Ζ πξνηεξαηφηεηα ηεο ζπλάληεζεο επί ηεο κνξθήο

Τεύρνο 103, πεξίνδνο: Απξίιηνο - Ινύληνο 2008

Η ΠΡΟΣΕΡΑΙΟΣΗΣΑ ΣΗ΢ ΢ΤΝΑΝΣΗ΢Η΢ ΕΠΙ ΣΗ΢ ΜΟΡΦΗ΢1

ηνπ Vittorio Morfino
κεηάθξαζε Γηψξγνο Φνπξηνχλεο

Απφ ηα θείκελα ηνπ Αιηνπζέξ ηεο δεθαεηίαο ηνπ ’80, ην πιένλ ζεκαληηθφ απφ ζεσξεηηθή άπνςε
είλαη πηζαλφηαηα ην Υπόγεην ξεύκα ηνπ πιηζκνύ ηεο ζπλάληεζεο. Πξφθεηηαη γηα έλα άθξσο
ζπλαξπαζηηθφ θείκελν, ζην νπνίν δηαγξάθεηαη ακπδξά ε ππφγεηα ηζηνξία ελφο πιηζκνχ πνπ ζα
κπνξνχζε λα απνθχγεη ηελ θιαζηθή αληίζεζε, εζσηεξηθή ζηελ Ηζηνξία ηεο δπηηθήο Κεηαθπζηθήο,
κεηαμχ ηδεαιηζκνχ θαη πιηζκνχ: ελφο πιηζκνχ ηεο ελδερνκεληθφηεηαο θαη ηνπ αζηάζκεηνπ, ελφο
πιηζκνχ πνπ δελ ζα θπξηαξρείηαη απφ ηελ αξρή ηνπ Ιφγνπ.

Ωζηφζν, ζηε γνεηεία πνπ απηφ ην θείκελν αζθεί θξχβεηαη θαη ν κεγαιχηεξνο θίλδπλνο: πξφθεηηαη
γηα έλα θείκελν πεξηζζφηεξν εθζακβσηηθφ παξά δηαθσηηζηηθφ, κε θνξπθψζεηο έθιακςεο πνπ
έξρνληαη ζε ξήμε κε θνηλνχο θηινζνθηθνχο ηφπνπο, δηνξάζεηο πνπ ζα κπνξνχζαλ λα αλνίγνπλ
δξφκνπο αιιά πνπ σο επί ην πιείζηνλ δελ ππνζηεξίδνληαη απφ ηελ ππνκνλεηηθή εξγαζία ηεο
έλλνηαο. Ο βαζηθφο θίλδπλνο είλαη λα δηαβιέςνπκε ζε απηφ ηελ έθιεηςε ηνπ ηζρπξνχ
νξζνινγηζκνχ ηεο δεθαεηίαο ηνπ ’60 πξνο φθεινο κηαο θηινζνθίαο ηνπ ζπκβάληνο, ηεο αιιαγήο ή
–αθφκα ρεηξφηεξν– ηεο ειεπζεξίαο. Ζ πξφθιεζε, ινηπφλ, δελ έγθεηηαη ηφζν ζην λα αξλεζνχκε ηηο
ακθηζεκίεο ζηηο νπνίεο βαζίδεηαη απηνχ ηνπ ηχπνπ ε εξκελεία, αιιά κάιινλ λα ηηο
αλαγλσξίζνπκε θαη λα ηηο ππνγξακκίζνπκε, ζε κηα πξνζπάζεηα ππέξβαζήο ηνπο κε έλα coup de
force, ηνπνζεηψληαο ζην ζεσξεηηθφ θέληξν ηνπ θεηκέλνπ κηα αδηαηχπσηε ζέζε: ηε ζέζε πεξί
πξνηεξαηφηεηαο ηεο ζπλάληεζεο επί ηεο κνξθήο.

Σν ζεκειηψδεο δήηεκα πνπ ακέζσο εγείξεηαη είλαη ν ηξφπνο κε ηνλ νπνίν ε ζέζε απηή ζρεηίδεηαη
κε ηε δηαθήξπμε ηεο πξνηεξαηφηεηαο ηεο ζρέζεο επί ησλ ζηνηρείσλ, πνπ δηαξθψο επαλεξρφηαλ
θαηά ηηο δεθαεηίεο ηνπ ’60 θαη ηνπ ’70. Τπάξρεη αληίθαζε εδψ; Κπνξεί ε πξψηε ζέζε λα κελ
αλαθέξεηαη ζε ζηνηρεία πνπ πξνυπάξρνπλ ηεο ζρέζεο ηνπο, δειαδή αθξηβψο απηφ πνπ αξλείηαη ε
δεχηεξε; Απηφ πνπ δηαθπβεχεηαη εδψ είλαη ε δπλαηφηεηα λα ζθεθζνχκε ηνλ πιηζκφ ηνπ
αζηάζκεηνπ ρσξίο λα εγθαηαιείςνπκε ηελ νξζνινγηζηηθή δέζκεπζε.

1. Ζ πξνηεξαηφηεηα ηεο ζρέζεο επί ησλ ζηνηρείσλ Όπσο πξναλαθέξακε, ε πξνηεξαηφηεηα ησλ
ζρέζεσλ επί ησλ ζηνηρείσλ ραξαθηεξίδεη ην έξγν ηνπ Αιηνπζέξ ηεο πξψηεο πεξηφδνπ. Δίλαη
πξάγκαηη δηάζεκε ε ηνπνζέηεζή ηνπ ζηελ Απάληεζε ζηνλ Τδνλ Ληνύηο, φπνπ ν Αιηνπζέξ
ηζρπξίδεηαη φηη πξέπεη λα βάδνπκε ηελ πάιε ησλ ηάμεσλ ζηελ πξώηε γξακκή [il faut mettre la
lutte des classes au premier rang] 2 .

Ζ ζέζε πεξί πξνηεξαηφηεηαο ηεο πάιεο ησλ ηάμεσλ επί ηεο χπαξμεο ησλ ηάμεσλ κπνξεί λα
κεηαθξαζηεί κε αθεξεκέλνπο φξνπο ζηε ζέζε πεξί πξνηεξαηφηεηαο ηεο ζρέζεο επί ησλ
ζηνηρείσλ. Κπνξνχκε λα θαηαλνήζνπκε ην λφεκα ηεο «πξνηεξαηφηεηαο» κε ηελ έλλνηα ηνπ
πξψηνπ ζεσξήκαηνο ηεο Ηζηθήο ηνπ ΢πηλφδα: «Κηα ππφζηαζε είλαη εθ θχζεσο πξφηεξε ησλ
δηαζέζεψλ3 ηεο (Substantia prior est natura suis affectionibus) ».4 Πξφθεηηαη γηα νληνινγηθή
πξνηεξαηφηεηα, ε νπνία, ζην επηζηεκνινγηθφ επίπεδν, αληηηίζεηαη ζηνλ αθειή εκπεηξηζκφ πνπ
εθιακβάλεη ηα πξάγκαηα πνπ εκθαλίδνληαη ελψπηνλ ελφο ππνθεηκέλνπ σο απζππφζηαηε
πξαγκαηηθφηεηα.

Αλνίγνληαο ηε Δηακάρε γηα ηνλ ζεηηθηζκό [Positivismusstreit ] ζηε γεξκαληθή θνηλσληνινγία, ν

Αληφξλν πηνζεηεί κηα παξφκνηα ηνπνζέηεζε απφ κεζνδνινγηθή ζθνπηά, ζχκθσλα κε ηελ νπνία ηα
γεγνλφηα δελ είλαη ηα έζραηα θαη αδηαπέξαζηα δεδνκέλα, φπσο πίζηεπε ε θπξίαξρε
θνηλσληνινγία, αιιά πξέπεη λα ζπζρεηηζζνχλ κε ηελ νιφηεηα γηα λα γίλνπλ θαηαλνεηά. Γξάθεη ν
Αληφξλν:

Ζ εξκελεία ησλ γεγνλφησλ νδεγεί ζηελ νιφηεηα […]. Γελ ππάξρεη θνηλσληθφ γεγνλφο πνπ δελ
απνθηά ηε ζέζε θαη ην λφεκά ηνπ ζε ηνχηε ηελ νιφηεηα. Απηή είλαη πξν-δηαηεηαγκέλε ζε θάζε
κεκνλσκέλν ππνθείκελν, πνπ αλαπαξηζηά ηελ νιφηεηα θαηά ηε δηθή ηνπ κνλαδνινγηθή
ζπγθξφηεζε.5

Βεβαίσο, κηα ηέηνηα ηνπνζέηεζε δελ πξέπεη λα γίλεη αθειψο απνδεθηή· είλαη αλαγθαίν λα
θαηαλνεζεί ζην πιαίζην ηεο ζρέζεο πνπ δηαηεξεί κε ηελ παξάδνζε ηεο εθθξαζηηθήο αηηηφηεηαο,
απφ ηνλ Ιάηκπληηο ζηνλ Υέγθει. Ο Αιηνπζέξ αθηέξσζε ηελ ηειηθή παξάγξαθν ηνπ θεηκέλνπ ηνπ
«Σν αληηθείκελν ηνπ Κεθαιαίνπ» εηδηθά ζηε δηαθνξά αλάκεζα ζηε καξμηζηηθή θαη ζηε ιατβλίηεηα
θαη εγειηαλή αληίιεςε.6 Ο Αιηνπζέξ ππνζηεξίδεη φηη ζην Κεθάιαην ν Καξμ δελ ρξεζηκνπνηεί νχηε
ην κεραληζηηθφ νχηε ην νξγαληζκηθφ ππφδεηγκα αηηηφηεηαο, αιιά ηε ζπηλνδηθή έλλνηα ηεο
εκκελνχο αηηηφηεηαο. Σν ζεσξεηηθφ πξφβιεκα, σζηφζν, έγθεηηαη εμ νινθιήξνπ ζηε ιεπηνκεξή
δηαθνξνπνίεζε ηνπ ζπηλνδηθνχ ππνδείγκαηνο απφ ην εγειηαλφ. ΢ην ηέινο απηήο ηεο παξαγξάθνπ,
ν Αιηνπζέξ πνιιαπιαζηάδεη ηηο δηαηππψζεηο πνπ ζα ππνγξάκκηδαλ απηή ηε δηαθνξά: «δνκηθή
αηηηφηεηα», «επηθαζνξηζκφο», «Darstellung» , «κεησλπκηθή αηηηφηεηα», «ζέαηξν ρσξίο
ζπγγξαθέα».

Γηα λα δηαθσηίζνπκε απηφ ην ζεκείν, ζα πξνζπαζήζνπκε λα εμεηάζνπκε ηε ζέζε πεξί

πξνηεξαηφηεηαο ησλ ζρέζεσλ φπσο απηή ιεηηνπξγεί ζην πιαίζην ηεο παξάδνζεο ηεο εθθξαζηηθήο
αηηηφηεηαο. Ο Ιάηκπληηο ππνζηεξίδεη φηη νη ζρέζεηο ζπγθξνηνχλ ηελ πξαγκαηηθφηεηα ζην κέηξν
πνπ δηέπνπλ ηε ρσξν-ρξνληθή δνκή ησλ θαηλνκέλσλ. Ωζηφζν, παξ’ φιν πνπ απηέο νη ζρέζεηο
δνκνχλ ηνλ θφζκν έηζη φπσο απηφο εκθαλίδεηαη, δελ παχνπλ λα πξνυπνζέηνπλ δχν ζεκέιηα: ηφζν
κηα πλεπκαηηθή ππφζηαζε, πνπ δελ ζπγθξνηείηαη απφ ζρέζεηο (θαη σο εθ ηνχηνπ είλαη επέθεηλα
θάζε ζρέζεο), φζν θαη κηα ζετθή λφεζε, ρσξίο ηελ νπνία, ζχκθσλα κε ηνλ Ιάηκπληηο, ηίπνηα δελ
ζα ήηαλ αιεζέο. Ο Υέγθει, απφ ηελ πιεπξά ηνπ, δηαιχεη θάζε ππνζηαζηαθφηεηα κέζα ζηελ πιένλ
ξηδηθή ζρεζηαθφηεηα. Παξ’ φια απηά, φκσο, ε ελ ιφγσ ζρεζηαθφηεηα δελ είλαη ην θαζαξφ θαη
απξνζδηφξηζην παηγλίδη ηεο δξάζεο θαη ηεο αλάδξαζεο. Αληηζέησο, λνείηαη σο ε παξνπζία ελφο
ρξφλνπ πνπ δηαπεξλά ηα πάληα θαη δηέπεη ηηο ζρέζεηο –αληί λα ζπγθξνηείηαη απφ απηέο. Απηή ε
παξνπζία γίλεηαη θαηαλνεηή σο ε ζπγρξνλία κηαο αξρήο εκκελνχο ζην παηγλίδη ησλ ζρέζεσλ (ε
σξαία αηνκηθφηεηα, ην αθεξεκέλν λνκηθφ πξφζσπν, θαη νχησ θαζ’ εμήο), κηαο δχλακεο πνπ
απνθαζίδεη εθ πξννηκίνπ πνηεο εμειίμεηο ζα επηθέξεη ην παηγλίδη ησλ ζρέζεσλ. Ζ ζθνηεηλφηεηα
ζηελ θαξδηά ηεο αιιειφδξαζεο [Wechselwirkung ] ηείλεη αλαγθαζηηθά πξνο ην θσο ηεο έλλνηαο:
απηή ε έληαζε θαη ηάζε εγθιείεηαη ab initio ζην ζρήκα ηεο ηαπηνρξνλίαο, ηε κεγάιε ρξνληθή
κεηαθνξά ηνπ Πλεχκαηνο [Geist ].

Φαίλεηαη, ινηπφλ, φηη ηφζν ν Ιάηκπληηο φζν θαη ν Υέγθει κπφξεζαλ λα ζέζνπλ ην εξψηεκα ησλ
ζρέζεσλ κε ηνλ πην ξηδηθφ ηξφπν· σζηφζν, θαη νη δχν κνηάδνπλ λα ππνρσξνχλ απέλαληη ζηηο
αθξαίεο ζπλέπεηεο πνπ ζπλεπάγνληαη απηέο νη ηνπνζεηήζεηο. Ζ ζεσξία ηνπ Ιάηκπληηο πεξί πξν-
εγθαηεζηεκέλεο αξκνλίαο, επί παξαδείγκαηη, επηηξέπεη ζηελ ππφζηαζε λα ππεηζέιζεη ζην
παηγλίδη ησλ ζρέζεσλ κφλνλ ππό ηνλ όξν λα δηαηεξεί ηε κνξθή κηαο δπλαηήο νπζίαο ζηε ζετθή
λφεζε. Ο Ιάηκπληηο πεξηζηέιιεη έηζη ηε ζρέζε ζην ζπλδπαζηηθφ παηγλίδη ελφο Θενχ, πνπ λνείηαη
ηαπηφρξνλα σο αξρηηέθηνλαο θαη θπξίαξρνο, έλα παηγλίδη αείπνηε πξν-απνθαζηζκέλν απφ ηελ
ηάζε ηεο ζετθήο βνχιεζεο πξνο ην θαιφ. Θαηά ηνλ ίδην ηξφπν, ε ζεσξία ηνπ Υέγθει πεξί
παλνπξγίαο ηνπ ιφγνπ σο ηεο δξαζηεξηφηεηαο πνπ εμπθαίλεη ηε κεγάιε ηαπηζεξί ηεο παγθφζκηαο
ηζηνξίαο, φπνπ ην ζηηκφλη θαη ην πθάδη είλαη ε Ηδέα θαη ηα δηαπιεθφκελα λήκαηα είλαη ηα αηνκηθά
πάζε, ηνπ επηηξέπεη λα ειέγρεη ηελ θαηεχζπλζε ηνπ παηγληδηνπ ησλ ζρέζεσλ. Σφζν ε πξν-
εγθαηεζηεκέλε αξκνλία φζν θαη ε παλνπξγία ηνπ ιφγνπ θαζηζηνχλ ηε ζρεζηαθφηεηα ππεξέηξηα
ησλ ζθνπψλ ηεο ηειενινγίαο: ζα κπνξνχζακε λα πνχκε «πξνηεξαηφηεηα ηεο ηειενινγίαο επί ηεο
ζρεζηαθφηεηαο», ψζηε λα ζπλερήζνπκε κε ηελ αιηνπζεξηαλή δηαηχπσζε κε ηελ νπνία
μεθηλήζακε. Θαη ζηηο δχν πεξηπηψζεηο, ε ζχιιεςε ηνπ ρξφλνπ είλαη ην κπζηηθφ απηήο ηεο
πξνηεξαηφηεηαο: ε ζενινγηθή αησληφηεηα ηνπ Ιάηκπληηο θαη ε εγειηαλή εθθνζκίθεπζή ηεο ζηε
ζπγρξνληθφηεηα ηεο επνρήο.

΢ηε «΢θηαγξάθεζε ηεο έλλνηαο ηνπ ηζηνξηθνχ ρξφλνπ», ν Αιηνπζέξ επηρεηξεί λα νηθνδνκήζεη κηα
έλλνηα ρξφλνπ απειεπζεξσκέλε απφ απηή ηε δηπιή ππνζήθε: ν ρξφλνο ηεο νιφηεηαο δελ είλαη
νχηε αησληφηεηα, νχηε ζπγρξνληθφηεηα, αιιά ε ζχλζεηε ζπλάξζξσζε δηαθνξηθψλ ρξφλσλ πνπ δελ
ελαξκνλίδνληαη ζε κηα απιή νπζία.7 Δάλ ινηπφλ, ε ζέζε πεξί πξνηεξαηφηεηαο ησλ ζρέζεσλ κπνξεί
λα δηαβαζηεί ππφ ην πξίζκα ηεο ηδεαιηζηηθήο παξάδνζεο, φπσο παξαδέρεηαη ν Αιηνπζέξ, είλαη
αλαγθαίν λα βξεζεί κηα δηαηχπσζε ηθαλή λα εθθξάζεη απηή ηε ζχιιεςε κε κηα ίζε θαη αληίζεηε
δχλακε ζπγθξηηηθά κε ηελ παξάδνζε ηεο εθθξαζηηθήο αηηηφηεηαο. Πξνηεξαηφηεηα ηεο
ηπραηφηεηαο έλαληη ηεο ζρέζεο; Θαηά ηε γλψκε κνπ, ε ζαθέζηεξε δηαηχπσζε είλαη:
πξνηεξαηφηεηα ηεο ζπλάληεζεο επί ηεο κνξθήο. Ωζηφζν, φπσο πξναλαθέξζεθε, απηή ε ζέζε δελ
εκθαλίδεηαη ζην Υπόγεην ξεύκα.

2. Οη 7 ζέζεηο ηνπ Υπόγεηνπ ξεύκαηνο, ε ζπλάληεζε θαη ην θελφ.

Αξρηθά, αο ζεσξήζνπκε ην πεξίγξακκα απηνχ ηνπ πιηζκνχ. Ο Αιηνπζέξ πεξηγξάθεη ηα

ραξαθηεξηζηηθά κηαο παξάδνζεο πνπ κνηάδεη λα έρεη δηαζρίζεη ηνπο αηψλεο θαη σζηφζν παξακέλεη
αφξαηε ζηελ επηθάλεηα επεηδή έρεη πνιεκεζεί άγξηα, επεηδή έρεη παξαλνεζεί θαη απσζεζεί.
Απηήλ ηελ παξάδνζε ηελ νλνκάδεη ν ίδηνο πιηζκό ηεο βξνρήο, ηεο παξέγθιηζεο , ηεο ζπλάληεζεο
θαη ηνπ « δεζίκαηνο »: 8 ν Δπίθνπξνο, ν Ινπθξήηηνο, ν Καθηαβέιη, ν ΢πηλφδα, ν Υνκπο, ν Ρνπζψ, ν
Καξμ, ην es gibt ηνπ Υάηληεγθεξ, ην fallen ηνπ Βίηγθελζηάηλ. Ση θνηλφ έρνπλ απηνί νη ζπγγξαθείο;
Σελ αληίζηαζε, ηε κε αλαγσγηκφηεηα ζε κηα ηζηνξία ηεο Γπηηθήο ζθέςεο σο ηζηνξίαο ηνπ Ιφγνπ ή
ηεο κεηαθπζηθήο, αληίζηαζε ζηε κεγάιε εγειηαλή θαη ρατληεγθεξηαλή πεξηνδνιφγεζε.
Πξνζδηνξίδνληαο απηφλ ηνλ πιηζκφ, ν Αιηνπζέξ ηνπ απνδίδεη ηηο αθφινπζεο ζέζεηο:

1. Σε «ζέζε πεξί πξνηεξαηφηεηαο ηεο ζεηηθφηεηαο επί ηεο αξλεηηθφηεηαο» (Ληειέδ)·9

2. ηε «ζέζε πεξί πξνηεξαηφηεηαο ηεο παξέγθιηζεο επί ηνπ θαηαθφξπθνπ ηεο επζείαο ηξνρηάο»·10

3. ηε «ζέζε πεξί πξνηεξαηφηεηαο ηεο αηαμίαο επί ηεο ηάμεο»·11

4. ηε «ζέζε πεξί πξνηεξαηφηεηαο ηεο “δηαζπνξάο” επί ηνπ αμηψκαηνο φηη θάζε ζεκαίλνλ έρεη έλα
λφεκα (Ληεξηληά)»·12

5. ηε «ζέζε πεξί πξνηεξαηφηεηαο ηεο απνπζίαο επί ηεο παξνπζίαο (Ληεξηληά)»·13

6. ηε «ζέζε πεξί πξνηεξαηφηεηαο ηνπ “ηίπνηε” επί θάζε “κνξθήο”·14

7. ηε «ζέζε πεξί πξνηεξαηφηεηαο ηνπ αζηάζκεηνπ πιηζκνχ επί θάζε θνξκαιηζκνχ»·15

Οη ζεκειηψδεηο θηινζνθηθέο αλαθνξέο απηψλ ησλ ζέζεσλ είλαη ν Ληειέδ (ζέζε 1), ν
επηθνπξηαληζκφο (ζέζεηο 2 θαη 6) θαη ν Ληεξηληά (ζέζεηο 4 θαη 5). Ωζηφζν, ν πνιιαπιαζηαζκφο
ησλ ζεσξεηηθψλ αλαθνξψλ δελ βνεζά: ρσξίο ιεπηνκεξή ζπδήηεζε γηα ηελ θαηαιιειφηεηα θάζε
κηαο απφ απηέο (πνπ ζα κπνξνχζε λα θαηαδεηθλχεη φηη πξφθεηηαη κφλν γηα αζαθείο επηθιήζεηο),
ζα έιεγα φηη δελ έρνπκε παξά αλαθνξέο πνπ κπνξνχλ λα παξαπιαλήζνπλ ζρεηηθά κε ηελ
ελλνηνινγία πνπ ρξεζηκνπνηείηαη γηα ηνλ νξηζκφ ηνπ πιηζκνχ ηεο ζπλάληεζεο. Θαηά ηε γλψκε
κνπ, ν θίλδπλνο απηήο ηεο ζεηξάο ζέζεσλ ζπλνςίδεηαη ηέιεηα ζε κηα δηαηχπσζε ηνπ Αιηνπζέξ
αλαθνξηθά κε ηνλ Υάτληεγθεξ: «ππεξβαηνινγηθή ελδερνκεληθφηεηα ηνπ θφζκνπ». Ζ δηαηχπσζε
είλαη ζην φξην άλεπ λνήκαηνο, αιιά ζην κέηξν πνπ ζα επηδερφηαλ θαηαλφεζεο κνηάδεη λα ζέηεη κηα
αληηπαξάζεζε κεηαμχ ππνθεηκέλνπ θαη θφζκνπ, ε ζπλάληεζε ησλ νπνίσλ ζα έπαηξλε ηνλ
«αλαγθαίν» ραξαθηήξα ηεο ελδερνκεληθφηεηαο.

Ωο εθ ηνχηνπ, νη ζέζεηο απηέο πξέπεη λα ηεζνχλ πξνζσξηλά θαηά κέξνο, κε φιε ηελ ακθηζεκία
ηνπο, έηζη ψζηε λα κπνξέζνπκε λα ζεσξήζνπκε απηήλ πνπ εγψ ζεσξψ ηε ζεκειηψδε ζέζε: ηε
ζέζε πεξί πξνηεξαηφηεηαο ηεο ζπλάληεζεο επί ηεο κνξθήο. Αο δνχκε κε πνην ηξφπν πξνζδηνξίδεη
ν Αιηνπζέξ ηε θηινζνθία ηεο ζπλάληεζεο, ζε έλα ζχληνκν ηληεξινχδην ηεο ππφγεηαο ηζηνξίαο ηεο:

1. Γηα λα ππάξρεη κηα νληόηεηα (έλα ζψκα, έλα δψν, έλαο άλζξσπνο, έλα θξάηνο ή έλαο
Ζγεκφλαο), πξέπεη λα έρεη ιάβεη ρψξα (ζηνλ παξαθείκελν) κηα ζπλάληεζε. Γηα λα πεξηνξηζηνχκε
ζηνλ Καθηαβέιη, πξέπεη λα έρεη ιάβεη ρψξα κηα ζπλάληεζε αλάκεζα ζε ζπγγελεχζηκα [des
affinissables ], φπσο εθείλν ην άηνκν θαη εθείλε ε ζπγθπξία ή Σχρε –φπνπ ε ίδηα ε ζπγθπξία είλαη
ζχγθιηζε, ζπλ-θιίζε, ζπλάληεζε16 πνπ έρεη πήμεη, έζησ θαη αζηαζήο, αθνχ πξνεγνπκέλσο έρεη
ιάβεη ρψξα, παξαπέκπνληαο γηα ινγαξηαζκφ ηεο ζηελ απεηξία ησλ πξφηεξσλ αηηηψλ ηεο, φπσο
εμάιινπ παξαπέκπεη ζηελ άπεηξε αθνινπζία πξφηεξσλ αηηηψλ θάζε ζπγθεθξηκέλν άηνκν (γηα
παξάδεηγκα, ν Βνξγίαο) πνπ ζπληζηά ην απνηέιεζκά ηνπο.

2. Τπάξρεη ζπλάληεζε κφλν κεηαμχ ζεηξψλ φλησλ, πνπ είλαη απνηειέζκαηα πνιιψλ ζεηξψλ αηηηψλ
–ηνπιάρηζηνλ δχν, αιιά απηέο νη δχν ακέζσο πνιιαπιαζηάδνληαη δπλάκεη ηνπ απνηειέζκαηνο ηνπ
παξαιιειηζκνχ, ή ηεο πεξηξένπζαο κεηάδνζεο (φπσο έιεγε ν Κπξεηφλ, κε κηα βαζπζηφραζηε
θξάζε: «νη ειέθαληεο είλαη κεηαδνηηθνί»). ΢θέθηεηαη θαλείο εδψ θαη ηνλ Θνπξλφ, απηφλ ηνλ
κεγάιν παξαγλσξηζκέλν.

3. Θάζε ζπλάληεζε είλαη αζηάζκεηε: φρη κφλν σο πξνο ηελ πξνέιεπζή ηεο (ηίπνηε δελ εγγπάηαη
πνηέ κηα ζπλάληεζε), αιιά θαη σο πξνο ηα απνηειέζκαηά ηεο. Κε άιια ιφγηα, θάζε ζπλάληεζε ζα
κπνξνχζε λα κελ έρεη ιάβεη ρψξα, παξφιν πνπ έιαβε ρψξα, σζηφζν ε δπλάκεη αλππαξμία ηεο
θσηίδεη ην λφεκα ηνπ αζηάζκεηνπ είλαη ηεο. Θαη θάζε ζπλάληεζε είλαη αζηάζκεηε σο πξνο ηα
απνηειέζκαηά ηεο, θαζψο ηίπνηε ζηα ζηνηρεία ηεο ζπλάληεζεο δελ πξνδηαγξάθεη, πξηλ απφ ηε
ζπλάληεζε σο ηέηνηα, ην πεξίγξακκα θαη ηνπο πξνζδηνξηζκνχο ηεο νληφηεηαο πνπ ζα πξνθχςεη
απφ απηήλ.17

Αλαθεθαιαηψλνληαο:

1. Θάζε νληφηεηα απνηειεί πξντφλ κηαο ζπλάληεζεο, 2. Θάζε ζπλάληεζε είλαη απνηέιεζκα άιισλ
ζπλαληήζεσλ ad infinitum, 3. Θάζε ζπλάληεζε ζα κπνξνχζε λα κελ έρεη ζπκβεί, 4. Σα ζηνηρεία
ηεο ζπλάληεζεο δελ πξνδηαγξάθνπλ ηελ νληφηεηα πνπ ζα πξνθχςεη απφ απηήλ.

Πνην ξφιν παίδεη ην θελφ ζε απηή ηε θηινζνθία; Θα ήζεια λα ππνζηεξίμσ φηη ε έκθαζε ζηηο
έλλνηεο ηνπ «ηίπνηε» θαη ηνπ «θελνχ» έρεη ξεηνξηθή κφλν ιεηηνπξγία: ζηελ πξαγκαηηθφηεηα, είλαη
ε ελδερνκεληθφηεηα, ην αζηάζκεην, απηφ πνπ πξνηάζζεηαη ηεο ζπλάληεζεο θαη φρη ην
ηίπνηε/θελφ. Δάλ απηή ε ξεηνξηθή ιεηηνπξγία εθιεθζεί σο ζεσξεηηθή, ζα κπνξνχζε λα
κεηαζρεκαηίζεη ηε ζεσξία ηεο ζπλάληεζεο ζε κηα ζεσξία ηνπ ζπκβάληνο θαη ηεο ειεπζεξίαο.

Σν θελφ είλαη απιψο ε ζπλζήθε ηνπ κεηεσξηζκνχ.18 Δίλαη αλαγθαία έλλνηα γηα λα ζθεθηνχκε ηνλ
κεηεσξηζκφ ησλ ζηνηρείσλ πξηλ απφ ηε ζπλάληεζε. Πξφθεηηαη γηα ηελ απνπζία θάζε ζρεδίνπ πξν
ηεο ζπλάληεζεο ησλ ζηνηρείσλ. Σν θελφ δελ έρεη λφεκα αθ’ εαπηνχ.19 Δθθηλψληαο απφ εδψ,
κπνξνχκε λα αληηιεθζνχκε ηελ αλεπάξθεηα φισλ απηψλ ησλ ζέζεσλ, πνπ δελ ππνγξακκίδνπλ ην
ζηνηρείν ηεο ζπλάληεζεο: φξνη φπσο «ζεηηθφηεηα», «παξέγθιηζε», «αηαμία», «δηαζπνξά»,
«απνπζία» θαη «ηίπνηε», θηλδπλεχνπλ ζνβαξά λα θαηαζηνχλ ακθίζεκνη ή παξαπιαλεηηθνί εάλ
δελ θαηαλνεζνχλ δηακέζνπ ηεο θαηεγνξίαο ηεο ζπλάληεζεο.

3. Οη δχν βξνρέο ηνπ Αιηνπζέξ

Αο γπξίζνπκε ηψξα ζηελ πξψηε ζειίδα ηνπ Αιηνπζέξ: είλαη κηα πνιχ φκνξθε ζειίδα απφ
ινγνηερληθή άπνςε:

Βξέρεη.

Αο είλαη ηνχην ην βηβιίν, πξηλ απφ φια, έλα βηβιίν γηα ηελ απιή βξνρή.

Ο Καιεκπξάλο αλαξσηηφηαλ «γηαηί βξέρεη ζηε ζάιαζζα, ζηηο δεκνζηέο θαη ζηηο ακκνπδηέο», κηαο
θαη ην λεξφ απφ ηνλ νπξαλφ, πνπ αιινχ ζα πφηηδε ηηο ζνδεηέο (θαη απηφ είλαη πνιχ θαιφ), δελ
πξνζθέξεη ηίπνηε ζην λεξφ ηεο ζάιαζζαο ή πάεη ρακέλν ζηνπο δξφκνπο θαη ζηηο αθξνζαιαζζηέο.

Δκείο δελ ζα αζρνιεζνχκε κε απηνχ ηνπ είδνπο ηε βξνρή, νπξαλφπεκπηε ή φρη.

Σν αληίζεην: ην βηβιίν απηφ είλαη γηα κηα άιινπ ηχπνπ βξνρή, γηα έλα βαζχ ζέκα πνπ δηαηξέρεη
φιε ηελ ηζηνξία ηεο θηινζνθίαο, θαη πνπ ακθηζβεηήζεθε θαη εμνβειίζηεθε ακέζσο κφιηο
δηαηππψζεθε: ηε «βξνρή» (Ινπθξήηηνο) ησλ αηφκσλ ηνπ Δπίθνπξνπ, πνπ πέθηνπλ παξάιιεια ζην
θελφ, ηε «βξνρή» ηνπ παξαιιειηζκνχ ησλ άπεηξσλ θαηεγνξεκάησλ ζηνλ ΢πηλφδα, θαη πνιινχο
άιινπο: ηνλ Καθηαβέιη, ηνλ Υνκπο, ηνλ Ρνπζζψ, ηνλ Καξμ, ηνλ Υάτληεγθεξ επίζεο, θαη ηνλ
Ληεξηληά.20

΢ηηο επφκελεο γξακκέο, ν Αιηνπζέξ θαηαιήγεη ζε έλαλ νξηζκφ ηνπ ππφγεηνπ ξεχκαηνο σο
«πιηζκνχ ηεο βξνρήο».21 Αιιά ην θείκελν ηνπ Αιηνπζέξ δελ θξαηά ηελ ππφζρεζε ηεο ιακπξήο
εηζαγσγήο. Σν βηβιίν ηνπ δελ ζα είλαη θαζφινπ έλα βηβιίν γηα ηε βξνρή. Ζ κεηαθνξά ηεο βξνρήο
ζπαλίσο ζα επαλέιζεη, θαη φρη πάληα εχζηνρα: ε βξνρή ησλ αηφκσλ ηνπ Δπίθνπξνπ, ηα Ηηαιηθά
θξάηε ηνπ Καθηαβέιη, ηα παξάιιεια θαηεγνξήκαηα ηνπ ΢πηλφδα, νη άλζξσπνη ζην δάζνο ηνπ
Ρνπζζψ, νη παξάιιειεο πνξείεο ησλ εξγαηψλ θαη ησλ θνηηεηψλ ζην Γαιιηθφ Κάε. Θαηά ηξφπν
θαηάιιειν ή φρη, φιεο απηέο νη βξνρέο αθνινπζνχλ ην κνληέιν ησλ επηθνχξεησλ αηφκσλ. Αιιά
έηζη ε βξνρή δελ απνηειεί κεηαθνξά ηεο ζέζεο πεξί πξνηεξαηφηεηαο ηεο ζπλάληεζεο επί ηεο
κνξθήο, αιιά κάιινλ κεηαθνξά ηεο ζέζεο πεξί πξνηεξαηφηεηαο ηεο κε-ζπλάληεζεο επί ηεο
ζπλάληεζεο, πνπ κπνξεί λα ζεσξεζεί ζπκπιεξσκαηηθή ηεο πξψηεο: πξηλ απφ ηε ζπλάληεζε, απφ
ηελ νπνία πξνθχπηεη ν θφζκνο, ηα άηνκα πέθηνπλ ζαλ ζηαγφλεο ηεο βξνρήο, ρσξίο λα
ζπλαληψληαη κεηαμχ ηνπο, ελψ ε χπαξμή ηνπο είλαη θαζαξά αθεξεκέλε.

Ζ βξνρή πνπ αλνίγεη ην θείκελν, ε βξνρή πνπ πέθηεη ζηα ρσξάθηα, ζηνλ δξφκν, ζηελ έξεκν ή ζηε
ζάιαζζα, παξακέλεη ζην πεξηζψξην, σο κηα φκνξθε εηθφλα ρσξίο αληίθξπζκα. Θαηά ηε γλψκε
κνπ, σζηφζν, απνηειεί ηνλ ζεσξεηηθφ ππξήλα ηνπ θεηκέλνπ: είλαη ε βξνρή γηα ηελ νπνία κηιά ν
Αξηζηνηέιεο, ζε κηα ζεκειηψδε παξάγξαθν ησλ Φπζηθώλ (§ 8, Βηβιίν ΗΗ). Δθεί ν Αξηζηνηέιεο
αλαξσηηέηαη εάλ θάζε ηειενινγία δελ είλαη ζηελ πξαγκαηηθφηεηα θαηλνκεληθή, κηα επίθαζε
ζθνπηκφηεηαο, κε άιια ιφγηα εάλ θάζε κνξθή δελ είλαη ζηελ πξαγκαηηθφηεηα απνηέιεζκα
ηπραηφηεηαο. Δδψ είλαη ην εθπιεθηηθφ αξηζηνηειηθφ απφζπαζκα:

Ζ απνξία είλαη ε εμήο: ηη εκπνδίδεη ηε θχζε λα ελεξγεί φρη γηα θάπνηνλ ζθνπφ νχηε πξνο ην
θαιχηεξν, αιιά εμ αλάγθεο; Γηαηί λα κε ζπκβαίλεη φπσο κε ηε βξνρή: ηε βξνρή δελ ηελ ζηέιλεη ν
Γίαο γηα λα κεγαιψζεη ην ζηηάξη· απιψο φ,ηη αλέξρεηαη θαη’ αλάγθελ ςχρεηαη, θαη αθνχ ςπρζεί
θαη γίλεη λεξφ θαηέξρεηαη· φηαλ ηψξα γίλεη θάηη ηέηνην, ζπκβαίλεη θαη ζην ζηηάξη λα κεγαιψλεη.
Παξνκνίσο, αλ ην ζηηάξη θάπνηνπ ράλεηαη ζην αιψλη, δελ βξέρεη γηα απηφλ ηνλ ζθνπφ, γηα λα
ραζεί δειαδή ην ζηηάξη, αιιά απιψο ζπλέβε λα ραζεί. Δπνκέλσο ηη εκπνδίδεη λα γίλεηαη ην ίδην
θαη κε ηα κέξε ησλ δψσλ ζηε θχζε; Γηαηί ι.ρ. λα κελ έρνπλ θπηξψζεη ηα κπξνζηηλά δφληηα εμ
αλάγθεο κπηεξά, ηθαλά λα ηεκαρίδνπλ ηελ ηξνθή, θαη ηα πίζσ πιαηηά θαη ρξήζηκα ζην λα αιέζνπλ
ηελ ηξνθή, θαη λα έγηλαλ έηζη φρη γηα απηφλ ηνλ ζθνπφ, αιιά απιψο λα ζπλέπεζε λα γίλνπλ έηζη;
Σν ίδην κπνξεί λα γίλεηαη θαη κε φια ηα άιια κέξε ησλ δψσλ, ζε φζα λνκίδνπκε φηη ππάξρεη
ζθνπφο. ΢ε φπνηα ινηπφλ φληα ηα πάληα ζπλέβεζαλ ζαλ λα γίλνληαλ γηα θάπνην ζθνπφ, απηά ηα
φληα δηαζψζεθαλ γηαηί βξέζεθαλ απηνκάησο κε ηελ αξκφδνπζα ζχζηαζε. ΢ε φζα πάιη δελ ζπλέβε
θάηη ηέηνην, απηά ράζεθαλ θαη ζπλερίδνπλ λα ράλνληαη, φπσο αθξηβψο ιέεη ν Δκπεδνθιήο γηα ηα
βννεηδή κε ηελ αλζξψπηλε φςε.22

΢χκθσλα κε ηνλ Αξηζηνηέιε, ην θάζε ηη ζα κπνξνχζε λα έρεη ζπκβεί απφ αλαγθαηφηεηα θαη φρη
ράξηλ ελφο ζθνπνχ. Βξέρεη, είλαη έλα γεγνλφο. Θαη ε βξνρή κπνξεί λα έρεη ζεηηθά απνηειέζκαηα,
κπνξεί λα απμήζεη ηηο ζνδεηέο, ή κπνξεί λα θαηαζηξέςεη ηηο ζνδεηέο ζην αιψλη. ΢ε απηέο ηηο δχν
πεξηπηψζεηο, δελ βξέρεη ράξηλ ελφο ζθνπνχ, αιιά αλαγθαζηηθά (εμ αλάγθεο ). Ο Αξηζηνηέιεο
αλαξσηηέηαη εάλ θάζε κνξθή δελ ζα κπνξνχζε λα γίλεη θαηαλνεηή θαηά ην πξφηππν ηεο βξνρήο
θαη ησλ δπλαηψλ απνηειεζκάησλ ηεο ζηα γελλήκαηα. Οη κνξθέο ζα κπνξνχζαλ λα κελ είλαη
ηίπνηε πεξηζζφηεξν απφ απνηέιζκα ελφο επηηπρνχο ζπλδπαζκνχ αλαγθαηφηεηαο, κηαο θαιήο
νξγάλσζεο πνπ γη’ απηφ αθξηβψο δηαξθεί· θαη’ αληηδηαζηνιή, νη θαθέο νξγαλψζεηο αθαλίδνληαη
θαη έρνπλ αθαληζηεί φπσο ηα κνζράξηα κε αλζξψπηλν πξφζσπν. Οη κνξθέο, ινηπφλ, δελ ππάξρνπλ
επεηδή έρνπλ παξαρζεί πξνο ην ζθνπφ λα ππάξμνπλ, αιιά επεηδή έρνπλ πξνζαξκνζζεί ηπραία
ζηελ χπαξμε. Ζ πξνηεξαηφηεηα ηεο ζπλάληεζεο επί ηεο κνξθήο είλαη κηα ππφζεζε ηελ νπνία
βέβαηα ν Αξηζηνηέιεο απνξξίπηεη.

4. Σν Υπόγεην ξεύκα θαη ν Γαξβίλνο Θα ήζεια λα ππνζηεξίμσ φηη απηή ε ζέζε είλαη ν ζεσξεηηθφο
ππξήλαο ηνπ Υπόγεηνπ ξεύκαηνο : ε πξνηεξαηφηεηα ηεο ζπλάληεζεο επί ηεο κνξθήο. Ζ ζέζε απηή
θσηίδεηαη κε εληειψο λέν θσο εάλ ζπγθξίλνπκε ην αιηνπζεξηαλφ θείκελν κε έλαλ ζπγγξαθέα πνπ
αλαθέξεηαη κφλν κηα θνξά ζε απηφ: ηνλ Θάξνιν Γαξβίλν. Ηδνχ ην απφζπαζκα πνπ αλαθέξεηαη
ζηνλ Γαξβίλν:

Δάλ πξέπεη ινηπφλ λα πνχκε φηη δελ ππάξρεη απνηέιεζκα ρσξίο ην γίγλεζζαί ηνπ (Υέγθει), πξέπεη
επίζεο λα δερζνχκε φηη δελ ππάξρεη ηίπνηε πνπ λα έρεη γίλεη παξά κφλνλ σο πξνζδηνξηζκέλν απφ
ην απνηέιεζκα απηνχ ηνπ γίγλεζζαη – απηή ε ίδηα ε αλάδξαζε (Θαλγθηιέκ). Γειαδή, αληί λα
ζθεθηφκαζηε ηελ ελδερνκεληθφηεηα σο έλα ηξνπηζκφ ηεο αλαγθαηφηεηαο, ή κηα εμαίξεζή ηεο,
πξέπεη λα ζθεθηνχκε ηελ αλαγθαηφηεηα σο ην γίγλεζζαη-αλαγθαίν ηεο ζπλάληεζεο ησλ
ελδερνκεληθνηήησλ. Έηζη, βιέπνπκε φρη κφλν ηνλ θφζκν ηεο δσήο (νη βηνιφγνη απέθηεζαλ
πξφζθαηα επίγλσζε απηνχ ηνπ γεγνλφηνο, απηνί πνπ ζα έπξεπε λα έρνπλ κάζεη απφ ηνλ Γαξβίλν),
αιιά θαη ηνλ θφζκν ηεο ηζηνξίαο επίζεο λα παγψλεη ζε νξηζκέλεο επηπρείο ζηηγκέο κέζα ζην
δέζηκν ζηνηρείσλ, πνπ ζπγθιίλνπλ ζε κηα ζπλάληεζε θαηάιιειε λα ραξάμεη κηα ηέηνηα θηγνχξα:
έλα ηέηνην είδνο, άηνκν, ιαφ.23

Ο ξφινο πνπ ν Αιηνπζέξ απνδίδεη ζηνλ Γαξβίλν είλαη άθξσο ζεκαληηθφο: Ο Γαξβίλνο
ρξεζηκνπνηείηαη ελαληίνλ ηνπ Υέγθει θαη ην δηαθχβεπκα είλαη πξνθαλψο ν Καξμ –ζπγθεθξηκέλα
ε δπλαηφηεηα λα δηαθξίλνπκε αλάκεζα ζε κηα ηειενινγηθή ζεσξία ηνπ ηξφπνπ παξαγσγήο θαη ζε
κηα αζηάζκεηε. Πξφθεηηαη γηα ζεκειηψδε ξφιν επεηδή παξέρεη ζηνλ Αιηνπζέξ έλα πξφηππν
εθαξκνγήο ηεο ζέζεο πεξί πξνηεξαηφηεηαο ηεο ζπλάληεζεο επί ηεο κνξθήο θαηά ηελ
πξαγκάηεπζε ηνπ θπζηθνχ θφζκνπ. Γελ έρνπκε εδψ θακία ππεξβαηνινγηθή ελδερνκεληθφηεηα ηνπ
θφζκνπ, απιψο ηελ αλάδπζε θάζε θπζηθήο κνξθήο απφ κηα ζχλζεηε ζπλάληεζε ελφο εμαηξεηηθά
κεγάινπ αξηζκνχ ζηνηρείσλ.

Όπσο αλαθέξζεθε πην πάλσ, ζηελ παξάγξαθν 8 ησλ Φπζηθώλ ν Αξηζηνηέιεο αληηκεηψπηζε ηε
δπλαηφηεηα κηαο ηέηνηαο ζεσξίαο πξνηνχ ηελ αλαζθεπάζεη. ΢ηελ πξψηε ζειίδα ηνπ Ιζηνξηθνύ
ζρεδηάζκαηνο γηα ηελ πξόνδν ηεο αληίιεςεο πεξί ηεο θαηαγσγήο ησλ εηδώλ, ν Γαξβίλνο
παξαζέηεη ην ίδην απφζπαζκα ηνπ Αξηζηνηέιε πνπ δηαβάζακε, πξνζζέηνληαο:

Βιέπνπκε εδψ λα πξνδηαγξάθεηαη ε αξρή ηεο Φπζηθήο Δπηινγήο, αιιά ην πφζν ιίγν ν
Αξηζηνηέιεο είρε θαηαλνήζεη πιήξσο απηήλ ηελ αξρή θαηαδεηθλχεηαη ζηηο παξαηεξήζεηο ηνπ γηα
ηε δηακφξθσζε ησλ δνληηψλ.24

Αιιά ην φηη ε δαξβηληθή ζεσξία αληηηίζεηαη ζηελ αξηζηνηειηθή ζπληζηά πεξίπνπ θνηλφ ηφπν. Απηφ
πνπ είλαη ιηγφηεξν πξνθαλέο είλαη ην φηη ε δαξβηληθή ζεσξία αληηηίζεηαη ζηελ εγειηαλή
θηινζνθία, ε νπνία έρεη επξέσο εξκελεπζεί σο ε ζεσξία ηεο πξνφδνπ, ηεο εμέιημεο ησλ κνξθψλ,
φπνπ εδψ νη έλλνηεο είλαη ζπκβαηέο κε ην ζπληαθηηθφ ηεο εγειηαλήο ινγηθήο.

Αο επηρεηξήζνπκε ηψξα λα δηαβάζνπκε ηελ Πξνέιεπζε ησλ εηδώλ ππφ απηήλ ηελ πξννπηηθή. Έλα
πξώην ζεσξεηηθό ζηνηρείν ζεκειηψδνπο ζεκαζίαο είλαη ε δηάβξσζε ηεο έλλνηαο ηεο κνξθήο, πνπ
πξνθχπηεη απφ ηελ παξαηήξεζε ησλ παξαιιαγψλ ησλ εηδψλ ζηε θπζηθή θαηάζηαζή ηνπο. Ο
Γαξβίλνο παξαηεξεί φηη «θαλέλαο νξηζκφο [ηνπ φξνπ είδνο] δελ έρεη ηθαλνπνηήζεη φινπο ηνπο
θπζηνδίθεο»25 θαη φηη «ν φξνο “πνηθηιία” είλαη ζρεδφλ εμίζνπ δχζθνιν λα νξηζζεί»·26 νη
ηεξαηνκνξθηζκνί ζπγρένληαη ζηαδηαθά πξνο ηηο πνηθηιίεο θαη ζπληζηνχλ «δνκηθή παξέθθιηζε,
θαηά θαλφλα επηβιαβή ή άρξεζηε γηα ην είδνο».27 Δίδνο, πνηθηιία θαη ηεξαηνκνξθηζκφο
απνηεινχλ ινηπφλ βαζκνχο αηνκηθήο δηαθνξνπνίεζεο πνπ δελ δηαρσξίδνληαη απφ ηζρπξέο
νληνινγηθέο ζπληεηαγκέλεο, πξάγκα πνπ επηθέξεη αβεβαηφηεηα θαη απζεξαηζία ζηηο θπζηνδηθηθέο
ηαμηλνκήζεηο. ΢χκθσλα κε ηνλ Γαξβίλν, έρνπκε θάηη ζαλ πξννδεπηηθή θιίκαθα πνπ πεγαίλεη απφ
ηηο αηνκηθέο δηαθνξέο ζε κηα πεξηζζφηεξν δηαθνξνπνηεκέλε θαη αλζεθηηθή πνηθηιία, απφ εθεί ζην
ππνείδνο θαη ηέινο ζην είδνο:

Σν πέξαζκα απφ ηνλ έλαλ βαζκφ δηαθνξάο ζηνλ άιιν κπνξεί, ζε πνιιέο πεξηπηψζεηο, λα είλαη ην
απιφ απνηέιεζκα ηεο θχζεο ηνπ νξγαληζκνχ θαη ησλ δηαθνξεηηθψλ θπζηθψλ ζπλζεθψλ ζηηο
νπνίεο έρεη επί καθξφλ εθηεζεί· αιιά φζνλ αθνξά ηα πεξηζζφηεξν ζεκαληηθά θαη πξνζαξκνζηηθά
ραξαθηεξηζηηθά, ην πέξαζκα απφ ηνλ έλαλ βαζκφ δηαθνξάο ζηνλ άιιν κπνξεί κε αζθάιεηα λα
απνδνζεί ζηε ζσξεπηηθή δξάζε ηεο Φπζηθήο Δπηινγήο […]. Κηα επδηάθξηηε πνηθηιία κπνξεί
ινηπφλ λα νλνκαζζεί αλαδπφκελν είδνο.28

Έλα δεύηεξν ζεσξεηηθό ζηνηρείν, εμίζνπ ζεκειηψδεο, έγθεηηαη ζηελ ππνγξάκκηζε ηνπ αγψλα γηα
δσή σο επηιεθηηθφ κεραληζκφ ησλ κνξθψλ. Ο Γαξβίλνο αλαξσηηέηαη «κε πνην ηξφπν έρνπλ
ηειεηνπνηεζεί φιεο απηέο νη εθπιεθηηθέο πξνζαξκνγέο, απφ ην έλα κέξνο ηνπ νξγαληζκνχ ζην
άιιν, θαη απφ ηηο ζπλζήθεο δσήο ζηηο ζρέζεηο ηνπ ελφο δσληαλνχ φληνο κε ηα άιια». 29 Θαη «πψο
γίλεηαη νη πνηθηιίεο πνπ έρσ νλνκάζεη αλαδπφκελα είδε λα κεηαηξέπνληαη ζε θαινζρεκαηηζκέλα
θαη επδηάθξηηα είδε, πνπ ηηο πεξηζζφηεξεο θνξέο δηαθέξνπλ νινθάλεξα κεηαμχ ηνπο πνιχ
πεξηζζφηεξν απ’ φζν δηαθέξνπλ νη πνηθηιίεο ηνπ ίδηνπ είδνπο;»30 Ζ πνιχ γλσζηή απάληεζε είλαη
φηη νη ρξήζηκεο παξαιιαγέο δηαηεξνχληαη θαηά ηνλ αγψλα γηα δσή. Αιιά ε έθθξαζε «αγψλαο γηα
δσή» πξέπεη λα θαηαλνεζεί ππφ έλα επξχ θαη κεηαθνξηθφ λφεκα: ε έλλνηα πνπ ηελ ππνβαζηάδεη
είλαη ε ακνηβαία εμάξηεζε φισλ ησλ αηφκσλ· πξφθεηηαη γηα αγψλα επηβίσζεο αλάκεζα ζε άηνκα
ηνπ ίδηνπ είδνπο, ζε άηνκα δηαθνξεηηθψλ εηδψλ θαη εληέιεη φισλ ησλ αηφκσλ κε ηηο ζπλζήθεο
δσήο ηνπο. Κε άιια ιφγηα, ν αγψλαο γηα δσή δελ δξα πνηέ σο απιή βαζκίδα, αιιά σο πιέγκα
απείξσο ζχλζεησλ ζρέζεσλ κεηαμχ θπηψλ, δψσλ θαη θιηκαηηθψλ ζπλζεθψλ κηαο ζπγθεθξηκέλεο
γεσγξαθηθήο πεξηνρήο. Αο πάξνπκε ην παξάδεηγκα πνπ δίλεη ν Γαξβίλνο:

΢ην ΢ηαθνξληζάηλη, ζε έλα νηθνγελεηαθφ θηήκα, φπνπ είρα άθζνλα κέζα γηα έξεπλα, ππήξρε έλα
κεγάιν θαη εμαηξεηηθά ρέξζν ιεηβάδη, πνπ δελ είρε πνηέ πεηξαρηεί απφ αλζξψπηλν ρέξη· σζηφζν,
αξθεηέο εθαηνληάδεο εθηάξηα ίδηαο αθξηβψο θχζεο είραλ πεξηθξαρηεί εηθνζηπέληε ρξφληα
πξνηχηεξα θαη είραλ θπηεπηεί κε ζθσηζέδηθν έιαην. Ζ αιιαγή ζηε γεγελή ρισξίδα ηνπ
θπηεπκέλνπ κέξνπο ηεο πεξηνρήο ήηαλ πεξηζζφηεξν θαλεξή απφ φζν παξαηεξείηαη ζπλήζσο φηαλ
πεξλά θαλείο απφ έλα έδαθνο ζε έλα άιιν ηειείσο δηαθνξεηηθφ· φρη κφλν ε αλαινγία ηνπ αξηζκνχ
ησλ θπηψλ ηνπ ιεηβαδηνχ είρε αιιάμεη πιήξσο, αιιά δψδεθα είδε θπηψλ πνπ δελ ππήξραλ ζην
ιεηβάδη (ρσξίο λα ππνινγίδνπκε ηα ρνξηάξηα θαη ηνπο θάξεθεο) είραλ θπηξψζεη ζηε θπηεία. Σν
απνηέιεζκα ζηα έληνκα πξέπεη λα ήηαλ αθφκα κεγαιχηεξν, κηαο θαη έμη εληνκνθάγα πνπιηά
έβξηζαλ ζηε θπηεία, ελψ δελ ππήξραλ πξνεγνπκέλσο ζην ιεηβάδη, φπνπ ζχρλαδαλ φρη
πεξηζζφηεξα απφ δχν ή ηξία εληνκνθάγα πνπιηά. Βιέπνπκε εδψ πφζν ηζρπξφ ππήξμε ην
απνηέιεζκα ηεο εηζαγσγήο ελφο κφλν δέλδξνπ, ρσξίο λα αιιάμεη ηίπνηε άιιν, εθηφο απφ ηελ
πεξίθξαμε ηεο γεο πνπ εκπφδηδε ηελ είζνδν ησλ θνπαδηψλ. Αιιά ην πφζν ζνβαξφ ζηνηρείν είλαη ε
πεξίθξαμε ην είδα θαζαξά ζην ΢άξεη, θνληά ζην Φάξλακ: εθεί ππάξρνπλ εθηεηακκέλα ιεηδάδηα,
κε ιίγεο ζπζηάδεο γέξηθσλ ζθσηζέδηθσλ ειάησλ ζηηο θνξπθέο ησλ απφκαθξσλ ιφθσλ: ηα
ηειεπηαία δέθα ρξφληα, κεγάιεο πεξηνρέο πεξηθξάρηεθαλ θαη απηνθπή έιαηα μεθπηξψλνπλ πιένλ
θαηά πιήζε, ηφζν θνληά ην έλα κε ην άιιν πνπ δελ κπνξνχλ λα δήζνπλ. Όηαλ βεβαηψζεθα φηη
απηά ηα λεαξά δέληξα δελ είραλ ζπαξζεί ή θπηεπηεί, ε έθπιεμε πνπ κνπ πξνμέλεζαλ νη αξηζκνί
ηνπο κε ψζεζε λα πάσ ζε δηάθνξα ζεκεία κε ζέα απ’ φπνπ κπνξνχζα λα παξαηεξήζσ
εθαηνληάδεο εθηάξηα απεξίθξαθηνπ ιεηβαδηνχ, θαη δελ κπφξεζα λα δσ θπξηνιεθηηθά νχηε έλα
ζθσηζέδηθν έιαην εθηφο απφ ηηο παιηέο θπηεπκέλεο ζπζηάδεο. Αιιά θνηηψληαο πξνζεθηηθά
αλάκεζα ζηνπο κίζρνπο ηνπ ιεηβαδηνχ, αλαθάιπςα κηα πιεηάδα απφ θπηάδηα θαη δεληξχιηα, ζηα
νπνία πξνεγνπκέλσο βνζθνχζαλ αδηάθνπα ηα θνπάδηα. ΢ε κηα κφλν ηεηξαγσληθή γηάξδα, ζε
απφζηαζε εθαηνληάδσλ γηαξδψλ απφ ηηο παιηέο ζπζηάδεο, κέηξεζα ηξηάληα δχν κηθξά δέληξα,
έλα απφ ηα νπνία, κε εηδνζηέμη δαθηχιηνπο αλάπηπμεο, πξνζπαζνχζε απνηπρεκέλα επί ρξφληα λα
ζεθψζεη θεθάιη πάλσ απφ ηε βιάζηεζε ηνπ ιεηβαδηνχ. Θακία έθπιεμε, ινηπφλ, πνπ ακέζσο κφιηο
πεξηθξάρζεθε ε πεξηνρή θαιχθζεθε ππθλά κε ζθξηγειά θαη αλαπηπζζφκελα λεαξά έιαηα. Σν
ιεηβάδη φκσο ήηαλ ηφζν ρέξζν θαη ηφζν κεγάιν πνπ θαλείο δελ ζα θαληαδφηαλ πνηέ φηη ηα
θνπάδηα ζα ην είραλ ζαξψζεη ηφζν απνηειεζκαηηθά θαη εμαληιεηηθά γηα ηξνθή. Βιέπνπκε έηζη φηη
ηα θνπάδηα θαζνξίδνπλ απνιχησο ηελ χπαξμε ηνπ ζθσηζέδηθνπ έιαηνπ· αιιά ζε πνιιά κέξε ηνπ
θφζκνπ ηα έληνκα θαζνξίδνπλ ηελ χπαξμε ησλ θνπαδηψλ. Ζ Παξαγνπάε πξνζθέξεη ίζσο ηελ πην
πεξίεξγε πεξίπησζε, θαζψο εθεί νχηε θνπάδηα, νχηε άινγα, νχηε ζθχινη δελ έρνπλ αγξηέςεη εθ
λένπ, παξά ην γεγνλφο φηη βξίζνπλ λνηηφηεξα θαη βνξηφηεξα ζε άγξηα θαηάζηαζε. Οη Αηδάξα θαη
Ρέλγθηξ έδεημαλ φηη απηφ νθείιεηαη ζε κηα ζπγθεθξηκέλε κχγα, πνπ βξίζθεηαη ζε πνιχ
κεγαιχηεξνπο αξηζκνχο ζηελ Παξαγνπάε θαη ε νπνία αθήλεη ηα απγά ηεο ζηνπο αθαινχο απηψλ
ησλ δψσλ φηαλ είλαη λενγέλλεηα. Ζ αχμεζε απηψλ ησλ κπγψλ, πνιπάξηζκσλ έηζη θη αιιηψο,
πξέπεη λα ειέγρεηαη ζπλήζσο κε νξηζκέλα κέζα, πηζαλψο απφ άιια παξαζηηηθά έληνκα. Έηζη, εάλ
ν αξηζκφο θάπνησλ εληνκνθάγσλ πνπιηψλ κεησζεί ζηελ Παξαγνπάε, ηα παξαζηηηθά έληνκα
πηζαλφηαηα ζα απμεζνχλ· θαη απηφ ζα κείσλε ηνλ αξηζκφ ησλ κπγψλ πνπ πξνζβάιινπλ ηνπο
αθαινχο. Σφηε, βνεηδή θαη άινγα ζα επέζηξεθαλ ζηελ άγξηα θαηάζηαζε θαη απηφ νπσζδήπνηε ζα
ηξνπνπνηνχζε ηε βιάζηεζε (φπσο πξάγκαηη έρσ παξαηεξήζεη ζε πεξηνρέο ηεο Λφηηαο Ακεξηθήο)·
απηφ κε ηε ζεηξά ηνπ ζα επεξέαδε ζνβαξά ηα έληνκα· θαη απηφ, φπσο κφιηο είδακε ζην
΢ηαθνξληζάηξ, ζα επεξέαδε ηα εληνκνθάγα πνπιηά, θαη νχησ θαζ’ εμήο, ζε νινέλα θαη
κεγαιχηεξνπο θχθινπο πνιππινθφηεηαο.31

Ο Γαξβίλνο, σζηφζν, πξνζζέηεη φηη νη ζρέζεηο δελ είλαη πάληνηε ηφζν απιέο: «ε κάρε κέζα ζηε
κάρε είλαη αδηάθνπε, κε πνηθίιε επηηπρία».32 Ωο εθ ηνχηνπ, ε επηινγή δελ είλαη θαζφινπ
ζπλεηδεηή επηινγή ηεο θχζεο (ζηελ πξαγκαηηθφηεηα ε θχζε δελ εκθαλίδεηαη σο φιν, αιιά κφλνλ
σο «δίθηπν ζχλζεησλ ζρέζεσλ»),33 νχηε παξάγεη ε ίδηα ηηο παξαιιαγέο. Γξα κφλν ζην κέηξν πνπ
εμπθαίλεη ηηο ζχλζεηεο ζρέζεηο ησλ αηνκηθψλ παξαιιαγψλ:

Κπνξεί λα εηπσζεί κεηαθνξηθά φηη ε Φπζηθή Δπηινγή εξεπλά εμνλπρηζηηθά, κέξα κε ηε κέξα θαη
ψξα κε ηελ ψξα, ηηο παξακηθξέο παξαιιαγέο ζε φιν ηνλ θφζκν, απνξξίπηνληαο ηηο θαθέο θαη
ζπζζσξεχνληαο ηηο θαιέο, δνπιεχνληαο ζησπεξά θαη αλεπαίζζεηα, φηαλ θαη φπνπ παξέρεηαη ε
επθαηξία, πξνο ηε βειηίσζε θάζε έκβηνπ φληνο ζε ζρέζε κε ηηο νξγαληθέο θαη αλφξγαλεο ζπλζήθεο
δσήο.34

Έλα ηξίην ζεκειηψδεο ζεσξεηηθφ ζηνηρείν είλαη ε δαξβηληθή αληίιεςε ηεο ηάμεο θαη ηνπ ρξφλνπ.
Σάμε δελ είλαη παξά ε πξνζσξηλή ηζνξξνπία δπλάκεσλ ζε απηφ ην πιέγκα ζχλζεησλ ζρέζεσλ. Ζ
δξάζε ησλ αηφκσλ δελ δηέπεηαη απφ θάπνηνπ είδνπο ππεξβαηνινγηθή ή εκκελή θχζε, αιιά απφ ην
ίδην ην ζχλζεην δίθηπν αηνκηθψλ δξάζεσλ, ε ηζνξξνπία ησλ νπνίσλ κπνξεί πάληνηε λα αιιάμεη:
[…] καθξνπξφζεζκα, νη δπλάκεηο απηέο είλαη ηφζν ηέιεηα ηζνξξνπεκέλεο, ψζηε ε φςε ηεο θχζεο
παξακέλεη γηα κεγάιεο ρξνληθέο πεξηφδνπο αλαιινίσηε, παξφιν πνπ αλακθίβνια θαη ε
παξακηθξή ιεπηνκέξεηα ζα κπνξνχζε λα δψζεη ηε λίθε ζε έλα έκβην νλ επί ηνπ άιινπ. Αιιά ηφζν
βαζηά είλαη ε άγλνηά καο θαη ηφζν πςειή ε έπαξζή καο, ψζηε εθπιεζζφκαζηε φηαλ αθνχκε γηα
ηελ εμαθάληζε ελφο νξγαληζκνχ θαη, θαζψο δελ κπνξνχκε λα αληηιεθζνχκε ηελ αηηία,
επηθαινχκαζηε θαηαθιπζκνχο πνπ εξεκψλνπλ ηνλ θφζκν ή επηλννχκε λφκνπο γηα ηε δηάξθεηα ησλ
κνξθψλ δσήο!35

Ο ρξόλνο, ινηπφλ, δελ έρεη θακία επίδξαζε ζηε θπζηθή επηινγή, θαη δελ πξέπεη λα ζεσξήζνπκε
φηη «θάζε κνξθή δσήο πθίζηαηαη αλαγθαζηηθά αιιαγέο δπλάκεη θάπνηνπ εγγελνχο λφκνπ».36

Σα δηαζηήκαηα ρξφλνπ είλαη ζεκαληηθά κφλν ζην κέηξν (θαη ζε απηφ ην κέηξν ε ζεκαζία ηνπο
είλαη κεγάιε) πνπ δίλνπλ πεξηζζφηεξεο επθαηξίεο ζηηο επεξγεηηθέο παξαιιαγέο λα αλαδπζνχλ,
θαζψο θαη λα επηιεγνχλ, ζπζζσξεπζνχλ θαη παγησζνχλ. Θαηά ηνλ ίδην ηξφπν, ηείλνπλ λα
απμήζνπλ ηελ άκεζε δξάζε ησλ θπζηθψλ ζπλζεθψλ δσήο ζε ζρέζε κε ηε ζπγθξφηεζε θάζε
νξγαληζκνχ.37

Ζ ηάμε θαη ν ρξφλνο, ινηπφλ, δελ κπνξνχλ λα αξζξσζνχλ βάζεη ελφο ζεσξεηηθνχ ζπληαθηηθνχ πνπ
ζα κεηαζρεκάηηδε ηε ζεσξία ηεο θπζηθήο επηινγήο, δειαδή ηε ζεσξία ησλ ζχλζεησλ ζρέζεσλ
κεηαμχ ησλ θπζηθψλ φλησλ, ζε κηα θηινζνθία ηεο ηειενινγηθήο εμέιημεο ησλ κνξθψλ.

5. ΢πκπεξάζκαηα Θάζε άιιν παξά ζπγθπξηαθή αλαθνξά ηνπ Υπόγεηνπ ξεύκαηνο, ε ζεσξία ηνπ
Γαξβίλνπ κνηάδεη αληηζέησο λα απνηειεί ην αφξαην θέληξν ηνπ. Ο βαζηθφο ππξήλαο ηεο δελ είλαη
ε ζέζε πεξί εμέιημεο ησλ κνξθψλ (ελαληίνλ ηεο ζέζεο πεξί πάγησλ κνξθψλ), αιιά αθξηβψο ε
πξνηεξαηφηεηα ηεο ζπλάληεζεο επί ηεο κνξθήο, δειαδή ε ελδερνκεληθφηεηα φρη ηφζν ηνπ θφζκνπ
(έθθξαζε πνπ δελ ζα είρε λφεκα γηα ηνλ Γαξβίλν), αιιά θάζε κνξθήο ζην κέηξν πνπ ζπληζηά
απνηέιεζκα ελφο ζχλζεηνπ πιέγκαηνο ζπλαληήζεσλ. Τπφ απηή ηελ έλλνηα, ηα ζηνηρεία πνπ
«δέλνπλ» κεηαμχ ηνπο δελ βξίζθνληαη εθεί ράξηλ ηεο κνξθήο, αιιά ην θάζε έλα έρεη ηε δηθή ηνπ
ηζηνξία, ε νπνία κε ηε ζεηξά ηεο είλαη απνηέιεζκα ελφο πιέγκαηνο ζπλαληήζεσλ πνπ έιαβαλ
ρψξα ζην παξειζφλ, αιιά πνπ πξνθαλψο ζα κπνξνχζαλ λα κελ έρνπλ ζπκβεί. Θαη’ απηφλ ηνλ
ηξφπν, ππφ ηνλ φξν φηη ην ηέινο θαη ην ζρέδην έρνπλ απνξξηθζεί (καδί θαη ε ζπλαθήο έλλνηα ηεο
θχζεο σο ηάμεο), ε ζέζε πεξί πξνηεξαηφηεηαο ηεο ζπλάληεζεο επί ηεο κνξθήο θαζίζηαηαη
απνιχησο ζπκβαηή κε εθείλε πεξί πξνηεξαηφηεηαο ησλ ζρέζεσλ επί ησλ ζηνηρείσλ: ην ζχλζεην
δίθηπν ησλ ζρέζεσλ πνπ ζπγθξνηνχλ ηε ζηαζεξή φςε ηεο θχζεο, ζε κηα δεδνκέλε ρξνληθή
πεξίνδν, δελ είλαη ηάμε θαη εγγχεζε ζηαζεξφηεηαο, αιιά έλα ζχλζεην δίθηπν ζπλαληήζεσλ, ε
απνηπρία ή ε πξαγκαηνπνίεζε κηαο εθ ησλ νπνίσλ κπνξεί λα ζρεδηάζεη εθ λένπ ην δίθηπν –θαη
απηφ κπνξεί λα γίλεηαη, φπσο γξάθεη ν Γαξβίλνο, «ζε νινέλα θαη κεγαιύηεξνπο θύθινπο
πνιππινθόηεηαο» .

1Αλαπηπγκέλε κνξθή ηεο εηζήγεζεο ζην ΢πλέδξην γηα ηα 100 ηεχρε ησλ Θέζεσλ κε ηίηιν: Ο Μαξμ ζήκεξα, 150 ρξόληα κεηά ηα Grundrisse, Δζληθφ

Κεηζφβην Πνιπηερλείν, 21-23 ΢επηεκβξίνπ 2007.

2L. Althusser, Reponse a John Lewis, Paris, Maspero, 1973, ζ. 30 [Απάληεζε ζηνλ Τδσλ Ληνύηο, κηθξ. Θ. Κεηζνηάθε, Αζήλα, Θεκέιην 1977, ζ. 66].

3.΢ηΚ: Τηνζεηείηαη εδψ ε επηινγή ησλ Φ. ΢ηάηηζηα θαη Α. ΢ηπιηαλνχ γηα ηελ απφδνζε ηνπ ζπηλνδηθνχ affectio, ηελ νπνία ρξεζηκνπνίεζαλ ζηελ

ειιεληθή έθδνζε ηνπ βηβιίνπ ηνπ Εηι Ληειέδ, Ο Σπηλόδα θαη ην πξόβιεκα ηεο έθθξαζεο (Αζήλα, Θξηηηθή, 2002).

4.B. Spinoza, Ethica, ζην Opera, Bd. II, hrsg. von C. Gebhardt, Heidelberg, Winter, 1925, ζ. 47.

5.Th.W. Adorno, Einleitung, ζην H.Maus - F. Furstenberg (Hrsg.), Der Positivismusstreit in der deutschen Soziologie, Neuwiend - Berlin, Herman

Luchterhand Verlag, 1969. ΢ρεηηθά κε απηφ, ν Καζεξέ γξάθεη: «[…] ε νιφηεηα γηα ηελ νπνία κηιά ν Αληφξλν δελ είλαη παληειψο άζρεηε κε ηελ

ππφζηαζε, φπσο ηελ πξνζδηνξίδεη ν ΢πηλφδα, ππφζηαζε πνπ δηέπεη φινπο ηνπο ηξνπηθνχο θαζνξηζκνχο, ζην κέηξν πνπ ε ίδηα δελ κπνξεί λα

θαηαλνεζεί ηξνπηθά» (΢. Macherey, “L’actualite philosophique de Spinoza (Heidegger, Adorno, Foucault)”, ζην Avec Spinoza, Παξίζη, PUF, 1992,

ζζ. 222-236).

6.L. Althusser, “L’objet du Capital ”, ζην Althusser θ.ά., Lire Le Capital, Παξίζη, PUF, 1996, ζζ. 402-403. [«Σν αληηθείκελν ηνπ Κεθαιαίνπ» , ζην

Althusser θ.ά., Να δηαβάζνπκε ην Κεθάιαην, Αζήλα, Διιεληθά Γξάκκαηα, ζζ. 437-438].

7.“Les defauts de l’ economie classique. Esquisse de concept de temps historique”, ζην L. Althusser θ.ά., Lire le Capital, φ.π., ζ. 272-309 [«Σα

κεηνλεθηήκαηα ηεο θιαζηθήο νηθνλνκίαο. ΢θηαγξάθεζε ηεο έλλνηαο ηνπ ηζηνξηθνχ ρξφλνπ», ζην L. Althusser θ.ά., Να δηαβάζνπκε ην Κεθάιαην,

φ.π., ζ. 302-342].

8.΢ηΚ: Πξφθεηηαη γηα ηελ ιέμε prise πνπ ρξεζηκνπηεί ν Αιηνπζέξ (θαη presa ν ζπγγξαθέαο ζηα Ηηαιηθά) γηα λα δειψζεη ηελ παγίσζε ή ηελ πήμε

κηαο αζηάζκεηεο ζπλάληεζεο εηεξφθιεησλ ζηνηρείσλ ζε κηα ζρεηηθά ζηαζεξή νληφηεηα. Πξνζσπηθά, γηα ηελ ειιεληθή απφδνζε, πξνηηκψ ηε ιέμε

«δέζηκν» θαη ηηο παξάγσγεο εθθξάζεηο (π.ρ., ε ζπλάληεζε «δέλεη» θιπ.), θαζψο απνδίδεη θαη ηελ θνηλή ρξήζε ηεο, ζηελ νπνία αλαθέξεηαη θαη ν

Αιηνπζέξ (ζα ρξεζηκνπνηήζεη, π.ρ., ηε κεηαθνξά ηεο … καγηνλέδαο). Ο Σάζνο Κπέηδεινο, ζηε δηθή ηνπ κεηάθξαζε κέξνπο ηνπ ελ ιφγνπ θεηκέλνπ

(Θέζεηο 88, 2004, ζζ. 86-93), ρξεζηκνπνηεί ηε ιέμε «εκπέδσζε».

9.L. Althusser, “Le courant souterrain du materialisme de la rencontre”, Ecrits philosophiques et politiques, tome I, cit., ζ. 562, tr. in. in Philosophy

of the encounter, ed. by G. Goshgarian, London – New York, Verso, 2006, ζ. 189.
10.Ibid. , tr. in. quot., ibid.

11.Ibid. , tr. in. quot., ibid.

12.Ibid. , tr. in. quot., ibid.

13.Ibid., ζ. 563, tr. in. quot., ζ. 191. Ο Καηεξφλ αλαθέξεη φηη «ε θξάζε απηή είλαη κηα ρεηξφγξαθε πξνζζήθε».

14.Ibid. , ζ. 564, tr. in. quot., ζ. 192.

15.Ibid., tr. in. quot., ibid. . “cette phrase est un rajout manuscrit” (Ecrits, tome I, quot., ζ. 579).

16.΢ηΚ: ν Αιηνπζέξ, παίδνληαο κε ηηο ιέμεηο θαη αλαδεηθλχνληαο ηελ εηπκνινγία ηνπο, ζα γξάςεη «la conjoncture (= ζπγθπξία) etant elle-meme

jonction (=έλσζε, ζχγθιηζε), con-jonction, …». ΢ηα ειιεληθά, ε ζπγγέλεηα ηεο ζπγθπξίαο κε ηελ ζπλάληεζε θαη ηνλ αζηάζκεην ραξαθηήξα ηεο

είλαη ίζσο αθφκα πην εληππσζηαθή: ε ιέμε πξνέξρεηαη απφ ην αξραηνειιεληθφ ξήκα ζπγθπξώ (-έσ) , εθ ηνπ ζπλ + θπξώ (-έσ) = «ζπλαληψ ηπραία»

(Ιεμηθφ Κπακπηληψηε).

17.Ibid., ζζ. 565-566, tr. in. quot., ζζ. 192-193.

18.΢ηΚ: Ο Αιηνπζέξ ρξεζηκνπνηεί ελ πξνθεηκέλσ ηελ νηθνγέλεηα ησλ ιέμεσλ flotter, flottement, πνπ αλαθέξνληαη θπξηνιεθηηθά ζηελ πιεχζε θαη

κεηαθνξηθά ζηελ αλαπνθαζηζηηθφηεηα, ζηε δηαθχκαλζε θιπ., γηα λα δειψζεη ηελ ρσξίο ηειενινγηθή θαηεχζπλζε θίλεζε ησλ ζηνηρείσλ θαη ησλ

ηζηνξηψλ ηνπο, πνπ δελ νδεγνχληαη ζηε ζπλάληεζε δπλάκεη θάπνηαο αλαγθαηφηεηαο αιιά θαηά ηξφπν αζηάζκεην. Ο Σάζνο Κπέηδεινο (φ.π.)

απνδίδεη πνιχ εχζηνρα ην ξήκα κε ην ειιεληθφ «ακθηξξέπσ». Γηα ην νπζηαζηηθφ πξνηείλσ δηζηαθηηθά εδψ ηε ιέμε «κεηεσξηζκφο».

19.Οθείισ λα αλαθεξζψ εδψ ζην V. Morfino – L. Pinzolo, «Le primat de la rencontre sur la forme. Le dernier Althusser entre nature et

histoire», Multitude s 21 (2005), ζ. 151-152. Αιιά επίζεο θαη ζην V. Morfino, «An Althusserian Lexicon», ζην Borderlands e-journal, 4/ 2 (2005).

20.L. Althusser, “Le courant souterrain du materialisme de la rencontre”, 539, tr. in. quot., ζ. 167.

21.Ibid., ζ. 540, tr. in. quot., ibid.

22.Αξηζηνηέιεο, Πεξί Φύζεσο, Γεχηεξν βηβιίν, 8, 198b 16-32/ κηθξ. Βαζίιεο Θάιθαο, Πφιηο 1997.

23.L. Althusser, “Le courant souterrain du materialisme de la rencontre”, φ.π., ζζ. 566-567.

24.Ch. Darwin, The origin of species by means of natural selection, in The Works of Charles Darwin, vol. 16, London, William Pickering, 1988, ζ.

xiii.

25.Ibid., ζ. 34.

26.Ibidem.

27.Ibidem.

28.Ibid., ζ. 43.
29.Ibid., ζ. 50.

30.Ibid., ζζ. 50-51.

31.Ibid., ζζ. 58-59.

32.Ibid., ζ. 59.

33.Ibid., ζ. 59.

34.Ibid., ζζ. 68-69.

35.Ibid., ζ. 59.

36.Ibid., ζ. 86.

37.Ibid..