UNIVERZITET U TRAVNIKU

FARMACEUTSKO – ZDRAVSTVENI FAKULTET

SMJER: FARMACIJA

SLOBODNI RADIKALI: REAKCIJE OKSIDACIJE I

REDUKCIJE
- ORGANSKA HEMIJA –
- seminarski rad –

Kandidat: Mentor:
Sarajlić Emina prof. dr. Ibrahimagić Asim
Broj indeksa: 1723/18

Travnik, mart 2020.

 SADRŽAJ:

1. UVOD.........................................................................................................................................1
2. SLOBODNI RADIKALI...........................................................................................................2
3. REAKCIJE OKSIDACIJE I REDUKCIJE............................................................................3
4. OKSIDACIJA............................................................................................................................4
4.1. Oksidacijska stanja organskih molekula...............................................................................6
5. REDUKCIJA.............................................................................................................................9
6. ZAKLJUČAK..........................................................................................................................13
7. LITERATURA.........................................................................................................................15
 1. UVOD

Pod pojmom ,,slobodni radikal'' podrazumijeva se svaki atom ili grupa sa jednim ili više
nesparenih elektrona. To su veoma nestabilne molekule, ili ioni velike reaktivnosti, koji u
organizmu stupaju u hemijske reakcije sa dijelovima stanica - proteinima, lipidima,
ugljikohidratima, molekulama DNK, pri čemu dovode do biohemijskih, strukturnih te
funkcionalnih poremećaja. Jedan od primjera jesu atomi elemenata halogena ili alkalnih metala,
slobodni su radikali, jer imaju neparni broj elektrona. Molekula kisika ima parni broj elektrona,
ali ipak nema sve sparene elektrone.

Reakcijske grupe, koje prikazuju promjene javljajući se uz adiciju, supstituciju ili eliminaciju, a
čiji je naziv već od ranije poznat iz neorganske hemije, pri kojem se podrazumijeva otpuštanje ili
primanje elektrona na atomu ili ionu nazivaju se oksidacija i redukcija.

Prema tome oksidacijom se naziva otpuštanje, a redukcijom primanje negativnoga električnoga

naboja, što se ostvaruje prijelazom valentnih elektrona s atoma, iona ili molekule jedne tvari na
atom, ion ili molekulu druge tvari, bilo izravno, bilo na elektrodama galvanskoga članka ili
elektrolitske ćelije.

U ovom radu definisat ću pojam ,, slobodni radikali '' te ,, reakcije oksidacije i redukcije '' u
širem smislu, samim tim njihove osobine, pravila i primjenu, navest ću najbitnije primjere
reakcija te par zadataka.
 2. SLOBODNI RADIKALI

Slobodni radikal je svaki atom ili grupa sa jednim ili više nesparenih elektrona. Veoma
nestabilne molekula, ili ioni velike reaktivnosti, koji u organizmu stupaju u hemijske reakcije sa
dijelovima stanica (proteinima, lipidima, ugljikohidratima, molekulama DNK) pri čemu dovode
do biohemijskih, strukturnih te funkcionalnih poremećaja. Atomi nekih elemenata, npr. halogena
ili alkalnih metala, slobodni su radikali, jer imaju neparni broj elektrona. Molekula kisika ima
parni broj elektrona, ali ipak nema sve sparene elektrone. Deset sparenih elektrona čini pet
parova, ali preostala dva elektrona imaju jednak spin. To neobično stanje daje kisiku zanimljiva
reaktivna svojstva. Kisik se obično smatra diradikalom.

Neki slobodni radikali:

H Cl Ag Na
atom vodika atom hlora atom srebra atom natrija

O O C

molekula kisika radikal ugljika

naftil - radikal - anion

Slobodni radikali mogu biti električno nabijeni ioni ili čestice bez naboja. Opšta karakteristika
gotovo svih slobodnih radikala jeste zapravo velika hemijska reaktivnost, a ona potječe od
sklonosti elektrona da se sparuju. Međuprodukti su u mnogim labaratorijskim te industrijskim
procesima. Vrlo su značajne i ekonomski važne reakcije slobodnih radikala koje dovode do
sintetskih polimera. Mnoge reakcije molekulskog kisika u koje se ubraja i biološka razgradnja
jesu procesi slobodnih radikala. U prvoj trećini dvadesetog stoljeća hemija slobodnih radikala
bila je zapostavljena. Razlog je tome djelimično u pogrešnoj pretpostavci da su takve čestice,
ako i postoje, isuviše nestabilne da bi se mogle da bi se mogle zapaziti ili izolirati. Savremeni
hemičar mnogim postupcima može dokazati čak i vrlo kratkotrajne međuprodukte. (Pine H.
Stanley i grupa autora, 1984).
 3. REAKCIJE OKSIDACIJE I REDUKCIJE

Oksidacija i redukcija su hemijske reakcije pri kojima hemijska tvar što se oksidira

otpušta elektrone, a tvar koja se reducira prima elektrone. Prvobitno se oksidacijom nazivalo
spajanje nekog hemijskog elementa s kisikom (na primjer hrđanje željeza, izgaranje ugljika), a
redukcijom oduzimanje kisika (na primjer pri dobivanju metala iz njihovih oksida). Poslije se
značenje tih pojmova proširilo tako što se pod oksidacijom razumijevalo i oduzimanje vodika (na
primjer pri prevođenju alkohola u aldehid), a pod redukcijom i primanje vodika (na primjer
prevođenje sumpora u sumporovodik).

Danas se u hemijskom smislu oksidacijom naziva otpuštanje, a redukcijom primanje

negativnoga električnoga naboja, što se ostvaruje prijelazom valentnih elektrona s
atoma, iona ili molekule jedne tvari (oksidacija) na atom, ion ili molekulu druge tvari
(redukcija), bilo izravno, bilo na elektrodama galvanskoga članka ili elektrolitske ćelije. Prema
tome, kisik i vodik ne moraju uopšte biti sudionici tih reakcija. Kako u prirodi nema slobodnih
elektrona, te su dvije reakcije nužno povezane i uvijek se dešavaju istovremeno.

Tvar koja otpušta elektrone i pritom se oksidira naziva se reducens, jer svojim otpuštenim
elektronima istodobno reducira drugu tvar. Obrnuto, tvar koja prima elektrone i pritom se
reducira naziva se oksidans, jer istovremeno omogućava oksidaciju tvari od koje prima
elektrone. Zato se govori o oksidoredukciji ili o redukcijsko-oksidacijskoj
reakciji (redoks reakciji).

Redoks reakcije ubrajaju se među najvažnije i najčešće hemijske reakcije, dešavaju se tokom
mnogih prirodnih (fotosinteza, disanje, izmjena tvari, gorenje, korozija) i industrijskih
proizvodnih procesa (konverzija amonijaka u dušičnu kiselinu, hidrogenacija masnih ulja,
proizvodnja niline zene, niline, organskih boja, metala iz oksidnih i sulfidnih ruda). 

Te su dvije reakcije nužno povezane i uvijek se odvijaju istovremeno, na primjer:

Zn → Zn2+ + 2e-, oksidacija

Cu2+ + 2e- → Cu, redukcija
Zn + Cu2+ → Zn2+ + Cu, ukupna reakcija
 4. OKSIDACIJA

Pretpostavlja se da mnoge oksido-redukcijske reakcije organskih spojeva teku preko slobodnih

radikala. Industrijske reakcije ugljikovodika se provode pri visokim temperaturama u prisutnosti
zraka. Termičkim nastajanjem slobodnih radikala, često u potpunosti dodanih incijatora,
započinju lančane reakcije koje dovode do hidroperoksida. Cijepanjem veza kisik – kisik
hidroperoksida te odgradnjom nastalih alkoksil – radikala nastaju aldehidi i ketoni koji se kasnije
oksidiraju u kraboksilne kiseline. U jednom važnom industrijskom procesu ovim putem iz butana
nastaje octena kiselina.

O O
incijator O2 CH3CH2CH2CH3
CH3CH2CH2CH3 CH3CHCH2CH3 CH3CHCH2CH3

O OH

CH3CHCH2CH3 + CH3CHCH2CH3
2 - butil - hidroperoksid

O
O OH

CH3CHCH2CH3 CH3CHCH2CH3 + HO

CH3CH CH2CH3 CH3CHO + CH2CH3

CH3CO2H

Industrijskom oksidacijom sirovih ugljikovodika s visokim sadržajem pentana i heksana dobiva

se smjesa mravlje, octene i propionske kiseline.

Oksidacija alehida u karboksilne kiseline počinje nastajanjem peroksi – kiselina mehanizmom

slobodnog radikala. Otkidanjem protona s aldehida započinje lančana reakcija. Karboksilna
kiselina zapravo nastaje u reakciji disproporcioniranja između peroksi – kiseline te aldehida,
slijedom koji vjerovatno ne teče putem radikala:
 O O O
incijator
CH3C CH3C CH3C
OO H
H

O O

CH3C + CH2C
OOH

O O
O

CH3C + CH3C 2CH3C

OOH H OH

Spora oksidacija spojeva u prisutnosti kisika naziva se autoksidacijom. Kvarenje većine

organskih materijala izloženih zraku i sunčanoj svjetlosti pretežno potječe od fotoosjetljive
autoksidacije. Gumenim i plastičnim materijalima često se dodaju antioksidansi da bi se smanjio
taj proces odgradnje. Nezasićeni ugljikovodici ulaze u autoksidaciju, jer se njihov alilni atom
vodika lahko otkida. Slijed počinje svjetlost ili tragovi incijatora radikala kojih ima u zraku.
Kisik ne počinje te procese, jer nije dobro sredstvo za otkidanje vodika.

Također, autoksidacijom se objašnjava sušenje mnogih vrsta premaza. Sušiva ulja, prisutna u
premazima, nezasićena su biljna ulja, npr. laneno i tungovo ulje. Autoksidacijom nastaju alil-
slobodni radikali koji dimerziraju stvarajući tvrde polimere velike relativne molekulske mase.

Užeglost hrane je također posljedica autoksidacije. Lanci nezasićenih masnih kiselina lipida
oksidiraju se i odgrađuju, dajući karboksilne kiseline male relativne molekulske mase, od kojih
većina ima neugodan miris. Konzerviranoj se hrani dodaju autoksidansi da bi se takvo kvarenje
što više smanjilo. Većina biljnih ulja sadrži male količine tokoferola, prirodnog fenolnog
antioksidansa terpenskog porijekla. Vjeruje se da tokoferol, vitamin E, sprečava oksidaciju
lipidnih mambrana slobodnim radikalima i da bi time mogao biti u vezi sa sprečavanjem
starenja. (Pine H. Stanley i grupa autora, 1984).
4.1. Oksidacijska stanja organskih molekula

Pri utvrđivanju oksidacijskih stanja organskih molekula treba pretpostaviti da je oksidacijsko

stanje elementarnog ugljika jednako nuli. Oksidacijom se smatra stvaranje veze s atomom manje
elektronegativnosti, tj. elektropozitivnijim (Božo Benjamin, Pehlić Ekrem, 2012). Oksidacioni
broj je određena vrijednost nekog atoma bazirana na relativnoj elektronegativnosti. Objašnjenje
za takvu definiciju jest to da promjene u kovalentnoj vezi uključuju veću ili manju gustoću
elektrona na ugljikovu atomu.

U metanu ( CH4 ) atom ugljika se nalazi u oksidacijskom stanju – 4. To znači da je

elektronegativnost četiri vodikovih atoma manja nego kod atoma ugljika uz koji su vezani. Isto
tako, adicija vodika na organsku molekulu gotovo uvijek se smatra redukcijskim procesom.

Drugu krajnost oksidacijskog stanja predstavlja ugljik (IV) – oksid (CO 2), u kojem je
oksidacijsko stanje ugljika + 4. To znači da ugljikov atom u spoju O=C=O ima četiri veze s
elektronegativnijim atomom kisika. Metan i ugljik – (IV) – oksid prikazuju najniže i najviše
oksidacijsko stanje ugljika. Većina heteroatoma, koji se nalaze u organskim molekulama,
elektronegativnija je od ugljika te vezujući se uz njega, ugljik postaje elektropozitivniji. (Pine H.
Stanley i grupa autora, 1984).

 Pretpostavlja se da reakcija disproporcioniranja između aldehida i peroksi – kiseline teče

preko adukta A. Prikažite kako bi mogao nastati taj adukt i kako bi on mogao dovesti do
dva molekula karboksilne kiseline:

O OH

RC O O CHR
A

O H O H
O H
RC CR
RC RC CR
CR
O O O O O OH
O OH O A
H

O O

RC + CR

OH OH
  Prikažite kako autoksidacija ulja koje sadrži linolensku kiselinu može dovesti do 3-
heksenske kiseline, sastojka mnogih užeglih biljnih ulja koja imaju neugodan miris.

incijator
CH3CH2CH CHCH2CH CHCH2CH CH(CH2)7CO2 R

linoleinska kiselina

CH3CH2CH CHCH2CH CHCHCH CH(CH2)7CO2 R

O2
CH3CH2CH CHCH2CH CH CHCH CH(CH2)7CO2 R

itd.

O O
R'H
CH3CH2CH CHCH2CHCH CHCH CH(CH2)7CO2 R

O OH

CH3CH2CH CHCH2CHCH CHCH CH(CH2)7CO2 R + R'

O

CH3CH2CH CHCH2CH CH CHCH CH(CH2)7CO2 R + HO

O

CH3CH2CH CHCH2C + CH CHCH CH(CH2)7CO2 R

H
O
dalja oksidacija
CH3CH2CH CHCH2C CH3CH2CH CHCH2CO2H
H

Pravila za određivanje oksidacijskih brojeva:

  Oksidacijski broj atoma svih elemenata u elementarnom stanju je nula (0).
 Stepen oksidacije monoatomnog iona jednak je naboju tog iona.
 Fluor, kao najelektronegativniji element, u svim spojevima uvijek ima stepen oksidacije
-1.
 Alkalijski metali u svim spojevima imaju stepen oksidacije +1.
 Zemnoalkalijski metali u svim spojevima imaju stepen oksidacije +2.
 Oksidacijski broj kisika u većini spojeva je -2, osim u peroksidima (H 2O2) gdje je
oksidacijski broj kisika -1 i u spojevima s fluorom (OF2) gdje je +2.
 Oksidacijski broj vodika u spojevima je +1 osim u hidridima metala (NaH, MgH 2), gdje
je oksidacijski broj vodika -1.
 Suma stepeni oksidacije atoma svih elemenata koji izgrađuju neutralnu molekulu mora
biti jednaka nuli.
 Suma svih oksidacijskih brojeva elemenata u kompleksnim ionima ili radikalima mora
biti jednaka naboju iona ili radikala.

Određivanje oksidacijskih brojeva u organskim molekulama:

U organskim spojevima oksidacijski broj ugljika se određuje tako da se ugljiku za svaku vezu sa
elektropozitivnijim (H, Na, Ca, B) pridoda -1, a za svaku vezu sa elektronegativnijim (O, Cl, N,
P) pridoda +1. Na primjer:

propen:
H3C CH CH2
laurinska kiselina:
CH3(CH2)10COOH

di-terc-butil peroksid:
(CH3)3COOC(CH3)3

diizopropil eter:
(CH3)2CH O CH(CH3)2
dibenzil sulfid:
(C6H5CH2)2S

5. REDUKCIJA
Redukcija predstavlja hemijsko dobivanje čistih metala oslobađajući ih kiseonika, sumpora, soli i
slično. Po definiciji redukcija predstavlja proces suprotan oksidaciji. Otpuštanje, oslobađanje,
smanjenje ili smanjivanje naziva se redukcija, nastala od latinske riječi ,,reduction''. Reakcije
koje sa metalom koriste kao izvorom elektrona ubrajaju se među najstarije postupke za redukciju
organskih spojeva, posebno onih koji imaju sistem π – elektrona. Prije otkrića metalnih hidrida
mnogo se upotrebljavala redukcija s alkalnim metalima. Redukcija s alkalnim metalima je
poznata po nazivom redukcija uz otapanje metala, jer se metal otapao u toku redukcije.
Redukcija karboksilne skupine započinje prijenosom elektrona s metala na karboksilnu skupinu.
Kada se atom metala oksidira u kation, nastaje radikal – anion, poznat kao ketil. Prolonacijom
nastaje elektično neutralna čestica slobodnog radikala koja se, pomoću drugog atoma metala,
reducira u karbanion. (Pine H. Stanley i grupa autora, 1984). Redukcija nije posljedica nastajanja
molekulskog vodika:

O O Na OH
H Na
CH3CH2CCH3 + Na CH3CH2CCH3 CH3CH2CCH3

OH O Na OH
H
CH3CH2CCCH3Na CH3CH2CHCH3 CH3CH2CHCH3

 Navedite mehanizam ovih reakcija:

Na/EtOH
a CH3(CH2)7CH CH(CH2)7CO2Et
CH3(CH2)7CH CH(CH2)7CH2OH

O O

Li/EtOH+NH3 (l)
b

CH3 CH3

O OH OH
1) Mg/C6H6
2C6H5CCH(CH3)2 C6H5C C C6H5
c 2) H2O
(CH3)2CH CH(CH3)2
a

O Na OH
O
EtOH
R C R C OEt R C OEt

Na OEt

OH OH O Na O

R C OEt R C OEt Na R CH OEt RC + EtO Na

H
Na

O Na OH
O
EtOH
R C R C H R C H
H
Na

OH OH
EtOH
R C H R C H CH3(CH2)7CH CH(CH2)7CH2OH

Na
b

O OH
O O

EtOH
+ Na Na

CH3 CH3
CH3 CH3

OH OH OH O

EtOH
Na

CH3 CH3 CH3 CH3

c O
C6H5
Mg
2 C6H5CCH(CH3)2 C O Mg2

(H3C)2HC
2

magnezij - ketil (diketil magnezij)

C6H5
C O C6H5 C6H5
(H3C)2HC
(CH3)2CHC O H2O (CH3)2CHC OH
Mg2 Mg 2

(H3C)2HC (CH3)2CHC O (CH3)2CHC OH

C O C6H5 C6H5
C6H5

 Nacrtajte strukturnu formulu (ili formule) glavnog produkta (ili produkata) koji se
očekuje u ovim reakcijama:

C2H5

a
Li/EtOH NH3(l)

C2H5

b 1) Li/CH3NH2
2) H2O

1) Mg(Hg)/C6H6
c 2 O
2) H3O

Na/EtOH
d H5C2O2C(CH2)8CO2C2H5

CO2CH3
e 1) Na/EtOH NH3(l)
2) H3O
CH2CO2H
a c
C2H5

OH OH

b d
C2H5
HOCH2(CH2)8CH2OH

e
CH2OH
O
ili

CH2CO2H O
 6. ZAKLJUČAK

Dakle, iz svega navedenog možemo zaključiti da smo se svakodnevno susretali u prirodno sa

oksidacijom – naprimjer hrđanje željeza, dok je najbolji primjer za redukciju prevođenje
sumpora u sumporovodik. Ali, kako je u prirodni sve skoro povezano, te kako nema slobodnih
elektrona, tako su i ove dvije reakcije izravno i nužno povezane , te se uvijek odvijaju
istovremeno.

Spora oksidacija spojeva u prisutnosti kisika naziva se autoksidacijom. Kvarenje većine

organskih materijala izloženih zraku i sunčanoj svjetlosti pretežno potječe od fotoosjetljive
autoksidacije. Također, autoksidacijom se objašnjava sušenje mnogih vrsta premaza. Sušiva ulja,
prisutna u premazima, nezasićena su biljna ulja, npr. laneno i tungovo ulje. Autoksidacijom
nastaju alil-slobodni radikali koji dimerziraju stvarajući tvrde polimere velike relativne
molekulske mase.

Užeglost hrane je također posljedica autoksidacije. Lanci nezasićenih masnih kiselina lipida
oksidiraju se i odgrađuju, dajući karboksilne kiseline male relativne molekulske mase, od kojih
većina ima neugodan miris. Konzerviranoj se hrani dodaju autoksidansi da bi se takvo kvarenje
što više smanjilo. Većina biljnih ulja sadrži male količine tokoferola, prirodnog fenolnog
antioksidansa terpenskog porijekla. Vjeruje se da tokoferol, vitamin E, sprečava oksidaciju
lipidnih mambrana slobodnim radikalima i da bi time mogao biti u vezi sa sprečavanjem
starenja.
 7. LITERATURA

Božo Benjamin, Pehlić Ekrem, Organska hemija, Grafis d.o.o. Cazin, Cazin, 2012.

Pine, H. Stanley i grupa autora, Organska hemija, Školska knjiga, Zagreb, 1984.

Podhorsky Rikard, Viličić Živan, Požar Hrvoje, Štefanović Duško, Hrvatska tehnička
enciklopedija, Leksikorafski zavod Miroslav Krleža, Zagreb, 1963.

Autor nepoznat, Wikipedia, Oksidacija, datum pristupa: 10.03.2020,

https://hr.wikipedia.org/wiki/Oksidacija

Autor nepoznat, Wikipedia, Redukcija, datum pristupa: 11.03.2020,

https://hr.wikipedia.org/wiki/Redukcija_(razdvojba)