი, როგორიცაა განმარტოების უფლება/უფ-
ლება დარჩე მარტო. კერძოდ, სასამართლოს პრაქტიკის თანახმად:
„პიროვნების თავისუფალი განვითარების უფლება იცავს ადა-
მიანის პიროვნულობის განმსაზღვრელ ისეთ ფუნდამენტურ ღირე-
ბულებას, როგორიცაა უფლება პრივატულ სფეროზე, პირად სივრ-
ცეზე, რაც მოიცავს ადამიანის თავისუფლების შემდეგ გამოხატუ-
ლებებს: განმარტოების უფლებას (უფლებას, დარჩეს მარტო), უფ-
ლებას, თავად განსაზღვროს გარესამყაროსთან, საზოგადოებას-
თან ურთიერთობის ფორმა, დრო, ინტენსივობა, გააკეთოს არჩე-
ვანი ნებისმიერ საკითხზე, რომელიც ეხება პირადად მას, ნებისმი-
ერი შინაარსისა და სახის ურთიერთობებს მისთვის სასურველ პი-
რებთან სხვებისაგან დამოუკიდებლად, მათი ინფორმირების გარე-
შე და მათგან თავისუფალ პირობებში. პირადი სივრცის პრივატუ-
ლობა სწორედ იმაში გამოიხატება, რომ ადამიანს გარანტირებუ-
ლად უნდა ჰქონდეს მხოლოდ საკუთარი გადაწყვეტილებისა და
ნების შესაბამისად, საზოგადოებრივი კონტროლისგან თავისუფალ

გადაწყვეტილება N2/1/536 საქმეზე, „საქართველოს მოქალაქეები – ლევან
გადაწყვეტილება N2/4/570 საქმეზე, „საქართველოს მოქალაქე ნუგზარ

ჯაყელი საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ“, II, 9.
72
პირობებში, სივრცეში განავითაროს საკუთარი პიროვნება, ... იყოს

ისეთი, როგორიც არის, საზოგადოებრივი აზრისთვის ანგარიშის
გაწევის მხედველობაში მიღების ვალდებულების გარეშე“.47
საზოგადოებისგან განმარტოების, სოციალური თვალსაზრი-
სით თვითშეზღუდვის უფლება ადამიანის ავტონომიურობის, სა-
კუთარი ნების შესაბამისად ცხოვრების დაგეგმვისა და წარმარ-
თვის ფუნდამენტური ასპექტია. ადამიანებს დროდადრო სჭირდე-
ბათ საკუთარ თავთან მარტო დარჩენა საკუთარ მოსაზრებებში,
გრძნობებში, ემოციებში, სამომავლო გეგმებში გასარკვევად, საკუ-
თარი პიროვნების უკეთ შესაცნობად, მათთვის მნიშვნელოვან, აქ-
ტუალურ, საინტერესო თუ საჭირო საკითხებთან ან მოვლენებთან
დაკავშირებით გადაწყვეტილების მისაღებად, ან, უბრალოდ, ყვე-
ლასგან და ყველაფრისგან დასასვენებლად. ეს უფლება ძალზე იმა-
ნენტურია, ადამიანის მეს შეგრძნებისა თუ გააზრებისთვის სასი-
ცოცხლოდ აუცილებელია. ის ადამიანს აღჭურვავს კომფორტით,
იყოს თავისთავადი, სწორედ ისეთი, როგორიც რეალურად არის,
როდესაც ის მინდობილია აზროვნებისა თუ შეგრძნებების ბუნებ-
რივ პროცესს, ამასთან, საკუთარ თავს, გრძნობებს თუ მოსაზრე-
ბებს გამოხატავს ყველაზე ნატურალური, მისთვის სასურველი
ფორმით.48 საზოგადოებაში, საჯარო ან თუნდაც კერძო სივრცეში
(როდესაც ადამიანი არ არის მარტო) ის ქვეცნობიერად უწევს ანგა-
რიშს გარშემომყოფებს, მათ ინტერესებს, ცდილობს, გამოიყურე-
ბოდეს და მოქმედებდეს სიტუაციის, ვითარების, გარემოს ადეკვა-
ტურად, აკონტროლებს საკუთარ ლექსიკას, ჩვევებს, მანერებს,

195.
73
რაზე თვითკონტროლის საჭიროებაც არ აქვს განმარტოებისას. ბუ-

ნებრივია, ადამიანები საზოგადოებაში შეიძლება ხშირად ზუსტად
ისევე მოიქცნენ, როგორც პრივატულ სივრცეში მოიქცეოდნენ,
თუმცა, უფრო კანონზომიერი და მოსალოდნელია ადამიანების მე-
ტი ნატურალურობა, ბუნებრიობა განმარტოებისას.49 „საჯარო
სივრცეში თითოეული ადამიანი შესაძლოა შეზღუდული იყოს, სულ
მცირე, სხვათა პატივისცემის, საზოგადოებრივი აზრისთვის ანგა-
რიშის გაწევის ვალდებულებით, რამაც შესაძლოა დააკორექტიროს
მისი ქმედება. უფლება პირად სივრცეზე კი ქმნის შესაძლებლობას,
ადამიანმა საზოგადოების, ნებისმიერი მესამე პირის, სახელმწი-
ფოს ჩართულობის, კონტროლის, შესაბამისად, მათთვის ანაგარი-
შის გაწევის საჭიროების გარეშე, საკუთარი არჩევანის მიხედვით,
თავისუფლად შექმნას მისთვის სასურველი გარემო“.50
თუ ადამიანებს გაუჩნდებათ თუნდაც ეჭვი, რომ მათი პირადი
სივრცე შეიძლება ამა თუ იმ ფორმით კონტროლდებოდეს, ეს თა-
ვისთავად გამოიწვევს მათი ქცევის რეგულირებას, დააკორექ-
ტირებს ურთიერთობებს, დააბრკოლებს მათი განვითარების შე-
საძლებლობას საკუთარი არჩევანის, სურვილების, მიზნების მი-
ხედვით. საკონსტიტუციო სასამართლოს განმარტებით: „დამოუკი-
დებლად იმისგან, ადამიანი ამ განცდის ტყვეობაში მოხვდება თუ
არა და საბოლოოდ შეცვლის/ დააკორექტირებს თუ არა საკუთარ
ქცევებს, ამაზე დაფიქრების მოტივაციის არსებობაც კი წარმოად-
გენს ადამიანის თავისუფლებაში მძიმე ჩარევას“.51 „ადამიანების
პირადი ცხოვრების, სივრცის გაუმართლებელი, არაპროპორცი-
49 იქვე, 196.
ად ქორიძე, ააიპ „ფონდი ღია საზოგადოება საქართველო“, ააიპ „საერთა-
შორისო გამჭვირვალობა – საქართველო“, ააიპ „საქართველოს ახალგაზრ-
და იურისტთა ასოციაცია“, ააიპ „სამართლიანი არჩევნებისა და დემოკრა-
ტიის საერთაშორისო საზოგადოება“ და ააიპ „ადამიანის უფლებათა ცენტ-
რი“ საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ“, II, 11.
51 იქვე, II, 110.
74
ული კონტროლი თრგუნავს მათ თავისუფალ თვითგამორკვევას და

ფუნდამეტური უფლებების სრულყოფილად, მათი ნების შესაბამი-
სად გამოყენების ინიციატივას, შედეგად, აფერმკრთალებს ადამი-
ანების თვითრეალიზაციის, განვითარების შანსს“52. „ადამიანების
თავისუფალი განვითარების პერსპექტივა ძალიან მყიფე ხდება
პერსონალური ავტონომიურობის საეჭვოობის პირობებში. მნიშვ-
ნელოვანია არა მხოლოდ რეალური, ფაქტობრივი ხელშეუხებლობა
ადამიანის პირადი სივრცისა, არამედ ასეთი ხელშეუხებლობის მყა-
რი შეგრძნება, განცდა, აღქმადობა ადამიანის მხრიდან. ამ თვალსა-
ზრისით, სახელმწიფო ხელისუფლების ქმედებებიც და სამართა-
ლიც იმდენად დამაჯერებელი უნდა იყოს ადამიანებისთვის, რომ
ისინი მუდმივი ეჭვით არ ცხოვრობდნენ, არის კი მათი პირადული
სივრცე რეალურად დაცული, ხელშეუხებელი. ადამიანის პერსონა-
ლური ატონომიურობისა და პირადი სივრცის, მისი ნების, გადა-
წყვეტილების გარეშე ნებისმიერი ფორმითა და ინტენსივობით გან-
საჯაროების, ნებისმიერი მესამე პირის მხრიდან ხელმისაწვდო-
მობის საფრთხეზე დაფიქრებაც კი თრგუნავს ადამიანის თვითგა-
მორკვევას, ინიციატივას, თვითრეალიზაციის პერსპექტივებს, რაც
ერთნაირად აფერხებს როგორც ადამიანების პერსონალურ, ისე
საზოგადოების ჯანსაღ და დამოკრატიულ განვითარებას“.53
საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლომ პიროვნების თა-

ვისუფალი განვითარების უფლებას პრაქტიკული სიცოცხლე შეს-
ძინა. უფლების მარეგლამენტირებელი დებულება, რომელიც წლე-
ბის განმავლობაში ფაქტობრივად გამოუყენებელი იყო, სულ უფრო
მზარდ დატვირთვას იძენს და ადამიანის თავისუფალი თვითრე-
ალიზაციის უზრუნველსაყოფად სამომავლოდაც ქმნის ახალი გა-
მოწვევებისთვის კონსტიტუციურ გარანტიას. უფლების შემდგომი
გაანალიზების პროცესში საკონსტიტუციო სასამართლოს მთავარ
52 იქვე, II, 113.

53 იქვე, II, 14.
75
ამოცანას წარმოადგენს არა მისი სრულყოფილი განარტების

მცდელობა, არამედ სახელმწიფო ხელისუფლების ჩარევისგან თა-
ვისუფალი საზღვრების მონიშვნა.
76
Вольфганг Бабек
ЧРЕЗВЫЧАЙНЫЕ ПОЛОЖЕНИЯ, СВЯЗАННЫЕ

С ИЗМЕНЕНИЕМ КЛИМАТА, И ОТСТУПЛЕНИЕ
ОТ ОСНОВНЫХ ПРАВ ЧЕЛОВЕКА
1. Чрезвычайное Положение
1.1. Введение
Большую часть оставшегося2 века мы будем бороться с

изменениями, вызванными изменением климата. Несмотря на то,
что реки, особенно под Кавказом, оставались неизменными на
протяжении веков, Грузия не станет исключением. Грузия с ее
разнообразными климатическими зонами может особенно
пострадать, а ее 637 ледников могут исчезнуть.
Поэтому странам рекомендуется следовать шагам, изло-
женным МГЭИК1, и ввести в действие законы, регулирующие
выбросы парниковых газов. Конституционные юристы должны
рассмотреть возможность включения в конституцию положений о
защите природы и окружающей среды.
1.2. Хорошо Расположенная Грузия
Грузия уже сделала это в статье 5 V ГК и еще больше в статье

29. Таким образом, она намного опережает многие другие
страны, а статья 29, в частности, должна предоставить широкие
возможности для интерпретации и гибкости предстоящих
изменений.2 A Конституционный суд Германии в своем знаковом
решении, принятом всего несколько недель назад, обязал
правительство переработать свой закон об изменении климата,
 Я благодарю профессора Альбрехта Вебера из Оснабрюка за под-

держку в написании этого эссе.
1 <https://www.ipcc.ch/report/ar6/wg1/> [12.09.2021]
2 Хороший обзор представлен Лондонской школой экономики на сайте
https://climate-laws.org/, последнее посещение 11.09.2021.
77
чтобы снизить выбросы парниковых газов к 2030 году для защиты

интересов детей, которые подали иск против правительства от
имени своего поколения.3
1.3. Чрезвычайные Положения Штатов
Однако странам также следует пересмотреть и обновить свои

конституционные положения о чрезвычайных ситуациях, чтобы
адекватно реагировать в условиях кризиса. Когда кризис разво-
рачивается, времени для этого мало.
Положения о чрезвычайном положении обычно определяются
конституционными положениями, которые указывают, кто и при
каком условии может объявить чрезвычайное положение, кто
должен утвердить объявление, какие субъекты имеют какие осо-
бые полномочия после его объявления, кто должен утвердить
объявление и какие субъекты имеют какие-то особые полномочия
после его объявления, которые конституция не закрепляет за
ними вне чрезвычайных ситуаций.4
Объем определения уже показывает, что в конституциях
разных стран мира и в конституционной действительности мне-
ния о том, что именно представляет собой “чрезвычайная ситу-
ация”, кто имеет право решать, существует ли она, и какие пос-
ледствия за этим следуют, расходятся. Выбор, который делает
юрисдикция, влияет на способность правового порядка реа-
гировать на чрезвычайную ситуацию в соответствии с его фун-
даментальными нормативными обязательствами. 5
1.4. Исключение из Правил
Чрезвычайное положение некоторые называют одобренной

конституцией диктатурой на ограниченный период времени. 6
3 BVerfG, Первый сенат 24. Март 2021- 1 BvR 2656/18-, Rn.1-270,

<http://www.bverfg.de/e/rs20210324_1bvr265618.htm> [12.09.2021]
4 Bjørnskov/Voigt, 2018, p. 103.
5 Ramraj/Guruswamy, 2013, p. 85.
6 Сравните книгу Росситера “Конституционная диктатура”.
78
Чрезвычайные полномочия представляют собой серьезный вы-

зов одной из ключевых целей современного конституционализма
− ограничению государственной власти. Это означает восста-
новление конституционного порядка путем его временного
приостановления.7 Как, если это вообще возможно, правовой
порядок может реагировать на чрезвычайную ситуацию в конс-
титуционных рамках? Соответствует ли общим целям конститу-
ционализма то, что конституция разрешает полностью или час-
тично приостанавливать действие существенных конституцион-
ных гарантий во время чрезвычайных ситуаций? Основные во-
просы о природе конституционного правительства никогда не бы-
вают далеки от, казалось бы, безобидных вопросов о чрезвы-
чайных полномочиях.8 Чрезвычайные ситуации предполагают как
отступления от обычных стандартов в области прав человека, так
и изменения в распределении функций и полномочий между
различными органами государства. 9 История показала, что вре-
менная отмена основных прав человека, происходящая в кон-
тексте чрезвычайного положения, привела к грубейшим нару-
шениям прав человека.10 Тем не менее, основные междуна-
родные документы по правам человека нашего времени обычно
содержат оговорку об отступлении в отношении чрезвычайных
ситуаций. Безусловно, могут возникнуть различные внутренние и
внешние ситуации, в которых исполнительный орган государства
должен действовать быстро и решительно для защиты фунда-
ментальных интересов государства и общества. 11 По этой при-
чине чрезвычайные ситуации могут предполагать как отступле-
ния от обычных стандартов в области прав человека, так и

9 Венецианская комиссия, 1995, с. 3.
10 Венецианская комиссия, 1995, с. 4; idem, 1996, с. 143; о практике государств
в отношении чрезвычайного положения см. доклад Специального докладчика

ООН по чрезвычайному положению и правам человека за 1955 год,
E/CN.4.Sub.2/1955/20.
11 Гросс, 2011, с. 334.
79
изменения в распределении функций и полномочий между ветвя-

ми государственной власти. Поэтому конституционный порядок
должен определять соответствующие правовые принципы и
положения для решения проблем, возникающих в чрезвычайных
условиях.12 Таким образом, он должен поддерживать “тонкий ба-
ланс между приостановлением индивидуальных прав путем вре-
менного сокращения разделения властей и одновременно обес-
печивать механизмы мониторинга, призванные снизить вероят-
ность злоупотребления чрезвычайным положением политиками,
стремящимися к максимизации власти”.13
1.5. Разработка Чрезвычайного Положения
При разработке чрезвычайных полномочий большинство сов-

ременных конституций в неявной или явной форме дают ответы
на следующие вопросы:
(a) Сколько различных типов аварийных систем создано?
(b) Кто и когда решает, могут ли быть задействованы
чрезвычайные полномочия и на каком основании?
(c) При каких условиях они могут осуществляться?
(d) Какие полномочия возникают при объявлении чрезвы-
чайного положения?
(e) В какой степени права человека могут быть ущем-
лены?
(f) Какие существуют механизмы контроля за осуществ-
лением этих полномочий?
(f) Как заканчивается чрезвычайная ситуация?14
Эта статья посвящена вопросу о том, как права человека могут
быть ограничены во время чрезвычайного положения. Чрезвы-
чайные меры в связи с пандемией COVID-19 стали реальным

14 В продолжение Ramraj/Guruswamy, 2013, p. 87 и Bjørnskov/Voigt, 2018,
p. 106.
80
испытанием во многих странах, недостатки которого необходимо

пересмотреть и исправить.15
2. Ограничения в Чрезвычайных Ситуациях
Ограничение основных прав в чрезвычайных ситуациях отно-

сится к суверенной власти государства в той мере, в какой она не
ограничена обязательствами международного права и консти-
туционными ограничениями. Поскольку у правительств часто
возникает соблазн злоупотребить инструментами чрезвычайного
права во времена потрясений, волнений или угроз безопасности
государства, международное право стремится к балансу между
признанием законного права суверенных государств защищать
свой конституционный порядок и предотвращением злоупотре-
бления правом на чрезвычайное положение.16
Хотя формулировки положений о чрезвычайном положении в
конвенциях по правам человека не идентичны в отношении пред-
варительных условий введения чрезвычайного положения, неко-
торые общие принципы могут быть выведены из формулировок и
контекста конвенций по правам человека. Если государства яв-
ляются сторонами соответствующих конвенций и не заявили
никаких оговорок, они связаны этими обязательствами при
введении чрезвычайного положения в соответствии со своим на-
циональным конституционным или подконституционным правом.
Поэтому сначала мы рассмотрим международные нормы, а затем
некоторые национальные конституционные ограничения на срав-
нительной основе.
15 Всеобъемлющий обзор конституционных аспектов ответов Covid-19

различных стран можно найти на сайте
<https://verfassungsblog.de/category/debates/covid-19-and-states-of-
emergency-debates/> [04.08.2021]
16 Новак (2ед), МПГПП, статья 4, n3.
81
2.1. Конвенции по Правам Человека
В конвенциях по правам человека обычно выделяют четыре

основных условия или принципа, которые должны соблюдаться
при введении чрезвычайного положения:
(1) Исключительная угроза
(2) Принцип пропорциональности
(3) Недискриминационное применение
(4) Неотъемлемые основные права.17
Исключительная угроза (1) относится к жизни и существо-
ванию нации (ст. 4 ICCRP),18 ко времени войны или другого чрез-
вычайного положения (ст. 15 ECHR),19 к войне, общественной
опасности или другому чрезвычайному положению, угрожающе-
му независимости или безопасности государства (ст. 27 ACHR)
или к исключительным чрезвычайным ситуациям, угрожающим
жизни и существованию (ст. 4 RevArabChHR). Причины угрозы
сформулированы не одинаково, но исключительная угроза жизни
и существованию нации является общим знаменателем. КПЧ
подчеркнул, что любое отступление допустимо только в том
случае, если ситуация представляет собой угрозу для жизни
нации20. Прецедентное право ЕСПЧ требует наличия реальной,
прямой угрозы, последствия которой касаются всей нации, 21
также географически ограниченная чрезвычайная ситуация мо-
жет затронуть все население (как это было с мерами по отсту-
плению Великобритании во время гражданской войны в Северной
17 См. Stein; T,( 2004), 324, n 101-106, в Merten/ Papier(2004); аналогично

Венецианская комиссия CDL-PI 003;16/4/2020: Сборник по чрезвычай-
ным положениям; стр. 4.
18 “Во время чрезвычайного положения, угрожающего жизни и существо-
ванию, о котором официально объявлено”.

19 “Во время войны или другого чрезвычайного положения, угрожающего
жизни нации”.
20 GC29/72 , §3.
21 ЕСПЧ ,1/71961 Лоулесс /Ирландия; No332/57.
82
Ирландии, одобренными ЕСПЧ и СПЧ). 22 Государства имеют

определенную свободу действий при оценке чрезвычайной
ситуации и необходимых отступлений. 23 Положение об отступле-
ниях в ст. 4 п. 1 МПГПП − в отличие от других положений о чрезвы-
чайном положении − дополнительно требует, чтобы чрезвычай-
ное положение было официально объявлено, эффект которого
заключается в информировании пострадавшего населения и
помогает избежать де-факто чрезвычайных отступлений. 24
Принцип пропорциональности (2) является неотъемлемым
ограничением для применения чрезвычайных мер и четко сфор-
мулирован в соответствующих положениях об отступлении (“в
той мере, в какой это строго необходимо в связи с остротой
ситуации”: Ст. 4 МПГПП; Ст. 15 ЕКПЧ; Ст. 27 АКПЧ; Ст. 4RevArab
CHHR); принцип относится не только к провозглашению, продол-
жительности и географическому распространению, но и к отступ-
лению от конкретных прав.25
Принцип недискриминации (3) упоминается в ст. 4 МПГПП, ст.
27 АКПЧ и ст. 4 RevArab ChFR, но не в ст. 15 ЕКПЧ26: лица не
могут быть затронуты “исключительно из-за их этнической, рели-
гиозной или языковой приверженности или происхождения”.
Некоторые основные права, не допускающие отступлений (4),
обычно освобождаются от каких-либо отступлений в чрезвы-
чайных ситуациях.27 К ним относятся:
- Право на жизнь: Ст. 4; 6 МПГПП; Ст. 15; 2 ЕКПЧ; Ст. 27;3
АКПЧ; Ст. 3 RevArabCHHR Запрет пыток (Ст. 4, 7 МПГПП;
Ст. 15 ;3 ЕКПЧ; Ст. 27;5 АКПЧ).
22 Novak(2ed) ICCPR , n14; см. также меры по отступлению после

террористических атак 11 сентября 2001 года; ЕСПЧ, 19/2/2009; A.et al v
Great Britain, No3455/05 §181.
23 Венецианская комиссия, (n114), § 67; Новак (МПГПП), 2-е издание;
n.15.
24 Новак 2ед; (МПГПП), n 19.
25 КПЧ, ГК 29 (ст. 4); §4.
26 Однако также заслуживает уважения; Stein (2004), N104.
27 “Notstandsfeste Grundrechte” в немецкой терминологии.
83
- Запрет рабства и подневольного состояния (ст. 4; 8

МПГПП; ст. 15; 4 ЕКПЧ, Запрет законов ex-post-facto
(“nullun crimen sine lege”): Ст. 15, 7 ЕКПЧ; Ст. 27, 7 АКПЧ;
Ст. 4, 15 RevArabCHHR.
Помимо этого существует другой список или каталог не-
отступных прав в конвенциях по правам человека, которые лишь
частично совпадают:
МПГПП дополнительно защищает запрет не лишения свободы
за долги, право на признание личности и право на свободу мысли
(ст. 4; 11,16,18 МПГПП) и обширные списки в АКПЧ (юридическая
личность; свобода совести и религии; права семьи; право на имя;
права ребенка; права на гражданство, право на политическое
участие: Ст. 27 ACHR), а в RevArabCHHR дополнительно упо-
минается запрет на медицинские эксперименты; право на приз-
нание личности; запрет на произвольное предотвращение выез-
да из своей страны; право на убежище; право на гражданство).
Расширение прав, не допускающих отступлений, в более поздних
конвенциях по правам человека может быть объяснено правами
личности, связанными с человеческим достоинством, и опреде-
ленным уклоном в сторону распространения не допускающих
отступлений прав на ЭСКП (Латинская Америка).
Следует также отметить, что, несмотря на относительно узкий
перечень не допускающих отступлений положений ст. 4 МПГПП,
КПЧ во втором ГК 2001 года принял более широкое толкование,
указав, что другие статьи не могут произвольно подвергаться
отступлениям, даже если существует угроза жизни нации.28
Отступление или приостановление основных прав должно
строго отделяться от ограничения основных прав и подчиняться
условиям, изложенным в конвенциях по правам человека. Мы
можем лишь следовать рекомендациям Венецианской комиссии,
уже упомянутым выше в отношении чрезвычайных полномочий: 29
28 КПЧ ;GC 29/72; дальнейшие ссылки в Novak(2ed) Art 4, n 24.

29 CDL-SDT (1995), 012.
84
- Определение и ограничение чрезвычайных ситуаций

должно соответствовать концепции “исключительной уг-
розы для жизни или существования государства” или в
случаях “войны или чрезвычайного положения, угрожа-
ющего жизни нации”. Следует избегать фактического
введения чрезвычайного положения и публично объяв-
лять о введении различных чрезвычайных ситуаций. Раз-
личные чрезвычайные положения заслуживают диффе-
ренциации правил.
- Конституция должна четко определить, какие основные
права могут быть приостановлены, а какие не могут быть
приостановлены (либо негативный список, либо пози-
тивный список, или даже предпочтительнее смешанный
список, в котором четко определены неотступные права и
отступные права. Неотъемлемыми правами должны быть
человеческое достоинство, право на жизнь, запрет пыток
и бесчеловечного и унижающего достоинство обращения,
запрет рабства и подневольного состояния; nullum crimen
sine lege, судебная защита и справедливый суд, право на
гражданство, права личности, свобода мысли, свобода
совести и религии; в конечном итоге могут быть добав-
лены некоторые “социальные права” в их индивиду-
альном аспекте (права семьи или детей) .
- Отступления от основных прав должны быть соразмерны
опасности и подчиняться “принципу временности”. Чрез-
вычайные меры не могут действовать дольше, чем сущес-
твует чрезвычайная ситуация
- Даже в условиях чрезвычайного положения верховенство
закона должно соблюдаться.
2.2. Защита и Ограничение Основных Прав
Защиту основных прав необходимо оценивать с трех раз-

личных точек зрения:
85
1. Какие основные права могут или должны быть ущемлены

в условиях чрезвычайного положения?
2. Как может быть структурирована такая конституционная
статья?
3. В чем разница между отступлением, приостановлением,
ограничением или ограничением?
Защита национальной и общественной безопасности может
оправдать ограничение полного осуществления некоторых прав
человека и даже отступление от некоторых обязательств в
области прав человека.30 Однако ограничения прав и свобод
человека и отступления от них должны регулироваться законом и
предпочтительно иметь основание в конституции. 31 Это является
жизненно важной гарантией поддержания демократии и верхо-
венства закона. Закон должен указывать, в каких случаях огра-
ничения могут быть оправданы, и, желательно, должен опре-
делять чрезвычайное положение, которое может оправдать меры
по отступлению, чтобы создать гарантии против злоупотребления
правом принимать ограничивающие или отступающие меры для
других целей или в большем объеме, чем это разрешено
внутренним законодательством и Европейской конвенцией по
правам человека (ЕКПЧ) или другими региональными обяза-
тельствами по правам человека, которые приняла страна. 32 Пра-
во на отступление от основных прав часто наблюдается в
конституциях развивающихся стран. Если приостанавливается
действие только некоторых прав, в большинстве конституций при-
водится их четкий перечень.33 Необходимо найти баланс между
национальной безопасностью, общественной безопасностью и
30 Преамбула Руководящих принципов по правам человека и борьбе с тер-

роризмом, принятых Комитетом министров Совета Европы на его 804-м засе-
дании 11 июля 2002 года; в пункте (f) упоминается “императивная обязанность
государств защищать свое население от возможных террористических актов”.
31 Венецианская комиссия, 2006, с.13.
32 Венецианская комиссия, 2011, с. 3 с.
86
общественным порядком, с одной стороны, и осуществлением

основных прав и свобод, с другой стороны. Оценка справе-
дливости и пропорциональности баланса общественных и част-
ных интересов должна определяться конкретной ситуацией и
обстоятельствами. Важно, однако, что соответствующее право
или свобода не могут быть урезаны по своей сути, а
вмешательство должно быть сведено к минимуму.34
Хотя существует несколько ограничений, налагаемых рати-
фикацией и информацией о применении чрезвычайных мер на
соответствующие надзорные механизмы конвенций по правам
человека (например, ст. 15 ЕКПЧ; ст. 4 МПГПП; ст. 27 АКПЧ),
ситуация с соответствующими или достаточными конституци-
онными защитными механизмами представляется весьма неу-
довлетворительной. Защита прав человека является, пожалуй,
самым важным элементом для либеральных демократий, как
показывают исторические примеры и как было сказано выше.
Таблица 14.6 показывает, что конституционные положения силь-
но различаются. По опыту автора, слишком мало исследований и
слишком мало внимания уделяется этим важным положениям.
Венецианская комиссия в нескольких заключениях и заявле-
ниях подчеркнула необходимость того, чтобы чрезвычайные
ситуации были четко определены в Конституции и чтобы сущес-
твовал механизм парламентского контроля, который обычно пре-
дусмотрен в большинстве (европейских) конституций.35 Ущем-
ление прав человека в результате объявления чрезвычайного
положения на национальном уровне часто приводит к грубейшим
нарушениям прав человека, замаскированным под аспект нацио-
нальной безопасности, и должно подчиняться верховенству за-
кона.36 Венецианская комиссия призывает государства-члены Со-
вета Европы усилить конституционные гарантии основных прав
34 Венецианская комиссия, 2006, с. 13 с.

35 Венецианская комиссия; Отчет о чрезвычайных полномочиях; CDL-
STD(1995) 012; см. в Кратком отчете CDL-PI (2020) 003, стр.12.
36 Венецианская комиссия, (ib.), CDL-PI; стр.12-13.
87
против злоупотребления властью путем объявления или про-

дления чрезвычайного положения для принятия мер по защите
жизни нации или чрезмерного использования полицейских полно-
мочий.37
Сравнение приостановления основных прав конституционны-
ми чрезвычайными полномочиями показывает довольно неодно-
родную картину, поскольку некоторые конституции прямо не регу-
лируют приостановление прав в чрезвычайных случаях, в то вре-
мя как другие намерены дать общие указания или подробно
регламентировать это.38
Такой формат не позволяет дать исчерпывающий обзор фор-
мулирования и использования положений о чрезвычайном поло-
жении в конституциях стран мира. Здесь текст будет ограничен
некоторыми избранными примерами, которые известны в Европе
и Латинской Америке или Африке.
В Германии, где действует довольно подробная “Конституция
чрезвычайного положения” (Notstandsverfassung), различные ста-
дии чрезвычайного положения за рубежом (случай обороны) до-
пускают отступление от защиты собственности (компенсация
провизии) и лишения свободы,39 в то время как “состояние напря-
женности” допускает обязанность государственной службы;40
внешнее, как и внутреннее чрезвычайное положение (например,
природные катастрофы) может повлиять на право коалиции, сво-
боду передвижения, свободу профессии, несмотря на соблю-
дение принципа пропорциональности.41 В Австрии Конституция
не содержит специальной чрезвычайной оговорки для приоста-
новки основных прав, отступление от ст. 15 ЕКПЧ практически не
37 Ib, N.54; p.13.

38 Stein (N.112); 975; см. также Венецианская комиссия; ib; No55;
Gross,(2011) 336.
39 Статья 115 c пункт 2.
40 Статья 8O a ;Статья 12 п.3.5BL.
41 Штайн (n.114), № 66.
88
может быть отменено (ст. 53 ЕКПЧ). 42 В Испании, имеющей

довольно дифференцированную систему чрезвычайных поло-
жений (ст. 55 п. 1),43 несколько основных прав могут быть приоста-
новлены (личная свобода; неприкосновенность жилища и сво-
бода общения; свободный выбор места жительства; свобода ин-
формации и выражения мнений; свобода собраний; право на
забастовку).44 Аналогично в Греции (в случаях внешней опаснос-
ти или прямой угрозы национальной безопасности) могут быть
приостановлены такие основные права, как свобода передвиже-
ния, хабеас корпус, право на законного судью, свобода жилища,
частной и семейной жизни, свобода собраний, свобода слова и
печати, свобода общения, свободная коалиция и право на
забастовку: Статья 48 GRC); Нидерланды также предусматри-
вают перечисление конкретных прав, действие которых может
быть приостановлено (Статья 103 п. 2).
Финляндия допускает отступления в обобщающей формули-
ровке в отношении основных прав в чрезвычайных ситуациях
(§23).
Во Франции могут быть вызваны три различные чрезвычайные
ситуации (“кризисная ситуация”: Статья 16; “осадное положение”
.статья 36; и чрезвычайное положение, регулируемое законом
1955 года); последнее является наиболее актуальным на прак-
тике, поскольку соответствует внутренним чрезвычайным ситуа-
циям.45
В Великобритании существует целый ряд законодательных
актов о войне и чрезвычайном положении, которые невозможно
перечислить здесь; возможно, наиболее актуальным сегодня
42 Berka, Aus 58, in A, Weber (2002).

43 Круз Вильялон; (1984).
44 См. в Medina Guerrero , (2018), в Merten /Papier, § 301; N 68.
45 Административный судья и Государственный совет контролируют,
однако, осуществление соответствующих полномочий и “теорию исклю-

чительных обстоятельств”, Группа этюдов Экс; Fr 32-33, в A,Weber
(2002).
89
является Закон о чрезвычайных полномочиях 1920 года, позво-

ляющий, в частности, ограничивать экономические свободы, и
Закон о терроризме 2001 года (свобода собраний и ассоциаций).
Образцовое решение было найдено в конституции Польши,
которая под заголовком “чрезвычайные меры” (ст. 228) объеди-
няет три различных типа чрезвычайных ситуаций: военное
положение, чрезвычайное положение и стихийное бедствие: В
двух первых ситуациях существует запрет на приостановление
наиболее важных прав (достоинство; право гражданства на
жизнь; право на гуманное обращение; nullum crimen sine lege; пре-
зумпция невиновности; эффективная судебная защита; право на
частную жизнь, свобода религии и совести, петиции; права семьи
и детей (ст. 233 п. 1): эта негативная формулировка явно уважает
неотступные права конвенций по правам человека и дополни-
тельно обогащает другие важные права, закрепленные в более
поздних конвенциях по правам человека. С другой стороны, для
применения состояния стихийного бедствия в формулировке ис-
пользуется позитивное перечисление, которое охватывает права
на экономическую деятельность; личную свободу, защиту место-
жительства, свободное передвижение, право на забастовку;
собственность, право на труд; право на безопасные и гигие-
ничные условия труда и право на отдых (ст. 233 п. 3 ). Различие
между “абсолютными” правами, не подлежащими отступлению, и
правами, действие которых может быть приостановлено в кон-
кретных чрезвычайных ситуациях (природных катастрофах),
представляется убедительным и соответствует важнейшему пра-
вилу права, т.е. предвидимости и точности конституционной или
законодательной нормы, нарушающей основные права. Этот ком-
бинированный или смешанный метод был также использован в
Конституции Албании (ст. 175) и Словении (ст. 16).
Менее предпочтительным представляется положение Венг-
рии, которое четко разграничивает исключительное и чрезвы-
чайное положение, но оставляет материальную конкретизацию
90
приостанавливаемых прав на усмотрение закона более высокого

ранга (“кардинального закона”).46
Конституция России предусматривает “ограничения”47 в чрез-
вычайных ситуациях “для обеспечения безопасности граждан и
защиты конституционного строя”, критерии которых шире, чем
обычно принимаются в конвенциях по правам человека (напри-
мер, война или другие чрезвычайные ситуации: Ст. 15 ЕКПЧ;
угроза жизни и существованию нации: Ст. 4 МПГПП), но
упоминается ряд прав, от которых нельзя отступать (право на
жизнь, человеческое достоинство, право на частную жизнь; за-
щита данных; свобода совести и религии, предпринимательская
деятельность; основные судебные права: Ст. 56 п. 3). Анало-
гичная защита гарантирована в Конституции Украины, где допол-
нительно упоминаются права семьи и детей (ст. 46 п. 2). Конс-
титуция Турции (2017) проводит различие между случаями вой-
ны, мобилизации и чрезвычайного положения, но оставляет за
властями большую свободу действий по частичному или полному
приостановлению основных прав (ст. 15), 48 что постоянно нахо-
дится в поле зрения Совета Европы и Венецианской комиссии
после путча против президента Эрдогана в 2016 году.49
Следует также иметь в виду, что государства с давней тра-
дицией судебного или − в последнее время − конституционного
контроля вполне могут интерпретировать баланс прав и инте-
ресов при проверке ограничивающих статутов или исполнитель-
ных актов. Недавнее включение общих ограничительных огово-
рок, например, в Южной Африке или Швейцарии, должно обра-
тить внимание на то, что эти современные и хорошо сфор-
46Ст. 48-53 Венгерского кодекса (Основной закон).

47Это английский перевод.
48 Критический взгляд Венецианской комиссии на конституционные
поправки, CDL-AD (2027) 005.

49 Венецианская комиссия CDl-AD(2016)037 с критической оценкой
продления срока действия после 3 месяцев и злоупотребления

чрезвычайными полномочиями в других целях.
91
мулированные конституции намеренно не используют более

формальный подход к квалифицированным статутным положе-
ниям, а оставляют в значительной степени на усмотрение судеб-
ной власти контроль за пределами, установленными законода-
телем и − на основании закона − исполнительной властью. При-
мер ГКПЧ ЕС является довольно уникальным и специфическим,
что во многом объясняется дискуссией в Конвенте и сложными
отношениями с ЕКПЧ.
2.3. Проектирование Защиты и Отступления
Принцип недопустимости отступлений является важнейшим

принципом и гласит, что существует ядро основных прав, которые
не могут быть нарушены или ограничены даже в чрезвычайных
ситуациях.50 В конституции должно быть четко указано (в идеале
− прописаны фактические ограничения, а не только ссылки на
количество статутов), какие права могут быть приостановлены, а
какие не допускают отступлений и должны соблюдаться при
любых обстоятельствах.51
Государства разработали различные стратегии защиты прав
человека во время чрезвычайного положения в своих конс-
титуциях.
a. Некоторые доходят до того, что Марокко в статье 59.3
своей конституции говорит следующее: Основные права
и свободы, предусмотренные настоящей конституцией,
остаются гарантированными.
b. В других случаях права, не подлежащие отступлению,
перечисляются в явном виде, прописывая их или на-
зывая, как, например, Португалия в ст. 19.6: Ни при каких
обстоятельствах объявление осадного или чрезвычай-
50 Kälin/Künzli, 2013, p. 160; Sivakumaran, 2018, p. 511; Scheinin, 2018, p.

583 в отношении терроризма.
51 Венецианская комиссия, 2006, с.13.
92
ного положения не должно затрагивать права на жизнь,

личную неприкосновенность, личную идентичность,
гражданскую правоспособность и гражданство, отсутс-
твие обратной силы уголовного закона, право обвиня-
емого на защиту или свободу совести и религии.
c. Другие просто перечисляют номера положений в пункте,
как, например, Грузия, или Россия в статье 56.3, или -
довольно пространно − Никарагуа в статье 186: The Pre-
sident of the Republic may not suspend the rights and
guarantees established in articles 23; 24; 25, No. 3; 26, No. 3;
27; 29; 33, nos. 2.1 (final part), 3 and 5; 34, except nos. 2 и 8;
35; 36; 37; 38; 39; 40; 41; 42; 43; 44; 46; 47; 48; 50; 51; 56;
57; 58; 59; 60; 61; 62; 63; 64; 65; 67; 68, первая часть; 69;
70; 71; 72; 73; 74; 75; 76; 77; 78; 79; 80; 81; 82; 84; 85; 87;
89; 90 и 91. 52...
d. В других конституциях также выделяются индивидуаль-
ные права, например, в Таиланде в ст. 30: Принудитель-
ный труд не может быть навязан, кроме как в силу
положения закона, принятого с целью предотвращения
общественного бедствия, или когда объявлено чрезвыча-
йное или военное положение...
e. Афганистан допускает приостановление или ограничение
только после одобрения высшими должностными ли-
цами, включая судебные органы, в ст. 145, которая гла-
сит: Во время чрезвычайного положения президент мо-
жет, после одобрения председателей Национального со-
брания, а также председателя Верховного суда, приоста-
новить исполнение следующих положений или наложить
на них ограничения:
1. Пункт второй статьи 27;
2. Статья 36;
3. Пункт второй статьи 37;
52 Аналогично Армении в ст. 76 или Украина в ст. 64.
93
4. Пункт второй статьи 38.

f. Некоторые конституции содержат перечислительный спи-
сок очень немногих основных прав, которые могут быть
ограничены. Испания, например, упоминает в ст. 55: 1.
Права, признанные в разделах 17 и 18, подразделы 2 и 3,
разделах 19 и 20, подраздел 1, пункты a) и d), и подраздел
5; разделах 21 и 28, подраздел 2, и разделе 37, подраздел
2, могут быть приостановлены...
g. Другие, напротив, предоставляют перечислительный спи-
сок основных прав, который может быть ограничен, как бы
это ни было прописано. Наряду с Нидерландами в статье
103.2, Бразилия в статье 137 представляет собой такой
пример: Когда осадное положение, введенное в соот-
ветствии со ст. 137, I, действует, только следующие меры
мо-гут быть приняты против отдельных лиц:
I.обязательство оставаться в определенном месте;
II.содержание под стражей в здании, не
предназначенном для лиц, обвиняемых или
осужденных за общеуголовные преступления;
III.ограничения, касающиеся неприкосновенности
корреспонденции, тайны связи, предоставления
информации и свободы печати, радиовещания и
телевидения, предусмотренные законом;
IV.приостановление свободы собраний;
V.обыск и выемка в своем жилище;
VI.вмешательство в деятельность коммунальных
предприятий;
VII. реквизиция имущества.
h. Конституция Албании является примером того, как огра-
ничение прав человека зависит от причины чрезвычай-
ного положения. Ст. 175 гласит: 1. Во время военного или
чрезвычайного положения права и свободы, предусмот-
ренные в статьях: 15; 18; 19; 20; 21; 24; 25; 29; 30; 31; 32;
34; 39, ч. 1; 41, пп. 1, 2, 3 и 5; 42; 43; 48; 54; 55 не могут
94
быть ограничены. 2. Во время стихийного бедствия права

и свободы, предусмотренные ст.ст: 37; 38; 41, ч. 4; 49; 51
могут быть ограничены.
i. Наконец, Турция в ст. 15.1 допускает в широком смысле,
что все основные права могут быть полностью приоста-
новлены, за исключением тех, которые предусмотрены
международным правом: Во время войны, мобилизации
или чрезвычайного положения осуществление основных
прав и свобод может быть частично или полностью при-
остановлено или могут быть приняты меры в отступление
от гарантий, закрепленных в конституции, в той мере, в
какой этого требуют обстоятельства, при условии, что не
нарушаются обязательства по международному праву.
2.4. Отстранен, Приостановлен, Ограничен или Ограничен

(Derogated, suspended, limited or restricted)?
Конституции пошли разными путями для защиты основных

прав. Как правило, для прекращения прав используются четыре
различных термина: Права либо умаляются, либо приостанав-
ливаются, либо ограничиваются. В чем разница в терминологии?
Слова “отступление” и “приостановление” взаимозаменяемы 53 и
не имеют разницы. Они подразумевают, что от определенного
права отказываются на определенное время. Слово ограничение
или лимитирование может означать, что право может быть
реализовано лишь частично, однако его суть сохраняется. Таким
образом, отступление или приостановление само по себе явля-
ется абсолютным отказом от права на определенный период, в
то время как ограничение или лимитирование является меньшей
мерой, поскольку сохраняет часть права.
53Например, Kaiser, 2020, p. 248ss, отличается от Dyzenhaus, 2012, p.

451ss, который понимает приостановление и отступление как противо-
положные модели и опирается на интерпретацию положения о при-
остановлении в конституции США в статье I § 9.
95
Традиционная и наиболее распространенная в настоящее

время концепция54 заключается в том, чтобы разрешить приоста-
новление действия основных прав в случае чрезвычайного по-
ложения, но конституционно закрепить перечень неотступных
прав. Минимальный перечень не допускающих отступлений прав
в четырех основных договорах по правам человека (ЕКПЧ,
МПГПП, RevArabChHR, ACHR) содержит четыре таких (первого
поколения) основных права: право на жизнь (статья 6), право
быть свободным от пыток и других бесчеловечных или
унижающих достоинство видов обращения и наказания (статья
7), право быть свободным от рабства или подневольного состо-
яния (статья 8) и принцип отсутствия обратной силы уголовных
законов (статья 16).55 Эти четыре неотъемлемых права, сос-
тавляющие “неустранимое ядро” прав человека, как минимум,
должны быть четко сформулированы и закреплены в консти-
туции.56 Такие страны, как Турция, как показано в таблице 14.6,
которые допускают приостановление или ограничение всех ос-
новных прав до тех пор, пока не нарушаются обязательства по
международному праву, поэтому обычно предоставляют макси-
мум прав исполнительной власти в ущерб правам, которыми
пользуются граждане, что не может быть рекомендовано. Дру-
гими не отступающими правами могут быть право против нака-
зания за нарушение договора (ст. 11 МПГПП), свобода мысли,
совести и религии (ст. 18 МПГПП), также следует включить ос-
новные права, касающиеся надлежащей правовой процедуры. К
ним относятся минимальные гарантии против произвольного
задержания и другие гарантии, защищающие право на справед-
ливое судебное разбирательство; кроме того, должно быть
54 Там же, стр. 252.

55 Например, статья 15.2 ЕКПЧ.
56 Поэтому положения о минимальном отступлении не имеют смысла для
стран, которые создали собственный каталог прав человека в консти-

туции и определенное положение о его гарантии во время чрезвы-
чайного положения, Kaiser, 2020, p. 250.
96
разрешено обращение в суд против актов и действий властей,

находящихся в чрезвычайном положении. 57 Вышеуказанными
правами и гарантиями должны пользоваться все без дискрими-
нации.58 Многие договоры по правам человека содержат внутрен-
ние обязательства по отчетности страны, ущемляющей права
человека в соответствии с договорами, что позволяет осу-
ществлять определенный мониторинг. Сиракузские принципы по
ограничениям и отступлениям от положений МПГПП 59 представ-
ляют собой дополнительное руководство по отступлениям, кото-
рое может быть дополнительно принято обычным законода-
тельством, а также включают ссылку на принцип пропорциональ-
ности, как описано ниже. Однако ни Сиракузские принципы, ни
три основных договора по правам человека не запрещают отступ-
ление от свободы слова и информации, которые сегодня часто
находятся под угрозой из-за терроризма или других проблем
безопасности, провоцирующих введение чрезвычайного положе-
ния. Запрет цензуры и недопущение отступления от свободы
слова60 и информации, однако, рассматриваются автором как
неотъемлемый элемент функционирующей демократии, поддер-
живающей верховенство закона, и поэтому должны быть гаран-
тированы и поддержаны expressis verbis современной конститу-
цией также во время чрезвычайного положения. 61
Другие страны предпочли использовать ограничения, а не
приостановку основных прав, что в целом обеспечивает большую
57 Также см. Келин/Кюнцли, 2013, с. 161.

58 Венецианская комиссия, 1995, с. 30сс.
59 Как установлено Американской ассоциацией Международной ко-
миссии юристов в 1985 году.

60 В 2015 году Франция отказалась от возможности контролировать прес-
су и радио, содержащейся в законе, который существовал с 1955 года,

Kaiser, 2020, p. 255.
61 Аналогичная рекомендация дана Венецианской комиссией, 2006, с. 12
со ссылкой на ст. 10 ЕКПЧ и Постановление ЕСПЧ от 7 декабря 1976 года

(дело “Хэндисайд против Соединенного Королевства”) п. 41, в котором
говорится, что без свободы выражения мнений, плюрализма и широты
взглядов не может быть “демократического общества”.
97
свободу граждан. Германия, в частности, разработала каскадную

систему ограничений основных прав, состоящую из трех этапов:
(1) Во-первых, ряд положений основных прав может быть огра-
ничен обычными законами, как в рамках чрезвычайного поло-
жения, так и вне его. (2) Во-вторых, некоторые основные права
содержат прямые ссылки на чрезвычайное положение, когда
часть прав может быть ограничена в соответствии с законом,
только если это определит парламент. Примером этого является
свобода передвижения, ст. 11 п. 2 BL. Тот же уровень эскалации
может допускать разрешения, предоставляемые законом, кото-
рые иначе не разрешены, например, негласное наблюдение за
общением граждан согласно ст. 10 п. 2 BL, опять же только на
основании специального закона. Такие чрезвычайные разре-
шения приводят к ограничению прав, которыми в противном слу-
чае пользуются граждане. Третий (3) и наиболее ограничи-
тельный интервал − это отмена ограничений, предоставленных
для защиты основных прав. Например, подозреваемые могут
содержаться под стражей в течение четырех дней вместо одного
дня в соответствии со статьей 115c п. 2 Nr. 2 BL. 2 Nr. 2 BL. Чтобы
предотвратить злоупотребление ограничениями и полное уничто-
жение ядра основных прав, Конституция Германии закрепила та-
кие принципы, как неизменность некоторых положений в ст. 79 п.
3 BL и сохранение ядра любых основных прав в ст. 19.2 BL. 62 Хотя
использование ограничений вместо приостановления требует
более глубокой и детальной разработки конституции, это позво-
ляет применять более поэтапный и, следовательно, ответ-
ственный подход в условиях кризиса.
Наконец, некоторые страны, такие как Марокко, в своей конс-
титуции 2011 года (ст. 59 п.3) прямо заявили, что основные права
и свободы остаются гарантированными в условиях чрезвы-
чайного положения. Могут ли такие концепции служить образцом
для подражания в будущем, можно будет оценить со временем,
62 Весь параграф об ограничении см. в Kaiser, 2020, с. 126 сс.
98
если такой принцип выдержит критическую проверку конститу-

ционной реальностью. Это может быть сомнительным, поскольку,
например, пандемия короны продемонстрировала, что для стран
важно иметь возможность ограничивать некоторые фундамен-
тальные права, например, свободу передвижения граждан. За-
преты на эти важные фундаментальные права должны быть
закреплены в конституции, а не в обычном законодательстве.
2.5. Принцип Пропорциональности
Принцип пропорциональности − второй важнейший принцип,

регулирующий поведение государств во время чрезвычайных
ситуаций. Этот принцип был принят большинством юрисдикций и
многократно применялся в национальном и международном
прецедентном праве, но он также выражен в статье 4 МПГПП, где
говорится, что меры, умаляющие основные права, допустимы во
время чрезвычайного положения, угрожающего жизни нации, но
только в той мере, в какой это строго требуется остротой
ситуации.63 Чрезвычайные меры и отступления от основных прав
и свобод должны быть пропорциональны опасности. 64 Другими
словами, отступления/приостановления и ограничения допусти-
мы только в случае войны или чрезвычайного положения, угро-
жающего существованию нации; кроме того, такие меры должны
быть соразмерны чрезвычайной ситуации. Принцип пропорцио-
нальности также включает в себя то, что АКПЧ назвала “прин-
ципом временности”, который означает, что чрезвычайные меры
не могут действовать дольше, чем сама чрезвычайная ситуация,
а ограничения, которые они влекут за собой, должны приме-
няться только в тех географических районах, которые затронуты
чрезвычайной ситуацией. С другой стороны, многие меры, прини-
маемые в условиях чрезвычайного положения, не предполагают
отступления от стандартов в области прав человека. 65 Это осо-

99
бенно верно в отношении мер на более низком уровне чрезвы-

чайного положения. Довольно часто такие меры регулируют толь-
ко поведение людей или использование их собственности, или же
исполнительная власть может быть уполномочена принимать
меры, которые в противном случае потребовали бы законода-
тельных действий.66
3. Путь Грузии
В своей конституции 1921 года Грузия разрешила отказ от

почти всех прав человека, включая свободу слова. 67 Совре-
менная Грузия изначально закрепила отступления от прав чело-
века в условиях чрезвычайного положения в ст. 46 Конституции
1995 года.68 Президент был уполномочен издавать указы, кото-
рые в соответствии со ст. 19 I c. закона о нормативных актах при-
обретали силу органических законов. Парламент должен был
утвердить чрезвычайное положение в течение 48 часов. Поло-
жение о чрезвычайном положении было существенно расширено
и после конституционной реформы 2017 года было закреплено в
ст. 71.69 Отступления от прав человека перечислены в ст. 71.4.
Таким образом, конституция Грузии содержит “негативный”
каталог, в котором перечислены только те нормы, которые могут
быть ущемлены, автоматически исключая те нормы, которые не
перечислены, что заслуживает одобрения и, конечно, гораздо
лучше, чем если бы было наоборот. Сами основные права не
прописаны, а просто перечислены по номерам, что можно было
бы улучшить для прозрачности и лучшего понимания. В то время
как ст. 71.3 позволяет президенту издавать указы только по
рекомендации премьер-министра, ст. 71.4 не упоминает об этом,

67 См. Gaul, 2001, p. 198.
68 См. краткое изложение автором генезиса статьи 46 в разделе
3.3.3.2.6.2 в Gaul, 2001, p. 198 и далее.

69 О реформах 2010 года см. комментарии автора в Babeck, 2012, p. 61 и
далее.
100
что позволяет президенту издавать указы и без согласия пре-

мьер-министра. Статья 71.4 проводит различие между ограниче-
ниями в предложении 1 и приостановлениями в предложении 2.
Ограничения вступают в силу немедленно с принятием указа и
должны быть одобрены парламентом. Однако приостановления,
введенные президентом на основании указа, вступают в силу
только после одобрения парламентом. Каталог основных прав,
подлежащих ограничению и приостановлению, широк, но не чрез-
мерен, даже если ограничения по ст. 13.2, 13.3, 14.2 и 17.1 и 17.3
ГК могут быть пересмотрены для поддержания верховенства
закона даже в условиях чрезвычайного положения. Что касается
других положений, то, в конечном счете, именно Грузия должна
вести такие обсуждения и найти соответствующий баланс.70
Однако, в отличие от других стран, Грузия не установила в
своей конституции крайний срок, когда чрезвычайное положение
заканчивается или должно быть продлено, если того пожелает
парламент. Венгрия (ст. 50), например, допускает, чтобы чрезвы-
чайные меры, введенные декретом, действовали только в те-
чение 30 дней, как и Чешская Республика (ст. 6). Кипр, в свою
очередь, в ст. 183 своей конституции допускает прекращение
чрезвычайного положения через два месяца. Польша в ст. 230
Конституции Польши выбрала 90 дней. Турция (в ст. 119 Конс-
титуции), Литва или Франция вместо этого выбрали шестиме-
сячный срок. Рекомендуется, чтобы Грузия также рассмотрела
возможность введения ограниченного срока действия чрезвычай-
ного положения, подлежащего продлению парламентом Грузии.
4. Заключение
Чрезвычайные полномочия поднимают фундаментальные

вопросы права и конституционализма. Привлечение чрезвычай-
ных полномочий ставит под вопрос нормативные принципы, регу-
70См. Gaul, 2002, at 109, сколько факторов играет роль в решении, кото-
рое каждая страна должна найти для себя сама.
101
лирующие поведение государства, а также обычные отношения

между ветвями власти; поскольку власть концентрируется в
одной ветви власти, как правило, исполнительной, роль других
ветвей власти в проверке полномочий оказывается под угрозой.
Более того, применение чрезвычайных полномочий ставит под
вопрос роль самого закона в ограничении государственной влас-
ти.71 Концентрация власти в определенной ветви или агентстве
правительства является важным тестом на глубину привержен-
ности общества цели ограничения государственной власти с по-
мощью закона; но это также приглашает к более тщательному
изучению неформальных, социальных, политических механиз-
мов, которые могут дополнять или конкурировать с формальными
конституционными механизмами в ограничении власти во время
чрезвычайных ситуаций. 72Законодателям рекомендуется обра-
тить особое внимание на хорошо продуманное и сбалансирован-
ное временное приостановление или ограничение основных
прав, особенно в свете предстоящих проблем, вызванных изме-
нением климата. Хорошее функционирование Конституции Гру-
зии очень близко сердцу автора, и поэтому рекомендация для
Грузии заключается в том, чтобы рассмотреть вопрос об огра-
ничении срока действия чрезвычайного положения при условии
его продления парламентом Грузии.

72 Там же.
102
ლევან ალაფიშვილი
ძირითადი უფლების შეზღუდვის და საკანონმდებლო

უფლებამოსილების დელეგირების მნიშვნელობა
საპარლამენტო ზედამხედველობისთვის
1. შესავალი
კოვიდ-19 (SARS-CoV-2) ვირუსით გამოწვეული პანდემია იქცა

გამოწვევად ადამიანების ჯანმრთელობისთვის, ადამიანის ძირითა-
დი უფლებების დაცვისა და დემოკრატიული მმართველობისთვის.
სახელმწიფოებმა ეპიდემიასთან ბრძოლა და მისი ეკონომიკური თუ
სოციალური შედეგების შემცირება საგანგებო რეჟიმში გადასვ-
ლით და მართვით გადაწყვიტეს.
საგანგებო მდგომარეობის რეჟიმი, მისი არსით დემოკრატიის,
კანონის უზენაესობისა და ადამიანის ძირითადი უფლებებისთვის
საფრთხის შემცველია. ევროპის ისტორია აჩვენებს რომ საგანგებო
მდგომარეობას შეუძლია კანონის უზენაესობასა და ძირითად უფ-
ლებებზე დაფუძნებული დემოკრატია აქციოს ტოტალიტარულ,
რეპრესიულ და აგრესიულ რეჟიმად.1
საგანგებო სიტუაციაში ოპერატიული გადაწყვეტილებების მი-
ღების მეტი საშუალება აქვს ხელისუფლების აღმასრულებელ
შტოს რაც, განაპირობებს ძალაუფლების კონსტიტუციური ბალან-
სის გადახრას მთავრობის მხარეს, მის გაძლიერებას და მეტი უფ-
ლებამოსილებით აღჭურვას. საგანგებო სიტუაციის ეფექტურად
მართვისთვის უმაღლესი ლეგიტიმაციის მქონე ორგანოს, პარლა-
მენტს უწევს მისი საკანონმდებლო უფლებების ნაწილის გადაცემა
მისდამი ანგარიშვალდებული აღმასრულებელი ინსტიტუტების-
თვის.
საგანგებო სიტუაციის პერიოდში ხელისუფლების აღმასრულე-
ბელი სისტემა პარლამენტის მიერ დადგენილი კანონმდებლობის
1The Impact of Covid-19 Measures on Democracy, the Rule of Law and

Fundamental Rights in the EU, BRIEFING Requested by the LIBE committee
Monitoring Group on Democracy, Rule of Law, Fundamental Rights of the
European Parliament, PE 651.343, 23 April 2020, 2.
103
აღმსრულებლიდან თვითონვე იქცევა კანონმდებლად, მის ხელში

აღმოჩნდება საკანონმდებლო და აღმასრულებელი კომპეტენცია.
თუკი გავითვალისწინებთ, რომ ომის, ეპიდემიის თუ სხვა საგან-
გებო სიტუაციის ხანგრძლივობის წინასწარ განსაზღვრა შეუძლე-
ბელია, დავინახავთ, რომ მთავრობის შეუზღუდავი მმართველობა
შეიძლება დიდხანს გაგრძელდეს, რაც მნიშვნელოვნად აზიანებს
დემოკრატიის ხარისხს და ძირითადი უფლებების უზრუნველყო-
ფის მდგომარეობას. „კოვიდპანდემიისას სპეციალური საკანონ-
მდებლო ცვლილებებით მთავრობის ფართო უფლებამოსილებით
აღჭურვა ატარებს ხანგრძლივი ან მუდმივი საგანგებო მდგომა-
რეობის დამკვიდრების საფრთხეს“2 − აღნიშნულია ვენეციის კომი-
სიის საგანგებო გაფრთხილებაში.
გლობალურად კოვიდპანდემია გრძელდება თითქმის 2 წლის
განმავლობაში. ვირუსის მუტაცია, გავრცელების და გავლენის
მასშტაბი არ იძლევა მისი დასრულების დამაიმედებელი პროგნო-
ზის საშუალებას. ამდენად, დემოკრატიისა და ძირითადი უფლებე-
ბის უზრუნველყოფისთვის მნიშვნელოვანია უფლებამოსილების
დელეგირებისა და საგანგებო უფლებამოსილებებით აღჭურვილი
მთავრობის საპარლამენტო ზედამხედველობის არსებული პრაქტი-
კისა და მექანიზმების ხელახალი გააზრება, ეფექტიანობის გაუმ-
ჯობესება, დისკუსია ახალი გადაწყვეტებსა და ინსტრუმენტების
შექმნაზე. სხვა შემთხვევაში შესაძლოა შეიქმნას ნიადაგი ხანგრძ-
ლივი ვადით ეპიდემიური ავტორიტარიზმის დამკვიდრებისათვის.
მთავრობის შეუზღუდავი უფლებამოსილებები, დე იურე ან დე
ფაქტო, აბსოლუტური და დიქტატორული სისტემების მთავარი
მახასიათებელია. თანამედროვე კონსტიტუციონალიზმი კი აგებუ-
ლია ასეთი სისტემების წინააღმდეგ და შესაბამისად უზრუნველ-
ყოფს საკანონმდებლო ორგანოს უზენაესობას. 3
2 Respect for Democracy, Human Rights and the Rule of Law During States
of Emergency – Reflections, European Commission for Democracy Through
Law (Venice Commission), Strasbourg, 26 May 2020, para 33.
3 Rule Of Law Checklist, European Commission For Democracy Through Law
(Venice Commission), Venice, 11-12 March 2016, 20, para 49.
104
ძირითადი უფლების შეზღუდვის თუ საკანონმდებლო უფლება-

მოსილების დელეგირების არსისა და ფარგლების თაობაზე მეცნი-
ერებასა თუ სასამართლო პრაქტიკაში არსებული კონსენსუსის მი-
უხედავად, საგანგებო სიტუაციამ წარმოშვა აზრთა სხვადასხვაობა
და უფლებრივად გაძლიერებული მთავრობა სახელმწიფოს მარ-
თავს საპარლამენტო კონტროლის გარეშე.
საქართველოს საერთო სასამართლოებსა და საკონსტიტუციო
სასამართლოში წარიმართა არაერთი დავა, რომელიც მთავრობის
უფლებრივ გაძლიერებას, ძირითადი უფლებების შეზღუდვის უფ-
ლებამოსილებას და ფარგლებს შეეხება. მიუხედავად იმისა, რომ
საგანგებო სიტუაციაში საკონსტიტიუციო სასამართლოებს ოპე-
რატიულობისკენ მოუწოდა ევროსაბჭომ,4 მნიშვნელოვან საქმეებ-
ზე გადაწყვეტილებები მიღებული არ არის.
საგანგებო სიტუაციაში და მშვიდობიანობისას ძირითადი უფ-
ლებების შეზღუდვისა და საკანონმდებლო უფლებამოსილების დე-
ლეგირებისა და საპარლამენტო კონტროლის აქტუალურ საკით-
ხებზე მსჯელობას წარვმართავთ პრაქტიკული მაგალითების მი-
მოხილვით. სტატიაში აქტუალური საკითხების გამოკვეთით შე-
ვეცდებით ხელი შევუწყოთ დისკუსიას, პრობლემების იდენტი-
ფიცირებასა და საჭირო გადაწყვეტების მოძიების პროცესს, რო-
მელიც წვლილს შეიტანს საქართველოში დემოკრატიისა და ძირი-
თადი უფლებების უზრუნველყოფის გაუმჯობესებაში.
2. საკანონმდებლო უფლებამოსილების
დელეგირება და საპარლამენტო ზედამხედველობა
კონსტიტუცია საკანონმდებლო უფლებამოსილებით აღჭურავს

მხოლოდ პარლამენტს, რომელიც ხალხის მანდატის მფლობელი
უმაღლესი წარმომადგენლობითი ორგანოა.5 პარლამენტი მთავ-
4 დემოკრატიის, კანონის უზენაესობისა და ადამიანის უფლებათა პა-

ტივისცემა COVID-19-ის სანიტარული კრიზისის პირობებში - ინსტ-
რუმენტების წყება წევრი სახელმწიფოებისთვის, საინფორმაციო დოკუ-
მენტი SG/Inf(2020)11, ევროპის საბჭო, 7 აპრილი 2020, 5.
5 საქართველოს კონსტიტუცია, საქართველოს პარლამენტის უწყებები,
31-33, 24/08/1995, მუხლი 36, ნაწილი 1.
105
რობას სწორედ კანონმდებლობით განუსაზღვრავს პოლიტიკის

ძირითად მიმართულებებს. პარლამენტის მიერ დადგენილი ჩარჩოს
ფარგლებში მთავრობა აღასრულებს პარლამენტის მიერ დადგე-
ნილ კანონებს და ახორციელებს საშინაო და საგარეო პოლიტიკას.6
საქართველოს კონსტიტუციის სხვადასხვა მუხლში მითითებუ-
ლია საკითხის კანონით მოწესრიგების თაობაზე. მაგალითად, მო-
ვიყვანთ რამდენიმე განსხვავებულ მუხლს:
i. პარლამენტის წევრის უფლებამოსილებათა განხორციელე-
ბისათვის დაბრკოლებათა შექმნა ისჯება კანონით − მუხლი
39, ნაწილი 3;
ii. საქართველოს პროკურატურა თავის საქმიანობაში დამო-
უკიდებელია და ემორჩილება მხოლოდ კონსტიტუციასა და
კანონს − მუხლი 65, ნაწილი 1;
iii. სახელმწიფო ბიუჯეტის შედგენისა და მიღების წესი განი-
საზღვრება კანონით − მუხლი 66, ნაწილი 8;
iv. სავალდებულოა გადასახადებისა და მოსაკრებლების გა-
დახდა კანონით დადგენილი ოდენობითა და წესით − მუხლი
67, ნაწილი 1;
v. სამხედრო სამსახურის გავლის წესი განისაზღვრება კანო-
ნით − მუხლი 70, ნაწილი 2.
საგანგებო სიტუაციისას მიღებულ გადაწყვეტილებებზე მსჯე-
ლობისას აქტუალური იყო და აზრთა სხვადასხვაობა გამოიწვია
კონსტიტუციაში „კანონზე“ მითითებამ და კანონისმიერი დათქმის
პრინციპმა. მეცნიერთა და პრაქტიკოს პრაქტიკოს იურისტთა
ნაწილის აზრით საგანგებო სიტუაციისას „კანონზე“ მითითების არ-
სი იცვლება და იგი გულისხმობს არა მხოლოდ პარლამენტის მიერ
მიღებულ საკანონმდებლო აქტს, არამედ პრეზიდენტის და მთავ-
რობის ნორმატიულ აქტებსაც. ამ მოსაზრების გაზიარების შემ-
თხვევაში, მოყვანილ მაგალითებზე თუ ვიმსჯელებთ დასაშვები
ხდება პარლამენტის ჩანაცვლება სხვა ორგანოს მიერ და მთავ-
რობის დადგენილებით სამხედრო სამსახურის გავლის წესის ან
სახელმწიფო ბიუჯეტის შედგენისა და მიღების წესების დადგენა.
6 იქვე, მუხლი 4, ნაწილი 4 და მუხლი 54.
106
ეს კი საფუძველს გამოაცლის ხელისუფლების დანაწილებისა და

სამართლებრივი სახელმწიფოს პრინციპებს, კონსტიტუციურ წეს-
რიგს. საქართველოს კონსტიტუცია საგანგებოდ მიუთითებს, რომ
სახელმწიფო ხელისუფლება კონსტიტუციითა და კანონით დად-
გენილ ფარგლებში უნდა განხორციელდეს.7
კანონის ფორმალური და მატერიალური გაგება ღირებულია
როგორც სამეცნიერო, ასევე პრაქტიკული თვალსაზრისით. განსა-
კუთრებით მნიშვნელოვანია კანონის სწორედ გაგება მართლმსა-
ჯულებისა და კონსტიტუციური კონტროლისთვის. კონსტიტუცი-
აში ტერმინ კანონის მითითება ნიშნავს საკანონმდებლო უფლე-
ბამოსილებით აღჭურვილი ერთადერთი ორგანოს, პარლამენტის
მიერ მიღებულ გადაწყვეტილებას. კონსტიტუცია დაუშვებლად მი-
იჩნევს პარლამენტის მიერ ავტორიზაციის მინიჭების გარეშე სხვა
ორგანოს მიერ გადაწყვეტილების მიღებას, პარლამენტის ჩანაცვ-
ლებას და საკანონმდებლო უფლებამოსილების მითვისებას. თუკი
საკითხზე გადაწყვეტილება არ აქვს მიღებული საკანონმდებლო
ორგანოს, მას ვერ გადაწყვეტს სხვა ორგანო.
კანონისმიერი დათქმა ანუ ძირითადი უფლების საკანონმდებ-
ლო აქტით შეზღუდვა განსაკუთრებულად აქტუალურია საგან-
გებო სიტუაციისას, როდესაც იცვლება ხელისუფლების ბალანსი.
საგანგებო მდგომარეობის მოქმედების დროს ძირითადი უფლების
შეზღუდვის უფლებამოსილება მინიჭებული აქვს საქართველოს
პრეზიდენტს, რომელიც გადაწყვეტილებას იღებს მხოლოდ მთავ-
რობის ინიციატივით.8 კონსტიტუციის ეს ჩანაწერი არ ნიშნავს,
რომ პრეზიდენტი და მთავრობა საგანგებო მდგომარეობისას ჩა-
ანაცვლებს პარლამენტს. მას რჩება საკანონმდებლო უფლება-
მოსილება, მათ შორის საგანგებო მდგომარეობისას მიიღოს გადა-
წყვეტილება ძირითადი უფლების შეზღუდვის თაობაზე.
მიმოსვლის, საცხოვრებელი ადგილის არჩევისა და საქართვე-
ლოდან გასვლის უფლება შესაძლებელია შეიზღუდოს კანონით.9
7 იქვე.
31-33, 24/08/1995, მუხლი 71.
9 იქვე, მუხლი 14.
107
ამავდროულად, საგანგებო მდგომარეობისას პრეზიდენტის დე-

კრეტით შესაძლებელია ამ უფლებათა შეზღუდვა.10 კონსტიტუცი-
აში გადმოცემული კანონისმიერი დათქმის პრინციპი გულისხმობს
რომ პარლამენტს ნებისმიერ დროს აქვს უფლება კანონით შეზ-
ღუდვას დაუქვემდებაროს ძირითადი უფლება, ხოლო პრეზიდენ-
ტის უფლებამოსილება დროებითი ხასიათის არის და იგი არ ანა-
ცვლებს არც პარლამენტს და არც კანონს. მიმოსვლის უფლება
შეზღუდული არის კანონით „საგზაო მოძრაობის შესახებ“11. პარ-
ლამენტს აქვს ამ კანონში ცვლილებების შეტანის უფლებამოსი-
ლებაც და კონსტიტუციით დაგენილ ფარგლებში, სხვა საკანონ-
მდებლო აქტით ახალი შეზღუდვების დაწესების უფლებამოსილე-
ბაც. კანონი „საგზაო მოძრაობის შესახებ“ და პარლამენტის სა-
კანონმდებლო უფლებამოსილება არ უქმდება არც საგანგებო
მდგომარეობის შემოღების გამო და არც საქართველოს პრეზი-
დენტის მიერ იგივე ძირითადი უფლების დეკრეტით, დროებით შეზ-
ღუდვის გამო.
საგანგებო მდგომარეობის მოქმედებისას ძირითადი უფლების
კონკრეტულ საკითხზე/კომპონენტზე თუკი არ იარსებებს საკა-
ნონმდებლო აქტით დადგენილი შეზღუდვა, რომელიც საჭიროა
საგანგებო მდგომარეობის რომელიმე საკითხის მოსაწესრიგებ-
ლად, ოპერატიული გადაწყვეტილების საჭიროების გამო ამ შემ-
თხვევაში შესაძლებელი არის ძირითადი უფლების რომელიმე კომ-
პონენტის პრეზიდენტის დეკრეტით დროებით შეზღუდვა. იმ შემ-
თხვევაში თუკი ოპერატიულობას არ აქვს გადამწყვეტი მნიშვნე-
ლობა შესაძლებელია კანონპროექტის ინიცირება და მიღება პარ-
ლამენტის მიერ.
საგანგებო მდგომარეობისას უცვლელი რჩება მთავრობის სა-
ქმიანობაზე საპარლამენტო ზედამხედველობისა და პარლამენტის
ნორმატიული აქტების აღსრულების კონტროლის უფლებამოსი-
10იქვე, მუხლი 71.

11საქართველოს კანონი „საგზაო მოძრაობის შესახებ“, სსმ ვებ-გვერდი,
24/12/2013.
108
ლება.12 ძირითადი უფლების პრეზიდენტის დეკრეტით შეზღუდვის

შემთხვევაში მთავრობის საქმიანობა გადის საპარლამენტო ზედა-
მხედველობის ამ მექანიზმის ფარგლებიდან. მართალია ძირითადი
უფლების შემზღუდველი დეკრეტი საჭიროებს პარლამენტის მიერ
დამტკიცებას, მაგრამ ეს არ არის პარლამენტის აქტი და დამტკი-
ცების შემდგომ მას არ აქვს მთავრობის მიერ პრეზიდენტის დე-
კრეტით გათვალისწინებულ ფარგლებში მიღებულ გადაწყვეტილე-
ბათა კონტროლის ან საგანგებო მდგომარეობის გაუქმების უფ-
ლებამოსილება.
საქართველოს გამგებლობაში არსებულ ნებისმიერ საკითხზე
გადაწყვეტილებას კონსტიტუციით დადგენილ ფარგლებში და
კანონის ფორმით იღებს საქართველოს პარლამენტი. პარლამენტს
შეუძლია საკითხი სრულად თვითონ მოაწესრიგოს ან არსებით სა-
კითხებზე ჩარჩოს დადგენით მოახდინოს მოწესრიგების უფლება-
მოსილების დელეგირება.
არსებობს საპარლამენტო უფლებამოსილების დელეგირების
ორი სახე: ძირითადი უფლების შეზღუდვის უფლებამოსილების დე-
ლეგირება და საკანონმდებლო უფლებამოსილების დელეგირება,
რომელიც არ გულისხმობს ძირითადი უფლების შეზღუდვას. იმის
გათვალისწინებით, რომ ხელისუფლების განხორციელებისას
პარლამენტიც და მთავრობაც ადამიანის უფლებებით არის შეზღუ-
დული, ძირითადი უფლების შეზღუდვის უფლებამოსილების დელე-
გირება უფრო ინტენსიური ხასიათს ატარებს და საჭიროებს უფრო
მეტ სიცხადეს, შეზღუდვებს და ზედამხედველობის მექანიზმს.13
ნორმატიული აქტის გამოცემა სათანადო უფლებამოსილებით
აღჭურვილი ორგანოს მიერ არის იურიდიული პოზიტივიზმისა და
ფორმალური ლეგიტიმურობის ერთ-ერთი მთავარი საკითხი.14

31-33, 24/08/1995, მუხლი 41 და საქართველოს პარლამენტის რეგლა-
მენტი, სსმ ვებგვერდი, 06/12/2018, მუხლი 38.
13 გონაშვილი ვ., ერემაძე ქ., თევდორაშვილი გ., კახიანი გ., კვერენჩხილაძე
გ., ჭიღლაძე ნ., შესავალი საკონსტიტუციო სამართალში, თბილისი, 2016,

16.
14 ხუბუა გ., სამართლის თეორია, თბილისი, 2015, 42, 55.
109
სხვადასხვა ორგანოებს სხვადასხვა გადაწყვეტილებების მიღების

უფლებამოსილებით აღჭურვის მთავარი წყარო არის კონსტი-
ტუცია. სწორედ კონსტიტუციით დადგენილ ფარგლებში, პარლა-
მენტი არის ის ერთადერთი ორგანო რომელიც არის როგორც უშუ-
ალოდ გადაწყვეტილების მიმღები, ასევე გადაწყვეტილების მიღე-
ბის უფლების სხვა ორგანოსთვის მიმნიჭებელი. ამდენად, დელეგი-
რებას დიდი მნიშვნელობა აქვს გადაწყვეტილების ლეგიტიმურო-
ბისთვის.
იურისტთა ნაწილის აზრით „საქართველოს კონსტიტუცია კა-
ნონშემოქმედებითი უფლებამოსილების დელეგირების შესაძლებ-
ლობას არ ითვალისწინებს, რაც არსებითობის პრინციპის მაღალი
სტანდარტით დაცვას უზრუნველყოფს.“15 ყველა საკითხის ყველა
დეტალის ამომწურავად კანონის ფორმით მოწესრიგებას საქარ-
თველოს კონსტიტუცია არ მოითხოვს, ეს შეუძლებელიც არის.
კონსტიტუციის საწინააღმდეგო არის ის დელეგირება რომელიც
საკითხის საკანონმდებლო მოწესრიგებას სრულად, მიზნებისა და
ჩარჩოს დადგენის გარეშე გადასცემს მთავრობას. საკანონმდებლო
უფლებამოსილების დელეგირებისას მიზნები, შინაარსი და
ფარგლები დადგენილი უნდა იყოს თავად პარლამენტის მიერ მიღე-
ბული აქტით − საგანგებოდ მიუთითებს ვენეციის კომისია.16
ძირითადი უფლების შეზღუდვის თუ საკანონმდებლო უფლე-
ბამოსილების დელეგირებას განსაკუთრებული მნიშვნელობა აქვს
დაცვის უფლების უზრუნველყოფისთვის. შინაარსისა და ფარგ-
ლების დადგენის გარეშე პარლამენტის მიერ უფლებამოსილების
შეუზღუდავი დელეგირების საფუძველზე გამოცემული მთავრო-
ბის ნორმატიული აქტით ძირითადი უფლების შეზღუდვისას დავის
საგანი შეიძლება იყოს მთავრობის ნორმატიული აქტის კანონ-
შესაბამისობა თუ კონსტიტუციურობა? იმ შემთხვევაში როცა პარ-
ლამენტს არ აქვს დადგენილი უფლებამოსილების ფარგლები და
არსებითი საკითხები, დავის საგანი ვერ იქნება მთავრობის დადგე-
15 კობახიძე ი., კონსტიტუციური სამართალი, თბილისი, 2019, 54-55.

16 Respect for Democracy, Human Rights and the Rule of Law During States
of Emergency – Reflections, European Commission for Democracy Through
Law (Venice Commission), Strasbourg, 26 May 2020, para 65.
110
ნილების კანონშეუსაბამობა იმ უბრალო მიზეზით, რომ რაიმე

კონკრეტული მოთხოვნა რომელსაც უნდა შედარდეს მთავრობის
დადგენილება კანონით დადგენილი არ იქნება. განსხვავებულია
ასეთი აქტის კონსტიტუციურობის შეფასების საკითხი, მისი კონს-
ტიტუციურობა გადაწყდება არა კანონით, არამედ კონსტიტუციით
დადგენილ პრინციპებთან შედარებით. კანონით შეუზღუდავი დე-
ლეგირების შემთხვევაში ადამიანი რომელიც დავობს მთავრობის
გადაწყვეტილების თაობაზე, რჩება არსებითად დაცვის უფლების
გარეშე რადგან სასამართლო განხილვა და გადაწყვეტილების მი-
ღება დადგენილების მადელეგირებელ კანონთან შესაბამოსობის
თაობაზე შეუძლებელი ხდება, რაც აზრს და შინაარსს აცლის
სასამართლოსათვის მიმართვას.
საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს ჩამოყალიბებუ-
ლი აქვს საკანონმდებლო უფლებამოსილების დელეგირებისა და
საპარლამენტო კონტროლის სტანდარტები. საქართველოს სა-
კონსტიტუციო სასამართლოს ეს სტანდარტები ჩამოყალიბდა ე.წ.
მშვიდობიანობის პერიოდში, როდესაც სახელმწიფოში არ მოქმე-
დებდა საგანგებო მდგომარეობა. საგანგებო მდგომარეობის მო-
ქმედების პირობებში ადამიანის უფლებების შეზღუდვის უფლება-
მოსილების დელეგირების საკითხებზე საქართველოს საკონსტი-
ტუციო სასამართლოს პლენუმს წარდგენილ სარჩელზე17 გადა-
წყვეტილება ჯერ არ გამოუცხადებია, თუმცა არსებული პრაქტიკა
მნიშვნელოვანია საგანგებო მდგომარეობის პირობებში ადამიანის
უფლებების შეზღუდვის უფლებამოსილების დელეგირების სა-
კითხზე მსჯელობისთვის.
საკონსტიტუციო სასამართლო უფლებამოსილების შეუზღუდავ
დელეგირებას პარლამენტის მიერ კონსტიტუციური უფლებამოსი-
ლების განხორციელებაზე უარის თქმად მიიჩნევს.18 ამასთან, სა-
17 საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს 2020 წლის 20 მაისის

№3/7/1503 საოქმო ჩანაწერი საქმეზე, თორნიკე ართქმელაძე საქართვე-
ლოს პარლამენტის, საქართველოს პრეზიდენტის და საქართველოს მთავ-
რობის წინააღმდეგ.
№3/3/763 გადაწყვეტილება საქმეზე, საქართველოს პარლამენტის წევრთა
111
კონსტიტუციო სასამართლომ პარლამენტის ვალდებულებად ჩა-

თვალა დელეგირებული უფლებამოსილების სამართლებრივი ჩარ-
ჩოს დადგენა, რათა ორგანომ, რომელზეც მოხდა უფლებამოსი-
ლების დელეგირება, შეძლოს გადაწყვეტილების მიღება მხოლოდ
კანონმდებლის ნების ფარგლებში და მის შესაბამისად.19 საკონს-
ტიტუციო სასამართლომ საგანგებოდ იმსჯელა ფორმალური და
შეუზღუდავი დელეგირების საკითხზე და მხოლოდ ის გარემოება,
რომ პარლამენტმა კანონით მოახდინა ადამიანის უფლებების შეზ-
ღუდვის უფლებამოსილების მთავრობისთვის დელეგირება, საკმა-
რისად არ მიიჩნია პარლამენტის ამ გადაწყვეტილების კონსტიტუ-
ციურად მიჩნევისთვის. მხოლოოდ ფორმალურად, ყოველგვარი
ჩარჩოს გარეშე უფლებამოსილების დელეგირება, საქართველოს
საკონსტიტუციო სასამართლომ კონსტიტუციის საწინააღმდეგოდ
მიიჩნია რადგან სახელმწიფოს და პარლამენტის ვალდებულება
არის ადამიანის უფლების არაგონივრული ან არაპროპორციული
შეზღუდვის რისკის გამორიცხვა.20
ადამიანის უფლებების შეზღუდვის დელეგირებასთან დაკავში-
რებით საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლომ სისტემური
მსჯელობით განსაკუთრებით მნიშვნელოვანი სტანდარტი და-
ადგინა საქმეზე, „საქართველოს მოქალაქე ომარ ჯორბენაძე სა-
ქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ“, რომლის შესაბამისადაც:
„საქართველოს კონსტიტუციის მიერ პირის ძირითად უფლებასთან
დაკავშირებით სამართლებრივი მოწესრიგების კანონმდებ-
ლისთვის მინდობა არ გულისხმობს მისთვის უპირობო თავის-
უფლების მინიჭებას. კანონმდებლის უფლებამოსილების ფარგლე-
ჯგუფი - დავით ბაქრაძე, სერგო რატიანი, როლანდ ახალაია, გიორგი

ბარამიძე და სხვები, სულ 42 დეპუტატი - საქართველოს პარლამენტის
წინააღმდეგ, II-78.
19 საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს 2021 წლის 11 თებერვ-
ლის №1/1/1505,1515,1516,1529 გადაწყვეტილება საქმეზე, პაატა დიასა-

მიძე, გიორგი ჩიტიძე, ედუარდ მარიკაშვილი და ლიკა საჯაია საქართვე-
ლოს პარლამენტისა და საქართველოს მთავრობის წინააღმდეგ, II-42.
№1/7/1275 გადაწყვეტილება საქმეზე, ალექსანდრე მძინარაშვილი საქარ-

თველოს კომუნიკაციების ეროვნული კომისიის წინააღმდეგ”, II-42.
112
ბის ამგვარი გაგება ეწინააღმდეგება კონსტიტუციის უზენაესო-

ბის, დემოკრატიული და სამართლებრივი სახელმწიფოს პრინცი-
პებს. კონსტიტუციის ძირითადი იდეა ადამიანის უფლებების და-
ცვაა და, შესაბამისად, შეუძლებელია იგი ხელისუფლებას ანიჭებ-
დეს უპირობო ან/და აბსოლუტურ თავისუფლებას იმ ურთიერთო-
ბების დარეგულირების პროცესში, რომლებიც ეხება კონსტიტუცი-
ით განმტკიცებულ უმთავრეს ღირებულებებს − ადამიანის ძირი-
თად უფლებებს. საქართველოს კონსტიტუციის მიერ კანონმდებ-
ლისთვის გარკვეული უფლებამოსილების მინიჭებას თან სდევს სა-
ხელმწიფოს ვალდებულება, არ მოხდეს ამა თუ იმ უფლების არაგო-
ნივრული, არაპროპორციული შეზღუდვა.“21
როგორც აღინიშნა, პარლამენტს აქვს მთავრობის საქმიანობის
კონტროლის მექანიზმები, რომელთა მიზანია სახელმწიფო ორგა-
ნოებს შორის ინსტიტუციური ბალანსის, ურთიერთშეკავების უზ-
რუნველყოფა.22 საპარლამენტო კონტროლის მექანიზმებს შორის
მნიშვნელოვანია პარლამენტის მიერ მიღებული ნორმატიული აქ-
ტების აღსრულების კონტროლის კომპეტენცია და მექანიზმი. პარ-
ლამენტის კომიტეტი კანონის ან სხვა ნორმატიული აქტის აღსრუ-
ლების კონტროლის ფარგლებში შეისწავლის „ნორმატიული აქტე-
ბის ეფექტიანობას, მათი მოქმედების პერიოდში გამოვლენილ ხარ-
ვეზებს“.23
თუკი გავითვალისწინებთ, რომ კონსტიტუციური კონტროლი
(ანუ ნორმატიული აქტის კონსტიტუციასთან შესაბამისობის გადა-
წყვეტა) და სასამართლო კონტროლი (ანუ ნორმატიული აქტის სა-
კანონმდებლო აქტთან შესაბამისობის გადაწყვეტა) არის საკონს-
ტიტუციო და საერთო სასამართლოს კონსტიტუციური ფუნქცია,
პარლამენტის უფლებამოსილება ამ მიმართულებით შეზღუდუ-

ლის №3/1/659 გადაწყვეტილება საქმეზე, საქართველოს მოქალაქე ომარ
ჯორბენაძე საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ, II-25.
22 ფირცხალაიშვილი ა., მირიანაშვილი გ., საქართველოს სახელმწიფო მო-
წყობის საფუძვლები, თბილისი, 2018, 53.

23 საქართველოს პარლამენტის რეგლამენტი, სსმ ვებგვერდი, 06/12/2018,
მუხლი 38.
113
ლია. თუმცა, პარლამენტს რჩება საკანონმდებლო საქმიანობის

კონსტიტუციური უფლებამოსილება, რაც ასევე გულისხმობს
პარლამენტის მიერ მიღებული ნებისმიერი საკანონმდებლო აქტის
შეცვლისა თუ ძალადაკარგულად გამოცხადების უფლებამოსილე-
ბას.
პარლამენტის მიერ მიღებული ნორმატიული აქტების აღსრუ-
ლების კონტროლის მექანიზმის ფარგლებში პარლამენტს აქვს
შესაძლებლობა იმსჯელოს არა კონკრეტულ დავაზე ან უფლების
კონკრეტული შეზღუდვის გარემოებებზე, არამედ განზოგადებუ-
ლად შეისწავლოს როგორც მის მიერვე მიღებული ნორმატიული
აქტის, ასევე ამ აქტით დელეგირებული უფლებამოსილების ფარგ-
ლებში მიღებული მთავრობისა თუ სხვა ორგანოების ნორმატიული
აქტების კონსტიტუციურ პრინციპებთან, აგრეთვე საკანონმდებ-
ლო აქტით დადგენილ ფარგლებთან შესაბამისობაზე. ანალოგი-
ურად, შესწავლის შედეგად თუკი პარლამენტი დაადგენს რომ
მადალეგირებელ საკანონმდებლო აქტში არ არის დადგენილი ან
საკმარისად არ არის დადგენილი დელეგირების შინაარსი ან ფარგ-
ლები, იგი უფლებამოსილია შეცვალოს საკანონმდებლო აქტი.
3. ძირითადი უფლების შეზღუდვის

უფლებამოსილების დელეგირება საგანგებო ვითარებაში
საგანგებო ვითარების გამო, საჭიროა ოპერატიული გადაწყვე-

ტილებების მიღება, რაც განაპირობებს ხელისუფლების დანაწილე-
ბის კონსტიტუციურ ბალანსს აღმასრულებელი ხელისუფლების
სასარგებლოდ. აღნიშნული არ ნიშნავს, კონსტიტუციური პრინცი-
პების დაცვისა და ვალდებულებების შესრულებისაგან გათავისუფ-
ლებას, რაც უპირველესად დელეგირების ჩარჩოს დადგენისა და
მთავრობის საქმიანობაზე საპარლამენტო კონტროლის ვალდებუ-
ლებას გულისხმობს.
ახალი კორონავირუსის ეპიდემიის პირობებში ვირუსის გავრცე-
ლების შენელებისა და ეპიდვითარების კონტროლისთვის ერთ-ერთ
მნიშვნელოვან საშუალებად პირბადის ტარება ითვლება. საქარ-
114
თველოს პარლამენტმა 2020 წლის 12 ივნისს მიღებული კანონით24,

ადმინისტრაციულ სამართალდარღვევათა კოდექსში შეიტანა
ცვლილება და კოდექსს დაემატა მუხლი, რომელიც დახურულ
საჯარო სივრცეში პირბადის ტარების წესების დარღვევას დასჯად
ქმედებად აცხადებდა. ამასთანავე, პირბადის ტარების წესების
დადგენის უფლებამოსილების დელეგირება მოხდა მთავრობაზე.
დელეგირებული უფლებამოსილების საფუძველზე და ფარგ-
ლებში საქართველოს მთავრობამ დაამტკიცა პირბადის ტარების
წესები.25 პირბადის ტარების წესების მიხედვითაც სავალდებულოდ
დადგინდა პირბადის ტარება დახურულ საჯარო სივრცეში და ავ-
ტოსატრანსპორტო საშუალებებით გადაადგილებისას.26
მოგვიანებით საქართველოს მთავრობამ ცვლილება შეიტანა
მის მიერ გამოცემულ დადგენილებაში და პირბადის ტარება სავალ-
დებულოდ ჩათვალა როგორც დახურულ, ასევე ღია საჯარო სივრ-
ცეში.27
როგორც აღინიშნა, პირბადის ტარების წესის დარღვევისთვის
პასუხისმგებლობა პარლამენტმა კანონით დაადგინა და ამავე კა-
ნონით დაადგინა დელეგირების ფარგლები. ამ საკანონმდებლო გა-
დაწყვეტილებით ადმინისტრაციული წესით დასჯადი იყო პირბა-
დის ტარების წესების დარღვევა მხოლოდ დახურულ საჯარო სივრ-
ცეში.
24 საქართველოს კანონი „საქართველოს ადმინისტრაციულ სამართალ-

დარღვევათა კოდექსში ცვლილების შეტანის შესახებ“, საქართველოს სა-
კანონმდებლო მაცნე ვებგვერდი, 12/06/2020.
25 საქართველოს მთავრობის 2020 წლის 15 ივნისის №368 დადგენილება
„პირბადის ტარების წესის დამტკიცების შესახებ“, საქართველოს საკანონ-

მდებლო მაცნე ვებგვერდი, 15/06/2020.
26 საქართველოს მთავრობის 2020 წლის 15 ივნისის №368 დადგენილება
„პირბადის ტარების წესის დამტკიცების შესახებ“, საქართველოს საკანონ-

მდებლო მაცნე ვებგვერდი, 15/06/2020, მუხლი 1, მუხლი 3, ნაწილი 1, პუნქ-
ტი „ა“.
27 საქართველოს მთავრობის 2020 წლის 3 ნოემბრის №660 დადგენილება
„პირბადის ტარების წესის დამტკიცების შესახებ“ საქართველოს მთავრო-

ბის 2020 წლის 15 ივნისის №368 დადგენილებაში ცვლილების შეტანის თა-
ობაზე“, საქართველოს საკანონმდებლო მაცნე ვებგვერდი, 03/11/2020.
115
მიუხედავად აღნიშნულისა, საქართველოს მთავრობის დადგე-

ნილების საფუძველზე პოლიცია მოქალაქეებს ადმინისტრაციული
წესით აჯარიმებდა ღია სივრცეში პირბადის ტარების წესების დარ-
ღვევისთვისაც.28 მოგვიანებით, ადმინისტრაციულ სამართალდარ-
ღვევათა კოდექსში ცვლილების შეტანიდან დაახლოებით 4 თვის
შემდეგ საქართველოს პარლამენტმა მიიღო კანონი და პირბადის
ტარების წესების დარღვევა ღია საჯარო სივრცეშიც დასჯადი
გახდა.29
განსახილველი შემთხვევა წარმოაჩენს ძირითადი უფლების
შეზღუდვის დელეგირების მთავრობის მხრივ სუბიექტური განმარ-
ტების საფრთხეს. საპარლამენტო ზედამხედველობის ფარგლებში
პარლამენტს 4 თვის განმავლობაში რეაგირება არ მოუხდენია
მთავრობის კონსტიტუციურ თვითნებობაზე. ამ თვითნებობით
მთავრობამ შეზღუდა ასეულობით მოქალაქის ძირითადი უფლება,
რომელიც არის სამართლიანი სასამართლოს უფლების შემადგე-
ნელი უფლება და გულისხმობს პასუხისმგებლობის დაკისრებას
მხოლოდ საკანონმდებლო აქტით აკრძალული ქმედებისთვის.30
4. საჯარო ფინანსების მართვის წესების და

პოლიციელის დისციპლინური პასუხისმგებლობის
საფუძვლების დადგენის დელეგირება
საკანონმდებლო უფლებამოსილებისა და ძირითადი უფლების

შეზღუდვის დელეგირების პრინციპებისა და ფარგლების დადგენის
გარეშე დელეგირება საფრთხეს უქმნის კონსტიტუციურ წესრიგს.
აღმასრულებელი ხელისუფლების ხელში აღმოჩნდება საკანონ-
28 ადამიანის უფლებათა ცენტრი ღია სივრცეში პირბადის გარეშე ყოფნის-

თვის გამოწერილ ჯარიმებს ასაჩივრებს, 17 მარტი, 2021.
<shorturl.at/hHMW5> [10.09.2021].
29 საქართველოს კანონი „საქართველოს ადმინისტრაციულ სამართალ-
დარღვევათა კოდექსში ცვლილების შეტანის შესახებ“, საქართველოს სა-

კანონმდებლო მაცნე ვებგვედრი, 18/02/2021.
31-33, 24/08/1995, მუხლი 31, ნაწილი 9.
116
მდებლო, აღმასრულებელი და საზედამხედველო უფლებამოსი-

ლებები.
საჯარო ფინანსების მართვისა და პოლიციელთა დისციპლინუ-
რი პასუხისმგებლობის სფეროებში საკანონმდებლო უფლებამოსი-
ლების ან ძირითადი უფლების შეზღუდვის საკითხების მიმოხილ-
ვით წარმოჩინდება დელეგირების პრინციპების, კრიტერიუმებისა
და ფარგლების დადგენის აუცილებლობა.
4.1. საბიუჯეტო ასიგნებების მართვის

უფლებამოსილების დელეგირება
საჯარო ფინანსები საქართველოს უმაღლეს სახელმწიფო ორ-

განოთა განსაკუთრებულ კომპეტენციას განეკუთვნება.31 საქარ-
თველოს კონსტიტუციით გათვალისწინებული კანონისმიერი და-
თქმის პრინციპის გათვალისწინებით სახელმწიფო ფინანსების
მართვის წესები კონსტიტუციითა და კანონით დადგენილ ფარგ-
ლებში უნდა დადგინდეს.32 ამდენად, საჯარო ფინანსების მართვის
წესების დადგენა არის უმაღლესი საკანონმდებლო ორგანოს, პარ-
ლამენტის კომპეტენცია, რომელსაც იგი გადმოსცემს საკანონ-
მდებლო აქტის, კანონის ფორმით.
საბიუჯეტო პროცესი ხელისუფლების დანაწილების და კომპე-
ტენციათა გამიჯვნის პრინციპს ეფუძნება. სახელმწიფო ბიუჯეტის
პროექტის შემუშავება და ინიცირება მთავრობის არის მთავრობის
კომპეტენცია, ხოლო ბიუჯეტის კანონის მიღება არის პარლამენ-
ტის უფლებამოსილება.33 საჯარო ფინანსების მართვის წესებს
პარლამენტი ადგენს საბიუჯეტო კოდექსით,34 სახელმწიფო შეს-

31-33, 24/08/1995, მუხლი 7, ნაწილი 1, პუნქტი „ე“.
31-33, 24/08/1995, მუხლი 4, ნაწილი 4.

34 საქართველოს კანონი „საქართველოს საბიუჯეტო კოდექსი“, საქარ-
თველოს საკანონმდებლო მაცნე, 47, 18/12/2009.
117
ყიდვების კანონით,35 წლიური ბიუჯეტის კანონებით და ამ კანო-

ნებით დელეგირებული უფლებამოსილების ფარგლებში საქართვე-
ლოს მთავრობის ნორმატიული აქტებით. ამდენად, საჯარო ფინან-
სების მართვის საკითხებზე არსებობს უფლებამოსილების დელე-
გირების როგორც ვადით განუსაზღვრელი, ასევე ვადით განსაზღვ-
რული, ერთი წლით მოქმედი საკანონმდებლო ნორმები.
საქართველოს პარლამენტმა განიხილა და მიიღო მთავრობის
ინიცირებული 2017 წლის ბიუჯეტის კანონი.36 ამ კანონით და-
მტკიცდა „ფიზიკურ პირებზე უცხოურ ვალუტაში გაცემული სა-
ბანკო სესხების ეროვნულ ვალუტაში კონვერტირების ხელშეწყო-
ბის ღონისძიებების“ ასიგნება 65 მლნ. ლარის ოდენობით. პარ-
ლამენტმა კანონით ამ ასიგნებების მართვის წესებისა და პირობე-
ბის დადგენის უფლებამოსილება გადასცა საქართველოს მთავრო-
ბას. „ამ კანონით დამტკიცებული საერთო-სახელმწიფოებრივი
მნიშვნელობის გადასახდელების – „60 13 – ფიზიკურ პირებზე
უცხოურ ვალუტაში გაცემული საბანკო სესხების ეროვნულ ვალუ-
ტაში კონვერტირების ხელშეწყობის ღონისძიებები“ – განკარგვა
განხორციელდეს საქართველოს მთავრობის მიერ დადგენილი წე-
სით.“ − აღნიშნულია წლიური ბიუჯეტის კანონში.37 როგორც კანო-
ნის ნორმიდან ჩანს დელეგირების მიზანი, ფარგლები და პრინცი-
პები არ არის განსაზღვრული.
წლიური ბიუჯეტით გათვალისწინებული დელეგირების საფუძ-
ველზე საქართველოს მთავრობამ დაამტკიცა „საბანკო კრედი-
ტის/სესხის საქართველოს ეროვნულ ვალუტაში კონვერსიისა და
საქართველოს მთავრობის მიერ სუბსიდირების განხორციელების
სახელმწიფო პროგრამა“,38 რომელშიც სხვა საკითხებთან ერთად
35 საქართველოს კანონი „სახელმწიფო შესყიდვების შესახებ“, საქართვე-

ლოს საკანონმდებლო მაცნე, 22, 20/04/2005.
36 საქართველოს კანონი „საქართველოს 2017 წლის სახელმწიფო ბიუჯე-
ტის შესახებ“, საქართველოს საკანონმდებლო მაცნე ვებგვერდი,

14/12/2016.
37 იქვე, მუხლი 17, ნაწილი 2.
38 საქართველოს მთავრობის 2017 წლის 11 იანვრის №1 დადგენილება
„საბანკო კრედიტის/სესხის საქართველოს ეროვნულ ვალუტაში კონვერ-

სიისა და საქართველოს მთავრობის მიერ სუბსიდირების განხორციელების
118
დაადგინა პირობები და საბიუჯეტო სახსრების მართვის წესი.

პროგრამაში მთავრობამ დაადგინა არაერთი პირობა და წესი,
რომელთა კონსტიტუციურობა საეჭვო იყო. პროგრამით გათვა-
ლისწინებული ასიგნებებით სარგებლობა შეეძლო მხოლოდ საქარ-
თველოს მოქალაქეს, მხოლოდ იმ მოქალაქეს რომელსაც კრედიტი
აღებული ჰქონდა 2015 წლამდე ამერიკის შეერთებული შტატების
დოლარში (და არა სხვა ვალუტაში), რომლის 2015 წლის (მანამდე
ან შემდგომი წლებისაც) შემოსავლები არ აღემატებოდა 100 000
(ასი ათასი) ლარს და ეს კრედიტი უზრუნველყოფილი იყო უძრავი
ქონებით.
2017 წლის ბიუჯეტის კანონით პროგრამისთვის გათვალისწი-
ნებული 65 მლნ სრულად არ დაიხარჯა, პროგრამას მოხმარდა
მხოლოდ 15.7 მლნ ლარი.39 საქართველოს მთავრობის ანგარიშიდან
ირკვევა, რომ ეს საბიუჯეტო ასიგნებები მოხმარდა მხოლოდ 5 614
ბენეფიციარს. ანგარიშში არ არის მოცემული განმარტება რით
იხელმძღვანელა მთავრობამ პროგრამის პირობებისა და ხარჯვის
წესის დადგენისას. სავარაუდოა, რომ განსხვავებული პირობების
დადგენის პირობებში პროგრამით ისარგებლებდა მეტი ბენეფიცი-
არი და ბიუჯეტის კანონით გათვალისწინებული 65 მლნ ლარი სრუ-
ლად დაიხარჯებოდა. ამ პირობებში, სახელმწიფო ბიუჯეტით გა-
თვალისწინებული პროგრამისთვის განსაზღვრული თანხის და-
უხარჯავი ნაწილი, 49.3 მლნ ლარი ვერ მოხმარდა ვერც პროგრა-
მას, ბენეფიციარებს და ვერც სხვა საჯარო მიზანს, საჭიროებას.
პროგრამისა და 2017 წლის ბიუჯეტის კანონის მადელეგირებე-
ლი ნორმის შედარებით შეგვიძლია დავასკვნათ, რომ პარლამენტმა
მოახდინა არსებითი საკითხების სრული და შეუზღუდავი დელე-
გირება, რითაც შეუძლებელი გახდა პროგრამის მართვასა და
ასიგნებების ხარჯვაზე საპარლამენტო ზედამხედველობის გან-
ხორციელება.
სახელმწიფო პროგრამის დამტკიცების შესახებ“, საქართველოს საკა-

ნონმდებლო მაცნე ვებგვერდი, 12/01/2017.
39 საქართველოს 2017 წლის სახელმწიფო ბიუჯეტის შესრულების
ანგარიში, თავი III და თავი IV. <https://www.mof.ge/5167> [10.09.2021].
119
4.2. პოლიციელის დისციპლინური გადაცდომის

განსაზღვრის უფლებამოსილების დელეგირება
პოლიციელთა დისციპლინური გადაცდომები არ არის გან-

საზღვრული საკანონმდებლო აქტით. „პოლიციის შესახებ“ კანონ-
მა40 პოლიციელთა დისციპლინური წესდების დადგენის უფლება-
მოსილება გადასცა საქართველოს შინაგან საქმეთა მინისტრს. სა-
მინისტროს მოსამსახურისათვის დისციპლინური სახდელის შე-
ფარდების და მისი მოხსნის წესს ადგენს მინისტრი − აღნიშნულია
„პოლიციის შესახებ“ საქართველოს კანონის 59-ე მუხლის მე-4 ნა-
წილში. როგორც შეგვიძლია დავინახოთ პარლამენტმა საკანონ-
მდებლო აქტში მინისტრს მიანიჭა მხოლოდ სახდელის შეფარდების
და მოხსნის წესის დადგენის უფლებამოსილება, თუმცა იმ ქმე-
დების, დისციპლინური გადაცდომის დადგენის უფლებამოსილე-
ბის დელეგირება არ მომხდარა და იგი არც ამ კანონით არის დად-
გენილი.
„პოლიციის შესახებ“ კანონით საჯარო სამსახურის შესახებ“ სა-
ქართველოს კანონი პოლიციელებსა და სამინისტროს მოსამსა-
ხურეებზე ვრცელდება მხოლოდ იმ შემთხვევაში, თუ ამ კანონითა
და სხვა საკანონმდებლო აქტებით სხვა რამ არ არის დადგენილი. 41
აღნიშნულის გათვალისწინებით, კი რადგან არც „პოლიციის შესა-
ხებ“ კანონი და არც სხვა საკანონმდებლო აქტი არ ადგენს შს
მოსამსახურეთა (რომლებიც არიან საჯარო მოსამსახურეები) დის-
ციპლინურ გადაცდომებს და პასუხისმგებლობის საკითხებს, გამო-
ყენებული უნდა იყოს „საჯარო სამსახურის შესახებ“ კანონი (მისი
მე-10 თავი).
მიუხედავად დადგენილი საკანონმდებლო დანაწესისა, „საქარ-
თველოს შინაგან საქმეთა სამინისტროს მოსამსახურეთათვის
ზოგიერთი ქმედების აკრძალვის შესახებ“ საქართველოს შინაგან
საქმეთა მინისტრის 2018 წლის 15 თებერვლის №MIA 4 18 00001/73
ბრძანების მე-2 პუნქტით ექიმის დანიშნულების გარეშე
40 საქართველოს კანონი „პოლიციის შესახებ“, საქართველოს საკანონ-

მდებლო მაცნე ვებგვერდი, 04/10/2013, მუხლი 60, ნაწილი 2, „ი“ პუნქტი.
41 იქვე, მუხლი 5, ნაწილი 2.
120
ნარკოტიკული საშუალების ან/და ფსიქოტროპული ნივთიერების

მოხმარება დადგინდა როგორც დისციპლინური გადაცდომა და ამ
გადაცდომის/დარღვევის ჩადენისთვის ამავე ბრძანებით პასუხის-
მგებლობად განისაზღვრა სამსახურიდან დათხოვნა. ბრძნების მე-
3 პუნქტით დისციპლინურ გადაცდომად/დარღვევად დადგინდა
სამინისტროს გენერალური ინსპექციის მოსამსახურის მოთხოვნის
შემთხვევაში „ნარკოტიკული ან ფსიქოტროპული ნივთიერების
მოხმარების დადგენის მიზნით შემოწმებისათვის თავის არიდება“,
ხოლო ამ დარღვევის პასუხისმგებლობად განისაზღვრა სამსახუ-
რიდან დათხოვნა. ბრძანებაში არ არის განმარტებული რა ითვლება
შემოწმებისათვის თავის არიდებად.
საქართველოს შინაგან საქმეთა მინისტრის 2018 წლის 15 თე-
ბერვლის №MIA 4 18 00001/73 ბრძანება ტოვებს სუბიექტური და
ანტიკონსტიტუციური ინტერპრეტაციის საშუალებას, რაც
ძირითადი უფლების შეზღუდვისა და თვითნებობს საფუძველი შე-
იძლება გახდა.
საქართველოს შინაგან საქმეთა სამინისტროს გენერალური
ინსპექციის თანამშრომლებმა პოლიციელის მოთხოვნა ნარკოტი-
კული ნივთიერების მოხმარების დასადგენად შემოწმება ჩატარე-
ბულიყო შინაგან საქმეთა სამინისტროსგან დამოუკიდებელ ექს-
პერტიზის ბიუროში ჩათვალეს საქართველოს შინაგან საქმეთა მი-
ნისტრის 2018 წლის 15 თებერვლის №MIA 4 18 00001/73 ბრძანე-
ბით გათვალისწინებული შემოწმებისაგან თავის არიდებად, დის-
ციპლინურ გადაცდომად. ამის საფუძველზე პოლიციელი, რომე-
ლიც მოქმედებდა კონსტიტუციით გარანტირებული დაცვის უფ-
ლების ფარგლებში და რომელსაც მეორე დღეს საკუთარი ინიცი-
ატივით ჩატარებული ექსპერტიზის დასკვნით არ დაუდგინდა ნარ-
კოტიკული საშუალების მოხმარება დისციპლინური წესით დას-
აჯეს და გაათავისუფლეს სამსახურიდან.42
მოყვანილი მაგალითი წარმოაჩენს დელეგირებისას უფლებამო-
სილების მიზნების, პრინციპებისა და ფარგლების განსაზღვრის
კაზუსი რეალურია. დავა წარმოებს სასამართლოში და ასევე წარდგენი-

42
ლია კონსტიტუციური სარჩელი №1585 <shorturl.at/wFPT7> [10.09.2021].
121
მნიშვნელობას. მიუხედავად იმისა, რომ „პოლიციის შესახებ“ კა-

ნონის მე-5 მუხლი მკაფიოდ ადგენს საკანონმდებლო ჩარჩოს და
ამასთანავე, სხვა მუხლებით მინისტრს არ ანიჭებს პოლიციელის
დისციპლინური დარღვევის/გადაცდომის ქმედების დადგენის უფ-
ლებამოსილებას, შინაგან საქმეთა მინისტრმა ჩათვალა რომ პარ-
ლამენტმა მოახდინა ამ უფლებამოსილების დელეგირება და საკით-
ხის მისეულად მოსაწესრიგებლად გამოსცა ინდივიდუალური ადმი-
ნისტრაციულ-სამართლებრივი აქტი. საქართველოს შინაგან საქმე-
თა მინისტრის 2018 წლის 15 თებერვლის №MIA 4 18 00001/73
ბრძანება არ არის რეგისტრირებული და „საქართველოს საკანონ-
მდებლო მაცნეში“ გამოქვეყნებული როგორც ნორმატიული აქტი,
ანუ სახეზეა ფორმალურ-სამართლებრივი დარღვევაც, რაც ართუ-
ლებს ან შეუძლებელს ხდის შინაგან საქმეთა მინისტრის საქმი-
ანობისა და გადაწყვეტილებების საპარლამენტო ზედამხედვე-
ლობას და სასამართლო კონტროლს.
5. სახელმწიფო საიდუმლოების მოწესრიგების დელეგირება და

მთავრობის საქმიანობაზე საპარლამენტო ზედამხედველობა
დემოკრატიული მმართველობა ხელისუფლების დანაწილებისა

და გაწონასწორების პრინციპს ეფუძნება. მთავრობის საქმი-
ანობაზე საპარლამენტო ზედამხედველობა და სასამართლო კონ-
ტროლი არის დემოკრატიული მმართველობის, დემოკრატიული და
სამართლებრივი სახელმწიფოს პრინციპების შემადგენელი კომ-
პონენტები.
დემოკრატიულ სახელმწიფოში გადაწყვეტილებები მიიღება
დისკუსიის შედეგად. ინფორმაციაზე წვდომისა და გავრცელების
გარეშე შეუძლებელია დისკუსიის წარმართვა და შედეგის მიღწევა.
სწორედ ინფორმირებული პოლიტიკური დებატები უზრუნველ-
ყოფს მთავრობის საქმიანობაზე ეფექტურ ზედამხედველობას,
დემოკრატიულ მმართველობას.
დემოკრატიულ სახელმწიფოში საჯარო ინფორმაციის გარდა
არსებობს კონფიდენციალური ინფორმაცია. მათ შორის განსა-
კუთრებულია სახელმწიფო საიდუმლოების სტატუსის მატარე-
122
ბელი ინფორმაცია. მმართველობითი ფუნქციის შესრულებისას

შექმნილი სახელმწიფო საიდუმლოების სტატუსის მქონე ინფორ-
მაციაზე წვდომა განსაკუთრებით მნიშვნელოვანია მთავრობის
საქმიანობაზე საპარლამენტო ზედამხედველობის ეფექტურად
განხორციელებისათვის. თუკი პარლამენტის წევრებს ან მოსამარ-
თლეებს არ გადაეცემათ კონსტიტუციური ფუნქციის შესრულე-
ბისთვის საჭირო ინფორმაცია, შესაძლოა ფიქციად იქცეს თვით სა-
პარლამენტო ზედამხედველობისა და სასამართლო კონტროლის
ფუნქციები.
საქართველოში მოქმედი, სახელმწიფო საიდუმლოების მომწეს-
რიგებელი სამართლებრივი აქტების მიმიოხილვით შესაძლებელია
საკანონმდებლო უფლებამოსილებისა და ძირითადი უფლების შეზ-
ღუდვის დელეგირების, აგრეთვე მთავრობის საქმიანობაზე საპარ-
ლამენტო ზედამხედველობისა და სასამართლო კონტროლის ეფექ-
ტურობისა და კონსტიტუციურობის შეფასება.
სახელმწიფოს სასიცოცხლოდ მნიშვნელოვანი ინტერესების
დაცვა არის სახელმწიფო საიდუმლოების შესახებ კანონით43 (შემ-
დგომში მოკლედ მოხსენიებულია როგორც საიდუმლოების კანონი)
გაცხადებული მიზანი. ამ მიზნის უზრუნველსაყოფად საიდუმლო-
ების კანონი არეგულირებს ინფორმაციის სახელმწიფო საიდუმ-
ლოებად მიჩნევასთან და დაცვასთან დაკავშირებულ საკითხებს.
საიდუმლოების კანონით სახელმწიფო საიდუმლოებად შეიძლე-
ბა მიჩნეულ იქნეს ქვეყნის თავდაცვის, ეკონომიკის, საგარეო ურ-
თიერთობათა, დაზვერვის, სახელმწიფო უსაფრთხოების, მართლ-
წესრიგის დაცვისა და სამოქალაქო უსაფრთხოების სფეროებში არ-
სებული ინფორმაცია, რომლის გამჟღავნებამ ან დაკარგვამ შე-
იძლება ზიანი მიაყენოს საქართველოს სახელმწიფოს, ან საქარ-
თველოს საერთაშორისო ხელშეკრულების ან შეთანხმების მონაწი-
ლე მხარის სუვერენიტეტს, კონსტიტუციურ წყობილებას, პოლი-
ტიკურ და ეკონომიკურ ინტერესებს და რომელიც საიდუმლოების
კანონით ან/და საქართველოს საერთაშორისო ხელშეკრულებით ან
43საქართველოს კანონი „სახელმწიფო საიდუმლოების შესახებ“, საქარ-

თველოს საკანონმდებლო მაცნე, 12/03/2015.
123
შეთანხმებით დადგენილი წესით წინასწარ დასაიდუმლოებულია ან

მიჩნეულია სახელმწიფო საიდუმლოებად და სახელმწიფოს მიერ
დაცვას ექვემდებარება.
საიდუმლოების კანონით განსაზღვრულია იმ ინფორმაციის ჩა-
მონათვალი, რომელთა დასაიდუმლოება დაუშვებელია. არ შეიძლე-
ბა სახელმწიფო საიდუმლოებად იქნეს მიჩნეული:
• ინფორმაცია რომლითაც შეიძლება შეილახოს ან შეიზ-
ღუდოს ადამიანის ძირითადი უფლებები და თავისუფლებები,
მისი კანონიერი ინტერესები, აგრეთვე ზიანი მიადგეს მო-
სახლეობის ჯანმრთელობასა და უსაფრთხოებას,
• ნორმატიული აქტები, გარდა უსაფრთხოების უზრუნველ-
მყოფი ინსტიტიტების საქმიანობასთან დაკავშირებული აქ-
ტებისა,
• რუკები, გარდა საიდუმლო ინფორმაციის შემცველი სა-
მხედრო და სპეციალური რუქებისა,
• ინფორმაცია სტიქიური უბედურების, კატასტროფისა და
სხვა განსაკუთრებული მოვლენის შესახებ, რომლებიც მოხდა
ან შეიძლება მოხდეს და ემუქრება მოსახლეობის უსაფრ-
თხოებას,
• ინფორმაცია გარემოს მდგომარეობის თაობაზე, მოსახ-
ლეობის ჯანმრთელობის მდგომარეობის, მისი ცხოვრების
დონის (მათ შორის, სამედიცინო მომსახურებისა და სოცია-
ლური უზრუნველყოფის) შესახებ, აგრეთვე სოციალურ-დემო-
გრაფიული მაჩვენებლების, მოსახლეობის განათლებისა და
კულტურის თაობაზე,
• ინფორმაცია კორუფციის, თანამდებობის პირთა უკანო-
ნო ქმედებებისა და კრიმინოგენული სიტუაციის შესახებ;
• ინფორმაცია პრივილეგიის, კომპენსაციის, ფულადი
ჯილდოსა და შეღავათის შესახებ, რომლებსაც სახელმწიფო
ანიჭებს მოქალაქეს, თანამდებობის პირს, საწარმოს, დაწესე-
ბულებასა და ორგანიზაციას;
• ინფორმაცია სახელმწიფო სავალუტო ფონდისა და ოქ-
როს საერთო მარაგის შესახებ;
124
• ინფორმაცია სახელმწიფო-პოლიტიკური თანამდებობის

პირთა ჯანმრთელობის მდგომარეობის შესახებ.
საჯარო პირების მიერ სუბიექტური, დაუსაბუთებელი გადა-
წყვეტილების მიღების ან შეცდომის გამოსარიცხად ინფორმაციის
საიდუმლოებად მიჩნევისას, საიდუმლოების კანონით დადგენილია
სხვადასხვა სფეროებში ინფორმაციების ჩარჩო რომლის ფარგ-
ლებშიც თანამდებობის პირმა კონკრეტულ ინფორმაციას შე-
იძლება მიანიჭოს სახელმწიფო საიდუმლოების სტატუსი. აღნიშნუ-
ლით ერთის მხრივ, საკანონმდებლო ორგანომ განსაზღვრა მთავ-
რობისთვის უფლებამოსილების დელეგირების ჩარჩო და მოახდინა
საკითხის საკანონმდებლო მოწესრიგების უფლებამოსილების დე-
ლეგირება, ხოლო მეორეს მხრივ, უზრუნველყოფილია საჯარო-
ობისა და სახელმწიფო საიდუმლოების სფეროში მთავრობის სა-
ქმიანობაზე საპარლამენტო ზედამხედველობა და სასამართლო
კონტროლი.
ინფორმაცია თავისთავად არ წარმოადგენს სახელმწიფო საი-
დუმლოებას, მის სტატუსს განსაზღვრავს კანონით ან მის სა-
ფუძველზე განსაზღვრული კომპეტენტური თანამდებობის პირი.
საიდუმლოების კანონით კონკრეტული ინფორმაციის სახელმწიფო
საიდუმლოებისათვის მიკუთვნების კომპეტენციის მქონე თანამდე-
ბობის პირთა განსაზღვრის უფლებამოსილება მინიჭებული აქვს
საქართველოს მთავრობას. ამ თანამდებობის პირთა ნუსხაში 44
ხვდებიან საქართველოს პარლამენტის წევრებიც. საკანონმდებლო
უფლებამოსილების ამ საკამათო დელეგირებით ზედამხედველო-
ბას დაქვემდებარებული ინსტიტუტი განუსაზღვრავს წესებს ან
იღებს გადაწყვეტილებას პარლამენტის წევრისთვის უფლებამო-
სილების მინიჭების თაობაზე.
ინფორმაციის დასაიდუმლოების უფლებამოსილების საკითხის
გარდა, მთავრობის საქმიანობაზე საპარლამენტო ზედამხედვე-
ლობისა და სასამართლო კონტროლისთვის მნიშვნელოვანია პარ-
44 საქართველოს მთავრობის 2015 წლის 24 სექტემბრის №507 დად-

გენილება „სახელმწიფო საიდუმლოების შესახებ“ საქართველოს კანონის
ამოქმედებასთან დაკავშირებული ნორმატიული აქტების დამტკიცების
თაობაზე“, საქართველოს საკანონმდებლო მაცნე, 29/09/2015.
125
ლამენტის წევრთა და მოსამართლეთა სახელმწიფო საიდუმლო-

ების სტატუსის მქონე ინფორმაციასთან დაშვების საკითხი.
სახელმწიფო უსაფრთხოების ინტერესების გათვალისწინებით,
საიდუმლოების კანონით შეზღუდულია საჯარო დაწესებულებაში
არსებული სახელმწიფო საიდუმლოების გაცნობის უფლება. სა-
იდუმლოების კანონით განსაზღვრულია იმ პირთა წრე რომლებსაც
შეიძლება მიეცეთ სახელმწიფო საიდუმლოებასთან დაშვების, გა-
ცნობისა და მუშაობის უფლება.
საიდუმლოების კანონი განსაზღვრავს ორი განსხვავეული კა-
ტეგორიის პირთა წრეს, რომლებსაც აქვთ სახელმწიფო საიდუმ-
ლოებასთან მუშაობის, მისი გაცნობის უფლება:
1. სახელმწიფო საიდუმლოებასთან გარანტირებული და-
შვების45 მქონე თანამდებობის პირები, რომლებსაც ეს უფ-
ლება წარმოეშობათ თანამდებობაზე გამწესების მომენტი-
დან. ეს თანამდებობის პირები არიან:
ა) საქართველოს პრეზიდენტი,
ბ) საქართველოს პრემიერ-მინისტრი,
გ) საქართველოს მთავრობის წევრი,
დ) საქართველოს პარლამენტის თავმჯდომარე,
ე) საქართველოს სახალხო დამცველი,
ვ) სახელმწიფო აუდიტის სამსახურის გენერალური
აუდიტორი,
ზ) საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს თავ-
მჯდომარე,
თ) საქართველოს უზენაესი სასამართლოს თავ-
მჯდომარე,
ი) საქართველოს გენერალური პროკურორი,
კ) საქართველოს სახელმწიფო უსაფრთხოების სამსა-
ხურის უფროსი,
ლ) საქართველოს დაზვერვის სამსახურის უფროსი,

თველოს საკანონმდებლო მაცნე, 12/03/2015. მუხლი 18.
126
მ) საქართველოს სახელმწიფო დაცვის სპეციალური

სამსახურის უფროსი,
ნ) საქართველოს ეროვნული ბანკის პრეზიდენტი,
ო) საქართველოს თავდაცვის ძალების მეთაური.
2. პირები რომლებსაც უფლებამოსილი თანამდებობის პირის

მიერ შეიძლება მიეცეთ სახელმწიფო საიდუმლოებასთან დაშვება 46
თუკი აქვთ ინფორმაციის გაცნობის საჭიროება სამსახურებრივი,
პროფესიული ან სამეცნიერო-კვლევითი საქმიანობიდან გამომ-
დინარე და აკმაყოფილებენ საიდუმლოების კანონით დადგენილ
სანდოობის და საიმედოობის პირობებს.
სახელმწიფო საიდუმლოებასთან დაშვების გაცემამდე სავალ-
დებულოა შესაბამისი შემოწმების გავლა საიმედოობისა და სან-
დოობის თვალსაზრისით და შემოწმების დადებითი დასკვნის
არსებობა. სახელმწიფო საიდუმლოებასთან დაშვების მოსაპოვებ-
ლად პირის შემოწმების პროცედურებს აწარმოებს სახელმწიფო
უსაფრთხოების სამსახური.
საიდუმლოების კანონის აღსასრულებლად მთავრობას მი-
ღებული აქვს რამდენიმე რამდენიმე რეგულაცია, რომლებიც და-
მტკიცებულია საქართველოს მთავრობის #507 დადგენილებით. ამ
დადგენილებით დამტკიცებულია:
ა) ინფორმაციის სახელმწიფო საიდუმლოებისათვის მიკუთვ-
ნებისა და დაცვის წესი (შემდგომში მოკლედ მოხსენიებულია რო-
გორც დაცვის წესი)
ბ) სახელმწიფო საიდუმლოებისათვის მიკუთვნებული ინფორმა-
ციების ნუსხა (შემდგომში მოკლედ მოხსენიებულია როგორც
ინფორმაციების ნუსხა)
გ) იმ უფლებამოსილი პირების ნუსხა, რომლებიც სახელმწიფო
საიდუმლოებასთან ინდივიდუალურ დაშვებას უზრუნველყოფენ
(შემდგომში მოკლედ მოხსენიებულია როგორც დაშვების უფლების
მქონეთა ნუსხა)

თველოს საკანონმდებლო მაცნე, 12/03/2015. მუხლი 20.
127
დ) იმ უფლებამოსილი პირების ნუსხა, რომლებსაც აქვთ კონ-

კრეტული ინფორმაციის სახელმწიფო საიდუმლოებისათვის მი-
კუთვნების კომპეტენცია (შემდგომში მოკლედ მოხსენიებულია
როგორც დასაიდუმლოების უფლების მქონეთა ნუსხა).
სახელმწიფო საიდუმლოოებასთან დაიშვებიან 18 წელს მიღწე-
ული საქართველოს მოქალაქეები, ხოლო უცხოელების ან მოქა-
ლაქეობის არქმონეთა სახელმწიფო საიდუმლოებასთან დაშვება
რეგულირდება საქართველოს საერთაშორისო ხელშეკრულებით ან
მთავრობის დადგენილებით.
საქართველოს მთავრობის დადგენილებით დამტკიცებული „ინ-
ფორმაციის სახელმწიფო საიდუმლოებისათვის მიკუთვნებისა და
დაცვის წესით“47 განსაზღვრულია სახელმწიფო საიდუმლოებას-
თან დაშვების გაცემამდე სახელმწიფო უსაფრთხოების სამსა-
ხურის მიერ ჩასატარებელი შემოწმების მეთოდების სამართლებ-
რივი საფუძვლები. კერძოდ, შემოწმება ხდება „საქართველოს სა-
ხელმწიფო უსაფრთხოების სამსახურის შესახებ“, „კონტრდაზვერ-
ვითი საქმიანობის შესახებ“ და „ოპერატიულ-სამძებრო საქმია-
ნობის შესახებ“ კანონებით დადგენილი წესით. ეს ნიშნავს რომ სა-
ხელმწიფო საიდუმლოებასთან დაშვებამდე პირის შემოწმებისას
გამოიყენება ღია და ფარული მეთოდები, მათ შორის: ფარული ჩა-
წერა, ელექტრონული თვალთვალი, ცნობების შეგროვება და ვიზუ-
ალური კონტროლი, პირის გამოკითხვა.
კონტრდაზვერვითი და ოპერატიულ-სამძებრო საქმიანობა, აგ-
რეთვე ამ საქმიანობის შედეგად მოპოვებული ინფორმაცია არ
არის საჯარო და ეს საქმიანობა არ ექვემდებარება სასამართლო
კონტროლს. აღნიშნულის გათვალისწინებით არც სახელმწიფო ს-
აიდუმლოებასთან დაშვების უფლების მქონე თანამდებობის პირს
და არც თვით იმ პირს, რომელსაც უნდა მიეცეს სახელმწიფო სა-
იდუმლოებასთან დაშვება არ აქვთ სამართლებრივი საშუალება გა-
ეცნონ ან გადაამოწმონ შემოწმების შედეგად მოპოვებული ინფორ-
47საქართველოს მთავრობის 2015 წლის 24 სექტემბრის №507 დადგე-

ნილება „სახელმწიფო საიდუმლოების შესახებ“ საქართველოს კანონის
128
მაცია და შემოწმების შედეგად გაცემული დასკვნის დასაბუ-

თებულობა თუ კანონშესაბამისობა.
საიდუმლობის კანონით შემოწმების დასკვნა სავალდებულოა
ყველა იმ თანამდებობის პირისთვის, რომელიც უფლებამოსილია
მიიღოს გადაწყვეტილება პირის სახელმწიფო საიდუმლოებასთან
დაშვების თაობაზე.48 აღნიშნული ვალდებულება აკისრია როგორც
საქართველოს პარლამენტის თავმჯდომარეს, ასევე სასამართლო
ხელისუფლების უმაღლეს თანამდებობის პირებს.
ეს წესები გულისხობს, რომ სახელმწიფო უსაფრთხოების სა-
მსახურს აქვს უფლებამოსილება მიიღოს გადაწყვეტილება უმაღ-
ლესი წარმომადგენლობითი და სასამართლო ხელისუფლების
კონსტიტუციურ ინსტიტუტებთან მიმართებაში ისე რომ ამ
ინსტიტუტებს არ აქვთ გადაწყვეტილებაზე ეფექტური მონიტო-
რინგის განხორციელების საშუალება. ამასთან, გასათვალისწინე-
ბელია რომ სახეზეა ინტერესთა კონფლიქტიც რადგან სახელმ-
წიფო უსაფრთხოების სამსახურს უწევს იმ ინსტიტუტების თაობა-
ზე გადაწყვეტილების მიღება, რომელთა წინაშეც არის ანგარიშ-
ვალდებული.
სახელმწიფო საიდუმლოების მომწესრიგებელი სამართლებ-
რივი აქტებით ხალხის მანდატით აღჭურვილი პარლამენტის წევ-
რისთვის სახელმწიფო საიდუმლოებასთან დაშვების საკითხის გა-
დაწყვეტისას საქართველოს პარლამენტის თავმჯდომარე შეზღუ-
დულია პარალამენტისადმი ანგარიშვალდებული სახელმწიფო
უსაფრთხოების სამსახურის იმ ფართო მიხედულებით, რომელიც
არის ფარული და არ ექვემდებარება სასამართლო კონტროლსაც.
ანალოგიურია შემთხვევა, როდესაც საქართველოს უზენაესი სასა-
მართლოს თავმჯდომარეს უწევს იმ მოსამართლის სახელმწიფო
საიდუმლოებასთან დაშვების გადაწყვეტილების მიღება, რომელ-
მაც უნდა განიხილოს სახელმწიფო უსაფრთხოების სამსახურის სა-
ქმიანობისა თუ გადაწყვეტილებების კანონიერება.

თველოს საკანონმდებლო მაცნე, 12/03/2015. მუხლი 22, პუნქტი 4.
129
საქართველოს მთავრობის დადგენილებით დამტკიცებული

„ინფორმაციის სახელმწიფო საიდუმლოებისათვის მიკუთვნებისა
და დაცვის წესით“49 სახელმწიფო საიდუმლოებასთან დაშვების-
თვის გარდა მოქალაქეობისა, ასაკისა, ინფორმაციასთან დაშვების
საჭიროებისა და შემოწმების დადებითი დასკვნის არსებობისა,
დადგენილია რომ სახელმწიფო საიდუმლოებასთან დაიშვებიან
მხოლოდ ის პირები რომელთაც აქვთ „სათანადო საქმიანი და სხვა
თვისებები და შესწევთ უნარი დაიცვან სახელმწიფო საიდუმლო-
ება“.50 არც საიდუმლოების კანონით და არც „ინფორმაციის სა-
ხელმწიფო საიდუმლოებისათვის მიკუთვნებისა და დაცვის წესით“
არის განსაზღვრული რომელი ორგანო და რა წესით ამოწმებს
საიდუმლოებასთან დასაშვები პირის თვისებებსა და უნარებს, რაც
აჩენს დაუსაბუთებელი გადაწყვეტილებეებისა თუ შეცდომების
რისკებს.
აღნიშნული ნორმატიული აქტების ანალიზი ცხადყოფს, რომ
სახელმწიფო საიდუმლოების საკანონმდებლო მოწესრიგებისთვის
პარლამენტმა დაადგინა უფლებამოსილების ჩარჩო და ამ ჩარჩოს
ფარგლებში მოახდინა უფლებამოსილების დელეგირება. ამასთან,
საქართველოს პარლამენტმა განსაკუთრებული სახელმწიფო-პო-
ლიტიკური საკითხების, პარლამენტის წევრთა სახელმწიფო საი-
დუმლოებასთან დაშვებისა და მათ მიერ ინფორმაციის დასაიდუმ-
ლოების უფლების მოწესრიგების უფლებამოსილებაც გადასცა
პარლამენტისადმი ანგარიშვალდებულ ინსტიტუტს რაიმე ფარგ-
ლების დადგენის გარეშე რითაც საფრთხე შეექმნა კონსტიტუციით
49 საქართველოს მთავრობის 2015 წლის 24 სექტემბრის №507 დად-

გენილება „სახელმწიფო საიდუმლოების შესახებ“ საქართველოს კანონის
50 „ინფორმაციის სახელმწიფო საიდუმლოებისათვის მიკუთვნებისა და
დაცვის წესი“ დამტკიცებულია საქართველოს მთავრობის 2015 წლის 24

სექტემბრის №507 დადგენილება „სახელმწიფო საიდუმლოების შესახებ“
საქართველოს კანონის ამოქმედებასთან დაკავშირებული ნორმატიული
აქტების დამტკიცების თაობაზე“, საქართველოს საკანონმდებლო მაცნე,
29/09/2015, მუხლი 20.
130
გარანტირებული ხელისუფლების დანაწილებისა და საპარლამენ-

ტო ზედამხედველობის პრინციპების დაცვას.
პარლამენტის წევრთა და მოსამართლეთა სახელმწიფო საიდუმ-
ლოებასთან დაშვების საკითხის მოწესრიგების დელეგირება, არის
არა მხოლოდ მმართველობითი საკითხის საკანონმდებლო მოწეს-
რიგების დელეგირება, არამედ იგი არის ძირითადი უფლების (ინ-
ფორმაციის თავისუფლება) შეზღუდვის უფლებამოსილების დელე-
გირებაც. საკანონმდებლო ფარგლების დადგენის გარეშე ამ ძირი-
თადი უფლების შეზღუდვის დელეგირება არ შეესაბამება კონსტი-
ტუციით და საკონსტიტუციო სასამართლოს პრაქტიკით დამკვიდ-
რებულ სტანდარტებს.
ამდენად, მთავრობის საქმიანობის საპარლამენტო ზედამხედვე-
ლობის და სასამართლო კონტროლის კონსტიტუციური ფუნქციის
ჯეროვნად უზრუნველსაყოფად პარლამენტის წევრების, საქარ-
თველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს წევრებისა და საერთო
სასამართლოების მოსამართლეების სახელმწიფო საიდუმლოებას-
თან დაშვება გარანტირებული უნდა იყოს საკანონმდებლო აქტით
და არ უნდა იყოს დამოკიდებული სხვა რომელიმე ინსტიტუტის გა-
დაწყვეტილებაზე.
6. დასკვნა
მკაფიო და მკაცრი ჩარჩოს გარეშე პარლამენტის მიერ კანონშე-

მოქმედების თუ ძირითად უფლებათა შეზღუდვის უფლებამოსილე-
ბის მთავრობისთვის დელეგირებისას დემოკრატიის საფრთხესთან
ერთად შეუძლებელი ხდება მთავრობის მმართველობის კონტრო-
ლი როგორც პარლამენტის, ასევე სასამართლოს მეშვეობით.
გადაჭარბებული, პარლამენტისა და სასამართლოს კონტრო-
ლის გარეშე დარჩენილი არაარჩევითი აღმასრულებელი ინსტიტუ-
ტი გარდამავალი დემოკრატიის ქვეყნებში ავტორიტარიზმის,
არადემოკრატიული მმართველობისა და ადამიანის უფლებათა
ნიველირებისთვის ქმნის ნიადაგს.
განხილული მაგალითები ადასტურებს საქართველოში საკანონ-
მდებლო უფლებამოსილების და ძირითადი უფლების შეზღუდვის
131
დელეგირების, აგრეთვე საპარლამენტო ზედამხედველობის სფე-

როში პრობლემების არსებობას. ეს პრობლემები თანაბარად აქტუ-
ალურია როგორც მშვიდობიანობის, ასევე საგანგებო სიტუაციის
პერიოდში და ახლებურად გააზრებას, ახალი საკანონმდებლო
გარანტიებისა და მექანიზმების შექმნას მოითხოვს.
გონივრული იქნება თუკი საკანონმდებლო უფლებამოსილებისა
და ძირითადი უფლებების შეზღუდვის დელეგირების საკითხების
მუდმივი ზედამხედველობა იქცევა პარლამენტის ვალდებულებად,
რომელიც დადგინდება საკანონმდებლო აქტით და რომელსაც
საგანგებო სიტუაციაში მეტი ინტენსივობა ექნება. ამავე აქტით
შეიძლება განისაზღვროს მთავრობის ვალდებულება დელეგირე-
ბული უფებამოსილების ფარგლებში მიღებული გადაწყვეტილე-
ბების თაობაზე ანგარიშის პერიოდული წარდგენისა და პარ-
ლამენტში საჯარო განხილვების თაობაზე.
მოქალაქეებსა და არასაჯარო ინსტიტუტებს საკანონმდებლო
აქტით უნდა მიეცეთ შესაძლებლობა აქტიურად ჩაერთონ დელე-
გირებისა და საპარლამენტო კონტროლის განხორციელების პრო-
ცესში, იყვნენ როგორც შესწავლის ინიციატორები, ასევე მიიღონ
ინფორმაცია და იყონ დებატების მონაწილენი.
132
სოფიო დემეტრაშვილი
ადამიანის უფლებების მოცულობა და

ხვედრითი წილი საქართველოს კონსტიტუციაში:
საკონსტიტუციო გემოვნება და არქიტექტონიკა
ადამიანის უფლებებმა, მისი მასშტაბების და გარანტიების

გაფართოვებამ, როგორც შეუქცევადმა პროცესმა, თანდათანო-
ბით თითქმის ყველა ქვეყნის კონსტიტუცია მოიცვა და კონსტი-
ტუციის არსებითი შემადგენელი ელემენტი გახდა.1 საქართველოს
დემოკრატიული რესპუბლიკის 1921 წლის კონსტიტუციის ტექსტი
ერთ-ერთი პროგრესული იყო ევროპის კონტინენტზე. უკვე მაშინ
აღიარებდა იგი ისეთ ღირებულებებს, როგორიცაა თავისუფლება,
დემოკრატია და სამართლებრივი სახელმწიფო, რომელსაც დღე-
ვანდელი ევროპა ეყრდნობა.2 აღსაღნიშნავია ადამიანის თავისუფ-
ლებისა და ავტონომიის აღიარება, ქალთა და მამაკაცთა პოლიტი-
კური, ეკონომიკური, საოჯახო თანასწორობისა და სამოქალაქო
უფლებების აღიარება, სიკვდილით დასჯის გაუქმება, რომელიც იმ
პერიოდში არსებითად ლიბერალურ აქტად მიიჩნეოდა.3 საქართვე-
ლოს 1921 წლის კონსტიტუცია კვლავაც ქართული პოლიტიკურ-
სამართლებრივი ტრადიციების მნიშვნელოვანი ქვაკუთხედია.4
დღეს მოქმედი, 1995 წლის 24 აგვისტოს კონსტიტუციაც სწორედ
ქართველი ერის მრავალსაუკუნოვან სახელმწიფოებრივ ტრადიცი-
1 გეგენავა დ., ქანთარია ბ., ცანავა ლ., თევზაძე თ., მაჭარაძე ზ., ჯავა-
ხიშვილი პ., ერქვანია თ., პაპაშვილი თ., საქართველოს საკონსტიტუციო
სამართალი, მე-4 გამოცემა, თბილისი, 2016, 5.
2 დემეტრაშვილი ა., კონსტიტუციონალიზმის პარადიგმები საქართველო-
ში, „საკონსტიტუციო სამართლის მიმოხილვა“, N3, 2010, 107.

3 ცანავა ლ., სოციალურ-ეკონომიკური უფლებები 1921 წლის კონსტი-
ტუციის მიხედვით, წიგნში: საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკა

და 1921 წლის კონსტიტუცია, დ. გეგენავას და პ. ჯავახიშვილის რედაქ-
ტორობით, თბილისი, 2013, 78.
4 შესავალი საქართველოს საკონსტიტუციო სამართალში, მე-2 გამოცემა,
დ. გეგენავას რედაქტორობით, თბილისი, 2021, 59.
133
ებსა და საქართველოს 1921 წლის კონსტიტუციის ისტორიულ-

სამართლებრივ მემკვიდრეობას ეყრდნობა. კონსტიტუციური
ჩანაწერით, რომელიც ადგენს, რომ „სახელმწიფო ცნობს და იცავს
ადამიანის საყოველთაოდ აღიარებულ უფლებებსა და თავისუფ-
ლებებს, როგორც წარუვალ და უზენაეს ადამიანურ ღირებულე-
ბებს“,5 ადამიანის ძირითადი უფლებები გაცხადებულია ბუნებით
უფლებებად, რომლებიც მინიჭებული კი არ არის ადამიანისთვის
კონსტიტუციით, არამედ მხოლოდ ცნობილი და აღიარებულია
სახელმწიფოს მიერ. ხალხი და სახელმწიფო კი შეზღუდულნი არიან
ადამიანის ძირითადი უფლებებით და თავისუფლებებით, როგორც
უშუალოდ მოქმედი სამართლით.6 უშალოდ მოქმედი სამართალი
გულისხმობს ინდივიდის სრულფასოვან შესაძლებლობას, სასამარ-
თლო წესით დაიცვას მისი კონსტიტუციური უფლებები.7
საქართველომ დამოუკიდებლობის მოპოვებიდან (აღდგენიდან)
მრავალი ნაბიჯი გადადგა ადამიანის უფლებათა თვალსაზრისით,
თუმცა აშკარაა, რომ მდგომარეობა შორს არის სრულყოფილები-
საგან. მით უფრო ბოლო პერიოდის განმავლობაშიც საზოგადოებ-
რივი მსჯელობის საგანი გახდა ადამიანის უფლებათა დაცვის არა-
ერთი საკითხი, როგორებიცაა: წამება და არაადამიანური მო-
პყრობა, გამოხატვის თავისუფლება, შეკრებისა და მანიფესტაციის
თავისუფლება, პირადი ცხოვრება, რელიგიის თავისუფლება. უდა-
ვოა, სახელმწიფომ აქტიური როლი უნდა შეასრულოს ადამიანის
უფლებათა მაღალი ხარისხით დაცვის უზრუნველყოფაში. ამას-
თანავე, სახელმწიფოს უმნიშვნელოვანესი ვალდებულებაა, რომ
დაამკვიდროს ქვეყანაში ადამიანის უფლებათა კულტურა არა
მხოლოდ სახელმწიფო ორგანოებსა და დაწესებულებებში, არამედ
ფართო საზოგადოებაში. ამის გარეშე ყველაზე ეფექტიანი სამარ-
თლებრივი მოდელი ან მექანიზმი უძლური იქნება, რომ უზრუნ-
ველყოს ადამიანის უფლებათა დაცვა. თანამედროვე დემოკრა-
ტიულ მმართველობაში ადამიანის უფლებათა დაცვასა და პატი-
ვისცემას უდიდესი მნიშვნელობა ენიჭება. ფაქტობრივად, სამარ-
5 საქართველოს კონსტიტუცია, მუხლი 4, პუნქტი 2.

6 კობახიძე ი., კონსტიტუციური სამართალი, 2019, 49.
7 საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკის კონსტიტუცია, მუხლი 45.
134
თლის უზენაესობისა და ადამიანის უფლებათა პრიორიტეტად გან-

საზღვრის გარეშე წარმოუდგენელია დემოკრატიაზე მსჯელობა.
საქართველოსათვის, როგორც განვითარების ეტაპზე მყოფი ქვე-
ყნისათვის, არსებითია დემოკრატიის მაღალი ხარისხის მუდმივად
შენარჩუნება, რომლის საფუძველიც იქნება ადამიანის უფლებათა
უზენაეს ღირებულებად განხილვა და ძირითადი ფასეულობების
დაცვა.
სახელმწიფოს ეკისრება პოზიტიური ვალდებულება, გაატაროს
ქმედითი საკანონმდებლო თუ სხვა ღონისძიებები ადამიანთა სი-
ცოცხლისა და ჯანმრთელობის დასაცავად. ზოგიერთ შემთხვევაში
ასეთი ვალდებულებები მაშინაც წარმოიშობა, როდესაც საქმე
შეეხება ადამიანის დაცვას თვით საკუთარი თავისგან მომდინარე
საფრთხისაგანაც, მაგრამ ამ სფეროში სახელმწიფოს პოზიტიურ
ვალდებულებათა ფარგლები შეზღუდულია. სახელმწიფომ პატივი
უნდა სცეს ადამიანის ავტონომიურობას, მის ნებაყოფლობით არ-
ჩევანს, მისი ცხოვრების წესს და არ ჩაერიოს მასში, თუკი იმავ-
დროულად არ არსებობს სხვათა უფლებებისა და თავისუფლებების
თუ მნიშვნელოვანი საჯარო ინტერესების რეალური ხელყოფის
რისკი. მით უფრო გაუმართლებელი და ექსცესიური შეიძლება
იყოს ჩარევა, როდესაც საქმე შეეხება საკუთარი თავისათვის
ზიანის მიმყენებელი ქმედების სამართალდარღვევად გამოცხადე-
ბას.8 კონსტიტუცია, როგორც ქვეყნის უზენაესი კანონი, გარკვე-
ულ ღირებულებებს ეფუძნება. ღირებულებები წარმოადგენს შეხე-
დულებებს, რომელთა თანახმად, რაღაც ფასდება როგორც კარგი
ან ღირებული.9 საქართველოს კონსტიტუციამ მთავარ ღირე-
ბულებად ადამიანი, მისი ღირსება და თავისუფლება აღიარა და მას
წარუვალი და უზენაესი მნიშვნელობა მიანიჭა. კონსტიტუციით
განმტკიცებული ძირითადი უფლებების მთავარი ღირებულებითი

N1/3/1282 გადაწყვეტილება საქმეზე, „საქართველოს მოქალაქეები - ზუ-
რაბ ჯაფარიძე და ვახტანგ მეგრელიშვილი საქართველოს პარლამენტის
წინააღმდეგ“, II.
9 Kraft V., Die Grundlagen einer wissenschaftlichen Wertlehre, 2. Aufl., 1951,
10.
135
საფუძველი ადამიანია და აღნიშნული უფლებების განმარტებისა

და შეფარდების პროცესში ამას გადამწყვეტი მნიშვნელობა აქვს.
ზოგადად, სამართალი და, კონკრეტულად, კონსტიტუცია, შეფა-
სებებზეა დამყარებული, შეფასებები კი გარკვეული ღირებულე-
ბებით ხორციელდება.10
როგორც დოქტრინაში და სასწავლო ლიტერატურაში11, ასევე
საერთაშორისო ორგანიზაციების, მათ შორის ვენეციის კომისიის
მიერ აღინიშნება, რომ კონსტიტუციის მეორე თავი („ადამიანის
ძირითადი უფლებები“) მთლიანობაში შეესაბამება ადამიანის უფ-
ლებებისა და ძირითადი თავისუფლებების დაცვის ევროპული კონ-
ვენციისა და ამ სფეროში მოქმედი სხვა საერთაშორისო აქტების
პრინციპულ მოთხოვნებს. ნიშანდობლივია, რომ კონსტიტუციის
დანარჩენი ტექსტი ხშირად ხდებოდა გადასინჯვის (ზოგჯერ არსე-
ბითი) საგანი, ხოლო ამ თავის ძიორითადი ნორმები თითქმის არ
გადასინჯულა.
თანამედროვე თვალსაზრისით, ძირითადმა უფლებებმა ცალკე-
ული პიროვნება უნდა დაიცვას არა მხოლოდ სახელმწიფო ძალა-
უფლებისაგან, არამედ უმცირესობას უნდა მიანიჭოს უმრავლესო-
ბისაგან დაცვაც. ხოლო, იქ სადაც უზრუნვეყოფილი არ არის ადა-
მიანის უფლებები და არ არის ხელისუფლების დანაწილება, საზო-
გადოებას არ გააჩნია კონსტიტუცია“.12 სახელმწიფო თავის სა-
წყისს იღებს ადამიანში და თავის ძალაუფლებრივ გამართებას პო-
ულობს იმ ზომით, რა ზომითაც აკმაყოფილებს მათ ინტერესებს.13
ფაქტობრივად, სამართლის უზენაესობისა და ადამიანის უფ-
ლებათა პრიორიტეტად განსაზღვრის გარეშე წარმოუდგენელია
10 საქართველოს კონსტიტუციის კომენტარი, თავი მეორე, საქართველოს

მოქალაქეობა, ადამიანის ძირითადი უფლებანი და თავისუფლებანი, პ.
ტურავას რედაქტორობით, 2013, 6.
11 იხ., მაგალითად, გეგენავა დ., ქანთარია ბ., ცანავა ლ., თევზაძე თ., მაჭა-
რაძე ზ., ჯავახიშვილი პ., ერქვანია თ., პაპაშვილი თ., საქართველოს სა-
კონსტიტუციო სამართალი, მე-2 გამოცემა, თბილისი, 2014.
12 საფრანგეთის 1789 წლის „ადამიანისა და მოქალაქის უფლებათა დეკლა-
რაცია“.
13 დემეტრაშვილი ა., გოგიაშვილი გ., კონსტიტუციური სამართალი, მე-2
გამოცემა, 2020, 67.
136
დემოკრატიაზე მსჯელობა. საქართველოსათვის, როგორც განვი-

თარების ეტაპზე მყოფი ქვეყნისათვის, არსებითია დემოკრატიის
მაღალი ხარისხის მუდმივად შენარჩუნება, რომლის საფუძველიც
იქნება ადამიანის უფლებათა უზენაეს ღირებულებად განხილვა და
ძირითადი ფასეულობების დაცვა.
არგენტინელი იურისტი ლინარეს კონტანა თვლის, რომ კონს-
ტიტუციური სამართლის მიზანია ინდივიდის თავისუფლება და
ღირსება, რომლებიც უზრუნველყოფილია სამართლის მეშვეობით
სახელმწიფოს ბოჭვით.14
საქართველოს კონსტიტუციის კომპოზიცია და არქიტექტონიკა
კონსტიტუციური რეგულირების ობიექტების საკითხთან დაკავ-

შირებულია კონსტიტუციის სტრუქტურის, ანუ კონსტიტუციის ში-
ნაგანი აგებულების, კომპოზიციის საკითხი. როგორც წესი, კონს-
ტიტუცია სამი ძირითადი ნაწილისაგან შედგება. პირველი ნაწილი
წოდებული როგორც „პრეამბულა“, რომელშიც მოცემულია კონს-
ტიტუციის მიღების მიზნები და დეკლარაციული ხასიათის პრინცი-
პები, რომლებიც სახელმწიფო ხელისუფლების პოლიტიკის სა-
ფუძვლებსა და მიზნებს შეეხება. კონსტიტუციის ამ ნაწილს რა
თქმა უნდა ნორმატიული ხასიათი არ გააჩნია, შესაბამისად, ისინი
იურიდიულ ძალას მოკლებულია. კონსტიტუციის ძირითადი დებუ-
ლებები თავმოყრილია მის ძირითად ნაწილში, სადაც მამა-დამფუძ-
ნებლები კონსტიტუციური ნორმების უმრავლესობას უყრიან თავს.
თითქმის ყველა კონსტიტუციაში არის მესამე ნაწილი, რომელიც
გარდამავალ, დროებით და დასკვნით დებულებებს შეიცავს, სადაც
რეგლამენტირებულია ზოგიერთი მნიშვნელოვანი საკითხი, როგო-
რიცაა კონსტიტუციის ძალაში შესვლის საკითხი და სხვ.
საქართველოს კონსტიტუციის პირვანდელ სტრუქტურას საყო-
ველთაოდ მიღებული კომპოზიცია ჰქონდა. იგი მოკლე პრეამ-
ბულის, ძირითადი ნაწილისა და გარდამავალი დებულებებისაგან
შედგებოდა. როგორც ნაწარმოები მარტივად საკითხავი იყო, თუმ-
14 იხ., Конституционное Право Развивающихся Стран, Москва 1987, 15.
137
ცა იმთავითვე იყო გათვალისწინებული ისეთი ნორმა-პრინციპები,

რომლებიც პრაქტიკაში აღსრულებას ვერ ჰპოულობდნენ.
საქართველოს კონსტიტუციის მოქმედი სტრუქტურა მნიშვნე-
ლოვნად განსხვავდება პირვანდელისგან. კონსტიტუციის დღეს
მოქმედი რედაქცია შედგება პრეამბულისგან, 11 თავისგან და 78
მუხლისგან. მიუხედავად იმისა, რომ კონსტიტუციის სტრუქტურა
მნიშვნელოვნად შეიცვალა, კერძოდ, ზოგიერთი მუხლი გაერთიან-
და, მაინც მიმაჩნია, რომ საქართველოს კონსტიტუციაში ასახულია
ისეთი ნორმები, რომელიც სრულიად ზედმეტია კონსტიტუციის
არქიტექტონიკისთვის, თუმცა ეს უკანასკნელიც რა თქმა უნდა
საკონსტიტუციო გემოვნების საკითხია.
დემოკრატიულ სახელმწიფოში კონსტიტუციას თავისუფლების
ანატომიის გზამკვლევის ფუნქცია აქვს. კონსტიტუციის ღირებუ-
ლება მისი მიზნის რეალიზაციის უნარიანობაშია. ძირითადი უფ-
ლებები საქართველოს კონსტიტუციის არსებითი შემადგენელი ნა-
წილია. კონსტიტუციის ფუნდამენტური ნორმები და პრინციპები
მის მეორე ნაწილში, ძირითად დებულებებშია თავმოყრილი. ანიჭე-
ბენ რა სახელმწიფო მექანიზმს უდიდეს მნიშვნელობას, როგორც
რეალური პოლიტიკის გატარების ძირითად მექანიზმს, დამფუძ-
ნებლები აქ დებენ მათთვის სასურველ რეგულაციებს. კონსტიტუ-
ციაში ასახული თითოეული ნორმა უნდა იყოს იმგვარად ფორმუ-
ლირებული, რომ პირმა ნათლად გაიგოს მისი შინაარსი. საქართ-
ველოს კონსტიტუციაში მოცემული ნორმების უმეტესობა, რომლე-
ბიც ადამიანის უფლებებს შეეხება, მეტად კონკრეტიზებულია. ასე-
ვე, გათვალისწინებულია ისეთი ნორმები, რომლებიც საქართვე-
ლოს კონსტიტუციის ხელოვნურ გადატვირთვასაც იწვევს. პირ-
ველი კონსტიტუციების დამფუძნებელი მამები თითქოსდა ისწრაფ-
ვოდნენ იმისკენ, რომ ნაპოლეონის ერთ-ერთი ცნობილი გამოთქმის
შესაბამისად, კონსტიტუცია − მოკლე და ბუნდოვანი ყოფილიყო.
ივარაუდება, რომ იმდროინდელი კონსტიტუციები სწორედ ამ სა-
138
ფუძვლით არიან მარტივი სტრუქტურის და მცირე მოცულობის

მქონე.15
ძირითადი უფლებების მოცულობა და ფარგლები
ძირითად უფლებებს კონსტიტუციის მეორე თავი ეთმობა, რო-

მელიც 27 მუხლისგან შედგება. ამასთან, მეორე თავში მოცემული
უფლებების რიგითობა მათ იერარქიას არ გულისხმობს. 2018 წლის
საკონსტიტუციო ცვლილებების შემდეგ ადამიანის უფლებების
თავმა, როგორც სტრუქტურულ-გრამატიკული, ისე შინაარსობ-
რივ-მატერიალური ცვლილებები განიცადა.16 საგულდაგულოდ
შერჩეული ფრაზებისა და ფორმალურ-იურიდიულად გამართული
დებულებების რუდუნებით აგებული კონსტრუქცია ფუჭი სიტყვე-
ბის კორიანტელად გადაიქცევა, თუ მას არ შესწევს ძალა, უნარი,
გააფერმკრთალოს ხელისუფლებათა ამპარტავნება, დააბალანსოს
ძალაუფლება, აღკვეთოს თვითნებობა და ამ გზით უზრუნველყოს
ადამიანის თავისუფლება. სწორედ ამიტომ, საბაზისო მნიშვნელო-
ბა აქვს კონსტიტუციით ფუნდამენტური უფლებების ადეკვატურ
რეგლამენტირებას და მათი დაცვის სათანადო, განჭვრეტადი,
საკმარისი გარანტიების შექმნას. ამასთან, მხოლოდ, ძირითადი
უფლებებით სრულყოფილად საგებლობის შესაძლებლობა წარმო-
ადგენს გზას პერსონალური თავისუფლებისკენ. ეს კი, რა თქმა
უნდა, ყველაზე ძვირფასია, რაც თითოეულ ჩვენთაგანს გააჩნია.17
თავად კონსტიტუცია გამორიცხავს ამა თუ იმ უფლების ერთ-
მანეთში აღრევას და კონსტიტუციის არქიტექტურის ფარგლებში
მათ დამოუკიდებელ მნიშვნელობას და შინაარსს სძენს. ამასთან,
ყოველმა ნორმამ რეალური, ადეკვატური აღსრულება უნდა ჰპო-
15 მაგ., ამერიკის შეერთებული შტატების კონსტიტუცია, რომელიც სულ

რაღაც შვიდი მუხლისგან შედგება. ასევე, ნორვეგიის კონსტიტუცია, სა-
ფრანგეთის კონსტიტუცია და სხვ.
16 შესავალი საქართველოს საკონსტიტუციო სამართალში, მე-2 გამოცემა,
დ. გეგენავას რედაქტორობით, თბილისი, 2021, 63.

7.
139
ვოს ყოველდღიურ ცხოვრებაში. კონსტიტუციური არქიტექტონიკა

დღესაც საკმაოდ ლოგიკურად გამოიყურება, თუმცა მასში მაინც
ვხვდებით ე.წ. „ნორმა სადღეგრძელოებს“. ვინაიდან, ნორმატიულ
აქტებში წინასწარ ფორმულირებული ცალკეული ელემენტები ყო-
ველდღიურ ცხოვრებაში უკავშირდებიან ერთმანეთს და წარმოქმ-
ნიან ერთ მთლიან სისტემას, უდავოა, რომ არ არსებობს ნორმის
ამომწურავი ფორმულირება, რადგან თავად ნორმა ვერ მოიცავს
ყველაფერს და შესაბამისად, ყველაფერი კანონმდებლობით ვერ
იქნება გათვალისწინებული ყველა უფლება და არც უნდა იყოს, ვი-
ნაიდან სასამართლოს უნდა ჰქონდეს თავისუფალი მიხედულების
ფარგლები, რომ თავად შეძლოს ნორმის ინტერპრეტაცია და შედე-
გად გამოიტანოს რელევანტური გადაწყვეტილება. სწორედ საერ-
თო სასამართლოების პრაქტიკა ქმნის პრეცედენტებს, შედეგად
ავითარებს და ავსებს ეროვნულ კანონმდებლობას. ხოლო, კონსტი-
ტუციის განსხვავებული ნორმებით დაცული უფლებების ფარგ-
ლების ხელოვნური გაფართოება, უფლებებს შორის კონსტიტუ-
ციით გავლებული ზღვრის წაშლა, ვერც უფლების დაცვას მოემსა-
ხურება და ვერც კონსტიტუციით დადგენილ წესრიგს უზრუნ-
ველყოფს.18
საქართველოს კონსტიტუციის მე-4 მუხლის მე-2 ნაწილის
შესაამისად, „სახელმწიფო ცნობს და იცავს ადამიანის საყოველ-
თაოდ აღიარებულ უფლებებსა და თავისუფლებებს, როგორც
წარუვალ და უზენაეს ადამიანურ ღირებულებებს.“19 ძირითადი
უფლებების ფუნქციები გამოხატავს ადამიანის სახელმწიფოსადმი
დამოკიდებულებას, იგი განსაზღვრავს მოქალაქისა და სახელმწი-
ფოს ურთიერთობების სამართლებრივ შედეგებს. ამავე პუნქტის
შესაბამისად, „კონსტიტუცია არ უარყოფს ადამიანის საყოველ-
თაოდ აღირებულ უფლებებსა და თავისუფლებებს, რომლებიც აქ
არ არის მოხსენიებული, მაგრამ თავისთავად გამომდინარეობს
18 2007 წლის 27 ივნისის კონსტიტუციური სარჩელი საქმეზე, „საქარ-

თველოს მოქალაქე ზვიად გოგიაშვილი საქართველოს პარლამენტის წი-
ნააღმდეგ“.
140
კონსტიტუციის პრინციპებიდან“.20 აღნიშნული ნორმა ჯერ კიდევ

1921 წლის კონსტიტუციაში იყო გაცხადებული, რომელიც სათავეს
ამერიკის შეერთებული შტატების კონსტიტუციის მე-9 შესწორები-
დან იღებს სათავეს.21 თავდაპირველად ამერიკის შეერთებული
შტატების მოსამართლე გოლდბერგის მიერ შთაბერილი სული
„სხვა უფლებები“-ს განმარტების ნაწილში, ბევრ გახმაურებულ სა-
ქმესთან დაკავშირებით მიღებულ გადაწყვეტილებებშიც გაგრ-
ძელდა.22
ძირითადი უფლებების ფუნქციების უკეთ გაგებას მათი სუ-
ბიექტური და ობიექტური მნიშვნელობების გამიჯვნა უდევს სა-
ფუძვლად. ძირითადი უფლებების სუბიექტური მნიშვნელობა იმაში
ვლინდება, რომ ის ინდივიდის უფლებებია და პიროვნებასა და სა-
ხელმწიფოს შორის ურთიერთობას აწესრიგებს. ძირითადი უფლე-
ბების ობიექტური მნიშვნელობა კი ისაა, რომ ის ინდივიდისგან და-
მოუკიდებლად განსაზღვრავს მოქალაქეების მიმართ სახელმწიფო
ხელისუფლების ძირითად ქმედებებს.
ადამიანის ძირითად უფლებებს, როგორც კონსტიტუციის ფუნ-
დამენტურ დებულებებს, ობიექტური პრინციპების მნიშვნელობა
აქვს, რადგან სამართლის ყველა სფეროზე ახდენენ გავლენას,
ამასთან, ხელისუფლების თითოეული შტოს საქმიანობისთვის ძი-
რითად მიმართულებებს აყალიბებს. ძირითადი უფლებების, რო-
გორც ობიექტური ღირებულებების პრინციპების დანიშნულებაა
გარკვეული მიმართულებები მისცეს საკანონმდებლო, აღმას-
რულებელ და სასამართლო ხელისუფლებას, რაც გულისხმობს, სა-
სამართლო და აღმასრულებელი ხელისუფლებისთვის კანონების
განმარტებას და შეფარდებას ძირითადი უფლებების შესაბამისად,
ხოლო საკანონმდებლო ხელისუფლებისათვის არაკონსტიტუცი-
ური ნორმების გამოცემის აკრძალვას. ობიექტურ პრინციპთანაა
20 იქვე.
21 გეგენავა დ., ჯავახიშვილი პ., საქართველოს კონსტიტუციის 39-ე მუხ-
ლი: იძულებით გადაადგილებული ნორმა თავშესაფრის მოლოდინში და
შეუცნობლისადმი შიშის ფენომენი ქართულ კონსტიტუციონალიზმში,
ჟურნ. „აკადემიური მაცნე“, , 2017, 143.
22 იქვე.
141
კავშირში აგრეთვე სახელმწიფოს მიერ ძირითადი უფლებების და-

საცავად კონკრეტული ვალდებულებების აღიარებაც მაშინ, რო-
დესაც ამ უკანასკნელთ შეიძლება საფრთხე შეექმნას მესამე პირ-
თაგან ან თავად უფლების სუბიექტისაგან.
ძირითადი უფლებები, ობიექტური პრინციპის მნიშვნელობიდან
გამომდინარე, სამართლის ყველა სფეროზე ახდენენ გავლენას.
მათი მთავარი დანიშნულებაა გარკვეული მიმართულებები მისცეს
საკანონმდებლო, აღმასრულებელ და სასამართლო ხელისუფლე-
ბას. ძირითადი უფლებების ობიექტური მნიშვნელობიდან გამომ-
დინარეობს მათი კერძოსამართლებრივ ურთიერთობებზე ირიბი
მოქმედებაც. საინტერესოა ობიექტური უფლებების გარეშე რა სა-
ხის კონსტიტუციას მივიღებთ? ან საერთოდ რა საჭიროა ყველა
უფლების საქართველოს კონსტიტუციით გარანტირება? გამომდი-
ნარეობენ თუ არა ისინი ერთმანეთისაგან?
სახელმწიფოსათვის ადამიანი არის უმთავრესი მიზანი, პატი-
ვისცემის ობიექტი, მთავარი ფასეულობა და არა მიზნის მიღწევის
საშუალება და ექსპლუატაციის ობიექტი. საქართველოს კონსტი-
ტუციის მე-9 მუხლი ადგენს ადამიანის ღირსების ხელშეუვალობას.
აღნიშნული ნორმის შესაბამისად, მთავარი ღირებულება არის
ადამიანი, როგორც თვითმყოფადი, თავისუფალი და სხვა ადამი-
ანების თანასწორი სუბიექტი. ადამიანის ღირსების დაცვა არის ის,
რაც უპირობოდ ეკუთვნის ყველა ადამიანს სახელმწიფოსგან. ღირ-
სებაში იგულისხმება სოციალური მოთხოვნა სახელმწიფოს მხრი-
დან ადამიანის რესპექტირებაზე. ადამიანის ღირსების პატივის-
ცემა გულისხმობს, ყოველი ადამიანის პიროვნულ აღიარებას, რომ-
ლის ჩამორთმევა და შეზღუდვა დაუშვებელია.23 ღირსება ასევე არ
შეიძლება იქნეს განხილული, როგორც მხოლოდ ერთ-ერთი სუბი-
ექტური კონსტიტუციური უფლების ობიექტი. ღირსება არის ის
უფლება და ამავე დროს ის ფუნდამენტური კონსტიტუციური
პრინციპი, რომელსაც ეყრდნობა და უკავშირდება ძირითადი უფ-
ლებები. პირის სამართლებრივი სტატუსის საფუძველში დევს ღირ-
სების იდეა, ხოლო სამართლებრივი დაცვის პრინციპის, როგორც
23 <https://jelec.iliauni.edu.ge/mukhli-17/> [12.08.2021]
142
პიროვნების სოციალურ-სამართლებრივი დაცვის საშუალების,

საფუძველი არის პიროვნების ღირსების უზრუნველყოფის პრინ-
ციპი. ღირსების ხელყოფა, ფაქტობრივად, ყოველთვის უკავშირ-
დება სხვა ძირითადი უფლების ან უფლებების დარღვევას.24 პა-
ტივი და ღირსება ადამიანის სოციალური იდენტობის არსებითი
ატრიბუტებია, რომლებიც განსაზღვრავენ ადამიანის მორალურ
მდგომარეობას საზოგადოებაში. აღნიშნული უფლება ბუნებით
უფლებათა კატეგორიას განეკუთვნება, შესაბამისად, ნებისმიერ
ადამიანს ღირსების უფლება აქვს იმიტომ, რომ იგი ადამიანია.“25
ღირსება არის თითოეული ადამიანის თვითმყოფადობის საფუძვე-
ლი და თანაბარი გარანტია, იყოს სხვებისგან განსხვავებული საკუ-
თარ უნარებზე, შესაძლებლობებზე, გემოვნებაზე, განვითარების
გზის ინდივიდუალურ არჩევანზე დამოკიდებულებით.26 ამასთან,
დემოკრატიის იდეა თავისუფალ და, შედეგად, ღირსებადაცულ
ადამიანს, საზოგადოებას ეფუძნება და ემსახურება.27 საზოგადო-
ების განვითარების პარალელურად ადამიანის პატივსა და ღირსე-
ბას უზენაესი ღირებულება ენიჭება, იგი წარმოადგენს უმნიშვ-
ნელოვანეს პრინციპს, რასაც აღიარებს საქართველოს კონსტი-
ტუცია, რომელიც მიიჩნევს, რომ ყველა ადამიანი უზრუნველყო-
ფილი უნდა იყოს საკუთარი პიროვნების თავისუფალი განვითა-
რების შესაძლებლობით.
ადამიანის უფლებებს შორის, ასევე არსებითად მნიშვნელო-
ვანია ადგილი უკავია „განუყოფელ უფლებებს“. განუყოფლობაში
მოიაზრება, რომ ეს უფლებები განიხილება თავდაყოლილ უფლე-

ტომბრის N2/2-389 გადაწყვეტილება საქმეზე, „საქართველოს მოქალაქე
მაია ნათაძე და სხვები საქართველოს პარლამენტისა და საქართველოს
პრეზიდენტის წინააღმდეგ“, II, 6.
ტომბრის N2/5/560 გადაწყვეტილება საქმეზე, „ნოდარ მუმლაური საქარ-

თველოს პარლამენტის წინააღმდეგ“, II, 2.
26 საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს 2015 წლის 24 ოქტომ-
ბრის N1/4/592 გადაწყვეტილება საქმეზე, „საქართველოს მოქალაქე ბექა

წიქარიშვილი საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ“, II, 3.
27 იხ., იქვე.
143
ბებად, რომლებიც ადამიანს თავისთავად უკავშირდება. შესაბამი-

სად, ადამიანური ღირსება არის საფუძველი, რომლიდანაც, ვი-
თარდება ადამიანის უფლებები.28
უფლების აღიარებისათვის არ არის აუცილებელი მისი რომე-
ლიმე კონსტიტუციურ ნორმაში მოქცევა. მთავარია ეს უფლება
კონსტიტუციის პრინციპებიდან გამომდინარეობდეს. საქართვე-
ლოს კონსტიტუციის მე-4 მუხლით გათვალისწინებული ნორმა
კონსტიტუციური პრინციპების საფუძველზე ძირითადი უფლებე-
ბის შემოქმედებითად განვითარების საშუალებას იძლევა. 1995
წლის 24 აგვისტოს მიღებულ კონსტიტუციაში, ისევე როგორც მის
მომდევნო სახეცვლილ ტექსტებში, 2016-2018 წლების საკონს-
ტიტუციო რეფორმამდე, აღნიშნულ ნორმას ეკავა ადგილი მეორე
თავის 39-ე მუხლში, რომელიც შემთხვევითობითაც სრულიადაც
არ იყო გამოწვეული, არამედ, პირდაპირ უკავშირდებოდა უფლე-
ბის დაცვის საქართველოს კანონმდებლობით განსაზღვრულ მატე-
რიალური და პროცესუალური გარანტიების უზრუნველყოფას.29
აღნიშნულ ნორმსთან მიმართებით ძალიან მრავალფეროვანი და
საინტერესო განმარტებები აქვს გაკეთებული საქართველოს სა-
კონსტიტუციო სასამართლოს. მისი პრაქტიკის შესაბამისად, სა-
ქართველოს კონსტიტუციის ყოფილ 39-ე და დღევანდელ მე-4
მუხლში მოიაზრება ყველა ის უფლება, რომელიც „მართალია არა-
პირდაპირ, მაგრამ მაინც გამომდინარეობს კონსტიტუციის პრინ-
ციპებიდან, რაც მათ კონსტიტუციურ გადაწყვეტად, ერთგვარ მო-
წესრიგებად მიიჩნევა“. თუმცა, იქიდან გამომდინარე, რომ საქარ-
თველოს კონსტიტუციის დღეს მოქმედი რედაქციის მე-4 მუხლი,
კონსტიტუციის პირველ თავშია მოქცეული, მოსარჩელე მხარე ვერ
მიმაართავს საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს კონს-
ტიტუციური სარჩელით აღნიშნული ნორმის საფუძველზე, ვინაი-
28 ბიჭია მ., ღირსების სამოქალაქოსქამართლებრივი ცნების მოცულობა,

„სამართლის ჟურნალი“, N2, 2014, 13.
29 გეგენავა დ., ჯავახიშვილი პ., საქართველოს კონსტიტუციის 39-ე მუხ-
ლი: იძულებით გადაადგილებული ნორმა თავშესაფრის მოლოდინში და

შეუცნობლისადმი შიშის ფენომენი ქართულ კონსტიტუციონალიზმში,
ჟურნ. „აკადემიური მაცნე“, 2017, 145.
144
დან, კვლავ რჩება ერთგვარი დანაწესი, რომ საკონსტიტუციო სა-

სამართლო მსჯელობს მხოლოდ კონსტიტუციის მეპრე თავით
აღიარებულ ადამიანის ძირითად უფლებებთან და თავისუფლებებ-
თან მიმართებით. ამასთან, მსოფლიოში ვერ მოიძებნება ორი იდენ-
ტური კონსტიტუცია, ისევე, როგორც ადამიანის ძირითადი უფლე-
ბები ამოუწურავი კატეგორიაა და შეუძლებელია რომელიმე კონს-
ტიტუციას უფლებათა დეტალიზება ან სრულყოფილად განსაზღვ-
რება ჰქონდეს. შესაბამისად, ნორმის ტრანსფორმაციით მცირდება
ადამიანის ძირითადი უფლებებისა და თავისუფლებების მატერია-
ლური და საპროცესო გარანტიები.30
ინდევიდი იმდენი უფლების მატარებელი შეიძლება იყოს, რამ-
დენის შესაძლებობასაც იძლევა უფლების არსი. შესაბამისად,
უფლების არსი დამოკიდებულია სუბიექტის არსზე. ძირითადი უფ-
ლებები ადამიანის არსებობასთან არის დაკავშირებული. ხოლო,
სიცოცხლის უფლების დაცვა ყოველი სახელმწიფოს უმთავრეს
ამოცანას და სახელმძღვანელო პრინციპს წარმოადგენს, რადგან
სიცოცხლე ადამიანის ყველაზე ღირებული სიკეთეა, რომელიც გა-
ნაპირობებს მის ბიოლოგიურ არსებობას და რომლის გარეშე სხვა
უფლებებით სარგებლობა წარმოუდგენელი იქნება. ამასთან, სი-
ცოცხლის უფლება დამცავი უფლებაა. აქედან გამომდინარე, სი-
ცოცხლის უფლება ყველა სხვა უფლების ლოგიკური წინაპირობაა
და მისი დაცვის ფასეულობა უაღრესად დიდია. საქართველოს
კონსტიტუციით განმტკიცებული უფლება იცავს ადამიანის სი-
ცოცხლეს. აღნიშნული უფლება უკრძალავს სახელმწიფოს ადამია-
ნის მოკვლას ან/და ისეთი მოქმედების განხორციელებას, რასაც
აშკარად ადამიანის სიკვდილი მოჰყვება. შედეგად, სიცოცხლის
უფლება სახელმწიფოს აკისრებს ნეგატიურ ვალდებულებას − არ
ხელყოს ადამიანის სიცოცხლე და ამასთანავე პოზიტიურ ვალდე-
ბულებას − იზრუნოს სიცოცხლისათვის საფრთხის ასაცილებლად
და დაიცვას იგი სხვათა მხრიდან ხელყოფისაგან. საქართველოს სა-
კონსტიტუციო სასამართლომ, მის ერთ-ერთ გადაწყვეტილებაში
მიუთითა, რომ „სიცოცხლის უფლება სახელმწიფოს ანიჭებს არა
30 იქვე, 148.
145
მარტო ნეგატიურ ვალდებულებებს − სიცოცხლის უფლების საფრ-

თხის შემცველი ქმედებების კრიმინალიზაციის სახით, არამედ პო-
ზიტიურ ვალდებულებებსაც − ჰქონდეს გამართული, მოქმედი სა-
მართლებრივი სისტემა და სამართლებრივი სისტემით განსაზღვ-
რული წესრიგის განხორციელების შესაძლებლობები, ამ უფლების
უსაფრთხო და გამართული რეალიზაციისათვის.“31 სახელმწიფოს
არ ძალუძს მიანიჭოს ან წაართვას ადამიანს ძირითადი უფლებები
რადგანაც ის არ არის უფლებამოსილი შეცვალოს ადამიანის არსი.
შედეგად, კონსტიტუციები ემყარებიან ადამიანის უფლებებს და
არა აპირიქით.
საქართველოს კონსტიტუციის მე-11 მუხლით დადგენილია თა-
ნასწორობის კონსტიტუციური პრინციპი, რომლის პირველი პუნქ-
ტის მიხედვითაც, „ყოველი ადამიანი სამართლის წინაშე თანა-
სწორია. აკრძალულია დისკრიმინაცია რასის, კანის ფერის, სქესის,
წარმოშობის, ეთნიკური კუთვნილების, ენის, რელიგიის, პოლიტი-
კური ან სხვა შეხედულებების, სოციალური კუთვნილების, ქონებ-
რივი ან წოდებრივი მდგომარეობის, საცხოვრებელი ადგილის ან
სხვა ნიშნის მიხედვით.“32 კანონის წინაშე თანასწორობის ფუნდა-
მენტური უფლების დამდგენი ეს ნორმა წარმოადგენს თანასწო-
რობის უნივერსალურ კონსტიტუციურ ნორმა-პრინციპს, რომე-
ლიც ზოგადად გულისხმობს ადამიანების სამართლებრივი დაცვის
თანაბარი პირობების გარანტირებას. კანონის წინაშე თანასწო-
რობის უზრუნველყოფის ხარისხი ობიექტური კრიტერიუმია ქვეყა-
ნაში დემოკრატიისა და ადამიანის უფლებების უპირატესობით
შეზღუდული სამართლის უზენაესობის ხარისხის შეფასებისთვის.
ამდენად, ეს პრინციპი წარმოადგენს დემოკრატიული და სამარ-
თლებრივი სახელმწიფოს როგორც საფუძველს, ისე მიზანს.33
31 საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს 2016 წლის 29 სექტემ-

ბრის N3/4/682 გადაწყვეტილება საქმეზე, „საქართველოს მოქალაქე ლევან
გვათუა საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ“, I, 9.
33 საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს 2010 წლის 27 დეკემ-
ბრის N1/1/493 გადაწყვეტილება საქმეზე, „მოქალაქეთა პოლიტიკური გა-

ერთიანებები „ახალი მემარჯვენეები“ და „საქართველოს კონსერვატიული
პარტია“ საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ“.
146
ხსენებული მუხლის არსის გაგებისთვის პრინციპული მნიშვნე-

ლობა აქვს კანონის წინაშე თანასწორობის განსხვავებას გათანა-
ბრებისგან. ამ პრინციპის ფარგლებში სახელმწიფოს ძირითადი მი-
ზანი და ფუნქცია ადამიანების სრული გათანაბრება ვერ იქნება,
რადგან ეს თავად თანასწორობის იდეასთან, უფლების არსთან მო-
ვიდოდა წინააღმდეგობაში. თანასწორობის იდეა ემსახურება შე-
საძლებლობების თანასწორობის უზრუნველყოფას, ანუ ამა თუ იმ
სფეროში ადამიანების თვითრეალიზაციისთვის ერთნაირი შესაძ-
ლებლობების გარანტირებას. თანაბარი შანსები იქნება თუ არა
თანაბრად გამოყენებული, დამოკიდებულია კონკრეტული პირის
უნარებზე. უნარების სახელმწიფოს ძალისხმევით გათანაბრების
მცდელობა კი, უმეტესწილად, თავად იწვევს დისკრიმინაციას.
საქართველოს კონსტიტუციის მე-11 მუხლის ძირითადი არსი
და მიზანი არის „ანალოგიური, მსგავს, საგნობრივად თანასწორ გა-
რემოებში მყოფ პირებს სახელმწიფო მოეპყროს ერთნაირად, არ
დაუშვას არსებითად თანასწორის განხილვა უთანასწოროდ და
პირიქით.34 თანასწორობის პრინციპი მოითხოვს თანაბარ მოპყრო-
ბას ადამიანის უფლებებითა და კანონიერი ინტერესებით დაცულ
ყველა სფეროში... დისკრიმინაციის აკრძალვა სახელმწიფოსგან
მოითხოვს, რომ მის მიერ დადგენილი ნებისმიერი რეგულაცია შე-
ესაბამებოდეს თანასწორობის ძირითად არსს – არსებითად თანას-
წორებს მოეპყროს თანასწორად და პირიქით.35 დიფერენცირე-
ბული მოპყრობისას ერთმანეთისგან უნდა განვასხვაოთ დისკრი-
მინაციული დიფერენციაცია და ობიექტური გარემოებებით განპი-
რობებული დიფერენციაცია. განსხვავებული მოპყრობა თვითმი-
ზანი არ უნდა იყოს. დისკრიმინაციას ექნება ადგილი, თუ დიფე-
რენციაციის მიზეზები აუხსნელია, მოკლებულია გონივრულ სა-
ფუძველს. მაშასადამე, დისკრიმინაცია არის მხოლოდ თვითმიზ-
34 საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს 2008 წლის 31 მარტის

გადაწყვეტილება N2/1-392 საქმეზე, „საქართველოს მოქალაქე შოთა ბერი-
ძე და სხვები საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ“, II, 2.
გადაწყვეტილება №1/1/539 საქმეზე, „საქართველოს მოქალაქე ბესიკ

ადამია საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ“, II, 4.
147
ნური, გაუმართლებელი დიფერენციაცია, სამართლის დაუსაბუ-

თებელი გამოყენება კონკრეტულ პირთა წრისადმი განსხვავებული
მიდგომით. შესაბამისად, თანასწორობის უფლება კრძალავს არა
დიფერენცირებულ მოპყრობას ზოგადად, არამედ მხოლოდ თვით-
მიზნურ და გაუმართლებელ განსხვავებას.36
ყოველი კონკრეტული საქმის განხილვისას, საქართველოს სა-
კონსტიტუციო სასამართლომ, დავის გადასაწყვეტად, უნდა და-
ადგინოს, რამდენად გამართლებულია თანასწორი პირების მიმართ
დიფერენცირებული მიდგომა. სამართალი აწესრიგებს საზოგადო-
ებრივი ურთიერთობების ფართო სპექტრს, რომელიც მიემართება
პირთა განუსაზღვრელ წრეს. ამიტომაც, კონსტიტუციის მე-11
მუხლზე მსჯელობისას, პირთა არსებითად თანასწორობის საკითხი
უნდა შეფასდეს არა ზოგადად, არამედ კონკრეტულ სამართალ-
ურთიერთობასთან კავშირში.
და ბოლოს, ადამიანის ძირითადი უფლებების საფუძველი ბუნე-
ბითი სამართალია. ცნება „ძირითადი უფლებები“ არის უძველესი,
ურთულესი და უმნიშვნელოვანესი. მართებულად მიუთითებდა
ჯონ ლოკი, რომ ძირითადი უფლებები „ადრესახელმწიფოებრივი
უფლებებია“, ამიტომ სახელმწიფოს არ აქვს ადამიანებისთვის
მათი მინიჭების ან ჩამორთმევის უფლება, რადგან ეს უფლებები
„ბუნების კანონიდან“ გამომდინარეობს, რომ ყოველ ადამიანს თა-
ვისი გონების მეშვეობით შეუძლია "ბუნების კანონების" შეცნობა.37
თავისუფლება არის თავისთავადი ღირებულება. ყველა ადამიანს
თავისუფლება ბუნებრივად გააჩნია. ამავდროულად, ყველა მათ-
განს გააჩნია მოთხოვნილებები, რომელთა დასაკმაყოფილებლად
ისინი თავისუფლად და დამოუკიდებლად იბრძვიან. თუმცა პრობ-
ლემა ჩნდება იქ, სადაც ინდივიდთა ინტერესები ერთმანეთს ეწი-

ბრის გადაწყვეტილება №1/1/493 საქმეზე, „მოქალაქეთა პოლიტიკური გა-
ერთიანებები: „ახალი მემარჯვენეები“ და „საქართველოს კონსერვატიული
პარტია“ საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ“, II, 3.
37 გალდავა ლ., ადამიანის ინფორმაციული უფლებები და თავისუფლებები
− სამართლებრივი რეგულირების განსაკუთრებული ობიექტი, წიგნში: გუ-

რამ თავართქილაძის სასწავლო უნივერსიტეტის სამეცნიერო შრომათა
კრებული, თბილისი, 2016, 6.
148
ნააღმდეგება, მათი თავისუფლების ფარგლებში განხორციელებუ-

ლი ქმედებები კი ერთმანეთს გზაზე ეღობება. გარდა ცალკეულ
პირთა ინტერესებისა, საზოგადოებაში არსებობს ისეთი ცნებაც,
როგორიცაა საერთო კეთილდღეობა და ხშირად, ადამიანის მოქმე-
დებები საერთო კეთილდღეობის იდეას ეწინააღმდეგება. პიროვნე-
ბის მოთხოვნილება შეიძლება მას უბიძგებდეს ისეთი ქმედებისკენ,
რომელიც სხვისი თავისუფლების სფეროში იჭრება და ლახავს მას.
საერთო კეთილდღეობა შეიძლება განვმარტოთ როგორც საზოგა-
დოებაში ისეთი ზოგადი პირობების არსებობა, რომელიც ყველა
მისი წევრისათვის თანაბრად სასარგებლოა. საერთო კეთილდღე-
ობის არსებობისათვის აუცილებელია, რომ ამ პირობათა განსა-
ხორციელებლად არსებობდეს შესაბამისი სამართლებრივი და სო-
ციალური ინსტიტუტები. ლოგიკური იქნებოდა, რომ ყველა ინდი-
ვიდი აღიარებდეს ამგვარი სისტემის არსებობას, რადგან ამ პირო-
ბების არსებობით ისინიც მიიღებენ სარგებელს, თუმცა ეს ასე არ
არის და საერთო კეთილდღეობის იდეა ხშირად იწვევს დავას. სა-
მართლებრივი სისტემის ფორმირების პროცესში, პიროვნების თა-
ვისუფლება უნდა განვიხილოთ ინდივიდის იარაღად, რომელიც ეხ-
მარება მას სრულყოს საკუთარი თავი, სრულყოფილ ადამიანში კი
იგულისხმება არსება, რომელიც არის გამჭრიახი, შეუძლია სწორი
გადაწყვეტილებების მიღება. მისი მამოძრავებელი უნდა იყოს „სა-
კუთარი ინტერესი, სწორად გაგებული“ და ინტერესის სწორად გა-
გება გულისხმობს, რომ მისი გააზრება არ უნდა მოხდეს საზოგა-
დოების ინტერესებისაგან მოწყვეტილად.38
თანამედროვე პოლიტიკაში თავისუფლება მიჩნეულია, რო-
გორც საზოგადოებაში კონტროლისა ან რეპრესიული შეზღუდ-
ვების გარეშე ცხოვრება − შეზღუდვების, რომლებიც ხელისუფლე-
ბამ დაადგინა ცხოვრების წესზე, ქცევასა და პოლიტიკურ შეხედუ-
ლებებზე.39 პიროვნული თავისუფლება გულისხმობს თავისუფლე-
ბის პასუხისმგებლობით გამოყენებას კანონის უზენაესობის შესა-
ბამისად, სხვისი თავისუფლების შეზღუდვის გარეშე. თავისუფლე-
38 <http://www.freeuni.edu.ge/ge/nomos/2656> [15.08.2021]
39 <ibit.ly/qI9P> [15.08.2021]
149
ბის ზოგადი გაგება უფრო ფართოა იმით, რომ იგი საკუთარ თავში
მოიცავს თავშეკავების არსებობას და სურვილების ასრულების
შეუზღუდავ შესაძლებლობასაც.
მიმაჩნია, რომ ზემოთ განხილული ოთხი უფლება (ღირსების
უფლება, სიცოცხლის უფლება, ადამიანის თავისუფლება და თანა-
სწორობა) წარმოადგენს ყველა სხვა უფლების ფუნდამენტს. ხოლო
საქართველოს კონსტიტუციის მე-4 მუხლით მოაზრებული ყველა
ის უფლება, რომელიც მართალია არაპირდაპირ, მაგრამ მაინც გა-
მომდინარეობს კონსტიტუციის პრინციპებიდან, რაც მათ კონსტი-
ტუციურ გადაწყვეტად, ერთგვარ მოწესრიგებად მიიჩნევა, ერთ-
გვარად ავსებს ჩემ მიერ შემოთავაზებულ თეზას, თუ რა თქმა უნდა
ხსენებული მე-4 მუხლი ტრანსფორმირდება საქართველოს კონს-
ტიტუციის მეორე თავში, სადაც რეალურად იყო და უნდა იყოს ასა-
ხული. ხოლო სხვა უფლებებმა, როგორიცაა ინტერნეტის თავისუფ-
ლება, კულტურული მემკვიდრეობის უფლება, საკუთრების უფ-
ლება და სხვ. აღნიშნული უფლება-თავისუფლებები ჯერ ისედაც
გამომდინარეობს განხილული ოთხი უფლებიდან, შემდეგ კი, შე-
საძლებელია მათი განმტკიცება საკანონმდებლო აქტებში.
ადამიანის ძირითად უფლებებს საფუძვლად უდევს ადამიანის

ღირსებისა და თანასწორობის ცნებები, რადგან უფლებები განაპი-
რობებს თითოეული ადამიანის ღირსეულ არსებობას. როგორც
ღირსებისა და თანასწორობის ცნებები, ადამიანის უფლებებიც,
სხვა კატეგორიის უფლებებისაგან განსხვავებით, მარადიული, სა-
ყოველთაო და განუყოფელია. ადამიანის უფლებები მარადიულია
რადგან ისინი არ შექმნილა კონკრეტული ადამიანების ერთი რომე-
ლიმე ჯგუფის სასარგებლოდ, არამედ არასებობს ყველა ადამი-
ანისთვის, პიროვნულობასა და ადამიანობას უკავშირდება. ადამი-
ანის უფლებები საყოველთაოა, რადგან ისინი ერთნაირად ეკუთვ-
ნის ყველა ადამიანს, მისი წარმომავლობის, საცხოვრებელი ადგი-
ლისა თუ ნებისმიერი სხვა მახასიათებლისაგან განურჩევლად. ადა-
მიანის უფლებები განუყოფელია, რადგან ისინი ერთობლიობაში
150
განიხილება. არცერთი უფლება მეორეზე უპირატესი არ არის. ადა-

მიანის უფლებები გამოხატავს იმ ძირითად პრინციპებსა და ნორ-
მებს, რომელზეც შეთანხმებულია საერთაშორისო ცივილიზაცია.
რაც შეეხება საქართველოს კონსტიტუციის არქიტექტონიკას
ადამიანის უფლებებთან მიმართებით, აღნიშნული საკონსტი-
ტუციო გემოვნების საკითხია. საქართველოს კონსტიტუციის ტე-
ქსტის ავტორთა და მის ინტერპრეტატორთა მთავარ გამოწვევას
წარმოადგენს თითოეული ადამიანისთვის თავისუფლების ყველა-
ზე თავისუფალი და თამამი მასშტაბების შეთავაზება. საინტერე-
სოა კონსტიტუციის დიაპაზონზე საუბარი და უდავოდ უნდა აღვ-
ნიშნო, რომ დაუშვებელია, ფუნდამენტური უფლებების მარეგული-
რებელი კონსტიტუციის დებულებები იყოს ხელისუფლების მხო-
ლოდ პოლიტიკური გემოვნების ან ცალკეულ პოლიტიკოსთა ამბი-
ციების დაკმაყოფილების შიშველი სამიზნე.
ფუნდამენტური უფლებების შეძლებისდაგვარად სრული ხელ-
მისაწვდომობის მისაღწევად, უშუალო წყარო და ეფექტური გზა
სასამართლო ხელისუფლებაა. უფლებები პრაქტიკულ, ფაქტობ-
რივ შინაარსს, უმეტესწილად, სწორედ მართლმსაჯულების პრო-
დუქტებით იძენს. ბუნებრივია, ამ თვალსაზრისით, გადამწყვეტი
როლი, მისი კომპეტენციიდან გამომდინარე, აქვს საკონსტიტუციო
სასამართლოს. ეს უკანასკნელი კი, ერთის მხრივ, აღიარებს, რომ
ადამიანის უფლებები ადამიანისგან განუყოფელია, ის მისი არსის
განმსაზღვრელი უფლებებია და თან დაჰყვება ადამიანს, მეორე
მხრივ კი, ავითარებს იმ აზრს, რომ კონსტიტუცია ადგენს სასა-
მართლოსადმი მიმართვის უფლებას.40
თუმცა, არამეორეხარისხოვანი როლის შესრულება შეუძლია
საერთო სასამართლოების მზაობას, როგორც დამოუკიდებლად,
უშუალოდ, ისე საკონსტიტუციო სასამართლოსთან კანონმდებლო-
ბით გათვალისწინებული კოორდინაციის გზით, კონსტიტუციის
ტექსტის ადეკვატური ინტერპრეტაციით, მართლმსაჯულების შე-
დეგები ადამიანის ძირითადი უფლებების საუკეთესო პერსპექ-
40ზოიძე ბ., ძირითადი უფლების არსის შენარჩუნების პრინციპი, „საკონს-

ტიტუციო სამართლის მიმოხილვა“, N5, 2012, 140.
151
ტივით დაცულობას დააფუძნონ და სწორედ ასე სასამართლო სა-

იმედო ინსტრუმენტად, ხოლო კონსტიტუცია – პრაგმატულ დოკუ-
მენტად აქციონ.
დაუშვებელია ყოველი ხელისუფლების ცვლილებას საქარ-
თველოს კონსტიტუციის გადასინჯვა მოსდევდეს, სწორედ ამ სა-
ფუძვლით მიმაჩნია, რომ ძირითადმა ნორმებმა ადგილი უნდა და-
იკავოს საქართველოს კონსტიტუციაში, ხოლო „ნორმა სადღეგრძე-
ლოებმა“ უნდა გადაინაცვლოს სხვა საკანონმდებლო თუ კანონ-
ქვემდებარე აქტებში. რა თქმა უნდა, მოცემულ შემთხვევაში არ
იგულისხმება, რომ ერთი უფლება მეორე უფლების მატარებელია,
არამედ გამომდინარეობს ამ უფლებებიდან, ხოლო, სასამართლო-
ებს (როგორც საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს, აგ-
რეთვე, საერთო სასამართლოებს) უნდა მიეცეთ ფართო ინტერ-
პრეტაციის შესაძლებლობა. მართალია, ეს უზარმაზარი ტვირთი
იქნება სასამართლო სისტემისადმი, თუმცა მიმაჩნია, რომ ამ ტვირ-
თის აწევა მათ ძალუძთ, ვინაიდან, მოსამართლეებმა უნდა გაარ-
ღვიონ თავისუფლების მოპოვების და ღირსების დასაცავად შესა-
ბამისი სივრცე, რადგან მათ აქვთ იშვიათი შესაძლებლობა, დააბა-
ლანსონ პოლიტიკოსების ამპარტავების შედეგად კონსტიტუცი-
ისადმი უხეში დამოკიდებულების მახინჯი შედეგები.
152
მარიამ ჯიქია
განათლების უფლების საერთაშორისოსამართლებრივი

რეგულირების გამოწვევები ოკუპირებულ ტერიტორიაზე
თანამედროვე მსოფლიოში ერთ-ერთი აქტუალური პრობლემა

შეიარაღებული კონფლიქტების სამართლებრივი მოწესრიგებაა,
განსაკუთრებით კი დაზარალებული მოსახლეობის უფლებათა და-
ცვა, რაც საერთაშორისო ჰუმანიტარული სამართლისა და ადამი-
ანის უფლებათა საერთაშორისო სამართლის ერთ-ერთი მიზანია.
თანამედროვე საერთაშორისო სამართალში ოკუპაციასთან
დაკავშირებული პრობლემები ძალიან მწვავედ დგას. აღნიშნული
მოსაზრება გამყარებულია საერთაშორისო ორგანიზაციების1 მიერ
მოპოვებული სტატისტიკური მონაცემებით, რომლის თანახმადაც
დარღვევათა ძირითადი ნაწილი ოკუპირებულ ტერიტორიაზე
ხდება.2
წინამდებარე ნაშრომის მიზანია ოკუპირებულ ტერიტორიაზე
განათლების უფლების ხელმისაწვდომობისა და მისი უზრუნ-
ველყოფის პრობლემატიკის შესწავლა, არსებული პრაქტიკის გა-
ანალიზება და მათი გადაჭრის გზების მოსაძიებლად, შესაბამისი
დასკვნებისა და რეკომენდაციების შემუშავებაა.
ნაშრომის თეორიულ და პრაქტიკულ მნიშვნელობას ასევე გა-
ნაპირობებს ის გარემოება,, რომ საქართველოს ტერიტორიის 20%
ოკუპირებულია და სხვა უფლებებთან ერთად, განათლების უფ-
ლების ხელმისაწვდომობის უზრუნველყოფა, ერთ-ერთი ძირითადი
გამოწვევაა.
1 International Committee of Red Cross, Human Rights Watch, Amnesty In-

ternational.
2 ჯიქია მ., გეგენავა დ., ადამიანის უფლებათა დაცვა ოკუპირებულ ტერი-
ტორიებზე, სტატიათა კრებული „ადამიანის უფლებათა დაცვა, კონსტი-

ტუციური რეფორმა და სამართლის უზენაესობა საქართველოში, რედ. კ.
კორკელია, თბილისი, 2017, 184.
153
ნაშრომში გაანალიზებულია როგორც ეროვნული, ასევე საერ-

თაშორისოსამართლებრივი აქტები, რომლებიც აწესრიგებენ
აღნიშნულ საკითხს, განხილულია ადამიანის უფლებათა ევროპუ-
ლი სასამართლოს რამდენიმე მნიშვნელოვანი გადაწყვეტილება გა-
ნათლების უფლების შეზღუდვასთან დაკავშირებით და გამოკვე-
თილია ის ძირითადი სტანდარტები, რომლებიც ხაზს უსვამენ განა-
თლების უფლებისა და მისი ხელმისაწვდომობის მნიშვნელობას.
2. განათლების უფლება საერთაშორისო სამართლებრივ აქტებში
განათლების უფლება გვხვდება ყველა მნიშვნელოვან საერთა-

შორისოსამართლებრივ აქტში, რომელთა შორისაც ადამიანის უფ-
ლებათა საყოველთაო დეკლარაცია არის პირველი, რომელმაც
აღიარა აღნიშნული უფლება. დეკლარაციის 26-ე მუხლი სამი ნაწი-
ლისგან შედგება, რომლის თანახმადაც:
„1. ყველას აქვს განათლების უფლება. განათლება დაწყებითი
და ზოგადი მაინც, უფასო უნდა იყოს. დაწყებითი განათლება უნდა
იყოს სავალდებულო. ტექნიკური და პროფესიული განათლება უნ-
და იყოს საყოველთაო ხელმისაწვდომი, უმაღლესი განათლება კი −
ერთნაირად ხელმისაწვდომი ყველასათვის უნარის შესაბამისად.
2. განათლება მიმართული უნდა იყოს ადამიანის პიროვნების
სრული განვითარებისა და ადამიანის უფლებათა და ძირითად თა-
ვისუფლებათა პატივისცემის განმტკიცებისაკენ. განათლებამ ხე-
ლი უნდა შეუწყოს ყველა ხალხის, რასობრივი თუ რელიგიური ჯგუ-
ფების ურთიერთგაგებას, შემწყნარებლობასა და მეგობრობას და
გაერთიანებული ერების ორგანიზაციის მოღვაწეობას მშვიდობის
შესანარჩუნებლად.
3. მშობლებს აქვთ უპირატესი უფლება აირჩიონ, თუ რა სახის
განათლება სურთ თავიანთი შვილებისათვის.“3
ეკონომიკურ, სოციალურ და კულტურულ უფლებათა საერთა-
შორისო პაქტი, რომელიც 1966 წელს მიიღო გაერომ, განათლების
3 ადამიანის უფლებათა საყოველთაო დეკლარაცია, 1948, მუხლი 26.
154
უფლების უზრუნველყოფის ერთ-ერთი ძირითადი საერთაშორისო

ხელშეკრულებაა, რომლის მე-13 მუხლის თანახმად:
„1. წინამდებარე პაქტის მონაწილე სახელმწიფოები აღიარებენ
თითოეული ადამიანის განათლების მიღების უფლებას. ისინი თან-
ხმდებიან, რომ განათლება მიმართულ იქნას ადამიანის პიროვნე-
ბისა და მისი ღირსებების შემეცნების სრულად განვითარებისაკენ
და განამტკიცებდეს ადამიანის უფლებებისა და ძირითადი თავის-
უფლებებისადმი პატივისცემას. ისინი ასევე თანხმდებიან, რომ
განათლებამ ყველას უნდა მისცეს თავისუფალ საზოგადოებაში
ქმედითი მონაწილეობის შესაძლებლობა, ყველა ერს, რასობრივ,
ეთნიკურ და რელიგიურ ჯგუფს შორის განავითაროს ურთიერთ-
გაგება, შემწყნარებლობა და მეგობრობა და ხელი შეუწყოს გაერ-
თიანებული ერების საქმიანობას მშვიდობის შესანარჩუნებლად.“
2. წინამდებარე პაქტის მონაწილე სახელმწიფოები აღიარებენ,
რომ ზემოაღნიშნული უფლების სრულად განხორციელებისათვის:
„a. დაწყებითი განათლება უნდა იყოს ყველასათვის სავალ-
დებულო და უფასოდ ხელმისაწვდომი;
b. საშუალო განათლების მიღება მისი სხვადასხვა ფორმით,
ტექნიკური და პროფესიული საშუალო განათლების ჩათვლით,
უნდა გახდეს საყოველთაოდ შესაძლებელი და ხელმისაწვდომი
ყველა შესაფერისი საშუალებით, კერძოდ, უფასო განათლების
თანდათანობით შემოღების გზით;
c. უმაღლესი განათლება უნდა გახდეს ყველასათვის თანა-
ბარი, ხელმისაწვდომი თითოეულის შესაძლებლობებიდან გა-
მომდინარე, ყველა შესაფერისი საშუალებით და კერძოდ, უფა-
სო განათლების თანდათან შემოღების გზით;
d. ძირითადი განათლება უნდა წახალისდეს და გახდეს შე-
ძლებისდაგვარად ინტენსიური იმ ადამიანებისათვის, რომელ-
თაც არ მიუღიათ ან არ დაუსრულებიათ დაწყებითი განათლე-
ბის სრული კურსი;
e. აქტიურად გატარდეს ყველა საფეხურის სკოლათა სის-
ტემის განვითარების პოლიტიკა, შეიქმნას სტიპენდიების შესა-
ფერისი სისტემა და განუწყვეტლივ უმჯობესდებოდეს საგანმა-
ნათლებლო პერსონალის მატერიალური პირობები.
155
3. წინამდებარე პაქტის მონაწილე სახელმწიფოები კისრუ-

ლობენ ვალდებულებას პატივი სცენ მშობლებისა და, შესაბამის
შემთხვევაში, კანონიერი მეურვეების თავისუფლებას, ბავშვებისა-
თვის აირჩიონ არა მხოლოდ სახელმწიფო ორგანოების მიერ დაარ-
სებული, არამედ სხვა სკოლებიც, რომლებიც სახელმწიფოს მიერ
დადგენილი ან მოწონებული საგანმანათლებლო მოდელის მოთ-
ხოვნების მინიმუმს შეესაბამება, და უზრუნველყონ ბავშვების რე-
ლიგიური და ზნეობრივი აღზრდა საკუთარი რწმენის შესაფე-
რისად.
4. ამ მუხლის არც ერთი ნაწილი არ უნდა განიმარტოს, როგორც
ხელის შემშლელი ცალკეულ პირთა და ორგანოთა თავისუფლე-
ბისათვის, დააფუძნონ და მართონ საგანმანათლებლო დაწესებუ-
ლებები ამ მუხლის პირველი პარაგრაფით გათვალისწინებული
პრინციპებისა და იმ მოთხოვნის თანახმად, რომ ასეთ დაწე-
სებულებებში მიღებული ცოდნა შეესაბამებოდეს სახელმწიფოს
მიერ დადგენილ მინიმალურ სტანდარტებს.“4
პაქტის მონაწილე სახელმწიფოები აღიარებენ ყველას განათ-
ლების უფლებას. ისინი თანხმდებიან, რომ განათლება მიმართული
უნდა იყოს ადამიანის პიროვნების სრულფასოვან განვითარებაზე.
ისინი ასევე იზიარებენ მოსაზრებას, რომ აღნიშნული უფლება ყვე-
ლა პირს საშუალებას მისცემს ეფექტიანად მიიღოს მონაწილეობა
საზოგადოებრივ ცხოვრებაში, ხელი შეუწყოს შემწყნარებლობასა
და ტოლერანტობას სხვადასხვა ერების, კულტურის, სოციალური,
ეთნიკური თუ რელიგიური ჯგუფის მიმართ.5
ეკონომიკურ, სოციალურ და კულტურულ უფლებათა კომი-
ტეტი, რომელიც ახორციელებს სახელმწიფოების მხრიდან აღ-
ნიშნული პაქტის შესრულების ზედამხედველობას, ზოგად კომენ-
4 ეკონომიკური, სოციალური და კულტურული უფლებების საერთაშო-

რისო პაქტი, 1966, მე-13 მუხლი.
5 Pillai Sh., Right To Education and International Law – Defining the Right,
GNLU Law Review, N53, 2012, 54.
156
ტარში განასხვავებს განათლების ოთხ ურთიერთდაკავშირებულ

და არსებით მახასიათებელს6, კერძოდ:
ა) განათლების სისტემის არსებობას;
ბ) განათლების ხელმისაწვდომობას;
გ) განათლების მისაღებობას;
დ) განათლების მისადაგება/გამოყენებადობას.
ზემოაღნიშნული ოთხი მახასიათებლის თანახმად, სახელმწი-
ფოში უნდა არსებობდეს საკმარისი რაოდენობის საგანმანათლებ-
ლო დაწესებულებები და პროგრამები; თითოეული მათგანი დის-
კრიმინაციის გარეშე უნდა იყოს ხელმისაწვდომი ყველასთვის; სა-
განმანათლებლო პროგრამების შინაარსი უნდა იყოს საფუძვ-
ლიანი, მოქნილი, რათა მარტივად მოხდეს მათი ადაპტირება საზო-
გადოების საჭიროებებთან სპეციფიკური სოციალური თუ კულტუ-
რული კონტექსტის გათვალისწინებით.
ბავშვთა უფლებების კონვენცია7 შეიცავს დებულებებს, რომე-
ლიც უზრუნველყოფს განათლების უფლებას. კერძოდ, ის იმეო-
რებს იუნესკოს განათლების სისტემაში დისკრიმინაციის წინააღმ-
დეგ კონვენციის8 ელემენტებს, კერძოდ:
1. მონაწილე სახელმწიფოები აღიარებენ, რომ ბავშვს აქვს გა-
ნათლების უფლება და თანაბარი შესაძლებლობების საფუძ-
ველზე ამ უფლების თანდათანობით განხორციელების მიზნით
ისინი, კერძოდ:
ა) აწესებენ უფასო და სავალდებულო დაწყებით განათლე-
ბას;
ბ) ხელს უწყობენ როგორც ზოგადი, ისე პროფესიული სა-
შუალო განათლების სხვადასხვა ფორმების განვითარებას, უზ-
რუნველყოფენ ყველა ბავშვისათვის მათ ხელმისაწვდომობას
და ღებულობენ ისეთ აუცილებელ ზომებს, როგორიცაა უფასო
6 Coomans F., Exploring the Normative Content of the Right to Education as

Human Right: Recent Approaches, Persona y Derecho, N50, 2004, 68.
7 ბავშვთა უფლებების კონვენცია, 1989, მუხლები 28-29.
8 UNESCO Convention Against Discrimination in Education, 1960, Articles 1-
5.
157
განათლების შემოღება და აუცილებლობის შემთხვევაში ფინან-

სური დახმარების გაწევა;
გ) ყველა აუცილებელი საშუალების გამოყენებით უზრუნ-
ველყოფენ უმაღლესი განათლების ხელმისაწვდომობას ყველა-
სათვის თითოეულის უნარის შესატყვისად;
დ) უზრუნველყოფენ განათლებისა და პროფესიული მომზა-
დების სფეროში ინფორმაციისა და მასალების ხელმისაწვ-
დომობას ყველა ბავშვისათვის;
ე) ღებულობენ ზომებს სკოლებში რეგულარული დასწრების
ხელშესაწყობად და სკოლიდან განთესილ მოსწავლეთა რიცხვის
შესამცირებლად.
2. მონაწილე სახელმწიფოები ყველა აუცილებელ ზომას მი-
მართავენ, რათა უზრუნველყონ სასკოლო დისციპლინის და-
ცვა იმ მეთოდებით, რომლებიც ბავშვის ადამიანური ღირსე-
ბის პატივისცემასა და წინამდებარე კონვენციას ეფუძნება.
3. მონაწილე სახელმწიფოები ახალისებენ და ავითარებენ სა-
ერთაშორისო თანამშრომლობას იმ საკითხებში, რომლებიც
ეხება განათლებას, კერძოდ, მთელ მსოფლიოში უმეცრებისა
და წერა-კითხვის უცოდინარობის ლიკვიდაციისა და სა-
მეცნიერო-ტექნიკური ცოდნისა და სწავლების თანამედრო-
ვე მეთოდების მისაწვდომობის ხელშეწყობას. აღნიშნულთან
დაკავშირებით განსაკუთრებული ყურადღება უნდა დაეთ-
მოს განვითარებადი ქვეყნების საჭიროებებს.9
დეკლარაცია ყველასათვის განათლების შესახებ (ჯომთეინის
დეკლარაცია)10 არის ლაკონური და კონკრეტული. დეკლარაციის
დებულებები ხაზს უსვამს განათლების მნიშვნელობას არა მხო-
ლოდ როგორც ადამიანის უფლებას, არამედ როგორც აუცილებ-
ლობას. ამ მხრივ, განსაკუთრებული აქცენტი კეთდება ქალთა გა-
ნათლებაზე.
განათლების უფლება ასევე გვხვდება ადამიანის უფლებათა რე-
გიონულ ხელშეკრულებებში, მათ შორის ყველაზე მნიშვნელოვანია
9 ბავშვთა უფლებების კონვენცია, 1989, მუხლი 28.

10 The World Declaration on Education for All, 1990.
158
ადამიანის უფლებათა და თავისუფლებათა ევროპული კონვენციის

პირველი დამატებითი ოქმი,11 ადამიანის უფლებათა და მოვალე-
ობათა ამერიკული დეკლარაცია,12 ადამიანის უფლებათა ამერიკუ-
ლი კონვენცია13, ადამიანისა და ხალხთა უფლებების აფრიკული
ქარტია,14 ბავშვის უფლებათა და კეთილდღეობის აფრიკული
ქარტია,15 ადამიანის უფლებათა არაბული ქარტია16 და სხვ.
3. განათლების უფლების უზრუნველყოფის

ვალდებულება ოკუპირებულ ტერიტორიაზე
დღეს არსებული პრაქტიკის გათვალისწინებით, ადამიანის უფ-

ლებათა დასაცავად ოკუპირებულ ტერიტორიაზე მოქმედებს რო-
გორც საერთაშორისო ჰუმანიტარული სამართალი, ასევე ადამი-
ანის უფლებათა საერთაშორისო სამართალი. განათლების უფლე-
ბასთან დაკავშირებული დებულებები უფრო მეტად წარმოდგე-
ნილია და განმარტებულია ადამიანის უფლებათა საერთაშორისო
სამართალში, მათ შორის, საერთაშორისო ხელშეკრულებებსა და
მათი მარეგულირებელი ორგანოების მიერ მიღებულ გადაწყვეტი-
ლებებში.
ეკონომიკური, სოციალური და კულტურული უფლებების საერ-
თაშორისო პაქტის თანახმად:
„წინამდებარე პაქტის თითოეული მონაწილე სახელმწიფო კის-
რულობს ვალდებულებას, დამოუკიდებლად და საერთაშორისო და-
ხმარებისა და თანამშრომლობის გზით, განსაკუთრებით, ეკონო-
მიკურ და ტექნიკურ სფეროში, მისთვის ხელმისაწვდომი რესურსე-
ბის მაქსიმალური გამოყენებით მიიღოს ზომები ამ პაქტით აღიარე-
ბული უფლებების პროგრესულად სრული რეალიზაციისთვის ყვე-
11 ადამიანის უფლებათა და თავისუფლებათა ევროპული კონვენციის

პირველი დამატებითი ოქმი, 1952, მუხლი 2.
12 American Declaration of Rights and Duties of Man 1948, Article 12.
13 American Convention on Human Rights, 1969, Article 26.
14 African Charter on Human and People's Rights,1981, Article 17.
1515 African Charter on Rights and Welfare of the Child, 1990, Article 11.
16 Arab Charter on Human Rights, 1994, Article 34.
159
ლა სათანადო საშუალებებით, საკანონმდებლო ზომების მიღწევის

ჩათლით“.17
ძალიან მნიშვნელოვანია ადამიანის უფლებათა საერთაშორისო
სამართალსა და ოკუპაციის სამართალში განსახილველ საკითხთან
დაკავშირებული ურთიერთთავსებადი განმარტების ჩამოყალი-
ბება, თუმცა აღნიშნულ საკითხზე მოსაზრებები ძალიან მწირია
როგორც საერთაშორისო სასამართლოების პრაქტიკაში, ასევე
სამეცნიერო ლიტერატურაში. მაგალითად, თუ ეკონომიკური, სო-
ციალური და კულტურული უფლებების კომიტეტი მოსთხოვს ოკუ-
პანტ სახელმწიფოს, შეცვალოს რეგულაციები ისე, რომ უფრო
პროგრესულად განახორციელოს პაქტით გათვალისწინებული დე-
ბულებები, იქნება თუ არა ის უპირატესი ჟენევის IV კონვენციის
მოთხოვნებთან შედარებით, რომელთა თანახმადაც, ოკუპანტი
სახელმწიფო მხოლოდ მაშინ ცვლის რეგულაციებს, როდესაც დგე-
ბა ამის აუცილებლობა.18 ამ საკითხის უფრო სიღრმისეულად შე-
სასწავლად, აუცილებელია იმ ოთხი ძირითადი ვალდებულების გა-
ანალიზება, რომელიც პაქტით არის განსაზღვრული განათლების
უფლებასთან მიმართებით.
a. უფასო და სავალდებულო დაწყებითი განათლება
დაწყებითი განათლება იმდენად ფუნდამენტურია ადამიანის შე-

საძლებლობების განვითარებისათვის, რომ იგი სამართლიანად შე-
იძლება განისაზღვროს როგორც მინიმალური მოთხოვნა. ის უნდა
იყოს მიმართული როგორც სოციალური უნარების განვითარების-
კენ, ისე კონცეფციებისა და ღირებულებების სწავლებისკენ.19 ეკო-
ნომიკური, სოციალური და კულტურული უფლებების საერთაშო-

რისო პაქტი, 1966, მე-2 მუხლის პირველი პუნქტი.
18 Horowitz J., Human Rights, Positive Obligations, and Armed Conflict: Im-
plementing the Right to Education in Occupied Territories, Journal of Interna-

tional Humanitarian Legal Studies, 2010, 314.
19 ადამიანის უფლებათა საყოველთაო დეკლარაცია, 1948, 26-ე მუხლი;
ეკონომიკური, სოციალური და კულტურული უფლებების საერთაშორისო

პაქტი, 1966, მე-13 მუხლი.
160
რისო პაქტის მე-13 მუხლის თანახმად, დაწყებითი განათლება

უნდა იყოს სავალდებულო და ყველასთვის უფასოდ ხელმისაწვ-
დომი. ჟენევის IV კონვენცია კი ოკუპანტი სახელმწიფოსგან არ მო-
ითხოვს უზრუნველყოს ბავშვების განათლება, თუ ისინი არ არიან
ობლები ან განცალკევებულნი მშობლებისგან. კონვენციის შესაბა-
მისად ოკუპანტმა სახელმწიფომ ხელი უნდა შეუწყოს ყველა იმ და-
წესებულების სათანადო მუშაობას, რომლებიც ზრუნავენ ბავ-
შვებზე და მათ განათლებაზე.20 ოკუპაციის სამართლის ძირითად
მიზანია, ამ კონკრეტული უფლების შემთხვევაში, დააკისროს ოკუ-
პანტ სახელმწიფოს ვალდებულება, რომ საგანმანათლებლო დაწე-
სებულებები ფუნქციონირებდნენ დევნილი მთავრობის მიერ შემო-
ღებული ნორმებისა და მიდგომების შესაბამისად. თუმცა ოკუპან-
ტის ვალდებულება, უზრუნველყოს უფასო დაწყებითი განათლება,
თუ ის არ არსებობდა ოკუპაციამდე, არსადაა განსაზღვრული.
თაშორისო პაქტით გათვალისწინებული აღნიშნული ვალდებულე-
ბის დაუყოვნებლივი შესრულება შეუძლებელია იმ სახელმწიფო-
ების მხრიდან, რომელთაც რატიფიცირების დროისთვის არ ჰქონ-
დათ უფასო დაწყებითი განათლების სისტემა. სწორედ ამ შემთხვე-
ვისთვის, მსგავსი სახელმწიფოებისთვის პაქტის მე-14 მუხლით გა-
ნისაზღვრა ორწლიანი ვადა სამოქმედო გეგმის შემუშავებისა და
მიღებისათვის, რომლითაც გარკვეული პერიოდის შემდგომ პაქტის
მე-13 მუხლით დაკისრებული ვალდებულების შესრულება იქნება
უზრუნველყოფილი.21
თუ ოკუპანტი ძალა შემოდის იმ ტერიტორიაზე, სადაც სა-
ვალდებულო და უფასო დაწყებითი განათლების სისტემა არ არის
ხელმისაწვდომი, გონივრული იქნება, მასაც მიეცეს პაქტის მე-14
მუხლით გათვალისწინებული პერიოდი, რაც გარკვეულწილად
უზრუნველყოფს განათლების უფლების ამ ასპექტს.
20ჟენევის IV კონვენცია, 1949, 50-ე მუხლი.

21ეკონომიკური, სოციალური და კულტურული უფლებების საერთაშო-
161
b. დაწყებითი განათლების დაწესებულებების

ფუნქციონირების უზრუნველყოფა
წითელი ჯვრის საერთაშორისო კომიტეტის მიერ ჟენევის IV

კონვენციის 50-ე მუხლის განმარტების მიხედვით, „როდესაც ად-
გილობრივი და ეროვნული ხელისუფლების რესურსები არარე-
ლევანტურია, ოკუპანტმა სახელმწიფომ უნდა უზრუნველყოს...
რომ პირებმა მიიღონ საკვები, სამედიცინო დახმარება და აუცი-
ლებელი პირველადი საშუალებები“22. დაწყებითი განათლების სა-
ჭიროებიდან გამომდინარე, აღნიშნული დებულება შეიძლება მიე-
სადაგოს განათლების უფლების უზრუნველყოფასაც, კერძოდ, გა-
ნათლების დაწესებულებებისა და პროგრამების რაოდენობა უნდა
იყოს ადეკვატური, შენობებში დაცული უნდა იყოს უსაფრთხოების
ზომები, შენობა აღჭურვილი უნდა იყოს აუცილებელი მატერია-
ლურ-ტექნიკური ბაზით.
თუმცა პრობლემად რჩება ის საკითხი, რომ ადამიანის უფლე-
ბათა საერთაშორისო სამართლისგან განსხვავებით, ოკუპაციის სა-
მართლით არ არის განსაზღვრული, თუ რა სამართლებრივი ვალ-
დებულებები აქვს ოკუპანტ სახელმწიფოს იმ რესურსების მიმართ,
რომელიც უნდა დაუთმოს საგანმანათლებლო დაწესებულებებს.
უფრო მეტიც, ამგვარი ქმედებები უფრო მეტად დამოკიდებულია
ოკუპანტი სახელმწიფოს ნებაზე და ძირითადად ემსახურება მის
ინტერესებს.
c. განათლების ხელმისაწვდომობა ყველასათვის

ყველა სახის დისკრიმინაციის გარეშე
განათლების ხელმისაწვდომობა ყველასთვის პრაქტიკაში გუ-

ლისხმობს არსებულ საჯარო საგანმანათლებლო დაწესებულებებ-
ზე არადისკრიმინაციული წვდომის უფლებას. მისი დარღვევაა
ხელმისაწვდომობის შეზღუდვა კონკრეტული ეთნიკური, ლინგვის-
22Pictet J., Commentary on the Geneva Conventions of 12 August 1949: IV

Geneva Convention Relative to the Protection of Civilian Persons in Time of
War, 1958, 286.
162
ტური ან რელიგიური ჯგუფის წარმომადგენელთა მიმართ. პაქტის

მე-2 მუხლის თანახმად, „სახელმწიფოები იძლევიან იმის გარან-
ტიას, რომ წინამდებარე პაქტში ჩამოთვლილი უფლებები განხორ-
ციელებული იქნება რასის, კანის ფერის, სქესის, ენის, რელიგიის,
პოლიტიკური ან სხვა მრწამსის, ეროვნული ან სოციალური წარ-
მომავლობის, ქონებრივი მდგომარეობის, დაბადების ადგილის ან
სხვა გარემოებათა მიხედვით ყოველგვარი დისრკიმინაციის გარე-
შე“23.
დისკრიმინაციის აკრძალვის პრინციპი გვხვდება ოკუპაციის
სამართალშიც. ჟენევის IV კონვენციის 27-ე მუხლი კრძალავს ოკუ-
პანტ სახელმწიფოს მხრიდან ყოველგვარ დისკრიმინაციულ ქმედე-
ბებს, დაფუძნებულს რასობრივ, რელიგიურ თუ პოლიტიკურ შეხე-
დულებებზე.24 ოკუპაციის პირობებში დისკრიმინაციის აკრძალვა
აბსოლუტური ხასიათისაა და უფრო მეტიც, აისახება სახელმწიფო
პრაქტიკაში.
წითელი ჯვრის საერთაშორისო კომიტეტის განმარტების შესა-
ბამისად, ოკუპანტი სახელმწიფო ვალდებულია გააუქმოს ნების-
მიერი დისკრიმინაციული ნორმატიული აქტი, რომელიც მოქმე-
დებს ოკუპირებულ ტერიტორიაზე, თუკი ის ჟენევის IV კონვენციის
გამოყენებას აფერხებს.25
d. სასწავლო მასალიდან სიძულვილის

შემცველი შინაარსის ამოღების ვალდებულება

თაშორისო პაქტში ვხვდებით დებულებას, რომლის თანახმადაც,
„განათლებამ … ყველა ერს, რასობრივ, ეთნიკურ და რელიგიურ
ჯგუფს შორის უნდა განავითაროს ურთიერთგაგება, შემწყნარებ-
23 ეკონომიკური, სოციალური და კულტურული უფლებების საერთაშორი-

სო პაქტი, 1966, მე-2 მუხლი.
24 ჟენევის IV კონვენცია, 1949, 27-ე მუხლი.
25 Pictet J., Commentary on the Geneva Conventions of 12 August 1949: IV
Geneva Convention Relative to the Protection of Civilian Persons in Time of

War, 1958, 207.
163
ლობა და მეგობრობა …“26 აღნიშნული ჩანაწერის საფუძველზე,

აუცილებელია სასწავლო მასალიდან ამოღებულ იქნეს რასობ-
რივი, ეთნიკური ან რელიგიური ჯგუფების მიმართ აგრესიული
შინაარსისა და სიძულვილის შემცველი მასალები. აღნიშნული
ცვლილებები ძირითადად ხორციელდება სამხედრო აუცილებლო-
ბის გამო ან საზოგადოებრივი წესრიგის უზრუნველსაყოფად. 27
აქვს თუ არა ოკუპანტ სახელმწიფოს ვალდებულება, სამხედრო
აუცილებლობისა და საზოგადოებრივი წესრიგის უზრუნველყო-
ფის მიღმა, აღნიშნული ქმედებების განხორციელების? იმ შემ-
თხვევაში, როდესაც რასისტული პროპაგანდა მიმართულია არა
ოკუპანტი სახელმწიფოს, არამედ კონფლიქტის მიღმა მყოფი სხვა
ქვეყნის თუ ეთნიკური/რელოგიური ჯგუფის მიმართ, ოკუპაციის
სამართლის თანახმად, მსგავსი ვალდებულება პრიორიტეტული
არ არის, რადგან მისი ძირითადი დაცვის ობიექტი ოკუპირებულ
ტერიტორიაზე მყოფი და არა სხვა ეროვნული თუ ეთნიკური
წარმომავლობის ადამიანია. ასეთი მიდგომა კი იწვევს კონფლიქტს
ოკუპაციის სამართლისა და ადამიანის უფლებათა საერთაშორისო
სამართლის ნორმებს შორის.
e. ოკუპაციის სამართლისა და ადამიანის უფლებათა

საერთაშორისო სამართლის ჰარმონიზაცია
საერთაშორისო სამართლის კომისიის დისკუსიის ერთ-ერთ

მნიშვნელოვან საკითხს წარმოადგენდა საერთაშორისო ჰუმანიტა-
რული სამართლისა (რომლის ნაწილიცაა ოკუპაციის სამართალი)
და ადამიანის უფლებათა საერთაშორისო სამართლის ფარგლებში
კოლიზიური ნორმების ჰარმონიზაცია და მათ მიერ წარმოშობილი
ვალდებულებების თავსებადობის საკითხის მოწესრიგება.
სასამართლო პრაქტიკის კუთხით მნიშვნელოვანია მართლმსა-
ჯულების საერთაშორისო სასამართლოს პრაქტიკა, რომლის თა-

27 Von Glahn G., The Occupation of Enemy Territory: A Commentary on the
Law and Practice of Belligerent Occupation, 1957, 64-67.
164
ნახმადაც, ადამიანის უფლებათა საერთაშორისო სამართალი არ

წყვეტს მოქმედებას შეიარაღებული კონფლიქტების დროს ან/და
ოკუპირებულ ტერიტორიაზე, თუმცა ასეთი პარალელური მოქმე-
დების შემთხვევაში საერთაშორისო ჰუმანიტარული სამართლის
წესები მიჩნეული უნდა იქნეს lex specialis-ად. პირველად მსგავსი
მოსაზრება მართლმსაჯულების საერთაშორისო სასამართლომ
1996 წელს მიღებულ სარეკომენდაციო დასკვნაში გააკეთა, რომე-
ლიც ეხებოდა სიცოცხლის უფლების ინტერპრეტაციას შეიარაღე-
ბული კონფლიქტის დროს, კერძოდ, სამოქალაქო და პოლი-
ტიკური უფლებების საერთაშორისო პაქტის დაცვა არ წყდება
ომის დროს, გარდა პაქტის მე-4 მუხლით გათვალისწინებული შემ-
თხვევისა, როდესაც უფლებათა შეზღუდვა ხდება საგანგებო
მდგომარეობის პირობებში. თუმცა, ეს არ ეხება სიცოცხლის
უფლებას. აღნიშნული უფლების თვითნებურად შეზღუდვა მოხდა
თუ არა საომარი მოქმედებების დროს, უნდა განისაზღვროს lex
speccialis საფუძველზე შეიარაღებულ კონფლიქტში მოქმედი
ნორმებით, და არა პაქტის მე-6 მუხლის შესაბამისად.28
მართლმსაჯულების საერთაშორისო სასამართლომ აღნიშნუ-
ლი მოსაზრება გაამყარა თავის შემდგომ გადაწყვეტილებებშიც,
2004 წელს „კედლის საქმეში“29 და 2005 წელს კონგოს ტერიტო-
რიაზე მიმდინარე შეიარაღებულ კონფლიქტთან30 დაკავშირებით.
კედლის საქმეში სასამართლომ განმარტა, რომ ადამიანის უფლე-
ბათა საერთაშორისო სამართლისა და საერთაშორისო ჰუმანიტა-
რული სამართლის ურთიერთობასთან მიმართებით არსებობს სამი
შესაძლებლობა: ზოგიერთი საკითხი შესაძლოა, ექსკლუზიურად
საერთაშორისო ჰუმანიტარული სამართლის ფარგლებში ექცე-
ოდეს, ზოგი საკითხი ადამიანის უფლებათა სამართლის, მაგრამ
ზოგიერთი მათგანი შესაძლოა, სამართლის ორივე დარგს ეხებო-
28 Legality of the Threat or Use of Nuclear Weapons, Advisory Opinion, ICJ

Reports 1996, para. 25.
29 Legal Consequences of the Construction of a Wall in the Occupied
Palestinian Territory, ICJ Advisory Opinion, 9 July 2004.

30 Armed Activities on the Territory of the Congo (Democratic Republic of the
Congo v. Uganda), Judgment, ICJ Reports 2005.
165
დეს. იმისთვის, რომ სასამართლომ მის წინაშე არსებულ კითხვას

რელევანტურად უპასუხოს, მან ორივე დარგი უნდა გაითვალის-
წინოს.31
საქმეში კონგოს დემოკრატიული რესპუბლიკა უგანდის წინა-
აღმდეგ, ზემოაღნიშნულ სარეკომენდაციო მოსაზრებებზე მითი-
თებით, სასამართლომ კიდევ ერთხელ ხაზი გაუსვა იმას, რომ საჭი-
როა ორივე დარგის გათვალისწინება. თუმცა ამ საქმეში სასამარ-
თლომ არ მიუთითა lex specialis derogat legi generali პრინციპზე.
მან დაადასტურა, რომ ორივე დარგით გათვალისწინებული სამარ-
თლის ნორმები დაირღვა უგანდის მიერ და მას ეკისრებოდა აღნიშ-
ნულ დანაშაულებრივ ქმედებებზე პასუხისმგებლობა.
წითელი ჯვრის საერთაშორისო კომიტეტი მიიჩნევს, რომ lex
specialis განსაზღვრავს, თუ რომელი წესი გადაწონის მეორე წესს
ყოველ კონკრეტულ შემთხვევაში“, ნაცვლად იმისა, რომ საერ-
თაშორისო ჰუმანიტარული სამართალი საერთაშორისო კონ-
ფლიქტთან დაკავშირებულ ნებისმიერ საქმეში სპეციალურ ნორ-
მად ჩაითვალოს.32
მიუხედავად იმისა, რომ მართლმსაჯულების სასამართლო
ეყრდნობა lex specialis პრინციპს, მცდარი იქნება მხოლოდ ამ
მეთოდის სამართლის ნორმების გამოყენების ინტერპრეტირება,
რადგან შეიძლება აღნიშნული პრინციპი არ წარმოადგენდეს თან-
მიმდევრულ ჩარჩოს საერთაშორისო ჰუმანიტარულ სამართალსა
და ადამიანის უფლებათა საერთაშორისო სამართალს შორის ურ-
თიერთკავშირის გასარკვევად და არაეფექტური იყოს შეიარა-
ღებული კონფლიქტის დროს წარმოქმნილი სხვა რთული პრობლე-
მის მოსაწესრიგებლად.33 ასეთი განმარტება გამორიცხავს lex
specialis derogati generalis წესის ხისტ გამოყენებას და ნაცვლად
31 Legal Consequences of the Construction of a Wall in the Occupied

Palestinian Territory, ICJ Advisory Opinion, 9 July 2004, para. 106.
32 ჯაბაური ა., საერთაშორისო ჰუმანიტარული სამართლის გამოყენების
ხელოვნება: JUS IN BELLO ადამიანის უფლებათა ინტერ-ამერიკულ

ორგანოებში, „საკონსტიტუციო სამართლის ჟურნალი“, N2, 2020, 131.

166
ერთი დარგისთვის პრიორიტეტის მინიჭებით მეორე დარგის გამო-

რიცხვისა, ადგენს, რომ საერთაშორისო ჰუმანიტარული სამარ-
თლისა და ადამიანის უფლებათა საერთაშორისო სამართლის ნორ-
მები ერთმანეთის შემავსებელი შეიძლება იყოს. 34
განათლების უფლებასთან დაკავშირებით, აუცილებელია ამ

ორი დარგის ნორმების ჰარმონიზაცია ისე, რომ უზრუნველყოფილ
იქნეს პირის განათლების უფლების რეალიზება ოკუპირებულ ტე-
რიტორიაზე. ოკუპაციის სამართალი დაფუძნებულია de facto ხე-
ლისუფლების, de jure ხელისუფლებისა და სამოქალაქო პირების
ურთიერთობზე. როგორც წესი მიიჩნევა, რომ ოკუპაცია თავისი
არალეგიტიმური ხასიათის გამო, დროებითია და ოკუპანტ სა-
ხელმწიფოს არ აქვს უფლება მოქმედი კანონების ძირეულად
ცვლილებისა. აღნიშნული დებულება კი მკვეთრად ეწინააღმდე-
გება სახელმწიფოსა და მის ტერიტორიულ იურისდიქციაში მყოფი
პირების ურთიერთობას.
აუცილებელია იმის ხაზგასმაც, რომ ჟენევის კონვენციები მი-
ღებულია 1949 წელს, ხოლო შემდგომ პერიოდში საკმაოდ ბევრი
ცვლილებაა განათლების საერთაშორისო სტანდარტებში, რო-
გორც ფიზიკური მოთხოვნების, ასევე ადეკვატური განათლების
არსებითი შინაარსის თვალსაზრისით. დღევანდელი რეალობა
ისაა, რომ ადამიანის უფლებათა საერთაშორისო სამართალს წა-
მყვანი ადგილი უკავია განათლების საერთაშორისო სტანდარ-
ტების გაცილებით უფრო თანამედროვე და დეტალური ინტერპრე-
ტაციით, ვიდრე ოკუპაციის სამართალს. ეროვნულ სამართალში
ერთსა და იმავე საკითხზე არსებული ორი ნორმის კოლიზიის შემ-
თხვევაში, უახლესი არის უპირატესი. ამ პრინციპის გათვალისწი-
ნებით განათლების უფლებასთან მიმართებით უმეტესწილად ადა-
მიანის უფლებათა საერთაშორისო სამართლის ნორმები დომინი-
34ჯაბაური ა., საერთაშორისო ჰუმანიტარული სამართლის გამოყენების

ხელოვნება: JUS IN BELLO ადამიანის უფლებათა ინტერ-ამერიკულ
ორგანოებში, „საკონსტიტუციო სამართლის ჟურნალი“, N2, 2020, 130.].
167
რებენ. თუმცა ამ მოსაზრების განზოგადება საერთაშორისო სა-

მართლებრივ ნორმებსა და ორ სხვადასხვა მარეგულირებელ
ინსტრუმენტზე მცდარი მიდგომაა.
უფრო მიზანშეწონილია ჰიბრიდული ინტერპრეტაციული მო-
დელი, რომელიც ეყრდნობა როგორც lex specialis-ს, ასევე lex
posterior-ს, აერთიანებს ადამიანის უფლებათა სტანდარტების ინ-
ტერპრეტაციას ოკუპაციის სამართლის ბუნდოვნად ფორმული-
რებულ დებულებებთან ერთად. Lex posterior მიდგომა უზრუნ-
ველყოფს ადამიანის უფლებათა საერთაშორისო სამართლით
გათვალისწინებული განათლების უზრუნველყოფის ვალდებულე-
ბების განხორციელებას ოკუპაციის სამართალთან შესაბამისო-
ბაში.
ჰიბრიდული ინტერპრეტაციული მოდელი ასახავს მიზნობრივ
შედეგს, რასაც საერთაშორისო სამართლის კომისია უწოდებს
„სისტემური ინტეგრაციის" ფორმას, როგორც ეს განსაზღვრულია
საერთაშორისო ხელშეკრულებების შესახებ ვენის კონვენციაში 35.
სისტემური ინტეგრაციის მიზანია უზრუნველყოს სამართლებ-
რივი მსჯელობის პროცესი, რომლის დროსაც კონკრეტული ელე-
მენტები უფრო მეტად ან ნაკლებად აქტუალური იქნება ინტერ-
პრეტაციის კონტექსტში. ეს განსაკუთრებით რელევანტურია, რო-
დესაც სახეზეა ტექნიკური, ეკონომიკური ან სამართლებრივი
პროგრესი და ასევე, როდესაც დებულება ზოგადი ხასიათისაა ან
გამოხატულია ისეთი ზოგადი ტერმინებით, რომ მისი დაკონკრე-
ტება ზემოაღნიშნული ცვლილებების დროს მიზანშეწონილია.
აღსანიშნავია, რომ lex specialis-lex posterior მიდგომა სის-
ტემურ ინტეგრაციას მხოლოდ ერთ-ერთი საშუალებაა; არსებობს
სხვა გზაც ოკუპაციის სამართლისა და ადამიანის უფლებათა სა-
მართლის ნორმებს შორის კონფლიქტის მოსაგვარებლად. მაგალი-
თად, სახელმწიფოს შეუძლია შეზღუდოს ადამიანის უფლებათა
საერთაშორისო ხელშეკრულებებით გათვალისწინებული გარკვე-
ული ვალდებულებები შეიარაღებული კონფლიქტის დროს, რათა
მას ჰქონდეს მშვიდობიანობის დროს აკრძალული ღონისძიებების
35 Vienna Convention on the law of the treaties, 1969, Article 31.
168
გატარების საშუალება საერთაშორისო ჰუმანიტარული სამარ-

თლის ფარგლებში.36
ჩვეულებით სამართალს, ასევე სისტემური ინტეგრაციის გზით,
შეუძლია შეავსოს ოკუპაციის სამართლის დებულებები, რაც მათ
ადამიანის უფლებათა საერთაშორისო სამართლის ნორმებთან
თავსებადს გახდის. 2003 წელს ეკონომიკური, სოციალური და
კულტურული უფლებების კომიტეტმა გამოთქვა მოსაზრება, რომ
ეკონომიკური, სოციალური და კულტურული უფლებები, როგორც
ადამიანის უფლებების მინიმალური სტანდარტების ნაწილი,
გარანტირებულია ჩვეულებითი საერთაშორისო სამართლით და
საერთაშორისო ჰუმანიტარული სამართლით.37
ნაშრომში განხილული მოსაზრებების, სასამართლო და სა-
ხელმწიფოთა პრაქტიკის ანალიზის საფუძველზე, ოკუპირებულ
ტერიტორიაზე განათლების უფლების სრულყოფილად უზრუნ-
ველყოფის მიზნით და არსებული რეალობის გათვალისწინებით,
ჰიბრიდული სისტემური ყველაზე მიზანშეწონილი და რელევან-
ტურია ადამიანის უფლებათა საერთაშორისო ხელშეკრულებებით
განსაზღვრული მიზნების მისაღწევად.
37 Concluding observations (Israel), E/C.12/1/Add.90, 23 May 2003, para. 31.
169
შალვა ყიფშიძე
უფლების წინასწარი დაცვის დროებითი

საპროცესო ღონისძიების მნიშვნელობა
ადმინისტრაციულ საპროცესო კანონმდებლობაში
„მართლმსაჯულება, სამართლის ქმნა ერთი

იმისთანა არსებითი საჭიროებაა, ურომლისოდაც
ერთი დღეც არ შეუძლია იცხოვროს ქვეყანამ და ერმა“
ილია ჭავჭავაძე1
I. შესავალი
„ადმინისტრაციული სამართლის წარმოშობა დაკავშირებულია

პრინციპულად გამორჩეულ მიდგომასთან − ადამიანის და მოქალა-
ქის უფლებების უზენაესობის აღიარების, დაცვასთან, სამარ-
თლებრივი სახელმწიფოს იდეის და ლიბერალური ღირებულებების
დამკვიდრებასთან, ადმინისტრაციული სამართალი დაკავშირებუ-
ლია სახელმწიფოს ადმინისტრაციული, მმართველობითი საქმი-
ანობის განხორციელებასთან“.2
მართლმსაჯულების სისტემის ეფექტურობა სამართლებრივი
წესრიგის განმტკიცებისა, სამართლებრივი უსაფრთხოების უზ-
რუნველყოფის ფუნდამენტურ წინაპირობას წარმოადგენს.3
წინამდებარე სტატია ეძღვნება უფლების წინასწარი დაცვის
დროებითი საპროცესო ღონისძიების ზოგად მიმოხილვას. განხი-
ლულია უფლების წინასწარ დაცვის დროებითი საპროცესო ღო-
ნისძიების ცნება, მნიშვნელობა და ფუნქციები. ასევე, უფლების
1 ჭავჭავაძე ი., თხზულებათა სრული კრებული (ოც ტომად), ტ. 13,

თბილისი, 2007, 62.
2 კოზირინი ა.ნ., შტატინა მ.ა., საზღვარგარეთის ქვეყნების ადმინის-
ტრაციული სამართალი, ი. ხარშილაძის და ნ. ოვსიანიკოვას თარგმანი,

თბილისი, 2014, 12.
3 შმიტი შ., რიჰტერი ჰ., მოსამართლის მიერ გადაწყვეტილების მიღების
პროცესი სამოქალაქო სამართალში, თბილისი, 2013, 3.
170
წინასწარი დაცვის საპროცესო ღონისძიების ეფექტურობასთან

დაკავშირებული საკითხები.
კვლევის დასასრულს წარმოდგენილია, დასკვნა უფლების
წინასწარი დაცვის დროებითი საპროცესო ღონისძიებების და მათი
პრაქტიკაში გამოყენების ეფექტურობის შესახებ, ასევე განხილუ-
ლია სტატიაში წამოჭრილი პრობლემური საკითხების გადაჭრის
გზები და შესაძლო ვარიანტები, რომლებიც ხელს შეუწყობს მათ
ეფექტურად აღმოფხვრას. საბოლოო ჯამში კვლევა ნათელ წარ-
მოდგენას იძლევა უფლების წინასწარი დაცვის დროებითი საპრო-
ცესო ღონისძიებების მნიშვნელობის და მათი პრაქტიკაში გამოყე-
ნების შესახებ.
II. უფლების წინასწარი დაცვის დროებითი საპროცესო

ღონისძიების ზოგადი მიმოხილვა
სახელმწიფოს მიერ ადამიანის უფლებათა და თავისუფლებათა

დეკლარირება იქნება ფუჭი და არაფრისმომცემი, თუ არ განი-
საზღვრება მათი რეალიზაციის ეფექტიანი მექანიზმები. „სასამარ-
თლო დაცვა ეფექტიანი შეიძლება იყოს მხოლოდ მაშინ, როდესაც
იგი დროულად ხორციელდება“.4 ამ ძირითადი უფლების მთავარი
მოთხოვნაა ხელისუფლების ისეთი გადაწყვეტილებების მაქსიმა-
ლურად შემცირება, რომლებიც დაუყოვნებლივ უნდა აღსრულდ-
ნენ.5 აღნიშნულიდან გამომდინარე აუცილებელია არსებობდეს
მექანიზმი, რომელიც მიღებული გადაწყვეტილების აღსრულების
რეალურ შესაძლებლობას მისცემს მხარეებს.
ადამიანის უფლების დაცვის ერთ-ერთ ეფექტურ საშუალებას
სარჩელის უზრუნველყოფის საშუალებები წარმოადგენს.
4 იზორია ლ., კორკელია კ., კუბლაშვილი კ., ხუბუა გ., საქართველოს კონს-
ტიტუციის კომენტარები, ადამიანის ძირითადი უფლებანი და თავის-
უფლებანი, თბილისი, 2005, 370.
5 ჩარხოშვილი ნ., სუსპენზიური ეფექტი, როგორც მხარის უფლების წინას-
წარი დაცვის განსაკუთრებული მექანიზმი ადმინისტრაციულ სამართალ-

ში, ჟურნ. „მართლმსაჯულება და კანონი“, N4, 2013, 114.
171
სარჩელის უზრუნველყოფის არსი სამართალწარმოებისას

ერთ-ერთ მნიშვნელოვან და ფუნდამენტურ პრინციპს წარმოად-
გენს. სარჩელის უზრუნველყოფის გამოყენება როგორც წესი
ხდება იმ შემთხვევაში, როდესაც მხარეს მატერიალური უზრუნ-
ველყოფის საშუალება სამართლებრივი ურთიერთობის დროს გა-
მოყენებული არ აქვს, ხოლო სამართალწარმოების დროს ხედავს
რისკს, რომ შესაძლებელია სამომავლოდ მიღებული გადაწყვეტი-
ლების აღსრულება გაძნელდეს ან შეუძლებელი გახდეს.
1997 წლის 19 მარტს ადამიანის უფლებათა ევროპულმა სასა-
მართლომ საქმეზე „ჰორნსბი საბერძნეთის წინააღმდეგ“ ადამიანის
უფლებათა ევროპული კონვენციის მე-6 მუხლთან დაკავშირებით
დაადგინა, რომ უფლება მართლმსაჯულების ხელმისაწვდომობაზე
იქნება ილუზიური, თუკი ეროვნული სამართლის სისტემა დაუშ-
ვებს, რომ საბოლოოდ კანონიერ ძალაში შესული სასამართლო გა-
დაწყვეტილება აღუსრულებელი დარჩეს“.6
სარჩელის უზრუნველყოფის ღონისძიების გამოყენება არსებით
ხასიათს იძენს ისეთ რეალობაში, როდესაც სასამართლო გადა-
ტვირთულია და შესაძლებელია მოხდეს დავის დიდი ხნის განმავ-
ლობაში გაწელვა, რასაც შესაძლებელია მოჰყვეს მოპასუხეთა
მხრიდან ქონების განრიდება, გადამალვა, თვალთმაქცური გარი-
გების პირობებში ამ ქონების სხვა პირებზე გადაფორმება და ა.შ.
ნაკისრი ვალდებულების თავიდან არიდების პირობებში, მაშინ,
როდესაც მატერიალურ-სამართლებრივი უზრუნველყოფის ღო-
ნისძიება მხარეს გამოყენებული არ აქვს, სარჩელის უზრუნველ-
ყოფის ღონისძიების გამოუყენებლობის შემთხვევაში მოპასუხე,
არაკეთილსინდისიერ მხარეს სხვადასხვა საშუალება აქვს სამო-
მავლოდაც აირიდოს თავიდან ვალდებულების შესრულება, მიუხე-
დავად სასამართლოს მიერ მიღებული გადაწყვეტილებისა.
სარჩელის უზრუნველყოფის ღონისძიების გამოყენებასთან და-
კავშირებით, მხარემ უნდა დაარწმუნოს სასამართლო, რომ საპრო-
ცესო უზრუნველყოფის გამოუყენებლობის შემთხვევაში მის მიერ
6იხ., ადამიანის უფლებათა ევროპული სასამართლოს 1997 წლის 19 მარ-

ტის გადაწყვეტილება საქმეზე, „ჰორნსბი საბერძნეთის წინააღმდეგ“
(Hornsby v. Greece), პარ. 40.
172
სადავოდ გახდილი საკითხი რეალური აღსრულების გარეშე შე-

იძლება დარჩეს, თუმცა ამ შემთხვევაში მხარე მოკლებულია შესაძ-
ლებლობას წარადგინოს შესაბამისი მტკიცებულებები სასამარ-
თლოში, რადგანაც ამ დროს რთულია სამომავლოდ მოპასუხე მხა-
რის მიერ განსახორციელებელ მოქმედებებზე ხელშესახები მტკი-
ცებულებების წარდგენა.
ადმინისტრაციულ სამართალში სარჩელის უზრულველყოფის
საშუალებებს წარმოადგენს სუსპენზიური ეფექტი, რომელიც აქ-
ტის ავტომატურ შეჩერებას გულისხმობას და დროებითი განჩი-
ნება, რომელიც მიიღება, სასამართლოს მიერ მხარის შუამდგომ-
ლობის საფუძველზე, არსებული მდგომარეობის შენარჩუნების ან
სამართლებრივი ურთიერთობების წინასწარი დროებითი მოწეს-
რიგების მიზნით.7
III. უფლების წინასწარი დაცვის

დროებითი საპროცესო ღონისძიების ფუნქციები
1. უფლების წინასწარი დაცვის ზოგადი ფუნქციები
ადმინისტრაციული სამართლის მიზანია ინდივიდის სამარ-

თლებრივი დაცვა ჩარევისგან. ამასთან, ადმინისტრაციული პრო-
ცესი ითავსებს ადამიანის უფლების სტაბილიზირებისა და დაკმა-
ყოფილების ფუნქციასაც. საბოლოოდ, ადმინისტრაციულ სამარ-
თლებრივ დაცვას აქვს პრევენციული მოქმედება. რომლითაც
ხორციელდება კონტროლი ადმინისტრაციულ ორგანოებზე და ამ
გზით შესაძლებლობის ფარგლებში ხორციელდება მატერიალური
სამართლის ფართო და სწორი რეალიზება.8 გერმანულ სამარ-
7 ჩარხოშვილი ნ., სუსპენზიური ეფექტი, როგორც მხარის უფლების წი-

ნასწარი დაცვის განსაკუთრებული მექანიზმი ადმინისტრაციულ სა-
მართალში, ჟურნ. „მართლმსაჯულება და კანონი“, N4, 2013, 13.
8 Gygi f., Bundesverwaltungsrechtspflege, Bern, 1998, 19.
173
თალში უფლების წინასწარი დაცვის ზოგადი ფუნქციების განხილ-

ვისას გამოყოფენ შემდეგ საკითხებს:9
1.1. სამართლებრივი დაცვის უზრუნველყოფა
შესაძლებლობა, რომ მავალდებულებელი ადმინისტრაციულ-

სამართლებრივი აქტის სამართლებრივი მიზანშეწონილობა დამო-
უკიდებელი სასამართლოს მიერ შეფასდეს, არის სამართლებრივი
სახელმწიფოს არსებითი მახასიათებელი.10 იმ შემთხვევაში, თუ
პირს არ შეუძლია მის წინააღმდეგ მიღებული ზომების (სასამარ-
თლოს მეშვეობით) გადამოწმება, იგი ხდება სამართალგამომ-
ყენებლის ან ადმინიტრაციული ორგანოს გადაწყვეტილების -
თვითნებობის ადრესატი.11
ადმინისტრაციულ-სამართლებრივი დაცვის მნიშვნელოვანი
ამოცანაა, რომ შეამოწმოს კერძო პირებთან მიმართებით სახელმ-
წიფოს ჩარევის სამართლებრივი მიზანშეწონილობა. ამ გზით
შესაძლებელი ხდება კერძო ინტერესებისათვის ზიანის თავიდან
აცილება და პირთათვის ინდივიდუალური და ქმედითი სამარ-
თლებრივი დაცვის უზრუნველყოფა.12
1.2. დაკმაყოფილება
ადმინისტრაციული სამართლის პროცესი მიზნად ისახავს სადა-

ვო სამართლებრივი ურთიერთობების იმპერატიულად დარეგული-
რებას. იმ პირობებში, როდესაც რაიმე ზომის მიღებისას განსაზღვ-
რადობის/განჭვრეტადობის პრინციპი წინა საფეხურზე დგას, და-
ვის გადაწყვეტის ფუნქციას სამართალწარმოების პროცესში გან-
9 Baumberger X., Aufschiebende wirkung bundesrechtlicher rechtsmittel im

öffentlichen recht, Zürich, 2006, 13., შდრ., Gygi f., Bundesverwaltungs-
rechtspflege, Bern, 1998, 23.
10 Gygi f., Bundesverwaltungsrechtspflege, Bern, 1998,18.
11 იქვე.
öffentlichen recht, Zürich, 2006, 11.
174
საკუთრებული მნიშვნელობა ენიჭება. ადმინისტრაციულსამარ-

თლებრივი დაცვა შესაძლებელს ხდის, სამართლებრივად სადავო
გარემოებები ერთ წინასწარგანსაზღვრულ პროცესში მოგვარდეს
და სამართლებრივი წესრიგი ხელახლა დამყარდეს.13
ამ შემთხვევაში მხარეთა ცოდნას − მიმართონ სასამართლოს,
დიდი მნიშვნელობა აქვს წინააღმდეგობრივი საკითხების სწრა-
ფად, კომპეტენტურად და იმპერატიულად გადაწყვეტისათვის. აღ-
ნიშნული განსაკუთრებით აქტუალურია სამოქალაქო პროცესში,
თუმცა მას დიდი მნიშვნელობა აქვს ადმინისტრაციულ პროცეს-
შიც, იმ დავაში, რომელშიც ორი მოწინააღმდეგე მხარის გარდა მე-
სამე პირიც მონაწილეობს.14
2. უფლების წინასწარი დაცვის განსაკუთრებული ფუნქციები
უფლების წინასწარი დაცვის ღონისძიებები მიემართება (ძირი-

თადად არაპირდაპირად) იმ მიზნებისაკენ, რომ მაქსიმალურად
განხორციელდეს სამართლებრივი დაცვის რეალიზება. იმის გა-
თვალისწინებით, რომ კანონის დისპოზიციას შესაძლებელია უკუქ-
ცევითი ძალა მიენიჭოს მის მიღებამდე არსებული პერიოდი-
სათვის,15 სადავო მოთხოვნის შემთხვევაში ფუნდამენტურად
მნიშვნელოვანია არა ბოლო ინსტანციის გადაწყვეტილება, არამედ
თავად აქტის/გადაწყვეტილების მიღების დრო.16 იმ შემთხვევაში,
თუ მხარე ასაჩივრებს იმ აქტს, რომლითაც მას ფულადი ვალ-
დებულების შესრულება დაეკისრა და თუ მისი მოთხოვნა არ და-
კმაყოფილდება, ამ დროს პროცენტი ვალდებულების შესრულების
ვადის გადაცილებისათვის უკუქცევითად იმოქმედებს და არა სა-
ჩივართან დაკავშირებული გადაწყვეტილების გამოტანის შემ-
დგომ. უკუქცევითი მოქმედება არის ნაწილობრივ შეუძლებელი ან
არასაკმარისი, როდესაც მას არ ძალუძს უკვე წარმოშობილი ზიანი
პირვანდელ მდგომარეობაში აღადგინოს. წინასწარი/დროებითი
13 იქვე, 12.
14 იქვე.
15 იქვე, 15.
16 Häner I., Vorsorgliche Massnahmen, 1997, 45.
175
სამართლებრივი დაცვის ერთგვარი უსაფრთხოებისა და შუალე-

დური დაკმაყოფილების ფუნქცია ხელს უწყობს ამ პრობლემების
აღმოფხვრას.17
2.1. უსაფრთხოების ფუნქცია

2.1.1. არსებული მდგომარეობის შენარჩუნება თუ
გამოუსწორებელი ზიანის თავიდან აცილება
წინასწარი სამართლებრივი დაცვის საშუალებებს გააჩნიათ

უსაფრთხოების უზრუნველყოფის ფუნქცია. თუმცა, სადავოა,
ენიჭება თუ არა უპირატესობა სტატუს ქვოს აღდგენას18 ან გარდა-
უვალი ზიანისგან თავის აცილებას.19
შესაბამისი პირობების არსებობისას, შესაძლებელია, არსებუ-
ლი მდგომარეობის შენარჩუნებამ აქტის ადრესატისთვის გარდა-
უვალი ზიანი გამოიწვიოს.20 აღნიშნული განსაკუთრებით აქტუა-
ლურია იმ აქტების მიმართ, რომლებიც მესამე პირზე ახდენს ზე-
მოქმედებას.21 იმ შემთხვევაში, თუ, მაგალითად, მესამე პირის სა-
ჩივარი მშენებლობის ნებართვის მიმართ მოქმედებს სუსპენზი-
ურად, მშენებლობის დაწყება გარკვეული დროის განმავლობაში
შეუძლებელი იქნება. ამიტომაც არის არსებითი იმის გარკვევა, თუ
რომელი ფუნქციაა უფრო მნიშვნელოვანი.22
წინასწარი სამართლებრივი დაცვის ერთგვარ მიზანს − უსაფრ-
თხოებასა და ნორმატიული სამართლებრივი წესრიგის რეალიზე-
ბას, შეუძლია არსებული ფაქტობრივი ურთიერთობების ცვლილე-
ბა ან მისადაგება აუცილებელი გახადოს. წინასწარი სამართლებ-
რივი დაცვის მიზანი, რომ მატერიალური სამართლის ეფექტური
იმპლემენტირების უზრუნველყოფა მოახდინოს, მეტყველებს იმ
17 იქვე.
öffentlichen recht, Zürich, 2006, 15. შდრ., Häner I., Vorsorgliche Massnah-
men, 1997, 46.
19 იქვე.
21 იქვე 26.
176
პოზიციის წინააღმდეგ, რომლის თანახმადაც, ამჟამინდელი მდგო-

მარეობის დაცვა წინასწარი სამართლებრივი დაცვის ღონისძი-
ებებთან შედარებით უფრო წინა საფეხურზე დგას. მნიშვნელო-
ვანია, წინასწარმა სამართლებრივმა დაცვამ უზრუნველყოს, რომ
აღნიშნული შემაკავებელი საშუალებები არ იყოს ილუზიური, იმ
შემთხვევაში, როდესაც პოზიტიური გადაწყვეტილების დარღვე-
ული სიკეთის მიმართ უკუქცევითად მოქმედება შეუძლებელია.
აღნიშნული შესაბამისობაშია ეფექტური სამართლებრივი და-
ცვის23 მოთხოვნასთან და შეუძლია სუსპენზიური ეფექტის ან სხვა
იმგვარი საშუალების გაუქმების მოთხოვნა, რომელიც არსებულ
მდგომარეობას ცვლის.24
არსებული მდგომარეობის შენარჩუნება შესაძლებელია განხი-
ლულ იქნეს ორი მიმართულებით. მაგალითად, თუ მიღებულ იქნა
გარემოსათვის საფრთხის შემცველი აქტი, შენარჩუნდება გარე-
მოს მდგომარეობა. თუმცა, აღნიშნული პირდაპირ მიუთითებს
სტატუს ქვოს შენარჩუნებისაკენ. დასახელებული შემთხვევა აჩვე-
ნებს, რომ სტატუს ქვოს შენარჩუნებასთან დაკავშირებით არ არ-
სებობს ერთგვაროვანი და ერთიანი კრიტერიუმი, როდესაც გადა-
საწყვეტია, რომელი არსებული მდგომარეობის დაცვა უნდა მოხ-
დეს.25
შეჯამების სახით, შესაძლებელია თქვას, რომ გამართლებულია,
ამ შემთხვევაში ნათლად დადგინდეს უპირატესობა ერთი მხრივ,
გამოუსწორებელი ზიანის აცილებასთან და მეორე მხრივ, არსე-
ბული მდგომარეობის შენარჩუნებასთან მიმართებით.26
2.1.2. გადაწყვეტილების წინასწარი პროგნოზირება
„სასამართლოს მიერ სარჩელის უზრუნველყოფის ღონისძიების

გამოყენება დამოკიდებულია იმაზე, თუ რამდენად ასაბუთებს

24 იქვე.
26 იქვე.
177
განმცხადებელი სარჩელის უზრუნველყოფის ღონისძიების გამო-

ყენების გარდაუვალობას სარჩელზე მომავალში მისაღები გადა-
წყვეტილების რეალურად აღსრულებისათვის მოსალოდნელი და-
ბრკოლების თავიდან აცილების თვალსაზრისით“27. თუ „სასამარ-
თლოს გაუჩნდება დასაბუთებული ვარაუდი, რომ უზრუნველყო-
ფის ღონისძიებათა მიუღებლობა გააძნელებს ან შეუძლებელს
გახდის გადაწყვეტილების აღსრულებას, მას გამოაქვს განჩინება
სარჩელის უზრუნველყოფის შესახებ. სარჩელის უზრუნველყოფის
ღონისძიების გამოყენება ემყარება მოსამართლის ვარაუდს, რომ
მხარის სასარჩელო მოთხოვნა შეიძლება დაკმაყოფილდეს. ასეთი
ვარაუდი გავლენას არ ახდენს სასამართლოს მიერ შემდგომი გა-
დაწყვეტილების გამოტანაზე“.28
სასამართლოს განმარტებით „სარჩელის უზრუნველყოფის ღო-
ნისძიების მიღება ემსახურება დავის საგნის დაცვას იმ მიზნით,
რომ სასამართლოს გადაწყვეტილება აღსრულდეს დაუბრკოლებ-
ლად. ამასთან, სარჩელის უზრუნველყოფა დროებითი ხასიათის
ღონისძიებაა, რომელიც სასამართლოს მიერ სასარჩელო სამარ-
თალწარმოების წესით დადგენილი უფლების რეალიზებას უწყობს
ხელს, იგი სასარჩელო მოთხოვნის დაცვასა და ეფექტურად გან-
ხორციელებას ისახავს მიზნად. სარჩელის უზრუნველყოფის ღო-
ნისძიების გამოყენების მიზანია სარჩელზე მომავალში მისაღები
გადაწყვეტილების რეალურად აღსრულებისათვის მოსალოდნელი
დაბრკოლების თავიდან აცილება“.29 ამასთან, სარჩელის უზრუნ-
ველყოფის ღონისძიებას სასამართლო გამოიყენებს მხოლოდ იმ
შემთხვევაში, როცა განმცხადებელი შეძლებს დაამტკიცოს კონ-
კრეტული უზრუნველყოფის ღონისძიების გამოუყენებლობა რა-
ტომ გააძნელებს ან რატომ გახდის შეუძლებელს გადაწყვეტილე-
ბის აღსრულებას, ასევე უნდა დაასაბუთოს ამ ღონისძიების გა-
მოყენების აუცილებლობა.30
27 თბილისის სააპელაციო სასამართლოს ადმინისტრაციულ საქმეთა პა-

ლატის 2014 წლის 30 სექტემბრის განჩინება N3/ბ-1146-14.
28 იქვე.
29 იქვე.
30 იქვე.
178
2.1.3. გამოუსწორებელი ზიანის ცნება
იმის გათვალისწინებით, რომ უფლების წინასწარი დაცვის

დროებითი საპროცესო ღონისძიების პირველადი მიზანია გამო-
უსწორებელი ზიანის თავიდან აცილება, აუცილებელია გაირკვეს,
თუ რა იგულისხმება ამ ცნების ქვეშ. ერთი შეხედვით, თითქოს არ
არის რთული გამოსწორებად და გამოუსწორებელ ზიანს შორის
საზღვრის პოვნა. თუმცა აღნიშნული არ შეესაბამება სიმართლეს.
დროის ფაქტორის გამოკვეთის დროს ნებისმიერ დაყოვნებას,
უმეტესად ფაქტობრივი კუთხით, შეუძლია გამოუსწორებელი ზი-
ანი წარმოშვას.31
იმისდა მიუხედავად, რომ რთულია წინაპირობების განზოგა-
დება, თუ როდის იქნება სახეზე გამოუსწორებელი ზიანი, შესაძლე-
ბელია ითქვას შემდეგი: დროის ფაქტორისა და მასთან დაკავშირე-
ბული გამოუსწორებელი ზიანის საფრთხის გააზრებას სამართლის
პრაქტიკაში დიდი მნიშვნელობა ენიჭება.32
უფლების წინასწარი დაცვის დროებითი საპროცესო ღონისძი-
ების გამოყენება შეიცავს ვარაუდს, რომ აქტის ადრესატი დგება
იმ გამოუსწორებელი ზიანის საფრთხის წინაშე, რომლის ფარგ-
ლებშიც საფრთხე ექმნება განსაკუთრებულ ეკონომიკურ ინტე-
რესსაც. გამოუსწორებელი ზიანი უფლების წინასწარი დაცვის მე-
ქანიზმის გამოყენებისას ცალკეულ შემთხვევაში, უფრო ფართოდ
უნდა განიმარტოს, ვიდრე იმავე გამოუსწორებელი ზიანის საკითხი
შუალედური გადაწყვეტილების გასაჩივრებადობის დადგენისას.33
2.2. გადაწყვეტილების მიმღები ინსტანციის დაცვა
უფლების წინასწარი დაცვის დროებითი საპროცესო ღონისძი-

ების გამოყენების შესაძლებლობის გარეშე ადმინისტრაციული
ორგანო დადგებოდა არჩევანის წინაშე, დაეჩქარებინა მცდარი

32 იქვე, 21.
33 იქვე, 22.
179
გადაწყვეტილება ან ემოქმედა იმ საფრთხის ქვეშ, რომ დავის

საგანი შესაძლოა განადგურდეს ან გარკვეულწილად გახდეს პრე-
იუდიცირებული იმგვარად, რომ მისი პირვანდელ მდგომარეობაში
დაბრუნება შეუძლებელი იყოს. ორივე შემთხვევა დააზიანებდა ად-
მინისტრაციული ორგანოს ავტორიტეტს და ეჭვქვეშ დააყენებდა
სამართალწარმოებას და სამართლებრივი დაცვის ეფექტურობას.
ამიტომაც ატარებს უფლების წინასწარი დაცვის ფუნქცია გადა-
წყვეტილების მიმღები პირისა და სამართლებრივი წესრიგის და-
ცვის ინტერესებს.34
IV. უფლების წინასწარი დაცვის დროებითი

საპროცესო ღონისძიების ეფექტურობა
1. უფლების წინასწარი დაცვის ეფექტურობა
საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს განმარტებით,

სამართლებრივი სახელმწიფოს პრინციპი „მოითხოვს, რომ ქვეყნის
სამართალი უზრუნველყოფდეს ადამიანის ძირითადი უფლება-
თავისუფლებების სრული მოცულობით აღიარებასა და მათი
დაცვის ყველა საჭირო გარანტიის შექმნას.35
„სარჩელის უზრუნველყოფის ინსტიტუტი წარმოადგენს მატე-
რიალური კანონმდებლობით დაცული უფლებებისა და კანონიერი
ინტერესების რეალური განხორციელების სწრაფ და ეფექტურ სა-
პროცესოსამართლებრივ გარანტიას. აღნიშნული ინსტიტუტის
თავისებურება იმაში მდგომარეობს, რომ უფლებათა დაცვის
34Gygi f., Bundesverwaltungsrechtspflege, Bern, 1998, 28.

35საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს 2016 წლის 29 დეკემბ-
რის N3/5/768,769,790,792 გადაწყვეტილება საქმეზე, „საქართველოს
პარლამენტის წევრთა ჯგუფი (დავით ბაქრაძე, სერგო რატიანი, როლანდ
ახალაია, ლევან ბეჟაშვილი და სხვები, სულ 38 დეპუტატი), საქართველოს
მოქალაქეები - ერასტი ჯაკობია და კარინე შახპარონიანი, საქართველოს
მოქალაქეები - ნინო კოტიშაძე, ანი დოლიძე, ელენე სამადბეგიშვილი და
სხვები, აგრეთვე, საქართველოს პარლამენტის წევრთა ჯგუფი (ლევან ბე-
ჟაშვილი, გიორგი ღვინიაშვილი, ირმა ნადირაშვილი, პეტრე ცისკარიშვი-
ლი და სხვები, სულ 38 დეპუტატი) საქართველოს პარლამენტის წინა-
აღმდეგ“, I, 20.
180
უზრუნველყოფა წინასწარი და დროებითი ხასიათის ღონისძიებაა

და ხდება დარღვეული ან სადავო უფლების შესახებ სასამართლოს
არსებითი მსჯელობისაგან დამოუკიდებლად, სასამართლოს მიერ
გადაწყვეტილების გამოტანამდე“.36 „კანონი ადგენს სარჩელის უზ-
რუნველყოფის გამოყენების ზოგად საფუძველს, ხოლო სასამარ-
თლო განსაზღვრავს, არსებობს თუ არა ამგვარი საფუძველი გან-
სახილველ საქმესთან დაკავშირებით და სარჩელის უზრუნველყო-
ფის ღონისძიებას იყენებს იმ შემთხვევაში, თუ მის გამოყენებას მი-
ზანშეწონილად ჩათვლის. შესაბამისად, საპროცესო კანონში სარ-
ჩელის უზრუნველყოფის ინსტიტუტის გათვალისწინება გულის-
ხმობს აღნიშნული ინსტიტუტის გამოყენების დაწესებას ისეთი
შემთხვევებისთვის როდესაც იგი გამართლებულია, ხოლო არის
თუ არა გამართლებული, ამის შესახებ სასამართლომ უნდა მი-
იღოს გადაწყვეტილება“.37 სასამართლომ უნდა იმსჯელოს და შე-
აფასოს, გადასწონის თუ არა მომავალში მიღებული გადაწყვე-
ტილების აღსრულების უზრუნველყოფის საჯარო ინტერესი მოპა-
სუხის, როგორც მესაკუთრის კერძო ინტერესს და მხოლოდ ამის
შემდეგ გამოიყენოს სარჩელის უზრუნველყოფა.38
მართლმსაჯულების ეფექტურად განხორციელება მნიშვნელო-
ვან საჯარო ინტერესს წარმოადგენს, ამავე დროს, მართლმსაჯუ-
ლების ეფექტურობა მნიშვნელოვნად არის დამოკიდებული სასა-
მართლოს მიერ მიღებული გადაწყვეტილების აღსრულებაზე, შე-
საბამისად, კანონით გათვალისწინებული მექანიზმები, ემსახურე-
ბა უმნიშვნელოვანეს ლეგიტიმურ მიზანს − მართლმსაჯულების
ეფექტურად განხორციელების უზრუნველყოფას. საქართველოს
სამოქალაქო საპროცესო კოდექსის 191-ე მუხლის პირველი ნაწი-
ლის თანახმად, მოსარჩელეს შეუძლია სასამართლოს მიმართოს
სარჩელის უზრუნველყოფის შესახებ განცხადებით, რომელშიც მი-
36 თბილისის სააპელაციო სასამართლოს სამოქალაქო საქმეთა პალატის

2015 წლის 10 ნოემბრის N2ბ/4198-15 განჩინება.
37 თბილისის სააპელაციო სასამართლოს ადმინისტრაციულ საქმეთა პა-
ლატის 2014 წლის 30 სექტემბრის N3/ბ-1146-14 განჩინება.

38 თბილისის სააპელაციო სასამართლოს სამოქალაქო საქმეთა პალატის
2014 წლის 2 ივნისის N2ბ/2154-14 განჩინება.
181
თითებული უნდა იყოს გარემოებები, რომელთა გამოც სარჩელის

უზრუნველყოფის ღონისძიების გამოუყენებლობა გააძნელებს ან
შეუძლებელს გახდის გადაწყვეტილების აღსრულებას ან გამოიწ-
ვევს ისეთ ზიანს, რომელიც კომპენსირებული ვერ იქნება მოპასუ-
ხისათვის ზიანის ანაზღაურების დაკისრებით. აღნიშნული განცხა-
დება უნდა შეიცავდეს ასევე დასაბუთებას, თუ სარჩელის უზრუნ-
ველყოფის რომელი ღონისძიების გამოყენება მიაჩნია მოსარჩელეს
აუცილებლად. თუ სასამართლო მიიჩნევს, რომ სარჩელის უზრუნ-
ველყოფის ღონისძიების გამოუყენებლობა გააძნელებს ან შეუძ-
ლებელს გახდის გადაწყვეტილების აღსრულებას ან გამოიწვევს
ისეთ ზიანს, რომელიც კომპენსირებული ვერ იქნება მოპასუხისა-
თვის ზიანის ანაზღაურების დაკისრებით, იგი გამოიტანს განჩი-
ნებას სარჩელის უზრუნველყოფის შესახებ.39
უფლების წინასწარი დაცვას აქვს შემდეგი მახასიათებლები:
გადაუდებელი საჭიროება/სასწრაფოობა, აქცესორულობა და პრო-
ვიზორულობა.40
ა) გადაუდებელი საჭიროება/სასწრაფოობა
უფლების წინასწარი დაცვის საშუალებების გამოყენება გან-

პირობებულია გადაუდებელი საჭიროებით. სხვაგვარ შემთხვე-
ვაში, მხარეებს მოუწევდათ საბოლოო გადაწყვეტილებისათვის
ლოდინი. აღნიშნული გადაუდებელი ვითარება ხშირად ეფუძნება
იმას, რომ უმოქმედობამ პროცესის სავარაუდო ხანგრძლივობის
განმავლობაში შესაძლებელია მხარეებს წარმოუშვას გამოუს-
წორებელი ზიანი. გადაუდებელი აუცილებლობა და წინასწა-
39 საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს 2016 წლის 30 სექტემ-

ბრის N1/5/675,681 გადაწყვეტილება საქმეზე, „შპს სამაუწყებლო კომპა-
ნია რუსთავი 2 და შპს ტელეკომპანია საქართველო - საქართველოს პარ-
ლამენტის წინააღმდეგ“, II, პარ. 52-53.
182
რი/დროებითი ღონისძიების საჭიროება ამიტომაც არის ნიშანდობ-

ლივი პროცესის ხანგრძლივობასთან მიმართებით.41
სწრაფად გადაწყვეტის მიზანსა და (შუალედური) გადაწყვეტი-
ლების (რომელიც ითვალისწინებს მატერიალურ-სამართლებრივ
მდგომარეობას) მიღების მიზანს შორის განსაკუთრებით მნიშვნე-
ლოვანი მიმართებაა.42 ამ ფუნქციათა შორის გადაუდებლობასა და
შესაბამისად, სისწრაფეს, განსაკუთრებული წონა აქვს.43
ბ) აქცესორულობა
უფლების წინასწარი დაცვა არის აქცესორული: იგი მიემარ-

თება სამომავლო გადაწყვეტილებას და მოქმედებს მხოლოდ საბო-
ლოო გადაწყვეტილების მიღებამდე. უფლების წინასწარმა სამარ-
თლებრივმა დაცვამ უნდა უზრუნველყოს დავის საგნის შენარჩუ-
ნება საბოლოო გადაწყვეტილების მიღებამდე და გამოუსწორე-
ბელი ზიანის პრევენცია. უფლების წინასწარ სამართლებრივ და-
ცვას არ შეუძლია შინაარსობრივად იმაზე უფრო ფართო დაცვა
უზრუნველყოს, ვიდრე ძირითად გადაწყვეტილებას.44
უზენაესი სასამართლო ყურადღებას ამახვილებს სარჩელის
უზრუნველყოფის ღონისძიების სამართლებრივ ბუნებაზე და
განმარტავს, რომ სარჩელის უზრუნველყოფის ინსტიტუტი თავისი
არსით წარმოადგენს სასამართლო გადაწყვეტილების აღსრულე-
ბის ხელშეწყობის მნიშვნელოვან სამართლებრივ საშუალებას,
რომლის გამოყენებაც დაიშვება მოსარჩელის განცხადების სა-
ფუძველზე მოპასუხის მიმართ, იმ მიზნით, რომ არ გაძნელდეს ან
შეუძლებელი არ გახდეს საქმეზე მიღებული გადაწყვეტილების
აღსრულება, ხოლო სარჩელის უზრუნველყოფის შესახებ განცხა-
დების წარმდგენი მოსარჩელის მიზანს, საბოლოო ჯამში, მოპასუ-
ხის საწინააღმდეგო გადაწყვეტილების მიღება და მისი დაუბრკო-
ლებელი აღსრულების უზრუნველყოფა წარმოადგენს. საკასაციო
41 იქვე, 30.
42 იქვე.
43 იქვე.
183
სასამართლო ხაზგასმით აღნიშნავს, რომ სარჩელის უზრუველ-

ყოფის ღონისძიების გამოყენება გადაწყვეტილებით დადგენილი
მართლწესრიგის აღსრულების ხელშეწყობას ისახავს მიზნად.45
გ) პროვიზორულობა
როგორც თავად ცნებით „პროვიზორული“ − ირკვევა, უფლების

წინასწარი სამართლებრივი დაცვის შესახებ გადაწყვეტილებას
აქვს მხოლოდ პროვიზორული მოქმედება, რაც გამოიხატება მხო-
ლოდ საბოლოო გადაწყვეტილების მიღებამდე შეზღუდული დრო-
ით მოქმედებაში. მნიშვნელოვანია, რომ უფლების წინასწარი და-
ცვა მოქმედებს შეზღუდული დროის ფარგლებში, რა დროსაც გან-
საზღვრული დროით იზღუდება სამართლებრივი ურთიერთობები,
თუმცა არ ხდება მათი ძირითადი მოწესრიგება.46
უზენაესი სასამართლოს განმარტებით „სარჩელის აღძვრის
პირობებში მოსარჩელე სარგებლობს ეფექტური და პრევენციული
დაცვის უფლებით. ეფექტური დაცვა თავად სარჩელით მოთხოვ-
ნილი უფლების მოპოვებას გულისხმობს, ხოლო პრევენციული
დაცვისას მოსარჩელე უნდა იყოს უზრუნველყოფილი, რომ სანამ
მას უფლება აღუდგება, არსებობდეს პრევენცია, რომ ეს უფლება
არ გაუქმდეს“.47
V. დასკვნა
წინამდებარე სტატიის ფარგლებში განხილული იქნა უფლების

წინასწარი დაცვის დროებითი საპროცესო ღონისძიების მნიშვნე-
ლობა და მისი ეფექტურობა.
45 სუს ადმინისტრაციულ საქმეთა პალატის 2013 წლის 25 ივლისის

განჩინება Nბს-821-805 (კ-12).

47 სუს ადმინისტრაციულ საქმეთა პალატის 2013 წლის 25 ივლისის გან-
ჩინება Nბს-821-805 (კს-12).
184
საქართველოს კონსტიტუციის 31-ე მუხლის თანახმად: „ყოველ

ადამიანს უფლება აქვს თავის უფლებათა და თავისუფლებათა და-
საცავად მიმართოს სასამართლოს“. აქ უნდა მოვიაზროთ აგრეთვე,
უფლების დაცვის წინასწარი საშუალებანი, რომელიც მნიშვნელო-
ვან როლს ასრულებს ადამიანის უფლებათა და თავისუფლებათა
დაცვის თვალსაზრისით. მისმა გამოუყენლობამ შესაძლებელია
ისეთი სიტუაცია შექმნას, რომ საერთოდ სადავო გახადოს პირის
მიერ უფლების დაცვის შესაძლებლობა. უფლების დაცვის წინას-
წარი საშუალებანი მნიშვნელოვნად განსხვავდება უფლების და-
ცვის სხვა საშუალებებისაგან და მრავალი სპეციფიკურობით ხასი-
ათდება. მათ შორის უმნიშვნელოვანესი საჯარო და კერძო ინტე-
რესების დაპირისპირებაა, რომლის დროსაც გადამწყვეტი როლი
სასამართლომ უნდა შეასრულოს და პროპორციულობის პრინცი-
პის გათვალისწინებით ბალანსი დაიცვას მათ შორის.48
უფლების წინასწარი დაცვის დროებითმა საპროცესო ღონის-
ძიებებმა პირველ რიგში უნდა უზრუნველყონ პროცესის მიმდინა-
რეობისას მხარეთათვის გამოუსწორებელი ფაქტობრივი ხასიათის
ზიანის წარმოშობის თავიდან აცილება. იმ შემთხვევაში, თუ აღნიშ-
ნულის აცილება შეუძლებელია უნდა დაკმაყოფილდეს ის მხარე,
რომელსაც ამ უარყოფითი შედეგის აცილების მატერიალურ სა-
მართლებრივი უფლებამოსილება აქვს. უფლების წინასწარი და-
ცვის დროებითი საპროცესო ღონისძიება ასევე შეიცავს რისკის
განაწილების ფუნქციას, რამაც შეიძლება გავლენა მოახდინოს უფ-
ლების წინასწარი დაცვის ღონისძიების შემცველი გადაწყვეტილე-
ბის შედეგის პროგნოზირებაზეც.49
დასკვნის სახით შეიძლება ითქვას, რომ უფლების წინასწარი
დაცვის დროებითი საპროცესო ღონისძიების მიზანია გადაწყვეტი-
ლების აღსრულების შეფერხების პრევენცია. იგი ქმნის მხარის მო-
ლოდინს, რომ მხარის სასარგებლოდ გამოტანილ სასამართლო გა-
დაწყვეტილებას ექნება შესაბამისი ეფექტი, არ დაბრკოლდება მი-
48 წიკლაური ბ., უფლების დაცვის წინასწარი საშუალებები ადმინის-

ტრაციულ სამართალში, სტუდენტური სამართლებრივი ჟურნალი, 2011,
18.
185
სი აღსრულება.50 უფლების წინასწარი დაცვის დროებითმა საპრო-

ცესო ღონისძიებებმა პირველ რიგში უნდა უზრუნველყონ პროცე-
სის მიმდინარეობისას მხარეთათვის გამოუსწორებელი ფაქტობ-
რივი ხასიათის ზიანის წარმოშობის თავიდან აცილება. იმ შემ-
თხვევაში, თუ აღნიშნულის აცილება შეუძლებელია უნდა დაკმაყო-
ფილდეს ის მხარე, რომელსაც ამ უარყოფითი შედეგის აცილების
მატერიალურ სამართლებრივი უფლებამოსილება აქვს.
საკონსტიტუციო სასამართლომ სადავო აქტის შეჩერების
კომპეტენციასთან დაკავშირებით ერთმნიშვნელოვნად განსაზღვ-
რა, რომ „კონსტიტუციური მართლმსაჯულების არსებული სისტე-
მის თავისებურებების გათვალისწინებით, სადავო აქტის მოქმედე-
ბის შეჩერების მექანიზმი იცავს მოსარჩელეს უფლების აუცდენე-
ლი და შეუქცევადი დარღვევისაგან.51 აღნიშნულიდან გამომდინა-
რე სასურველია, სასამართლოს გადაწყვეტილებები უფრო მეტად
იყოს დასაბუთებული, კანონის მიზნიდან და შინაარსიდან გამომ-
დინარე ფართო განმარტებები მიეცეს სამართლის სხვადასხვა
პრობლემურ საკითხებს, რაც ხელს შეუწყობს მოქალაქეთა უფ-
ლებების დაცვას, აამაღლებს დავის გადაწყვეტის ხარისხს და
გაზრდის სამოქალაქო საზოგადოების ნდობას სასამართლოსადმი.
50 საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს 2017 წლის 1 დეკემბრის

N2/6/746 გადაწყვეტილება საქმეზე, „შპს „ჯორჯიან მანგანეზი“ საქარ-
თველოს პარლამენტის წინააღმდეგ“, II, 6.
ბრის N3/5/768,769,790,792 გადაწყვეტილება საქმეზე, „საქართველოს

პარლამენტის წევრთა ჯგუფი (დავით ბაქრაძე, სერგო რატიანი, როლანდ
ახალაია, ლევან ბეჟაშვილი და სხვები, სულ 38 დეპუტატი), საქართველოს
მოქალაქეები - ერასტი ჯაკობია და კარინე შახპარონიანი, საქართველოს
მოქალაქეები - ნინო კოტიშაძე, ანი დოლიძე, ელენე სამადბეგიშვილი და
სხვები, აგრეთვე, საქართველოს პარლამენტის წევრთა ჯგუფი (ლევან ბე-
ჟაშვილი, გიორგი ღვინიაშვილი, ირმა ნადირაშვილი, პეტრე ცისკარი-
შვილი და სხვები, სულ 38 დეპუტატი) საქართველოს პარლამენტის წინა-
აღმდეგ“, I, 20.
186
ჯონი ხეცურიანი
საკონსტიტუციო რეფორმა საქართველოში (2017 წ.)

და საკონსტიტუციო სასამართლო
2017 წელს საქართველოში მორიგი საკონსტიტუციო რეფორმა

განხორციელდა. მართალია, კონსტიტუციის ნაწილობრივ გადა-
სინჯვასთან დაკავშირებული ცვლილებები, 1999 წლიდან მოყოლე-
ბული, პერმანენტულად მიმდინარეობდა, მაგრამ საკონსტიტუციო
რეფორმა, რომელიც იწვევდა ძირითადი კანონის ზოგად გადასინ-
ჯვას, 2017 წლამდე მხოლოდ ორჯერ – 2004 და 2010 წლებში
ჩატარდა.
სამივე საკონსტიტუციო რეფორმა (2004, 2010, 2017 წწ.) სა-
ხელმწიფო მმართველობის ახალი სისტემის შემოღებას ან არსებუ-
ლის საფუძვლიან გაუმჯობესებას ისახავდა მიზნად. როგორც
ჩანს, პოლიტიკური ელიტა ქვეყნის წარუმატებლობის ძირითად მი-
ზეზს სწორედ სახელმწიფო მმართველობის არასწორად შერჩეულ
მოდელში ხედავდა. არადა, დემოკრატიის და სამართლებრივი სა-
ხელმწიფოს იდეის დამკვიდრება უსათუოდ არ არის დაკავშირებუ-
ლი სახელმწიფო მმართველობის ერთ რომელიმე სახეობასთან, დე-
მოკრატიული და სამართლებრივი სახელმწიფოს იდეა შეიძლება
წარმატებით განხორციელდეს როგორც კონსტიტუციური მონარ-
ქიის, ისე საპრეზიდენტო, ნახევრადსაპრეზიდენტო და საპარლა-
მენტო რესპუბლიკის პირობებში. ამის მაგალითები მრავლადაა თა-
ნამედროვე მსოფლიოში. მთავარია, სახელმწიფო ხელისუფლება
დანაწილებული იყოს ცნობილი ტრიადის მიხედვით და ამასთანავე,
არსებობდეს ხელისუფლების შტოებს შორის შეკავებისა და გა-
წონასწორების ეფექტიანი მექანიზმები, სათანადოდ იყოს დაცული
და გარანტირებული ადამიანის ძირითადი უფლებები და თავის-
უფლებები.
სახელმწიფო მმართველობის ახალი სახეობის ძიებაში, საქარ-
თველოს 1995 წლის კონსტიტუციით თავდაპირველად განსაზღვ-
187
რული საპრეზიდენტო რესპუბლიკა, 2004 წლის საკონსტიტუციო

რეფორმით, ფორმალურად, ნახევრადსაპრეზიდენტო სისტემით
შეიცვალა. შემოღებულ იქნა ახალი აღმასრულებელი ორგანო –
მთავრობა, მაგრამ შეკავებისა და გაწონასწორების მექანიზმები
იმდაგვარად იქნა შერჩეული, რომ სინამდვილეში ე.წ. სუპერსაპრე-
ზიდენტო მმართველობა მივიღეთ1, რომლის ნეგატიური საზოგა-
დოებრივ-პოლიტიკური და სოციალურ-ეკონომიკური შედეგების
აღმოფხვრის ღონისძიებები დღემდე გრძელდება.
2010 წლის საკონსტიტუციო რეფორმაც პოლიტიკური მიზნე-
ბით იყო ნაკარნახევი. მმართველი ძალის ხელისუფლებაში ხანგრ-
ძლივად ყოფნის სურვილს კარგად ესადაგებოდა საპარლამენტო
რესპუბლიკის სისტემა, რომელიც საპარლამენტო არჩევნებში წარ-
მატების შემთხვევაში, დროში შეუზღუდავად იძლეოდა აღმასრუ-
ლებელ ხელისუფლებაში დარჩენის შესაძლებლობას. ამიტომ არ-
ჩევანიც მასზე, უფრო სწორედ, რაციონალიზებულ პარლამენტა-
რიზმზე გაკეთდა, რომლის მთავარი მიზანი მთავრობის სტაბილუ-
რობის უზრუნველყოფაა2. თუმცა, სახელმწიფო მმართველობის ამ
სისტემის ერთ-ერთი მთავარი მექანიზმი – უნდობლობის კონს-
ტრუქციული ვოტუმი, რომელიც პარლამენტსა და მთავრობას შო-
რის ურთიერთმიმართებას განსაზღვრავს, იმდენად რთულად იქნა
კონსტრუირებული ძირითად კანონში, რომ მისი პრაქტიკული გა-
მოყენება თითქმის შეუძლებელი გახდა. ვერც პრეზიდენტის
სტატუსი და უფლებამოსილებები იქნა სრულყოფილად გააზრებუ-
ლი, რამაც 2010 წლის საკონსტიტუციო ცვლილებების ამოქმედე-
ბისთანავე იჩინა თავი და კონსტიტუციურ ორგანოებს შორის და-
პირისპირების საფუძველი გახდა.
რადგანაც მოქმედი კონსტიტუცია ადგენდა „გაუმართავ საპარ-
ლამენტო მმართველობის სისტემას“, ამიტომ 2017 წლის საკონს-
ტიტუციო რეფორმის მთავარ ამოცანად განისაზღვრა, კონსტი-
1 იხ., საკონსტიტუციო-პოლიტიკური რეფორმის პროცესი საქართველოში:

პოლიტიკური ელიტა და ხალხის ხმები, თბილისი, 2005, 21.
2 რაციონალიზებული პარლამენტარიზმის შესახებ იხ., ტანჩევი ე., რაციო-
ნალიზებული პარლამენტარიზმი, წიგნში: რესპუბლიკა: საპარლამენტო

თუ საპრეზიდენტო, ო. მელქაძის რედაქტორობით, თბილისი, 1996, 38-44.
188
ტუციის სრული შესაბამისობის უზრუნველყოფა საპარლამენტო

რესპუბლიკისათვის დამახასიათებელი კონსტიტუციური სამარ-
თლის ფუნდამენტურ პრინციპებთან. რამდენად შეძლო ამ ამოცა-
ნის შესრულება სახელმწიფო საკონსტიტუციო კომისიამ და საქარ-
თველოს პარლამენტმა, ეს კარგად ჩანს ვენეციის კომისიის საბო-
ლოო შეფასებაში, რომელიც 2017 წლის საკონსტიტუციო რეფორ-
მის თაობაზე მის მიერ გაკეთებულ დასკვნაშია მოცემული. მასში,
კერძოდ, ნათქვამია: „საკონსტიტუციო რეფორმა ამთავრებს სა-
ქართველოს პოლიტიკური სისტემის საპარლამენტო სისტემად
გარდაქმნის პროცესს და წარმოადგენს ქვეყნის კონსტიტუციური
წყობის კონსოლიდაციისა და გაუმჯობესებისაკენ გადადგმულ
პოზიტიურ ნაბიჯს, ეფუძნება დემოკრატიის პრინციპებს, კანონის
უზენაესობასა და ძირითადი უფლებების დაცვას“.3
ვენეციის კომისიამ ამ ზოგად პოზიტიურ შეფასებებთან ერთად,
თავის დასკვნაში გამოთქვა კონკრეტული შენიშვნები და რეკომენ-
დაციები, მათ შორის, არჩევნებთან დაკავშირებით საკონსტიტუ-
ციო სასამართლოს უფლებამოსილების შესახებ. მათი გათვალის-
წინება მიზანშეწონილად ჩაითვალა მიუხედავად იმისა, რომ საქარ-
თველოს პარლამენტს საკონსტიტუციო ცვლილებების თაობაზე
კონსტიტუციური კანონის პროექტი მეორე მოსმენით უკვე მი-
ღებული ჰქონდა, რაც ამ ეტაპზე გამორიცხავდა მასში არსობრივი
ცვლილებების შეტანას. მათ გასათვალისწინებლად საჭირო გახდა
ამ საკითხებზე საკონსტიტუციო ცვლილებების თავიდან ინიცი-
რება სულ ახლახანს მიღებულ კონსტიტუციურ კანონში, რაც გან-
ხორციელდა კიდეც და კონსტიტუციის გადასინჯვის პროცესი
2018 წელსაც გაგრძელდა.
ეს არ იყო პირველი შემთხვევა, როდესაც საკონსტიტუციო რე-
ფორმა საკონსტიტუციო სასამართლოს შეეხო. 1995 წლის კონსტი-
ტუციით დამკვიდრებულ საკონსტიტუციო კონტროლის ამ სასა-
3 CDL-AD (2017)023, European Commission for Democracy through Law

(Venice Commission), Opinion on the Draft revised Constitution as adopted
by the Parliament of Georgia at the second reading on 23 June 2017, Adopted
by the Venice Commission at its 112th Plenary Session (Venice, 6-7 October
2017).
189
მართლო ორგანომ უკანასკნელი 20 წლის მანძილზე მნიშვნელო-

ვანი ცვლილებები განიცადა როგორც საკონსტიტუციო რეფორ-
მის, ისე საკანონმდებლო ცვლილებების ფორმატში. მაგალითად,
2002 წელს საგულისხმო ცვლილებები განხორციელდა საკონსტი-
ტუციო სასამართლოს შესახებ კანონმდებლობაში.4 გაფართოვდა
საკონსტიტუციო სასამართლოს კომპეტენცია. მის უფლებამოსი-
ლებებს დაემატა ნორმათა ფორმალური და კონკრეტული კონ-
ტროლი, ასევე გაფართოვდა საკონსტიტუციო სასამართლოსადმი
მიმართვის უფლების მქონე სუბიექტთა წრე, საკონსტიტუციო
სამართალწარმოება უფრო მოქნილი და ეფექტიანი გახდა. მაგრამ
2004 წელს, რევოლუციურ ტალღაზე მოსული ხელისუფლება ჯერ
შეეცადა საკონსტიტუციო სასამართლოს გაუქმებას უზენაეს
სასამართლოსთან მისი შეერთების გზით, ხოლო შემდეგ 2004 წლის
17 დეკემბერს საყოველთაო სახალხო განხილვისათვის გამოაქვეყ-
ნა საქართველოს პრეზიდენტის მიერ ინიცირებული კონსტიტუ-
ციური კანონის პროექტი, რომლის თანახმად, საკონსტიტუციო სა-
სამართლო აღარ განიხილებოდა როგორც სასამართლო ხელისუფ-
ლების დაწესებულება, საკონსტიტუციო და უზენაესი სასამარ-
თლოს ყველა მოსამართლეს (გარდა უზენაესი სასამართლოს ახ-
ლად არჩეული თავმჯდომარისა) ვადამდე უწყდებოდა უფლებამო-
სილება, საკონსტიტუციო სასამართლოს წევრის თანამდებობიდან
გადაყენება შესაძლებელი ხდებოდა იმპიჩმენტით, მცირდებოდა
საკონსტიტუციო სასამართლოს წევრის თანამდებობის დაკავები-
სათვის დადგენილი ასაკობრივი ცენზი, იცვლებოდა საკონსტიტუ-
ციო სასამართლოს დაკომპლექტების წესი – ყველა მოსამართლეს
პრეზიდენტის წარდგინებით ირჩევდა პარლამენტი, საკონსტიტუ-
ციო სასამართლოს აღარ ექნებოდა არჩევნების კონსტიტუციურო-
ბის შემოწმების კომპეტენცია, იზღუდებოდა იმ ნორმატიული აქ-
ტების წრე, რომლის გასაჩივრების უფლებაც ჰქონდათ მოქალა-
ქეებს და სხვ.
4 იხ., საქართველოს 2002 წლის 12 თებერვლის ორგანული კანონი, სსმ,

2004 წ., N4; მუხ. 14; ხეცურიანი ჯ., ნოვაციები საქართველოს საკონს-
ტიტუციო სასამართლოს შესახებ კანონმდებლობაში, ჟურნ. „ადამიანი და
კონსტიტუცია“, N1, 2002, 9-18.
190
საქართველოს კონსტიტუციაში მოსალოდნელი ამ ცვლილებე-

ბის თაობაზე მკვეთრად უარყოფითი დამოკიდებულება გამოხატეს
როგორც ქვეყნის შიგნით, ისე მის ფარგლებს გარეთ, რის გამოც
კანონპროექტის ამ სახით მიღებას ხელისუფლება მოერიდა, თუმ-
ცა, ზოგიერთი დებულება, რომელიც, მაგალითად, ზღუდავდა სა-
კონსტიტუციო სასამართლოს უფლებამოსილებას, ამცირებდა სა-
კონსტიტუციო სასამართლოს მოსამართლედ განწესების ასაკობ-
რივ ცენზს და სხვა, მაინც იქნა მიღებული შემდგომ წლებში.5
საკონსტიტუციო სასამართლოს უფლებამოსილების შეზღუდ-
ვას შეეცადნენ 2016 წელსაც, მაგრამ საქართველოს პრეზიდენტის
მიერ ვეტოს უფლების გამოყენების შედეგად, საკონსტიტუციო
სასამართლოს შესახებ საკანონმდებლო აქტებში შესატანი საეჭვო
ცვლილებების დიდი ნაწილი თავიდან იქნა აცილებული.6
2017 წლის საკონსტიტუციო რეფორმამ მნიშვნელოვანი ცვლი-
ლებები გამოიწვია საკონსტიტუციო სასამართლოს კონსტიტუცი-
ური საფუძვლების განმსაზღვრელ ნორმებში. წინამდებარე სტა-
ტიაში განხილულია სწორედ ამ ცვლილებათა არსი, მიზანდასახუ-
ლობა და შესაბამისობა საკონსტიტუციო სამართლის ძირითად
პრინციპებთან.
საკონსტიტუციო სასამართლოს ადგილი

ხელისუფლების დანაწილების სისტემაში
საკონსტიტუციო რეფორმის შედეგად საქართველოს საკონსტი-

ტუციო სასამართლოს ადგილი ხელისუფლების დანაწილების სის-
ტემაში არ შეცვლილა. ძირითადი კანონით იგი კვლავ სასამართლო
ხელისუფლების დაწესებულებადაა აღიარებული. საქართველოს
კონსტიტუციის ახალი რედაქციის მეექვსე თავში − „სასამართლო
ხელისუფლება და პროკურატურა“ ნათქვამია, რომ სასამართლო
ხელისუფლებას ახორციელებენ საქართველოს საკონსტიტუციო
5 იხ., ხეცურიანი ჯ., დამოუკიდებლობიდან სამართლებრივი სახელმწიფო-

საკენ, თბილისი, 2006, 67-69.
6 ამ საკითხზე დაწვრილებით იხ., ხეცურიანი ჯ., საქართველოს საკონს-
ტიტუციო სასამართლოს უფლებამოსილება, თბილისი, 2016, 278-282.
191
სასამართლო და საერთო სასამართლოები (59-ე მუხლის პირველი

პუნქტი). რაც შეეხება პროკურატურას, მართალია, ზოგიერთ ქვე-
ყანაში ის სასამართლო ხელისუფლების ორგანოა (ბელგია, ესპანე-
თი, რუმინეთი, ლატვია, ხორვატია)7, მაგრამ საქართველოს სინა-
მდვილეში სასამართლო ხელისუფლების დაწესებულებებთან მისი
კონსტიტუციის ერთ თავში გაერთიანება უაღრესად პირობითია.
კანონმდებელი კონსტიტუციის ახალ რედაქციაში პროკურატურის
ადგილის განსაზღვრისას, როგორც ჩანს, ითვალისწინებდა პრო-
კურატურის მნიშვნელოვან როლს მართლმსაჯულების განხორცი-
ელებაში, მაგრამ მაშინ, ამავე ლოგიკით, მას ადვოკატურისთვისაც
უნდა მოეძებნა სათანადო ადგილი ძირითადი კანონის სასამარ-
თლო ხელისუფლების თავში.8 მიუხედავად იმისა, რომ საქართვე-
ლოს პროკურატურა სახელმწიფო ხელისუფლების ერთ-ერთი
კონსტიტუციური ორგანოა, ძირითადი კანონით არ არის გან-
საზღვრული მისი კომპეტენცია, რაც, ჩვენი აზრით, მნიშვნელო-
ვანი ხარვეზია და საკანონმდებლო დონეზე იძლევა მისი უფლება-
მოსილებების განსაზღვრის ფართო შესაძლებლობებს კანონმდებ-
ლის მიხედულებისამებრ. თუ გავითვალისწინებთ საქართველოს
პროკურატურის ფორმირების წესსა და მის ანგარიშვალდებუ-
ლებას პარლამენტის წინაშე (საქართველოს კონსტიტუციის ახალი
რედაქციის 65-ე მუხლი), ის საკანონმდებლო ხელისუფლებასთან
ასოცირებულად უფრო მოიაზრება, ვიდრე სასამართლო ხელის-
უფლების ან თუნდაც აღმასრულებელი ხელისუფლების ნაწილად,
7 იხ., მელქაძე ო., დვალი ბ., სასამართლო ხელისუფლება საზღვარგარეთის

ქვეყნებში, თბილისი, 2000, 209-225.
8 საქართველოს კონსტიტუციის ახალ რედაქციაში ადვოკატურაზე მითი-
თება მოცემულია ადამიანის ძირითადი უფლებების თავში (31-ე მუხლის

მე-3 პუნქტი). ამასთან დაკავშირებით საგულისხმოა, რომ ბულგარეთის
კონსტიტუციის სასამართლო ხელისუფლების თავში პროკურატურასთან
ერთად ადვოკატურაც არის მოხსენიებული, საკონსტიტუციო სასამარ-
თლო კი გამოყოფილია სასამართლო ხელისუფლებისაგან და მას ცალკე
თავი ეძღვნება (იხ., საზღვარგარეთის ქვეყნების კონსტიტუციები, ნაწილი
IV, ვ. გონაშვილის რედაქტორობით, თბილისი, 2007, 222, 224).
192
როგორც ეს 1995 წლის კონსტიტუციის თავდაპირველ რედაქციაში

იყო და 2004 წლის საკონსტიტუციო რეფორმის შემდეგ არის.9
საქართველოს ამჟამადმოქმედ კონსტიტუციაში, მისი ახალი
რედაქციისაგან განსხვავებით, სასამართლო ხელისუფლების თავ-
ში აღნიშნულია არა მხოლოდ სახელმწიფო ხელისუფლების ამ
შტოს ინსტიტუციები, არამედ მოცემულია აგრეთვე სასამართლო
ხელისუფლების განხორციელების ფორმებიც. კერძოდ, მასში
ნათქვამია, რომ „სასამართლო ხელისუფლება ხორციელდება სა-
კონსტიტუციო კონტროლის, მართლმსაჯულების და კანონით
დადგენილი სხვა ფორმების მეშვეობით“ (82-ე მუხლის პირველი
პუნქტი). „კანონით დადგენილი სხვა ფორმების მეშვეობით“ სასა-
მართლო ხელისუფლების განხორციელების შესაძლებლობა კონს-
ტიტუციის ახალი რედაქციიდან ამოღებულია.
სასამართლო ხელისუფლება და მართლმსაჯულება (მათ შო-
რის, რა თქმა უნდა, საკონსტიტუციო მართლმსაჯულება) იდენტუ-
რი ცნებები არ არის. სასამართლო ხელისუფლების განხორციელე-
ბა უფრო ფართო ცნებაა, მოიცავს მართლმსაჯულებას, სასამარ-
თლო საკონსტიტუციო კონტროლსაც (საკონსტიტუციო მართლ-
მსაჯულებასაც) და, ამასთანავე, ისეთ საქმიანობასაც, რომელიც
ვერც მართლმსაჯულებად და ვერც საკონსტიტუციო კონტროლად
ვერ იქნება მიჩნეული, თუმცა, სასამართლო ხელისუფლების გან-
ხორციელებად ჩაითვლება. მაგალითად, როდესაც საკონსტი-
ტუციო სასამართლო უფლებამოსილებას ვადამდე უწყვეტს თავის
წევრს, იგი არ შეიძლება ჩაითვალოს საკონსტიტუციო კონტროლის
განხორციელებად, ან კიდევ, საერთო სასამართლოების სისტემის
კონსტიტუციით გათვალისწინებული ორგანოს − იუსტიციის უმაღ-
ლესი საბჭოს საქმიანობა, რა თქმა უნდა, არ არის მართლმსაჯუ-
ლების განხორციელება. მაგრამ როგორც ერთ, ისე მეორე შე-
9 საქართველოს 1995 წლის კონსტიტუციის თავდაპირველ რედაქციაში

პროკურატურა სასამართლო ხელისუფლების დაწესებულებად იყო მიჩნე-
ული და იქვე იყო განსაზღვრული მისი ძირითადი ფუნქციები ((91-ე მუხ-
ლი), ხოლო 2004 წლის საკონსტიტუციო რეფორმის შემდეგ, პროკურა-
ტურაზე მითითება საერთოდ იქნა ამოღებული ძირითადი კანონიდან და ის
აღმასრულებელი ხელისუფლების დაწესებულება გახდა.
193
მთხვევაში საქმე გვაქვს სასამართლო ხელისუფლების განხორ-

ციელებასთან ისეთი ფორმებით, რომლებიც დადგენილია კონსტი-
ტუციით და კანონით. ამიტომ არ იყო მართებული კონსტიტუციის
ზემოაღნიშნული დებულების შეცვლა ძირითადი კანონის ახალ
რედაქციაში.
მართლმსაჯულების და საკონსტიტუციო სასამართლო კონ-
ტროლის (საკონსტიტუციო მართლმსაჯულების) განხორციელება
სასამართლო ხელისუფლების ორი ინსტიტუციის − საერთო სასა-
მართლოებისა და საკონსტიტუციო სასამართლოს ძირითადი, მთა-
ვარი ფუნქციებია, მათი საქმიანობის ძირითადი მიმართულებებია,
რომელშიც ვლინდება მათი შინაგანი სპეციფიკური ბუნება და რაც
გამოარჩევს მათ სახელმწიფო ხელისუფლების სხვა ორგანოებისა-
გან. სახელმწიფო ხელისუფლების არც ერთ სხვა ორგანოს არ შე-
უძლია განახორციელოს მართლმსაჯულება ან საკონსტიტუციო
სასამართლო კონტროლი. მართალია, ეს ინსტიტუციები ახორცი-
ელებენ აგრეთვე სხვა, არაძირითად ფუნქციებსაც, მაგრამ მათ და-
მოუკიდებელი მნიშვნელობა არ გააჩნიათ და ემსახურებიან ძირი-
თადი ფუნქციის ეფექტიან განხორციელებას. ამასთან დაკავშირე-
ბით იურიდიულ ლიტერატურაში მართებულად აღნიშნავენ: „სწო-
რედ მართლმსაჯულება, როგორც სასამართლოს მთავარი, ძირი-
თადი ფუნქცია, განაპირობებს სასამართლო ხელისუფლების სპე-
ციფიკას და მის ადგილს სახელმწიფო მექანიზმის სისტემაში“.10
ამას შეიძლება ისიც დავუმატოთ, რომ ეს ძირითადი ფუნქცია განა-
პირობებს აგრეთვე ამ ორი ინსტიტუციის კუთვნილებას სასამარ-
თლო ხელისუფლებისადმი.
იურიდიულ ლიტერატურაში გამოთქმულია მოსაზრება, რომ
საკონსტიტუციო სასამართლო არის როგორც პოლიტიკის განმა-
ხორციელებელი მართლმსაჯულების ორგანო, ისე მართლმსაჯუ-
ლების განმახორციელებელი პოლიტიკური ორგანო. იგი თავის
თავში მოიცავს ორივე მათგანისათვის დამახასიათებელ მნიშვნე-
ლოვან ელემენტებს და ახორციელებს ე.წ. „შერეულ“ − პოლიტიკურ
10იხ., მელქაძე ო., დვალი ბ., სასამართლო ხელისუფლება საზღვარგარე-

თის ქვეყნებში, თბილისი, 2000, 16.
194
მართლმსაჯულებას.11 თავისი ამ სპეციფიკური პოლიტიკურ-სა-

მართლებრივი ბუნებიდან გამომდინარე, საკონსტიტუციო სასა-
მართლოს განიხილავენ როგორც დამოუკიდებელ, სასამართლო
სისტემისაგან განცალკევებულ სახელმწიფო ხელისუფლების ერთ-
ერთ უმაღლეს ორგანოს. მათი აზრით, სწორედ ამიტომაა, რომ
ზოგიერთი ქვეყნის კონსტიტუციაში, სავსებით დასაბუთებულად,
საკონსტიტუციო სასამართლოს ეძღვნება ცალკე თავი (ავსტრია,
ესპანეთი, ბულგარეთი) და არ არის აუცილებელი, ის მოქცეული
იყოს კონსტიტუციის სასამართლო ხელისუფლების თავში.12
ჩვენი აზრით, საკონსტიტუციო სასამართლო არ შეიძლება იყოს
პოლიტიკური ორგანო, რადგანაც ასეთი ორგანოები საკითხებს
წყვეტენ საკუთარი ინიციატივით და მიზანშეწონილობით. საკონს-
ტიტუციო სასამართლო კი, თუ მას მიმართავენ (და არა საკუთარი
ინიციატივით) წყვეტს მხოლოდ სამართლებრივ საკითხებს − რამ-
დენად შეესაბამება სამართლის ესა თუ ის ნორმა ან ქმედება კონს-
ტიტუციას.13 ამ საკითხებს, ამასთანავე, შეიძლება დიდი პოლიტი-
კური მნიშვნელობა ჰქონდეს, ისევე როგორც, ზოგჯერ, საერთო
სასამართლოებში განსახილველი სისხლის, სამოქალაქო თუ ადმი-
ნისტრაციული სამართლის საქმეებს, მაგრამ ორივე შემთხვევაში
სასამართლო წყვეტს მხოლოდ სამართლის და არა პოლიტიკურ
საკითხს. იმის გამო, რომ სასამართლოს გადაწყვეტილებებს შე-
იძლება ჰქონდეთ პოლიტიკური მნიშვნელობა და, შესაბამისად,
გავლენას ახდენდეს ქვეყნის პოლიტიკურ ცხოვრებაზე, იქმნება
ილუზია, რომ სასამართლო ამასთანავე პოლიტიკური ორგანოა,
რაც, რა თქმა უნდა, არ არის სწორი.
საკონსტიტუციო სასამართლო არის სახელმწიფო ხელისუფლე-
ბის ერთ-ერთი უმაღლესი კონსტიტუციური ორგანო, რომელიც
11 იხ., გეგენავა დ., საკონსტიტუციო სასამართლოს სამართლებრივი ბუნე-

ბა და მისი ადგილი ხელისუფლების დანაწილების კონცეფციაში. წიგნში:
თანამედროვე საკონსტიტუციო სამართალი, წ.I, გ. კვერენჩხილაძისა და დ.
გეგენავას რედაქტორობით, თბილისი, 2012, 99.
12 იხ., Витрук Н.В., Конституционное Правосудие, Судебно-Конституци-
онное Право и Процесс, Москва, 2005, 161.

13 იხ., ხუბუა გ., ტრაუტი ი., კონსტიტუციური მართლმსაჯულება გერმანი-
აში, თბილისი, 2001, 18.
195
ახორციელებს სასამართლო ხელისუფლებას საკონსტიტუციო

მართლმსაჯულების და კანონით გათვალისწინებული სხვა ფორმე-
ბის მეშვეობით. ამიტომ მისი ადგილი სასამართლო ხელისუფლე-
ბაშია და, შესაბამისად, საქართველოს კონსტიტუციაში ეს საკითხი
სწორად არის გადაწყვეტილი.
საკონსტიტუციო სასამართლოს
შემადგენლობა და ფორმირების წესი
საკონსტიტუციო სასამართლოს შემადგენლობისა და ფორმი-

რების წესის ძირითადი ასპექტები როგორც საკონსტიტუციო რე-
ფორმამდე, ისე რეფორმის შემდეგაც საქართველოს კონსტიტუ-
ციის რეგულირების საგანს წარმოადგენს, რომელიც მოიცავს სა-
კონსტიტუციო სასამართლოს პერსონალური შემადგენლობის რა-
ოდენობის, მოსამართლის განწესების მეთოდისა და პროცედურის,
მოსამართლეობის კანდიდატისადმი წაყენებული მოთხოვნებისა
და სასამართლოს ფორმირებაში მონაწილე სუბიექტების შესახებ
საკითხებს.
თავიდანვე აღვნიშნავთ, რომ 2017 წლის საკონსტიტუციო რე-
ფორმამდე, საქართველოს ძირითად კანონში საკონსტიტუციო სა-
სამართლოს პერსონალური შემადგენლობის აღსანიშნავად თანა-
ბარი მნიშვნელობით გამოიყენებოდა ორი ტერმინი: „საკონსტიტუ-
ციო სასამართლოს მოსამართლე“ და „საკონსტიტუციო სასა-
მართლოს წევრი“ (88-ე მუხლის მე-2 პუნქტი). საქართველოს კონს-
ტიტუციის ახალ რედაქციაში ამ მიზნისათვის გამოიყენება მხო-
ლოდ ერთი ტერმინი − „საკონსტიტუციო სასამართლოს მოსამარ-
თლე“, რაც, ჩვენი აზრით, უფრო ზუსტად გამოხატავს ამ თანამდე-
ბობის პირთა სამართლებრივ მდგომარეობას.
საკონსტიტუციო სასამართლოს მოსამართლეთა რაოდენობა
სხვადასხვა ქვეყანაში განსხვავებულია. მოსამართლეთა რაოდენო-
ბა უპირატესად განპირობებულია საკონსტიტუციო სასამართლოს
უფლებამოსილებებისა და სასამართლოს მიერ განსახილველი
196
საქმეების რაოდენობით, აგრეთვე სხვა ფაქტორებით.14 საქარ-

თველოს საკონსტიტუციო სასამართლო 9 მოსამართლისაგან შედ-
გება. საქართველოს კონსტიტუციის მიღების შემდეგ, მისი რა-
ოდენობა არ შეცვლილა. თუმცა, იყო წინადადება მოსამართლეთა
რაოდენობის გაზრდის შესახებ, ოღონდ, იმ შემთხვევაში, თუ სა-
კონსტიტუციო სასამართლოს დაემატებოდა რეალური კონტრო-
ლის განხორციელების უფლებამოსილება, რაც, რასაკვირველია,
უსათუოდ გამოიწვევდა განსახილველი საქმეების რაოდენობის
მკვეთრ ზრდას.15 მაგრამ რადგანაც ეს წინადადება არ იქნა გაზი-
არებული, საკონსტიტუციო სასამართლოს პერსონალური შემად-
გენლობის კონსტიტუციით განსაზღვრული რაოდენობა დღემდე
უცვლელი დარჩა. სამაგიეროდ, საკონსტიტუციო რეფორმის შედე-
გად გარკვეული ცვლილებები განიცადა იმ მოთხოვნებმა, რომ-
ლებსაც უნდა აკმაყოფილებდეს საკონსტიტუციო სასამართლოს
მოსამართლეობის კანდიდატი. საქართველოს კონსტიტუციის თავ-
დაპირველ რედაქციაში საკონსტიტუციო სასამართლოს მოსამარ-
თლედ განწესებისათვის აუცილებელი იყო სამი პირობის არსე-
ბობა. მოსამართლეობის კანდიდატი უნდა ყოფილიყო საქართვე-
ლოს მოქალაქე, 35 წლის ასაკს მიღწეული და უმაღლესი იურიდი-
ული განათლების მქონე (88-ე მუხლის მე-4 პუნქტი). საქართველოს
კონსტიტუციაში 2005 წელს განხორციელებული ცვლილებით,16
ასაკობრივი ცენზი 35 წლიდან 30 წლამდე შემცირდა, რაც, ჩვენი
აზრით, გაუმართლებელი იყო. საქმე ისაა, რომ საზღვარგარეთის
ქვეყნებთან შედარებით, საქართველოს კანონმდებლობა ისედაც
მინიმალურ მოთხოვნებს ადგენდა საკონსტიტუციო სასამართლოს
მოსამართლის კანდიდატისათვის და მათი კიდევ უფრო შემცირება
უარყოფითად აისახებოდა მოსამართლეთა შემადგენლობის კვა-
14 მოსამართლეების ყველაზე მცირე რაოდენობა ანდორის საკონსტი-

ტუციო სასამართლოშია (4 მოსამართლე), ხოლო ყველაზე მეტი − რუსე-
თის საკონსტიტუციო სასამართლოში (19 მოსამართლე).
15 იხ., ხეცურიანი ჯ., საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს უფ-
ლებამოსილება, თბილისი, 2016, 148-154.

16 იხ. საქართველოს 2005 წლის 27 დეკემბრის კონსტიტუციური კანონი №
2496, სსმ I, № 1, 04.01.2006, მუხ. 2.
197
ლიფიკაციის დონეზე, მით უმეტეს იმ პირობებში, როდესაც მოსა-

მართლეობის კანდიდატისათვის სპეციალობით მუშაობის რაიმე
გამოცდილების ცენზს ძირითადი კანონი არ ითვალისწინებდა.17
საკონსტიტუციო სასამართლოს პერსონალური შემადგენლობის
პროფესიონალიზმისა და გამოცდილების მაღალ დონეს საზღვარ-
გარეთის ქვეყნებში ძირითადად აღწევენ სწორედ მოსამართლე-
ობის პრეტენდენტებისათვის მაღალი ასაკობრივი და სპეციალო-
ბით ხანგრძლივი მუშაობის ცენზის დაწესებით. მაგალითად, გერ-
მანიასა და სლოვაკეთში საკონსტიტუციო სასამართლოს მოსამარ-
თლეს დანიშვნისათვის საჭირო მინიმალური ასაკი 40 წელია, უნ-
გრეთში − 45, პროფესიული საქმიანობის მინიმალური სტაჟი ავს-
ტრიაში − 10 წელია, ესპანეთში - 15 და ა.შ. იმ ქვეყნებშიც კი, სადაც
არ არის დაწესებული საკონსტიტუციო სასამართლოს მოსამარ-
თლედ განწესებისათვის აუცილებელი მინიმალური ასაკი (ლიტვა,
ლატვია და სხვ.), მოსამართლეობის კანდიდატს პროფესიული გა-
მოცდილების ისეთი სტაჟი მოეთხოვება, რომ მოსამართლე შე-
იძლება გახდეს პირი არანაკლებ 35 წლის ასაკიდან.18
იურიდიულ ლიტერატურაში სავსებით მართებულად არის გა-
კრიტიკებული საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს მო-
სამართლეთა განწესების დადგენილი კრიტერიუმების ზემოაღ-
ნიშნული სისტემა, რომელიც არ შეესაბამება საკონსტიტუციო
სასამართლოს მოსამართლის მაღალ სტატუსს.19 საკონსტიტუციო
რეფორმის შედეგად, საკონსტიტუციო სასამართლოს მოსამარ-
თლეობის კანდიდატისადმი წაყენებული მოთხოვნები მნიშვნელოვ-
17 საინტერესოა, რომ საკონსტიტუციო სასამართლოს მოსამართლეობის

კანდიდატისაგან განსხვავებით, ძირითადი კანონი ასეთ მოთხოვნას
აწესებდა საერთო სასამართლოს მოსამართლეობის კანდიდატისათვის.
სახელდობრ, საერთო სასამართლოს მოსამართლეობის კანდიდატს სხვა
ცენზებთან ერთად უნდა ჰქონოდა სპეციალობით მუშაობის სულ ცოტა 5
წლის გამოცდილება (86-ე მუხლის პირველი პუნქტი).
18 იხ., Конституционный Контроль в Зарубежных Странах, Ред. В.В. Мак-
лаков, Москва, 2007, 42-43; Витрук Н.В., Конституционное Правосудие,

Судебно-Конституционное Право и Процесс, Москва, 2005, 180-181.
19 იხ., კახიანი გ., საკონსტიტუციო კონტროლი საქართველოში, თეორია
და კანონმდებლობის ანალიზი, თბილისი, 2011, 149-150.
198
ნად გაიზარდა და შემდეგი სახით ჩამოყალიბდა: მოსამართლეობის

კანდიდატი უნდა იყოს საქართველოს მოქალაქე, არანაკლებ 35
წლის ასაკის, რომელსაც აქვს უმაღლესი იურიდიული განათლება,
სპეციალობით მუშაობის სულ მცირე 10 წლის გამოცდილება და
გამორჩეული პროფესიული კვალიფიკაცია (მე-60 მუხლის მე-2
პუნქტი). როგორც ვხედავთ, მინიმალური ასაკობრივი ცენზი
კვლავ თავის პირვანდელ მდგომარეობას დაუბრუნდა და, ამასთა-
ნავე, რაც, რა თქმა უნდა, მისასალმებელია, დამატებულია ახალი
მოთხოვნები, კერძოდ, სპეციალობით მუშაობის არანაკლებ 10
წლიანი გამოცდილება და გამორჩეული პროფესიული კვალიფი-
კაცია. ეს ცენზები ერთობლიობაში, ვფიქრობთ, უზრუნველყოფს
საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს დაკომპლექტებას
გამოცდილი და მაღალკვალიფიციური იურისტებით.
არანაკლები მნიშვნელობა აქვს მოსამართლეობის კანდიდა-
ტების შერჩევისა და საკონსტიტუციო სასამართლოს შემადგენლო-
ბაში მათი განწესების წესს, რომელიც საზღვარგარეთის ქვეყნებში
ერთმნიშვნელოვნად არ არის გადაწყვეტილი. თუმცა, ყველგან
ნათლად იკვეთება კანონმდებლის მისწრაფება, დაადგინოს სა-
კონსტიტუციო სასამართლოს დაკომპლექტების ისეთი წესი, რომე-
ლიც უზრუნველყოფს საკონსტიტუციო კონტროლის ამ უმნიშვნე-
ლოვანესი ინსტიტუციის დამოუკიდებლობას ხელისუფლების ორ-
განოებისა და პარტიული გავლენისაგან. ეს ტენდენცია კარგად
ჩანს საკონსტიტუციო სასამართლოს ფორმირების იმ წესში, რომე-
ლიც გულისხმობს ხელისუფლების სამივე შტოს თანაბრად მონაწი-
ლეობას ამ პროცესში (ბულგარეთი, ესპანეთი, იტალია, უკრაინა და
სხვ.). საკონსტიტუციო სასამართლოს ფორმირების სწორედ ასეთი
წესი იქნა დადგენილი საქართველოს კონსტიტუციის თავდაპირ-
ველ რედაქციაში. საქართველოს ძირითადი კანონის თანახმად (88-
ე მუხლის მე-2 პუნქტი), საკონსტიტუციო სასამართლოს სამ წევრს
ნიშნავს საქართველოს პრეზიდენტი (პრეზიდენტი მაშინ სახელმ-
წიფოსა და აღმასრულებელი ხელისუფლების მეთაური იყო), სამ
წევრს ირჩევს პარლამენტი (საკანონმდებლო ხელისუფლება) და
სამ წევრს ნიშნავს უზენაესი სასამართლო (სასამართლო ხელის-
უფლება).
199
იურიდიულ ლიტერატურაში ყურადღება მიაქციეს იმ გარემო-

ებას, რომ საკონსტიტუციო სასამართლოს დაკომპლექტების ეს
წესი, მასში მონაწილე სუბიექტების თვალსაზრისით, მართალია,
შემდეგ პერიოდშიც არ შეცვლილა, მაგრამ 2004 წელს საკონსტ-
იტუციო რეფორმის შედეგად, შეიცვალა ერთ-ერთი ამ სუბიექტის,
კერძოდ, საქართველოს პრეზიდენტის სტატუსი. ის აღმასრულე-
ბელი ხელისუფლების მეთაურად აღარ განიხილებოდა, რაც, მათი
აზრით, გამორიცხავდა აღმასრულებელი ხელისუფლების მონაწი-
ლეობას საკონსტიტუციო სასამართლოს დაკომპლექტებაში. ამი-
ტომ, გამოითქვა წინადადება, რომ სახელმწიფო ხელისუფლების
შტოთა პარიტეტულობის პრინციპის სრული რეალიზაციის მიზ-
ნით, მიზანშეწონილი იქნებოდა, საკონსტიტუციო სასამართლოს
წევრად დასანიშნი კანდიდატურა პრეზიდენტისათვის წარედგინა
მთავრობას.20 საკითხის ასე დასმა მართებულად მიგვაჩნია, თუმცა
ამის აუცილებლობა გაჩნდა არა 2004 წლის, არამედ 2010 წლის
საკონსტიტუციო რეფორმის შემდეგ, როდესაც საქართველოს
მთავრობამ აღმასრულებელი ხელისუფლების უმაღლესი ორგანოს
სტატუსი მიიღო, ხოლო საქართველოს პრეზიდენტს ჩამოსცილდა
აღმასრულებელი ხელისუფლების განხორციელების ძირითადი
ფუნქციები. მანამდე კი, 2004 წლის საკონსტიტუციო რეფორმის
შემდეგ 2013 წლამდე, საქართველოს პრეზიდენტი, მართალია,
აღარ იყო აღმასრულებელი ხელისუფლების მეთაური, მაგრამ არც
საქართველოს მთავრობა განიხილებოდა როგორც აღმასრულე-
ბელი ხელისუფლების უმაღლესი ორგანო. საქართველოს პრეზი-
დენტი მთავრობასთან ერთად ინაწილებდა აღმასრულებელ ხელის-
უფლებას, კერძოდ, საქართველოს მთავრობა პასუხისმგებელი იყო
პარლამენტისა და პრეზიდენტის წინაშე, საქართველოს პრეზი-
დენტს უფლება ჰქონდა საკუთარი ინიციატივით გადაეყენებინა
მთავრობა, თანამდებობიდან გაეთავისუფლებინა ზოგიერთი მი-
ნისტრი, შეეჩერებინა ან გაეუქმებინა მთავრობისა და აღმასრუ-
ლებელი ხელისუფლების დაწესებულებათა აქტები და სხვ. ამის გა-
თვალისწინებით, საქართველოს პრეზიდენტის მიერ საკონსტიტუ-
20 იხ., იქვე, 135-136.
200
ციო სასამართლოს მოსამართლის დანიშვნის უფლება ამ პერი-

ოდში შეიძლება კვლავ განხილულიყო როგორც აღმასრულებელი
ხელისუფლების მონაწილეობა საკონსტიტუციო სასამართლოს
ფორმირებაში.
მიუხედავად იმისა, რომ 2017 წლის საკონსტიტუციო რეფორმამ
საქართველოს პრეზიდენტი თითქმის სრულად ჩამოაცილა აღმას-
რულებელ ხელისუფლებას და მას მხოლოდ სახელმწიფოს მეთაუ-
რის სტატუსი აკმარა, როგორც ეს საპარლამენტო რესპუბლიკის-
თვისაა დამახასიათებელი, მას მაინც დაუტოვა საკონსტიტუციო
სასამართლოს შემადგენლობის ერთი მესამედის ერთპიროვნულად
დაკომპლექტების უფლებამოსილება. თუ კანონმდებელი ერთგუ-
ლი რჩება იმ პრინციპისა, რომ საქართველოს საკონსტიტუციო სა-
სამართლოს ფორმირებაში სახელმწიფო ხელისუფლების სამივე
შტო თანაბრად უნდა მონაწილეობდეს, მაშინ შეცვლილ კონსტიტუ-
ციურ-სამართლებრივ რეალობაში გაუგებარია, აღმასრულებელი
ხელისუფლება როგორ მონაწილეობს ამ პროცესში. საკონსტიტუ-
ციო რეფორმის შემდეგ, საქართველოს პრეზიდენტი საერთოდ
აღარ წარმოადგენს ხელისუფლების ცნობილი ტრიადიდან არც
ერთ შტოს. გამომდინარე აქედან, ეს საკითხი სამომავლოდ უნდა
გადაწყდეს ისე, როგორც ეს ზემოთ იყო შემოთავაზებული ან
პრეზიდენტის მიერ საკონსტიტუციო სასამართლოს მოსამართლის
დანიშვნისას პრემიერ-მინისტრის თანახელმოწერის (კონტრასიგ-
ნაციის) შემოღებით.21
საქართველოს კონსტიტუციის ახალ რედაქციაში შეცვლილია
პარლამენტის მიერ საკონსტიტუციო სასამართლოს არჩევის პრო-
ცედურა. ამჟამად მოქმედი ძირითადი კანონის თანახმად, საკონს-
ტიტუციო სასამართლოს 3 წევრს ირჩევს პარლამენტი სიითი
შემადგენლობის ნახევარზე მეტით, ხოლო კონსტიტუციის ახალი
21მაგალითად, იტალიის პრეზიდენტი ნიშნავს საკონსტიტუციო სასამარ-

თლოს ერთ მესამედს (ხუთ მოსამართლეს) მთავრობის მიერ პრეზიდენ-
ტისათვის კანდიდატურების წარდგენის გარეშე, თუმცა, პრეზიდენტის დე-
კრეტი მოსამართლის დანიშვნის შესახებ საჭიროებს მთავრობის თავ-
მჯდომარის კონტრასიგნაციას (იხ., Конституционный Контроль в Зару-
бежных Странах, Ред. В.В. Маклаков, Москва, 2007, 315-316).
201
რედაქციით − სრული შემადგენლობის სამი მეხუთედის უმრავლე-

სობით (მე-60 მუხლის მე-2 პუნქტი). საგულისხმოა, რომ საქართვე-
ლოს კონსტიტუციის თავდაპირველი რედაქციით პარლამენტის
მიერ საკონსტიტუციო სასამართლოს მოსამართლის არჩევისა-
თვის საჭირო იყო პარლამენტის სიითი შემადგენლობის არანაკლებ
სამი მეხუთედის მხარდაჭერა (88-ე მუხლის მე-2 პუნქტი). ახალი
რედაქციით პარლამენტის „სიითი შემადგენლობა“ შეიცვალა „სრუ-
ლი შემადგენლობით“, ხოლო „ნახევარზე მეტი“- „სამი მეხუთედით“.
საკონსტიტუციო სასამართლოს მოსამართლის განწესებისას საჭი-
რო კვორუმის მნიშვნელოვნად გაზრდა, ჩვენი აზრით, ხელს შე-
უწყობს საკონსტიტუციო სასამართლოს ფორმირების პროცესში
საპარლამენტო უმცირესობის მოსაზრებების გათვალისწინებასა
და საპარლამენტო უმრავლესობის გავლენისაგან საკონსტიტუციო
სასამართლოს პერსონალური შემადგენლობის დაცვას.
რაც შეეხება საკონსტიტუციო სასამართლოს მოსამართლის
უფლებამოსილების ვადის საკითხს, ჩვენი აზრით, მოსამართლეთა
დამოუკიდებლობის უზრუნველყოფისათვის მოსამართლე მიზან-
შეწონილია განწესდეს ან უვადოდ ან განსაზღვრული ვადით,
ოღონდ, ხელმეორედ დანიშვნის (არჩევის) უფლების გარეშე. სა-
ქართველოს კონსტიტუციამ თავიდანვე დაადგინა საკონსტიტუ-
ციო სასამართლოს მოსამართლის უფლებამოსილების 10 წლიანი
ვადა და ახალი ვადით მოსამართლის განწესების დაუშვებლობის
პრინციპი. არც ერთ საკონსტიტუციო რეფორმას ძირითადი კანო-
ნის ეს დებულებები არ შეუცვლია და ისინი კონსტიტუციის ახალი
რედაქციითაც ძალაშია, რაც მიანიშნებს კანონმდებლის სწორ და-
მოკიდებულებაზე ამ საკითხის მიმართ.
ამავე კონტექსტში შეიძლება იქნეს განხილული საკონსტიტუ-
ციო სასამართლოს თავმჯდომარის არჩევის წესიც. საკონსტიტუ-
ციო სასამართლოს თავმჯდომარე ასრულებს წარმომადგენლო-
ბით, ორგანიზაციულ და ზოგიერთ საპროცედურო უფლებამო-
სილებებს, რაც გამოარჩევს მას სხვა მოსამართლეებისაგან. სა-
კონსტიტუციო სასამართლოს თავმჯდომარის დანიშვნის (არჩე-
ვის) ორი მეთოდია ცნობილი: თავმჯდომარეს ირჩევს თავად სასა-
მართლოს შემადგენლობა (მაგალითად, ბელგია, იტალია, ლატვია
202
და სხვ.) ან თავმჯდომარეს ნიშნავს (ირჩევს) სხვა სახელმწიფო

ორგანო (მაგალითად, გერმანია, ავსტრია, ესპანეთი და სხვ.). იური-
დიულ ლიტერატურაში უფრო მოზანშეწონილად მიაჩნიათ სასა-
მართლოს თავმჯდომარის თავად მოსამართლეთა მიერ არჩევის
წესი, რადგანაც იგი მნიშვნელოვნად ამცირებს არჩევნების პოლი-
ტიზირების შესაძლებლობას და გარკვეულ გარანტიას ქმნის მოსა-
მართლეთა თანასწორობისა და სასამართლოს დამოუკიდებლო-
ბისათვის.
საქართველოს კონსტიტუციის თავდაპირველი რედაქციის მი-
ხედვით, საკონსტიტუციო სასამართლოს თავმჯდომარეს თავისი
შემადგენლობიდან 5 წლის ვადით ირჩევდა საკონსტიტუციო სასა-
მართლო. ამასთანავე, თავმჯდომარედ ერთი და იგივე პირის ხელ-
მეორედ არჩევა დაუშვებელი იყო (88-ე მუხლის მე-2 პუნქტი). სა-
ქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს თავმჯდომარის არ-
ჩევის ამ წესმა ყველა საკონსტიტუციო რეფორმას გაუძლო და
უცვლელი დარჩა, თუმცა, შეიცვალა თავმჯდომარის ხელმეორედ
არჩევის დაუშვებლობის კონსტიტუციური დებულება. სახელ-
დობრ, 2010 წლიდან შესაძლებელი გახდა ერთი და იმავე პირის სა-
სამართლოს თავმჯდომარედ ხელმეორედ არჩევა 22, რაც 2011
წელს პრაქტიკულად განხორციელდა კიდეც. 2017 წლის საკონს-
ტიტუციო რეფორმამ აღადგინა ადრე არსებული მდგომარეობა და
საქართველოს კონსტიტუციის ახალი რედაქციის მიხედვით, სა-
კონსტიტუციო სასამართლოს თავმჯდომარედ ერთი და იმავე პი-
რის ხელმეორედ არჩევა კვლავ დაუშვებელია (მე-60 მუხლის მე-3
პუნქტი).
ამ საკითხთან დაკავშირებით ინტერესმოკლებული არ იქნება
ერთი ფაქტის აღნიშვნაც, თუმცა ის ეხება არა ძირითადი კანონის,
არამედ საკონსტიტუციო სასამართლოს შესახებ ორგანული კანო-
ნის რეგულირების საგანს. სახელდობრ, საკითხი შეეხება საკონს-
ტიტუციო სასამართლოს თავმჯდომარის კანდიდატურის წარდგე-
ნის წესს. 2016 წლამდე თავმჯდომარის კანდიდატურის დასახე-
იხ., საქართველოს 2010 წლის 15 ოქტომბრის კონსტიტუციური კანონი,

22
№ 3710-სსმ I, № 62, 05.11.2010, მუხ. 379.
203
ლება ხდებოდა საქართველოს პრეზიდენტის, საქართველოს პარ-

ლამენტის თავმჯდომარისა და საქართველოს უზენაესი სასამარ-
თლოს თავმჯდომარის შეთანხმებული წინადადებით (ორგანული
კანონის მე-10 მუხლის მე-3 პუნქტი). „საქართველოს საკონსტიტუ-
ციო სასამართლოს შესახებ“ საქართველოს ორგანულ კანონში შე-
ტანილი ცვლილების შემდეგ კი, თავმჯდომარის კანდიდატურის
დასახელების უფლება მიეცა მხოლოდ საკონსტიტუციო სასამარ-
თლოს 3 მოსამართლეს23. ამრიგად, საკონსტიტუციო სასამარ-
თლოს თავმჯდომარის კანდიდატურას თავად მოსამართლეები და-
ასახელებენ და თავადვე ირჩევენ მას. ეს წესი, ვფიქრობთ, კიდევ
უფრო გააძლიერებს საკონსტიტუციო კონტროლის ამ ორგანოს
ავტონომიურობას.
საკონსტიტუციო სასამართლოს უფლებამოსილება და

საკონსტიტუციო სასამართლოსადმი მიმართვის სუბიექტები
მნიშვნელოვანი ცვლილებები განიცადა საკონსტიტუციო სასა-

მართლოს უფლებამოსილების საკანონმდებლო საფუძვლების
კონსტიტუციურმა ნორმებმა. თუ ამჟამად მოქმედი ძირითადი
კანონით საკონსტიტუციო სასამართლოს უფლებამოსილებები გა-
ნისაზღვრება კონსტიტუციით და ორგანული კანონით, კონსტი-
ტუციური ცვლილებების შემდეგ, საკონსტიტუციო სასამართლოს
უფლებამოსილებების ერთადერთი წყარო მხოლოდ კონსტიტუ-
ციაა. კონსტიტუციის ახალი რედაქციის იმ მუხლში, რომელშიც
ჩამოთვლილია საკონსტიტუციო სასამართლოს უფლებამოსილე-
ბები, ამასთანავე, აღნიშნულია, რომ საკონსტიტუციო სასამარ-
თლო „ახორციელებს კონსტიტუციით განსაზღვრულ სხვა უფლე-
ბამოსილებებს“ (მე-60 მუხლის მე-4 პუნქტის „კ“ ქვეპუნქტი). მა-
შასადამე, საკონსტიტუციო სასამართლოს უფლებამოსილებები
ამომწურავად დადგენილია მხოლოდ კონსტიტუციით. სხვა საკა-
23საქართველოს 2016 წლის 3 ივნისის ორგანული კანონი, სსმ ვებგვერდი,

04.06.2016.
204
ნონმდებლო აქტით, მაგალითად, ორგანული კანონით, ამ უფლება-

მოსილებების რაოდენობის გაზრდა დაუშვებელია.
ძირითადი კანონის ახალი რედაქციის ზემოაღნიშნულ მუხლში
ჩამოთვლილია საკონსტიტუციო სასამართლოს 9 უფლებამოსი-
ლება: ადამიანის ძირითადი უფლებების დაცვა, ნორმათა აბს-
ტრაქტული კონტროლი, ნორმათა კონკრეტული კონტროლი, კომ-
პეტენციური დავების გადაწყვეტა, საერთაშორისო ხელშეკრულე-
ბების კონსტიტუციურობის კონტროლი, პოლიტიკური პარტიების
კონსტიტუციურობის კონტროლი, დეპუტატის მანდატის კონსტი-
ტუციურობის კონტროლი, რეფერენდუმისა და არჩევნების კონს-
ტიტუციურობის კონტროლი, ადგილობრივი თვითმმართველობის
უფლებების დაცვა. ამ ჩამონათვალში არ არის მოხსენიებული სა-
კონსტიტუციო სასამართლოს უფლებამოსილება, რომელიც და-
კავშირებულია იმპიჩმენტის პროცედურის განხორციელებასთან.
იგი მოცემული კონსტიტუციის ახალი რედაქციის 48-ე მუხლში,
რომელსაც უკვე „იმპიჩმენტი“ ეწოდება. ამრიგად კონსტიტუციის
ახალ რედაქციაში საკონსტიტუციო სასამართლოს უფლებამოსი-
ლებები 10 სახეობით არის წარმოდგენილი. ამჟამად მოქმედი კონს-
ტიტუციითა და „საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს
შესახებ“ ორგანული კანონით, საკონსტიტუციო სასამართლოს უფ-
ლებამოსილებების რაოდენობა თოთხმეტია, ე.ი. ოთხით მეტი,
ვიდრე ეს კონსტიტუციის ახალი რედაქციითაა გათვალისწინე-
ბული. საკონსტიტუციო რეფორმის ავტორებმა უარი თქვეს სა-
კონსტიტუციო სასამართლოს ისეთ უფლებამოსილებაზე, როგო-
რიცაა ნორმათა ფორმალური კონტროლი, ავტონომიური რესპუბ-
ლიკის სტატუსის დარღვევის თაობაზე დავების გადაწყვეტა, ავ-
ტონომიური რესპუბლიკის ნორმატიული აქტების კონტროლი და
სასამართლო ხელისუფლების კონსტიტუციური საფუძვლების და-
ცვა. როგორც ვხედავთ, საკონსტიტუციო სასამართლოს კომპე-
ტენცია, რომელიც განისაზღვრება მისი უფლებამოსილებების ერ-
თობლიობით, მნიშვნელოვნად არის შემცირებული. ეს რაც შეეხება
უფლებამოსილებების რაოდენობრივ მხარეს. ახლა კი, არსებითად
განვიხილავთ იმ უფლებამოსილებებს, რომლებიც საკონსტიტუ-
205
ციო რეფორმის შედეგად აღარ აქვს ან გარკვეული ცვლილებებით

დარჩა საკონსტიტუციო სასამართლოს.
ერთ-ერთი უფლებამოსილება, რომელიც გამოაკლდა საქარ-
თველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს, ნორმათა ფორმალური
კონტროლია. ამ უფლებამოსილებების ფარგლებში საკონსტიტუ-
ციო სასამართლო განიხილავდა და წყვეტდა საქართველოს კონს-
ტიტუციასთან საქართველოს საკანონმდებლო აქტებისა და საქარ-
თველოს პარლამენტის დადგენილებების მიღების/გამოცემის,
ხელმოწერის, გამოქვეყნებისა და ამოქმედების შესაბამისობის
საკითხებს. მაშასადამე, აქ საკონსტიტუციო კონტროლის საგანი
იყო ზემოაღნიშნული ნორმატიული აქტების არა შინაარსი, მა-
ტერიალური მხარე, არამედ მათი ფორმალური მხარე კონსტიტუ-
ციურობის თვალსაზრისით. ფორმალური საკონსტიტუციო კონ-
ტროლი ვრცელდებოდა მხოლოდ პარლამენტის ნორმატიულ აქ-
ტებზე და მიზნად ისახავდა საკანონმდებლო ხელისუფლების სა-
მართალშემოქმედების პროცესში კონსტიტუციით დადგენილი წე-
სების დაცვის უზრუნველყოფას. ნორმათა ფორმალურ საკონსტი-
ტუციო კონტროლს იმდენად დიდი მნიშვნელობა ენიჭებოდა, რომ,
მართალია, კანონმდებლობით ის საკონსტიტუციო სასამართლოს
უფლებამოსილების დამოუკიდებელ სახეობას წარმოადგენდა, მაგ-
რამ, ამასთანავე, „საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს
შესახებ“ ორგანული კანონით (26-ე მუხლის მე-2 პუნქტი) გათვა-
ლისწინებული იყო აგრეთვე საკონსტიტუციო სასამართლოს მიერ
თვითინიციატივით (რაც საგამონაკლისო შემთხვევაა ქართული
საკონსტიტუციო მართლმსაჯულებისათვის) მისი განხორციელე-
ბის სავალდებულობა ნორმათა კონტროლის თაობაზე სხვა უფ-
ლებამოსილებების განხორციელებისას. კანონმდებელი, როგორც
ჩანს, ამ შემთხვევაში ითვალისწინებდა ნორმატიული აქტების ნამ-
დვილობის ზოგად წესს, რომლის თანახმად, ნორმატიულ აქტს
იურიდიული ძალა არა აქვს არა მხოლოდ მაშინ, როცა მისი შინა-
არსი არ შეესაბამება კონსტიტუციას, არამედ მაშინაც, თუ დარ-
ღვეულია ნორმატიული აქტის მიღებისა და ამოქმედებისათვის
კონსტიტუციით დადგენილი პროცედურა. გამომდინარე აქედან,
საქართველოს კონსტიტუტიის ახალი რედაქციის ამოქმედების
206
შემდეგ, შეიძლება შეიქმნას სიტუაცია, როდესაც პარლამენტის

რომელიმე საკანონმდებლო აქტი ან ნორმატიული დადგენილება
თავისი შინაარსით კონსტიტუციასთან სრულ შესაბამისობაში
იყოს, მაგრამ, ამასთანავე, უხეშად იყოს დარღვეული მისი მიღე-
ბისა და ამოქმედების კონსტიტუციით დადგენილი წესები. სამწუ-
ხაროდ, საკონსტიტუციო სასამართლო კონტროლის მექანიზმი
ასეთი შემთხვევებისათვის აღარ იარსებებს და პარლამენტის შეკა-
ვება, რათა მან არ დაარღვიოს კონსტიტუცია, შეუძლებელი გახდე-
ბა. ამიტომ არ იყო საჭირო ამ უფლებამოსილების ჩამორთმევა სა-
კონსტიტუციო სასამართლოსათვის.
საკონსტიტუციო სასამართლოს შემდეგი ორი უფლებამოსი-
ლება აჭარის ავტონომიურ რესპუბლიკას ეხებოდა და მიზნად ისა-
ხავდა სახელმწიფო ხელისუფლების ცენტრალურ და რეგიონულ
ორგანოებს შორის კონსტიტუციური დავების გადაწყვეტას. ამის
შესაბამისად, საკონსტიტუციო სასამართლო უფლებამოსილი იყო
განეხილა და გადაეწყვიტა „აჭარის ავტონომიური რესპუბლიკის
სტატუსის შესახებ“ საქართველოს კონსტიტუციური კანონის დარ-
ღვევის თაობაზე დავები, აგრეთვე საქართველოს ნორმატიულ აქ-
ტებთან აჭარის ავტონომიური რესპუბლიკის უმაღლესი საბჭოს
ნორმატიული აქტების შესაბამისობის საკითხები. ამ უფლებამო-
სილებების გაუქმების შემდეგ, აჭარის ავტონომიური რესპუბლი-
კის უმაღლესი საბჭოს ნორმატიულ აქტებზე საკონსტიტუციო კონ-
ტროლის ტვირთი საკონსტიტუციო სასამართლოს სხვა უფლება-
მოსილებებზე (მაგალითად, აბსტრაქტულ კონტროლზე, ადამიანის
უფლებების დაცვაზე და სხვ.) გადავა, მაგრამ ნორმათა კონტროლი
არ იქნება ისეთი ქმედითი, როგორც ეს სპეციალური უფლებამოსი-
ლების ფარგლებში იყო შესაძლებელი. საქმე ისაა, რომ საკონს-
ტიტუციო სასამართლოს აწ უკვე გაუქმებული უფლებამოსილე-
ბების დროს, საკონსტიტუციო სასამართლოს მიერ პარლამენტის
წარდგინების არსებითად განსახილველად მიღება უპირობოდ იწ-
ვევდა აჭარის ავტონომიური რესპუბლიკის უმაღლესი საბჭოს შე-
საბამისი აქტის მოქმედების შეჩერებას საქმეზე საბოლოო გადა-
წყვეტილების მიღებამდე. ამასთანავე, შესაძლებელი იყო სადავო
ნორმატიული აქტის შემოწმება როგორც კონსტიტუციურობის,
207
ისე კანონიერების თვალსაზრისით.24 საკონსტიტუციო კონტრო-

ლის ეს შესაძლებლობები საკონსტიტუციო რეფორმის შემდეგ უკ-
ვე აღარ იქნება.
რაც შეეხება ავტონომიურ რესპუბლიკასთან დაკავშირებულ
საკონსტიტუციო სასამართლოს მეორე უფლებამოსილებას. რად-
განაც „აჭარის ავტონომიური რესპუბლიკის სტატუსის შესახებ“
საქართველოს კონსტიტუციური კანონის დარღვევა შესაძლებელი
იყო როგორც საქართველოს ცენტრალური, ისე ავტონომიური
რესპუბლიკის ხელისუფლების ორგანოების მიერ, ამიტომ ამ სა-
კითხებზე საკონსტიტუციო სასამართლოში სარჩელის შეტანის
უფლება ჰქონდათ ხელისუფლების ორივე დონის ორგანოებს: სა-
ქართველოს პრეზიდენტს, საქართველოს მთავრობას, საქართვე-
ლოს პარლამენტის წევრთა არანაკლებ ერთ მეხუთედს და აჭარის
ავტონომიური რესპუბლიკის უმაღლეს საბჭოს.25 ამჟამად, საქარ-
თველოს კონსტიტუციის ახალი რედაქციით (მე-60 მუხლის მე-4
პუნქტის „დ“ ქვეპუნქტი) აჭარის ავტონომიური რესპუბლიკის
უმაღლეს წარმომადგენლობით ან აღმასრულებელ ორგანოს უფ-
ლება აქვს მიმართოს საკონსტიტუციო სასამართლოს მხოლოდ იმ
შემთხვევაში, თუ მიიჩნევს, რომ დარღვეულია საქართველოს კონს-
ტიტუციით დადგენილი მისი კომპეტენცია, რაც, რასაკვირველია,
საკითხთა უფრო ვიწრო წრეს მოიცავს, ვიდრე „აჭარის ავტონო-
მიური რესპუბლიკის სტატუსის შესახებ“ საქართველოს კონსტი-
ტუციური კანონის რეგულირების სფერო.
საკონსტიტუციო სასამართლოს შემდეგი გაუქმებული უფლე-
ბამოსილება, რომელიც მიზნად ისახავდა სასამართლო ხელისუფ-
ლების კონსტიტუციური საფუძვლების დაცვას, ჩვენი აზრით, შე-
საძლებელია ჩაანაცვლოს კომპეტენციური დავების გადაწყვეტის
უფლებამოსილებამ, რადგანაც საერთო სასამართლოების დამო-
უკიდებლობისა და ეფექტიანობის უზრუნველყოფის ფუნქცია, ძი-

25 „საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს შესახებ“ საქართველოს
ორგანული კანონის 411 მუხლი (იხ., „პარლამენტის უწყებანი“, N45,

21.11.1997 წ., გვ. 54).
208
რითადი კანონის თანახმად, საქართველოს იუსტიციის უმაღლესი

საბჭოს კომპეტენციას განეკუთვნება (64-ე მუხლის პირველი პუნქ-
ტი). ამიტომ ნორმატიული აქტი, რომელიც ეწინააღმდეგება საერ-
თო სასამართლოების შესახებ კონსტიტუციურ ნორმებს, იუსტი-
ციის საბჭოს კომპეტენციაში შემავალ საკითხებს ეხება და, შესაბა-
მისად, ამ ორგანოს, იმედია, უფლება ექნება წარდგინებით მიმარ-
თოს საკონსტიტუციო სასამართლოს ასეთი ნორმატიული აქტის
კონსტიტუციურობის შემოწმების მოთხოვნით.
ცვლილება განიცადა საკონსტიტუციო სასამართლოს ნორმათა
აბსტრაქტული კონტროლის ულებამოსილებამ. საკონსტიტუციო
რეფორმამდე იგი შეზღუდულ ხასიათს ატარებდა, კერძოდ, კონს-
ტიტუციითა (89-ე მუხლის პირველი პუნქტის „ა“ ქვეპუნქტი) და „სა-
ქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს შესახებ“ ორგანული
კანონით (მე-19 მუხლის პირველი პუნქტის „ა“ ქვეპუნქტი) ზუსტად
იყო განსაზღვრული ის ნორმატიული აქტები, რომლებიც ექვემდე-
ბარებოდნენ საკონსტიტუციო კონტროლს საკონსტიტუციო სასა-
მართლოს ამ უფლებამოსილების ფარგლებში. საკონსტიტუციო
რეფორმის შემდეგ, ნორმათა აბსტრაქტული კონტროლის უფლე-
ბამოსილებამ უნივერსალური სახე მიიღო და მისი განსჯადობის
სფეროში მოექცა ნებისმიერი ნორმატიული აქტი. თავისთავად, სა-
კონსტიტუციო სასამართლო კონტროლის არეალის გაფართოება
პოზიტიურად შეიძლება შეფასდეს, თუ, რა თქმა უნდა, ის არ
გამოიწვევს საკონსტიტუციო სასამართლოს გადატვირთვას. ჩვენი
აზრით, საკონსტიტუციო სასამართლოს ეს უფლებამოსილება სა-
ხელმწიფო ხელისუფლების ორგანოთა ურთიერთშეკავებისა და
გაწონასწორების მექანიზმის ერთ-ერთი მნიშვნელოვანი ინსტრუ-
მენტია და ამიტომ უფრო მიზანშეწონილი იქნებოდა, მისი მოქმე-
დება გავრცელებულიყო მხოლოდ სახელმწიფო ხელისუფლების
უმაღლეს ორგანოთა მიერ მიღებულ ნორმატიულ აქტებზე.
შეცვლილია სახელმწიფო ორგანოებს შორის კომპეტენციური
დავების გადაწყვეტის თაობაზე საკონსტიტუციო სასამართლოს
უფლებამოსილების საკანონმდებლო დეფინიცია. საქართველოს
კონსტიტუციის ახალი რედაქციით საკონსტიტუციო სასამართლო-
ში კომპეტენციურ დავებში მონაწილეობის უფლება მიენიჭათ ახალ
209
სუბიექტებს, სახელდობრ: ეროვნული ბანკის საბჭოს, გენერალურ

აუდიტორს, გენერალურ პროკურორსა და ავტონომიური რესპუბ-
ლიკის უმაღლეს აღმასრულებელ ორგანოებს (მე-60 მუხლის პირ-
ველი პუნქტის „დ“ ქვეპუნქტი). ამასთანავე, მიმართვის სუბიექტე-
ბიდან ამოღებულია სასამართლოები. უნდა ვივარაუდოთ, რომ სა-
ერთო სასამართლოების კომპეტენციის დარღვევის შემთხვევაში,
როგორც ეს უკვე ზემოთ აღვნიშნეთ, საკონსტიტუციო სასამარ-
თლოსადმი მიმართვის უფლება ორგანული კანონით ექნება იუს-
ტიციის უმაღლეს საბჭოს. საერთოდ კი უნდა ითქვას, რომ საკონს-
ტიტუციო სასამართლოს შესახებ ორგანულ კანონში დასაზუსტე-
ბელი იქნება არა მარტო ეს საკითხი, არამედ ზოგიერთი სა-
ხელმწიფო ორგანოს (მაგალითად, საქართველოს პრეზიდენტის,
პარლამენტის, იუსტიციის უმაღლესი საბჭოს) უფლება, საკონსტი-
ტუციო სასამართლოს მიმართონ როგორც საკუთარი, ისე სხვა
სახელმწიფო ორგანოს კომპეტენციის დარღვევის თაობაზე.26 ყო-
ველ შემთხვევაში, კონსტიტუციის ახალი რედაქციის ზემოაღნიშ-
ნული მუხლის დებულება იმის შესახებ, რომ საკონსტიტუციო
სასამართლო „იხილავს დავას შესაბამისი ორგანოს უფლებამოსი-
ლების შესახებ“ არ იძლევა მკაფიო ორიენტირებს საკონსტიტუციო
სასამართლოსადმი ცალკეული სუბიექტების მიმართვის ფარგლე-
ბის დასადგენად და საჭიროებს ორგანულ კანონში შემდგომ
დაზუსტებას.
საქართველოს კონსტიტუციის ახალ რედაქციაში ახლებურადაა
ჩამოყალიბებული საკონსტიტუციო სასამართლოს უფლებამოსი-
ლება პოლიტიკური პარტიების კონსტიტუციურობის კონტროლის
თაობაზე. საკონსტიტუციო რეფორმამდე, საკონსტიტუციო სასა-
მართლოს განსჯადი იყო მოქალაქეთა პოლიტიკური გა-
26 „საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს შესახებ“ ორგანული

კანონის თანახმად (34-ე მუხლის პირველი პუნქტი), საქართველოს პრეზი-
დენტს და პარლამენტს უფლება აქვთ სარჩელით მიმართონ საკონსტი-
ტუციო სასამართლოს არა მხოლოდ მაშინ, თუ მიაჩნიათ, რომ დარღვე-
ულია უშუალოდ მათი კომპეტენცია, არამედ მაშინაც, თუ დარღვეულია
სხვა სახელმწიფო ორგანოს კონსტიტუციური უფლებამოსილების ფარგ-
ლები.
210
ერთიანებების როგორც შექმნის, ისე მათი საქმიანობის კონსტი-

ტუციურობის საკითხები. რეფორმის შემდეგ, საკონსტიტუციო სა-
სამართლოს კომპეტენცია მხოლოდ პოლიტიკური პარტიების სა-
ქმიანობის კონსტიტუციურობის საკითხის შემოწმებით შემოი-
ფარგლება. რაც შეეხება პოლიტიკური პარტიების შექმნის კონსტი-
ტუციურობას, ის საკონსტიტუციო სასამართლოს იურისდიქციის
მიღმაა დატოვებული. ამან კი შესაძლებელია წარმოშვას გაუგებ-
რობები პოლიტიკური პარტიების მიმართ კონსტიტუციური კონ-
ტროლის განხორციელებაში. საქმე ისაა, რომ ძირითადი კანონი
ადგენს პოლიტიკური პარტიების როგორც საქმიანობის, ისე მათი
შექმნის სტადიაზე აკრძალვების მთელ რიგს. მაგალითად, ძირი-
თადი კანონის ახალი რედაქციით „დაუშვებელია პოლიტიკური
პარტიის შექმნა ტერიტორიული ნიშნით“ (23-ე მუხლის მე-3 პუნქ-
ტი). თუ წარმოვიდგენთ ისეთ შემთხვევას, როდესაც პოლიტიკური
პარტია შეიქმნა ტერიტორიული ნიშნით, მაგრამ, ამასთანავე, მისი
საქმიანობა არ ეწინააღმდეგება კონსტიტუციის სხვა მოთხოვნებს,
მაშინ ასეთი პოლიტიკური პარტიის აკრძალვა შეუძლებელი იქნება
საკონსტიტუციო სასამართლოს მიერ. მისი აკრძალვა არც სხვა
ორგანოს შეეძლება, რადგანაც ძირითადი კანონის თანახმად, პო-
ლიტიკური პარტიის აკრძალვა მხოლოდ საკონსტიტუციო სასამარ-
თლოს ექსკლუზიური უფლებამოსილებაა (23-ე მუხლის მე-4 პუნქ-
ტი).
კიდევ ერთი ცვლილება განიცადა საკონსტიტუციო სასამარ-
თლოს ამ უფლებამოსილებამ, ოღონდ ამჯერად მისი გაფართოების
მიმართულებით. კერძოდ, საკონსტიტუციო სასამართლოს ენიჭება
უფლებამოსილება, პოლიტიკური პარტიის აკრძალვასთან ერთად
გადაწყვიტოს ამ პარტიის წარდგენით არჩეული წარმომადგენლო-
ბითი ორგანოს წევრის უფლებამოსილების შეწყვეტის საკითხიც.
უნდა აღინიშნოს, რომ ქართულ იურიდიულ ლიტერატურაში ამ
საკითხზე უკვე არსებობდა დასაბუთებული წინადადებები, სა-
ზღვარგარეთის ქვეყნებშიც იყო ანალოგიური საკანონმდებლო გა-
211
მოცდილება და მისასალმებელია, რომ საკონსტიტუციო რეფორ-

მის შედეგად ეს საკითხი დადებითად გადაწყდა27.
ახალი დებულება დაემატა არჩევნების კონსტიტუციურობის
კონტროლის თაობაზე საკონსტიტუციო სასამართლოს უფლება-
მოსილების განმსაზღვრელ კონსტიტუციურ ნორმას. კერძოდ, სა-
ქართველოს კონსტიტუციის ახალი რედაქციით, დაუშვებელია სა-
კონსტიტუციო სასამართლოს მიერ არჩევნების მომწესრიგებელი
ნორმის არაკონსტიტუციურად ცნობა შესაბამისი საარჩევნო წლის
განმავლობაში, თუ ეს ნორმა შესაბამისი არჩევნების თვემდე 15
თვის განმავლობაში არ არის მიღებული (მე-60 მუხლის მე-6
პუნქტი). რაც შეეხება არჩევნების კონსტიტუციურობის კონტრო-
ლის შესახებ თავად საკონსტიტუციო სასამართლოს უფლებამოსი-
ლების ამჟამად მოქმედ კონსტიტუციურ დეფინიციას, იგი უცვ-
ლელად იქნა შენარჩუნებული და მიუხედავად კრიტიკული შენიშვ-
ნებისა, არჩევნების (რეფერენდუმის) კონსტიტუციურობის საკით-
ხი და არჩევნების (რეფერენდუმის) მომწესრიგებელი ნორმების
კონსტიტუციურობის საკითხი კვლავაც ერთობლივად უნდა განი-
ხილოს საკონსტიტუციო სასამართლომ. ასეთი საკანონმდებლო
რეგლამენტაციის ნაკლი, ჩვენი აზრით, იმაში მდგომარეობს, რომ
თუ არჩევნების ან რეფერენდუმის მომწესრიგებელი ნორმების
კონსტიტუციურობა ეჭვს არ იწვევს, მაგრამ არჩევნები ან რეფე-
რენდუმი ჩატარდა ამ ნორმებისა და კონსტიტუციის მოთხოვნათა
დარღვევით, მაშინ არჩევნების (რეფერენდუმის) კონსტიტუციუ-
რობის საკითხი საკონსტიტუციო სასამართლოს განსჯადი ვერ იქ-
ნება28. საქართველოს კონსტიტუციის ზემოაღნიშნულმა ახალმა
ნორმამ კიდევ უფრო შეზღუდა საკონსტიტუციო სასამართლოს
უფლებამოსილება არჩევნების კონსტიტუციურობის საკითხის გა-
დაწყვეტაში. საქმე ისაა, რომ თუ არჩევნების თვემდე 15 თვის
განმავლობაში არავითარი ცვლილება არ მოხდება საარჩევნო კა-
ნონმდებლობაში, ე.ი. არ მიიღებენ არჩევნების მომწესრიგებელ
ახალ ნორმას, მაშინ საკონსტიტუციო სასამართლო ამ არჩევნების

28 იხ., იქვე,102-103.
212
წლის განმავლობაში ვერ განიხილავს ვერც ჩასატარებელი და

ვერც ჩატარებული არჩევნების კონსტიტუციურობის საკითხს.
სხვაგვარად რომ ვთქვათ, საკონსტიტუციო სასამართლოს ერთ-
ერთი უმნიშვნელოვანესი უფლებამოსილება პარალიზებული აღ-
მოჩნდება. ჩვენი აზრით, სახელმწიფო ხელისუფლების ლეგიტიმუ-
რობის უზრუნველყოფისა და შესაძლო პოლიტიკური კრიზისების
სამართლებრივი საშუალებებით მოგვარების მიზნით, საჭიროა სა-
ხელმწიფო ხელისუფლების ორგანოთა არჩევნების გზით ფორმი-
რების პროცესში სასამართლო ხელისუფლების როლის კიდევ უფ-
რო გაძლიერება და არა მისი დაკნინება. სამწუხაროდ, 2005 წლი-
დან მოყოლებული 2017 წლის საკონსტიტუციო რეფორმის ჩათვ-
ლით, საქართველოს კანონმდებლობა სწორედ ამ იდეის საწინააღმ-
დეგო მიმართულებით ვითარდება.
საკონსტიტუციო სასამართლოსადმი მიმართვის სუბიექტების
საკითხს ჩვენ ზემოთ ნაწილობრივ შევეხეთ საკონსტიტუციო სასა-
მართლოს უფლებამოსილებების შესახებ კონსტიტუციური ცვლი-
ლებების განხილვისას. აქ კი მხოლოდ იმას აღვნიშნავთ, რომ სა-
კონსტიტუციო რეფორმის შედეგად მნიშვნელოვნად არის გაზრ-
დილი ამ სუბიექტთა წრე. რეფორმამდე 11 სუბიექტს შეეძლო მი-
ემართა საკონსტიტუციო სასამართლოსათვის, რეფორმის შემდეგ
მათი რაოდენობა 16-მდე გაიზარდა. ამასთანავე, ახალ სუბიექ-
ტებს, როგორც უკვე ზემოთ აღვნიშნეთ, შეუძლიათ მიმართონ სა-
კონსტიტუციო სასამართლოს მხოლოდ კომპეტენციური დავების
გადასაწყვეტად.
ნაწილობრივ შეიცვალა საკონსტიტუციო სასამართლოს გადა-
წყვეტილების იურიდიული შედეგების შესახებ კონსტიტუციური
დებულება. ამჟამად მოქმედი კონსტიტუციით, საკონსტიტუციო
სასამართლოს მიერ „არაკონსტიტუციურად ცნობილი ნორმა-
ტიული აქტი ან მისი ნაწილი კარგავს იურიდიულ ძალას საკონსტი-
ტუციო სასამართლოს შესაბამისი გადაწყვეტილების გამოქვეყნე-
ბის მომენტიდან“ (89-ე მუხლის მე2 პუნქტი). კონსტიტუციის ახალ
რედაქციაში ამ ნორმას დაემატა შემდეგი წინადადება: „თუ შესა-
ბამისი გადაწყვეტილება არ ადგენს აქტის ან მისი ნაწილის ძალის
დაკარგვის სხვა გვიანდელ ვადას (მე-60 მუხლის მე-5 პუნქტი). უნ-
213
და აღინიშნოს, რომ საკონსტიტუციო სასამართლოს გადაწყვეტი-

ლების იურიდიული შედეგების ასეთივე წესს ადგენს „საქართვე-
ლოს საკონსტიტუციო სასამართლოს შესახებ“ ორგანული კანონი
(25-ე მუხლის მე-2 პუნქტი), თუმცა, მისი პრაქტიკული გამოყენება
არ ხდებოდა, რადგანაც იგი არ შეესაბამებოდა ძირითადი კანონის
დებულებას, რომელიც არაკონსტიტუციურად ცნობილი ნორმის
ძალის დაკარგვას იმპერატიულად უკავშირებდა საკონსტიტუციო
სასამართლოს შესაბამისი გადაწყვეტილების გამოქვეყნების
მომენტს და არ ითვალისწინებდა საკონსტიტუციო სასამართლოს
დისკრეციულ უფლებას, თავად განესაზღვრა არაკონსტიტუცი-
ურად ცნობილი აქტის ძალის დაკარგვის სხვა ვადა. არადა, ამის
საჭიროება აშკარა იყო საკონსტიტუციო სასამართლოს ზოგიერ-
თი, მათ შორის უწინარეს ყოვლისა, მოქმედი საერთაშორისო ხელ-
შეკრულებების კონსტიტუციურობის კონტროლის თაობაზე უფ-
ლებამოსილების განხორციელებისას29.
ამჟამად, ეს საკითხი მოგვარებულია და საკონსტიტუციო რე-
ფორმის შედეგად, ორგანული კანონის ზემოაღნიშნულმა ნორმამ
კონსტიტუციური ნორმის სტატუსი შეიძინა. მისი გამოყენება
საკონსტიტუციო სასამართლოს პრაქტიკაში, ჩვენი აზრით, თავი-
დან აგვაცილებს შესაძლო კოლიზიებს საერთაშორისო და ნაციო-
ნალური სამართლის პრინციპებს შორის და სამართლებრივი
უსაფრთხოების უზრუნველყოფის მნიშვნელოვანი საშუალება გახ-
დება.
2017 წელს საქართველოში განხორციელებულმა საკონსტიტუ-

ციო რეფორმამ დაამთავრა საქართველოს პოლიტიკური სისტემის
საპარლამენტო მმართველობის მოდელზე გარდაქმნის პროცესი
და აღმოფხვრა ის ხარვეზები, რომლებიც წინამორბედი საკონს-
ტიტუციო რეფორმის (2010 წ.) დროს იყო დაშვებული.
29 ამ საკითხზე იხ., იქვე, 186-188.
214
საკონსტიტუციო რეფორმა, რომელიც ნაწილობრივ 2018

წელსაც გაგრძელდა, საკონსტიტუციო სასამართლოს კონსტიტუ-
ციური საფუძვლების განმსაზღვრელ ნორმებსაც შეეხო, თუმცა,
საკონსტიტუციო სასამართლოს ადგილი ხელისუფლების დანაწი-
ლების სისტემაში არ შეცვლილა. ძირითადი კანონის ახალი რედაქ-
ციით, იგი კვლავ სასამართლო ხელისუფლების დაწესებულებადაა
აღიარებული და წარმოადგენს საკონსტიტუციო კონტროლის სასა-
მართლო ორგანოს.
საკონსტიტუციო რეფორმის შედეგად მნიშვნელოვნად გაიზარ-
და საკონსტიტუციო სასამართლოს მოსამართლეობის კანდიდატი-
სადმი წაყენებული მოთხოვნები, აგრეთვე პარლამენტის მიერ სა-
კონსტიტუციო სასამართლოს მოსამართლის განწესებისას საჭი-
რო კვორუმი, აიკრძალა საკონსტიტუციო სასამართლოს თავ-
მჯდომარის ხელმეორედ არჩევის შესაძლებლობა, გაფართოვდა
საკონსტიტუციო სასამართლოსადმი მიმართვის უფლებამოსილი
სუბიექტების წრე, აგრეთვე ნორმათა აბსტრაქტული კონტროლისა
და პოლიტიკური პარტიების კონსტიტუციურობის კონტროლის
ფარგლები, საკონსტიტუციო სასამართლო აღიჭურვა უფლებით,
თავად განსაზღვროს არაკონსტიტუციურად ცნობილი ნორმატი-
ული აქტის იურიდიული ძალის დაკარგვის ვადა.
ამ პოზიტიურ ცვლილებებთან ერთად, კონსტიტუციის ახალი
რედაქციით, საგრძნობლად შემცირდა საკონსტიტუციო სასამარ-
თლოს კომპეტენცია. გაუქმდა საკონსტიტუციო სასამართლოს
ოთხი უფლებამოსილება, მათ შორის, ნორმათა ფორმალური კონ-
ტროლი. კიდევ უფრო შეიზღუდა საკონსტიტუციო სასამართლოს
უფლებამოსილება არჩევნების კონსტიტუციურობის საკითხზე და
სხვ. ამასთანავე, მომავალში საკონსტიტუციო სასამართლოს უფ-
ლებამოსილების გაზრდა ან მისი დაზუსტება მხოლოდ კონსტიტუ-
ციური ცვლილებებით არის შესაძლებელი, რაც უაღრესად რთული
პროცესია.
გამომდინარე აქედან, თუ ვიხელმძღვანელებთ იმ მოსაზრებით,
რომ საკონსტიტუციო სასამართლოს, ისევე როგორც სახელმწიფო
ხელისუფლების ნებისმიერი ორგანოს როლი და მნიშვნელობა,
უწინარეს ყოვლისა, განისაზღვრება მისი კომპეტენციური შესაძ-
215
ლებლობებით, ხოლო კონსტიტუციის ახალი რედაქციით, საკონს-

ტიტუციო სასამართლოს უფლებამოსილება გაზრდის ნაცვლად
შემცირდა, 2017 წლის საკონსტიტუციო რეფორმა ამ მხრივ წინგა-
დადგმულ ნაბიჯად ვერ ჩაითვლება.
216
გიორგი კვერენჩხილაძე
საქართველოს მთავრობის პოლიტიკური პასუხისმგებლობა:

კანონმდებლის ვნებები და კონსტიტუციური ექსპერიმენტები
„ვინც თანამდებობაზე ნიშნავს, ხსნის კიდეც.“1
თანამედროვე საზოგადოებაში მთავრობის პასუხისმგებლობა

მიჩნეულია დემოკრატიული მმართველობის სიმბოლოდ, რადგან
დემოკრატიულ წესწყობილებაში ის, ვინც მართავს, პასუხისმგებე-
ლია მათ წინაშე, ვინც იმართება. პასუხისმგებლობა დემოკრატიის
მთავარი მახასიათებელია, მის გარეშე საზოგადოება დემოკრატი-
ული წესრიგიდან გადადის არადემოკრატიულზე.2
მთავრობის პასუხისმგებლობის ხარისხი განპირობებულია
კონკრეტული სახელმწიფოს მმართველობის ფორმითა და პოლი-
ტიკური რეჟიმით. ტოტალიტარულ თუ ავტორიტარულ რეჟიმებში,
სადაც მთავრობა, ისევე როგორც საკანონმდებლო ორგანო, მოკ-
ლებული არიან დამოუკიდებელ საჯარო ხელისუფლებას, პარლა-
მენტისადმი მთავრობის პასუხისმგებლობა უნდობლობის თუ ნდო-
ბაზე უარის გამოცხადებით არ არის დამკვიდრებული. შესაბამი-
სად, მთავრობის პოლიტიკური (საპარლამენტო) პასუხისმგებლო-
ბის ინსტიტუტი დემოკრატიული სახელმწიფოებრივი მოწყობის
მნიშვნელოვანი ელემენტია, რომელიც ხელისუფლების დანაწილე-
ბის პრინციპიდან უშუალოდ გამომდინარეობს.
მთავრობის პოლიტიკური პასუხისმგებლობის მექანიზმი არ
გვხვდება საპრეზიდენტო მმართველობის მოდელებში, რადგან
მთავრობა არ წარმოადგენს სახელმწიფო ხელისუფლების დამო-
უკიდებელ კოლეგიურ ორგანოს და აღმასრულებელ ხელისუფ-
1 შაიო ა., ხელისუფლების თვითშეზღუდვა. კონსტიტუციონალიზმის შესა-

ვალი, თბილისი, 2003, 238.
2 ცანავა ლ., მთავრობის პასუხისმგებლობის პრინციპები და კონსტიტუ-
ციონალიზმის პრაქტიკა, თბილისი, 2020, 1.
217
ლებას თავად პრეზიდენტი მეთაურობს. საპირისპიროდ, მთავრო-

ბის საპარლამენტო პასუხისმგებლობის ინსტიტუტი დამკვიდრე-
ბულია მმართველობის საპარლამენტო თუ შერეულ სისტემებში და
მისი ამოსავალი პრინციპია − მთავრობა ახორციელებს აღმასრუ-
ლებელ ხელისუფლებას მანამ, სანამ სარგებლობს საკანონმდებლო
ორგანოს ნდობის ვოტუმით. სწორედ ამ პრინციპის სამართლებრივ
საფუძველს წარმოადგენს საკანონმდებლო ორგანოს წინაშე მთავ-
რობის პოლიტიკური პასუხისმგებლობის მექანიზმი.
ნდობის ვოტუმის საპირისპიროდ არსებობს უნდობლობის ვო-
ტუმი, რომელიც წარმოადგენს სამთავრობო პასუხისმგებლობის
ქმედით მექანიზმს და ანიჭებს პარლამენტს შესაძლებლობას უფ-
ლებამოსილება შეუწყვიტოს მთავრობის მოქმედ შემადგენლობას.
უნდობლობის ვოტუმი მთავრობის პოლიტიკური პასუხისმგებლო-
ბის ერთ-ერთი გამოხატულებაა, მას მხოლოდ პოლიტიკური შე-
დეგები მოსდევს და არ შეიძლება გახდეს სამართლებრივი დევნის
საფუძველი. კონსტიტუციონალიზმის პრაქტიკაში დამკვიდრებუ-
ლი ზოგადი წესის მიხედვით, უნდობლობის ვოტუმი ორი სახისაა −
დესტრუქციული (ორდინარული) და კონსტრუქციული. პირველ შე-
მთხვევაში, რომელიც მეტადაა გავრცელებული, კენჭისყრა ტარ-
დება მხოლოდ მთავრობისთვის უნდობლობის გამოცხადების სა-
კითხზე და დადებითი გადაწყვეტის შემთხვევაში თავიდან იწყება
ახალი მთავრობის ფორმირების პროცედურები. რაც შეეხება უნ-
დობლობის კონსტრუქციულ ვოტუმს, იგი გულისხმობს მთავრო-
ბისთვის უნდობლობის გამოცხადებას, რასაც, იმავდროულად, თან
ახლავს მთავრობის ახალი მეთაურის არჩევა. უნდობლობის ვოტუ-
მის გამოცხადების მოყვანილი ორივე ფორმა, როგორც წესი, იწ-
ვევს მოქმედი მთავრობის გადაყენებას ან, ამის საპირისპიროდ, სა-
ხელმწიფოს მეთაურის მიერ საკანონმდებლო ორგანოს დათხოვ-
ნას. ეს ორი უფლებამოსილება,3 ხელისუფლების დანაწილების
პრინციპიდან გამომდინარე, ერთმანეთის ერთგვარ საპირწონეს
3იგულისხმება პარლამენტის უფლება - უნდობლობის გამოცხადებით გა-

დააყენოს მთავრობა და სახელმწიფოს მეთაურის კომპეტენცია − დაით-
ხოვოს საკანონმდებლო ორგანო.
218
წარმოადგენს და ხელისუფლების შტოებს შორის ბალანსის უზ-

რუნველყოფას ემსახურება.
მთავრობის პოლიტიკური პასუხისმგებლობა ითვალისწინებს
მთავრობის სოლიდარულ პასუხისმგებლობას მის მიერ გატარებუ-
ლი პოლიტიკური კურსისა და მმართველობითი საქმიანობისათვის.
შესაბამისად, იგი გულისხმობს უნდობლობის გამოხატვას მთავ-
რობის მთელი შემადგენლობისთვის (და არა ინდივიდუალური წევ-
რისთვის) და ლოგიკურ კავშირშია მთავრობის კოლეგიურ ბუნებას-
თან. ამგვარი პასუხისმგებლობის ადრესატი უმეტეს შემთხვევებში
პარლამენტის ქვედა პალატაა (ბიკამერალურ სახელმწიფოებში),
იშვიათად კი, მთავრობა პასუხისმგებელია ერთდროულად ორივე
პალატის წინაშე.4 სამართლებრივი პასუხისმგებლობისგან გან-
სხვავებით, პოლიტიკური პასუხისმგებლობა მოკლებულია სამარ-
თლებრივი დასაბუთების აუცილებლობას და მისი გამოყენების სა-
ფუძველი ნებისმიერი პოლიტიკურად მოტივირებული, თუნდაც
ირაციონალური გადაწყვეტილება შეიძლება გახდეს.5
საკონსტიტუციო სამართლის თეორიაში, როგორც წესი, გამო-
კვეთილია მთავრობის პოლიტიკური პასუხისმგებლობის ორი
ძირითადი ფორმა − საკანონმდებლო ორგანოს მიერ მთავრობის-
თვის ნდობის არგამოცხადება და უნდობლობის ვოტუმი.6 შესა-
ბამისად, სწორედ ხსენებული ფორმების ჭრილში იქნება ჩვენ მიერ
განხილული მთავრობის პოლიტიკური პასუხისმგებლობის ქართუ-
ლი პრობლემატიკა.
4 მაგალითისთვის, იტალიის კონსტიტუციის 94-ე მუხლის შესაბამისად,

„მთავრობამ უნდა მიიღოს ორივე პალატის ნდობა“, რუმინეთის კონს-
ტიტუციის 103-ე მუხლის თანახმად კი, „ნდობის ვოტუმის გამოცხადება
ხდება ორივე პალატის გაერთიანებულ სხდომაზე“.
5 დავითური გ., მთავრობის სოლიდარული პასუხისმგებლობა: შედარებითი
ანალიზი და 2010 წლის საკონსტიტუციო რეფორმა საქართველოში,

თბილისი, 2012, 5.
6 ასევე, მთავრობის პოლიტიკური პასუხისმგებლობის ერთგვარი ფორმაა
ძირითადი კანონით დადგენილ ვადებში სახელმწიფო ბიუჯეტის არმიღება

ან საკანონმდებლო ორგანოს მიერ სახელმწიფო ბიუჯეტის შესრულების
ანგარიშის არდამტკიცება, რასაც შესაძლოა მოყვეს მთავრობის გადა-
ყენება. ხსენებული მექანიზმების ვარიაციებს საქართველოს კონსტიტუ-
ციის მოქმედი რედაქცია აღარ ითვალისწინებს.
219
2. მთავრობა ქართულ კონსტიტუციონალიზმში:

მმართველობის მოდელის უსასრულო ტრანსფორმაცია
ქართული კონსტიტუციონალიზმის ერთ-ერთ უმთავრეს პრობ-

ლემას მუდმივად წარმოადგენდა სახელმწიფო მმართველობის სის-
ტემაში საქართველოს მთავრობის ადგილის განსაზღვრა. დამო-
უკიდებელი საქართველოს სამართლებრივი ისტორიის განმავლო-
ბაში მთავრობისთვის, როგორც აღმასრულებელი ხელისუფლების
უმაღლესი და დამოუკიდებელი ინსტიტუტისათვის, ვერ მოხერხდა
კონსტიტუციურად მკაფიოდ განსაზღვრული სტატუსის განსაზღვ-
რა.7 დროის სხვადასხვა მონაკვეთში სხვადასხვა თაობის კანონ-
მდებლების მიერ სახელმწიფო მმართველობის მოდელების დაუს-
რულებელი ძიების პროცესში საქართველოს მთავრობასაც არაერ-
თხელ შეეცვალა ადგილი ხელისუფლების დანაწილების სისტემა-
ში.8 ამასთან, სახელმწიფო ხელისუფლების კონსტიტუციურ არ-
ქიტექტონიკაში მთავრობის ადგილისა და კონსტიტუციური სტა-
ტუსის განსაზღვრა მუდამ პერსონიფიცირებულ ხასიათს ატარებ-
და და მმართველი პოლიტიკური ძალის ინტერესების შესაბამისად
წყდებოდა.
ქართული კონსტიტუციონალიზმის ისტორია 1918 წლის 26
მაისის „საქართველოს დამოუკიდებლობის აქტით“ იწყება. საქარ-
თველოს ეროვნულმა საბჭომ ამ აქტის მიღებით საქართველოს
დემოკრატიული რესპუბლიკის მომავალზე გააკეთა განაცხადი.
დამოუკიდებლობის აქტში, პირველად ქართული კონსტიტუციონა-
ლიზმის ისტორიაში, გაჩნდა მთავრობის ინსტიტუტი, რომელიც პა-
სუხისმგებელი უნდა ყოფილიყო ეროვნული საბჭოს წინაშე. შემდე-
7 კვერენჩხილაძე გ., საქართველოს მთავრობის ინსტიტუტი და 2010 წლის

კონსტიტუციური რეფორმა, კრებულში: საქართველოს კონსტიტუცია და
2010 წლის კონსტიტუციური რეფორმა, თბილისი, 2010, 53-63.
8 კვერენჩხილაძე გ., ქართული კონსტიტუციონალიზმის ნოვაციები: პრეზ-
იდენტისა და მთავრობის კონსტიტუციური კონსტრუქცია და მიმართების

თავისებურებები 2010 წლის საკონსტიტუციო რეფორმის ჭრილში, ჟურ-
ნალი „საკონსტიტუციო სამართლის მიმოხილვა“, №5, 2012, 193.
220
გი ნაბიჯი უკვე საქართველოს 1921 წლის 21 თებერვალს დამ-

ფუძნებელი კრების მიერ დამოუკიდებელი ქართული სახელმწი-
ფოს ძირითადი კანონის − საქართველოს კონსტიტუციის მიღება
იყო, რომელმაც საპარლამენტო მმართველობაზე ორიენტირებუ-
ლი რესპუბლიკის მოდელით გახსნა ქართული კონსტიტუციონა-
ლიზმის თავფურცელი.9
1921 წლის კონსტიტუციის მეხუთე თავით რეგლამენტირებუ-
ლია აღმასრულებელ ხელისუფლებასთან დაკავშირებული დებუ-
ლებები, განსაზღვრულია მთავრობის ფორმირების, კომპეტენცი-
ისა და მთავრობის წევრთა პასუხისმგებლობის საკითხები, ასევე
დარეგულირებულია მთავრობის ორგანიზაციული საქმიანობა და
პარლამენტთან მიმართების ცალკეული პროცედურები.
აღმასრულებელი ხელისუფლების კონსტრუქციას საფუძვლად
დაედო ორი პრინციპის შერწყმა: პარლამენტარიზმისათვის დამა-
ხასიათებელი „მთავრობის პასუხისმგებლობის პრინციპისა“ და
„პრინციპი მორჩილებისა“, რაც შვეიცარიული ”უშუალო დემოკრა-
ტიის” სისტემიდან იყო გადმოღებული.10 „უმაღლესი მმართველო-
ბის აღმასრულებელი ხელისუფლება“ ეკუთვნოდა კოლეგიურ ორ-
განოს – მთავრობას, რომლის თავმჯდომარეს ერთწლიანი ვადით
ირჩევდა პარლამენტი. ამასთან, ერთი და იგივე პირის მთავრობის
თავმჯდომარედ არჩევა ზედიზედ მხოლოდ ორჯერ იყო შესაძლე-
ბელი. ამგვარი შეზღუდვა არც იმ პერიოდის და არც შემდგომი
საპარლამენტო სისტემებისათვის არ იყო დამახასიათებელი.11
1921 წლის კონსტიტუცია აფუძნებდა საპარლამენტო მოდელზე
ორიენტირებულ რესპუბლიკურ მმართველობას, მაგრამ სახელმწი-
ფოს მეთაურის პოსტის გარეშე, რომლის მოვალეობებს გარკვე-
9 მელქაძე ო., ქართული კონსტიტუციონალიზმი, წიგნი პირველი, თბი-

ლისი, 2009, 95.
10 მაცაბერიძე მ., საქართველოს 1921 წლის კონსტიტუციის პოლიტიკური
კონცეფცია, თბილისი, 1996, 82.

11 პაპუაშვილი გ., საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკის 1921
წლის კონსტიტუცია 90 წლის გადასახედიდან, კრებულში: საქართველოს

დემოკრატიული რესპუბლიკის 1921 წლის კონსტიტუცია, ბათუმი, 2011,
27.
221
ული თვალსაზრისით ავსებდა მთავრობის თავმჯდომარე12. ამგვა-

რი არგუმენტაცია გამყარებულია იმ კონსტიტუციური დებულე-
ბებით, რომელთა ძალით მთავრობის თავმჯდომარეს ენიჭებოდა
რესპუბლიკის უმაღლესი წარმომადგენლობა და განსაკუთრებული
უფლებამოსილებები საგარეო ურთიერთობებისა თუ ქვეყანაში
საგანგებო მდგომარეობის გამოცხადების სფეროებში. ძირითადი
კანონი არ ითვალისწინებდა ისეთი მნიშვნელოვანი საკითხების რე-
გულირებას, როგორიცაა: მთავრობის თავმჯდომარის არჩევის წე-
სი და მისი კანდიდატურის წარმდგენ სუბიექტთა წრე; მთავრობის
მიმართ შეკითხვების შემთხვევაში პარლამენტის წევრის უფლება-
მოსილების კავშირი მთავრობის წევრის გადადგომასთან „როცა
პარლამენტი დაჰკარგავს მის ნდობას“; მთავრობის თავმჯდომარის
უფლებამოსილება „...თუ საჭიროა გამოსცვალოს ცალკეული მი-
ნისტრი ან გარდაქმნას მთელი კაბინეტი“. მთავრობის თავმჯდო-
მარის ჩამოთვლილი უფლებამოსილებები და მითითებული კონს-
ტიტუციური ნორმები ამყარებს პოზიციას იმის თაობაზე, რომ
1921 წლის კონსტიტუციამ მთავრობის თავმჯდომარის იმგვარი
ინსტიტუტი შემოიღო, რომელიც, ფაქტობრივად სახელმწიფოს მე-
თაურის ფუნქციებით აღიჭურვა. მთავრობის თავმჯდომარე ერთ-
პიროვნულად, პარლამენტის ნდობის გარეშე ახდენდა მთავრობის
ფორმირებას და თუ მთელი კაბინეტის „გარდაქმნის“ საჭიროება
დადგებოდა, მთავრობის თავმჯდომარე მაინც ინარჩუნებდა თანა-
მდებობას და თავადვე განახორციელებდა ახალი მთავრობის ფორ-
მირების პროცესს. ამასთანავე, კონსტიტუციამ უარი უთხრა წმინ-
და საპარლამენტო მართვის ისეთ ფუძემდებლურ პრინციპს, რო-
გორიცაა „მთავრობის სოლიდარული პასუხისმგებლობა“ და შემო-
იფარგლა მხოლოდ „ინდივიდუალური პასუხისმგებლობით“, რაც
საპარლამენტო რეჟიმებისათვის ნაკლებადაა ცნობილი. კონსტი-
ტუციაში ასევე არ არის გათვალისწინებული „პარლამენტის და-
თხოვნის“ პრინციპი, რაც აუცილებელი მოვლენაა საპარლამენტო
12ხეცურიანი ჯ., სახელმწიფო მმართველობის ფორმები და მონარქიის აღ-

დგენის პერსპექტივები საქართველოში, კრებულში: ძიებანი ქართულ სა-
მართალმცოდნეობაში, თბილისი, 2011, 36; ცნობილაძე პ., საქართველოს
კონსტიტუციური სამართალი, ტომი I, თბილისი, 2004, 104.
222
მართვისათვის და ფრანგული კლასიკური დოქტრინის მიხედვით,

მიჩნეულია პარლამენტარიზმის შემადგენელ ძირითად ელემენ-
ტად,13 ვინაიდან, ერთი მხრივ, პარლამენტის მიერ მთავრობისთვის
უნდობლობის გამოცხადება, ხოლო, მეორე მხრივ, აღმასრულე-
ბელი ხელისუფლების მიერ პარლამენტის დათხოვნა განსაზღვრა-
ვენ ხელისუფლების შტოების ურთიერთდამოკიდებულებასა და
წონასწორობას. ამგვარი სახით გახლდათ ჩამოყალიბებული აღმას-
რულებელი ხელისუფლების სამართლებრივი კონცეფცია საქარ-
თველოს პირველ კონსტიტუციაში, რაც, იმ პერიოდის მსოფლიო
კონსტიტუციონალიზმის გამოცდილების გათვალისწინებითაც და
თანამედროვე გადასახედიდანაც, გარკვეული დეფორმაციებით
ხასიათდება.14
რაც შეეხება ოკუპაციისშემდგომი საქართველოს ისტორიის პე-
რიოდს, საბჭოთა საქართველოში მიღებული იყო 1922, 1927, 1937
და 1978 წლების კონსტიტუციები. 1922 წლის კონსტიტუციის მი-
ხედვით მთავრობას, როგორც მმართველობის უმაღლეს ორგანოს,
ქმნიდა საქართველოს ცენტრალური აღმასრულებელი კომიტეტი
და მას სახალხო კომისართა საბჭო ეწოდებოდა. 1922 წლის კონს-
ტიტუციამ მთავრობის ფუნქციები კვლავ სახალხო კომისართა
საბჭოს დააკისრა, რომლის შემადგენლობაში სახალხო კომისრები
შედიოდნენ. 1937 წლის კონსტიტუციით, საქართველოს სახელმწი-
ფო მმართველობის უმაღლეს აღმასრულებელ და განმკარგულე-
ბელ ორგანოს წარმოადგენდა სახალხო კომისართა საბჭო, რომე-
ლიც ანგარიშვალდებული იყო საქართველოს უმაღლესი საბჭოს
წინაშე. სახალხო კომისართა საბჭო წარმართავდა სახალხო კო-
მისარიატის მუშაობას. 1978 წლის საბჭოთა საქართველოს კონს-
ტიტუციამ შემოიღო მინისტრთა საბჭო, რომელსაც ქმნიდა საქარ-
თველოს უზენაესი საბჭო და იგი საქართველოს მთავრობას წარმო-
13ლოვო ფ., პარლამენტარიზმი, თბილისი, 2005, 105.

14ვრცლად მთავრობის ინსტიტუტის შესახებ პირველ ქართულ კონს-
ტიტუციაში იხილეთ: კვერენჩხილაძე გ., აღმასრულებელი ხელისუფლება
და საქართველოს 1921 წლის კონსტიტუცია, კრებულში: ქართული კონს-
ტიტუციონალიზმის სათავეებთან - საქართველოს 1921 წლის კონს-
ტიტუციის 90 წლისთავი, ბათუმი, 2011, 166-180.
223
ადგენდა. ხაზგასასმელია, რომ კომუნისტური იდეოლოგია და სო-

ციალისტური დოქტრინა არ აღიარებდა სახელმწიფოს ორგანიზა-
ციის ფუძემდებლურ პრინციპებს: კანონის უზენაესობას, ხელის-
უფლების დანაწილებასა და ადამიანის ძირითად უფლებებს. შესა-
ბამისად, ავტორიტარულ და ერთპარტიულ საბჭოთა სისტემაში
მთავრობა სრულ ფიქციას წარმოადგენდა, რომელიც მხოლოდ
პარტიულ დირექტივებს აღასრულებდა.15
1990 წლის 28 ოქტომბერს საქართველოში ჩატარდა საკანონ-
მდებლო ორგანოს პირველი მრავალპარტიული არჩევნები, რომელ-
საც შედეგად ეროვნული ძალების გამარჯვება მოჰყვა. თუმცა, სა-
მთავრობო ინსტიტუტის თვალსაზრისით, რადიკალური რეფორმე-
ბი არ განხორციელებულა. გარკვეული ცვლილებები შევიდა 1978
წლის საბჭოთა საქართველოს კონსტიტუციაში, ისიც ძირითადად
საბჭოური აბრევიატურისაგან გათავისუფლების კუთხით, თუმცა
მთავრობის (საქართველოს მინისტრთა საბჭო) სტრუქტურული
ორგანიზაციიის, საქმიანობის ფორმების და მეთოდების კუთხით
ბევრი არაფერი შეცვლილა.16 მოგვიანებით, 1991 წლის 14 აპრილს,
პირველად ქართულ კონსტიტუციონალიზმში, დაფუძნდა საქარ-
თველოს რესპუბლიკის პრეზიდენტის ინსტიტუტი, რომელიც,
მეთაურობდა რა საქართველოს სახელმწიფო მმართველობის ორ-
განოთა სისტემას, ფაქტობრივად მთავრობის ხელმძღვანელად მო-
გვევლინა.
მთავრობის ინსტიტუტის განვითარების შემდგომი ეტაპი 1992
წლის 6 ნოემბერს მიღებულ „სახელმწიფო ხელისუფლების შესახებ“
კანონს უკავშირდება, რომელიც „მცირე კონსტიტუციას“ წარმოად-
გენდა. „მცირე კონსტიტუციის“ უმთავრესი პოზიტივი ის გახლ-
დათ, რომ მან საბოლოო წერტილი დაუსვა საქართველოში საბჭო-
ური კონსტიტუციების ეპოქას და მომდევნო სამი წლის განმავლო-
ბაში, ვიდრე 1995 წლამდე, ქვეყნის ძირითადი კანონის ფუნქციას
15 გონაშვილი ვ., თევდორაშვილი გ., კახიანი გ., კახიძე ი., კვერენჩხილაძე

გ., ჭიღლაძე ნ., საქართველოს საკონსტიტუციო სამართალი, თბილისი,
2020, 305.
16 მელქაძე ო., ქართული კონსტიტუციონალიზმი, წიგნი მეორე, თბილისი,
2011, 193.
224
ასრულებდა. „სახელმწიფო ხელისუფლების შესახებ“ კანონის V

თავით ქვეყანაში აღმასრულებელი ფუნქციის განხორციელება
მინისტრთა კაბინეტს დაეკისრა, რომელიც სახელმწიფოს მეთა-
ურისა და პარლამენტის წინაშე იყო პასუხისმგებელი.17
1995 წლის 24 აგვისტოს მიიღეს საქართველოს დღეს მოქმედი
კონსტიტუცია, რომელმაც დააფუძნა ევროპაში იმ დროისათვის
(შესაძლებელია ითქვას, დღევანდელი პერიოდისთვისაც) ერთა-
დერთი კლასიკური საპრეზიდენტო რესპუბლიკის მოდელი. შესა-
ბამისად, პრეზიდენტი, სახელმწიფოს მეთაურობასთან ერთად, აღ-
მასრულებელი ხელისუფლების მეთაურის ფუნქციებსაც ითავსებ-
და. მთავრობა წარმოადგენდა პრეზიდენტის სათათბირო ორგა-
ნოს, რომელიც ხელს უწყობდა პრეზიდენტს აღმასრულებელი ხე-
ლისუფლების განხორციელებაში. აღმასრულებელი ხელისუფ-
ლების მეთაური - პრეზიდენტი, თავად აყალიბებდა და საკანონ-
მდებლო ორგანოს დასამტკიცებლად წარუდგენდა მთავრობის შე-
მადგენლობას, მის მიერ შედგენილი დღის წესრიგით იწვევდა და
უძღვებოდა მთავრობის სხდომებს, ხოლო მთავრობის სხდომაზე
განხილულ საკითხებზე გადაწყვეტილებას იღებდა არა მთავრობა,
არამედ ერთპიროვნულად პრეზიდენტი. მთავრობის წევრები პასუ-
ხისმგებლები იყვნენ უშუალოდ პრეზიდენტის წინაშე. 1995 წლის
კონსტიტუციის ამოქმედებიდან რამოდენიმე წელში, ოფიციალურ
თუ არაოფიციალურ დონეზე, აქტიურად განიხილებოდა მთავ-
რობის სტატუსის შეცვლის, კერძოდ კი, მინისტრთა კაბინეტისა და
პრემიერ-მინისტრის თანამდებობის შემოღების საკითხი. 2001
წელს გამოქვეყნდა კიდევაც კონსტიტუციაში ცვლილების შეტანის
თაობაზე კანონპროექტი, რომელიც პრემიერ–მინისტრის თანამდე-
ბობის შემოღებას ითვალისწინებდა. კონსულტაციისათვის მოწვე-
ულ იქნა ამერიკელი კონსტიტუციონალისტი, პროფესორი ჰერმან
შვარცი, რომელმაც დასვა შეკითხვა: „პრემიერ-მინისტრი რომ გინ-
ვრცლად საქართველოს 1992 წლის „მცირე კონსტიტუციის“ შესახებ იხი-

17
ლეთ: მელქაძე ო., ქართული კონსტიტუციონალიზმი, წიგნი პირველი, თბი-

ლისი, 2009, 136–155.
225
დათ, თქვენ ხომ საპრეზიდენტო რესპუბლიკა დააფუძნეთ?“18 ამ

კითხვაში გამოიხატა საქართველოში არსებული საპრეზიდენტო
მმართველობის სისტემაში პრემიერ-მინისტრის ინსტიტუტის შე-
მოღების მცდელობის ალოგიკურობა, ვინაიდან კონსტიტუციონა-
ლიზმის პრაქტიკა ამგვარ მიდგომას არ იზიარებს. თუმცა, მთავ-
რობის კოლეგიურ ორგანოდ ჩამოყალიბება და პრემიერ-მინის-
ტრის თანამდებობის შემოღება 2004 წლის 6 თებერვლის კონსტი-
ტუციური ცვლილებების შემდგომ განხორციელდა.
2004 წლის 6 თებერვლის საკონსტიტუციო რეფორმის შედეგად,
მმართველობის საპრეზიდენტო მოდელი გარდაიქმნა ნახევრად სა-
პრეზიდენტო ფორმად, პრეზიდენტი მოგვევლინა მხოლოდ სა-
ხელმწიფოს და არა იმავდროულად აღმასრულებელი ხელისუფლე-
ბის მეთაურად. ამასთან, ხაზგასასმელია, რომ მმართველობის ჩა-
მოყალიბებული მოდელი რადიკალურად განსხვავდებოდა მისი
კლასიკური ანალოგებისგან (მაგალითად, ფრანგული მოდელის-
გან), იგი სახელმწიფო მოწყობის რუსულ/შუააზიურ ნაირსახეობა-
ზე იყო ორიენტირებული და, ფაქტობრივად, ზესაპრეზიდენტო მო-
დელად ტრანსფორმირდა. კონსტიტუციას დაემატა ახალი, მე-
ოთხე1 თავი − საქართველოს მთავრობა. მთავრობა, ნაცვლად სა-
თათბირო ორგანოსი, ჩამოყალიბდა კოლეგიურ ორგანოდ პრემი-
ერ-მინისტრით სათავეში. იმავდროულად, მთავრობა პასუხისმგე-
ბელი გახდა, პრეზიდენტის გარდა, პარლამენტის წინაშეც. მი-
უხედავად პრემიერ-მინისტრის თანამდებობის შემოღებისა და
მთავრობის კოლეგიურ ორგანოდ ჩამოყალიბებისა, პრეზიდენტი
კონსტიტუციით აღჭურვილი იყო ქმედითი აღმასრულებელი ფუნქ-
18მელქაძე ო., საქართველოს კონსტიტუციური სამართალი, თბილისი,

2011, 193-194.
226
ციებით,19 რამაც განაპირობა მთავრობისა და პარლამენტის რიგი

უფლებამოსილებების დაკნინება.20
2010 წელს საქართველოში განხორციელებული მორიგი სა-
კონსტიტუციო რეფორმის პროცესში, უპირველესად, დღის წეს-
რიგში დადგა მთავრობის კონსტიტუციური სტატუსისა და სახელმ-
წიფო ხელისუფლების ორგანოთა სისტემაში მისი ადგილის გან-
საზღვრა, რაც, შემდგომ, მთავრობის კონსტიტუციური კონსტრუქ-
ციის სხვა საკითხების რეგლამენტაციის უმთავრესი წინაპირობა
გახდა. პოლიტიკური ხელისუფლების შეხედულებებიდან გამომდი-
ნარე, გაჩნდა აღმასრულებელი ხელისუფლების დამოუკიდებელ
სახელისუფლებო განშტოებად ჩამოყალიბებისა და მთავრობის,
როგორც აღმასრულებელი ხელისუფლების უმაღლესი ორგანოს
სტატუსის განსაზღვრის აუცილებლობა. ამგვარი აუცილებლობა,
პოლიტიკური მდგენელის გარდა, ასევე განაპირობა ევროპული
სახელმწიფოების ანალოგიურმა პრაქტიკამ და 2004 წლის 6
თებერვლის კონსტიტუციურ ცვლილებებზე ვენეციის კომისიის
დასკვნაში გამოთქმულმა რეკომენდაციამ, რომლის თანახმად სა-
ქართველოს კონსტიტუცია „მთავრობას და არა პრეზიდენტს უნდა
ანიჭებდეს აღმასრულებელი ხელისუფლების პოლიტიკის განხორ-
ციელების უფლებამოსილებას“.21 შესაბამისად, ხსენებული მიზნის
19 მაგალითისთვის, მთავრობა და მთავრობის წევრი უფლებამოსილებას

იხსნიდა მხოლოდ პრეზიდენტის წინაშე; პრეზიდენტი უფლებამოსილი იყო
საკუთარი ინიციატივით გადაეყენებინა მთავრობა, თანამდებობიდან ათა-
ვისუფლებდა თავდაცვის, იუსტიციისა და შინაგან საქმეთა მინისტრებს;
პრეზიდენტი, მის ნორმატიულ აქტებთან შეუსაბამობის მოტივით, აჩე-
რებდა ან აუქმებდა მთავრობის და აღმასრულებელი ხელისუფლების და-
წესებულებათა აქტებს; პრეზიდენტი იწვევდა და მისი თავმჯდომარეობით
ატარებდა მთავრობის სხდომას და ამ სხდომაზე მიღებულ გადაწყვე-
ტილებას საკუთარი აქტით აფორმებდა.

სამართალი, მეოთხე გამოცემა, თბილისი, 2016, 261-262.
21 ევროპული კომისია დემოკრატიისათვის სამართლის მეშვეობით (ვენე-
ციის კომისია), დასკვნა საქართველოს კონსტიტუციის ცვლილებებისა და

დამატებების პროექტთან დაკავშირებით, CDL-AD(2004)008, 12-13 მარტი,
2004, §7.
227
მიღწევა შესაძლებელი გახდა მთავრობის აღმასრულებელი ხელის-

უფლების უმაღლეს ორგანოდ ჩამოყალიბებითა და აღმასრულე-
ბელი ხელისუფლების განხორციელების პროცესში სახელმწიფოს
მეთაურისაგან მისი დისტანცირებით. 2010 წლის 15 ოქტომბრის
საკონსტიტუციო რეფორმის შედეგად მთავრობის კონსტიტუცი-
ური სტატუსი ახალი რედაქციით ჩამოყალიბდა და ამოქმედდა
2013 წლის საპრეზიდენტო არჩევნების შედეგად არჩეული პრე-
ზიდენტის მიერ ფიცის დადების მომენტიდან. საკონსტიტუციო რე-
ფორმამ განაპირობა საქართველოში აღმასრულებელი ხელისუფ-
ლების ორგანიზაციის კაბინეტური (საპარლამენტო) მოდელის
დამკვიდრება, რომელშიც აღმასრულებელი ხელისუფლება სრუ-
ლად ეკუთვნოდა მთავრობას, იგი წარმოადგენდა აღმასრულებელი
ხელისუფლების დამოუკიდებელ უმაღლეს კოლეგიურ ორგანოს და
ანგარიშვალდებული იყო მხოლოდ პარლამენტის წინაშე, ხოლო
სახელმწიფოს მეთაურს ქმედითი მმართველობითი ფუნქციები არ
გააჩნდა. მთავრობის ფორმირება უშუალოდ საკანონმდებლო ორ-
განოს მიერ ხდებოდა, რომელიც მთავრობის საქმიანობაზე საპარ-
ლამენტო კონტროლის მექანიზმებით იყო აღჭურვილი. იმავდრო-
ულად, 2010 წლის საკონსტიტუციო რეფორმის შედეგად განხორ-
ციელებული ცვლილებები „პრობლემატური აღმოჩნდა უპირველე-
სად, სწორედ სახელისუფლებო შტოების ურთიერთობის სპეციფი-
კის (ხელისუფლების დანაწილების პრინციპი) გათვალისწინებით,
კონსტიტუციონალისტურ პრინციპებთან შეუსაბამო არაერთი დე-
ბულების საკონსტიტუციო დონეზე ლეგალიზების გამო“.22 ასევე,
ვენეციის კომისიის მხრიდან კრიტიკის საგანი გახდა მთავრობის
როლისა და ფუნქციების, ნდობა-უნდობლობასთან დაკავშირებუ-
ლი საკითხების კონსტიტუციური რეგლამენტაცია.23
22 ერქვანია თ., სახელისუფლებო შტოების ურთიერთობის სპეციფიკა 2010

წლის საკონსტიტუციო ცვლილებების ფონზე: არსებითი პრობლემები,
კრებულში: სუპერსაპრეზიდენტოდან საპარლამენტომდე: საკონსტიტუ-
ციო ცვლილებები საქართველოში, თბილისი, 2013, 38-39.
ციის კომისია), საბოლოო დასკვნა საკონსტიტუციო კანონპროექტის შესა-

ხებ საქართველოს კონსტიტუციაში შესწორებების და ცვლილებების შე-
228
2017 წელს კვლავ განხორციელდა საქართველოს კონსტიტუ-

ციის ფუნდამენტური რეფორმა, რაც განპირობებული იყო ძირი-
თადი კანონის არაერთი ნორმის კონსტიტუციონალიზმის პრინცი-
პებთან, მათ შორის ხელისუფლების დანაწილების პრინციპთან შე-
უსაბამობის აღმოფხვრისა და ვენეციის კომისიის მხრიდან წინა
წლების საკონსტიტუციო რეფორმებთან მიმართებით გამოთქმუ-
ლი შენიშვნების გათვალისწინების აუცილებლობით. შეიქმნა სა-
კონსტიტუციო კომისია, რომელსაც ძირითად ამოცანად განე-
საზღვრა: „ა) საქართველოს კონსტიტუციის შესაბამისობაში მო-
ყვანა კონსტიტუციონალიზმის ფუნდამენტურ პრინციპებთან; ბ)
დაბალანსებული საპარლამენტო მმართველობის სისტემის ჩამო-
ყალიბება; გ) კონსტიტუციის იურიდიული ტექნიკის თვალსაზრი-
სით დახვეწა“.24 2017 წლის 13 ოქტომბერს პარლამენტის მიერ
განხორციელდა ცვლილებები საქართველოს კონსტიტუციაში და,
შედეგად, ძირითადი კანონი ახალი რედაქციით ჩამოყალიბდა,
გადაინომრა კონსტიტუციის თავები და მუხლები. საკონსტიტუ-
ციო რეფორმის კონტექსტში, მთავრობის ინსტიტუტთან მიმარ-
თებით, ანალოგიური ევროპული პრაქტიკისა და ვენეციის კომისი-
ის რეკომენდაციების შესაბამისად, გამარტივდა და ახლებურად
ჩამოყალიბდა მთავრობის ფორმირების პროცედურა. ასევე, და-
იხვეწა და არსობრივად შეიცვალა მთავრობისთვის უნდობლობის
გამოცხადების მექანიზმი, შემოღებულ იქნა პრემიერ-მინისტრის
მიერ პარლამენტის წინაშე მთავრობის ნდობის საკითხის დასმის
პროცედურა. ამასთანავე, მთავრობის აღმასრულებელი ხელისუფ-
ლების უმაღლეს ორგანოდ ჩამოყალიბებისა და აღმასრულებელი
ხელისუფლების განხორციელების პროცესში სახელმწიფოს მეთა-
ურისაგან მისი სრულად დისტანცირების პროცესი, რომელიც
ფორმალურად 2010 წლის საკონსტიტუციო რეფორმის ფარგლებ-
ში დაიწყო, საბოლოო სახით 2017 წლის საკონსტიტუციო რეფორ-
მის ფარგლებში განხორციელდა, ხსენებული ცვლილებები კი ამო-
ქმედდა 2018 წლის საპრეზიდენტო არჩევნებში არჩეული საქარ-
ტანასთან დაკავშირებით, CDL-AD(2010)028, 15 ოქტომბერი, 2010, §59-

83.
24 კობახიძე ი., კონსტიტუციური სამართალი, თბილისი, 2019, 31-32.
229
თველოს პრეზიდენტის მიერ ფიცის დადებისთანავე, 2018 წლის 16

დეკემბერს.
3. მთავრობის პოლიტიკური პასუხისმგებლობის

კონსტიტუციონალიზაცია: დემოკრატიული
რესპუბლიკიდან მოქმედ კონსტიტუციამდე
3.1. ნდობის ვოტუმი და მისი შედეგები
საქართველოს 1921 წლის კონსტიტუცია ითვალისწინებდა

მთავრობის ფორმირების პროცესში საკანონმდებლო ორგანოს სა-
კმაოდ მოკრძალებულ მონაწილეობას. კერძოდ, მთავრობა წარმო-
ადგენდა უმაღლესი მმართველობის კოლეგიურ აღმასრულებელ
ორგანოს, რომლის თავმჯდომარეს ერთწლიანი ვადით ირჩევდა
პარლამენტი. მთავრობის დანარჩენ წევრებს - მინისტრებს პარ-
ლამენტის არჩევნებში მონაწილეობის უფლების მქონე მოქალა-
ქეთაგან გარესაპარლამენტო გზით ნიშნავდა („იწვევდა“) მთავრო-
ბის თავმჯდომარე. კონსტიტუცია არ ითვალისწინებდა ნდობის გა-
მოცხადების პროცედურას, თუმცა მთავრობის წევრების - მინის-
ტრების (და არა მთავრობის თავმჯდომარის) მიმართ პარლამენ-
ტის მხრიდან არსებობდა „ნდობის დაკარგვის“ მექანიზმი. ამგვარ
მცირერიცხოვან რეგულაციებს შეიცავდა პირველი ქართული
კონსტიტუცია მთავრობის ფორმირების და მისთვის ნდობის გამო-
ცხადების პროცესთან დაკავშირებით.
საქართველოს სახელმწიფოებრივი დამოუკიდებლობის აღდგე-
ნის (1991 წელი) შემდგომ, მიღებულ იქნა „მცირე კონსტიტუცია“ -
კანონი „სახელმწიფო ხელისუფლების შესახებ“ და კანონი „საქარ-
თველოს რესპუბლიკის მინისტრთა კაბინეტის შესახებ“. ეს ორი აქ-
ტი ითვალისწინებდა მთავრობის ფორმირების საკმაოდ უცნაურ
პროცედურას. კერძოდ, პრემიერ-მინისტრს სახელმწიფოს მეთა-
ურის წარდგინებით ნიშნავდა საქართველოს პარლამენტი, ხოლო
მთავრობის სხვა წევრებს − პრემიერ-მინისტრის წარდგინებით ნიშ-
ნავდა სახელმწიფოს მეთაური და ამტკიცებდა პარლამენტი. ამგვა-
რი წესით ხდებოდა მინისტრთა კაბინეტის შეცვლაც. „მცირე კონს-
ტიტუცია“ არ ითვალისწინებდა ფორმირების პროცესში პარლამენ-
230
ტის მხრიდან მთავრობისთვის ნდობის გამოცხადებას, თუმცა

ამკვიდრებდა მთავრობისადმი ნდობის საკითხის დასმის მექანიზმს
პრემიერ-მინისტრის, დეპუტატთა საერთო რაოდენობის სულ ცო-
ტა ერთი მეხუთედის ან პარლამენტის თავმჯდომარე-სახელმწი-
ფოს მეთაურის ინიციატივით.
საქართველოს 1995 წლის კონსტიტუციით, რომელმაც საპრე-
ზიდენტო მოდელზე ორიენტირებული რესპუბლიკური მმართვე-
ლობა დაამკვიდრა, საწყის ეტაპზე არ შეიცავდა დამოუკიდებელ
ნორმებს მთავრობის კონსტიტუციურ სტატუსთან დაკავშირებით.
მთავრობის ფორმირება საპრეზიდენტო (გარესაპარლამენტო)
მოდელის მიხედვით ხდებოდა. ახალარჩეული პრეზიდენტი, რომე-
ლიც აღმასრულებელი ხელისუფლების მეთაურს წარმოადგენდა,
პარლამენტის თანხმობით ნიშნავდა და საკუთარი ინიციატივით
ათავისუფლებდა მინისტრებს; იღებდა მინისტრების გადადგომას,
რომლებიც მხოლოდ პრეზიდენტის წინაშე იყვნენ პასუხისმგე-
ბელნი. ამგვარი მოდელის პირობებში, ბუნებრივია, გამოირიცხე-
ბოდა მთავრობის ნდობა-უნდობლობის მექანიზმების არსებობა.
2004 წელს განხორციელდა მაშტაბური საკონსტიტუციო რე-
ფორმა, რომლის უმთავრეს დეკლარირებულ მიზანს საქართველო-
ში მთავრობის დამოუკიდებელ სახელისუფლებო ორგანოდ ჩამო-
ყალიბება წარმოადგენდა. ამ მიზნის მიღწევა მმართველობის
არსებული საპრეზიდენტო მოდელის პირობებში, კონსტიტუცი-
ონალიზმის გამოცდილების გათვალისწინებით, შეუძლებელი იყო.
შესაბამისად, შეიცვალა ქართული სახელმწიფოს მმართველობის
ფორმა და დამკვიდრდა მმართველობის ნახევრად საპრეზიდენტო
(შერეული) სისტემა, ასევე, შეიცვალა მთავრობის ფორმირების მე-
ქანიზმიც და ჩამოყალიბდა მთავრობის ფორმირების საპარლამენ-
ტო მოდელი. სწორედ ამ პერიოდიდან ჩნდება ქართულ კონსტიტუ-
ციურ ისტორიაში კონსტიტუციური დებულებები, რომლებიც
მთავრობის კონსტიტუციური სტატუსის რეგლამენტაციას და მისი
პოლიტიკური პასუხისმგებლობის ზოგად რეგულაციებს ითვალის-
წინებს. ზოგადად, კოლეგიური მთავრობის ინსტიტუტის შემოღება
ვენეციის კომისიის მხრიდან მიჩნეულ იქნა ევროპულ პრაქტიკას-
თან დაახლოვებად და დადებითად შეფასდა, თუმცა, იმავდრო-
231
ულად, გამოითქვა რიგი მოსაზრებები, რომლებიც აღმასრულე-

ბელი ხელისუფლების ვექტორის პრეზიდენტის სასარგებლოდ
გადახრას უკავშირდებოდა.25
3.1.1. მთავრობის პოლიტიკური პასუხისმგებლობის ადრესატები
საქართველოს 1995 წლის კონსტიტუციის თავდაპირველი რე-

დაქცია, როგორც აღინიშნა, არ ითვალისწინებდა კოლეგიური
მთავრობის ინსტიტუტს, რაც უშუალოდ ძირითადი კანონით დად-
გენილი საპრეზიდენტო ტიპის მმართველობის მოდელის დაფუძნე-
ბით იყო განპირობებული. შესაბამისად, არ იყო გათვალისწინე-
ბული საკანონმდებლო ორგანოს წინაშე მთავრობის პოლიტიკური
პასუხისმგებლობის ინსტიტუტი.
2004 წლის საკონსტიტუციო რეფორმის შედეგად შემოღებულ
იქნა კოლეგიური მთავრობის ინსტიტუტი და განისაზღვრა მთავ-
რობის პასუხისმგებლობის ადრესატები, კერძოდ, საქართველოს
მთავრობა პასუხისმგებელი იყო პრეზიდენტისა და პარლამენტის
წინაშე „თავისი საქმიანობით“, ანუ პასუხისმგებლობა უშუალოდ
მთავრობის უფლებამოსილებების ჯეროვნად განხორციელებას
დაუკავშირდა. ამასთან, მთავრობისა და მთავრობის წევრების მი-
ერ უფლებამოსილების მოხსნის ადრესატი გახლდათ მხოლოდ სა-
ქართველოს პრეზიდენტი. მიუხედავად იმ კონსტიტუციური რეგუ-
ლაციისა, რომ საქართველოს მთავრობა პასუხისმგებელი იყო პრე-
ზიდენტისა და პარლამენტის წინაშე, მთავრობა და მთავრობის წევ-
რები უფლებამოსილებას საქართველოს პრეზიდენტის წინაშე იხს-
ნიდნენ. აღნიშნული გარემოება პრეზიდენტის კონსტიტუციურ არ-
სენალში აღმასრულებელ ხელისუფლებასთან მიმართებით მნიშვ-
ნელოვანი პრეროგატივების არსებობაზე მიუთითებდა. ასევე,
კონსტიტუცია ადგენდა პრემიერ-მინისტრის ვალდებულებას - მო-
ახსენოს პრეზიდენტს მთავრობის საქმიანობის შესახებ და მის
25ევროპული კომისია დემოკრატიისათვის სამართლის მეშვეობით (ვენე-

2004, §4, 7, 38.
232
პასუხისმგებლობას მთავრობის საქმიანობისათვის საქართველოს

პრეზიდენტისა და პარლამენტის წინაშე. კონსტიტუციით დაკონ-
კრეტდა ამ პასუხისმგებლობის საფუძველი − მთავრობის საქმი-
ანობა. პრემიერ-მინისტრი, როგორც მთავრობის თავმჯდომარე,
წარმოადგენდა მთავრობის საქმიანობისათვის პასუხისმგებლობის
მატარებელ სუბიექტს. ასევე, პრემიერ-მინისტრი პარლამენტის
მოთხოვნით წარუდგენდა მას ანგარიშს სამთავრობო პროგრამის
შესრულების მიმდინარეობის შესახებ. იმ რეგულაციის გათვალის-
წინებით, რომ ნდობის გამოცხადება მთავრობის შემადგენლობას-
თან ერთად სამთავრობო პროგრამისთვისაც ხდებოდა, ამ ნორმით
დადგენილი მექანიზმის მეშვეობით პარლამენტი ახორციელებდა
მთავრობის საქმიანობის კონტროლს.
2010 წლის საკონსტიტუციო რეფორმის შედეგად ახლებურად
განისაზღვრა საქართველოს მთავრობის პასუხისმგებლობის ად-
რესატი − საქართველოს პარლამენტი. თუ 2010 წლის საკონსტი-
ტუციო რეფორმამდე მთავრობა პასუხისმგებელი იყო პრეზიდენ-
ტისა და პარლამენტის წინაშე, რეფორმის შემდგომ სიტყვა „პასუ-
ხისმგებელი“ შეიცვალა სიტყვით „ანგარიშვალდებული“, ხოლო ად-
რესატად განისაზღვრა მხოლოდ პარლამენტი. პარლამენტის წი-
ნაშე მთავრობის ანგარიშვალდებულების პრინციპი განისაზღვრე-
ბოდა იმ გარემოებით, რომ მხოლოდ საკანონმდებლო ორგანოა
უფლებამოსილი სრული მოცულობით განახორციელოს მთავრო-
ბის საქმიანობაზე კონტროლი. მთავრობის პოლიტიკური პასუხის-
მგებლობის ადრესატებიდან სახელმწიფოს მეთაურის ამოღება გა-
ნაპირობა 2010 წლის საკონსტიტუციო რეფორმის მიზანმა, რო-
მელმაც პრეზიდენტი მხოლოდ სახელმწიფოს მეთაურის ფუნქციე-
ბით აღჭურვა. შედეგად, მთავრობის პოლიტიკური პასუხისმგებ-
ლობა მხოლოდ პარლამენტის წინაშე იყო მიმართული. რაც შეეხება
პრემიერ-მინისტრის მიერ პრეზიდენტისათვის მთავრობის საქმი-
ანობის შესახებ მოხსენების წარდგენას, ამგვარ რეგულაციას
კონსტიტუცია აღარ ითვალისწინებდა, თუმცა პრემიერ-მინისტრი
პარლამენტის მოთხოვნით წარუდგენდა მას ანგარიშს სამთავ-
რობო პროგრამის შესრულების მიმდინარეობის შესახებ. აღნიშნუ-
ლი დებულება გამომდინარეობდა, ერთი მხრივ, მთავრობის საკა-
233
ნონმდებლო ორგანოსადმი პასუხისმგებლობის პრინციპიდან და,

მეორე მხრივ, მთავრობასთან მიმართებით პარლამენტის საკონ-
ტროლო უფლებამოსილებებიდან.
3.1.2. ნდობის ვოტუმის არაორდინარული მოდელი
2004 წლის საკონსტიტუციო რეფორმის შედეგად, ძირითად კა-

ნონში გაიწერა მთავრობისთვის ნდობის გამოცხადების მექანიზმი.
პრეზიდენტის მიერ მთავრობის შემადგენლობის საკანონმდებლო
ორგანოსთვის წარდგენიდან ერთი კვირის ვადაში პარლამენტი გა-
ნიხილავდა მთავრობის შემადგენლობისა და სამთავრობო პროგრა-
მისათვის ნდობის გამოცხადების საკითხს.26 პარლამენტის ნდობის
მისაღებად საჭირო ხმათა რაოდენობა შეადგენდა პარლამენტის
სრული შემადგენლობის უმრავლესობას. წინამდებარე შემთხვევა
უპრობლემო ვარიანტს წარმოადგენდა და იგი ვითარდებოდა იმ პი-
რობებში, როდესაც პრეზიდენტს პარლამენტში ჰყავდა აბსოლუ-
ტური ან უფრო დიდი უმრავლესობა.27
საკანონმდებლო ორგანო უფლებამოსილი იყო ნდობა არ გამო-
ეცხადებინა მთავრობის შემადგენლობისთვის, რასაც ხშირად სა-
ფუძვლად უდევს გარკვეული პოლიტიკური მოსაზრებები, პერსო-
ნალური შეხედულებები, სამთავრობო პროგრამასთან უთანხმოება
ან სხვა მიზეზები. ეს პროცედურა შესაძლოა განვითარდეს, რო-
დესაც პარლამენტში არ არის ფორმირებული საპრეზიდენტო უმ-
რავლესობა და არც კოალიციური მთავრობის შექმნის პერსპექტი-
ვა არსებობს. საკანონმდებლო ორგანო ასევე უფლებამოსილი იყო
ნდობის არგამოცხადების თაობაზე გადაწყვეტილებაში დაესვა
მთავრობის ცალკეული წევრის აცილების საკითხიც. ამგვარი შე-
მთხვევა მიანიშნებს იმ გარემოებაზე, რომ პარლამენტს შესაძლოა
გააჩნდეს დადებითი დამოკიდებულება სამთავრობო პროგრამის
მიმართ, თუმცა სხვადასხვა საფუძვლების გამო უარყოფითი შეხე-
26 იგულისხმება, რომ პარლამენტმა ერთი/ერთიანი და არა ცალ-ცალკე

კენჭისყრა უნდა ჩაატაროს მთავრობის შემადგენლობისა და სამთავრობო
პროგრამისათვის ნდობის გამოცხადების საკითხზე.
27 დემეტრაშვილი ა., კობახიძე ი., კონსტიტუციური სამართალი, 2011, 317.
234
დულება გამოხატოს მთავრობის პერსონალური შემადგენლობი-

სადმი. 2004 წლის კონსტიტუციური მოდელი არაორდინარული
უცნაურობით ხასიათდებოდა. კერძოდ, პრეზიდენტი უფლებამო-
სილი იყო სამჯერ წარედგინა პარლამენტისათვის მთავრობის იგი-
ვე ან ახალი შემადგენლობა ნდობის მისაღებად. მიგვაჩნია, რომ შე-
საძლებელია სახელმწიფოს მეთაურს გააჩნდეს უფლება მეორედ
წარუდგინოს პარლამენტს ნდობისათვის ერთხელ ნდობაგამო-
უცხადებელი მთავრობა, თუნდაც იმავე შემადგენლობით, რადგან
მთავრობის ფორმირება პოლიტიკური პროცესია და შესაძლოა
გარკვეული მიზეზებით პირველ ჯერზე ვერშეთანხმებული პოლი-
ტიკური ხელისუფლება შემდგომში მივიდეს კონსესუსამდე. თუმ-
ცა, რაც შეეხება ორჯერ ნდობაგამოუცხადებელი მთავრობის მესა-
მეჯერ წარდგენას საკანონმდებლო ორგანოსათვის (მათ შორის,
შესაძლოა იგივე შემადგენლობით), ამგვარი მექანიზმი სცილდება
კონსტიტუციონალიზმში დამკვიდრებულ პრაქტიკას და გონივ-
რულ ლოგიკას. აქვე, კონსტიტუცია განსაზღვრავდა პრეზიდენტის
მოქმედებებს მთავრობის დანიშვნასთან დაკავშირებით იმ შე-
მთხვევაში, როდესაც პარლამენტი ზედიზედ სამჯერ არ გამო-
უცხადებდა ნდობას პრეზიდენტის მიერ წარდგენილ მთავრობის
შემადგენლობას და სამთავრობო პროგრამას. ხსენებულ ვითა-
რებაში, პრეზიდენტი პარლამენტის თანხმობის გარეშე ნიშნავდა
პრემიერ-მინისტრს, ხოლო პრემიერ-მინისტრი - მთავრობის სხვა
წევრებს პრეზიდენტის თანხმობით. შესაბამისად, პრეზიდენტი და-
ითხოვდა პარლამენტს და ნიშნავდა რიგგარეშე არჩევნებს. ამგვა-
რი მექანიზმით პრეზიდენტი უფლებამოსილია მისთვის სასურვე-
ლი, თუმცა საკანონმდებლო ორგანოსათვის მიუღებელი სამთავ-
რობო პროგრამის მქონე შემადგენლობა, სამჯერ ნდობის გამო-
უცხადებლობისა და პარლამენტის დათხოვნის შემდგომ, დანიშნოს
მთავრობის წევრებად. ხსენებული მოდელი შესაძლებელია სა-
ხელმწიფოს მეთაურის მიერ გამოყენებულ იქნეს გამიზნულადაც,
პარლამენტის დათხოვნის და რიგგარეშე საპარლამენტო არჩევ-
ნების ჩატარების მოტივით, რის თაობაზე შენიშვნა გამოითქვა ვე-
ნეციის კომისიის მხრიდანაც, 2004 წლის საკონსტიტუციო ცვლი-
ლებებზე წარმოდგენილ დასკვნაში აღინიშნა: „ამგვარ მთავრობას
235
არ უნდა ქონდეს ლეგიტიმურობა. იმ შემთხვევაში, თუ ახალი მთავ-

რობის არჩევაზე სამჯერ შეთავაზება უარყოფილ იქნება, პრეზი-
დენტს არ უნდა გააჩნდეს უფლებამოსილება დანიშნოს ის პირი,
რომელიც არ იქნება დამტკიცებული პრემიერ-მინისტრად.“28
3.1.3. ნდობის ვოტუმი მთავრობის

შემადგენლობის როტაციის დროს
მთავრობის, როგორც კოლეგიური ორგანოს სოლიდარული პა-

სუხისმგებლობა გულისხმობს მისი წევრების ერთობლივ და თა-
ნასწორ პასუხისმგებლობას მთავრობის მიერ გატარებული პოლი-
ტიკისათვის. საკანონმდებლო ორგანოს მიერ მთავრობისთვის
ნდობის გამოცხადება გულისხმობს არა ცალკეული წევრების, არა-
მედ მისი სრული შემადგენლობისა და სამთავრობო პროგრა-
მისათვის ნდობის გამოცხადებას. შესაბამისად, ლოგიკურია, რომ
ნდობაგამოცხადებული მთავრობის შემადგენლობაში წევრთა
(გარდა პრემიერ-მინისტრისა) გარკვეული რაოდენობის ცვლილება
უნდა იწვევდეს საკანონმდებლო ორგანოს მიერ მთავრობისთვის
ნდობის ხელახალი დადასტურების აუცილებლობას. წინააღმდეგ
შემთხვევაში, პარლამენტის წინაშე მთავრობის პოლიტიკური პა-
სუხისმგებლობის პირობებში, შესაძლოა მივიღოთ ვითარება, რო-
დესაც ნდობაგამოცხადებული მთავრობის თავმჯდომარე, ნდობის
გამოცხადებიდან გარკვეული პერიოდის შემდგომ, შეცვლის მთავ-
რობის შემადგენლობას მისი სუბიექტური მოსაზრებებით, რაზეც
არ დასჭირდება პარლამენტის თანხმობა. სახეზე გვექნება მთავ-
რობა, რომლის მხოლოდ ერთი ან რამოდენიმე წევრი სარგებლობს
საკანონმდებლო ორგანოს ნდობით.
საქართველოს 1921 წლის კონსტიტუცია არ ითვალისწინებდა
მთავრობის თავდაპირველი შემადგენლობის გარკვეული რაოდე-
ნობის შეცვლის შემთხვევაში ნდობის ხელახალი გამოცხადების მე-

2004, §29.
236
ქანიზმს. ასევე, „მცირე კონსტიტუცია“ - კანონი „სახელმწიფო ხე-

ლისუფლების შესახებ“ ნდობა-უნდობლობის იმგვარ ქაოტურ სის-
ტემას ამკვიდრებდა, რომ მთავრობის შემადგენლობაში პერსონა-
ლური ცვლილებების დროს არანაირი სახის ხელახალი ლეგიტიმა-
ციის პროცედურა (ნდობის გამოცხადებით) არ იყო გათვალისწი-
ნებული. 1995 წლის კონსტიტუციის თავდაპირველი რედაქციით,
მმართველობის საპრეზიდენტო მოდელის პირობებში, მთავრობა
კოლეგიური ორგანოს სახით არ არსებობდა და, შესაბამისად, ვერც
იარსებებდა მისთვის ნდობა-უნდობლობის ვოტუმის გამოცხადე-
ბის მექანიზმები.
2004 წლის საკონსტიტუციო ცვლილებების შედეგად კონსტი-
ტუციამ, კოლეგიური მთავრობის ინსტიტუტისა და პარლამენტის
წინაშე მთავრობის პოლიტიკური პასუხისმგებლობის მექანიზმე-
ბის შემოღების პარალელურად, გაითვალისწინა ნდობაგამოცხადე-
ბული მთავრობის შემადგენლობის განახლების შემთხვევაში ხე-
ლახალი ნდობის მექანიზმი. სამწუხაროდ, ხსენებული მექანიზმი
(ნდობაგამოცხადებული მთავრობის შემადგენლობაში წევრთა
გარკვეული რაოდენობის ცვლილების შემდგომ საკანონმდებლო
ორგანოს მიერ მთავრობისთვის ნდობის ხელახალი დადასტურება)
საერთოდ აღარ გაითვალისწინა 2017 წლის კონსტიტუციურმა რე-
ფორმამ და იგი თანამედროვე ეტაპზე აღარ არსებობს.
ნდობაგამოცხადებული მთავრობის თავდაპირველი შემადგენ-
ლობის ერთი მესამედით, მაგრამ არანაკლებ მთავრობის 5 წევრით
განახლების შემთხვევაში, პრეზიდენტი ერთი კვირის ვადაში წა-
რუდგენდა პარლამენტს ნდობის მისაღებად მთავრობის შემადგენ-
ლობას. ერთკვირიანი ვადის ათვლა იწყება ნდობაგამოცხადებული
მთავრობის თავდაპირველ შემადგენლობაში მთავრობის წევრთა
საერთო რაოდენობის ერთი მესამედის განმსაზღვრელი ცვლილე-
ბის განხორციელების შედეგად მთავრობის ახალი წევრის დანიშვ-
ნის დღიდან. მთავრობის შემადგენლობის განახლებაში იგულის-
ხმება მხოლოდ მინისტრებისა და სახელმწიფო მინისტრების შე-
ცვლა, რადგან პრემიერ-მინისტრის გადადგომა ან უფლებამოსი-
ლების შეწყვეტა ავტომატურად მთავრობის ყველა წევრის უფლე-
ბამოსილების შეწყვეტას იწვევს. შესაბამისად, მინისტრის ან სა-
237
ხელმწიფო მინისტრის თანამდებობიდან გადადგომის ან თანამდე-

ბობიდან გათავისუფლების შემთხვევაში, პრემიერ-მინისტრი ორი
კვირის ვადაში პრეზიდენტის თანხმობით ნიშნავს მთავრობის ახალ
წევრს. რაც შეეხება თავად ტერმინს „განახლება“, მიგვაჩნია, რომ
კონსტიტუცია მთავრობის შემადგენლობის განახლებაში გულის-
ხმობს არა მხოლოდ ახალი პირის დანიშვნას მთავრობის წევრად,
არამედ ნდობაგამოცხადებული მთავრობის შემადგენლობაში შიდა
თანამდებობრივ გადაადგილებასაც. ეს აიხსნება იმ გარემოებით,
რომ ნდობის გამოცხადება ერთდროულად ხდება არა მარტო სა-
მთავრობო პროგრამისათვის, არამედ მთავრობის პერსონალური
შემადგენლობისთვისაც.
წევრთა როტაციისას ნდობაგამოცხადებული მთავრობის ხელა-
ხალი ნდობის ქართული მოდელი დეფორმირებულ ხასიათს ატა-
რებდა, იმ გარემოების გათვალისწინებით, რომ თუ მთავრობის გა-
ნახლებულ შემადგენლობას საკანონმდებლო ორგანომ ნდობა არ
გამოუცხადა, ეს შესაძლოა იწვევდეს მთავრობის გადადგომას, სა-
ქართველოს კონსტიტუციით კი, ხელახალი ნდობის ხსენებული
მექანიზმით მთავრობისთვის ნდობის გამოუცხადებლობა შედეგის
სახით შესაძლებელს ხდიდა თავად პარლამენტის დათხოვნას.
3.1.4. ნდობის ნეგატიური ვოტუმი
ქართულ კონსტიტუციონალიზმში მთავრობის ინიციატივით

პარლამენტის წინაშე ნდობის საკითხის დასმის მექანიზმი - ნდობის
ნეგატიური ვოტუმი საკმაოდ ორიგინალური ფორმით გაჩნდა „მცი-
რე კონსტიტუციაში“ − 1992 წლის 6 ნოემბრის კანონში „სახელმ-
წიფო ხელისუფლების შესახებ“. კერძოდ, პრემიერ-მინისტრს უფ-
ლება ჰქონდა დაესვა პარლამენტის წინაშე მინისტრთა კაბინეტის
ნდობის საკითხი, ხოლო დეპუტატთა საერთო რაოდენობის სულ
ცოტა ერთი მეხუთედი ან პარლამენტის თავმჯდომარე უფლება-
მოსილი იყო საკანონმდებლო ორგანოს წინაშე დაესვა პრემიერ-მი-
ნისტრისა და მინისტრთა კაბინეტის წევრისადმი ნდობის საკითხი.
თუმცა, არც „მცირე კონსტიტუცია“ და არც იმ პერიოდისათვის მო-
ქმედი კანონი „საქართველოს რესპუბლიკის მინისტრთა კაბინეტის
238
შესახებ“ არ ითვალისწინებდა ხსენებულ საკითხზე კენჭისყრის

ჩატარების პროცედურებს და თანმდევ სამართლებრივ შედეგებს.
საქართველოს 1995 წლის კონსტიტუციაში, 2004 წლის 6 თე-
ბერვლის საკონსტიტუციო რეფორმის შედეგად დამკვიდრებული
შერეული მმართველობის მოდელიდან გამომდინარე, გაჩნდა მთავ-
რობის პოლიტიკური პასუხისმგებლობის მექანიზმის ერთ-ერთი
ნაირსახეობა − მთავრობისთვის ნდობის გამოცხადებაზე უარის
თქმა ნდობის ნეგატიური ვოტუმის შედეგად, როდესაც ნდობის სა-
კითხს თავად პრემიერ-მინისტრი აყენებს. პრემიერ-მინისტრი უფ-
ლებამოსილია დასვას მთავრობის ნდობის საკითხი პარლამენტში
განსახილველ მხოლოდ სამი სახის − სახელმწიფო ბიუჯეტის, საგა-
დასახადო კოდექსის და მთავრობის სტრუქტურის, უფლებამოსი-
ლებისა და საქმიანობის წესის შესახებ კანონის პროექტებზე. ამას-
თან, პარლამენტის მიერ მთავრობისთვის ნდობის გამოცხადების
შემთხვევაში, პარლამენტში განსახილველი კანონპროექტი, რო-
მელთან დაკავშირებითაც დასვა პრემიერ-მინისტრმა მთავრობის
ნდობის საკითხი, ჩაითვლება მიღებულად. ნდობის არგამოცხა-
დების შემთხვევაში კი პრეზიდენტი გადააყენებს მთავრობას ან
დაითხოვს პარლამენტს და დანიშნავს რიგგარეშე არჩევნებს.
პრემიერ-მინისტრის მიერ მთავრობის ნდობის საკითხის დასმა,
ლოგიკურად, უნდა მოხდეს იმ შემთხვევაში, თუ მთავრობის მიერ
ინიცირებული კანონპროექტის კანონად ქცევა გარკვეული ეჭვის
ქვეშ დგას, ამ დროს კი მთავრობა კანონპროექტის მიღებას პრინ-
ციპულ აუცილებლობად მიიჩნევს. ამასთან, პარლამენტის მიერ
მთავრობისთვის ნდობის გამოცხადების შემთხვევაში კანონპრო-
ექტი, რომელიც განიხილება პარლამენტში და რომელთან დაკავ-
შირებითაც დასვა პრემიერ-მინისტრმა მთავრობის ნდობის საკით-
ხი, ჩაითვლება მიღებულად. რაც შეეხება საკანონმდებლო ორგა-
ნოს მიერ ნდობის არგამოცხადებას, კენჭისყრიდან ერთი კვირის
განმავლობაში პრეზიდენტი გადააყენებს მთავრობას ან დაითხოვს
პარლამენტს და დანიშნავს რიგგარეშე არჩევნებს. სწორედ ეს უკა-
ნასკნელი შედეგი წარმოადგენს პრემიერ-მინისტრის მიერ მთავ-
რობის ნდობის საკითხის დასმის ერთ-ერთ ძირითად მიზანს, რად-
გან თავად პრემიერ-მინისტრის მიერ (რომელიც სარგებლობს პრე-
239
ზიდენტის მხარდაჭერით) მთავრობის ნდობის საკითხის დასმის მე-

ქანიზმი ძირითადად გამოიყენება იმ შემთხვევაში, თუ არსებობს
პარლამენტის მიერ მთავრობის მხრიდან ინიცირებული კანონპრო-
ექტის არმიღების ალბათობა (შესაბამისად, საკანონმდებლო ორგა-
ნოს მხრიდან მთავრობის ნდობის ხარისხი დაბალია). ნდობის სა-
კითხის დასმით პრემიერ-მინისტრი მიანიშნებს პარლამენტს შე-
საძლო შედეგზე რიგგარეშე არჩევნების სახით, რაც ზრდის მთავ-
რობისთვის ნდობის გამოცხადებისა და, შესაბამისად, მისთვის სა-
სურველი კანონპროექტის საკანონმდებლო ორგანოს მიერ გან-
ხილვის გარეშე მიღების ალბათობას. 2010 წლის 15 ოქტომბრის სა-
კონსტიტუციო რეფორმის შედეგად, პრემიერ-მინისტრის მიერ სა-
კანონმდებლო ორგანოს წინაშე ნდობის საკითხის დასმის მექა-
ნიზმი გარკვეულად შეცვლილი სახით ჩამოყალიბდა, კერძოდ, ნდო-
ბის ნეგატიური ვოტუმის მექანიზმის ფარგლებში კანონპროქტის
მიუღებლობის შემთხვევაში პარლამენტი ვალდებული იყო მთავ-
რობისთვის გამოეცხადებინა უნდობლობა, რაც, იმ დროისთვის
მოქმედი უნდობლობის კონსტრუქციული ვოტუმის არაგონივრუ-
ლი სირთულის ფონზე, ფაქტობრივად შეუძლებელი იყო და იწ-
ვევდა კანონპროექტის სათანადო უმრავლესობის მხარდაჭერის
გარეშე მიღებას. ეს კი ქმნიდა საკანონმდებლო ხელისუფლებაში
უხეში ჩარევის საფრთხეს და შეუთავსებელია ხელისუფლების და-
ნაწილების პრინციპთან. ნდობის ნეგატიური ვოტუმის მექანიზმი
2013 წლის კონსტიტუციური ცვლილებით გაუქმებულ იქნა, ხოლო
2017 წლის საკონსტიტუციო რეფორმის შედეგად ხსენებული მექა-
ნიზმი, სახეცვლილი, საპარლამენტო რესპუბლიკის მოდელთან
თავსებადი ფორმით, კვლავ გაჩნდა საქართველოს კონსტიტუ-
ციაში.
3.2. უნდობლობის ვოტუმი და მისი შედეგები

3.2.1. უნდობლობის ვოტუმი და საპრეზიდენტო გავლენები
კონსტიტუცია საკანონმდებლო ორგანოს ანიჭებს მთავრობის-

თვის უნდობლობის გამოცხადების უფლებამოსილებას, რაც პარ-
ლამენტისადმი მთავრობის პოლიტიკური პასუხისმგებლობის ძი-
240
რითად გამოხატულებას წარმოადგენს. უნდობლობის გამოცხადე-

ბით პარლამენტი საკუთარ უარყოფით დამოკიდებულებას გამოხა-
ტავს მთავრობისადმი, რაც სხვადასხვა მიზეზებით, ძირითადად კი
პოლიტიკური მოსაზრებით აიხსნება. ამასთან, ზოგადად, უნდობ-
ლობის ინიციატორი ყოველთვის საკანონმდებლო ორგანოა, ამგვა-
რადაა საქართველოს შემთხვევაშიც.
უნდობლობის ვოტუმის მექანიზმი ქართულ კონსტიტუციონა-
ლიზმში 1921 წლიდან იღებს სათავეს. თუმცა, უნდა აღინიშნოს,
რომ პირველი ქართული კონსტიტუციის ავტორები სწორედ აღმას-
რულებელი ხელისუფლების კონსტრუქციის ჩამოყალიბებისას
„უფრო ნაკლებად იყვნენ დამოკიდებული ევროპული პრაქტიკისა
და თეორიიდან, ვიდრე სხვა თავების შემუშავების დროს“.29 შესა-
ბამისად, პირველმა ქართულმა კონსტიტუციამ საკმაოდ უცნაური,
იმ პერიოდის კონსტიტუციონალიზმისთვისაც კი უცნობი უნდობ-
ლობის ვოტუმის მექანიზმი დაამკვიდრა. კერძოდ, მთავრობის სო-
ლიდარული პასუხისმგებლობის ნაცვლად, დამკვიდრებული იყო
მთავრობის წევრთა (გარდა თავმჯდომარისა) ინდივიდუალური
პასუხისმგებლობის პრინციპი, „როცა პარლამენტის პირდაპირი
დადგენილებით დაჰკარგავს მის ნდობას“.30 მთავრობის თავმჯდო-
მარეზე არ ვრცელდებოდა პარლამენტისადმი პოლიტიკური პასუ-
ხისმგებლობის მექანიზმი, მას შეეძლო პარლამენტის დადგენი-
ლების საფუძველზე გამოეცვალა ცალკეული მინისტრი ან „გარდა-
ექმნა“ მთელი კაბინეტი.
საქართველოს სახელმწიფოებრივი დამოუკიდებლობის აღდგე-
ნის (1991 წლიდან) შემდგომ მოქმედი „მცირე კონსტიტუცია“ -
კანონი „სახელმწიფო ხელისუფლების შესახებ“ უნდობლობის ვო-
ტუმის თავისებურ მექანიზმს ითვალისწინებდა. პარლამენტი
წყვეტდა პრემიერ-მინისტრისა და მთავრობის სხვა წევრებისათვის
ნდობის გამოცხადების საკითხს, თუმცა სახელმწიფოს მეთაური
29 მაცაბერიძე მ., საქართველოს 1921 წლის კონსტიტუციის პოლიტიკური

კონცეფცია, თბილისი, 1996, 82.
30 მიგვაჩნია, რომ 1921 წლის კონსტიტუციით დადგენილი მოდელი წარმო-
ადგენდა მთავრობის წევრისთვის ინდივიდუალური უნდობლობის გამო-

ცხადების არასრულყოფილ მექანიზმს.
241
აღჭურვილი იყო უფლებით პარლამენტისათვის მიემართა წინადა-

დებით პრემიერ-მინისტრის ან მთავრობის რომელიმე წევრისათვის
უნდობლობის გამოცხადების მოთხოვნით. ამგვარი მექანიზმი სა-
კმაოდ უცნაურია კოლეგიური მთავრობის არსებობის პირობებში,
მით უმეტეს სახელმწიფოს მეთაურის მხრიდან მისი ინიცირება.
ცნობილია, რომ 1995 წლის კონსტიტუციამ საპრეზიდენტო
მმართველობის რესპუბლიკური მოდელი დაამკვიდრა. აღმასრუ-
ლებელი ხელისუფლების მეთაური იყო თავად პრეზიდენტი, არ
არსებობდა კოლეგიური მთავრობა და არც ნდობა-უნდობლობის
მექანიზმები. 2004 წლის 6 თებერვალს გატარებული საკონსტიტუ-
ციო რეფორმის შედეგად, რომელსაც თან მოყვა მმართველობის
ნახევრად საპრეზიდენტო რესპუბლიკის მოდელის დამკვიდრება,
საქართველოს კონსტიტუციამ გაითვალისწინა მთავრობისთვის
უნდობლობის გამოცხადების მექანიზმი, მისი ორი ნაირსახეობის -
უნდობლობის გამოცხადებისა და უპირობო უნდობლობის გა-
მოცხადების ფორმით.
უნდობლობის გამოცხადების საკითხის აღძვრის უფლება პარ-
ლამენტის სრული შემადგენლობის არანაკლებ ერთ მესამედს გა-
აჩნია. უნდობლობის გამოცხადების საკითხი აღძრულად ჩაითვლე-
ბა, თუ მას პლენარულ სხდომაზე მხარს დაუჭერს სრული შემად-
გენლობის არანაკლებ ერთი მესამედისა. იმავდროულად, კენჭი ეყ-
რება პარლამენტის დადგენილებას მთავრობისთვის უნდობლობის
გამოცხადების შესახებ, რომლის მისაღებად საჭიროა პარლამენ-
ტის სრული შემადგენლობის უმრავლესობა. შესაბამისად, მთავრ-
დება მთავრობისთვის უნდობლობის გამოცხადების პირველი ეტა-
პი. საქართველოს პრეზიდენტი უფლებამოსილია გადააყენოს
მთავრობა ან არ გაიზიაროს პარლამენტის გადაწყვეტილება მთავ-
რობისთვის უნდობლობის გამოცხადების შესახებ. არჩევანის გაკე-
თება სახელმწიფოს მეთაურის დისკრეციას წარმოდგენს, რაც
წყდება სახელმწიფოში და პარლამენტში არსებული პოლიტიკური
კლიმატისა და იმ მოტივების გათვალისწინებით, რომლებიც და-
ედო საფუძვლად პარლამენტის გადაწყვეტილებას უნდობლობის
გამოცხადების თაობაზე. იმ შემთხვევაში, თუ პრეზიდენტი არ გა-
იზიარებს საკანონმდებლო ორგანოს გადაწყვეტილებას მთავრო-
242
ბისთვის უნდობლობის გამოცხადების თაობაზე და არ გადააყენებს

მთავრობას, ხოლო პარლამენტი, არაუადრეს 90 და არაუგვიანეს
100 დღისა კვლავ დაადასტურებს თავის პირვანდელ პოზიციას და
ხელმეორედ გამოუცხადებს უნდობლობას მთავრობას, პრეზიდენ-
ტი გადააყენებს მთავრობას ან დაითხოვს პარლამენტს და და-
ნიშნავს რიგგარეშე არჩევნებს. ცხადია, რომ კონსტიტუციამ გან-
საზღვრა მექანიზმი, რომლის დროსაც მთავრობის გადაყენების ნე-
ბის არსებობის პირობებში, პარლამენტმა ორჯერ, თანაც საკმაოდ
დიდი დროის ინტერვალით, უნდა უყაროს კენჭი უნდობლობის
გამოცხადების საკითხს. მეტიც, იმ შემთხვევაში თუ საკანონ-
მდებლო ორგანო ხელმეორედ დაადასტურებს მის პირვანდელ პო-
ზიციას მთავრობისთვის უნდობლობის გამოცხადების თაობაზე,
პრეზიდენტის არჩევანზეა დამოკიდებული საკითხის გადაწყვეტა:
გადააყენოს მთავრობა თუ დაითხოვოს პარლამენტი. რეალურად,
პარლამენტის მიერ მთავრობისთვის უნდობლობის გამოცხადების
მექანიზმის განხორციელების შესაძლებლობა მინიმუმამდეა და-
ყვანილი, ვინაიდან მის ორჯერ განხორციელებას, დიდი ალბა-
თობით, კვლავ საკანონმდებლო ორგანოს დათხოვნა შეიძლება
მოყვეს, რისი სურვილიც პარლამენტის წევრებს იშვიათად აქვთ.
ამგვარი კონსტიტუციური მექანიზმი პრეზიდენტს აძლევს საშუ-
ალებას, მინიმუმ რიგგარეშე საპარლამენტო არჩევნებამდე შეი-
ნარჩუნოს ორჯერ უნდობლობაგამოცხადებული მთავრობა. მსგავ-
სი შედეგის ალბათობა თითქმის გამოირიცხება, როდესაც სახელმ-
წიფოს მეთაური და საპარლამენტო უმრავლესობა ერთი პოლიტი-
კური ძალის წარმომადგენლები არიან, თუმცა, საკმაოდ იზრდება
ე.წ. „თანაცხოვრების“ (cohabitation)31 სიტუაციაში. პრეზიდენტის
კომპეტენციურ არსენალში ამგვარი შესაძლებლობის არსებობა
საშუალებას აძლევს სახელმწიფოს მეთაურს „ჩამოიშოროს“ მის-
თვის პოლიტიკურად არასასურველი საკანონმდებლო ორგანო,
31იგულისხმება შემთხვევა, რომელიც თავდაპირველად დამკვიდრდა სა-

ფრანგეთის პოლიტიკურ ცხოვრებაში და როდესაც პრეზიდენტი და საპარ-
ლამენტო უმრავლესობა განსხვავებული პოლიტიკური ძალების წარმო-
მადგენლები არიან.
243
რაც მეტად გააღრმავებს უკვე დაწყებულ სამთავრობო კრიზისს

სახელმწიფოში.
უნდობლობის გამოცხადების მსგავს მრავალეტაპიან და ალო-
გიკურ მექანიზმთან დაკავშირებით შენიშვნა გამოითქვა ვენეციის
კომისიის მიერ,32 რომელიც ქართველ კანონმდებელს სთავაზობდა
ბევრად მარტივ გზას. კერძოდ, უნდობლობის გამოცხადების შემ-
დგომ (იგულისხმება პირველივე შემთხვევა) პრეზიდენტი გადააყე-
ნებს მთავრობას ან დაითხოვს პარლამენტს. ვფიქრობთ, ამგვარი
მექანიზმი მოქნილს გახდიდა მთავრობისთვის უნდობლობის გამო-
ცხადების პროცესს, ხოლო შექმნილი კრიზისის გადასაჭრელად
პრეზიდენტის დისკრეციული რეაგირება არ იქნებოდა დროში
გაგრძელებული. ამ არგუმენტს ამყარებს ის გარემოება, რომ რო-
დესაც საკანონმდებლო ორგანო უნდობლობას უცხადებს მთავ-
რობას, სახელმწიფოში სახეზეა გარკვეული პოლიტიკური თუ სახე-
ლისუფლებო კრიზისის ელემენტი.
3.2.2. უპირობო უნდობლობის ვოტუმი
2004 წლის კონსტიტუციური მოდელი, უნდობლობის გამოცხა-

დებასთან ერთად, ასევე ითვალისწინებდა პარლამენტის მიერ
მთავრობისთვის უპირობო უნდობლობის გამოცხადების მექა-
ნიზმს.
პარლამენტი უპირობო უნდობლობის გამოცხადების საკითხს
აღძრავს დადგენილებით. დადგენილების მიღებიდან არაუადრეს
15 და არაუგვიანეს 20 დღისა პარლამენტი უფლებამოსილია სრუ-
ლი შემადგენლობის სამი მეხუთედით უნდობლობა გამოუცხადოს
მთავრობას. ამ შემთხვევაში პრეზიდენტი გადააყენებს მთავრო-
ბას, თუმცა მას არ შეუძლია პარლამენტის დათხოვნა.
უპირობო უნდობლობა ორი მომენტით ხასიათდება. პირველი,
უარყოფითი მხარე, ვლინდება იმ გარემოებაში, რომ უპირობო

2004, §30.
244
უნდობლობის ორეტაპიანი პროცედურის მთავრობის გადაყენებით

დასრულებას საკმაოდ მაღალი კვორუმი − სრული შემადგენლობის
არანაკლებ სამი მეხუთედი ესაჭიროება. ეს კი, ქართული პოლი-
ტიკური რეალობის გათვალისწინებით (მთავრობას უნდობლობას
უცხადებს მისი საქმიანობისადმი უარყოფითად განწყობილი სა-
პარლამენტო უმრავლესობა), თითქმის შეუძლებელს ხდის უპი-
რობო უნდობლობის მექანიზმის განხორციელებას. რაც შეეხება
უპირობო უნდობლობის დადებით მახასიათებელს, იგი ვლინდება
პარლამენტის პოზიციის შედარებით მეტ სიძლიერეში, ვინაიდან
მთავრობის გადაყენების შემდგომ მას აღარ ემუქრება დათხოვნა.33
თუმცა, როგორც აღინიშნა, საკმაოდ მაღალი კვორუმის არსებობა
(სრული შემადგენლობის სამი მეხუთედი, რომელიც არ ეთანხმება
მთავრობის პოლიტიკას) ართულებს უპირობო უნდობლობის
გამოცხადებას.
იმ შემთხვევაში, თუ საკანონმდებლო ორგანო აღძრავს უპი-
რობო უნდობლობის გამოცხადების საკითხს, მაგრამ მთავრობას
უნდობლობას ვერ გამოუცხადებს, დაუშვებელია მთავრობის უნ-
დობლობის საკითხის დასმა შემდგომი 6 თვის განმავლობაში. ამ-
გვარი შეზღუდვა ლოგიკურია, იგი იცავს მთავრობას ხშირი, უსა-
ფუძვლო რყევებისაგან.
3.2.3. უნდობლობის კონსტრუქციული

ვოტუმი: ქართული დეფორმაცია
უნდობლობის ვოტუმი მთავრობის პოლიტიკური პასუხისმგებ-

ლობის ერთ-ერთ გამოხატულებას წარმოადგენს, რომელიც ორი
სახისაა − ორდინარული (დესტრუქციული) და კონსტრუქციული.
ზოგადად, უნდობლობის დესტრუქციული ვოტუმი წარმოადგენს
საპარლამენტო პრაქტიკაში (როგორც წესი, საკანონმდებლო ორ-
განოს ქვედა პალატის მიერ) მთავრობის პოლიტიკური კურსისად-
მი, მთავრობის მიერ ინიცირებული კანონპროექტისადმი ან მთავ-
33დემეტრაშვილი ა., კობახიძე ი., კონსტიტუციური სამართალი, თბილისი,

2011, 325.
245
რობის ცალკეული წევრისადმი გამოხატულ უნდობლობას (დაწუ-

ნებას). საკითხის დაყენების ინიციატივა უნდობლობის ვოტუმის
გამოცხადების შესახებ შეიძლება მოდიოდეს როგორც თავად
მთავრობისაგან, ასევე საპარლამენტო ფრაქციისაგან ან დეპუ-
ტატთა გარკვეული ჯგუფისაგან. მთავრობისადმი უნდობლობის
ვოტუმის გამოხატვა იწვევს მთავრობის გადაყენებას და მთავ-
რობის ახალი შემადგენლობის ფორმირებას, ან სახელმწიფოს მე-
თაურის მიერ პარლამენტის დათხოვნას და რიგგარეშე საპარლა-
მენტო არჩევნების დანიშვნას. უნდობლობის კონსტრუქციული ვო-
ტუმი, რომელიც გერმანული კონსტიტუციონალიზმიდან იღებს სა-
თავეს, მთავრობის მეთაურისადმი გამოხატული უნდობლობის ვო-
ტუმის განსაკუთრებულ ფორმას წარმოადგენს, რომლის გამოხატ-
ვით აირჩევა მისი მემკვიდრე პარლამენტის ან პარლამენტის იმ
პალატის მიერ, რომლის წინაშეც პასუხისმგებელია მთავრობა. უნ-
დობლობის კონსტრუქციული ვოტუმი მოქმედი მთავრობისთვის
უნდობლობის გამოცხადებასთან ერთად გულისხმობს პარლა-
მენტისაგან მხრიდან მთავრობის მეთაურის ახალი კანდიდატურის
წამოყენებას. უნდობლობის კონსტრუქციული ვოტუმის მექანიზმი,
ტრადიციული უნდობლობის დესტრუქციული ვოტუმისგან გან-
სხვავებით, წარმოადგენს მთავრობის სტაბილურობის ელემენტს.
ამ პროცედურის განსხვავებულობა კი იმაში მდგომარეობს, რომ
მთავრობისთვის უნდობლობის გამოცხადება ხორციელდება ახალი
პრემიერ-მინისტრის არჩევასთან ერთად. უნდობლობის კონს-
ტრუქციული ვოტუმის ინსტიტუტი წარმოადგეს მექანიზმს, რომე-
ლიც კონსტიტუციურად აძლიერებს მთავრობის პოლიტიკურ სიმ-
ყარეს, იცავს იმ პოლიტიკური ჯგუფებისაგან, რომლებსაც აერთი-
ანებთ მხოლოდ პრემიერ-მინისტრის შეცვლის სურვილი და არა
ალტერნატიული სამთავრობო პროგრამა. უნდობლობის კონს-
ტრუქციული ვოტუმი საშუალებას იძლევა თავიდან იქნეს აცილე-
ბული ქვეყანაში ხშირი სამთავრობო კრიზისები. გამომდინარე იმ
გარემოებიდან, რომ უნდობლობის კონსტრუქციული ვოტუმის პი-
რობებში უნდობლობის გამოცხადებასთან ერთად განისაზღვრება
მთავრობის მეთაურის მემკვიდრე, ამგვარი მექანიზმი ხელს უწ-
246
ყობს სახელმწიფო სტაბილურობის შენარჩუნებას,34 მაშინ, როდე-

საც უნდობლობის დესტრუქციული ვოტუმი ხშირად სამთავრობო
კრიზისის გაღრმავებას განაპირობებს.
უნდობლობის კონსტრუქციული ვოტუმის ინსტიტუტი განსა-
კუთრებით პროდუქტიულია პოლიტიკური რეჟიმების გარდამავალ
ეტაპებზე, როდესაც ქვეყანა გამოირჩევა არამყარი პარტიული
სისტემით და პარტიათა სიმრავლით. იგი წარმოადგენს მექანიზმს,
რომელიც იცავს სახელისუფლებო სისტემას მთავრობათა ხშირი
ცვლისაგან და, დიდი ალბათობით, გამორიცხავს სამთავრობო კრი-
ზისებს (მდგომარეობას, როდესაც ძველი მთავრობა გადაყენებ-
ულია, ხოლო ახალი კი ჯერ შექმნილი არ არის).35
ქართულ კონსტიტუციონალიზმში მთავრობისთვის უნდობლო-
ბის გამოცხადების მექანიზმი 1921 წლის კონსტიტუციიდან იღებს
სათავეს. თუმცა, ყოველი კონსტიტუციური აქტი მხოლოდ უნდობ-
ლობის დესტრუქციული ვოტუმის მექანიზმს ითვალისწინებდა,
ისიც გარკვეული ორიგინალობითა და თავისებურებებით. რაც
შეეხება უნდობლობის კონსტრუქციულ ვოტუმს, იგი ქართულ
კონსტიტუციურსამართლებრივ აზროვნებაში პირველად 1994
წელს საქართველოს რესპუბლიკური პარტიის სახელით იმდროინ-
დელ სახელმწიფო საკონსტიტუციო კომისიისათვის წარდგენილ
კონსტიტუციის პროექტში აისახა,36 თუმცა 1995 წლის კონსტიტუ-
ციამ, რომელმაც მმართველობის საპრეზიდენტო რესპუბლიკის
მოდელი დაამკვიდრა, ლოგიკურად არ გაითვალისწინა უნდობლო-
ბის ვოტუმის (არც დესტრუქციული და არც კონსტრუქციული) მე-
ქანიზმი.
34 გაული ვ., კონსტიტუციის შემუშავება და მიღება საქართველოში, თბი-

ლისი, 2002, 154.
35 ხმალაძე ვ., დემეტრაშვილი ა., ნალბანდოვი ა., რამიშვილი ლ., უსუ-
ფაშვილი დ., ჯიბღაშვილი ზ., საქართველოს სახელმწიფო ხელისუფლება

ცენტრალურ დონეზე: ბალანსი მის განშტოებათა შორის, კრებულში:
საკონსტიტუციო-პოლიტიკური რეფორმის პროცესი საქართველოში:
პოლიტიკური ელიტა და ხალხის ხმები, თბილისი, 2005, 28-29.
36 გაული ვ., კონსტიტუციის შემუშავება და მიღება საქართველოში,
თბილისი, 2002, 29.
247
2010 წლის 15 ოქტომბრის საკონსტიტუციო რეფორმის შედე-

გად შემოღებულ იქნა ქართული კონსტიტუციური რეალობისთვის
უცხო, უნდობლობის კონსტრუქციული ვოტუმის მექანიზმი, რომე-
ლიც, ევროპულ სახელმწიფოებში დამკვიდრებული ანალოგიური
მექანიზმის ტრადიციული მახასიათებლებისაგან განსხვავებით,
გარკვეული დეფორმაციით გამოირჩეოდა.
მთავრობისთვის უნდობლობის გამოცხადების პროცედურის
პირველი ეტაპია უნდობლობის გამოცხადების საკითხის აღძვრა,
რასაც ესაჭიროება პარლამენტის სიითი შემადგენლობის არა-
ნაკლებ ორი მეხუთედის მიერ პარლამენტისათვის მიმართვა. უნ-
დობლობის გამოცხადების საკითხის აღძვრა ხდება საკანონმდებ-
ლო ორგანოში კენჭისყრით, რომელიც იმართება მიმართვიდან არა
უადრეს 20 და არა უგვიანეს 25 დღისა.37 უნდობლობის გამო-
ცხადების საკითხი აღძრულად ჩაითვლება, თუ ამ გადაწყვეტი-
ლებას მხარს დაუჭერს პარლამენტის სიითი შემადგენლობის ნა-
ხევარზე მეტი. უნდობლობის გამოცხადების საკითხის აღძვრისა-
თვის კენჭისყრა ზედმეტ ეტაპად იქნა მიჩნეული ვენეციის კომი-
სიის მიერ, რომელთა მოსაზრებით უნდობლობის გამოცხადებისა-
თვის საკმარისი იქნებოდა მხოლოდ ერთი კენჭისყრა.38
უნდობლობის გამოცხადების საკითხის აღძვრიდან არა უადრეს
20 და არა უგვიანეს 25 დღისა პარლამენტი კენჭს უყრის პარ-
ლამენტის სიითი შემადგენლობის არანაკლებ ორი მეხუთედის მი-
ერ დასახელებული პრემიერ-მინისტრობის კანდიდატის სახელმწი-
ფოს მეთაურისათვის წარდგენას. თუ საკანონმდებლო ორგანოს
მიერ სახელმწიფოს მეთაურს არ წარედგინა პრემიერ-მინისტრის
37 შედარებისათვის: იმ ქვეყნებში, სადაც დამკვიდრებულია უნდობლობის

კონსტრუქციული ვოტუმის მექანიზმი, საკანონმდებლო ორგანოში კენ-
ჭისყრა ტარდება მიმართვიდან: არა უადრეს 48 საათში (გერმანია, სლოვე-
ნია); არა უადრეს 5 დღეში (ესპანეთი); არა უადრეს 7 დღეში (პოლონეთი);
არა უადრეს 3 და არა უგვიანეს 8 დღისა (უნგრეთი).

ტანასთან დაკავშირებით, CDL-AD(2010)028, 15-16 ოქტომბერი, 2010,
§76.
248
კანდიდატურა, უნდობლობის გამოცხადების პროცედურა ჩაით-

ვლება შეწყვეტილად.
საკანონმდებლო ორგანოს მიერ პრემიერ-მინისტრის კანდიდა-
ტურის პრეზიდენტისათვის წარდგენიდან 5 დღის ვადაში სახელმ-
წიფოს მეთაური უფლებამოსილია წამოაყენოს წარდგენილი პრე-
მიერ-მინისტრის კანდიდატი ან უარი განაცხადოს ამ კანდიდა-
ტურის წამოყენებაზე. პრეზიდენტს გააჩნია ერთგვარი „შეყოვნე-
ბითი ვეტოს“ უფლება მისთვის წამოსაყენებლად წარდგენილი პრე-
მიერ-მინისტრის კანდიდატურასთან მიმართებით, რომლის დაძლე-
ვა პარლამენტს შეუძლია სიითი შემადგენლობის სამი მეხუთედით.
სახელმწიფოს მეთაურის კომპეტენციურ არსენალში ამგვარი უფ-
ლებამოსილების არსებობა მთავრობისთვის უნდობლობის გამო-
ცხადების პროცესში უცნობია კონსტიტუციონალიზმის პრაქტი-
კისთვის. სახელმწიფოს მეთაურის „შეყოვნებითი ვეტოს“ თაობაზე
პოზიცია გამოითქვა ვენეციის კომისიის მხრიდანაც, რომლის მო-
საზრებით „ეს აძლევს ძალიან დიდ ძალაუფლებას პრეზიდენტს და
აკნინებს არა მხოლოდ პარლამენტის ძალაუფლებას, არამედ პრე-
მიერ-მინისტრის პოლიტიკურ პასუხისმგებლობასაც, რაც უნდა
იყოს ახალი სისტემის ქვაკუთხედი“.39 იმ შემთხვევაში, თუ პრეზ-
იდენტი წამოაყენებს პარლამენტის მიერ წარდგენილ კანდიდატუ-
რას, პრემიერ-მინისტრობის კანდიდატი სახელმწიფოს მეთაურის
მიერ მისი წამოყენებიდან 7 დღის ვადაში შეარჩევს მინისტრთა
კანდიდატურებს და სამთავრობო პროგრამასთან ერთად მთავრო-
ბის შემადგენლობას წარუდგენს ნდობის მისაღებად პარლამენტს.
თავის მხრივ, წარდგენიდან 7 დღის ვადაში საკანონმდებლო ორგა-
ნო განიხილავს და კენჭს უყრის მთავრობის შემადგენლობისათვის
ნდობის გამოცხადების საკითხს. ნდობის გამოცხადება ჩაითვლება
მოქმედი მთავრობისთვის უნდობლობის გამოცხადებად, რაც იწ-
ვევს მისი უფლებამოსილების შეწყვეტას. პრეზიდენტის მიერ პრე-

ტანასთან დაკავშირებით, CDL-AD(2010)028, 15-16 ოქტომბერი, 2010,
§79.
249
მიერ-მინისტრის კანდიდატურის წამოყენების შემდგომ მთავრო-

ბის ახალი შემადგენლობისათვის ნდობის გამოუცხადებლობის შე-
მთხვევაში კი, სახელმწიფოს მეთაური უფლებამოსილია 3 დღის
ვადაში დაითხოვოს პარლამენტი და დანიშნოს რიგგარეშე არჩევ-
ნები.
2010 წლის კონსტიტუციური მოდელით დამკვიდრებული უნ-
დობლობის კონსტრუქციული ვოტუმი, ევროპულ სახელმწიფო-
ებში დამკვიდრებული ანალოგიური მექანიზმის ტრადიციული მა-
ხასიათებლებისაგან განსხვავებით, გარკვეული ანომალიით გამო-
ირჩეოდა და ვადების ხანგრძლივობის, პროცედურის სირთულის
თუ სხვა საკითხების გამო საკმაო კრიტიკას იწვევდა.40
4. მთავრობის პოლიტიკური პასუხისმგებლობა:

მოქმედი კონსტიტუციური მოდელი
საქართველოს მოქმედი კონსტიტუციური მოდელის შესაბამი-

სად, რომელიც 2017 წლის საკონსტიტუციო რეფორმის შედეგად
ჩამოყალიბდა, საქართველოს მთავრობა ანგარიშვალდებული და
პასუხისმგებელია მხოლოდ საქართველოს პარლამენტის წინაშე.
საპარლამენტო ანგარიშვალდებულება და პასუხისმგებლობა გუ-
ლისხმობს, რომ აღმასრულებელი ხელისუფლების უმაღლესი
ორგანოს − მთავრობის საქმიანობის კონტროლის უფლებამოსი-
ლება მხოლოდ პარლამენტის პრეროგატივაა. მთავრობის პასუხის-
მგებლობა პარლამენტის წინაშე არის სოლიდარული, კოლეგიური,
40 ვრცლად უნდობლობის კონსტრუქციული ვოტუმის არსისა და მისი

თავდაპირველი ქართული ვარიაციის პრობლემური საკითხების შესახებ
იხილეთ: ჯიბღაშვილი ზ., უნდობლობის კონსტრუქციული ვოტუმი თანა-
მედროვე ევროპაში და მისი ქართული გაგება, თბილისი, 2016; გეგენავა
დ., უნდობლობის კონსტრუქციული ვოტუმის ქართული მოდელი: გორ-
დიას კვანძი საქართველოს კონსტიტუციაში, „სამართლის ჟურნალი“, №1,
2013, 328-344; კვერენჩხილაძე გ., უნდობლობის კონსტრუქციული ვოტუ-
მის ქართული მოდელი, საიუბილეო კრებულში: ბესარიონ ზოიძე - 60,
თბილისი, 2014, 51-73; კობახიძე ი., კონსტიტუციური რეფორმის კრიტი-
კული ანალიზი, თბილისი, 25.08.2010.
250
რადგან სამთავრობო პოლიტიკის მიუღებლობა მთლიანად მთავ-

რობის გადადგომას იწვევს.41
საქართველოს კონსტიტუციის 54-ე მუხლის მე-2 პუნქტი
განსაზღვრავს საქართველოს მთავრობის ანგარიშვალდებულე-
ბისა და პასუხისმგებლობის ადრესატს − საქართველოს პარლა-
მენტს. განსხვავებით დღეს მოქმედი კონსტიტუციური ჩანაწერის-
გან, 2017 წლის საკონსტიტუციო რეფორმამდე კონსტიტუციის არ-
სებულ რედაქციაში მხოლოდ ტერმინი „ანგარიშვალდებულება“
იყო გამოყენებული, რეფორმის შემდგომ კი, კონსტიტუციაში გაჩნ-
და მეორე ტერმინიც − „პასუხისმგებლობა“. ეს ორი ტერმინი გან-
სხვავებული დატვირთვის მატარებელია. ანგარიშვალდებულება
გულისხმობს ანგარიშის ჩაბარებას, კითხვაზე პასუხის გაცემას,
პასუხისმგებლობა კი ამასთან ერთად დაკავშირებულია კონკრე-
ტულ შედეგთანაც, კერძოდ, მთავრობის ან მთავრობის წევრის გა-
დაყენებასთან. მოცემულ ტერმინთა ჩანაცვლება სიმბოლურად
ასახავდა კონსტიტუციაში მთავრობის პასუხისმგებლობის მნიშვ-
ნელობის დაკნინებას.42
ანგარიშვალდებულება პარლამენტის წინაშე გულისხმობს, რომ
მთავრობა გაწეული საქმიანობის შესახებ ანგარიშს აბარებს პარ-
ლამენტს, ინფორმაციას აწვდის მოთხოვნილ/მნიშვნელოვან საკით-
ხებზე. სხვაგვარად რომ ვთქვათ, მთავრობა ვალდებულია საქმის
კურსში ჩააყენოს მისი „შემქმნელი“ ორგანო. ანგარიშვალდებუ-
ლებისა და პასუხისმგებლობის ერთ-ერთი მთავარი განმასხვავებე-
ლი ელემენტია მექანიზმის შედეგი. ანგარიშვალდებულების გამოვ-
ლინების დროს არ დგება ისეთი „მძიმე“ შედეგი, როგორიც გვაქვს
პასუხისმგებლობის შემთხვევაში. პასუხისმგებლობა ავტომატუ-
რად გულისხმობს განხორციელებული ქმედებისათვის “პასუხის
სამართალი, მეოთხე გამოცემა, თბილისი, 2016, 270.
42 ცანავა ლ., მთავრობის პასუხისმგებლობის პრინციპები: კონსტიტუცი-
ონალიზმის პრაქტიკა და საქართველოს კანონმდებლობა, სადისერტაციო

ნაშრომი, თბილისი 2015, 187.
251
გებას” ან თანამდებობის ხარჯზე ან პიროვნულად.43 პარლამენტის

წინაშე მთავრობის პასუხისმგებლობის პრინციპი განისაზღვრება
იმ გარემოებით, რომ მხოლოდ საკანონმდებლო ორგანოა უფლე-
ბამოსილი განახორციელოს მთავრობის საქმიანობაზე საპარლა-
მენტო კონტროლი. მთავრობის ანგარიშვალდებულება, რომელიც
პოლიტიკურ პასუხისმგებლობაშია გამოხატული, სოლიდარულ
ხასიათს ატარებს − პარლამენტის მიერ მთავრობის მიერ განხორ-
ციელებული პოლიტიკის მიუღებლობის/უთანხმოების შემთხვევა-
ში მისი ყველა წევრი უნდა გადადგეს.
4.1. მთავრობის ანგარიშვალდებულების

და პასუხისმგებლობის ფორმები
საკანონმდებლო ორგანოს წინაშე მთავრობისა და პრემიერ-მი-

ნისტრის ანგარიშვალდებულების უმთავრეს კონსტიტუციურ
ფორმებს შეიძლება მივაკუთვნოთ სამთავრობო პროგრამის შეს-
რულების მიმდინარეობის შესახებ პრემიერ-მინისტრის ყოველ-
წლიური მოხსენების პარლამენტისათვის წარდგენა, პარლამენტის
მოთხოვნით − სამთავრობო პროგრამის ცალკეული ნაწილის შეს-
რულების მიმდინარეობის თაობაზე პრემიერ-მინისტრის ანგარი-
შის წარდგენა (55-ე მუხლის მე-5 პუნქტი), მიმდინარე წლის სა-
ხელმწიფო ბიუჯეტის შესრულების მიმდინარეობის შესახებ მთავ-
რობის მოხსენების პარლამენტისათვის წარდგენა და მთავრობის
მიერ სახელმწიფო ბიუჯეტის შესრულების წლიური ანგარიშის
პარლამენტისათვის წარდგენა (66-ე მუხლის მე-2 პუნქტი).
საკანონმდებლო ორგანოს წინაშე მთავრობის პოლიტიკური პა-
სუხისმგებლობის უმთავრეს კონსტიტუციურ ფორმას განეკუთვ-
ნება მთავრობისთვის უნდობლობის გამოცხადება (57-ე მუხლი).
ასევე, პოლიტიკური პასუხისმგებლობის თავისებური გამოვლინე-
ბაა მთავრობისთვის ნდობის არგამოცხადება (მუხლი 56, პუნქტი 3
და მუხლი 58, პუნქტი 2).
კაველიძე ე., უნდობლობის ვოტუმის კონსტიტუციური მექანიზმი საქარ-

43
თველოში, სადისერტაციო ნაშრომი, თბილისი, 2016, 15-24.
252
საქართველოში მოქმედებს უნდობლობის კონსტრუქციული

ვოტუმის მექანიზმი, რომელიც მთავრობისთვის უნდობლობის გა-
მოცხადებასთან ერთად პარლამენტისაგან მოითხოვს მთავრობის
მეთაურის ახალი კანდიდატურის წამოყენებას. უნდობლობის
კონსტრუქციული ვოტუმის მექანიზმი, უნდობლობის დესტრუქ-
ციული ვოტუმისგან განსხვავებით, განაპირობებს მთავრობის
სტაბილურ ფუნქციონირებას და მისი განსხვავებულობა იმაში
მდგომარეობს, რომ პრემიერ-მინისტრისადმი უნდობლობის გამომ-
ხატველი რეზოლუცია მიღებული უნდა იქნას ახალი პრემიერ-
მინისტრის არჩევასთან ერთად. უნდობლობის კონსტრუქციული
ვოტუმის პირობებში უნდობლობის გამოცხადებასთან ერთად ხდე-
ბა მთავრობის ახალი მეთაურის არჩევა, რაც ხელს უწყობს სა-
ხელმწიფოს სტაბილურობის შენარჩუნებას, რამდენადაც თანამდე-
ბობა არ ხდება ვაკანტური, მაშინ, როდესაც უნდობლობის დეს-
ტრუქციული ვოტუმი ხშირად სამთავრობო ვაკუუმს იწვევს.44 უნ-
დობლობის კონსტრუქციული ვოტუმი ხასიათდება რამოდენიმე
უნიფიცირებული ნიშნით: ა) ახალი პრემიერ-მინისტრის დასახელე-
ბა ხდება თავად უნდობლობის აღძვრის ინიციატორთა მიერ, უნ-
დობლობის საკითხის აღძვრასთან ერთად; ბ) უნდობლობის კონს-
ტრუქციული ვოტუმის მიზანი მიმართულია შედეგის მიღწევისაკენ
− სწრაფი, ეფექტური პროცედურების საშუალებით არსებული
მთავრობის გადაყენებისა და იმავდროულად ახალი მთავრობის
შექმნისაკენ; გ) მთავრობის მეთაურის ახალი კანდიდატურისათვის
ნდობის, ხოლო მოქმედი მთავრობის მეთაურისათვის უნდობლო-
ბის გამოცხადება ერთიან პროცედურას წარმოადგენს და, შესა-
ბამისად, ერთი კენჭისყრით წყდება.
4.2. მთავრობისთვის ნდობის გამოცხადება
სახელმწიფოს მმართველობის ფორმიდან გამომდინარე, საქარ-

თველოში დამკვიდრებულია მთავრობის შექმნის საპარლამენტო
მოდელი, რომელიც გულისხმობს მთავრობის ფორმირებას სა-
44 მელქაძე ო., კონსტიტუციონალიზმი, თბილისი, 2005, 328.
253
კანონმდებლო ორგანოს მიერ საპარლამენტო არჩევნების შედეგე-

ბის გათვალისწინებით. ამგვარ მოდელში, რომელიც დამახასიათე-
ბელია საპარლამენტო სისტემისა და შერეული მმართველობის
რესპუბლიკებისათვის, მთავრობის ფორმირება მეტწილად დამო-
კიდებულია საკანონმდებლო ორგანოში პოლიტიკურ ძალთა გადა-
ნაწილებაზე, ხოლო სახელმწიფოს მეთაური ამ პროცესში მხოლოდ
ფორმალური ხასიათის უფლებამოსილებებითაა აღჭურვილი.
მთავრობის ფორმირების საპარლამენტო მოდელის პირობებში
მთავრობის მიერ აღმასრულებელი ხელისუფლების განხორცი-
ელება, როგორც წესი, საკანონმდებლო ორგანოს მხრიდან ნდობის
გამოცხადებას საჭიროებს, რაც, თავის მხრივ, ზრდის საკანონ-
მდებლო ორგანოს ზეგავლენის ხარისხს აღმასრულებელი ხელის-
უფლების ფორმირების და მისი საქმიანობის შემდგომი კონტრო-
ლის პროცესში.
2004 წლის 6 თებერვალს განხორციელებული საკონსტიტუციო
რეფორმის შედეგად, საქართველოში ჩამოყალიბდა მთავრობის
ფორმირების საპარლამენტო მოდელი, თუმცა პრეზიდენტის აქტი-
ური და გადამწყვეტი მონაწილეობით. 2010 წლის 15 ოქტომბრის
საკონსტიტუციო რეფორმის საფუძველზე, მთავრობის ფორმი-
რება საპარლამენტო ორგანოს ნდობაზე გახდა დამოკიდებული და
სახელმწიფოს მეთაური ამ პროცესში ფორმალურ მონაწილეობას
ღებულობდა. ამასთან, ვენეციის კომისიის მხრიდან გამოთქმული
იქნა რიგი შენიშვნებისა, რომლებიც, უპირველესად, ახალარჩეული
პარლამენტის მიერ მთავრობის ფორმირების პროცედურის, ასევე
მთავრობის უფლებამოსილების შეწყვეტის შემთხვევაში მთავრო-
ბის შემადგენლობისათვის ნდობის გამოცხადების ვადების ხანგრ-
ძლივობას უკავშირდებოდა. ვენეციის კომისიისათვის ასევე გაუგე-
ბარი აღმოჩნდა მთავრობის ერთი და იმავე შემადგენლობისათვის
ნდობის გამოსაცხადებლად ხელმეორე კენჭისყრის შესაძლებლო-
ბა, რომლის ამოღებაც შეამცირებდა მთავრობის ფორმირების
პროცესის ვადებს და ამ პროცესს უფრო გამჭვირვალეს გახდიდა.45

254
2017 წლის საკონსტიტუციო რეფორმის შედეგად, ზემოხსენე-

ბული შენიშვნების გათვალისწინებითაც, გამარტივდა და დაიხვეწა
საქართველოს მთავრობის ფორმირების და ნდობის გამოცხადების
საკმაოდ რთული და ხანგრძლივი რეფორმამდელი პროცედურა.
პარლამენტის კომპეტენციურ არსენალში მთავრობის ფორმირე-
ბის უფლებამოსილების არსებობა მიჩნეულია საკანონმდებლო ორ-
განოს „მთავრობის სადამფუძნებლო ფუნქციად“, რაც საპარლამენ-
ტო მოდელის მკვეთრად გამოკვეთილი ნიშანია.46 საკანონმდებლო
ორგანო მთავრობისთვის ნდობის გამოცხადების პროცედურას იწ-
ყებს შემდეგ შემთხვევებში: საპარლამენტო არჩევნების ჩატარების
შემდგომ ახალარჩეული პარლამენტის წინაშე მთავრობის უფლება-
მოსილების მოხსნისას; პრემიერ-მინისტრის გადადგომისას; პრემი-
ერ-მინისტრის უფლებამოსილების სხვაგვარად შეწყვეტისას.
4.2.1. მთავრობისთვის ნდობის გამოცხადება

საპარლამენტო არჩევნების შემდგომ
საქართველოს კონსტიტუცია ითვალისწინებს მთავრობის ფორ-

მირების პროცედურას საპარლამენტო არჩევნების შემდგომ (56-ე
მუხლის პირველი პუნქტი). კერძოდ, ახალარჩეული პარლამენტის
მიერ სრული უფლებამოსილების შეძენისთანავე მთავრობა იხსნის
უფლებამოსილებას პარლამენტის წინაშე და განაგრძობს მოვალე-
ობის შესრულებას ახალი პრემიერ-მინისტრის დანიშვნამდე. შესა-
ბამისად, ახალარჩეული პარლამენტის პირველ სხდომაზე ხდება
ახალარჩეული პარლამენტის მიერ უფლებამოსილების შეძენა და
სწორედ ამ მომენტს უკავშირდება მოქმედი მთავრობის უფლე-
ბამოსილების მოხსნა, რაც ავტომატურ რეჟიმში ხდება და არც სა-
კანონმდებლო ორგანოს და არც თავად მთავრობის მხრიდან არანა-
ირი სახის კენჭისყრას არ საჭიროებს.

70.
46 გოგიაშვილი გ., შედარებითი კონსტიტუციური სამართალი, თბილისი,
2019, 223.
255
მთავრობის უფლებამოსილების მოხსნის შემთხვევაში, მთავრო-

ბისთვის ნდობის გამოცხადების შემდგომი პროცედურები გაწერი-
ლია კონსტიტუციის 56-ე მუხლის მე-2-მე-5 პუნქტებით. კერძოდ,
პარლამენტი მთავრობის უფლებამოსილების მოხსნიდან 2 კვირის
ვადაში ნდობას უცხადებს პარლამენტის არჩევნებში საუკეთესო
შედეგის მქონე პოლიტიკური პარტიის მიერ წამოყენებული პრე-
მიერმინისტრობის კანდიდატის მიერ წარდგენილ მთავრობას.
მთავრობის შემადგენლობასთან ერთად პარლამენტს წარედგინება
სამთავრობო პროგრამა. ნდობის მისაღებად საჭიროა პარლამენ-
ტის სრული შემადგენლობის უმრავლესობის მხარდაჭერა. იმ შე-
მთხვევაში, თუ პარლამენტმა მთავრობას დადგენილ ვადაში ნდობა
არ გამოუცხადა, საქართველოს პრეზიდენტი შესაბამისი ვადის
ამოწურვიდან არაუადრეს 2 და არაუგვიანეს 3 კვირისა დაითხოვს
პარლამენტს და დანიშნავს პარლამენტის რიგგარეშე არჩევნებს.
პრეზიდენტის კომპეტენციურ არსენალში პარლამენტის დათხოვ-
ნის უფლებამოსილება უნდა მივიჩნიოთ, როგორც ერთგვარი ultima
ratio,47 საკანონმდებლო და აღმასრულებელ ხელისუფლებას შორის
არსებული კონფლიქტის გადაჭრის საბოლოო საშუალება. ეს ლო-
გიკურიცაა, ვინაიდან შეუძლებელია უსასრულოდ გაგრძელდეს
მთავრობის ფორმირების პროცედურა საკანონმდებლო ორგანოს
მიერ.
ამასთან, საქართველოს პრეზიდენტი არ დაითხოვს პარლა-
მენტს და არ დანიშნავს პარლამენტის რიგგარეშე არჩევნებს, თუ
პარლამენტი კონსტიტუციის 56-ე მუხლის მე-2 პუნქტით გა-
ნსაზღვრული 2-კვირიანი ვადის ამოწურვიდან 2 კვირის ვადაში
სრული შემადგენლობის უმრავლესობით ნდობას გამოუცხადებს
პარლამენტის სრული შემადგენლობის ერთ მესამედზე მეტის მიერ
წამოყენებული პრემიერმინისტრობის კანდიდატის მიერ წარდგე-
ნილ მთავრობას. ამ შემთხვევაში პარლამენტის არდათხოვნა გან-
პირობებულია იმ გარემოებით, რომ საკანონმდებლო ორგანომ შემ-
ჭიდროებულ ვადაში მოახდინა მთავრობის ფორმირება.
47ბაბეკი ვ., ფიში ს., რაიჰენბეჰერი ც., კონსტიტუციის გადასინჯვა - სა-

ქართველოს გზა ევროპისაკენ, თბილისი, 2012, 143.
256
მთავრობის შემადგენლობისთვის ნდობის გამოცხადების შე-

მთხვევაში პრეზიდენტი 2 დღის ვადაში ნიშნავს პრემიერ-მი-
ნისტრს, ხოლო პრემიერ-მინისტრი, ასევე, 2 დღის ვადაში - მთავ-
რობის სხვა წევრებს. თუ პრეზიდენტი აღნიშნულ ვადაში არ გამოს-
ცემს სამართლებრივ აქტს პრემიერ-მინისტრის დანიშვნის თაობა-
ზე, პრემიერ-მინისტრი დანიშნულად ჩაითვლება. ამგვარი მექანიზ-
მი მთავრობის ფორმირების დასრულების შესაძლო გაჭიანურების
ალბათობის თავიდან აცილების და მთავრობის სტაბილურობის
ქმედით ღონისძიებად მოიაზრება.
4.2.2. მთავრობისთვის ნდობის გამოცხადება

პრემიერ-მინისტრის უფლებამოსილების შეწყვეტის შემთხვევაში
გარდა საპარლამენტო არჩევნების შემდგომ ახალარჩეული პარ-

ლამენტის მიერ მთავრობისთვის ნდობის გამოცხადების შემთხვე-
ვისა, საქართველოს კონსტიტუცია ასევე ითვალისწინებს მთავრო-
ბისთვის ნდობის გამოცხადების პროცედურას პრემიერ-მინისტრის
უფლებამოსილების შეწყვეტის შემთხვევაში (56-ე მუხლის პირ-
ველი პუნქტი). პრემიერ-მინისტრის უფლებამოსილების შეწყვეტის
შემთხვევები გაწერილია „საქართველოს მთავრობის სტრუქტუ-
რის, უფლებამოსილებისა და საქმიანობის წესის შესახებ“ საქარ-
თველოს კანონის მე-9 მუხლში. კერძოდ, პრემიერ-მინისტრის გა-
დადგომა მისი უფლებამოსილების შეწყვეტის ერთ-ერთ საფუძ-
ველს წარმოადგენს. გარდა გადადგომისა, პრემიერ-მინისტრის
უფლებამოსილების სხვაგვარად შეწყვეტა ხდება გარდაცვალების,
მის მიმართ სასამართლოს გამამტყუნებელი განაჩენის კანონიერ
ძალაში შესვლის, მთავრობისთვის უნდობლობის გამოცხადების ან
ნდობის არგამოცხადების შემთხვევაში, იმპიჩმენტის წესით თანამ-
დებობიდან გადაყენების ან მთავრობის წევრის საქმიანობასთან
შეუთავსებელი თანამდებობის დაკავების საფუძველზე.
პრემიერ-მინისტრის გადადგომის ან მისი უფლებამოსილების
სხვაგვარად შეწყვეტის შემთხვევაში იწყება მთავრობისთვის ნდო-
ბის გამოცხადების პროცედურა. ხსენებული პროცედურა ანალო-
გიურია საპარლამენტო არჩევნების შემდგომ ახალარჩეული პარ-
257
ლამენტის მიერ მთავრობისთვის ნდობის გამოცხადების პროცე-

დურისა (კონსტიტუციის 56-ე მუხლის მე-2-მე-5 პუნქტები).
აღინიშნა, რომ მთავრობის უფლებამოსილების მოხსნის, პრემი-
ერ-მინისტრის გადადგომის ან მისი უფლებამოსილების სხვაგვა-
რად შეწყვეტის შემთხვევაში მთავრობა კვლავ განაგრძობს მოვა-
ლეობის შესრულებას ახალი პრემიერ-მინისტრის დანიშვნამდე,
რაც მთავრობის საქმიანობის უწყვეტობის პრინციპის გამოხატუ-
ლებაა.48
4.2.3. ნდობის ნეგატიური ვოტუმი
საქართველოს კონსტიტუცია ითვალისწინებს ნდობის ნეგატი-

ური ვოტუმის პროცედურას − მთავრობისთვის ნდობის გამოცხა-
დებას პრემიერ-მინისტრის ინიციატივით (მუხლი 58). აღსანიშნა-
ვია, რომ ხსენებული მექანიზმი არ წარმოადგენს მთავრობის ფორ-
მირების კლასიკურ პროცედურას, მისი განხორციელებით არ ხდე-
ბა მთავრობის ხელახალი ფორმირება. ამასთან, ხსენებული მექა-
ნიზმი მთავრობის პოლიტიკური პასუხისმგებლობის ელემენტსაც
შეიცავს, საკანონმდებლო ორგანოს მიერ მთავრობისთვის ნდობის
გამოცხადებაზე უარის შემთხვევაში. პრემიერ-მინისტრის ინიცია-
ტივით მთავრობისთვის ნდობის გამოცხადების შედეგად ხდება
მთავრობის არსებული, უკვე ნდობაგამოცხადებული და ფორმირე-
ბული შემადგენლობისთვის ნდობის ხელახალი დადასტურება პარ-
ლამენტის მხრიდან.
თუ პარლამენტი ნდობას არ გამოუცხადებს მთავრობას, საქარ-
თველოს პრეზიდენტი ნდობის არგამოცხადებიდან არაუადრეს მე-
8 და არაუგვიანეს მე-14 დღისა დაითხოვს პარლამენტს და დანიშ-
ნავს პარლამენტის რიგგარეშე არჩევნებს. ამასთან, საქართველოს
პრეზიდენტი არ დაითხოვს პარლამენტს, თუ პარლამენტი მთავრო-
ბისთვის ნდობის არგამოცხადებიდან 7 დღის ვადაში სრული შე-
მადგენლობის უმრავლესობით ნდობას გამოუცხადებს პარლამენ-
ტის სრული შემადგენლობის ერთ მესამედზე მეტის მიერ წამოყენე-
48 კობახიძე ი., კონსტიტუციური სამართალი, თბილისი, 2019, 217.
258
ბული პრემიერმინისტრობის კანდიდატის მიერ წარდგენილ მთავ-

რობას. მთავრობის შემადგენლობასთან ერთად პარლამენტს წა-
რედგინება სამთავრობო პროგრამა. ახალი მთავრობისთვის ნდო-
ბის გამოცხადებიდან 2 დღის ვადაში საქართველოს პრეზიდენტი
თანამდებობაზე დანიშნავს პრემიერ-მინისტრს, ხოლო პრემიერ-
მინისტრი მისი დანიშვნიდან 2 დღის ვადაში − მინისტრებს. თუ სა-
ქართველოს პრეზიდენტი დადგენილ ვადაში არ დანიშნავს პრემი-
ერ-მინისტრს, იგი დანიშნულად ჩაითვლება. მთავრობას უფლება-
მოსილება უწყდება ახალი პრემიერ-მინისტრის დანიშვნის მომენ-
ტიდან.
ნდობის საკითხის დასმის უფლებამოსილება პრემიერ-მი-
ნისტრს აძლევს პოლიტიკაზე გავლენის მოხდენის მნიშვნელოვან
ბერკეტს, საშუალებას მაშინაც კი, როდესაც რეალურად ეს პროცე-
დურა არც დაწყებულა.49 როგორც წესი, აღნიშნული უფლებამოსი-
ლება მთავრობის მიერ საკუთარ კოალიციაზე ან პარტიაზე ზე-
მოქმედების მოხდენის საშუალებაა.50 პრემიერ-მინისტრს შესაძ-
ლებლობა აქვს მთავრობისთვის ნდობის გამოცხადება დაუკავში-
როს ნებისმიერ საკითხს, იქნება ეს კანონპროექტი თუ სპეციფიკუ-
რი პროგრამა, ე.წ. „ხელოვნური პოლიტიკური კრიზისის“ შექმნა
რიგგარეშე არჩევნების ჩასატარებლად თუ თავდაპირველი ნდო-
ბაგამოცხადებული მთავრობის შემადგენლობაში მრავალრიცხო-
ვანი საკადრო ცვლილების განხორციელება, ასევე თუ არსებობს
პარლამენტის მხრიდან მთავრობის მიერ ინიცირებული კანონპრო-
ექტის არმიღების ალბათობა. ნდობის საკითხის დასმით პრემიერ-
მინისტრი მიანიშნებს პარლამენტს შესაძლო შედეგზე რიგგარეშე
არჩევნების სახით. ეს ერთგვარი „პოლიტიკური შანტაჟი“ ზრდის
მთავრობისთვის ნდობის გამოცხადებისა და, შესაბამისად, მის-
თვის სასურველი საკითხის საკანონმდებლო ორგანოს მიერ დადე-
ბითად გადაწყვეტის ალბათობას. მთავრობის თავმჯდომარის ხელ-
ში ამგვარი უფლებამოსილება საპარლამენტო მმართველობის მო-
49 ცანავა ლ., მთავრობის პასუხისმგებლობის პრინციპები: კონსტიტუცი-

ონალიზმის პრაქტიკა და საქართველოს კანონმდებლობა, სადისერტაციო
ნაშრომი, თბილისი 2015, 99.
50 ლოვო ფ., თანამედროვე დიდი დემოკრატიები, თბილისი, 2002, 444.
259
დელის პირობებში მიჩნეულია საკანონმდებლო ორგანოზე ერთ-

გვარი „ზეგავლენის“ ინსტრუმენტად, რაც, თავის მხრივ, მთავრო-
ბის სტაბილურობას განაპირობებს.
4.3. მთავრობისთვის უნდობლობის გამოცხადება −

უნდობლობის კონსტრუქციული ვოტუმი
საქართველოს მთავრობიათვის უნდობლობის გამოცხადების

პროცედურა ახლებურად ჩამოყალიბდა 2010 წლის 15 ოქტომბრის
საკონსტიტუციო რეფორმის შემდგომ. კერძოდ, უნდობლობის
დესტრუქციული ვოტუმის ნაცვლად შემოღებულ იქნა ქართული
კონსტიტუციური რეალობისათვის უცხო ინსტიტუტი, რომელიც,
იმავდროულად, განსხვავდებოდა ევროპული დემოკრატიების ანა-
ლოგიური მექანიზმისგან და მნიშვნელოვან დეფორმაციებს შეი-
ცავდა (ვადების ხანგრძლივობის, პრეზიდენტის მინაწილეობის ხა-
რისხი, თავად პროცედურის სირთულე და სხვა). ვენეციის კომი-
სიის დასკვნა განხორციელებულ საკონსტიტუციო ცვლილებებზე
რიგ შენიშვნებს ითვალისწინებდა მთავრობისთვის უნდობლობის
გამოცხადების პროცედურასთან დაკავშირებით. შენიშვნები ეხე-
ბოდა: უნდობლობის გამოცხადების საკითხის აღძვრის თაობაზე
კენჭისყრის საჭიროებას, პრეზიდენტის კომპეტენციურ არსენალ-
ში ერთგვარი „შეყოვნებითი ვეტოს“ უფლებას პარლამენტის მიერ
წარდგენილი პრემიერ-მინისტრის კანდიდატურაზე და ამ „შეყოვ-
ნებითი ვეტოს“ დაძლევისთვის დადგენილ კვორუმს – პარლამენ-
ტის წევრთა 3/5-ს, ასევე უნდობლობის გამოცხადების პროცედუ-
რისათვის დადგენილი ვადების ხანგრძლივობას.51 საკონსტიტუ-
ციო რეფორმის შედეგად ჩამოყალიბდა უნდობლობის კონსტრუქ-
ციული ვოტუმის სრულიად არაორდინარული, პრობლემური და

80.
260
ანალოგის არმქონე ფორმულა.52 შესაბამისად, უნდობლობის კონს-

ტრუქციული ვოტუმის ქართული ვარიაცია მთავრობის გადაყენე-
ბას პრაქტიკულად შეუძლებელს ხდიდა, რაც თავად უნდობლობის
ინსტიტუტის არსს სრულებით ეწინააღმდეგებოდა.53
2017 წლის საკონსტიტუციო რეფორმის ფარგლებში, ზემოხსე-
ნებული პრობლემური საკითხების აღმოფხვრის მიზნით, განხორ-
ციელდა უნდობლობის კონსტრუქციული ვოტუმის მექანიზმის ახ-
ლებური, გამარტივებული, ხელისუფლების დანაწილების პრინციპ-
თან და ევროპულ ანალოგთან შესაბამისი რედაქციით ჩამოყალი-
ბება. საქართველოს მთავრობისთვის უნდობლობის გამოცხადების
ძირითადი ეტაპები კონსტიტუციის 57-ე მუხლში შემდეგი სახით
არის ჩამოყალიბებული:
− უნდობლობის საკითხის აღძვრის უფლება აქვს პარლამენტის
სრული შემადგენლობის ერთ მესამედზე მეტს. უნდობლობის სა-
კითხის აღძვრასთან ერთად ინიციატორები წამოაყენებენ პრემი-
ერმინისტრობის კანდიდატს, ხოლო პრემიერმინისტრობის კანდი-
დატი პარლამენტს წარუდგენს მთავრობის ახალ შემადგენლობას.
მთავრობის შემადგენლობასთან ერთად პარლამენტს წარედგინება
სამთავრობო პროგრამა;
− თუ პარლამენტი საკითხის აღძვრიდან არაუადრეს 7 და არა-
უგვიანეს 14 დღისა სრული შემადგენლობის უმრავლესობით ნდო-
ბას გამოუცხადებს ახალ მთავრობას, უნდობლობა გამოცხადებუ-
ლად ჩაითვლება. ახალი მთავრობისთვის ნდობის გამოცხადებიდან
2 დღის ვადაში საქართველოს პრეზიდენტი თანამდებობაზე და-
ნიშნავს პრემიერ-მინისტრს, ხოლო პრემიერ-მინისტრი მისი და-
ნიშვნიდან 2 დღის ვადაში − მინისტრებს. თუ საქართველოს პრეზი-
დენტი დადგენილ ვადაში არ დანიშნავს პრემიერ-მინისტრს, იგი
დანიშნულად ჩაითვლება. მთავრობას უფლებამოსილება უწყდება
ახალი პრემიერ-მინისტრის დანიშვნის მომენტიდან.
52 გოდოლაძე კ., საკონსტიტუციო ცვლილებები საქართველოში – პოლი-

ტიკური და სამართლებრივი ასპექტები, თბილისი, 2013, 35-38.

261
− თუ პარლამენტი უნდობლობის საკითხის აღძვრის შემდეგ არ

გამოუცხადებს მთავრობას უნდობლობას, დაუშვებელია პარლა-
მენტის იმავე წევრთა მიერ მომდევნო 6 თვის განმავლობაში უნ-
დობლობის საკითხის აღძვრა.
ხაზგასასმელია, რომ მთავრობისთვის უნდობლობის გამოცხა-
დების საკითხის დასმა და თავად უნდობლობის გამოცხადება არ
უნდა იყოს მარტივად შესაძლებელი ნებისმიერი, განსაკუთრებით
მცირე პოლიტიკური ჯგუფებისათვის, რადგან ამით საფრთხე
ექმნება ქვეყნის პოლიტიკური სისტემის სტაბილურობას. თუმცა,
იმავდროულად, არც იმდენად რთული უნდა იყოს, რომ პრაქტიკუ-
ლად შეუძლებელს ხდიდეს მთავრობისთვის უნდობლობის გამო-
ცხადების პროცედურის დაწყებას ან თავად ამ პროცედურის გან-
ხორციელებას. სწორედ ხსენებული პრინციპების გათვალისწინე-
ბით ჩამოყალიბდა მთავრობისთვის უნდობლობის გამოცხადების
მოქმედი ქართული მექანიზმი.
ქართული კონსტიტუციონალიზმის საუკუნოვანი ისტორიის

მანძილზე, პირველი ქართული კონსტიტუციიდან მოყოლებული,
განსაკუთრებით კი უკანასკნელი სამი ათწლეულის განმავლობაში,
საქართველომ რესპუბლიკური მმართველობის მოდელის ყველა
სახესხვაობა გამოსცადა − საპრეზიდენტო, ნახევრად საპრეზიდენ-
ტო, ზესაპრეზიდენტო თუ საპარლამენტო ფორმების სახით. ეს
გარემოება, ხსენებული პერიოდის პოლიტიკური თუ კონსტიტუცი-
ური პრაქტიკის გათვალისწინებითაც, ნამდვილად ვერ ჩაითვლება
გატარებული საკონსტიტუციო რეფორმების წარმატებულობის მი-
მანიშნებლად. მეტიც, დროის ასეთ მოკლე მონაკვეთში სახელმწი-
ფოს მმართველობის მოდელების ამგვარი ხშირი ცვლილება, მათი
შინაარსის გათვალისწინებითაც, ცალსახად მიუთითებს განხორ-
ციელებული რეფორმების ნაჩქარევ და პოლიტიკურად მიკერძოე-
ბულ ხასიათზე, ასევე კონსტიტუციონალიზმის წარმატებული
პრაქტიკის უგულებელყოფაზე მმართველი პოლიტიკური ჯგუფე-
ბის ინტერესების სასარგებლოდ.
262
ბუნებრივია, მმართველობის მოდელების ცვლილების კვალდა-

კვალ იცვლებოდა საქართველოს მთავრობის კონსტიტუციური რე-
გულაციებიც, მათ შორის პოლიტიკური პასუხისმგებლობის ფორ-
მები და პროცედურები. სხვადასხვა პერიოდის საკონსტიტუციო
რეფორმებმა ვერ უზრუნველყო მთავრობის პოლიტიკური პასუ-
ხისმგებლობის იმგვარი მექანიზმის დანერგვა, რომელიც დაეფუძ-
ნებოდა სახელისუფლებო შტოების კომპეტენციათა მკაფიო დანა-
წილებას, მათ შორის შეკავება-გაწონასწორების ქმედითი მექანიზ-
მების არსებობას და წარმატებულ კონსტიტუციურ პრაქტიკას. თა-
ვის მხრივ, ხსენებული მიზნის მიღწევა მხოლოდ მთავრობის აღმას-
რულებელი ხელისუფლების უმაღლეს ორგანოდ ჩამოყალიბებითა
და აღმასრულებელი ხელისუფლების განხორციელების პროცესში
სახელმწიფოს მეთაურისაგან მისი დისტანცირებით იქნებოდა შე-
საძლებელი, რისი განხორციელებაც საბოლოო სახით 2017 წლის
საკონსტიტუციო რეფორმის ფარგლებში გახდა შესაძლებელი, რო-
დესაც ძირითად კანონში არსებული ჩანაწერი, „საქართველოს
მთავრობა არის აღმასრულებელი ხელისუფლების უმაღლესი ორ-
განო, რომელიც... პასუხისმგებელია პარლამენტის წინაშე“, არ
დარჩა დეკლარაციულ დებულებად და კონსტიტუციის სხვა ნორ-
მებთან ერთობლიობაში თანამედროვე ეტაპზე მთავრობა, კონსტი-
ტუციურ დონეზე, რეალურად გვევლინება აღმასრულებელი ხე-
ლისუფლების უმაღლეს, დამოუკიდებელ ორგანოდ. ამ გარემოებამ
კი, თავის მხრივ, განაპირობა მთავრობის პოლიტიკური პასუხის-
მგებლობის მექანიზმის ნორმატიული მოწესრიგების დიდწილად
დაახლოება კონსტიტუციონალიზმის წარმატებულ პრაქტიკასთან.
შესაბამისად, უპირველესად სწორედ პოლიტიკური ხელისუფლე-
ბის ნებაზეა დამოკიდებული ის შესაძლებლობა, რომ ქართულ
კონსტიტუციურ პრაქტიკაში წარმატებით განხორციელდეს ცნო-
ბილი დებულება − „აღმასრულებელი ხელისუფლების პოლიტიკუ-
რი პასუხისმგებლობა პარლამენტარიზმის კრიტერიუმია“.54
54ლოვო ფ., პარლამენტარიზმი, მ. ბალავაძისა და ნ. ცქიტიშვილის თარ-

გმანი, ვ. კეშელავას და მ. მაცაბერიძის რედაქტორობით, თბილისი, 2005,
97.
263
პაატა ჯავახიშვილი
საქართველოს პრეზიდენტის ვეტოს ევოლუციის ქრონიკა
თანამედროვე სამართლებრივი სახელმწიფოს მმართველობის

სისტემა ხელისუფლების დანაწილების კონცეფციას ეფუძნება. შე-
კავება-გაწონასწორების ეფექტურ მექანიზმებს შორის, რომელიც
ძალაუფლების გამიჯვნის ერთ-ერთი არსებითი ელემენტია, განსა-
კუთრებული ადგილი საკანონმდებლო ორგანოს მიმართ სახელმწი-
ფო მეთაურის საკონტროლო-საზედამხედველო უფლებამოსილე-
ბებს უკავია, რომელთა შორის უნდა აღინიშნოს კანონპროექტის
თაობაზე მოტივირებული შენიშვნების ჩამოყალიბების, პრეზიდენ-
ტის მიერ ვეტოს გამოყენების მექანიზმი.
ზოგადად, პრეზიდენტის ვეტოს ინსტიტუტი პრეზიდენტის სა-
ზედამხედველო უფლებამოსილებაა, რომლის უმთავრესი მიზანი
კონსტიტუციის სამართლებრივი დაცვაა.1 ვეტოს უფლების არს-
თან მიმართებით არ უნდა გამოირიცხოს პოლიტიკური ბუნების
არსებობა, თუმცა ის უპირველესად სამართლებრივ ინსტიტუტთა
კატეგორიას განეკუთვნება.2 ვეტოს უფლება არის აკრძალვა და
სამართლებრივ ლიტერატურაში განიხილება როგორც უმრავლე-
სობაში მყოფი პოლიტიკური კლასისაგან მოქალაქეთა უფლების
1 კახიანი გ., საკონსტიტუციო კონტროლის ინსტიტუტი და მისი ფუნქცი-

ონირების პრობლემები საქართველოში: კანონმდებლობის და პრაქტიკის
ანალიზი, თბილისი, 2008, 27.
2 გეგენავა დ., ძალაუფლების გამიჯვნის ქართული მოდელის პრობლემა,
სახელმწიფო მმართველობის მოდელები: საქართველოს საკონსტიტუციო

სინამდვილე და პერსპექტივა, დ. გეგენავას რედაქტორობით, თბილისი,
2016, 17; იხ., პაპაშვილი თ., პრეზიდენტის ვეტოს უფლება: განზომილება
და კონტექსტი, სახელმწიფო მმართველობის მოდელები: საქართველოს
საკონსტიტუციო სინამდვილე და პერსპექტივა, დ. გეგენავას რედაქტო-
რობით, თბილისი, 2016, 26.
264
დაცვის ძლიერი ინსტრუმენტი.3 იგი იმ კომპეტენციათა კატეგორი-

ას მიეკუთვნება, რომელიც ასევე განიხილება საქართველოს პრე-
ზიდენტის ექსკლუზიურ უფლებამოსილებად.4
პრეზიდენტის ამ უფლებამოსილების თაობაზე საინტერესო გა-
მოცდილება დაგროვდა საქართველოშიც. არსებული პრაქტიკა
მრავალფეროვანი და წინააღმდეგობრივი ასპექტებით ხასიათდე-
ბა. პრეზიდენტის ვეტოს ქართული მოდელის თავისებურ სახეს გა-
ნაპირობებს მისი ნორმატიული მოწესრიგების ანატომია. თუმცა
ისეთი ფაქტორები, როგორიცაა პოლიტიკურ ძალთა ბალანსი, ხე-
ლისუფლების შტოებს შორის თანამშრომლობის ხარისხი და მათ
შორის, პერსონალური საკითხები უპირატესად განსაზღვრავენ ვე-
ტოს გამოყენების მდიდარ პრაქტიკას. სწორედ ამ პრაქტიკის შეს-
წავლაა წინამდებარე კვლევის მიზანი. კერძოდ, განხილულ იქნება
საქართველოს პრეზიდენტის არსენალში ვეტოს ინსტიტუტის და-
მკვიდრების საკითხი, მისი ნორმატიული მოწესრიგების ტრანს-
ფორმაცია და თანამედროვე ანატომია, ვეტოს გამოყენების პრაქ-
ტიკა და ძირითადი თავისებურებები. საკვლევი თემის სპეციფიკის
გათვალისწინებით გამოყენებულ იქნება ანალიტიკური, ისტორი-
ული, შედარებითსამართლებრივი და ტელეოლოგიური კვლევის
მეთოდები.
1. პრეზიდენტის ვეტოს ინსტიტუტის

ჩამოყალიბება საქართველოში
ქართულ საკონსტიტუციო სინამდვილეში პრეზიდენტის ვეტოს

ინსტიტუტის დამკვიდრება დაკავშირებულია 1991 წლის 14 აპრი-
ლის საქართველოს რესპუბლიკის კანონთან „საქართველოს რეს-
პუბლიკის პრეზიდენტის თანამდებობის დაწესებისა და მასთან
3 ძამაშვილი ბ., ვეტოს უფლებით პრეზიდენტის აღჭურვის მიზანშეწონი-

ლობა საქართველოში არსებულ სამართლებრივ და პოლიტიკურ რეალო-
ბაში, სტუდენტური სამართლებრივი ჟურნალი, 2013, 99.
ხიშვილი პ., ერქვანია თ., პაპაშვილი თ., საქართველოს საკონსტიტუ-ციო

265
დაკავშირებით საქართველოს რესპუბლიკის კონსტიტუციაში

ცვლილებებისა და დამატებების შეტანის შესახებ“,5 რომლითაც სა-
ქართველოს ისტორიაში პირველად სახელმწიფოს მეთაურს მიენი-
ჭა სუსპენზიური ვეტოს უფლება. აღნიშნული კანონის საფუძველ-
ზე საქართველოს პრეზიდენტი აღიჭურვა უფლებამოსილებით
უარი ეთქვა კანონპროექტის ხელმოწერაზე და ორი კვირის ვადაში
საკანონმდებლო ორგანოში დაებრუნებინა იგი მოტივირებული
შენიშვნებით.6
პრომულგაციის პროცედურას განსაზღვრავდა 1992 წლის კა-
ნონი „სახელმწიფო ხელისუფლების შესახებ“7 და 1994 წელს მი-
ღებული საქართველოს პარლამენტის რეგლამენტი.8 თუმცა რე-
ალურად, კანონპროექტზე მოტივირებული შენიშვნების უფლება,
როგორც სახელმწიფოს მეთაურის ექსკლუზიური უფლებამოსი-
ლება საქართველოს 1995 წლის კონსტიტუციის საფუძველზე
ჩამოყალიბდა. აღსანიშნავია, რომ საქართველოს კონსტიტუციაში
მრავალრიცხოვანი საკონსტიტუციო ცვლილებების კვალდაკვალ,
2004, 2010, 2011, 2017 წლებში ცვლილებები პრომულგაციის წეს-
საც შეეხო, თუმცა ცვლილებები უფრო თვისობრივ საკითხებს
უკავშირდებოდა (პროცედურული ვადები, კვორუმი) და არა ნორ-
მის პროცედურულ ნაწილს.
შეჯამების სახით უნდა ითქვას, რომ პრეზიდენტის ვეტოს,
როგორც საზედამხედველო უფლებამოსილების კონსტიტუციონა-
ლიზაცია მიზნად ისახავდა საქართველოში თანამედროვე კონსტი-
ტუციონალიზმის სტანდარტების დამკვიდრებას, თუმცა ამ ნაბი-
ჯით კანონმდებელმა პრეზიდენტის უფლებამოსილების რეგლა-
5 საქართველოს რესპუბლიკის კანონი „საქართველოს რესპუბლიკის პრე-

ზიდენტის თანამდებობის დაწესებისა და მასთან დაკავშირებით საქარ-
თველოს რესპუბლიკის კონსტიტუციაში ცვლილებებისა და დამატებების
შეტანის შესახებ“, 1992.
6 კახიანი გ., საკონსტიტუციო კონტროლის ინსტიტუტი და მისი ფუნქ-
ციონირების პრობლემები საქართველოში: კანონმდებლობის და პრაქტი-

კის ანალიზი, 2008, 74-75.
7 საქართველოს კანონი „სახელმწიფო ხელისუფლების შესახებ“, 1992.
8 საქართველოს პარლამენტის რეგლამენტი, 1994.
266
მენტაცია და მისი ფარგლების დადგენაც განაპირობა.9 სხვაგვა-

რად, საქართველოს პრეზიდენტისათვის კანონპროექტზე მოტივი-
რებული შენიშვნების გამოყენების უფლების მინიჭებით კანონმდე-
ბელმა არამხოლოდ პარლამენტის აბსოლუტურ კანონშემოქმედე-
ბით კომპეტენციას დაუდგინა სამართლებრივი ზღვარი, არამედ
თავად პრეზიდენტის უფლებამოსილებებსაც კონსტიტუციით
დადგენილ ფარგლებში დაუდო მიჯნა.10
2. პრეზიდენტის ვეტოს ნორმატიული

მოწესრიგების თავისებურებანი
საქართველოს კონსტიტუციის 46-ე მუხლის შესაბამისად, პარ-

ლამენტის მიერ მიღებულ კანონი 10 დღის ვადაში ეგზავნება პრე-
ზიდენტს, რომელიც ორი კვირის ვადაში ხელს აწერს და აქვეყნებს
მას ან მოტივირებული შენიშვნებით უბრუნებს პარლამენტს. ამ შე-
მთხვევაში პარლამენტი განიხილავს პრეზიდენტის შენიშვნებს და
მათი გაზიარების შემთხვევაში, მიღებულ კანონს ხელმოწერის-
თვის უგზავნის პრეზიდენტს, რომელიც 5 დღის ვადაში ხელს აწერს
და აქვეყნებს მას. თუ პარლამენტი არ გაიზიარებს პრეზიდენტის
შენიშვნებს, პარლამენტი კენჭს უყრის კანონის პირვანდელ რედაქ-
ციას და მიღების შემთხვევაში კანონს კვლავ ხელმოსაწერად უგ-
ზავნის საქართველოს პრეზიდენტს. თუ კანონის გადაცემიდან 5
დღის ვადაში პრეზიდენტი ხელს არ აწერს მას, ვადის ამოწურვიდან
მომდევნო 5 დღის ვადაში მას ხელს აწერს და აქვეყნებს საქართვე-
ლოს პარლამენტის თავმჯდომარე.11
პრომულგაციის პროცედურის თაობაზე აღნიშნული საკონსტი-
ტუციო ნორმის კონსტანტაცია განსაზღვრავს ინსტიტუტის ნორ-
მატიულ ჩარჩოს, თუმცა საქართველოს პრეზიდენტის ვეტოს საკა-
ნონმდებლო საფუძვლების ანალიზი ამ ინსტიტუტის ყველაზე
9 ჯავახიშვილი პ., საქართველოს პრეზიდენტის ვეტოს ნორმატიული მო-

წესრიგების ანატომია, წიგნში: კონსტიტუციონალიზმის 800 წელი, თბი-
ლისი, 2017, 114.
11 იხ., საქართველოს კონსტიტუციის 46-ე მუხლი, 1995.
267
მნიშვნელოვანი თავისებურებებზე ყურადღების გამახვილების სა-

შუალებას იძლევა. ამდენად მნიშვნელოვანია განვიხილოთ საქარ-
თველოს პრეზიდენტის ვეტოს ინსტიტუტთან დაკავშირებული რა-
მდენიმე მნიშვნელოვანი ნიუანსი.
უპირველესად უნდა აღინიშნოს, რომ საქართველოს კანონ-
მდებლობა არ განსაზღვრავს პრეზიდენტის მოტივირებული შე-
ნიშვნების ფარგლებს. მაგალითად, საქართველოს პრეზიდენტი არ
არის ვალდებული მოტივირებული შენიშვნები დააფუძნოს კანონ-
პროექტის კონსტიტუციასთან ან კანონმდებლობასთან შესაბამი-
სობის არგუმენტს. უფრო მეტიც, იგი უფლებამოსილია კანონპრო-
ექტი „დაიწუნოს“ მიზანშეუწონლობის მოტივით და არსებითად
შეცვალოს კანონით განსაზღვრული საკითხის გადაწყვეტის გზა.
მაგალითად, ერთ-ერთ კანონპროექტთან დაკავშირებით პრეზი-
დენტმა მიზანშეუწონლად მიიჩნია და შესაბამისი მოტივირებული
შენიშვნებით მიმართა საქართველოს პარლამენტს იმ გარემოების
გამო, რომ კონკრეტული სახელმწიფო უწყების შექმნისთვის მიზან-
შეწონილი იყო კანონის ამოქმედება კონკრეტული წლის 1 იანვრის
ნაცვლად, პირველი თებერვლიდან.12 პრეზიდენტის მოსაზრებით,
კანონპროექტით გათვალისწინებული ახალი სამინისტროს შექმნა
უკავშირდებოდა სხვადასხვა ორგანიზაციულ, საკადრო, მატერი-
ალურ-ტექნიკურ, სამართლებრივ საკითხს, რომელთა განხორცი-
ელება არსებული ვითარების გათვალისწინებით გართულდებოდა
კანონპროექტით გათვალისწინებულ ვადაში.13
საქართველოს პარლამენტის რეგლამენტის შესაბამისად, სა-
ქართველოს პრეზიდენტი ვალდებულია კანონპროექტის თაობაზე
ჩამოყალიბებულ მოტივირებულ შენიშვნებთან ერთად, საქართვე-
ლოს პარლამენტს წარუდგინოს მოტივირებული შენიშვნების შესა-
ბამისად გადამუშავებული კანონპროექტი. აღნიშნული საკანონ-
მდებლო ნორმა ხელისუფლების პოლიტიკურ შტოებს უკეთესი
12 იხ., საქართველოს პრეზიდენტის 2008 წლის 22 დეკემბრის N1/407 მო-

ტივირებული შენიშვნები „საქართველოს მთავრობის სტრუქტურის, უფ-
ლებამოსილებისა და საქმიანობის წესის შესახებ“ საქართველოს კანონის
პროექტთან და თანმდევ კანონპროექტებთან დაკავშირებით.
268
კანონმდებლობის შემუშავების მიზნით პოლიტიკური დიალოგის

წარმართვისა და კანონპროექტის შეთანხმებული რედაქციის მიღე-
ბის შესაძლებლობას აძლევს. ამ თვალსაზრისით პარლამენტის
მიერ კანონპროექტის მიღების პროცედურულ კომპლექსურობასა
და პრეზიდენტის მოტივირებული შენიშვნების ჩამოყალიბების
პროცედურულ სიმარტივეს შორის კონტრასტი თვალშისაცემია -
რთული საპარლამენტო განხილვების საპირისპიროდ, პრეზიდენტს
შეუძლია მარტივი პროცედურის გამოყენებით არსებითად შეცვა-
ლოს კანონის არსი და პარლამენტის მიერ შენიშვნების გაზიარების
შემთხვევაში, სრულიად უსარგებლოდ აქციოს მანამდე განხორცი-
ელებული ღონისძიებები.
და ბოლოს, პრეზიდენტის მოტივირებული შენიშვნების საფუძ-
ველზე გადამუშავებულ კანონპროექტს პარლამენტში კენჭი ეყრე-
ბა ერთიანი სახით. ამ პროცედურის ერთგვარი სიხისტე განპირო-
ბებულია იმ გარემოებით, რომ იგი არ ტოვებს ადგილს კონსესუ-
სისა და შეთანხმებისთვის მოტივირებული შენიშვნების ნაწილობ-
რივი გაზიარებისათვის და პოლიტიკური პროცესის მხარეებს წინა-
აღმდეგობრივ მოცემულობაში აყენებს. პრეზიდენტის მიერ ვეტოს
უფლებით სარგებლობის საპირწონედ, პარლამენტი აღიჭურვება
უფლებით, კანონპროექტის პირვანდელი რედაქციის მიღებით, და-
ძლიოს პრეზიდენტის ვეტო და სურვილის შემთხვევაშიც კი, არ გა-
იზიაროს მოტივირებული შენიშვნების ის ნაწილი, რომელიც შესაძ-
ლოა უკეთესი საკანონმდებლო პროდუქტის წინაპირობა გამხდა-
რიყო.
3. პრეზიდენტის ვეტოს გამოყენების პრაქტიკა საქართველოში
საქართველოში პრეზიდენტის ვეტოს ინსტიტუტის გამოყენე-

ბის პრაქტიკა მრავალფეროვანი და წინააღმდეგობრივი ასპექტე-
ბით ხასიათდება, რაც განპირობებულია სხვადასხვა პოლიტიკური,
სამართლებრივი და პერსონალური გარემოებების გავლენითაც კი.
ყველაზე მნიშვნელოვანი ფაქტორი, რომელიც საქართველოს პრე-
ზიდენტის მიერ ვეტოს უფლების გამოყენებას განაპირობებდა,
უმაღლესი სახელმწიფო ორგანოების დაკომპლექტებაა განსხვავე-
269
ბული პოლიტიკური ძალებით. სწორედ პრეზიდენტი-პარლამენტის

კონკრეტული პოლიტიკური გუნდისადმი კუთვნილება განაპირო-
ბებდა არამხოლოდ პრეზიდენტის მიერ ვეტოს გამოყენების სიხ-
შირეს, არამედ პრეზიდენტის ვეტოს დაძლევის პრაქტიკასაც. ამ-
დენად ინტერესს მოკლებული არ უნდა იყოს საქართველოს პრეზი-
დენტის მიერ ვეტოთა გამოყენების პრაქტიკის ანალიზი ამ თვალ-
საზრისით.
პირველი ვეტო 1995 წლის 21 დეკემბერს საქართველოს მეორე
პრეზიდენტმა გამოიყენა „საპარლამენტო ფრაქციების შესახებ“
საქართველოს კანონის მიმართ. საქართველოს კონსტიტუციის 58-
ე მუხლის პირველი პუნქტის შესაბამისად, ფრაქციის წევრთა რაო-
დენობა განისაზღვრებოდა არანაკლებ ათი წევრის შემადგენ-
ლობით. მიღებული კანონპროექტის შესაბამისად კი ფრაქცია მი-
იჩნეოდა გაუქმებულად, თუ ფრაქციის შემადგენლობაში დარჩებო-
და ათ წევრზე ნაკლები და ორი კვირის ვადაში არ შეივსებოდა მის
წევრთა რაოდენობა კანონპროექტით და კონსტიტუციით ფრაქ-
ციის შექმნისათვის დადგენილ მინიმუმამდე. საქართველოს პრე-
ზიდენტმა საკანონმდებლო ხარვეზად მიიჩნია ორკვირიანი ვადის
განმავლობაში ფრაქციის უფლებამოსილების განხორციელების
შესაძლებლობა. მისი მოსაზრებით, აღნიშნულ პერიოდში ფრაქცი-
ას უნდა შეზღუდვოდა საქართველოს კანონმდებლობით განსაზღვ-
რული შესაძლებლობების განხორციელება.14
აღნიშნული ვეტო საფუძვლად დაედო 1995-2003 წლებში სა-
ქართველოში საპრეზიდენტო მმართველობის პირობებში ჩამოყა-
ლიბებულ ვეტოებს. მიუხედავად იმისა, რომ ამ პერიოდში საქარ-
თველოს პრეზიდენტი საპარლამენტო უმრავლესობის მხარდაჭე-
რით სარგებლობდა, მან საქართველოს პარლამენტს მოტივირე-
ბული შენიშვნებით 20-მდე კანონპროექტთან დაკავშირებით მი-
მართა. აღსანიშნავია, რომ მათი დიდი ნაწილი საქართველოს პარ-
ლამენტმა გაითვალისწინა. სტრუქტურული და შინაარსობრივი
თვალსაზრისით აღნიშნული ვეტოები ლაკონურობითა და სტრუქ-
14იხ., საქართველოს პრეზიდენტის მოტივირებული შენიშვნები „საპარლა-

მენტო ფრაქციის შესახებ“ საქართველოს პარლამენტის მიერ 1995 წლის
21 დეკემბრის N083-115 კანონის თაობაზე.
270
ტურული სიმარტივით გამოირჩევა, თუმცა მრავალფეროვანია

თემატიკა, რომლებთან დაკავშირებითაც გამოყენებულ იქნა ვე-
ტოს უფლება. ისინი მოიცავენ კანონებს „საყოველთაო სამხედრო
ვალდებულების შესახებ“,15 „მონოპოლიური საქმიანობისა და კონ-
კურენციის შესახებ“16, „კონტროლის პალატის შესახებ“17, „წამლისა
და ფარმაცევტული საქმიანობის შესახებ“18, „ცეცხლსასროლი ია-
რაღის შესახებ“19 და ა.შ.
საქართველოს პრეზიდენტის ვეტოს გამოყენების პრაქტიკაზე
მმართველობის ფორმისა და სახელისუფლებო შტოებში პოლიტი-
კურ ძალთა თანაფარდობის გავლენის საილუსტრაციოდ საინ-
ტერესოა 2003-2012 წლების საქართველოს პრეზიდენტის ვეტო-
ები. საქართველოში 2003 წელს განვითარებულმა პოლიტიკურმა
მოვლენებმა საფუძველი მოუმზადა 2004 წლის საკონსტიტუციო
რეფორმას საქართველოში,20 რომლის მიზანი, ინიციატორთა მო-
საზრებით, მმართველობის ისეთ ფორმაზე გადასვლა იყო, რომლის
კონცეპტუალური საფუძველი ე.წ. „ფრანგული“, შერეული მოდელი
15 იხ., 1996 წლის 30 მაისის N245/2 საქართველოს პრეზიდენტის მოტივი-

რებული შენიშვნები „საყოველთაო სამხედრო ვალდებულების შესახებ“
საქართველოს რესპუბლიკის კანონში ცვლილებებისა და დამატებების
შეტანის თაობაზე“ საქართველოს პარლამენტის მიერ 1996 წლის 15 მაისს
მიღებული კანონის გამო“.
16 იხ., 1996 წლის 15 ივლისის N361/2 საქართველოს პრეზიდენტის მოტივი-
რებული შენიშვნები „მონოპოლიური საქმიანობისა და კონკურენციის

შესახებ“ 1996 წლის 25 ივნისს მიღებული საქართველოს კანონის გამო“.
17 იხ., 1996 წლის 10 დეკემბრის N721/2 საქართველოს პრეზიდენტის მო-
ტივირებული შენიშვნები საქართველოს პარლამენტის მიერ მიღებული

„კონტროლის პალატის შესახებ“ კანონის გამო“.
18 იხ., 1997 წლის 14 იანვრის N3/4 საქართველოს პრეზიდენტის მოტივირე-
ბული შენიშვნები „წამლისა და ფარმაცევტული საქმიანობის შესახებ“

საქართველოს კანონის თაობაზე“.
19 იხ., 1997 წლის 2 ივლისის N262/1 საქართველოს პრეზიდენტის მოტივი-
რებული შენიშვნები „ცეცხლსასროლი იარაღის შესახებ“ საქართველოს

კანონში ცვლილებათა და დამატებათა შეტანის თაობაზე“.
20 იხ., საქართველოს კონსტიტუციური კანონი „საქართველოს კონსტიტუ-
ციაში ცვლილებებისა და დამატებების შეტანის შესახებ“, 2004, N3272.
271
უნდა გამხდარიყო.21 ახალი მმართველობის ფორმის პირობებში სა-

ხელმწიფო ხელისუფლების ცენტრალური ორგანოების ერთი პო-
ლიტიკური გუნდით დაკომპლექტებამ გავლენა იქონია ვეტოს გა-
მოყენების პრაქტიკაზეც და შედეგად 2004-2008 წლებში საქარ-
თველოს სახელმწიფოს მეთაურს საქართველოს პარლამენტის-
თვის მოტივირებული შენიშვნები არ მიუმართავს, ხოლო 2008-
2012 წლებში სულ სამჯერ გამოიყენა ეს უფლება შემდეგ საკანონ-
მდებლო პაკეტებთან დაკავშირებით:
1. „საქართველოს მთავრობის, სტრუქტურის და უფლებამო-
სილების შესახებ“;22
2. „საქართველოს საბიუჯეტო კოდექსი“;23
3. „ტექნიკური საფრთხის კონტროლის შესახებ“.24
მიუხედავად იმისა, რომ პრეზიდენტის აღნიშნული მოტივირე-
ბული შენიშვნები წინა ვეტოებთან შედარებით უფრო მოცულო-
ბითია, ისინი მაინც ტექნიკური ხასიათის ვეტოებს უნდა მივაკუთვ-
ნოთ, რამდენადაც, მათი მიზანი კანონპროექტის არა არსებითი
შინაარსობრივი წინააღმდეგობების დაძლევა იყო, არამედ ითვა-
ლისწინებდა ტერმინოლოგიური ან უმნიშვნელო პროცედურული
საკითხების დაზუსტებას, ასევე, კანონის ამოქმედების გადავა-
დებას ერთი თვის ვადით.25
21 გეგენავა დ., ქანთარია ბ., ცანავა ლ., თევზაძე თ., მაჭარაძე ზ., ჯავახი-
შვილი პ., ერქვანია თ., პაპაშვილი თ., საქართველოს საკონსტიტუციო
22 საქართველოს პრეზიდენტის 2008 წლის 22 დეკემბრის N1/407 მოტივი-
რებული შენიშვნები „საქართველოს მთავრობის სტრუქტურის, უფლება-

მოსილებისა და საქმიანობის წესის შესახებ“ საქართველოს კანონის
პროექტთან და თანმდევ კანონპროექტებთან დაკავშირებით.
23 2009 წლის 16 დეკემბრის N1/243 საქართველოს პრეზიდენტის მო-
ტივირებული შენიშვნები საქართველოს კანონის პროექტთან „საქარ-

თველოს საბიუჯეტო კონდექსი“ და საქართველოს ორგანული კანონის
პროექტთან „ადგილობრივი თვითმმართველობის შესახებ“ საქართველოს
ორგანულ კანონში ცვლილებების შეტანის შესახებ“ დაკავშირებით.
24 2010 წლის 31 მარტის N1/82 საქართველოს პრეზიდენტის მოტივირე-
ბული შენიშვნები „ტექნიკური საფრთხის კონტროლის შესახებ საქართვე-

ლოს კანონის პროექტთან დაკავშირებით“.
25 იხ., სქოლიო 22.
272
ვეტოს უფლების რეალურ წონას საკანონმდებლო ორგანოს

პოლიტიკურ მრავალფეროვნებასთან და სახელმწიფო მმართვე-
ლობის ფორმასთან ერთად, მნიშვნელოვნად განაპირობებს პოლი-
ტიკურ ძალთა თანაფარდობა. სწორედ ამ ძირითადი ფაქტორების
გათვალისწინებით არის შესაძლებელი ვეტოს აღქმა მძლავრ კომ-
პეტენციურ იარაღად ან სიმბოლური მნიშვნელობის მქონე აქ-
ტად.26 ამ თვალსაზრისით განსაკუთრებით საინტერესოა 2012-
2013 წლების ვეტოები, რომლებიც პოლიტიკური დაძაბულობისა
და ხელისუფლების შტოებს შორის აშკარა წინააღმდეგობრივი ურ-
თიერთობის პირობებში ჩამოყალიბდა. 2012 წლის საპარლამენტო
არჩევნებმა ხელისუფლების ცენტრალურ ორგანოებს შორის კოჰა-
ბიტაციური ურთიერთობა განაპირობა. პირველი წინააღმდეგობა
საკანონმდებლო ორგანოსა და პრეზიდენტს შორის მასშტაბური
ამნისტიის შესახებ 2012 წლის 28 დეკემბრის კანონმა განაპი-
რობა.27 2012 წლის ბოლოდან მესამე პრეზიდენტის უფლებამო-
სილების ვადის ამოწურვამდე სულ 13-ჯერ იქნა გამოყენებული ვე-
ტოს უფლება და თითქმის ყველა დაიძლია პარლამენტის მიერ.
პრეზიდენტმა მოტივირებული შენიშვნები წარადგინა ისეთ კანონ-
პროექტებთან დაკავშირებით, რომლებიც შეეხებოდა საერთო და
საკონსტიტუციო სასამართლოების საქმიანობას28, მაუწყებლის
შესახებ საკანონმდებლო პაკეტს29, „ნორმატიული აქტების შესა-
ხებ“ საქართველოს კანონს30, სამოქალაქო და სისხლის სამართლის
კოდექსში შესატან ცვლილებებს31 და ა.შ.
26 ჯავახიშვილი პ., საქართველოს პრეზიდენტის ვეტოს ნორმატიული მო-

წესრიგების ანატომია, წიგნში: კონსტიტუციონალიზმის 800 წელი, თბი-
ლისი, 2017, 116.
27 2012 წლის 28 დეკემბრის საქართველოს კანონი „ამნისტიის შესახებ“,
N202-რს.
28 იხ., 2013 წლის 10 მაისის N1/121 და 2013 წლის 28 ოქტომბრის N1/282
საქართველოს პრეზიდენტის მოტივირებული შენიშვნები.

29 იხ., 2013 წლის 25 ივნისის N1/179 საქართველოს პრეზიდენტის მოტი-
ვირებული შენიშვნები.
30 იხ., 2013 წლის 16 ივლისის N1/203 საქართველოს პრეზიდენტის მოტი-
ვირებული შენიშვნები.
31 იხ., 2013 წლის 10 მაისის N1/120 და 2013 წლის 28 მაისის N1/139 სა-
ქართველოს პრეზიდენტის მოტივირებული შენიშვნები.
273
თუ ფორმალური თვალსაზრისით შევაფასებთ, 2014 წლიდან

იკვეთება პრეზიდენტის მოტივირებული შენიშვნების მოცულობი-
თი ზრდა, მნიშვნელოვნად არის გაზრდილი არგუმენტაცია და და-
საბუთების ხარისხი, მათ შორის, ხშირია საერთაშორისო სამარ-
თლებრივი აქტების, შეთანხმებებისა და საერთაშორისო ორგანი-
ზაციების დასკვნების გამოყენების პრაქტიკა. 2014 წლიდან 2018
წლამდე, საქართველოს პრეზიდენტმა პარლამენტს 11 საკანონ-
მდებლო პაკეტზე წარუდგინა მოტივირებული შენიშვნები. მათ შო-
რის, საქართველოს პრეზიდენტის მიერ ვეტოს გამოყენების პრაქ-
ტიკაში პირველად მოტივირებული შენიშვნები გამოყენებულ იქნა
კონსტიტუციური კანონის პროექტის მიმართ, რომლითაც ცვლი-
ლებები შევიდა საქართველოს კონსტიტუციაში.32 აღსანიშნავია,
რომ მოტივირებული შენიშვნების დაძლევის მიუხედავად საქარ-
თველოს პრეზიდენტმა ხელი მოაწერა და გამოაქვეყნა აღნიშნულ
კონსტიტუციურ კანონს. საქართველოს მეოთხე პრეზიდენტის მი-
ერ გამოყენებული 11 ვეტოდან პარლამენტმა გაითვალისწინა
„ელექტრონული კომუნიკაციების შესახებ“ საქართველოს კანონ-
სა33 და საკონსტიტუციო სასამართლოს შესახებ ორგანულ კანონში
შესატან ცვლილებებთან დაკავშირებული ვეტოები,34 თუმცა სა-
ქართველოს პრეზიდენტსა და საპარლამენტო უმრავლესობას შო-
რის ჩამოყალიბებულმა დაძაბულობამ გავლენა მოახდინა მოტივი-
რებული შენიშვნების გამოყენებისა და გათვალისწინების პრაქტი-
კაზე და მათ შორის უკეთესი საკანონმდებლო პროდუქტის შემქნის
თაობაზე დისკუსია პრაქტიკულად შეწყდა.
საქართველოს კონსტიტუციით დამკვიდრებული საქართველოს

პრეზიდენტის ვეტოს ინსტიტუციური მოდელი მის განსაკუთრე-
32 იხ., 2017 წლის 9 ოქტომბრის N10930 საქართველოს პრეზიდენტის მო-

ტივირებული შენიშვნები.
33 იხ., 2014 წლის 31 ოქტომბრის N5345 საქართველოს პრეზიდენტის მო-
ტივირებული შენიშვნები.
34 იხ., 2016 წლის 31 მაისის N7256 საქართველოს პრეზიდენტის მოტივირე-
ბული შენიშვნები.
274
ბულ ადგილს განაპირობებს ქართულ პოლიტიკურ და სამართლებ-

რივ სინამდვილეში და ძალაუფლების გამიჯვნის ქართულ მოდელ-
ში. პრეზიდენტის მხრიდან კანონპროექტის თაობაზე მოტივირე-
ბული შენიშვნების წარმოდგენის მიზანი არის არა ხელისუფლების
შტოებს შორის კონფრონტაცია და დაპირისპირება, არამედ იგი გა-
ნიხილება როგორც უკეთესი საკანონმდებლო პროდუქტის, უკე-
თესი ხარისხის კანონის მიღების ერთ-ერთი მნიშვნელოვანი ბერკე-
ტი.35 აღნიშნულის მიუხედავად ქართულ სამართლებრივ სინამდვი-
ლეში არაერთხელ გამოთქმულა კრიტიკული მოსაზრებები არა
მხოლოდ პრეზიდენტის მიერ ამ უფლების კონკრეტულ შემთხვე-
ვაში გამოყენების შინაარსობრივ ასპექტებთან მიმართებით, არა-
მედ ზოგადად ვეტოს ნორმატიული ფარგლების მიზანშეწონილო-
ბასთან დაკავშირებით. თუმცა საქართველოს პრეზიდენტის ვეტოს
ნორმატიული მოწესრიგების ანატომია დღემდე უცვლელია და
განაპირობებს ამ ინსტიტუტის ავთენტურ ბუნებას.
ქართულ საკონსტიტუციო სინამდვილეში პრეზიდენტის ვეტოს
გამოყენების პრაქტიკა მრავალფეროვანი ასპექტებით ხასიათ-
დება, რასაც სხვადასხვა ფაქტორი, მათ შორის, პარლამენტის პო-
ლიტიკური შემადგენლობა და ხელისუფლების შტოთა კონკრე-
ტული პოლიტიკური გუნდისადმი კუთვნილება განაპირობებს.
სწორედ პრეზიდენტის ვეტოს ინსტიტუტი ასახავს ყველაზე უკეთ
პრეზიდენტსა და პარლამენტს შორის წინააღმდეგობრივი თუ თა-
ნამშრომლობითი ბუნების ისტორიას. თუმცა სავარაუდოა, რომ სა-
მომავლოდ უკეთესი კანონმდებლობის შემუშავების ინტერესი
წარმმართველი იდეა იქნება აღნიშნულ სახელმწიფო ინსტიტუ-
ტებს შორის ურთიერთობის პროცესში.
35იხ.,<http://liberali.ge/news/view/17860/kverenchkhiladze-shesadzlebelia-
prezidentis-shenishvnebi-sashemodgomo-sesiaze-ganikhilon> [30.11.2021].
275
ზურაბ ჯიბღაშვილი
პრეზიდენტის პოსტსოციალისტური ინსტიტუციური მოდელები:

ქართული ვარიაცია - სრული უარყოფიდან სრულ
ძალაუფლებიანობამდე... და შემდეგ?
კონსტიტუცია როგორც არაერთგვაროვანი საზოგადოების კო-

მპრომისული აქტი, შეთანხმების ბალანსის განსაზღვრის ტვირთს
იღებს თავის თავზე და ახალ მართლწესრიგს ამყარებს. განსხვა-
ვებულთა კონსენსუსი თანაცხოვრებაზე, ფასეულობრივი ევოლუ-
ციის შედეგია და თანხმობა, მხოლოდ სამართლიან ურთიერთო-
ბაზე გადის. ამიტომ, კონსტიტუცია უზენაესი სამართლის მეტყვე-
ლების ფორმაა. „კონსტიტუციური“ − „ხალხის მონაწილეობაზე და-
ფუძნებულს“1 ნიშნავს. ხელისუფლება ხალხის − დამფუძნებელი ხე-
ლისუფლების უფლებებით, როგორც უმაღლეს ფასეულობათა სის-
ტემით არის ბოჭილი. კონსტიტუცია „ხელისუფლებას ზღუდავს სა-
ხელმწიფოს ფარგლებში და სახელმწიფო ხელისუფლებას − საზო-
გადოებისაში.“2 ამიტომ, „კონსტიტუცია თავის სახელწოდებას მხო-
ლოდ სამართლებრივი სახელმწიფოს პირობებში იმსახურებს“3, სა-
დაც ის არის ნორმატიული კონსტიტუცია. შესაბამისად, კონსტი-
ტუცია როგორც ფასეულობრივი კრებსი, „ერის შეგნების დასაწყი-
სის დაფიქსირება“4 და საზოგადოების დიდი მენტალური აქტის ნა-
შობია.5
1 Ивановский В.В., Учебник Государственнаго Права, Казань, 1909, 149-

150.
2 Сравнительное Конституционное Право, Москва, 2002, 40.
3 Sartori G., Comparative Constitutional Engineering: An Inqury into Struc-
tures, Incentives and Outcomes, 2nd Ed., London, 1977,197.

4 გასიტაშვილი ე., კონსტიტუცია გამორჩეული კანონიერი სიწმინდის დო-
კუმენტია, ახალგაზრდა იურისტთა ასოციაციის ალმანახი, 1998, N1, 6.

5 უსუფაშვილი დ., შესავალი სიტყვა, საქართველოს კონსტიტუცია 20
წლის შემდეგ, თბილისი, 2016, 9.
276
საქართველოს 1995 წლის 24 აგვისტოს კონსტიტუციას საზო-

გადობრივი განხეთქილების გამო, იმთავითვე ჰქონდა ლეგიტი-
მაციის პრობლემა და ასევე განვლო მეოთხედი საუკუნე. ლეგიტი-
მაციის დეფიციტი დროში განგრძობადად ყოველთვის იჩენს თავს,
როდესაც არ არსებობს ფართო საზოგადო ჩართულობა და თან-
ხმობა „კონსტიტუციურ ნორმატივებზე, როგორც სოციალური თა-
ნაარსებობის განახლებულ სამართლებრივ მოდელზე“.6 ამასთან,
პოსტტოტალიტარული მყიფე დემოკრატიის პირობებში, საქარ-
თველოც ხელისუფლების მზარდი პერსონალიზაცია-კონცენტრა-
ციის ტენდენციას მიჰყვა. ყალიბდებოდა აზრი, რომ ეფექტიანი
მმართველობისათვის „პრობლემების წყარო უმთავრესად კონსტი-
ტუციაა“7. შესაბამისად, პრობლემის აღმოფხვრის რესურსიც, კონს-
ტიტუციის შეცვლაში ეგულებოდათ. მმართველობისათვის „ეფექ-
ტიანობის შეძენა“ 2010 წლამდე, ძირითადად არა მთავრობის სტა-
ბილურობის დაცვის, არამედ პერსონალიზებული საპრეზიდენტო
ძალაუფლების განმტკიცების, მმართველობაში მისი აქტიური ინ-
ტერვენციით ხდებოდა. პერსონალურ-შემოქმედებითი მიდგომა
კონსტიტუციის სტაბილურობისა და ავტორიტეტის დაქვეითებას
განაპირობებდა. ეს კი მეტად ცვეთადს ხდიდა მის უნივერსალურ
სამართლებრივ ფუნქციას.
პრეზიდენტის როლი ხელისუფლების დანაწილების სისტემაში,
არსებითია. რეალურად, ხელისუფლების განშტოებებთან მისი ურ-
თიერთობაა მართველობის სისტემის გასაღები. „პრეზიდენტისა და
მთავრობის „ურთიერთობის თავისებურებები განსაზღვრავს რე-
ალურად სახელმწიფოს მმართველობის ფორმას“.8 მეორე მხრივ, ეს

წიგნში: სუპერსაპრეზიდენტოდან საპარლამენტომდე, საკონსტიტუციო
ცვლილებები საქართველოში, თბილისი, 2013, 65.
7 გეგენავა დ., ქართული კონსტიტუციონალიზმის იდეაფიქსები, ანუ როცა
„ცვლილების ქარი“ უბერავს, წიგნში: ავთანდილ დემეტრაშვილი 75,

თბილისი, 2017, 108.
8 კვერენჩხილაძე გ., ქართული კონსტიტუციონალიზმის ნოვაციები: პრე-
ზიდენტისა და მთავრობის კონსტიტუციური კონსტრუქცია და მიმარ-
277
ურთიერთობები არსებითად, აღმასრულებელ ხელისუფლებაში

პრეზიდენტის როლიდან წარმოსდგება. პრეზიდენტის როლი ხე-
ლისუფლების დანაწილების კონკრეტულ კონსტიტუციურ განხორ-
ციელებაში, „მმართველობის სისტემით განისაზღვრება“.9 ანუ, მი-
სი სტატუსი სწორედ მმართველობის სისტემის წიაღში ყალიბდება.
„ხელისუფლების დანაწილების პრინციპის კონსტიტუციური გან-
ხორციელება აყალიბებს მმართველობის ამა თუ იმ სისტემას...
მმართველობის სისტემა განსაზღვრავს პრეზიდენტის აღმას-
რულებელი ხელისუფლებით აღჭურვის ხარისხს. ეს უკანასკნელი
კი... ნათელს ხდის პრეზიდენტის უფლებრივ მდგომარეობას სა-
ხელმწიფოს ცენტრალურ ორგანოთა სისტემაში“10 და თავად მმარ-
თველობის სისტემას.
ნაშრომის მიზანი საქართველოში პრეზიდენტის ინსტიტუტის
განვითარების რთული პროცესის ერთგვარი ქრესტომათიული მი-
მოხილვაა. დღვანდელი საერთო კონსტიტუციური სისტემა, მათ
შორის პრეზიდენტის სტატუსიც, არც სტაბილურია და არც
გრძელვადიანი. მასზე ბევრი დინამიური პოლიტიკური ფაქტორის
ზეგავლენა ჯერ კიდევ წინ არის. აქედან გამომდინარე, საჭიროა
წარსულის გაანალიზაება, რომ უფრო ამბიციურად, სტრატეგიუ-
ლად ხანგძლივვადიანად დაიგეგმოს მომდევნო გადაწყვეტი-
ლებები.
1. პირველი მცდელობა
საქართველოში პრეზიდენტის ინსტიტუტის დამკვიდრების მი-

ზანშეწონილობის საკითხი თავიდან პირველი რესპუბლიკის კონს-
ტიტუციაზე მუშაობისას დადგა. ხანგრძლივი დებატების შემდეგ,
მემარცხენე პარტიების საერთო ძალისხმევით უარყოფილი იქნა
თების თავისებურებები 2010 წლის საკონსტიტუციო რეფორმის ჭრილში,

ჟურნ. „საკონსტიტუციო სამართლის მიმოხილვა“, N5, 2012, 186.
9 ჯიბღაშვილი ზ., საქართველოს პრეზიდენტის როლი ხელისუფლების და-
ნაწილების პრინციპის კონსტიტუციურ განხორციელებაში, ჟურნ. „ადა-

მიანი და კონსტიტუცია“, N2, 1997, 33.
10 იხ., იქვე, 33-34.
278
მისი დამკვიდრება.11 დღეს ისტორიის გადასახედიდან, საქარ-

თველოს 1921 წლის 21 თებერვლის კონსტიტუციის ინსტიტუ-
ციური დიზაინის შეფასებისას, უპირველესყოვლისა, სწორედ სა-
ხელმწიფოს მეთაურის ინსტიტუტის გაუთვალისწინებლობაა
თვალში საცემი. იმხანად პრეზიდენტის ინსტიტუტის შემოღების
ერთადერთი მხარდამჭერი მოკრძალებული საპარლამენტო წარმო-
მადგენლობის „ეროვნულ-დემოკრატიული“ პარტია იყო. მისი წარ-
მომადგენელი გ. გვაზავა ცდილობდა დაემტკიცებინა საპარლა-
მენტო მმართველობაში პრეზიდენტის ინსტიტუტის აუცილებ-
ლობა. სოციალ-დემოკრატების წარმომადგენლის ა. ჩხენკელის აზ-
რით, პრეზიდენტის ინსტიტუტის უარყოფა არ ნიშნავდა თვით მისი
ფუნქციების უარყოფას.12 ნ. ჟორდანია კი, რომელიც სოციალიზ-
მის ფეტიშით დემოკრატიისგან მიჯნავდა საპარლამენტო მმარ-
თველობას, აცხადებდა, რომ პრეზიდენტის არსებობა მართალია
პარლამენტარიზმიდან უეჭველად გამომდინარეობს, მაგრამ არა −
დემოკრატიიდან..13 სოციალ-დემოკრატებსა და ეროვნულ-დემო-
კრატებს შორის უთანხმოება დაკავშირებული იყო სახელმწიფოს
მეთაურის ფუნქციების მატარებელი პირის ინსტიტუციურ წარ-
მოდგენასთან. უფრო რადიკალური იყო სოციალისტ-ფედერალის-
ტი ს. დადიანი, რომლისთვისაც პრეზიდენტი თავისი უფლება-
მოსილებებით მეფესთან ასოცირდებოდა.14 აზრთა ასეთი შეხლა-
შემოხლა უმთავრესად ორმა ფაქტორმა განაპირობა:
• ქვეყნის კონსტიტუციური მოწყობის საკითხში მმართველი
სოციალ-დემოკრატიული პარტიის მხრიდან შვეიცარიული
ე.წ. პირდაპირი დემოკრატიის გაფეტიშებამ, რაც საკონს-
ტიტუციო კომისიის თავმჯდომარის პავლე საყვარელიძის
თქმით, ჩვენში განუხორციელებელი იდეალი იყო;15
11 მაცაბერიძე მ., პრეზიდენტის ინსტიტუტის საკითხი საქართველოს დე-

მოკრატიულ რესპუბლიკაში (1918-1921), თბილისი, 2011, 57-61.
12 საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკის 1921 წლის კონსტიტუ-
ცია, დოკუმენტები და მასალები, კრებული II, თბილისი, 1993, 26.

14 გაზ. „საქართველოს რესპუბლიკა“, 10 დეკემბერი, 1920.
15 საქართველოს პარლამენტი, გაზეთი, N4, 22 ივლისი, 1995, 24.
279
•მემარცხენე პარტიების აზრით, პრეზიდენტის ხელთ დიდი

ძალაუფლება იყრიდა თავს, რაც ეწინააღმდეგებოდა დემო-
კრატიზმის პრინციპებს.16
გარკვეული პერიოდის შემდეგ, პრეზიდენტის ინსტიტუტის
უარყოფას, მტკივნეულად გაიხსენებენ ქართველი პოლიტიკოსები:
სოციალ-დემოკრატიული პარტიის თავმჯდომარის მოადგილე გრ.
ლორთქიფანიძე 1925 წლის გამოცემულ „პოლიტიკურ ანდერძში“
გამოთქვამს სინანულს, „თუ სადმე კი არის საჭირო საკმაო უფ-
ლებებით აღჭურვილი პრეზიდენტი, ეს გახლავთ სწორედ საქარ-
თველო...“17 მოგვიანებით კი ეროვნულ-დემოკრატი - პარლამენტის
წევრი რ. გაბაშვილი საქართველოს უპრეზიდენტო, იგივე უთავო
რესპუბლიკად დაახასიათებს.18
პრეზიდენტის კონსტიტუციონალიზაციის პირველი მცდელობა,
მისი უარყოფით დასრულდა. თუმცა ეს პოლიტიკური კლასის
სოციალისტური უმრავლესობისათვის, ბურჟუაზიული დემოკრა-
ტიის შიშებმა და არა მათივე რწმენით, სოციალიზმის უპირატესო-
ბებმა განაპირობა.
2. პირველი ინსტიტუციონალიზაცია
ამის შემდეგ, „პროლეტარიატის დიქტატურის“ 70 წლიანი ეპოქა

იყო. ხელისუფლების საბჭოთა კონცენტრაციის მოდელი არ სტო-
ვებდა ადგილს პრეზიდენტისათვის. 1936 წლის კონსტიტუციის
პროექტზე ი. სტალინის შეფასებით, სსრკ-ში არ უნდა ყოფილიყო
უმაღლესი საბჭოს თანაბრად, არჩეული პრეზიდენტის თანამდე-
ბობა, „რომელიც შესძლებდა წინ აღდგომოდა უმაღლეს საბჭოს.“19
მ. გორბაჩოვის მიერ გაცხადებულ დემოკრატიზაციას, შესაბა-
16 დაწვრილებით იხ., მაცაბერიძე მ., პრეზიდენტის ინსტიტუტის საკითხი

საქართველოს დემოკრატიულ რესპუბლიკაში (1918-1921), თბილისი,
2011, 24-27.
17 იხ., ლორთქიფანიძე გ., ფიქრები საქართველოზე, თბილისი, 1995, 275.
18 გაბაშვილი რ., დაბრუნება, მოგონებები, ტ. 3, თბილისი, 1992, 212.
19 Сталин И., О Проекте Конституции Союза ССР, в книге: Вопросы
Ленинизма, 11-е изд., Москва, 1952, 569.
280
მისად ხელისუფლების დანაწილების დამკვიდრებაც უნდა მოჰყო-

ლოდა. შედეგად, 1990 წლის 15 მარტს, შემოღებული იქნა სსრკ-ს
პრეზიდენტის პოსტი. სსრკ-ს რესპუბლიკების მიერ დამოუკიდებ-
ლობის გამოცხადების შემდეგ, საზოგადო-პოლიტიკური სისტემე-
ბის გარდაქმნა შეუქცევადი გახდა. რაციონალურ შემთხვევბში
სწორად იქნა გააზრებული, რომ ხელისუფლების დანაწილება ნე-
იტრალური არბიტრაჟით საზრდოობას საჭიროებდა, ასევე საჭირო
იყო სახელმწიფოს წარმომადგენლობა და უმაღლეს პოლიტიკურ
გადაწყვეტილებათა გაფორმება. ადრეულ დემოკრატიაში ფეთ-
ქებად პარტიულ ეტაპზე, საპარლამენტო დებატები პრევალირებ-
და, რაც ზოგჯერ გადაწყვეტილებების გაჭიანურებას იწვევდა. ამ
შემთხვევაში, პრეზიდენტი პერსონალური ავტორიტეტით, კონსენ-
სუსის ცენტრი შეიძლებოდა გამხდარიყო და გაენეიტრალებინა
ახალგაზრდა და „შეტოპილი“ პერლამენტარიზმის ჩრდილოვანი
მხარეები. ეს რეალობა ზოგჯერ მეტი სტაბილზაციისა და პრემი-
ერზე უფრო სტაბილური „ხელმძღვანელი პირის“, პატრონის~ მოთ-
ხოვნილებას აჩენდა. ამან განაპირობა პოსტსაბჭოური საპრეზი-
დენტო ინსტიტუტების მრავალფეროვნება.20
დამოუკიდებლობის გამოცხადების კვალდაკვალ, ყველგან და-
იწყო პოლიტიკური სისტემის დეიდეოლოგიზაცია. დემოკრატიული
პოლიტიკური კონკურენცია და სრულფასოვანი საერთაშორისო
წარმომადგენლობის განხორციელება, ხელისუფლების დანაწილე-
ბის დამკვიდრებას და შესაბამის ინსტიტუციურ უზრუნველყოფას
ითხოვდა. დეიდეოლოგიზაცია, როგორც ცნობიერების სისტემის
ტოტალიტარიზმით ბოჭვისაგან განთავისუფლება, საკუთარი ცნო-
ბიერების სისტემიდან უნდა დაწყებულიყო. კონსტიტუციის დეი-
დეოლოგიზაცია კი მხოლოდ მისი ფიქსაცია შეიძლებოდა ყოფილი-
ყო. თუმცა, ეს სცენარი ყველგან თანმიმდევრულად მწყობრად ვერ
განვითარდა და ამ გზაზე ჩვენც შეცდომებით ვიარეთ. უნდა ვა-
ღიაროთ, მისი შედეგები დღემდე მოგვსდევს. მათ შორის, ხელის-
20 ჯიბღაშვილი ზ., პრეზიდენტის პოსტსოციალისტური ინსტიტუციური

მოდელები და მისი განვითარების ძირითადი ტენდენციები, წიგნში:
კონსტიტუციონალიზმი მიღწევები და გამოწვევები, მ. უგრეხელიძისა და
ბ. ქანთარიას რედაქტორობით, თბილისი, 2019, 572-599.
281
უფლების ლეგიტიმაციის წყვეტით ცვლილებამ, მკაფიო კვალი

დაამჩნია ქვეყნის საერთო პოლიტიკურ განვითარებას. მანამდე კი
1991 წლის 9 აპრილს დამოუკიდებლობის აღდგენის შემდეგ, უზე-
ნაესმა საბჭომ იმავე დღეს მიიღო დადგენილება „საქართველოს
რესპუბლიკის პრეზიდენტის თანამდებობის შემოღების შესახებ“,21
14 აპრილს კი − საქართველოს რესპუბლიკის კანონი „საქარ-
თველოს რესპუბლიკის პრეზიდენტის თანამდებობის დაწესებისა
და ამასთან დაკავშირებით საქართველოს რესპუბლიკის კონს-
ტიტუციაში ცვლილებებისა და დამატებების შეტანის შესახებ.“22
პრეზიდენტის სტატუსი მხოლოდ სახელმწიფოს მეთაურად განი-
საზღვრა. თუმცა, უფლებამოსილებებში იჩინა თავი ტიპურმა
პოსტსოციალისტურმა აღმატებითმა განსაზღვრებებმა, რითიც ის
ცხადდებოდა ადამიანის უფლებებათა და თავისუფლებათა, კონს-
ტიტუციისა და კანონების დაცვის გარანტად.
პრეზიდენტი აირჩეოდა პირდაპირი და საყოველთაო არჩევნე-
ბით 5 წლის ვადით. პრეზიდენტი ცხადდებოდა მმართველობის ორ-
განოთა სისტემის მეთაურად და შესაბამისად, მთავრობაც მას
ექვემდებარებოდა. ის თავმჯდომარეობდა მთავრობის სხდომებს.
თუმცა, ფორმირება და პრემიერ-მინისტრის განთავისუფლება
უზენაეს საბჭოსთან „შეთანხმებით“ თანაზიარი უფლებამოსილება
იყო. მისი წარმოამდგენელი პრეფექტები ახორციელებდნენ ად-
გილზე მმართველობას. პრეზიდენტი დისკრეციულად ნიშნავდა
რეფერენდუმს, პრემიერ-მინისტრთან და უზენაესი საბჭოს თავ-
მჯდომარესთან კონსულტაციების შემდეგ, კონკრეტული საფუძვ-
ლის გარეშე, უფლებამოსილი იყო უზენაესი საბჭოს დათხოვნაზე.
გამოკვეთილი მახასიათებლების ეს ზედაპირული აღწერაც ცხად-
ჰყოფს, რომ ძალაუფლების სიმძიმის ვექტორი მთლიანად პრეზი-
დენტისკენ წარიმართა. პროექტის განხილვისას, უზენაესი საბჭოს
თავმჯდომარის პირველმა მოადგილე ა.ასათიანმა აღინიშნა: „პრე-
ზიდენტი არის კაცი, რომელიც პიროვნულად იღებს თავის თავზე
პასუხისმგებლობას და თუკი სასწრაფო რამ ნაბიჯი არის გადა-
21 საქართველოს რესპუბლიკის უზენაესი საბჭოს უწყებები, N3, 1991, მუხ.

293.
22 იხ., იქვე, მუხ. 294.
282
სადგმელი, ქვეყნის საკეთილდღეოდ, იგი უფლებამოსილია, გადად-

გას ეს ნაბიჯი“.23 ე.წ. „ოპერატიული მართვის“ ეს ფილოსოფია,
ზემოთ აღწერილი ტიპური პოსტსაბჭოური „ძლიერი“ პრეზიდენ-
ტის მსოფლმხედველობაში ექცეოდა.
მიუხედავად იმისა, რომ ზ. გამსახურდიას არაერთხელ აღუ-
ნიშნავს, მისი პოლიტიკური იდეალი შ. დე გოლი და ხელისუფლების
მისეული მოწყობა იყო, პირველი საპრეზიდენტო სტატუსი ფრან-
გული მოდელის მკვეთრი დეფორმაციით გამოირჩა. პრეზიდენტის
ხელთ უფლებამოსილებების კონცენტრაცია რისკებს უქმნიდა
პოლიტიკის დემოკრატიულად წარმართვას. პოსტსაბჭოურ ფონზე
− სახელმწიფოებრივი წყვეტილობის, ინსტიტუციური დემოკრა-
ტიის გამოცდილების არ ქონის, ასევე კონსტიტუციური ინსტიტუ-
ტების კვლევის დეფიციტის პირობებში, ეს შედეგი ლოგიკური იყო.
ეს არ იყო ხელისუფლების დანაწილების საუკეთესო განხორცი-
ელების ფორმა, მაგრამ მეტს ის რეალობა ვერ განაპირობებდა.
1991-1992წწ. გასაყარზე პრეზიდენტ ზ. გამსახურდიას ხელის-
უფლების სამხედრო გზით დამხობის შემდეგ, 1995 წლის 5 ნოემ-
ბრის არჩევნებამდე, საქართველოს უპრეზიდენტოდ მოუხდა
ცხოვრება. ამ პერიოდში მოქმედი დროებითი „ძირითადი კანონის“
− საქართველოს კანონის „სახელმწიფო ხელისუფლების შესახებ“,24
თანახმად, ქვეყნის პირველ პირად განისაზღვრა პარლამენტის
თავმჯდომარე − „სახელმწიფო მეთაური“.
3. პირველი პოსტსოციალისტურ ევროპაში

3.1. წყვეტილობა - ლეგიტიმაციის საკითხი
1991 წლის 6 იანვარს ხელისუფლების სამხედრო ინტერვენციით

ცვლილებამ, ხელისულების მონაცვლეობაში ლეგიტიმაციის წყვე-
ტილობა წარმოშვა. ეს ცადია განვრცობადი იყო თანმდევ შედე-
გებზეც. ამიტომ, ახალი ხელისუფლებისთვის პრიორიტეტული იყო
ლეგიტიმაციის პრობლემის დაძლევა. ის უნდა დაყრდნობოდა
23 საქართველოს ეროვნული არქივი, ფონდი N1165, აღწერა N30, საქმე

N13, ფურც. 2.
24 საქართველოს პარლამენტის უწყებები, N1, 1992, ნოემბერი, მუხ. 8.
283
კონსტიტუციის სადამფუძნებლო თანხმობის ბუნებას, რითიც

მოახდენდა თავის ლეგიტიმაციას. ამან კონსტიტუციის პირვანდელ
რედაქციაში განაპირობა იმ თეთრი ლაქების გაჩენა, რომელთაც
განგრძობადი ეფექტი აღმოაჩნდათ. დამკვიდრდა ტენდენცია, რომ
კონსტიტუცია ყოველთვის ძალაუფლების შემოსამტკიცებლად
გამოიყენებოდა. სამართლებრივი დაცვის მიღმა კი დარჩა სულ
მცირე, აფხაზეთიდან დევნილი მოსახლეობის ხელისუფლების
ფორმირებაში ავტონომიურად ჩართვის, ტერტორიული მოწყობის,
თვითმმართველობის, ორპალატიანობის საკითები და სამოქალაქო
შერიგებისათვის საჭირო სხვა პოტენციური რესურსები. შესაბა-
მისად, მან ვერ მიაღწია ინტეგრაციის ლეგიტიმურ მიზანს.
3.2. პრეზიდენტი - „ძლიერი“ თუ „სუსტი“?
სახელმწიფო საკონსტიტუციო კომისიაში მწვავე დავის საგანი

მმართველობის სისტემა და მასში პრეზიდენტის როლი იყო. სა-
ბოლოოდ მიღწეული კომპრომისი 1995 წლის 29 აგვისტოს
კონსტიტუციით გაფორმდა და საქართველოში, პოსტსოციალის-
ტურ ევროპაში პირველი ტიპური საპრეზიდენტო მმართველობა
დამკვიდრდა. ხელისუფლების დანაწილების ეს ყველაზე მკაფიო
ფორმა შეიცავდა მისთვის საჭირო პრაქტიკულად ყველა მახასი-
ათებელს პარლამენტისა და პრეზიდენტის ფორმირების წყაროე-
ბის გამიჯვნის ჩათვლით. თუმცა, გამოკვეთილი იყო ისეთი ფაქტო-
რებიც, რაც ხელისუფლების დანაწილების სისტემაში არღვევდა
ბალანსს. ეს განსაზღვრა იმ მიდგომამ, რითიც ხასიათდებოდა ორ
წლამდე გაწელილი საკონსტიტუციო პროცესი. კონსტიტუციის
სტრუქტურასა და შინაარსს მკვეთრად დაემჩნა შეიარაღებული
კონფლიქტის კვალი და მნიშვნელოვნად განსაზღვრა კიდეც მისი
მომავალი. სწორედ კონფლიქტით დასუსტებულ სახელმწიფოში, ე.
შევარდნაძე აპელირებდა პოსტსაბჭოთა სივრცეში უკვე მყარად
დამკვიდრებულ „ძლიერ“ პრეზიდენტზე. საზოგადებრივი ერთია-
ნობისა და ტერიტორიული მთლიანობის რღვევამ, მისი როლის
წარნოდგენაშიც იჩინა თავი. ეს ისეთ აღმატებით და ირეალურ გან-
284
საზღვრებებში გამოვლინდა, როგორიცაა ქვეყნის ერთიანობისა და

მთლიანობის უზრუნველყოფა.
პრეზიდენტის „სიძლიერე“ სულაც არ განისაზღვრებოდა ხელის-
უფლების დანაწილების რაციონალური გააზრებით. აქცენტი ბევ-
რი აღმასრულებელი უფლებამოსილების მოპოვებაზე და პარლა-
მენტთან ეფექტიანი წინააღმდეგობის შესაძლებლობებზე იყო. აღ-
მასრულებელი ხელისუფლების ერთპიროვენული მფლობელი პრე-
ზიდენტი, რომელიც პოლიტიკურ კონკურენციაში იმყოფებოდა სა-
კანონმდებლო ხელისუფლებასთან (დათხოვნა-გადაყენების არ არ-
სებობის პირობებში) განისაზღვრა არბიტრად. ეს შესაბამის პოლი-
ტიკურ ფონზე, კიდევ აძლიერებდა მის პერსონალურ-ინსტიტუცი-
ურ ავტორიტეტსა და ხელისუფლების სხვადასხვა განშტოებებზე
ზემოქმედების შესაძლებლობას. ძლიერი ვეტოსა და საკანონმდებ-
ლო ინიციატივის თანაარსებობა, სახალხო დამცველისა და კონ-
ტროლის პალატის თავმჯდომარის კანდიდატურების წარდგენის
უფლებამოსილება, სახელმწიფო მინისტრის პოსტი25, საპარლა-
მენტო კონრტროლის მექანიზმების არასრულყოფილება, პრეზი-
დენტის იმპიჩმენტის რთული პროცედურა და მაღალი საარჩევნო
ბარიერი, ქმნიდა იმ გარემოებებს, რაც იწვევდა საპრეზიდენტო
სისტემის დეფორმირებულ ფუნქციონირებას.26 ამ ფორმალურ
განსაზღვრებებს აძლიერებდა პარლამენტში პრეზიდენტის მხარ-
დამჭერი უმრავლესობის არსებობა. მაღალ საარჩევნო ბარიერთად
ერთად, ეს ფაქტორი კიდევ მეტად ასუსტებდა საპრეზიდენტო სის-
ტემაში პარლამენტ-პრეზიდენტის კავშირს.
25 აღმასრულებელი ხელისუფლების პრეზიდენტის ხელთ პერსონალი-

ზაციის მიუხედავად, პასუხისმგებლობის თანაზიარობისათვის, არსებობ-
და სახელმწიფო მინისტრის პოსტიც. ის განასახიერებდა კვაზი პრემიერს
და თითქოს, საპრეზიდენტო რესპუბლიკისათვის არა ორგანული კაბი-
ნეტის შემოტანის ელემენტიც იყო.
26 დაწვრილებით იხ., ხმალაძე ვ., დემეტრაშვილი ა., ნალბანდოვი ა.,
რამიშვილი ლ., უსუფაშვილი დ., ჯიბღაშვილი ზ., პოლიტიკის განაცხადი,

საქართველოს სახელმწიფო ხელისუფლება ცენტრალურ დონეზე: ბალან-
სი მის განშტოებათა შორის, წიგნში: საკონსტიტუციო-პოლიტიკური რე-
ფორმის პროცესი საქართველოში: პოლიტიკა და ხალხის ხმები, თბილისი,
2005, 21.
285
საზოგადოდ, საპრეზიდენტო მმართველობა პარლამენტ-პრე-

ზიდენტის ერთპარტიულობის პირობებშიც კი არ არის ერთი პარ-
ტიის დომინანტი სისტემა. ის ინსტიტუციურ კონკურენცაიაში კომ-
პრომისზე დაფუძნებული მმართველობას ადგენს. თუმცა, ზოგი-
ერთი ავტორი გაყოფილ საზოგადოებებში საპრეზიდენტო მმარ-
თველობას მიიჩნევს ეფექტიანად,27 მაგრამ ახალ და მყიფე დემო-
კრატიებში ის შეიცავს არსებით რისკებს. დემოკრატიული ტრადი-
ციების დეფიციტის პირობებში, თუ არ არსებობს მკაფიოდ სტრუქ-
ტურიზებული პოლიტიკური ჯგუფები, კომრომისის ვალდებულე-
ბების განცდას, ძალმომრეობაზე დაფუძნებული ავტორიტარიზმის
რისკები ანაცვლებს. იმ დროისათვის კი ჩვენში „კომპრომისებზე
წასვლის უნარი საერთოდ არ იყო ჩამოყალიბებული და განვითა-
რებული.“28 ხელისუფლების არალეგიტიმური მონაცვლეობის და
აფხაზეთში სამხედრო კონფლიქტის შემდგომ სუსტი პარტიული და
ინსტიტუციური სისტემის ფონზე, შენელებული გადაწყვეტილებე-
ბის საპირისპიროდ ოპერატიულ მმართველობაზე აპელირება,
ზრდიდა პირდაპირი წესით არჩეული „ძლიერი“ პრეზიდენტის მო-
თხოვნილებას. მეორეს მხრივ კი დემოკრატიის ტრადიციების არ
ქონის სახით, სერიოზული არგუმენტები ჰქონდა პერსონალიზე-
ბული მმარველობის შიშსა და კოლექტიურ მმართველობას.29
4. დემოკრატია vs. სუპერპრეზიდენტალიზმი
2003 წლის 23 ნოემბრის „ვარდების რევოლუციის“ შემდეგ,

ძალაუფლების კონცენტრაციაზე ორიენტირებულმა ლიდერმა მ.
სააკაშვილმა, ე. შევარდნაძის მიერ ინიცირებული კონსტიტუცი-
ური ცვლილებების პროექტი (რომელსაც მანამდე მწვავედ აკრი-
ტიკებდა) „ამოქექა“ და ფორმალურად მისი განხილვა გაგრძელდა.
ეს კონცეპტუალურად, რუსულ-ცენტრალურ აზიურ საპრეზიდენ-
27 Horowitz D.L., Ethnic Power Sharing: Three Big Problems, Journal of De-
mocracy, 2014, Vol. 25, N2, 8.
28 ბაბეკი ვ., კონსტიტუციის შემუშავება და მიღება საქართველოში (1993-
1995), კ. კუბლაშვილის თარგმანი, თბილისი, 2002, 169.

29 იხ., იქვე, 161-173.
286
ტო ძლევამოსილებაზე მდგომი ვარიანტი, სახელმწიფო ბიუჯეტის

ოქტროირების უფლებამოსილებითაც იყო „გამდიდრებული“. ის
საყოველთაო-სახალხო განხილვის გარეშე, ფორსირებულად მი-
იღო უკვე ვადაგასულმა პარლამენტმა. ამითი კიდე ერთხელ შეარ-
ყიეს ლეგიტიმაციაობოლი კონსტიტუციის ფუნდამენტი. პროცე-
სის პოლიტიკური შინარსი არსებითად განაპირობა რევოლუციური
სამეულის ფაქტორმაც.30 სწრაფ რეფორმებზე აპელირებით, იმ-
გვარი დეფორმირებული საპრეზიდენტო ძალაუფლება შეიქმნა,
სადაც ყოველი ხელისუფლება პრეზიდენტის ხელთ იქნებოდა კონ-
ცენტრირებული.
ეს სისტემა შემდეგი მკაფიო მახასიათებლებით გამოირჩეოდა:
1. სახელმწიფოს მეთაურის ფართო ინსტიტუციური შემე-
ცნება;
2. აღმასრულებელი ხელისუფლებისაგან ფორმალური და
ფიქტიური დისტანცირება რელურად, მთავრობის პირ-
დაპირი დაქვემდებარებით;
3. კონტრასიგნაციის არ არსებობა, რაც გამოხატავს აღმას-
რულებელი ფუნქციის პრეზიდენტის ხელთ აბსოლუტიზა-
ციას;
4. პარლამენტის საკონტროლო უფლებამოსილებათა მინიმი-
ზაცია და პარლამენტთან პრეზიდენტის ურთიერთობების
თავისუფლება;
5. პრეზიდენტის ფართო სამართალშემოქმედებითი უფლება-
მოსილებანი და პარლამენტის საკანონმდებლო სუვერენი-
ტეტის შეზღუდვა;
30იმ დროისათვის ახალგაზრდა ქარიზმატულ ლიდერ მ. სააკაშვილს ძალა-

უფლების მოგების შემდეგ, სულაც არ სურდა თავისი გავლენის შემცირება
რევოლუციის თანაარქიტექტორების − ზ. ჟვანიასა და ნ. ბურჯანაძისა-
თვის ძალაუფლების გაზიარებით. მას დასაცავი ჰქონდა ბალანსი ზ.
ჟვანიასა და ნ. ბურჯანაძის ჩართულობასა და თავის პოლიტიკურ მომა-
ვალსა და გავლენის შენარჩუნებას შორის; მას პრაგმატულად უნდა შე-
ენარჩუნებინა მოგება და პარტნიორების მხრიდან, სამომავლო რისკების-
განაც დაცული უნდა ყოფილიყო. პოლიტიკურად, ეს პროცესი საბოლოოდ
„ერთიანი ნაციონალური მოძრაობის“ მიერ პარტნიორების პარტიული
შთანთქმით დასრულდა.
287
6. სახელმწიფო ბიუჯეტის ოქტროირების უფლებამოსილება;

7. კვაზისასამართლო უფლებამოსილებები;
8. ძლიერი ვეტოსა და საკანონმდებლო ინიციატივის თანაარ-
სებობა;
9. პრეზიდენტის პასუხისმგებლობის გართულებული პროცე-
დურები.
სახელმწიფოს მეთაურად აღქმის არეალი ინდივიდუალურია და
ის მმართველობის სისტემით განისაზღვრება. ამ ცვლილებებით კი
„ისეთი შთაბეჭდილება იქმნება თითქოს ავტორებს სახელმწიფოს
მეთაურობა გაგებული აქვთ როგორც ხელისუფლების სამივე
განშტოების ხელმძღვანელობა ან მათზე გადამწყვეტი ზეგავლენის
შესაძლებლობის სამართლებრივი გამართლება.“31 პრეზიდენტის
კონსტიტუციური გააზრება ნამდვილად არ იყო მოქცეული ხელის-
უფლების დანაწილების ბოჭვაში და მისი, როგორც სახელმწიფოს
მეთაურის დეფორმირებულ გაგებას − აბსოლუტიზაციას ახდენდა.
პრეზიდენტს კონსტიტუციურად აღმასრულებელი ხელისუფ-
ლება რომ აღარ მიეკუთვნებოდა, ეს ფიქციური ფორმალიზმი იყო.
ის დარჩა პოლიტიკის „წარმმართველად“ და „განმახორციელე-
ბელად“. მთავრობა კი განისაზღვრა არა აღმასრულებელი ხელის-
უფლების უმაღლეს ორგანოდ, არამედ ოდენ მისი განხორციელე-
ბის უზრუნველმყოფელად. ფორმალურად, ის ორმაგ − საპარ-
ლამენტო (სუსტი და პრეზიდენტის მიერ გადალახვად) და საპრე-
ზიდენტო პასუხისმგებლობას ატარებდა. რეალურად კი საქმიანო-
ბაშიც და პასუხისმგებლობის მხრივაც, პრეზიდენტს ექვემდე-
ბარებოდა. პრეზიდენტს მთავრობისათვის უნდობლობის გამოცხა-
დების გამო, მცირედი შეზღუდვების გარდა, შეეძლო პარლამენტის
დათხოვნა. დათხოვნის უფლებამოსილებამ, კრიზისის განმუხტვის
ნაცვლად, ურჩი პარლამენტის დასჯის იარაღის შინაარსი შეიძინა.
მთავრობისთვის უნდობლობის განხორციელებაც არასაზრიანი
იყო. პრეზიდენტს მასზეც ვეტოს შესაძლებლობა ჰქონდა. უპი-
რობო უნდობლობას კი პარლამენტის სრული შემადგენლობის 3/5
31დემეტრაშვილი ა., მმართველობის ახალი სისტემის თავისებურებანი სა-

ქართველოში, წიგნში: სუპერსაპრეზიდენტოდან საპარლამენტომდე, სა-
კონსტიტუციო ცვლილებები საქართველოში, თბილისი, 2013, 14-15.
288
მხარდაჭერა სჭირდებოდა. ამ ბარიერების მიუხედავად, უნდობლო-

ბა რომც შემდგარიყო, მთავრობის ახალი შემადგენლობა (პრეზი-
დენტის ინსტიტუციური ლოგიკიდან გამომდინარე) ისევ პრეზი-
დენტის ნებით იქმნებოდა და კვლავ მასზე იქნებოდა დაქვემდება-
რებული. შესაბამისად, უნდობლობას არ ჰქონდა პოლიტიკური შე-
დეგი. საპრეზიდენტო აბსოლუტიზმმა, მოსპო საპარლამენტო კონ-
ტროლის არსი. ამავდროულად, აღმასრულებელი პრეზიდენტი
კონსტიტუციური განსაზღვრებით დარჩა არბიტრად. პრეზიდენ-
ტის არბიტრაჟის იდეა მისი ინსტიტუციური დამოუკიდებლობიდან
მომდინარეობს. პრეზიდენტის უფლებამოსილებათა გა-ფართოე-
ბით მისი ხელისუფლების განშტოებათა საქმიანობაში ჩართვა კი
ნეიტრალური არბიტრის ბუნებასთან არათანხვედრი იყო.
მთავრობის საქმიანობის განმსაზღვრელ აქტებად, კონსტიტუ-
ციასა და კანონებთან ერთად, განისაზღვრა პრეზიდენტის აქტე-
ბიც. შესაბამისად, პარლამენტის გვერდით, პრეზიდენტიც ქვეყნის
პოლიტიკის მიმართულებების განმსაზღვრელი იყო. მონოლითური
საპარლამენტო უმრავლესობის, საკანონმდებლო ინიციატივისა და
ძლიერი ვეტოს უფლებამოსილებების ფონზე, ეს პოლიტიკის
განსაზღვრა-წარმართვაზე სრულ მონოპოლიას ნიშნავდა. ამას
კიდევ აძლიერებდა მთავრობის სხდომის მოწვევის უფლებამოსი-
ლებება. ამ სხდომაზე მიღებული გადაწყვეტილება პრეზიდენტის
აქტით ფორმდებოდა. ამ ფონზე, უარყოფილი იყო კონტრასიგნა-
ციის მექანიზმი. ასევე მთავრობის აქტების გაუქმების (კვაზისასა-
მართლო) უფლებამოსილება, გამორიცხავდა მთავრობის აღმას-
რულებელი ხელისუფლების დამოუკიდებელ ინსტიტუტად და პრე-
ზიდენტის „უხელისუფლებო“ არბიტრად არსებობას. ეს მახასი-
ათებლები აისახა მმართველობის მეთოდოლოგიასა და შედეგებ-
ზეც − ხელისუფლების ორგანოების დასუსტებაზე და პოლიტიკურ
რეჟიმზე. საპრეზიდენტო ძლევამოსილებით ხელისუფლების სხვა
განშტოებათა უფლებამოსილებების შთანთქმამ, ხელისუფლების
სისტემაში იგვარი დისბალანსი განაპირობა, რომელიც „დამახასი-
ათებელია სუპერსაპრეზიდენტო სისტემისათვის, რომელშიც უგუ-
ლებელყოფილია სამართლებრივი სახელმწიფოს ერთ-ერთი
289
უმთავ-რესი პრინციპი − ხელისუფლების დანაწილების პრინცი-

პი.“32

ფაშვილი დ., ჯიბღაშვილი ზ., პოლიტიკის განაცხადი, საქართველოს სა-
ხელმწიფო ხელისუფლება ცენტრალურ დონეზე: ბალანსი მის განშტოე-
ბათა შორის, წიგნში: საკონსტიტუციო-პოლიტიკური რეფორმის პროცესი
საქართველოში: პოლიტიკა და ხალხის ხმები, თბილისი, 2005, 21. ასევე იხ.,
კანდელაკი კ., ლოსაბერიძე დ., რუხაძე ზ., ტაბუცაძე ი., ხმალაძე ვ.,
ჯიბღაშვილი ზ., კონსტიტუციური სისტემები და კონსტიტუციური პრო-
ცესი საქართველოში (1995-2000 წწ.), მისი განვითარების პერსპექტივა,
თბილისი, 2009, 38.
აქვე უნდა აღვნიშნოთ, რომ ასეთ საპრეზიდენტო ძლევამოსილებაზე და-
ფუძნებულ სუპერპრეზიდენტალიზმს, თეორიაში დღემდე, რატომღაც
მაინც შერეული რესპუბლიკის წიაღში „პრემიერი-პრეზიდენტთან ერთად“
(ნახევარდსაპრეზიდენტო) სისტემის გვერდით, მეორე − „საპრეზიდენტო-
საპარლამენტო“ სისტემად განიხილება. იხ., Shugart M.S., Carey J.M.,
Presidents and Assemblies. Constitutional Design and Electoral Dynamics,
Cambridge University Press, 1992, 23). ამ სისტემას რ. ელჯი „ძლიერი სა-
პრეზიდენტო მმართველობის“ (Elgie R., A Fresh Look at Semi Presiden-tial-
ism: Variations on a Theme, Journal of Democracy, 2005, Vol. 16, N3, 102.),
ჯ. ქერი და მ. შუგარტი კი „საპრეზიდენტო-საპარლამენტო“ ქვეტი-პად
(Shugart M.S., Carey J.M., Presidents and Assemblies. Constitutional Design
and Electoral Dynamics, Cambridge University Press, 1992, 23)
განიხილავენ. პრეზიდენტის მმართველობითი ბუნების გაზრდისკენ
მიდრეკილებამ განაპირობა მთავრობის გაორებული - საპრეზიდენტო-
საპარლამენტო პასუხისმგებლობა („პრეზიდენტი-პარლამენტთან ერთად“
და „საპრეზიდენტო-საპარლამენტო“ სისტემების სამთავრობო პასუხის-
მგებლობით გამიჯვნის შესახებ დაწვრილებით იხ., Elgie R., The Perils of
Semi-presidentialism, Are they exaggerated? 9.
<http://doras.dcu.ie/4514/1/Elgie_Democratization_2008_Perils_of_semipres
identialism.pdf> [11.07.2021] თან იმგვარად, რომ საპრეზიდენტო პასუხის-
მგებლობის სიჭარბემ, შთანთქა პარლამენტის საკონტროლო ფუნქცია.
ამიტომ ვთვლით, რომ შერეული მმართველობის პირველდაწყებით სახედ
უნდა განვიხილოთ ნახევრადსაპრეზიდენტო − „პრემიერი-პრეზიდენტთან
ერთად“ სისტემა. „საპრეზიდენტო-საპარლამენტო“ სისტემა კი გარკვეულ-
წილად არის ფრანგული ნახევრადსაპრეზიდენტო მმართველობის შე-
მდგომი განვითარების პროდუქტი. თუმცა, ამ სისტემაში საპრეზიდენტო
ძლევამოსილება ფილოსოფიურად უარყოფს ხელისუფლების დანაწილე-
ბას. შესაბამისად, ეს განვითარება ხდება ნეგატიური მიმართულებით. ამი-
ტომ ვფიქრობთ, რომ ეს დეფორმირებული შერეული − სუპერსა-
პრეზიდენტო მმართველობა უკვე იმსახურებს მმართველობის დამოუკი-
290
აღნიშნული მახასიათებლები ცალ-ცალკე, მმართველობის სხვა-

დასხვა სისტემაშია გაბნეული. თითოეული მათგანი ცალკე არ ახ-
დენს სისტემის დეფორმაციას. თუმცა, მათი ერთობლიობა იწვევს
პრეზიდენტის ინსტიტუტისა და მმართველობის სისტემის ერთ-
დროულ დეფორმაციას, რაც ხდება პოსტსოციალისტური პოპულა-
რული33 სუპერპრეზიდენტალიზმი.
ადრეულ დემოკრატიებში, პრეზიდენტის ძალაუფლების შებო-
ჭვის მოთხოვნა ზოგჯერ არაპოპულარულიც კი იყო. ქარიზმატუ-
ლი ლიდერებისათვის, დიდი ეროვნული მიზნები ვერ მიიღწეოდა
„სუსტი“ საპარლამენტო მთავრობებით და ისინი „ძლიერი“ უფლე-
ბამოსილებების საჭიროებას განიცდიდნენ. მათი ხედვით, ადამია-
ნის კეთილდღეობა სახელმწიფომ უნდა შექმნას, რისთვისაც „სა-
კმარისი“უფლებამოსილებები სჭირდება. შედეგი კი ერთგვარად
პატერნალიზმის „კეთილშობოლიურ“ იდეას ამოფარებული სრულ-
ძალაუფლებიანობაა,34 რაც საბოლოოდ, ადამიანის თავისუფლების
მსხვერპლშეწირვას იწვევს. საქართველოშიც აღმოჩნდა, რომ დე-
მოკრატიულ მმართველობაზე აპელირების მიუხედავად, მ. სააკაშ-
ვილიც, ძლიერი სახელმწიფოს ცენტრალიზებული გაგების მომხრე
იყო. ძლიერი სახელმწიფო უნდა შეექმნა ძლიერ ხელისუფლებას და
არა ძლიერი ინდივიდების ერთობლიობას. არაჯანსაღი პატერ-
ნალიზმი რომ ავტორიტარიზმის გზაა, ეს დადასტურდა 2004-2012
წწ. მმართველობის შედეგებით. სუპერსაპრეზიდენტო სისტემების
მოქმედებებმა, მთლიანობაში ცხადყო, რომ დამოუკიდებელი და
ფართო საპრეზიდენტო ხელისუფლების იდეა კვლავ ეძებს თავის
დებელ (და არა შერეულ − ნახევრადსაპრეზიდენტო) სისტემად კვალიფი-

კაციასა და განხილვას.
33 ის მოქმდებდა და მოქმედებს არა ერთ სახელმწიფოში: საქართველოში
2004 წლის თებრვლიდან 2010 წლის 15 ოქტომბრის ცვლილებებამდე,

ხორვატიაში (2000 წლის ცვლილებებამდე), ყირგიზეთში (2010 წლის 27
ივნისის მიღებამდე), ცენტრალური აზიის სხვა ოთხივე ყოფილ საბჭოთა
რესპუბლიკაში, ბელორუსსა და რ.ფ-ში.
34 ჯიბღაშვილი ზ., პრეზიდენტის პოსტსოციალისტური ინსტიტუციური
მოდელები და მისი განვითარების ძირითადი ტენდენციები, კონსტიტუ-

ციონალიზმი მიღწევები და გამოწვევები, მ. უგრეხელიძისა და ბ. ქანთა-
რიას რედაქტორობით, თბილისი, 2019, 575.
291
მომხრეებს და თავის გამოვლენისათვის, პოულობს კიდეც სივრ-

ცეებს აღმოცენებად და მრავალი ფაქტორით განსაზღვრულ სუსტ
დემოკრატიებში.
5. სუპერპრეზიდენტალიზმის ლღობა
და ისევ ერთი პრეზიდენტის პერიოდი
5.1. ცვლილებათა კონტექსტი
სამართლისგან დაცლილი საპრეზიდენტო ძლევამოსილება

2010 წლის 15 ოქტობრის ცვლილებებით დასრულდა. საქართვე-
ლოს პრეზიდენტის 2009 წლის 23 ივნისის №348 ბრძანებულებით
დამტკიცებული საქართველოს სახელმწიფო საკონსტიტუციო კო-
მისიის დებულებით, მიზნად განისაზღვრა „ქვეყნის თანამედროვე,
მდგრადი და სტაბილური განვითარების, სამართლის უზენაესო-
ბის, სამოქალაქო საზოგადოებასა და სახელმწიფოს შორის ცივი-
ლური ურთიერთობების უზრუნველყოფისათვის შესაბამისი შინა-
არსის კონსტიტუციური კანონის პროექტის მომზადება“. ანუ,
მიზანი მმართველობის სისტემის საპრეზიდენტო ავტორიტარიზ-
მისაგან განთავისუფლება და ხელისუფლების რეალური დანაწი-
ლების დანერგვა, „ხელისუფლების დანაწილების ჰორიონტალურ
სისტემაში არსებული დეფორმაციების გამოსწორება იყო“.35 სწო-
რედ ხელისუფლების რაციონალური დანაწილების პირობებში, „დე-
მოკრატიულ სამართლებრივ სახელმწიფოს შეუძლია წარმატებით
ფუნქციონირებდეს როგორც საპრეზიდენტო, ისე საპარლამენტო
რესპუბლიკების შემთხვევაში, კონსტიტუციური მონარქიის პირო-
ბებში და სხვა.“36 მიზნის ფარგლებში, ცვლილებათა კონკრეტული
მიმართულება გაცხადდა კომისიის თავმჯდომარის ა. დემეტრაშვი-
ლის ხედვითაც: „უნდა მომხდარიყო აღმასრულებელი ხელისუფლე-
ბისაგან პრეზიდენტის დისტანცირება, ძირითადი ურთიერთობები
წარიმართებოდა პარლამენტსა და მთავრობას შორის, პრეზიდენ-
35 დემეტრაშვილი ა., მმართველობის ახალი სისტემის თავისებურებანი სა-

კონსტიტუციო ცვლილებები საქართველოში, თბილისი, 2013, 24.
36 ხეცურიანი ჯ., გაზ. „კავკასიონი“, N10 (79), 18 იანვარი, 1995, 1.
292
ტი კი არბიტრის როლს შეასრულებდა“.37 შესაბამისად უნდა გაზრ-

დილიყო პარლამენტის როლი. თუმცა ამ პერიოდში, 2007 წლის 7
ნოემბრის შემდეგ, ხელისუფლების საზოგადოებრივ-პოლიტიკური
ძალებისგან აბსტრაქტირებამ, მწვავე შედეგებით იჩინა თავი. ამან
განაპირობა სახელმწიფო საკონსტიტუციო კომისიაში პოლიტიკუ-
რი პარტიების მწირი წარმომადგენლობა, რამაც სამომავლოდ გან-
საზღვრა რეფორმის დაბალი ლეგიტიმაცია.38 პროცესში პოლიტი-
კური მდგენელის დეფიციტმა განაპირობა ის, რომ მიზანზე პოლი-
ტიკურ ძალებს შორის რაიმე ტიპის კომპრომისი არც კომისიის
შექმნას უსწრებდა წინ და ვერც კომისიაში შესდგა.
ამ რეალობამ პროცესი გაართულა. კომისიაში ხელისუფლების
წარმომადგენელთა პოზიცია გაურკვეველი და არაკონსტრუქცი-
ულიც იყო. მათი მიზეზით, კენჭისყრის ჩატარების რამოდენიმე
უშედეგო მცდელობის შემდეგ, პრაქტიკულად დასრულდა სამუშაო
ჯგუფების მუშაობა. „ამის შემდეგ თითქოს დაიხურა კარები და
უცებ აღმოვაჩინეთ, რომ არსებობდა რაღაც პროექტი, რომელიც
შემდეგ საბაზისო პროექტად იქცა.“39 გართულებული სიუჟეტი
იდუმალი ხელით ქმნილმა პროექტმა გახსნა. დაუდგენელი ავტო-
რის ხელზე საუბრობს ვ. ბაბეკიც: „კვლავ უცნობია, – ყოველი შე-
მთხვევისთვის, საერთაშორისო მრჩევლებისთვის – ვინ დაწერა
2010 წლის 4 მაისის შესწორებების პროექტი, რომელიც კონსტი-
37 იხ., <https://droni.ge/?m=1&AID=502> [7.11.2021].

38 ამ პრობლემის განცდა ჰქონდა ა. დემეტრაშვილსაც: „კომისიაში წარ-
მოდგენილი რომ ყოფილიყო 14 პარტია, გარწმუნებთ, რომ შედეგი და ხა-
რისხიც განსხვავებული იქნებოდა.“ (იხ., ჰაინრიჰ ბიოლის ფონდში 2010
წლის 6 ოქტომბერს გამართული საჯარო დისკუსია თემაზე: „მიმდინარე
საკონსტიტუციო რეფორმა საქართველოში“, 3,
იხ.,<https://ge.boell.org/sites/default/files/2019-
11/current_constitutional_reforms_ge.pdf>) თუმცა, შემდეგ ამ რეფორმის
შედეგებმა თავის მხრივ, უფრო პრივატული 2017 წლის ცვლილებები გან-
საზღვრა.
39 იქვე; იხ., ჯიბღაშვილი ზ., პრეზიდენტის პოსტსოციალისტური ინსტი-
ტუციური მოდელები და მისი განვითარების ძირითადი ტენდენციები,

კონსტიტუციონალიზმი მიღწევები და გამოწვევები, მ. უგრეხელიძისა და
ბ. ქანთარიას რედაქტორობით, თბილისი, 2019.
293
ტუციური რეფორმის საფუძვლად იქნა გამოყენებული.40 ასეთი

ხელთუქმნელი პროექტი დაგვიდეს კომისიას სამუშაო ვარიანტად.
ამ პროცესმა ცხადყო, დაბალი პოლიტიკური ჩართულობა თუ რამ-
დენად შეუძლებელს ხდის ფართო კომპრომისს და რამდენად არა
მოქალაქეთა თანაზიარი ნების აქტად აქცევს კონსტიტუციას.
პრეზიდენტის დომინაციით განსაზღვრული ხელისუფლების
მოდელის ცვლილების მოთხოვნილებამ, მისი დამკვიდრებისთა-
ნავე იწყო ჩამოყალიბება. ის არა ერთ საერთაშორისო რეკომენდა-
ციასა და შიდა კვლევაშიც აისახა.41 საზოგადოების ნაწილი ვთვლი-
დით, რომ არსებითად უნდა შეცვლილიყო ხელისუფლების დანაწი-
ლების უარმყოფელი სუპერსაპრეზიდენტო სისტემა.42 კოლექტიუ-
რი მმართველობის პრინციპით, სრულიად ახლებურად უნდა გან-
საზღვრულიყო მთავრობის სტატუსი და ის უნდა ყოფილიყო „ერ-
თადერთი უმაღლესი აღმასრულებელი ორგანო... მთავრობის შექმ-
ნაზე პასუხისმგებლობა პარლამენტს უნდა ეკისრებოდეს.“43
კომისიის საქმიანობის პერიოდში თბილისში ვიზიტისას, ვენე-
ციის კომისიის თავმჯდომარემ ჯ. ბუკიკიომაც აღნიშნა, პოლიტი-
კური კომპრომისის სააჭიროება. „პოლიტიკის შერბილება და ძალ-
თა გადანაწილებაა აუცილებელი. ბალანსი დაცული უნდა იყოს
აღმასრულებელ, საკანონმდებლო და სასამართლო ხელისუფლე-
ბებს შორის. პრეზიდენტის უფლებები უნდა შეიზღუდოს, რის
40 ბაბეკი ვ., გაკვეთილები საქართველოდან: კონსტიტუციური რეფორმის

მისაბაძი მაგალითი? წიგნში: ბაბეკი ვ., ფიში ს., რაიჰენბეჰერი ც.,
კონსტიტუციის გადასინჯვა – საქართველოს გზა ევროპისაკენ, ბადენ-
ბადენი, 2012, 78.
41 ხმალაძე ვ., დემეტრაშვილი ა., ნალბანდოვი ა., რამიშვილი ლ., უსუფა-
შვილი დ., ჯიბღაშვილი ზ., პოლიტიკის განაცხადი, საქართველოს სა-

ხელმწიფო ხელისუფლება ცენტრალურ დონეზე: ბალანსი მის განშტო-
ებათა შორის, წიგნში: საკონსტიტუციო-პოლიტიკური რეფორმის პროცე-
სი საქართველოში: პოლიტიკა და ხალხის ხმები, თბილისი, 2005, 21. ასევე
იხ., კანდელაკი კ., ლოსაბერიძე დ., რუხაძე ზ., ტაბუცაძე ი., ხმალაძე ვ.,
ჯიბღაშვილი ზ., კონსტიტუციური სისტემები და კონსტიტუციური პრო-
ცესი საქართველოში (1995-2000 წწ.), მისი განვითარების პერსპექტივა,
თბილისი, 2009, 38.
42 იხ., იქვე, 38.
43 იხ., იქვე, 62.
294
ხარჯზეც პარლამენტის უფლებამოსილება უნდა გაიზარდოს.“44

2009 წლის 17 დეკემბერს ბერლინის „მრგვალი მაგიდის“ ფარგ-
ლებში, ყველა ექსპერტმა გაიზიარა საკონსტიტუციო კომისიის ჩა-
ნაფიქრი „პარლამენტის სასარგებლოდ ძალთა ბალანსის შეცვლასა
და პრეზიდენტის უფლებამოსილების შეზღუდვასთან დაკავშირე-
ბით.“45 ამ მიმართულებით, ეფექტიან გზად მიიჩნიეს საპარლამენ-
ტო სისტემასთან დაახლოება და პრეზიდენტის დისტანცირება რო-
გორც პარლამენტის, ასევე მთავრობისაგან. ისინი იზიარებდნენ
კომისიის ნაწილის პოზიციას, პრეზიდენტის არბიტრად გარდა-
სახვასთან დაკავშირებით.46 აქვე, ხაზი გაუსვეს საკითხის ზუსტი
44 იხ., <http://itv.ge/?m=16&CID=8270> მან პრეზიდენტს ასევე განუცხადა:

„მე მახსოვს, როდესაც ჩვენ შევხვდით 2005 წელს საკონსტიტუციო ცვლი-
ლებებზე, თქვენ მითხარით, რომ ახლა არის დრო, როდესაც ყველაფერი
საკუთარ ხელში უნდა ავიღო. იმ დროს აუცილებელი იყო ქვეყნის გაკონ-
ტროლება და ა.შ., მაგრამ მაშინ თქვენ ასევე მითხარით, რომ რამდენიმე
წელში გადავხედავდით ამ კონსტიტუციას და ახლა ამის დროა. ეს უნდა
გაკეთდეს რაც შეიძლება სწრაფად, მაგრამ ზედმეტი დაჩქარებების გა-
რეშე.“ <http://www.myvideo.ge/?video_id=754052>
45 ბაბეკი ვ., ფიში ს., რაიჰენბეჰერი ც., კონსტიტუციის გადასინჯვა – სა-
ქართველოს გზა ევროპისაკენ, ბადენ-ბადენი, 2012, 280.

46 პრეზიდენტის ნეიტრალური არბიტრაჟის ფუნქციას ჩვენ განვიხილავთ
როგორც „გონიერ ძალას“ (“Smart Power”, იხ., ერქვანია თ., რამდენად „აპო-
ლიტიკური“ შეიძლება იყოს საქართველოს პრეზიდენტის კონსტიტუცი-
ური სტატუსი (“pouvoir neutre républicain”)? <https://cutt.ly/7Trz8GJ>) ამ
გონიერი ძალისხმევის ფარგლებში, პრეზიდენტის ნეიტრალური არბიტ-
რაჟი გულისხმობს პოლიტიკური სიტუაციის შეფასებისა და შესაბამისი
გადაწყვეტილების მიღების, ნორმატიულად რეგლამენტირებულ (უპირა-
ტესად ნეგატიური – შემაკავებელი და გამაწონასწორებელი, ზოგჯერ კი
პოლიტიკაზე ზემოქმედების მიზნით, პოზიტიური – თანხმობის (ინტეგ-
რაციული) მიზნით, ინტერვენციული სამედიატორო უფლებამოსილებე-
ბით გამყარებულ) უნარს. ეს უფლებამოსილებები, ობიექტურად ხელის-
უფლების განშტოებებზე ზეგავლენის შესაძლებლობაა, სუბიექტურად კი
საამისო უნარი. პრეზიდენტის საარბიტრაჟო ფუნქციის ქმედითობა ზუს-
ტად განსაზღვრულ, მაგრამ არა ერთ, არამედ რამოდენიმე ალტერნატივას
შორის, სიტუაციის შეფასებისდა (მათ შორის მისი განვითარების) მიხედ-
ვით, დისკრეციული არჩევანის უფლებაში გამოიხატება და არა (ყოველ-
თვის) პარტიების შეთანხმებათა ოდენ ფორმალიზიაციაში. პრეზიდენტის
ნეიტრალურ არბიტრაჟში ხელისუფლების განშტოებებთან ურთიერთო-
ბაში, ურთიერთანამშრომლობაზე ორიენტირებულ საქმიანობასთან ერ-
295
განსაზღვრების მნიშვნელობას, რომ არბიტრი „არ არის ჩვეულებ-

რივი პოლიტიკური ყოველდღიურობის მონაწილე.“47 შესაბამისად,
სტატუსის ეს ცვლილება უნდა ასახულიყო კონკრეტულ უფლე-
ბამოსილებებში.
ეს მიდგომა ცხადყოფდა ცვლილებას პარლამენტარიზმის მი-
მართულებით, რაც პრობლემისა და მისი გადაწყვეტის დოქტრინა-
ლურად სწორი გააზრება იყო. თუმცა, მიზნის მიღწევა ვერ აღ-
მოჩნდა მარტივი და ვერც მიზნის ზუსტად შესატყვისი. ა. დემე-
ტრაშვილმაც აღნიშნა: „ჩემი რესურსი ამოიწურა იქ, სადაც მთავ-
რობის ფორმირება და მთავრობის უნდობლობის კონსტრუქციულ
ვოტუმზე კენჭისყრები ჩატარდა.“48
5.2.შედეგები
5.2.1. ინსტიტუტების ურთიერთობათა
მოზაიკა მმართველობის ახალ სისტემაში
განხორციელებული ცვლილებებით მიღებული მმართველობის

სისტემის მახასიათებლები, რაც მნიშვნელოვნად ვლინდებოდა
პრეზიდენტის სტატუსშიც, ასე გამოიყურებოდა:
1. აღმასრულებელი ხელისუფლების სუსტი და ფრაგმენტული
დუალიზმი, რაც მოიცავდა:
1.1. წმიდა საპარლამენტო სისტემებისაგან განსხვავებით, პრე-
ზიდენტის კონტრასიგნებადი აქტების არეალის შედარებით დავიწ-
როვებას;
1.2. პრეზიდენტის გამოკვეთილ (ზოგიერთი დამოუკიდებელი)
ფუნქციებს სამხედრო ძალების უმაღლესი მთავარსარდლობის
სფეროში;
თად, არსებითი ადგილი, სწორედ სამთავრობო ტირანიის რისკის მინიმი-

ზაციასაც უკავია, სწორედ სამთავრობო ყოვლისმომცველობის თავიდან
აცილებისაკენ არის მიმართული.
47 ბაბეკი ვ., ფიში ს., რაიჰენბეჰერი ც., კონსტიტუციის გადასინჯვა – სა-
ქართველოს გზა ევროპისაკენ, ბადენ-ბადენი, 2012, 280.

48 ჰაინრიჰ ბიოლის ფონდში 2010 წლის 6 ოქტომბერს გამართული საჯარო
დისკუსია თემაზე: „მიმდინარე საკონსტიტუციო რეფორმა საქართველო-

ში“, 24.
296
1.3. უსაფრთხოების დაცვის საკითხებში თანამონაწილეობას;

1.4. საგარეო პოლიტიკის სფეროში რიგი უფლებამოსილებების
მთავრობასთან ერთად განხორციელებას;
2. პრეზიდენტ-მთავრობის თანამშრომლობის აქტივაცია კომუ-
ნიკაციის კონკრეტული შესაბამისი ფორმების დადგენით;
3. საპარლამენტო სისტემებთან შედარებით, პრეზიდენტის
ხელთ, უნდობლობისაგან მთავრობის დასაცავი მყარი (თუმცა, სა-
არბიტრაჟო ფუნქციაზე მნიშვნელოვნად აღმატებული) მექანიზმის
ფლობა შეყოვნებით-„აღმასრულებელი“ ვეტოს სახით;
4. პარტიული თანამდებობის დაკავების უფლებამოსილების
აკრძალვა;
5. რეფერენდუმის დანიშვნის უფლებამოსილება.49
ამ მახასიათებლებით შეიქმნა კაბინეტურ მმართველობაზე და-
ფუძნებული სისტემა. მთავრობა აღმასრულებელი ხელისუფლების
განხორციელების უზრუნველმყოფელიდან, აღმასრულებელი ხე-
ლისუფლების უმაღლეს, დამოუკიდებელ და პარლამენტისადმი
პასუხისმგებლიან50 ორგანოდ გარდაიქმნა.51 ამ პრინციპის ფარგ-
ლებში, პრეზიდენტის სტატუსი შედარებით უფრო ნეიტრალური
არბიტრის მიმართულებით განისაზღვრა, ამ მხრივ განავითარდა,
გაზარდა52 და ქმედითი გახადა მისი როლი. პრეზიდენტს სწორედ
არბიტრის როლის შესატყვისად ჰქონდა ხელისუფლების განშტო-
ებებზე „საჭიროების შემთხვევაში გავლენისა და ზემოქმედების
მოხდენის მექანიზმები და არა თვით ხელისუფლების ამ შტოთა
49 ჯიბღაშვილი ზ., ცენტრალური და აღმოსავლეთ ევროპული (ყოფილი

სოციალისტური ქვეყნების) მმართველობის ერთი არატიპური სისტემის
შესახებ, წიგნში: ავთანდილ დემეტრაშვილი 75, თბილისი, 2017, 143-166.
50 ეს გულისხმობს როგორც მისი შექმნის დროსა და არსებობის ზოგად
ვადას, ასევე პარლამენტის ერთადერთობას მისი შექმნისა და გადაყენების

საკითხებში.
51 კვერენჩხილაძე გ., ქართული კონსტიტუციონალიზმის ნოვაციები: პრე-
ზიდენტისა და მთავრობის კონსტიტუციური კონსტრუქცია და მიმართე-

ბის თავისებურებები 2010 წლის საკონსტიტუციო რეფორმის ჭრილში,
ჟურნ. „საკონსტიტუციო სამართლის მიმოხილვა“, N5, 2012, 9.
52 იხ., იქვე, 3-4.
297
უფლებამოსილებები.“53 პრეზიდენტი უფლებამოსილი იყო მოეთ-

ხოვა ცალკეულ საკითხთა მთავრობის სხდომაზე განხილვა და მო-
ნაწილეობა მიეღო მასში. პრეზიდენტმა გ. მარგველაშვილმა ამ
უფლებამოსილების შესაბამისად, ორჯერ მოითხოვა მთავრობის
სხდომაზე კონკრეტული საკითხის განხილვა. თუმცა, მისი და პრე-
მიერ ი. ღარიბაშვილის რთული პოლიტიკური თანაცხოვრების გა-
მო, ამ ინიციატივა მთავრობამ არ გაიზიარა.
ხელისუფლების პერსონალიზაციის (ამჯერად პრემიერისკენ
წარმართულმა) ქართულმა ტრადიციულმა სურვილმა თავისი
კვალი დაამჩნია პრეზიდენტის საარბიტრაჟო ფუნქციასაც. მთავ-
რობის დამცავი „აღმასრულებელი“ ვეტოს უფლებამოსილებით,
პრეზიდენტი პარლამენტის (მთავრობასთან უთიერთობის) კომპე-
ტენციაში ხელოვნური ინტერვენციით, პარლამენტს ართმევდა
მთავრობის კონტროლის კლასიკურ ფუნქციას და წყვეტდა მათ
შორის ბუნებრივ კავშირს.54 პარლამენტისგან ნდობააყრილი მთავ-
რობის ხელოვნური შენარჩუნება არღვევდა ურთიერთგაწონასწო-
რების კომპონენტს, პარლამენტს როგორც აღმასრულებელი ხე-
ლისუფლების უწყვეტ წყაროს − აშრობდა და ანგრევდა მისი
უზენაესობის პრინციპს. ეს ვეტო ფორმალურად დიდ უფლებამო-
სილებას ანიჭებდა პრეზიდენტს და პარლამენტის უფლებამოსილე-
ბასთან ერთად, ამცირებდა პრემიერ-მინისტრის პოლიტიკურ პასუ-
ხისმგებლობასაც. ვენეცის კომისიის მისიაც აცხადებდა, რომ „პრე-
მიერის ძლიერი უფლებები გამართლებულია მანამ, სანამ პრემიე-
რი პარლამენტის კონტროლის ქვეშ რჩება და იმ შემთხვევაში, თუ-
კი პარლამენტს ექნება შესაძლებლობა, რომ უნდობლობა გამოუც-
ხადოს და ახალი ადვილად დანიშნოს.“55
53 ნაკაშიძე მ., ხელისუფლების განშტოებებთან პრეზიდენტის ურთიერთო-

ბათა თავისებურებანი მმართველობის ნახევრად საპრეზიდენტო სისტე-
მებში (აზერბაიჯანის რესპუბლიკის, საქართველოსა და სომხეთის რეს-
პუბლიკის მაგალითზე), თბილისი, 2010, 50.
54 ჯიბღაშვილი ზ., უნდობლობის კონსტრუქციული ვოტუმი თანამედროვე
ევროპაში და მისი ქართული გაგება, თბილისი, 2016, 52.

55 უჩვენოდ კონსტიტუციას ნუ დაამტკიცებთ − ვენეციის კომისიის რჩევა,
გაზ. „რეზონანსი“, 18 სექტემბერი, 2010.
298
ვეტოთი, ლეგიტიმურობა გამოცლილი მთავრობის დროებითი

შენარჩუნუნების შესაძლებლობა, სულაც არ მეტყველებდა პრეზი-
დენტის სასარგებლოდ. ამ ვეტოს გამოყენება რეალური პოლიტი-
კური ფაქტორებით იქნებოდა ნაკარნახევი. პრეზიდენტი და პრე-
მიერ-მინისტრი ერთი პოლიტიკური ძალის წარმომადგენლებიც
რომ ყოფილიყვნენ, ვეტოს უფლებამოსილება არსებითად, სწორედ
პრემიერ-მინისტრის პოლიტიკური ნებით და კარნახით იქნებოდა
გამოყენებული. ამ ნიშნით, გარდაუვალი იყო ან მათი პოლიტიკური
„გაყრა“ ან პრეზიდენტი ფაქტობრივი ლიდერის – პრემიერის „ტყვე“
გახდებოდა.56 ამიტომ, პარლამენტის ნებაში პრეზიდენტის ამ დო-
ზით ინტერვენცია მას აქცევდა არა არსებითად დამოუკიდებელ –
ნეიტრალურ ქმედით არბიტრად, არამედ სწირავდა მხარედ ქცე-
ვისათვის. ეს კი სამომავლოდ დაამცრობდა მის ინსტიტუციურ ავ-
ტორიტეტს, დააკარგვინებდა პოლიტიკური მორალისა და ზნეობის
ავტორიტეტის ძალას, რომელიც მუდმივად უნდა ჰქონდეს ყოველი
პოლიტიკური ჯგუფის წინაშე. საბოლოოდ კი მოისპობოდა მისი სა-
არბიტრაჟო ფუნქციის სამომავლო ქმედით გამოყენების შესაძ-
ლებლობა. არადა არბიტრმა პრეზიდენტმა, ფილოსოფიურად რო-
გორც ერის ერთიანობის განსახიერებამ, საზოგადოებრივი კონსო-
ლიდაციის ფუნქცია უნდა იკისროს.
5.2.2. პრეზიდენტის პარტიულობა
პრეზიდენტის როგორც ერის ერთიანობის გამომხატველის, მი-

სი წარმომადგენელისა და მიუკერძოებელი არბიტრობისათვის,
კიდევ ერთი რისკი, პარტიის წევრობის უფლება იყო. მას მხოლოდ
პარტიული თანამდებობის დაკავება აეკრძალა. ნეიტრალური არ-
ბიტრი კი არ უნდა იყოს პოლიტიკური „პროცესებით დაინტერესე-
56ჯიბღაშვილი ზ., უნდობლობის კონსტრუქციული ვოტუმი თანამედროვე

ევროპაში და მისი ქართული გაგება, თბილისი, 2016, 51.
299
ბული“57, ეს მისი სტატუსისათვის „შეუსაბამო რეგულაციაა.“58 პო-

ლარიზებულ პარტიულ სისტემაში, პრეზიდენტი გ. მარგველაშვი-
ლი, მიუხედავად მისი არაპარტიულობისა, ხშირად იყო სუბიექ-
ტივიზმის ბრალდების ადრესატი.
პრეზიდენტის თავშეკავება პარტიული საქმიანობის განხორ-
ციელებისაგან, არსებითია და მისი ნეიტრალიტეტის გარანტიას
მხოლოდ „პარტიული თანამდებობის დაკავების აკრძალვა არ
ქმნის.“59 პრეზიდენტის პარტიულობა განსაკუთრებულად მტკივ-
ნეულად იჩენდა თავს, თუ მას პოზიციის დაფიქსირება მოუხდე-
ბოდა მთავრობის უნდობლობასთან დაკავშირებით.
5.2.3. წარმომადგენელი პრეზიდენტი
საგარეო ურთიერთობებში პრეზიდენტის „უმაღლესი წარმო-

მადგენლობიდან“ „წარმომადგენლობამდე“ დავიწროვება, ცვლი-
ლების ვექტორის შესაბამისი იყო. რადგანაც პრეზიდენტი აღარ
ერეოდა მმართველობაში, მოლაპარაკებათა ტვირთი მთავრობაზე
გადავიდა; პრეზიდენტის ფუნქციამ კი უფრო ცერემონიულ ფორ-
მატში გადაინაცვლა,60 სადაც არ მიიღება დიდი პოლიტიკური
გადაწყვეტილებები. მის მიერ საგარეო პოლიტიკაში ფუნქციური
თანამონაწილეობა მთავრობის ნებით ბოჭვადი გახდა. თუმცა, აღ-
მასრულებელი ხელისუფლებისგან დისტანცირება, რიგ შემთხვე-
ვებში, პრეზიდენტს სძენს ზეინსტიტუციურ ავტორიტეტს, რასაც
ეფექტიანი გავლენა აქვს საერთაშორისო ასპარეზეც
57 ხმალაძე ვ., ჯიბღაშვილი ზ., საქართველოს კონსტიტუციაში ცვლილე-

ბებისა და დამატებების შეტანის თაობაზე კონსტიტუციური კანონის
პროექტის (2010 წ.) კომენტარი, თბილისი, 2010, 18.

ცვლილებები საქართველოში, თბილისი. 2013, 59. იხ., ახალგაზრდა იურ-
ისტთა ასოციაციის (საია) დასკვნა (Nგ-01/20-10) 2010 წლის კონსტიტუცი-
ური კანონის პროექტთან დაკავშირებით, 2010, 5.
60 ამ პრინციპის შესაბამისად, ევროპის კავშირთან ასოცირების ხელშეკ-
რულებას ხელი მოაწერა პრემიერ-მინისტრმა, პრეზიდენტი კი ფაქტის

აღსანიშნავი, დედაქალაქში გამართული ღონისძიების აქტორი იყო.
300
კონსტიტუციის ამ რედაქციის მოქმედების (2013-2018) წლებში,

საქართველომაც ვერ აუარა გვერდი პრეზდენტ-კაბინეტის კონკუ-
რენციას საგარეო წარმოდადგენლობის სფეროში. პრეზიდენტის
ფუნქციათა არა ფილიგრანულმა რეგლამენტაციამ ამ სფეროშიც
შეარყია პრეზიდენტის სტატუსის ერთგვაროვანი განსაზღვრება.
წარმომადგენლობითი ფუნქციის განხორციელებაზე ტრადიციულ-
მა დავამ თავი იჩინა 2015 წლის აგვისტოში გაეროს გენერალური
ასამბლეის სხდომაზე წარმომადგენლობასთან დაკავშირებით.
პრობლემური იყო საერთაშორისო ხელშეკრულებათა ნაწილიც.61
მთავრობამ არ მოახდინა პრეზიდენტის ბრძანებულების კონტრა-
სიგნაცია, რომელიც შეეხებოდა ევროპის კავშირთან საქართვე-
ლოს ასოცირების შეთანხმების ხელმოწერის უფლების გადაცემას
პრემიერ-მინისტრისათვის.62 ის სთვლიდა, რომ ეს უფლებამოსი-
ლება თავისთავად პრემიერს ეკუთვნოდა.
5.2.4. ბუნდოვანი განსაზღვრებები
განხორციელებული ცვლილებებით პრეზიდენტ-მთავრობას

შორის ფუნქციათა გამიჯვნის მიუხედავად, რიგი უფლებამოსილე-
ბები არაჰარმონიზებული იყო. პრეზიდენტის რამოდენიმე უფლე-
61 საკითხის რეგულაციის ბუნდოვანება და გადაწყვეტის სირთულე კონს-

ტიტუციის 65-ე მუხლის 11 და მე-2 პუნქტების, 69-ე მუხლის მე-3 პუნქტის,
73-ე მუხლის პირველი პუნქტის „ა“ ქვეპუნქტის და 78-ე მუხლის პირველი
და მე-4 პუნქტების არათანაზომიერი ურთერთმიმართებიდან გამომდინა-
რეობდა.
62 მთავრობამ ხელმოწერის უფლების წარმოშობა პირდაპირ დაუკავშირა
მოლაპარაკების მწარმოებელ სუბიექტად ყოფნას და აღნიშნა, რომ მთავ-

რობის წინასწარი თანხმობისა და შემდგომი კონტრასიგნაციის გარეშე
პრეზიდენტი არ იყო შესაბამისი ხელშეკრულების ხელმოწერაზე უფლება-
მოსილი პირი და მითუმეტეს არ შეეძლო ამ უფლების ერთჯერადად სხვა
პირისათვის გადაცემა. ამასთანავე აღნიშნავდა, რომ კანონი არ ითვა-
ლისწინებდა პრემიერ-მინისტრისათვის ამგვარი უფლების მინიჭების საჭი-
როებას; იგი უფლებამოსილების წარდგენის გარეშეც უფლებამოსილი
იყო, საერთაშორისო ხელშეკრულების დადებასთან დაკავშირებული ყვე-
ლა სახის მოქმედება (მათ შორის ხელმოწერაც) განეხორციელებინა. იხ.,
მთავრობის საპარლამენტო მდივნის დასკვნა საქართველოს პრეზიდენტის
2014 წლის 27 მაისის N207 ბრძანებულებასთან დაკავშირებით.
301
ბამოსილება მაინც შეიცავდა მთავრობასთან ფუნქციური კოლიზი-

ის რისკს. კერძოდ, პრეზიდენტს დარჩა ფიცის დადებისას „საპროგ-
რამო სიტყვის“ წარმოთქმისა და პარლამენტის წინაშე „ქვეყნის
მდგომარეობის უმნიშვნელოვანეს საკითხებზე“ მოხსენების წარდ-
გენის ვალდებულებები; დარჩა პრეზიდენტის განსაზღვრა ქვეყნის
ერთიანობისა და ეროვნული დამოუკიდებლობის გარანტად, ასევე
სახელმწიფო ორგანოთა ფუნქციონირების უზრუნველმყოფად.
პრეზიდენტის როლის განმსაზღვრელი ნორმის გადატვირთვა გან-
საზღვრებებით, რომლებიც არ ისაზრდოებიან კონკრეტული უფ-
ლებამოსილებებით, სიცოცხლისუუნაროა. საზოგადოდ, პრეზი-
დენტის სტატუსის განმსაზღვრელი ნორმა კრებსითი ხასიათისაა
და მის ფუნქციათა კონცენტრაციას ახდენს. ამიტომ, ის არ უნდა
იყოს კონკრეტულ უფლებამოსილებათაგან აბსტრაქტირებული.
პრეზიდენტისადმი ასეთი აღმატებითი შეფასებებით ხასიათ-
დებიან კონსტიტუციონალიზმისეულად პროვინციული ქვეყნები
აზერბაიჯანი, ბელორუსი, რ.ფ., ცენტრალური აზიის რესპუბლი-
კები. ამიტომ, პრეზიდენტის მიმართ ასეთი ჩანაწერი, პოლიტიკურ
ეფექტზეა გათვლილი და არ არის განჭვრეტადი სამართლებრივი
მდგომარეობის განსაზღვრება. კომპეტენციურ აბსტრაქციაში ასე-
თი ნორმების პოლიტიკური ინტერპრეტაცია „ნაგულისხმევი უფ-
ლებამოსილებების“ სახით, მხოლოდ ხელისუფლების განშტოებებ-
თან კონფლიქტის რისკს წარმოშობს. ამას მოწმობს 1989-91წწ. პო-
ლონეთში და 1993 წლის რ.ფ-ში განვითარებული მოვლენებიც.
თუმცა, საპირისპიროდ ფიქრობს ა. დემეტრაშვილი: „მიუხედავად
იმისა, რომ პრეზიდენტი კონსტიტუციის მიხედვით თითქოსდა არ
ფლობს მისი მაღალი სტატუსისა და შინაარსობრივად დიდად და-
ტვირთული ფუნქციების ჯეროვნად განხორციელებისათვის საჭი-
რო და საკმარის უფლებამოსილებებს, ახალი რედაქციის ყურად-
ღებით წაკითხვა ცხადყოფს, რომ პრეზიდენტს, როგორც სახელმ-
წიფოს პირველ პირს, შესაფერისი კომპეტენცია გააჩნია“.63
63დემეტრაშვილი ა., მმართველობის ახალი სისტემის თავისებურებანი სა-

302
პრეზიდენტის მმართველობითი ფუნქციებისგან ჩამოცილების

შემდეგ, აბსტრაქტირებული იყო პრეზიდენტის პასუხისმგებლობა
ქვეყნის მდგომარეობაზე და ვერ მოხდებოდა მისი რეალიზაცია64.
ამ წლებში პრეზიდენტ გ. მარგველაშვილის პირობებში პრეზი-
დენტის პოლიტიკური სახე არბიტრაჟის ობიექტური უფლებამოსი-
ლებებითა და სუბიექტური უნარებით, უფრო პოლიტიკაზე ზეგავ-
ლენის შესაძლებლობებში განისაზღვრა, ვიდრე მის მიმართულე-
ბათა განსაზღვრის ინიციატორის ანდაც წარმართვაში თანამონა-
წილის.
5.2.5. მმართველობის სისტემის კვალიფიკაცია

და პრეზიდენტის როლის განსაზღვრება
სახელმწიფოს მეთაურის უფლებამოსილებები, უპირატესად

კონტრასიგნაციით არის ბოჭილი. პრეზიდენტი საარბიტრაჟო უფ-
ლებამოსილებებშიც, ხშირად პარტიების შეთანხმებებზეა დამოკი-
დებული. მმართველობის არა ტიპურ საპარლამენტო სისტემებში,
მთავრობის დაცვის ღონისძიებები უპირატესად სამთავრობო სტა-
ბილურობისათვის გამოიყენება. თუმცა, უნდობლობის დეფორმა-
ციული ვოტუმის გავლენა მმართველობის სისტემაზე იმდენად არ-
სებითი იყო, რომ მას აშორდებდა როგორც ტრადიციულ, ასევე
რაციონალიზებულ პარლამენტარიზმს. ზეგავლენის ეს ხარისხი,
სისტემას აქცევდა არა რაციონალიზებულ, არამედ „ზერაციონა-
ლიზებულად“65, რაც პარლამენტარიზმთან „წინააღმდეგობაში მო-
დის“66. მეორეს მხრივ, პრეზიდენტი თუმცა აღარ იყო „მმართველო-
64 ერთი მხრივ, ამის ერთადერთი წყარო, რა თქმა უნდა, შეიძლება იყოს

მთავრობის ინფორმაცია და მეორეს მხრივ, სწორედ ეს სირთულე აისახა
კიდეც 2013 წელს არჩეული პრეზიდენტ გიორგი მარგველაშვილის შესა-
ბამისი მოხსენებების არსებითად ახალ კონსტრუქციაზე.
ტიკური და სამართლებრივი ასპექტები, ჟურნ. „საკონსტიტუციო სამარ-

თლის მიმოხილვა“, N6, 2013, 75.
66 ასათიანი თ., უნდობლობის კონსტრუქციული ვოტუმი 2010 წლის სა-
კონსტიტუციო რეფორმის ჭრილში, თანამედროვე საკონსტიტუციო სა-
303
ბის სახელმწიფო სისტემის (ფუნქციონალურად - რეჟიმის) ქვა-

კუთხედი, თუმცა მისი ინსტიტუტის ცერემონიალურ, სიმბოლურ,
მხოლოდ წარმომადგენლობითი ფუნქციით დატვირთვა არ იქნება
სწორი.“67 ამ ფაქტორების ერთობლიობითაც, მმართველობის და-
მკვიდრებული სისტემა არ მიეკუთვნებოდა საპარლამენტოს. ხე-
ლისუფლების დანაწილების განხოციელების არათანმიმდევრულო-
ბამ მმართველობის ჩამოყალიბებულ სისტემაში ერთმანეთში აღ-
რია სხვადასხვა ფენომენები. ცვლილებათა ვექტორის შედარებით
პარლამენტარიზმისაკენ წარიმართვის მიუხედავად, მას ჰქონდა
არსებითი დეფორმაციები. ეკლექტიზმით გამორჩეულ ამ სისტემა-
ში, ვერ გაფორმდა ბალანსი პარლამენტის უზენაესობისა და ხე-
ლისუფლების პერსონალიზაციის უარყოფის პრინციპების და-
ცვით. პერსონალიზაციის სურვილმა გამოსავალი პრემიერის ზე-
რაციონალურ დაცულობაში ჰპოვა.
დამკვიდრებული მოდელის საპარლემენტო რესპუბლიკად კვა-
ლიფიკაციის უარყოფის კვალდაკვალ, ცხადია მოითხოვს გან-
საზღვრებას, კონკრეტულად რა მმართველობას მიეკუთვნებოდა
იგი. საზოგადოდ, შერეული რეპუბლიკები მრავალფეროვანია. ის
პირვანდელ − ნახევრადსაპრეზიდენტო ვარიაციაზე დაყრდნობით,
მ. შუგარტისა და ჯ. ქერის მიერ, დომინანტურად განიხილება „პრე-
მიერი-პრეზიდენტთან ერთად“ სისტემად.68 ამ სისტემაში, ფუნდა-
მენტური განმსაზღვრელი და სხვთა წარმომქმნელი, მაინც აღმას-
რულებელი ხელისუფლების დუალიზმია. თუმცა, ამ სისტემამ
ტრანსფორმაცია განიცადა და კიდევ ორი განვითარება შეიძინა:
ერთის მხრივ, ნეგატიურად − „საპრეზიდენტო-საპარლამენტო“,69
იგივე სუპერსაპრეზიდენტო სისტემად ჩამოყალიბდა; მეორეს
მხრივ კი განავითარა ზომიერ-ბალანსირებული სისტემა.
მართალი, წიგნი I, გ. კვერენჩხილაძისა და დ. გეგენავას რედაქტორობით,

თბილისი. 2012, 217.
67 დემეტრაშვილი ა., მმართველობის ახალი სისტემის თავისებურებანი სა-

68 Shugart M.S., Carey J.M., Presidents and Assemblies, Constitutional
Design and Electoral Dynamics, Cambridge University Press, 1992, 23.

304
2010 წლის ცვლილებათა აღწერილი მახასიათებლები, ერთობ-

ლიობაში ხელისუფლების ურთიეთკომუნიკაციით აქტიურად დაქ-
სელილ სისტემას ქმნიდა, რომელიც მეორე მაგალითს მისდევდა. ამ
მოზაიკაში ერთ-ერთი უმთავრესი რგოლი იყო პრეზიდენტი, თავი-
სი საარბიტრაჟო ფუნქციებით. მისი საარბიტრაჟო განსაზღვრება
სათავეს კონსტიტუციის პირვანდელი რედაქციიდანვე იღებდა,
თუმცა, ეს მაინც სიახლე იყო. აღმასრულებელი ხელისუფლების
მეთაური პრეზიდენტი, მანამდე პოლიტიკური მხარე იყო და ეს არ
აძლევდა მას ნეიტრალურ საარბიტრაჟო სივრცეში საქმიანობის
ასპარეზს. შერეული რესპუბლიკების არა ნახევრადსაპრეზიდენტო
სისტემები არ ხასიათდებიან აღმასრულებელ ხელისუფლებაში
პრეზიდენტის პრემიერთან კონკურენციამდე მაღალი ჩართულო-
ბით; პრეზიდენტის ფუნქციური აქტივობა სახელმწიფო ინსტიტუ-
ტების სტაბილურობაზე აქცენტირებით განისაზღვრება. ამ ტიპის
ქვეყნები − ლიეტუვა, მოლდოვა, ხორვატია და საქართველო (2013-
2018 წწ.) ერთპალატიანი გახლავთ, რაც ნაკლებ კონკურენტულ
პარტიულ სისტემებში სასიცოცხლოდ მნიშვნელოვანს ხდის საპრე-
ზიდენტო არბიტრაჟს. პოსტსოციალუსტურ „ნედლ“ დემოკრა-
ტიებში, მას გარკვეულწილად, ზედა პალატის შემაკავებელი ფუნქ-
ციების არ არსებობის კომპენსირებაც მოეთხოვება. ამ სახელმწი-
ფოთა საპრეზიდენტო არბიტრაჟზე აქცენტირება და მმართველო-
ბის გაყოფის არ ინტენსიურობა, მათ ხდის საპარლამენტო მმარ-
თველობაზე „მეტს“. თუმცა, ეს ხაირისხი ვერ შეესატყვისება
აღმასრულებელი ხელისუფლების დუალიზმის ტრადიციულ სახეს,
რაც მათ ნახევრასაპრეზიდენტო სისტემად გარდასახავდა. ამი-
ტომ, ეს მახასიათებლები სახეზე გავძლევს შერეული მმართველო-
ბის ნახევრადსაპარლამენტო ვარიაციას.70 საქართველოს მმარ-
70ეს სისტემა დამყარებულია მთავრობის საპარლამენტო ფორმირებისა და

პასუხისმგებლობის პრინციპზე და აღმასრულებელი ხელისუფლების
სუსტ დუალიზმზე. პრეზიდენტის პირდაპირი არჩევის წესი კი უპირა-
ტესად, მისი საარბიტრაჟო მანდატის გამყარებაზეა მიმამრთული და ვერ
არღვევს ამ ფაქტორებს. ამ სისტემას ს. როპერი განიხილავს „პრემიერი-
პრეზიდენტთან ერთად“ სისტემის „შუალედურ-ფრმალურ“, იგივე ბალან-
სირებულ ვარიაციად (Roper S., Are All Semipresidential Regimes the Sa-
me? A Comparison of Premier-Presidential Regimes, Comparative Politics,
305
თველობის ეს სისტემაც, საპარლამენტო მმართველობის მკვეთრი

შტრიხებით, თუმცა, არა საპარლამენტოდ ხასიათებოდა _ მო-
მეტებული პარლამენტარიზმის ნიშნებითა71 თუ საპარლამენტო
მმართველობისკენ გადახრილ შერეულ მმართველობად.72
კ. გოდოლაძის თქმით, საკონსტიტუციო ცვლილებათა განხილ-
ვა, გაანალიზება უნდა განხორციელდეს პარლამენტარიზმის და,
უფრო ზუსტად, რაციონალიზებული პარლამენტარიზმის კონცეფ-
ციის ფარგლებისა და ჩარჩოს მიხედვით... პრაქტიკულად სახეზეა
არა მხოლოდ რაციონალიზებული, არამედ „ზერაციონალიზებუ-
ლი“ პარლამენტარიზმის მოდელი თავისი უნდობლობის კონს-
ტრუქციული ვოტუმით და პრემიერ-მინისტრის სისტემური დომე-
ნიზაციის მახასიათებლებით.73 ა. დემეტრაშვილის შეფასებით, ეს
Vol.34. N3, 2002, 253-272.). „პრემიერი-პრეზიდენტთან ერთად“ სისტემის

მრავალფეროვნებაში ბევრი ავტორი გამოყოფს შუალედურ, დაბალან-
სებულ ვარიაციას − „სისტემა პრეზიდენტისა და მთავრობის ბალანსით.“
(Duverger M., A New Political system model: Semi-presidential Government,
European Journal of Political Research, Vol.8, N2,1997, 165-187.). „აღმას-
რულებელი ხელისუფლების დაბალანსებულ“ სისტემას, სადაც არ ვხვდე-
ბით არც პრეზიდენტის და არც პრემიერ-მინისტრის დომინაციას, გამო-
ყოფს რ. ელჯიც (Elgie R., A Fresh Look at Semi Presidentialism: Variations
on a Theme, Journal of Democracy, 2005, Vol.16, N3, 102). თუმცა, ის ამ
ჯგუფსაც ფართოდ არაერთგვაროვან მოდელებად განიხილავს და მას
ერთდროულად მიაკუთვნებს მაგალითად საფრანგეთსა და ლატვიას).
ფორმალურად ბალანსირებულ ვარიაციად განისაზღვრულ სისტემებში,
დანარჩენი დინამიკა პოლიტიკური შესაძლებლობების საგანია. ბალანსი-
რებული ვარიაციების მახასიათებლები, წმინდა ნახევარდსაპრეზიდენტო
(ფრანგული) სისტემებისაგან განსხვავებით, მათ არასიხისტესა და მობი-
ლურობას განაპირობებს. ამის გამო, ის ფრანგული მოდელის მსგავსად, არ
განიხილება „თავისი არსით საშიშად“ (Elgie R. Semi-Presidentialism: Sub-
types and Democratic Performance, Oxford University Press, 2011, 10).
71 კაველიძე ე., საქართველოს სახელმწიფო მმართველობის ფორმა 2010
წლის საკონსტიტუციო რეფორმის ჭრილში, თბილისი, 2012, 50.

წლის საკონსტიტუციო ცვლილებების ფონზე: არსებითი პრობლემები.

ტიკური და სამართლებრივი ასპექტები, ჟურნ. „საკონსტიტუციო სამარ-

თლის მიმოხილვა“, N6, 2013, 75-76.
306
ცვლილებები ქმნიდა „ვითარებას, რომელშიც მთავარი შემოქმედი

შეიძლება გახდეს ამომრჩეველი.“74 ყოველივე, ვექტორის პარლა-
მენტარიზმისაკენ წარმართვის მიუხედავად, ცხადჰყოფდა მის თან-
მიმდევრულობას პერსონალიზებული აღმასრულებელი ხელისუფ-
ლების განმტკიცების ტრადიციისადმი.75 ცვლილებები „ითვალის-
წინებდა შერეული მმართველობის იმგვარ მოდელს, რომელიც
საპარლამენტო რესპუბლიკისათვის დამახასიათებელი ელემენტე-
ბით უხვადაა გაჯერებული.“76 აქ პირველყოვლისა, იგულისხმება
მთავრობის პასუხისმგებლობა მხოლოდ პარლამენტის წინაშე, რაც
განაპირობებს სხვა შესაბამის მახასიათებლებსაც. თ. ერქვანიას
მოსაზრებითაც, ამ ცვლილებებში „ამოიკითხება საპარლამენტო
უმრავლესობისა და მისი მთავრობის გარკვეული სამართლებრივი
უპირატესობა, რაც შეიძლება განმარტებული იყოს, როგორც სა-
პარლამენტო მმართველობისაკენ გადახრილი შერეული მმართვე-
ლობის ერთ-ერთი ვარიაცია.“77
ერთპალატიანი საპარლამენტო მმართველობის შესატყვისად
ძალაუფლების კონცენტრაციის მიუხედავად, 2013 წლის სა-
პრეზიდენტო არჩევნებიდან, მალე იჩინა თავი ხელისუფლების და-
ნაწილების პოლიტიკურმა მგრძნობელობამ და პრეზიდენტის საარ-
ბიტრაჟო უფლებამოსილებათა შესაძლო ეფექტიანობამ. იმდრო-
74 დემეტრაშვილი ა., საქართველოს კონსტიტუციური ქრონიკები,

2009/2010 წლის კონსტიტუციური რეფორმა საქართველოში, ბათუმი,
2012, 39.
75 ეს უკანასკნელი ცხადყოფდა პარლამენტის ინსტიტუციურ არათვით-
მყოფადობას, მაგრამ კონსტიტუციის ამ რედაქციის მოქმედების პერიოდ-

ში არსებულმა ფართო კოალიციურმა რეჟიმმა საკონტროლო და დამაბა-
ლანსებელი ურთიერთმოქმედებების ცენტრი კოალიციის შიგნით გადაი-
ტანა. ამას ერთვოდა წინა მმართველი პარტიის შიგნით მიმდინარე პოლი-
ტიკური პროცესები, რაც მას ნაკლებ კონცენტრირებულს ხდიდა წმინდა
საპარლამენტო საქმიანობზე.
76 კვერენჩხილაძე გ., „საქართველოს პრეზიდენტის ინსტიტუტი და 2010
წლის კონსტიტუციური რეფორმა“, წიგნში: საქართველოს კონსტიტუცია

და 2010 წლის კონსტიტუციური რეფორმა, 2010, 43.
წლის საკონსტიტუციო ცვლილებების ფონზე: არსებითი პრობლემები.

307
ინდელი პარლამენტის თავმჯდომარე დ. უსუფაშვილი აღნიშნავდა:

„დროა, კოალიცია „ქართული ოცნება“ შეეგუოს იმ რეალობას, რომ
პრეზიდენტი მარგველაშვილი მართალია იყო დასახელებული კო-
ალიცია „ქართული ოცნების“ მიერ, მაგრამ იგი არ არის კოალიცია
„ქართული ოცნების“ პოლიტიკური გუნდის წევრი... ამას ჩვენი
კონსტიტუციური სისტემაც განაპირობებს. პრეზიდენტი შეიძლება
იყოს დასახელებული პოლიტიკური პარტიის მიერ, ჰქონდეს გარ-
კვეული ბმა ამ გუნდის პოლიტიკურ ისტორიასთან, თუ პოლიტი-
კურ მომავალთან, მაგრამ თავისი ფუნქციების შესრულებისას ის
უნდა იყოს არა რომელიმე პარტიის პოლიტიკის გამომხატველი,
არამედ უნდა შეეცადოს შეაგროვოს პარტიები, შეაგროვოს შეხე-
დულებები.“78
სუსტი ჩართულობის ფონზე, პროდუქტის მაქსიმუმი ისეთი
შერეული სისტემა აღმოჩნდა, სადაც პრეზიდენტის როლის ახლი
გააზრება, არსებითად შეესატყვისებოდა მმართველობის თვისობ-
რივად სახეცვლილ სისტემას; ის განთავისუფლდა მმართველო-
ბითი ფუნქციებიდან, აღნიშნული ორი რისკიდან, პოლიტიკურ
მორჩილებას, „გაყრა“ ამჯობინა და უფრო ქმედით არბიტრად
ჰპოვა თავი. სწორედ ამ პლატფორმიდან ცდილობდა მზარდი, უკვე
ერთპარტიული დომინაციის ნეიტრალიზებას.
საკონსტიტუციო კომისიის თავმჯდომარისა და მისი ნაწილის
მიზანი − მომხდარიყო მმართველობის სისტემის არსებითი ცვლი-
ლება პრეზიდენტის აღმასრულებელი ხელისუფლებისაგან დის-
ტანცირების მეშვეობით, „ერთი შეხედვით“79 მიღწეული იქნა.
თუმცა, პრეზიდენტის მხოლოდ აღმასრულებელი ხელისუფლე-
ბისაგან გამიჯვნა ვერ იქნებოდა თვითკმარი ხელისუფლების და-
ბალანსებული. გაწონასწორებული და ეფექტიანი სისტემის შექმ-
ნისათვის. თუმცა, მთავარი იყო, რომ გარდამავალ ეტაპზე სამო-
მავლო გაუმჯობესების იმედით, განხორციელდა ცვლილება, რო-
78 უსუფაშვილი დ., დროა „ქართული ოცნება“ შეეგუოს, რომ პრეზიდენტი

მისი გუნდის წევრი არ არის,
იხ., <https://ghn.ge/news/136411> [01.11.2021].
79 ხმალაძე ვ., ჯიბღაშვილი ზ., საქართველოს სახელმწიფო საკონსტიტუ-
ციო კომისიის კანონპროექტის (2010 წ.) კომენტარი, თბილისი, 2010, 16.
308
მელიც უფრო ოპტიმისტურ შეფასებით ითვალისწინებდა: „ძალა-

უფლების გადატანას პრეზიდენტიდან კანონმდებელზე და პრემი-
ერ-მინისტრზე, რომელიც, უპირველესად, საკანონმდებლო ორგა-
ნოს წინაშეა ანგარიშვალდებული“.80
6. უკანასკნელი რეფორმა
ხელისუფლების საზოგადოებასთან გაუცხოების ფონზე გან-

ხორციელებულ 2010 წლის რეფორმასაც ლეგიტიმაციის დეფი-
ციტი ჰქონდა. ამ ცვლილებებში პრეზიდენტის პარლამენტთან,
ასევე ხელისუფლების განშტოებებს შორის ურთიერთობათა კომ-
პონენტების კონსტიტუციონალიზმის პრინციპებთან არა სათანა-
დო თანხვედრამ იჩინა თავი.81 ეს საფუძვლად დაედო 2013 წელს
რეფორმის საჭიროებას, რომელიც „ქართული ოცნების“ იმჟამინ-
დელ კოალიაში კომპრომისის არ არსებობის გამო, ვერ შესდგა.
შემდეგ კი „ქართული ოცნების“ ძალაუფლების ერთპარტიული შე-
მომტკიცების ფონზე, პროცესი კიდევ უფრო პრივატული გახდა,
რაც დასრულდა 2017 წლის 13 ოქტომბრის ცვლილებებით.
6.1. კონტექსტი და პროცესი
ცალსახად მიგვაჩნია, რომ ამ ცვლილებათა პროცესი ზედმეტად

სუბიექტური იყო. 2010 წლის ცვლილებებით დანერგილი სისტემა,
აღნინშნულ დეფორმაციათა გათვალისწინებით, საჭიროებდა გა-
დასინჯვას. 2013-2015 წლბში მოქმედი კომისიის უშედეგო საქმი-
ანობის ფონზე, შედეგის მიღწევა პოლიტიკური ამბიციაც იყო.
ფონს თავის ტონს სძენდა პრეზიდენტ გ. მარგველაშვილთან დაპი-
80 CDL(2010)028, №110, CDL-AD(2010)028 Final Opinion on the Draft

Constitutional Law on Amendments and Changes to the Constitution of
Georgia Adopted by the Venice Commission at its 84th Plenary Session,
Venice, 15-16 October 2010.
81 იხ., იქვე; ხმალაძე ვ., ჯიბღაშვილი ზ., საქართველოს სახელმწიფო სა-
კონსტიტუციო კომისიის კანონპროექტის (2010 წ.) კომენტარი, თბილისი,

2010,
309
რისპირება. შესაბამისიად, ეს პოლიტიკური მოცემულობა ხელის-

უფლების პერსონალური სიმტკიცის ახლებური ბილიკის გაკვალ-
ვას საჭიროებდა.
რაც შეეხება პროცესს, ის წინარეთაგან, კარჩაკეტილობით, ნაკ-
ლები ჩართულობითა და გამჭვირვალობით, მკვეთრად განსხვა-
ვებული იყო. ეს განაპირობა იმან, რომ ამ დროს, „ქართულ ოცნე-
ბას“ უკვე ერთპარტიულად ჰქონდა საკონსტიტუცო უმრავლესობა,
რაც აგრძელებდა ამ კონსტიტუციის ლეგიტიმაციის თანდაყოლილ
პრობლემას. ამიტომ, არც დღეს მოქმედი ცვლილებები არ არის
დიდი პოლიტიკური კომპრომისის პროდუქტი.
6.2. პრეზიდენტის სტატუსის ზოგადი ინსტიტუციური გააზრება
პრეზიდენტის სტატუსის სტრუქტურის ინსტიტუციური მხარე

სამ კომპონენტს მოიცავს:
ა) წარმომადგენლობა;
ბ) არბიტრაჟი;
გ) შეიარაღებული ძალების უმაღლესი მთავარსარდლობა.
პრეზიდენტის პოლიტიკური როლისადმი შიშის მასშტაბის
ილუსტრაციას პირდაპირ ახდენდა კონსტიტუციური კანონპრო-
ექტის განმარტებითი ბარათი, სადაც სამივე მათგანის არსებობის
გონივრულობას ეჭვქვეშ აყენებდა. მმართველი პარტია, ამ მიმარ-
თულებით მსოფლიო კონსტიტუციონალიზმის ტრადიციულ გან-
საზღვრებებსაც კი დაუპირისპირდა. განმარტებით ბარათში აღი-
ნიშნა, რომ განსაზღვრებები − „სახელმწიფოს მეთაური“, „სამხედ-
რო ძალების უმაღლესი მთავარსარდალი“ და „პრეზიდენტი წარმო-
ადგენს საქართველოს საგარეო ურთიერთობებში“ − „ხშირად აღიქ-
მება იმგვარად, თითქოს, კონსტიტუცია პრეზიდენტს ქვეყნის მარ-
თვის ფუნქციას ანიჭებს.“82 აქვე აღნიშნულია, რომ ქართულ საზო-
გადოებაში ამ ჩანაწერებით გაურვევლობის გამოწვევის მიუხედა-
82განმარტებითი ბარათი საქართველოს კონსტიტუციური კანონის პრო-

ექტზე „საქართველოს კონსტიტუციაში ცვლილების შეტანის შესახებ“. იხ.,
<https://matsne.gov.ge/ka/document/view/3656689>
310
ვად, „მიზანშეწონილია მათი უცვლელი სახით დატოვება.“83 თუმცა,

ეს „მიზანშეწონილობა“ არ იქნა ახსნილი და დასაბუთებული.
ზოგიერთი გაგებით, ტოტალიტარიზმიდან გარდამავალ მტკივ-
ნეულ პროცესში, პრეზიდენტი გამანეიტრალებელი და ყოველი რე-
ფორმის ხელმძღვანელი უნდა ყოფილიყო.84 ასეთ შემთხვევებში,
„სახელმწიფოს მეთაური“ შინაარსობრივად დეფორმირებულად −
ყველა განშტშტოების ხელმძღვანელ და „ქვეყნის უფროსად“ არის
გაგებული, რაც პრეზდენტის სახელმწიფოს მეთაურად უკონტრო-
ლობამდე ფართოდ აღქმაა. სწორედ ასე, ფართო მიდგომის კონ-
ტექსტში მიიჩნევა, რომ „პრეზიდენტი“ კონსტიტუციურ-სამარ-
თლებრივ აზროვნებაში ნიშნავს „სახელმწიფოს მეთაურს“.85 პრე-
ზიდენტის „გაძლიერება“ პატერნალისტური მოტივით, ახალი არა-
დემოკრატიული რეჟიმების წყარო გახდა. თუმცა, ეს დეფორ-
მირებული გაგება თავისთავად, არ არის სახელმწიფოს მეთაურის
დოქტრინალური პრობლემა. სახელმწიფოს მეთაურის ცნება თა-
ვისთავად არ იძლევა მის „ხელმძღვანელ“, „წარმმართველ“ პირად,
სახელმწიფოს „პატრონად“ გაგების საფუძველს; „სახელმწიფოს
მეთაური“ ლექსიკურად არ ნიშნავს მის სრულძალაუფლებიანობას.
ეს ცნება თავისთავად არ შეიცავს მისი ფარგლების განსაზღვ-
რებებს. თუმცა, არსებობს სამართლებრივი ფასეულობები, რომ-
ლებიც განსაზღვრავს მის ფუნქციურ ფარგლებს. ხელისუფლების
დანაწილების ყველა ვარიაცია ასეთ განმსაზღვრელ კრიტერი-
უმებად შეიცავს განშტოებათა შორის ხელისუფლების გამიჯვნა-
განაწილებას, კონტროლსა და შეკავებას, წონასწორობას, თანა-
მშრომლობასა და კონკურენციას.86 სახელმწიფოს მეთაურის რო-
ლი და ფუნქციური მასშტაბი კი ყოველ ქვეყნაში, მმართველობის
84 Паречина С., Институт Президентства: История и Современность,
Минск, 2003, 51.
85 იხ., იქვე, 48.
ფაშვილი დ., ჯიბღაშვილი ზ., პოლიტიკის განაცხადი, საქართველოს სა-

ხელმწიფო ხელისუფლება ცენტრალურ დონეზე: ბალანსი მის განშტო-
ებათა შორის, წიგნში: საკონსტიტუციო-პოლიტიკური რეფორმის პროცე-
სი საქართველოში: პოლიტიკა და ხალხის ხმები, თბილისი, 2005, 12.
311
სისტემის მიხედვით განისაზღვრება და ყველა შემთხვევაში, თანა-

ბარი არ არის. ამიტომ, მისი გაერთფეროვნების მცდელობა არ შე-
ესაბამება ხელისუფლების დანაწილების განსხვავებული ვარიაცი-
ების არსებობის ფაქტს.
პრეზიდენტის როლის განმსაზღვრელ ნორმაში თუკი რამეა გა-
ურკვეველი, ეს მისი „ქვეყნის ერთიანობისა და ეროვნული დამო-
უკიდებლობის“ გარანტობაა. პრეზიდენტის პოლიტიკური დასუს-
ტების მიზნის ფონზე, სწორედ ყველაზე ბუნდოვანი განსაზღვრება
დარჩა ხელუხლებელი. კონსტიტუციის უზენაესობა კი ნორმის
სიცხადის პრინციპშიც უნდა იქნას შენარჩუნებული. ამავდრო-
ულად, კომპეტენციურად მშიერი „გარანტობის“ განსაზღვრების
განგრძობადი პრობლემა უფრო გაღრმავდა. გადაიკეტა ის წყა-
როებიც, რომლებიც წინა რედაქციაში კიდევ შეიძლებოდა განმარ-
ტებულიყო მის უფლებრივ მასაზრდოებლად.
6.2.1. პრეზიდენტის წარმომადგენლობა
პრეზიდენტის საგარეო პოლიტიკური უფლებამოსილებების

არეალის მიუხედავად, მისი სტატუსი უცვლელია − ის ერის ერთი-
ანობიდან გამომდინარე, მისი წარმომადგენელია. ამ ფუნქციის
კონკრეტული უფლებამოსილებებით გამოსახვა, დამოკიდებულია
მმართველობის სისტემაზე. ამიტომ, მისი წარმომადგენლობის ზო-
გად ფუნქციური გააზრება უცვლელია.
კონკრეტული უფლებამოსილებები სწორედ მმართველობის
სისტემის შესაბამისად, არსებითად გადაისინჯა. პრეზიდენტს
აღარ შეუძლია ზოგიერთი საერთაშორისო ხელშეკრულებისა და
შეთანხმების პარლამენტისათვის სარატიფიკაციოდ, დენონსირე-
ბისა და გაუქმებისათვის წარდგენა. უფლებამოსილებათა ურთი-
ერთმიმართების გამარტივებისკენ გადადგმული ნაბიჯია ის, რომ
ამ სფეროში ყველა უფლებამოსილება, ნაცვლად „შეთანხმებისა“,
დაექვემდებარა „თანხმობას“. ეს რედაქცია უფრო მეტად ამტკი-
ცებს მთავრობის პოზიტიური ნების მიღების წინასწარ სავალდე-
ბულოობას. ამასთან, „შეთანხმება“ მკაფიოდ ორმხრივი თანა-
312
მშრომლობის გამომხატველია, „თანხმობა“ კი უფრო იმგვარ იე-

რარქიულობას ადგენს, სადაც მთავრობაა ზემდგომი.
6.2.2. ნეიტრალური არბიტრაჟი:

კონსტიტუციონალიზმის რეალური თუ ფუჭი ტრადიცია?
საზოგადოდ, „საპარლამენტო დემოკრატიებში სახელმწიფოს

მეთაური პოლიტიკურად ნეიტრალური ფიგურაა.“87 სახელმწიფოს
მეთაურის სტატუსიდან წარმოიშობილი ნეიტრალური არბიტრაჟი
„მონარქიზმის პრინციპს უკავშირდება“88 და. ის დაიბადა და გაი-
ზარდა სწორედ საპარლამენტო მონარქიაში89, შემდეგ ფარნგული
შერეული მმართველობის დოქტრინაში განვითარდა. მისი საჭი-
როება განსაკუთრებით წარმოჩდინა პოსტსოციალისტურ რეალი-
ებში. არბიტრის ნეიტრალურ ხელისუფლებად განიხილავს ბ. კონს-
ტანი საპარლამენტო მონარქიაში „სამეფო ხელისუფლებას“.90 პრე-
ზიდენტის პოლიტიკური ნიშნით არჩევითობისა და აღმასრულე-
ბელ ხელისუფლებაში ჩართულობის გამო კი სკეპტიკურად უყუ-
რებს მის საარბიტრაჟო ნეიტრალიტეტს რესპუბლიკაში.91 თუმცა,
სწორედ აღმასრულებელი ხელისუფლების დომინაციამ (მით უფ-
რო, უნიტარულ და ერთპალატიან სისტემებში) ცხადყო ნეიტრა-
ლური არბიტრაჟის საჭიროება. არბიტრაჟის იდეა მონარქიზმში,
დანახული იქნა სახელმწიფოს სტაბილურობის მიზნის ფარგლებში
და ეს მიზანი უცვლელია რესპუბლიკაშიც.
2017 წლის რეფორმის ფარგლებში პრეზიდენტის სტატუსის
ახალ გააზრებაში, თვალშისაცემი პრეზდენტის არბიტრაჟის რეა-
87 ქანთარია ბ., მოდერნიზმი ქართულ კონსტიტუციონალიზმში, ჟურნ.

„აკადემიური მაცნე“, სპეციალური გამოცემა, 2017, 72.
88 Loewenstein K., Die Monarchie im Modernen Staat, 1952, 81.
89 კონსტანი ბ., პოლიტიკის პრინციპები, განკუთვნილი ყველა წარმომად-
გენლობითი მთავრობისთვის და განსაკუთრებით – საფრანგეთის მოქმედი

კონსტიტუციისთვის, წიგნში: კონსტიტუციონალიზმი მიღწევები და გამო-
წვევები, მ. უგრეხელიძისა და ბ. ქანთარიას რედაქტორობით, თბილისი,
2019, 681-686.
90 იქვე, 679.
91 იხ., იქვე, 681.
313
ლური ფუნქციის გაუქმების განზრახვა იყო.92 ეს ცვლილების პრო-

ექტის განმარტებით ბარათში იმით აიხსნებოდა, რომ „აღნიშნული
ჩანაწერი მოკლებულია როგორც სამართლებრივ, ისე სიმბოლურ
დატვირთვას“.93 კონსტიტუციის გადასინჯვის პროცესის მიმართუ-
ლებას, იმ დროისათვის, პარლამენტში საკონსტიტუციო უმრავლე-
სობის „ქართული ოცნება“ განსაზღვრავდა მთლიანად. მის მიერ
არბიტრაჟის კონცეფციის უარყოფიდან გამომდინარე, პრეზიდენ-
ტის რიგი შესაბამისი უფლებამოსილებების გაუქმება ლოგიკური
და მიზანმიმართულიც იყო. თუმცა, ამ პოზიციის შემოქმედთაგან,
პარალელურად საპირისპირო-პრეზიდენტის საარბიტრაჟო ბუნე-
ბის აღმნიშვნელი განცხადებები94 ცხადჰყოფს ამ გადაწყვეტილე-
ბის რევანშისტულ საფუძველს.
საპარლამენტო და მისკენ მიდრეკილ შერეულ („შუალედურ-
ფორმალური“ − ბალანსირებული) მმართველობებში, პრეზიდენტი
გაყვანილია ხელისუფლების ორგანოთა სისტემიდან, ფუნქციურად
არ იდენტიფიცირდება ხელისუფლების არც ერთ განშტოებად95 და
„არ მონაწილეობს არც მთავრობისა და არც პარლამენტის ყო-
92 პრეზიდენტის საარბიტრაჟო ფუნქცია განისაზღვრებოდა ნორმით:

„პრეზიდენტი მისთვის მინიჭებული უფლებამოსილებების ფარგლებში
უზრუნველყოფს სახელმწიფო ორგანოთა ფუნქციონირებას“ ამოღება. ეს
ნორმა უდავოა, მოითხოვდა რედაქციულ დახვეწას, მაგრამ იყო პრეზი-
დენტის საარბიტრაჟო ფუნქციის განმსაზღვრელი.
93 განმარტებითი ბარათი საქართველოს კონსტიტუციური კანონის პრო-
ექტზე „საქართველოს კონსტიტუციაში ცვლილების შეტანის შესახებ“, იხ.,

<https://matsne.gov.ge/ka/document/view/3656689>.
94 „პრეზიდენტი საპარლამენტო მოდელში არის არბიტრი და არა პოლი-
ტიკური ფიგურა“ (ირაკლი კობახიძე: პრეზიდენტის არჩევნები პირდაპირი

წესით ჩატარდება, იხ., <https://cutt.ly/AT08jVX> [07.11.2021]. „თუკი საპარ-
ლამენტო სისტემაზე ვსაუბრობთ, სადაც პრეზიდენტი ნეიტრალური არ-
ბიტრის ფუნქციას ასრულებს, ის დამბალანსებელი ვერ იქნება“. ირაკლი
კობახიძე − ხარვეზია ვენეციის კომისიის დასკვნაში, სადაც საუბარია, რომ
ამ სისტემაში პრეზიდენტი ხელისუფლების სხვა სუბიექტებს აბალანსებს,
<https://cutt.ly/wTrT4d5> [07.11.2021].
95 თუმცა, თავისი მნიშვნელობით, ზოგიერთი მკვლევარი ცალკე პრეზი-
დენტის ძალაუფლებას ცალკე საარბიტრაჟო ხელისუფლებად განიხი-

ლავს, იხ., მაგალითად: კონსტანი ბ., იხ. დას. ნაშ. 678-688.
314
ველდღიურ საქმიანობაში“96. თუმცა, ის არ დგას ხელისუფლების

დანაწილების მექანიზმის ფუნქციონირების მიღმა. პრეზიდენტის
არბიტრაჟი გულისხმობს სტრატეგიულად ცუდი პოლიტიკის შეკა-
ვების, ხელისუფლების პოლიტიკურ განშტოებათა შორის ბალან-
სის დაცვისა და საზოგადო თანხმობა-ინტეგრაციის ვალდებუ-
ლებებს და ამ მიზნის შესაბამისი კონსტიტუციური შესაძლებლო-
ბების ფლობას. ის ხელისუფლების განშტოებათა მიერ ხელისუფ-
ლების დანაწილების „სიმფონიის“ შესრულების ერთგვარი დირიჟო-
რია. ამდენად, ინსტიტუციური და სუბიექტური ავტორიტეტით, ის
გავლენის ხელისუფლების არა მატარებელი, არამედ შემოქმედი
შეიძლება გახდეს.
ამ დოქტრინალურ ხედვაში პრობლემაა თუ პრეზიდენტი არ გა-
ნიხილება პოლიტიკურ ფიგურად და პოლიტიკური პროცესის აქ-
ტორად. პოლიტიკური ნეიტრალიტეტი არ ნიშნავს, რომ კონსტი-
ტუცია მოითხოვდეს „პრეზიდენტი იყოს აპოლიტიკური“97, საპი-
რისპიროდ − ის უმაღლესი პოლიტიკური თანამდებობის პირია.
პრეზიდენტი პოლიტიკურ საკითხებზე რეაქციით, ცუდი პოლიტი-
კის განვითარებების პრევენციის მიზნით, შემაკავებელ ფუნქციას
ასრულებს. პარტიული ნეიტრალიტეტი „არ გულისხმობს პოლიტი-
კურად ინდიფერენტული პრეზიდენტის არსებობას.“98 ამიტომ, ნე-
იტრალიტეტი ვიწრო პარტიულ-იდეოლოგიური გემოვნებისაგან
გამიჯვნას გულისხმობს და არა პოლიტიკური პროცესებისაგან ჩა-
მოცილებას. პრეზიდენტი ხელისუფლების განშტოებებსა და პარ-
ტიებს შორისაა არბიტრი, მისი მოქმედების სივრცე და ფუნქციები
პოლიტიკურია. პრეზიდენტი სწორედ არბიტრაჟისგან მომდინარეა
უფლებამოსილი, თავისი ხმის უფლებით, შემაკავებელ ღონის-
ძიებებს მიმართოს არა მიმდინარე პოლიტიკის ყოველ საკითხზე,
96 კანდელაკი კ., ლოსაბერიძე დ., რუხაძე ზ., ტაბუცაძე ი., ხმალაძე ვ., ჯიბ-
ღაშვილი ზ., კონსტიტუციური სისტემები და კონსტიტუციური პროცესი
საქართველოში (1995-2000 წწ.), მისი განვითარების პერსპექტივა, თბი-
ლისი, 2009, 38.
97 ერქვანია თ., რამდენად „აპოლიტიკური“ შეიძლება იყოს საქართველოს
პრეზიდენტის კონსტიტუციური სტატუსი (“pouvoir neutre républicain”)?

<https://cutt.ly/7Trz8GJ> [07.11.2021].
315
არამედ „წინააღმდეგობა გაუწიოს რომელიმე პარტიის მიერ არ-

ჩეულ კურს“99, როდესაც ის ეწინააღმდეგება ერის საერთო სტრა-
ტეგიულ და სამართლიან მიზნებს. შესაბამისად, ის ვერ იქნება
აპოლიტიკური.
საპარლამენტო მონარქიაში არბიტრაჟს, როგორც დამოუკი-
დებელ ხელისუფლებას, ბ. კონსანი ნეიტრალიზმის ავტორიტეტულ
ძალაუფლებად განიხილავს. „მეფე განცალკევებული არსებაა,
სხვადასხვა თვალსაზრისზე მაღლა მდგომი, რომლის მიზანი მხო-
ლოდ წესრიგისა და თავისუფლების შენარჩუნებაა.“100 სახელმწი-
ფოს მეთაურის ინსტიტუციური ავტორიტეტი, რომლის წინაშეც
ქედი უნდა მოიდრიკოს ყოველმა ვიწრო პოლიტიკურმა ვნებამ,
სწორედ სტრატეგიული ფასეულობრივი მიზნებიდან მომდინარე,
ვიწრო პარტიული ინტერესებისგან თავისუფლებაში მდგომარე-
ობს. ის მხოლოდ ამ შემთხვევაში შესძლებს ძალაუფლების გარეშე,
ობიექტურ-ინსტიტუციური და სუბიექტური-პერსონალური თვით-
კმარი ავტორიტეტის გავლენით ხელისუფლებიანობას.
კონსტიტუციის ტექსტიდან პრეზიდენტის არბიტრად გან-
მსაზღვრელი ნორმის ამოღებას, შესაბამისად მოჰყვა ზოგიერთი
კონკრეტული საარბიტრაჟო უფლებამოსილების გაუქმებაც. ეს
შეეხება უპირატესად პოზიტიურ − ინტერვენციულ უფლებამოსი-
ლებებს: ამოღებულია პრეზიდენტის მიერ მთავრობის სხდომაზე
რაიმე საკითხის განხილვისა და მასში მონაწილეობის მოთხოვნის,
აგრეთვე პარლამენტისათვის მიმართვის უფლებამოსილებები,
შემცირდა პრეზიდენტის დისკრეციული უფლებამოსილებები
თვითმმართველობის ორგანოებთან მიმართებით. თუმცა, სახელმ-
წიფოს მეთაურის სტატუსიდან იმანენტურად მომდინარე საარბიტ-
რაჟო ბუნების შესაბამისად, ხალთაში ვერ დამალული შუბივით, მა-
ინც დარჩა რიგი უფლებამოსილებები. ამ კონსტიტუციურ სისტე-
99იხ., იქვე.
100კონსტანი ბ., პოლიტიკის პრინციპები, განკუთვნილი ყველა წარმომად-
გენლობითი მთავრობისთვის და განსაკუთრებით – საფრანგეთის მოქმედი
კონსტიტუციისთვის, წიგნში: კონსტიტუციონალიზმი მიღწევები და გა-
მოწვევები, მ. უგრეხელიძისა და ბ. ქანთარიას რედაქტორობით, თბილისი,
2019, 681.
316
მაში პირველივე პრეზიდენტმა ს. ზურაბიშვილმა განაცხადა:

„კონსტიტუციით დადგენილი ჩემი უფლება-მოვალეობებიდან გა-
მომდინარე, მე არ ვაპირებ პოლიტიკურ ჭიდილში ჩაბმას; არც ერთ
მწვავე პოლიტიკურ საკითხზე პირადი პოზიციის დაფიქსირებას...
მიუკერძოებელი, დამოუკიდებელი და ზეპარტიული პრეზიდენტი
პარტიებსა და საზოგადოებას საკუთარ აზრებს თავს არ მო-
ახვევს.“101 ამის მიუხედავად, პრეზიდენტმა ს. ზურაბიშვილმა რიგი
საარბიტრაჟო უფლებამოსილებით რამოდენიმეჯერ უკვე ისარგებ-
ლა.102
პრეზიდნტის საარბიტრაჟო ფუნქციების ნიველირება ცხადად
მოწმობს, სწორედ პრეზიდენტ გ. მარგველაშვილის საარბირტრაჟო
აქტივობებით განპირობებულ „პრევენციულ რევანშს“. ეს მომავა-
ლი პრეზიდენტების მიმართ თამაშის „ერთი ყვითელი ბარათით
დაწყებას“ ჰგავს. სხვა სიტყვებით რომ ვთქვათ, მოლა ნასრედინის
ფილოსოფიაა, ბავშვი წყლის მოტანამდე რომ უნდა სცემო, რათა
კოკა არ გაუტყდეს და არა მისი გატეხვის მერე.
საბოლოოდ, არ ვთვლით, რომ პრეზიდენტის ნეტრალური არ-
ბიტრაჟის ფუნქციის მოსპობის მიზანი მიღწეულია, რადგანაც პრე-
ზიდენტის ინსტიტუტი თავისთავად მოიცავს ამ ფუნქციას. ის შესა-
ბამის განუსხვისებელ (ვეტოს, ხალხისათვის მიმართვის, პარლა-
მენტისაათვის მოხსენების წარდგენისა და კონსტიტუციური სარ-
ჩელის) უფლებამოსილებებში ვლინდება.
101 ზეპარტიული პრეზიდენტი პარტიებსა და საზოგადოებას საკუთარ

აზრებს თავს არ მოახვევს − ზურაბიშვილი. <https://cutt.ly/gT08bQY>
[07.11.2021].
102 საკითხი ეხებოდა მთავრობის მიმართ უკმაყოფილების გამოხატვას,
როდესაც საკითხი ეხებოდა 2024 წელს საქართველოს ევროპის კავშირში

გაწევრიანებაზე განაცხადის გაკეთებას პრეზიდენთან შეუთანხმებლად,
ადმინისტრაციულ სამართალდარღვევათა კოდექსში რეპრესიული ცვლი-
ლებების განხორციელებაზე ვეტოზე ფიქრსა და მისი არ გამოყენების
განმარტებას, წინასაარჩევნო პერიოდში გაკეთებულ პოლიტიკურ განცხა-
დებებს. და ბოლოს, ხმის შესაძლებლობით, აქტიურად მიმართა პოლიტი-
კაზე ზემოქმედების მდელობას მსჯავრდებული პრეზიდენტ (2004-2013
წწ.) მ. სააკაშვილის მულტიპროფილურ სამოქალაქო კლინიკაში გადაყვა-
ნის მოთხოვნით.
317
6.2.3. პრეზიდენტის უმაღლესი მთავარსარდლობა
პრეზიდენტის სტატუსთან დაკავშირებული ცვლილებების

მნიშვნელოვანი ნაწილი, უმაღლეს მთავარსარდლობასთან მიმარ-
თებით განხორციელდა. საომარი და საგანგებო მდგომარეობის
გამოცხადებაზე მთავრობის ინიციატივით გამოცემული პრეზი-
დენტის სათანადო აქტი, ასევე ამ მდგომარეობისას გამოცემული
დეკრეტი, დაყოვნების უფლების (პოლიტიკური ანალიზის) გარეშე,
კიდევ შემდგომ კონტრასიგნაციას დაექვემდებარა. ეს წესი არა-
პროპორციულად აძლიერებს პრეზიდენტის პრემიერის ნებაზე და-
მოკიდებულებას და ეს რედაქცია არც ვენეციის კომისიისადმი ყო-
ფილა წარდგენილი. სიმძიმის ტვირთის მთლიანად პრემიერზე ამ-
გვარი გადატანა, ამძაფრებს ძალაუფლების მის ხელთ კონცენტრა-
ციის შინაარსს. უმაღლესი მთავარსარდალი შეფასების გარეშე,
ოდენ პრემიერის გადაწყვეტილების ფორმალიზაციასღა ახდენს.
ეს პრეზიდენტის უმაღლეს მთავარსარდლად ფორმალურ გან-
საზღვრასთან, ფუნქციური არათანხვედრაა, ის ფიქციის სივრცეში
გადაჰყავს და არღვევს თანამედროვე საპარლამენტო დემოკრატი-
აში სამხედრო ძალებზე სამოქალაქო კონტროლის სტანდარტებს.
ამასთან, უფლებამოსილებათა ეს პროპორციაც ცხადყოფს ანტი-
საპრეზიდენტო ტენდენციას.
თავდაცვის ძალებზე სამოქალაქო-პოლიტიკური ხელმძღვანე-
ლობის წყვეტილობა გვხვდება თავდაცვის ძალების გამოყენების
რეგულაციაშიც; ესეც მთავრობის ხელთ კონცენტრირდება. კონს-
ტიტუციის შემოქმედთა ფორმალური პოზიცია სწორი იყო, რომ
რადგანაც უმაღლესი მთავარსარდალობა არ ნიშნავს თავდაცვის
სფეროს პრეზიდენტისადმი დაქვემდებარებას ამიტომ, საპარლა-
მენტო სისტემა მისი მთავრობისადმი დაქვემდებარებას გვკარნა-
ხობდა.103 თუმცა, პრეზიდენტის უმაღლესი მთავარსარდლობა,
პარლამენტთან ერთად ჯარის ხელმძღვანელობისა და გამოყე-
ნების სამოქალაქო-პოლიტიკური ინსტრუმენტია. მსოფლიო პრაქ-
103თავდაცვის სფერო ექვემდებარება მთავრობას − ირაკლი კობახიძე, იხ.,

<https://cutt.ly/jT03FO7> [07.11.2021]
318
ტიკის მიხედვით, ამით თავიდან უნდა იქნას აცილებული ის რისკი,

რომ ხელისუფლება სამხედრო მმართველობის ცდუნებაში არ გა-
დავიდეს.
კონსტიტუციის 70-ე მუხლის მე-6 და 72-ე მუხლის მე-2 პუნქტე-
ბით, პრემიერ-მინისტრი და თავდაცვის მინისტრი, ფართოდ გან-
საზღვრულ შემთხვევებში, თავისუფალი არიან თავდაცვის ძალე-
ბის საკუთარი ბრძანებით გამოყენება-მოქმედების გადაწყვე-
ტილებებში, პარლამენტის თანხმობის გარეშე. ეს კი განუსაზღვ-
რელ შესაძლებლობებს ანიჭებს პრემიერ-მინისტრს. ერთპალატიან
პარლამენტში, სადაც სუსტია მთავრობის კონტროლი და შეკავება,
შესაძლოა ეს ყველაფერი, პოლიტიკური ძალმომრეობის იარაღი
გახდეს. პრეზიდენტი თავისი სტატუსის მიუხედავად, ვერ იქნება
ამ რისკების თუნდაც მსუბუქი დამზღვევი.
არაერთი საპარლამენტო და მისკენ მიდრეკილი („შუალედურ-
ფორმალური“ − ბალანსირებული) მმართველობის ქვეყნების (ეს-
ტონეთი, ლატვია, ლიეტუვა, მოლდოვა, სერბეთი, ჩეხეთი) პრე-
ზიდენტის კონსტიტუციურ უფლებამოსილებათა ანალიზი არ გვაძ-
ლევს იმ დასკვნის საფუძველს, რომ მისი მთავარსარდლობის
ფუნქცია ფორმალიზმია.104 განხორციელებული ცვლილებებით კი
პრეზიდენტი ხდება უბრალოდ იარაღი მთავრობის ხელთ და არა
მისი ქმედითი პარტნიორი და შემაკავებელი.
ამ ცვლილებებით ეროვნული უშიშროების საბჭოს გაუქმებით,
ასევე მოიშალა სტრატეგიულ პოლიტიკაზე კონსოლიდირებულ
ფორმატში თათბირის ეფექტიანი პლატფორმა.
6.3. რაზე გვმართებდა დაფიქრება
პრეზიდენტის არჩევის წესის გადასინჯვამდე?
ამ ცვლილებებმა პრეზიდენტის კვაზი მრავალსაფეხურიანი არ-

ჩევის წესი დაამკვიდრა. საზოგადოდ, მმართველობის სისტემასა
104 აღმოსავლეთევროპული პრეზიდენტების მთავარსარდლობის ფუნქცი-

ას ლ. იზორია, ვ. ისმაირზე დაყრდნობით, სწორედ ფორმალიზმად განი-
ხილავს. იხ., იზორია ლ., საპრეზიდენტო, საპარლამენტო თუ ნახევრადსა-
პრეზიდენტო? გზა დემოკრატიული კონსოლიდაციისკენ, თბილისი, 2010,
39.
319
და პრეზიდენტის არჩევის წესს შორის კავშირი არსებითია. პარ-

ლამენტარიზმში პრეზიდენტის არაპირდაპირი არჩევა კი პარლა-
მენტთან პრეზიდენტის მჭიდრო კავშირს განასახიერებს და შეესა-
ტყვისება მის ლიმიტირებულ უფლებამოსილებებს. კანონპრო-
ექტის ავტორთა ხედვითაც, პრეზიდენტის არაპირდაპირი არჩევის
წესი „გამორიცხავს დისპროპორციას სახელმწიფოს მეთაურის ლე-
გიტიმაციის ხარისხსა და უფლებამოსილებებს შორის.“ პოპულა-
რულია მოსაზრება, რომ მმართველობის სისტემისა და პრეზი-
დენტის უფლებამოსილებათა ერთ-ერთი ეფექტიანი საზომი, მისი
არჩევის წესია.105 თუმცა ვფიქრობთ, არჩევის წესი, უპირატესად,
მმართველობის სისტემიდან, მისი როლის შესატყვისად წარ-
მოქმნილი ნიშანია და არა ავტონომიურად განმსაზღვრელი.
ამავდროულად, არჩევის წესის განსაზღვრა მხოლოდ სამარ-
თლებრივი პროცედურების დადგენით არ შემოიფარგლება, მასზე
ობიექტურად აისახება ქვეყნისათვის აქტიური პოლიტიკური ფაქ-
ტორები. ამ თვალსაზრისით, მიგვაჩნია, რომ საქართველოს ტერი-
ტორიული მთლიანობისა და საზოგადოების ერთიანობის ხელყო-
ფის მგრძნობიარე ფაქტორის კვალი, პირდაპირი სამართლებრივი
შედეგებით უნდა აჩნდეს პარლამენტისა (სტრუქტურას) და პრეზი-
დენტის არჩევის დროებით წესებსაც. პრეზიდენტის არჩევა ერთპა-
ლატიან პარლამენტში გაყოფილ საზოგადოებასა და სახელმწი-
ფოში, ვერ უზრუნველყოფს მის სრულფასოვან წარმომადგენ-
ლობას. ამიტომ, საზოგადოების ერთიანობის, ქვეყნის ტერიტო-
რიული მთლიანობის აღდგენისა და ორპალატიანობის დამკვიდრე-
ბამდე, პრეზიდენტის მანდატის წარმომადგენლობის უწყვეტობი-
სათვის, აუცილებელად მიგვაჩნია მისი პირდაპირი არჩევის წესის
შენარჩუნება.
ერთპალატიანობით დეფორმირებული საპარლამენტო მმარ-
თველობა თავისთავად, და მით უფრო პარტიული საპარლამენტო
მმართველობის ტრადიციის არ ქონის პირობებში, როდესაც სუსტ-
დება ოპოზიციაც, მმართველი პარტიის დომინაციას ეხმარება. ამ
105 Sartori G., Comparative Constitutional Engineering: An Inqury into

Structures, Incentives and Outcomes, 2nd Ed., London, 1977.
320
დროს უძლურდება შეკავება-გაწონასწორების ღონისძიებები და

მის ერთადერთ ინსტრუმენტად, ზუსტად პრეზიდენტის საარბიტ-
რაჟო შესაძლებლობებიღა რჩება. ამიტომ მმართველობის სისტე-
მის ქმედითობისათვის, პერზიდენტის ინსტიტუციური ავტორიტე-
ტი, შესაძლოა სასიცოცხლოდ მნიშვნელოვანი გახდეს. ვენეციის
კომისიის მსჯელობითაც, პარლამენტის არჩევნებთან დაკავშირე-
ბით წარმოდგენილი რიგი ცვლილებებით, საფრთხე შეექმნებოდა
ნეიტრალური არბიტრის ფენომენს და შეასუსტებდა კონტროლისა
და წონასწორობის სისტემას.106 „სენატის არარსებობის პირობებში,
საქართველოს საკონსტიტუციო სისტემაში ძლიერი მთავრობისა
და ჭარბი საპარლამენტო უმრავლესობის მთავარი გამაწონასწო-
რებელი არის პრეზიდენტი. შესაბამისად, არაპირდაპირ საარჩევნო
სისტემაზე გადასვლას შედეგად არ უნდა მოჰყვეს მხოლოდ
საპარლამენტო უმრავლესობის მიერ წარდგენილი კანდიდატის
პრეზიდენტად არჩევა. შესაბამისად, საჭიროა ღონისძიებები, რათა
უკეთ იყოს გარანტირებული პლურალიზმი პარლამენტში (და,
შესაბამისად, საარჩევნო კოლეგიაშიც) და კონტროლისა და წონას-
წორობის პრინციპი.“107
მმართველი პარტიის დომინაციაზე ერთპალატიანობის სახით
დეფორმირებული პარლამენტარიზმის ხელშეწყობა გამოვლინდა
სლოვაკეთში და ალბანეთშიც. ქართული საპარლამენტო ტრადი-
ციის მიხედვით, გამარჯვებული პარტია ხშირად საკონსტიტუციო
უმრავლეობას ფლობს. პარტიული სისტემის სიმყიფის გამო, არ
არსებობს მონაცვლეობითი პარტიული მმართველობის, ასევე
მმართველ და ოპოზიციურ პარტიებს შორის, სტრატეგიულ გადა-
წყვეტილებათა შეთანხმებით მიღების ტრადიცია. ეს რეალობაც,
პრეზიდენტის არჩევას ერთპალატიან პარლამენტში, ვერ გახდის
კონსენსუსის ნაყოფს და დაასუსტებს პრეზიდენტის საარბიტრაჟო
ზემოქმედების ეფექტიანობას მთავრობის შესაძლო ავტორი-
106 Opinion CDL-AD (2017) 013-e on the Draft Revised Constitutional Law on
Amendments and Changes to the Constitution of the Georgia, Adopted by the
Venice Commission at its 111th plenary session, Venice, 16-17 June 2017,
11-12.
321
ტარიზმის რისკებზე და დამცრობს პრეზიდენტის წარმომად-

გენლობის ხარისხს. ეს რისკები დადასტურებულია ალბანეთისა და
ლატვიის შემთხვევებითაც. აქ ცხადად გამოვლინდა ერთპალალა-
ტიან სისტემაში პრეზიდენტის საპარლამენტო წესით არჩევაზე
მმართველი პარტიის გავლენის არა კომპრომისული როლი, რო-
დესაც პოლიტიკური „ურჩობის“ გამო, იმავე საპარლამენტო უმ-
რავლესობამ, მეორე ვადით აღარ აირჩია მისი წინა რჩეული.
ამიტომ ვფიქრობთ, პრეზიდენტის არჩევის წესის უმთავრეს გან-
მსაზღვრელ ფაქტორად მხოლოდ მმართველობის სისტემის
გამოყენება, მოძველებული მიდგომაა. XX საუკუნის კონსტიტუცი-
ურმა დინამიზმმა, რიგი პოლიტიკური ფაქტორების გავლენით, ხომ
ისედაც არაერთი არატიპური ელემენტით ნაზავი სისტემა წარ-
მოშვა.
თანამედროვე უნიტარულ ერთპალატიან დემოკრატიებში, პრე-
ზიდენტის არაპირდაპირი არჩევის წესის ნაკლები მიმღეობაა და
ასეთი, სულ რამოდენიმე გამონაკლისია: ალბანეთი, ისრაელი, ლა-
ტვია, მოლდოვა, უნგრეთი, საქართველო და ესტონეთი (ეს ორი
უკანასკნელი თავისებური ვარიაციებით). უნიტარული ერთპალა-
ტიანი ქვეყნების უმრავლესობას, სწორედ მისი ნაკლოვანებების −
მმართველი პარტიის დომინაციის შეკავების მიზნით უჯობთ, და-
მოუკიდებელი ლეგიტიმაციის პრეზიდენტი იყოს იყოს ამ ნაკლო-
ვანებებათა პრევენციისა და მათზე რეაგირების ინსტრუმენტი.
ასეთი მაგალითები საპარლამენტო და მისკენ მიდრეკილ შერეულ
სისტემებში, მათ შორის ორპალატიანობაშიც, ბევრია: ბულგარე-
თი, ისლანდია, ლიეტუვა, ჩრდ. მაკედონია, მონტენეგრო, სერბეთი,
სლოვაკეთი, ხორვატია, ირლანდია, სლოვენია და ჩეხეთი.
აღნიშნული რისკების სწორი შეფასებების გათვალისწინებით,
საქართველოში ტერიტორიული მთლიანობის აღდგენის შემდეგ
გვესახება შესაძლებლად ორპალატიან სისტემაში პრეზიდენტის
პირდაპირი არჩევის წესის კლასიკური მრავალსაფეხურიანი წესით
შეცვლა. პირდაპირი არჩევნების ერთადერთ ალტერნატივად, რა-
მაც ადეკვატურად შეიძლება უზრუნველყოს მისი წარმომადგენ-
ლობის ხარისხი, მხოლოდ ერთიან საზოგადოებაში კლასიკური
მრავალსაფეხურიანი არჩევნები მიგვაჩნია. ვთვლით, რომ ამ პირო-
322
ბებშია შესაძლებელი (ქვეყნის ერთიანობისა და მთლიანობის აღ-

დგენის შემდეგ, ამომრჩევთა კოლეგიაში წარმომადგენლობათა
ასიმეტრიული განაწილებით) საზოგადოებრივ-პოლიტიკური ჯგუ-
ფების მიერ ნდობით აღჭურვილი და ავტორიტეტის მქონე საპრე-
ზიდენტო ინსტიტუტის ფორმირებისათვის ეფექტიანი ხელშეწყო-
ბა.
6.4. მმართველობის მოქმედი სისტემისა

და პრეზიდენტის როლის ზოგადი განსაზღვრება
ხელისუფლების განშტოებებათა კონკურენციის თანმხლები

უთანხმოებები, კრიზისების რისკების ჩათვლითაც, პოლიტიკის
ორგანული ნაწილია. მათი კრიზისებამდე განვითარების მინიმიზა-
ცია და მისგან თავის დაღწევა, ხელისუფლების განშტოებათა
ეფექტიანი კომუნიკაციის ფართო სპექტრით უნდა იყოს უზრუნ-
ველყოფილი, სადაც გამოვლინდება და დაცხრება პოლიტიკური
ემოციები. ასეთი კომუნიკაციით იქმნება შეკავება-გაკონტრო-
ლების ქმედითი სისტემა. საქართველოს კონსტიტუციის 2017
წლის რედაქციით განსაზღვრული საპარლამენტო მმართველობის
სისტემა კი სწორედ შეკავება-გაწონასწორებისათვის საჭირო კო-
მუნიკაციის ფორმების დეფიციტს განიცდის. არ არის შექმნილი
როგორც ათანადო ახალი ფორმები, ასევე გაუქმებულია რიგი არ-
სებული მექანიზმები. ამ სისტემაში არ არსებობს:
1. ორპალატიანი პარლამენტი, რაც იწვევს საპარლამენტო
მმართველობის დეფორმაციას;108
2. ინტერპელაციის სრულყოფილი ფორმა;
3. თავდაცვის ძალების გამოყენების საკითხში სამოქალაქო-
პოლიტიკური ინსტიტუტების სათანადო და პროპორციული თანა-
მონაწილეობა;
108ერთპალატიანი პარლამენტის დათხოვნა კი საკანონმდებლო სივრცეში

ვაკუუმის გაჩენით, არღვევს პარლამენტარიზმის უზენაესობის პრინციპს.
ამან თავის მხრივ, მზარდი ავტორიტარული რისკების შემთხვევაში, შესაძ-
ლოა საფრთხე შეუქმნას ხელისუფლების ლეგიტიმურ მონაცვლეობას და
ავტორიტარიზმის გაფორმებას.
323
4. ლეგიტიმაციის ხანგრძლივი წყვეტილობის აღდგენის მექა-

ნიზმი აფხაზეთისა და ყოფილი სამხრეთ ოსეთის ა/ოლქიდან დევ-
ნილ მოქალაქეებსა და სახელმწიფოს შორის.
გაუქმდა:
1. მთავრობის ფორმირებისას სახელმწიფოს მეთაურის თანა-
მონაწილეობის წესი;109
2. საბიუჯეტო კრიზისისას მთავრობის ნდობა-უნდობლობის
გარკვევის სავალდებულოება;
3. მთავრობის შემადგენლობის ნაწილობრივი ცვლილების
შემდეგ, მისი ნდობის განახლება;
4. პრეზიდენტის პარლამენტისადმი მიმართვის უფლებამო-
სილება;
5. პრეზიდენტის მიერ ამა თუ იმ საკითხის მთავრობის სხდო-
მაზე განხილვისა და მასში მონაწილეობის მიღების უფლება-
მოსილება;
6. პრეზიდენტთან უმაღლესი პოლიტიკური თანამდებობის პირ-
თა სათათბირო ფორმატი − ეროვნული უშიშროების საბჭო;
7. ასევე სწორედ გაუქმების მიმართულებით, არსებით დეფორ-
მაციებს განიცდის პრეზიდენტის უმაღლეს მთავარსარდლობას-
თან დაკავშირებული ფუნქციები.
მთავრობასთან პრეზიდენტის არსებული საკომუნიკაციო ფორ-
მების გაუქმებამაც გამოავლინა მთავრობის ზედმეტი გაძლიერე-
ბისა და მისი შესაძლო დამაბალანსებელი პრეზიდენტის დასუს-
ტების განზრახვა. პარტიული სისტემის არაკონკურენტუნარი-
ანობა და არამდგრადობა, პოლიტიკური ვნებით პრეზიდენტის სა-
არბიტრაჟო აქტივობებათა შესუსტების ფონზე, ხელისუფლების
109ეს წესი საპარლამენტო უმრავლესობის ფორმირების შემთხვევაში სიმ-

ბოლური იქნება, მაგრამ თუ უმრავლესობა ვერ იქმნება, თავისი ინსტი-
ტუციური ავტორიტეტით, სწორედ სახელმწიფოს მეთაური შეიძლება იქ-
ცეს კოალიციური მიზიდულობის ან ხელშემწყობ ცენტრად. ეს, ერთის
მხრივ, წაახალისებდა კოალიციურ კომპრომისებს, ხოლო, მეორეს მხრივ,
შეამცირებდა მთავრობის შექმნის შეუძლებლობის გამო პარლამენტის
დათხოვნისა და რიგგარეშე არჩევნების დანიშვნის საფუძვლებს.
324
სისტემაში სიცარიელეებს აჩენს. ამ სიცარიელეებიდან მომდინარე

რისკების მინიმიზაციისათვის, პარლამენტარიზმის პრინციპის ურ-
ყევობის შენარჩუნებით, საჭირო იყო მათი შევსება-განეიტრალე-
ბის მექანიზმების არსებობაც. კონსტიტუციურ ინსტიტუტებს შო-
რის საკომუნიკაციო ფორმების შემცირებით კი მნიშვნელოვნად
მოირღვა წინასწარი შეკავების მექანიზმები. მმართველი პარტიის
დომინაციის ხელშემწყობ ერთპალატიან სისტემაში პრემიერ-მი-
ნისტრის კიდევ უფრო გაძლიერება და პრეზიდენტის „გამოშიგვნა“
საარბიტრაჟო და მთავარსარდლობის ფუნქციებიდან, მით უფრო
უნიტარულ წყობაში, ვერ უზრუნველყოფს ბალანსს მმართველო-
ბაში. შესაბამისად, სამმა წელმაც ცხადყო, რომ სისტემის აღწე-
რილმა მახასიათებელებმა ნაკლებ ეფექტიანი გახადა გაწონას-
წორების მექანიზმები და შექმნა დისბალანსი − ერთპარტიული
მთავრობის დომინაციით. აღმასრულებელი ხელისუფლების კონ-
ცენტრაციის ხარისხისა და შეკავება-გაწონასწორების მექანიზ-
მების დეფიციტის გამო, ერთპალატიანობით დეფორმირებულ სა-
პარლამენტო მმართველობაში, შესაძლოა ძალაუფლების კონცენ-
ტრაცია ერთი პარტიის ხელთ, კიდევ უკეთესი შემთხვევა იყოს; უა-
რესი − პრემიერ-მინისტრის ხელთ პერსონალიზაცია. მმართველო-
ბაში კი პოლიტიკის ვერტიკალი ერთპიროვნულად პრეზიდენტი
იქნება თუ პრემიერი, თანმდევი შედეგების თვალსაზრისით, მნიშვ-
ნელობა არ აქვს.
პრეზიდენტის პარლამენტისადმი მიმართვა არბიტრი პრეზი-
დენტის ძლიერი ტრიბუნის უფლებამოსილება იყო. მისი მოსპობის
მიუხედავად, ვხედავთ, რომ მოქმედ პრეზიდენტს, აღნიშნული
განცხადების მიუხედავად, რომ ის არ აპირებდა „მწვავე პოლიტი-
კურ საკითხზე პირადი პოზიციის დაფიქსირებას“,110 მაინც უხდება
ხოლმე ამის გაკეთება. ამიტომ ვთვლიდით, რომ ეს სიცარიელეები
„თუ სწორედ კონსტიტუციურ ინსტიტუტებს შორის შეკავება-გა-
წონასწორების ქმედითი პროცედურებით და მექანიზმებით არ
შეივსო, მაშინ სახელმწიფოს სისტემაში სხვა არალეგიტიმური
110ზეპარტიული პრეზიდენტი პარტიებსა და საზოგადოებას საკუთარ აზ-

რებს თავს არ მოახვევს − ზურაბიშვილი, იხ., <https://cutt.ly/gT08bQY>
[07.11.2021]
325
ფორმები გახდება ადვილად შეღწევადი. ამ სიცარიელეთა შევსების

ქმედითი ინსტრუმენტების რესურსი კი კონსტიტუციური ინსტი-
ტუტების მეტ კომუნიკაციაშია, მათ შორის, საპრეზიდენტო საარ-
ბიტრაჟო ფუნქციაში.“111 ინსტიტუტებს შორის კომუნიკაციის
ფორმების შეკვეცით, ხელისუფლების მკაცრად კონცენტრირე-
ბული მმართველობა მივიღეთ. უცვლელი დარჩა პოლიტიკის პერ-
სონალიზაციისკენ მიდრეკილება. იმ განსხვავებით, რომ სიმძიმის
ცენტრი მთლიანად კონცენტრირდა პრემიერ-მინისტრის ხელთ. ხე-
ლისუფლების შემომტკიცების ხელისშემშლელი რისკების ნიველი-
რება კი დეკლარირებული საპარლამენტო მმართველობის სახით
გამოვლინდა. რეალურად კი დაინერგა მისი მკვეთრად დეფორმი-
რებული მოდელი. ხელისუფლების შემომტკიცების „ფრონტის
ხაზი“ პოტენციურად პოლიტიკური მორჩილი საპრეზიდენტო ინს-
ტიტუტის ყალიბის შექმნაზეც გავიდა. კონსტიტუციის 2017 წლის
რედაქცია ერთ-ერთი იყო წარსულის შედეგების დევნისა და მასთან
ანგარიშსწორების, შიშზე რეაქციათაგან. ეს შიში „ქართულ ოცნე-
ბას“ როგორც აღვნიშნეთ, გ. მარგველაშვილის პრეზიდენტობამ გა-
უჩინა. ამიტომ, მისი რეაქცია საპრეზიდენტო ინსტიტუტის პოლი-
ტიკური ეფექტის „დაჩლუნგება“ იყო. შიში პრეზიდენტის პოლი-
ტიკური პროცესებისგან იზოლაციის განზრახვაში გამოავლინდა.
რევნაშის ტენდენცია ცხადად გამოიკვეთა მთავრობის ფორმირე-
ბისა და მასთან შემდგომი კომუნიკაციისაგან პრეზიდენტის ჩამო-
ცილების გადაწყვეტილებაშიც. ნათელი იყო პრეზიდენტის ინსტი-
ტუტის პოლიტიკური შინაარსისგან დაცლის მცდელობის მიზანი,
რომ ხელი არაფრით შეუშლიდა პრემიერის სრულძალაუფლე-
ბიანობას.
ამ ცვლილებებით ინსტიტუტებს შორის კომუნიკაციის შემცი-
რება, დაგროვილ ემოციათა პოლიტიკურ პროცესში გამოვლენის
შეუძლებლობა, ზრდის კრიზისების რისკებს. ამ დროს პრეზიდენტი
ვეღარ იქნება პოლიტიკური კომპრომისების შესაძლო ცენტრი.
არადა საპარლამენტო სისტემებში პრეზიდენტის ზოგად-ფილო-
111 ჯბღაშვილი ზ., პრეზიდენტის სტატუსის განსაზღვრა საქართველოს

კონსტიტუციის 2017 წლის რედაქციაში − უსიყვარულოდ ქმნილი, ჟურნ.
„აკადემიური მაცნე“, სპეციალური გამოცემა, თბილისი, 2017, 155.
326
სოფიური ფუნქცია ასეთადაც განისაზღვრება. შემოთავაზებული

ქართული საპარლამენტო მოდელი კი, ვთვლით, ამ ტერმინს ამო-
ფარებულია და არსებითად სუპერ-საპრემიეროა, სადაც ფუნდა-
მენტურად უარყოფილია პრეზიდენტის ასეთი პოლიტიკური რე-
სურსის გამოყენების შესაძლებლობა. საბოლოოდ, მივიღეთ არაფი-
ლიგრანული, დეფორმირებული საპარლამენტო მმართველობა.
ერთპალატიანობის ფონზე, პოლარიზებული და სუსტად კონკუ-
რენტული პარტიული სისტემის პირობებში აღმასრულებელი ხე-
ლისუფლების მკაცრად პერსონალიზებული კონცენტრაცია და შე-
კავება-გაწონასწორების მექანიზმების სისუსტე, ქმნის საპრემი-
ერო მმართველობის რისკებს. თუმცა ეს იქნება არა როგორც სა-
პარლამენტო მმართველობაში პარტიული ბალანსით განპირობე-
ბული, პოლიტიკური დინამიკის ზემოქმედებას დაქვემდებარე-
ბული შინაარსობრივად საპრემიერო დემოკრატია, არამედ ფორმა-
ლურადვე საპრემიერო მმართველობა. აღწერილ მომცემულობაში
ძლაუფლების საპრემიერო კონცენტრაცია გააღრმავებს არაეფექ-
ტიანი, დელეგიტიმირებული და ავტორიტარული მმართველობის
რისკებს. კონსტიტუციამ ხელისუფლების ორგანიზაციის ნაწილში
ბევრი პარლამენტისა და პრეზიდენტ-პრემიერის ვადას უნდა გაუძ-
ლოს.
7. ტენდენციები, გაკვეთილები, დასკვნები... გაგრძელება იქნება
სამწუხაროდ, უმთავრესად პოლიტიკოსების წარმოდგენებში

ტრადიციად ჩამოყალიბდა, რომ სოციალური, პოლიტიკური თუ
სამართლებრივი პრობლემების წყარო, კონსტიტუცია იყო. კონს-
ტიტუციას ეკისრებოდა მეტი ვალდებულება, ვიდრე ეს იყო ნე-
იტრალური და უნივერსალური თავისუფლების უზრუნველყოფა.
არადა „ლიბერალური შეხედულების თანახმად, სახელმწიფო
მთლიანობაში ნეიტრალურია [...] არ უნდა ჩაერიოს ყოველდღიურ
ურთიერთობაში ან ეკონომიკის ფორმირებაში და არ უნდა განუ-
327
საზღვროს მიზნები ერს.“112 როგორც აღვნიშნეთ, მთავარია გან-

ხორციელდეს ხელისუფლების დანაწილება რაციონალური ფორ-
მით და ეს სხვადასხვა ვარიაციებით შეიძლება განხორციელდეს.
თუმცა, ჩვენ 2004 წლის ჩათვლით, „ძლიერი“ პრეზიდენტისკენ ვის-
წრაფვოდით. საკითხის გადაწყვეტა პროვინციული პოლიტიკური
გემოვნებით ვნებააშლილობის დომინანტური გავლენით წყდებო-
და. ვერ შევქმენით მყარი პოლიტიკური სისტემა, რომლის წინაშეც
მორჩილებაში იქნებოდნენ პოლიტიკური ინტერესის ჯგუფები და
მოერგებოდნენ ამ მყარ განსაზღვრებას. ამიტომ, სისტემის თავის
თავზე მორგება ხდებოდა.
1991 წელს საქართველოს დამოუკიდებლობის აღდგენიდან, სა-
კონსტიტუციო პოლიტიკა ვერ ხასიათდებოდა ფასეულობრივი
თანმიმდევრულობით. დილეტანტურად ისმებოდა საკითხი: პრე-
ზიდენტი „ძლიერი“ თუ „სუსტი“? ვერც ერთი კონსტიტუციური რე-
ფორმისას ვერ ჩამოყალიბდა სტაბილური მიდგომა პრეზიდენტის
სტატუსის განსაზღვრისადმი, ვინ გვსურდა ის ყოფილიყო: ერის
ერთიანობის განსახიერება და სახელმწიფოს წარმომადგენელი?
არბიტრი ხელისუფლების განშტოებებს შორის? თუ აღმასრულე-
ბელი ხელისუფლების გამყოფი მთავრობასთან ან მისი ერთპიროვ-
ნული მფლობელი? პოლიტიკური ვნებების წინაშე, დაკარგული იყო
მმართველობის სხვადასხვა სისტემების ობიექტური აღქმა. საპრე-
ზიდენტო რესპუბლიკა ძლიერ საპრეზიდენტო ძალაუფლებასთან,
საპარლამენტო კი არაეფექტიან ხელისუფლებასთან ასოცირდებო-
და. ამგვარი პოლიტიკის შედეგად, მოხდა საზოგადოებრივ აზროვ-
ნებაში საპრეზიდენტო რესპუბლიკის იდეის დისკრედიტაცია მისი
უპირატესობებისაგან დამოუკიდებლად; მეორეს მხრივ, გაჩნდა
შიში საპრეზიდენტო ძლევამოსილებისადმი. ამ შიშით გაჯერებულ-
მა დამოკიდებულებამ, მისი სამომავლოდ თავიდან აცილების გან-
ზრახვით, განაპირობა ზოგიერთ წრეებში საპარლამენტო რესპუბ-
ლიკის ასევე ღრმად გააზრების გარეშე იდეალიზაცია. „თითოეული
მმართველობის ფორმის დანერგვისას, საკონსტიტუციო რეფორ-
112შაიო ა., ხელისუფლების თვითშეზღუდვა. კონსტიტუციონალიზმის შე-

სავალი, თბილისი, 2003, 36-48.
328
მისას დაშვებულ იქნა მთავარი შეცდომა, – მხოლოდ ფორმალური,

გარეგანი ნიშან-თვისებები იქნა დანერგილი და არ გაითვალის-
წინეს ის შინაარსობრივი და შინაგანი საშუალებები, რომლებიც რე-
ალურად უზრუნველყოფენ ძალაუფლების გამიჯვნის მთავარ და-
ნიშნულებას – ძალაუფლება ერთი სუბიექტის ხელში არ მოექ-
ცეს.“113 ეს ქაოტური დინამიკა პირდაპირ აისახებოდა პრეზიდენ-
ტის სტატუსის არათანმიმდევრულ ცვალებადობაზეც. ძალაუფლე-
ბის კონცენტრაციის მიზანი სუბიექტურ პოლიტიკური ვნებების
კონსტიტუციურ სისტემაში გამოვლენას განპირობებდა. ამ ვნებია-
ნობას პრაქტიკულად ემსხვერპლა კონსტიტუციური სისტემის
სტაბილურობა და ეფქტიანობა, როგორც სამართლიანი მმარ-
თველობის საშუალება.
პრეზიდენტის სტატუსის კონსტიტუციური დინამიკა ხსიათდე-
ბოდა როგორც სტატუსის აბსტრაქტული აღმატებული განსაზღვ-
რებებით, ასევე ზოგჯერ მისი ატიპური უფლებრივი მიმართებებით
ხელისუფლების განშტოებებთან (მაგ: კვაზი სასამართლო კონ-
ტროლი მთავრობის [წევრთა] აქტებზე). სხვა კონსტიტუციურ
ინსტიტუტებთან პრეზიდენტის უფლებრივი მიმართების საკითხი
ნაკლებად განიხილებოდა ხოლმე სასურველი მმართველობის
კონკრეტული ხედვის ჭრილში და მათი განსაზღვრა უფრო, ამა თუ
იმ სისტემისათვის მახასიათებელი ფუნდამენტური პრინციპები-
საგან განყენებულად, ეკლექტურად − სისტემის საყრდენი პრინ-
ციპებისაგან დამოუკიდებლად ხდებოდა. ყველა ეტაპზე, უცვლელი
იყო აღმასრულებელი ხელისუფლების ნაკლებად კონტროლირე-
ბადი პერსონალიზებული კონცენტრაზციისკენ მისწრაფება. 2004
წლამდე მისი საპრეზიდენტო ფორმა, 2010 წლის ცვლილებებიდან,
ჩანაცვლდა საპრემიერო ვარიაციით. ეს პოლიტიკა განმტკიცდა
2017 წლის ცვლილებებითაც. ამ დროიდან საპრეზიდენტო ინსტი-
ტუტის პოლიტიკური დაუძლურების სხვა არანაირი მიზანი არ
იკვეთება.
გეგენავა დ., ქართული კონსტიტუციონალიზმის იდეაფიქსები, ანუ რო-

113
ცა „ცვლილების ქარი“ უბერავს, წიგნში: ავთანდილ დემეტრაშვილი 75,

თბილისი, 2017, 114.
329
მმართველობის ფორმალურად განსაზღვრული სისტემის რე-

ალური შინაარსის ფორმირებაზე გადამწყვეტ გავლენას არაერთი
მატერიალურ-პოლიტიკური ფაქტორი ახდენს: პირველყოვლისა
პარლამენტის სტრუქტურა, ტერიტორიული მოწყობა, პარტიული
სისტემის თავისებურებანი და საარჩევნო სისტემა, პრეზიდენტ-
პრემიერის პოლიტიკური კუთვნილება და მათი პიროვნული თვი-
სებები, პრეზიდენტის არჩევის წესი და მისი მხარდაჭერის ხარისხი
საზოგადოებაში და საკანონმდებლო ორგანოში, საშინაო და სა-
გარეო პოლიტიკური მდგომარეობა, საერთაშორისო პოლიტიკუ-
რი კონტექსტი, ეთნო-ფსიქოლოგია და ა.შ. ანუ პრეზიდენტის ინს-
ტიტუტის განვითარება სუბიექტურ ზეგავლენებსაც ექვემდე-
ბარება. შესაბამისად, ამ ობიექტური და სუბიექტური, ფორმალური
და მატერიალური კომპონენტების ერთობლიობა გვაძლევს მმარ-
თველობის სისტემის რეალური განსახიერებას, რომელიც სხვადა-
სხვა დროს შესაძლოა გარკვეულწილად, სცილდებოდეს კიდეც
მხოლოდ ფორმალურ განსაზღვრებებს. ამ ფაქტორების ზემოქმე-
დებით, პრეზიდენტის სტატუსის დინამიურობამ და მობილურობამ
კონკურენციის ფარგლებში, ფორმალურად განსაზღვრული სისტე-
მის ქანქარა შეიძლება აქეთ-იქით ამოძრაოს და რაღაც მოცე-
მულობაში, მისი ფიქსაცია სულაც არ მოახდინოს იქ, ფორმალური
განსაზღვრებების წერტილში. ამდენად, ამ ინსტიტუტისა და მმარ-
თველობის სისტემის სამომავლო განვითარებაზე, ყოველი პრეზი-
დენტი კვალი აისახება. პრეზიდენტის „მდგომარეობა და არც თუ
ისე იშვიათად პიროვნული ავტორიტეტი, ბევრ საპარლამენტო
რესპუბლიკაში მას საშუალებას აძლევს მოახდინოს საკმაოდ შე-
სამჩნევი გავლენა სახელმწიფო საქმეთა წარმართვაზე. ამიტომ
ამბობენ, რომ ამ ქვეყნებში სახელმწიფოს მეთაური ფლობს არა
ხელისუფლებას, არამედ გავლენას.“114 თუ „აშშ-ში პრეზიდენტი-
სათვის ძალაუფლება ნიშნავს მის გავლენას“,115 საპარლამენტო
114 Энтин Л., Разделение Властей: Опыт Современных Государств, Моск-

ва, 1995, 67.
115 Нойштадт Р., Президентская Власть и Нынешние Президенти, Моск-
ва, 1997, 31.
330
რესპუბლიკებში სიტუაცია განსხვავებულია მისი გავლენა დასა-

ხელებულ ფაქტორებზეა დამოკიდებული.
როგორც ვნახეთ, კონსტიტუციის პოლიტიკური ვნებების საგ-
ნად ქცევის გამო, მმართველობის სისტემა მუდმივი ცვლებადობის
საგანი იყო. 2017 წლის რეფორმის ფარგლებშიც არ აღმოფხვრილა
პრინციპულად ის „სისტემური გაუმართაობა ძალაუფლების გა-
მიჯვნის მოდელში, შეკავება-გაწონასწორების არაპრაქტიკული,
ზედაპირული მექანიზმი, რომელიც რეალურად ვერ უზრუნველ-
ყოფს პოლიტიკური ძალაუფლების დაბალანსებას.“116 შესაბამი-
სად, პირველ ჯერზე საერთოდ უარყიფილი პრეზიდენტის სტატუს-
მა გამოიარა აღმასრულებელი, „მონარქიული“, არბიტრისა და
„სუსტი“ პრეზიდენტის − პრაქტიკულად ყველა შესაძლო ვარიაცია.
ყველა მათგანი რომ მხოლოდ თითო პრეზიდენტის უფლებამო-
სილების ვადაში მოქმედებდა, ცალსახად მოწმობს სახელმწიფო
მმართველობის სისტემის გადაწყვეტის ფასეულობრივ არათანმიმ-
დევრულობას, მის სუბიექტურად და ვიწრო პოლიტიკურად, მხო-
ლოდ ძალაუფლების მომხვეჭელობაზე ორიენტირებით განხილვას:
თუ 1995 წლის კონსტიტუციის პირვანდელი რედაქცია ე. შევარდ-
ნაძის „ძლიერი“ პრეზიდენტის სურვილის ნაყოფი იყო, 2004 წელს
მ. სააკაშვილმა კონსტიტუციის გადასინჯვისათვის დადგენილი
პრინციპების არსებითი დარღვევით, რუსულ-ცენტრალურ აზი-
ური, ლამის მონარქიული შინაარსის სრულძალაუფლებიანობას მი-
აღწია, შემდეგ კი შედარებითი პარლამენტარიზმისაკენ მიდრეკილ-
მა მმართველობამ, მხოლოდ გ. მარგველაშვილის 2013-2018 წწ.
პრეზიდენტობისას იმოქმედა, რადგანაც 2017 წელს, სწორედ მისი
„გაპრეზიდენტებით“ შეშინებულმა „ქართულმა ოცნებამ“, მომ-
დევნო პრეზიდენტებისადმი პრევენციული რევანშით გამიზრახა
მისი დააუძლურება. დეფორმირებულ ერთპალატიან პარლამენტა-
რიზმში, სწორედ მისი საარბიტრაჟო აქტივობების გამო განიზრახა
მისთვის ამ ფუნქციის გამოცლა. თვალსაჩინო იყო, რომ ყველა რე-
დაქციის შექმნისას, სჭარბობდა სუბიექტური პრაგმატული პოლი-
116გეგენავა დ., ქართული კონსტიტუციონალიზმის იდეაფიქსები, ანუ

როცა „ცვლილების ქარი“ უბერავს, წიგნში: ავთანდილ დემეტრაშვილი 75,
თბილისი, 2017, 115.
331
ტიკური ფაქტორები, ვერც პირვანდელმა რედაქციამ და ვერც

ერთმა ცვლილებამ ვერ აჩვენა რაციონალური, სამართლიანი,
ეფექტიანი და დაბალანსებული მმართველობის სურვილი და
შედეგი.
მთელი ეს მსჯელობები ცხადყოფს, რომ ეს მხოლოდ პოლი-
ტიკური ვნებების დაცხრომის ჭაბუკკაცური ვულგარული მცდე-
ლობები იყო, ეს რომ გაკვეთილებია და ხანგძლივ სტრატეგიაზე
გათვლილი დიდი შეთანხმება წინ გვაქვს, დიდი მენტალლური (რ)ე-
ვოლუციის გამო ჯერ კიდევ რომ არ გვშვია დიდი კომპრომისისა და
კონსოლიდაციის პოლიტიკური აქტი. ლეგიტიმაციის თანდაყო-
ლილი პრობლემაციის ხვედრიც დღემდე მოსდგამს კონსტიტუციას
შემდგომ განხორციელებული ცვლილებების ფორმებისა და შინა-
არსის გამო. თანდაყოლილი ლეგიტიმაციის პრობლემის ფონზე,
დროის გადასახედიდან მკაფიოდ ჩანს, რომ ტერიტორიული მთლი-
ანობის ხელყოფის ფონზე, გფრ-ს მსგავსად, შესაძლოა უკეთესი
ყოფილიყო დროებითი ძირითადი კანონის მიღება. კონსტიტუციის
მიღება კი სამომავლო, უფრო ფართო კონსენსუსის საგანი გამხდა-
რიყო, სადაც ფილოსოფიურად სხვაგვარად იქნებოდა გააზრებუ-
ლი ყველა ინსტიტუტი და გაზრდიდა მათი საქმიანობის ეფექტია-
ნობას. ვფიქრობთ, ჩვენ ეს შანსი არაერთხელ გავუშვით, ამიტომ,
პროცესის გაგრძელება იქნება.
332
ნანა ჭიღლაძე
ფიქრები ადგილობრივ თვითმმართველობაზე

„პირველი რესპუბლიკის“ პერიოდში
ადგილობრივი თვითმმართველობის ინსტიტუტი თანამედროვე

დემოკრატიული საზოგადოების აუცილებელი პირობა და პოლი-
ტიკური სისტემის განვითარების ხარისხის საზომია. ქართულ
რეალობასთან მუნიციპალური დემოკრატიის შესისხლხორცების
პროცესი, რასაკვირველია, დასრულებული არაა. საქართველოში
ადგილობრივი მართვის გაჯანსაღების მცდელობა რამდენიმე ეტა-
პად განხორციელდა, თუმცა მის დასრულებას არაერთი ობიექ-
ტური და სუბიექტური ფაქტორი უშლის ხელს. ქართული სისტემა
შორსაა სრულყოფილებისგან და დღესაც რეფორმირების პროცეს-
შია. ამდენად, მნიშვნელოვანია განვლილი გზის გადახედვა, კრი-
ტიკული გაანალიზება და მხოლოდ ასეთი მიდგომებით შეიძლება
მომავალი განვითარების ოპტიმალური სტრატეგიის შერჩევა.1 მათ
შორის, საინტერესო და ანგარიშგასაწევია ის მოკლევადიანი, მაგ-
რამ ფასდაუდებელი გამოცდილება, რომელიც 1918-1921 წლების
დამოუკიდებელი საქართველოს პერიოდში დაგროვდა.
ზოგადად, ქართული კონსტიტუციონალიზმის ისტორიაში წარ-
მოუდგენლად დიდია იმ ეპოქის მნიშვნელობა, რომელიც „პირველ
რესპუბლიკად“ იწოდება. „დამფუძნებელმა მამებმა“ ეროვნული
კონსტიტუციის ფარგლებში ჩამოაყალიბეს სუვერენული სახელმ-
წიფოს სამართლებრივი საფუძველი და განსაზღვრეს ახლადშექმ-
ნილი ქვეყნის ვექტორი. „ქვეყნის სავიზიტო ბარათზე“ მუშაობის
პარალელურად, მაშინდელ ქართველ მოაზროვნეთა ყურადღება
მიმართული იყო ცალკეული საჯარო ინსტიტუტების სიღრმისეუ-
ლი შესწავლისა და მათთვის მყარი თეორიული საფუძვლის შექმ-
ნისკენ. საქართველოს დემოკრატიამ თავიდანვე აუღო ალღო თა-
1 ადგილობრივი თვითმმართველობა საქართველოში (1991-2014), სამო-

ქალაქო კულტურის საერთაშორისო ცენტრი, თბილისი, 2015, 4.
333
ნამედროვე ცხოვრების მაჯისცემას და თვითმმართველობა აამუ-

შავა, როგორც თავისი ბუნებრივი დასაყრდნობი, თავისი ძლიერე-
ბის საფუძველი და მთელი ქვეყნის ამაღორძინებელი ძალა.2 ერთ-
ერთი პრინციპული საკითხი, რომელიც ახალგაზრდა სახელმწიფოს
მშენებლობის გარიჟრაჟზე გახდა აქტუალური, იყო „რანაირი უნდა
იყოს თვით სისტემა მმართველობის ორგანიზაციისა, რა დაწესე-
ბულებათა საშუალებით უნდა მოწესრიგდეს სახელმწიფო ტერი-
ტორიაზე ბრძანებლობა და აღმასრულებლობა.“3 შესაბამისად, მო-
აზროვნეებმა მსჯელობის საგნად აქციეს მთელი რიგი მექანიზ-
მები, რომლებსაც იცნობდა, ძირითადად, ევროპული პრაქტიკა და
რომელთაც დამოუკიდებლობის გამოცხადების შემდეგ უნდა უზ-
რუნველეყოთ ადგილობრივი თვითმმართველობის ეფექტური
ფუნქციონირება, რაც დემოკრატიული პროცესების აუცილებელი
პირობა იყო.
დღესაც აღფრთოვანებას იწვევს ის მიგნებები, რომლებიც ად-
გილობრივი თვითმმართველობის შინაარსის, მისი არსებითი მა-
ხასიათებლების კვლევის ფარგლებში გვხვდება და, ერთგვარად,
მის თეორიულ მოდელად წარმოგვიდგება.
1. ადგილობრივი თვითმმართველობის
დამკვიდრების გარიჟრაჟზე
დემოკრატიული მუნიციპალური მმართველობის შესახებ მო-

საზრებებს თუ აქტივობებს საქართველოში მრავალსაუკუნოვანი
ისტორია აქვს. უძველესი საქართველოს სოციალურ-ეკონომიკური
წყობის მკვლევარების ვარაუდით, ჯერ კიდევ ჩვენი წელთაღრიც-
ხვის I-II საუკუნეებში არსებობდა მიწათმოქმედი მოსახლეობის
გაერთიანებები.4 საქალაქო ორგანიზაციული მოწყობის ელემენტე-
2 ელიანი ნ., დემოკრატია და თვითმმართველობა, გაზეთი „ერობა“, N5,

1920, 12.
3 ნანეიშვილი გ., დამოკიდებულება ცენტრსა და ადგილობრივ ორგანო-
ებთა შორის, ქართული სამართლის კლასიკა, წიგნი I, თბილისი, 2017, 140.

4 ამის დასტურია ტერიტორიული ერთობის დასახლებების შემოღება, რო-
გორიცაა სოფელი, მით უფრო − დაბა, რომლის პირველსაწყისი გაგება „და-
334
ბი უძველესი კოლხური სახელმწიფოებრიობის პირობებში ყალიბ-

დებოდა. განსაკუთრებულ ინტერესს იწვევს სათემო თვითმმარ-
თველობის განსხვავებული ისტორიული ფორმები − დაწყებული
მთიელთა ტერიტორიული ერთობებით და დამთავრებული ეთნი-
კურ-რელიგიური ჯგუფებით...5 უდავოა, რომ იმ ეპოქის ანალიზი,
მუნიციპალური მმართველობის მიმართულებით, ადასტურებს
ქართული სახელმწიფოს საინტერესო გამოცდილებას.
ადგილობრივი თვითმმართველობის მკვეთრი კონტურები მე-
ცხრამეტე საუკუნის მეორე ნახევარში გამოიკვეთა. მისი სასი-
ცოცხლოდ აუცილებელი მნიშვნელობის შესახებ პირველი იდეები
და ნიადაგის მოსინჯვა საქართველოში თაობათა „ომის“ და განმა-
ნათლებელთა წრეების მიერ დიდი მოდერნიზაციის და ნაციონა-
ლური იდენტობის ფორმირების პროცესის დროს 1870-იანი წლე-
ბის დასაწყისში გაჩნდა... 1870-იანი წლებიდან აქტიური პუბლი-
ცისტებისა და საზოგადოებრივი ჯგუფების ლიდერების მიერ საე-
რობო რეფორმის შესახებ საინფორმაციო კამპანიის განვითარება
და პარალელური-კონკრეტული პროცედურული მცდელობები და-
იწყო.6 სწორედ ამ პერიოდს უკავშირდება ისეთი მოღვაწეების
გამოჩენა საზოგადოებრივ ასპარეზზე, როგორებიც იყვნენ ნიკო
ნიკოლაძე და გიორგი თუმანიშვილი (თუმანოვი). ისინი სიღრმი-
სეულად იცნობდნენ საერობო თემატიკას და პრობლემატიკას და
საუკეთესო გამოცდილების გაზიარებით ცდილობდნენ საქართვე-
ლოში საერობო ცხოვრების განვითარებას.
ამასთან, რეალობა, რომელიც რუსეთიის იმპერიის ბატონობას
გულისხმობდა, ცენტრალიზებული მართვის რეჟიმში, არ უშვებდა
ადგილობრივი მართვის პროცესში მოქალაქეთა ჩართულობის შე-
საძლებლობას. მან „მეცხრამეტე საუკუნის დამლევს გარკვეულ
მუშავებულ მიწას“ ნიშნავდა და მხოლოდ დაგვიანებით შეიძინა „დასახ-

ლების“ მნიშვნელობა. მელქაძე ო., ქართული მუნიციპალიზმი, თბილისი,
2009, 51.
5 იქვე.
6 საერობო რეფორმის იდეის პროპაგანდა საქართველოში; რეფორმის
მოთხოვნის საზოგადოებრივი კამპანია 1870-იანი წლებიდან 1905 წლამდე,

37.
335
დონეზე საქალაქო თვითმმართველობები შემოიღო საქართველოს

მოზრდილი ქალაქებისთვის, მაგრამ ამ თვითმმართველობებს სრუ-
ლიად დემოკრატიულ ორგანიზაციებად ვერ განვიხილავთ, რადგან
მათი ფუნქცია-მოვალეობები საკმაოდ შეზღუდული იყო.7 ნიშან-
დობლივია, რომ ქართული საზოგადოების ხელშესახები ნაწილი
აგრძელებდა სწრაფვას სამაზრო თვითმმართველობის შემოღების-
კენ. ეს მოთხოვნა, ქართულ პოლიტიკურ პარტიათა ჩამოყალიბე-
ბის კვალდაკვალ, პოლიტიკური ტრიბუნიდან და პარტიათა პე-
რიოდული გამოცემების გვერდებიდანაც აქტიურად გაისმოდა,
თუმცა რუსეთის იმპერიის არსებობის პირობებში მისი განხორ-
ციელება ვერ ხერხდებოდა.8 და მაინც, მეცხრამეტე საუკუნის დამ-
ლევსა და მეოცე საუკუნის დასაწყისში თვითმმართველობის გარ-
კვეული დემოკრატიული პრინციპები გამოიკვეთა.
რეალურად, ადგილობრივი მართვის ახლებური ორგანიზაციის
შესაძლებლობა გაჩნდა 1917 წლის თებერვლის რევოლუციის შემ-
დეგ, როდესაც რუსეთის საიმპერიო რეჟიმმა რღვევა დაიწყო. „რე-
ვოლუციამ საქართველოს ერობებსა და მაზრებს სრული თვითმ-
მართველობა მოუტანა. ეს თვითმმართველობა სულ თავიდან უნდა
შექმნილიყო ძველი, ცენტრალიზებული, მეურვეობაზე დაფუძნე-
ბული ბიუროკრატიის ადგილზე. ამისთვის გამოცდილება და ზოგ-
ჯერ საჭირო რესურსიც არ არსებობდა. მიუხედავად ამისა, ახალ-
შექმნილი ერთეულები ენერგიულად განვითარდნენ.9 მოგვიანე-
ბით, დამოუკიდებელი სახელმწიფოს გამოცხადების შემდეგ, შესაძ-
ლებლობა გაჩნდა ადგილობრივი თვითმმართველობის ჭეშმარიტი
შინაარსით დამკვიდრებისთვის. ამ პროცესში წარმოუდგენლად
დიდი როლი შეასრულეს იმ ეპოქის მოაზროვნეებმა, რომელთაც
სიღრმისეულად გაიაზრეს ადგილობრივი თვითმმართველობის
ნამდვილი შინაარსი, რაც აისახა კიდეც მდიდარ მონოგრაფიულ და
ნორმატიულ მასალაში.
7 ადგილობრივ თვითმმართველობათა არჩევნები საქართველოს დემოკრა-

ტიულ რესპუბლიკაში (1918-1921), თბილისი, 2019, 19.
8 იქვე.
9 კაუცკი კ., საქართველოს გლეხთა სოციალ-დემოკრატიული რესპუბლი-
კა, დაკვირვებანი და შთაბეჭდილებანი, თბილისი, 2018, 92.
336
არსი და მიმართება დემოკრატიასთან
საინტერესო იყო პირველი რესპუბლიკის მოაზროვნეების ხედვა

ადგილობრივი თვითმმართველობის არსთან დაკავშირებით. მიიჩ-
ნევდნენ, რომ პირველი ძირითადი ერთეული, რომელშიც ხალხი
შეკავშირებულია ერთ მთლიან ოჯახად თავის საკუთარი საქმის
თვითმმართველობაში არის სოფლად თემი, ქალაქებში კი ქალაქის
თვითმმართველობა...თემი არის დემოკრატიული რესპუბლიკის
მცხოვრებთა მიერ პირდაპირ არჩეული ორგანიზაცია, რომელიც
ყველა სხვა თვითმმართველ ერთეულზე მაღლა დგას ხალხთან.10
ხალხური, ნამდვილი დემოკრატიული წყობილებისთვის, თვითმ-
მართველობის ორგანოების ხელში გადავიდა სახელმწიფოებრივი
მმართველობის ადგილობრივ საქმეთა გაძღოლა და ორგანიზა-
ცია.11 ისინი ხაზს უსვამდნენ ადგილობრივი თვითმმართველობის
ორგანოების გამორჩეულ სიახლოვეს ხალხის ინტერესთან.
საყურადღებო იყო მსჯელობა დემოკრატიის და თვითმმართვე-
ლობის ცნებების ურთიერთმიმართებასთან დაკავშირებით. ადგი-
ლობრივი თვითმმართველობა საქართველოს სახელმწიფოებრივი
დემოკრატიის ძირითად საფუძვლად მოიაზრებოდა. „უთვითმმარ-
თველობო დემოკრატიას“ დემოკრატიადაც არ თვლიდნენ.12 ისინი
განუყრელ ცნებებად მიაჩნდათ და ერთმანეთის დამატებად, ერთი
ერთმანეთის ორგანულ შეზავებად და შედუღაბებად განიხილავდ-
ნენ. ამასთან, დარწმუნებული იყვნენ, რომ კარგ დემოკრატიას
კარგი თვითმმართველობა ახლავს და ამშვენებს.13 იმ პერიოდში
გაბატონებული აზრის შესაბამისად, დემოკრატია და თვითმმარ-
თველობა „ლოღიკურად და პოლიტიკურ-საზოგადოებრივათ“ ორ
სხვადასხვა მოვლენად კი არა, არსებითად ერთ დიად სახელმწიფო-
10 ღლონტი ვ., თემის მნიშვნელობა-დანიშნულებაზე, გაზეთი „ერობა“,N11-

12, 1920, 17.
11 საქარელი ნ., ფიქრები საერობო თვითმმართველობის შესახებ, გაზეთი
„ერობა“,N8, 1920, 13.

12 იქვე, 12.
13 ერობა, N1, 1920, 1.
337
ებრივ, სოციალურ და კულტურულ შემოქმედებად, ერთ გაორმა-

გებულ საზოგადოებრივ მოვლენად, ერთ პროცესად მიიჩნეოდა.14
გამოკვეთილი იყო ხაზგასმა, რომ დემოკრატია და თვითმმართვე-
ლობა ურთიერთგანმაპირობებელი მოვლენებია. „დემოკრატია
უთვითმმართველობოდ წარმოუდგენელია, ისე როგორც თვითმ-
მართველობა უდემოკრატიოდ. დემოკრატიას საფუძველი და აზრი
თვითმმართველობაში აქვს. თვითმმართველობა დემოკრატიაში
იშლება, დემოკრატიაში ნახულობს თავის არსებობის და განვითა-
რების პოლიტიკურ უზრუნველყოფას. ბოლშევიკებმა თვითმმარ-
თველობის შემუსვრით დემოკრატია შემუსრეს და თვითმმართვე-
ლობის შემუსვრით დემოკრატია.15 ადგილობრივი თვითმმართვე-
ლობისა და დემოკრატიის „მოვლენების“ ურთიერთკავშირის და თა-
ნაარსებობის აუცილებლობას პირველი რესპუბლიკის არაერთი
მოღვაწის ნაშრომი მიეძღვნა.
გაცნობიერებული ჰქონდათ, რომ მარტო დემოკრატიის და
თვითმმართველობის თქმა არ კმარა, საჭიროა ჰქმნა, საქმე, საჭი-
როა ცხოველმყოფელი შემოქმედება ცხოვრების გულში მათ ჩასაქ-
სოვად და განსახორციელებლად. კარგს დემოკრატიას კარგი
თვითმმართველობა ამშვენებს.16 შესაბამისად, „მცოდნე კაცების“
ყურადღება მიმართული იყო ადგილობრივი თვითმმართველობის
ინსტიტუტის ისეთი მექანიზმებით აღჭურვისკენ, რომ რეალურად
შეესრულებინა დემოკრატიის მამოძრავებელი რეალური ბერკეტის
როლი.
3. ადგილობრივი თვითმმართველობის მნიშვნელობის აღქმა
ადგილობრივი თვითმმართველობის მნიშვნელობა უპირველე-

სად, იმთავითვე მოსახლეობის ადგილობრივი ინტერესების ეფექ-
ტური რეალიზაციის შესაძლებლობაში გამოიხატებოდა, რომელ-
თანაც გადაჯაჭული იყო ახლადშექმნილი სახელმწიფოს განვითა-
რების შანსი. ადგილობრივი თვითმმართველობის სიმტკიცეს თვით
14 ელიანი ნ., დემოკრატია და თვითმმართველობა, გაზეთი „ერობა“, , N5,

1920, 11.
15 იქვე.
16 იქვე, 12.
338
სახელმწიფოს სიმტკიცის და სიდიადის მომასწავებლად ხედავდ-

ნენ.17 ერობას სახელმწიფოს ნამდვილ საფუძვლად მიიჩნევდნენ.
„მისი სისუსტე სახელმწიფოს სისუსტეს მოასწავებდა, ხოლო მისი
სიძლიერე სახელმწიფოს სიძლიერეს.“18 მარგველაშვილს მიაჩნდა,
რომ „გამოცდილებამ ცხადად დაამტკიცა, არც ერთ სახელმწიფოს
არ შეუძლია იარსებოს და თავისი მოვალეობანი შეასრულოს, თუ
მას არ დაეხმარებიან თვითმმართველობანი... თემი აშინაარსებს
სახელმწიფოს წყობილებას, თავის თავზე იღებს ადგილობრივი
ხასიათის საქმეებს, უძღვება ადგილობრივი ცხოვრების მიმდინარე
მოვლენებს, ანგარიშს უწევს თავის ფარგლებში მცხოვრებთა
განსაკუთრებულ ინტერესებს, რადგან საჭიროა ადგილობრივი
პირობების ცოდნა და ადგილობრივი ინტერესებისადმი სათუთად
მოპყრობა. ამგვარად, სახელმწიფოს საერთო მოქმედება − ხალხის
საკეთილდღეოდ მოღვაწეობა − უნდა გადატყდეს თვითმმართვე-
ლობათა თვალთა ხედვის პრიზმაში და მიღებულ იქნას თვითმმარ-
თველობათა განსაკუთრებული ინტერესები.19 ადგილობრივი თვით-
მმართველობის სიძლიერე ხალხის სიძლიერის, მისი კეთილდღეობა
ერის კეთილდღეობის წინაპირობად განიხილებოდა.
ა. თვითმმართველობის იდეის პოპულარიზაცია
ხაზგასასმელია, რომ დღის წესრიგში იდგა მოქალაქეებამდე

თვითმმართველობის მნიშვნელობის მიტანა. 1918-1921 წლების
მანძილზე ფართომასშტაბიანი მოძრაობა იყო გაჩაღებული ადგი-
ლობრივი თვითმმართველობის რეალურ დანიშნულებაზე მოსახ-
ლეობის ცნობიერების გაზრდისკენ. „წამყვანი პუბლიცისტების მი-
ერ კარგად დაგეგმილი რიტორიკის გზით შემუშავდა საერობო
პროგრამის მარტივ და გასაგებ ენაზე გამოხატული მთავარი პოს-

„ერობა“, N8, 1920, 14.
18 ონიაშვილი დ., ჩვენი ერობა, „ერთობა“, N75, 02.04.1920.
19 მარგველაშვილი ტ., სათვითმართებლო ერთეულები დასავლეთში, კავ-
კასიის ქალაქი, ორკვირეული გამოცემა თვითმმართველობათა კითხვების

შესახებ, N7-8, 1919, 3.
339
ტულატი, რომელიც მომდევნო წლებში წითელ ხაზად გასდევდა სა-

ერობო საინფორმაციო კამპანიას: ადგილობრივ პრობლემას ყვე-
ლაზე კარგად ადგილობრივი მცხოვრები გრძნობს და მანვე იცის
ყველაზე უკეთ ადგილობრივი საჭიროებები.20 გარკვეულწილად,
რისკად განიხილებოდა, ბიუროკრატიის „მოსული“ ჩინოვნიკის
მიერ განხორციელებული უფლება-მოვალეობები, რადგან ის არ
იყო დაინტერესებული ცვლილებებით და თან სხვა ჩინოვნიკის წი-
ნაშე იყო ანგარიშვალდებული. ადგილობრივი წარმომადგენლების
ხელში ადგილობრივი გადაწყვეტილებების მიღების გადასვლით კი
პროცესი სწრაფი, მარტივი და გამჭვირვალე ხდება. რადგან არ-
ჩეული პირი ბიუროკრატიის კი არა, არამედ ამომრჩევლების, სა-
ზოგადოების წინაშეა ანგარიშვალდებული.21 ყველაფერი კეთდე-
ბოდა იმისთვის, რომ ადამიანებს ადგილობრივი თვითმმართვე-
ლობის რეალური მნიშვნელობის აღქმა გაჩენოდათ.
მათ შორის, არაერთი პოლიტიკოსი იყო ჩართული თვითმმარ-
თველობის იდეის პოპულარიზაციაში. ნოე ჟორდანია წერდა: ხელ-
შეუხებელ მცნებად დღეს ჩვენში ერობა გადაიქცა... გავსინჯოთ
ერობა ყველა თავის შედეგებით. რა ალაგი უჭირავს მას ცხოვ-
რებაში? ვის დაედება ის მალამოდ? ვის გზად და ხიდად გადაიქცე-
ვა. რა არის ერობა? ეს პროვინციის თვითმმართველობაა. სახელმ-
წიფო ეუბნება მაზრას და გუბერნიას: შენ შენი საქმე თვითონ გა-
ნაგე და გააწესრიგეო. თვითმოქმედება და თვითგანსჯა არის ერო-
ბის მტკიცე საძირკველი. მაგრამ მთელ პროვინციას ერთად თავის
მოყრა და საქმის წაყვანა არ შეუძლიათ, საჭიროა მან აირჩიოს წარ-
მომადგენელნი და მათ ჩააბაროს საქმეთა მსვლელობა. ერობაც
ასეთ პირთა კრებულია.22 ცნობილი პუბლიცისტი და ეკონომისტი
ვლადიმერ ვოიტინსკი საქართველოს დემოკრატიული რესპუბ-
ლიკის შესახებ 1921 წელს პარიზში გამოცემულ წიგნში წერდა: „სა-
ქართველოში თითოეულმა გლეხმა იცის, რა მისცა რევოლუციამ
და რევოლუციიდან შობილმა ახალგაზრდა რესპუბლიკამ-მიწა და
20 ერობა, თვითმმართველობის რეფორმა საქართველოს რესპუბლიკაში,

1918, ტომი 1, თბილისი, 2017, 39.
21 იქვე.
22 ღლონტი თ., ერობა საქართველოში, თბილისი, 1915, 97.
340
დემოკრატიული თვითმმართველობა: მიწა-ანუ თავისუფლად მუ-

შაობის უფლება შიშის გარეშე, რომ სხვა მოვა და შენი შრომითა და
ოფლით დათესილ ხორბალს წაგართმევს; თვითმმართველობა-
რწმენა იმისა, რომ ცხოვრება ნათელი, ადვილი და ცივილიზებული
გახდება.“23 ხალხს უნდა გასჩენოდა რწმენა, რომ ერობის განხორ-
ციელება მათი ცხოვრების შემომქმედ ძალებს არეს მისცემდა, სა-
ჭიროებას გაანაღდებდა, ნამდვილ მისწრაფებას განავითარებდა,
საერთოდ, ქართული კულტურის მსვლელობას თავის მხრივ განა-
მტკიცებდა.24 მნიშვნელოვანი იყო რომ სწორედ ხალხს, ვისკენაც
იყო მიმართული ადგილობრივი თვითმმართველობის სიკეთეები
გაეცნობიერებინა საკუთარ ცხოვრებაში მისი როლი.
ბ. „ხატოვანებაში“ გამოხატული მნიშვნელობა
შთამბეჭდავია ხატოვანი შედარებები, რომლებიც იმ დროის მო-

ღვაწეთა ნაშრომებში ჩამოყალიბდა და მიმართული იყო თვითმ-
მართველობის ნამდვილი შინაარსის შეცნობისკენ. თავის დროზე,
ანალოგიური მეთოდი გამოიყენა ილია ჭავჭავაძემ და სიღრმისე-
ულად გამოხატა ადგილობრივი თვითმმართველობის მნიშვნელო-
ბა. იგი მიანიშნებდა, რომ „თვითმმართველობა უკეთესი წამალია
ხალხის ყოველგვარის საჭიროებისა, საცა უნდა დარგათ, იგი ყველ-
გან ხეირობს... ყოველი საელმწიფო, რიგიანს წესზედ ცოტათ თუ
ბევრად დამდგარი, ნაწილ-ნაწილ არის დაყოფილი, რომ მოვლა და
პატრონობა ადვილი იყოს... თვითმმართველობის საქებრად ეს კი
უნდა ვთქვათ, რომ აქ გადამეტებულსა, თუ არ სარგებლობა, ისეთი
ვნება მაინც არ მოსდევს, როგორც მას, როცა სახელმწიფოს მთავ-
რობას გადამეტებულის ზომით დაუჭერია ცხოვრებაში ადგილი.“25
ილიას კვალდაკვალ, გომართელი წერდა, „როდესაც ვინმე სახლს
აშენებს, ის მკვიდრ, კარგათ გამომწვარ აგურს არჩევს, იცის, რომ
თუ აგური მტკიცეა, შენობაც მტკიცე იქნება. როდესაც სოფლის
მუშა ხის სახლს აშენებს, კედლები თუნდა წიფელისაც იყოს, სა-
23 ვოიტინსკი ვ., ქართული დემოკრატია, თბილისი, 2018, 271.

25 ჭავჭავაძე ი., ცხოვრება და კანონი, 1877.
341
ძირკველი უსათუოთ მუხა უნდა იქნეს, ან სხვა რომელიმე გამძლე

ხე. იცის, რომ დიდხანსა სძლებს და შენობაც მკვიდრი იქნება. თემი
აგურია იმ შენობისა, რომელსაც დემოკრატიული რესპუბლიკა
ეწოდება. ამიტომ საჭიროა, რომ თემი იყოს მტკიცე, მაგარი,
მკვიდრი და ჯანსაღი.26 მისივე აზრით, „უჯრედი არის საფუძველი,
სიმტკიცე ცოცხალი სხეულისა, სხვა საფუძველი მეცნიერებამ არ
იცის. უჯრედი საზრდოობს, ცოცხლობს, მრავლდება-ცოცხლობს
ადამიანიც. უჯრედი მოკვდა-სიცოცხლეს საფრთხე მოელის...
ჩვენს ნორჩ რესპუბლიკას აქვს თავისი უჯრედი და ეს უჯრედია
თემი. მთელი რესპუბლიკა დაფუძნებულია თემზე. თუ თემის საქმე
კარგათ ეწყობა, დარწმუნებული უნდა იყოთ, რომ მთელს რეს-
პუბლიკაშიც კარგად მიდის საქმე. თუ თემში წესიერებაა; თუ
თემში განათლებაა, მთელს რესპუბლიკაშიც განათლებაა; თუ თემი
კმაყოფილია, მთელი რესპუბლიკაც კმაყოფილია. ერთი სიტყვით,
რესპუბლიკის მთელი კეთილდღეობა თემზე არის დამყარებული.“27
შემონახულია, სხვა, არერთი ავტორის ხატოვანი, შედარების ფორ-
მატში გადმოცემული შეფასებაც, რომელთა მიზანი, მათ შორის,
მოსახლეობისთვის თვითმმართველობის დანიშნულების გაზიარე-
ბა იყო.
შთამბეჭდავია ნიკოლაძის მიერ თვითმმართველობაბის მნიშვ-
ნელობის შეფასება. ის წერდა: „ერობის ყველაზე უმთავრესი
ღირსება ის არის, რომ ჩვენ საკუთარ საქმეს ჩვენვე გვავლევინებს,
ჩვენ პატრონათ ჩვენვე გვხდის და ეს გარემოება, მარტო ეს, ჩვენ
არასოდეს არ უნდა დავივიწყოთ! – გვამაღლებს კაცობის ხარისხ-
ზე, ადამიანის ღირსებას გვაძლევს და გვაჩვევს უმჯობეს, კაცურ
ცხოვრებას.“28 ანუ, მისი გადასახედიდან, ადგილობრივი თვითმ-
მართველობის უფლების რეალიზაცია ადამიანის ღირსებაზე გა-
დის.
სხვათა შორის, ილია ჭავჭავაძე თვლიდა, რომ, როგორც წესი,
თვითმმართველობის რეალიზაციის შედეგი გადაუსინჯავად
26 გომართელი ივ., თემი და მისი მოვალეობა (2), გაზეთი „ერობა“,N13 - 14,

1920, 13.
27 იქვე.
28 ნიკოლაძე ნ., ერობა, მისი დანიშნულება და წესდება, 1882, 21.
342
დადებითი იყო. მისი აზრით, ცხადია, რომ როგორიც უნდა იყოს

უმაღლესი მთავრობა-თვითმპყრობელობითი, მონარქიული წარმო-
მადგენლობითი, თუ რესპუბლიკის სახისა, – ერთშიაც, მეორეშიაც
და მესამეშიაც თვითმმართველობა მშვიდობიანად მოეწყობა, სა-
ზოგადო წყობილებას არამც თუ ხელს შეუშლის, არამედ ხელს
მოუმართავს, რადგანაც თვით ადგილობრივის საზოგადოების მო-
ჭირნახულეა და ამასთანავე უმაღლესის მთავრობის უკეთესი თვა-
ლი და ხელია, ყოველ კუთხემდე მიწვდენილი.29 ნიკოლაძეს მიაჩნ-
და, რომ დედამიწაზე ისეთი ერი არ მოიძებნება, რომელსაც თვითმ-
მართველობა არ მოხდენოდეს. დააკვირდით ერის ზნეს და ცხოვ-
რებას. თვითმმართველობის შემოღებიდან და შემოღების ათეული
წლის შემდეგ: ყველაფერში შეამჩნევთ ცვლილებას და გაუმჯო-
ბესებას, ზრდას და გაძლიერებას, არათუ მარტო საზოგადო საქმე
ძლევით იმოსება, კერძო წევრებზედაც, მათ ზრდილობასა და ზნე-
ზედაც ელვარებს თვითმმართველობის, ე.ი. თავისუფლების შუ-
ქი.30 მოგვიანებით, მათ პოზიციას იზიარებდა ფრონელი, რომლის-
თვისაც „თვითმმართველობა ისეთი რამ იყო, რომ ერთი ათად უმა-
ტებდდა კაცს ძალ-ღონეს, ერთი ათად უმატებდა ხალისს სამოქა-
ლაქო მოღვაწეობისთვის. კაცი თავისთავის გამგებელი, თავისა-
თვის მზრუნველი და პატრონი და არა სხვის ხელის შემყურველი და
მაცქერალი სრული მოქალაქეა, ჭეშმარიტი შვილია თავის ქვეყ-
ნისა. იგი ადვილად და უბრძოლველად არავის დაუთმობს თავის-
უფლებას და ავის თვალით უცქერის იმას, ვინც ეპოტინება მის უფ-
ლებას, ვისაც სურს მოუსპოს თვით-მმართველობა და გაჰხადოს
ყურმოჭრილ მონად.“31 როგორც ჩანს, უპირობოდ თვლიდნენ, რომ
თვით ადგილობრივი თვითმმართველობის შინაარსში დევს წარ-
მატება.
29 ჭავჭავაძე ი., ქება თვითმმართველობისა, ცხოვრება და კანონი, წერილი

მეოთხე, გაზეთი „ივერია“, 1877-1881.
30 ნიკოლაძე ნ., მოკლე მიმოხილვა მმართველობის სხვადასხვა ფორმათა,
1894, 108.
31 ფრონელი (ყიფშიძე) ალ., გაზეთი „ივერია“, N148, 13.07.1890, 1.
343
4. ყველას ინტერესი
დამოუკიდებელი საქართველოს მოაზროვნეებს სრულად ჰქონ-

დათ გაცნობიერებული, რომ ადგილობრივი თვითმმართველობა
უპირობო სიკეთე იყო მუნიციპალურ ერთეულში მცხოვრები ყველა
პირისთვის. ის წარმოადგენდა ადამიანებისთვის ხელშესახებ შე-
საძლებლობას საკუთარი ინტერესების შესაბამისად, თავისსავე
არჩეული ორგანოების დახმარებით, გადაეწყვიტათ საკითხები,
რომლებიც მათი ყოველდღიური ცხოვრების თანამდევი, და,
იმავდროულად სასიცოცხლო მნიშვნელობის იყო.
ა. ხალხის კეთილდღეობის პირობა
ქართული სახელმწიფოებრიობის გამოცხადებიდანვე, ადგი-

ლობრივი თვითმმართველობის ნამდვილი შინაარსით დამკვიდ-
რება მოსახლეობისთვის კეთილდღეობის თვალსაჩინო პირობად
განიხილებოდა. ჯერ კიდევ ილია ჭავჭავაძე იყო დარწმუნებული,
რომ „ამგვარი მმართველობა ხელს მეტად უმართავს ქვეყნის კე-
თილდღეობასა: ხალხს აფხიზლებს, ხალხს ჭკუასა და გონებას უხს-
ნის, რადგანაც საზოგადო მზრუნველობისათვის ხალისს უღვიძებს
და საზოგადო საქმისათვის სწურთნის და ავარჯიშებს. ამგვარი
მმართველობა ისეთის თვისებისაა, რომ, საცა კი სურს ადამიანს,
ყველგან და ყოველს ხალხში იხეირებს და ჩვეულებრივს ნაყოფს
მოიტანს. იქ, საცა მაგას გზა და ადგილი ჰქონია, ყველგან ცხოვ-
რება ადამიანისა აუყვავებია და მთავრობისათვისაც მძიმე ტვირთი
ქვეყნის გამგეობისა შეუმსუბუქებია, აუხსნია.32 მის მსგავსად,
ღლონტი თვლიდა, რომ ადგილობრივი თვითმმართველობა-ერობა
საზოგადოების სულია, განვითარებული ხალხის. როცა ერობის
მართველობას ხალხი დაიწყებს − მას ვერ დათრგუნავ. ერობის გან-
ხორციელება აუცილებელია... ერობის განხორციელება ბედითი
აუცილებლობაა, ფატალიზმია. იმიტომ რომ არათუ მასის, ხალხის
32ჭავჭავაძე ი., ქება თვითმმართველობისა, ცხოვრება და კანონი, წერილი

344
შეგნების განძია ის, არამედ ეკონომიურად აუცილებელიც. ეკონო-

მიკური ცხოვრებაც იქით მიისწრაფის, რომ საზოგადოების ხელში
გადავიდეს წარმოება, აღებ-მიცემობა, კულტურა.“33 ამასთან,
მნიშვნელოვანი იყო თვით ხალხს გაეცნობიერებინა საკუთარი
როლი ადგილობრივი თვითმმართველობის განვითარების პროცეს-
ში. შეუძლებლად მიიჩნეოდა „ერობის შემოღება საქართველოში,
მისი საქმეების გამტკიცება, თუ ერობის საკითხი სახალხო სა-
კითხად არ გადაიქცეოდა, თუ ხალხის ფართე წრეები თავის საქმედ
არ აღიარებდნენ მას იგი. ერობა არც ფუფუნების საკითხია და არც
უქმი კაცის გამოგონილი ოცნება... ვიდრე მშრომელი საზოგა-
დოება თავგამოდებით არ იბრძოლებს მისთვის, მანამდე ერობა თე-
ორეტიული საკითხი იქნება და არა პრაქტიკული ცხოვრების.“34
საპირწონედ, ადგილობრივი თვითმმართველობის განხორცი-
ელებაში თანამონაწილეობა, თითოეული ინდივიდისთვის პოზიტი-
ვის მომტანი იყო. „ერობას კიდევ სხვა ფრიად ძვირფასი სიკეთე
მოაქვს იმ ხალხისათვის, რომელიც ამ დაწესებულებით სარგებ-
ლობს. მე ვამბობ ერობის განმავითარებელ გავლენაზე ხალხის გო-
ნებისა და ზნეობისათვის.“35 პირველი რესპუბლიკის არაერთი
მოაზროვნე სწორედ ადგილობრივ თვითმმართველობის განვითა-
რებაში ხედავდა ახლადშექმნილი ქართული სახელმწიფოს ეკონო-
მიკური წინსვლის, მრეწველობის და მოსახლეობის კულტურულ
მდგომარეობის განვითარების შესაძლებლობას.
ბ. უარი წოდებრიობაზე-თვითმმართველობა ყველას უფლება
როდესაც საუბარია ადგილობრივი თვითმმართველობის უფლე-

ბის დემოკრატიულ არსზე, მნიშვნელოვანია „ყველას უფლებად“ მი-
სი გამოცხადება პირველი რესპუბლიკის პირობებში. ჯერ კიდევ
ილია ჭავჭავაძე წერდა: თვითმმართველობისათვის ყველა წოდე-
ბის კაცი ერთგვარად უნდა იყოს მიჩნეული. თვითმმართველობა

34 იქვე, 1915, 103.
35 ქართველიშვილი მ., ზოგიერთი შენიშვნები, დროება, N62, 21. 03. 1885,
1-2.
345
ერთი იმ ძალთაგანია, რომელიც აბია წარმატების უღელში და ეწე-

ვა სხვებთან ერთად. მაშასადამე, გამოკლება ვისიმე თვითმმარ-
თველობიდამ-დაუძლურებაა ღონისა, წარმატებისათვის მიმართუ-
ლისა. წარმატებისათვის, კეთილდღეობისათვის საჭიროა, რომ ყო-
ველნი ძალნი ერობისანი ერთად, ერთგვარად იყვნენ მიდრეკილნი
და მიწვეულნი. თვით წარმატებაც, განვითარებაც მაშინ არის ჭეშ-
მარიტი და ნაყოფიერი, როცა ყველანი ერთგვარად და ერთ სახით
სწვდებიან საერთო სიკეთეს, ერთგვარად და ერთ სახით გაჭირვე-
ბის უღელს ეწევიან და თანასწორად ინაწილებენ უფლებას და
მოვალეობას. საცა ეს არ არის, მაშინ ერთის ამაღლება, ერთის
კეთილდღეობა, − მეორის დამდაბლებაზედ, მეორის გაღარიბება-
ზედ არის ხოლმე ხშირად დამოკიდებული.36 „მცოდნე კაცებს“ ასევე
მიაჩნდათ, რომ „ერობის თვით მცნება ვერ ინელებს წოდებრივ და-
საწყისს, წოდებრივ განწყობილებას... უნდა იყოს უწოდებრიო ერო-
ბა, საჭიროა მოსპობა წოდებრივი განწყობილებისა და ყველა იმ
საერობო დებულებათა, რომელიც აგებულია წოდებრივ საფუძ-
ველზე.“37 ბუნებრივია, ილიასეული ხაზი „უწოდებრიო თვითმმარ-
თველობასთან“ დაკავშირებით მაქსიმალურად იყო გაზიარებული
1918-1921 წლების საკანონმდებლო და პრაქტიკულ ცხოვრებაში
ადგილობრივ თვითმმართველობასთან მიმართებით.
გ. უმცირესობების ინტერესების დაცვის მექანიზმი
ადგილობრივი თვითმმართველობის დემოკრატიული შინაარს-

ზე მსჯელობისას პირველი რესპუბლიკის მოღვაწეთა ნაშრომებსა
და საქმიანობაში, ხაზგასასმელია დამოკიდებულება უმცირესობის
ინტერესებისადმი. დამოუკიდებლობის გამოცხადების პირველივე
ეტაპზე საპროგრამო ამოცანად გამოცხადდა ადგილობრივ დონე-
ზე ეროვნული და ეთნიკური უმცირესობების ინტერესების დაცვა,
მათ შორის, მუნიციპალური ერთეულების ფარგლებში. დამფუძნე-
ბელი კრების მეოთხე სხდომაზე ევგენი გეგეჭკორმა მიანიშნა სა-

მეხუთე, გაზეთი ივერია, 1877-1881.
346
ქართველოს განაპირა კუთხეებში შექმნილ მძიმე სიტუაციაზე,

რომელიც ძირითადად უცხო ძალების მიერ იყო ისპირირებული და
ხაზი გაუსვა, რომ „ჩვენი მიზანია ამ კუთხეებში თავისებური გან-
ვითარების უზრუნველყოფა, ადგილობრივი ძალებით შინაური
მართვა-გამგეობის მოწყობა და დედა-სამშობლოსგან შეგნებულად
დაკავშირება.“ საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკის ხე-
ლისუფალთა აზრით, „ეროვნული შუღლის განელებაში, ერთა თა-
ნამშრომლობის დამყარებაში და მათ შერიგებაში ვერავითარი გან-
საკუთრებული კანონმდებლობა ვერ გააკეთებს იმდენს, რასაც გა-
აკეთებს სწორ და ნათელ პრინციპზე მოწყობილი თვითმმართვე-
ლობა“38 შესაბამისად, გადაიდგა პრაქტიკული ნაბიჯები ადგი-
ლობრივი თვითმმართველობის დონეზე ეროვნული და ეთნიკური
უმცირესობების ინტერესების დაცვის მიზნით.
განსაკუთრებული ზრუნვის საგანი ის ტერიტორიული ერთე-
ულები იყო, სადაც მოსახლეობის მნიშვნელოვანი შემადგენლობა
განსხვავებული ეროვნული და ეთნიკური ჯგუფის წარმომადგენ-
ლებისგან შედგებოდა, რადგან, იმავდროულად, თვითმმართვე-
ლობა პრობლემის მოგვარების, მშვიდობიანი თანაცხოვრების
გზად იყო მიჩეული. გაზეთი რესპუბლიკა წერდა: „...დიდი ყურად-
ღება უნდა მიექცეს ეროვნულ უმცირესობათა უფლების უზრუნ-
ველყოფას. თუ ჩვენ აფხაზეთსა და სამაჰმადიანო საქართველოში
არ განვახორციელებთ გამოცხადებულ თვითმმართველობას, ფრი-
ად გართულდება საქმე და ჩვენ ვერ შემოვიკრებთ ჩვენ გარშემო
გაფანტულ ელემენტებს“...39 საყურადღებოა, საქართველოს დამ-
ფუძნებელი კრების წევრის, ნათაძის წინადადება, რომელიც გუ-
ლისხმობდა იმგვარი თვითმმართველი ერთეულების შექმნას, რომ-
ლებიც რაც შეიძლება ერთგვაროვანი ყოფილიყვნენ ეროვნული შე-
მადგენლობის მხრივ. ამგვარ ტერიტორიულ ერთეულად მას
„ეროვნული თემი“ მიაჩნდა. ის თვლიდა, რომ „თუ განუხორციელე-
ბელია იდეალი: „ერთი ერი − ერთი სახელმწიფო“, თუ იდეალს და-
შორებულია ლოზუნგი: „ერთი ერი − ერთი ფედერაცია“, თუ მიზანს
38 ნათაძე ლ., ეროვნული საკითხი და თვითმმართველობა, ჟურნალი „ერო-

ბა და ქალაქი“, 1920, N6, 3.
39 გაზეთი „საქართველოს რესპუბლიკა“, 1919, დამატება N5.
347
სავსებით ვერ აღწევს შპრინგერ-ბაუერის „ერთი ერი − ერთი ოლ-

ქი“, ყველა ამ გეგმაზე ადვილი მისაღწევია გეგმა − „ეროვნული თე-
მი.“ იშვიათად თუ მოხდება, რომ თემების ამ სახით გამოჭრამ რა-
მენაირად დააბრკოლოს სახელმწიფოს ცხოვრება.“40 ეროვნულ უმ-
ცირესობათა „უზრუნველყოფის“ ხსენებული ქართული მოდელი ლ.
ნათაძემ კარლ კაუცკის, რუდოლფ შპრინგერისა და ოტო ბაუერის
თეორიულ ნაშრომებზე დაყრდნობით შეიმუშავა. მას მიაჩნდა, რომ
„ეროვნული თემი“ წარმატებით გაუძღვებოდა ადგილობრივ საქმე-
ებს, თემის თანამდებობის პირები ანუ ადმინისტრაცია „თემის
მცხოვრებთ მათთვის გასაგებ ენაზე დაელაპარაკებოდა“ და თემის
ფარგლებში მთელი ცხოვრება ისე მოეწყობოდა, რომ ეროვნულ-
კულტურული საქმეებიც დაუბრკოლებლად გადაიჭრებოდა.41 მას
მოხაზული ჰქონდა იმ ეროვნული თემების გეოგრაფიაც, რომლე-
ბიც შეიძლებოდა შექმნილიყო საქართველოს ტერიტორიაზე.
5. ხედვები თვითმმართველობის განმაპირობებელ ფაქტორებზე
პირველი დემოკრატიული რესპუბლიკის „მცოდნე კაცები“

განიხილავდნენ იმ ფაქტორებს, რომლებიც განაპირობებდნენ
ძლიერი ადგილობრივი თვითმმართველობის შესაძლებლობას სა-
ქართველოში და, იმავდროულად, თავისებურებებს, რომელიც
ქართულ წიაღში იჩენდა თავს. მათი აქტივობა მიმართული იყო შე-
საბამისი საზოგადოებრივი აზრის უზრუნველყოფისა და ცნო-
ბიერების ამაღლებისკენ, რაც თვითმმართველობის რეალური
შინაარსით დამკვიდრებისთვის აუცილებელ პირობას წარმოად-
გენდა.
ა. დამოუკიდებლობა
პირველი რესპუბლიკის ეპოქაში, რეალური თვითმმართველო-

ბის დამკვიდრებისკენ მყარი ნაბიჯები გადაიდგა. ბუნებრივია, მისი
40ნათაძე ლ., ეროვნული საკითხი და თვითმმართველობა, ჟურნალი „ერო-

ბა და ქალაქი“, 1920, N6, 12.
41 ბენდიანიშვილი ა., ეროვნული საკითხი საქართველოში, 1801-1921,
1980, 228.
348
დამოუკიდებელი საქმიანობის შესაძლებლობა აუცილებელ პირო-

ბად განიხილებოდა. კონსტიტუციური პროცესის თვალსაჩინო
მონაწილე, არსენიძე წერდა, რომ თავისი მოქმედების ფარგლებში
თვითმმართველი ორგანოების მდგომარეობა ისეთივე დამოუკი-
დებელი უნდა ყოფილიყო, როგორც ცენტრალური მთავრობის.
მთავარ კონტროლებლად და გამსწორებლად მხოლოდ ხალხი,
კანონი და სამართალი მიაჩნდა. სხვა ძალას უფლება არ ჰქონდა მის
მუშაობაში ხელი ეფათურებინა... მისი აზრით, თვითმმართველობა
თავის ფარგლებში ნამდვილი სახელმწიფო იყო სახელმწიფოში.42
რეალურად, ადგილობრივი თვითმმართველობა-ერობა, თემი, არის
ადგილობრივი ხალხის საჭიროების გამძღოლი და ადგილობრივ
საქმეთა ავტონომიური გამგე და პატრონი.43 ის თავისი მიზნებით,
თვით სიტყვის შინაარსით, უნდა იყოს ორგანიზაცია, რომელიც
უნდა გახდეს სარბიელი ხალხის, ფართო თვით მოქმედებისათვის.
მან ფართო ასპარეზი უნდა შექმნას საზოგადოებრივი ძალთა
საქმიანობისთვის, რომ სავსებით ამოწუროს შესაძლებლობა დემო-
კრატიის დახმარებისა და დაკმაყოფილებისა... თვითმმართველო-
ბის იდეა ვერასდროს ვერ შეიგუებს ცენტრის იმგვარად ჩარევას,
რომ მან გზა დაუხშოს ადგილობრივ ძალთა შემოქმედებით მუშა-
ობას.44 შესაბამისად, სწორედ დამოუკიდებლად საქმიანობის და
გადაწყვეტილების მიღების შესაძლებლობა განისაზღვრა თვითმ-
მართველობის არსებობის უცილობელ პირობად.
რასაკვირველია, ცენტრალური ხელისუფლების და მუნიციპა-
ლური ორგანოების ჰარმონიული თანაცხოვრება, თვითმმართვე-
ლობის დამოუკიდებლობის პრინციპთან წინააღმდეგობაში არ
განიხილებოდა. ითვლებოდა, რომ თემის მუშაობა იქითკენ უნდა
იყოს მიმართული, რომ არას შემთხვევაში არ დაურჩეს ადგილი
მთავრობისა და ხალხის დაპირისპირებას... თემს უნდა ახსოვდეს,
რომ დემოკრატიული რესპუბლიკა ისეთი წესწყობილებაა, სადაც
ხალხის ნებისყოფა უმაღლესი მბრძანებელია, მთავრობა კი მისი
42 არსენიძე რ., დემოკრატიული რესპუბლიკა, თბილისი, 2014, 30-31.

„ერობა“, N8, 1920, 13.
44 ნარი, ერობის მუშაობა, გაზეთი „ერობა“, N8, 1920, 16.
349
ამსრულებელი. აქ ხალხი ყველაფერია, ის არის წყარო და სათავე

ჩვენი რესპუბლიკის და მისი თემის ძლევამოსილებისა.45 ცენტრა-
ლური და ადგილობრივი ხელისუფლების თანაცხოვრება და იმავ-
დროულად დამოუკიდებლობა, მოაზროვნეთა შეხედულებით, იყო
წარმატებული სახელმწიფოს არსებობის მნიშვნელოვანი საფუძ-
ველი.
ბ. ტრადიციების მნიშვნელობა
1918-1921 წლების არაერთი მოაზროვნე საქართველოში ლოგი-

კურად მიიჩნევდა, რომ ადგილობრივი თვითმმართველობის
მოწყობა უნდა დაფუძნებოდა ეროვნულ ტრადიციებს. თვლიდნენ,
რომ მნიშვნელოვანი იყო თავისი წარსულის გათვალისწინებით
უნდა მომხდარიყო ადგილობრივი მართვისა და თვითმმართვე-
ლობის სისტემის ფორმირება. ჯერ კიდევ ილია ჭავჭავაძე მიანიშ-
ნებდა, რომ „უდიდესი მიზეზი ჩვენებურის მმართველობის უვარგი-
სობისა ის გახლავთ, რომ იგი არ არის აღმოცენილი და დამყა-
რებული ჩვენის სოფლის შინაურს მოწყობილობაზედ, მის ეკონო-
მიურს, ოჯახობრივს და საზოგადოებრივს ვითარებაზედ.“46 ნიკო-
ლაძე ადგილობრივ თვითმმართველობას ამართლებდა არა მარტო
პოლიტიკური, ეკონომიკური და სამართლებრივი თვალთახედვით,
არამედ იგი მიაჩნდა წინაპართა მიერ დატოვებულ ადათ-წესებისა
და თვისებების გადარჩენის საშუალებად.47 მითითებული „ბუმბე-
რაზების“ კვალდაკვალ, ღლონტი წერდა: „შეუძლებელია საქართვე-
ლოსთვის საჭირო ერობა დაუკავშიროთ რომელიმე სხვა ერისთვის
საჭირო ერობას, საერობო წყობილების ტიპს... საქართველო და
ქართველი ხალხი წარმოადგენს განვითარებულ, თავისებურ კულ-

12, 1920, 22.
მეხუთე, გაზეთი „ივერია“, 1877-1881.

47 ნიკოლაძე ნ., მოკლე მიმოხილვა მმართველობის სხვადასხვა ფორმათა,
1894, 108.
350
ტურას და ერობაც ამის შესაფერი უნდა იყოსო,48 რაც ხმამაღალი

განაცხადი იყო ეროვნულ თავისებურებებს მორგებული მუნიცი-
პალური ხელისუფლების დამკვიდრების აუცილებლობაზე.
უფრო მეტიც, ადგილობრივი თვითმმართველობის მოწყობისას,
გათვალისწინებული უნდა ყოფილიყო საქართველოს სხვადასხვა
რეგიონის ინტერესი და თავისებურება. მიაჩნდათ, რომ „ერობის
საქმეში შაბლონი შეუწყნარებელია, რაც გამოდგება თერგის ოლქ-
სა და ბაქოს გუბერნიაში სრულიად არ შეეფერება ბათომისა და
ქუთაისის გუბერნიას.“49 ადგილობრივი ცხოვრების პირობების
შესწავლა და ერობის ეროვნულ ცხოვრების მიხედვით მოწყობა
უპირობო გამოწვევად განიხილებოდა.
მეორეს მხრივ, მაშინდელ ექსპერტთა მხრიდან, საინტერესოა
ერობის სარგებლიანობის განხილვა ეროვნული კულტურის განვი-
თარებისათვის. თუ სათანადო პირობებში ჩავაყენებთ ერობას, თუ
ის არსებული მდგომარეობის და საზოგადოების ძალების ნამ-
დვილი გამომხატველი შეიქმნა-ერობა დიდ მოძრაობას გამო-
იწვევს, ადგილობრივ მოღვაწე ელემენტებს ცხოვრებისა თუ წარ-
მოების ყოველ დარგში გამოიყვანს და ეროვნული კულტურის სიმ-
ტკიცეს უზრუნველყოფს. საერობო მმართველობა საქართველოს-
თვის ისევე საჭიროა, როგორც თევზისთვის წყალი, როგორც ჩვენ-
თვის ჰაერი და საარსებო საგანი.50 იმ პერიოდის თვითმმარ-
თველობაზე მოფიქრალ ადამიანებს გაცნობიერებული ქონდათ,
რომ ტრადიციების გაუთვალისწინებლად შედეგი ვერ მიიღწეოდა
და ადგილობრივი მართვის რეალური სიკეთე თავს ვერ იჩენდა.
გ. არჩევნებით დაკომპლექტების უპირატესობა
მისწრაფება ადგილობრივი თვითმმართველობის დამკვიდრების

და განვითარებისკენ, მოაზროვნეთა ხედვით, ლოგიკურად, ბუ-
ნებრივად გულისხმობდა მუნიციპალური წარმომადგენლობითი
ორგანოების დაკომპლექტების − არჩევნების პრინციპს. ითვლებო-

49 იქვე.
50 იქვე, 64.
351
და, რომ „ერობა, საყოველთაო არჩევნებზე აგებული, ეს მკვიდრი

საძირკველია დემოკრატიზმის.“51 არსენიძე მოითხოვდა, რომ ად-
გილობრივი დაწესებულებები, გუბერნიის, მაზრის, საბოქაულოს,
და სხვა, რომელნიც მართვა-გამგეობის ორგანოებად ითვლებიან,
და მთავრობის განკარგულებით ცხოვრებაში გატარება აქვთ და-
კისრებული, ხალხისგან არჩეული და მისი ნდობით აღჭურვილი
იყოს ისე როგორც ცენტრალური დაწესებულებები.52 ამიტომ
ხალხთან, თავის ამრჩევლებთან, მუდმივი და განუწყვეტელი
კავშირი, რაც შეიძლება მჭიდროთ დაახლოვება მასთან და ამ გზით
ხალხის შეკავშირება თემის გარშემო ყველა სათემო თუ სახელმ-
წიფო საქმეებში ეს თემის უპირველეს მიზანს უნდა შეადგენდეს.53
ასეთ პირობებში მოხელეები თავის ხალხზე იქნებიან დამოკიდე-
ბული და მასზე ბატონობის მაგიერ მის ნამდვილ მსახურად გადა-
იქცევიან. აი ამ გზით განხორციელდება მთელ სახელმწიფოში
ხალხის თვითმპყრობელობა.54 შესაბამისად, იმ ეპოქაში, ყველაფე-
რი გაკეთდა იმისთვის, რომ პირველ ქართულ კონსტიტუციაში მკა-
ფიოდ განსაზღვრულიყო ადილობრივი თვითმმართველობის არ-
ჩევნების სამართლებრივი საფუძველი.
დამაბრკოლებლად განიხილებოდა შემორჩენილი, ამიერკავკა-
სიის საერობო დებულება, რომელიც საფუძვლად დაედო სამაზრო
და სათემო ერობათა არჩევნებს, რომლის ძალითაც, სამაზრო ერო-
ბის კონსტიტუცია და მის ხმოსანთა არჩევნები ხდებოდა წვრილ
ერთეულებისგან დამოუკიდებლად. მხოლოდ საგუბერნიო ერობა
ითვლებოდა გამაერთიანებელ ორგანოდ, რომელშიაც უნდა არჩე-
ულიყო ხმოსნები სამაზრო ერობის ხმოსანთა ყრილობის შემადგენ-
ლობისგან. გამოიკვეთა მოსაზრება, რომ ასეთი მდგომარეობა
უნდა მოისპოს, სამაზრო ერობის ყრილობა უნდა შედგეს წვრილი
51 ერთობა, N158, 25.07.1918.

52 არსენიძე რ., დემოკრატიული რესპუბლიკა, ქართული კონსტიტუციონა-
ლიზმის ქრონიკები, თბილისი, 2016, 61.
12, 1920, 22.

352
ერთეულების ხმოსნებისგან. მათი არჩევნები კი შეიძლება მოხდეს

პირდაპირ ხალხისაგან და არაპირდაპირ თემთა საბჭოსაგან მცხოვ-
რებთა რიცხვის პროპორციონალური წინხდომილობის თანახმად.
„მხოლოდ ასეთი პირობების დაცვით შესაძლებელია დამყარდეს
სამაზრო ერობასა და წვრილ ერთეულთა შორის ის ორგანული კავ-
შირი, რომელიც აუცილებელია ორთავე ამ დაწესებულების ნაყო-
ფიერი მუშაობისთვის.“55 არჩევითობა ქვედა დონეზეც კი, მკვეთ-
რად მიანიშნებდა დემოკრატიული თვითმმართველობის სურვილ-
ზე და განაპირობებდა მოსახლეობის ნების შესაბამისად ფორმირე-
ბული წარმომადგენლობითი ორგანოების რეალობას.
დ. ხალხის ჩართულობის მნიშვნელობა
ძალიან მნიშვნელოვანი ფაქტორი, რომელზეც პირველი რეს-

პუბლიკის მოაზროვნეები მიანიშნებდნენ ეფექტური ადგილობ-
რივი თვითმმართველობის უზრუნველყოფისთვის, იყო მოსახლეო-
ბის ჩართულობა ადგილობრივი თვითმმართველობის განხორცი-
ელებაში. ჯერ კიდევ ილია ამბობდა: თვითმმართველობის დედა-
აზრი იგია, რომ ადგილობრივი საქმენი თვით ადგილობრივ მცხოვ-
რებთაგან განიგებოდეს. ისტორია ამტკიცებს, რომ თვითმმარ-
თველობა უკეთესი წამალია ხალხის ყოველგვარი საჭიროებისა, სა-
ცა უნდა დარგათ იგი, ყველგან ხეირობს, ინგლისშიც, საცა დიდკა-
ცობა ყოვლის წყობის საფუძველია, ამერიკაშიც, საცა განუსაზღვ-
რელი თანასწორობა სახელმწიფოს ქვაკუთხედია, იქაც, საცა იმის-
თანა პატარა ქვეყანაა, როგორიც შვეიცარიაა.56 1918-1921 წლებ-
შიც გაისმოდა მოწოდება, რომ დემოკრატიულ სახელმწიფოში
ამოძრავებული უნდა იყოს დიდიც და პატარაც, შეძლებულიც და
შეუძლებელიც, ნასწავლიც და უსწავლელიც. თითეული პიროვნება
უნდა გრძნობდეს, რომ ის საზოგადო საქმეშია ჩართული, სხვასთან
55 ღლონტი ვ., ჩვენი ერობის საფეხურები და კომპეტენცია, ერობა და

ქალაქი, ორკვირეული გამოცემა მუნიციპალური კითხვების შესახებ, N1-
2, 1919, 7.
მეხუთე, გაზეთი „ივერია“, 1877-1881.
353
ერთად საქმობს, ასრულებს თავის დანიშნულებას და მონაწილე-

ობას იღებს საერთო პასუხისმგებლობაში.57 იგივე მოსაზრება აქ-
ტიურადაა გაზიარებული პირველი რესპუბლიკის სხვა მოქალა-
ქეების მიერ. „თვით ხალხი უნდა გახდეს ფაქტიური მოქმედი პირი
საერობო მუშაობისა. ეს იმისთვისაც არის საჭირო, რომ თვით
ერობას არ დაეკარგოს ნდობა ხალხის თვალში. თუ მარტო ინტე-
ლიგენცია იქნა ხელმძღვანელი საერობო მუშაობისა და მასა კი ამი-
სი მაყურებელი და მაცქერალი, ცხადია იგი თავის და თავად ნელ-
ნელა გულს აუცრუებს ერობას და დაკარგავს მისდამი პატივის
ცემას“58 წერდა ნარი. ის მოუწოდებდა რაც შეიძლება ხშირად
უფასო საუბრების გამართვისკენ ერობის მიზნებსა და დანიშ-
ნულებებზე, რომლის ფარგლებშიც ხალხისთვის გასაგები ენით
მოხდებოდა მისი სიკეთეების განმარტება. ასეთი აქტივობა მიმარ-
თული იყო მოსახლეობის მიერ ადგილობრივი თვითმმართველობის
შესისხლხორცების ხელშეწყობისკენ.
ე. ხედვები საკანონმდებლო რეგულირებაზე
პირველი რესპუბლიკის მოაზროვნეები ადგილობრივი თვითმ-

მართველობის აღიარების და ეფექტური რეალიზაციის აუცილე-
ბელ პირობად სრულფასოვანი სამართლებრივი ბაზის შექმნას გა-
ნიხილავდნენ, რომლის ფარგლებშიც უნდა მომხდარიყო მუნიციპა-
ლური ინსტიტუტის თითოეული კომპონენტის მყარ სამართლებ-
რივ ჩარჩოში მოქცევა.
ვ. კონსტიტუციური მოწესრიგების მნიშვნელობა
პირველ რიგში, ადგილობრივი თვითმმართველობის გარანტი-

რებისთვის, მისი სტატუსის მოწესრიგებას სავალდებულოდ
განიხილავდნენ კონსტიტუციის ფარგლებში. უფრო მეტიც, ადგი-
ლობრივი თვითმმართველობის ძირითადი უფლების აღიარების
57 ერობა და სოფელი, „ერთობა“, N88, 21.04.1920.

354
პარალელურ პროცესად „კონსტიტუციური სიმტკიცის“ საჭირო-

ებას ხედავდნენ.59 ასეთი ხედვა, ბუნებრივი იყო, რადგან გაცნობი-
ერებული ჰქონდათ „ძალაუფლების იდეოლოგია“, რომ იგი ყო-
ველთვის მიისწრაფის გაფართოებისკენ და ამიტომაც, თუ ცენ-
ტრალურ ორგანოთა უფლება არ იქნა მათი კონსტიტუციით გან-
საზღვრული, უეჭველია, რომ უკანასკნელები შეასუსტებენ ადგი-
ლობრივ ორგანოთა მოღვაწეობას.60 დასაფასებელია, რომ, იმთა-
ვითვე, ადგილობრივი თვითმმართველობისთვის კონსტიტუციური
ჩარჩოს მორგება, ცენტრალური ხელისუფლების ჩარევისგან და-
ცვის მნიშვნელოვან ბერკეტად გამოცხადდა.
ზ. მიმდინარე კანონმდებლობა
მნიშვნელოვან გამოწვევად იქცა სრულფასოვანი სამართალ-

შემოქმედება მუნიციპალური ინსტიტუტის კანონისმიერ ჩარჩოში
მოსაქცევად. „მცოდნე კაცები“ მიიჩნევდნენ, რომ კანონმდებლო-
ბის რეფორმირება მნიშვნელოვანი და გარდაუვალი იყო. მოცემუ-
ლობა, რომ ერობა ცდილობდა რამდენადაც შესაძლებელი იყო და-
ყრდნობოდა არსებულ კანონმდებულებას და სურდა იქ გამოენახა
უფლებრივი საწინდარი, თავისი ვინაობის და რაობის გადასარ-
ჩენად, თავისი მოღვაწეობის ნათელსაყოფელად, ვეღარ პასუხობ-
და ახალ გამოწვევებს. მათი აზრით, არსებული კანონის მითი-
თებული მიზნისთვის გამოყენება, დროებითი დებულებით ამგვარი
სარგებლობა, მეტისმეტად ხელოვნურ პირობებში წარმოებდა,
მრავალ უფლებრივ სიყალბეს და გაუგებრობას ჰქმნიდა და რაც
მთავარია, სრულიად ვერ აკმაყოფილებდა გაერთიანებული მმარ-
თველობის და თვითმმართველობის გარდაუვალ მოთხოვნილე-
ბას.61 უფრო მეტიც, შეიმჩნეოდა კოდიფიცირებული დოკუმენტი-
59 ელიანი ნ., დემოკრატია და თვითმმართველობა, გაზეთი „ერობა“,N5,

1920, 12.

61 საქარელი ნ., ფიქრები საერობო თვითმმართველობაზე (2), გაზეთი
„ერობა“,N10, 1920, 12.
355
სადმი ერთგვარი სიმპათია, რომელშიც, ორდონიანი თვითმმარ-

თველობის პირობებში, თავი უნდა მოეყარა ყველა მარეგული-
რებელ ნორმას სისტემურად. საქარელი, რომელიც საერობო თვით-
მმართველობებს იკვლევდა, ხაზს უსვამდა, რომ უნდა შემუშავე-
ბულიყო და განხილულიყო არა ცალ-ცალკე პროექტები სხვა და
სხვა საერობო ერთეულებისა, არამედ ერთი სრული კანონ-
პროექტი, ერთი მთლიანი საერობო დებულება, შემცველი და გამრ-
კვეველი ერობის ორივე საფეხურის უფლებრივი მდგომარეო-
ბისა.62 დასაფასებელია, პირველი რესპუბლიკის მოაზროვნეების
დამოკიდებულება კოდიფიცირებული, ეფექტური, ადეკვატური
კანონმდებლობის აუცილებლობასთან მიმართებით, რომელიც
მიმართული იყო ადგილობრივი თვითმმართველობის სრულფასო-
ვან განხორციელებაზე.
6. შეხედულებები სახელმწიფო და
თვითმმართველობის ინტერესთა კავშირსა და მიჯნაზე
ზოგადად, მუნიციპალურ სამართალში ერთ-ერთი საკვანძო სა-

კითხი სახელმწიფო და ადგილობრივი თვითმმართველობის ინტე-
რესების გამიჯვნაა, ისე, რომ არც ერთი არ „დაზარალდეს“. გასა-
კვირი არაა, რომ ეს პრობლემა სიღრმისეული განხილვის საგანი
გახდა პირველი რესპუბლიკის დროსაც. გაცნობიერებული ჰქონ-
დათ, რომ „კომპეტენციის დანაწილება მეტისმეტად რთულ და
ძნელ საკითხს წარმოადგენს. უეჭველია, რომ ზოგიერთ შემთხვე-
ვაში დამოკიდებულება ორგანოთა შორის ეწყობა ბრძანებლობით,
რომელიც გამომდინარეობს მხოლოდ და მხოლოდ ცენტრისგან. ეს
ხდება საჭირო იმ შემთხვევაში, როცა სახელმწიფოებრივი ინტერე-
სები მოითხოვენ მთელი სახელმწიფო ტერიტორიის სივრცეზე და-
მყარებულ იქნეს ერთიანი მოღვაწეობა და შეიქმნას საერთო პირო-
ბები სახელმწიფოს ეკონომიკური და პოლიტიკური ძლიერების
62 იქვე, 13.
356
განვითარებისთვის.“63 როგორც ჩანს, სრულიად ლოგიკურად, მი-

იჩნევდნენ, რომ როგორი მნიშვნელოვანიც არ უნდა ყოფილიყო
ადგილობრივი თვითმმართველობის ეფექტი დემოკრატიული სა-
ხელმწიფოს მიზნებისთვის, უპირატესად სახელმწიფო სუვერენი-
ტეტი რჩება. აღნიშნული წითელ ზოლად მიყვება 1918-1921 წლებ-
ში განვითარებულ მსჯელობებს.
ა. გამიჯვნა სახელმწიფო ხელსუფლებისგან
ერთ-ერთი მნიშვნელოვანი საკითხი, რომელიც მსჯელობის სა-

განი გახდა პირველი რესპუბლიკის პერიოდში და გამორჩეულად
დასაფასებელია, სახელმწიფო ხელისუფლების მკაცრი გამიჯვნაა
ადგილობრივი თვითმმართველობისგან. გაცნობიერებული ჰქონ-
დათ, რომ ერობა „ცხოვრების კანონიერი შვილი“ იყო, არა მხოლოდ
სოციალური, პოლიტიკური, ზნეობრივი, თვით ეკონომიური ცხოვ-
რების მიერ წამოყენებული... და თუ პოლიტიკის სფეროში შევი-
დოდა დაკარგავდა თავის ნამდვილ მნიშვნელობას. ეს განასხვა-
ვებდა პოლიტიკური თვითმმართველობიდან ადმინისტრაციული
თვითმმართველობას.64 თვითმმართველ ორგანოებსა და ცენტრს
შორის კომპეტენციის სავსებით განსაზღვრას მნიშვნელოვან სა-
კითხად განიხილავდნენ, რადგან თვლიდნენ, რომ „მისი გადადება
ერთგვარადვე ვნებს, როგორც ადგილობრივ თვითმმართველ ერ-
თეულებს, ისე ცენტრსაც, განუსაზღვრელობა კომპეტენციისა ძა-
ლიან ხშირათ ბადებს გაუგებრობას, გაუგებრობას კი შედეგად
ყოველ მიზეზის გარეშე ზიანი მხოლოდ და მხოლოდ დემო-
კრატიისთვის მოაქვს.“65 მსგავსი შეფასებები ბუნებრივია, სხვა-
გვარად, ადგილობრივი თვითმმართველობის ჭეშმარიტი შინაარ-
სის გაგება წარმოუდგენელიც იყო.

ებთა შორის, ქართული სამართლის კლასიკა, წიგნი I, თბილისი, 2017, 140-
141.
357
მოაზროვნეების აზრით, ცენტრალურ მთავრობას თავისი მოვა-

ლეობები უნდა შეესრულებინა, ადგილობრივს თავისი. მათი ფუნქ-
ციები, საკეთებელი საქმეები, მოვალეობები კანონით უნდა ყოფი-
ლიყო მკაცრად განსაზღვრული.66 საკანონმდებლო დონეზე თუ
ესეებსა და სტატიებში „მცოდნე კაცები“ მკაფიოდ მიანიშნებდნენ
იმაზე, რომ მთავრობის ზეგავლენას შეეძლო თვითმმართველობის
დემოკრატიული მოღვაწეობისთვის „ფრთა შეეკვეცა“ და „აკრძალ-
ვა დაედო“, რაც შესაბამისი პირობების არსებობისას, გამართლე-
ბული იქნებოდა.
მარგველაშვილის მოსაზრებით, თვითმმართველობათა მიზნები
ისეთის ხასიათის არიან, რომ ადვილად ისაზღვრება ადგილობრი-
ვად, როგორც საგნობრივი, ისე ეკონომიკურ საშუალებათა თვალ-
საზრისით. ყოველ კერძო შემთხვევაში გადამწყვეტი მნიშვნელობა
აქვს მიჩნეულ ხალხის ადათს, საჯარო უფლებას, კულტურის სი-
მაღლეს, თვითმმართველობათა ორგანიზაციას და ხალხის თვითმ-
მართველობისთვის მომზადებას.67 თვითმმართველობის მიზნები,
საშუალებანი და ვალდებულებანი ვიწროთ შემოფარგლულია, რო-
გორც საგნობრივათ, ისეა ადგილობრივათ. კიდევ მეტი, უმთავ-
რესი დარგები თვითმმართველობათა მოღვაწეობისა ექვემდება-
რება სახელმწიფოს ზედამხედველობას.68
სფეროთა გამიჯვნაში მეტ სირთულეს ხედავდა ნანეიშვილი,
რომელსაც მიაჩნდა, რომ სფეროების განაწილებას მეტისმეტად
პრობლემატური ხასიათი აქვს, რადგან თვით იმ საზღვრებს, რომ-
ლებიც სახელმწიფო ორანოებთა და ადგილობრივ ორგანოებთა
შორის გაგვყავს არამც თუ მუდმივი ხასიათი აქვთ, არამედ ეს
საზღვრები, ყოველ განსაზღვრულ მომენტში არ წარმოადგენს
დემარკაციონულ ხაზს. ამ საკითხების გამორკვევის შემდეგ უნდა
იქნეს ნაჩვენები, თუ რამდენად არიან ადგილობრივი ორგანოები


შესახებ, N7-8, 1919, 4.
68 იქვე, 3.
358
მოწოდებული სახელმწიფო მიზნების განსახორციელებლად.69 მი-

უხედავად იმისა, რომ მათი აზრით თვითმმართველობის მოვალე-
ობანი და მათი სამოქმედო გეგმა ბუნებრივად შემოფარგლული
იყო ადგილობრივი ცხოვრების განსაკუთრებული პირობებით, მა-
ინც რთული იყო განსაზღვრული ხაზის გავლება სახელმწიფოსა და
თვითმმართველობათა საკითხებს შორის.
უნდა აღინიშნოს, რომ ცალკეულ შემთხვევებში, გვხვდება და-
მოკიდებულება, რომელიც ცენტრალური ხელისუფლების ცალსახა
უპირატესობაზე მიანიშნებს. საინტერესო მინიშნებას აკეთებს
მარგველაშვილი. ის განმარტავს, რომ სახელმწიფო თავის ნების-
ყოფასა, გადაწყვეტილებასა და მოქმედებაში სრულად დამოუკი-
დებელია რაიმე მასზე მაღალ ერთეულისგან... თვითმმართველობა
კი წარმოადგენს ერთ-ერთ ხელის მომწყობ დამხმარე ორგანოს
სახელმწიფოსათვის. მართალია, თვითმმართველობას აქვს იძულე-
ბითი ძალა თავის წევრებზე, ყველაზე ვინც მის სათვითმართველო
ფარგლებში ბინადრობს, მაგრამ ეს ძალა მას ეკუთვნის უფლებ-
რივად სახელმწიფოს მიერ. ნანეიშვილი ხაზს უსვამდა, რომ ადგი-
ლობრივ ორგანოთა კომპეტენცია არამც და არამც არ უნდა იყოს
იმდენად გაფართოებული, რომ ეკარგებოდეს მნიშვნელობა სხვა
სახელმწიფოებრივ დაწესებულებებს, რადგან სწორი, რაციონალუ-
რი სახელმწიფო მმართველობა შესაძლოა მხოლოდ სხვადასხვა რი-
გის ორგანოთა შორის შრომის განაწილებით.70 შეჯამებისთვის შე-
იძლება ვთქვათ, რომ, როგორც წესი, ავტორები ძირითადად მი-
ანიშნებდნენ სახელმწიფო ინტერესის უპირატესობაზე, რაც უც-
ნაური არაა.
ბ. უფლებამოსილებათა კლასიფიკაცია
უდავოდ თვალსაჩინოა მსჯელობა, რომელიც მიმართულია მუ-

ნიციპალური უფლებამოსილებების გამიჯვნისკენ. გახსენებად
ღირს ილია ჭავჭავაძის დამოკიდებულება ადგილობრივი სტრუქ-

70 იქვე, 157.
359
ტურების ფუნქციების მოცულობისადმი. ის წერდა, რომ თვითმ-

მართველობის დადგენისათვის ყველაზე ძნელი იმ ზომის პოვნაა,
რომლითაც საერთო სახელმწიფო საჭიროების საქმენი მიეზომება
ხოლმე სახელმწიფოს მთავრობასა, და საზოგადოებრივი კი − ადგი-
ლობრივ საზოგადოებასა. ამ ორთა შუა ნამდვილის საზღვრის პოვ-
ნაც ძნელია, იმიტომ-რომ თვით ბუნებითად ამ ორივე საჭიროების
ძაფები ერთი-ერთმანეთში ჩართულ და გადაბმულ არიან, თუ
ყოველისფერში არა, ბევრში მაინცა... ღირსება და სიკეთე შინა-
განის მმართველობისა ჯერ იმაზედ არის დამოკიდებული, რომ
განაწილებულია თუ არა სახელმწიფოსა და საზოგადოებას შორის
მათდამი კუთვნილთა საქმეთა გამგეობა, და თუ განაწილებულია-
როგორ და რამოდენის სიმართლით არის ეგ მომხდარი...71 იგი ასე-
ვე მკაფიოდ მიანიშნებს, რომ რაც სახელმწიფოს საერთოს ვითა-
რებას არ შეადგენს, იგი თვითმმართველობის უცილო კუთვნი-
ლებაა. თვითმმართველობა თავის ადგილას ყოველის შინაურის სა-
ქმის გამგებელია და მეოხე; ყოველივე საერთო სახელმწიფო ხარ-
ჯის და სამსახურის ადგილობრივთა მცხოვრებთა შორის განმაწი-
ლებელია, ადგილობრივის საზოგადოების რიგისა და წესის დამ-
წყობია, მისის ზნეობის, პატივის, ქონების, განათლების და ერთობ
კეთილდღეობის მზრუნველია. ყოველივე ამის მომქმედია იმოდე-
ნად, რამოდენადაც ყოველივე ეს მის სამმართველოს წრეში მცხოვ-
რებთა განკერძოებით შეეხება და არ ეწინააღმდეგება საერთო სა-
ხელმწიფო კანონსა და განკარგულებასა...72 დიახ, ერთგვარ გამო-
წვევას წარმოადგენდა ზღვარის გავლება სახელმწიფოს და ადგი-
ლობრივი თვითმმართველობის უფლებამოსილებების ფართო
სპექტრში და მათი მიკუთვნების საკითხის ჯეროვნად გადაწყვეტა.
ნანეიშვილის მოსაზრებებში ერთმნიშვნელოვნად იკითხება უფ-
ლებამოსილებათა მისეული კლასიფიკაცია. იგი მიანიშნებს, რომ
„ახალ ადგილობრივ დაწესებულებების შემოღებასთან ერთად,
ჩვენ უნდა შევეხოთ მათ მატერიალურ კომპეტენციას. ე.ი. დავა-
სახელოთ ისეთი სახელმწიფო მოღვაწეობის სფეროები, რაც განსა-

72 იქვე.
360
კუთრებულად მინიჭებული აქვთ ცენტრალურ დაწესებულებებს.

ამის შემდეგ უნდა აღვნიშნოთ ისეთი სფეროები, სადაც ვითარდება
ან შეიძლება განვითარდეს მეტოქეობა ცენტრალურ დაწესე-
ბულებებს და ადგილობრივ ორგანოთა შორის; და ბოლოს, ისეთი
სფეროები, რომელნიც სავსებით უნდა იქნან მინდობილი ადგი-
ლობრივ ორგანოებზე.“73 ანუ, ფაქტობრივად მიანიშნებს უფლება-
მოსილებებზე, რომელსაც სახელმწიფო „იტოვებს თავის ხელში“,
ასევე ერთობლივ და ექსკლუზიურ უფლებამოსილებებზე. ამას-
თან, იგი კონკრეტული მაგალითების საფუძველზე განიხილავს გა-
მიჯვნის კრიტერიუმებს.
გ. არჩევანი „ორდონიანობის“ სასარგებლოდ
როდესაც საუბარია პირველი რესპუბლიკის პერიოდში სრულ-

ფასოვანი ადგილობრივი თვითმმართველობის დამკვიდრების
მცდელობაზე, გვერდს ვერ ავუვლით დებატებს, რომელიც ერთ-
დონიან და ორდონიან თვითმმართველობას შორის არჩევანს უკავ-
შირდებოდა. იყო მოსაზრებები, რომლებიც ერთდონიან თვითმმარ-
თველობის არჩევანზე იყო მიმართული. მაგალითად, ნანეიშვილი,
ერთგვარად, „რთული“ თვითმმართველობის წინააღმდეგი იყო და
თვლიდა, რომ „თუ მივიღებთ მხედველობაში, თუ როგორი მცირეა
საქართველოს სახელმწიფოს ტერიტორია და როგორი ერთფე-
როვანია პერიფერიისა და ცენტრის მცხოვრებნი, როგორც კულ-
ტურული, ისე პოლიტიკური მისწრაფებებით, ზოგიერთი მცირე
შემთხვევების გამოკლებით, არ არის არაფერი საჭიროება, რომ
შევინარჩუნოთ ისეთი დაწესებულებანი, რომელნიც გაიჩხირება
მაზრის ერობებსა და ცენტრალურ დაწესებულებათა შორის.74 მას
მიაჩნდა, რომ მმართველობა უნდა ყოფილიყო მარტივი და უბრა-
ლო და ამისათვის უნდა გაეუქმებინათ საგუბერნიო დასწსებულე-
ბანი, რომელთაც შუამავლის ადგილი უჭირავს ცენტრალურ და
ადგილობრივ ორგანოთა შორის და მათი შენახვა იწვევდა ზედმეტ

74 იქვე, 143.
361
სახელმწიფოს ხარჯებს. ორდონიანობა ვრცელი ტერიტორიის მქო-

ნე სახელმწიფოებისთვის იყო მისაღები.75
განსხვავებული მოსაზრება ჰქონდა გერსამიას, რომელიც პრაგ-
მატულად ხედავდა თვითმმართველობის ორი დონის არსებობას.
ის სვამდა კითხვას და პასუხობდა: „მსხვილი საერობო ერთეულები-
სამაზრო ერობები რისი ღა მაქნისი არიან? იმათაც ხომ ისეთივე
ფუნქციები ახასიათებთ? მართალია იმათაც უმთავრესად ესა და
სხვა ასეთი ფუნქციები ახასიათებთ, მაგრამ უფრო დიდი, საერთო
მასშტაბით. ამას გარდა, სამაზრო ერობებს უმთავრესად დაკისრე-
ბული აქვთ საერთო ხელმძღვანელობა სასოფლო საქმეებისა
მაზრაში და ერთნაირის მზრუნველობით გაუმჯობესება სასოფლო
ცხოვრებისა.“76
იგი ერთ საინტერესო არგუმენტსაც განიხილავდა საკუთარი
პოზიციის დამაჯერებლობისთვის. კერძოდ, ის წერდა, რომ დემო-
კრატიულ რესპუბლიკაში წვრილი საერობო ერთეულების არსებო-
ბა მეორე მხრივაც არის აუცილებელი. წვრილი ერთეულების არ-
სებობით ხალხი თვითონ უახლოვდება სახელმწიფო მმართვე-
ლობის საქმეს და თვითონ ხდება აქტიური სახელმწიფო მოღვაწე,
სახელმწიფოს მმართველი.77 მან ასევე ჩამოაყალიბა ძალზე საინ-
ტერესო ორდონიანი თვითმმართველობის საკუთარი თეორიული
მოდელი, თანაბარუფლებიანი თვითმმართველი ქალაქების პრინ-
ციპით.
ხაზგასასმელია, რომ, გამონაკლის შემთხვევაში, მსჯელობა მე-
სამე დონეზეც მიმდინარეობდა, რაც ნეგატიურად შეაფასა ღლონტ-
მა, რომელმაც ხაზი გაუსვა: „ჩვენს პატარა საქართველოს ტერი-
ტორიის სიმცირის გამო სრულებიდ არ ესაჭიროებოდა ერობის მე-
სამე საფეხური და ამიტომ რესპუბლიკის პარლამენტმა სრულებით
სამართლიანად უარი თქვა საგუბერნიო ერობაზე და მისი ვალ-
75 იქვე, 141.
76 გერსამია სერ., საერობო წვრილი ერთეულები, ანუ თემები, გაზეთი
„ერობა“, N1–2, 1921, 20.
77 იქვე, 21.
362
დებულებანი გაუნაწილა ცენტრსა და სამაზრო ერობას. დასტოვა

ორი საფეხური: სამაზრო ერობა და წვრილი ერთეულები.“78
ორდონიან თვითმმართველობის რეალობაზე ერთგვარი პასუხი
ნოე ჟორდანიამ გასცა: „ჩვენ პირველად დავაარსეთ სამაზრო ერო-
ბები, შემდეგ კი შეუდექით თემების შექმნას. ასეთი პოლიტიკა
აუცილებლობით იყო ნაკარნახევი: ჩვეულებრივად ჯერ უნდა
მომხდარიყო თემების მოწყობა. თემები – ეს ის ორგანოებია, რომ-
ლებიც ყველაზე უფრო ახლოს დგანან ხალხთან და რომელზედაც
ემყარება სახელმწიფო; ამიტომ მეტი სახელმწიფოებრივი უფლე-
ბები იმათ უნდა ეკუთვნოდეთ. მთავრობის საუმჯობესო დასაყრ-
დენი ორგანო თემებია. ჩვენც განზრახვა გვაქვს, გავაფართოვოთ
თემების უფლება და უკანასკნელი სათანადო იურიდიულ ნორმაში
ჩამოვასხათ. მთავრობას არ ეშინია ხალხის გაძლიერების, ამიტომ
იგი ცდილობს, გააძლიეროს თემები და შემდეგ შეაკავშიროს ისინი
ძლიერ ერობათა ცენტრში...“79 იმ პერიოდისთვის, ორდონიანობაზე
არჩევანი დამაჯერებლად გამოიყურებოდა.
ცალკე განიხილებოდა უფლებამოსილებათა გადანაწილების სა-
კითხი თვითმმართველობის დონეებს შორის. თვლიდნენ, რომ
წვრილი ერთეულების დანიშნულება და მნიშვნელობა, მათ შორის,
უნდა გამოხატულიყო ამ თვითმმართველი ერთეულის შესაფერისი
კომპეტენციით აღჭურვაში, თავის ტერიტორიაზე. მას უნდა ჰქო-
ნოდა სრული უფლება თავად მოეწყო და განეხორციელებინა ადგი-
ლობრივი საქმეები. თემთა გამაერთიანებელ ორგანოს-მაზრას უნ-
და ჰქონოდა ხელმძღვანელის და კონტროლის უფლება.80 დონეებს
შორის უფლებამოსილებათა გამიჯვნაზე, მით უფრო ქვედა დონის
78 ღლონტი ვ., ჩვენი ერობის საფეხურები და კომპეტენცია, ერობა და

ქალაქი, ორკვირეული გამოცემა მუნიციპალური კითხვების შესახებ, N1-
2, 1919, 7.
79 ჟორდანია ნ., მთავრობის საშინაო და საგარეო პოლიტიკა, მოხსენება
თფილისის სოციალ-დემოკრატიულ ორგანიზაციათა კონფერენციაზე,

09.12.1919.
80 ღლონტი ვ., ჩვენი ერობის საფეხურები და კომპეტენცია, ერობა და ქა-
ლაქი, ორკვირეული გამოცემა მუნიციპალური კითხვების შესახებ, N1-2,

1919, 9.
363
შესაბამისი ფუნქციებით აღჭურვაზე, აქცენტი ლოგიკური იყო

ეფექტური თვითმმართველობის ფუნქციონირებისთვის.
7. ზედამხედველობა თვითმმართველობაზე
აღსანიშნავია, რომ დამოუკიდებელი საქართველოს პირობებში

განხილვის საგანი იყო ადგილობრივ თვითმმართველობაზე ზედა-
მხედველობის მექანიზმი, რომელთა ფარგლებთან დაკავშირე-
ბითაც ფართო დისკუსიები იყო გაჩაღებული. ამ მხრივ, გამორჩე-
ული იყო მარგველაშვილი. ის ხაზს უსვამდა, რომ თვითმმარ-
თველობათა მოქმედებაზე ზედამხედველობის, კონტროლის უფ-
ლება უკვე de natura ეკუთვნის სახელმწიფოს... რადგან დამაზარა-
ლებელი, გამფლანგველი მოქმედება, რომელიმე სათვითმმართვე-
ლო ერთეულისა ან მისი რომელიმე ორგანოსი ძალზე დააზა-
რალებდა თვით სახელმწიფოს. იგივე ავტორმა, გამოყო ფინასური
სფერო, სადაც სახელმწიფოს ჩარევა იყო გამართლებული. კერ-
ძოდ, პირველი, თვითმმართველობის მიერ მიღებულ ფინანსური
ზომების შესაძლო საფრთხის გამო,81 და მეორე, თვითმმარ-
თველობების ისეთი ფინანსური ოპერაციების გათვალისწინებით,
რომელთაც შესაძლოა მცხოვრებთა თუ თვითმმართველობის გა-
ღარიბება მოჰყოლოდა.82 ასევე, როგორც მარგველაშვილი ამბობ-
და, სახელმწიფოს თადარიგი უნდა დაეჭირა თვითმმართველობათა
მიმართ, პოლიტიკურის მიზნით, რომ საყოველთაოდ მოქალაქე-
ობრივი წესრიგი და მშვიდობიანობა ნაძალადევად არ დარღვე-
ულიყო რაიმე ბოროტი განზრახვით.83 იგივე პოზიციას იზია-
რებდნენ რიგი ავტორები და, ცალკეულ შემთხვევებში, სახელმწი-
81 მაგალითად, თვითმმართველობის სრული თავისუფლების შემთხვევაში

რისკი გადასახადების გაწერის დროს.
82 მაგალითად, საკუთრების გაყიდვა, დიდი ვალების აღება, ანგარიშების
უსწოროთ გაძღოლა და სხვა.

83 მარგველაშვილი ტ., სათვითმართებლო ერთეულები დასავლეთში,
კავკასიის ქალაქი, ორკვირეული გამოცემა თვითმმართველობათა კითხვე-

ბის შესახებ, N7-8, 1919, 4.
364
ფოს ზედამხედველობას ადგილობრივ თვითმმართველობაზე საჭი-

როდ და გონივრულად მიიჩნევდნენ.
ა. კონტროლი „კანონიერებასა და მიზანშეწონილობაზე“
მიუხედავად „მცოდნე კაცების“ მიერ ადგილობრივი თვითმმარ-

თველობის დამოუკიდებლობის მაღალი ხარისხის აღიარებისა, ბუ-
ნებრივია, ისინი, იმ პერიოდშივე განიხილავდნენ ცენტრალურ ხე-
ლისუფლებასთან თანამშრომლობის აუცილებლობას და მოცულო-
ბას.
ადგილობრივი თვითმმართველობით აღტაცების ფონზე, მთელ
რიგ ავტორებს გაცნობიერებული ჰქონდათ, რომ ადგილობრივი
ორგანოების უფლებები არ უნდა ყოფილიყო ისეთი ფართო, რომ
მათ თავისი მოღვაწეობით შეძლებოდათ „მთელი სახელმწიფოს მო-
ღვაწეობის შეფერხება და დარღვევა რაციონალურ პოლიტიკაზე
დამყარებული სახელმწიფოებრივი წესრიგისა.“ ამ თვალსაზრისით,
როგორც ნანეიშვილი მიანიშნებს, იბრძოდა ორი მიმართულება.
ერთნი უშვებდნენ ადგილობრივი თვითმმართველობის საქმიანო-
ბაზე კონტროლს, როგორც „კანონიერების“, ისე „მიზაშეწონილო-
ბის“ კრიტერიუმით, მეორენი სადავოდ მიიჩნევდნენ ამ უკა-
ნასკნელის გამოყენებას.
პირველი მიმართულების მიმდევარნი ამტკიცებდნენ, რომ სა-
ხელმწიფოებრივი ინტერესებიდან გამომდინარეობს ცენტრალური
ორგანოებისთვის მინიჭებული შესაძლებლობა, თვალყური ადევ-
ნონ ადგილობრივი ორგანოების მოღვაწეობას არა მარტო კანო-
ნიერების მხრივ, არამედ ჰქონდეთ უფლებაზე დამყარებული სა-
შუალება ადგილობრივ ორგანოთა მოღვაწეობის შეფასებაში იხელ-
მძღვანელონ „მიზანშეწონილობის კრიტერიუმით.“84 თუ ადგილობ-
რივი ორგანოები თავისი მოღვაწეობით სახელმწიფოს წესრიგს
ემუქრებიან, ცენტრალურ ორგანოებს ყოველთვის შეუძლიათ კა-
ნონიერი საშუალებით ალაგმონ ასეთი ადგილობრივი ორგანოს
84ნანეიშვილი გ., დამოკიდებულება ცენტრსა და ადგილობრივ ორგანო-

365
თვითნებიერება.85 ფაქტობრივად, განსხვავებული მოსაზრებები

არ იკვეთება „კანონიერების’’ კრიტერიუმთან მიმართებით. მოაზ-
როვნეების აზრით, ამ გზით, თვითმმართველობის ორგანოთა იმუ-
ნიტეტის დარღვევა არ ხდება, რადგან ნებისმიერ დემოკრატიულ
ქვეყანაში თითოეული საჯარო დაწესებულების საქმიანობა ეყრდ-
ნობა კანონს. შესაბამისად, ადგილობრივი ორგანოს საქმიანობაზე
ცენტრალური ორგანოს მხრიდან კანონის შესაბამისად მოქმე-
დებაზე თვალყურის დევნება გამართლებულად მიაჩნდათ.
მეორე მიმართულების წარმომადგენლები განიხილავდნენ „მი-
ზანშეწონილობის“ შინაარსიდან გამომდინარე რისკებს. ნანეიშვი-
ლი თვლიდა, რომ ის მეტისმეტად რთული და მასთან ერთად არა-
მუდმივი შინაარსის მატარებელი ცნებაა, რადგან დამოუკიდებე-
ლია მრავალ ცვალებად სახელმწიფოში მოთავსებულ სოციალურ-
ფსიქიური ძალებისგან და თუ ჩვენ ცენტრალური ორგანოები აღვ-
ჭურეთ ისეთი უფლებით, რომ მათ ექნებათ საშუალება ადგილობ-
რივ ორგანოთა მოღვაწეობას თვალყური ადევნონ არა მარტო კა-
ნონიერების მხრივ, არამედ მათ შეფასებაში იხელმძღვანელონ
სარგებლობის კრიტერიუმით, ადგილობრივი ორგანოები ვერ შექმ-
ნიან მტკიცე ორგანიზაციას და თავის მოღვაწეობას ვერ აწარ-
მოებენ ისე, როგორც ამას აუცილებლობა მოითხოვს.86 შესაბა-
მისად, რიგი ავტორები სიფრთხილით ეკიდებოდნენ ადგილობრივი
თვითმმართველობის ნამდვილი შინაარსის შეზღუდვისკენ მიმარ-
თულ ცენტრალური ხელისუფლების ნებისმიერ შესაძლებლობას
და საკანონმდებლო დონეზე ფუნქციების მკაცრი გამიჯვნის მოთ-
ხოვნით ცდილობდნენ შესაძლო რისკების დაძლევას.
ბ. სასამართლო კონტროლი
საამაყოა, დამოუკიდებელი საქართველოს „მცოდნე კაცების“

მიერ ადგილობრივი თვითმმართველობის საქმიანობაზე სასამარ-
თლო კონტროლის შესაძლებლობის დაშვება და შესაბამისი მსჯე-
85 იქვე, 146.
86 იქვე, 147.
366
ლობები. ზოგადად, პრიოროტეტულად იყო მიჩნეული მიუკერძო-

ებელი სასამართლო, რომელსაც, იმავდროულად ადგილობრივი
თვითმმართველობის კანონიერი საქმიანობის და დამოუკიდებ-
ლობის გარანტორის მისია ჰქონდა დაკისრებული. რამდენადაც,
კომპეტენციების ან ფუნქციების შერევის ნიადაგზე შესაძლო იყო
მომხდარიყო კონფლიქტი ადგილობრივ და ცენტრალურ ორგანოს
შორის, უნდა არსებულიყო ისეთი დაწესებულება, რომელსაც შე-
ეძლებოდა აღედგინა ამ ორგანოების მიერ დარღვეული უფლება.87
თვლიდნენ, რომ ერთადერთი დაწესებულება, რომელსაც ეკუთვ-
ნის გადამწყვეტი სიტყვა ადგილობრივი ორგანოს დადგენილების
შესახებ, სასამართლოა.88 უკანასკნელი სიტყვა, გადამჭრელი სიტ-
ყვა ყოველი მომხდარი კონფლიქტის და ერობის შესახებ, ბოლოს
და ბოლოს ეკუთვნოდა სასამართლოს, ცენტრალური დაწესე-
ბულების ორგანოთ კონტროლი უკანასკნელ სტადიაში სასამარ-
თლოს კონტროლად იქცევა.89 დიახ, სასამართლო იყო ბოლო ინს-
ტანცია, რომელიც აღმოფხვრიდა კონფლიქტს და უზრუნველ-
ყოფდა ადგილობრივი თვითმმართველობის შეუფერხებელ გან-
ხორციელებას.
8. თვითმმართველობათა გაერთიანებები
უაღრესად საინტერესოა, ჯერ კიდევ იმ ეპოქაში, 1918-1921

წლების საქართველოს მოაზროვნეების ხედვა თვითმმართველი
ერთეულების გაერთიანების შესაძლებლობის შესახებ, ადგილობ-
რივი ინტერესების უკეთ უზრუნველყოფის მიზნით. ნანეიშვილს
მიაჩნდა: „სწორედ იმისთვის, რომ ადგილობრივი ორგანოები უფ-
ლების სუბიექტები არიან, მათ შეუძლიათ, როცა საჭიროდ დაინა-
ხავენ შეჰკრან კავშირი და მოწყონ ყრილობანი იმ საკითხების
87 იქვე, 152.
შესახებ, N7-8, 1919, 3.
367
გადასაწყვეტად, რომელიც მათ კომპეტენციაში შედის და, აგ-

რეთვე, გამოყონ დაწესებულებანი, რომელსაც მიანდობენ ზოგიერ-
თი ფუნქციების შესრულებას.“90 ცალკეულ ავტორთა შეხედულე-
ბებში, იმავდროულად, მკაფიოდ გამოიკვეთა თვითმმართველო-
ბების გაერთიანების მიზანი. ტკაჩოვი-ახობაძე განიხილავდა: „რა
მიზნით შეიძლება შეერთდნენ და შეკავშირდნენ ჩვენი თემები?...
პრაქტიკამ გვაჩვენა, რომ უფლება შეერთებისა სამაზრო კავშირებ-
ში არის გამომხატველი თავისუფალი მმართველობისა... ცალკეუ-
ლი საკითხების მოსაგვარებლად თვითონ თემები უღონო არიან,
თემების კავშირებს კი შეუძლით მიაღწიონ მიზანს. ამისთვის თემის
უფლება კავშირის დაარსების შესახებ − სრულიად შესაფერისია და
დაიცავს ინტერესებს მთელი ერობების ცხოვრებისას.91 ეს სისტემა
შესანიშნავია არა მარტო იმით, რომ აღვიძებს მოქალაქეთა შორის
თვითმოღვაწეობის ინტერესს, არამედ მისაღებია უფრო იმისთვის,
რომ ერთ მაზრას შეუძლია დაიჭიროს კავშირი არა მარტო ერთს ან
ორ განსაზღვრულ ერობასთან ერთად, რამოდენიმესთან ერთად და
ამით სავსებით შეავსოს თავისი სამეურნეო და ეკონომიური დე-
ფექტები.92 როგორც ჩანს, თვალსაჩინოა, მიზანთან ერთად, თვით-
მმართველობის თავისუფლების ფარგლების ხაზგასმა.
უფრო მეტიც, თვითმმართველობათა გაერთიანებების შექმნა
გარდაუვალ აუცილებლობადაც კი მიაჩნდათ, რადგან თვლიდნენ,
რომ არ შეიძლება გაიმიჯნოს თვითმმართველობათა ადგილობრი-
ვი მოღვაწეობა მოსაზღვრე თვითმმართველობათაგან: საერთო
ინტერესებისა და შემაერთებელ გარემოებათა გამო ისინი ხშირად
იძულებული არიან შეერთდნენ რომელიმე ეკონომიკურისა თუ პო-
ლიტიკური მიზნისათვის და სართო სამოქმედო გეგმის შედგენით
ცდილობენ ცხოვრებაში გაატარონ დასახული მიზანი სახელმწი-
90 იქვე, 144.
91 ტკაჩოვი-ახობაძე ვლ., თემების კავშირი, გაზეთი „ერობა“, N7, 1920, 9.
368
ფოს საშუალებით, ან მისი დახმარებით.93 შესაბამისად, ჰქონდათ

მოლოდინი გაერთიანებათა პრაქტიკასთან მიმართებით და გულ-
მხურვალედ გულშემატკივრობდნენ მუნიციპალიტეტების თანა-
ცხოვრების ამ მოქნილ ფორმას.
აღსანიშნავია, რომ შესაბამისი ავტორების მიერ არა უბრალოდ
განიხილებოდა თვითმმართველობათა გაერთიანების შესაძლებ-
ლობა და მიზანი, ისინი უფრო შორს წავიდნენ და მსჯელობდნენ
შინაარსობრივ მხარესა და მოწყობაზე. თვლიდნენ, რომ ხელშე-
კრულებაში მონაწილეობა შეუძლიათ მიიღონ ორმა ან რამოდენიმე
ერობამ ერთად... თუ რაიმე მიზნის მისაღწევად საჭიროა ხანგრძ-
ლივი კავშირი ორსა ან რამოდენიმე ერობათა შორის ამ უკანას-
კნელებს შეუძლიათ შექმნან მიზანთ-განსაზღვრული დაწესებულე-
ბები.94 როგორც თავისუფალი, სახალხო სახელმწიფოებრივი ორ-
განიზაცია ერობას უფლება აქვს კავშირის, სხვა საერობო ერთე-
ულებთან სამეცნიერო კულტურულ დაწესებულებებთან მუდმივ
საბჭოების დაარსების.95 ამასთან, მიაჩნდათ, რომ ეს კავშირები არ
თავსდებიან იმ საზღვრებში, რომლებიც ფარგლავენ ადმინისტრა-
ციულ ერთეულებს, როგორიც არის მაზრა და გუბერნია. იმ
შემთხვევაში, თუ ასეთმა კავშირები ერობათა შორის ფართო ნია-
დაგი მოიპოვებდნენ, შესაძლებლობას ხედავდნენ, საფრანგეთის
მსგავსად, შექმნილიყო საზოგადოებრივი სინდიკატები, რომლებიც
უფრო გააღრმავებდნენ და გააფართოვებდნენ შრომის განაწი-
ლებაზე დამყარებულ დეცენტრალიზაციას.96 სამწუხაროა, რომ
ადგილობრივ თვითმმართველობათა გაერთიანების მყარ თეორი-
ულ მოდელს, რომელსაც საფუძვლად მოაზროვნეების მიერ შემუ-
შავებული რეკომენდაციები და შესაბამის პრაქტიკაზე დაფუძნე-

შესახებ, N7-8, 1919, 3.

369
ბული დასკვნები ედო, განხორციელება არ ეწერა, საქართველოს

გასაბჭოების გამო.
ამრიგად, პირველი რესპუბლიკის ეპოქაში, მრავალ საინტერესო

მიმართულებასთან ერთად, შთამბეჭდავი ნაბიჯები გადაიდგა ად-
გილობრივი თვითმმართველობის ინსტიტუტის, როგორც დემო-
კრატიული სამყაროს გამორჩეული მექანიზმის დასამკვიდ-
რებლად. 1918-1921 წლებში მწიფდებოდა ქართველი მოაზროვნე-
ების შეხედულებები და იბადებოდა იდეები, რომლებიც ცივი-
ლიზაციის რელსებზე მდგარი სამყაროს ერთგვარი გამოხმაურება
იყო. ისინი, ერთი მხრივ, ასახვას ჰპოვებდა ნორმატიულ დებუ-
ლებებში, მეორე მხრივ, თავს იყრიდა სხვადასხვა ფორმის და
მასშტაბის ნაშრომებში. მათი ძალისხმევა მიმართული იყო ხალხის
თვითმმართველობის რეჟიმში ცხოვრების მომზადებისკენ. „მცოდ-
ნე კაცები“ ჯიუტად მიიჩნევდნენ, რომ „ქვეყანაზე ისეთი საქმე არ
მოიპოვება, რომლისთვისაც ერთბაშად შეიძლებოდეს მომზადებუ-
ლი კაცების პოვნა“. სწამდათ, რომ „თვით საქმე ჰბადავს მუშაკებს“
და როგორც კი თვითმმართველობა იარსებებდა, ხალხიც „გა-
იწვრთნებოდა“ მისთვის, რადგან „თვითმმართველობა ჰბადავს და
აღზრდის ხოლმე საზოგადო სიკეთისათვის მშრომელ პირებს“,
თვითმმართველობა გააღვიძებს მიძინებულს საზოგადოებას და
„თავის საჭიროებებისათვის აზრუნებინებს.“97 ამიტომ, ჰქონდათ
მზაობა და შექმნეს თვითმმართველობის მკაფიო ქართული მოდე-
ლი, რომელიც დაეფუძნა საუკეთესო მსოფლიო პრაქტიკას და ჭეშ-
მარიტი ადგილობრივი თვითმმართველობის შესახებ სწავლებას.
რომ არა ქვეყანაში განვითარებული მოვლენები, ყველა პირობა არ-
სებობდა მუნიციპალურ დონეზე ადამიანთა მაქსიმალური თანა-
მონაწილეობისა და ახალი ტიპის დემოკრატიული პროცესების
წარმართვისთვის.
97თუმანიშვილი გ., რა არის ზემსტვო ანუ ერობა? გაზეთი „ივერია“, N11,

1883.
370
დავით წერეთელი
ადგილობრივი თვითმმართველობის კონსტიტუციური

საფუძვლები საქართველოში: მიღწევები და გამოწვევები
ადამიანთა სწრაფვა დამოუკიდებლად განსაზღვრონ, გადა-

წყვიტონ და უზრუნველყონ მათთვის მნიშვნელოვანი საკითხები
ბუნებითია და მათ თავისუფლებასთან არის დაკავშირებული,
ხოლო მჭიდრო გეოგრაფიულ, კულტურულ, რელიგიურ, ტრადი-
ციულ, ეკონომიკურ ფაქტორებზე დაფუძნებული და შეკავშირე-
ბული, ისტორიულად ჩამოყალიბებულ და დამკვიდრებულ საზო-
გადოების წევრთა თავისუფლება, ავტონომიურად შეაფასონ, გა-
დაწყვიტონ და განახორციელონ მათი საერთო მნიშვნელობის სა-
ქმეები, ადგილობრივი თვითმმართველობით რეალიზდება.
სწორედ ამას გულისხმობდა გამოჩენილი ფრანგი მოღვაწე
ალექსის დე ტოკვილი, როდესაც წერდა, რომ „თვითმმართველობა
გზას უხსნის მოსახლეობას თავისუფლებისაკენ და ასწავლის მას
ისარგებლოს თავისუფლებით.“1
კონკრეტულ საჭიროებებთან, პრობლემებთან, თუ საკითხებ-
თან კონკრეტული საზოგადოების გეოგრაფიული სიახლოვე და პი-
რადი კავშირი, მათ მართებულ და ეფექტიან შეფასებას, გადა-
წყვეტას და განხორციელებას განაპირობებს, რადგან აღნიშნული
საკითხები და პრობლემები შესაბამისი საზოგადოების წევრთა-
თვის უპირატესად არის ნაცნობი, რომელთაც ყველაზე კარგად
იციან მათი მნიშვნელობა და სპეციფიკა.
ადგილობრივი თვითმმართველობის ეფექტიანობაზე დიდი
ქართველი სახელმწიფო და საზოგადო მოღვაწე ილია ჭავჭავაძე
წერდა, რომ „სულ სხვა არის, როცა უმაღლეს მთავრობას თვის
მეთვალყურედ, მოხელედ და ადგილობრივთა საქმეთა გამგედ
თვით ადგილობრივი მცხოვრებნი ჰყვანან. მათ უკეთ იციან თავისი
1 ტოკვილი ა., დემოკრატია ამერიკაში, თბილისი, 2003, 57.
371
ვითარება, უკეთ იციან თავისი საჭიროება, უკეთ იციან თვისის

თავის მოვლა, თვისთა საქმეთა პატრონობა.“2
ამრიგად, ადგილობრივი თვითმმართველობა საჯარო მმართვე-
ლობის მექანიზმია, რომელიც ერთი მხრივ, კონკრეტულ საფუძვ-
ლებზე შეკავშირებული საზოგადოების წევრთა საჯარო მართვაში
უშუალო მონაწილეობას, ხოლო მეორე მხრივ, ადგილობრივი
მნიშვნელობის საკითხთა უკეთესად განხორციელებას უზრუნველ-
ყოფს, რაც საბოლოოდ კონსტიტუციური დემოკრატიის − კონსტი-
ტუციონალიზმის პრინციპებით განსაზღვრულ ჩარჩოში ხალხის
საჯარო მართვაში მონაწილეობის მძლავრ ინსტიტუტად ქმნის მას.
„ხალხი არის ხელისუფლების წყარო, მაგრამ ისე უშუალოდ,
როგორც თემში (ადგილობრივ თვითმმართველობაში), სხვაგან
ვერსად ვერ ახორციელებს თავის ხელისუფლებას“3 − აღნიშნავდა
ალექსის დე ტოკვილი.
საქართველოში, საკონსტიტუციო და საკანონმდებლო დონეზე,
ბოლო პერიოდში განხორციელებული ადგილობრივი თვითმმარ-
თველობის რეფორმა აჩენს ინტერესს იმ მიღწევებთან და გამო-
წვევებთან დაკავშირებით, რომელიც დღეისათვის არსებობს სა-
ჯარო მმართველობის ამ სფეროში. შესაბამისად, სტატიის მიზანს,
იმ ძირითადი საკითხების წარმოჩენა წარმოადგენს, რომელიც რე-
ფორმის შემდგომ განისაზღვრა საქართველოს კანონმდებლობით
ადგილობრივ თვითმმართველობაში და რომელსაც არსებითი
მნიშვნელობა აქვს მისი ეფექტურად ფუნქციონირებისათვის.
1. ადგილობრივი თვითმმართველობის გამოცდილება

საქართველოში (მოკლე ისტორიული ექსკურსი)
1.1. საქართველოს 1921 წლის 21 თებერვლის კონსტიტუციით
დადგენილი ადგილობრივი თვითმმართველობის საფუძვლები
თვითმმართველობა, როგორც კონკრეტული სოციალური ჯგუ-

ფის თვითორგანიზების ბუნებრივი აუცილებლობა, საქართველო-
2 ჭავჭავაძე ი., ცხოვრება და კანონი, თხზულებათა კრებული, მე-6 ტომი,

40.
3 ტოკვილი ა., დემოკრატია ამერიკაში, თბილისი, 2003, 57.
372
ში, ჯერ კიდევ პირველყოფილ-თემურ წყობილებაში, ძველი წელ-

თაღრიცხვის პერიოდში ხორციელდებოდა ორგანიზებულად. რო-
გორც ცნობილია, აღნიშნული პერიოდის საქართველოში სხვადა-
სხვა ტომები უკვე ინსტიტუციურად ცდილობდნენ ადგილობრივი
თვითმმართველობა განეხორციელებინათ და ამ დროს, „სვანები
ყველაზე ძლიერი ტომი ჩანს დიოსკურიის მახლობელ მთიანეთში
მცხოვრებ ტომთაგან. სტრაბონის აღწერილობის თანახმად, ისინი
პირველყოფილ-თემური წყობილების უმაღლეს საფეხურზე იმყო-
ფებოდნენ − გააჩნდათ სატომო საბჭო, ჰყავდათ ბელადი და სხვა.
სვანებს, სტრაბონის თქმით, „ჰყავთ ბასილევსი და საბჭო 300 მამა-
კაცისაგან შემდგარი.“4 − გადმოგვცემს საქართველოს ისტორია.
საქართველოს ისტორიის შემდგომ პერიოდში, ფეოდალურ ის-
ტორიულ ფორმაციაში, სახელმწიფოს მეტნაკლები სიძლიერისა და
ტერიტორიული მთლიანობის პირობებში, მიუხედავად იმისა, რომ
იქმნებოდა სხვადასხვა ადმინისტრაციული მართვის ერთეულები
(საპიტიახშოები, საერისთავოები და სხვა), სახელმწიფო ხელისუფ-
ლების ერთადერთ, ცენტრალურ წყაროს მონარქი წარმოადგენდა,
რომელიც ხელისუფლების უკიდურესი ცენტრალიზაციისაკენ ისწ-
რაფვოდა საქართველოს გამთლიანებისა და გაძლიერების უზრუნ-
ველსაყოფად, რასაც თავისი ობიექტური, ისტორიული საფუძვ-
ლების ჰქონდა.
რუსეთის იმპერიისაგან, მე-20 საუკუნის დასაწყისში − 1918
წლის 26 მაისს, დამოუკიდებლობის გამოცხადებისთანავე, საქარ-
თველოს იმდროინდელმა პოლიტიკურმა ელიტამ, როგორც ცნო-
ბილია დაუყოვნებლივ დაიწყო საქართველოს პირველი კონსტი-
ტუციის მიღებაზე მუშაობა, რაც 1921 წლის 21 თებერვალს კონს-
ტიტუციის მიღებით დასრულდა.
საქართველოს 1921 წლის 21 თებერვლის კონსტიტუციის შე-
მოქმედებმა, სხვა კონსტიტუციურ ინსტიტუტებთან ერთად, სრუ-
ლიად გააზრებულად განსაზღვრეს ადგილობრივი თვითმმართვე-
4მელიქიშვილი გ., აფაქიძე ა., ჯაფარიძე ო., მუსხელიშვილი დ., საქარ-

თველოს ისტორია, ტომი I, თბილისი, 2012, 183.
373
ლობის კონსტიტუციური დებულებები და მისი ძირითადი პრინ-

ციპები.
„კონსტიტუციის პროექტის შემუშავების დროს განსაკუთრებუ-
ლი მნიშვნელობა ენიჭებოდა ადგილობრივი თვითმმართველობის
ძირითადი პრინციპების ჩამოყალიბებას. კონსტიტუციის ფუძემ-
დებელთა აზრით, სწორედ ადგილობრივი თვითმმართველობის რე-
ალური განვითარება განსაზღვრავდა ჭეშმარიტი დემოკრატიული
რესპუბლიკის დამკვიდრებას და დემოკრატიული წყობილების და-
ცვის გარანტიც იყო.“5
საქართველოს პირველ კონსტიტუციაში მე-10 თავი დაეთმო ად-
გილობრივ თვითმმართველობას, სადაც განისაზღვრა, რომ ადგი-
ლობრივი თვითმმართველობა იყო იმავდროულად ორგანო ადგი-
ლობრივი მმართველობისა და განაგებდა ადგილობრივი გამგეობის
კულტურულ, განმანათლებელ და სამეურნეო საქმიანობას.6 შესა-
ბამისად, კონსტიტუციამ დაადგინა ადგილობრივი თვითმმართვე-
ლობის უფლებამოსილებათა სფეროები და ფარგლები, თუმცა მის-
თვის იმავდროულად ადგილობრივი მმართველობის სტატუსის მი-
ნიჭება, ალბათ დეტერმინირებული იყო სეპარატიზმისადმი და ქა-
ოსისადმი სიფრთხილით.
„განსაკუთრებით ხაზი ესმებოდა იმ გარემოებას, რომ მომავალ
დემოკრატიულ საქართველოში თვითმმართველობანი იქნებოდნენ
სახელმწიფო ხელისუფლების ადგილობრივი ორგანოები, რომ ჭეშ-
მარიტად დემოკრატიულ სახელმწიფოში არ იქნებოდა წინააღმ-
დეგობა ცენტრალურ ხელისუფლებასა და ადგილობრივი მმართვე-
ლობას შორის“7 − აღნიშნავს პროფესორი მალხაზ მაცაბერიძე.
საქართველოს 1921 წლის კონსტიტუციის მე-10 თავით, ასევე
იქნა დადგენილი ადგილობრივი თვითმმართველობის ორგანოთა
პროპორციული სისტემით, პირდაპირ არჩევის საყოველთაობის,
5 მაცაბერიძე მ., საქართველოს 1921 წლის კონსტიტუცია: შემუშავება და

მიღება, თბილისი, 2008, 82.
6 საქართველოს 1921 წლის 21 თებერვლის კონსტიტუცია, მუხლი 98.
7 მაცაბერიძე მ., საქართველოს 1921 წლის კონსტიტუცია: შემუშავება და
მიღება, თბილისი, 2008, 82.
374
თანასწორობის და ფარულობის პრინციპები,8 რაც იმ პერიოდი-

სათვის უმნიშვნელოვანეს და ძალიან ღირებულ გარემოებად უნდა
მივიჩნიოთ.
ადგილობრივ თვითმმართველობის ორგანოებს მიენიჭათ უფ-
ლებამოსილება, კანონის შესაბამისად გამოეცათ სავალდებულო
ძალის მქონე ნორმატიული აქტები − დადგენილებები და იქვე განი-
საზღვრა, რომ მათი გაუქმება მხოლოდ სასამართლოს შეეძლო.9
შესაბამისად, ადგილობრივი თვითმმართველობის სამართლებრივი
დამოუკიდებლობა და ერთიან საკანონმდებლო იერარქიაში ად-
გილობრივი თვითმმართველობის სამართლებრივი აქტების ადგი-
ლი კონსტიტუციით იქნა გათვალისწინებული. ამასთან, მთავრო-
ბის ცენტრალურ ორგანოებს, მიენიჭათ უფლება შეეჩერებინათ
ადგილობრივი თვითმმართველობის ორგანოთა სამართლებრივი
აქტები, თუ ისინი კანონს ეწინააღმდეგებოდნენ, თუმცა ასეთ შე-
მთხვევაში ისინი ვალდებულნი იყვნენ დაუყოვნებლივ მიემართათ
სასამართლოსათვის.10
აღსანიშნავია, რომ საქართველოს 1921 წლის კონსტიტუცია,
მართვა-გამგეობის საქმეში, ადგილობრივ თვითმმართველობას
მთავრობის ცენტრალური ორგანოების მორჩილებას ავალდებუ-
ლებდა.11 აღნიშნული დებულება გარკვეული ბუნდოვანებით გამო-
ირჩევა და იგი ალბათ სახელმწიფო ხელისუფლების ორგანოთა უფ-
ლებამოსილების ადგილობრივად განხორციელების პროცესში, ად-
გილობრივი თვითმმართველობის ორგანოთა ვალდებულებას გუ-
ლისხმობდა მონაწილეობა მიეღოთ მათ განხორციელებაში, თუმცა
მოცემული ბუნდოვანებაც კონსტიტუციის შემოქმედთა სეპარა-
ტიზმის შიშით და თვითმმართველობის ორგანოთა მიმართ ნდობის
დაბალი ხარისხით უნდა აიხსნას.
აღნიშნული მორჩილების შემადგენელი ნაწილი იყო, ასევე სა-
ქართველოს 1921 წლის კონსტიტუციის 105-ე მუხლით გათვალის-
წინებული ნორმა იმასთან დაკავშირებით, რომ კანონით განი-
8 საქართველოს 1921 წლის 21 თებერვლის კონსტიტუცია, მუხლი 99,.

9 იქვე, მუხლი 100 და 102.
10 იქვე, 103.
375
საზღვრებოდა საკითხები, რომელთან დაკავშირებით მიღებულ

თვითმმართველობის ორგანოთა სამართლებრივ აქტებს სახელმ-
წიფო ხელისუფლების ორგანოთა მიერ დამტკიცება სჭირდე-
ბოდა.12
მნიშვნელოვანი, თუმცა ბუნდოვანი და არასრულყოფილია, ასე-
ვე თვითმმართველობის საბიუჯეტო უფლებამოსილებასთან და-
კავშირებული, საქართველოს 1921 წლის კონსტიტუციით გათვა-
ლისწინებული ნორმა. კონსტიტუციის 106-ე მუხლის მიხედვით,
ადგილობრივ თვითმმართველობას ენიჭებოდა საბიუჯეტო უფლე-
ბა, რომელიც ცალკე კანონით განისაზღვრებოდა.
ამრიგად, საქართველოს 1921 წლის 21 თებერვლის კონსტი-
ტუციით, კონსტიტუციის შექმნის პროცესში მონაწილე პირებმა,
უდიდესი მნიშვნელობა მიანიჭეს ადგილობრივ თვითმმართვე-
ლობას, მისთვის კონსტიტუციაში ცალკე თავის დათმობით, მისი
არჩევის აღიარებული პრინციპების განსაზღვრით, გარკვეული ხა-
რისხის დამოუკიდებლობის მინიჭებით, თუმცა ზემოთ აღნიშნული
მატერიალური და ფინანსური დამოუკიდებლობის ბუნდოვანებით
და შესაბამისი ნორმების არარსებობით, ასევე, სახელმწიფო ხე-
ლისუფლებისადმი მორჩილების დამდგენი ნორმებით, ადგილობ-
რივი თვითმმართველობის დემოკრატიული ფუნქციონირების
კონსტიტუციური გარანტიები არასრულყოფილი ფორმით წარმო-
ადგინეს, რაც განპირობებული იყო ერთი მხრივ, როგორც ზემოთ
აღინიშნა, თვითმმართველობებისადმი ნდობის დაბალი ხარისხითა
და სეპარატიზმის, ასევე ქაოსის შექმნის შიშით, ხოლო მეორე
მხრივ, საბჭოთა რუსეთის მხრიდან რეალური და მოსალოდნელი
აგრესიის შიშისაგან გამოწვეული სიჩქარით. როგორც ცნობილია,
1921 წლის 25 თებერვალს რუსეთმა საქართველოს სამხედრო
ოკუპაცია, მისი საბჭოთა კავშირის შემადგენლობაში იძულებითი
გაწევრიანება განახორციელა და შესაბამისად, საქართველოს პირ-
ველი კონსტიტუცია პრაქტიკულად ვერ ამოქმედდა, რის გამოც შე-
უძლებელია მის არასრულყოფილებაზე და პრაქტიკულ შედეგებზე
მსჯელობა.
376
1.2. ადგილობრივი თვითმმართველობა

საქართველოს საბჭოთა სოციალისტურ რესპუბლიკაში
ადგილობრივი თვითმმართველობა, როგორც საჯარო ხელის-

უფლების დეცენტრალიზაციის მნიშვნელოვანი ფორმა თვისობრი-
ვად, კატეგორიულად მიუღებელი იყო საბჭოთა კავშირის პოლი-
ტიკური ელიტისათვის, რადგან მათი პოლიტიკური იდეოლოგია
მკაცრად მონოპოლიზირებულ, მონოლითურ და ცენტრალიზებულ
საჯარო მმართველობას გულისხმობდა, რომელიც გამორიცხავდა
და უარყოფდა ყოველგვარ ადგილობრივ ინიციატივას.
საბჭოთა სოციალისტური რესპუბლიკების კავშირის არსებობის
პერიოდში, საქართველოსთვის მიღებული არცერთი კონსტიტუცია
არ ითვალისწინებდა ადგილობრივი თვითმმართველობის რაიმე
არსებით დებულებას. მაგალითისათვის, ერთ-ერთი − 1927 წლის
საქართველოს სოციალისტური საბჭოთა რესპუბლიკის კონსტი-
ტუციის მე-3 თავი ითვალისწინებდა ხელისუფლების ადგილობ-
რივი ორგანოების ორგანიზების წესს, კერძოდ ადმინისტრაციულ-
ტერიტორიული ერთეულის − მაზრის ტერიტორიაზე უმაღლესი
ხელისუფლება ეკუთვნოდა მაზრის საბჭოს ყრილობას, ხოლო
ყრილობებს შორის პერიოდში მაზრის აღმასრულებელი კომიტეტს,
რომელიც ემორჩილებოდა სრულიად საქართველოს საბჭოთა ცენ-
ტრალურ აღასრულებელ კომიტეტს, მის პრეზიდიუმს და საქარ-
თველოს სოციალისტური საბჭოთა რესპუბლიკის სახალხო კომი-
სართა საბჭოს.13
ამასთან, აღნიშნული კონსტიტუციის მიხედვით, მაზრის შემად-
გენლობაში, თემებში იქმნებოდა დეპუტატთა − სათემო საბჭოები,
რომლებიც ემორჩილებოდნენ მაზრის აღმასრულებელ კომი-
ტეტს.14
13 საქართველოს სოციალისტური საბჭოთა რესპუბლიკის 1927 წლის

კონსტიტუცია.
14 იქვე.
377
1927 წლის საქართველოს სოციალისტური საბჭოთა რესპუბ-

ლიკის კონსტიტუცია საერთოდ არ ითვალისწინებდა მაზრის ან თე-
მის საბიუჯეტო, საფინანსო და ქონებრივ უფლებამოსილებებს.
საქართველოს საბჭოთა სოციალისტური რესპუბლიკის 1978
წლის კონსტიტუცია ყოველგვარი შეფარვის გარეშე ამკვიდრებდა
ეკონომიკის მართვის ცენტრალიზებულ სისტემას. აღნიშნული
კონსტიტუციის მე-16 მუხლის შესაბამისად, ეკონომიკის ხელმ-
ძღვანელობა ხორციელდებოდა სახელმწიფოს ეკონომიკური და
სოციალური განვითარების გეგმის საფუძველზე ცენტრალიზებუ-
ლი მართვით.15
ამრიგად, სოციალისტური საბჭოთა რესპუბლიკების კავშირის
არსებობის 70 წლის განმავლობაში, საქართველოში მკაცრად
ცენტრალიზებული მართვის სისტემა არსებობდა, რომელიც ვერ-
ტიკალში, ზევიდან, ქვევით მართვის პრინციპით ხორციელდებო-
და.
1.2. ადგილობრივი თვითმმართველობის კონსტიტუციური

საფუძვლები საქართველოში 1990-2005 წლებში
საქართველოს დამოუკიდებლობის აღდგენის პროცესში, გარ-

დამავალ პერიოდში მმართველობის სამართლებრივი უზრუნველ-
ყოფის მიზნით, საქართველოს უზენაესმა საბჭომ 1991 წლის 29
იანვარს მიიღო კანონი „გარდამავალ პერიოდში ადგილობრივი
მმართველობის შესახებ“, რომლის პირველი მუხლის შესაბამისად,
ადგილობრივი მმართველობა იყო საქართველოს რესპუბლიკის სა-
ხელმწიფო ხელისუფლებისა და მმართველობის შემადგენელი ნა-
წილი, რომლის მიზანიც იყო არსებულ ადმინისტრაციულ-ტერი-
ტორიულ ერთეულებში უზრუნველყოს გარდამავალი პერიოდის
ამოცანების გადაწყვეტა.16
15 საქართველოს საბჭოთა სოციალისტური რესპუბლიკის 1978 წლის 15

აპრილის კონსტიტუცია, მუხლი16.
16 „გარდამავალ პერიოდში ადგილობრივი მმართველობის შესახებ“ სა-
ქართველოს კანონი, 29.01.1991, მუხლი 1.
378
მითითებული კანონის მე-2 მუხლის მიხედვით, ადგილობრივი

მმართველობის ორგანიზაციისა და საქმიანობის ერთ-ერთი
პრინციპი იყო სახელმწიფო ხელისუფლების და მმართველობის
ზემდგომი ორგანოების წინაშე ანგარიშვალდებულება და საერთო
რესპუბლიკური და ადგილობრივი ინტერესების ერთობლიობა.17
იმავე პერიოდში, მიღებული იქნა, ასევე „ადგილობრივი მმარ-
თველობის წარმომადგენლობითი ორგანოების − საკრებულოების
კომპეტენციისა და მუშაობის ორგანიზაციის შესახებ“ და „პრე-
ფექტურების შესახებ“ კანონები, რომლებიც თუმცა საკრებულო-
ბის პირდაპირი, საყოველთაო და თანასწორი საარჩევნო უფლების
საფუძველზე არჩევას ითვალისწინებდა, მაგრამ, როგორც აღინიშ-
ნა ადგილობრივ დონეზე აღმასრულებელ ფუნქციებს საქართვე-
ლოს რესპუბლიკის პრეზიდენტის მიერ დანიშნული, მის წინაშე ან-
გარიშვალდებული და პასუხისმგებელი თანამდებობის პირი − პრე-
ფექტი, სახელმწიფო ხელისუფლების ადგილობრივ დონეზე გან-
ხორციელებას უზრუნველყოფდა. შესაბამისად, არჩეული საკრე-
ბულოები მხოლოდ ნომინალურ სტატუსს და ფუნქციებს ფლობდ-
ნენ. მითითებული კანონები არ ითვალისწინებდა ადგილობრივი
თვითმმართველობის ფუნქციონირებისათვის აუცილებელ ნორ-
მებს საბიუჯეტო, საფინანსო, ქონებრივ დამოუკიდებლობასთან
და სათანადო ადმინისტრაციულ ფუნქციებთან დაკავშირებით.
ამრიგად, საქართველოს სახელმწიფოებრივი დამოუკიდებლო-
ბის აღდგენის პირველ პერიოდში ვერ იქნა უზრუნველყოფილი ად-
გილობრივი თვითმმართველობის სათანადო საკანონმდებლო სა-
ფუძვლების განმტკიცება, რასაც თავისი ობიექტური მიზეზებიც
ჰქონდა − საქართველოში არ არსებობდა საჯარო მმართველობის
გამოცდილება, არსებობდა საგარეო საფრთხეები საქართველოში
სეპარატიზმის წახალისებასთან დაკავშირებით, საბჭოთა კავშირის
შემადგენლობაში, ხანგრძლივი პერიოდის განმავლობაში ყოფნისა
და მკაცრად ცენტრალიზებული საჯარო მმართველობის გამო
ხალხის ფსიქოლოგიური და ინტელექტუალური მზაობის ხარისხი
იყო დაბალი და ა.შ.
17 იხ., იქვე, მუხლი 2.
379
როგორც ცნობილია, საქართველოს პარლამენტმა 1995 წლის

24 აგვისტოს მიიღო საქართველოს კონსტიტუცია, სადაც ადგი-
ლობრივ თვითმმართველობას მხოლოდ მე-2 მუხლის ერთი ლა-
კონური პუნქტი დაეთმო. მითითებული მუხლის მე-4 პუნქტის შესა-
ბამისად, საქართველოს მოქალაქეები ადგილობრივი მნიშვნე-
ლობის საქმეებს აწესრიგებენ თვითმმართველობის მეშვეობით სა-
ხელმწიფო სუვერენიტეტის შეულახავად. ადგილობრივი თვითმ-
მართველობის ორგანოების შექმნის წესი, უფლებამოსილება და
სახელმწიფო ორგანოებთან ურთიერთობა განისაზღვრება ორგა-
ნული კანონით.18
საქართველოს პარლამენტმა, 1997 წლის ნოემბერში მიიღო „ად-
გილობრივი თვითმმართველობისა და მმართველობის შესახებ“ სა-
ქართველოს ორგანული კანონი, რომელმაც ადგილობრივი თვითმ-
მართველობა განსაზღვრა, როგორც საქართველოს მოქალაქეთა
კონსტიტუციით აღიარებული უფლება, ადგილობრივი თვითმმარ-
თველობის განხორციელება გაითვალისწინა სოფელში, თემში, და-
ბასა და ქალაქში, ხოლო მმართველობის განხორციელება იმ ქალა-
ქებში, რომლებიც არ შედიოდა არცერთ რაიონში (ბათუმი, რუსთა-
ვი, სოხუმი, ფოთი, ქუთაისი და ცხინვალი), განსაზღვრა თვითმმარ-
თველობისა და მმართველობის კომპეტენციები.19
მითითებული კანონის მიხედვით, სოფელში, თემში, დაბასა და
ქალაქში განისაზღვრა წარმომადგენლობით ორგანო − საკრებუ-
ლო, რომელიც აირჩეოდა პირდაპირი საარჩევნო უფლების სა-
ფუძველზე, საყოველთაო, თანასწორი და ფარული კენჭისყრით,
ხოლო აღმასრულებელი ორგანო − გამგეობა. ამასთან, იმ ქალაქებ-
ში, რომლებიც არ შედიოდნენ არცერთ რაიონში, განისაზღვრა
წარმომადგენლობითი ორგანო − საკრებულო, რომელიც აირჩეოდა
პირდაპირი საარჩევნო უფლების საფუძველზე, საყოველთაო, თა-
ნასწორი და ფარული კენჭისყრით, ხოლო აღმასრულებელი ორგა-
ნო − მერია, რომელიც იყო სახელმწიფო მმართველობის ორგანო
18 საქართველოს 1995 წლის 24 აგვისტოს კონსტიტუციის პირვანდელი რე-

დაქციის მე-2 მუხლის მე-4 პუნქტი.
19 „ადგილობრივი თვითმმართველობისა და მმართველობის შესახებ“ სა-
ქართველოს ორგანული კანონი, 11.11.1997.
380
და იმავდროულად ასრულებდა საკრებულოს აღმასრულებელი ორ-

განოს ფუნქციებს მისი დებულებით დადგენილი უფლებამო-
სილებების ფარგლებში.20
„ადგილობრივი თვითმმართველობისა და მმართველობის შე-
სახებ“ საქართველოს ორგანული კანონით განისაზღვრა ადგილობ-
რივი ბიუჯეტის დამოუკიდებლობა და მისი ფორმირების წყაროები
− ადგილობრივი გადასახადებიდან, სახელმწიფო გადასახადების
ანარიცხებიდან და მიზნობრივი ტრანსფერებიდან მიღებული შე-
მოსავლები, ასევე ადგილობრივი თვითმმართველობის ქონების სა-
მართლებრივი საფუძვლები, კერძოდ ადგილობრივ თვითმმარ-
თველობას ქონება გადაეცემოდა საქართველოს პრეზიდენტის მი-
ერ დადგენილი წესით, სახელმწიფო საკუთრებაში არსებული ობი-
ექტების მისთვის გადაცემით, თვითმმართველობის მიერ ახალი
ობიექტების შეძენით, კანონმდებლობით გათვალისწინებული სხვა
საფუძვლებით.21
ამრიგად, საქართველოს კონსტიტუციის პირველი რედაქციით
პრაქტიკულად არ იყო დადგენილი ის ძირითადი ნორმები, რომ-
ლებიც ადგილობრივი თვითმმართველობის დამოუკიდებლობას და
ეფექტიან ფუნქციონირებას უზრუნველყოფდა, ხოლო აღნიშნული
კანონით გათვალისწინებული ნორმები, ყველა დიდ ქალაქში, სა-
ქართველოს პრეზიდენტის მიერ დანიშნული და მის წინაშე პასუ-
ხისმგებელი მერის მიერ, სახელმწიფო ხელისუფლების პირდაპირ
განხორციელებას უზრუნველყოფდა და მიუხედავად იმისა, რომ
ნომინალურად ადგილობრივი ბიუჯეტი და მისი შემოსავლების
წყაროები იქნა განსაზღვრული, ადგილობრივი მნიშვნელობის სა-
კითხები სახელმწიფო ხელისუფლების კონტროლით და მისი გა-
დაწყვეტილებით ხორციელდებოდა.
უნდა აღინიშნოს, რომ სახელმწიფო გადასახადებიდან ანა-
რიცხების ადგილობრივ ბიუჯეტში აკუმულირების აღნიშნული
ნორმის განსაზღვრა თავისთავად დადებითი მოვლენა იყო, თუმცა
იმ პირობებში, როდესაც ბიუჯეტის განკარგვაზე გადაწყვეტილე-
20 იქვე.
21 იქვე.
381
ბას სახელმწიფო მმართველობის თანამდებობის პირი იღებდა მისი

მნიშვნელობა არ იყო დაკავშირებული ადგილობრივი თვითმმარ-
თველობის განხორციელებასთან. ამასთან, თუნდაც კანონით არ
იყო განსაზღვრული ადგილობრივ თვითმმართველობის გარან-
ტირებული ქონება (საკუთრება), რომლის გამოყენებაზეც იგი
დამოუკიდებლად მიიღებდა გადაწყვეტილებას.
საქართველოს პარლამენტმა, 2005 წლის 16 დეკემბერს (ძალაში
შევიდა 2006 წელს) მიიღო „ადგილობრივი თვითმმართველობის
შესახებ“ საქართველოს ორგანული კანონი, რომელმაც ძალადა-
კარგულად გამოაცხადა „ადგილობრივი თვითმმართველობისა და
მმართველობის შესახებ“ საქართველოს ორგანული კანონი.
მითითებული კანონით, თვითმმართველ ერთეულს მიენიჭა და-
მოუკიდებელი იურიდიული პირის სტატუსი, რომელსაც ჰყავდა თა-
ვისი წარმომადგენლობითი და აღმასრულებელი ორგანოები, განი-
საზღვრა საკრებულოს არჩევისა და გამგებლის (მერის) თანამდე-
ბობაზე დანიშვნის წესი, თვითმმართველი ერთეულის უფლებამო-
სილებანი (საკუთარი და დელეგირებული), სახელმწიფო უფლება-
მოსილების დელეგირების წესი და ა.შ.22
„ადგილობრივი თვითმმართველობის შესახებ“ საქართველოს
ორგანულმა კანონმა ადგილობრივი თვითმმართველობის აღმას-
რულებელი ორგანოს ხელმძღვანელის − გამგებლის (მერის) თანა-
მდებობაზე არჩევის უფლებამოსილება შესაბამის საკრებულოს მი-
ანიჭა (თბილისში მერის თანამდებობა გახდა არჩევითი პირდაპირი
საარჩევნო უფლების საფუძველზე, საყოველთაო, თანასწორი და
ფარული კენჭისყრით). ამასთან, თვითმმართველი ერთეულის აღ-
მასრულებელი ორგანო ანგარიშვალდებული და პასუხისმგებელი
გახდა არა სახელმწიფო ხელისუფლების ორგანოთა, არამედ სა-
კრებულოს წინაშე.23
აღსანიშნავია ის გარემოება, რომ მითითებული კანონით განი-
საზღვრა თვითმმართველი ერთეულის ქონება, კერძოდ თვითმ-
მართველი ერთეულის საკუთრებად იქნა მიჩნეული შესაბამის ად-
22 „ადგილობრივი თვითმმართველობის შესახებ“ საქართველოს ორგანუ-

ლი კანონი, 16.12.2005.
23 იქვე.
382
მინისტრაციულ-ტერიტორიულ ერთეულში არსებული არასასოფ-

ლო-სამეურნეო მიწა გარდა კერძო საკუთრებისა და სხვა სპე-
ციალური გამონაკლისებისა. ამასთან, გათვალისწინებული იქნა
თვითმმართველი ერთეულის საბიუჯეტო დამოუკიდებლობა და სა-
ბიუჯეტო შემოსავლები, რომელთა შორის აღარ გვხვდებოდა სა-
ხელმწიფო გადასახადებიდან ანარიცხები, რაც მნიშვნელოვანი და-
ნაკლისი იყო თვითმმართველობის დამოუკიდებლობის უზუნველ-
საყოფად.24
ამრიგად, „ადგილობრივი თვითმმართველობის შესახებ“ 2005
წლის 16 დეკემბრის საქართველოს ორგანული კანონით, ინსტიტუ-
ციურად მეტ-ნაკლებად დაიხვეწა ადგილობრივი თვითმმართვე-
ლობის განხორციელების ფორმები, თუმცა უფლებამოსილებათა
და ქონების გამიჯვნის კონსტიტუციური კრიტერიუმების, ასევე
აუცილებელი საფინანსო უფლებამოსილების არ არსებობის გამო,
ადგილობრივი თვითმმართველობის განხორციელება კვლავ გამო-
წვევების წინაშე იდგა.
კონსტიტუციური რეფორმები საქართველოში
2.1. 2009-2010 წლების კონსტიტუციური რეფორმა
საქართველოში ძალიან მნიშვნელოვანი კონსტიტუციური რე-

ფორმა განხორციელდა ადგილობრივი თვითმმართველობის ისტო-
რიაში, 2009-2010 წლებში. მისი უპირველესი დიდი მნიშვნელობა
განპირობებულია იმ გარემოებით, რომ საქართველოს კონსტიტუ-
ციაში ცალკე თავი (მე-71) დაეთმო ადგილობრივ თვითმმართვე-
ლობას და კონსტიტუციური ნორმებით განისაზღვრა ადგილობ-
რივი თვითმმართველობის ფუნქციონირების საფუძვლები − თვით-
24მიუხედავად კანონით თვითმმართველობის საკუთრების უფლების მიწა-

ზე განსაზღვრისა, თითოეულ მიწის ნაკვეთზე, საჯარო რეესტრში თვით-
მმართველი ერთეულის საკუთრების უფლების რეგისტრაციას ეკონო-
მიკის სამინისტროს წინასწარი თანხმობა სჭირდებოდა, რაც არ შეესაბა-
მებოდა აღნიშნულ კანონს და არღვევდა თვითმმართველი ერთეულის სა-
კუთრების უფლებას.
383
მმართველი ერთეულის წარმომადგენლობითი და აღმასრუ-

ლებელი ორგანოების შექმნისა და საქმიანობის წესის ორგანული
კანონით განსაზღვრის აუცილებლობა, აღმასრულებელი ორგა-
ნოს, წარმომადგენლობითი ორგანოს წინაშე ანგარიშვალდებუ-
ლება, წარმომადგენლობითი ორგანოს არჩევის პრინციპები და
ფორმა, თვითმმართველი ერთეულის ადმინისტრაციული საზღვ-
რების დადგენის წესი, თვითმმართველობისა და სახელმწიფოს
უფლებამოსილებათა გამიჯვნა და თვითმმართველი ერთეულის
უფლებამოსილებათა სახეები (დელეგირებული და საკუთარი), სა-
კუთარი უფლებამოსილების მხოლოდ დამოუკიდებლად და საკუ-
თარი პასუხისმგებლობით განხორციელების პრინციპი, უფლება-
მოსილების დელეგირების წესი და პირობები, თვითმმართველი ერ-
თეულის ქონებრივი და საფინანსო უფლებამოსილება, თვითმმარ-
თველობის საქმიანობაზე მხოლოდ სამართლებრივი და დელეგირე-
ბული უფლებამოსილების ჯეროვნად განხორციელებაზე ზედა-
მხედველობის პრინციპი და წესი.25
აღნიშნული რეფორმის შედეგად, ადგილობრივი თვითმმართვე-
ლობის წარმომადგენლობით ორგანოს, კონსტიტუციით მიენიჭა
საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოში კონსტიტუციური
სარჩელის შეტანის უფლება კონსტიტუციის მე-71 თავთან მიმარ-
თებით ნორმატიული აქტების კონსტიტუციურობის შემოწმებას-
თან დაკავშირებით26, რაც მნიშვნელოვანი კონსტიტუციური გა-
რანტიაა ადგილობრივი თვითმმართველობის დამოუკიდებლობის
უზრუნველსაყოფად.27
შესაბამისი კონსტიტუციური კანონის მიღებამდე, ვენეციის
კომისიამ აღნიშნულ ცვლილებებზე განმარტა, რომ „წარმოდგე-
ნილი შესწორებების მიზანია ადგილობრივი თვითმმართველობის
კონსტიტუციურ დონეზე განსაზღვრა. „კონსტიტუციურ დონეზე
25 საქართველოს კონსტიტუცია, 2010 წლის რედაქცია, თავი მე-71.

27 საინტერესო და აღსანიშნავია, რომ 10 წლის განმავლობაში არცერთ
წარმომადგენლობით ორგანოს არ მიუმართავს სარჩელით საკონსტიტუ-

ციო სასამართლოსათვის, რაც ალბათ არამხოლოდ სამართლებრივი,
არამედ ფსიქო-სოციალური ბარიერების არსებობითაც უნდა აიხსნას.
384
დაცვა ნიშნავს, რომ ადგილობრივი თვითმართველობის ფუნქციო-

ნირების პრინციპების შესასწორებლად საჭირო იქნება კვალიფი-
ციური უმრავლესობა, რომელიც უფრო დიდია ვიდრე ორგანული
ან ჩვეულებრივი კანონების შესაცვლელად საჭირო უმრავლესობა.
ეს მიზანი რა თქმა უნდა მისასალმებელია, რადგან კონსტიტუცია
უნდა მოიცავდეს არა მხოლოდ ცენტრალური ხელისუფლების ორ-
განიზების სქემებს და მოქალაქეთა უფლებებსა და თავისუფლე-
ბებს, არამედ ადგილობრივი თვითმმართველობის არსებობას და
მისი ინსტიტუტების ფუნქციონირებასთან დაკავშირებულ საკით-
ხებსაც, რაც მთავარ როლს ასრულებს საზოგადოებაში თავისუფ-
ლებისა და დემოკრატიის გავრცელების პროცესში იმ შუალედური
მდგომარეობის მეშვეობით, რომელიც მას სახელმწიფოსა და მის
მოქალაქეებს შორის უკავია.“28
მიუხედავად იმისა, რომ აღნიშნული კონსტიტუციური რეფორმა
დადებითი მოვლენაა ადგილობრივი თვითმმართველობის ისტორი-
აში, იგი სრულყოფას საჭიროებს თვითმმართველობასა და სახელმ-
წიფოს შორის უფლებამოსილებათა, ასევე ქონების გამიჯვნის მკა-
ფიო პრინციპის და ფინანსური წყაროების კონსტიტუციით დადგე-
ნის თვალსაზრისით.
ხარვეზებთან დაკავშირებით, ვენეციის კომისიამ აღნიშნა, რომ
„საკონსტიტუციო შესწორებების პროექტი თავისი ბუნებით საკმა-
ოდ მინიმალისტურია (თუმცა უფრო დეტალურია, ვიდრე ადრინ-
დელი რეგულაცია). ცალკე თავის ჩართვა ფუჭად იქნებოდა მიჩნე-
ული, თუკი კონსტიტუციურ დონეზე ჩართული არ იქნებოდა გარ-
კვეული ფუნდამენტური და ოპერატიული ხასიათის პრინციპები.
წარმოდგენილი დებულებები იქნება შეფასების კრიტერიუმი იმის
დასადგენად, თუ რამდენად შესაბამისობაშია საკონსტიტუციო რე-
გულაცია ადგილობრივი თვითმმართველობის შესახებ. 89-ე მუხლი
რეალურ შესაძლებლობას მისცემს თვითმმართველობის წარმო-
მადგენლებს მიმართონ საკონსტიტუციო სასამართლოს. 101-ე
მუხლი აცხადებს, რომ სახელმწიფოსა და თვითმმართველობის
28ევროპის კომისიის დემოკრატიისათვის კანონის გზით (ვენეციის კომი-

სია) 2010 წლის 15 მარტის NCDL(2010)008 დასკვნა კონსტიტუციური კა-
ნონის პროექტზე (ადგილობრივი თვითმმართველობა VII1 თავი).
385
უფლებამოსილებები გამიჯნულია, აქედან გამომდინარე, უფლე-

ბამოსილებათა განსაზღვრა შეიძლება იმ წესის საფუძველზე,
რომლის თანახმადაც ისინი უნდა გამოხატავდნენ ადგილობრივი
მნიშვნელობის საკითხების დამოუკიდებლად რეგულირების უფ-
ლებასა და შესაძლებლობას საკუთარი პასუხისმგებლობითა და
ადგილობრივი საჭიროებების საფუძველზე, მაგრამ ეს ორი კრი-
ტერიუმი არ არის საკმარისი საკონსტიტუციო სასამართლო-
სათვის, რათა მან მკაფიო საფუძველზე მიიღოს გადაწყვეტილება.
ადგილობრივი თვითმმართველობის კონსტიტუციური რეგულირე-
ბის მთავარი მახასიათებელია მისი ინსტიტუტების ძირითადი
ფუნქციების განსაზღვრა, რასაც ვერ უზრუნველყოფს 1012-ე
მუხლი, ხოლო თუკი ამ ფუნქციას პარლამენტი შეასრულებს ორ-
განული კანონის მიღების გზით, ცენტრალურ ხელისუფლებას სა-
შუალება ექნება, ეფექტიანად „დათრგუნოს“ თვითმმართველობა.
გარდა ამისა, ეს ნიშნავს, რომ საკონსტიტუციო სასამართლოს არ
ექნება საზომი კრიტერიუმი, რომლითაც განსჯის შესაძლო კონ-
ფლიქტს ცენტრალურ და ადგილობრივ ხელისუფლებებს შორის.
ერთ-ერთი გამოსავალია ადგილობრივი თვითმმართველი ერთეუ-
ლების საკუთარი უფლებამოსილების განსაზღვრა კონსტიტუციის
დონეზე.“29
აღნიშნული პროექტის თაობაზე, ფინანსურ რესურსებთან და-
კავშირებით ვენეციის კომისიის დასკვნით, „იმისათვის, რომ უფ-
ლებამოსილების გადაცემა არ იყოს მხოლოდ ნომინალური, საჭი-
როა, ადგილობრივ ხელისუფლებას გადაეცეს სათანადო რესურ-
სები, რათა მათ ეფექტიანად განახორციელონ უფლებამოსილე-
ბები. კარგი იქნებოდა რესურსების წინასწარი განსაზღვრა.“30
ამრიგად, 2009-2010 წლის საკონსტიტუციო რეფორმის შე-
დეგების მნიშვნელობა მდგომარეობს იმაში, რომ კონსტიტუციით
განისაზღვრა ადგილობრივი თვითმმართველობის შესახებ თავი,
სადაც გათვალისწინებული იქნა ადგილობრივი თვითმმართველო-
ბის განხორციელებასთან დაკავშირებული მთელი რიგი სამარ-
29 იქვე.
30 იქვე.
386
თლებრივი ნორმები, თუმცა, როგორც ზემოთ აღინიშნა იგი საჭი-

როებდა სრულყოფას თვითმმართველობისათვის საკვანძო საკით-
ხებთან დაკავშირებით.
2.2. ადგილობრივი თვითმმართველობის კოდექსის მიღება
საქართველოს პარლამენტმა, 2014 წლის 5 თებერვალს მიიღო

საქართველოს ორგანული კანონი − ადგილობრივი თვითმმართვე-
ლობის კოდექსი, რომლის ერთ-ერთი დადებითი მხარე იმაში მდგო-
მარეობს, რომ მან ერთიანად განსაზღვრა ზოგადად თვითმმართვე-
ლობის, დედაქალაქის − თბილისის თვითმმართველობის და ადგი-
ლობრივ თვითმმართველობასთან დაკავშირებული სხვა ყველა
სახის სამართლებრივი საკითხები.31
ადგილობრივი თვითმმართველობის კოდექსის მიხედვით, ადგი-
ლობრივი თვითმმართველობა ხორციელდება თვითმმართველ ქა-
ლაქსა და თვითმმართველ თემში (მუნიციპალიტეტებში). კოდექ-
სით განისაზღვრა მუნიციპალიტეტის უფლებამოსილებები (საკუ-
თარი და დელეგირებული), წარმომადგენლობითი ორგანოს − სა-
კრებულოსა და აღმასრულებელი ორგანოს ხელმძღვანელის -
მერის პირდაპირი საარჩევნო უფლების საფუძველზე, საყოველ-
თაო, თანასწორი და ფარული კენჭისყრით არჩევა, 4 წლის ვადით,
ასევე საკრებულოსა და მერიის საქმიანობის ორგანიზების საკით-
ხები, მერის ანგარიშვალდებულება საკრებულოს წინაშე და საკრე-
ბულოს მიერ მერისათვის უნდობლობის გამოცხადების წესი.32
უნდა აღინიშნოს, რომ ადგილობრივი თვითმმართველობის შეს-
ახებ ევროპული ქარტია ითვალისწინებს ადგილობრივი თვითმმარ-
თველობის მხოლოდ წარმომადგენლობითი ორგანოს არჩევას პირ-
დაპირი საარჩევნო უფლების საფუძველზე, საყოველთაო, თანას-
წორი და ფარული კენჭისყრით, ხოლო აღმასრულებელი ორგანოს
31 კოდექსის მიღებამდე, თბილისში ადგილობრივ თვითმმართველობას,

ასევე თვითმმართველობის ქონებრივ საფუძვლებს ცალკე კანონი აწესრი-
გებდა.
32 საქართველოს ორგანული კანონი − ადგილობრივი თვითმმართველობის
კოდექსი, 05.02.2014.
387
პასუხისმგებლობას ითვალისწინებს წარმომადგენლობითი ორგა-

ნოს წინაშე.33 შესაბამისად, კოდექსით განსაზღვრული აღმასრუ-
ლებელი ორგანოს ხელმძღვანელის − მერის პირდაპირი საარჩევნო
უფლების საფუძველზე, საყოველთაო, თანასწორი და ფარული
კენჭისყრით არჩევა არ წარმოადგენს ევროპული ქარტიის მოთხოვ-
ნას მეტიც, მან შესაძლებელია უარყოფითი გავლენა იქონიოს აღ-
მასრულებელი ორგანოს, წარმომადგენლობითი ორგანოს წინაშე
ანგარიშვალდებულებისა და პასუხისმგებლობის ხარისხზე და სა-
კრებულოს საკონტროლო ფუნქციებზე, რამდენადაც ორივე ინს-
ტიტუტის ლეგიტიმაცია თანაბარია. ამასთან, სხვა პრობლემა შეიძ-
ლება წარმოიშვას იმ შემთხვევაში, თუ წარმომადგენლობითი ორ-
განოს უმრავლესობა და აღმასრულებელი ორგანოს მეთაური −
მერი სხვადახვა პოლიტიკური გაერთიანებიდან იქნება წარმოდგე-
ნილი, არჩეული წარმომადგენლობითი ორგანოს − საკრებულოს
უფლებამოსილებების ისევე, როგორც აღმასრულებელი ფუნქციე-
ბის განხორციელების ეფექტურობას შესაძლებელია მნიშვნელო-
ვანი საფრთხე შეექმნას.34
ზემოთ აღნიშნული კონსტიტუციური რეფორმის შედეგად, სა-
ქართველოს კონსტიტუციაში ისევე, როგორც ადგილობრივი
თვითმმართველობის კოდექსში, განისაზღვრა თვითმმართველი
ერთეულის საზღვრების ცვლილების წესი, რომელიც საზღვრის
ცვლილებებისათვი სავალდებულოდ იქნა გათვალისწინებული შე-
საბამის თვითმმართველ ერთეულთან წინასწარი კონსულტაცია.
ამასთან, საზღვრის ცვლილების ინიციატივის უფლება მიეკუთვნა
საქართველოს მთავრობას, ხოლო გადაწყვეტილების მიღების
უფლებამოსილება საქართველოს პარლამენტს.35
33 ადგილობრივი თვითმმართველობის შესახებ ევროპული ქარტია,

15.10.1985, მუხლი 3.
34 ასეთ შემთხვევაში, შესაძლებელია საკრებულოს მიერ, მერისადმი უნ-
დობლობის გამოცხადების უფლებამოსილება პოლიტიკური მანიპულა-

ციების საფუძველზე განხორციელდეს, რაც შეუსაბამოა პირდაპირი სა-
არჩევნო უფლების საფუძველზე, საოველთაო, თანასწორი და ფარული
კენჭისყრით არჩეული მერის ლეგიტიმაციისათვის.
35 საქართველოს ორგანული კანონი − ადგილობრივი თვითმმართველობის
კოდექსი, 05.02.2014.
388
ადგილობრივი თვითმმართველობის ეფექტიანად განხორციე-

ლებისათვის დიდი მნიშვნელობა აქვს თვითმმართველი ერთეულის
საზღვრებს, რადგან ერთი მხრივ, მისი მცირე ზომა ხელს უწყობს
იქ მცხოვრებთა მჭიდრო კავშირსა და საჯარო მმართველობაში მო-
ნაწილეობას, ხოლო მეორე მხრივ, იგი განაპირობებს თვითმმარ-
თველი ერთეულის რესურსების სიმცირეს, რაც აბრკოლებს თვით-
მმართველი ერთეულის ეკონომიკურ განვითარებას და მისი და-
მოუკიდებლობის ხარისხს. „ამ თვალსაზრისით, გმინა36 უნდა ყო-
ფილიყო პატარა, რათა მცირე იურისდიქიცია უზრუნველყოფს
ძლიერ ადგილობრივ კავშირს, თუმცა მცირე ზომის გმინას არ შე-
უძლია დამოუკიდებლად გადაწყვიტოს მთელი რიგი ეკონომიკური
საკითხები და განავითაროს საკუთარი ტექნიკური ინფრასტრუქ-
ტურა.“37 − აღნიშნავს პოლონეთში წარმატებით განხორციელებუ-
ლი ადგლობრივი თვითმმართველობის რეფორმის ერთ-ერთი ძი-
რითადი ავტორი ჯერზი რეგულსკი.
ამრიგად, ადგილობრივი თვითმმართველობის დამოუკიდებლო-
ბის დაცვისა და მათი გაძლიერების უზრუნველსაყოფად მიზანშე-
წონილია, რომ კონსტიტუციით და შემდგომ კოდექსით განისაზღვ-
როს პრინციპი თვითმმართველი ერთეულის საზღვრების ცვლი-
ლებებთან დაკავშირებით, რომელიც უნდა გულისხმობდეს მის
ოპტიმალურ ზომას, რომელიც უზრუნველყოფს, როგორც მოქალა-
ქეთა მჭიდრო კავშირს, ისე საკმარისი რესურსების კონცენტრა-
ციას.
ადგილობრივი თვითმმართველობის ქონება, რომელსაც იგი
საკუთრების უფლებით ფლობს, უმნიშვნელოვანეს ფუნქციას ას-
რულებს თვითმმართველობის განვითარებასა და გაძლიერებაში.
„საკუთრებაში არსებული ქონების თავისუფლად გამოყენებისა და
განკარგვის უფლება, ერთ-ერთი ძირითადი ელემენტია ადგილობ-
რივი თვითმმართველობის დამოუკიდებლობისათვის.“38 ადგილობ-
36 თვითმმართველობის პირველი საფეხური პოლონეთში.

37Regulski J., Local Government Reform in Poland: An Insider’s Story, Buda-
pest, 2003, 103.
38 იხ., იქვე, 121.
389
რივი ქონების თავისუფლად მართვით, მოქალაქეები საკუთარი

თავის განვითარებას უზრუნველყოფენ.
ადგილობრივი თვითმმართველობის კოდექსს რაიმე სიახლე არ
შემოუთავაზებია თვითმმართველი ერთეულის ქონებასთან დაკავ-
შირებით, განისაზღვრა თვითმმართველი ერთეულის ქონების სა-
ხეები, თვითმმართველობის საკუთრებაში იქნა გათვალისწინებუ-
ლი მის ტერიტორიაზე არსებული არასასოფლოსამეურნეო მიწის
ნაკვეთები გარდა გამონაკლისი შემთხვევებისა, ადგილობრივი
მნიშვნელობის წყლის რესურსები და ა.შ.,39 თუმცა, როგორც ზე-
მოთ აღინიშნა კონსტიტუციით არ არის დადგენილი პრინციპი, რო-
მელიც ქონების გამიჯვნის კრიტერიუმს უზრუნველყოფს სახელმ-
წიფოსა და თვითმმართველობას შორის და იგი იქნება თვითმმარ-
თველობის დაცვის გარანტი, მათ შორის საკონსტიტუციო სასა-
მართლოში მიმართვის დროს. ასეთ ვითარებაში კი სახელმწიფოს
ყოველთვის აქვს შესაძლებლობა თვითნებურად განსაზღვროს
თვითმმართველობის ქონება და მისი მოცულობა ორგანული
კანონით. შესაბამისად, მიზანშეწონილია კონსტიტუციამ გაითვა-
ლისწინოს პრინციპი, რომელიც სუვერენულობის − ერთიანი სა-
ხელმწიფო მნიშვნელობის საკითხთან იქნება დაკავშირებული და
ეს განსაზღვრავს ქონებისა და უფლებამოსილებების გამიჯვნას.
განსაკუთრებული მნიშვნელობა ენიჭება ადგილობრივი თვით-
მმართველობის საბიუჯეტო შემოსავლებს. „ხელისუფლების ადგი-
ლობრივ ორგანოებს უფლება აქვთ ეროვნული ეკონომიკური პო-
ლიტიკის ფარგლებში გააჩნდეთ საკუთარი ფინანსური სახსრები,
რომელთა განკარგვაც მათ შეეძლებათ მათი უფლებამოსილების
ფარგლებში. ხელისუფლების ადგილობრივი ორგანოების ფინანსუ-
რი წყაროები თანაზომიერნი უნდა იყვნენ კონსტიტუციითა და კა-
ნონით დადგენილ მათ უფლებამოვალეობებთან“40 − განსაზღვრავს
ადგილობრივი თვითმმართველობის ევროპული ქარტია.
39საქართველოს ორგანული კანონი − ადგილობრივი თვითმმართველობის

კოდექსი, 05.02.2014.
40 ადგილობრივი თვითმმართველობის შესახებ ევროპული ქარტია,
15.10.1985, მუხლი 9.
390
ადგილობრივი თვითმმართველობის კოდექსის შესაბამისად,

მუნიციპალიტეტის შემოსავლებს შეადგენს ადგილობრივი გადა-
სახადებიდან მიღებული შემოსავლები, რომელთა ოდენობას სა-
კრებულო განსაზღვრავს, სახელმწიფო ბიუჯეტიდან მიღებული
მიზნობრივი, სპეციალური და კაპიტალური ტრანსფერები და
სესხის საფუძველზე მიღებული შემოსავლები. ამასთან, სესხის
აღებაზე მუნიციპალიტეტს ესაჭიროება საქართველოს მთავრობის
თანხმობა. შესაბამისად, ადგილობრივი თვითმმართველობის ძირი-
თადი, საკუთარი შემოსავალი ადგილობრივი − ქონების გადასახა-
დიდან მიღებული ფინანსური სახსრებია, რაც ქონების გადასახა-
დის სპეციფიკის გათვალისწინებით41 მიზერულია და არ არის
საკმარისი ადგილობრივი თვითმმართველობის სრულფასოვნად
განხორციელებისათვის, რის გამოც მუნიციპალიტეტი იძულებუ-
ლია სახელმწიფო ბიუჯეტიდან მოითხოვოს შესაბამისი ტრანსფე-
რი, რის გამოც იგი დამოკიდებული ხდება სახელმწიფო ბიუჯეტზე.
„ფინანსური ავტონომია ადგილობრივი თვითმმართველობის
ბაზისია. გმინა ვერ შეინარჩუნებდა დამოუკიდებლობას, რომ არ
ჰქონოდა თავისუფლება თავისი სახსრების მართვაში, რომელიც
საკმარისია საკუთარი პასუხისმგებლობების განსახორციელებ-
ლად. მისი ძირითადი შემოსავლები სახელმწიფო გადასახადების
მისთვის გარანტირებული განაწილებით იქმნება“42 − აღნიშნავს
ჯერზი რეგულსკი.
ადგილობრივი თვითმმართველობა უნდა მონაწილეობდეს სა-
ერთო-სახელმწიფოებრივი გადასახადებით სარგებლობაში,43 რად-
გან იგი საჯარო ხელისუფლებას ახორციელებს და ეს კონსტიტუ-
ციით უნდა იყოს გარანტირებული, რათა ეს არ იყოს სახელმწიფო
ორგანოების კონკრეტულ გადაწყვეტილებებზე დამოკიდებული და
41 ქონების გადასახადის გადამხდელი არის პირი, რომლის წლიური შე-

მოსავალი 40000 ლარს აღემატება;
42 Regulski J., Local Government Reform in Poland: An Insider’s Story, Buda-
pest, 2003, 147.

43 ევროპის მთელ რიგ ქვეყნებში (პოლონეთი, ჩეხეთი, უნგრეთი, იტალია,
გერმანია და ა.შ.) ადგილობრივ თვითმმართველობას უნაწილდება ისეთი

სახელმწიფო გადასახადიდან შემოსული სახსრები, როგორიც არის საშე-
მოსავლო გადასახადი, ბიზნესის გადასახადი.
391
ადგილობრივმა თვითმმართველობამ დამოუკიდებლად და ჯეროვ-

ნად შეძლოს ფუნქციონირება. ამასთან, ალბათ უფრო მიზანშე-
წონილი იქნება კანონით განისაზღვროს მუნიციპალიტეტის მიერ
ასაღები სესხის ოდენობის მაქსიმალური ოდენობა, სესხის აღების
ინდივიდუალურ შემთხვევებში საქართველოს მთავრობის თანხმო-
ბის აუცილებლობის ნაცვლად.
დასკვნის სახით, უპირველეს ყოვლისა აღსანიშნავია ის გარე-

მოება, რომ ადგილობრივი თვითმმართველობის დემოკრატიული
და კონსტიტუციური მნიშვნელობა საქართველოში კარგად ჰქონ-
დათ გააზრებული უკვე მე-19 საუკუნის მეორე ნახევარში, რაც
ნორმატიულ-სამართლებრივად მე-20 საუკუნის დასაწყისში აისახა
საქართველოს პირველ კონსტიტუციაში ცალკე თავის სახით, თუმ-
ცა ზემოთ აღნიშნული ხარვეზები, რომლებსაც პირველი კონსტი-
ტუცია შეიცავდა, ობიექტური ისტორიული გარემოებებით იყო დე-
ტერმინირებული.
სოციალისტური საბჭოთა რესპუბლიკების კავშირის შემადგენ-
ლობაში, საქართველოში არსებული უკიდურესად ცენტრალიზე-
ბული საჯარო მმართველობის გამო, ადგილობრივი თვითმმარ-
თველობა ხანგრძლივი პერიოდის განმავლობაში არ ხორციელდე-
ბოდა და უარყოფილი, დათრგუნული იყო ყოველგვარი ადგილობ-
რივი ინიციატივა, რამაც უარყოფითი გავლენა იქონია, ასევე დე-
ცენტრალიზაციის მიმართ ხალხის ფსიქო-სოციალურ დამოკიდე-
ბულებაზე.
საქართველოში, მე-20 საუკუნის ბოლოს, სახელმწიფოებრივი
დამოუკიდებლობის აღდგენიდან დღემდე, ადგილობრივი თვითმ-
მართველობის სისტემა ინსტიტუციურად იხვეწებოდა ზემოთ აღ-
ნიშნული თითოეული რეფორმის შედეგად და მოცემულ ეტაპზე,
მისი ფორმა დემოკრატიულ საწყისებს შეესაბამება, თუმცა ადგი-
ლობრივი თვითმმართველობისათვის სასიცოცხლოდ მნიშვნელო-
ვანი საკვანძო საკითხები, რაც სახელმწიფოსა და ადგილობრივ
თვითმმართველობას შორის უფლებამოსილებათა და ქონების გა-
392
მიჯვნის პრინციპის კონსტიტუციით განსაზღვრას, თვითმმარ-

თველობის კონსტიტუციის დონეზე სერთო-სახელმწიფოებრივ
გადასახადებში მონაწილეობის გარანტიის დადგენასა და ფინან-
სების ავტონომიურად მართვის შესაძლებლობის განსაზღვრას
უკავშირდება, ჯერ კიდევ მნიშვნელოვან გამოწვევად რჩება საქარ-
თველოში ადგილობრივი თვითმმართველობის ჯეროვნად განხორ-
ციელებისათვის. აღნიშნული გამოწვევების დაძლევის გარეშე, ად-
გილობრივი თვითმმართველობა ვერ უზრუნველყოფს დამოუკი-
დებლად და ეფექტიანად საკუთარი ფუნქციების განხორციე-
ლებას.
აღსანიშნავია, რომ ერთის მხრივ, ევროკავშირს და ევროპის
ატომური ენერგიის გაერთიანებას და მათ წევრ სახელმწიფოებსა
და მეორეს მხრივ, საქართველოს შორის ასოცირების შესახებ
შეთანხმება საქართველოს ავალდებულებს ადგილობრივი თვით-
მმართველობის ინტერესების დაცვასა და მათი შესაძლებლობების
გაზრდის უზრუნველყოფას. აღნიშნული შეთანხმების მიხედვით,
ორმხრივი და ევროპის დონეზე თანამშრომლობა დაეფუძნება ად-
გილობრივი თემების, განსაკუთრებით სოფლად, თვითმყოფადო-
ბისა და ინტერესების პატივისცემას, ადგილობრივი განვითარების
საჭიროებებისა და პრიორიტეტების გათვალისწინებით. მხარეები
ითანამშრომლებენ რეგიონული განვითარებისა და მიწის გამოყე-
ნების დაგეგმარების სფეროებში საქართველოს ინსტიტუტების
ინსტიტუციური და საოპერაციო შესაძლებლობების კონსოლიდა-
ციის მიმართულებით, მათ შორის სახელმწიფო ხელისუფლების
ადგილობრივი ორგანოების შესაძლებლობების განვითარება,
რათა ხელი შეეწყოს ორმხრივად მომგებიან საზღვრისპირა თანა-
მშრომლობას ევროკავშირის პრინციპებისა და პრაქტიკის შესა-
ბამისად.
ამრიგად, საქართველოში დემოკრატიული საჯარო მართვის
სისტემის გაძლიერებისა და ევროპული სტანდარტების იმპლემენ-
ტაციის უზრუნველსაყოფად აუცილებელია ზემოთ აღნიშნული
მიღწევების შენარჩუნება და მითითებული გამოწვევების დაძლევა,
რაც საქართველოში კონსტიტუციური დემოკრატიის მდგრადი
განვითარების და ევროპულ ინსტიტუტებში საქართველოს სამარ-
393
თლებრივი ინტეგრაციის ერთ-ერთ ძირითად პირობას წარმო-

ადგენს.
394
გიორგი გორაძე
აჭარის ავტონომიის ისტორიულ-სამართლებრივი ასპექტები
აჭარის ავტონომიურ ერთეულად ჩამოყალიბება არც საქართვე-

ლოს დემოკრატიული რესპუბლიკის დროიდან დაწყებულა და, მით
უმეტეს, არც საქართველოს გასაბჭოების შემდეგ. მისი ფესვები
უფრო სიღრმისეულია და გაცილებით ადრეული პერიოდიდან იწ-
ყებს გამოკვეთას.
აღმოსავლეთ და სამხრეთ შავიზღვისპირეთში ერთ-ერთი ყვე-
ლაზე ღრმა ნავმისადგომისა და სტრატეგიული მდებარეობის გა-
მო, ბათუმი ყველა დროში იქცევდა დიდი სახელმწიფოების ყურად-
ღებას. ქალაქს განსაკუთრებული ინტენსივობით მოუწია თავდაც-
ვა XV საუკუნის დასაწყისიდან, როცა ოსმალებმა 1461 წლიდან,
ტრაპიზონის დაპყრობის შემდეგ, დაიკავეს ჭოროხის მარცხენა სა-
ნაპიროს ტერიტორია გონიო-აფსაროსით, ხოლო მე-16 საუკუნის
ბოლოდან ხანგრძლივად დამკვიდრდნენ მთელი აჭარისწყლისა და
ჭოროხის ხეობებსა და თავად ბათუმში. ეს არის პერიოდი, რო-
დესაც სამხრეთი საქართველო ოსმალთა ბატონობის ქვეშ იყო მოქ-
ცეული.1 ამ პერიოდიდან მოყოლებული მთელი სამასი წლის მან-
ძილზე აჭარა მოწყვეტილი იყო დედასამშობლოს და თურქეთის ბა-
ტონობის ქვეშ იმყოფებოდა.
1878 წლის 19 თებერვალს რუსეთსა და თურქეთს შორის დაიდო
სან-სტეფანოს პრელიმინარული (წინასწარი) ხელშეკრულება, რომ-
ლის მეცხრამეტე მუხლის თანახმად, ხელშეკრულების მე-19 მუხ-
ლი, რომლის მიხედვითაც რუსეთმა ოსმალეთს დააკისრა სამხედ-
რო კონტრიბუცია რუსეთის სასარგებლოდ 1410 მილიონი მანეთის
(ოქროთი) ოდენობით, მაგრამ იმის გამო, რომ ოსმალეთს ძალა არ
შესწევდა ასეთი თანხა გადაეხადა, ის რუსეთს ამ თანხის საფასურ-
1დიასამიძე ბ., ბათუმის საკითხი XVIII-XIX საუკუნეების რუსეთ-თურქე-

თის ომებში, სამხრეთ-დასავლეთ საქართველო მეზობელ სახელმწიფოთა
გეოპოლიტიკური ინტერესების კონტექსტში, აჭარის დედასამშობლოსთან
დაბრუნების 130 წლისთავისადმი მიძღვნილი საერთაშორისო-სამეცნიერო
კონფერენციის მასალები, ბათუმი, 2009, 16.
395
ში მისი იმპერიის მნიშვნელოვან ტერიტორიებს უთმობდა როგორც

ევროპაში, ასევე აზიაში. რუსეთის მფარველობაში გადადიოდა არ-
დაგანი, ყარსი, ბათუმი, ბაიაზეთი და სხვა ტერიტორიები.2 ამასთან
არის დაკავშირებული იმპერატორ ალექსანდრე II-ის ცნობილი
ფრაზა: „მარტო ბათუმი და ყარსი ღირს იმად, რომ რუსეთმა
მათთვის რამდენიმე მილიონი გასწიროს“.3
სან-სტეფანოს ზავის პირობებით უკმაყოფილონი დარჩნენ ევ-
როპის ქვეყნები. განსაკუთრებით მწვავე რეაქცია ჰქონდა ინგ-
ლისს, რომელმაც თავისი საზღვაო ფლოტი მარმარილოს ზღვაში
შეიყვანა და რუსეთს ომის განახლებიტ დაემუქრა იმ შემთხვევაში,
თუ რუსეთი არ გადახედავდა ზემოაღნიშნული ზავის პირობებს და
დათმობაზე არ წავიდოდა. ინგლისი განსაკუთრებით ეწინააღმდე-
გებოდა ბათუმის რუსეთისათვის გადაცემას.4
სან-სტეფანოს ხელშეკრულება გადაისინჯა ბერლინის კონგ-
რესზე, რომლის მუშაობაში მონაწილეობდა შვიდი ქვეყანა: რუსე-
თი, ინგლისი, საფრანგეთი, ავსტრია-უნგრეთი, გერმანია, იტალია
და ოსმალეთი. კონგრესი დასრულდა 1878 წლის 1 ივლისის ტრაქ-
ტატით (ხელშეკრულებით), რომლითაც ოსმალეთი რუსეთს უთ-
მობდა არდაგანს (არტაანს), ყარსს და ბათუმს (პორტითურთ).
ამასთან, ბათუმი უნდა გამოცხადებულიყო პორტო-ფრანკოდ (თა-
ვისუფალ ნავსადგურად), რასაც რუსეთი დათანხმდა უმეტესად
კომერციული მოსაზრებებით.5 1878 წლის 25 აგვისტოს რუსთა
ნაწილები ბათუმში შევიდნენ, რითიც დამთავრდა თურქთა ხანგრძ-
ლივი ბატონობა აჭარაში და ეს მხარე საქართველოს დაუბრუნდა.6
2 გოგოლიშვილი ო., ბერლინის კონგრესი და მისი შედეგები, სამხრეთ-და-

სავლეთ საქართველო მეზობელ სახელმწიფოთა გეოპოლიტიკური ინტე-
რესების კონტექსტში, აჭარის დედასამშობლოსთან დაბრუნების 130
წლისთავისადმი მიძღვნილი საერთაშორისო-სამეცნიერო კონფერენციის
მასალები, ბათუმი, 2009, 59.
3 იქვე.
4 იქვე, 59-61
5 გურული ვ., ჯიქია ლ., ტაო-კლარჯეთის, ლაზეთისა და აჭარის საკითხი
1812-1953 წლების საერთაშორისო ურთიერთობებში, თბილისი, 2013, 12.

6 ბენდიანიშვილი ა., დაუშვილი ა., ნათმელაძე მ., საქართველოს ისტორია,
(XIX-XX საუკუნეები), ტ. IV, თბილისი, 2012, 79.
396
1903 წელს აჭარის ტერიტორიის ადმინისტრაციული მოწყობა

ბათუმის ოლქის შექმნით დამთავრდა. ბათუმის ოლქი, რომელიც
ბათუმისა და ართვინის „ოკრუგებისაგან“ შედგებოდა, ადმინის-
ტრაციული თვალსაზრისით ქუთაისის გუბერნიას დაუქვემდება-
რეს (რუსეთის იმპერიის ადმინისტრაციულ სისტემაში ცალკე
ერთეულებს წარმოადგენდა არტაანისა და „ყარსის ოკრუგები“).7
სამხრეთ კავკასიაში ვითარება კარდინალურად შეიცვალა რუ-
სეთის 1917 წლის ოქტომბრის რევოლუციის შემდეგ. მიმდინარე-
ობდა პირველი მსოფლიო ომი, ხოლო დასუსტებულ საბჭოთა რუ-
სეთს ომის გაგრძელება აღარ შეეძლო. შედეგად, 1918 წლის 3
მარტს ბრესტ-ლიტოვსკში (ბელორუსია) დაიდო საზავო ხელშეკ-
რულება, რომლითაც საბჭოთა რუსეთმა საკმაოდ დიდი ტერიტო-
რია დათმო. მათ შორის, რუსეთს ჩამოერთვა ბათუმის, ყარსისა და
არტაანის „ოკრუგები“, მაგრამ ისინი ოსმალეთს არ გადასცემია.
პრაქტიკულად, ამ სამი „ოკრუგის“ მოსახლეობას რეფერენდუმის
გზით უნდა გაერკვია, თუ რომელი მეზობელი სახელმწიფოს შე-
მადგენლობაში სურდა ცხოვრება. თუმცა ოსმალეთის არმიამ შე-
ტევა დაიწყო და 1918 წლის მარტ-აპრილში მთელი სამხრეთ-დასავ-
ლეთ საქართველო დაიპყრო, დაიკავა ბათუმი და ქობულეთი.8
1918 წლის 26 მაისისათვის ანუ საქართველოს სახელმწიფოებ-
რივი დამოუკიდებლობის აღდგენის დროისათვის, აჭარა და საერ-
თოდ მთელი სამხრეთ-დასავლეთ საქართველო, ასევე, სამცხე-სა-
ათაბაგოს დიდი ნაწილი (ბორჯომამდე), ოსმალეთის მიერ იყო ოკუ-
პირებული.9 ოკუპირებული ტერიტორიის ომის გზით დაბრუნება
საქართველოს იმხანად არ შეეძლო. ოსმალეთთან ურთიერთობის
მოგვარების გარეშე საქართველოს დემოკრატიულ რესპუბლიკას
საერთაშორისო ასპარეზზე დამკვიდრების მიზნით პირვე-ლი
ნაბიჯების გადადგმა გაუჭირდებოდა. ოსმალეთის მიერ წამოყენე-
ბული პირობების მიღებას ურჩევდა საქართველოს მოკავშირე გერ-
7 გურული ვ., საქართველო-რუსეთის ურთიერთობა (1483-1921), თბილისი,

2011, 98.
8 გურული ვ., ჯიქია ლ., ტაო-კლარჯეთის, ლაზეთისა და აჭარის საკითხი
1812-1953 წლების საერთაშორისო ურთიერთობებში, თბილისი, 2013, 15.

9 იქვე, 15.
397
მანია. შექმნილი ურთულესი სამხედრო-პოლიტიკურ ვითარების

გამო, საქართველო იძულებული გახდა, დაედო დამამცირებელი
ზავი. 1918 წლის 4 ივნისს ბათუმში საქართველოს დემოკრატიულ
რესპუბლიკასა და ოსმალეთს შორის დაიდო ხელშეკრულება, რო-
მელსაც საქართველოს მხრიდან ხელი მოაწერეს ნოე რამიშვილმა,
გიორგი გვაზავამ, ილია ოდიშელიძემ და გრიგოლ რცხილაძემ.10
ბათუმის ხელშეკრულებით ოსმალეთს გადაეცა საქართველოს
ისტორიული ტერიტორიის დიდი ნაწილი და, მათ შორის, ბათუმის
ოლქი (ბათუმისა და ართვინის „ოკრუგები“) და ყარსის ოლქი (არ-
ტაანის, ოლთისისა და ყარსის „ოკრუგები“) საქართველო-ოსმალე-
თის 1918 წლის 4 ივნისის ბათუმის ხელშეკრულებამ ძალა დაკარგა
1918 წლის ოქტომბერში, მას შემდეგ, რაც ოსმალეთი პირველ
მსოფლიო ომში დამარცხდა და იძულებული გახდა მუდროსის ზავ-
ზე (პრაქტიკულად კაპიტულაციაზე) მოეწერა ხელი.11 აჭარა გამო-
ცხადდა ინგლისის საოკუპაციო ზონად და ასეთად დარჩა 1920
წლის ივლისამდე.12
1921 წლის 21 თებერვლის საქართველოს დემოკრატიული რეს-
პუბლიკის კონსტიტუციის 107-ე მუხლის თანახმად, სამუსლიმანო
საქართველოს (ბათომის მხარე) გამოცხადებული იყო საქართვე-
ლოს განუყოფელ ნაწილად, რომელსაც სოხუმისა და ზაქათალას
ოლქებთან ერთად ენიჭებოდა ადგილობრივი ავტონომიური მმარ-
თველობა. კონსტიტუციის მომდევნო მუხლით, ავტონომიური მმარ-
თველობის დებულება უნდა შემუშავებულიყო ცალკე კანონით,
მაგრამ საბჭოთა რუსეთის მიერ საქართველოს ოკუპაციის გამო ეს
ვერ განხორციელდა.
საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკის ოკუპაციისა და
ფაქტობრივი ანექსიის შემდეგ, 1921 წლის 13 ოქტომბერს, ერთი
მხრივ, საქართველოს, აზერბაიჯანსა და სომხეთს, ხოლო, მეორე
მხრივ, თურქეთს შორის რუსეთის სფსრ-ის მონაწილეობით დაიდო
10იქვე, 15-16.
11იქვე, 16-17.
12 Силагадзе А., Гурули В., Российско-Туретское противостояние на
центральном Кавказе в 1918-1921 годах, Кавказ & глобализация, т. 3,

выпуск 4, 2009, 165.
398
ყარსის ხელშეკრულება, რომელიც თითქმის იმეორებდა მანამდე,

იმავე წლის 16 მარტს რუსეთ-თურქეთს შორის დადებულ ხელ-
შეკრულებას. ამ ხელშეკრულებით თურქეთს გადაეცა საქართვე-
ლოს ისტორიული ტერიტორიები, ხოლო საქართველო-თურქეთის
საზღვრის საწყის პუნქტად განისაზღვრა სოფელი სარფი. იმავე
ხელშეკრულების მეექვსე მუხლი ეხებოდა აჭარას. კერძოდ, თურ-
ქეთი საქართველოს უთმობდა ქალაქ ბათუმს პორტითურთ და მიმ-
დებარე ტერიტორიებით იმ პირობით, რომ ადგილობრივი მოსახ-
ლეობა ისარგებლებდა ფართო ავტონომიით და დაცული იქნებოდა
მათი კულტურული და რელიგიური უფლებები, ხოლო თურქეთს
ყოველგვარი დამატებითი გადასახადისა და დაბრკოლების გარეშე
შეეძლებოდა ბათუმის პორტით სარგებლობა. საქართველოს მხრი-
დან ხელშეკრულებას ხელს აწერდნენ სამხედრო და საზღვაო საქ-
მეთა სახალხო კომისარი შალვა ელიავა და საგარეო საქმეთა და
ფინანსთა სახალხო კომისარი ალექსანდრე სვა-ნიძე.13 თავისი არ-
სით, ვინაიდან საქართველოს იმჟამინდელი საბჭოთა ხელისუფ-
ლება იყო უკანონო, ყარსის ხელშეკრულებაც უკანონოდ უნდა ჩა-
ითვალოს. თუმცა აღსანიშნავია, რომ 1992 წლის 30 ივლისს საქარ-
თველოს კანონიერი ხელისუფლების გადატრიალებიდან რამდე-
ნიმე თვეში დაიდო ხელშეკრულება „საქართველოს რესპუბლიკას
და თურქეთის რესპუბლიკას შორის მეგობრობის, თანამშრომ-
ლობისა და კეთილმეზობლური ურთიერთობების შესახებ“, რომ-
ლის პრეამბულაშიც ნათქვამია: „მხარეები აცხადებენ, რომ დაიცა-
ვენ მათ შორის დადებულ ხელშეკრულებებს და შეთანხმებებს და-
წყებული 1921 წლის 13 ოქტომბრის ყარსის შეთანხმებით. მხარე-
ები ხელმძღვანელობენ იმით, რომ ამ შეთანხმებით საბოლოოდ
დადგინდა საზღვარი ორ სახელმწიფოს შორის. მხარეები აღნიშნუ-
ლი შეთანხმების დებულებებს დაიცავენ თავიანთი კანონმდებ-
ლობის, არსებული პრაქტიკის და მათი საერთაშორისო ვალდებუ-
13გურული ვ., ჯიქია ლ., ტაო-კლარჯეთის, ლაზეთისა და აჭარის საკითხი

1812-1953 წლების საერთაშორისო ურთიერთობებში, თბილისი, 2013, 19-
20.
399
ლებების გათვალისწინებით.“14 ამავე ხელშეკრულების მე-14 მუხ-

ლის თანახმად, მოცემული ხელშეკრულება დაიდო ათი წლის ვა-
დით, თუმცა ავტომატურად გრძელდება შემდგომი ხუთ-ხუთი
წლის ვადით, თუ რომელიმე მხარე აღნიშნული ვადის გასვლამდე
სამი თვით ადრე წინასწარ წერილობით არ მიმართავს მეორე
მხარეს ხელშეკრულების მოქმედების შეწყვეტის შესახებ.
საქართველოში ბევრი აზრთა სხვადასხვაობაა ყარსის ხელშეკ-
რულების ლეგიტიმურობის თაობაზე. ზოგიერთი ავტორი ფიქ-
რობს, რომ იგი ბათილია „სახელშეკრულებო სამართლის შესახებ“
ვენის 1969 წლის კონვენციის საფუძველზე15, თუმცა ამავე კონ-
ვენციის მე-4 მუხლი ნათლად ადგენს, რომ კონვენცია ვრცელდება
მხოლოდ იმ ხელშეკრულებებზე, რომლებიც დადებულია სახელმ-
წიფოთა მიერ მოცემული კონვენციის ამ სახელმწიფოთათვის ძა-
ლაში შესვლის შემდეგ. საქართველოსთან მიმართებაში კონვენცია
ძალაში შევიდა 1995 წლის 8 ივლისს და ამიტომ მანამდელი
ხელშეკრულებების ბათილობის საფუძვლად იგი ვერ გამოდგება.
ამას გარდა, რამდენად არალეგიტიმურიც არ უნდა ყოფილიყვნენ
ყარსის ხელშეკრულების ხელმომწერი პირები საქართველოს მხრი-
დან, ეს ხელშეკრულება არის მოქმედი და კანონიერი სწორედ სა-
ქართველო-თურქეთის 1992 წლის 30 ივლისის საერთაშორისო
ხელშეკრულებიდან გამომდინარე. ამდენად, ყარსის ხელშეკრულე-
ბის ბათილობა სამართლებრივი და პოლიტიკური ფანტასტიკის
სფერო უფროა.
1921 წელს აჭარას მიენიჭა ავტონომიური საბჭოთა სოციალის-
ტური რესპუბლიკის სტატუსი, რომელიც საქართველოს დამოუ-
კიდებლობის აღდგენამდე არ შეცვლილა. სწორედ საბჭოთა სა-
ხელმწიფომ შემოიტანა და დაამკვიდრა ისეთი ტერმინი, როგორიც
14 „საქართველოს რესპუბლიკას და თურქეთის რესპუბლიკას შორის მე-

გობრობის, თანამშრომლობისა და კეთილმეზობლური ურთიერთობების
შესახებ“ 1992 წლის 30 ივლისის საერთაშორისო ხელშეკრულების პრეამ-
ბულა, აბზაცი 5-7.
15 ოქროპირიძე უ., კიდევ ერთხელ მოსკოვისა და ყარსის ხელშეკრუ-
ლებების შესახებ, საქართველოს მეცნიერებათა ეროვნული აკადემიის

აჭარის ავტონომიური რესპუბლიკის რეგიონული სამეცნიერო ცენტრის
„შრომები“, ბათუმი, 2007, 174-175.
400
არის „ავტონომიური რესპუბლიკა“. ამიტომაცაა, რომ პოსტსაბჭო-

თა ქვეყნების გარდა ეს ტერმინი მსოფლიოს არც ერთი სა-
ხელმწიფოს ავტონომიური ერთეულის სახელში არ გვხვდება. მაგა-
ლითად, გაერთიანებულ სამეფოში ტერიტორიული ერთეულები
მხოლოდ საკუთარი სახელებით მოიხსენიებიან (შოტლანდია, უელ-
სი, ჩრდილოეთ ირლანდია), პორტუგალიაში ეწოდება „ავტონო-
მიური რეგიონი“, იტალიაში – „ავტონომიური რეგიონი“ და „ავტო-
ნომიური პროვინცია“, საფრანგეთში – „ტერიტორიული კოლექტი-
ვი“, ფინეთში – „ავტონომია“ და სხვა. ამდენად, ავტონომიური ტე-
რიტორიული ერთეულისთვის „რესპუბლიკის“ დარქმევა არასწო-
რია, რადგან ეს სახელმწიფოების მმართველობის ფორმის მახასი-
ათებელია და არა მათი ტერიტორიული ერთეულების და შესაძლოა
გახდეს სეპარატიზმის ერთ-ერთი მაპროვოცირებელი ფაქტორი.
საბჭოთა სახელმწიფომ ავტონომიებისთვის მსგავსი სახელწოდე-
ბის მინიჭებით ჩადო შორსგამიზნული ნაღმი, რომ საჭიროების
შემთხვევაში ამ ტერიტორიებში ხელი შეეწყო სეპრატისტული
მოძრაობისათვის16, რაც ასეც მოხდა.
საქართველოს დამოუკიდებლობის აღდგენის მომენტისათვის
(1991 წლის 9 აპრილი) საქართველოში მოქმედებდა 1978 წლის
კონსტიტუცია შესაბამისი ცვლილებებით, რომლითაც აჭარას
ჰქონდა ავტონომიური რესპუბლიკის (შემდგომში − ა.რ.) სტატუსი,
საკუთარი კონსტიტუცია, წარმომადგენლობითი, აღმასრულებელი
და სასამართლო ორგანოები.
საქართველოს 1995 წლის 24 აგვისტოს კონსტიტუციის თავ-
დაპირველ რედაქციაში აჭარა აფხაზეთთან ერთად მოხსენიებული
იყო „ავტონომიური რესპუბლიკის“ გარეშე, რომელსაც ჰყავდა თა-
ვისი წარმომადგენლობითი ორგანო, თუმცა ფაქტობრივად აჭარა
ავტონომიური ერთეული იყო თავისი კონსტიტუციითა და წარმო-
მადგენლობითი, აღმა-სრულებელი და სასამართლო ორგანოებით.
2000 წლის საკონსტიტუციო ცვლილების შედეგად, საქარ-
თველოს კონსტიტუციაში აჭარას კვლავ აღუდგა ძველი სახელი -
16შესავალი საქართველოს საკონსტიტუციო სამართალში, მე-2 გამოცემა,

დ. გეგენავას და გ. გორაძის რედაქტორობით, თბილისი, 2021, 309.
401
„ავტონომიური რესპუბლიკა“. იქვე ჩაიწერა, რომ აჭარის ა.რ.-ის

სტატუსი უნდა განსაზღვრულიყო „აჭარის ავტონომიური რეს-
პუბლიკის სტატუსის შესახებ“ საქართველოს კონსტიტუციური კა-
ნონით, თუმცა ეს კანონი პარლამენტმა მხოლოდ 2004 წელს მი-
იღო. მანამდე კი აჭარის ა.რ.-ის განმგებლობას მიკუთვნებული სა-
კითხების წრე, ავტონომიის უმაღლესი ხელისუფლების სტრუქტუ-
რა და მათი უფლებამოსილება ნორმატიულად განისაზღვრებოდა
1978 წლის 26 მაისის აჭარის ავტონომიური რესპუბლიკის კონს-
ტიტუციით, რომელშიც აჭარის უზენაესი საბჭოს შეტანილი ჰქონ-
და ცვლილებები.
ამ კონსტიტუციით ა.რ.-ს ჰქონდა ისეთი ორგანოები, რომლებ-
საც არ ითვალისწინებდა საქართველოს კონსტიტუცია ან პირდა-
პირ ეწინააღმდეგებოდა მას. მაგალითად, ასეთი იყო „აჭარის ავტო-
ნომიური რესპუბლიკის უზენაესი საბჭოს თავმჯდომარის – ავტო-
ნომიური რესპუბლიკის მეთაურის“ ინსტიტუტი, რომელიც ავტო-
ნომიური რესპუბლიკის წარმომადგენლობითი და აღმასრულე-
ბელი ხელისუფლებების ერთი პირის ხელში თავმოყრას გულის-
ხმობდა. ეს ეწინააღმდეგებოდა საქართველოს კონსტიტუციის
თავდაპირველი რედაქციის მე-5 მუხლის მე-4 პუნქტს, რომ „სა-
ხელმწიფო ხელისუფლება ხორციელდება ხელისუფლების დანაწი-
ლების პრინციპზე დაყრდნობით“. ასევე, დაწესებული იყო ავტონო-
მიური რესპუბლიკის სახალხო დამცველის ინსტიტუტი, რომელ-
საც 5 წლის ვადით ირჩევდა აჭარის ა.რ.-ის უზენაესი საბჭო და
რომელიც საქართველოს სახალხო დამცველთან ერთად, ზედა-
მხედველობას უწევდა ა.რ.-ში ადამიანის უფლებათა და თავისუფ-
ლებათა დაცვას. ეს ეწინააღმდეგებოდა საქართველოს კონსტიტუ-
ციის მე-3 მუხლის პირველი პუნქტის „ა“ ქვეპუნქტს, რომელიც კა-
ნონმდებლობას ადამიანის უფლებათა და თავისუფლებათა შეს-
ახებ ექსკლუზიურად საქართველოს ცენტრალური ხელისუფლე-
ბის გამგებლობას მიაკუთვნებდა. კონსტიტუციის 43-ე მუხლი იც-
ნობდა მხოლოდ საქართველოს სახალხო დამცველის ინსტიტუტს,
რომელიც ზედამხედველობდა ადამიანის უფლებათა და თავისუფ-
ლებათა დაცვას საქართველოს მთელ ტერიტორიაზე; აჭარის ა.რ-
ის კონსტიტუციით შემოღებული იყო, ასევე, ა.რ.-ის საკონსტი-
402
ტუციო სასამართლო, რაც პირდაპირ ეწინააღმდეგებოდა საქარ-

თველოს კონსტიტუციის 43-ე მუხლის პირველ პუნქტს, რომელიც
საქართველოში აღიარებდა ერთადერთ საკონსტიტუციო კონტრო-
ლის სასამართლო ორგანოს – საქართველოს საკონსტიტუციო
სასამართლოს.17 აქვე უნდა აღინიშნოს, რომ, თუმცა აჭარის ა.რ.-
ის კონსტიტუცია ითვალისწინებდა ავტონომიური რესპუბლიკის
საკონსტიტუციო სასამართლოს არსებობას, მას რეალურად არ
უმოქმედია. სასამართლო სარჩელების მიღებაზე უარს ამბობდა იმ
მოტივით, რომ იგი დაკომპლექტებული არ იყო.18
ფაქტობრივად, აჭარის ა.რ.-ის კანონმდებლობა ამოვარდნილი
იყო საქართველოს საკონსტიტუციო წესრიგიდან, რაც კიდევ
უფრო აშკარა გახდა 2003 წლის „ვარდების რევოლუციის“ შემდეგ.
ამ დროს დაიძაბა ურთიერთობა საქართველოს ახლადარჩეულ ცენ-
ტრალურ ხელისუფლებასა და აჭარის ა.რ.-ის უმაღლეს ხელის-
უფლებას შორის, რაც აჭარის ა.რ.-ის უმაღლესი წარმომადგენ-
ლობითი ორგანოს დათხოვნითა და აქ პირდაპირი სახელმწიფო
მმართველობის შემოღებით დასრულდა.19
სწორედ ამას მოჰყვა „აჭარის ავტონომიური რესპუბლიკის სტა-
ტუსის შესახებ“ კონსტიტუციური კანონის მიღება, რომლითაც გა-
ნისაზღვრა აჭარის ავტონომიური რესპუბლიკის განმგებლობას
17 იხ., რუხაძე ზ., საქართველოს კონსტიტუციური სამართალი, ბათუმი,

1999, 50-60.
18 იხ. საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს 2003 წლის 30 მაისის
№2/11/233 განჩინება საქმეზე, „ლევან ქიძინიძე და დენის ფუტკარაძე

აჭარის ავტონომიური რესპუბლიკის უზენაესი საბჭოს თავმჯდომარის,
აჭარის ავტონომიური რესპუბლიკის უზენაესი საბჭოს და აჭარის ავტო-
ნომიური რესპუბლიკის პარლამენტის წინააღმდეგ“ და საქართველოს
საკონსტიტუციო სასამართლოს 2003 წლის 11 თებერვლის №2/2/169
განჩინება საქმეზე„ „მოქალაქეები ლევან ქიძინიძე, ქეთევან დადიანი, თე-
მურ ქიძინიძე, ჯამბულ ქიძინიძე, თამაზ ბოლქვაძე აჭარის ავტონომიური
რესპუბლიკის უზენაესი საბჭოს და საქართველოს პარლამენტის წი-
ნააღმდეგ“.
19 იხ., საქართველოს პრეზიდენტის 2004 წლის 7 მაისის N151 ბრძანე-
ბულება „აჭარის ავტონომიური რესპუბლიკის უმაღლესი წარმომად-

გენლობითი ორგანოს დათხოვნისა და აჭარის ავტონომიურ რესპუბ-
ლიკაში პირდაპირი სახელმწიფო მმართველობის შემოღების შესახებ“.
403
მიკუთვნებული საკითხები, აგრეთვე, აჭარის ავტონომიის უმაღ-

ლესი ორგანოების სტრუქტურა და ფუნქციები, რაც კონსტი-
ტუციის შესაბამისი გახდა. გაუქმდა ყველა ანტიკონსტიტუციური
ორგანო, ხოლო სამინისტროების შექმნა შესაძლებელი გახდა მხო-
ლოდ ოთხ სფეროში: ეკონომიკა, ფინანსები და ტურიზმი; ჯან-
მრთელობის დაცვა და სოციალური უზრუნველყოფა; განათლება,
კულტურა და სპორტი; სოფლის მეურნეობა.20 ამავე კანონით პირ-
ველად დადგინდა, რომ აჭარის ა.რ.-ის კონსტიტუციის ძალაში შე-
სასვლელად აუცილებელი იყო „აჭარის ავტონომიური რესპუბ-
ლიკის კონსტიტუციის დამტკიცების თაობაზე“ საქართველოს ორ-
განული კანონის მიღება.21
მოგვიანებით კონსტიტუციური კანონის საფუძველზე მიღებუ-
ლი იქნა აჭარის ა.რ.-ის ახალი კონსტიტუციაც, რომელიც ცალკე-
ული ცვლილებებით დღემდე მოქმედებს.
„აჭარის ავტონომიური რესპუბლიკის შესახებ“ საქართველოს
კონსტიტუციური კანონის პირველი მუხლის მე-4 პუნქტის თანახ-
მად, აჭარის ა.რ.-ის შესაბამისი კონსტიტუციური კანონის ძალაში
შესასვლელად ის ორგანული კანონით უნდა დაამტკიცოს საქარ-
თველოს პარლამენტმა. ასეთი წესი აკნინებს ავტონომიური რეს-
პუბლიკის კონსტიტუციას და ზოგადად, ავტონომიური რესპუბ-
ლიკის სტატუსს. შეიძლება ითქვას, რომ ამ წესის საფუძველი წარ-
სული უარყოფითი გამოცდილების განმეორების შიშია, თუმცა
უსაფუძვლო. ზემოთ უკვე აღნიშნული იყო, რომ მე-20 და 21-ე
საუკუნეების მიჯნაზე აჭარის ა.რ.-ის კონსტიტუციაში შეტანილი
იყო ისეთი ცვლილებები, რომლებიც არსებითად ეწინააღმდეგე-
ბოდა საქართველოს კონსტიტუციას. ეს განპირობებული იყო სა-
ქართველოს მაშინდელი კანონმდებლობის ხარვეზით. კერძოდ,
„ნორმატიული აქტების შესახებ“ 1996 წლის 29 ოქტომბრის საქარ-
თველოს კანონის საფუძველზე, ავტონომიური რესპუბლიკების
წარმომადგენლობითი ორგანოები თავად განსაზღვრავდნენ იმ
ბეჭდვით ორგანოს, სადაც უნდა გამოქვეყნებულიყო მათი ნორმა-
20 „აჭარის ავტონომიური რესპუბლიკის შესახებ“ 2004 წლის 4 ივლისის სა-

ქართველოს კონსტიტუციური კანონის მე-20 მუხლი.
21 იქვე, 23-ე მუხლი.
404
ტიული აქტები. ნორმატიული აქტის მიმღებ ორგანოს ჰქონდა ამ

ნორმატიული აქტის იუსტიციის სამინისტროსთვის გაგზავნის
ვალდებულება,22 თუმცა მხოლოდ სარეგისტრაციოდ, რომლი მიზა-
ნიც აღრიცხვა, სისტემატიზაცია და საჯაროობის უზრუნველყოფა
იყო.23 რაც მთავარია, მასზე არ იყო დამოკიდებული ნორმატიული
აქტის ძალაში შესვლა. აქედან გამომდინარე, აჭარის ა.რ.-ის უმაღ-
ლეს საბჭოს შეეძლო მიეღო ნორმატიული აქტი, მათ შორის, ა.რ.-
ის კონსტიტუციური კანონი და ადგილობრივ პრესაში გამოექვეყ-
ნებინა ის, მაგრამ იუსტიციის სამინისტროსთვის არ გაეგზავნა,
რის შედეგადაც ეს კანონი ძალაში შევიდოდა, თუმცა სახელმწიფო
რეესტრში აღრიცხული არ იქნებოდა. ამდენად, შესაძლებელი იყო
იუსტიციის სამინისტროს საერთოდ არ სცოდნოდა იმ ანტიკონსტი-
ტუციური კანონის მიღების შესახებ, რაც შეიძლება ა.რ.-ის წარ-
მომადგენლობით ორგანოს მიეღო. სწორედ ასე მოხდა აჭარის ა.რ.-
ის ზემოაღნიშნული კონსტიტუციური ცვლილებების შემთვევაში,
რომელიც საქართველოს კონსტიტუციას ეწინააღმდეგებოდა. ვფიქ-
რობ, სწორედ ეს იყო მიზეზი იმისა, რომ 2004 წელს „აჭარის ავ-
ტონომიური რესპუბლიკის შესახებ“ საქართველოს კონსტიტუცი-
ური კანონით დადგინდა საქართველოს პარლამენტის მიერ აღ-
ნიშნული ავტონომიის კონსტიტუციის ორგანული კანონით დამ-
ტკიცების სავალდებულოობა.
მაგრამ საქართველოს იუსტიციის სამინისტროს ოფიციალური
ბეჭდვითი ორგანოს − „საკანონმდებლო მაცნეს“ დაარსებისა და
განსაკუთრებით მისი ოფიციალური ვებგვერდის შექმნის შემდეგ
(2011 წელი), რომელზე გამოქვეყნებაც უკვე კარგა ხანია არის
აუცილებელი წინაპირობა ნებისმიერი ნორმატიული აქტის ძალაში
შესასვლელად, ავტონომიური რესპუბლიკის მიერ ფარულად ნორ-
მატიული აქტის მიღების საშიშროება და, აქედან გამომდინარე,
საქართველოს პარლამენტის მიერ აჭარის ა.რ.-ის კონსტიტუციის
ორგანული კანონით დამტკიცების საჭიროება აღარ არსებობს და
იგი უნდა გაუქმდეს.
22 „ნორმატიული აქტების შესახებ“ 1996 წლის 29 ოქტომბრის საქარ-

თველოს კანონის 54-ე მუხლი.
23 იქვე, 53-ე მუხლი.
405
აქვე ყურადღება უნდა გავამახვილოთ კიდევ ერთ დრომოჭმულ

ნორმაზე, უფრო სწორად, მთელ კანონზე, თუმცა მისგან მხოლოდ
3 მუხლია დარჩენილი. ეს არის საქართველოს კანონი „ავტონო-
მიურ რესპუბლიკაში პირდაპირი სახელმწიფო მმართველობის შე-
სახებ“, რომელიც თითქმის სრულად იმეორებს „აჭარის ავტონო-
მიური რესპუბლიკის შესახებ“ საქართველოს კონსტიტუციური კა-
ნონის ნორმებს. მოცემული კანონი მიღებულია 1999 წლის 9 ივნისს
და მისი თავდაპირველი სათაური იყო საქართველოს კანონი „პირ-
დაპირი სახელმწიფო მმართველობის შესახებ“. 2014 წელს მასში
შევიდა ცვლილება და სათაური ჩამოყალიბდა, როგორც კანონი
„ავტონომიურ რესპუბლიკაში პირდაპირი სახელმწიფო მმართვე-
ლობის შესახებ“ და შეეხებოდა მხოლოდ ავტონომიურ რესპუბლი-
კებს. 2018 წელს ამ კანონში კიდევ ერთი ცვლილება განხორ-
ციელდა, რომელმაც, შეიძლება ითქვას, ყოველგვარი აზრი დაუ-
კარგა მას. ამ კანონის პირველივე წინადადებაში ამ კანონის მიღე-
ბის საფუძვლად გამოცხადებულია არა კონსტიტუცია, არამედ
„აჭარის ავტონომიური რესპუბლიკის შესახებ“ საქართველოს
კონსტიტუციური კანონი, ანუ, მარტივად რომ ითქვას, იგი ეხება
მხოლოდ აჭარის ავტონომიას და განსაზღვრულია პრეზიდენტის
უფლებამოსილება, დაითხოვოს აჭარის ა.რ.-ის წარმომადგენლო-
ბითი ორგანო კონსტიტუციური კანონის მე-3 მუხლის მე-8 პუნქ-
ტით განსაზღვრულ შემთვევაში.24 თუმცა იმავე შინაარსს და უფრო
დეტალურად შეიცავს „აჭარის ავტონომიური რესპუბლიკის შესა-
ხებ“ კონსტიტუციური კანონის ზემოაღნიშნული მე-3 მუხლის მე-8
პუნქტი. ასეთ შემთხვევაში კი „ავტონომიურ რესპუბლიკაში პირ-
დაპირი სახელმწიფო მმართველობის შესახებ“ საქართველოს კა-
ნონის საჭიროება გაუგებარია და უნდა გაუქმდეს, რადგან, ფაქ-
ტობრივად, იმავე საკითხს ისედაც აწესრიგებს იერარქიულად უფ-
რო მაღალი აქტი − კონსტიტუციური კანონი.
კიდევ ერთი საკითხი, რომელი მეტად აკნინებს ავტონომიის
სტატუსს, დაკავშირებულია აჭარის ა.რ.-ის მთავრობასთან.
24„პირდაპირი სახელმწიფო მმართველობის შესახებ“ საქართველოს კანო-

ნის 61 მუხლი.
406
აჭარის ა.რ.-ის მთავრობა არის აჭარის ავტონომიური რეს-

პუბლიკის უმაღლესი აღმასრულებელი ორგანო, რომელიც ანგა-
რიშვალდებულია საქართველოს პრეზიდენტის, საქართველოს
მთავრობისა და აჭარის ა.რ.-ის უმაღლესი საბჭოს წინაშე.25 აჭარის
ა.რ.-ის კონსტიტუციით აჭარის ა.რ.-ის მთავრობის გარდა ცალკე
მთავრობის თავმჯდომარეც ანგარიშვალდებულია საქართველოს
პრეზიდენტის, საქართველოს მთავრობისა და აჭარის ავტონო-
მიური რესპუბლიკის უმაღლესი საბჭოს წინაშე.26 გაუგებარია ამ-
გვარის სამმაგი დაქვემდებარების არსი. გასაგებია, რომ ავტო-
ნომიის მთავრობა ანგარიშვალდებულია ა.რ.-ის წარმომადგენ-
ლობითი ორგანოს წინაშე, რადგან ეს ორგანო არის უფლე-
ბამოსილი აირჩიოს და დაითხოვოს იგი. ასევე დასაშვებია ავტო-
ნომიური ერთეული ანგარიშვალდებულება სახელმწიფოს ცენტრა-
ლური აღმასრულებელი ორგანოს წინაშე, რომელიც უფლებამო-
სილია შეაჩეროს ან გააუქმოს ავტონომიური ერთეულის მთავ-
რობის, მთავრობის თავმჯდომარის ან მინისტრის აქტი27, მაგრამ
აზრს მოკლებულია, ავტონომიური ერთულის მთავრობა რატომ
უნდა იყოს ანგარიშვალდებული პრეზიდენტის წინაშე საპარლა-
მენტო რესპუბლიკაში, სადაც პრეზიდენტი ნომინალური ფიგურაა
და ძირითადად წარმომადგენლობითი უფლებამოსილებებით არის
აღჭურვილი. თუ პრეზიდენტის წინაშე ანგარიშვალდებული არ
არის სახელმწიფოს ცენტრალური აღმასრულებელი ხელისუფ-
ლება, მაშინ რატომ უნდა იყოს ავტონომიური ერთეულის აღმას-
რულებელი ხელისუფლება, რომელიც, თავის მხრივ, საქართველოს
აღმასრულებელი ხელისუფლების წინაშე არის ანგარიშვალ-
დებული? მით უმეტეს, რომ ამის კონსტიტუციური ბერკეტები სა-
ქართველოს პრეზიდენტს არ გააჩნია.
25 „აჭარის ავტონომიური რესპუბლიკის შესახებ“ საქართველოს კონსტი-

ტუციური კანონის მე-4 მუხლის მე-6 პუნქტი.
26 „აჭარის ავტონომიური რესპუბლიკის კონსტიტუციის დამტკიცების თა-
ობაზე“ საქართველოს ორგანული კანონით დამტკიცებული აჭარის ავტო-

ნომიური რესპუბლიკის კონსტიტუციის 22-ე მუხლის მე-3 პუნქტი.
ტუციური კანონის მე-4 მუხლის მე-7 პუნქტი.
407
ზემოაღნიშნული გაუგებრობის გაგრძელებაა აჭარის ა.რ.-ის

მთავრობის თავმჯდომარის არჩევის წესი. ამ წესის თანახმად,
აჭარის ა.რ.-ის ახალარჩეული უმაღლესი საბჭოს უფლებამოსილე-
ბის ცნობიდან ან აჭარის ა.რ.-ის მთავრობის უფლებამოსილების
შეწყვეტიდან 2 კვირის ვადაში საქართველოს პრეზიდენტი უმაღ-
ლეს საბჭოში წარმოდგენილ პოლიტიკურ სუბიექტებთან კონსულ-
ტაციის შემდეგ უმაღლეს საბჭოს დასამტკიცებლად წარუდგენს
აჭარის ა.რ.-ის მთავრობის თავმჯდომარის კანდიდატურას და
მთავრობის თავმჯდომარეობის კანდიდატის მიერ დასახელებულ
მინისტრების კანდიდატურებს. აჭარის ავტონომიური რესპუბლი-
კის მთავრობა დამტკიცებულად ითვლება, თუ მას მხარს დაუჭერს
უმაღლესი საბჭოს სრული შემადგენლობის უმრავლესობა. მაგრამ
თუ უმაღლესი საბჭო 2 კვირის ვადაში არ დაამტკიცებს მთავ-
რობას, საქართველოს პრეზიდენტი 2 კვირის ვადაში უმაღლეს საბ-
ჭოს დასამტკიცებლად წარუდგენს მთავრობის იმავე ან სხვა შე-
მადგენლობას, რომლის დამტკიცებასაც კენჭი ეყრება 2 კვირის
ვადაში.28 თუ უმაღლესი საბჭო ზედიზედ ორჯერ არ დაამტკიცებს
მთავრობას, საქართველოს პრეზიდენტი პარლამენტის თანხმობით
დაითხოვს უმაღლეს საბჭოს და დანიშნავს უმაღლესი საბჭოს
რიგგარეშე არჩევნებს.29
აქ ორი პრობლემაა: პირველი დაკავშირებულია ავტონომიური
ერთეულის მთავრობის დაკომპლექტების პროცესში ზოგადად
ცენტრალური ხელისუფლების ჩარევასთან და, მეორე, უშუალოდ
პრეზიდენტის როლთან. მთავრობის დაკომპლექტებაში სახელმწი-
ფოს ცენტრალური ხელისუფლება არ უნდა იღებდეს მონაწილე-
ობას. ავტნომიურობის ხარისხის ერთ-ერთი განმსაზღვრელი ნიშა-
ნი სწორედ ავტონომიური ერთეულის მიერ თავისი უმაღლესი ორ-
განოების დამოუკიდებლად დაკომპლექტების შესაძლებლობაა. ამ
თვალსაზრისით აჭარის ა.რ. ავტონომიურობის ხარისხი დამცირე-
ბულია ამ პროცესში ცენტრალური ხელისუფლების, უფრო მეტიც,
პრეზიდენტის ჩარევით. მართალია, მოცემული პროცედურა მოით-
28 იქვე, მე-4 მუხლის მე-3 პუნქტი.

29 იქვე, მე-3 მუხლის მე-8 პუნქტი.
408
ხოვს ადგილობრივ პოლიტიკურ სუბიექტებთან კონსულტაციას,

მაგრამ ეს პრეზიდენტს არ ავალდებულებს მიიღოს სუბიექტური
გადაწყვეტილება. კონსულტაციის მიუხედავად, პრეზიდენტმა შე-
იძლება არ წამოაყენოს აჭარის უმარლესი საბჭოს არჩევნებში გა-
მარჯვებული პარტიის ლიდერის კანდიდატურა აჭარის მთავრობის
თავმჯდომარის პოსტზე, რაც შესაძლოა ავტონომიურ რესპუბლი-
კაში პოლიტიკური კრიზისის საფუძველი გახდეს. ეს კი აჭარის
უმაღლესი საბჭოს დათხოვნისა და ახალი არჩევნების დანიშვნის
საფუძველი გახდება. რატომ არ შეიძლებოდა თუნდაც საქართვე-
ლოს მთავრობის დაკომპლექტების მსგავსი პროცედურის გან-
საზღვრა, სადაც წარმომადგენლობითი ორგანოს არჩევნებში სა-
უკეთესო შედეგის მქონე პოლიტიკური პარტიის მიერ დასახელე-
ბულ კანდიდატს ეყრებოდა კენჭი? ვფიქრობ, აქ ჩანს ცენტრალური
ხელისუფლების შიში ა.რ.-ის მთავრობის ოპოზიციური პარტიით
დაკომპლექტების მიმართ, რისგან დაცვის გარკვეული ბერკეტი
აჭარის ა.რ.-ის მთავრობის არჩევის არსებული მოდელია.
მოცემულ პროცესში უფრო მეტად გაუგებარია პრეზიდენტის
როლი, რომელიც არ შეესაბამება საქართველოს, როგორც საპარ-
ლამენტო ქვეყნის პრეზიდენტის ფუნქციებს. ზოგადად, ცენტრა-
ლური ხელისუფლება და, კერძოდ, საქართველოს პრეზიდენტი არ
უნდა ერეოდეს ავტონომიური ერთეულის მთავრობის დაკომპლექ-
ტებაში. ავტონომიური ერთეულის მოსახლეობის მიერ არჩეულ
წარმომადგენლობით ორგანოს უნდა მიეცეს სრული უფლება,
თავად შეარჩიოს და აირჩიოს ა.რ.-ის მთავრობა. ეს იქნება სამარ-
თლიანიც, ავტონომიურობის პრინციპთან და, რაც მთავარია, სა-
ქართველოს სახელმწიფოს მმართველობის ფორმასთან შესაბა-
მისი, სისტემურად გააზრებული მოდელი.
409
მალხაზ ნაკაშიძე
სუბ-ნაციონალური კონსტიტუცია და საკონსტიტუციო

ცვლილებები აჭარის ავტონომიურ რესპუბლიკაში
საქართველოში ფართოდ განიხილება საკონსტიტუციო რე-

ფორმის და საკონსტიტუციო ცვლილებების საკითხები, თუმცა შე-
დარებით ნაკლები ყურადღება ეთმობა ავტონომიურ რესპუბლი-
კებში მიმდინარე საკონსტიტუციო პროცესებს. ეს საკითხები დიდი
ინტერესს იწვევს შდარებით საკონსტიტუციო სამართალში, სადაც
განიხილება ისეთი ცნებები, როგორიცაა სუბ-საკონსტიტუციუო
სამართალი1, სუბ-ნაციონალური ავტონომია2, სუბ-ნაციონალური
საკონსტიტუციო სივრცე3. მსოფლიოს ბევრ ქვეყანას აქვს ორმაგი,
სახელმწიფოს და მისი შემადგენელი ტერიტორიულ ერთეულების
საკოკონსტიტუციო სტრუქტურა გააჩნიათ, რასაც ზოგჯერ „სუბ-
კონსტიტუციონალიზმს“ უწოდებენ4. ჩამოყალიბების პროცესში
მყოფი მსგავსი საკონსტიტუციო სტრუქტურა გააჩნია საქართვე-
ლოს, სადაც მნიშვნელოვანი ადგილი უჭირავს როგორც სახელმწი-
ფოს კონსტიტუციას, ისე სუბ-ნაციონალურ, ავტონომიურ კონს-
ტიტუციებს. განსაკუთრებით აღსანიშნავია აჭარის ავტონომიურ
რესპუბლიკაში, ამ სუბ-ნაციონალურ დონეზე განხორციელებული
საკონსტიტუციო განვითარება, რაც ბევრი თავისებურებით გამო-
ირჩევა და გარკვეული ანალიზის საფუძველს იძლევა.
1 Tushnet M., Subconstitutional Constitutional Law: Supplement, Sham, or

Substitute? William and Mary Law Review, Vol. 42, 2001, 1871-1880.
2 Van der Beken C., Sub-national Constitutional Autonomy in Ethiopia: On the
Road to Distinctive Regional Constitutions, Rutgers University Law Review,

Vol. 68, 2016, 1535-1571.
3 G. Alan Tarr, Explaining Sub-national Constitutional Space, Penn State Law
Review, Vol.115, 2011, 1133-1149.

4 Ginsburg T., Posner E., Subconstitutionalism, Stanford Law Review, Vol. 62,
2010, 1584.
410
ბოლო საკონსტიტუციო რეფორმა ავტონომიურ რესპუბლიკაში

2018 წელს განხორციელდა, რაც ფაქტიურად პირველი ფუნდამენ-
ტური საკონსტიტუციო გადასინჯვაა 2008 წელს აჭარის ავტონო-
მიური რესპუბლიკის კონსტიტუციის მიღების შემდეგ. მართალია
ეს ცვლილებები ფორმალურად საკონსტიტუციო ცვლილებების სა-
ხით იქნა მიღებული, თუმცა რეალურად იმდენად მასშტაბური გა-
დასინჯვა იყო, რომ შესაძლებელია იგი ახალ კონსტიტუციადაც მი-
ვიჩნიოთ. აჭარის ავტონომიური რესპუბლიკის კონსტიტუციაში
ცვლილებების შეტანა გამოწვეული იყო საქართველოს პარლამენ-
ტის მიერ აჭარის ავტონომიური რესპუბლიკის შესახებ ახალი
კონსტიტუციური კანონის მიღებით, რომელიც 2017-2018 წლის სა-
ქართველოს საკონსტიტუციო რეფორმის პარალელურად განხორ-
ციელდა. აჭარის ავტონომიური რესპუბლიკის სტატუტი ეყრდნობა
საქართველოს კონსტიტუციის მე-7 მუხლის მე-2 პუნქტს, სადაც
აღნიშნულია, რომ „აფხაზეთის ავტონომიური რესპუბლიკისა და
აჭარის ავტონომიური რესპუბლიკის უფლებამოსილებები და მათი
განხორციელების წესი განისაზღვრება საქართველოს კონსტი-
ტუციური კანონებით, რომლებიც საქართველოს კონსტიტუციის
განუყოფელი ნაწილია“.5 შესაბამისად საქართველოს პარლამენტის
მიერ 2017 წლის 13 ოქტომბერს აჭარის ავტონომიური რესპუბ-
ლიკის შესახებ საქართველოს კონსტიტუციური კანონის მიღებამ
გამოიწვია საკონსტიტუციო ცვლილებები აჭარის ავტონომიური
რესპუბლიკის კონსტიტუციაში. კანონის ამოქმედებისთანავე ძა-
ლადაკარგულად გამოცხადდა საქართველოს კონსტიტუციური კა-
ნონი „აჭარის ავტონომიური რესპუბლიკის სტატუსის შესახებ“ და
განისაზღვრა, რომ კანონის ამოქმედებიდან არაუგვიანეს 6 თვისა
აჭარის ავტონომიური რესპუბლიკის უმაღლესმა საბჭომ საქარ-
თველოს პარლამენტს დასამტკიცებლად წარუდგინოს ამ კანონი-
დან გამომდინარე ცვლილებები აჭარის ავტონომიური რესპუბლი-
კის კონსტიტუციაში.6
5საქართველოს კონსტიტუცია, მუხლი 7.

6„აჭარის ავტონომიური რესპუბლიკის შესახებ“ საქართველოს კონსტი-
ტუციური კანონი, მუხლი 5.
411
აღნიშნული ვალდებულებიდან გამომდინარე, აჭარის ავტო-

ნომიური რესპუბლიკის უმაღლესმა საბჭომ განახორციელა სა-
კონსტიტუციო ცვლილებების ინიცირება, საყოველთაო-სახალხო
განხილვა და კანონპროექტი წარუდგინა საქართველოს პარლა-
მენტს დასამტკიცებლად. წარმოდგენილ სტატიაში განვიხილავთ
იმ ძირითად ცვლილებებს რომელიც შეეხო საქართველოს კონს-
ტიტუციურ კანონს აჭარის ავტონომიური რესპუბლიკის შესახებ,
ასევე აჭარის ავტონომიური რესპუბლიკის კონსტიტუციის ძირი-
თად საკითხებს, რომლებიც ავტონომიური რესპუბლიკის უფლება-
მოსილებებსა და ხელისუფლების ორგანოების საქმიანობას უკავ-
შირდება.
2. აჭარის ავტონომიური რესპუბლიკის საკონსტიტუციო

განვითარების მოკლე ისტორიული მიმოხილვა
დღეს მოქმედი აჭარის ავტონომიური რესპუბლიკის კონსტიტუ-

ცია მიღებულია 2008 წლის 20 თებერვალს, საქართველოში ვარ-
დების რევოლუციის და ხელისუფლების ცვლილების შემდეგ. 2008
წლამდე აჭარის ავტონომიურ რესპუბლიკაში მოქმედებდა 1978
წელს მიღებული აჭარის ავტონომიური რესპუბლიკის საბჭოთა
კონსტიტუცია, რაც ძალაში რჩებოდა საქართველოს 1995 წლის
კონსტიტუციის მიღების შემდეგაც. საქართველოს ახალი კონსტი-
ტუციის მიღების შემდეგ, აფხაზეთსა და ყოფილ სამხრეთ ოსეთის
ავტონომიურ ოლქში საქართველოს ხელისუფლების იურისდიქცი-
ის დაკარგვის გამო, ავტონომიური რესპუბლიკების სტატუსი ღიად
დარჩა და კონსტიტუციაში ჩაიწერა, რომ საქართველოს ტერიტო-
რიული სახელმწიფოებრივი მოწყობა განისაზღვრება კონსტიტუ-
ციური კანონით უფლებამოსილებათა გამიჯვნის პრინციპის სა-
ფუძველზე ქვეყნის მთელ ტერიტორიაზე საქართველოს იურის-
დიქციის სრულად აღდგენის შემდეგ. კონსტიტუციამ განსაზღვრა
საქართველოს უმაღლეს სახელმწიფო ორგანოთა განსაკუთრებულ
გამგებლობის საკითხები და ასევე დადგინდა, რომ ერთობლივ
გამგებლობას მიკუთვნებული საკითხები ცალკე განისაზღვრება.7
7 საქართველოს კონსტიტუცია, მუხლი 2.
412
საქართველოს კონსტიტუციის მიღების შემდეგ, აჭარის ავ-

ტონომიური რესპუბლიკის საბჭოთა კონსტიტუციაში ასლან აბა-
შიძის მეთაურობით აჭარის ავტონომიურ რესპუბლიკაში მოქმედმა
ხელისუფლებამ ბევრი ცვლილება განახორციელდა. გასათვალის-
წინებელია ამ პერიოდისთვის საქართველოში არსებული პოლიტი-
კური ვითარება, როდესაც მოხდა კანონიერად არჩეული პირეველი
პრეზიდენტის და მისი მთავრობის შეიარაღებული გადატრიალების
შედეგად ხელისუფლებიდან ჩამოშორება და ხელისუფლებაში მო-
ვიდა ედუარდ შევარდნაძე. ამ დროს აჭარის ავტონომიურ რესპუბ-
ლიკაში ხელისუფლებას ინარჩუნებდა განსახურდიას ხელისუფ-
ლების მხარდაჭერით ხელისუფლებაში მოსული ასლან აბაშიძე და
მისი მთავრობა. მოგვიანებით ასლან აბაშიძემ შექმნა საკუთარი
პოლიტიკური პარტია „აღორძინების კავშირი“, რომელიც გარდა
იმისა, რომ იყო მმართველი პარტია აჭარის ავტონომიურ რეს-
პუბლიკაში, მნიშვნელოვან წარმომადგენლობას ფლობდა საქარ-
თველოს პარლამენტში. წლების განმავლობაში საქართველოს ხე-
ლისუფლებასა და ავტონომიური რესპუბლიკის ხელისუფლებას
შორის ადგილი ჰქონდა თითქოს დაპირისპირებას სახელმწიფო პო-
ლიტიკის სხვადასხვა საკითხებზე, თუმცა ხშირ შემთხვევაში ისინი
თანამშრომლობდნენ და აბაშიძის მთავრობა არსებულ ვითარებას
იყენებდა თავისი ძალაუფლების განმტკიცებისთის აჭარის ავტო-
ნომიურ რესპუბლიკაში.
ამგვარი პოლიტიკის გამყარების ერთ-ერთ მნიშვნელოვან სა-
ფუძველს წარმოადგენდა აჭარის ავტონომიური რესპუბლიკის მო-
ქმედი კონსტიტუცია. აჭარის მაშინდელი ხელისუფლება მუდმივად
სპეკულირებდა და მითითება რომ საქართველოს ხელისუფლებამ
1995 წელს საქართველოს კონსტიტუციის მიღებისას აჭარის ავ-
ტონომიური რესპუბლიკა სტატუსის გარეშე დატოვა და ავტო-
ნომიურ რესპუბლიკას ჰქონდა უფლება თავადვე დაედგინა საკუ-
თარი უფლებამოსილებები, რაც სრულ შესაბამისობაში იყო საქარ-
თველოს კონსტიტუციასთან. სინამდვილეში ყველასთვის გასაგები
იყო, რომ საქართველოს კონსტიტუციამ ტერიტორიულ-სახელმწი-
ფოებრივი მოწყობის საკითხის სრულად მოწესრიგება საქარ-
თველოს ტერიტორიული მთლიანობის აღდგენას დაუკავშირა.
413
თუმცა ამავე დროს, კონსტიტუციამ იქვე დაადგინა უმაღლეს სა-

ხელმწიფო ორგანოთა განსაკუთრებული გამგებლობის საკითხები,
რაც ნიშნავდა რომ ავტონომიური რესპუბლიკის კონსტიტუციით
აჭარის ავტონომიური რესპუბლიკის უფლებამოსილებების დადგე-
ნა იგივე საკითხებზე წინააღმდეგობაში იყო საქართველოს კონს-
ტიტუციასთან. მიუხედავად ამისა, ავტონომიური რესპუბლიკის
ხელისუფლება აგრძელებდა ცვლილებების შეტანას აჭარის ავტო-
ნომიური რესპუბლიკის მოქმედ საბჭოთა კონსტიტუციაში, რო-
მელსაც იღებდა აჭარის ავტონომიური რესპუბლიკის წარმომად-
გენლობითი ორგანო და არ საჭიროებდა საქართველოს ხელსუფ-
ლების მხრიდან რაიმე სახის თანხმობას ან დამტკიცებას. საბო-
ლოოდ ამგვარი კანონშემოქმედების შედეგად, ავტონომიური რეს-
პუბლიკა თითქმის სრულად გასული აღმოჩნდა საქართველოს სა-
კონსტიტუციო სივრციდან. ამ თემით კარგად სარგებლობდა რო-
გორც ავტონომიური რესპუბლიკის, ისე იმ პერიოდის საქარ-
თველოს ხელისუფლება და იგი პოლიტიკური დაპირისპირების თუ
გარიგებების მიღწევის საშუალებას წარმოადგენდა.
ამგვარი ურთიერთობის პირობებში, 2000 წლის 20 აპრილს სა-
ქართველოს კონსტიტუციაში შეტანილ იქნა ცვლილებები, რომლი-
თაც პირველად განისაზღვრა, რომ აჭარის ავტონომიური რესპუბ-
ლიკის სტატუსი განისაზღვრება საქართველოს კონსტიტუციური
კანონით „აჭარის ავტონომიური რესპუბლიკის სტატუსის შესახებ“.
ასევე ყველგან სადაც კონსტიტუციაში მოხსენიებული იყო სიტყვა
„აჭარა“, შეიცვალა აჭარის ავტონომიური რესპუბლიკით. კერძოდ,
მე-4 მუხლის მე-3 პუნქტში, სადაც განსაზღვრული იყო, რომ სე-
ნატი შედგება აფხაზეთში, აჭარაში და საქართველოს სხვა ტერი-
ტორიულ ერთეულებში არჩეული წევრებისა და საქართველოს
პრეზიდენტის მიერ დანიშნული 5 წევრისაგან. ასევე 55-ე მუხლის
პირველ პუნქტში, სადაც განსაზღრული იყო საქართველოს პარ-
ლამენტის თავმჯდომარის და თავმჯდომარის მოადგილეების არ-
ჩევა, მათ შორის თითო მოადგილის აფხაზეთის, აჭარის ავტო-
ნომიური რესპუბლიკიდან სარჩეულ პარლამენტის წევრთაგან
მათივე წარდგინებით. გარდა ამისა, იგივე ცვლილება შეეხო კონს-
ტიტუციის 67-ე მუხლის პირველ პუნქტს, რომელიც შეეხებოდა
414
აჭარის ავტონომიური რესპუბლიკის უმაღლეს წარმომადგენლო-

ბით ორგანოების საკანონმდებლო ინიციატივის უფლებას საქარ-
თველოს პარლამენტში. და ბოლოს, ცვლილება აისახა კონსტიტუ-
ციის 89-ე მუხლის პირველ პუნქტში, რომელიც ეხებოდა საქარ-
თველოს საკონსტიტუციო სასამართლოში აჭარის ავტონომიური
რესპუბლიკის უმაღლესი წარმომადგენლობითი ორგანოს მიერ
სარჩელის წარდგენის საკითხს.8
შემდეგი ნაბიჯი უნდა ყოფილიყო აჭარის ავტონომიური რეს-
პუბლიკის შესახებ კონსტიტუციური კანონის მიღება და ავტონო-
მიური რესპუბლიკის სტატუსის დეტალურად განსაზღვრა. ამ მიზ-
ნით, 2000 წლის 3 აგვისტოს საქართველოს პრეზიდენტმა გამოსცა
ბრძანებულება №343 „საქართველოს ცენტრალურ და აჭარის ავ-
ტონომიური რესპუბლიკის ხელისუფლებათა შორის უფლებამო-
სილებების გამიჯვნის თაობაზე სამთავრობო კომისიის შექმნის შე-
სახებ“.9 ბრძანებულებაში მითითებული იყო, რომ კომისია იქმნება
საქართველოს კონსტიტუციის მე-2 და მე-3 მუხლების შესაბამისად
საქართველოს ცენტრალურ და აჭარის ავტონომიური რესპუბლი-
კის ხელისუფლებათა შორის უფლებამოსილებების გამიჯვნის
პრინციპების თაობაზე წინადადებების შემუშავების მიზნით. ამ
ბრძანებულებით განისაზღვრა კომისიის მუშაობის გარკვეული
ჩარჩო. კერძოდ აღიარებულ იქნა, რომ საქართველოს უმაღლეს
სახელმწიფო ორგანოთა განსაკუთრებულ გამგებლობას მიკუთვ-
ნებული საკითხები განსაზღვრულია საქართველოს კონსტიტუ-
ციის მე-3 მუხლის პირველი პუნქტით. კომისიას დაევალა შეიმუ-
შაოს წინადადებები საქართველოს ცენტრალური და აჭარის ავ-
ტონომიური რესპუბლიკის ხელისუფლებათა ერთობლივ გამგებ-
ლობას მიკუთვნებული საკითხების თაობაზე, „აჭარის ავტონო-
მიური რესპუბლიკის სტატუსის შესახებ“ საქართველოს კონსტი-
8 „საქართველოს კონსტიტუციაში დამატებისა და ცვლილებების შეტანის

შესახებ“ საქართველოს კონსტიტუციური კანონი.
9 „საქართველოს ცენტრალურ და აჭარის ავტონომიური რესპუბლიკის
ხელისუფლებათა შორის უფლებამოსილებების გამიჯვნის თაობაზე სა-

მთავრობო კომისიის შექმნის შესახებ“ საქართველოს პრეზიდენტის 2000
წლის 3 აგვისტოს N343 ბრძანებულება.
415
ტუციური კანონის პროექტის მოსამზადებლად. კომისიის თავ-

მჯდომარედ დაინიშნა ჯონი ხეცურიანი – საქართველოს იუს-
ტიციის მინისტრი, ხოლო კომისიაში შედიოდნენ საქართველოს
პარლამენტის წევრები, აჭარის ავტონომიური რესპუბლიკის ხე-
ლისუფლების წარმომადგენლები და ექსპერტები.
უნდა აღინიშნოს, რომ ამ კომისიის მუშაობაც და მთელი ეს
პროცესი შევარდნაძის და აბაშიძის პოლიტიკურ ძალებს შორის
თითქოს დაძაბული ურთიერთობის დღის წესრიგის ნაწილად დარ-
ჩა, თუმცა ისე შეიცვალა საქართველოს ხელისუფლება 2003 წლის
ნოემბერში, ხოლო აჭარის ავრონომიური რესპუბლიკის მთავრობა
2004 წლის მაისში, რომ აღნიშნული კანონი არ ყოფილა მიღებული.
მხოლოდ 2004 წლის შემდეგ, ახალი ხელისუფლების პირობებში იქ-
ნა მიღებული საქართველოს კონსტიტუციური კანონი აჭარის ავ-
ტონომიური რესპუბლიკის შესახებ. მას მოჰყვა აჭარის ავტო-
ნომიური რესპუბლიკის კონსტიტუციის მიღება აჭარის ავტონო-
მიური რესპუბლიკის უმაღლესი საბჭოს მიერ და ამით დასრულდა
აჭარის ავტონომიურ რესპუბლიკაში საბჭოთ კონსტიტუციის და
მასში აბაშიძის ხელისუფლების მიერ შეტანილი არაკონსტიტუ-
ციური ცვლილებების მოქმედებაც.10 ამ ცვლილებებით ასევე დად-
გინდა პირველად რომ აჭარის ავტონომიური რესპუბლიკის კონს-
ტიტუცია აჭარის ავტონომიური რესპუბლიკის უმაღლესი საბჭოს
მიერ მიღების შემდეგ საჭიროებს საქართველოს პარლამენტის
მიერ ორგანული კანონით დამტკიცებას. ეს ერთგავრი სამარ-
თლებრივი დაცვის მექანიზმი გამოწვეული იყო აბაშიძის არაკონს-
ტიტუციური საკონსტიტუციო კანონშემოქმდების გამოცდილები-
დან და მიზნად ისახავდა სამომავლოდ მსგავსი პრაქტიკისგან
პრევენციას.
10საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს 2004 წლის 25 მაისის

გადაწყვეტილება N15/290,266 საქმეზე, „საქართველოს პარლამენტის
წევრთა ჯგუფი (სულ 67 დეპუტატი) აჭარის ავტონომიური რესპუბლიკის
პარლამენტის წინააღმდეგ და საქართველოს მოქალაქე თამაზ დიასამიძე
აჭარის ავტონომიური რესპუბლიკის პარლამენტისა და აჭარის ავტო-
ნომიური რესპუბლიკის მეთაურის წინააღმდეგ“.
416
3. აჭარის ავტონომიური რესპუბლიკის ახალი კონსტიტუცია

3.1. ძირითადი პრინციპები
2004 წლის 1 ივლისს მიღებულმა „აჭარის ავტონომიური რეს-

პუბლიკის სტატუსის შესახებ“ საქართველოს კონსტიტუციური კა-
ნონმა განსაზღვრა აჭარის ავტონომიური რესპუბლიკის ძირითადი
კონსტიტუციური პრინციპები. კანონი საქართველოს კონსტიტუ-
ციის მე-3 მუხლის მე-3 პუნქტის შესაბამისად განსაზღვრავდა
აჭარის ავტონომიური რესპუბლიკის სამართლებრივ სტატუსს, ხე-
ლისუფლების განხორციელების ძირითად ფორმებსა და პრინცი-
პებს, უფლებამოსილებებსა და მათი განხორციელების წესს, აჭა-
რის ავტონომიურ რესპუბლიკასთან დაკავშირებულ სხვა საკით-
ხებს. ასევე კანონის მიხედვით, აჭარის ავტონომიური რესპუბლიკა
არის ტერიტორიული ერთეული, რომელიც საქართველოს განუყო-
ფელი ნაწილია და ახორციელებს ამ კანონით განსაზღვრულ და ამ
კანონით დადგენილი წესით მინიჭებულ სხვა უფლებამოსილებებს
აჭარის ავტონომიურ რესპუბლიკაში სახელმწიფო ხელისუფლება
ხორციელდება საქართველოს კონსტიტუციით დადგენილი პრინ-
ციპების საფუძველზე. აჭარის ავტონომიურ რესპუბლიკაში დასა-
შვებია მხოლოდ ამ კანონით გათვალისწინებული ხელისუფლების
ორგანოების შექმნა. კანონმა ასევე განსაზღვრა აჭარის ავტონო-
მიური რესპუბლიკის ტერიტორია და დაადგინა, რომ იგი მოიცავს
ტერიტორიას ამ კანონის მიღების დღისათვის არსებულ ადმინის-
ტრაციულ საზღვრებში. აჭარის ავტონომიური რესპუბლიკის ად-
მინისტრაციული საზღვრების შეცვლა დასაშვებია აჭარის ავტო-
ნომიური რესპუბლიკის უმაღლესი საბჭოს სრული შემადგენლობის
ორი მესამედის ინიციატივის საფუძველზე. აჭარის ავტონომიური
რესპუბლიკის ადმინისტრაციული საზღვრების შეცვლის თაობაზე
გადაწყვეტილებას იღებს საქართველოს პარლამენტი საქართვე-
ლოს ორგანული კანონით.11
11„აჭარის ავტონომიური რესპუბლიკის სტატუსის შესახებ“ საქართველოს

კონსტიტუციური კანონი, მუხლი 1-4.
417
გარდა ამისა აღსანიშნავია, რომ კანონმა დეტალურად გან-

საზღვრა საქართველოს უმაღლეს სახელმწიფო ორგანოთა და აჭა-
რის ავტონომიური რესპუბლიკის უფლებამოსილებათა საფუძვ-
ლები, რაც მანამდე იყო ყველაზე მთავარი სადავო საკითხი. კა-
ნონმა დაადგინა, რომ აჭარის ავტონომიური რესპუბლიკის უფლე-
ბამოსილებათა საფუძვლებია საქართველოს კონტიტუცია, ეს კა-
ნონი და აჭარის ავტონომიური რესპუბლიკის კონსტიტუცია. ის სა-
კითხები, რომლებიც საქართველოს კონსტიტუციისა და ამ კანონის
შესაბამისად არ განეკუთვნება საქართველოს უმაღლეს სახელმ-
წიფო ორგანოთა და აჭარის ავტონომიური რესპუბლიკის განსა-
კუთრებულ გამგებლობას, წესრიგდება საქართველოს საკანონ-
მდებლო აქტებით. დაუშვებელია აჭარის ავტონომიური რესპუბ-
ლიკისათვის საქართველოს უმაღლეს სახელმწიფო ორგანოთა გან-
საკუთრებულ გამგებლობას მიკუთვნებული უფლებამოსილებების
დელეგირება.12
„აჭარის ავტონომიური რესპუბლიკის სტატუსის შესახებ“ სა-
ქართველოს კონსტიტუციური კანონმა ასევე განსაზღვრა ფინან-
სური ავტონომიის პრინციპი. კერძოდ, კანონის მიხედვით, აჭარის
ავტონომიური რესპუბლიკა საქართველოს კანონით დადგენილ
ფარგლებში სარგებლობს ფინანსური ავტონომიით და აჭარის ავ-
ტონომიური რესპუბლიკა განკარგავს მის მიერ შემოღებული ად-
გილობრივი გადასახადებისა და მოსაკრებლების აკრეფით მიღე-
ბულ შემოსავლებს.13
3.2. ავტონომიური რესპუბლიკის

განსაკუთრებული გამგებლობის საკითხები
აღნიშნული კანონის მიღებით, საქართველოს 1995 წლის კონს-

ტიტუციის ამოქმედების შემდეგ, ფაქტიურად პირველად მოხდა
აჭარის ავტონომიური რესპუბლიკის განსაკუთრებულ გამგებლო-
ბას მიკუთვნებული საკითხების დეტალური განსაზღვრა კონსტი-
12 „აჭარის ავტონომიური რესპუბლიკის სტატუსის შესახებ“ საქართველოს

კონსტიტუციური კანონი, მუხლი 6.
418
ტუციურ დონეზე. კანონით საკმაოდ დეტალურად იქნა განსაზღვ-

რული, რომ საქართველოს კონსტიტუციის მე-3 მუხლის პირველი
პუნქტის გათვალისწინებით, აჭარის ავტონომიური რესპუბლიკის
განსაკუთრებულ გამგებლობას განეკუთვნება შემდეგი საკითხები:
ა) აჭარის ავტონომიური რესპუბლიკის კონსტიტუციისა და აჭარის
ავტონომიური რესპუბლიკის სხვა ნორმატიული აქტების მიღება,
მათში ცვლილებების შეტანა; ბ) აჭარის ავტონომიური რესპუბლი-
კის უმაღლესი საბჭოს არჩევნების ჩატარება; გ) აჭარის ავტო-
ნომიური რესპუბლიკის მთავრობის სტრუქტურის, უფლებამოსი-
ლებისა და საქმიანობის წესის განსაზღვრა; დ) განათლებისა და
მეცნიერების ხელშეწყობა, კულტურისა და სამეცნიერო დაწესებუ-
ლებების შექმნა და მართვა, ადგილობრივი მნიშვნელობის კულ-
ტურის ძეგლების მოვლა-პატრონობა; ე) ადგილობრივი მნიშვნე-
ლობის ბიბლიოთეკები და მუზეუმები; ვ) ტურიზმი, კულტურა და
სპორტი; ზ) ადგილობრივი მნიშვნელობის მშენებლობა და ურბანუ-
ლი განვითარება; თ) ადგილობრივი მნიშვნელობის საავტომობილო
გზები და სხვა კომუნიკაციები; ი) სანიტარია, ჯანმრთელობის და-
ცვისა და სოციალური უზრუნველყოფის საკითხების გადაწყვე-
ტაში მონაწილეობა; კ) სოფლის მეურნეობა და სამონადირეო
საქმე; ლ) სურსათი და საკვები პროდუქტების ხარისხის კონტრო-
ლი; მ) ბაზრობები, ბაზრები და გამოფენები; ნ) საქართველოს სა-
კანონმდებლო აქტებით დადგენილი წესით, აჭარის ავტონომიური
რესპუბლიკის შემოსავლების ფარგლებში საბიუჯეტო პოლიტიკის
განსაზღვრა და განხორციელება, აჭარის ავტონომიური რესპუბ-
ლიკის ბიუჯეტის პროექტის შემუშავება, ბიუჯეტის დამტკიცება
და შესრულების კონტროლი; ო) საქართველოს კანონებით გან-
საზღვრული ადგილობრივი გადასახადებისა და მოსაკრებლების
შემოღება და გაუქმება; პ) აჭარის ავტონომიური რესპუბლიკის ქო-
ნების მართვა და განკარგვა; ჟ) აჭარის ავტონომიური რესპუბ-
ლიკისათვის საჭირო საარქივო სამსახური; რ) სატყეო მეურნეობის
მართვა; ს) სახანძრო დაცვა.14
419
საკითხების ჩამონათვალთან ერთად, კანონმა ასევე დაადგინა,

რომ თუ აჭარის ავტონომიური რესპუბლიკა არ აწესრიგებს ამ მუხ-
ლის პირველი პუნქტით გათვალისწინებულ რომელიმე საკითხს,
მისი მოწესრიგება შეუძლია საქართველოს უმაღლეს სახელმწიფო
ორგანოს თავისი კომპეტენციის ფარგლებში, საქართველოს ნორმ-
ატიული აქტით. სხვა ყველა შემთხვევებში აჭარის ავტონომიური
რესპუბლიკის განსაკუთრებული გამგებლობისათვის მიკუთვნე-
ბულ საკითხებს დამოუკიდებლად წყვეტენ აჭარის ავტონომიური
რესპუბლიკის ხელისუფლების ორგანოები.15
აქვე უნდა აღინიშნოს, რამდენიმე ნორმის შესახებ, რომლებსაც
შეიძლება ვუწოდოთ ე.წ. „შიშის ნორმები“. მათი ასეთი სახით კა-
ნონში ჩაწერა ასლან აბაშიძის მმართველობის გარკვეული გამო-
ძახილი იყო. კერძოდ, კანონით განისაზღვრა, რომ აჭარის ავტონო-
მიურ რესპუბლიკას არა აქვს უფლება, დაადგინოს ისეთი შეზღუდ-
ვები ან მიიღოს ისეთი ზომები, რომლებიც პირდაპირ ან ირიბად
ხელს შეუშლის მოქალაქის, საქონლის, მომსახურების ან კაპიტა-
ლის თავისუფალ გადაადგილებას აჭარის ავტონომიური რესპუბ-
ლიკის ტერიტორიაზე ან ამ ტერიტორიის გავლით. და კიდევ ერთი
პრინციპული მნიშვნელობის ცვლილება იყო ნორმა, რომლის მი-
ხედვით, აჭარის ავტონომიურ რესპუბლიკას არა აქვს უფლება,
ნორმატიული აქტით მოაწესრიგოს საქართველოს კონსტიტუციის
მეორე თავით გათვალისწინებული საკითხები.16
ცვლილების შემდეგ აჭარის ავტონომიური რესპუბლიკის უფ-
ლებამოსილებებიდან გავიდა ადამიანის უფლებათა დაცვის საკით-
ხი, რომელიც საბჭოთა პერიოდიდან არსებობდა კონსტიტუციაში
როგორც ავტონომიური რესპუბლიკის გამგებლობის საკითხი.
უნდა აღინიშნოს რომ 2004 წლამდე აჭარის ავტონომიურ რეს-
პუბლიკაში მოქმდებდა კანონი აჭარის ავტონომიური რესპუბ-
ლიკის სახალხო დამცველის შესახებ და არჩეული იყო აჭარის ავ-
ტონომიური რესპუბლიკის სახალხო დამცველი, რომელიც საქარ-
თველოს სახალხო დამცველის პარალელურად ახორციელებდა თა-
420
ვის უფლებამოსილებას აჭარის ავტონომიური რესპუბლიკის ტე-

რიტორიაზე. ეს კანონი ძალადაკარგულად გამოცხადდა 2004
წელს17 აჭარის ავტონომიური რესპუბლიკის უმაღლესი საბჭოს მი-
ერ. მოგვიანებით, 2012-2016 წლების მოწვევის უმაღლესი საბჭოს
მიერ შეიქმნა ადამიანის უფლებათა დაცვის კომიტეტი აჭარის ავ-
ტონომიური რესპუბლიკის უმაღლეს საბჭოში, რომელიც დღესაც
მოქმდებს. კომიტეტის შექმნის პერიოდიდან იყო დისკუსია თუ რა-
მდენად კონსტიტუციურია ამ კომიტეტის არსებობა უმაღლეს საბ-
ჭოში თუ ადამიანის უფლებების დაცვა არ შედის აჭარის ავტო-
ნომიური რესპუბლიკის უფლებამოსილებებში, რეალურად რა უფ-
ლებამოსილებებს ახორციელებს ეს კომიტეტი და რამდენად ეფექ-
ტურია მისი საქმიანობა. თვით კომიტეტის დებულებაში განსაზღვ-
რულია, რომ კომიტეტი ახორციელებს კონტროლს აჭარის ავტო-
ნომიური რესპუბლიკის მთავრობისა და უმაღლესი საბჭოს წინაშე
ანგარიშვალდებული სხვა ორგანოების საქმიანობაზე და საჭირო-
ების შემთხვევაში, შესაბამის დასკვნას წარუდგენს უმაღლეს საბ-
ჭოს.18 აქვე გასათვალისწინებელია რომ უმაღლეს საბჭოში ასევე
მოქმედებს საკონსტიტუციო, იურიდიულ და საპროცედურო სა-
კითხთა კომიტეტი.
კიდევ ერთი მსგავსი ნორმა იყო კანონში, რომლის მიხედვითაც
აჭარის ავტონომიური რესპუბლიკის ტერიტორიაზე განლაგებული
საქართველოს სამთავრობო დაწესებულებისა და სახელმწიფო სა-
ქვეუწყებო დაწესებულების ტერიტორიული ორგანოს სტატუსი,
სტრუქტურა, შექმნისა და საქმიანობის წესი განისაზღვრება სა-
ქართველოს კანონმდებლობით. ასევე კანონმა განსაზღვრა, რომ
აჭარის ავტონომიური რესპუბლიკის ტერიტორიაზე შეიძლება არ-
17 „აჭარის ავტონომიური რესპუბლიკის სახალხო დამცველის (ომბუდს-

მენის) შესახებ აჭარის ავტონომიური რესპუბლიკის კანონის ძალადაკარ-
გულად გამოცხადების შესახებ“ აჭარის ავტონომიური რესპუბლიკის
კანონი, ნორმატიული აქტების კრებული, ნაწილი I, ბათუმი, 2007, 57.
18 აჭარის ავტონომიური რესპუბლიკის უმაღლესი საბჭოს ადამიანის უფ-
ლებათა დაცვის საკითხთა კომიტეტის 2020 წლის დებულება, დამტკი-

ცებულია აჭარის ავტონომიური რესპუბლიკის უმაღლესი საბჭოს ბიუროს
გადაწყვეტილებით, მუხლი 2.
იხ., <http://sca.ge/geo/static/217> [22.10.2021].
421
სებობდეს მხოლოდ საქართველოს შესაბამისი სახელმწიფო ორგა-

ნოსადმი დაქვემდებარებული შეიარაღებული ქვედანაყოფი, რომ-
ლის განლაგების, გადაადგილებისა და გამოყენების თაობაზე გა-
დაწყვეტილებას იღებს საქართველოს უფლებამოსილი სახელმ-
წიფო ორგანო.19 ამგვარი ნორმების გაჩენაც დაკავშირებული იყო
ასლან აბაშიძის მმართველობის დროს აჭარის ავტონომიური რეს-
პუბლიკის ტერიტორიაზე განლაგებული საქართველოს შეიარაღე-
ბული ძალების ზოგიერთი მეთაურის მოქმედებების გამოცდილე-
ბასთან, როდესაც მათ გამოაცხადეს, რომ ექვემდებარებოდნენ
აჭარის ავტონომიური რესპუბლიკის მთავრობას.
3.3. აჭარის ავტონომიური რესპუბლიკის უმაღლესი საბჭო
ახალი კონსტიტუციური კანონის ერთ-ერთი მნიშვნელოვანი

სიახლე იყო აჭარის ავტონომიური რესპუბლიკის უმაღლესი საბ-
ჭოს სტატუსის, უფლებამოსილების და საქმიანობის წესის გან-
საზღვრა. ამ კანონის მიღებამდე აჭარის ავტონომიური რესპუბლი-
კაში არსებობდა ორპალატიანი პარლამენტი, რომელიც შედგე-
ბოდა რესპუბლიკის საბჭოსა და სენატისგან, რაც ასლან აბაშიძის
ხელისუფლებამ შექმნა საკონსტიტუციო ცვლილებების შედეგად.
ეს პარლამენტი საქართველოს პრეზიდენტი მიერ იქნა დათხოვ-
ნილი 2004 წლის 7 მაისს აჭარის ავტონომიური რესპუბლიკის ტე-
რიტორიაზე კონსტიტუციური წესრიგის აღდგენისა და სახელმ-
წიფო ორგანოების მიერ კონსტიტუციურ უფლებამოსილებათა
განხორციელების უზრუნველყოფის მიზნით, საქართველოს კონს-
ტიტუციის 69-ე მუხლის მე-2 პუნქტისა და 73-ე მუხლის პირველი
პუნქტის „ი“ ქვეპუნქტის შესაბამისად. როგორც ვიცით, აღნიშნუ-
ლი ნორმის მიხედვით, პრეზიდენტი პარლამენტის თანხმობით
უფლებამოსილია შეაჩეროს თვითმმართველობის ან ტერიტორი-
ული ერთეულების სხვა წარმომადგენლობითი ორგანოების საქმი-
ანობა, ან დაითხოვოს ისინი, თუ მათი მოქმედებით საფრთხე შეექმ-
19„აჭარის ავტონომიური რესპუბლიკის სტატუსის შესახებ“ საქართველოს

422
ნა ქვეყნის სუვერენიტეტს, ტერიტორიულ მთლიანობას, სახელმ-

წიფო ხელისუფლების ორგანოთა კონსტიტუციურ უფლებამო-
სილებათა განხორციელებას.20
ამიტომაც ახალი კონსტიტუციური კანონით განისაზღვრებოდა
აჭარის ავტონომიური რესპუბლიკის უმაღლესი წარმომადგენ-
ლობითო ორგანოს ახალი მოდელი. კანონმა განსაზღვრა, რომ აჭა-
რის ავტონომიური რესპუბლიკის უმაღლესი საბჭო არის აჭარის
ავტონომიური რესპუბლიკის წარმომადგენლობითი ორგანო, რო-
მელიც თავისი კომპეტენციის ფარგლებში ახორციელებს საკანონ-
მდებლო საქმიანობას და აკონტროლებს აჭარის ავტონომიური
რესპუბლიკის მთავრობას. ასევე კანონით განისაზღვრა ახალი
სტრუქტურა და შემადგენლობა: აჭარის ავტონომიური რესპუბლი-
კის უმაღლესი საბჭო შედგება 4 წლის ვადით არჩეული არა უმეტეს
21 დეპუტატისგან. უმაღლესი საბჭოს დეპუტატების არჩევის წესი
და მათი რაოდენობა განისაზღვრა აჭარის ავტონომიური რეს-
პუბლიკის კონსტიტუციითა და აჭარის ავტონომიური რესპუბ-
ლიკის კანონმდებლობით და არჩევნების თარიღს საქართველოს
ორგანული კანონით დადგენილი წესით ნიშნავდა საქართველოს
პრეზიდენტი.21
რაც შეეხება აჭარის ავტონომიური რესპუბლიკის უმაღლესი
საბჭოს უფლებამოსილებას, კანონით განისაზღვრა, რომ უმაღ-
ლესი საბჭო: ა) იღებს აჭარის ავტონომიური რესპუბლიკის კონს-
ტიტუციას, აჭარის ავტონომიური რესპუბლიკის კანონებს ამ კანო-
ნით აჭარის ავტონომიური რესპუბლიკის განსაკუთრებული გამ-
გებლობისათვის მიკუთვნებულ საკითხებზე, ასევე საქართველოს
საკანონმდებლო აქტებით პირდაპირ განსაზღვრულ შემთხვევებში;
ბ) ამტკიცებს აჭარის ავტონომიური რესპუბლიკის ბიუჯეტს; გ)
აკონტროლებს აჭარის ავტონომიური რესპუბლიკის აღმასრულე-
20 „აჭარის ავტონომიური რესპუბლიკის უმაღლესი წარმომადგენლობითი

ორგანოს დათხოვნისა და აჭარის ავტონომიურ რესპუბლიკაში პირდაპირი
სახელმწიფო მმართველობის შემოღების შესახებ“ საქართველოს პრეზი-
დენტის 2004 წლის 7 მაისის ბრძანებულება №151, 49.
კონსტიტუციური კანონი მუხლი 10.
423
ბელი ორგანოების მიერ აჭარის ავტონომიური რესპუბლიკის საბი-

უჯეტო სახსრების ხარჯვას; დ) ამტკიცებს აჭარის ავტონომიური
რესპუბლიკის მთავრობის თავმჯდომარეს და აჭარის ავტონომი-
ური რესპუბლიკის მთავრობის შემადგენლობას მთავრობის თავ-
მჯდომარის წარდგინებით; ე) უფლებამოსილია სრული შემადგენ-
ლობის ორი მესამედით უნდობლობა გამოუცხადოს აჭარის ავტო-
ნომიური რესპუბლიკის მთავრობას; ვ) ახორციელებს ამ კანონით,
საქართველოს კანონმდებლობითა და აჭარის ავტონომიური რეს-
პუბლიკის კონსტიტუციით მის კომპეტენციას მიკუთვნებულ სხვა
უფლებამოსილებებს.22
სტატუსმა შედარებით ზოგადი ჩარჩო განსაზღვრა საკანონ-
მდებლო პროცესისთვის, ხოლო უფრო დეტალურად ეს საკითხი
აჭარის ავტონომიური რესპუბლიკის კონსტიტუციით და უმაღლე-
სი საბჭოს რეგლამენტით უნდა მოწესრიგებულიყო. კანონის მი-
ხედვით, აჭარის ავტონომიური რესპუბლიკის კანონს ხელს აწერს
და აქვეყნებს აჭარის ავტონომიური რესპუბლიკის მთავრობის
თავმჯდომარე. იგი უფლებამოსილი იყო ვეტო დაედო კანონისთის
და შენიშვნებით დაებრუნებინა აჭარის ავტონომიური რესპუბ-
ლიკის უმაღლეს საბჭოსთის, რომელსაც შეეძლო მთავრობის თავ-
მჯდომარის შენიშვნები მიეღო ხმათა უმრავლესობით, ხოლო კა-
ნონის პირვანდელი რედაქციით მიღებისათვის საჭირო იყო აჭარის
ავტონომიური რესპუბლიკის უმაღლესი საბჭოს სრული შემად-
გენლობის სამი მეხუთედის მხარდაჭერა.23
3.4. აჭარის ავტონომიური რესპუბლიკის მთავრობა
კანონმა განსაზღვრა აჭარის ავტონომიური რესპუბლიკის

მთავრობის სტატუსი, შემადგენლობა და საქმიანობის წესი. აჭარის
ავტონომიური რესპუბლიკის მთავრობა არის აჭარის ავტონო-
მიური რესპუბლიკის აღმასრულებელი ორგანო, რომელიც ახორ-
ციელებს აჭარის ავტონომიური რესპუბლიკის აღმასრულებელ

424
ხელისუფლებას და განსაზღვრავს აჭარის ავტონომიური რესპუბ-

ლიკის აღმასრულებელი ხელისუფლების საქმიანობის ძირითად მი-
მართულებებს. რაც შეეხება შემადგენლობას, აჭარის ავტონომი-
ური რესპუბლიკის მთავრობა შედგება აჭარის ავტონომიური რეს-
პუბლიკის მთავრობის თავმჯდომარისა და აჭარის ავტონომიური
რესპუბლიკის მინისტრებისაგან. უფრო დეტალურად კი აჭარის
ავტონომიური რესპუბლიკის მთავრობის სტრუქტურა, უფლებამო-
სილება და საქმიანობის წესი განისაზღვრება აჭარის ავტონომი-
ური რესპუბლიკის კანონით, რომელსაც აჭარის ავტონომიური
რესპუბლიკის უმაღლეს საბჭოს წარუდგენს აჭარის ავტონომიური
რესპუბლიკის მთავრობის თავმჯდომარე.24
აქვე აღსანიშნავია აჭარის ავტონომიური რესპუბლიკის მთავ-
რობის ანგარიშვალდებულების საკითხი. კანონმა დაადგინა, რომ
მას ორმაგი ანგარიშვალდებულება გააჩნია. აჭარის ავტონომიური
რესპუბლიკის მთავრობა ანგარიშვალდებულია საქართველოს პრე-
ზიდენტისა და აჭარის ავტონომიური რესპუბლიკის უმაღლესი საბ-
ჭოს წინაშე. ანუ კანონმა ავტონომიური რესპუბლიკის მთავრობა
ცენტრალური ხელისუფლების, სახელმწიფოს მეთაურის წინაშეც
ანგარიშვალდებულად განსაზღვრა, რაც ასევე ნაკარნახევი იყო იმ
პერიოდის პოლიტიკური ვითარებით. გარდა ამისა, ცენტრალური
ხელისუფლების ავტონომიური რესპუბლიკის მთავრობაზე საკონს-
ტიტუციო კონტროლის ფორმად უნდა ჩაითვალოს ის რომ ამ კა-
ნონის მიხედვით, საქართველოს პრეზიდენტი უფლებამოსილია შე-
აჩეროს აჭარის ავტონომიური რესპუბლიკის მთავრობის აქტის
მოქმედება ან გააუქმოს ეს აქტი, თუ ის ეწინააღმდეგება საქართვე-
ლოს კონსტიტუციას, ამ კანონს, საქართველოს საერთაშორისო
ხელშეკრულებებსა და შეთანხმებებს, საქართველოს კანონებსა და
საქართველოს პრეზიდენტის სამართლებრივ აქტებს.25
დამატებით უნდა აღინიშნოს, რომ კანონის მიხედვით, საქარ-
თველოს პრეზიდენტი უფლებამოსილია გადააყენოს აჭარის ავ-
ტონომიური რესპუბლიკის მთავრობა, თუ: ა) მისი მოქმედებით

425
საფრთხე შეექმნა ქვეყნის სუვერენიტეტს, ტერიტორიულ მთლი-

ანობას, სახელმწიფო ხელისუფლების ორგანოთა კონსტიტუციურ
უფლებამოსილებათა განხორციელებას; ბ) იგი ვერ ახორციელებს
ამ კანონით ან/და აჭარის ავტონომიური რესპუბლიკის კონსტი-
ტუციით მისთვის მინიჭებულ უფლებამოსილებებს. მთავრობის
დათხოვნის შემთხვევაში, დადგენილ ვადაში საქართველოს პრე-
ზიდენტი უმაღლესი საბჭოს ფრაქციებთან კონსულტაციების შემ-
დეგ შეარჩევს მთავრობის თავმჯდომარის კანდიდატურას და მას
თანამდებობაზე დასამტკიცებლად წარუდგენს აჭარის ავტონომი-
ური რესპუბლიკის უმაღლეს საბჭოს.26
კანონით ასევე განისაზღვრა აჭარის ავტონომიური რესპუბ-
ლიკის მთავრობის ფორმირების წესი. უნდა აღინიშნოს, რომ ამ კა-
ნონის მიხედვით, მთავრობის ფორმირება მხოლოდ აჭარის ავტო-
ნომიური რესპუბლიკის ორგანოების უფლებამოსილების სკითხი
არ არის. ამ შემთხვევაშიც მთავარი როლი ავტონომიური რესპუბ-
ლიკის მთავრობის ფორმირებაში საქართველოს პრეზიდენტს გააჩ-
ნია. კერძოდ, აჭარის ავტონომიური რესპუბლიკის ახალარჩეული
უმაღლესი საბჭოს უფლებამოსილების ცნობიდან 10 დღის ვადაში
საქართველოს პრეზიდენტი უმაღლეს საბჭოში წარმოდგენილ პო-
ლიტიკურ სუბიექტებთან კონსულტაციის შემდეგ, საქართველოს
მთავრობის წინასწარი თანხმობით უმაღლეს საბჭოს დასამტკი-
ცებლად წარუდგენს აჭარის ავტონომიური რესპუბლიკის მთავრო-
ბის თავმჯდომარის კანდიდატურას. მთავრობის თავმჯდომარე
მტკიცდება უმაღლესი საბჭოს სრული შემადგენლობის უმრავ-
ლესობით, ხოლო თუ უმაღლესი საბჭო არ დაამტკიცებს წარდ-
გენილ კანდიდატურას, საქართველოს პრეზიდენტი უფლებამო-
სილია 10 დღის ვადაში აჭარის ავტონომიური რესპუბლიკის უმაღ-
ლეს საბჭოს დასამტკიცებლად წარუდგინოს იგივე ან სხვა კანდი-
დატურა. რაც შეეხება მთავრობის შემადგენლობას, ზემოთ აღნიშ-
ნული პროცედურის დასრულების შემდეგ, პრეზიდენტი აჭარის ავ-
ტონომიური რესპუბლიკის უმაღლეს საბჭოს თანამდებობაზე და-
სამტკიცებლად წარუდგენს აჭარის ავტონომიური რესპუბლიკის
426
მთავრობის შემადგენლობას, რაც მტკიცდება უმაღლესი საბჭოს

სხდომაზე დამსწრე წევრთა უმრავლესობით, მაგრამ აჭარის ავ-
ტონომიური რესპუბლიკის უმაღლესი საბჭოს სრული შემადგენ-
ლობის არანაკლებ ერთი მესამედისა.27
უნდა აღინიშნოს, რომ ერთ-ერთი ყველაზე მნიშვნელოვანი
ცვლილება აბაშიძის მმართველობის შემდეგ იყო მთავრობის
სტრუქტურის და შემადგენლობის შემცირება. კანონის მიღების
შემდეგ, აჭარის ავტონომიურ რესპუბლიკაში სამინისტროების შე-
ქმნა დასაშვებია მხოლოდ შემდეგ სფეროებში: ა) ეკონომიკა, ფი-
ნანსები და ტურიზმი; ბ) ჯანმრთელობის დაცვა და სოციალური
უზრუნველყოფა; გ) განათლება, კულტურა და სპორტი; დ) სოფ-
ლის მეურნეობა. უნდა აღინიშნოს, რომ კანონი არ განსაზღვრავს
სამინისტროების რაოდენობას, ადგენს მხოლოდ სფეროებს სადაც
შეიძლება შეიქმნას სამინისტრო, თუმცა 2004 წლის შემდეგ აჭარის
ავტონომიურ რესპუბლიკაში შიქმნა და დღემდე მოქმედებს მხო-
ლოდ 4 სამინისტრო: 1) ფინანსთა და ეკონომიკის; 2) განათლების,
კულტურის და სპორტის; 3) სოფლის მეურნეობის; 4) ჯანმრთელო-
ბის და სოციალური დაცვის. სამინისტროების რაოდენობა ალბათ
სამჯერ მეტი მაინც იყო კონსტიტუციური კანონის მიღებამდე
აჭარის ავტონომიურ რესპუბლიკაში. მათ შორის აჭარის ავტონო-
მიურ რესპუბლიკას გააჩნდა ე.წ. ძალოვანი სამინისტროები, მაგა-
ლითად, შინაგან საქმეთა, უშიშროების და აშ. ერთ-ერთი სიახლე
ახალი კონსტიტუციური კანონით ისიც იყო, რომ პირდაპირ დად-
გინდა, რომ აკრძალულია აჭარის ავტონომიურ რესპუბლიკაში ში-
ნაგან საქმეთა სამინისტროს, სახელმწიფო უშიშროების სამი-
ნისტროს, თავდაცვის სამინისტროს ან სხვა გასამხედროებული
ორგანოს შექმნა. ხოლო იმ სამინისტროებში, რაც ცვლილების შემ-
დეგ შეიქმნებოდა, მინისტრის კანდიდატურას საქართველოს შესა-
ბამისი სამთავრობო დაწესებულების ხელმძღვანელთან (ხელ-
მძღვანელებთან) შეთანხმებით აჭარის ავტონომიური რესპუბლი-
კის უმაღლეს საბჭოს ამ კანონით დადგენილი წესით დასამტკი-
ცებლად წარუდგენდა აჭარის ავტონომიური რესპუბლიკის მთავ-
427
რობის თავმჯდომარე.28 უნდა აღინიშნოს, რომ მინისტრის ამგვარი

დანიშვნის წესი ავტონომიური რესპუბლიკის მთავრობის ფორმი-
რებაზე ცენტრალური ხელისუფლების კონტროლის მცდელობა
იყო და არ შეესაბამებოდა კონსტიტუციის ძირითად პრინციპებს,
თუმცა ესეც წარსული გამოცდილების გავლენით იყო ნაკარნახევი.
3.5. აჭარის ავტონომიური რესპუბლიკის

კონსტიტუციის მიღება/დამტკიცება
აჭარის ავტონომიური რესპუბლიკის სტატუსის შესახებ საქარ-

თველოს კონსტიტუციური კანონი სხვა საკითხების მოწესრიგებას
აჭარის ავტონომიური რესპუბლიკის კონსტიტუციას უთმობდა,
რომელიც მიღებულ იქნა 2008 წლის 15 ივლისს. კანონი მხოლოდ
განსაზღვავდა, რომ აჭარის ავტონომიური რესპუბლიკის კონსტი-
ტუცია მიიღება აჭარის ავტონომიური რესპუბლიკის უმაღლესი
საბჭოს მიერ სრული შემადგენლობის ორი მესამედით და ძალაში
შედის „აჭარის ავტონომიური რესპუბლიკის კონსტიტუციის და-
მტკიცების თაობაზე“ საქართველოს ორგანული კანონის ამოქმე-
დებისთანავე. თუმცა აქვე უნდა ითქვას, რომ საქართველოს კონს-
ტიტუციური კანონი საკმაოდ დეტალურად განსაზღვავს ავტონო-
მიური რესპუბლიკის სამართლებრივ საფუძვლებს, ხელისუფ-
ლების ორგანოების მოწყობას და შემდეგ პერიოდში ხშირად სა-
უბრობდნენ თუ რა საჭირო ეს ორი დოკუმენტი ერთდროულად თუ
მათ იგივე შინაარსი ჰქონდათ. თუმცა ამგვარი გადაწყვეტა იმ პე-
რიოდში არსებულმა პოლიტიკურმა ვითარებამ განაპირობა, როცა
ხელისუფლების ცვლილების შემდეგ, საქართველოს ხელისუფ-
ლებას ავტონომიური რესპუბლიკის სახელმწიფოს ერთიან საკონს-
ტიტუციო სივრცეში დაბრუნების ამოცანა ჰქონდა და შესაბამისი
კონტროლის მექანიზმებიც სჭირდებოდა.
ამდენად აჭარის ავტონომიური რესპუბლიკის კონსტიტუცია
თითქმის სრულად იმეორებდა საქართველოს კონსტიტუციური კა-
ნონის იმ ნორმებს, რომლებიც შეეხებოდა ავტონომიური რესპუბ-
428
ლიკის სტატუსს, განსაკუთრებულ გამგებლობას, ტერიტორიას,

სიმბოლოებს და საქართველოს ხელისუფლებასთან ურთიერთო-
ბის პრინციპებს. ყველაზე მნიშვნელოვანი რაც კონსტიტუციამ და-
მატებით და განსხვავებულად მოაწესრიგა იყო აჭარის ავტონო-
მიური რესპუბლიკის უმაღლესი საბჭოს არჩევის წესი და შემად-
გენლობა. კერძოდ, კონსტიტუციით განისაზღვრა, რომ აჭარის ავ-
ტონომიური რესპუბლიკის უმაღლესი საბჭო შედგება საყო-
ველთაო, თანასწორი, პირდაპირი საარჩევნო უფლების საფუძველ-
ზე ფარული კენჭისყრით, 4 წლის ვადით, აჭარის ავტონომიური
რესპუბლიკის ტერიტორიაზე მცხოვრები საქართველოს მოქალა-
ქეების მიერ, პროპორციული საარჩევნო სისტემით არჩეული 12 და
მაჟორიტარული საარჩევნო სისტემით არჩეული 6 დეპუტატი-
საგან. ასევე კონსტიტუციით განისაზღვრა საარჩევნო ასაკობრივი
ცენზი. კერძოდ, აჭარის ავტონომიური რესპუბლიკის უმაღლესი
საბჭოს წევრად შეიძლება აირჩეს საარჩევნო უფლების მქონე სა-
ქართველოს მოქალაქე 25 წლის ასაკიდან. ასევე კონსტიტუციამ
დაადგინა საარჩევნო ბარიერი უმაღლეს საბჭოში პარტიების მო-
სახვედრად. კერძოდ, დადგინდა, რომ აჭარის ავტონომიური რეს-
პუბლიკის უმაღლესი საბჭოს წევრთა მანდატები განაწილდება
მხოლოდ იმ პოლიტიკურ გაერთიანებებსა და საარჩევნო ბლოკებს
შორის, რომლებიც პროპორციული სისტემით ჩატარებულ არ-
ჩევნებში მიიღებენ მონაწილე ამომრჩეველთა ხმების 5 პროცენტს
მაინც.29
კიდევ ერთი მნიშვნელოვანი საკითხი, რაც კონსტიტუციამ და-
ადგინა იყო აჭარის ავტონომიური რესპუბლიკის უმაღლესი საბ-
ჭოს წევრის არჩევის წესი, აგრეთვე არჩევნებში კანდიდატად მონა-
წილეობის დაუშვებლობა, რაც განისაზღვრებოდა აჭარის ავტო-
ნომიური რესპუბლიკის კანონმდებლობით. ეს კი ნიშნავდა, რომ
აჭარის ავტონომიური რესპუბლიკის უმაღლესი საბჭოს არჩევის
საკითხი სრულად აჭარის ავტონომიური რესპუბლიკის განსაკუთ-
რებულ გამგებლობაში რჩებოდა. კონსტიტუციის შესაბამისად
29„აჭარის ავტონომიური რესპუბლიკის კონსტიტუციის დამტკიცების თა-

ობაზე“ საქართველოს ორგანული კანონი, მუხლი 9.
429
უმაღლესმა საბჭომ მიიღო კიდეც აჭარის ავტონომიური რესპუბ-

ლიკის კანონი აჭარის ავტონომიური რესპუბლიკის უმაღლესი საბ-
ჭოს არჩევის შესახებ.30
კონსტიტუციამ დამატებით მოაწესრიგა აჭარის ავტონომიური
რესპუბლიკის უმაღლესი საბჭოს შიდა ორგანიზაცია, პროცედუ-
რები და საქმიანობის წესი განისაზღვრება აჭარის ავტონომიური
რესპუბლიკის კონსტიტუციით და აჭარის ავტონომიური რესპუბ-
ლიკის უმაღლესი საბჭოს რეგლამენტით. კონსტიტუციით განი-
საზღვრა აჭარის ავტონომიური რესპუბლიკის ახალარჩეული
უმაღლესი საბჭოს პირველი სხდომის გამართის წესი, აჭარის ავ-
ტონომიური რესპუბლიკის უმაღლესი საბჭოს წევრის სტატუსი,
უფლებამოსილების ცნობის ან ვადამდე შეწყვეტის საკითხი, თან-
ამდებობრივი შეუთავსებლობა, უმაღლესი საბჭოს ხელმძღვანე-
ლობის არჩევა, უმაღლესი საბჭოს კომისიების, ფრაქციების, სესი-
ების გამართვის, საბჭოს უფლებამოსილების, საკანონმდებლო
პროცესის შესახებ, ასევე კონსტიტუციამ გაითვალისწინა რომ აჭა-
რის ავტონომიური რესპუბლიკის უმაღლესი საბჭოს დათხოვნის
შემთხვევაში, მის უფლებამოსილებებს ახორციელებს დროებითი
საპრეზიდენტო საბჭო, რომელსაც ნიშნავს საქართველოს პრეზი-
დენტი. კონსტიტუციით ასევე განისაზღვრა, რომ დროებითი სა-
პრეზიდენტო საბჭოს მიერ მიღებული აქტი ექვემდებარება აჭარის
ავტონომიური რესპუბლიკის უმაღლესი საბჭოს მიერ დამტკი-
ცებას მისი უფლებამოსილების ცნობიდან 1 თვის ვადაში. თუ აჭა-
რის ავტონომიური რესპუბლიკის უმაღლესი საბჭო არ დაამტკი-
ცებს დროებითი საპრეზიდენტო საბჭოს მიერ მიღებულ აქტს, ეს
აქტი კარგავს იურიდიულ ძალას.31
კონსტიტუციით განისაზღვრა აჭარის ავტონომიური რესპუბ-
ლიკის მთავრობის სტატუსი, შემადგენლობა, სტრუქტურა, ფორმი-
რების და საქმიანობის წესი, რომელიც ძირითადად იმეორებდა სა-
ქართველოს კონსტიტუციურ კანონში მოცემულ დებულებებს,
თუმცა ასევე ითვალისწინებდა დამატებით საკითხების მოწესრი-
30 „აჭარის ავტონომიური რესპუბლიკის უმაღლესი საბჭოს არჩევნების შე-

სახებ“ აჭარის ავტონომიური რესპუბლიკის კანონი.
430
გებასაც რამდენადაც ეს შესაძლებელი იყო. კერძოდ, გარკვეული

უფლებამოსილებები (მაგალითად, თავისი კომპეტენციის ფარგ-
ლებში გამოსცემს სამართლებრივ აქტებს, კანონმდებლობით გა-
თვალისწინებულ შემთხვევებში და დადგენილი წესით თანამდე-
ბობაზე ნიშნავს და თანამდებობიდან ათავისუფლებს სხვა თანა-
მდებობის პირებს და სხვა) დაემატა აჭარის ავტონომიური რესპუბ-
ლიკის მთავრობის თავმჯდომარის უფლებამოსილებებს. ასევე
კონსტიტუციამ განსაზღვრა აჭარის ავტონომიური რესპუბლიკის
მთავრობის უფლებამოსილებები, რასაც საქართველოს კონსტი-
ტუციური კანონი მხოლოდ ზოგადად მიუთითებდა. კონსტიტუ-
ციამ ასევე ზუსტად განსაზღვრა აჭარის ავტონომიური რესპუბ-
ლიკის ის 4 სამინისტრო, რაზედაც ზემოთ მოგახსენეთ. 32
კონსტიტუციით ცალკე თავის სახით განისაზღვრა აჭარის ავტ-
ონომიური რესპუბლიკის ბიუჯეტი და ფინანსები, რაც საქარ-
თველოს კანონით მხოლოდ ზოგადი პრინციპების დონეზე იყო მო-
წესრიგებული. კონსტიტუციით დადგინდა, რომ აჭარის ავტონო-
მიური რესპუბლიკის უმაღლესი საბჭო ყოველწლიურად სიითი შე-
მადგენლობის უმრავლესობით იღებს აჭარის ავტონომიური რეს-
პუბლიკის რესპუბლიკური ბიუჯეტის შესახებ კანონს და აჭარის
ავტონომიური რესპუბლიკის ბიუჯეტის პროექტის მომზადება,
წარდგენა, განხილვა და დამტკიცება ხორციელდება საქართვე-
ლოსა და აჭარის ავტონომიური რესპუბლიკის კანონმდებლობის
შეს-აბამისად.33
და ბოლოს, აჭარის ავტონომიური რესპუბლიკის კონსტიტუცი-
ის ცალკე თავით დეტალურად მოწესრიგდა აჭარის ავტონომიური
რესპუბლიკის კონსტიტუციის მიღება და გადასინჯვა. კონსტიტუ-
ციამ განსაზღვრა, რომ აჭარის ავტონომიური რესპუბლიკის კონს-
ტიტუცია მიიღება აჭარის ავტონომიური რესპუბლიკის უმაღლესი
საბჭოს სრული შემადგენლობის ორი მესამედის მიერ და ძალაში
შედის „აჭარის ავტონომიური რესპუბლიკის კონსტიტუციის და-
მტკიცების თაობაზე“ საქართველოს ორგანული კანონის ამოქმე-
32 „აჭარის ავტონომიური რესპუბლიკის კონსტიტუციის დამტკიცების

თაობაზე“ საქართველოს ორგანული კანონი, მუხლი 35.
431
დებისთანავე. კონსტიტუციამ გაითვალისწინა საკონსტიტუციო

ცვლილებების საჯარო განხილვა და აჭარის ავტონომიური რეს-
პუბლიკის კონსტიტუციის პროექტის საჯარო განხილვის საორგა-
ნიზაციო კომისიის შექმნა.34
4. ახალი საკონსტიტუციო რეფორმა

აჭარის ავტონომიურ რესპუბლიკაში (2017-2018)
4.1. საკონსტიტუციო ცვლილებების პროცესის საჯაროობა
როგორც უკვე აღვნიშნეთ, 2017-2018 წლებში საქართველოს სა-

კონსტიტუციო რეფორმის პარალელურად განხორციელდა სა-
ფუძვლიანი საკონსტიტუციო ცვლილებები ასევე აჭარის ავტო-
ნომიურ რესპუბლიკაში. 2017 წლის 13 ოქტომბერს საქართველოს
პარლამენტმა მიიღო საქართველოს კონსტიტუციური კანონი „აჭა-
რის ავტონომიური რესპუბლიკის შესახებ“,35 ხოლო 2018 წლის 4
მაისს საქართველოს ორგანული კანონი „აჭარის ავტონომიური
რესპუბლიკის კონსტიტუციაში ცვლილების შეტანის შესახებ“ აჭა-
რის ავტონომიური რესპუბლიკის კონსტიტუციური კანონის და-
მტკიცების თაობაზე. ამ ცვლილებებით ძალადაკარგულად გამო-
ცხადდა საქართველოს კონსტიტუციური კანონი „აჭარის ავტონო-
მიური რესპუბლიკის სტატუსის შესახებ“36 და სრულად შეიცვალა
აჭარის ავტონომიური რესპუბლიკის კონსტიტუციის ტექსტი.
თუ ამ კანონებს საკანონმდებლო ტექნიკის თვალსაზრისით შევ-
ხედავთ, ორივე დოკუმენტის მოცულობა შემცირდა. თუ საქართვე-
ლოს კონსტიტუციური კანონი აჭარის ავტონომიური რესპუბლი-
კის სტატუსის შესახებ ამ ცვლილებებამდე იყო 25 მუხლი ტექსტი
შედგებოდა 2302 სიტყვისგან, ახალი კანონი მხოლოდ 5 მუხლია და
ტექსტ შედგება 1483 სიტყვისგან. მსგავსი ცვლილება გამოწვე-
34 იქვე, მუხლი 43-46.

ტუციური კანონი.
36 „აჭარის ავტონომიური რესპუბლიკის კონსტიტუციაში ცვლილების შე-
ტანის შესახებ“ აჭარის ავტონომიური რესპუბლიკის კონსტიტუციური კა-

ნონის დამტკიცების თაობაზე საქართველოს ორგანული კანონი.
432
ულია იმით, რომ ბევრი ნორმა, რომელიც აჭარის ავტონომიური

რესპუბლიკის სტატუსის შესახებ საქართველოს კონსტიტუციური
კანონში იყო მოცემული, გადავიდა აჭარის ავტონომიურ რესპუბ-
ლიკის კონსტიტუციაში, ხოლო კანონმა მხოლოდ პრინციპების დო-
ნეზე მოაწესრიგა აჭარის ავტონომიური რესპუბლიკის საკითხები,
გარკვეული საკანონმდებლო ჩარჩო შექმნა და აჭარის ავტონო-
მიური რესპუბლიკის უმაღლეს საბჭოს დაუტოვა გარკვეული თა-
ვისუფლება თავად განესაზღვრა ავტონომიური რესპუბლიკის მო-
წყობის საკითხები თავის კონსტიტუციაში. კონსტიტუციური კანო-
ნის დონეზე, არსებითად უცვლელი დარჩა აჭარის ავტონომიური
რესპუბლიკის სტატუსთან, ტერიტორიულ იურისდიქციასთან, ხე-
ლისუფლების განხორციელების ზოგად პრინციპთან, აჭარის ავ-
ტონომიური რესპუბლიკის კონსტიტუციის მიღებასთან, სიმბო-
ლოებთან და ადმინისტრაციულ ცენტრთან დაკავშირებული დე-
ბულებები.
კონსტიტუციური კანონის მე-3 და მე-4 მუხლები ეხება აჭარის
ავტონომიური რესპუბლიკის უმაღლესი საბჭოს და მთავრობის
მოწყობის და საქმიანობის ძირითად პრინციპებს. მე-3 მუხლი ად-
გენს აჭარის ავტონომიური რესპუბლიკის უმაღლესი საბჭოს სტა-
ტუსს, არჩევის, აგრეთვე უფლებამოსილების ცნობისა და შეწყვე-
ტის წესს, უმაღლესი საბჭოს წევრის თანამდებობრივი შეუთავსებ-
ლობის შემთხვევებს, უმაღლესი საბჭოს უფლებამოსილებებს, აჭა-
რის ავტონომიური რესპუბლიკის კანონის მიღებისა და გამოქვეყ-
ნების პროცედურას, აგრეთვე უმაღლესი საბჭოს დათხოვნის სა-
ფუძვლებსა და წესს. კანონის მე-4 მუხლი აწესრიგებს აჭარის ავ-
ტონომიური რესპუბლიკის მთავრობის სტატუსს, შემადგენლობას,
ფორმირების წესს, მთავრობის თავმჯდომარის სტატუსსა და უფ-
ლებამოსილებებს, მთავრობის სტრუქტურას, ანგარიშვალდებუ-
ლებას სახელმწიფო და ავტონომიური რესპუბლიკის ორგანოების
წინაშე, უფლებამოსილების შეწყვეტის წესს და მთავრობის საქმია-
ნობის სამართლებრივ საფუძვლებს.37
433
ვიდრე 2018 წლიდან განხორციელებული საკონსტიტუციო

ცვლილებებს შინაარსობრივად განვიხილავდეთ, რამდენიმე სიტ-
ყვა უნდა ვთქვათ თავად ცვლილებების პროცესის შესახებ. სა-
კონსტიტუციო ცვლილებების პროცესი როგორც კონსტიტუ-
ციური კანონის, ისე აჭარის ავტონომიური რესპუბლიკის კონსტი-
ტუციის მიღებისას მაღალი ინკლუზიურობით არ გამოირჩეოდა.
აჭარის ავტონომიური რესპუბლიკის შესახებ საქართველოს კონს-
ტიტუციური კანონის საყოველთაო განხილვა საქართველოს სა-
კონსტიტუციო ცვლილებებთან ერთად მიმდინარეობდა. კანონი
მომზადდა საქართველოს პარლამენტში და საყოველთაო-სახალხო
განხილვისთვის ოფიციალურ გამოქვეყნებამდე აჭარის ავტონომი-
ურ რესპუბლიკაში ამ კანონპროექტის ფართო განხილვა არ მო-
მხდარა. კანონპროექტის მომზადების და გამოქვეყნების შემდეგ
საქართველოს პარლამენტის მიერ შექმნილ საორგანიზაციო
კომისიაში, რომლის ორგანიზებითაც გაიმართა „აჭარის ავტონო-
მიური რესპუბლიკის შესახებ“ საქართველოს კონსტიტუციური
კანონის პროექტის საყოველთაო განხილვა, არ შედიოდა აჭარის
ავტონომიური რესპუბლიკის ხელისუფლებისა და საზოგადოების
არცერთი წარმომადგენელი. ამასთან, ასეთი მნიშვნელობის ორი
კანონპროექტის ერთდროეულად საყოველთაო-სახალხო განხილ-
ვაში საერთოდ ჩაიკარგა „აჭარის ავტონომიური რესპუბლიკის შე-
სახებ“ საქართველოს კონსტიტუციური კანონის პროექტი, რადგან
ძირითადი ყურადღება საქართველოს კონსტიტუციის ცვლილე-
ბების პროექტზე იქნა გადატანილი.38
უნდა აღინიშნოს, რომ თითქმის ყოველთვის საქართველოს სა-
კონსტიტუციო ცვლილებებთან შედარებით აჭარის ავტონომიური
რესპუბლიკის საკონსტიტუციო ცვლილებებებს ნაკლები მნიშვნე-
ლობა ენიჭება. საკონსტიტუციო ცვლილებების ტექსტი საბოლო-
ოდ საქართველოს პარლამენტმა უნდა დაამტკიცოს და ადგილზე
ავტონომიურ რესპუბლიკაში საკონსტიტუციო ცვლილებების გან-
38 ნაკაშიძე მ., აჭარის ავტონომიური რესპუბლიკის საკონსტიტუციო

ცვლილებების საყოველთაო-სახალხო განხილვა და მოქალაქეთა მონა-
წილეობის უფლება, წიგნში: პირველი ქართული კონსტიტუციის 100 წელი,
მ. უგრეხელიძისა და ბ. ქანთარიას რედაქტორობით, თბილისი, 2021, 559.
434
ხილვას საფუძვლიანად და სერიოზულად არ უყურებენ. ვფიქრობ,

ეს მცდარი მიდგომაა. აჭარის ავტონომიური რესპუბლიკის კონს-
ტიტუციაში ცვლილებების შეტანის დამფუძნებელი ძალაუფლე-
ბით აღჭურვილია აჭარის ავტონომიური რესპუბლიკის ტერიტო-
რიაზე მცხოვრები საქართველოს მოქალაქეები, რომელთა ინტე-
რესებს პირდაპირ ეხება საკონსტიტუციო ცვლილებები და კანონ-
პროეტის განხილვა საფუძვლიანად მოქალაქეების ფართო ჩართუ-
ლობით უნდა ხდებოდეს.39
თავიდანვე უნდა აღინიშნოს, რომ 2018 წელს აჭარის ავტო-
ნომიური რესპუბლიკის კონსტიტუციური კანონი აჭარის ავტონო-
მიური რესპუბლიკის კონსტიტუციაში ცვლილების შეტანის შესა-
ხებ მიღებულ იქნა როგორც აჭარის ავტონომიური რესპუბლიკის
კონსტიტუციის გადასინჯვა, თუმცა ეს პროცესი არა გადასინ-
ჯვად, არამედ ახალი კონსტიტუციის მიღებად შეიძლება ჩაითვა-
ლოს, რადგან კანონმა სრულად შეცვალა კონსტიტუციის ტექსტი
(ჩამოყალიბდა ახალი რედაქციით), მათ შორის აჭარის ავტონო-
მიური რესპუბლიკის კონსტიტუციის მიღებისა და გადასინჯვის
პროცედურა.40
4.2. საკონსტიტუციო ცვლილებების სტრუქტურა და შინაარსი
განხორციელებულ საკონსტიტუციო ცვლილებებში ყველაზე

მნიშვნელოვანია დავინახოთ მისი მნიშვნელობა მოქალაქის პოზი-
ციიდან. საერთოდ კონსტიტუცია გარკვეული სოციალური კონ-
ტრაქტია საზოგადოებისათვის და იგი მხოლოდ ხელისუფლების
ორგანოების მოწყობას არ განსაზღვრავს. მიუხედავად იმისა რომ
ამ შემთხვევაში ჩვენ ვსაუბრობთ სუბ-ნაციონალური დონის კონს-
ტიტუციაზე, რიგითი მოქალაქე ამ კონსტიტუციის მნიშვნელობას
პირველ რიგში იმის მიხედვით ზომავს თუ რა სარგებელს, სიკეთეს
მოუტანს იგი ყოველდღიურ ცხოვრებაში, როგორ იქნება დაცული
მისი უფლებები, როგორ იქნება ის ჩართული ხელისუფლების
39 იქვე, 561.
40 იქვე, 577.
435
განხორციელებაში და რამდენად ეფექტური იქნება მთავრობა

გადაწყვეტილებების მიღებაში ამ კონსტიტუციის საფუძველზე.
როგორც წესი, ავტონომიური რესპუბლიკის როგორც ტერიტო-
რიული ერთეულის არსებობის მიზანი პირველ რიგში ხელისუფ-
ლების დეცენტრალიზაციაა და ეს მოლოდინი გააჩნიათ რეგიონებ-
ში მცხოვრებ ქვეყნის მოქალაქეებს.
აჭარის ავტონომიური რესპუბლიკის საკონსტიტუციო ცვლი-
ლებების პროექტის საჯარო განხილვის დროს, ხელისუფლების
წარმომადგენლები ხაზს უსვამდნენ რომ ბევრად გაუმჯობესდა
ახალი კონსტიტუცია მოქმედ დოკუმენტთან შედარებით. მაგალი-
თად, ამბობდნენ, რომ შეიცვალა მთავრობის ჩამოყალიბების წესი,
გამარტივდა ვეტოს გადალახვის პროცესი, დეპუტატს შეეძლება
კითხვა დაუსვას მთავობას, უმაღლეს საბჭოს შეუძლია კომისიის
შექმნა და აშ.41 ეს საკითხები საკანონმდებლო საქმიანობის ნაწი-
ლია, არც აქამდე ქმნიდა განსაკუთრებულ პრობლემებს მათი ამა
თუ იმ ფორმით არსებობა, მაგრამ ჩვენთვის მნიშვნელოვანია მოქა-
ლაქის მონაწილეობა და ხელისუფლების ორგანოების ეფექტუ-
რობა. მოქალაქეს აინტერესებს თუ რის გადაწყვეტას შეძლებს ავ-
ტონომიური რესპუბლიკის ხელისუფლება ადგილზე, საქართვე-
ლოს ხელისუფლებისაგან დამოუკიდებლად და როგორ გაუმარ-
ტივებს მოქალაქეებს ცხოვრების პირობებს.
აჭარის კონსტიტუციის მიმართაც მოქალაქეებს უნდა აინტერე-
სებდეთ რა საკითხები არის განსაკუთრებულ გამგებლობაში ანუ
საკითხები რომელსაც ავტონომია ადგილზე, ხალხთან უფრო ახ-
ლოს გადაწყვეტს. აჭარის ავტონომიური რესპუბლიკის ხელისუფ-
ლების ორგანოების მოწყობა მნიშვნელოვანია და იგი დემოკრა-
ტიულად უნდა ფუნქციონირებდეს, მაგრამ მოქალაქეებისათვის
უფრო მნიშვნელოვანია თუ რამდენად გაიზრდება ამ ორგანოების
ეფექტურობა მომავალში, კვლავ ხომ არ იქნება საუბარი ავტო-
ნომიური რესპუბლიკის ხელისუფლების წარმომადგენლების მხრი-
41„აჭარის ავტონომიური რესპუბლიკის კონსტიტუციაში ცვლილების შე-

ნონის პროექტის საჯარო განხილვის 2018 წლის 08 იანვრის შემაჯამებელი
ოქმი N09-01-08/56, 3-6.
436
დან რომ უფლებების შეზღუდვის გამო ბევრ საკითხს ადგილზე

მარტივად ვერ აგვარებენ.
ამ პარაგრაფში შევეცდებით მოკლედ გავანაალიზოთ რა შე-
იცვალა მნიშვნელოვანი 2018 წელს აჭარის ავტონომიური რესპუბ-
ლიკის საკონსტიტუციო მოწყობაში. პირველ რიგში, საკანონ-
მდებლო ტექნიკის თვალსაზრისით რომ შევხედოთ ამ პროცესს, შე-
იძლება ითქვას, რომ 2018 წლის საკონსტიტუციო ცვლილებების
შემდეგ, აჭარის ავტონომიური რესპუბლიკის კონსტიტუციის ნორ-
მების მოცულობა შემცირდა. იგი დღეს შეადგენს 5 თავს, 28 მუხლს
და მოიცავს 3255 სიტყვას, ხოლო ამ ცვლილებამდე მოქმედი კონს-
ტიტუცია შედგებოდა 6 თავის, 48 მუხლისგან და მოიცავდა 4472
სიტყვას. პირველ რიგში შიცვალა კონსტიტუციის პრეამბულა, რო-
მელიც ასევე შემცირდა მოცულობით და გარკვეული პრინციპები
ამოღებულ იქნა ტექსტიდან. ცვლილებებამდე პრეამბულა წარ-
მოდგენილი იყო შემდეგი სახით: „აჭარის ავტონომიურ რესპუბ-
ლიკაში მცხოვრები საქართველოს მოქალაქენი, ხელმძღვანე-
ლობენ რა საქართველოს კონსტიტუციით, ადამიანის უფლებების
დაცვის, ხელისუფლების დანაწილების დემოკრატიული მმართვე-
ლობის პრინციპებით და საყოველთაოდ აღიარებული ზოგადსაკა-
ცობრიო ფასეულობებით, აცხადებენ აჭარის ავტონომიური რეს-
პუბლიკის კონსტიტუციას“42, ხოლო ცვლილებების შემდეგ ჩამოყა-
ლიბდა: „აჭარის ავტონომიური რესპუბლიკა, ხელმძღვანელობს რა
საქართველოს კონსტიტუციით, მისი ფუძემდებლური პრინციპე-
ბით და ზოგადსაკაცობრიო ფასეულობებით, ადგენს აჭარის ავტო-
ნომიური რესპუბლიკის კონსტიტუციას.“43 როგორც ვხედავთ
ცვლილებების შემდეგ, ძირითადი აქცენტი გაკეთდა არა აჭარის
ავტონომიურ რესპუბლიკაში მცხოვრებ საქართველოს მოქალა-
ქეებზე, რომლებიც არიან კონსტიტუციის დამფუძნებელი სუბ-
ნაციონალური ძალაუფლებით აღჭურვილნი, არამედ ავტონომიურ

ობაზე“ საქართველოს ორგანული კანონი.
ტანის შესახებ“ აჭარის ავტონომიური რესპუბლიკის კონსტიტუციური

კანონის დამტკიცების თაობაზე საქართველოს ორგანული კანონი.
437
რესპუბლიკაზე, როგორც სახელმწიფოებრივ-ტერიტორიულ ერ-

თეულზე და მითითება მოხდა საქართველოს კონსტიტუციაზე.

განსაკუთრებული გამგებლობის საკითხები
ყველაზე მნიშვნელოვანი საკითხი ამ საკონსტიტუციო ცვლი-

ლებებში არის აჭარის ავტონომიური რესპუბლიკის უფლებამო-
სილებები. საკონსტიტუციო ცვლილებების ინიციატორები თავი-
დანვე აცხადებდნენ,44 რომ მნიშნელოვნად გაფართოვდა აჭარის
ავტონომიური რესპუბლიკის უფლებამოსილებები. ქვემოთ მოცე-
მულია უფლებამოსილებების ჩამონათვალი, რაც გარკვეული შედა-
რების საშუალებას იძლევა, თუმცა ასევე უნდა განვიხილოთ ახალი
ნორმა, რომელიც ადგენს ე.წ. უფლებამოსილებათა უნივერსა-
ლობის პრინციპს.45
დანართი 1. აჭარის ავტონომიური რესპუბლიკის

განსაკუთრებული უფლებამოსილებები საქართველოს
კონსტიტუციური კანონის შესაბამისად
200846 201847
მუხლი 7 მუხლი 2
44 „აჭარის ავტონომიური რესპუბლიკის კონსტიტუციაში ცვლილების

შეტანის შესახებ“ აჭარის ავტონომიური რესპუბლიკის კონსტიტუციური
კანონის პროექტის საჯარო განხილვის 2018 წლის 08 იანვრის შემა-
ჯამებელი ოქმი N09-01-08/56, 3-6.
45 „საქართველოს კონსტიტუციაში ცვლილების შეტანის შესახებ“ სა-
ქართველოს კონსტიტუციური კანონის პროექტისა და „აჭარის ავტონო-

მიური რესპუბლიკის შესახებ“ საქართველოს კონსტიტუციური კანონის
პროექტის გამოქვეყნებისა და მათი საყოველთაო-სახალხო განხილვის
საორგანიზაციო კომისიის შექმნის თაობაზე საქართველოს პარლამენტის
2017 წლის 3 მაისის დადგენილება.

ტუციური კანონი, მუხლი 2.
438
ა) აჭარის ავტონომიური ა) აჭარის ავტონომიური

რესპუბლიკის კონსტიტუცი- რესპუბლიკის კანონებისა და
ისა და აჭარის ავტონომიური სხვა ნორმატიული აქტების
რესპუბლიკის სხვა ნორმატიუ- მიღება;
ლი აქტების მიღება, მათში ბ) აჭარის ავტონომიური
ცვლილებების შეტანა; რესპუბლიკის მთავრობის
ბ) აჭარის ავტონომიური სტრუქტურის,
რესპუბლიკის უმაღლესი უფლებამოსილებისა და
საბჭოს არჩევნების ჩატარება; საქმიანობის წესის
გ) აჭარის ავტონომიური განსაზღვრა;
რესპუბლიკის მთავრობის გ) საქართველოს და
სტრუქტურის, აჭარის ავტონომიური
უფლებამოსილებისა და რესპუბლიკის
საქმიანობის წესის კანონმდებლობით დადგენილი
განსაზღვრა; წესით აჭარის ავტონომიური
დ) განათლებისა და რესპუბლიკის საბიუჯეტო
მეცნიერების ხელშეწყობა, პოლიტიკის განსაზღვრა და
კულტურისა და სამეცნიერო განხორციელება, აჭარის
დაწესებულებების შექმნა და ავტონომიური რესპუბლიკის
მართვა, ადგილობრივი ბიუჯეტის კანონის მიღება და
მნიშვნელობის კულტურის მისი შესრულების კონტროლი;
ძეგლების მოვლა-პატრონობა; დ) საქართველოს და
ე) ადგილობრივი აჭარის ავტონომიური
მნიშვნელობის ბიბლიოთეკები რესპუბლიკის
და მუზეუმები; კანონმდებლობით დადგენილი
ვ) ტურიზმი, კულტურა და წესით აჭარის ავტონომიური
სპორტი; რესპუბლიკის ქონების მართვა
ზ) ადგილობრივი და განკარგვა;
მნიშვნელობის მშენებლობა და ე) საქართველოს და აჭარის
ურბანული განვითარება; ავტონომიური რესპუბლიკის
თ) ადგილობრივი კანონმდებლობით დადგენილი
მნიშვნელობის წესით აჭარის ავტონომიური
საავტომობილო გზები და სხვა რესპუბლიკის საკუთრებაში
კომუნიკაციები; არსებული მიწის, ტყისა და
439
ი) სანიტარია, წყლის რესურსების მართვა და

ჯანმრთელობის დაცვისა და განკარგვა;
სოციალური უზრუნველყოფის ვ) საქართველოს და აჭარის
საკითხების გადაწყვეტაში ავტონომიური რესპუბლიკის
მონაწილეობა; კანონმდებლობით დადგენილი
კ) სოფლის მეურნეობა და წესით აჭარის ავტონომიური
სამონადირეო საქმე; რესპუბლიკის სივრცით-
ლ) სურსათი და საკვები ტერიტორიული დაგეგმვა და
პროდუქტების ხარისხის განვითარება;
კონტროლი; ზ) ავტონომიური
მ) ბაზრობები, ბაზრები და რესპუბლიკის მნიშვნელობის
გამოფენები; საავტომობილო გზების და
ნ) საქართველოს სხვა ინფრასტრუქტურის
საკანონმდებლო აქტებით მართვა;
დადგენილი წესით, აჭარის თ) ავტონომიური
ავტონომიური რესპუბლიკის რესპუბლიკის მნიშვნელობის
შემოსავლების ფარგლებში საგანმანათლებლო,
საბიუჯეტო პოლიტიკის სამეცნიერო, შემოქმედებითი
განსაზღვრა და და სპორტული
განხორციელება, აჭარის დაწესებულებების შექმნა,
ავტონომიური რესპუბლიკის მართვა და მხარდაჭერა;
ბიუჯეტის პროექტის ი) საქართველოს და აჭარის
შემუშავება, ბიუჯეტის ავტონომიური რესპუბლიკის
დამტკიცება და შესრულების კანონმდებლობით დადგენილი
კონტროლი; წესით აჭარის ავტონომიური
ო) საქართველოს რესპუბლიკის ჯილდოებისა
კანონებით განსაზღვრული და საპატიო წოდებების
ადგილობრივი დადგენა და მინიჭება;
გადასახადებისა და კ) აჭარის ავტონომიური
მოსაკრებლების შემოღება და რესპუბლიკის საარქივო
გაუქმება; სამსახურის მართვა.
პ) აჭარის ავტონომიური
რესპუბლიკის ქონების მართვა
და განკარგვა;
440
ჟ) აჭარის ავტონომიური
რესპუბლიკისათვის საჭირო
საარქივო სამსახური;
რ) სატყეო მეურნეობის
მართვა;
ს) სახანძრო დაცვა.
ამ პრინციპის თანახმად, აჭარის ავტონომიურ რესპუბლიკას

შეუძლია ეკონომიკის, სოფლის მეურნეობის, ტურიზმის, ჯანმრ-
თელობისა და სოციალური დაცვის, განათლების, კულტურის,
სპორტისა და ახალგაზრდული პოლიტიკის, გარემოს დაცვის სფე-
როში განახორციელოს ნებისმიერი უფლებამოსილება, რომელიც
საქართველოს კანონმდებლობით არ მიეკუთვნება სახელმწიფო
ხელისუფლების განსაკუთრებულ უფლებამოსილებას ან ადგი-
ლობრივი თვითმმართველობის ექსკლუზიურ საკუთარ უფლება-
მოსილებას და რომლის განხორციელებაც საქართველოს კანონ-
მდებლობით არ გამოირიცხება აჭარის ავტონომიური რესპუბლი-
კის უფლებამოსილებიდან.48
შეიძლება ითქვას, რომ დღემდე აქ ჩამოთვლილ სფეროებში
ისედაც ახორციელებდა აჭარის ავტონომიური რესპუბლიკა ცალ-
კეულ უფლებამოსილებებს შესაბამისი სამინისტროებისა და საქვე-
უყწყებო დაწესებულებების მეშვეობით. აღსანიშნავია, რომ ბევრ
შემთხვევაში ჩამოთვლილ სფეროებში პოლიტიკის განხორცი-
ელება აჭარის ავტონომიური რესპუბლიკის ორგანოების მიერ
დღემდე ბუნდოვანია, რადგან საქართველოს კანონმდებლობით
იგივე სფეროებში საკითხების გადაწყვეტა უკვე მიეკუთვნება
საქართველოს ხელისუფლების უფლებამოსილებებს და აჭარის
ავტონომიური რესპუბლიკის მთავრობას არ გააჩნია შესაბამისი
დამოუკიდებლობა გადაწყვეტილებების მიღებისას.
განსაკუთრებული გამგებლობის საკითხები გულისხმობს, რომ
აჭარის ავტონომიურ რესპუბლიკას შეუძლია ამ საკითხებზე მი-
48„აჭარის ავტონომიური რესპუბლიკის შესახებ“ საქართველოს კონსტი-

ტუციური კანონი, მუხლი 2, პუნქტი 3.
441
იღოს თავისი კანონმდებლობა. ამდენად, ჩვენთვის მნიშვნე-

ლოვანია დავინახოთ რეალურად რა კანონმდებლობის მიღება
შეუძლია აჭარის ავტონომიური რესპუბლიკის უმაღლეს საბჭოს ამ
სფეროებში და შესაბამისად რა პოლიტიკას განახორციელებს აჭა-
რის ავტონომიური რესპუბლიკის მთავრობა აღნიშნულ სფეროებში
დამოუკიდებლად. დღემდე მოქმედ კონსტიტუციურ კანონში და
აჭარის ავტონომიური რესპუბლიკის კონსტიტუციაში პირდაპირ
ეწერა ბევრი საკითხი, როგორც აჭარის ავტონომიური რესპუბ-
ლიკის განსაკუთრებული გამგებლობის საკითხები, რომელზედაც
აჭარის ავტონომიური რესპუბლიკა საქართველოს ხელისუფლე-
ბისაგან დამოუკიდებლად იღებდა გადაწყვეტილებებს, მაგრამ
დღეს ზოგიერთი საკითხი ამ ჩამონათვალიდან ამოღებულია. მაგა-
ლითად, ადგილობრივი მნიშვნელობის კულტურის ძეგლების მოვ-
ლა-პატრონობა, ადგილობრივი მნიშვნელობის ბიბლიოთეკები და
მუზეუმები, სურსათი და საკვები პროდუქტების ხარისხის კონ-
ტროლი, სახანძრო დაცვა, სოფლის მეურნეობა, ტურიზმი, კულ-
ტურა და სპორტი, ადგილობრივი მნიშვნელობის მშენებლობა და
ურბანული განვითარება, სამონადირეო საქმე, ბაზრობები, ბაზ-
რები და გამოფენები, აჭარის ავტონომიური რესპუბლიკის უმაღ-
ლესი საბჭოს არჩევნების ჩატარება და სხვა.
აქედან გამომდინარე, შეიძლება ითქვას, რომ განსაკუთრებული
გამგებლობის საკითხების ჩამონათვალს არაფერი დამატებია, პი-
რიქით, მოაკლდა. მომავალში მნიშვნელოვანია განვსაზღვროთ რა
იქნება ზემოთაღნიშნული „ნებისმიერი უფლებამოსილება“, რო-
მელსაც აჭარის ავტონომიური რესპუბლიკა განახორციელებს, რო-
გორ დადგინდება ეს საკითხები, რომლებიც აჭარის ატონომიური
რესპუბლიკის განსაკუთრებულ გამგებლობაში არ არის ჩამოთვ-
ლილი. ვფიქრობ, უმჯობესი იქნებოდა აჭარის ავტონომიური
რესპუბლიკის განსაკუთრებული გამგებლობის საკითხების უფრო
ფართო ჩამონათვალი გაკეთებულიყო, როგორც ეს ბევრი ქვეყნის
პრაქტიკაში არსებობს და უფრო ნათელი იქნებოდა თუ რა უფ-
ლებამოსილებებს ფლობს აჭარის ავტონომიური რესპუბლიკა.
აღნიშნული უნივერსალური უფლებამოსილების პრინციპის თა-
ნახმად, აჭარის ავტონომიურ რესპუბლიკას შეუძლია ეკონომიკის,
442
სოფლის მეურნეობის, ტურიზმის, ჯანმრთელობისა და სოცი-

ალური დაცვის, განათლების, კულტურის, სპორტისა და ახალ-
გაზრდული პოლიტიკის, გარემოს დაცვის სფეროში განახორ-
ციელოს ნებისმიერი უფლებამოსილება, რომელიც საქართველოს
კანონმდებლობით არ მიეკუთვნება სახელმწიფო ხელისუფლების
განსაკუთრებულ უფლებამოსილებას ან ადგილობრივი თვითმმარ-
თველობის ექსკლუზიურ საკუთარ უფლებამოსილებას და რომლის
განხორციელებაც საქართველოს კანონმდებლობით არ გამოირიც-
ხება აჭარის ავტონომიური რესპუბლიკის უფლებამოსილებიდან.49
საქართველოს უმაღლეს სახელმწიფო ორგანოთა განსაკუთრებულ
გამგებლობას მიკუთვნებული საკითხები განსაზღვრულია საქარ-
თველოს კონსტიტუციის მე-7 მუხლში, სადაც ასევე მითითებულია
გარკვეული საკითხები აღნიშნულ სფეროებში.50 მნიშნელოვანი
იქნება აჭარის ავტონომიურმა რესპუბლიკამ კანონშემოქმედების
პროცესში გადაწყვიტოს რა საკითხებზე მიიღებს კანონმდებ-
ლობას ისე რომ საქართველოს კონსტიტუციის მე-7 მუხლთან არ
მოვიდეს წინააღმდეგობაში.
ამ საკითხის განხილვისას მნიშვნელოვანია აღვნიშნოთ თუ რა
კანონმდებლობა მიიღო აჭარის ავტონომიური რესპუბლიკის უმაღ-
ლესმა საბჭომ საკონსტიტუციო ცვლილებების შემდეგ. ამ თვალ-
საზრისით დღეისთის რამდენიმე კანონი არის მიღებული. კერძოდ,
აჭარის ავტონომიური რესპუბლიკის უმაღლესმა საბჭომ 2020
წლის 8 იანვარს მიიღო აჭარის ავტონომიური რესპუბლიკის კანონი
„აჭარის ავტონომიური რესპუბლიკის სიმბოლოების გამოყენების
წესის შესახებ“,51 2020 წლის 8 აგვისტოს აჭარის ავტონომიური
რესპუბლიკის კანონი „აჭარის ავტონომიურ რესპუბლიკაში განათ-
ლების ხელშეწყობის შესახებ“,52 2020 წლის 18 აგვისტოს აჭარის
49 იქვე, მუხლი 2, პუნქტი 3.

51 „აჭარის ავტონომიური რესპუბლიკის სიმბოლოების გამოყენების წესის
შესახებ“ აჭარის ავტონომიური რესპუბლიკის 2020 წლის 8 იანვრის კანო-

ნი.
52 აჭარის ავტონომიურ რესპუბლიკაში განათლების ხელშეწყობის შესა-
ხებ“ აჭარის ავტონომიური რესპუბლიკის 2020 წლის 8 აგვისტოს კანონი.
443
ავტონომიური რესპუბლიკის კანონი „აჭარის ავტონომიური რეს-

პუბლიკის ჯილდოებისა და საპატიო წოდებების შესახებ“,53 2018
წლის 20 დეკემბერს აჭარის ავტონომიური რესპუბლიკის კანონი
„აჭარის ავტონომიური რესპუბლიკის მთავრობის სტრუქტურის,
უფლებამოსილებისა და საქმიანობის წესის შესახებ“,54 ასევე 2020
წლის 8 აგვისტოს ცვლილებები და დამატებები შეიტანა „აჭარის
ავტონომიური რესპუბლიკის უმაღლესი საბჭოს არჩევნების შესა-
ხებ“ აჭარის ავტონომიური რესპუბლიკის კანონში.55
აღნიშნული კანონებიდან, ერთადერთი კანონი რომელიც მეტ-
ნაკლებად გავლენას მოახდენს ავტონომიურ რესპუბლიკაში
მცხოვრები მოქალაქეების ცხოვრებაზე, არის აჭარის ავტონომი-
ური რესპუბლიკის კანონი „აჭარის ავტონომიურ რესპუბლიკაში
განათლების ხელშეწყობის შესახებ“. კანონი განსაზღვრავს აჭარის
ავტონომიური რესპუბლიკის განათლების, კულტურისა და სპორ-
ტის სამინისტროს უფლებამოსილება განათლების ხელშეწყობის
სფეროში, მათ შორის სამინისტრო გასცემს გრანტს, აფუძნებს
კერძო სამართლის იურიდიულ პირებს შესაბამის სფეროში, სამარ-
თლებრივი აქტების დარღვევის შემთხვევაში, უფლებამოსილია
სისტემაში შემავალ საგანმანათლებლო დაწესებულებას მისცეს
წერილობითი გაფრთხილება, აჭარის ავტონომიური რესპუბლიკის
ტერიტორიაზე ნიშნავს და ათავისუფლებს საჯარო სკოლის დი-
რექტორის მოვალეობის შემსრულებელს.56 ამასთან ერთად საყუ-
რადღებოა აჭარის ავტონომიური რესპუბლიკის კანონი „აჭარის
53 „აჭარის ავტონომიური რესპუბლიკის ჯილდოებისა და საპატიო წო-

დებების შესახებ“ აჭარის ავტონომიური რესპუბლიკის 2020 წლის 18
აგვისტოს კანონი.
54 „აჭარის ავტონომიური რესპუბლიკის მთავრობის სტრუქტურის, უფ-
ლებამოსილებისა და საქმიანობის წესის შესახებ“ აჭარის ავტონომიური

რესპუბლიკის 2018 წლის 20 დეკემბრის კანონი.
55 „აჭარის ავტონომიური რესპუბლიკის უმაღლესი საბჭოს არჩევნების
შესახებ“ აჭარის ავტონომიური რესპუბლიკის კანონში ცვლილებებისა და

დამატებების შეტანის თაობაზე, აჭარის ავტონომიური რესპუბლიკის 2020
წლის 8 აგვისტოს კანონი.
56 „აჭარის ავტონომიურ რესპუბლიკაში განათლების ხელშეწყობის
შესახებ“ აჭარის ავტონომიური რესპუბლიკის 2020 წლის 8 აგვისტოს

კანონი.
444
ავტონომიური რესპუბლიკის ჯილდოებისა და საპატიო წოდებების

შესახებ“, ადგენს აჭარის ავტონომიური რესპუბლიკის ჯილდოებსა
და საპატიო წოდებებს იმ პირთა დასაჯილდოებლად, რომლებმაც
განსაკუთრებული წვლილი შეიტანეს აჭარის ავტონომიური რეს-
პუბლიკის აღმშენებლობაში, საზოგადოებრივი ცხოვრების სხვადა-
სხვა სფეროს განვითარებაში, აღიარებასა და პოპულარიზაციაში
და გათვალისწინებულია ერთდროული ფულადი გასაცემელი სხვა-
დასხვა ოდენობით.57 ეს კანონიც შეეხება ცალკეული მოქალაქე-
ების პროფესიულ საქმიანობას და ამ სახით აჭარის ავტონომიური
რესპუბლიკის კანონი არ არსებობდა, თუმცა ამ ეტაპზე ეს არ არის
ის კანონმდებლობა, რაც განსაკუთრებულ გავლენას მოახდენს ავ-
ტონომიური რესპუბლიკის სოციოალურ-ეკონომიკურ და პოლიტი-
კურ განვითარებაზე.

კონსტიტუციის სტრუქტურა
ყურადღება უნდა გავამახვილოთ ყველაზე მნიშვნელოვან სა-

კითხებზე, რაც შეიცვალა კონსტიტუციაში აჭარის ავტონომიური
რესპუბლიკის კონსტიტუციის ახალი რედაქციის მიხედვით. პირ-
ველ რიგში კონსტიტუცია შიცვალა სტრუქტურულად. კონსტიტუ-
ციის პირველ თავში გაერთიანდა აჭარის ავტონომიური რესპუბ-
ლიკის სტატუსი, აჭარის ავტონომიური რესპუბლიკის ხელისუფ-
ლების ორგანოები, აჭარის ავტონომიური რესპუბლიკის ადმინის-
ტრაციული ცენტრი და აჭარის ავტონომიური რესპუბლიკის სიმ-
ბოლოები. მნიშვნელოვანი სიახლეა ის რომ კონსტიტუციით დად-
გინდა აჭარის ავტონომიური რესპუბლიკის ხელისუფლების ორგა-
ნოების ჩამონათვალი, რაც მანამდე კონსტიტუციაში განსაზღვ-
რული არ ყოფილა. ამ ცვლილების მიხედვით, აჭარის ავტონომი-
ური რესპუბლიკის ხელისუფლების ორგანოებია: ა) აჭარის ავტო-
ნომიური რესპუბლიკის უმაღლესი საბჭო; ბ) აჭარის ავტონომიური
57„აჭარის ავტონომიური რესპუბლიკის ჯილდოებისა და საპატიო წოდე-

ბების შესახებ“ აჭარის ავტონომიური რესპუბლიკის 2020 წლის 18 აგვის-
ტოს კანონი.
445
რესპუბლიკის მთავრობა; გ) აჭარის ავტონომიური რესპუბლიკის

სამინისტრო; დ) აჭარის ავტონომიური რესპუბლიკის უმაღლესი
საარჩევნო კომისია; ე) აჭარის ავტონომიური რესპუბლიკის სამი-
ნისტროს საქვეუწყებო დაწესებულება.58 აქვე განისაზღვრა, რომ
აჭარის ავტონომიურ რესპუბლიკას უფლება აქვს საქართველოს
კანონმდებლობის შესაბამისად დააფუძნოს საჯარო და კერძო
სამართლის იურიდიული პირები.59 კონსტიტუციის მეორე თავში
გაერთიანდა აჭარის ავტონომიური რესპუბლიკის უფლებამოსი-
ლებები, ფინანსები და ქონება, მაშინ როცა კონსტიტუციის ძველი
რედაქციით ავტონომიური რესპუბლიკის უფლებამოსილებები
კონსტიტუციის პირველ თავში, ზოგად დებულებებში იყო მოქცე-
ული.60 ასევე კონსტიტუციაში ცალკე აღარ არის წარმოდგენილი
თავი აჭარის ავტონომიური რესპუბლიკის ბიუჯეტი და ფინანსების
შესახებ როგორც ძველ რედაქციაში. კონსტიტუციის შემდეგი თა-
ვები ეძღვნება აჭარის ავტონომიური რესპუბლიკის უმაღლეს საბ-
ჭოს, მთავრობას და აჭარის ავტონომიური რესპუბლიკის კონსტი-
ტუციის მიღება და გადასინჯვას.61
4.5. აჭარის ავტონომიური რესპუბლიკის უმაღლესი საბჭო
საკონსტიტუციო ცვლილებებით გარკვეული ცვლილებები გან-

ხორციელდა უმაღლეს საბჭოსთან დაკავშირებით და ყურადღებას
გავამახვილებთ ყველაზე მნიშვნელოვან საკითხებზე. პირველ რიგ-
ში უნდა აღინიშნოს უმაღლესი საბჭოს არჩევნების თარიღის შესა-
ხებ, რაც საზოგადოებაში, პოლიტიკოსებსა თუ ექსპერტებს შორის
აქტიური განხილვის საგანი იყო. საკონსტიტუციო ცვლილებების
მიღებამდე, კონსტიტუცია ადგენდა, რომ აჭარის ავტონომიური
58 აჭარის ავტონომიური რესპუბლიკის კონსტიტუციაში ცვლილების შეტა-

ნის შესახებ“ აჭარის ავტონომიური რესპუბლიკის კონსტიტუციური კანო-
ნის დამტკიცების თაობაზე საქართველოს 2018 წლის 04 მაისის ორგა-
ნული კანონი, მუხლი 2.
446
რესპუბლიკის უმაღლესი საბჭოს მორიგი არჩევნები ტარდება

აჭარის ავტონომიური რესპუბლიკის უმაღლესი საბჭოს უფლება-
მოსილების ვადის ამოწურვის კალენდარული წლის ოქტომბერში.62
საკონსტიტუციო ცვლილებების შემდეგ აჭარის ავტონომიური
რესპუბლიკის კონსტიტუციამ დაადგინა, რომ უმაღლესი საბჭოს
მორიგი არჩევნები ტარდება უმაღლესი საბჭოს უფლებამოსი-
ლების ვადის ამოწურვის კალენდარული წლის ოქტომბრის ბოლო
შაბათს.63 ამგვარი ცვლილება მიზანმიმართულად მოხდა საქარ-
თველოს საკონსტიტუციო ცვლილებების პარალელურად და ზუს-
ტად ისე განისაზღვრა როგორც საქართველოს კონსტიტუცია ად-
გენს რომ პარლამენტის მორიგი არჩევნები ტარდება პარლამენტის
უფლებამოსილების ვადის ამოწურვის კალენდარული წლის ოქ-
ტომბრის ბოლო შაბათს.64 ამგვარად აჭარის ავტონომიური რეს-
პუბლიკის უმაღლესი საბჭოს არჩევნების თარიღი სპეციალურად
იქნა დამთხვეული საქართველოს პარლამენტის არჩევნების თა-
რიღთან ჯერ კიდევ აჭარის „ავტონომიური რესპუბლიკის შესახებ“
საქართველოს კონსტიტუციური კანონის მიღების დროს.
ეს კანონი მომზადდა საქართველოს პარლამენტში, გამოქვეყნ-
და საყოველთაო-სახალხო განხილვისთის და უკვე ზემოთ მო-
გახსენეთ თუ როგორ ფორმალურად მიმდინარეობდა მისი განხილ-
ვა საქართველოს საკონსტიტუციო ცვლილებების პარალელურად.
შესაბამისად აჭარის ავტონომიური რესპუბლიკის უმაღლეს საბ-
ჭოს არ ჰქონდა შესაძლებლობა სხვაგვარად განესაზღვრა არჩევნე-
ბის თარიღი აჭარის ავტონომიური რესპუბლიკის კონსტიტუციით
და ეს თარიღი ავტომატურად გაიმეორა კონსტიტუციის ტექსტში.
ქვეყანაში ორი წარმომადგენლობითო ორგანოს არჩევნების
ერთდროულად გამართვა გაუმართლებელია და ავტონომიური

ობაზე“ საქართველოს 2008 წლის 15 ივლისის ორგანული კანონი, მუხლი
9.

ნონის დამტკიცების თაობაზე საქართველოს ორგანული კანონი, მუხლი 9.
447
რესპუბლიკას შესაძლებლობა უნდა ჰქონდეს დამოუკიდებლად

განსაზღვროს საკუთარი კონსტიტუციით არჩევნების გამართვის
თარიღი. თუ წარსულ პრაქტიკას გადავხედავთ, ერთდროულად
ორი არჩევნების ჩატარება უარყოფითად აისახება აჭარის ავტო-
ნომიური რესპუბლიკის ფუნქციონირებაზე. ასეთ დროს თითქმის
რთულია სახელმწიფო პოლიტიკის და ავტონომიური რესპუბლიკის
პოლიტიკისთვის აქტუალური საკითხების გარჩევა და ეროვნული
საარჩევნო კაპმანია სრულად ფარავს რეგიონული არჩევნებს და
იგი ფორმალურ ხასიათს ატარებს. პოლიტიკური პარტიები და მო-
ქალაქეები ვერ ახერხებენ რეგიონული მნიშვნელობის საკითხებზე
კონცენტრირებას და გადაწყვეტილების მიღებას. ეს ასევე უარყო-
ფითად მოქმედებს საქართველოს ხელისუფლების და ავტონომი-
ური რესპუბლიკის ხელისუფლებას შორის ხელისუფლების დანა-
წილებაზე და ძირითადად ერთი და იგივე პოლიტიკური პარტიების
ხელში აქცევს ძალაუფლებას ორივე დონეზე. ამიტომაც ვფიქ-
რობთ, რომ აღნიშნული ცვლილება უარყოფითად უნდა შეფასდეს.
ეროვნული პარლამენტის და აჭარის ავტონომიური რესპუბლიკის
უმაღლესი საბჭოს არჩევნები სხვადასხვა დროს უნდა იმართე-
ბოდეს.
საკონსტიტუციო რეფორმის ერთ-ერთი აქტუალური საკითხი
იყო აჭარის ავტონომიური რესპუბლიკის უმაღლესი საბჭოს სა-
არჩევნო სისტემა. კერძოდ არსებული შერეული საარჩევნო სისტე-
მის სრულად პროპორციული საარჩევნო სისტემით შეცვლა. სამწუ-
ხაროდ, ამ საკითხის გადაწყვეტაც საქართველოს პარლამენტში
მიმდინარე საკონსტიტუციო რეფორმის პროცესის გავლენით გან-
ხორციელდა. კვლავ შენარჩუნებულ იქნა გარკვეულად მოდიფიცი-
რებული შერეული საარჩევნო სისტემა (15 პროპორციული/6 მაჟო-
რიტარული ადგილი), როგორც ეს მოხდა საქართველოს პარლამენ-
ტისთვის (120 პროპორციული/30 მაჟრიტარული ადგილი). აჭარის
ავტონომიურ რესპუბლიკას გააჩნდა სრული კონსტიტუციური უფ-
ლებამოსილება განსხვავებული საარჩევნო სისტემა დაედგინა
აჭარის ავტონომიური რესპუბლიკის უმაღლესი საბჭოსთვის პრო-
პორციული სისტემის სახით, თუმცა ავტონომიური რესპუბლიკის
ხელისუფლებამ საქართველოს პარლამენტში მიღებული ცვლილე-
448
ბების გავლენით ასეთი გადაწყვეტილება ვერ მიიღო.65 ამასთან ეს

ცვლილება ბოლო მომენტში, ნაჩქარევად ისე განხორციელდა რომ
ახალ კანონპროექტში უმაღლესი საბჭოს სხდომაზე შეიტანეს
ცვლილება და საყოველთაო-სახალხო განხილვისთვისაც არ გამო-
ქვეყნებულა, რაც კონსტიტუციის დარღვევად შიძლება ჩაითვა-
ლოს.
არჩევნებთან დაკავშირებით კიდევ ერთი ცვლილება შეეხება
უმაღლესი საბჭოს არჩევის წესს. კონსტიტუციის ძველი რედაქ-
ციის მიხედვით, აჭარის ავტონომიური რესპუბლიკის უმაღლესი
საბჭოს წევრის არჩევის წესი, აგრეთვე არჩევნებში კანდიდატად
მონაწილეობის დაუშვებლობა განისაზღვრებოდა აჭარის ავტონო-
მიური რესპუბლიკის კანონმდებლობით.66 ახალი რედაქციით კი
უმაღლესი საბჭოს არჩევის წესი განისაზღვრება საქართველოს და
აჭარის ავტონომიური რესპუბლიკის კანონმდებლობით. გარდა
ამისა, უმაღლესი საბჭოს არჩევნების შემაჯამებელ ოქმს საქარ-
თველოს და აჭარის ავტონომიური რესპუბლიკის კანონმდებლო-
ბით დადგენილი წესით ადგენს აჭარის ავტონომიური რესპუბ-
ლიკის უმაღლესი საარჩევნო კომისია.67
მსგავსმა ცვლილებამ გარკვეული დისკუსიები გამოიწვია და
ვრცელდებოდა ინფორმაცია რომ შესაძლებელია აჭარის ავტონო-
მიური რესპუბლიკის უმაღლესი საარჩევნო კომისია გაუქმებუ-
ლიყო ან საქართველოს ცენტრალური საარჩევნო კომისიის
სტრუქტურული ნაწილი გამხდარიყო. ასეთი დისკუსიის საფუძ-
ველი იყო ამ ნორმებში სიტყვების „საქართველოს კანონმდებ-
ლობის“ შემოტანა, თუმცა დღეისთვის უმაღლსი სააარჩევნო კო-
მისია აჭარის ავტონომიური რესპუბლიკის კანონის საფუძველზე
65 გაბაიძე დ., საარჩევნო რეფორმა − აჭარის ავტონომიური რესპუბლიკის

კანონმდებლობაში განხორციელებული ცვლილებების მოკლე მიმოხილვა,
საარჩევნო ჟურნალი, N2, 20-22.
ობაზე“ საქართველოს ორგანული კანონი, მუხლი 9 პუნქტი 5.


კანონის დამტკიცების თაობაზე საქართველოს ორგანული კანონი, მუხლი
9.
449
აგრძელებს ფუნქციონირებას. რაც შეეხება საქართველოს საარ-

ჩევნო კოდექსს, იგი ძირითადად არაფერს ადგენს აჭარის ავტონო-
მიური რესპუბლიკის უმაღლესი საბჭოს არჩევნების ჩატარებასთან
დაკავშირებით. მხოლოდ კოდექსის მე-7 მუხლის მე-4 პუნქტის შე-
საბამისად, თუ ერთდროულად ტარდება საერთო და აჭარის უმაღ-
ლესი საბჭოს არჩევნები, საოლქო და საუბნო საარჩევნო კომისი-
ების ფუნქციებს ასრულებენ საერთო არჩევნებისთვის ჩამოყალი-
ბებული საოლქო და საუბნო საარჩევნო კომისიები.68 ერთდრო-
ულად ორივე არჩევნების ჩატარების მომხრეთა ერთ-ერთი არგუ-
მენტი არის წორედ ის რომ ამ დროს გამოიყენება უკვე არსებული
კომისიები, იზოგება საჯარო ფინანსები და აშ. თუმცა მიმაჩნია,
რომ ავტონომიური რესპუბლიკის უმაღლესი წარმომადგენლო-
ბითი ორგანოს არჩევის წესი აჭარის ავტონომიური რესპუბლიკის
განსაკუთრებუილი გამგებლობაში უნდა შედიოდეს.
აჭარის ავტონომიური რესპუბლიკის უმაღლეს საბჭოსთან
დაკავშირებით ერთ-ერთი სიახლე არის კონსტიტუციით უმაღლესი
საბჭოს დროებითი კომისიის განსაზღვრა, რაც მანამდე არ ყოფი-
ლა განსაზღრული კონსტიტუციაში. ახალი რედაქციის მიხედვით,
უმაღლესი საბჭოს რეგლამენტით გათვალისწინებულ შემთხვე-
ვებში უმაღლეს საბჭოში იქმნება დროებითი კომისია, სადაც უმაღ-
ლესი საბჭოს ფრაქციები წარმოდგენილი უნდა იყვნენ თითო წევ-
რით მაინც და დროებით კომისიაში ოპოზიციის წარმომადგენლობა
არ უნდა იყოს კომისიის წევრთა საერთო რაოდენობის ნახევარზე
ნაკლები.69 ეს ცვლილება დადებიტად შეიძლება შეფასდეს, რაც
ხელს შეუწყობს უმაღლესი საბჭოს მაკონტროლებელი უფლებამო-
სილებების ეფექტურად განხორციელებას.
გარდა ამისა, მნიშვნელოვანი სიახლეა კონსტიტუციით უმაღ-
ლესი საბჭოს წევრის კითხვი და ინტერპელაციის მექანიზმის შემო-
68 „საქართველოს საარჩევნო კოდექსი“, საქართველოს ორგანული კანონი,

მუხლი 7.

ნონის დამტკიცების თაობაზე საქართველოს ორგანული კანონი, მუხლი
14.
450
ღება. ასეთი შესაძლებლობა პირდაპირ გათვალისწინებული ამ

ცვლილებებამდე არ ყოფილა. ცვლილების მიხედვით, უმაღლესი
საბჭოს წევრი უფლებამოსილია კითხვით მიმართოს აჭარის ავტო-
ნომიური რესპუბლიკის მთავრობას, მთავრობის წევრს, უმაღლესი
საბჭოს წინაშე ანგარიშვალდებულ სხვა ორგანოს, აჭარის ავტო-
ნომიური რესპუბლიკის ტერიტორიაზე არსებულ სახელმწიფო და
ადგილობრივი თვითმმართველობის ორგანოს. უმაღლესი საბჭოს
წევრის კითხვაზე დროული და სრული პასუხის გაცემა სავალ-
დებულოა. უმაღლესი საბჭოს ფრაქციას, უმაღლესი საბჭოს წევრ-
თა არანაკლებ სამკაციან ჯგუფს უფლება აქვს ინტერპელაციის
წესით შეკითხვით მიმართოს აჭარის ავტონომიური რესპუბლიკის
მთავრობას, უმაღლესი საბჭოს წინაშე ანგარიშვალდებულ სხვა
ორგანოს, მთავრობის წევრს, რომელიც ვალდებულია უპასუხოს
დასმულ შეკითხვას უმაღლესი საბჭოს სხდომაზე. პასუხი შეიძ-
ლება გახდეს უმაღლესი საბჭოს განხილვის საგანი.
კონსტიტუციის ახალი რედაქციით შეიცვალა საკანონმდებლო
პროცესში დადგენილი ისეთი მნიშვნელოვანი საკითხი, როგო-
რიცაა აჭარის ავტონომიური რესპუბლიკის მთავრობის თავმჯდო-
მარის მიერ კანონპროექტზე გამოყენებული ვეტოს დაძლევისთვის
დადგენილი ხმათა რაოდენობა. ცვლილებებამდე მოქმედი რედაქ-
ციის მიხედვით, განსაზღვრული იყო რომ აჭარის ავტონომიური
რესპუბლიკის კანონის პირველადი რედაქციით მიღებისათვის სა-
ჭირო იყო აჭარის ავტონომიური რესპუბლიკის უმაღლესი საბჭოს
სრული შემადგენლობის სამი მეხუთედის მხარდაჭერა.70 ახალი
ცვლილებების მიხედვით კი კანონის პირვანდელი რედაქციით მი-
საღებად საჭიროა უმაღლესი საბჭოს სრული შემადგენლობის უმ-
რავლესობის მხარდაჭერა.71
4.6. აჭარის ავტონომიური რესპუბლიკის მთავრობა
კონსტიტუციის ახალი რედაქციით ცვლილებები შეეხო ასევე
აჭარის ავტონომიური რესპუბლიკის მთავრობის ფორმირებას და
70 „აჭარის ავტონომიური რესპუბლიკის კონსტიტუციის დამტკიცების

თაობაზე“ საქართველოს ორგანული კანონი, მუხლი 14.
451
საქმიანობის წესს. პირველ რიგში აღსანიშნავია საქართველოს

პრეზიდენტის და მთავრობის მონაწილეობა აჭარის ავტონომიური
რესპუბლიკის მთავრობის ფორმირებაში. კონსტიტუციის ძველი
რედაქციის მიხედვით, აჭარის ავტონომიური რესპუბლიკის ახა-
ლარჩეული უმაღლესი საბჭოს უფლებამოსილების ცნობიდან 10
დღის ვადაში საქართველოს პრეზიდენტი უმაღლეს საბჭოში წარ-
მოდგენილ პოლიტიკურ სუბიექტებთან კონსულტაციის შემდეგ,
საქართველოს მთავრობის წინასწარი თანხმობით უმაღლეს საბ-
ჭოს დასამტკიცებლად წარუდგენს აჭარის ავტონომიური რესპუბ-
ლიკის მთავრობის თავმჯდომარის კანდიდატურას.72 კონსტიტუ-
ციის ახალი რედაქციის მიხედვით კი ახალარჩეული უმაღლესი საბ-
ჭოს უფლებამოსილების ცნობიდან ან აჭარის ავტონომიური რეს-
პუბლიკის მთავრობის უფლებამოსილების შეწყვეტიდან 2 კვირის
ვადაში საქართველოს პრეზიდენტი უმაღლეს საბჭოში წარმოდ-
გენილ პოლიტიკურ სუბიექტებთან კონსულტაციის შემდეგ უმაღ-
ლეს საბჭოს დასამტკიცებლად წარუდგენს აჭარის ავტონომიური
რესპუბლიკის მთავრობის თავმჯდომარის კანდიდატურას და
მინისტრების კანდიდატურებს.73
როგორც ვხედავთ, მთავარი ცვლილება არის ის რომ გაიზარდა
მთავრობის წარდგენის ვადა, ამ პროცესისგან გამოირიცხა საქარ-
თველოს მთავრობა და საქართველოს პრეზიდენტი დამოუკიდებ-
ლად წარადგენს არა მხოლოდ მთავრობის თავმჯდომარის, არამედ
მინისტრების კანდიდატურებს ანუ მთელ სამთავრობო გუნდს.
ვფიქრობთ საქართველოს მთავრობის ჩამოცილება ამ პროცესის-
გან დადებითად უნდა შეფასდეს და ივარაუდება, რომ პრეზიდენტი
რომელიც საქართველოს კონსტიტუციის მიხედვით მომავალში უნ-
და იყოს უპარტიო, სწორედ როგორც სახელმწიფოს მეთაური
72იქვე, მუხლი 17.

23.
452
წარუდგენს ავტონომიური რესპუბლიკის უმაღლეს საბჭოს მთავ-

რობის შემადგენლობას. თუმცა საუკეთესო მოდელი იქნებოდა თუ
პრეზიდენტი საერთოდ გამოირიცხებოდა ამ პროცესიდან, აჭარის
ავტონომიური რესპუბლიკის მთავრობის თავმჯდომარის კანდიდა-
ტურას დაასახელებდა უმაღლესი საბჭოს არჩევნებში გამარჯვე-
ბული პარტია (პარტიები) და შემდეგ მთავრობა უმაღლეს საბჭოში
ნდობის მიღებისთანავე შეუდგებოდა უფლებამოსილების განხორ-
ციელებას.
კიდევ ერთი საკითხი ეხება შემთხვევას, როცა აჭარის ავ-
ტონომიური რესპუბლიკის უმაღლესი საბჭო ზედიზედ ორჯერ არ
დაამტკიცებს აჭარის ავტონომიური რესპუბლიკის მთავრობის
თავმჯდომარის კანდიდატურას. ასეთ დროს კონსტიტუციის ძვე-
ლი რედაქციის მიხედვით, საქართველოს პრეზიდენტი უფლებამო-
სილი იყო დაეთხოვა აჭარის ავტონომიური რესპუბლიკის უმაღ-
ლესი საბჭო. კონსტიტუციის ახალი რედაქციით კი თუ უმაღლესი
საბჭო ზედიზედ ორჯერ არ დაამტკიცებს მთავრობას, საქართვე-
ლოს პრეზიდენტი პარლამენტის თანხმობით დაითხოვს უმაღლეს
საბჭოს და დანიშნავს უმაღლესი საბჭოს რიგგარეშე არჩევნებს.
როგორც ვხედავთ აქ შემოდის საქართველოს პრეზიდენტის დამა-
ბალანსებელი და შემაკავებელი მექანიზმი საქართველოს პარლა-
მენტის თანხმობის სახით.
კონსტიტუციის ახალი რედაქციით ასევე უფრო ნათლად განი-
საზღვრა მთავრობისადმი უნდობლობის გამოცხადების საკითხი.
თუ კონსტიტუციის ძველი რედაქციით აჭარის ავტონომიური რეს-
პუბლიკის უმაღლესი საბჭოს სრული შემადგენლობის ორი მესა-
მედით უცხადებდა უნდობლობას მთავრობას, ახალი რედაქციის
მიხედვით, ამისთის უმაღლესი საბჭო სრული შემადგენლობის უმ-
რავლესობა არის საკმარისი, რაც გავრცელებული საერთაშორისო
პრაქტიკაა და დადებითად უნდა შეფასდეს. აქვე ძალაში დარჩა მო-
ქმედი ნორმა, რომ თუ უმაღლესი საბჭო უნდობლობის საკითხის
აღძვრის შემდეგ არ გამოუცხადებს მთავრობას უნდობლობას, და-
უშვებელია უმაღლესი საბჭოს იმავე წევრთა მიერ მომდევნო 6
453
თვის განმავლობაში უნდობლობის საკითხის აღძვრა.74 ამავე დროს

კონსტიტუციით ცალკე განისაზღვრა მთავრობის და მთავრობის
თავმჯდომარის უფლებამოსილების შეწყვეტის საფუძვლები.
აქვე განსაკუთრებით უნდა აღინიშნოს, აჭარის ავტონომიური
რესპუბლიკის მთავრობის თავმჯდომარის ანგარიშვალდებულების
შესახებ. კონსტიტუციის ძველი რედაქციის მიხედვით, განსაზვრუ-
ლი იყო რომ აჭარის ავტონომიური რესპუბლიკის მთავრობა ანგა-
რიშვალდებულია საქართველოს პრეზიდენტისა და აჭარის ავტო-
ნომიური რესპუბლიკის უმაღლესი საბჭოს წინაშე. ასევე კონსტი-
ტუცია მიუთითებდა, რომ მთავრობის თავმჯდომარე პასუხისმგე-
ბელია აჭარის ავტონომიური რესპუბლიკის მთავრობის საქმიანო-
ბაზე საქართველოს პრეზიდენტისა და აჭარის ავტონომიური რეს-
პუბლიკის უმაღლესი საბჭოს წინაშე.75 კონსტიტუციის ახალი რე-
დაქციით განისაზღვრა, რომ აჭარის ავტონომიური რესპუბლიკის
მთავრობის თავმჯდომარე ანგარიშვალდებულია აჭარის ავტონო-
მიური რესპუბლიკის მთავრობის საქმიანობისათვის საქართვე-
ლოს პრეზიდენტის, საქართველოს მთავრობისა და აჭარის ავ-
ტონომიური რესპუბლიკის უმაღლესი საბჭოს წინაშე. აქვე მნიშვ-
ნელოვანია აღინიშნოს, რომ კონსტიტუციას დაემატა ნორმა, რომ-
ლის მიხედვით იგი წელიწადში ერთხელ უმაღლეს საბჭოს წარუდ-
გენს ანგარიშს მთავრობის საქმიანობის შესახებ,76 რაც ვფიქრობ
გაზრდის მთავრობის თავმჯდომარის ანგარიშვალდებულებას და
გააძლიერებს უმაღლესი საბჭოს საკონტროლო უფლებამოსილე-
ბებს აღმასრულებელ ხელისუფლებაზე.

კანონის დამტკიცების თაობაზე საქართველოს ორგანული კანონი , მუხლი
24.
ობაზე“, საქართველოს ორგანული კანონი, მუხლი 15.


22.
454
საკონსტიტუციო ცვლილებების თანახმად, გაქუმდა საქარ-

თველოს პრეზიდენტის უფლებამოსილება აჭარის ავტონომიური
რესპუბლიკის მთავრობის გადაყენების შესახებ, რაც მას შეეძლო
იმ შემთხვევაში თუ: მისი მოქმედებით საფრთხე შეექმნა ქვეყნის
სუვერენიტეტს, ტერიტორიულ მთლიანობას, სახელმწიფო ხელის-
უფლების ორგანოთა კონსტიტუციურ უფლებამოსილებათა გან-
ხორციელებას და იგი ვერ ახორციელებს „აჭარის ავტონომიური
რესპუბლიკის სტატუსის შესახებ“ საქართველოს კონსტიტუციური
კანონით ან/და აჭარის ავტონომიური რესპუბლიკის კონსტიტუ-
ციით მისთვის მინიჭებულ უფლებამოსილებებს. გადაყენების შემ-
დეგ, საქართველოს პრეზიდენტი აჭარის ავტონომიური რესპუბ-
ლიკის უმაღლესი საბჭოს ფრაქციებთან კონსულტაციების შემდეგ
შეარჩევდა აჭარის ავტონომიური რესპუბლიკის მთავრობის თავ-
მჯდომარის კანდიდატურას და მას თანამდებობაზე დასამტკი-
ცებლად წარუდგენდა აჭარის ავტონომიური რესპუბლიკის უმაღ-
ლეს საბჭოს.77 კონსტიტუციის ახალი რედაქციით აჭარის ავტო-
ნომიური რესპუბლიკის მთავრობის უფლებამოსილების შეწყვეტის
ეს საფუძველი გათვალისწინებული არ არის, რაც გამართლებულია
თუ გავითვალისწინებთ რომ განსაზღვრულია აჭარის ავტონო-
მიური რესპუბლიკის უმაღლესი საბჭოს დათხოვნის მექანიზმი და
ასევე ეს გამოწვეულია პრეზიდენტის სტატუსის ცვლილებითაც.
ამგვარი ცვლილება ხაზს უსვამს ავტონომიური რესპუბლიკის
მთავრობის ანგარიშვალდებულებას უმაღლესი საბჭოს წინაშე.

კონსტიტუციის გადასაინჯვა
2018 წელს განხორციელებული ცვლილებები შეეხო ასევე აჭა-

რის ავტონომიური რესპუბლიკის კონსტიტუციის მიღების და გა-
დასინჯვის პროცედურას. კონსტიტუციის მიღების და გადასინ-
ჯვის ინიციატორთა და მიღებისათის საჭირო ხმათა რაოდენობის
77„აჭარის ავტონომიური რესპუბლიკის კონსტიტუციის დამტკიცების თა-

ობაზე“ საქართველოს ორგანული კანონი, მუხლი 19.
455
შესახებ ნრომები უცვლელად დარჩა, თუმცა კონსტიტუციის ახალი

რედაქციის მიხედვით, დადგინდა, რომ კონსტიტუციური კანონის
პროექტი წარედგინება უმაღლეს საბჭოს, რომელიც აქვეყნებს მას
საყოველთაო-სახალხო განხილვისათვის. უმაღლეს საბჭოში კონს-
ტიტუციური კანონის პროექტის განხილვა იწყება მისი გამო-
ქვეყნებიდან სამი კვირის შემდეგ. კონსტიტუციის ძველი რედაქცი-
ით კი განსაზღვრული იყო, რომ კონსტიტუციის პროექტის გან-
ხილვას იწყებოდა მისი გამოქვეყნებიდან ერთი თვის შემდეგ.78
კონსტიტუციის ძველი რედაქცია ცალკე მუხლში განსაზღვრავ-
და კონსტიტუციის გადასინჯვის საკითხს. კერძოდ, 46-ე მუხლში
ეწერა, რომ აჭარის ავტონომიური რესპუბლიკის კონსტიტუციის
გადასინჯვა ხდება კონსტიტუციური კანონის სახით აჭარის ავტო-
ნომიური რესპუბლიკის უმაღლესი საბჭოს მიერ. აჭარის ავტონო-
მიური რესპუბლიკის კონსტიტუციის გადასინჯვის კანონპროექტი
წარედგინება აჭარის ავტონომიური რესპუბლიკის უმაღლეს საბ-
ჭოს, რომელიც აქვეყნებს მას საჯარო განხილვისათვის. აჭარის ავ-
ტონომიური რესპუბლიკის უმაღლეს საბჭოში კანონპროექტის გან-
ხილვა იწყება მისი გამოქვეყნებიდან ორი კვირის შემდეგ. ამგვა-
რად კონსტიტუციის ძველი რედაქცია კონსტიტუციის და საკონს-
ტიტუციო ცვლილებების საჯარო განხილვის სხვადასხვა ვადას
ადგენდა. ახალი ცვლილებების შემდეგ ერთიანი სამ კვირიანი ვადა
დადგინდა, რაც ვფიქრობთ უფრო ხანგრძლივი უნდა იყოს.
2018 წლის საკონსტიტუციო რეფორმის შედეგად, განისაზღვრა

აჭარის ავტონომიური რესპუბლიკის განსაკუთრებული გამგებ-
ლობის საკითხების ახალი ჩამონათვალი, საიდანაც ამოღებულ იქ-
ნა უფლებამოსილებები ცალკეულ სფეროებში. დადგინდა ე.წ. უნი-
ვერსალური უფლებამოსილების პრინციპი, თუმცა დღეის მდგომა-

28.
456
რეობით სხვადასხვა სფეროში ბევრი უფლებამოსილება საქარ-

თველოს კანონმდებლობის საფუძველზე კვლავ სახელმწიფო ხე-
ლისუფლების უფლებამოსილებაშია და აუცილებელია სისტემური
მუშაობა ამ საკითხების აჭარის ავტონომიური რესპუბლიკის უფ-
ლებამოსილებაში მოსაქცევად. უკეთესი იქნებოდა განსაკუთრე-
ბული გამგებლობის საკითხების შედარებით ფართო, დეტალური
ჩამონათვალი გაკეთებულიყო, როგორც ეს სხვა ქვეყნების პრაქ-
ტიკაში არსებობს, რაც მომავალში თავიდან აგვარიდებდა ბევრ
ორაზროვნებას და განსხვავებულ ინტერპრეტაციებს ამ პროცეს-
ში.
საქართველოს პარლამენტში 2017-2018 წლებში მიმდინარე
საკონსტიტუციო რეფორმის პროცესის გავლენით საკონსტიტუ-
ციო რეფორმამ ვერ გადაწყვიტა აჭარის ავტონომიური რესპუბ-
ლიკის უმაღლესი საბჭოს საარჩევნო სისტემის საკითხი მიუხედა-
ვად იმისა, რომ აჭარის ავტონომიურ რესპუბლიკას გააჩნდა სრუ-
ლი კონსტიტუციური უფლებამოსილება განსხვავებული საარჩევ-
ნო სისტემა დაედგინა აჭარის ავტონომიური რესპუბლიკის უმაღ-
ლესი საბჭოსთვის პროპორციული სისტემის სახით. ეს შიძლება
ყოფილიყო კარგი მაგალითი და სასარგებლო გამოცდილება საერ-
თო ეროვნულ დონეზე საარჩევნო სისტემის შემდგომი რეფორ-
მისთვის.
აჭარის ავტონომიური რესპუბლიკას შესაძლებლობა უნდა
ჰქონდეს დამოუკიდებლად განსაზღვროს საკუთარი კონსტიტუ-
ციით არჩევნების გამართვის თარიღი, იგი არ უნდა განისაზღვ-
რებოდეს საქართველოს კონსტიტუციური კანონით და არ უნდა ემ-
თხვეოდეს საქართველოს პარლამენტის არჩევნების თარიღს. ქვე-
ყანაში ორი წარმომადგენლობითი ორგანოს არჩევნების ერთდრო-
ულად გამართვისას ვერ ხერხდება რეგიონული მნიშვნელობის სა-
კითხებზე ყურადღების გამახვილება საარჩევნო კამპანიის დროს,
რაც უარყოფითად აისახება აჭარის ავტონომიური რესპუბლიკის
ფუნქციონირებაზე.
საკონსტიტუციო რეფორმის მიხედვით გარკვეული ცვლილებე-
ბი შეეხო აჭარის ავტონომიური რესპუბლიკის მთავრობას ისეთი
საკითხების შემოტანით, როგორიცაა ინტერპელაცია, მთავრობის
457
თავმჯდომარის ანგარიშის წარდგენა უმაღლეს საბჭოში, დროები-

თი კომისიების შექმნა, მთავრობის უნდობლობის პროცედურის შე-
დარებით გამარტივება და სხვა. ფორმალურად ეს ცვლილებები და-
დებითად ფასდება, თუმცა ამ მექანიზმების რეალური ამოქმედება
მომავალში დამოკიდებულია საარჩევნო სისტემასა და აჭარის
ავტონომიური რესპუბლიკის უმაღლესი საბჭოს შემადგენლობაზე.
საბოლოოდ შიძლება ითქვას, რომ ბოლო საკონსტიტუციო
ცვლილებების შედეგად აჭარის ავტონომიური რესპუბლიკის კონს-
ტიტუციაში ბევრი ცვლილება განხორციელდა საკანონმდებლო
ტექნიკის თვალსაზრისით, გაუმჯობესდა გარკვეული პროცედუ-
რები მთავრობის ფორმირების, უმაღლესი საბჭოს საქმიანობის
სფეროში, თუმცა ყველაზე მნიშვნელოვანი რაც იყო ამ ცვლილე-
ბებში, საარჩევნო სისტემის და ავტონომიური რესპუბლიკის განსა-
კუთრებული გამგებლობის საკითხები, სრულყოფილად ვერ გადა-
წყდა. ეს გამოწვეულია იმით რომ საკონსტიტუციო ცვლილებების
პროცესი ავტონომიურ რესპუბლიკაში უფრო მეტად დამოკი-
დებულია საქართველოს სახელმწიფო ხელისუფლების პოლიტი-
კურ გადაწყვეტილებებზე, ვიდრე სუბ-ნაციონალურ ორგანოებზე,
რომლებიც დამოუკიდებლად ვერ წარმართავენ ამ პროცესს.
458
ვასილ გონაშვილი
აფხაზეთის სამართლებრივი სტატუსი 1917 წლიდან დღემდე
აფხაზეთი საუკუნეების მანძილზე საქართველოს შემადგენლო-

ბაში შედიოდა. ჩვენი საკვლევი თემა 1917 წლიდან მის სამარ-
თლებრივ მდგომარეობას ეხება. აფხაზეთის ტერიტორიაზე გაზრ-
დილი იყო ამ პერიოდში სხვადასხვა სახელმწიფოებრივი წარმო-
ნაქმნების ინტერესები, რუსეთის, მთიელთა და სხვ. აფხაზთა სა-
ხალხო საბჭოს მიერ მიღებულ გადაწყვეტილებებში თავიდანვე
ნათლად იკვეთება საქართველოსთან „ძმური“ ურთიერთობის და-
მყარების სურვილი და თანდათანობით ნაბიჯებიც იდგმება ამ მი-
მართულებით. ისინი კარგად ხედავდნენ აფხაზეთის გამოწვევებს
და საფრთხეებს სხვა სახელმწიფოების მხრიდან. 1917 წლის 7 დე-
კემბერს ამიერკავკასიის კომისარიატმა მიიღო დადგენილება სო-
ხუმის ოლქის ისტორიული საზღვრების აღდგენის შესახებ და გაგ-
რისა და ბზიფის რაიონები კვლავ შეიყვანა მის შემადგენლობაში.
რეალურად ამით აფხაზეთი ოფიცალურად იქნა აღიარებული სა-
ქართველო-ამიერკავკასიის ნაწილად.1 დადგენილებაში ვკითხუ-
ლობთ: „აღდგეს სოხუმის ოლქის ძველი ისტორიული საზღვრები
მის შემადგენლობაში გაგრისა და ბზიფის რაიონების შეტანის
გზით“.2
ქართულ-აფხაზური ურთიერთობების მხრივ საინტერესოა
საქართველოს ეროვნული საბჭოსა და აფხაზთა სახალხო საბჭოს
შორის 1918 წლის 9 თებერვლის თბილისში დადებული შეთანხმება.
იგი ადგენდა: I. აღდგეს ერთიანი განუყოფელი აფხაზეთი საზღვ-
რებში მდინარე ენგურიდან მდინარე მზიმთამდე, რომლის შემად-
გენლობაშიც შევა საკუთრივ აფხაზეთი და სამურზაყანო - ამჟა-
მინდელი სოხუმის ოლქი. II. ერთიანი აფხაზეთის მომავალი პოლი-
ტიკური მოწყობის ფორმა უნდა შემუშავდეს ეროვნული თვითგა-
1ლეკიაშვილი თ., აფხაზეთი 1918-1921 წლებში, თბილისი, 2018, 81.

2 დიასამიძე თ., აფხაზეთის და სამხრეთ ოსეთის ავტონომიური რეგი-
ონების სტატუსი საქართველოს შემადგენლობაში (1917-1988), პოლიტი-
კურ-სამართლებრივი აქტების კრებული, თბილისი, 2004, 13.
459
მორკვევის პრინციპის საფუძველზე დემოკრატიულ საწყისებზე

არჩეული აფხაზეთის დამფუძნებელი კრების მიერ. III. იმ შემთხვე-
ვაში, თუკი აფხაზეთი და საქართველო ისურვებენ სახელშეკრუ-
ლებო ურთიერთობანი დაამყარონ სხვა ეროვნულ სახელმწიფო-
ებთან, მაშინ ერთმანეთის წინაშე იღებენ ვალდებულებას წინასწარ
მოილაპარაკონ ამასთან დაკავშირებით“.3 ამ შეთანხმებას ჰქონდა
ისტორიული მნიშვნელობა, გარდა იმისა, რომ აღდგა აფზახეთის
საზღვრები, აფხაზეთის მხარე იღებდა ვალდებულებას საქართვე-
ლოსთან შეეთანხმებინა მისი საგარეო ურთიერთობები და
შეთანხმების გარეშე არ დაედო საერთაშორისო ხელშეკრულება,
რაც აფხაზეთის საგარეო პოლიტიკის განსაზღვრაში საქართვე-
ლოს მონაწილეობის გარკვეული წინაპირობა იყო.
საქართველოს დამოუკიდებლობის მოპოვების შემდეგ, 1918
წლის 11 ივნისს, იდება ხელშეკრულება („ხელშეკრულება საქარ-
თველოს და აფხაზეთს შორის“) საქართველოს დემოკრატიული
რესპუბლიკის მთავრობასა და აფხაზთა სახალხო საბჭოს შორის,
რომლითაც მხარეები აღიარებდნენ, რომ: შინაგანი მმართველობა
აფხაზეთში ეკუთვნოდა აფხაზთა სახალხო საბჭოს, ხოლო საგარეო
პოლიტიკის საკითხებში საქართველო, რომელიც შეთანხმების მო-
ნაწილე ორივე მხარის წარმომადგენელია, ფაქტობრივად გამოდის
აფხაზეთთან ერთად; აფხაზეთის მმართველობისათვის აუცილებე-
ლი სახსრები გაიცემა საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლი-
კის სახსრებიდან; რევოლუციური წესრიგის უსწრაფესად დამყა-
რებისა და მტკიცე ხელისუფლების ორგანიზაციისათვის აფხაზთა
სახალხო საბჭოს დასახმარებლად და მის განკარგულებაში, სანამ
ეს საჭიროა, საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკა გზავნის
წითელი გვარდიის რაზმს; აფხაზეთის მიერ ჩამოსაყალიბებელი
საჯარისო ნაწილებისათვის საჭირო აღჭურვილობას, ფორმის ტან-
საცმელს და სახსრებს გასცემს საქართველოს დემოკრატიული
რესპუბლიკა.4 ამ შეთანხმებით ფაქტიურად დასტურდებოდა აფხა-
3 Ментешашвили А., Исторические Предпосылки Современного Сепара-

тизма в Грузии, Тбилиси, 1998, 75.
4 Ходжаа Р., Документы и Материалы Абхазского Народного Совета,
1918-1919, 8-10.
460
ზეთის ყოფნა საქართველოს შემადგენლობაში, აფხაზეთის ავტო-

ნომია შიდა საკითხებში და საგარეო ურთიერთობების განსაზღვრა
საქართველოს მონაწილეობით, ავტონომიის ნიშნები საქართვე-
ლოს შემადგენლობაში და, შესაბამისად, საქართველოს ვალდებუ-
ლებები დახმარებოდა აფხაზეთს ფინანსურად და სამხედრო სა-
კითხებში.
ძალიან მალე, მხარეების გადაწყვეტილებით ინიშნება აფხაზე-
თის საქმეთა მინისტრი. აფხაზეთის მხარე − აფხაზთა სახალხო საბ-
ჭო თვითონ ნიშნავს მას 25 ივლისს „საქართველოს და აფხაზეთს
შორის ურთიერთობების შესახებ“ ოქმის საფუძველზე. საქართვე-
ლოს მთავრობაც, თავის მხრივ, 6 აგვისტოს იღებს გადაწყვეტილე-
ბას „სამინისტროების ურთიერთობის წესისა აფხაზეთთან“, რომ-
ლითაც ადგენს, რომ საქართველოს თითოეული უწყების აფხაზეთ-
თან ურთიერთობა უნდა წარმოებდეს აფხაზეთის საქმეთა მი-
ნისტრის „ცნობით და განსაზღვრულ შემთხვევაში, მის შუამავლო-
ბით“.5
1918 წლის 13 სექტემბერს საქართველოს ეროვნულმა საბჭომ
მიიღო კანონი „ეროვნულ უმცირესობათა წარმომადგენლობისა სა-
ქართველოს ეროვნულ საბჭოში“, რომლის მიხედვით საქართვე-
ლოს ტერიტორიაზე მცხოვრებ საქართველოს მოქალაქე ეროვნულ
უმცირესობებს ეძლეოდათ 26 კაციანი ქვოტა, საიდანაც 3 წევრი
უნდა ყოფილიყო აფხაზი.6
აფხაზეთის საქართველოს შემადგენლობაში ყოფნაზე და ფაქ-
ტობრივი იურისდიქციის არსებობაზე მეტყველებს ის ფაქტიც,
რომ საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკის მთავრობამ
1918 წელს 10 ოქტომბერს სხვადასხვა მიზეზიდან გამომდინარე,
დაითხოვა აფხაზეთის სახალხო საბჭო და დანიშნა ახალი არ-
ჩევნები. მის არჩევამდე კი დანიშნა დროებითი მმართველობა სო-
ხუმის ოლქის კომისრის სახით; ასევე აფხაზეთის სახალხო საბჭოს
5 სცსსა, ფ. 1891, აღწ. 1, საქ. 75, ფურც. 128; იქვე, ფ. 1938, აღწ. 1. საქ. 7,
ფურც. 47.
6 სცსსა, ფ. 1836, აღწ. 1, საქ. 85, ფურც. 86-87. გურგენიძე ე., საქარ-
თველოს დემოკრატიული რესპუბლიკის სამართლებრივი აქტების კრებუ-

ლი: 1918-1921, თბილისი, 1990, 62-63.
461
დათხოვნის გამო უფლებამოსილება შეუწყვიტა აფხაზეთის საქ-

მეთა მინისტრს და მისი უფლებამოსილება დროებით გადასცა ში-
ნაგან საქმეთა მინისტრს.7 17 დეკემბერს საქართველოს მთავრო-
ბამ მიიღო დებულებები „აფხაზეთის სახალხო საბჭოს არჩევნე-
ბისა“ და „ქალაქის საბჭოების ხმოსანთა არჩევნებისა“. აფხაზეთის
სახალხო საბჭოს შემადგენლობაში უნდა ყოფილიყო 40 წევრი,
საბჭო აირჩეოდა საყოველთაო, თანასწორი, პირდაპირი და ფარუ-
ლი ხმის მიცემით პროპორციული წარმომადგენლობის წესით.8 რაც
შეეხება აფხაზეთის ტერიტორიაზე ადგილობრივი ორგანოების -
ქალაქების საბჭოების ხმოსნების არჩევას, დადგენილი იყო მათი
რაოდენობის ნუსხა, საიდანაც კარგად ჩანს აფხაზეთის ტერი-
ტორიის ფარგლები: სოხუმის ოლქის ქალაქებიდან სოხუმის ქალ-
აქის საბჭოში ასარჩევ ხმოსანთა რიცხვი იყო 40, გუდაუთაში, ოჩამ-
ჩირეში, გაგრაში 20-20, ხოლო სოჭის ოლქიდან − სოჭი – 24, ხოსტა
და ადლერი − 20-20.
საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკის მთავრობამ 1919
წლის 13 მარტს მიიღო აფხაზეთის ავტონომიის წინაპირობის კიდევ
ერთი აქტი „მთავრობის დეკლარაცია აფხაზეთის შესახებ“, რომ-
ლის მიხედვით, აფხაზეთს საშინაო საქმეებში მიენიჭა სრული ავ-
ტონომია, ხოლო აფხაზეთის ავტონომიის თაობაზე აღინიშნა, რომ
განისაზღვრებოდა კონსტიტუციით („კონკრეტული გაფარგვლა
აფხაზეთის ავტონომიისა მოხდება კონსტიტუციით“).9 ამ აქტში სა-
ქართველოს მთავრობა უკვე პირდაპირ იყენებს ტერმინს „აფხა-
ზეთის ავტონომია“.
1919 წლის 20 მარტს, აფხაზეთის სახალხო საბჭომ, რომელიც
არჩეული იყო 1919 წლის 13 თებერვალს აფხაზეთში ჩატარებული
7 სცსსა, ფ. 1938, აღწ. 1, საქ. 8, ფურც. 18.

8 გაზეთი „საქართველოს რესპუბლიკა“, №9, 14 იანვარი 1919 წელი.
დიასამიძე თ., რეგიონალური კონფლიქტები საქართველოში − სამხრეთ
ოსეთის ავტონომიური ოლქი, აფხაზეთის ასსტ (1989-2001), პოლიტიკურ-
სამართლებრივი აქტების კრებული, თბილისი, 2002, 32.
9 სცსსა, ფ. 1891, ანაწ. 1, საქ. 211, ფურც. 93. დიასამიძე თ., რეგიონალური
კონფლიქტები საქართველოში − სამხრეთ ოსეთის ავტონომიური ოლქი,

აფხაზეთის ასსტ (1989-2001), პოლიტიკურ-სამართლებრივი აქტების კრე-
ბული, თბილისი, 2002, 35.
462
პირველი დემოკრატიული არჩევნების შედეგად, 1918 წლის 27

დეკემბერს საქართველოს პარლამენტის მიერ დამტკიცებული
„აფხაზეთის სახალხო საბჭოს არჩევნების დებულებით“, მიიღო
„აქტი აფხაზეთის ავტონომიის შესახებ“. აქტში ვკითხულობთ: „აფ-
ხაზეთის პირველმა სახალხო საბჭომ, არჩეულმა საყოველთაო პირ-
დაპირი, თანასწორი და ფარული საარჩევნო სამართლის საფუძ-
ველზე, თავის, 1919 წლის 20 მარტის სხდომაზე აფხაზეთის სახე-
ლით დაადგინა: I. აფხაზეთი შედის საქართველოს დემოკრატიული
რესპუბლიკის შემადგენლობაში, როგორც მისი ავტონომიური ერ-
თეული; II. ავტონომიური აფხაზეთის კონსტიტუციის შესადგენად
და ცენტრალურ და ავტონომიურ ხელისუფლებებს შორის ურთი-
ერთობების განსაზღვრისათვის საქართველოს დამფუძნებელი
კრებისა და აფხაზეთის სახალხო საბჭოსაგან აირჩევა შერეული
კომისია წევრების თანაბარი რაოდენობით და საქართველოს
დამფუძნებელი კრებისა და აფხაზეთის სახალხო საბჭოს მიერ შე-
მუშავებული დებულებების მიღების შემდეგ შეტანილ უნდა იქნეს
საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკის კონსტიტუციაში.10
ეს იყო პირველი შემთხვევა, როდესაც აფხაზეთის ორგანოებმა
ოფიციალურად აღიარეს აფხაზეთის ავტონომიური სტატუსი სა-
ქართველოს შემადგენლობაში.
აფხაზეთის სახალხო საბჭოს აქტის საპასუხოდ, მომდევნო
დღეს საქართველოს რესპუბლიკის დამფუძნებელმა კრებამ მიიღო
რეზოლუცია, სადაც ხაზს უსვამდა აქტის სახელმწიფოებრივ
მნიშვნელობას: „ამიერიდან მტკიცე საფუძველი ეყრება აფხაზეთის
ერების თავისუფალ ცხოვრებას საქართველოში. ამიერიდან თამა-
მად შეგვიძლიან ვსთქვათ, რომ საქართველოს რესპუბლიკის
დემოკრატიამ შესძლო ის, რაც ვერ შესძლო ბევრმა დიდმა სახელმ-
წიფომაც კი. აღსდგა ისტორიული, ბუნებრივი ერთობა ორ მოძმე
ერთა შორის ჩვენი რესპუბლიკის საზღვრებზე მოზღვავებული
10Ментешашвили А., Исторические Предпосылки Современного Сепара-

тизма в Грузии, Тбилиси, 1998, 78.
463
დემოკრატიის მტრების შესაძრწუნებლად და მოყვრის საკეთილ-

დღეოდ და საბედნიეროდ.“11
ავტონომიის სტატუსს საქართველოს შემადგენლობაში აღი-
არებს აფხაზეთის სახალხო საბჭო 1919 წლის 15 აპრილსაც, გან-
ცხადებაში, „მოხალისეთა არმიის მემორანდუმის შესახებ ინგლი-
სელთა სარდლობისადმი“. იგი ხაზს უსვამს რა, რომ აფხაზეთის
ერთადერთი უფლებამოსილი და სრულუფლებიანი წარმომადგე-
ნელია აფხაზეთის სახალხო საბჭო, არჩეული ყველაზე დემოკრა-
ტიულ საწყისებზე, საქვეყნოდ აცხადებს: „აფხაზეთმა დაამყარა
გარკვეული და მყარი კავშირი საქართველოს დემოკრატიულ რეს-
პუბლიკასთან, შევიდა რა მასში როგორც ავტონომიური ნაწილი და
ამით სავსებით განსაზღვრა საქართველოსთან საერთო სახელმწი-
ფო საზღვრები; აფხაზეთის დემოკრატია საქართველოს დემოკრა-
ტიასთან კავშირში შეძლებს აფხაზი ხალხის დაუპატიჟებელი „წარ-
მომადგენლების“ ალაგმვას, კონტრრევოლუციისა და მისი აგენტე-
ბის დამარცხებას და აზეიმებს რევოლუციის დიად ლოზუნგებს“.12
ყურადსაღებია აფხაზეთის სახალხო საბჭოს მიერ 1919 წლის 30
მარტს შექმნილი საკონსტიტუციო კომისიის მუშაობაც. მართალია
მისი მუშაობა დაძაბულ რეჟიმში წარიმართა, თუმცა პირველივე
სხდომაზე უპრობლემოდ მიიღო აფხაზეთის კონსტიტუციის პირვე-
ლი პუნქტის პროექტი: „აფხაზეთი შედის საქართველოს დემოკრა-
ტიული რესპუბლიკის შემადგენლობაში, როგორც მისი ავტონომი-
ური ერთეული“13. კონსტიტუციის საბოლოო ვარიანტის შემუშავე-
ბის საკითხი მოგვიანებით გადაიდო საქართველოს კონსტიტუციის
დამტკიცებამდე, ვინაიდან პირველ რიგში სწორედ საქართველოს
კონსტიტუციით უნდა დამტკიცებულიყო ავტონომიის ნიშნები და
უფლებამოსილების ფარგლები. კომისიის მუშაობის დროს არსე-
11 სცსსა, ფ. 1833, აღწ. 1, საქ. 52, ფურც. 7, 8. დიასამიძე თ., რეგიონალური

კონფლიქტები საქართველოში − სამხრეთ ოსეთის ავტონომიური ოლქი,
აფხაზეთის ასსტ (1989-2001), პოლიტიკურ-სამართლებრივი აქტების კრე-
ბული, თბილისი, 2002, 36.
12 Гамахария Дж., Гогия Б., Абхазия − Историческая Область Грузии, Тби-
лиси, 1997, 436-437.

13 ლეკიაშვილი თ., აფხაზეთი 1918-1921 წლებში, თბილისი, 2018, 81.
464
ბობდა 3 პროექტი. „სამივე პროექტით აღიარებული იყო, რომ აფ-

ხაზეთი საქართველოს შემადგენლობაში შედიოდა როგორც ავტო-
ნომიური ერთეული.“14 საბოლოო სარედაქციო კომისიის მიერ შე-
ქმნილი კონსტიტუციის პროექტი აფხაზეთის სახალხო საბჭომ და-
ამტკიცა 1920 წლის 16 ოქტომბერს.15 ეს პროექტი საჭიროებდა
შემდგომ დამტკიცებას საქართველოს დამფუძნებელი კრების
მიერ, რომელმაც „აფხაზეთის ავტონომიური მმართველობის შესა-
ხებ დებულების“ პროექტი საქართველოს რესპუბლიკის კონსტი-
ტუციასთან ერთად დაამტკიცა 1921 წლის 21 თებერვალს.16
დებულების პირველ მუხლში ნათქვამი იყო, რომ აფხაზეთი -
მდინარე მეხადირიდან მდინარე ენგურამდე, შავი ზღვიდან კავკა-
სიონამდე − წარმოადგენს საქართველოს განუყოფელ ნაწილს და
ამ საზღვრებში ავტონომიურად მართავს თავის საშინაო საქმეებს.
დებულების მიხედვით, აფხაზეთის საკანონმდებლო ორგანო იქნე-
ბოდა სახალხო საბჭო, რომელიც ორი წლით აირჩეოდა პირდაპირი,
საყოველთაო, თანასწორი, ფარული და პროპორციული საარჩევნო
სისტემის საფუძველზე. დეპუტატთა რაოდენობა იყო 30. აღმასრუ-
ლებელი ორგანო იქნებოდა აფხაზეთის კომისარიატი, რომლის წევ-
რებსაც სახალხო საბჭო აირჩევდა. აფხაზეთის სახლმწიფო ენა იქ-
ნებოდა ქართული, მაგრამ სახალხო საბჭოს შეეძლო სკოლებში,
დაწესებულებებში საქმის წარმოებისათვის გამოეყენებინა ადგი-
ლობრივი ენები.17
1920 წლის 7 მაისს დაიდო საზავო ხელშეკრულება საქართვე-
ლოსა და რუსეთს შორის18, რომლითაც „რუსეთი უპირობოდ აღი-
არებს ქართული სახელმწიფოს დამოუკიდებლობას და თვითმყო-
ფადობას“ (მუხლი 1). ხელშეკრულების მე-3 მუხლით დადგინდა სა-
ქართველოს სახელმწიფო საზღვარი: „სახელმწიფო საზღვარი სა-
14 იქვე, 132.
15 იქვე, 134.
16 იქვე, 135.
17 იქვე, 136.
18 Оккупация и Фактическая Аннексия Грузии, О Политической и Право-
вой Оценке Нарушения Договора Между Грузией и Советской Россией

от 7 мая 1920 года, Документы и Материалы, Тбилиси, 1990, 75-83.
465
ქართველოსა და რუსეთს შორის გადის შავი ზღვიდან მდინარე

ფსოუზე ახახ ას მთამდე.“ გარდა ამისა, რუსეთმა უპირობოდ ცნო
საქართველოს სახელმწიფოს შემადგენლობაში ყოფილი გუბერნი-
ები და მხარეები, მათ შორის სოხუმის ოლქი (მუხლი 4.1.).
აფხაზეთის ავტონომიური სტატუსი საქართველოს 1921 წლის
კონსტიტუციითაც განისაზღვრა. კონსტიტუციის მე-11 თავი ეთ-
მობოდა „ავტონომიურ მმართველობას“. ადგილობრივი ავტონომი-
ური მმართველობა, ბათომის მხარესა და ზაქათალის ოლქთან ერ-
თად ენიჭებოდა აფხაზეთს − სოხუმის ოლქს. მის სტატუსთან და-
კავშირებულ სხვა საკითხებს, კომპეტენციას და ცენტრალურ ხე-
ლისუფლებასთან ურთიერთობას კონსტიტუცია არ განსაზღვრავ-
და. იგი მხოლოდ ადგენდა, რომ ავტონომიურ მმართველობათა
დებულებები ცალკე კანონით უნდა ყოფილიყო განსაზღვრული.19
საქართველოს ოკუპაციისა და ანექსიის შემდეგ, 1921 წლის 28
მარტს მიღებულ იქნა „აფხაზეთში საბჭოთა ხელისუფლების და
კომპარტიის სტრუქტურის საკითხის შესახებ“ ბათუმის თათბირის
ოქმი, რომლითაც დაადგინეს, რომ „აფხაზეთის საბჭოების ყრილო-
ბამდე ღიად რჩება საკითხი საბჭოთა აფხაზეთის ფედერაციაზე
რსფსრ-ს ან საქართველოს სსრ-თან და აფხაზეთი ცხადდება სო-
ციალისტურ საბჭოთა რესპუბლიკად.“20 21 მაისს საქართველოს
სსრ რევოლუციურმა კომიტეტმა ოფიციალურად მიიღო დეკლა-
რაცია „აფხაზეთის საბჭოთა სოციალისტური რესპუბლიკის დამო-
უკიდებლობის შესახებ“. იხელმძღვანელა რა ერების თვითგამორ-
კვევის უფლებით, შექმნა აფხაზეთის საბჭოთა სოციალისტური
რესპუბლიკა და მიიჩნია, რომ საქართველოს სსრ-სა და აფხაზეთის
სსრ-ს შორის ურთიერთობის საკითხი გადაწყდება როგორც აფხა-
ზეთის, ისე საქართველოს მუშათა და გლეხთა საბჭოების პირველ
ყრილობაზე.“21 აღნიშნული დაადასტურა აფხაზეთის ყრილობამ
19 საქართველოს 1921 წლის 21 თებერვლის კონსტიტუცია, მუხლი 107-

108.
лиси, 1997, 469.

21 ლეკიაშვილი თ., აფხაზეთი 1918-1921 წლებში, თბილისი, 2018, 66.
466
1921 წლის 28 მაისს.22 მოგვიანებით, 16 ნოემბერს რკპ(ბ) ცკ-ს კავ-

ბიუროს პრეზიდიუმმა მიიღო დადგენილება „აფხაზეთსა და საქარ-
თველოს შორის ურთიერთობების შესახებ“, რომლითაც „ეკონომი-
კურად და პოლიტიკურად გაუმართლებლად ჩაითვალა დამოუკი-
დებელი აფხაზეთის არსებობა და წინადადება მიეცა ამხ. ეშბას
წარმოედგინა თავისი საბოლოო დასკვნა აფხაზეთის შესვლაზე სა-
ქართველოს ფედერაციის შემადგენლობაში ხელშეკრულების სა-
ფუძველზე ან ავტონომიური ოლქის საფუძველზე − რსფსრ-ში“.23
შედეგად, 1921 წლის 16 დეკემბერს დაიდო საქართველოს სსრ-სა
და აფხაზეთის სსრ-ს შორის სამოკავშირეო ხელშეკრულება.24 მარ-
თალია, აფხაზეთს ეწოდებოდა სოციალისტური რესპუბლიკა და არ
მოიხსენიებოდა ავტონომიად, მაგრამ ამ ხელშეკრულებით იგი არ
იყო დამოუკიდებელი რესპუბლიკა, არამედ წარმოადგენდა ფართო
უფლებამოსილების მქონე ფედერაციული სახის წარმონაქმნს
საქართველოს შემადგენლობაში. აღნიშნული შეთანხმება საკმაოდ
ლაკონური დოკუმენტი იყო და ძირითადად უფლებამოსილების გა-
მიჯვნას ეხებოდა. საქართველოს სსრ და აფხაზეთის სსრ ერთ-
მანეთთან ამყარებდნენ სამხედრო, პოლიტიკურ და საფინანსო-
ეკონომიკურ კავშირს. მნიშვნელოვან სახელმწიფოებრივ საკით-
ხებზე ისინი ქმნიდნენ გაერთიანებულ სამინისტროებს (კომისარი-
ატებს), ეს სფეროები იყო: სამხედრო, საფინანსო, იუსტიციის, სა-
ზღვაო ტრანსპორტის, სახალხო მეურნეობის, ფოსტა-ტელეგრა-
ფის, საგანგებო კომისია, მუშურ-გლეხური ინსპექცია. გაერთიანე-
ბული კომისარიატების მართვის წესი და ფორმა დამატებით დგინ-
დებოდა ორივე მთავრობის განსაკუთრებული შეთანხმებით. აღსა-
ნიშნავია, რომ აფხაზეთის საგარეო ურთიერთობები მთლიანად
რჩებოდა საქართველოს გამგებლობაში, ასევე ყველა სამხარეო გა-
22 დიასამიძე თ., რეგიონალური კონფლიქტები საქართველოში - სამხრეთ

ოსეთის ავტონომიური ოლქი, აფხაზეთის ასსტ (1989-2001), პოლიტიკურ-
სამართლებრივი აქტების კრებული, თბილისი, 2002, 67.
лиси, 1997, 481-482.

24 Качарава Ю.М., Меликадзе М.Е., Тоидзе Л.М., Цагарейшвили Ш.В.,
Борьба за Упрочение Советской Власти в Грузии, Тбилиси, 1959, 177-

178.
467
ერთიანებაში, კერძოდ, ამიერკავკასიის რესპუბლიკების ფედერა-

ციაში, აფხაზეთი შედიოდა საქართველოს მეშვეობით, რომელიც
მას უთმობდა თავისი ადგილების 1/3-ს. რაც შეეხება რკინიგზას,
იგი საქართველოს კომპეტენციიდანაც კი გადიოდა და უშუალოდ
ამიერკავკასიის რკინიგზის სამმართველოს გამგებლობაში გადა-
დიოდა, ხოლო საგარეო ვაჭრობა − საქართველოს, აზერბაიჯანისა
და სომხეთის რესპუბლიკების გაერთიანებული საგარეო ვაჭრობის
გამგებლობაში იყო.
სტატუსი საქართველოს 1922 წლის კონსტიტუციით. 1922 წლის
2 მარტის საქართველოს საბჭოური კონსტიტუციით საქართველოს
სსრ შემადგენლობაში თავისუფალი თვითგამორკვევის საფუძველ-
ზე შეყვანილ იქნა აჭარის ასსრ, სამხრეთ ოსეთის ავტონომიური
ოლქი და აფხაზეთის სსრ.25 მაგრამ განსხვავებით აჭარის ავტო-
ნომიური რესპუბლიკისა და სამხრეთ ოსეთის ავტონომიური ოლ-
ქისა, აფხაზეთს არ ჰქონდა ავტონომიის სტატუსი − იგი სოციალის-
ტურ საბჭოთა რესპუბლიკად მოიხსენიებოდა, რომელიც უკავშირ-
დებოდა საქართველოს სს რესპუბლიკას „ამ რესპუბლიკათა შორის
დადებული განსაკუთრებული საკავშირო ხელშეკრულების საფუძ-
ველზე“,26 რომელიც დაიდო 1921 წლის 16 დეკემბერს.
1922 წლის 12 მარტს დაიდო ამიერკავკასიის საბჭოთა სოცი-
ალისტური რესპუბლიკების სამოკავშირეო ხელშეკრულება, მასში
გაერთიანდა აზერბაიჯანი, საქართველო და სომხეთი. დეკემბერში
მათ მიიღეს ამიერკავკასიის სფსრ სოციალისტური ფედერატიული
საბჭოთა რესპუბლიკის კონსტიტუცია.27 შესაბამისად, საქართვე-
ლოს სსრ, თავის შემადგენელ ნაწილთან − აფხაზეთის სსრ-თან ერ-
თად გაერთიანდა ამიერკავკასიის სფსრ-ში. 1922 წლის 30 დეკემ-
ბერს კი შეიქმნა საბჭოთა კავშირი, სადაც ამიერკავკასიის სფსრ-ც
გაერთიანდა თავის სუბიექტებთან ერთად.
25 საქართველოს სოციალისტურ საბჭოთა რესპუბლიკის 1922 წლის

კონსტიტუცია, მუხლი 1, შენიშვნა.
26 იქვე.
27 ამიერკავკასიის სოციალისტურ ფედერაციულ საბჭოთა რესპუბლიკის
მუშათა და გლეხთა მთავრობის კანონთა და განკარგულებათა კრებული,

№2, 1923, 18-27.
468
ყურადსაღებია, რომ 1924 წლის საბჭოთა კავშირის კონსტიტუ-

ცია28 აფხაზეთს მოიხსენიებდა, როგორც ავტონომიურ რესპუბლი-
კას, თუმცა მის საფუძველზე მიღებული საქართველოს 1927 წლის
კონსტიტუციით, ისევე როგორც საქართველოს 1922 წლის კონს-
ტიტუციით, აფხაზეთი უფრო ფართო სტატუსის მქონე - „სოცი-
ალისტური საბჭოთა რესპუბლიკა“ იყო.29
1925 წლის 1 აპრილს აფხაზეთი საბჭოების III ყრილობაზე იღებს
აფხაზეთის სსრ კონსტიტუციას, თუმცა მისი იურიდიული ძალა სა-
კამათო იყო. „როგორც ცნობილია, აღნიშნული დოკუმენტი არასო-
დეს შესულა ძალაში და არც კი გამოქვეყნებულა XX ს. 60-იან წლე-
ბამდე. შესაბამისად, მას არავითარი ლეგიტიმური ძალა არ ჰქო-
ნია“.30 აფხაზეთის აღნიშნული კონსტიტუცია შეიცავდა გარკვეულ
ურთიერთსაწინააღმდეგო ნორმებს, რომლის მიხედვითაც, იგი არა
ფედერაციული ერთეული, არამედ დამოუკიდებელი სახელმწიფო
გამოდიოდა კონფედერაციის შემადგენლობაში. ერთი მხრივ, კონს-
ტიტუციაში მითითებული იყო რამდენიმე უმნიშვნელოვანესი
ნორმა, რომელიც აღიარებდა აფხაზეთის საქართველოს შემადგენ-
ლობაში ყოფნას: „აფხაზეთის სსრ, ნებაყოფლობით გაერთიანდა რა
საქართველოს სსრ-თან განსაკუთრებული ხელშეკრულების სა-
ფუძველზე, მისი მეშვეობით შედის ამიერკავკასიის სოციალისტურ
ფედერაციულ საბჭოთა რესპუბლიკაში და ამ უკანასკნელის შემად-
გენლობაში − საბჭოთა სოციალისტური რესპუბლიკების კავშირში“
(მუხლი 4), ასევე ნორმა აფხაზეთის მოქალაქეობის შესახებ, რომ-
28 სოციალისტურ საბჭოთა რესპუბლიკების კავშირის 1924 წლის კონს-

ტიტუცია, ცენტრალური კომიტეტის გამომცემლობა, №80, თფილისი,
1924.
29 1924 წლის სოციალისტურ საბჭოთა რესპუბლიკების კავშირის კონს-
ტიტუცია არაპირდაპირ აღიარებდა საქართველოს ტერიტორიაზე არსე-

ბულ ავტონომიებს. ადგენდა, რომ საქართველოსგან დამატებით „აჭარის-
ტანისა“ და აფხაზეთის ავტონომიური რესპუბლიკები, ასევე სამხრეთ ოსე-
თის ავტონომიური ოლქი საბჭოთა კავშირის ეროვნებათა საბჭოში ირ-
ჩევდნენ თითო წარმომადგენელს.
30 Gamakharia J., Assays from the History of Georgia, Abkhazia from Ancient
Times till the Present, Tbilisi, 2011, 427. ყალიჩავა კ., კოსოვო, აფხაზეთი,
ცხინვალის რეგიონი: თანამედროვე კონფლიქტების ისტორიულ-შედარე-
ბითი ანალიზი, თბილისი, 2019, 127.
469
ლის მიხედვით მისი მოქალაქეები ამავდროულად ითვლებოდნენ

საქართველოს მოქალაქეებად: „აფხაზეთის სსრ მოქალაქეები
ინარჩუნებენ რესპუბლიკის მოქალაქეობას და არიან ა/კ სფსრ და
სსრ კავშირის მოქალაქეები“ (მუხლი 5.2). ამ ორი ნორმით იყო აღი-
არებული აფხაზეთის, როგორც ფართო უფლებამოსილების მქონე
სუბიექტის საქართველოს შემადგენლობაში ყოფნა. კონსტიტუცი-
ის სხვა მუხლები დამოუკიდებელი სუვერენული სახელწიფოსთვის
დამახასიათებელი იყო, რომელიც შედიოდა სახელმწიფოთა გაერ-
თიანებაში საქართველოს გვერდის ავლით, კერძოდ, „აფხაზეთის
სსრ არის სუვერენული სახელმწიფო, რომელიც თავის ტერიტო-
რიაზე სახელმწიფო ხელისუფლებას ახორციელებს სხვა რაიმე ხე-
ლისუფლებისაგან დამოუკიდებლად. აფხაზეთის სსრ სუვერენიტე-
ტი, ასფსრ-სა და სსრ კავშირში მისი ნებაყოფლობითი შესვლის
გამო − შეზღუდულია მხოლოდ ამ კავშირების კონსტიტუციებში
მითითებულ ფარგლებში და საგნებზე“ (მუხლი 5.1.). ეს უკანასკ-
ნელი ნორმა, ფაქტობრივად, უგულებელყოფდა აფხაზეთის შესვ-
ლას საქართველოს შემადგენლობაში და აღიარებდა მისი სუვერე-
ნიტეტის შეზღუდვას მხოლოდ ამიერკავკასიის და საბჭოთა კავში-
რის კონსტიტუციებით, და არა საქართველოს კონსტიტუციითაც.
შესაბამისად, იგი წინააღმდეგობაში მოდიოდა ამავე კონსტიტუ-
ციის მე-4 მუხლთან, ასევე საბჭოთა კავშირის და საქართველოს
კონსტიტუციებთან. აფხაზეთი ინარჩუნებდა თავისუფალი გასვ-
ლის უფლებას როგორც ა/კ სფსრ შემადგენლოდან, ისე სსრ კავ-
შირიდან (მუხლი 5.3.). კონსტიტუციის ტექსტი არ შეიცავდა რაიმე
სახის ჩარევის ფორმებს საქართველოს მხრიდან, აფხაზეთის აქტე-
ბის შეჩერების ან მის ორგანოთა ფორმირებაში მონაწილეობის
ფორმით. კონსტიტუციაში ჩამოთვლილი იყო აფხაზეთის მმართვე-
ლობის ის სფეროები, რაზეც აფხაზეთი ქმნიდა სამინისტროებს,
ხოლო უფლებამოსილების მნიშვნელოვანი ნაწილი პირდაპირ საბ-
ჭოთა კავშირს რჩებოდა („საგარეო საქმეთა, სამხედრო-საზღვაო
საქმეთა, საგარეო ვაჭრობის, გზათა მიმოსვლის, ფოსტა და ტე-
ლეგრაფის მმართველობა“) (მუხლები 44-45), საქართველოს სა-
ხელმწიფოს განსაკუთრებული გამგებლობის გვერდის ავლით.
470
სტატუსი საქართველოს 1927 წლის კონსტიტუციით. 1926 წლის

5 ივლისს სრულიად საქართველოს საბჭოების ცენტრალურმა აღ-
მასრულებელი კომიტეტმა მიიღო დადგენილება „საქართველოს
სოციალისტური საბჭოთა რესპუბლიკის ძირითადი კანონის (კონს-
ტიტუციის) დამტკიცებისა და სამოქმედოდ შემოღების შესახებ“,
რომლის მიხედვით აფხაზეთის სსრ ცენტრალურ აღმასრულებელ
კომიტეტს დაევალა გადაემუშავებინა აფხაზეთის სსრ კონსტიტუ-
ცია იმ პრინციპების მიხედვით, რაც საფუძვლად დაედო საქართვე-
ლოს სსრ კონსტიტუციას.31
საქართველოს 1927 წლის კონსტიტუციაც აფხაზეთს არა ავტო-
ნომიურ რესპუბლიკას, არამედ სოციალისტურ საბჭოთა რესპუბ-
ლიკას უწოდებდა, რომელიც საქართველოს შემადგენლობაში შე-
დიოდა მათ შორის დადებული განსაკუთრებული ხელშეკრულების
ძალით და ეწოდებოდა „მოკავშირე აფხაზეთის სოციალისტური
საბჭოთა რესპუბლიკა“ (მუხლი 9).32 აფხაზეთს, აჭარის ავტონო-
მიისგან განსხვავებით, შედარებით მეტი გარანტიები და უფლება-
მოსილება ჰქონდა. მას კონსტიტუციაში ეხებოდა სპეციალური მე-
5 თავი, რომლის მიხედვით აფხაზეთის სს რესპუბლიკა განსა-
კუთრებული ხელშეკრულების ძალით შედიოდა საბჭოთა კავშირის
შემადგენლობაში, ხოლო მისი მეშვეობით − ამიერკავკასიის სფს
რესპუბლიკაში. აფხაზეთის განსაკუთრებული სტატუსიდან გამომ-
დინარე, გათვალისწინებული იყო აჭარისგან განსხვავებული სა-
ხელმწიფო ორგანოების საქმიანობის და აფხაზეთის ფინანსური
დამოუკიდებლობის გარანტიები, რაც შეეხება აფხაზეთის ორგა-
ნოების ფორმირების წესს, სტატუსს და უფლებამოსილებას, არსე-
ბითად არ განსხვავდებოდა აჭარის ავტონომიური რესპუბლი-
კისგან.
31 ერემოვი გრ., საქართველოს სსრ კონსტიტუციური აქტების კრებული,

1983, 97-98. დიასამიძე თ., რეგიონალური კონფლიქტები საქართველოში -
სამხრეთ ოსეთის ავტონომიური ოლქი, აფხაზეთის ასსტ (1989-2001),
პოლიტიკურ-სამართლებრივი აქტების კრებული, თბილისი, 2002, 99-100.
32 საქართველოს სოციალისტური საბჭოთა რესპუბლიკის კონსტიტუცია
(ძირითადი კანონი), იუსტიციის სახალხო კომისარიატის გამოცემა, ტფი-

ლისი, 1927, 1-44.
471
აფხაზეთის აღმასრულებელ განმკარგულებელი ორგანო იყო

სახალხო კომისართა საბჭო − მთავრობა, რომელიც შედგებოდა სა-
ხალხო კომისარიატებისგან (სამინისტროებისგან), აფხაზეთს და-
მოუკიდებლად გააჩნდა საკანონმდებლო აქტების მიღების უფლე-
ბა, იქმნებოდა შემდეგი კომისარიატები: შინაგან საქმეთა, იუსტი-
ციის, განათლების, ჯანმრთელობის დაცვის, მიწათმოქმედებისა
და სოციალური უზრუნველყოფის. ასევე აფხაზეთის მთავრობის
შემადგენლობაში შედიოდნენ საქართველოს სსრ ფინანსთა, შრო-
მის და მუშათა-გლეხთა ინსპექციის კომისარიატების რწმუნებულ-
ნი, რომელთაც აფხაზეთის ცენტრალური აღმასრულებელი კომი-
ტეტის დადგენილებით ენიჭებოდათ გადამწყვეტი ან სათათბირო
ხმის უფლება. აჭარისგან განსხვავებით, აფხაზეთის მინისტრების
საქმიანობის დამოუკიდებლობის ხარისხი უფრო მაღალი იყო - ისი-
ნი მოქმედებდნენ საქართველოს კომისარიატებისგან დამოუკი-
დებლად, თუმცა აწვდიდნენ ერთმანეთს ცნობებს თავ-თავისი მუ-
შაობის შესახებ (მუხლი 87). გარდა ამისა, მართალია საქართვე-
ლოს ყველა აქტს სავალდებულო ძალა ჰქონდა აფხაზეთის ტერი-
ტორიაზეც, თუმცა აფხაზეთის ორგანოებს უფლება ჰქონდათ და-
მატებით „აღნიშნული აქტების განსავითარებლად და შესავსებად“
გამოეცათ საკანონმდებლო აქტები, რომელთაც სავალდებულო
ძალა ჰქონდათ აფხაზეთის ტერიტორიაზე. საკუთარი საკანონ-
მდებლო აქტების გამოცემის უფლება ჰქონდათ აფხაზეთის ორგა-
ნოებს აღმასრულებელი ხელისუფლების სფეროშიც − „გაერთი-
ანებული სახელმწიფოებრივი მმართველობის განსავითარებლად“
(მუხლი 89). საქართველოს შესაბამის ორგანოებს (ყრილობას და
მის აღმასრულებელ კომიტეტს) გააჩნდათ ადმინისტრაციული ზე-
დამხედველობის ფუნქცია − მათ უფლება ჰქონდათ გაეუქმებინათ
აფხაზეთის ყრილობის, ცენტრალური კომიტეტის და სახალხო კო-
მისართა საბჭოს დადგენილებები, რაც კი ეწინააღმდეგებოდა სა-
ქართველოს კონსტიტუციას. აფხაზეთს გააჩნდა ე.წ. ნარჩენი კომ-
პეტენცია და იმ სფეროებზე დამოუკიდებელი საკანონმდებლო აქ-
ტების გამოცემა, რაც არ იყო ზემოაღნიშნულ სფეროებში და რა-
ზეც არ იყო შექმნილი კომისარიატი. აჭარას კი მხოლოდ იმ მმარ-
თველობის დარგებში გააჩნდა საკანონმდებლო აქტების გამოცე-
472
მის უფლება, რასაც იგი „ავტონომიურად განაგებდა“ (მუხლი 82).

აჭარისგან განსხვავებული იყო ისიც, რომ აჭარის კონსტიტუცია
მიიღებოდა აჭარის ყრილობის მიერ და მტკიცდებოდა საქარ-
თველოს ცენტრალური აღმასრულებელი კომიტეტის და სრულიად
საქართველოს ყრილობის მიერ. რაც შეეხება აფხაზეთის კონსტი-
ტუციას, მისი მიღებისა და დამტკიცების წესი არ იყო მოცემული
საქართველოს კონსტიტუციაში და მხოლოდ მოხსენიებული იყო
მისი არსებობის შესახებ, რის საფუძველზეც იქმნებოდა აფხაზე-
თის ორგანოები (მუხლი 86). აფხაზეთს დამატებითი გარანტიები
გააჩნდა შემოსავლების სფეროშიც, მას რჩებოდა ყველა ადგილობ-
რივი შემოსავალი და ამავდროულად ამ სფეროზე ვრცელდებოდა
სსრკ და ამიერკავკასიის ფედერაციის, და არა საქართველოს, კა-
ნონმდებლობა: „აფხაზეთის სოციალისტური საბჭოთა რესპუბლი-
კის ტერიტორიაზე ყველა ადგილობრივი შემოსავალ-გასავალი ერ-
თიანდება ადგილობრივ ბიუჯეტად საერთო-საკავშირო და ამიერ-
კავკასიის საფედერაციო ძირითადი კანონმდებლობის წესით“ (მუხ-
ლი 91).
საქართველოს კონსტიტუციის შესაბამისად, 1927 წლის მარტში
აფხაზეთმაც მიიღო თავისი კონსტიტუცია, რომელიც საქართვე-
ლოს კონსტიტუციასთან წინააღმდეგობაში აღარ მოდიოდა, იზი-
არებდა საქართველოს კონსტიტუციაში აღიარებულ ნორმებს აფ-
ხაზეთთან მიმართებაში და მცირედით ავსებდა მას. კონსტიტუ-
ციის მიხედვით, აფხაზეთის რესპუბლიკა იყო სოციალისტური სა-
ხელმწიფო, რომელიც განსაკუთრებული ხელშეკრულების ძალით
შედიოდა საქართველოს სოციალისტურ რესპუბლიკაში და მისი მე-
შვეობით „ამიერსავკავკასიის სოციალისტურ ფედერატიულ საბ-
ჭოთა რესპუბლიკაში“ (მუხლი 1). აფხაზეთის მოქალაქენი რესპუბ-
ლიკური მოქალაქეობის შენარჩუნებით იყვნენ ერთსა და იმავე
დროს საქართველოს რესპუბლიკის, ა/კ რესპუბლიკისა და საბჭო-
თა კავშირის მოქალაქეებიც (მუხლი 6). ამ კონსტიტუციით პირვე-
ლად იქნა აღიარებული აფხაზეთის სახელმწიფო ენად ქართული
ენაც: „აფხაზეთის სოციალ. საბჭ. რესპუბლიკის დაწესებულება-
თათვის სახელმწიფო ენა არის: აფხაზური, ქართული და რუსული“
(მუხლი 8). იქამდე აფზახეთის სახელმწიფო ენად ყოველთვის ითვ-
473
ლებოდა რუსული ენა. ცალკე თავი ეთმობოდა აფხაზეთის რესპუბ-

ლიკის სახელშეკრულებო ურთიერთობას საქართველოს რესპუბ-
ლიკასთან (თავი 2). აფხაზეთი განსაკუთრებული ხელშეკრულების
ძალით შედიოდა საქართველოს რესპუბლიკაში, ხოლო მისი მეშვე-
ობით − ამიერ-კავკასიის რესპუბლიკაში (მუხლი 17). აფხაზეთის
წარმომადგენლობითი ორგანოს წევრები მონაწილეობდნენ სრუ-
ლიად საქართველოს საბჭოთა ყრილობაში (მუხლი 18), ეს უკანასკ-
ნელი აფხაზეთის წარმომადგენლებს ირჩევდა, თვით ყრილობის მი-
ერ განსაზღვრული რაოდენობით სრულიად საქართველოს ცენ-
ტრალური აღმასრულებელი კომიტეტის წევრებად (მუხლი 19). აფ-
ხაზეთის ბიუჯეტი თავდაპირველად მტკიცდებოდა აფხაზეთის
ცენტრალური აღმასრულებელი კომიტეტის მიერ, ხოლო შემდეგ,
როგორც საქართველოს საერთო სახელმწიფო ბიუჯეტის შემად-
გენელი ნაწილი, მტკიცდებოდა სრულიად საქართველოს ცენტრა-
ლური აღმასრულებელი კომიტეტის მიერ (მუხლი 25). აფხაზეთის
ცენტრალური აღმასრულებელი კომიტეტის და ყრილობის გამგებ-
ლობას განეკუთვნებოდა: აფხაზეთის რესპუბლიკის მთელი საში-
ნაო პოლიტიკის და სახალხო მეურნეობის საერთო ხელმძღვანე-
ლობა, ასევე ამნისტიისა და შეწყალების უფლება იმ მოქალაქეთა
მიმართ, რომელთაც მსჯავრი დაედო აფხაზეთის რესპუბლიკის
ორგანოების მიერ, ასევე რესპუბლიკის მოქალაქეთა პოლიტიკურ
უფლებათა აღდგენის უფლება (მუხლი 27). აფხაზეთის რესპუბლი-
კის სახელმწიფო ღერბზე წარწერა გამოსახული იყო სამ ენაზე:
აფხაზურად, ქართულად და რუსულად (მუხლი 101).
აფხაზეთის ყრილობის, ცენტრალური აღმასრულებელი კომი-
ტეტისა და მისი პრეზიდიუმის, აგრეთვე აფხაზეთის ხელისუფ-
ლების ადგილობრივი ორგანოების ორგანიზაციული საკითხები
განისაზღვრებოდა აფხაზეთის კონსტიტუციის მიხედვით (მუხლი
20).
1931 წლის თებერვალში აფხაზეთის ყრილობის გადაწყვეტი-
ლებით ცვლილებები შევიდა აფხაზეთის კონსტიტუციაში და აფ-
ხაზეთი გარდაიქმნა ავტონომიურ რესპუბლიკად, შესაბამისად, სა-
ქართველოს შემადგენლობაში შევიდა როგორც ავტონომიური
რესპუბლიკა. ამასთან, გაუქმდა განსაკუთრებული ხელშეკრულე-
474
ბის არსებობის თაობაზე ნორმები.33 ამის საფუძველზე, 1931 წლის

19 თებერვალს საქართველოს საბჭოების ყრილობამაც მიიღო შე-
საბამისი გადაწყვეტილება, გააუქმა მხარეებს შორის 1921 წლის 16
დეკემბერს დადებული სამოკავშირეო ხელშეკრულება34 და შესაბა-
მისი ცვლილებები შეიტანა საქართველოს კონსტიტუციაში, რითაც
აფხაზეთზე აჭარის მსგავსი, ავტონომიური რესპუბლიკის რეგუ-
ლაციები გავრცელდა.
1935 წლის 7 იანვარს მიღებულ იქნა აფხაზეთის, როგორც ავ-
ტონომიური რესპუბლიკის კონსტიტუცია35, რომელიც წარმო-
ადგენდა აფხაზეთის 1927 წლის კონსტიტუციის ახალ რედაქციას,
გარკვეული ცვლილებებით, სრულად შეესაბამებოდა საქართვე-
ლოს კონსტიტუციას და ჯდებოდა ავტონომიისთვის დამახასია-
თებელ ფარგლებში.
სტატუსი საქართველოს 1937 წლის კონსტიტუციით.36 1937

წლის საქართველოს კონსტიტუციის მიხედვით აფხაზეთი „ავტო-
ნომიურ რესპუბლიკად“ იწოდება და სრულად გათანაბრებულია
აჭარის სტატუსთან. საქართველოს კონსტიტუციით არის გან-
საზღვრული აფხაზეთის ადმინისტრაციული მოწყობა. იგი შედგე-
ბა: გაგრის, გალის, გუდაუთის, სოხუმის, ოჩამჩირის რაიონების-
აგან და ქალაქ სოხუმისაგან, რომელიც რაიონების შემადგენლო-
ბაში არ შედის (მუხლი 20). თუ ავტონომიური რესპუბლიკის კანონი
არ შეესაბამებოდა საქართველოს კანონს, მოქმედებს საქართვე-
ლოს კანონი (მუხლი 23).

лиси, 1997, 503-504.
34 საქართველოს სოციალისტური საბჭოთა რესპუბლიკის მუშათა და
გლეხთა მთავრობის კანონთა და განკარგულებათა კრებული, №9, 1931,

195-196.
35 Съезды Советов Союза СССР, Союзных и Автономных Советских Со-
циалистических Республик: Сборник Документов в Семи томах, 1917-

1937, 766-781.
36 საქართველოს საბჭოთა სოციალისტური რესპუბლიკის კონსტიტუცია,
გაზ. „ჩვენი საყვირი“, თბილისი, 1937.
475
ავტონომიურ რესპუბლიკებს ჰქონდათ თავისი კონსტიტუცი-

ები, რომლებიც ითვალისწინებდა ავტონომიის თავისებურებებს და
შეესაბამებოდა საქართველოს კონსტიტუციას (მუხლი 24). აფხა-
ზეთის კონსტიტუციას იღებდა მისი უზენაესი საბჭო და ამტკი-
ცებდა საქართველოს უზენაესი საბჭო.
კონსტიტუციაში აღარ იყო მითითებული აფხაზეთის განსა-
კუთრებული სტატუსის თაობაზე და მასზე ვრცელდებოდა საქარ-
თველოს კონსტიტუციითვე ავტონომიური რესპუბლიკებისთვის
დადგენილი რეგულაციები. ავტონომიურ რესპუბლიკას ჰყავდა თა-
ვისი წარმომადგენელი საქართველოს უზენაესი საბჭოს პრეზიდი-
უმში, რომელსაც გააჩნდა პრეზიდიუმის თავმჯდომარის მოადგი-
ლის სტატუსი (მუხლი 34). ავტონომიური რესპუბლიკის მთავრო-
ბის აქტების გაუქმების უფლება ჰქონდა საქართველოს უზენაესი
საბჭოს პრეზიდიუმს (მუხლი 36.დ). ავტონომიური რესპუბლიკის
მთავრობის საქმიანობას წარმართავდა და ამოწმებდა საქართვე-
ლოს მთავრობა (მუხლი 48.დ) და უფლება ჰქონდა შეეჩერებინა მი-
სი აქტები (მუხლი 49).
ავტონომიის სახელმწიფო ხელისუფლების უმაღლესი ორგანო
და საკანონმდებლო ორგანო იყო უზენაესი საბჭო, რომელიც აირ-
ჩეოდა ავტონომიის მოსახლეობის მიერ 4 წლის ვადით. „წარმო-
მადგენლობის ნორმებს“ განსაზღვრავდა ავტონომიის კონსტიტუ-
ცია. უზენაესი საბჭო დასამტკიცებლად წარუდგენდა საქართვე-
ლოს უზენაეს საბჭოს ავტონომიის კონსტიტუციას და ახალი რა-
იონებისა და ქალაქების შექმნას და მათი საზღვრების დადგენას;
ამტკიცებდა ბიუჯეტს; ანიჭებდა ავტონომიის საპატიო წოდებებს.
ავტონომიის უზენაესი საბჭო ირჩევდა მის წინაშე ანგარიშვალ-
დებულ პრეზიდიუმს, რომლის უფლებამოსილება განისაზღვრე-
ბოდა ავტონომიის კონსტიტუციით. საბჭო ასევე ქმნიდა ავტონო-
მიის უმაღლეს აღმასრულებელ და განმკარგულებელ ორგანოს −
ავტონომიური რესპუბლიკის მთავრობას (სახალხო კომისართა
საბჭოს). მთავრობა ანგარიშვალდებული იყო უზენაესი საბჭოს,
ხოლო სესიებს შორის პერიოდში − მისი პრეზიდიუმის წინაშე. ავ-
ტონომიის მთავრობა გადაწყვეტილებებს იღებდა სსრკ და საქარ-
თველოს მთავრობათა აქტების საფუძველზე და მათ შესასრუ-
476
ლებლად და ამოწმებდა მათ შესრულებას. ავტონომიის მთავრობას

უფლება ჰქონდა გაეუქმებინა ავტონომიის მინისტრთა და საქა-
ლაქო/სარაიონო საბჭოების აღმასრულებელი კომიტეტის აქტები,
ასევე შეეჩერებინა საქალაქო/სარაიონო საბჭოების აქტები.
ავტონომიის მთავრობის შემადგენლობაში შედიოდნენ: თავ-
მჯდომარე, მისი მოადგილეები, სახელმწიფო საგეგმო კომისიის
თავმჯდომარე და შემდეგი კომისრები (მინისტრები): მიწათმოქმე-
დების, ფინანსთა, შინაგანი ვაჭრობის; შინაგან საქმეთა, იუსტი-
ციის, ჯანმრთელობის დაცვის; განათლების; ადგილობრივი მრეწ-
ველობის; კომუნალური მეურნეობის; სოციალური უზრუნველყო-
ფის; საგზაო სამმართველოს უფროსი; დამზადებათა კომიტეტის
რწმუნებული, ხელოვნების საქმეთა სამმართველოს უფროსი. ასე-
ვე რესპუბლიკის მეურნეობის თავისებურებების გათვალისწინე-
ბით, საქართველოს უზენაესი საბჭოს თანხმობით, შეიძლება
შექმნილიყო: კვების, მსუბუქი და საწყეო მრეწველობის სამინის-
ტროები. ისინი აქტებს გამოსცემდნენ სსრკ, საქართველოს და ავ-
ტონომიის კანონთა, ავტონომიის მთავრობის, ასევე საქართველოს
შესაბამისი სამინისტროს აქტების საფუძველზე და მათ შესას-
რულებლად. ავტონომიის სამინისტროები ხელმძღვანელობდნენ
სახელმწიფო მმართველობის მათთვის მიკუთვნებულ დარგებს და
ექვემდებარებოდნენ როგორც ავტონომიის მთავრობას, ასევე
საქართველოს სათანადო სამინისტროს (მუხლები 59-75). ამდენად,
ავტონომიურ რესპუბლიკებს შეიძლება სამინისტროები შეექმნათ
ყველა სფეროზე, რაზეც ქმნიდა საქართველო, მათ შორის შინაგან
საქმეთა და იუსტიციის სფეროებზე. ამ სფეროებზე სამინისტრო-
ების/განყოფილებების შექმნის უფლება არ ჰქონდა ავტონომიურ
ოლქს.
ქალაქ სოხუმის მშრომელთა დეპუტატების საბჭოს განყო-
ფილებები ექვემდებარებოდნენ როგორც თვით შესაბამის საბჭოს
და მის აღმასრულებელ კომიტეტს, ასევე აფხაზეთის შესაბამის
კომისარიატს (მუხლი 108). ანალოგიური წესი იყო აჭარაშიც. ამ
ორგანოთა ქვემდებარეობა ავტონომიის ორგანოებით შემოიფარგ-
ლებოდა.
477
ავტონომიური რესპუბლიკის ბიუჯეტში ირიცხებოდა ადგილობ-

რივი მეურნეობის შემოსავალი, მათ ტერიტორიაში მიღებული სა-
ხელმწიფო შემოსავლის ანარიცხები და ადგილობრივი გადასახა-
დები და მოსაკრებლები (გამოსაღებები) სსრკ და საქართველოს
კანონმდებლობით დადგენილი ოდენობით (მუხლი 116).
ავტონომიურ რესპუბლიკას გააჩნდა თავისი უზენაესი სასა-
მართლო (მუხლი 117), რომლის საქმიანობას ზედამხედველობდა
საქართველოს უზენაესი სასამართლო (მუხლი 119). ავტონომიური
რესპუბლიკის უზენაეს სასამართლოს ირჩევდა შესაბამისი ავტო-
ნომიის უზენაესი საბჭო 5 წლის ვადით (მუხლი 121). ავტონომიური
რესპუბლიკის ტერიტორიაზე ასევე საქართველოში დადგენილი
საერთო წესით იქმნებოდა სახალხო სასამართლოები, რომლებსაც
ირჩევდნენ რაიონის მოქალაქეები საყოველთაო, პირდაპირი და თა-
ნასწორი საარჩევნო უფლების საფუძველზე ფარული კენჭისყრით
3 წლის ვადით. ავტონომიის ტერიტორიაზე შექმნილი სახალხო სა-
სამართლოებისა და ავტონომიის უზენაესი სასამართლოს ქვემდე-
ბარეობის შესახებ საქართველოს კონსტიტუციაში არაფერი იყო
ნათქვამი. სახალხო სასამართლოების საქმიანობასაც საქართვე-
ლოს უზენაესი სასამართლო ზედამხედველობდა. ავტონომიური
რესპუბლიკის ტერიტორიაზე სამართალწარმოება ხორციელდე-
ბოდა ქართულ და ავტონომიური რესპუბლიკის ენაზე (მუხლი 124).
განსაზღვრული იყო ასევე ავტონომიური რესუბლიკის პროკურა-
ტურის სტატუსი, ავტონომიას ჰყავდა თავისი პროკურორი, რო-
მელსაც საქართველოს პროკურორის მსგავსად პირდაპირ საბჭო-
თა კავშირის გენერალური პროკურორი ნიშნავდა (მუხლი 128). აღ-
სანიშნავია, რომ ავტონომიის პროკურორის დანიშვნისას არ იყო
გათვალისწინებული საქართველოს პროკურორის რაიმე ფორმით
მონაწილეობა, მაგალითად, წარდგინება, რაც, პრაქტიკულად, საკ-
მაოდ აძლიერებდა ავტონომიის პროკურორს და საქართველოს
პროკურატურისგან დამოუკიდებელს ხდიდა.
კანონები და საქართველოს და ავტონომიის უზენაესი საბჭოს
პრეზიდიუმებისა და სახალხო კომისართა საბჭოების აქტები
ქვეყნდებოდა ქართულ და ავტონომიის ენაზე (მუხლები 157-158).
478
საქართველოს ცენტრალური ხელისუფლების მიერ ავტონო-

მიებზე ზედამხედველობა გამოიხატებოდა იმით, რომ მტკიცდებო-
და მათი კონსტიტუციები, ახალი ადმინისტრაციული ერთეულების
შექმნა და სამინისტროები ამავდროულად ექვემდებარებოდნენ სა-
ქართველოს შესაბამის სამინისტროს. ისინი გადაწყვეტილებებს
იღებდნენ საქართველოს შესაბამისი სამინისტროების აქტების სა-
ფუძველზეც. ავტონომიური რესპუბლიკის უზენაესი სასამარ-
თლოს საქმიანობას ზედამხედველობდა საქართველოს უზენაესი
სასამართლო.
ცენტრალიზებული იყო პროკურატურის სისტემა. ავტონომი-
ური რესპუბლიკის პროკურორს არა რომელიმე საქართველოს
ორგანო, არამედ პირდაპირ საბჭოთა კავშირის პროკურორი ნიშ-
ნავდა. რაიონულ და საქალაქო პროკურორებს, მათ შორის ავტო-
ნომიური რესპუბლიკის ტერიტორიაზე, ნიშნავდა საქართველოს
პროკურორი, საბჭოთა კავშირის პროკურორის დამტკიცებით.
პროკურატურის ორგანოები თავის საქმიანობას ახორციელებდნენ
ყოველგვარი ადგილობრივი ორგანოებისგან დამოუკიდებლად და
ემორჩილებოდნენ მხოლოდ საბჭოთა კავშირის პროკურორს (მუხ-
ლი 128-130).
საქართველოს კონსტიტუციის საფუძველზე, 1937 წლის 2 აგ-
ვისტოს ახალი კონსტიტუცია მიიღო აფხაზეთმაც.37 აფხაზეთის
წინა კონსტიტუციებისგან განსხვავებით, სადაც არ იყო ცალკე გა-
მოყოფილი კონსტიტუციის გადასინჯვის წესი და აფხაზეთი დამო-
უკიდებლად იღებდა მას, საქართველოს ორგანოების დამტკიცების
გარეშე, 1937 წლის კონსტიტუცით ცალკე მუხლი ეთმობა ამ სა-
კითხს და კონსტიტუციის შეცვლა ხდება აფხაზეთის ასსრ-ის უმაღ-
ლესი საბჭოს გადაწყვეტილებით, ხმათა არანაკლებ 2/3-ის უმრავ-
ლესობით, საქართველოს სსრ-ის უმაღლესი საბჭოს დამტკიცებით
(მუხლი 114).
კონსტიტუციის თანახმად, აფხაზეთის ავტონომიური საბჭოთა
სოციალისტური რესპუბლიკა იყო სოციალისტური სახელმწიფო
37 აფხაზეთის ავტონომიურისაბჭოთა სოციალისტური რესპუბლიკის კონს-

ტიტუცია (ძირითადი კანონი), სოხუმი, 1937, 7-33.
479
(მუხლი 1) და შედიოდა საქართველოს შემადგენლობაში ავტონო-

მიური რესპუბლიკის უფლებებით (მუხლი 13), აფხაზეთის ყოველი
მოქალაქე იყო საქართველოს და საბჭოთა კავშირის მოქალაქე
(მუხლი 17). აფხაზეთის გამგებლობაში სხვა საკითხებთან ერთად
შედიოდა: აფხაზეთის კანონმდებლობა; აფხაზეთის სასამართლო
ორგანოების მოწყობა; სახელმწიფო წესრიგისა და მოქალაქეთა
უფლებების დაცვა; საბჭოთა კავშირისა და საქართველოს კანონე-
ბის შესაბამისად მიწის, მისი წიაღის, ტყისა და წყლის სარგებ-
ლობის წესის კონტროლი და ხელმძღვანელობა (მუხლი 18).
აფხაზეთის ერთადერთი საკანონმდებლო ორგანო იყო აფხაზე-
თის უმაღლესი საბჭო (მუხლი 21), რომელიც აირჩეოდა 4 წლის ვა-
დით აფხაზეთის მოქალაქეთა მიერ საარჩევნო ოლქების მიხედვით:
ერთი დეპუტატი 3 ათას მცხოვრებზე (მუხლი 22). იგი ირჩევდა თა-
ვის პრეზიდიუმს, რომელიც განმარტავდა აფხაზეთის კანონებს,
გამოსცემდა ბრძანებულებებს, ატარებდა საყოველთაო-სახალხო
„დაკითხვას“ (რეფერენდუმს), იწვევდა აფხაზეთის უმაღლესი საბ-
ჭოს სესიებს (მუხლი 30). აფხაზეთის უმაღლესი აღმასრულებელი
და განმკარგულებელი ორგანო იყო აფხაზეთის მთავრობა - სახალ-
ხო კომისართა საბჭო (მუხლი 38), რომელიც აქტებს გამოსცემდა
სსრკ-ის, საქართველოს და აფხაზეთის კანონების, ასევე სსრ კავ-
შირის და საქართველოს მთავრობათა აქტების საფუძველზე და
მათ შესასრულებლად და ამოწმებდა მათ შესრულებას (მუხლი 40).
აფხაზეთის ყველა სასამართლო ორგანოს სასამართლო მოქმედე-
ბის ზედამხედველობას ახორციელებდა აფხაზეთის უმაღლესი სა-
სამართლო ორგანო − აფხაზეთის უმაღლესი სასამართლო, რო-
მელსაც ირჩევდა თვით აფხაზეთის უმაღლესი საბჭო (მუხლები 75-
76).
პროკურატურის ორგანოები თავიანთ ფუნქციებს ახორციე-
ლებდნენ ყოველგვარი ადგილობრივი ორგანოსაგან დამოუკიდებ-
ლად და ემორჩილებოდნენ მხოლოდ სსრ კავშირისა და საქართვე-
ლოს პროკურორს. აფხაზეთის პროკურორს ნიშნავდა სსრ კავში-
რის პროკურორი, ხოლო აფხაზეთის რაიონულ და საქალაქო პრო-
480
კურორებს − საქართველოს პროკურორი სსრ კავშირის პროკუ-

რორის დამტკიცებით (მუხლები 82-84).38
სტატუსი საქართველოს 1978 წლის კონსტიტუციით.39 საქარ-
თველოში არსებული ავტონომიების შესახებ საბჭოთა კავშირის
კონსტიტუციაშიც იყო აღნიშნული. საქართველოს შემადგენლო-
ბაში შედიოდა აფხაზეთისა და აჭარის ავტონომიური რესპუბლი-
კები (მუხლი 84). მათ ერთნაირი სტატუსი და უფლებამოსილება
გააჩნდათ. მოკავშირე რესპუბლიკების, მათ შორის საქართველოს
შემადგენლობაში ახალი ავტონომიური ერთეულების შექმნის და-
მტკიცება სსრკ გამგებლობას განეკუთვნებოდა (მუხლი 72.1.).40
ავტონომიებს ჰქონდათ თავისი კონსტიტუციები, რომლებიც
შეესაბამებოდა სსრკ და მოკავშირე რესპუბლიკის კონსტიტუციას
და ითვალისწინებდა ავტონომიის თავისებურებებს. ავტონომიური
რესპუბლიკის ხელისუფლების უმაღლესი ორგანო − უმაღლესი
საბჭო იღებდა კანონებს, დამოუკიდებლად იღებდა ავტონომიის
კონსტიტუციას, ბიუჯეტს, ქმნიდა მის წინაშე ანგარიშვალდებულ
ორგანოებს, უმაღლესი საბჭოს პრეზიდიუმს და მთავრობას. ავტო-
ნომიას ჰქონდა თავისი უმაღლესი სასამართლო, რომელსაც ირ-
ჩევდა ავტონომიის უმაღლესი საბჭო. ავტონომიის პროკურორს
უშუალოდ ნიშნავდა სსრკ გენერალური პროკურორი. პროკურატუ-
რის ორგანოები თავის უფლებამოსილებას ახორციელებდნენ „ყო-
ველგვარი ადგილობრივი ორგანოსაგან დამოუკიდებლად“ და „მხო-
ლოდ საბჭოთა კავშირის გენერალურ პროკურორს ემორჩილებოდ-
ნენ“ (მუხლი 167). საქართველოს გამგებლობას განეკუთვნებოდა
საქართველოს კონსტიტუციასთან ავტონომიური რესპუბლიკის
კონსტიტუციის შესაბამისობის უზრუნველყოფა (მუხლი 72.2), ახა-
ლი ავტონომიების შექმნა და სსრ კავშირის უმაღლესი საბჭოსთვის
დასამტკიცებლად წარდგენა (მუხლი 72.3).41
38 იქვე.
39 საქართველოს საბჭოთა სოციალისტური რესპუბლიკების კავშირის კონს-
ტიტუცია (ძირითადი კანონი), 1978 წლის 15 აპრილი, თბილისი, 1978.

40 იქვე.
41 იქვე.
481
საქართველოს კონსტიტუციის თანახმად, ავტონომიურ რეს-

პუბლიკას უფლება ჰქონდა სსრ კავშირისა და საქართველოს უფ-
ლებათა ფარგლებს გარეთ დამოუკიდებლად გადაეწყვიტა მის გამ-
გებლობაში შემავალი საკითხები (მუხლი 79). საქართველოს კანო-
ნი შესასრულებლად სავალდებულო იყო ავტონომიის ტერიტო-
რიაზე. თუკი ავტონომიის კანონი ეწინააღმდეგებოდა საქართვე-
ლოს კანონს, მოქმედებდა საქართველოს კანონი (მუხლი 82).
ავტონომიური რესპუბლიკის ხელისუფლების უმაღლეს ორგა-
ნოს ჰქონდა საკანონმდებლო ინიციატივის უფლება საქართველოს
უმაღლეს საბჭოში (მუხლი 108). საქართველოს უმაღლესი საბჭოს
პრეზიდიუმი უზრუნველყოფდა ავტონომიური რესპუბლიკის კანო-
ნების შესაბამისობას საქართველოს კონსტიტუციასთან და კანო-
ნებთან (მუხლი 115.4), იგი აუქმებდა ავტონომიის მთავრობის აქ-
ტებს, თუ ისინი არ შეესაბამებოდა კანონს (მუხლი 115.10). საქარ-
თველოს უმაღლესი საბჭო ადგენდა და ცვლიდა ავტონომიური
რესპუბლიკის საზღვრებს, ამტკიცებდა ავტონომიების რაიონულ
დაყოფას.
ავტონომიის მინისტრთა საბჭოს თავმჯდომარე თანამდებობრი-
ვად შედიოდა საქართველოს მინისტრთა საბჭოს შემადგენლობაში.
საქართველოს მინისტრთა საბჭოს უფლება ჰქონდა თავისი კომპე-
ტენციის ფარგლებში შეეჩერებინა ავტონომიის მთავრობის აქტები
(მუხლი 128). ავტონომიის მინისტრთა საბჭოს თავისი კომპეტენ-
ციის ფარგლებში უფლება ჰქონდა გაეუქმებინა რაიონული/სა-
ქალაქო საბჭოების აღმასრულებელი კომიტეტის გადაწყვეტილე-
ბები, ასევე ავტონომიის სამინისტროების, სახელმწიფო კომიტე-
ტებისა და მათი სხვა საქვეუწყებო დაწესებულებების აქტები (მუხ-
ლი 135). ავტონომიის სამინისტროები და სახელმწიფო კომიტეტე-
ბი ექვემდებარებოდნენ როგორც ავტონომიის მინისტრთა საბჭოს,
ასევე საქართველოს შესაბამის სამინისტროებს, სახელმწიფო კო-
მიტეტებს (მუხლი 136).
ამდენად, საქართველოს ხელისუფლების მიერ განსახორციელე-
ბელი ავტონომიაზე ზედამხედველობა გამოიხატებოდა მისი აქ-
ტების გაუქმებით/შეჩერებით − საქართველოს უმაღლესი საბჭოს
პრეზიდიუმი აუქმებდა ავტონომიის მთავრობის დადგენილებებს,
482
თუ ისინი არ შეესაბამებოდა კანონს, ხოლო საქართველოს მი-

ნისტრთა საბჭოს ჰქონდა, თავისი კომპეტენციის ფარგლებში, ავ-
ტონომიის მთავრობის აქტების შეჩერების უფლება. ავტონომია
დამოუკიდებლად იღებდა თავის კონსტიტუციას და ის შესაბამისი
უნდა ყოფილიყო საქართველოს კანონმდებლობასთან. არ იყო გა-
თვალისწინებული კონსტიტუციის დამტკიცების პროცედურა სა-
ქართველოს ხელისუფლების მიერ.
საქართველოს 1978 წლის კონსტიტუციის საფუძველზე, ამავე
წელს აფხაზეთმა მიიღო თავისი კონსტიტუცია.42 აფხაზეთის ასს
რესპუბლიკაში მთელი ძალაუფლება ეკუთვნოდა ხალხს, რომელიც
სახელმწიფო ხელისუფლებას ახორციელებდა სახალხო დეპუტატ-
თა საბჭოების მეშვეობით, რომლებიც აფხაზეთის ასსრ პოლიტი-
კურ საფუძველს შეადგენდნენ. ყველა სხვა სახელმწიფო ორგანო
ექვემდებარებოდა სახალხო დეპუტატთა საბჭოების კონტროლს
და ანგარიშვალდებული იყო მის წინაშე (მუხლი 2). გათვალის-
წინებული იყო ადგილობრივი რეფერენდუმიც: სახელმწიფო ცხოვ-
რების უმნიშვნელოვანესი საკითხები საყოველთაო-სახალხოდ გა-
ნიხილებოდა, აგრეთვე გადაეცემოდა საყოველთაო-სახალხო კენ-
ჭისყრისათვის (რეფერენდუმისათვის) (მუხლი 5). აფხაზეთის კანო-
ნების პროექტები და „ავტონომიის სახელმწიფოებრივი ცხოვრების
სხვა დიდმნიშვნელოვანი საკითხები“ აფხაზეთის უმაღლესი საბ-
ჭოს ან მისი პრეზიდიუმის გადაწყვეტილებით შეიძლება გამოტანი-
ლიყო სახალხო განხილვისათვის (მუხლი 98).
აფხაზეთი იყო საბჭოთა სოციალისტური სახელმწიფო, რომე-
ლიც შედიოდა საქართველოს სსრ შემადგენლობაში (მუხლი 64).
აფხაზეთი მონაწილეობდა საქართველოს და სსრ კავშირის გამ-
გებლობას მიკუთვნებული საკითხების გადაწყვეტაში, საქართვე-
ლოს და სსრ კავშირის სახელმწიფო ხელისუფლებისა და მმარ-
თველობის შესაბამისი ორგანოების მეშვეობით (მუხლი 67). აფხა-
ზეთი განსაზღვრავდა თავის რაიონულ დაყოფას და წყვეტდა ად-
მინისტრაციულ-ტერიტორიულ წყობილებასთან დაკავშირებულ
აფხაზეთის ავტონომიური საბჭოთა რესპუბლიკის კონსტიტუცია (ძირი-

42
თადი კანონი), სოხუმი, 1978, 3-41.
483
სხვა საკითხებს (მუხლი 72). აფხაზეთის მინისტრთა საბჭო უფ-

ლებამოსილი იყო გადაეწყვიტა სახელმწიფო მმართველობის ყვე-
ლა საკითხი, რომელიც აფხაზეთის გამგებლობაში იყო, თუ ეს სა-
კითხები კონსტიტუციის თანახმად აფხაზეთის უმაღლესი საბჭოსა
და მისი პრეზიდიუმის კომპეტენციაში არ შედიოდა (მუხლი 114).
აღარ იყო გათვალისწინებული აფხაზეთის კონსტიტუციის და-
მტკიცების ვალდებულება საქართველოს ხელისუფლების მიერ:
აფხაზეთის კონსტიტუციის შეცვლა ხდებოდა აფხაზეთის უმაღ-
ლესი საბჭოს გადაწყვეტილებით, რომელსაც იღებდა აფხაზეთის
უმაღლესი საბჭო დეპუტატთა საერთო რაოდენობის 2/3-ის უმრავ-
ლესობით (მუხლი 163).43
1978 წლის 21 დეკემბერს მიღებულ იქნა საქართველოს კანონი
„საქართველოს სსრ მინისტრთა საბჭოს შესახებ“44, რომელიც ავ-
ტონომიების მთავრობებთან ურთიერთობის საკითხსაც აწესრი-
გებდა: საქართველოს მინისტრთა საბჭო თავისი უფლებამოსილე-
ბის ფარგლებში წარმართავდა და ამოწმებდა აფხაზეთის მი-
ნისტრთა საბჭოსა და აჭარის მინისტრთა საბჭოს მუშაობას. საქარ-
თველოს მინისტრთა საბჭოს მიერ იმ საკითხების გადაწყვეტაში,
რომლებიც საქართველოს გამგებლობას განეკუთვნებოდა, მონა-
წილეობდნენ აფხაზეთის მინისტრთა საბჭო და აჭარის მინისტრთა
საბჭო. საქართველოს მინისტრთა საბჭოს თავისი კომპეტენციის
ფარგლებში უფლება ჰქონდა შეეჩერებინა აფხაზეთის მინისტრთა
საბჭოსა და აჭარის მინისტრთა საბჭოს დადგენილებათა და გან-
კარგულებათა შესრულება (მუხლი 19).
საქართველოს დამოუკიდებლობის პერიოდში. 1990 წლის 9

მარტს საქართველოს უზენაესმა საბჭომ საქართველოს სახელმწი-
ფოებრივი სუვერენიტეტი გამოაცხადა. გამომდინარე იქიდან, რომ
ეროვნული მოძრაობა სულ უფრო მეტ პოპულარობას იძენდა სა-
ზოგადოებაში, ამგვარი ტენდენციით შეშინებულმა სსრკ-ს უმაღ-
ლესმა საბჭომ 1990 წლის 3 აპრილს მიიღო კანონი, რომლის მიხედ-
43 იქვე.
44 საქართველოს სსრ კანონთა წიგნი, ტომი I, 1985, 233-251.
484
ვითაც სსრკ-ში შემავალი ნებისმიერი საკავშირო რესპუბლიკის მი-

ერ ამ კავშირის დატოვების შემთხვევაში, ამ რესპუბლიკებში შემა-
ვალ ავტონომიურ ერთეულებს უფლება ეძლეოდათ რეფერენდუ-
მის საფუძველზე, თავად გადაეწყვიტათ სსრკ-ში დარჩენისა თუ მი-
სი დატოვების საკითხი.45 ამ კანონმა ძლიერი ბიძგი მისცა ისედაც
მწვავე სეპარატისტულ ტენდენციებს აფხაზეთში.46
1990 წლის 25 აგვისტოს აფხაზეთის ავტონომიური სსრ-ს უმაღ-
ლესმა საბჭომ მიიღო საკანონმდებლო აქტი: „დეკლარაცია აფხაზე-
თის სსრ-ს სახელმწიფო სუვერენიტეტის შესახებ“. ზედმეტია საუ-
ბარი იმაზე, რომ ეს დოკუმენტი ეწინააღმდეგებოდა საქართველოს
სსრ-ს და აფხაზეთის ავტონომიური სსრ-ს მიერ 1977-1978 წელს
შემუშავებულ კონსტიტუციებს. მოგვიანებით გაირკვა, რომ სეპა-
რატისტების მიერ ზემოაღნიშნული დადგენილება მიღებულ იქნა
კვორუმის არარსებობის პირობებში, რადგან საბჭოს კრებას 138
დეპუტატიდან მხოლოდ 68 (ნახევარზე ნაკლები) დეპუტატი ესწ-
რებოდა.47 მეორე დღესვე საქართველოს უზენაესი საბჭოს პრეზი-
დიუმის დადგენილებით, ზემოაღნიშნული აქტი უკანონოდ გამო-
ცხადდა.
აფხაზეთის უზენაესი საბჭოს უფლებამოსილების ვადა ფაქ-
ტობრივად დამთავრდა 1990 წლის 25 თებერვალს, თუმცა ამავე
დღეს საქართველოს რესპუბლიკის უზენაესი საბჭოს მიერ მი-
ღებული დადგენილებით აფხაზეთის უზენაესი საბჭოს არჩევნების
თარიღად განისაზღვრა არა უგვიანეს 1991 წლის 1 ოქტომბრისა,
ხოლო აფხაზეთის უზენაეს საბჭოს უფლებამოსილების ვადა
გაუგრძელდა 1991 წლის 15 მარტამდე.
1991 წლის 9 ივლისს მიღებულ იქნა აფხაზეთის ახალი საარ-
ჩევნო კანონი, რომელიც ქვოტირების პრინციპს ითვალისწინებდა:
აფხაზეთის უმაღლეს საბჭოში უნდა ყოფილიყო 65 დეპუტატი,
45 О Порядке решения Вопросов, Связанных с Выходом Союзной Рес-

публики из СССР, Закон, Верховный Совет СССР, 3 апреля 1990, 90-15.
46 ყალიჩავა კ., კოსოვო, აფხაზეთი, ცხინვალის რეგიონი: თანამედროვე
კონფლიქტების ისტორიულ-შედარებითი ანალიზი, თბილისი, 2019, 136.

47 Гамахария Дж., Очерки из Истории Грузии, Абхазия с Древнейших
Времён до Наших Дней, Тбилиси, 2009, 534.
485
საიდანაც 28 იქნებოდა აფხაზი ეროვნების; 26 − ქართველი და 11 −

სხვა დანარჩენი ეროვნების მქონე; მხარეთა შეთანხმების შედეგად,
აფხაზეთის უმაღლესი საბჭოს თავმჯდომარე აფხაზური ქვოტით
არჩეული დეპუტატი, ხოლო მისი პირველი მოადგილე − ქართული
ქვოტით არჩეული დეპუტატი იქნებოდა. ასევე აფხაზეთის მი-
ნისტრთა საბჭოს თავმჯდომარე უნდა ყოფილიყო ქართველი, ხო-
ლო მისი პირველი მოადგილე − აფხაზი ეროვნების. აფხაზეთის
1978 წლის კონსტიტუციაში შევიდა ცვლილება, რომლის თანახ-
მად, ყველა მნიშვნელოვანი გადაწყვეტილება (გარდა საპროცედუ-
როსი) უნდა მიღებულიყო ხმათა 2/3-ით (44 ხმა), რაც ქართული და
აფხაზური მხარის დეპუტატთა ურთიერთკომპრომისს ნიშნავდა.
მას შემდეგ, რაც პროტესტის ნიშნად აფხაზეთის ასსრ უმაღ-
ლესი საბჭოს მუშაობაში აღარ მონაწილეობდა ქართული დელეგა-
ცია, 1992 წლის 23 ივლისს მათ უკანონოდ, შეწყვეტილად გამოაც-
ხადეს აფხაზეთის ასსრ 1978 წლის კონსტიტუციის მოქმედება და
აღადგინეს აფხაზეთის სსრ 1925 წლის კონსტიტუცია.
1994 წლის 10 მარტს საქართველოს პარლამენტმა დაითხოვა
აფხაზეთის უმაღლესი საბჭო, თუმცა მას შემდეგ, რაც გუდაუთის
სეპარატისტულმა დაჯგუფებამ კვლავ უკანონოდ გააგრძელა ხე-
ლისუფლების უმაღლესი ორგანოს სახელით მოქმედება, მიიღო ე.წ.
კონსტიტუცია, აირჩია პრეზიდენტი, გამოაცხადა აფხაზეთის რე-
გიონი დამოუკიდებელ რესპუბლიკად და საერთაშორისო სამარ-
თლის სუბიექტად. 1995 წლის 24 თებერვალს საქართველოს პარ-
ლამენტმა დადგენილებით ისევ აღადგინა საბჭოს იმ წევრთა უფ-
ლებამოსილება, რომლებიც რეალურად გამოხატავდნენ აფხაზე-
თის მოსახლეობის უდიდესი ნაწილის ინტერესებს და არ მონაწი-
ლეობდნენ გუდაუთის სეპარატისტულ დაჯგუფებასთან ერთად
ანტიკონსტიტუციურ საქმიანობაში და აფხაზეთის ავტონომიური
რესპუბლიკის უმაღლეს წარმომადგენლობით და საკანონმდებლო
ორგანოდ (უმაღლეს საბჭოდ) ცნო 1991 წლის ოქტომბერში აფხა-
ზეთის უმაღლეს საბჭოში არჩეული 26 დეპუტატი.48 შედეგად,
48საქართველოს პარლამენტის 1995 წლის 24 თებერვლის დადგენილება

„აფხაზეთის ავტონომიური რესპუბლიკის ხელისუფლების უმაღლესი ორ-
განოს შესახებ“.
486
უმაღლესი საბჭოს ეს 26 დეპუტატი ჩაითვალა შემდგომში აფხაზე-

თის უმაღლეს საბჭოდ. 1995 წლის 14 ივნისს საქართველოს პარლა-
მენტის დადგენილებით, აფხაზეთის ავტონომიურ რესპუბლიკაში
საგანგებო მდგომარეობის გამო, აფხაზეთის უმაღლესი საბჭოს შე-
მადგენლობაში კოოპტაციის წესით შეყვანილ იქნენ აფხაზეთიდან
არჩეული საქართველოს პარლამენტის წევრები..49 1996 წლის 25
დეკემბერს საქართველოს პარლამენტმა მიიღო დადგენილება,
რომლითაც აფხაზეთის უმაღლეს საბჭოს უფლებამოსილების ვადა
გაუგრძელდა აფხაზეთში საქართველოს იურისდიქციის ფაქტობ-
რივ აღდგენამდე.50
2000 წლის 8 დეკემბერს აფხაზეთის ავტონომიური რესპუბლი-
კის უმაღლესმა საბჭომ დადგენილებით, გარკვეული ცვლილებე-
ბის შეტანით, მიიღო აფხაზეთის ასსრ 1978 წლის 6 ივნისის კონს-
ტიტუციის ახალი რედაქცია. მისი მიზანი იყო 1995 წლის 24 აგვის-
ტოს მიღებულ საქართველოს კონსტიტუციასთან შესაბამისობაში
მოყვანა. აფხაზეთის კონსტიტუციის მოქმედების ვადა განისაზღვ-
რა აფხაზეთში საქართველოს იურისდიქციის სრულ აღდგენამდე
და აფხაზეთის ახალი კონსტიტუციის მიღებამდე იგი იმოქმედებდა
როგორც აფხაზეთის ძირითადი კანონი. მისი მიღების საფუძველი
იყო აფხაზეთის ასსრ 1978 წლის კონსტიტუციის 93-ე მუხლი („აფ-
ხაზეთის ასსრ კონსტიტუციის მიღებას, მასში ცვლილებების შეტა-
ნას მხოლოდ და მხოლოდ აფხაზეთის ასსრ უმაღლესი საბჭო ახორ-
ციელებს“). საქართველოს კონსტიტუციის დებულება იმის შესა-
ხებ, რომ „აფხაზეთის ავტონომიური რესპუბლიკის სტატუსი განი-
საზღვრება საქართველოს კონსტიტუციური კანონით „აფხაზეთის
ავტონომიური რესპუბლიკის სტატუსის შესახებ“, ჩაიწერა 2002
წლის 10 ოქტომბრის კონსტიტუციური ცვლილებით, რომლის შე-
დეგად ლოგიკურია, რომ ჯერ სწორედ კონსტიტუციური კანონი
უნდა იქნეს მიღებული, ხოლო შემდეგ მისი პრინციპების საფუძ-
ველზე − აფხაზეთის კონსტიტუცია. 2000 წლისთვის ეს უკანასკნე-
49 საქართველოს პარლამენტის უწყებები, N27-30 (644-647), თბილისი,

1995, 206-207.
50 საქართველოს პარლამენტის უწყებანი, საკანონმდებლო დამატება,
1997, № 1-2 (33-34/7), 2.
487
ლი საფუძველი არ არსებობდა და, შესაბამისად, კონსტიტუციის

ახალი რედაქციის მიღებას მხოლოდ აფხაზეთის 1978 წლის კონს-
ტიტუციის 93-ე მუხლი დაედო საფუძვლად.
მართალია 2000 წლის აფხაზეთის კონსტიტუციის მიზანს სა-
ქართველოს კონსტიტუციასთან შესაბამისობაში მოყვანა წარმო-
ადგენდა, მაგრამ კონსტიტუციაში ისევ დარჩა ბევრი საკითხი, რო-
მელიც კომპეტენციების გამიჯვნის თვალსაზრითიც ვერ იქნებოდა
აფხაზეთის გამგებლობაში და, შესაბამისად, ამ კონსტიტუციის
რეგულირების სფერო.51 მაგალითად, კონსტიტუციის მე-2 თავი
ეთმობოდა მოქალაქეობას და ადამიანის ძირითად უფლებებსა და
თავისუფლებს. მართალია ეს თავი საქართველოს კონსტიტუციის
შესაბამისი თავის იდენტური იყო აფხაზეთზე გარკვეული დათქმე-
ბით, მაგრამ პრობლემა იმაშია, რომ ადამიანის უფლებები არ წარ-
მოადგენდა აფხაზეთის კანონმდებლობით მოსაწესრიგებელ სფე-
როს და მხოლოდ საქართველოს კანონით იყო შესაძლებელი მისი
დარეგულირება. ასევე აღნიშნული იყო, რომ აფხაზეთი განსაზღვ-
რავდა რაიონულ დაყოფას და წყვეტდა ადმინისტრაციულ-ტერი-
ტორიულ მოწყობასთან დაკავშირებულ სხვა საკითხებს (მუხლი
72), იქმნებოდა აფხაზეთის სახალხო დამცველის თანამდებობა
(მუხლი 57), მართლმსაჯულების უმაღლესი ორგანო იყო აფხაზე-
თის უმაღლესი სასამართლო, რომელიც დადგენილი საპროცესო
ფორმით ზედამხედველობდა მართლმსაჯულების განხორციელე-
ბას აფხაზეთის რაიონის (ქალაქის) სასამართლოებში (მუხლი 148),
აფხაზეთის უმაღლეს სასამართლოში იქმნებოდა მისი პრეზიდიუმი
(მუხლი 149) და სხვ. ეს ყოველივე ეწინააღმდეგებოდა საქართვე-
ლოს კანონმდებლობას. 2019 წლის ცვლილებით აფხაზეთის კონს-
ტიტუცია შესაბამისობაში მოვიდა საქართველოს კანონმდებლო-
ბასთან.
1992 წლის „საქართველოს რესპუბლიკის კანონი სახელმწიფო
ხელისუფლების შესახებ“ აფხაზეთს ავტონომიურ რესპუბლიკად
51აფხაზეთის ავტონომიური რესპუბლიკის 1978 წლის 6 ივნისის კონს-

ტიტუცია (ძირითადი კანონი) 2000 წლის 8 დეკემბრის ცვლილებებით.
488
მოიხსენიებდა52, მაგრამ 1995 წლის კონსტიტუციამ თავდაპირვე-

ლად აფხაზეთის სტატუსი ღიად დატოვა და მას ზოგადად „აფხა-
ზეთი“ უწოდა53. მხოლოდ 2002 წლის 10 ოქტომბრის კონსტიტუ-
ციური ცვლილებით დაზუსტდა მისი სტატუსი და ეწოდა
„აფხაზეთის ავტონომიური რესპუბლიკა“. დამატებით დადგინდა,
რომ აფხაზეთის ავტონომიური რესპუბლიკის სტატუსი განი-
საზღვრება საქართველოს კონსტიტუციური კანონით „აფხაზეთის
ავტონომიური რესპუბლიკის სტატუსის შესახებ“ (მუხლი 3.4).54
დასკვნა. ამდენად, ჩვენი საკვლევი პერიოდიდან და თემის

ფარგლებიდან გამომდინარე, იკვეთება, რომ 1917-1918 წლების
სამართლებრივი დოკუმენტებით აფხაზეთის სახელმწიფოებრიო-
ბის გარკვეული ნიშნები გადაეცემოდა საქართველოს სახელმწი-
ფოს, 1919 წლიდან კი საქართველოს და აფხაზეთის მიერ მიღე-
ბული გადაწყვეტილებების საფუძველზე აფხაზეთი ოფიციალუ-
რად ავტონომიური ერთეულია, რაც შემდგომ განმტკიცდა სა-
ქართველოს 1921 წლის კონსტიტუციით.
1921-1931 წლებში აფხაზეთი საქართველოს შემადგენლობაში
მყოფი, ავტონომიაზე უფრო ძლიერი უფლებამოსილების მქონე
სუბიექტია საქართველოსა და აფხაზეთს შორის დადებული „გან-
საკუთრებული საკავშირო ხელშეკრულების“ საფუძველზე და უფ-
ლებამოსილებით უტოლდება ფედერალური ერთეულის სტატუსის
მქონე ერთეულს: აფხაზეთს სრულად ჰქონდა მიკუთვნებული თა-
ვისი საშინაო პოლიტიკის და სახალხო მეურნეობის საერთო ხელმ-
ძღვანელობის უფლება; გააჩნდა საკუთარი მოქალაქეობა და მისი
მოქალაქეები ითვლებოდნენ საქართველოს მოქალაქეებად; აფხა-
ზეთის შემოსავლები მხოლოდ მას რჩებოდა; მის ორგანოებს ჰქონ-
დათ ამნისტიისა და შეწყალების უფლება; აფხაზეთის მინისტრები
52 საქართველოს რესპუბლიკის კანონი სახელმწიფო ხელისუფლების შესა-

ხებ, 1992 წლის 6 ნოემბერი, საქართველოს პარლამენტის უწყებები,
30/11/1992, მუხლები 3, 5.
53 საქართველოს კონსტიტუცია, მუხლები 4, 8, 55, 67, 89.
54 „საქართველოს კონსტიტუციაში დამატებისა და ცვლილებების შეტანის
შესახებ“ საქართველოს კონსტიტუციური კანონი.
489
მოქმედებდნენ საქართველოს მინისტრებისგან დამოუკიდებლად,

თუმცა აწვდიდნენ ერთმანეთს ინფორმაციას თავისი საქმიანობის
შესახებ; აფხაზეთი სარგებლობდა ე.წ. ნარჩენი უფლებამოსილე-
ბით საკანონმდებლო და აღმასრულებელ სფეროში და სხვ.
1931 წლიდან აფხაზეთი ავტონომიური ერთეულის სტატუსით
შევიდა საქართველოს შემადგენლობაში და სარგებლობდა აჭარის
ავტონომიის მსგავსი კომპეტენციით. მისი კომპეტენციის ფარგლე-
ბი თანდათანობით სუსტდებოდა საქართველოსა და აფხაზეთის
შემდგომ მიღებული კონსტიტუციებით. აფხაზეთს ჰქონდა საქარ-
თველოს კონსტიტუციის შესაბამისი საკუთარი კონსტიტუცია და
კანონმდებლობა, რომელსაც მისივე წარმომადგენლობითი საკა-
ნონმდებლო ორგანო იღებდა, თვითონ ირჩევდა ავტონომიის ორგა-
ნოებს, აფხაზეთის მთავრობის აქტების გაუქმების უფლება ჰქონ-
და საქართველოს უზენაესი საბჭოს პრეზიდიუმს, ავტონომიის
მთავრობის საქმიანობას წარმართავდა და ამოწმებდა საქართვე-
ლოს მთავრობა და უფლება ჰქონდა შეეჩერებინა მისი აქტები, ავ-
ტონომიის სამინისტროები ექვემდებარებოდნენ როგორც ავტონო-
მიის მინისტრთა საბჭოს, ასევე საქართველოს შესაბამის სამინის-
ტროებს; აფხაზეთს გააჩნდა თავისი უზენაესი სასამართლო, რომ-
ლის საქმიანობას ზედამხედველობდა საქართველოს უზენაესი სა-
სამართლო, პროკურატურის ორგანოები ემორჩილებოდნენ რო-
გორც სსრ კავშირის, ასევე საქართველოს პროკურორს.
ამჟამად მოქმედებს 1978 წლის აფხაზეთის კონსტიტუციის
2000 წლის რედაქცია, გარკვეული ცვლილებებით. აფხაზეთის სტა-
ტუსისა და მისი კომპეტენციის განსაზღვრის შედეგად, მომავალში
საქართველოს პარლამენტი მიიღებს საქართველოს კონსტიტუ-
ციურ კანონს „აფხაზეთის ავტონომიური რესპუბლიკის სტატუსის
შესახებ“, ხოლო აფხაზეთის უმაღლესი საბჭო − მის შესაბამის აფ-
ხაზეთის კონსტიტუციას.
490
ზურაბ მაჭარაძე
ბიკამერალიზმის დილემა ქართულ კონსტიტუციონალიზმში
საქართველოს კონსტიტუციის 37-ე მუხლის პირველი პუნქტის

თანახმად, „საქართველოს მთელ ტერიტორიაზე საქართველოს
იურისდიქციის სრულად აღდგენის შემდეგ პარლამენტის შემად-
გენლობაში იქნება ორი პალატა: რესპუბლიკის საბჭო და სენატი“.
საქართველოს კონსტიტუციაში განხორციელებული არაერთი
ცვლილების მიუხედავად ორპალატიანი პარლამენტის ჩამოყალი-
ბების ნება უცვლელია და დღემდე ძირითადით დადგენილია რომ
აღნიშნული პირობის დადგომის შემდეგ საქართველოს პარლამენ-
ტი იქნება ორპალატიანი.
მონოკამერული მოდელიდან ბიკამერულზე გადასასვლელად
იურისდიქციის სრულად აღგენის,შემდეგ დღის წესრიგში დადგება
შესაბამისი საკონსტიტუციო ცვლილებები, სადაც დეტალურად
განისაზღვრება, სხვა საკითხებთან ერთად, პალატების ფორმირე-
ბის საკითხი, პალატების ფუნქციები, მოწყობა და ა.შ. მიუხედავად
იმისა, რომ ორპალატიანი პარლამენტის ამოქმედება, თავისთავად
აუცილებლად მოითხოვს დამატებით საკონსტიტუციო ცვლილე-
ბებს, საქართველოს კონსტიტუცია მკაფიოდ აფიქსირებს ნებას,
რომ განსაზღვრული პირობის დადგომის შემდეგ საქართველოს
პარლამენტი იქნება ორპალატიანი.
ქართულ კონსტიტუციონალიზმში ოდიდგანვე აზრთა სხვადა-
სხვაობას იწვევდა ორპალატიანი პარლამენტის საკითხი1 და დღემ-
დე არ არსებობს ქართულ სამეცნიერო თუ პოლიტიკურ წრეებში
კონსენსუსი ბიკამერალიზმის დილემის ირგვლივ. რა თქმა უნდა,
ორპალატიანი პარლამენტი, თავისი შინაარსით, სცდება ოდენ პარ-
ლამენტის სტრუქტურული ორგანიზაციის საკითხს და კონსტიტუ-
1 გონაშვილი ვ., ერემაძე ქ., თევდორაშვილი გ., კახიანი გ., კვერენჩხილაძე

გ., საქართველოს საკონსტიტუციო სამართალი, თბილისი, 2017, 259.
491
ციურ-სამართლებრივი თუ პოლიტიკური საკითხების მთელ

სპექტრთან არის დაკავშირებული.2
სტატიის ფარგლებში განიხილება ორპალატიანი პარლამენტის
თაობაზე საქართველოში არსებული საკონსტიტუციო მოწესრიგე-
ბა, საკითხის ირგვლივ არსებული მოსაზრებები, პოზიციები, სხვა-
დასხვა დროს სხვადასხვა ექსპერტის, მეცნიერის, მკვლევრის მი-
ერ წარმოდგენილი ორპალატიანი პარლამენტის თაობაზე დეტა-
ლური კვლევა თუ კანონპროექტი. ნაშრომის ფარგლებში, ასევე
მცირედით განხილულია საკითხის ირგვლივ საზღვარგარეთის
ქვეყნების საკონსტიტუციო მოწესრიგება და გამოცდილება.
1. ბიკამერალიზმის დილემა საზღვარგარეთის ქვეყნებში
ბიკამერალიზმისა და მონოკამერალიზმის მომხრეებს შორის

დღემდე დაუსრულებელი საუკუნო დავაა. თითოეული იდეის მომხ-
რეს საკუთარი არგუმენტი გააჩნია და მხოლოდ უმაღლესი წარ-
მომადგენლობითი ორგანოს შიგა მოწყობის საკითხს არ უკავშირ-
დება. ევროპის ქვეყნებში ორპალატიანი პარლამენტი წარმოად-
გენს არამარტო საპარლამენტო მოწყობის ფორმასთან, არამედ,
ასევე, ქვეყნის მთელ პოლიტიკურ სისტემასთან დაკავშირებულ სა-
კითხს.3
ბიკამერალიზმი, პოლიტიკური თუ ინსტიტუციური ხასიათის
კომპარატივისტულ დებატებში, შეიძლება ითქვას, განიცდის არა-
ერთგვაროვან დამოკიდებულებას. სენატი ტრადიციულ დემოკრა-
ტიებში, ერთგვარ მყარ არჩევანად გვევლინება, თუმცა, მეორე
2 მაჭარაძე ზ., ორპალატიანი პარლამენტის იდეა საქართველოს კონსტი-

ტუციაში, წიგნში: კონსტიტუციონალიზმი, მიღწევები და გამოწვევები, მ.
უგრეხელიძისა და ბ. ქანთარიას რედაქტორობით, თბილისი 2019, 713.
3 Sadikovich C., Role of the Second Chamber of the Parliamentary Assembly
of Bosnia and Herzogovina, in The Role of the Second Chamber in European

States, European Commission for Democracy Through Law (Venice Commi-
ssion), Study N 335/2005 CDL (2006) 011, 12.
492
მხრივ, ევროპის კონტინენტზე, მთელ რიგ შემთხვევებში, რეფორ-

მირების ობიექტი გახდა, მათ შორის რადიკალურის.4
თანამედროვე მსოფლიოში, ბიკამერული პარლამენტი, მხოლოდ
ისტორიული ტრადიციების უბრალო გაგრძელებად არ გვევლი-
ნება. მაშინ როდესაც, 1970 წლებში ორპალატიანი პარლამენტი 45
სახელმწიფოში ფუნქციონირებდა, დღესდღეობით ეს ციფრი პრაქ-
ტიკულად გაორმაგებულია.5 რაოდენობის მატება, გარკვეულწი-
ლად, დაკავშირებული იგივე პოსტსოციალისტური ბანაკის სა-
ხელმწიფოების მხრიდან ორპალატიანი პარლამენტის სასარგებ-
ლოდ გაკეთებულ არჩევანთან.
Inter-arlamentarian union-ის მიერ გამოქვეყნებული მონაცემე-
ბის თანახმად, მსოფლიოს 42.2% ქვეყანაში (სულ 81) ფუნქცი-
ონირებს ბიკამერული პარლამენტი, ხოლოდ 57.8% ქვეყანაში (სულ
111) მონოკამერული პარლამენტი. იგივე წყაროს თანახმად, ევ-
როპის მასშტაბით 35.2% (17) ქვეყანაშია ორპალატიანი სტრუქტუ-
რა (შესაბამისად − 64.6% [31] ქვეყანაში ერთპალატიანი). ამერიკის
კონტინენტზე სახელმწიფოთა უმრავლესობა ორპალატიანი პარ-
ლამენტის სასარგებლოდ აკეთებს არჩევანს (57.1% [20] ორპალა-
ტიანია, ხოლო 42.9% [15 ქვეყანა].6
გეოგრაფიული თვალსაზრისით, ბიკამერული პარლამენტის
მქონე სახელმწიფოთა მიერ მოცული ტერიტორია გაცილებით ჭარ-
ბობს ერთპალატიანი პარლამენტის მქონე სახელმწიფოებისას.
რაც შეეხება მოსახლეობის რაოდენობას, აღსანიშნავია, რომ ჩი-
ნეთში, რომლის მოსახლეობაც მილიარდნახევარს აჭარბებს, საკა-
ნონმდებლო ორგანო მონოკამერულია, ხოლო სანტა ლუჩიაში,
რომლის მოსახლეობას მხოლოს 170.000 შეადგენს საკანონმდებ-
ლო ორგანო ორპალატიანია 7
4 იხ., Le Camere alte in Europa e negli Stati Uniti, settembre 2013, n. 54, a
cura di Marcelli F., Tutinelli R., Roma, 2013, 9-10.
5 Bicameralism around the World: Position and prospects,
იხ., <http://www.senat.fr/senatsdumonde/introenglish.html#fn4> [15.10.2021]

6იხ.,<https://data.ipu.org/compare?field=country%3A%3Afield_structure_of_
parliament#pie> [15.10.2021]
7 თუმცა, უნდა ითქვას, რომ სამეცნიერო ლიტერატურაში ვხვდებით მო-
საზრებას, რომელიც ბიკამერალურ პარლამენტს გარკვეულწილად მაინც
493
როგორც ითქვა, ბიკამერული პარლამენტი თანამედროვე სა-

ხელმწიფოთა დიდი ნაწილისთვის აღმოჩნდა მიმზიდველი. არაერთ-
მა სახელმწიფომ, მათ შორის, XXI საუკუნეშიც მიიღო გადაწყვე-
ტილება ერთპალატიანი პარლამენტის ორპალატიანით ჩანაცვლე-
ბის თაობაზე.8
თანამედროვე მსოფლიო პარლამენტარიზმისთვის საპირისპი-
რო პროცესსაც იცნობს. მაგალითად ნორვეგიის პარლამენტი 2009
წლიდან ერთპალატიანი გახდა და გაუქმდა მისი ოდელსტინგად და
ლაგტანგად დაყოფა.9
გარდა აღნიშნულისა, იგივე ევროპის მასშტაბით, ერთპალა-
ტიანი პარლამენტი ერთპალატიანით შეიცვალა ხორვატიაში (2001
წ.), დანიაში (1953 წ), ესტონეთში (1992წ), საბერძნეთში (1935წ),
პორტუგალიაში (1910წ), შვედეთში (1970წ), უნგრეთში (1960წ). მი-
უხედავად იმისა, რომ საბერძნეთსა და უნგრეთში მონოკამერულ
პარლამენტზე გადასვლა თუ იმ დროს მოქმედ რეჟიმთან შეიძლება
იყოს დაკავშირებული, ეს არჩევანი ახალი კონსტიტუციის მიღების
შემდეგაც იქნა გაზიარებული. აღსანიშნავია, რომ რიგ ქვეყნებში,
განხორციელებულ რეფორმებს შედეგი ჰქონდა და საკმაოდ ეფექ-
ტიანად ფუნქციონირებს საკანონმდებლო ორგანოს ორპალატიანი
სტრუქტურა. 10
აკავშირებს მოსახლეობის რაოდენობას და ჩინეთი, ამ თვალსაზრისით,

გამონაკლისად არის მიჩნეული. იხ., მაჭარაძე ზ., მთავრობის საქმიანო-
ბაზე საპარლამენტო კონტროლი ბიკამერალურ პარლამენტში (ქართულ
პერსპექტივასთან კავშირში), თბილისი, 2017, 31.
8 დაწვრილებით იხ., ყურაშვილი კ., ჩოკორაია კ., ბუჩუკური ა., ბიკამერა-
ლიზმის დილემები, ბათუმი, 2011, 14.

9 აღნიშნული, მეტწილად, განპირობებული იყო სტორტინგის ორპალატად
დაყოფის ფორმალური ხასიათით, ვინაიდან ნორვეგიული სტორტინგი

2009 წლამდეც, ფაქტობრივად, უნიკამერული იყო. დაწვრილებით იხ., იქ-
ვე, 14-15.
10 Le Camere alte in Europa e negli Stati Uniti, a cura di Marcelli F., Tutinelli
R., Roma, 2013, n. 54, 9-10,

იხ.,<http://www.senato.it/service/PDF/PDFServer/BGT/00739601.pdf>
[15.10.2021]
494
2. ბიკამერალიზმის დილემა პირველ რესპუბლიკაში
1921 წლის 21 თებერვლს საქართველოს დემოკრატიული რეს-

პუბლიკის დამფუძნებელმა კრებამ მიიღო ქვეყნის პირველი კონს-
ტიტუცია. ეს იყო საქართველოს პოლიტიკოსთა და სამართლის
მცოდნეთა თითქმის სამწლიანი შრომის შედეგი. კონსტიტუცია
იქმნებოდა რთულ და არასტაბილურ საგარეო და საშინაო პირო-
ბებში. ამის მიუხედვდ, საკონსტიტუციო სამართლის სპეციალისტ-
თა შეფასებით, 1921 წლის კონსტიტუციის სახით ქართველმა კა-
ნონმდებლებმა მაინც შეძლეს მოემზადებინათ იმდროინდელი 11
მსოფლიოს ერთ-ერთი ყველაზე უფრო მოწინავე, პროგრესული და
ადამიანის უფლებებზე ორიენტირებული უზენაესი სასამართლო
აქტი, რომელშიც ასახულია იმდროინდელ დასავლეთ ევროპასა და
ამერიკის შეერთებულ შტატებში ახლადგაბატონებული, ასევე,
ჯერ კიდევ თეორიაში არსებული, პრაქტიკაში განუხორციელ-
ებელი ყველაზე პროგრესული, სამართლებრივ-პოლიტიკური მო-
საზრებები და მიმდინარეობები.12
მონოკამერალური მოწყობა არც პირველი კონსტიტუციის მი-
ღებისას იყო ერთხმად გაზიარებული მოდელი და არაერთი ავტორი
მხარს უჭერდა ბიკამერალური პარლამენტის იდეას. თუმცა, რო-
გორც ცნობილია, არ იქნა გაზიარებული იმ დროს მსოფლიოს
საკონსტიტუციო პრაქტიკაში საკმაოდ ფართოდ აპრობირებული
ორპალატიანი პარლამენტის იდეა და კონსტიტუციის 46-ე მუხლის
თანახმად, პარლამენტი ერთპალატიანი სტრუქტურით ჩამოყალიბ-
და.13
11 სიორიძე მ., საქართველოს პირველი კონსტიტუციის სტამბურად გამ-

ოქვეყნების ადგილი, დრო და გარემოებები, წიგნში: ქართული კონსტიტუ-
ციონალიზმის სათავეებთან - საქართველოს 1921 წლის კონსტიტუციის 90
წლისთავი, ბათუმი, 2011.
12 პაპუაშვილი გ., საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკის 1921
წლის კონსტიტუცია, ბათუმი, 2011, 6.

13 მაჭარაძე ზ., ორპალატიანი პარლამენტის იდეა საქართველოს კონსტი-
ტუციაში, წიგნში: კონსტიტუციონალიზმი, მიღწევები და გამოწვევები, მ.

უგრეხელიძისა და ბ. ქანთარიას რედაქტორობით, თბილისი 2019, 714.
495
ორპალატიანი პარლამენტის მომხრეები ძირითადად ეროვნულ-

დემოკრატები იყვნენ. სპირიდონ კედია მიიჩნევდა, რომ საქართვე-
ლოს პარლამენტში კანონების მიღება იყო გაადვილებული, გა-
მარტივებული და ორპალატიანი კანონმდებლობა კი უზრუნველ-
ყოფდა კანონის რამდენჯერმე განხილვას სხვადასხვა თვალსაზრი-
სით. გარდა ამისა, სპირიდონ კედიას აზრით, დიდი მნიშვნელობა
ჰქონდა აგრეთვე ამ კითხვისთვის ტემპერამენტს. „− ახლა კანონი
იკითხება ერთხელ, − მაგრამ სამჯერაც რომ წაიკითხოს, მაინც შე-
დეგი ერთი იქნება, რადგანაც ერთი ტემპერამენტის ხალხი ისმენს
და მსჯელობს. მეორე პალატა რომ იყოს, მაშინ იქნება უფრო სხვა
ტემპერამენტის ხალხი, სხვა სისტემით არჩეული, რომელნიც სხვა
თვალით გასინჯავენ კანონს, უფრო შეატყობენ ნაკლს. დემოკრა-
ტიული წესების მიხედვით, რომელიც შემოღებულია საქართვე-
ლოში, შეიძლებოდა ერობის წარმომადგენლები ყოფილიყვნენ მე-
ორე პალატაში.“14
რაც შეეხება ერთპალატიანი პარლამენტის მომხრეებს, მათ
რამდენიმე არგუმენტი გააჩნდათ. მათ შორის უნდა აღინიშნოს ის,
რომ საქართველოს უკვე ჰქონდა კარგი და ნაყოფიერი გამო-
ცდილება ერთპალატიანი პარლამენტის. ასევე უნდა აღინიშნოს,
რომ გადაწყვეტილების მიღებაზე საკმაო გავლენა იქონია ინგ-
ლისისა და ბელგიის მაგალითებმა.15 იმავდროულად, პროექტის
ავტორები ზედა პალატაში ხედავდნენ სენატის „ერობების პო-
ლიტიკურ დაწესებულებებად გადაქცევას,“ რაც „ქვეყანას მხო-
ლოდ ზიანს მოუტანდა“.16 უმრავლესობის აზრით, საქართველოში,
რომელიც არ წარმოადგენდა ფედერაციულ რესპუბლიკას, აბსო-
ლუტურად იდენტური წესით დაკომპლექტებული და მსგავსი უფ-
ლებამოსილებებით აღჭურვილი ზედა პალატა გამოიწვევდა საქმის
14 იხ., ქანთარია ბ., დასავლური კონსტიტუციონალიზმის პრინციპები და

მმართველობის ფორმის სამართლებრივი ბუნება პირველ ქართულ კონს-
ტიტუციაში, თბილისი, 2012, 232.
15 იხ., იქვე, 233-236.
16 იქვე, 232.
496
დუბლირებას, გართულებებსა და პროცესების გაჭიანურებას.17

თუმცა, უნდა აღინიშნოს, რომ ორპალატიანი პარლამენტის მოწი-
ნააღმდეგენიც კი აცხადებდნენ და აღიარებდნენ, რომ „ზედა პალა-
ტის დანიშნულებაა, რომ კანონები იყოს „მეტი გამოცდილების
ნაყოფი“.18
3. ორპალატიანი პარლამენტის
საკითხი კონსტიტუციის მიღების დროს
1993-95 წლებში საკონსტიტუციო კომისიის ფარგლებში არა-

ერთი პროექტი იყო წარმოდგენილი.19 კონსტიტუციის პროექტებში
პარლამენტი სხვადასხვა კონცეფციის საფუძველზე იყო ჩამოყა-
ლიბებული. ზოგიერთი პროექტი ითვალისწინებდა ერთპალატიან
პარლამენტს, სხვები − ორპალატიანს.20
უნდა აღინიშნოს, რომ „დიდი წინააღმდეგობა შეხვდა დებულე-
ბას საკანონმდებლო ხელისუფლების ორ პალატად − პარლამენტად
(ქვედა პალატა) და სენატად (ზედა პალატა) ჩამოყალიბების შესა-
ხებ. ასევე საკამათო ტერიტორიული მოწყობის საკითხი მჭიდროდ
იყო დაკავშირებული ამ თემასთან. შემთანხმებელ კომისიაში დის-
კუსიების შემდეგ, 1995 წლის 30 ივლისს, შევარდნაძემ შესთავაზა
კომისიის წევრებს, რომ პარლამენტში ფორმალურად ყოფილიყო
ორი პალატა, მაგრამ სენატის არჩევამდე ქვედა პალატას (ანუ პარ-
ლამენტს) ემოქმედა როგორც ერთადერთ ლეგიტიმურ საკანონ-
მდებლო ორგანოს. ამ კომპრომისით იგი, უპირველეს ყოვლისა,
დაეთანხმა ტრადიციონალისტთა და ეროვნულ-დემოკრატთა მოთ-
ხოვნებს. იმავდროულად, შევარდნაძე ამით დაშორდა იდეას, რომ
17 იხ., ქანთარია ბ., პარლამენტი საქართველოს 1921 წლის კონსტიტუ-

ციაში, წიგნში: ქართული კონსიტუციონალიზმის სათავეებთან - საქარ-
თველოს 1921 წლის კონსტიტუციის 90 წლისთავი, ბათუმი, 2011, 151-163.
18 იხ., ქანთარია ბ., დასავლური კონსტიტუციონალიზმის პრინციპები და
მმართველობის ფორმის სამართლებრივი ბუნება პირველ ქართულ კონს-

ტიტუციაში, თბილისი, 2012, 232.
19 დემეტრაშვილი ა., კობახიძე ი., კონსტიტუციური სამართალი, თბილისი,
2011, 62-63.
20 ბაბეკი ვ., კონსტიტუციის შემუშავება და მიღება საქართველოში (1993-
1995), კ. კუბლაშვილის თარგმანი, თბილისი, 2002, 109.
497
ტერიტორიული მოწყობის საკითხი საბოლოოდ გადაწყვეტილიყო

არჩევნებამდე.“21
როგოც ცნობილია, საბოლოოდ საქართველოს პარლამენტმა
1995 წლის 24 აგვისტოს მიიღო ძირითადი კანონი, რომელმაც მარ-
თალია არ უკუაგდო ორპალატიანი პარლამენტის საკითხი, თუმცა
განსაზღვრა, რომ შესაბამისი პირობების დადგომამდე იმოქმედებ-
და ერთპალატიანი პარლამენტი.
4. ორპალატიანი პარლამენტი და საკონსტიტუციო რეფორმები

კონსტიტუციის მიღებიდან დღემდე ორპალატიანი პარლამენ-
ტის იმპლემენტაციის საკითხი არაერთხელ გამხდარა განხილვის
საგანი. ამგვარი სურვილი პრეზიდენტ შევარდნაძესაც აქვს გა-
მოთქმული. მისი მოსაზრებით ორპალატიანი პარლამენტის და-
მკვიდრებით კიდევ უფრო ეფექტური გახდებოდა პარლამენტის
მუშაობა.22
ორპალატიანი პარლამენტის საკითხის ირგვლივ მსჯელობა
2009-2010 წლების სახელმწიფო საკონსტიტუციო კომისიის საქმი-
ანობის დასაწყისშივე დაიწყო,23 თუმცა არ იქნა ამ მიმართულებით
საბოლოოდ გადაწყვეტილება მიღებული.24 მიუხედავად ამისა, რე-
ფორმის შემდეგ ძირითადმა კანონმა არ გააუქმა და კვლავინდე-
ბურად შეინარჩუნა ჩანაწერი შესაბამისი პირობების არსებობის
შემთხვევაში ორპალატიანი პარლამენტის ამოქმედების თაობაზე.
2017 წლის რეფორმის ფარგლებში ორპალატიანი პარლამენტის
შესახებ კონსტიტუციურმა ჩანაწერმა გარკვეული ცვლილებები
21 იქვე, 93.
22 პრეზიდენტ ედუარდ შევარდნაძის პოზიცია ორპალატიანი პარლამენ-
ტის შემოღებასთან დაკავშირებით იხ.,
<http://civil.ge/geo/article.php?id=2674> [15.10.2021]
23 სახელმწიფო საკონსტიტუციო კომისიის თავმჯდომარემ, პროფესორმა
ავთანდილ დემეტრაშვილმა კომისიას შესაბამისი კონსტიტუციური კანო-

ნის პროექტი წარუდგინა, რომელიც ორპალატიან პარლამენტს ითვალის-
წინებდა. თუმცა, როგორც აღინიშნა, პროექტი არ იქნა მხარდაჭერილი.
იხ., დემეტრაშვილი ა., საქართველოს კონსტიტუციური ქრონიკები, 2009-
2010 წლის კონსტიტუციური რეფორმა საქართველოში, ბათუმი, 2012,
174-199.
24 იხ., იქვე, 67.
498
განიცადა. ცვლილება იყო როგორც რედაქციული, ასევე შინაარ-

სობრივი ხასიათის. ერთი მხრივ, ნორმა კონსტიტუციის პირველი
თავის ნაცვლად მე-3 თავში გაიწერა. კერძოდ, ახალი რედაქციის
თანახმად, ორპალატიან პარლამენტს კონსტიტუციის მე-4 მუხლის
ნაცვლად 37-ე მუხლის პირველი პუნქტი აწესრიგებს. იმავდრო-
ულად, მე-4 მუხლის ოთხპუნქტიანი მუხლი ჩაანაცვლა ერთპუნქ-
ტიანმა ნორმამ.25
რაც შეეხება შინაარსობრივ ნაწილს, 1995 წლიდან 2017-2018
წლებში განხორციელებული საკონსტიტუციო ცვლილებების ამოქ-
მედებამდე ძირითადი კანონი განსაზღვრავდა, რომ „საქართველოს
მთელ ტერიტორიაზე შესაბამისი პირობების შექმნისა და ადგი-
ლობრივი თვითმმართველობის ორგანოების ფორმირების შემდეგ
საქართველოს პარლამენტის შემადგენლობაში იქნება ორი პალა-
ტა: რესპუბლიკის საბჭო და სენატი.“26 რეფორმის შემდეგ ნორმა
განსხვავებული შინაარსის მქონე რედაქციით ჩამოყალიბდა. სა-
ქართველოს კონსტიტუციის 37-ე მუხლის პირველი პუნქტის თა-
ნახმად, „საქართველოს მთელ ტერიტორიაზე საქართველოს იურის-
დიქციის სრულად აღდგენის შემდეგ პარლამენტის შემადგენლო-
ბაში იქნება ორი პალატა“. როგორც კონსტიტუციური ნორმის ახა-
ლი ფორმულირებდან ირკვევა, ბიკამერალური პარლამენტის ამოქ-
მედების საკითხი დაუკავშირდა საქართველოს მთელ ტერიტორი-
აზე საქართველოს იურისდიქციის სრულად აღდგენას.
5. პალატების ფორმირება
5.1. საზღვარგარეთის პრაქტიკა
საზღვარგარეთის ქვეყნებში ზედა პალატების უმრავლესობა
აირჩევა არაპირდაპირი ან შერეული წესით. მეორე მხრივ კი, ქვედა
პალატები, როგორც წესი აირჩევიან პირდაპირი წესით, უმეტეს
შემთხვევაში პროპორციული წესით. უნდა აღინიშნოს რომ პირდა-
პირი წესით ზედა პალატის არჩევა, თავისთავად არ გულისხმობს
მისთვის ძლიერი ზედა პალატის სტატუსის მინიჭებას. ასე მაგა-
25იხ., საქართველოს კონსტიტუციის 37-ე მუხლის პირველი პუნქტი.

26იხ., საქართველოს კონსტიტუციის 2018 წლის 16 დეკემბრამდე მოქმედი
რედაქციის მე-4 მუხლის პირველი პუნქტი.
499
ლითად, პირდაპირი წესით აირჩევიან ზედა პალატები პოლონეთში,

ჩეხეთის რესპუბლიკაში, რუმინეთში, შვეიცარიასა და შეერთებულ
შტატებში. თუმცა, ხსენებული სახელმწიფოებიდან მხოლოდ შვე-
იცარიისა და შეერთებული შტატების ბიკამერული სისტემა შეიძ-
ლება მივიჩნიოთ სიმეტრიულ ბიკამერალიზმად. რუმინეთში, 2003
წლის რეფორმის შედეგად, სენატმა ნდობის პროცედურაში ჩართუ-
ლობა შეინარჩუნა, თუმცა საკანონმდებლო პროცესში თანაბარი
მონაწილეობის ხარისხი დაკარგა. პოლონეთსა და ჩეხეთში ქვედა
პალატა უდავოდ შედარებით მეტი უფლებამოსილებით არის აღ-
ჭურვილი.27 რიგ შემთხვევებში ზედა პალატები აირჩევიან „კომ-
ბინირებული“ სახით, კერძოდ გვხვდება პირდაპირი და არაპირდა-
პირი წესით არჩეული დეპუტატები, ან ნაწილი არჩეულია და მეორე
ნაწილი კი − დანიშნული.28
საზღვარგარეთის ქვეყნების საარჩევნო სისტემების შედარე-
ბითი ანალიზის საფუძველზე შიეძლება ითქვას, რომ სახელმწი-
ფოთა დიდ უმრავლესობაში ქვედა პალატა აირჩევა პროპორცი-
ული სისტემის საფუძველზე. თუმცა გვხვდება ასევე ქვეყნები სა-
დაც მაჟორიტარული და შერეული სისტემის საფუძველზე ხდება
ქვედა პალატების დაკომპლექტება.29
რაც შეეხება ზედა პალატებს, სურათი შედარებით არაერთგვა-
როვანია და ნაწილი არჩევანს აკეთებს მაჟორიტარული, ისევე რო-
გორც, შერეული სისტემის სასარგებლოდ.30
5.2. საკონსტიტუციო ჩანაწერი
საქართველოს კონსტიტუციაში პალატების ფორმირების სა-
კითხი ზოგადად არის გაწერილი და აღნიშნულია, რომ „პალატების
27<https://www.senato.it/service/PDF/PDFServer/BGT/00739601.pdf>
[15.10.2021]
28 იქვე.
29 იხ., Le camere alte nei paesi extraeuropei, a cura di R. Tutinelli, Servizio
studi del Senato, marzo 2014, n. 118, 165-166, იხ., მაჭარაძე ზ., მთავრობის
საქმიანობაზე საპარლამენტო კონტროლი ბიკამერალურ პარლამენტში
(ქართულ პერსპექტივასთან კავშირში), თბილისი, 2017, 82-83.
30 იხ., იქვე, 83.
500
შემადგენლობას, უფლებამოსილებასა და არჩევის წესს განსაზღვ-

რავს ორგანული კანონი“.31
მიუხედავად ზემოხსენებულისა, კონსტიტუცია ზოგადი ხასი-
ათის, თუმცა კი ძალიან მნიშვნელოვან მითითებას, მაინც გვთავა-
ზობს და ადგენს, რომ რესპუბლიკის საბჭო უნდა აირჩეს პროპორ-
ციული წესით, ხოლო სენატი შედგება აფხაზეთის ავტონომიურ
რესპუბლიკაში, აჭარის ავტონომიურ რესპუბლიკაში და საქარ-
თველოს სხვა ტერიტორიულ ერთეულებში არჩეული წევრებისა და
საქართველოს პრეზიდენტის მიერ დანიშნული 5 წევრისგან.32
კონსტიტუციაში არაფერია ნათქვამი, სენატის წევრები უნდა
აირჩეს მაჟორიტარული თუ პროპორციული წესით. საქართველოს
პარლამენტის დღეს მოქმედი საარჩევნო სისტემა კრიტიკის ობიექ-
ტია. არაერთი პოლიტიკური აქტორი, ექსპერტი, სპეციალისტი მო-
ითხოვს საქართველოს პარლამენტის სრულად პროპორციული წე-
სით დაკომპლექტებას.33 რა თქმა უნდა ზოგადად, თავისი დადე-
ბითი და უარყოფითი ფაქტორების გათვალისწინებით, როგორც
მაჟორიტარულ, ასევე პროპორციულ სისტემას ჰყავს თავისი მომხ-
რეები და მოწინაღმდეგეებიც.34 უნდა ითქვას, რომ 2017 წლის სა-
კონსტიტუციო რეფორმის განმავლობაში იყო ინიციატივა, რომ
გადავსულიყავით ბიკამერულ სისტემაზე, რითაც შესაძლებელი
იქნებოდა ქვედა პალატის სრულად პროპორციული წესით დაკომპ-
ლექტება და სენატის წევრთა არჩევა მაჟორიტარული საარჩევნო
სისტემით. ამ ფორმით შესაძლებელი გახდებოდა ამ ორივე სისტე-
მის დადებითი მხარეების გამოყენება და არა საერთოდ უარყოფა.35
31 იხ., საქართველოს კონსტიტუციის 37-ე მუხლის პირველი პუნქტი.

32 იქვე.
33 იხ., <http://old.1tv.ge/ge/news/view/159084.html> [15.10.2021],
<https://info.parliament.ge/#law-drafting/13831> [15.10.2021],
<https://www.gyla.ge/ge/post/saarchevno-sistemaze-mmartveli-partiis-
gadatsyvetileba-miughebelia#sthash.I7EIHpgM.dpbs> [15.10.2021].
34 მაჟორიტარულ სისტემას მხარს უჭერს საპარლამენტო უმრავლესობის
ნაწილი. იხ., <http://old.1tv.ge/ge/news/view/161060.html> [15.10.2021].

35 იხ., <http://www.for.ge/view.php?for_id=49077&cat=2> [15.10.2021].
501
6. პალატების უფლებამოსილებები
6.1. სიმეტრიული და ასიმეტრიული ბიკამერალიზმი
საკანონმდებლო ორგანოს ორპალატიანი სტრუქტურა, რო-

გორც დავინახეთ, არაერთ თანამედროვე სახელმწიფოში განაგრ-
ძობს ფუნქციონირებას. შეიძლება ითქვას, რომ XX საუკუნის
განმავლობაში მან კიდევ უფრო მეტად გამოავლინა საკუთარი შე-
საძლებლობები. თუმცა, ფუნქციური თვალსაზრისით, მთელ რიგ
შემთხვევებში, განსხვავებული ხასიათი შეიძინა. ხშირ შემთხვევებ-
ში ქვედა პალატები უფრო მძლავრი უფლებამოსილებებით აღი-
ჭურვნენ, ვიდრე ნაკლებად დემოკრატიული სისტემის ან განსხვა-
ვებული პრინციპების საფუძველზე დაკომპლექტებული ზედა პა-
ლატები. ერთი სიტყვით, XX საუკუნეში გავრცელებას იწყებს ე.წ.
ასიმეტრიული ბიკამერალური მოდელები, რომელთაც „სუსტ“ ბი-
კამერალიზმსაც უწოდებენ.36
საზღვარგარეთის ქვეყნების ანალიზის შედეგად ცალსახაა ძლი-
ერი ზედა პალატის მქონე სახელმწიფოთა რაოდენობა უდავოდ უმ-
ცირესობაშია.37 სახელმწიფოთა უდიდესი უმრავლესობა დღეის
მდგომარეობით არჩევანს აკეთებს ასიმეტრიულ ბიკამერალიზმზე,
სადაც ქვედა პალატა შედარებით უფრო ძლიერი ფუნქციური არსე-
ნალით არის აღჭურვილი. აღნიშნული უკავშირდება პარლამენტის
როგორც კანონშემოქმედებით, ასევე მაკონტროლებელი და სხვა
ფუნქციების საკითხებს.
სუსტი ზედა პალატის პირობებში იგივე კანონშემოქმედებითი
ფუნქციის განხორციელების პროცესში ზედა პალატა შედარებით
ნაკლები ხარისხით არის ჩართული. მაგალითად ან არ სარგებლობს
საკანონმდებლო ინიციატივის უფლებით, ან პალატებს შორის
36 იხ., Attlande di Diritto Pubblico Comparato a cura di Ferrari G.F., con la

collaborazione di Mazza M., Vedeschi A., 2000, 224, aseve, Mortati C., Le
istituzioni, 472. cit., Palermo F., Nikolini M., Il Bicameralismo, Pluralismo e
limiti della rappresentanza in prospettiva comparata, 2013, 74.
37 მაჭარაძე ზ., მთავრობის საქმიანობაზე საპარლამენტო კონტროლი ბი-
კამერალურ პარლამენტში (ქართულ პერსპექტივასთან კავშირში), თბი-

ლისი, 2017, 60.
502
კონკრეტული კანონის თაობაზე განსხვავებული პოზიციის შე-

მთხვევაში, საბოლოო და გადამწყვეტი სიტყვა სწორედ ქვედა პა-
ლატას ეკუთვნის. აღსანიშნავია ასევე კიდევ ერთი მნიშვნელოვანი
ასპექტი, რომელიც დაკავშირებულია მთავრობის ფორმირე-
ბასთან. სუსტი ზედა პალატის პირობებში, როგორც წესი, ზედა პა-
ლატა არ მონაწილეობს ხოლმე მთავრობის ფორმირების პროცე-
დურაში. აქვე უნდა ითქვას, რომ რიგ შემთხვევებში, შესაძლოა
კონკრეტულ კომპეტენციასთან დაკავშირებით ორივე პალატა
თანაბარი უფლებამოსილებით იყოს აღჭურვილი და სხვა საკით-
ხებთან მიმართებაში კვლავინდებურად ქვედა პალატას ჰქონდეს
მეტი ძალაუფლება.
6.2. ქართული პერსპექტივა
საქართველოს კონსტიტუციაში პალატების უფლებამოსილებე-

ბი არ არის გაწერილი და, როგორც კონსტიტუციაშივეა აღნიშნუ-
ლი,38 ის ორპალატიანი პარლამენტის ამოქმედების შემდეგ განი-
საზღვრება ორგანული კანონით.
ქართველ მეცნიერ-პრაქტიკოსებში ერთგვარი უპირატესობით
სარგებლობს შედარებით სუსტი უფლებამოსილებებით აღჭურვი-
ლი სენატის იდეა. ამ თვალსაზრისით საინტერესო პოზიციას აფიქ-
სირებს ავტორთა ერთი ნაწილი. მათ მიაჩნიათ, რომ „საქართველოს
კონსტიტუციით მკაფიოდ უნდა გაიმიჯნოს საკითხები, რომელთა
თაობაზეც ორივე პალატაში სავალდებულო წესით უნდა განხორ-
ციელდეს საპარლამენტო მოსმენები (განხილვები), საკითხების-
გან, რომელთა შესახებაც საკანონმდებლო პროცესის ძირითადი
ტვირთი რესპუბლიკის საბჭოს ექნება, ხოლო სენატი გამარტივე-
ბული პროცედურებით („დუმილით“ მოწონება, ერთი მოსმენით და-
მტკიცება და სხვა) იქნება ჩართული.“ ამავე ავტორთა მოსაზრე-
ბით, სენატის სავალდებულო განხილვას და შესაბამისი პროცედუ-
რების გავლას უნდა დაექვემდებაროს საკითხები დაკავშირებული:
კონსტიტუციის მიღება/კონსტიტუციის გადასინჯვა; კონსტიტუ-
38 იხ., საქართველოს კონსტიტუციის 37-ე მუხლის პირველი პუნქტი.
503
ციური შეთანხმების დამტკიცება; საერთაშორისო ხელშეკრულე-

ბათა და შეთანხმებათა რატიფიცირება, დენონსირება და გაუქ-
მება; ორგანული კანონების მიღება; კანონების მიღება, თუ ის ეხე-
ბა სახელმწიფოს ტერიტორიული მოწყობისა და ადგილობრივი
თვითმმართველობის საკითხებს; ბიუჯეტის შესახებ კანონის მი-
ღება. სხვა ყველა შემთხვევაში სრულყოფილი საკანონმდებლო
პროცესი რესპუბლიკის საბჭოში უნდა წარიმართოს. სამი მოს-
მენით მიღების შემდეგ სენატი მას გამარტივებული წესით (1 მოს-
მენით) განიხილავს და კენჭს უყრის. ასევე შესაძლებელი უნდა
იყოს კანონპროექტის სენატში განხილვის გარეშე, „დუმილით“
მიღებაც.39
პირველგანმხილველ პალატად იყო განსაზღვრული (გარდა
კონსტიტუციით დადგენილი გამონაკლისისა) რესპუბლიკის საბჭო
პროფესორ დემეტრაშვილის მიერ საქართველოს სახელმწიფო სა-
კოსტიტუციო კომისიაში მომზადებული კონსტიტუციის ცვლილე-
ბათა სამუშაო ვარიანტით, რომელიც, თავის მხრივ, ორპალატიან
პარლამენტს ითვალისწინებდა. პროექტის თანახმად, რესპუბლი-
კის საბჭოს მიერ მიღებული კანონპროექტი გადაეცემოდა სენატს.
თავის მხრივ, სენატს შეეძლო მიეღო ერთ-ერთი შემდეგი გადაწყვე-
ტილება: კანონპროექტის მოწონების შესახებ; კანონპროექტზე არ-
გუმენტირებული შენიშვნების შესახებ; და კანონპროექტის უარ-
ყოფის შესახებ. სენატის მიერ მოწონებული კანონპროექტი გადა-
ეცემოდა პრეზიდენტს ხელმოწერისა და გამოქვეყნებისათვის. სე-
ნატის მიერ უარყოფილი ან არგუმენტირებული შენიშვნების გა-
თვალისწინებით მიღებული კანონპროექტი უბრუნდებოდა რეს-
პუბლიკის საბჭოს. თუ სენატის შენიშნებს მიიღებდა რესპუბლიკის
საბჭოს მიერ კანონპროექტი გადაეცემოდა პრეზიდენტს. თუ რეს-
პუბლიკის საბჭო არ გაიზიარებდა სენატის შენიშვნებს, რომელიც
სახელმწიფო ბიუჯეტის, სხვა ფინანსურ ან საგადასახადო საკით-
ხებს ეხებოდა, კანონპროექტი საქართველოს ეროვნულ კრებაში40
39 იხ., ყურაშვილი კ., ჩოკორაია კ., ბუჩუკური ა., ბიკამერალიზმის დილე-

მები, ბათუმი, 2011, 77-78.
40 პროექტის თანახმად, საკანონმდებლო ხელისუფლებას საქართველოში
ახორციელებდა საქართველოს ეროვნული კრება, რომელიც შედგებოდა
504
მიღებულად ჩაითვლებოდა და გადაეცემოდა საქართველოს პრე-

ზიდენტს რესპუბლიკის საბჭოს მიერ მიღებული რედაქციით. სხვა
სახის კანონპროექტთა განსახილველად პროექტი ითვლისწინებდა
შემთანხმებელი კომისიის შექმნას რესპუბლიკის საბჭოსა და სენა-
ტის თავმჯდომარეთა თითო-თითო მოადგილის, შესაბამისი კომი-
ტეტების თავმჯდომარეებისა და პალატების თითო-თითო წარმო-
მადგენლის შემადგენლობით. თუ 14 დღის განმავლობაში შემთან-
ხმებელი კომისია მიაღწევდა შეთანხმებას, კანონპროექტს განხილ-
ვის გარეშე, კენჭი ეყრებოდა პალატების ერთობლივ სხდო-მაზე.
თუ შემთანხმებელი კომისიის ფორმატში ვერ მიიღწეოდა შე-
თანხმება 14 დღის ვადაში, კანონპროექტი ეროვნულ კრებაში უარ-
ყოფილად ჩაითვლებოდა და მისი მიღება დადგენილი პროცედუ-
რის დაცვით შესაძლებელი იყო ეროვნული კრების პალატათა მხო-
ლოდ მომდევნო ერთ-ერთ სესიაზე.41
მნიშვნელოვანია აღინიშნოს მთავრობის მიმართ ნდობა/უნდობ-
ლობის საკითხის თაობაზე არსებული მიდგომები. 2009-2010 წლებ-
ში მოქმედ საქართველოს სახელმწიფო საკონსტიტუციო კომისი-
აში წარდგენილი ერთ-ერთი პროექტი, რომელიც ორპალატიან პარ-
ლამენტს ითვალისწინებდა, მთავრობის ინვესტიტურის პროცესში
მხოლოდ რესპუბლიკის საბჭოს ანიჭებდა შესაბამის უფლებამო-
სილებებს.42 მსგავსი პოზიციაა დაფიქსირებული ავტორთა მიერ
მომზადებულ კვლევაში, რომელიც ბიკამერალიზმის დილემებს
უკავშირდება. ავტორებს მიაჩნიათ, რომ დამკვიდრებული უცხო-
ური პრაქტიკისა და რესპუბლიკის საბჭოს ფორმირების თავისე-
ბურებების გათვალისწინებით, მთავრობის ფორმირების, მთავრო-
ბაზე კონტროლის განხორციელებისა და მისთვის პასუხისმგებ-
ლობის დაკისრების (უნდობლობის ვოტუმის გამოცხადების) უფ-
ლებამოსილება, ასევე, ბიუჯეტის შესახებ საქართველოს კანონის
საბოლოო რედაქციით დამტკიცების კომპეტენცია რესპუბლიკის
ორი პალატისგან - რესპუბლიკის საბჭოსა და სენატისგან. პროექტი იხ.,

დემეტრაშვილი ა., 2009-2010 წლის კონსტიტუციური რეფორმა საქართვე-
ლოში, საქართველოს კონსტიტუციური ქრონიკები, ბათუმი 2012, 175.
41 პროექტი იხ., იქვე, 185-186.
42 პროექტი იხ., იქვე, 175.
505
საბჭოს უნდა ჰქონდეს, რამდენადაც ის წარმოადგენს პროპორ-

ციული წესით არჩეულ დეპუტატთა წარმომადგენლობას, რომე-
ლიც პოლიტიკური კონფიგურაციის სარკეა.43
აქვე უნდა აღინიშნოს, რომ სენატის სტატუტისა და უფლება-
მოსილებების განსაზღვრის საკითხთან დაკავშირებით, რა თქმა
უნდა, მნიშვნელოვანი იქნება ის წინაპირობები, რომლის საფუძ-
ველზეც გახდება შესაძლებელი ორპალატიანი საპარლამენტო
სტრუქტურის შემოღება. საქართველოს იურისდიქციის სრულად
აღდგენას, ტერიტორიული მთლიანობის აღდგენას, სხვადასხვა
ტერიტორიული ერთეულებისთვის საერთო-სახელმწიფოებრივ გა-
დაწყვეტილებებში სხვადასხვა ფორმითა და მასშტაბით ჩართუ-
ლობის უზრუნველყოფას, რა თქმა უნდა, შესაბამისი გავლენა
ექნება პალატების სტატუსისა და უფლებამოსილებების განსაზღვ-
რისას.44

თანახმად, „საქართველოს მთელ ტერიტორიაზე საქართველოს
იურისდიქციის სრულად აღდგენის შემდეგ პარლამენტის შემად-
გენლობაში იქნება ორი პალატა: რესპუბლიკის საბჭო და სენატი“.
ქვეყნის ძირითად კანონში არაერთი, მცირე თუ ფართო მასშტაბი-
ანი ცვლილება განხორციელდა, თუმცა კონსტიტუციით განსაზღვ-
რული პირობის დადგომის შემდეგ, ორპალატიანი პარლამენტის
შექმნის შესახებ გადაწყვეტილება დღემდე უცვლელია.
2017-2018 წლების საკონსტიტუციო რეფორმის ფარგლებში
შეიცვალა ორპალატიანი პარლამენტის მომწესრიგებელი კონსტი-
ტუციური ნორმა − რედაქციული თვალსაზრისით, კონტიტუციის
პირველი თავის ნაცვლად გაიწერა მე-3 თავში. ამავდროულად, შე-
43 იხ., ყურაშვილი კ., ჩოკორაია კ., ბუჩუკური ა., ბიკამერალიზმის დილე-

მები, ბათუმი, 2011, 80.
44 მაჭარაძე ზ., ორპალატიანი პარლამენტის იდეა საქართველოს კონს-
ტიტუციაში, წიგნში: კონსტიტუციონალიზმი, მიღწევები და გამოწვევები,

მ. უგრეხელიძისა და ბ. ქანთარიას რედაქტორობით, თბილისი 2019, 723.
506
იცვალა ის პირობები, რომელთა საფუძველზეც ქართულ პერსპექ-

ტივაში ამოქმედდება პარლამენტი ორპალატიანი სტრუქტურით.
თანახმად, პარლამენტის ორპალატიან სტრუქტურაზე გადასვლა,
ნაცვლად ადგილობრივი თვითმმართველობის ორგანოების ფორ-
მირებისა და შესაბამისი პირობების დადგომისა, პირდაპირ და-
უკავშირდა საქართველოს მთელ ტერიტორიაზე იურისდიქციის
სრულად აღდგენას.
ბიკამერალური პარლამენტის შექმნასთან დაკავშირებით სა-
ქართველოში მოსაზრებები იყოფა მომხრეთა და მოწინააღმ-
დეგეთა შორის. საქართველოში ორპალატიანი პარლამენტის ამოქ-
მედების იდეის უარყოფით მხარეებს შორის განიხილება ძირითა-
დად რამდენიმე გარემოება. მათ შორის ყველაზე ხშირად გამო-
ყენებულ საპირისპირო არგუმენტად ტერიტორიული მთლიანობის
პრობლემა სახელდება,45 ასევე უარყოფით მხარეებს შორის მო-
იხსენიება ერთპალატიან პარლამენტთან შედარებით ორპალატი-
ანი პარლამენტის ხარჯიანობა. ნეგატიურ ასპექტებს შორის მო-
იხსენიებენ საკანონმდებლო თუ სხვა პროცედურების შედარებით
უფრო გახანგრძლივებას.46 რაც შეეხება ბიკამერალიზმის იდეის
მომხრეებს, მათ მიაჩნიათ, რომ ორპალატიანი პარლამენტის პირო-
ბებში უკეთაა უზრუნველყოფილი ტერიტორიული წარმომადგენ-
ლობა, ასევე სხვადასხვა პროფესიული თუ სოციალური ჯგუფის
წარმომადგენლობა, შიდა ინსტიტუციური შეკავება-გაწონასწო-
რება, უმჯობესდება პარლამენტის მიერ საკანონმდებლო თუ სხვა
ფუნქციათა განხორციელება, მათი ხარისხი.47 ავტორებს მიაჩნიათ,
45 იხ., <http://www.for.ge/view.php?for_id=46874&cat=2> [12.04.2021].

46 იხ., ფირცხალაიშვილი ა., ორპალატიანი პარლამენტის პერსპექტივა სა-
ქართველოში, <http://liberali.ge/blogs/view/25863/orpalatiani-parlamentis-
perspeqtiva-saqartveloshi> [12.04.2021], ყურაშვილი კ., ჩოკორატია კ.,
ბუჩუკური ა., ბიკამერალიზმის დილემები, ბათუმი, 2011, 79; ბაბეკი ვ.,
ფიში ს., რაიჰენბეჰერი, კონსტიტუციის გადასინჯვა − საქართველოს გზა
ევროპისკენ, გერნამიის საერთაშორისო თანამშრომლობის საზოგადოება,
ბადენ-ბადენი, 2012, 293-346
47 იხ., <http://www.for.ge/view.php?for_id=46874&cat=2> [12.04.2021]; ფირ-
ცხალაიშვილი ა., ორპალატიანი პარლამენტის პერსპექტივა საქართველო-
507
რომ სხვადასხვა პროცედურული გარანტიების დაწესებით48 შესაძ-

ლებელია ნეგატიურ ფაქტორებს შორის მოხსენიებული გარემოე-
ბების უარყოფითი გავლენის შემცირება.49
ფუნქციური თვალსაზრისით, უნდა აღინიშნოს, რომ ავტორთა
უმრავლესობა მხარს უჭერს ასიმეტრიული ორპალატიანი პარლა-
მენტის იდეას, სადაც სენატთან შედარებით, განსაზღვრული კომ-
პეტენციის განხორციელების პროცესში (იგივე კანონშემოქმედე-
ბითი თუ ნდობა/უნდობლობის პროცესში) რესპუბლიკის საბჭო შე-
დარებით მეტი უფლებამოსილებებით იქნება აღჭურვილი.
ში, <http://liberali.ge/blogs/view/25863/orpalatiani-parlamentis-perspeqtiva-
saqartveloshi> [12.04.2021]; ყურაშვილი კ., ჩოკორატია კ., ბუჩუკური ა.,
ბიკამერალიზმის დილემები, ბათუმი, 2011, 79.
48 მაგალითად, იგივე ე.წ. შემთანხმებელი კომისიების ჩამოყალიბებით.
49 მაჭარაძე ზ., ორპალატიანი პარლამენტის იდეა საქართველოს კონს-
ტიტუციაში, წიგნში: კონსტიტუციონალიზმი, მიღწევები და გამოწვევები,

მ. უგრეხელიძისა და ბ. ქანთარიას რედაქტორობით, თბილისი 2019, 724.
508
ბესიკ ლოლაძე
განსაზღვრულობის პრინციპი სამართლებრივ სახელმწიფოში
1. განსაზღვრულობის პრინციპის არსი და მნიშვნელობა
სახელწიფო ხელისუფლების ნებისმიერი აქტის განსაზღვ-

რულობის მოთხოვნის საფუძველს სამართლებრივი უსაფრთხოება
ქმნის, რაც თავის მხრივ, სამართლებრივი სახელმწიფოს პრინცი-
პის მნიშვნელოვანი ელემენტია.1 სამართლებრივი უსაფრთხოების
პრინციპი, სამართლის სანდოობასა და განჭვრეტადობასთან
ერთად, მის განსაზღვრულობასაც მოითხოვს.2 განსაზღვრულობის
მაღალი სტანდარტები მოქმედებს იმ აქტების მიმართ, რომლებიც
ინდივიდსა და სახელმწიფოს შორის ურთიერთობებს აწესრიგებს.3
რაც უფრო ინტენსიურია ჩარევა ადამიანის უფლებაში, მით უფრო
დეტალურად უნდა მოწესრიგდეს მისი გამოყენების საფუძვლები
და წესი.4
განსაზღვრულობის პრინციპი უკავშირდება სამართლებრივი
სახელმწიფოს ისეთ ელემენტებსაც, როგორიცაა კონსტიტუციითა
1 შეადარე მაგ.: საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს 2016 წლის

30 სექტემბრის №1/4/614, 616 გადაწყვეტილება საქმეზე, „საქართველოს
მოქალაქეები – გიგა ბარათაშვილი და კარინე შახპარონიანი საქართვე-
ლოს თავდაცვის მინისტრის წინააღმდეგ“, II-22; საქართველოს საკონსტი-
ტუციო სასამართლოს 2017 წლის 21 ივლისის №2/3/680 გადაწყვეტიება
საქმეზე, „შპს იუ-სი-ჯი გრინ ფაუერი“ საქართველოს პარლამენტის წინა-
აღმდეგ“, II – 8; საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს 2017 წლის
29 დეკემბრის №3/7/679 გადაწყვეტილება საქმეზე, „შპს სამაუწყებლო
კომპანია რუსთავი 2“ და „შპს ტელეკომპანია საქართველო“ საქართველოს
პარლამენტის წინააღმდეგ“, II-29.
2 Arnauld A.V., Rechtsstaat, in: Depenheuer O., Grabenwarter, Ch., Verfas-
sungstheorie, Tübingen, 2010, 703 (714).

3 Loladze B., Das Rechtsstaatsprinzip in der Verfassung Georgiens und in der
Rechtsprechung des Verfassungsgerichts Georgiens, Postdam, 2014, 333.

4 საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს 2016 წლის 30 სექტემბ-
რის №1/5/675, 681 გადაწყვეტილება საქმეზე, „შპს სამაუწყებლო კომპანია

რუსთავი 2“ და „შპს ტელეკომპანია საქართველო“ საქართველოს პარლა-
მენტის წინააღმდეგ“, II-61.
509
და კანონით შეზღუდვა, ხელისუფლების დანაწილება, ძირითადი

უფლებებით შეზღუდვა5 და სამართლებრივი დაცვის უფლება.6
საკონსტიტუციო სასამართლო, ხედავს რა ამ კავშირს, ხაზს უსვამს
განსაზღვრულობის მნიშვნელობას კონსტიტუციისა და კანონის
უზენაესობის უზრუნველყოფისათვის და ძირითად უფლებებში
თვითნებური ჩარევებისაგან ეფექტიანი სამართლებრივი დაცვისა-
თვის. განსაზღვრულობის პრინციპი პირს იცავს სამართალშემ-
ფარდებლის თვითნებობისაგან, რის ნოყიერ ნიადაგსაც ბუნდოვა-
ნი და გაუგებარი კანონმდებლობა ქმნის.7 სასამართლოს განმარ-
ტებით, კანონის შინაარსი აღმასრულებელ ხელისუფლებას არ უნ-
და აძლევდეს თავისი საქმიანობის ფარგლების დამოუკიდებლად
განსაზღვრის საშუალებას. ამით იზრდება ძირითად უფლებებში
გადამეტებული ჩარევის რისკი და უფლებამოსილების შეგნებუ-
5 Gärditz K. F., Kommentar zum Art. 20 GG, in: Friauf K. H., Höfling W. (Hrsg.),
Berliner Kommentar zum Grundgesetz, Band 2, Berlin, seit 2000, Rn. 227.
Hofmann H., Kommentar zum Art. 20 GG, in: Schmidt-Bleibtreu B., Klein F.
(Begr.), Hofmann H. Hopfauf A. (Hrsg.), GG – Kommentar zum Grundgesetz,
12. Auflage, Köln, 2011, Rn. 85. Kunig Ph., Das Rechtsstaatsprinzip, Überle-
gungen zu seiner Bedeutung für das Verfassungsrecht der Bundesrepublik
Deutschland, Tübingen, 1986, 398 ff. Papier H.-J., Gewaltentrennung im
Rechtsstaat, in: Merten D. (Hrsg.), Gewaltentrennung im Rechtsstaat, zum
300. Geburtstag von Charles de Montesquieu. Vorträge und Diskussions-
beiträge der 57, Staatswissenschaftlichen Fortbildungstagung 1989 der Hoch-
schule für Verwaltungswissenschaften Speyer, Berlin, 1989, 95 (103). Papier
H.-J., Möller J., Das Bestimmtheitsgebot und seine Durchsetzung, Archiv des
öffentlichen Rechts, 122 (1997), 177 (179 f.). Zippelius R., Würtenberger Th.,
Deutsches Staatsrecht. Ein Studienbuch, 32. Auflage, München 2008, 119.
6 შეად., Papier, Gewaltentrennung, 95 (103). Papier/Möller, Das Bestimm-
theitsgebot, 177 (180 f.). Robbers G., Kommentar zum Art. 20 GG (Aktual-
isierung Oktober 2009), in: Dolzer R., Graßhof K., Kahl W., Waldhoff Ch.
(Hrsg.), Kommentar zum Bonner Grundgesetz (Bonner Kommentar), Band 5
(Art. 20 – 21), Heidelberg seit 1950, Rn. 2131. Zippelius/Würtenberger,
Deutsches Staatsrecht, 119.
№3/7/679 გადაწყვეტილება საქმეზე, „შპს სამაუწყებლო კომპანია რუს-

თავი 2“ და „შპს ტელეკომპანია საქართველო“ საქართველოს პარლამენტის
წინააღმდეგ“, II-29.
510
ლად ბოროტად გამოყენების ცდუნება.8 გარდა ამისა, ირღვევა

ხელისუფლების დანაწილებისა და აღმასრულებელი ხელისუფლე-
ბის კანონით შეზღუდვის პრინციპები, რადგანაც ის ითავსებს კა-
ნონმდებლის როლს და არათუ ემორჩილება კანონს, არამედ მასზე
მაღლა დგება.
ბუნდოვანი და ორაზროვანი სამართალი მნიშვნელოვნად აფერ-
ხებს სამართლებრივი დაცვის უფლების რეალიზებას. ნორმის ში-
ნაარსი უნდა იძლეოდეს სასამართლო კონტროლის განხორციელე-
ბის საკმარის საშუალებას.9 განსაზღვრულობის მოთხოვნა განსა-
კუთრებით მკაცრია, როდესაც ადმინისტრაციულ ორგანოს ენი-
ჭება ინდივიდის სამართლებრივ პოზიციებში ჩარევის უფლებამო-
სილება.10 სასამართლო არ უნდა შემოიფარგლოს ფორმალური
მიდგომით ან უარი განაცხადოს ნორმის გამოყენებაზე მისი განუ-
საზღვრელობის მოტივით. პირიქით, აუცილებელია მაქსიმალური
ძალისხმევა თუნდაც ხარვეზიანი ნორმების კონსტიტუციისა და
ადამიანის უფლებათა შესაბამისად განმარტებისათვის. სასამარ-
თლო კონტროლი ერთგვარად აბალანსებს სამართლის ნორმების
განუსაზღვრელობას.11 საკონსტიტუციო სასამართლო გამოჰყოფს
სასამართლო ხელისუფლების როლს კანონთა განსაზღვრულობის
უზრუნველყოფაში, რასაც ის ასრულებს ნორმათა განმარტებითა

№1/3/407 გადაწყვეტილება საქმეზე, „საქართველოს ახალგაზრდა იურისტ-
თა ასოციაცია და საქართველოს მოქალაქე - ეკატერინე ლომთათიძე
საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ“, II-14; საქართველოს საკონსტი-
ტუციო სასამართლოს 2016 წლის 30 სექტემბრის №1/4/614,616 გადაწყვე-
ტილება საქმეზე, „საქართველოს მოქალაქეები – გიგა ბარათაშვილი და
კარინე შახპარონიანი საქართველოს თავდაცვის მინისტრის წინააღმდეგ“,
II-22.
9 Badura P., Staatsrecht. Systematische Erläuterung des Grundsatzes für die
Bundesrepublik Deutschland, 4, neu bearbeitete Auflage, München 2010,

377. Grzeszick B., Art. 20 und die allgemeine Rechtsstaatlichkeit, in: Maunz
Th., Dürig G. (Begr.), Grundgesetz Kommentar, Band III, München seit 1958,
58.
10 მაგალითად იხ.: BVerfGE 6, 32 (42); 21, 73 (78 ff.); Robbers, GG, Art. 20,
Rn. 2175.
11 Gärditz, GG, Art. 20, Rn. 227.
511
და კანონის გამოყენების სწორი და ერთგვაროვანი პრაქტიკის

ჩამოყალიბებით. მოაწესრიგებელი ურთიერთობების ფართო
სპექტრის გამო, კანონმდებლობაში შეიძლება არსებობდეს ხარვე-
ზები ან ვაკუუმი, რომელთაც სამართალშემფარდებელი აღმოფხვ-
რის კანონის ინტერპრეტაციისა და კანონის ან/და სამართლის ანა-
ლოგიის გამოყენებით. საკონსტიტუციო სასამართლოც აზრით,
მხოლოდ ამგვარი „..მიდგომა უზრუნველყოფს სამართლებრივ მო-
წესრიგებას დაქვემდებარებულ ურთიერთობათა სრულ სპექტრ-
თან მიმართებით მართლმსაჯულების განხორციელების გარანტი-
ას.“12 ამავდროულად, საერთო სასამართლოების შესაძლებლობე-
ბიც არაა შეუზღუდავი. თუ ნორმის შინაარსი ობიექტურად არ იძ-
ლევა სათანადო ინტერპრეტაციის საშუალებას, საერთო სასამარ-
თლომ უნდა შეაჩეროს საქმის განხილვა და წარდგინებით მიმარ-
თოს საკონსტიტუციო სასამართლოს ნორმის კონსტიტუციურო-
ბასთან დაკავშირებით.
2. საკმარისი თუ ოპტიმალური განსაზღვრულობა?
აქტუალურია საკითხი, თუ როგორი უნდა იყოს ნორმის გან-

საზღვრულობის ხარისხი. ამ კუთხით ზოგადი მასშტაბის დადგენა
შეუძლებელია და გადამწყვეტი მნიშვნელობა ენიჭება კონკრეტუ-
ლი შემთხვევის სპეციფიკას.13 აუცილებელია იმ ურთიერთობის
თავისებურების გათვალისწინება, რასაც აწესრიგებს სადავო ნორ-
მა. აქედან გამომდინარე, განსაზღვრულობის მოთხოვნები შეიძ-
ლება განსხვავდებოდეს შესაბამისი ნორმით მოწესრიგებული ურ-
თიერთობის ტიპის მიხედვით.14

№2/1/598 გადაწყვეტილება საქმეზე, „საქართველოს მოქალაქე ნუგზარ
კანდელაკი საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ“, II-31.
13საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს 2008 წლის 30 ოქტომ-
ბრის №2/3/406,408 გადაწყვეტილება საქმეზე, „საქართველოს სახალხო

დამცველი და საქართველოს ახალგაზრდა იურისტთა ასოციაცია საქარ-
თველოს პარლამენტის წინააღმდეგ“, II-37.
14 საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს 2017 წლის 29 დეკემბ-
რის №3/7/679 გადაწყვეტილება საქმეზე, „შპს სამაუწყებლო კომპანია
512
განსაზღვრულობის პრინციპის ზოგადი დეფინიციის ან მასშ-

ტაბების არარსებობა არ ნიშნავს, რომ შეუძლებელია მისი ძირი-
თადი სტანდარტების იდენტიფიცირება.15 პირველ რიგში, სამარ-
თლის ნორმის ადრესატებს უნდა ჰქონდეთ მისი მართებულად გა-
გების შესაძლებლობა. ადამიანს უნდა შეეძლოს საკუთარი სამარ-
თლებრივი მდგომარეობის არსის გარკვევა, ქცევის მისადაგება
სამართლის მოთხოვნებთან და მისი სამართლებრივი შედეგების
განჭვრეტა.16
ნორმის შინაარსის მართებულ გაგებას უდიდესი მნიშვნელობა
აქვს მისი გამოყენებისა და შეფარდების პროცესში. უმეტესწილად
ამ დროს გვევლინება ნორმის განუსაზღვრელობა ძირითადი უფ-
ლებების ხელყოფის მიზეზად. საკონსტიტუციო სასამართლო მარ-
თებულად აკეთებს აქცენტს იმაზე, რომ განსაზღვრულობის პრინ-
ციპი მოითხოვს სამართლებრივი მდგომარეობის ნათლად და გასა-
გებად ჩამოყალიბებას არა მხოლოდ მოქალაქეებისათვის, არამედ
სასამართლოებისა და ადმინისტაციული ორგანოებისათვის.17 სა-

15 Loladze B., Das Rechtsstaatsprinzip in der Verfassung Georgiens und in
der Rechtsprechung des Verfassungsgerichts Georgiens, Postdam, 2014,

334.
16 საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს 2007 წლის 26 ოქტომბ-
რის №2/2-389 გადაწყვეტილება საქმეზე, „საქართველოს მოქალაქე მაია

ნათაძე და სხვები საქართველოს პარლამენტისა და საქართველოს პრე-
ზიდენტის წინააღმდეგ“, II-6; საქართველოს საკონსტიტუციო სასამარ-
თლოს 2007 წლის 26 დეკემბრის №1/3/407 გადაწყვეტილება საქმეზე,
„საქართველოს ახალგაზრდა იურისტთა ასოციაცია და საქართველოს
მოქალაქე - ეკატერინე ლომთათიძე საქართველოს პარლამენტის წინააღმ-
დეგ“, II-11; საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს 2008 წლის 30
ოქტომბრის №2/3/406,408 გადაწყვეტილება საქმეზე, „საქართველოს სა-
ხალხო დამცველი და საქართველოს ახალგაზრდა იურისტთა ასოციაცია
საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ“, II-36; საქართველოს საკონსტი-
ტუციო სასამართლოს 2013 წლის 14 მაისის №2/2/516, 542 გადაწყვეტი-
ლება საქმეზე, „საქართველოს მოქალაქეები – ალექსანდრე ბარამიძე, ლა-
შა ტუღუში, ვახტანგ ხმალაძე და ვახტანგ მაისაია საქართველოს პარლა-
17 შეადარე მაგ.: საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს 2007
წლის 2 ივლისის №1/2/384 გადაწყვეტილება საქმეზე, „საქართველოს მო-
513
მართალშემფარდებელი კანონმდებლის მხრიდან საჭიროებს

მკაფიო ინსტრუქციებს უფლებებში ჩარევის საფუძვლების, მიზ-
ნების, წესისა და ინტენსოვობის თაობაზე, რათა თავიდან ავიცი-
ლოთ უფლებების თვითნებური შეზღუდვა.18
ნორმა უნდა იყოს განსაზღვრული საკმარისად და არა ოპტი-
მალურად ან მაქსიმალურად.19 ხშირ შემთხვევაში, რეგულირების
საგნის თავისებურების გამო, ნორმის ოპტიმალური განსაზღვრუ-
ლობის მიღწევა ობიექტურად შეუძლებელია. არ არის აუცილე-
ბელი, რომ ყველა ნორმა გასაგები იყოს ნებისმიერისათვის. მისი
სწორად გაგება უნდა შეეძლოს საშუალო ინტელექტუალური შე-
საძლებლობის ადამიანს მაინც. საკონსტიტუციო სასამართლოს
შეუძლებლად მიაჩნია საკანონმდებლო რეგულირებისას ყველა
ბუნდოვანების a priori თავიდან აცილება. ამასთან, ის ხაზს უსვამს,
რომ კანონმდებელმა ნათლად უნდა ჩამოაყალიბოს სულ ცოტა ძი-
რითადი იდეა, თავისი ნება და მიზნები მაინც.20 გადამეტებულმა
განსაზღვრულობამ ზოგჯერ ნეგატიური შედეგი შეიძლება გამო-
იღოს, მაგალითად ვერ მოხერხდეს ნორმის ძირითადი უფლებების
ქალაქეები – დავით ჯიმშელეიშვილი, ტარიელ გვეტაძე და ნელი დალალი-

შვილი საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ“, II-26; საქართველოს
საკონსტიტუციო სასამართლოს 2014 წლის 8 ოქტომბრის №2/4/532,533
გადაწყვეტილება საქმეზე, „საქართველოს მოქალაქეები - ირაკლი
ქემოკლიძე და დავით ხარაძე საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ“,
II-27.
18 საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს 2016 წლის 30 სექ-
ტემბრის №1/4/614, 616 გადაწყვეტილება საქმეზე, „საქართველოს მოქა-

ლაქეები – გიგა ბარათაშვილი და კარინე შახპარონიანი საქართვე-ლოს
თავდაცვის მინისტრის წინააღმდეგ“, II-23.
19 Grzeszick, GG, Art. 20 (Die allgemeine Rechtsstaatlichkeit), Rn. 61; Kunig
Ph., Der Rechtsstaat, in: Badura P., Dreier H. (Hrsg.), Festschrift 50 Jahre
Bundesverfassungsgericht, Zweiter Band – Klärung und Fortbildung des Ver-
fassungsrechts, Tübingen 2001, 421 (440).
20 საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს 2008 წლის 30 ოქტომბ-
რის №2/3/406,408 გადაწყვეტილება საქმეზე, „საქართველოს სახალხო

დამცველი და საქართველოს ახალგაზრდა იურისტთა ასოციაცია საქარ-
თველოს პარლამენტის წინააღმდეგ“, II-37.
514
შესაბამისი განმარტება და საფრთხე შეექმნას სამართლიანობის

მოთხოვნის დაცვას ცალკეულ შემთხვევებში.21
კანონის საკმარისი განსაზღვრულობის მნიშვნელოვანი კრიტე-
რიუმია ის, რომ მის შინაარსს საკანონმდებლო ხელისუფლების
მიერ მოსაწესრიგებელი საკითხები ფაქტობრივად არ უნდა გადაჰ-
ქონდეს სხვა ორგანოთა დისკრეციის სფეროში.22 ამ კრიტერიუმის
დაკმაყოფილება განსაკუთრებით საყურადღებოა საკანონმდებლო
ხელისუფლების მიერ აღმასრულებელი ხელისუფლებისათვის გარ-
კვეული საკითხების სამართლებრივი მოწესრიგების უფლებამო-
სილების დელეგირებისას. დელეგირების დამდგენი საკანონმდებ-
ლო ნორმების განუსაზღვრელობის პრობლემამ კოვიდის პან-
დემიის მართვისას მწვავედ იჩინა თავი, რაზეც სათანადო რეაგი-
რება არ ჰქონდა საკონსტიტუციო სასამართლოს.23 სამწუხაროდ,
მასაც მიუძღვის წვლილი პანდემიის მართვის პროცესის მკაფიო და
გამართული ჩარჩოს არარსებობაში, რაც არა მხოლოდ განსაზღვ-
რულობის პრინციპს არღვევს, არამედ სამართლებრივი უსაფრ-
თხოების სხვა მოთხოვნებსაც, მაგალითად ნდობის დაცვას, უქმნის
საფრთხეს.
განსაზღვრულობის ხარისხთან დაკავშირებით საკონსტიტუ-
ციო სასამართლოს პრაქტიკა თანამიმდევრული არ არის. 2007
წლის 26 დეკემბერის №1/3/407 გადაწყვეტილებაში საქმეზე „სა-
ქართველოს ახალგაზრდა იურისტთა ასოციაცია და საქართველოს
მოქალაქე - ეკატერინე ლომთათიძე საქართველოს პარლამენტის
21 Gassner U. M., Gesetzgebung und Bestimmtheitsgrundsatz, Zeitschrift für

Gesetzgebung, 37 (1996), 37 (41).
22 შეადარე: საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს 2009 წლის 6
აპრილის №2/1/415 გადაწყვეტილება საქმეზე, „საქართველოს სახალხო

დამცველი საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ“, II-41; Gärditz, GG,
Art. 20, Rn. 227; Hesse K., Bedeutung der Grundrechte, in: Benda E., Mai-
hofer W., Vogel H.-J. (Hrsg.), Handbuch des Verfassungsrechts der Bun-
desrepublik Deutschland, Teil 1, 2, neu bearbeitete und erweiterte Auflage,
Berlin/New York 1995, 127 (155).
23 დაწვრილებით იხ.: ლოლაძე ბ., ძირითადი უფლებების შეზღუდვის დე-
ლეგირების სტანდარტები და საკონსტიტუციო სასამართლოს პრაქტიკა

COVID-19-ის პირობებში, კორკელია კონსტანტინე (რედ.), ადამიანის
უფლებათა დაცვა და კოვიდ-19-ის პანდემია, თბილისი 2021, 109-136.
515
წინააღმდეგ“ სასამართლომ ფაქტობრივად მოითხოვა ნორმის ოპ-

ტიმალური განსაზღვრულობა. მან ორიენტირება მოახდინა ნორ-
მის განსაზღვრულობის იმ ხარისხზე, რაც ცალსახად გამორიც-
ხავდა კონსტიტუციური უფლების დარღვევის თუნდაც ერთეულ
შემთხვევას.24 სასამართლო მივიდა იმ დასკვნამდე, რომ სადავო
ნორმა არ შეესაბამებოდა განსაზღვრულობის პრინციპის, რადგა-
ნაც მისი გონივრული განმარტების ერთი ვერსია არაკონსტიტუ-
ციური იყო.25 ეს მიდგომა პრაქტიკაში რთულად რეალიზებადია,
რადგანაც მოითხოვს ნორმის გამოყენების ყველა შესაძლო ვარიან-
ტის ამომწურავ ანალიზს. გარდა ამისა, იზღუდება იმის შესაძლებ-
ლობა, რომ სადავო ნორმა დარჩეს ძალაში, მაგრამ განიმარტოს ძი-
რითადი უფლების შესაბამისად.26 აღსანიშნავია, რომ ამავე გადა-
წყვეტილებაში საკონსტიტუციო სასამართლო ავითარებს საპირის-
პირო მოსაზრებასაც და აცხადებს: „ნორმის ბუნდოვანება მისი
არაკონსტიტუციურობის ზღვარზე არ გადის მანამ, სანამ მისი
გონივრული განმარტება იურიდიული მეთოდოლოგიით შესაძლე-
ბელია ისე, რომ საკმარისი დამაჯერებლობით ცხადი და თვალსაჩი-
ნო გახდეს ამ ნორმით მოწესრიგებული ურთიერთობების ნამდვი-
ლი არსი.“27
2015 წლის 15 სექტემბრის №3/2/646 გადაწყვეტილებაში საქმე-
ზე „საქართველოს მოქალაქე გიორგი უგულავა საქართველოს
პარლამენტის წინააღმდეგ“ საკონსტიტუციო სასამართლომ განა-
ცხადა, რომ კონსტიტუციას არ შეესაბამებოდა ნორმა, რომელიც
იძლეოდა ისეთი განმარტების შესაძლებლობა, რაც ძირითად უფ-

რის №1/3/407 გადაწყვეტილება საქმეზე, „საქართველოს ახალგაზრდა
იურისტთა ასოციაცია და საქართველოს მოქალაქე - ეკატერინე ლომ-
თათიძე საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ“, II-11.
25 იქვე, II-30.

335.

იურისტთა ასოციაცია და საქართველოს მოქალაქე - ეკატერინე ლომთა-
თიძე საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ“, II-16.
516
ლებას არღვევდა.28 2016 წლის 30 სექტემბრის №1/4/614, 616

გადაწყვეტილებაში საქმეზე „საქართველოს მოქალაქეები – გიგა
ბარათაშვილი და კარინე შახპარონიანი საქართველოს თავდაცვის
მინისტრის წინააღმდეგ“ საკონსტიტუციო სასამართლომ მოითხო-
ვა ნორმის განსაზღვრულობის ისეთი მაღალი ხარისხი, „რომ მისი
გამოყენების საფუძველზე, ცალსახად გამოირიცხოს კონსტიტუ-
ციური უფლების დარღვევის შემთხვევა“.29
განსაზღვრულობის ხარისხთან დაკავშირებით საკონსტიტუ-
ციო სასამართლოს მკაცრი მიდგომის ძირითადი საფუძველი სავა-
რაუდოდ არის სკეპტიკური მოლოდინი, რომ საერთო სასამარ-
თლოები და სხვა ორგანოები სათანადოდ არ გაითვალისწინებენ სა-
დავო ნორმის მის მიერ შეთავაზებულ კონსტიტუციასთან შესაბა-
მის განმარტებას. სასამართლო მოქმედებს ძირითადი უფლებების
დაცვისა და სამომავლოდ მათი დარღვევების პრევენციის ინტე-
რესებში. სადავო ნორმის კონსტიტუციასთან შესაბამისი განმარ-
ტება და მისი ძალაში დატოვება საკმარისი არ არის იმ პირობებში,
როდესაც საკონსტიტუციო სასამართლოს არ გააჩნია ინდივიდუ-
ალური სამართლებრივი აქტებისა და საერთო სასამართლოების
გადაწყვეტილებების კონსტიტუციურობის კონტროლის უფლება-
მოსილება, რაც მეტ გარანტიებს შექმნიდა ადმინისტრაციული ორ-
განოებისა და საერთო სასამართლოების მიერ ნორმის კონსტიტუ-
ციასთან შესაბამისი ინტერპრეტაციის გამოყენების კუთხით.
განსაზღვრულობის სტანდარტების გამკაცრებას აქვს ის
ნაკლი, რომ არაკონსტიტუციურად ცხადდება და ძალას კარგავს
ნორმა, როდესაც შესაძლებელია მისი მოქმედების გაგრძელება
კონსტიტუციასთან შესაბამისი განმარტების პირობით. მოვლენა-
თა ამგვარი განვითარების თავიდან აცილება შესაძლებელია სადა-

რის №3/2/646 გადაწყვეტილება საქმეზე, „საქართველოს მოქალაქე გი-
ორგი უგულავა საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ“, II-43.
რის №1/4/614,616 გადაწყვეტილება საქმეზე, „საქართველოს მოქალაქე-

ები – გიგა ბარათაშვილი და კარინე შახპარონიანი საქართველოს თავდა-
ცვის მინისტრის წინააღმდეგ“, II-26.
517
ვო ნორმის კონკრეტული ნორმატიული შინაარსის არაკონსტიტუ-

ციურად ცნობის ინსტიტუტის გამოყენებით. ის იძლევა ნორმის
კონკრეტული განმარტების, ნორმატიული შინაარსის არაკონსტი-
ტუციურად ცნობის შესაძლებლობას.30 ამ დროს ნორმა აგრძელებს
მოქმედებას იმ ნორმატიული შინაარსის გამოკლებით, რაც არა-
კონსტიტუციურია. ნორმატიული შინაარსის არაკონსტიტუციუ-
რად ცნობის შესახებ მიეთითება გადაწყვეტილების სარეზოლუ-
ციო ნაწილში, რაც აადვილებს საკონსტიტუციო სასამართლოს
პოზიციის აღქმას გადაწყვეტილების ადრესატების მხრიდან.
3. განსაზღვრულობის მოთხოვნები კონკრეტულ შემთხვევებში
განსაზღვრულობის პრინციპის მოთხოვნების სიმკაცრე კონ-

კრეტულ შემთხვევაში დამკიდებულია იმაზე, თუ რა ინტენსივობით
ზემოქმედებს ნორმა პირებზე და რა თავისებურებით ხასიათდება
მის მიერ მოწესრიგებული ურთიერთობა.31 მკაცრ შეფასებას ექ-
ვემდებარება ძირითადი უფლების შემზღუდველი ნორმა, განსა-
კუთრებით − იმ ნაწილში, რომელიც შეზღუდვის წინაპირობებს ად-
გენს.32 ის უნდა იყოს საკმარისად განსაზღვრული როგორც

31 BVerfGE 86, 288 (311), 93, 213 (238); 102, 254 (337); 109, 133 (188); 110,
33 (55); Gärditz, GG, Art. 20, Rn. 227; Jarass H. D., Kommentar zum Art. 20
GG, in: Jarass H. D., Pieroth B., Grundgesetz für die Bundesrepublik Deutsch-
land. Kommentar, 12. Auflage, München 2012, Rn. 59. Kunig P., Das Rechts-
staatsprinzip, 1986, 421 (440). Papier/Möller, Das Bestimmtheitsgebot, 177
(187 f.); Robbers, GG, Art. 20, Rn. 2199.
32 BVerfGE 17, 306 (314 f); 41, 251 (266); Grzeszick, GG, Art. 20 (Die allge-
meine Rechtsstaatlichkeit), Rn. 65; Sachs M., Kommentar zum Art. 20 GG, in:
Sachs M. (Hrsg.), Grundgesetz Kommentar, 6. Auflage, München 2011, Rn.
128.
518
შინაარსისა და რეგულირების საგნის, ასევე მიზნისა და მოქმე-

დების მასშტაბების მიხედვით.33
ძირითადი უფლების შინაარსის კონსტიტუციით დასაშვებ
ფარგლებში განსაზღვრისათვის საკონსტიტუციო სასამართლო
მოითხოვს ზუსტი, მკაფიო, არაორაზროვანი და განჭვრეტადი
ნორმების მიღებას. მას განსაზღვრულობა ნორმის კონსტიტუცი-
ურობის შეფასებისას ერთ-ერთ გადამწყვეტ კრიტერიუმად მი-
აჩნია.34 საკონსტიტუციო სასამართლო მართებულად აღნიშნავს,
რომ ბუნდოვან და ორაზროვან ნორმას არ შეუძლია ძირითად უფ-
ლებაში ჩარევის სრულფასოვანი, კონსტიტუციის შესაბამისი მო-
წესრიგება.35 „ნათელი უნდა იყოს უფლების შეზღუდვის მიზნები,
მისი საფუძვლები, ასევე განჭვრეტადი უნდა იყოს ის შედეგებიც,
რომლებიც შესაძლებელია უფლებაში ჩარევას მოჰყვეს.“36
ძირითად უფლებაში ჩარევა შეიძლება განხორციელდეს ფა-
რულადაც. ამგვარი შემთხვევების მომწესრიგებელმა ნორმამ გან-
საზღვრულობის განსაკუთრებით მაღალი სტანდარტი უნდა დააკ-
მაყოფილოს.37 საკონსტიტუციო სასამართლო გამორჩეულად მკაც-
რად მიუდგა იმ სადავო ნორმის განსაზღვრულობის შეფასებას,
რომელიც ითვალისწინებდა სატელეფონო და სხვა სახის ტექნიკუ-
33 BVerfGE 8, 274 (325); 80, 137 (161); Hofmann, GG, Art. 20, Rn. 85; Pa-
pier/Möller, Das Bestimmtheitsgebot, 177 (188); Sommermann K.-P., Kom-
mentar zum Art. 20 GG, in: Mangoldt H. v. (Begr.), Klein F., Starck Ch. (Hrsg.),
Kommentar zum Grundgesetz, Band 2, 6., vollständig neu bearbeitete
Auflage, München 2010, Rn. 291.
34 საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს 2007 წლის 26 დე-
კემბრის №1/3/407 გადაწყვეტილება საქმეზე, „საქართველოს ახალგაზრ-

და იურისტთა ასოციაცია და საქართველოს მოქალაქე - ეკატერინე
ლომთათიძე საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ“, II-11.
№2/1/415 გადაწყვეტილება საქმეზე, „საქართველოს სახალხო დამცველი

საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ“, II-41.
№1/2/503,513 გადაწყვეტილება საქმეზე, „საქართველოს მოქალაქეები –

ლევან იზორია და დავით-მიხეილი შუბლაძე საქართველოს პარლამენტის
37 BVerfGE 100, 313 (359 f., 372); 110, 33 (53 f.); Grzeszick, GG, Art. 20 (Die
allgemeine Rechtsstaatlichkeit), Rn. 65.
519
რი საშუალებებით წარმოებული შეტყობინების ხელშეუხებლობის

უფლებაში ფარულ ჩარევას. მან ამგვარი მიდგომა რამოდენიმე
მიზეზით ახსნა. პირველ რიგში სასამართლომ გამოჰყო უფლების
შეზღუდვის ფარული ბუნება. გარდა ამისა, პირი არ მონაწილე-
ობდა იმ სასამართლო პროცესში, სადაც წყდებოდა მის მიმართ
ოპერატიულ-სამძებრო ღონისძიების ჩატარების აუცილებლობის
საკითხი და მოკლებული იყო შესაძლებლობას, თავიდან აეცილები-
ნა სახელმწიფოს გადამეტებული ჩარევა მის უფლებაში. გართუ-
ლებული იყო მესამე პირთა ინტერესების დაცვაც, რომლებიც ფა-
რული კონტროლის ობიექტები ხდებოდნენ იმ პირებთან კომუნი-
კაციისას, რომელთა მიმართაც ხორციელდებოდა ოპერატიულ-
სამძებრო ღონისძიება. საკონსტიტუციო სასამართლომ მოიშვე-
ლია ადამიანის უფლებათა ევროპული სასამართლოს პოზიციაც
საქმეზე „კოპი შვეიცარიის წინააღმდეგ“,38 რომლის მიხედვითაც
მოსმენები და სატელეფონო საუბრების კონტროლის სხვა ფორ-
მები, როგორც პირადი ცხოვრებისა და კორესპონდენციის თავის-
უფლებაში სერიზული ჩარევა, უნდა ეფუძნებოდენ განსაკუთ-
რებით ზუსტ კანონს.39 მოგვიანებით, 2012 წლის 29 თებერვლის
№2/1/484 გადაწყვეტილებაში საქმეზე „საქართველოს ახალგაზრ-
და იურისტთა ასოციაცია” და საქართველოს მოქალაქე თამარ
ხიდაშელი საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ“ საკონსტიტუ-
ციო სასამართლომ განაცხადა, რომ ოპერატიულ-სამძებრო ღო-
ნისძიების ჩატარების კომპეტენციის მომწესრიგებელი ნორმების
განსაზღვრულობას ხარიხსი „..არ უნდა ქმნიდეს მისი არაერთგვა-
როვანი ინტერპრეტაციის შედეგად ადამიანის უფლების დარღვე-
ვის თუნდაც მცირე საფრთხეს.“40
38 ადამიანის უფლებათა ევროპული სასამართლოს 1998 წლის 25 მარტის

გადაწყვეტილება საქმეზე, „კოპი შვეიცარიის წინააღმდეგ“, პარა. 72.

იურისტთა ასოციაცია და საქართველოს მოქალაქე - ეკატერინე ლომ-
თათიძე საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ“, II-13.
ლის №2/1/484 გადაწყვეტილება საქმეზე, „საქართველოს ახალგაზრდა
520
განსაზღვრულობის მაღალი სტანდარტი მოქმედებს ასევე სის-

ხლის და საპოლიციო სამართლის ნორმების მიმართ, რაც იმითაა
განპირობებული, რომ მათი გამოყენება ხშირად გულისხმობს
მძიმე ჩარევას ადამიანის უფლებებში. საკონსტიტუციო სასამარ-
თლო პოზიციით, საპოლიციო ფუნქციის დამდგენი ნორმები, რომ-
ლებიც ძირითადი უფლების შეზღუდვას იწვევს, განსაზღვრუ-
ლობის განსაკუთრებით მკაცრ მოთხოვნებს უნდა აკმაყოფილებ-
დეს და მკაფიოდ იყოს გაწერილი პოლიციის უფლებამოსილებები,
მათი საფუძვლები და განხორციელების წინაპირობები.41 სისხლის
სამართლის საპროცესო კოდექსის ნორმებთან დაკავშირებით სა-
კონსტიტუციო სასამართლო აცხადებს, რომ ისინი „...უნდა იყოს
მაქსიმალურად ცალსახა და გასაგები, რათა არ იძლეოდეს მათი
ორაზროვანი განმარტების შესაძლებლობას.“42 2016 წლის 18
აპრილის №2/1/631 გადაწყვეტილება საქმეზე „საქართველოს
მოქალაქეები – თეიმურაზ ჯანაშია და გიული ალასანია საქართვე-
ლოს პარლამენტის წინააღმდეგ“ საკონსტიტუციო სასამართლომ
კვლავ ხაზი გაუსვა სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსის
ნორმათა განსაზღვრულობის მკაცრ სტანდარტს. მის პოზიციით,
ამ ნორმათა განსაზღვრულობის ხარისხი უნდა გამორიცხავდეს
„...სამართალშემფარდებლის მხრიდან მანიპულირების და თვით-
ნებობის შესაძლებლობას, რაც განსაკუთრებით მნიშვნელოვანია
სისხლის სამართალწარმოებაში მონაწილე პირთა უფლებების და
თავისუფლებების დასაცავად.“43
იურისტთა ასოციაცია” და საქართველოს მოქალაქე თამარ ხიდაშელი


42 საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს 2003 წლის 29 იანვრის
№2/3/182, 185, 191 გადაწყვეტილება საქმეზე, „საქართველოს მოქალაქე-

ები ფირუზ ბერიაშვილი, რევაზ ჯიმშერიშვილი და საქართველოს სახალხო
დამცველი საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ“, 1.
№2/1/631 გადაწყვეტილება საქმეზე, „საქართველოს მოქალაქეები – თე-
521
განსაზღვრულობის მოთხოვნები, კერძო სამართლის სფეროში,

მისი სპეციფიკიდან გამომდინარე, შედარებით მსუბუქია. კერძოსა-
მართლებრივი ურთიერთობების მონაწილეთა ავტონომიურობის
ხარისხი გაცილებით მაღალია სხვა სამართლებრივი ურთიერთო-
ბების მონაწილეებთან შედარებით. ეს ურთიერთობები ხასიათდება
მრავალფეროვნებით და მათი რეგულირება მოითხოვს ნორმათა
მოქნილობის მაღალ ხარისხს. საკონსტიტუციო სასამართლოს შე-
უძლებლად მიაჩნია სახელმწიფოს მიერ იმ ურთიერთობების დეტა-
ლურად მოწესიგება, რომელთა შინაარსისა და ფარგლების გან-
საზღვრა კერძო პირების გადაწყვეტილებაზეა დამოკიდებული. მი-
სი აზრით, „..ხისტი მიდგომა მნიშვნელოვნად გაართულებდა სა-
ხელშეკრულებო ურთიერთობებს და მრავალმხრივ შეაფერხებდა
საზოგადოების განვითარებას.“44
4. განუსაზღვრელი სამართლებრივი
ცნებები და ზოგადი დათქმები
კანონმდებლობა ხშირად იყენებს განუსაზღვრელ სამართლებ-

რივ ცნებებსა45 და ზოგად დათქმებს.46 ისინი, ზოგადი შინარსიდან
გამომდინარე, იძლევა ფართო სივრცეს განმარტებისათვის. ერთი
მხრივ, სამართალს უნდა ჰქონდეს დინამიურად ცვალებადი ურთი-
ერთობების მოწესრიგების შესაძლებლობა. მეორე მხრივ, სამარ-
იმურაზ ჯანაშია და გიული ალასანია საქართველოს პარლამენტის


45 მაგალითად, „საჯარო სამსახურის შესახებ“ კანონის მე-8 მუხლიდან
გამომდინარე, საჯარო მოსამსახურე ვალდებულია თავისი სამსახურებ-

რივი უფლებამოსილება განახორციელოს „საჯარო ინტერესების“ დაცვის
საფუძველზე.
46 მაგალითად, სამოქალაქო კოდექსის 316-ე მუხლის მე-2 ნაწილის
თანახმად, თავისი შინაარსისა და ხასიათის გათვალისწინებით ვალდებუ-

ლება შეიძლება ყოველ მხარეს აკისრებდეს მეორე მხარის უფლებებისა და
ქონებისადმი „განსაკუთრებულ გულისხმიერებას“.
522
თლის ბუნოდვანებისა და ორაზროვნების გამო არ უნდა შეიქმნას

სახელმწიფო ორგანოთა მხრიდან თვითნებობის მომეტებული
საფრთხე. აქედან გამომდინარე, განსაზღვრულობის პრინციპის
სწორად გამოყენებას განუსაზღვრელი სამართლებრივი ცნებებისა
და ზოგადი დათქმების მიმართ დიდი მნიშვნელობა აქვს სათანადო
ბალანსის დაცვისა და რისკების პრევენციისათვის.
განუსაზღვრელი სამართლებრივი ცნებებისა და ზოგადი
დათქმების გამოყენება a priori არ ეწინააღმდეგება განსაზღვ-
რულობის პრინციპს. ეს შეეხება სამართლის ნებისმიერ დარგს,
მათ შორის სისხლის სამართალსაც.47 საკონსტიტუციო სასამარ-
თლოს ზოგადი ნორმების არსებობა აუცილებლად მიაჩნია მოქნი-
ლი სამოქალაქოსამართლებრივი წესრიგის არსებობისათვის.48
სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსის იმ ნორმის კონსტიტუ-
ციურობაზე მსჯელობისას, რაც ითვალისწინებდა დანაშაულის ჩა-
დენაში ეჭვმიტანილი პირის დაკავებას მისი მიმალვის შესაძლებ-
ლობის არსებობისას, საკონსტიტუციო სასამართლომ აღნიშნა,
რომ კანონმდებელი ვერ დაადგენდა გონივრული ეჭვის წარმოქმ-
ნის შემთხვევებისა და იმ მონაცემების ამომწურავ ჩამონათვალს,
რაც შეიძლება საფუძვლად დადებოდა მას. მთავარი იყო კანონით
ზოგადი კრიტერიუმების განსაზღვრა, რომლის საფუძველზეც შე-
საძლებელი იქნებოდა კონკრეტულ შემთხვევაში იმის გარკვევა,
რამდენად ქმნიდა ესა თუ ის მონაცემი გონივრული ეჭვის საფუძ-
ველს.49 საკონსტიტუციო სასამართლო მოქნილი ტერმინების გა-
მოყენების საჭიროებას ხედავს საპოლიციო სამართალშიც, რათა
47 შეადარე მაგ.: BVerfGE 92, 1 (12); 96, 68 (97 f.); Robbers, GG, Rn. 2146,
2204.


523
რეგულაცია იყოს პრაქტიკულად გამოყენებადი და „..ნორმა მოერ-

გოს სხვადასხვა წინასწარ განუსაზღვრელ გარემოებებს.“50
სამართლებრივი ცნებებისა და ზოგადი დათქმების შემთხვე-
ვაში განსაზღვრულობის პრინციპი დაცულია, თუ მათი დაზუსტება
და სანდო ინტერპრეტაცია შესაძლებელია განმარტების ტრადიცი-
ული მეთოდების გამოყენებით.51 საკონსტიტუციო სასამართლოს
განმარტებით, კანონის ბუნდოვანება თავისთავად არ ნიშნავს მის
არაკონსტიტუციურობას, თუ ის „განმარტების სხვადასხვა მეთო-
დოლოგიის გამოყენებით იძლევა მისი შინაარსის განსაზღვრის შე-
საძლებლობას.“52 სასამართლო სამართლებრივი ურთიერთობის
ზოგადი ნორმით მოწესრიგებას და მხოლოდ მის ბუნდოვანებაზე
აპელირებას არ თვლის სადავო ნორმის არაკონსტიტუციურად
ცნობის თვითკმარ საფუძვლად.53
საკონსტიტუციო სასამართლო ნორმათშემფარდებლისაგან მო-
ითხოვს განმარტების ისეთი მეთოდის გამოყენებას, „..რომელიც
ყველაზე ნათლად და ობიექტურად ხსნის როგორც ნორმის არსს,
ისე მისი მოქმედების ფარგლებს.“54 ნორმა განუსაზღვრელად შეიძ-

51 BVerfGE 90, 1 (16 f.); 92, 365 (409 f.); 117, 71 (111 f.); 118, 168 (188);
Loladze B., Das Rechtsstaatsprinzip in der Verfassung Georgiens und in der

Rechtsprechung des Verfassungsgerichts Georgiens, Postdam 2014, 338;
Robbers, GG, Art. 20, Rn. 2204; Sachs, GG, Art. 20, Rn. 127.
№2/1/631 გადაწყვეტილება საქმეზე, „საქართველოს მოქალაქეები – თე-

იმურაზ ჯანაშია და გიული ალასანია საქართველოს პარლამენტის წინა-
აღმდეგ“, II-17, 18.

მენტის წინააღმდეგ“, II-51, 52.
54 საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს 2009 წლის 13 მაისის
№1/1/428,447,459 გადაწყვეტილება საქმეზე, „საქართველოს სახალხო

დამცველი, საქართველოს მოქალაქე ელგუჯა საბაური და რუსეთის ფედე-
რაციის მოქალაქე ზვიად მანია საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ“,
II-18.
524
ლება ჩაითვალოს, თუ მიუხედავად განმარტების ყველა მეთოდის

მოსინჯვისა, გაურკვეველია მისი ნამდვილი შინაარსი, ასევე რო-
დესაც არსი გასაგებია, თუმცა გაუგებარია ნორმის მოქმედების
ფარგლები.55
საკონსტიტუციო სასამართლოსათვის მიუღებელია, როდესაც
ნორმის ზოგადი ფორმულირება სამართალშეფარდების პროცესში
უკონტროლო გამოყენების საშუალებას იძლევა და მისი შინაარსის
გაგება მთლიანად არის დამოკიდებული სამართალშემფარდებლის
მიხედულებაზე.56 სასამართლოს პოზიციით, ზოგადი ტერმინების
გამოყენებისას კანონმდებლის ნება უნდა იყოს საკმარისად მკა-
ფიო, „..რათა გამოირიცხოს სამართალშემფარდებლის მიერ მისი
არასწორი ინტერპრეტაცია და თვითნებობის ალბათობა, რისი
კანონზომიერი შედეგიც იქნება უფლების დარღვევა.“57
5. სასამართლო გადაწყვეტილებებისა
და ადმინისტრაციული აქტების განსაზღვრულობა
განსაზღვრულობის პრინიპი, ნორმების გარდა, ინდივიდუა-

ლურ-სამართლებრივ ადმინისტრაციულ აქტებზეც ვრცელდება.58
საკმარისად განსაზღვრული და შემოფარგლული უნდა იყოს რო-
გორც ადმინისტრაციული აქტის გამოცემის ნორმატიული საფუძ-
ველი,59 ასევე აქტის შინაარსი.60 სამეცნიერო ლიტერატურაში გა-
ვრცელებული მოსაზრების მიხედვით, ინდივიდუალური აქტების
განსაზღვრულობის ხარისხი გამკაცრებულ მოთხოვნების უნდა
55 იქვე, II-19.
ლის №1/1/186 გადაწყვეტილება საქმეზე, „საქართველოს მოქალაქე გიორ-
გი წაქაძე საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ“.

იურისტთა ასოციაცია და საქართველოს მოქალაქე - ეკატერინე ლომთა-
თიძე საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ“, II-26.
58 შეადარე მაგ.: Robbers, GG, Art. 20, Rn. 2137.
59 Grzeszick, GG, Art. 20 (Die allgemeine Rechtsstaatlichkeit), Rn. 67;
Robbers, GG, Art. 20, Rn. 2157 ff.

60 Jarass, GG, Art. 20, Rn. 61.
525
აკმაყოფილებდეს, რადგანაც ისინი შეეხება კონკრეტულ შემთხვე-

ვებს და წარმოადგენს აღსრულების საფუძველს.61 ეს მიდგომა გა-
მართლებულია, რადგანაც ძირითად უფლებებში უშუალო ჩარევა,
როგორც წესი, სწორედ ინდივიდუალური აქტებით ხდება.62
განსაზღვრული უნდა იყოს და სამართლებრივი მდგომარეობის
მკაფიოდ აღქმის შესაძლებლობას იძლეოდეს სასამართლოების
გადაწყვეტილებები, განსაკუთრებით − მათი სარეზოლუციო ნაწი-
ლი.63 ამასთანავე, თუ სამოტივაციო ნაწილი და გადაწყვეტილების
ratio decidendi ბუნდოვნადაა ჩამყალიბებული, იზრდება სასამარ-
თლო გადაწყვეტილების არასწორად გაგებისა და აღსრულების
საფრთხე. მაგალითად, თუ სასამართლო მიიჩნევს, რომ ინდივიდუ-
ალური ადმინისტრაციულ-სამართლებრივი აქტი გამოცემულია სა-
ქმისათვის არსებითი მნიშვნელობის გარემოების გამოკვლევისა და
შეფასების გარეშე, იგი უფლებამოსილია სადავო საკითხის გადა-
უწყვეტლად ბათილად ცნოს ის და დაავალოს ადმინისტრაციულ
ორგანოს, ამ გარემოებათა გამოკვლევისა და შეფასების შემდეგ
გამოსცეს ახალი აქტი.64 თუ შესაბამისი გადაწყვეტილების სამო-
ტივაციო ნაწილში მკაფიოდ არ მიეთითა საქმისათვის არსებითი
მნიშვნელობის მქონე რა გარემოებებია გამოსაკვლევი და შესაფა-
სებელი, იქმნება იმის დიდი ალბათობა, რომ გადაწყვეტილების
აღსრულება სათანადოდ არ მოხდეს და დავა კვლავ სასამართლოში
დაბრუნდეს. ეს აზიანებს მხარეთა ინტერესებს და ზრდის სასამარ-
თლო ხელისუფლების გადატვირთვის ხარისხს.
სასამართლოებსა და ადმინისტრაციულ ორგანოებს კანონის
ფარგლებში აქვთ თავისუფალი მოქმედების სფერო.65 ეს შესაძ-
ლებლობა პარალელურად გაზრდილ პასუხისმგებლობასაც გუ-
61 Grzeszick, GG, Art. 20 (Die allgemeine Rechtsstaatlichkeit), Rn. 68;

Robbers, GG, Art. 20, Rn. 2208; Sachs, GG, Art. 20, Rn. 130.

341.
63 იქვე.
64 საქართველოს ადმინისტრაციული საპროცესო კოდექსის 32-ე მუხლის
მე-4 ნაწილი.
65 Robbers, GG, Art. 20, Rn. 2185.
526
ლისხმობს. მაგალითად, სასამართლოს ფართო დისკრეცია აქვს გა-

ნუსაზღვრელი სამართლებრივი ცნების ინტერპრეტაციისას, თუმ-
ცა ეს განმარტება გაცილებით ნათელი და გასაგები უნდა იყოს,
ვიდრე შესაბამისი ცნების დამდგენი ნორმა.66
საკონსტიტუციო სასამართლოს შესაძლებლობები სასამარ-
თლო გადაწყვეტილებებისა და ადმინისტრაციული აქტების გან-
საზღვრულობის კონტროლის კუთხით შეზღუდულია. მიუხედავად
ამისა პრაქტიკაში მაინც ვხვდებით მის მოსაზრებებს ამ საკითხთან
დაკავშირებით. მაგალითად, საკონსტიტუციო სასამართლოს პო-
ზიციით, საერთო სასამართლომ ისე უნდა განმარტოს ნორმა, რომ
პირისათვის ნათლად იყოს გასაგები, თუ რომელი ქმედების გამო
დაეკისრება მას სისხლისსამართლებრივი პასუხისმგებლობა.67
სამართლებრივი სახელმწიფო თავის მოქალაქეებს გასაგები უნ-

და ესაუბრებოდეს. ერთი მხირვ, ის მოითხოვს კანონების მოთხოვ-
ნათა შესრულებას, თუმცა მეორე მხრივ, ნომოკრატიული იდეის
განხორციელების წინაპირობაა, რომ სამართალი განსაზღვრული
და გასაგები იყოს.68 შეიძლება ითქვას, რომ ეს გარემოება კარგად
აქვს გათვითცნობიერებული საკონსტიტუციო სასამართლოს, რო-
მელიც, მიუხედავად გარკვეული ხარვეზებისა, დიდ ყურადღებას
უთმობს განსაზღვრულობის პრინციპს და ძირითადად სწორად ეს-
მის მისი არსი. ამასთანავე, სახელმწიფო აქტების განსაზღვრუ-
ლობაზე ზედამხედველობა მხოლოდ საკონსტიტუციო სასამარ-
თლოს პრეროგატივა არ არის. ამ საკითხს სათანადო ყურადღება
66 Kunig P., Das Rechtsstaatsprinzip, 1986, 396. Papier H., Möller J., Das
Bestimmtheitsgebot, 1997, (192).

68 მაგ.: Kunig P., Das Rechtsstaatsprinzip, 1986, 396. Papier H., Möller J.,
Das Bestimmtheitsgebot, 1997, 177 (181 f.).
527
უნდა მიაქციოს როგორც კანონმდებელმა, ასევე ადმინისტრაცი-

ულმა ორგანოებმა და საერთო სასამართლოებმა.
528
გიორგი გოგიაშვილი
სასამართლო და წესრიგი
„ხელისუფლების შტოთაგან სასამართლო

ხელისუფლების საქმიანობა ყველაზე
ძნელად ექვემდებარება ახსნას...“
უორენ ე. ბურგერი
აშშ-ს უზენაესი სასამართლოს

თავმჯდომარე 1969 – 1986 წლებში
მოსამართლის მისია. მოსამართლის მისია, რომელიც დიდწი-

ლად დამოკიდებულია კონკრეტული ქვეყნის იდეოლოგიურ და ის-
ტორიულ კონტექსტზე, ერთგვაროვანი არ არის ყველა იურიდიულ
სისტემებში. კოდიფიკაციის თანამედროვე ტენდენციების საწინა-
აღმდეგოდ ბრიტანული მართლმსაჯულება კვლავინდებურად ეყრ-
დნობა პრეცედენტის დოქტრინას (case law), ინგლისელი მოსამარ-
თლის ფუნქციები მიმართულია იქითკენ, რომ მსგავსი საქმეების
გადაწყვეტისას გაითვალისწინოს პრეცედენტები და საჭიროების
შემთხვევაში შესაძლოა მოუწიოს ახალი წესის შექმნამაც (legal
rule), რომელიც თავის მხრივ გახდება სამოდელო მომდევნო საქმე-
ებისათვის. ასე იქმნებოდა საუკუნეების მანძილზე „საერთო სამარ-
თალი“ ვესტმინსტერის სამეფო სასამართლოების მიერ. უზენაესი
სასამართლოს (Supreme court of Judicature), ასევე ლორდთა
პალატის გადაწყვეტილებები ფლობენ სავალდებულო პრეცედენ-
ტის ძალას: ქვემდგომმა იურისდიქციებმა უნდა მისდიონ მას და
დაიცვან წესები რომლებიც ჩამოყალიბებულია მათში (stare
decisis).
თანამედროვე პირობებში კონტინენტური სისტემა გასაშუალო-
ებულ კონცეფციას ირჩევს პოზიტივიზმის თეორიასა (lex scripta)
და პრეცედენტის დოქტრინას (lex non scripta) შორის. სამართლის
ნორმის განმარტების ეგზეგეტური მეთოდი (მთელი სამართალი
ჩატეულია წერილობით კანონში, პრაქტიკოსმა იურისტმა კი, თავის
მხრივ, უნდა მოიძიოს იგი და ბოლომდე მიყვეს კანონმდებლის
529
ნებას), რომელიც გაბატონებული იყო დიდი ხნის განმავლობაში,

და რომლის საფუძველიცაა კანონის ტექსტზე მკაცრი მიჯაჭვუ-
ლობა, სერიოზული კრიტიკის საგანი გახდა. მთელ მსოფლიოში
უფრო და უფრო ხშირად გაისმის მოსამართლეთა ხმა სხვადასხვა
მხრიდან, რომლებიც ახალ ფუნქციასა და როლს ითვისებენ სა-
ხელმწიფო სისტემაში. ამასთანავე, უნდა ითქვას რომ ჰიპერაქ-
ტიული სასამართლო ხელისუფლება მაინც არ წარმოადგენს ნორ-
მას ხელისულების დანაწილების სისტემაში.
ბრიტანეთისაგან განსხვავებით, სადაც პრეცედენტული სამარ-
თალი დომინირებულია სამართლის წყაროთა სისტემაში, აშშ-ის
პრაქტიკულ იურისპრუდენციაში თანაბარ როლს თამაშობს კანონ-
მდებლობაც (statute law), ასევე, ფედერალურ სტრუქტურას თავი-
სი კორექტირება შეაქვს stare decisis გამოყენებაში. რომანულ-
გერმანულ სისტემაში ხელისუფლების დანაწილების დოგმატიკის
მიუხედავად, კანონი მაინც არ არის მთელი სამართალი, თანამედ-
როვე პირობებში უკვე შეუძლებელია იმ ფაქტის სადავოდ გახდა
რომ სასამართლოებიც ახორციელებენ სამართლის შემქმნელის
ფუნქციას. საფრანგეთის სამოქალაქო კოდექსის მეოთხე მუხლის
მიხედვით, „მოსამართლე რომელიც უარს იტყვის საქმის განხილ-
ვაზე, კანონის ხარვეზის, გაუგებრობის ან არასრულყოფილების
(არასაკმარისობის) გამო, შესაძლოა მიეცეს პასუხისგებაში მართლ-
მსაჯულების განხორციელებაზე უარის თქმისათვის.“ ამასთანავე,
სამოქალაქო კოდექსის მეხუთე მუხლში დაზუსტებულია მოსამარ-
თლის თვისუფლების ფარგლებიც, „მოსამართლემ უნდა მოახდი-
ნოს საკუთარი გადაწყვეტილების მოტივაცია ნორმატიულ აქტზე
მითითებით და არ უნდა შემოიფარგლოს უკვე განხილულ საქმე-
ებზე მიღებული გადაწყვეტილებებით (პრაქტიკით)”.
პოზიტივიზმის ნორმატივისტული იდეალიზმი წარმოშვა ნაპო-
ლეონის სამოქალაქო კოდექსის მიღებით გამოწვეულმა ეიფორიამ,
რომელმაც შემდგომ თანდათანობით დაკარგა პოზიციები, მასთან
ერთად დაიკარგა სამართლის უხარვეზობის რწმენაც. ევროპული
სამართლებრივი აზრის მიმართება XX საუკუნის დასაწყისიდან
აღინიშნება იუსტიციის როლისა და საზღვრების მნიშვნელოვანი
გაფართოებით როგორც თეორიულ, ასევე პრაქტიკულ ჭრილში, ეს
530
იგრძნობა დოქტრინალური წარმოდგენების ცვლილებითაც Rechts-

staat-ის (სამართლებრივი სახელმწიფო) კლასიკურ იდეას ენაცვ-
ლება Justizstaat (მოსამართლეთა სახელმწიფო), მოსამართლე
ტრანსცედენტული სამართლებრივი ნორმების განმმარტებლის
როლიდან მოიაზრება, როგორც სამართლებრივი ნორმების შემქმ-
ნელი.
Stare decisis. Stare decisis ტრადიციული კონცეფცია გულის-
ხმობს ორ მომენტს:
1. ფაქტიური სიტუაციები განმეორებადია;
2. მოსამართლე „სწორად“ მოქმედებდა წინათ.
პრეცედენტის დოქტრინის მოითხოვს, რომ მსგავსი საქმეები
მსგავსად იქნას გადაწყვეტილი, ამასთანავე, ქვემდგომი სასამარ-
თლოს გადაწყვეტილებები შესაბამისობაში უნდა იყოს ზემდგომი
ინსტანციის სასამართლოების გადაწყვეტილებებთან. ეს წესი და-
ცული უნდა იყოს არა მხოლოდ საერთო სისტემის (Common law)
ქვეყნებში, არამედ მას მისდევენ კონტინენტური სამართლის ქვეყ-
ნებიც. საქართველოს სამოქალაქო სამართლის საპროცესო კო-
დექსის 391-ე მუხლი, რომელიც საერთოა ადმინისტრაციული პრო-
ცესისთვისაც, განსაზღვრავს საკასაციო საჩივრის დასაშვებობის
საფუძვლებს: საკასაციო საჩივარი დასაშვებია თუ კასატორი და-
ასაბუთებს რომ სააპელაციო სასამართლოს გადაწყვეტილება გან-
სხვავდება მსგავს სამართლებრივ საკითხზე საქართველოს უზენა-
ესი სასამართლოს მანამდე არსებული პრაქტიკისაგან. უზენაესი
სასამართლოს დიდი პალატის გადაწყვეტილებები შესასრულებ-
ლად სავალდებულოა თავად უზენაესი სასამართლოსა და ყველა
ქვემდგომი სასამართლოებისათვის. სასამართლო პრაქტიკას გა-
აჩნია სისწორის საკუთარი კრიტერიუმი („Richtigkeit“), რომელიც
გულისხმობს სამართალურთიერთობის მონაწილეთათვის იურიდი-
ულ განსაზღვრულობასა და განჭვრეტადობას, ამ კრიტერიუმს გა-
მოიმუშავებს თავად პრაქტიკა. ამგვარად, სასამართლო გადაწყვე-
ტილება სწორია მაშინ, თუ არსებობს საფუძველი იმისა ვამტკი-
ცოთ, რომ სხვა მოსამართლეც გადაწყვეტდა ზუსტად ისევე, ამას-
თან გამოთქმა „სხვა მოსამართლე“ გამოხატავს ემპირიულ ტიპს
თანამედროვე იურიდიულად განათლებული და მიუკერძოებელი
531
მოსამართლისა. ამასთანავე, როგორც რუპერტ გროსი შენიშნავს,

განსაზღვრება ზემდგომი ინსტანციის სასამართლოების გადაწყვე-
ტილებების დაცვის შესახებ ზედმეტად ლაკონიურია, რამდენადაც
არ შეიცავს მითითებას იმაზე, რომ ერთადერთი ნაწილი სასა-
მართლო გადაწყვეტილებისა რომელიც დაცული უნდა იქნას ქვედა
ინსტანციის სასამართლოების მიერ არის მხოლოდ Ratio decidendi
(გადაწყვეტილების არსი), ხოლო გადაწყვეტილების დანარჩენ ნა-
წილს Obiter dictum სავალდებულო ხასიათი არ გააჩნია, ანუ არა არ-
სებითია სხვა საქმებისათვის.1
Ratio decidendi-საქმის გადაწყვეტის წესი, რომლის გარეშეც ეს
საქმე სხვაგვარად იქნებოდა გადაწყვეტილი. უემბოს მეთოდის მი-
ხედვით, ჯერ ვახდენთ საქმის გადაწყვეტის ზოგადი წესის ჩამო-
ყალიბებას, შემდეგ კი ვცვლით და ვიყენებთ მას რევერსული მნიშვ-
ნელობით, თუ სასამართლო ამ წესის გამოყენებით იგივე გადა-
წყვეტილებამდე მაინც მივიდოდა, მაშინ ირკვევა, რომ ეს წესი
სრულიადაც არ არის პრეცედენტული მნიშვნელობის, ხოლო უარ-
ყოფითი შედეგის მიღებისას ის ნამდვილად წარმოადგენს პრეცე-
დენტს. დოქტორი გუთჰარტი იყენებს პრეცედენტის გამოვლენის
სხვა წესს: პრეცედენტი განისაზღვრება იმ ფაქტების შეფასების
გზით, რომლებიც მოსამართლეს ამ საქმის გადაწყვეტისათვის არ-
სებითი მიაჩნია. ყველა სხვა სასამართლო, რომელიც დაკავში-
რებულია ამ პრეცედენტთან უნდა მივიდეს ანალოგიურ შედეგამდე
თუ მის განსახილველ საქმეში სხვა ახალი ფაქტები არ გამოვლინ-
დება.2
ამგვარად, გუდჰარტის მეთოდის მიხედვით, სასამართლო გადა-
წყვეტილებაში Ratio decidendi გამოვლენისათვის გავდივართ ორ
სტადიას, პირველ რიგში, გამოვავლენთ ფაქტებს, რომლებიც მო-
სამართლეს საქმისათვის არსებითი მნიშვნელობის მიაჩნია და ის
მეთოდი, რომლითაც შევაფასეთ ეს ფაქტები. დასკვნები რომლე-
ბიც გამომდინარეობს ისეთი ფაქტებისგან, რომელთა არსებობაც
1 Cross R., Precedent in English Law, Fellow of Magdalen College, Oxford,

1961.
2 The Ratio Decidendi of a Case, Modern Law Reviev, Volume 22, March
1959, 2.
532
სასამართლოს მიერ არ ყოფილა დადგენილი, არ შეიძლება შემ-

დგომ ქმნიდნენ პრინციპს. რთული კატეგორიის საქმეებს შეიძ-
ლება გააჩნდეს რამდენიმე Ratio decidendi, იმ პირობით რომ მათ
საქმის გადაწყვეტისათვის არ გააჩნიათ სუბსიდიარული ხასიათი,
რომლებიც ემსახურებიან სხვა ძირითადი პრინციპის მხარდაჭერას
და ისინი აუცილებელია დავის გადაწყვეტისათვის არა იმ თვალ-
საზრისით რომ იგივე შედეგამდე შეუძლებელი იყო სხვა გზით
მისვლაც, არამედ გადაწყვეტის ეს გზა იყო უცილობელი და რომ
არა იგი ეს გადაწყვეტილება სხვაგვარი იქნებოდა.3
ჰ. ჰარტისა და რ. დვორკინის დებატები გაიმართა სამართლის
სისტემური მთლიანობის შესახებ. ჰარტის მტკიცებით სამართლს
გააჩნია ღია ტექსტურა, რომელიც ვერ მოიცავს აბსოლუტურად
ყველაფერს. ამიტომ რთულ შემთხვევებში მოსამართლე თავად
ქმნის ახალ უფლებებსა და ვალდებულებებს გამოაქვს რა გადა-
წყვეტილება საკუთარი მიხედულებით. დვორკინის თანახმად, რო-
დესაც დგება საკითხი უფლებებსა და ვალდებულებებზე, იურის-
ტები მიმართავენ გარკვეულ სტანდარტს რომელიც არ არის მოცე-
მული ნორმაში, მაგრამ გამოხატულია „პრინციპებისა“ და „სტრა-
ტეგიის“ სახით. პრინციპი განსაზღვრავს ნორმას, ხოლო სტრატე-
გია კი მიზანს. სასამართლოში გეზი ყოველთვის აღებული უნდა
იქნას პრინციპებზე და არა სტრატეგიაზე. დვორკინი არ ეთანხმება
თავის ოპონენტს ჰარტს და მიაჩნია რომ სამართალი წარმოადგენს
უხარვეზო მთლიანობას, რომელსაც სიცარიელე არ გააჩნია, მოსა-
მართლე მხოლოდ ამტკიცებს უფლებებსა და ავალდებულებებს,
რომლებიც იმპლიციტურად უკვე მოცემულია პრინციპებში და მას
არ უწევს მათი ახლიდან შექმნა. დვორკინი ქმნის „სწორი პასუხის“
თეორიას ჰარტის „ღია ტექსტურის“ წინააღმდეგ. ის მიიჩნევს რომ
სამართალი ყოველთვის შეიცავს სწორ პასუხს რთული საქმეების
გადასაწყვეტად, რამდენადაც მოსამართლე დაკავშირებულია
3Cross R., Precedent in English Law, Fellow of Magdalen College, Oxford,

1961.
533
პრინციპებთან მას არ გამოაქვს გადაწყვეტილება საკუთარი მიხე-

დულებით.4
მოსამართლე დემოკრატიულ სახელმწიფოში. ისრაელის უზენა-
ესი სასამართლოს თავმჯდომარის არონ ბარაკის გახმაურებულ
წიგნში − „სასამართლო დემოკრატიულ სახელმწიფოში“, სასამარ-
თლო ტირანია გაიგივებულია სასამართლო ხელისუფლების მისი-
ასთან ძველბერძნული გაგებით, როგორც ძალაუფლების გამოყე-
ნება ხალხის სასიკეთოდ, თუმცა იმგვარად, როგორც მას მიაჩნია
ეს მიზანშეწონილად. ბარაკი მოსამართლეს ადარებს დირიჟორს,
რომელმაც უნდა უზრუნველყოს სინქრონირება და კოორდინაცია
როგორც მუსიკოსმა ქვეყნის სამართლებრივ სისტემაში.5
უნდა ითქვას რომ, არონ ბარაკმა იგივე გზა გაიარა ისრაელის
სამართლებრივი სისტემის განვითარებაში, რაც ჯონ მარშალმა
დასახა პრეცედენტულ გადაწყვეტილებაში მერბერი მედისონის
წინააღმდეგ, ბარაკი თავისი გადაწყვეტილებით მივიდა იმ დასკვ-
ნამდე, რომ ძირითად კანონებს გააჩნიათ უზენაესი ძალა და ამი-
ტომ შესასრულებლად სავალდებულოა ყველას მიერ, მათ შორის
მომდევნო მოწვევის ქნესეტის წევრების მიერაც.6
არონ ბარაკი, რომელმაც 27-წლიანი გზა გაიარა ისრაელის
უზენაესი სასამართლოს თავმჯდომარეობამდე, სვამს რიტორი-
კულ შეკითხვას, „კარგი მოსამართლე ვარ კი მე?“, რომლის პასუხ-
საც წიგნის შემდგომი სამასი გვერდი ეთმობა. ის რომ უზენაესი
სასამართლოს თავმჯდომარე ამგვარ კითხვას უსვამს საკუთარ
თავს თავისი კარიერის დასასრულს, შეიძლება მკითხველს უცნაუ-
რადაც მოეჩვენოს, მაგრამ ბარაკს ეს არჩევანი არ მიაჩნია შემ-
თხვევითობად. წიგნში „სასამართლო დემოკრატიულ სახელმწი-
ფოში“ ის აანალიზებს თავის გამოცდილებას და გვთავაზობს სამო-
სამართლო ფილოსოფიის საკუთარ სისტემას. რაში მდგომარეობს
მოსამართლის როლი თანამედროვე დემოკრატიულ სახელმწიფო-
ში? ბარაკი ამბობს, რომ მის მიერ შემოთავაზებული სამოსამარ-
4 Culver K., Leaving the Hart–Dworkin debate, The University of Toronto Law
Journal, 2001.
5 Barak A., The Judge in a Democracy, Prinston, 2006.
6 Marbury v. Madison, US Supreme Court, 1803, 137.
534
თლო ფილოსოფია მჭიდროდ დაკავშირებულია თავისივე ქვეყნის

სამართლებრივ, პოლიტიკურ და სოციალურ-ეკონომიკურ კონ-
ტექსტთან. უფრო მეტიც, ეს ფილოსოფია ვერ ჩამოყალიბდებოდა
უფრო ადრე და ვერ დარჩება უცვლელი ასი წლის შემდეგაც. წიგ-
ნის ცენტრალური დეფინიცია − „დემოკრატია“ სცდება პოლიტი-
კური დემოკრატიის საზღვრებს, რომელსაც ბარაკი ფორმალურს
უწოდებს და მოიცავს მატერიალურ დემოკრატიას, კერძოდ, კონს-
ტიტუციონალიზმის ძირითად პრინციპებს: ხელისუფლების დანა-
წილების პრინციპს, სამართლის უზენაესობას, სასამართლოს და-
მოუკიდებლობას, ადამიანის უფლებებს, რაც განსაზღვრავს „დე-
მოკრატიის შინაგან მორალს“.7
მოსამართლის როლი მდგომარეობს ორი მნიშვნელოვანი ამო-
ცანის შესრულებაში: პირველია სამართალსა და საზოგადოებას
შორის დაშორების აღმოფხვრა, მეორეა კონსტიტუციისა და დემო-
კრატიის დაცვა. ამ მისიის შესრულება კი შეუძლებელია დოქტრი-
ნალური და პრაქტიკული ინსტრუმენტების შექმნის გარეშე, როგო-
რიცაა სამართლის ნორმის განმარტების საკითხი, პროპორციუ-
ლობა და ბალანსირება, განსაკუთრებული ადგილი უკავია სამო-
სამართლო მიხედულების მოდელს. არონ ბარაკი აყალიბებს საერ-
თო სამართლისათვის დამახასიათებელი „რთული“ და „იოლი“ საქ-
მეების კატალოგს (easy and hard cases) და სასამართლო მიხედუ-
ლებას განიხილავს რთული საქმეებისათვის იმანენტურად, ე.ი. რო-
დესაც სამართალი არ იძლევა ცალსახა პასუხს დავის გადაწყვე-
ტისას. არონ ბარაკი მიიჩნევს რომ, ამგვარი საქმეების განხილვი-
სას მოსამართლემ უნდა მიმართოს „მიხედულების“ კონცეფციას.
მოსამართლემ უნდა გააკეთოს არჩევანი ყველა შესაძლო ვარიანტს
შორის და ამასთანავე, ეს არჩევანი ვერ იქნება მთლიანად თავისუ-
ფალი შეზღუდვებისაგან. სამართლებრივი სისტემის ზოგადი პრინ-
ციპები, მოქმედი სამართალი, პრეცედენტები, ინტერესთა შეპი-
რისპირება ზეგავლენას ახდენენ ამ დროს მოსამართლის პოზიციის
ჩამოყალიბებაზე. ახალგაზრდა დემოკრატიებში, სადაც სისტემა
არ არის საბოლოოდ ჩამოყალიბებული და პრეცედენტები არ არის
7 Barak A., The Judge in a Democracy, Prinston, 2006.
535
მრავალრიცხოვანი, აქ „მიხედულებას“ უფრო მეტი არეალი გა-

აჩნია. საბოლოოდ, სასამართლო მიხედულება განხილულია, რო-
გორც „კარგი მოსამართლის“ საქმიანობისათვის დამახასიათებელი
თვისება.
მოსამართლე უნდა მოქმედებდეს სახელმწიფო მართლწესრი-გის
საზღვრებში. კანონების კონსტიტუციურობის შემოწმება შე-
საძლებელი ხდება, რამდენადაც მოსამართლის ძალაუფლება გა-
მომდინარეობს უმაღლესი კონსტიტუციური სტატუსის სუვერენი-
ტეტიდან და არა პოლიტიკური სუვერენიტეტიდან.
ფრანგი კონსტიტუციონალისტის მორის ორიუს თვალსაზრი-
სით, მოსამართლე არის პოზიტიური სამართლის ორგანო, და ის
როგორც უფლებამოსილია გააბათილოს ადმინისტრაციული აქტე-
ბი, როდესაც ისინი კანონს ეწინააღმდეგება, ამგვარადვე შეუძლია
მას უარი თქვას კანონის გამოყენებაზე, როდესაც ისინი კონსტი-
ტუციის საწინააღმდეგოა. ის კონსტიტუციურ იუსტიციას განიხი-
ლავს, როგორც სასამართლო ხელისუფლების ბუნებით განვითა-
რებას. სამოსამართლო საკონსტიტუციო კონტროლი არ მოითხოვს
ამისათვის მაინცა და მაინც ცალკე სპეციალური ორგანოს შექმნას,
რამდენადაც საბოლოო ჯამში ყოველი მოსამართლე ამა თუ იმ
ზომით მაინც ახორციელებს მას. პოლიტიკური კანონების შეფა-
სებით, სასამართლო გადის თავისი საზღვრებიდან და თამაშობს
როგორც პოლიტიკური აქტიორი, ამიტომაც, ეს უკანსკნელი არ
შეიძლება განვიხილოთ როგორც ნორმა, სასამართლო უნდა დარ-
ჩეს მხოლოს „ნეგატიური კანონმდებლის როლში“.8
სახელმწიფოს როგორც კორპორატიული ინსტიტუტის იდეა, ხე-
ლისუფლების სუვერენიტეტთან ერთად გულისხმობს მოქალაქეთა
ავტონომიას, რომელიც დაცული უნდა იქნას ამ სახელმწიფოს მი-
ერ. ამ თავისუფლების ზომა დამოკიდებულია ამ ინსტიტუტის იდე-
იდან, რომლიდანაც დგინდება ბალანსი მოქალაქეთა ავტონომიასა
და სუვერენულ ხელისუფლებას შორის. იმ შემთხვევაში თუ ასეთი
ბალანსი არ არის დაცული, სახელმწიფო როგორც სოციალური
8 Ориу М., Основы публичного права/пер. С фр. Пашуканиса E.,

Челяповой H., Москва, 2013.
536
ორგანიზაცია თავის ძალაუფლებას განახორციელებს არა ამ ინს-

ტიტუტის იდეის რეალიზაციისათვის და იგი შეწყვეტს სამარ-
თლიან ინსტიტუტად აღქმას და ამით კარგავს სამართლებრივ
სტატუსსაც. სახელმწიფოს სამართლებრივი იდეა, არა მხოლოდ
რაიმე მიზანია, არამედ თავად ამ სახელმწიფოს მიზნობრივი სა-
ფუძველია, იგი არის სტარტეგია, რომლის ძალითაც და რომლის-
თვისაც არსებობს ეს ინსტიტუტი.
საბოლოოდ, მორის ორიუს თვალსაზრისით, მოსამართლის მი-
სიაა იყოს სამართლიანი ბალანსის სადარაჯოზე და არ მიიღოს პო-
ლიტიკური გადაწყვეტილებები, რომლებიც შეცვლის კონსტიტუ-
ციასა და მართლწესრიგს. მ. ორიუს ინსტიტუციონალიზმის თე-
ორიის მიხედვით, მოსამართლე ჩაშენებეულია კონკრეტულ ინსტი-
ტუციონალურ წესრიგში, რომელიც აწესებს მისთვის შეზღუდ-
ვებსაც. ინსტიტუციონალიზმის ამ ფორმაში არ ხდება მოსამარ-
თლის გამოყვანა ამ წესრიგიდან, იმგვარად რომ მივიჩნიოთ მო-
სამართლე ამ მართწესრიგის შემქმნელად, იგი მოქმედებს მხოლოდ
იმ საზღვრებში, რომელსაც ეს წესრიგი მისთვის განსაზღვრავს.9
სამართლის რეალისტური თეორია. მ. ორიუს მიერ ჩამოყალი-
ბებული ინსტიტუციონალიზმის თეორიის უარყოფას გვთავაზობს
პარიზის უნივერსიტეტის სამართლის თეორიისა და ანალიზის
ცენტრის დირექტორის მიშელ ტროპერის მიერ ჩამოყალიბებული
„სამართლის რეალისტური თეორია“. ეს თეორია ეყრდნობა სამ
ძირითად წანამძღვარს: 1. განმარტება ნებისგამოვლენის (და არა
შემეცნების) აქტია; 2. მისი ობიექტია ფორმულირებები და ფაქ-
ტები და არა ნორმები; 3. განმარტების განმახორციელებელი სუბი-
ექტები, აღჭურვილნი არიან სპეციფიური ძალაუფლებით.
ტროპერის მსჯელობით, იმისათვის რომ განიმარტოს კანონი
კანონმდებლის ჩანაფიქრის მიხედვით, მსჯელობა უნდა ავაგოთ
შემდეგი კონსტრუქციით: კანონის ნამდვილი არსი არის მისი ის
მნიშვნელობა, რომელიც კანონმდებელს გააჩნდა მხედველობაში,
მათ შორის მისი ყველა ის შედეგი, რომლებიც გონიერი მოქმედების
პირობებში უნდა ევარაუდა და თუნდაც იგი მას თავდაპირველ
9 იქვე.
537
სიტუაციაში რეალურად ვერც ვარაუდობდა და ყველა ის შედეგი,

რასაც ის გაითვალისწინებდა თუ კი ამისათვის ყურადღბას მი-
აქცევდა ამა თუ იმ კონკრეტულ ფაქტს. ამგვარად, კანონის მიხედ-
ვით განმარტება, ნებისმიერ შემთხვევაში კონსტრუირებული უნდა
იქნას. ამგვარად, ობიექტური განმარტება არ არსებობს არც კა-
ნონმდებლის ნებაში და არც მისგან დამოუკიდებლად, იგი დამოკი-
დებულია განმარტების მეთოდოლოგიასა და განმმარტებლის გა-
დაწყვეტილებაზე (ნებაზე). ტექსტის ერთადერთი მნიშვნელობა გა-
ნისაზღვრება მისი განმარტებით. მიშლ ტროპერის მტკიცებით,
განმარტებამდე ტექსტს არ გააჩნია მნიშვნელობა და არის ამ
მნიშვნელობის მინიჭების მოლოდინში, მისი ერთადერთი მნიშვნე-
ლობა განისაზღვრება განმარტებით.10
განმარტების ობიექტია ტექსტი ან ფაქტი. სამართლის რეალის-
ტური დოქტრინის თანახმად, განმარტება ნებისგამოვლენის აქ-
ტია, რომელიც ვრცელდება ფაქტებზეც და ტექსტზეც. ნორმა გან-
მარტებამდე არ არსებობს, არსებობს ტექსტი და ფაქტები, რომ-
ლებიც კანონმდებლის მიერ არის ფორმულირებული და ისინი გან-
მარტების პროცესში იძენენ ნორმის სტატუსს, რომლებსაც იგივე
იერარქია გააჩნით, რაც ფორმულირებებს, საიდანაც ისინი გამომ-
დინარეობენ.
ტექსტს განმარტება ესაჭიროება ყოველთვის, არა მხოლოდ
მაშინ როდესაც ის ბუნდოვანია. თუ კანონი შეიცავს ფორმუ-
ლირებას „აკრძალულია n“, გამოხატულება- n მისი მნიშვნელო-
ბიდან გამომდინარე შეიძლება ნიშნავდეს სხვადასხვა მოქმედებებს
n1, n 2. ამგვარად კანონი შეიცავს არა ერთ ნორმას, არამედ ბევრ
სხვადასხვა პოტენციურ ნორმას შესაბამისი განმარტების მიხედ-
ვით, განმარტებელს აქვს არჩვანი ამ სხვადასხვა ნორმებს შორის.
ნორმა თავდაპირველი მნიშვნელობით არ არის აღჭურვილი კონ-
კრეტული მნიშვნელობით. ტროპერის რეალისტური თეორიის მი-
ხედვით, განმმარტებელი განსაზღვრავს ნორმას, რომელსაც მხო-
ლოდ ფორმულირება გააჩნია. იგი იქმნება და იურიდიული სის-
10Troper M., Le Gouvernement des juges, mode d'emploi, PU Laval, 2007.

Troper M., Pour une théorie juridique de l'État, PUF, coll, „Léviathan“, 1994.
538
ტემის ნაწილი ხდება განმარტების პროცესში. კელზენისა და სხვა

მრავალრიცხოვანი მეცნიერების საწინააღმდეგოდ იურიდიული
ნორმა ვერ იქნება განმარტების ობიექტი, რამდენადაც გარკვეული
აზრის არსებობა წინ არ უსწრებს განმარტებას, იგი მისი თანმდევი
შედეგია. განმარტების ობიექტია მნიშვნელობის მატარებელი
ტექსტი ან ფაქტი.
მიშელ ტროპერის მიხედვით, ტექსტი ექვემდებარება გან-
მარტებას ყოველთვის და არა მხოლოდ როდესაც ის ბუნდოვანია,
რამდენადაც ტექსტის სიცხადე ან ბუნდოვანებაც თავისთავად შე-
ფასებისა და განმარტების საგანია. საბოლოო ჯამში ინტერპრე-
ტირებას განიცდის არა მხოლოდ ტექსტის შინაარსი, ასევე მისი
სტატუსიც. ე.ი. ტექსტუალურ ფორმულირებებს არ გააჩნიათ აზრი
მათ განმარტებამდე. ისინი აზრს იძენენ მხოლოდ განმარტების
შედეგად. არქიტექტურის სამსახურს შეუძლია უარი თქვას მშენებ-
ლობის ნებართვის გაცემაზე, თუ პროექტი არ ეწერება გარემოს
საერთო მონუმენტურ პერსპექტივაში. იმისათვის რომ შევამოწ-
მოთ უარის კანონიერება, სასამართლომ უნდა განსაზღვროს „მო-
ნუმენტური პერსპექტივის“ მნიშვნელობა ან უნდა შეაფასოს ამ გა-
რემოს რამდენად გააჩნია მონუმენტური პერსპექტივა. თუ იგი მე-
ორე გზას აირჩევს, მაშინ თვალსაჩინოა რომ იგი განმარტავს არა
ტექსტს, არამედ ახდენს ფაქტის კვალიფიკაციას.11
განმარტების შედეგები. განმარტების რეალისტური თეორიის
მიხედვით, მიშელ ტროპერი აკეთებს დასკვნას რომ საკონსტიტუ-
ციო სასამართლო პრინციპში გვევლინება კონსტიტუციის თანა-
დამფუძნებლად. საკონსტიტუციო სასამართლო თავისუფლად გან-
მარტავს კონსტიტუციას, რაც ხორციელდება არა მხოლოდ მოცე-
მული კონსტიტუციური ფორმულირების პირობებში, არამედ, ასე-
თის არარსებობის შემთხვევებშიც, როდესაც საკონსტიტუციო
კონტროლი აღჭურვილია ხელისუფლების მიერ შემუშავებული
კონსტიტუციური ცვლილებების ნამდვილობის შემოწმების უფლე-
11Troper M., Le Gouvernement des juges, mode d'emploi, PU Laval, 2007.

Troper M., Pour une théorie juridique de l'État, PUF, coll, „Léviathan“, 1994.
539
ბამოსილებით, ასეთ შემთხვევაში, იგი გვევლინება არა თანადამ-

ფუძნებლად, არამედ ნამდვილ დამფუძნებლად.
აუთენტურია ის განმარტება, რომელსაც იურიდიული სისტემა
უკავშირებს მნიშვნელოვან შედეგებს, რომელიც არ ექვემდებარე-
ბა სასამართლოს მიერ შემდგომ გადასინჯვას და რომლის შედე-
გებიც ხდება ტექსტის შემადგენელი ნაწილი. ასეთია უმაღლესი
ინსტანციის სასამართლოები, რომლის შედეგებიც საბოლოოა.
ავთენტური განმარტების სუბიექტი უფლებამოსილია გააფართო-
ვოს საკუთარი უფლებამოსილებაც, ეს იმ შემთხვევაში, როდესაც
მისი საფუძველია ტექსტი, რომელსაც ეს ორგანო აუთენტურად
განმარტავს. აშშ-ის უზენაესმა სასამართლომ 1803 წელს განმარტა
ამერიკული კონსტიტუცია, როგორც მისთვის კანონთა კონსტიტუ-
ციურობის შემოწმების უფლებამოსილების მიმნიჭებელი. საფრან-
გეთის საკონსტიტუციო საბჭომაც მსგავსი ნაბიჯი გადადგა 1971
წელს.
ეპისკოპოსი ჰოდლი: ის ვინც ფლობს წერილობითი ან და-
უწერელი სამართლის განმარტების აბსოლუტურ უფლებამოსი-
ლებას წარმოადგენს მის ნამდვილ შემოქმედს, მისი დანიშნუ-
ლებისა და მიზნების შემქმნელს, როგორსაც არ წარმოადგენს ის,
ვინც პირველმა ჩამოაყალიბა ან გააჟღერა შესაბამისი წესები. სა-
მართლის რეალისტური თეორიის პირობებში ყოველგვარ განმარ-
ტებას წინ უსწრებს ტექსტის მიღება „ოფიციალური“ საკანონმდებ-
ლო შტოსაგან. რადგანაც განმარტება თავისთავად გადაწყვე-
ტილებაა, მისი ობიექტია იმავე დონის ნორმის მიღება, რასაც წარ-
მოადგენს ფორმულირება, რომელიც განმარტებას ექვემდებარება.
საბოლოო ჯამში, ამ თეორიის თანახმად, სასამართლო ხელისუფ-
ლება ნაწილობრივ ახორციელებს საკანონმდებლო ხელისუფლე-
ბასაც.
540
იაკობ ჭეიშვილი
სამართლებრივი ფორმალიზმი,
როგორც მართლმსაჯულების თეორია
1. სასამართლო მართლმსაჯულების ფორმალისტური თეორია
სამართლებრივი ფორმალიზმი სათავეს იღებს როგორც ბუნე-

ბითი ასევე პოზიტივისტური სამართლიდან. ფორმალიზმი და სა-
მართლებრივი პოზიტივიზმი ორთავე სამართალს ხედავენ, რო-
გორც მეცნიერებას. დოქტრინაში პოზიტივიზმი არის თეორია კა-
ნონის მნიშვნელობის შესახებ, ხოლო ფორმალიზმი არის პოზი-
ტივისტური ახსნა იმის შესახებ, თუ როგორ ფუნქციონირებს სა-
მართლის სისტემა. ფორმალიზმზე, მნიშვნელოვანი გავლენა მოახ-
დინა ჯერემი ბენტამმა (1748-1832), რომელიც მომხრე იყო მოსა-
მართლეთა როლი შეემცირებინა უბრალო სამართლის ნორმის შემ-
ფარდებლამდე, რა დროსაც მოსამართლე ყოველგვარი „არასამარ-
თლებრივი ფაქტორების“ გავლენის გარეშე განმარტავდა სამარ-
თლის ნორმას.1
სიტყვა „ფორმალიზმის“ გულში დევს სამართლის ნორმებზე
დაყრდნობით სასამართლო მართლმსაჯულების განხორციელების
კონცეფცია. ფორმალიზმი არის მართლმსაჯულების გზა, რომლი-
თაც სამართლის ნორმები აღწევენ თავიანთ უზენაესობას. ფორმა-
ლიზმი ანვითარებს იდეას, რომ დაცული უნდა იყოს ის „ენობრივი
ძალა“, რომლითაც სამართლის ნორმაა დაწერილი. ამგვარად, სა-
მართლის ნორმის შეფარდებით აღსრულდება ის ამოცანები, რომ-
ლებიც კანონმდებლის სპეციფიკური ენობრივი ფორმულირებითაა
გადმოცემული.2
„ფორმალისტი“ შეიძლება აღვწეროთ, როგორც ვიწრო, კონსერ-
ვატიული, ცვლილებებისადმი მდგრადი, კაზუისტური, აღწერილო-
1 From a speech made by Prof. Langdell at the meeting of the Havard Law
School Association, November 5 1886.
2 Leiter B., Legal Formalism and Legal Realism: What Is the Issue?, University
of Chicago Public Law & Legal Theory Working Paper No. 320, 2010.
541
ბითი თვალსაზრისით არაზუსტი, მცდარი, ჯიუტი, ავტორიტა-

რული − მაგრამ ასევე მკაცრი, მოკრძალებული, დასაბუთებული,
ერთგული, თავშეკავებული.3
ფორმალიზმის მიზანია სამართლის ძირითადი პრინციპების
ფორმირება ერთიან სამართლის სისტემაში, რომლის გამოყენება
შესაძლებელი იქნება მექანიკურად, ამიტომაც სამართლებრივ
ფორმალიზმს ეწოდა „მექანიკური იურისპრუდენცია“.4 ფორმალის-
ტების განმარტებით, მოსამართლე უნდა შეიბოჭოს სამართლის
ნორმის ტექსტით დადგენილი შინაარსით, რაც ნიშნავს იმას, რომ
მოსამართლეები სამართლის ნორმის კრიტიკული შეფასებების შე-
საძლებლობას მოკლებულნი არიან.5 დოქტრინაში ფორმალიზმს
ასევე მოიხსენიებენ, როგორც „ავტონომიურ დისციპლინად“,6 იმის
გათვალისწინებით, რომ მოსამართლეები გადაწყვეტილების მიღე-
ბისას იზიარებენ მხოლოდ ფაქტებსა და კანონებს, მათთვის ისეთი
საკითხები, როგორიცაა მორალი და პოლიტიკა, მართლმსაჯუ-
ლების განხორციელებისას მიიჩნევა არარელევანტურად.78 ავს-
ტრიელი თეორეტიკოსი ჰანს კელზენი ავითარებს თავის თეორიას
სახელწოდებით „სამართლის წმინდა თეორია“, რომელიც დაფუძ-
ნებულია კონცეპტუალიზმზე და კანონის აბსტრაქტულ კონცეფ-
ციაზე.9 სწორედ აქ ჩნდება აზრი, რომ კანონი არის ნორმების
იერარქიული სტრუქტურა. ნორმის ფუნქციაა იმოქმედოს რო-
გორც „ადამიანის მოქმედების სტანდარტი“ და „როგორც ინტერ-
3 Posner R.A., Legal Formalism, Legal Realism, and the Interpretation of Stat-
utes and the Constitution, Case Western Reserve Law Review, Vol.37, No.2,
1986.
4 Schauer F., Formalism, The Yale Law Journal, Vol. 97, No. 4, 1988, 509-
548.
5 Kronman A.T., The Lost Lawyer: Failing Ideals of the Legal Profession, Har-
vard University Press, 1993, 171.

6 Posner R.A., How Judges Think, Harvard University Press, 2008, 42.
7 Leiter B., Legal Formalism and Legal Realism: What Is the Issue? Legal
Theory, Vol.16, No.2, 2010, 111-133.

8 Keating G.C., Legal Rationality and the Rule of Law, Princeton University,
1993, 42.
9 Kelsen H., The Pure Theory of Law, Translated by M. Knight, University of
California Press, 1967, 1.
542
პრეტაციის კურსი“ არის ფორმალისტური თეორიის ძირითადი

ამოსავალი წერტილი. კელზენმა ილუსტრაციისთვის განმარტა −
„სამართლის ნორმის გამოყენების ფორმალისტური მეთოდი შე-
ადარა სახაზავს მოცემული ობიექტის სიგრძის გასაზომად, სანამ
სახაზავი იქნება იგივე მოცემული ობიექტიც ყოველთვის იგივე
ზომის იქნება“.10 აღნიშნული კი უზრუნველყოფს სამართლის სტა-
ბილურობას და განჭვრეტადობას. როგორც ჩანს, კანონისადმი
კელზენის მიდგომა არის ფორმალისტური. სწორედ ასეთი კელ-
ზენისეული სამართლებრივი სიწმინდის გამო, პოზნერმა ფორმა-
ლიზმს უწოდა „სასამართლო მართლმსაჯულების ოფიციალური
თეორია“.11
ფორმალიზმი არის სასამართლო მართლმსაჯულების ერთ-ერთ
ყველაზე გავლენიანი და მნიშვნელოვანი თეორია, სადაც მნიშვნე-
ლობა ენიჭება კანონის წინასწარ განსაზღვრულობას და განჭვრე-
ტადობას, რაც თავის მხრივ უზრუნველყოფს საზოგადოებაში სტა-
ბილურობის განცდას;12 სამართლის ნორმის მიზანში გაწერილი
ფაქტები რაციონალურად უზრუნველყოფენ სამართლიანი გადა-
წყვეტილების განჭვრეტადობას, ამიტომაც ფორმალისტების გან-
მარტებით, ნებისმიერი რაციონალური და სამართლიანი მოსამარ-
თლე მიიღებს სამართლიან გადაწყვეტილებას სამართლის ნორმე-
ბის ფაქტებთან მიმართებით.13
ფორმალისტები, როდესაც განმარტავენ, მართლმსაჯულების
მეთოდს, რომლის მიხედვით მოსამართლეები გადაწყვეტილებებს
იღებენ ფაქტებზე შესაბამისი სამართლის ნორმების შეფარდებით,
გულისხმობენ იმას, რომ ისინი ცდილობენ გადაწყვიტონ სასამარ-
თლო დავები სამართლის ნორმებში არსებული ტერმინების გან-
საზღვრით, რათა მოიცვან ან გამორიცხონ საქმის ფაქტობრივი
10 იქვე.
11 Posner R.A., How Judges Think, Harvard University Press, 2008, 41.
12 Kairys D., Introduction, in: The Politics of Law, A Progressive Critique, Ed-
ited by D. Kairys, New York, 1982, l-2.

13 Schauer F., Formalism, The Yale Law Journal, Vol.97, No.4, 1988), 509-
548.
543
გარემოებები.14 ფორმალისტური არგუმენტაცია დედუქციური ხა-

სიათისაა და შეესაბამება დედუქციური ლოგიკის სილოგიზმის
სტრუქტურას,15 სადაც საქმის ფაქტობრივი გარემოებებისადმი სა-
მართლის პრინციპების შეფარდებითა და შემდგომ დედუქციური
სილოგიზმით, დასკვნის გამოტანით, მიიღება სასამართლო გადა-
წყვეტილება.16
ფორმალისტები ამტკიცებენ, რომ მოსამართლეები და სხვა სა-
ჯარო თანამდებობის პირები უფლებამოსილნი უნდა იყვნენ განა-
ხორციელონ მხოლოდ სამართლის ნორმის ტექსტის ინტერპრე-
ტაცია, რადგან სასამართლო ხელისუფლების აღჭურვა უფლება-
მოსილებით, განსაზღვრონ თუ რა უნდა იყოს კანონი, ვიდრე გან-
მარტონ ნორმის შინაარსი, არღვევს ხელისუფლებათა უფლებამო-
სილების გამიჯვნის პრინციპს. მათი შეხედულებით სასამართლო
ხელისუფლებამ არასოდეს არ უნდა განახორციელოს საკანონ-
მდებლო და აღმასრულებელი ხელისუფლების უფლებამოსი-
ლებები. ისინი ეწინააღმდეგებიან მოსამართლეთა უფლებამოსი-
ლებას, შეცვალონ კანონის შინაარსი საკუთარი შეხედულებების
განხორციელების მიზნით, რადგან აღნიშნული ძირს უთხრის კა-
ნონის უზენაესობას.17
ფორმალიზმის თეორიის მიხედვით, კანონის გამოყენების პრო-
ცესის პროგნოზირებადობა და სამართლებრივი სიზუსტე არიან
სამართლის სისტემის ყველაზე მნიშვნელოვანი ელემენტები. კერ-
ძოდ, სამართლის ნორმის ტექსტის ძირითად მნიშვნელობაზე ფო-
კუსირებით, სასამართლო ინტერპრეტაციისას უზრუნველყოფს
კანონმდებლების მოლოდინების იმ ყველაზე ხელშესახები მტკიცე-
14 Grey T.C., Langdell's Orthodoxy, University of Pittsburgh Law Review,

Vol.45, No.1, 1983, 3.
15 Posner R.A., The Jurisprudence of Skepticism, Michigan Law Review,
Vol.86, No.5, 1988, 831.

16 Posner, R.A., How Judges Think, Harvard University Press, 2008, 41.
17 Frederick Schauer, Formalism, The Yale Law Journal, Vol. 97, No. 4 (Mar.,
1988), pp. 509-548
544
ბულებების და იურიდიული მასალის წარმოჩენას, რომელიც ყვე-

ლაზე ხელმისაწვდომი და აღქმადია ფართო საზოგადოებისთვის.18
მხოლოდ საკანონმდებლო ორგანოს მიერ დამტკიცებული
ტექსტია კანონი, ხოლო პარლამენტის წევრების დასაბუთებულობა
კანონის მიზნისა და ფუნქციის შესახებ არა, რადგან სამართლის
ნორმის ტექსტია კანონის აღქმის წყარო. ამ თვალსაზრისით, უსა-
მართლო იქნებოდა გადაწყვეტილების დასაბუთების დაყრდნობა,
ისეთ წყაროებზე, როგორიცაა მაგალითად საკანონმდებლო ისტო-
რია, განმარტებითი ბარათი და ა.შ, როგორც კანონმდებლის გან-
ზრახვის ინდიკატორი (non quod voluit sed quod dixit).19 კანონმდებ-
ლების განზრახვა ან ნორმების მიზანი, არ არის ადვილად ხელ-
მისაწვდომი ფართო საზოგადოებისთვის და ამასთანავე, ისინი
მოწყვლადია სხვადასხვა ინტერპრეტაციებით. ფორმალისტები
ხაზს უსვამენ იმ გარემოებას, რომ სამართლებრივი ინტერპრე-
ტაციის მოპოვება სამართლის ნორმის ტექსტის გარდა სხვა წყა-
როდან, იწვევს მოქალაქეების წინაშე ისეთი ვალდებულებების და-
კისრებას, რის შესახებაც მათ არ იცოდნენ თავიანთი ქმედებების
განხორციელებამდე. ამრიგად, გადაწყვეტილების მიღების პრო-
ცესში საჯაროდ გამოქვეყნებული სამართლის ნორმის ტექსტის
გარდა სხვა საკითხების ჩართვა, შეიძლება ჩაითვალოს როგორც ex
post facto ვალდებულებების შექმნად, რაც აშკარად ეწინააღმდე-
გება კანონის უზენაესობას. ფორმალისტების შეხედულებით, პო-
ზიტივისტი მოსამართლე უნდა შეიბოჭოს მომწესრიგებელი ნორ-
მის ტექსტით, მაშინაც კი, თუ ამ ნორმის შეფარდება გამოიწვევს
არასამართლიანი გადაწყვეტილების მიღებას.20
მიუხედავად იმისა, რომ კანონმდებლობის ეტაპობრივად დახვე-
წისა და გაჯანსაღების ამოცანას საუკეთესოდ ასრულებენ სასა-
მართლოები, რადგან ისინი, საკანონმდებლო ორგანოებზე უფრო
18 Posner R.A., Legal Formalism, Legal Realism, and the Interpretation of

Statutes and the Constitution, Case Western Reserve Law Review, Vol.37,
No.2, 1986.
19 იქვე.
20 Stokes M., Formalism, Realism, and the Concept of Law, Law and Philoso-
phy, Vol.13, No.2, 1994, 115-159.
545
მჭიდრო კავშირში არიან სოციალურ, ეკონომიკურ და ტექნო-

ლოგიურ რეალობებთან, სამართლებრივი ფორმალიზმის თეორია,
სასამართლო ხელისუფლებას უზღუდავს შესაძლებლობას მონაწი-
ლეობა მიიღოს სამართლის განვითარების პროცესში. მათი გან-
მარტებით, სამართლის განვითარება არის საკანონმდბელო ხე-
ლისუფლების ამოცანა, ხოლო სასამართლოს მხრიდან სამართალი
შეიძლება იყოს პროგრესირებადი, მხოლოდ იმ შემთხვევაში, თუ
იგი იმოქმედებს კონკრეტული პრინციპების დაცვით, კერძოდ −
მოსამართლის როლი განიხილება მხოლოდ კანონის განმარტების
თვალსაზრისით და არა ანალიზის კუთხით.21
ფორმალისტები ხაზს უსვამენ სამართლის ნორმების ლეგიტი-
მურობისა და ავტორიტეტულობის მნიშვნელობას. ზოგადად, სა-
მართლის ნორმებს ახასიათებთ „ავტორიტეტულობა“ ორი მიზე-
ზით. პირველ რიგში, ისინი განასახიერებენ პოლიტიკური ფილო-
სოფიის და მთელი ღირებულებების კრებულს; მეორე რიგში, კანო-
ნები მიიღება კანონმდებლის მიერ, რომელსაც აქვს მათი ამოქმე-
დების უფლებამოსილება.22 მათი განცხადება, რომ ყველა ლეგიტი-
მური უფლებამოსილება მომდინარეობს კანონმდებლებისგან, არ
არის სიახლე, რადგან უმეტეს პოლიტიკურ და სამართლებრივ სის-
ტემებში არსებობს სამართლებრივი უფლებამოსილების ინსტიტუ-
ტი ან ინსტიტუტების ჯგუფი, რომლებსაც აქვთ კანონშემოქმე-
დობის ლეგიტიმაცია. ფორმალიზმი ამით ხაზს უსვამს იმ გარე-
მოებას, რომ სისტემაში უნდა არსებობდეს ერთადერთი ლეგიტი-
მური, პოლიტიკური ავტორიტეტის მქონე საკანონმდებლო ორგა-
ნო, კერძოდ: 1. ერთადერთი ინსტიტუტი, რომელსაც შეუძლია ლე-
გიტიმურად განახორციელოს პოლიტიკური ძალაუფლება ხალხზე,
არის ის, რომელსაც ხალხმა მიანიჭა ძალაუფლება. 2. ამ ინსტიტუ-
ტებს შეუძლიათ განახორციელონ მხოლოდ უფლებამოსილებები,
რომლებიც მათ მინიჭებული აქვთ. 3. ამ უფლებამოსილების გან-
ხორციელების გზა უნდა ასახავდეს ხალხის ნებას ან პრეფერენ-
21 Leitter B., Positivism, Formalism, Realism, Columbia Law Review,

Vol.99, No.4, 1999, 1138-1164.
22 Stokes M., Formalism, Realism, and the Concept of Law, Law and Philoso-
phy, Vol.13, No.2, 1994, 115-159.
546
ციებს. ამასთანავე, ის ხაზს უსვამს, რომ სასამართლო ხელისუფ-

ლება არ უნდა იყოს დაკავებული სამართალშემოქმედებითი საქ-
მიანობით, სასამართლომ უნდა მოიძიოს უკვე არსებული სამარ-
თლის ნორმა და განმარტოს ის კანონმდებლის მიერ სამართლის
ნორმის ტექსტით დადგენილი შინაარსის ფარგლებში. სასამარ-
თლოს უფლება არა აქვს შევიდეს სამართლის ნორმის სიღრმეებში
და შეაფასოს ნორმის მორალურობა ან მისი ღირებულებითი თვი-
სებები, მან უნდა განმარტოს ნორმის ტექსტი ისე, რომ ყველაზე
რელევანტურად იყოს ნორმა მისადაგებული საქმის ფაქტობრივ
გარემოებებთან. ფორმალისტები თვლიან, რომ გადაწყვეტილების
მიღებისას სამართლის ნორმა არ საჭიროებს მორალურ შეფასე-
ბას, რადგან მიაჩნიათ, რომ მართლმსაჯულების განხორციელე-
ბისას, მოსამართლეები მსჯელობენ სამართლებრივ საკითხებზე
და იღებენ გადაწყვეტილებას სილოგიზმის მეთოდით, რომელიც
თავის მხრივ დაკავშირებულია ლოგიკურ, ინდუქციურ და დედუქ-
ციურ ანალიზთან.23
ფორმალისტი მოსამართლისთვის გადაწყვეტილების დასა-
ბუთებულობა იწყება სამართლის ნორმის ტექსტის ფარგლებში და
იქვე მთავრდება, რადგან საქმის ფაქტობრივი გარემოებისთვის
რელევანტურ სამართლის ნორმაში, მოსამართლე აუცილებლად
იპოვის იმ მიზნებს და განზრახვებს, რომლებიც დაეხმარებიან მას
გადაწყვეტილების დასაბუთებაში. ფორმალისტებისთვის ნორმის
დისპოზიციაში თავს იჩენენ სამართლის პრინციპები (ჯონ ოსტინი
უწოდებს − “written performatives”), შესაბამისად, მოსამართლეებმა
უნდა შეძლონ კანონის ტექსტში ამოიკითხონ ის შინაარსი, რომ-
ლითაც დაუკავშირებენ სამართლის ნორმას სამართლის პრინცი-
პებს.24 კერძოდ, სასამართლოში წარმოდგენილი შემთხვევისათვის
რელევანტური პრინციპების შეფარდების შემდგომ, მოსამართლემ
უნდა გამოკვეთოს ქვედა იერარქიის ნორმები, რომლებიც უზრუნ-
ველყოფენ სადავო შემთხვევების გადაწყვეტას. ფორმალისტების
მიხედვით, ეს პროცესი შედგება კონცეპტუალური ანალიზის და
23 იქვე
24 Shapiro S.J., Legality, Harvard University Press, 2011, 242.
547
დედუქციური განსჯის კომბინაციისგან. კონცეპტუალური ანალი-

ზით, მოსამართლემ უნდა გააანალიზოს ის აბსტრაქტული ცნე-
ბები, რომლებიც გაწერილია პრინციპებში (მაგალითად კერძო სა-
კუთრება, კანონის ნება, ინტერესი, მიზეზი, განზრახვა), რაც თავის
მხრივ აღჭურავს მოსამართლეს საჭირო ცოდნით, კონკრეტული
სამართლის პრინციპის თაობაზე. დედუქციური განსჯით კი, მო-
სამართლემ უნდა გამოიყენოს ეს საჭირო ინფორმაცია იმისთვის,
რომ გამოკვეთოს ქვედა იერარქიის ნორმები. აღნიშნული პროცესი
ძირითად როლს ასრულებს სილოგიზმის მეთოდით ქვედა იერარ-
ქიის ნორმების გამოკვეთაში. სპეციალური ნორმების გამოკვეთის
შემდგომ მოსამართლეს შეუძლია შეუფარდოს კონკრეტული სა-
მართლის ნორმა, წარმოდგენილ ფაქტობრივ გარემოებებს.25 ამ
ფინალურ საფეხურზე ქვედა იერარქიის ნორმები მიიჩნევა პრიო-
რიტეტულად, ვიდრე ფაქტობრივი გარემოებები. შედეგად, ამგვა-
რი მეთოდი და დასკვნები უზრუნველყოფენ შემთხვევაზე მიღებუ-
ლი გადაწყვეტილების სწორ სამართლებრივ დასაბუთებას.26 ფორ-
მალისტების ამ მეთოდის მიხედვით აშკარაა, რომ სასამართლო
მართლმსაჯულება არის მორალური განსჯისგან სრულად თავის-
უფალი პროცესი, რაც გულისხმობს იმას, რომ მოსამართლე გადა-
წყვეტილების მიღებისას მხედველობაში ვერ მიიღებს მსჯელობის
მორალურ ასპექტს. კერძოდ, კონკრეტულ სამართალწარმოებაში
მას არ შეუძლია შეაფასოს გადაწყვეტილების სამართლიანობისა
და თანასწორობის ხარისხი, პრეცედენტის შექმნის გრძელვადიანი
სოციალური და ეკონომიკური შედეგები და დავის გადაწყვეტის სა-
მართლებრივი გზების ალტერნატიულობა. სხვა სიტყვებით რომ
ვთქვათ, პრინციპების სპეციალური ნორმების გამოკვეთა და
შემთხვევების ფაქტობრივად გადაწყვეტა ხდება სოციალური მეც-
ნიერებების ან მორალური თეორიების დახმარების გარეშე. 27
25 იქვე.
26 იქვე.
27 იქვე, 244.
548
სამართლებრივი ფორმალიზმის ძირითადი საკითხები შეიძლება

ჩამოყალიბდეს შემდეგ ოთხ ძირითადი მახასიათებელში:28 1) სასა-
მართლო შეზღუდულობა: ფორმალისტური მართლმსაჯულების
მეთოდის მიხედვით, სასამართლოს როლი უკიდურესად შეზღუდუ-
ლია. კერძოდ, საქმის განხილვისას მოსამართლეებს ევალებათ მო-
იძიონ და შეუფარდონ სამართლის ნორმა საქმის ფაქტობრივ გარე-
მოებებს და არ არიან უფლებამოსილნი საკუთარი მორალური ან
სოციალური პოლიტიკის შეხედულების შესაბამისად განმარტონ
სამართლის ნორმა. 2) განსაზღვრულობა: ფორმალისტები არა
მხოლოდ ინარჩუნებენ იმ შეხედულებას, რომ მოსამართლეები
ვალდებულნი არიან საქმის გადასაწყვეტად მოიძიონ და შეუფარ-
დონ რელევანტური კანონი, ისინი ასევე ფიქრობენ, რომ რელევან-
ტური კანონი სამართლის სისტემაში ყოველთვის მოიძებნება. მათი
ხედვით, კანონმდებლობა არის ამომწურავი და სრულად განსაზღვ-
რული, შესაბამისად, ყველა სამართლებრივ კითხვას აქვს ერთი და
მხოლოდ და მხოლოდ ერთი სწორი პასუხი. ფორმალისტები ამ-
გვარად უარყოფენ, რომ არსებობს შემთხვევები, რომლებიც ვერ
წესრიგდება სამართლებრივი ნორმით, ანუ ისინი უარყოფენ კა-
ნონმდებლობაში სიცარიელეების, უზუსტობების და კოლიზიების
არსებობას. თუმცა, მოსამართლეს არ აქვს უფლება თქვას, რომ არ
არსებობს რელევანტური კანონი, რადგან ფორმალისტური თეორი-
ის მიხედვით ყოველთვის არსებობს დავის გადამწყვეტი სწორი პა-
სუხი და მოსამართლეები ვალდებულნი არიან მოიძიონ და გამოი-
ყენონ იგი. 3) კონცეპტუალიზმი: თუ მოსამართლეებმა უნდა მოი-
ძიონ კანონი, მაშინ ფორმალისტური სამართლის თეორიამ უნდა
უზრუნველყოს, მისი მოძიების შესაძლებელობა. ამგვარი მიდგო-
მით, ფორმალისტები უგულებელყოფენ იმ დაშვებას, რომ კანონ-
მდებლობა ყალიბდება იმ კანონებით, რომლებიც ვრცელდება კონ-
კრეტულ ფაქტობრივ გარემოებებზე. ასევე, ისინი გამორიცხავენ
იმ გარემოებას, რომ ნორმები იქნება უსასრულო რაოდენობის და
შეუძლებელია ისინი ყველასთვის იყოს ცნობილი. ფორმალისტებს
28Kronman A.T., The Lost Lawyer: Failing Ideals of the Legal Profession, Har-
vard University Press, 1993, Chapter 4.
549
ხშირად უწოდებენ „კონცეპტუალისტებს“.29 „კონცეპტუალიზმის“

თეორიის მიხედვით, ქვედა იერარქიის სამართლის ნორმების ერ-
თობლიობა წარმოიშობა ზოგადი პრინციპებიდან, რომლებიც
თავის მხრივ მოიცავენ აბსტრაქტულ ცნებებს. ამ მოდელის მიხედ-
ვით, კანონი ამაგრებს პირამიდის ძირს, ხოლო სამართლის პრინ-
ციპები მდებარეობენ მის მწვერვალსა და თხემში. აპექსში არსე-
ბული პრინციპების ცოდნით მოსამართლეს შეუძლია გამოკვეთოს
დაბალი იერარქიის რეგულაციები. ამ პრინციპების აბსტრაქტუ-
ლობა უზრუნველყოფს არა მხოლოდ სამართლის ცოდნასა და
განსაზღვრულობას, არამედ სამართლის სისტემის კონცეპტუა-
ლურ წესრიგსა და იერარქიას. კანონების უმეტეს ნაწილზე გავ-
ლენას ახდენს რამდენიმე სამართლის პრინციპი, ხოლო მათში მი-
თითებული აბსტრაქტული ცნებები კი თავის მხრივ კლასიფიკა-
ციას უწევენ კანონებს. 4) სასამართლო მართლმსაჯულების „სა-
მართლებრივი სიწმინდე“: საქმის განხილვისას მოსამართლეებმა
უნდა გადაწყვიტონ შემთხვევები მორალური განსჯის გამოყენების
გარეშე. მათ, სხვა სიტყვებით რომ ვთქვათ, უნდა აღმოაჩინონ ზო-
გადი სამართლებრივი პრინციპები, გამოკვეთონ ქვედა იერარქიის
კანონები და მორალური შეფასების გარეშე მოარგონ საქმის ფაქ-
ტობრივ გარემოებებს. მოსამართლეებმა შეიძლება გამოიყენონ
მხოლოდ ლოგიკა, რათა დედუქციის, ინდუქციის და კონცეპტუა-
ლური ანალიზის ოპერირება მოახდინონ.
2. სამართლებრივი ფორმალიზმის კრიტიკა
დოქტრინაში სამართლებრივი ფორმალიზმის მართლმსაჯულე-

ბის თეორიას მრავალი კრიტიკოსი ყავს. ისინი აკრიტიკებენ ფორ-
მალისტების იდეას, რომ სამართალი არის მორალური ფაქტო-
რებისგან გამიჯნული, ასევე, არ მიაჩნიათ რომ სამართალი დასრუ-
ლებული, სრულყოფილი სისტემაა არ ეთანხმებიან ფორმალის-
ტებს იმაში, რომ კანონი არის ნორმებისა და პრინციპების ერთია-
29 Nunez A., Some Realism for Hard Cases, Theory and Practice of Legisla-
tion, Vol.13, No.1, 2005, 94.
550
ნობა და დამოუკიდებელია პოლიტიკისგან და სოციალური ინს-

ტიტუციებისგან.30
სამართლებრივი ფორმალიზმის მიხედვით, თანამედვროვე სა-
მართლებრივი რეჟიმები, ისეთები როგორიცაა აშშ-სა და დასავ-
ლეთ ევროპაში, არიან თანმიმდევრულნი და დასრულებული ნორ-
მატიული სისტემები. ფორმალიზმის თეორიის ძირითადი იდეა
დევს იმაში, რომ ყოველ სამართლებრივ დავას აქვს კანონმდებ-
ლობით გარანტირებული სწორი, სამართლიანი პასუხი; ხოლო მო-
სამართლის როლია ამ სწორი პასუხის მოძიება. კერძოდ, მოსამარ-
თლეები მოარგებენ მთელი რიგი პრინციპების წყებას ხელმი-
საწვდომ სამართლებრივ მასალას და შემდეგ, ამ ნორმების გამო-
ყენებით, ასაბუთებენ გადაწყვეტილებას.31 სამართლებრივი რეა-
ლიზმის შეხედულებით კი, კანონმდებლობა არ არის ის იდეალური
ფორმულა, რომელიც მოსამართლეებს უკარნახებს ყველა დავის
გადამწყვეტ სამართლიან შედეგს.32 ოლივერ ვენდელ ჰოლმსის გან-
მარტებით, სამართალი არის არა ლოგიკა, არამედ გამოცდილება,
რომელიც ყალიბდება დროთა განმავლობაში.33 მას უერთდება
როსკო პაუნდი, რომლის განმარტებით, მოსამართლეები არ არიან
მექანიკური გამომყენებლები ნორმებისა, რომლებიც წააგავენ იმ
„სლოტ-აპარატებს“, სადაც შეიძლება ფაქტის ჩაგდება და სანაცვ-
ლოდ შემთხვევის რელევანტური ნორმის მიღება.34 ამიტომაც
რეალისტები თვლიან, რომ სამართლის ნორმები კი არაა გარანტი
სამართლიანი გადაწყვეტილების მიღებისა, არამედ მართლმსაჯუ-
ლების განხორციელებისას გათვალისწინებული უნდა იყოს საქმის
მნიშვნელოვანი ფაქტობრივი გარემოებები და მასთან დაკავშირე-
30 Shapiro S.J., Legality, Harvard University Press, 2011, 240; Black’s Law
Dictionary, 7th Ed., 1999, 913; Quevedo S.M., Formalist and Instrumentalist Le-
gal Reasoning and Legal Theory, California Law Review, Vol.13, No.1, 1985,
119-157.
32 Altman A., Legal Realism. Critical Legal Studies and Dworkin, Philosophy
& Public Affairs Vol.15, No.3, 1986, 205, 206.

33 Holmes O.W., The Common Law, Boston, 1909.
34 Pound R., Law and Morals, Michigan Law Review, Vol.23, No.5, 1925, 59.
551
ბული ნებისმიერი გარემოება.35 რეალისტების ასეთ კრიტიკას შე-

ურთდა შაპირო, რომელსაც მიაჩნია, რომ გადაწყვეტილების სა-
მართლებრივი დასაბუთება დამოკიდებულია არა მხოლოდ ნორმის
ტექსტის შინაარსზე, არამედ მის მიღმა არსებულ ფაქტორებზეც;
რამეთუ არ არსებობს ჯადოსნური სახელმძღვანელო, სადაც გაწე-
რილი იქნება ყველა „გეგმა“, რაც უზრუნველყოფს სამართლებრივი
საკითხის გადაწყვეტას. მოსამართლეები პრაქტიკული საქმიანო-
ბისას, როგორც წესი, არ ზღუდავენ საკუთარ თავს სამართლის
ნორმის ტექსტით და ხშირად მიმართავენ მორალურ არგუმენტა-
ციას. რეალისტები ფორმალისტების წარმოდგენას თეორიის
სრულყოფილების შესახებ არყევენ „რთული შემთხვევებით“,36 რა-
მეთუ „რთული შემთხვევები“ ისევე, როგორც ჰარტის ნორმის პე-
ნუმბრულობა ან „ღია ტექსტურის“ ფენომენი სამართლის განუყო-
ფელი ნაწილია და დაკავშირებულნი არიან მიზეზ-შედეგობრივი
კავშირით სამართალში არსებულ კოლიზიებთან, ხარვეზებთან,
ნორმის ბუნდოვანობებთან სიცარიელეებთან, რაც თავის მხრივ
გულისხმობს სამართლის სისტემის არასრულყოფილებას.37 ამდე-
ნად, მოსამართლე, რომელიც ვალდებულია მიიღოს გადაწყვეტი-
ლება, ვერ ეყრდნობა მხოლოდ „სამართლებრივ“ დასაბუთებას,
ამიტომაც მას სხვა გზა არ რჩება, გარდა იმისა რომ, მიმართოს
მორალურ ღირებულებებსა თუ პოლიტიკურ არგუმენტებს. სხვა
სიტყვებით რომ ვთქვათ, როდესაც ფორმალისტი მოსამართლე აღ-
მოჩნდება საკანონმდებლო დეფიციტში, მიმართავს ფორმალისტუ-
რი თეორიით დადგენილი ნორმატიული საზღვრების მიღმა არ-
სებულ წყაროებს, მაგალითად როგორიცაა მორალი და პოლი-
ტიკა.38
სხვა კრიტიკოსების მსგავსად, ჰარტიც აკრიტიკებს ფორმა-
ლისტების თეზას, რომ სამართალი არის დასრულებული, სრულყო-

Vol.99, No.4, 1999, 1138-1164.
tion, Vol.13, No.1, 2005, 94.

37 Shapiro S.J., Legality, Harvard University Press, 239.
38 იქვე, 247.
552
ფილი სამართლის სიტემა. კერძოდ, ის არ უარყოფს, რომ სამარ-

თლის სისტემა გარკვეულწილად განსაზღვრულია და მოწესრიგე-
ბული, თუმცა უშვებს, რომ სამართლის სისტემაში შეიძლება არსე-
ბობდეს გარკვეული ნორმატიული სიცარიელეები, კოლიზიები და
ა.შ.39 ამასთანავე, მისთვის მხოლოდ სამართლებრივი მოუწესრი-
გებლობით კი არ ისაზღვრება სამართლის სისტემის ხარვეზი, არა-
მედ ასევე ტექსტის ლინგვისტური ხასიათის ბუნდოვანებით. კერ-
ძოდ, სამართლის ნორმის ტექსტი შეიძლება იყოს ისე გადმო-
ცემული, რომ მკაფიოდ ვერ ასახავდეს ფაქტობრივ გარემოებებს.
ჰარტი განმარტავს, რომ ამ დროს საქმე გვაქვს „პენუმბრასთან“40.
პენუმბრული შემთხვევები კი ვერასოდეს ამოიძირკვება, რადგან
ლინგვისტიკაში მრავლადაა ზოგადი ხასიათის ტერმინები, რომ-
ლებსაც ახასიათებთ − „ღია ტექსტურა“.41 ჰარტისთვის სამართლის
პრინციპები შეიცავენ აბსტრაქტულ მცნებებს, რადგან ტექსტს გა-
აჩნია „ღია ტექსტურა“ რაც გულისხმობს იმას, სამართლის ნორმის
ტექსტში არსებული ტერმინები ბუნდოვანია და იძლევიან ზოგადი
ხასიათის „ინსტრუქტაჟს“, რომლებიც თავის მხრივ საჭიროებენ
მოსამართლეთა მხრიდან დაზუსტებას.42 ამრიგად ლინგვისტური
„ღია ტექსდტურის“ ფენომენი და სამართლის ნორმის პენუმბრუ-
ლობა არიან იმის თვალსაჩინო მაგალითი, რომ ნებისმიერი სამარ-
თლის ნორმის ტექსტი გარემოცული იქნება იმ შინაარსის შემთხვე-
ვებით, რომლებიც არ არიან გათვალისწინებული სამართლის ნორ-
მების ტექსტში. აშკარაა, რომ ამ დროს სასამართლო დისკრეცია
გარდაუვალია, რადგან შეუძლებელია სამართლის ნორმით გან-
საზღვრული ტექსტის შინაარსით გადმოცემული იქნას ის ქცევის
წესები, რომელიც გადაჭრიდა ყველა და განსაკუთრებით იმ
39 იქვე, 248.
40 ჭეიშვილი ი., „პენუმბრის“ მნიშვნელობა სამართალში და მისი შინაარ-
სობრივი ევოლუცია ჰარტამდე, ჟურნ. „სამართლის მეთოდები“, N1, 2018.
41 Hart H.L.A., Essays in Jurisprudence and Philosophy, Oxford University
Press, 1983, 63-64.

553
საკითხებს, რომლებიც აღმოჩდნენ „დასრულებული“ ტექსტის მიღ-

მა.43
სამართლებრივი პოზიტივიზმისგან განსხვავებით ფორმალიზ-
მის შეხედულებით, მართლმსაჯულების განხორციელებისას კა-
ნონი უნდა იქნას განმარტებული სოციალური ფაქტორების შე-
ფასების გარეშე.44 ჰარტი არ ეთანხმება სამართლის ნორმის სო-
ციალური ფაქტორების გარეშე განმარტებას,45 რადგან მიიჩნევს,
რომ მოსამართლეები ნორმის ინტერპრეტაციისას არ უნდა ეყრდ-
ნობოდნენ, მხოლოდ „ლოგიკას“. სოციალური ფაქტები, რომლებიც
აღწერილია ნორმის შინაარსში, მნიშვნელოვანია იმით, რომ გან-
საზღვრავენ ქცევის წესს.46 ამ თვალსაზრისით ჰარტი მის პოზიტი-
ვისტური სამართლის თეორიას მიჯნავს ფორმალიზმისგან. ის არა
მხოლოდ ემოჯნება ფორმალიზმს, არამედ მისი პოზიტივისტური
თეორიას მიიჩნევს ანტიფორმალისტურს.47
აშკარაა, რომ სამართალი უნდა ასახავდეს სოციალურ ფაქტო-
რებს, რადგან სოციალური გარემოსადმი მისადაგება სამართლის
ძირითადი ამოცანაა. თუმცა, აქვე უნდა აღინიშნოს, რომ მხოლოდ
სოციალური ფაქტორი არ უზრუნველყოფს სამართლიანი გადა-
წყვეტილების მიღებას, რამეთუ ყველა შემთხვევა იქნებოდა მარ-
ტივი გადასაწაყვეტად, მხოლოდ შესაბამისი ნორმის მოძიებით.
სხვაგვარად რომ ვთქვათ, პოზიტივისტური მიდგომა, რაშიც მოაზ-
რებულია სოციალური საკითხები, ლინგვისტიკა და ლოგიკური
ანალიზი საკმარისი არაა სამართლებრივი საკითხის გადასაწყვე-
ტად, ამიტომაც კანონის შინაარსის განსაზღვრისას მოსამართლემ
საჭიროა, პირველ რიგში გამოკვეთოს ნორმის მორალური ფასე-

Press, 1983, 103.
Vol.99, No.4, 1999, 1138-1164.

46 იქვე.
Press, 1983, 62-66.
554
ულობები.48 ამასთანავე უნდა აღინიშნოს, რომ სამართლებრივი

შინაარსის განსაზღვრის დროს, სოციალური ფაქტების მორალურ-
ზე უპირატესად მიჩნევით, პოზიტივისტი არ მოიაზრებს სასა-
მართლო გადაწყვეტილებას აბსოლუტურად მორალისგან გამიჯ-
ნულს, პირიქით პოზიტივიზმი განსაზვრულ შემთხვევებში მოსა-
მართლეებისგან მოითხოვს, ისარგებლონ პოლიტიკური არგუმენ-
ტაციებით, რაც თავის მხრივ გულისხმობს მორალური ღირებუ-
ლებების გათვალისწინებას.49
ფორმალიზმის თეორიის მიხედვით, მოსამართლე ვალდებულია
იპოვოს საქმისათვის რელევანტური სამართლის ნორმა, რომელიც
აუცილებლად მოიძებნება სამართლის სისტემაში და გადაწყვეტი-
ლების დაასაბუთოს მორალური და ზნეობრივი განსჯის გარეშე.50
დოქტრინაში კრიტიკოსები ფორმალიზმის ამ თეზას აკრიტიკებენ
იმით, რომ სამართლებრივად შებოჭილი მოსამართლეები, ზოგჯერ
გადაწყვეტილების მიღებისას ეყრდნობიან კანონის ტექსტის მიღმა
არსებულ ფაქტორებს, რაც ნიშნავს, იმას რომ იქცევიან ფორმა-
ლისტური თვალსაზრისით სამართლებრივად შეუსაბამოდ.51 სხვა
სიტყვებით, რომ ითქვას პრაქტიკული თვალსაზრისით მართლმსა-
ჯულება მოქმედებს სხვანაირად, კერძოდ თუ გავითვალისწინებთ
იმ გარემოებას, რომ „რთული შემთხვევები“ სულ იარსებებს სა-
მართლებრივ რეალობაში, მოსამართლე გადაწყვეტილების მიღე-
ბისას იძულებულია გადაწყვეტილება დაასაბუთოს მორალური ფა-
სეულოებებზე დაყრდნობით.52 მოსამართლე ამ დროს სასამარ-
თლო გადაწყვეტიებას ასაბუთებს იმ მორალური ფასეულობებზე
დაყრდნობით, რაც გაწერილია სამართლის პრინციპებში.53

Vol.99, No.4, 1999.
50 იქვე, 240.
51 Sebok A., Legal Positivism in American Jurisprudence, Cambridge Univer-
sity Press 1998.

Vol.99, No.4, 1999.

555
შაპირო აკრიტიკებს ფორმალისტების მორალისგან სამართლის

გამიჯვნის იდეას, რადგან მიაჩნია, რომ საზოგადოებაში მორა-
ლური ფასეულობების შეფასების დაბალი დონე, განაპირობებს
სამართლებრივი თვითშეგნების დაკნინებას.54 მისი განმარტებით,
გაურკვეველია თუ როგორ უნდა დაიხვეწოს სამართალი მორალუ-
რი შეხედულებების ჭრილში, თუ სამართლებრივი ფორმალიზმის
განმარტებით, მოსამართლეებს არა აქვთ უფლებამოსილება გა-
დაწყვეტილების მიღებისას დაეყრდნონ მორალურ ფაქტორებს.55
შაპიროს განმარტებით, მორალური შეხედულების დიაპაზონი,
მაგალითად − ეთიკურიდან დაწყებული, პრაგმატულობით გაგრძე-
ლებული და საბოლოოდ პოლიტიკურით დამთავრებული, არის ის
ძირითადი კრიტერიუმები, რომლებიც უნდა იყვნენ გათვალის-
წინებულნი გადაწყვეტილების მიღებისას.56 მისი განმარტებით,
ეთიკურში იგულისხმება მაგალითად ის, თუ რას ითხოვს სამარ-
თალი კონკრეტული შემთხვევისგან. კერძოდ, ქცევის წესსა და პი-
როვნულ თვისებებს შორის, რომელი წარმოადგენს ღირებულს და
რომელი მანკიერს, დადებითს ან უარყოფითს. ამასთანავე, ყურად-
ღება უნდა მიექცეს პროცედურას, თუ რამდენად სამართლიანია
აღნიშნული ეთიკური შეფასების პროცესი;57 პრაგმატულ საკით-
ხებში იგულისხმება კონკრეტული გადაწყვეტილების მიღებისას,
რა იქნება მოკლე და გრძელვადიანი სოციალური, ეკონომიკური და
ინსტიტუციონალური შედეგი. ვის შეიძლება ვანდოთ ამ პოლიტი-
კის განხორციელება და რომელი ინიციატივა უზრუნველყოფს ოპ-
ტიმალურ შედეგს; პოლიტიკურ კონტექსტში მოიაზრება, ის თუ ვის
აქვს ყველაზე დიდი ლეგიტიმაცია, განსაზღვრული საკითხების გა-
დაწყვეტისას; რა უფლებები გააჩნიათ ინდივიდებს მთავრობის
tion, Vol.13, No.1, 2005, 94.
56 იქვე, 244.
57 იქვე, 238.
556
წინააღმდეგ და როგორ შეიძლება გაუმჯობესდეს სისტემის მიზ-

ნები და ღირებულებები.58
მოსამართლეები, როგორც წესი, მორალურ მოსაზრებებზე
დაყრდნობით წყვეტენ რა გზით და კრიტერიუმით უნდა განავი-
თარონ მსჯელობა, ასევე საზღვრავენ, როგორ უნდა დახვეწონ
უკვე დადგენილი სასამართლო პრაქტიკა. კერძოდ ისინი, მართლ-
მსაჯულების განხორციელებისას, იყენებენ იმ მორალურ შეხედუ-
ლებებს, რომლებიც გაწერილია ნორმატიულ ცნებებში, საიდანაც
თავის მხრივ იკვეთება: საზოგადოებრივი ინტერესი, სამართლია-
ნიობა, ბუნდოვანება, უზუსტობა, სიცარიელე და ა.შ. რომელიც
საჭიროებს მოსამართლის მხრიდან შეფასებას. კერძოდ, სასა-
მართლოები მორალური განსჯის საფუძველზე საზღვრავენ ორი
ინტერპრეტაციიდან, რომელი ტექსტი არის შესატყვისი, რომელი
სტატუტი შეიძლება გამოირიცხოს, არარელევანტურობის გამო,
ორი კოლიზიური ნორმიდან რომელი უნდა იყოს გათვალისწი-
ნებული, ასევე როგორ უნდა მოხდეს ნორმის მორგება გაუთვალის-
წინებელ ან ახალ შემთხვევებზე და ა.შ. მიუხედავად ფორმალის-
ტური მიდგომისა, რომ სასამართლოები არასოდეს ერთვებიან
მორალურ განსჯაში, მაინც ცხადია, რომ პრაქტიკული თვალსაზ-
რისით, მათ უწევთ ზემოაღნიშნულ კრიტერიუმებზე რეაგირება.
აქედან გამომდინარე, შეიძლება ითქვას, რომ მოსამართლეები გა-
დაწყვეტილებას ვერ მიიღებენ მექანიკურად, მხოლოდ სამარ-
თლებრივ ტექსტზე დაყრდნობით.59
მიუხედავად იმისა, რომ ფორმალისტების განმარტებით სამარ-

თლის სისტემა არის სრულყოფილი, რომელსაც გააჩნია ყველა
სამართლებრივ საკითხზე სწორი პასუხი, ისინი მაინც ვერ უარ-
ყოფენ იმ გარემოებას, რომ სამართალში არსებობს ხარვეზები და
სიცარიელეები. აშკარაა, რომ ფორმალიზმი მოკირწყვლადია სა-
58 Dworkin R., The Forum of Principle, in: A Matter of Principle, Harvard Uni-
versity Press, 1985, 33, 69-71.
557
მართლის სისტემაში არსებული სიცარიელეების, კოლიზიების და

ბუნდოვანებების მიმართ, რაც წარმოაჩენს მას კანონიერების
სრულყოფილების თვალსაზრისით ნაკლოვანს.
ფორმალიზმი, როგორც მართლსამჯულების თეორია, ემხრობა
სასამართლო გადაწყვეტილების მიღების ზედაპირულ სტილს, ამ
თვალსაზრისით ის ხაზს უსვამს იმ გარემოებას, რომ სამართლის
ნორმები არ საჭიროებენ სიღრმისეულ მორალურ ანალიზს, თუმცა
ვერ უარყოფს იმას, რომ სამართლებრივი დეფიციტის დროს სა-
მართლიანი მართლმსაჯულების განხორიცელებისთვის საკმარისი
არაა მხოლოდ სამართლის ნორმის ტექსტის ინტერპრეტირება.
კანონის არსი მდგომარეობს სწორედ ზოგად მორალურ იდეალებში
და არა სამართლებრივ ნორმებში, ამიტომაც მორალურობა სძენს
სამართლის ნორმებს წონას და აღჭურავს მას მნიშვნელოვანი
ძალაუფლებით. ამასთანავე, ყურადსაღებია ის, რომ სასამართლო
გადაწყვეტილება არის და უნდა იყოს სამართლის განვითარებისა
და მორალურად სწორი კურსის განხორციელების ინსტრუმენტი.
ფორმალისტური კონცეფცია იმის შესახებ, რომ მოსამართლე
გადაწყვეტილების დასაბუთებისას არ ეყრდნობა მორალურ, ზნე-
ობრივ ფაქტორებს, გულისხმობს იმას, რომ იგი უარყოფს, შესაძ-
ლებლობას − მოსამართლეებმა უპასუხონ საქმის სოციალურ იმპე-
რატივებს; შეასუსტონ კანონი, როდესაც იგი იძლევა არაეფექტურ
ან უსამართლო შედეგებს; მოახდინონ მოძველებული ნორმების
ადაპტირება ახლებურ და გაუთვალისწინებელ შემთხვევებთან; აღ-
მოფხვრან ნორმატიული ხარვეზები და სიცარიელეები. ამგვარად,
ძირითადი კრიტიკა სამართლებრივი ფორმალიზმისადმი, არის ის
რომ იგი აკნინებს მოსამართლის როლს.
ფორმალიზმის მართლმსაჯულების თეორიის მიხედვით − სა-
მართლებრივი საკითხების გადაწყვეტა უნდა მოხდეს კანონის მიღ-
მა წყაროების მითითების გარეშე, მხოლოდ სამართლის ნორმების
ფარგლებში (სამართლის ავტონომია); სამართლებრივი არგუმენ-
ტების წამყვანი წყარო არის სამართლებრივი ტექსტი და არა, მა-
გალითად, სამართლებრივი რეგულაციების მიზანმიმართული ინ-
ტერპრეტაცია (ტექსტუალიზმი); 1. სამართლებრივი ცნებების
მნიშვნელობა (როგორიცაა საკუთრება ან თავისუფლება) განი-
558
საზღვრება კანონმდებლობის ან სასამართლო გადაწყვეტილ-

ებების ანალიზით და 2. სპეციალური ნორმები, რომლებიც წარმო-
ადგენს სასამართლო დავის გადაწყვეტის საფუძველს, შეიძლება
ლოგიკურად იყოს განმარტებული სამართლის ცნებებიდან, სამარ-
თლის კონცეფციებიდან (კონცეპტუალიზმი); საკანონმდებლო ის-
ტორია ან იურიდიული ტექსტის ორიგინალური გაგება სამართალ-
შემფარდებლისვის გადამწყვეტ როლს თამაშობს სამართლებრივ
ტექსტსში არსებული ბუნდოვანების აღმოფხვრისთვის (ორიგინა-
ლიზმი); საპროცესო კანონმდებლობის „გეომეტრიზაცია“ − კანო-
ნის შინაარსი მოიაზრებს კანონის შინაგან თანმიმდევრულობას,
სისტემატურობას და რაციონალურობას. სამართლებრივი სისტემა
ამ თვალსაზრისით შეიძლება მივამსგავსოთ ევკლიდიეს გეომეტ-
რიულ სისტემას, თავისი თეორიებითა და აქსიომებით, რა დროსაც
სამართლებრივ საკითხზე პასუხის გაცემა შესაძლებელია სისტე-
მის ლოგიკურობიდან, რომელიც თავის მხრივ სრულყოფილად
დედუქციურია და ყოველთვის მკაფიოა;
559
დიმიტრი გეგენავა
სეკულარიზმის სამართლებრივი
კონცეფცია და თანამედროვე მსოფლიო
„გამოაცხადე ლექცია ან პანელი თემაზე −

„რელიგია ჩვენ დროში“ და უფრო დიდი
დარბაზის დაქირავება მოგიწევს“.1
I. შესავალი
რელიგიის თავისუფლება არაა საჩუქარი, წყალობა ან პრივილე-

გია, ბოძებული სახელმწიფოებისგან, პირიქით, სახელმწიფო იზღუ-
დება რელიგიის თავისუფლებით.2 რაც უფრო მეტად ემახსოვრე-
ბათ ადამიანებს ეს გარემოება, მით უფრო ნაკლებად მოახერხებს
სახელმწიფო, თავისი შეხედულებები მოახვიოს მათ თავს და რაც
მთავარია, ჩაერიოს პირად ავტონომიაში, რომელიც რწმენასა და
აღმსარებლობასთან მიმართებით ერთ-ერთი უმნიშვნელოვანესი
და იმავდროულად, ბევრისთვის საკრალურიცაა.
საუკუნეების განმავლობაში ეკლესიასა და სახელმწიფოს შო-
რის ურთიერთობები სხვადასხვა განვითარებას ჰპოვებდა და რა
თქმა უნდა, არც თანამედროვე სამყაროშია მათ შორის დამოკიდე-
ბულება თუ დამოუკიდებლობა ერთგვაროვანი. დასავლურმა ცივი-
ლიზაციამ განმანათლებლობისა და შემდეგ უკვე ლიბერალური
სეკულარიზმის წყალობით, შეძლო და რელიგია საჯაროდან კერძო
სივრცეში გადაიტანა.3 აღნიშნული შეიძლება ტექნოლოგიური გან-
ვითარების დარ, უდიდესი მნიშვნელობის მოვლენაც კი იყოს. მი-
უხედავად ეკლესია-სახელმწიფოს ურთიერთობათა ნაირგვარო-
1 იხ., Fish S., One University under God? The Chronicle of Higher Education,
2005.
2 Esbeck C.H., Religion and a Neutral State: Imperative or Impossibility, Cum-
berland Law Review, Vol.15, 1984, 82.

3 იხ., გეგენავა დ., ეკლესია-სახელმწიფოს ურთიერთობის სამართლებრივი
მოდელები და საქართველოს კონსტიტუციური შეთანხმება, თბილისი,

2018, 47-53.
560
ბისა, ცივილიზებული სამყარო მეტ-ნაკლებად თანხმდებოდა რე-

ლიგიის ინტიმურ ხასიათსა და მის „განკერძოებაზე“4. თუმცა ბოლო
წლებია სეკულარულ საზოგადოებებში სხვადასხვა აქტიურობა შე-
ინიშნება რელიგიის კვლავ საჯარო სივრცეში დაბრუნებასთან და-
კავშირებით. ფიში ჯერ კიდევ თითქმის 15 წლის წინ წინასწარ-
მეტყველებდა აკადემიურ სფეროში რელიგიის თაობაზე დებატე-
ბის გააქტიურებას.5 ჰაბერმასისეული დისკურსი სეკულარულიდან
პოსტ-სეკულურ საზოგადოებად ქცევაზე6 უფრო და უფრო აქ-
ტუალური ხდება.
რელიგიის საჯარო სფეროში დაბრუნებამ თუ დაბრუნების
მცდელობამ ავტომატურად წინ წამოწია ეკლესია-სახელმწიფოს
ურთიერთობების საკითხები.7 ამ „კვლავდაბრუნების“ მიზეზი ბევ-
რი რამ შეიძლება იყოს, თუმცა იგი განსაკუთრებულ მნიშვნელობას
იძენს უშუალოდ სეკულარიზმის კონცეფციის სამართლებრივი გა-
აზრებისა და ამ მიმართულებით შესაბამისი პრობლემების გამკლა-
ვების კუთხით. მეტიც, საქართველოში, სადაც სეკულარიზმი, თა-
ვისი სრული მოცულობით, არც არასდროს დანერგილა, კიდევ უფ-
რო მწვავედ დგას იგი. ამ სტატიის მიზანი სწორედ სეკულარიზმის
სამართლებრივი განზომილების მიმოხილვა, მისი ძირითადი მო-
დელებისა და თანამედროვე პრობლემების შეფასებაა, რაც, თავის
მხრივ, ქართულ სინამდვილეში, გლობალური კონტექსტის გათვა-
ლისწინებით, ეკლესია-სახელმწიფოს ურთიერთობებისა თუ რელი-
გიის „განკერძოების“ მიმართულებაზეც აისახება.
4 Asad T., Formations of Secular, Christianity, Islam, Modernity, Stanford Uni-

versity Press, 2003, 205; Chaplin J., The Place of Religious Arguments for
Law Reform in a “Secular State”, Law and Justice, Vol.162, 2009, 25.
5 De Been W., Taekema S., Religion in the 21 st Century, Debating the Post-
Secular Turn, Erasmus Law Review, Vol.5, No.1, 2012, 1.

6 იხ., Habermas J., Zwischen Naturalismus und Religion, Philosophische
Aufsätze, Frankfurt am Mein, 2009.

561
II. სეკულარიზმის სამართლებრივი კონცეფცია

1. სამი განზომილება: რელიგია, ეკლესია და სახელმწიფო
სეკულარიზმის კონცეფციის ორი გაგება არსებობს: 1. იგი განი-

ხილება, როგორც რელიგიის ინსტიტუციური ფორმის (ეკლესიის)8
და სახელმწიფოს გამიჯვნა და 2. რელიგიისა და საჯარო სივრცის
(სახელმწიფოს) განცალკევება. პირველი საკმაოდ გავრცელებუ-
ლია და უამრავი ქვემიმართულებაც აქვს, ხოლო მეორე არა იმ-
დენად სამართლებრივი მოვლენაა, რამდენადაც სოციალური და
მისი მიზანი გაცილებით ფართოა, ხშირად კი საჯარო სივრციდან
რელიგიის სრულიად გაძევების შინაარსამდე დაიყვანება. ამასთან,
აუცილებლად აღსანიშნავია ის გარემოებაც, რომ უამრავი კლასი-
ფიციკაციის მიუხედავად, აუცილებელია პაუნდისეული განსხვა-
ვების9 გათვალისწინებაც, − ერთია, რა წერია „წიგნებსა“ და სამარ-
თლებრივ აქტებში და მეორეა, თუ როგორ სრულდება ეს ყოველივე
პრაქტიკაში. ამიტომაც საკმაოდ ხშირია სისტემათა აღრევა და
ფუძემდებლური მოცემულობების ერთმანეთზე ზემოქმედებაც.
რელიგია-სახელმწიფოს ურთიერთობათა კლასიფიკაციისთვის
შესაძლებელია გამოდგეს საზოგადოებრივი განწყობების მიხედ-
ვით დაჯგუფება: 1. რელიგია სრულად პრივატიზებული უნდა იყოს
და გაქრეს საჯარო სივრციდან; 2. რელიგია და სახელმწიფო ინს-
ტიტუციურად უნდა გაიმიჯნონ ერთმანეთისგან; 3. სახელმწიფო
და ეკლესია ორგანულად ავსებენ ერთმანეთს და სახელმწიფოც აქ-
ტიურად უნდა იყოს ჩართული რწმენის განმტკიცებასა და საზო-
გადოების გაერთიანებაში.10
8 საკონსტიტუციო სამართლისა და სეკულარიზმის კვლევების

ტრადიციით, „ეკლესია“ გულისხმობს ინსტიტუციური ფორმით არსებულ
რელიგიას, ნებისმიერ რელიგიურ ორგანიზაციას და ამ შემთხვევაში
ფარავს ყველა რელიგიურ მიმდინარეობას. ტექსტში „ეკლესია“ სწორედ ამ
მნიშვნელობით გამოიყენება.
9 იხ., Pound R., Law in Books and Law in Action, American Law Review,
Vol.44, No.1, 1910, 12-36.

10 იხ., Esbeck C.H., Religion and a Neutral State: Imperative or Impossibility,
Cumberland Law Review, Vol.15, 1984, 75-76.
562
ეკლესიასა და სახელმწიფოს შორის ურთიერთობის ყველაზე

მარტივი კლასიფიკაცია შემდეგნაირადაა შესაძლებელი: ეკლესია
და სახელმწიფო არაა გამიჯნული; ეკლესია და სახელმწიფო
ერთმანეთისგან გამიჯნულია.11 ამ სისტემით მარტივად იმიჯნება
სეკულარული და არასეკულარული სახელმწიფოები, თუმცა მათ
შორის არსებული უამრავი ჰიბრიდული ფორმის მართებული კვა-
ლიფიკაცია მაინც ჭირს. ყველაზე ზოგადი განმარტებით, სეკუ-
ლარიზმი ეკლესიისა და სახელმწიფოს ინსტიტუციური გამიჯვ-
ნაა,12 როდესაც ამ ორს შორის „გამმიჯნავი კედელია“13 აღმართუ-
ლი ისე, რომ ეკლესია არ ერევა სახელმწიფოებრივ და პოლიტიკურ
საქმიანობაში, ხოლო, თავის მხრივ, სახელმწიფო − ეკლესიის საქ-
მეებში, რა თქმა უნდა, ორივე მათგანის დამოუკიდებლობის უზ-
რუნველყოფით.
სეკულარიზმი, როგორც პოლიტიკური სისტემა და იდეოლოგია,
ქრისტიანული ევროპის პირმშოა, უფრო მეტიც, მისი არსებობა
ქრისტიანობის გაძლიერებამ განაპირობა.14 მისი მთავარი იდეა „სა-
ხელმწიფოსა და რელიგიის ინსტიტუციური და კონსტიტუციური
ურთიერთგამიჯვნაა“15 და სრულიად ლოგიკურად, ევროპული სა-
კონსტიტუციო სეკულარიზმი პირდაპირ განმანათლებლობას
უკავშირდება,16 შემდეგ კი ამერიკულმა სამართლებრივმა აზროვ-
11 Troper M., French Secularism, or Laïcitė, Cardozo Law Review, Vol.21,

2000, 1269.
12 გეგენავა დ., ეკლესია-სახელმწიფოს ურთიერთობის სამართლებრივი

2018, 40.
13 Carlton C., The Faith, Understanding Orthodox Christianity, An Orthodox
Catechism, Salisbury, 1997, 266; Doerr E., The Importance of Church-State

Separation, in: Toward a New Political Humanism, Edited by Seidman B.F. &
Murphy N.J., New York, 2004, 73
14 იხ., Yildirim S., Expanding Secularism’s Scope: An Indian Case Study, “The
American Journal of Comparative Law”, Vol. 52, 2004, 903.

15 ერქვანია თ., სახელმწიფოსა და რელიგიის ურთიერთმიმართების სამარ-
თლებრივი კონტექსტი − ქართული მოდელი, მოკლე შედარებით-სამარ-

თლებრივი მიმოხილვა ევროპული კავშირის მაგალითზე, ჟურნ. „საკონს-
ტიტუციო სამართლის მიმოხილვა“, N6, 2013, 32.
16 Sajó A., Preliminaries to a Concept of Constitutional Secularism, “I-Con”,
Vol.6, No.3-4, 2008, 608.
563
ნებამ დახვეწა, განავითარა და მეოცე საუკუნეში უკვე საბოლოო

ფორმა შესძინა. ამის გათვალისწინებით, სეკლულარიზმი სამარ-
თლებრივ სივრცეში „ლიბერალურ-დემოკრატიულ კონსტიტუციო-
ნალიზმთანაც“ შეიძლება გაიგივდეს.17
2. სეკულარიზმის ძირითადი სამართლებრივი მოდელები
სეკულარიზმის შინაარსი სიღრმეებში არაერთგვაროვანია და

ფართოდ განიმარტება. როზენფელდი ეკლესია-სახელმწიფოს ურ-
თიერთობათა შემდეგ კლასიფიკაციას წარმოადგენს: 1. სეკულა-
რული მოდელი (ფრანგული, თურქული); 2. აგნოსტიკური სეკულა-
რიზმი − უარი ფავორიტიზმს (ამერიკული მოდელი); 3. კონფესი-
ური სეკულარიზმი (სეკულარულია, თუმცა გარკვეულწილად მა-
ინც ენიჭება მნიშვნელობა და უპირატესობა უმრავლესობის შეხე-
დულებებს).18 კაზანოვა სეკულარიზმის სამ მიმართულებას გა-
მოჰყოფს: 1. სეკულარიზმი, როგორც რელიგიის უარყოფა; 2. სეკუ-
ლარიზმი, როგორც რელიგიის პრივატიზაცია და 3. სეკულარიზმი,
როგორც სხვა სფეროებიდან რელიგიური სფეროს გამოყოფა-გან-
სხვავება.19
სეკულარიზმის სამართლებრივი მოდელები შესაძლებელია შემ-
დეგ მიმართულებებად დაჯგუფდეს: 1. სრული გამიჯვნის მოდელი
და 2. თანამშრომლობითი სეკულარიზმი. თუმცა ასევე შესაძლე-
ბელია შერეული, ე.წ. ჰიბრიდული მოდელის სეკულარიზმის სახედ
მიჩნევა. თავის მხრივ, სრული გამიჯვნა მოიცავს ლიბერალურ და
სახელმწიფო სეკულარიზმს, ასევე ანტიეკლესიის მოდელებს.20
18 Rosenfeld M., Introduction: Can Constitutionalism, Secularism and Religion
Be Reconciled in an Era of Globalization and Religious Revival?, Cardozo

Law Review, Vol. 30, 2009, 2349.
19 Chaplin J., The Place of Religious Arguments for Law Reform in a “Secular
State”, Law and Justice, Vol.162, 2009, 25.

20 იხ., გეგენავა დ., ეკლესია-სახელმწიფოს ურთიერთობის სამართლებრი-
ვი მოდელები და საქართველოს კონსტიტუციური შეთანხმება, თბილისი,

2018, 29.
564
ზოგიერთ შემთხვევაში სახელმწიფო ეკლესიის მოდელიც სეკუ-

ლარიზმში განიხილება, განსაკუთრებით იმ შემთხვევაში, როცა სა-
ხელმწიფო ეკლესიის არსებობა უფრო მეტად სიმბოლური ან ფორ-
მალური მოცემულობაა და რეალურად სახელმწიფო დემოკრატი-
ულია, უზრუნველყოფს რელიგიის თავისუფლებასა და თანასწო-
რობის პოლიტიკას, თუმცა მისი განსაკუთრებული ხასიათიდან
გამომდინარე, იგი მაინც უფრო განყენებული სისტემაა და
ეკლესია-სახელმწიფოს ურთიერთობათა პოლიტიკურ-სამართლებ-
რივ პალიტრაში სპეციალურ ადგილს იკავებს.
2.1. სრული გამიჯვნა
სრული გამიჯვნის მოდელის კლასიკური სახე ლიბერალური

სეკულარიზმია, რომელიც აშშ-ის წიაღში აღმოცენდა და რომლის
ჩამოყალიბებაშიც გადამწყვეტი როლი ჯერ კიდევ დამფუძნებლებ-
მა ითამაშეს, განსაკუთრებით კი მედისონისა და ჯეფერსონის
ღვაწლია აღსანიშნავი.21 ალბათ, არსად ისე არ დაუბალანსებია სა-
კონსტიტუციოსამართლებრივი იდეები ერთმანეთს, როგორც ამ
ორი გენიალური ამერიკელის შემოქმედებაში. ფედერალისტისა და
ანტიფედერალისტის შეხედულებებმა ეკლესია-სახელმწიფოს ურ-
თიერთობების შესახებ ერთმანეთი გააძლიერეს და ის პოლიტი-
კურ-სამართლებრივი სინამდვილე შექმნეს, რომელიც საუკუნე-
ების შემდეგაც ნათელ და მკაფიო წითელ ხაზებად ემსახურება
ცივილიზებულ მსოფლიოში ამ ურთიერთობათა სიჯანსაღეს.
ლიბერალური სეკულარიზმის არსი ეკლესიისა და სახელმ-
წიფოს საქმიანობისა და მოქმედების სფეროთა გამიჯვნას ემსახუ-
რება, სადაც ისინი ერთმანეთის სფეროებში არ ერევიან, თუმცა
21 Amundson S., Separation of Church and State: How It Has Impacted Reli-
gious Diversity, SPEA Honors Paper Series, Vol.2, #12, 2008, 1; Beydoun
Kh.A., Laïcité, Liberalism, and the Headscarf, Journal of Islamic Law and Cul-
ture, Vol.10, No.2, 2008, 196; ნარინდოშვილი მ., გოგელია ვ., ჯულაყიძე თ.,
ჯაში ზ., გლურჯიძე ე., რელიგიის თავისუფლება, თბილისი, 2004, 261.
565
ინარჩუნებენ საქმიან ურთიერთობებს.22 ეკლესია-სახელმწიფოს

ურთიერთობების ამერიკული მოდელის დახასიათება შეიძლება
შემდეგი ნიშნებით: გამოხატვისა და რელიგიის თავისუფლება უზ-
რუნველყოფილია; სახელმწიფო პატივს სცემს რელიგიურ აღმსა-
რებლობას და აღიარებს რელიგიურ ტოლერანტობას; ეკლესია და
სახელმწიფო ერთმანეთისგან გამიჯნულია.23 აკრძალულია რომე-
ლიმე რელიგიისა თუ რელიგიური ორგანიზაციისთვის უპირატესო-
ბის მინიჭება, ასევე შტატისა და ფედერალურ დონეზე დაფინანსე-
ბა,24 თუმცა, იმავდროულად, რელიგიური ორგანიზაციები საგა-
დასახადო შეღავათებით სარგებლობენ.25 მიუხედავად რელიგიური
ნეიტრალიტეტისა, ბუნებრივია, ყოფით თუ კულტურულ დონეზე
ყველა რელიგიის მიმართ ერთნაირი დამოკიდებულება არაა. მაგა-
ლითად, ინდიელებს ეკრძალებათ მათი საკრალური რიტუალის-
თვის პეიოტის გამოყენება,26 ხოლო მორმონებისთვის მრავალცო-
ლიანობა ოფიციალურად დაშვებული არაა და მათ უარი ეთქვათ
პოლიგამიის კრიმინალიზაციიდან გამონაკლისზე,27 მაშინ, როცა
ქრისტიანებსა და იუდეველებს უფლება აქვთ, გამოიყენონ ღვინო
რიტუალური დანიშნულებით, საზოგადოებრივ ადგილებში ალკო-
ჰოლის მოხმარების აკრძალვის მიუხედავად.28 მიუხედავად ამ
ნიუანსებისა, უზრუნველყოფილია უმთავრესი − რწმენისა და აღ-
მსარებლობის თავისუფლება, ასევე მათი გაგება ზოგადი თა-
ვისუფლების იდეის კონტექსტში.
22 იხ., გეგენავა დ., ეკლესია-სახელმწიფოს ურთიერთობის სამართლებ-

რივი მოდელები და საქართველოს კონსტიტუციური შეთანხმება, თბი-
ლისი, 2018, 49.

24 Everson v. Board of Education, 330 U.S. 1,18 (1947).
25 Greenawalt K., Religion and the Constitution, Vol.2: Establishment and Fair-
ness, Princeton, 2008, 57.

26 Employment Div. Dept of HumanRes. v. Smith, 494 US 872 (1990).
27 Reynolds v. United States, 98 US 145 (1878).
28 Board of Education v. Gramet, 512 US 687, 727 (1944) (Kennedy, J., Con-
curring)
566
ლიბერალური სეკულარიზმის თეორია წლების განმალობაში

განვითარდა და ბევრი განშტოება გაჩნდა, თითოეულმა სახელმ-
წიფომ თავისი კულტურის, ისტორიისა და ტრადიციების შესაბა-
მისი მიდგომა აირჩია.29 თუმცა შენარჩუნებულია ამ მოდელის ყვე-
ლაზე მნიშვნელოვანი ღირებულებები, რომლებიც დემოკრატიულ
და სამართლებრივ სახელმწიფოში სრულიად ინტეგრირდება
ღირებულებათა წესრიგისადმი იდეალური შეთავსების გამო.
სახელმწიფო სეკულარიზმი სრული გამიჯვნის საკმაოდ მკაცრი
ფორმაა, რომელიც სეკულარიზმს, როგორც სახელმწიფოს საკონს-
ტიტუციო პრინციპს განიხილავს.30 საკონსტიტუციო დონეზე მის-
თვის განსაკუთრებული სტატუსის მინიჭება ხაზს უსვამს იმ როლს,
რომელსაც იგი კონკრეტული ქვეყნის ღირებულებათა წესრიგში
ასრულებს. თითოეულ სახელმწიფოს მისი არჩევისა და დამკვიდ-
რების თავისი უნიკალური ისტორიული გზა და მიზეზები აქვს. მა-
გალითად, საფრანგეთში სახელმწიფო სეკულარიზმი (Laïcité) სრუ-
ლიად ექსკლუზიური ფორმითაა დამკვიდრებული და იგი რეს-
პუბლიკანიზმთან ერთად საფრანგეთის უმთავრეს პრინციპადაა
აღიარებული.31 ლაისიტე განმანათლებლობის, მეფისა და ეკლესი-
ის ერთობლივი მოქმედებების მიმართ წინააღმდეგობისა და ფრან-
გული რევოლუციის პირმშოა,32 ამიტომაც ხშირად მას რელიგიის
საწინააღმდეგო მოდელადაც კი განიხილავენ, ვინაიდან მისი მიზა-
ნი არა მხოლოდ ეკლესია-სახელმწიფოს ინსტიტუციური გამიჯვნა,
არამედ ზოგადად რელიგიის საჯარო სფეროდან სრული იზოლა-
ციაა33 (ყოველ შემთხვევაში, დეკლარირებულად მაინც), რასაც

ლისი, 2018, 50-52.
30 Temperman J., State-Religion Relationship and Human Rights, Towards a
Right to Religiously Neutral Governance, Leiden-Boston, 2010, 113.

31 Annicchino P., Laïcité as Civil Religion: An Italian American Perspective,
The George Washington International Law Review, Vol.41, No.4, 2010, 821.
32 Choudhury N., From the Stasi Commission to the European Court of Human
Rights: L’Affaire du Foulard and the Challenge of Protecting the Rights of Mus-
lim Girls, Columbia Journal of Gender and Law Vol.16, No.1, 2007, 252.
33 Gedicks F.M., Religious Exemptions, Formal Neutrality, and Laïcité, Indiana
Journal of Global Legal Studies, Vol.13, Issue 2, 2006, 476.
567
ზურგს ფრანგული სამართლებრივი სისტემა და მართლმსაჯუ-

ლებაც უმაგრებს.34 ამის გათვალისწინებით, ფრანგული სეკულა-
რიზმის რომელიმე ზოგადი კატეგორიისადმი მიკუთვნება საკმაოდ
რთულია, იგი თავისი მახასიათებლებით უფრო განყენებული მო-
ცემულობაა.35 იგი სახელმწიფო სეკულარიზმის სხვა მოდელების-
განაც გამოირჩევა, მათ შორის, თურქული ანალოგისგან − იგი მი-
ღებულ იქნა სივრცეში, რომელიც სოციალურად და პოლიტიკურად
უკვე სეკულარული იყო.36 თურქული ლაიკლიკი უმრავლესობის
რელიგიის წინააღმდეგ იყო მიმართული.37 სახელმწიფო სეკულა-
რიზმის პოლიტიკურ-სამართლებრივი მოდელის არჩევას ხშირად
კონკრეტული ქვეყნის რელიგიურად მრავალფეროვანი საზოგადო-
ება და ძირითადი რელიგიური მიმდინარეობების მიმართ მაქსიმა-
ლურად აბსტრაჰირებისა და ნეიტრალიტეტის დაცვის სურვილიც
განაპირობებს (როგორც, მაგალითად, ინდოეთის შემთხვევაში
მოხდა38).
ანტიეკლესიის მოდელი მხოლოდ პირობითადაა სრული გამიჯვ-
ნის სეკულარიზმის ქვეკატეგორია. რა თქმა უნდა, სამართლებრივი
თვალსაზრისით, ამ მოდელის მიმდევარი სახელმწიფოები სრულად
ემიჯნებიან ეკლესიას, თუმცა პრაქტიკული კუთხით პოლიტიკუ-
რად ისინი რელიგიური ორგანიზაციების განადგურებას ცდილო-
ბენ.39 ამიტომაც ანტიეკლესიური სეკულარიზმი ზოგადად რელი-
გიის წინააღმდეგ მიმართული კონცეფციაა, რომელსაც უმთავრე-
სად არადემოკრატიული, ავტორიტარული ან ტოტალიტარული რე-

2018, 56.
35 Troper M., French Secularism, or Laïcitė, Cardozo Law Review, Vol.21,
2000, 1271.

Law Review, Vol. 30, 2009, 2349.
37 იქვე.
38 იხ., Yildirim S., Expanding Secularism’s Scope: An Indian Case Study, The
American Journal of Comparative Law, Vol. 52, 2004.

39 Francis J. G., The Evolving Regulatory Structure of European Church-State
Relationships, Journal of Church and State, N4, 1992, 781.
568
ჟიმები მიმართავენ (მაგალითად, ჩრდილოეთ კორეა40, საბჭოთა

კავშირი მეორე მსოფლიო ომამდე41 და ა.შ.)
2.2. თანამშრომლობითი სეკულარიზმი
რელიგიის დომინანტური როლი კარგა ხანია შეიცვალა, თუმცა

მას კვლავაც დარჩა მნიშვნელოვანი გავლენა საზოგადოებაზე,42
რაც სრულიად ბუნებრივია. სწორედ ამ საზოგადოების გან-
წყობათა გამო ხშირად სახელმწიფო ირჩევს ეკლესიასთან აქტიურ
თანამშრომლობას (მაგალითად, გერმანია,43 ესპანეთი,44 იტალია,45
პერუ,46 საქართველო47 და ა.შ.). ამ შემთხვევაში, მართალია, ეკლე-
სია და სახელმწიფო ინსტიტუციურად ერთმანეთისგან გამიჯნუ-
ლია, თუმცა განსაზღვრულია მთელი რიგი იმ სფეროებისა, სადაც
ისინი აქტიურად თანამშრომლობენ,48 მეტიც, ხშირად რელიგიურ
ორგანიზაციებს სრულად ან ნაწილობრივ განსაკუთრებული სა-
მართლებრივი სტატუსიც ენიჭებათ. მსგავსი მოდელი ძირითადად
ევროპული სამართლებრივი სივრცისთვისაა დამახასიათებელი,
40 Temperman J., State-Religion Relationship and Human Rights, Towards a

Right to Religiously Neutral Governance, Leiden-Boston, 2010, 143-144.

2018, 58-59.
42 დეკანოზი ემანუელი (კლაპსისი), მართლმადიდებელი ეკლესია პლუ-
რალისტულ სამყაროში, დ. თინიკაშვილის თარგმანი, ჟურნ. „სოლიდა-

რობა“, N1(28), 2009, 82.
43 Heckel M., Religious Human Rights in Germany, Emory International Law
Review, Vol.10, 1996, 108.

44 იხ., სახელმწიფო და ეკლესია ევროკავშირის წევრ ქვეყნებში, გ. რო-
ბერსის რედაქტორობით, მე-2 გამოცემის თარგმანი, თბილისი, 2011.

46 Ibán I.C., God in Constitutions and Godless Constitutions, in: Law, Religion,
Constitution (Freedom of Religion, Equal Treatment, and the Law), Edited by

Cr. Cianitto, W.C. Durham, S. Ferrari, D. Thayer, 2013, 52-53.

ლისი, 2018.
48 იხ., Cranmer F., Olivia J.G., Church-State Relationships - An Overview, Law
and Justice, N162, 2009, 10- 11.
569
ვინაიდან აქ, ამერიკული ტრადიციისგან განსხვავებით, ეკლესია

და სახელმწიფო სრულიად მშვიდობიანა თანაარსებობენ. 49
ეკლესიისა და სახელმწიფოს თანამშრომლობა ურთიერთპატი-
ვისცემას, კვალიფიკაციასა და კომპეტენტურობას უნდა ეფუძ-
ნებოდეს.50 ეს თანამშრომლობა განსაკუთრებით აქტიურად საგა-
დასახადო და საგანმანათლებლო სფეროებშია.51 სახელმწიფოს
შეუძლია ითანამშრომლოს ცალკეულ რელიგიურ გაერთიანე-
ბასთან და მას განსაკუთრებული პრიცილეგიები მიანიჭოს.52 ამას-
თან, აღსანიშნავია, რომ ხელისუფლება არაა ვალდებული, ყველა
რელიგიურ გაერთიანებას სრულიად იდენტური სამართლებრივი
სტატუსი მისცეს.53 მთავარია, რომ არც სტატუსობრივად და არც
შინაარსობრივად კონკრეტულ რელიგიურ ორგანიზაციებთან თა-
ნამშრომლობამ არ შექმნას დისკრიმინაციული გარემო, ხელოვ-
ნურად არ დაწინაურდეს ან შეიზღუდოს რომელიმე მიმდინარეობა.
ეკლესიისა და სახელმწიფოს ურთიერთობის თანამშრომლობის
საკონსტიტუციოსამართლებრივი სისტემა დადებითად ფასდება,
თუკი კონსტიტუცია: უზრუნველყოფს ადამიანის ძირითად უფლე-
ბებს, ადგენს თანაბარ მიდგომას (თანაბარი და არათანაბარი მიდ-
გომა პროპორციულობის თვალსაზრისით განისაზღვრება), კრძა-
ლავს დემოკრატიულ პოლიტიკურ პროცესებში ნებისმიერი რელი-
გიის მონაწილეობას, აღიარებს რელიგიური არსებობის, ყოფის
49 სტეფანი ა., რელიგიისა და დემოკრატიის ურთიერთშეთავსებადობის

შესახებ, დ. თინიკაშვილის თარგმანი, ჟურნ. „სოლიდარობა“, N2(29), 2009,
62.
50 იღუმენი პეტრე (მეშჩერინოვი), ეკლესიისა და სახელმწიფოს თანა-
მშრომლობის შესახებ, დ. თინიკაშვილის თარგმანი, ჟურნ. „სოლიდარობა“,

N1(28), 2009, 94.
51 Cranmer F., National Churches, Territoriality and Mission, Law & Justice –
Christian Law Review, Vol.149, 2002, 161.

52 Iglesia Bautista “El Salvador” and Joze Aquilino Ortega Moratilla v. Spain,
[ECHR], App. no. 17522/90, 11 January 1992.

53 Canea Catholic Church v. Greece, [ECtHR], App. no. 25528/94,16 Decem-
ber 1997, para.47.
570
განსაკუთრებულ სტატუსს, უზრუნველყოფს ქვეყნის კულტურუ-

ლი ტრადიციის პატივისცემას.54
თანამშრომლობის სამართლებრივი მექანიზმები შეიძლება და-
იყოს საკანონმდებლო და სახელშეკრულებო მოდელებად. საკანონ-
მდებლო მოდელი გულისხმობს თანამშრომლობის ნორმატიულ მო-
წესრიგებას ექსკლუზიურად სახელმწიფოს სამართლებრივი ფორ-
მებით, რაც ძირითადად ორ დონეზე ხორციელდება: მომეტებული
ინტერესისა და განსაკუთრებული სტატუსის შემთხვევაში თანა-
მშრომლობის საკითხები მოწესრიგებულია კონსტიტუციით, ხოლო
კონსტიტუციაში განსაზღვრული დებულებების პრაქტიკული გან-
ხორციელებისათვის, ასევე, ძირითადი კანონის მოწესრიგების
არარსებობისას − კანონმდებლობით. სახელშეკრულებო მოდელი
საკანონმდებლოს ანალოგიითაა სტრუქტურირებული და გულის-
ხმობს კონკორდატსა (მაღალი სახელმწიფოებრივი დონე) და შე-
თანხმებებს (კონკრეტულ სფეროში სახელმწიფოებრივი ან უწყებ-
რივი დონე).55
III. სეკულარიზმზე, პოსტ-სეკულარიზმსა და „სხვა დემონებზე“
რელიგიასთან მიმართებით სახელმწიფოს ნეიტრალურობა დე-

დუქციურად, ლოგიკური თვალსაზრისით, არა მხოლოდ შეუძლებე-
ლია, არამედ სრული მითია.56 მართალია, მოდერნიზაციის, რაცი-
ონალიზაციისა და ფუნქციური დიფერენციაციის პროცესი რე-
ლიგია ყოველდღიურად სულ უფრო მეტი სფეროდან აძევებს,57
თუმცა, ამის მიუხედავად, სახელმწიფოთა მიხედვით ეკლესიების
54 იხ., Robbers G., Church and State Relations in the Constitutions, in: Law,
Religion, Constitution (Freedom of Religion, Equal Treatment, and the Law),
Edited by Cr. Cianitto, W.C. Durham, S. Ferrari, D. Thayer, 2013, 62.

ლისი, 2018, 64-65.

571
სტატუსი და სოციალურ-პოლიტიკური მდგომარეობა იმდენად

დიდმნიშვნელოვანია, რომ ფაქტობრივად ვერცერთი ხელისუფ-
ლება შეძლებს ამ ყოველივეს იგნორირებას ან დაძლევს. რელი-
გიური ინსტიტუტები ძალზე აქტიურობენ თანამედროვეობისა-
თვის ბევრ, უკვე სეკულარულ სფეროში, რომლებიც ისტორიულად
მათი სფერო იყო ან მათ საქმიანობას უკავშირდებოდა, განსა-
კუთრებით ეს იგრძნობა ისეთ საკითხებში, როგორიცაა, ქორწი-
ნება, ევთანაზია, აბორტი და ა.შ.58
ოფიციალური ნეიტრალური პოლიტიკის მიუხედავად, ფრან-
გული ლაისიტეც კი უმცირესობის რელიგიებისადმი მიმართული,
უმრავლესობის რელიგიურ განწყობასთან მეტნაკლებად თავსე-
ბადი და სინქრონიზებული მოდელია.59 მეტიც, რომის კათოლიკე
ეკლესიასთან განსაკუთრებული კავშირის გამო, ხშირად Catho-Lai-
que-საც უწოდებენ, რათა ხაზი გაუსვან მის დამოკიდებულებასა და
ორმაგ სტანდარტს.60 როცა სახელმწიფო სეკულარიზმის პი-
რობებში ასეთი მდგომარეობაა, რა თქმა უნდა, ადვილი მი-
სახვედრია რა ხდება ლიბერალურ და მით უმეტეს, თანამშრომ-
ლობით სეკულარიზმში. მიუხედავად იმისა, რომ აშშ-ში ეკლესია და
სახელმწიფო ერთმანეთისგან გამიჯნულია, მულტირელიგიური
ქვეყანაა, დღემდე მთავრობაც, შტატების უმრავლესობა და ადგი-
ლობრივი თვითმმართველობები სხვადასხვა ფორმით მაინც გამო-
ხატავს საკუთარ ფავორიტიზმს, უპირატესობას ანიჭებს ქრისტი-
ანობას.61
სახელმწიფოების მიხედვით სეკულარიზმსა და რელიგიურ ნე-
იტრალიტეტს უამრავი პრობლემა და გამოწვევა აქვს. მათი ნაწილი
ისტორიულ-კულტურული მიზეზებითაა განპირობები, რომელთა
უმრავლესობაც კარგად „იფარება“ სამართლით, ნაწილი კი სამარ-

Law Review, Vol. 30, 2009, 2360.
59 იქვე, 2349.
60 იქვე, 2352.
61 იხ., Esbeck C.H., Religion and a Neutral State: Imperative or Impossibility,
Cumberland Law Review, Vol.15, 1984, 80-81.
572
თლის კონსერვატიული ფუნქციის გათვალისწინებით, სტატუს

კვოს შემადგენელია და მიღწეული, თუნდაც მყიფე ბალანსის
დარღვევის მსურველი იშვიათად თუ მოიძებნება. ამ გარემოებათა
გარდა, მნიშვნელოვანია გლობალიზაციისა და მიგრაციის პირო-
ბების გათვალისწინებაც, ვინაიდან ამ მოცემულობაში მულტიკულ-
ტურული, მულტიეთნიკური და რელიგიურად მრავალფეროვანი
ხდება, არელიგიურობა და სრული სეკულარიზაცია ფაქტობრივად
წარმოუდგენელი ხდება.62 მიგრაციის ახალმა ტალღამ მნიშვნე-
ლოვნად შეცვალა მდგომარეობა ევროპაში: ემიგრანტების უმრავ-
ლესობისთვის რელიგია, განსაკუთრებით კი ისლამი, კულტურული
იდენტობის ნაწილია, ამან ბუნებრივად გამოიწვია რელიგიის კერ-
ძო სფეროდან კვლავ საჯაროში გადანაცვლება, მსგავსად აშშ-ისა,
სადაც რელიგია არც არასდროს გამქრალა საჯარო სფეროდან.63
საინტერესოა ჰაბერმასის შეფასება, რომ თანამედროვე მსოფ-
ლიო სეკულარულიდან პოსტ-სეკულარულ ფორმაზე გადადის.64
სახელმწიფოთა დიდ ნაწილში აღნიშული, მართლაც, აქტუალურია,
თუმცა, რადიკალურად განსხვავებული მდგომარეობაა თანამედ-
როვე დემოკრატიებში, განსაკუთრებით პოსტ-კომუნისტურ ქვეყ-
ნებში, სადაც დომინანტმა რელიგიურმა ორგანიზაციებმა ფაქტობ-
რივად სრული სოციალური ჰეგემონია დაამყარეს საზოგადოებასა
და ხელისუფლებაზე. 1990-იან წლებში დაწყებულმა პროცესებმა
ეკლესიათა ნაწილს de facto სახელმწიფო ორგანიზაციის სტატუსი
მიანიჭა და გარკვეული პერიოდი ჩაანაცვლა კიდეც საჯარო ხელის-
უფლება. ამ მდგომარეობის დათმობა კი შემდგომში, რა თქმა უნდა,
არ მოისურვა, რამაც წარმოშვა წარმოუდგენლად ტრაგიკული ვი-
თარება საქართველოს მაგალითზე. გრძელვადიან პერსპექტივაში,
ეს ყოველივე დააზარალებს არა მხოლოდ საკუთრივ ეკლესიას,

Law Review, Vol. 30, 2009, 2359.

64 იხ., Habermas J., Zwischen Naturalismus und Religion, Philosophische
Aufsätze, Frankfurt am Mein, 2009, 119-154.
573
არამედ მთლიანად სახელმწიფოსა და საზოგადოებას, უშუალო

გავლენას იქონიებს პიროვნულ თავისუფლებაზე, ადამიანის უფ-
ლებებზე, ეკონომიკურ და პოლიტიკურ სფეროებზეც. სამწუხა-
როდ, ქართულ სინამდვილეში არათუ პოსტ-სეკულარიზმამდე,
არამედ თუნდაც სეკულარიზმის რომელიმე მოდელამდეც კი ძალ-
ზე შორია. შეუძლებელია „პოსტ“ დადგეს, თუკი ჯერ თავად სეკუ-
ლარული სახელმწიფოც კი არ არსებობს. ამ მიმართულებით, ისევე
როგორც სამართლის, მართლმსაჯულებისა თუ სხვა სახელმწი-
ფოებრივი მნიშვნელობის სფეროებში უწყვეტად და „წარმატებით“
გრძელდება საბჭოური ტრადიცია, რომელიც თეორიულ-ფორმა-
ლურ დონეზე იდეალურ ვითარებას ხატავს, ხოლო პრაქტიკულად
დიამეტრულად განსხვავებულ სინამდვილეს ამკვიდრებს.
IV. დასკვნა
სეკულარიზმის კონცეფცია ისეთივე მრავალფეროვანია, რო-

გორც თავად რელიგიური მიმდინარეობები და მათი გავრცელების
გეოგრაფია. ბუნებრივია, სეკულარიზმის სამართლებრივი მოდე-
ლების მიმართ უამრავი განსხვავებული მიდგომა არსებობს, რო-
გორც კლასიფიკაციის, ისე უშუალოდ მოდელთა მახასიათებ-
ლებისა და მათი შინაარსის თვალსაზრისით. შეუძლებელია ეკ-
ლესია-სახელმწიფოს ურთიერთობების უნივერსალური სისტემის
შემუშავება, მეტიც, საკუთრივ, შიდა მოდელურ დონეზეც კი თი-
თოეული მათგანი განსხვავდება სახელმწიფოთა კულტურის, ის-
ტორიისა და სხვა ფაქტორების გათვალისწინებით.
სეკულარიზმი ხშირადაა მანიპულირებისა და პრორელიგიურ
საზოგადოებაზე ზემოქმედების ეფექტიანი მექანიზმი, განსაკუთ-
რებით განვითარებად სახელმწიფოებში. საქართველოში ეკლესია-
სახელმწიფოს ურთიერთობის აღნიშნული მოდელი, რომელიც შე-
დარებითსამართლებრივ პრაქტიკაში როგორც ეკლესიისთვის, ისე
სახელმწიფოსთვის იდეალური საშუალებაა, სწორად გამიჯნონ სა-
მოქმედო სივრცე და საკუთარი დამოუკიდებლობა უზრუნველყონ,
საშიშ და მიუღებელ ინსტიტუტადაა ქცეული. ეს კი იმ დროს ხდება,
როცა თანამედროვე მსოფლიო სეკულარიზმის შემდგომ განვითა-
574
რებასა და პოსტ-სეკულარიზმის გამოწვევებზეა ორიენტირებული.

ნაცვლად იმისა, რომ საქართველომ მხარი აუბას ყველაზე თა-
ნამედროვე ტენდენციას, ჯეროვანი თადარიგი დაიჭიროს და გან-
საკუთრებულად მაღალ დონეზე უზრუნველყოს რელიგიის თავის-
უფლება ეკლესიისა და სახელმწიფოს დამოუკიდებლობის კონ-
ტექსტში, ქართული საზოგადოება სრულიად განსხვავებული პრი-
ორიტეტებით მოქმედებს. ეს წარმოუდგენელ ზიანს აყენებს ჯერ
კიდევ დაუსრულებელ ღირებულებათა წესრიგს ქვეყანაში. პოსტ-
სეკულარიზმის გამოწვევებზე ორიენტირებამდე აუცილებელია სე-
კულარიზმის გამართული და ეფექტიანი სამართლებრივი მოდე-
ლის დამკვიდრება, რომელიც სამომავლო დისკურსისთვის საფუძვ-
ლებს შექმნის და ეკლესია-სახელმწიფოს ურთიერთობების ქართუ-
ლი მოდელის დემოკრატიულობის მაღალ ხარისხს უზრუნველ-
ყოფს.
575

ავთანდილ დემეტრაშვილი 80

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

ავთანდილ დემეტრაშვილი 80

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

სულხან-საბა ორბელიანის უნივერსიტეტის

დავით ბატონიშვილის სამართლის ინსტიტუტი

სულხან-საბა ორბელიანის უნივერსიტეტის გამომცემლობა

პროფესორ ავთანდილ დემეტრაშვილს

ჩემთვის უდიდესი პატივია, წარმოვადგინო ჩემი ძვირფასი მე-

აღსანიშნავია მისი პუბლიკაციები საკონსტიტუციო სამართლის

სტრასბურგი, 2021 წლის 3 აგვისტო

ხანმოკლე ფიქრის შემდეგ გადავწყვიტე, მომეთხრო იმ მივიწ-

ებრივმა გაერთიანება „დას“-მა (დემოკრატიული არჩევნები საქარ-

ზემოხსენებული კანონის მთავარი საკითხები, რომლებსაც

1 „დას“-ის დაჟინებული მოთხოვნით უზენაესი საბჭოს პრეზიდიუმმა შეი-

ჩევნებისათვის ბოიკოტის გამოცხადების გამო, რასაც საზოგადოების სა-

საარჩევნო კანონის მომზადების პარალელურად მიმდინარეობ-

„... საქართველოს სსრ უზენაესი საბჭო ადასტურებს საქარ-

ბერვალში საქართველოში საბჭოთა რუსეთის ჯარების შემოყვა-

მრავალპარტიულობის შემოღების შემდეგ დღის წესრიგში დად-

3აღსანიშნავია, რომ ეროვნული ძალების მოთხოვნით საქართველოს საბ-

საარჩევნო კანონზე მუშაობდა. მას მხარს უჭერდა მთელი ეროვ-

და ამით სათავე დაედო საქართველოს სახელმწიფოებრივი დამო-

თბილისი, 2021 წლის სექტემბერი

4 მოკლეს 2000 წელს სოხუმში.

საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს

საქართველოს თავისი ისტორიის მანძილზე არ გააჩნდა საკონს-

კრატიული განვითარების პრინციპებს. ეს ყველაფერი ბატონი

თბილისი, 2021 წლის სექტემბერი

მრავალმხრივი ავთანდილ დემეტრაშვილი

თითქმის 30 წლის წინ პირველად შევხვდი ავთანდილ დემე-

1პასაუს უნივერსიტეტის პროფესორის, დოქტორ მარტინ ფინკეს ინიცია-

1996 წელს საქართველოში უფრო ხანგრძლივი ვიზიტით რომ

შეიცავდა დებულებები საქართველოს ყოფილი პრეზიდენტების

2 მსგავსი კონფერენცია წარმატებული აღმოჩნდა ჩიკაგოში 1994 წელს და

გახდა, ხოლო მეორე ავტორი − ირაკლი ალასანია − თავდაცვის მინისტრი.

უნდა დაუფასოს, რომ დემოკრატიის აღდგენის დროს ამ ნაბიჯების

სიდნეი, 2021 წლის სექტემბერი

4 იმედი მაქვს, რომ მომავალში ბევრი ქალი პოლიტიკოსი და იურისტი

საიუბილეო კრებულში წარმოდგენილ სტატიებში ავტორთა სტილი

DIMINISHING RESPECT OF HUMAN RIGHTS .................................... 1

გამოხატვის თავისუფლება და სხვათა უფლებები სტრასბურგის

პასუხისმგებლობა “FACEBOOK”-ის პოსტზე მესამე პირის მიერ

პიროვნების თავისუფალი განვითარების უფლების

ЧРЕЗВЫЧАЙНЫЕ ПОЛОЖЕНИЯ, СВЯЗАННЫЕ С ИЗМЕНЕНИЕМ

ძირითადი უფლების შეზღუდვის და საკანონმდებლო

ადამიანის უფლებების მოცულობა და

განათლების უფლების საერთაშორისოსამართლებრივი

უფლების წინასწარი დაცვის დროებითი საპროცესო

საკონსტიტუციო რეფორმა საქართველოში (2017 წ.) და

საქართველოს მთავრობის პოლიტიკური პასუხისმგებლობა:

საქართველოს პრეზიდენტის ვეტოს ევოლუციის ქრონიკა ....... 264

პრეზიდენტის პოსტსოციალისტური ინსტიტუციური მოდელები:

ფიქრები ადგილობრივ თვითმმართველობაზე „პირველი

ადგილობრივი თვითმმართველობის კონსტიტუციური

აჭარის ავტონომიის ისტორიულ-სამართლებრივი ასპექტები . 395

სუბ-ნაციონალური კონსტიტუცია და საკონსტიტუციო

აფხაზეთის სამართლებრივი სტატუსი 1917 წლიდან დღემდე..... 459

ბიკამერალიზმის დილემა ქართულ კონსტიტუციონალიზმში... 491

განსაზღვრულობის პრინციპი სამართლებრივ

სასამართლო და წესრიგი .................................................................. 529

სამართლებრივი ფორმალიზმი, როგორც მართლმსაჯულების

სეკულარიზმის სამართლებრივი კონცეფცია და თანამედროვე

DIMINISHING RESPECT OF HUMAN RIGHTS

In 2000, Michael Ignatieff could still correctly state that human

asylum seekers “criminals”. See: Giuffrida A., Italian Government Approves

Derived from a Relationship Between Same-Sex Couples (Interpretation and

of Human Rights: Constitutional Court of the Russian Federation Judgment of