TARGHGNȱPEkGNDEȱ THEȱPURSUITȱOFȱHISTORYȱ

ȬULUSLARARASIȱTARGHȱveȱSOSYALȱARAkTIRMALARȱDERGGSGȬȱ ȬINTERNATIONALȱPERIODICALȱFORȱHISTORYȱANDȱSOCIALȱRESEARCHȬȱ
YÍl:ȱ2013,ȱSayÍ:ȱ9ȱ Year:ȱ2013,ȱIssue:ȱ9ȱ
Sayfa:ȱ207Ȭ233ȱ Page:ȱ207Ȭ233 ȱ
ȱ
ȱ
ȱ
ȱ
GkGALȱGSTANBUL’UNDAȱBOLkEVGKȱFAALGYETLER:ȱ
GTGLAFȱDEVLETLERG’NGNȱBOLkEVGZMȱENDGkESGȱVEȱ
UYGULADIKLARIȱPOLGTGKALAR ȱ
ȱ
SedefȱBULUT ȱ
ȱ
Özetȱ
30ȱEkimȱ1918’deȱimzalananȱMondrosȱMütarekesi’ninȱardÍndan,ȱGtilafȱDevletleriȱdonanȬ
masÍȱ13ȱKasÍmȱ1918’deȱGstanbul’aȱgelmióȱveȱóehirȱgayrȬÍȱresmiȱolarakȱiógalȱedilmiótir.ȱ
GstanbulȱhalkÍȱsavaóÍnȱgetirdiÂiȱyokluk,ȱfakirlik,ȱhastalÍkȱgibiȱbirçokȱzorluÂaȱgöÂüsȱgerȬ
meyeȱçalÍóÍrkenȱ1917ȱBolóevikȱGhtilali’ninȱardÍndanȱGstanbul’aȱkaçanȱonȱbinlerceȱRusȱgöçȬ
menȱmevcutȱóartlarÍnȱdahaȱdaȱaÂÍrlaómasÍnaȱnedenȱolmuótur.ȱBuȱgöçmenlerinȱveȱVrangelȱ
Ordusununȱ(BeyazȱOrdu)ȱgelióiyleȱbirlikteȱmüttefiklerinȱkaróÍlaótÍÂÍȱbirȱbaókaȱönemliȱ
sorunȱdaȱBolóevikȱpropagandasÍȱolmuótur.ȱBuȱmakaledeȱiógalȱdönemiȱGstanbul’undaȱ
BolóevikȱpropagandaȱveȱfaaliyetleriȱkaróÍsÍndaȱGtilafȱdevletlerininȱtutumlarÍȱincelenmiótir.ȱ
Buȱçerçevede;ȱGstanbul’dakiȱsosyalistȱfaaliyetler,ȱTBMMȱveȱMustafaȱKemalȱPaóa’nÍnȱBolȬ
óevizmȱkaróÍndakiȱtavrÍȱkonuylaȱilgiliȱkaynaklarȱveȱaróivȱbelgeleriȱçerçevesindeȱdeÂerlenȬ
dirilmiótir.ȱ
ȱ
AnahtarȱKelimelerȱ
Gógal,ȱBolóevizm,ȱPropaganda,ȱSosyalistȱfaaliyetler,ȱVrangelȱordusuȱ
ȱ
BOLSHEVIKȱACTIVITIESȱINȱISTANBULȱUNDERȱOCCUPATION:ȱBOLSHEVISMȱ
CONCERNSȱANDȱPOLICIESȱOFȱENTENTEȱPOWERSȱ
ȱ
Abstractȱ
AfterȱtheȱArmisticeȱofȱMudrosȱhadȱconcludedȱonȱ30ȱOctober,1918,ȱtheȱnavyȱofȱEntenteȱPowersȱ
arrivedȱinȱIstanbulȱonȱ13ȱNovember,ȱ1918ȱandȱoccupiedȱtheȱcityȱunofficially.ȱWhileȱcitiziensȱofȱ
Gstanbulȱwereȱtryingȱtoȱresistȱlotsȱofȱdiffucultiesȱcausedȱbyȱtheȱwarȱsuchȱasȱprivation,ȱpovertyȱandȱ
illness,ȱtenȱthousandsȱofȱRussianȱimmigrantsȱwhoȱhadȱescapedȱtoȱIstanbulȱafterȱ1917ȱBolshevikȱ
Revolutaionȱmadeȱtheȱconditionsȱinȱtheȱcityȱmuchȱharder.ȱAlongȱwithȱthisȱimmigrantsȱandȱVrangelȱ
Army(WhiteȱArmy),ȱanotherȱproblemȱthatȱtheȱalliesȱfacedȱwithȱwasȱtheȱBolshevikȱpropaganda.ȱTheȱ

Bu konu, 26-30 Temmuz 2010’da Van’da (CIEPO) UluslararasÕ OsmanlÕ Öncesi ve Dönemi OsmanlÕ
AraútÕrmalarÕ Sempozyumu’nda bildiri olarak sunulmuútur. Geniúletilmiú ve yeni belgeler eklenerek ma-
kale haline getirilmiútir.

Yrd. Doç. Dr., Ankara Üniversitesi Türk ønkÕlâp Tarihi Enstitüsü Ö÷retim Üyesi. Ankara/Türkiye.
sbulut@ankara.edu.tr
208 • THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH • 5/9

articleȱinvestigatedȱtheȱattitudesȱofȱEntenteȱPowersȱtowardsȱBolshevikȱpropagandaȱandȱactivities.ȱ
Withinȱthisȱscope,ȱsocialistȱactivitiesȱinȱIstanbulȱandȱtheȱattitudesȱofȱTurkishȱGrandȱNationalȱ
AssemblyȱandȱMustafaȱKemalȱPashaȱagainstȱBolshevismȱwereȱexaminedȱwithinȱtheȱrelevantȱliteraȬ
tureȱandȱarchiveȱdocuments.ȱ
ȱ
KeyȱWordsȱ
Occupation,ȱBolshevism,ȱPropaganda,ȱSocialistȱactivities,ȱVrangelȱArmyȱ
ȱ
ȱ
 5/9 • ULUSLARARASI TARøH ve SOSYAL ARAùTIRMALAR DERGøSø TARùHùN PEúùNDE • 209

GGRGkȱ
I.ȱDünyaȱSavaóÍ,ȱetkileriȱgünümüzeȱkadarȱsürenȱsonuçlarÍylaȱinsanȬ
lÍkȱtarihiȱaçÍsÍndanȱönemliȱbirȱdönümȱnoktasÍȱolmuótur.1914–1918ȱyÍllarÍȱ
arasÍndaȱ kÍyasÍyaȱ sürenȱ savaóȱ Avrupa’yÍȱ birȱ harabeyeȱ çevirmekleȱ kalȬ
mamÍó,ȱaynÍȱzamandaȱekonomikȱaçÍdanȱdaȱbüyükȱbirȱçöküóȱyaratmÍótÍr.ȱ
1917ȱyÍlÍndaȱABD’ninȱsavaóaȱgirióiȱgüçȱdengeleriniȱGtilafȱdevletleriȱlehineȱ
deÂiótirirken,ȱ Avrupaȱ politikasÍndanȱ dünyaȱ politikasÍnaȱ geçióinȱ deȱ haȬ
bercisiȱolmuótur.ȱAynÍȱzamandaȱ1917’deȱRusya’daȱgerçekleóenȱBolóevikȱ
Ghtilaliȱ sonrasÍȱikiȱ uzlaómazȱideolojiȱileȱ dünyanÍnȱikiȱ düómanȱblokaȱayȬ
rÍlmasÍȱsüreciȱdeȱbaólamÍótÍr1.ȱGüçȱdengelerininȱdeÂiómesiȱGttifakȱdevletȬ
lerininȱ çözülmesineȱ yolȱ açmÍó,ȱ Bulgaristan,ȱ Almanya,ȱ AvusturyaȬ
Macaristanȱ veȱ OsmanlÍȱ Devletiȱ mütarekeȱ anlaómalarÍȱ imzalayarakȱ saȬ
vaótanȱçekilmiólerdir.ȱ
30ȱEkimȱ1918’deȱGngilizȱAmiraliȱCalthropeȱileȱOsmanlÍȱDevletiȱadÍnaȱ
Bahriyeȱ NazÍrÍȱ Raufȱ Beyȱ veȱ ikiȱ Türkȱ murahhasÍȱ arasÍndaȱ imzalananȱ
Mondrosȱ Mütarekesi,ȱ içeriÂiȱ veȱ maddeleriȱ ileȱ ateókesȱ olmaktanȱ çokȱ
uzaktaȱtamȱanlamÍylaȱbirȱiógalȱveȱpaylaóÍmȱanlaómasÍdÍr.ȱGngilizlerȱtaraȬ
fÍndanȱverilenȱbütünȱteminatlaraȱraÂmen,ȱmütarekeȱsonrasÍȱortayaȱçÍkanȱ
tümȱ geliómelerȱ asÍlȱ niyetinȱ farklÍȱ olduÂunuȱ vahimȱ birȱ óekildeȱ ortayaȱ
koymuóȱveȱülkeȱtopraklarÍȱbaótanȱsonaȱsistematikȱbirȱóekildeȱiógalȱedilȬ
miótir2.ȱ 6ȱ KasÍmȱ 1918’deȱ BoÂazlarÍnȱ silahsÍzlandÍrÍlmasÍnaȱ baólanmÍó,ȱ 7ȱ
KasÍm’daȱiseȱmüttefikȱdonanmasÍȱÇanakkaleȱBoÂazÍ’ndanȱiçeriȱgirmiótir.ȱ
13ȱKasÍmȱ1918’de,ȱ22’ȱsiȱGngiliz,ȱ12’siȱFransÍz,ȱ17’siȱGtalyanȱveȱ4’ȱüȱYunanȱ
bandÍralÍȱ55ȱparçalÍkȱbirȱmüttefikȱdonanmasÍȱGstanbulȱLimanÍnaȱdemirȬ
leyerekȱ karayaȱ askerȱ çÍkartmÍótÍr.ȱ Böyleceȱ imparatorluÂunȱ baókentiȱ 13ȱ
KasÍmȱ1918’deȱfiilenȱiógalȱedilmió,ȱ16ȱMartȱ1920ȱdeȱiseȱresmiȱiógalȱgerçekȬ
leótirilmiótir3.ȱ
MondrosȱMütarekesiȱsonrasÍnda,ȱAnadoluȱgenelindeȱolduÂuȱgibi,ȱGsȬ
tanbul’daȱ daȱ yaóamȱ óartlarÍȱ sonȱ dereceȱ aÂÍrlaómÍó,ȱ baótaȱ susuzlukȱ veȱ
kömürȱyokluÂuȱolmakȱüzereȱiósizlikȱveȱpahalÍlÍkȱhalkÍȱperióanȱetmiótir.ȱ
HalkÍnȱ büyükȱ birȱ çoÂunluÂuȱ fakirlikleȱ boÂuóurken,ȱ enȱ küçükȱ belediyeȱ
hizmetleriȱ bileȱ verilememió,ȱ sonȱ dereceȱ saÂlÍksÍzȱ koóullarȱ altÍndaȱ olanȱ
baókentteȱ tifüs,ȱ çiçekȱ veȱ tifoȱ gibiȱ bulaóÍcÍȱ hastalÍklarȱ hÍzlaȱ yayÍlmÍótÍr.ȱ
BütünȱbuȱperióanlÍÂaȱkaróÍȱküçükȱbirȱazÍnlÍkȱiseȱsavaóȱzamanÍndaȱhatÍrÍȱ
sayÍlÍrȱbirȱderecedeȱservetȱeldeȱetmiótir4.ȱBuȱaÂÍrȱóartlarlaȱbirlikteȱmütaȬ

1 Oral Sander, Siyasi Tarih, ølkça÷lardan 1918’e, Ankara,1992, s. 286–290.

2 Yusuf Hikmet Bayur, Atatürk HayatÕ ve Eseri I. Do÷umundan Samsun’a ÇÕkÕúÕna Kadar, Ankara,1963,
s.170–178.
3 ToktamÕú Ateú, Türk Devrim Tarihi, østanbul, 2007, s. 74.
4 Orhan Duru, Amerikan Gizli Belgeleriyle Türkiye’nin Kurtuluú YÕllarÕ, østanbul, 2007, s. 5–7.
210 • THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH • 5/9

rekeninȱhemenȱardÍndanȱGstanbul’aȱgelenȱGtilafȱdevletleriȱdeȱTürkȱhalkÍȬ
naȱkaróÍȱoldukçaȱsertȱbirȱtavÍrȱsergilemiótir5.ȱMustafaȱKemalȱPaóa’nÍnȱdaȱ
anÍlarÍndaȱtasvirȱettiÂiȱgibi;ȱ“…HerkesȱancakȱpekȱzaruriȱihtiyaçlarÍȱiçinȱevinȬ
denȱçÍkabiliyor,ȱsokaklardaȱhatÍrȱveȱhayaleȱgelmeyenȱhakaretlereȱuÂramamakȱiçinȱ
caddelerinȱduvarȱdiplerindenȱbüzülerek,ȱeÂilerekȱveȱkorkarakȱyürüyebiliyorlardÍ.ȱ
BütünȱbuȱihtiyatlaraȱraÂmenȱyineȱbinȱtürlüȱfeciȱtecavüzȱsahneleriȱeksikȱdeÂildi.ȱ
Koskocaȱ Gstanbulȱ veȱ koskocaȱ Gstanbul’unȱ yüzȱ binlerceȱ halkÍȱ sesleriȱ kÍsÍlmÍóȱ birȱ
haldeȱidi.ȱGstanbulȱufuklarÍndaȱyükselenȱóeyler,ȱyalnÍzȱdüómanȱbayrakȱveȱsüngüȬ
leriȱidi...”6.ȱ
16ȱMartȱ1920’dekiȱresmiȱiógalȱsonrasÍndaȱiseȱdurumȱçokȱdahaȱciddiȱ
birȱhalȱalmÍótÍr.ȱGógalȱgüçleri,ȱGstanbul’daȱdemiryoluȱulaóÍmÍnÍnȱyanÍȱsÍraȱ
haberleómeyiȱ deȱ kontrolȱ altÍnaȱ almÍó,ȱ herȱ türlüȱ telgrafȱ haberleómesiniȱ
yasaklamÍóȱhattaȱbazÍȱbölgelerdeȱtelgrafȱtelleriȱdahiȱkesilmiótir.ȱDemiryoȬ
luylaȱnakliyatȱdurmuó,ȱkarmaȱkomisyonȱbasÍnaȱsansürȱgetirmiótir.ȱBaótaȱ
RumlarȱolmakȱüzereȱazÍnlÍklarÍnȱtaókÍnlÍklarÍnaȱgözȱyumulmuó,ȱMütteȬ
fikȱdevletleriȱsubayȱveȱerleriȱdeȱbaskÍȱveȱtaókÍnlÍklardanȱgeriȱdurmamÍóȬ
tÍr.ȱBirçokȱvezir,ȱpaóaȱveȱüstȱdüzeyȱyöneticininȱoturduÂuȱevlerȱboóaltÍlȬ
mÍó,ȱhattaȱevlereȱeóyalarÍylaȱbirlikteȱelȱkonulmuótur7.ȱGstanbul’daȱmülkȬ
lereȱelȱkoymaȱveȱsaÂlÍkȱhizmetleriȱgibiȱkonulardaȱyetkiȱsahibiȱolanȱMütȬ
tefikȱyönetimiȱaynÍȱzamandaȱTürkȱaskerineȱkaróÍȱdaȱadetaȱpsikolojikȱbirȱ
savaóȱaçmÍótÍr.ȱAçÍlanȱbuȱpsikolojikȱicraatlardanȱilkiȱTürkȱsubayȱveȱerleȬ
rininȱMüttefikȱaskerleriniȱselamlamakȱileȱyükümlüȱkÍlÍnmasÍȱolmuótur8.ȱȱ
Sosyalȱveȱsiyasiȱdurumȱgiderekȱkötüleóirken,ȱyurtȱçapÍndaȱprotestoȱ
mitingleriȱdüzenlenmeyeȱveȱdirenióȱteókilatlarÍȱbirerȱbirerȱortayaȱçÍkmaȬ
yaȱ baólamÍótÍr.ȱ Özellikleȱ azÍnlÍklarÍnȱ kiliselerdeȱ toplanarakȱ yaptÍklarÍȱ
ayinlerȱveȱsokaklardaȱyapÍlanȱtaókÍnȱgösteriler,ȱMüslümanȱhalkÍnȱbüyükȱ
tepkisineȱyolȱaçmÍótÍr.ȱDiÂerȱyandanȱRusȱDevrimininȱardÍndanȱkaçanȱonȱ
binlerceȱaç,ȱhastaȱveȱherȱóeyiniȱkaybetmióȱinsanÍnȱGstanbul’daȱtoplanmasÍȱ
baólÍȱ baóÍnaȱ büyükȱ birȱ problemȱ oluóturmuótur.ȱ Buȱ baÂlamdaȱ yukarÍdaȱ
daȱkÍsmenȱifadeȱedildiÂiȱgibiȱzatenȱolumsuzȱolanȱóartlarÍnȱaÂÍrlaómasÍnȬ
daȱRusȱgöçmenlerinȱönemliȱetkisiȱolmuó,ȱiógalȱaltÍndakiȱóehirdeȱsefaletinȱ
dozuȱherȱgeçenȱgünȱdahaȱdaȱartmÍótÍr9ȱ.ȱ
OsmanlÍȱDevleti’ninȱpayitahtÍȱveȱgözbebeÂiȱolanȱGstanbulȱóehriȱayrÍȬ
ca,ȱ üzerindeȱ siyasiȱ mücadeleȱ veȱ rekabetinȱ yapÍldÍÂÍȱ veȱ çeóitliȱ milletlereȱ
mensupȱajanlarÍnȱkolȱgezdiÂiȱbirȱyerȱhalineȱgelmiótir.ȱBirȱtaraftaȱyeniȱbirȱ

5 Mehmet Törenek, Türk RomanÕnda øúgal østanbul’u, østanbul, 2002, s.11.

6 E.Semih, age.,YalçÕn-Salim Koca, Mustafa Kemal Paúa’nÕn Anadolu’ya Geçiú, Ankara, 2005, s.93.
7 Törenek, age., s.13.
8 Bilge Nur Criss, øúgal AltÕnda østanbul, (1918–1923), østanbul, 2007, s. 95–96.
9 Törenek, age., s.16-17.
 5/9 • ULUSLARARASI TARøH ve SOSYAL ARAùTIRMALAR DERGøSø TARùHùN PEúùNDE • 211

rejimiȱ veȱ yaóamȱ biçiminiȱ dünyayaȱ yaymakȱ isteyenȱ Bolóevikler,ȱ karóÍlaȬ

rÍndaȱ onlarÍȱ engellemeyeȱ çalÍóanȱ batÍnÍnȱ sömürgeciȱ devletleri,ȱ diÂerȱ taȬ
raftaȱ daȱ iógallereȱ karóÍȱ direnenȱ veȱ özgürlükȱ mücadelesiȱ vererekȱ varȱ olȬ
mayaȱ çalÍóanȱ birȱ millet.ȱ Buȱ araótÍrmaȱ veȱ incelemedeȱ tümȱ buȱ koóullarȱ
altÍndaȱyaóananȱideolojikȱçatÍómaȱveȱözellikleȱBeyazȱRuslarÍnȱGstanbul’aȱ
gelióiyleȱ birlikteȱ Gtilafȱ devletlerindeȱ dorukȱ noktasÍnaȱ ulaóanȱ Bolóevizmȱ
endióeleriȱeleȱalÍnmÍótÍr.ȱBuȱistikametteȱyapÍlanȱfaaliyetȱveȱpropagandaȬ
lar,ȱaróivȱbelgeleriȱesasȱalÍnarakȱdeÂerlendirilmeyeȱtâbiȱtutulmuó,ȱhatÍratȱ
örneklerineȱyerȱverilmió,ȱtelifȱveȱtetkikȱeserlerdenȱdeȱistifadeȱedilmiótir.ȱ
Mütarekeȱ dönemindeȱ yapÍlanȱ Bolóevizmȱ propagandasÍnÍnȱ Milliȱ
Mücadeleȱ açÍsÍndanȱ önemiȱ gözȱ önündeȱ bulundurularakȱ konuyaȱ persȬ
pektifȱkazandÍrÍlmÍó,ȱçalÍómanÍnȱadÍ;ȱ“GógalȱGstanbul’undaȱBolóevikȱFaaliyetȬ
ler:ȱ Gtilafȱ Devletleri’ninȱ Bolóevizmȱ Endióesiȱ veȱ UyguladÍklarÍȱ Politikalar”ȱ olaȬ
rakȱtespitȱedilmiótir.ȱ
ȱ
I.ȱ DÜNYAȱ SAVAkIȱ SONRASIȱ OSMANLIȱ DEVLETG’NDEKGȱ
SOSYALGSTȱFAALGYETLERȱVEȱBOLkEVGZMȱ
OsmanlÍȱDevleti’ndeȱbaólayanȱmodernleómeȱsürecindenȱitibarenȱülȬ
keninȱ aydÍnlarÍȱ BatÍ’dakiȱ geliómelereȱ uzakȱ kalmamÍólardÍr.ȱ Devletiȱ yÍȬ
kÍlmaktanȱkurtarmakȱamacÍyla,ȱBatÍ’danȱesinlenerek,ȱbirȱtakÍmȱdüóünceȬ
lerȱ üretmióler;ȱ milliyetçilik,ȱ demokrasi,ȱ laiklik,ȱ insanȱ haklarÍȱ gibiȱ kavȬ
ramlarÍȱ tartÍómÍólardÍr.ȱ Sosyalistȱ düóünceyeȱ deȱ yabancÍȱ kalmayanȱ OsȬ
manlÍȱ aydÍnÍ,ȱ dahaȱ Bolóevikȱ Ghtilali10ȱ öncesindeȱ Avrupa’daȱ meydanaȱ
gelenȱgeliómeleriȱyakÍndanȱtakipȱetmiótir11.ȱ
OsmanlÍȱ Devleti’ninȱ 19.ȱ yyȱ boyuncaȱ Rusyaȱ ileȱ sürdürdüÂüȱ iliókilerȱ
çoÂunluklaȱ düómancaȱ duygularȱ içerisindeȱ deÂerlendirilmekleȱ beraber,ȱ
1917ȱ Ekimȱ Devrimiȱ sonrasÍndaȱ ortayaȱ çÍkanȱ geliómelerȱ OsmanlÍȱ aydÍȬ
nÍndaȱ büyükȱ birȱ merakȱ yaratmÍótÍr.ȱ 19.ȱ yyȱ sonuȱ veȱ 20.ȱ yyȱ baólarÍndaȱ
OsmanlÍȱ Devleti’ndeȱ sosyalizmiȱ benimseyenlerinȱ çoÂunluÂunuȱ azÍnlÍkȱ
mensuplarÍȱ oluóturmaktaȱ idi.ȱ Ermeni,ȱ Bulgar,ȱ MakedonyalÍ,ȱ Rumȱ veȱ
Yahudilerinȱ baóÍȱ çektiÂiȱ OsmanlÍȱ sosyalistleriȱ hemȱ coÂrafiȱ hemȱ etnikȱ
açÍdanȱ oldukçaȱ parçalanmÍóȱ birȱ görüntüȱ sergiliyorlardÍ.ȱ Türklerinȱ çoȬ

10 Bolúevik-Menúevik: Bolúevikler, Rus Sosyal Demokrat øúçi Partisinde, Lenin’in önderlik etti÷i gruptur.
1903’te yapÕlan ikinci parti kongresinde yalnÕzca profesyonel devrimcilerin parti üyesi olmasÕnÕ isteyen
Lenin ve taraftarlarÕ merkez komitesi ve parti yayÕn organÕnda ço÷unlu÷u ele geçirmeleri üzerine Bolúevik
(ço÷unlukta olanlar) adÕnÕ aldÕlar. BatÕ Avrupa tarzÕ sosyal demokrat bir kitle partisini savunanlar ise Men-
úevik (azÕnlÕkta kalanlar) olarak adlandÕrÕlmÕúlardÕr. Funda Keskin, Bolúevik-Menúevik kutusu, BaskÕn
Oran (editör), Türk DÕú PolitikasÕ, østanbul, 2009, s.156.
11 Uygur Kocabaúo÷lu - Metin Berge, Bolúevik øhtilali ve OsmanlÕlar, østanbul, 2006, s. 15-18.
212 • THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH • 5/9

ÂunluÂuȱoluóturduÂuȱgruplarȱiseȱdahaȱçokȱ1908ȱsonrasÍnda,ȱII.ȱMeórutiȬ
yetȱileȱortayaȱçÍkmÍótÍr12.ȱȱ
EsasÍnda,ȱ OsmanlÍȱ toplumunda,ȱ sosyalizmȱ fikrininȱ varȱ olabilmesiȱ
içinȱ gerekliȱ olanȱ sÍnÍflÍȱ toplumȱ veȱ sÍnÍfȱ mücadelesiȱ kavramlarÍndanȱ veȱ
dinamikȱ birȱ sendikaȱ hareketiniȱ yürütebilecekȱ bilinçliȱ birȱ ióçiȱ sÍnÍfÍndanȱ
bahsetmekȱ pekȱ mümkünȱ deÂildi.ȱ Herȱ neȱ kadar,ȱ 1908ȱ Temmuz’undaȱ
anayasanÍnȱyenidenȱyürürlüÂeȱkonulmasÍnÍȱtalepȱedenȱboykotȱveȱgrevȬ
lerȱsendikacÍȱnitelikteȱolsaȱdaȱbuȱsüreçteȱOsmanlÍ’daȱsosyalistȱbirȱkuramȬ
cÍȱ çÍkmamÍótÍr13.ȱ II.ȱ Meórutiyetȱ dönemindeȱ ortayaȱ çÍkanȱ gruplarÍnȱ birȱ
kÍsmÍndaȱ iseȱ üyeȱ sayÍsÍȱ oldukçaȱ azdÍr.ȱ Mevcutȱ yayÍnlarÍȱ daȱ dahaȱ çokȱ
Alman,ȱ FransÍz,ȱ Rusȱ veȱ AngloȬSaksonȱ klasiklerindenȱ alÍntÍlarȱ içermióȱ
ancak,ȱ OsmanlÍȱ toplumununȱ sorunlarÍȱ konusundaȱ yeterliȱ görüóȱ bildiȬ
rilmemiótir.ȱ OsmanlÍ’daȱ sosyalistȱ faaliyetlerȱ enȱ yoÂunȱ veȱ etkiliȱ óekildeȱ
Selanikȱóehrindeȱgörülmüótür14.ȱMilliyetȱveȱsosyalizmȱfikirlerininȱimpaȬ
ratorluÂaȱ Avrupa’danȱ sÍzdÍÂÍȱ veȱ azÍnlÍklarÍnȱ Avrupaȱ ileȱ yakÍnȱ iliókileriȱ
gözȱönündeȱbulundurulacakȱolunursaȱbuȱdurumȱoldukçaȱdoÂaldÍr15.ȱ
OsmanlÍȱ Devleti’ndekiȱ yabancÍȱ óirketlerinȱ artmasÍȱ veȱ sosyalizminȱ
kendiniȱ göstermeyeȱ baólamasÍ,ȱ sendikalaómaȱ yolunuȱ daȱ açmÍótÍr.ȱ YaȬ
bancÍȱ sermayeninȱ Türkiye’yeȱ gelióiyleȱ birlikteȱ kömür,ȱ madenȱ ocaklarÍ,ȱ
havagazÍȱ ióletmesi,ȱ buzȱ fabrikasÍ,ȱ iplikȱ fabrikasÍ,ȱ kiremitȱ fabrikasÍȱ vbȱ
fabrikalarȱ açÍlmÍóȱ ióçiȱ sayÍsÍȱ hatÍrÍȱ sayÍlÍrȱ derecedeȱ artmÍótÍr16.ȱ Góçiȱ hareȬ
ketlerineȱ karóÍȱ Gttihatȱ veȱ Terakkiȱ Hükümetiȱ otoriterȱ veȱ müdahaleciȱ birȱ
tavÍrȱ sergilemiótir.ȱ Buȱ dönemdeȱ sendikalarȱ yerineȱ esnaflarÍȱ daȱ içerenȱ
birlikȱveȱderneklerȱoluóturularakȱióçilerȱdenetimȱveȱgözetimȱaltÍnaȱalÍnȬ
mÍóȱveȱióçiȱhareketleriȱGttihatȱveȱTerakkiȱiktidarÍnÍnȱvesayetiȱaltÍnaȱalÍnȬ
makȱistenmiótir17.ȱMeórutiyetȱGstanbul’undaȱsolȱfikirlerȱdahaȱçokȱküçükȱ
birȱgrupȱaydÍnȱetrafÍndaȱgeliómiótir.ȱBuȱaydÍnlarȱiçerisindeȱBahaȱTevfikȱ
veȱ Hüseyinȱ Hilmi’ninȱ isimleriȱ önȱ planaȱ çÍkmÍótÍr.ȱ Hüseyinȱ Hilmiȱ “GótiȬ
rak”ȱisimliȱbirȱhaftalÍkȱdergiȱyayÍnlamÍó,ȱbuȱdergiȱEylülȱ1910’daȱOsmanlÍȱ
Sosyalistȱ FÍrkasÍ’nÍnȱ kuruluóunuȱ kamuoyunaȱ duyurmuótur18.ȱ Gótirakȱ
dergisiȱióçiȱveȱköylülerinȱrefahÍnÍȱsavunarak,ȱemniyetȱveȱhuzurȱtalebindeȱ

12 Paul Dumont, George Haupt, OsmanlÕ ømparatorlu÷u’nda Sosyalist Hareketler, østanbul, 1977, s.13.
13 Feroz Ahmad,“ OsmanlÕ ømparatorlu÷u’nun Son Dönemlerinde Milliyetçilik ve Sosyalizm Üzerine BazÕ
Düúünceler”, OsmanlÕ ømparatorlu÷u’nda Sosyalizm ve Milliyetçilik (1876-1923), (Der. Mete Tunçay, Erik
Jan Zürcher), østanbul, 2000, s.16-24.
14 Dumont-Haupt, age., s. 36-37.
15 Feroz Ahmad, agm, s.16-24.
16 Kemal Süker,100 Soruda Türkiye’de øúçi Hareketleri, østanbul,1968, s.8.
17 ùehmus Güzel, “Tanzimat’tan Cumhuriyet’e øúçi hareketleri ve Grevler”, Tanzimat’tan Cumhuriyet’e
Türkiye Ansiklopedisi, C.3,østanbul,1985, s. 827.
18 Mete Tunçay, “Hüseyin Hilmi Çevresi ve OsmanlÕ Sosyalist FÕrkasÕ, Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Türkiye
Ansiklopedisi”, østanbul,1985, s.1450.
 5/9 • ULUSLARARASI TARøH ve SOSYAL ARAùTIRMALAR DERGøSø TARùHùN PEúùNDE • 213

bulunurkenȱuzakȱülkelerdeȱyaóananȱihtilalȱveȱgrevȱhaberleriniȱdeȱokurȬ
larÍnaȱbildirmiótir19.ȱ
SosyalistȱfaaliyetlerȱherȱneȱkadarȱI.ȱDünyaȱSavaóÍȱileȱduraklamaȱgösȬ
terseȱde,ȱsavaóÍnȱardÍndanȱbuȱfaaliyetlerȱtekrarȱcanlanmayaȱbaólamÍótÍr.ȱ
Ancakȱ döneminȱ Gstanbulȱ Hükümeti,ȱ Gtilafȱ devletlerininȱ deȱ etkisiyleȱ kaȬ
rarnamelerȱçÍkarmÍóȱveȱ cemiyetlerinȱ çalÍómaȱalanÍnÍȱ oldukçaȱdaraltmÍóȬ
tÍr20.ȱGstanbul’daȱsiyasiȱhayatȱtekrarȱhareketlenmeyeȱbaólayÍncaȱöncelikle,ȱ
OsmanlÍȱ Sosyalistȱ FÍrkasÍ,ȱ 1919ȱ kubat’Índaȱ Türkiyeȱ Sosyalistȱ FÍrkasÍ21ȱ
(TSF)ȱ adÍylaȱ Hüseyinȱ Hilmiȱ tarafÍndanȱ yenidenȱ kurulmuótur22.ȱ 1919ȱ
Eylülȱ ayÍndaȱ kurulanȱ Türkiyeȱ Góçiȱ Çiftçiȱ Sosyalistȱ FÍrkasÍȱ daȱ kendiȱ ióçiȱ
örgütüȱolanȱTürkiyeȱGóçiȱDerneÂiniȱörgütlemiótir.ȱBuȱpartiȱbirȱyandanȱdaȱ
TSFȱ ileȱ rekabetȱ etmiótir.ȱ Buȱ partiȱ veȱ derneÂeȱ baÂlÍȱ örgütlerinȱ yanÍȱ sÍraȱ
Gstanbul’daȱ çoÂunluÂunuȱ RumlarÍnȱ oluóturduÂuȱ örgütlerȱ deȱ mevcutȱ
olmuótur23.ȱ
Hüseyinȱ Hilmiȱ önderliÂindeȱ kiȱ TSF,ȱ grevȱ yapanȱ ióyerlerininȱ baÂlÍȱ
olduÂuȱ Dâhiliyeȱ veȱ Bahriyeȱ nezaretlerineȱ karóÍȱ ióçilerinȱ sözcülüÂünüȱ
üstlenmiótir.ȱ1919–1922ȱyÍllarÍȱarasÍndaȱkirketȬiȱHayriyeȱióçilerindenȱRejiȱ
ióçilerine,ȱ tersaneȱ fabrikalarÍndanȱ Haliçȱ vapurlarÍȱ müstahdemine,ȱ fÍrÍnȱ
ióçilerinden,ȱ hisarȱ iskelesiȱ hamallarÍnaȱ veȱ telefon,ȱ tünelȱ müstahdemineȱ
kadarȱçokȱsayÍdaȱióçiȱtatilȬiȱeógalȱdiÂerȱ birȱdeyióleȱgrevȱyapmÍótÍr.ȱ1920ȱ
senesindeȱrakipȱsosyalistȱpartilereȱraÂmenȱGstanbul’dakiȱióçiȱhareketininȱ
lideriȱ Hüseyinȱ Hilmiȱ olmuótur24.ȱ Gstanbul’daȱ tertipȱ edilenȱ grevlerȱ araȬ
sÍndaȱtramvayȱióçilerininȱgreviȱenȱdikkatȱçekiciȱolanÍdÍr.ȱArdȱardaȱpatlakȱ
verenȱgrevlereȱraÂmenȱióçilerinȱsorunlarÍȱbirȱtürlüȱçözümeȱulaómamÍótÍr.ȱ
Buȱ durumunȱ genelȱ birȱ greveȱ dönüóebilmeȱ ihtimaliyseȱ Gstanbul’dakiȱ

19 A.Cerraho÷lu, Türkiye’de Sosyalizm, østanbul,1968, s.107.

20 Aclan SayÕlgan, (Haz. Erol Cihangir) Türkiye’de Sol Hareketler, østanbul 2009, s.39,48.
21 Türkiye Sosyalist FÕrkasÕ programÕ, OsmanlÕ Sosyalist FÕrkasÕnÕn programÕndan izler taúÕmakla birlikte
daha ayrÕntÕlÕdÕr. 1919 sonlarÕnda yapÕlan genel seçimlere iki adayla katÕlmÕú ancak baúarÕsÕz olmuútur.
TSF ve Hüseyin Hilmi, 1920-1922 arasÕnda yapÕlan grevlerle úöhret kazanmÕútÕr. Özellikle Tersane ve
Tramvay grevlerinin kazandÕ÷Õ baúarÕlardan sonra yüzlerce kiúi TSF’ye girmiútir. ùirket-i Hayriye, Tram-
vay kumpanyasÕ gibi úirketlerin yüksek dereceli memurlarÕ hatÕrÕ sayÕlÕr derecede ba÷Õúlar yaparak bu
partiye girmiúlerdir. Ancak Hüseyin Hilmi’nin diktatörce davranÕúlarÕ önce aydÕnlarÕn partiden kopmasÕna
yol açarken, geliúen olaylarla birlikte partinin popülerli÷i giderek azalmÕútÕr. 1922 yÕlÕna gelindi÷inde ismen
mevcudiyetini sürdürse de Hüseyin Hilmi’nin esrarengiz ölümüyle tamamen tarihe karÕúmÕútÕr; Tunçay,
“Hüseyin Hilmi…”, agm., s.1452.
22 Mete Tunçay, “Cumhuriyet Öncesinde Sosyalist Düúünce”, Cumhuriyete Devreden Düúünce MirasÕ,
Tanzimat ve Meúrutiyetin Birikimi, C.1,østanbul, 2001, s.300.
23 Dersaadet Tetebbuat-Õ øçtimaiyye Cemiyeti ve østanbul Sendikalar Birli÷i’nin devamÕ olan bu örgütler
úunlardÕr; Beynelmilel Deniz øúçileri øttihadÕ, Beynelmilel Marangoz øúçileri øttihadÕ, Beynelmilel Bina øúçileri
øttihadÕ. Bu örgütlerin üyeleri arasÕnda Ermeni iúçilerde bulunuyordu. Bu örgütlerin yanÕ sÕra østanbul’da
Mürettibin-i Osmanî Cemiyeti, KasÕmpaúa Seyr-i Sefain Amelesi Cemiyeti ile Türk, Rum, Yahudi, Ermeni
iúçileri bir arada örgütlenmiútir. Ço÷unlu÷u kadÕn iúçi Tütün Rejisi øúçileri Cemiyeti vb. cemiyetlerde mev-
cuttur; Güzel,agm., s.826.
24 Tunçay, agm., s.302.
214 • THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH • 5/9

yüksekȱ komiserleriȱ oldukçaȱ endióelendirmióȱ veȱ çeóitliȱ tedbirlerȱ almayaȱ

sevkȱ etmiótir.ȱ Neticeȱ olarakȱ tramvayȱ óirketininȱ bazÍȱ ióçileriȱ iótenȱ çÍkarȬ
masÍȱileȱgrevȱkÍrÍlmÍótÍr25.ȱȱ
TSF’yeȱbaÂlÍȱióçilerinȱkitlelerȱhalindeȱiótenȱçÍkarÍlmasÍȱüzerineȱtramȬ
vayȱóirketindeȱ“AmeleȱSiyanetȱCemiyeti”ȱ(GóçileriȱKorumaȱDerneÂi)ȱkuȬ
rulmuótur.ȱ TSF’ninȱ kendiȱ içindeȱ bölünmesiyleȱ birlikteȱ iseȱ çoÂunluÂuȱ
tramvayȱióçilerindenȱoluóanȱBaÂÍmsÍzȱSosyalistȱFÍrkasÍȱortayaȱatÍlmÍótÍr.ȱ
ÇeóitliȱisimlerȱaltÍndaȱörgütlenenȱióçilerȱyalnÍzcaȱgrevȱyapmaklaȱkalmaȬ
mÍóȱaynÍȱzamandaȱ1ȱMayÍs26ȱkutlamalarÍnaȱdaȱkatÍlmÍólardÍr.ȱTSF,ȱgerekȱ
HüseyinȱHilmi’ninȱdiktatörceȱtutumu,ȱgerekseȱdeȱbaóarÍsÍzlÍklaȱsonuçlaȬ
nanȱ grevlerȱ veȱ iótenȱ atÍlmalarȱ yüzündenȱ gücünüȱ yitirmió,ȱ solȱ partilerȱ
arasÍndakiȱçekiómelerȱiseȱfÍrkanÍnȱzayÍflamasÍnaȱyolȱaçmÍótÍr27.ȱMüttefikȬ
lerinȱGstanbul’uȱtamamenȱkontrolȱaltÍnaȱalmalarÍȱdaȱsosyalistȱfaaliyetlereȱ
önemliȱ ölçüdeȱ darbeȱ vurmuótur.ȱ TSF’ninȱ üstȱ kademeȱ yöneticilerininȱ
seçimlerdeȱuÂradÍklarÍȱbaóarÍsÍzlÍklarȱveȱbirleóikȱcepheninȱbirȱtürlüȱoluóȬ
turulamamasÍȱ gibiȱ etkenlerȱ yüzündenȱ sosyalistȱ faaliyetlerȱ buȱ süreçteȱ
Anadolu’yaȱkaymÍótÍr.ȱÖzellikleȱMilliȱMücadele’ninȱbaólamasÍylaȱbirlikȬ
teȱ Türkȱ aydÍnlarÍnÍnȱ birȱ kÍsmÍȱ kendiȱ mücadeleleriȱ ileȱ Bolóevikȱ Ghtilaliȱ
arasÍndaȱ birȱ çeóitȱ akrabalÍkȱ bulmayaȱ baólamÍótÍr.ȱ Türkȱ MilliyetçiliÂineȱ
inananlarȱarasÍndaȱdaȱSovyetȱtecrübesindenȱTürkiye’yeȱuygulanabilecekȱ
derslerȱolduÂuȱgörüóünüȱsavunanlarȱolmuótur28.ȱEsasÍnda,ȱBolóeviklerleȱ
ilkȱbaÂlantÍyÍȱI.ȱDünyaȱSavaóÍȱsonrasÍndaȱülkeyiȱterkȱedenȱGttihatȱveȱTeȬ
rakkiȱPartisiȱliderleriȱkurmuótur29.ȱMilliȱMücadeleȱdönemindeȱiseȱGstanȬ
bul’daȱ kurulanȱ cemiyetlerdenȱ Karakolȱ Cemiyetiȱ Bolóeviklerle30ȱ irtibatȱ
kurmaȱaçÍsÍndanȱönemliȱhizmetlerdeȱbulunmuótur31.ȱȱ

25 Criss, age., s.,139.

26 1921yÕlÕnÕn 1 MayÕs’Õnda, østanbul’daki bütün iúçiler neredeyse ùirket-i Hayriye, Seyr-ü Sefain, Haliç
ødaresi ve Tramvay KampanyasÕ’nda çalÕúanlarÕn hepsi tatil yapmÕú ve amele bayramÕnÕ kutlamÕútÕr.; Me-
te Tunçay, Türkiye’de Sol akÕmlar (1908-1925), østanbul,1991, s.40. ; Bu tarihte østanbul’da iúgale ra÷-
men Türkiye øúçi Derne÷i, Beynelmilel øúçiler øttihadÕ, Türkiye øúçi Sosyalist Partisi gibi teúkilâtlar ilk defa
olarak Enternasyonal MarúÕnÕ söyleyerek geçmiúlerdir; Cerraho÷lu, age., s.231.
27 Güzel, agm., s.825.
28 George S. Harris, Türkiye’de Komünizmin KaynaklarÕ, østanbul,1979, s.65,94.
29 1919 yÕlÕ sonlarÕnda Talat Paúa, Mustafa Kemal Paúa’ya gönderdi÷i bir mektupta Berlin’de bulunan
Bolúeviklerden bazÕlarÕnÕ kurtardÕ÷ÕnÕ ve bunlarÕn Anadolu’ya yardÕm edecekleri sözünü verdiklerini yaz-
mÕútÕ. Bu meseleyi Bolúevik Hükümeti nezdinde de÷erlendirmek amacÕ ile Enver Paúa ve Cemal Paúa ile
beraber Azmi Bey’i Rusya’ya gönderdi÷inden bahseden Talat Paúa, Rus-Türk yakÕnlaúmasÕnda öncülük
yapmÕútÕ. Saime Yüceer, Milli Mücadele YÕllarÕnda Ankara - Moskova øliúkileri, østanbul,1997, s. 56.
30 KâzÕm Karabekir de cemiyetin kurucularÕndan Kara VasÕf Bey’in bu yöndeki bazÕ teúebbüsleri ile ilgili bilgi
sahibi olduklarÕnÕ söylemektedir; KâzÕm Karabekir, østiklal Harbimiz, østanbul,1995, s.1228.
31 Kara Kemal ve Kara VasÕf Beyler tarafÕndan kurulan bu cemiyet, Teúkilat-Õ Mahsusa’da oldu÷u gibi Talat
ve Enver Paúa’ya yakÕn kadrolarla çalÕúmÕútÕr. Karakol Cemiyeti tüzük ve programÕnÕ Mart 1919 itibariyle
da÷ÕtÕma geçirmiútir. Tüzü÷ün 3. maddesinin “bütün sosyalist ve iúçi gruplarÕnÕn milletlerarasÕ deste÷in-
den” söz ediyor olmasÕ oldukça dikkat çekicidir. Karakol Cemiyeti mensuplarÕ, Bolúevizmi yakÕndan ince-
lemiú ve Ruslar’dan yararlanma çareleri arayarak gizli bir takÕm teúebbüslerde bulunmuúlardÕr. Cemiyetin
 5/9 • ULUSLARARASI TARøH ve SOSYAL ARAùTIRMALAR DERGøSø TARùHùN PEúùNDE • 215

Sovyetȱ Hükümetiȱ deȱ özellikleȱ Gstanbul’dakiȱ geliómeleriȱ büyükȱ birȱ

dikkatleȱ takipȱ etmió,ȱ temsilcileriȱ aracÍlÍÂÍylaȱ Enverȱ Paóaȱ ileȱ birçokȱ göȬ
rüómelerȱ yapmÍótÍr.ȱ Buȱ görüómelerinȱ ardÍndanȱ büyükȱ birȱ olasÍlÍklaȱ LeȬ
nin,ȱ Karakolȱ Cemiyetiȱ ileȱ görüómekȱ üzereȱ Gstanbul’aȱ birȱ temsilciȱ gönȬ
dermiótir.ȱ Karakolȱ Cemiyeti’ninȱ Enverȱ Paóa’nÍnȱ ortayaȱ koyduÂuȱ bazÍȱ
esaslar32ȱ çerçevesindeȱ faaliyeteȱ baóladÍÂÍȱ sanÍlmaktadÍr33.ȱ Enverȱ Paóa,ȱ
Moskova’yaȱ vardÍktanȱ sonraȱ Mustafaȱ Kemalȱ Paóa’yaȱ birȱ mektupȱ yazaȬ
rakȱGslâmȱGhtilalȱ CemiyetleriȱGttihadÍȱ projesiniȱaçÍklamÍótÍr.ȱ MustafaȱKeȬ
malȱPaóaȱanaȱhatlarÍylaȱbuȱfikirleriȱonaylamaklaȱberaberȱözellikle,ȱçalÍóȬ
malarÍnȱ PanȬȱ Gslâmizmȱ yönününȱ RuslarÍnȱ óüpheȱ veȱ endióesineȱ nedenȱ
olacaÂÍnÍȱ vurgulayarakȱ dahaȱ çokȱ Gngiltere’yeȱ yönelmióȱ birȱ antiȬ
emperyalistȱhareketȱolarakȱortayaȱkonulmasÍnÍȱtavsiyeȱetmiótir34.ȱ
Gstanbul’unȱresmenȱiógalininȱardÍndanȱiseȱMilliȱMücadele’ninȱönderȱ
kadrosuȱarasÍndaȱBolóeviklerleȱresmiȱtemasaȱgeçilmesiȱ fikriȱ güçȱkazanȬ
mÍótÍr.ȱ Mustafaȱ Kemalȱ Paóaȱ ileȱ Kolorduȱ KumandanÍȱ KâzÍmȱ Karabekirȱ
PaóaȱarasÍndakiȱyazÍómalardaȱbuȱkonuȱgündemeȱgetirilmió35ȱveȱönemleȱ
vurgulanmÍótÍr36.ȱMustafaȱKemalȱPaóa’nÍnȱyazdÍÂÍȱ26ȱNisanȱ1920ȱtarihliȱ
mektupȱ Türkiyeȱ ileȱ Sovyetȱ Rusyaȱ arasÍndakiȱ iliókilerinȱ baólangÍcÍndaȱ
önemliȱbirȱdönümȱnoktasÍȱteókilȱetmektedir.ȱBuȱmektuptaȱTBMM,ȱSovȬ
yetlerȱileȱdiplomatikȱiliókileriȱtesisȱetmeyiȱamaçlamÍóȱveȱemperyalistȱhüȬ
kümetlerȱaleyhineȱbirlikteȱhareketȱetmeyiȱkabulȱetmiótir37.ȱAynÍȱzamanȬ
daȱiógalȱaltÍndaȱbulunanȱülkeȱtopraklarÍnÍnȱkurtarÍlabilmesiȱveȱemperyaȬ
listȱgüçlerleȱmücadeleȱedebilmekȱiçinȱSovyetȱRusya’danȱbirȱmiktarȱnakdiȱ
altÍn,ȱ cephane,ȱ birȱ miktarȱ sÍhhiȱ malzemeȱ ileȱ yalnÍzcaȱ doÂudaȱ hareketȱ
edecekȱgüçlerȱiçinȱbirȱmiktarȱdaȱerzakȱtalepȱedilmiótir38.ȱȱ
Ankaraȱ Hükümetiȱ tarafÍndanȱ 11ȱ MayÍsȱ 1920’de,ȱ baókanlÍÂÍnÍȱ Bekirȱ
Samiȱ Bey’inȱ yaptÍÂÍȱ birȱ temsilciȱ heyetinin39ȱ Moskova’yaȱ gönderilmesiȱ

kurucularÕndan Baha Said Bey ise 11 Ocak 1920’de Bakü de Bolúeviklerle Milli Mücadeleye erzak, cep-
hane vb. yardÕmlar sa÷lamak amacÕyla temaslarda bulunmuútur; Fethi Teveto÷lu, Milli Mücadele YÕllarÕn-
daki Kuruluúlar, Ankara, 1988, s. 35.
32 Enver Paúa bu hususla ilgili görüúlerini Cemal Paúa’ya yazdÕ÷Õ tarihsiz bir mektupta ana hatlarÕyla úöyle
açÕklamaktadÕr; øslâm milletlerinin kurtuluúu, Avrupa emperyalist kapitalizmine karúÕ sosyalistlerle yakÕnlÕk,
kurtarÕlan memleketlerin idaresinde esas ve bünyeye uydurmak úartÕ ile sosyalizm prensiplerini kabul et-
mek; Yüceer,age.,s. 56.
33 Saime Yüceer, Milli Mücadele YÕllarÕnda..., s. 58-59.
34 Mete Tunçay, Türkiye’de Sol akÕmlar (1908-1925), østanbul,1991, s.76.
35 Atatürk’ün Tamim, Telgraf ve Beyannameleri IV. TTK BasÕmevi, Ankara,1991, s.262 (12.03.1920 tarihli
telgraf).
36 Atatürk’ün Tamim,Telgraf, s. 305, (11.4.1920 tarihli telgraf).
37 Aleksandr Kolesnikov (çev.ølyas Kamalov), Atatürk Dönemi Türk- Rus øliúkileri, Ankara, 2010, s.27.
38 Atatürk’ün Tamim,Telgraf,.., s. 318, (26.04.1920).
39 Temsilci heyeti úu isimlerden oluúmaktadÕr; baúkanÕ yeni Türk Devletinin Hariciye Vekili Bekir Sami Bey,
øktisat Vekili Yusuf Kemal Bey, Dr. Miralay øbrahim Tali, Lazistan Mebusu Osman, Erkan-Õ Harbiye Kay-
216 • THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH • 5/9

vesilesiyleȱ deȱ ilkȱ defaȱ Sovyetȱ Hükümetiȱ ileȱ resmiȱ birȱ temasȱ kurulmuóȬ
tur40.ȱBütünȱbuȱgeliómelerȱsolȱkadrolarÍnȱveȱörgütlenmelerinȱbuȱdönemȬ
deȱ ortayaȱ çÍkmasÍnaȱ nedenȱ olmuótur.ȱ TBMM’ninȱ açÍldÍÂÍȱ 1920ȱ yÍlÍndaȱ
Anadolu’dakiȱsolȱmuhalefetȱörgütlenmesiȱbüyükȱölçüdeȱiçȱiçeȱgeçmióȱbirȱ
yapÍȱ sergilerkenȱ Ankara’daȱ gözeȱ çarpanȱ ilkȱ politikȱ yapÍȱ “Yeóilȱ Ordu”41ȱ
cemiyetiȱolmuótur.ȱHalkȱZümresi,ȱ(Hafi)ȱKomünistȱPartisi,ȱTürkiyeȱHalkȱ
Gótirakiyunȱ FÍrkasÍȱ gibiȱ örgütlenmelerȱ deȱ aynÍȱ ölçüdeȱ önemlidir.ȱ Yeóilȱ
OrduȱCemiyetininȱileriȱgelenlerininȱaÂÍrlÍktaȱolduÂuȱveȱMustafaȱKemalȱ
Paóa’nÍnȱ yönlendirmesiȱ ileȱ kurulanȱ (resmi)ȱ Türkiyeȱ Komünistȱ FÍrkasÍ42ȱ
iseȱdiÂerlerindenȱdahaȱfarklÍȱbirȱyapÍyaȱsahiptir43.ȱMustafaȱKemalȱPaóa,ȱ
AliȱFuatȱPaóa’yaȱgönderdiÂiȱóifreliȱbirȱtelgrafta,ȱsosyalizmȱveȱkomünizmȱ
prensiplerininȱ hangilerininȱ neȱ dereceyeȱ kadarȱ tatbikȱ edilebileceÂiȱ veȱ
kabulȱ göreceÂiȱ meselesininȱ TKF’ninȱ propagandasÍnaȱ mukabilȱ zamanlaȱ
anlaóÍlabileceÂiniȱifadeȱetmektedir.ȱOnaȱgöre;ȱ“ordununȱherȱzamankindenȱ
dahaȱ çokȱ büyükȱ birȱ inzibatȱ ileȱ kumandanlarÍnÍnȱ eliȱ altÍndaȱ bulunmasÍnaȱ sonȱ
dereceȱönemȱverilmelidirȱveȱkomünizmȱcereyanÍȱordununȱenȱbüyükȱkumandanȬ
larÍndaȱ kalmalÍdÍr”44.ȱ Aliȱ Fuatȱ Paóaȱ daȱ anÍlarÍnda45;ȱ Mustafaȱ Kemalȱ PaȬ
óa’nÍnȱ gelecekteȱ TürkȬRusȱ dostluÂununȱ kurulabilmesiȱ açÍsÍndanȱ resmiȱ
TKF’ninȱ Ankara’daȱ kurulmasÍnÍnȱ faydalÍȱ olduÂunu,ȱ Rusya’yaȱ gidenȱ

makamÕ Seyfi Bey; Mehmet Gönlübol - Cem Sar, Olaylarla Türk DÕú PolitikasÕ (1919-1990),1919-1939
Dönemi, Ankara,1993, s.19.
40 Heyetin amacÕ öncelikle Sovyetlerle dostluk anlaúmasÕ yapmak imkânÕnÕ araútÕrmak ve ihtiyaç duyulan
para ve malzeme yardÕmÕnÕ temin etmekti. Kafkasya bölgesindeki devletler ile henüz dostluk iliúkisi kuru-
lamadÕ÷Õ için Ankara’dan yola çÕkan heyet oldukça dolambaçlÕ ve zahmetli bir yol takip ederek 69 günde
Moskova’ya varabilmiú, buradaki görüúmelerde pek kolay geçmemiútir. 24 A÷ustosta, Sovyetler ile bir
anlaúma tasarÕsÕ üzerinde mutabakata varÕldÕ ise de Kafkasya’daki çatÕúmalar yüzünden hemen imzala-
namamÕútÕr; Gönlübol-Sar, a.g.e, s.19-21.
41 Yeúil Ordu Cemiyeti: 1920’nin MayÕs ayÕnda kurulmuútur. Bolúevikli÷in øslâmiyet’in uygulanmasÕndan
baúka bir úey olmadÕ÷Õ tezi ile hareket etmiú ve Sovyetlerle yapÕlmasÕ zorunlu hâle gelen iúbirli÷i için uy-
gun bir zemin hazÕrlamak maksadÕyla kurulmuútur. Destekçilerinden 85 kiúi meclis içinde “Halk Züm-
re”sini oluúturmuúlardÕ. Çerkez Ethem’in katÕlmasÕ ile güçlenen cemiyet komünist e÷ilimleri yüzünden
tepki toplamÕútÕr. Mustafa Kemal’in hükümet baúkanÕ sÕfatÕyla NazÕm Bey yerine Refet Bey’i baúkanlÕ÷a
getirmesi üzerine cemiyet da÷Õlma kararÕ almÕú ancak bunu kabul etmeyen üyeler Mustafa Kemal Paúa
tarafÕndan kurdurulan “Halk øútirakiyun Partisi” ne katÕlmÕúlardÕ; Oran, age., s.164.
42 18 Ekim 1920’de kurulan bu partinin kurucularÕ arasÕnda, HakkÕ Behiç, Yunus Nadi, Tevfik Rüútü, KÕlÕç
Ali, Celal Bey (Bayar), Adnan (AdÕvar), Ali Fuat Paúa gibi isimler yer almaktadÕr. TKP, Yeúil Ordu’nun
içindeki sol-ittihatçÕ milletvekilleri ile Mustafa Kemal Paúa’nÕn yakÕn çevresinin ittifakÕna dayanan bir olu-
úumdur. Bu partiyi kurma amacÕ sol mücadeleyi ve komünizmi devlet denetimine almak ve bunun dÕúÕn-
daki tüm siyasi örgütlenmeleri yasaklamak, bu parti sayesinde Sovyetlerle olan iliúkileri dengelemek ve
diplomaside kullanmak olarak özetlenebilir; Hamit Erdem, 1920 YÕlÕ ve Sol Muhalefet, østanbul, 2010, s.
248-263.
43 Erdem, age., s.25.
44 Atatürk’ün Tamim,Telgraf…, s. 377 (31.10.1920); Ali Fuat Cebesoy, Milli Mücadele HatÕralarÕ, østanbul,
2000, s.554.
45 Ali Fuat Paúa’ya göre; çeúitli zorluklar ve yoksunluklar altÕnda Ankara’da toplanan insanlarÕ milli dava
etrafÕnda toplayabilmek oldukça zor bir iútir. Bu yüzden, TKF’nin kuruluúunu milli gayenin temini bakÕmÕn-
dan alÕnmÕú tedbirlerden birisi olarak de÷erlendirilmesi gerekti÷ine dikkat çekmektedir; Ali Fuat Cebesoy,
age, s. 558-559.
 5/9 • ULUSLARARASI TARøH ve SOSYAL ARAùTIRMALAR DERGøSø TARùHùN PEúùNDE • 217

murahhasȱheyetinȱbuȱkonudaȱÍsrarcÍȱolduÂunuȱbizzatȱkendisineȱanlattÍȬ
ÂÍnÍȱ söylemektedir46.ȱ EsasÍnda,ȱ Ankaraȱ Hükümetiȱ buȱ faaliyetleriȱ ileȱ birȱ
yandanȱ Bolóeviklerdenȱ yardÍmȱ alabilmeninȱ hesabÍnÍȱ yaparkenȱ diÂerȱ
taraftanȱdaȱBatÍ’yaȱTürkiye’ninȱherȱanȱSovyetȱRusyaȱileȱyakÍnlaóabileceÂiȱ
veȱ Türkiyeȱ politikalarÍnÍȱ bunaȱ göreȱ yürütmeleriȱ yönündeȱ mesajlarȱ verȬ
miótir47.ȱȱ
Anadolu’dakiȱbuȱsolȱörgütlenmeȱsürecinde,ȱYeóilȱOrdu’nunȱ(resmi)ȱ
Türkiyeȱ Komünistȱ FÍrkasÍnaȱ katÍlmayanȱ kanadÍȱ ileȱ (gizli)ȱ Türkiyeȱ KoȬ
münistȱ FÍrkasÍȱ güçleriniȱ birleómióȱ veȱ Türkȱ Halkȱ Gótirakiyunȱ FÍrkasÍ’nÍȱ
(AralÍkȱ1920)ȱoluóturmuótur.ȱBuȱpartiȱGslâm’Ínȱveȱkomünizminȱbirbiriniȱ
tamamlayanȱ düóünceȱ sistemleriȱ olduÂuȱ iddiasÍylaȱ yolaȱ çÍkmÍóȱ veȱ özelȬ
likleȱ Meclistekiȱ dindar,ȱ aÂa,ȱ eórafȱ kökenliȱ milletvekillerininȱ tepkisiniȱ
çekmiótir.ȱ 1920’lerinȱ baóÍndaȱ baólayanȱ solȱ örgütlenme,ȱ Çerkezȱ Ethemȱ
birliklerininȱtasfiyeȱedildiÂi,ȱtümȱsolȱkuruluólarÍnȱortadanȱkaldÍrÍldÍÂÍȱveȱ
yöneticilerininȱ cezalandÍrÍlÍpȱ yayÍnȱ organlarÍnÍnȱ kapatÍldÍÂÍȱ Yeóilȱ Orduȱ
yargÍlamalarÍȱileȱsonaȱermiótir.ȱYargÍlamaȱsüreciȱbirbirininȱiçindenȱdoÂȬ
muóȱ(YeóilȱOrdu,ȱHafiȱTürkiyeȱKomünistȱPartisi,ȱTürkiyeȱHalkȱGótirakiȬ
yunȱ FÍrkasÍȱ veȱ Resmiȱ Türkiyeȱ Komünistȱ FÍrkasÍ)ȱ örgütȱ veȱ fÍrkalarÍnȱ taȬ
mamÍnÍȱiçineȱalmÍóȱveȱböyleceȱsolȱörgütlenmeȱtasfiyeȱedilmiótir48.ȱ
ȱ
II.BEYAZȱ ORDUȱ (VRANGELȱ ORDUSU)ȱ VEȱ MÜTTEFGKLERGNȱ
BOLkEVGZMȱENDGkELERGȱ
Rusyaȇdaȱ 1917ȱ yÍlÍndaȱ gerçekleóenȱ ihtilalinȱ ardÍndanȱ Bolóeviklerinȱ
iktidarÍȱ eleȱ geçirmesiȱüzerineȱbazÍȱgeneraller,ȱçarlÍkȱrejiminiȱtekrarȱcanȬ
landÍrmakȱ amacÍylaȱ Bolóevikȱ kÍzÍlȱ ordularlaȱ savaóaȱ baólamÍótÍ.ȱ Beyazȱ
generallerȱ olarakȱ adlandÍrÍlanȱ buȱ askerlerinȱ mücadelesiȱ Gngiltereȱ veȱ
FransaȱgibiȱülkelerȱtarafÍndanȱdaȱdestekȱbulmuótur.ȱ BatÍȱülkelerininȱbuȱ
desteÂininȱarkasÍndaȱiseȱSovyetȱlideriȱLenin’inȱsanayileómióȱBatÍȱülkeleȬ
rindeȱyaóayanȱçokȱsayÍdakiȱióçiȱvasÍtasÍylaȱbuȱülkelerdekiȱrejimlerinȱdeȬ
ÂióeceÂineȱ dairȱ duyduÂuȱ inançȱ yatmaktadÍr49.ȱ Sözȱ konusuȱ devletlerinȱ
desteÂiȱiçeridekiȱçarlÍÂaȱbaÂlÍȱaskerȱsivilȱbürokratȱpolitikacÍlarÍnȱveȱdiÂerȱ
muhaliflerinȱkendineȱgüveniniȱ arttÍrmÍóȱveȱayaklanmalaraȱ yolȱ açmÍótÍr.ȱ
Simgeleriȱ kÍzÍlȱ bayrakȱ olanȱ Bolóeviklereȱ karóÍȱ savaóanȱ gruplaraȱ “Beyazȱ
Ruslar”,ȱorduyaȱiseȱ“BeyazȱOrdu”ȱadÍȱverilmiótir.ȱBaólangÍçtaȱbirdenȱçokȱ

46 Ali Fuat Cebesoy, age., s.558-559.

47 Aleksandr Kolesnikov (çev. ølyas Kamalov), age., s 27.
48 Erdem, age., s.268.
49 Saime Yüceer,“Vrangel Ordusunun østanbul’daki Faaliyetleri”, Atatürk Yolu Dergisi, C.VI. Ankara,1998,
s.107.
218 • THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH • 5/9

lideriȱ olanȱ Beyazȱ Orduȱ çeóitliȱ cephelerdeȱ Bolóeviklereȱ karóÍȱ mücadeleȱ

etmiótir50.ȱ
Bolóeviklerȱ veȱ Beyazȱ Ruslarȱ arasÍndakiȱ içȱ savaótaȱ dengelerȱ birȱ süreȱ
sonraȱBeyazȱRuslarȱaleyhineȱdönmüóȱveȱgüneyȱRusya’danȱkitleselȱgöçlerȱ
baólamÍótÍr.ȱ Gstanbul’aȱ ilkȱ Beyazȱ Rusȱ göçüȱ 1919’daȱ gerçekleómiótir.ȱ Buȱ
tarihteȱçoÂunluklaȱüstȱsÍnÍflaraȱmensupȱyaklaóÍkȱ5000ȱkióiȱGstanbul,ȱMalȬ
ta,ȱMÍsÍr,ȱSlavȱülkeleriȱileȱParis,ȱRoma,ȱLondraȱgibiȱóehirlereȱgitmiótir.ȱBuȱ
tahliyelerȱçoÂunluklaȱAmerikaȱveȱGngiltere’ninȱyardÍmlarÍȱileȱgerçekleóȬ
mióȱveȱaralÍklarlaȱdevamȱetmiótir.ȱÖzellikleȱ1920ȱyÍlÍnaȱgelindiÂindeȱKolȬ
çak,ȱDenikinȱveȱVrangel51ȱgibiȱgenerallerinȱkomutaȱettiÂiȱBeyazȱOrdulaȬ
rÍn,ȱ KÍzÍlȱ Ordularȱ karóÍsÍndakiȱ dirençlerininȱ kÍrÍlmasÍȱ üzerineȱ baótaȱ GsȬ
tanbulȱolmakȱüzereȱbüyükȱbirȱgöçȱdalgasÍȱbaólamÍótÍr52.ȱ
NihayetindeȱaÂÍrȱbirȱyenilgininȱardÍndanȱGeneralȱVrangelȱveȱordusuȱ
daȱ Gstanbulȇaȱ gitmekȱ üzere,ȱ KÍrÍmȇdanȱ ayrÍlmakȱ zorundaȱ kalmÍótÍr.ȱ
Vrangel’inȱGstanbul’aȱgelmesindenȱbeóȱgünȱönceȱ15ȱKasÍmȱ1920’de,ȱRusȱ
konsolosluÂundaȱ18ȱRusȱteókilâtÍnÍnȱkatÍlÍmÍȱileȱbirȱtoplantÍȱyapÍlmÍóȱveȱ
BolóeviklereȱkaróÍȱmücadeleninȱdevamÍnaȱkararȱverilmiótir.ȱBuȱtoplantÍȬ
daȱaynÍȱzamandaȱöncedenȱolduÂuȱgibiȱGeneralȱVrangel’inȱRusȱBirleóikȱ
KuvvetleriȇninȱveȱRusȱ Hükümetiȇninȱmeóruȱreisiȱolmayaȱdevamȱ etmesiȱ
veȱ Gstanbulȇdaȱ hükümeteȱ yardÍmcÍȱ olmakȱ üzereȱ birȱ millîȱ Rusȱ Komitesiȱ
kurulmasÍȱhususundaȱgörüóȱbirliÂineȱvarÍlmÍótÍr53.ȱ16ȱKasÍmȱ1920’de,ȱ45ȱ
kadarȱFransÍzȱveȱ RusȱgemisiȱyaklaóÍkȱyetmióȱbinȱRusȱaskerȱveȱ siviliȱGsȬ
tanbul’aȱgetirmió,ȱnormalȱolarakȱ2500ȱkióiȱalanȱgemilereȱkapasitesininȱüçȱ
dörtȱkatÍȱinsanȱdoldurulmuótur54.ȱȱ
Gstanbul’aȱgelenȱVrangelȱOrdusuȱbirliklerininȱbüyükȱbirȱkÍsmÍȱBeyazȱ
Rus,ȱ Tatarȱ veȱ Çerȱ keslerdenȱ oluóuyordu.ȱ Müslümanȱ Tatarȱ subaylarȱ
Türklereȱ sempatiȱ ileȱ yaklaóÍrkenȱ buȱ orduȱ içineȱ sÍzmÍóȱ Bolóeviklerȱ deȱ
mevcuttu.ȱ Yüceer’eȱ göre;ȱ bunlarÍnȱ birȱ kÍsmÍȱ Vrangelȱ Ordusuȱ Rusyaȇdaȱ

50 Güney Cephede önce Denikin sonra Vrangel, KuzeybatÕ’da Yudeniç, Kuzey’de Miller, Sibirya’da ise
Kolçak Beyaz Ordu birliklerine önderlik etmiútir; Oya Da÷lar-Elçin Macar, Beyaz Rus Ordusu Türkiye’de,
østanbul, 2010,s.19, 21.
51 Sibirya’dan Amiral Kolçak, BaltÕk’tan General Yudeniç ve Don’dan General Denikin komutasÕnda Petrog-
rad’a do÷ru ilerleyen ordular teker teker Bolúevikler tarafÕndan geri püskürtülmüú, Kolçak’Õn yakalanma-
sÕyla birlikte ise Beyaz Ruslar güç kaybetmiútir. 1920 ortalarÕnda KÕrÕmda üslenen General Vrangel’in
baúlattÕ÷Õ saldÕrÕ da boúa çÕkÕnca iç savaú fiilen sona ermiútir. Funda Keskino÷lu, Sovyetlerde øç Savaú
Kutusu; BaskÕn Oran (ed.),Türk DÕú PolitikasÕ, Kurtuluú SavaúÕndan Bugüne Olgular, Belgeler, Yorumlar,
C.I,15. BaskÕ, østanbul, 2009.s. 157.
52 Oya Da÷lar- Elçin Macar, Beyaz Rus Ordusu Türkiye’de, østanbul, 2010, s.37.
53 Yüceer, agm., s.107,108.
54 24 KasÕm 1920’ye kadar østanbul’a 140 000’in üstünde Beyaz Rus getirilmiútir. 65 000 kadar Rus askeri
sÕ÷ÕnmacÕ; Çatalca (Don KazaklarÕ), Gelibolu (düzenli ordu askerleri) ve Mondros’taki kamplara gönde-
rilmiúti. Baúka yerlere gönderilecek sÕ÷ÕnmacÕlar için ise göç konseyi kurulmuú, ancak Balkan ülkeleri ve
Tunus tarafÕndan sadece 35 000 kiúi kabul edilmiúti; Criss, age., s.126-127.
 5/9 • ULUSLARARASI TARøH ve SOSYAL ARAùTIRMALAR DERGøSø TARùHùN PEúùNDE • 219

ikenȱȈBeyazȱRusȱMerkeziȈȱadÍȱaltÍndaȱorduyaȱsokulmuóȱolanȱBolóevikler,ȱ
diÂerȱbirȱkÍsmÍȱiseȱsÍÂÍnmacÍȱadÍȱaltÍndaȱGstanbulȇaȱgelenȱBolóevikȱkadÍnȱ
veȱ erkekȱ propagandacÍlardÍ55.ȱ Rusȱ göçmenlerinȱ büyükȱ bölümününȱ diȬ
siplinliȱveȱsavaóȱtecrübesiȱolanȱaskerlerdenȱoluómasÍ,ȱGtilafȱdevletlerininȱ
buȱ durumuȱ kendiȱ açÍlarÍndanȱ farklÍȱ óekillerdeȱ deÂerlendirmelerineȱ neȬ
denȱolmuótur56.ȱ
GngiltereȱbaólangÍçtaȱVrangelȱbirlikleriniȱdesteklemeȱfikrineȱkaróÍȱsonȱ
dereceȱ mesafeliȱ davranmÍótÍr.ȱ Bununȱ sebeplerindenȱ birisiȱ Gngiltereȱ ileȱ
SovyetȱRusyaȱarasÍndaȱdevamȱedenȱticariȱmüzakerelerdir.ȱDiÂerȱyandanȱ
Rusya’daȱ bulunanȱ Gngilizȱ esirlerinȱ durumununȱ ikiȱ hükümetȱ arasÍndaȱ
görüóülmeyeȱ devamȱ etmesiȱ deȱ Gngilizleriȱ düóündürmektedir.ȱ AyrÍcaȱ
Bolóeviklerin,ȱ ÇarlÍkȱ Rusya’sÍnÍnȱ borçlarÍnÍȱ üstlenmesiȱ deȱ buȱ çekimserȱ
tavÍrdaȱ etkiliȱ olmuótur57.ȱ Ancakȱ Bolóevizmiȱ kendiȱ çÍkarlarÍȱ veȱ Avrupaȱ
içinȱbirȱtehlikeȱolarakȱgörenȱGngiltereȱdiÂerȱyandanȱdaȱbuȱyöndeȱplanlarȱ
yapmaktanȱ geriȱ durmamÍótÍr.ȱ Hattaȱ istihbaratȱ raporlarÍnÍnȱ iddiasÍnaȱ
göreȱGngilizler,ȱKafkasȱmilletlerindekiȱantiȬBolóevizmȱfikrineȱümitȱbaÂlaȬ
yarakȱVrangelȱOrdusu’nunȱBatum’aȱihracÍnÍȱdüóünmüólerdir.ȱSözȱkonuȬ
suȱraporaȱgöre,ȱöncelikleȱordununȱikiyeȱayrÍlmasÍȱbirȱkÍsmÍnÍnȱVrangelȱ
kumandasÍndaȱ Batum’aȱ giderkenȱ diÂerlerininȱ iseȱ Odessa’yaȱ sevkȱ edilȬ
mesiȱdüóünülmüótür.ȱBatum’aȱgidenlerinȱmasraflarÍȱGngiltereȱtarafÍndanȱ
karóÍlanÍrken,ȱ Odessa’yaȱ gidenlerinȱ giderleriȱ Fransaȱ tarafÍndanȱ karóÍlaȬ
nacaktÍr.ȱAncak,ȱistihbaratȱraporlarÍndaȱRuslarÍnȱçoÂunluÂununȱKÍrÍm’aȱ
gitmekȱ istediÂi,ȱ Vrangelȱ karargâhÍȱ ileȱ KÍrÍmȱ arasÍndaȱ gizliȱ görüómelerȱ
olduÂuȱveȱGngilizlerinȱdeȱonlarÍȱBatum’aȱgitmeleriȱiçinȱiknaȱetmeyeȱçalÍóȬ
tÍklarÍȱiddiaȱedilmektedir58.ȱȱ
Fransaȱ da,ȱ Beyazȱ Ruslarȱ hususundaȱ farklÍȱ politikalarȱ izlemiótir.ȱ
Vrangel’inȱ deȱ isteÂiȱ ileȱ ilkȱ önceȱ Bolóevizm’eȱ karóÍȱ kullanÍlacakȱ birȱ araçȱ
olarakȱdüóünülenȱBeyazȱOrdu,ȱsonrasÍndaȱseyredenȱgeliómelereȱparalelȱ
olarakȱözellikleȱ1921’eȱgelindiÂindeȱhemenȱtasfiyeȱedilmesiȱgerekenȱtehȬ
likeliȱbirȱunsurȱolarakȱgörülmeyeȱbaólanmÍótÍr.ȱMeseleyeȱöncelikleȱinsaniȱ
nedenlerleȱsahipȱçÍktÍÂÍnÍȱsöyleyenȱFransa’da,ȱözellikleȱParis’teȱyaóayanȱ
RuslarÍnȱkamuoyuȱ üzerindekiȱ etkileriȱdikkateȱalÍnmasÍȱ gerekenȱ birȱduȬ
rumdur.ȱBuradakiȱBeyazȱ Ruslar,ȱVrangelȱ ordusununȱBolóevizm’eȱ karóÍȱ
sonȱ darbeyiȱ vuracaÂÍȱ yönündeȱ yoÂunȱ propagandalarȱ yaparakȱ dikkatȱ
çekmiólerdir59.ȱ

55 Yüceer, agm., s.109-110.

56 Da÷lar-Macar, age., s.193.
57 Yüceer, agm., s.115.
58 TøTE, K55.B.108–1001.
59 Da÷lar - Macar, age., s.193, 207.
220 • THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH • 5/9

Gngiltereȱ veȱ Fransa,ȱ Bolóeviklereȱ karóÍȱ düóündükleriȱ muhtemelȱ haȬ

rekâttaȱVrangelȱordusununȱyalnÍzȱbaóÍnaȱmuharebeȱetmesiniȱveȱsürekliȱ
olarakȱ cephedeȱ kalmasÍnÍȱ planlÍyorlardÍ.ȱ AynÍȱ zamandaȱ Bolóeviklerinȱ
elindenȱ almayÍȱ hedefledikleriȱ óehirlerinȱ idaresiniȱ veȱ bununlaȱ ilgiliȱ herȱ
türlüȱ ihtiyacÍȱ daȱ kendileriȱ saÂlayacaklardÍ60.ȱ Gtilafȱ devletlerininȱ Beyazȱ
OrduȱileȱilgiliȱenȱönemliȱplanlarÍndanȱbirisiȱdeȱVrangel’iȱMilliȱMücadeleȱ
hareketiniȱ baltalamakȱ içinȱ kullanmaktÍr.ȱ Öncelikleȱ Vrangel’eȱ Rusya’yaȱ
karóÍȱyapacaÂÍȱhücumdaȱgerekliȱparaȱveȱmühimmatȱteklifindeȱbulunurȬ
larkenȱ dahaȱ sonraȱ buȱ konudaȱ tamȱ anlamÍylaȱ baskÍȱ yapmayaȱ baólamÍóȬ
lardÍr.ȱAncakȱBolóevizmeȱkaróÍȱsavaómakȱdÍóÍndaȱbaókaȱamaçlaraȱhizmetȱ
etmekȱistemeyenȱVrangel,ȱGngiltereȱveȱFransa’nÍnȱbuȱyöndekiȱteklifleriniȱ
kabulȱetmemiótir61.ȱ
FransaȱveȱGngiltere,ȱVrangelȱordusundanȱbeklentileriȱsuyaȱdüóünce,ȱ
birȱanȱ önceȱonlardanȱ kurtulmanÍnȱ yolunuȱaramayaȱ baólamÍólardÍr.ȱDoȬ
layÍsÍyla,ȱ Gstanbul’aȱ ilticaȱ idenȱ Beyazȱ RuslarÍnȱ durumuȱ günȱ geçtikçeȱ
içindenȱçÍkÍlmazȱbirȱhalȱalmayaȱbaólamÍótÍr.ȱBuȱdurumȱdünyaȱgündemiȬ
niȱdeȱmeógulȱetmió,ȱbirçokȱdevletȱçözümȱönerilerindeȱbulunmuótur.ȱBreȬ
zilyaȱ HükümetiȱkahveȱtarlalarÍndaȱistihdamȱ etmekȱiçinȱçokȱ sayÍdaȱRusȱ
kabulȱedeceÂiniȱbildirirken,ȱBolóevikȱHükümetiȱiseȱ“genelȱaf”ȱilanȱetmióȬ
tir.ȱ Gngiltereȱ veȱ Fransaȱ iseȱ Beyazȱ Ruslaraȱ Brezilya’yaȱ yaȱ daȱ “genelȱ af”ȱ
dolayÍsÍylaȱ Rusya’yaȱ gitmeleriniȱ önermiótir.ȱ Özellikleȱ mültecilerinȱ RusȬ
ya’yaȱgeriȱgitmeleriȱyönündeȱpropagandaȱyapmÍólardÍr.ȱAncakȱvapurlaȱ
birkaçȱ seferȱ yapÍldÍȱ iseȱ deȱ gidenlerinȱ akÍbetininȱ belirsizliÂiȱ veȱ alÍnanȱ
olumsuzȱhaberlerȱüzerineȱbuȱpropagandaȱbaóarÍlÍȱolmamÍótÍr62.ȱȱ
AmerikanȱKÍzÍlȱHaçÍȱveȱdiÂerȱyardÍmȱkuruluólarÍȱdaȱaskerlereȱterhisȱ
olup,ȱmülteciliÂiȱkabulȱetmeleriniȱtavsiyeȱ etmiótir.ȱ FransÍzlarȱaçÍsÍndan,ȱ
Beyazȱ Ordu’nunȱ daÂÍtÍlÍpȱ mülteciȱ statüsüneȱ geçirilmekȱ istenmesininȱ
ardÍndakiȱ enȱ önemliȱ sebepȱolayÍnȱmaddiȱboyutundanȱkaynaklanmÍótÍr.ȱ
1921ȱOcakȱayÍȱitibariyleȱaskeriȱveȱsivilȱkamplarÍnȱenȱkÍsaȱsüredeȱtahliyeȱ
edilmesineȱkararȱverildiÂiȱaçÍklanarakȱbirȱdiziȱtalimatlarȱyayÍnlanmÍótÍr.ȱ
BuȱtalimatlaraȱuyulmadÍÂÍȱtakdirdeȱiseȱFransÍzȱHükümetiȱyapmÍóȱolduȬ
Âuȱ erzakȱ yardÍmÍnÍȱ kesmeȱ tehdidiniȱ öneȱ sürmüótür.ȱ Fransa,ȱ Beyazȱ OrȬ
du’yuȱ Bolóevizmȱ tehdidineȱ karóÍȱ birȱ araçȱ olarakȱ kullanmaȱ fikrininȱ birȱ
yanÍlsamaȱ olduÂunuȱ görmüóȱ veȱ artÍkȱ ciddiȱ birȱ problemȱ halineȱ gelmióȱ
olanȱ buȱ meseledenȱ kurtulmanÍnȱ yollarÍnÍȱ aramÍótÍr.ȱ OsmanlÍȱ topraklaȬ
rÍndaȱböyleȱbirȱorduȱbulunmasÍnÍnȱuluslararasÍȱhukukaȱaykÍrÍȱbirȱdurumȱ
ortayaȱ çÍkardÍÂÍnÍȱ öneȱ sürenȱ FransÍzȱ Hükümeti,ȱ özellikleȱ buȱ ordununȱ

60 TøTE, K55.B.108–1-a001.
61 Da÷lar-Macar, age., s.221, 272.
62 TøTE, K55.B108.001.
 5/9 • ULUSLARARASI TARøH ve SOSYAL ARAùTIRMALAR DERGøSø TARùHùN PEúùNDE • 221

Gstanbul’unȱ güvenliÂiȱaçÍsÍndanȱtehditȱ oluóturduÂuȱ yolundaȱ propaganȬ

dalarȱyapmÍótÍr63.ȱȱ
DiÂerȱ yandanȱ Gstanbulȱ veȱ Karadenizȱ üzerindeȱ giderekȱ artanȱ Gngilizȱ
hâkimiyetiȱiseȱSovyetȱRusyaȱaçÍsÍndanȱoldukçaȱtedirginȱediciȱolmuótur.ȱ
Özellikleȱ güneydenȱ Türkȱ topraklarÍȱ üzerindenȱ gerçekleótirilebilecekȱ birȱ
antiȬBolóevikȱ saldÍrÍȱ ihtimaliȱ üzerindeȱ duranȱ Bolóevikler,ȱ Anadolu’dakiȱ
Yunanȱ yayÍlmasÍnÍȱ Sovyetȱ Rejimiȱ adÍnaȱ büyükȱ birȱ tehditȱ olarakȱ algÍlaȬ
mÍólardÍr.ȱBuȱanlamdaȱBolóevikȱHükümetiȱTürkiye’dekiȱgeliómeleriȱyaȬ
kÍndanȱtakipȱetmiótir.ȱSovyetȱliderlerindenȱÇiçerin’eȱGstanbulȱveȱAnadoȬ
lu’dakiȱ durumuȱ ayrÍntÍlÍȱ birȱ óekildeȱ aktaranȱ çeóitliȱ raporȱ veȱ telgraflarȱ
gönderilmiótir.ȱBuȱbelgelerde,ȱGtilafȱdevletlerininȱ halkaȱveȱkomünistlereȱ
uyguladÍklarÍȱ baskÍlardanȱ bahsedilmióȱ veȱ buȱ baskÍlarÍnȱ halkȱ arasÍndaȱ
BatÍȱ karóÍtÍ,ȱ Sovyetȱ yanlÍsÍȱ duygularȱ uyandÍrdÍÂÍnaȱ dikkatȱ çekilmiótir64.ȱ
DiÂerȱtaraftanȱdaȱStalin,ȱ22ȱNisanȱ1921ȇdeȱAliȱFuatȱCebesoyȇa;ȱȈAnadoluȱ
Ordusuȱ BoÂazlaraȱ yürüyecekȱ olursaȱ Vrangelȱ deȱ Bulgaristanȇdakiȱ veȱ GstanȬ
bulȇdakiȱGngilizȱveȱFransÍzȱaskerleriniȱarkadanȱvurabilir,ȱsilâhlarÍnÍȱalarakȱbunȬ
larÍȱesirȱedebilirȈȱóeklinde,ȱteklifteȱbulunmuótur65.ȱȱ
EsasÍndaȱ16ȱMartȱ1921ȱtarihliȱGngilizȬSovyetȱticaretȱanlaómasÍnÍnȱimȬ
zalanmasÍȱBeyazȱRuslarÍnȱkaderiniȱbelirleyenȱönemliȱbirȱdönümȱnoktaȬ
sÍdÍr.ȱGngilizȱordusundanȱGeneralȱThomson,ȱTroçkiȱileȱgörüómüóȱveȱbuȬ
nunȱ sonucundaȱ Vrangelȱ birliklerininȱ Gngilizȱ gözetimindeȱ birȱ kamptaȱ
enterneȱedilmeleriȱkabulȱedilmiótir.ȱMüttefikȱdevletlerȱdiÂerȱyandanȱdaȱ
dahaȱfazlaȱmülteciȱkabulȱedemeyecekleriniȱbelirtmióȱolmalarÍnaȱraÂmen,ȱ
BeyazȱOrduyuȱSÍrpȬHÍrvatȬSlovenȱKrallÍÂÍȱveȱBulgaristan’aȱyerleótirmekȱ
içinȱ büyükȱ gayretȱ sarfȱ etmiólerdir.ȱ Vrangelȱ deȱ Fransa’nÍnȱ himayesindeȱ
dahaȱ fazlaȱ kalamayacaÂÍnÍȱ anlamÍóȱ veȱ 1921ȱ MayÍsȱ tarihliȱ bildirisindeȱ
yaóamÍnȱdahaȱucuzȱolduÂuȱbuȱülkelereȱgitmekȱistediÂiniȱaçÍklamÍótÍr66.ȱ
FransÍzȱveȱGngilizlerinȱteklifleriniȱkabulȱetmeyenȱveȱbuȱyüzdenȱözelȬ
likleȱ iaóeȱ dolayÍsÍylaȱ zorȱ durumdaȱ kalanȱ Beyazȱ RuslarÍnȱ buȱ durumuȱ
Yunanistan’aȱ daȱ ümitȱ vermió,ȱ herȱ türlüȱ iaóeȱ veȱ yardÍmȱ karóÍlÍÂÍndaȱ
Anadolu’yaȱkaróÍȱVrangelȱileȱittifakaȱçabaȱgöstermiótir.ȱÖzellikleȱAnadoȬ
lu’nunȱ Bolóevikȱ veȱ deȱ Rusya’nÍnȱ müttefikiȱ olduÂuȱ iddiasÍȱ ileȱ Vrangel’iȱ
kendiȱyanlarÍnaȱçekmeyeȱçalÍómÍólarȱiseȱdeȱredȱcevabÍȱalmÍólardÍr67.ȱYuȬ
nanistan’Ínȱ buȱ girióimleriȱ veȱ yaymÍóȱ olduklarÍȱ herȱ türlüȱ asÍlsÍzȱ haberȱ
kamuoyundaȱ deóifreȱ olmuóȱ veȱ Gelibolu’dakiȱ Rusȱ yetkililerȱ deȱ aslaȱ YuȬ

63 Da÷lar - Macar, age.,s.197, 204-205.

64 Bülent Gökay (çev. Sermet YalçÕn), Bolúevizm øle Emperyalizm ArasÕnda Türkiye (1918-1923), s. 82-83.
65 Yüceer, agm., s.115.
66 Da÷lar - Macar, age., s. 200.
67 TøTE, K55.B.108.001.
222 • THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH • 5/9

nanlÍlarlaȱ birlikteȱ hareketȱ etmedikleriȱ yönündeȱ beyanatlarȱ vermiólerȬ

dir68.ȱȱ
Gstanbul’daȱveȱGelibolu’daȱsefilȱdurumdaȱkalanȱRuslarÍȱkendiȱmenȬ
faatleriȱ doÂrultusundaȱ kullanabilmekȱ içinȱ birçokȱ devletȱ girióimlerdeȱ
bulunduȱiseȱde,ȱBeyazȱRuslarȱartÍkȱdoÂrudanȱdoÂruyaȱRusya’danȱbaókaȱ
yerlerȱ içinȱ kanȱ dökmeyecekleriniȱ kesinȱ olarakȱ bildirmiólerdir.ȱ GeliboȬ
lu’dakiȱ Rusȱ Ordusuȱ silahlarÍȱ ileȱ beraberȱ SÍrbistan’aȱ naklolurken,ȱ GstanȬ
bul’danȱ daȱ yavaóȱ yavaóȱ SÍrbistan’aȱ transferlerȱ baólamÍótÍr69.ȱ Vrangelȱ deȱ
GeliboluȱveȱLimni’dekiȱsonȱbirliklerȱayrÍldÍktanȱsonra,ȱ25ȱkubatȱ1922’deȱ
Gstanbul’uȱbirȱFransÍzȱdestroyeriȱileȱterkȱetmióȱönceȱ Yunanistan’aȱ sonraȱ
daȱBelgrad’aȱgitmiótir70.ȱBulgaristanȱkomünistleriȱiseȱkendiȱmemleketleriȱ
dâhilindeȱ Sovyetȱ Rusyaȱ aleyhindeȱ Generalȱ Vrangelȱ tarafÍndanȱ oluótuȬ
rulmaktaȱ olanȱ teókilâtaȱ engelȱ olmakȱ içinȱ Bulgarȱ Hükümeti’neȱ baskÍȱ
yapmÍólardÍr.ȱHükümetȱBulgaristanȱdâhilindekiȱBeyazȱRuslar’ÍnȱsilahlaȬ
rÍnÍnȱtecridiȱhususundaȱuluslararasÍȱdüzeydeȱfaaliyeteȱgeçmióȱiseȱdeȱbuȱ
durumȱhemȱsonuçsuzȱkalmÍó,ȱhemȱdeȱRuslarÍnȱsertȱtepkisineȱnedenȱolȬ
muótur71.ȱȱ
GörüldüÂüȱüzereȱTürkiye’yeȱgeldikleriȱandanȱitibarenȱçeóitliȱhesapȬ
laraȱkonuȱolanȱveȱgiderekȱherkesȱiçinȱsorunȱteókilȱetmeyeȱbaólayanȱRusȱ
göçmenler,ȱGstanbul’danȱayrÍldÍktanȱsonraȱdaȱdünyaȱgündeminiȱmeógulȱ
etmeyeȱdevamȱetmiólerdir.ȱ
ȱ
III.ȱGkGALȱGSTANBUL’UNDAȱBOLkEVGKȱPROPAGANDALARȱ
BolóevikȬRusȱ yönetimi,ȱ Temmuzȱ 1920’deȱ toplananȱ III.ȱ EnternasyoȬ
nal’inȱ ikinciȱ kongresindeȱ emperyalizmeȱ karóÍȱ savaóanȱ tümȱ hareketleriȱ
proleterȱdevrimȱamacÍȱtaóÍsÍnȱyaȱdaȱtaóÍmasÍnȱdesteklemeȱkararÍȱalmÍótÍ.ȱ
Lenin,ȱdoÂuȱhalklarÍndaȱgüçlüȱbirȱproletaryanÍnȱolmadÍÂÍȱfikrindenȱyolaȱ
çÍkarakȱ buȱ teziȱ özellikleȱ savunmuótur.ȱ Neticedeȱ Hindistan,ȱ Afganistan,ȱ
Granȱ veȱ Anadolu’daȱ emperyalizmȱ karóÍtÍȱ eylemlerȱ desteklenmiótir.ȱ Buȱ
desteÂinȱ amacÍȱ iseȱ sömürgelerdenȱ BatÍ’yaȱ gidenȱ hammaddeȱ akÍóÍnÍȱ keȬ
serekȱAvrupaȱekonomisiniȱzoraȱsokmakȱveȱbuȱülkelerdekiȱióçilerȱvasÍtasÍȱ
ileȱiktidarlarÍȱdeÂiótirmektir72.ȱȱ
Bolóevikler,ȱ Türkiye’deȱ baólayanȱ direnióȱ hareketineȱ deȱ özelȱ birȱ ilgiȱ
göstermiólerdi.ȱ Buȱ hareketiȱ BatÍlÍȱ emperyalistȬkapitalistȱ iógalineȱ karóÍȱ
duranȱbirȱunsurȱolarakȱgörenȱBolóevikȱrejimȱaynÍȱzamandaȱbuȱdurumuȱ

68 Da÷lar - Macar, age., s.223.

69 TøTE, K51.B21,001, 6 Nisan 338.
70 Da÷lar - Macar, age., s. 214.
71 TøTE, K51.B19.001, 28 Nisan 338.
72 Oran, age., s.158-159.
 5/9 • ULUSLARARASI TARøH ve SOSYAL ARAùTIRMALAR DERGøSø TARùHùN PEúùNDE • 223

Müslümanȱ halklarÍnȱ uyanÍóÍȱ olarakȱ deÂerlendirmióȱ veȱ Türkiye’deȱ koȬ

münistȱbirȱrejimȱmeydanaȱgetirmekȱamacÍnÍȱgütmüótür73.ȱBuȱbaÂlamdaȱ
13ȱEylülȱ1919’daȱSovyetȱDÍóióleriȱKomiseriȱÇiçerin’inȱdoÂrudanȱdoÂruyaȱ
TürkȱióçiȱveȱköylülerineȱhitapȱedenȱbirȱbildiriȱyayÍnlamasÍȱveȱmemlekeȬ
tinȱ sömürücülerinȱ elindenȱ kurtarÍlarakȱ Türkȱ ióçiȱ veȱ köylülerininȱ elineȱ
verilmesiȱ gerektiÂini74ȱ ileriȱ sürmesiȱ pekȱ çokȱ açÍdanȱ tedirginȱ edicidir.ȱ
DolayÍsÍylaȱ KÍrÍm’daȱ Bolóeviklereȱ yenilenȱ Beyazȱ RuslarÍn,ȱ Gstanbul’aȱ
akÍnȱetmeleriȱMüttefikȱdevletleriȱsonȱdereceȱhuzursuzȱetmiótir.ȱBuȱtedirȬ
ginliÂinȱ altÍndaȱ sÍÂÍnmacÍlarÍnȱ arasÍndaȱ Bolóevikȱ ajanlarÍnȱ olabileceÂiȱ
endióesiȱyatmaktadÍr.ȱSözȱkonusuȱtarihlerdeȱAvrupa’yÍȱkomünizmȱkorȬ
kusununȱsardÍÂÍȱgözȱönündeȱbulundurulacakȱolursa,ȱbuȱtedirginlikȱçokȱ
daȱ yersizȱ deÂildir.ȱ Buȱ endióeler,ȱ Müttefiklerinȱ Rusȱ göçmenleriȱ denetimȱ
altÍndaȱtutmayaȱçalÍómalarÍnaȱnedenȱolmuótur75.ȱȱ
24ȱAÂustosȱ1920ȱtarihliȱbirȱistihbaratȱraporuȱGstanbul’daȱbirȱBolóevikȱ
Komitesi’ninȱkurulduÂunuȱveȱüçȱRusȱyöneticisiȱdÍóÍndaȱ15ȱkióidenȱoluȬ
óanȱbuȱ heyetinȱbütünȱ üyelerininȱTürkȱolduÂunuȱbelirterekȱ Anadolu’daȱ
daȱóubeleriȱolduÂunuȱbildirmektedir.ȱGstanbul’dakiȱFransÍzȱYüksekȱKoȬ
miseriȱ Defranceȱ deȱ buȱ geliómeleriȱ yakÍndanȱ takipȱ etmiótir76.ȱ GstanȬ
bul’dakiȱ Bolóevikȱ Rusȱ teókilâtÍȱ daȱ paraȱ yaȱ daȱ benzeriȱ yollarlaȱ FransÍzȱ
istihbaratȱservisineȱsevkȱettikleriȱveyaȱFransÍzȱistihbaratÍndanȱeldeȱettikȬ
leriȱkióilerȱvasÍtasÍylaȱçokȱönemliȱbilgilerȱeldeȱetmektedir.ȱBundanȱbaókaȱ
Gstanbul’daȱ Rusȱ teókilâtçÍlarÍ,ȱ Yunanistan’dakiȱ muhalifȱ askerlerȱ arasÍnaȱ
sevkȱ ettikleriȱ kióilerȱ vasÍtasÍylaȱ pekȱ çokȱ YunanlÍȱ veȱ hattaȱ Gstanbul’dakiȱ
Rumlardanȱ dahiȱ kendilerineȱ taraftarȱ eldeȱ etmióler,ȱ hattaȱ adalaraȱ varÍnȬ
cayaȱkadarȱteókilâtlanmÍólardÍ77.ȱ
Müttefikȱdevletler,ȱherȱtürlüȱsosyalistȱfaaliyetiȱhemȱGstanbul’daȱasaȬ
yióiȱ saÂlayabilmekȱ hemȱ deȱ Bolóevizm’inȱ yaygÍnȱ olupȱ olmadÍÂÍnÍȱ tespitȱ
edebilmekȱ açÍsÍndanȱ yakÍndanȱ takipȱ etmiólerdi.ȱ Özellikleȱ TSFȱ önȱ ayakȱ
olduÂuȱgrevlerȱaçÍsÍndanȱdikkatleȱizlenmiótir.ȱBununȱyanÍȱsÍraȱTürkȱsolȬ
cularÍȱ arasÍndaȱ Bolóeviklerinȱ bulunabilmesiȱ ihtimaliȱ deȱ onlarÍȱ buȱ türȱ
faaliyetleriȱdenetimȱaltÍnaȱalmayaȱsevkȱetmiótir.ȱÖzellikle,ȱ1921’deȱ1ȱMaȬ
yÍs’ÍnȱTSF’ninȱdesteÂiȱileȱióçiȱbayramÍȱolarakȱkutlanmasÍ,ȱherȱtürlüȱsosyaȬ
listȱfaaliyetiȱBolóevizm’leȱözdeóleótirenȱOsmanlÍȱPolisȱMüdürünüȱendióeȬ

73 Haluk F. Gürsel, Tarih Boyunca Türk – Rus øliúkileri, østanbul,1968, s.183.

74 Mehmet Gönlübol-Cem Sar, Olaylarla Türk DÕú PolitikasÕ (1919-1990) 1919-1939 Dönemi, Ankara,1993.
s.20.
75 Criss, age., s.123–124.
76 Bige Sükan, Kurtuluú SavaúÕ Döneminde Türk-FransÕz øliúkileri, FransÕz Arúiv Belgeleri AçÕsÕndan 1919–
1922, Ankara,1994, s.75.
77 TøTE, K46.B.86.001, 29.08.337.
224 • THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH • 5/9

lendirmióȱ veȱ buȱ duyguylaȱ müttefiklerȱ arasÍȱ poliseȱ Bolóevizm’inȱ denetȬ

lenmesiȱiçinȱtedbirlerȱalÍnmasÍnÍȱtavsiyeȱetmiótir78.ȱȱ
Gstanbul’dakiȱRuslar,ȱBolóevikȱteókilâtÍndanȱ eldeȱ ettikleriȱpropaganȬ
daȱrisalelerini,ȱgazeteleriȱvbȱevraklarÍȱfikirleriniȱveȱamaçlarÍnÍȱherȱmÍntÍȬ
kadaȱ veȱ herȱ memleketteȱ kabulȱ ettirebilmekȱ içinȱ büyükȱ çabaȱ göstererekȱ
ücretsizȱolarakȱsevkȱveȱirsalȱediyorlardÍ79.ȱGstanbul’daȱGngilizlerȱnezdindeȱ
müstahdemȱ Rusȱ casuslarÍndanȱ alÍnanȱ bilgilereȱ göreȱ iseȱ özellikleȱ Gngilizȱ
müstemlekeȱ askeriȱ arasÍndaȱçokȱ süratliȱbirȱóekildeȱBolóevikȱRusyaȱproȬ
pagandasÍȱemredildiÂiȱtespitȱedilmiótir.ȱBuȱaskerlerinȱüzerindeȱGngilizceȱ
veȱmüstemlekeȱdillerinceȱyazÍlmÍóȱbirȱtakÍmȱBolóevikȱkitaplarÍȱgörülmeȬ
yeȱbaólamÍótÍr.ȱKÍólalarÍnȱiçerisineȱkadarȱbuȱkitaplarÍnȱsÍzdÍÂÍȱtespitȱediȬ
linceȱ buȱ durumuȱ ortayaȱ çÍkarmakȱ içinȱ buȱ iólerdeȱ uzmanȱ birkaçȱ Gngilizȱ
memurȱGstanbul’aȱgitmió,ȱaskerȱarasÍndaȱpropagandaȱyapanlarÍȱihbarȱveȱ
tevkifȱettirenlereȱaylÍkȱveȱçeóitliȱmükâfatlarȱvaatȱetmiólerdir80.ȱȱ
Gstanbul’dakiȱ Rusȱ ticariȱ heyetiȱ deȱ Gtilafȱ devletlerininȱ yakÍnȱ takibineȱ
girmiótir.ȱ Müttefiklerȱ önceȱ óüpheliȱ gördükleriȱ ticaretȱ heyetiȱ üyeleriniȱ
tutuklamÍóȱ veȱ bunlarÍnȱ yarÍsÍȱ iógalȱ kuvvetleriȱ baókumandanÍȱ Generalȱ
Haringtonȱ tarafÍndanȱ Gstanbul’danȱ sürülmüótür.ȱ Müttefikȱ komiserlerinȱ
çÍkardÍklarÍȱ güçlüklerȱ veȱ vizeȱ zorunluluÂuȱ getirmeleriȱ neticesindeȱ Rusȱ
ticariȱ temsilcilerininȱ saÂladÍÂÍȱ finansmanlarȱ kesilmeyeȱ baólamÍóȱ veȱ GsȬ
tanbul’dakiȱ Bolóevikȱ gruplarȱ sayÍcaȱ azalmÍótÍr.ȱ Müttefiklerȱ özellikleȱ
kendiȱ askerleriȱ arasÍndaȱ yapÍlanȱ propagandadanȱ büyükȱ rahatsÍzlÍkȱ
duymuólardÍ.ȱ Özellikleȱ FransÍzȱ istihbaratÍnÍn,ȱ bazÍȱ Bolóevikȱ ajanlarÍnȱ
Galata’daȱGngilizȱveȱFransÍzȱaskerleriyleȱirtibataȱgeçtikleriniȱveȱbazÍȱFranȬ
sÍzȱ askerlerinȱ deȱ Ekimȱ Devrimineȱ sempatiȱ duyduklarÍnÍȱ tespitȱ etmesiȱ
endióeleriȱdahaȱdaȱarttÍrmÍótÍr81.ȱȱ
Trabzon’daȱdaȱbirȱBolóevikȱheyetȱtarafÍndanȱFransÍzcaȱveȱRusçaȱbilȬ
dirilerȱ daÂÍtÍldÍÂÍȱ istihbaratȱ raporlarÍndaȱ bildirilmiótir.ȱ Buȱ faaliyetlerȱ
dahaȱdaȱgeniólemióȱveȱ“NasÍlȱBolóevikȱoldum”ȱbaólÍklÍȱüçȱdildeȱyazÍlmÍóȱ
bildirilerȱ halkaȱ daÂÍtÍlmÍótÍr82.ȱ Bolóevikȱ teókilâtÍ,ȱ Gstanbul’dakiȱ propaȬ
gandasÍnÍȱ genióletmekȱ için,ȱ Gürcistan’daȱ basÍlanȱ veȱ yayÍnlananȱ çeóitliȱ
Bolóevikȱ gazeteȱ veȱ kitaplarÍnÍȱ Batum’danȱ Gstanbul’aȱ çokȱ gizliȱ veȱ aslaȱ
anlaóÍlamayacakȱ óekillerdeȱ getiripȱ kendilerinceȱ bilinenȱ mahallereȱ depoȱ
ederekȱGstanbul’daȱdaÂÍtmÍótÍr.ȱKitaplarÍnȱkomünizmeȱesasȱamilȱolanlarÍȱ
büyükȱ miktarlardaȱ çuvalȱ içerisindeȱ karayaȱ ihraçȱ edilmióȱ veȱ buȱ durumȱ

78 Criss, age., s.133-134.

79 TøTE, K46.B86.1001, Zeyl, 29.08.337.
80 TøTE, K51.B.19. 1001, 8.04.338.
81 Criss, age., s.132-133.
82 Sükan, age., s.75.
 5/9 • ULUSLARARASI TARøH ve SOSYAL ARAùTIRMALAR DERGøSø TARùHùN PEúùNDE • 225

birȱsüreȱböyleȱdevamȱetmiótir.ȱBuȱsÍralardaȱBatum’danȱhemenȱherȱgelenȱ
vapurdaȱ propagandayaȱ aitȱ çeóitliȱ matbuatȱ veȱ levazÍmatÍnȱ bulunmasÍ,ȱ
Bolóeviklerinȱ propagandaȱ konusunuȱ nasÍlȱ sistematikȱ birȱ óekildeȱ yürütȬ
meyeȱçalÍótÍklarÍnÍȱgöstermesiȱaçÍsÍndanȱönemliȱkabulȱedilebilir83.ȱ
BirȱaraȱFransÍzȱistihbaratÍ,ȱGstanbul’daȱgemilerdenȱgizliceȱindirilmió,ȱ
kamplardanȱkaçmÍóȱbirȱsÍÂÍnmacÍȱgrubunȱolduÂunuȱtespitȱetmiótir.ȱSözȱ
konusuȱkióilerinȱBolóevikȱpropagandasÍȱiçinȱelverióliȱbirȱortamȱyarattÍkȬ
larÍȱ aynÍȱ zamandaȱ sahteȱ pasaporttan,ȱ uyuóturucuȱ ticaretineȱ kadarȱ herȱ
türlüȱ entrikanÍnȱ içindeȱ yerȱ aldÍklarÍȱ istihbaratȱ raporundaȱ belirtilmekteȬ
dir.ȱ Komünizmȱ endióesiȱ ileȱ herȱ türlüȱ raporȱ müttefiklerȱ tarafÍndanȱ çokȱ
ciddiyeȱ alÍnmÍótÍr84.ȱ Anadolu’dakiȱ Bolóevikȱ propagandasÍȱ daȱ Fransaȱ
tarafÍndanȱçokȱdikkatleȱizlenmióȱveȱçeóitliȱraporlarȱdüzenlenmiótir.ȱÖzelȬ
likleȱSuriyeȱveȱAnadolu’yaȱgönderilenȱSovyetȱajanlarÍnÍnȱburadakiȱFranȬ
sÍzȱgarnizonlarÍnaȱkaróÍȱayaklanmaȱbaólatmayÍȱtasarladÍÂÍȱFransÍzȱistihȬ
baratÍȱ tarafÍndanȱ tespitȱ edilmiótir.ȱ Bununȱ yanÍȱ sÍraȱ Sovyetȱ DÍóióleriȱ KoȬ
miserliÂiȱtarafÍndanȱGngiltere,ȱFransa,ȱGtalyaȱveȱHollanda’dakiȱkomünistȱ
partilerineȱ “ülkelerindekiȱ savaóȱ malzemesiȱ vb.ȱ mühimmatȱ hakkÍndaȱ
aylÍkȱ raporȱ gönderilmesinin”ȱ istenmesi85ȱ Fransaȱ açÍsÍndanȱ oldukçaȱ teȬ
dirginȱediciȱbirȱgeliómedir.ȱ
Gstanbul’dakiȱ herȱ türlüȱ Bolóevikȱ faaliyetȱ veȱ propagandalarȱ Türkȱ isȬ
tihbaratÍȱ tarafÍndanȱ daȱ yakÍndanȱ takipȱ edilmiótir.ȱ Batumȱ yoluylaȱ RusȬ
ya’danȱ defalarcaȱ para,ȱ kitapȱ vb.ȱ propagandaȱ araçlarÍȱ getirenȱ kuryelerȱ
kontrolȱ altÍnaȱ alÍnmÍóȱ veȱ bunlarÍnȱ dÍóÍndakiȱ Bolóevikȱ gruplaraȱ mensupȱ
kióilerȱtespitȱedilmiótir86.ȱGttihatȱveȱTerakkiȱönderleriȱtarafÍndanȱkurulanȱ
istihbaratȱ örgütüȱ TeókilatȬÍȱ Mahsusa87ȱ dahaȱ I.ȱ Dünyaȱ savaóÍȱ öncesinde,ȱ
TürkȱveȱMüslümanȱunsurlarÍnȱyaóadÍÂÍȱRusya’da,ȱgelecektekiȱmuhtemelȱ
harekâtȱ içinȱ zeminȱ hazÍrlamakȱ amacÍylaȱ yoÂunȱ faaliyetȱ göstermiótir.ȱ I.ȱ
Dünyaȱ savaóÍȱ sonrasÍndaȱ Teókilat’Íȱ Mahsusa’nÍnȱ faaliyetleriȱ görünürdeȱ

83 TøTE, K60.B51.001. 9 Nisan 338.

84 Criss, age., s.128.
85 Sükan, age., s.73.
86 TøTE, K51.B19-2001. 28 Nisan 338.
87 Mondros Ateúkesi’nin hemen ardÕndan øtilaf devletleri istihbarat örgütü Teúkilat-Õ Mahsusa’nÕn çalÕúmala-
rÕna son verilmesini istemiúti. øttihad ve Terakki Partisi liderlerinden Cemal Paúa, ülkeden ayrÕlmadan ön-
ce teúkilâtÕn ileri gelenlerinden Kara Kemal Bey’e gizli bir örgüt kurmasÕ talimatÕnÕ vermiú, Enver Paúa ise,
Do÷u iúleri Bürosu Müdürü Yarbay Hüsamettin Bey’e, Teúkilat-Õ Mahsusa’nÕn “Umum u Alem-i øslam øhti-
lal TeúkilatÕ” olarak devam etmesini bildirmiúti. AynÕ zamanda Hüsamettin Bey söz konusu teúkilâtÕn øs-
tanbul úube reisi olarak görevlendirilmiúti. Görünürde Teúkilat-Õ Mahsusa’nÕn faaliyetleri son bulmuú olsa
da istihbarat iúleri gizlice devam etmiúti. Teúkilât mensuplarÕ silah depolarÕnÕn yerlerini açÕklamayÕ ve si-
lahlarÕ teslim etmeyi reddetmiúlerdi. Kuvay-Õ Milliyeci gruplar da Teúkilat-Õ Mahsusa mensuplarÕndan des-
tek görmüú, Milli Mücadele boyunca bu çalÕúmalar devam etmiútir; Hüsamettin Ertürk, øki Devrin Perde
ArkasÕ, østanbul, 1996, s.168.
226 • THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH • 5/9

sonȱbulmuóȱolsaȱdaȱistihbaratȱióleriȱMilliȱ Mücadeleȱ boyuncaȱgizliceȱdeȬ

vamȱetmiótir88.ȱ
TürkȱistihbaratȱraporlarÍnda,ȱBolóeviklerȱileȱilgiliȱherȱtürlüȱhabereȱyerȱ
verilmiótir.ȱ Buȱ raporlardanȱ birinde,ȱ Bolóevikȱ teókilâtÍȱ ileriȱ gelenlerininȱ
BulgarȱihtilâlcilerȱolduÂuȱtespitȱedilmiótir.ȱÖzellikleȱzorȱkoóullardaȱyaóaȬ
yanȱ RuslarÍnȱ Bulgarȱ teókilâtÍȱ tarafÍndanȱ kullanÍldÍÂÍnaȱ daȱ dikkatȱ çekilȬ
miótir89.ȱ AralÍkȱ 1920ȱ tarihliȱ birȱ istihbaratȱ belgesiȱ iseȱ farklÍȱ birȱ girióimiȱ
ióaretȱetmektedir.ȱSözȱkonusuȱbelgeyeȱgöre;ȱNigehbancÍlarÍn90ȱteóvikiyleȱ
birȱtakÍmȱzabÍtanÍnȱgösterideȱbulunduklarÍȱveȱteskinleriȱiçindeȱ10ȱ000ȱliraȱ
verildiÂiȱbelirtilmektedir.ȱNigehbancÍlarÍnȱteóvikȱveȱtahrikiyleȱbuȱgösteȬ
rilerȱ zamanȱ zamanȱ tekrarȱ etmióȱ hattaȱ “YaóasÍnȱ Bolóeviklik”ȱ nidalarÍylaȱ
propagandalarȱ yapÍlmÍótÍr.ȱ Buȱ gösterilerinȱ amacÍ,ȱ Gngilizleriȱ kandÍrmakȱ
veȱburadakiȱsubaylaraȱumumiyetleȱBolóevikȱolmuóȱfikirleriniȱtelkinȱettiȬ
rerekȱaskerlikȱhayatlarÍnÍȱsonaȱerdirmektir.ȱBunaȱmukabilȱMaliyeȱNezaȬ
retiȱ tarafÍndan28ȱ 000ȱ liraȱ verilmekȱ suretiyleȱ birȱ dereceyeȱ kadarȱ buȱ duȬ
rumaȱsetȱçekilmiótir91.ȱ
MeteȱTunçayȱiseȱVanlÍȱKazÍmȱolarakȱtanÍnanȱKazÍmȱKip’inȱanÍȱnotlaȬ
rÍnaȱdayanarakȱKurtuluóȱSavaóÍȱsÍrasÍndaȱsolcularȱileȱMimȬMimcilerin92ȱ
ióbirliÂiȱ yaptÍklarÍnÍȱ öneȱ sürmektedir.ȱ Mütarekeȱ sÍrasÍndaȱ Gstanbul’aȱ
gelerekȱTSFȱileȱtemasaȱgeçenȱVanlÍȱKazÍmȱBey,ȱRusya’danȱgelenȱikiȱkióiȬ
ninȱGngilizce,ȱGtalyanca,ȱFransÍzcaȱveȱTürkçeȱbeyannamelerȱgetirdiÂiniȱveȱ
bunlardanȱyabancÍȱdildeȱolanlarÍnȱiógalciȱmüttefikȱordularÍnÍnȱaskerleriȬ
niȱ komutanlarÍnaȱ karóÍȱ ayaklanmayaȱ kÍókÍrttÍÂÍnÍ,ȱ Türkçeȱ olanlarÍnȱ iseȱ
halkÍȱ Anadolu’dakiȱ kurtuluóȱ mücadelesineȱ çaÂÍrdÍÂÍnÍȱ söylemektedir.ȱ
Tunçay’Ínȱ makalesineȱ göre,ȱ VanlÍȱ KazÍmȱ Bey,ȱ buȱ beyannameleriȱ daÂÍtȬ
maȱióiniȱüstlenmióȱveȱMilliȱMücadeleȱKomitesindenȱTopkapÍlÍȱMehmetȱ

88 Ertürk, age., s.168.

89 TøTE, K60,B.52,001. 29 Temmuz 338.
90 Nigehban Cemiyeti, küçük bir subay grubu ve emekli paúalar tarafÕndan 1919 yÕlÕnÕn Ocak ayÕnda østan-
bul’da kurulmuútur. Bu cemiyet mensuplarÕ kendilerini øttihatçÕlarÕn düúmanÕ olarak tanÕmlamÕú, amaçlarÕ-
nÕ ise subaylarÕn ekonomik durumunu kalkÕndÕrmak ve orduyu politikadan uzaklaútÕrmak olarak açÕkla-
mÕúlardÕr. Hürriyet ve øtilaf FÕrkasÕ ve øngiliz Muhipler Cemiyeti ile birlikte Müdafaa-i Hukuk düúmanlÕ÷Õ gü-
den bu cemiyet, her ne kadar siyasi bir rol oynamayaca÷ÕnÕ programÕnda belirtmiú olsa da, kendisini ihti-
lalcÕ olarak gösterme gayretinde olmuútur. Cemiyet østanbul dÕúÕnda Milli kuvvetlere karúÕ eylemlere ka-
tÕlmÕú, øngilizler ve Hürriyet ve øtilafçÕlarla birlikte iç isyanlara katÕlma konusunda aktif rol oynamÕútÕr. Ce-
miyet yaptÕ÷Õ faaliyetler nedeniyle bir süre sonra østanbul Hükümetinin de tepkisini çekmiútir; Tunaya, Ta-
rÕk Zafer, Türkiye’de Siyasal Partiler, C.2, Mütareke Dönemi 1918–1922, østanbul, 2008, 3. BaskÕ, s. 340-
358.
91 TøTE, K44. B89.001, 2 Kanun-u Evvel 336.
92 Mim Mim Grubu: "Müdafaa-i Milliye TeúkilatÕ" 1920 yÕlÕnÕn Nisan-MayÕs aylarÕ içinde østanbul'un TopkapÕ
semtinde kurulmuú gizli bir örgüttür. Mim Mim Gurubunun Ankara'daki "Müdafaa-i Milliye Vekaleti" tara-
fÕndan resmen tanÕnmasÕ ancak 21.11.1921 tarihinde gerçekleúmiútir. Örgütün kuruluúunu gerçekleúti-
renler; "Karakol Cemiyeti" elemanlarÕndan YüzbaúÕ Emin Bey ile Bahriye YüzbaúÕsÕ øsmail HakkÕ Beydir.
Necdet Ekinci, Kurtuluú SavaúÕnda østanbul ve Anadolu’daki Türk ve Düúman Gizli Faaliyetleri”, Atatürk
Yolu, C.4, S.14, Ankara,1994, s.173.
 5/9 • ULUSLARARASI TARøH ve SOSYAL ARAùTIRMALAR DERGøSø TARùHùN PEúùNDE • 227

Beyȱ ileȱ temasaȱ geçmiótir.ȱ Beyannamelerinȱ Türkçeleriniȱ daÂÍtmayÍȱ buȱ

komiteȱüstlenirkenȱVanlÍȱKazÍmȱBeyȱiseȱSÍrpȱpasaportuylaȱGngilizȱbirlikȬ
lerineȱyazÍlmÍóȱveȱGngilizceȱbroóürleriȱ Hintliȱ askerlereȱdaÂÍtmÍó,ȱyakalaȬ
nacaÂÍnÍȱanlayÍncaȱdaȱMimȱMimȱgrubundakiȱsolcularÍnȱyardÍmÍȱileȱRusȬ
ya’yaȱkaçmÍótÍr93.ȱMimȱMimȱgrubuȱelemanlarÍȱbazÍȱgünȱióçi,ȱdilenciȱvb.ȱ
kisvelerȱaltÍndaȱiógalȱkuvvetlerininȱenȱgizliȱbölümlerineȱkadarȱsÍzmÍólarȱ
veȱ Milliȱ Mücadeleninȱ kaderiniȱ etkileyecekȱ önemliȱ bilgileriȱ Ankaraȇyaȱ
aktarmayÍȱbaóarmÍólardÍr94.ȱȱ
Gstanbul’aȱ gelenȱ Beyazȱ Ruslarȱ arasÍndaȱ çeóitliȱ yerlerdeȱ çalÍóanȱ veȱ
ikametȱ edenȱ kadÍnlarÍnȱ hayatȱ tarzlarÍȱ daȱ Türkȱ istihbaratÍȱ tarafÍndanȱ
mercekȱ altÍnaȱ alÍnmÍóȱ veȱ buȱ kióilerinȱ faaliyetleriȱ veȱ irtibattaȱ olduklarÍȱ
kióilerȱhakkÍndaȱayrÍntÍlÍȱraporlarȱdüzenlenmiótir.ȱBunlarȱarasÍndaȱGngiȬ
lizȱ istihbaratÍnaȱ çalÍóanlarȱ veȱ Bolóevikȱ propagandasÍȱ yapanlarȱ ismenȱ
tespitȱedilmiótir95.ȱȱ
AnkaraȱHükümetiȱileȱBolóeviklerȱarasÍnda,ȱimzalananȱMoskovaȱAnȬ
laómasÍnÍnȱardÍndanȱresmiȱiliókilerȱtesisȱedilmióȱolmaklaȱbirlikteȱistihbaȬ
ratȱakÍóÍȱdaȱaynenȱdevamȱetmiótir.ȱSüvariȱKaymakamÍȱHüsamettinȱBeyȱ
tarafÍndanȱ Mimȱ Mimȱ grubunaȱ bilgiȱ verilmióȱ veȱ cemiyetten,ȱ GstanȬ
bul’dakiȱBolóeviklerȱhakkÍndaȱgerekȱaskeriȱgerekseȱdeȱsiyasiȱistihbaratÍnȱ
aynenȱ devamȱ ettirilmesiȱ istenmiótir.ȱ AÂustosȱ 1921ȱ tarihliȱ buȱ belgeyeȱ
göre,ȱ Gstanbul’dakiȱ Rusȱ teókilâtÍnÍnȱ Gngilizȱ casusȱ teókilâtlarÍȱ içerisindeȱ
paraȱvb.ȱyollarlaȱbazÍȱóahÍslarÍȱeldeȱettikleriȱveȱbuȱsayedeȱMoskovaȱiçinȱ
gerçekȱ istihbaratȱ saÂladÍklarÍnaȱ dikkatȱ çekilmektedir.ȱ AynÍȱ zamandaȱ
RusȱteókilâtçÍlarÍndanȱbuȱistihbaratlaraȱdairȱveȱözellikleȱdeȱYunanlÍlarÍnȱ
TürklerleȱilgiliȱherȱtürlüȱfaaliyetlerineȱyönelikȱbilgiȱeldeȱedilmesineȱçalÍȬ
óÍlmasÍȱ gerektiÂiȱ Hüsamettinȱ Beyȱ tarafÍndanȱ Mimȱ Mimȱ grubunaȱ bildiȬ
rilmiótir96.ȱ
TBMM’ninȱ Bolóeviklerleȱ yakÍnlaómasÍ,ȱ Gngilizlerinȱ buȱ ittifakÍȱ baltaȬ
lamakȱüzereȱyapmÍóȱolduklarÍȱfaaliyetlereȱdeȱhÍzȱkazandÍrmÍótÍr.ȱÖzellikȬ
leȱ Azerbaycan’daȱ Gngilizlerȱ tarafÍndanȱ yayÍlan,ȱ Türklerinȱ Gngilizlerȱ ileȱ
birlikteȱBolóeviklerȱaleyhineȱittifakȱyapacaÂÍȱyönündekiȱyalanȱbeyanatlarȱ
TBMM’ninȱ tepkisineȱ yolȱ açmÍó,ȱ Mustafaȱ Kemalȱ Paóaȱ buȱ haberleriȱ resȬ
menȱ tekzipȱ ederek,ȱ buȱ tekzibinȱ Türkçe,ȱ FransÍzca,ȱ Rusçaȱ olarakȱ çoÂalȬ
tÍlmasÍnÍȱ Gran,ȱ Kafkasyaȱ veȱ diÂerȱ yabancÍȱ memleketlereȱ ulaótÍrÍlmasÍnÍȱ
istemiótir97.ȱ Gngilizlerinȱ enȱ büyükȱ endióesiȱ Bolóevikȱ prensiplerinȱ Türkȱ

93 MeteTunçay, “Kurtuluú SavaúÕnda Solcular’la Mim-Mimcilerin øliúkisi, Milliyet-Sanat Dergisi, Ocak,1978,

s.25.
94 Necdet Ekinci, agm., s.175.
95 TøTE, K60.B57.001.
96 TøTE, K46.B.86.001, 29.08.337.
97 Atatürk’ün Tamim, Telgraf..., s. 360, (15.07.1920).
228 • THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH • 5/9

halkÍȱ arasÍndaȱ yayÍlmasÍȱ fikriȱ olmuótur.ȱ Gngilizȱ üstȱ düzeyȱ yöneticilerinȱ

gizliȱ yazÍómalarÍndaȱ yerȱ aldÍÂÍȱ üzere,ȱ Gngilizlerinȱ kendileriniȱ GslâmÍnȱ
koruyucusuȱgibiȱgöstermeleriȱgerektiÂiȱveȱmümkünȱolduÂuȱkadarȱMusȬ
tafaȱ Kemalȱ ileȱ Bolóeviklerinȱ arasÍnÍȱ açmaȱ girióimlerindeȱ bulunulmasÍȱ
tavsiyeȱ edilmektedir98.ȱ Bununlaȱ birlikteȱ Hindistanȱ yolununȱ Bolóevikȱ
tehdidiȱaltÍnaȱdüómesindenȱkorkanȱGngiltere’ninȱErzurum’dakiȱtemsilcisiȱ
Rawlinsonȱ iseȱ KâzÍmȱ Karabekirȱ Paóa’yÍȱ ziyaretȱ etmióȱ veȱ Bolóeviklereȱ
karóÍȱ Gngilizlerleȱ birlikteȱ hareketȱ edilmesiȱ teziniȱ savunmuótur99.TürkȬ
Sovyetȱ iliókilerindekiȱ geliómelerȱ Fransaȱ tarafÍndanȱ daȱ çokȱ yakÍndanȱ izȬ
lenmiótir.ȱ Bolóevikȱ propagandasÍnÍnȱ etkinliÂininȱ Anadolu’daȱ gündenȱ
güneȱ artmasÍȱ Fransa’yÍȱ Ankaraȱ Hükümetineȱ yaklaótÍranȱ önemliȱ etkenȬ
lerdenȱbirisiȱolmuótur100.ȱ
Bolóevizmȱ adÍnaȱgirióilenȱtümȱfaaliyetlerȱABDȱtarafÍndanȱdaȱyakÍnȬ
danȱtakipȱedilmióȱancakȱAmerikalÍlarȱBolóevizm’iȱciddiȱbirȱtehlikeȱolarakȱ
algÍlamamÍólardÍr.ȱ ABDȱ Konsolosȱ Vekiliȱ Robertȱ Gmbrie’yeȱ göre,ȱ GstanȬ
bul’dakiȱ faaliyetlerinȱ Avrupa’yaȱ göreȱ enerjisiȱ dahaȱ düóüktür.ȱ RaporlaȬ
rÍndaȱbuȱkonuyaȱyerȱverenȱGmbrie,ȱbuȱdurumuȱGstanbul’dakiȱRusȱtopluȬ
luÂunȱ çoÂunluÂununȱ Bolóevizmȱ düómanÍȱ olmasÍnaȱ baÂlamaktaȱ veȱ
Türklerinȱ milliȱ veȱ diniȱ hassasiyetlerininȱ deȱ buȱ konuȱ üzerindeȱ etkiliȱ olȬ
duÂunuȱ vurgulamaktadÍr101.ȱ Ancak,ȱ Bolóeviklerinȱ Kafkasya’yaȱ hakimȱ
olmaȱ tehlikesiȱ Amerikaȱ açÍsÍndanȱ dahaȱ endióeȱ vericiȱ olmuótur.ȱ AmeriȬ
kanȱistihbaratÍnaȱgöre;ȱEnverȱPaóa’nÍnȱTürkȱveȱMüslümanlardanȱoluóanȱ
BolóevikȱkuvvetlerininȱbaóÍnaȱgeçmesiȱveȱEnverȱPaóaȱileȱMustafaȱKemalȱ
PaóaȱarasÍndaȱcereyanȱedenȱyazÍómalarȱoldukçaȱkaygÍȱvericiȱolarakȱ deȬ
Âerlendirilmiótir.ȱGstihbaratȱkonusundaȱyanÍlanȱABD’ninȱenȱbüyükȱendiȬ
óesiȱ buȱ ikiȱ kuvvetinȱ birleómesidirȱ kiȱ buȱ endióeȱ ileȱ Amerikaȱ Fevkaladeȱ
KomiseriȱAmiralȱBristol,ȱ Mütarekeȱ KomisyonuȱReisiȱFahrettinȱ Bey’iȱziȬ
yaretȱederekȱ óikâyetteȱbulunmuóȱveȱ hattaȱbirȱtahkikatȱyapÍlmasÍnÍȱisteȬ
miótir102.ȱ

98 Erol Ulubelen, øngiliz Gizli Belgelerinde Türkiye, østanbul,1967, s. 284 (27 KasÕm 1920,B.186,S.193, Sir
H. Rumbold’dan Lord Curzon’a).
99 11 ùubat 1920’deki Rawlinson’un kendisini ziyareti ve talepleri hususunda Harbiye Nezaretine bilgi veren
Karabekir Paúa, Rawlinson’a bir an önce memleketi terk edip úerefli bir barÕú yapmalarÕ durumunda hü-
kümetin her türlü emrini maiyetine infaz ettirebilece÷ini söylemiútir. Aksi halde “øzmir, Adana, Antep, Ma-
raú’Õn yanaca÷ÕnÕ ve katliamlar devam ederse hükümeti de kendisini de kimsenin dinlemeyece÷ini”,
Rawlinson’a söyledi÷ini aktarmaktadÕr; Mithat Serto÷lu, øngilizlerin Kuvay-Õ Milliye’yi Bolúeviklere KarúÕ
Kullanma østekleri, Belgelerle Türk Tarihi, S.12, Eylül 1968, s.4-5.
100 Sükan, age., s.72.
101 Criss, age., s.131-132.
102 Serto÷lu, agm., s.3.
 5/9 • ULUSLARARASI TARøH ve SOSYAL ARAùTIRMALAR DERGøSø TARùHùN PEúùNDE • 229

TeókilatȬÍȱ Mahsusa’nÍnȱ enȱ önemliȱ isimlerindenȱ Hüsamettinȱ Ertürkȱ

deȱ anÍlarÍndaȱ Bolóeviklerȱ ileȱ olanȱ temaslaraȱ deÂinmektedir103.ȱ Bolóevikȱ
temsilcininȱAnkaraȱHükümetininȱBolóevikȱprensipleriȱkabulȱettiÂiniȱöneȱ
sürerekȱ kendisindenȱ Gstanbul’daȱ buȱ rejimeȱ uygunȱ óubelerȱ açÍlmasÍnÍȱ
talepȱ ettiÂiniȱ veȱ buȱ prensiplerinȱ duyurulmasÍnÍȱ istediÂiniȱ ifadeȱ edenȱ
Ertürk,ȱ buȱ óahsÍȱ açÍkȱ birȱ óekildeȱ reddetmemióȱ ancakȱ Gstanbul’unȱ iógalȱ
altÍndaȱbirȱóehirȱolmasÍȱnedeniyleȱkomünistȱbirȱteókilâtÍnȱkurulamayacaȬ
ÂÍnÍȱsöylemiótir.ȱErtürk,ȱayrÍcaȱboÂazlarÍnȱbirȱtransitȱyoluȱolduÂunuȱvurȬ
gulamÍóȱözellikleȱkarayaȱçÍkanȱYunanȱaskerȱveȱtayfalarÍȱarasÍndaȱyapÍlaȬ
cakȱpropagandaȱileȱ(paraȱveȱbültenlerȱile)ȱonlarÍȱharptenȱbÍktÍrarak,ȱzaȬ
tenȱ ikiyeȱ ayrÍlmÍóȱ olanȱ Yunanȱ milletiniȱ birbirineȱ düóürmeninȱ mümkünȱ
olacaÂÍnÍȱ belirtmiótir.ȱ Buȱ teklifinȱ kabulȱ edildiÂiniȱ belirtenȱ Ertürk,ȱ MosȬ
kova’yaȱ durumunȱ yazÍldÍÂÍnÍȱ buȱ sayedeȱ birȱ takÍmȱ kÍzÍlȱ ajanlarÍnȱ Gtilafȱ
devletleriȱaleyhineȱçalÍómalarÍnÍnȱTürklerinȱióineȱyaradÍÂÍnÍȱsöylemekteȬ
dir.ȱ Gógalciȱ güçlerinȱ herȱ cephedenȱ çökmesineȱ çalÍótÍklarÍnÍȱ ifadeȱ edenȱ
Ertürkȱ sözleriniȱ óuȱ atasözüȱ ileȱ tamamlamaktadÍr;ȱ “Denizeȱ düóenȱ yÍlanaȱ
sarÍlÍr104”.ȱ
MustafaȱKemalȱPaóaȱda,ȱ14ȱAÂustosȱ1920’deȱyaptÍÂÍȱkonuómasÍnda;ȱ
“…bizimȱnoktaȬiȱnazarlarÍmÍz,ȱbizimȱprensiplerimizȱcümleceȱmalumdurȱkiȱBolȬ
óevikȱprensipleriȱdeÂildir”ȱderken,ȱbuȱkonuȱileȱilgiliȱesasȱgörüóleriniȱortayaȱ
koymaktadÍr.ȱMilliȱMücadele’ninȱlideriȱbuȱkonuómasÍndaȱaynÍȱzamandaȱ
Bolóevikȱ prensipleriȱmilleteȱkabulȱettirmeyiȱhiçbirȱ zamanȱdüóünmedikȬ
leriniȱdeȱönemleȱvurgulamaktadÍr105.ȱȱ
Sovyetȱ Rusyaȱ iseȱ Ankara’nÍnȱ BatÍȱ ileȱ uzlaómasÍnÍȱ hiçbirȱ zamanȱ içinȱ
istememiótir.ȱ Milliȱ Mücadeleȱ sÍrasÍndaȱ DÍóióleriȱ BakanÍȱ Bekirȱ Samiȱ
Bey’inȱParisȱveȱLondraȱziyaretleri,ȱburadaȱverdiÂiȱdemeçlerȱveȱözellikleȱ
deȱSakaryaȱSavaóÍȱsonrasÍȱFransaȱileȱimzalananȱAnkaraȱAnlaómasÍȱTürkȬ
Sovyetȱiliókileriniȱgerginleótirmiótir.ȱBütünȱbuȱhadiselerȱTürkiye’yeȱyarȬ
dÍmȱ konusundaȱ Sovyetȱ liderleriȱ arasÍndaȱ daȱ görüóȱ ayrÍlÍÂÍȱ yaratmÍótÍr.ȱ
1922’yeȱ gelindiÂindeȱ Stalinȱ veȱ Orjonikidzeȱ gibiȱ liderlerȱ yardÍmÍnȱ kesilȬ
mesineȱ taraftarȱ olduklarÍȱ haldeȱ Leninȱ veȱ Troçkiȱ yardÍmȱ fikriniȱ savunȬ
mayaȱdevamȱetmiólerdir106.ȱ
ȱ

103 Ertürk, Bulgaristan yolu ile østanbul’a gelen bir Bolúevik temsilcinin kendisi ile görüúmek istedi÷ini ve
Tasvir-i Efkâr muharrirlerinden Ahmet Hamdi Bey’in evinde bu görüúmenin FransÕzca olarak gerçekleúti-
rildi÷ini söylemektedir; Ertürk, øki Devrin Perde ArkasÕ, østanbul, 1996, s. 230.
104 Ertürk, age., s. 230-231.
105 Atatürk’ün Söylev ve Demeçleri I-III, Ankara,1997, TTK BasÕmevi, s.102–103.
106 Fahir Armao÷lu, 20. yy Siyasi Tarihi, østanbul, 2007, s. 317.
230 • THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH • 5/9

SONUÇȱ
20.yy’ÍnȱilkȱbüyükȱharbiȱolanȱI.ȱDünyaȱSavaóÍȱsonuçlarÍȱaçÍsÍndanȱinȬ
sanlÍkȱtarihiniȱbüyükȱölçüdeȱetkilemiótir.ȱDünyadakiȱgüçlerȱdengesiȱboȬ
zulmuó,ȱharitalarȱdeÂiómióȱveȱOsmanlÍȱDevleti’ninȱdeȱiçindeȱbulunduÂuȱ
birçokȱimparatorlukȱtariheȱkarÍómÍótÍr.ȱÜstelikȱetkileriȱgünümüzeȱkadarȱ
sürecekȱolanȱbirȱdevrimȱbuȱsavaóȱsÍrasÍndaȱvukuȱbulmuótur.ȱ1917ȱBolóeȬ
vikȱGhtilali’ninȱardÍndanȱgeçenȱsüreçteȱBatÍlÍȱdevletler,ȱbirȱyandanȱsavaȬ
óÍnȱyaralarÍnÍȱsarmayaȱçalÍóÍrkenȱdiÂerȱyandanȱdaȱeskiȱdüzeniȱveȱsiyasiȱ
rejimleriniȱmuhafazaȱetmekȱiçinȱuÂraómÍólardÍr.ȱBolóevikȱrejiminȱBatÍ’yÍȱ
hedefȱalarakȱsanayileómióȱülkelerdeȱyaóayanȱçokȱsayÍdakiȱióçiȱvasÍtasÍylaȱ
siyasiȱrejimleriȱdeÂiótirmeȱhedefiȱveȱemperyalizmeȱkaróÍȱsavaóanȱbütünȱ
halklarÍȱdesteklemeȱkararÍȱalmasÍ,ȱdengeleriȱsarsmÍóȱveȱyeniȱbirȱmücadeȬ
leninȱdeȱbaólangÍcÍȱolmuótur.ȱ
I.ȱDünyaȱSavaóÍ’ndanȱyenikȱçÍkanȱveȱtamȱanlamÍylaȱemperyalizminȱ
pençesineȱdüóerekȱparamparçaȱedilenȱOsmanlÍȱDevletiȱiseȱbuȱmücadeleȬ
ninȱortasÍndaȱkalmÍótÍr.ȱÖzellikle,ȱüzerindeȱçeóitliȱpazarlÍklarÍnȱyapÍldÍÂÍȱ
iógalȱ altÍndakiȱ Gstanbulȱ óehriȱ birȱ yandanȱ daȱ ideolojikȱ çatÍómalaraȱ sahneȱ
olmuótur.ȱ Bilhassaȱ Rusya’danȱ kaçanȱ Beyazȱ RuslarÍnȱ veȱ Vrangelȱ OrduȬ
su’nunȱGstanbul’aȱgelióiȱkomünizmȱendióesiȱtaóÍyanȱMüttefiklerinȱtedirȬ
ginliÂiniȱ dorukȱ noktasÍnaȱ çÍkarmÍótÍr.ȱ Müttefikȱ devletlerȱ birȱ yandanȱ
VrangelȱOrdusu’nunȱiçindeȱbulunmasÍȱmuhtemelȱBolóevikȱpropagandaȬ
cÍlardanȱendióeȱduyarkenȱbirȱyandanȱdaȱbuȱhazÍrȱorduȱüstündenȱçeóitliȱ
projelerȱ üretmiólerdir.ȱ Müttefikler,ȱ ilkȱ önceȱ Sovyetȱ Rusya’yaȱ karóÍȱ kulȬ
lanmayÍȱdüóündükleriȱveȱ birçokȱpazarlÍklaraȱkonuȱ olanȱVrangelȱ OrduȬ
sunu,ȱ sonrasÍndaȱ gelióenȱ olaylaraȱ paralelȱ birȱ anȱ önceȱ daÂÍtmayÍȱ kendiȱ
çÍkarlarÍȱaçÍsÍndanȱçokȱdahaȱuygunȱbulmuólardÍr.ȱBuȱsüreçteȱkendiȱülkeȬ
lerindeȱideolojikȱbirȱsavaóÍnȱtaraflarÍndanȱbirisiȱolanȱBeyazȱOrduȱaskerleȬ
rininȱiçineȱdüótükleriȱdurumȱdaȱoldukçaȱibretȱvericiȱgözükmektedir.ȱȱ
Gógalȱ altÍndakiȱ Gstanbul’daȱ çeóitliȱ milletlereȱ mensupȱ ajanlarȱ kolȱ geȬ
zerkenȱ aynÍȱ zamandaȱ yoÂunȱ birȱ istihbaratȱ akÍóÍȱ daȱ gerçekleómiótir.ȱ Buȱ
istihbaratÍnȱhatÍrÍȱsayÍlÍrȱbirȱkÍsmÍȱBolóevizmȱveȱBolóevikȱpropagandalarȱ
üzerinedir.ȱBuȱbaÂlamdaȱherȱtürlüȱfaaliyetiȱyakÍndanȱizleyenȱMüttefiklerȱ
enȱçokȱkendiȱaskerleriȱarasÍndaȱyapÍlanȱBolóevikȱpropagandalardanȱraȬ
hatsÍzlÍkȱduymuólardÍr.ȱBuȱendióeȱdoÂrultusundaȱGstanbul’dakiȱherȱtürlüȱ
solȱfaaliyetiȱdenetimȱaltÍnaȱalmayaȱçalÍómÍóȱveȱTSF’yiȱdeȱyakÍndanȱizleȬ
miólerdir.ȱ AynÍȱ süreçteȱ Gstanbul’daȱ sosyalistlerȱ tarafÍndanȱ düzenlenenȱ
grevlerȱiógalȱgüçleriniȱfazlasÍylaȱmeógulȱetmiótir.ȱMüttefiklerinȱbuȱmeóȬ
guliyetleriȱiseȱenȱçokȱMilliȱMücadele’yeȱdestekȱverenȱKuvayȬÍȱMilliyeciȬ
lereȱyaramÍótÍr.ȱ
 5/9 • ULUSLARARASI TARøH ve SOSYAL ARAùTIRMALAR DERGøSø TARùHùN PEúùNDE • 231

MilliȱMücadeleyeȱdestekȱsaÂlayanȱTürkȱistihbaratȱmensuplarÍȱdaȱbuȱ
konudaȱbaóarÍlÍȱçalÍómalarȱyapmÍótÍr.ȱI.ȱDünyaȱSavaóÍȱsonrasÍnda,ȱgörüȬ
nürdeȱ TeókilatȬÍȱ Mahsusa’nÍnȱ faaliyetleriȱ sonȱ bulmuóȱ olsaȱ daȱ istihbaratȱ
ióleriȱgizliceȱdevamȱetmiótir.ȱTeókilatȬÍȱMahsusa’nÍnȱenȱönemliȱisimlerinȬ
denȱHüsamettinȱErtürkȱdeȱanÍlarÍndaȱBolóeviklerȱileȱolanȱtemaslaraȱdeȬ
Âinmektedir.ȱ Bütünȱ buȱ girióimlerinȱ neȱ dereceȱ baóarÍlÍȱ olduÂunuȱ tespitȱ
etmekȱgüçȱolmaklaȱberaberȱenȱazÍndanȱistihbaratȱmensuplarÍnÍnȱpsikoloȬ
jikȱ savaóȱ yürüttükleriniȱ veȱ müttefiklerinȱ Bolóevizmȱ endióeleriniȱ iyiȱ deȬ
Âerlendirmióȱ olduklarÍnÍȱ söylemekȱ mümkündür.ȱ Türkȱ istihbaratÍȱ çokȱ
titizȱbirȱóekildeȱçalÍómÍó,ȱGstanbulȱveȱAnadolu’daȱbuȱyöndekiȱherȱfaaliyetiȱ
mercekȱaltÍnaȱalmÍótÍr.ȱ
MilliȱMücadeleȱdönemindeȱbaóarÍlÍȱbirȱdÍóȱpolitikaȱuygulayanȱMusȬ
tafaȱKemalȱ Paóa,ȱBatÍȱemperyalizmineȱ karóÍȱ Sovyetȱ dostluÂunuȱbirȱ kozȱ
olarakȱkullanmÍótÍr.ȱHerȱ neȱkadarȱkendiȱdirektifiȱileȱ birȱKomünistȱPartiȱ
kurdurmuóȱ olsaȱ daȱ aslÍndaȱ Mustafaȱ Kemalȱ deȱ komünizmiȱ birȱ tehditȱ
olarakȱ algÍlamÍótÍr.ȱ Garpȱ Cephesiȱ kumandanÍȱ Aliȱ Fuatȱ Paóa’yaȱ gönderȬ
mióȱolduÂuȱóifreliȱtelgraf,ȱMustafaȱKemalȱPaóa’nÍnȱKomünistȱPartisininȱ
kurulmasÍnaȱdairȱesasȱfikirleriniȱgözȱönüneȱsermektedir.ȱMustafaȱKemalȱ
Paóa’nÍn,ȱSovyetȱittifakÍȱileȱilgiliȱduygularÍnÍȱTBMM’ninȱüçüncüȱtoplanȬ
maȱyÍlÍnÍȱaçarkenȱsarfȱettiÂiȱóuȱsözleriȱiseȱnetȱbirȱóekildeȱortayaȱkoymakȬ
tadÍr;ȱ“EmperyalizminȱsavletȬiȱihtiraskâranesineȱhedefȱolanȱikiȱdevletȱarasÍndaȱ
AvamilȬiȱtabiiyedenȱmütehassÍlȱtesanüt”107.ȱ
ȱ
ȱ

107 Atatürk’ün Söylev ve Demeçleri…, s.247.

232 • THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH • 5/9

KAYNAKÇAȱ
ȬAtatürk’ünȱSöylevȱveȱDemeçleriȱIȬIII;ȱTTKȱBasÍmevi,ȱAnkara,1997.ȱ
ȬAtatürk’ünȱTamim,ȱTelgrafȱveȱBeyannameleriȱIV.ȱTTKȱBasÍmevi,ȱAnkara,1991.ȱ
ȬAhmad,ȱ Feroz,ȱ (Der.ȱ Meteȱ Tunçay,ȱ Erikȱ Janȱ Zürcher);ȱ “OsmanlÍȱ GmparatorluÂu’nunȱ Sonȱ
DönemlerindeȱMilliyetçilikȱveȱSosyalizmȱ Üzerineȱ BazÍȱDüóünceler”,ȱOsmanlÍȱ GmparatorȬ
luÂundaȱSosyalizmȱveȱMilliyetçilikȱ(1876–1923),ȱGstanbul,ȱ2000.ȱ
ȬAkal,ȱEmel;ȱMilliȱMücadeleninȱBaólangÍcÍndaȱMustafaȱKemalȱGttihatȱveȱTerakkiȱveȱBolóeȬ
vizm,ȱGstanbul,ȱ2002.ȱ
ȬArmaoÂlu,ȱFahir;ȱ20.ȱyyȱSiyasiȱTarihi,ȱGstanbul,ȱ2007.ȱ
ȬAteó,ȱToktamÍó;ȱTürkȱDevrimȱTarihi,ȱGstanbul,ȱ2007.ȱȱ
ȬBalcÍoÂlu,ȱMustafa;ȱTeókilatȬÍȱMahsusa’danȱCumhuriyet’e,ȱGstanbul,ȱ2001.ȱ
ȬBayur,ȱYusufȱHikmet;ȱAtatürkȱ HayatÍȱveȱEseriȱI.ȱDoÂumundanȱSamsun’aȱÇÍkÍóÍnaȱKaȬ
dar,ȱAnkara,1963.ȱ
ȬBülentȱ Gökay(çev.ȱ Sermetȱ YalçÍn);Bolóevizmȱ Gleȱ Emperyalizmȱ ArasÍndaȱ Türkiyeȱ (1918Ȭ
1923)ȱ
ȬCebesoy,ȱAliȱFuat;ȱMilliȱMücadeleȱAnÍlarÍ,ȱGstanbul,ȱ2000.ȱ
ȬCerrahoÂlu,ȱA.;ȱTürkiye’deȱSosyalizm,ȱGstanbul,1968.ȱ
ȬCriss,ȱBilgeȱNur;ȱGógalȱAltÍndaȱGstanbul,(1918–1923),ȱGstanbul,ȱ2007.ȱ
ȬDumontȱPaul,ȱGeorgeȱHaupt;ȱOsmanlÍȱimparatorluÂundaȱSosyalistȱHareketler,ȱGstanbul,ȱ
1977.ȱ
ȬDuru,ȱOrhan;ȱAmerikanȱGizliȱBelgeleriyleȱTürkiye’ninȱKurtuluóȱYÍllarÍ,ȱGóȱBankasÍȱYay.,ȱ
Gstanbul,ȱ2007.ȱ
ȬEkinci,ȱNecdet;ȱ“ȱKurtuluóȱSavaóÍndaȱGstanbulȱveȱAnadolu’dakiȱTürkȱveȱDüómanȱGizliȱFaaliyetȬ
leri”,ȱAtatürkȱYolu,ȱC.4,ȱS.14,ȱAnkara,1994.ȱ
ȬErdem,ȱHamit;ȱ1920ȱYÍlÍȱveȱSolȱMuhalefet,ȱGstanbul,ȱ2010.ȱȱ
ȬErtürk,ȱHüsamettin;ȱGkiȱDevrinȱPerdeȱArkasÍ,ȱGstanbul,ȱ1996.ȱ
ȬGönlübolȱMehmetȬȱCemȱSar;ȱOlaylarlaȱTürkȱDÍóȱPolitikasÍ(1919Ȭ1990),Ankara,1993.ȱ
ȬGökay,ȱBülentȱ(çev.ȱSermetȱYalçÍn);BolóevizmȱGleȱEmperyalizmȱArasÍndaȱTürkiyeȱ(1918Ȭ
1923).ȱ
ȬGürsel,ȱHalukȱF.;ȱTarihȱBoyuncaȱTürkȬRusȱGliókileri,ȱGstanbul,1968.ȱ
ȬGüzel,ȱ kehmus;ȱ “Tanzimat’tanȱ Cumhuriyet’eȱ Góçiȱ hareketleriȱ veȱ Grevler”,ȱ Tanzimat’tanȱ
Cumhuriyet’eȱTürkiyeȱAnsiklopedisi,ȱC.ȱ3,ȱGstanbul,1985.ȱ
ȬHarris,ȱGeorgeȱS.;ȱTürkiye’deȱKomünizminȱKaynaklarÍ,ȱGstanbul,1979.ȱ
ȬKarabekir,ȱKâzÍm;ȱGstiklalȱHarbimiz,ȱGstanbul,1995.ȱ
ȬKocabaóoÂlu,ȱUygurȱMetin,ȱBerge;ȱBolóevikȱGhtilaliȱveȱOsmanlÍlar,ȱGstanbul,ȱ2006.ȱȱ
ȬKolesnikov,ȱȱAleksandrȱ(çev.ȱGlyasȱKamalov);ȱAtatürkȱDönemiȱTürkȬȱRusȱGliókileri,ȱAnkaȬ
ra,ȱ2010.ȱ
ȬOran,ȱ BaskÍnȱ (edt);ȱ Türkȱ DÍóȱ PolitikasÍȱ Kurtuluóȱ SavaóÍndanȱ Bugüneȱ Olgular,ȱ Belgeler,ȱ
Yorumlar)ȱ,C.ȱI,1919Ȭ1980,ȱGstanbul,ȱ2009.ȱ
ȬMacar,ȱOyaȱDaÂlarȬElçinȱMacar;ȱBeyazȱRusȱOrdusuȱTürkiye’de,ȱGstanbul,ȱ2010.ȱ
ȬSander,ȱOral;ȱSiyasiȱTarih,ȱGlkçaÂlardanȱ1918’e,ȱAnkara,1992.ȱ
ȬSayÍlgan,ȱAclanȱ(HazÍrlayanȱErolȱCihangir);Türkiye’deȱSolȱHareketler,ȱGstanbul,ȱ2009.ȱ
ȬSertoÂlu,ȱMithat;ȱGngilizlerinȱKuvayȬÍȱMilliye’yiȱBolóeviklereȱKaróÍȱKullanmaȱGstekleri,ȱBelgelerȬ
leȱTürkȱTarihi,ȱS.12.ȱ,Eylülȱ1968.ȱ
ȬSükan,ȱBige;ȱKurtuluóȱSavaóÍȱDönemindeȱTürkȬFransÍzȱGliókileri,ȱFransÍzȱAróivȱBelgeleriȱ
AçÍsÍndanȱ1919Ȭ1922,ȱAnkara,1994.ȱ
ȬSüker,ȱKemal;100ȱSorudaȱTürkiye’deȱGóçiȱHareketleri,ȱGstanbul,1968.ȱ
ȬTevetoÂlu,ȱFethi;ȱMilliȱMücadeleȱYÍllarÍndakiȱKuruluólar,ȱAnkara,ȱ1988.ȱ
 5/9 • ULUSLARARASI TARøH ve SOSYAL ARAùTIRMALAR DERGøSø TARùHùN PEúùNDE • 233

ȬTunaya,ȱTarÍkȱZafer,ȱTürkiye’deȱSiyasalȱPartiler,ȱC.2,ȱMütarekeȱDönemiȱ1918Ȭ1922,ȱGstanȬ
bul,ȱ2008.ȱ
ȬTunçay,ȱMete;ȱTürkiye’deȱSolȱakÍmlarȱ(1908Ȭ1925),ȱGstanbul,1991.ȱ
ȬHüseyinȱ Hilmiȱ Çevresiȱ veȱ OsmanlÍȱ Sosyalistȱ FÍrkasÍ,ȱ Tanzimat’tanȱ Cumhuriyet’eȱ ȬTürkiyeȱ
Ansiklopedisi”,ȱGstanbul,1985.ȱ
Ȭ“Cumhuriyetȱ Öncesindeȱ Sosyalistȱ Düóünce”,ȱ Cumhuriyeteȱ Devredenȱ Düóünceȱ MirasÍ,ȱ
TanzimatȱveȱMeórutiyetinȱBirikimi,ȱC.ȱ1,Gstanbul,ȱ2001.ȱ
Ȭȱ“KurtuluóȱSavaóÍndaȱSolcular’laȱMimȬMimci’lerinȱGliókisi,ȱMilliyetȬSanatȱDergisi,ȱOcak,1978.ȱ
ȬTörenek,ȱMehmet;ȱTürkȱRomanÍndaȱGógalȱGstanbul’u,ȱGstanbul,ȱ2002.ȱ
ȬUlubelen,ȱErol;ȱGngilizȱGizliȱBelgelerindeȱTürkiye,ȱGstanbul,1967.ȱ
ȬYalçÍn,ȱE.ȱSemih,ȱSalimȱKoca;ȱMustafaȱKemalȱPaóa’nÍnȱAnadolu’yaȱGeçiói,ȱAnkara,ȱ2005.ȱ
ȬYüceer,ȱSaime;ȱMilliȱMücadeleȱYÍllarÍndaȱAnkaraȬȱMoskovaȱGliókileri,ȱGstanbul,1997.ȱ
Ȭȱ“VrangelȱOrdusununȱGstanbul’dakiȱFaaliyetleri”,ȱAtatürkȱYoluȱDergisi,ȱc.VI.,Ankara,1998.ȱ
ȬTGTE,ȱK55.B.108Ȭ1Ȭa001.ȱ
ȬTGTE,ȱK55.B.108Ȭ1001.ȱ
ȬTGTE,ȱK55.B108.001.ȱ
ȬTGTE,ȱK55.B.108.001.ȱ
ȬTGTE,ȱK51.B21,001,6ȱNisanȱ338.ȱ
ȬTGTE,ȱK51,B19.001,28ȱNisanȱ338.ȱ
ȬTGTE,ȱK46.B.86.001,29.08.337.ȱ
ȬTGTE,ȱK46.B86.1001,ȱZeyl,29.08.337.ȱ
ȬTGTE,ȱK51.B19Ȭ1001.ȱ8ȱNisanȱ338.ȱ
ȬTGTE,ȱK60.B51.001.ȱ9ȱNisanȱ338.ȱ
ȬTGTE,ȱK51.B19Ȭ2001.ȱ28ȱNisanȱ338.ȱ
ȬTGTE,ȱK60,B.52,001.29ȱTemmuzȱ338.ȱ
ȬTGTE,ȱK44.ȱB89.001,2ȱKanunȬuȱEvvel,ȱ336.ȱ
ȬTGTE,ȱK46.B.86.001,29.08.337.ȱ
ȬTGTE,ȱK60.B57.001.ȱ
ȱ
ȱ
234 • THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH • 5/9