ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΟΥ ΑΡΧΑΙΟΥ ΚΟΣΜΟΥ

Από τους προϊστορικούς πολιτισμούς της Ανατολής

έως την εποχή του Ιουστινιανού
Μάθημα 1 : Η Αίγυπτος
2.1. Η χώρα
Αίγυπτος → το βορειοανατολικό τμήμα της Αφρικής που διαρρέεται από τον ποταμό
Νείλο
«το δώρο του Νείλου» την ονόμασε ο Ηρόδοτος
δεξιά και αριστερά υπάρχει έρημος
σημαντικότερο φαινόμενο: οι ετήσιες πλημμύρες του Νείλου που κάνουν τη γη
εύφορη.
Δύο τμήματα: α) η Άνω Αίγυπτος (το νότιο και ορεινό τμήμα)
β) η Κάτω Αίγυπτος (το βόρειο και πεδινό τμήμα με το Δέλτα)
2.2. Οικονομική, κοινωνική και πολιτική οργάνωση.
Η οικονομία:
 βασιζόταν στη γεωργία με την άμεση επίβλεψη του κράτους / του φαραώ
 άμεση σύνδεση με τον Νείλο και τις πλημμύρες, αρδευτικά έργα που συντηρο
ύνταν διαρκώς                              
 καλλιέργειες: σιτάρι, κριθάρι, λινάρι, οπωροφόρα, κηπευτικά
 ελεύθερη συλλογή: πάπυροι, λωτοί, κυνήγι, ψάρεμα
 οικοτεχνία: μπύρα
 κτηνοτροφία 
Άλλα χαρακτηριστικά της Αιγυπτιακής οικονομίας- τομείς απασχόλησης:
1. Βασιλικοί υπάλληλοι παρακολουθούσαν τις γεωργικές εργασίες και
συγκέντρωναν από τη συγκομιδή το ποσοστό που ανήκε στο φαραώ
2. Μαζική εργασία του λαού στην οικοδόμηση μεγάλων έργων 
3. Μεγάλος αριθμός ειδικευμένων τεχνιτών, μεταλλουργών, ξυλουργών,
κεραμοποιών, ναυπηγών, αρχιτεκτόνων κ.ά., κατασκεύαζε ποικίλα προϊόντα για
μια εξελιγμένη κοινωνία κάποιοι σε ιδιωτικά εργαστήρια αλλά οι
περισσότεροι και οι καλύτεροι στα ανακτορικά εργαστήρια που ήταν υπό τον
έλεγχο του Φαραώ.
4. Εμπόριο  εξαγωγή δημητριακών, παπύρου, ή πρώτων υλών, όπως χρυσού,
 εισαγωγή υλών που έλειπαν από τη χώρα, όπως ξυλείας, χαλκού,
αργύρου κ.ά
5. Ανεπτυγμένος τομέας παροχής υπηρεσιών.

1
 6. Διοίκηση, αποτελούμενη από μορφωμένους υπαλλήλους (ιερείς, γραφείς
γνώριζαν τη δύσκολη ιερογλυφική γραφή, επαγγελματίες στρατιωτικοί.)
Η διάρθρωση της κοινωνίας:  
 Στην κορυφή βρισκόταν ο Φαραώ, ο οποίος ενσάρκωνε τον επίγειο θεό αλλά
και το κράτος. (απροσπέλαστος και η θέληση του ήταν νόμος)

 οι ιερείς, οι ανώτατοι κρατικοί υπάλληλοι και οι γραφείς που συγκροτούσαν

την τάξη των ισχυρών.

 Ιδιαίτερη κοινωνική ομάδα αποτελούσαν οι επαγγελματίες στρατιωτικοί,

που κληρονομούσαν το επάγγελμα και στους οποίους ο φαραώ παραχωρούσε
εκτάσεις γης για καλλιέργεια.

 Το μεγαλύτερο όμως μέρος της αιγυπτιακής κοινωνίας αποτελούσαν οι

ελεύθεροι πολίτες, γεωργοί ή τεχνίτες, που εργάζονταν σκληρά.

 Οι δούλοι προέρχονταν από τους πολέμους ή αγοράζονταν από τους

εμπόρους. Υπήρχαν ιδιωτικοί δούλοι αλλά και κρατικοί, που ανήκαν στο
φαραώ και εργάζονταν στα κρατικά εργαστήρια, στους ναούς, στα ορυχεία, τα
λατομεία κ.ά.

Υπήρχε κοινωνική ευελιξία  δηλαδή η δυνατότητα μεταπήδησης από τη μια τάξη

στην άλλη. Είναι γνωστό ότι άνθρωποι ταπεινής κοινωνικής προέλευσης έφτασαν να
καταλάβουν σημαντικά αξιώματα και έπαιξαν σπουδαίο ρόλο στην εποχή τους.

Η πολιτική οργάνωση → θεοποίηση του φαραώ

καθοριστικός ο ρόλος της θρησκείας
οργάνωση του κράτους με θεοκρατικό χαρακτήρα (: η εξουσία
ασκείται από έναν ηγεμόνα που του αποδίδονται θεϊκές
ιδιότητες ή από ισχυρό ιερατείο)

2.4. Ο πολιτισμός

Α. Η θρησκεία.
1) Ο πολυθεϊσμός. Οι θεοί παρουσιάζονταν με σώμα ανθρώπου και κεφάλι ζώου.
Στην αρχή → κάθε πόλη και θεός – προστάτης.
Αργότερα → όλη η χώρα λάτρευε τους ίδιους βασικούς θεούς: Άμμων‐Ρα (= θεός
Ήλιος) με εκπρόσωπο επί γης τον φαραώ, Ίσις, Όσιρις, Ώρος.

2
Η προσπάθεια του Ακενατών να εξαλείψει την πολυθεΐα απέτυχε.

2) Βαθιά πίστη για μετά θάνατον ζωή, εφόσον δεν καταστραφεί το σώμα του νεκρού
→ταρίχευση νεκρών και ταφή μαζί με τα αναγκαία για τη μετά θάνατο ζωή,
κατασκευή ταφικών μνημείων, με αμύθητα πλούτη και πολυτελή στολισμό για τον
φαραώ και τους ευγενείς → συστηματική τυμβωρυχία (: άνοιγμα των τάφων και
κλοπή των πολύτιμων αντικειμένων που υπήρχαν εκεί)

Β. Η γραφή.
1. Επινόηση και χρησιμοποίηση γραφής ήδη από την 4η χιλιετία π.Χ. → υψηλό
πολιτιστικό επίπεδο.
2. Ιερογλυφική γραφή, με χαρακτήρες ‐ σύμβολα, που αποκωδικοποιήθηκε το 1822
από τον J. Champollion, ο οποίος διάβασε το κείμενο της τρίγλωσσης Στήλης της
Ροζέτας.
3. Γραφή δύσκολη στην εκμάθηση και την απόδοσή της → εξειδικευμένοι τεχνίτες, οι
γραφείς που ήταν δημόσιοι υπάλληλοι και ασκούσαν ένα επάγγελμα με κύρος (Νέο
Βασίλειο).
4. Κείμενα γράφονταν πάνω σε παπύρους ή διακοσμούσαν τους τοίχους μνημείων,
ναών και τάφων.

Γ. Τα γράμματα.
1. Κείμενα που εξυμνούν τη δράση και τα κατορθώματα των φαραώ (η συντριπτική
πλειοψηφία).
2. Ποιήματα θρησκευτικού και λυρικού περιεχομένου, λαϊκές διηγήσεις (ελάχιστα).

Δ. Οι επιστήμες.
1. Ανάπτυξη εμπειρικών αστρονομικών γνώσεων λόγω της ανάγκης για
παρακολούθηση των πλημμυρών του Νείλου.
2. Γέννηση και ανάπτυξη της πρακτικής γεωμετρίας λόγω της ανάγκης μέτρησης των
καλλιεργήσιμων εκτάσεων
3. Καλλιέργεια μαθηματικών με αφορμή την οικοδόμηση μνημείων (πυραμίδων).
4. Απόκτηση πολύ σημαντικών γνώσεων ανατομίας και ιατρικής λόγω της
ταρίχευσης των νεκρών.

Ε. Οι τέχνες.
Τέχνες στην υπηρεσία των φαραώ, υμνούσαν τη ζωή και τη δράση τους:
αρχιτεκτονική,
γλυπτική και ζωγραφική.
Μορφές τέχνης:
1. Τα γιγάντια μνημεία που επιβάλλονταν με τον όγκο και τις διαστάσεις τους:
πυραμίδες (π.χ. της Γκίζας) και τεράστιοι ναοί (στο Λούξορ και το Καρνάκ) με
περιστύλια, υπόστυλε; Αίθουσες κ.λπ. .
2. Έργα ζωγραφικής και ανάγλυφα που κοσμούσαν τις επιφάνειες των ναών και των
ταφικών μνημείων.
3. Μικρά αγάλματα από ξύλο ή πέτρα.
4. Έργα μικροτεχνίας από μέταλλα, πολύτιμους ή ημιπολύτιμους λίθους.

3
ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ ΚΕΦΑΛΑΙΟΥ (ΤΡΑΠΕΖΑ ΘΕΜΑΤΩΝ)

Οι ερωτήσεις που ακολουθούν, εξαντλούν το σύνολο των ερωτήσεων που αφορούν το 2ο ΘΕΜΑ της
ΟΜΑΔΑΣ Α’ και αντιστοιχούν σε 25 ΜΟΝΑΔΕΣ.
 Η οργάνωσή τους ακολουθεί την οργάνωση του σχολικού βιβλίου, για να διευκολυνθεί η μελέτη
των μαθητών.
0.Ποια ήταν τα χαρακτηριστικά της αγροτικής οικονομίας στην Αίγυπτο; [σελ.
21-22 (η α΄ παράγραφος).]

1. Πώς καλύπτονταν οι ανάγκες της διοίκησης στην αρχαία Αίγυπτο; [σελ.22: «Η

παροχή υπηρεσιών….καλύτερη οργάνωση και λειτουργία του κράτους»]

2. Ποια ήταν η κοινωνική διάρθρωση στην αρχαία Αίγυπτο; [σελ. 22-23:

παράγραφος «Η κοινωνία»]

3. Πώς αποδεικνύεται η κοινωνική ευελιξία στην αρχαία Αίγυπτο; [ σελ.23:

«Ωστόσο στην ιεραρχημένη…σπουδαίο ρόλο στην εποχή τους]

4. Να αναφέρετε την πολιτική οργάνωση της αρχαίας Αιγύπτου. [σελ.23:

παράγραφος «Η πολιτική οργάνωση»]

5. Να εξηγήσετε γιατί η πολιτική οργάνωση του Αιγυπτιακού κράτους

χαρακτηρίζεται θεοκρατική. [σελ.23: παράγραφος «Η πολιτική οργάνωση»]

6. Ποια ήταν τα χαρακτηριστικά της θρησκείας στην αρχαία Αίγυπτο; / Ποιες

αντιλήψεις είχαν οι αρχαίοι Αιγύπτιοι για τους θεούς και ποιες για τον θάνατο;
[σελ.27 – 28 : παράγραφος «Η θρησκεία»]

7. Ποιες αντιλήψεις είχαν οι αρχαίοι Αιγύπτιοι για τον θάνατο και ποιες
πρακτικές ταφής ακολουθούσαν; [σελ.27: «Ο κοπιώδης τρόπος
ζωής…..συστηματική τυμβωρυχία ήδη στην αρχαιότητα» και σελ 29: «Η ταρίχευση των
νεκρών…….στον ελληνικό κόσμο»]

8. Σε ποιον οφείλεται η αποκρυπτογράφηση των ιερογλυφικών της Αιγύπτου και

πώς επιτεύχθηκε; [σελ.28: Καθοριστική για τη γνώση της ιστορίας…βασιλιά της
Αιγύπτου]

9. Ποιοι μπορούσαν να γίνουν γραφείς στην αρχαία Αίγυπτο και ποιο ήταν το
έργο τους; [ σελ. 28: «Η δυσκολία στην απόδοση…με την καθοδήγηση των γραφέων]

10. Σε τι αναφέρονται τα Αιγυπτιακά κείμενα; [ σελ. 28- 29: η παράγραφος ‘τα

γράμματα’]

11. Ποιες ήταν οι επιστημονικές εξελίξεις στην ανατομία και στην ιατρική στην
Αίγυπτο; [σελ.29 Η ταρίχευση των νεκρών… στον ελληνικό κόσμο]

12. Γιατί αναπτύχθηκε η αστρονομία και η γεωμετρία στην αρχαία Αίγυπτο;

[σελ. 29 : «Η παρακολούθηση των πλημμυρών του Νείλου…….από την κατασκευή
πυραμίδων»]

4
13. Ο ιστορικός Ηρόδοτος αποκαλεί την Αίγυπτο «δώρο του Νείλου».
Δικαιολογείται, κατά την άποψή σας, ο χαρακτηρισμός αυτός; Να τεκμηριώσετε
την απάντησή σας αναφέροντας δύο τουλάχιστον λόγους που επιβεβαιώνουν τη
σπουδαιότητα του ποταμού Νείλου για τη χώρα και τον λαό της Αιγύπτου. [ Ο
χαρακτηρισμός δικαιολογείται απόλυτα. Δύο λόγοι που επιβεβαιώνουν την σημασία του
Νείλου είναι σελ 29: «Η παρακολούθηση των πλημμυρών…ανάπτυξη της πρακτικής
γεωμετρίας»]

14. Πώς προβαλλόταν η δύναμη του φαραώ μέσω των έργων της αιγυπτιακής
τέχνης; Να αναφέρετε 2 χαρακτηριστικά έργα. [σελ.29: «Η αρχιτεκτονική…πτυχές
της καθημερινής ζωής»]

ΟΡΙΣΜΟΙ ΚΕΦΑΛΑΙΟΥ

Φαραώ τίτλος του μονάρχη του Αιγυπτιακού κράτους. Βρισκόταν στην κορυφή
της κοινωνικής πυραμίδας, και ενσάρκωνε τον επίγειο θεό αλλά και το κράτος. Σ'
αυτόν ο λαός εναπέθετε τις ελπίδες του για την επιτυχία των συλλογικών του
προσπαθειών. Ήταν απροσπέλαστος και η θέληση του αποτελούσε νόμο για τους
υπηκόους

στρατιωτικοί (Αιγύπτου) Ιδιαίτερη κοινωνική ομάδα αποτελούσαν οι

επαγγελματίες στρατιωτικοί, που κληρονομούσαν το επάγγελμα και στους οποίους ο
φαραώ παραχωρούσε εκτάσεις γης για καλλιέργεια.

δούλοι (Αιγύπτου)  Οι δούλοι, τέλος, προέρχονταν από τους πολέμους ή

αγοράζονταν από τους εμπόρους. Υπήρχαν ιδιωτικοί δούλοι, που σπανίως
ξεπερνούσαν τους δύο σε κάθε οικογένεια και κρατικοί, που ανήκαν στο φαραώ και
εργάζονταν στα κρατικά εργαστήρια, στους ναούς, στα ορυχεία, τα λατομεία κ.ά.

ιερογλυφικά  οι χαρακτήρες σύμβολα που χρησιμοποιούσαν από την 4η χιλιετία

π.χ. οι κάτοικοι της Αιγύπτου στη γραφή. Η επινόηση και η χρησιμοποίηση της
γραφής είναι χωρίς αμφιβολία ένα από τα στοιχεία που δηλώνουν το πολιτιστικό τους
επίπεδο. Η αποκρυπτογράφησή τους οφείλεται στο Γάλλο αιγυπτιολόγο J.
Champollion, ο οποίος το 1822 διάβασε το κείμενο μιας τρίγλωσσης επιγραφής, που
ήταν χαραγμένο σε στήλη με ιερογλυφικά. με απλοποιημένα ιερογλυφικά της
ελληνιστικής περιόδου και με ελληνικά στοιχεία. Η στήλη της Ροζέτας, όπως είναι
γνωστή από το όνομα της πόλης όπου ανακαλύφθηκε, είχε χαραγμένο ένα κείμενο
που υμνούσε τον Πτολεμαίο Ε', βασιλιά της Αιγύπτου.

στήλη της Ροζέτας  το κείμενο μιας τρίγλωσσης επιγραφής, που ήταν χαραγμένο
σε στήλη με ιερογλυφικά. με απλοποιημένα ιερογλυφικά της ελληνιστικής περιόδου
και με ελληνικά στοιχεία. Η στήλη της Ροζέτας, όπως είναι γνωστή από το όνομα της
πόλης όπου ανακαλύφθηκε, είχε χαραγμένο ένα κείμενο που υμνούσε τον Πτολεμαίο
Ε', βασιλιά της Αιγύπτου. Σε αυτή στηρίχθηκε ο Champollion, ο οποίος το 1822
αποκρυπτογράφησε τα ιερογλυφικά.

5
ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ ΚΛΕΙΣΤΟΥ ΤΥΠΟΥ

1. Η οργάνωση του κράτους της αρχαίας Αιγύπτου είχε χαρακτήρα:

α. δημοκρατικό
β. θεοκρατικό
γ. τυραννικό
δ. ολιγαρχικό

2. Ο Αμένοφις (Ακενατών) ήταν ο φαραώ που:

α. ενίσχυσε με ευνοϊκά μέτρα το ιερατείο
β. θέλησε να επιβάλλει τον μονοθεϊσμό στην Αίγυπτο
γ. προσπάθησε να καταργήσει τη λατρεία του Ρα, του θεού Ήλιου
δ. κατασκεύασε τις πυραμίδες της Γκίζας

3. Η αποκρυπτογράφηση των ιερογλυφικών οφείλεται στον:

α. H. Scliemann (Ερίκο Σλήμαν)
β. M. Ventris
γ. J. Champollion
δ. J. Chadwick

4. Ο J. Champollion αποκρυπτογράφησε τα ιερογλυφικά με τη βοήθεια:

α. των πινακίδων της γραμμικής Β΄ γραφής
β. των παπύρων της Βιβλιοθήκης της Αλεξάνδρειας
γ. της στήλης της Ροζέτας
δ. των τοιχογραφιών από τους βασιλικούς τάφους των φαραώ

5. Στη νότια Αίγυπτο υπήρχαν:

α. μόνο όγκοι βράχων, τα δάση σπάνιζαν και γι’ αυτό έλειπε η ξυλεία
β. εύφορα εδάφη, με πλούσια αγροτική παραγωγή
γ. εκτάσεις γεμάτες από καλάμια, λωτούς και παπύρους
δ. οι εκβολές του Νείλου

6. Οι γραφείς στην αρχαία Αίγυπτο:

α. ήταν μέλη του ιερατείου
β. ανήκαν στην τάξη των δούλων
γ. συμπεριλαμβάνονταν στην τάξη των ισχυρών
δ. ανήκαν στον οικογενειακό-συγγενικό κύκλο των φαραώ

7. .Το μεγαλύτερο μέρος της αιγυπτιακής κοινωνίας αποτελούσαν οι:

α. δούλοι
β. επαγγελματίες στρατιωτικοί
γ. ελεύθεροι πολίτες
δ. ιερείς

6
Στην αρχαία Αίγυπτο η κατασκευή σημαντικών έργων ανέδειξε την ανάγκη
επίβλεψης από το κράτος.
ΣΩΣΤΟ ΛΑΘΟΣ

Στην αρχαία Αίγυπτο υπήρχε ειδίκευση των επαγγελμάτων.

ΣΩΣΤΟ ΛΑΘΟΣ

Στη γόνιμη αιγυπτιακή γη καλλιεργούνταν αποκλειστικά και μόνο σιτάρι και κριθάρι.
ΣΩΣΤΟ ΛΑΘΟΣ

Η ζωή στην Αίγυπτο ήταν άμεσα συνδεδεμένη με τον Νείλο.

ΣΩΣΤΟ ΛΑΘΟΣ

Το εμπόριο της αρχαίας Αιγύπτου βασιζόταν στην εξαγωγή του συνόλου των
παραγόμενων στην Αίγυπτο αγαθών.
ΣΩΣΤΟ ΛΑΘΟΣ

Στην κορυφή της αιγυπτιακής κοινωνίας βρίσκονταν οι ιερείς.

ΣΩΣΤΟ ΛΑΘΟΣ

Το μεγαλύτερο μέρος της αιγυπτιακής κοινωνίας αποτελούσαν οι ελεύθεροι πολίτες.

ΣΩΣΤΟ ΛΑΘΟΣ

Ο ιστορικός Ηρόδοτος αποκαλεί την Αίγυπτο δώρο των θεών.

ΣΩΣΤΟ ΛΑΘΟΣ

Είναι άστοχο να υποστηριχθεί ότι το αιγυπτιακό κράτος ήταν θεοκρατικό.

ΣΩΣΤΟ ΛΑΘΟΣ

7
 ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΠΡΟΪΣΤΟΡΙΑ
1.2. Ο μυκηναϊκός πολιτισμός

Τα όρια και η χώρα.

Ο α΄ μεγάλος ελληνικός πολιτισμός.

Τόπος: Η ηπειρωτική Ελλάδα∙ κέντρο: οι Μυκήνες («πολύχρυσος Μυκήνη» κατά τον
Όμηρο)
Χρόνος: Η ύστερη εποχή του χαλκού (1600‐1100 π.Χ.).
Άνθρωποι: Τα ποικίλα ελληνικά φύλα (Αχαιοί, Δαναοί, Ίωνες, Αργείοι κ.ά.) που
δέχτηκαν τις επιδράσεις των άλλων αιγαιακών πολιτισμών, κυρίως του μινωικού.
Εξάπλωση: αιγαιακός χώρος + νησιά, Κρήτη, ακτές Μικράς Ασίας // (στην περίοδο
της ακμής) Κύπρος, ανατολικές ακτές της Μεσογείου.
Εγκαταστάσεις / κέντρα μυκηναϊκού πολιτισμού: στην Αργολίδα (Μυκήνες, Άργος,
Τίρυνθα), στη Λακωνία (Αμύκλες), στη Βοιωτία (Ορχομενός, Θήβα, Γλας), στην
Αττική (Αθήνα, Ελευσίνα, Μαραθώνας), στη Θεσσαλία (Ιωλκός).
Είδος εγκατάστασης: Ανάκτορο και ισχυρή οχύρωση σε στρατηγικά επιλεγμένες
θέσεις.

Οι πηγές.
1. Τα ομηρικά έπη → μέχρι τον 19ο αιώνα ήταν η μοναδική εικόνα της ζωής στη
μυκηναϊκή περίοδο. Οι ερευνητές πίστευαν ότι πρόκειται για αποκυήματα της
φαντασίας του Ομήρου.
2. Αρχαιολογικές έρευνες / ανασκαφές → επιστημονικά δεδομένα για την έρευνα της
μυκηναϊκής περιόδου. Αρχή: Heinrich Schliemann στις Μυκήνες (1876), οι διηγήσεις
του Ομήρου απέκτησαν ιστορική υπόσταση.
3. Αποκρυπτογράφηση της γραμμικής Β΄ γραφής από τους M. Ventris και J.
Chadwick (1952) (πινακίδες σε Πύλο, Κνωσό, Μυκήνες, Θήβα) → επικύρωση
ελληνικότητας του μυκηναϊκού πολιτισμού: συλλαβική γραφή που αποδίδει πρώιμη
μορφή της ελληνικής γλώσσας, ονόματα θεών και ανθρώπων γνωστών από τα έπη //
λογιστικό περιεχόμενο, όχι συνεχές κείμενο.
Η γραμμή του χρόνου: Ο μυκηναϊκός πολιτισμός αποτελεί την ελληνική πρωτο‐
ιστορία.

Οικονομική, κοινωνική και πολιτική οργάνωση του μυκηναϊκού κόσμου.

1. Οικονομικές σχέσεις βασισμένες στο εμπόριο (1500 π.Χ. και εξής) → οικονομική
ανάπτυξη, έξοδος στο Αιγαίο, μέγαρα, οικοδομήματα κ.λπ..

2. Επίκεντρο της οικονομικής δραστηριότητας τα μέγαρα.

3. Βασικά επαγγέλματα: γεωργοί, κτηνοτρόφοι, εξειδικευμένοι τεχνίτες, έμποροι και

ναυτικοί.

8
4. Κοινωνική πυραμίδα:

Ηγεμόνας (διαχειριστής του πλούτου της περιοχής, πολιτικός και στρατιωτικός

αρχηγός δικαστική και θρησκευτική εξουσία)

Αξιωματούχοι, ιερείς και στρατός (επαγγελματίες στρατιώτες)

απλοί πολίτες
(γεωργοί, κτηνοτρόφοι, τεχνίτες, έμποροι , ναυτικοί)

δούλοι
(υπηρέτες του ηγεμόνα, των αξιωματούχων, των ιερέων, των απλών πολιτών)

5. Αυτά τα χαρακτηριστικά (η πυραμίδα) ήταν κοινά για όλο τον Μυκηναϊκό κόσμο
και φανερώνουν την πολιτιστική συνοχή του μυκηναϊκού κόσμου. Όμως δεν
αποτελεί ένα ενιαίο κράτος.

6. Η χώρα πρέπει να ήταν χωρισμένη σε 4 ή 5 μεγαλύτερα και άλλα τόσα μικρότερα

«ομοσπονδιακά» κράτη // τα επιμέρους κράτη ήταν μάλλον υποτελή στις Μυκήνες,
στο μεγάλο ανάκτορο.

7. Εσωτερική οργάνωση του κράτους (SOS)

Πληροφορίες από τις πινακίδες από το ανάκτορο της Πύλου

Α. Ανώτατος άρχοντας, σύμφωνα με τις πληροφορίες των πινακίδων, ήταν

ο άνακτας (wa-na-ka), κύριος του ανακτόρου απ' όπου πήγαζε κάθε εξουσία.

Β. Υποτελείς σε αυτόν ήταν τοπικοί άρχοντες, διοικητές περιφερειών. Ο τίτλος με τον

οποίο τους αναγνωρίζουμε στις πινακίδες είναι λααγέτας (ra-wa-ke-ta) [από το λα-ός
+ ηγούμαι]

Γ. Στην τάξη των ευγενών αναφέρονται οι επέτες (e-qe-ta) [από το έπομαι], δηλαδή

οι ακόλουθοι.

9
Δ. Σημαντικά πρόσωπα στην περιφερειακή διοίκηση φαίνεται ότι ήταν
οι τελεστές(te-re-ta).

Ε. Στους Μυκηναίους λιγότερο τιμητικόςήταν ο τίτλος βασιλεύς (qa-si-re-u). Έτσι

ονομαζόταν ο επικεφαλής οποιασδήποτε ομάδας, ακόμα και ο αρχιτεχνίτης μιας
ομάδας χαλκουργών. Αντίθετα, στα ομηρικά έπη, δηλαδή τους επόμενους αιώνες, η
λέξη «βασιλεύς» στην ελληνική γλώσσα δηλώνει τον ανώτατο άρχοντα.

Η εξάπλωση.
1. Στροφή προς τη θάλασσα λόγω εμπορίου  κύρια πηγή πλούτου και ανάπτυξης
του μυκηναϊκού κόσμου ήταν το εμπόριο, η άσκηση του οποίου έστρεψε τους
Μυκηναίους στη θάλασσα.
2. Τέλη του 15ου αι. π.Χ. : Κυριαρχία στην Κρήτη, κατάληψη της Κνωσού,
εκτοπίζουν τους Κρήτες και επιβάλλουν μυκηναϊκή θαλασσοκρατία σ’ ολόκληρο το
Αιγαίο.
3. 14ος και 13ος αιώνας:
Εξάπλωση πέρα από το Αιγαίο (Κύπρος → εξελληνισμός του νησιού, παροικία στη
Φοινίκη (Ουγκαρίτ), εμπορικές δραστηριότητες στην Παλαιστίνη και την Αίγυπτο,
φιλικές και όχι μόνο σχέσεις με τους Χετταίους (χεττιτικές πινακίδες τους
αναφέρουν ως Αχιγιάβα), εισβολή μαζί με άλλους λαούς της θάλασσας στην
Αίγυπτο),
επέκταση και στη δυτική Μεσόγειο (ιταλική χερσόνησος, Σικελία, Σαρδηνία,
ανατολικές ακτές Ισπανίας).
4. Επέκταση και προς βορρά: Εύξεινος Πόντος (πρώτες ύλες και μέταλλα), τρωϊκή
εκστρατεία με πανελλήνιο χαρακτήρα για τον έλεγχο των στενών του Ελλησπόντου
κατά τα τέλη του 13ου αι. π.Χ. – αν και η παράδοση την τοποθετεί στα 1184 π.Χ. –
χωρίς μόνιμη εγκατάσταση στην περιοχή για λόγους ανασφάλειας. Πάντως,
τον πανελλήνιο χαρακτήρα της τρωικής εκστρατείας οι Έλληνες είχαν ήδη
συνειδητοποιήσει από την αρχαιότητα.

Η παρακμή.
1. Αρχές του 12ου αι π.Χ. → Δυσκολία στις εμπορικές επαφές με την Ανατολή
(Το χεττιτικό κράτος καταλύθηκε, ενώ οι συνεχείς επιθέσεις που δέχονταν η Κύπρος,
οι ανατολικές ακτές της Μεσογείου και η Αίγυπτος είχαν ως αποτέλεσμα την
οικονομική τους αποδυνάμωση. Οι καταστροφές αυτές, σύμφωνα με τις αιγυπτιακές
μαρτυρίες, αποδίδονται στους λαούς της Θάλασσας, ανάμεσα στους οποίους
περιλαμβάνονταν και οι Αχαϊβάσα. Ανεξάρτητα από την υπόθεση ότι μπορεί
ανάμεσα σ' αυτούς τους λαούς να ήταν και κάποιοι Αχαιοί, το αποτέλεσμα των
επιδρομών μάλλον ήταν μοιραίο και για τους Μυκηναίους).
2. Αποδυνάμωση και τερματισμός των εμπορικών επαφών → κλονισμός της
οικονομίας των ανακτόρων, εξασθένιση της δύναμής τους, βαθμιαία και σταθερή
διάλυση του μυκηναϊκού κόσμου.
3. Πιθανότητα: Εσωτερικές διενέξεις, δυναστικές έριδες και συγκρούσεις
ολοκλήρωσαν την καταστροφή.

10
Ο πολιτισμός.

Ο μυκηναϊκός κόσμος, αν και ήταν διασπασμένος, παρουσιάζει ωστόσο ενοποιητικά

χαρακτηριστικά που επιβεβαιώνουν την πολιτιστική του συνοχή. Τα
σπουδαιότερα είναι:
♦ Η κοινή γλώσσα. Είναι η πρώιμη μορφή της ελληνικής γλώσσας που μαρτυρείται
από την ανάγνωση των πινακίδων της γραμμικής Β' γραφής.
♦ Οι κοινές θρησκευτικές δοξασίες. Παρουσιάζονται οι πρώτες λατρείες και τα
ονόματα θεοτήτων, που αργότερα συνέθεσαν το ελληνικό ολυμπιακό πάνθεο.
♦ Η ομοιομορφία σε όλες τις πτυχές του υλικού βίου. Σ' οποιοδήποτε σημείο
εξάπλωσης των Μυκηναίων, από την Πελοπόννησο μέχρι την Κύπρο και τις ακτές
της Ανατολικής Μεσογείου, τα έργα της τέχνης τους, ο πολεμικός τους εξοπλισμός, η
ενδυμασία, ακόμα και ο καλλωπισμός τους παρουσιάζουν ομοιομορφία.

Η μυκηναϊκή τέχνη

σε αντίθεση με τη μινωική, έχει χαρακτηριστικά αυστηρής συγκρότησης. Οι τεχνίτες

και οι καλλιτέχνες εξαρτιόνταν στην πλειονότητα τους από τα ανάκτορα και
εξυπηρετούσαν τις ανακτορικές ανάγκες, ιδεολογικά και αισθητικά. 

Δείγματα της μυκηναϊκής αρχιτεκτονικής είναι οι οχυρωμένες ακροπόλεις με τα

ανάκτορα και οι ταφικές κατασκευές.

ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ ΑΝΑΚΤΟΡΟΥ – ΜΕΓΑΡΟΥ.

Τα ανάκτορα οικοδομούνταν σε επιλεγμένες θέσεις που περιβάλλονταν με ισχυρά
τείχη. Το ανάκτορο ήταν απλό στη δομή του. Πυρήνας του ήταν το μέγαρο, δηλαδή
ένα ορθογώνιο οικοδόμημα που διακρίνεται σε τρία μέρη: έναν ανοικτό χώρο
μπροστά που επικοινωνεί με μια μεγάλη αυλή, έναν προθάλαμο - τον πρόδομο - και
το κυρίως μέγαρο με μια μεγάλη εστία στο κέντροκαι τέσσερις κίονες γύρω από αυτή
για τη στήριξη της οροφής. Στη δεξιά πλευρά αυτής της αίθουσας πρέπει να ήταν
τοποθετημένος ο θρόνος. Αριστερά και δεξιά από την αυλή και το μέγαρο
απλώνονταν πολλά διαμερίσματα.

ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ ΘΟΛΩΤΩΝ ΤΑΦΩΝ

το σημαντικότερο επίτευγμα της μυκηναϊκής αρχιτεκτονικής. Διαμορφώνονταν από
ένα θάλαμο εξ ολοκλήρου κτιστό σε σχήμα κυψέλης. Στη μια πλευρά του θαλάμου
ανοιγόταν είσοδος μεγάλη με τριγωνική απόληξη στο επάνω μέρος. Στην είσοδο
οδηγούσε μακρύς διάδρομος με κτιστές τις πλευρές του. Η είσοδος έκλεινε μάλλον με
ξύλινη θύρα. Μετά την ταφή του νεκρού, όλος ο θάλαμος και ο διάδρομος
καλύπτονταν με χώμα. Έτσι όλη η κατασκευή παρουσίαζε την εικόνα ενός μικρού
λόφου. Το σπουδαιότερο δείγμα θολωτού τάφου είναι ο «θησαυρός τον
Ατρέως» στις Μυκήνες.

11
ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ ΚΕΦΑΛΑΙΟΥ (ΤΡΑΠΕΖΑ ΘΕΜΑΤΩΝ)
1. Ποια είναι η συμβολή των ομηρικών επών και των αρχαιολογικών ερευνών
στη μελέτη του μυκηναϊκού πολιτισμού; [σελ.66 : «Τις πρώτες
πληροφορίες…….από ειδικευμένους γραφείς στα μυκηναϊκά ανάκτορα»]

2. Πώς τεκμηριώνεται επιστημονικά η ελληνικότητα του μυκηναϊκού

πολιτισμού; [σελ.66-67: «Οι διηγήσεις του (= του Ομήρου) απέκτησαν ιστορική
υπόσταση….J.Chadwick (1952)» και «Το σπουδαιότερο όμως…..από εκείνη των
ομηρικών επών» και «Έχουν διαβαστεί, επίσης…..από τα έπη»]

3. Ποια ήταν η σημασία της αποκρυπτογράφησης της γραμμικής Β΄ γραφής;

[σελ.66-67: «Αποκορύφωμα….δε μας έχουν δώσει συνεχές κείμενο»]

4. Ποια ήταν η οικονομική οργάνωση του μυκηναϊκού κόσμου; [σελ.67-68 : «Την

κλειστή αγροτική οικονομία των οικισμών της μέσης εποχής του χαλκού….οι έμποροι
και οιναυτικοί»]

5. Ποια χαρακτηριστικά είχε η κοινωνική οργάνωση του μυκηναϊκού κόσμου;/

Ποιες κοινωνικές ομάδες συγκροτούσαν την κοινωνική ιεραρχία των
μυκηναϊκών βασιλείων; [σελ.68-69 : «Στην κοινωνική ιεραρχία ιδιαίτερη θέση……
και τους απλούς πολίτες»]

6. Ποια ήταν η διοικητική οργάνωση των μυκηναϊκών κρατών;

/Ποια άποψη έχει διατυπωθεί για την πολιτική οργάνωση του μυκηναϊκού
κόσμου και ποιος ήταν ο ανώτατος άρχοντας με βάση τις πληροφορίες της
γραμμικής Β΄ γραφής; [σελ.69: «Τα κοινά χαρακτηριστικά……πήγαζε κάθε
εξουσία»]

7. Ποιες σχέσεις ανέπτυξαν οι Μυκηναίοι με τους Φοίνικες και ποιες με τους

Χετταίους; [σελ.70 : «Τον 13ο αι. π.Χ. αποίκισαν συστηματικά…….για τις επιδρομές
των Αχιγιάβα στη χώρα του»]

8. Ποια ήταν η σχέση των Μυκηναίων με την Τρωική εκστρατεία; [σελ.70-71 :

«Οι βλέψεις τους στράφηκαν και στα βόρεια…..στο δρόμο της επιστροφής για τις
πατρίδες τους»]

9. Ποια ήταν η σχέση των λαών της θάλασσας με την παρακμή των Μυκηναίων;
[ σελ. 71 :«Από τις αρχές όμως του 12ου αι. π.Χ. οι εμπορικές επαφές….σταθερά στη
διάλυση του μυκηναϊκού κόσμου»]

10. Ποια ήταν τα σπουδαιότερα στοιχεία που αποδεικνύουν την πολιτιστική

ενότητα του μυκηναϊκού κόσμου; [σελ.72 : «Ο μυκηναϊκός κόσμος, αν και ήταν
διασπασμένος,……..παρουσιάζουν ομοιομορφία»]

12
11. Να περιγράψετε το μυκηναϊκό ανάκτορο ως προς την αρχιτεκτονική του
δομή. [ σελ 72: «Τα ανάκτορα οικοδομούνταν  … και το μέγαρο απλώνονταν πολλά
διαμερίσματα.]

12. Να καταγράψετε τα χαρακτηριστικά των θολωτών τάφων της μυκηναϊκής

αρχιτεκτονικής. [ σελ. 73: «Από τις ταφικές κατασκευές, … Το σπουδαιότερο δείγμα
θολωτού τάφου είναι ο «θησαυρός τον Ατρέως» στις Μυκήνες. ]

ιστορικοί όροι:

μυκηναϊκός πολιτισμός  Στην ηπειρωτική Ελλάδα κατά την ύστερη εποχή του
χαλκού (1600-1100 π.Χ.) διαμορφώθηκε και εξελίχθηκε ο πρώτος μεγάλος ελληνικός
πολιτισμός. Έχει ονομαστεί συμβατικά μυκηναϊκός από τους ερευνητές, γιατί το
σπουδαιότερο κέντρο του ήταν η «πολύχρησος Μυκήνη», όπως αναφέρεται στα
ομηρικά έπη. 
γραμμική Β΄ γραφή  το σύστημα γραφής των Μυκηναίων, η αποκρυπτογράφηση
της έγινε από τον Μ. Ventris και τον J. Chadwick (1952). Η γραμμική Β'
χρησιμοποιήθηκε από ειδικευμένους γραφείς στα μυκηναϊκά ανάκτορα. Η ανάγνωση
των πινακίδων που βρέθηκαν στην Πύλο, στην Κνωσό, στις Μυκήνες και στη Θήβα
έδειξε ότι η γραμμική Β' είναι συλλαβική γραφή. Το σπουδαιότερο όμως είναι ότι
επικύρωσε την ελληνικότητα του μυκηναϊκού πολιτισμού. Αποδείχθηκε ότι τα
σύμβολα της αποδίδουν λέξεις της ελληνικής γλώσσας. Αποδίδουν στην
πραγματικότητα μια πρώιμη μορφή της ελληνικής γλώσσας, αρχαιότερη και από
εκείνη των ομηρικών επών. Οι πληροφορίες, ωστόσο, που μας δίνουν οι πινακίδες
έχουν λογιστικό περιεχόμενο, είναι δηλαδή κατάλογοι αντικειμένων και
περιουσιακών στοιχείων ηγεμόνων ή εμπόρων της εποχής εκείνης. Έχουν διαβαστεί,
επίσης, ονόματα θεών και ανθρώπων που μας είναι γνωστά από τα έπη. Πρέπει να
επισημανθεί ότι μέχρι σήμερα οι πινακίδες δε μας έχουν δώσει ένα συνεχές κείμενο. 
Άνακτας  Ανώτατος άρχοντας, σύμφωνα με τις πληροφορίες των πινακίδων της
Πύλου, κύριος του ανακτόρου απ' όπου πήγαζε κάθε εξουσία.
Λααγέτας τοπικοί άρχοντες, διοικητές περιφερειών υποτελείς στον άνακτα. Ο
τίτλος με τον οποίο τους αναγνωρίζουμε στις πινακίδες είναι λααγέτας, από το λαός +
ηγούμαι
Τελεστές  Σημαντικά πρόσωπα στην περιφερειακή διοίκηση της μυκηναϊκής
κοινωνίας σύμφωνα με τις πινακίδες της Πύλου
Επέτες  τάξη των ευγενών της μυκηναικής κοινωνίας, αναφέρονται στις πινακίδες
της Πύλου, από το έπομαι, δηλαδή οι ακόλουθοι.
βασιλεύς (μυκηναϊκή εποχή)  Στους Μυκηναίους λιγότερο τιμητικόςήταν ο
τίτλος βασιλεύς. Έτσι ονομαζόταν ο επικεφαλής οποιασδήποτε ομάδας, ακόμα και ο
αρχιτεχνίτης μιας ομάδας χαλκουργών. Αντίθετα, στα ομηρικά έπη, δηλαδή τους
επόμενους αιώνες, η λέξη «βασιλεύς» στην ελληνική γλώσσα δηλώνει τον ανώτατο
άρχοντα.
Λαοί της θάλασσας Η καταστροφή του Χετιτικού κράτους και οι επιθέσεις που
δέχονται η Αίγυπτος και η Κύπρος, σύμφωνα με τις αιγυπτιακές μαρτυρίες,
αποδίδονται στους λαούς της Θάλασσας, ανάμεσα στους οποίους περιλαμβάνονταν
και οι Αχαϊβάσα. Ανεξάρτητα από την υπόθεση ότι μπορεί ανάμεσα σ' αυτούς τους

13
λαούς να ήταν και κάποιοι Αχαιοί, το αποτέλεσμα των επιδρομών μάλλον ήταν
μοιραίο και για τους Μυκηναίους.
Μέγαρο Πυρήνας του μυκηναϊκού ανακτόρου, ένα ορθογώνιο οικοδόμημα που
διακρίνεται σε τρία μέρη: έναν ανοικτό χώρο μπροστά που επικοινωνεί με μια μεγάλη
αυλή, έναν προθάλαμο - τον πρόδομο - και το κυρίως μέγαρο με μια μεγάλη εστία
στο κέντρο και τέσσερις κίονες γύρω από αυτή για τη στήριξη της οροφής. Στη δεξιά
πλευρά αυτής της αίθουσας πρέπει να ήταν τοποθετημένος ο θρόνος. Αριστερά και
δεξιά από την αυλή και το μέγαρο απλώνονταν πολλά διαμερίσματα.
θολωτοί τάφοι Από τις ταφικές κατασκευές, οι θολωτοί τάφοι αποτελούν το
σημαντικότερο επίτευγμα της μυκηναϊκής αρχιτεκτονικής. Διαμορφώνονταν από ένα
θάλαμο εξ ολοκλήρου κτιστό σε σχήμα κυψέλης. Στη μια πλευρά του θαλάμου
ανοιγόταν είσοδος μεγάλη με τριγωνική απόληξη στο επάνω μέρος. Στην είσοδο
οδηγούσε μακρύς διάδρομος με κτιστές τις πλευρές του. Η είσοδος έκλεινε μάλλον με
ξύλινη θύρα. Μετά την ταφή του νεκρού, όλος ο θάλαμος και ο διάδρομος
καλύπτονταν με χώμα. Έτσι όλη η κατασκευή παρουσίαζε την εικόνα ενός μικρού
λόφου. Το σπουδαιότερο δείγμα θολωτού τάφου είναι ο «θησαυρός τον Ατρέως» στις
Μυκήνες.

Αντλώντας στοιχεία από το παρακάτω κείμενο και αξιοποιώντας τις γνώσεις σας, να
αναφερθείτε (α) στα χαρακτηριστικά της Γραμμικής γραφής Β΄ (μονάδες 15) και (β)
στο περιεχόμενο των κειμένων σε Γραμμική Β΄ που σώζονται στις Μυκηναϊκές
πινακίδες. (μονάδες 10) (μονάδες 15+10=25)

ΚΕΙΜΕΝΟ [...] Όλο αυτό το γραφικό σύστημα είναι δύσκαμπτο, αλλά αρκετά
εξυπηρετικό για το είδος του υλικού που περιέχουν τα αρχεία. Κύρια ονόματα και
τρέχουσες λέξεις γράφονται με συλλαβογράμματα, που έχει καθιερωθεί συμβατικά να
τα αποδίδουμε με συλλαβές χωρισμένες με παύλες. Αυτές οι μεταγραφές μας δίνουν
μόνο ένα πρώτο νήμα, για να αναζητήσουμε τις δυνατές ερμηνείες των λέξεων […]
Σε πινακίδα της Κνωσού γίνεται λόγος για 237 άνδρες: Πρόκειται για κάτι σαν
απογραφή του δυναμικού ενηλίκων ανδρών. Υπάρχει επίσης κατάλογος οικοδόμων
τεσσάρων διαφορετικών περιοχών, αλλά οι ομάδες είναι ολιγάριθμες, και δεχόμαστε
ότι αυτοί είναι οι τεχνίτες, όχι οι απλοί εργάτες. Στο άλλο μισό μέρος της ίδιας
πινακίδας φαίνεται ότι καταγράφεται μια εμπορική πράξη για αγορά αλατιού με
ανταλλαγή σε είδος . Πιο συχνά βρίσκουμε πινακίδες με καταστάσεις πληρωμής
διαφόρων επαγγελματικών ομάδων σε κριθάρι, αλλά ο αριθμός των μελών τους δεν
προσδιορίζεται …
John Chadwick, Ο Μυκηναϊκός κόσμος, μτφρ. Κ. Ν. Πετρόπουλος, Gutenberg,
Αθήνα 1997, σ. 59 και 151

14