ZAMEK W MALBORKU jest jednym z najznakomitszych przykładów średniowiecznej

architektury obronno-rezydencyjnej w Europie, wzniesiony w kilku etapach od 1280 do poł. XV w.

przez zakon krzyżacki na prawym brzegu Nogatu. Początkowo siedziba komtura, w latach 1309–1457
siedziba wielkich mistrzów zakonu krzyżackiego i władz Prus Zakonnych, w latach 1457–1772
rezydencja królów Polski, od 1466 siedziba władz Prus Królewskich, od 1568 siedziba Komisji Morskiej, w
1772 zajęty przez administrację Królestwa Prus i zdewastowany w latach 1773–1804; rekonstruowany w
latach 1817–1842 i 1882–1944, zniszczony w 1945, ponownie rekonstruowany od 1947; w 1949 wpisany
do rejestru zabytków, w 1994 uznany za pomnik historii, w 1997 wpisany na listę światowego dziedzictwa
UNESCO; od 1961 siedziba Muzeum Zamkowego w Malborku.
W 1286 na południe od zamku lokowano Malbork (Stare Miasto), którego mury miejskie sprzężono
z murem obronnym zamku w jednolity system obronny. W 1388 na wschód od zamku założono Nowe
Miasto. W latach 1626–1635 miasto i zamek otoczono wałem fortecznym.
Zespół zamkowy w Malborku obejmuje:
- Zamek Wysoki, czworoboczny, z dziedzińcem otoczonym krużgankiem, kościołem Najświętszej Maryi
Panny z kaplicą grobową św. Anny, gdaniskiem, wieżami Kleszą i Wróblą

- Zamek Średni, wzniesiony w miejscu byłego przedzamcza, trójboczny, z rozległym dziedzińcem

otwartym ku Zamkowi Wysokiemu (oddzielonym od niego murem i fosą), z kaplicą św. Bartłomieja, Wielką
Komturią, Infirmerią, Wielkim Refektarzem, Pałacem Wielkich Mistrzów, Refektarzem Letnim, Refektarzem
Zimowym, wieżą Kurzą Nogą

- Zamek Niski (Przedzamcze), z Karwanem, kaplicą św. Wawrzyńca oraz szeregiem zabudowań
gospodarczych.
 HISTORIA- CZASY KRZYŻACKIE
Zamek Malbork był czwartą, obok Akki, Montfort (w Ziemi Świętej) oraz Wenecji, siedzibą wielkich mistrzów
zakonu krzyżackiego. Przygotowania do jego budowy rozpoczęto najprawdopodobniej około 1270 r., a więc w
niecałe 35 lat po sprowadzeniu Krzyżaków na ziemię chełmińską. Zamek od początku wznoszono z myślą o
przyszłych podbojach na Pomorzu Gdańskim.

Tereny pod fundamenty Malborka wybrane zostały w sposób wysoce przemyślany - Malbork sąsiadował z jednej
strony z odnogą Wisły, rzeką Nogat, z drugiej zaś chroniony był przez bagna. Nie przypadkiem zbudowano go
również w połowie odległości między Gdańskiem a Elblągiem, na skrzyżowaniu starych szlaków handlowych.

"Malbork z błota powstał". Z błota czyli z GLINY. Po wydobyciu ze złoża glina wypalana był w specjalnych piecach,
a sekret jej wyrobu spoczywał w rękach rzemieślników zwanych strycharzami, którzy formowali z gliny sześciany.
Odciski palców strycharzy do dnia dzisiejszego widnieją na niektórych zamkowych cegłach, a "czerwone" (czyli
ceglane) krzyżackie zamki są charakterystycznym elementem krajobrazu Pomorza - aż 90 z ok. 120 potężnych
krzyżackich twierdz znajduje się dzisiaj na terytorium Polski. Takich glinianych kostek na potrzeby budowy
Malborka wyprodukowano przez 40 lat ponad 3 500 000. Zanim jednak położono pierwszą cegłę, Krzyżacy wznieśli
skalne fundamenty, na które zużyto około 12 000 ton granitowych kamieni zwożonych na miejsce budowy na
wozach i saniach zaprzężonych w woły. Wykarczowano znaczne połacie lasu. Większość inżynierów sprowadzono
najprawdopodobniej ze Śląska, natomiast siła robocza rekrutowana była głównie z populacji pruskiej. Niestety, nie
znamy imienia architekta, któremu można przypisać arcydzieło jakim okazał się zamek w Malborku, nie zachowały
się również żadne ówczesne plany architektoniczne.

Budowę zamku rozpoczęto od wyznaczenia czworokąta o wymiarach 51.6 m na 60.7 m (ZAMKU WYSOKIEGO),
który otoczono następnie murem obronnym i fosą. Leżącą po wewnętrznej stronie murów przestrzeń zaczęto
następnie wypełniać budynkami.
Jako pierwsze wzniesiono skrzydło północne z najważniejszymi zakonnymi obiektami - kaplicą i kapitularzem.
Ulokowano je na pierwszym piętrze, które służyło za główny poziom zamku. Między kaplicą o kapitularzem
urządzono niewielkie archiwum, natomiast dormitorium usytuowano przejściowo na parterze pod kaplicą.
Następnym skrzydłem było skrzydło zachodnie oraz wieża Gdanisko, wysunięta poza czworokąt w stronę Nogatu.
Na parterze urządzono kuchnię oraz refektarz, zaś pierwsze piętro przewidziano jako kwatery dla dowódcy.
Gdanisko pełniło funkcję wychodka, miało również znaczenie obronne - oddzielone od reszty konstrukcji mostem
zwodzonym miało być ostatnią linią obrony ówczesnego zamku. Dwuskrzydłowa konstrukcja liczyła wówczas dwa
piętra, wsparta była na kamiennych kolumnach i przykryta drewnianym dachem. Pozostałe dwa boki czworokąta -
południowy i wschodni - były otoczone murami z otworami obronnymi.

Południowe skrzydło, mieszczące na pierwszym piętrze dwa ciemne pokoje przeznaczone na dormitoria, wzniesiono
ok. 1300 r. Wreszcie domknięto czworokąt tworząc zamknięty klasztor z usytuowaną pośrodku studnią głęboką na
ponad 20 metrów zapewniającą niezależne od oblężenia źródło wody dla mieszkańców zamku. Umocniono również
fortyfikacje. Wejście do fortecy prowadziło przez bramę usytuowaną w północno - zachodnim narożniku klasztoru.

Krzyżacy zamieszkali oficjalnie na zamku już ok. 1280 r. Krzyżacki konwent (czyli zgromadzenie braci - rycerzy) z
Zantyru, niewielkiego miasta oddalonego o 20 km na południe od Malborka, przeniósł się tutaj na ponad 30 lat
przed ogłoszeniem go stolicą krzyżackiego państwa, a przewodził mu Heinrich von Wilnowe.

14 września 1309 roku wielki mistrz Zakonu Siegfried von Feuchtwangen przeniósł do Malborka swój
urząd. Zamek awansował do roli stolicy jednego z najpotężniejszych państw na południowym
wybrzeżu Bałtyku. Rychło okazało się, że w swojej dotychczasowej postaci nie może on spełniać
nowych funkcji.

Trwająca blisko czterdzieści lat rozbudowa przekształciła dom konwentualny w silnie umocniony Zamek Wysoki.
Otoczony głębokimi fosami i kilkoma pierścieniami murów obronnych zawierał szereg reprezentacyjnych
pomieszczeń. M.in.: kościół Najświętszej Marii Panny powiększony o nowe prezbiterium i położoną pod nim
kaplicę św. Anny – miejsce pochówków wielkich mistrzów.
Dawne podzamcze także uległo rozbudowie, stając się obszernym i funkcjonalnym Zamkiem Średnim dostępnym
dla rycerzy – gości z Europy Zachodniej.
Oprócz pomieszczeń mieszkalnych, znajdował się tu Wielki Refektarz – największą salą na zamku, przykrytą
pięknym sklepieniem palmowym, Infirmeria dla starszych i chorych braci oraz Pałac Wielkich Mistrzów.

W XIV i pierwszej połowie XV wieku założono i rozbudowano trzecią część warowni - Zamek Niski zwany
odtąd Przedzamczem. Umieszczono tu m.in. Karwan – wielką zbrojownię na działa i wozy bojowe, spichlerz nad
brzegiem Nogatu oraz szereg budynków gospodarczych (ludwisarnię, stajnie, browar, etc). Przy jednym z nich
znajdowała się kaplica św. Wawrzyńca, przeznaczona dla służby zamkowej. Całość otaczały fosy i mury obronne z
licznymi wieżami, połączone z umocnieniami miasta Malborka.

1. Zamek Wysoki, 2.Zamek Średni, 3. Zamek Niski, 4.Dom Wielkich Mistrzów,

5.Brama Mostowa, 6.Gdanisko, 7.Kaplica, 8.Karwan, 9.Wieża Maślankowa, 10. Bastion Ziemny
 PLAN ZAMKU ŚREDNIEGO PLAN ZAMKU WYSOKIEGO
a. wjazd, b. sale wielkiego komtura, c. szpital zakonny 1. wjazd, 2. dziedziniec ze studnią, 3. kościół NMP
d. kuchnia, e. Sala Królewska, f. sień, g. Reflektarz 4. wieża strażnicza, 5. gdanisko, 6. Wieża Wróbla
Zimowy, h. Reflektarz Letni, i. sale gościnne
 HISTORIA- CZASY POLSKIE
W trakcie wojny trzynastoletniej, w czerwcu 1457 roku Malbork zajęły wojska polskie. Zarząd zamkiem
spoczął w rękach starosty królewskiego i podległego mu burgrabiego. Funkcje poszczególnych jego części uległy
zmianom. Zamek Wysoki przestał być klasztorem a stał się gospodarczym zapleczem twierdzy. Przechowywano tu
smołę, sól, piwo, chmiel i inne produkty żywnościowe. Załoga wojskowa i kadra urzędnicza mieszkała na Zamku
Średnim. Przedzamcze adaptowano dla potrzeb ściśle militarnych. W Karwanie magazynowano działa, kule i inną
broń strzelecką. W basztach i wieżach – beczki z prochem i saletrą.

Zespół zamkowy, budowany i modernizowany przez Krzyżaków – w czasach polskich zaczął być zaniedbywany. Z
utrzymaniem w należytym stanie tak wielkiego założenia obronnego wiązały się ogromne koszty, na pokrycie których
stale brakowało środków.

Na początku XVII wieku niektóre z pomieszczeń Pałacu Wielkich Mistrzów zaadaptowano na apartamenty
królewskie. Poważną szkodą było przypadkowe podpalenie dachów Zamku Wysokiego w maju 1644 roku.
Zniszczeniu uległy wówczas także średniowieczne krużganki. Odbudowano je niebawem, lecz w znacznie innych,
barokowych formach.

W 1647 roku postawiono nowy dach nad kościołem. Remont pozostałych przeciągał się bardzo długo. Doprowadziło to
do zawalenia się sklepień w skrzydle południowym i Kapitularzu w 1675 roku. Dopiero w połowie XVIII wieku, z
polecenia króla Augusta II, położono nowe dachy na Zamku Wysokim, zaś wieżę główną zwieńczono hełmem z
latarnią.

W latach 1756-67 pomiędzy kościołem Najświętszej Marii Panny a Zamkiem Średnim, na miejscu dawnej Wieży
Kleszej, zbudowano wielki gmach kolegium jezuickiego. Zakon ten w latach 1652-1772 opiekował się kościołem
zamkowym.
 HISTORIA- CZASY PRUSKIE
We wrześniu 1772 roku Malbork zajmują wojska pruskie. Kwaterują na Zamku Wysokim, w urządzonych tu
w latach 1737-44 koszarach polskiego regimentu piechoty. Na Zamku Średnim, w Wielkim Refektarzu,
urządzono salę musztry konnej: powiększono portal główny, zerwano ceramiczną posadzkę, zamurowano część
okien. W latach 80-tych w Pałacu Wielkich Mistrzów pojawiła się przędzalnia bawełny, mieszkania dla tkaczy i
szyprów rzecznych.

Był to początek blisko dwudziestoletnich prac budowlano-rozbiórkowych na zamku. Rozpoczęte w 1801 roku prace
zmieniły gruntownie zewnętrzną bryłę obiektu. Zamurowano wszystkie (poza kościołem) średniowieczne otwory
okienne i wykuto inne, rozmieszczone stosownie do nowych podziałów wnętrz. Elewacje zewnętrzne otynkowano,
całość nakryto nowym niskim dachem. Wyburzono resztki średniowiecznych sklepień i ścian wewnętrznych, dając na
ich miejsce drewniane stropy. Podobnie postąpiono na Zamku Średnim.

WIELKA ODBUDOWA
W roku 1882 kanclerz Rzeszy Otto von Bismarck polecił, aby zamek w Malborku odbudowano. Odbudowa
zamku była jak potarcie lampy Aladyna i miała przywrócić Niemcom silnego ducha jedności, a tego właśnie
brakowało nowemu państwu niemieckiemu. Kanclerz zlecił odbudowę architektowi Konradowi Emanuelowi
Steinbrechtowi i miała stać się dziełem jego życia. Z poświęceniem godnym rycerzy zakonnych Steinbrecht
segregował gruzy, szperał w archiwach i studiował inne zamki krzyżackie. Miał zamiar usunąć skutki pięciu wieków
niszczenia. Postanowił sumiennie odrestaurować obiekt - średniowieczną stolicę, siedzibę Wielkiego Mistrza.
Starannie usiłował odtworzyć kolory zamku. Chciał stworzyć wrażenie, że rycerze przed chwilą zaledwie wyruszyli
stąd na bitwę. Gdy jego praca została zakończona, zamczysko wyglądało jak w czasach swej świetności. Był to
największy ceglany zamek w Europie. Cesarz niemiecki Wilhelm II był pod ogromnym wrażeniem. Uczynił zamek
swoją oficjalną rezydencją.
Widok zamku z 1920r.
 HISTORIA- II WOJNA ŚWIATOWA
1 maja 1933 roku na wieży głównej zawisła flaga III Rzeszy. Obiekt stał się też miejscem częstych uroczystości z
udziałem wysokich funkcjonariuszy partii nazistowskiej. W związku z podobnymi imprezami w 1934 roku powstał (na
szczęście niezrealizowany) projekt budowy wielkiego amfiteatru po wschodniej stronie zamku. 1 września 1939
roku w Wielkim Refektarzu gauleiter Forster uroczyście ogłosił powrót do Niemiec terenów położonych na lewym
brzegu dolnej Wisły a tym samym odtworzenie prowincji Prusy Zachodnie w jej dawnych granicach.

W tymże wnętrzu w maju 1940 roku odbyło się powitanie Banderii Prutenorum – kopii chorągwi krzyżackich
zabranych z krakowskiego Wawelu. W latach II wojny światowej sala była świadkiem ślubowań młodzieży wstępującej
do Hitlerjugend oraz przysiąg wojskowych żołnierzy wyruszających na front wschodni. W 1941 roku rozpoczęto
zabezpieczanie
czanie obiektu przed skutkami nalotów bombowych. M.in. we wrześniu 1944 roku wykonano gipsowy
odlew Madonny z kościoła Najświętszej Marii Panny i zdemontowano wszystkie witraże z tej świątyni.

Miasto i zamek bardzo mocno ucierpiały w trakcie działań wojennych

woje w 1945 roku. W wyniku ciężkich walk
zniszczeniu uległo blisko 80 procent zabudowy Starego Miasta.
Miasta Poważnie uszkodzone też zostały wschodnie
partie zespołu zamkowego – prezbiterium kościoła Najświętszej Marii Panny z mozaikową figurą Marii z
Dzieciątkiem, wieża główna, skrzydło wschodnie Zamku Średniego, zabudowa Przedzamcza. 8 marca wycofujące się
oddziały niemieckie wysadziły w powietrze mosty na Nogacie.
1945 r.