Γ΄ ΓΥΜΝΑΣΙΟΥ

<<ΕΛΕΝΗ>>
ΠΡΟΛΟΓΟΣ: 1Η ΣΚΗΝΗ (στ. 1 – 82)
Πρόσωπα (Ήθος)
ΕΛΕΝΗ
α. Τα χαρακτηριστικά και τα συναισθήματα της Ελένης:
Η Ελένη ήταν μια πανέμορφη γυναίκα· ξεπερνούσε όλες τις γυναίκες σε ομορφιά όσο η
σελήνη ξεπερνά όλα τα άστρα. Ο Ευριπίδης επαινεί βέβαια την ομορφιά της, θεωρεί όμως ότι αυτή
η ομορφιά έφερε πόνους και συμφορές στην ίδια και στους άλλους. Από καταγωγή και ανατροφή
συγκεντρώνει όλα τα χαρακτηριστικά των ευγενών και της αριστοκρατίας: υψηλό αίσθημα τιμής,
υπερηφάνεια, υψηλοφροσύνη, συζυγική πίστη, μετριοπάθεια, ευγενικούς τρόπους, αγάπη για την
πατρίδα της. Τα βάσανα την όπλισαν με καρτερία: δε βαρυγκωμά, δεν καταριέται, ούτε
παραφέρεται. Είναι θεοσεβούμενη, παρότι θύμα των θεών. Έχει κοινωνικές ευαισθησίες: αγάπη
για τους συγγενείς της, ενδιαφέρον για τους αδικοχαμένους της Τροίας, Έλληνες και Τρώες.
Αισθάνεται τύψεις, επειδή το όνομά της έγινε αιτία τόσων συμφορών, έστω κι αν η ίδια δεν
έφταιγε σε τίποτε.
Η Ελένη, όμως, δεν είναι μια συνηθισμένη γυναίκα. Κατ’ αρχάς, είναι υπερβολικά ωραία και
εξαιτίας της ομορφιάς της ξέσπασε ένας ανελέητος πόλεμος. Ύστερα, έχει –αν λένε αλήθεια οι
μύθοι- θεϊκή καταγωγή. Το σημαντικότερο όμως είναι ότι η προσωπικότητά της καθορίζεται από
τις απάτες των θεών (Μήλον της Έριδος).
Εντούτοις, παρά το γεγονός ότι η Ελένη στον ευριπίδειο μύθο είναι <<ανεύθυνη>>, παραμένει
το γεγονός ότι η προσωπικότητά της είναι διπλή και αντιφατική. Η μία όψη της είναι αυτή που
γνωρίσαμε στην Αίγυπτο. Υπάρχει όμως, παράλληλα με αυτήν, και η άλλη όψη, το είδωλο, το οποίο
συγκεντρώνει όλα τα γνωρίσματα που η παράδοση έχει προσδώσει στην ηρωίδα: μια γυναίκα χωρίς
ηθικούς φραγμούς, μια γυναίκα άπιστη και καταστροφική, η πλέον μισητή γυναίκα σ’ όλους
εκείνους που ενεπλάκησαν στον Τρωικό πόλεμο.
Η διπλή και αντιφατική υπόσταση, η οποία είναι αποτέλεσμα της θεϊκής <<απάτης>> μεν,
αλλά που αποτελεί ταυτόχρονα βιωματική κατάσταση (δηλ. η Ελένη το ζει, το βιώνει ως άμεση και
απτή πραγματικότητα), δημιουργεί στην ηρωίδα συναισθήματα έντονα και αντιφατικά, με
απερίγραπτες ψυχικές διακυμάνσεις· απόγνωση (διασύρεται άδικα χωρίς να μπορεί να αποδείξει
το ψεύδος και την απάτη), οδύνη (για τα θύματα που άθελά της δημιούργησε, Έλληνες αλλά και
Τρώες), θλίψη (ο άνδρας της πολεμά για να πάρει πίσω ένα πλάσμα από αιθέρα), οίκτο (ο Πάρις
νομίζει πως την έχει δικιά του χωρίς να την έχει). Το περίεργο όμως είναι πως η Ελένη
διακατέχεται και από ένα αίσθημα ενοχής, καθώς δεν ταυτίζεται με την αθωότητά της αλλά
ταυτίζεται με την ενοχή του ειδώλου, κάτι που φαίνεται στην ανάγκη της να απολογείται συνεχώς.
Για όλους αυτούς τους λόγους, η Ελένη βρίσκεται στα πρόθυρα της παντελούς παραίτησης
από τη ζωή, μια ζωή χωρίς κανένα νόημα, όπως πιστεύει. Αλλά είναι άνθρωπος και ο άνθρωπος
πάντα ελπίζει. Περιμένει, λοιπόν, να αποκατασταθεί η αλήθεια, όπως της το υποσχέθηκε ο
Ερμής, ακόμα και τώρα που οι συνθήκες της ζωής της στην Αίγυπτο έχουν αλλάξει με την πίεση
για γάμο του νέου βασιλιά, μια πίεση που της δημιουργεί το αίσθημα του εγκλωβισμού και την
πνίγει.
β. Η τραγικότητα της Ελένης:
Στην τραγωδία η κατάσταση ενός ανθρώπου θεωρείται τραγική, όταν:
- βρίσκεται σε δίλημμα ή αδιέξοδο
- συγκρούεται με άλλους ή με τον εαυτό του

- τον πνίγει το άδικο και δε βρίσκει πουθενά δίκιο

 - πιέζεται από πανίσχυρες εξωτερικές και εσωτερικές δυνάμεις (θεοί, μοίρα, ανάγκη,
εξουσία, ορέξεις και πάθη άλλων, δικές του ορέξεις και πάθη) που δεν μπορεί να ελέγξει.
Η Ελένη σε αυτήν τη σκηνή εμφανίζεται ως τραγικό πρόσωπο αφού:
 καθοριστικό ρόλο στη ζωή της έπαιξαν οι θεοί (Αφροδίτη, Ήρα, Δίας) που τη
χρησιμοποίησαν ως όργανο, για να πραγματοποιήσουν τις επιθυμίες τους και τα σχέδιά
τους
 θεωρείται αιτία ενός πολυαίμακτου πολέμου, ενός πολέμου τον οποίο η ίδια απεχθάνεται
και εξαιτίας του οποίου μισεί και τον εαυτό της
 είναι εγκλωβισμένη ανάμεσα στο φόβο (Θεοκλύμενος) και στην ελπίδα (προφητεία Ερμή)
 το μέλλον της είναι αβέβαιο και δεν ξέρει τι να κάνει (αδιέξοδο)
 το άδικο την πνίγει, γιατί ξέρει ότι είναι αθώα για όσα της καταμαρτυρούν, αλλά πώς να το
αποδείξει;
 Έτσι, μοιραία, η σκέψη της οδηγείται στην έσχατη λύση: την αυτοκτονία(στ. 68 – 69)
Ο έλεος και ο φόβος:
Το τραγικό αδιέξοδο της ηρωίδας, το αίσθημα της δυσφορίας για τον εγκλεισμό της σε
καταστάσεις που δεν αποτελούσαν επιλογή της και από τις οποίες ο μόνος τρόπος για να
αποδράσει είναι ο θάνατος δημιουργούν στους θεατές τον έλεο και το φόβο, συναισθήματα δηλαδή
οίκτου για το παρόν της Ελένης και φόβου για το μέλλον της. Στην προκειμένη περίπτωση,
λοιπόν, οι αριστοτελικοί όροι του ελέου και του φόβου μεταπλάθονται σε ένα είδος
κλειστοφοβικού συναισθήματος ανασφάλειας και αβεβαιότητας για το αύριο, αυτό που βιώνει κάθε
άνθρωπος, σε κάθε εποχή ανακατατάξεων και αιφνίδιων αλλαγών, οι οποίες κατά κανόνα
προγραμματίζονται και υλοποιούνται ερήμην του και στη διάρκεια των οποίων διασαλεύονται τα
όρια ανάμεσα στο καλό και το κακό, ανάμεσα στο δίκαιο και το άδικο. Από την άποψη αυτή, όλοι
μας ταυτιζόμαστε λίγο ή πολύ με την ηρωίδα του Ευριπίδη, πολύ περισσότερο οι Αθηναίοι θεατές
την εποχή εκείνη, οι οποίοι ζουν τη δίνη ενός πολέμου, του πλέον αστάθμητου και ανεξέλεγκτου
παράγοντα στη ζωή του ανθρώπου.
Η ομορφιά και η ύβρις της Ελένης:
Η Ελένη διατυπώνει την άποψη ότι η ομορφιά της ήταν η αιτία της δυστυχίας της. Η άποψη
αυτή, η αντίληψη δηλαδή ότι η ομορφιά είναι καταστροφική και για αυτόν που την έχει αλλά και για
τους γύρω του, είναι πολύ παλιά. Απορρέει προφανώς, από την πεποίθηση των αρχαίων Ελλήνων
ότι το υπερβολικό, το πέραν του μέτρου, αποτελεί ύβρη προς τους θεούς, οπότε έλκει
νομοτελειακά πάνω του τη συμφορά. Μέσα στην τραγωδία, η δοξασία αυτή, θα αποτελέσει ένα
σταθερό μοτίβο, ένα από τα επιχειρήματα που στηρίζουν την αθωότητα της ηρωίδας. Διότι και το
υπερβολικό, όπως τα πάντα στη ζωή, δεν είναι μονοσήμαντο. Έχει διακυμάνσεις, οι οποίες
εξαρτώνται από την ευθύνη του ανθρώπου. Η υπερβολική ομορφιά, λοιπόν, μπορεί να συνιστά
υπέρβαση του μέτρου, δεν είναι όμως επιλογή του ανθρώπου και για τούτο όχι αξιόποινη.
Το είναι και το φαίνεσθαι:
Η πλέον συγκλονιστική άποψη της Ελένης -σταθερό μοτίβο της τραγωδίας- είναι η διάκριση
της ουσίας από τα φαινόμενα, της αλήθειας από τις παραπλανητικές εντυπώσεις που μας δίνουν οι
αισθήσεις, σ’ όλες τις εκφάνσεις της ζωής (σχέσεις παντός είδους, πολιτική …)
Η Ελένη δεν πήγε στην Τροία, πήγε μόνο το είδωλό της. Επομένως, η τραγωδία πλέκεται
εξαρχής πάνω σε ένα θέμα που διαστρεβλώνει εντελώς την τρέχουσα αντίληψη και ανατρέπει ό, τι
οι πάντες θεωρούσαν ως τότε αληθινό. Ο Τρωικός πόλεμος δεν έγινε για την Ελένη αλλά για ένα
είδωλο, για κάτι δηλαδή το ανύπαρκτο και φαινομενικό. Και όλη αυτή η ανατροπή σχεδιάστηκε από
τους <<θεούς>>. Στο μεταξύ οι άνθρωποι ζουν στην πλάνη των ψευδαισθήσεων. Αφελείς όπως
είναι, πιστεύουν σε ό, τι ακούνε, ή σε ό, τι βλέπουν, χωρίς να αναρωτιούνται αν αυτό πράγματι
είναι αληθινό. Ο Πάρις θεωρεί ότι έχει την Ελένη, <<κούφια ιδέα>>, ο Μενέλαος πολεμά για να
πάρει πίσω ένα σύννεφο και όλοι οι άλλοι, εντελώς πρόχειρα και χωρίς να ερευνήσουν την
αλήθεια, καταριούνται την Ελένη για τις συμφορές του πολέμου επιρρίπτοντας πάνω της και τη
δική τους ευθύνη.
Το μπέρδεμα ανάμεσα στην ψευδαίσθηση και την πραγματικότητα, ανάμεσα στο ψεύδος
και την αλήθεια αποτελεί σταθερή στάση προβληματισμού του Ευριπίδη, ο οποίος σαφώς
επηρεάζεται από τη σοφιστική σκέψη αλλά και τη γενικότερη αναζήτηση της ουσίας του κόσμου
από τους φιλοσόφους της εποχής. Στην Ελένη, όμως, το όλο θέμα μετατρέπεται σε έργο τέχνης
και παρεισφρέει με τον τρόπο αυτό στην ψυχή των θεατών μέσα από την ταύτιση, τον έλεο, το
φόβο και την κάθαρση που θα έλθει στο τέλος της παράστασης. Θα διακρίνουν έτσι την αλήθεια
της ανθρώπινης ύπαρξης και των ανθρώπινων καταστάσεων, καθώς και το ψεύδος που μπορεί να
υποκρύπτεται πίσω από τις ετικέτες, τα ονόματα δηλαδή και τις ιδιότητες που αποδίδουμε άκριτα,
και που συνήθως δεν ανταποκρίνονται στην αλήθεια.

Ιδέες – Μηνύματα (Διάνοια)

1. Βασική ιδέα:
Στο γεμάτο άγνοια, πάθη και συμφέροντα κόσμο που ζούμε, πολύ συχνά η εικόνα (:είδωλο)
υποκαθιστά την πραγματικότητα (στ. 40) και η γνώμη την αντικειμενική αλήθεια (στ. 42). Έτσι
περνά για αληθινό ό, τι φαίνεται αληθινό και όχι ό, τι πραγματικά είναι.
2. Άλλες ιδέες
 Οι τραγικοί ήρωες αγωνίζονται να σπάσουν τα δεσμά της άγνοιας, της ψευδαίσθησης και
της πλάνης που κάνουν τις σκιές και τα είδωλα να φαίνονται σαν πραγματικά αντικείμενα.
Μάχονται με όλες τους τις δυνάμεις και πολλές φορές θυσιάζονται για ένα καλύτερο κόσμο
που θα πλημμυρίζει από αλήθεια, από πραγματική αγάπη και δικαιοσύνη, από πραγματική
τιμιότητα και ανθρωπιά και όχι από τα ψεύτικα και φτηνά υποκατάστατά τους.
Σε αυτόν τον αγώνα οι τραγικοί ήρωες έρχονται αντιμέτωποι με πανίσχυρες δυνάμεις
(μοίρα, ανάγκη, τύχη, σκοτεινή βούληση των θεών, αδυναμίες και πάθη των ανθρώπων). Σε
αυτήν τη σκληρή και άνιση μάχη που δίνουν οι τραγικοί ήρωες, για να απαλλαγούν από το
σχετικό και να κατακτήσουν το απόλυτο, πολλές φορές συντρίβονται, αλλά ποτέ δε
νικιούνται, γιατί ποτέ δε λυγίζουν, δε λιποψυχούν και δεν υποχωρούν.
 Πρέπει να επιδιώκει κανείς την υπεροχή και τη βράβευση με θεμιτά μέσα (στ. 31)
 Το κάλλος (= η ομορφιά) από δώρο θεού γίνεται πολλές φορές αιτία μεγάλων συμφορών
 Στην τραγωδία Ελένη ο Ευριπίδης, όπως και σε πολλές άλλες τραγωδίες του, στέλνει
ηχηρό αντιπολεμικό μήνυμα. Τα πρώτα δείγματα φαίνονται κιόλας στην πρώτη σκηνή του
Προλόγου
 Τα ήθη ήταν πολύ αυστηρά για τις γυναίκες (το σώμα μου η ντροπή να μη μολύνει, στ. 82)
 Κάθε πόλεμος είναι μάταιος: Οι Έλληνες και οι Τρώες χάνονταν στου Σκάμανδρου το ρέμα
για ένα είδωλο, για <<ένα πουκάμισο αδειανό, για μιαν Ελένη>>, όπως πολύ εύστοχα τονίζει
ο Ευριπίδης και συμπληρώνει ο Σεφέρης
 Ο πόλεμος είναι δάσκαλος της βίας (όπως έγραψε ο Θουκυδίδης): σκοτώνει ανθρώπους,
σκληραίνει ψυχές, χαλαρώνει τις συνειδήσεις και ευτελίζει τις αξίες.
 Πολλές φορές άλλα είναι τα πραγματικά αίτια των πολέμων και όχι αυτά που
προβάλλουν η προπαγάνδα και οι πολεμοκάπηλοι (στ. 43 – 45).