Professional Documents
Culture Documents
Ebook9293 (WWW Takbook Com)
Uploaded by
PiakaOriginal Title
Copyright
Available Formats
Share this document
Did you find this document useful?
Is this content inappropriate?
Report this DocumentCopyright:
Available Formats
Ebook9293 (WWW Takbook Com)
Uploaded by
PiakaCopyright:
Available Formats
ﻓﻬﺮﺳﺖ ﻣﻄﺎﻟﺐ
ﺑﺨﺶ دوم
ﭘﺰﺷﻜﻲ در اﻳﺮان ﺑﺎﺳﺘﺎن
ﺻﻔﺤﻪ ﻋﻨﻮان
٢٨١ـ ٢٩٣ ﻃﺐ ﺑﺎﺑﻠﻲ
ﻣﺪﺧﻞ اول ّ :
ﻃﺐ ﻣَﻐﺎﻧﻲ ٢٩٥ / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / /ـ ٣٤٨
ﻣﺪﺧﻞ دوم ّ :
اﻟﻒ /اﻓﺴﺎﻧة ﭘﺰﺷﻜﻲ ٣٠١ / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / /ـ ٣٢٢
/١ﺳﺌﻨﺎ ـ ﺳﻴﻤﺮغ ٣٠٩ / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / /ـ ٣١١
٣١١ـ ٣١٣ ///////////////////////////////////////// /٢درﺧﺖ درﻣﺎن ﺑﺨﺶ
٣١٣ـ ٣١٤ ﻋﻨﺎﺻﺮ/ / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / /٣ﺗﺮﻛﻴﺐ
٣١٤ـ ٣١٦ /٤ﻧﻤﺎد زروان / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / /
٣١٦ـ ٣١٧ /٥ﻫﻤﺰاد ﻫﻤﺴﺘﺎر / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / /
٣١٧ـ ٣٢٠ = ﺟﺒﺮﺋﻴﻞ / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / /٦ﺳﻴﻤﺮغ
٣٢٠ـ ٣٢٢ ﺳﻴﻤﺮغ / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / /٧ﭘﺰﺷﻜﻲ
٣٢٢ـ ٣٣٣ ﺳﻴﻨﺎﺋﻲ / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / ب /ﻣﻜﺘﺐ
٣٣٣ـ ٣٤٢ ﺑﻘﺮاﻃﻲ / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / ﻃﺐ
جّ /
٣٤٣ـ ٣٤٨ ﻫﺨﺎﻣﻨﺸﻲ / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / د ٠ﻋﺼﺮ
٣٤٩ـ ٤٣١ ﻣﺪﺧﻞ ﺳﻮم :ﻋﻬﺪ ﺳﺎﺳﺎﻧﻲ / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / /
٣٥١ـ ٣٥٩ /١وﺿﻊ ﻃﺒﺎﺑﺖ / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / /
www.takbook.com
٣٦٠ـ ٣٧٢ ﻃﺐ دواﺋﻲ / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / /
ّ /٢
٣٧٣ـ ٣٧٨ ﻃﺐ دﻋﺎﺋﻲ/ / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / /
ّ /٣
٣٧٩ـ ٣٩٤ /٤ﭘﺰﺷﻜﺎن ﻧﺎﻣﻮر/ / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / :
>ﺗﻴﺎدورس ,ﻣﺎروﺗﺎ ,ﺑﺎذان ,ﺳـﺮﮔﻮس ,اﺳـﺘﻔﻦ ,ﺗـﺮﻳﺒﻮﻧﻮس,
اوراﻧﻴﻮس ,ﺑﺮزوﻳﻪ ,ﺑﻮذ ,ﺟﺒﺮاﺋﻴﻞ ,ﺣﺎرث ,دﻳﮕﺮان?/
٣٩٥ـ ٤٣١ /٥ﻛﺘﺎﺑﻬﺎي ﭘﺰﺷﻜﻲ / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / /
٣٩٦ـ ٣٩٨ اوﺳﺘﺎﻳﻲ / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / اﻟﻒ :ﻣﺘﻮن
٣٩٨ـ ٤٠١ ب /آﺛﺎر ﺑﻘﺮاﻃﻲ / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / /
٤٠١ـ ٤٠٤ ج /ﻛﺘﺐ ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / /
٤٠٤ـ ٤٠٩ د /آﺛﺎر ﺟﺎﻟﻴﻨﻮس/ / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / /
٤٠٩ـ ٤١٥ ﺳﺮﻳﺎﻧﻲ / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / ﻫ /ﻛﺘﺐ
٤١٥ـ ٤٢٦ و /ﻛﺘﺐ ﻫﻨﺪي / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / /
٤٢٦ـ ٤٣١ ز /ﻛﺘﺐ ﭘﻬﻠﻮي / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / /
٤٣٣ـ ٤٤٥ /#ﭘﻴﻮﺳﺘﻬﺎ/ / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / :
/١درﺑﺎرة اﺳﻘﻠﺒﻴﻮس /٢ ,ﺳﺌﻨﻪ /٣ .ﺳﻴﻤﺮغ ,درﺑﺎرة >ﺳﻴﻨﺎ<,
/٤ﺳﻴﻨﺎ .ﺟﺒﺮﺋﻴﻞ /٥ ,ﺣﻜﻴﻢ آزوﻧﺎس /٦ ,ﻗﻮل ﻛﻮروش ﻛﺒﻴﺮ,
/٧درﺑﺎرة ﭘﺰﺷﻜﺎن /٨ ,آزﻣﺎﻳﺶ ﭘﺰﺷﻜﺎن /٩ ,اﻣﻮر ﺑﻬﺪاﺷﺘﻲ,
/١٠داﻧﺸﮕﺎه ﮔﻨﺪﻳﺸﺎﺑﻮر/
٤٤٧ـ ٤٤٩ /#اﺿﺎﻓﺎت / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / /
٤٥١ـ ٤٥٧ ///////////////////////////////////////////////////////////////// /#ﺗﺼﺎوﻳﺮ
www.takbook.com
ﻳﺎدداﺷﺖ ﻣﺆﻟّﻒ
ﺟﻠﺪ دوم ﻓﻬﺮﺳﺖ ﻣﺎﻗﺒﻞ اﻟﻔﻬﺮﺳﺖ ﺑﺎ ﺗﺄﺧﻴﺮي ﻧﺎﺧﻮاﺳﺘﻪ ـ ﻛﻪ از ارادة ﻣﺆ ﻟّﻒ و ﻧﺎﺷﺮ ﺑﻴﺮون ﺑﻮد
ـ ﻫﻢ ﺑﻪ ﺻﻮاﺑﺪﻳﺪ دوﺳﺖ داﻧﺸﻤﻨﺪ ﮔﺮاﻣﻲام ﺟﻨﺎب آﻗﺎي اﻟﻬﻲ ﺧﺮاﺳﺎﻧﻲ >رﻳـﺎﺳﺖ ﻣـﺤﺘﺮم ﺑـﻨﻴﺎد
ﭘﮋوﻫﺸﻬﺎي اﺳ_ﻣﻲ آﺳﺘﺎن ﻗﺪس رﺿﻮي? ﺑﺎ ﻋﻨﻮان >ﺑﺨﺶ دوم< ﻛﺘﺎب ﭘﺰﺷﻜﻲ در اﻳﺮان ﺑﺎﺳﺘﺎن
ّ
ﻣﺴﺘﻘﻞ ﺑﺸﻤﺎر ﻣﻲرود /در اﻳﻦ اﺛﺮ ,ﻋ_وه ﺑﺮ ﻣﺪﺧﻠﻬﺎي ﺗﺎرﻳﺨﻲ ﺗﺪوﻳﻦ ﺷﺪ ,ﻛﻪ در واﻗﻊ ﺧﻮد ﻛﺘﺎﺑﻲ
ـ ﻛﻪ در ﺣﻜﻢ ﺗﺎرﻳﺦ ﻛﺎﻣﻞ ﭘﺰﺷﻜﻲ اﻳﺮان ﺑﺎﺳﺘﺎن ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ ـ >ﻓﻬﺮﺳﺖ< ﺗﻮﺻﻴﻔﻲ ﺑﻴﺶ از ﻫﻔﺘﺎد اﺛﺮ
ﻃﻲ ﻫﻔﺖ ﺑﻬﺮ ﻧﻤﻮده ﺷﺪه اﺳﺖ ,ﻛﻪ ﺗﺎﻛﻨﻮن ﺣﺘﻲ اﺳﺎﻣﻲ ﺳﻪ ﻳﺎ ﭼﻬﺎر
ﭘﺰﺷﻜﻲ ﻣﺘﺪاول در آن اﻋﺼﺎر ّ
اﺛﺮ را ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﺴﺘﻨﺪ ذﻛﺮ ﻛﻨﻨﺪ/
درﺑﺎرة ﻛﺘﺎب >ﻓﻬﺮﺳﺖ اﻳﺮاﻧﻲ< ﺣﺎﺿﺮ ,اﻫﺪاف و ﻣﻮﺿﻮع آن ,ﮔﻔﺘﻨﻲ ﻫﺮ ﭼﻪ ﺑﺎﺷﺪ در ﻣـﻘﺪّ ﻣة
ﺟﻠﺪ ﻳﻜﻢ ﺑﻴﺎن ﮔﺮدﻳﺪه; اﻣﺎ ﺑﺨﺶﻫﺎي دﻳﮕﺮ ﻛﺘﺎب ﻫﻢ ﻛﻪ ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از >ﺗﺎرﻳﺦ و ﺗﻘﻮﻳﻢ ,اﺣﻜﺎم ﻧﺠﻮم,
ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎي اﻳﺮاﻧﺸﻬﺮ ,ﮔﻴﺎهﺷﻨﺎﺳﻲ و ﺟﺎﻧﻮرﺷﻨﺎﺳﻲ ,ﺣﻘﻮق و ﻣﺪﻧﻴﺎت ,ﺗﺎرﻳﺦ ادﺑـﻴﺎت ,ﻣـﺪارس و
ﻣﻜﺎﺗﺐ< وﺟﺰ اﻳﻨﻬﺎ ,اﻣﻴﺪاﺳﺖ ﺑﺎ ﻳﺎري ﺧﺪا ﺑﻪ ﺗﺮﺗﻴﺐ ﻃﺒﻊ و ﻧﺸﺮ ﺷﻮد; ﺗﻘﺮﻳﺒا ﻛﺎر ﺗﺠﻤﻴﻊ ﻣﻮاد و
ﺗﺤﻘﻴﻖ وﻣﻄﺎﻟﺐ آﻧﻬﺎ ﺗﻤﺎم ﺷﺪه ,از ﺧﺪا ﻓﻘﻂ زﻣﺎن و ﻣﺠﺎل ﺗﺪوﻳﻦ ﻣﻘﺮون ﺑﺎ ﺗﻮﻓﻴﻖ ﻣﻲﻃﻠﺒﻢ/
ﺗﻮﺟﻬﺎت ﺑﻠﻴﻎ رﻳﺎﺳﺖ ﻣﺤﺘﺮم ﺑﻨﻴﺎد ,از ﻣﺴﺎﻋﻲ ﺟﻤﻴﻞ دوﺳﺖ ارﺟﻤﻨﺪ ﺟﻨﺎب
ﺳﺰاﺳﺖ ﻛﻪ از ّ
ﻣـﺤﻤ ﺪ ﺳـﻌﻴﺪ رﺿـﻮاﻧـﻲ >رﺋـﻴﺲ
ّ ﻣﺤﻤ ﺪ رﺿﺎ ﻣﺮوارﻳﺪ >ﻣﻌﺎون ﭘﮋوﻫﺸﻲ? و ﺟﻨﺎب آﻗﺎي ّ آﻗﺎي
ﻣﺤﻤ ﺪﻋﻠﻲ ﺑﺮﻫﺎﻧﻲ >ﻛﺎرﺑﺮ راﻳﺎﻧﻪ? ﻛﻪ ﺧﻮاﺳﺘﻬﺎي ﻣﺆﻟﻒ را از ﻫﺮ ﺟﻬﺖ >اداري و
ّ اﻧﺘﺸﺎرات? و آﻗﺎي
ﻓﻨّﻲ? ﺑﺎ ﺷﻜﻴﺒﺎﻳﻲ ﺑﺮ آوردهاﻧﺪ ,ﻫﻢ در اﻳﻦﺟﺎ ﺳﭙﺎﺳﮕﺰاري ﺷﺎﻳﺎن ﻧﻤﺎﻳﻢ ; و ﻣﻦ ا uاﻟﺘﻮﻓﻴﻖ و ﻋﻠﻴﻪ
اﻟﺘﻜ_ن/
پ. /١/ﻫﻤﺪان ,ﺧﺮداد ﻣﺎه ١٣٧٨
www.takbook.com
ﻓﻬﺮﺳﺖ ﻣﺎﻗﺒﻞ اﻟﻔﻬﺮﺳﺖ ﺑﺨﺶ دوم : ٨
www.takbook.com
ﻣﺪﺧﻞ اول
ﻃﺐﺑﺎﺑﻠﻲ
ّ
www.takbook.com
www.takbook.com
داﻧﺶ ﭘﺰﺷﻜﻲ اﻳﺮاﻧﻴﺎن ﺑﺎﺳﺘﺎن ,ﻫﻢ ﺑﻤﺎﻧﻨﺪ داﻧﺶ ﺳﺘﺎرهﺷﻨﺎﺳﻲ در ﻧﺰد اﻳﺸﺎن ـ ﻫﺮ ﭼﻨﺪ
ﻛﻪ اﺻﺎﻟ ًﺔ ﻣﻨﺸﺄ و ﻣﺤﺘﻮاي ﻗﻮﻣﻲ و ﻣ ّﻠﻲ داﺷﺘﻪ ـ ﺗﻮان ﮔﻔﺖ ﻛﻪ ﺑﺎز ﺑﺪون ّ
ﺗﺄﺛـﺮ از ﻋﻠﻢ وﺗﻤﺪّ ن
ﺑﺎﺑﻠﻲ ﻧﺒﻮده اﺳﺖ /اﻗﻮام ﺑﺎﺳﺘﺎﻧﻲ ﻛﺎﺳﻲ و ﻣﺎدي و ﭘﺎرﺳﻲ اﻳﺮانزﻣﻴﻦ اﺳﺎﺳا در زﻣﻴﻨﻪﻫﺎي
ﻣﺘﺄﺛـﺮ
>ﻣﻐﺎن< ﺧﻮﻳﺶ ﻳﻜﺴﺮه از ﻓﺮﻫﻨﮓ ﻣﻴﺎﻧﺮوداﻧﻲ ّ ﺗﻮﺳﻂ ﻗﺒﻴﻠة روﺣﺎﻧﻲ َ
دﻳﻨﻲ و ﻋﻠﻤﻲ ﺑﻪ ّ
ﺗﺄﺛـﺮي را ﺗﺤﺖ اﺻﻄ_ح ﻛ ّﻠﻲ >ﺑﺎﺑﻠﻲ ﻣﺂﺑﻲ< ﺗﻘﺮﻳﺒا در
ﺑﻮدهاﻧﺪ ,ﻛﻪ ﻣﻲﺗﻮان ﭼﻨﻴﻦ ﮔﺮاﻳﺶ و ّ
ﻫﻤة ﺷﺆون ﻣ_ﺣﻈﻪ و ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﻛﺮد /ﻣﺘﺄﺳﻔﺎﻧﻪ در ﺧﺼﻮص داﻧﺶ ﭘﺰﺷﻜﻲ و ﺣﺮﻓة ﻃﺒﺎﺑﺖ
در ﻧﺰد ﻋﻴ_ﻣﻴﺎن ﺑﺎﺳﺘﺎن ,ا ﮔﺮ ﻧﮕﻮﻳﻴﻢ ﻫﻴﭻ ,ﻫﻤﺎﻧﺎ اﻃ_ﻋﺎت و ﻣﻌﻠﻮﻣﺎت ﺣﺎﺻﻠﻪ ﺑﺴﻴﺎر اﻧﺪﻙ
و ﻧﺎﭼﻴﺰ اﺳﺖ; آن اﻧﺪازه ﻛﻪ درﺑﺎرة ﺳﺘﺎرهﺷﻨﺎﺳﻲ وﻳﮋة آﻧﺎن ﺗﻮاﻧﺴﺘﻴﻢ در ﻓـﺼﻮل ﭘـﻴﺸﻴﻦ
ﻣﺨﺘﺼﺮ آ ﮔﺎﻫﻲ و ﺷﻨﺎﺧﺖ ﻓﺮا دﺳﺖ ﻛﻨﻴﻢ ,ا ﻛﻨﻮن در ﺑﺎب ﻛﺎرورزي ﭘﺰﺷﻜﻲ ﻣﻴﺎن ﻋﻴ_ﻣﻴﻬﺎ
ﺗﻬﻲدﺳﺘﻴﻢ; ﻣﻨﺘﻬﺎ ﭼﻮن ﻫﻢ ﺑﻪ ﻗﻴﺎس و ﻗﺮﻳﻨﻪﻫﺎ ﺣﺮﻓة ﻃﺒﺎﺑﺖ در ﻣﻴﺎن اﻳﺸﺎن ﻳﻜﺴﺮه ﻫﻤﺴﺎن
و ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ ﭘﻴﺸة ﭘﺰﺷﻜﻲ و ﺑﻨﻴﺎد و روشﻫﺎي آن در ﻧﺰد ﺳﻮﻣﺮﻳﺎن و ﺑﺎﺑﻠﻴﺎن ﺑﻮده ,ﺑﺴﺎ آﻧﭽﻪ
ﻃﺐ ﺑﺎﺑﻠﻲ ﻗﺎﺑﻞ ِاﺧﺒﺎر و ِاﻇﻬﺎر اﺳﺖ ,ﻫﻤﺎن وﺿﻊ را در ﺧﺼﻮص ﻋﻴ_ﻣﻴﺎن ﺑﺎﺳﺘﺎﻧﻲ
درﺑﺎرة ّ
اﻳﺮان ﺑﺘﻮان اﺑﺮاز داﺷﺖ/
آن ﻣﺼﺮ اﺳﺖ; و ﻧﺘﺎﻳﺠﻲ ﻛﻪ ﺑﺪﺳﺖ ﻣﻲآﻳﺪ اﻣﺎ ﻣﻄﺎﻟﻌة ﺗﺎرﻳﺦ ﭘﺰﺷﻜﻲ ﺑﺎﺑﻞ دﺷﻮارﺗﺮ از ِ
ﻗﻄﻌﻴﺖ ﻧﺪارد ,ﻗﺴﻤﺖ ﻋﻤﺪة َا ﺳﻨﺎد ﻣﺮﺑﻮط ﺑﺪاﻧﺠﺎ ﻫﻢ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﻋﻬﻮد ﻣﺘﺄﺧّ ﺮ
ّ ﺑﻪ آن اﻧﺪازه
ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ ﻛﻪ ﺑﻴﺸﺘﺮ آﻧﻬﺎ َاﻟﻮاح ﺑﺎزﻳﺎﻓﺘﻪ از ﻛﺘﺎﺑﺨﺎﻧة آﺷﻮر ﺑﺎﻧﻴﭙﺎل > ٦٢٦-٦٨٨ق /م? اﺳﺖ,
وﻟﻲ ﺑﻲﮔﻤﺎن ﻣﻌﻠﻮﻣﺎت ﺣﺎﺻﻞ دﺑﻴﺮان ا ﻛﺪي رﻳﺸة ﺑﺎﺑﻠﻲ و ﺣﺘﻲ ﺳﻮﻣﺮي دارد ﻛﻪ ﻗﺪﻣﺖ
www.takbook.com
ﻓﻬﺮﺳﺖ ﻣﺎﻗﺒﻞ اﻟﻔﻬﺮﺳﺖ ﺑﺨﺶ دوم : ٢٨٤
آﻧﻬﺎ ﺗﺎ ﻫﺰارة ﺳﻮم ق /م ﺑﺎ ﻣﻲرود /١ﺑﺪﻳﻦﺳﺎن ,ﭘﺰﺷﻜﺎن آﺷـﻮري ﺳـﺪة ﻫـﻔﺘﻢ >ق /م?
ﺻﻮرﺗﺒﻨﺪيﻫﺎي ﺳﻮﻣﺮي را ﺑﻜﺎر ﻣﻲﺑﺮدﻧﺪ ,ﺗﻨﻬﺎ اﻳﻦ ﻧﻴﺴﺖ ﻛﻪ ﻟﻮﺣﻪﻫﺎي ﭘﺰﺷﻜﻲ ﺑﻪ زﺑﺎن
ﺳﻮﻣﺮي ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ ,ﺑﻠﻜﻪ ﻏﺎﻟﺒا آن ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺑﻪﺻﻮرت ﺧ_ﺻﻪ و ﻣﺠﻤﻞ و ﺧﺎﻟﻲ از
ﻃﺐ ﺑـﻴﺸﺘﺮ ﺑـﻪ ﻃـﺮﻳﻖ
ﻓـﻦ ّ
ﺷﺮح و ﺗﻮﺿﻴﺢ اﺳﺖ; از ﻫﻤﻴﻦ ﺟﺎ ﻣﻌﻠﻮم ﻣﻲﺷﻮد ﻛﻪ ﺗـﻌﻠﻴﻢ ّ
ﺷﻔﺎﻫﻲ ﺑﻮده ,اﻃ_ﻋﺎت ﭘﺰﺷﻜﻲ از اﺳﺘﺎد ﺑﻪ ﺷﺎ ﮔﺮد و از ﭘﺪر ﺑﻪ ﻓـﺮزﻧﺪ اﻧـﺘﻘﺎل ﻣـﻲﻳﺎﻓﺘﻪ
ﻃﺒﻲ ﺧﻮد ﺑﺎزﮔﺮد ﺑﻪ ﻗﻮاﻧﻴﻦ و ﻣﺘﻮن ﺷﺮﻋﻲ ٢
اﺳﺖ /اﻣﺎ ﻛﺎرورزي ﭘﺰﺷﻜﻲ و ﺟﻮاﻧﺐ ﺣﺮﻓة ّ
ﺑﻮده ,در ﺣﺎﻟﻲ ﻛﻪ ﻣﺘﻮن ﺳﺤﺮي و ﻓﺎﻟﻨﺎﻣﻪﻫﺎ ﻳﻜﺴﺮه راﺟﻊ ﺑﻪ ﻧﺎﺧﻮﺷﻲﻫﺎﺳﺖ/
ﻃﺒﻲ ﻣﺘﻌﺪّ د ﻣﻮﺟﻮد ﺑﺪﺳﺖ ﺑﻪ ﻃﻮر ﻛ ّﻠﻲ ,ﻣﻌﺮﻓﺖ ﻋﻤﺪة ﻣﺎ از ّ
ﻃﺐ ﺑﺎﺑﻠﻲ ﻫﻢ از ﻣﺘﻮن ّ
ﻣﻲآﻳﺪ ﻛﻪ ,ﭼﻨﺎن ﻛﻪ ﮔﺬﺷﺖ ,اﻏﻠﺐ آﻧﻬﺎ از ﺳﺪة ﻫﻔﺘﻢ >ق /م? ﻳـﻌﻨﻲ از ﻛـﺘﺎﺑﺨﺎﻧة آﺷـﻮر
ﺑﺎﻧﻴﭙﺎل در ﻧﻴﻨﻮا > ﻛﻮﻳﻮﻧﺠﻴﻚ? ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ; وﻟﻲ آﻧﻬﺎ ﻛﻪ ﻗﺪﻳﻤﺘﺮ اﺳﺖ ـ ﻫـﻢ از >آﺷﻮر< ـ ﻣﺮﺑﻮط
ﺑﻪ ﺳﺪة ﺳﻴﺰدﻫـﻢ >ق /م? و از ﺑﺎﻳﮕﺎﻧﻲ ُﺑﻐﺎزﻛﻮي >در ﺗﺮﺟﻤﻪﻫﺎي ﻫﻴﺘﻲ? ﺑﺪﺳﺖ آﻣﺪه ﻛﻪ از
دورة ﻛﺎﺳﻴﺎن اﺳﺖ ,ﻧﻤﻮﻧة ﺳﻮﻣﺮي دﺳﺘﻮرﻫﺎي ﭘﺰﺷﻜﻲ ا ﻛﻨﻮن ﺑﺎ آﻧﭽﻪ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﺧﺎﻧﺪان
ﺳﻮم >اور< ﻣﻲﺷﻮد ـ اﻧﻄﺒﺎق ﻣﻲﻳﺎﺑﺪ ٣ﻫﻤﻴﻦ دﻟﻴﻞ ﻛﻪ ﻗﺪﻣﺖ ﭘﻴﺸة ﭘـﺰﺷﻜﻲ در ﺑــﺎﺑـﻞ ﺑـﺎ
اﺻﻄ_ح >ﭘﺰﺷﻜﺎن< ﻣﻌﻠﻮم ﻣﻲﮔﺮدد ,از آﻧﺠﺎﺳﺖ ﻛﻪ در ا ﻛﺎدي ﺑﻪ اﻳﺸـﺎن >اﺳـﻮ< >?asu
ﻣﻲﮔﻔﺘﻨﺪ; و اﻳـﻦ ﺧﻮد از ﻛﻠﻤة > َا ـ زو< > ?a - zuـ >ﻳﺎ ـ زو< ﺳﻮﻣﺮي آﻣﺪه اﺳﺖ ,ﻳـﻌﻨﻲ
>ﻣﺮدي ﻛﻪ آب >ﻳﺎ روﻏﻦ? را ﻣﻲﺷﻨﺎﺳﺪ<; و اﻳـﻦ ﻣـﻌﻨﺎ ﺑـﺪان ﺟـﻬﺖ اﺳﺖ ﻛـﻪ >اﺳـﻮ< >ـ
ﭘﺰﺷﻚ? اﺻ ﻛﺴﻲ ﺑﻮده ﻛﻪ ﺑﻪ اﺣﺘﻤﺎل ﻗﻮي ﺑﺎ ﻛﻤﻚ اﻳﺰد آب > ِا آ< > ?Eaﺑـﺎ آب ﺗـﻔﺆّ ل
ﻣﻲزده ,ﻫﻤﺎن ﻛﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ ﺣﻜﻤﺖ و داﻧﺎﻳﻲ ﻫــﻢ ﺑـﺎﺷﺪ> /رﻳﺸـة ﻣـﻌﻨﺎ ﺷـﻨﺎﺧﺖ ﻛـﻠﻤﺎت
ﻣﺘﺮادف >ﺣﻜﻴﻢ< و >ﻃﺒﻴﺐ< در دوران اﺳ_ﻣﻲ از ﻫﻤﻴﻦﺟﺎﺳﺖ? /ﺑﺎري ,ﭘﺰﺷﻚ >اﺳﻮ? ﻧﻪ
ﻣﺘﻮﺳﻂ ﺑﺎي اﺟﺘﻤﺎع
ّ ﻛﺎﻫﻦ ﺑﻮد ,ﻧﻪ ﺟﺎدوﮔﺮ; ﺑﻠﻜﻪ ﺻﺎﺣﺐ ﺣﺮﻓﻪاي ﺑﻮد ﻛﻪ ﺗﻌﻠﻖ ﺑﻪ ﻃﺒﻘة
ﺑﺎﺑﻠﻲ ـ آﺷﻮري داﺷﺖ /وي ﺳﺎﻟﻴﺎن دراز ﺑﻪ ﺗﺤﺼﻴﻞ ﻋـﻠﻮم ﭘـﺎﻳة دوران ﺧـﻮد در ﻣـﺪرﺳﻪ
ﻣﻲﭘﺮداﺧﺖ ,ﺳﺎﻟﻴﺎن دﻳﮕﺮي ﻧﻴﺰ ﺑـﻪ اﺗـﻔﺎق ﻫـﻤﻜﺎران ﺑـﻪ ﻣـﻬﺎرت ﻳـﺎﻓﺘﻦ در ﺷـﻐﻞ ﺧـﻮد
ﻣﻲﮔﺬراﻧﺪ/
1 - Medicine, an international history (paul Hastings), London, 1974, P. 12.
/٢ﺗﺎرﻳﺦ ﻋﻠﻢ >ﺟﻮرج ﺳﺎرﺗﻮن? ,ﺗﺮﺟﻤة اﺣﻤﺪ آرام ,ص /٩٣
3. The Greatness that was Babylon (H. Saggs), P. 46.
www.takbook.com
٢٨٥ ﭘﺰﺷﻜﻲ در اﻳﺮان ﺑﺎﺳﺘﺎن
ﺣﺴﺐ ﻣﻔﺎد ﻗﺎﻧﻮن ﺣﻤﻮراﺑﻲ اﻳـﻦ ﻓﺮض ﻣﻄﺮح ﮔﺮدﻳﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ ﺣﺮﻓة ﻃﺒﺎﺑﺖ ﺗـﺤﺖ
ﺻ_ﺣﻴﺖ اﻋﻀﺎي آن ﺻﻨﻒ ﺑﺮرﺳﻲ ﻣﻲﺷﺪه اﺳﺖ /ﺑﺎﻳﺪ ﮔﻔﺖ
ّ ﻧﻈﺎرت دوﻟﺖ ﻗﺮار داﺷﺘﻪ,
ﻛﻪ ﭘﻴﺸة ﭘﺰﺷﻜﻲ >اﺳﻮ< ﻫﺮﮔﺰ ﻧﻪ ُﭘﺮﺳﻮد ﺑﻮد ,ﻧﻪ ﻫﻴﺞ ﺟﺎﻳﮕﺎه وﻳﮋهاي در ﻣﻲﺑﺎﻳﺴﺖ; ﭼﻪ
>رب اﻟﻨﻮع? ﺣﺮﻓﻪاي ـ اﻟﺒﺘﻪ ﺑﺠﺰ از > ِا آ< ﻣﺬﻛﻮر >ﺧﺪاي ﺣﻜﻤﺖ وﻧﺒﻮد ﻳﻚ ﺧﺪاي وﻳﮋه ّ
ﺑـﻲاﻫـﻤﻴﺖ ﺟـﻠﻮه ﻣـﻲدﻫﺪ /ﻫـﻴﭻ
ّ داﻧﺎﻳﻲ ﻛﻪ اﻳﺰد ﻫﻤة ﭘﻴﺸﻪﻫﺎ ﺑﻮد? اﻳـﻦ ﺣـﺮﻓﻪ را ﻧﺴـﺒ ًﺔ
َﺑﻐﺴﺘﺎﻧﻲ در ﻣﻴﺎﻧﺮودان ﻳﺎد ﻧﮕﺮدﻳﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ ﭘﺰﺷﻜﺎن آﻧﺠﺎ اﻳﺰدي ﻫـﻤﭽﻮن >اﻳـﻤﻬﻮﺗﺐ<
ﻣﺼﺮي و >اﺳﻜﻮﭘﻴﻮس< ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ اﻳﺸﺎن ﺑﺎﺷﺪ /ﺑﺎ اﻳـﻦ ﺣﺎل ِا ﻫة ﻣـﻴﺎﻧﺮوداﻧـﻲ
>ﮔﻮ< اﻏﻠﺐ >ﺑﺎﻧﻮي ﺑﺰرگ ﭘﺰﺷﻚ< ﺧﻮاﻧﺪه ﺷﻮد ,ﻛﻪ اﻳﺰد ﻣﺮگ و ﺗﻨﺪرﺳﺘﻲ اﺳﺖ ,او ﻛﻪ ﺑﻪ
رب اﻟﻨﻮع ﻧـﺪارد /اﻟﺒـﺘﻪ ﻳﻚ ﺧـﺪاي
زﻧﺪﮔﻲ دﻳﻨﻲ واﺑﺴﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ,ﻫﻴﭻ ﻛﺎرﻛﺮدي ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ّ
دﻳﮕﺮي ﻫـﻢ ﺑﻪ ﻧﺎم >ﻧﻴﻨﺎزو< >ـ ﺧﺪاوﻧﺪ ﭘﺰﺷﻚ? ﺑﻮده ,ﻛﻪ ﭘﺴﺮش ﺑﻪ ﮔﻮﻧة ﻧﻤﺎدﻳﻦ ﺑﺎ ﻣﺎرﻫﺎ
ﻫﻤﺒﺮ ﮔﺮدﻳﺪه ,ﻫﻤﻴﻦ ﺧﻮد ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻧﻤﺎد ﭘﻴﺸة ﺑﻬﺪاﺷﺘﻲ ﭘﺬﻳﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ /ﺑﻪ ﻫـﺮ ﺣﺎل,
> َا ﺳﻮ< در ﻓﻬﺮﺳﺖ اﺳﺎﻣﻲ ﻫﻤﺎﻧﺎ ﺟﺰو ﺧـﺒﺮﮔﺎن ﻛـﻬﺎﻧﺖ و اﻓﺴـﻮﻧﮕﺮان ﻳـﺎد ﮔـﺮدﻳﺪه ,ﺑﺴـﺎ
اﻋﻀﺎي داﻧﺸﻤﻨﺪ ﺣﺮﻓة ﻃﺒﺎﺑﺖ ﻛﻪ دﺳﺘﻨﺎﻣﻪﻫﺎي ﭘﻴﺸﮕﻲ ﺧﻮﻳﺶ را روﻧﻮﻳﺲ ﻛﺮدهاﻧﺪ ,ﻫـﺮ
ﭼﻨﺪ اﻳﻨﻚ ﺗﻨﻬﺎ ﻳﻚ ﻣﺘﻦ ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ آﻣﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ ﻧﺴﺨﺖ ﻳﻚ ﭘﺰﺷﻚ ﻧﻮآﻣﻮز > َا ﺳﻮ َا ﮔﺸﮕﻮ?
ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ /ﻣﺘﻨﻲ ﻫـﻢ ﻛﻪ ﺑـﻪ ﻋﻨﻮان >ﺧﺎﻧﻢ دﻛﺘﺮ ﺑﺎﺑﻠﻲ ﻛﻬﻦ< اﺷـﺘﻬﺎر و اﻧـﺘﺸﺎر ﻳـﺎﻓﺘﻪ ,ﺧـﻮد
ﻧﺸﺎﻧﺪﻫﻨﺪة ﺣﺮﻓة ﻗﺎﺑﻠﮕﻲ >ﻣﺎﻣﺎﺋﻲ? ﺑﺎﺷﺪ ﻛﻪ اﺧﺘﺼﺎص ﺑﻪ زﻧﺎن داﺷﺘﻪ اﺳﺖ /١در ﺧﺼﻮص
ﭘﻴﺸة ﭘﺰﺷﻜﻲ ﻋﻴ_ﻣﻴﺎن ﺑﺎﺳﺘـﺎن ـ ﻫﻢ در زﻣﺮة ﺳﺎﺣﺮان و ﻛﺎﻫﻨﺎن ـ ﻋﺠﺎﻟ ًﺔ ﻣﻲﺗﻮان ﮔﻔﺖ ﻛﻪ
ﻧﻤﺎد >ﻣﺎر< ,ﺣﺴﺐ وﻓﻮر ﻧﻘﻮش آن ﻋ_وه ﺑﺮ ﻛﺎرﻛﺮدﻫﺎي ﺑﻨﻴﺎدي دﻳﻨﻲ و دﻧﻴﺎﺋﻲ ﻛﻪ داﺷﺘﻪ,
ﺑﺴﺎ ـ ﭼﻨﺎن ﻛﻪ ﮔﺬﺷﺖ ـ ﻧﻤﺎد ﭘﻴﺸﮕﺎن ﭘﺰﺷﻜﻲ و ﺑﻬﺪاﺷﺘﻲ ﻫـﻢ ﺑﺎﺷﺪ; و ﻧﻴﺰ ﻣﻲﺗﻮان اﻓﺰود
ﻛﻪ در ﻓﻬﺮﺳﺖ ﺧﺪاﻳﺎن ﻋﻴ_ﻣﻲ ﺑﺮ ﻃﺒﻖ ﻣﻌﺎﻫﺪة >ﻫﻴﺘﻪ< ﭘﺎدﺷﺎه َاوان ﺑﺎ ﻧﺎراﻣﺴﻴﻦ ا ﻛﺪي >ح
آن ﭼﻬﺮة ﻧﺎﺷﻨﺎﺳﻲ اﺳﺖ ﺑﻪ ﻧﺎم >زﻳﺖ< ﻛﻪ اﺣﺘﻤﺎ >ﺧـﺪاي
٢٢٢٣ق /م? رﺗﺒة ﭼﻬﺎرم از ِ
ﺑﻬﺒﻮدي< ﺑﻮده; زﻳﺮا اﺳﻢ ﻣﻌﻨﻲ >زﻳﺘﻤﻪ< ﺧﻮد ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي >ﺳ_ﻣﺘﻲ< اﺳﺖ/٢
اﻣﺎ ﻓﻨﻮن ﻃﺒﺎﺑﺖ ﻳﺎ ﺷﻴﻮهﻫﺎي درﻣﺎن ﺑـﻴﻤﺎريﻫﺎ در ﻣـﻴﺎﻧﺮودان ,در ﻳﻚ ﻛـﻠﻤﻪ ,ﺑـﺮ دو
1. Ancient Mesopotamia (Oppenheim), PP. 304, 305, 376. / The Greatness that ...
(Saggs) , P. 460. .
ﺑﻴﻦاﻟﻨّﻬﺮﻳﻦ ﺑﺎﺳﺘﺎن >ژورژ رو? ,ﺗﺮﺟﻤة ﻫﻮﺷﻨﮓ ﻣﻬﺪوي ,١٣٦٩ ,ص /٣٥٠
/٢ﺗﺎرﻳﺦ و ﺗﻤﺪن اﻳ_م >ﻳﻮﺳﻒ ﻣﺠﻴﺪزاده? ,ﺗﻬﺮان ,ﻣﺮﻛﺰ ﻧﺸﺮ داﻧﺸﮕﺎﻫﻲ ,١٣٧٠ ,ص /٥٣-٥٢
www.takbook.com
ﻓﻬﺮﺳﺖ ﻣﺎﻗﺒﻞ اﻟﻔﻬﺮﺳﺖ ﺑﺨﺶ دوم : ٢٨٦
>روش< ﻳﺎ دو ﻣﻜﺘﺐ ﺑﻮده ,ﻳﻜﻲ ﻃﺮﻳﻖ و ﻣﻜﺘﺐ >دﻋﺎ< ,دﻳﮕﺮي روش و ﻣـﺬﻫﺐ >دوا<;
ﻃﺮﻳﻖ اول را ﻣﻜﺘﺐ >ﺳﺤﺮي< و روش دوم را ﻣﺬﻫﺐ >ﻋﻠﻤﻲ< ﻧﻴﺰ ﮔﻔﺘﻪاﻧـﺪ /از آﻧـﺮو ﻛـﻪ
اﻋﺘﻘﺎد داﺷﺘﻨﺪ اﺷﺨﺎص ﺑﺮ اﺛﺮ ارﺗﻜﺎب ﮔﻨﺎﻫﻲ ﺑﻴﻤﺎر ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ ,ﭘﺲ ﺑﺮاي درﻣﺎن اﻳﺸﺎن ﻗﺒﻞ
ﻣﺘﻮﺳﻞ ﻣـﻲﺷﺪﻧﺪ/
ّ از ﻫـﺮ ﻛﺎر ﺟﻬﺖ دور ﻛﺮدن ارواح ﺷﺮﻳﺮ از ﻣﺠﺎورت آﻧﻬﺎ ﺑﻪ ﺧﺪاﻳﺎن
ﺑﺪﻳﻦ ﺳﺎن ,ﭘﺰﺷﻜﻲ دوران ﺑﺎﺳﺘـﺎن را ﻳﻚ ﭘﺪﻳﺪة >ﺳﺤﺮي ـ دﻳﻨﻲ< داﻧﺴﺘﻪاﻧﺪ /١ﺑﺎﻳﺪ ﮔﻔﺖ
ﻃﺐ ﺑﺎﺑﻠﻲ ﺑﻴﺸﺘﺮ رﻧﮓ ﺗﻮﻛّﻞ ﺑﻪ ﻗﺪرت ﺧﺪا دارد ,دردﻫﺎ و ﺑـﻴﻤﺎريﻫﺎ ﻋـ_ﻣﺖ ﻋـﺪم
ﻛﻪ ّ
رﺿﺎﻳﺖ ﺧﺪاﻳﺎن ﺑﺎﺷﺪ; ﻓﻠﺬا ﭘﺰﺷﻚ ﺟﻨﺒة روﺣﺎﻧﻲ داﺷﺘﻪ ,ﻫـﺮ ﭼﻨﺪ ﭘـﺰﺷﻚ ﺑـﺎ ﭘـﺮﻳﺴﺘﺎر
ﻣﺘﻔﺎوت ﺑﻮده ,ﻏﺎﻟﺒا ﻫـﺮ دو ﺑﺎ ﻫـﻢ ﻛﺎر ﻣﻲﻛﺮدهاﻧﺪ ﺗﺎ ﺑﻴﻤﺎر ﺑﺘﻮاﻧﺪ ﺳ_ﻣﺘﻲ از دﺳﺖ رﻓﺘﻪ را
ﻃﺐ ﺑﺎﺑﻠﻲ از ﺑﻌﻀﻲ ﺟﻬﺎت ﺑﺎ ﻋﻠﻢ ﻣﺴﻴﺤﻲ ﺷﺒﺎﻫﺖ دارد ,ﺧﺪاﻳﺎن ﺳﺒﺐ ﺑﻴﻤﺎري
ﺑﺎزﻳﺎﺑﺪّ /
ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ; وﻟﻲ ﺑﺴﺎ ﻛﻪ ﺷﻴﺎﻃﻴﻦ ﻳﺎ >ﭼﺸﻤﻬﺎي ﺑﺪ< >= ﭼﺸﻢ زﺧﻢ? ﻫـﻢ ﺑـﻴﻤﺎري را ﺳـﺒﺐ
ﺷﻮد /ﭼﻮن اﻳـﻦ ﻣﻮﺿﻮع ﭘﺬﻳﺮﻓﺘﻪ ﺑﻮد ﻛﻪ اﻳﺰدان ﻳﺎ دﻳﻮان در ﭘﺪﻳﺪ آﻣـﺪن ﺑـﻴﻤﺎرﻳﻬﺎ دﺳﺖ
ﻃﺐ ﺑﺎﺑﻠﻲ ﺑﺮ ﭘﺎﻳة ﻓﻴﺰﻳﻮﻟﻮژي
دارﻧﺪ ,ﻧﺒﺎﻳﺪ اﻧﺘﻈﺎر داﺷﺖ ﻛﻪ ﺗﺸﺨﻴﺺ و ﺗﻘﺪﻣﺔ اﻟﻤﻌﺮﻓﺔ در ّ
ﮔﺬارده ﺷﻮد /ﻣﻨﻄﻘﻲﺗﺮ آن ﻛﻪ اﻳﻦ اﻣﺮ ﻣﺒﺘﻨﻲ ﺑﺮ ﻏﻴﺐﮔﻮﻳﻲ و ﻓﺎﻟﮕﻴﺮي ﺑﺎﺷﺪ ,ﻛﻪ در اﻳـﻦ ﻛﺎر
ﺑﺎﺑﻠﻴﺎن ﺑﻪ ﻣﻨﺘﻬﻲ درﺟﻪ ﻣﻨﻄﻘﻲ ﺑﻮدهاﻧﺪ; و ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ اﻳﺸﺎن ﺑﻠﻜﻪ َاﺟﺪاد ﺳﻮﻣﺮي اﻳﺸـﺎن ﻧـﻴﺰ
ﭼﻨﻴﻦ ﺑﻮدﻧﺪ /ﻏﺮض اﺻﻠﻲ ﭘﺰﺷﻜﺎن ﺑﺎﺑﻠﻲ آن ﺑﻮد ﻛﻪ ﺑﺮ ﺧﺪاﻳﺎن ﭘﻴﺸﺪﺳﺘﻲ ﻛﻨﻨﺪ ,اﻫﺮﻳﻤﻨﺎن
ﺗﻮﺳﻞ و
ﺗﻀﺮع و ّ
را از ﺗﻦ اﺷﺨﺎص ﺑﻴﻤﺎر و رﻧﺠﻮر ﺑﻴﺮون ﺑﺮاﻧﻨﺪ; و اﻳـﻦ ﻛﺎر ﺑﺎ ِو ْر د و دﻋﺎ ـ ّ
ﻧﻔﺮﻳﻦ ـ و ﻗﺮﺑﺎﻧﻲ ﻛﺮدن و اﻋﻤﺎل ﺟﺎدوﺋﻲ و ﻧﻈﺎﻳﺮ اﻳﻨﻬﺎ ﺻﻮرت ﻣﻲﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ /ﭘﺲ وﻗﺘﻲ
ﻛﻪ از روي ﻓﺎﻟﮕﻴﺮي و ﻏﻴﺐﮔﻮﻳﻲ ﺑﻪ ﺣﻘﻴﻘﺖ و ﻧﻮع ﺑﻴﻤﺎري ﭘﻲ ﻣﻲﺑﺮدﻧﺪ ,داروﻫﺎي ﺳﺤﺮي
و ﺿﺪّ ﺷﻴﻄﺎﻧﻲ ﺑﻪ ﻣﺮﻳﺾ ﻣﻲدادﻧﺪ ,ﻳـﺎ ﺑـﺎ ﻫـﻤﺮاه ﻛـﺮدن ﺣـﺮز و ﻃـﻠﺴﻢ آزار را از ﺑـﻴﻤﺎر
ﻣﻲراﻧﺪﻧﺪ /اﻟﺒﺘﻪ ﻧﺴﺨة >ﻋﻠﻤﻲ< ﻫـﻢ داده ﻣﻲﺷﺪ ,وﻟﻲ دﺳﺘﻮر ورد و اﻓﺴﻮن ﺣﺴﺐ رﺳﻮم
و ﺗﻘﺎﻟﻴﺪ اﺛﺮ دارو را زﻳﺎدﺗﺮ ﻣﻲﻛﺮد/
ﺑﺪﻳﻦﺳﺎن ,از ﻛﺎﻫﻦ >ﺑﺎرو< ﻳﺎ ﻏﻴﺒﮕﻮ ﺗﻘﺎﺿﺎ ﻣﻲﺷﺪ ﺑﺎ ﻫـﺮ ﺷﻴﻮهاي ﻛﻪ ﻣـﻲداﻧـﺪ ,ﮔـﻨﺎه
ﭘﻨﻬﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﻣﻮﺟﺐ ﺧﺸﻢ ﺧﺪاﻳﺎن ﺷﺪه درﻳﺎﺑﺪ; و ﻛﺎﻫﻦ >آﺷﻴﭙﻮ< ﺑﺎ اﺟﺮاي ﺧﺎص و ﺧﻮاﻧﺪن
َاوراد ,ﻣﻲﻛﻮﺷﻴﺪ ﺷﻴﻄﺎن را از ﺟﺴﻢ ﺑﻴﻤﺎر ﺧﺎرج ﻛﻨﺪ ,ﺧﺪاﻳﺎن ﺑﺮ اﺛﺮ دﻋﺎﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﺧﻮاﻧﺪه
1. Medicine, An Inter. his. (Hastings), P. 6.
www.takbook.com
٢٨٧ ﭘﺰﺷﻜﻲ در اﻳﺮان ﺑﺎﺳﺘﺎن
ﻣﻲﺷﺪ و ﻗﺮﺑﺎﻧﻴﻬﺎ ﺗﺴﻜﻴﻦ ﻣﻲﻳﺎﻓﺘﻨﺪ /ﺑﻪ ﻃﻮر ﻛ ّﻠﻲ ,راﺑﻄة ﺑﻴﻤﺎر و ﭘﺰﺷﻚ در ﻣﻴﺎﻧﺮودان دو
ﺟﻨﺒﻪ داﺷﺘﻪ ﻛﻪ ﺑﺎﻳﺪ ﺑﻪ ﺟﻬﺖ ﻓﻬﻢ داﻧﺶ ﭘﺰﺷﻜﻲ آن ﺗﻤﺪّ ن از ﻫـﻢ ﺗـﻤﺎﻳﺰ ﻳـﺎﺑﻨﺪ /ﻛـﺎرورز
ﻃﺐ ﺗﻮ ّﻗﻊ ﻧﻤﻲرﻓﺖ ﻛﻪ ﺑﺪن ﺑـﻴﻤﺎر ﺧـﻮد را ﭘﺰﺷﻜﻲ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻋﻀﻮي از >ﻣﻜﺘﺐ ﻋﻠﻤﻲ< ّ
ﻣﻌﺎﻳﻨﻪ ﻛﻨﺪ ﻳﺎ ﻋ_ﻣﺎت ﻋﻴﻨﻲ آن را ﺗﺸﺨﻴﺺ دﻫﺪ /ﭘﺰﺷﻚ ,ﻣﺮض را ﺑﺎ ﻣﺪد ﻓﻬﺮﺳﺖﻫﺎي
ﺧﺎص آن را ﻛﻪ در
ﻋ_ﻣﺎت ـ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻫﻤﻴﻦ ﻣﻨﻈﻮر ﺗﺮﺗﻴﺐ ﻳﺎﻓﺘﻪ ﺑﻮد ـ ﺑﺮ ﻣﻲﺳﻨﺠﻴﺪ; و ﻧﺴﺨة ّ
ﻫـﺮ ﻣﻮرد ﺑﻴﺎن ﺷﺪه ﺑﻮد ﺗﺠﻮﻳﺰ ﻣﻲﻛﺮد /در واﻗﻊ ,اﻋﻀﺎي ﻣﻜﺘﺐ >ﻋﻠﻤﻲ< ﻳﻚ ﺑـﺮﺧـﻮرد
ﺗﻮﺟﻪ
ﻛﺎﻣ ﻣﺘﻔﺎوت ﺑﺎ ﺑﻴﻤﺎر و ﻧﺎﺧﻮﺷﻲ او داﺷﺘﻨﺪ; ﭼﻪ ﻋ_ﻣﺎت ﺑﻪ ﻟﺤﺎظ ﻋ_ﺟﺎت ﻣﻮرد ّ
ﻧﻤﻲﺷﺪﻧﺪ ,ﺑﻠﻜﻪ ﺑﻴﺸﺘﺮ >ﻧﺸﺎﻧﻪ<ﻫﺎﻳﻲ ﺑﻮدﻧﺪ ﻛﻪ ﺣﺎﻣﻞ ﻧﺘﻴﺠة ﻣﺮض ﻣﻲﺑﺎﺷﻨﺪ; و ﺑﻪ ﻣﻮﻗﻊ
ﻛﻮﻣﻚ ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ ﺗﺎ ﺷﺨﺺ ﺧﺒﺮه ﺑﺘﻮاﻧﺪ اﻗﺪام ﺳﺤﺮي ﻣﻨﺎﺳﺐ را در ﻗﺒﺎل آن ﺑﻴﻤﺎري ﻋﻤﻠﻲ
ﺳﺎزد /اﻳـﻦ ﺟﻨﺒﻪﻫﺎي دوﮔﺎﻧﻪ ﺗﺮﺗﻴﺐ ﭘﻴﺎﭘﻲ داﺷﺖ ,ﭼﻪ ﻋﻨﺎﻳﺖ ﻃﺒﻴﺐ ﻛﺎﻫﻦ ﺑﻪ ﻋ_ﻣﺎت ﻓﻮرا
ﺑﺎ ﻧﻈﺮي دﻗﻴﻖ ﺑﻪ ﺑﺪن ﻣﺮﻳﺾ ـ ﻛﻪ ﻫﻤﺎن ﺟﻨﺒة >ﻋﻠﻤﻲ< ﻣﻌﺎﻳﻨﻪ ﺑﺎﺷﺪ ـ ﺷﺎﻣﻞ ﺑﺮرﺳﻲ ﺣﺮارت
ﺗﻦ و ﻗﺎرورة >ﺧﻮن< و ﻧﺒﺾ ﮔﺮﻓﺘﻦ و ﺟﺰاﻳﻨﻬﺎ ﺳﺎﺋﻖ ﺑﻪ ﺗﺸﺨﻴﺺ ﻋـ ّﻠﺖ ﺑـﻮد /اﻣـﺎ ﺷـﺨﺺ
ﺧﺒﺮهاي ﻛﻪ ﺑﻪ دﻗّﺖ ﻧﺸﺎﻧﻪﻫﺎ را ﺟﺴﺘﺠﻮ ﻣﻲﻛﺮد ,ﭘﺰﺷﻚ > ?asuﻧﺎﻣﻴﺪه ﻧﻤﻲﺷﺪ ,ﺑﻞ ﭼﻨﺎن
ﻛﻪ اﺷـﺎره رﻓﺖ او را >آﺷـﻴﭙﻮ< > ?ašipuﻣـﻲﮔﻔﺘﻨﺪ ﻛـﻪ ﻣـﺎ ﺑـﻪﻃﻮر ﺳـ ّﻨﺘﻲ >اﻓﺴـﻮﻧﮕﺮ< >ـ
دﻋﺎﻧﻮﻳﺲ? ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻣﻲﻛﻨﻴﻢ /ﻋ_ﺋﻢ ﻣﺸﻬﻮد ﺑﻪ آﺷﻴﭙﻮ ﻣﻲﻓﻬﻤﺎﻧﺪ ﻛـﻪ ﺑـﻴﻤﺎر زﻧـﺪه ﻣـﻲﻣﺎﻧﺪ
ﻳﺎﻣﻲﻣﻴﺮد ,ﻣﺮض ﻃﻮﻧﻲ و ﺟﺪّ ي ﻳﺎ ﺳﻬﻞ و زودﮔﺬر ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد/
ﻣﺎﻫﻴﺖ اﻗﺪاﻣﺎت آﺷﻴﭙﻮ در ﻗﺒﺎل ﺑﻴﻤﺎريﻫﺎ ﭼﻪ ﺑﻮده اﺳﺖ؟ ﺑـﺮﺣﺴﺐ آﻧـﭽﻪ ﻣـﺎ از
اﻣﺎ ّ
ﻛﻬﺎﻧﺖ ﻣﻴﺎﻧﺮوداﻧﻲ اﻃ_ع دارﻳﻢ ,ﻫﻤة ﻗﺮاﺋﻦ ﺣﺎ ﻛﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻛﺎرﻫﺎي ﺟﺎدوﺋﻲ ـ اﻓﺴﻮﻧﮕﺮي
و ﻣﺮاﺳﻢ آﻧﻬﺎ اﺟﺮا ﻣﻲﺷﺪه; ﻣﺮاد ﻫﻤﺎن دو ﺷﻴﻮة >دﻋﺎ< و >دوا< در درﻣﺎن ﺑﻴﻤﺎريﻫﺎﺳﺖ,
ا ﮔﺮ ﭼﻪ دﻳﻞ اﻳﻦﮔﻮﻧﻪ ﺗﺪاوي ﺳ ّﻨﺘﻲ واﺿﺢ ﻧﻴﺴﺖ ,ﻋـﻨﺎﺻﺮ ﺳـﺤﺮي ﻛـﻪ اﻃـﺒﺎء ﻣـﻌﻤﻮل
ﻣﻲداﺷﺘﻨﺪ ﻫﻤﺎﻧﺎ اﻓﺴﻮﻧﻬﺎي ﻛﻮﺗﺎهَ ,اوراد و ﺗﻌﻮﻳﺬﻫﺎ و ﻣﺎﻧﻨﺪ اﻳﻨﻬﺎ ﺑﻮده اﺳﺖ /ﺑﺎ آن ﻛﻪ ﻣﻨﺸﺄ
اﻳﻦ ﺳﻨﻦ در ﻋﻬﺪ ﻗﺪﻳﻢ ﺑﺎﺑﻞ ﺑﻮده ـ ﻛﻪ ﺑﺎ ﺟﺰﺋﻲ ﺗﻐﻴﻴﺮي ﺗﺎ ﻧﻴﻤة دوم ﻫـﺰارة ﻳﻜـﻢ >ق /م?
ﺑﺮﺟﺎي ﻣﺎﻧﺪه ـ ﻫﻤﺎن زﻣﺎن ﻳﻚ ﺗﻐﻴﻴﺮ ﻋﻤﺪه در وﺿﻊ ﭘﺰﺷﻚ >اﺳﻮ? ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻛﺎرورز ﺑﺪﻳﺪه
اﻫﻤﻴﺖ ﺧﻮد را در اﻣﺮ ﺧﺒﺮﮔﻲ ﻛﻬﺎﻧﺖ و اﻓﺴﻮﻧﮕﺮي از دﺳﺖ
ﻣﻲآﻳﺪ; ﭼﻪ آن آﺷﻜﺎرا وي ّ
داد /ﻧﻮﺷﺘﻪﻫﺎي ﺑﺎﺑﻠﻲ در اﻳﻦ دوره ﺣﺎ ﻛﻲ از ﻃﻮل اﻣﺮاض و ﻋ_ﻣﺎت و ﺟﺰﺋﻴﺎت ﺟﺎﻟﺒﻲ در
ﺑﺎب ﻧﺴﺨﻪﻫﺎي ﭘﺰﺷﻜﻲ اﺳﺖ ,دﻳﮕﺮ اﺻﻄ_ح >اﺷﻮ< ﺑﻜﺎر ﻧـﻤﻲرود; و اﺳـﻨﺎد ﺳـﻠﻄﻨﺘﻲ
www.takbook.com
ﻓﻬﺮﺳﺖ ﻣﺎﻗﺒﻞ اﻟﻔﻬﺮﺳﺖ ﺑﺨﺶ دوم : ٢٨٨
ﻃـﺒﻲ و دﺳـﺘﻮرﻫﺎي درﻣـﺎﻧﻲ ﻣـﻲﻛﻨﺪ ,اﻣـﻮري ﻛـﻪ از
آﺷﻮرﻳﺎن ﺣﻜﺎﻳﺖ از ﻣﺮاﻗـﺒﺖﻫﺎي ّ
ﭘﺰﺷﻜﺎن داﻧﺸﻤﻨﺪ و ﻛﺎرﺷﻨﺎس ﭘﺮﻳﺴﺘﺎري و اﻓﺴﻮﻧﮕﺮي ﻣﻲﺗﻮان ﭼﺸﻢ داﺷﺖ /اﻣﺎ از دﻳﺪﮔﺎه
ﻃﺐ ﻣـﻲﺑﺎﺷﺪ ,ﺟـﻤﻠﮕﻲ ﺷـﻮاﻫـﺪ
ﻣــﻴﺎﻧﺮوداﻧـﻲ ﻫـﻤة اﻳـﻨﻬﺎ ﻧـﻤﺎﻳﺸﮕﺮ >ﻣﻜـﺘﺐ ﻋـﻠﻤﻲ< ّ
ﻃﻲ ﻫـﺰارة ﻣـﺰﺑﻮر >ن ٢ﻫ
>ﻛﺎرورزي< ﭘﺰﺷﻜﻲ و ﻃﺒﻴﺐ >ﻋﻠﻤﻲ< اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻨﻈﺮ ﻣﻲرﺳﺪ ّ
١ق /م? ﺑﺎﺑﻞ ﻗﺪﻳﻢ را از ﻋﺼﺮ ﻧﻮ آﺷﻮري ﺟﺪا ﻣﻲﻛﻨﺪ; اوﺿﺎع و اﺣﻮاﻟﻲ ﻛﻪ ﻃﺒﻴﺐ ﻋﻠﻤﻲ ﺑﻪ
ﻃﺒﻲ ﺗﺠﻮﻳﺰ
ﻋﺮﺻﻪ رﺳﻴﺪ و ﺑﻪ درﺑﺎر ﭘﻴﻮﺳﺖ; و ﺑﺎ ﺗﻮﺳﻌة اﻳـﻦ اﻣﺮ دﻳﮕﺮ آﻧﺎن ﻧﺴﺨﻪﻫﺎي ّ
ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ ﻛﻪ ﺑﻲﺧﻄﺮ ﺑـﻮد و اﻳـﻤﻨﻲ داﺷﺖ ,ﻫــﻢ اﻳــﻦ ﻛـﻪ آﻧـﺎن روشﻫـﺎي ﺑـﻬﺘﺮي ﻛـﺎر
ﻣﻲﺑﺮدﻧﺪ /ﺑﺎﻳﺪ ﮔﻔﺖ در آن زﻣﺎن ﻛﻪ ﺑﻴﻤﺎران را ﺑﻪ ﻧﺰد >ﺑﺎرو< و >آﺷﻴﭙﻮ< ﻣﻲآوردﻧﺪ ,ﻋ_ﺋﻢ
اﻣﺮاض ﻫﻤﻮاره ﺑﻪ د ّﻗﺖ ﺑﺮرﺳﻲ ﻣﻲﺷﺪ ﻛﻪ اﻟﺒﺘﻪ آﻧﻬﺎ را ﺑﻪ روﺣﻲ و ﺟﺴـﻤﻲ دﺳـﺘﻪﺑﻨﺪي
ﻧﻤﻮده ,ﮔﺎه درﻣﺎنﻫﺎي ﺷﻴﻤﻴﺎﻳﻲ را ﻧﻴﺰ ﺑﺎ اﺑﺰار ﺑﻜﺎر ﻣﻲﺑﺴﺘﻨﺪ /ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳـﻦ در ﺟﻮار ﭘﺰﺷﻜﻲ
ﻛﺎﻫﻨﺎن و ﺟﺎدوﮔﺮان ,ﻫﻤﻮاره ﭘﺰﺷﻜﻲ ﺑﺮ ﭘﺎﻳة ﻋﻘﻞ و ﻣﻨﻄﻖ و ﻣﺼﻠﺤﺖ >اﺳﻮﺗﻮ? ﻫـﻢ وﺟﻮد
ﻃﺒﻲ ﺑﺎﺑﻠﻲ ﺑﻪ ﻃﺮﻳﻖ ﺧﻮد ﻣﻨﻄﻘﻲ ﺑﻮده ,ﭼﻪ اﻣﺮاض ﻣﺨﺘﻠﻒ آدﻣﻲ را
داﺷﺘﻪ اﺳﺖ /رﺳﺎﻟﺖ ّ
ﺑﻪ ﺗﺮﺗﻴﺐ >از ﺳﺮ ﺗﺎ ﭘﺎ< >= ﻣِ َﻦ اﻟﺮأس ِا ﻟﻲ اﻟﻘﺪم? ﺗﻮﺻﻴﻒ ﻧﻤﻮدهاﻧﺪ; اﻳـﻦ روش ﻋﻤﻠﻲ را
ﺑﻘﺮاط ﻛﻪ ﺗﺮﺟﻴﺢ ﻣﻲداد ﻣﻨﻄﻖ ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ ﺧﻮدش را ﺑﻜﺎر َﺑ َﺮ د ـ ﺗﺤﻘﻴﺮ ﻧﻤﻮده اﺳﺖ /اﻣﺎ اﻳـﻦ ﻛﻪ
آﺧﺮ ﺳﺮ اﻃﺒﺎي ﺷﺮﻗﻲ ﺑﻪ ﺟﺎدو ﻣﻲﭘﺮداﺧﺘﻨﺪ ,اﻳﻨﻚ ﻣﻌﻠﻮم ﺷﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ اﻳﺸﺎن اﻳـﻦ ﻛﺎر را
ﻏﺎﻟﺒا از ﺑﺮاي ﺗﺄﺛﻴﺮ رواﻧﺸﻨﺎﺳﻲ در ﺗﺪاوي اﻣﺮاض ﺑﻜﺎر ﻣﻲﺑﺮدﻧﺪ ,ﻫﻤﺎنﻃﻮر ﻛـﻪ َاﺧـ_ف
ﺟﺪﻳﺪ آﻧﺎن ﻧﻴﺰ ا ﻛﻨﻮن ﺑﻪ ﻛﺎرﻫﺎي روان درﻣﺎﻧﻲ ﻣﻲﭘﺮدازﻧﺪ/١
ﺗﺤﻮل ﺑﺎﻗﻲ ﻣﺎﻧﺪ; ﭼﻪ ﻣﺜ ﻫﺮودوت
ﺑﺎري ,ﭘﺰﺷﻜﻲ ﻣﻴﺎﻧﺮوداﻧﻲ ﻫﻤﻮاره در ﺳﻄﺢ ﭘﺎﻳﻴﻦ ّ
>ﺳﺪة ٥ق /م? ﺿﻤﻦ ﮔﺰارش درﺑﺎرة ﺑـﺎﺑـﻞ >ﻛﺘﺎب ,١ﺑﻨﺪ ?١٩٧آﺷﻜﺎرا ﮔﻮﻳﺪ ﻛﻪ ﺑﺎﺑﻠﻴﺎن
ﭼﻮن ﻃﺒﻴﺐ ﺑﻘﺎﻋﺪهاي ﻧﺪارﻧﺪ ,ﺑﻴﻤﺎران ﺧﻮد را ﺑﻪ ﺑﺎزارﮔﺎهﻫﺎي ﺷﻬﺮ ﻣﻲآورﻧﺪ ﺗﺎ رﻫﮕﺬران
راﺟﻊ ﺑﻪ درﻣﺎن آﻧﺎن اﻇﻬﺎر ﻧـﻈﺮ ﻛـﻨﻨﺪ /٢ﻫــﺮ ﭼـﻨﺪ آﺷـﻮرﺷﻨﺎﺳﺎن اﻳــﻦ ﻣـﻮﺿﻮع را ﺑـﺎور
ﻃﺐ و َا ّ
ﻃﺒﺎي ﺳﻴﺎح ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ ﻫﻤﺎن ﺗﺤﺴﻴﻦ ـ ﻛﻪ در ﻣﻮرد ّﻧﻤﻲﻛﻨﻨﺪ ,ﻛﺎﻣ روﺷﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ّ
Ancient ./٩٨ /١ﺑــﻴﻦاﻟﻨــﻬﺮﻳﻦ ﺑــﺎﺳﺘﺎن >ژورژ رو? ,ص . ٣٤٩ﺗـﺎرﻳﺦ ﻋـﻠﻢ >ﺳـﺎرﺗﻮن? ,ص ٩٥و
Mesopotamia (Oppenheim), PP. 294 - 296. / History of the Persian Empire
(Olmstead), PP. 6, 451.
2. Herodotus (tr. A. Godley), London, 1966, Vol. 1, P. 251.
www.takbook.com
٢٨٩ ﭘﺰﺷﻜﻲ در اﻳﺮان ﺑﺎﺳﺘﺎن
ﻣﺘﻀﻤﻦ
ّ ﻣﺼﺮي ﻧﺸﺎن داده ـ ﻫﻨﮕﺎم ﺳﺨﻦ از ﺑـﺎﺑـﻞ اﺑﺮاز ﻧﻤﻲدارد /ﺑﻪ ﻫـﺮ ﺗﻘﺪﻳﺮ ,اﻟﻮاح ﮔﻠﻴﻦ
ﺗﻮﺟﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ ﻛﻪ ﻣـﻲﺗﻮان ﻣـﻮﺿﻮﻋﺎت اﺳـﺎﺳﻲ
ﻃﺒﻴﻪ ﺧﺼﻮﺻا از آﻧﺮو ﺟﺎﻟﺐ ّ
ﺗﺸﺨﻴﺼﺎت ّ
راﺟﻊ ﺑﻪ ﻧﮕﺮهﻫﺎي ﭘﺰﺷﻜﻲ را در ﻧﺰد ﺑﺎﺑﻠﻴﺎن از آﻧﻬﺎ درﻳـﺎﻓﺖ; و ﻫــﻢ ﻣـﻲﺗﻮان از ﺷﻜـﻞ
ﺳﺤﺮي و ﻣﺘﻮن ﻣﺬﻫﺒﻲ اﺳﺘﻨﺘﺎج ﻛﺮد ﻛﻪ اﻧﺪﻳﺸة ﻛ ّﻠﻲ در ﺑﺎرة ﺑﻴﻤﺎري ﻫﻤﺎﻧﺎ >دﺳﺖ< ﻳﺰدان ﻳﺎ
اﻫﺮﻳﻤﻦ ﺑﻮده اﺳﺖ /ﻫـﻢ از آﻧﻬﺎ ﺗﻮان داﻧﺴﺖ ﻛﻪ ﺑﻴﻤﺎري ﺑﻪ روش ﭘـﺰﺷﻜﻲ ﻋـﻘ_ﺋﻲ ـ ﻳـﺎ
ﺟﺮ اﺣﻲ ــ ﻛﺎﻫﺶ ﻳﺎﻓﺘﻪ ,ﻳﺎ ﺑﺮ اﺛﺮ اﻗـﺪاﻣـﺎت ﺟـﺎدوﺋﻲ ـ در ﻣـﻮارد ﺟـﻨﻮن ـ ﺗﺄﺛـﻴﺮ
اﺣﺘﻤﺎ ّ
اﻫﺮﻳﻤﻨﻲ دﻓﻊ ﮔﺮدﻳﺪه اﺳﺖ /اﻣﺎ دارو ﺑﻪ ﻫـﺮ ﺷﻜﻠﻲ ﺑﺠﺰ از ﺗﺰرﻳﻖ و ﺑﻪ َاﻧﺤﺎ ِء ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺗﺠﻮﻳﺰ
ﻣﻲﺷﺪ :ﺷﺮﺑﺖ ,ﺑﺨﻮر ,ﻗﻄﺮه ,ﻣﺮﻫﻢ ,روﻏﻦ ,ﺿﻤﺎدَ ,ا ﻣﺎﻟﻪ ,ﺷﻴﺎف; و ﻧﻤﻜﻬﺎي ّ
ﻃﺒﻲ ﻫـﻢ ﻛﻪ
ﻋﻨﺎﺻﺮي ﺑﻜﺎر ﻣﻲﺑﺮدﻧﺪ
ِ در ﺗﺮﻛﻴﺒﺎت داروﺋﻲ ﺑﻜﺎر ﻣﻲﺑﺮدهاﻧﺪ /در ﺑﺴﻴﺎري از داروﻫﺎ ﻣﻮا ّد و
ﻣﻠﻴﻦ
ﻛﻪ ﻫﻨﻮز ﻫـﻢ در داروﺳﺎزي ﻣﻌﻤﻮل اﺳﺖ ,ﻣﺜ ﺗﺮﻳﺎ ﻙ و اﺳﺘﻔﺎدة ﻣﻮﺿﻌﻲ از داروي ّ
ﻛﻪ ﺑﺮاي رﻓﻊ ﺣﺒﺲ ﺑﻮل ﺗﺠﻮﻳﺰ ﺷﺪه اﺳﺖ /داروﻫﺎي ﭘﺰﺷﻜﻲ ﺑﻪ ﻃﻮر ﻋﻤﺪه ﮔﻴﺎﻫﺎن ﺑﻮﻣﻲ
>ﺷـﻤﻮ<
ّ از ﻫﻤﻪ ﮔﻮﻧﻪ ﺑﻮد ,ﻳﺎ ﻓﺮاوردهﻫﺎي ﺟﺎﻧﻮري و اﻧﺪﻛﻲ ﻫـﻢ ﻛﺎﻧﻲ; در واﻗﻊ اﺻﻄ_ح
> ?Šammuـ ﻳﻌﻨﻲ >ﮔﻴﺎﻫﺎن< ﻇﺎﻫﺮا ﻣﻌﺎدل ﺑﺎ >دوا< ﺑﺎﺷﺪ ﻛﻪ اﻳـﻦ اﻣـﺮ از ﻳﻚ ﻣـﺘﻦ >ﺳـﻪ
ﻟﻮﺣﻪ? ﺑﻪ اﺳﻢ >اورﺋﻮاﻧﺎَ :ﻣﺸ َﺘﻜَﻞ< ﺑﺮ ﻣﻲآﻳﺪ ,ﻛﻪ ﺻﺪﻫﺎ ﮔﻴﺎه و َاﺟﺰاء ﺟﺎﻧﻮري و ﺟﺰ اﻳﻨﻬﺎ را
ﻓﻬﺮﺳﺖ ﻧﻤﻮده اﺳﺖ /ﺗﻮان ﮔﻔﺖ ﻛﻪ در ﺧﺼﻮص داروﮔﺮي ﺑﺎﺑﻠﻴﺎن ﻛﻬﻦ ,ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﻣﺘﻦ ﺑﻪ
ﻋﻨﻮان >داروﺧﺎﻧة ﻛﻬﻦ ﻧﻴﭙﻮر< >ﻧﺸﺮﻳة ﻣﻮزة داﻧﺸﮕﺎه ,١٩٤٠ , ٨ ,ص . /٢٧-٢٥ﻧﻴﺰ :ﻣﺠ ّﻠة
اﻣـﺮﻳﻜﺎﺋﻲ داروﺷـﻨﺎﺳﻲ ,١٩٤٧ ,ص ?٤٢٨-٤٢١ﭼــﺎپ ﺷـﺪه اﺳﺖ /١ﺑـﺎﻳﺪ اﻓـﺰود ﻛـﻪ
ﺧﻮاص ﺗﻘﻮﻳﺘﻲ >آﺑﺠﻮ< را درﻳﺎﻓﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ ,ﭼﻴﺰي ﻛﻪ در ﻋﺼﺮ اﺧﻴﺮ ﺛﺎﺑﺖ
ّ ﭘﺰﺷﻜﺎن ﺳﻮﻣﺮي
ﺷﺪ ﺣﺎوي وﻳﺘﺎﻣﻴﻦﻫﺎي ﮔﺮوه Bﻣﻲﺑﺎﺷﺪ/٢
داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ ﻛـﻪ در ﻣـﻮرد ﻏـﻴﺐﮔﻮﻳﻲ روش دﻟﭙﺴـﻨﺪ ﺑـﺎﺑﻠﻴﺎن ﻫـﻤﺎﻧﺎ ﻣﺸـﺎﻫﺪة ﺟﮕـﺮ
ﺣﻴﻮاﻧﺎت ذﺑﺢ ﺷﺪه ﻳﺎ >ﺟﮕﺮﺑﻴﻨﻲ< > ?Hepatoscopyﺑﻮده اﺳﺖ ,ﻛﻪ در واﻗﻊ اﻃ_ﻋﺎت
ﺗﺄﻣﻞ ﺑﺮ ﺟﮕﺮ و ﺷﻨﺎﺧﺖ ﻋ_ﻣﺎت
ﺗﺸﺮﻳﺤﻲ اﻳﺸﺎن از اﻳـﻦ ﻃﺮﻳﻖ ﺑﺤﺎﺻﻞ آﻣﺪه اﺳﺖ /دﻟﻴﻞ ّ
ِ
ﺑﺮ آن ﻇﺎﻫﺮا ﻣـﺒﺘﻨﻲ ﺑـﺮ اﻳــﻦ ﻓـﺮﺿﻴﻪ ﺑـﺎﺷﺪ ﻛـﻪ ﺧـﻮن را ﺑـﻪ ﻣـﺜﺎﺑة ﻣـﺎﻳﻊ اﺻـﻠﻲ زﻧـﺪﮔﻲ
1. The Greatness... (Saggs), PP. 460, 461. / Ancient Mesopotamia (Oppenheim),
>ژورژ رو? ,ص PP. 292, 299, 376. ./٣٥٢ ﺑﻴﻦاﻟﻨﻬﺮﻳﻦ ﺑﺎﺳﺘـﺎن
2. Medicine, An Int. his. (Hastings), P. 13.
www.takbook.com
ﻓﻬﺮﺳﺖ ﻣﺎﻗﺒﻞ اﻟﻔﻬﺮﺳﺖ ﺑﺨﺶ دوم : ٢٩٠
ﺗﻮﺟﻪ داﺷﺘﻪاﻧﺪ ,ﭼﻨﺎنﻛﻪ ﺗﺪرﻳﺠا ﺑﺪﻳﻦ ﻧﮕﺮه
اﻫﻤﻴﺖ دل آدﻣﻲ ﻧﻴﺰ ّ
ّ ﻣﻲﺷﻨﺎﺧﺘﻪاﻧﺪ /آﻧﺎن ﺑﻪ
رﺳﻴﺪه ﺑﻮدﻧﺪ ﻛﻪ ﻗﻠﺐ را ﻣﺮﻛﺰ روح و ﺟﮕﺮ را ﻣﺮﻛﺰ اﺣﺴﺎس و ﺣﻴﺎت ﺑﺪاﻧﻨﺪ /ﺑﺎﻳﺪ اﻓﺰود ﻛﻪ
ﻣﻌﻴﻦ ﺗﺸﺮﻳﺢ ﺣﻴﻮاﻧﻲ ﻋﻤﻮﻣا ﺻﻮرت ﻣﻲﭘﺬﻳﺮﻓﺖ ,ﻫﻤﺎﻧﺎ اﻳـﻦ اﻣﺮ
ا ﮔﺮ ﻣﻌﺎﻳﻨة دﻗﻴﻖ وﺟﻮه ّ
ِﺻ ْﺮف ﻣﺼﻠﺤﺖ داﻧﺶ دروﻏﻴﻦ >ﺟﮕﺮﺑﻴﻨﻲ< ﺑﻮد ,ﭼﻨﺪان ﻛﻪ ﻣـﻌﺎﻳﻨﺎت ﺛـﻤﺮﺑﺨﺶ ﻋـﻠﻤﻲ
ﻣﻄﻠﻘا ﺑﻌﻤﻞ ﻧﻤﻲآﻣﺪ /ﺑﻪ ﻋ_وه ,ﺗﺸﺮﻳﺢ ﺣﻴﻮاﻧﻲ ﻛﻪ ﻣﺤﺪودﻳﺖﻫﺎﻳﻲ ﻫـﻢ داﺷﺖ ,ﺗﺠﺎرب
زﻳﺎدي در زﻣﻴﻨة ﻋ_ﻣﺎت ﺑﻴﻤﺎريﻫﺎ ﺣﺎﺻﻞ ﻧﻤﻲﻛﺮد; ﺧﺼﻮﺻا اﻳـﻦ ﻧﻈﺮﻳﻪ ﻛﻪ اﻣـﺮاض از
ﺗﺼﺮﻓﺎت ﺷﻴﻄﺎﻧﻲ اﺳﺖ ـ ﻏﺎﻟﺐ ﺑﻮد /ﻫـﻢ از ﻣﺘﻮن ﺗﺸﺨﻴﺺ روﺷﻦ ﻣﻲﺷﻮد ﻛـﻪ ﻣـﻌﺮﻓﺖ ّ
ﺗﺸﺮﻳﺤﻲ ﻳﺎ رواﻧﺸﻨﺎﺳﻲ در ﻧﺰد ﺑﺎﺑﻠﻴﺎن ﻫﻴﭻ ﭘﻴﺸﺮﻓﺘﻲ ﻧﻜﺮده; آﻧﺎن وﻇﺎﻳﻒ ﺑﻴﺸﺘﺮ اﻋﻀﺎي
داﺧﻠﻲ ﺑﺪن را ﻧﻤﻲداﻧﺴﺘﻨﺪ ,ﻓﻠﺬا ﺧﻴﺎل ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ ﻛﻪ ﮔﻮش ﺟﺎﻳﮕﺎه ﻓﻬﻢ ,ﻗﻠﺐ ﻣﺮﻛﺰ ﻋﻘﻞ
اﺳﺖ و ﺟﺰ اﻳﻨﻬﺎ; ﻫـﺮ ﭼﻨﺪ ﻣﻲداﻧﺴﺘﻨﺪ ﻛﻪ ﺧﻮن در رﮔﻬﺎ ﺟﺎري اﺳﺖ ,وﻟﻲ ﻓـﺮاﺗـﺮ از آن
ﻧﺮﻓﺘﻨﺪ و ﺑﻪ دﺳﺘﮕﺎه ﮔﺮدش ﺧﻮن ﻧﺮﺳﻴﺪﻧﺪ /ﻣﻌﺮﻓﺖ ﺗﺸﺮﻳﺢ و رواﻧﺸـﻨﺎﺳﻲ ﻛـﺎﻣ ﺗـﺤﺖ
ﺗﺤﺮﻳﻢ ﻣﺬﻫﺒﻲ ﻗﺮار داﺷﺖ ,ﻣﻨﺘﻬﺎ اﻳـﻦ اﻣﺮ ﺑﺎ ﻣﺸﺎﻫﺪة ﻣﻌﻘﻮل ﺗﺸﺮﻳﺢ ﺣﻴﻮاﻧـﻲ ﺗـﺎ ﺣـﺪّ ي
ﺗﺼﺮﻓﺎت ﺷﻴﻄﺎﻧﻲ ﻏﺎﻟﺒا در اﻣﺮاض ,ﭘﻴﺪاﺳﺖ ﻛﻪ
ﺑﺮﻃﺮف ﺷﺪ /اﻣﺎ در وﺿﻊ دﺧﻴﻞ داﻧﺴﺘﻦ ّ
ﺟﺮ اﺣﻲ ﺑﻔﺮﺟﺎم ﻧﺮﺳﺪ; ﻣﺴ ّﻠﻤا ﻧﻮﻋﻲ ﺟﺮاﺣﻲ ـ اﻣﺎ ﺑﺎ روشﻫﺎي
اﻣﻮر ﺟﺰ ﺑﺎ ﻣﺮﺣﻠة ﭘﻴﺸﺮﻓﺘة ّ
ﻣـﻘﺮرات ﺧـﺎﺻﻲ در
ﻧﺎﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ـ ﻫـﻢ از دﻳﺮﺑﺎز ﻣﻌﻤﻮل ﺑﻮده اﺳﺖ ﻛﻪ ﻗﺎﻧﻮن >ﺣﻤﻮراﺑـﻲ< ّ
ﺧﺼﻮص آن ﺑﻴﺎن داﺷﺘﻪ اﺳﺖ /ﭼﻪ ﺑﺮﻃﺒﻖ ﻣﺎدة ﻧﻬﻢ ﻗـﻮاﻧـﻴﻦ ﻣـﺰﺑﻮر دﺳـﺘﻤﺰد ﺑـﺮﺧـﻲ از
ﺟﺮ اﺣﻲ ﺗﻌﻴﻴﻦ ﮔﺮدﻳﺪه ,ﻣﺠﺎزات ﻧﻘﺺ ﻋـﻀﻮ و ﺣـﺘﻲ ﻣـﺮگ از ﺑـﺮاي ﺧـﻄﺎﻫﺎي
ﻋﻤﻠﻬﺎي ّ
ﺣﺮﻓﻪاي ﻣﻠﺤﻮظ ﺷﺪه اﺳﺖ /ﻫـﺮ ﭼﻨﺪ اﻳـﻦ ﻓﺮض ﻣﻄﺮح ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ ﻛﻪ ﺣﺮﻓة ﭘﺰﺷﻜﻲ ﺑﺪّ
واﻗﻌﻴﺖ اﻳـﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﭘﺰﺷﻜﺎن در ﺗﻤﺎم َا دوار ﺑﺴﻴﺎر ﻣﻮرد
ّ ﺗﺤﺖ ﻛﻨﺘﺮل دوﻟﺖ ﻗﺮار داﺷﺘﻪ,
اﺣﺘﺮام ﺑﻮدهاﻧﺪ ,اﺣﺘﻤﺎ ﺧﻮدﺷﺎن دﺳﺘﻤﺰدﺷﺎن را ﺗﻌﻴﻴﻦ ﻣﻲﻛﺮدهاﻧﺪ/١
ﺟﺮ اﺣﻲ ﺑﺎﺑﻠﻴﻬﺎ ﻛﻪ ﺣﺘﻲ از ﻋﻤﻞ >ﺳﺰارﻳﻦ< در ﻧﺰد آﻧﺎن ﺧﺒﺮﻫﺎﻳﻲ
ﺑﺎ آن ﻛﻪ در ﺑﺎب ﺣﺮﻓة ّ
ﺟﺮ اﺣﻲ دﻧﺪان ﻳﺎ وﺳﺎﻳﻠﻲ ﻛﻪ
وﺟﻮد دارد ,ﺑﺎﻳﺪ ﮔﻔﺖ ﻛﻪ ﺗﺎ ﻛﻨﻮن ﻫﻴﭻ ﺷﺎﻫﺪي در ﺧﺼﻮص ّ
ﺑﺮاي دﻧﺪاﻧﺴﺎزي ﻛﺎرآﻣﺪ ﺑﺎﺷﺪ ـ ﺑﺪﺳﺖ ﻧﻴﺎﻣﺪه اﺳﺖ /اﻣـﺎ اﺑـﺰارﻫـﺎي ﭘـﺰﺷﻜﻲ از ﺟـﻤﻠﻪ
The Greatness... , . /١ﺗﺎرﻳﺦ ﻋﻠﻢ >ﺳﺎرﺗﻮن? ,ص . /٩٦-٩٥ﺑﻴﻦ اﻟﻨﻬﺮﻳﻦ ﺑﺎﺳﺘـﺎن >رو? ,ص /٣٥٠
PP. 469-470
www.takbook.com
٢٩١ ﭘﺰﺷﻜﻲ در اﻳﺮان ﺑﺎﺳﺘﺎن
ﻣﻲﺗﻮان >ﺗﻴﻎ ﺳﻠﻤﺎﻧﻲ< را ﻳﺎد ﻛﺮد ﻛﻪ ﻛﺎرﺑﺮدﻫﺎي ﭼﻨﺪي داﺷﺘﻪ ,ا ﮔﺮﭼﻪ ﺟﺮاﺣﻲ اﻟﺒـﺘﻪ ﺑـﻪ
ﻣﺘﻔﺮق ﺑﻌﻤﻞ ﻣﻲآﻣﺪه ,ا ﻛﻨﻮن ﻣﺘﻨﻲ ﻛﻪ ﺑﺪان اﺷﺎرت ﻧﻤﺎﻳﺪ ﻫـﻢ وﺟﻮد ﻧﺪارد;
ّ ﻃﻮر ﻧﺎدر و
ﺗﻨﻬﺎ ﻛﺎﻟﺒﺪﺷﻜﺎﻓﻲ ﭘﺲ از ﻣﺮگ ﺑﻴﻤﺎر ﺻﻮرت ﻣﻲﮔﺮﻓﺘﻪ ,از ﻃﺮﻓﻲ ﻛﺎرﻫﺎي ﺟﺎدو ـ ﭘﺰﺷﻜﻲ
در ﻣﻮرد دﻧﺪانﻛﺸﻲ ,ﺷﻜﺴﺘﻪﺑﻨﺪي و ﻣﺎﻧﻨﺪ اﻳﻨﻬﺎ در ﻣﻴﺎﻧﺮودان دﻳﺪه ﻧﺸﺪه; ﻣﺎﻣﺎﺋﻲ ﻫـﻢ در
ﻃﺒﻲ از ﺟﻤﻠة اﻟﻮاح ﺑﺎﺑﻠﻲ ﺑﺮ دو دﺳﺘة ﻋﻤﺪه ﺑﺎﺷﻨﺪ ﻛﻪ ﻳﺎد ﺷﺪ
دﺳﺖ زﻧﻬﺎ ﺑﻮده اﺳﺖ /ﻣﺘﻮن ّ
ﻳﻜﻲ ﺷﺮح ﻋ_ﻣﺎت و دﻳﮕﺮي ﻓﻬﺮﺳﺖ دﺳﺘﻮرﻫﺎ ﺑﺮاي ﻋﻮارض ﻣﺨﺘﻠﻒ اﺳﺖ; ﻟﻴﻜﻦ اﻳـﻦ
ﻃﺒﻲ ﺟﺰو
دو دﺳﺘﻪ ﻛﺎﻣ ﺟﺪا از ﻫـﻢ ﻧﺒﺎﺷﻨﺪ ,ﭼﻪ ﻣﻲﺗﻮان دﺳﺘﻮرﻫﺎ را در ﻣﺘﻮن ﺗﺸﺨﻴﺺ ّ
ﻧﺴﺨﻪﻫﺎ ﻫـﻢ ﭘﻴﺪا ﻛﺮد /ﻣﺘﻮﻧﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻗﺎﻧﻮﻧﻲ ﺑﺎ ﻋ_ﻣﺎت و اﻣﺮاض رﻓـﺘﺎر ﻣـﻲﻛﻨﻨﺪ
>اﻳﻨﻬﺎ ﭼﺎپ ﺷﺪهاﻧﺪ? ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﺷﻤﺎر ﺷﻬﺮﻫﺎي ﺑـﺎﺑـﻞ و آﺷﻮر از آﻧﻬﺎ داﻧﺴﺘﻪ ﻣﻲآﻳﺪ ,ﺑـﻠﻜﻪ
ﺣﺘﻲ ﻗﻠﻤﺮو >ﻫﻴﺘﻲ<ﻫﺎ ﻧﻴﺰ ﻣﻌﻠﻮم ﻣﻲﮔﺮدد; ﺗﺎرﻳﺦ اﻏﻠﺐ روﻧﻮﺷﺖﻫﺎي ﻣﻮﺟﻮد آﻧـﻬﺎ ﺑـﻴﻦ
ﺳﺎﻟﻬﺎي ٧٢١و ٤٥٣ق /م ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ ,ا ﮔﺮ ﭼﻪ ﻫﻤﺎﻧﺎ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﺳﻨﻦ ﻗﺪﻳﻢاﻧﺪ ﻛﻪ ﻣﻲﺗﻮان
ﻃـﻲ
ّ اﺻﻞ و ﻣﺒﺪأ آﻧﻬﺎ را ﻋﺼﺮ > ﻛﺎﺳﻲ< داﻧﺴﺖ /ﻫـﻢ از ﻣـﻄﺎوي ﻟﻮﺣـﻪﻫﺎي ﻣـﺘﻌﺪّ د ﻛـﻪ
ﺳﺪهﻫﺎي ﻣﺰﺑﻮر > ٨ﺗﺎ ?٥ﻧﻮﺷﺘﻪ آﻣـﺪه ,اﻳـﻨﻚ ﺗـﻮاﻧﺴـﺘﻪاﻧـﺪ >رﺳـﺎﻟة< ﻛـﺎﻣﻞ ﺗﺸـﺨﻴﺺ و
ﺗـﻮﺳﻂ
ّ ﭘﻴﺶﺑﻴﻨﻲ ﺑﻴﻤﺎريﻫﺎ را ﺑﺎزﺳﺎزي ﻛـﻨﻨﺪ /ﺑـﺎ آن ﻛـﻪ ﭘـﻴﺶﺑﻴﻨﻲ و ﺗﺸـﺨﻴﺺ ﺑـﻴﻤﺎري
ﭘﺰﺷﻜﺎن ﻣﻴﺎﻧﺮوداﻧﻲ آﻣﻴﺰهاي از ﺧﺮاﻓﺎت و ﻣﻌﺎﻳﻨﺎت واﻗﻌﻲ ﺑﻮد ,درﻣﺎنﺷﻨﺎﺳﻲ آﻧﺎن ﻫﻴﭻ
ﭘﻴﻮﻧﺪي ﺑﺎ ﺟﺎدو و ﺟﻨﺒﻞ ﻧﺪاﺷﺖ /ﻗﺪﻳﻢﺗﺮﻳﻦ >رﺳﺎﻟة ﻃﺮز ﺗﻬﻴة داروﻫﺎ< ﻛﻪ ﺗﺎ اﻣﺮوز ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ
ﺷﺪه ,از ﻣﺠﻤﻮﻋة ﻧﺴﺨﻪﻫﺎﻳﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﺳﻮﻣﻴﻦ ﺳﻠﺴﻠة ﺷﺎﻫﺎن >اور< ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ/
در اﻳﻦ رﺳﺎﻟﻪ ﻃﺮز ﺗﻬﻴة روﻏﻨﻬﺎ ,آب داروﻫﺎ ,ﺗﺮﻛﻴﺐ اﻣ_ح ﻣﻌﺪﻧﻲ و ﮔﻴﺎﻫﺎن ﺑﺸﺮح آﻣﺪه ﻛﻪ
اﺣﺘﻤﺎل دارد دوﻳﺴﺖ ـ ﺳﻴﺼﺪ ﺳﺎل ﻗﺒﻞ از آن ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ/
ﻫﻤﻴﻦ ﻣﺘﻮن ﻧﺴﺨﻪاي ﻣﺘﻌ ّﻠﻖ ﺑﻪ ﺧﺎﻧﺪان ﺳﻮم >اور< >ح ٢٠٠٠ .ق /م? ﻛﻪ ﺑﻪ ﻃﻮر ﻛﺎﻣﻞ
ﻣﺘﻀﻤﻦ ﺗﺪارﻙ و ﺗﺸﺮﻳﻔﺎت
ّ ﺑﺮﺟﺎي ﻣﺎﻧﺪه ,ﺑﺮﺧ_ف ﻧﻤﻮﻧﻪﻫﺎي ﭘﺴﻴﻨﻲ از اﻳﻦ دﺳﺘﻪ ,ﻫﻴﭻ
اداري ﺗﻬﻴة داروﻫﺎ ﻧﺒﺎﺷﺪ ,ﺑﻞ ﻋﻤﻮﻣا ﺳﻪ ﺑﺨﺶ ﻧﺴﺨﻪاي در آﻧﻬﺎ ﺑﻪ زﺑﺎن آ ﻛﺎدي ﻋﺒﺎرت
اﺳﺖ از /?١> :ﺗﺬﻛّﺮ ﻋ_ﻣﺎت ﺑﻴﻤﺎري /?٢> ,ﻓﻬﺮﺳﺖ ﻣﻮاد داروﻳﻲ /?٣> ,دﺳﺘﻮر ﺗﺪارﻙ و
ﻋﻤﻞ درﻣﺎﻧﮕﺮي /ﮔﺬﺷﺘﻪ از ﻣﺘﻮن ﺳﻮﻣﺮي ﻫﻤﺎﻧﺎ ﻗﺪﻳﻢﺗﺮﻳﻦ ﻣﺘﻮن ﻧﺴﺨﻪاي ﺑﺮﺧﻲ ﭘﺎرهﻫﺎ از
ﻋﻬﺪ ﺑﺎﺑﻞ ﻗﺪﻳﻢ ﺑﺎﺷﺪ ,ﭘﺲ از آن ﺑﻌﻀﻲ ﻗﻄﻌﺎت ﻛﺎﺳﻴﺎﻳﻲ و ﮔﺮوه ﻣﻬﻢ ُﺑﻐﺎزﻛﻮي اﺳﺖ; اﻣﺎ
ﺑﺰرﮔﺘﺮﻳﻦ دﺳﺘﻪ از ﻋﺼﺮ آﺷﻮري ﻧﻮ ﺑﺎﺷﺪ ﻛﻪ ﺟﺰو ﺳﻠﺴﻠﻪ ﻣﺘﻮن ﻧﺴﺨﻪﻫﺎي ﻃﺒﻘﻪﺑﻨﺪي ﺷﺪه
www.takbook.com
ﻓﻬﺮﺳﺖ ﻣﺎﻗﺒﻞ اﻟﻔﻬﺮﺳﺖ ﺑﺨﺶ دوم : ٢٩٢
ﻃﺒﻲ در ﻣﻴﺎﻧﺮودان ﻛﻪ ﺷﺎﻣﻞ
راﺟﻊ ﺑﻪ اﺟﺰا ِء ﺑﺪن ﺑﺮﺷﻤﺎر اﺳﺖ /ﺑﺪﻳﻦﺳﺎن ,ﻣﺘﻮن ﻳﺎ اﻟﻮاح ّ
ﺷﺮح ﺑﻴﻤﺎريﻫﺎﺳﺖ ,دﺳﺘﻮرﻫﺎي ﭘﺰﺷﻜﻲ را ﻧﻴﺰ در ﭘﻲ دارﻧﺪ /اﻟﻮاح ﺗﻘﺪﻣﺔ اﻟﻤﻌﺮﻓﻪ ﻫﻢ ﻛﻪ
ﻃﺐ ﻋﻤﻠﻲ ﻧﻴﺰ از ﻧﻴﻤة
ﻣﺘﻀﻤﻦ ذ ﻛﺮ ﺟﺎدوي اﻫﺮﻳﻤﻨﻲ ﺑﺎﺷﺪ اﻟﺒﺘﻪ وﺟﻮد دارد ,دﺳﺘﻨﺎﻣﻪﻫﺎي ّ
ّ
ﻃـﺒﻲ ﻛـﺘﺎﺑﺨﺎﻧة آﺷـﻮرﺑﺎﻧﻴﭙﺎل را >آر/
ﻫــﺰارة دوم >ق /م? ﻣـﻮﺟﻮد اﺳﺖ /ﺑـﻴﺸﺘﺮﻳﻨة ﻣـﺘﻮن ّ
ﺗﻮﻣﭙﺴﻮن< ﭼﺎپ ﻛﺮده اﺳﺖ >ﻣﺘﻮن ﭘـﺰﺷﻜﻲ آﺷـﻮري ,ﻟﻨـﺪن /?١٩٢٣ ,ﻳﻚ ﻧـﻤﻮﻧة ﻋـﻤﻞ
ﺳﺰارﻳﻦ را در ﻫﺰارة دوم >ق /م? ﻟﺌﻮ اوﭘﻨﻬﺎﻳﻢ ﭼﺎپ ﻛﺮده >ﻣﺠ ّﻠة ﺗﺎرﻳﺦ ﭘـﺰﺷﻜﻲ و ﻋـﻠﻮم
واﺑﺴﺘﻪ . ١٥ ,ﺳﺎل ,١٩٦٠ /ص ?٢٩٤-٢٩٢و ﻳﻚ ﻓﻘﺮه ﻣـﻌﺎﻳﻨة ﻧـﺒﺾ >رﮔﺸـﻨﺎﺳﻲ? در
ﻣﻴﺎﻧﺮودان را ﻧﻴﺰ ﻫﻤﻮ ﺑﺮرﺳﻲ ﻧﻤﻮده اﺳﺖ >/?Orientalia, N. S, 31/1962, 27-33
ﻃـﺒﻲ
ﭘﻴﺸﺘﺮ ﺑﻪ ﻣﺘﻦ >داروﺧﺎﻧة ﻛﻬﻦ ﻧﻴﭙﻮر< اﺷﺎره رﻓﺖ ,ﻛﻪ ﺑﺎز ﺗﺤﺖ ﻋـﻨﻮان >ﻧﺴـﺨﻪﻫﺎي ّ
ﻃﺒﻲ ﺳﻮﻣﺮي ﺑﻐﺎزﻛﻮي< ﺑﻄﺒﻊ رﺳﻴﺪه اﺳﺖ/?RA, 54, 55, ...> /
ﺳﻮﻣﺮي<; و ﻧﻴﺰ >ﻣﺘﻮن ّ
ﺧ_ﺻﻪ آن ﻛﻪ ﺑﺮاي ﻣﺸﺨّ ﺺ ﻧﻤﻮدن داﻧﺶ ﭘﺰﺷﻜﻲ ﻣﻴﺎﻧﺮوداﻧﻲ ,ﻧﺨﺴﺖ ﺑﺎﻳﺪ ﺑﻪ اوﺿﺎع و
ﺗﻮﺟﻪ ﻧﻤﻮد ﻛﻪ ﻣﺘﻮن ﺑﺎﺑﻠﻲ ﻗﺪﻳﻢ ﭘﺪﻳﺪ آﻣﺪ; اﻳﻨﻚ ﺑﻪﻃﻮر ﻗﻄﻊ ﻧﻤﻲﺗﻮان ﮔﻔﺖ ﻛـﻪ
اﺣﻮاﻟﻲ ّ
ﻧﻮﻳﺴﻨﺪﮔﺎن آﻧﻬﺎ ﻣﻲﻛﻮﺷﻴﺪﻧﺪ ﺗﺎ ﺳﻨّﺖﻫﺎي ﺷﻔﺎﻫﻲ ﭘﺰﺷﻜﺎن را ﻣﺒﻨﻲ ﺑـﺮ ﺗـﺠﺎرب ﺧـﻮد و
زﻣﺎﻧﻪﺷﺎن اﻧﺘﻘﺎل دﻫﻨﺪ/
ﺗﺼﻮر ﻋﻤﻮم را از ﺟﻬﺎن ﺑﺎﺳﺘﺎن ﺑﻪ ﻣﺜﺎﺑة ﻳﻚ ﻋﺼﺮ ﻃ_ﺋﻲ
ﻃﺒﻲ و ﺟﺰ آن ﻛﻪ ّ
آزﻣﻮن ﻣﺘﻮن ّ
ﺑﺮﻃﺮف ﻣﻲﺳﺎزد ,اﻳﻦ ﻛﻪ ﻧﮋاد ﺗﻨﺪرﺳﺖ ﻧﻮع ﺑﺸﺮ از ﻫﺮ ﻗﻴﺪ و ﺑﻨﺪي رﻫﺎﺳﺖ /ﺑﺎ آن ﻛﻪ ﻫﻴﭻ
آﻣﺎري در دﺳﺖ ﻧﻴﺴﺖ ,ﻣﺴ ّﻠﻤا ﻣﺮض ﻓﻜﺮي ﻳﻚ ﺑﻴﻤﺎري ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﺷـﺪه ﺑـﻮد; و اﺳـﺎﺳا
ﺑﻴﻤﺎريﻫﺎي روﺣﻲ و ﻋﺼﺒﻲ ﺷﻴﻮع داﺷﺖ ,ﭼﻨﺎن ﻛﻪ ﻣﺜ ﻣﻲﺗﻮان ﺑﻴﻤﺎري >ﻧﺒﻮ ﺣﺬر ﺿﺮ<
> ُﺑﺨﺖ اﻟﻨﺼﺮ? را ﻛﻪ در ﺳﻨﻦ ﺗﻮراﺗﻲ ﻫﻢ ﺑﺪان اﺷﺎره رﻓﺘﻪ ﻳﺎد ﻛﺮد ﻛﻪ ﺧﻴﺎل ﻣﻲﻛﺮد ﮔـﺮگ
ﺷﺪه اﺳﺖ >داﻧﻴﺎل /?٣٣-٢٨ ,٤ ,اﻳﻦ ﻓﻘﺮه ﺧﻮاه ﻣﺒﺘﻨﻲ ﺑﺮ اﻣﺮ واﻗﻊ ﺑﺎﺷﺪ ﻳﺎ ﺧﻴﺎل دﻳﻨﻲ,
ﭼﻨﻴﻦ ﻗﻀﻴﻪاي در ﺟﻬﺎن ﺑﺎﺳﺘﺎن ﺑﻪ ﻣﺜﺎﺑة ﻳﻚ ﺑﻴﻤﺎري ﻓﻜﺮي اﺷﺘﻬﺎر ﻳﺎﻓﺘﻪ ,ﭼﻨﺎن ﻛﻪ ﭼﻨﺪ ﺗﻦ
از ﻓﺮﻣﺎﻧﺮواﻳﺎن >ـ ﻣﺎﻧﻨﺪ > ﻛﻴﻜﺎوس< داﺳﺘﺎﻧﻲ ﻳـﺎ >ﻛـﻤﺒﻮﺟﻴﻪ< ﻫـﺨﺎﻣﻨﺸﻲ? را ﺑـﺪان ﻣـﺒﺘ_
داﻧﺴﺘﻪاﻧﺪ /ﺑﺎري ,ﭘﺰﺷﻜﻲ ﺑﺎﺑﻠﻲ ُﭘﺮ اﺳﺖ از اﻓﺴﻮن و ﻃﻠﺴﻢ و ﻟﻌﻨﺖ و ﻧﻔﺮﻳﻦ ,ﭼﻨﺎن ﻛﻪ ﺧﻮد
ﻗﺎﻧﻮن ﺣﻤﻮراﺑﻲ ﺑﺎ ﺳﺘﺎﻳﺶ ﺷﺎه درﺳﺘﻜﺎر و ﺳﻮﮔﻨﺪ دادن ﻣﺮدم ﺑﻪ ﭘﻴﺮوي ﻛﺎﻣﻞ از ﻗﺎﻧﻮن وي,
ﻟﻌﻨﺖ و ﻧﻔﺮﻳﻦ ﻓﺮاوان ﺑﺮ ﻣﺮدم ﺷﺮﻳﺮ و دﻳﻮاﻧﻪاي ﻛﻪ ﺑـﺎ ﻧـﺎﻓﺮﻣﺎﻧﻲ از آن ﺑـﺮﺧـﻴﺰﻧﺪ ,ﭘـﺎﻳﺎن
ﻣﻲﭘﺬﻳﺮد /ﻗﻮاﻧﻴﻦ ﺣﻤﻮراﺑﻲ >ﺳﺪة ٢٠ق /م ,ﺣﺪود ٤٠٠٠ .ﺳﺎل ﭘﻴﺶ? راﺟﻊ ﺑﻪ >اﺳﻮ<
www.takbook.com
٢٩٣ ﭘﺰﺷﻜﻲ در اﻳﺮان ﺑﺎﺳﺘﺎن
ﺟﺮ اﺣﻲ ﭼﻨﺎن ﻛﻪ ﮔﺬﺷﺖ ,اﻳﻨﻚ ﻫﻴﭻ >ﭘﺰﺷﻚ? ﻧﺎﻣﻮﻓﻖ ,ﻋﻠﻲرﻏﻢ ﻗﺪﻣﺖ ﻧﺴﺒﻲ آن درﺑﺎرة ّ
ﻃﺒﻲ ﭘﺴﻴﻦ وﺟﻮد ﻧﺪارد ﻛﻪ ﺧﺼﻮﺻا ﭼﻨﻴﻦ ﻣﻨ ّﻈﻤﺎﻧﻪ ﺑﺎ
ﻣﺸﺨﺼﻲ در ﻣﻴﺎن ﺻﺪﻫﺎ ﻣﺘﻮن ّ
ّ ﻣﺘﻦ
ﺟـﺮ اﺣـﻲ در
ﻣﻮﺿﻮع ﺑﺮﺧﻮرد ﻧﻤﺎﻳﺪ; ﻫﻤﻴﻦ در وﻫﻠة ّاول ﺑﻴﺎﻧﮕﺮ آن اﺳﺖ ﻛﻪ روشﻫـﺎي ّ
ﻋﻬﻮد ﻣﺘﺄﺧّ ﺮ واﻗﻌا ﻧﺎﺷﻨﺎﺧﺘﻪاﻧﺪ /ﺳﺮاﻧﺠﺎم ,داﻧﺶ ﭘﺰﺷﻜﻲ در ﻣﻴﺎﻧﺮودان ﮔﺮﭼﻪ ﻫﻨﻮز ﻏﺮق
در ﺧﺮاﻓﺎت ﺑﻮد ,ﻫﻤﺎﻧﺎ ﺟﻨﺒﻪﻫﺎﻳﻲ از ﻋﻠﻢ ﻣﺜﺒﺖ ﻧﻴﺰ ﺑﺎ ﺧﻮد ﻫﻤﻲ داﺷﺖ; از آن ﻋﻠﻢ ﺑﻬﺮي
ﺑﻪ اﻳﺮاﻧﻴﺎن و ﺑﺨﺸﻲ ﺑﻪ ﻳﻮﻧﺎﻧﻴﺎن اﻧﺘﻘﺎل ﻳﺎﻓﺖ ﻛﻪ ﻫـﻤﺮاه ﺑـﺎ ﭘـﺰﺷﻜﻲ ﻣـﺼﺮﻳﺎن راه را ﺑـﺮاي
اﺻ_ﺣﺎت اﺑﻘﺮاط در ﺳﺪة ﭘﻨﺠﻢ ﭘﻴﺶ از ﻣﻴ_د ﻫﻤﻮار ﻛﺮد/١
1. Ancient Mesopotamia, PP. 291, 293, 297, 376. / The Greatness that ..., PP. 191,
ﻋـﻠﻢ460, 461, 467, 468, 470.. ﺑـﻴﻦاﻟﻨّـﻬﺮﻳﻦ .ﺑـﺎﺳﺘﺎن >رو? ,ص . /٣٥٣ ,٣٥١-٣٥٠ﺗـﺎرﻳﺦ
>ﺳﺎرﺗﻮن? ,ص /٩٥-٩٤
www.takbook.com
www.takbook.com
ﻣﺪﺧﻞ دوم
ﻃﺐ َﻣﻐﺎﻧﻲ
ّ
اﻟﻒ /اﻓﺴﺎﻧة ﭘﺰﺷﻜﻲ
ب /ﻣﻜﺘﺐ ﺳﻴﻨﺎﺋﻲ
ﻃﺐ ﺑﻘﺮاﻃﻲ
ّ ج/
د /ﻋﺼﺮ ﻫﺨﺎﻣﻨﺸﻲ
www.takbook.com
www.takbook.com
ﻃﻲ
>ﻣﻎ< ﺑﻪ ﻣﻔﻬﻮم ﻗﺪﻳﻤﻲ آن در ﻣﻌﻨﺎ ﺑﻜﻠﻲ ﻣﺘﻔﺎوت از >ﻣﻐﺎن< و >ﻣﻎ< اﺳﺖ ,ﻛﻪ ّ
ﻛﻠﻤة َ
اﻋﺼﺎر ﻣﺘﺄﺧّ ﺮ ﻣﺜ در اﺷﻌﺎر ﺣﺎﻓﻆ آﻣﺪه اﺳﺖ /ﻣﻐﺎن در ﻋـﻬﺪ ﺑـﺎﺳﺘﺎن درﺳﺖ ﻣـﺼﺪاق
> ُﻋ َﻠﻤﺎ< در دوران اﺳ_ﻣﻲ داﺷﺘﻨﺪ ,ﻫﻢ ﻛﺎرﻛﺮد و ﭘﺎﻳﮕﺎه آﻧﺎن ﭼﻨﺎن ﺑﻮده اﺳﺖ ﻛﻪ در ﺣﺪﻳﺚ
ﻧﺒﻮي >ص? آﻣﺪهُ > :ﻋﻠَﻤﺎي دﻳﻦ ُ .ا ّﻣﺖ ﻣﺎ ﻫﻤﭽﻮن َاﻧﺒﻴﺎء ﻗﻮم ﻳﻬﻮد ﺑﺎﺷﻨﺪ<; ﭼﻪ ﻫﻤﺎﻧﻄﻮر ﻛﻪ
َاﺣﺒﺎر و َاﻧﺒﻴﺎء ﻳﺎ ُﻋ َﻠﻤﺎي ﻳﻬﻮد از ﻗﺒﻴﻠة ﻣﻌﺮوف >وﻳﺎن< روﺣﺎﻧﻲ ﺑﻮدﻧﺪ ,ﻫﻤﺎﻧﺎ ﻋﻠﻤﺎي اﻗﻮام
اﻳﺮاﻧﻲ ـ ﻳﻌﻨﻲ ـ ﻣﺎدان و ﭘﺎرﺳﺎن و ﭘﺎرﺗﺎن ـ ,روﺣﺎﻧﻴﺎن و ﭘﺮﻳﺴﺘﺎران اﻳﺸﺎن ﻧﻴﺰ از ﻗﺒﻴﻠة ﻣﺸﻬﻮر
>ﻣﻐﺎن< ﻣﺎد ﺑﺮﻣﻲآﻣﺪﻧﺪ /ﻣﻐﺎن اﻳﺮان در ﺗﺎرﻳﺦ دﻳﻦ و داﻧﺶ ,ﺣﻜﻤﺖ و ﻋﺮﻓﺎن اﻗﻮام ﺷﺮق و
ﻏﺮب ﺟﻬﺎن ﻧﻘﺶ و ﺳﻬﻢ و ﺗﺄﺛﻴﺮ ﺑﺮﺟﺴﺘﻪ و اﺳﺎﺳﻲ و ﺗﻌﻴﻴﻨﮕﺮ داﺷﺘﻪاﻧﺪ; ﭘﺲ ﻫﻢ از ﻋﻬﺪ
ﺑﺎﺳﺘﺎن اﺣﻮال و اﻓﻜﺎر اﻳﺸﺎن را ﮔﺰارش ﻛﺮدهاﻧﺪ ,ﻳﺎ رﺳﺎت ﻣﻔﺮد در ﺑﺎب آﻧﺎن ﻧﻮﺷﺘﻪاﻧﺪ
ﻛﻪ از ﺟﻤﻠة آﻧﻬﺎ ﻣﻲﺗﻮان >ﻣﻎ ﻧﺎﻣﻪ< ﺣﻜﻴﻢ دﻣﻮﻛﺮﻳﺘﻮس آﺑﺪراﻳﻲ >ح ٤٢٠ـ ح ٣٧٠ق /م? و
ﺣﻜﻴﻢ ﺑﺰرگ ارﺳﻄﻮ > ٣٢١-٣٨٤ق /م? را ﻳﺎد ﻛﺮد /در ﺑﺎب ﻧﮋاد آرﻳﺎﻳﻲ ﻗﺒﻴﻠة ﻣﻐﺎن ﺗﺮدﻳﺪي
ﻣﻲرود ,ﭼﻨﺪان ﻛﻪ ﻳﻚ ﻧﻈﺮﻳة ﺑﻴﻨﺎﺑﻴﻨﻲ ﻗﺎﺋﻞ ﺑـﻪ اﻳـﻦ اﺳﺖ ﻛـﻪ ﻣـﻐﺎن ﻳﻚ ﺗـﻴﺮة ﺑـﻮﻣﻲ در
اﻳﺮاﻧﺰﻣﻴﻦ ﺑﻮدﻧﺪ ـ ﻧﻪ آرﻳﺎﻳﻲ و ﻧﻪ ﺳﺎﻣﻲ ـ ﻛﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﻛﺎﻫﻨﺎن و ﭘﻴﺸﮕﻮﻳﺎن زﺑﺎنآور ﻗﻮم ﻣﺎد ﺑﺸﻤﺎر
ﻣﻲرﻓﺘﻨﺪ /راﻗﻢ اﻳﻦ ﺳﻄﻮر ﻛﻪ ﮔﻔﺘﺎري ﻣﺒﺴﻮط ﺑﻪ ﻋﻨﻮان >ﻗﺒﻴﻠة ﻣﻐﺎن< ﻧﻮﺷﺘﻪ اﺳﺖ , ١اﺣﺘﻤﺎل
ﻣﺎدي اﻳﺮاﻧﺰﻣﻴﻦ ,ﺷﺎﻳﺪ ﻛﻪ
ِ ﻣﻲدﻫﺪ ﻛﻪ اﻳﻦ ﻃﺎﻳﻔة ﻛﻬﺎﻧﺖﭘﻴﺸﻪ از ﺑﻘﺎﻳﺎي اﻗﻮام >آزﻳﺎﻧﻲ< ﻣﺎﻗﺒﻞ
ﻃـﻲ
ﺗﺮﻛﻴﺒﻲ از ﻗﺒﻴﻠة > ﻛﻮﺗﻲ< در ﺟﺰو ﻃﻮاﻳﻒ ﻣﺸـﻬﻮر > ﻛـﺎﺳﻲ .ﻛـﺎﺷﻲ< ﻳـﺎ > ﻛـﺎﺳﭙﻲ< ّ
ﻫﺰارهﻫﺎي ﺳﻮم و دوم >ق /م? ﺑﻮدهاﻧﺪ/
/١رش :ﻣﺎﻫﻨﺎﻣة ﭼﻴﺴﺘﺎ ,ﺳﺎل ,١١ش > ١ردﻳﻒ ,?١٠١ﻣﻬﺮﻣﺎه ,١٣٧٢ص /٣٧-٢٣
www.takbook.com
ﻓﻬﺮﺳﺖ ﻣﺎﻗﺒﻞ اﻟﻔﻬﺮﺳﺖ ﺑﺨﺶ دوم : ٢٩٨
ﻫﻢ اﻳﻦ ﻧﻮﻳﺴﻨﺪه در ﮔﻔﺘﺎر ﻣﺰﺑﻮر دو ﻧﮕﺎرة ﺑﻨﻴﺎدي در ﺑﺎرة >ﻣﻐﺎن< اﻳﺮان ﻣﻄﺮح ﻧﻤﻮده ﻛﻪ
ﻫﺮ دوﻧﻈﺮ ﺑﺎ ﻫﻢ ﻣﺮﺑﻮطاﻧﺪ; و در واﻗﻊ دو َوﺟﻪ از ﻳﻚ ﻣﻮﺿﻮع را ﺑﻴﺎن ﻛﻨﻨﺪ /ﻳﻜﻲ راﺟـﻊ
اﺳﺖ ﺑﻪ وﺟﻪ ﺗﺴﻤﻴﻪ و ﺗﻮﺿﻴﺢ ﻟﻐﻮي >ﻣﻐﺎن< و دﻳﮕﺮي در ﺑﺎب ﭘﻴﺸة ﻛـﻬﺎﻧﺖ اﻳﺸـﺎن ﻛـﻪ
ﺗﻮﺿﻴﺢ ﻧﮕﺮة >ﻗﺒﻴﻠة ﻛﺎﻫﻨﺎن< ﻋﻤﻮم اﻗﻮام اﺳﺖ /اﺟﻤﺎ آن ﻛﻪ واژة >ﻣﻎ .ﻣﮕﻪ< >?magha
ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي >ﺳﺮود راز< ﺑﺎﺷﺪ; و ﻫﻢ ﺑﻪ ﻣﻔﻬﻮم ﺟﺎﻳﮕﺎﻫﻲ ﻛﻪ ﻃﻬﺎرت ﻣﻐﺎﻧﻲ ﻳﺎ ﻧﻮﻋﻲ اﻏﺘﺴﺎل
ﻃﻲ
ﺑﺎ ﭘﻴﺸﺎب ﮔﺎو از ﺟﻬﺖ اﻫﺮﻣﻦزداﻳﻲ وﭘﺎ ﻛﻴﺰهﺳﺎزي از ﭘﻠﻴﺪيﻫﺎ در آﻧﺠﺎ اﻧﺠﺎم ﻣﻲﺷﺪهّ ,
اﺟﺮاي ﻣﺮاﺳﻢ ﺳﺮودﻫﺎي دﻳﻨﻲ را ﻣﺆﺑﺪان >ـ ﻣـﻐﻮﭘﺘﺎن = ﻣﮕـﻪ ﺑـﺎﻧﺎن? زﻣـﺰﻣﻪ ﻣـﻲﻛﺮدﻧﺪ/
ﺑﺪﻳﻦﺳﺎن ,واژة >ﻣﮕﻪ< >= ﺳﺮودﺧﻮاﻧﻲ? ﺑﻪ ﺻﻮرت اﺳـﻢ ﺟـﻤﻊ ﻫـﻢ ﺑـﻪ ﻣـﻌﻨﺎي >ﮔـﺮوه
آوازﺧﻮان< ﺑﺮاي اﻫﻞ ﺧﻠﺴﻪ ,از ﺟﻬﺖ راﻧـﺪن ﭘـﺮﻳﺎن و دﻳـﻮان ,ﭼـﻴﺰﻫﺎي ﭘـﻠﻴﺪ و ﻧـﺎﭘﺎ ﻙ,
ﻋﻤﻠﻴﺎت ﺷﻤﻨﻲ و ﺟﺎدوﮔﺮاﻧﻪ ,دﻗـﻴﻘا
ّ ﺑﺎﺷﻨﺪﮔﺎن اﻫﺮﻳﻤﻨﻲ >ـ َارواح ﺷﺮﻳﺮ? ﻫﻤﭽﻮن اﺟﺮاي
ﻫﻤﺎن ﻛﺎرﻛﺮد و ﺧﻮﻳﺸﻜﺎري >ﺑﺎرو< >ـ ﻛﺎﻫﻦ? ﻫﺎﻳﺎ ﺧﺼﻮﺻا >آﺷﻴﭙﻮ< >= اﻓﺴـﻮﻧﮕﺮ?ﻫـﺎي
ﺧﺎص و
ﺑﺎﺑﻠﻲ ـ آﺷﻮري را داﺷﺘﻪ ﻛﻪ ـ ﭘﻴﺸﺘﺮ اﺷﺎرت رﻓﺖ ـ آن ﻛﺎﻫﻨﺎن ﻫﻢ ﺑﺎ اﺟﺮاي ﻣﺮاﺳﻢ ّ
ﺧﻮاﻧﺪن َاوراد ﻣﻲﻛﻮﺷﻴﺪﻧﺪ اﻫﺮﻳﻤﻨﺎن را از ﺗﻦ ﺑﻴﻤﺎران ﺑـﻴﺮون ﻛـﻨﻨﺪ; و در اﻳـﻦ ﺧـﺼﻮص
واﺣﺪ ﻣﺸﺎﺑﻪ و ﻣﺸﺘﺮﻛﻲ دارد/
ِ َاﻋﻤﺎل اﻳﺸﺎن ﻫﻤﺎﻧﺎ ﺑﺎ وﻇﺎﻳﻒ > َا ﺳﻮ<ﻫﺎ >ـ ﭘﺰﺷﻜﺎن? ﺻﻮرت
>ﻣﮕﻪ< اﺳﺖ; ﻣﻐﺎن ﺑﻌﺪﻫﺎ
آري ,ﭘﻠﻴﺪي ﻳﻚ ﺑﻴﻤﺎري ﺟﻬﺎﻧﻲ ﺑﺎﺷﺪ ﻛﻪ درﻣﺎن آن وﻇﻴﻔة ﻣﺮد َ
>ـ از ﺳﺪة ٦ق /م? دﻳﮕﺮ دﺳﺘﻮرﻫﺎي ﻃﻬﺎرت زردﺷﺘﻲ را اﻧﺠﺎم ﻣﻲدادﻧﺪ /ﺧ_ﺻﻪ ,واژة
ﻣﻎ .ﻣﺠﻮس > ?maguﻛﻪ اﺳﻢ ﺟﻤﻊ آن >ﻣﻐﻪ< در ﻣﻌﻨﺎي ﻗﺮﻳﺐ ﻫﻤﺎﻧﺠﺎ اﻧـﺠﻤﻦ ﺳـﺮود
ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﻫﻨﺠﺎرﻫﺎي اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ در ﺳﻪ ﻫﺰار ﺳﺎل ﭘﻴﺶ ﺧﻮد ﺟﻤﺎﻋﺖ
ﺧﻮاﻧﺎن ﺑﻮده ,دﻗﻴﻘا ﺑﺎ ّ
ِ>و ْر دﮔﻮﻳﺎن< ﺑﻮدهاﻧﺪ ,ﻛﻪ در آﺋﻴﻦﻫﺎي رازآﻣﻴﺰ ﺟﺎدوﻳﻲ ﻛﺎرﻛﺮد > ?Functionﻳـﺎ وﻇـﻴﻔﺖ
ﺷﺮ ـ ﻫﺮ ﭼﻴﺰ ﺑﺪ و اﻫﺮﻳﻤﻨﻲ ــ ,و ﺟﻠﺐ ﺧﻴﺮ ـ ﻫﺮ ﭼﻴﺰ ﻧﻴﻚ و اﻳﺰدي را ﺑﺎ ﻗﺮاﺋﺖ َا دﻋﻴﻪ
دﻓﻊ ّ
و َاوراد ﻣﻮزون ﺑﺮ ﻋﻬﺪه داﺷﺘﻪاﻧﺪ ﻛﻪ اﻟﺒﺘﻪ ﺟﺰو ﻫﻤﺎن ﺷﻐﻞ ﻛﻬﺎﻧﺖ و ﭘﺮﻳﺴﺘﺎري ﺑﺎﺷﺪ/
ﻫﺮﮔﺰ ﻧﺒﺎﻳﺪ از ﻛﻠﻤة >ﺟﺎدو< در ﺗﻌﺒﻴﺮ ﻋﺎ ّم ﻛﻨﻮﻧﻲ و اﻃ_ق ﺻﻔﺖ >ﺟﺎدوﮔﺮ< ﺑـﺮ ﻣـﻐﺎن
ﻓﺮزاﻧة اﻳﺮان ﺑﺎﺳﺘﺎن ,روﺣﺎﻧﻴﺎن و ﭘﺮﻳﺴﺘﺎران ﻛﻬﻦ ,وﺟﺪان ﺷﺮﻳﻒ اﻳﺮاﻧﻴﺎن ﻧﺎراﺣﺖ ﺷـﻮد;
اﻳﻦ ﻣﻌﻨﺎ ﻫﺮﮔﺰ ﻧﺒﺎﻳﺪ ﺗﻮﻫﻴﻦ و ﻧﺎﺳﺰا ﺗﻠ ّﻘﻲ ﮔﺮدد ,دزردﮔﻲ ﻳﺎ دﻟﻤﺸﻐﻮﻟﻲ ﺑﺒﺎر آرد /ﺗﺎ ﻛﻨﻮن
داﻧﺸﻤﻨﺪان اﻳﺮاﻧﻲ و ﭘﺎرﺳﻴﺎن ﻫﻨﺪ اﻳﻦ ﺣﻘﻴﻘﺖ را ﻛﻪ ﺑﺪّ ﺗﻠﺨﺸﺎن ﻣﻲآﻳﺪ ـ ﻧـﭙﺬﻳﺮﻓﺘﻪاﻧـﺪ/
ﻟﻴﻜﻦ واﺿﺢ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺎ ﻗﺒﻮل ﻳﺎ ﻋﺪم ﻗﺒﻮل اﻳﺸﺎن ﺣﻘﻴﻘﺖ اﻣﺮ اﺑﺪا ﺗﻐﻴﻴﺮ ﻧﻤﻲﻛﻨﺪَ /اﻋﻤﺎل و
www.takbook.com
٢٩٩ ﭘﺰﺷﻜﻲ در اﻳﺮان ﺑﺎﺳﺘﺎن
َاوراد ﺟﺎدوﻳﻲ ﻣﻐﺎن اﻳﺮان و ﺳﺎﻳﺮ ﻛﺎﻫﻨﺎن َاﻗﻮام ﺑﺎﺳﺘﺎﻧﻲ دﻳﮕﺮ ﺑﻪ ﺣﻜـﻢ آﻳـﻴﻦ و ﺑـﺮﺣﺴﺐ
ﻣﺎﻫﻴﺖ آن ﺑﻮده ,ﭼﻪ ﻫﻤﺎن ﻃﻮر ﻛﻪ در داﻧﺶﻫﺎي ﺟـﺎﻣﻌﻪﺷﻨﺎﺳﻲ و ﻣـﺮدمﺷﻨﺎﺳﻲ ﻣـﻮرد
ّ
ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ اﺳﺖ ,ﻣﻨﺸﺄ و َﻣﺒﺪاي ﻫﻤة آﻳﻴﻦﻫﺎ در ﺟـﻬﺎن >ﺟـﺎدو< ﻣـﻲﺑﺎﺷﺪ /ﺑـﻪ ﻋـ_وه ,اﻳـﻦ
اﺻﻄ_ح ﻫﺮﮔﺰ ﻧﺴﺒﺖ ﻧﺎروا ﻳﺎ اﻃ_ق ﻧﺎﺑﺠﺎ ﺑﻪ ﻛﺴﻲ ﻧﻴﺴﺖ ,زﻳﺮا ﺑﻴﺶ از دو ﻫﺰار و ﭼﻨﺪﺻﺪ
ﺳﺎل اﺳﺖ ﻛﻪ ﻫﻤﻴﻦ ﻟﻔﻆ >ﻣﻐﻲ .ﻣﮕﻲ< > ?magiرا ﻣﻠﻞ ﺟﻬﺎن ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي >ﺟـﺎدو< ﺑﻜـﺎر
ﻣﺴﻤ ىﻲ ﻳﻜﻲ اﺳﺖ ,و ﺑﻪ ﻫﻤﻴﻦ ﻟﺤﺎظ ﺑﻲﺟﺎ ١
ﻣﻲﺑﺮﻧﺪ /ﭘﺲ ﻣﻌﻠﻮم ﻣﻲﺷﻮد ﻛﻪ اﺳﻢ ﭼﻘﺪر ﺑﺎ ّ
ﻧﺒﺎﺷﺪ ا ﮔﺮ اﻳﺮاﻧﻴﺎن ﺑﻪ ﺧﻮد ﺑﺒﺎﻟﻨﺪ ﻛﻪ اﺳﻢ ﻗﺒﻴﻠة ﻣﻐﺎن ﺑﺎﺳﺘﺎن اﻳﻦﻗﺪر ﺑﺎ ﺷﻐﻞ و وﻇﻴﻔة ﻋﺎدي
روﺣﺎﻧﻲ اﻋﻀﺎي آن ﻣﻄﺎﺑﻖ ﺑﻮده اﺳﺖ /داﺳﺘﺎن اﺳﺘﺤﻤﺎم ﺧﻠﺴﻪاي ﻛﻪ ﻫﺮدوت >ﻛﺘﺎب , ٤
ﺑﻨﺪ ?٧٥در ﻣﻮرد ﺳﻜﺎﻫﺎي >آرﻳﺎﻳﻲ? ﻛﻮﭼﻨﺪه ﻧﻘﻞ ﻛﺮده ,ﻧﻴﺒﺮگ آن را ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ ﺑﺎ اﻏـﺘﺴﺎل
ﺧﻠﺴﻪاي >ﻣﮕﻪ< >= اﻧﺠﻤﻦ ِو ْر د ﺧﻮاﻧﺎن? ﻣﺠﻮﺳﺎن >آرﻳﺎﻳﻲ? آرﻣﻨﺪه داﻧﺴﺘﻪ ,آداب ﺷﻤﻨﻲ
و ﺣﺎت ﺟﺎ ُدواﻧة ﻫﺮ دو را ﻣﻘﺎﻳﺴﻪ ﻛﺮده اﺳﺖ /اﺟﻤﺎ ﻫﺮودوت ﮔﻮﻳﺪ> :ﭼﻨﺎن ﻛﻪ ﮔﻔﺘﻢ,
ﺳﻜﺎﻳﺎن ﻣﻘﺪاري از آن ﺗﺨﻢ ﺷﺎﻫﺪاﻧﻪ را روي ﺳﻨﮓﻫﺎي داغ ﺷﺪه ﻣﻲرﻳﺰﻧﺪ ,ﺑﻲدرﻧﮓ دود
ﺣﻤﺎمﻫﺎي ﺑﺨﺎر ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ ﺑﻪ ﭘﺎي آﻧﻬﺎ ﻧﻤﻲرﺳﺪ /آﻧﮕﺎه
ﻣﻲﻛﻨﺪ و ﺑﺨﺎري از آﻧﻬﺎ ﺑﺮﻣﻲﺧﻴﺰد ﻛﻪ ّ
ﺳﻜﺎﻫﺎ ﺑﻪ َو ْﺟ ﺪ ﻣﻲآﻳﻨﺪ و از ﺧﻮﺷﻲ ﻓﺮﻳﺎد ﻣﻲﻛﺸﻨﺪ ,اﻳﻦ ﺑﺨﺎرات ﻫﻤﺎن ﻛﺎري را ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻛﻪ
ﺣﻤ ﺎمﻫﺎ ,زﻳﺮا آﻧـﺎن ﻫـﺮﮔﺰ ﺗـﻦﻫﺎي ﺧـﻮد را ﺑـﺎ آب ﻧـﻤﻲﺷﻮﻳﻨﺪ< /٢ﺑـﺪﻳﻦ ﺳـﺎن,
آب ﮔﺮم ّ
ﺑﺨﻮرات >ﻋﻮد و ﻛُﻨﺪر و اﺳﻔﻨﺪ? ﻫﻢ در آﻳﻴﻦﻫﺎي اﻗﻮام و ﻣﻠﻞ ﭼﻨﻴﻦ ﭘﻴﺸﻴﻨة دور و درازي
دارد; و از ﺟﻬﺖ ﭘﻠﻴﺪيزداﻳﻲ و اﻫﺮﻣﻦ راﻧﻲ َاﻋﻤﺎل ﻃﻬﺎرت و اﻏﺘﺴﺎل ﻧﻴﺰ ﺟﻨﺒة ﻧـﻤﺎدﻳﻦ
داﺷﺘﻪ اﺳﺖ /اﻣﺎ > ِذ ﻛْﺮ< و ِ>و ْر د<ﻫﺎي ﻣﺨﺼﻮص اﻳﻦ ﻣﺮاﺳﻢ ﻛﻪ در >ﻣﮕﻪ< >= ﻣﻐﺎ ﻙ?ﻫﺎ و
ﺗﻮﺳﻂ >ﻣﮕﻪ<ﻫﺎ >= ﻣﻐﺎن?ﺧﻮاﻧﺪه ﻣﻲﺷﺪه ,ﺑﻪ ﺷﺮﺣﻲ ﻛﻪ ﮔﺬﺷﺖ ,ﻫﻢ در زﺑﺎن ﻣـﻐﺎﻧﻲ و
ّ
ﺧﺎص داﺷﺘﻪ; و آن ﻫﻤﺎﻧﺎ ﻛـﻠﻤﺎت >ﺑـﺎژ و زﻣـﺰم< ﺑـﻮده ﻛـﻪ
ﻋﻬﻮد زردﺷﺘﻲﮔﺮي اﺻﻄ_ح ّ
ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ>ِ :و ْر د و دﻋﺎﺋﻲ ﺑﺎﺷﺪ ﻛﻪ َﻣﻐﺎن زﻳﺮ ﻟﺐ ﺧﻮاﻧﻨﺪ< ,ﻫﻢ ﺑﺎﻳﺪ اﻓﺰود ﻛﻪ زﻣﺰﻣﺔ اﻟﻔﺮس ﻳﺎ
زﻣﺰﻣﺔ اﻟﻤﺠﻮس از دﻳﺮﺑﺎز در ﻧﺰد ﻋﺮﺑﻲﻧﻮﻳﺴﺎن ﺑﺴﻴﺎر ﻣﻌﺮوف ﺑﻮده اﺳﺖ/٣
>رﻳـﭽﺎرد 1. History of the Persian Empire (Olmstead), P. 479, / ﻣﻴﺮاث ﺑـﺎﺳﺘﺎﻧﻲ اﻳـﺮان
ﻓﺮاي? ,ص/٣٢٢
دﻳﻦﻫﺎي اﻳﺮان ﺑﺎﺳﺘﺎن >ﻧﻴﺒﺮگ? ,ص 2. The Persian Wars, PP. 319-320. / /١٧٧
/٣ر ش :ﻣﺰدﻳﺴﻨﺎ و ادب ﭘﺎرﺳﻲ >دﻛﺘﺮ ﻣﻌﻴﻦ? ,ص /٣٩٩-٣٩٠
www.takbook.com
ﻓﻬﺮﺳﺖ ﻣﺎﻗﺒﻞ اﻟﻔﻬﺮﺳﺖ ﺑﺨﺶ دوم : ٣٠٠
ﻃﻲ ﺗﻀﺎﻋﻴﻒ اﻳﻦ ﻛﺘﺎب
درﺑﺎرة ﻛﻴﺶ ﻣﻐﺎن >= ﺳﺮودﺧﻮاﻧﺎن ِ .و ْر دﮔﻮﻳﺎن? ﻋﻬﺪ ﻣﺎديّ ,
ﻣﺎﻫﻴﺖ دﻳﻨﻲ آﻧﺎن ﻟﺪي اﻗﺘﻀﺎ ﺑﻪ اﺟﻤﺎل ﺑﺎﻳﺪ
ﻛﻤﺎﺑﻴﺶ اﺷﺎرت رﻓﺘﻪ ,اﻳﻨﻚ در ﺧﺼﻮص ّ
ﮔﻔﺖ ﻛﻪ از ﻧﻮﻳﻜﻨﺪهﻫﺎي ﻫﺨﺎﻣﻨﺸﻲ و ﻫﻢ از اﺷﺎرت ﻫﺮودوت ﺑـﺮﻣﻲآﻳﺪ ﻛـﻪ ﻣـﻐﺎن ﻳﻚ
ﺻﻨﻒ ﺣﺮﻓﻪاي ﻛﻬﺎﻧﺖ ﭘﻴﺸﻪ ﻧﺒﻮدهاﻧﺪ ,ﺑﻞ ﻗﺒﻴﻠﻪاي ﻳﺎد ﺷﺪهاﻧﺪ ﻛﻪ آﻣﻮزﮔﺎران دﻳﻨﻲ و ﻛﺎﻫﻦ
ﻗﻮم ﺑﺸﻤﺎرﻧﺪ ١/اﻣﺎ آﻣﻮزه ﻳﺎ ﺑﺎورداﺷﺖ دﻳﻨﻲ اﻳﺸﺎن ﺗﺤﺖ ﭼﻪ ﻋـﻨﻮان ﻳـﺎ ﻣـﻘﻮﻟﻪاي ﻗـﺎﺑﻞ
ﺗﻌﺮﻳﻒ اﺳﺖ; در ﻳﻚ ﻛﻠﻤﻪ :زرواﻧﻲ ـ ﻳﻌﻨﻲ اﻋﺘﻘﺎد ﺑﻪ ﻳﻚ ﺣﻘﻴﻘﺖ واﺣﺪ ﻳﺎ ذات ﻟﻢﻳﺰﻟﻲ,
وﺟﻮد ﻗﺪﻳﻢَ ,د ْﻫﺮ ﻳﺎ زﻣﺎن ﺑﻲﻛﺮان >ـ زروان? ﻛﻪ دو آﻓﺮﻳﺪﮔﺎر ﻫﻤﺴﺘﺎر ﻧﻴﻜﻲ و ﺑﺪي ـ ﻣﺰدا و
اﻫﺮﻣﻦ ـ ﺧﻮد زادة او ﻫﺴﺘﻨﺪ ,ﻣﻴﺎﻧﺠﻲ ﻳﺎ وﺿﻊ ﻣﺮﻛّﺐ و ﻣﺠﺎﻣﻊ اﻳﻦ دو ﻫﻤﺎﻧﺎ >ﻣـﻴﺘﺮا< >=
ﻣﻬﺮ? اﺳﺖ ٢/ﻏﺎﻟﺐ ﻣﻔﺎﻫﻴﻢ ﻛ_ﻣﻲ اﻳﻦ ﻣﺬﻫﺐ و َﻣﻨﺎﺳﻚ آن ﻛﻤﺎﺑﻴﺶ >ﺑﺎﺑﻠﻲ< اﺳﺖ ,ﻛﻴﺶ
ﻣﻐﺎن ـ ﭼﻨﺎن ﻛﻪ اﺷﺎره رﻓﺖ ـ ﺳﺨﺖ ﻣﺘﺄﺛّﺮ از دﻳﻦ > ﻛﺎﺳﻲ<ﻫﺎ و ﻋﻴ_ﻣﻲﻫﺎ ﺑﻮد ﻛﻪ ﺗﺎ اﻋﻤﺎق
ﺳﺮزﻣﻴﻦ ﻣﺎد ﻧﻔﻮذ ﻛﺮدﻧﺪ; ﻛﻴﺶ ﻣﻐﺎن در زﻣﺎن ﭘﺎدﺷﺎﻫﻲ >ﺧﺸﺘﺮﻳﺘﻲ< ﻣـﺎدي در ﺳـﺮاﺳـﺮ
ﺗـﻮراﻧـﻲ
ِ ﻏﺮب اﻳﺮاﻧﺰﻣﻴﻦ ﮔﺴﺘﺮش ﻳﺎﻓﺖ ,ﺳﭙﺲ آﻣﻮزهﻫﺎي ﮔـﺎﻫﺎﻧﻲ >زردﺷﺖ< ﺳـﭙﻴﺘﻤﺎن
ﻓﺮﻳﺎﻧﻲ از ﺳﻮي ﻣﺸﺮق در ﻣﻴﺎن اﻳﺸﺎن ـ ﻗﺒﻞ از دﻳﮕـﺮان ـ راه ﻳـﺎﻓﺖ ,ﺑـﻪ ﻋـﻠﻞ و اﺳـﺒﺎﺑﻲ
ﺗﻔﻮق ﭘﻴﺪا ﻛﺮد; ﭼﻨﻴﻦ ﺑﻮد ﻛﻪ ﻗﺒﻴﻠة ﻣـﻐﺎن ﻛـﺎﻫﻦ ﻣـﺎد,
ﻣﻌﻴﻦ ﻫﻢ ّ
ﭘﺬﻳﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪ و ﺑﻪ دﻳﻠﻲ ّ
ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﭘﻴﺮوان ﻛﻴﺶ زردﺷﺖ ﺷﺪﻧﺪ /ﺳﺮزﻣﻴﻦ ﻣﺎ ّدي >ري< ﻛﻪ در اوﺳﺘﺎ ﻳﺎد ﮔﺮدﻳﺪه ,ﺑـﻪ
ﻣﺜﺎﺑة >دﻫﻴﻮ< >= ﻛﺸﻮر? دوﻟﺖ دﻳﻨﻲ زردﺷـﺘﻲ در آﻧـﺠﺎ ﺳـﺎزﻣﺎن ﻳـﺎﻓﺖ ,دﻳـﻦ زردﺷـﺘﻲ
ﺳﺮزﻣﻴﻦ >رﮔﻪ< ﺳﺮﭼﺸﻤة زردﺷﺘﻲﮔﺮي ﺳﺮاﺳﺮ ﻏﺮب اﻳﺮانزﻣﻴﻦ و ﻫﻤﺎن ﺟﺎ ﻣﺮﻛﺰ ﺗﺮوﻳﺞ
دﻳﻨﻲ ﺑﻮد; در ﻗﺮارﮔﺎه اﺻﻠﻲ ﻣﻐﺎن ﻣﺎد >ـ ري? دوﻟﺖ دﻳﻨﻲ زردﺷﺘﻲ ﺑﺮ اﺳﺎس دوﻟﺖ دﻳﻨﻲ
ﻣﻐﺎﻧﻲ ﺷﺎﻟﻮده ﻳﺎﻓﺖ /آﻣﻮزهﻫﺎي اﻳﻦ دﻳﻦ ﺑﺎ ﺗﻌﺎﻟﻴﻢ ﻗﺪﻳﻤﻲ ﻛﻴﺶ ﻣﻐﺎن درآﻣﻴﺨﺖ; و ﺗﺪوﻳﻦ
ﻧﻬﺎﻳﻲ ﻳﺴﻦﻫﺎي ﺗﺎزة اوﺳﺘﺎﻳﻲ در ﻧﻮاﺣﻲ ﻣﻐﺮب اﻳﺮان زﻣﻴﻦ ﺻﻮرت ﭘﺬﻳﺮﻓﺖ ٣/ﺑﺎ آن ﻛـﻪ
1. The Persian Wars (Herodot), p. 60. / The Cambridge history of Iran, vol. 2, p.
141./ ﺗﺎرﻳﺦ ﻣﺎد >دﻳﺎ ﻛﻮﻧﻮف? ,ص ./٤٦١دﻳﻦﻫﺎي اﻳﺮان ﺑﺎﺳﺘﺎن >ﻳﻨﺒﺮگ? ,ص /٢٣٦
/٢رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﻪ ﮔﻔﺘﺎرﻫﺎي راﻗـﻢ ﺳـﻄﻮر ﺑـﺎ ﻋـﻨﻮانﻫـﺎي :ﺗـﻴﺮﻣﺎدي ,ﻣـﺠﻠة ﭼـﻴﺴﺘﺎ ,ﺳـﺎل ,٣ش١٠
> ,?١٣٦٥ص . ///ﻣﺰدا دادار ,ﻫﻤﺎن ,ﺳﺎل ,٧ش> ٣آذرﻣﺎه ,?١٣٦٨ص .///اﻫﺮﻣﻦ زدار ,ﻫﻤﺎن ,ﺳﺎل
,٧ش ٦و > ٧اﺳﻔﻨﺪ ٦٨ـ ﻓﺮوردﻳﻦ ,?٦٩ص . ///رﺳﺎﻟة زرواﻧﻲ ﻋﻠﻤﺎي اﺳـ_م ,ﻫـﻤﺎن ,ﺳـﺎل ٨
>آذرﻣﺎه ,?١٣٦٩ص /٣٥٧ - ٣٤١
/٣دﻳﻦﻫﺎي اﻳﺮان ﺑﺎﺳﺘﺎن ,ص . /٤٠٢ ,٣٩٦ ,٣٧٤ ,٣٤٢ ,٣٣٨ﺗﺎرﻳﺦ ﻣﺎد ,ص ١٩٤و . /٤٦٣اﻳﺮان در
www.takbook.com
٣٠١ ﭘﺰﺷﻜﻲ در اﻳﺮان ﺑﺎﺳﺘﺎن
ﺳﺮزﻣﻴﻦ ﺑﺪوي ﻗﺒﻴﻠة ﻣﻐﺎن ﻣﺎد در ﻧﺎﺣﻴﺖ >رﻏﻪ< >ري? ﻣﺸﺨّ ﺺ ﻣﻲﺷﻮد ,وﻟﻲ ﭼﻮن ﺑﻌﺪ ًا
َا ﻣ_ ﻙ و اراﺿﻲ ﻣﺘﻌ ّﻠﻖ ﺑﻪ ﻣﻌﺎﺑﺪ زردﺷﺘﻲ ﭘﺪﻳﺪ آﻣﺪ ,ﺟﺮم در ﻧﻘﺎط دﻳﮕﺮ اﻳﺮان و از ﺟﻤﻠﻪ
در آذرﺑﺎﻳﺠﺎن ﺑﺎﺳﺘﺎن ﻧﻴﺰ ﻣﺎﻧﺪﮔﺎهﻫﺎي ﻣﻐﺎﻧﻲ ﺑﻨﻴﺎد ﮔﺮدﻳﺪ ١/ﻋ_وه ﺑﺮ ﻣﺎﻧﺪﮔﺎهﻫﺎي اﻳﺸﺎن در
اﻳﺮاﻧـﺰﻣﻴﻦ ,ﻛـﻠﺪه و آﺷـﻮر ,ﻣـﻲﺗﻮان در ﺳـﺮزﻣﻴﻦﻫﺎي دﻳﮕـﺮ ﻧـﻴﺰ از ﺟـﻤﻠﻪ ﻣـﺎﻧﺪﮔﺎهﻫﺎ و
آﺗﺸﮕﺎهﻫﺎي ﻣﻐﺎن در ﻛﺎﭘﺎدوﻛﻴﻪِ ,ا ِﻓﺴﻮس و ﺟﺰاﻧـﻴﻬﺎ را ﻫـﻢ در آﺳـﻴﺎي ﺻـﻐﻴﺮ >ـ اﻳـﻮﻧﻴﻪ?
ﻫﻤﺠﻮار ﺑﺎ >ﻳﻮﻧﺎن< ﻳﺎد ﻛﺮد ﻛﻪ آوازة ﺑﺴﻴﺎر ﻳﺎﻓﺘﻪاﻧﺪ٢/
اﻟﻒ /اﻓﺴﺎﻧة ﭘﺰﺷﻜﻲ
ﻓﻦ و ﻫﻨﺮي ,ﺑﻪ ﺗﻌﺒﻴﺮ ُﻗ ﺪﻣﺎ
ﭼﻨﺎن ﻛﻪ ﻣﻌﻤﻮل و ﺑﻞ ﻣﺮﺳﻮم اﺳﺖ در ﺑﻴﺎن ﺗﺎرﻳﺨﭽة ﻫﺮ ّ
> َاواﺋﻞ< ﻧﻮﻳﺴﻲ ـ ﻳﻌﻨﻲ ّاول ﭼﻪ ﻛﺴﻲ ﺑﻮد ﻛﻪ ﻓ_ن ﻳﺎ ﺑﻬﻤﺎن ﭼﻴﺰ را ﺑـﺎب ﻛـﺮد ,اﺑـﺘﺪاء ﺑـﻪ
رواﻳﺎت اﺳﻄﻮري و اﺷﺎرات داﺳﺘﺎﻧﻲ در آن ﺑﺎب ﻧﻤﺎﻳﻨﺪ ,ا ﻛﻨﻮن ﺑﺎﻳﺪ ﻫﻢ >ﺟﻤﺸﻴﺪ< ﭘﺎدﺷﺎه
ﺑﺎﻧﻲ داﻧﺶ ﭘﺰﺷﻜﻲ در اﻳﺮان ﺑﻮده
ﭘﻴﺸﺪادي اﻳﺮان را ﻳﺎد ﻛﺮد ﻛﻪ ﺑﻪ رواﻳﺖ ﺣﻜﻴﻢ ﻓﺮدوﺳﻲ ِ
اﺳﺖ:
ﻛــــﻪ دارﻧــﺪ ﻣــﺮدم ﺑــﻪ ﺑــﻮﻳﺶ ﻧــﻴﺎز >دﮔــــﺮ ﺑـــﻮيﻫﺎي ﺧــﻮش آورد ﺑــﺎز
ﭼﻮ ﻋﻮد و ﭼﻮ ﻋﻨﺒﺮ ,ﭼﻮ روﺷﻦ ﮔ_ب ﭼﻮ ﺑﺎن و ﭼﻮ ﻛﺎﻓﻮر و ﭼﻮن ﻣﺸﻚﻧﺎب
در ﺗــــــــﻨﺪرﺳﺘﻲ و را ِه ﮔــــــــﺰﻧﺪ
ِ ﭘــــﺰﺷﻜﻲ و درﻣــــﺎن ﻫـــﺮ دردﻣــﻨﺪ
ﺟــﻬﺎن را ﻧــﻴﺎﻣﺪ ﭼــﻨﻮ ﺧــﻮاﺳــﺘﺎر<٣/ ﻫــــﻤﺎن رازﻫــــﺎ ﻛــــﺮد ﻧــﻴﺰ آﺷﻜــﺎر
اﻣﺎ >وﻧﺪﻳﺪاد< ﭘـﻬﻠﻮي >ف ,٢٠ب ?١در ذ ﻛـﺮ >ﻫـﻮﺷﻨﮓ< ﭘـﻴﺸﺪادي ﮔـﻮﻳﺪ ﻛـﻪ ﻫـﻤﻮ
ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﻛﺴﻲ ﺑﻮد ﻛﻪ ﺑﻴﻤﺎري و ﻣﺮگ را از ﭘﻴﺸﺮﻓﺖ ﺑﺎزداﺷﺖ ,ﻳﻌﻨﻲ زﺧﻤة ﺗﻴﻎ و آﺗﺶ ﺗﺐ
را از ﺗﻦ ﻣﺮدﻣﺎن دور ﺳﺎﺧﺖ ٤/</ﻟﻴﻜﻦ در زﻣﻴﻨة ﺗﺎرﻳﺦ واﻗﻌﻲ ﭘﺰﺷﻜﻲ اﻳﺮان ـ ﻛﻪ ﺳﭙﺲ َا د ّﻟة
ﻧﻘﻠﻲ و ﻋﻘﻠﻲ و ﺷﻮاﻫﺪ ﻓﻀﻞ ﺗﻘﺪّ م آن ﺑﺮ ﭘﺰﺷﻜﻲ ﻳﻮﻧﺎن اﻳﺮاد ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ ـ ,ﻧﻮﻳﺴﻨﺪة اﻳﻦ
دوران ﻫﺨﺎﻣﻨﺸﻲ ,ص /٢٠٩-٢٠٨
/١ﺗﺎرﻳﺦ ﻣﺎد ,ص . ٤٦٣اﻳﺮان در زﻣﺎن ﺳﺎﺳﺎﻧﻴﺎن ,ص ERANSHAHR, 128. . /١٤١
2. The Geography of Strabo, vol, III, P. 137. / Papers on Iranian Subjects, p. 173.
/٣ﺷﺎﻫﻨﺎﻣﻪ ,ﭼﺎپ ﻣﺴﻜﻮ ,ج ,١ص/٤١
4. Pahlavi Vendidad, tr. B. T. Ankelsaria, Bombay, 1949, p. 391.
www.takbook.com
ﻓﻬﺮﺳﺖ ﻣﺎﻗﺒﻞ اﻟﻔﻬﺮﺳﺖ ﺑﺨﺶ دوم : ٣٠٢
ﺳﻴ ﺪﺣﺴﻦ ﺗﻘﻲزاده ﭘـﻴﺪا ﻛـﺮده اﺳﺖ, دﻟﺨﻮري ﭼﺎرهﻧﺎﭘﺬﻳﺮ از داﻧﺸﻤﻨﺪ ﻓﻘﻴﺪ ّ
ِ ﺳﻄﻮر ﻳﻚ
ﻃﺐ اﻳﺮان ,ﻣﻘﺪّ ﻣ ًﺔ ﭼﻨﻴﻦ ّ
ﺗﻔﻮ ه ﻛﺮده اﺳﺖ ﻛﻪ: ﺑﺪﻳﻦ ﻛﻪ در ﻣﻘﺎﻟﺘﻲ ﻣﻤ ّﺘﻊ راﺟﻊ ﺑﻪ ﺗﺎرﻳﺨﭽة ّ
ﻃﺐ ﺑﺮاﺳﺎس ﻋﻠﻤﻲ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻏﺎﻟﺐ ﻋﻠﻮم و ﻓﻨﻮن دﻳﮕﺮ از ﻳﻮﻧﺎﻧﻲﻫﺎﺳﺖ , ///اﻳﺮان
ﻓﻦ ّ
>ﺗﺄﺳﻴﺲ ّ
ﻧﻴﺰ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻫﻤة ﻣﻤﺎﻟﻚ ﻣﺘﻤﺪّ ن و ﻧﻴﻤﻪ ﻣﺘﻤﺪّ ن دﻧﻴﺎي ﻣﻌﺮوف آن ﻋﻬﺪ از ﻣﻨﺒﻊ ﻓﻴﺾ ﻋﻠﻢ و
ﺣﻜﻤﺖ آن ﻣﻬﺪ ﻣﻌﺮﻓﺖ ﺳﻴﺮاب ﻣﻲﺷﺪ<١/
ﻧﻮﻳﺴﻨﺪه ﺑﺎﻳﺪ اﻋﺘﺮاف ﻛﻨﺪ ﻛﻪ ﺧﻮد ﻧﻴﺰ ﻗﺒﻞ از ﺑﺎزﻳﺎﺑﻲ >ﺣﻜﻤﺖ ﻣﻐﺎﻧﻲ< اﻳﺮان ﺑﺎﺳﺘﺎن ﺑﻪ
ﺻﻮرت ـ ﺗﻘﺮﻳﺒ ًﺎ ـ ﻳﻚ ﻧﻈﺎم ﻣﻨﺴﺠﻢ ﻣﺬﻫﺒﻲ ـ ﻣﻜﺘﺒﻲ ﻛﻪ ﻫﻤة اﺟﺰاء و ﻋﻨﺎﺻﺮ ﺳﺎﺧﺘﺎري را
در ﺧﻮد ﺟﻤﻊ دارد ,ﻫﻢ ﺑﺮ آن ﻋﻘﻴﺪه ﺑﻮد ﻛﻪ ﻓﻮﻗ ًﺎ ﺑﻪ ﻧﻘﻞ آﻣﺪ /ﻫﻢ در ﻣﻨﻈﺮ ﻛ ّﻠﻲ ﺗﺎرﻳﺨﻲ ﻳﺎ
ﺗﺎرﻳﺨﻨﮕﺮي ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ >ﻋﻠﻢ< ﻛﻪ ﻫﺮ ﻳﻚ از ﻣﻠﻞ ﻗﺪﻳﻤة ﻋﺎﻟﻢ َﺣ َﺴﺐ ﺗﻘﺪﻳﺮ و >ﺗﻌﻴﻴﻦ< در ﻳﻚ
ﺧﺎص از ﻣﻌﺮﻓﺖ ﺳﻬﻤﻲ ﺑﻴﺶ از دﻳﮕﺮان اﻳﻔﺎء ﻧﻤﻮده ﻳﺎ در آن رﺷﺘﻪ ﺑﺮﺟﺴﺘﮕﻲ وﻳﮋه
ﻗﺴﻢ ّ
>ﻃﺐ <
ﻳﺎﻓﺘﻪاﻧﺪ ,ﺑﺪﻳﻦ ﻧﺘﻴﺠﻪ رﺳﻴﺪه ﺑﻮد ﻛﻪ از دو داﻧﺶ ﺑﺰرگ و ﺑﻨﻴﺎدي دوران ﺑﺎﺳﺘﺎن ﮔﻮﻳﻲ ّ
ﺑﻪ ﻳﻮﻧﺎن وﺟﻪ اﺧﺘﺼﺎﺻﻲ ﭘﻴﺪا ﻛﺮده ,ﭼﻨﺎن ﻛﻪ ﭘـﺪران ﻧـﺎمآور ﭘـﺰﺷﻜﻲ در ﺟـﻬﺎن ـ ﻳـﻌﻨﻲ
>ﺑﻘﺮاط< و >ﺟﺎﻟﻴﻨﻮس< از آن دﻳﺎر ﺑﺮﺧﺎﺳﺘﻪاﻧﺪ; و ﻫﻤﺎﻧﺎ ﻛﻪ >ﻋﺎ َﻟﻢ ﺻﻐﻴﺮ< ـ ﻳﻌﻨﻲ ﺑﺪن اﻧﺴﺎن
ﻣﻮﺿﻮع و ﻣﺤﻮر اﺳﺎﺳﻲ ﺑﺤﺚ و ﻓﺤﺺ ﻋﻠﻤﻲ اﻳﺸﺎن ﻗﺮار ﮔـﺮﻓﺘﻪ ,اﺻـﻞ ﻧـﻈﺮي و َﻣـﺒﺪأ
آدمﮔﺮاﻳﻲ ﻣﻐﺮﺑﺰﻣﻴﻨﻲ از ﻫﻢ اﻳﻨﺠﺎﺳﺖ; و ّاﻣﺎ داﻧﺶ >ﻧﺠﻮم< ﮔﻮﻳﻲ ﺑﻪ اﻳﺮان
ِ >اوﻣﺎﻧﻴﺴﻢ< ﻳﺎ
ﻣﻨﺠﻤﺎن رﻳﺎﺿﻲ ﻧﺎﻣﺪار ﺟﻬﺎن از اﻳﻦ دﻳﺎر ﭘﺪﻳﺪ آﻣﺪهاﻧﺪ; و ﻫﻤﺎﻧﺎ
اﺧﺘﺼﺎص ﻳﺎﻓﺘﻪ ,ﭼﻨﺎن ﻛﻪ ّ
ﻛﻪ از دﻳﺮﺑﺎز >ﻋﺎ َﻟﻢ ﻛﺒﻴﺮ< ـ ﻳﻌﻨﻲ ﻧﻈﺎم ﻛﻴﻬﺎن ﻣﻮﺿﻮع و ﻣﺤﻮر اﺳﺎﺳﻲ ﺑﺤﺚ و ﻓﺤﺺ ﻋﻠﻤﻲ
اﻳﺸﺎن ﺷﺪه ,اﺻﻞ ﻧـﻈﺮي و ﻣـﺒﺪأ >ﻳـﻮﻧﻴﻮرﺳﺎﻟﻴﺰم< ﻳـﺎ ﺧـﺪا ﮔـﺮاﻳـﻲ ﻣﺸـﺮﻗﺰﻣﻴﻨﻲ ﻫـﻢ در
ﺑﺎﻟﻤﺮ ه ﻣﻌﻠﻮم ﺷﺪ ﻛﻪ ﭼﻨﺪان و ﭼﻨﻴﻦ ﻫﻢ در اﻳﻦ ﻓـﺮﺿﻴﻪ
ّ اﻳﻨﺠﺎﺳﺖ /ﻟﻴﻜﻦ ﻋﻠﻲاﻟﺘﺤﻘﻴﻖ و
ُﻣﺼﻴﺐ ﻧﺒﺎﺷﻢ ,اﻧﺼﺎﻓ ًﺎ اﻳﺮاﻧﻴﺎن ﺑﺎﺳﺘﺎن در ّ
ﻓﻦ ﭘﺰﺷﻜﻲ ﮔﻮي ﺳﺒﻘﺖ و ﺗﻘﺪّ م ﻓﻀﻞ را ﻧﻴﺰ ﺑﺮده
و ﺑﺪﺳﺖ آوردهاﻧﺪ ,ﭼﻨﺎن ﻛﻪ ـ از ﺟﻤﻠﻪ ـ ﻗﻮﻟﻲ ﺑﻠﻴﻎ و ﻣﺘﻴﻦ در اﻳﻦ ﺧﺼﻮص از ﮔﻮاﺷﻮن
ﻣﺸﻬﻮر اﺳﺖ> :ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ اﺳﻤﻲ از ﻓﻠﺴﻔﻪ ﺑﺮ زﺑﺎن ﻣﻲآﻣﺪ ,ﻣﺮدم ﺑﻪ ﻓﻜﺮ ﻳﻮﻧﺎن ﻣﻲاﻓﺘﺎدﻧﺪ;
وﻟﻲ وﻗﺘﻲ ﻛﻪ اﺳﻢ ﭘﺰﺷﻜﻲ ﺑﻪ زﺑﺎن ﻣﻲآﻣﺪ ,ﻣﺮدم ﺑﻪ اﻳﺮان ﻣﻲاﻧﺪﻳﺸﻴﺪﻧﺪ<٢/
/١ﻣﻘﺎت ﺗﻘﻲزاده ,ﺑﻪ ﻛﻮﺷﺶ اﻳﺮج اﻓﺸﺎر ,ج ,١ص/٢٢٨
/٢ﺟﺎﻣﻌة ﻧﻮﻳﻦ ,ش .٧زﻣﺴﺘﺎن > ,١٣٥٤ـ اﺳﺘﻔﺎن ﭘﺎﻧﻮﺳﻲ? ,ص/٥٨
www.takbook.com
٣٠٣ ﭘﺰﺷﻜﻲ در اﻳﺮان ﺑﺎﺳﺘﺎن
ﺑﺎري ,ﺑﻪ ﺟﺰ ﺟﻤﺸﻴﺪ ﭘﻴﺸﺪادي ﻛﻪ ﺣﺴﺐ رواﻳﺎت داﺳﺘﺎﻧﻲ ﻳﺎد ﺷﺪ ﺑﻨﻴﺎدﮔﺮ ﭘﺰﺷﻜﻲ در
اﻳﺮان ﺑﻮده ,دو ﺗﻦ دﻳﮕﺮ ﻛﻪ آﻧﻬﺎ ﻧﻴﺰ اﺳﻄﻮرياﻧﺪ ﺑﻪ ﻣﺜﺎﺑﺖ ﭘﺪران ﭘﺰﺷﻜﻲ اﻳﺮان ﻧـﺎﻣﺒﺮدار
ﺷﺪهاﻧﺪ :ﻳﻜﻲ> ,ﺛـﺮﻳﺖ< اوﺳـﺘﺎﻳﻲ ) (Thritaﻛـﻪ در ﺷـﺎﻫﻨﺎﻣﻪ ﺑـﻪ ﺻـﻮرت >اﺗـﺮط< ﭘـﺪر
ﮔﺮﺷﺎﺳﺐ .ﻛﺮﺳﺎﺳﭗ ﭘﻬﻠﻮان از ﺧﺎﻧﺪان ﺳـﺎم ﻳـﺎد ﮔـﺮدﻳﺪه ,ﺑـﻨﺎ ﺑـﻪ ﺑـﻮﻧﺪﻫﺸﻦ >ب,٢٠
صَ > ?٢٣٢ا ﺛﺮت< ﺑﻦ ﺳﺎم از ﺗﺒﺎر ﻓﺮﻳﺪون ﺑﺎﺷﺪ; دﻳﮕﺮ ,ﺧﻮد >ﻓـﺮﻳﺪون< ﻳـﺎ آﻓـﺮﻳﺪون در
ﭘﻬﻠﻮي >ﻓـﺮﻳﺘﻮن< ﻛـﻪ ﺻـﻮرت اوﺳـﺘﺎﻳﻲ آن >ﺛـﺮﺋﺘﺌﻮن< ) (Thrae’taonaﭘﺴـﺮ >آﺛـﻮﻳﻪ<
ﻣﺤﺮﻓ ًﺎ >آﺑﺘﻴﻦ< وﻟﻲ ﺻـﺤﻴﺤ ًﺎ
ّ ) (Athwyaـ در ﭘﻬﻠﻮي ـ آﺳﭙﻴﮕﺎن .اﺳﻔﻴﺎن و در ﻓﺎرﺳﻲ
>آﺗﺒﻴﻦ .اﺛﻔﻴﺎن< آﻣـﺪه اﺳﺖ> ١/وﻧـﺪﻳﺪاد< ﭘـﻬﻠﻮي >ف ,٢٠پ ?٢ﭘﺲ از ذ ﻛـﺮ ﻫـﻮﺷﻨﮓ
ﭘﻴﺸﺪادي ﻛﻪ ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﻛﺴﻲ ﺑﻮد ﺗﺎ ﺑﻴﻤﺎري و ﻣﺮگ را از ﭘﻴﺸﺮﻓﺖ ﺑﺎزداﺷﺖ ,ﮔﻮﻳﺪ ﻛﻪ آﻧﮕﺎه
>ﺳﺮﻳﺖ< >ﺛﺮﻳﺖ? از ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ اﻧﺴﺎﻧﻬﺎي ﭘﺮﻫﻴﺰﮔﺎر و ُﭘﺮﻛﺎر و ﺑﺎ ﻋـﺰم و اراده ,ﺳـﻌﺎدﺗﻤﻨﺪ و
ﺷﻜﻮﻫﻤﻨﺪ و دور> ,ﭘﻴﺸﺪا ِد < ﺑﺎزدارﻧﺪه از ﺑﻴﻤﺎري و ﻣﺮگ ﺑﻮد ,ﻛﻪ زﺧﻤة ﺗﻴﻎ و آﺗﺶ ﺗﺐ را
>ﺳـﻴﺮز<; و ﻫـﻤﻮ
َ از ﺗﻦ ﻣﺮدﻣﺎن دور ﺳﺎﺧﺖ> /ﺳﺮﻳﺖ< ﭘﺴﺮ ﺳﺎم اﺳﺖ ,ﻧﻪ ﺳـﺮﻳﺖ ﭘﺴـﺮ
ﺗﻮاﻧﺴﺖ ﭼﻨﻴﻦ ﻛﺎري ﺑﻜﻨﺪ ,ﺑﺮﺧﻲ ﮔﻮﻳﻨﺪ >ﺟﻢ< ﺑﻮد ﻛﻪ ﭼﻨﻴﻦ ﻛﺮد<٢/
اﻣﺎ اﻳﻦ اﺳﺎﻃﻴﺮ ﺧﻮد در ﺑﻴﻦ اﻗﻮام ﻫﻨﺪ و اﻳﺮاﻧﻲ ﻣﺸﺘﺮﻙ ﺑﺎﺷﺪ ,ﭼﻨﺎن ﻛﻪ ﻫﻤﻴﻦ >ﺗﺮاﺋﺘﻮن<
>= ﻓﺮﻳﺪون? اوﺳﺘﺎﻳﻲ در رﻳﮓودا >ﺳﺎﻧﺴﻜﺮﻳﺖ? ﻫﻨﺪي ﺑﻪ ﺻﻮرت >ﺗﺮﻳﺘﻪ ـ آﭘﺘﻴﻪ<
) (Trita Aptyaآﻣﺪه اﺳﺖ ,ﻛﻪ ﺑﺨﺶ ﻳﻜﻢ اﻳﻦ ﻧﺎﻣﺨﺪاي >ﺗﺮﻳﺘﻪ< وداﺋﻲ ﻫﻨﺪي ﻫﻤﺎن
>ﺛﺮﻳﺖ .اﺛﺮت .اﺗﺮط< ِاو ﺳﺘﺎﻳﻲ اﻳﺮاﻧﻲ ﺑﺎﺷﺪ ,ﺑﺨﺶ دوم آن >آﭘﺘﻴﻪ< ﻧﻴﺰ ـ ﻛﻪ ﻟﻘﺐ اﻳﺰداﻧة
اوﺳﺖ ـ ﻫﻤﺎن ﺻﻮرت >آﺛﻮﻳﻪ .آﺑﺘﻴﻦ .اﺛﻔﻴﺎن< ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ ٣/ﭼﻨﻴﻦ ﻧﻤﺎﻳﺪ ﻛﻪ >ﺛﺮﻳﺖ< >اﺗﺮط?
ﺷﺨﺼﻴﺖ اﺳﻄﻮري واﺣﺪي در ﺑﻴﻦ اﻗﻮام ﻫﻨﺪ و اﻳﺮاﻧﻲ >آرﻳﺎﻳﻲ?
ّ و >ﺛﺮﺋﺘﺌﻮن< >ﻓﺮﻳﺪون?
ﻃﻲ ﺗﻀﺎﻋﻴﻒ رواﻳﺎت ﻣﺮﺑﻮﻃﻪ رخ داده اﺳﺖ/
ﺑﻮده ﺑﺎﺷﺪ ,دوﺗﺎﻳﻲ و ﺟﺪاﻳﻲ ﻧﻤﻮدن آﻧﻬﺎ ّ
/١ﻳﺸﺖﻫــﺎ >ﭘـﻮرداوود? ,ج ,١ص ١٩١و . ١٩٩ﻳـﺎدداﺷـﺘﻬﺎي ﮔـﺎﺗﻬﺎ >ﻫـﻤﻮ? ,ص . /٤٠٠ﺑـﻨﺪﻫﺸﻦ
>ﮔﺰارش ﻣﻬﺮداد ﺑﻬﺎر? ,ص ١٤٩و /١٥١
2. Pahlavi Vendidad, p. 391-2./ اوﺳﺘﺎ >دوﺳﺘﺨﻮاه? ,ص/٨٧٥
3. Indian Mythology (A. B. Kaith), New York, 1964, p. 48./
ﺣﻤﺎﺳة ﻣﻠﻲ اﻳﺮان >ﻧﻮﻟﺪﻛﻪ? ,ص ./١ﻳﺸﺖﻫﺎ >ﭘﻮرداوود? ,ج ,١ص . /١٩١ﻳﺎدداﺷﺘﻬﺎي ﮔﺎﺗﻬﺎ >ﻫـﻤﻮ?,
ص . /٤٠٠ﺟﺴﺘﺎري ﭼﻨﺪ در ﻓﺮﻫﻨﮓ اﻳﺮان >ﻣﻬﺮداد ﺑﻬﺎر? ,ص/٨٣
www.takbook.com
ﻓﻬﺮﺳﺖ ﻣﺎﻗﺒﻞ اﻟﻔﻬﺮﺳﺖ ﺑﺨﺶ دوم : ٣٠٤
ﭼﻪ ,ﺑﻪ ﻟﺤﺎظ ﻣﻌﻨﺎﺷﻨﺎﺳﻲ ﺟﺰء اول >ﺗﺮﻳﺖ< در ﻫﺮ دو ﺻﻮرت ﻫﻨﺪي و اﻳﺮاﻧﻲ ﻫﻤﺎﻧﺎ ﺑـﻪ
ﻣﻔﻬﻮم >ﺳﻪ ﮔﺎﻧﻪ<; و ﺟﺰء دوم ـ ﭼﻨﺎن ﻛﻪ دوﺷﻦ ﮔﻴﻠﻤﻦ در وﺟﻪ ﺗﺴﻤﻴة >ﺗﺮﺋﺘﻮﻧﻪ< >ﻓﺮﻳﺪون?
ﻳﺎد ﻛﺮده ـ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي >ﺗﻮاﻧﺎﻳﻲ<; و ﺑﺮ روي ﻫﻢ ﻛﻠﻤﻪ ﺑﻪ ﻣﻔﻬﻮم >ﺳﻪ ﺗﺎ ﺗﻮاﻧﻤﻨﺪي .ﺗﻮاﻧﺎﻳﻲ
ﺳﻪ ﮔﺎﻧﻪ< >ـ داراي ﻗﺪرﺗﻬﺎي ﺛـ_ﺛﻪ? ﻣـﻲﺑﺎﺷﺪ ١/ورﻧﺲ ﻣـﻴﻠﺰ ﮔـﻮﻳﺪ ﻛـﻪ ﭘﺲ از ﺟـﻤﺸﻴﺪ
>ﺗﺮﻳﺘﻪ< ﻳﻚ ﭼﻴﺰ رازآﻣﻴﺰ ﺳﻪ ﮔﺎﻧﻪ در وداﺳﺖ ﻛﻪ ﻫﻤﺎن >ﺛﺮﻳﺘﻪ< اوﺳﺘﺎ ,ﻫﻤﭙﻴﻮﻧﺪ ﺑﺎ >ﺗﺮﺋﺘﻮﻧﻪ
اﺛﻮﻳﻪ< ﺑﺎﺷﺪ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻣﺜﺎﺑة ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﭘﺰﺷﻚ ﻳﺎد ﮔﺮدﻳﺪه ,در ودا ﻧﻴﺰ ﻫﻤﻮ ﮔﻨﺎه و ﻧـﺎﺧﻮﺷﻲ را
ﻣﻲزداﻳﺪ و زﻧﺪﮔﻲ دراز ﺑﻪ آدﻣﻲ ﺑﺨﺸﺪ٢/
ﻗﻮ ه و ﻗﺪرت ﻳﺎ ﻧﻴﺮو و ﺗﻮان ﺳﻪ ﮔﺎﻧﻪ در ﻣﻔﻬﻮم ﻛﻠﻤة >ﺗﺮﻳﺘﻪ آﭘﺘﻴﻪ .ﺛﺮﺋﺖ
ﺻﺎﺣﺐ ﻳﺎ واﺟﺪ ّ
آﺗﻮﻧﻪ< >ﻓﺮﻳﺪون? ـ ﺣﺴﺐ ﺗﻌﺒﻴﺮ اوﺳﺘﺎ >از ﺧﺎﻧﺪان ﺗﻮاﻧﺎ< ﻳﺎ ﺑﻪ ﺗﻌﺒﻴﺮ دﻳﮕﺮ از ﻗﺒﻴﻠة >ﮔﺎو< >=
ﺛﻮر? ـ ﻇﺎﻫﺮ ًا ﻧﺎﻇﺮ ﺑﺪان ﻣﻌﻨﺎﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻣﺜﺎﺑة ﻳﻚ ﻧﺎﻣﻨﮋاد ,ﺳﻪ ﻓﺮزﻧﺪ >ﻧﻴﺮو .ﺗﻮان? او ﻫﺮ
ﻳﻚ ﺻﺎﺣﺐ اﻗﺘﺪار و ﺳﺎر ﺳﻪ ﻛﺸﻮر ﺑﺰرگ ﺟﻬﺎن ﺷﺪهاﻧﺪ ,ﭼﻨﺎن ﻛﻪ >ﺳﻠﻢ< >روم? و >ﺗﻮر<
>ﺗﺮﻙ? و >اﻳﺮج< >اﻳﺮان? در رواﻳﺎت اﻳﺮاﻧﻲ ﻫﻢ ﺑﻪ ﻧﺎم ﭘﺴﺮان ﻓﺮﻳﺪون ﻣﺸﺘﻬﺮ ﺑﺎﺷﻨﺪ ٣/ﺣﺴﺐ
اﺷﺎرت >وﻧﺪﻳﺪاد< ﭘـﻬﻠﻮي >ف ,٢٠ب> ?٢ﺳـﺮﻳﺖ< از آﻧـﺮو ﺳـﻮﻣﻴﻦ ﺑـﺎﺷﺪ ﻛـﻪ ﺳـﻮﻣﻴﻦ
ﺧﺎوﻧﺪﮔﺎر >ﺧﻮاﺛﻪ? ﺑﻮده اﺳﺖ< ٤/ﺑﻪ ﻫﺮ ﺣﺎل ,ﭼﻨﺪﻳﻦ اﻣﻮر ﺳﻪ ﮔﺎﻧﻪ ﻣﻨﺴﻮب ﺑﻪ ﻓﺮﻳﺪون و
ﺑﺎز ﺑﺴﺘﻪ ﺑﻪ اﺳﻄﻮرة اﺳﻢ وي در ﻣﺘﻮن اوﺳﺘﺎ و زﻧﺪ ﻳﺎد ﮔﺮدﻳﺪه; ﻫﻤﺎنﻃﻮر ﻛﻪ ﻫـﺮودوت
>ﻛﺘﺎب ,٤ﺑـﻨﺪ ?-٥ﻧـﺨﺴﺘﻴﻦ اﻧﺴـﺎن را در اﻓﺴـﺎﻧة ﺳﻜـﺎﻫﺎي >آرﻳـﺎﻳﻲ? ﺟـﻨﻮب روﺳـﻴﻪ
>ﺗﺮﮔﻴﺘﺎﺋﻮن< ) (Targitaonﻳﺎد ﻛﺮده اﺳﺖ ﻛـﻪ ﻫـﺰار ﺳـﺎل ﭘـﻴﺶ از اﺳـﺘﻴ_ي دارﻳـﻮش
ﻫﺨﺎﻣﻨﺸﻲ ﺑﺮ ﺳﺮزﻣﻴﻦ اﻳﺸﺎن ﻣﻲزﻳﺴﺘﻪ ,او ﻧﻴﺰ ﺳﻪ ﭘﺴﺮ داﺷﺘﻪ ﻛﻪ ﺳﺮاﻧﺠﺎم ﻗﻠﻤﺮو ارﺿﻲ
ﺳﻜﺎﻳﻲ ﺑﻴﻦ آﻧﻬﺎ ﺗﻘﺴﻴﻢ ﻣﻲﺷﻮد و ﻫﺮ ﻳﻚ از آﻧﻬﺎ ﺻﺎﺣﺐ ﻛﺸﻮري ﻣﻲﮔﺮدد٥/
ﺷﺎدروان ﻛﺮﻳﺴﺘﻦﺳﻦ ﺿﻤﻦ ﺗﺤﻠﻴﻞ دﻗﻴﻖ ﻧﺎﻣﻨﮋادﺷﻨﺎﺳﻲ و ﺗﻄﺒﻴﻖ اﺳﺎﻣﻲ ﺑﺎ ﻧﻤﻮﻧﻪﻫﺎي
>ﺻﺢ > :ﺗﺮﮔﻴﺘﺌﻮن<? را در داﺳﺘﺎن ﺳﻜﺎﻳﻲ ﻣﺰﺑﻮر ﺑﺎ
ّ اوﺳﺘﺎﻳﻲ آﻧﻬﺎ ,ﻫﻤﺎﻧﺴﺘﻲ >ﺗﺮﮔﻴﺘﺎﺋﻮس<
1. Opera Minora (D - G), Vol. I, P. 154.
2. Our Own Religion in Ancient Persia, 1913, pp. 79, 81-2.
/٣ﺣﻤﺎﺳﻪﺳﺮاﻳﻲ در اﻳﺮان >دﻛﺘﺮ ذﺑﻴﺢا uﺻﻔﺎ? ,ص /٤٦٩-٤٦٢
4. Pahlavi Vendidad, p. 392.
5. Herodotus (V. A. D. Godley), rep. London, 1963, Vol, II, pp. 202-203.
www.takbook.com
٣٠٥ ﭘﺰﺷﻜﻲ در اﻳﺮان ﺑﺎﺳﺘﺎن
>ﻫﻮﺷﻨﮓ< ﭘﺮذاﺗﻪ >= ﭘﻴﺸﺪادي? اوﺳﺘﺎﻳﻲ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻓﺮﺿﻴﻪ ﻣﻄﺮح ﻛـﺮده اﺳﺖ ١/ﻟﻴﻜـﻦ
راﻗﻢ اﻳﻦ ﺳﻄﻮر >ﺗﺮﮔﻴﺘﺌﻮن< ﺳﻜﺎﻳﻲ را ﺑﺎ ﺻﻮرت >ﺗﺮﻳﺘﺌﻮن< >ﻓﺮﻳﺪون? اوﺳﺘﺎﻳﻲ و >ﺗـﺮﻳﺘﻪ
اﭘﺘﻴﻪ< وداﻳﻲ ,ﺑﻪ ﻟﺤﺎظ ﻟﻔﻆ و ﻣﻌﻨﺎ ,ﻫﻤﭽﻮن ﻧﺎﻣﻨﮋاد اﻓﺴﺎﻧﻪاي ﻣﺸﺘﺮﻙ اﻗﻮام ﻫﻨﺪ و اﻳﺮاﻧﻲ
>آرﻳﺎﻳﻲ? ﻣﻄﺎﺑﻖ ﻣﻲداﻧﻢ و ﻇﺎﻫﺮ ًا در اﻳﻦ ﻧﻈﺮ ُﻣﺼﻴﺐ ﺑﺎﺷﻢ ٢/ﺗﺄﻳﻴﺪ ﻧﻈﺮ ﻫﻢ از آﻧﺠﺎﺳﺖ ﻛﻪ
آرﺗﻮر ﻛﺎﻳﺚ درﺑﺎرة >ﺳﻪﺗﻦ< ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﻓﺮاﻫﻢ آورﻧﺪﮔﺎن ﮔﻴﺎه اﻳﺰدي >ﺳﻮﻣﺎ< وداﻳﻲ = >ﻫﻮم<
اوﺳﺘﺎﻳﻲ و ﭘﻴﻮﻧﺪ آﻧﻬﺎ ﺑﺎ ﭘﺮﻧﺪة >ﺷﺎﻫﻴﻦ< ﻳﺎ >ﺳﻴﻤﺮغ< ـ ﻛﻪ ﺳﭙﺲ اﻳﻨﻬﺎ ﺑﺸﺮح ﺧﻮاﻫﺪ آﻣﺪ ـ
ﻣﻘﺎرﻧة ﺑﻴﻦ >وﻳﻮﺳﻮاﻧﺖ< و >ﺗﺮﻳﺘﺎآﭘﺘﻴﻪ< ﻫﻨﺪي ﺑﺎ >ﻳﻮﻧﮕﻬﻮﻧﺖ< >ﭘﺪر ﺟﻤﺸﻴﺪ? و >ﺗﺮﻳﺌﺘﻮﻧﻪ<
>ﻓﺮﻳﺪون? اﻳﺮاﻧﻲ را ﻳﺎدآور ﺷﺪه ,ﻣﻲاﻓﺰاﻳﺪ ﻛﻪ ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ ﻳﻚ ﭼﻨﻴﻦ ﻣﻔﺎﻫﻴﻢ ﺑﺎزﮔﺮد ﺑـﻪ
دورة ﻛﻬﻦﺗﺮي ﺑﻮده ﺑﺎﺷﺪ; اﺳﺎﺳ ًﺎ >ﺗﺮﻳﺘﻪ< رﻫﻨﻤﻮن ﺑﻪ اﺑﺪاع اﻓﺴﺎﻧﻪاي ﺷﺪه ﻛﻪ ﺑﻪ ﻣﻮﺟﺐ آن
ﺳﻪ ﺑﺮادر ﺑﻮدهاﻧﺪ ﺗﺎ دو ﺗﻦ از اﻳﺸﺎن ﺳﻮﻣﻲ را ﺑﻪ ﭼﺎه اﻧﺪاﺧﺘﻨﺪ /اﻣﺎ ﻧﻮﺷﺎﺑة اﻳﺰدي >ﻫﻮﻣﻪ<
ﺗﻮﺳﻂ ﺷﺎﻫﻴﻦ از آﺳﻤﺎن ﺑﻪ زﻣﻴﻦ آورده
آﻣﻴﺰة ﮔﻴﺎه ﺑﻬﺸﺘﻲ ﺑﺎ ﺷﻴﺮ ﺑﻪ ﮔﻮﻧة اﻧﮕﺒﻴﻦ ﺑﺎﺷﺪ ,ﻛﻪ ّ
ﻣﻲﺷﻮد٣/
اﻳﺰد >ﺗﺮﻳﺘﻪ< >اﺛﺮت? ﺑﺮ ﻃﺒﻖ رﻳﮓودا ﺑﺴﻴﺎر ﺧﺮدﻣﻨﺪ و زﻳﺮﻙ اﺳﺖ; و ﭼﻨﺎن ﻛﻪ ﮔﺬﺷﺖ
ﻟﻘﺐ او >آﭘﺘﻴﻪ< ﺑﺎﺷﺪ ,ﺳﺨﺖ ﺑﺎ آﺗﺶ و ﮔﻴﺎه ﻣﻘﺪّ س و ﺳﻜﺮآور ﺳﻮﻣﻪ >ﻫﻮم? ﭘﻴﻮﻧﺪ ﺧﻮرده;
ﻣﻔﺎد اﺷﺎرات اوﺳﺘﺎ >ﻳﺴﻨﺎ ,٩ﺑﻨﺪﻫﺎي ٦ﺗﺎ ?٨ﻧﻴﺰ آن اﺳﺖ ﻛﻪ >آﺛﻮﻳﻪ< >آﺗﺒﻴﻦ? دوﻣﻴﻦ ﻛﺴﻲ
ﺑﻮد ﺗﺎ ﮔﻴﺎه >ﻫﻮم< را ﺑﻴﻔﺸﺮد و آﻣـﺎده ﺳـﺎﺧﺖ ,ﭘﺲ ﺑـﻪ ﭘـﺎداش اﻳـﻦ ﻛـﺎر ﻓـﺮزﻧﺪي ﭼـﻮن
>ﻓﺮﻳﺪون< ﺑﺪو ﻋﻄﺎ ﮔﺮدﻳﺪ ٤/اﻣﺎ ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﻛﺴﻲ ﻛﻪ ﻫﻮم را در ﺟﻬﺎن ﺧﺎ ﻛﻲ آﻣﺎده ﺳﺎﺧﺖ,
ﻫﻤﺎن >وﻳﻮﻧﮕﻬﻮﻧﺖ< >اوﺳﺘﺎﻳﻲ? > . .وﻳﻮﺳﻮاﻧﺖ< >وداﻳﻲ? ﺑﻮد ,ﻛﻪ او ﻧﻴﺰ ﺑﻪ ﭘﺎداش ﭼﻨﻴﻦ
ﻛﺎري ﻓﺮزﻧﺪي ﭼﻮن >ﺟﻤﺸﻴﺪ< ﺑﺪو ﻋﻄﺎ ﮔﺮدﻳﺪ >ﻳﺴﻨﺎ ,ﻫﺎ ,٩ﺑﻨﺪ ?٤و اﺷﺎرت رﻓﺖ ﻛـﻪ
ﺟﻤﺸﻴﺪ ﭘﻴﺸﺪادي ﺑﻪ ﻣﻮﺟﺐ رواﻳﺖ ﺣﻜﻴﻢ ﻓﺮدوﺳﻲ ﺑﺎﻧﻲ داﻧﺶ ﭘﺰﺷﻜﻲ در اﻳﺮان ﺑـﻮده
ﺗﻔﻀﻠﻲ ـ آﻣﻮزﮔﺎر? ,ج ,١ص /١٧٢-١٧١ﺣﻤﺎﺳﻪﺳﺮاﻳﻲ /١ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ اﻧﺴﺎن و ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﺷﻬﺮﻳﺎر >ﺗﺮﺟﻤة ّ
در اﻳﺮان >ﺻﻔﺎ? ,ص/٤١٦-٤١٥
/٢رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﻪ ﮔﻔﺘﺎر > ﻛﺎرل ﻣِﻨﮕﺲ< >داﻧﺸﮕﺎه ﻛُﻠﻤﺒﻴﺎ? ﺑﻪ ﻋﻨﻮان >ﺗﻤﺎسﻫﺎي ﻗﺪﻳﻤﻲ اﺳ_و ـ اﻳﺮاﻧﻲ و
ﺗﺄﺛﻴﺮ اﻳﺮاﻧﻲ ﺑﺮ اﺳﻄﻮرهﻫﺎي اﺳ_وي< >در?
Zeki Velidi Togan a’ Aramagan, 1950-1955, pp. 468-479.
3. Indian Mythology, pp. 48, 89.
/٤ﺟﺴﺘﺎري ﭼﻨﺪ در ﻓﺮﻫﻨﮓ اﻳﺮان >ﺑﻬﺎر? ,ص . /٨٣ﻳﺸﺖﻫﺎ >ﭘﻮرداوود? ,ج ,١ص/١٩١
www.takbook.com
ﻓﻬﺮﺳﺖ ﻣﺎﻗﺒﻞ اﻟﻔﻬﺮﺳﺖ ﺑﺨﺶ دوم : ٣٠٦
در ﺗﻨﺪرﺳﺘﻲ و راه ﮔﺰﻧﺪ? /اﻳﻨﻚ >ﺛﺮﻳﺖ< >اﺗﺮط?
اﺳﺖ >ـ ﭘﺰﺷﻜﻲ و درﻣﺎن ﻫﺮ دردﻣﻨﺪ ِ .
اوﺳـﺘﺎﻳﻲ ﻛـﻪ ﺳـﻮﻣﻴﻦ آﻣـﺎده ﮔـﺮ >ﻫـﻮم< ﻳـﺎد ﮔـﺮدﻳﺪه ـ ﭘـﺪر >اورواﺧﺸـﻴﻪ< ﻗـﺎﻧﻮﻧﮕﺬار و
>ﮔﺮﺷﺎﺳﭗ< رزمآور >ﻳﺴﻨﺎ ,ﻫﺎ ,٩ﺑﻨﺪ ?١٠ـ ﺣﺴﺐ رواﻳﺖ >وﻧﺪﻳﺪاد< >ﻓﺮﮔﺮد ,٢٠ﺑﻨﺪ ١و
?٢ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﭘﺰﺷﻚ ﺧﺮدﻣﻨﺪ ,ﺗﻮاﻧﮕﺮ ,ﻓﺮهﻣﻨﺪ ,روﻳﻴﻦﺗﻦ و ﭘﻴﺸﺪاد ﺑﻮد ﻛﻪ ﺑـﻴﻤﺎري را ﺑـﻪ
ﺑﻴﻤﺎري ﺑﺎزﮔﺮداﻧﺪ ,ﻣﺮگ را ﺑﻪ ﻣﺮگ ﺑﺎزﮔﺮداﻧﺪ; و ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﺑﺎر ﻧﻮﻙ دﺷﻨﻪ و آﺗﺶ ﺗﺐ را از ﺗﻦ
ﻣﺮدﻣﺎن دور راﻧﺪ< ١/از اﻳﻨﺮو ,ﺷﺎدروان اﺳﺘﺎد ﭘﻮرداوود >ﺗﺮﻳﺖ< >ﺳﺮﻳﺖ .اﺗﺮط? اﻳﺮاﻧﻲ را
ﻛـﻪ ﻧـﺨﺴﺘﻴﻦ ﭘـﺰﺷﻚ و درﻣـﺎنﺑﺨﺶ َاﺑـﻨﺎء ﺑﺸـﺮ ﻳـﺎد ﮔـﺮدﻳﺪه ,ﺑـﻪ ﻣـﻨﺰﻟة >اﺳﻜـﻠﭙﻴﻮس<
) (Asklepsiosﻳﻮﻧﺎﻧﻲ داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ/
ﻟﻴﻜﻦ ﭘﻴﺸﺘﺮ ﻳﺎد ﻛﺮدﻳﻢ و اﺟﻤﺎ ً ﻫﻢ دﻳﺪﻳﻢ ﻛﻪ >ﺛﺮﻳﺖ< >اﺗﺮط? و >ﺗﺮﺋﺘﺌﻮن< >ﻓﺮﻳﺪون?
ﺷﺨﺼﻴﺖ اﺳﻄﻮري واﺣﺪي را ﻧﻤﺎﻳﺶ ﻣﻲدﻫﻨﺪ ,ﭼﻨﺎن ﻛﻪ در ﺧﺼﻮص اوﻟﻴﻦ ﻃﺒﻴﺐ ﻗﻮم
اﻳﺮاﻧﻲ ﻫﻢ ﺑﻪ ﻣﻮﺟﺐ ﻓﺮوردﻳﻦ ﻳﺸﺖ >ﻛﺮدة ,٢٩ﺑﻨﺪ ?١٣١ﻓﺮوﻫﺮ ﻓﺮﻳﺪون از ﺧﺎﻧﺪان آﺗﺒﻴﻦ
ﺳﺘﻮده ﺷﺪه ,ﻛﻪ ﺑﺮ ﺿﺪّ ﺑﻴﻤﺎريﻫﺎي ﺧﺎرش و ﺟﺮب ,ﺗﺐ و ﻟﺮز; و ﺟﺰ اﻳﻨﻬﺎ ﭘﺎﻳﺪاري ﻛﺮده
>ﻃﺐ دﻋـﺎﺋﻲ< ﺣﺴﺐ
ّ و ﻣﺮدم را ﻳﺎري ﻧﻤﻮده اﺳﺖ ٢/ﻳﻚ ﭼﻨﻴﻦ ﻧﮕﺮﺷﻲ اﻟﺒـﺘﻪ در زﻣـﻴﻨة
اﺷﺎرات ﺑﺮﺧﻲ ﻣﺘﻮن ﭘﻬﻠﻮي ,ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻓﺮﮔﺮد > ٢٢وﻧﺪﻳﺪاد< ﭘـﻬﻠﻮي >ﺑـﻨﺪﻫﺎي ٥ﺗـﺎ ?١٢در
ادﻋﻴﻪ و اﻓﺴﻮﻧﻬﺎي دﻓﻊ اﻣﺮاض ٣,رﺳﺎﻟة >درﺑﺎرة ﻣﻬﺮهﻫﺎ< >= ﺗـﻤﺎﺋﻢ ُ .د ﻧـﻲﻫﺎ? ﺑـﻪ ﻣـﺜﺎﺑة
ﻃﻠﺴﻤﺎت دﻓﻊ اﻣﺮاض و ﺧﻮاص آﻧﻬﺎ ٤,دﻋﺎي >اﻓﺴﻮن ﮔﺰﻧﺪﮔﺎن< ـ ﻛﻪ از ﻧﻴﺮوي ﺗﻚ ﻓﺮﻳﺪون
ﻳﺎري ﺟﻮﻳﺪ ٥,ﻛﺎرﺑﺴﺖ >اﻓﺴﻮن ﺷﺎه ﻓﺮﻳﺪون< در ﺟﺰو َا دﻋﻴﻪ و َاوراد ﺷﻔﺎﻳﺎﺑﻲ; ٦و ﺟﺰ اﻳﻨﻬﺎ
ﺗﺄﻳﻴﺪ ﻣﻲﮔﺮدد ,ﭼﻨﺎن ﻛﻪ اﺳﺘﺎد ﻓﻘﻴﺪ واﻟﺘﺮ ﻫﻨﻴﻨﮓ ﻫﻢ ﺑﺮاﺳﺎس ﮔﻔﺘﺎر >ﺟﻲ /ﺟﻲ /ﻣﻮدي< ﺑﻪ
/١ﻳﺴﻨﺎ >ﮔﺰارش ﭘﻮرداوود? ,ج ,١ص ١٦٠و . /١٦٢اوﺳـﺘﺎ >ﮔـﺰارش دوﺳـﺘﺨﻮاه? ,ج ,٢ص. /٨٧٥
ﻳﺸﺖﻫﺎ >ﭘﻮرداوود? ,ج ,١صPahlavi Vendidad, p. 391-2. . /١٩٩
/٢ﻳﺸﺖﻫﺎ >ﭘﻮرداوود? ,ج ,٢ص . /١٠٢ﺷﻨﺎﺧﺖ اﺳﺎﻃﻴﺮ اﻳﺮان >ﺟﺎن ﻫﻴﻨﻠﺰ? ,ﺗـﺮﺟـﻤة ژاﻟﻪ آﻣـﻮزﮔﺎر ـ
ﺗﻔﻀﻠﻲ ,ﻛﺘﺎﺑﺴﺮاي ﺑﺎﺑﻞ ,١٣٦٨ ,ص/٦٠
اﺣﻤﺪ ّ
اوﺳﺘﺎ >دوﺳﺘﺨﻮاه? ,ص 3. Pahlavi Vendidad, pp, 403-4./ /٨٨٧
/٤اﺳﺎﻃﻴﺮ و ﻓﺮﻫﻨﮓ اﻳﺮاﻧﻲ >دﻛﺘﺮ رﺣﻴﻢ ﻋﻔﻴﻔﻲ? ,ﺗﻬﺮان ,ﺗﻮس ,١٣٧٤ ,ص /٣٢٨-٣٢٥
/٥ﺗﺮﺟﻤة ﭼﻨﺪ ﻣﺘﻦ ﭘﻬﻠﻮي >ﻣﻠﻚاﻟﺸﻌﺮاء ﺑﻬﺎر? ,ﺗﻬﺮان ,ﺳﭙﻬﺮ ,١٣٤٧ ,ص/١١٠
6. Sir Jamseijee Jejeebhoy... Volume (Papers on Iranian Subjects), Bombay, 1914,
pp. 296-301.
www.takbook.com
٣٠٧ ﭘﺰﺷﻜﻲ در اﻳﺮان ﺑﺎﺳﺘﺎن
ﻋﻨﻮان >ﻃﻠﺴﻤﺎت ﻳﺎ ﺗﻌﺎوﻳﺬ ﺑﺮاي ﺑﻌﻀﻲ اﻣﺮاض ﭼﺸﻢ زﺧﻢ< >ﺑﻤﺒﺌﻲ ?١٨٩٤ ,ﮔﻮﻳﺪ ﻛﻪ در
ﺑﻐﺴﺘﺎن ﻣﺰﺑﻮر , ///اﺳﻢ ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﭘﺰﺷﻚ اﻳﺮاﻧﻲ >ﻓﺮﻳﺪون< > . .ﺛﺮﺋﻴﺘﻮﻧﻪ< اوﺳﺘﺎﻳﻲ اﻓـﺰوده
ﺷﺪه ﻛﻪ ﻧﺎﻣﺶ در ادﻋﻴﻪ و اﻓﺴﻮﻧﻬﺎي ﻣﺎﻧﻮي ﻫﻢ ,ﭼﻨﺎن ﻛﻪ در ﺗﻌﺎوﻳﺬ زردﺷـﺘﻲ ﻣﺸـﺘﺮﻙ
اﺳﺖ< ١/ﺣﻤﺰة اﺻﻔﻬﺎﻧﻲ ﻧﻴﺰ ﮔﻮﻳﺪ ﻛﻪ ﻓﺮﻳﺪون اﻓﺴﻮﻧﻬﺎ و ﺗﺮﻳﺎق را از ﺗﻨة اﻓﻌﻲﻫﺎ ﭘﺪﻳﺪ آورد,
داﻧﺶ ﭘﺰﺷﻜﻲ را ﺑﻨﻴﺎد ﻛﺮد; و رﻫﻨﻤﻮن ﺑـﻪ ﮔـﻴﺎﻫﺎن >داروﻫـﺎ? ﺷـﺪ ﻛـﻪ آﻓﺖ و ﮔـﺰﻧﺪ را از
ﺟﺎﻧﺪاران دور ﻛﻨﻨﺪ ٢/اﺑﻮﻋﻠﻲ ﺑﻠﻌﻤﻲ ﻧﻴﺰ آرد ﻛﻪ ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﻣﻠﻜﻲ ﻛـﻪ ﺑـﻪ ﻋـﻠﻢ ﻧـﺠﻮم اﻧـﺪر
ﻃﺐ ﻧﻴﺰ رﻧﺞ ﺑﺮد و ﺗﺮﻳﺎ ﻙ ﺑﺰرگ او ﺑﺪﺳﺖ آورد ; ٣و ﺷﺎﻳﺪ
ﻧﮕﺮﻳﺴﺖ ,اﻓﺮﻳﺪون ﺑﻮد و ﺑﻪ ﻋﻠﻢ ّ
ﺑﻪ ﻫﻤﻴﻦ ﺟﻬﺎت ﺑﺎﺷﺪ ﻛﻪ در ﺷﺎﻫﻨﺎﻣﻪ ﻫﻢ ﻓﺮﻳﺪون ﮔﺎه >اﻓﺴﻮﻧﮕﺮ< ﺧﻮاﻧﺪه ﺷﻮد:
ز ﺗﺨﻢ ﻓﺮﻳﺪون اﻓﺴﻮﻧﮕﺮم<٤ >ﻣﻜﻦ ﮔﺮ ﺗﺮا ﻣﻦ ﭘﺪر ﻣـﺎدرم
###
ﻃﺐ را ﺑﻪ ِا ﻫة ﻃـﺒﻴﻌﺖ >اﻳـﺰﻳﺲ<; و ﺗـﺪوﻳﻦ آن را ﺑـﻪ ﺧـﺪاوﻧـﺪ
ﻣﺼﺮﻳﺎن ِاﺑﺪاع ﻋﻠﻢ ّ
ﺣﻜﻤﺖ >ﺗﻬﻮت .ﻃﺎط< ) (Thothﻧﺴﺒﺖ دادهاﻧﺪ; ّاﻣﺎ ﻗﺪﻳﻤﺘﺮﻳﻦ ﻃﺒﻴﺐ ﻛﻪ ﻧﺎم او ﺑـﺮده
ﺷﺪه >اﻳﻤﻬﻮﺗﺐ< ) (Imhotebوزﻳﺮ >زوﺳﺮ< ﺑﻨﻴﺎﻧﮕﺬار ﺳﻠﺴﻠة ﺳﻮم در ﺳﺪة ﺳﻲام >ق/
م? ﺑﻮده اﺳﺖ /وي ﻛﻪ ﻣﺮدي ﻓﺮﻫﻴﺨﺘﻪ و ﭘﺰﺷﻜﻲ ﭘﻴﺸﻪ ﺑﻮد ,ﺑﻌﺪﻫﺎ ﺣﻜﻴﻢ ﻣﻘﺪس و ﺳﭙﺲ
رباﻟﻨﻮع روﺷﻨﻔﻜﺮ و
رباﻟﻨﻮع ﻃﺒﺎﺑﺖ ﺑﺮﺷﻤﺎر آﻣﺪ و ﺳﺘﺎﻳﺶ او ﺑﺎب ﺷﺪ /ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﻛﻪ ّ
ّ
ﺣﻜﻴﻢ >ﺗﺤﻮت< >ﻃﺎط? ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﻧﻤﻮﻧة >ﻫﺮﻣﺲ< ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ ﺑﺸﻤﺎر ﻣﻲرود ,ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﻧـﻤﻮﻧة
>اﺳﻜﻠﭙﻴﻮس< ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ ﻧﻴﺰ ﻫﻤﻴﻦ >اﻳﻤﺤﻮﺗﺐ< ﺧﺪاي ﭘﺰﺷﻜﻲ ﻣﺼﺮي اﺳﺖ /درﺑﺎرة داﻧﺶ
ﭘﺰﺷﻜﻲ اﻳﻤﻬﻮﺗﺐ ﭼﻴﺰ زﻳﺎدي داﻧﺴﺘﻪ ﻧﻴﺴﺖ ,وﻟﻲ ﺗﺄﻟﻴﻪ و ﺧﺪاﺳﺎزي او دﻟﻴﻞ ﺑﺮ آن اﺳﺖ ﻛﻪ
ﻃﺐ ﻣﻮرد ﺗﻘﺪﻳﺮ ﺳﺎﺧﺘﻪ; و اﻳﻦ ﺧﻮد ﭘﻴﺸﺪرآﻣﺪ ﻛﺎري
ﻣﺼﺮﻳﺎن او را ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﻋﺎﻟﻢ ّ
اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻌﺪﻫﺎ ﻳﻮﻧﺎﻧﻴﺎن در ﻣﻮرد >اﺳﻜﻠﭙﻴﻮس< اﻧﺠﺎم دادهاﻧﺪ /ﭼﻪ ﺑﻪ ﻗﻮل ﺟﻮرج ﺳﺎرﺗﻮن:
ﻃﺐ ﺳﺨﻦ ﻣﻲﮔﻮﻳﻨﺪ ,ﺑﺎﻳﺪ ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ
ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ از >ﺑﻘﺮاط< ﻫﻤﭽﻮن ﭘﺪر ﻋﻠﻢ ّ
ﻛﻪ وي در ﻧﻴﻤة راه ﻣﻴﺎن اﻳﻦ زﻣﺎن و ﻋﻬﺪ اﻳﻤﻬﻮﺗﭗ واﻗﻊ ﺷﺪه; و ﺑﺎﻳﺪ ﻛﻪ ﻧﻈﺮ ﺧﻮد را ﻧﺴﺒﺖ
1. W. B. Henning Selected Papers, Vol. II, p. 273.
/٢ﺳﻨﻲ ﻣﻠﻮﻙ ارض و اﻧﺒﻴﺎء ,ﺑﻴﺮوت ,ص . /٣٤ﻫﺮﻣﺰدﻧﺎﻣﻪ >ﭘﻮر داوود? ,ص/١١١
/٣ﺗﺎرﻳﺦ ﺑﻠﻌﻤﻲ ,ﻃﺒﻊ ﺑﻬﺎر ـ ﮔﻨﺎﺑﺎدي ,ص . /١٤٨ﻫﺮﻣﺰدﻧﺎﻣﻪ >ﭘﻮرداوود? ,ص/١١٢
/٤ﺣﻤﺎﺳﻪﺳﺮاﻳﻲ در اﻳﺮان >ﺻﻔﺎ? ,ص /٤٦٧
www.takbook.com
ﻓﻬﺮﺳﺖ ﻣﺎﻗﺒﻞ اﻟﻔﻬﺮﺳﺖ ﺑﺨﺶ دوم : ٣٠٨
ﺑﻪ ﻋﻠﻢ ﮔﺬﺷﺘﻪ اﺻ_ح ﻛﻨﻨﺪ ١/ﭘﻴﺸﺘﺮ ﮔﺬﺷﺖ ﻛﻪ در ﻣﻴﺎﻧﺮودان ﻫﻴﭻ ﺑﻐﺴﺘﺎﻧﻲ ﻳﺎد ﻧﮕﺮدﻳﺪه ﻛﻪ
ﭘﺰﺷﻜﺎن آﻧﺠﺎ اﻳﺰدي ﻫﻤﭽﻮن >اﻳﻤﻬﻮﺗﺐ< ﻣﺼﺮي ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ اﻳﺸﺎن ﺑﺎﺷﺪ ,ﻣﮕﺮ ِا ﻫة >ﮔﻮ<
ﻛﻪ اﻟﺒﺘﻪ ﻫﻴﭻ ﻛﺎرﻛﺮد ﭘﻴﺸﮕﺎﻧﻲ ﻧﺪاﺷﺘﻪ ,ﺗﻨﻬﺎ ﺷﺎﻳﺪ ﺧﺪاي >ﻧﻴﻨﺎزو< ﭘﺰﺷﻚ را ﺑﺘﻮان ﺑﻪ ﻋﻨﻮان
ﻓﻦ ﭘﺰﺷﻜﻲ
ﻧﻤﺎد ﭘﻴﺸة ﺑﻬﺪاﺷﺘﻲ ﻳﺎد ﻛﺮد ,ﻛﻪ ﭘﻴﻜﺮة ﭘﺴﺮش ﺑﺎ ﻣﺎرﻫﺎ ﻫﻤﺒﺮ ﮔﺮدﻳﺪه اﺳﺖ /اﻣﺎ ّ
در ﻫﻨﺪ ﺑﺎﺳﺘﺎن ﺷﺒﺎﻫﺖ ﺗﻤﺎم ﺑﻪ وﺿﻊ آن در ﺑﺎﺑﻞ دارد ,ﭼﻨﺎن ﻛﻪ ﻋﻠﻞ و اﻣﺮاض ﺑﻪ ﺧﺸﻢ
ﺧﺪاﻳﺎن ﻧﺴﺒﺖ ﻳﺎﻓﺘﻪ ,ﺑﺮاي درﻣﺎن آﻧﻬﺎ َاوراد و َا دﻋﻴﻪ ﺗﺠﻮﻳﺰ ﮔﺮدﻳﺪه ﻛﻪ ﺣﺎ ﻛﻲ از ّ
ﺗﻀﺮع و
اﺳﺘﻐﺎﺛة ﺑﻴﻤﺎران در ﭘﻴﺸﮕﺎه اﻳﺰدان ﺑﻮده اﺳﺖ /وﻟﻲ ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﻛﺴﻲ ﻛﻪ ﻫـﻤﺮاه ﺑـﺎ َا دﻋـﻴﻪ و
اﻓﺴﻮﻧﻬﺎ ﺑﻪ ﺗﺠﻮﻳﺰ >دارو< و >دوا< ﭘﺮداﺧﺖ ,روﺣﺎﻧﻲ ﺳﺤﺮﭘﻴﺸﻪاي ﺑـﻪ ﻧـﺎم >ﺳـﻮﺳﺘﺮوﺗﺎ<
ﺟﺮ اﺣﻲ ﻣﻘﺎم واﻳﻲ در ﺟﺎﻣﻌﻪ اﺣﺮاز ﻛـﺮد/
ﺗﺒﺤﺮ در ﻋﻤﻞ ّ
) (Sustrutaﺑﻮد ﻛﻪ ﺑﻪ ﺳﺒﺐ ّ
ﻃﺐ را ﺑﻪ واﺳﻄﻪ از ﺧﺪاي >اﻳﻨﺪرا<
ﺳﻮﺳﺮوﺗﺎ را ﻣﻮرﺧﺎن ﭘﺰﺷﻜﻲ >ﺑﻘﺮاط ﻫﻨﺪ< ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ ﻛﻪ ّ
ﺟـﺮ اﺣـﻲ >آب ﻣـﺮوارﻳـﺪ
ﺗﻌﻠﻴﻢ ﮔﺮﻓﺘﻪ ,ﺳﭙﺲ ﺑﻪ ﺷﺎ ﮔﺮداﻧﺶ اﻧﺘﻘﺎل داده اﺳﺖ /دو ﻋـﻤﻞ ّ
ﭼﺸﻢ< و >ﺗﺮﻣﻴﻢ ﮔﻮش ﺑﺎ ﺗﻜّﻪاي از ﮔﻮﻧﻪ< ﺑﺪو ﻣﻨﺴﻮب اﺳﺖ ,ﻛﻪ در ﻫﺮ دو ﻣﻮرد ﺑﻴﻤﺎر را ﺑﺎ
>ﺷﺮاب ﺧﻮابآور< ﺑﻴﻬﻮش ﻧﻤﻮده اﺳﺖ٢/
ﺷﺨﺼﻴﺖ اﺳﻄﻮري ﺑﻪ ﻧﺎم
ّ ﺑﺎري ,داﻧﺶ ﭘﺰﺷﻜﻲ در ﻳﻮﻧﺎن ﺑﺎﺳﺘﺎن ﻣﻨﺴﻮب اﺳﺖ ﺑﻪ ﻳﻚ
>اﺳﻜﻠﭙﻴﻮس< ) (Asclepiusﻛﻪ ﺣﺴﺐ رواﻳﺖ ﭘﺴﺮ >آﭘﻮﻟﻮ< ﺧﺪاي درﻣﺎنﺑﺨﺶ ﺑﻮد; در
ﻛﻮدﻛﻲ ﺑﻪ ﻛﻮﻫﻲ اﻓﻜﻨﺪه ﺷﺪ ﻛﻪ ﮔﻠﻪاي از ُﺑﺰان او را ﭘﺮوردﻧﺪ ,ﭘﺲ ﭼﻨﺎن ﺷﺪ ﻛﻪ آﻣﻮﺧﺖ
زﻧﺪﮔﻲ را ﺑﻪ ﻣﺮدﮔﺎن ﺑﺮﮔﺮداﻧﺪ ,ﺑﻌﺪﻫﺎ ﻋﻤﻮﻣ ًﺎ او را ﺑﻪ ﻋﻨﻮان اﻳﺰد ﺑﻬﺒﻮدي ﭘﺮﺳﺘﻴﺪﻧﺪ /اﻟﺒﺘﻪ ﺗﺎ
رب اﻟﻨﻮﻋﻲ ﻧﺒﻮد ,ﺗﻨﻬﺎ ﻃﺒﻴﺐ ﻏﻴﺮﻗﺎﺑﻞ ﺳﺮزﻧﺸﻲ ﺑﺸﻤﺎر
روزﮔﺎر >ﻫﻮﻣﺮ< اﺳﻜﻠﭙﻴﻮس ﺧﺪا و ّ
ﻣﻲرﻓﺖ; ّاﻣﺎ ﭘﺲ از آن ﻛﻪ ﺟﻨﺒة ﺧﺪاﻳﻲ ﭘﻴﺪا ﻛﺮد او را ﺑﺎ ﺳﺮي ﻫﻤﭽﻮن زﺋﻮس و ﻋﺼﺎﻳﻲ
ﺑﺪﺳﺖ ﻧﻤﺎﻳﺶ ﻣﻲدادﻧﺪ ﻛﻪ ﻣﺎري ﺑﺮ ﮔﺮد آن ﻋﺼﺎ ﭘﻴﭽﻴﺪه ,اﻳﻦ ﻣﺎر ﻫـﻤﺎﻧﺎ رﻣـﺰ و ﺷـﺎﻫﺪ
ﻋﺒﺎدت زﻳﺮزﻣﻴﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺧﻮد اﺳﻜﻠﭙﻴﻮس ﻧﻴﺰ در آن ﺷﺮﻳﻚ ﺑﻮده; ﻫﻢ ﺑﻪ ﺗﻌﺒﻴﺮ ﻳﺎ رواﻳﺖ
دﻳﮕﺮ ﺧﺪاي ﻣﺰﺑﻮر را از اﻳﻨﺮو ﺑﻪ ﺷﻜﻞ >ﻣﺎر< ﺗﺼﻮﻳﺮ ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ ﻛﻪ ﻣﺎر ﻧﻤﺎد ﺟﻮانﺷﺪﮔﻲ و
ﭘﻴﺎﻣﺒﺮي ﺑﺎﺷﺪ /در روم ﻧﻴﺰ ﭘﺮﺳﺘﺶ اﺳﻜﻠﭙﻴﻮس ﺑﺎ ﻛﺘﺎﺑﻬﺎي >ﺳﻴﺒﻴﻠﻴﻦ< >ح ٢٩٣ق /م? ﺑﺎب
/١ﺗﺎرﻳﺦ ﻋﻠﻢ ,ﺗﺮﺟﻤة اﺣﻤﺪ آرام ,ص ٤٤و /١٢٨
/٢ﻣﺎﻫﻨﺎﻣة ﻛﺎوه ,ص .٣١ﻣﻬﺮﻣﺎه > ,١٣٤٩ﻣﻘﺎﻟة ﻋﻠﻲ رﻫﺒﺮ? ,ص ٣٥٦و /٣٦٤
www.takbook.com
٣٠٩ ﭘﺰﺷﻜﻲ در اﻳﺮان ﺑﺎﺳﺘﺎن
ﺷﺪ; وﻟﻲ ﭼﻨﺎن ﻛﻪ ﮔﺬﺷﺖ اﺻﻮ ً وي ﻧﺴﺨة دوم و ﺗﺼﻮﻳﺮي از اﻳﻤﻬﻮﺗﭗ ﻣـﺼﺮي ﺑـﻮده
اﺳﺖ /اﺣﺘﻤﺎل ﻓﺮاوان ﻣﻲرود ﺑﺴﻴﺎري از ﺳﺮودﻫﺎ ﻛﻪ ﻫﻮﻣﺮ ﺑﺮاي > ِد ْﻣ ِﺘﺮ< >ﺟﻠﻮهﮔـﺎه ﻣـﻬﺮ
ﻣﺎدري? ﮔﻔﺘﻪ ,ﻳﺎ اﺣﺴﺎﺳﺎﺗﻲ ﻛﻪ در ﻧﻮﺷﺘﻪﻫﺎي ﭘﻴﻨﺪار ,ﺳﻮﻓﻮﻛﻠﺲ ,اﻓ_ﻃﻮن و ﭘﻠﻮﺗﺎرﻙ ﺑﻴﺎن
ﺷﺪه ,ﻫﻤﺎن ﺗﻌﺒﻴﺮات ﻛﻬﻨة ﺑﺎﺳﺘﺎﻧﻲ ﻣﺼﺮ ﺑﻮده ﺑﺎﺷﺪ /ﺑﻪ ﻫﺮ ﺣﺎل ,درﺑﺎرة اﺳﻜﻠﭙﻴﻮس ﻛﻪ ﻫﻢ
ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ ﻳﻜﻲ از ﭼﻬﺎر ﭘﺎدﺷﺎه ﻣﺼﺎﺣﺐ ﺑﺎ >ﻫﺮﻣﺲ< ﺑﻮد ـ ﻛﻪ از وي ﺣﻜـﻤﺖ آﻣـﻮﺧﺘﻨﺪ ـ
اﻓﺴﺎﻧﻪﻫﺎي ﻋﺠﻴﺒﻲ رواﻳﺖ ﻛﺮدهاﻧﺪ و ﺑﺮاي او ﻣﻌﺎﺑﺪ و ﻣﺠﺴﻤﻪﻫﺎ ﻛﻪ ﺟﺰو زﻳﺎرﺗﮕﺎهﻫﺎ ﺑﻮد ـ
ﺑﻨﺎ ﻛﺮدﻧﺪ /ﻫﻢ ﭼﻨﻴﻦ ,در ﻳﻮﻧﺎن ﺑﺎﺳﺘﺎن ﻣﻌﺘﻘﺪ ﺑﻮدﻧﺪ ﻛﻪ ﭘﺰﺷﻜﺎن از ﺗﺒﺎر اﺳﻜﻠﭙﻴﻮس ﺑﺎﺷﻨﺪ,
ﻓﻠﺬا ﻳﻚ ﺗﻴﺮه ﻳﺎ ﻃﺎﻳﻔة ﺣﺮﻓﻪاي ﺑﻪ اﺳﻢ اﺳﻜﻠﭙﻴﺎدﻫﺎ ﭘﺪﻳﺪ آﻣﺪ ﻛﻪ داﻧﺶ و ﺣﺮﻓة ﭘﺰﺷﻜﻲ در
ﻣﻴﺎن اﻳﺸﺎن ﻣﻮروﺛﻲ ﺑﻮد; و ﺗـﺎ ﺣـﺪّ ي در ﺣـﻔﻆ اﺳـﺮار ﺻـﻨﻔﻲ ﻣـﻲﻛﻮﺷﻴﺪﻧﺪ /ﺑـﻘﺮاط ﻳـﺎ
ﻫﻴﭙﻮﻛﺮات ﻳﻜﻲ از اﺳﻜﻠﭙﻴﺎد .اﺳـﻘﻠﺒﻴﻮسﻫﺎ ﻳـﻌﻨﻲ از ﻃـﺎﻳﻔة ﭘـﺰﺷﻜﺎن ﺑـﻮد ,ﻫـﻢ ﭼـﻨﻴﻦ
ﺟﺎﻟﻴﻨﻮس و ﺣﺘﻲ ارﺳﻄﻮ و ﺟﺰ اﻳﻨﺎن; وﻟﻲ ﻣﺸﺮوح داﺳﺘﺎن و ﺷﻤﺎر >اﺳﻘﻠﺒﻴﻮس<ﻫﺎ >ـ ﺗﻠﻔّﻆ
ﻋﺮﺑﻲ >اﺳﻜﻠﭙﻴﻮس<? در ﻧﺰد داﻧﺸـﻤﻨﺪان اﺳـ_ﻣﻲ ﻧـﺨﺴﺖ ﺑـﺎر ﺗـﻮﺳﻂ ﻣـﺘﺮﺟـﻢ ﻧـﺎﻣﺪار
اﺳﺤﺎقﺑﻦ ُﺣﻨَﻴﻦ ﻋﺒﺎدي در رﺳﺎﻟة >ﺗﺎرﻳﺦ ﭘﺰﺷﻜﺎن و ﻓﻴﻠﺴﻮﻓﺎن< ,ﺳﭙﺲ در ﻛﺘﺎﺑﻬﺎي اﺧﺒﺎر
اﻟﺤﻜﻤﺎء و ﺗﺎرﻳﺦ اFﻃﺒﺎء ﻧﻴﺰ ﺑﻨﻘﻞ آﻣﺪ; داﻧﺸﻤﻨﺪاﻧﻲ ﻫﻢ ﺑﻤﺎﻧﻨﺪ اﺑﻦاﻟﻨﺪﻳﻢ >در اﻟﻔﻬﺮﺳﺖ? و
ﺑﻴﺮوﻧﻲ در ﭼﻨﺪ ﻣﻮﺿﻊ از ﻛﺘﺎﺑﻬﺎي ﺧﻮد ﺑﻪ ﻣﻨﺎﺳﺒﺖ از آﻧﻬﺎ ﻳﺎد ﻛﺮدهاﻧﺪ١/
/١ﺳﺌﻨﺎ ـ ﺳﻴﻤﺮغ :واژة ﺳـﻴﻤﺮغ ـ ﻛـﻪ در اﺻـﻞ ﺑـﻮده اﺳﺖ >ﺳـﻴﻦ ـ ﻣـﺮغ< ,در اوﺳـﺘﺎ
>ﻣﺮﻏﻮﺳﺌﻦ< آﻣﺪه; و در ﭘﻬﻠﻮي >ﺳﻴﻦ ﻣﻮرو< ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي ﻣﺮغ >ﺳﻴﻦ< >= ﺷﺎﻫﻴﻦ?
ُ
ﺑﺎﺷﺪ /ﺑﺪﻳﻦﺳﺎن> ,ﺳﺌﻦ< را در اوﺳﺘﺎ ﻫﻤﺎن >ﺷﺎﻫﻴﻦ< >= ﻋﻘﺎب? داﻧﺴﺘﻪاﻧﺪ; و در اﻳﻦ ﻧﻈﺮ
ﺗﺮدﻳﺪي ﻧﺒﺎﺷﺪ ﻛﻪ از ﺣﻴﺚ ﻟﻐﻮي و ﺑـﻪ ﻟﺤـﺎظ ﻣـﻌﻨﺎ ﻧـﻴﺰ در زﺑـﺎن ﺳـﺎﻧﺴﻜﺮﻳﺖ >ﺳـﻴﺌﻨﻪ<
1. Dictionary of Calssical Antiquities (O. Seyffert), ed. 13th., N. Y. 1967, pp.
75-76./
ﺗﺎرﻳﺦ ﻋﻠﻢ >ﺳﺎرﺗﻮن? ,ص . /٣٥٤ﻛﺎوه >ﻣﺠﻠﻪ? ,ش ,٣١ص ./٣٥٩اﻟﻔﻬﺮﺳﺖ >اﺑﻦ ﻧـﺪﻳﻢ? ,ص,٣٠٧
. /٣٥٢-٣٥١ ,٣٤٨ ,٣٤٥ﻓﻬﺮﺳﺖ ﻛﺘﺐ اﻟﺮازي >ﺑﻴﺮوﻧﻲ? ,ص ./٢٥-٢٠ﺗﺤﻘﻴﻖ ﻣﺎﻟﻠﻬﻨﺪ >ﻫـﻤﻮ?,
ص . /٤٧٨ ,١٨٠ ,٢٦-٢٥ﺗﺎرﻳﺦ اﻟﺤﻜﻤﺎء >ﻗﻔﻄﻲ? ,ص ٤٥٤ـ ﻓﻬﺮﺳﺖ ﻧﺎﻣﻬﺎ . /ﻋﻴﻮناﻧﺒﺎء >اﺑﻦ
اﺑــﻲاﺻــﻴﺒﻌﻪ? ,ص ٣٠-٢٩و ./٣٥ﺑـﻴﺴﺖ ﮔـﻔﺘﺎر >دﻛـﺘﺮ ﻣـﻬﺪي ﻣـﺤﻘﻖ? ,ﺗـﻬﺮان ,١٣٥٥ ,ص
/١٦٨-١٦٧
www.takbook.com
ﻓﻬﺮﺳﺖ ﻣﺎﻗﺒﻞ اﻟﻔﻬﺮﺳﺖ ﺑﺨﺶ دوم : ٣١٠
) (Syenaﻫﻤﺎن ﻋﻘﺎب اﺳﺖ ١/ﺷﺎدروان دﻛﺘﺮ ﻣﻬﺮداد ﺑﻬﺎر ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ ﻛﻪ ا ﮔﺮ >ﺳـﺌﻨﻪ< در
اوﺳﺘﺎ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي ﺳﻴﻤﺮغ ﺑﺎ واژة >ﺳﻴﻪﻧﺎ< ) (Syenaﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي ﻋﻘﺎب در ﺳﺎﻧﺴﻜﺮﻳﺖ ﻳﻜﻲ
ﺑﺎﺷﺪ ,ﻣﺤﺘﻤﻞ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺳﻴﻤﺮغ در ﻧﺰد ﻫﻨﺪ و اﻳﺮاﻧﻴﺎن در اﺻﻞ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﻲ ﻋﻘﺎب ﺑﻮده اﺳﺖ٢/
ﺣــﻘﻴﻘﺖ اﻣــﺮ اﺻــ_ً ﻫـﻤﻴﻦ اﺳﺖ; و ﻛـﻠﻤة >ﺷـﺎﻫﻴﻦ< ﻫـﻤﺎﻧﺎ وﺟـﻬﻲ از ﻛـﻠﻤة >ﺳـﻴﺌﻨﺎ<
>ﺳﺎﻧﺴﻜﺮﻳﺖ? و >ﺳﺌﻨﺎ< >اوﺳﺘﺎﻳﻲ? و ﺑﻨﺎ ﺑﻪ دﻳﻞ ﻣﻌﻨﺎﺷﻨﺎﺳﻲ واژة >ﺷﺎﻫﻴﻦ< > = ﻋﻘﺎب?
ﻣـﺤﻤ ﺪﻣﻌﻴﻦ ﻧـﻴﺰ در وﺟـﻪ ﺗﺴـﻤﻴة
ّ ﻓﺮﮔﺸﺘة ﻛﻠﻤة >ﺳﺌﻦ .ﺳﺎﺋﻴﻦ< ﺑـﺎﺷﺪ /ﺷـﺎدروان دﻛـﺘﺮ
>ﺷﺎﻫﻴﻦ< ﻳﺎد ﻛﺮده اﺳﺖ ﻛﻪ ﻋﻠﻲاﻟﻈﺎﻫﺮ ﺻﻔﺘﻲ اﺳﺖ از واژة >ﺷﺎه< ـ ﻳﻌﻨﻲ ﺷﺎه ﻣـﺮﻏﺎن;
ﺷﺎﻳﺪ ﻫﻢ >ﺷﺎﻫﻴﻦ< ﻫﻤﺎن >ﺳﺌﻨﻪ< اوﺳﺘﺎﻳﻲ ﺑﺎﺷﺪ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي ﻋﻘﺎب >= آﻟﻪ? ﻛﻪ در ﻟﻬﺠﻪاي ﺑﻪ
ﻫﻴﺄت >ﺷﺎﺋﻴﻦ< ﺑﺮﺟﺎي ﻣﺎﻧﺪه اﺳﺖ /آﻧﮕﺎه در ﺟﺎي دﻳﮕﺮ ﻛﻪ ﺻﺎﺣﺐ >ﺑـﺮﻫﺎن< در ﺷـﺮح
ﺳﻴﻤﺮغ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ ﻛﻪ > َﻋﻨﻘﺎ را ﮔﻮﻳﻨﺪ ,و آن ﭘﺮﻧﺪاي ﺑﻮده اﺳﺖ ﻛﻪ زال ﭘﺪر رﺳﺘﻢ را ﭘﺮورده;
و ﺑﻌﻀﻲ ﮔﻮﻳﻨﺪ ﻧﺎم ﺣﻜﻴﻤﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ زال در ﺧﺪﻣﺖ او ﻛﺴﺐ ﻛﻤﺎل ﻛﺮد< > ?١٢١١. ٢در
>ﺳﻴﻨﻪ ﻣﺮووﻙ< ﭘﻬﻠﻮي ﻛﻪ در ﻫﻨﺪي ﺑﺎﺳﺘﺎن >ﺳﻴﻨﻪ< >= ﺑﺎز .ﺷﺎﻫﻴﻦ?
ﻫﺎﻣﺶ اﻓﺰوده اﺳﺖَ :
ﺑﻮده ,در ارﻣﻨﻲ >ﺗﺴﻴﻦ< ﺑﺎﺷﺪ ; ///و ﻣﺤﻘّﻘﺎن ﻛﻠﻤة ﺳﺌﻨﻪ را در اوﺳﺘﺎ ﺑﻪ ﺷـﺎﻫﻴﻦ و ﻋـﻘﺎب
ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻛﺮدهاﻧﺪ; ﺑﻲﮔﻤﺎن ﺑﻴﻦ دو ﻣﻔﻬﻮم ﺳﺌﻨﻪ >اوﺳﺘﺎﻳﻲ? و ﺳﻴﻤﺮغ >ﻓﺎرﺳﻲ? ـ ﻳﻌﻨﻲ اﻃ_ق
آن ﺑﺮ ﻣﺮغ ﻣﺸﻬﻮر و ﻧﺎم ﺣﻜﻴﻤﻲ داﻧﺎ راﺑﻄﻪاي ﻣﻮﺟﻮد اﺳﺖ٣/
ﻓﺮدﻳﻨﺎﻧﺪ ﻳﻮﺳﺘﻲ ﻫﻢ در >ﻧﺎﻣﻨﺎﻣة اﻳﺮاﻧﻲ< ﮔﻮﻳﺪ ﻛـﻪ ﺳـﺌﻨﻪ اﺳـﻢ ﻳﻚ ﺧـﺎﻧﺪان روﺣـﺎﻧﻲ
اﺳﺖ; و او ﭘﺴﺮ َاﻫُ ْ
ﻮﻣ َﺴﺘُﻮت ﺑﺎﺷﺪ ﻛﻪ در آﻏﺎز ﻓﺮﺑﻮرﺗﺎر دﻳﮕﺮ روﺣﺎﻧﻴﺎن ﻳﺎ آذرﺑﺎﻧﺎن ﺑـﻮد,
دوﻳﺴﺖ ﺳﺎل ﭘﺲ از زردﺷﺖ درﮔﺬﺷﺖ /اﻣﺎ >ﺳﺌﻨﻪ< ﻧﺎم ﻣﺮﻏﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ در ارﻣﻨﻲ >ﻃﺴﻴﻦ
.ﺻﻴﻦ< ﮔﻮﻳﻨﺪ و در ﻓﺎرﺳﻲ ﻧﻮﻳﻦ >ﺳﻴﻤﺮغ< ﺧﻮاﻧﻨﺪ; و آن ﻋﻘﺎﺑﻲ اﻓﺴﺎﻧﻪاي اﺳﺖ ﻛﻪ ﻋﺮﺑﻬﺎ
ﻋﻨﻘﺎء ﻧﺎﻣﻨﺪ ٤/ﮔﻔﺘﺎر دﻛﺘﺮ ﺣﺴﻴﻦ وﺣﻴﺪي >ﻫﻤﺪاﻧﻲ? ﻫﻢ ﺑﺎ ﻋﻨﻮان >ﺳﻴﻤﺮغ< ﺣﺎ ﻛـﻲ از آن
اﺳﺖ ﻛﻪ ﺳﺌﻦ ﻣﺮغ ﻫﻤﺎن >ﺷﺎﻫﻴﻦ< ﺑﺎﺷﺪ; و ﺷﺎﻫﻴﻦ ﻳﺎ ﻣﺮغ دوﻟﺖ ﻧﻤﺎد اﻳﺰد ﺑﻬﺮام ـ اﻳـﺰد
/١ﻳﺸﺖﻫﺎ >ﮔﺰارش ﭘﻮرداوود? ,ج ,١ص ;٥٧٧ج ,٢ص ٨٢ح . /ﻓـﺮﻫﻨﮓ اﻳـﺮانﺑـﺎﺳﺘﺎن >ﭘـﻮرداوود?,
ص ٣٠٨ ,٣٠٢و /٣١٤
/٢ﺑُﻨﺪﻫﺸﻦ ,ﺗﻬﺮان ,ﺗﻮس ,ص /١٧٢-١٧١
/٣ﺑﺮﻫﺎن ﻗﺎﻃﻊ ,ج ,٢ﺣﻮاﺷﻲ ﺻﻔﺤﺎت ١٢١٢-١٢١١و /١٢٣٧
4. Iranisches Namenbluch, p. 279.
www.takbook.com
٣١١ ﭘﺰﺷﻜﻲ در اﻳﺮان ﺑﺎﺳﺘﺎن
ﭘﻴﺮوزي اﺳﺖ ـ ُ ,ﺑ ﺘة ﺟ ّﻘﻪ اي ﻧﮕﺎرة اﻳﻦ اﻳﺰد اﺳﺖ ﻛﻪ زﻳﻮر ﺗﺎج ﺷﺎﻫﺎن و ﺑﺰرﮔﺎن و ﭘﻴﺮان
ﺑﺎﺷﺪ /اﻣﺎ در دﻳﻦ ﻣﻬﺮي ﺑﺎﺗﺮﻳﻦ ﻣﻘﺎمﻫﺎ >ﭘﻴﺮ< اﺳﺖ ﻛﻪ ﻧﻤﺎد و ﻧﺸﺎﻧة آن ﺷﺎﻫﻴﻦ >و ﻧﺸﺎﻧة آن
ُﺑﺘة ﺟﻘّ ﻪاي? ﺑﺎﺷﺪ; واژة ﺳﻴﻨﺎ ﻫﻤﺎن >ﺳﺌﻦ< ﻛﻮهﻧﺸﻴﻦ ﭘﻴﺮي ﺑﻮده اﺳﺖ ﭘﺎرﺳﺎ و داﻧﺸﻮر///
ﭘﺮش ﺷﺎﻫﻴﻦ را ﺑﻪ ﻓـﺎل ﻧـﻴﻚ ﻣـﻲﮔﺮﻓﺘﻨﺪ; و ١
>اﻟﺦ? /ﺷﺎدروان ﭘﻮرداوود ﮔﻮﻳﺪ ﻛﻪ اﻳﺮاﻧﻴﺎن ّ
زرﻳﻦ ﻫﻤﺎﻧﺎ درﻓﺶ اﻳﺮان ﺑﻮده اﺳﺖ ,ﭼﻨﺎن ﻛﻪ در روزﮔﺎر ﻫﺨﺎﻣﻨﺸﻴﺎن ﺷﺎﻫﻴﻦ ﺷﻬﭙﺮ
ﺷﺎﻫﻴﻦ ّ
ﮔﺸﻮده ﺑﺮ ﺳﺮ ﺳﭙﺎﻫﻴﺎن ﺑﺮاﻓﺮاﺷﺘﻪ و ﻧﻤﺎﻳﺎن ﺑﻮد; آﻧﮕﺎه اﻳﻦ ﻧﺸﺎن اﻗﺘﺪار اﻳﺮاﻧﻴﺎن در ﭘﻲ ﺗﺎزش
اﺳﻜﻨﺪر از اﻳﺮان ﺑﻪ اروﭘﺎ رﺳﻴﺪ و در آﻧﺠﺎ ﻧﺸﺎن ﭘﺎدﺷﺎﻫﻲ ﮔﺮدﻳﺪ /ﺑﺎﻳﺪ اﻓﺰود ﻛﻪ در اوﺳﺘﺎ
>وارﻏﻦ< >= ﺑﺎﻟﺰن? ﻧﻴﺰ ﻧﺎم دﻳﮕﺮ ﻣﺮغ >ﺳﺌﻦ< >= ﺷﺎﻫﻴﻦ? و ﻫﻢ ﺑﺪان ﻣﻌﻨﺎ ﺑﺎﺷﺪ; ٢اﺳﺎﺳ ًﺎ
ﺑﻴﻦ >وارﻏﻦ< و >ﺳﺌﻦ< ﭘﻴﻮﻧﺪﻫﺎﻳﻲ وﺟﻮد دارد ﻛﻪ ﻳﺎد ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ ,ﻋﺠﺎﻟ ًﺔ ﺗﻮان ﮔـﻔﺖ ﻛـﻪ
اوﻟﻲ ﺳﻴﻤﺎي ﻧﺎﺳﻮﺗﻲ و دوﻣﻲ ﺻﻮرت ﻫﻮﺗﻲ ﻣﺮغ ﺷﺎﻫﻴﻦ اﺳﺖ; ﻣﺮغ > ُﻫـﻤﺎي< ﻧـﻴﺰ از
ﻫﻤﺎﻧﻨﺪﮔﺎن و ﻫﻤﮕﻨﺎن >ﺷﺎﻫﻴﻦ< ﺑﺸﻤﺎر آﻣﺪه اﺳﺖ/
/٢درﺧﺖ درﻣﺎنﺑﺨﺶ :آﺷﻴﺎﻧة ﺳﻴﻤﺮغ ﺑﻪ ﻗﻮل ﻛﺘﺎب اوﺳﺘﺎ >رﺷﻦ ﻳﺸﺖ ,ﺑﻨﺪ ?١٧ﻫﻤﺎﻧﺎ
ﻣﻜﺮر در ﻛﺘﺐ ﭘﻬﻠﻮي ﻫﻢ آﻣﺪه; و آن ﺑﻪ ﻣﻔﻬﻮم >ﭘﺰﺷﻚ<,
درﺧﺖ >وﻳﺴﭙﻮﺑﻴﺶ< ﻧﺎم دارد ﻛﻪ ّ
اﻟﺒﺘﻪ ﭘﺰﺷﻚ و دارو و درﻣﺎن ﻫﻤﻪ ﭼـﻴﺰ ﺑـﺎﺷﺪ ,ﭼـﻨﺪان ﻛـﻪ اﺳـﻢ ﭘـﻬﻠﻮياش >ﻫـﺮوﻳﺴﭗ
ﺗﺨﻤﻚ< ـ ﻳﻌﻨﻲ درﺧﺖ ﻫﻤة ﺗﺨﻤﻬﺎي ﮔﻴﺎﻫﺎن و رﺳﺘﻨﻲﻫﺎﺳﺖ /ﺷﺎدروان ﭘﻮرداوود اﻓﺰوده
اﺳﺖ ﻛﻪ رﺑﻂ >ﺳﺌﻦ< ﻳﺎ ﺳﻴﻤﺮغ ﺑﺎ داروﺷﻨﺎﺳﻲ و درﻣﺎﻧﺪﻫﻲ ,ﻫﻢ از آن ﻓﻘﺮة >رﺷﻦ ﻳﺸﺖ<
>ﺑﻨﺪ ?١٧ﻧﻴﺰ آﺷﻜﺎر اﺳﺖ> :ا ﮔﺮ ﻫﻢ ﺗﻮ اي رﺷﻦ ﭘﺎ ﻙ در ﺑﺎي آن درﺧﺖ ﺳﻴﻤﺮغ >ـ درﺧﺖ
ﺳﺌﻨﻪ? ﺑﺎﺷﻲ ﻛﻪ در ﻣﻴﺎﻧﮕﺎ ِه درﻳﺎي ﻓﺮاﺧﻜﺮت ﺑﺮﭘﺎﺳﺖ ,درﺧﺘﻲ ﻛﻪ داراي ﮔﻴﺎﻫﺎن ﻧـﻴﻚ و
داروﻫﺎي اﺛﺮﺑﺨﺶ اﺳﺖ; و آن را >وﻳﺴﭙﻮﺑﻴﺶ< >ـ ﻳﻌﻨﻲ :ﻫﻤﻪ را درﻣﺎنﺑﺨﺶ? ﺧﻮاﻧﻨﺪ ,ﻛﻪ
در آن ﺗﺨﻢﻫﺎي ﻫﻤة ﮔﻴﺎﻫﺎن ﻧﻬﺎده ﺷﺪه اﺳﺖ ,ﻣﺎ ﺗﺮا ﺑﻪ ﻳﺎري ﻣﻲﺧﻮاﻧﻴﻢ< ٣/در ﻛﺘﺎب ﺑﻨﻴﺎد
آﻓﺮﻳﻨﺶ ـ ﻳﻌﻨﻲ ُ>ﺑﻨﺪَ ﻫِﺸﻦ< ﭘﻬﻠﻮي ﻫﻢ ﻛﻪ از ﺗﻔﺎﺳﻴﺮ اوﺳﺘﺎﻳﻲ اﺳﺖ ,ﺿﻤﻦ ﺑﻴﺎن آﻓـﺮﻳﻨﺶ
ﺟﺎﻧﻮران ,از ﺳﻴﻤﺮغ ﺳﻪ اﻧﮕﺸﺖ ﻳﺎد ﮔﺮدﻳﺪه ,ﻛﻪ در درﻳﺎي ﻓﺮاﺧﻜﺮت ﺟﺎي ﮔﺮﻓﺖ; و ﻫﺮ
/١ﻓﺼﻠﻨﺎﻣة ﻫﺴﺘﻲ ,ﭘﺎﻳﻴﺰ ,١٣٧٢ص/١٠٠
/٢ﻓﺮﻫﻨﮓ اﻳﺮان ﺑﺎﺳﺘﺎن ,ص ٣١٢ ,٣٠٥ ,٣٠١ ,٢٩٩و . /٣١٣اﻳﺮانﺑﺎﺳﺘﺎن >ﭘﻴﺮﻧﻴﺎ? ,ص/٩١٤
/٣ﻳﺸﺖﻫﺎ ,ج ,١ص ٥٧٥ ,٥٧٣و . /٥٧٧ﻓﺮﻫﻨﮓ اﻳﺮان ﺑﺎﺳﺘﺎن ,ص/٣٠٣
www.takbook.com
ﻓﻬﺮﺳﺖ ﻣﺎﻗﺒﻞ اﻟﻔﻬﺮﺳﺖ ﺑﺨﺶ دوم : ٣١٢
ﺳﺎل آن درﺧﺖ >ﺑﺲ ﺗﺨﻤﻪ< را ﺑﻴﻔﺸﺎﻧﺪ١/
ُ ِ
در ﻛﺘﺎﺑﻬﺎي >ﻣﻴﻨﻮي ﺧﺮد< >ف ,٦١ب ?٤٠-٣٧و >زادﺳـﭙﺮم< >ف ,٣ب٣٩ـ ?٤٠ﻧـﻴﺰ
آﻣﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ از اﺗﺤﺎد ﺗﺨﻢﻫﺎ درﺧﺖ ﻫﻤﻪ ﺗﺨﻤﻪ در ﻣﻴﺎن درﻳﺎي ﻓﺮاﺧﻜﺮد ﺑﻴﺎﻓﺮﻳﺪ ﻛﻪ ﻫﻤﻪ
ﻧﻮع ﮔﻴﺎﻫﺎن از او ﻫﻤﻲروﻳﻨﺪ; و ﺳﻴﻤﺮغ ﺑﺮ آن آﺷﻴﺎن دارد ﻛﻪ ﻫﺮ ﮔﺎه از آن ﺑﺮﺧﻴﺰد ,ﻫﺰار
ﺷﺎﺧﻪ از آن درﺧﺖ ﺑﺮوﻳﺪ; و ﭼﻮن ﺑﻨﺸﻴﻨﺪ ﻫﺰار ﺷﺎﺧﻪ از آن ﺑﺸﻜﻨﺪ و ﺗﺨﻢﻫﺎ از آن ﭘﺮا ﻛﻨﺪه
ﺷﻮد >ﻳﺎ? ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ در ﺑﺎ ﭘﺮواز ﻛﻨﺪ ,آن ﮔﺎه ﺗﺨﻢ ﺧﺸﻚ آن درﺧﺖ را ﺑﻪ آب ﻓﺮو اﻧﺪازد
و ﺑﻪ وﺳﻴﻠة ﺑﺎران دوﺑﺎره ﺑﻪ زﻣﻴﻦ ﺑﺎرﻳﺪه ﺷﻮد /اﻳﻦ درﺧﺖ ﺑﺴﻴﺎر ﺗﺨﻤﻪ را ﻓﺮارون ﭘﺰﺷﻚ
>ﻳﺎ? ﺗﺨﺸﺎﭘﺰﺷﻚ >و? ﻫﻤﻪ ﭘﺰﺷﻚ ﮔﻮﻳﻨﺪ /ﻫﻢ در ﻧﺰدﻳﻜﻲ آن درﺧﺖ >ﻫﻮم ﺳﭙﻴﺪ< ﺑﻴﺎﻓﺮﻳﺪ
ﻛﻪ دﺷﻤﻦ ﭘﻴﺮي ,زﻧﺪه ﮔﺮ ﻣﺮدﮔﺎن و اﻧﻮﺷﻪ ﮔﺮ زﻧﺪﮔﺎن اﺳﺖ ٢/ﺑﺎري ,ﺳﻴﻤﺮغ ﺑﻪ ﻋ_وه ﺑﺎ >ﻛﻮه
ﺟﻬﺎﻧﻲ< اﻳﺮان ﭘﻴﻮﺳﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ,ﭼﻪ ﺑﺮ روي آن ﻧﻴﺰ ﻧﺸﻴﻨﺪ و ﺑﺮ آن ﻧﻴﺰ آﺷﻴﺎﻧﻪ دارد /اﺻﻮ ً ﭼﻨﺎن
ﻛﻪ ﮔﺮﺷﻮﻳﭻ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ :ﻣﺮﻛﺰ ﻣﺤﻮر ﻋﺎﻟﻢ >ﻗ ّﻠة ﻛـﻮه ﺟـﻬﺎﻧﻲ? ﺑـﺎ درﺧﺖ ﺟـﻬﺎﻧﻲ >ـ درﺧﺖ
زﻧﺪﮔﻲ? ﻣﺮﺗﺒﻂ اﺳﺖ ,ﻛﻪ در اﻳﺮان آن درﺧﺖ در درﻳـﺎي وروﻛﺸـﻪ >ـ ﻓـﺮاﺧﻜـﺮت? ﻗـﺮار
ﮔﺮﻓﺘﻪ ,درﺧﺘﻲ ﺷﺎداب ﻛﻪ ﺗﺨﻤة ﻫﻤﻪ ﮔﻮﻧﻪ ﮔﻴﺎﻫﺎن را ﺑﺎ ﺧﻮد ﻫﻤﻲ دارد >وﻧـﺪﻳﺪاد ,ف,٥
ب /?٢٠-١٥ﻫــﻤﻴﻦ درﺧﺖ ﻛــﻪ ﻫـﻤﻪ ﮔـﻮﻧﻪ داروﻫـﺎ در ﺑـﺮدارد ,ﻧـﻴﺰ ﺑـﻪ ﻋـﻨﻮان درﺧﺖ
درﻣﺎنﺑﺨﺶ ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ آﻣﺪه; ﭘﺮﻧﺪة ﺑﺰرگ ﺳﺌﻦ ) (Saenaﺑـﺮ آن ﻧﺸـﻴﻨﺪ ,ﻛـﻪ ﺑـﺎل زدن او
ﺗﺨﻤﻪﻫﺎي درﺧﺖ را ﺑﭙﺮا ﻛﻨﺪ> ,ﺳﺌﻨﻪ< ﻛﻪ ﺳـﻴﻤﺮغ اﺳﺖ ﻫـﻤﺎﻧﺎ ﺷـﺎﻫﻴﻦ ﺑـﺎﺷﺪ ,و درﺧﺖ
ﻫﺮوﻳﺴﭗ ﺗﺨﻤﻪ ﻧﻴﺰ ﻫﻤﺎن اﺳﺖ ﻛﻪ >ﻫﻮم ﺳﭙﻴﺪ< از آن ﻓﺮاﻫﻢ آﻳﺪ٣/
اﻣﺎ اﺳﻄﻮرة >ﺳﻴﻤﺮغ< اوﺳﺘﺎﻳﻲ و >درﺧﺖ ﻫﻤﻪ ﺗﺨﻤة< درﻳﺎي ﻓـﺮاﺧﻜـﺮت ﺑـﺎ ﻣـﻔﻬﻮم
اﺳﺎﺳﻲ >ﻛﻮه ﺟﻬﺎﻧﻲ< اﻳﺮان ﻳﻜﺴﺮه ﺑﺎ ُﺑﻨﻤﺎﻳﻪﻫﺎي ﻋﺮﻓﺎﻧﻲ ,ﻓﻠﺴﻔﻲ و ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ آﻧﻬﺎ ﺑﻪ دوران
اﺳ_ﻣﻲ اﻧﺘﻘﺎل ﻳﺎﻓﺖ /ﭼﻪ ,ﻫﻤﺎنﻃﻮر ﻛﻪ در آﺛﺎر ﻗﺒﻞ از اﺳ_م ﻣ_ﺣﻈﻪ ﺷﺪ ﻛﻪ ﺳﻴﻤﺮغ ﺑﺮ
درﺧﺖ وﻳﺴﭙﻮﺑﻴﺶ ﻳﺎ ﻫﺮوﻳﺴﭗ ﺗﺨﻤﻚ آﺷﻴﺎن دارد ,ﺟﺒﺮﺋﻴﻞ ﻧﻴﺰ ـ ﻛﻪ ﺑﺎ ﺳﻴﻤﺮغ ﻫﻤﺎﻧﺴﺘﻲ
/١ﺑﻨﺪﻫﺸﻦ ,ﮔﺰارش ﻣﻬﺮداد ﺑﻬﺎر ,ص ٧٨و . /٨٧ﻓﺮﻫﻨﮓ اﻳﺮان ﺑﺎﺳﺘﺎن ,ص /٣٠٣-٣٠٢
ﺗﻔﻀﻠﻲ ,ص ٨٢و . /١٤٤ﮔﺰﻳﺪهﻫﺎي زادﺳﭙﺮم >ﺗﺮﺟﻤة ﻣﺤ ّﻤﺪﺗﻘﻲ راﺷﺪ
/٢ﻣﻴﻨﻮي ﺧﺮد ,ﺗﺮﺟﻤة اﺣﻤﺪ ّ
ﻣﺤﺼﻞ? ,ص ١٢و .٩٠ّ
The Philosophy of the Mazdayasnian Religion (Casartelli), p. 119.
3. The Cambridge History of Iran, vol. 2, p. 644.
www.takbook.com
٣١٣ ﭘﺰﺷﻜﻲ در اﻳﺮان ﺑﺎﺳﺘﺎن
ﻳﺎﻓﺘﻪ ـ ﺑﺮ درﺧﺘﻲ ﻣﻘﺪّ س و آن ﺟﻬﺎﻧﻲ ﻣﻘﺎم ﮔﺮﻓﺘﻪ ﻛﻪ ﮔـﺎه >ﺳـﺪرةاﻟﻤـﻨﺘﻬﻲ< و ﮔـﺎﻫﻲ ﻫـﻢ
>ﻃﻮﺑﻲ < ﺧﻮاﻧﺪه ﻣﻲﺷﻮد; ﺳﺪرةاﻟﻤﻨﺘﻬﻲ در ﻗﺮآن ﻣﺠﻴﺪ ﻳﺎد ﮔﺮدﻳﺪه ﻛﻪ درﺧﺘﻲ در ﺑﻬﺸﺖ
ى
ﺑﺎﺷﺪ >ﻧﺠﻢ /?١٥ ,١٤ ,١٣ ,ﺑﻪ ﻋ_وه ,درﺧﺖﻫﺎي دﻳﮕﺮ ﭼﻮن :زﻳﺘﻮﻧﻪ و درﺧﺖ ﻃﻮر ﺳﻴﻨﺎ
ـ ﻛﻪ در ﻗﺮآن ﺑﺪاﻧﻬﺎ اﺷﺎرت رﻓﺘﻪ اﺳﺖ ,اﻳﻨﻬﺎ درﺧﺘﻬﺎي دﻧـﻴﺎﻳﻲ ﻧـﺒﻮده و ﻫـﻤة آﻧـﻬﺎ ﻳﻜـﻲ
ﺑﺎﺷﻨﺪ ١/ﺷﻴﺦ ﺷﻬﺎباﻟﺪﻳﻦ ﺳﻬﺮوردي >اﺷﺮاق? ﻧﻴﺰ در رﺳﺎﻟة >ﻋﻘﻞ ﺳﺮخ< ﺧﻮد از درﺧﺖ
>ﻃﻮﺑﻲ < ﺗﻌﺒﻴﺮ ﻛﺮده ـ ﻛﻪ
ى ﻫﻤﻪ ﺗﺨﻤة درﻳﺎي ﻓﺮاﺧﻜﺮت ـ ﻛﻪ آﺷﻴﺎﻧة ﺳﻴﻤﺮغ آﻧﺠﺎﺳﺖ ـ ﺑﻪ
ﻳﻚ واژة ﺳﺎﻣﻲ اﺳﺖ ـ ﻫﻢ ﭼﻨﻴﻦ ﻛﻮه ﺟﻬﺎﻧﻲ اﻳﺮاﻧﻴﺎن را ـ ﻛﻪ >اﻟﺒﺮز< ﺑﺎﺷﺪ ﺑﻪ ﻗـﺎف ﺑـﺪل
ﻧﻤﻮده اﺳﺖ /اﺧﻮان ﺻﻔﺎ در رﺳﺎﺋﻞ ﺧﻮد >ش ?٢٢ﻋﻨﻘﺎي ﻣﻐﺮب را ﭘﺎدﺷﺎه ﻣﺮﻏﺎن و ﺟﺎي
او را در ﻛﻮهﻫﺎي ﺑﻠﻨﺪ ﺟﺰﻳﺮة ﺑﺤﺮ اﺧﻀﺮ داﻧﺴﺘﻪاﻧﺪ /اﻣﺎ اﺑﻦﺳﻴﻨﺎ در رﺳﺎﻟﺔ اﻟﻄﻴﺮ ﺷﻬﺮ ﭘﺎدﺷﺎه
ﻣﺮﻏﺎن را ﭘﺸﺖ ﻛﻮه اﻓ_ ﻙ ﻫﺸﺘﮕﺎﻧﻪ ﻳﺎد ﻛﺮده; ﻏﺰاﻟﻲ ﻫﻢ در رﺳﺎﻟﺔ اﻟﻄﻴﺮ ﺧﻮد ﺑﺎ ﭘـﺎدﺷﺎه
ﻣﺮﻏﺎن ﭼﻮﻧﺎن ﺧﺪاي ﻛﺘﺐ ﻣﻘﺪّ س ﺳﺎﻣﻲ ﺑﺮﺧﻮرد ﻧﻤﻮده ,ﻫﻤﺎن را >ﻋﻨﻘﺎ< داﻧﺴـﺘﻪ ﻛـﻪ در
ﺟﺰﻳﺮهاي در ﻣﻐﺮب زﻧﺪﮔﻲ ﻣﻲﻛﻨﺪ ٢/ﺑﺎﻳﺪ ﮔﻔﺖ ﻛﻪ ﺗﻘﺮﻳﺒ ًﺎ ﻫﻤة ﻧﻮﻳﺴﻨﺪﮔﺎن دورة اﺳ_ﻣﻲ,
ﻛﻮه ﺟﻬﺎﻧﻲ اﻟﺒﺮز را ـ ﻛﻪ ﺣﺴﺐ دﻳﻨﻜﺮد >ﻛﺘﺎب ,٩ﺑﺨﺶ ,٢٢ﺑﻨﺪ ?٧ﺳﺮﺣﺪّ ﻣﻴﺎن ﻧﻮر و
ﻇﻠﻤﺖ آﺳﻤﺎﻧﻲ اﺳﺖ; و آﺷﻴﺎﻧة ﺳﻴﻤﺮغ ﻫﻢ آﻧﺠﺎﺳﺖ ـ ﺑﺎ ﻛﻮه اﻓﺴﺎﻧﻪاي >ﻗﺎف< اﻳﻨﻬﻤﺎﻧﻲ
ﻛﺮدهاﻧﺪ٣/
/٣ﺗﺮﻛﻴﺐ ﻋﻨﺎﺻﺮ :ارﺗﺒﺎط ﺳﻴﻤﺮغ ﺑﺎ آب >ـ درﻳﺎزي ﺑﻮدن او? و ﺑﺎ ﻛﻮه >ـ آﺷﻴﺎﻧة ﺧﺎ ﻛﻲ او?
ﻣﻌﻴﻦ ﺑﺪاﻧﻬﺎ اﺷﺎرت رﻓﺘﻪ ـ ﺣﺎ ﻛﻲ از ﺗﺮﻛﻴﺐ ﻋـﻨﺎﺻﺮ
و ﺑﺎ آﺗﺶ و ﻫﻮا ﻫﻢ ـ ﻛﻪ در ﻣﻮاﺿﻊ ّ
ﻃﺒﻴﻌﺖ ﺑﺎ ﻫﻢ ,ﺑﻪ ﻣﺜﺎﺑﺖ ﺳﺎزهﻫﺎي ﮔﻴﺘﻲ و ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر ﻗﻮام ﺑﺨﺸﻴﺪن ﺑﻪ ﻫﺴﺘﻲ ﻣﻮﺟﻮدي ﻛﻪ
/١دﻳﺪار ﺑﺎ ﺳﻴﻤﺮغ >ﻫﻔﺖ ﻣﻘﺎﻟﻪ در ﻋﺮﻓﺎن ,ﺷـﻌﺮ و اﻧـﺪﻳﺸة ﻋـﻄّﺎر? ﺗﺄﻟﻴـﻒ دﻛـﺘﺮ ﺗـﻘﻲ ﭘـﻮرﻧﺎﻣﺪارﻳـﺎن
>ﻫﻤﺪاﻧﻲ? ,ﺗﻬﺮان ,ﭘﮋوﻫﺸﮕﺎه ﻋﻠﻮم اﻧﺴﺎﻧﻲ ,١٣٧٤ ,ص . /٨٦رﻣـﺰ و داﺳـﺘﺎﻧﻬﺎي رﻣـﺰي در ادب
ﻓﺎرﺳﻲ >ﺗﺤﻠﻴﻠﻲ از داﺳﺘﺎﻧﻬﺎي ﻋـﺮﻓﺎﻧﻲ ـ ﻓـﻠﺴﻔﻲ اﺑـﻦﺳﻴﻨﺎ و ﺳـﻬﺮوردي? ﻫـﻤﻮ ,ﺗـﻬﺮان ,ﺷـﺮﻛﺖ
اﻧﺘﺸﺎرات ﻋﻠﻤﻲ و ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ ,١٣٦٤ ,ص ١٦١-١٦٠و /٣٦٤
/٢ﺳﻲﻣﺮغ و ﺳﻴﻤﺮغ >دﻛﺘﺮ ﻋﻠﻴﻨﻘﻲ ﻣﻨﺰوي? ,ﺗﻬﺮان ,اﻧﺘﺸﺎرات ﺳﺤﺮ ,١٣٥٩ ,ﺻﺺ ٤٥ ,٣٨ ,٣٦ ,٣٣
و . /٥١دﻳﺪار ﺑﺎ ﺳﻴﻤﺮغ >ﭘﻮرﻧﺎﻣﺪارﻳﺎن? ,ص ٨٧و /٨٨
/٣اﺳﻄﻮرة زال >ﺗﺒﻠﻮر ﺗﻀﺎد و وﺣﺪت در ﺣﻤﺎﺳة ﻣﻠﻲ? ﺗﺄﻟﻴـﻒ ﻣـﺤ ّﻤﺪ ﻣـﺨﺘﺎري ,ﺗـﻬﺮان ,ﻧﺸـﺮ آﮔـﻪ,
,١٣٦٩ص . /١٠٨-١٠٦ ,١٠٣رﻣﺰ و داﺳﺘﺎﻧﻬﺎي رﻣﺰي >ﭘﻮرﻧﺎﻣﺪارﻳـﺎن? ص ٢٩٣ ,١٦١-١٦٠و
. /٣٦٦دﻳﺪار ﺑﺎ ﺳﻴﻤﺮغ >ﻫﻤﻮ? ,ص/٧٩
www.takbook.com
ﻓﻬﺮﺳﺖ ﻣﺎﻗﺒﻞ اﻟﻔﻬﺮﺳﺖ ﺑﺨﺶ دوم : ٣١٤
ﺗﺒﻠﻮر ﻧﻴﺮوﻫﺎي ﻏﻴﺮﻃﺒﻴﻌﻲ اﻧﮕﺎﺷﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ> /زروان< >ـ ﺧﺪاي زﻣﺎن .دﻫـﺮ? ﻧـﻴﺰ ﻛـﻪ
ﻗـﻮت<
ﻣﻌﺒﺮ از >زﻣﺎن ـ ﻓـﻀﺎ ـ ﻋـﻘﻞ ـ ّ
ﭼﻬﺎرﮔﺎﻧﻪﻫﺎي ﭼﻨﺪي ﺑﺪو ﺑﺎزﺑﺴﺘﻪ اﺳﺖ ,از ﺟﻤﻠﻪ ﱠ
ﺑﺎﺷﺪ; ١ﭼﻬﺎر ﭼﻬﺮه ﺑﻮدن آن ﺧﺪاوﻧﺪ ـ ﻳﻜﻲ ﻫﻢ ـ از اﻳﻨﺮوﺳﺖ ﻛﻪ ﺻﻔﺎت وي در ﻋﻨﺎﺻﺮ
ارﺑﻊ ﺗﺠ ّﻠﻲ ﻣﻲﻛﻨﺪ ,اﻣﺎ از ﻣﻈﺎﻫﺮ ﺗﺠ ّﻠﻲ ﻫﻤﺎﻧﺎ >وارﻏﻦ< >ﺷـﺎﻫﻴﻦ? ـ ﭼـﻨﺎن ﻛـﻪ ﻳـﺎد ﺷـﺪ ـ
ﺳﻴﻤﺎي ﻧﺎﺳﻮﺗﻲ اوﺳﺖ> ,ﺳﻴﻤﺮغ< >ﺷﺎﻫﻴﻦ? ﻫﻢ ـ ﭼﻨﺎن ﻛﻪ ﻳﺎد ﺷﺪ ـ ﺻﻮرت ﻫﻮﺗﻲ او
ﺑﺎﺷﺪ /ﺑﺪﻳﻦﺳﺎن ,زروان ـ ﺧﺪاي زﻣﺎن >ـ دﻫﺮ? ـ ﭼﻨﺎن ﻛﻪ ﻫﻢ ﺑﻴﺎﻳﺪ ـ ﺑﺎ >ﺳﻴﻤﺮغ< اﻳﻨﻬﻤﺎﻧﻲ
ﭘﺮان ﺑﻮدن >زﻣﺎن< ﺑﺎﺷﺪ ,دﻳﮕﺮ از
ﻳﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ ,ﻛﻪ >ﭘﺮﻧﺪه< ﺑﻮدﻧﺶ ﻫﻤﺎﻧﺎ ﺣﺎ ﻛﻲ از ﮔﺬرا و ّ
داﻧﺎﻳﻲ اﻳﺰداﻧﻪ اﺳﺖ /ﻣﻔﺎﻫﻴﻢ ﺑﺎزﺑﺴﺘﻪ
ِ ﺠ_ي ِﺧ َﺮ د و
ِ ﭼﻬﺮهﻫﺎي زروان ـ ﭼﻨﺎن ﻛﻪ ﮔﺬﺷﺖ ـ َﻣ
ﺑﻪ ﻧﻤﻮد زروان و ﻧﻤﺎد او ـ ﺳﻴﻤﺮغ ـ ﺑﺎﻟﺠﻤﻠﻪ اﻧﺘﺰاﻋﻲ اﺳﺖ ,ا ﮔﺮ ﺣﻜﻴﻢ ﻓﺮدوﺳﻲ از زﺑﺎن
رﺳﺘﻢﺑﻦ زال ﻧﻌﺖ > ُﮔﺰﻳﻦ ﺟﻬﺎن< را در ﻣﻮرد ﺳﻴﻤﺮغ ﺑﻴﺎن داﺷﺘﻪ ,دﻗـﻴﻘ ًﺎ ﻫـﻤﻴﻦ ﺧـﻮد در
ﻣﺠﺮ د? ﺑﺎﺷﺪ ﻛﻪ ﻫﻢ ﻣﺮاد >ﻣﻄﻠﻖ ﻋﺎ َﻟﻢ< ﺗﻮاﻧﺪ ﺑﻮد/
ﻣﻔﻬﻮم " => "Abstractﮔﺰﻳﻦ ّ .
/٤ﻧﻤﺎد زروان :اوﺳﺒﻴﻮس > ٣٤٠-٢٥٢م? ﺑﻪ ﻧﻘﻞ از ﻓﻴﻠﻮس ﺑﺎﺑﻠﻴﻮس >ح ١٣١-٨٠م?
آرد ﻛﻪ> :زردﺷﺖ ﻣﻎ در ﻧﺎﻣة آﺳﻤﺎﻧﻲ اﻳﺮاﻧﻴﺎن ﮔﻮﻳﺪ ﻛﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ را ﺳﺮي اﺳﺖ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺳﺮ
ﺷﺎﻫﻴﻦ ,اوﺳﺖ ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ,اوﺳﺖ آﺳﻴﺐﻧﺎﭘﺬﻳﺮ; آﻓﺮﻳﻨﻨﺪة ﻫﻤة ﭼﻴﺰﻫﺎي ﻧﻴﻚ اﺳﺖ ,ﺧﻮد
ﺑﻬﺘﺮﻳﻦ ﻧﻴﻜﻲ اﺳﺖ ,ﺑﺮﺗﺮ از ﭘﺮوردﮔﺎران >دﻳﮕﺮ? اﺳﺖ ,ﺧـﺮدﻣﻨﺪﺗﺮﻳﻦ ﺧـﺮدﻣﻨﺪان اﺳﺖ;
ﭘﺪر راﺳﺘﻲ و دادﮔﺴﺘﺮي اﺳﺖ ,ﻛﺴﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ از ﺧﻮد آﻣﻮزش ﻳﺎﻓﺘﻪ ,آﻓﺮﻳﺪة ﻛﺴﻲ ﻧﻴﺴﺖ;
رﺳﺎﺳﺖ ,داﻧﺎﺳﺖ ,ﻳﮕﺎﻧة ﭘﺪﻳﺪ آورﻧﺪة ﺟﻬﺎن ﭘﺎ ﻙ اﻳﺰدي اﺳﺖ< ٢/اﻣﺎ ﺳﻴﻤﺮغ در ﺷﺎﻫﻨﺎﻣﻪ
ﺷﻚ ﻧﻴﺴﺖ ﻛﻪ ﻧﻈﺮ ﻓﺮدوﺳﻲ ﺑﺎزﺗﺎب ﻣﻨﺎﺑﻊ دﺳﺘﺮس او
ﻧﻴﺰ ﻣﻮﺟﻮدي ﻣﺎﺑﻌﺪ ﻃﺒﻴﻌﻲ اﺳﺖّ ,
ﺑﻮده ,ﭼﻨﺎن ﻛﻪ ﭘﻮرداوود ﻫﻢ ﺗﺄ ﻛﻴﺪ ﻧﻤﻮده ﻛﻪ ﺳﻴﻤﺮغ ﭘﺮورﻧﺪة زال ﺑﻨﺎ ﺑﺮ ﺷﺎﻫﻨﺎﻣﻪ ﻛﻤﺎﺑﻴﺶ
ﻳﺎدآور >ﺳﺌﻦ< اوﺳﺘﺎﻳﻲ اﺳﺖ ٣/ﺳﻴﻤﺮغ ﭘﺮورﻧﺪه ﻧﻴﺰ ﻫﻤﭽﻮن ﭘﺮوردهاش >ـ زال? ﭘﺪﻳﺪهاي
ﭘﻴﭽﻴﺪه و ﻣﺒﻬﻢ اﺳﺖ; و ﺗﺒﻠﻮري از اﻧﮕﺎرﻫﺎ و اﻳﺴﺘﺎرﻫﺎي ﻣﺘﻀﺎد و ﻫﻤﺴﺘﺎر اﻗﻮام اﻳـﺮاﻧـﻲ
اﺳﺖ/
در ﺷﺎﻫﻨﺎﻣﻪ ﺳﻴﻤﺮغ ,ﻫﻤﭽﻮن زال وﺟﻮدي ﻣﻘﺪّ س و ﻫﻢ اﻫﺮﻳﻤﻨﻲ اﺳﺖ ,او ﺑﺮاي زال
>ﻣﺨﺘﺎري? ,ص1. Zurvan (Zaehner), P. 214./ /٨٦ اﺳﻄﻮرة زال
/٢ﻓﺮﻫﻨﮓ اﻳﺮان ﺑﺎﺳﺘﺎن >ﭘﻮر داوود? ,ص/٣٠٢
/٣ﺳﻲﻣﺮغ و ﺳﻴﻤﺮغ >دﻛﺘﺮ ﻣﻨﺰوي? ,ص . /٤٦ﻓﺮﻫﻨﮓ اﻳﺮان ﺑﺎﺳﺘﺎن ,ص/٣٠٩
www.takbook.com
٣١٥ ﭘﺰﺷﻜﻲ در اﻳﺮان ﺑﺎﺳﺘﺎن
ﭘــﺮوردﮔﺎري اﺳﺖ داﻧـﺎ و دﻟﺴـﻮز ,راﻫـﻨﻤﺎﻳﻲ اﺳﺖ ﺧـﺮدﻣﻨﺪ و آﮔـﺎه; و ﭘـﺰﺷﻜﻲ اﺳﺖ
درﻣﺎنﺑﺨﺶ و رﻫﺎﻧﻨﺪه از ﺑﻴﻤﺎري و ﻣـﺮگ; ﻣـﺮﻏﻲ اﺳﺖ ﻓـﺮﻣﺎﻧﺮوا ﻛـﻪ راز ﺳـﭙﻬﺮ ﺑـﺮ زال
ﻣﻲﮔﺸﺎﻳﺪ ,ﻣﻮﻟﻮد ﺣﻤﺎﺳﻪ >ـ رﺳﺘﻢ? را ﻣﻲزاﻳﺎﻧﺪ ,ﺳﻴﻤﺮغ از ﺷﺪﻧﻲﻫﺎ و ﺣﻮادث آﻳﻨﺪه و
ﺗﻘﺪﻳﺮ آﮔﺎه اﺳﺖ /آزﻣﻮن زال ﻳﻌﻨﻲ ﭘﺮﺳﺶﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﻣﻮﺑﺪان درﺑﺎر ﻣﻨﻮﭼﻬﺮ از زال ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ,
ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﻣﺴﺎﺋﻞ ﺟﺎري ﺣﻜﻤﺖ >زرواﻧﻴﻪ< اﺳﺖ ,ﺑﻠﻜﻪ ﮔـﻮﻳﻲ ﻣـﻴﺎن ﭘـﺮﺳﺶﻫﺎ و ﭘـﺎﺳﺨﮕﻮ
ﭘﻴﻮﻧﺪي ﺑﺎﺷﺪ ,ﮔﻮﻳﻲ زال ﺧﻮد >راز< و رﻣﺰ آزﻣﻮن ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ; و آن راز ﻫﻤﺎﻧﺎ >زﻣﺎن< اﺳﺖ
ﻛﻪ زروان ﻧﺎﻣﻨﺪ /آزﻣﻮن زال ,ﺧ_ﺻﻪاي از ﺑﺎورﻫﺎي ﻋﻤﻮﻣﻲ زرواﻧﻲ و ﺗﺼﻮﻳﺮي از زﻣﺎن ـ
ﺧﺪاي ﻓﺮﻣﺎﻧﺮواﺳﺖ ,ﻛﻪ ﺷﺎﻋﺮ از ﻃﺮﻳﻖ ﺣﻤﺎﺳﻪ درﻳﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ /در ﻫﻤﺎﻫﻨﮕﻲ زال و زروان
اﺟﻤﺎ ً آن ﻛﻪ زروان ﭘﻴﺮ ﺑﺮ اﺛﺮ ﻧﻘﻞ اﺳﻄﻮره ﺑﻪ ﺷﻜﻞ زال درآﻣﺪه ,او ﻛﻪ ﺑﺎ ﻣﻮي ﺳﭙﻴﺪ >ـ زال
ﺗـﺠﺴﻤﻲ از اﻳـﺰد زﻣـﺎن ﻳـﻌﻨﻲ زروان اﺳﺖ; و اﺳـﺎﺳ ًﺎ زال و زر و زروان
ّ زر? زاده ﺷــﺪ,
ﻫﻤﺮﻳﺸﻪاﻧﺪ ,ﺗﺮﻛﻴﺐ ﻧﺎﻣﻬﺎ در اﺳﺎﻃﻴﺮ از وﺟﻮه ﻫﻤﺒﺴﺘﮕﻲ ﭘﺪﻳﺪهﻫﺎﺳﺖ١/
ﺑﺎري ,ﻫﻤﺎنﻃﻮر ﻛﻪ در داﺳـﺘﺎن ﭘـﻬﻠﻮاﻧـﺎن ﭘـﺎرﺳﻲ >زال< را ﺳـﻴﻤﺮغ ﭘـﺮورﻳﺪه اﺳﺖ,
ﺑﺮﺣﺴﺐ ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ ﻧﻴﺎي ﻧﺠﻴﺐﺗﺮﻳﻦ ﺧﺎﻧﻮادة ﭘﺎرﺳﻲ ـ >ﻫﺨﺎﻣﻨﺶ< ـ را ﻧﻴﺰ ﺷﺎﻫﻴﻦ ﺗﺮﺑﻴﺖ
ﻧﻤﻮده; اﺳﺘﺎد ﻧﻮﻟﺪﻛﻪ ﮔﻮﻳﺪ ﻛﻪ ﺑﺴﺎ در اﻓﺴﺎﻧة ﭘﺎرﺳﻲ ﺑﺮﻃﺒﻖ ﻳﻚ اﻋﺘﻘﺎد ﻣ ّﻠﻲ ﻣﻌﺮوف ﺣﻘﻴﻘ ًﺔ
ﭘﺮ ﻫُﻤﺎي >ﻣﺮﻏﻲ ﺷﺒﻴﻪ ﺑﻪ ﻋﻘﺎب? ﺑﺮ ﻫﺨﺎﻣﻨﺶ اﻓﻜﻨﺪه ﺷﺪه; و اﻳﻦ
آﻣﺪه ﺑﻮده اﺳﺖ ﻛﻪ ﺳﺎﻳة ّ
ﺑﻪ ﻣﻨﺰﻟة ﻓﺎل ﻧﻴﻜﻲ ﺑﻮده ﻛﻪ دﻟﺖ ﻣﻲﻛﺮده اﺳﺖ ﺑﺮ اﻳـﻦ ﻛـﻪ ﺗـﺨﻤة او ﺑـﻪ ﻣـﺮﺗﺒة ﺷـﺎﻫﻲ
ﺧﻮاﻫﻨﺪ رﺳﻴﺪ ,ﭼﻨﺎن ﻛﻪ ﺑﻨﺎﺑﺮ ﮔﻔﺘة ﻣﻮﺳﻲ ﺧﻮرﻧﻲ ﻋﻘﺎب ﺑﺮ اردﺷـﻴﺮ ﺑـﺎﺑﻜﺎن ﻫـﻢ ﺳـﺎﻳﻪ
اﻓﻜﻨﺪ ٢/ﭘﻴﺸﺘﺮ ﮔﺬﺷﺖ ﻛﻪ درﻓﺶ اﻳﺮاﻧﻴﺎن ﺑﺮ ﻫﻴﺄت >ﺷﺎﻫﻴﻦ< ﺑﻮده ﻛﻪ ﺑـﺪّ ﻫـﻢ ﺑـﺎ ﺗـﻮﺗﻢ
ﺧﺎﻧﺪان ﻫﺨﺎﻣﻨﺸﻲ ﺗﻄﺎﺑﻖ داﺷﺘﻪ اﺳﺖ /در ﻧﻘﻮش ﺑﺮﺟﺴﺘة دورة اﺷﻜﺎﻧﻲ ﻫﻢ ,از ﺟﻤﻠﻪ ﻧﮕﺎر
ﻛﻨﺪة ﺷﺎﻫﻴﻦ در ﻣﻌﺒﺪ >اﻟﺤﻀﺮ< ﻛﻪ ﺟﻨﺒة ﻧﻤﺎدﻳﻦ دارد ,ﺣﺎ ﻛﻲ از ﭘﺮﺳﺘﺶ آن ﭘﺮﻧﺪه در ﻧﺰد
اﻳﺸﺎن ﺑﺎﺷﺪ٣/
واﻧﺪرو ْر ِدن در ﺗﺒﻴﻴﻦ ﺟﻮاﻧﺐ ﺳﺘﺎرهﺷﻨﺎﺧﺘﻲ >زروان< >ﺧﺪاي زﻣﺎن? اﻳﺮاﻧﻲ ﻛﻪ در ﻧﺰد
ِ
/١اﺳــﻄﻮرة زال >ﻣـﺤ ّﻤﺪ ﻣـﺨﺘﺎري? ,ص . /١٩٣-١٩٢ ,١٨٩ ,١٧٤-١٦٥ ,٧٤ﺣـﻤﺎﺳة ﻣـ ّﻠﻲ اﻳـﺮان
>ﻧﻮﻟﺪﻛﻪ? ,ص . /١٧ﻓﺮﻫﻨﮓ اﻳﺮان ﺑﺎﺳﺘﺎن >ﭘﻮرداوود? ,ص/٣١٢-٣١١
/٢ﺣﻤﺎﺳة ﻣ ّﻠﻲ اﻳﺮان ,ﺗﺮﺟﻤة ﺑﺰرگ ﻋﻠﻮي ,ص/٦
/٣ﭘﺎرﺗﻴﺎن >ﻣﺎﻟﻜﻮﻟﻢ ﻛﺎﻟﺞ? ,ﺗﺮﺟﻤة ﻣﺴﻌﻮد رﺟﺐﻧﻴﺎ ,ص/٢٠٤
www.takbook.com
ﻓﻬﺮﺳﺖ ﻣﺎﻗﺒﻞ اﻟﻔﻬﺮﺳﺖ ﺑﺨﺶ دوم : ٣١٦
ﺣﻜﻤﺎي ﻳﻮﻧﺎن ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻓﻴﺜﺎﻏﻮرس و اﻓـ_ﻃﻮن ﺑـﻪ ﻋـﻨﻮان >آﻳـﻮن< >= ازل .ﻗـﺪﻳﻢ اﻟﺰﻣـﺎن?
ﻣﻌﺮوف اﺳﺖ ,ﺗﺼﻮﻳﺮي از ﻳﻚ ﺧﺪاي ﺑﺎﻟﺪار ﻓﺮا ﻧﻤﻮده ﺑﺎ ﺳﺮي ﻣﺎﻧﻨﺪ >ﺷﻴﺮ< و ﺗﻦ >آدم< ﺑﺎ
ﻣﺎري ﺑﻪ ِﮔﺮد آن ﻛﻪ ﺑﺮ روي ﻳﻚ ﻛﺮة ﺳﻤﺎوي اﻳﺴﺘﺎده ,ﮔﻮﻳﺪ ﺑﺮﺧﻲ آن را ﻧﻤﻮدار اﻫﺮﻳﻤﻦ
ﺗـﺼﻮﻳﺮ اﺻـﺎﻟ ًﺔ
ِ ﺗﺨﻴ_ت ﻫﺮﻣﺴﻲ اﺳﺖ /ﻟﻴﻜـﻦﻣﻲداﻧﻨﺪ; و اﻟﺒﺘﻪ ﭼﻨﻴﻦ ﺗﺼﻮﻳﺮي ﻣﻄﺎﺑﻖ ﺑﺎ ّ
اﻳﺮاﻧﻲ >زروان< ﻫﻤﺎﻧﺎ ﻟﻮح ﻣﻔﺮﻏﻲ ﻣﻌﺮوﻓﻲ اﺳﺖ >از ﺳﺪهﻫﺎي ٨و ٧ق /م? ﻛﻪ ﮔﻴﺮﺷﻤﻦ در
ُﻟﺮﺳﺘﺎن ﭘﻴﺪا ﻛﺮده ,ﻧﻤﺎﻳﺸﮕﺮ ﺧﺪاي ﺑﺎﻟﺪار ﺑﺎ دو ﭼﻬﺮه ـ ﻳﻜﻲ ﻣﺮدﻳﻨﻪ در ﺑﺎ و ﻳﻜﻲ زﻧﻴﻨﻪ
ﻣﻌﺒﺮ از دو ﻫﻤﺰاد و ﮔﻮﻳﺎ
ﭘﺎﻳﻴﻦ ﺳﻴﻨﻪ ـ دو ﺗﻦ ﻛﻮﭼﻚ اﻧﺪام ﻫﻢ از ﺷﺎﻧﻪﻫﺎي او ﻧﻤﺎﻳﺎناﻧﺪ ﻛﻪ ّ
ﻧﻤﺎدﻫﺎي ﻫﺮﻣﺰد و اﻫـﺮﻳﻤﻦ ﺑـﺎﺷﻨﺪ ١/ﺑـﻪ ﻫـﺮ ﺣـﺎل ,ﺗـﺼﻮﻳﺮ ﺧـﺪاي زﻣـﺎن >ـ زروان? ﺑـﺎ
ﭘﺮان و
ﺑﺮداﺷﺖﻫﺎي ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن از آن ,ﻫﻤﻮاره ﺑﻪ ﺻﻮرت >ﺑﺎﻟﺪار< ﺑﻮده ﻛﻪ ﺣﺎ ﻛﻲ از ﺳﺮﺷﺖ ّ
ﮔﺬراي >زﻣﺎن< ,ﭼﻨﺎن ﻛﻪ در اوﺻﺎف ﺳﻴﻤﺮغ و ﺷﺎﻫﻴﻦ ﮔﺬﺷﺖ /ﻣﺴﻌﻮدي ﻫﻢ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ ﻛﻪ
ﻣﺮدم ﺻﻮرت >ﻋﻨﻘﺎ< را ﺑﺮ دﻳﻮار ﮔﺮﻣﺎﺑﻪﻫﺎ ﻣﻲﻛﺸﻨﺪ; و آن ﻣﺮﻏﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺻﻮرت آدﻣﻲ و
ﻧﻮﻙ ﻛﺮﻛﺲ ﺑﺎ ﭼﻬﺎر ﺑﺎل در ﻫﺮ ﺳﻮي ﺗﻦ و دو دﺳﺖ ﺑﺎ ﭘﻨﺠﻮل دارد٢/
٠٥ﻫﻤﺰاد ﻫﻤﺴﺘﺎر :ﺳﻴﻤﺮغ ﺑﻌﺪ از اﺳ_م ﻛﻪ ﻫـﻢ در ﺣـﻤﺎﺳﻪﻫﺎي ﭘـﻬﻠﻮاﻧـﻲ و ﻫـﻢ در
ادﺑﻴﺎت و ﺣﻤﺎﺳﻪﻫﺎي ﻋﺮﻓﺎﻧﻲ ﺣﻀﻮر ﻣﻲﻳﺎﺑﺪ ,داراي دو ﭼﻬﺮة ﻳﺰداﻧﻲ و اﻫﺮﻳﻤﻨﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ
ﻃﻲ داﺳﺘﺎن زال ,ﻫﻤﺎن ﺳﻴﻤﺮغ ﻧﻴﻜﻮﻛﺎر ﭘﺮورﻧﺪة زال زر در ﻛﻮه اﻟﺒﺮز و
اوﻟﻲ در ﺷﺎﻫﻨﺎﻣﻪ ّ
ﻣﺪدﻛﺎر ﭘﻬﻠﻮاﻧﺎن اﻳﺮان ﺑﻮده اﺳﺖ; اﻣﺎ دوﻣﻲ در داﺳﺘﺎن اﺳﻔﻨﺪﻳﺎر ﻫﻤﺎن ﺳـﻴﻤﺮغ ﺗـﺒﻬﻜﺎر
ﺑﺎﺷﺪ ﻛﻪ از ﺟﻤﻠﻪ در ﺧﺎن ﭘﻨﺠﻢ ﺑﻪ دﺳﺖ وي ﻛﺸﺘﻪ ﻣﻲﺷﻮد و اﻳﻦ ﺑﺮاي ﭘﻬﻠﻮاﻧﺎن زﻳﺎنآور
ﺑـﻮده اﺳﺖ /ﺳـﻴﻤﺮغ اﻫـﺮﻳﻤﻨﻲ ﻛـﻪ ﺑـﻴﺸﺘﺮ ﻳﻚ ﻣـﺮغ اژدﻫـﺎﺳﺖ ,ﺧـﺎﻟﻲ از ﻇـﺮﻓﻴﺖﻫﺎ و
اﺳﺘﻌﺪادﻫﺎي ﻗﺪﺳﻲ ﺳﻴﻤﺮغ ﻳﺰداﻧﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ داراي ﭼﻨﻴﻦ ﺻﻔﺖﻫﺎي ﻓﺮاﻃﺒﻴﻌﻲ ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ:
> /?١ﺑﺰرگ ﭘﻴﻜﺮ و ﺑﺴﻴﺎر ﻧﻴﺮوﻣﻨﺪ /?٢> ,ﺑﺮ درﺧﺖ وﻳﺴﭙﻮﺑﻴﺶ ﻳﺎ ﻛﻮه اﻟﺒـﺮز آﺷـﻴﺎن دارد,
> /?٣ﺣﻜﻴﻢ و داﻧﺎ و ﻋﺎﻗﻞ ﺑﺎﻟﻔﻌﻞ و آﮔﺎه از راز ﺳﭙﻬﺮ /?٤> ,ﻫﺮ دردي را ﺷﻔﺎ ﻣﻲداﻧﺪ و ﻫﺮ
ﻣﺸﻜﻠﻲ را ﭼﺎره ﻣﻲﺷﻨﺎﺳﺪ /?٥> ,ﭘﺰﺷﻚ اﺳﺖ و از ﻋﻬﺪة ﻛﺎرﻫﺎي ﻣﻬﻢ ﭘﺰﺷﻜﻲ ﺑﺮﻣﻲآﻳﺪ
و زﺧﻤﻬﺎ را ﺑﻪ آﺳﺎﻧﻲ ﺑﺎ ﭘﺮ و ﻣﻨﻘﺎر ﺧﻮد اﻟﺘﻴﺎم ﻣﻲﺑﺨﺸﺪ /?٦> ,زال را ﻛﻪ ﻛﻮدﻙ ﺑـﻲﭘﻨﺎه و
1. The Birth of Astronomy, 1974, pp. 167, 170, 171.
/٢ﺳﻲﻣﺮغ و ﺳﻴﻤﺮغ >دﻛﺘﺮ ﻣﻨﺰوي? ,ص/٤٨
www.takbook.com
٣١٧ ﭘﺰﺷﻜﻲ در اﻳﺮان ﺑﺎﺳﺘﺎن
ﺑﻲﮔﻨﺎﻫﻲ اﺳﺖ ﻣﻲﭘﺮورد و ﺣﻤﺎﻳﺖ ﻣﻲﻛﻨﺪ و از ﻃﺮﻳﻖ ﺳﭙﺮدن ﭘﺮ ﺧﻮد ﺑﻪ او در ﻣﺸﻜ_ت
ﺣﺎﻣﻲ و ﻧﮕﻬﺒﺎن اوﺳﺖ ,زال ﻛﻪ ﭘﺮوردة ﺳﻴﻤﺮغ اﺳﺖ ﻧﻴﺰ ﺧﻮد ﭼﻬﺮهاي ﺣﻜﻴﻤﺎﻧﻪ دارد١/
ﭘﻴﺪاﺳﺖ ﻛﻪ ﺳﻴﻤﺮغ ﻳﺰداﻧﻲ و ﺳﻴﻤﺮغ اﻫﺮﻳﻤﻨﻲ ,ﺑﻨﺎﺑﺮ آﻧـﭽﻪ ﻗـﺒ_ً ﮔـﺬﺷﺖ ,ﺑـﻪ ﮔـﻮﻧة
ﻣﻌﺒﺮ از ﻧﻮر و ﻇﻠﻤﺖ ﺑﻮده ﺑﺎﺷﺪ/
ﻧﻤﺎدﻳﻦ دو ﭼﻬﺮة ﺳﻔﻴﺪ و ﺳﻴﺎه زروان ـ ﺧﺪاي زﻣﺎن ـ و ّ
ﮔﺮاي اﻳﺮاﻧﻲ ﻫﻤﺎﻧﺎ ﭘﺘﻴﺎرة ﻫﻤﺰاد اﻳـﺰدي
ِ ﭘﺪﻳﺪ دو
ﻛﻬﻦ ِﺳﻴﻤﺮغ اﻫﺮﻳﻤﻨﻲ در ﻧﮕﺮة ﺑﻨﻴﺎدي و ْ
اﻳﺮاﻧﻲ ﻫﻤﺴﺘﺎران >= ﺿﺪّ ﻳﻦ?
ِ اوﺳﺖ ,اﻳﻦ ُﺑﻨﻤﺎﻳة ﻓﻜﺮي ـ ﻛ_ﻣﻲ و ﻓﻠﺴﻔﻲ ـ ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ اﺻﻴﻞ
در داﺳﺘﺎن ﺳﻴﻤﺮغ ﻧﻴﺰ ﻧﺎﭼﺎر ﺟﻠﻮة دوﮔﺎﻧة >زروان< ﺧﺪاي ﻳﮕﺎﻧﻪ ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ /ﭘﺲ از اﺳ_م ﻛﻪ
ﺑﺎﻟﻤﺮ ه ﺑﻪ ﺻﻮرت ﺟﺒﺮﺋﻴﻞ درآﻣﺪ ,ﻣﻘﻮﻟة ﺿﺪّ ﻳﻦ ﻣﺰﺑﻮر ﺑﻪ دو ﺑﺎل او ﺑﺎز ﺑﺴﺘﻪ ﺷﺪ;
ّ ﺳﻴﻤﺮغ
ﭼﻨﺎن ﻛﻪ ﺷﻴﺦ ﺷﻬﺎب ﺳﻬﺮوردي در رﺳﺎﻟة >آواز ﭘﺮ ﺟﺒﺮﺋﻴﻞ< ﺑﺮاي ﺳﻴﻤﺮغ دو ﭘﺮ ﺳـﻴﺎه و
ﺳﻔﻴﺪ ﻳﺎد ﻛﺮده ,ﮔﻮﻳﺪ ﻛﻪ ﻫﺮ ﭼﻪ در ﺟﻬﺎن ﻫﺴﺖ از ﭘﺮ ﺟﺒﺮﻳﻞ ﺣﺎﺻﻞ ﺷﻮد; و ﻫﻤﻴﻦ ﺣﺎ ﻛﻲ
>ﺷﺮ < در ﻋﺎﻟﻢ اﺳﺖ /ﻧﺠﻢاﻟﺪﻳﻦ رازي ﻫﻢ در رﺳﺎﻟﺔ اﻟﻄﻴﺮ ﺧﻮد ﺑﻪ ﻃﺮﻳﻖ
ﺛﻨﻮﻳﺖ >ﺧﻴﺮ< و ّ
از ّ
ﺗﻤﺜﻴﻠﻲ ﮔﻮﻳﺪ ﻛﻪ ﺳﻠﻴﻤﺎن ﺑﺎ ﻛﻤﻚ >ﺑﺎز ﺳﻔﻴﺪ< و > ﻛ_غ ﺳﻴﺎه< ﺑﻪ ﻛﻮه ﻗﺎف رﻓﺘﻪ ,ﻋﻨﻘﺎ را ﻳﺎﻓﺘﻪ
ﻛﻪ ﺑﺎ او ﺑﺎزﻣﻲﮔﺮدد٢/
٠٦ﺳﻴﻤﺮغ = ﺟﺒﺮ ﺋﻴﻞ :ﻛﻠﻤة ﺟﺒﺮاﺋﻴﻞ ) (Gabrielاز اﺻﻞ ﻋﺒﺮي >ﮔﺒﻬﺮﻳﻴﻞ< ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي
>ﻣﺮد ﺧﺪا< ,ﻧﺨﺴﺖ ﺑﺎر در ﺗﻮرات ﻳﻬﻮدان ,ﻫﻤﭽﻮن ﭘﺮواز ﻛﻨﻨﺪهاي ﺑﻪ ﺳﻮي >داﻧﻴﺎل< ﻧﺒﻲ
>ﺑﺎب ,٨ﺑﺪﻧﻬﺎي . ١٦-١٥ﺑﺎب ,٩ﺑﻨﺪ ?٢١آﻣﺪه; آﻧﮕﺎه ﻛﻪ وي رؤﻳﺎ ﺑﺪﻳﺪ و ﻣـﻌﻨﻲ آن
ﻃﻠﺒﻴﺪ ,ﻧﺎﮔﺎه >ﺷﺒﻴﻪ ﻣﺮدي< ﻧﺰد او اﻳﺴﺘﺎد ﻛﻪ ﻫﻤﻮ ﺟﺒﺮاﺋﻴﻞ ﺑﻮد< ٣/ﻗﺒﻞ از آن ,ﺟﺒﺮﺋﻴﻞ در
ﺳﻨﻦ ﻳﻬﻮدي ﻳﻜﻲ از ﻫﺰاران ﻓﺮﺷﺘﻪ ,ﻧـﻤﺎﻳﺸﮕﺮ ﻣـﻠﻞ و اﻓـﺮاد و ﭘـﺪﻳﺪهﻫﺎي ﻃـﺒﻴﻌﻲ ﺑـﻮد/
ﺟﺒﺮﺋﻴﻞ از ﻣ_ﺋﻚ ﻗﺪﻳﻢ و ﻓﺮﻣﺎﻧﺮواي ﺑﻬﺸﺖ ﺑﺎﺷﺪ ﻛﻪ در ﻛﻨﺎر ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﺮ ﻫﻤة ﻧﻴﺮوﻫﺎ ﭼﻴﺮه
اﺳﺖ ,او ﭘﻴﺎمآور ﺧﺪا ﺑﻪ ﺳﻮي اﻧﺴﺎن اﺳﺖ /ﻫﻤة اﻳﻦ ﻣﻔﺎﻫﻴﻢ راﺟﻊ ﺑﻪ ﺟﺒﺮﺋﻴﻞ در اﺳ_م
mﺑﺎﺷﺪ ٤/اﻳﻦ اﺳﻢ ﻏﻴﺮﻋﺮﺑﻲ دﺧﻴﻞ
ﻫﻢ وارد ﺷﺪه ,ﭼﻨﺪان ﻛﻪ ﻫﻤﻮ ﺣﺎﻣﻞ وﺣﻲ ﺑﻪ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ nopq
/١ﺳﻲﻣﺮغ و ﺳﻴﻤﺮغ >دﻛﺘﺮ ﻣﻨﺰوي? ,ص . /٤٦دﻳﺪار ﺑﺎ ﺳﻴﻤﺮغ >ﭘﻮرﻧﺎﻣﺪارﻳﺎن? ,ص ٧٦و . /٧٨اﺳﻄﻮرة
زال >ﻣﺨﺘﺎري? ,ص ٧٥و /٧٨
/٢رﻣﺰ و داﺳﺘﺎﻧﻬﺎي رﻣﺰي >ﭘﻮرﻧﺎﻣﺪارﻳﺎن? ,ص . /٧٠ﺳﻲﻣﺮغ و ﺳﻴﻤﺮغ >دﻛﺘﺮ ﻣﻨﺰوي? ,ص ٤٤و /٥٠
/٣ﻋﻬﺪ ﻋﺘﻴﻖ ,ﻟﻨﺪن ,١٩٠٤ ,ص ١٣٠١و /١٣٠٣
4. The Encyclopaedia of Islam, New ed. , Vol. II, Brill, 1983, p. 392.
www.takbook.com
ﻓﻬﺮﺳﺖ ﻣﺎﻗﺒﻞ اﻟﻔﻬﺮﺳﺖ ﺑﺨﺶ دوم : ٣١٨
در >ﻗﺮآن ﻣﺠﻴﺪ< > ?/// ,٤. ٦٦ ,٩٨ ,٩٧ . ٢ﻓﻘﻂ در ﺳﻮرهﻫﺎي ﻣﺪﻧﻲ آﻣﺪه; آرﺗﻮر ﺟﻔّﺮي
ﻣــﻌﺘﻘﺪ اﺳﺖ ﻛـﻪ واژة ﺟـﺒﺮﺋﻴﻞ در ﻗـﺮآن اﺻـﻞ آراﻣـﻲ دارد ,زﻳـﺮا ﺻـﻮرت ﺳـﺮﻳﺎﻧﻲ آن
ﻧﺰدﻳﻜﺘﺮﻳﻦ ﺗﺸﺎﺑﻪ را ﺑﺎ ﺻﻮرت ﻣﺘﺪاول ﻋﺮﺑﻲ داراﺳﺖ ١/ﺑﺮﺧﻲ آﻳﺎت ﻛﺮﻳﻤﻪ ﺗﻠﻮﻳﺤ ًﺎ ﺑـﺪو
اﻃ_ق >روح< ﻧﻤﻮده >اﻟﻨﺤﻞ ?١٠٤ ,و ﻫﻤﻮ روحاﻟﻘﺪس ﺑﺎﺷﺪ ,ﺑﺎ ﻧﻌﺖﻫﺎي >ﻗﻮي و ﻣﻜﻴﻦ و
اﻣﻴﻦ< >ﺗﻜﻮﻳﺮ ?٢٠-١٩ ,ﻛﻪ ﺣﺴﺐ ﺳﻮرة >ﻧﺠﻢ< > ?١٦-٥ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ او را ﻧﺰد >ﺳﺪرةاﻟﻤﻨﺘﻬﻲ<
در ﺑﻬﺸﺖ رؤﻳﺖ ﻧﻤﻮده; ﺑﺮ ﻃﺒﻖ ﺗﻔﺴﻴﺮ ﻃﺒﺮي و ﻣﺴﻨﺪ اﺑﻦﺣﻨﺒﻞ ﻫـﻤﺎﻧﺎ ﺷﺸـﺼﺪ َﭘـﺮوﺑﺎل
داﺷﺘﻪ ,ﻛﻪ ﻫﺮ ﻳﻚ از آﻧﻬﺎ ﻓﻀﺎي ﺷﺮق ﺗﺎ ﻏﺮب را ﻣﻲﭘﻮﺷﺎﻧﺪه; و ﻫﻢ ﮔﻮﻳﻨﺪ ﻛﻪ ﺑﺮ > ﻛﺮﺳﻲ<
ﺑﻴﻦ آﺳﻤﺎن و زﻣﻴﻦ رؤﻳﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ ٢/اﻳﻦ ﻓﻘﺮه ﻋﻠﻲ اﻟﺘﺤﻘﻴﻖ ﺑﺮاي ﻣﺎ ﺑﺲ ﮔﺮاﻧﺒﻬﺎﺳﺖ ﻛﻪ
ﺟﺒﺮﺋﻴﻞ در ﻫﻴﺄت >ﭘﺮﻧﺪه< ـ آﻧﻬﻢ ﭘﺮﻧﺪهاي ﻛﻴﻬﺎﻧﻲ ﻫﻤﭽﻮن ﺳﻴﻤﺮغ ـ ﻣﻮﺻﻮف ﺑﺎﺷﺪ ,ﮔﻮﻳﻲ
>آوازﭘﺮ ﺟﺒﺮﺋﻴﻞ< ﺷﻴﺦ ﺷﻬﺎب ﺳﻬﺮوردي ﻧﻴﺰ ﺧﻮد
َ ﻛﻪ >ﻃﺎﺋﺮ ﻗﺪﺳﻲ< ﺧﻮد اوﺳﺖ; و رﺳﺎﻟة
ﺗﻌﻤﻖ آن ﻛﻪ ﻧﺎم >ﺟﺒﺮاﺋﻴﻞ< در ﻳﻚ ﻣـﺘﻦ
ﺗﻮﺟﻪ و ﻗﺎﺑﻞ ّ
ﻧﺎﻇﺮ ﺑﻪ ﻫﻤﻴﻦ ﻣﻌﻨﺎﺳﺖ /اﻣﺎ ﺟﺎﻟﺐ ّ
ﻣﺎﻧﻮي ﺗﻮرﻓﺎﻧﻲ ﺑﻪ زﺑﺎن ﻓﺎرﺳﻲ ﻣﻴﺎﻧﻪ >ﭘﻬﻠﻮي? ﻧﻴﺰ آﻣﺪه اﺳﺖ٣/
ﺑﻨﺎﺑﺮآﻧﭽﻪ ﮔﺬﺷﺖ و ﺑﺮﺣﺴﺐ ﻗﺮاﺋﻦ دﻳﮕﺮ ,او ً ﺗﺪاول ﻟﻔﻆ >ﺟﺒﺮﺋﻴﻞ< در ﺑﻴﻦ ﻣﺎﻧﻮﻳﺎن و
ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن دوران ﺳﺎﺳﺎﻧﻲ ﺑﺴﺎﻣﺪ ﺑﻴﺸﺘﺮي داﺷﺘﻪ ,ﺛﺎﻧﻴ ًﺎ ﻧﻈﺮ ﺑﻪ ﺗﺄﺛّﺮ ﻋﻤﻴﻖ اﻳﻦ دو ﻣﺬﻫﺐ از
دﻳﻨﻬﺎي اﻳﺮان ﺑﺎﺳﺘﺎن ,ﻣﻔﻬﻮم >ﺟﺒﺮﺋﻴﻞ< >= ﺳﺮوش? ﻫﻤﺎﻧﺎ ﻣﻌﺎدل ﺑﺎ >ﺳﺌﻦ< >= ﺷﺎﻫﻴﻦ? و
>ﺳﻴﻤﺮغ< اوﺳﺘﺎﻳﻲ ﺗﺪاول ﭘﻴﺪا ﻛﺮده ,ﺛﺎﻟﺜ ًﺎ ﻫﻤﻴﻦ ﻟﻔﻆ و ﻣﻌﻨﺎ از ﻃﺮﻳﻖ ادب ُﺳﺮﻳﺎﻧﻲ >ﻣﺴﻴﺤﻲ
mﻫﻢ دﺧﻴﻞ
ـ ﻣﺎﻧﻮي? ـ ﭼﻨﺎن ﻛﻪ اﺷﺎره رﻓﺖ ـ در ادب ﻋﺮﺑﻲ و ﻗﺮآن ﻣﺠﻴﺪ و ﺣﺪﻳﺚ ﻧﺒﻮي nopq
ﮔﺮدﻳﺪه اﺳﺖ /ﻏﺮض از ﺗﻤﻬﻴﺪ ﻣﻘﺪّ ﻣﺎت ﭘﻴﺸﮕﻔﺘﻪ ﺣﺼﻮل اﻳﻦ ﻧﺘﻴﺠﻪ ﺑﺎ ﻃﺮح اﻳﻦ ﻓﺮﺿﻴﻪ
اﺳﺖ ﻛﻪ ا ﮔﺮ در ﺷﺎﺧة ﻣﺰدﻳﺴﻨﺎﻳﻲ ﭘـﺰﺷﻜﺎن >ﺳـﻴﻨﺎﺋﻲ< اﻳـﺮاﻧـﺰﻣﻴﻦ ,ﻧـﺎﻣﻮﻳﮋة >ﺳـﻴﻨﺎ< >=
ﺷﺎﻫﻴﻦ? اوﺳﺘﺎﻳﻲ ﻧﻤﺎدﭘﻴﺸﮕﺎﻧﻲ ﭘﺰﺷﻜﻲ ﺑﻮده; در ﺷﺎﺧة ﻣﺴﻴﺤﺎﻧﻲ >ﺳـﺮﻳﺎﻧﻲ? ﭘـﺰﺷﻜﺎن
اﻳﺮاﻧﻲ ﻧﻴﺰ ﻟﻔﻆ ﺳﺮﻳﺎﻧﻲ ﻣﻌﺎدل و ﻣﺮادف ﺑﺎ آن ـ >ﺟﺒﺮﺋﻴﻞ< ـ ﻧﻤﺎدﭘﻴﺸﮕﺎﻧﻲ ﻫﻤﺎن ﻣﻜﺘﺐ در
داﻧﺸﮕﺎه ﺟﻨﺪﻳﺸﺎﭘﻮر ﺑﻮده اﺳﺖ /ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﻳﮕﺮ ,ﺧﺎﻧﺪان اﺳـﻘﻠﺒﻴﺎﺋﻲ ﻧـﺼﺮاﻧـﻲ ﻣﺸـﻬﻮر
/١واژهﻫﺎي دﺧﻴﻞ در ﻗﺮآن ﻣﺠﻴﺪ ,ﺗﺮﺟﻤة دﻛﺘﺮ ﻓﺮﻳﺪون ﺑﺪرهاي ,ﺗﻮس ,١٣٧٢ ,ص /١٦٧-١٦٦
2. The Encyclopaedia of Islam, II, p. 393.
داﺋﺮةاﻟﻤﻌﺎرف اﺳ_ﻣﻴﻪ ,ﻃﺒﻊ ﻣﺼﺮ ,ج ,٦ص ٢٧٨-٢٧٦
/٣واژهﻫﺎي دﺧﻴﻞ در ﻗﺮآن ﻣﺠﻴﺪ >ﺟﻔﺮي? ,ص ,١٦٧ح/٢
www.takbook.com
٣١٩ ﭘﺰﺷﻜﻲ در اﻳﺮان ﺑﺎﺳﺘﺎن
ُ>ﺑﺨﺘﻴﺸﻮع< ﮔـﻨﺪﻳﺸﺎﭘﻮري در دوران اﺳـ_ﻣﻲ ,ﻣـﻨﺴﻮب اﺳﺖ ﺑـﻪ ﻧـﻴﺎي ﭘـﻴﺸﮕﺎﻧﻲ ﺧـﻮد
>ﺟﺒﺮاﺋﻴﻞ< ﺟﻨﺪﻳﺸﺎﭘﻮري درﺳﺘﺒﺪ >= وزﻳﺮ ﺑﻬﺪاﺷﺖ? اﻳﺮان در زﻣﺎن ﺧﺴﺮوان ﺳﺎﺳﺎﻧﻲ; و
اﻳﻦ ﻫﻤﺎﻧﺎ اﺳﺘﻤﺮار ﻣﻜﺘﺐ ﻗﺪﻳﻢ >ﺳﻴﻨﺎﺋﻲ< اﻳﺮاﻧﺰﻣﻴﻦ در ﻣﻌﻨﺎﺳﺖ ,ﻛﻪ ﺟﺎي دﻳﮕﺮ ﺑﺸﺮﺣﺘﺮ
ﺑﺪان ﺧﻮاﻫﻴﻢ ﭘﺮداﺧﺖ/
اﻣﺎ ﻣﺴﻴﺤﻲ ﺷﺪن اﺳﻄﻮرة ﺳﻴﻤﺮغ و ﺗﻔﻮﻳﺾ ﻧﻘﺶ ﺟﺒﺮﺋﻴﻞ ﺑـﺪو در دوران اﺳـ_ﻣﻲ,
ﻣﻮﺿﻮع ﺑﺤﺚ ﻣﻤ ّﺘﻌﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ دﻛﺘﺮ ﺗﻘﻲ ﭘﻮرﻧﺎﻣﺪارﻳﺎن >ﻫﻤﺪاﻧﻲ? ﺑﺪان ﺗﻮﻏّﻞ ﭘﻴﺪا ﻛﺮده ,از
ﻇﺮﻓﻴﺖ ﺑﺎﻟﻘﻮة ﺗﺄوﻳﻞﭘﺬﻳﺮي اﺳﻄﻮرياش ﻛﻪ در
ّ ﺷﺨﺼﻴﺖ و
ّ ﺟﻤﻠﻪ ﮔﻮﻳﺪ> :ﺳﻴﻤﺮغ ﺗﻨﻬﺎ ﺑﺎ
ﺷﺨﺼﻴﺖ
ّ ﺷﺎﻫﻨﺎﻣﻪ ﻇﺎﻫﺮ ﻣﻲﺷﻮد ,ﺑﻪ آﺛﺎر ﻣﻨﻈﻮم و ﻣﻨﺜﻮر ﻋﺮﻓﺎﻧﻲ راه ﻣﻲﻳﺎﺑﺪ; و از ﻃﺮﻳﻖ
رﻣﺰي ﺧﻮد در ﻋﻨﺎﺻﺮ ﻓﺮﻫﻨﮓ اﺳ_ﻣﻲ ﺟﺬب ﻣﻲﮔﺮدد< ١/ﭘﻴﺸﺘﺮ ﻳﺎد ﺷﺪ ﻛﻪ ﺷﻴﺦ اﺷﺮاق
ﺑﻪ ﺟﺎي ﺳﻴﻤﺮغ ﻛﻪ ﻧﻤﺎد ﺧﺪاي ﺑﺮﻳﻦ زروان ﺑﻮده ,ﻣﻠﻚ ﺟﺒﺮﺋﻴﻞ ﻧـﻬﺎده اﺳﺖ ﻛـﻪ ﺣﺴﺐ
ﻣﻔﺎﻫﻴﻢ ﻛ_ﻣﻲ ﻳﻚ ﺷﺨﺺ ِا ﻫﻲ در ﻣﺮﺗﺒﻪاي ﻧﺎزل و ﺗﺎﺑﻊ ﺣﻀﺮت ﺧﺪاوﻧﺪي ﻗﺮار دارد/
ﻃﻲ دوران اﺳ_ﻣﻲ رخ ﻧﺪاده ,ﺑﻞ ﻫﻤﺎﻧﺎ
ﺑﺎﻳﺪ ﮔﻔﺖ ﻛﻪ ﭼﻨﻴﻦ ﺗﻨ ّﺰ ﻟﻲ در ﻣﺮﺗﺒة اﻫﻲ ﻣﺰﺑﻮر ّ
ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ َا دوار ﻣﺎﻗﺒﻞ اﺳ_ﻣﻲ اﻳﺮان ﻣﻲﺷﻮد ﻛﻪ ﺿﻤﻦ ﺗﻐﻴﻴﺮاﺗﻲ در ﺑـﻐﺴﺘﺎن زردﺷـﺘﻲ و
ﻫﻴﺎت ﻣﺰدﻳﺴﻨﺎﻳﻲ ﺑﻪ دﻳﻠﻲ ـ ﻛﻪ ﺟﺎي ذ ﻛﺮ آﻧﻬﺎ ﻧﻴﺴﺖ ـ ﻧﻘﺶ ﺧﺪاي ﺑﺮﻳﻦ >زروان< ﺑﻪِا ّ
اﻳﺰد ﻃﺮاز دوم >اﻫﻮرا ﻣﺰدا< وا ﮔﺬار ﺷﺪ; و ﺧﺪاي ﺑﺰرگ زروان ﻣﻐﺎﻧﻲ ,در دﻳﻦ زردﺷﺘﻲ ﺑﻪ
ﻳﻚ اﻳﺰد درﺟة ﺳﻮم ﺗﻘﺮﻳﺒ ًﺎ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻳﻚ ﻓﺮﺷﺘﻪ و ﻣﻠﻚ ّ
ﻣﻘﺮب ﺗﻨ ّﺰل ﭘﻴﺪا ﻛﺮد/
ﺑﺎري ,در ﻛﺘﺎب >ﻣﻨﺎزل اﻟﻘﻠﻮب< ِا ﻫﻲ ﺳﻴﻤﺎﺑﻲ آﻣﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ اﻳﻦ ﻣﻨﺎزل ﻧﺰول ﺳﻴﻤﺮغ
>روح ﻗﺪس< اﺳﺖ از ﻣﻘﺎم اﻗﺪم ///ـ ﻋﺎﻟﻢ ﻫﻮت ﺗﺎ ﺑﻪ ﻛﻮه ﻗﺎف ﻋﺎﻟﻢ ﻧﺎﺳﻮت ///ـ ﻋﺮوج
ﻋﻨﻘﺎي دل اﺳﺖ از ﺧﺎﺗﻢ اﻟﻤﻮﺟﻮدات ـ از ﺑﺮاي ﺗﺘﻤﻴﻢ داﻳﺮه ـ ﺗﺎ ﺑﻪ ﻣﺎﻫﻴﺔ اﻟﻤﺎﻫﻴﺎت٢/<///
ّ
ﺧ_ﺻﻪ آن ﻛﻪ ﭘﺲ از ﺗﻨ ّﺰل ﺳﻴﻤﺮغ اوﺳﺘﺎﻳﻲ ﺑﻪ ﺟﺒﺮﻳﻞ دوران اﺳ_ﻣﻲ ,ﭼﻨﺪان ﻫﻢ ﺣﻜﺎﻳﺎت
و ﺷﺎخ و ﺑﺮگﻫﺎي ﺳﺎﻣﻲ و ﻳﻬﻮدي و ﻫﺮﻣﺴﻲ ﺑﺮ آن ﺑﺴﺘﻪ آﻣﺪ ﻛﻪ ﻫﻢ ﻣﺼﺪاﻗﻲ ﭼﻨﻴﻦ ﭘﻴﺪا
ﻛﺮده اﺳﺖ> :ﺑﺴﻜﻪ ﺑﺮ او ﺑﺎل ﻓﺰودﻧﺪ و َﭘﺮ .ﮔﺮ ﺗﻮ ﺑﺒﻴﻨﻲ ﻧﺸﻨﺎﺳﻲ دﮔﺮ< /اﻳﻨﻚ ﺗﺼﻮﻳﺮ ﺧﻴﺎﻟﻲ
ﺳﻴﻤﺮغ ﺟﺒﺮﻳﻠﻲ ﺑﺮ ﻳﻚ ﭘﺎرﭼة اﺑﺮﻳﺸﻤﻴﻦ ﻣﻜﺸﻮف در ﻧﺰدﻳﻚ ﺑﻘﻌة >ﺑﻲﺑﻲ ﺷﻬﺮﺑﺎﻧﻮ< ﺗﻬﺮان
/١دﻳﺪار ﺑﺎ ﺳﻴﻤﺮغ >ﻫﻔﺖ ﻣﻘﺎﻟﻪ در ﻋﺮﻓﺎن ,ﺷﻌﺮ و اﻧﺪﻳﺸة ﻋﻄّﺎر? ,ص ;٨٠ﻛ_¦ ﺻﻔﺤﺎت ٧٣ﺗﺎ ٩٨دﻳﺪه
ﺷﻮد/
/٢ﺳﻲﻣﺮغ و ﺳﻴﻤﺮغ >ﻣﻨﺰوي? ,ص/٤٣
www.takbook.com
ﻓﻬﺮﺳﺖ ﻣﺎﻗﺒﻞ اﻟﻔﻬﺮﺳﺖ ﺑﺨﺶ دوم : ٣٢٠
ﻧﻘﺶ ﺑﺴﺘﻪ ,ﻛﻪ ﺷﺎدروان ﻫﺎﻧﺮي ﻛُﺮﺑﻦ ﻓﺮاﻧﺴﻮي آن را ﻟﺘﻪ و ﭘﻮﺷﺶ ﻛﺘﺎب >ارض ﻣﻠﻜﻮت و
ﺟﺴﻢ ﻫﻮرﻗﻠﻴﺎﺋﻲ< >از اﻳﺮان ﻣﺰداﺋﻲ ﺗﺎ اﻳﺮان ﺷﻴﻌﻲ? ﻗﺮار داده اﺳﺖ ١/ﭘﺮﻧﺪهاي ﺑﺰرگ ﻛـﻪ
ﻧﻮﺟﻮاﻧﻲ ﺑﺎ ﻫﺎﻟة ﮔﻴﺴﻮان ﺷﺎﻫﺎﻧﻪ را در ﭼﻴﻨﻪدان ﺧﻮد ﺑﻪ ﻓﻀﺎي ﺑﺎ ﻣﻲﺑﺮد ,ﻧﻮﻋﻲ ﻋﻘﺎب دو
ﺳﺮ ﺑﻠﻜﻪ ﻣﺮغ >ﻋﻨﻘﺎ< ) (Pheniﻳﺎ ﻫﻢ ﺳﻴﻤﺮغ ﻛﻪ از ﻋﻬﺪ اوﺳﺘﺎ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺗﺎ داﺳﺘﺎﻧﻬﺎي ﻋﺮﻓﺎﻧﻲ
اﻳﺮان آن ﻫﻤﻪ ﻧﻘﺸﻬﺎي ﺗﻤﺜﻴﻠﻲ ﺑﺮ ﻋﻬﺪه دارد ,ﺗﺎ آﻧﺠﺎ ﻛﻪ ﻣﻈﻬﺮ >روحاﻟﻘﺪس< ﺷﺪه اﺳﺖ
]ص /[٤٥ودﻳﻤﻴﺮ ﻟﻮﻛﻮﻧﻴﻦ ﻧﻮﻋﻲ ﺳﻜّة ﻣﻨﺤﺼﺮ ﺑﻪ ﻓﺮد از دورة ﺳﺎﺳﺎﻧﻲ >ﻣﺠﻤﻮﻋة ﻣﻮزة
دوﻟﺘﻲ روﺳﻴﻪ? وﺻﻒ ﻧﻤﻮده ,ﻛﻪ ﺑﺮ ﻛ_ه ﺟﺎﻧﺸﻴﻦ ﺷﺎﻫﻨﺸﺎه >ﺑﻬﺮام< دوم > ٢٩٣-٢٧٤م?
ﺑﺨﺶ ﭘﻴﺸﻴﻦ ﺳﻴﻤﺮغ ﻧﺼﺐ ﺷﺪه ,ﻣﻲاﻓﺰاﻳﺪ ﻛﻪ اﻳﻦ از ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﺗﺼﻮﻳﺮﻫﺎي ﺳﻴﻤﺮغ در ﻫﻨﺮ
ﺳﺎﺳﺎﻧﻲ اﺳﺖ٢/
ﻣﻜﺮر آﻣﺪ و ﭘﻴﺸﺘﺮ ﻫﻢ ﮔـﺬﺷﺖ ﻛـﻪ
٠٧ﭘﺰﺷﻜﻲ ﺳﻴﻤﺮغ :ﺻﻔﺖ درﻣﺎنآﻣﻮزي ﺳﻴﻤﺮغ ّ
ﺧـﺎﺻﻴﺖ
ّ >ﺛﺮﻳﺖ< >اﺗﺮط? ﻧﻴﺎي اﺳﺎﻃﻴﺮي ﺧﺎﻧﺪان >زال< ﺧـﻮد ﻧـﺨﺴﺘﻴﻦ ﻛﺴـﻲ اﺳﺖ ﻛـﻪ
درﻣﺎﻧﻲ ﮔﻴﺎﻫﺎن را درﻳﺎﻓﺘﻪ ﺑﻮد; و زال ﭘﻬﻠﻮان ﺣـﻤﺎﺳﻪ در ﭘـﻴﻮﻧﺪ ﺑـﺎ ﺳـﻴﻤﺮغ ﺑـﺮ اﻓﺴـﻮن و
ﻧﻴﺮﻧﮓﻫﺎﻳﻲ آﮔﺎه اﺳﺖ ﻛﻪ ﻗﺎدر ﺑﻪ درﻣﺎن رﺳﺘﻢ و رﺧﺶ ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ /ﺑﺪﻳﻦﺳﺎن راﺑﻄة ﺳﻴﻤﺮغ
و ﭘﺰﺷﻜﻲ و زال و ﺟﺎدو در ﻣﻔﻬﻮم آﻣﻴﺨﺘﮕﻲ آﻧﻬﺎ ﺑﺎ ﻛﺎرﻛﺮد ﺷﻔﺎﺑﺨﺸﻲ و درﻣﺎن ﺟﺎدوﻳﻲ ﺑﻪ
ﺷﻜﻞ ﻣﺬﻫﺒﻲ درﻳﺎﻓﺘﻪ ﻣﻲﮔﺮدد /ﻣﺸﻬﻮر اﺳﺖ ﻛﻪ ﺳﻴﻤﺮغ از ﺟـﻤﻠﻪ ﻫـﻨﮕﺎم ﺗـﻮ ّﻟ ﺪ رﺳـﺘﻢ,
روداﺑﻪ را از دﺷﻮاري زاﻳﻤﺎن ﻣﻲرﻫﺎﻧﺪ; و رﻫﻨﻤﻮدﻫﺎي او ﺑﻪ زال ﺟﻬﺖ ودت رﺳﺘﻢ ,ﻫﻢ
ﭘﺰﺷﻜﻲ اﺳﺖ و ﻫﻢ اﻳﺰدي ,ﻫﻤﺎﻧﺎ ﻛﻪ آﻣﻴﺰة ﺟﺎدو و ِﺧ َﺮ د اﺳﺖ ,ﭼﻨﺎن ﻛﻪ ﺑﻪ زال ﮔﻮﻳﺪ:
ﻳﻜــــﻲ ﻣــــﺮد ﺑــﻴﻨﺎ دل ُﭘــﺮ ﻓﺴــﻮن >ﺑــــﻴﺎور ﻳﻜــــﻲ ﺧــــﻨﺠﺮ آﺑﮕـــﻮن
ز دل ﺑــــﻴﻢ و اﻧــﺪﻳﺸﻪ را ﭘﺴﺖ ﻛــﻦ ﻧــﺨﺴﺘﻴﻦ ﺑــﻪ َﻣـﻲ ﻣـﺎه را ﻣﺴﺖ ﻛـﻦ
ﺑــﻪ ﺻــﻨﺪوق ﺗــﺎ ﺷــﻴﺮ ﺑــﻴﺮون ﻛـﻨﺪ ﺗــﻮ ﺑــﻨﮕﺮ ﻛــﻪ ﺑـﻴﻨﺎ دل اﻓﺴـﻮن ﻛـﻨﺪ
/١ﺗﺮﺟﻤة اﻧﮕﻠﻴﺴﻲ ﻛﺘﺎب از ﻧﺎﻧﺴﻲ ﭘﻴﺮﺳﻦ ) (N. Pearsonﺑﻪ ﻋﻨﻮان:
Spritual Body and Celestial Earth (from Mazdean Iran to Shiite Iran), Princeton
University, 1977.
و ﺗﺮﺟﻤة ﻓﺎرﺳﻲ آن از ﺿﻴﺎءاﻟﺪﻳﻦ دﻫﺸﻴﺮي /ﺑﻪ ﻋﻨﻮان >ارض ﻣﻠﻜﻮت و ﻛﺎﻟﺒﺪ اﻧﺴﺎن در روز رﺳﺘﺎﺧﻴﺰ<
> ,?///ﺗﻬﺮان ,ﭼﺎپ ,٢ﻛﺘﺎﺑﺨﺎﻧة ﻃﻬﻮري ,ﺑﻬﺎر /١٣٧٤
/٢ﺗﻤﺪّ ن اﻳﺮان ﺳﺎﺳﺎﻧﻲ >ﺗﺮﺟﻤة ﻋﻨﺎﻳﺖا uرﺿﺎ? ,ص/٩٥-٢٩٤
www.takbook.com
٣٢١ ﭘﺰﺷﻜﻲ در اﻳﺮان ﺑﺎﺳﺘﺎن
ﻧـــــﺒﺎﺷﺪ ﻣــــﺮ او را ِز درد آ ﮔــــﻬﻲ ﺑﻜـــــﺎﻓﺪ ﺗــــﻬﻴﮕﺎه ﺳــــﺮو ﺳــــﻬﻲ
ﻫــﻤﻪ ﭘــﻬﻠﻮي ﻣــﺎه در ﺧــﻮن ﻛﺸــﺪ ﺑــــﭽة ﺷــــﻴﺮ ﺑــــﻴﺮون ﻛﺸـــﺪ
ّ َوزو
ز دل دور ﻛـﻦ ﺗـﺮس و ﺗـﻴﻤﺎر و ﺑـﺎ ﻙ َوز آن ﭘﺲ ﺑــﺪوز ﻛــﺠﺎ ﻛــﺮد ﭼــﺎ ﻙ
ﺑﻜﻮب و ﺑﻜﻦ ﻫﺮ ﺳﻪ در ﺳﺎﻳﻪ ﺧﺸﻚ ﮔـﻮﻳﻤﺖ ﺑـﺎ ﺷـﻴﺮ و ﻣﺸﻚ
ﮔﻴﺎﻫﻲ ﻛـﻪ ْ
ﺑــــﺒﻴﻨﻲ ﻫــــﻤﺎن روز ﭘــــﻴﻮﺳﺘﮕﻴﺶ ﺑﺴــــﺎو و ﺑــــﺮآي ﺑــﺮ ﺧﺴــﺘﮕﻴﺶ
ﺧــــﺠﺴﺘﻪ ﺑــﻮد ﺳــﺎﻳة ﻓــﺮ ﻣــﻦ<١/ ﭘــﺮ َﻣـﻦ
ّ ﺑــﺪو ﻣــﺎل از آن ﭘﺲ ﻳﻜــﻲ ّ
ﭘﺲ اﻳﻦ ﺗﻨﻬﺎ ﻛﺎرﻛﺮد ﺟﺎدوﮔﺮاﻧﻪ و ﭘﺰﺷﻜﻲ ﺳﻴﻤﺮغ ﻧﻴﺴﺖ ﻛﻪ ﭼﺎرة ﻛﺎر ﻣﻲﺳﺎزد ,ﺑﻠﻜﻪ ﻫﻤة
ﻓﺮ اوﺳﺖ ﻛﻪ ﻧﺘﻴﺠﻪﺑﺨﺶ و درﻣﺎﻧﮕﺮ اﺳﺖ; آن ﻛـﺎرﻫﺎ ﻫـﻤﻪ از ﺟـﻨﺒة
ﻛﺎرﻫﺎ ﺗﻨﻬﺎ در ﺳﺎﻳة ّ
ﭘﺰﺷﻜﻲ و درﻣﺎنﺑﺨﺸﻲ ﺳﻴﻤﺮغ ﺑﺎﺷﺪ ,وﻟﻲ >ﭘﺮ < او ﻛﻨﺎﻳﺖ از >ﺟﺎنﺑﺨﺸﻲ< اﺳﺖ٢/
ّ
ﻃﻲ ﻧُﻪ > ?٩ﺑﻴﺖ ﻣﻨﻘﻮل ﺗﻘﺮﻳﺒ ًﺎ ﺗﻤﺎم ﻓﻨﻮن ﭘﺰﺷﻜﻲ از ﻧﻮع دﻋﺎﺋﻲ >ـ
اﻣﺎ ﻧﺒﺎﻳﺪ ﮔﺬﺷﺖ ﻛﻪ ّ
ﺟﺮ اﺣﻲ >ـ ﺳﺰارﻳﻦ? ـ ﻛﻪ ﮔـﻮﻳﻨﺪ ﺳـﺰاﺳﺖ ﻃﺐ دواﺋﻲ و ﺧﺼﻮﺻ ًﺎ ﻋﻤﻞ ّ اﻓﺴﻮن? ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺗﺎ ّ
ﺟﺮ اﺣﻲ >ـ ﺧﻨﺠﺮ?,
>رﺳﺘﻤﻴﻦ< ﻧﺎﻣﻴﺪ ـ ﺑﺎ ﺑﻴﻬﻮﺷﻲ >ـ ﻣﺴﺖ ﻛﺮدن? و داروي آن >ـ َﻣﻲ? ,اﺑﺰار ّ
ﺑﺨﻴﻪ زدن; ﺳـﭙﺲ ﺗـﺠﻮﻳﺰ دارو ,ﻣـﺮﻫﻢﺳﺎزي ,زﺧـﻢﺑﻨﺪي و ﺿـﻤﺎد ﺑﺸـﺮح آﻣـﺪه اﺳﺖ/
ﺳﺮاﻧﺠﺎم آن ﻛﻪ ﺷﻴﺦ ﺷﻬﺎب ﺳﻬﺮوردي در رﺳﺎﻟة >ﺻﻔﻴﺮ ﺳﻴﻤﺮغ< ﺧﻮد از ﺟﻤﻠﻪ ﮔﻮﻳﺪ ﻛﻪ
اﻳﻦ ﻣﺮغ ﺑﺰرﮔﻮار , ///ﻫﺮ آن ﻛﺴﻲ ﻛﻪ در ﻓﺼﻞ رﺑﻴﻊ ﻗﺼﺪ ﻛﻮه ﻗﺎف ﻛﻨﺪ ,///در اﻳـﻦ ﻣـﺪّ ت
ﺳﻴﻤﺮﻏﻲ ﺷﻮد ﻛﻪ ﺻﻔﻴﺮ او ﺧﻔﺘﮕﺎن را ﺑﻴﺪار ﻛﻨﺪ ;///ﺑﻴﻤﺎراﻧﻲ ﻛﻪ در ورﻃة ﻋ ّﻠﺖ اﺳﺘﺴﻘﺎء و
ﺑﻴﻤﺎري ّ
دق ﮔﺮﻓﺘﺎرﻧﺪ ,ﺳﺎﻳة او ﻋ_ﺟﻬﺎي اﻳﺸﺎن اﺳﺖ; و ﺑـﺮص را ﺳـﻮد دارد ,رﻧـﺠﻬﺎي
ﻣﺨﺘﻠﻒ را زاﻳﻞ ﮔﺮداﻧﺪ ,اﻳﻦ ﺳﻴﻤﺮغ ﭘﺮواز ﺑﻲﺟﻨﺒﺶ ﻛﻨﺪ و ﺑﭙﺮد ﺑﻲﻣﺴﺎﻓﺖ; و ﻧﺰدﻳﻚ ﺷﻮد
ﺑﻲﻗﻄﻊ< /ﺑﺎﻳﺪ اﻓﺰود ﻛﻪ اﻳﻦ اوﺻﺎف ﻣﺎﺑﻌﺪﻃﺒﻴﻌﻲ ﻛﻪ ﺳﻬﺮوردي ﺑﺮاي ﺳـﻴﻤﺮغ آورده ,ﺑـﺎ
ﺗﻮﺻﻴﻔﻲ ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻴﺮوﻧﻲ ﺑﻪ ﻧﻘﻞ از ﻛﻨﺰاFﺣﻴﺎء ﻣﺎﻧﻲ درﺑﺎرة ﻋـﺎﻟﻢ ﻫـﻮت آورده
اﺳﺖ ـ ﻫﻤﺎﻧﺎ ﻛﻪ زﻧﺪﮔﺎن در آﻧﺠﺎ ﻓﺎﻗﺪ اﺑﻌﺎد ﺑﺎﺷﻨﺪ٣/
ﻧﻜﺘة آﺧﺮ در ﺧﺼﻮص ﻫﻴﺄت ﻛﻴﻬﺎﻧﻲ >ﺳﻴﻤﺮغ< ﺑﻪ ﻣﺜﺎﺑة ﻧﻤﺎد ﻫﻮﺗﻲ >زروان< در ﺗﻨﺎﻇﺮ
ﺑﺎ ﺳﻴﻤﺎي ﻧﺎﺳﻮﺗﻲ و زﻣﻴﻨﻲاش ﺑﻪ ﺷﻜﻞ >وارﻏﻦ .ﺷﺎﻫﻴﻦ .ﻋﻨﻘﺎ< ﻫﻤﺎﻧﺎ در ﺿﻤﻦ ﺗﻄﺎﺑﻖ
/١ﺷﺎﻫﻨﺎﻣﻪ ,ﭼﺎپ ﻣﺴﻜﻮ ,ج ,١ص/٢٣٨-٢٣٧
/٢اﺳﻄﻮرة زال >ﻣﺨﺘﺎري? ,ص ٧٩ ,٧٧-٧٦و . /٢٦١دﻳﺪار ﺑﺎ ﺳﻴﻤﺮغ ,ص/٧٧
/٣ﺳﻲﻣﺮغ و ﺳﻴﻤﺮغ >ﻣﻨﺰوي? ,ص ٤١و . /٤٢ﺗﺤﻘﻴﻖ ﻣﺎﻟﻠﻬﻨﺪ ,ص . /٢٩دﻳﺪار ﺑﺎ ﺳﻴﻤﺮغ ,ص/٩١
www.takbook.com
ﻓﻬﺮﺳﺖ ﻣﺎﻗﺒﻞ اﻟﻔﻬﺮﺳﺖ ﺑﺨﺶ دوم : ٣٢٢
ﺑﻴﻦ ﻋﺎﻟﻢ ﻛﺒﻴﺮ و ﻋﺎﻟﻢ ﺻﻐﻴﺮ در اﺑﻌﺎد ﻛﻴﻬﺎﻧﻲ و زﻣﻴﻨﻲ ﻣﺮاد ﺑﺎﺷﺪ ,ﭼﻨﺎن ﻛﻪ درﻳﺎ و ﻛﻮه در
اﺳﻄﻮرة ﺳﻴﻤﺮغ ﻧﻤﺎدﻫﺎي زﻣﻴﻨﻲ زروان ﻫﺴﺘﻨﺪ /دﻳﮕﺮ آن ﻛﻪ ﻳـﺎد ﻛـﺮدهاﻧـﺪ ﻛـﻪ داﻧـﺎﻳﻲ و
ﻣﻌﺒﺮ از >ﻋﻘﻞ ﻓـ ّﻌﺎل< اﺳﺖ; ﻣـﻈﻬﺮ >زروان<
ﻓﺮزاﻧﮕﻲ >ﺳﻴﻤﺮغ< در ﺣﻜﻤﺖ اﺷﺮاق ﺧﻮد ّ
ﺑﻮدﮔﻲ او ﻫﻢ در اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺳﻴﻤﺮغ را ﻧﺴﺒﺖ ازﻟﻲ و ِﻗ ﺪَ م دادهاﻧﺪ ١/ﻧﺎ ﮔﻔﺘﻪ ﻧﻤﺎﻧﺪ ﻛﻪ از
ﻫﻤﻨﺎﻣﺎن ﺳﻴﻤﺮغ ﻋ_وه ﺑﺮ >ﺷﺎﻫﻴﻦ< و >ﻋﻨﻘﺎ< ,ﻫﻤﺎﻧﺎ اﺻﻄ_ح >ﭼﺮغ< و >ﺑﺎز< ـ از ﺟـﻤﻠة
ﻣﻌﺒﺮ از >ﻃﺎﺋﺮ ﻗـﺪﺳﻲ<
اﺷﻜﺮﮔﺎن ـ ﭼﻨﺎن ﻛﻪ در >وﻧﺪﻳﺪاد< ﭘﻬﻠﻮي >ف ,٢ب ?٤٤-٤١ﻧﻴﺰ ّ
اﺳﺖ; ٢در دوران اﺳ_ﻣﻲ ﺑﺮ ﺑﻌﻀﻲ از ﺷﻴﻮخ ﻋﺮﻓﺎن و َاوﻟﻴﺎء ا uﺑﺰرگ اﻃ_ق ﮔـﺮدﻳﺪه,
ﻣﺎﻧﻨﺪ >اﻟﺒﺎز اﺷﻬﺐ<> ,اﺳﭙﻴﺪه ﺑﺎز<> ,ﺷﺎﻫﺒﺎز ازﻟﻲ< ﻳﺎ >ﺻﻴﺎد اﻫﻲ< ﻛﻪ از ﺟﻤﻠﻪ ﺑﺎﺑﺎﻃﺎﻫﺮ
ﻫﻤﺪاﻧﻲ ﺑﺪان ﻣﺘﺼﻒ و ﻣﺸﻬﻮر اﺳﺖ٣/
ّ
ب /ﻣﻜﺘﺐ ﺳﻴﻨﺎﺋﻲ
در ﺑﻬﺮهﻫﺎي ﭘﻴﺸﻴﻦ اﻳﻦ ﮔﻔﺘﺎر ﺑﺮﻃﺒﻖ اﺳﺎﻃﻴﺮ ﻣﻠﻞ ﻗﺪﻳﻢ روﺷﻦ ﺷﺪ ﻛﻪ اﻳﺰد ﭘﺰﺷﻜﻲ در
ﻣﺼﺮ ﺑﺎﺳﺘﺎن >اﻳﻤﻬﻮﺗﭗ< ﺑﻮده ﻛﻪ ﻫﻢ ﺑﻪ ﻣﺜﺎﺑة ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﭘﺰﺷﻚ آن ﻗﻮم ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ آﻣﺪه اﺳﺖ/
اﻳﺰد ﮔﻤﻨﺎم >ﻧﻴﻨﺎزو< ﺑﺎﺑﻠﻲ ﻧﻴﺰ ﻳﺎد ﮔﺮدﻳﺪ ﻛﻪ ﮔﻮﻳﺎ ﻧﻤﺎد ﭘﻴﺸة ﭘﺰﺷﻜﻲ و ﺑﻬﺪاﺷـﺘﻲ در ﻣـﻴﺎن
اﻗﻮام ﻣﻴﺎﻧﺮوداﻧﻲ ﺑﺸﻤﺎر ﻣﻲرﻓﺘﻪ اﺳﺖ /اﻣﺎ در ﻫﻨﺪ ﺑـﺎﺳﺘﺎن >ﺳـﻮﺳﺘﺮوﺗﺎ .ﺳـﻮﺷﺮوﺗﺎ< را
ﻫﻤﭽﻮن ﺑﻘﺮاط ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ ﭘﺪر ﭘﺰﺷﻜﻲ آﻧﺎن ﻳﺎد ﻛﺮدهاﻧﺪ ,ﻫﺮ ﭼﻨﺪ ﻛﻪ >ﺗﺮﻳﺘﻪ آﭘﺘﻴﻪ< وداﻳﻲ ﺑﻪ
ﻋﻨﻮان اﻳﺰد ﭘﺰﺷﻜﻲ و درﻣﺎﻧﺪﻫﻲ اﺷﺘﻬﺎر ﻣﻮﻓﻮر ﻳﺎﻓﺘﻪ ,ﺧﺼﻮﺻ ًﺎ آن ﻛﻪ ﮔﻴﺎه اﻳﺰدي و ﻧﻮﺷﺎﺑة
ﺗﻮﺳﻂ >ﺷـﺎﻫﻴﻦ< >=
درﻣﺎنﺑﺨﺶ >ﺳﻮﻣﺎ .ﻫﻮﻣﺎ<ي اﻗﻮام ﻫﻨﺪ و اﻳﺮاﻧﻲ >آرﻳﺎﻳﻲ? را او ﺑﻪ ّ
ﺳﻴﺌﻨﻪ? از آﺳﻤﺎن ﺑﻪ زﻣﻴﻦ ﻓﺮو ﻓﺮﺳﺘﺎد /ﻫﻢ ﭼﻨﻴﻦ ,ﺑﻪ ﺗﺤﻘﻴﻖ ﭘﻴﻮﺳﺖ ﻛﻪ >ﺗﺮﻳﺘﺎ< ﻫﻨﺪي ﻫﻤﺎن
>ﺛﺮﻳﺖ< >اﺗﺮط? اﻳﺮاﻧﻲ اﺳﺖ ,ﺷﺎﻳﺪ ﻛﻪ ﺑﺎ >ﺗﺮﻳﺌﺘﻮن< >ـ ﻓﺮﻳﺪون? اوﺳﺘﺎﻳﻲ اﻳﻨﻬﻤﺎﻧﻲ داﺷﺘﻪ
ﺑﺎﺷﺪ; ﺑﻪ ﻫﺮ ﺣﺎل اﻳﻦ دو ﻧﻴﺰ ﭘﺲ از >ﺟﻤﺸﻴﺪ< ﭘﻴﺸﺪادي ﺑﻨﻴﺎدﮔﺮان داﻧﺶ ﭘﺰﺷﻜﻲ در ﺑﻴﻦ
اﻗﻮام اﻳﺮاﻧﻲ ﻳﺎد ﺷﺪهاﻧﺪ /ﻧﻈﺮ ﺑﻪ اﻳﻦ دوﮔﺎﻧﮕﻲ ا ﻛﻨﻮن ﮔﻤﺎن ﻣﺎ ﺑﺮ آن اﺳﺖ ﻛﻪ ﻇﺎﻫﺮ ًا >ﺗﺮﻳﺖ<
/١اﺳﻄﻮرة زال ,ص . /١٨٥رﻣﺰ و داﺳﺘﺎﻧﻬﺎ ,ص/١٦٧-١٦٥
2. Pahlavi Vendidad, p. 37.
/٣رش :ﺑﺎﺑﺎﻃﺎﻫﺮﻧﺎﻣﻪ >اذ ﻛﺎﺋﻲ? ,ص/١٤٤
www.takbook.com
٣٢٣ ﭘﺰﺷﻜﻲ در اﻳﺮان ﺑﺎﺳﺘﺎن
ﻃﺐ دﻋـﺎﺋﻲ در اﻳـﺮان ﺑـﺮﺷﻤﺎر
ﻃﺐ دواﺋـﻲ و >ﻓـﺮﻳﺪون< اﺛـﻔﻴﺎن ﺑـﺎﻧﻲ ّ
>اﺗﺮط? ﺳﺎم ﺑـﺎﻧﻲ ّ
ﻣﻲرﻓﺘﻪاﻧﺪ ,دﺳﺘﻜﻢ ﺑﺮﻃﺒﻖ دادهﻫﺎي اﺳﻄﻮري و رواﻳﺎت ﭘﻬﻠﻮي ﺑﺎﻳﺴﺘﻲ ﻛﻪ ﭼﻨﻴﻦ ﻓﺮض
ﻛﺮد /وﻟﻲ اﻳﺰدﭘﺰﺷﻜﻲ اﻳﺮان را ـ ﭘﺲ از آن ﻫـﻤﻪ ﭘـﮋوﻫﺶ درﺑـﺎرة >ﺳـﺌﻦ< >= ﺷـﺎﻫﻴﻦ .
ﺳﻴﻤﺮغ? ﻛﻪ ﮔﺬﺷﺖ ـ اﻳﻨﻚ ﺑﺎﻳﺴﺘﻲ ﻫﻤﺎن ﻣﻮﺟﻮد ِا ﻫﻲ داﻧﺴﺖ ﻛﻪ ﺣﺴﺐ ﻗﻴﺎس ﮔﻮﻳﻲ ﺑﺎ
ﺧﺪاﻳﺎن ﭘﺰﺷﻜﻲ >اﻳﻤﻬﻮﺗﭗ< ﻣﺼﺮي و >اﺳﻜﻠﭙﻴﻮس< ﻳـﻮﻧﺎﻧﻲ ﻣـﻄﺎﺑﻘﺖ دارد; اﻟﺒـﺘﻪ ﺟـﻨﺒة
ِا ﻫﻲ و ﺳﻴﻤﺎي ﻣﺎﺑﻌﺪﻃﺒﻴﻌﻲ و ﺟﻤﺎل ﻋﺮﻓﺎﻧﻲ >ﺳﺌﻨﻪ< >= ﺳﻴﻤﺮغ .ﺷﺎﻫﻴﻦ? ﻫﺰار ﻣﺮﺗﺒﻪ از
ﻫﻤﺘﺎﻫﺎي ﻣﺼﺮي و ﻳﻮﻧﺎﻧﻲاش ﺑﻴﺸﺘﺮ و ﺑﺮﺟﺴﺘﻪﺗﺮ و زﻳﺒﺎﺗﺮ ﺑﺎﺷﺪ ,زﻳﺮا اﺻﻮ ً ﺳـﻴﻤﺮغ ﻳـﺎ
ﺗﺠﺴﻢ دادار ﻛﺮدﮔﺎر
ﺳﺌﻨﻪ .ﺳﺎﺋﻴﻦ .ﺳﻴﻨﺎ ـ ﭼﻨﺎن ﻛﻪ ﺑﻪ ﺗﻔﺼﻴﻞ ﮔﺬﺷﺖ ـ ﺧﻮد ﻫﻤﺎﻧﺎ ﻧﻤﺎد و ّ
ﺟﻬﺎن> ,زروان< ﺧﺪاي ﺑﺮﻳﻦ اﻳﺮانﺑﺎﺳﺘﺎن ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ/
راﻗﻢ اﻳﻦ ﺳﻄﻮر ,ﭘﻴﺸﺘﺮ ,ﻣﻨﺎﺳﺒﺖ را ﮔﻔﺘﺎري ﻧﻮﺷﺘﻪ اﺳﺖ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان >ﺳﻴﻨﺎ َاﺑﻘﺮاط اﻳﺮان<
ﻣﺘﺄﺳﻲ و ﻣﺘﺄﺛّﺮ از ﺧﺎﻧﺪان
ﻃﻲ آن ﻛﻮﺷﻴﺪه اﺳﺖ ﺧﺎﻧﺪان ﭘﺰﺷﻜﻲ اﺳﻘﻠﺒﻴﺎﺋﻲ ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ را ّ
ﻛﻪ ّ
>ﺳﺌﻨﻪ .ﺳﻴﻨﺎ< >= ﺷﺎﻫﻴﻦ? ﻣﻐﺎﻧﻲ اﻳﺮان ﻓﺮاﻧﻤﺎﻳﺪ ١/ﭼﻪ ,در ﻳﻜﻲ از ﻛﻬﻦﺗﺮﻳﻦ ﺑـﺨﺶﻫﺎي
ﻛﺘﺎب اوﺳﺘﺎ زردﺷﺘﻲ ,ﻳﻌﻨﻲ >ﻳﺸﺖ ﺳـﻴﺰدﻫﻢ< >ـ ﻓـﺮوردﻳﻦ ﻳﺸﺖ Wﻛـﻪ ﮔـﻔﺘﻪاﻧـﺪ ﻣـﺒﺎدي
٢
ﺗﺎرﻳﺨﻲ آن ﺗﺎ ﺳﺪة ﻫﻔﺘﻢ ﻗﺒﻞ از ﻣﻴ_د ﻓﺮاﻣﻲرود ,از ﺟﻤﻠﻪ ﭼﻨﻴﻦ آﻣـﺪه اﺳﺖَ > :ﻓ َ
ـﺮو ْﻫﺮ
ﭘﺎ ﻛﺪﻳﻦ ﺳﺌﻦ ﭘﺴﺮ َاﻫُﻮم َﺳﺘﻮت را ﻣﻲﺳﺘﺎﻳﻴﻢ ,ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﻛﺴﻲ ﻛﻪ ﺑﺎ ﺻﺪ ﭘﻴﺮو در اﻳﻦ زﻣﻴﻦ
ﻇﻬﻮر ﻛﺮد> <///ﻛﺮدة ,٢٤ﺑﻨﺪ /?٩٧ﺑﺎﻳﺪ ﮔﻔﺖ ﻛﻪ ﻛﻠﻤة >ﺻﺪ< در اﻳﻦ ﻓﻘﺮه ﻛﻪ ﺷﻤﺎر ﺷﺎ ﮔﺮدان
>ﺳﺌﻦ< >ﺳﻴﻨﺎ? ﭘﺴﺮ َاﻫُﻮم ﺳﺘﻮت ﺑﺎﺷﺪ ,در ﺗﺤﻘﻴﻖ ﺣﺎﺿﺮ ﺑﺴﻴﺎر ﻛﻠﻴﺪي اﺳﺖ ,اﺳﺘﻨﺒﺎطﻫﺎي
ﺗﺎرﻳﺨﻲ ﻛﻤﺎﺑﻴﺶ ﺣـﻮل ﻣـﺤﻮر ﻫـﻤﻴﻦ >ﺻـﺪﺗﻦ< ﻣـﻲﺑﺎﺷﺪ /آﻧﮕـﺎه ﭼـﻨﺪ ﻛـﺮده ﭘﺲ از آن
>ﻓﺮوردﻳﻦ ﻳﺸﺖ ,ﻛﺮدة ,٢٧ﺑﻨﺪ ?١٢٦ﺳﻪ ﺗﻦ از دودﻣﺎن >ﺳﺌﻨﻪ< ﺑﺪﻳﻦ ﻋﺒﺎرت ﻳـﺎد ﺷـﺪه
اﺳﺖ> :ﭘﺎ ﻛﺪﻳﻦ ﺗﻴﺮ َو ْﻧﻜَﺘَﻮه از ﺧﺎﻧﺪان اوﺳﭙﺌﻴﺸﺘﻪ از دودﻣﺎن ﺳـﺌﻨﻪ ,زﻳـﻐﺮي ﭘﺴـﺮ ﺳـﺌﻨﻪ,
ﺮزﻳﺸﻤﻪ از دودﻣﺎن ﺳﺌﻨﻪ; و ٣/<///ﺳﭙﺲ در ﺗﻔﺎﺳﻴﺮ ﭘﻬﻠﻮي ﻳﺎ
َ ﭘﺎ ﻛﺪﻳﻦ َﻓ ْﺮ َو ْﻫ َﻜﻔَﺮ از ﺧﺎﻧﺪان ِﻣ
ﻣﻔﺼﻞ
ﻣﺘﻮن دﻳﻨﻲ ﻫﻢ ,ﭼﻨﺎن ﻛﻪ در >دﻳﻨﻜﺮد< >ﻛﺘﺎب ,٧ف ,٦ب ;٥ص ?٤٠٧ﺿﻤﻦ ﺷﺮح ّ
ﻇﻬﻮر دﻳﻦ زردﺷﺖ و ﺑﻴﺎن اﻧﺘﺸﺎر آن در ﻫﻔﺖ ﻛﺸﻮر ﺟﻬﺎن و اﻳﻦ ﻛﻪ وﻫﻮﻣﻦ ﭘﺴﺮ ﺳﭙﻨﺪدات
/١ﻣﻘﺎت ﻛﻨﮕﺮة ﺗﺎرﻳﺦ ﭘﺰﺷﻜﻲ ,?١٣٧١> ///داﻧﺸﮕﺎه ﺗﻬﺮان ,ص٢ـ/
/٢ﻣﺰداﭘﺮﺳﺘﻲ در اﻳﺮان ﻗﺪﻳﻢ >ﻛﺮﻳﺴﺘﻦﺳﻦ? ,ﺗﺮﺟﻤة دﻛﺘﺮ ذﺑﻴﺢا uﺻﻔﺎ ,ﺗﻬﺮان ,١٣٥٧ ,ص ٩٤و /١٣٨
/٣ﻳﺸﺖﻫﺎ >ﮔﺰارش ﭘﻮر داوود? ,ج ,٢ص ٨٢و /٩٩
www.takbook.com
ﻓﻬﺮﺳﺖ ﻣﺎﻗﺒﻞ اﻟﻔﻬﺮﺳﺖ ﺑﺨﺶ دوم : ٣٢٤
>ﺑﻬﻤﻦ اﺳﻔﻨﺪﻳﺎر? در اﺑـﻘﺎي آن ﻛـﻮﺷﻴﺪ ,ﻧـﻴﺰ ﺑـﻪ اﺧـﺘﺼﺎر و اﺷـﺎرتوار در > ﮔـﺰﻳﺪهﻫﺎي
زادﺳــﭙﺮم< >ف ,٢٥ب ?١١آﻣـﺪه اﺳﺖ ﻛـﻪ از ﺟـﻤﻠة ﻧـﺨﺴﺘﻴﻦ دﻳـﻨﺎوران و آﻣـﻮزﮔﺎران و
ﭘﻴﺸﻮاﻳﺎن دﻳﻦ ﻫﻤﺎﻧﺎ ﺳﺮ ﭘﺮﻳﺴﺘﺎر >ﺷﻴﻨﻮ< )> = (She’noﺳﺌﻦ< ﺑﻮد ,ﻛﻪ در ﺻﺪﻣﻴﻦ ﺳﺎل از
ﻇﻬﻮر دﻳﻦ زاده ﺷﺪ >ـ ﭘﺲ از زردﺷﺖ? و در دوﻳﺴﺘﻤﻴﻦ ﺳﺎل دﻳﻦ درﮔﺬﺷﺖ >ـ ﺻﺪ ﺳﺎل
ﻃ_ب ﻋﻠﻮم دﻳﻨﻲ? ﻛﻪ در
ﺑﺰﻳﺴﺖ? و ﺑﺎ ﻳﻜﺼﺪﺗﻦ ﺷﺎ ﮔﺮد ﭘﻴﺮو ﺧﻮد در اﻳﻦ ﺟﻬﺎن ﺑﺮآﻣﺪ >ـ ّ
ﭘﻬﻨة زﻣﻴﻦ ﺑﭙﺮا ﻛﻨﺪﻧﺪ١/
ﺳﭙﺲ دﻳﻨﻜﺮد >ﻛﺘﺎب ,٩ف ,٣٢ب . ٥ﻣﺪن ,ص ,٨٤٢س ٥و ?٦ﺑﻪ ﻧﻘﻞ از دوﻣﻴﻦ
ﻧﺴﻚ اوﺳﺘﺎي ﺳﺎﺳﺎﻧﻲ >ورﺷﺖ ﻣﺎﻧﺴﺮﻳﻚ? اﺳﺎﻣﻲ ﭘﻴﺸﻮاﻳﺎن دﻳﻨﻲ و ﻳﺎران زردﺷﺖ را در
روز رﺳﺘﺎﺧﻴﺰ ,ﻫﻢ از ﻛﺸﻮرﻫﺎي ﺗﻮران و ﻧﻴﺰ >ﺳﺌﻦ< ﭘﺴﺮ >اﻫﻮم ﺳﺘﻮت< >ﻫﻮﻣﺴﺘﻮن? را از
ﻛﺸﻮر >ﺳﺎﺋﻴﻨﻲ? ) (Sainiﻳﺎد ﻛﺮده ﻛﻪ ﻛـﺎر ﻓـﺮﺑﻮرﺗﺎري >اﻓـﺰارآوري? را ﺑـﺮﻋﻬﺪه داﺷـﺘﻪ
اﺳﺖ< ٢/اﻳﻨﻚ ﺑﺎﻳﺪ دﻳﺪ ﻛﻪ ﻛﺸﻮر >ﺳـﺎﺋﻴﻨﻲ< ) (Sainiﻛـﺠﺎﺳﺖ ,ﻧـﺎﻣﺠﺎﻳﻲ ﻛـﻪ دﻗـﻴﻘ ًﺎ ﺑـﺎ
ﻧﺎﻣﻮﻳﮋة ﺧﻮد >ﺳﺌﻨﻪ< ) = (Saenaﺳﺎﺋﻴﻦ .ﺷﺎﻫﻴﻦ ,ﻫﻤﺨﻮان اﺳﺖ; و ﻫـﻤﻴﻦ ﺧـﻮد ﻳﻚ
ﻫﻮﻳﺖ >ﺳﻴﻨﺎ<ﻫﺎي اﻳﺮان ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ /داﺳـﺘﺎن ﻣـﻌﺮوف >ﻓـﺮﻳﺪون< و
ﻣﻬﻤﻲ در ﺗﻌﻴﻴﻦ ّ
ﻣﺴﺄﻟة ّ
ﺗﻘﺴﻴﻢ ﺟﻬﺎن ﻣﻴﺎن ﺳﻪ ﻓﺮزﻧﺪش ـ اﻳﺮج و ﺗﻮر و ﺳﻠﻢ ـ ﭼﻨﺎن ﻛﻪ در >ﻓﺮوردﻳﻦ ﻳﺸﺖ< >ﻛﺮدة
,٣١ﺑﻨﺪﻫﺎي ?١٤٤-١٤٣ﻣـﺬﻛﻮر اﺳﺖ ,از دﻳـﺮﺑﺎز ﺑـﺎ ﻛﺸـﻮرﻫﺎي اﻳـﺮان و ﺗـﻮران و روم
ﻫﻤﺎﻧﺴﺘﻲ ﭘﻴﺪا ﻧﻤﻮده; وﻟﻲ در ﺗﺮدﻳﻒ ﺑﺎ آﻧﻬﺎ ﻓﺮوﻫﺮﻫﺎي ﻣﺮدان ﭘﺎ ﻛﺪﻳﻦ >داﻫﻪ< و >ﺳﺎﺋﻴﻨﻲ<
ﻧﻴﺰ ﺳﺘﻮده آﻣﺪه ﻛﻪ ﻣﻲﻧﻤﺎﻳﺪ آﻧﻬﺎ ﻫﻢ ﺑﺮ ﻛﻴﺶ زردﺷﺘﻲ ﺑﻮدهاﻧﺪ /در ﻣﻮرد ﻗﻮم >داﻫﻪ< ﻛﻪ
ﮔﻮﻳﺎ >داﺳﺎ< ) (dasaﻣﺬﻛﻮر در >رﻳﮓ ودا< ﺑﺎﺷﺪ ,وﺿﻊ ﻛﺎﻣ_ً روﺷـﻦ اﺳﺖ و ﺟـﻤﻠﮕﻲ
ﺑﺮآﻧﻨﺪ ﻛﻪ ﺑﺴﺎ ﻫﻤﺎن ﻧﺎﻣﺰﻧﺘﻲ> "Dahae" ٣داﻫﺎي? ﻧﻮﻳﺴﻨﺪﮔﺎن ﻳﻮﻧﺎن و روم ﺑﺎﺳﺘﺎن ﺑﺎﺷﺪ,
1. Grundriss der Iranischen Philologie, b. II, pp. 96, 625./ Zoroaster... (A. W.
ﻣـﺤﺼﻞ?Jackson), p. 137.,
ّ ﻳﺸﺖﻫﺎ >ﭘـﻮرداوود? ,ج ,٢ص . /٨٢ﮔـﺰﻳﺪهﻫﺎي زادﺳـﭙﺮم >راﺷـﺪ
ص ٣٧-٣٦و /١١٤
/٢ﻳﺸﺖﻫﺎ ,ج ,٢ص . /٨١ﻳﺴﻨﺎ >ﭘﻮرداوود? ,ج ,١ص/٦٧
/٣اﺻﻄ_ح >ﻧﺎﻣﺰﻧﺘﻲ< ﻛﻪ ﺑﺮﺳﺎﺧﺘة ﻣﺎﺳﺖ ,ﻣﺮﻛّﺐ از >ﻧﺎم< >ﻓﺎرﺳﻲ? َ > +ز ﻧﺘﻲ .زاﻧـﺘﻲ .زﻧـﺘﻮ .زﻧـﺪ<
اوﺳﺘﺎﻳﻲ و ﻓﺎرﺳﻲ ﺑﺎﺳﺘﺎن ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي >ﻗﺒﻴﻠﻪ و ﻗﻮم< ﺑﺎﺷﺪ ,ﻛﻪ ﺑﺮ روﻳﻬﻢ ﻣـﻌﺎدل "=> "Ethnonyme
ﻧﺎﻣﻨﮋاد? ﭘﻴﺸﻨﻬﺎد ﻣﻲﺷﻮد; ﻣﻌﺎدل ﺑﺎ " => "Toponymeاﺳﻢ ﻣﻜﺎن? ﻫﻢ ﻗﺒ_ً اﺻﻄ_ح >ﻧـﺎﻣﺠﺎي< را
ﺑﻜﺎر ﺑﺮدهاﻳﻢ ﻛﻪ ﻣﺘﺪاول ﺷﺪه اﺳﺖ/
www.takbook.com
٣٢٥ ﭘﺰﺷﻜﻲ در اﻳﺮان ﺑﺎﺳﺘﺎن
ﻛﻪ ﺑﻴﺎﺑﺎﻧﮕﺮدان ﺳﺎ ﻛﻦ ﺗﺮﻛﻤﻨﺴﺘﺎن اﻣﺮوزي واﻗﻊ در ﻣﺸﺮق درﻳـﺎي ﺧـﺰر ﺑـﻮدﻧﺪ ,ﺗـﻴﺮهاي
ﺳﻜﺎﻳﻲ >آرﻳﺎﻳﻲ? ﺑﺮﻛﻨﺎر رود >اﺗﺮﻙ< در ﺳﺮﺣﺪّ ﻃﺒﺮﺳﺘﺎن ﺑﺎ ﺗﺮﻛﺴﺘﺎن ,ﻛﻪ ﻫﻤﺎﻧﺎ >دﻫﺴﺘﺎن<
ﮔﺮﮔﺎن از ﻧﺎم > َد ﻫﻪ? اﻳﺸﺎن ﻓﺮاﺟﺴﺘﻪ ,ﺣﻜﻴﻢ ﻓﺮدوﺳﻲ ﻋﻠﻲاﻟﻌﻤﻮم از آﻧﻬﺎ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان >ﺗﻮران<
ﻳﺎد ﻛﺮده اﺳﺖ ١/اﻣﺎ ﺗﻌﻴﻴﻦ ﻛﺸﻮر >ﺳﺎﺋﻴﻨﻲ< ﭼﻨﺎن ﻛﻪ ﻫﻤﮕﻲ ﺑﺮآﻧﻨﺪ ﺑﻜ ّﻠﻲ ﻏﻴﺮﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ;
ﺷﺎدروان ﻛﺮﻳﺴﺘﻦﺳﻦ اﻇﻬﺎر ﻣﻲدارد ﻛﻪ ﻗﻮم >ﺳﺎﺋﻲﻧﻲ< ) (sainiﻳﺎ >ﺳﺎﺋﻲﻧﻮ< )(Sainu
ﻣﺤﻘّﻘ ًﺎ ﻣﺠﻬﻮل اﺳﺖ; و ﻳﻜﺴﺎن داﻧﺴﺘﻦ آن ﺑﺎ >ﭼﻴﻨﻴﺎن< ﻛﻪ دار ِﻣﺴـﺘﺘﺮ ﭘـﻴﺸﻨﻬﺎد ﻛـﺮده; و
ﻋﻘﻴﺪة ِ>و ﺳﺖ< ﺑﺮ اﻳﻦ ﻛﻪ ﻗﻮم ﻣﺰﺑﻮر در ﻧﺎﺣﻴة ﺳﻤﺮﻗﻨﺪ ﻣﻲزﻳﺴﺘﻪ ,ﻫﻢ ﻣﺴـﺘﻨﺪ ﺑـﺮ اﺻـﻞ
ﺗﺘﺒﻌﺎت ﻧﮋادﺷﻨﺎﺳﻲ اﻗﻮام
ﻧﻈﺮﻳﺎت و ّ
ّ ﺻﺤﻴﺤﻲ ﻧﻴﺴﺖ ٢/ﺑﺎﻳﺪ اﻓﺰود ﻛﻪ ﻛﺮﻳﺴﺘﻦ ﺳﻦ اﺻﻮ ً
ﻣﺬﻛﻮر و ﻧﺎﻣﺠﺎيﺷﻨﺎﺳﻲ >داﻫﻪ< را ﻫﻢ ﻗﻄﻌﻲ ﻧﻤﻲداﻧﺪ/
دﻛﺘﺮ ﭼﺮاﻏﻌﻠﻲ اﻋﻈﻤﻲ ﺳﻨﮕﺴﺮي در ﮔﻔﺘﺎري ﺑﻪ ﻋﻨﻮان >ﺳﺌﻦ ﻳﺎ ﺷﺌﻦ< ﻛﻪ ﻫﻤﺎن ﺷﻜﻞ
ﻃﻲ اﺳﺘﻘﺼﺎي ﻛﺎﻓﻲ ﭘﻨﺞ >ﺳﺌﻦ< را
اوﺳﺘﺎﻳﻲ >ﺳﺌﻨﻪ< >ـ ﺳﻴﻤﺮغ? ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي >ﺷﺎﻫﻴﻦ< ﺑﺎﺷﺪّ ,
در ادب ﻣﺰدﻳﺴﻨﺎﻳﻲ >ﭘﻬﻠﻮي? ﺑﺮﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﻛﻪ اﻟﺒﺘﻪ اﻳﻨﻬﻤﺎﻧﻲ ﻫﺮ ﻳﻚ از آﻧـﻬﺎ دﺷـﻮار اﺳﺖ/
ﻣﻨﺘﻬﺎ ﻳﻜﻲ از آﻧﻬﺎ را ﺑﺮ ﺣﺴﺐ رﺳﺎﻟة ﭘﻬﻠﻮي >اﻓﺪي وﺳﻬﻴﻜﻲ ﺳﻴﺴﺘﺎن< >= ﺷﮕـﻔﺘﻲﻫﺎ و
ﺑﺮﺗﺮيﻫﺎي ﺳﻴﺴﺘﺎن? ﻛﻪ از ﻣﺮدم ﺷﻬﺮ ُ>ﺑﺴﺖ< ﺳﻴﺴﺘﺎن و ﻫﻢ ﭘﺴﺮ >اﻫﻮم ﺳﺘﻮت< ُﺑﺴـﺘﻲ
ﻃ_ب ﻋﻠﻮم? دﻳﻦ زردﺷﺘﻲ و داراي >ﻳﻜﺼﺪ< ﺷﺎ ﮔﺮد ﺑﻮده >ﺑﻨﺪ
ﺳﺮدودﻣﺎن >ﻫﺎوﺷﺖ< >= ّ
?١٠ﺑﻨﺎ ﺑﻪ اوﺻﺎف ﺑﺎ >ﺳﺌﻨﻪ< اﻫﻮم ﺳﺘﻮت اوﺳﺘﺎﻳﻲ ﻣﺬﻛﻮر در >ﻓﺮوردﻳﻦ ﻳﺸﺖ< >ﺑﻨﺪ ?٩٧
ﻳﻜﻲ داﻧﺴﺘﻪ ﻛﻪ ﺑﺎ >ﺳﺌﻨﻪ< ﻣﺬﻛﻮر در >دﻳﻨﻜﺮد< >ﻛـﺘﺎب ,٧ص ?٤٠٧ﻫـﻤﺎﻧﺴﺘﻲ ﻣـﻲﻳﺎﺑﺪ/
آﻧﮕﺎه ﭼﻬﺎرﻣﻴﻦ >ﺳﺌﻦ< ﭘﺴﺮ ﻫﻮﻣﺴﺘﻮن >ـ اﻫﻮم ﺳﺘﻮت؟? ﻧﻴﺰ ﺑﻨﺎ ﺑﻪ >دﻳـﻨﻜﺮد< >ﻛـﺘﺎب ,٩
ﻣـﺪن ,ص ٥ ,٨٤٢و ?٦از ﻛﺸـﻮر >ﭼـﻴﻦ< >ـ ﺳـﺎﺋﻴﻨﻲ؟? ﻳـﺎد ﺷـﺪه ,ﻛـﻪ ﻛـﺎر ﻓـﺮﺑﻮرﺗﺎري
>اﻓﺰارآوري? را ﺑﺮﻋﻬﺪه داﺷﺘﻪ اﺳﺖ ٣/ﭘﻴﺪاﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻴﻦ دو >ﺳﺌﻦ< ﺳـﻴﺴﺘﺎﻧﻲ و ﺳـﺎﺋﻴﻨﻲ,
1. IRANICA (Twenty articles) by V. Minorsky, p. 7./
ﻣﻴﺮاث ﺑﺎﺳﺘﺎﻧﻲ اﻳـﺮان >رﻳـﭽﺎرد ﻓـﺮاي? ,ﺗـﺮﺟـﻤة ﻣﺴـﻌﻮد رﺟﺐﻧـﻴﺎ ,ص . /٦٧ﻳﺸﺖﻫـﺎ >ﭘـﻮرداوود?,
ج,٢ص ٥٨-٥٦و /١٠٩-١٠٨
/٢ﻣﺰداﭘﺮﺳﺘﻲ در اﻳﺮان ﻗﺪﻳﻢ ,ﺗﺮﺟﻤة دﻛﺘﺮ ﺻﻔﺎ ,ص . /٩٨ﻳﺸﺖﻫﺎ ,ج ,٢ص/٥٦
/٣ﻧﺎﻣﻮارة دﻛﺘﺮ ﻣﺤﻤﻮد اﻓﺸﺎر ,ﺟﻠﺪ ﻫﺸﺘﻢ ,ﺗﻬﺮان ,ﺑـﻨﻴﺎد ﻣـﻮﻗﻮﻓﺎت اﻓﺸـﺎر ,١٣٧٣ ,ص ٥٨-٤٤٥٧و
/?+> /٤٤٦٢اﻟﺒﺘﻪ ﺻﺪﺳﺎل ﭘﻴﺶ ﻫﻢ داﻧﺸﻤﻨﺪان ﭘﺎرﺳﻲ ﻫﻨﺪوﺳﺘﺎن و ﺑﻪ ﺗﺒﻊ اﻳﺸﺎن وﻳﻠﻴﺎﻣﺰ ﺟﻜﺴﻦ
اﻣﺮﻳﻜﺎﻳﻲ >در ﻛﺘﺎب >زردﺷﺖ< ﺧﻮد? ﺳﺌﻨﺎي داراي ﺻﺪ ﺷﺎﮔﺮد ,ﺷﺸﻤﻴﻦ ﭘﻴﺮو دﻳﻨﻴﺎر زردﺷﺖ را ـ
www.takbook.com
ﻓﻬﺮﺳﺖ ﻣﺎﻗﺒﻞ اﻟﻔﻬﺮﺳﺖ ﺑﺨﺶ دوم : ٣٢٦
ﺣﺴﺐ دو ﻓﻘﺮه رواﻳﺖ دﻳﻨﻜﺮدي ﺧﻠﻂ و ﻟﺒﺴﻲ ﺷﺪه اﺳﺖ /ﺑﻪ ﻫﺮ ﺣﺎل اﻳﻦ ﻣﺴﺄﻟﻪ ﺑﺮﺟﺎﺳﺖ
ﻛﻪ ﻣﺮاد از ﻛﺸﻮر >ﺳﺎﺋﻴﻨﻲ< آﻳﺎ ﻫﻤﺎن ﺳﺮزﻣﻴﻦ >ﺳﻴﺴﺘﺎن< اﺳﺖ؟ ﻳﺎ ﻧﻪ ,ﺑﻠﻜﻪ ﻣﻘﺼﻮد ﻫﻤﺎﻧﺎ
ﻛﺸﻮر >ﭼﻴﻦ< ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ ﻛﻪ ـ ﻗﺒ_ً ـ در ﺗﺮدﻳﻒ ﺑﺎ ﻛﺸﻮر ﺗﻮران آﻣﺪه اﺳﺖ؟ ﻫﺮ آﻳﻨﻪ اﻣﻜﺎن
ﺷﻨﺎﺳﺎﻳﻲ ﻧﺎﻣﺠﺎﻫﺎي ﻣﺰﺑﻮر ا ﮔﺮ ﻓﺮاﻫﻢ آﻳﺪ ,ﺑﺪّ زﻣﺎن ﺗﺪوﻳﻦ ﻓﺮوردﻳﻦ ﻳﺸﺖ ﺑﺎﻳﺪ ﻣﻠﺤﻮظ
ﮔﺮدد ,ﻛﻪ در ﻗﺪﻣﺖ آن ﭘﻴﺸﺘﺮ ﻛﻮﺗﺎه ﺳﺨﻨﻲ رﻓﺘﻪ اﺳﺖ /ﭼﻨﺎﻧﭽﻪ ﻛﻠﻤة >ﺳﺌﻴﻦ .ﺳـﺎﺋﻴﻨﻲ<
وﺟﻬﻲ از اﺳﻢ >ﭼﻴﻦ< داﻧﺴﺘﻪ آﻳﺪ ,ﺑﺎﻳﺪ ﮔﻔﺖ ﻛﻪ ﻧﺎم ﻓﺎرﺳﻲ >ﭼﻴﻦ< ﻫﻤﺎﻧﺎ ﻣﺄﺧـﻮذ از ﻧـﺎم
ﺧﺎﻧﺪان >ﭼﺌﻴﻦ< ﺑﺎﺷﺪ ﻛﻪ از ﺳﺎل ٢٢١ق /م ﺗﺎ ﺳﺎل ٢٠٦ق /م ﺑﺮ ﭼﻴﻨﺴﺘﺎن ﺣﻜـﻢ راﻧـﺪه
اﺳﺖ; و ﮔﺮﻧﻪ ﺧﻮد ﭼﻴﻨﻴﺎن ﻛﺸﻮر ﺧﻮﻳﺶ را >ﭼﻴﻦ< ﻧﻤﻲﻧﺎﻣﻨﺪ ,ﺑﻠﻜﻪ آن را >ﺗﻮﻧﮕﻮ< ﺧﻮاﻧﻨﺪ/
ﺑﻪ ﻋ_وه ,ﻧﺎم >ﺧﺘﺎ .ﺧﻄﺎ< >ـ ﭼﻴﻦ ﺷﺮﻗﻲ? و >ﺧُ ﺘﻦ< >ـ ﭼﻴﻦ ﻏﺮﺑﻲ? در زﺑﺎن ﻓﺎرﺳﻲ ﻫﻤﻮاره
دال ﺑﺮ ﻛﺸﻮر ﭼﻴﻦ ﺑﻮده اﺳﺖ١/ ّ
ﺑﺎري ,ﺗﺤﻘﻴﻖ در اﻳﻦ ﻣﻮﺿﻮع واﻗﻌ ًﺎ ﭼﻨﺎن ﻛﻪ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ ﻫﻢ ﻣﺸﻜﻞ و ﻫﻢ ﺣﺎﺻﻞ ﺑـﺤﺚ
ﻣﻤﺘﻨﻊ اﺳﺖ; ﺗﻨﻬﺎ از ﺑﺎب اﺣﺘﻤﺎل ﺑﺎ رﻋﺎﻳﺖ اﺣﺘﻴﺎط ﻋـﻠﻤﻲ ﮔـﻮﻳﻴﻢ ﻛـﻪ ُﺗـﺮﻛﺸﻨﺎس ﺑـﺰرگ
>ﺗﻮﻣﺴﻦ< ﻫﻤﻨﺎم و ﻳﺎ ﻫﻤﺨﻮان ﺑﺎ >ﺳﺎﺋﻴﻨﻲ< اوﺳﺘﺎ ,ﻧﺎﻣﺠﺎي >ﺳﺎﺋﻴﺎن< ) (Saianرا ﻫﻤﺎﻧﺴﺘﻪ
ﺑﺎ ﻛﻮﻫﺴﺘﺎن >ﻛﻮﮔﻤﻦ< آﻟﺘﺎﺋﻲ ﻣﺬﻛﻮر در ﻛﺘﻴﺒﻪﻫﺎي ُﺗﺮﻛﻲ اورﺧﻮن ﻳﺎد ﻛﺮده ,ﻛﻪ ﺑﻪ ﺻﻮرت
ﻛﻮﻫﻬﺎي >ﺳﺎﺋﻴﻦ< ﻳﺎ >ﺳﺎﺋﻴﺎﻧﺲ< ) (Saiansﺿﺒﻂ ﺷﺪه اﺳﺖ ٢/ا ﻛﻨﻮن ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ آن ﻛـﻪ
ﺗﻮراﻧﻴﺎن ﺑﺎﺳﺘﺎن ﺧﻮد ﺷﺎﺧﻪاي از اﻗﻮام >آرﻳﺎﻳﻲ< ـ ﻳﻌﻨﻲ ﺳﻜﺎﻫﺎ ﻳﺎ >ﺳﺮﻣﺖ<ﻫﺎي ﺷـﺮﻗﻲ
ﺑﻮدهاﻧﺪ >ﻗﺲ> :ﺳﺌﻴﺮﻳﻢ< اوﺳﺘﺎﻳﻲ? ﻛﻪ ﺑﻌﺪﻫﺎ ﻗﺒﺎﻳﻞ ُﺗﺮﻙ ﺑﺮﺣﺴﺐ ﭼﻴﺮﮔﻲ ﭘﻴﻮﺳﺘﻪﺷﺎن ﺑـﺎ
آﻧﺎن درآﻣﻴﺨﺘﻨﺪ; و ﺳﭙﺲ ﺑﻪ ﻫﻤﻴﻦ ﺟﻬﺎت و ﺳﺎﻳﺮ ﻣ_ﺣﻈﺎت >ﺗﻮران< ﺑﺎ > ُﺗﺮﻛﺎن< در ﻧـﺰد
ﺑﺮﻃﺒﻖ اﺷﺎرت ﻫﻤﺎن رﺳﺎﻟة ﭘﻬﻠﻮي >ﺷﮕـﻔﺘﻲﻫﺎي ﺳﮕﺴـﺘﺎن< >ﺗـﺮﺟـﻤة >وﺳﺖ<? از اﻫـﻞ > ُﺑﺴﺖ<
ﺳﻴﺴﺘﺎن >واﺑﺴﺘﻪ ﺑﻪ ﻧﺎﺣﻴﺖ >ﻫﻨﺪ ﺳﻔﻴﺪ<? ﻳﺎد ﻛﺮدهاﻧﺪ ﻛﻪ آﻣﻮزﮔﺎر ﺑﺰرگ دﻳـﻦ و ﺟـﺎﻧﺸﻴﻦ زردﺷﺖ
ﺑﻮده; و ﮔﻮﻳﻨﺪ ﻛﻪ ﺑﺮﺣﺴﺐ ﺗﺎرﻳﺦ ﺳﻨّﺘﻲ ﺑﺎﻳﺴﺘﻲ ﺑﻴﻦ ﺳﺎﻟﻬﺎي > ٤٣١-٥٣١ق /م? زﻳﺴﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ/
[Z oroaster (The Prophet of Ancient Iran), New York, Columbia University Press,
1928, pp. 137 , 178].
1. Commentary on The Hudud al - A’lam (V, Minorsky), p. 227, n. 2./
اﻳﺮان و ﺗﺮﻛﺎن در روزﮔﺎر ﺳﺎﺳﺎﻧﻴﺎن >ﻋﻨﺎﻳﺖا uرﺿﺎ? ,ص/٦٧
2. TURCICA, e’tudes Concernant l’interpre’tation..., Helsingfors, 1916, pp. 72, 88.
www.takbook.com
٣٢٧ ﭘﺰﺷﻜﻲ در اﻳﺮان ﺑﺎﺳﺘﺎن
ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ اﻳﻦ ﻛﻪ زردﺷﺖ ﺳﭙﻴﺘﻤﺎن ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ١
اﻳﺮاﻧﻴﺎن ﻫﻤﺎﻧﺴﺘﻲ ﺗﺎرﻳﺨﻲ ﭘﻴﺪا ﻛﺮدهاﻧﺪ ,ﻧﻴﺰ ﺑﺎ ّ
آرﻳﺎﻳﻲ ﺧﻮد از ﺗﻴﺮهﻫﺎي ﺳﻜﺎﺋﻲ >ﺗﻮراﻧﻲ ﺑﺎﺳﺘﺎن? ﺑﻮده ٢,ﻛﻪ ﻣﺮدم ﻛﺸﻮر >ﺳﺎﺋﻴﻨﻲ< ﻫﻢ در
ﺗﺮدﻳﻒ ﺑﺎ ﻛﺸﻮرﻫﺎي ﻫﻤﺠﻮار اﻳﺮان و ﺗﻮران و داﻫﻪ و ﺳﺮﻣﺘﻲ ﭘﺬﻳﺮاي ﻛﻴﺶ او ﻳﺎد ﮔﺮدﻳﺪه,
اﺳﺘﺒﻌﺎدي ﻧﺪارد ا ﮔﺮ آن ﻛﺸـﻮر ﻧـﻴﺰ ﻳﻜـﻲ از ﺑـﻮﻣﮕﺎهﻫﺎي ﺳﻜـﺎﺋﻲ >آرﻳـﺎﻳﻲ? در ﻣﺸـﺮق
اﻳﺮاﻧﺰﻣﻴﻦ ﺑﺮﺷﻤﺎر آﻳﺪ ﻛﻪ ﺑﻌﺪﻫﺎ ﺗﺮﻛﺎن آﻟﺘﺎﺋﻲ و ﺷﺮﻗﻲ در آﻧﺠﺎ ﻧﺸﻴﻤﻦ ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ /ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ,ﻣﺎ
ﺑﺎ ﻧﻈﺮ ﻧﻮﻳﺴﻨﺪة رﺳﺎﻟة ﭘﻬﻠﻮي >ﺷﮕﻔﺘﻲﻫﺎي ﺳﻴﺴﺘﺎن< ﻣﺒﻨﻲ ﺑﺮ آن ﻛﻪ >ﺳﺌﻨﻪ< >ﺳﻴﻨﺎي? اﻫﻮم
ﺳﺘﻮت ﻣﻮﺻﻮف داراي >ﺻﺪ ﺷﺎ ﮔﺮد< و اﻫﻞ >ﺳﺎﺋﻴﻨﻲ< ﻣﻮرد ﺑﺤﺚ ,ﮔﻮﻳﺎ از ﻣﺮدم ُ>ﺑﺴﺖ<
ﺳﻴﺴﺘﺎن ﺑﻮده ـ ﻛﻪ اﻳﻦ ﻗﻮل ﻫﻴﭻ ﺳﻨﺪ و ﻣﺤﻤﻠﻲ ﻫﻢ ﻧﺪارد ـ ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﻴﻢ ﻣﻮاﻓﻖ ﺑﺎﺷﻴﻢ; ﺑﺴﺎ ﻛﻪ
ﻫﻮﻳﺖ آن >ﺳﻴﻨﺎ< را ﺑﺎ دﻳﮕﺮ >ﺳﺌﻦ<ﻫﺎي ﻣﺰﺑﻮر ,ﺣﺴﺐ ﺗﺤﻘﻴﻖ دﻛﺘﺮ اﻋﻈﻤﻲ ﺳـﻨﮕﺴﺮي,
ّ
ﺧﻠﻂ و ﻟﺒﺲ ﻛﺮده ﺑﺎﺷﻨﺪ/
>ﺳﺌﻨﻪ< >ﺳﻴﻨﺎ? ﻛﻪ ﺑﻪ ﺗﺤﻘﻴﻖ ﭘﻴﻮﺳﺖ ﻫﻤﺎﻧﺎ وﺟﻪ ﻟﻐﻮي و ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي ﻗﺮﻳﺐ >ﺷﺎﻫﻴﻦ< >=
ﻋﻘﺎب .ﺳﻴﻤﺮغ? ﺑﺎﺷﺪ ,ا ﮔﺮ ﭼﻨﺎن ﻛﻪ ﻣﺤﺘﻤﻞ ﻣﻲداﻧﻴﻢ ﻫﻢ ﺧﻮد ﺑﺎ ﻧﺎﻣﺠﺎي اﻳﻦ اﺳﻢ ﻗﻮم
>ﺳﺎﺋﻴﻨﻲ< ﻫﻤﺮﻳﺸﻪ و ﻫﻤﻨﺎم ﺑﺎﺷﺪ ,وﺟﻮد ﻛﻮﻫﺴﺘﺎن >ﺳﺎﺋﻴﻦ< در ﻣﻨﻄﻘة اورال و آﻟﺘﺎﺋﻲ ـ ﻛﻪ
ﻳﺎد ﺷﺪ ـ ﺑﻪ ﻣﻔﻬﻮم ﻛﻮه ﺷﺎﻫﻴﻦ ﺧﻮد ﺗـﻮﺟﻴﻪ ﻣـﻘﺒﻮل ﻫـﻢ ﻣـﻲﻳﺎﺑﺪ ,زﻳـﺮا ﻛـﻪ ﻫـﻤﺎﻧﻨﺪﻫﺎ و
ﻫﻤﻨﺎمﻫﺎي ﻗﻴﺎسﭘﺬﻳﺮ ﺑﺎ آن در اﻳﺮاﻧﺰﻣﻴﻦ ﻣـﺘﻌﺪّ د و ﻣـﻌﻬﻮد ﺑـﺎﺷﺪ ,ﻣـﺜﻞ >اوﭘـﺎري ﺳـﺌﻨﻪ<
>ﻫﻨﺪوﻛﺶ? اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن> ,اﻟﻤﻮت< >= آﺷﻴﺎﻧة ﻋﻘﺎب و ﺷﺎﻫﻴﻦ? اﻳﺮان و ﺟﺰ اﻳﻨﻬﺎ ﻛﻪ ﻣﻌﺮوف
اﺳﺖ; اﺳﺎﺳ ًﺎ >ﺳﺌﻨﻪ .ﺳﻴﻨﺎ< ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي >ﺷﺎﻫﻴﻦ< ـ ﭼﻨﺎن ﻛﻪ ّ
ﻣﻜﺮر ﺷﺪ ـ از اﺳﺎﻣﻲ راﻳﺞ و
اﻋﻢ از اﻳﺮاﻧﻲ و ﺳﻜـﺎﺋﻲ >ـ ﺳـﻴﺴﺘﺎﻧﻲ ﻫـﻢ? و
ﻣﺸﺘﺮﻙ ﺑﻴﻦ اﻗﻮام ﻫﻨﺪ و اﻳﺮاﻧﻲ >آرﻳﺎﻳﻲ? ـ ّ
ﺗﻮراﻧﻲ و ﻫﻨﺪي ﺑﺎﺳﺘﺎن ـ ﺑﻪ وﻳﮋه در ﻣﻴﺎن ﺳﻜﺎﻳﺎن ﻣﺸﺮﻗﻲ ﺑﻮده; ﺑﺴـﺎ ﻛـﻪ ﺗـﻮﺗﻢ ﻗـﺒﻴﻠﻪاي
>ﺳﺎﺋﻴﻨﻲ? ﻧﻴﺰ در ﺑﻴﻦ ﻃﻮاﻳﻒ اﻳﺸﺎن ﺑﺸﻤﺎر ﻣﻲرﻓﺘﻪ ,ﻫـﻤﺎنﻃﻮر ﻛـﻪ ﺗـﻮﺗﻢ ﻧـﻴﺎ ﻛـﺎﻧﻲ ﺗـﻴﺮة
ﻫﺨﺎﻣﻨﺸﻲ ﻫﻢ ﻋﻘﺎب >ـ ﺷﺎﻫﻴﻦ? ﺑﻮده اﺳﺖ /در اﻳﻦ ﻛـﻪ ﺑـﺮﺣﺴﺐ ﻣـﻔﺎد ﻓـﺮوردﻳﻦ ﻳﺸﺖ
>ﺑﻨﺪﻫﺎي ?١٤٥-١٤٣ﻗﺒﺎﻳﻞ ﺧـﻤﺴة ﻣـﺰﺑﻮر اﻳـﺮاﻧـﻲﻧﮋاد ﻣـﻲﺑﻮدهاﻧـﺪ; و ﺳـﺎﺋﻴﻨﻲ ﻫـﻢ از
/١رﺟﻮع ﺷﻮد از ﺟﻤﻠﻪ ﺑﻪ ﻛﺘﺎب >ﺗﻮراﻧﻴﺎن< >از ﭘﮕﺎه ﺗﺎرﻳﺦ ﺗﺎ ﭘﺬﻳﺮش اﺳ_م? ﺗﺄﻟﻴﻒ ﻧﺎدر ﺑﻴﺎت ,ﺗﻬﺮان,
ﻧﺸﺮ اﻳﺮاﻧﺸﻬﺮ> ,١٣٦٧ ,ﺑﺎ ﻣﻘﺪّ ﻣة دﻛﺘﺮ ﻣﺸﻜﻮر?/
/٢رش :دﻳﻨﻬﺎي اﻳﺮان ﺑﺎﺳﺘﺎن >ﻧﻴﺒﺮگ? ,ﺗﺮﺟﻤة دﻛﺘﺮ ﺳﻴﻒاﻟﺪﻳﻦ ﻧﺠﻢآﺑﺎدي ,ﺗﻬﺮان ,١٣٥٩ ,ﺻـﺺ ,٤٨
٢٤٨ ,٢٤٤ ,٢٤٠ ,٢٣٧و /٢٥٣-٢٥١
www.takbook.com
ﻓﻬﺮﺳﺖ ﻣﺎﻗﺒﻞ اﻟﻔﻬﺮﺳﺖ ﺑﺨﺶ دوم : ٣٢٨
ﻛﺸﻮرﻫﺎي >آرﻳﺎﻳﻲ< ﺑﻮده ﺑﺎﺷﺪ ,اوﺳﺘﺎ ﺷﻨﺎﺳﺎن ﻣﻌﺎﺻﺮ اﺗﻔﺎق ﻋﻘﻴﺪه دارﻧﺪ ١/اﻣﺎ اﻳﻦ ﻛـﻪ
ﻣﺮﺣﻮم ِ>و ﺳﺖ< ﺳﺮزﻣﻴﻦ ﺳﺎﺋﻴﻨﻲ >ﺷﺎﻫﻴﻦﻫﺎ? را ﻧﺎﺣﻴﺖ ﺳﻤﺮﻗﻨﺪ ـ ﻳﺎ در ﺣﺪود ﻣﺎوراءاﻟﻨﻬﺮ
ـ ﻣﻲداﻧﺴﺘﻪ ,ﺑﻨﺎﺑﺮ آﻧﭽﻪ ﮔﺬﺷﺖ ـ ﭼﻨﺪان ﻫﻢ ﺑﺪور ﻧﺮﻓﺘﻪ ,ﺑﺴﺎ ﻛﻪ ﻣﺼﻴﺐ ﺑﻮده ﺑﺎﺷﺪ /اﺳﺘﺎد
ﻣﺎريﺑﻮﻳﺲ درﺑﺎرة ﻓﻬﺮﺳﺖ ﻧﺎﻣﻬﺎي ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ >ﺣﺴﺐ ﻓـﺮوردﻳﻦ ﻳﺸﺖ Wدرﻓﺶ
ﻓﺮ َو ﺷﻲﻫﺎي آﻧﺎن ﺑﻪ ﻣﺜﺎﺑة ﻧـﺨﺴﺘﻴﻦ آﻣـﻮزﮔﺎران و
ﻛﻴﺶ زردﺷﺘﻲ را ﺑﺮاﻓﺮاﺷﺘﻨﺪ; و اﻳﻦ ﻛﻪ َ
ﭘﻴﺮوان ﻛﻴﺶ >ﭘﻮرﻳﻮﺗﻜﻴﺸﺎن? ﺳﺰاوار ﺳﺘﺎﻳﺶ ﻳﺎد ﺷﺪه ,از ﺟﻤﻠﻪ >ﺳﻴﻨﺎ< >ﺷﺎﻫﻴﻦ? ﻓـﺮزﻧﺪ
اﻫﻮم ﺳﺘﻮت ) (Ahumstutـ ﻛﻪ ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﺑﻬﺪﻳﻨﻲ ﺑﻮد ﺗﺎ ﺻﺪ ﺗﻦ ﻃ_ّب ﻋﻠﻮم را آﻣﻮزش
اﻫـﻤﻴﺖ ﺧـﺒﺮ اﻓـﺰوده
ّ داد ـ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ ا ﮔﺮ ﻣﻲداﻧﺴﺘﻴﻢ ﻛﻪ وي در ﻛﺪام زﻣﺎن ﻣﻲزﻳﺴﺘﻪ ,ﺑﺮ
ﻣﻲﺷﺪ> #/اﻫﻮم ﺳﺘﻮت< ﻧﺎم ﭘﺪر ﺳﻴﻨﺎ را ﭼﻨﻴﻦ ﻣﻌﻨﺎ ﻛﺮدهاﻧﺪ ,ﻛﻪ ﻧﻴﺎﻳﺶ >اﻫﻮرا< ﻳﺎ دﻋﺎي
>اﻫﻮﻧﻪور< را زﻣﺰﻣﻪ ﻣﻲﻛﻨﺪ /ﻫﻢ از اﻳﻨﺠﺎ ﻣﻌﻠﻮم ﻣﻲﺷﻮد ﻛﻪ ﻧﻴﺎي او زردﺷﺘﻲ ﻣﺆﻣﻦ ﺑﻮده,
ﺧــﻮد او ﺑـﺎﻳﺴﺘﻲ دﺳـﺘﻜﻢ دو ﻧﺴـﻞ ﭘﺲ از زردﺷﺖ زﻧـﺪﮔﻲ ﻛـﺮده ﺑـﺎﺷﺪ ,ﻣﮕـﺮ آن ﻛـﻪ
اﻫﻮمﺳﺘﻮت ﮔﺮوﻧﺪة ﺗﺎزه ﺑﻮده ﻛﻪ ﺑﻪ ﻫﻨﮕﺎم ﭘﺬﻳﺮﻓﺘﻦ ﻛﻴﺶ ﻧﻮﻳﻦ اﻳﻦ اﺳﻢ را ﺑﺮ ﺧﻮد ﮔﺬاﺷﺘﻪ
اﺳﺖ; و ا ﮔﺮ او را ﻧﻴﺰ در ﺟﺰو >ﭘﻮرﻳﻮﺗﻜﻴﺸﺎن< ﺑﺪاﻧﻴﻢ ,ﭘﻨﺞ ﻧﺴﻞ زردﺷﺘﻴﺎن ﺧﺎﻧﺪان >ﺳﺌﻨﻪ?
ﺗﻘﺮﻳﺒ ًﺎ ﻳﻜﺼﺪوﭘﻨﺠﺎه ﺳﺎل را در ﺑﺮﻣﻲﮔﻴﺮد /ﺑﻪ ﻫﺮ ﺣﺎل ,ﻫﻢ ﺑﺎﻳﺴﺘﻲ >ﺳﻴﻨﺎ? و دﻳﮕﺮ ﻋﻠﻤﺎي
روﺣﺎﻧﻲ آن روزﮔﺎر ﺑﻪ ﺗﺪرﻳﺞ ﻛﻬﻦﺗﺮﻳﻦ ﺑﺨﺶﻫﺎي اوﺳـﺘﺎﻳﻲ ﭘﺴـﻴﻦ را ﺗﺄﻟﻴـﻒ ﻛـﺮده و در
ﺗﺪوﻳﻦ ِا ﻫﻴﺎت آن ﻛﻮﺷﻴﺪه ﺑﺎﺷﻨﺪ ٢/آﻧﮕﺎه از ﻓﺤﻮاي ﻛ_م ﺧﺎﻧﻢ ﺑﻮﻳﺲ ﺑﺮﻣﻲآﻳﺪ ﻛﻪ >ﺳﻴﻨﺎ<
ﻫﻢ از ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﭘﻴﺸﻮاﻳﺎن ﻛﻴﺶ زردﺷﺘﻲ ـ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﺎ ﻣﺜﻞ ﮔﺮوه >ﺗﺎﺑﻌﺎن< در ﺻﺪر اﺳ_م
ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ ـ در ﻃﺮد و ﺑﻄ_ن ﺧﺪاﻳﺎن اﻗﻮام اﻳﺮاﻧﺰﻣﻴﻨﻲ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻛﺎﺳﻲﻫﺎ و ﻣﺎدﻫﺎ و ﭘﺎرسﻫﺎ ـ ﻛﻪ
ﺑﻪ دﻳﻦ ﺟﺪﻳﺪ ﮔﺮوﻳﺪﻧﺪ ـ اﻗﺪام ﻛﺮده اﺳﺖ ,از آن ﭘﺲ ﺑﻮده ﺑﺎﺷﺪ ﻛﻪ ﺧﺪاﻳﺎن ﻣﻄﺮود آﻧﻬﺎ در
ﻣﻬﻤﻲ ﻛﻪ
ﻣﺬﻫﺐ ﺟﺪﻳﺪ ﺑﻪ ﺻﻮرت >دﻳﻮان< ﻧﺎﻣﺒﺮدار ﺷﺪهاﻧﺪ /وﻟﻲ ﻣﻄﻠﺐ اﺳﺘﻨﺘﺎﺟﻲ ﺑﺴﻴﺎر ّ
/١ﻳﺸﺖﻫﺎ >ﭘﻮرداوود? ,ج ,٢ص ٥٦و . /٨١ﻳﺴﻨﺎ >ﻫﻤﻮ? ,ج ,١ص . /٦٧ﺗﺎرﻳﺦ ﻛﻴﺶ زردﺷﺖ >ﻣﺎري
ﺑﻮﻳﺲ? ,ص ١٤٤و /٣٤٨
#در اﻳﻨﺠﺎ ﺑﺎﻳﺪ اﻓﺰود ﻛﻪ آ /و /ﺟﻜﺴﻦ در اﻳﻦ ﺧﺼﻮص ﻳﻚ اﺳﺘﻨﺒﺎط ﻛﺎﻣ_ً ﺻﺤﻴﺤﻲ دارد ,او ً اﻳﻦ ﻛﻪ
ﻣﻘﺎم >ﺳﺌﻨﻪ< ﺣﻮاري زردﺷﺖ را ﻫﻤﭽﻮن ﻣﺮﺗﺒﺖ >ﮔﺌﻮﺗﻤﻪ< ﺑﻮداﻳﻲ ارزﻳﺎﺑﻲ ﻧﻤﻮده ,ﺛـﺎﻧﻴ ًﺎ ﮔـﻮﻳﺪ ﻛـﻪ
ﺑﺮآﻳﺶ او ﺑﺎﻳﺪ ﺣﺪود ﻫﻤﺎن زﻣﺎن ﺑﺎﺷﺪ ﻛﻪ ﻓﺮوردﻳﻦ ﻳﺸﺖ ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﺪ; اﻟﺒﺘﻪ وي ﺗﺎرﻳﺦ ﺣﻴﺎت >ﺳﻴﻨﺎ<
را ﺑﻴﻦ > ٤٣١-٥٣١ق /م? ﺗﺤﺪﻳﺪ ﻧﻤﻮده اﺳﺖ[Zoroaster..., p. 178.] /
/٢ﺗﺎرﻳﺦ ﻛﻴﺶ زردﺷﺖ ,ﺗﺮﺟﻤة ﻫﻤﺎﻳﻮن ﺻﻨﻌﺘﻲ ,ص ٣٦٥ـ ٣٦٦و /٣٧٣
www.takbook.com
٣٢٩ ﭘﺰﺷﻜﻲ در اﻳﺮان ﺑﺎﺳﺘﺎن
ﺑﻪ ﻟﺤﺎظ ﻣﺎ ﺑﻴﺎن داﺷﺘﻪ اﺳﺖ ,اﻳﻦ ﻛﻪ در اوﺳﺘﺎ >ـ ﺑﺨﺸﻲ از ﻳﺴﻨﺎ? اﺷﺎره ﺑﻪ ﻛﻮﺷﺶ و ﺗ_ش
ﻣﺒ ّﻠﻐﺎن و ﻣﺒﺸّ ﺮان دﻳﻦ رﻓﺘﻪ ,از ﺟﻤﻠﻪ >آﻧﺎن ﻛﻪ ﺑﻪ ﺳﺮزﻣﻴﻦﻫﺎي دور رﻓﺘﻪاﻧﺪ ,ﺑﻪ ﺳﺮزﻣﻴﻦﻫﺎي
دﻳﮕﺮ ﻛﻪ آﻣﻮزش َا ﺷَ ﻪ ّ
>ﺣﻖ? را ﺧﻮاﺳﺘﻪاﻧﺪ< ]ص /[٣٤٨
ﭘﺲ ﺑﻨﺎﺑﺮ آﻧﭽﻪ ﮔﺬﺷﺖ ,اﻋﺘﻘﺎد ﻣﺎ ﺑﺮ اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻳﻜﻲ از ﺑﺮﺟﺴﺘﻪﺗﺮﻳﻦ ﺗﺎﺑﻌﺎن زردﺷﺖ
ﺳﭙﻴﺘﻤﺎن ﺗﻮراﻧﻲ >آرﻳﺎﻳﻲ? ﻛﻪ ﺻﺪ ﺳﺎل ﭘﺲ از او ﺑﺮآﻣﺪه ,ﺑﻪ ﻧﺎم >ﺳﻴﻨﺎ< ﻛﻪ ﮔﻮﻳﺎ ﻫﻢ از ﻗﺒﻴﻠة
>ﺳﺎﺋﻴﻨﻲ< >= ﺷﺎﻫﻴﻦ ﺗﺒﺎران? ﺳﺎ ﻛﻦ ﺷﻤﺎﻟﺸﺮﻗﻲ ﻧﺎﺣﻴﺖ ﻣﺎوراءاﻟﻨﻬﺮ و ﭘﺴﺮ >اﻫﻮم ﺳﺘﻮت<
زردﺷﺘﻲ ﺑﻮده ,ﻫﻢ از زﻣﺮة ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ دﻳﻨﻴﺎران و آﻣﻮزﮔﺎران ﺿﺮور ًة اﻣﺮ ﺗﺮوﻳﺞ دﻳﻦ ﻣﺰﺑﻮر را
ﻣﻌﻴﻦ
ﺑﺮﻋﻬﺪه ﮔﺮﻓﺘﻪ ,ﻫﻤﺮاه ﺑﺎ ﻳﺎران و ﺧﺎﻧﺪان ﺧﻮد ﺑﻪ ﻃﺮف ﻣﻐﺮب ﻛﻮﭼﻴﺪه ﻛﻪ ﺑﻨﺎ ﺑﻪ ﻗﺮاﺋﻦ ّ
ﺑﺮ ﺳﺮ ﺷﺎﻫﺮاه ﺧﺮاﺳﺎن ﺑﻪ ﻣﺎدﺳﺘﺎن ,ﻧﺨﺴﺖ ﺑﻪ ﺷﻬﺮ >ري< ﻣﺮﻛﺰ ﻗﺒﻴﻠة روﺣﺎﻧﻲ >ﻣﻐﺎن< ﻗﻮم
ﻣﺎد رﺳﻴﺪه ,ﻧﻈﺮ ﺑﻪ زﻣﻴﻨﻪﻫﺎي آﻣﺎده و ﻣﻘﺪّ ﻣﺎت ﻣﻔﺮوض ﻗﺒﻠﻲ ـ ﻛﻪ ﺟﺎي ذ ﻛﺮ آﻧﻬﺎ ﻧﺒﺎﺷﺪ ـ
آﻣﻮزهﻫﺎي ﻛﻴﺶ ﻧﻮﻳﻦ را ﺑﻪ ﻣﻐﺎن ﻓﺮزاﻧة ﻣﺎد ﺑﺎﺳﺘﺎن ﻋﺮﺿﻪ داﺷﺘﻪ ﻛﻪ ﺿﺮور ًة ﻫﻢ از ﻃﺮف
اﻳﺸﺎن ﭘﺬﻳﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ /ﻣﻨﺎﺳﺒﺎت ﺑﻴﻦ اﻗﻮام ﺳﻜﺎﺋﻲ ﻣﺸﺮق و ﻗﺒﺎﻳﻞ ﻣﺎدي ﻣﻐﺮب اﻳﺮان,
ﻫﻢ از ﻃﺮﻳﻖ ﺷﺎﻫﺮاه ﺧﺮاﺳﺎن ﺑﻪ ﻫﻤﺪان و ﺑﺎﺑﻞ ,ﺑﻪ ﻟﺤﺎظ ﺗـﺎرﻳﺨﻲ اﻣـﺮ واﻗـﻊ و ﻣﺴـ ّﻠﻢ و
ﺗﻮﺳﻂ >ﻣﻐﺎن< >= ِو ْر دﮔﻮﻳﺎن? ﻗﻮم ﻣﺎد ـ ﻛﻪ ﻗﺒ_ً
ﻣﺸﻬﻮري اﺳﺖ /اﺗﺨﺎذ دﻳﻦ زردﺷﺘﻲ ﻧﻴﺰ ّ
ﺑﺪان اﺷﺎره رﻓﺖ ـ ﻣﻮرد اﺗﻔﺎق ﺟﻤﻴﻊ ﻣﺤﻘّﻘﺎن ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ /اﻣﺎ اﻳﻦ اﻣﺮ در ﭼﻪ ﺗﺎرﻳﺨﻲ واﻗﻊ
ﻃﻲ ﺳﺪة ﺷﺸﻢ ﻗﺒﻞ از ﻣﻴ_د ﺷﺪه ,ﺑﺪون ﺣﺎﺷﻴﻪرويﻫﺎي ﺑﻲﻓﺎﻳﺪه ,ﻣﻲﺗﻮان ﮔﻔﺖ ﻗﻄﻌ ًﺎ ّ
>ﻣﺴﻴﺢ? ﻛﻪ ﺧـﺼﻮﺻ ًﺎ اﻣـﭙﺮاﺗـﻮري ﺗـﺠﺎوزﭘﻴﺸة آﺷـﻮري در زﻣـﺎن ﭘـﺎدﺷﺎﻫﻲ ﺷﻜـﻮﻫﻤﻨﺪ
>ﻫﻮﺧﺸﺘﺮه .ﻛﻴﺎ ﻛﺴﺎر< ﻣﺎدي > ٥٨٥-٦٢٤ق /م? ﺑﻪ ﺳﺎل ٦١٢ق /م و ﺑﺪﺳﺖ ﺳـﭙﺎﻫﻴﺎن
دوﻟﺖ ﻧﻮﺑﻨﻴﺎد ﻣﺎد از ﺻﻔﺤة روزﮔﺎر ﻣﺤﻮ ﮔﺮدﻳﺪ /ﻫﻮﺧﺸﺘﺮه ﻛﻪ >ﺑﻨﻴﺎدﮔﺬار ﺳﻠﻄﻨﺖ در آﺳﻴﺎ<
اﻋﻢ
ﺑﻪ وﺻﻒ آﻣﺪه ,ﺧﺎ ﻙ ﻧﻴﻨﻮا ﭘﺎﻳﺘﺨﺖ آﺷﻮر را ﺑﻪ ﺗﻮﺑﺮه ﻛﺸﻴﺪ ,ﺗﻤﺎﻣﻲ ﻣﻴﺮاث ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ ـ ّ
از ﻣﺎدي و ﻣﻌﻨﻮي ـ آﻧﺠﺎ را ﺑﻪ ﭘﺎﻳﺘﺨﺖ ﺧﻮﻳﺶ ﺷﻬﺮ >ﻫﮕﻤﺘﺎﻧﻪ< >ﻫﻤﺪان? اﻧﺘﻘﺎل داد /ﭼﻨﻴﻦ
ﻧﻤﺎﻳﺪ ﻛﻪ ﻣﻎ .ﻣﻐﻮﭘﺖ .ﻣﻮﺑﺪ >ﺳﻴﻨﺎ< اﻫﻮم ﺳﺘﻮت زردﺷﺘﻲ در اداﻣة ﺳﻔﺮ ﺗﺒﻠﻴﻐﻲ ﺧـﻮد
ﻧﺎﭼﺎر ﺑﺎﻳﺴﺘﻲ از ﺷﻬﺮ >ري< ﻣﻐﺎﻧﻲ ﻫﻤﺮاه ﺑﺎ ﺷﻤﺎري از ﻧـﻮﻛﻴﺸﺎن ﺑـﻪ ﻣـﺮﻛﺰ ﻛﺸـﻮر ﻣـﺎد ـ
ﻫﮕﻤﺘﺎﻧﻪ ـ آﻣﺪه ﻳﺎ ﻓﺮاﺧﻮاﻧﺪه ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ; و ﺑﺎز ﭼﻨﻴﻦ ﻣﻲﻧﻤﺎﻳﺪ ﻛﻪ ﻫﻢ در آﻧﺠﺎ ﺣﻮزة ﻋﻠﻤﻲ
دﻳﻨﻲ ـ آ ﻛﺎدﻣﻲ ـ ﻳﺎ ـ داﻧﺸﮕﺎه ﻣﺎدﺳﺘﺎن را ﺑﺎ ﻫﻤﻴﺎري ﻣﻐﺎن ﻓﺮزاﻧة اﻳﺸﺎن ﺑﻨﻴﺎن ﮔﺬاﺷﺘﻪ ,ﻳﺎ ﺑﻞ
ﺑﻪ رﻳﺎﺳﺖ آن ﮔﻤﺎﺷﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ /ﻓﺮﻫﻨﮕﺴﺘﺎن >ﺳﺌﻨﺎ .ﺳﻴﻨﺎ< ﻫﻤﺪان ﻛﻪ اﻋﻀﺎي آن ﺻﺪ ﺗﻦ
www.takbook.com
ﻓﻬﺮﺳﺖ ﻣﺎﻗﺒﻞ اﻟﻔﻬﺮﺳﺖ ﺑﺨﺶ دوم : ٣٣٠
از داﻧﺶآﻣﻮﺧﺘﮕﺎن ﭘﻴﺮو دﻳﻦ او ﺑﻮده ,ﻇﺎﻫﺮ ًا ﭼﻮن ﻫﻤﻮاره ﺻﺪ ﺗﻦ داﻧﺸﻮر ﺑﻪ ﻃﻮر ﺛﺎﺑﺖ در
آﻧﺠﺎ ﺑﻪ ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ و ﺗﺤﻘﻴﻖ اﺷﺘﻐﺎل داﺷﺘﻪاﻧﺪ ,اﻣﺎ داﻧﺴﺘﻪ ﻧﻴﺴﺖ ﻛﻪ ﺟﻨﺒة ﻧﻤﺎدﻳﻦ ﻋﺪد >ﺻﺪ< از
ﭼﻪ رو و ﺑﻪ ﻛﺪام ﻣﻨﺎﺳﺒﺖ ﺑﻮده ,ﻫﻢ از دﻳﺮﺑﺎز اﺷﺘﻬﺎر ﭘﻴﺪا ﻛﺮده و ﻳﻮﻧﺎﻧﻴﺎن آن را >ﻣﻜـﺘﺐ
ﺳﺪه< ا ﻛﺒﺎﺗﺎن ﻧﺎﻣﻴﺪهاﻧﺪ /وﺻﻒ ﻣﺠﻤﻊ ﻋﻠﻤﻲ >ﺳﺪة< ﻫﻤﺪان در ﻳﻜـﻲ از ﻓـﺼﻮل آﺗـﻲ///
>ﺿﻤﻦ ﺷﺮح ﻣﺪارس اﻳﺮان ﻗﺪﻳﻢ? ﺧﻮاﻫﺪ آﻣﺪ ,آﻧﭽﻪ اﻳﻨﻚ ﺧﺼﻮﺻ ًﺎ ﺑﻪ ﻟﺤﺎظ ﺗﺎرﻳﺦ دﻳﻦ و
اﻫﻤﻴﺖ اﺳﺖ ,اﻳﻦ ﻛﻪ ﻫﻤﺪان ﺑﻪ ﻣﺜﺎﺑة ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﭘﺎﻳﺘﺨﺖ اﻣـﭙﺮاﺗـﻮري
ّ داﻧﺶ در اﻳﺮان ﺣﺎﺋﺰ
اﻳﺮان ,وارث ﺑﺴﻴﺎري از ﻣﻮارﻳﺚ ﻓﺮﻫﻨﮓ و ﺗﻤﺪّ ن ,داﻧﺶﻫﺎ و آزﻣﻮنﻫﺎي ﺑـﺎﺑﻞ و آﺷـﻮر,
ﻛﺎﺳﻲ و اورارﺗﻮ و ﻣﺎﻧﻨﺎ ﮔﺮدﻳﺪ /ﻋﺎﻣﻞ اﺧﺬ و اﻗﺘﺒﺎس آن ﻋﻨﺎﺻﺮ ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ ,دﻳﻨﻲ و ﺗﺠﺎرب
ﺗﺼﺮف در آﻧﻬﺎ و ﺗﺮﻛﻴﺐ ﺧ_ّق ﺑﺎ ﻣﻮارﻳﺚ ﻣ ّﻠﻲ و ﻣﺤ ّﻠﻲ; و ﺗﻌﻠﻴﻢ آﻧﻬﺎ در
ﻋﻠﻤﻲ ,ﺑﺎ دﺧﻞ و ّ
ﻣﺪرﺳﻪﻫﺎ ﻫﻤﺎﻧﺎ َﻣﻐﺎن ﻓﺮزاﻧة ﻣﺎدﺳﺘﺎن ﺑـﻮدﻧﺪ ﻛـﻪ ﻗـﺒﻴﻠة روﺣـﺎﻧﻲ ﻗـﻮم ﺑﺸـﻤﺎر ﻣـﻲرﻓﺘﻨﺪ/
ﭘﻠﻮﺗﺎرﻙ ,ا ﻛﺒﺎﺗﺎن >ﻫﻤﺪان? را ﻣﺮﻛﺰ روﺣﺎﻧﻴ ﺖ اﻳﺮانﺑﺎﺳﺘﺎن و اﻗﺎﻣﺘﮕﺎه ﻣﻐﺎن ﻳﺎد ﻛﺮده اﺳﺖ١/
ّ
ﭘﺰﺷﻜﺎن ﻗﻮم ﻧﻴﺰ ﭼﻨﺎن ﻛﻪ در ﺑـﻬﺮ ﻳﻜـﻢ اﻳـﻦ ﮔـﻔﺘﺎر اﺷـﺎره رﻓﺖ ,ﻫـﻤﺎن روﺣـﺎﻧﻴﺎن و
ﭘﺮﻳﺴﺘﺎران اﻳﺸﺎن ﺑﻮدﻧﺪ ﻛﻪ >ﻣﻐﺎن< ﺑﺎﺷﻨﺪ /ﻫﻨﺮﻳﻚ ﻧﻴﺒﺮگ در ﻳﻚ ﺗﺤﻠﻴﻞ دﻗﻴﻖ از ﭘـﺎرهاي
>ﻳﺴﻨﺎ<ﻫﺎي اوﺳﺘﺎ ,ﻣﻨﺠﻤﻠﻪ ﭼﻨﻴﻦ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ ﻛﻪ ﺑﻴﻤﺎري ﭼﻮن ﺑﺮ اﺛﺮ ﻧﻴﺮوﻫﺎي اﻫﺮﻳﻤﻨﻲ ﭘﺪﻳﺪ
ﻣﻲآﻳﺪ ,ﻧﺎﭼﺎر وﻇﻴﻔة ﻣﺮدان >ﻣﮕﻪ< >= اﻧﺠﻤﻦ ﻣﻐﺎن? اﺳﺖ ﻛﻪ آن ﭘﻠﻴﺪي را از ﺗـﻦ ﺑـﻴﻤﺎر
ﺑﻴﺮون ﻛﻨﻨﺪ ,او را درﻣﺎن ﻧﻤﺎﻳﻨﺪ; و ﻛﺴﻲ >ﻣﻐﻲ? ﻛﻪ ﻣﻌﻤﻮ ً ﺑﺪﻳﻦﻛﺎر ﻣﻲﭘﺮدازد ,ﭼﻨﺎن ﻛﻪ در
ﻳﺴﻨﺎﻫﺎ > ٢. ١٦ ,٤٤و ?١٩ ,٣١آﻣﺪه ﻫﻤﺎﻧﺎ >اﻫﻮم ﺑﻴﺶ< ) (ahum. bišﻧﺎم دارد ,ﻛﻪ ﺑﻪ
درﺳﺘﻲ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي >درﻣﺎﻧﮕﺮ زﻧﺪﮔﻲ ,ﭘﺰﺷﻚ زﻧـﺪﮔﻲ< ﺑـﺎﺷﺪ >اﻫـﻮ = زﻧـﺪﮔﻲ +ﺑـﻴﺶ =
ﭘﺰﺷﻚ? /ﮔﻮﻳﺪ ﻫﻤﻴﻦ واژه ﻛﻪ ﻣﻦ >ﭘﺰﺷﻚ زﻧﺪﮔﻲ< ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻣﻲﻛﻨﻢ ,ﭼﻪ ﺑﺴﺎ درﮔﺎﻫﺎن ﺻﻔﺖ
>اﺷﻪ< >= ﺣﻖ .ﺣﻘﻴﻘﺖ? ﺑﺎﺷﺪ ,ﻛﻪ ﺧﻮد ﻧﻴﺮوي درﻣﺎنﺑﺨﺶ زﻧﺪﮔﻲ اﻓﺰاﺳﺖ ٢/ﺑﺎ ﭼﻨﻴﻦ
ﻣﻜﺮر درﮔﺎﻫﺎن اوﺳﺘﺎ ﺑﻪ روشﻫﺎي دﻋﺎﺋﻲ >ـ ﻣﮕﻪ? و
>ﻃﺐ ﻣﻐﺎﻧﻲ< ﻛﻪ ّ
درﻳﺎﻓﺘﻲ از وﻳﮋﮔﻲ ّ
دواﺋﻲ >ـ ﻫﻮم? اﺷﺎره و ﺗﻮﺻﻴﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ ,ﻣﻲﺗﻮان ﺳﻴﻤﺎي ﻣﻜﺘﺐ ﺳﻴﻨﺎﺋﻲ را ﻫﻢ ﻣﺸﺨّ ﺺ
ﻣﺘﻀﻤﻦ ﺗﺠﺎرب ﻣـﻠﻞ ﻗـﺪﻳﻤﻪ ﺧـﺼﻮﺻ ًﺎ
ّ ﻃﺒﻲ >ﻣﻐﺎن< ﻛﻪ
ﻣﺠﺴﻢ ﻛﺮد /ﻣﻜﺘﺐ ّ
ّ و ﻳﺎ در ﻧﻈﺮ
/١ﻣﺰدﻳﺴﻨﺎ و ادب ﻓﺎرﺳﻲ >دﻛﺘﺮ ﻣﻌﻴﻦ? ,ص/١٧٦
/٢دﻳﻨﻬﺎي اﻳﺮان ﺑﺎﺳﺘﺎن ,ﺗﺮﺟﻤة دﻛﺘﺮ ﺳﻴﻒاﻟﺪﻳﻦ ﻧﺠﻢآﺑﺎدي ,ص ١٨٦و /٢١٢
www.takbook.com
٣٣١ ﭘﺰﺷﻜﻲ در اﻳﺮان ﺑﺎﺳﺘﺎن
ﺑﺎﺑﻠﻴﺎن ﺑﻮد ,ﺑﺎ ﺗﻌﺎﻟﻴﻢ ﺧﻮد در ﻣﻴﺎن ﻳﻮﻧﺎﻧﻴﺎن ﺑـﺎﺳﺘﺎن اﻧـﺘﺸﺎر وﺳـﻴﻊ ﭘـﻴﺪا ﻛـﺮد ,ﭼـﻨﺎن ﻛـﻪ
اﺻﻄ_ﺣﺎت >ﻣﺎﮔﻮﻳﻴﻦ< ) (Mageueinو >ﻣﺎ ﮔﻴﻜﻮي ﻟﻮﮔﻮي< ) (Magikoi Logoiو ﺟﺰ
اﻳﻨﻬﺎ در ﺣﻜﻤﺖ و ﺷﻌﺐ ﻣﻌﺮﻓﺖ ﻣﻨﺴﻮب ﺑﻪ ﻣﻐﺎن اﻳﺮان ﺑﺎﺷﺪ /اﻟﺒﺘﻪ ﺣﻮزة ﻋﻠﻤﻴة ﻣﻐﺎن ﻳﺎ
ﻣﻜﺘﺐ ﺳﻴﻨﺎﺋﻲ ﻫﻤﺪان ﻣﻨﺤﺼﺮ ﺑﻪ رﺷﺘة ﭘﺰﺷﻜﻲ ﻧﺒﻮده ,آنﻃﻮر ﻛﻪ ﭘﻠﻮﺗﺎرﻙ روﻣﻲ >ﺳﺪة
ﻳﻜﻢ ﻣﻴ_دي? ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺷﺨﺼ ًﺎ ﺧﻮد ﺑﺪاﻧﺠﺎ راه ﻳـﺎﻓﺘﻪ ,ﻫـﻤﺎﻧﺎ رﺷـﺘﻪﻫﺎي ﺣﻜـﻤﺖ,
ﻧﺠﻮم ,ﻃﺐ و ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎ در آﻧﺠﺎ ﺗﻌﻠﻴﻢ و ﺗﻌ ّﻠﻢ ﻣﻲﺷﺪه اﺳﺖ١/
ّ
ﻣﻜﺮر ﮔﺬﺷﺖ ﻛﻪ ﺑﻴﻦ دو ﻣﻔﻬﻮم >ﺳﺌﻨﻪ< اوﺳﺘﺎﻳﻲ >ﺳﻴﻨﺎ? و ﺳﻴﻤﺮغ ﻓﺎرﺳﻲ ـ ﻳﻌﻨﻲ
ﭘﻴﺸﺘﺮ ّ
اﻃ_ق آن ﺑﺮ ﻣﺮغ ﻣﺸﻬﻮر و ﻧﺎم ﺣﻜﻴﻤﻲ داﻧﺎ راﺑﻄﻪاي ﻣﻮﺟﻮد اﺳﺖ /ﻧﻴﺰ داﻧﺴﺘﻪ ﺷﺪ ﻛﻪ در
روزﮔﺎر ﻛﻬﻦ روﺣﺎﻧﻴﺎن و ﻣﻮﺑﺪان ﻋ_وه ﺑﺮ وﻇﺎﻳﻒ دﻳﻨﻲ ,ﺷﻐﻞ ﭘﺰﺷﻜﻲ ﻫﻢ ﻣﻲورزﻳﺪﻧﺪ;
ﺗﺼﻮر اﻳﻦ ﻛﻪ ﻳﻜﻲ از ﺧﺮدﻣﻨﺪان روﺣﺎﻧﻲ ﻋﻬﺪ ﻗﺪﻳﻢ ﻛﻪ ﻧﺎم وي >ﺳﺌﻨﻪ< از ﻧﺎم ﭘﺮﻧﺪة
ﻓﻠﺬا ّ
ﻣﺰﺑﻮر اﺗﺨﺎذ ﺷﺪه ,ﻫﻤﻮ ِﺳ َﻤﺖ روﺣﺎﻧﻲ ﻣﻬﻢ داﺷﺘﻪ ﻛﻪ اﻧﻌﻜﺎس آن در اوﺳـﺘﺎ ﺑـﻪ ﺧـﻮﺑﻲ
آﺷﻜﺎر اﺳﺖ; و از ﻃﺮف دﻳﮕﺮ وي ﺑﻪ ﻃﺒﺎﺑﺖ و ﻣﺪاواي ﺑﻴﻤﺎران ﺷﻬﺮت ﻳﺎﻓﺘﻪ ﺗﻤﺎﻣ ًﺎ اﻣﺮي
ﻣﺘﻌﺎرف و ﻣﻄﺎﺑﻖ ﺑﺎ واﻗﻊ ﺑﺎﺷﺪ /ﺷﺎدروان دﻛﺘﺮ ﻣﻌﻴﻦ ﻣﻲاﻓﺰاﻳﺪ ﻛﻪ ﺑﻌﺪﻫﺎ ﺳﺌﻨﻪ >ﻧﺎم ﭘﺮﻳﺴﺘﺎر
ﻣﺬﻛﻮر? را ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي ﻟﻐﻮي ﺧﻮد ـ ﻧﺎم ﻣﺮغ ـ ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ و ﺟﻨﺒة ﭘﺰﺷﻜﻲ او را در اوﺳﺘﺎ ﺑﻪ درﺧﺘﻲ
ﻛﻪ آﺷﻴﺎﻧة ﻣﺮغ ﺳﺌﻨﻪ اﺳﺖ ,در ﺧﺪاﻳﻨﺎﻣﻪ و ﺷﺎﻫﻨﺎﻣﻪ ﺑﻪ ﺧﻮد ﺳﻴﻤﺮغ دادﻧﺪ ,ﭼﻨﺎن ﻛـﻪ در
>ﺑﻬﺮام ﻳﺸﺖ< >ﺑﻨﺪ ?٣٨-٣٦آﻣﺪه > :ﻛﺴﻲ ﻛﻪ اﺳﺘﺨﻮان ﻳﺎ ﭘﺮي از اﻳﻦ ﻣﺮغ دﻟﻴﺮ >ـ وارﻏﻦ?
] = ﺷﺎﻫﻴﻦ[ ﺑﺎ ﺧﻮد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ,ﻫﻴﭻ ﻣﺮد دﻟﻴﺮي او را ﻧﺘﻮاﻧﺪ ﺑﺮاﻧﺪازد و ﻧﻪ از ﺟﺎي ﺑﺮاﻧﺪ/
آن ﭘﺮ ,او را ﻫﻤﺎره ﻧﺰد ﻛﺴﺎن ﮔﺮاﻣﻲ و ﺑﺰرگ دارد و او را از ﻓﺮ ﺑﺮﺧﻮردار ﺳﺎزد > ///اﻟﺦ?٢/</
ّ ّ
ﺑﺪﻳﻦﺳﺎن ,ﻣﻔﺎﻫﻴﻢ درﻣﺎﻧﮕﺮي و ﭘﺰﺷﻜﻲ و ﺑﻬﺒﻮدﺑﺨﺸﻲ از دﻳﺮﺑﺎز ﺑﻪ ﻟﻔﻆ >ﺳﻴﻨﺎ< واﺑﺴـﺘﻪ
ﺑﻮده; و اﻳﻦ ﻛﻪ ﺣﻜﻴﻢ >ﺳﻴﻨﺎ< ﭘﺴﺮ اﻫـﻮم ﺳـﺘﻮت از زﻣـﺮة ﻣـﻐﺎن روﺣـﺎﻧﻲ اﻳـﺮان ﺑـﺎﺳﺘﺎن
ﺳﺮدودﻣﺎن ﭘﺰﺷﻜﻲ اﻳﺮاﻧﺰﻣﻴﻦ ﺑﺸﻤﺎر ﺗﻮاﻧﺪ رﻓﺖ ,ﻫﻤﺎﻧﺎ ﺑﻪ ﺗﻌﺒﻴﺮ ﻳﻮﻧﺎﻧﻲاش >اﺳﻜﻠﭙﻴﻮس<
اﻳﺮاﻧﻲ ﻳﺎ ﻫﻤﭽﻮن >ﺑﻘﺮاط< ﭘﺪر ﭘﺰﺷﻜﻲ ﻣ ّﻠﺖ ﻛﻬﻨﺴﺎل و ﻓﺮﻫﻨﮕﺴﺎز و ﺗﺎرﻳﺨﻤﻨﺪ ﻣﺎﺳﺖ/
در ﺑﺎب وﺿﻊ و ﺑﻨﺎي داﻧﺸﮕﺎه ﺑﺎﺳﺘﺎﻧﻲ ﻫﻤﺪان و اﺷﺘﻬﺎر آن ﻣﺠﻤﻊ ُﻋـﻠَﻤﺎي ﺻـﺪﻧﻔﺮه
/١ﺳﺮﮔﺬﺷﺖ ﺳﺎزﻣﺎنﻫﺎ و ﻧﻬﺎدﻫﺎي ﻋﻠﻤﻲ و آﻣﻮزﺷﻲ در اﻳﺮان> ,ﺻﺪري اﻓﺸﺎر? ,ص/٥٧ ,٢٧ ,٢٤
/٢ﺑﺮﻫﺎن ﻗﺎﻃﻊ ,ج ,٢ﺣﻮاﺷﻲ ﺻﻔﺤﺎت /١٢١٢-١٢١١
www.takbook.com
ﻓﻬﺮﺳﺖ ﻣﺎﻗﺒﻞ اﻟﻔﻬﺮﺳﺖ ﺑﺨﺶ دوم : ٣٣٢
ﻃﻲ ﻓﺼﻞ >ﻣﺪارس< اﻳﺮانﺑﺎﺳﺘﺎن در
>ﺳﺪه? ﺗﺎ ﺳﺪهﻫﺎي ﻣﻴﺎﻧﻪ ,ﻗﺒ_ً ﻫﻢ ﺧﺎﻃﺮﻧﺸﺎن ﺷﺪ ﻛﻪ ّ
ﻣﺆﺳﺲ آن ﺣﻜﻴﻢ >ﺳﺌﻨﻪ .ﺳﻴﻨﺎ< >=
اﻳﻦ ﻛﺘﺎب ﺑﻪ ﺗﻔﺼﻴﻞ ﺳﺨﻦ ﺧﻮاﻫﺪ رﻓﺖ /اﻣﺎ اﻳﻦ ﻛﻪ ّ
ﺷﺎﻫﻴﻦ? روﺣﺎﻧﻲ ﻣﻎ ,ﭼﻨﺎن ﻛﻪ ﮔﺬﺷﺖ ,ﻣﻔﻬﻮم اﺳﻢ وي ﺑﺎ >ﺳـﻴﻤﺮغ< ﺣﻜـﻴﻢ ـ آن ﻃـﺎﻳﺮ
ﻃﺒﻴﺐ ﻗﺪﺳﻲ ـ اﻳﻨﻬﻤﺎﻧﻲ ﭘﻴﺪا ﻛﺮده ,ﻳﻌﻨﻲ ﺑﺎ اﻳﺰدان ﭘﺰﺷﻜﻲ ﻫﻤﺘﺎي >اﻳﻤﻬﻮﺗﭗ< ﻣﺼﺮي و
>اﺳﻜﻠﭙﻴﻮس< ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ ﻣﻤﺎﺛﻞ ﮔﺮدﻳﺪه ,دﻗﻴﻘ ًﺎ ﻫﻢ ﺑﺪﻳﻦ ﻣﻮﺟﺐ در ﻧﻈﺮ ﻳﻮﻧﺎﻧﻴﺎن ﺑﺎﺳﺘﺎن ﻳﻌﻨﻲ
ﻃﺐ >ﺳﻴﻨﺎﺋﻲ< >ـ ﺳﻴﻤﺮﻏﻲ . .اﺳﻘﻠﺒﻴﺎﺋﻲ? ﻫﻤﺪان
ﺑﻪ ﺗﻌﺒﻴﺮ اﺳﻄﻮره ﺷﻨﺎﺧﺘﻲ اﻳﺸﺎن ﻣﺪرﺳة ّ
ﻫﻤﺎﻧﺎ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﻌﺒﺪ >اﺳﻜﻠﭙﻴﻮس< >ـ اﻳﺰد ﭘﺰﺷﻜﻲ? ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ و ﻧﺎﻣﺒﺮدار ﺷﺪه اﺳﺖ ,ﻳﻚ
ﺗﻌﺠﺐ و اﺳﺘﻐﺮاب ﻧﺒﺎﺷﺪ /ﭼﻪ ,ﺣﺴﺐ ﮔﺰارشﻫﺎي ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ درﺑﺎرة ﭼﻨﻴﻦ ﺗﻌﺒﻴﺮي اﺑﺪ ًا ّ
ﻣﺤﻞ ّ
ﺑــﺎزﮔﺸﺖ اﺳﻜــﻨﺪر ﻣـﻘﺪوﻧﻲ از اﻳـﺮان ﺑـﻪ ﺑـﺎﺑﻞ >ﺳـﺎل ٣٢٣ق /م? ﻫـﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛـﻪ ﺟﺸـﻦ
ﭘــﻴﺮوزيﻫﺎي ﺧــﻮد را در ا ﻛــﺒﺎﺗﺎن >ﻫـﻤﺪان? ﺑـﺮﮔﺰار ﻧـﻤﻮد ,دوﺳﺖ و ﺳـﺮدار ﺑـﺰرﮔﺶ
ﻫﻔﺎﺋﻴﺴﺘﻮن ﻧﺎﮔﻬﺎن در آن ﺷﻬﺮ ﺑﻤﺮد; و او ﭼـﻨﺪان دﭼـﺎر ﺧﺸـﻤﺎﻏﻢ ﺷـﺪ ﻛـﻪ ﻓـﺮﻣﺎنﻫﺎي
ﻣﻮرخ ﻣﺸﻬﻮر ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ ﮔﻮﻳﺪ >ﻛﺘﺎب ,٧ﻓﺼﻞ
ﻧﺎﺑﻬﻨﺠﺎر ﺻﺎدر ﻣﻲﻛﺮد ,از ﺟﻤﻠﻪ ﭼﻨﺎن ﻛﻪ آرﻳﺎن ّ
رباﻟﻨﻮع
,٤ﺑﻨﺪ ?٢دﺳﺘﻮر داد ﻛﻪ ﻣﻌﺒﺪ >اﺳﻜﻮﭘﻴﻮس< >اﺳﻘﻠﺒﻴﻮس? ﻫﻤﺪان ـ ﻳﻌﻨﻲ ﻣﻌﺒﺪ ّ
ﻃﺐ را >ﺑﻪ ﻋﻘﻴﺪة ﻳﻮﻧﺎﻧﻴﻬﺎ? وﻳﺮان ﻛﺮدﻧﺪ ,ﭘﺰﺷﻜﺎﻧﻲ را ﻫﻢ ﻛﻪ ﻧﺘﻮاﻧﺴﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ دوﺳﺘﺶ را
ّ
درﻣﺎن ﻛﻨﻨﺪ ﺑﺮ در آن ﻣﻌﺒﺪ ﺣﻠﻖآوﻳﺰ ﻛﺮد١/
َِ
ﻣﺴﺒﺐ اﺻﻠﻲ اﻣﺮاض را اﻫﺮﻳﻤﻦ
ﻣﻜﺮر ﮔﺬﺷﺖ ,ﭼﻮن در دﻧﻴﺎي ﻗﺪﻳﻢ ّ ﺑﺎري ,ﭼﻨﺎن ﻛﻪ ّ
ﻣﻲداﻧﺴﺘﻨﺪ; و ﺑﻴﻤﺎريﻫﺎي ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن را ﻧﻴﺰ ﺑﻪ دﻳﻮﻫﺎي ﭘﻠﻴﺪ ﻧﺴﺒﺖ ﻣﻲدادﻧﺪ ,ﻟﺬا ﻃﺒﺎﺑﺖ ﺑﺎ
ﻛﻬﺎﻧﺖ ﻣﻘﺮون ﻣﻲﺑﻮد ﻛﻪ ﻫﻤﻴﻦ وﻇـﻴﻔﺖ را روﺣـﺎﻧﻴﺎن ﻗـﻮم و در اﻳـﺮان >ﻣـﻐﺎن< ﺑـﺮﻋﻬﺪه
داﺷﺘﻨﺪ /داﻧﺸﻤﻨﺪ اﻳﺮاﻧﺸﻨﺎس آﻟﻤﺎﻧﻲ دﻳﺘﺮﻳﺦ ﺑﺮاﻧﺪﻧﺒﻮرگ ﻛﺘﺎﺑﻲ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان > ﻛﻬﺎﻧﺖ و ﻃﺒﺎﺑﺖ
در اﻳﺮان ﻗﺪﻳﻢ< ﻧﻮﺷﺘﻪ ٢,ﻛﻪ ﻧﮕـﺮهﻫﺎي ﭘـﺰﺷﻜﻲ ﻣـﻨﺪرج در ﻣـﺘﻮن زردﺷـﺘﻲ و ﺷـﺎﻫﻨﺎﻣة
ﻓﺮدوﺳﻲ را در ﺑﺮدارد /ﺑﺎﻳﺪ ﮔﻔﺖ ﻛﻪ در ﺑـﺨﺶ ﻣـﺘﺄﺧّ ﺮ َا ِو ﺳـﺘﺎي زردﺷـﺘﻲ ,ﻳـﻌﻨﻲ ﻛـﺘﺎب
/١اﻳﺮان ﺑﺎﺳﺘﺎن >ﭘﻴﺮﻧﻴﺎ? ,ج ,٣ص . /١٩٠٦-١٩٠٥ﻛـﺘﺎب ﭘـﻠﻮﺗﺎرخ >ﺗـﺮﺟـﻤة اﺣـﻤﺪ ﻛﺴـﺮوي? ,ج,٢
,١٣٣٩ص./٧٧
Travels in Assyria ... to Hamadan... (J. Buckingham), London, 1829, pp. 165-166.
2. D. Brandenburg: Priesterarzte Und Heilkunst im Persien (Medizinisches bei
Zarathustar Und in Konigs - Buch des Firdausi), Stuttgart, 1969. (96 S.).
www.takbook.com
٣٣٣ ﭘﺰﺷﻜﻲ در اﻳﺮان ﺑﺎﺳﺘﺎن
ﻣﻬﻢ ﭘﺰﺷﻜﻲ ﺑﺪﻳﻦ ﻋﺒﺎرت ﻳـﺎد
>وﻧﺪﻳﺪاد< َﻣﻐﺎﻧﻲ >ﻓﺮﮔﺮد ,٧ﺑﻨﺪﻫﺎي ?٤٠-٣٦ﺳﻪ رﺷﺘة ّ
ﺟﺮ اﺣﻲ? /ﭘﺰﺷﻚ دارو ,آن ﻛﻪ
ﮔﺮدﻳﺪه اﺳﺖ :ﭘﺰﺷﻚ ﻛﺎرد ,آن ﻛﻪ ﺑﺎ ﻛﺎرد ﺑﻬﺒﻮد ﻣﻲﺑﺨﺸﺪ >ـ ّ
ﻃﺐ دواﺋﻲ? /ﭘﺰﺷﻚ دﻋﺎ ,آن ﻛﻪ ﺑﺎ ﻛ_م ﻣﻘﺪّ س ﺷﻔﺎ
ﮔﻴﺎﻫﺎن درﻣﺎنﺑﺨﺶ ﻣﺪاوا ﻣﻲﻛﻨﺪ >ـ ّ
ِ ﺑﺎ
ﻃﺐ روﺣﺎﻧﻲ? و اﺳﺎﺳ ًﺎ ﻏﺎﻟﺐ ﻓﻘﺮات >ﻓﺮﮔﺮد< ﻳﺎ ﺑﺎب ﻫﻔﺘﻢ ﻛﺘﺎب وﻧﺪﻳﺪاد راﺟﻊ
ﻣﻲدﻫﺪ >ـ ّ
ﺟﺮ اﺣﻲ ,ﺗﻌﻠﻴﻢ و ﺗﻌ ّﻠﻢ آﻧﻬﺎ ,ﻣﺰد ﭘﺰﺷﻚ,
اﻟﺼﺤﻪ ,ﻃﺒﺎﺑﺖّ ,
ّ اﺳﺖ ﺑﻪ اﻣﻮر ﺟﺴﻤﺎﻧﻲ ,ﺣﻔﻆ
ﺗﺠﻮﻳﺰ داروﻫﺎ ,و ﺣﺘﻲ ﻧﻈﺎمﭘﺰﺷﻜﻲ و ﭘﺰﺷﻜﻲ ﻗﺎﻧﻮﻧﻲ اﻟﺒﺘﻪ در ﺻﻮرت ﻗﺪﻳﻤﻲ آﻧﻬﺎ; و ﺟﺰ
ﻃﺐ دواﺋﻲ ﻳﺎ داروﭘﺰﺷﻜﻲ ﭘﺲ از اﻳﻦ اﺟﻤﺎ ً ﺑﺸـﺮﺣـﺘﺮ ﺳـﺨﻦ ١
اﻳﻨﻬﺎﺳﺖ /در ﺧﺼﻮص ّ
ﻃﺐ دﻋﺎﺋﻲ ﻳﺎ روﺣﺎﻧﻲ در اﻳﺮان ﺑﺎﺳﺘﺎن اﻳـﻦ ﻧﻜـﺘﻪ را ﺑـﺎﻳﺴﺘﻲ ﺧﻮاﻫﺪ رﻓﺖ; وﻟﻲ درﺑﺎرة ّ
ﻳﺎدآوري ﻛﺮد ﻛﻪ ﺑﺮﺧ_ف ﻃﺒﺎﺑﺖ ﺑﺎﺑﻠﻲ ـ ﻛﻪ واﻗﻌ ًﺎ ﺧﺮاﻓﻲ و ُﭘﺮ از ﺟﺎدو و ﺟﻨﺒﻞ ﺑﻮده ـ ﭼﻨﺎن
ﻛﻪ در ﺟﺎي ﺧﻮد ﺑﺸﺮح آﻣﺪ ,ﭘﺰﺷﻜﻲ دﻋﺎﺋﻲ در اﻳﺮان ﺑﺪانﮔﻮﻧﻪ و ﭼﻨﺪان ﺧﺮاﻓﻪآﻣﻴﺰ ﻧﺒﻮده
ﻃﺐ
اﺳﺖ /ﻣﻊﻫﺬا ﻫﻤﺎنﻃﻮر ﻛﻪ در ﺷﺮح >ﺛﺮﺋﻴﺘﻮﻧﻪ< >ﻓﺮﻳﺪون? اوﺳﺘﺎﻳﻲ ﺑـﻪ ﻣـﺜﺎﺑة ﺑـﺎﻧﻲ ّ
دﻋﺎﺋﻲ ﻳﺎ روان ـ درﻣﺎﻧﻲ ﮔﺬﺷﺖ ﻛﻪ ﻧﺎﻣﺶ در َاوراد و اﻓﺴﻮﻧﻬﺎي ﻣﺎﻧﻮي و زردﺷﺘﻲ آﻣﺪه,
داﻧﺸﻤﻨﺪان ﭘﺎرﺳﻲ در ﺑﺎب دﺳﺘﻮرﻫﺎ و ﻧﺴﺨﻪﻫﺎي اﻳـﻦ ﻧـﻮع ﻃـﺒﺎﺑﺖ ,ﮔـﻔﺘﺎرﻫﺎي ﭼـﻨﺪي
ﻧﻮﺷﺘﻪاﻧﺪ; از ﺟﻤﻠﻪ ﻣﻘﺎﻟة ﺧﺪاﻳﺎر دﺳﺘﻮر ﺷﻬﺮﻳﺎر ﭘﺎرﺳﻲ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان >ﺑﺮﺧﻲ آداب و رﺳﻮم
ﻣﺘﻀﻤﻦ ذ ﻛﺮ ﻣﺮاﺟﻊ ادﻋﻴﻪ و َاوراد ,ﻃﺮﻳﻘة ّ
ﺗﺒﺮ ﻙ و ّ زردﺷﺘﻲ در ﺑﺎب ﺷﻔﺎﻳﺎﺑﻲ اﻳﻤﺎﻧﻲ< ﻛﻪ
ﺗﻘﺪﻳﺲ; و ﻃﺮﻳﻘة روﺣﺎﻧﻲ ﺷﻔﺎ دادن ﻣﺮﻳﺾ ﻫﻤﺮاه ﺑﺎ ﺗﺠﻮﻳﺰ ﺑﻌﻀﻲ داروﻫﺎي ﮔﻴﺎﻫﻲ ,ﻣﺜﻞ
>آوﻳﺸﻦ< و >ﮔﺎوزﺑﺎن<; و ﻧﻴﺰ ﺷﺎﻣﻞ آداب ﻃﻠﺴﻢﺑﻨﺪي و ﻛﺎرﺑﺴﺖ >اﻓﺴﻮن ﺷﺎه ﻓﺮﻳﺪون< ﻫﻢ
ﺑﺎﺷﺪ٢/
ﻃﺐ ﺑﻘﺮاﻃﻲ
جّ /
>ﻃﺐ ﺑﻘﺮاﻃﻲ< ﻛﻪ ﻛﻤﺎﺑﻴﺶ ﺑﻪ
ﻃﺐ ﻛ_ﺳﻴﻚ ﻣﻌﺮوف ﺑﻮد ﺑﻪ ّ
ﭘﺰﺷﻜﻲ آ ﻛﺎدﻣﻴﻚ ﻗﺪﻳﻢ ﻳﺎ ّ
/١وﻧــﺪﻳﺪاد ,ﺗـﺮﺟـﻤة داﻋـﻲ اﺳـ_م ,ﺣـﻴﺪرآﺑـﺎد١٣٥٧ ,ق ,ص ٦٦ـ . /٨٢اوﺳـﺘﺎ ,ﮔـﺰارش ﺟـﻠﻴﻞ
دوﺳﺘﺨﻮاه ,ﺗﻬﺮان ,ﻣﺮوارﻳﺪ ,١٣٧٠ ,ج ,٢صPahlavi Vendidad, pp. 167ff. . /٧٤٤-٧٢٩
2. Sir Jamseijee Jejeebhoy... Volume (Papres on Iranian Subjects), Bombay, 1914,
pp. 296-301.
www.takbook.com
ﻓﻬﺮﺳﺖ ﻣﺎﻗﺒﻞ اﻟﻔﻬﺮﺳﺖ ﺑﺨﺶ دوم : ٣٣٤
ﺟﺎﻟﻴﻨﻮس ﻫﻢ ﻧﺴﺒﺘﻲ ﭘﻴﺪا ﻣﻲﻛﺮد; اﻣﺎ ُﺑﻘﺮاط ﻳﺎ َاﺑﻘﺮاط >ﺑﻪ ﺗﻠﻔّﻆ ﻋﺮﺑﻲ? ﻫﻤﺎن ﻫﻴﭙﻮﻛﺮاﺗﺲ
ﻃﺐ <; و از
> ﻛﻮﺳﻲ< ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ ـ از ﺧﺎﻧﺪان >اﺳﻜﻠﭙﻴﺎد<ﻫﺎ >= ﭘﺰﺷﻜﺎن? ـ ﻣﺸـﻬﻮر ﺑـﻪ >ﭘـﺪر ّ
ﺑﺰرﮔﺘﺮﻳﻦ ﭘﺰﺷﻜﺎن ﺑﺎﻟﻴﻨﻲ در ﻋﻬﺪ ﺑﺎﺳﺘﺎن ﻛﻪ ﺣﺪود ﺳﺎﻟﻬﺎي ٤٦٠ﺗـﺎ ٣٧٠ﻗـﺒﻞ از ﻣـﻴ_د
ﻃﺐ را از
ﻣﺴﻴﺢ ﻣﻲزﻳﺴﺘﻪ ,ﻣﺸـﺎﻫﺪات و اﻃـ_ﻋﺎت ﭘـﺰﺷﻜﻲ را ﺟـﻤﻊ و ﺗـﺪوﻳﻦ ﻛـﺮدهّ ,
ﺧﺮاﻓﺎت ﭘﻴﺮاﺳﺘﻪ; و آن را ﺑﺮاﺳﺎس ﻋﻠﻤﻲ ﻧﻬﺎده ,ﻣﺸﻬﻮرﺗﺮﻳﻦ آﺛﺎر او ﻫﻤﺎﻧﺎ >ﻓﺼﻮل َاﺑﻘﺮاط<
ﻋﻨﺎﺻﺮ و ﻃﺒﺎﻳﻊ ارﺑﻌﻪ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ ,ﺑﺪﻳﻦﺳﺎن ﻫﻤﺎنﻃﻮر ﻛﻪ ِ ﻃﺐ ﺑﻘﺮاﻃﻲ ﺑﺮ
ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ /اﺳﺎس ّ
ﻓ_ﺳﻔﻪ ﭼﻬﺎر آﺧﺸﻴﺞ >= ﻋﻨﺼﺮ ,ﺑﻪ ﻳﻮﻧﺎﻧﻲُ :ا ْﺳ ُﻄﻘ ُّﺲ? را ﻛﻪ ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از :آب ,آﺗﺶ ,ﺧﺎ ﻙ و
ﻣﻘﻮم ﻛﺎﺋﻨﺎت و َارﻛﺎن ﻃﺒﻴﻌﺖ ﻣﻲداﻧﺴﺘﻨﺪ; و ﻣﻮﺟﻮدات را ﻣﺮﻛّﺐ از آﻧﻬﺎ ﻣﻲﭘﻨﺪاﺷﺘﻨﺪ,
ﻫﻮاِّ ,
ﻣﺆﺳﺲ ﺑﺮ ﻫﻤﺎن ﻋﻨﺼﺮﻫﺎي ﭼﻬﺎرﮔﺎﻧة ﻃﺐ ﺑﻘﺮاﻃﻲ ّﻃﺒﺎﻳﻊ و َا ﻣﺰﺟة ارﺑﻌة آدﻣﻴﺎن ﺑﻪ ﻟﺤﺎظ ّ
ﻣﺸﻬﻮر ﺑﺎﺷﺪ :ﺗﺮي ,ﮔﺮﻣﻲ ,ﺧﺸﻜﻲ و ﺳﺮدي ,ﭼﻬﺎر ﻃﺒﻊ ﻳﺎ ﺧﻠﻂ در ﺗﻦ آدﻣﻲ ,در واﻗﻊ
ﻣﻘﻮم ﻣﺰﺑﻮر اﺳﺖ /ﻣﺰاجﻫﺎي ﺑﻠﻐﻤﻲَ ,د ﻣـﻮي ,ﺳـﻮداوي و
ﻋﻨﺎﺻﺮ ِّ
ِ ﻃﺒﺎﻳﻊ ﻳﺎ َاﺧ_ط ﻫﻤﺎن
ﻋﻨﺎﺻﺮ در ﺗﺮﻛﻴﺐ ﻣﻮا ّد
ِ ﺻﻔﺮاوي در َاﺟﻨﺎس ﺣﻴﻮان و ﻧﻮع اﻧﺴﺎن ﻧﺎﺷﻲ از ﻏﻠﺒة ﻃﺒﻊ ﻳﻜﻲ از
>ﻃﺐ َا ﺧ_ﻃﻲ< ,اﻣـﺎ ﻫـﻤﻴﻦ ﺗـﻨﺎﻇﺮ ﺗـﺮﻛﻴﺐ
ّ ﺑﺪن ﺑﺎﺷﺪ; ﭼﻨﻴﻦ اﺳﺖ اﺟﻤﺎ ً اﺳﺎس ﻧﻈﺮي
ﻃﺒﺎﻳﻊ ,ﺑـﻴﻦ ﻛـﺎﺋﻨﺎت ﻋـﻠﻮي و اﻧﺴـﺎن ﺳـﻔﻠﻲ ,ﺧـﻮد در واﻗـﻊ ﺻـﻮرت ﻣـﻤﺜﱠﻞ ﻳـﺎ ﻣـﻤﺎﺛﻞ
) (Analogﺑﻴﻦ ﻋﺎ َﻟﻢ ا ﻛﺒﺮ ـ ﻳﻌﻨﻲ ﻛﻴﻬﺎن ـ و ﻋﺎﻟﻢ اﺻﻐﺮ ـ ﻳﻌﻨﻲ آدﻣﻲ ـ اﺳﺖ /١ﻧﺴﺨة ﮔﻴﻬﺎن
ﺑﺰرگ و ﻋﺮﺻة ﻳﺘﻨﺎﻫﻲ ﺧﻠﻘﺖ ,ﻫﻤﻴﻦ ﻣﻮﺟﻮد ﻣﺤﺪود زﻣﻴﻨﻲ ـ ﻳﻌﻨﻲ >اﻧﺴﺎن< اﺳﺖ; ﻫﻢ از
اﻳﻨﺮو ﻧﻈﺮﻳة ﻋﺎ َﻟﻢ ﻛﺒﻴﺮ >= ﻣﺎ ﻛﺮوﻛﺎﺳﻤﻮس? و ﻋﺎ َﻟﻢ ﺻﻐﻴﺮ >= ﻣﻴﻜﺮوﻛﺎﺳﻤﻮس? ﻳﺎ ﺑﻪ اﻟﻔﺎظ
ﻓﺎرﺳﻲ آﻧﻬﺎ :ﺟﻬﺎن ﻣِﻬﻴﻦ و ﺟﻬﺎن ِﻛﻬﻴﻦ ,ﺑﻴﻦ ﻓ_ﺳﻔﻪ و َاﻃﺒﺎء و ﻋﺎرﻓﺎن ﻣﺸﺘﺮﻙ ﺑﻮده اﺳﺖ/
ﻣﻮرﺧﺎن ﻋﻠﻢ و ﻓﻠﺴﻔﻪ و ا ﻛـﺜﺮ ﻗـﺮﻳﺐ ﺑـﻪ اﺗـﻔﺎق
اﻫﻤﻴﺖ ﻣﻄﻠﺐ اﻳﻨﺠﺎﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻴﺸﺘﺮ ّ
ّ ﻣﻨﺘﻬﺎ
ﻣﺤﻘّﻘﺎن ﻓﺮﻫﻨﮓ ﺑﺎﺳﺘﺎن ,ﺧﺎﺳﺘﮕﺎه اﻳـﻦ ﻧﮕـﺮه را >اﻳـﺮان< ﻣـﻲداﻧـﻨﺪ /ﭼـﻨﺎن ﻛـﻪ از ﺟـﻤﻠة
ﻣﺘﺄﺧّ ﺮان آﻧﻬﺎ اﻳﺮاﻧﺸﻨﺎس ﻧﺎﻣﺪار اﻣﺮﻳﻜﺎﺋﻲ اﺑﺮاﻫﺎم وﻳـﻠﻴﺎﻣﺰ ﺟﻜﺴـﻦ ,ﺑـﺎ اﺷـﺎره ﺑـﻪ ﻫـﻤﺎن
ﺻﻮرﺗﺒﻨﺪي ﻋﺎﻟَﻤﻴﻦ ﻣﺰﺑﻮر در ﻧﮕﺮش ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ ,ﮔﻮﻳﺪ ﻛﻪ ﭼﻨﻴﻦ ﻣﺸﺎﺑﻬﺘﻲ ﺑﻴﻦ َاﺟﺰاء ﻋـﺎ َﻟﻢ و
ﻃﻲ ﻓﺼﻠﻲ از ﺑﻮﻧﺪﻫﺸﻦ ﺑﺰرگ اﻳﺮاﻧﻲ
آدم ﺑﺴﺎ ﻛﻪ ﻳﻚ اﻧﺪﻳﺸة ﻛﻬﻦ اﻳﺮاﻧﻲ ﺑﻮده ﺑﺎﺷﺪ; زﻳﺮا ّ
>ﺑﺨﺶ ١٣ﺑﻬﺎر ,ص > ?١٢٦-١٢٣درﺑﺎرة ﺗﻦ ﻣﺮدﻣﺎن ﺑﺴﺎن ﮔـﻴﺘﻲ< از ﺟـﻤﻠﻪ ﮔـﻮﻳﺪ ﻛـﻪ:
/١رش :ﻓﺮدوس اﻟﺤﻜﻤﻪ >اﺑﻦ رﺑّﻦ ﻃﺒﺮي? ,ص /٤٩-٤٨
www.takbook.com
٣٣٥ ﭘﺰﺷﻜﻲ در اﻳﺮان ﺑﺎﺳﺘﺎن
>ﭘﻮﺳﺖ ﻣﺎﻧﻨﺪ آﺳﻤﺎن ,ﮔﻮﺷﺖ ﻫﻤﭽﻮن زﻣﻴﻦ ,اﺳﺘﺨﻮاﻧﻬﺎ ﭼﻮﻧﺎن ﻛﻮﻫﻬﺎ ,///ﻣﻮي ﺑﻪ ﻣﺜﺎﺑة
ﮔﻴﺎﻫﺎن و ﺟﺰ اﻳﻨﻬﺎ< ﻛﻪ ﺗﺎرﻳﺦ ﭼﻨﻴﻦ ﻣﻔﻬﻮﻣﻲ ﺑﺎزﮔﺮد ﺑﻪ زﻣﺎن داﻣﺪات ﻧﺴﻚ اوﺳﺘﺎﺋﻲ ﻣﻔﻘﻮد,
ﻳﻌﻨﻲ دﺳﺘﻜﻢ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﻗﺮن ﭘﻨﺠﻢ ﻗﺒﻞ از ﻣﻴ_د ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ١/
ﻟﻴﻜﻦ اﺷﺎرت ﻫﺮودوت ﭘﺪر ﺗﺎرﻳﺦ >ح ٤٢٥-٤٩٠ق /م? ﺑﺪﻳﻦ ﻛﻪ اﻳﺮاﻧﻴﺎن ﻛﻴﻬﺎن ﺑﺰرگ و
ﻋﻨﺎﺻﺮ ارﺑﻊ ﺳﺎزة >ﺗﻦ< آدﻣﻲ را ﻣﻘﺪّ س ﻣﻲدارﻧﺪ ,ﻛﻪ ﺣﺴﺐ ﻣﻔﺎد ﺧﺒﺮ ﮔﻮﻳﻲ آﻧﻬﺎ را ﻣﺘﻨﺎﻇﺮ
ِ
ﻫﻢ ﻣﻲداﻧﻨﺪ ,آﻧﺠﺎ ﻛﻪ آﻳﻴﻦﻫﺎي اﻳﺮاﻧﻴﺎن را ﻳﺎد ﻧﻤﻮده اﺳﺖ ﻛﻪ ﻫﺮﮔﺰ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻳﻮﻧﺎﻧﻴﺎن ﻃﺒﻴﻌﺖ
ﺑﺸﺮي ﺑﺮاي ﺧﺪاﻳﺎن ﻗﺎﺋﻞ ﻧﻴﺴﺘﻨﺪ ,ﺑﻞ ﺗﻨﻬﺎ ﺑﺮاي ﻛﺎﺋﻨﺎت و اﻓ_ ﻙ و از ﺑﺮاي ﺧﻮرﺷﻴﺪ و ﻣﺎه و
زﻣﻴﻦ و آﺗﺶ و آب و ﺑﺎد ﻫﺪاﻳﺎﻳﻲ ﻧﺜﺎر ﻛﻨﻨﺪ >ﻛـﺘﺎب ,١ﺑـﻨﺪ ?١٣١و ﻧـﻴﺰ در ﺑـﻴﺎن رﻓـﺘﺎر
ﻛﻤﺒﻮﺟﻴﻪ ﺑﺎ ﺟﺴﺪ >آﻣﺎزﻳﺲ< ﻓﺮﻋﻮن ﻣﺼﺮ >ﻛﺘﺎب ,٣ﺑﻨﺪ ?١٦ﻛﻪ ﺑﺎز ﻋﻘﻴﺪة اﻳﺮاﻧﻴﺎن را در
ﻋﻨﺎﺻﺮ ﻛﺎﺋﻨﺎت ﻳﺎدآوري ﻛـﺮده ٢,ﻇـﺎﻫﺮ ًا ﻗـﺪﻳﻤﺘﺮﻳﻦ ﻣـﻨﺒﻊ اﺷـﺎره ﺑـﺪﻳﻦ
ِ اﺣﺘﺮام ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ
ﻣﻮﺿﻮع ﺑﺎﺷﺪ /اﻣﺎ ﺑﻪ ﺗﺼﺮﻳﺢ ﻫﻨﺮﻳﻚ ﻧﻴﺒﺮگ دﻳﻨﺸﻨﺎس ﺑﺰرگ ﻫـﻤﺎﻧﺎ ﻳﻚ ﭼـﻨﻴﻦ ﻧﮕـﺮهاي
ﺻﺮﻓ ًﺎ ﻣﺘﻌ ّﻠﻖ ﺑﻪ ﻣﻐﺎن داﻧﺸﻤﻨﺪ ﻣﺎد ﺑﺎﺳﺘﺎن ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ ,زﻳﺮا ﭼﻨﻴﻦ ﻧﻤﺎﻳﺪ ﻛﻪ ﻓﺮﺿﻴﺎت و ﮔﻔﺘﮕﻮ
ﺗﺤﻮل ﻳﺎﻓﺘﻪ ﺑﻮد ,اﻳﺮاﻧﻴﺎن ﻏﺮﺑﻲ ﺑﺴﻴﺎر زود ﺑﻪ
درﺑﺎرة اﻧﺴﺎن ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ در ﻏﺮب اﻳﺮان ﺳﺨﺖ ّ
اﻳﻦ ﺷﻨﺎﺧﺖ رﺳﻴﺪه ﺑﻮدﻧﺪ ﻛﻪ ﻛﻴﻬﺎن و ﭘﺪﻳﺪهﻫﺎي آن و ﻋﻨﺼﺮﻫﺎ از ﺗﻦ ﻣﺮدة اﻧﺴﺎن ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ
ﭘﺪﻳﺪ آﻣﺪهاﻧﺪ; ﻳﻚ ﺑﻴﺎن دﻗﻴﻖ از ﺗﻮﺻﻴﻒ ﺳﺎزﮔﺎري ﻣﻴﺎن ﺟﻬﺎن ﺑﺰرگ و ﺟـﻬﺎن ﻛـﻮﭼﻚ,
ﻣﻴﺎن ﭘﺪﻳﺪهﻫﺎي آﺳﻤﺎن و زﻣﻴﻦ و ﭘﻴﻜﺮ آدﻣﻲ در روزﮔﺎري ﺑﺲ ﻛـﻬﻦ وﺟـﻮد داﺷﺖ ,ﻛـﻪ
ﺑﻘﺮاط و آﻣﻮزﺷﮕﺎه او >ﺳﺪة ٥ﺗﺎ ٤ق /م? ﺑﺎ آن آﺷﻨﺎ ﺑﻮد; و اﻳﻦ ﺗﻮﺻﻴﻒ ﺳﺎزﮔﺎري در ﻧﺴﻚ
ﻏﺮﺑﻲ از دﺳﺖ رﻓﺘة اوﺳﺘﺎ ,ﻳﻌﻨﻲ >داﻣﺪات ﻧَﺴﻚ< آﻣﺪه ﺑﻮد ﻛﻪ ﻫﻨﻮز ﻫﻢ در >ﺑﻮﻧﺪﻫﺸﻦ<
اﻳﺮاﻧﻲ ﺑﺮﺟﺎي ﻣﺎﻧﺪه اﺳﺖ /ﺑﺎﻳﺪ اﻓﺰود ﻛﻪ ﻫﻤة آﺛﺎر ﺑﺎزﻣﺎﻧﺪة آﻣﻮزهﻫﺎي روﺣﺎﻧﻴﺎن ﻣﻜـﺘﺐ
ﻣﺘﻀﻤﻦ اﻳﻦ ﺗﻮﺻﻴﻒ ﺑﺎﺷﺪ ,ﭼﻴﺰي ﻛﻪ در اﺳﻨﺎد ﻛﻬﻦ ﺷﺮﻗﻲ ﻫﻴﭽﮕﻮﻧﻪ اﺷﺎرهاي ﺑﺪان ّ ﻣﻐﺎن
٣
ﺧﺎص آن در ﺗﺎرﻳﺦ ﻓﻠﺴﻔﻪ ﻧﻴﺴﺖ< /ﺑﺎري ,ﺧﺎﺳﺘﮕﺎه ﻧﮕﺮة >ﻋﺎ َﻟ َﻤﻴﻦ< ﻣﺰﺑﻮر ﻧﻈﺮ ﺑﻪ ّ
اﻫﻤﻴﺖ ّ
1. Researches in Manichaeism, New York, Columbia University Press, 1932, p. 186.
.ﻓﻬﺮﺳﺖ ﻣﺎ ﻗﺒﻞ اﻟﻔﻬﺮﺳﺖ >ب /اذ ﻛﺎﺋﻲ? ج ,١ص ٨٩-٨٨و /١٠٩-١٠٨
2. The Persian Wars, tr. G. Rawlinson, 1942, pp. 74, 218.
/٣دﻳﻨﻬﺎي اﻳﺮان ﺑﺎﺳﺘﺎن >ﻫ /س /ﻧﻴﺒﺮگ? ,ﺗﺮﺟﻤة دﻛﺘﺮ ﺳـﻴﻒاﻟﺪﻳـﻦ ﻧـﺠﻢآﺑﺎدي ,ﺗـﻬﺮان ,ﻣـﺮﻛﺰ اﻳـﺮاﻧـﻲ
ﻣﻄﺎﻟﻌة ﻓﺮﻫﻨﮕﻬﺎ ,١٣٥٩ ,ص . /٣٩١ﺗﺄﺛـﻴﺮ ﻓـﺮﻫﻨﮓ و ﺟـﻬﺎنﺑﻴﻨﻲ اﻳـﺮاﻧـﻲ ﺑـﺮ اﻓـ_ﻃﻮن >اﺳـﺘﻔﺎن
www.takbook.com
ﻓﻬﺮﺳﺖ ﻣﺎﻗﺒﻞ اﻟﻔﻬﺮﺳﺖ ﺑﺨﺶ دوم : ٣٣٦
ﻃﺐ ,ﻣﺒﺎﺣﺚ ﻣﺘﻌﺪّ دي را از ﻃﺮف ﻋﻠﻤﺎي ﻣﻐﺮﺑﺰﻣﻴﻦ ﻣﻮﺟﺐ ﮔﺮدﻳﺪه; از ﺟﻤﻠﻪ ﻣﻲﺗﻮان
و ّ
ﻃﻲ ﺗﺤﻘﻴﻘﻲ ﻣﻤ ّﺘﻊ و ﻣﻌﺮوف ﺑﻪ ﻋﻨﻮان >ﺣﻜﻤﺖ
ﻳﺎد ﻛﺮد ﻛﻪ آﻟﺒﺮﺷﺖ ﮔﻮﺗﺰه )ّ (A. Gotze
اﻳﺮاﻧﻲ در ﺟﺎﻣة ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ ,ﺑﺮﮔﻲ از ﺗﺎرﻳﺦ اﻧﺪﻳﺸة ﺟﻬﺎن ﻛﻬﻴﻦ< ١ﺑﺎ ﺗﺤﺮﻳﺮ و ﺑﺮرﺳﻲ ﻓﺼﻞ ٢٨
>ﺑــﻮﻧﺪﻫﺸﻦ< ,ﺳــﺮﭼﺸــﻤة ﻧﮕــﺮش اﺑـﻘﺮاط را در اﻳـﻦ ﺧـﺼﻮص در ﻛـﺘﺎب >ﻫـﻔﺘﮕﺎن<
) (Hebdomadonﺧﻮد ﻫﻤﺎن >داﻣﺪات ﻧﺴﻚ< اوﺳﺘﺎﻳﻲ ـ ﻣﺄﺧﺬ >ﺑﻮﻧﺪﻫﺸﻦ< ـ داﻧﺴﺖ,
ﻣﻀﺎﻓ ًﺎ ﺑﺪﻳﻦ ﻛﻪ در ﺳﺮود زﺋﻮس ﺗﺼﻨﻴﻒ >اورﻓﺌﻮس< و ﻣﻜﺘﺐ ﻣﻨﺴﻮب ﺑﺪو ﻫﻢ ﺑـﺎزﺗﺎب
ﻳﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ /او ﺑﻪ ﺧﻮﺑﻲ ﻧﺸﺎن ﻣﻲدﻫﺪ ﻛﻪ ﭼﮕﻮﻧﻪ اﻳﻦ ﻧﮕﺮة اﻳﺮاﻧﻲ ﺗﻮﺳﻂ ﭘﻴﺮوان ﻓﻴﺜﺎﻏﻮرس
ﺑﻪ ﺟﻬﺎن اﻳﻮﻧﻲ رﺳﻴﺪه ,ﺳﺮاﻧﺠﺎم در ﻛﺘﺎب >ﻫﻔﺘﮕﺎن< ﺑﻘﺮاط و >ﻓـﻴﺪون< اﻓـ_ﻃﻮن اﺣـﺘﻮا
ﻳﺎﻓﺘﻪ ,ﺗﺄﺛﻴﺮ ﻗﻮي و ﻧﺎﻓﺬي در ﻓﻜﺮ و ﻓﻠﺴﻔة ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ ﻫﻢ داﺷﺘﻪ اﺳﺖ٢/
ﺷﺎدروان اﺳﺘﺎد ﻛﺮﻳﺴﺘﻦ ﺳﻦ در ﺑﻬﺮي ﺑﻪ ﻋﻨﻮان >ﻏﻮل ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ و ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﻧﻤﻮﻧة اﻧﺴﺎن<
ﻃﻲ ﻛﺘﺎب ﻣﻌﺮوف ﺧﻮد ﻫﻢ ﺑﺪﻳﻦ ﻧـﺎم ـ در ﭘـﮋوﻫﺶ ﺧـﺎﺳﺘﮕﺎه اﻧـﺪﻳﺸة
در ﻧﺰد اﻳﺮاﻧﻴﺎن ـ ّ
اﻳﺮاﻧﻲ راﺟﻊ ﺑﻪ ﻧﻤﻮﻧة ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﻧﻮع ﺑﺸﺮ ,ﺷﺒﺎﻫﺖ >ﺗﻴﺎﻣﺎت< ﺑﺎﺑﻠﻲ را ﻳﺎدآور ﺷﺪه ﻛﻪ ﭼﻮن ﺑﻪ
دو ﻧﻴﻤﻪ ﺷﺪ ,ﻧﻴﻤﻲ آﺳﻤﺎن و ﻧﻴﻢ دﻳﮕﺮ زﻣﻴﻦ از او ﺻﻮرت ﺗﻜﻮﻳﻦ ﻳﺎﻓﺖ /ﺳﭙﺲ ﮔﻮﻳﺪ ﻛﻪ
ﻫﻤﻴﻦ اﻧﺪﻳﺸة ﺗﻜﻮﻳﻦ ﺑﺎ ﺟﺰﺋﻴﺎت ﺑﻴﺸﺘﺮي در ﻣﻴﺎن ﻣﻠﻞ اﺳﻜﺎﻧﺪﻳﻨﺎوي ﻧﻴﺰ ﻳﺎﻓﺘﻪ ﻣﻲﺷﻮد; و
در اﻓﺴﺎﻧة اﻳﺮاﻧﻲ ﮔﻴﻮﻣﺮث ﻫﻢ آنﮔﻮﻧﻪ ﻛﻪ از ﻛﺘﺎﺑﻬﺎي ﭘﻬﻠﻮي ﺑﻪ ﻣﺎ رﺳﻴﺪه ,اﺛﺮاﺗـﻲ از اﻳـﻦ
اﺳﻄﻮرة ﺗﻜﻮﻳﻦ ] ﺑﺎﺑﻠﻲﮔﻮﻧﻪ[ ﻫﻨﻮز ﺑﺮﺟﺎﺳﺖ /ﺧ_ﺻﻪ آن ﻛﻪ ﺗﻨﺎﻇﺮ ﺑﻴﻦ اﺟﺰاء ﻏﻮل >ﺑﺸﺮ?
ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﺑﺎ اﺟﺰاء ﻛﻴﻬﺎن >ﭼﻨﺎن ﻛﻪ ﮔﻨﺒﺪ آﺳﻤﺎن ﻳﺎدآور ﻛﺎﺳة ﺳﺮ ,ﮔﻴﺎﻫﺎن ﺑﻪ ﻣﻨﺰﻟة ﻣﻮﻫﺎي
ﺑﺪن ;///و ﺟﺰ اﻳﻨﻬﺎ? ﻛﻪ ﻫﻤﺎن ﺗﻄﺎﺑﻖ ﺑﻴﻦ ﻋـﺎﻟﻢ اﺻـﻐﺮ و ﻋـﺎﻟﻢ ا ﻛـﺒﺮ اﺳﺖ ,ﻣﺸﻜـﻞ ﺑـﺘﻮان
ﭘﻨﺪاﺷﺖ ﻛﻪ اﻳﻦ ﮔﺮوه از ُﺑﻨﻤﺎﻳﻪﻫﺎي ﻣﺸﺨّ ﺺ ﺑﺘﻮاﻧﺪ ﻋﻴﻨ ًﺎ ﺑﻪ ﻳﻚ ﺗﺮﺗﻴﺐ ,ﻫﺮ ﻛﺪام ﻣﺴﺘﻘﻞ از
ﺗﺤﻮل ﭘﻴﺪا ﻛﻨﺪ /ﺑﺴﺎ ﭼﻨﺎن ﻛﻪ ﺑﻪ اﺛﺒﺎت رﺳـﻴﺪه اﺳﺖ, دﻳﮕﺮي در ﻣﻴﺎن دو ﻣﻠّﺖ ﺟﺪا ﮔﺎﻧﻪ ّ
اﺳﻄﻮرة اﺳﻜﺎﻧﺪﻳﻨﺎوي از ﻣ ّﻠﺘﻬﺎي ﻗﻔﻘﺎز ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪه; ﭼﻪ آن ﻛﻪ در ﻣﻴﺎن ﻣﻠﻞ ﻗﻔﻘﺎز ﺑﺎ اﻳﺮاﻧﻴﺎن
ﻣﺒﺎدﻟة اﻓﻜﺎر ﻣﺬﻫﺒﻲ ,اﺳﺎﻃﻴﺮي و اﻓﺴﺎﻧﻪاي از زﻣﺎﻧﻬﺎي دور و دراز وﺟﻮد داﺷﺘﻪ ,در اﻳﻦ
ﭘﺎﻧﻮﺳﻲ? ,ﺗﻬﺮان ,اﻧﺠﻤﻦ ﻓﻠﺴﻔة اﻳﺮان ,١٣٥٦ ,ص/٨٥
1. Zeitschrift fur Indologie und Iranistik, Leipzig (1923), b. II, pp. 60-98, 167-177.
/٢ﺗﺄﺛﻴﺮ ﻓﺮﻫﻨﮓ و ﺟﻬﺎنﺑﻴﻨﻲ اﻳﺮاﻧﻲ ﺑﺮ اﻓ_ﻃﻮن >اﺳﺘﻔﺎن ﭘﺎﻧﻮﺳﻲ? ,ص ٢٧-٢٣و . /٣٧ﺟﺎﻣﻌة ﻧﻮﻳﻦ,
ش ,٧زﻣﺴﺘﺎن > ,١٣٥٤ﻫﻤﻮ? ,ص/١١٢
www.takbook.com
٣٣٧ ﭘﺰﺷﻜﻲ در اﻳﺮان ﺑﺎﺳﺘﺎن
ﻣﺒﺎدﻟة اﻧﺪﻳﺸﻪﻫﺎ اﻳﺮاﻧﻴﺎن ﻛﻪ ﻣ ّﻠﺘﻲ ﺑﺎ ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ واﺗﺮ ﺑﻮدﻧﺪ ,ﺑﻴﺶ از آن ﻛﻪ ﺗﺄﺛﻴﺮ ﺑـﭙﺬﻳﺮﻧﺪ,
ﺗﺄﺛﻴﺮ ﺑﺨﺸﻴﺪهاﻧﺪ ١/< /اﻣﺎ ﻳﻜﻲ از ﭘﻬﻠﻮاﻧﺎن اﻳﺮاﻧﺸﻨﺎﺳﻲ ﻛﻪ ﺷﻮاﻟﻴة ﻣﺪاﻓﻊ >ﻳﻮﻧﺎن< ﺑﻪ ﻋـﻨﻮان
ﺳﺮﭼﺸﻤة ﻋﻠﻢ و ﺣﻜﻤﺖ ﻣﻐﺮﺑﺰﻣﻴﻦ اﺳﺖ ,ا ﮔﺮ ﭼﻪ راﻗﻢ اﻳـﻦ ﺳـﻄﻮر در رﺳـﺎﻟة ﻓـﻠﺴﻔﻲ
ﺗﺘﺒﻌﺎت و ﭘـﮋوﻫﺶﻫﺎي ﺑـﺮﺟﺴـﺘة ٢
>ﺧﺎﺳﺘﮕﺎه اﻳﺮاﻧﻲ ﻛﻠﻤة ﺣﻖ< ﺳﭙﺎسآﻣﻴﺰ ﺑﺴﻲ واﻣﺪار ّ
>ﻣﺘﺄﺳﻲ و ﺗﺎ اﻧﺪازهاي ﻋﻠﻴﻪ
ّ اوﺳﺖ ,اﺳﺘﺎد ژا ﻙ دوﺷﻦ ﮔﻴﻠﻤﻦ ﺑﻠﮋﻳﻜﻲ از ﺟﻤﻠﻪ در ﮔﻔﺘﺎري
>ﺧ َﺮ د اﻳﺮاﻧـﻲ در ﺟـﺎﻣة ﻳـﻮﻧﺎﻧﻲ< ٣و ﮔـﻔﺘﺎرﻫﺎي دﻳﮕـﺮ
>ﮔﻮﺗﺰه< ﺳﺎﺑﻖاﻟﺬﻛﺮ? ﻫﻢ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ِ
ﺑﺎﺧﺺ در ﻛﺘﺎب ﻣﻌﺮوف >ﭘﺎﺳﺦ ﻏﺮب ﺑﻪ زردﺷﺖ< ,ﻏﺎﻟﺐ آﺛﺎر و ﻧﺘﺎﻳﺞ ﻓﻜﺮي اﻳﺮاﻧﻴﺎن
ّ
ﺑﺎﺳﺘﺎن را در ﻣﻮارد اﺧﺬ و اﻗﺘﺒﺎس و ﺗﺄﺛّﺮ آﺷﻜﺎر ﻳﻮﻧﺎﻧﻴﺎن از آﻧﻬﺎ ,ﻣﺒﻨﻲ ﺑﺮ وﺟﻮد ﻋـﻨﺎﺻﺮ
ﻣﺸﺘﺮﻙ ﻛﻬﻦ ﻫﻨﺪ و اروﭘﺎﻳﻲ داﻧﺴﺘﻪ ,ﭼﻨﺎن ﻛﻪ ﻫﻤﻴﻦ ﺗﻌﺎﻟﻴﻢ ﻣﺸﺎﺑﻪ >ﻋﺎ َﻟ َﻤﻴﻦ< ﻣﻮرد ﺑﺤﺚ را
ﻣﺆول ﺑﻪ ﻫﻤﺎن ﻣﻨﺸﺄ ﻣﺸﺘﺮﻙ ﻛﺬاﺋﻲ ﻣﻲدارد ﻛـﻪ ﺑـﻌﺪﻫﺎ در ﻳـﻮﻧﺎن ﺗـﺠﺪﻳﺪ
در آﺛﺎر ﺑﻘﺮاط ﱠ
ﺗﺼﻮر ٤
ﺣﻴﺎت ﻛﺮده اﺳﺖ /وﻟﻲ ﺑﻪ ﻗﻮل اﺳﺘﺎد ﻛﺮﻳﺴﺘﻦﺳﻦ >ﻏﻴﺮﻣﻤﻜﻦ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﻲرﺳﺪ ﻛﻪ ّ
ﻛﻨﻴﻢ ﻣﺎ در اﻳﻦ ﻣﻮرد ﺑﺎ ﻳﻚ اﻓﺴﺎﻧة ﻫﻨﺪ و اروﭘﺎﻳﻲ ﺳﺮوﻛﺎر دارﻳﻢ ,ﻛﻪ ﺑﺮﺣﺴﺐ اﺗﻔﺎق در ﻣﻴﺎن
اﺳﻜﺎﻧﺪﻳﻨﺎويﻫﺎ و اﻳﺮاﻧﻴﺎن ﺑﻬﺘﺮ ﺣﻔﻆ ﺷﺪه اﺳﺖ; ﻧﻤﻲﺗﻮان ﭘﻨﺪاﺷﺖ ﻛﻪ ﭼﻨﻴﻦ ﺗـﺮﻛﻴﺒﻲ از
ُﺑﻨﻤﺎﻳﻪﻫﺎي ﻣﺘﻌ ّﻠﻖ ﺑﻪ ﻳﻚ ﺳﺎﺧﺘﻤﺎن >اﺳﻄﻮره? ﺑﺘﻮاﻧﺪ ﺑﺎ ﭼﻨﺎن ﺗﺤﺮﻳﻒ ﻛﻤﻲ از راه ﺳـﻨّﺖ
ﺷﻔﺎﻫﻲ ﺣﻔﻆ ﺷﻮد ,///ﺗﺄﺛﻴﺮﺑﺨﺸﻲ ﺑﻪ ﻫﺮ ﺣﺎل ـ ﭼﻨﺎن ﻛﻪ ﮔﺬﺷﺖ ـ ﻫﻢ از ﻃﺮف اﻳﺮاﻧﻴﺎن ﺑﻮده
اﺳﺖ< ٥/ﺑﻪ ﻋ_وه ,ﺣﺴﺐ ﻗﻮل اﺳﺘﻔﺎن ﭘﺎﻧﻮﺳﻲ ﻣﻮﺿﻊ ﺗﺄﺛّـﺮ اﻓـ_ﻃﻮن و ﺑـﻘﺮاط از ﻧﮕـﺮة
اﻳﺮاﻧﻲ ﻣﺰﺑﻮر ,از آﻧﺮو ﻣﺴﺎﻋﻲ ﻛﺴﺎﻧﻲ ﭼﻮن دوﺷﻦﮔﻴﻤﻦ را در ر ّد آن ﺑﺮاﻧﮕﻴﺨﺘﻪ اﺳﺖ ,ﻛﻪ
ﻣﻲداﻧﻨﺪ ﺗﺎ ﭼﻪ اﻧﺪازه ﺗﺄﺛﻴﺮ ﻛﺘﺎب >ﻫﻔﺘﮕﺎن<ﻫﺎي ﺑﻘﺮاط در روﻧـﺪ اﻧـﺪﻳﺸة ﻳـﻮﻧﺎﻧﻲ ﻧـﺎﻓﺬ و
ﻋﻤﻴﻖ ﺑﻮده ,ﭼﻨﺪان ﻛﻪ ﺑﺎ اﻓ_ﻃﻮن ﻣﻨﺠﺮ ﺑﻪ زوال ﺗﻔﻜّﺮ ﻗﺒﻠﻲ ﻳﻮﻧﺎﻧﻴﺎن ﺷﺪه اﺳﺖ<٦/
ّ
اﻳﻨﻚ ﺑﺎ ﺗﻤﻬﻴﺪ ﻣﻘﺪّ ﻣﺎت اﺳﺘﺪﻟﻲ و ﺑﺮﻫﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﮔﺬﺷﺖ ,ﺑﻴﺎن ﻧﺘﺎﻳﺞ ﻧﻘﻠﻲ ﻧﻴﺰ آن ﻫﻢ از
ﺗﻔﻀﻠﻲ ـ
/١ﻧﻤﻮﻧﻪﻫﺎي ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ اﻧﺴﺎن و ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﺷﻬﺮﻳﺎر >در ﺗﺎرﻳﺦ اﻓﺴﺎﻧﻪاي اﻳﺮاﻧﻴﺎن? ,ﺗﺮﺟﻤة اﺣﻤﺪ ّ
ژاﻟﻪ آﻣﻮزﮔﺎر ,ﺗﻬﺮا,ن ﻧﺸﺮ ﻧﻮ ,١٣٦٣ ,ص /٥٠-٤٢
/٢رش :ﺧﺮد ﺟﺎودان >ﺟﺸﻦ ﻧﺎﻣة اﺳﺘﺎد آﺷﺘﻴﺎﻧﻲ? ,١٣٧٧ ,ص ٥٩ـ /١٠٦
3. OPERA MINORA, Vol. III, pp. 28-29, 68, 82.
4. The Western response to Zoroaster, Oxford, 1958,/ rep. 1973, pp. 51, 77, 100.
/٥ﻧﻤﻮﻧﻪﻫﺎي ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ اﻧﺴﺎن و ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﺷﻬﺮﻳﺎر ,ج ,١ص/٥٠-٤٩
/٦ﺗﺄﺛﻴﺮ ﻓﺮﻫﻨﮓ و ﺟﻬﺎنﺑﻴﻨﻲ اﻳﺮاﻧﻲ ﺑﺮ اﻓ_ﻃﻮن ,ص/٢٧
www.takbook.com
ﻓﻬﺮﺳﺖ ﻣﺎﻗﺒﻞ اﻟﻔﻬﺮﺳﺖ ﺑﺨﺶ دوم : ٣٣٨
ﻣﺆﻳ ﺪ ﻣﻄﺎﻟﺐ ﭘﻴﺸﮕﻔﺘﻪ اﺳﺖ; ﮔﻮﻳﺪ ﻛﻪ
ﻣﻮرخ ﻣﺸﻬﻮر ﭘﺰﺷﻜﻲ اﻳﺮان ـ ﺳﻴﺮﻳﻞ اﻟﮕﻮد ـ ّ
ﻗﻮل ّ
ﻃﺐ در اﻳﺮان ﻗﺪﻳﻢ ﭘﻴﺸﺮﻓﺘﻪﺗﺮ از آﺷﻮر ﺑـﻮد ,ﺣـ ّﺘﻲ ﺑـﻪ
ﺑﺮﺣﺴﺐ اﻃ_ﻋﺎت ﻣﻮﺟﻮد وﺿﻊ ّ
ﺟﺮأت ﻣﻲﺗﻮان ﻓﺮاﺗﺮ رﻓﺘﻪ و ﮔﻔﺖ ﻛﻪ اﻳﺮاﻧﻴﺎن اﺻﻮل آن ﭼﻴﺰي را ﻛﻪ ّ
ﻃﺐ ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ ﻧﺎﻣﻴﺪه ﺷﺪ ,ﺑﻪ
ﻳﻮﻧﺎﻧﻴﺎن ﺗﻌﻠﻴﻢ دادهاﻧﺪ /ﭼﻪ ,در ﺳﺎل ٧٠٠ﭘﻴﺶ از ﻣﻴhد ﻫﻴﭻﮔﻮﻧﻪ اﺛﺮي از ﻋﻠﻢ و ﻓﺮﻫﻨﮓ ﺑـﺮ
ﻳﻮﻧﺎن ﻣﺸﻬﻮد ﻧﺒﻮد; ﺗﻨﻬﺎ دوﻳﺴﺖ ﺳﺎل ﭘﺲ از آن ﻳﻮﻧﺎﻧﻴﺎن ﭼﻨﺎن در ﻋﻠﻮم و ﻓﻨﻮن ﭘـﻴﺸﺮﻓﺖ
ﻛﺮده ﺑﻮدﻧﺪ ﻛﻪ ﺑﻘﺮاط ﺗﻮاﻧﺴﺖ رﺳﺎﻟﻪﻫﺎﻳﻲ در داﻧﺶ ﭘﺰﺷﻜﻲ ﺑﻪ رﺷـﺘة ﺗـﺤﺮﻳﺮ درآورد و
ﻃﻲ اﻳﻦ
ﻃﺐ را ﺑﺮاي ﺧﻮد ﻛﺴﺐ ﻛﻨﺪ /ﺧﻴﻠﻲ ﺑﻌﻴﺪ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﻲرﺳﺪ ﻛﻪ ﻳﻮﻧﺎﻧﻴﺎن در ّ
ﻋﻨﻮان ﭘﺪر ّ
دو ﻗﺮن روﺷﻲ را ﻛﻪ ا ﻛﻨﻮن ﺑﻪ ﻧﺎم ﺑﻘﺮاط ﻣﻌﺮوف اﺳﺖ ,ﺧﻮد ﺑﻪ ﺧﻮد ﭘﺪﻳﺪ آورده ﺑﺎﺷﻨﺪ /ﺑﻪ
ﺗﺤﻮل
ﻋ_وه در آﺛﺎر و ﻛﻠﻤﺎت ﺑﻘﺮاط ﻧﺸﺎﻧﻪﻫﺎي ﺗﺎزﮔﻲ ﻛﺎﻣ_ً آﺷﻜﺎر اﺳﺖ; و ﻫﻴﭻﮔﻮﻧﻪ اﺛﺮ ّ
ﺗﺪرﻳﺠﻲ در آﻧﻬﺎ دﻳﺪه ﻧﻤﻲﺷﻮد ,ﺗﺮﻛﻴﺒﺎت و ﺳﺎزهﻫﺎ ﺑﻪ ﻧﺎم اﺷﻴﺎء ﻣﺘﺪاول ﺟﺎري ﻧﺎﻣﮕﺬاري
ﺷﺪهاﻧﺪ /در ﺑﺴﻴﺎري از ﻣﻮارد ﺑﻪ ﻗﺴﻤﺖﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺑﺪن ,ﻧﺎﻣﻬﺎﻳﻲ ﻛﻪ رﻳﺸة آﻧﻬﺎ ﻫـﻨﺪو
اروﭘﺎﻳﻲ اﺳﺖ داده ﺷﺪه ,ﺑﻘﻴة اﺳﺎﻣﻲ ﻫﻢ آﺷﻜﺎرا اﺳﺎس ﺑﺎﺑﻠﻲ دارﻧﺪ /ﺣ ّﺘﻲ ﺧﻮد ﻳﻮﻧﺎﻧﻲﻫﺎ
ﻫﻢ ﻓﺮﺿﻴة >ﻃﺒﺎﻳﻊ ﭼﻬﺎرﮔﺎﻧﻪ< ﺧﻮد را ﻳﻚ ﻓﺮﺿﻴة ﺑﻴﮕﺎﻧﻪ ﻣﻲﺷﻨﺎﺧﺘﻨﺪ; و ﺑﻪ رﺳﻢ آن زﻣﺎن
ﻣـﻌﺮ ﻓﻲ ﺑـﻴﮕﺎﻧﻪ ﺑـﻮدن آن ﺑـﻮد /ﭼـﻪ
ّ آن را اﻳﺮاﻧﻲ ﻣﻲﻧﺎﻣﻴﺪﻧﺪ ﻛـﻪ اﻟﺒـﺘﻪ ﻣـﻘﺼﻮدﺷﺎن ﻓـﻘﻂ
ﻓﺮﺿﻴﻪﻫﺎي ﺑﻪ ﻇﺎﻫﺮ ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ ﺧﻴﻠﻲ ﭘﻴﺶ از آن اﻳﺎم در ﺳﻮاﺣﻞ ﻓﺮات و ﺣﺘﻲ ﻗﺒﻞ از آن ﻫﻢ
در ﻫﻨﺪوﺳﺘﺎن ﺗﺪرﻳﺲ ﻣﻲﺷﺪه; و ﻓﺮﺿﻴة >ﻃﺒﺎﻳﻊ ارﺑﻌﻪ< ﺑﻪ ﺻﻮرت روﺷﻦ و ﻗﺎﻃﻊ در ﻛﺘﺐ
ﻣﻘﺪّ س ﻫﻨﺪوﻫﺎ ﺣﺪود ٢٠٠٠ﻗﺒﻞ از ﻣﻴ_د ﻧﻮﺷﺘﻪ آﻣﺪه; و اﻳﺮاﻧﻴﺎن ﻛﻪ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﻲرﺳﺪ در
ﻣﺴﺎﺋﻞ ﻋﻠﻤﻲ ﻫﻤﻴﺸﻪ ﺑﻴﺶ از آﻧﭽﻪ ﻣﺸﻌﻞاﻓﺮوز ﺑﺎﺷﻨﺪ ـ ﻣﺸﻌﻞدار ﺑﻮدهاﻧﺪ ـ آن را ﺿﻤﻦ
ﺗﻐﻴﻴﺮ و ﺗﻜﻤﻴﻞ ﭼﻨﺎن ﺗﻮﺳﻌﻪ ﺑﺨﺸﻴﺪهاﻧﺪ ﻛﻪ ﺳﺮاﻧﺠﺎم ﺑﻪ ﻳﻮﻧﺎﻧﻴﺎن رﺳﻴﺪه; و آﻧﺎن ﺗﻮاﻧﺴﺘﻪاﻧﺪ
آن را ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻗﺎﻃﻊ و ﺟﺎﻣﻊ ﺑـﻴﺎن ﻛـﻨﻨﺪ و ﺑـﻪ ﺷﻜـﻞ ﻣﺴـﺘﻘﻞ درآورﻧـﺪ /ا ﮔـﺮ اﻳـﺮان در
ﭘﺎﻳﻪ ﮔﺬاري ﻓﺮﺿﻴة >ﻣﺰاجﻫﺎي ﭼﻬﺎرﮔﺎﻧﻪ< ﺳﻬﻤﻲ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ,ﻫﻤﺎﻧﺎ در اﻳﺠﺎد ﻧﻈﺮﻳة اﺻﻠﻲ
>ﻋﺎﻟﻢ ﺻﻐﻴﺮ< ) (Microcosmosـ ﻛﻪ ﻓﺮﺿﻴة ﻓﻮق از ﻧﺘﺎﻳﺞ آن اﺳﺖ ـ ﻧﻘﺶ ﺑﺰرﮔﺘﺮي اﻳﻔﺎ
ﻛﺮده اﺳﺖ /ﺑﺮﻃﺒﻖ اﻳﻦ ﻧﻈﺮﻳﻪ اﻧﺴﺎن در ﻣﻘﻴﺎس ﻛﻮﭼﻜﺘﺮي آﻳﻴﻨة ﺗﻤﺎمﻧﻤﺎي ﺳﺮاﺳﺮ ﻛﺎﻳﻨﺎت
ﺗﺰﻋﻢ اﻧّک ﺟﺮ ٌم ﺻﻐﻴﺮ .و ﻓﻴک اﻧﻄﻮي اﻟﻌﺎﻟﻢ ا ﻛﺒﺮ? ﭼـﻨﺎن ﻛـﻪ ﻃـﻲ ﻓـﺼﻞ >ﺗـﻦ
ُ اﺳﺖ > َا
ﻣﺮدﻣﺎن ﺑﺴﺎن ﮔﻴﺘﻲ< در ﻛﺘﺎب ﺑﻮﻧﺪﻫﺸﻦ ,ﻫﺮ ﻳﻚ از ﻗﺴﻤﺖﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺑﺪن ﺑﻪ ﻳﻜﻲ از
اﺟﺰاء ﻋﺎ َﻟﻢ ﺗﺸﺒﻴﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ /در ﺟﺰو ﻣﺠﻤﻮﻋة ﺑﻘﺮاﻃﻲ ﻛﺘﺎب >ﭘـﺮي ﻫـﺒﺪو ﻣـﺎدون< >=
www.takbook.com
٣٣٩ ﭘﺰﺷﻜﻲ در اﻳﺮان ﺑﺎﺳﺘﺎن
درﺑﺎرة ﻫﻔﺘﮕﺎﻧﻪﻫﺎ? ﺑﻪ ﻗﺪري ﺑﺎ اﺛﺮ ﻓﺎرﺳﻲ ﻣﺰﺑﻮر >ـ ﺑﻮﻧﺪﻫﺸﻦ? ﺷﺒﻴﻪ اﺳﺖ ﻛﻪ درﻙ ﺗﻘﺪّ م
ﻧﻈﺮﻳة ﻣﺸﺎﺑﻪ را دﺷﻮار ﻣﻲﺳﺎزد; اﻓ_ﻃﻮن ﻧﺴﺨة ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ ﻣﺘﻨﻲ را ـ ﻛﻪ ﻣﺄﺧﺬ ﺑﻮﻧﺪﻫﺸﻦ ﻫﻢ
ﺑﺎﺷﺪ ـ ﻣﻲﺷﻨﺎﺧﺘﻪ اﺳﺖ /ﺑﺮﺧﻲ ﻛﻠﻤﺎت ﻳﺎ ﻋﺒﺎرات در اﺛﺮ ﺑﻘﺮاط ﺑﻪ ﻃﺮزي ادا ﮔﺮدﻳﺪه ﻛﻪ
ﺳﺎﺋﻖ ﺑﺪﻳﻦ ﻧﻈﺮﻳﻪ ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ ﻛﻪ ﻳﻮﻧﺎﻧﻴﺎن ﻣﺘﻦ ﺧﻮد را ﺑﺎ ﺗﺮﺟﻤﻪ و اﻗﺘﺒﺎس از ﻣﺘﻦ اﻳﺮاﻧﻲ ﻓﺮاﻫﻢ
ﻛﺮدهاﻧﺪ ,ﻓﻠﺬا اﺣﺘﻤﺎل ﻣﻲرود ﻛﻪ ﻧﺴﺨة اﻳﺮاﻧﻲ ﻗﺪﻳﻤﺘﺮ ﺑﻮده ﺑﺎﺷﺪ /ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ,ﻣﻲﺗﻮان ﮔﻔﺖ
ﻣﻌﺮ ﻓﻲ اﻳﻦ ﻓﺮﺿﻴة ﻓﻠﺴﻔﻲ ﺑﻪ دﻧﻴﺎ ـ ﻛﻪ ﺑﻌﺪ ًا ﻳﻮﻧﺎﻧﻴﺎن ﻋﻠﻢ ﺗﺸﺮﻳﺢ و ﻓﻴﺰﻳﻮﻟﻮژي و
ﻛﻪ اﻓﺘﺨﺎر ّ
آﺳﻴﺐﺷﻨﺎﺳﻲ را ﺑﺮاﺳﺎس آن ﺑﻨﻴﺎد ﻛﺮدﻧﺪ ـ از آن اﻳﺮاﻧﻴﺎن اﺳﺖ< ١/ﺑـﺎﻳﺪ اﻓـﺰود ﻛـﻪ ﻧﮕـﺮة
ﺟﻬﺎن ﻣِﻬﻴﻦ و ِﻛﻬﻴﻦ اﺻﻮ ً ﺑﺎ ﻛﻴﻬﺎنﺷﻨﺎﺳﻲ و اﻧﺴﺎنﺷﻨﺎﺳﻲ ﻣﻜﺘﺐ زرواﻧﻲ اﻳﺮان ﭘﻴﻮﻧﺪ آﻟﻲ
دارد٢/
ﻧﺒﺎﻳﺪ ﮔﺬﺷﺖ ﻛﻪ اﺳﺎﺳ ًﺎ ّ
ﻃﺐ ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ ﻣﻨﺴﻮب اﺳﺖ ﺑﻪ دو ﻣﻜﺘﺐ ﻣﺸﻬﻮر > ﻛـﻮﺳﻲ< و
> ﻛﻨﻴﺪوﺳﻲ< ,ا ﮔﺮ ﭼﻪ ﺣﺴﺐ ﻃﺮﻳﻖ و روش ﻗﻮل ﺑﻪ ﺳﻪ ﻣﻜـﺘﺐ ﻫـﻢ ﻣـﻌﺮوف اﺳﺖ٠١ :
اﺻـــﺤﺎب ﺗــﺠﺎرب ) ٠٢ , (Empiricistesاﺻــﺤﺎب ﻗــﻴﺎس )٠٣ , (Dogmatistes
ﺣﻴﻠﻲ ) (Methodistesﻛﻪ ﺟﺎﻟﻴﻨﻮس در ﻛﺘﺎب اﻟﻔﺮق ﺧﻮد ,ﻧﻴﺰ در اﻟﺘﺠﺮﺑﺔ
ﻃﺐ َ
اﺻﺤﺎب ّ
اﻟﻄﺒﻴﻪ درﺑﺎرة اﺧﺘ_ف اﻳﻦ ﺳﻪ ﻣﻜﺘﺐ ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﻪ; ﻏﺮض آن ﻛﻪ داﻣﻨة اﺧﺘ_ف ﻓﺮﻗﻪﻫﺎي ّ
ﭘﺰﺷﻜﻲ ﻣﺰﺑﻮر ﺑﻪ دورة اﺳ_ﻣﻲ ﻫﻢ ﻛﺸﻴﺪه ﺷﺪ ,ﭼﻪ ﻣﻨﺎﻇﺮات َاﻃﺒﺎء ﺑﻌﻀ ًﺎ ﻣﻀﺒﻮط در ﻛﺘﺐ
ﻃﺐ ﺑﻘﺮاﻃﻲ اﻃ_ق ﺷﻮد ,ﻫﻢ از ٣
ﺗﻮارﻳﺦ ﺧﻮد ﺣﺎ ﻛﻲ از آن ﺑﺎﺷﺪ /اﻣﺎ ﻣﻜﺘﺐ ﻛﻮﺳﻲ ﻛﻪ ﺑﺮ ّ
>ﻃﺐ ﻛﻮﺳﻲ< ﻧﻴﺰ ﺷﻬﺮت ﻳﺎﻓﺘﻪ ,ﻣﻨﺴﻮب اﺳﺖ ﺑﻪ ﺟﺰﻳﺮة >ﻛﻮس< زادﮔﺎه ﺑـﻘﺮاط
ّ اﻳﻨﺮو ﺑﻪ
واﻗﻊ در ﻣﻨﻄﻘة >ﻛﺎرﻳﺎ< ﻛﻪ ﮔﻮﺷة ﺟﻨﻮﺑﻐﺮﺑﻲ آﺳﻴﺎي ﺻﻐﻴﺮ ﺑﺎﺷﺪ> /ﻛﻨﻴﺪوس< ﻫﻢ در ﻫﻤﺎن
ﻣﻨﻄﻘﻪ واﻗﻊ در ﻣﻨﺘﻬﺎي ﻳﻚ دﻣﺎﻏﻪ ﺑﻮده ﺑﺎﺷﺪ ,اﻳﻦ دو ﻣﺪرﺳة ﺑﺰرگ ﭘﺰﺷﻜﻲ در آن ﮔﻮﺷة
ﻛﻮﭼﻚ اﻣﺮي اﺗﻔﺎﻗﻲ ﻧﺒﻮده; زﻳﺮا ﻛﺎرﻳﺎ ﭼﻮن ﺑﻪ ﻗﺎرة آﺳﻴﺎ ﻣﺘﺼﻞ اﺳﺖ ﻫﻤﺎﻧﺎ ﺑﻬﺘﺮﻳﻦ ﻣﺤﻞ از
ﺑﺮاي ﻣﺒﺎدﻟة ﻧﺘﺎﻳﺞ اﻓﻜﺎر ﺑﺸﻤﺎر ﻣﻲرﻓﺖ /اﺧﺘ_ف اﺳﺎﺳﻲ ﻣﻴﺎن ﻣﺪرﺳة ﻛﻨﻴﺪوس ﺑﺎ ﻣﺪرﺳة
/١ﺗﺎرﻳﺦ ﭘﺰﺷﻜﻲ اﻳﺮان ـ و ـ ﺳﺮزﻣﻴﻦﻫﺎي ﺧ_ﻓﺖ ﺷﺮﻗﻲ ,ﺗﺮﺟﻤة دﻛﺘﺮ ﺑﺎﻫﺮ ﻓﺮﻗﺎﻧﻲ ,ﺗـﻬﺮان ,اﻣـﻴﺮﻛﺒﻴﺮ,
,١٣٥٦ص . /٣٨-٣٦ﺳﻴﺮ ﺗﻤﺪّ ن و ﺗﺮﺑﻴﺖ در اﻳﺮان ﺑﺎﺳﺘﺎن >دﻛﺘﺮ اﺳﺪا uﺑﻴﮋن? ,ص /٣٢٨-٣٢٧
/٢ﺷﻬﺮ زﻳﺒﺎي اﻓ_ﻃﻮن >دﻛﺘﺮ ﻓﺘﺢا uﻣﺠﺘﺒﺎﺋﻲ? ,ص/٤٦
ﺟﺮ اﺣﻲ و اﺑـﺰارﻫـﺎي آن >زﻫـﺮاوي?, /٣ﻋﻴﻮن اﻧﺒﺎء ﻓﻲ ﻃﺒﻘﺎت اﻃﺒﺎء >اﺑﻦ اﺑﻲ اﺻﻴﺒﻌﻪ? ,صّ . /٤١
داﻧﺸﮕﺎه ﺗﻬﺮان ,١٣٧٤ ,ﻣﻘﺪﻣة دﻛﺘﺮ ﻣﻬﺪي ﻣﺤﻘّﻖ ,ص ١٤ح/
www.takbook.com
ﻓﻬﺮﺳﺖ ﻣﺎﻗﺒﻞ اﻟﻔﻬﺮﺳﺖ ﺑﺨﺶ دوم : ٣٤٠
ﺗﻮﺟﻪ داﺷﺖ ,در ﺻﻮرﺗﻲ ﻛﻪ
ﻛﻮس در آن ﺑﻮد ﻛﻪ اﻳﻦ دوﻣﻲ ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺑﻪ ﺑﻴﻤﺎريﻫﺎي ﻋﻤﻮﻣﻲ ّ
در ﻣﺪرﺳة ﻛﻨﻴﺪوس ﻏﺎﻟﺒ ًﺎ ﭘﻴﺮاﻣﻮن اﻣﺮاض ّ
ﺧﺎص ﺑﺤﺚ ﻣـﻲﺷﺪ /ﺑـﻪ ﻋـﺒﺎرت اﺻـﻄ_ﺣﻲ
اﻣﺮوزه ,ﭘﺰﺷﻜﺎن ﻛﻮس ﺑﺎ آﺳﻴﺐﺷﻨﺎﺳﻲ >ﺧﺼﻮﺻﻲ<; ﻓﻠﺬا ﻃﺮز ﻓﻜﺮ َاﻃﺒﺎي ﻛﻮﺳﻲ ﺑﺮ اﻳﻦ
ﭘﺎﻳﻪ ﺑﻮد ﻛﻪ ﻫﻤة ﻧﺎﺧﻮﺷﻲﻫﺎ را ﻣﺘﻌ ّﻠﻖ ﺑﻪ ﺗﻘﺪﻣﺔ اﻟﻤﻌﺮﻓﻪ ) (Prognosisدر ﻗﺒﺎل ﺗﺸﺨﻴﺺ
) (Diagnosisﺑﺪاﻧﻨﺪ /ﺑﺪﻳﻦﺳﺎن ,ﭘﺰﺷﻜﺎن ﺑﻘﺮاﻃﻲ در درﺟة اول ﺑﻪ ﻋ_ﺋﻢ ﺑﺮﻫﻢ ﺧﻮردن
ﺗﻮﺟﻪ داﺷﺘﻨﺪ; و ﺗﺐ را ﻋ_ﻣﺖ آن ﺑﻲﺗﻌﺎدﻟﻲ ﻣﻲداﻧﺴـﺘﻨﺪ /اﻧـﺪﻳﺸة
ﺗﻌﺎدل در ﺑﺪن اﻧﺴﺎن ّ
ﺑﻨﻴﺎدي درﻣﺎن ﺑﻘﺮاﻃﻲ ﻫﻢ ﺑﻪ ﺗﻌﺒﻴﺮ اﻣﺮوزه اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ >ﺳ_ﻣﺘﻲ ﺷﺮط ﺗﻌﺎدل ﭘﺎﻳﺪار اﺳﺖ;
ﭼﻪ ﺑﻴﻤﺎري از ﺑﻬﻢ ﺧﻮردن اﻳﻦ ﺗﻌﺎدل ﺣﺎﺻﻞ ﻣﻲﺷﻮد< /ﺑﺎري ,ﻣﺮدم ﻛﻮس و ﻛﻨﻴﺪوس در
ﻣﻮرد ﺧﺪاﻳﺎن ﻫﻢ ـ ﻣﺎﻧﻨﺪ ِا ﻫة >اﻓﺮودﻳﺖ< و اﻳﺰد ﭘـﺰﺷﻜﻲ >اﺳﻜـﻠﭙﻴﻮس< ـ ﺑـﺎ ﻳﻜـﺪﻳﮕﺮ
رﻗﺎﺑﺖ ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ /در ﻫﺮ دو ﻣﺮﻛﺰ ﭘﺰﺷﻜﺎﻧﻲ ﺑﻮدهاﻧﺪ ﻛﻪ ﺧﻮد را اﺳﻜﻠﭙﻴﺎد ﻧﺎﻣﻴﺪه ,ﺧﻮاه از
آﻧﺮو ﻛﻪ ﺧﻮد را از ﺗﺒﺎر ﺧﺪاي ﭘﺰﺷﻜﻲ >اﺳﻜﻠﭙﻴﻮس? ﻣﻲداﻧﺴﺘﻪاﻧﺪ ,ﻳﺎ از آن ﺟﻬﺖ ﻛﻪ از آن
ﺧﺪا در ﻛﺎرﻫﺎي ﺧﻮد اﻟﻬﺎم ﻣﻲﮔﺮﻓﺘﻪاﻧﺪ /اﻣﺎ ﺑﺮﺟﺴﺘﻪﺗﺮﻳﻦ ﻧﻤﺎﻳﻨﺪﮔﺎن دو ﻣﻜـﺘﺐ ﭘـﺰﺷﻜﻲ
ﻣﺰﺑﻮر ,ﻳﻜﻲ ﻫﻤﺎن ﻫﻴﭙﻮﻛﺮاﺗﺲ >اﺑﻘﺮاط? ﻛﻮﺳﻲ و دﻳﮕﺮ ﻫﻤﺎﻧﺎ ﻛﺘﺰﻳﺎس ﻛﻨﻴﺪوﺳﻲ ﺑﻮدهاﻧﺪ/
>ﻛﺘﺰﻳﺎس< ﻫﻤﺎن ﭘﺰﺷﻚ و ﺗﺎرﻳﺨﻨﮕﺎر ﻣﺸﻬﻮر ﻣﻘﻴﻢ درﺑﺎر ﻫﺨﺎﻣﻨﺸﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺎز ﻫﻢ از او
ﻳﺎد ﺧﻮاﻫﻴﻢ ﻛﺮد ,وﻟﻲ ﺑﻬﺘﺮﻳﻦ ﭘﺰﺷﻚ ﻧﺎﻣﺎور آن ﺳﺎﻣﺎن >اوروﻓـﻮن< ﻛـﻨﻴﺪوﺳﻲ اﺳﺖ ﻛـﻪ
ﺷﺎﻳﺪ ﻣﺆ ّﻟﻒ ﻳﺎ ﻧﺎﺷﺮ ﻣﺠﻤﻮﻋﻪاي از ﻛﻠﻤﺎت ﻗﺼﺎر و ﻣﻘﺎFت ﻛﻨﻴﺪوﺳﻲ دﻳﮕﺮي ﺑﺎﺷﺪ ﻛﻪ در
ﻣﺠﻤﻮﻋة ﺑﻘﺮاﻃﻲ ﻣﺤﻔﻮظ ﻣﺎﻧﺪه اﺳﺖ ١/اﻳﻨﻚ ﻣﺮاد از ﺗﻤﻬﻴﺪ ﻣﻘﺪّ ﻣﺎت ﻫﻤﺎﻧﺎ ذ ﻛﺮ اﻳﻦ ﻧﻜﺘﻪ
اﺳﺖ ﻛﻪ ﮔﺮاﻳﺶ ﺷﺮﻗﻲ >ﺑﺎﺑﻠﻲ? و اﻳﺮاﻧﻲ ﺑﺮ ﻣﻜﺘﺐ >ﻛﻨﻴﺪوس< ﻏـﺎﻟﺐ ﺑـﻮده ,ﭼـﻨﺪان ﻛـﻪ
ﻃﺒﻲ اﻳﺮان داﻧﺴﺘﻪاﻧﺪ/
ﻃﺒﻲ ﻛﻨﻴﺪوﺳﻲ را ﺗﺎﺑﻊ ﻣﻜﺘﺐ ّ
ﻣﺪرﺳة ّ
ﻫﻢ ﭼﻨﻴﻦ در ﺗﺄﺛﻴﺮ ﭘﺰﺷﻜﻲ اﻳﺮان ﺑﺮ ﻣﻜـﺎﺗﺐ ﻳـﻮﻧﺎﻧﻲ ,ﺳـﻴﺮﻳﻞ اﻟﮕـﻮد ﮔـﻔﺘﻪ اﺳﺖ ﻛـﻪ
ﻣﻮرﺧﺎن ﺑﺮاي ﻳﺎﻓﺘﻦ ﺳﺎﺑﻘة آن ﺗﺮ ّﻗﻲ ﻧﺎ ﮔﻬﺎﻧﻲ ﺗﻤﺪّ ن در ﻗﺮﻧﻬﺎي ﺷﺸﻢ و ﭘﻨﺠﻢ ﺑﻪ ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ در
ّ
ﺗﻤﺪّ نﻫﺎي ﻋﺼﺮ ﺑﺎﺑﻞ و ﻓﻨﻴﻘﻴﻪ روي آوردهاﻧﺪ; ادﻋﺎي >ﻛﺮت< ) (Creteﻣﺪاﻓﻌﺎن ﭼﻨﺪي
ﺑﺮاي ﺧﻮد دارد ,وﻟﻲ ﺣﺘﻲ ا ﮔﺮ اﻳﻦ دﻋﺎوي ﻧﻴﺰ ﺗﺼﺪﻳﻖ ﺷﻮد ,ﺑﺎز ﻫﻢ ﻣﻲﺗﻮان ﮔﻔﺖ اﻟﻬﺎﻣﻲ
/١ﺗﺎرﻳﺦ ﻋﻠﻢ >ﺟﻮرج ﺳﺎرﺗﻮن? ,ﺗﺮﺟﻤة اﺳﺘﺎد اﺣﻤﺪ آرام ,ص ٣٧٠ ,٣٦٦ ,٣٦٣ ,٣٦٢ ,٣٥٩-٣٥٧و
/٣٧١
www.takbook.com
٣٤١ ﭘﺰﺷﻜﻲ در اﻳﺮان ﺑﺎﺳﺘﺎن
ﺧـﺼﻮﺻﻴﺖ ﻛﻪ ﻛﻮس و ﻛﻨﻴﺪوس درﻳﺎﻓﺖ داﺷﺘﻪاﻧﺪ ,ﺗﻨﻬﺎ از آن ﻛﺸـﻮرﻫﺎ ﻧـﺒﻮده اﺳﺖ١/
ّ
ﻣﺎﻫﻴﺖ اﺧﺘ_ط و اﻣﺘﺰاﺟﻲ ﻣﻌﺎرف و ﻧﺘﺎﻳﺞ
اﻟﺘﻘﺎﻃﻲ ﻣﻜﺎﺗﺐ >اﻳﻮﻧﻲ< ﻳﺎ ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت درﺳﺘﺘﺮ ّ
اﻓﻜﺎر در آن ﺳﺮزﻣﻴﻦ >ـ آﺳﻴﺎي ﺻﻐﻴﺮ ﻏﺮﺑﻲ? ﺑﻪ ﺳﺒﺐ اﻟﺘﻘﺎء ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ واﻗﻊ و داﺋﻢ ﻫﻤﺎﻧﺎ از
دﻳﺮﺑﺎز در وﺟﻪ ﻏﺎﻟﺐ ﻳﺎ ﮔﺮاﻳﺶ ﻋﺎ ّم ﺧﻮد ﺑﻪ >ﺻﺒﻐة اﻳﺮاﻧﻲ< ﺗﻌﺒﻴﺮ و ﺗﻮﺻﻴﻒ ﺷﺪه اﺳﺖ/
ﻃﺒﻲ ﻗﺪﻳﻢ ﻣﺤﻔﻮظ ﻣﺎﻧﺪه ,زﻳﺮا ﻫﻤة آن آﺛـﺎر ﺑـﻪ ﻟﻬـﺠة
ﺧﺼﻮﺻﻴﺖ ﻣﺰﺑﻮر در ﺗﻤﺎم ﻣﺘﻮن ّ
ّ
ﺗـﻮﺟﻪ
>اﻳﻮﻧﻲ< ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﺪه; و ﺑﻪ ﻃﻮري ﻛﻪ ﺟﻮرج ﺳﺎرﺗﻮن ﻣـﻲﮔﻮﻳﺪ اﻳـﻦ ﻣﺴﺄﻟﻪ ﺷـﺎﻳﺎن ّ
اﺳﺖ ,ﻋﻠﻲرﻏﻢ آن ﻛﻪ ﻛﻮس و ﻛﻨﻴﺪوس ﻣﻮرد ﺣﻤﻠة دورﻳـﺎن ﺷـﺪ و در ﺗـﺤﺖ ﺗﺴـ ّﻠﻂ و
ﺗﻔﻮق روﺣﻲ و ﻓﻜﺮي ﻣﺴﺘﻌﻤﺮات اﻳﻮﻧﻲ ﺑﺮﺟﺎي ﻣﺎﻧﺪ و اﻳﻦ اﺳﺘﻴ_
ﺣﻜﻮﻣﺖ آﻧﻬﺎ درآﻣﺪّ ,
آن ﻗﺪر زﻳﺎد ﺑﻮد ﻛﻪ ﻟﻬﺠة اﻳﻮﻧﻲ رﻣﺰ ﻋﻠﻢ و ﻣـﻌﺮﻓﺖ و ﺷﻜـﻞ ﻋـﺎﻟﻲ ﻧـﻮﻳﺴﻨﺪﮔﻲ ﺑﺸـﻤﺎر
ﻣﻲرﻓﺖ; ﺑﺎﻳﺪ در ﻧﻈﺮ آورد ﻛﻪ ﻫﺮودوت ﻧﻴﺰ ﻛﻪ ﺑﻴﺶ از ﺑﻘﺮاط ﺟﻨﺒة اﻳﻮﻧﻲ ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﻛﺘﺎب
ﻃﺐ ﺑﻘﺮاﻃﻲ ﻫﻤﺎﻧﺎ ﭘـﺰﺷﻜﻲ ﻋـﻠﻤﻲ اﺳﺖ ﻛـﻪ
ﺧﻮد را ﺑﻪ زﺑﺎن اﻳﻮﻧﻲ ﻧﻮﺷﺘﻪ اﺳﺖ /ﺑﺎريّ ,
ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﺑﺎر در آن ﺳﺮزﻣﻴﻦ ﭘﺪﻳﺪ آﻣﺪ; و ﻣﻬﻤﺘﺮﻳﻦ ﻋﻤﻠﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ دﺳﺖ ﺑﻘﺮاط ﺻﻮرت ﮔﺮﻓﺖ
آن اﺳﺖ ﻛﻪ ﻃﺮز ﻧﮕﺮش و روش ﻋﻠﻤﻲ را در ﻣﻌﺎﻟﺠة اﻣﺮاض وارد ﻛﺮد ,زﻣﺎن او را ﺑـﺎﻳﺪ
ﻃﺒﻲ و ﺑﺎﻟﻴﻨﻲ داﻧﺴﺖ /ﺑﻘﺮاط ﻋﻤﺮ ﻃﻮﻧﻲ ﻛﺮد >ح ٤٦٠ـ ح
آﻏﺎز ﭘﻴﺪاﻳﺶ ﺿﺒﻂ و ﺛﺒﺖ ادب ّ
٣٧٥ق /م? و ﻫﻢ در زﻣﺎن ﺧﻮد اﺷﺘﻬﺎر ﻣﻮﻓﻮر ﻳﺎﻓﺖ ,ﭼﻨﺪان ﻛﻪ ﻃﺮف ﻣﺸﻮرت ﭘﺎدﺷﺎﻫﺎن
ﻫــﻤﻌﺼﺮ ﺧــﻮد ,از ﺟـﻤﻠﻪ ﭘـﺮدﻳﻜﺎس دوم ﻣـﻘﺪوﻧﻲ > ٤١٣-٤٥٠ق /م? و اردﺷـﻴﺮ دوم
ﻫﺨﺎﻣﻨﺸﻲ > ٣٥٩-٤٠٥ق /م? ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺖ; اﻧﺪﻳﺸة ﺑﻨﻴﺎدي درﻣﺎﻧﮕﺮي او ﻫﻤﺎن >ﻃـﺒﻴﻌﺖ
ﻧﻴﺮوي ﺷﻔﺎﺑﺨﺶ اﺳﺖ<٢/
ﻣـﺘﻀﻤﻦ ﻧـﻈﺮﻳة ﻣـﻌﺮوف >ﻋـﺎﻟَ َﻤ ْﻴ ِﻦ < ا ﻛـﺒﺮ و اﺻـﻐﺮ ,ﻣـﻮﺳﻮم ﺑـﻪ
ّ اﻣﺎ ﻛﺘﺎب اﺳﺎﺳﻲ او
ﻣﻮرﺧﺎن اﺻﻞ آن را ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ زﻣﺎن ﭘﻴﺶ از ﺑـﻘﺮاط
>ﻫﻔﺘﮕﺎن< ) (Hebdomadonﻫﻤة ّ
ﻣﻜﺮر ﮔﺬﺷﺖ آن اﺛﺮ ﻣﺄﺧﻮد از >داﻣﺪات ﻧﺴﻚ< اوﺳﺘﺎي ﻣﻐﺎﻧﻲ اﻳـﺮاﻧـﻲ و
داﻧﺴﺘﻪاﻧﺪ ,ﻛﻪ ّ
ﻣــﺎدي اﺳﺖ /ﻳــﺎزده ﻓــﺼﻞ ﻧـﺨﺴﺘﻴﻦ ﻛـﺘﺎب در ﻣـﻮﺿﻮﻋﺎﺗﻲ راﺟـﻊ ﺑـﻪ ﺟـﻬﺎنﺷﻨﺎﺳﻲ,
اﻫﻤﻴﺖ ﺧﺎص دارد;
ﺟﻨﻴﻦﺷﻨﺎﺳﻲ ,ﻓﻴﺰﻳﻮﻟﻮژي و ﭘﺰﺷﻜﻲ ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ ﻛﻪ ﻋﺪد ﻫﻔﺖ در آﻧﻬﺎ ّ
/١ﺗﺎرﻳﺦ ﭘﺰﺷﻜﻲ اﻳﺮان ,ص/٣٧
/٢ﺗﺎرﻳﺦ ﻋﻠﻢ ,ﺗﺮﺟﻤة اﺣﻤﺪ آرام ,ص ٣٦٩ ,٣٦٧ ,٣٦٦ ,٣٦٠و /٣٧٤
www.takbook.com
ﻓﻬﺮﺳﺖ ﻣﺎﻗﺒﻞ اﻟﻔﻬﺮﺳﺖ ﺑﺨﺶ دوم : ٣٤٢
ﻣﺜ_ً ﺟﻨﻴﻦ در روز ﻫﻔﺘﻢ ﺷﻜﻞ آدﻣﻲ ﺑﻪ ﺧﻮد ﻣﻲﮔﻴﺮد ,ﭘﺎرهاي از ﺑـﻴﻤﺎريﻫﺎ دورة ﻫـﻔﺖ
ﺳﻴﺎرات ﻫﻔﺖ اﺳﺖ ,ﻛﺸﻮرﻫﺎي ﻫﻔﺘﮕﺎﻧﻪ; و ﺟﺰ اﻳﻨﻬﺎ ﻛﻪ اﺻﻮ ً ﻫﺮ ﭼﻴﺰي
روزه دارد ,ﻋﺪد ّ
را در اﻳﻦ ﺟﻬﺎن ﻣﻘﺪّ ر ﺑﺮ ﻫﻔﺖ ﭘﺎره ﻣـﻲداﻧـﺪ ١/ﺑـﺎ اﻳـﻦ وﺻـﻒ ﮔـﻔﺘﻪاﻧـﺪ ﻛـﻪ ﻧـﺒﺎﻳﺪ آن را
ﻋﻠﻲرﻏﻢ ﻣﻜﺘﺐ ﻛـﻮﺳﻲ >ﺑـﻘﺮاط? ﺻـﺒﻐة ﻓﻴﺜﺎﻏﻮرﺳﻲ داﻧﺴﺖ ,ﺑﻞ ﻫﻤﺎﻧﺎ ﺟﻨﺒة >اﻳﻮﻧﻲ< و ى
ﻣﺘﺼﻮﻓﺎﻧة ﻓﻜﺮ ﻋﺪد ﻣﻨﺤﺼﺮ ﺑﻪ ﻳﻮﻧﺎن
ّ > ﻛﻨﻴﺪوﺳﻲ< دارد; و اﻳﻦ اﻣﺮ ﻧﺸﺎن ﻣﻲدﻫﺪ ﻛﻪ ﺗﻮﺳﻌة
ﺑﺰرگ ﻧﺒﻮده ,ﺑﺴﺎ ﻣﻴﺎﻧﺮودان ﻧﻴﺰ ـ ﭼﻨﺎن ﻛﻪ داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ ـ ﻣﻬﺪ ﭼـﻨﻴﻦ ﺧـﻴﺎﻟﺒﺎﻓﻲﻫﺎ ﺑـﺎﺷﺪ/
اﻫﻤﻴﺖ ﻋﺪد ﻫﻔﺖ در ﻧﺰد اﻳﺮاﻧﻴﺎن و اﻳﻦ ﻛﻪ >ﻫﻔﺘﮕﺎن<
>ﮔﻮﺗﺰه< آﻟﻤﺎﻧﻲ >ﺳﺎﺑﻖاﻟﺬﻛﺮ? ﺑﻪ دﻟﻴﻞ ّ
ﻣﺰﺑﻮر ﺑﻪ ﻧﺤﻮ ﺷﮕﻔﺖاﻧﮕﻴﺰي ﺑﺎ >ﻫﻔﺘﻦﻳﺸﺖ< اوﺳﺘﺎ ﻫﻤﻨﺎﻣﻲ ﭘﻴﺪا ﻛﺮده ,ﻛـﺘﺎب ﻣـﺰﺑﻮر را
ﻳﻜﺴﺮه ﻣﺆﺳﺲ ﺑﺮ آراء و اﻓﻜﺎر ﺣﻜﻴﻤﺎن و ﻣﻐﺎن اﻳﺮان ﺑﺎﺳﺘﺎن ﻣﻲداﻧﺪ٢/
ّ
اﻳﻨﻚ ,ﺷﺮط ﺗﺤﻘﻴﻖ را از ﺑﺎب ﻗﻮل ﺧ_ف در اﻳﻦ ﻣﺴﺄﻟﻪ ,ﺑﺎﻳﺴﺘﻲ ﺳﺨﻦ اﺳـﺘﺎد ﻓـﻘﻴﺪ
واﻟﺘﺮ ﻫﻨﻴﻨﮓ ﻫﻢ ﺑﻨﻘﻞ آﻳﺪ ,ﻛﻪ در ﮔﻔﺘﺎر >ﻓﺼﻞ ﻧﺠﻮﻣﻲ ﺑﻮﻧﺪﻫﺸﻦ< ﺧﻮد ,راﺟﻊ ﺑـﻪ ﻣـﻨﺎﺑﻊ
ﻛﺘﺎب از ﺟﻤﻠﻪ ﮔﻮﻳﺪ ﻛﻪ ﺣﺴﺐ ﺷﺒﺎﻫﺖ ﺑﻴﻦ ﻣﻄﺎﻟﺐ ﻓﺼﻞ ٢٨ﺑﻮﻧﺪﻫﺸﻦ ﺑﺎ رﺳﺎﻟة >ﻫﻔﺘﮕﺎن<
َاﺑﻘﺮاط ـ ﻛﻪ ﮔﻮﻳﻨﺪ ﺣﺪود ﺳﺎل ٤٢٠ق /م ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷـﺪه اﺳﺖ ـ از دﻳـﺮﺑﺎز درﺑـﺎرة اﻳـﻦ ﻛـﻪ
ﻣﻈﺎن >ﺑﻮﻧﺪﻫﺸﻦ< ﺑﺎﺷﺪ ـ ﺑﺤﺚ ﻓﺮاوان ﻛﺮدهاﻧﺪ; اﻣﺎ اﻳﻦ
ّ >داﻣﺪات ﻧﺴﻚ< اوﺳﺘﺎﻳﻲ ﻣﺄﺧﺬ و
ﻣﻮﺿﻮع ﻫﻨﻮز ﺑﻪ اﺛﺒﺎت ﻧﺮﺳﻴﺪه ,زﻳﺮا ﻫﻴﭻ ﭼﻴﺰ ﻛﻪ ﻧﺸﺎن دﻫﺪ >داﻣﺪات ﻧﺴﻚ< ﺗﻨﻬﺎ ﻣﻨﺒﻊ ﻳﺎ
ﺣﺘﻲ ﻣﺼﺪر ﻋﻤﺪة ﺑﻮﻧﺪﻫﺸﻦ ﺑﺎﺷﺪ ـ وﺟﻮد ﻧﺪارد /ا ﻛﻨﻮن ﻣﺎ ﻓـﺎرغ از اﻳـﻦ ﻣﺴﺄﻟﻪ ﺣـﺪس
ﻣـﻠﺨﺼﻲ از آن ]ﻫـﺒﺪوﻣﺎدونW
ﻣﻲزﻧﻴﻢ ﻛﻪ ﻳﻚ رواﻳﺖ ﭘﻬﻠﻮي از رﺳﺎﻟة ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ ﻳﺎ ﺗﺮﺟﻤة ّ
اﺣﺘﻤﺎ ً در ﻋﻬﺪ ﺷﺎﭘﻮر ﻳﻚ ﺳﺎﺳﺎﻧﻲ > ٢٧٠-٢٤٠م? در ﺟﺰو ﻣﻮاد ﻣﻮرد اﺳﺘﻔﺎدة ﻓﺼﻞ ٢٨
>ﺑﻮﻧﺪﻫﺸﻦ< ﺑﻮده اﺳﺖ /اﻳﻦ ﻣﻮﺿﻮع ﻛﻪ آﻳﺎ ﻧﻮﻳﺴﻨﺪة >ﻫـﻔﺘﮕﺎن< >= ﻫـﺒﺪو ﻣـﺎدﻳﺒﻮس? از
اﻧﺪﻳﺸﻪﻫﺎي ﺷﺮﻗﻲ ﺗﺄﺛّﺮ ﭘﻴﺪا ﻛﺮده ﻳﺎ ﻧﻪ ,ﻣـﺤﻤﻠﻲ از ﺑـﺮاي ﺗـﻤﺎﻣﻲ ﻣﺴﺄﻟﻪ ﻧـﺒﺎﺷﺪ> ,اﻓﻜـﺎر
ﺷﺮﻗﻲ< و >داﻣﺪات ﻧﺴﻚ< ﻣﺮادف ﻫﻢ ﻧﻴﺴﺘﻨﺪ٣/
/١ﻓﺮدوس اﻟﺤﻜﻤﺔ >اﺑﻦ رﺑّﻦ ﻃﺒﺮي? ,ص/٣١٠
/٢ﮔﺎﻫﺸﻤﺎري >ﺳﻴﺪ ﺣﺴﻦ ﺗﻘﻲزاده? ,ص . /٣٥٩ﺗﺎرﻳﺦ ﻋـﻠﻢ >ﺳـﺎرﺗﻮن? ,ص ٢٢٩و . /٣٧٩ﺟـﺎﻣﻌة
ﻧﻮﻳﻦ ,ش > ٧ﭘﺎﻧﻮﺳﻲ? ,ص . /١١٢ﺳﻴﺮ ﺗﻤﺪّ ن و ﺗﺮﺑﻴﺖ در اﻳﺮان ﺑﺎﺳﺘﺎن >دﻛﺘﺮ ﺑﻴﮋن? ,ص /٢٨-٣٢٧
3. W. B. Henning Selected Papers, V. II, ACTA IRANICA, 15, Leiden, 1977, pp.
95-96.
www.takbook.com
٣٤٣ ﭘﺰﺷﻜﻲ در اﻳﺮان ﺑﺎﺳﺘﺎن
د /ﻋﺼﺮ ﻫﺨﺎﻣﻨﺸﻲ
ﻃﺐ ﺑﺮاﺳﺎس ﻋﻠﻤﻲ ﻛﻪ ـ ﮔﺬﺷﺖ ـ ﻣﺮﺣﻮم ﺗﻘﻲزاده آن را ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻋﻠﻮم و ﻓﻨﻮن
ﻓﻦ ّ
ﺗﺄﺳﻴﺲ ّ
دﻳﮕﺮ ﻫﻢ از ﻳﻮﻧﺎﻧﻲﻫﺎ ﻣﻲداﻧﺪ ,ﻛﻪ اﻳﺮاﻧﻴﺎن ﻧﻴﺰ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺳﺎﻳﺮ ﻣﻠﻞ ﻋﺎﻟﻢ از آن ﻣﻨﺒﻊ ﻓﻴﺾ ﻋﻠﻢ و
ﺣﻜﻤﺖ و آن ﻣﻬﺪ ﻣﻌﺮﻓﺖ ﺳﻴﺮاب ﺷﺪهاﻧﺪ; اﺗﻔﺎﻗ ًﺎ ﺷﻮاﻫﺪي ﻣﻌﺮوف در ﻋﺼﺮ ﻫﺨﺎﻣﻨﺸﻲ
از ﺑﺮاي ﻳﻮﻧﺎﻧﻲﻣﺂﺑﺎن اﻳﺮان و اﻧﻴﺮان ﻓﺮاﻫﻢ ﮔﺸﺘﻪ اﺳﺖ /وﻟﻲ ﺣﻘﻴﻘﺖ اﻣـﺮ آن اﺳﺖ ﻛـﻪ در
دورة ﻫﺨﺎﻣﻨﺸﻴﺎن >ﺳﺪهﻫﺎي ٦ﺗﺎ ٤ق /م? ﻛﻪ ﻛﺸﻮرﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺗﺤﺖ اﺳﺘﻴ_ي اﻣﭙﺮاﺗﻮري
ﭘﺎرﺳﻲ درآﻣﺪ ,ﺑﺮ اﺛﺮ ﺗﻮﺳﻌة ارﺗﺒﺎﻃﺎت ﺑﺎ اﻗﻮام و ﻣﻠﻞ دﻳﮕﺮ ,ﻣﻜﺘﺐ ﭘـﺰﺷﻜﻲ اﻳـﺮاﻧـﻲ از
ﻃﺒﻲ در ﻛﺸﻮرﻫﺎي ﻫﻨﺪ و ﻳﻮﻧﺎن و ﻣﺼﺮ ﻧﻴﺰ ﺑﻬﺮهور ﮔﺮدﻳﺪ /ﺳﻴﺮﻳﻞ اﻟﮕﻮد ﻗﻮﻟﻲ ﻗﺎﺑﻞ
ﺗﺠﺎرب ّ
ﺗﻌﻤﻖ دارد ﺑﺪﻳﻦ ﻛﻪ ﺗﺎرﻳﺦ ﺳﻴﺎﺳﻲ اﻳﺮان ﻧﺸﺎن ﻣﻲدﻫﺪ ﻛﻪ ﻋﻠﻢ ﭘﺰﺷﻜﻲ ﺗﺎ اﻧﺪازة زﻳﺎدي ﺗﺎﺑﻊ
ّ
ﻃﺐ ﻣ ّﻠﻲ ﺳﺎزﻣﺎن
ﻗﺪرت ﺳﻴﺎﺳﻲ ﺑﻮده اﺳﺖ; و ﻣﻲاﻓﺰاﻳﺪ> :ﺑﺎ آن ﻛﻪ اﻳﺮان آن زﻣﺎن داراي ّ
ﻳــﺎﻓﺘﻪاي ﺑــﻮد ,ﺷــﺎﻫﺎن ﻫــﺨﺎﻣﻨﺸﻲ ﻣﺸــﺎوران ﭘــﺰﺷﻜﻲ ﺧــﻮﻳﺶ را از ﺧــﺎرج ﻛﺸـﻮر
ﺑﺮﻣﻲﮔﺰﻳﺪﻧﺪ< ١/ﻣﺜ_ً ﻫﺮودوت >ﻛﺘﺎب ,٣ﺑﻨﺪ ?١ﮔﻮﻳﺪ وﻗﺘﻲ ﻛـﻮروش ﻛـﺒﻴﺮ از آﻣـﺎزﻳﺲ
ﭘﺎدﺷﺎه ﻣﺼﺮ ﺧﻮاﺳﺖ ﺗﺎ ﺣﺎذقﺗﺮﻳﻦ ﭼﺸﻢﭘﺰﺷﻜﺎن را ﺑﻪ ﻧﺰدش ﻓﺮﺳﺘﺪ ,او ﻳﻜﻲ از ﺑﻬﺘﺮﻳﻦ
آﻧﺎن را ﺑﺮﮔﺰﻳﺪ ﻛﻪ ﻫﻤﻮ ﭘﺰﺷﻚ ﻣﺸﺎور ﻛﻮروش ﮔﺮدﻳﺪ /در ﺟﺎي دﻳﮕﺮ >ﻛﺘﺎب ,٣ﺑﻨﺪﻫﺎي
١٢٩و ?١٣٢ﮔﻮﻳﺪ ﻛﻪ دارﻳﻮش ﻳﻜﻢ ﮔﺮوﻫﻲ از ﺣﺎذقﺗﺮﻳﻦ ﭘﺰﺷﻜﺎن ﻣﺼﺮي در درﺑﺎر ﺧﻮد
داﺷﺖ ,ﻟﻴﻜﻦ ﭼﻨﻴﻦ ﺑﺮﻣﻲآﻳﺪ ﻛﻪ ﺑﺎ آﻣﺪن ﭘﺰﺷﻜﺎن ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ اﻋﺘﺒﺎر و اﺷﺘﻬﺎر آﻧﺎن ﻛﺎﺳﺘﻪ ﺷﺪه
ﺑﺎﺷﺪ٢/
ﻧﺎﻣﻬﺎي ﭼﻨﺪ ﺗﻦ از ﭘﺰﺷﻜﺎن ﻏﻴﺮاﻳﺮاﻧﻲ در آن زﻣﺎن ,ﻣﺎﻧﻨﺪ :دﻣﻮﻛﺪس ﻛﺮوﺗﻮﻧﻲ >اﻳﺘﺎﻟﻲ?,
آﭘــﻮﻟﻮﻧﻴﺪس ﻛـﻮﺳﻲ و ﻛـﺘﺰﻳﺎس ﻛـﻨﻴﺪوﺳﻲ ﺑﺴـﻴﺎر ﻣـﻌﺮوف اﺳﺖ /از آن ﻣـﻴﺎن ,داﺳـﺘﺎن
دﻣﻮﻛﺪس ـ ﻛﻪ ﺑﻪ اﺳﺎرت دارﻳﻮش ﻳﻜﻢ درآﻣﺪه ﺑﻮد ـ ﺑﺲ ﺧﻮاﻧﺪﻧﻲ اﺳﺖ; وي ﭼﻨﺪان ﻫﻢ
در درﺑﺎر اﻳﺮان ﻧﭙﺎﻳﻴﺪ ,ﺑـﻬﺎﻧﻪاي ﺟﺴﺖ و ﺑـﻪ زادﮔـﺎه ﺧـﻮد >ـ ﻛـﺮوﺗﻮن? ﮔـﺮﻳﺨﺖ و داﻧﺶ
/١ﺗﺎرﻳﺦ ﭘﺰﺷﻜﻲ اﻳﺮان ,ﺗﺮﺟﻤة دﻛﺘﺮ ﻓﺮﻗﺎﻧﻲ ,ص ٣٩و . /٦٨ﺳﻴﺮ ﺗﻤﺪن و ﺗﺮﺑﻴﺖ در اﻳﺮان ﺑﺎﺳﺘﺎن >دﻛﺘﺮ
اﺳﺪا uﺑﻴﮋن? ,ص /٢٥-٣٢٤
2. The Persian Wars (tr. Rawlinson), pp. 210, 274, 276./
ﺗﺎرﻳﺦ ﻋﻠﻢ >ﺳﺎرﺗﻮن? ص . /٣٥٣ﺗﺎرﻳﺦ ﭘـﺰﺷﻜﻲ اﻳـﺮان >اﻟﮕـﻮد? ,ص . /٣٩ﺳـﻴﺮ ﺗـﻤﺪن و ﺗـﺮﺑﻴﺖ,///
ص/٣٢٥
www.takbook.com
ﻓﻬﺮﺳﺖ ﻣﺎﻗﺒﻞ اﻟﻔﻬﺮﺳﺖ ﺑﺨﺶ دوم : ٣٤٤
ﭘـﺰﺷﻜﻲ را در آﻧـﺠﺎ رواج داد ١/آﭘـﻮﻟﻮﻧﻴﺪس ﻛـﻮﺳﻲ ﻫـﻢ ﭘـﺰﺷﻚ درﺑـﺎر اردﺷـﻴﺮ ﻳﻜـﻢ
> ٤٢٤-٤٦٥ق /م? ﺑﻮده ,ﻛﻪ از ﺣﺎل و ﻣﺂل او اﻃ_ع زﻳﺎدي در دﺳﺖ ﻧﻴﺴﺖ /ﺑﻪ ﻫﺮ ﺣﺎل اﻳﻦ
ﺳﺨﻦ درﺳﺘﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﭘﻴﻮﻧﺪ داﻧﺶ ﭘﺰﺷﻜﻲ ﻳﻮﻧﺎن ﺑﺎﺳﺘﺎن ﺑﺎ ﺣﻜﻤﺖ ﻣﻐﺎﻧﻲ اﻳﺮان اﻣﺮي
ﺑﺪﻳﻬﻲ و ﻣﺴ ّﻠﻢ ﺑﺎﺷﺪ; ﺗﻨﻬﺎ ﻫﻤﻴﻦ ﺗﻤﺎﻳﻞ ﺷﺎﻫﺎن اﻳﺮان ﺑﻪ داﺷﺘﻦ ﭘﺰﺷﻜﺎن ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ در درﺑﺎر
ﺧﻮد ﻧﺒﻮده ,ﺑﻞ ﭘﺰﺷﻜﺎن ﻳﻮﻧﺎن و ﺣﻜﻴﻤﺎن آن ﺳﺎﻣﺎن ﻧﻴﺰ ﺑﺴﻲ ﺑﻪ آزﻣـﻮنﻫﺎ و آﻣـﻮزهﻫﺎي
اﻳﺮاﻧﻲ ﻋ_ﻗﻪﻣﻨﺪ ﺑﻮدﻧﺪ; اﺗﻔﺎﻗ ًﺎ ﺣﺴﺐ ﻳﻚ ﻧﻈﺮ ﻣﻨﺼﻔﺎﻧﻪ ﻣﻴﻞ ﺑﻪ ﺑﻬﺮهﻳﺎﺑﻲ ﻋﻠﻤﻲ داﻧﺸﻮران
ﻳﻮﻧﺎن و آﻣﻮﺧﺘﻦ در اﻳﺮان ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺑﻮده ,ﭘﺰﺷﻜﺎن دﻟﺒﺎﺧﺘة ﺟﻬﺎنﺑﻴﻨﻲ ﻣﻐﺎﻧﻲ ـ ﭼﻨﺎن ﻛﻪ درﺑﺎرة
ﺧﺎﺳﺘﮕﺎه اﻳﺮاﻧﻲ ﻛﺘﺎب >ﻫﻔﺘﮕﺎن< اﺑﻘﺮاط ﮔﺬﺷﺖ ـ ﮔﺎﻣﻬﺎي ﺑﻴﺸﺘﺮي ﺑﺮداﺷـﺘﻨﺪ ,ﺑـﺠﺰ اﺛـﺮ
ﻣﺰﺑﻮر ﻛﺘﺎﺑﻬﺎي دﻳﮕﺮي ﻣﺎﻧﻨﺪ >ﭘﺮي دﻳﺎ ﻳـﺘﺲ< >= درﺑﺎرة زﻧﺪﮔﺎﻧﻲ> ,Wﭘـﺮي ﺳـﺎرﻛﻮن< >=
درﺑﺎرة اﻧﺪاﻣﻬﺎ?> ,ﭘﺮي ﻓﻴﻮزن< >= درﺑﺎرة ﻃﺒﺎﻳﻊ? و ﺟﺰ اﻳﻨﻬﺎ ﻧﻮﺷﺘﻨﺪ ﻛﻪ رﺑﻄﻲ ﺑـﻪ اﺑـﻘﺮاط
ﻃﺐ در اﺻﻞ از اﻳﺮان ﺑﻪ
ﻓﻦ ﻣﻌﺘﻘﺪﻧﺪ ﻛﻪ ﻋﻠﻢ ّ
ﻣﻮرﺧﺎن اﻫﻞ ّ
واﻗﻌﻲ ﻧﺪارﻧﺪ /ﭘﻴﺸﺘﺮ ﮔﺬﺷﺖ ﻛﻪ ّ
ﻳﻮﻧﺎن رﻓﺘﻪ اﺳﺖ٢/
در ﺑﻬﺮ ﭘﻴﺸﻴﻦ از ﻣﺪرﺳة ﭘﺰﺷﻜﻲ ]ﺳﻴﻨﺎي Wﻫﻤﺪان ـ ﺟﺰو آ ﻛﺎدﻣﻲ ﻳﺎ ﻣﻜﺘﺐ ﺳﺪة ا ﻛﺒﺎﺗﺎن
ـ ﻛﻪ ﻳﻮﻧﺎﻧﻴﺎن ﺑﻪ ﺗﻌﺒﻴﺮ ﺧﻮد آن را >ﻣﻌﺒﺪ اﺳﻜﻠﭙﻴﻮس< ﻧﺎﻣﻴﺪهاﻧﺪ ـ اﺟﻤﺎ ً ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪ; ﺟﺰ
آﻧﺠﺎ ﻣﺠﻤﻊﻫﺎي ﻋﻠﻤﻲ ﺳﺎﺋﻴﺲ >ﻣﺼﺮ? و ﺳﺎرد >ﻟﻴﺪي? و ﻣﻜﺘﺐﻫﺎي ﭘﺎﺳﺎرﮔﺎد >اﺻﻄﺨﺮ?
و >ري< و ﺳﻤﺮﻗﻨﺪ ﻧﻴﺰ وﺟﻮد داﺷﺘﻪ ﻛﻪ ﭘﻴﻮﺳﺘﻪ ﺑﺎ ﻣﺪرﺳﻪﻫﺎ و ﻛﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪﻫﺎ ﺑﻮدهاﻧﺪ ٣/ﺑﺎز ﻫﻢ
در ﺟﺎي ﺧﻮد ﺑﺪاﻧﻬﺎ اﺷﺎرت ﺧﻮاﻫـﺪ رﻓﺖ ,وﻟﻲ ﺑـﻪ ﺧـﺼﻮص ﻣـﻨﺎﺑﻊ ﺗـﺎرﻳﺦ آن دوره از
ﻃﺐ >ﺳﺎﺋﻴﺲ< ) (Saisﻣﺼﺮ ﻳﺎد ﻛﺮدهاﻧﺪ ,ﻛﻪ دارﻳﻮش >ﻳﻜﻢ? ﻫﺨﺎﻣﻨﺸﻲ ﺷﺨﺼ ًﺎ از
ﻣﺪرﺳة ّ
آن ﺑﺎزدﻳﺪ ﻧﻤﻮد و در ﺟﻠﺐ ﻃﺒﻘة روﺣﺎﻧﻲ ﻣﺼﺮ ﭼﻮن ﻣﺪرﺳة ﻣﺰﺑﻮر رو ﺑﻪ اﻧﺤﻄﺎط ﮔﺬاﺷﺘﻪ
/١ﺗﺎرﻳﺦ ﭘـﺰﺷﻜﻲ اﻳـﺮان ,ص . /٤٢-٤٠ﺗـﻤﺪّ ن اﻳـﺮاﻧـﻲ >ﺧـﺎورﺷﻨﺎﺳﺎن? ,ص . /٩٣-٩٢ﺗـﺎرﻳﺦ ﻋـﻠﻢ
>ﺳﺎرﺗﻮن? ,ص ٣٥٣ ,٢٢٨و . /٣٨٨اﻳﺮان ﺑـﺎﺳﺘﺎن >ﭘـﻴﺮﻧﻴﺎ? ,ص . /٩٠٩ﻣـﻘﺎت ﺗـﻘﻲزاده ,ج,١
ص/٢٢٨
/٢ﺗﺄﺛﻴﺮ ﻓﺮﻫﻨﮓ و ﺟﻬﺎنﺑﻴﻨﻲ اﻳﺮاﻧﻲ >ﭘﺎﻧﻮﺳﻲ? ,ص . /٢٧-٢٤ﺟﺎﻣﻌة ﻧﻮﻳﻦ ,ش > ٧ﻫﻤﻮ? ,ص٧١ ,٦٠
و . /٧٢ﺗﺎرﻳﺦ ﭘﺰﺷﻜﻲ اﻳﺮان >اﻟﮕﻮد? ,ص . /٣٨ﺗﺎرﻳﺦ ﻋﻠﻢ در اﻳﺮان >دﻛﺘﺮ ﻣﻬﺪي ﻓﺮﺷﺎد? ,ﺗـﻬﺮان,
اﻣﻴﺮﻛﺒﻴﺮ ,١٣٦٦ ,ج ,٢ص/٦٧١
/٣ﺳﺮﮔﺬﺷﺖ ﺳـﺎزﻣﺎﻧﻬﺎ و ﻧـﻬﺎدﻫﺎي ﻋـﻠﻤﻲ در اﻳـﺮان> ,ﻏـ_ﻣﺤﺴﻴﻦ ﺻـﺪري اﻓﺸـﺎر? ,ص ٢٤-٢٣و
/٢٨-٢٧
www.takbook.com
٣٤٥ ﭘﺰﺷﻜﻲ در اﻳﺮان ﺑﺎﺳﺘﺎن
ﻫﻤﺖ ﮔﻤﺎﺷﺖ و از ﻧﻮ ﺑﺪان روﻧﻖ داد و ﺗﺎ آﻧﺠﺎ ﻛﻪ اﻣﻜﺎن داﺷﺖ ﺗﻤﺎم
ﺑﻮد ,وي ﺑﻪ اﺣﻴﺎء آن ّ
ﻛﺘﺐ و ﻟﻮازم آن را ﺗﺠﺪﻳﺪ ﻛﺮد ١/اﻣﺎ دﻋﻮت اردﺷﻴﺮ ﻳﻜـﻢ >درازدﺳﺖ? از ﺣﻜـﻴﻢ ﺑـﻘﺮاط
ﻛﻮﺳﻲ ﺑﻪ اﻳﺮان ,ﺧﺒﺮي ﺗﻠ ّﻘﻲ ﺷﺪه ﻛﻪ اﺣﺘﻤﺎل ﺻﺪق در آن ﻧﻤﻲرود; ﻣﻊﻫﺬا ﻧﻈﺮ ﺑﻪ اﺷﺘﻬﺎر
ﺣﻜﺎﻳﺖ ﻧﺎﭼﺎر ﮔﺰارﺷﻲ ﻛﻮﺗﺎه ﻧﻴﺰ در اﻳﻦ ﺧﺼﻮص اراﺋﻪ ﻣﻲﮔﺮدد:
ِاﺑﻦ َا ﺑﻲ ُا َﺻ ْﻴ َﺒ َﻌﻪ ﺑﻪ ﻧﻘﻞ از ﺟﺎﻟﻴﻨﻮس آرد ﻛﻪ >ﺑﻘﺮاط< ﺣﺘﻲ دﻋﻮت >ارﻃﺨﺸﺸﺖ< ـ ﻳﻜﻲ
از ﺷﺎﻫﻨﺸﺎﻫﺎن ﺑﺰرگ اﻳﺮان و ﻧﺎﻣﻮر در ﻧﺰد ﻳﻮﻧﺎﻧﻴﺎن را ﻧﭙﺬﻳﺮﻓﺖ; و ﻫﻤﻮ اردﺷـﻴﺮ ﭘـﺎرﺳﻲ
ﻧﻴﺎي دارﻳﻮش >ﺳﻮم? ﺑﻮد ﻛﻪ در زﻣﺎن او ﺑﻴﻤﺎري وﺑﺎ ﭘﻴﺪا ﺷﺪ ,ﭘﺲ ﺑﻪ ﻛﺎرﮔﺰار ﺧﻮد در ﺷﻬﺮ
ﻓﺎران ﻧﻮﺷﺖ ﻛﻪ ﺻﺪ ﻗﻨﻄﺎر ﻃ_ ﺑﻪ ﻧﺰد اﺑﻘﺮاط ﺑﻔﺮﺳﺘﺪ و ا ﻛﺮام ﺗﻤﺎم ﻧﻤﺎﻳﺪ و ﺑﮕﻮﻳﺪ ﻛﻪ اﻳﻦ
ﻣﺎل ﭘﻴﺶﭘﺮداﺧﺘﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ اﻗﻄﺎﻋﻲ ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ آن در ﭘﻲ دارد; و ﺑﻪ ﭘﺎدﺷﺎه ﻳﻮﻧﺎن ﻫﻢ در ﻳﺎري
ﻛﺮدن ﺑﻪ اﻋﺰام او ﻧﻮﺷﺖ /وﻟﻲ ﺑﻘﺮاط راﺿﻲ ﺑﻪ ﺧﺮوج از وﻃﻦ ﺧﻮد و رﻓﺘﻦ ﺑﻪ اﻳﺮان ﻧﺸﺪ,
ﭼﻮن ﭘﺎدﺷﺎه ﻳﻮﻧﺎن اﺻﺮار ورزﻳﺪ ,ﺑﻘﺮاط ﺑﺪو ﮔﻔﺖ> :ﻓﻀﻴﻠﺖ را ﺑﺎ ﻣﺎل ﻋﻮض ﻧﻤﻲﻛﻨﻢ< /در
ﺑﻌﻀﻲ از ﺗﻮارﻳﺦ ﻗﺪﻳﻢ آﻣﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻘﺮاط در زﻣﺎن ﺑﻬﻤﻦ ﺑﻦ اردﺷﻴﺮ ﺑﻮده; و ﺑﻬﻤﻦ ﻛـﻪ
ﺑﻴﻤﺎر ﺷﺪه ﺑﻮد از او دﻋﻮت ﻛﺮدﻧﺪ ,اﻣﺎ او اﻣﺘﻨﺎع ﻛﺮد /اﺑﻦ اﺑﻲ اﺻﻴﺒﻌﻪ ﻫﻢ از ﺟﻤﻠة ﻣﻜﺎﺗﺒﺎت
ﻟﻲ ارﻃﺨﺸﺖ اﻟﻜﺒﻴﺮ ﻣﻠﻚ ﻓﺎرس ﻟﻤﺎ ﻋﺮض ﻓﻲ ّاﻳ ﺎﻣﻪ
ﺑﻘﺮاط ﺑﺎ ﻣﻠﻮﻙ زﻣﺎن ﺧﻮد >رﺳﺎﻟﺔ ِا ى
ﻟﻠﻔﺮس اﻟﻤﻮﺗﺎن< را ﻳﺎد ﻛﺮده ٢,ﻛﻪ ﺟﻮرج ﺳﺎرﺗﻮن ﻫﻤة اﻳﻦ ﻧﺎﻣﻪﻫﺎ و ﻣﻜﺎﺗﺒﺎت ﻣﻨﺴﻮب ﺑﻪ
ﺑﻘﺮاط را ـ و از ﺟﻤﻠة آﻧﻬﺎ ﻛﻪ ﻧﺎم اردﺷﻴﺮ ﺷﺎﻫﻨﺸﺎه اﻳﺮان > ٣٥٩-٤٠٥ق /م? و ﻫﻮﺳﺘﺎﻧﺲ
ﻓﺮﻣﺎﻧﺪار اﻳﺮاﻧﻲ ﻫﻠﺴﭙﻮﻧﺖ ﻫﻢ در آﻧﻬﺎ آﻣﺪه ـ ﺑﻜ ّﻠﻲ ﺟﻌﻠﻲ و ﺳﺎﺧﺘﮕﻲ ﻣﻲداﻧﺪ ٣/اﺳﺎس
ﺟﻌﻞ در اﻳﻦ رواﻳﺖ ﻛﻪ ﮔﻮﻳﺎ ﺑﻪ ﺳﺒﺐ ﺷﻴﻮع ﺑﻴﻤﺎري وﺑﺎء در اﻳﺮان >ح ٤٣٠.ق /م? اﺑﻘﺮاط
ﻣﺘﺨﺼﺺ ﻣﺸﻬﻮر اﻣﺮاض >وا ﮔﻴﺮي< >= اﭘﻴﺪﻣﻴﻚ? از ﻃﺮف اردﺷﻴﺮ ﻫـﺨﺎﻣﻨﺸﻲ دﻋـﻮت
ّ
ﺷﺪ ,وﻟﻲ او ﺑﺮﺧ_ف ﻳﻮﻧﺎﻧﻴﻬﺎي آﺳﻴﺎي ﺻﻐﻴﺮ ﻛﻪ ﻋﺎﺷﻖ ﻃ_ي اﻳﺮان ﺑﻮدﻧﺪ ,اﻋـﺘﻨﺎﻳﻲ ﺑـﻪ
وﻋﺪهﻫﺎي ﺷﺎﻫﻨﺸﺎه ﻧﻜﺮده ,ﺟﻮاب داد ﻛﻪ وﻇﻴﻔﻪاش درﻣﺎن ﻫﻤﻮﻃﻨﺎن ﺧﻮدش ﺑﺎﺷﺪ ,ﻧﻪ
1. Hisrory of The Persian Empire (Olmstead), p. 143./
ﺗﺎرﻳﺦ ﭘﺰﺷﻜﻲ اﻳﺮان >اﻟﮕﻮد? ,ص . /٤٠-٣٩ﺗﺎرﻳﺦ ﻋﻠﻢ >ﺳﺎرﺗﻮن? ,ص . /٣٥٣ﺳﻴﺮ ﺗﻤﺪّ ن و ﺗﺮﺑﻴﺖ
در اﻳﺮان ﺑﺎﺳﺘﺎن >دﻛﺘﺮ ﺑﻴﮋن? ,ص /٢٦-٣٢٥
/٢ﻋﻴﻮناﻧﺒﺎء ﻓﻲ ﻃﺒﻘﺎت اﻃﺒﺎء ,ﺑﻴﺮوت ,١٩٦٥ ,ص ٤٨-٤٧و /٥٦
/٣ﺗﺎرﻳﺦ ﻋﻠﻢ ,ﺗﺮﺟﻤة اﺣﻤﺪ آرام ,ص/٤٠٥
www.takbook.com
ﻓﻬﺮﺳﺖ ﻣﺎﻗﺒﻞ اﻟﻔﻬﺮﺳﺖ ﺑﺨﺶ دوم : ٣٤٦
ﻣﺪاوا و ﻣﻌﺎﻟﺠة ﭘﺎرﺳﻴﺎن ﻛﻪ دﺷﻤﻨﺎن آﺷﻜﺎر ﻳﻮﻧﺎﻧﻴﻬﺎ ﻫﺴﺘﻨﺪ; ﻋ_وه ﺑـﺮ ﺳـﺎﺧﺘﮕﻲ ﺑـﻮدن
ﻣﻜﺎﺗﺒﺎت ﻣﺰﺑﻮر ﻣﺄﺧﺬ ﺣﻜﺎﻳﺖ ﻫﻤﺎﻧﺎ ﻳﻚ ﭘﺮدة ﻧﻘﺎﺷﻲ از >ژﻳﺮوده دوروﺳﻲ< ﻓـﺮاﻧﺴـﻮي
> ١٨٢٤-١٧٦٧م? در داﻧﺸﻜﺪة ﭘﺰﺷﻜﻲ داﻧﺸﮕﺎه ﭘـﺎرﻳﺲ اﺳﺖ ,و ﮔـﺮﻧﻪ ﻣـﺪرﻛﻲ ﺑـﺮاي
ﻣﻮرﺧﺎن ﻗﺪﻳﻢ ﻫﻢ ﻛﺴﻲ اﻳﻦ ﺧﺒﺮ را ذ ﻛﺮ ﻳﺎ ﺗﺄﻳـﻴﺪ ﻧﻜـﺮده
ﺻﺤﺖ ﺧﺒﺮ وﺟﻮد ﻧﺪارد; و از ّ
ّ
اﺳﺖ١/
ﻟﻴﻜﻦ در اواﺧﺮ ﻗﺮن ﭘﻨﺠﻢ >ق/م? ﻳﻜﻲ از ﺑـﺮﺟﺴـﺘﻪﺗﺮﻳﻦ ﻧـﻤﺎﻳﻨﺪﮔﺎن ﻣﻜـﺘﺐ ﭘـﺰﺷﻜﻲ
ﻣﻮرخ ﭼﻮن ﺑﻪ ﺳﺎل ٤١٧ق /م ﺑـﻪ
اﻳﺮاﻧﻲﻣﺂب >ﻛﻨﻴﺪوس< ﻣﻌﺮوف ,ﻳﻌﻨﻲ ﻛﺘﺰﻳﺎس ﻃﺒﻴﺐ ّ
اﺳﺎرت اﻳﺮاﻧﻴﺎن درآﻣﺪ ,در درﺑﺎر ﻫﺨﺎﻣﻨﺸﻲ ﻋﻨﻮان رﺋﻴﺲ ﭘﺰﺷﻜﺎن ﭘﻴﺪا ﻛﺮد; ﻫﻤﻮ ﻃﺒﻴﺐ
ﻣﺨﺼﻮص دارﻳﻮش دوم > ٤٠٤-٤٢٤ق /م? و اردﺷﻴﺮ دوم > ٣٥٨-٤٠٤ق /م? ﺑﻮد ,ﻛﻪ ﻫﻢ
ﺗﺤﺖ ﺣﻤﺎﻳﺖ ﺷﻬﺒﺎﻧﻮي ﺑﺰرگ >ﭘﺎروﺳﺎﺗﻴﺲ< ﻣﻠﻜة ﻣـﻘﺘﺪر اﻳـﺮان ﻗـﺮار ﮔـﺮﻓﺖ /ﻛـﺘﺰﻳﺎس
ﺣﺪود ١٩ﺳﺎل در درﺑﺎر اﻳﺮان زﻳﺴﺖ ,ﺑﺎ آداب و رﺳﻮم و ﺗﺎرﻳﺦ ﮔﺬﺷﺘﻪ و داﻧﺸﻬﺎ و ﻣﻌﺎرف
اﻳﺮاﻧﻴﺎن آﺷﻨﺎ ﺷﺪ ,ﺳﺮاﻧﺠﺎم در ﭘﻲ روﻳﺪادﻫﺎﻳﻲ از ﻃﺮف ﺷﺎﻫﻨﺸﺎه ﺑﻪ ﺳﻔﺎرت در ﻗـﺒﺮس
رﻓﺖ ,از آﻧﺠﺎ ﻧﻴﺰ ﺑﻪ زادﮔﺎه ﺧﻮد >ﻛﻨﻴﺪوس< ﺑﺎزﮔﺸﺖ >ﺳﺎل ٣٩٨ق /م? ﻛﻪ ﺳﺎﻟﻬﺎي آﺧﺮ
ﻣﻬﻢ ﺗﺎرﻳﺨﻲ او ـ >ﭘﺮﺳﻴﻜﺎ< >اﻳﺮان? و
ﻋﻤﺮ ﺧﻮﻳﺶ را در آﻧﺠﺎ ﺑﻪ ﺗﺄﻟﻴﻒ ﻛﺘﺐ ﮔﺬراﻧﺪ /دو اﺛﺮ ّ
ﻃﺒﻲ او ﺑﻪ
>اﻳﻨﺪﻳﻜﺎ< >ﻫﻨﺪ? ـ در ﺑﻬﺮ ﻣﺘﻮن ﺗﺎرﻳﺨﻲ اﻳﻦ ﻛﺘﺎب ﺑﺸﺮح ﺧﻮاﻫﺪ آﻣﺪ; اﻣﺎ ﺗﺄﻟﻴﻒ ّ
ﺗـﻮﺟﻪ اﺳﺖ,
ﻃﺒﻴﻪ< ﻳﺎد ﮔﺮدﻳﺪه ,ﻛﻪ ﺑﺮاي ﺗﺎرﻳﺨﻨﮕﺎران ﭘـﺰﺷﻜﻲ ﺟـﺎﻟﺐ ّ
ﻋﻨﻮان >ﺗﻌﻠﻴﻘﺎت ّ
ﻣﻨﺘﻬﺎ از اﻳﻦ اﺛﺮ ﻧﻴﺰ ﺟﺰ ﭼﻨﺪ ﮔﻔﺘﺎورد ﺗﻮﺳﻂ ﻧﻮﻳﺴﻨﺪﮔﺎن ﭘﺴﻴﻦ ﺑﺮﺟﺎي ﻧﻤﺎﻧﺪه اﺳﺖ٢/
ّ
###
ﭘﺰﺷﻜﻲ و ﻛﺎرورزي ﺑﺪان و ﭘﺰﺷﻜﺎن ,داﻧﺶ و ﭘﻴﺸﻪاي ﻧﺒﻮده اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺎ اﻓﻮل دوﻟﺖﻫﺎ و
ﻓﺮوﭘﺎﺷﻲ ﭘﺎدﺷﺎﻫﻲﻫﺎ از ﻣﻴﺎن ﺑﺮود; از اﻳﻨﺮو ,ﺣﺴﺐ ﻧﻴﺎز ﭘﻴﻮﺳﺘة ﻣﺮدﻣﺎن و ﻓﺮﻣﺎﻧﺮواﻳﺎن در
ﻫﺮ دوره و زﻣﺎﻧﻲ ﺑﺪﻳﻦ ﺻﻨﺎﻋﺖ ,ﻣﻲﺗﻮان ﻳﻘﻴﻦ داﺷﺖ ﻛﻪ در ﻓﺘﺮت ﺳﻠﻮﻛﻲ و دوران ﭼﻨﺪ
ﺻﺪ ﺳﺎﻟة ﭘﺎرﺗﻲ >اﺷﻜﺎﻧﻲ? ﻧﻴﺰ ,ﻧﻬﺎدﻫﺎي ﭘـﺰﺷﻜﻲ و ﻓـﺮﻫﻴﺰش ﭘـﺰﺷﻜﺎن در اﻳـﺮانزﻣـﻴﻦ
ﻛﻤﺎﺑﻴﺶ اداﻣﻪ ﻳﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ /ﻣﻲﺗﻮان ﺑﺮﺣﺴﺐ ﻗﻴﺎس و ﻗﺮﻳﻨﻪ ﻫﻢ درﻳﺎﻓﺖ ﻛـﻪ ﻣـﺪرﺳﻪﻫﺎي
/١اﻳﺮان ﺑﺎﺳﺘﺎن >ﭘﻴﺮﻧﻴﺎ? ,ص . /٩٤٤اﻳﺮان در ﻋﻬﺪ ﺑﺎﺳﺘﺎن >ﻣﺸﻜﻮر? ,ص/٢٣٦
/٢ﺗﺎرﻳﺦ ﻋﻠﻢ >ﺳﺎرﺗﻮن? ,ص . /٣٥١-٣٤٨ﺗﺎرﻳﺦ ﭘﺰﺷﻜﻲ اﻳﺮان >اﻟﮕﻮد? ,ص . /٤٥-٤٤اﻳﺮان ﺑـﺎﺳﺘﺎن
>ﭘﻴﺮﻧﻴﺎ? ,ص
www.takbook.com
٣٤٧ ﭘﺰﺷﻜﻲ در اﻳﺮان ﺑﺎﺳﺘﺎن
ﭘﺰﺷﻜﻲ >ﻣﺮو< و >ﻫﻤﺪان< و >ﺷﻮش< اﺳﺘﻤﺮار ﭘﻴﺪا ﻛﺮدهاﻧﺪ ,ﻫﺮ ﭼﻨﺪ ﻛـﻪ اﺧـﺒﺎر آﻧـﻬﺎ از
ﻣﺠﺎري ﻣﻌﻬﻮد و ﻣﻨﺎﺑﻊ ﺗـﺎرﻳﺨﻲ ﺑـﻪ ﻣـﺎ ﻧـﺮﺳﻴﺪه اﺳﺖ /ﻣـﻨﺘﻬﺎ در دورة ﻳـﻮﻧﺎﻧﻲ ﻣﺂﺑـﻲ >=
ﻫﻠﻨﻴﺴﻢ? ﻗﻄﻌ ًﺎ ﺳﻨﻦ ﭘﺰﺷﻜﻲ اﻳﺮان ﺑﺎ آزﻣﻮﻧﻬﺎ و آﻣﻮزهﻫﺎي ﭘﺰﺷﻜﻲ درآﻣﻴﺨﺘﻪ ,ﭼﻨﺎن ﻛﻪ در
ﻋﺼﺮ ﺳﺎﺳﺎﻧﻲ ﺷﻮاﻫﺪ اﻳﻦ اﻣﺮ ﺑﺮ ﻫﻤﮕﺎن روﺷﻦ و ﻧﻤﺎﻳﺎن اﺳﺖ /اﻣـﺎ ﮔـﺬﺷﺘﻪ از ﻧـﺎﻣﻬﺎي
ﻃﻲ دورة اﺷﻜﺎﻧﻲ ـ ﻛﻪ ﺟﺴﺘﻪ و
ﭘﺰﺷﻜﺎن ﭼﻨﺪي ـ ﻣﺎﻧﻨﺪ >آزوﻧﺎ ﻛﺲ< و >ﻓﺮﻫﺎد< و ﺟﺰ اﻳﻨﻬﺎ ّ
ﮔﺮﻳﺨﺘﻪ در ﺑﺮﺧﻲ از ﻧﻮﺷﺘﻪﻫﺎ آﻣﺪه ـ ﺑﺎﻳﺴﺘﻲ از ﻳﻚ ﭘﺎدﺷﺎه داﻧﺸﻤﻨﺪ اﻳﺮاﻧـﻲ ,ﻫـﻢ از آن
دوران ﻳﺎد ﻛﺮد ,ﻛﻪ در واﻗﻊ ﻳﻜﻲ از ﻧﻮادر و ﻧﻮاﺑﻎ ﺳﺮاﺳﺮ اﻋﺼﺎر ﺑﻮد/
ﻣﻬﺮداد >ﻣﻴﺘﺮادات? ﺷﺸﻢ >اوﭘﺎﺗﺮ? ﭘﻮﻧﺘﻮﺳﻲ > ١٢١ـ ٦٣ق /م? ﻛﻪ ﺑﺮ ﺳﺮﺗﺎﺳﺮ آﺳﻴﺎي
ﺻﻐﻴﺮ ﭼﻴﺮه ﮔﺸﺖ > ٨٨ق /م? از ﺳ_ﻟة ﻣﻬﺮدادﻳﺎن >ﭘﻮﻧﺖ< >ﺳﺮزﻣﻴﻦﻫﺎي درﻳﺎي ﺳﻴﺎه? ﻛﻪ
ﺧﻮد را از ﺗﺒﺎر دارﻳﻮش ﺑﺰرگ ﻫﺨﺎﻣﻨﺸﻲ ﻣﻲداﻧﺴﺘﻨﺪ ,زﻧﺪﮔﺎﻧﻲ ﺑﺲ ﺷﮕﻔﺖآوري داﺷﺘﻪ,
ﺻـﻮﻟﺖ ﺳـﻠﺤﺸﻮر و
ِ ﭘـﻬﻠﻮان رﺳـﺘﻢ
ِ درﺑﺪريﻫﺎ دﻳﺪه و ﺳﺨﺘﻲﻫﺎ و ﺑـﺪﺑﺨﺘﻲﻫﺎ ﻛﺸـﻴﺪه;
ﻓﺮﻫﻴﺨﺘﻪاي زﺑﺎﻧﺪان و داﻧﺸﻤﻨﺪ ,ادﻳﺐ و ﻣﻮﺳﻴﻘﻲﺷﻨﺎس ﻛـﻪ در ﻫـﻨﺮﻫﺎي روزﮔـﺎر ﺧـﻮد
ﺳﺮآﻣﺪ ﻫﻤﮕﻨﺎن ﺑﻮد ,ﭼﻨﺪان ﻛﻪ ﺟﻮرجﺳﺎرﺗﻮن او را ﻳﻚ >ﺷﺮﻗﺸﻨﺎس ﺣﻘﻴﻘﻲ< و اﺻﻮ ً در
ﺗﺎرﻳﺦ ﻋﻠﻢ ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﺷﺮﻗﺸﻨﺎﺳﻲ ﻣﻲداﻧﺪ ﻛﻪ اﺳﻤﺶ ﺑﻪ ﻣﺎ رﺳﻴﺪه ,ﻫﻢ ﻳﻚ اﻳﺮاﻧﻲ رزمآور
ﻳﻮﻧﺎﻧﺪوﺳﺖ وﻟﻲ روﻣﻲﺳﺘﻴﺰ ﺧﺴﺘﮕﻲﻧﺎﭘﺬﻳﺮ ,ﻛﻪ اﺳﻤﺶ ﭘﺸﺖ ﺳﺮداران ﻧـﺎﻣﺪار و دور
روم ﺑﺎﺳﺘﺎن را ﺑﻪ ﻟﺮزه ﻣـﻲاﻧـﺪاﺧﺖ; و آن اﻣـﭙﺮاﺗـﻮري ﻗـﺪر ﻗـﺪرت ﺟـﻬﺎﻧﻲ ﻫـﻴﭽﮕﺎه از
ﻫﻴﭽﻜﺲ دﻳﮕﺮ ﺟﺰ او ﭼﻨﺎن آﺳﻴﺐ ﻧﺪﻳﺪ و ﭼﻨﺪان ﻧﮕﺮاﻧﻲ ﭘﻴﺪا ﻧﻜﺮد; اروﭘﺎﻳﻴﺎن ﺧﻮدﺷﺎن او
را ﺑﺎ اﺳﻜﻨﺪرﻛﺒﻴﺮ ﻣﻘﺎﻳﺴﻪ ﻛﺮدهاﻧﺪ; و ﺳﺰاوار ﻧﺪاﻧﺴﺘﻪاﻧﺪ ﻛﻪ در روزﮔﺎر ﻣﺎ ﭼﻨﻴﻦ ﻓﺮاﻣﻮش
ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ /ﻣﻬﺮداد در ﻧﺸﺮ ﻋﻠﻮم و ﻓﻨﻮن ﻫﻢ ﻣﺴﺎﻋﻲ ﺑﻠﻴﻎ ﻣﺒﺬول ﻣﻲداﺷﺖ ,از ﺟﻤﻠﻪ در
ﻃﺐ ﻛﻪ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ در اﻳﻦ داﻧﺶ ﺗﺄﻟﻴﻔﺎت ﭼﻨﺪي ﺑﻬﻢ رﺳﺎﻧﺪه; روﻣﻴﺎن اﻋﺘﺮاف دارﻧﺪ ﻛﻪ
ﻋﻠﻢ ّ
ﻣﻬﻤﻲ در ﭘﺰﺷﻜﻲ و ﮔﻴﺎﻫﺸﻨﺎﺳﻲ ﻣﺘﻌ ّﻠﻖ ﺑﺪو ﺑﺎﺷﺪ ,ﭼﻨﺎن ﻛﻪ اﺻﻄ_ح داروﮔـﻴﺎﻫﻲ ﻧﻜﺎت ّ
ﻃﺒﻲ ﻫﻢ ﺑﺪو ﻧﺴﺒﺖ ﻳﺎﻓﺘﻪ; ﭘﻮﻣﭙﻴﻮس >ﺑﺰرگ? ﺳﺮدار ﻧﺎﻣﺎور روﻣـﻲ
>ﻣﻴﺘﺮاداﺗﻮم< در ﻛﺘﺐ ّ
ﻃﺐ < ﭘﺲ از درﮔـﺬﺷﺘﺶ >ﭘـﺎﻣﭙﻴﻮس<
> ٤٨-١٠٦ق /م? دﺳﺘﻮر داد ﻛﺘﺎب او را در >ﻋﻠﻢ ّ
ﻟﻴﻨﻮس ﺑﻪ زﺑﺎن ﺗﻴﻦ ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻛﺮد ١/ﻫﻢ ﭼﻨﻴﻦ ,ﮔﻮﻳﻨﺪ ﻛﻪ اﺻﻄ_ح ﭘﺰﺷﻜﻲ >ﻣﻴﺘﺮﻳﺪاﺗﻴﺴﻢ<
1. Iranisches Namenbuch (F. Justi), pp. 211-212./ The Sixth Great Oriental
www.takbook.com
ﻓﻬﺮﺳﺖ ﻣﺎﻗﺒﻞ اﻟﻔﻬﺮﺳﺖ ﺑﺨﺶ دوم : ٣٤٨
ﻣـﺼﻮﻧﻴﺖ در ﻣـﻘﺎﺑﻞ ﺳـﻤﻮم ,ﻣـﻨﺴﻮب ﺑـﻪ >ﻣـﻬﺮداد< ﺷﺸـﻢ
ّ >= ﻣﻬﺮداد آﻳﻴﻦ? ﺑﻪ ﻣـﻌﻨﺎي
ﺑﺎﻟﻤﺮ ه ﺑﻪ ﺧﻮردن ﻣﻘﺪار اﻧﺪﻛﻲ زﻫﺮ ﻋﺎدت داده ﺑﻮد ,اﻳﻨﻚ
ّ ﭘﻮﻧﺘﻮﺳﻲ ﺑﺎﺷﺪ; زﻳﺮا ﺧﻮد را
ﻃﺐ ﻗﺪﻳﻢ >ﺗـﺮﻳﺎق
>ﺳ ُﺮم<ﻫﺎي اﻳﻤﻨﻲﺳﺎزي ﺑﺮ ﻫﻤﺎن ﻣﺒﻨﺎﺳﺖ /ﮔﻮاه ﺑﺮ آن در ّ
ﺗﻬﻴة ِ
اﺻﻮل ّ
ﻣﺜﺮودﻳﻄﻮس< >= ﭘﺎدزﻫﺮ ﻣﻴﺘﺮاداﺗﻲ? ﻳﺎ >ﻣﻌﺠﻮن ﻣﺜﺮوذﻳﻄﻮس< ﻣﺮادف ﺑﺎ >ﺗﺮﻳﺎق ﻓﺎروق<
ﻣﻌﺮوف ,ﻫﻤﺎن اﺳﺖ ﻛﻪ ﺷﺎه ﻣـﺜﺮودﻳﻄﻮس آن را ﺗـﻌﻠﻴﻢ داده و ﺑـﻪ ﻧـﺎم ﺧـﻮدش ﺳـﺎﺧﺘﻪ
اﺳﺖ١/
ﺑﺎري ,ﺳﻴﺮﻳﻞ اﻟﮕﻮد در ﺑﻴﺎن ﺗﺎرﻳﺦ ﭘﺰﺷﻜﻲ اﻳﺮان ﭘﺲ از ﺗﺎزش اﺳﻜﻨﺪر ﻣﻘﺪوﻧﻲ و در
اﻫﻤﻴﺖ ﻧﻔﻮذ اﻳﺮان در داﺳﺘﺎن >اﻧﺠﻴﻞ< ﻧﺸﺎن ﻣﻲدﻫﺪ ﻋﻬﺪ اﺷﻜﺎﻧﻲ ,از ﺟﻤﻠﻪ ﭼﻨﻴﻦ ﮔﻮﻳﺪ ﻛﻪ ّ
ﻣﺮﺑﻴﺎن ﻋﻠﻤﻲ دﻧﻴﺎ آﻏﺎز ﻛﺮدهاﻧﺪ; و ﺛﺎﻧﻴ ًﺎ ﻳﻬﻮدﻳﺎن در
ﻛﻪ او ً اﻳﺮاﻧﻴﺎن ﻧﻘﺶ ﺧﻮد را ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ّ
ﺳﺎﻳة ﺗﻌﻠﻴﻤﺎت اﻳﺮاﻧﻴﺎن ﺑﻪ ﺗﻐﻴﻴﺮ و ﺗﻜﻤﻴﻞ ﻧﻈﺮﻳﻪﻫﺎي ﭘـﺰﺷﻜﻲ ﺧـﻮد ﭘـﺮداﺧـﺘﻪ ﺑـﻮدهاﻧـﺪ/
ﻃﺒﺎﺑﺖ ِو ْر دي و دﻋﺎﺋﻲ ﻛﻪ در ﺗﻌﺎﻟﻲ ﺗﻠﻤﻮدي >ﻳﻬﻮد? و اﻧﺠﻴﻞ ﻣﺴﻴﺤﻲ
ِ ﻛﺎرﻫﺎي ﺟﺎدوﻳﻲ و
وارد ﺷﺪه ,ﺑﻪ واﺳﻄة اﻋﺘﻘﺎدات ﻣﻴﺎﻧﺮوداﻧﻲ در ﺑﺎب ارواح ﺷﺮﻳﺮ ,ﻫﻤﻪ از ﺳﺮﭼﺸﻤﻪ و ﻧﮕﺮة
ﻃﺐ
دوﮔﺮاﻳﻲ اﻳﺮاﻧﻲ و دﺧﺎﻟﺖ دﻳﻮان ﭘﻴﺪا ﺷﺪه اﺳﺖ /اﻟﺒﺘﻪ ادﻋﺎي اﻳﻦ ﻛﻪ اﻳﺮان ﻳﮕﺎﻧﻪ ﻣﻨﺒﻊ ّ
ﺗﻠﻤﻮد و اﻧﺠﻴﻞ ﺑﻮده ـ ﺻﺤﻴﺢ ﻧﺒﺎﺷﺪ; وﻟﻲ ﻛﺎﻣ_ً اﺣﺘﻤﺎل دارد ﻛﻪ ﻣﻌﻠﻮﻣﺎت اﻳﺮاﻧﻴﺎن ﺑﺮ اﺛﺮ
ﻋﺒﻮر از ﻣﻴﺎﻧﺮودان دﺳﺘﺨﻮش ﺗﻐﻴﻴﺮاﺗﻲ ﺷﺪه ,ﺑﺎ ﺧﺮاﻓﺎت ﻣﺼﺮﻳﺎن درآﻣﻴﺨﺘﻪ اﺳﺖ٢/
Monarchy (G. Rawlinson) - Parthia, New York, 1873./ Tehran, 1976, pp.
132-134, 144..
.اﻳﺮان ﺑﺎﺳﺘﺎن >ﭘﻴﺮﻧﻴﺎ? ,ص . /٢١٤٩-٢١٣٧اﻳﺮانﻧﺎﻣﻪ> ,ﻋﺒﺎس ﭘﻮر ﻣﺤ ّﻤﺪﻋﻠﻲ ﺷﻮﺷﺘﺮي ﻣﻬﺮﻳﻦ? ,ج,٢
ﺗﻬﺮان ,١٣٢١ ,ص . /٩٨-٣٩٧ ,٣٩٥ﺗﺎرﻳﺦ ﻋﻠﻢ >ﺳﺎرﺗﻮن? ,اﻟﻘﺎﻫﺮه ,ج ,٦ص/١٨٦
ﺗﺤﻮل ﻋـﻠﻮم در اﻳـﺮان >ﻣـﻘﺎﻟة دﻛـﺘﺮ
/١ﻫﺮﻣﺰدﻧﺎﻣﻪ >ﭘﻮر داوود? ,ص . /١١١ﮔﻮﺷﻪاي از ﺳﻴﻤﺎي ﺗﺎرﻳﺦ ّ
ﻧﺠﻢآﺑﺎدي? ,ص . /٣٩ﺗﺎرﻳﺦ ﻃﺐ در اﻳﺮان >ﻫـﻤﻮ? ,ج ,١ص ٢٤٧و . /٣٣١ﻣـﻔﺘﺎح اﻟﻄّﺐ >اﺑـﻦ
ﻫﻨﺪو? ـ ﻃﺒﻊ دﻛﺘﺮ ﻣﻬﺪي ﻣﺤﻘﻖ ـ و ـ ﻣﺤﻤﺪﺗﻘﻲ داﻧﺶﭘـﮋوه ,ﺗـﻬﺮان ,١٣٦٨ ,ص . /١٥٤ﺑﺴـﺘﺎن
اﻃﺒﺎء >اﺑﻦ ﻣﻄﺮان? ,ﻃﺒﻊ دﻛﺘﺮ ﻣﺤﻘﻖ ,ﻳﺎدداﺷﺘﻬﺎ ,ص ٨٠و . /١٠٠ﺗﺎرﻳﺦ ﻋﻠﻢ >ﺳﺎرﺗﻮن? ,ج,٥ص
٣٠٢و /٣٥٢
/٢ﺗﺎرﻳﺦ ﭘﺰﺷﻜﻲ اﻳﺮان ,ﺗﺮﺟﻤة دﻛﺘﺮ ﻓﺮﻗﺎﻧﻲ ,ص /٥٥-٥٣
www.takbook.com
>ﻣﺪﺧﻞ ﺳﻮم?
ﻋﻬﺪﺳﺎﺳﺎﻧﻲ
/١وﺿﻊ ﻃﺒﺎﺑﺖ
ﻃﺐ دواﺋﻲ
ّ /٢
ﻃﺐ دﻋﺎﺋﻲ
ّ /٣
/٤ﭘﺰﺷﻜﺎنﻧﺎﻣﻮر
/٥ﻛﺘﺎﺑﻬﺎي ﭘﺰﺷﻜﻲ
اﻟﻒ /ﻣﺘﻮن اوﺳﺘﺎﻳﻲ
ب /آﺛﺎر ﺑﻘﺮاﻃﻲ
ج /ﻛﺘﺐ ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ
د /آﺛﺎر ﺟﺎﻟﻴﻨﻮس
ﻫ /ﻛﺘﺐ ُﺳﺮﻳﺎﻧﻲ
و /ﻛﺘﺐ ﻫﻨﺪي
ز /ﻛﺘﺐ ﭘﻬﻠﻮي
www.takbook.com
www.takbook.com
/١وﺿﻊ ﻃﺒﺎﺑﺖ
در ﺟﻬﺎن ﺑﺎﺳﺘﺎن ,ﺣﺴﺐ رواﻳﺎت و ﻣﺄﺛﻮرات ﺣﻜﻴﻤﺎن و ﭘﻴﺎﻣﺒﺮان ,از دو ﻧﻮع ﻋﻠﻢ ﻛ ّﻠﻲ
ﻳﺎد ﻛﺮدهاﻧﺪ> :داﻧﺶ ﺗﻨﻬﺎ< و >داﻧﺶ رواﻧﻬﺎ< ﻛﻪ ﻧﻈﺮ ﺑﻪ اﺧﺘ_ف ُا َﻣﻢ در اﻳﻦ ﺧﺼﻮص ,دوﻣﻲ
را >داﻧﺶ دﻳﻨﻬﺎ< ﻫﻢ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ> /ﭘﺰﺷﻜﻲ< در اﻳﺮان ﺑﺎﺳﺘﺎن ﺑﻪ ﻣﺜﺎﺑﺖ >داﻧﺶ ﺗﻦ و روان< ﻳﻜﻲ
از ﺳﻪ آﻣﻮزش ﻋﺎﻟﻲ ﺑﻮده ,ﻛﻪ ﭘﺲ از >اﻫﻴﺎت< و >ﺣﻘﻮق< ﻣﻮرد ﺗﻌﻠﻴﻢ و ﻧﻈﺮ ﺷﺪه اﺳﺖ/
اﻣﺎ اﻳﻦ داﻧﺶ ﺧﻮد ﺑﺮ ﻫﻔﺖ ﮔﻮﻧﻪ در ﻣﺘﻮن ﻛﻬﻦ اﻳـﺮاﻧـﻲ ﺑـﻪ ﻫـﻤﻴﻦ ﻧـﺎﻣﻬﺎ> :ﺗـﻦ ﭘـﺰﺷﻜﻲ,
روانﭘﺰﺷﻜﻲ ,ﮔﻴﺎهﭘﺰﺷﻜﻲ ,ﻛﺎردﭘﺰﺷﻜﻲ ,ﭼﺸﻢﭘﺰﺷﻜﻲ ,ﺳﺘﻮرﭘﺰﺷﻜﻲ ,دادﭘﺰﺷﻜﻲ< ﻳﺎد
ﮔﺮدﻳﺪه اﺳﺖ ,ﻛﻪ ا ﮔﺮ ﮔﻮﻧﻪﻫﺎي دﻳﮕﺮي ﻫﻢ ﺑﻪ دﻳﺪه آﻳﺪ ,ﻳﺎ اﺣﻴﺎﻧ ًﺎ در ﻗﻴﺎس ﺑﺎ ﻓﻨﻮن و اﻗﺴﺎم
ﻣﺘﺄﺧّ ﺮ ﻣﻄﻤﺢ ﻧﻈﺮ ﻗﺮار ﮔﻴﺮد ,آﻧﻬﺎ ﺧﻮد ﺑـﻬﺮﻫﺎ و ﺷـﺎﺧﻪﻫﺎي اﻗﺴـﺎم ﻛـ ّﻠﻲ ﻣـﺰﺑﻮر ﺑـﺎﺷﻨﺪ/
ﺗﻦﭘﺰﺷﻜﻲ ﺧﻮاه ﺑﻪ ﻟﺤﺎظ ﻧﻈﺮي >ـ ﺑﻴﻤﺎريﺷﻨﺎﺳﻲ? ﻳﺎ از ﺟﻬﺖ ﻋﻤﻠﻲ >ـ درﻣﺎﻧﮕﺮي? ﻫﻢ از
دﻳﺮﺑﺎز ﺷﺎﻣﻞ >از ﺳﺮ ﺗﺎ ﭘﺎي< >= ﻣِﻦ اﻟﺮأس ِا ﻟﻲ اﻟﻘﺪم? ﻣﻲﺷﺪه ,ﺗﻘﺴﻴﻢﺑﻨﺪي ﻋﻠﻮم ﻳﺎ ﻓﻨﻮن
ﭘﺰﺷﻜﻲ در ﻣﺘﻮن ﻣﻌﺘﺒﺮ ﻗﺪﻳﻢ ﻫﻢ ﺑﺮ اﻳﻦ ﻣﺒﻨﺎ ﺑﻮده اﺳﺖ /اﻣﺎ اﻳﻦ ﻛﻪ ﺳﺎز و ﻛـﺎر >ﺗـﻦ< ﻳـﺎ
ﻋﻨﺎﺻﺮ ارﺑﻊ و ﻃﺒﺎﻳﻊ ﻣﺮﺑﻮﻃﻪ ﺑﺎﺷﺪ; و ﺑﻴﻤﺎريﻫﺎ ﺑﺮ اﺛـﺮ
ِ ﺳﺎزﻣﻨﺪان زﻧﺪه ﺑﺮ ﭘﺎﻳة آﻣﻴﻎﻫﺎي
ﺗﻐﻴﺮات آﻧﻬﺎ در ﺟﺴﻢ ﭘﺪﻳﺪ آﻳﺪ ,ﭼﻨﻴﻦ ﺑﺤﺚ و ﻧﻈﺮي اﻳﻨﻚ از ﮔـﺰارش ﻣـﺎ
ﻋﺪم ﺗﻌﺎدل ﻳﺎ ّ
ﺑﻴﺮون اﺳﺖ ,ﻗﺒ_ً در ﺟﺎي ﺧﻮد ﺑﺪان اﺷﺎرت رﻓﺘﻪ اﺳﺖ/
ﻳﻚ ﻓﻘﺮه از ﻛﺘﺎب >وﻧﺪﻳﺪاد< >ﻓﺮﮔﺮد ,٧ﺑﻨﺪ ?٤٤در اﻗﺴﺎم ﻃﺒﻴﺐ ﻳﺎ ﮔﻮﻧﻪﻫﺎي ﭘﺰﺷﻜﻲ
ﺟﺮ اﺣﻲ? و دﻳﮕـﺮي ﻛـﻪ ﺑـﺎ
ﻣﺸﻬﻮر اﺳﺖ ﻛﻪ >ﻳﻜﻲ ﺑﺎ ﻛﺎرد درﻣﺎن ﻛﻨﺪ >ـ ﻳﻌﻨﻲ ﺑﺎ ﭼﺎﻗﻮي ّ
ﮔﻴﺎﻫﺎن درﻣﺎن ﻛﻨﺪ >ـ ﻳﻌﻨﻲ >دوا< ﺑﺪﻫﺪ? و آن ﻛﻪ ﺑﺎ ﻛﻠﻤﺎت ﻣﻘﺪّ س درﻣﺎن ﻛﻨﺪ >ـ ﻳﻌﻨﻲ >دﻋﺎ<
www.takbook.com
ﻓﻬﺮﺳﺖ ﻣﺎﻗﺒﻞ اﻟﻔﻬﺮﺳﺖ ﺑﺨﺶ دوم : ٣٥٢
ﻧﻤﺎﻳﺪ /١ ?/واﺿـﺢ اﺳﺖ ﻛـﻪ ﻣـﺮاد ﻓـﻨﻮن > ﻛـﺎردﭘﺰﺷﻜﻲ ,دارودرﻣـﺎﻧﻲ ,اﻓﺴـﻮندرﻣﺎﻧﻲ ﻳـﺎ
ﻃﻲ ﺑﻬﺮﻫﺎي آﺗﻲ اﺟﻤﺎ ً اﺷﺎرت ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ,
رواندرﻣﺎﻧﻲ< ﺑﺎﺷﺪ /در ﺑﺎب دو رﺷﺘة اﺧﻴﺮ ّ
ﺟـﺮ اﺣـﻲ? ﻛـﻪ ﻣﺴـﺘﻠﺰم آ ﮔـﺎﻫﻲ و ﻛـﺎرورزي در
ا ﻛﻨﻮن در ﺧﺼﻮص >ﻛﺎرد ﭘـﺰﺷﻜﻲ< >= ّ
>ﺗﺸﺮﻳﺢ< اﺳﺖ ,اﻳﻦ ﻧﻜﺘﻪ ﮔﻔﺘﻨﻲ ﺑـﺎﺷﺪ ﻛـﻪ در ﺷـﺮﻳﻌﺖ ﻣـﺰدﻳﺴﻨﺎﻳﻲ ﻧـﻴﺰ ﻣـﺎﻧﻨﺪ دﻳـﻨﻬﺎ و
ﺧﺎﺻﻲ از ﺑﺮاي >ﺗﻦﭘﺰﺷﻜﻲ< اﻋ_م ﻧﻤﻮده; در ﻣﻮرد >ﺗﺸﺮﻳﺢ<
ﻣﻘﺮرات ّ ﻛﻴﺸﻨﺎﻣﻪﻫﺎي دﻳﮕﺮ ّ
ﺑﺪن اﻧﺴﺎن ﻣﻲﺗﻮان ﮔﻔﺖ ﺗﻘﺮﻳﺒ ًﺎ ﺷﺒﻴﻪ ﺑﻪ ﻫﻤﺎن ّ
ﻣﻘﺮرات >ﻓﻘﻪ< اﺳ_ﻣﻲ اﺳﺖ ,ﻛﻪ ﻋﻤﻞ ﺑﺪان
را ﺗﻨﻬﺎ ﺑﺮ روي َاﺑﺪان ﻛﺎﻓﺮان ﺟﺎﻳﺰ ﻣﻲداﻧﺪ /اﻳﻦ ﻣﺴﺄﻟﻪ در >وﻧﺪﻳﺪاد< >ﻓـﺮﮔﺮد ,٧ﺑـﻨﺪﻫﺎي
?٣٨-٣٦ﭼﻨﻴﻦ ﻣﻄﺮح ﺷﺪه اﺳﺖ> :اي دادار ﻛﻴﻬﺎن! ///ا ﮔﺮ ﻣﺰداﻳﺴﻨﺎن ﺑﺨﻮاﻫﻨﺪ ﭘﺰﺷﻜﻲ
ورزﻧﺪ ,ﻧﺨﺴﺖ ﺑﺎ ﭼﻪ ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﺎرورزي ﻛﻨﻨﺪ ,ﺑﺎ ﻣﺰداﻳﺴﻨﺎن ﻳﺎ دﻳﻮﻳﺴﻨﺎن؟< >> /?٣٦اﻫﺮﻣﺰد
ﭘﺎﺳﺦ داد ﻛﻪ ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ ﻧﺨﺴﺖ ﻛﺎرآزﻣﻮدﮔﻲ >آزﻣﺎﻳﺸﻦ? ﺧﻮد را ﺑﺎ دﻳﻮﻳﺴﻨﺎن ﺑﻴﺎزﻣﺎﻳﺪ ﺗﺎ ﺑﺮ
ﻛﺮﻳﻨﻴﺖ .ﻛﺎرﻳﻨﻴﺪ? ﺑﺎ دﻳﻮﻳﺴﻨﺎن ,او ﺑﻤﺮد> ///ﺗﺎ
ﺟﺮ اﺣﻲ >ـ َ
ﻣﺰداﻳﺴﻨﺎن /ﭼﻪ ا ﮔﺮ در ﻋﻤﻞ ّاول ّ
ﺳﻪ ﺑﺎر? ,///ﭘﺲ ﻳﻚ آدم ﻧﺎآزﻣﻮدهاي اﺳﺖ ﻛﻪ ﭘﻴﻮﺳﺘﻪ ﻛﺎرش ﺑﺮ ﻫﻤﻴﻦ روال ﺑﺎﺷﺪ > /?٣٧از
آن ﭘﺲ ﻫﻴﭽﮕﺎه ﻧﺒﺎﻳﺪ ﻛﻪ ﻣﺰدﻳﺴﻨﺎن را ﻣﻌﺎﻳﻨﻪ >آزﻣﺎﻳﺸﻨﻴﻪ? ﻛﻨﺪ; و ﻧﺒﺎﻳﺪ ﻛﻪ ﻣﺰدﻳﺴﻨﺎن را ﺑﺎ
ﻛﺎرد >ﻛﺎرﻳﻨﻴﺸﻦ? ﻋﻤﻞ ﻛﻨﺪ /?٣٨> <///ﺑﺎﻳﺪ اﻓﺰود ﻛﻪ ﺣﺴﺐ >دﻳﻨﻜﺮد< >ﻛﺘﺎب ,٨ﻓﺼﻞ ,٢٠
ﻃﺒﻲ ﺟﺎﻳﺰ ﺑﺎﺷﺪ ﻛﻪ اﻓﺮاد ﺟﺎﻧﻲ و ﻣﺤﻜﻮﻣﺎن ﺑﻪ ﻗﺘﻞ را ﺑﻜﺎر ﺑﺮﻧﺪ ,ﭼﻨﺎن
ﺑﻨﺪ ?٤ﺑﺮاي ﺗﺠﺎرب ّ
ﻛﻪ اﻳﻦ اﻣﺮ در ﻣﺼﺮ دوران ﺑﻄﺎﻟﺴﻪ ﻧﻴﺰ ﻣﻌﻤﻮل ﺑﻮده اﺳﺖ /ﺑﺮ روي ﻫﻢ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ ﻛﻪ ﻓﺮﻣﺎن
ﺟﺮ اﺣﻲ و >ﺗﺎوان< ﭘﺰﺷﻜﻲ ,ﺷﺒﻴﻪ ﺑﻪ ﻓﺮﻣﺎن ﺣﻤﻮراﺑﻲ اﺳﺖ; و
زردﺷﺖ در ﺧﺼﻮص ﻋﻤﻞ ّ
ﻃﺒﻲ و اﺧـ_ﻗﻲ ﺧـﻮد را ﺑـﺮاﺳـﺎس ﻗـﻮاﻧـﻴﻦ آﺷـﻮرﻳﺎن
ﻣﻘﺮرات ّ
ﻧﺸﺎن ﻣﻲدﻫﺪ ﻛﻪ اﻳﺮاﻧﻴﺎن ّ
ﻃﺮﺣﺮﻳﺰي ﻛﺮدهاﻧﺪ٢/
در ﺧــﺼﻮص ﺗــﺎرﻳﺦ >ﺗﺸــﺮﻳﺢ< ﺑــﻲﻣﻨﺎﺳﺒﺖ ﻧـﻤﻲداﻧـﺪ ا ﮔـﺮ ﻳﻚ ﻓـﻘﺮه ﺗـﻮﺿﻴﺢ از
ﺟﻮرجﺳﺎرﺗﻮن در اﻳﻨﺠﺎ ﺑﻨﻘﻞ آﻳﺪ; اﻳﻦ ﻛﻪ ﻣﺒﺎﺣﺚ ﺗﺸﺮﻳﺢ در ﺣﻮزة اﺳﻜﻨﺪراﻧـﻲ >ـ ﻣـﻮزة
اﺳﻜﻨﺪرﻳﻪ? ﻣ ّﺘﺼﻒ ﺑﻪ ﺷﻬﺎﻣﺖ و ﺛﻤﺮﺑﺨﺸﻲ اﺳﺖ; و ﺑﺎﻳﺪ ﻛﻪ >ﻫﻴﺮوﻓﻴﻠﻮس< ﺧﻠﻘﻴﺪوﻧﻲ را
1. Pahlavi Vendidad, p. 167./ اوﺳﺘﺎ >دوﺳﺘﺨﻮاه? ,ص/٧٣٧
/٢ﺗﺎرﻳﺦ ﭘﺰﺷﻜﻲ اﻳﺮان >اﻟﮕﻮد? ,ص . /٣٤اﻳﺮان در زﻣﺎن ﺳﺎﺳﺎﻧﻴﺎن >ﻛﺮﻳﺴﺘﻦ ﺳـﻦ? ,ص . /٤٤٢ﺳـﻴﺮ
ﺗﻤﺪّ ن و ﺗﺮﺑﻴﺖ در اﻳـﺮان ﺑـﺎﺳﺘﺎن >ﺑـﻴﮋن? ,ص . /١١١اوﺳـﺘﺎ >دوﺳـﺘﺨﻮاه? ,صPahlavi . /٧٣٦
Vendidad, p. 167.
www.takbook.com
٣٥٣ ﭘﺰﺷﻜﻲ در اﻳﺮان ﺑﺎﺳﺘﺎن
>ﺳﺪة ٣ق /م? ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﻣﺸﺘﻐﻞ ﺑﻪ ﺗﺸﺮﻳﺢ ﻋﻠﻤﻲ داﻧﺴﺖ ,ﻛﺴﻲ ﻛـﻪ در ﻋـﻬﺪ ﺑـﻄﻠﻤﻴﻮس
ﺳﻮﺗﺮ >م ٢٨٣ق /م? ﺑﺎﻟﻴﺪ; و ﻫﻤﻮ ﺑﺮﻧﺎﻣة ﭘﮋوﻫﺶ ﺗﺸﺮﻳﺤﻲ را ﻃﺮح ﻧـﻤﻮد ,ﻛـﻪ ﻧـﺎﻇﺮ ﺑـﻪ
ﻣﻔﺼﻞ و ﺑﺮاﺳﺎس ﺗﺸﺮﻳﺤﺎت ﻋﻤﻠﻲ ﻣﻲﺑﻮد /ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ ﭼﻨﻴﻦ
وﺻﻒ ﺑﺪن اﻧﺴﺎن ﺑﻪ ﻃﻮر ّ
ﺑﺮرﺳﻲ ﺑﺮاي ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﺑﺎر در آﻧﺠﺎ اﻧﺠﺎم ﺷﺪ ,ﻧﺎﭼﺎر ﺑﺮاي دﺳﺖاﻧـﺪرﻛﺎران ﻣـﺠﺎل ﭼـﻨﺎن
ﻛﺸﻔﻴﺎﺗﻲ ﻓﺮاﻫﻢ آﻣﺪ ﻛﻪ ﺑﺮاي ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﻣﻜﺘﺸﻔﺎن ﺳﺮزﻣﻴﻦﻫﺎي ﻧﺎﺷﻨﺎﺧﺘﻪ دﺳﺖ ﻣـﻲدﻫﺪ/
ﻫﻴﺮوﻓﻴﻠﻮس ﻫﻤﺎن ﭘﮋوﻫﺸﮕﺮ ﺑﺮﺟﺴﺘﻪ در اﻳﻦ زﻣﻴﻨﻪ اﺳﺖ ,ﻛﻪ ﻓﻬﺮﺳﺖ ﻃﻮﻧﻲ ﻣﻌﺎﻳﻨﺎت او
ﺑﺮاي ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﻛﻨﻨﺪة آﻧﻬﺎ ﮔﻮﻳﻲ ﺛﺒﺖ ﻣﺤﺘﻮﻳﺎت ﺟﺎﻣﻊ و ﻣﺨﺘﺼﺮ در ﻋﻠﻢ ﺗﺸﺮﻳﺢ ﺑﺎﺷﺪ /در اﻳﻦ
ﻛﺎر ﻳﻚ ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ دﻳﮕﺮ ـ ﻛﻢﺳﺎﻟﺘﺮ از او ـ ﻳﻌﻨﻲ >اراﺳﺘﺮاﺗﻮس< ﻛﻴﻮﺳﻲ دﺳﺘﻴﺎر او ﺑﻮد ,ﻛﻪ ﺑﻪ
ﺑﺮﺧﻮرد ﺗﺸﺮﻳﺤﻲ ﻓﺮارس ﺷﺪ و ﺑﻴﺶ از ﭘﻴﺸﻴﻨﻴﺎن ﺧﻮد در ﺗﻨﻜﺎرﺷﻨﺎﺳﻲ اﻫـﺘﻤﺎم ورزﻳـﺪ/
ﮔـﻤﺎن ﻣـﻲرود ﻛـﻪ آﺑـﺎء ﻛـﻠﻴﺴﺎ >ﻧـﻴﻤة ﻳﻜـﻢ ﺳـﺪة ﻳﻜـﻢ م? از آﻧـﺮو ﻋـﻠﻮم ﺑﺖﭘـﺮﺳﺘﻲ را
ﻧﻜﻮﻫﻴﺪهاﻧﺪ ,ﻛﻪ ﻋﻠﻤﺎي ﺗﺸﺮﻳﺢ اﺳﻜﻨﺪراﻧﻲ ﺗﻨﻬﺎ ﺑﻪ ﺗﺸﺮﻳﺢ اﺟﺴﺎد ﻣﺮدﮔﺎن ﺑﺴﻨﺪه ﻧﻜﺮده,
ﺑﻠﻜﻪ اﺟﺎزه ﺧﻮاﺳﺘﻪاﻧﺪ ﺗﺎ ﺑﻪ ﺗﺸﺮﻳﺢ اﺑﺪان زﻧﺪﮔﺎن ﻧﻴﺰ ﺑﻪ ﺟﻬﺖ اﻓﺰاﻳﺶ ﺷﻨﺎﺧﺖ ﺧـﻮد از
ﺗﻨﻜﺎرﺷﻨﺎﺳﻲ ﺑﭙﺮدازﻧﺪ /اﻳـﻦ داﺳـﺘﺎن ﻛـﻪ ﻛـﻠﺴﻮس رواﻳﺖ ﻛـﺮده ,اﺣـﺘﻤﺎل ﺻـﺪق در آن
ﺣﺴﺎﺳﻴﺖ داﺷﺘﻪاﻧﺪ ,ﭼﻪ
ّ ﻣﻲرود; و ﺑﺎﻳﺪ ﮔﻔﺖ ﻛﻪ ﻗﺪﻣﺎء در اﻳﻦ ﺧﺼﻮص ﻛﻤﺘﺮ از ﻣﺘﺄﺧّ ﺮان
ﻃﺐ
ﺑﺮاي ﻋﻠﻤﺎي ﺗﺸﺮﻳﺢ اﺳﻜﻨﺪراﻧﻲ ﻣﻨﻊ دﻳﻨﻲ ﻳﺎ اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ ﻧﺒﻮده; و آنﻃﻮر ﻛﻪ ﻣﻲداﻧﻴﻢ ّ
ﻃﺐدر ﺑﺮﻧﺎﻣﻪﻫﺎي ﺗﺤﻘﻴﻘﺎﺗﻲ آﻧﺠﺎ درﺟﻪﺑﻨﺪي ﻧﺸﺪه ,ﺑﺴﺎ ﻧﻈﺮ ﻫﻴﺮوﻓﻴﻠﻮس ﭼﻨﺎن ﺑﻮده ﻛﻪ ّ
ﻃﺐ
ﻫﻤﺎﻧﺎ ﻓ ّﻨﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﺒﺤﺚ ﻋﻠﻤﻲ ﺧﺎﻟﺺ آن ﻓﺎﻳﺪﺗﻲ ﻧﺪارد ,ﻋـﻬﺪ آن ﭘﺲ از ﻇـﻬﻮر ّ
ﺗﺠﺮﺑﻲ ﻧﺒﻮده ﺑﺎﺷﺪ١/
ﺟﺮ اﺣﻲ >= ﻛﺎرﻳﻨﻴﺪ? ﻳﺎ در اﺻﻄ_ح ﻓﺎرﺳﻲ >دﺳﺘﻜﺎري<ﺗﻦﭘﺰﺷﻜﻲ ﻛﻪ ﻣﺴﺘﻠﺰم ﻋﻤﻞ ّ
ﺎﻟﻴ ﺪ? ﺑﻮده ,ﭼـﻨﺎن ﻛـﻪ اﺑـﻦﻣﻄﺮان ﻳـﺎد ﻛـﺮده ,ﺑـﺮ ﺷﺶﮔـﻮﻧﻪ اﺳﺖ ?١> :ﺑﺴـﺘﻦ
>= اﻟﻌﻤﻞ ِﺑ َ
اﺳﺘﺨﻮان ﺷﻜﺴﺘﻪ ?٢> ,اﺻ_ح اﺳﺘﺨﻮان ﺟﺎﺑﺠﺎ ﺷﺪه ?٣> ,ﺷﻜـﺎﻓﺘﻦ ?٤> ,دوﺧـﺘﻦ?٥> ,
ﻗﻄﻊ ﻛﺮدن ?٦> ,داغ ﻛﺮدن ٢/ﻣﻨﺘﻬﺎ دﺳﺘﻜﺎر ﻳﺎ ﺗﻦﭘﺰﺷﻚ ﺑﺎﻳﺴﺘﻲ واﺟﺪ ﺷﺮاﻳﻂ ﺑﻮده; و ﺑﻪ
اﺻﻄ_ح اﻣﺮوز ﺑﺎﻳﺴﺘﻲ اﻣﺘﺤﺎن ﻃﺒﺎﺑﺖ داده ﺑﺎﺷﺪ ,ﭼﻨﺎن ﻛﻪ >وﻧﺪﻳﺪاد< >ﻓﺮﮔﺮد ,٧ﺑﻨﺪﻫﺎي
/١اﻟﻌﻠﻢ اﻟﻘﺪﻳﻢ و اﻟﻤﺪﻧﻴّﺔ اﻟﺤﺪﻳﺜﺔ ,ﻧﻘﻠﻪ اﻟﺪﻛﺘﻮر ﻋﺒﺪاﻟﺤﻤﻴﺪ ﺻﺒﺮه ,ﻗﺎﻫﺮه ,١٩٦٠ ,ص /٣٥-٣٤
/٢ﺑﺴﺘﺎن اﻃﺒﺎء ,ﺗﻠﺨﻴﺺ دﻛﺘﺮ ﻣﻬﺪي ﻣﺤﻘّﻖ ,ص/٥٥
www.takbook.com
ﻓﻬﺮﺳﺖ ﻣﺎﻗﺒﻞ اﻟﻔﻬﺮﺳﺖ ﺑﺨﺶ دوم : ٣٥٤
?٤٠-٣٨ﺑﺮ اﻳﻦ اﻣﺮ ﺗﺼﺮﻳﺢ ﻧﻤﻮده اﺳﺖ> :ﭘﺲ از آن ا ﮔﺮ ﺑﺨﻮاﻫﻨﺪ >ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ? ﻣﺰدﻳﺴﻨﺎن را
ﻣﻌﺎﻳﻨﻪ ﻛﻨﺪ و ﻧﺴﺨﻪ ﻧﻮﻳﺴﺪ; اﻣﺎ ا ﮔﺮ ﺑﺨﻮاﻫﻨﺪ ﻛﻪ ﻣﺰدﻳﺴﻨﺎن را ﺑﺎ ﻛﺎرد >ﻛﺎرﻳﻨﻴﺸﻦ? ﻋﻤﻞ ﻛﻨﺪ,
ا ﮔﺮ ﻣﺠﺮوح ﺷﺪﻧﺪ ﺑﺪان ﻋﻤﻞ ,ﺑﺎﻳﺪ ﻛﻪ او ﺗﺎوان ﺟﺮاﺣﺖ >رﻳﺶ? و ﻛﻔّﺎرة ُﺟﺮم ﺧﻮد ﺑﺪﻫﺪ
> /?٣٨ا ﮔﺮ او ﻧﺨﺴﺖ دﻳﻮﻳﺴﻨﺎن را ﻋﻤﻞ ﻛﻨﺪ ﻛﻪ ﺑﻬﺒﻮد ﻳﺎﺑﺪ ,ا ﮔﺮ دوم ﺑﺎر دﻳﻮﻳﺴﻨﺎن را ﻋﻤﻞ
ﻛﺮد ﻛﻪ ﺑﻬﺒﻮد ﻳﺎﻓﺖ ,ا ﮔﺮ ﺳﻮم ﺑﺎر دﻳﻮﻳﺴﻨﺎن را ﻋﻤﻞ ﻛﺮد ﻛﻪ ﺑﻬﺒﻮد ﻳﺎﻓﺖ ,ﻫﻤﺎﻧﺎ ﭘـﺰﺷﻜﻲ
آزﻣﻮده اﺳﺖ ﻛﻪ ﭘﻴﻮﺳﺘﻪ ﺑﺮ ﻫـﻤﻴﻦ روال ﺑـﺎﺷﺪ > /?٣٩ﭘﺲ از آن ﺧـﻮاﻫـﺎن ﺑـﺎﻳﺪ ﺑـﻮد ﻛـﻪ
ﻣﺰدﻳﺴﻨﺎن را ﻣﻌﺎﻳﻨﻪ ﻛﻨﺪ و دﺳﺘﻮر دﻫﺪ; و ﺧﻮاﻫﺎن ﺑﺎﻳﺪ ﺑﻮد ﻛﻪ ﻣﺰدﻳﺴﻨﺎن را ﻋﻤﻞ ﻛـﻨﺪ و
ﻣﻌﺎﻟﺠﻪ ﻧﻤﺎﻳﺪ ١/</?٤٠> /ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ,و ﺑﻨﺎﺑﺮ >دﻳﻨﻜﺮد< >ﻛﺘﺎب ,٨ﻓﺼﻞ ,٢٠ﺑﻨﺪ ?٣١ﭼﻨﺎن ﻛﻪ
ﺣـﻖ
در >ﻫﻮﺳﭙﺎرم ﻧﺴﻚ< ﻫﻢ آﻣﺪه ﺑﻮده اﺳﺖ ,ﻫﻴﭻ ﭘﺰﺷﻜﻲ ﺑﺪون اﺟﺎزه و ﮔـﻮاﻫـﻴﻨﺎﻣﻪ ّ
ﻃﺒﺎﺑﺖ ﻧﺪاﺷﺘﻪ اﺳﺖ ٢/ﮔﻮﻳﺎ وﺿﻊ ﻗﻮاﻧﻴﻦ ﭘﺰﺷﻜﻲ در اﻳﺮان ﺑﺎﺳﺘﺎن ﻣﻨﺴﻮب ﺑﻪ ﻫﻤﺎن >ﺛﺮﻳﺘﺎ<
>اﺗﺮط? ـ ﭘﺪر ﭘﺰﺷﻜﻲ اﻳﺮان ـ از ﺗﺒﺎر >ﺟﻤﺸﻴﺪ< ﭘﻴﺸﺪادي ـ ﻳﺎ ﻓﺮزﻧﺪش اﻣﻴﺮ >اورواﺧﺸﻴﻪ< ـ
ﭘﺪر ﻗﺎﻧﻮﻧﮕﺬاري اﻳﺮان ﺑﻮده ﺑﺎﺷﺪ; و ﺑﻪ ﻫﺮ ﺣﺎل ﮔﻮﻳﻨﺪ ﻛﻪ ﻛﺎرﺑﺴﺖ ﻗﺎﻧﻮن ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻋﻤﻞ
ﻃﺒﻲ از ﺟﻤﻠة ﻣﻮاردي اﺳﺖ ﻛﻪ در ﻛﺘﺐ ﻗﺎﻧﻮن ﻣﻨﺪرج اﺳﺖ٣/
ّ
ﻃﺒﻲ در >ﻧﻈﺎم ﭘﺰﺷﻜﻲ< ﻛﺸﻮر ﺗﺠ ّﻠﻲ ﻣﻲﻛﻨﺪ; وﺿﻊ و اﺟﺮاي آن
ﺑﺪﻳﻬﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻗﻮاﻧﻴﻦ ّ
ﻗﻮاﻧﻴﻦ ﺣﺎ ﻛﻲ از اﻋﺘ_ي ﻣﻨﺰﻟﺖ ﺣﺮﻓة ﻃﺒﺎﺑﺖ ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ /ﺳﻴﺮﻳﻞ اﻟﮕﻮد ﻛﻪ آﻳﻴﻦﻫﺎي ﭘﺰﺷﻜﻲ
ﻣﻘﺮر
اﻳﺮان ﺑﺎﺳﺘﺎن را ﺑﺎ ﻓﺮﻣﺎن ﭘﺮآوازة >ﺣﻤﻮراﺑﻲ< ﺑﺎﺑﻠﻲ ﺑﺮﺳﻨﺠﻴﺪه ,دﻟﻴﻞ اﻣﺮ را از ﺟﻤﻠﻪ ّ
داﺷﺘﻦ ﺣﻖ ﻋ_ج ﻳﺎد ﻛﺮده ,ﻛﻪ ﭘﺰﺷﻜﺎن ﺑﻪ ﻣﻘﺪار ﻣﻨﺎﺳﺒﻲ درﻳﺎﻓﺖ ﻣﻲداﺷﺘﻨﺪ; دﻳﮕﺮ ﺗﻌﻴﻴﻦ
ﻣﺠﺎزات ﺑﺮاي ﭘﺰﺷﻜﺎﻧﻲ ﺑﻮد ﻛﻪ ﺑﺮ اﺛﺮ ﺑﻲاﻃ_ﻋﻲ ﻣﺮﺗﻜﺐ ﺧﻄﺎ و ﺧ_ف ﻣﻲﺷﺪﻧﺪ /از آﻧﺠﺎ
ﻛﻪ اﻳﻦ ﮔﻮﻧﻪ ﺗﺨ ّﻠﻔﺎت اﻏﻠﺐ در ﻋﻤﻞ ّ
ﺟﺮ اﺣﻲ ُرخ ﻣﻲداد ,ﻧﺘﻴﺠة ﺛﺎﻧﻮي آن ﻓﺮﻣﺎن ﻣﺤﺪود ﺑﻪ
ﺟﺮ اﺣﻲ? ﮔـﺮدﻳﺪه اﺳﺖ /ﺧـ_ﺻﻪ ,ﺑـﺪﻳﻦﺗﺮﺗﻴﺐ ﭘـﺰﺷﻜﺎن اﻳـﺮان ﺑـﻪ ﻣـﻘﺎم
دﺳﺘﻜﺎري >= ّ
1. Pahlavi Vendidad, pp. 167-168..
اوﺳﺘﺎ >دوﺳﺘﺨﻮاه? ,ص . /٧٣٧-٧٣٦ﺗﺎرﻳﺦ ﭘﺰﺷﻜﻲ اﻳﺮان >اﻟﮕﻮد? ,ص/٣٤
/٢اﻳﺮان در زﻣﺎن ﺳﺎﺳﺎﻧﻴﺎن >ﻛﺮﻳﺴﺘﻦ ﺳﻦ? ,ص . /٤٤٣ﺳﻴﺮ ﺗﻤﺪن و ﺗـﺮﺑﻴﺖ در اﻳـﺮان ﺑـﺎﺳﺘﺎن >دﻛـﺘﺮ
ﻃﺐ در اﻳﺮان >دﻛﺘﺮ ﻣﺤﻤﻮد ﻧﺠﻢآﺑﺎدي? ,ج ,١ص ٢٦٤و /٣٩٠ اﺳﺪا uﺑﻴﮋن? ,ص . /١١١ﺗﺎرﻳﺦ ّ
3. Matikan e Hazar Datastan, Intr. (Bulsara), pp. 37, 39.
www.takbook.com
٣٥٥ ﭘﺰﺷﻜﻲ در اﻳﺮان ﺑﺎﺳﺘﺎن
ارﺟﻤﻨﺪي رﺳﻴﺪﻧﺪ ,ﭘﺎﻳﮕﺎﻫﻲ ﻛﻪ ﻫﺮﮔﺰ از آن ﭘﺎﻳﻴﻦ ﻧﻠﻐﺰﻳﺪﻧﺪ ١/در ﺧـﺼﻮص ّ
ﺣـﻖ ﻋـ_ج
ﺑﺮﺣﺴﺐ ﻓﻘﺮات >وﻧﺪﻳﺪاد< ﭘﻬﻠﻮي >ﻓﺮﮔﺮد ,٧ﺑﻨﺪﻫﺎي ?٤٣-٤١ﭘﺰﺷﻚ ﺑﺎﻳﺪ ﻛﻪ روﺣﺎﻧﻲ
ﺣﻖ ﺑﺎﺷﺪ ,ﻫﻴﭻ ﭘﻮل و
>آﺗﻮرﺑﺎن? را در ﺑﺮاﺑﺮ دﻋﺎي ﺧﻴﺮ او ﻃﺒﺎﺑﺖ ﻛﻨﺪ> /اﻳﻦ ﭘﺰﺷﻚ ﻣﺮد ّ
ﭘﺎداﺷﻲ در ﺷﻤﺎر ﺑﻪ ﻣﺒﻠﻎ آن ﻧﺮﺳﺪ; اﻳﻨﺠﺎﺳﺖ ﻛﻪ ﮔﻮﻳﺪ> :اﻳـﻦ ﻣـﻮردي اﺳﺖ ﻛـﻪ ٣٠٠٠
اﺳﺘﻴﺮ ]ﻧﻘﺮه[ ﻧﺪارد<? /ا ﮔﺮ ﺧﺎﻧﻪ ﺧﺪاﻳﻲ را درﻣﺎن ﻛﻨﺪ ,ﻣﺰد او ﺑـﻬﺎي ﻳﻚ ﺳـﺘﻮر ﻛـﻮﭼﻚ
اﺳﺖ /ا ﮔﺮ رﺋﻴﺲ ﻃﺎﻳﻔﻪاي را درﻣﺎن ﻛﻨﺪ ,ﻣﺰد او ﺑﻬﺎي ﻳﻚ ﺳﺘﻮر ﻣﻴﺎﻧﻪ اﺳﺖ /ا ﮔﺮ دﻫﺨﺪاﻳﻲ
را درﻣﺎن ﻛﻨﺪ ,ﻣﺰد او ﺑﻬﺎي ﻳﻚ ﺳﺘﻮر ﺑﺰرگ اﺳﺖ /ا ﮔﺮ رﺋﻴﺲ اﻳﺎﻟﺘﻲ را درﻣﺎن ﻛﻨﺪ ,ﻣﺰد او
ﺑﻬﺎي ﭼﻬﺎر ﻳﻮغ >دو اﺳﺐ? اﺳﺖ> /ﻫﻔﺖ اﺳﺘﻴﺮ ﻣﻲارزد; ﻫﺮ ﭼﻪ ﻫﻢ ﻛﻪ ﺑﺮاي ﻣﻮﺑﺪان ﻣﻮﺑﺪ
ﻛﻨﺪ ,ﻫﻤﺎن ﭘﺎداش ﻳﺎﺑﺪ? ] /[٤١ا ﮔﺮ زن ﺧﺎﻧﻪ ﺧﺪا را درﻣﺎن ﻛﻨﺪ ,ﻣﺰد او ﺑﻬﺎي ﻳﻚ ﻣﺎده ﺧﺮ
اﺳﺖ /ا ﮔﺮ زن رﺋﻴﺲ ﻃﺎﻳﻔﻪ را درﻣﺎن ﻛﻨﺪ ,ﻣﺰد او ﺑﻬﺎي ﻳﻚ ﻣﺎده ﮔﺎو اﺳﺖ /ا ﮔﺮ زن دﻫﺨﺪا را
درﻣﺎن ﻛﻨﺪ ,ﻣﺰد او ﺑﻬﺎي ﻳﻚ ﻣﺎدﻳﺎن اﺳﺖ /ا ﮔﺮ زن رﺋﻴﺲ اﻳﺎﻟﺖ را درﻣﺎن ﻛﻨﺪ ,ﻣﺰد او ﺑﻬﺎي
ﻳﻚ ﺷﺘﺮ ﻣﺎده اﺳﺖ > /?٤٢ا ﮔﺮ ﭘﺴﺮ رﺋﻴﺲ ﻃﺎﻳﻔﻪ را درﻣﺎن ﻛﻨﺪ ,ﻣﺰد او ﺑﻬﺎي ﻳﻚ ﺳـﺘﻮر
ﺑﺰرگ اﺳﺖ /ا ﮔﺮ ﺳﺘﻮري ﺑﺰرگ را درﻣﺎن ﻛﻨﺪ ,ﻣﺰد او ﺑﻬﺎي ﻳﻚ ﺳﺘﻮر ﻣـﻴﺎﻧﻪ اﺳﺖ /ا ﮔـﺮ
ﺳﺘﻮري ﻣﻴﺎﻧﻪ را درﻣﺎن ﻛﻨﺪ ,ﻣﺰد او ﺑﻬﺎي ﻳﻚ ﺳﺘﻮر ﻛﻮﭼﻚ اﺳﺖ /ا ﮔﺮ ﺳﺘﻮري ﻛﻮﭼﻚ را
درﻣﺎن ﻛﻨﺪ ,ﻣﺰد او ﺑﻬﺎي ﻳﻚ ﮔﻮﺳﻔﻨﺪ اﺳﺖ /ا ﮔﺮ ﮔﻮﺳﻔﻨﺪي را درﻣﺎن ﻛﻨﺪ ,ﻣﺰد او ﺑﻬﺎي ﻳﻚ
ﺧﻮرا ﻙ ﮔﻮﺷﺖ اﺳﺖ> /ﺗﺒﺼﺮه :ﻣﺰد ﭘﺰﺷﻜﺎن را در اﻳﻨﺠﺎ ﻳﺎد ﻛﻨﻨﺪ? :ﺑﺮاي ﭼﻬﺎرده ,ﭼﻨﺎن ﻛﻪ
در >رﺗﻮﺷﺘﺎﻳﺖ< ,در ﻫﺮ دو ﻣﻮرد ﻫﻤﺎن ﺑﺎﺷﺪَ > :ا ِو ﺳﺘﺎ? از دو ﻣﺪرﻙ ﻛﻪ ﻫﺮ ﻳﻚ دﻳﮕﺮي را
ﻳﺎد ﻛﻨﺪ ,ﻫﺮ ﻳﻚ ﺷﺎﻣﻞ ﭼﻬﺎرده ﺑﺎﺷﺪ /در ﻣﻮرد ﺑﻴﻤﺎري ﺑﻲﮔﻨﺎﻫﺎﻧﻪ ,دﺳﺖﻫﺎي ﭘﺰﺷﻚ ﻫﻢ
از ﺑﺮاي د ّﻗﺖ و ﻫﻢ از ﺑﺮاي وﺿﻮح آزﻣﺎﻳﺶ ﺷﻮد ,در ﻣﻮرد ﺑﻴﻤﺎري ﮔﻨﺎهآﻟﻮده ,ﺗﻨﻬﺎ از ﺑﺮاي
دﻗّﺖ آزﻣﻮن ﺷﻮدَ > /ا ِو ﺳﺘﺎ? از ﺑﺎب آن ﻛﻪ ﻣﺆﻣﻦ ﻳﺎ دﻳﻮﻳﺴﻦ آزاد از ﮔﻨﺎه ﺑﺎﺷﺪ> /ﺗﺒﺼﺮه :ﻫﻤة
اﻳﻦ ﻛﺎرﻫﺎ ﭘﺲ از آزﻣﻮن ﺑﺎﺷﺪ? /ﻣﻲﮔﻮﻳﻨﺪ ﻛﻪ آزﻣﻮده ﺑﺴﺎ ر ّد ﺷـﻮد; وﻟﻲ ﻧـﻴﺎزﻣﻮده ﻧـﺒﺎﻳﺪ
ﭘﺬﻳﺮﻓﺘﻪ ﺷﻮد >٢/</?٤٣
ﻫﺮ ﭼﻨﺪ ﻛﻪ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ درﺑﺎرة رﻓﺘﺎر ﭘﺰﺷﻜﺎن در آن روزﮔﺎر اﺳﺒﺎب داوري ﻓﺮادﺳﺖ ﻧﺒﺎﺷﺪ,
/١ﺗﺎرﻳﺦ ﭘﺰﺷﻜﻲ اﻳﺮان ,ﺗﺮﺟﻤة دﻛﺘﺮ ﺑﺎﻫﺮ ﻓﺮﻗﺎﻧﻲ ,ص/٢١
/اوﺳﺘﺎ >دوﺳﺘﺨﻮاه? ,ص 2. Pahlavi Vendidad, pp. 168-169. . /٧٣٧
www.takbook.com
ﻓﻬﺮﺳﺖ ﻣﺎﻗﺒﻞ اﻟﻔﻬﺮﺳﺖ ﺑﺨﺶ دوم : ٣٥٦
اﺧ_ق ﭘﺰﺷﻜﻲ ﺑﺮﻃﺒﻖ آﻳﻴﻦ و ﻛﺘﺐ ﻣﺰدﻳﺴﻨﺎ ﻛﺎﻣ_ً روﺷﻦ اﺳﺖ /ﻃﺒﻴﺐ داﻧﺎ ﻛﺴﻲ ﺑﻮد ﻛﻪ
ﺑﺘﻮاﻧﺪ اﻣﺮاض را ﺑﻪ د ّﻗﺖ ﻣﻌﺎﻳﻨﻪ ﻛﻨﺪ ,ﻛﺘﺎب ﺑﺴﻴﺎر ﺧﻮاﻧﺪه ﺑﺎﺷﺪ; ﺑﺎﻳﺴﺘﻲ اﻋﻀﺎي ﺑـﺪن و
ﻣﻔﺎﺻﻞ را ﺑﺸﻨﺎﺳﺪ و اﻃ_ﻋﺎﺗﻲ ﻧﻴﺰ راﺟﻊ ﺑﻪ ادوﻳﻪ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ /ﺑﺎﻳﺪ ﻛﻪ دوﺳﺖ داﺷﺘﻨﻲ و
ﺷﻴﺮﻳﻦﺳﺨﻦ ﺑﺎﺷﺪ ,و ﺑﺎ رﻧﺠﻮران از روي ﺷﻜﻴﺒﺎﻳﻲ و ﻣﻬﺮﺑﺎﻧﻲ رﻓﺘﺎر ﻛﻨﺪ /ﻃﺒﻴﺐ ﻣﻠﺰم ﺑﻮد
ﻛﻪ ﻫﺮ روز ﺑﻪ ﻋﻴﺎدت ﻣﺮﻳﺾ ﺧﻮد ﺑﺮود; در ﻋﻮض ﺑﺎﻳﺴﺘﻲ ﺑـﻪ او ﻏـﺬاي ﺧـﻮب دﻫـﻨﺪ,
ﺑﺎﻳﺴﺘﻲ اﺳﺒﻲ ﺗﻨﺪرو ﺑﺪو ﺑﺨﺸﻨﺪ; و ﻣﻨﺰﻟﻲ ﻋﺎﻟﻲ در ﻗﺴﻤﺖ ﻣﺮﻛﺰي ﺷﻬﺮ ﺑﺮاي او ﺗﻬﻴﻪ ﻛﻨﻨﺪ/
اﻣﺎ ﻃﺒﻴﺐ ﻧﺒﺎﻳﺴﺘﻲ ﭘﻮل را ﺑﺴﻴﺎر دوﺳﺖ ﺑﺪارد; و از ﻟﺤﺎظ اﺧ_ق و دﻳﺎﻧﺖ ﭼـﻨﺪﻳﻦ ﻧـﻮع
ﻃﺒﻴﺐ ﺗﺸﺨﻴﺺ داده ﻣﻲﺷﺪ :ﺑﻬﺘﺮﻳﻦ ﭘﺰﺷﻚ آن اﺳﺖ ﻛﻪ ﭘﻴﺸة ﺧﻮد را ﻣﺤﺾ ﺧﺪا و ﺑﺮاي
ﺛﻮاب ﺑﺪاﻧﺪ ,ﭘﺲ از او ﭘﺰﺷﻜﻲ ﺑﻮد ﻛﻪ ﻫﻢ ﺑﻪ ﻣﺎل ﺗﻌ ّﻠﻖ ﺧﺎﻃﺮ داﺷﺖ ﻫﻢ ﺑﻪ ﺛﻮاب ,ﻣﺸﺮوط
ﺑﺮ آن ﻛﻪ دﻟﺒﺴﺘﮕﻲ او ﺑﻪ ﭘﻮل ﻛﻤﺘﺮ از ﺗﻌﻠّﻖ ﺧﺎﻃﺮ ﺑﻪ ﻣﺜﻮﺑﺎت ﺑﺎﺷﺪ; ﻓﺮوﺗﺮ از او ﭘﺰﺷﻜﻲ ﺑﻮد
ﻃـﺒﻲ ﻧـﻴﺰ در ١
ﻛﻪ ﺟﺰ ﺑﻪ ﻣﺎل دﻧﻴﺎ ﺑﻪ ﭼﻴﺰي دﻟﺒﺴﺘﮕﻲ ﻧـﺪاﺷﺖ /ﺑـﺎﻳﺪ ﮔـﻔﺖ ﻛـﻪ ﻣﺸـﺎورة ّ
اﻳﺮانﺑﺎﺳﺘﺎن ﻣﻌﻤﻮل ﺑﻮد ,ﭼﻨﺎن ﻛﻪ >وﻧﺪﻳﺪاد< ﭘﻬﻠﻮي >ﻓﺮﮔﺮد ,٧ﺑﻨﺪ ?٤٤ﺗﺼﺮﻳﺢ ﻧـﻤﻮده:
>ﻫﺮﮔﺎه ﭼﻨﺪﻳﻦ ﭘﺰﺷﻚ ﺑﺎ ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ ﺑﻪ درﻣﺎن ﺑﭙﺮدازﻧﺪ ,اي ﺳﭙﻴﺘﻤﺎن زردﺷﺖ! ﻛﻪ ﻳﻜﻲ ﺑـﺎ
>ﻛﺎرد< و دﻳﮕﺮي ﺑﺎ ﮔﻴﺎﻫﺎن و آن دﻳﮕﺮ ﺑﺎ >دﻋﺎ<َ> ,ا ِوﺳﺘﺎ ﮔﻮﻳﺪ ﻛﻪ? ﺷﻮراي ﭘﺰﺷﻜﻲ ﻛﻨﻨﺪ;
ﺑﺮاي ﻛﻠﻤﺎت ﻣﻘﺪّ س >= ﻣﺎﻧﺜﺮه? و از ﮔﺮوه ﭘﺰﺷﻜﺎن ,ﻫﻤﺎﻧﺎ روان >اﻓﺴﻮن .ﻣﺎﻧﺜﺮه? درﻣﺎﻧﮕﺮ
را ﺑﻴﺸﺘﺮﻳﻦ اﺛﺮ ﺑﺎﺷﺪ >ﭼﻪ ﺑﺴﺎ ِﺑﻪ ﻧﻜﻨﺪ ,اﻣﺎ ﺑﺪﺗﺮ ﻫﻢ ﻧﻜﻨﺪ? و او از ﺑﺎﺑﺖ >اوروسور< ﻣﺮد
ﺣﻖ >ﻣﻘﺪّ س? ﺑﺎ ﻛﺎرﺑﺮد اﻓﺴﻮن درﻣﺎن ﻣﻲﻛﻨﺪ ٢/</ﻫﻢ ﺑﺎﻳﺪ اﻓﺰود ﻛﻪ در ﻧﻈﺎم ﭘﺰﺷﻜﻲ اﻳﺮان
ّ
ﺑﺎﺳﺘﺎن ,ﻃﺒﻴﺐ ﻗﺎﻧﻮﻧﻲ ﻫﻢ وﺟﻮد داﺷﺘﻪ ﻛﻪ او را >دادﭘﺰﺷﻚ< ﻣـﻲﻧﺎﻣﻴﺪﻧﺪ ,ﻫـﺮ ﭼـﻨﺪ ﻛـﻪ
وﻇﺎﻳﻒ او ﺑﺸﺮح ﻧﻴﺎﻣﺪه ,ﺑﺪّ ﺧﻮﻳﺸﻜﺎري او ﻛﻤﺎﺑﻴﺶ ﭼﻨﺎن ﺑﻮده ﻛﻪ اﻣﺮوزه ﺑﺎﺷﺪ/
اﻣﺎ رﻳﺎﺳﺖ ﭘﺰﺷﻜﺎن ﻛﺸﻮر ﻳﺎ در واﻗـﻊ وزﻳـﺮ ﺑـﻬﺪاﺷﺖ و درﻣـﺎن در ﻋـﻬﺪ ﺳـﺎﺳﺎﻧﻲ,
> ُد ُر ْﺳ ْﺘ َﺒ ﺪ< ﻳﺎ اﻳﺮان درﺳﺘﺒﺪ ﻟﻘﺐ داﺷﺘﻪ اﺳﺖ ,ﻛﻪ او ﺧﻮد ﺗﺤﺖ رﻳﺎﺳﺖ ﻋﺎﻟﻴة ﻣﻮﺑﺪان ﻣﻮﺑﺪ
/١اﻳﺮان در زﻣﺎن ﺳﺎﺳﺎﻧﻴﺎن >ﻛﺮﻳﺴﺘﻦ ﺳﻦ? ,ﺗﺮﺟﻤة رﺷﻴﺪ ﻳﺎﺳﻤﻲ ,ص . /٤٤٣ﻣـﻘﺎت ﺗـﻘﻲزاده ,ج,١
ص/٢٣١
2. Pahlavi Vendidad, p. 170..
اوﺳﺘﺎ >دوﺳﺘﺨﻮاه? ص . /٧٣٧ﺳﻴﺮ ﺗﻤﺪّ ن در اﻳﺮان ﺑﺎﺳﺘﺎن >ﺑﻴﮋن? ,ص/١١٠
www.takbook.com
٣٥٧ ﭘﺰﺷﻜﻲ در اﻳﺮان ﺑﺎﺳﺘﺎن
ﻳﺎ >زرﺗﺸﺘﺮوﺗﻮم< ﺑﻮده اﺳﺖ ١/ﻛﻠﻤة >درﺳﺘﺒﺪ< را اﺑﻦاﻟﻘﻔﻄﻲ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣـﻨﺼﺐ ﺟـﺒﺮاﺋـﻴﻞ
ِﺳﻨﺠﺎري >ﺟﻨﺪﻳﺸﺎﭘﻮري? ﻃﺒﻴﺐ ﺧﺴﺮوﭘﺮوﻳﺰ و ﭘﺰﺷﻚ درﻣﺎﻧﮕﺮ ﺷﻬﺒﺎﻧﻮ ﺷﻴﺮﻳﻦ ﺑﺎ اﻣ_ي
>درﺳﺘﺎﺑﺎد< ﻳﺎد ﻛﺮده اﺳﺖ ٢/اﺻﻞ ﻛﻠﻤﻪ را ﻛﺮﻳﺴﺘﻦﺳﻦ >دروذﺳﺘﺒﺪ< )(drudhistbadh
ﻣﻲداﻧﺪ ,ﻣﺸﺘﻖ از >دروذﻳﺴﺖ< ﻛﻪ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي >داراي ﺳﻴﻤﺎي ﺳﺎﻟﻢ< ﮔـﺮﻓﺘﻪاﻧـﺪ ٣/ﻫـﺎروﻟﺪ
ﺑﻴﻠﻲ وﺟﻪ اﺻﻠﻲ را >دروﻳﺴﺘﭙﺖ< ﺑﻪ ﻧﻘﻞ از دﻳﻨﻜﺮد ﻳﺎد ﻛﺮده ] دروﻳﺴﺖ >= درﺳﺖ .ﺳﺎﻟﻢ?
اﻟﺼﺤﻪ .رﺋﻴﺲ ﺑﻬﺪاﺷﺖ[ ﻛﻪ زﺑﺎﻧﺸﻨﺎﺳﺎن دﻳﮕﺮ آن را
ّ َ +ﭘﺖ >= ﺣﺎﻓﻆ .ﺻﺎﺣﺐ? Ñﺣﺎﻓﻆ
از ﻣﺎدة >دوروا< ﻓﺎرﺳﻲ ﺑﺎﺳﺘﺎن > .دروﺗﺎﺗﻢ< ﻳﺎ >درو +ﺳﺘﻲ< اوﺳﺘﺎﻳﻲ ﺑﺮ روﻳﻬﻢ ﺑﻪ ﻣﻔﻬﻮم
>ﺻﺤﻴﻪ< و >ﺗﻨﺪرﺳﺘﻲ< داﻧﺴﺘﻪاﻧﺪ ٤/ﺑﺎري ,ﻣﺎ ﺣﺴﺐ اﺳﻢ >ﺟﺒﺮاﺋﻴﻞ< ﻣﺴﻴﺤﻲ >ﻳـﻌﻘﻮﺑﻲ?
ّ
اﻳﺮان ـ درﺳﺘﺒﺪ ,ﭼﻨﺎن ﻛﻪ ﭘﻴﺸﺘﺮ در ﺷـﺮح >ﺟـﺒﺮﺋﻴﻞ = ﺳـﻴﻤﺮغ< ﮔـﺬﺷﺖ ,ﻗـﻮﻳ ًﺎ اﺣـﺘﻤﺎل
ﻃﺒﻲ >ﺟﺒﺮﺋﻴﻠﻲ< ﮔﻨﺪﻳﺸﺎﭘﻮري ﻫﻤﺎﻧﺎ ﺗﺮﺟﻤة ﺳﺮﻳﺎﻧﻲ ﻟﻔـﻆ و
ﻣﻲدﻫﻴﻢ ﻛﻪ ﺗﺴﻤﻴﻪ و ﻣﻜﺘﺐ ّ
ﻣﻔﻬﻮم اوﺳﺘﺎﻳﻲ >ﺳﺌﻦ .ﺳﻴﻨﺎ< >= ﺷﺎﻫﻴﻦ .ﺳﻴﻤﺮغ? و ﻣﻜﺘﺐ ﭘﺰﺷﻜﻲ >ﺳـﻴﻨﺎﺋﻲ< ﻣـﻐﺎن
ﻗﺪﻳﻢ اﻳﺮان و اﺻ_ً ﺻﻮرت اﺳﺘﻤﺮار ﻫﻤﺎن و ﺑﻞ ﺷﻌﺒة >ﺷﻮش< آن ﻫﻤﺘﺮاز ﺑـﺎ ﺷـﻌﺒﻪﻫﺎي
ﺗﻮﺳﻂ
ﻃﺐ ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ ّ
>ﻣﺮو< و >ﻫﻤﺪان< ﺑﻮده ﺑﺎﺷﺪ /ﺑﻪ ﻫﺮ ﺣﺎل ,در دوران ﺳﺎﺳﺎﻧﻲ ا ﮔﺮ ﭼﻪ ّ
ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن ﺳﺮﻳﺎﻧﻲ روﻧﻖ ﮔﺮﻓﺖ ,ﭘﺰﺷﻜﻲ اﻳﺮاﻧﻲ ﻫﺮﮔﺰ اﻓـﻮل ﻧﻜـﺮد ,ﺑـﻠﻜﻪ ﻫـﻢ ﺑـﻪ ﻃـﺮﻳﻖ
ﻣﺴﺘﻘﻞ و ﻫﻢ در ﺗﺮﻛﻴﺐ و آﻣﻴﺰش ﺑﺎ ﻣﻜﺘﺐﻫﺎي ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ و ﻫﻨﺪي ﺑﻪ راه ﺧﻮد اداﻣﻪ داد/
ﻛﻤﺎﻣﺮ ـ از زﻣﺎن ﻫﺨﺎﻣﻨﺸﻴﺎن در اﻳﺮان ﺑـﺎب ﺷـﺪه ﺑـﻮد,
ّ ﻃﺐ ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ ـ
اﻟﺒﺘﻪ اﺳﺘﻔﺎده از ّ
ﻇــﺎﻫﺮ ًا اﻳــﻦ اﻣــﺮ در َا دوار ﺑـﻌﺪ ﻧـﻴﺰ ﻣـﺪاوﻣﺖ داﺷﺖ; ﭼـﻨﺎن ﻛـﻪ ﺷـﺎﭘﻮر دوم ﺳـﺎﺳﺎﻧﻲ
ﻫﻤﺖ ﮔﻤﺎﺷﺖ ,اﺳﺘﺎدان ﺑﻮﻣﻲ آﻧﺠﺎ >ـ
> ٣٧٩-٣٠٩م? ﭼﻮن ﺑﻪ ﺗﺄﺳﻴﺲ داﻧﺸﮕﺎه ﮔﻨﺪﻳﺸﺎﭘﻮر ّ
ﻫﻴﺄت ﻋﻠﻤﻲ? ﺑﺎ ﻣﻌ ّﻠﻤﺎن ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ ﺗﻜﻤﻴﻞ ﺷﺪ; رﻳﺎﺳﺖ ﭘﺰﺷﻜﺎن ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ ﺑﺎ ﺗﺌﻮدوﺳﻴﻮس ﻳـﺎ
ﺗﺌﻮدوروس ﺑﻮد ,ﺷﺎﭘﻮر آن ﻃﺒﻴﺐ ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ را ﭼﻨﺎن ﻣﺤﺘﺮم ﻣﻲداﺷﺖ ﻛﻪ دﺳﺘﻮر داد ﻛﻠﻴﺴﺎي
/١اﻳﺮان در زﻣﺎن ﺳﺎﺳﺎﻧﻴﺎن >ﻛﺮﻳﺴﺘﻦ ﺳﻦ? ,ص . /٤٤٣ﻣﻘﺎت ﺗﻘﻲزاده ,ج ,١ص/٢٣١
ﻃﺐ در اﻳـﺮان
/٢ﺗﺎرﻳﺦ اﻟﺤﻜـﻤﺎء ,ص . /١٣٣ﺗـﺎرﻳﺦ ﭘـﺰﺷﻜﻲ اﻳـﺮان >اﻟﮕـﻮد? ,ص . /٧٦-٧٥ﺗـﺎرﻳﺦ ّ
>ﻧﺠﻢآﺑﺎدي? ,ج ,١ص ٤٠٦ ,٤٠٤ ,٣٥٧و /٤١٨
/٣اﻳﺮان در زﻣﺎن ﺳﺎﺳﺎﻧﻴﺎن ,ص . /٤١٩ﻣﻘﺎت ﺗﻘﻲزاده ,ج ,١ص/٢٣١
داﻧﺸﻬﺎي ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ در ﻋﻬﺪ ﺳﺎﺳﺎﻧﻲ >دﻛﺘﺮ ذﺑﻴﺢا uﺻﻔﺎ? ,ص4. Zoroastrian Problems, p. 85./ /٢٥
.ﻣﻘﺎت ﺗﻘﻲزاده ,ج ,١ص. /٢٣١
www.takbook.com
ﻓﻬﺮﺳﺖ ﻣﺎﻗﺒﻞ اﻟﻔﻬﺮﺳﺖ ﺑﺨﺶ دوم : ٣٥٨
ﻣﺨﺼﻮﺻﻲ ﺑﺮاي او ﺑﺴﺎزﻧﺪ /ﻛﺘﺎب >روش ﭘﺰﺷﻜﻲ او< ] ﻛُ ّﻨﺎش ﺗﻴﺎدورس Wـ ﭼﻨﺎن ﻛﻪ ﺑﻌﺪ ًا
ﻃﺐ ﺑـﻮد ,ﻛـﻪ در دوران
ﺑﺸﺮح ﺧﻮاﻫﺪ آﻣﺪ ـ ﻳﻜﻲ از ﭼﻨﺪ ﻛﺘﺎب ﻓﺎرﺳﻲ >ﭘﻬﻠﻮي? درﺑﺎرة ّ
ﺗﺼﻮر ﻣﻲرود ﻛﻪ دروس داﻧﺸﮕﺎه ﺑﻪ زﺑﺎن ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ
اﺳ_ﻣﻲ ﺑﻪ ﻋﺮﺑﻲ ﺑﺮﮔﺮداﻧﺪه ﺷﺪ /از اﻳﻨﺮو ّ
ﻧﺒﻮده ,ﻋﻮاﻣﻞ ﻧﻴﺮوﻣﻨﺪ ﻣﺬﻫﺒﻲ >ﻧﺴﻄﻮري? زﺑﺎن ُﺳﺮﻳﺎﻧﻲ را ﻫﻤﺘﺮاز ﺑﺎ زﺑﺎن ﭘﻬﻠﻮي در درﺟة
اﻫﻤﻴﺖ ﻗﺮار داده اﺳﺖ /اﺻﻮل ﭘﺰﺷﻜﻲ ﻫﻢ ﻛﻪ ﺗﺪرﻳﺲ ﻣﻲﺷﺪ ﻛـﺎﻣ_ً ﺟـﻨﺒة ﻳـﻮﻧﺎﻧﻲ
ّ اول
ﻧﺪاﺷﺖ ,ﭼﻪ ﺗﺎرﻳﺦ ﺳﻴﺎﺳﻲ اﻳﺮان ﻧﺸﺎن ﻣﻲدﻫﺪ ﻛﻪ ﻋﻠﻢ ﭘﺰﺷﻜﻲ ﺗـﺎ اﻧـﺪازة زﻳـﺎدي ﺗـﺎﺑﻊ
ﺗﻌﺼﺐ آن ﺷﻬﺮ ﻣﻮﺟﺐ ﻗﺪرت ﺳﻴﺎﺳﻲ ﺑﻮده اﺳﺖ /ﺑﻪ ﻫﺮ ﺣﺎل وﺟﻬة ﺟﻬﺎﻧﻲ و ﻋﺎري از ّ
ﺷﺪ ﻛﻪ ﻣﻜﺎﺗﺐ ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن دﻳﮕﺮ ﻧﻴﺰ از اﻓﺘﺨﺎرات ﺗﻘﺮﻳﺒ ًﺎ ﻣﺸﺎﺑﻪ و ﭘﺎﻳﮕﺎه ﻳﻜﺴﺎن ﺑـﺮﺧـﻮردار
ﻃﺒﻲ در ﮔﻨﺪﻳﺸﺎﭘﻮر ﺟﻨﺒة ﻏﻴﺮدﻳﻨﻲ اﻳﻦ داﻧﺶ اﺳﺖ ,ﺧﻮاه ١
ﻣﻤﻴﺰات ﺗﻌﺎﻟﻴﻢ ّ
ﺑﺎﺷﻨﺪ /ﻳﻜﻲ از ّ
ﻃﺐ اﻳﺮاﻧﻲ ﺑﻮده ﺑﺎﺷﺪ ﻳﺎ ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ; و ﺣﺴﺐ ﻗﻮل ﺟـﻤﺎلاﻟﺪﻳـﻦ ﻗـﻔﻄﻲ آن داﻧﺸﮕـﺎه ﺑـﺮاي
ّ
ﺧﺎﺻﻲ اﺑﺪاع ﻛﺮده ﺑﻮد; ﻋﻠﻤﺎي اﻳﺮاﻧﻲ ُﺳﺮﻳﺎﻧﻲ
اﻗﺘﺒﺎس ﻣﻌﺎرف و ﮔﻠﭽﻴﻦ ﻛﺮدن آﻧﻬﺎ روش ّ
زﺑﺎن و داﻧﺸﻤﻨﺪان ﭘﻬﻠﻮي زﺑﺎن زردﺷﺘﻲ ﻛﻪ ﻛﻤﺘﺮ ﺑﻪ ﻓﻠﺴﻔﻪ و رﻳﺎﺿﻲ ﻋﻨﺎﻳﺖ داﺷـﺘﻨﺪ ,از
ﺗﻤﺎم ﺗﺠﺎرب ﻣﻠﻞ ﻣﺨﺘﻠﻔﻪ ـ َاﻃﺒﺎي ﻫﻨﺪي و اﺳﻜﻨﺪراﻧﻲ ﻫﻢ ـ در ﭘﺰﺷﻜﻲ ﺑﻬﺮه ﻣﻲﺑﺮدﻧﺪ,
ﻃﺐ
ﻃﺐ اﻳﺮاﻧﻲ از ّ
ﺗﺼﺮﻓﺎت ﺿﺮوري ﺑﻜﺎر ﻣﻲﺑﺴﺘﻨﺪ ,ﭼﻨﺎن ﻛﻪ ﺑﺮ روي ﻫﻢ ّ آﻧﻬﺎ را اﻟﺒﺘﻪ ﺑﺎ ّ
ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ ﻛﺎﻣﻠﺘﺮ ﺷﺪه ﺑﻮد; و َا ّ
ﻃﺒﺎي ﮔﻨﺪﻳﺸﺎﭘﻮر ﻗﻮاﻧﻴﻦ ﻋ_ج را ﺑﻪ ﻣﻘﺘﻀﺎي اﻣﺰﺟة ﺑ_د ﺧﻮد
ﻣﺪون ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ ,ﺗﺎ آﻧﺠﺎ ﻛﻪ در ﻋﻠﻮم آوازه ﻳﺎﻓﺘﻨﺪ; و ﻋ_ﺟﺎت آﻧﺎن را ﺑﻌﻀﻲ ﺑﺮ
ﻣﺮﺗّﺐ و ّ
ﻳﻮﻧﺎﻧﻴﺎن و ﻫﻨﺪوان ﻫﻢ ﺑﺮﺗﺮي ﻣﻲدادﻧﺪ<٢/
ﻃﺒﻲ دﻳﮕﺮ ﻧﻴﺰ در ﭼﻨﺪﻳﻦ ﺷﻬﺮ ﺑﺰرگ آن زﻣـﺎن وﺟـﻮد داﺷـﺘﻪ ,ﻛـﻪ
ﻣﺪارس ﻳﺎ ﻣﺮا ﻛﺰ ّ
ﺑﺎﻳﺴﺘﻲ در ﮔﻔﺘﺎر ﺟﺪا ﮔﺎﻧﻪ ﺑﻪ ذ ﻛﺮ و ﺷﺮح آﻧﻬﺎ ﭘﺮداﺧﺖ /اﻣﺎ ﻫﻤﺎﻳﺶﻫﺎي ﭘـﺰﺷﻜﻲ در آن
روزﮔﺎر ,ﺗﻘﺮﻳﺒ ًﺎ ﻣﺸﺎﺑﻪ ﺑﺎ ﻛﻨﮕﺮهﻫﺎي ﻋﺼﺮ ﺣﺎﺿﺮ ,درﺳﺖ ﺑﺎ ﻣﻘﺎﺻﺪ اﻣﺮوزﻳﻦ آﻧﻬﺎ ,ﻫﺮ از ﮔﺎه
ـ ﺑﺮ ﻃﺒﻖ اﺧﺒﺎر ﻣﻮﺟﻮد ـ ﺑﺮﮔﺰار ﻣﻲﺷﺪه اﺳﺖ ,ﻛﻪ ﻣﺸﻬﻮرﺗﺮ ﻫﻤﺎﻳﺶ ﮔﻨﺪﻳﺸﺎﭘﻮر در ﺳﺎل
ﺑﻴﺴﺘﻢ ﭘﺎدﺷﺎﻫﻲ ﺧﺴﺮو اﻧﻮﺷﺮوان >ﺳﺎل ٥٥١م? ﻫﻢ ﺑﻪ دﺳﺘﻮر او ﺗﺤﺖ رﻳﺎﺳﺖ ﺟﺒﺮاﺋﻴﻞ
/١ﺗﺎرﻳﺦ ﭘﺰﺷﻜﻲ اﻳﺮان >ﺳﻴﺮﻳﻞ اﻟﮕﻮد? ,ص . /٦٨-٦٧ﺗﺎرﻳﺦ ﻋـﻠﻮم ﻋـﻘﻠﻲ> ///دﻛـﺘﺮ ﺻـﻔﺎ? ,ص. /٢٢
اﻟﻔﻬﺮﺳﺖ >اﺑﻦ ﻧﺪﻳﻢ? ,ص . /٣٦٠ﻣﻘﺎت ﺗﻘﻲزاده ,ج ,١ص/٢٢٨
/٢ﺗـﺎرﻳﺦ اﻟﺤﻜـﻤﺎء ,ﻃـﺒﻊ ﻟﻴـﭙﺮت ,١٩٠٣ ,ص . /١٣٣ﺗـﺎرﻳﺦ ﻋـﻠﻮم ﻋـﻘﻠﻲ >دﻛـﺘﺮ ﺻـﻔﺎ? ,ص. /٢٢
داﻧﺶﻫﺎي ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ در ﻋﻬﺪ ﺳﺎﺳﺎﻧﻲ >ﻫﻤﻮ? ,ص . /٢٤ﺗﺎرﻳﺦ ﻋﻠﻮم و ادﺑﻴﺎت اﻳﺮاﻧﻲ >ﻫﻤﻮ? ,ص/٥-٤
www.takbook.com
٣٥٩ ﭘﺰﺷﻜﻲ در اﻳﺮان ﺑﺎﺳﺘﺎن
درﺳﺘﺒﺪ >ﻣﺬﻛﻮر? ﭘﺰﺷﻚ ﺷﺎه ﺑﺮﭘﺎ ﺷﺪ; و در ﺟﺰو اﻋﻀﺎء ﭼﻨﺪﻳﻦ ﻃﺒﻴﺐ ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ ـ دﻋﻮت
ﻃﺒﻲ ﺑﻪ ﺑﺤﺚ ﭘﺮداﺧﺘﻨﺪ; و
ﺷﺪه از ﻗﺴﻄﻨﻄﻨﻴﻪ ـ و ﺟﺰ آﻧﻬﺎ ﻫﻢ ﺑﻮدﻧﺪ ﻛﻪ در ﺧﺼﻮص ﻣﺴﺎﺋﻞ ّ
ﺗﻌﺮﻳﻔﺎت و ﻣﺒﺎﺣﺜﺎت ﺧﻮد را ﺛﺒﺖ و ﺿﺒﻂ ﻛﺮدﻧﺪ ,ﻛﻪ ﺑﻪ ﻗﻮل ﻗﻔﻄﻲ ا ﮔﺮ ﺧﻮاﻧﻨﺪه در آﻧﻬﺎ
ﺗﺄﻣﻞ ﻛﻨﺪ ,ﺑﺮ ﻓﻀﻞ و ﻏﺰارت ﻋﻠﻢ آﻧﺎن اﺳﺘﺪل ﺧﻮاﻫﺪ ﻛﺮد; و ﻋﻠﻤﺎي آﻧﺠﺎ ﻫﻤﻮاره ﭼﻨﻴﻦ
ّ
ﺑﻮدﻧﺪ ﺗﺎ آن ﻛﻪ ـ ﭘﺲ از ﻇﻬﻮر اﺳ_م ـ ﻣﻨﺼﻮر دواﻧﻴﻘﻲ ﺑﻪ ﺧ_ﻓﺖ رﺳﻴﺪ و ﺑﻐﺪاد را ﺑﻨﺎ ﻛﺮد١/
ﺗـﻮﺟﻪ و ﺷـﺎﻳﺎن
ﻃﺐ در ﻋﺎﻟﻢ ﻋﻠﻢ ﻗﺎﺑﻞ ّﻓﻦ ّ ﺑﺮ روي ﻫﻢ ,ﺧﺪﻣﺎت اﻳﺮاﻧﻴﺎن را ﺑﻪ ﭘﻴﺸﺮﻓﺖ ّ
ﺳﺘﺎﻳﺶ داﻧﺴﺘﻪاﻧﺪ; ﻋﻈﻤﺖ اﻳﻦ ﺧﺪﻣﺖ ﺑﻴﺸﺘﺮ در ﺣﻮزة ﻋﻠﻤﻲ ﮔﻨﺪﻳﺸﺎﭘﻮر اﺷﺘﻬﺎر ﻳﺎﻓﺘﻪ ,ﺑﺎ
آن ﻛﻪ دﻳﮕﺮ ﻣﻠﻞ ﻣﺴﻠﻤﺎن ﻏﺎﻟﺒ ًﺎ ّ
ﺣﻖ ﺗﻘﺪّ م ﻋـﻠﻤﻲ اﻳـﺮاﻧـﻴﺎن دورة ﺳـﺎﺳﺎﻧﻲ و اواﻳـﻞ ﻋـﻬﺪ
اﺳ_ﻣﻲ را در ﻣﺴﺎﺋﻞ ﻋﻠﻤﻲ ﻓﺮاﻣﻮش ﻧﻤﻮده ﻳﺎ ﻋﻤﺪ ًا در اﻳﻦ ﻣﻮرد ﺳﻜﻮت ﻛﺮدهاﻧﺪ ,اﻳﻨﻚ
ﺣﺠﺖ ﺗﻮاﻧﺪ ﺑﻮد ٢/ﻫﺮ ﭼﻨﺪ ﻛﻪ اﻳﺮاﻧﻴﺎن از اﻃ_ﻋﺎت ﻋﻠﻤﻲ
ﻧﻈﺎﻳﺮ ﻗﻮل >ﻗﻔﻄﻲ< ﺧﻮد ﺑﻬﺘﺮﻳﻦ ّ
ﻃﺐ ﺣـﺎﺻﻞ ﻛـﺮدﻧﺪ ,ﭼـﻨﺎن ﻛـﻪ در ﮔـﺰارش ﻛـﻮﺗﺎه از
ﺧﺎﺻﻪ درﻋﻠﻢ ّ
ﻫﻨﺪوان ﻧﻴﺰ ﻓﻮاﻳﺪي ّ
ﭘﺰﺷﻜﻲ ﮔﻨﺪﻳﺸﺎﭘﻮري ﺿﻤﻦ اﺷﺎره ﺑﻪ آﻣﻴﺰش آن ﺑﺎ ﭘﺰﺷﻜﻲ ﻫﻨﺪي ﻳـﺎد ﺷـﺪ; و اﻳـﻦ ﻛـﻪ
ﻃﺐ ﻫﻨﺪي ﺗﺮﺟﻤﻪ ﺷﺪ ٣ـ ﻛﻪدر ﺟﺎي ﺧﻮد ﺑﺪاﻧﻬﺎ ﺧﻮاﻫﻴﻢ ﭘﺮداﺧﺖ ـ ;
ﻛﺘﺎﺑﻬﺎي ﭼﻨﺪيﻧﻴﺰ از ّ
و ﻋﻠﻲرﻏﻢ ﺗﻘﺮﻳﺮ و ﺗﻌﺮﻳﻒﻫﺎ در اﻳﻦ ﺧﺼﻮص ,ﺣﺴﺐ ﻗﻮل دو َﻟ ْـﻴﺴﻲ اوﻟﻴـﺮي در آﻧـﭽﻪ
ﻃﺐ ﻫﻨﺪي در آن زﻣﺎن ﺑـﻪ ﻣـﺮﺣـﻠة ﻋـﺎﻟﻲﻃﺐ ﻫﻨﺪي ﻣﻲﺷﻮد ,ﺑﺎﻳﺪ ﮔﻔﺖ ﻛﻪ ّ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ّ
ﻃﺐ ﺳﺨﻦ از ارواح ﺷﺮﻳﺮ ﻣﻲرﻓﺖ ﻛﻪ آﻧﻬﺎ را ﻣﺎﻳة
>ﻋﻠﻤﻲ? ﻧﺮﺳﻴﺪه ﺑﻮد ,ﭼﻪ ﺑﻴﺸﺘﺮ در آن ّ
اﻣﺮاض ﻣﻲداﻧﺴﺘﻨﺪ; و آﻧﭽﻪ ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ ﺟﻨﺒة رواﻧﺸﻨﺎﺳﻲ و ﻣﻌﺎﻟﺠﺎت دﻋﺎﺋﻲ ﺑﺴﻴﺎر ﺗﺎرﻳﻚ و
ﻣﺒﻬﻢ داﺷﺖ٤/
/١داﻧﺸﻬﺎي ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ در ﻋﻬﺪ ﺳﺎﺳﺎﻧﻲ >دﻛﺘﺮ ذﺑﻴﺢا uﺻﻔﺎ? ,ص . /٢٥-٢٤دورﻧﻤﺎﻳﻲ از ﻓﺮﻫﻨﮓ اﻳﺮاﻧـﻲ
>ﻫﻤﻮ? ,ص . /٨٦اﺧﺒﺎر اﻟﺤﻜﻤﺎء >ﻗﻔﻄﻲ? ,ص . /١٣٣ﺑﻴﺴﺖ ﻣﻘﺎﻟة ﺗﻘﻲزاده ,ص/٣١
/٢دﻛﺘﺮ ذﺑﻴﺢا uﺻﻔﺎ :دورﻧﻤﺎﻳﻲ از ﻓﺮﻫﻨﮓ اﻳﺮاﻧﻲ ,ص/٨٦
/٣رش :ﺗﺎرﻳﺦ ﻋﻠﻮم ﻋﻘﻠﻲ >دﻛﺘﺮ ﺻﻔﺎ? ,ص/١١٣ , -٢٦
/٤اﻧﺘﻘﺎل ﻋﻠﻮم ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ ﺑﻪ ﻋﺎﻟﻢ اﺳ_ﻣﻲ ,ﺗﺮﺟﻤة اﺣـﻤﺪ آرام ,ص . /١٠٩ﺗـﺎرﻳﺦ ﻋـﻠﻮم ﻋـﻘﻠﻲ >ﺻـﻔﺎ?,
ص/٢٧
www.takbook.com
ﻓﻬﺮﺳﺖ ﻣﺎﻗﺒﻞ اﻟﻔﻬﺮﺳﺖ ﺑﺨﺶ دوم : ٣٦٠
ﻃﺐ دواﺋﻲ
ّ /٢
ﺿــﻤﻦ ﺷــﺮح داﻧﺸــﻬﺎ >دﻳــﻨﻜﺮد< >ﻣــﺎدن ,ص ,٦٤٥س ?١٤ﻋــﺒﺎرت >ﺑـﺰﺷﻜﻴﻪ و
ﭼﻬﺮﺷﻨﺎﺳﻴﻪ و َاﭘﺎرﻳﻚ ﭘﻴﺸﻚ ﻛﻴﺮوﻛﻴﻪ< را ﻧﻘﻞ ﻛﺮده ,ﻛﻪ ﺑﺪﻳﻦ ﻣﻌﻨﺎﺳﺖّ :
>ﻃﺐ و ﻓﻴﺰﻳﻚ و
ﻓﻨﻮن دﻳﮕﺮ ﺻﻨﻮف<; و در ﺟﺎي دﻳﮕﺮ >ﭼﻬﺮﺷﻨﺎﺳﻴﻪ< >= ﻃﺒﻴﻌﺖﺷﻨﺎﺳﻲ .ﻋﻠﻮم ﻃﺒﻴﻌﻲ? و
ﻃﺐ? را ﻫﻤﺒﺮﻳﻜﺪﻳﮕﺮ ﻳﺎد ﻛﺮده> ,ﮔﻮﻫﺮﻙ ـ داﻧﺎ ﻛﺎن< ﻧﻴﺰ ﻣﻌﻨﺎي ﻃﺒﻴﻌﻲداﻧﺎن
>ﺑﮋﺷﻜﻴﻪ< >= ّ
.ﻓﻴﺰﻳﻚداﻧﺎن< ﺑﻮده ١,ﭼﻨﻴﻦ ﻧﻤﺎﻳﺪ ﻛـﻪ داﻧﺶ ﭘـﺰﺷﻜﻲ ﺟـﺰو ﻋـﻠﻮم ﻳـﺎ ﺣﻜـﻤﺖ ﻃـﺒﻴﻌﻲ
ﻣــﺤﺴﻮب ﻣــﻲﺷﺪه اﺳﺖ /ﻧـﻴﺰ ,ﻣـﺮﺣـﻮم >ﺑـﻴﻠﻲ< در ﻳﻜـﻲ از ﻣـﻘﺎت ﺧـﻮد راﺟـﻊ ﺑـﻪ
رﻳﺸﻪﺷﻨﺎﺳﻲ ﺑﻌﻀﻲ از ﻟﻐﺎت اﻳﺮاﻧﻲ ,ﮔﻮﻳﺪ ﻛﻪ در زﺑﺎن ﮔـﺮﺟـﻲ ﭘـﺰﺷﻜﺎن را >دﺳـﺘﺎ ﻛـﺮه<
ﺧﻮاﻧﻨﺪ; و اﻳﻦ ﻛﻠﻤﻪ در ﻣﺘﻮن و ﻟﻐﺘﻨﺎﻣﻪﻫﺎ ﺑﺎ اﺻﻞ ﻓﺎرﺳﻲ ﻳﺎد ﮔﺮدﻳﺪه ,ﻛﻪ در ﻋـﻬﺪ ﻋـﺘﻴﻖ
>ﺗﻮرات? ﻫﻢ ﻧﻘﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ /ﭘﺲ ﻛﻠﻤة ﮔﺮﺟﻲ >دﺳﺘﻜﺎر< ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ ﺑﻪ ﻣﺜﺎﺑة >دﺳـﺘﺎ ﻛـﺮه<
اﻳﺮاﻧﻲ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي >ﻛﺎرﮔﺮ ﻳﺪي< >ﻛﺴﻲ ﻛﻪ ﺑﺎ دﺳﺖ ﻛﺎر ﻛﻨﺪ? در ﻓﺎرﺳﻲ ﻧﻮﻳﻦ ﻫﻤﺎن >دﺳﺘﻜﺎر<
>ﺟﺮاح< اﻃ_ق ﮔﺮدد; و اﻳﻦ ﻣﻌﻨﺎ از ﭘﻠﻮﺗﺎرﻙ
ﺑﺎﺷﺪ; وﻟﻲ ﻣ_ﺣﻈﻪ ﻣﻲﺷﻮد ﻛﻪ در ﮔﺮﺟﻲ ﺑﺮ ّ
ﻃـﺒﻲ
ﺑﻨﻘﻞ آﻣﺪه اﺳﺖ /ﭼﻨﻴﻦ ﻧﻤﺎﻳﺪ ﻛﻪ اﻳﻦ اﺻﻄ_ح ﻓﻨﻲ ﭘﺰﺷﻜﻲ ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ ,از ﻳﻚ ﻣﻜﺘﺐ ّ
ﻗﺪﻳﻢ وارد زﺑﺎﻧﻬﺎي اﻳﺮاﻧﻲ ﺷﺪه; داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ ﻛﻪ ﭘﺰﺷﻜﻲ ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ در روزﮔﺎر ﺳﺎﺳﺎﻧﻲ در
>وﻫﻲ اﻧﺪي وﻙ ﺷﻬﻴﭙﻮر< >= ﮔﻨﺪيﺷﺎﭘﻮر? ﺗﺪرﻳﺲ ﻣﻲﺷﺪه اﺳﺖ ٢/ﺑﺎﻳﺪ اﻓﺰود ﻛﻪ ﻣﺮاد از
ﺟﺮ اح? ﻓﺎرﺳﻲ ,ﭼﻨﺎن ﻛﻪ ﭘﻴﺸﺘﺮ ﻫﻢ ﻳﺎد ﺷﺪ ﻫﻤﺎﻧﺎ
>ﭘﺰﺷﻚ< در ﻣﻔﻬﻮم ﻛﻠﻤة >دﺳﺘﻜﺎر< >= ّ
>ﺗﻦ ﭘﺰﺷﻚ< اﺳﺖ ,ﻳﻌﻨﻲ ﻃﺒﻴﺒﻲ ﻛﻪ ﺑﻴﻤﺎري را ﭘﺲ از ﻇﻬﻮر آن در ﺑﺪن درﻣﺎن ﻣﻲﻛﻨﺪ/
>ﺳﺘﻮت ﻳﺴﻨﻴﻪ< >= ﻳﺴﻨﺎﻫﺎي ﺳﺘﺎﻳﺶ? ﻳﺎ >ﺳﺘﻮت ﻳﺸﺖ< از ﻧﺴﻚ ﺑﻴﺴﺖ و ﻳﻜﻢ اوﺳﺘﺎ
>ﻫﺎت ,٥٥ﺑﻨﺪ ?١ﺳﺎزهﻫﺎي ﺟﺴﻢ و روح آدﻣﻲ را ﻧُﻪ ﺗﺎ ﻳﺎد ﻛﺮده ,ﻛﻪ ﺳـﻪ ﺑـﻬﺮ ﻧـﺨﺴﺖ
>ﻣﺎدي< ,ﺳﻪ ﺑﻬﺮ دوم >ﺣﻴﺎﺗﻲ< و ﺳﻪ ﺑﻬﺮ ﺳﻮم >روﺣﻲ< ﺑﺎﺷﻨﺪ> :ﺳﺮاﺳﺮ ﻫﺴﺘﻲ ﺧﻮﻳﺶ ـ
ﻓﺮ َو ﺷﻲ ,ﻓﺮاز آورﻳﻢ و درﺧﻮر ﭘﻴﺸﮕﺎه
ﺗﻦ و اﺳﺘﺨﻮان ,ﺟﺎن و ﭘﻴﻜﺮ و ﺗﻮش ,ﺑﻮي و روان و َ
داﻧﻴﻢ /<///واژهﻫﺎي اوﺳﺘﺎﻳﻲ ﺳﺎزهﻫﺎي ﻣﺰﺑﻮر ﺑﻪ ﺗﺮﺗﻴﺐ ﻋـﺒﺎرﺗﻨﺪ از ?١> :ﮔـﻴﺘﻲ = ﻫﺴـﺘﻲ
ﻣﺎدي ?٢> ,ﺗﻨﻮ = ﺟﺴﻢ ?٣> ,ازدي .اﺳﺘﻲ = اﺳﺘﺨﻮان ?٤> ,اوﺷﺘﺎن = ﺟﺎن ?٥> ,ﻛﻬﺮپ =
1. Zoroastrian Prohlems (H. Bailey), pp. 84, 85.
2. W. B. Henning Memorial Volume, p. 24
www.takbook.com
٣٦١ ﭘﺰﺷﻜﻲ در اﻳﺮان ﺑﺎﺳﺘﺎن
ﻓﺮ َو ﺷﻲ=
ﭘﻴﻜﺮ ?٦> ,ﺗﻮﻳﺸﻲ = ﺗﻮش ?٧> ,ﺑﺌﻮذ = ﺑﻮي ] = ُﻣ ﺪرﻛﻪ[ ?٨> ,اورون = روانَ ?٩> ,
َﻓ َﺮ وﻫﺮ ,ﻛﻪ ﺳﻪ ﺑﻬﺮ ﮔﻴﺘﻴﺎﻧﻲ >= ﻣﺎدي? در ﭘﻲ ﻣﺮگ آدﻣﻲ از ﻣﻴﺎن ﻣﻲرود ١/ﺑﺪ ﻧﻴﺴﺖ ا ﮔﺮ
اﻓﺰوده ﺷﻮد ﻛﻪ در اﻋﺘﻘﺎدات ﻣﺰدﻳﺴﻨﺎﻳﻲ> ,ﺧُ ﺮداد< اﻣﺸـﺎﺳﭙﻨﺪ ,ﻓـﺮﺷﺘة ﻣـﻮﻛّﻞ ﺳـ_ﻣﺘﻲ
ﺟﺴﻢ; و >اردﻳﺒﻬﺸﺖ< اﻣﺸﺎﺳﭙﻨﺪ ,ﻓﺮﺷﺘة ﻣﻮﻛّﻞ ﺳ_ﻣﺘﻲ روح ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ; و اﻳﻦ ﻣﻌﻨﺎ ﺧﻮد
>ﻃﺐ ارواح< >=
ّ >ﻃﺐ َاﺑـﺪان< >= ﺗـﻦﭘﺰﺷﻜﻲ? و
ّ ﻧﺎﻇﺮ ﺑﻪ ﺗﻘﺴﻴﻢﺑﻨﺪي داﻧﺶ ﭘﺰﺷﻜﻲ ﺑﻪ
روانﭘﺰﺷﻜﻲ? اﺳﺖ ﻛﻪ ﭘﻴﺸﺘﺮ ﻳﺎد ﮔﺮدﻳﺪ /ﺑﻪ ﻃﻮر ﻛ ّﻠﻲ ,ﺑﺮﺣﺴﺐ اﻋﺘﻘﺎدات اﻗـﻮام ﻗـﺪﻳﻢ,
ﭼﻨﺎن ﻛﻪ در ﺑﺎورداﺷﺖﻫﺎي اﻳﺮاﻧﻴﺎن ﻛﻬﻦ و ﻣﺰدﻳﺴﻨﺎن ﻫﻢ آﻣﺪه ,اﺻﻮ ً ﺑﻴﻤﺎريﻫﺎي ﺗﻨﺎﻧﻲ و
ﺣــﺘﻲ ﻣـﺮگ از ﻓـﻌﻞ >اﻫـﺮﻳﻤﻦ< و دﺳـﺘﻴﺎران او ـ دﻳـﻮان و ﻛـﻤﺎرﻳﮕﺎن ـ ﺑـﺎﺷﺪ /اﻣـﺎ اﻳـﺰد
>اﺋﻴﺮﻳﻤﻦ اﻳﺸﻴﻪ< ﻧﺎم داﺷﺘﻪ ,ﻛﻪ در ﻓـﺎرﺳﻲ ﺑـﻪ ﺻـﻮرت >اﻳـﺮﻣﺎن< درآﻣـﺪه,
َ ﺑﻴﻤﺎريﺳﺘﻴﺰ
ﺣﺴﺐ ﻣﻔﺎد >وﻧﺪﻳﺪاد< >ﻓﺮﮔﺮد ?٢٢-٢٠وي ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﭘﺰﺷﻚ اﺳﺖ ﻛـﻪ ﭼـﺎره و درﻣـﺎن
دردﻫﺎ و ﻧﺎﺧﻮﺷﻲﻫﺎ ﺑﺪو ﺳﭙﺮده ﺷﺪه اﺳﺖ , ///او آرزوﻫﺎ را ﺑﺮآورده ﻣﻲﺳﺎزد ,ﺑﻴﻤﺎري و
ﻣﺮگ و ﻫﻤﻪ ﺟﺎدوان و ﭘﺮﻳﺎن را ﺑﺮﻣﻲاﻧﺪازد /در >ﺑﻮﻧﺪﻫﺸﻦ< >ص ?١٧٧ﻧﻴﺰ ﮔﻮﻳﺪ ﻛﻪ اﺋﻴﺮﻣﻦ
اﻣﺸﺎﺳﭙﻨﺪ ﻣﻴﻨﻮي ﻛﻪ درﻣﺎن ﻫﻤة دردﻫﺎ ﺑﻪ آﻓﺮﻳﺪﮔﺎن داد ,ا ﮔﺮ اورﻣﺰد او را ﺑﻪ درﻣﺎنﺑﺨﺸﻲ
ﻧﺪادي آن درد ﺑﻪ ﻧﻴﺎﻣﺪي<٢/
ِْ
ﺷﻤﺎر ﺑﻴﻤﺎريﻫﺎ ﺑﺮ ﻃﺒﻖ >وﻧﺪﻳﺪاد< >ﻓﺮﮔﺮد ,٢٢ﺑﻨﺪﻫﺎي ٢و ٦و ?٩رﻗﻢ اﻏﺮاقآﻣﻴﺰ ـ
وﻟﻲ ﻗﻄﻌ ًﺎ ﻧﻤﺎدﻳﻦ ـ ٩٩٩٩٩ﻳﺎد ﺷﺪه; ٣ﻛﺮﻳﺴﺘﻦ ﺳﻦ ﺑـﺮﺣﺴﺐ ﻧﺴـﺨﻪاي ﺷـﻤﺎر ﻣـﻌﻘﻮل
> <٤٣٣٣را ﺑﺮﻧﻮﺷﺘﻪ ,ﻛﻪ اﻟﺒﺘﻪ اﻳﻦ ﻧﻴﺰ ﺟﻨﺒة ﻧﻤﺎدﻳﻦ دارد; و ﻣﻲاﻓﺰاﻳﺪ ﻛﻪ ﺑﺮاي ﻧﻮﻳﺴﻨﺪة آن
ﺣﻘﻴﻘﺖ ﺑﻴﻤﺎريﻫﺎ ﻫﻤﺎنﻗﺪر ﻣﺒﻬﻢ و ﻣﺠﻬﻮل ﺑﻮده ﻛﻪ اﻣﺮوزه ﺑﺮاي ﻣﺎ ﻫﺴﺖ /ﺑﻪ ﻋ_وه ,ﻓﻬﻢ
ﻗﺴﻤﺖ اﺧﻴﺮ ﻛﺘﺎب >وﻧﺪﻳﺪاد< ـ ﻳﻌﻨﻲ ﺑﺎب ﺗﺪاوي آن ﺑﺴﻴﺎر دﺷﻮار اﺳﺖ ,ﻓﻜﺮ ﺗـﺎرﻳﻚ و
اﻧﺸﺎء ﻧﺎروان ﻣﺆ ّﻟﻒ ﻫﻢ ﻣﻮﺟﺐ اﺑﻬﺎم ﻣﻄﻠﺐ ﺷﺪه اﺳﺖ ٤/اﻣﺎ اﺳﺎﻣﻲ اﻣﺮاض ﻛﻪ از ﻣﻄﺎوي
اوﺳﺘﺎ و زﻧﺪﻫﺎي ﭘﻬﻠﻮي داﻧﺴﺘﻪ ﻣﻲﺷﻮد ,از ﺟﻤﻠﻪ در >آﺑﺎن ﻳﺸﺖ< >ﻛﺮدة . ٢١ﺑﻨﺪﻫﺎي ٩٢
ﻃﺐ در اﻳﺮان >ﻧﺠﻢآﺑﺎدي? ,ج ,١ص/١٠٥
/١ﻳﺴﻨﺎ >ﮔﺰارش ﭘﻮرداوود? ,ج ,٢ص . /٥٢ﺗﺎرﻳﺦ ّ
/٢اﺳــﺎﻃﻴﺮ و ﻓــﺮﻫﻨﮓ اﻳــﺮاﻧــﻲ >دﻛـﺘﺮ رﺣـﻴﻢ ﻋـﻔﻴﻔﻲ? ,ﺗـﻬﺮان ,ﺗـﻮس ,١٣٧٤ ,ص . /٤٢٦اوﺳـﺘﺎ
>دوﺳﺘﺨﻮاه? ,ص . /٨٨٨-٨٧٥ﺑﻨﺪﻫﺸﻦ >ﺑﻬﺎر? ,ص/١١٥
/٣اوﺳﺘﺎ >دوﺳﺘﺨﻮاه? ,ص ٨٨٦و /٨٨٧
/٤اﻳﺮان در زﻣﺎن ﺳﺎﺳﺎﻧﻴﺎن ,ﺗﺮﺟﻤة رﺷﻴﺪ ﻳﺎﺳﻤﻲ ,ﭼﺎپ ,٢ص/٤٤٤
www.takbook.com
ﻓﻬﺮﺳﺖ ﻣﺎﻗﺒﻞ اﻟﻔﻬﺮﺳﺖ ﺑﺨﺶ دوم : ٣٦٢
و ?٩٣ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از> :ﻫﺮﺗﻪ ,ﺗﺒﺪاري ,ﺑﻲاﻧﺪاﻣﻲ ,ﺳﭽﻲ ,ﻛﺴـﻮﻳﺶ ,ﭘـﻴﺴﻲ ,ﻛـﻮري ,ﻛـﺮي,
ﻛﻮﺗﺎﻫﻲُ ,ﺧﻠﻲ ,ﺻﺮع ,ﻛﻮژﭘﺸﺘﻲ ,ﻛﻮژﺳﻴﻨﻪ ,دﻧﺪانﮔﺮازي<; و در >ﻓﺮوردﻳﻦ ﻳﺸﺖ< >ﻛﺮدة
,٢٩ﺑﻨﺪ ?١٣١از >ﺟﺮب و ﺗﺐ و ﻟﺮز و ﻣﺎرﮔﺰﻳﺪﮔﻲ< ﻳﺎد ﺷﺪه اﺳﺖ> ١/وﻧﺪﻳﺪاد< ﭘﻬﻠﻮي
>ﻓﺮﮔﺮد ,٢٠ﺑﻨﺪ ?٣ﻧﻴﺰ ﭼﻨﺎن ﻛﻪ ﮔﺬﺷﺖ اﺑﻬﺎمآﻣﻴﺰ >درد ,ﺗﺐ ,ﭘﻮﺳﻴﺪﮔﻲ ,ﮔﻨﺪﻳﺪﮔﻲ ,ﮔﺰﻧﺪ,
آﺳـﻴﺐ ,ﻛـﻮري ,ﮔـﺰشﻫﺎ ,ﺳـﻮزش ,اﺳـﺘﺨﻮاندرد ,ﭼﺸـﻢ زﺧـﻢ > َا َﻏﺸـﻲ?; و >ﺑـﻨﺪ :?٩
اﻳﺴﻬﺮي ,ا ﮔﻬﻮري ,اوﮔﻬﺮام ,ﺳﺎراﻧﻪ ,ﺳﺎرﺳﺘﻴﺎَ ,ا َژ ﻧﻪَ ,ا َژ ﻫﻮا ,ﻛﻮروﮔﻬﺎ ,اژيوا ﻛﻪ ,دوروﻛﻪ,
اﺳﺘﺌﺮﻳﺎ </// ,را ﻳﺎد ﻛﻨﺪ ٢/دﻛﺘﺮ ﻣﺤﻤﻮد ﻧﺠﻢآﺑﺎدي ﻧﻴﺰ ﻫﻤﻴﻦ اﺳﺎﻣﻲ اﻣﺮاض را ﺑﺎ اﺳﺘﻘﺼﺎي
ﻣﺘﻀﻤﻦ ﻧﺎﻣﻬﺎي دﻳﮕﺮ و ﺑﺮاﺑﺮﻫﺎي ﻛﻨﻮﻧﻲ آﻧﻬﺎ ﻫﻢ ﺑـﺎﺷﺪ ـ ﺗـﻘﺮﻳﺒ ًﺎ ﻓـﻬﺮﺳﺘﻮار
ّ ﺑﻴﺸﺘﺮي ـ ﻛﻪ
ﺑﺪﺳﺖ داده اﺳﺖ ٣/ﺧ_ﺻﻪ آن ﻛﻪ ,ﺧﺸﻜﻲ و ﺳﺮدي را ﻋﻠّﺖ اﺻﻠﻲ اﻣﺮاض ﻣﻲداﻧﺴﺘﻨﺪ
ﻛﻪ از اﻫﺮﻳﻤﻦ ﻧﺎﺷﻲ ﻣﻲﺷﻮد; و ﺑﺎﻳﺪ ﻏﺬاﻫﺎي داراي رﻃﻮﺑﺖ و ﺣﺮارت ﺑﻪ ﻣﺮﻳﺾ داد ﺗﺎ آن
دو ﻋ ّﻠ ﺖ رﻓﻊ ﮔﺮدد٤/
>ﻫﺮ ﺑﻴﻤﺎري را ﻳﻚ ﮔﻴﺎه درﻣﺎنﺑﺨﺶ اﺳﺖ<ُ ,ا ﻫﺮﻣﺰد ﮔﻮﻳﺪ ﻛﻪ ﮔﻴﺎﻫﺎن > َ
اﺋﻮرو ر? ﭘﺰﺷﻜﻲ
را ﻣﻦ ﺑﺮآوردم ٥/ <///اﻟﺒﺘﻪ ﻋﺒﺎرت ﺑﻮﻧﺪﻫﺸﻦ اﻳﺮاﻧﻲ >ص ?١٧٧ﭼﻨﻴﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻫﺮ داروﺋﻲ را
آﻓﺮﻳﺪﮔﺎن ﺑﺮاي از ﻣﻴﺎن ﺑﺮدن دردي ﺧﻮرﻧﺪ ;<///و در ﻓﺼﻞ ٢٧ﻛﺘﺎب >ﺑﺨﺶ . ٩ص ١١٥ـ
? درﺑﺎرة ﭼﮕﻮﻧﮕﻲ ﮔﻴﺎﻫﺎن ﮔﻮﻳﺪ ﻛﻪ دوازده ﻧﻮع >= ﺳﺮده? ﮔﻴﺎه داروﻳﻲ از ﮔﺎو ﻳﻜﺘﺎ آﻓﺮﻳﺪه
ﭘﺪﻳﺪ آﻣﺪه اﺳﺖ; ﺗﺨﻢ ﻫﻤة ﮔﻴﺎﻫﺎن از درﺧﺖ >ﺑﺲ ﺗﺨﻤﻪ< در درﻳﺎي ﻓﺮاﺧﻜﺮد ﺑﺎﺷﺪ ,ﻛﻪ او
را ﻧﻴﻜﻮ ﭘﺰﺷﻚ ﺑﺎﺷﺪ ,ﻛﻮﺷﺎ ﭘﺰﺷﻚ ﻛﻪ ﻫﻤﻪ ﭘﺰﺷﻚ ﺧـﻮاﻧـﻨﺪ >ص /?١٥١اﻣـﺎ ﭼـﻨﺎن ﻛـﻪ
ﺷﺎدروان دﻛﺘﺮ ﻣﻬﺮداد ﺑﻬﺎر ﻫﻢ درﺑﺎرة ﻓﺼﻞ ﮔﻴﺎﻫﺸﻨﺎﺳﻲ >ﺑﻮﻧﺪﻫﺸﻦ< ﺑﻪ ﺧـﻮﺑﻲ درﻳـﺎﻓﺘﻪ
اﺳﺖ ﻛﻪ >در ﺳﺨﻦ از ﺑﺨﺸﺒﻨﺪيﻫﺎي ﮔﻴﺎﻫﻲ ,ﺑﺤﺚ درﺑﺎرة ﮔﻴﺎﻫﺎن داروﻳﻲ از ﻣﺘﻦ اﻓﺘﺎده ,ﻳﺎ
ﺗﺨﺼﺼﻲ ﺑﻮده ﻛﻪ ﻣﺘﻦ را ﺟﺎي ذ ﻛﺮ آن ﻧﺪﻳﺪهاﻧﺪ< ٦/ﻛﺘﺎب دﻳﻨﻜﺮد ﻧﻴﺰ آﻣﻮزة
ﻣﻔﺼﻞ و ّ
ﭼﻨﺎن ّ
/١ﻳﺸﺘﻬﺎ >ﭘﻮرداوود? ,ج ,١ص ٢٧٥ـ .ج ,٢ص/١٠٢
2. Pahlavi Vendidad, pp. 392, 394
ﻃﺐ در اﻳﺮان ,ج ,١ﭼﺎپ ,٢داﻧﺸﮕﺎه ﺗﻬﺮان ,١٣٧١ ,ص ١٦٦-١٦٢و . /١٧٧-١٧٤ﮔﻮﺷﻪاي
/٣ﺗﺎرﻳﺦ ّ
ﺗﺤﻮل ﻋﻠﻮم در اﻳﺮان ,ص/٣٣
از ﺳﻴﻤﺎي ﺗﺎرﻳﺦ ّ
/٤اﻳﺮان در زﻣﺎن ﺳﺎﺳﺎﻧﻴﺎن >ﻛﺮﻳﺴﺘﻦﺳﻦ? ,ص . /٤٤٤ﻣﻘﺎت ﺗﻘﻲزاده ,ج ,١ص/٢٣٣
/اوﺳﺘﺎ ,ص5. Pahlavi Vendidad, p. 392.. /٨٧٦
/٦ﺑُﻨﺪﻫﺸﻦ >ﻓﺮﻧﺒﻎ دادﮔﻲ? ,ص ١٠١ ,٨٦ ,١٢و /١١٥
www.takbook.com
٣٦٣ ﭘﺰﺷﻜﻲ در اﻳﺮان ﺑﺎﺳﺘﺎن
ﺑﻮﻧﺪﻫﺸﻦ را در اﻳﻦ ﻛﻪ ﻫﻤة داروﻫﺎ از درﺧﺖ >ﮔﻮﻛﺮن< ـ ﻛﻪ ذﻳ_ً ﺑﺸﺮح ﻣﻲآﻳﺪ ـ ﻓﺮاﺟﺴﺘﻪ,
ﺗﻜﺮار ﻧﻤﻮده اﺳﺖ ١/در ﺑﺎب اﻳﻨﻬﻤﺎﻧﻲ ﻳﺎ ﺟﺪاﻳﻲ درﺧﺘﻬﺎي >ﮔﻮﻛﺮن< و >ﻫﻮم ﺳﭙﻴﺪ< ـ ﻛﻪ
ﻃﻲ
ذﻳ_ً ﺑﺸﺮح ﻣﻲآﻳﺪ ـ ﺑﻪ ﻣﺜﺎﺑة اﺻﻞ داروﮔﻴﺎﻫﺎن ,ﻣﺒﺎﺣﺚ ﭼﻨﺪي از ﻃﺮف اﻳﺮاﻧﺸﻨﺎﺳﺎن ّ
ﻳﻜﺼﺪ ﺳﺎل اﺧﻴﺮ ﺻﻮرت ﭘﺬﻳﺮﻓﺘﻪ; ﻟﺌﻮن ﻛـﺎﺳﺮﺗﻠﻲ ﻋـ_وه ﺑـﺮ ﻓـﺼﻞ ﺑـﺮرﺳﻲ ﻃـﺒﻴﻌﻴﺎت
ﺑﻮﻧﺪﻫﺸﻦ >در ﻛﺘﺎب ﺧﻮد? دﻓﺘﺮي ﺟﺪا ﮔﺎﻧﻪ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان >رﺳﺎﻟة ﭘﺰﺷﻜﻲ ﻣﺰداﺋﻲ< ﭘﺮداﺧﺘﻪ٢,
ﻃﻲ آن ﺑﺪﻳﻦ ﻣﻮﺿﻮع رﺳﻴﺪﮔﻲ ﻧﻤﻮده; ﺿﻤﻨ ًﺎ ﺷﺒﺎﻫﺖ ﺑﻌﻀﻲ از ﻧﻜﺎت ﻣﻨﺪرﺟﻪ در ﻣﺘﻮن
ﻛﻪ ّ
ﻃﺐ ﻫﻨﺪي درﻳﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ /ﻣﺮﺣﻮم ﺗﻘﻲزاده ﻧﻴﺰ ﺑﺎ اﺷﺎره ﺑﻪ ﺑﺮﺧـﻲ از ﮔـﻴﺎﻫﺎن
ﭘﻬﻠﻮي را ﺑﺎ ّ
ﭘﺰﺷﻜﻲ در ﻣﺘﻮن ﭘﻬﻠﻮي >ﺑﻴﺶ از ٢٠ﺗﺎ? ﻣﻲاﻓﺰاﻳﺪ ﻛﻪ >ﻟﻮﻳﻔﺮ< ﺷﺮﻗﺸﻨﺎس اﺳﺎﻣﻲ ٥٤ﮔﻴﺎه
ﻃﻲ ﺟﺴﺘﺎري ﻓﺮاﻧﻤﻮده ,رﻳﺸة ﻧﺎﻣﻬﺎي ﻓﺎرﺳﻲ آﻧﻬﺎ را در
را ﻛﻪ از ﻫﻨﺪوﺳﺘﺎن ﺑﻪ اﻳﺮان آﻣﺪه ّ
اﺻﻞ ﺳﺎﻧﺴﻜﺮﻳﺖ ﻧﺸﺎن داده اﺳﺖ٣/
دﻛﺘﺮ ﻣﺤﻤﻮد ﻧﺠﻢآﺑﺎدي ﮔﻮﻳﺪ ﻛﻪ ﻧﺎم ﻫﺸﺘﺎد ﮔﻴﺎه داروﻳﻲ و ﻣﺎﻳﻪﻫﺎي ﻣﻴﻮهاي را از ﻣﺘﻮن
ﻣﺬﻫﺒﻲ و ﺟﺰ آﻧﻬﺎ ﺑﻴﺮون آورده ,ﻫﻤﺎن ﮔﻴﺎﻫﺎن و داروﻫﺎ ﻛﻪ در ﺑـﻴﻤﺎرﺳﺘﺎن >ﮔـﻨﺪﻳﺸﺎﭘﻮر<
ﺧﻮاص و ﻣﻮارد
ّ ﻣﻌﻤﻮل ﺑﻮده ,اﺳﺎﻣﻲ آﻧﻬﺎ را در ﻳﻚ ﻓﻬﺮﺳﺖ اﻟﻔﺒﺎﺋﻲ ﺣﺘﻲاﻣﻜﺎن ﺑﺎ ذ ﻛﺮ
اﺳﺘﻌﻤﺎل آﻧﻬﺎ ﺑﺪﺳﺖ داده اﺳﺖ ٤/اﺳﺎﺳ ًﺎ داﻧﺸﻤﻨﺪان اﻳﺮاﻧﻲ ﺑﻪ ّ
ﺣﻖ اﻋﺘﻘﺎد دارﻧﺪ ﻛﻪ واژﮔﺎن
داروﮔﻴﺎﻫﻲ در زﺑﺎن ﭘﻬﻠﻮي ,ا ﮔﺮ ﭼﻪ ﺑﺴﺎ ﻣﺘﻮن آﻧﻬﺎ ﺑﻪ ﻣﺎ ﻧﺮﺳﻴﺪه ﺑﺎﺷﺪ ,ﻧﻈﺮ ﺑﻪ ﺗﺄﺛﻴﺮ ﻗﺎﻃﻊ و
ﻧﺎﻓﺬ اﻳﺮان در ﭘﺰﺷﻜﻲ ﮔﻴﺎﻫﻲ دورة اﺳ_ﻣﻲ ,و ﺣﺴﺐ وﻓﻮر اﺳﺎﻣﻲ ﺑﻲﺷﻤﺎر داروﮔﻴﺎﻫﺎن در
اﻫﻤﻴﺖ ﻓﺮاوان اﺳﺖ /ﭼﻪ ,ﺑﺎﻳﺪ ﮔﻔﺖ ﻛﻪ اﻳـﺮان ﻳﻜـﻲ از ﻛﺸـﻮرﻫﺎي
ّ ﻋﺮﺑﻲ و ﻓﺎرﺳﻲ ﺣﺎﺋﺰ
ﮔﻴﺎﻫﺎن ﭘﺰﺷﻜﻲ ﺑﺸﻤﺎر اﺳﺖ; در ﺑﺴﻴﺎري از ﻛﺘﺐ ادوﻳة ﻣﻔﺮده ,در ﺿﻤﻦ ﻧﺎﻣﻬﺎي رﺳﺘﻨﻲﻫﺎ
ﺑﻪ ﻋﺮﺑﻲ و ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ ,ﻧﺎﻣﻬﺎي اﻳﺮاﻧﻲ آﻧﻬﺎ ﻫﻢ ﻳﺎد ﮔﺮدﻳﺪه اﺳﺖ /ﺑﺪﻳﻦﺳﺎن ﺻﺪﻫﺎ ﻟﻐﺖ درﺳﺖ
ﻓﺎرﺳﻲ در اﻳﻦ ﻧﻮﺷﺘﻪﻫﺎ ﺑﺮﺟﺎي ﻣﺎﻧﺪه ,آن ﻧﻮﺷﺘﻪﻫﺎ ﺧﻮاه از ﺧﻮد اﻳﺮاﻧﻴﺎن ﻳﺎ اﻗﻮام دﻳﮕﺮ ﻛﻪ
1. The Philosophy of the Mazdayasnian Religion under Sassanids (L. Casartelli),
Bombay, 1889, p. 121.
2 - Traite’ de Me’decine Mazde’enne, Louvain, 1886.
/٣ﻣﻘﺎت ﺗﻘﻲزاده ,ﺑﻪ ﻛﻮﺷﺶ اﻳﺮج اﻓﺸﺎر ,ج ,١ص/٢٣٢
ﻃﺐ در اﻳﺮان ,ج,١
ﺗﺤﻮل ﻋﻠﻮم در اﻳﺮان ,ص ٣٥-٣٤و . /٤٦-٤٥ﺗﺎرﻳﺦ ّ
/٤ﮔﻮﺷﻪاي از ﺳﻴﻤﺎي ﺗﺎرﻳﺦ ّ
چ ,٢ص ٢١١-٢٠٣و ٣٨٤ـ /٣٨٦
www.takbook.com
ﻓﻬﺮﺳﺖ ﻣﺎﻗﺒﻞ اﻟﻔﻬﺮﺳﺖ ﺑﺨﺶ دوم : ٣٦٤
ﺑﻪ زﺑﺎن ﻋﺮﺑﻲ ﻧﻮﺷﺘﻪاﻧﺪ ,از ﻫـﺮ ﺟـﻬﺖ درﺧـﻮر اﻋـﺘﻤﺎد اﺳﺖ; زﻳـﺮا ﻧـﻮﻳﺴﻨﺪﮔﺎن آﻧـﻬﺎ از
داﻧﺸـﻤﻨﺪان ﮔـﻴﺎﻫﺸﻨﺎس و ﺑﺴـﺎ از ﭘـﺰﺷﻜﺎن ﺑـﺰرگاﻧـﺪ; اﻳـﻨﻚ ﺑـﻪ ﻏـﻴﺮ از وﻳـﮋهﻧﺎﻣﻪﻫﺎي
ﮔﻴﺎﻫﺪاروﺋﻲ ﻣﺜﻞ >اFﺑﻨﻴﻪ< اﺑﻮﻣﻨﺼﻮر ﻫﺮوي >ﺑﻪ ﻓﺎرﺳﻲ? ,اﻟﺼﻴﺪﻧﻪ ﺑﻴﺮوﻧﻲ و ﺟﺰ اﻳﻨﻬﺎ ﺑﺴﺎ
ﺧﻮاص ﮔﻴﺎﻫﺎن اﺳﺖ ـ ﺑﻪ ﻧﺎﻣﻬﺎي
ّ ﻃﺒﻲ ـ ﻛﻪ ﺑﺨﺸﻲ از آﻧﻬﺎ در ادوﻳة ﻣﻔﺮده ﻳﺎ از
ﻫﻢ در ﻛﺘﺐ ّ
رﺑﻦ
اﻳﺮاﻧﻲ آﻧﻬﺎ ﺑﺮﻣﻲﺧﻮرﻳﻢ; و آن ﻛﺘﺐ از ﺑﺰرﮔﺎن و ﻧﺎﻣﻮراﻧﻲ ﻣﺎﻧﻨﺪ :ﻓﺮدوساﻟﺤﻜﻤﻪ اﺑﻦ ّ
ﻃﺐ اﻟﻤﻨﺼﻮري رازي ,ﻛﺎﻣﻞ اﻟﺼﻨﺎﻋﻪ ﻣﺠﻮﺳﻲ اﻫﻮازي ,اﻟﻘﺎﻧﻮن اﺑﻦﺳﻴﻨﺎ ,ذﺧـﻴﺮة
ﻃﺒﺮيّ ,
ﺧﻮارزﻣﺸﺎﻫﻲ ﺳﻴﺪ اﺳﻤﺎﻋﻴﻞ ﮔﺮﮔﺎﻧﻲ; و ﮔﺮوﻫﻲ داﻧﺸﻤﻨﺪان دﻳﮕﺮ اﺳﺖ١/
> ٠ ?١ﻫﻮم ,اﻳﺰدﮔﻴﺎﻫﻲ ﻫﻨﺪو اﻳﺮاﻧﻲ >آرﻳﺎﻳﻲ? ﻛﻪ ﺑﺎ ﺷـﻤﺎري از ﭘـﺪﻳﺪهﻫﺎي زﻣـﻴﻨﻲ و
آﺳﻤﺎﻧﻲ ﭘﻴﻮﺳﺘﮕﻲ دارد /ﺷﺎﻳﺪ زﻣﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﻧﻴﺎ ﻛﺎن آرﻳﺎﻳﻲ ﻫﻨﺪو اﻳﺮاﻧﻴﺎن ﺑﺎ ﻫﻢ ﻣﻲزﻳﺴﺘﻨﺪ ,ﺑﺮ
روي ﻛﻮﻫﻬﺎي >ﭘﺎﻣﻴﺮ< ﮔﻴﺎﻫﻲ ﻣﻲروﻳﻴﺪه ﻛﻪ در ﻧﻮﺷﺘﻪﻫﺎي اﻳﺮاﻧﻴﺎن >ﻫﻮﻣﻪ< ) (Haomaو
در ﻧﻮﺷﺘﻪﻫﺎي ﻫﻨﺪوان >ﺳﻮﻣﻪ< ) (Somaﺧﻮاﻧـﺪه ﺷـﺪه اﺳﺖ /در ﻫـﺮ دو آﻳـﻴﻦ وداﻳـﻲ
>ﻫﻨﺪي? و اوﺳﺘﺎﻳﻲ >اﻳﺮاﻧﻲ? ﺑﺎ ﻓﺸﺮدن ﺳﺎﻗة ﻫﻮم .ﺳـﻮم ,از ﺷـﻴﺮة آن آﺷـﺎﻣﻲ ﻓـﺮاﻫـﻢ
ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ ﻛﻪ در ﻣﺮاﺳﻢ دﻳﻨﻲ ﺑﻜﺎر ﻣﻲرﻓﺖ ,ﺧﺼﻮﺻ ًﺎ ﻣﻌﺘﻘﺪ ﺑﻮدﻧﺪ ﻛﻪ آن ﻧﻮﺷﺎﺑﻪ ﻧﻴﺮوي
ﻣﻜﺮر از ﻫﻮﻣﻪ ﺳﺨﻦ راﻧﺪه اﺳﺖ ,ﻫﺮ ﭼﻨﺪ ﻛﻪ در ﺳـﺮودﻫﺎي ٢
>ﺷﻔﺎﺑﺨﺸﻲ< دارد /اوﺳﺘﺎ ّ
ﺧﻮد زردﺷﺖ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ > ﮔﺎﺗﻬﺎ< >اﻫﻨﻮد .ﻳﺴﻨﺎ ,٣٢ﺑﻨﺪ ?١٤ﮔﻴﺎه ﻫﻮم ﻧﻜﻮﻫﻴﺪه ﺷﺪه ,ﺑﻌﺪﻫﺎ
ﻧﻈﺮ ﺑﻪ ﻓﻮاﻳﺪ و ﺟﻮاﻧﺐ ﻋﻤﻠﻲ آن دﻳﮕﺮﺑﺎر ﺑﻜﺎر آﻣﺪه اﺳﺖ /از اﻳﻨﺮو ,ﻳﺸﺖ ﺑﺴﻴﺎر ﻛﻮﭼﻚ
زرﻳﻦ ﺑﻠﻨﺪ ,دورﻛﻨﻨﺪة ﻣﺮگ و ﻓﺰاﻳﻨﺪة
ِ ﺑﻴﺴﺘﻢ اوﺳﺘﺎ >ﻫﻮم ﻳﺸﺖ< >٢ﺑﻨﺪ? در ﺳﺘﺎﻳﺶ آن ﮔﻴﺎه
ﻃﻲ ﺳﺘﺎﻳﺶ آن,
ﮔﻴﺘﻲ ﺑﺎﺷﺪ /وﻟﻲ در واﻗﻊ >ﻫﻮم ﻳﺸﺖ< ﺟﺰو ﻳﺴﻨﺎﻫﺎﺳﺖ >ﻫﺎت ?١١-٩ﻛﻪ ّ
ﺳﺨﻦ از ﻓﺸﺮدن ﮔﻴﺎه ﻣﻘﺪّ س و آﻣﺎده ﻛﺮدن آﺷﺎم آن ﻣﻲرود; ﮔﻮﻳﺪ ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ
آﻣﺎده ﻛﺮدن آن ﭘﺮداﺧﺘﻨﺪ ,ﭘﺪران ﺟﻤﺸﻴﺪ و ﻓﺮﻳﺪون و ﺛﺮﻳﺖ ﺑﻮدﻧﺪ ,ﻛﻪ اﻳﻦ ﻫﺮ ﺳﻪ ﺧـﻮد
ﭘﺪران ﭘﺰﺷﻜﻲ اﻳﺮان ﺑﺮﺷﻤﺎر آﻣﺪهاﻧﺪ /ﺑﻪ ﻋ_وه ,ﻳﻚ رﺷﺘﻪ ﺻﻔﺎت ِا ﻫـﻲ و اﻧﺴـﺎﻧﻲ ﺑـﻪ
/١ﻫﺮﻣﺰدﻧﺎﻣﻪ >ﭘﻮرداوود? ,ﺗﻬﺮان ,اﻧﺠﻤﻦ اﻳﺮاﻧﺸﻨﺎﺳﻲ ,١٣٣١ ,ص ١٠ﻣﻘﺪﻣﻪ . /ﻣﻘﺎت ﺗﻘﻲزاده ,ج,١
ص . /٢٣٣ﻓﺮﻫﻨﮓ اﻳﺮاﻧﻲ ﭘﻴﺶ از اﺳ_م >دﻛﺘﺮ ﻣـﺤ ّﻤﺪي? ,ص ٢٤١ ,٢٣٨و . /٢٥٢ﺳـﺮﮔﺬﺷﺖ
ﻧﻬﺎدﻫﺎي ﻋﻠﻤﻲ >ﺻﺪري اﻓﺸﺎر? ,ص/٤٤
/٢اﻧﺎﻫﻴﺘﺎ >ﭘﻨﺠﺎه ﮔﻔﺘﺎر ﭘﻮر داوود? ,ﺗﻬﺮان ,١٣٤١ ,ص . /١٢٧ﺷﻨﺎﺧﺖ اﺳـﺎﻃﻴﺮ اﻳـﺮان >ﺟـﺎن ﻫـﻴﻨﻠﺰ?,
ﺗﺮﺟﻤة ژاﻟﻪ آﻣﻮزﮔﺎر ـ اﺣﻤﺪ ﺗﻔﻀﻠﻲ ,ص . /٥٠اﺳﺎﻃﻴﺮ و ﻓﺮﻫﻨﮓ اﻳﺮاﻧﻲ >رﺣﻴﻢ ﻋﻔﻴﻔﻲ? ,ص/٦٤٥
www.takbook.com
٣٦٥ ﭘﺰﺷﻜﻲ در اﻳﺮان ﺑﺎﺳﺘﺎن
>ﻫﻮم< ﺑﺎزﺑﺴﺘﻪ ﺷﺪه ,ﻛﻪ ﺟﻨﺒة ﻣﺎﺑﻌﺪﻃﺒﻴﻌﻲ آن را ﺳﺨﺖ ﭘﻴﭽﻴﺪه و ﻣﻪآﻟﻮد ﺳﺎﺧﺘﻪ اﺳﺖ١/
ﺟﺎﻳﮕﺎه روﻳﺶ ﮔﻴﺎه ﻫﻮم در اوﺳﺘﺎ >ﻳﺴﻨﺎ . ١٠ﺑﻨﺪﻫﺎي ١٠و ?١١ﻛﻮه >ﻫﺮاﺑﺮزﻳﺘﻲ< >اﻟﺒﺮز?
داﻧﺴﺘﻪ آﻣﺪه اﺳﺖ; اﻣﺮوزه >ﺳﻮم< ﻫﻨﺪوان از ﻛﻮه >ﻣﺎﺑﺎر< >در ﺟﻨﻮب ﻏﺮﺑﻲ ﻫﻨﺪ? ﺑﺪﺳﺖ
ﻣﻲآﻳﺪ; و ﻫﻮم ﭘﺎرﺳﻴﺎن ﻫﻨﺪ از اﻳﺮان ﻓﺮﺳﺘﺎده ﻣﻲﺷﻮد ,اﻣﺎ درﺳﺖ ﻣﻌﻠﻮم ﻧﻴﺴﺖ ﻛﻪ اﻳـﻦ
ﮔﻴﺎه ﻫﻤﺎن ﻫﻮم .ﺳﻮم ﻗﺪﻳﻢ اﺳﺖ ﻳﺎ ﻧﻪ; اﻣﺮوزه اﻳﻦ ﮔﻴﺎه ﻧﺰد زردﺷﺘﻴﺎن و ﻫﻨﺪوان ﻓﻘﻂ ﺟﻨﺒة
آﻳﻴﻨﻲ دارد ,ﻫﻤﺎﻧﺎ ﺧـﺮوش ﻫـﺎون در آﺗﺸﻜـﺪه ﺑـﻪ ﻫـﻨﮕﺎم ﻓﺸـﺮدن ﻫـﻮم ﺑـﻪ ﺟـﺎي زﻧﮓ
ﻛﻠﻴﺴﺎﺳﺖ٢/
ﻣﺎﻫﻴﺖ ﮔﻴﺎه ﻣﻘﺪّ س >ﻫﻮم .ﺳـﻮم< ﺧـﺼﻮﺻ ًﺎ
ﭘﺎرﺳﻲ ﺑﺴﻴﺎري در ّ
ِ داﻧﺸﻤﻨﺪان ﻏﺮﺑﻲ و
>ﻫﻮم ﺳﭙﻴﺪ< و رﺑﻂ آن ﺑﺎ ﮔﻴﺎه >ﮔﻮﻛﺮن< >ﻛﻮﻛﻨﺎر? و ﺳـﺎﺑﻘة درﺧﺖ ﺣـﻴﺎت و ﻣـﻌﺮﻓﺖ در
ﺗﺘﺒﻌﺎت ﺑﺴﻴﺎر ﻛﺮده; ﻛﺘﺎﺑﻬﺎ و رﺳﺎﻟﻪﻫﺎ و ﻣﻘﺎﻟﻪﻫﺎ ﻧﻮﺷﺘﻪاﻧﺪ /ﻳﻜﻲ
اﺳﺎﻃﻴﺮ و ادﻳﺎن ﻣﻠﻞ ﻗﺪﻳﻢّ ,
از آﺧﺮﻳﻦ ُﺟﺴﺘﺎرﻫﺎ و ﺷﺎﻳﺪ ﺣﺮف آﺧﺮ در اﻳﻦ ﺧﺼﻮص ,ﻣﻘﺎﻟة اﻳﻠﻴﺎ ﮔﺮﺷﻮﻳﭻ ﺑـﻪ ﻋـﻨﻮان
>ﻣﺒﺎﺣﺜﺎت اﻳﺮاﻧﺸﻨﺎﺳﺎن درﺑﺎرة ﺳﻮﻣﺎ< >ﻳﺎدﻧﺎﻣة دوﻣﻨﺎش ,ص ?٧٥-٤٥ﺑـﺮاﺳـﺎس ﺗـﺤﻘﻴﻖ
آﻗﺎي واﺳﻮن اﺳﺖ ,ﻛﻪ ﮔﻴﺎه >ﺳﻮﻣﺎ< وداﻳﻲ > .ﻫﻮﻣﺎ< اوﺳﺘﺎﻳﻲ را ﺑﺎ The Fly - Agaric /
ﻃﺒﻲ ﺑﺎﺷﺪ ﻛﻪ
Amanita Muscariaاﻳﻨﻬﻤﺎﻧﻲ ﻛﺮده; و آن ﻗﺎرچ ﭼﻤﻨﻲ >و? ﺧﻮرا ﻛﻲ >ﻳﺎ? ّ
ﺳﻤﺎروغ .ﺳﻤﺎرغ ﻳﺎ >اﻏﺎرﻳﻘﻮن .ﻏﺎرﻳﻘﻮن< ﻫﻢ ﮔﻮﻳﻨﺪ /ﺳﻤﺎروغ ﺳﭙﻴﺪ ﮔﻮﻧﻪاي اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺮ
روي ﺗﻨة ﺑﺮﺧﻲ ﮔﻴﺎﻫﺎن ﺗﻴﺮة ﻛﺎج ﻣﻲروﻳﺪ ,ﮔﺎﻫﻲ وزن آن ﺑﺎﻟﻎ ﺑﺮ ﻳﻚ ﻛﻴﻠﻮﮔﺮم ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ; و
ﻣﺎدة ﻣﺆﺛّﺮ آن ﺻﻤﻐﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺪان >ﻏﺮﻗﻮ< ﮔﻮﻳﻨﺪ ٣/ﮔﻴﺎه >ﻫﻮﻣﻪ< در ﻧﺰد اﻗـﻮام ﺑـﺎﺳﺘﺎﻧﻲ
>ﻣﺎد< و >ﭘﺎرس< در ﻏﺮب اﻳﺮاﻧﺰﻣﻴﻦ ـ اﻟﺒﺘﻪ ﺑﺪﻳﻦ اﺳﻢ ـ ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﻧﺒﺎﺷﺪ ,وﻟﻲ ﻳﻜﻲ از اﻗﻮام
ﺳﻜﺎﻳﻲ ﻋﻬﺪ ﺑﺎﺳﺘﺎن در ﻣﺸﺮق اﻳﺮان ﻣ ّﺘﺴﻢ ﺑﻪ ﮔﻴﺎه ﻣﺰﺑﻮر ,ﻳﻌﻨﻲ ﻗﺒﺎﻳﻞ ﺳﻜﺎﺋﻲ >ﻫﻮﻣﺎورﮔﺎ<
) (Haumawargasـ ﺑﻨﺎ ﺑﻪ ﺗﺎرﻳﺦ ﻫﺮودوت >ﻛـﺘﺎب ,٧ﺑـﻨﺪ ?٦٤و ﻧـﻮﻳﻜﻨﺪة دارﻳـﻮش
) (DNa 25, DSe 24ﺑﺴﻴﺎر ﻣﺸﻬﻮر اﺳﺖ; و اﻳﻦ ﻛﻠﻤﻪ ﺑﻪ ﻣـﻌﻨﺎي ﻣـﺮدم ﻫـﻮماوﺑـﺎر .
ﻫﻮمﺧﻮاران ﻳﺎ ﺑﻪ ﺗﻌﺒﻴﺮ اوﺳﺘﺎ >ﻫﻮمﭘﺮﺳﺖ<ﻫﺎ ﺑﺎﺷﺪ ,ﻛـﻪ در ﺳـﺮزﻣﻴﻨﻲ ﮔﺴـﺘﺮده از ﺳـﻐﺪ
/١ﻳﺴﻨﺎ >ﭘﻮرداوود? ,ج ,١ص . /١٨٣-١٥٨ﻳﺸﺘﻬﺎ >ﻫﻤﻮ? ,ج ,٢ص . /٥٤-٣٥٣اﺳـﺎﻃﻴﺮ و ﻓـﺮﻫﻨﮓ
اﻳﺮاﻧﻲ >ﻋﻔﻴﻔﻲ? ,ص/٦٤٦-٦٤٥
/٢اﻧﺎﻫﻴﺘﺎ >ﭘﻨﺠﺎه ﮔﻔﺘﺎر ﭘﻮرداوود? ,ص ١٢٧و /١٢٨
/٣ﻓﺮﻫﻨﮓ ﻓﺎرﺳﻲ >ﻣﻌﻴﻦ? ,ج ,٢ص/٢٣٧٥
www.takbook.com
ﻓﻬﺮﺳﺖ ﻣﺎﻗﺒﻞ اﻟﻔﻬﺮﺳﺖ ﺑﺨﺶ دوم : ٣٦٦
ﺑﺎﺳﺘﺎن ﻳﺎ ﺣﺪود ﺗﺎﺷﻜﻨﺪ >ﻛﻨﻮﻧﻲ? ﺗﺎ درة >آي< >ﻓﺮﻏﺎﻧﻪ? ﻣﻲزﻳﺴﺘﻨﺪ; اﻳﻠﻴﺎ ﮔﺮﺷﻮﻳﭻ آﻧﻬﺎ را
ﺑﺎ ﻗﻮم ﺑﻮﻣﻲ ﻣﻌﺮوف >ﺗﻮر< در آﻧﺠﺎ ﻳﺎ ﺗﻮران .ﺗﻮراﻧﻴﺎن ) (Turyanﺑﺎﺳﺘﺎن ﻳﻜﻲ و ﻫﻤﺎن
ﻣﻲداﻧﺪ#/
در ﻓﺮﻫﻨﮕﻬﺎي ﮔﻴﺎﻫﻲ ﻗﺪﻳﻢ آﻣﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻪ زﺑﺎن اﻫﻞ ﻣﻐﺮب >ﻫﻮم اﻟﻤﺠﻮس< را ﻛﻪ
ﻣﺼﺤﻒ ﻛﻠﻤة >ﭘﺮاﻫﻪ .
ّ درﺧﺘﻲ اﺳﺖ ﻣﺎﻧﻨﺪ درﺧﺖ ﻳﺎﺳﻤﻴﻦ> ,ﻣﺮاﻧﻴﻪ< ﮔﻮﻳﻨﺪ , ///ﻛﻪ ﻇﺎﻫﺮ ًا
ﭘﺮاﻫﻮم< ﺑﺎﺷﺪ; و آن ﻋﺼﺎرة درﺧﺖ ﻫﻮم اﺳﺖ ﻛـﻪ ﺑـﻪ ﻣـﺜﺎﺑﺖ >ﺷـﺮاب ﻣـﻘﺪّ س< در ﻧـﺰد
ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن ﺑﺮﺷﻤﺎر آﻳﺪ /ﻳﻚ ﻧﮕﺮه ﻫﻢ ﺣﺎ ﻛﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ >ﺳﻮﻣﺎ .ﻫﻮﻣﺎ< ﻧﺎم ﮔﻴﺎﻫﻲ ﻛﻮﻫﺴﺘﺎﻧﻲ
) (Ephedra Vulgarisداراي ﮔﺮهﻫﺎي ﻧﺰدﻳﻚ ﺑـﻬﻢ ﻛـﻪ از ﺳـﺎﻗة ﻧـﺮم و ُﭘـﺮ اﻟﻴـﺎف آن
ﺷــﻴﺮهاي ﺳــﭙﻴﺪرﻧﮓ ﺣـﺎﺻﻞ ﺷـﻮد; و ﻫـﻤﺎن" "Ephe’drineﻣـﻌﻤﻮل در ﭘـﺰﺷﻜﻲ و
داروﺷﻨﺎﺳﻲ ﻛﻨﻮﻧﻲ ﺑﺎﺷﺪ /وﻟﻲ اﻣﺮوزه ﺑﻪ ﻃﻮر ﻗﻄﻊ ﻧﻤﻲﺗﻮان ﮔﻔﺖ ﻛﻪ >ﻫﻮم< ﭘـﺎرﺳﻴﺎن و
>ﺳﻮم< ﺑﺮﻫﻤﻨﺎن ﻫﻨﺪ ﻫﻤﺎن ﮔﻴﺎه ﻛﻬﻦ و ﭘﺮآوازه اﺳﺖ ١/ﮔـﺮﺷﻮﻳﭻ ﻣـﻲاﻓـﺰاﻳـﺪ ﻛـﻪ درﺧﺖ
>ﻏﺎن< ﻳﺎ >ﻏﻮش< را ﻫﻢ ﻧﻈﺮ ﺑﻪ ذ ﻛﺮ >ﺟﻨﮕﻠﻬﺎي ﺳﭙﻴﺪ< در اوﺳﺘﺎ >ﭘﻴﺮاﻣﻮن >ﺟﻴﺤﻮن< ﻋﻠﻴﺎ? ﺑﺎ
ﻃﺒﻲ ﻫﻢ داﺷﺘﻪ اﺳﺖ ٢/دﻛﺘﺮ
ﮔﻴﺎه >ﻫﻮم< اﻳﻨﻬﻤﺎﻧﻲ ﻛﺮدهاﻧﺪ ,ﻛﻪ ﺷﻴﺮة ﺳﻜﺮآور آن ﻣﺼﺮف ّ
ﻣﺤﻤﻮد ﻧﺠﻢآﺑﺎدي ﻫﻢ ﮔﻮﻳﺪ >ﻫﻮم< ﺑﻮﺗة ﻛﻮﭼﻜﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﮔﻠﻬﺎي زرد دارد ,ﻋﺼﺎرة آن ﺑﻪ
ﻧﺎم >ﭘﺮاﻫﻮم< اﺳﺘﻌﻤﺎل ﻣﻲﺷﺪه; ﺣﺴﺐ ﻧﻈﺮ ﺑﻌﻀﻲ از داروﺷـﻨﺎﺳﺎن ﻫـﻤﺎن ﮔـﻴﺎه > ِاﻓـﺪرا<
) (Ephedraﺑﺎﺷﺪ ,ﻛﻪ داراي ﻣﺎدة >اﻓﺪرﻳﻦ< اﺳﺖ /ﺑﻪ ﻋ_وه ,ﻫﻮم اﻟﻤﺠﻮس ﻫﻤﺎن اﺳﺖ
ﻛﻪ اﻣﺮوزه در ﻫﻨﺪ و ﭘﺎ ﻛﺴﺘﺎن و اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن ﭘﻴﺪا ﻣﻲﺷﻮد ٣/در ﺑﺎب ﺷﻴﺮة >ﭘﺮاﻫﻮم< ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ ﻛﻪ
ﻫﻨﮕﺎم ودت ﻃﻔﻞ ﭼﻨﺪ ﻗﻄﺮه از آن ﺑﺪو ﻣﻲﺧﻮراﻧﺪﻧﺪ; و ا ﮔﺮ ﻣﻮﺟﻮد ﻧﺒﻮد ,ﻛﻤﻲ از ﺷﺎﺧة
>اوروران< ) (Urvaranو >ﻫﻮم< ﺑﺎ ﻫﻢ ﺳﺎﻳﻴﺪه ,ﺑﺎ آب درآﻣﻴﺨﺘﻪ ,ﺑﻪ ﻃﻔﻞ ﻣﻲﺧﻮراﻧﺪﻧﺪ;
#راﻗﻢ اﻳـﻦ ﺳـﻄﻮر ﺳـﺎﻟﻬﺎﺳﺖ ﻛـﻪ ﻗـﻮم >ﻫـﺎﻣﺎوران< ﻣـﺬﻛﻮر در ﺷـﺎﻫﻨﺎﻣة ﻓـﺮدوﺳﻲ را ﻫـﻤﻴﻦ ﻗـﻮم
ﻧﺎﻣﻮﺟﻬﻲ آن را >ﺣﻤﻴﺮﻳﺎن<
ّ >ﻫﻮﻣﺎورﮔﺎن .ﻫﻮم اوﺑﺎران< ﺗﻮراﻧﺰﻣﻴﻦ ﻣﻲداﻧﺪ; اﻳﻦ ﻛﻪ از دﻳﺮﺑﺎز ﺑﻪ دﻳﻞ
ﻳﻤﻨﻲ داﻧﺴﺘﻪاﻧﺪ >!؟? ﺣﺘﻲ ﻟﻐﺖﺑﺎزان داﻧﺸﻤﻨﺪ ﻣﻌﺎﺻﺮ در اﻳﻨﻬﻤﺎﻧﻲ ﻛﺬاﺋﻲ ,ﻳﻜﺴـﺮه ﺧـﻴﺎﻟﭙﺮدازي و
ﺗﻄﻮﻳﻞ ﺑ_ﻃﺎﺋﻞ ﻧﻤﻮدهاﻧﺪ ,ﻛﻪ ﺟﻤﻠﮕﻲ از ﻣﻘﻮﻟة ﻫﻤﺎن >ﺷَ ﺪُ ُر ْﺳﺘَﻨﺎ<ي ﻣﻌﺮوف ﺑﺎﺷﺪ >!?/
/١ﺑﺮﻫﺎن ﻗﺎﻃﻊ >ﺣﻮاﺷﻲ ﻣﻌﻴﻦ? ,ج ,٤ص ١٩٨٠و . /٢٤٠٠-٢٣٩٨ﻳﺸﺘﻬﺎ >ﭘﻮرداوود?; ج ,١ص/٤٧١
2. Me’morial Jean de Menasce, Louvain, 1974, pp. 45, 54-55, 73.
ﻃﺐ در اﻳـﺮان ,ج,١
ﺗــﺤﻮل ﻋــﻠﻮم در اﻳــﺮان ,ص . /٣٥ﺗــﺎرﻳﺦ ّ
ّ /٣ﮔــﻮﺷﻪاي از ﺳــﻴﻤﺎي ﺗــﺎرﻳﺦ
ص/٢٧٨-٢٦٦
www.takbook.com
٣٦٧ ﭘﺰﺷﻜﻲ در اﻳﺮان ﺑﺎﺳﺘﺎن
ﭼﻪ ﻣﻌﺘﻘﺪ ﺑﻮدﻧﺪ ﺗﺄﺛﻴﺮش اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ او را ﺑﺎ ﻓﻀﻴﻠﺖ و ﻋﺎﻗﻞ و ﻫﻮﺷﻤﻨﺪ ﺧﻮاﻫﺪ ﺳﺎﺧﺖ١/
اﻟﺒﺘﻪ ﺗﺄﺛﻴﺮﺑﺨﺸﻲ آن در ﻫﺮ ﻣﻮرد اﺳﺘﻌﻤﺎل ,وﻗﺘﻲ ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺑﻮده اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺮ آن دﻋﺎ ﺑﺨﻮاﻧﻨﺪ٢/
ﭼﻨﻴﻦ ﻧﻤﺎﻳﺪ ﻛﻪ ﮔﻴﺎه >ﻫﻮم< اوﺳﺘﺎﻳﻲ ,ﺣﺴﺐ اﺧﺘ_ف ﻣﻜﺎﻧﻬﺎ و زﻣﺎﻧﻬﺎ در ﻧﺰد ﻣﺰدﻳﺴﻨﺎن
ﻣﺎﻫﻴﺖ ﮔﻴﺎﻫﺸﻨﺎﺳﻲ ﻫﻮم ﮔﻮﻳﻲ ﺑﺮاي ﻣﺆ ّﻟﻔﺎن >وﻧﺪﻳﺪاد< ﭼﻨﺪان
ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺑﻮده اﺳﺖ /ﺣﺘﻲ ّ
روﺷﻦ ﻧﺒﻮده ,ﭼﻨﺪان از آن ﻳﺎد ﻧﻜﺮده; ﺗﻨﻬﺎ ﻫـﻮم ﺳـﭙﻴﺪ را ـ ﭼـﻨﺎن ﻛـﻪ ﺑـﻴﺎﻳﺪ ـ ﺑـﺎ درﺧﺖ
>ﮔﻮﻛﺮن< ﻳﻜﻲ داﻧﺴﺘﻪاﻧﺪ /در ﻛﺘﺎﺑﻬﺎي داروﮔﻴﺎﻫﻲ و ﻗﺮاﺑﺎدﻳﻦﻫﺎي ﻋﺮﺑﻲ و ﻓـﺎرﺳﻲ >ﻫـﻮم
اﻟﻤﺠﻮس< را ﺑﻌﻀ ًﺎ ﻧﻮﻋﻲ > َﺣ ّﺐ < ﻳﺎد ﻛﺮدهاﻧﺪ ,ﻛﻪ ﻳﻚ ﺟﺎ ﺑﻪ اﺳـﻢ ّ
ﺣﺐ >ﻓـﺎﻧﺞ< >ﻓـﺎﻟﺞ؟?
دﻳﺪهام /ﻫﻢ ﭼﻨﻴﻦ ,ﺷﻨﻴﺪهام ﻛﻪ در ﻫﻤﺪان >ﻫﻮم< ﻣﺠﻮﺳﻲ را ﮔﻴﺎه > ُا ْﻣﻠَ ک< داﻧﻨﺪ ,ﻛﻪ ﺑﻪ اﺳﻢ
>رﻳﺶﺑﺰي< ﻣﻌﺮوﻓﺘﺮ اﺳﺖ /ﺑﻪ ﻫﺮ ﺣﺎل ,ﺳـﻴﺮﻳﻞاﻟﮕـﻮد ﺑـﺎ ﺗﺸـﺒﻴﻬﻲ ﺟـﺎﻟﺐﻧﻈﺮ در ﻣـﻮرد
ﺳﻴﺎر< ـ ﺑﻨﺎﺑﺮ اوﺳﺘﺎ ,ﺑﻪ اﺻﻄ_ح اﻣﺮوز >دﻛﺘﺮ ﻋﻠﻔﻲ<ﻫﺎي اﻳﺮان ﺑـﺎﺳﺘﺎن, > َا ّ
ﻃﺒﺎي روﺣﺎﻧﻲ ّ
ﮔﻮﻳﺪ آن ﭘﺰﺷﻜﺎن دوره ﮔﺮد ﻛﻪ در ﻧﻈﺮ ﻣﺮدم ﺧﻮار و ﭘﺴﺖ ﻣﻲآﻣﺪﻧﺪ ,ﻣﻬﻤﺘﺮﻳﻦ داروﺋﻲ ﻛﻪ
ﺗﺠﻮﻳﺰ ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ ﻫﻤﺎن ﮔﻴﺎه ﻣﻘﺪس >ﻫﻮم< ﺑﻮد ,ﻛﻪ ﺷﻴﺮة ﻓﺸﺮدة آن در ﻛﻴﺶ زردﺷﺘﻲ ﻣﺎدة
َو ْﺟ ﺪآوري اﺳﺖ /وﺳﻴﻠة دﻳﮕﺮ ﻛﻪ ﭘﺰﺷﻚ دوره ﮔﺮد ﺑﻜﺎر ﻣﻲﺑﺮد ,ﺗﺎزﻳﺎﻧة ﻛﻮﭼﻜﻲ ﺑﻮد ﻛﻪ
ﺑﺮاي ﺑﻴﺮون راﻧﺪن دﻳﻮﻫﺎي ﺑﻴﻤﺎري ﺑﻜﺎر ﻣﻲرﻓﺖ٣/
> ٠?٢ﮔﻮﻛﺮن ,ﻧﺎم درﺧﺘﻲ اﻓﺴـﺎﻧﻪاي ﻛـﻪ ﮔـﻮﻳﻨﺪ در ﻣـﻴﺎن درﻳـﺎي ﻓـﺮاﺧﻜـﺮد روﺋـﻴﺪه,
ﺧﺎﺻﻴﺖ درﻣﺎنﺑﺨﺸﻲ دارد; و ﺻﻮرت اوﺳﺘﺎﻳﻲ آن >ﮔﺌﻮﻛﺮن< ) (Gaokerenaﻣﻲﺑﺎﺷﺪ,
ّ
ﻛﻪ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي >ﺷﺎخ ﮔﺎو< اﺳﺖ> ٤/وﻧﺪﻳﺪاد< ﭘﻬﻠﻮي >ﻓﺮﮔﺮد ,٢٠ﺑﻨﺪﻫﺎي ٤و ?٥از ﺳﺨﻦ
ُا ﻫﺮﻣﺰد آرد ﻛﻪ >ﻣﻦ ﮔﻴﺎﻫﺎن > َ
اﺋﻮرو ر? ﭘﺰﺷﻜﻲ را ﺑﺮآوردم ,ﻛﻪ ﺻﺪﻫﺎ و ﻫﺰارﻫﺎ و دﻫﻬﺎ ﻫﺰار
از ﻫﻤﺎن ﻳﻚ درﺧﺖ >ﮔﻮﻛﺮن< >ﻫﻮم ﺳﭙﻴﺪ? ﺑﺮآﻳﺪ /ﺳﺮور ﻫﻤة آن ﮔﻴﺎﻫﺎن ﮔﻮﻛﺮن اﺳﺖ, ///
ﻫﻤﺎن ﻛﻪ درﻣﺎنﺑﺨﺶ زﻧﺪﮔﻲ >ﺟﺎن? ﺑﺮ ﺗﻦ ﻣﺮدﻣﺎن ﻓـﺎﻧﻲ >ﻣـﺮدﻧﻲ? اﺳﺖ< ٥/ﺑـﺪﻳﻦﺳﺎن,
درﺧﺖ ﮔﻮﻛﺮن ﺑﺎ ﻫﻮم ﺳﭙﻴﺪ اﻳﻨﻬﻤﺎﻧﻲ ﻳﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ; از ﻃﺮف دﻳﮕﺮ اﻳﻦ دو درﺧﺖ ـ ﺑﻨﺎ ﺑـﻪ
/١ﺳﻴﺮ ﺗﻤﺪن و ﺗﺮﺑﻴﺖ در اﻳﺮان ﺑﺎﺳﺘﺎن >دﻛﺘﺮ اﺳﺪا uﺑﻴﮋن? ,ص/٣٦
/٢ﺷﻨﺎﺧﺖ اﺳﺎﻃﻴﺮ اﻳﺮان >ﻫﻴﻨﻠﺰ? ـ آﻣﻮزﮔﺎر ـ ﺗﻔﻀﻠﻲ ,ص/٥١
/٣ﺗﺎرﻳﺦ ﭘﺰﺷﻜﻲ اﻳﺮان ,ﺗﺮﺟﻤة دﻛﺘﺮ ﻓﺮﻗﺎﻧﻲ ,ص/٣٤
/٤اﺳﺎﻃﻴﺮ و ﻓﺮﻫﻨﮓ اﻳﺮاﻧﻲ >ﻋﻔﻴﻔﻲ? ,ص/٦١٤
اوﺳﺘﺎ >دوﺳﺘﺨﻮاه? ص 5. Pahlavi Vendidad, pp. 392-393.. /٨٧٧-٨٧٦
www.takbook.com
ﻓﻬﺮﺳﺖ ﻣﺎﻗﺒﻞ اﻟﻔﻬﺮﺳﺖ ﺑﺨﺶ دوم : ٣٦٨
>ﺑﻮﻧﺪﻫﺸﻦ< اﻳﺮاﻧﻲ >ص ١٤٨ ,١١٦ ,٦٧و ?///ﻧﻴﺰ ـ ﺑﺎ درﺧﺖ >ﺑﺲ ﺗﺨﻤﻪ< ﻫﻤﻜﻨﺎر ﺑﻮده
ﺑﺎﺷﻨﺪ> :درﺧﺘﻲ ﻛﻪ ﻫﻤﻪ ﻧﻮع ﮔﻴﺎه را ﺗﺨﻢ ﺑﺪان اﺳﺖ و از او ﻣـﻲروﻳﻨﺪ; و ﻧـﺰدﻳﻚ ﺑـﺪان
درﺧﺖ ﮔﻮﻛﺮن آﻓﺮﻳﺪه ﺷﺪ ـ ﺑﺮاي ﺑﺎزداﺷـﺘﻦ ﭘـﻴﺮي ﺑـﺪ دم; و ﻫـﻤﺎن درﺧﺖ ﻫـﻮم ﺳـﭙﻴﺪ
درﻣﺎنﺑﺨﺶ اﺳﺖ , ///ﻛﻪ ﻫﺮ ﻛﺲ از آن ﺧﻮرد ﺑﻲﻣﺮگ ﺷﻮد> /ﭘﺲ? ﮔﻮﻳﺪ ﺑﻪ دﻳﻦ ﻛﻪ ﻫﻮم
ﺳﭙﻴﺪ را ﻛﻪ ﮔﻮﻛﺮن درﺧﺖ ﺧﻮاﻧﻨﺪ ,در درﻳﺎي ﻓﺮاﺧﻜﺮد رﺳﺘﻪ اﺳﺖ ١/<///ﻟﺌﻮن ﻛـﺎﺳﺮﺗﻠﻲ
ﮔﻮﻳﺪ ﻛﻪ >دﻳﻨﻜﺮد< ﺑﻴﻦ درﺧﺖ ﮔﻮﻛﺮن ﺑﺎ ﻫﻮم ﺳﭙﻴﺪ ﻓﺮق ﻧﻬﺎده; زﻳﺮا ﮔﻮﻛﺮن .ﮔﻮﻛﺮت ﻛﻪ
اﺻﻞ ﻫﻤة داروﻫﺎﺳﺖ ,ﮔﻮﻳﻨﺪ ﻛﻪ از زﻣﻴﻦ ﻣﻲروﻳﺪ; در ﺣﺎﻟﻲ ﻛﻪ ﻫﻮم ﺳﻔﻴﺪ را ﻣﻲﮔﻮﻳﻨﺪ از
درﺧﺖ رازآﻣﻴﺰ
ِ درﻳﺎ ﺑﺮآﻣﺪه اﺳﺖ /وﻟﻲ ﻧﻈﺮ ﺑﻪ آن ﻛﻪ در ﻣﺘﻮن ﭘﻬﻠﻮي دﻳﮕﺮ آﺷﻜﺎرا اﻳﻦ دو
ﻳﻜﻲ داﻧﺴﺘﻪ ﺷﺪه ,ﺑﺮﺧﻲ از داﻧﺸﻤﻨﺪان ﻫﻢ ﻓﺮاﺟﺴﺘﻦ داروﻫﺎ از >ﮔﻮﻛﺮن< و اﻧﻄﺒﺎق آن را ﺑﺎ
ﻫﻮم ﺳﭙﻴﺪ ﺗﺄﻳﻴﺪ ﻛﺮدهاﻧﺪ ,ﻫﺮ ﭼﻨﺪ ﻛﻪ اﻳﻦ اﻣﺮ ﺑﺎ ﻣﻔﺎد اوﺳﺘﺎ ﺳﺎزﮔﺎري ﻧﺪارد; ﭼﻪ ﻣ_ﺣﻈﻪ
ﻣﻲﺷﻮد ﻛﻪ درﺧﺖ ﮔﻮﻛﺮن را در >وﻧﺪﻳﺪاد< ﻫﻴﭻ ﭘﻴﻮﻧﺪي ﺑﺎ >ﻫﻮﻣﺎ< ﻧﺒﺎﺷﺪ ,در ﻋﻴﻦ ﺣـﺎل
درﺧﺖ رازآﻣﻴﺰ
ِ >ﻫﻮم ﺳﭙﻴﺪ< را ﻧﻮﻋ ًﺎ ﺑﺎ >ﻫﻮم زرد< ﺗﻤﺎﻳﺰ ﻣﻲﻧﻬﺪ /اﻣﺎ در ﺧﺼﻮص اﻳﻦ دو
اوﺳﺘﺎﻳﻲ ,ﻳﻚ ﻧﻈﺮﻳﻪ ﻛﻪ ﻃﺮﻓﺪاري ﻫﻢ ﭘﻴﺪا ﻧﻜﺮده ,ﻗﺎﺋﻞ اﺳﺖ ﺑﺪﻳﻦ ﻛﻪ آن دو ﺗﺤﺖ ﺗﺄﺛﻴﺮ
درﺧﺖ ﻣﻌﺮﻓﺖ و درﺧﺖ ﺣﻴﺎت ﻣﺬﻛﻮر در ﺗﻮرات ﻳﻬﻮدان ﺑﻪ وﺻﻒ آﻣﺪهاﻧﺪ; وﻟﻲ ﻣﺤﻘّﻘﺎن
ﻧﺸﺎن دادهاﻧﺪ ﻛﻪ ﻗﻀﻴﻪ ﻛﺎﻣ_ً ﺑﻪ ﻋﻜﺲ اﺳﺖ ,درﺧﺘﻬﺎي اوﺳﺘﺎﻳﻲ اﺻﺎﻟﺖ آرﻳﺎﻳﻲ >ﻫـﻨﺪو
اﻳﺮاﻧﻲ? دارﻧﺪ; و ﻋﻠﻲ اﻟﺘﺤﻘﻴﻖ ﻳﻬﻮدان اﻳﻦ ﻓﻘﺮه را ﻧﻴﺰ از اﺳﺎﻃﻴﺮ آرﻳﺎﻳﻲ اﺧـﺬ و اﻗـﺘﺒﺎس
ﻛﺮدهاﻧﺪ ٢/ﺑﺎﻳﺴﺘﻲ از ﺟﻤﻠة ﻣﺤﻘﻘّﺎن ﻣﺰﺑﻮر > ﻛﺎﻧﮕﺎ< ﭘﺎرﺳﻲ ) (S. N. Kangaرا ﻳﺎد ﻛﺮد ﻛﻪ
ﺑﺎ ﮔﻔﺘﺎري ﺑﻪ ﻋﻨﻮان >ﻣﻘﺎﻳﺴة درﺧﺖ ﻫﻮﻣﻪ وﻛﺮ ـ ﻣﺎﻫﻲ >در? ﺑﻮﻧﺪﻫﺸﻦ و درﺧﺘﻬﺎي داﻧﺶ و
ﻣﻬﻢ ﻗﻴﺎم ﻛﺮده اﺳﺖ/ ٣
زﻧﺪﮔﻲ; ﻣﺎر >در? ﻛﺘﺎب ﻣﻘﺪس< ﺑﺪﻳﻦ ّ
ﺑــﺎري ,ﻣــﺎ ﺑـﺎر دﻳﮕـﺮ ﺑـﻪ ﻣـﻴﺎﻧﺠﻲ درﺧﺖ >ﮔـﻮﻛﺮن< ﺑـﺎ درﺧﺖ >ﻫـﻮم< >ﭘـﻴﺸﮕﻔﺘﻪ?
ﺑﺮﻣﻲﺧﻮرﻳﻢ ,ﻛﻪ در اﻳﺮاﻧﻮﻳﭻ آﻧﺠﺎ ﻛﻪ ﻛﻮه ﺟﻬﺎﻧﻲ >ﻫﻮﻛﺌﻴﺮﻳﻪ< را ﺟﺎﻳﮕﺎه زﻣﻴﻨﻲ اﻳﺰد آﺑﻬﺎي
آﺳﻤﺎﻧﻲ ﭘﻨﺪاﺷﺘﻪاﻧﺪ ـ ﻛﻪ از آﻧﺠﺎ ﺑﺮ روي زﻣﻴﻦ روان اﺳﺖ ـ ; ﺳﺮﭼﺸﻤة ﺑﻬﺸﺘﻲ آب زﻧﺪﮔﻲ
ﻫﻢ آﻧﺠﺎﺳﺖ ﻛﻪ در ﭘﻴﺮاﻣﻮن آن ﮔﻴﺎﻫﺎن و درﺧﺘﺎن ﺷﮕﻔﺖآور وﻋﺎﻟﻲﺗﺮﻳﻦ ﻧﻮع آﻧﻬﺎ >ﻫﻮم<
/١ﺑﻨﺪﻫﺸﻦ >ﮔﺰارش ﻣﻬﺮداد ﺑﻬﺎر? ,ص . /١٠٠ ,٨٧ ,٦٥اﺳﺎﻃﻴﺮ و ﻓﺮﻫﻨﮓ اﻳﺮاﻧﻲ >ﻋﻔﻴﻔﻲ? ,ص/٦١٤
2. The Philosophy of The Mazdayasnian Religion, PP. 121-123.
3. Spiegel Memorial Volume, Bombay, 1908. pp. 1-11.
www.takbook.com
٣٦٩ ﭘﺰﺷﻜﻲ در اﻳﺮان ﺑﺎﺳﺘﺎن
>ﮔﺌﻮﻛﺮﻧﻪ? ﻣﻲروﻳﻨﺪ /ﻫﻢ در ﻛﻨﺎر آن درﺧﺖ ﻧﻮﺷﺪاروي >ﻫﻮم ﺳﭙﻴﺪ< ـ ﻛـﻪ درﻣـﺎن ﻫـﻤة
ﻣﻌﺒﺮ از >ﺳﻴﻤﺮغ<
دردﻫﺎﺳﺖ ـ ﻣﻲ روﻳﺪ> /ﺳﭙﻴﺪي< ﻫﻮم ﺑﺎ ﻫﺴﺘﻲ >زال< >ﭘﻴﺮ ﺳﭙﻴﺪﻣﻮي? و ّ
ﭘﺰﺷﻚ >= ﺳﺌﻦ .ﺷﺎﻫﻴﻦ? ﻛﻪ در ﺑﻬﺮﻫﺎي ﭘﻴﺸﻴﻦ ﻳﺎد ﺷﺪ ـ ﺟﺎﻳﮕﺎه او ﺑﺮ روي درﺧﺖ >ﺑﺲ
ﺗﺨﻤﻪ< ﭘﺰﺷﻚ ﺑﺎﺷﺪ ,ﻫﻤﺎﻫﻨﮕﻲ ﭘﻴﺪا ﻛﺮده اﺳﺖ ,ﺑﺪﻳﻦ ﻛﻪ زﻧﺪه ﻛﻨﻨﺪة ﻣﺮدﮔﺎن و ﺑﺨﺸﻨﺪة
زﻧﺪﮔﻲ ﺟﺎودان ﺑﻪ وﺻﻒ آﻣﺪه; ﻫﻮم ﺳﭙﻴﺪ ﺷﻔﺎﺑﺨﺶ ـ در اﺳﻄﻮرة >زال و ﺳﻴﻤﺮغ< درﺧﺖ
ﮔﺰ ـ ﻫﻤﺎن ﺧﺪاي ﮔﻴﺎﻫﻲ و ﻧﻴﺮوﻣﻨﺪي اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺮ دﻳﻮان ﭘﻴﺮوز ﻣﻲﺷﻮد; و ﺑﻪ ﻫﻤﺎن ﺻﻔﺎﺗﻲ
ﻣ ّﺘﺼﻒ اﺳﺖ ﻛﻪ زال از آن ﺑﻬﺮهﻣﻨﺪ ﻣﻲﮔﺮدد ١/ﺗﻔﺼﻴﻞ ﻣﺮاﺗﺐ ﻫﺮ ﭼﻨﺪ ﺑﻪ رواﻳـﺘﻲ دﻳﮕـﺮ
ﻣﻌﺮوض اﻓﺘﺎد ,از اﻳﻦ ﻗﺮار اﺳﺖ ﻛﻪ از ﺗﻦ ﮔﺎو ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﻳﻜﺼﺪوده ﻫﺰار ﮔﻴﺎه ﻣـﻲروﻳﺪ; و
ﻫﻤﺎن درﺧﺖ ﻫﻤﻪ ﺗﺨﻤﻪ >ون ﻫﺮوﻳﺴﭗ ﺗﻮﺧﻤﻚ? ﺑﺎﺷﺪ; اوﺻﺎف آن در درﻳﺎي ﻓﺮاﺧﻜﺮد
>ﭼﺌﻨﻪ< و >ﻫﻮﺑﻴﺶ< >= ﺑﻬﺒﻮديﺑﺨﺶ? و >وﻳﺠﻮﺑﻴﺶ< >= درﻣﺎنﺑﺨﺶ? و >ﮔﻮﻳﺖﺑﻴﺶ< ﻳﺎد
ﺷﺪه اﺳﺖ /اﻣﺎ در ﻛﻨﺎر آن درﺧﺖ رازآﻣﻴﺰ >ﮔﻮﻛﺮن< ﻳﺎ >ﻫﻮم ﺳﭙﻴﺪ< ﺳـﺮور ﻫـﻤة ﮔـﻴﺎﻫﺎن
ﺑﺎﺷﺪ ,درﺧﺖ زﻧﺪﮔﻲ ﻛﻪ ﻣﻴﻮهﻫﺎي آن ﺟﺎوداﻧﮕﻲ ﻣﻲﺑﺨﺸﺪ /ﻧﺰدﻳﻚ درﺧﺖ ﻫﻤﻪ ﺗـﺨﻤﻪ
ﭘﺮﻧﺪة رازآﻣﻴﺰ ﻛﻤﺮوش و ﺑﺮ ﺑﺎي آن درﺧﺖ >ﺳﻴﻦ ﻣـﺮوو< >ﺳـﻴﻤﺮغ? ﻧﺸﺴـﺘﻪ ﻛـﻪ ﭼـﻮن
ﺑﺮﻣﻲﺧﻴﺰد ,ﺗﺨﻤﻪﻫﺎي درﺧﺖ را ﺑﺎ ﺗﻜﺎن ﻣﻲرﻳﺰد و ﻛﻤﺮوش آﻧﻬﺎ را ﺑﺮﻣﻲﭼﻴﻨﺪ; ﺑﺎران ﺑـﺎ
آﻧﻬﺎ ﻣﻲآﻣﻴﺰد و ﺑﺪﻳﻦﺳﺎن ﺗﺨﻤﻬﺎ دوﺑﺎره در ﺟﻬﺎن ﭘﺨﺶ ﻣﻲﺷﻮد ,ﻛﻪ ﺑﺎﻳﺪ ﮔﻔﺖ ﻣﻮاﻓﻖ ﺑﺎ
ﺑﻮﻧﺪﻫﺸﻦ اﻳﻦ ﻛﺎر ﭘﺮﻧﺪه ﺳﺎﻟﻲ ﻳﻚ ﺑﺎر اﺣﺘﻤﺎ ً در ﺑﻬﺎر ﺻﻮرت ﻣـﻲﮔﻴﺮد; اﻣـﺎ ﻣـﻄﺎﺑﻖ ﺑـﺎ
ﻣﻴﻨﻮي ﺧﺮد ﻇﺎﻫﺮ ًا ﺑﻴﺶ از ﻳﻚ ﺑﺎر ﺑﻮده ﺑﺎﺷﺪ٢/
ﻏﺮض از اﻳﻦ ﻫﻤﻪ اوﺻﺎف اﺳﻄﻮري در ﺑﺎب >ﻫﻮم ﺳﭙﻴﺪ< ﻳﺎ > ﮔﻮﻛﺮن< ,اﻋ_م اﻳﻦ ﻧﻜﺘﻪ
اﺳﺖ ﻛﻪ ﮔـﻮﻛﺮن ﻫـﻤﺎن >ﻛـﻮﻛﻨﺎر< >ﺧﺸـﺨﺎش? ﻣـﻌﺮوف ,ﮔـﻴﺎﻫﻲ اﺳﺖ ﻛـﻪ از آن اﻓـﻴﻮن
ﻣﻲﮔﻴﺮﻧﺪ; ﻳﻌﻨﻲ ﻫﺮ ﭼﻪ در وﺻﻒ آن ﮔﻴﺎه ﻣﻌﺠﺰآﺳﺎي درﻣﺎنﺑﺨﺶ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ ,در واﻗﻊ راﺟﻊ
ﺑﻪ ﺧﻮاص >ﺗﺮﻳﺎق .ﺗﺮﻳﺎ ﻙ .درﻳﺎق< ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ; ﻛﻠﻤﻪاي ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ ) (Theriakosـ دﺧﻴﻞ در
ﻫﻤة زﺑﺎﻧﻬﺎي اروﭘﺎﻳﻲ ـ ﻛﻪ اﺻ_ً ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي >ﭘﺎدزﻫﺮ< اﺳﺖ /ﺷﻴﺮة >ﻛﻮﻛﻨﺎر< >ـ ﺧﺸﺨﺎش?
اﻣﺮوزه ﻣﺮادف ﺑﺎ ﻟﻔﻆ >اﻓﻴﻮن< ﺑﺎﺷﺪ ,داروﻳﻲ ﻣﻄﻠﻘ ًﺎ ﺿﺪّ ّ
ﺳﻤﻲ ﻛـﻪ در ﭘـﺰﺷﻜﻲ ﻛـﺎرآﻣـﺪ
/١ارض ﻣﻠﻜﻮت >ﻫﻨﺮي ﻛﺮﺑﻦ?; ص . /٧٤اﺳﻄﻮرة زال >ﻣﺤ ّﻤﺪ ﻣﺨﺘﺎري? ,ص/٦٨
2. The Philosophy of the Mazdayasnian Religion (Casartelli), p. 119.
www.takbook.com
ﻓﻬﺮﺳﺖ ﻣﺎﻗﺒﻞ اﻟﻔﻬﺮﺳﺖ ﺑﺨﺶ دوم : ٣٧٠
اﺳﺖ /ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺗﺮﻳﺎقﻫﺎ ﻫﻢ از ﺑﺮاي ﭼﺎره ﻛﺮدن زﻫﺮﻫﺎ ﺑﻜﺎر ﻣﻲروﻧﺪ ,ﺧـﻮاه زﻫـﺮي ﻛـﻪ از
رﺳﺘﻨﻲﻫﺎ و ﻛﺎﻧﻬﺎ ﺑﺎﺷﺪ ﻳﺎ زﻫﺮ ﺟﺎﻧﻮران ,ﭼﻮن ﻣﺎر و ﻛﮋدم و ﺳﮓ ﻫﺎر و ﺟﺰ اﻳﻨﻬﺎ; و در ﻫﺮ
ﺗﺮﻳﺎﻗﻲ ﺧﻮاه اروﭘﺎﻳﻲ ﻳﺎ ﺷﺮﻗﻲ ﻳﻚ ﺟﺰء آن اﻓﻴﻮن اﺳﺖ ١/ﭘﻴﺸﺘﺮ ﻫﻢ در ﺟﺎي ﺧﻮد ﺑﻪ ﻧﻘﻞ از
ﻃﺐ دواﺋﻲ اﻳـﺮان ,ﻧـﺨﺴﺖ او
>وﻧﺪﻳﺪاد< >ف ,٢٠ب ?٣ﮔﺬﺷﺖ ﻛﻪ >ﺛﺮﻳﺖ< >اﺗﺮط? ﭘﺪر ّ
درﺻﺪد >ﭘﺎدزﻫﺮ< ﺑﺮآﻣﺪ ﻛﻪ ﮔﻮﻳﻨﺪ از دﻫﺶ >ﺷـﻬﺮﻳﻮر< اﻣﺸـﺎﺳﭙﻨﺪ ﺑـﻮده ﺑـﺎﺷﺪ ٢/ﺣـﻤﺰة
اﺻﻔﻬﺎﻧﻲ >ﻓﺮﻳﺪون< را ﮔﻮﻳﺪ >ـ ﺛﺮﻳﺌﺘﻮﻧﻪ? ﻛﻪ اﻓﺴﻮﻧﻬﺎ و >ﺗﺮﻳﺎق< را او از ﺗﻨة اﻓﻌﻲﻫﺎ ﭘـﺪﻳﺪ
آورد ,داﻧﺶ ﭘﺰﺷﻜﻲ را او ﺑﻨﻴﺎد ﻛﺮد; و ﻣﺮدم را او ﺑﻪ ﮔﻴﺎﻫﺎن داروﻳﻲ و دورﻛﻨﻨﺪة آﻓﺎت از
ﺗﻨﻬﺎي ﺟﺎﻧﺪاران رﻫﻨﻤﻮن ﺷﺪ<; ٣و ﭼﻨﺎن ﻛﻪ اﺑﻮﻋﻠﻲ ﺑﻠﻌﻤﻲ ﻫﻢ ﮔﻮﻳﺪ >ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﻣﻠﻜﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ
ﻃﺐ ﻧﻴﺰ رﻧﺞ ﺑﺮد و >ﺗﺮﻳﺎ ﻙ ﺑـﺰرگ< او
ﻋﻠﻢ ﻧﺠﻮم اﻧﺪر ﻧﮕﺮﻳﺴﺖ ,اﻓﺮﻳﺪون ﺑﻮد و ﺑﻪ ﻋﻠﻢ ّ
ﺑﺪﺳﺖ آورد٤/</
> ٠?٣داروي دﻳﮕﺮ ,از ﺟﻤﻠﻪ َ>ﺑﻨﮓ< >ﻧﻴﺰ َ>ﻣﻨﮓ<? ﻣـﺎدة ﻣـﺨﺪّ ر ﻣﺸـﻬﻮر ,ﻛـﻪ ﻫـﻢ در
ﻣﺮاﺳﻢ ﻣﺬﻫﺒﻲ و ﻫﻢ در داروﭘﺰﺷﻜﻲ ﺑﻜﺎر ﻣﻲرﻓﺘﻪ اﺳﺖ> /ﺑﻨﮓ< از واژهﻫﺎي ﺑﺴﻴﺎر ﻛﻬﻦ
اﺳﺖ ,ﻛﻪ در زﺑﺎﻧﻬﺎي اﻳﺮاﻧﻲ ﻫﺰاران ﺳﺎل ﭘﻴﺸﻴﻨﻪ دارد; اﻣﺮوزه ﻧﻴﺰ ﺗﻘﺮﻳﺒ ًﺎ ﺑﻪ ﻫﻤﺎن ﺻﻮرت
دﻳﺮﻳﻦ ﺧﻮد در ﻓﺎرﺳﻲ ﺑﻜﺎر ﻣﻲرود /اﻳﻦ ﻛﻠﻤﻪ در ﺳﺎﻧﺴﻜﺮﻳﺖ ﺑﻪ ﮔﻮﻧة >ﺑﻬﻨﮕﺎ< و در اوﺳﺘﺎ
ﺑﻪ ﮔﻮﻧة >ﺑﻨﮕﻬﻪ< آﻣﺪه ,ﻛﻪ در ﮔﺰارش ﭘﻬﻠﻮي ﺑﻪ ﺻﻮرت >ﻣﻨﮓ< ﺗﻠﻔّﻆ ﺷﺪه; در ﻋﺮﺑﻲ آن را
>ﺑﻨﺞ< ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ و در ﺗﻴﻨﻲ ﻫﻤﺎن را >ﻛﻨﺐ< >= ﻛﻨﻒ? ﻫﻨﺪي ﺧﻮاﻧﻨﺪ ٥/در اﺳﻄﻮرة ﺗﻜﻮﻳﻦ
ﻋﺎ َﻟﻢ و آدم ﺣﺴﺐ ﺗﺄوﻳﻞ زردﺷﺘﻲ ﻛﻪ ﮔﻴﻮﻣﺮث ﻧﻤﺎد ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ اﻧﺴﺎن و >ﮔﺎو< ﻧﻤﺎد ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ
ﺟﺎﻧﻮر اﺳﺖ ,ﭼﻨﺎن ﻛﻪ در ﺑﻮﻧﺪﻫﺸﻦ >ﻓﺼﻞ ,٣ﺑﻨﺪ ?١٨و زادﺳﭙﺮم >ﻓﺼﻞ ,٢ﺑﻨﺪ ?٧آﻣﺪه,
ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ اﻫﺮﻣﻦ ﺧﻮاﺳﺖ ﺑﺮ ﮔﺎو ﺣﻤﻠﻪور ﺷﻮد ,اورﻣﺰد ﻣﻴﻮة ﺷﻔﺎﺑﺨﺸﻲ را ﻛﻪ >ﺑﻴﻨﮓ .
َﺑﻨﮓ< ﻧﺎﻣﻴﺪه ﺷﻮد ﺑﺎ آب در ﭘﻴﺶ ﭼﺸﻢ او ﺳﺎﺋﻴﺪ> ///اﻟﺦ?; و اﻳﻦ ﻛﻪ اورﻣﺰد از آن داروي
ﻣﺨﺪّ ر ﺑﺴﻴﺎر ﻣﺸﻬﻮر ﺑﻪ ﮔﺎو داده ـ ﻛﻪ از داﻧﻪﻫﺎي ﺷﺎﻫﺪاﻧﻪ >ﺑﻨﮓ? ﮔﺮﻓﺘﻪ ﻣﻲﺷﻮد ـ ,ﻫﻤﺎﻧﺎ
/١ﻫﺮﻣﺰدﻧﺎﻣﻪ >ﭘﻮرداوود? ,ص . /١١٣-١٠٧اﺳﺎﻃﻴﺮ و ﻓﺮﻫﻨﮓ اﻳﺮاﻧﻲ >ﻋﻔﻴﻔﻲ? ,ص/٦١٤
اوﺳﺘﺎ ,ص 2. Pahlavi Vendidad, p. 392.. /٨٧٦
/٣ﺳﻨﻲ ﻣﻠﻮﻙ ارض و اﻧﺒﻴﺎء ,ﭼﺎپ ﺑﻴﺮوت ,ص/٣٤
/٤ﺗﺎرﻳﺦ ﺑﻠﻌﻤﻲ ,ﻃﺒﻊ ﺑﻬﺎر ـ ﮔﻨﺎﺑﺎدي ,ص . /١٤٨ﻫﺮﻣﺰدﻧﺎﻣﻪ >ﭘﻮرداوود? ,ص ١١١و /١١٢
/٥ﻫﺮﻣﺰدﻧﺎﻣﻪ ,ص . /٩٣اﺳﺎﻃﻴﺮ و ﻓﺮﻫﻨﮓ اﻳﺮاﻧﻲ >ﻋﻔﻴﻔﻲ? ,ص/٦٢٢
www.takbook.com
٣٧١ ﭘﺰﺷﻜﻲ در اﻳﺮان ﺑﺎﺳﺘﺎن
اﻓﺴﺎﻧﻪاي ﺗﻌﻠﻴﻠﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻫﺪف آن ﺗﻮﺿﻴﺢ اﺻﻞ اﻳﻦ ﻣﺨﺪّ ر اﺳﺖ /ﭘﻴﺸﺘﺮ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪ ﻛﻪ ﻫﻢ
از ﺗﻦ آن ﮔﺎو ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ٥٥ﻧﻮع ﮔﻨﺪم و ١٢ﻧﻮع ﮔﻴﺎﻫﺎن داروﻳﻲ روﻳﻴﺪ١/<///
داﺳﺘﺎن اﺳﺘﺤﻤﺎم ﺧﻠﺴﻪاي ﻛﻪ ﻫﺮودوت >ﻛﺘﺎب ,٤ﺑﻨﺪ ?٧٥در ﻣﻮرد ﺳﻜﺎﻫﺎي آرﻳﺎﻳﻲ
ﻛﻮﭼﻨﺪه ﻧﻘﻞ ﻛﺮده ,ﺷﺎدروان ﻧﻴﺒﺮگ آن را ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ ﺑﺎ اﻏﺘﺴﺎل ﺧﻠﺴﻪاي >ﻣﮕﻪ< >= اﻧـﺠﻤﻦ
وردﺧﻮاﻧﺎن? ﻣﺠﻮﺳﺎن آرﻣﻨﺪة اﻳﺮاﻧﻲ داﻧﺴﺘﻪ ,آداب ﺷﻤﻨﻲ و ﺣﺎت ﺟﺎدواﻧـة ﻫـﺮ دو را
ﻣﻘﺎﻳﺴﻪ ﻛﺮده اﺳﺖ ٢/اﺟﻤﺎ ً ﻫﺮودوت ﮔﻮﻳﺪ ﭼﻨﺎن ﻛﻪ ﮔﻔﺘﻢ ,ﺳﻜﺎﻳﺎن ﻣﻘﺪاري از آن ﺗﺨﻢ
ﺷﺎﻫﺪاﻧﻪ در زﻳﺮ ﭼﺎدرﻫﺎﻳﺸﺎن روي ﺳﻨﮓﻫﺎي داغ ﺷﺪه ﻣﻲرﻳﺰﻧﺪ ,ﺑﻲدرﻧﮓ دود ﻣﻲﻛﻨﺪ و
ﺣﻤﺎمﻫﺎي ﺑﺨﺎر ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ ﺑﻪ ﭘﺎي آﻧﻬﺎ ﻧﻤﻲرﺳﺪ /آﻧﮕﺎه ﺳﻜﺎﻫﺎ
ﺑﺨﺎري از آﻧﻬﺎ ﺑﺮﻣﻲﺧﻴﺰد ,ﻛﻪ ّ
ﺑﻪ َو ْﺟ ﺪ ﻣﻲآﻳﻨﺪ و از ﺧﻮﺷﻲ ﻓﺮﻳﺎد ﻣﻲﻛﺸﻨﺪ ,اﻳﻦ ﺑﺨﺎرات ﻫﻤﺎن ﻛﺎري را ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻛﻪ آب
ﺣﻤ ﺎمﻫﺎ ,زﻳﺮا آﻧﺎن ﻫﺮﮔﺰ ﺗﻦﻫﺎي ﺧﻮد را ﺑـﺎ آب ﻧـﻤﻲﺷﻮﻳﻨﺪ ٣/ﺑـﺪﻳﻦﺳﺎن ,ﺑـﺨﻮرات
ﮔﺮم ّ
>ﻋﻮد و ﻛُﻨﺪر و اﺳﻔﻨﺪ? و ﻣﺨﺪّ رات >ﻛﻮﻛﻨﺎر و ﺑﻨﮓ و ﭼﺮس? ﻫﻢ در آﻳﻴﻦﻫﺎي اﻗﻮام و ﻣﻠﻞ
ﭼﻨﻴﻦ ﭘﻴﺸﻴﻨة درازي دارد; و از ﺟﻬﺖ ﭘﻠﻴﺪيزداﻳﻲ و اﻫﺮﻣﻦراﻧﻲ ,اﻋﻤﺎل ﻃﻬﺎرت و اﻏﺘﺴﺎل
ﻧﻴﺰ ﺟﻨﺒة ﻧﻤﺎدﻳﻦ داﺷﺘﻪ اﺳﺖ ٤/ﺷﺎدروان ﭘﻮرداوود ﮔﻮﻳﺪ از اﻳﻦ ﻛﻪ ﮔﻴﺎه >ﺑﻨﮓ< در ﻧﻤﻮدن
ﺷﮕﻔﺘﻲﻫﺎ و روﻳﻜﺮدن اﻧﺪﻳﺸﻪﻫﺎي دﮔﺮﮔﻮن و ﺑﻪ ﺧﻨﺪه اﻓﺘﺎدن ﻣﺆﺛّﺮ اﺳﺖ ,درﺳﺖ ﻳﺎدآور
ﺧﻮاص >ﭼﺮس< ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ ﻛﻪ از ﻫﻤﻴﻦ ﮔﻴﺎه ﺳﺎﺧﺘﻪ ﻣﻲﺷﻮد /ﻛﻠﻤة >ﺣﺸﻴﺶ< ﻫﻢ ﻛﻪ در زﺑﺎن
ّ
ﻋﺮﺑﻲ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي ﮔﻴﺎه ﺧﺸﻚ آﻣـﺪه ,ﭼـﻮن ﻣـﺼﺮﻳﺎن >ﻗـﻨﺐ< اﻟﻬـﻨﺪي >= ﺑـﻨﮓ? را ﭼـﻨﻴﻦ
ﺧﻮاﻧﺪﻧﺪ ,ﻧﺎ ﮔﺰﻳﺮ اﺻﻄ_ح ﻣﺰﺑﻮر ﺑﺮ >ﺑﻨﮕﻴﺎن< آن دﻳﺎر اﻃ_ق ﺷﺪ ﻛﻪ >ﺣ ّﺸﺎﺷﻴﻦ< ﻧـﺎﻣﻴﺪه
ﺷﺪﻧﺪ٥/
ﻣﻌﺮب آن >ﺷﺎﻫﺪاﻧﺞ .ﺷﺎﻫﺪاﻧﻖ<
ﻛﻨﻮداﻧﻪ ﻳﺎ ﺷﺎﻫﺪاﻧﻪ در ﭘﻬﻠﻮي >ﺷﻬﺪاﻧﻚ< اﺳﺖ ,ﻛﻪ ّ
ﺑﺎﺷﺪ; ﺑﺮﺧﻲ آن را ﺑﻪ ﺧﻮد ﮔﻴﺎه >ﻛﻨﺐ .ﻗﻨﺐ< >ﻛﻨﻒ? اﻃ_ق ﻛﺮدهاﻧﺪ /ﮔﻴﺎه ﻛﻨﺐ ﻛﻪ از ﮔﻞ و
/١ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ اﻧﺴﺎن و ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﺷﻬﺮﻳﺎر >ﻛﺮﻳﺴﺘﻦﺳﻦ? ,ﺗﺮﺟﻤة دﻛﺘﺮ ﺗﻔﻀﻠﻲ ,ص ٦٣و . /٦٤اﺳﺎﻃﻴﺮ و
ﻓﺮﻫﻨﮓ> ///ﻋﻔﻴﻔﻲ? ,ص/٦٢٢
/٢دﻳﻦﻫﺎي اﻳﺮان ﺑﺎﺳﺘﺎن ,ﺗﺮﺟﻤة دﻛﺘﺮ ﺳﻴﻒاﻟﺪﻳﻦ ﻧﺠﻢآﺑﺎدي ,ص/١٧٧
ﻫﺮﻣﺰدﻧﺎﻣﻪ ,ص3. The Persian Wars (tr. Rawlinson), pp. 319-320./ /٩٧
/٤رش :ﮔﻔﺘﺎر >ﻗﺒﻴﻠة ﻣﻐﺎن< از ﭘﺮوﻳﺰ اذ ﻛﺎﺋﻲ >در? ﻣـﺎﻫﻨﺎﻣة ﭼـﻴﺴﺘﺎ ,ﺳـﺎل ,١١ش ,?١٠١> ١ﻣـﻬﺮﻣﺎه
,١٣٧٢ص/٢٨
/٥ﻫﺮﻣﺰدﻧﺎﻣﻪ ,ص ٩٨و /١٠٠
www.takbook.com
ﻓﻬﺮﺳﺖ ﻣﺎﻗﺒﻞ اﻟﻔﻬﺮﺳﺖ ﺑﺨﺶ دوم : ٣٧٢
ﭘﺮز و ﺑﺮگ ﻧﻮع ﻣﺎدة آن >ﺑﻨﮓ< ﮔﺮﻓﺘﻪ ﻣـﻲﺷﻮد ,از ﮔـﻴﺎﻫﺎﻧﻲ اﺳﺖ ﻛـﻪ ﺑـﻪ ﺳـﺮزﻣﻴﻦ ﻫـﻨﺪ
ﺑﺎزﺧﻮاﻧﺪه ﺷﺪه; اﻣﺎ از دﻳﺮﺑﺎز در اﻳﺮان ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ آﻣﺪه ,و ﭼﻨﺎن ﻛﻪ ﮔﺬﺷﺖ در اوﺳﺘﺎ و ﻣﺘﻮن
ﭘﻬﻠﻮي آن را ﮔﻴﺎه اﻫﺮﻳﻤﻨﻲ داﻧﺴﺘﻪاﻧﺪ; اﻟﺒﺘﻪ اﻳﻦ ﺻﻔﺖ ﻧﺒﺎﻳﺪ ﺑﺎ ﮔﻴﺎﻫﺎن زﻫﺮآﮔﻴﻦ ﻣﺸﺘﺒﻪ ﺷﻮد,
ﻛﻪ ﺑﺮاي دارو و درﻣﺎن ﺑﻜﺎر ﻣﻲرﻓﺘﻪ اﺳﺖ /ﺑﺎﻳﺪ ﮔﻔﺖ ﻛﻪ ﻣﺤﻘّﻘﺎن ﭘﺰﺷﻜﻲ ﻳﺎد ﻛﺮدهاﻧﺪ ﻛﻪ
ﺟﺮ اﺣﻲ و ﺗﻦﭘﺰﺷﻜﻲ ,ﻫﻤﺎﻧﺎ از ﻣﺎدة >ﺑﻨﮓ< ـ ﻫﻤﭽﻮن ﺷﺮاب ـ
ﺑﺮاي >ﺑﻴﻬﻮﺷﻲ< در اﻋﻤﺎل ّ
ﺣﻴﺎن ﻛﻴﻤﻴﺎوي >ﺳﺪة ٢ق? ﻫﻢ در ﻛﺘﺎب اﻟﺴﻤﻮم ﺧﻮد, ١
اﺳﺘﻔﺎده ﻣﻲﺷﺪه اﺳﺖ /ﺟﺎﺑﺮﺑﻦ ّ
>ﺑﻨﮓ< و >اﻓﻴﻮن< را ﺟﺰو ﭘﺎدزﻫﺮﻫﺎ ﺑﺸﺮح آورده اﺳﺖ٢/
ﮔﻴﺎﻫﺎن دﻳﮕﺮي ﻫﻢ ﻛﻪ ﻋ_وه ﺑﺮ ﻣﺼﺎرف ﺧﻮرا ﻛﻲ ,ﻛﺎرﺑﺮدﻫﺎي داروﭘﺰﺷﻜﻲ داﺷﺘﻪاﻧﺪ;
از ﺟﻤﻠﻪ ﻣﻲﺗﻮان ﮔﻴﺎه ﻣﺎدي > َا َ
ﺳﭙﺴﺖ< >= ﺧﻮرا ﻙ اﺳﺐ? > . .ﻓﺼﻔﺼﻪ< ﻋﺮﺑﻲ را ﻳﺎد ﻛﺮد,
ﻛﻪ ﻫﻤﺎن >ﻳﻮﻧﺠﻪ< و >ﺷﺒﺪر< ﻣﻌﺮوف ﺑﺎﺷﺪ> /اﻧﮕﺪان< >اﻧﮕﮋدو .اﻧﮕﻮژه .اﻧﻐﻮزه? ﻛﻪ ﻫﻢ
ﻣﻨﺴﻮب ﺑﻪ ﺳﺮزﻣﻴﻦ ﻣﺎد و ﭘﺎرس و ارﻣﻨﺴﺘﺎن ﺑﻮده ,در اروﭘﺎ آن را ﺑﻪ ﺳﺒﺐ ﺑﺪﺑﻮﻳﻲ > ُﮔﻪدﻳﻮ<
ﺧﻮاﻧﺪهاﻧﺪ> /ﺑﺮﺟﻴﻪ< ﻛﻪ ﻧﺎم ﻳﻜﻲ از اﻳﺰدان و ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن در اوﺳـﺘﺎ ﺳﺖ ,ﻧـﻈﺮ ﺑـﻪ ﺷـﺒﺎﻫﺖ
ﻟﻔﻈﻲاش ـ ﺑﺮﺧﻲ آن را ـ ﻫﻤﺎن >ﺑﺮﻧﺞ< داﻧﺴﺘﻪاﻧﺪ> /ﺑﺎدرﻧﮓ< >ﺑﺎﻟﻨﮓ? ﻣﺬﻛﻮر در ﺑﻮﻧﺪﻫﺸﻦ
ﻛﻪ آن را >ﺳﻴﺐ ﻣﺎدي< ﻫﻢ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ> /ﻧﻴﺸﻜﺮ< ﻫﻨﺪي ﻣﺤﺼﻮل ﺧﻮزﺳﺘﺎن اﻳﺮان ,ﻛﻪ ﭘﺰﺷﻜﺎن
ﻣﻔﺼ_ً ﺑﺸﺮح آورده
ﺟﺰو داروﻫﺎ ﻳﺎد ﻛﺮدهاﻧﺪ; و ﺟﺰ اﻳﻨﻬﺎ ﻛﻪ ﺑﺮﺧﻲ را ﺷﺎدروان ﭘﻮرداوود ّ
اﺳﺖ٣/
ﻃﺐ در اﻳﺮان >ﻧﺠﻢآﺑﺎدي? ,ج ,١ص . /٢٣٤ﺳﺮﮔﺬﺷﺖ ﻧﻬﺎدﻫﺎ >ﺻﺪري اﻓﺸﺎر? ,ص . /٣٦ﺳﻴﺮ
/١ﺗﺎرﻳﺦ ّ
ﺗﻤﺪن و ﺗﺮﺑﻴﺖ >ﺑﻴﮋن? ,ص . /١١٠ﻫﺮﻣﺰدﻧﺎﻣﻪ >ﭘﻮرداوود? ,ص ١٠٣و /١٠٥
2. cf: Medizin Und Magie (D. Brandenburg), Berlin, 1975, pp. 130, 134.
/٣رش :ﻫﺮﻣﺰدﻧﺎﻣﻪ ,ﺻﺺ ٧٤ ,٧٢-٧١ ,٤٣ ,٢٢ ,١٤ ,٨-٧ـ ,و ///
www.takbook.com
٣٧٣ ﭘﺰﺷﻜﻲ در اﻳﺮان ﺑﺎﺳﺘﺎن
ﻃﺐ دﻋﺎﺋﻲ
ّ /٣
ﻣﻜﺮر ﺷﺪ ﻛﻪ ﺣﺴﺐ اﻋﺘﻘﺎد ﻣﻠّﺖﻫﺎي ﺑﺎﺳﺘﺎﻧﻲ ,ﺑﻴﻤﺎرﻳﻬﺎ و ﻧﺎﺧﻮﺷﻲ
در ﺑﻬﺮهﻫﺎي ﭘﻴﺸﻴﻦ ّ
از ﻓﻌﻞ ارواح ﺷﺮﻳﺮ ,دﻳﻮان و اﻫﺮﻳﻤﻨﺎن ﺑﺎﺷﺪ /ﭘﺲ ﺑﺮاي راﻧﺪن آﻧﻬﺎ از ﺗﻦ ﺑﻴﻤﺎر ﺗﺪﺑﻴﺮﻫﺎﻳﻲ
ﻣﺎﻫﻴﺖ اﺻﻠﻲ
ﺗﻮﺳﻂ ﻛﺎﻫﻨﺎن و روﺣﺎﻧﻴﺎن ﻗﻮم ﺻﻮرت ﻋﻤﻞ ﻣﻲﻳﺎﻓﺖّ / اﻧﺪﻳﺸﻴﺪه ﺑﻮدﻧﺪ ,ﻛﻪ ّ
آن ﺗﺪﺑﻴﺮﻫﺎ ـ ﻫﺮ ﭼﻪ ﺑﻮد ـ ﺑﻪ اﺻﻄ_ح اﻣﺮوز >روان درﻣﺎﻧﻲ<; و ﭼﻨﺎن ﻛﻪ ﮔﺬﺷﺖ در ﺗﺪاول
زﺑﺎن ﭘﻬﻠﻮي ﻫﻤﺎﻧﺎ >رواﻧﭙﺰﺷﻜﻲ< ,اﻟﺒﺘﻪ در ﺻﻮرت اﺑﺘﺪاﺋﻲ و ﺑﺎﺳﺘﺎﻧﻲاش ﻣﻲﺑﻮد /در روان
درﻣﺎﻧﻲ >ﻛﻠﻤﺎت ﻣﻘﺪّ ﺳﻪ< >= >ﻣﺎﻧﺜﺮه< اوﺳﺘﺎﻳﻲ > .ﻣﺎﻧﺴﺮ< ﭘﻬﻠﻮي? ﻛﺎرﮔﺮ اﺳﺖ ,ﻳﻌﻨﻲ َاوراد
و َا دﻋﻴﻪ ﻫﺮ ﮔﺎه ﻛﻪ ﻋﻠﻞ اﻣﺮاض را اﻫﺮﻳﻤﻨﻲ ﺗﺸﺨﻴﺺ دﻫﻨﺪ; و ﺑـﻬﺘﺮﻳﻦ ﭘـﺰﺷﻜﺎن ﻛﺴـﺎﻧﻲ
ﻃﺐ دﻋـﺎﺋﻲ ﺑـﺘﻮاﻧـﻨﺪ ﺑـﻴﻤﺎران را درﻣـﺎن ﻛـﻨﻨﺪ ١/ﺑـﻪ ﻃـﻮر ﻛـ ّﻠﻲ ,ﻧﮕـﺮهﻫﺎي
ﺑﺎﺷﻨﺪ ﻛـﻪ ﺑـﺎ ّ
ﺟﻬﺎنﺷﻨﺎﺧﺘﻲ در ﻋﻬﺪ ﺑﺎﺳﺘﺎن ﭘﺎﺳﺦ ﻣﺴﺎﺋﻞ ﻋﻤﻠﻲ زﻧﺪﮔﻲ ﺑﻮد ,ﺑـﺪﻳﻦ ﻛـﻪ ﭼـﺮا آدﻣـﻲ و
ﻣﻨﺠﺮ
ّ اﻫﺮﻳﻤﻦ و ﻣﺮگ ﺑﻪ ﺟﻬﺎن آﻣﺪ ,ﻳﺎ ﭼﺮا آدﻣﻲ ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﺪ ﺟﺎودان ﺑﻤﺎﻧﺪ; و ﻫﻤﻴﻦ ﻗﻀﺎﻳﺎ
ﺑﻪ ﭘﻴﺪاﻳﻲ داﺳﺘﺎﻧﻬﺎي ﺧﻠﻘﺖ ﻋﺎ َﻟﻢ ﺷﺪ ﻛﻪ در اﻓﻜﺎر ﺑﻌﺪي ﻋﻤﻴﻘ ًﺎ ﺗﺄﺛﻴﺮ داﺷﺖ /ارواح ﺷﺮﻳﺮ ﻳﺎ
اﻳﺰدان ﺧﻮد ﻣﻮﺟﺐ ﺑﻴﻤﺎريﻫﺎ ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ ,ﻓﻠﺬا ﺷﺨﺺ ﭘﺰﺷﻚ ﺑﺎﻳﺴﺘﻲ دﻋﺎ ﻛﻨﺪ; ﻃـﺒﻌ ًﺎ او
وردﻫﺎﻳﻲ از ﻋﻬﺪ ﻗﺪﻳﻢ ﻛﻪ ﺑﺪاﻧﻬﺎ ﺑﺎور داﺷﺘﻨﺪ ﺑﻜﺎر ﻣﻲﮔﺮﻓﺖ ,ﻫـﻤﭽﻮن ﻳﻚ رواﻧﺸـﻨﺎس
ﻋﻤﻠﻲ او ﺗﺄﺛﻴﺮ آﻧﻬﺎ را ﺑﺮ اذﻫﺎن ﺑﻴﻤﺎران ﺧﻮد ﻣﻲداﻧﺴﺖ; وﻟﻲ ﺑﺎ ﻣﻌﺎﻳﻨﻪ و ﺗﺠﻮﻳﺰ داروﻫﺎي
ﮔﻴﺎﻫﻲ ﻳﺎ ﺟﺎﻧﻮري و ﻛﺎﻧﻲ اﺛﺮﺑﺨﺸﻲ آﻧﻬﺎ را ﺑﻴﺸﺘﺮ ﻣﻲﻛﺮد ٢/در ﻛﺘﺎب >ﺑﻮﻧﺪﻫﺸﻦ< اﻳﺮاﻧﻲ
>ص ?١٧٧ﻛﻪ ﮔﻮﻳﺪ ﻫﺮ داروﺋﻲ را آﻓﺮﻳﺪﮔﺎن ﺑﺮاي درﻣﺎن دردي ﺧﻮرﻧﺪ ,ﺑﻲدرﻧﮓ ﺗﺄ ﻛـﻴﺪ
ﻣﻲورزد ﻛﻪ >اﻳﺪون ﻧﻴﺰ ﺑﻪ وﺳﻴﻠة ﻧﻴﺮﻧﮓ و اﻓﺴﻮن ﮔﺎﺛﺎ .ﮔﺎﻫﺎن< ٣/وﻇﺎﻳﻒ رواﻧﭙﺰﺷﻚ را
ﻫﻢ ﻛﺘﺎب >دﻳـﻨﻜﺮد< >م ,ص ,١٦٢.س ?٦ﻣـﻌﻴّﻦ ﻛـﺮده ,ﻛـﻪ ﻫـﻤﺎﻧﺎ ﻧﮕـﺎﻫﺪاﺷـﺘﻦ روح از
ﻣﻜـﺮر ﺷـﺪ
ّ ﻣﻌﺎﺻﻲ و واداﺷﺘﻦ آن ﺑﻪ ﻛﺎرﻫﺎي ﻧﻴﻚ اﺳﺖ ٤/ﺗﺪاوي روﺣﻲ ﻫﻢ ﭼﻨﺎن ﻛـﻪ
ﺧﺼﻮﺻ ًﺎ از وﻇﺎﻳﻒ >ﻣﻐﺎن< و روﺣﺎﻧﻴﺎن ﺑﻮده اﺳﺖ٥/
/١ﺳﻴﺮ ﺗﻤﺪّ ن و ﺗﺮﺑﻴﺖ در اﻳﺮان ﺑﺎﺳﺘﺎن >دﻛﺘﺮ اﺳﺪا uﺑﻴﮋن? ,ص/١٠٩
2. History of the Persian Empire (Olmstaed), p. 6.
/٣ﺑﻨﺪﻫﺸﻦ ,ﮔﺰارش ﻣﻬﺮداد ﺑﻬﺎر ,ص/١١٥
4. Zoroastrian Problems (H. Bailey), p. 87.
/٥ﺳﻴﺮ ﺗﻤﺪن و ﺗﺮﺑﻴﺖ در اﻳﺮان ﺑﺎﺳﺘﺎن >ﺑﻴﮋن? ,ص/٣١٤
www.takbook.com
ﻓﻬﺮﺳﺖ ﻣﺎﻗﺒﻞ اﻟﻔﻬﺮﺳﺖ ﺑﺨﺶ دوم : ٣٧٤
ﺷﻮرﭼﺸﻤﻲ آدﻣﻴﺎن ﻧﻴﺰ در ﺟﺰو ﻋﻠﻞ اﻣﺮاض ,ﭼﻨﺎن ﻛﻪ >وﻧﺪﻳﺪاد< ﭘـﻬﻠﻮي ﮔـﻮﻳﺪ >ف
,٢٠ب ٣و ?٨ﻫﻢ از ﻓﻌﻞ اﻫﺮﻳﻤﻦ ﺑﺎﺷﺪ ,آﻧﺠﺎ ﻛﻪ در ﺗﺮدﻳﻒ اﺳﺎﻣﻲ ﺑﻴﻤﺎريﻫﺎ >ﭼﺸـﻢ
زﺧﻢ< > َا ﻏﺸﻲ .ا ﮔﻬﺸﻲ? را ﺑﺮ اﺛﺮ >آﻫﻮﻛﻴﻨﻴﺜﺎر< >= ﺷﻮرﭼﺸﻤﻲ? داﻧﺪ ,ﻛﻪ اﻫﺮﻳﻤﻦ ﺑﺮ ﺗﻦ
ﻣﺮدﻣﺎن وارد ﻛﻨﺪ> /ﻫﺮ ﭼﻪ ﺑﺮاي ﺧﻮد او ﺧﻮب ﺑﺎﺷﺪ ,ﻫﻤﺎﻧﺎ ﺑﺮاي دﻳﮕﺮان ﺑﺪ اﺳﺖ? /ﭘﺲ ﺑﻪ
ﻧﻴﺮوي ﮔﻴﺎﻫﺎن داروﻳﻲ ـ ﻫﻤﭽﻮن ﺟﻨﮓاﻓـﺰاري ـ ﺑـﺮ >دروج< >اﻫـﺮﻳﻤﻦ? ﭼـﻴﺮه ﺷـﻮﻳﻢ;///
ا ﮔﻬﺸﻲ >ﭼﺸﻢ زﺧﻢ? ﻫﻢ از ﺗﻦ ﻣﺮدﻣﺎن ﺑﺪور ﺑﺎد! >ب :?١٠ﺑﺎﻳﺪ ﻛﻪ ﻫﻤة ﺑﻴﻤﺎريﻫﺎ و ﻣﺮﮔﻬﺎ,
ﻫﻤة ﺟﺎدوان و ﭘﺮﻳﺎن ,ﻫﻤة >ﺟﻬﻲ<ﻫﺎي ﺑﺪﻛﺎره >ـ ﻫﻮاﺟﺲ ﻧﻔﺴﺎﻧﻲ? را دور راﻧﺪ ١</ﺑـﺎﻳﺪ
ﮔﻔﺖ ﻛﻪ اﻋﺘﻘﺎد ﺑﺎﺑﻠﻲ >ﭼﺸﻤﻬﺎي ﺑﺪ< >=ﭼﺸﻢ زﺧﻢ .ﭼﺸﻢ .ﻧﻈﺮزدن? ﻫﻤﺎﻧﺎ ﻳﻚ ﺗﻮ ّﻫﻢ
ﻋﻤﻮﻣﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻛﻠﻤﺎت >ﺑﺎﺳﻜﺎﻧﻴﺎ< >ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ? ـ >اﺳﻜـﻴﻨﻮم< >ﺗـﻴﻨﻲ? ـ >< Iascination
>اﻧﮕﻠﻴﺴﻲ? = دﻟﺮﺑﺎﻳﻲ ,ﺳﺤﺮ ﻛﺮدن ﺑﺎ ﭼﺸﻢ و ﻧﻴﺰ ﻛﻠﻤﺎت >< Maldocchio> ,< Iettatura
و ﺟﺰ اﻳﻨﻬﺎ ﻣﺜﻞ ﻛﻠﻤة ﻋﺒﺮي > => < Qinahﺣﺴﺪ? ﻫﻢ ﺑﺪﻳﻦ ﻣﻌﻨﺎﺳﺖ ٢/ﺑﺎري ,در ﺟﺰو َاوراد
و َا دﻋﻴة ﭘﻬﻠﻮي ,ﺷﻤﺎري ﻧﻴﺰ ﺗﻌﺎوﻳﺬ ﻧﻈﺮزدﮔﻲ و اﻓﺴﻮﻧﻬﺎي دﻓـﻊ ﭼﺸـﻢزﺧـﻢ ﻳـﺎ ﻣـﻬﺮه و
ﻃﻠﺴﻤﻬﺎي ﻣﺮﺑﻮط ﺑﺪان وﺟﻮد دارد /اﻣﺎ ﻫﻤﺎنﻃﻮر ﻛﻪ ﻗﺒ_ً ﺑﺸﺮح آﻣﺪ> ,ﺛﺮﺋﻴﺘﻮﻧﻪ< اوﺳﺘﺎﻳﻲ
ﻃﺐ دﻋﺎﺋﻲ اﻳﺮان ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﻣﻲآﻳﺪ; آنﻳﺎ ﻫﻤﺎن >ﻓﺮﻳﺪون< ﭘﺎدﺷﺎه اﺳﻄﻮري ﻣﻌﺮوف ,ﺑﺎﻧﻲ ّ
ﻛﻪ اﺳﻢ او در ﻏﺎﻟﺐ َاوراد و َا دﻋﻴة دﻓﻊ اﻣﺮاض ذ ﻛﺮ ﻣﻲﺷﻮد ,ﻫﻢ از اﻳﻨﺮوﺳﺖ ﻛﻪ ﮔﺎه او را
>ﺳﭙﻨﺪارﻣ ﺬﮔﺎن< در اﻳﺮانﺑﺎﺳﺘﺎن,
َ ﻓﺮﻳﺪون >اﻓﺴﻮﻧﮕﺮ< ﻧﻴﺰ ﺧﻮاﻧﺪهاﻧﺪ /ﺑﺎﻳﺪ اﻓﺰود ﻛﻪ ﺟﺸﻦ
ﺧﺎص اﻣﺸﺎﺳﭙﻨﺪ >ﺳﻔﻨﺪار َﻣ ﺬ< ﻣﻬﻴﻦ ﻓﺮﺷﺘة ﻧﮕﻬﺒﺎن زﻣﻴﻦ ,ﻛﻪ در ﭘﻨﺠﻤﻴﻦ روز
ﻳﻌﻨﻲ ﻋﻴﺪ ّ
ﻃﻲ آن ﻛﺎرﻫﺎي >اﻓﺴﻮن<ﻧﻮﻳﺴﻲ ﻧﻴﺰ از ﺑﺮاي دﻓﻊ آﺳﻴﺐ
اﺳﻔﻨﺪﻣﺎه ﻫﺮ ﺳﺎل ﺑﺮﮔﺰار ﻣﻲﺷﺪهّ ,
ﻃﺐ دﻋﺎﺋﻲ اﻳﺮان ﻫﻢ
و ﮔﺰﻧﺪﻫﺎ ﺻﻮرت ﻣﻲﮔﺮﻓﺘﻪ; در واﻗﻊ ﻣﻲﺗﻮان ﺳﭙﻨﺪار َﻣ ﺬﮔﺎن را روز ّ
داﻧﺴﺖ ,ﻫﻤﺎن ﻛﻪ ﺷﺎدروان ﭘﻮرداوود آن را ﺑﻪ ﻋﻨﻮان >روز ﭘﺮﺳﺘﺎر< در اﻳﺮان ﭘﻴﺸﻨﻬﺎد ﻛﺮده
اﺳﺖ٣/
اﺳﺘﺎد اﺑﻮرﻳﺤﺎن ﺑﻴﺮوﻧﻲ در ﺷﺮح ﺟﺸﻦﻫﺎي ﺳﺎﻧة اﻳﺮاﻧﻴﺎن ,درﺑﺎرة >اﺳﻔﻨﺪار ﻣﺬﻣﺎه<
>ﺧ َﺮ د و
ﻓﺮﻣﺎﻳﺪ ﻛﻪ آن روز ﭘﻨﺠﻢ از ﻣﺎه ﻣﺰﺑﻮر ﺑﻪ ﺳﺒﺐ اﺗﻔﺎق اﻳﻦ دو اﺳﻢ ﺑﺎ ﻫﻢ و ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي ِ
1. Pahlavi Vendidad, pp. 392, 394. . اوﺳﺘﺎ >دوﺳﺘﺨﻮاه? ,ص ٨٧٧و /٨٧٨
/٢ﺗﺎرﻳﺦ ﻋﻠﻢ >ﺟﻮرج ﺳﺎرﺗﻮن? ,ﺗﺮﺟﻤة اﺣﻤﺪ آرام ,ص/٩٥
/٣اﻧﺎﻫﻴﺘﺎ >ﭘﻨﺠﺎه ﮔﻔﺘﺎر ﭘﻮرداوود? ,ص /١٥١-١٤٣
www.takbook.com
٣٧٥ ﭘﺰﺷﻜﻲ در اﻳﺮان ﺑﺎﺳﺘﺎن
زﻧﺎن ﭘﺎرﺳﺎ و
اﺳﻔﻨﺪارﻣ ﺬ ﻫﻤﺎن ﻓﺮﺷﺘة ﻧﮕﻬﺒﺎن زﻣﻴﻦ و ﻧﻴﺰ ﻓﺮﺷﺘة ﭘﺎﺳﺒﺎن ِ
َ ﺷﻜﻴﺒﺎﻳﻲ< ﺑﺎﺷﺪ/
ﭘﺎ ﻛﺪاﻣﻦ و ﻧﻴﻜﻮﻛﺎر و ﺷﻮيدوﺳﺖ اﺳﺖ; و در روزﮔﺎر ﭘﻴﺸﻴﻦ اﻳﻦ ﻣﺎه ﺑﻪ وﻳﮋه ﻫﻤﻴﻦ روز
ﺟﺸﻦ زﻧﺎن ﻣﻲﺑﻮد ,ﻣﺮدان در اﻳﻦ روز ﺑﻪ زﻧﺎن ﺑﺨﺸﺶﻫﺎ ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ; و ﻫﻨﻮز اﻳﻦ آﻳﻴﻦ در
>ﻣﺰدﮔﻴﺮان< ﻧﺎﻣﻨﺪ/
اﺻﻔﻬﺎن و َري و دﻳﮕﺮ ﺷﻬﺮﻫﺎي ﭘﻬﻠﻮﻳﺎن ﺑﺮﺟﺎﺳﺖ ,ﻛﻪ ﺑﻪ ﻓﺎرﺳﻲ آن را ُ
ﻫﻤﻴﻦروز ﺑﻪ >اﻓﺴﻮنﻧﮕﺎري< ﻧـﻴﺰ ﺷـﻨﺎﺧﺘﻪ ﺑـﺎﺷﺪ ,ﭼـﻪ آن ﻛـﻪ ﻋـﻮا ّم ﻣـﺮدﻣﺎن در آن روز
داﻧﻪﻫﺎي ﻣﻮﻳﺰ و داﻧﻪﻫﺎي اﻧـﺎر ﻛـﻮﺑﻴﺪه را ﺧﺸﻜـﺎﺧﺸﻚ ﻣـﺼﺮف ﻛـﻨﻨﺪ; و ﮔـﻮﻳﻨﺪ ﻛـﻪ آن
>ﭘﺎدزﻫﺮ< >ﺗﺮﻳﺎق? دﻓﻊ آﺳﻴﺐ و ﮔﺰش ﻛﮋدﻣﻬﺎ ﺑﺎﺷﺪ; و اﻳـﻦ اﻓﺴـﻮن را از ﺳـﭙﻴﺪهدﻣﺎن ﺗـﺎ
ﻓﺮوﺷﺪن آﻓـﺘﺎب ﺑـﺮ روي ﻛـﺎﻏﺬﻫﺎي ﭼـﻬﺎرﮔﻮش ﺑـﻨﻮﻳﺴﻨﺪ> :ﺑﺴـﻢا uاﻟﺮﺣـﻤﺎن اﻟﺮﺣـﻴﻢ,
اﺳﻔﻨﺪار َﻣ ﺬﻣﺎه و اﺳﻔﻨﺪار َﻣ ﺬروزَ ,ﺑﺴﺘﻢ ُدم و َز َﻓﺮ >= ﭘﻮزة? زﻳﺮ و زﺑﺮ از ﻫﻤﻪ ﺧﺮﻓﺴﺘﺮان >=
ﮔﺰﻧﺪﮔﺎن و ﺧﺰﻧﺪﮔﺎن? ﺑﻪ ﻧﺎم ﻳﺰدان و ﺑﻪ ﻧﺎم ﺟﻢ و َا ﻓﺮﻳﺪون ,ﺑﺴﻢا uﺑﻪ آدم و ّ
ﺣﻮ ا ,ﺣﺴﺒﻲاu
ﻛﻔﻲ < /ﻫﻢ در اﻳﻦ روز ﺳﻪ ﺗﺎ از آنﻫﺎ را ﺑﺮ ﺳﻪ دﻳﻮار از ﺧﺎﻧﻪ ﺑﻴﺎوﻳﺰﻧﺪ ,دﻳﻮار روﺑﺮو
وﺣﺪه و ى
از ﺑﺎي ﺧﺎﻧﻪ را رﻫﺎ ﻛﻨﻨﺪ; ﭼﻪ ﮔﻮﻳﻨﺪ ا ﮔﺮ ﺑﺮ دﻳﻮار ﭼﻬﺎرم ﻫـﻢ ﭼـﻴﺰي از آﻧـﻬﺎ ﺑـﻴﺎوﻳﺰﻧﺪ,
ﮔﺰﻧﺪﮔﺎن ﺳﺮﮔﺮدان ﺷﻮﻧﺪ و راه ﺑـﺮوﻧﺮﻓﺖ ﻧـﻴﺎﺑﻨﺪ ,ﭘﺲ آﻧـﻬﺎ ﺳـﺮﻫﺎي ﺧـﻮد را ﺑـﻪ ﺳـﻮي
ﺧﺎﺻﻴﺖ ﻃﻠﺴﻢ ﻣﺰﺑﻮر
ّ روزﻧﻪاي ﻛﻪ ﺑﺮاي ﺑﺮوﻧﺮﻓﺖ آﻧﻬﺎ از ﺧﺎﻧﻪ درﺳﺖ ﻛﺮدهاﻧﺪ ﺑﺎ ﺑﺮﻧﺪ;
ﭼﻨﻴﻦ اﺳﺖ ١/</اﺳﺘﺎد ﺑﻴﺮوﻧﻲ ﺑﺎز در ﺟﺎي دﻳﮕـﺮ >ـ اﻟﺘـﻔﻬﻴﻢ? ﻫـﻢ در ﮔـﺰارش ﺟﺸـﻨﻬﺎي
اﻳﺮاﻧﻲ ,ﺗﺤﺖ ﻋﻨﻮان >ﻧﺒﺸﺘﻦ رﻗﻌﻪﻫﺎء ﻛﮋدم ﭼﻴﺴﺖ؟< ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ ﻛﻪ اﻳﻦ از رﺳـﻤﻬﺎي
ﺷﺐ اﻳﻦ روز ﺑﺮ ﻛـﺎﻏﺬ ﻧـﺒﻴﺴﻨﺪ ,و ﺑـﺮ در
ﭘﺎرﺳﻴﺎن ﻧﻴﺴﺖ; و ﻟﻜﻦ ﻋﺎﻣﻴﺎن ﻧﻮآوردﻧﺪ ,و ﺑﻪ ِ
ﺧﺎﻧﻪﻫﺎ ﺑﻨﺪﻧﺪ ﺗﺎ اﻧﺪرو ﮔﺰﻧﺪه اﻧﺪر ﻧﻴﺎﻳﺪ; و ﭘﻨﺠﻢ روز اﺳﺖ از اﺳﻔﻨﺪار َﻣ ﺬﻣﺎه ,و ﭘﺎرﺳﻴﺎن او
را >ﻣﺮدﮔﻴﺮان< ﺧﻮاﻧـﻨﺪ ,زﻳـﺮا ﻙ زﻧـﺎن ﺑـﺮ ﺑـﻪ ﺷـﻮﻫﺮان اﻗـﺘﺮاﺣـﻬﺎ ﻛـﺮدﻧﺪي و آرزوﻳـﻬﺎي
ﺧﻮاﺳﺘﻨﺪي از ﻣﺮدان٢/</
اﻣﺎ اﻓﺴﻮن ﻧﺒﺸﺘﻪاي ﻛﻪ ﻣﺎ از ]ا Fdﺛﺎر Wﺑﻴﺮوﻧﻲ ﺑـﻨﻘﻞ آوردﻳـﻢ ,ﺑـﺮﺧـﻲ از ﻛـﻠﻤﺎت آن را
ﺑﺮاﺳﺎس ﻣﺘﻦ ﭘﻬﻠﻮياش وﻳﺮاﺳﺘﻴﻢ; ﭼﻪ ﻫﻤﺎﻧﺎ ﭘﺎرة دوازدﻫﻢ از ﺟﺰوة >ﭼﻨﺪ ﻣـﺘﻦ ﻛـﻮﭼﻚ
ﭘﻬﻠﻮي< >اﻧﺪرز ﭘﻴﺸﻴﻨﻴﺎن و ﻏﻴﺮه? ﺑﻮده ﺑﺎﺷﺪ ,ﻛﻪ اﺳﺘﺎد دﻛﺘﺮ ﻣﺎﻫﻴﺎر ّﻧﻮ اﺑﻲ ﻃﺒﻊ و ﺗﺮﺟـﻤﻪ
/١ا ¬ﺛﺎر اﻟﺒﺎﻗﻴﺔ ﻋﻦ اﻟﻘﺮون اﻟﺨﺎﻟﻴﻪ ,ص . /٢٢٩ﻫﺮﻣﺰدﻧﺎﻣﻪ ,ص/١٥١
/٢اﻟﺘﻔﻬﻴﻢ ,ﻃﺒﻊ اﺳﺘﺎد ﺟ_لاﻟﺪﻳﻦ ﻫﻤﺎﻳﻲ ,ص . /٢٦٠-٢٥٩ﻫﺮﻣﺰدﻧﺎﻣﻪ ,ص /١٥١-١٥٠
www.takbook.com
ﻓﻬﺮﺳﺖ ﻣﺎﻗﺒﻞ اﻟﻔﻬﺮﺳﺖ ﺑﺨﺶ دوم : ٣٧٦
ﻛﺮده; ١و اﻳﻨﻚ اﺻﻞ آن ﺑﺪﻳﻦ ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ> :ﺑﻪ ﻧﺎم ﻳﺰدان ,ﻣﺎه اﺳﭙﻨﺪﻣﺬ ,و روز اﺳﭙﻨﺪﻣﺬ;
و روز اﺳﭙﻨﺪﻣﺬ ,و ﻣﺎه اﺳﭙﻨﺪﻣﺬ; اﺳﭙﻨﺪﻣﺬﻣﺎه ,اﺳﭙﻨﺪﻣﺬ روزَ ,ﺑﺴﺘﻢ زﻫﺮ ﻧﻴﺶ و ﭘـﻮز >=
َـﻨﺪ ﻫـﺮﻣﺰداد;
زﻓﺮ? ﻫﻤة ﺧﺮﻓﺴﺘﺮان را ,ﺑﻪ ﻧﺎم و ﻧـﻴﺮوي ﻓـﺮﻳﺪون ﻧـﻴﻮ ,و ﻳـﺎري ﺳـﺘﺎرة َوﻧ ِ
ﺑﺎورﻳﻜﺎن >= ﻣﺆﻣﻨﺎن? را روا ﺑﺎد ,اﻳﺪون ﺑﺎدَ ,ا ﺷَ ﻢ; ﺗﻨﺪرﺳﺖ ﺑﺎد] </ص /[٢٦٥ﻫﻤﻴﻦ ﻓﻘﺮه را
ﺷﺎدروان ﻣﻠﻚاﻟﺸﻌﺮاء ﺑﻬﺎر ﻧﻴﺰ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان >اﻓﺴﻮن ﮔﺰﻧﺪﮔﺎن< ﺗﺮﺟﻤﻪ و ﻃـﺒﻊ ﻛـﺮده اﺳﺖ٢/
اﻟﺒﺘﻪ ﻣﺘﻦﻫﺎي ﻃﻠﺴﻤﺎت و ُﻛ_¦ َاوراد و َا دﻋﻴة ﭘﻬﻠﻮي ,ﻛﻪ ﻫﻢ از دوران ﺳﺎﺳﺎﻧﻲ و ﭘﻴﺶ از آن
ﺑﺮﺟﺎي ﻣﺎﻧﺪه ﺑﺴﻴﺎر اﺳﺖ; در ﺷﺮح ﻛﺘﺐ َاوراد و َا دﻋﻴﻪ و َا ذ ﻛﺎر ﻗﺒ_ً ﺑﻪ ﺗﻔﺼﻴﻞ از آﻧﻬﺎ ﻳﺎد
ٌ
ﻣﻌﻤﻮلﺑﻪ در آن ﻣﻲﺷﻮد ,ﻫﻤﺎﻧﺎ ﻛﺮدهاﻳﻢ ,ا ﻛﻨﻮن از آﻧﭽﻪ ﻣﺴﺘﻘﻴﻤ ًﺎ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ّ
ﻃﺐ دﻋﺎﺋﻲ و
ﻓﺮﮔﺮد > ٢٢وﻧﺪﻳﺪاد< >ﺑﻨﺪﻫﺎي ٥ﺗﺎ ?///در ادﻋﻴﻪ و اﻓﺴﻮﻧﻬﺎي دﻓﻊ اﻣﺮاض اﺳﺖ; و ﻧﺬر و
ﻧﻴﺎزﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ ﺟﻬﺖ ﺳ_ﻣﺘﻲ و ﺷﻔﺎ ﻣﻲﻛﺮدهاﻧﺪ ,از ﺟﻤﻠﻪ در اﻳـﻦ ﻓـﻘﺮه ﻣﺸـﻬﻮد اﺳﺖ:
>اﻳﺪون آﻓﺮﻳﻦ ﻛﻨﻢ ﺗﺮا ﺑﻪ روﺷﻨﻲ و ﻧﻴﻜﻲ و ﺑﺰرﮔﺪاﺷﺖ ;///ﻣﻦ ﻧﺬر ﻣﻲﻛﻨﻢ ـ ﻫﺮ ﭼﻨﺪ ﻛـﻪ
اﻧﺪﻙ اﺳﺖ ـ ﻛﻪ در ﺳﺎل ﻳﻚ ﺧُ ﻢ را ﺗﺎ ﻧﻴﻤﻪ ُﭘﺮ ﻛﻨﻢ ,ﺳﺎل دﻳﮕﺮ ﻫﻤة آن را و ﺳﺎل دﻳﮕﺮ ﻳﻚ
ﺧﻢ و ﻧﻴﻢ را ﭘﺮ ﻛﻨﻢ ,ﺗﺎ ﻳﺎري رﺳﺎﻧﺪ او ﺑﻴﻤﺎر ﻧﺒﺎﺷﺪ ,ﻳﺎري ﻛﻨﺪ ﻛﻪ او ﺑﻴﻤﺎر ﻧﺸﻮد; و او ﻛﻪ
ﺑﻴﻤﺎر اﺳﺖ ﺷﻔﺎ ﻳﺎﺑﺪ> /ﺗﻮ ﻣﻲداﻧﻲ ﻛﻪ ﻣﺎ ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﻴﻢ اﻳﻦ ﻛﺎر را ﺑﻜﻨﻴﻢ ,وﻟﻲ ﻫﻢ ﺗﻮﻳﻲ ﻛﻪ ﺑﺎز
ﻣﻲداﻧﻲ ﻫﺮ ﻛﺲ ﺑﺨﻮاﻫﺪ اﻳﻦ ﻛﺎر ﻛﻨﺪ ,ﺑﺎ ﻳﺎري >ﻛﺮدن? ﻣﺎ ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ? /</ﺑﻨﺪﻫﺎي آﺧﺮ راﺟﻊ
ﺑﻪ ﭘﻴﺎمرﺳﺎﻧﻲ اﻳﺰد >ﻧﺮﻳﻮﺳﻨﮓ< ﺑـﻪ زن و ﻣـﺮد اﻳـﺮاﻧـﻲ اﺳﺖ ,ﻛـﻪ ﻧﺴـﺒﺖ ﺑـﻪ ﺷـﻔﺎﺑﺨﺸﻲ
اﻫﻮراﻣﺰدا اﻋﺘﻘﺎد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ٣/
ﺷﺎدروان واﻟﺘﺮﻫﻨﻴﻨﮓ در ﺷﺮح ﻳﻚ ﻧﺴﺨة دﻋﺎﺋﻲ >ﻣﺎﻧﻮي< ﻳﺎ ِو ْر ِد ﺿﺪّ ﺗﺐ ﮔﻮﻳﺪ> :روح
ﺗﺐ ﻛﻪ اﻳﺪرا ﻧﺎﻣﻴﺪه ﻣﻲﺷﺪ ,ﺷﺒﻴﻪ ﻫﻴﻮي ﺷﻴﺮدال >= ﭘﺸﻜﻮچ? ﺑﻮده ﻛﻪ ﺳﻪ ﺗﺎ ﺑﺎل داﺷﺘﻪ; و
>ﻋﻴﺴﻲ < >ﻃﺒﻴﺐ? رﻓﻴﻖ ﺑﺎﺷﺪ /ذ ﻛﺮ اﺳﻢ روحاﻟﻘﺪس >= َوﺧﺶ
ى آن ﻋﺒﺎرت از ذ ﻛﺮ ﺧﺪاوﻧﺪ
ﻳﻮژدﻫﺮ? و ﺟﺰ اﻳﻨﻬﺎ ﻫﻢ ﻛﻪ ﻓﺮﻳﺪون آن ﻣﺮض را ﺑﺮﻃﺮف ﺧﻮاﻫﺪ ﻛﺮد; و ﻫﻢ ﺑﺎ اﻳﻦ ِو ْر دﻫﺎ
ﺗﻤﺎم دﻳﻮان و راﻫﺰﻧﺎن اﻫﺮﻳﻤﻨﻲ از ﺧﺎﻧﻪ ﺑﺪور ﺧﻮاﻫﻨﺪ ﺷﺪ /ﻣﺮاد از روح ﺗﺐ ,ﻫﻤﺎﻧﺎ >ﺑـﺎد
ﺗﺐ< اﺳﺖ; و ﺑﺴﺎ ﻛﻪ اﻳﺪرا ﺧﻮد اﺳﻢ ورد ﻣﺰﺑﻮر ﺑﺎﺷﺪ; ﺑﺪ ﻧﻴﺴﺖ ﻛﻪ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﻮد در ﭘﻬﻠﻮي
/١ﻧﺸﺮﻳة داﻧﺸﻜﺪة ادﺑﻴﺎت ﺗﺒﺮﻳﺰ ,ﺳﺎل دوازدﻫﻢ ,ﺷﻤﺎرة ﺗﺎﺑﺴﺘﺎن ,ص /٢٦٥-٢٤٥
/٢ﺗﺮﺟﻤة ﭼﻨﺪ ﻣﺘﻦ ﭘﻬﻠﻮي ,ﺗﻬﺮان ,ﺳﭙﻬﺮ ,١٣٤٧ ,ص/١١٠
اوﺳﺘﺎ >دوﺳﺘﺨﻮاه? ,ص 3. Pahlavi Vendidad, pp. 402-404. . /٨٨٧
www.takbook.com
٣٧٧ ﭘﺰﺷﻜﻲ در اﻳﺮان ﺑﺎﺳﺘﺎن
رﺑﻦ ﻃﺒﺮي ,دﻋﺎي درد زاﻳﻤﺎن زﻧﺎن را دو آﻳﻪ از >زﺑﻮر< ١
ﺗﻌﻮﻳﺬ را >زاور< ﻣﻲﮔﻮﻳﻨﺪ /</اﺑﻦ ّ
داوود ﻧﻘﻞ ﻛﺮده ,ﻛﻪ آن را ﺑﻪ ُﺳﺮﻳﺎﻧﻲ ﭘﻴﺮاﻣﻮن ران زﻧﺎن ﻧﻮﻳﺴﻨﺪ; و اﻣﺜﺎل اﻳﻨﻬﺎ ﻛﻪ ﭼـﻨﺪﻳﻦ
ﺻﻔﺤﻪ را ﻧﺴﺨﻪﻫﺎ ﻧﻮﺷﺘﻪ اﺳﺖ ٢/اﻣﺎ >در ﭼﮕﻮﻧﮕﻲ ُﻣﻬﺮهﻫﺎ< ﻛﻪ ﻳﻚ ﻣـﺘﻦ ﭘـﻬﻠﻮي ﻛـﻮﺗﺎه
اﺳﺖ; و ﺷﺎدروان دﻛﺘﺮ رﺣﻴﻢ ﻋﻔﻴﻔﻲ آن را ﻃﺒﻊ و ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻛﺮده ,ﮔﺰارﺷﻲ ﻧﻤﻮﻧﻪوار اﺳﺖ از
>ﻣﻬﺮة< ﺧـﺎص
ﺳﻨّﺖﻫﺎي ﻛﻬﻦ ﻓﺮاﻣﻮش ﺷﺪه ,ﻛﻪ اﻋﺘﻘﺎد اﻳﺮاﻧﻴﺎن ﺑﺎﺳﺘﺎن را درﺑﺎرة داﺷﺘﻦ ُ
ﺑﺎزﺗﺎب ﻣﻲﻛﻨﺪ /ﮔﻔﺘﻨﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ُﻣﻬﺮهﻫﺎي ﻫﺮ ﻛﺲ ﺑﻪ ﻣﺜﺎﺑة ﻃﻠﺴﻢ ﻣﺤﺎﻓﻆ و اﺷﻴﺎء ﺿﺪﱢ ﻧﻈﺮ
ﺪو ﺗﻮ ّﻟ ﺪ ﺑﺮ او آوﻳﺨﺘﻪ ﻣﻲﺷﺪ ,ﻛـﻪ در ﻋـﺮﺑﻲ ﺑـﺪان
>ـ ﺷﻮرﭼﺸﻤﻲ .ﭼﺸﻢ زﺧﻢ? ﻫﻢ از َﺑ ْ
> َﺗﻤﺎﺋﻢ< ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ و در ﮔﻮﻳﺶ ﻫﻤﺪاﻧﻲ >دوﻧﻲ< ﺧﻮاﻧﺪهاﻧﺪ >ﻛﻪ >دوﻧﻲ ﭼـﻬﻞ ﺳـﻮراخ< آن
ﻣﺸﻬﻮر اﺳﺖ? ﮔﻮﻳﺎ وﺟﻬﻲ از ﺗﻠﻔّﻆ >داﻧﻪ .دوﻧﻪ< >؟? ﻛﻪ ﻣﺮاد ﻫﻤﺎن >ﻣﻬﺮه<ﻫﺎ ﺑﺎﺷﺪ ,ﭼﻨﺎن
ﺗﺸﻮق ﺑﻪ زادﮔﺎﻫﺶ ﻫﻤﺪان ﺳﺮوده اﺳﺖ> :ﺑ_ ٌد ﺑﻬﺎ ﻛﻪ از ﺟﻤﻠﻪ ﻋﻴﻦاﻟﻘﻀﺎت ﻫﻤﺪاﻧﻲ ﺣﻴﻦ ّ
ﻋﻠﻲ َﺗﻤﺎﺋﻤﻲ .و ُا ْر ِﺿ ْﻌ ُ
ﺖ ﻣِﻦ ُﻋﻔّﺎﺗِﻬﺎ ِﺑﻠﺒﺎن< >ـ ﻳﻌﻨﻲ :ﺷﻬﺮي ﻛﻪ در آن ُﻣﻬﺮهﻫﺎﻳﻢ ﺑﺮ ﻧﻴﻄﺖ ﱠ
ْ
ﻣﻦ آوﻳﺨﺘﻪ ﺷﺪ; و از ﺑﺎزﻣﺎﻧﺪة ﺷﻴﺮش .ﻳﺎ .از ُﭘﺴﺘﺎن زﻧﺎن ﭘﺎ ﻛﺪاﻣﻨﺶ ﺷﻴﺮ ﻧﻮﺷﻴﺪم? /ﺣﻜﻴﻢ
ﻓﺮدوﺳﻲ ﻫﻢ از ﺟﻤﻠﻪ در >ﻛﺸﺘﻪ ﺷﺪن ﺳﻬﺮاب ﺑﻪ دﺳﺖ رﺳﺘﻢ< ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ:
ﺑــﺮﻫﻨﻪ ﺑــﺒﻴﻦ اﻳــﻦ ﺗــﻦ روﺷــﻨﻢ >ﻛــﻨﻮن ﺑـﻨﺪ ﺑﮕﺸـﺎي از ﺟـﻮﺷﻨﻢ
دورخ ﻣـﺎدرم
ﺑــﻴﺎﻣﺪ ﭘــﺮ از ﺧـﻮن ُ ﭼﻮ ﺑﺮﺧـﺎﺳﺖ آواز ﻛـﻮس از درم
ﻳﻜﻲ ُﻣﻬﺮه ﺑﺮ ﺑـﺎزوي ﻣـﻦ ﺑـﺒﺴﺖ ﻫﻤﻲ ﺟﺎﻧﺶ از رﻓﺘﻦ ﻣﻦ ﺑـﺨﺴﺖ
ﺑــﺪار و ﺑـﺒﻴﻦ ﺗـﺎ ﻛـﻲ آﻳـﺪ ﺑﻜـﺎر< ﻣــﺮا ﮔــﻔﺖ ﻛــﻴﻦ از ﭘــﺪر ﻳـﺎدﮔﺎر
>?٥٠٤. ٤
ﻃـﺒﻲ آﻧـﻬﺎ ,ﺣﺴﺐ رواﻳﺖ ﺧـﻮاص ّّ اﻣﺎ ﺑﺮﺧﻲ از ﻓﻘﺮات >ﭼﮕﻮﻧﮕﻲ ُﻣﻬﺮهﻫﺎ< ﺑـﺎ ذ ﻛـﺮ
>داﺗﺴﺘﺎن دﻳﻨﻴﻚ< از اﻳﻦ ﻗﺮار اﺳﺖ /?١>> :ﻧﺸﺎن ﻣـﻬﺮهﻫﺎ ﻛـﻪ ﺑـﻪ ﻛـﺎر ﺑـﺮدن آﻧـﻬﺎ ﻧـﻴﻚ و
ﺧﺮ ﻣﺘﺮ و راﻣﺸﺘﺮ دارﻧﺪ /?٢> /ﻣﻬﺮة ﺳﺒﺰ
درﻣﺎﻧﺒﺨﺶ اﺳﺖ; و اﻳﻦ ﻛﻪ از آﺳﻤﺎن اﺳﺖ و ﻣﺮدم ّ
ﭼﻮن ﺑﻜﺎر دارﻧـﺪ و ﺑـﻨﺪﻧﺪ ,زرﻳـﻦ و ﺑـﻠﻜﺰدآن >؟? ﺑـﻬﻲ آورد /?٣> /ﻣـﻬﺮة ﺳـﻴﺎه روﺷـﻦ
>ﺧﺎ ﻛﺴﺘﺮي? ﭘﺎدزﻫﺮ ﻫﺮ زﻫﺮ ﮔﺰارش ﻛﻨﻨﺪ /?٨> /ﻣﻬﺮة ﺳﺒﺰ ﻛﺴـﻲ ﻛـﻪ دارد ,ﺧـﺮﻓﺴﺘﺮ >=
1. W. B. Henning Selected Papers, V. II, pp. 274, 275, 281.
/٢ﻓﺮدوساﻟﺤﻜﻤﻪ ,ﻃﺒﻊ اﻟﺼﺪﻳﻘﻲ ,١٩٢٨ ,ص/٢٨٥-٢٨٠
www.takbook.com
ﻓﻬﺮﺳﺖ ﻣﺎﻗﺒﻞ اﻟﻔﻬﺮﺳﺖ ﺑﺨﺶ دوم : ٣٧٨
ﺟﺎﻧﻮر ﻣﻮذي? او را ﻧﮕﺰد /?٢٦> /ﻣﻬﺮة آﺳﻤﺎﻧﮕﻮن روﺷﻦ ﻛﺴﻲ ﻛﻪ دارد ,ﭘﻴﻮﻧﺪ ﺑـﻪ راﻣﺶ
دارد; و او را ﻫﺮﮔﺰ درد ﺑﻪ ﺗﻦ ﻣﻬﻤﺎن ﻧﺒﻮد /?٢٧> /ﻣﻬﺮة ﺳﻴﺎه روﺷﻦ ﻛﺴﻲ ﻛﻪ دارد ,ﺑﻪ درﻣﺎن
ﺑﺨﺸﻲ ﻫﺮ درﻣﺎن ﺑﺮﻧﺪ روا ﺑﻮد /?٣١> /اﻳﻦ ﻣﻬﺮهﻫﺎ از ﮔﻮﻫﺮ ﻳﺰدان ﻛﻪ ﻧﻴﺮوي ﻫـﻔﺖ رﻧﮓ
دارد >ﺑﺎﺷﺪ? /اﻳﻦ ﮔﻮﻫﺮﻫﺎ ﻛﻪ ﻫﺴﺖ از آب و از زﻣﻴﻦ و از ﮔﻴﺎه و از ﺑﺎد و از ﺟﺎﻧﻮران ﺗﺨﻤﻪ
ﺧﻮاص ﻋﻨﺼﺮي ﻳﺎ ﻃﺒﺎﺋﻊ ﻣﻬﺮهﻫﺎ را ﺑﻴﺎن ﻧﻤﻮده اﺳﺖ/
ّ ﺑﺎﺷﻨﺪ ١/</اﻳﻦ ﻓﻘﺮة آﺧﺮي آﺷﻜﺎرا
ﻃﺐ دﻋﺎﺋﻲ اﻳﺮانﺑﺎﺳﺘﺎن ﮔﻔﺘﺎرﻫﺎي ﭼﻨﺪي ﻧﻮﺷﺘﻪ آﻣﺪه ,ﻛﻪ ﻣﺎ
ﺧ_ﺻﻪ آن ﻛﻪ در ﺧﺼﻮص ّ
ﭘﻴﺸﺘﺮ در ﺟﺎﻳﺠﺎي ﺗﺄﻟﻴﻒ ﺧﻮد ﺑﺪاﻧـﻬﺎ اﺷـﺎرت ﻛـﺮدهاﻳـﻢ; وﻟﻲ ﻣـﻘﺎﻟة ﺟـﺎﻣﻊ و ﺳـﻮدﻣﻨﺪ
ﺷﺎدروان ﺧﺪاﻳﺎر دﺳﺘﻮر ﺷﻬﺮﻳﺎر ﭘﺎرﺳﻲ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان >ﺑﺮﺧﻲ آداب و رﺳﻮم زردﺷﺘﻲ در ﺑﺎب
ﻣﺘﻀﻤﻦ ذ ﻛﺮ ﻣﺮاﺟﻊ َا دﻋﻴﻪ و َاوراد ,ﻃﺮﻳﻘة ّ
ﺗﺒﺮ ﻙ و ﺗﻘﺪﻳﺲ; و ّ ﺷﻔﺎﻳﺎﺑﻲ اﻳﻤﺎﻧﻲ< ﺧﺼﻮﺻ ًﺎ
روشﻫﺎي روﺣﺎﻧﻲ ﺷﻔﺎ دادن ﻣﺮﻳﺾ ,ﻫﻤﺮاه ﺑـﺎ ﺗـﺠﻮﻳﺰ ﺑـﻌﻀﻲ داروﻫـﺎي ﮔـﻴﺎﻫﻲ ,ﻣـﺜﻞ
>آوﻳﺸﻦ< و >ﮔﺎوزﺑﺎن< ﺑﺎﺷﺪ ,ﻛﻪ ﻧﻴﺰ ﺷﺎﻣﻞ آداب ﻃـﻠﺴﻢﺑﻨﺪي و ﻛـﺎرﺑﺴﺖ >اﻓﺴـﻮن ﺷـﺎه
ﻓﺮﻳﺪون< ﻫﻢ ﻫﺴﺖ٢/
ﻧﺎ ﮔﻔﺘﻪ ﻧﻤﺎﻧﺪ ﻛﻪ اﻳﺰد ﺑﻴﻤﺎريﺳﺘﻴﺰ را در ﻛﻴﺶ ﻣﺰدﻳﺴﻨﺎ ,ﺑـﺮﺧـﻲ از اوﺳـﺘﺎﺷﻨﺎﺳﺎن ﺑـﻪ
ﻣﻮﺟﺐ >وﻧﺪﻳﺪاد< ,ﭼﻨﺎن ﻛﻪ ﭘﻴﺸﺘﺮ ﻫﻢ اﺷﺎرت رﻓﺖ ,ﻫﻤﺎن >اﺋﻴﺮﻣﻦ< >اﻳﺮﻣﺎن? داﻧﺴﺘﻪاﻧﺪ/
ﻟﻴﻜﻦ ﺷﺎدروان اﻧﻜﻠﺴﺎرﻳﺎي ﭘﺎرﺳﻲ در ﻃﺒﻊ و ﺗﺮﺟـﻤة >وﻧـﺪﻳﺪاد< ﭘـﻬﻠﻮي ,ﻛـﻠﻤة ﻣـﺰﺑﻮر
>اﺋﻴﺮﻣﻦ? را ﺑﻪ >اﻧﺴﺎن اﻳﺮاﻧﻲ< ﺑﺮﮔﺮداﻧﺪه ,ﻛﻪ ﻣﺎ ﻋﺠﺎﻟ ًﺔ در اﻳﻨﺠﺎ ﺑﺎ ﺗﺮﺟﻴﺢ ﻫﻤﻴﻦ ﻣﻌﻨﺎ ﻓﻘﺮة
دﻋﺎﺋﻲ ﻓﺮﮔﺮد > ٢٠ﺑﻨﺪﻫﺎي ١١و ?١٢را ﻫﻤﭽﻮن ُﺣﺴﻦ ِﺧﺘﺎم ﺑﺮاي اﻳﻦ ﺑﻬﺮ از ﮔﻔﺘﺎر ﺑﻨﻘﻞ
ﻣﻲآورﻳﻢ:
>اﻧﺴﺎن اﻳﺮاﻧﻲ ﭘﺴﻨﺪﻳﺪه اﺳﺖ; ﺑﺸﻮد ﻛﻪ ﺗﻮ را ﻣﺸﻦ ﻳﺎﺑﻲ ;///ﺑﺸﻮد ﻛﻪ اﻧﺴﺎن اﻳﺮاﻧﻲ ﻫﻤة
ﺑﻴﻤﺎرﻳﻬﺎ و ﻣﺮگ را ,ﻫﻤة ﺟﺎدوان و ﭘﺮﻳﺎن را ,ﻫﻤة >ﺟﻬﻲ<ﻫﺎي ﺑﺪﻛﺎره >= ﻫﻮاﺟﺲ ﻧﻔﺴﺎﻧﻲ?
را ﻓﺮو ﻛﻮﺑﺪ!<٣/
/١اﺳﺎﻃﻴﺮ و ﻓﺮﻫﻨﮓ اﻳﺮاﻧﻲ >دﻛﺘﺮ ﻋﻔﻴﻔﻲ? ,ص /٣٢٨-٣٢٥
2. cf: Sir Jamseigee Jejebehoy... Volume (Papers on Iranian Subjects), Bombay,
1914, pp. 296-301.
3. Pahlavi Vendidad, p. 395.
www.takbook.com
٣٧٩ ﭘﺰﺷﻜﻲ در اﻳﺮان ﺑﺎﺳﺘﺎن
/٤ﭘﺰﺷﻜﺎن ﻧﺎﻣﻮر
در ﺑﻬﺮ ﻳﻜﻢ اﻳﻦ ﺑﺨﺶ ﻛﻪ ﺑﺮرﺳﻲ ﻛ ّﻠﻲ و اﺟﻤﺎﻟﻲ >وﺿﻊ ﻃـﺒﺎﺑﺖ< در ﻋـﻬﺪ ﺳـﺎﺳﺎﻧﻲ
اﺳﺖ ,اﺷﺎرتوار ﮔﺬﺷﺖ ﻛﻪ ﻧﻮﻋﻲ >ﻧﻈﺎم ﭘﺰﺷﻜﻲ< در آن اﻣﭙﺮاﺗﻮري اﻳﺮاﻧﻲ وﺟﻮد داﺷﺖ,
آﻳﻴﻦﻫﺎي وﻳﮋهاي ﻛﻪ ﭘﺰﺷﻜﺎن ﻣﻠﺰم ﺑﻪ رﻋﺎﻳﺖ آن ﻣﻲﺑﻮدﻧﺪ /ﻫﻴﺮﺑﺪ >ﺗﻨﺴﺮ< در ﺷﺮح ﻃﺒﻘﺎت
اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ ﭼﻬﺎرﮔﺎﻧة دوران ﺳﺎﺳﺎﻧﻲ ,ﻃﺒﻘة ﺳﻮم را ﻛﺎﺗﺒﺎن >دﺑﻴﺮان? ﻳﺎد ﻛﻨﺪ ﻛـﻪ ﮔـﺮوهﻫﺎي
اﻃﺒﺎء ﻧﻴﺰ ﻣﺨﺘﺼﺮ ًا ١
ﻣﻨﺠﻤﺎن ﺟﺰو آن ﻃﺒﻘﻪ ﺑﻮده ﺑﺎﺷﻨﺪ /ﺧﻮد ﻃﺒﻘﺎت ّ ﭘﺰﺷﻜﺎن و ﺷﺎﻋﺮان و ّ
ﺑﺸﺮح آﻣﺪ; و اﻳﻦ ﻛﻪ ﭘﺰﺷﻜﺎن ﺑﺎﻳﺴﺘﻲ آزﻣﻮن ﺷﻮﻧﺪ; ﭼﻨﺎن ﻛﻪ ﮔﻮﻳﻨﺪ ﺧﺴـﺮو اﻧـﻮﺷﻴﺮوان
ﺧﻮد ﻫﺮ ﺳﺎﻟﻪ در ﺟﻠﺴة آزﻣﺎﻳﺶ ﭘﺰﺷﻜﺎن ﺷﺮﻛﺖ ﻣﻲﻛﺮده اﺳﺖ ٢/ﺑﻪ ﻫـﺮ ﺗـﻘﺪﻳﺮ ,ﻫـﻴﭻ
ﺣﻖ ﻃﺒﺎﺑﺖ ﻧﺪاﺷﺘﻪ اﺳﺖ /رﻳﺎﺳﺖ ﭘﺰﺷﻜﺎن ﻫﻢ ﻳﺎد ﺷﺪ
ﭘﺰﺷﻜﻲ ﺑﺪون اﺟﺎزه و ﮔﻮاﻫﻴﻨﺎﻣﻪ ّ
ﻛﻪ ﺑﺎ اﻳﺮان درﺳﺘﺒﺪ ﺑﻮده ,او ﺧﻮد ﺗﺤﺖ اﺷﺮاف ﻣﻮﺑﺪان ﻣﻮﺑﺪ ﻳﺎ >زرﺗﺸﺘﺮوﺗﻮم< ﻗﺮار داﺷﺘﻪ,
اﻃﺒﺎي روﺣﺎﻧﻲ ﻛﺸﻮر ﻫﻢ ﺑﻮده اﺳﺖ /اﻣﺎ اﻃﺒﺎي ﺧﺎرﺟﻲ ﻛﻪ از
ﻛﻪ وي در ﻋﻴﻦ ﺣﺎل رﺋﻴﺲ ّ
ﻋﻬﺪ ﻫﺨﺎﻣﻨﺸﻲ ﺳﺎﺑﻘة ﺣﻀﻮر در ﺑ_د اﻳﺮان داﺷﺘﻪاﻧﺪ ,در روزﮔﺎر ﺳﺎﺳﺎﻧﻲ ﻧﻴﺰ ﺑﺎ وﺟـﻮد
ﭘﺰﺷﻜﺎن اﻳﺮاﻧﻲ ,ﭘﺎدﺷﺎﻫﺎن ﻏﺎﻟﺒ ًﺎ اﻃﺒﺎي ﻋﻴﺴﻮي ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ ﻳﺎ ﺳﺮﻳﺎﻧﻲ را ﺑـﺮ ﭘـﺰﺷﻜﺎن ﺑـﻮﻣﻲ
ﻃﺒﻲ و ﺑﻴﻤﺎرﺳﺘﺎن ﭘﻴﻮﺳﺘﻪ ﺑﺪان ﻛﻪ در زﻣﺎن ٣
ﺗﺮﺟﻴﺢ ﻣﻲدادﻧﺪ /داﻧﺸﮕﺎه ﮔﻨﺪﻳﺸﺎﭘﻮر ﺑﺎ ﻣﺮﻛﺰ ّ
ﺷﺎﭘﻮر دوم ﺳﺎﺳﺎﻧﻲ > ٣٧٩-٣٠٩م? ﺑﻨﻴﺎد ﮔﺮدﻳﺪ ,ﭘﺰﺷﻜﺎن ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ ﭼﻨﺪي ﻧـﻴﺰ ﺑـﻪ ﻫـﻴﺄت
اﻃﺒّﺎي اﻳﺮاﻧﻲ ﭘﻴﻮﺳﺘﻨﺪ /آﻧﮕﺎه ﭘﺰﺷﻜﺎن ﻣﺴﻴﺤﻲ >ﻧﺴﻄﻮري? ـ ﺑﻪ ﺷﺮﺣﻲ ﻛﻪ ﺑﻌﺪ ًا ﺧﻮاﻫـﺪ
ﻃـﺒﻲ اﻳـﺮاﻧـﻲ
ﺗﻔﻮق ﭘﻴﺪا ﻛﺮدﻧﺪ ,ﻛﻪ ﻣﻜـﺘﺐ ّ آﻣﺪ ـ ﭼﻨﺎن در آﻧﺠﺎ ﻧﻔﻮذ و اﻋﺘﺒﺎر و ﺗﻤﺮﻛﺰ و ّ
ﻃﻲ ﻗﺮﻳﺐ ﺑﻪ ﭼﻬﺎرﺻﺪ ﺳﺎل ﻳﻜﺴﺮه ﺑﺎ ﻧﺎم اﻳﺸﺎن ﭘﻴﻮﻧﺪ ﻳﺎﻓﺖ و آوازه داﺷﺖ/ ﮔﻨﺪﻳﺸﺎﭘﻮرّ ,
ﺗﻮﺳﻂ داﻧﺸﻤﻨﺪان اﺳ_ﻣﻲ ﺑﻪ ﻋﺮﺑﻲ ﻧﻘﻞ ﮔﺮدﻳﺪ,
ﺳﭙﺲ ﻛﻪ ﻛﺘﺎﺑﻬﺎي ﭘﺰﺷﻜﺎن ﮔﻨﺪﻳﺸﺎﭘﻮريّ ,
ﻃﺒﻲ آﻧﺠﺎ را >اﻟﺨﻮزي< >= ﺧﻮزﺳﺘﺎﻧﻲ? ﻧﺎﻣﻴﺪﻧﺪ; ﭼﻨﺎن ﻛﻪ ﻣﺜ_ً اﺑﻮرﻳﺤﺎن ﺑﻴﺮوﻧﻲ در
ﻣﻜﺘﺐ ّ
ﻛﺘﺎب اﻟﺼﻴﺪﻧﻪ از ﭘﺰﺷﻜﺎن ﮔﻨﺪﻳﺸﺎﭘﻮر ﺑﺎ ﻫﻤﻴﻦ ﻧﺴﺒﺖ >اﻟﺨﻮز< ﻳﺎ >اﻟﺨﻮزي< ﻳﺎد و ﻧﻘﻞ ﻛﺮده
اﺳﺖ ٤/اﻳﻨﻚ اﺳﺎﻣﻲ ﻣﺸﺎﻫﻴﺮ اﻃﺒﺎي اﻳﺮان ﻋﻬﺪ ﺳﺎﺳﺎﻧﻲ ,ﻛـﻪ از ﻣـﻄﺎوي ﻛـﺘﺐ ﺷـﻤﺎري
/١ﻧﺎﻣة ﺗﻨﺴﺮ ﺑﻪ ﮔﺸﻨﺴﺐ ,ﺗﺼﺤﻴﺢ ﻣﺠﺘﺒﻲ ﻣﻴﻨﻮي ,ﭼﺎپ ,٢ﺗﻬﺮان ,ﺧﻮارزﻣﻲ ,١٣٥٤ ,ص/٥٧
/٢ﻓﺮﻫﻨﮓ اﻳﺮاﻧﻲ ﭘﻴﺶ از اﺳ_م >دﻛﺘﺮ ﻣﺤ ّﻤﺪ ﻣﺤ ّﻤﺪي? ,ص /٢٣٤-٢٣٣ ,٢٠٦
/٣اﻳﺮان در زﻣﺎن ﺳﺎﺳﺎﻧﻴﺎن >ﻛﺮﻳﺴﺘﻦﺳﻦ? ,ص/٤٤١
اﻟﻄﺐ ,ﻃﺒﻊ دﻛﺘﺮ زرﻳﺎب ﺧﻮﺋﻲ ,ﻣﻘﺪﻣﻪ ,ص/٤٤
ّ /٤اﻟﺼﻴﺪﻧﻪ ﻓﻲ
www.takbook.com
ﻓﻬﺮﺳﺖ ﻣﺎﻗﺒﻞ اﻟﻔﻬﺮﺳﺖ ﺑﺨﺶ دوم : ٣٨٠
ﻣﻌﻠﻮم ﮔﺮدﻳﺪه ,ذﻳ_ً ﻓﻬﺮﺳﺘﻮار ﺑﻪ ﺗﺮﺗﻴﺐ زﻣﺎﻧﻲ ﻧﺎﻣﺒﺮدار ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ:
٠ ١ﺗﻴﺎدورس .ﺗﺌﻮدورس ) (The’odorosﻳﻮﻧﺎﻧﻲ ﻣﺴـﻴﺤﻲ ﻛـﻪ در زﻣـﺎن ﺷـﺎﭘﻮر
>دوم? ذوا َ ﻛﺘﺎف > ٣٧٩-٣٠٩م? ﺑﺮاي درﻣﺎن ﺑﻴﻤﺎري ﺷﺎه ﺑﻪ درﺑﺎر اﻳﺮان ﺧﻮاﻧـﺪه ﺷـﺪ;
ﻣﺴﺘﻘﺮ ﺳﺎﺧﺖ ,روش او در ﭘﺰﺷﻜﻲ رواج ﮔﺮﻓﺖ و در آن ﺷﻬﺮ ّ ﺷﺎﭘﻮر او را در ﮔﻨﺪﻳﺸﺎﭘﻮر
آوازه ﻳﺎﻓﺖ /آن ﭘﺰﺷﻚ ﻧﺼﺮاﻧﻲ ﭼﻨﺪان ﻣﻮرد اﺣﺘﺮام ﺷﺎﭘﻮر ﺑﻮد ,ﻛﻪ ﻓﺮﻣﺎن داد ﻛﻠﻴﺴﺎﺋﻲ از
ﺑﺮاي او ﺳـﺎﺧﺘﻨﺪ; و ﺑـﻪ ﺧـﻮاﻫﺶ او ﺑﺴـﻴﺎري از اﺳـﻴﺮان ﻫـﻤﻮﻃﻨﺶ را آزاد ﻛـﺮد /ﻛـﺘﺎب
اﻟﻄﺐ < را ﺑﻪ زﺑﺎن ﭘﻬﻠﻮي ﺗﻘﺮﻳﺮ ﻛﺮد ,ﻛﻪ در دوران
ّ ﻃﺒﻲ< >= ﻛُﻨّﺎش? ﻳﺎ >ﺧ_ﺻﺔ
>ﻣﺠﻤﻮﻋة ّ
اﺳ_ﻣﻲ ﺑﻪ ﻋﺮﺑﻲ ﺗﺮﺟﻤﻪ ﺷﺪ و ﺑﻪ ﻋﻨﻮان > ﻛُﻨّﺎش ﺗﻴﺎدورس< ﻣﺸﻬﻮر ﮔﺮدﻳﺪ ,اﻳﻨﻚ اﺻﻞ و
ﺗﺮﺟﻤة ﻫﺮ دو ﻣﻔﻘﻮد ﺑﺎﺷﺪ١/
٠ ٢ﻣﺎروﺗﺎ ) (Maruthaﻣﻴﺎﻧﺮوداﻧﻲ اﺳﻘﻒ ﻣﻴﺎﻓﺎرﻗﻴﻦ ﻛﻪ در زﻣﺎن ﻳـﺰدﮔﺮد >ﻳﻜـﻢ?
ﺑﺰﻫﻜﺎر >٤٢٠-٣٩٩م? ﭼﻮن ﻣﻴﺎن اﻳﺮان و روم ﺻﻠﺢ ﺑﺮﻗﺮار ﺷﺪ ,وي ﻛﻪ ﮔـﺮاﻳﺶ اﻳـﺮاﻧـﻲ
داﺷﺖ در رأس ﻫﻴﺄﺗﻲ ﺑﻪ ﺳﻔﺎرت در درﺑﺎر ﺳﺎﺳﺎﻧﻲ آﻣﺪ /ﻣﺎروﺗﺎ ﻋ_وه ﺑﺮ ﻣﻘﺎم روﺣﺎﻧﻲ,
ﻃﺒﻴﺐ ﻣﺎﻫﺮي ﻫﻢ ﺑﻮد ,ﻛﻪ ﺑﻴﻤﺎري ﺷﺎه را درﻣﺎن ﻛﺮد /ﭘﺲ در ِازاي ﺧﺪﻣﺖ ﺧﻮد ﺧﻮاﺳﺖ
ﻛﻪ از ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن رﻓﻊ ﺟﻮر ﺷﻮد; و ﺑﺎ اﻏﺘﻨﺎم ﻓﺮﺻﺖ ﻫﻢ ﻓﺮﻣﺎن آزادي ﻛﻠﻴﺴﺎي اﻳﺮان را ﮔﺮﻓﺖ
>ﺳﺎل ٤٠٩م? ﻫﻢ ﺗﻮﻓﻴﻖ ﻳﺎﻓﺖ ﻛﻪ ﺷﻮراي ﺳﻠﻮﻛﻴة ﺗﻴﺴﻔﻮن را ﺑﺮﮔﺰار ﻛﻨﺪ٢/
٠ ٣ﺑﺎذان اﻳﺮاﻧﻲ ) (Bazanusاﺳﻘﻒ ﻣﺴﻴﺤﻲ و ﭘﺰﺷﻚ وﻳﮋة ﻗﺒﺎد ﺑﻦ ﻓﻴﺮوز ﺳﺎﺳﺎﻧﻲ
> ٥٣١-٩٨ . ٩٦-٤٨٨م? ﻛــﻪ ﺣﺴﺐ رواﻳﺖ ﺗـﺌﻮﻓﺎﻧﺲ ﻫـﻤﻮﻟﻮﮔﺘﺲ >م ـ ح ٨١٧م? در
وﻗﺎﻳﻌﻨﺎﻣة ﺧﻮد >ب ?٢٦٢ﻫﻨﮕﺎم ﺧﻄﺎب ﻗﺒﺎد ﺑﻪ ﻣﺎﻧﻮﻳﺎن .ﻣﺰدﻛﻴﺎن و ﻛﺸﺘﺎر آﻧﺎن >ﺑﻪ ﺳﺎل
٥١٦م? ﻫﻤﺮاه ﺑﺎ ﻣﻮﺑﺪان ﻣﻮﺑﺪ >ﮔﻠﻮﻧﺎزس< ) (Glonazesو دﻳﮕﺮ ﻣﻮﺑﺪان >ﭘﺴﺮ ﻣﺎﻫﺪاد,
ﻧﻴﻮﺷﺎﭘﻮر ,دادﻫﺮﻣﺰد ,آذر ﻓﺮوغﺑﻎ ,آذرﺑـﺪ ,آذرﻣـﻬﺮ و ﺑـﺨﺖآﻓﺮﻳﺪ? در ﺻـﺤﻨﻪ ﺣـﻀﻮر
/١اﻟﻔﻬﺮﺳﺖ >اﺑﻦ ﻧﺪﻳﻢ? ,ص . /٣٦٠ﻋﻴﻮن اﻧﺒﺎء >اﺑﻦ اﺑﻲ اﺻﻴﺒﻌﻪ? ,ص . /٤١٣ﺗﺎرﻳﺦ ﭘﺰﺷﻜﻲ اﻳـﺮان
>اﻟﮕﻮد? ,ص . /٦٧ﻣﻘﺪّ ﻣﻪ ﺑﺮ ﺗﺎرﻳﺦ ﻋﻠﻢ >ﺳﺎرﺗﻮن? ,ص . /٤٢٥ﺗﺎرﻳﺦ ﻋﻠﻮم ﻋـﻘﻠﻲ >دﻛـﺘﺮ ﺻـﻔﺎ?,
ص . /٢٢داﻧﺸﻬﺎي ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ >ﻫﻤﻮ? ,ص . /٢٣ﺗﺎرﻳﺨﻨﮕﺎران اﻳﺮان >اذ ﻛﺎﺋﻲ? ,ص . /٨٧-٨٦ﻓـﺮﻫﻨﮓ
اﻳﺮاﻧﻲ >دﻛﺘﺮ ﻣﺤ ّﻤﺪي? ,ص/٢٣٢
ﺗﺎرﻳﺦ ﻛﻠﻴﺴﺎي ﻗـﺪﻳﻢ2. Christians in Persia (R. Waterfield), London, 1973, pp. 20-21./
>و /ﻣــﻴﻠﺮ? ,ﺗــﺮﺟــﻤة ﻋــﻠﻲ ﻧـﺨﺴﺘﻴﻦ ,ﻟﻴـﭙﺰﻳﮓ ,١٩٣١ ,ص . /٢٨٢اﻳـﺮان در زﻣـﺎن ﺳـﺎﺳﺎﻧﻴﺎن
>ﻛﺮﻳﺴﺘﻦﺳﻦ? ,ص/٢٩٤
www.takbook.com
٣٨١ ﭘﺰﺷﻜﻲ در اﻳﺮان ﺑﺎﺳﺘﺎن
ﺗﻮﺟﻪ ﻗـﺒﺎد
داﺷﺘﻪ; ﮔﻮﻳﻨﺪ ﻛﻪ >ﺑﺎذان< >ﺑﺎزاﻧﺲ? ﺑﻪ ﺳﺒﺐ داﻧﺶ ﮔﺴﺘﺮده در ﭘﺰﺷﻜﻲ ﻃﺮف ّ
ﺑﻮده اﺳﺖ١/
٠ ٤ﺳﺮﮔﻴﻮس رأﺳﻌﻴﻨﻲ >م ٥٣٦م? از ﻣﺮدم >رأس اﻟﻌﻴﻦ< >= ﺳـﺮﭼﺸـﻤﻪ? ﺳـﻮرﻳﻪ,
ﻃﺐ و ﻓﻠﺴﻔﻪ و
ﻣﺘﺒﺤﺮ در زﺑﺎن ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ و ﻣﺘﺮﺟﻢ ﭼﻨﺪﻳﻦ ﻛﺘﺎب در ّ
ﭘﺰﺷﻚ و ﺣﻜﻴﻢ ﺷﻬﻴﺮّ ,
ﻧﺠﻮم و ﻫﻮت ﺑﻪ ﺳﺮﻳﺎﻧﻲ ,ﻛـﻪ از داﻧﺶآﻣـﻮﺧﺘﮕﺎن ﻣـﺪرﺳة اﺳﻜـﻨﺪرﻳﻪ و ﭘـﺮا ﻛـﻨﻨﺪﮔﺎن
آﻣــﻮزهﻫﺎي آﻧــﺠﺎ در ﻗﺴــﻄﻨﻄﻨﻴﻪ ,آرﻳـﻮﺳﻲ ﻣـﺬﻫﺐ وﻟﻲ ﺑـﺎ ﮔـﺮاﻳﺶﻫـﺎي ﺑـﻐﺎنﭘﺮﺳﺘﻲ
) (Paganismﻣﻲﺑﻮد /ﺷﻤﺎري از آﺛﺎر ﺟﺎﻟﻴﻨﻮس و ارﺳﻄﻮ و ﻓﺮﻓﻮرﻳﻮس و ﻋﻠﻤﺎي دﻳﮕﺮ را
ﺑﻪ ﺳﺮﻳﺎﻧﻲ ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻛﺮده ـ ﻛﻪ در ﺟﺎي ﺧﻮد ﻳﺎد ﻛﺮده و ﺧﻮاﻫﻴﻢ ﻛﺮد ـ ; و ﺑﺎﻳﺪ ﮔﻔﺖ ﻛﻪ وي
اﺳﺘﺎد ﺟﺎﺛﻠﻴﻖ >ﻣﺎراﺑﺎ< ﻧﺴﻄﻮري و >ﭘﻮﻟﺲ< اﻳﺮاﻧﻲ ﻣﻌﺮوف ﺑﻮده; ٢ﻫﺮ ﭼﻨﺪ ﻛـﻪ در اﺧـﺒﺎر
ﻣﺮﺑﻮط ﺑﺪو اﻳﻦ ﻣﻄﻠﺐ ﻧﻴﺎﻣﺪه ,ﺳﻴﺮﻳﻞ اﻟﮕﻮد اﺣﺘﻤﺎل داده اﺳﺖ ﻛﻪ وي در ﺧﺪﻣﺖ ﺧﺴﺮو
اﻧﻮﺷﺮوان > ٥٧٩-٥٣١م? ﺑﺴﺮ ﻣﻲﺑﺮده اﺳﺖ٣/
٠ ٥اﺳﺘﻔﻦ )ُ (Stephenرﻫﺎوي ِ .ا ِد ﺳﺎﺋﻲ ﭘﺰﺷﻚ >ﻣﺴﻴﺤﻲ? روﻣﻲ ﻛﻪ ﻗﺒﺎدﺑﻦ ﻓﻴﺮوز
ﺳﺎﺳﺎﻧﻲ > ٥٣١-٩٨ . ٩٦-٤٨٨م? را از ﻳﻚ رﻧﺠﻮري درﻣﺎن ﻛﺮد; و ﻓـﺮزﻧﺪش ﺧﺴـﺮو
اﻧﻮﺷﺮوان >٥٧٩-٥٣١م? را ﺑﮕﺎه ﺟﻮاﻧﻲاش ﺳﺮﭘﺮﺳﺘﻲ ﻧﻤﻮده ,آﻣﻮزش داد و ﺑﻌﺪﻫﺎ ﻫﻢ
ﻣﺸﻮق ﭘﺎدﺷﺎه ﺳﺎﺳﺎﻧﻲ در ﻗﺮارداد ﺻﻠﺢ ﺑﻴﻦ اﻳﺮان و روم ﺑﻮد ٤/وي
>ﺑﻪ ﺳﺎل ٥٣٣م? ﮔﻮﻳﺎ ّ
ﺣﺮ اﻧﻲ ﭘﺰﺷﻚ ﺑﺎﺷﺪ ,ﻛﻪ ﻗﻔﻄﻲ ﮔﻮﻳﺪ اﺑﻦ ﺑﺨﺘﻴﺸﻮع در ﺗﺎرﻳﺦ ﺧﻮد ﺷﺎﻳﺪ ﻫﻤﺎن >اﺻﻄﻔﻦ< ّ
ﺟﺰ ﻧﺎم او ﻳﺎد ﻧﻜﺮده اﺳﺖ٥/
1. Iranisches Namenbluch (F. Justi), p. 66. ﺳﻠﻄﻨﺖ ﻗﺒﺎد و ﻇـﻬﻮر ﻣـﺰدﻙ >ﻛـﺮﻳﺴﺘﻦﺳﻦ?,
ﺗﺮﺟﻤة اﺣﻤﺪ ﺑﻴﺮﺷﻚ ,ﺗﻬﺮان ,١٣٢٠ ,ص ٢١و . /١٢٦ﺗﺎرﻳﺦ ﺟـﻨﺒﺶ ﻣـﺰدﻛﻴﺎن >اوﺗـﺎ ﻛـﺮﻛﻠﻴﻤﺎ?,
ﺗﺮﺟﻤة ﺟﻬﺎﻧﮕﻴﺮ ﻓﻜﺮي ارﺷﺎد ,ﺗﻬﺮان ,ﺗﻮس ,١٣٥٩ ,ص/٢٨٢
2. How Greek Science Passed to Arabs (O’Leary), London, 3d. ed. , 1957, p. 83..
اﻧﺘﻘﺎل ﻋﻠﻮم ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ >دوﻟﻴﺴﻲ اوﻟﻴﺮي? ,ﺗﺮﺟﻤة اﺣﻤﺪ آرام ,ص . /١٣١ﺗـﺎرﻳﺦ ﻋـﻠﻮم ﻋـﻘﻠﻲ >دﻛـﺘﺮ
ﺻﻔﺎ? ,ص ٧و ١٠و , . /١٦اﻟﺘﺮاث اﻟﻴﻮﻧﺎﻧﻲ >ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﺎن ﺑﺪوي? ,ص ٤٣و . /٤٥ﻣﺴﻴﺤﻴﺖ در
اﻳﺮان >ﺳﻌﻴﺪ ﻧﻔﻴﺴﻲ? ,١٣٤٣ ,ص/٢١١
/٣ﺗﺎرﻳﺦ ﭘﺰﺷﻜﻲ اﻳﺮان ,ص/١٢٢
/٤ﺗﺎرﻳﺦ ﭘﺰﺷﻜﻲ اﻳﺮان >اﻟﮕﻮد? ,ﺗﺮﺟﻤة دﻛﺘﺮ ﻓﺮﻗﺎﻧﻲ ,ص/٧٠
/٥ﺗﺎرﻳﺦ اﻟﺤﻜﻤﺎء ,ﻃﺒﻊ ﻟﻴﭙﺮت ,ص/٥٦
www.takbook.com
ﻓﻬﺮﺳﺖ ﻣﺎﻗﺒﻞ اﻟﻔﻬﺮﺳﺖ ﺑﺨﺶ دوم : ٣٨٢
٠ ٦ﺗﺮﻳﺒﻮﻧﻮس ) (Tribunusروﻣـﻲ >ن ١س ٦م? ﻛـﻪ ﺧﺴـﺮو >ﻳﻜـﻢ? اﻧـﻮﺷﺮوان
> ٥٧٩-٥٣١م? ﭘﺲ از >اﺳﺘﻔﻦ< ُرﻫﺎوي ﻣﺬﻛﻮر >ش ?٥او را ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﭘﺰﺷﻚ وﻳﮋة ﺧﻮﻳﺶ
ﺑﺮﮔﺰﻳﺪ ,ﺑﻌﺪﻫﺎ ﺗﺮﻳﺒﻮﻧﻮس ﺑﻪ ﻳﻮﻧﺎن ﻣﺮاﺟﻌﺖ ﻧﻤﻮد; اﻣﺎ اﻧﻮﺷﺮوان ﻫﻨﮕﺎم ﻣﺬا ﻛﺮه ﺑﺎ دوﻟﺖ
روم درﺑﺎرة ﻣﺘﺎرﻛة ﭘﻨﺠﺴﺎﻟة ﺟﻨﮓ ,ﻳﻜﻲ از ﺷﺮاﻳﻂ ﺧﻮد را ﺑﺎزﮔﺮداﻧﺪن ﺗﺮﻳﺒﻮﻧﻮس ﻃﺒﻴﺐ ﺑﻪ
ﺧﺪﻣﺖ ﻗﺮار داد /ﺑﺪﻳﻦﺳﺎن ,ﺗﺮﻳﺒﻮﻧﻮس ﺑﺮاي اداﻣة ﺧﺪﻣﺖ ﺑﻪ اﻳﺮان ﺑﺎزﮔﺸﺖ; و اﻧﻮﺷﺮوان
ﭼﻨﺪان از ﻛﺎر او ﺧﺮﺳﻨﺪي داﺷﺖ ﻛﻪ اﺟﺎزه داد در ﻗﺒﺎل ﺧﺪﻣﺖ ﺧﻮد ﻫﺮ ﭼﻪ ﻣﻲﺧﻮاﻫﺪ
ﺗﻘﺎﺿﺎ ﻛﻨﺪ /ﺗﺮﻳﺒﻮﻧﻮس ﺑﻪ ﺟﺎي درﺧﻮاﺳﺖ ﻣـﺎل و ﻣـﻨﺎل ,آزادي ٣٠٠٠ﺗـﻦ از اﺳـﻴﺮان و
ﺑﻨﺪﻳﺎن روﻣﻲ را از زﻧﺪاﻧﻬﺎي اﻳﺮان ﻃﻠﺐ ﻧﻤﻮد١/
٠ ٧اوراﻧﻴﻮس ) (Uraniosﺳﻮرﻳﺎﺋﻲ .ﺳﺮﻳﺎﻧﻲ ﭘﺰﺷﻚ و ﺣﻜﻴﻢ و آﻣﻮزﮔﺎر ﻓـﻠﺴﻔة
ﻣﻮرخ ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ آﮔﺎﺛﻴﺎس >ﻛﺘﺎب ,٢ﺑﻨﺪ ?٢٩-٢٨
ﺧﺴﺮو >ﻳﻜﻢ? اﻧﻮﺷﺮوان > ٥٧٩-٥٣١م? ﻛﻪ ّ
ﺗﻌﺠﺐ ﻧﻤﻮده اﺳﺖ ﻛﻪ ﭘﺎدﺷﺎه ﺳﺎﺳﺎﻧﻲ ﺑﺎ آن ﻫﻤﻪ
او را ﻣﺮدي ﻧﺎدان و ﻧﻴﺮﻧﮓﺑﺎز ﻳﺎد ﻛﺮده; و ّ
اﺷﺘﻐﺎت ﺳﻴﺎﺳﻲ و ﻧﻈﺎﻣﻲ ﮔﺎه ﻣﻮﺑﺪان را ﮔﺮد ﻣﻲآورد ,ﺗﺎ ﺑﺎ آن ﻓﻴﻠﺴﻮف ﻃﺒﻴﺐ در ﺑﺎب
ﻣﺴﺎﺋﻠﻲ ﭼﻮن آﻓﺮﻳﻨﺶ ﮔﻴﻬﺎن و ﻣﻄﺎﻟﺒﻲ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺗﻨﺎﻫﻲ َاﺑﻌﺎد ﻋﺎ َﻟﻢ و ﺗﻮﺣﻴﺪ ﺑﺤﺚ ﻛﻨﻨﺪ٢/
ـﺘﺒ ﺪ? اﻳـﺮان ,ﻓـﺮزﻧﺪ >آذرﻫـﺮﺑﺪ .
ــﺮ زُ وﻳﻪ ) (Burzoeرﺋــﻴﺲ ﭘـﺰﺷﻜﺎن > ُد ُر ْﺳ َ
٠ ٨ﺑُ ْ
آذرﻫﺮﻣﺰ< ﻣﺮوزي .ﻧﻴﺸﺎﺑﻮري >ﺳﺪة ٦م? ﻛﻪ ﮔﻮﻳﺪ ﭘﺪرش از ﻟﺸﻜﺮﻳﺎن > َا ﺳﻮاران? ﺑﻮد و
ﻣﺎدرش از ﺧﺎﻧة ﻣﻮﺑﺪان زردﺷﺘﻲ ,ﻫﻢ اﻳﺸﺎن او را در ﻫـﻔﺖ ﺳـﺎﻟﮕﻲ ﺑـﻪ آﻣـﻮﺧﺘﻦ داﻧﺶ
ﭘﺰﺷﻜﻲ ﮔﻤﺎردﻧﺪ ٣/ﻧﺴﺒﺖ ﻣﻜﺎﻧﻲ ُﺑﺮزوﻳﻪ را ﺣﺴﺐ اﺷﺎرت ﺑﻌﺾ ﻧﺴﺦ ﻋﺮﺑﻲ ﻛﻠﻴﻠﻪ و دﻣﻨﻪ,
ﺑﺮﺧﻲ از داﻧﺸﻤﻨﺪان >ﻧﻴﺸﺎﺑﻮري< ﻧﻮﺷﺘﻪاﻧﺪ; ٤ﻟﻴﻜﻦ اﺻﻄﺨﺮي از ﺟﻤﻠة ﺑﺰرﮔﺎن ﺷﻬﺮ >ﻣﺮو<
ﻃﺐ در اﻳﺮان >ﻧﺠﻢآﺑﺎدي? ,ج ,١ص/٤١٨ /١ﺗﺎرﻳﺦ ﭘﺰﺷﻜﻲ اﻳﺮان >اﻟﮕﻮد? ,ص . /٧١ﺗﺎرﻳﺦ ّ
/٢اﻳﺮان در زﻣﺎن ﺳﺎﺳﺎﻧﻴﺎن >ﻛـﺮﻳﺴﺘﻦﺳﻦ? ,ص . /٤٥٠ﺗـﺎرﻳﺦ ﻋـﻠﻮم ﻋـﻘﻠﻲ >دﻛـﺘﺮ ﺻـﻔﺎ? ,ص. /٢٣
داﻧﺶﻫﺎي ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ در ﻋﻬﺪ ﺳﺎﺳﺎﻧﻲ >ﻫﻤﻮ? ,ص . /٢٧ﺗﺎرﻳﺦ ﭘﺰﺷﻜﻲ اﻳﺮان >اﻟﮕﻮد? ,ص/٧١
/٣ﻛﻠﻴﻠﻪ و دﻣﻨﻪ ,ﻃﺒﻊ ﻣﺤﻤﺪﺣﺴﻦ ﻧﺎﺋﻞ اﻟﻤﺮﺻﻔﻲ ,چ ,٤اﻟﻘﺎﻫﺮه ١٩٣٤ ,م ١٣٥٣ .. /ق ,ص ٢٢و ٦٥و
. /١٢٤داﺳﺘﺎﻧﻬﺎي ﺑﻴﺪﭘﺎي >ﺗﺮﺟﻤة ﺑﺨﺎري? ,ﻃﺒﻊ دﻛﺘﺮ ﺧﺎﻧﻠﺮي ,ﺗﻬﺮان ,ﺧﻮارزﻣﻲ ,١٣٦١ ,ص١٠
م ٥٧ ,٤٢-٤١ ,و . /٢٩٥ﺗﺮﺟﻤة ﻛﻠﻴﻠﻪ و دﻣﻨﻪ >ﻧﺼﺮا uﻣﻨﺸﻲ? ,ﻃﺒﻊ ﻣـﺠﺘﺒﻲ ﻣـﻴﻨﻮي ,داﻧﺸﮕـﺎه
ﺗﻬﺮان ,١٣٤٣ ,ص >ح< م/٤٤ ,
4. Iranisches Namenbuch (F. justi), P. 74. / History of Iranian Literature (Jan
Rypka), Holland, 1968, p. 56.
www.takbook.com
٣٨٣ ﭘﺰﺷﻜﻲ در اﻳﺮان ﺑﺎﺳﺘﺎن
اﻃﺒﺎي ﻋﺠﻢ را ُ>ﺑﺮزوﻳة ﻃﺒﻴﺐ< ﻳﺎد ﻛﺮده ١,ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﺷﺎدروان اﺳﺘﺎد ﻣﻴﻨﻮي ﻧﺴـﺒﺖ
رﺋﻴﺲ ّ
>ﻣﺮوزي< را از ﺑﺮاي وي ﺛﺒﺖ و ﺿﺒﻂ ﻧﻤﻮده اﺳﺖ ٢/ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ ﻛﻪ ﺑﺮزوﻳﻪ ﮔﺬﺷﺘﻪ از اﺷﺘﻬﺎر و
ﻃﺐ ,زﺑﺎن ﭘﺎرﺳﻲ >ﭘﻬﻠﻮي? و ﻫﻨﺪوي >ﺳﺎﻧﺴﻜﺮﻳﺖ? ﻫﻢ داﻧﺴﺘﻲ ,وﻟﻲ
اﺷﺘﻐﺎل ﺑﻪ ﺻﻨﺎﻋﺖ ّ
ﻫﻢ از ﻣﻘﺪﻣة ﺑﺰرﮔﻤﻬﺮ ﺣﻜﻴﻢ ﺑﺮ ﻛﻠﻴﻠﻪ و دﻣﻨﻪ و دﻳﮕﺮ اﺧﺒﺎر ﭼﻨﻴﻦ ﻣﺴـﺘﻔﺎد ﻣـﻲﮔﺮدد ﻛـﻪ
داروﻳﻲ ﻛﻮﻫﻬﺎي ﻫﻨﺪوﺳﺘﺎن ﺑﺪان ﺳـﺮزﻣﻴﻦ
ِ ﺑﺮزوﻳﻪ ﺑﺮاي ﺑﺪﺳﺖ آوردن ﺑﺮﺧﻲ از ﮔﻴﺎﻫﺎن
ﺳﻔﺮ ﻛﺮده ﺑﻮد ,ﭘﺲ زﺑﺎن و ﺧﻄﻮط اﻳﺸﺎن در آﻧﺠﺎ آﻣﻮﺧﺘﻪ داﺷﺖ; آﻧﮕﺎه ﺧﻮاه ﺑﻪ ﻓﺮﻣﺎن
ﺧﺴﺮو اﻧﻮﺷﺮوان > ٥٧٩-٥٣١م? ﻳﺎ ﭼﻮن ﻋﺰم ﺑﺮ ﺣﺼﻮل داروي >ﺟﺎن<ﻫﺎ ﻛﺮده ﺑﻮد ,ﻛﺘﺎب
>ﭘﻨﭽﺎﺗﻨﺘﺮه< را ـ ﻛﻪ ﻣﻮاﻓﻖ ﺑﺎ ﻣﻘﺼﺪ و ﻣﺮام ﻳﺎﻓﺖ ـ ﺑﺎ ﺧﻮد ﺑﻪ اﻳﺮان آورد٣/
ﺷﺨﺼﻴﺖ ﺑﺮزوﻳة ﭘﺰﺷﻚ در ﭘـﺮدهاي از اﺑـﻬﺎم اﺳـﻄﻮري ﭘـﻮﺷﻴﺪه ﻣـﺎﻧﺪه ,اﺳـﺘﺎد
ّ اﻣﺎ
ﺷﺨﺼﻴﺖ ﺣﻜﻴﻢ >ﺑﺰرﮔﻤﻬﺮ< ﺑﺨﺘﮕﺎن ـ وزﻳﺮ اﻓﺴﺎﻧﻪاي
ّ ﻛﺮﻳﺴﺘﻦ ﺳﻦ ﻫﻮﻳﺖ ﺗﺎرﻳﺨﻲ او را ﺑﺎ
ﺧﺴﺮو اﻧﻮﺷﺮوان ـ در اﺳﻢ اﺻﻠﻲاش >ﺑﺮزﻣﻬﺮ< ﻣﻨﻄﺒﻖ ﻣﻲداﻧﺪ /در اﻳﻦ ﺧﺼﻮص ﻣﺎ آراء و
َاﺑﺤﺎث دﻳﮕﺮان را ﻫﻢ ﺑﻪ ﺗﻔﺼﻴﻞ آوردهاﻳﻢ ٤/ﻣﺮﺣﻮم ﻣﻴﻨﻮي ﻃﺎﺑﻊ > ﻛﻠﻴﻠﻪ و دﻣﻨﻪ< ﻓﺎرﺳﻲ ﺑﺎ
ﻋﻘﻴﺪة ﻛﺮﻳﺴﺘﻦﺳﻦ ﻣﻮاﻓﻖ ﻣﻲﺑﻮد; ﭼﻪ دﻳﻞ ﻳﺎ ﻗﺮاﺋﻨﻲ ﻫﻢ در ﺗﺄﻳﻴﺪ اﻳﻦ ﻧﻈﺮ وﺟﻮد دارد ,از
ﺟﻤﻠﻪ اﻳﻦ ﻛﻪ اﺑﻦ ﺷﺎدي ﻫﻤﺪاﻧﻲ >ح ٥٢٠ق? زادﮔﺎه ﺑﻮزرﺟـﻤﻬﺮ ﺣﻜـﻴﻢ را ﺷـﻬﺮ >ﻣـﺮو<
ﺑﺮﻧﻮﺷﺘﻪ ٥ـ ﻛﻪ ﺣﺴﺐ آﻧﭽﻪ ﮔﺬﺷﺖ ـ ﺑﺮزوﻳﻪ ﻧﻴﺰ از آﻧﺠﺎ ﺑﺮآﻣﺪه اﺳﺖ; ﻳﺎ آن ﻛﻪ ﺑﺰرﮔﻤﻬﺮ ﻧﻴﺰ
ﺑﻪ ﻋﻠﻢ ﭘﺰﺷﻜﻲ ﺗﻌﻠّﻖ ﻳﺎﻓﺘﻪ ,ﻇﺎﻫﺮ ًا ﻛﻠﻴﻠﻪ و دﻣﻨﻪ را ﻫﻢ ﺧﻮد او ﺑﻪ ﭘﻬﻠﻮي ﺑﺮﮔﺮداﻧﺪه ,اﺳﺎﺳ ًﺎ
ﻣﻌﺮف ﻛﺘﺎب ﺷﺨﺺ ﺧﻮد اوﺳﺖ; و ﺟﺰ اﻳﻨﻬﺎ /وﻟﻲ ﺑﻌﻀﻲ از ﻣﺤﻘّﻘﺎن ﺑﻪ ﺧ_ف اﻳﻦ
ﻣﻘﺪﱢ م و ﱢ
ﺷﺨﺼﻴﺖ ﻣﺴﺘﻘّﻞ ﺗﺎرﻳﺨﻲ ﺑﺰرﮔﻤﻬﺮ ﺑﺨﺘﮕﺎن وزﻳـﺮ ـ و ـ ﺑـﺮزوﻳة
ّ ﻧﻈﺮ ,راﺳﺨﺎﻧﻪ وﺟﻮد دو
/١ﻣﺴﺎﻟﻚ و ﻣﻤﺎﻟﻚ >ﺗﺮﺟﻤة ﻓﺎرﺳﻲ? ,ﻃﺒﻊ اﻳﺮج اﻓﺸﺎر ,ص> . /٢٠٨ﺗﺮﺟـﻤة ﺗﺴـﺘﺮي? ,ﻃـﺒﻊ ﻫـﻤﻮ,
ص/٢٧٦
/٢ﺗﺮﺟﻤة ﻛﻠﻴﻠﻪ و دﻣﻨﻪ >ﻧﺼﺮا uﻣﻨﺸﻲ? ,ﻣﻘﺪﻣﻪ ,ص >ح</
/٣ﻛﻠﻴﻠﻪ و دﻣﻨﻪ >ﻋﺮﺑﻲ? ,ﻃﺒﻊ ﻧﺎﺋﻞ اﻟﻤﺮﺻﻔﻲ ,ص . /١٢٤داﺳـﺘﺎﻧﻬﺎي ﺑـﻴﺪﭘﺎي ,ﻃـﺒﻊ دﻛـﺘﺮ ﺧـﺎﻧﻠﺮي,
ص ٦١ ,٥٨ ,٤٧و . /٦٦ﻏﺮر اﺧﺒﺎر ﻣﻠﻮﻙ اﻟﻔﺮس و ﺳﻴﺮﻫﻢ >ﺛـﻌﺎﻟﺒﻲ ﻣـﺮﻏﻨﻲ? ,ﻃـﺒﻊ زوﺗـﻨﺒﺮگ,
ص . /٦٣٠ﺷﺎﻫﻨﺎﻣﻪ ,ﭼﺎپ ﻣﺴﻜﻮ ,ج ,٨ص/٢٤٨
/٤رش :ﻓﻬﺮﺳﺖ ﻣﺎ ﻗﺒﻞ اﻟﻔﻬﺮﺳﺖ ,ﻣﺸﻬﺪ .آﺳﺘﺎن ﻗﺪس رﺿﻮي ,١٣٧٥ ,ج ,١ص/١٢٠-١١٨
ﻣﺠﻤﻞ اﻟﺘﻮارﻳﺦ و اﻟﻘﺼﺺ ,ﻃﺒﻊ ﻣﻠﻚاﻟﺸﻌﺮاء ﺑﻬﺎر,ص5. Iranisches Namenbuch, p. 359../٧٥
www.takbook.com
ﻓﻬﺮﺳﺖ ﻣﺎﻗﺒﻞ اﻟﻔﻬﺮﺳﺖ ﺑﺨﺶ دوم : ٣٨٤
ﭘﺰﺷﻚ درﺑﺎر ﺧﺴﺮو اﻧﻮﺷﺮوان را در ﻳﻚ زﻣﺎن اﻣﺮي ﻣـﻤﻜﻦ و واﻗـﻌﻲ ﻣـﻲﺷﻤﺎرﻧﺪ ١/از
ﻫﻮﻳﺖ ُ>ﺑﺮزوﻳﻪ< ﻣﺘﺮﺟﻢ ﭘﻬﻠﻮي ﻛﻠﻴﻠﮓ و دﻣـﻨﮓ ,ﺑـﻪ ﻧـﺤﻮي ﺷـﺒﻬﻪآﻣﻴﺰ ﺑـﺎ
ﻃﺮف دﻳﮕﺮّ ,
ﺷﺨﺼﻴﺖ >ﺑﻮذ< ) (Budhﻣﺘﺮﺟﻢ ﺳﺮﻳﺎﻧﻲ ﻫـﻤﺎن ﻛـﺘﺎب ـ ﻛـﻪ ﻫـﻤﺮوزﮔﺎر و ﻫـﻤﻜﺎر ﻧـﻴﺰ
ّ
ﺑﻮدهاﻧﺪ ـ اﻳﻨﻬﻤﺎﻧﻲ ﭘﻴﺪا ﻛﺮده ,ﻳﺎ ﭼﻨﻴﻦ اﻟﻘﺎء ﺷﺒﻬﻪاي ﺑﻪ ﻫﺮ ﺟﻬﺖ ﭘﺪﻳﺪ آﻣﺪه اﺳﺖ /ﭼﻨﺎن ﻛﻪ
ُدو َﻟﻴﺴﻲ اوﻟﻴﺮي در ﺷﺮح اﺳﺘﻔﺎدة ﭘﺰﺷﻜﺎن ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ از ﮔﻴﺎﻫﺎن ﻫﻨﺪيّ ,
ﻣﻜﺮر ﻧﻤﻮده اﺳﺖ ﻛﻪ
ﻃـﺒﻲ ﺑـﻪ ﻫـﻨﺪ
ﺳﻴﺎح ﻣﺴﻴﺤﻲ را ﺑﺮاي ﺟﻤﻊآوري ﮔـﻴﺎﻫﺎن ّ
ﺧﺴﺮو اﻧﻮﺷﺮوان >ﺑﻮذ< ﻃﺒﻴﺐ ّ
ﻓﺮﺳﺘﺎد; و ﻫﻤﻮ در ﺑﺎزﮔﺸﺖ از آﻧﺠﺎ ﻛﺘﺎب > ﻛﻠﻴﻠﻪ و دﻣﻨﻪ< و ﺑﺎزي ﺷﻄﺮﻧﺞ را ﺑﺎ ﺧﻮد ﺑﻪ اﻳﺮان
آورد٢/
ﺑﺎريُ ,ﺑﺮزوﻳة ﻣﺮوزي در ﻫﻨﺪ ,ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ از >ﭘﻨﭽﺎﺗَﻨﺘﺮا< >ـ ﻛﻠﻴﻠﻪ و دﻣﻨﻪ? ﺑﻞ ﻫﻤﺎﻧﺎ >از دﻳﮕﺮ
ﻛﺘﺐ ﻫﻨﺪوان ﻧﺴﺨﺖ ﮔﺮﻓﺖ ;///و در وﻗﺖ ﺑﺎزﮔﺸﺘﻦ از ﻫﻨﺪ ﻛﺘﺎﺑﻬﺎ آورد ﻛﻪ ﻳﻜﻲ از آﻧﻬﺎ ﻛﻠﻴﻠﻪ
و دﻣﻨﻪ اﺳﺖ<; و ﺑﻪ ﻫﺮ ﺣﺎل ﻫﻤﮕﺎن ﺳﺨﻦ از >ﻛﺘﺎﺑﻬﺎي ﭘﺮﺣﻜﻤﺖ و دﻓﺘﺮﻫﺎي ﭘﺮ ﻋﻠﻢ او;///
و ﮔﻨﺠﻬﺎي ﺣﻜﻤﺖ ﻛﻪ آورده <///ﻛﺮدهاﻧﺪ /آﻧﮕﺎه ﺧﻮاﺳﺖ ﺗﺎ ﺑﺰرﮔﻤﻬﺮ ـ ﻛﻪ ﺑـﻪ رواﻳـﺘﻲ آن
ﻛﺘﺎب را ﺑﻪ ﭘﻬﻠﻮي ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻛﺮد ـ ﭼﻮن >ﺗﺄﻟﻴﻒ ﻛﺘﺎب< ﻛﻨﺪ ـ ﺑﺎﺑﻲ ﻣﻔﺮد ﺑﻪ اﺳﻢ او در ﺻﻔﺖ
ﺣﺎل وي ﺑﭙﺮدازد ;///ﭘﺲ ﺑﺰرﺟﻤﻬﺮ ﺑﺨﺘﻜﺎن ﺑﺎ دﻳﺒﺎﭼﻪاي ﺑﺮ ﻛﺘﺎب> ,ﺑﺎب ﺑﺮزوﻳﻪ< را ﺑﺮ آن
اﻓﺰود ;///اﺑﻦ اﻟﻤﻘﻔّﻊ ﮔﻮﻳﺪ ﻛﻪ ﻣﺎ ﭼﻮن اﻫﻞ ﭘﺎرس را دﻳﺪﻳﻢ ﻛﻪ اﻳﻦ ﻛﺘﺎب از زﺑﺎن ﻫﻨﺪي ﺑﻪ
ﭘﻬﻠﻮي ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻛﺮدﻧﺪ ;///ﭘﻨﺞ ﺑﺎب را ﭘﺎرﺳﻴﺎن ﺑـﺪان اﻟﺤـﺎق ﻛـﺮدﻧﺪ ٣/<///اﻳـﻦ ﻛـﺎر ﺑـﺮزوﻳة
ﭘﺰﺷﻚ و ﺑﺰرﮔﻤﻬﺮ وزﻳﺮ ,ﭼﻨﺎن ﻛﻪ ﻳﺎنرﻳﭙﻜﺎ ﺣﺴﺐ ﻗﺮاﺋﻦ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ ,در ﺣﺪود ﺳﺎل ٥٥٠.م
ﺻﻮرت ﻓﺮﺟﺎم ﭘﺬﻳﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ ٤/اﻣﺎ دﻳﮕﺮ ﻛﺘﺎﺑﻬﺎي >ﻋﻠﻢ و ﺣﻜﻤﺖ< ﻛـﻪ ﺑـﺮزوﻳﻪ ﺑـﺎ ﺧـﻮد
آورده ,ﻳﺎ ﺗﺮﺟﻤﻪ و ﺗﺄﻟﻴﻒ ﻛﺮده ,ﺑﺮ ﻃﺒﻖ ﮔﺰارش ﺳﻴﺮﻳﻞ اﻟﮕﻮد ﺗﺎرﻳﺨﻨﮕﺎر ﭘﺰﺷﻜﻲ اﻳﺮان از
اﻳﻦ ﻗﺮار اﺳﺖ> :ﮔﻮﻳﻨﺪ ﻛﻪ ﺑﺮزوﻳﻪ ﻣﻌ ّﻠﻢ ﻫﺮﻣﺰ ﭘﺴﺮ اﻧﻮﺷﺮوان ﺑﻮد ,ﭘﺲ ﭼﻮن ّ
ﺗﻮﺟﻪ ﺷﺎه را ﺑﻪ
ﺧﻮد ﺟﻠﺐ ﻛﺮد ,ﺑﻌﺪﻫﺎ ﺑﻪ ﺳﻤﺖ وزﻳﺮ اول درﺑﺎر و ﭘﺰﺷﻚ ﻣﺨﺼﻮص ﺷﺎه ﻣﻨﺼﻮب ﺷﺪ;
/١رش :ﺑﺮﺧﻲ ﺑﺮرﺳﻲﻫﺎ درﺑﺎرة ﺟﻬﺎنﺑﻴﻨﻲﻫﺎي اﻳﺮان >اﺣﺴﺎن ﻃﺒﺮي? ,ص /١٩٥-١٩٤
/٢اﻧﺘﻘﺎل ﻋﻠﻮم ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ ﺑﻪ ﻋﺎﻟﻢ اﺳ_ﻣﻲ ,ﺗﺮﺟﻤة اﺣﻤﺪ آرام ,ص ١٠٨و /٢٤٢
/٣ﻛﻠﻴﻠﻪ و دﻣﻨﻪ >ﻋﺮﺑﻲ? ﻃﺒﻊ ﻧﺎﺋﻞ اﻟﻤﺮﺻﻔﻲ ,ص ٦٦ ,٣٤ ,٢٣و . /١١٧ﺗﺮﺟﻤة ﻓﺎرﺳﻲ ,ﻃﺒﻊ ﻣﻴﻨﻮي,
ص ٤٣ ,٣٨ ,٣٤و . /٥٨داﺳﺘﺎﻧﻬﺎي ﺑﻴﺪﭘﺎي ,ﻃﺒﻊ ﺧﺎﻧﻠﺮي ,ص ٤٩-٤٨ ,١٨و /٧٠
4. History of Iranian Literature (Jan Rypka), pp. 660-661.
www.takbook.com
٣٨٥ ﭘﺰﺷﻜﻲ در اﻳﺮان ﺑﺎﺳﺘﺎن
وﻟﻲ ﻣﻄﺎﺑﻖ ﺑﺎ رواﻳﺎت ﭼﻮن ﻋﻘﺎﻳﺪ و اﻓﻜﺎر ﻣﺴﻴﺤﻲ ]ـ ﻣﺎﻧﻮي[ داﺷﺖ ,ﺳﺮاﻧﺠﺎم ﺑﻘﺘﻞ آﻣﺪ/
ﻣﺤﻤ ﺪﺑﻦ زﻛﺮﻳﺎي رازي ﻣﻲﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ,زﻳﺮا اﻳﻦ داﻧﺸـﻤﻨﺪ در
ّ ﭼﻨﻴﻦ ﻧﻤﺎﻳﺪ ﻛﻪ آﺛﺎر ﺑﺮزوﻳﻪ را
ﻛﺘﺎب >اﻟﺤﺎوي< ﺧﻮد از آﻧﻬﺎ ﻧﻘﻞ ﻗﻮل ﻛﺮده اﺳﺖ /ﻛﺘﺎﺑﻲ ﻫﻢ ﻛﻪ ﺷﻤﻌﻮن اﻧﻄﺎ ﻛﻲ >ح ١٠٧٠
م? ﺗﺤﺖ ﻋﻨﻮان >ﺣﻜﻤﺖ ﻫﻨﺪﻳﺎن< از ﻋﺮﺑﻲ ﺑﻪ ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻛﺮده ,ﻣـﻨﺴﻮب ﺑـﻪ ﺑـﺮزوﻳة
ﭘﺰﺷﻚ اﻳﺮاﻧﻲ اﺳﺖ ,ﺑﺴﺎ ﻛـﻪ ﺣـﺎﺻﻞ ﺳـﻔﺮ وي ﺑـﻪ ﻫـﻨﺪوﺳﺘﺎن ﺑـﺎﺷﺪ /ﻛـﺘﺎﺑﻲ >در ﺑـﺎب
ﻏﻴﺐﮔﻮﻳﻲ و ﻓﺎﻟﮕﻴﺮي< ﻧﻴﺰ ﺑﻪ ﻧﻈﻢ ﻓﺎرﺳﻲ وﺟﻮد دارد >ﻣﻮزة ﺑﺮﻳﺘﺎﻧﻴﺎ? ﻛﻪ ﺣﺴﺐ ﻋﻨﻮان ﺑﻪ
ﺧﺎﻣة ﺑﺮزوﻳﻪ اﺳﺖ /دﺳﺘﻮر ﻋﻤﻠﻲ ﻫﻢ ﻛﻪ درﺑﺎرة ﺳﺎﺧﺘﻦ ﺑﺮﺧﻲ ﻣﻌﺠﻮنﻫﺎ در > ﻛﺘﺎب ﺗﺮﻳﺎق<
اﺑﻦ ﺳﺮاﭘﻴﻮن دﻳﺪه ﻣﻲﺷﻮد ,ﺷﺎﻳﺪ از او ﺑﺎﺷﺪ; زﻳﺮا ﻛﻪ آﻧﻬﺎ در ﻧﺴﺨة ﺗﻴﻨﻲ >ﻣﻌﺠﻮنﻫﺎي
ﺑﺮزوﻳﻪ< ) (Pillue Barzuitai Sapientiﻧﺎﻣﻴﺪه ﺷﺪهاﻧﺪ/
>ﻧﺎم ﺑﺮزوﻳﻪ ,ﻣﺎﻧﻨﺪ اﺳﻜﻨﺪر ,ﺑﻪ زودي در ﻣﻴﺎن اﻳﺮاﻧﻴﺎن در ردﻳـﻒ ﻧـﺎﻣﻬﺎي اﻓﺴـﺎﻧﻪاي
درآﻣﺪ; و ﺳﺨﻨﺎن ﺣﻜﻴﻤﺎﻧة زﻳﺎدي ﻛﻪ ﺣ ّﺘﻲ ﺑﻪ ﻟﻘﻤﺎن ﺣﻜـﻴﻢ ﻧﺴـﺒﺖ داده ﻧـﻤﻲﺷﺪ ,ﺑـﺪو
ﻣﻨﺴﻮب اﺳﺖ >ـ ﻣﺮاد >ﺑﺰرﮔﻤﻬﺮ< ﺣﻜﻴﻢ اﺳﺖ ,ﻛﻪ اﻟﮕﻮد ﻧﻴﺰ او را ﻫﻤﻴﻦ >ﺑﺮزوﻳة< ﻃﺒﻴﺐ
ﻣﻲداﻧﺪ? /ﭼﻨﺎن ﻛﻪ ﺳﻌﺪي در ﮔﻠﺴﺘﺎن ﺧﻮد درﺑﺎرة او ﭼﻨﻴﻦ آورده اﺳﺖ > :ﮔﺮوﻫﻲ ﺣﻜﻤﺎ در
ﻛﺴﺮي ﺑﻪ ﻣﺼﻠﺤﺘﻲ در ,ﺳﺨﻦ ﻫﻤﻲ ﮔﻔﺘﻨﺪ و ﺑـﺰرﺟـﻤﻬﺮ ﻛـﻪ ﻣـﻬﺘﺮ اﻳﺸـﺎن ﺑـﻮد,
ى ﺣﻀﺮت
ﺧﺎﻣﻮش /ﮔﻔﺘﻨﺪش ﻛﻪ ﭼﺮا در اﻳﻦ ﺑﺤﺚ ﺳﺨﻦ ﻧﮕﻮﻳﻲ؟ ﮔﻔﺖ ﺣﻜﻴﻢ دارو ﻧﺪﻫﺪ ﺟﺰ ﺳﻘﻴﻢ
را; ﭘﺲ ﭼﻮن ﺑﻴﻨﻢ ﻛﻪ رأي ﺷﻤﺎ ﺑﺮ ﺻﻮاب اﺳﺖ ,ﻣـﺮا ﺑـﺮ ﺳـﺮ آن ﺳـﺨﻦ ﮔـﻔﺘﻦ ﺣﻜـﻤﺖ
ﻃﺐ ﻣـﻬﺎرت داﺷـﺘﻪ ,ﺑـﻪ
ﻧﺒﺎﺷﺪ> ///اﻟﺦ? /ﻫﻤﻴﻦ ﻧﺸﺎن ﻣﻲدﻫﺪ ﻛﻪ ﺑﺮزوﻳﻪ ﻫﻤﭽﻨﺎن ﻛـﻪ در ّ
ﻋﻨﻮان ﻳﻚ درﺑﺎري از ﺣﻜﻤﺖ و ﺧﺮد ﻧﻴﺰ ﺑﻬﺮهﻣﻨﺪ ﺑﻮده اﺳﺖ /ﻃﺒﻖ ﺑﺮﺧﻲ رواﻳﺎت ﻣﻮﺟﻮد,
ﺑﺮزوﻳﻪ در ﻣﺮاﺟﻌﺖ از ﻫﻨﺪوﺳﺘﺎن ﺑﺎزي ﺷﻄﺮﻧﺞ را ﺑﺎ ﺧﻮد ﺑﻪ اﻳﺮان آورد; و ﺑـﺪﻳﻦﺗﺮﺗﻴﺐ
اﻓﺘﺨﺎر اﻧﺘﻘﺎل اﻳﻦ ﺑﺎزي از ﻫﻨﺪ ﺑﻪ اروﭘﺎ ﻧﺼﻴﺐ اﻳﺮاﻧﻴﺎن ﮔﺮدﻳﺪ /ﺑﻪ رواﻳـﺘﻲ دﻳﮕـﺮ او روش
ﺑﺎزي ﺷﻄﺮﻧﺞ ﻫﻨﺪﻳﺎن را ﻛﺸﻒ ﻛﺮد; و ﺑﺎ اﺑﺪاع ﺑﺎزي >ﻧﺮد< ﺑﻪ ﻣﻘﺎﺑﻠﻪ ﺑﺎ اﻳﺸﺎن ﭘﺮداﺧﺖ<١/
در ﻣﻘﺪﻣة ﻗﺪﻳﻢ >ﻣﻨﺜﻮر? ﺷﺎﻫﻨﺎﻣﻪ آﻣﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ >ﭼﻮن ﺷﺎه ﻫﻨﺪوان ﻛـﻪ ﻛـﻠﻴﻠﻪ و دﻣـﻨﻪ و
ﺷﺎﻧﺎق و رام و راﻣﻴﻦ ﺑﻴﺮون آورد ,///ﺑﺮزوﻳة ﻃﺒﻴﺐ از ﻫﻨﺪوي ﺑﻪ ﭘﻬﻠﻮي ﮔﺮداﻧﻴﺪه ﺑﻮد٢/<///
/١ﺗﺎرﻳﺦ ﭘﺰﺷﻜﻲ اﻳﺮان ,ﺗﺮﺟﻤة دﻛﺘﺮ ﺑﺎﻫﺮ ﻓﺮﻗﺎﻧﻲ ,ص/٧٤-٧٣ ,٧١
/٢ﺑﻴﺴﺖ ﻣﻘﺎﻟة ﻗﺰوﻳﻨﻲ ,ج ,٢ص ٣١و /٣٢
www.takbook.com
ﻓﻬﺮﺳﺖ ﻣﺎﻗﺒﻞ اﻟﻔﻬﺮﺳﺖ ﺑﺨﺶ دوم : ٣٨٦
ﻣﻮرﺧﺎن ﭘﺰﺷﻜﻲ دوران اﺳ_ﻣﻲ ,ﻓﻘﻂ اﺑﻦ اﺑﻲ ُا َﺻ ْﻴ َﺒﻌﻪ >ﺑﺮزوﻳﻪ< را از
ﺑﺎﻳﺪ ﮔﻔﺖ ﻛﻪ از ّ
ﺑﺮﺟﺴﺘﮕﺎن ﭘﺰﺷﻜﻲ روزﮔﺎر ﻳﺎد ﻛﺮده ,ﻛﻪ در ﻋﻠﻮم اﻳﺮاﻧﻲ و ﻫﻨﺪي داﻧﺸﻮر ﺑﻮده; ﮔﻮﻳﺪ ﻫﻤﻮ
ﻣـﻮرخ
ّ ﻛﺘﺎب ﻛﻠﻴﻠﻪ و دﻣﻨﻪ را از ﻫﻨﺪ ﺑﺮاي اﻧﻮﺷﺮوان آورد و ﺑﻪ ﭘﺎرﺳﻲ ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻛﺮد< ١/اﻣﺎ
ﻣﺘﺨﺼﺺ ﻋﻠﻮم دﻗﻴﻘة اﻳـﺮان و اﺳـ_م در ﻋـﺼﺮ ﺣـﺎﺿﺮ ,دﻳـﺘﺮﻳﺦ
ّ ﻣﺒﺮز ﭘﺰﺷﻜﻲ و ﻣﺤﻘّﻖ
ّ
ﻣﻜﺮر ﻧـﻤﻮده اﺳﺖ ﻛـﻪ او ً ﺑـﺎ ﺗـﺮﺟـﻤة
ﺑﺮاﻧﺪﻧﺒﻮرگ آﻟﻤﺎﻧﻲ درﺑﺎرة ﺑﺮزوﻳة ﭘﺰﺷﻚ اﻳﺮاﻧﻲ ّ
داﺳﺘﺎﻧﻬﺎي ﺑﻴﺪﭘﺎي ﻫﻨﺪي >ـ ﻛﻠﻴﻠﻪ و دﻣﻨﻪ? و ﺛﺎﻧﻴ ًﺎ ﺑﺎ ﺗﺮﺟﻤة آﺛﺎر ّ
ﻃﺒﻲ و داروﺷﻨﺎﺳﻲ ﻫﻨﺪي
ﺑﻪ ﭘﻬﻠﻮي ,ﻛﻪ ﺳﭙﺲ ﻫﻤﺎﻧﻬﺎ ﺑﻪ ﺳﺮﻳﺎﻧﻲ و ﻋﺮﺑﻲ ﻫﻢ ﺗﺮﺟﻤﻪ ﺷﺪ; و در آﺛﺎر ﭘﺰﺷﻜﺎن اﻳﺮاﻧﻲ ـ
ﻣﺤﻤ ﺪ ﺑﻦ زﻛﺮﻳﺎي رازي اﺣﺘﻮا ﻳﺎﻓﺖ; و ﺟﺰ آن ﻛﻪ ﺑﻌﺪ ًا ﻳﻜﺴﺮه ﺑﻪ ﺗﻴﻦ
ّ اﺳ_ﻣﻲ ﻫﻤﭽﻮن
ﻧﻴﺰ ﺗﺮﺟﻤﻪ ﺷﺪﻧﺪ ,او ﺳﻬﻢ ﺑﺰرﮔﻲ ﺑﺎ ﻓﻀﻞ ﺗﻘﺪّ م و اﺑﺘﻜﺎر ﻧﻤﺎﻳﺎن در اﻧﺘﻘﺎل ﻋﻠﻮم ﻣﺸﺮﻗﻴﺎن و
ﻫﻨﺪﻳﺎن ﺑﻪ ﻣﻐﺮﺑﺰﻣﻴﻦ و اروﭘﺎ و ﺳﺮاﺳﺮ ﺟﻬﺎن اﻳﻔﺎء ﻛﺮد ,ﻓﻠﺬا در ﻣﻨﻈﺮة ﺗﺎرﻳﺨﻲ ﻣـﻮﺿﻮع
ﺑﺴﻴﺎر ﻗﺎﺑﻞ ﻣ_ﺣﻈﻪ و ﺷﺎﻳﺎن ﺗﻘﺪﻳﺮ اﺳﺖ ٢/ﺣﻜﻴﻢ ﻓﺮدوﺳﻲ ﻫﻢ در وﺻﻒ >ﺑﺮزوﻳﻪ< ـ ﻛﻪ
ﮔﻮﻳﺪ وي ﺑﻪ ﻃﻠﺐ ﮔﻴﺎﻫﺎن ﻛﻮه ﻫﻨﺪوان ﺑﺪاﻧﺠﺎ رﻓﺖ ـ از ﺟﻤﻠﻪ ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ:
ﺑــﻪ ﻧــﻴﺮو رﺳـﻴﺪه ﺳـﺨﻨﮕﻮي ﺑـﻮد >ﭘــﺰﺷﻚ ﺳــﺮاﻳــﻨﺪه ﺑـﺮزوي ﺑـﻮد
ﺑﻪ ﻫﺮ ﺑﻬﺮهاي در ﺟﻬﺎن ﺷﻬﺮهاي<٣ ز ﻫــــﺮ داﻧﺸــﻲ داﺷــﺘﻲ ﺑــﻬﺮهاي
ﺳﻴﺎح ﻣﺴﻴﺤﻲ و ﻛﺸﻴﺶ وﻳﺎت >ن ٢س ٦م? ﻛﻪ
٠ ٩ﺑﻮذ ) (Budhاﻳﺮاﻧﻲ ,ﻃﺒﻴﺐ ّ
ﺧﺴﺮو اﻧﻮﺷﺮوان > ٥٧٩-٥٣١م? او را ﺑـﺮاي ﮔـﺮدآوري ﮔـﻴﺎﻫﺎن داروﻳـﻲ ﺑـﻪ ﻫـﻨﺪوﺳﺘﺎن
ﻓﺮﺳﺘﺎد /ﻋﺒﺪﻳﺸﻮع ﺳﻮري >اﺳﻘﻒ ﻧﺼﻴﺒﻴﻦ? ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ ﻛﻪ >ﺑﻮذ< از اﻫﻞ ﻋﻠﻢ ﺑﻮد و رﻳﺎﺳﺖ
ﻣﺮﻗﻮﻧﻴﻪ ﻧﻮﺷﺘﻪ اﺳﺖ /ﻛﺘﺎﺑﻲ
ّ ﻣﺎﻧﻮﻳﻪ و
ّ ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن ﻫﻨﺪوﻓﺎرس را داﺷﺘﻪ ,ﻛﺘﺎﺑﻬﺎي ﭼﻨﺪي ﺑﺮ ر ّد
ﻧﻴﺰ ﺑﻪ اﺳﻢ >اﻟﻒ ﻣﮕﻦ< ) (Alef Miginﺑﺪو ﻣﻨﺴﻮب اﺳﺖ ,ﻛﻪ آن را ﺗﻔﺴﻴﺮي ﺑﺮ ﻛﺘﺎب
اول ﻃﺒﻴﻌﻲ ارﺳﻄﻮ >ـ آﻟﻔﺎﻣﮕﺎ? داﻧﺴﺘﻪاﻧﺪ ,اﻳﻨﻚ ﻧﺴﺨة آن در دﺳﺖ ﻧﻴﺴﺖ /وﻟﻲ ﻋـﻤﺪة
اﺷﺘﻬﺎر >ﺑﻮد< از ﺑﺎﺑﺖ ﺗﺮﺟﻤة ُﺳﺮﻳﺎﻧﻲ ﻛﺘﺎب > ﻛﻠﻴﻠﮓ و دﻣﻨﮓ< اﺳﺖ ,ﻛـﻪ ﻫـﻢ در ﻋـﻬﺪ
ﺧﺴﺮواﻧﻮﺷﺮوان >ﺣـﺪود ﺳـﺎل ?٥٧٠.آن را از ﻣـﺘﻦ ﭘـﻬﻠﻮي ـ ﻳـﻌﻨﻲ از ﺗـﺮﺟـﻤة ﭘـﻬﻠﻮي
/١ﻋﻴﻮن اﻧﺒﺎء ﻓﻲ ﻃﺒﻘﺎت اﻃﺒﺎء ,ﻃﺒﻊ ﺑﻴﺮوت ,١٩٦٥ ,ص/٤١٣
2. Medizin Und Magie (Heilkund Und Geheimlehre des Islamischen Zeitalters),
Berlin, Verlag Bruno Hessling, 1975,pp. 92-94.
/٣ﺷﺎﻫﻨﺎﻣﻪ ,ﭼﺎپ ﻣﺴﻜﻮ ,ج ,٨ص/٢٤٨
www.takbook.com
٣٨٧ ﭘﺰﺷﻜﻲ در اﻳﺮان ﺑﺎﺳﺘﺎن
>ﭘﻨﭽﺎﺗﻨﺘﺮاي< ﺑﺮزوﻳة ﭘﺰﺷﻚ ـ ﺑﻪ ُﺳﺮﻳﺎﻧﻲ ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻛﺮده ,ﻛﻪ ﺷﺎﻣﻞ ده ﺑﺎب از ﻛﺘﺎب و ﺗﻘﺮﻳﺒ ًﺎ
ﺑﺎ ﻣﺘﻦ ﺳﺎﻧﺴﻜﺮﻳﺖ ﻣﻄﺎﺑﻖ اﺳﺖ ١/ﻣﺘﻦ ﺗﺮﺟﻤة ُﺳﺮﻳﺎﻧﻲ >ﺑﻮد< ﺑﻪ ﺳﺎل ١٨٧٠م در ﻛﺘﺎﺑﺨﺎﻧة
ﻛﻠﻴﺴﺎي ﻣﺎردﻳﻦ >در آﺳﻴﺎي ﺻﻐﻴﺮ? ﭘﻴﺪا ﺷﺪ ,ﻛﻪ ﭼﻨﺪي ﺑﻌﺪ >ـ ١٨٧٦م? ﮔﻮﺳﺘﺎو ﺑـﻴﻜﻞ
آﻟﻤﺎﻧﻲ آن را ﻫﻤﺮاه ﺑﺎ ﺗﺮﺟـﻤة آﻟﻤـﺎﻧﻲ در ﻳﻚ ﻣـﺠ ّﻠ ﺪ >ﻣـﻘﺪﻣة >ﺑـﻨﻔﻲ< ١٤٧ص +ﻣـﺘﻦ
ُﺳﺮﻳﺎﻧﻲ ١٢٧ص +ﺗﺮﺟﻤة آﻟﻤﺎﻧﻲ ١٣٢ص? ﻃﺒﻊ و ﻧﺸﺮ ﻛﺮد ٢/در ﺷﺮح >ﺑﺮزوﻳﻪ< ﭘﺰﺷﻚ
ﺷﺨﺼﻴﺖ او ﺑﺎ >ﺑﻮذ< ﭘﺰﺷﻚ
ّ اﻳﺮاﻧﻲ ﮔﺬﺷﺖ ﻛﻪ ﺑﺮﺧﻲ از اﻳﺮاﻧﺸﻨﺎﺳﺎن ,ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻫﻤﺎﻧﺴﺘﻲ
ﻣﺴﻴﺤﻲ اﻇﻬﺎر ﻋﻘﻴﺪه ﻧﻤﻮده ,ﻳﺎ در واﻗﻊ ﺑﻴﻦ آن دو اﻟﺘﺒﺎس و اﺧﺘ_ط ﻛﺮدهاﻧﺪ٣/
ﺳﺘﺒ ﺪ >ن٢
٠ ١٠ﺟﺒﺮاﺋﻴﻞ )ِ (Gabrielﺳﻨﺠﺎري ﻃﺒﻴﺐ ﻣﺴﻴﺤﻲ >ﻳﻌﻘﻮﺑﻲ? اﻳﺮان ُد ُر َ
س٦م? ﻛﻪ ﭘﻴﺸﺘﺮ >ﻧﺴﻄﻮري< ﻣﺬﻫﺐ ﺑﻮد ,ﺳﭙﺲ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻣﺬﻫﺐ >ﻳﻌﻘﻮﺑﻲ< ﮔﺮوﻳﺪ ,ﻳﻚ ﭼﻨﺪ
ﺗـﻔﻮق ﭘـﻴﺪا
در ﻋﻬﺪ ﺧﺴﺮوان ﺑﺰرگ ﺳﺎﺳﺎﻧﻲ ,ﻓﺮﻗة ﻳﻌﺎﻗﺒﻪ ﺑﺮ رﻗﻴﺐ ﺧﻮد ﻓـﺮﻗة ﻧﺴـﺎﻃﺮه ّ
ﻛﺮدﻧﺪ /اﻣﺎ ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﺧﺒﺮ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ >ﺟﺒﺮﺋﻴﻞ< ﺳﻨﺠﺎري از ﺳﺎل ﺑﻴﺴﺘﻢ ﭘـﺎدﺷﺎﻫﻲ ﺧﺴـﺮو
اﻧﻮﺷﺮوان ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ >ـ ٥٥١م? ﻛﻪ ﺣﺴﺐ ﮔﺰارش ﺟﻤﺎلاﻟﺪﻳﻦ ﻗـﻔﻄﻲ ,ﻫـﻤﺎﻳﺶ ﭘـﺰﺷﻜﻲ
ﮔﻨﺪﻳﺸﺎﭘﻮر ﺗﺤﺖ رﻳﺎﺳﺖ او ـ ﻛﻪ >درﺳﺘﺒﺪ< اﻳﺮان ﺑﻮده ـ ﺑﺮﮔﺰار ﺷﺪ ٤/اﺧﺒﺎر دﻳﮕﺮ راﺟـﻊ
اﺳﺖ ﺑﻪ ﺳﺘﻴﺰشﻫﺎي او ﺑﺎ َا ﺳﺎﻗﻔة ﻧﺴﻄﻮري اﻳﺮان; ﭼﻪ ,در ﭘﺎدﺷﺎﻫﻲ ﺧﺴﺮو >دوم? اﭘﺮوﻳﺰ
> ٦٢٨-٥٩٠م? ﻛﻪ در ﻗﺒﺎل اﻗﺘﺪار ﻣﺬﻫﺒﻲ ﻣﻐﺎن و ﻣﻮﺑﺪان ,او ﮔﺮاﻳﺶﻫﺎي ﻋﻴﺴﻮﻳﺎﻧﻪ از ﺧﻮد
ﻧﺸﺎن ﻣﻲداد; ﺷﻬﺒﺎﻧﻮي ﻣﺴﻴﺤﻲ >ﺷﻴﺮﻳﻦ< ﻣﻌﺮوف ﭼﻮن ﺳﺎﻟﻬﺎ آرزوي ﻓـﺮزﻧﺪي داﺷﺖ,
ﻣﺪاواﻫﺎي ﺟﺒﺮﺋﻴﻞ درﺳﺘﺒﺪ ﻛﺎرﮔﺮ اﻓﺘﺎد و او ﭘﺴﺮي ﺑﺰاد ﻛﻪ ﻧﺎﻣﺶ >ﻣﺮداﻧﺸﺎه< ﻧﻬﺎدﻧﺪ ,ﭘﺲ
ﭘﺎﻳﮕﺎه آن ﭘﺰﺷﻚ ﻋﻴﺴﻮي ﺑﺎ رﻓﺖ; و دوﺳﺘﻲ و ارﺟﮕﺬاري ﺧﺴﺮو ﭘﺮوﻳﺰ ﻫﻢ ﺑﺪو ﺑﻴﺶ از
1. History of Syriac Literature (W. Wright), London, 1894, p. 124./ Grundriss der
Iranischen Philologie, B. II, PP. 326FF./ ﻛﻠﻴﻠﻪ و دﻣﻨﻪ ,ﻃـﺒﻊ ﻧـﺎﺋﻞ اﻟﻤـﺮﺻﻔﻲ ,ص/٢٣
ﻋﺒﺪا uﺑﻦ ﻣﻘﻔّﻊ >ﻏﻔﺮاﻧﻲ ﺧﺮاﺳﺎﻧﻲ? ,ص ٢٠٨-٢٠٧و . /٢٢١ﺗﺎرﻳﺦ ادﺑﻴﺎت ﻓﺎرﺳﻲ ـ >ﻫﺮﻣﺎن اﺗﻪ?,
ﺗﺮﺟﻤة دﻛﺘﺮ ﺷﻔﻖ ,ص ٢٢٧و . /٢٢٩اﻧﺘﻘﺎل ﻋﻠﻮم ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ> ///اوﻟﻴﺮي? ,ص/١٠٩-١٠٨
2. Syrische Grammatik... (C. Brockelmann), 7. Auf. , Leipzig, 1955, p.182./
ﻳﺎدداﺷﺖﻫﺎي ﻗﺰوﻳﻨﻲ ,ج ,٦ص . /٢٤٧ﺗﺎرﻳﺦ ادﺑﻴﺎت ﻓﺎرﺳﻲ >اﺗﻪ? ,ص/٢٢٩
/٣اﻧﺘﻘﺎل ﻋﻠﻮم ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ ﺑﻪ ﻋﺎﻟﻢ اﺳ_ﻣﻲ >دوﻟﻴﺴﻲ اوﻟﻴﺮي? ,ﺗﺮﺟﻤة اﺣﻤﺪ آرام ,ص ٩-١٠٨و /٢٤٢
/٤ﺗﺎرﻳﺦ اﻟﺤﻜﻤﺎء ,ص . /١٣٣داﻧﺸﻬﺎي ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ در ﻋﻬﺪ ﺳـﺎﺳﺎﻧﻲ >دﻛـﺘﺮ ﺻـﻔﺎ? ,ص ./٢٥-٢٤ﺗـﺎرﻳﺦ
ﻋﻠﻮم و ادﺑﻴﺎت اﻳﺮاﻧﻲ >ﻫﻤﻮ? ,ص . /٥٠ﻓﺮﻫﻨﮓ اﻳﺮاﻧﻲ ﭘﻴﺶ از اﺳ_م >دﻛﺘﺮ ﻣﺤ ّﻤﺪي? ,ص/٢٣٤
www.takbook.com
ﻓﻬﺮﺳﺖ ﻣﺎﻗﺒﻞ اﻟﻔﻬﺮﺳﺖ ﺑﺨﺶ دوم : ٣٨٨
ﭘﻴﺶ ﺷﺪ /از آن ﭘﺲ ﺟﺒﺮﺋﻴﻞ ﺑﺎ ﺳﻮء اﺳﺘﻔﺎده از ﻣﻘﺎم و ﻣﻮﻗﻌﻴﺖ ﺧﻮﻳﺶ ,ﭘﻴﻮﺳﺘﻪ در اﻣﻮر
دﻳﻨﻲ دﺧﺎﻟﺖ ﻣﻲﻛﺮد; ﻓﻠﺬا ﻛﺸﻤﻜﺶ ﻣﻴﺎن آن دو ﻓﺮﻗة ﻣﺴﻴﺤﻲ ﺑﻪ اوج ﺧﻮد رﺳﻴﺪ /ﻳﻜﻲ از
ـﻤﺖ ﺟـﺎﺛﻠﻴﻖﻣﻮارد دﺧﺎﻟﺖ وي ﻣﺎﺟﺮاي اﻧﺘﺨﺎب اﺳﻘﻒ ﺳﻠﻮﻛﻴﻪ >ﻳﻮﺳﻒ< ﻃﺒﻴﺐ ﺑـﻪ ِﺳ َ
ﻧﺴﺎﻃﺮه ﺑﻮد; و دﺧﺎﻟﺖ دﻳﮕﺮ از ﻃﺮﻳﻖ ﺷﻬﺒﺎﻧﻮ ﺷﻴﺮﻳﻦ در اﻧﺘﺨﺎب >ﮔﺮﮔﻮار< ﻣﻌ ّﻠﻢ ﻣﺪرﺳة
ﺳﻠﻮﻛﻴﻪ ﺑﺮاي ﻫﻤﺎن ِﺳ َﻤﺖ ﺑﻮد; و از اﻳﻦ ﻗﺒﻴﻞ ,ﺣـﺘﻲ ﺑـﺎ ﻣـﺘﻬﻢ ﻛـﺮدن >ﻣـﻬﺮان ﮔﺸـﻨﺴﺐ<
ﻧﺴﻄﻮري اﻳﺮاﻧﻲ واﺗﺒﺎر ﺑﻪ ِارﺗﺪاد از دﻳﻦ زردﺷﺘﻲ ,ﺑﺎﻋﺚ ﺷﺪ ﻛﻪ آن ﺷﺨﺺ ﺷﺮﻳﻒﻧﮋاده
و ﻓﺮﻫﻴﺨﺘﻪ ﺑﺪار آوﻳﺨﺘﻪ ﺷﻮد١/
درﮔﺬﺷﺖ ﺟﺒﺮﺋﻴﻞ ﺳﻨﺠﺎري درﺳﺘﺒﺪ ,ﺑﺎﻳﺴﺘﻲ در دﻫة ﻳﻜﻢ ﺳﺪة ﻫﻔﺘﻢ >م? ﺑﻮده ﺑﺎﺷﺪ/
ﻣﺘﻌﺮض ﻧﻜﺘﻪ ﺷﺪهاﻳﻢ ,ﻇﺎﻫﺮ ًا اﺳﻢ >ﺟﺒﺮﺋﻴﻞ< ﺑـﺮاي ﺧـﺎﻧﺪانﻫـﺎي
ّ اﻣﺎ ﭼﻨﺎن ﻛﻪ ﭘﻴﺸﺘﺮ ﻫﻢ
ﭘﺰﺷﻜﻲ >ﻣﺴﻴﺤﻲ? ﺟﻨﺪﻳﺸﺎﭘﻮري ﺑﻪ ﻣﺜﺎﺑﺖ ﻳﻚ >ﻧﺎم ﺗﺒﺎر< َﻋ َﻠﻢ ﮔﺮدﻳﺪ ,ﻛﻪ اﺳﺎس ﻓﺮﺿﻴة ﻣﺎ
ﻃﺒﻲ ﻗﺪﻳﻢ >ﺳﻴﻨﺎ .ﺳﺌﻨﻲ< اﻳﺮان ,ﺑﺮ اﻳﻦ ﻗﻀﻴﻪ اﺳﺖ ﻛﻪ آن ﻧﺎم
ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ اﺳﺘﻤﺮار ﻣﻜﺘﺐ ّ
ﺗﺒﺎر ﺧﻮد ﺗﺮﺟﻤة ﺳﺮﻳﺎﻧﻲ ﻣﻔﻬﻮم ﻛﻠﻤة اوﺳﺘﺎﻳﻲ >ﺳﻴﻨﺎ<ﺳﺖ /ﻧﻴﺰ ﺣﺴﺐ ﻓﺮﺿﻴة ﻣﺰﺑﻮر ـ ﻛﻪ
ﺑﺎز ﺑﻌﺪ ًا ﺑﻪ ﺑـﺤﺚ درﺑـﺎرة آن ﺧـﻮاﻫـﻴﻢ ﭘـﺮداﺧﺖ ـ ﺧـﺎﻧﺪان ﭘـﺰﺷﻜﻲ ﭘـﻴﺸة ُ>ﺑـﺨﺘﻴﺸﻮع<
ﺟﻨﺪﻳﺸﺎﭘﻮري در ﻋﺼﺮ ﺧ_ﻓﺖ اﺳ_ﻣﻲ ,ﺑﺎ ﻧﺎم ﺗﺒﺎر >ﺟﺒﺮﻳﻞ< ﺧﻮد ﻫﻤﺎﻧﺎ ﻣﻈﻬﺮ و ﻣﺼﺪاق
ﺗﺪاوم ﻣﻜﺘﺐ ﭘﺰﺷﻜﻲ ﻛﻬﻦ >ﺳﻴﻨﺎﺋﻲ< اﻳﺮان ﺑﺎﺷﻨﺪ/
٠ ١١ﺣﺎرث ﻛَﻠَ ﺪه >ح ٥٨٠ـ ح ٦٧٠م ٥٠ .ق? ﻣﺸﻬﻮر ﺑﻪ >ﻃﺒﻴﺐ اﻟﻌﺮب< > = ﭘﺰﺷﻚ
ﺗﺎزﻳﺎن? ﺣﺎرث ﺑﻦ َﻛ َﻠ ﺪه ﺑﻦ ﻋﻤﺮﺑﻦ ﻋ_ج ﺛﻘﻔﻲ ﻛﻪ از ﻣﺮدم >ﻃﺎﺋﻒ< ﻋﺮﺑﺴﺘﺎن ﺑﻮد; داﺳﺘﺎن
زﻧﺪﮔﻲاش ﺗﻔﺼﻴﻠﻲ دارد ,ﻛﻪ اﺑﻦاﺑﻲ ُا َﺻ ْﻴ َﺒ َﻌﻪ > ٦٦٨-٦٠٠ق? ﺑﻪ ﻃﻮر ﻣﺸﺮوح ﺑﺮﻧﻮﺷﺘﻪ; و
ﻫﻤة ﻧﻮﻳﺴﻨﺪﮔﺎن ﻣﻌﺎﺻﺮ ـ ﺧﻮاه ﻋﺮب ﻳﺎ اروﭘﺎﻳﻲ ـ ﺑﺮ آن اﺳﺘﻨﺎد ﻛﺮدهاﻧﺪ; اﻣﺎ ﺟـﻤﻠﮕﻲ از
ﺣﺴﺒﺤﺎﻟﻲ ﻛﻪ ﭘﻴﺸﺘﺮ ﺟﻤﺎلاﻟﺪﻳﻦ ﻗـﻔﻄﻲ > ٦٤٦-٥٦٨ق? درﺑـﺎرة او ﺑـﺪﺳﺖ داده ﻇـﺎﻫﺮ ًا
ﺑﻲاﻃ_ع ﻣﺎﻧﺪهاﻧﺪ #/ﺑﻪ ﻫﺮ ﺣﺎل ,ﺣﺎرث ﻛﻠﺪه ﻫﻢ از َاوان ﺟﻮاﻧﻲ ﺑﻪ اﻳﺮاﻧﺰﻣﻴﻦ ﻛﻮچ ﻛﺮد ,و
/١اﻳﺮان در زﻣﺎن ﺳﺎﺳﺎﻧﻴﺎن >ﻛﺮﻳﺴﺘﻦﺳﻦ? ,ص . /٥١٣-٥١١ﺗﺎرﻳﺦ ﭘﺰﺷﻜﻲ اﻳﺮان >اﻟﮕﻮد? ,ص/٧٥-٧٤
.اﻳﺮان در آﺳﺘﺎﻧة ﻳﻮرش ﺗﺎزﻳﺎن >آ /اي /ﻛﻮﻟﺴﻨﻴﻜﻒ? ,ﺗﺮﺟﻤة م /ر /ﻳﺤﻴﺎﺋﻲ ,ﺗﻬﺮان ,اﻧﺘﺸﺎرات آﮔـﺎه,
,١٣٥٥ص . /١٨١-١٨٠ﻣﺴﻴﺤﻴﺖ در اﻳﺮان >ﺳﻌﻴﺪ ﻧـﻔﻴﺴﻲ? ,ص ./٢٧٥ﻣـﻘﺎت ﺗـﻘﻲزاده ,ج,١
ص/٢٣٢
/#ﺑﺎﻳﺪ ﻋﺮض ﻛﻨﻢ ﻛﻪ در ﺷﺮح ﺣﺎل >اﻳﺮاﻧﻲ< ﺣﺎرث ﻛﻠﺪه ,ﺑﻪ ﻋ_وه ,ﻣﺎ ﺑﺮ ﻳﻚ ﻣﻨﺒﻊ ﺧﺒﺮي دﻳﮕﺮ اﺳﺘﻨﺎد
www.takbook.com
٣٨٩ ﭘﺰﺷﻜﻲ در اﻳﺮان ﺑﺎﺳﺘﺎن
در داﻧﺸﮕﺎه ﺟﻨﺪﻳﺸﺎﭘﻮر ﺧﻮزﺳﺘﺎن ﺑﻪ آﻣﻮﺧﺘﻦ داﻧﺶ ﭘﺰﺷﻜﻲ ﭘﺮداﺧﺖ /آوردهاﻧﺪ ﻛﻪ ﻫﻢ در
آﻧﺠﺎ ﺑﺎ ﺳﻠﻤﺎن ﻓﺎرﺳﻲ ﻫﻤﺪرس ﺷﺪ; و ﺑﺎ زﺑﺎنﻫﺎي ﭘﻬﻠﻮي و ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ آﺷﻨﺎ ﮔﺮدﻳﺪ /ﮔﻮﻳﻨﺪ ﻛﻪ
ﻫﻔﺖ ﺳﺎل در آن داﻧﺸﮕﺎه ﭘﺰﺷﻜﻲ آﻣﻮﺧﺖ ,ﺗﺎ در آن ﺻﻨﺎﻋﺖ ﻣﺎﻫﺮ ﺷﺪ; ﺳﭙﺲ ﻫﻔﺖ ﺳﺎل
دﻳﮕﺮ در ﺷﻮﺷﺘﺮ و ﻣﺪاﻳﻦ و ﻫﻤﺪان ﺑﻪ ﻛﺎرورزي و درﻣﺎن ﺑﻴﻤﺎران ﭘﺮداﺧﺖ; ﻣﺮدم اﻳـﺮان
ﻋــﻤﻮﻣ ًﺎ ﺑــﻪ داﻧﺶ او در ﭘــﺰﺷﻜﻲ ﮔـﻮاﻫـﻲ دادهاﻧـﺪ /ﮔـﻮﻳﻨﺪ ﻫـﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛـﻪ ﺧﺴـﺮوﭘﺮوﻳﺰ
> ٦٢٨-٥٩٠م? ﺑﻨﺎ ﺑﻪ رﺳﻢ و آﻳﻴﻦ در ﺗﺎﺑﺴﺘﺎن ﺑﻪ ﻫﻤﺪان آﻣﺪه ﺑﻮد ,ﺑﻴﻤﺎري ﺳﺨﺘﻲ ﻳﺎﻓﺖ;
ﭘﺰﺷﻜﺎن ﺣﺎﺿﺮ ﺑﻪ ﺧﺪﻣﺖ درﻣﺎﻧﺪه ﺷﺪﻧﺪ ,ﻧـﺎﭼﺎر ﺣـﺎرث ﻛـﻠﺪه را ـ ﻛـﻪ در آن زﻣـﺎن در
ﻫﻤﺪان ﻣﻲزﻳﺴﺖ و از ﭘﺰﺷﻜﺎن آن ﺷﻬﺮ ﺑﻮد ـ ﻓﺮاﺧﻮاﻧﺪﻧﺪ و او ﺑﻴﻤﺎري ﺷﺎه را درﻣﺎن ﻛﺮد/
اﻳﻨﻚ ﺑﺎﻳﺪ ﺑﮕﻮﻳﻴﻢ ﺗﻤﺎم رواﻳﺎﺗﻲ ﻛﻪ ﺑﻨﺎ ﺑﺮ ﮔﺰارش اﺑـﻦاﺑـﻲاﺻـﻴﺒﻌﻪ ,اﺷـﺎرت ﺑـﻪ دﻳـﺪار و
ﮔﻔﺘﮕﻮي ﺣﺎرث ﻛﻠﺪه ﺑﺎ ﺧﺴﺮو >اﻧﻮﺷﺮوان< >٥٧٩-٥٣١م? ﻧﻤﻮدهاﻧﺪ ,ﻗﻄﻌ ًﺎ در ذ ﻛﺮ ﻧﺎم آن
ﭘﺎدﺷﺎه ﺳﺎﺳﺎﻧﻲ اﺷﺘﺒﺎه ﻛﺮدهاﻧﺪ; ﭼﻪ ﻋﻠﻲاﻟﺘﺤﻘﻴﻖ ﺑﺴﺎ ﻛﻪ ﺣﺎرث ﻛﻠﺪه ﺣ ّﺘﻲ در ﺳﺎل رﺣﻠﺖ
ﺧﺴﺮو اﻧﻮﺷﺮوان >ـ ٥٧٩م? ﻫﻨﻮز از ﻣﺎدر ﻧﺰاده ﺑﻮد; اﺻ_ً ﻣ_ﻗﺎت آن دو اﻣﺮي ﻣﺴﺘﺒﻌﺪ و
ﻏﻴﺮﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ١/
ّاﻣﺎ آن >ﺧﺴﺮو< ﺳﺎﺳﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﺣﺎرث ﺑﺎ او دﻳﺪار ﻧﻤﻮده ,واﻗﻌ ًﺎ ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ >ﺧﺴﺮو َاﭘﺮوﻳﺰ<
ﺑﺎﺷﺪ ﻛﻪ ـ ﺑﺸﺮح ﻓﻮق ـ ﻫﻢ ﺑﺎﻳﺴﺘﻲ ﻫﻨﮕﺎم درﻣﺎن ﺑﻴﻤﺎري او در ﻫﻤﺪان; و ﺷﺎﻳﺪ ﺣﺪود ﺳﺎل
ﻃﺐ و ﻗﻮاﻋﺪ ﺣـﻔﻆ
٦١٥ق ﺑﻮده ﺑﺎﺷﺪ /ﮔﻔﺘﮕﻮي ﺣﺎرث ﺑﺎ ﺧﺴﺮو ﭘﺮوﻳﺰ در ﺑﺎب اﺻﻮل ّ
ﺗﻮﺟﻪ اﺳﺖ ,آن ﭘﺎدﺷﺎه ﻣﺘﻔﺮﻋﻦ ﺳﺎﺳﺎﻧﻲ از ﻣﺮاﺗﺐ ﻣﻌﺮﻓﺖ و ﺣﺬاﻗﺖ
ﺻﺤﺖ ﺑﺴﻴﺎر ﺟﺎﻟﺐ ّ
ّ
ﺣﺎرث در اﻳﻦ ﺻﻨﺎﻋﺖ; و از ﺑ_ﻏﺖ و ﻓـﺼﺎﺣﺖ او در ﺑـﻴﺎن ﻣـﻄﺎﻟﺐ ﺑـﺎرﻫﺎ ﺧـﻮرﺳﻨﺪي
ﺧﻮﻳﺶ ﻧﺸﺎن داده اﺳﺖ /ﺑﺎﻳﺪ ﮔﻔﺖ ﻛﻪ ﺣﺎرث ﻛﻠﺪه اﺻﻞ اﺳﺎﺳﻲ ﭘـﺰﺷﻜﻲ را در ﻣـﻔﻬﻮم
ﻛﻠﻤة >ﭘﺮﻫﻴﺰ< و > ِا ﻣﺴﺎ ﻙ در ﻃﻌﺎم< ﻣﻲداﻧﺴﺘﻪ; ﭼﻨﺎن ﻛﻪ ﺧﺴﺮو از او ﭘﺮﺳﻴﺪ> :ﺑﻨﻴﺎد ﭘﺰﺷﻜﻲ
ﺑﺮ ﭼﻴﺴﺖ؟ ﺣﺎرث ﭘﺎﺳﺦ داد :ﭘﺮﻫﻴﺰ و ﺧﻮﻳﺸﺘﻦداري از ﺷﻜﻤﺒﺎرﮔﻲ /ﺧﺴﺮو ﮔﻔﺖ :ﭘﺮﻫﻴﺰ و
ﺧﻮﻳﺸﺘﻦداري از ﺷﻜﻤﺒﺎرﮔﻲ ﭼﮕﻮﻧﻪ ﺑﺎﺷﺪ؟ ﺣﺎرث ﮔﻔﺖ :ﻧﮕﺎﻫﺪاري دو ﻟﺐ; و آرام ﺑﻜﺎر
ﺑﺮدن دو دﺳﺖ /ﭘﺲ ﺧﺴﺮو ﺑﺮ او آﻓﺮﻳﻦ ﮔﻔﺖ< /اﻣﺎ ﭼﻬﺎر دﺳﺘﻮر ﭘـﺮﻫﻴﺰي ﺣـﺎرث ﺑـﺪﻳﻦ
ﻣﻲﻛﻨﻴﻢ ,ﻛﻪ ﻳﺎدداﺷﺖ آن ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ٣٥ﺳﺎل ﭘﻴﺶ ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ; و ﻣﺘﺄﺳﻔﺎﻧﻪ ذ ﻛﺮ ﻣﺄﺧﺬ در آن ﻓﺎﺋﺖ ﮔﺮدﻳﺪه
اﺳﺖ/
1. Die Medizin im Islam (M. Ullmann), Leiden, 1970, p. 20.
www.takbook.com
ﻓﻬﺮﺳﺖ ﻣﺎﻗﺒﻞ اﻟﻔﻬﺮﺳﺖ ﺑﺨﺶ دوم : ٣٩٠
ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ ﻛﻪ >ﭼﻬﺎر ﭼﻴﺰ ﺗﻦ را ﻣﻲﻓﺮﺳﺎﻳﺪ :آﻣﻴﺰش ﺑﺎ ﺷﻜﻢ ُﭘﺮ ,رﻓﺘﻦ ﺑﻪ ﮔﺮﻣﺎﺑﻪ ﺑﺎ ﺷﻜﻢ
ُﭘﺮ ,ﺧﻮردن ﻧﻤﻜﺴﻮد ,ﺟﻤﺎع ﺑﺎ ﭘﻴﺮزﻧﺎن< /ﺧ_ﺻﻪ آن ﻛﻪ ﺣﺎرث ﻛﻠﺪه از ﭘﺎدﺷﺎه ﺳـﺎﺳﺎﻧﻲ
ﻧﻮاﺧﺖ ﺑﺴﻴﺎر ﻳﺎﻓﺖ ,ﭘﺲ ﻛﺘﺎﺑﻲ درﺑﺎرة ﺑﻬﺪاﺷﺖ ﺗﻦ ﺑﺮاي او ﻧﻮﺷﺖ ﻛﻪ اﺑﻦاﺑﻲ اﺻﻴﺒﻌﻪ از آن
ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻛﺘﺎب >ﮔﻔﺘﮕﻮ درﺑﺎرة ﭘﺰﺷﻜﻲ ﻣﻴﺎن ﺣﺎرث ﻛﻠﺪه و ﺧﺴﺮو ﺳـﺎﺳﺎﻧﻲ< >= ﻛـﺘﺎب
ﻛﺴﺮي اﻧﻮﺷﺮوان? از ﺗﺄﻟﻴﻔﺎت او ﻳﺎد ﻛﺮده ,اﻣﺎ ﮔﻔﺘﻴﻢ ﺧﺴﺮو
ى اﻟﻄﺐ ﺑﻴﻨﻪ و ﺑﻴﻦ
ّ اﻟﻤﺤﺎورة ﻓﻲ
ﻣﺰﺑﻮر ﻫﻤﺎﻧﺎ >ﭘﺮوﻳﺰ< اﺳﺖ ,ﻧﻪ ﭼﻨﺎن ﻛﻪ در ﻋﻨﻮان ﻛﺘﺎب آﻣﺪه >اﻧﻮﺷﺮوان<; و ﺑﻪ ﻫﺮ ﺣﺎل
ﻳﻚ ﭼﻨﺪ ﭘﺲ از ﺑﺎرﻳﺎﺑﻲ ﺣﺎرث ﺑﻪ ﻧﺰد ﺧﺴﺮو ,او ﻛﻪ ﻣﺎل و ﺛﺮوت ﺑﺴﻴﺎر در اﻳﺮان اﻧﺪوﺧﺘﻪ
ﺑﻮد ﺑﻪ زادﮔﺎه ﺧﻮد >ـ ﻃﺎﺋﻒ? ﺑﺎزﮔﺸﺖ ,اﻣﺎ ﻫﺮ ﭼﻨﺪ ﮔﺎه ﻳﻜﺒﺎر ﺑﺮاي ﺗﻜﻤﻴﻞ ﻣﻌﻠﻮﻣﺎت ﺑـﻪ
ﺟﻨﺪﻳﺸﺎﭘﻮر ﺑﺎزﻣﻲآﻣﺪ١/
داﺳﺘﺎن ﺣﺎرث ﻛﻠﺪه در ﺑﺎزﮔﺸﺖ ﺑﻪ ﻋﺮﺑﺴﺘﺎن ﻫﻢ ﺧﻮاﻧﺪﻧﻲ اﺳﺖ; ﭼﻪ ﮔﻮﻳﻨﺪ اﻓﺰون ﺑﺮ
ﭘﺰﺷﻜﻲ ﻛﻪ در اﻳﺮان آﻣﻮﺧﺖ ,ﻧﻮاﺧﺘﻦ ﻋﻮد را ﻫﻢ در ﻓﺎرس و ﻳﻤﻦ ﻳﺎد ﮔﺮﻓﺖ; آﻧﮕﺎه ﭘﺲ از
ﺷﻨﺎﺧﺘﻦ دردﻫﺎ و درﻣﺎﻧﻬﺎ ﺑﻮد ﻛﻪ ﭼﻮن ﺑﺮﺧﻲ از ﺑﺰرﮔﺎن اﻳﺮان را ﻣﺪاوا ﻛﺮد ,ﭼﻨﺎن ﻛﻪ اﻳﻦ
>زﻧﺪو ردي? ﻫﻢ از
َ ﺧﺒﺮ را ﺗﻨﻬﺎ اﺑﻦ اﻟﻘﻔﻄﻲ ﮔﺰارده ,ﻋ_وه ﺑﺮ ﻣﺎل ﻓﺮاوان ﻳﻚ ﻛﻨﻴﺰﻙ اﻳﺮاﻧﻲ
>ﺳ َﻤ ﱠﻴﻪ< ﻧﻬﺎد; ﭘﺲ ﭼﻮن در
دﻫﮕﺎن ﺷﺎدﺷﺎﭘﻮر > ﻛﺴﻜﺮ? ﭘﺎداش ﻳﺎﻓﺖ ,ﻛﻪ ﺣﺎرث اﺳﻢ او را ُ
ﺧﻮد ﺷﻮق ﺑﻪ وﻃﻦ دﻳﺪ ,ﺳﺮراﺳﺖ ﺑﻪ ﻃﺎﺋﻒ ﺑﺎزﮔﺸﺖ و ﭘﺰﺷﻜﻲاش در ﻣﻴﺎن ﺗﺎزﻳﺎن آوازه
>ﺳ َﻤ ّﻴﻪ< ,ﻫﻤﺎﻧﺎ ﻣﺎدر >زﻳﺎد ﺑﻦ اﺑﻴﻪ< اﺳﺖ ,ﻛﻪ ﻣﻌﺎوﻳﺔﺑﻦ
دراﻧﺪاﺧﺖ /اﻣﺎ آن ﻛﻨﻴﺰﻙ اﻳﺮاﻧﻲاش ُ
>ﺳـﻤﻴﻪ< ﺑـﻪ
ّ اﺑﻮﺳﻔﻴﺎن وي را ﺑﻪ ﺧﻮد ﻣﻨﺴﻮب داﺷﺖ /ﭼﻪ آن ﻛﻪ اﺑﻮﺳﻔﻴﺎن در ﻃـﺎﺋﻒ ﺑـﺎ
زﻧﺎ ﻛﺎري ﻫﻤﺨﻮاﺑﮕﻲ ﻛﺮد ,ﭘﺲ ﺑﺪو آﺑﺴﺘﻦ ﺷﺪ ﻛﻪ ﻫﻤﺎن >زﻳﺎدﺑﻦ اﺑﻴﻪ< از وي ﺑﺰاد /اﻣﺎ ﻫﻢ
ﭘﻴﺶ از >زﻳﺎد< دو ﭘﺴﺮ زاﺋﻴﺪه ﺑﻮد ,ﻳﻜﻲ اﺑﻮﺑﻜﺮه و دﻳﮕﺮي ﻧﺎﻓﻊ ,ﻛﻪ اﻳـﻦ دو ﺧـﻮد را ﺑـﻪ
>ﺳﻤﻴﻪ< زاده ﺷﺪهاﻧﺪ /اﻟﺒﺘﻪ
ّ ﺣﺎرث ﺑﻦ ﻛﻠﺪه ﻣﻨﺘﺴﺐ ﻧﻤﻮده ,ا ّدﻋﺎ ﻛﺮدهاﻧﺪ ﻛﻪ از ﻛﻨﻴﺰﻙ او
داﺳﺘﺎن >زﻳﺎدﺑﻦ اﺑﻴﻪ< در ﻛﺘﺐ ﺗﺎرﻳﺦ و ادب ﺑﺴﻴﺎر ﻣﺸﻬﻮر اﺳﺖ; ﻣﺴﻌﻮدي ﻧـﻴﺰ ﺗـﺼﺪﻳﻖ
/١ﺗﺎرﻳﺦ اﻟﺤﻜﻤﺎء >ﻗﻔﻄﻲ? ,ﻃﺒﻊ ﻟﻴﭙﺮت ,ص . /١٦١ﻋﻴﻮن اﻧﺒﺎء ﻓﻲ ﻃﺒﻘﺎت اﻃﺒﺎء >اﺑﻦ اﺑﻲ اﺻﻴﺒﻌﻪ?,
ص . /١٦٧-١٦١ﻃﺒﻘﺎت اﻃﺒﺎء و اﻟﺤﻜﻤﺎء >اﺑﻦ ﺟﻠﺠﻞ? ,ﺗﺮﺟﻤﻪ و ﺗﻌﻠﻴﻘﺎت ﺳﻴّﺪ ﻣﺤ ّﻤﺪ ﻛـﺎﻇﻢ
اﻟﻄﺐ ﻋﻨﺪ
ّ اﻣﺎم ,داﻧﺸﮕﺎه ﺗﻬﺮان ,١٣٤٩ ,ص . /١٢٧-١٢٣ﺗﺎرﻳﺦ ﭘﺰﺷﻜﻲ اﻳﺮان >اﻟﮕﻮد? ,ص. /٨٨
اﻟﻌـﺮب >اﻟﺪﻛـﺘﻮر اﺣـﻤﺪ ﺷـﻮﻛﺖ اﻟﺸـﻄﻲ? ,اﻟﻘـﺎﻫﺮه ,ص Geschichte Arabischen . /٢٨-٢٥
Schrifttums (F. Sezgin), b. III( Medizin...), 1970, pp. 203-204.
www.takbook.com
٣٩١ ﭘﺰﺷﻜﻲ در اﻳﺮان ﺑﺎﺳﺘﺎن
>ﺳﻤﻴﻪ< ﻛﻨﻴﺰ ﺣﺎرث ﺑﻦ ﻛﻠﺪه در ﻋﻬﺪ ﺟﺎﻫﻠﻴﺖ ﺑﺎ اﺑﻮﺳﻔﻴﺎن ﺑﺮ زﻧﺎ ﮔﺮد آﻣﺪه
ّ ﻧﻤﻮده اﺳﺖ ﻛﻪ
ﺑﻮد; و از آن ﻧﺰدﻳﻜﻲ >زﻳﺎد< زاده ﺷﺪ ﻛﻪ ﺑﺮادر ﻧﺎﺗﻨﻲ ﻣﻌﺎوﻳﻪ ﺑﺮﺷﻤﺎر آﻣﺪ ١/وﻟﻲ دﻳﻨﻮري
ﮔﻮﻳﺪ ﻛﻪ زﻳﺎدﺑﻦ اﺑﻴﻪ ﻣﻌﺮوف ﺑﻪ >زﻳﺎدﺑﻦ ﻋﺒﻴﺪ< ﺑﻮد ,ﭼﻪ اﻳﻦ >ﻋﺒﻴﺪ< ﻏ_م ﻣﺮدي از ﻗﺒﻴﻠة
>ﺳﻤﻴﻪ< ﻛﻨﻴﺰ آزادﺷﺪة ﺣﺎرث ﻛﻠﺪه ازدواج ﻛﺮد ,ﭘﺲ زﻳﺎد ﻛﻪ از او ﺗﻮ ّﻟ ﺪ ﻳﺎﻓﺖ از
ّ ﺛﻘﻴﻒ ﺑﺎ
ﻗﻴﺪ ﺑﻨﺪﮔﻲ آزاد ﺷﺪ ,وي ﺟﻮاﻧﻲ ﮔﻮﻳﻨﺪه و ﻫﻮﺷﻴﺎر و ادﻳﺐ و ﺑﺮازﻧﺪه ﺑـﺎر آﻣـﺪ; و ﭼـﻮن
cﺑﻪ ﺧ_ﻓﺖ رﺳﻴﺪ> ,زﻳﺎد< را ﺑﺮ ﺳﺮزﻣﻴﻦ ﻓﺎرس واﻟﻲ ﻛﺮد٢/
ﻋﻠﻲﺑﻦ اﺑﻲﻃﺎﻟﺐ defg
ﭼﻨﻴﻦ ﻧﻤﺎﻳﺪ ﻛﻪ اﻧﺘﺼﺎب >زﻳﺎدﺑﻦ اﺑﻴﻪ< ﺑﻪ ﺣﻜﻮﻣﺖ ﺑﺮ وﻳﺎت اﻳﺮان >ﻓﺎرس? در ﺻﺪر
cﻇﺎﻫﺮ ًا ﺑﺪور از ﺣﻜﻤﺘﻲ و ﺗـﺪﺑﻴﺮ ﺳـﻴﺎﺳﻲ و ﻫـﺮﮔﺰ
اﺳ_م از ﻃﺮف اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ ﻋﻠﻲ defg
ﺑﻲوﺟﻪ ﻧﺒﻮده ﺑﺎﺷﺪ /ﭼﻪ او ً ﻣﺎدر >زﻳﺎد< ﺑﻪ ﻫﺮ ﺣﺎل اﻳﺮاﻧﻲ ﺑﻮده ﻛﻪ ﺑﺪّ ﺑﻪ ﻟﺤﺎظ اﻳﺮاﻧﻴﺎن
ﻣﻮﺟﻪ و ﻣﻘﺒﻮل ﺑﻨﻈﺮ ﻣﻲآﻣﺪه; ﺛﺎﻧﻴ ًﺎ >زﻳﺎد< ﻛﻪ ﺣﺴﺐ ﻇﺎﻫﺮ از ﺧﺎﻧة ﺣﺎرث ﻛﻠﺪه ﺑﻴﺮون اﻣﺮي ّ
ﻣﺂب ﻓﺮﻫﻴﺨﺘﻪ ﭘﺮورشﺣﻜﻴﻢ اﻳﺮاﻧﻲ ِ ﻃﺒﻴﺐ
ِ ﺗﻮﺟﻬﺎت و ﺗﺮﺑﻴﺖ آن
ﻇﻞ ّ آﻣﺪه ,ﺑﻲﮔﻤﺎن در ّ
ِ
ﻣـﻮرﺧﺎن ﺑـﺎﻟﺠﻤﻠﻪ ﻣـﺮاﺗﺐ ﻓـﻀﻞ و ﻛـﻤﺎت ﺻـﻮري و ﻣـﻌﻨﻮي او را
ّ ﻳـﺎﻓﺘﻪ ,ﭼـﻨﺪان ﻛـﻪ
ﺗﻌﺠﺒﻲ ﻧﺪارد ا ﮔﺮ ﻣ_ﺣﻈﻪ ﻣﻲﺷﻮد ﻛﻪ ﭘﻨﺞ ﺗﻦ از رﺟﺎل ﺑﺰرگ اﺧﺒﺎر و ﺗﺎرﻳﺦ
ﺳﺘﻮدهاﻧﺪ; و ّ
اﻳﺮاﻧﻲﮔﺮاي ﺷﻴﻌﻲ ﻣﺬﻫﺐ ﺑﻮدهاﻧﺪ ,ﻫﺮ ﻛﺪام ﻳﻚ زﻳﺴﺘﻨﺎﻣﻪ ﻳﺎ
ِ ﻋﻬﺪ اﺳ_م ,ﻛﻪ ﻫﺮ ﭘﻨﺞ ﺗﻦ
ﻤﻴﻪ< ﻧﻮﺷﺘﻪاﻧﺪ :ﻛﻠﺒﻲ ,ﻫﻴﺜﻢ ﻋﺪي ,ﻣﺪاﺋﻨﻲ ,اﺑﻮﻣﺨﻨﻒ ,ﺟﻠﻮدي; و >ﺳ ّﻛﺎرﻧﺎﻣﻪ ﺑﺮاي ﭘﺴﺮ ُ
ﺷﻌﻮﺑﻴﺖ >ﺿﺪّ ﻋﺮﺑﻲ
ّ ﻫﺮ ﭘﻨﺞ ﻛﺘﺎب ﺑﻪ ﻋﻨﻮان >اﺧﺒﺎر زﻳﺎد اﺑﻦ اﺑﻴﻪ< اﺳﺖ; و ﺑﺎﻳﺪ در ﻣﻮﺿﻮع
ﺑﻮدن? او ﻫﻢ اﻓﺰود ﻛﻪ اﺑﻦ ﻗﺘﻴﺒة دﻳﻨﻮري ]اﻟﻤﻌﺎرف W١٧٦ ,ﮔﻮﻳﺪ :زﻳﺎدﺑﻦ اﺑﻴﻪ ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﻛﺴﻲ
اﺳﺖ ﻛﻪ ﻛﺘﺎﺑﻲ در >ﻣﺜﺎﻟﺐ< ﺗﺎزﻳﺎن ﻧﻮﺷﺖ و آن را ﺑﻪ ﻓﺮزﻧﺶ >اﺑﻦ زﻳﺎد< ﺳﭙﺮد ,دﻳﮕﺮان را
ﻫﻢ ﺧﻮد ﺑﻪ ﻧﻮﺷﺘﻦ ﻛﺘﺎﺑﻬﺎي َﻣﻄﺎﻋﻦ ﻋﺮب ﺗﺤﺮﻳﺾ ﻣﻲﻛﺮد ٣/ﻧﺒﺎﻳﺪ ﮔﺬﺷﺖ ﻛﻪ >زﻳﺎدﺑﻦ اﺑﻴﻪ<
>= زﻳﺎد ﭘﺴﺮ ﭘﺪرش ,از آﻧﺮو ﻛﻪ ﮔﻮﻳﺎ ﭘﺪر ﻇﺎﻫﺮياش ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﻧﺒﻮد ,وﻟﻲ ﭘﺪر روﺣـﺎﻧﻲ و
ﻓﺮﻫﻨﮕﻲاش ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﺎ ﺣﺎرث ﺑﻦ ﻛﻠﺪه? در ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ و ﺿﺪّ ﻳﺖ ﺑﺎ ﻣﻌﺎوﻳﺔﺑﻦ اﺑﻮﺳﻔﻴﺎن ,ﺗﺎ
/١ﻣﺮوجاﻟﺬﻫﺐ ,ﻃﺒﻊ داﻏﺮ ,ﺑﻴﺮوت ,ج ,٣ص ٦و ./٧دل اﻳﺮاﻧﺸﻬﺮ >دﻛﺘﺮ ﻣﺤﻤﺪي ﻣ_ﻳﺮي? ,ص٣٢٨
و /٣٦٨
/٢اﺧﺒﺎراﻟﻄﻮال ,ﺗﺮﺟﻤة ﺻﺎدق ﻧﺸﺄت ,ﺗﻬﺮان ,١٣٤٦ ,ص/٢٤٢
/٣رش :ﺗﺎرﻳﺨﻨﮕﺎران اﻳﺮان >پ /اذ ﻛﺎﺋﻲ? ,ص . /٧٣ﺗﺎرﻳﺦ ادب اﻟﻌﺮﺑﻲ >ﺑـﺮوﻛﻠﻤﺎن? ,ج ,١ص./٢٥٠
ﺳﺒﻚﺷﻨﺎﺳﻲ >ﺑﻬﺎر? ,ج ,١ص/١٤٩
www.takbook.com
ﻓﻬﺮﺳﺖ ﻣﺎﻗﺒﻞ اﻟﻔﻬﺮﺳﺖ ﺑﺨﺶ دوم : ٣٩٢
cﺑﺎ ﺗﻤﺎم ﻗﻮاي ﺧﻮد ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ اﻣﺎم ِﺟ ﺪّ ًا وﻓﺎدار ﻣﺎﻧﺪ; اﻣﺎ
روز درﮔﺬﺷﺖ ﻋﻠﻲﺑﻦ اﺑﻲ ﻃﺎﻟﺐ defg
اﻳﻦ ﻛﻪ ﭘﺲ از آن ﺑﻪ ﺗﺮﻓﻨﺪ ﻣﻌﺎوﻳﻪ در ﺟﻌﻞ ﻧﺴﺐ ُا ﻣﻮي ﺑﺮاﻳﺶ ﻓﺮﻳﻔﺘﻪ ﺷﺪ; و ﭘﺴﺮش ﻫﻢ
>اﺑﻦ زﻳﺎد< ـ ﻛﻪ او ﻧﻴﺰ ﻣﺎدرش اﻳﺮاﻧﻲ >ـ ﻣﺮﺟﺎﻧﻪ? ﺑﻮد ـ ﺳﺮاﻧﺠﺎم در ﺻﻒ ﻣﺨﺎﻟﻔﺎن و ﻗﺎﺗ_ن
cﻗﺮار ﮔﺮﻓﺖ ,ﺗﺤﻠﻴﻞ اﻳﻦ ﻗﻀﺎﻳﺎ ﻃﺒﻌ ًﺎ اﻳﻨﻚ از ﺣﻴﻄة ﻣﻮﺿﻮﻋﻲ ﮔﻔﺘﺎر
اﻣﺎم ﺣﺴﻴﻦ ﺑﻦ ﻋﻠﻲ defg
ﻣﺎ ﺑﻴﺮون اﺳﺖ /ﻏﺮض اﺷﺎرت ﻛﻮﺗﺎﻫﻲ ﻫﻢ ﺑﻪ ﻣﺎﺟﺮاي زﻧﺪﮔﻲ ﺣﺎرث ﻛﻠﺪة ﻃﺒﻴﺐ ﻋﺮب در
َاوان ﻇﻬﻮر اﺳ_م و ﻳﻚ ﭼﻨﺪ ﭘﺲ از آن ﺑﻮد ,ﻛﻪ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ وي اﻋﺘﻘﺎد درﺳﺘﻲ ﺑﻪ دﻳﻦ ﻣﺒﻴﻦ ﭘﻴﺪا
ﻧﻜﺮد/
ﺳﻴﺮﻳﻞ اﻟﮕﻮد ﺑﺮﻃﺒﻖ ﻣﻨﺎﺑﻊ ﺧﻮد ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺣﺎرث ﺑﻦ ﻛﻠﺪه اﺳﺎﺳ ًﺎ ﺑﻪ ﺿﻌﻒ ﺟﻨﺴﻲ
دﭼﺎر ﺑﻮد; و ﭘﺴﺮان وي در واﻗﻊ ﻛﺴﺎﻧﻲ ﺑﻮدﻧﺪ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻓﺮزﻧﺪي ﭘﺬﻳﺮﻓﺘﻪ ﺑﻮد /ﻳﻜـﻲ از آﻧـﻬﺎ
>ﻧﻀﺮﺑﻦ ﺣﺎرث ﺑﻦ ﻛﻠﺪه ﺛﻘﻔﻲ< داﺳﺘﺎﻧﺴﺮاي ﻣﺸﻬﻮر ﺑﺎﺷﺪ ,ﻛﻪ ﭘﺴﺮﺧﺎﻟة ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ اﺳ_م nopq
m
ﻣﻮرﺧﺎن
ﺑﻮد; و اﺧﺒﺎر آزاررﺳﺎﻧﻲ او ﺑﻪ آن ﺣﻀﺮت در ﻧﺰد ﺗﺎرﻳﺨﺪاﻧﺎن ﺧﻮد ﻣﻌﺮوف اﺳﺖّ /
اﻃﺒﺎء داﻧﺴﺘﻪاﻧﺪ ,ﭼﻨﺎن ﻛﻪ اﺑﻦﺳﻴﻨﺎ ﭼﻨﺪ ﻣﻌﺠﻮن
ﭘﺰﺷﻜﻲ> ,ﻧﻀﺮﺑﻦ ﺣﺎرث< را ﻧﻴﺰ از ﺟﻤﻠة ّ
درﻣﺎﻧﻲ ﺑﺪو ﻧﺴﺒﺖ داده; از اﻳﻨﺮو دور ﻧﻤﻲداﻧﻨﺪ ﻛﻪ او ﻧﻴﺰ ﻣـﺎﻧﻨﺪ ﭘـﺪرش در ﺟـﻨﺪﻳﺸﺎﭘﻮر
ﻃﺐ ﻧﻤﻮده ﺑﺎﺷﺪ /وﻟﻲ اﻳﻦ ﻛﻪ ﻏﺎﻟﺒ ًﺎ ﻓﺮزﻧﺪ ﺗﻨﻲ ﺣﺎرثﻛﻠﺪه ﺑﺮﺷﻤﺎر آﻣﺪه ,ﺷﺎدروان
ﺗﺤﺼﻴﻞ ّ
ﻋ_ّﻣة ﻗﺰوﻳﻨﻲ اﻳﻦ ﻓﻘﺮه را ﻣﺮدود ﺷﻤﺎرده ,ﺑﺎ دﻳﻞ ﻣﺘﻌﺪّ د ﺛﺎﺑﺖ ﻛﺮده اﺳﺖ ﻛﻪ وي ﭘﺴﺮ
mﺑﻮده اﺳﺖ ١/ﺑﺮﺧﻲ از
>ﺣﺎرث ﺑﻦ ﻋﻠﻘﻤﻪ ﺑﻦ ﻛﻠﺪه< ـ ﺷﺨﺼﻲ دﻳﮕﺮ از ﻣﻌﺎﺻﺮان ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ nopq
ﻧﻮﻳﺴﻨﺪﮔﺎن ﻫﻢ ﺗﺎرﻳﺦ درﮔﺬﺷﺖ ﺣﺎرث ﻛـﻠﺪه را ﺳـﺎل ١٣ﻫ /ق ﺑـﺮﻧﻮﺷﺘﻪاﻧـﺪ ,ﻟﻴﻜـﻦ ﻣـﺎ
ﻣـﻌﻴﻦ ﺑـﻪ ﭘـﻴﺮوي از
ﺻﺤﺖ آن ,ﺑﺮﺣﺴﺐ ﻗﺮاﺋﻦ واﺿـﺢ و ّ
ﻋﻠﻲاﻟﺘﺤﻘﻴﻖ ﺑﺎ ﺗﺮدﻳﺪ ﻛﺎﻣﻞ در ّ
ﺧﻴﺮاﻟﺪّ ﻳﻦ زرﻛﻠﻲ ﺗﺎرﻳﺦ وﻓﺎت او را ﺣﺪود ﺳﺎل ٥٠ق ٦٧٠ .م درﺳﺖ ﻣﻲداﻧﻴﻢ و ﺑﻪ ﺿﺒﻂ
ﻣﻲآورﻳﻢ٢/
٠ ١٢دﻳﮕﺮان ,ﻣﺮاد ﭘﺰﺷﻜﺎﻧﻲ ﺑﺎﺷﻨﺪ ﻫﻢ از دورة ﺳﺎﺳﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﻧﺎم آﻧﺎن ﺑـﻪ ﻃـﻮر
اﺗﻔﺎﻗﻲ ﻳﺎ اﺳﺘﻄﺮادي در ﻛﺘﺐ آﻣﺪه ,دﻳﮕﺮ ﺧﺒﺮي ﻳﺎ ﺷﺮح ﺣﺎﻟﻲ از اﻳﺸﺎن ﺑﻪ دﺳﺖ ﻧﺒﺎﺷﺪ;
ﻃﺐ اﺳـ_ﻣﻲ >ادوارد ﺑـﺮاون? ,ﺗـﺮﺟـﻤة ﻣﺴـﻌﻮد رﺟﺐﻧـﻴﺎ,
/١ﺗﺎرﻳﺦ ﭘﺰﺷﻜﻲ اﻳـﺮان ,ص . /٩٠ﺗـﺎرﻳﺦ ّ
ص . /٤٤راﻫﻬﺎي ﻧﻔﻮذ ﻓـﺎرﺳﻲ> ///دﻛـﺘﺮ آذرﻧـﻮش? ,صGeschichte des Arabischen . /٢٤٠
Schrifttum (F. Sezgin), b. III, p. 204.
/٢رش :اﻋ_م ,ﺑﻴﺮوت ,ﭼﺎپ ,٨ج ,٢ص/١٥٧
www.takbook.com
٣٩٣ ﭘﺰﺷﻜﻲ در اﻳﺮان ﺑﺎﺳﺘﺎن
وﮔﺮﻧﻪ ﺷﻤﺎر ﭘﺰﺷﻜﺎن ﻧﺎﻣﺪار در آن زﻣـﺎن ﺑﺴـﻴﺎر ﺑـﻮده ,ﭼـﻨﺎن ﻛـﻪ ﺗـﻨﻬﺎ در ﻋـﻬﺪ ﺧﺴـﺮو
اﻧﻮﺷﺮوان ﺑﻨﺎﺑﺮ اﻇﻬﺎر ﺛﻌﺎﻟﺒﻲ ﻣﺮﻏﻨﻲ >ﻳﻜﺼﺪوﺑﻴﺴﺖ ﭘﺰﺷﻚ روﻣﻲ و ﻫﻨﺪي و اﻳﺮاﻧﻲ ,ﻛﻪ
ُﺑﺮزوﻳﻪ ﺑﺮﺟﺴﺘﻪﺗﺮ از ﻫﻤﮕﺎن و ﺑﻴﺶ از ﻫﻤة آﻧﺎن ﻛﺘﺎب ﭘﮋوﻫﻴﺪه ﺑﻮد< ١/اﻣﺎ در ﺧﺒﺮ ﻣﺮﺑﻮط
ﺑﻪ ﺑﺮﭘﺎﻳﻲ ﻫﻤﺎﻳﺶ ﭘﺰﺷﻜﻲ ﺟﻨﺪﻳﺸﺎﭘﻮر ﻫﻢ در ﻋﻬﺪ ﺧﺴﺮو اﻧﻮﺷﺮوان >ـ ﺑﻪ ﺳﺎل ٥٥١م?
ﺗﺤﺖ رﻳﺎﺳﺖ ﺟﺒﺮﻳﻞ ﺳﻨﺠﺎري اﻳﺮان درﺳﺘﺒﺪ ,ﻗﻔﻄﻲ از دو ﺗﻦ ﻣﻌﺎرﻳﻒ دﻳﮕﺮ ﻳﺎد ﻛﺮده٠١ :
ﺳﻮﻓﺴﻄﺎﺋﻲ و اﺻﺤﺎب او >در ُرﺗﺒة دوم ﻛﻪ ﻇﺎﻫﺮ ًا ﻧﻤﺎﻳﻨﺪة ﺳﻮﻓﺴﻄﺎﺋﻴﺎن اﻳﺮان ﺑـﻮده?٠٢ ,
اﻃﺒﺎء ﻛﻪ ﺑﻪ ﻣﺒﺎﺣﺜﻪ ﭘﺮداﺧﺘﻨﺪ ٢/ﻳﺎ اﻳﻦ ﻛﻪ ﻣﺜ_ً در
ﻳﻮﺣﻨّﺎ >در ُرﺗﺒة ﺳﻮم? و ﺟﻤﺎﻋﺘﻲ دﻳﮕﺮ از ّ
ﺗﺎرﻳﺦ >ﻧﺼﻴﺒﻴﻦ< از ﭘﺰﺷﻜﺎن ﻣﺴﻴﺤﻲ >ﺳﺮﻳﺎﻧﻲ? درﺑﺎر ﺳﺎﺳﺎﻧﻲ در َاواﺧـﺮ ﺳـﺪة ﺷﺸـﻢ و
َاواﻳﻞ ﺳﺪة ﻫﻔﺘﻢ >ﻋﻬﺪ ﺧﺴﺮو اﭘﺮوﻳﺰ? ﭼﻨﻴﻦ ﻳﺎد ﺷـﺪه اﺳﺖ ٠١ :ﻳـﺤﻴﻲ ﺳـﻨﺪوري٠٢ ,
رﺑ ﺎﻧﻲ >ﻣﻄﺮان ﻧﺼﻴﺒﻴﻦ در ٠٣ ,?٥٩٦ﻣﺎرآﺑﺎي ﻛﺸﻜﺮي ,ﻛﻪ اﻳﻨﺎن ﮔﺮاﻳﺶﻫﺎي اﺑﺮاﻫﻴﻢ ﺑﻴﺖ ّ
زردﺷﺘﻲ و ﻣﻐﺎﻧﻲ داﺷﺘﻨﺪ ٣/در زﻣﺎن ﺧﺴﺮو ﭘﺮوﻳﺰ ,ﺑﻨﺎ ﺑﻪ رواﻳﺖ ﺣﻜﻴﻢ ﻓﺮدوﺳﻲ ,دﺑﻴﺮ داﻧﺎ
>ﺧﺮ ادﺑﺮزﻳﻦ< ﺑﻮد ,ﻛﻪ اﻏﻠﺐ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺳﻔﻴﺮ ﭘﺎدﺷﺎه ﻣﺄﻣﻮرﻳﺖ ﺧﺎرج از
و ﺳﺨﻨﮕﻮي اﻳﺮان ّ
ﻛﺸﻮر ﭘﻴﺪا ﻣﻲﻛﺮد; ﭼﻨﺎن ﻛﻪ ﻳﻚﺑﺎر ﺑﻪ ﻧﺰد ﻗﻴﺼﺮ روم و دﻳﮕﺮ ﺑـﺎر ﺑـﻪ ﻧـﺰد ﺧـﺎﻗﺎن ﭼـﻴﻦ
ﻓﺮﺳﺘﺎده ﺷﺪ /در ﭼﻴﻦ زﻣﺎﻧﻲ او ﻧﺎ ﮔﺰﻳﺮ ﮔﺸﺖ ﺗﺎ در ﺗﺪﺑﻴﺮ ﻗﻀﻴة ﺑﻬﺮام ﭼﻮﺑﻴﻦ ,ﭘﺰﺷﻜﻲ ﻫﻢ
ﺑﻮرزد; و ﮔﺮﻧﻪ ﭘﺰﺷﻚ ﭘﻴﺸﻪاي ﻧﺒﻮد ٤,ﭼﻪ ﻫﻤﺎن ﻃﻮر ﻛﻪ اﺑﻦ ﺷﺎدي ﮔﻮﻳﺪ> :اﻧﺪر ﻋﻬﺪ ﺧﺴﺮو
ﺧﺮ اد< ٥,ﻛـﻪ ﮔـﻮﻳﺎ ﺑـﺎﻳﺴﺘﻲ >ﻣـﺎﻫﻮي
ﺧﺮاد ﺑﺮزﻳﻦ ﺑﻮد ,///و ﻃﺒﻴﺐ ﻫﺎﻫﻮي ّ
ﭘﺮوﻳﺰ ,دﺳﺘﻮر ّ
ﺧﺮاد< ﺑﻮده ﺑﺎﺷﺪ/
ّ
اﻣﺎ در ﺧﺼﻮص ﭘﺰﺷﻜﺎن ﻫﻨﺪي ﻛﻪ ﭘﻴﺸﺘﺮ ﮔـﺬﺷﺖ ,در ﺑـﻴﻤﺎرﺳﺘﺎن ﮔـﻨﺪﻳﺸﺎﭘﻮر ﺑـﺮاي
ﻃﺐ اﻳﺮاﻧﻲ و ﻫﻨﺪي از اﻳﺸﺎن ﻫﻢ دﻋﻮت ﺷﺪ ,ﮔﺮوﻫﻲ از آﻧﺎن ﻫﻤﻜﺎر ﺑﺎ ﭘﺰﺷﻜﺎن
آﻣﻴﺰش ّ
ﻧﺴﻄﻮري در آﻧﺠﺎ ﺑﺎﻗﻲ ﻣﺎﻧﺪﻧﺪ /ﻣﺘﺄﺳﻔﺎﻧﻪ از اﺳﺎﻣﻲ اﻃﺒﺎي ﻫﻨﺪي در ﻣﺮاﺟﻊ ذ ﻛﺮي ﻧﺸﺪه,
/١ﻏﺮر اﺧﺒﺎر ﻣﻠﻮﻙ اﻟﻔﺮس و ﺳﻴﺮﻫﻢ ,ﻃﺒﻊ زوﺗﻨﺒﺮگ ,ص /٦٣٠-٦٢٩
/٢ﺗﺎرﻳﺦ اﻟﺤﻜﻤﺎء ,ص . /١٣٣ﺗﺎرﻳﺦ ﭘﺰﺷﻜﻲ اﻳﺮان >اﻟﮕﻮد? ,ص . /٧٥-٧٤داﻧﺸﻬﺎي ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ در ﻋـﻬﺪ
ﺳﺎﺳﺎﻧﻲ >دﻛﺘﺮ ﺻﻔﺎ? ,ص/٢٥-٢٤
3. NISIBE(me’tropole Syriaque Orientale...), Par: J. - M. Fiey, Louvain, 1977, p.59.
/٤رش :ﺷﺎﻫﻨﺎﻣﻪ ,ﭼﺎپ ﻣﺴﻜﻮ ,ج ,٩ص ٥٦-١٥٥و /١٦٠
/٥ﻣﺠﻤﻞاﻟﺘﻮارﻳﺦ و اﻟﻘﺼﺺ ,ص/٩٦
www.takbook.com
ﻓﻬﺮﺳﺖ ﻣﺎﻗﺒﻞ اﻟﻔﻬﺮﺳﺖ ﺑﺨﺶ دوم : ٣٩٤
ﻣﮕﺮ آن ﻛﻪ ﺑﺨﻮاﻫﻴﻢ ﻣﺆﻟّﻔﺎن ﻛﺘﺐ ّ
ﻃﺒﻲاي ﻛﻪ ﺑﻪ ﭘﻬﻠﻮي ﺗﺮﺟﻤﻪ ﮔﺮدﻳﺪ ,ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﭘﺰﺷﻜﺎن آن
ﻋﺼﺮ ﺑﺮ ﺣﺴﺎب آورﻳﻢ> :ﺷﺎﻧﺎق .ﭼﺎﻧﺎ ﻛﻴﺎ< وزﻳﺮ ﻣﻌﺮوف ﭼﺎﻧﺪراﮔﻮﭘﺘﺎ > ٢٩٨-٣٢١ق /م?
ﻛﻪ ﻛﺘﺎب اﻟﺴﻤﻮم او ﺑﻪ ﭘﻬﻠﻮي ﺗﺮﺟﻤﻪ ﺷﺪ ,ﭼﻨﺎن ﻛﻪ در ﻣﻘﺪﻣة ﻗﺪﻳﻢ >ﻣﻨﺜﻮر? ﺷﺎﻫﻨﺎﻣﻪ ﻫﻢ
ﮔﻮﻳﺪ> :ﭼﻮن ﺷﺎه ﻫﻨﺪوان ﻛﻪ ﻛﻠﻴﻠﻪ و دﻣﻨﻪ و ﺷﺎﻧﺎق و رام و راﻣﻴﻦ ﺑﻴﺮون آورد ,///ﺑـﺮزوﻳة
>ﺳـﺮد<, ١
ﻃﺒﻴﺐ از ﻫﻨﺪوي ﺑﻪ ﭘﻬﻠﻮي ﮔـﺮداﻧـﻴﺪه ﺑـﻮد ;<///ﻳـﺎ ﭘـﺰﺷﻜﺎﻧﻲ ﻣـﺎﻧﻨﺪ >ﭼـﺮﻛﻪ<ُ ,
>واﮔﺒﻬﺎﺗﺎ< ﻛﻪ در ﮔﺰارش ﻛﺘﺎﺑﻬﺎ ﻳﺎد ﺧﻮاﻫﻨﺪ ﺷﺪ; ٢ﻳﺎ ﻣﺜ_ً اﻃﺒﺎي ﻫﻨﺪي ﻛﻪ اﺑﻮﻣﻨﺼﻮر ﻫﺮوي
ﻳﺎد ﻛﺮده ,ا ﮔﺮ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ دورة ﻣﻮرد ﺑﺤﺚ ﺑـﺎﺷﻨﺪ ,ﻣـﺎﻧﻨﺪ >ﺳـﺮﻳﻔﺮﻛﻮاردت<> ,ﺟـﺎﻃﻚ .
ﺟﺎﻏﻚ< ﻫﻨﺪي و ﺟﺰ اﻳﻨﻬﺎ ٣,ﻛﻪ ﺑﻴﺶ از اﻳﻦ ﻣﻌﻠﻮم و ﻣﻘﺪور ﻧﺒﺎﺷﺪ/
/١ﺑﻴﺴﺖ ﻣﻘﺎﻟة ﻗﺰوﻳﻨﻲ ,ج ,٢ص/٣٢
/٢رش :ﺗﺎرﻳﺦ ﻋﻠﻮم ﻋﻘﻠﻲ >دﻛﺘﺮ ﺻﻔﺎ? ,ص . /١٢١-١٢٠ ,١١٣ ,٩٠ ,٨٨ ,٢٦ﺗﺎرﻳﺦ ﻋﻠﻮم و ادﺑـﻴﺎت
اﻳﺮاﻧﻲ >ﻫﻤﻮ? ,ص . /٥اﻧﺘﻘﺎل ﻋﻠﻮم ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ >اوﻟﻴﺮي? ,ص/١٠٩
/٣اﺑﻨﻴﻪ ﻋﻦ ﺣﻘﺎﺋﻖ ادوﻳﻪ ,ص ٢١٠ ,١٦٤ ,١٢١ ,٩٧ ,٨٣ ,٢٠ ,٦و /٢٣٥
www.takbook.com
٣٩٥ ﭘﺰﺷﻜﻲ در اﻳﺮان ﺑﺎﺳﺘﺎن
/٥ﻛﺘﺎﺑﻬﺎي ﭘﺰﺷﻜﻲ
ﺑﺎ اﻃﻤﻴﻨﺎن ﻣﻲﺗﻮان ﺷﻤﺎر ﻫـﻔﺘﺎد اﺛـﺮ ﭘـﺰﺷﻜﻲ >ﻣـﺬﻛﻮر در ﻓـﻬﺮﺳﺖ ﺣـﺎﺿﺮ? را آﺛـﺎر
ﻃﺐ و ﻃﺒﺎﺑﺖ ﻫﻢ از دوران ﻣﺎﻗﺒﻞ اﺳ_ﻣﻲ داﻧﺴﺖ ,ﻛﻪ اﻟﺒﺘﻪ اﻳـﻦ
ﻣﻜﺘﻮب اﻳﺮاﻧﻲ در ﻋﻠﻢ ّ
ﺷﻤﺎر ﻫﻤﺎﻧﺎ ﺣﺴﺐ ﺗﻘﺮﻳﺐ ﻧﻘﺼﺎﻧﻲ و در ﺣﺪود >دﺳﺘﻜﻢ< ,ﺷﺎﻣﻞ ﻧﺴﻜﻬﺎي اوﺳﺘﺎﻳﻲ >ح ٥
دﻓﺘﺮ? ,آﺛﺎر ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ ﻳﺎ ﻛﺘﺎﺑﻬﺎي ﺑﻘﺮاط و ﺟﺎﻟﻴﻨﻮس و ﺟﺰ آﻧﻬﺎ >ح ٢٥ﻛﺘﺎب? ,ﻛﺘﺎﺑﻬﺎي ﺳﺮﻳﺎﻧﻲ
>ح ١٠ﻋﻨﻮان? ,ﻛﺘﺎﺑﻬﺎي ﻫﻨﺪي >ح ٥ﻋﻨﻮان? و ﻛﺘﺎﺑﻬﺎي ﭘﻬﻠﻮي >ح ٢٠دﻓﺘﺮ? ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ /ا ﮔﺮ
ﻛﺘﺎﺑﺴﻮزيﻫﺎي اﺳﻜﻨﺪر ﻣﻘﺪوﻧﻲ >ﺳﺪة ٤ق /م? و ﻋﻤﺮﺑﻦ ﺧﻄﺎب >ﺳﺪة ٧م? در اﻳﺮاﻧﺰﻣﻴﻦ
واﻗﻊ ﻧﻤﻲﺷﺪ ,ﻣﺴ ّﻠﻤ ًﺎ ﺑﺮ ﺷﻤﺎر و آﺛﺎر ﺑﻪ ﻣﺮاﺗﺐ ﺑﻴﺸﺘﺮ و ﺑﻴﺸﺘﺮي ,ﻳﻌﻨﻲ ﻫﻢ از ﺣﻴﺚ ّ
ﻛﻤﻲ و
ﻫﻢ ﺑﻪ ﻟﺤﺎظ ﻛﻴﻔﻲ ,در ﺑﺎب ﭘﺰﺷﻜﻲ و داروﺷﻨﺎﺳﻲ اﻳﺮاﻧﻴﺎن ﺑﺎﺳﺘﺎن آ ﮔﺎﻫﻲ ﻣﻲﻳﺎﻓﺘﻴﻢ; ﻫﺮﮔﺰ
ﻧﮕـﺮشﭘﺬﻳﺮ >ﻫـﻔﺘﺎد< ﺗـﺎزه ﻫـﻢ از رﻫﮕـﺬر ﺗـﺎراﺟـﻬﺎ و
ِ ﺷـﻤﺎر
ِ ﻧﺒﺎﻳﺪ از ﻳﺎد ﺑﺮد ﻛﻪ ﻫـﻤﻴﻦ
ﻧﺎﺑﻮدﮔﺮيﻫﺎ ,و ﺑﺎ ﭼﺸﻢﭘﻮﺷﻲﻫﺎ و ﻧﺎدﻳﺪه ﮔﺮﻓﺘﻦ ﺳﺮﻗﺎت و اﻧﺘﺤﺎﻟﻬﺎ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ آﺛﺎر و ﻧﺘﺎﻳﺞ
ﺧـﺎص اﻳـﺮاﻧـﻲ َﺣ َﺴﺐ
ّ ﻃﺐ
اﻓﻜﺎر اﻳﺮاﻧﻴﺎن آن روزﮔﺎر ﺑﺤﺎﺻﻞ آﻣﺪه اﺳﺖ /ﺑـﺎري ,ﻣـﺒﺎﻧﻲ ّ
ﻣﺤﺘﻮاي ﻛﺘﺐ ﭘﻬﻠﻮي ,ﺑﺎﻳﺪ ﮔﻔﺖ ﻛﻪ ﻣﺰدﻳﺴﻨﺎﻳﻲ ﻳﺎ زردﺷﺘﻲ ﺑـﻮده ,ﭼـﻨﺎن ﻛـﻪ ﻗـﺒ_ً ﺑـﺪان
ﻃﺐ ﺳﺮﻳﺎﻧﻲ >اﻳﺮاﻧﻲ? ﻛﻪ در ﮔﻨﺪﻳﺸﺎﭘﻮر
ﻃﺐ ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ و ّاﺷﺎرت رﻓﺘﻪ اﺳﺖ; اﻣﺎ در ﭘﻴﻮﻧﺪ ﺑﺎ ّ
ﻣــﻄﺎﻟﻌﻪ و ﺗـﻌﻠﻴﻢ ﻣـﻲﺷﺪه ,اﺳـﺘﺎد ِا دوارد ﺑـﺮاون اﻇـﻬﺎر داﺷـﺘﻪ اﺳﺖ ﻛـﻪ داروﺳـﺎزي و
ﮔﻴﺎﻫﺸﻨﺎﺳﻲ در آن آﻣﻮزﺷﮕﺎه ﻛﺎﻣ_ً اﻳﺮاﻧﻲ و ﻫﻤﺎﻧﺎ دور از ﻧﻔﻮذ ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ ﺑﻮده اﺳﺖ /از اﻳﻨﺮو,
ﻃﺐ ﻣﺴﺘﻘﻞ از ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ در ﺟﻨﺪﻳﺸﺎﭘﻮر اﻳﺮان ﻗﺎﺋﻞ ﺷﺪهاﻧﺪ:
ﻋﻠﻢ ﱢ ﭘﮋوﻫﺸﮕﺮان ﺑﻪ دو ﮔﻮﻧﻪ
ِ
ﻃﺐ
ﻃﺐ ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﻛﺎرورزان آن اﻳﺮاﻧﻴﺎن ﻣﺴﻴﺤﻲ ﺳـﺮﻳﺎﻧﻲزﺑﺎن ﺑـﻮدﻧﺪ; و دﻳﮕـﺮي ّ
ﻳﻜﻲ ﱢ
اﻳﺮاﻧﻲ ﻛﻪ ﺑﺮاﺳﺎس ﺳﻨّﺖ ﻋﻠﻤﻲ ﻣﺰدﻳﺴﻨﺎﻳﻲ و دﻓﺘﺮ و دﺳﺘﻚﻫﺎي اوﺳﺘﺎﻳﻲ و زﻧﺪﻫﺎ و ﻣﺘﻮن
ﻃﺒﻲ ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ ﺑﺎﻳﺪ ﮔﻔﺖ ١
ﻣﺮﺑﻮﻃة ﭘﻬﻠﻮي ﺗﻌﻠﻴﻢ و ﺗﺪرﻳﺲ ﻣﻲﺷﺪه اﺳﺖ /در ﺧﺼﻮص ﻣﺘﻮن ّ
ﻛﻪ ا ﻛﺜﺮ ًا ﺗﺮﺟﻤة ﺳﺮﻳﺎﻧﻲ آﻧﻬﺎ ﻣﻮرد ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﺑﻮد ,ﺳﭙﺲ در دوران اﺳ_ﻣﻲ ﻫﻤﺎﻧﻬﺎ ﺑﻪ ﻋﺮﺑﻲ
ﺗﺮﺟﻤﻪ ﺷﺪﻧﺪ; ﻓﻠﺬا ﻣ_ﺣﻈﻪ ﻣﻲﺷﻮد ﻛﻪ ﻣﺼﻄ_ﺣﺎت ﺑﻴﻦ ﺳﺮﻳﺎﻧﻲ و ﻋﺮﺑﻲ ﻣﺸﺘﺮﻙ اﺳﺖ,
ﻣﺜ_ً ﻛﻠﻤة >ﻗﺮاﺑﺎدﻳﻦ< ﻋﺮﺑﻲ ﻫﻤﺎن >ﮔﺮاﺑﺎدﻳﻦ< ﺳﺮﻳﺎﻧﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﺴﺘﻘﻴﻤ ًﺎ از >ﮔـﺮاﻓـﻴﺪون<
/١ﻓﺮﻫﻨﮓ اﻳﺮاﻧﻲ ﭘﻴﺶ از اﺳ_م> ///دﻛﺘﺮ ﻣﺤ ّﻤﺪ ﻣﺤ ّﻤﺪي ﻣ_ﻳﺮي? ,ص ٢٣٥و /٢٤١
www.takbook.com
ﻓﻬﺮﺳﺖ ﻣﺎﻗﺒﻞ اﻟﻔﻬﺮﺳﺖ ﺑﺨﺶ دوم : ٣٩٦
ﻃﺐ ﻫﻨﺪي ا ﮔﺮ ﭼﻪ از دﻳﺮﺑﺎز ﺑﻴﻦ اﻳﺮان و ﻫﻨﺪ ﻣﺒﺎدت ١
ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ ﻣﺄﺧﻮذ ﺑﺎﺷﺪ /درﺑﺎرة ﻧﻔﻮذ ّ
ﻋﻠﻤﻲ و ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ وﺟﻮد داﺷﺘﻪ ,ﺑﻌﻀﻲ از ﻣﺤﻘّﻘﺎن ﺗﺄﺛﻴﺮ ﻋﻠﻤﻲ ﻫﻨﺪوان و ﺗﺮﺟﻤة ﻛﺘﺎﺑﻬﺎي
اﻳﺸﺎن را ﺑﻪ ﭘﻬﻠﻮي در ﻋﻬﻮد ﻣﺘﺄﺧّ ﺮ اﻣﭙﺮاﺗﻮري ﺳﺎﺳﺎﻧﻲ ﻣﻲداﻧﻨﺪ /اﻣﺎ درﺑﺎرة ّ
ﺧﻂ و ﻛﺘﺎﺑﺖ
ﻣﺘﻮن ﭘﺰﺷﻜﻲ ﻛﻪ ﭘﻴﺸﺘﺮ ﻣﺎ ﺑﻪ ﺗﻔﺼﻴﻞ ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﻪاﻳﻢ ٢,اﺷﺎرتوار آن ﻛﻪ ﭘﺰﺷﻜﻲ و ﻓﻠﺴﻔﻪ را
ﺑﺎ >ﻧﻴﻢ ﮔﺸﺘﻪ دﺑﻴﺮه< >داراي ٢٨ﺣﺮف? ﻣﻲﻧﻮﺷﺘﻪاﻧﺪ ,ﻛﻪ اﺣﺘﻤﺎ ً ﺻﻮرت اﻗﺪم ّ
ﺧﻂ آراﻣﻲ
ﺧﻂ ﭘﻬﻠﻮي ﻛﺘﻴﺒﻪاي اﺷﻜﺎﻧﻲ ﺑﺎﺷﺪ /ﺟﺎﻟﺐ آن ﻛﻪﺑﺪان ﻣﺤﻔﻮظ ﺑﻮده ,ﺷﺎﻳﺪ ﻛﻪ ﻣﺮاد از آن ّ
ﻛﺎرﺑﺮان >ﮔﺸﺘﻪ دﺑﻴﺮه< را در ﻋﻬﺪ ﺳﺎﺳﺎﻧﻲ> ,ﮔﺸـﺘﻪ دﻓـﺘﺮان< ﻳـﺎ دﺑـﻴﺮان ﮔﺸـﺘﻪﻧﻮﻳﺲ ﻳـﺎد
ﻛﺮدهاﻧﺪ ,ﻛﻪ ﮔﺮوﻫﻲ از اﻳﺸﺎن در ﻧﺎﺣﻴﺖ >رﻳﺸﻬﺮ< >ارﺟﺎن? ﻫـﻢ ﻧـﺰدﻳﻚ ﺑـﻪ ﮔـﻨﺪﻳﺸﺎﭘﻮر
ﻧﺸﻴﻤﻦ داﺷﺘﻪاﻧﺪ٣/
اﻟﻒ :ﻣﺘﻮن اوﺳﺘﺎﻳﻲ
ﻣﻜﺮر اﺷﺎرت رﻓﺘﻪ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻧﻈﺮ ﺑﻪ ﻳﮕﺎﻧﮕﻲ دﻳﻦ و داﻧﺶ در اﻳـﺮان ﺑـﺎﺳﺘﺎن,
ﭘﻴﺸﺘﺮ و ّ
ﻣﻄﺎﻟﺐ و ﻣﺒﺎﺣﺚ ﻋﻠﻤﻲ ﻫﻢ در ﻛﻴﺸﻨﺎﻣة >اوﺳﺘﺎ< اﺣﺘﻮا ﻳﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ /اوﺳﺘﺎداﻧﺎن ﻫﻢ ﻣﻐﺎن و
ﭘﺮﻳﺴﺘﺎران ﺑﻮدهاﻧﺪ ,ﻛﻪ ﺧﻮد داروﺷﻨﺎس و ﻧﻴﺰ ﻃﺒﻴﺐ روﺣـﺎﻧﻲ ﻳـﺎ >رواﻧـﭙﺰﺷﻚ< ﺑـﺮﺷﻤﺎر
ﻣﻲرﻓﺘﻪاﻧﺪ /دﻳﺘﺮﻳﺦ ﺑﺮاﻧﺪﻧﺒﻮرگ ) (D. Brandenburgﻛﻪ ﻣﺆ ّﻟﻒ ﻛـﺘﺎب >ﭘـﺮﻳﺴﺘﺎري و
ﭘﺰﺷﻜﻲ در اﻳﺮانﺑﺎﺳﺘﺎن< اﺳﺖ ٤,ﮔﻔﺘﺎري ﻫﻢ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان >اوﺳﺘﺎ و ﭘﺰﺷﻜﻲ ,ﺗﺎرﻳﺨﻨﮕﺎﺷﺘﻪﻫﺎ
ﻃـﻲ آن ﮔـﻮﻳﺪ> :ﭘـﺰﺷﻜﻲ و دﺳـﺘﻜﺎري >= ٥
درﺑﺎرة ﭘﺰﺷﻜﻲ در اﻳﺮان ﺑـﺎﺳﺘﺎن< دارد ,ﻛـﻪ ّ
ﺟﺮ اﺣﻲ? در اوﺳﺘﺎ ﺟﻨﺒة ﻋﻠﻤﻲ و آ ﻛﺎدﻣﻲ ﻧﺪارد ,ﺑﻞ اﻳﻦ ﻛﺎرﻫﺎ را روﺣﺎﻧﻴﺎن ﺣﺴﺐ وﻇﺎﻳﻒ
ّ
و ﻣﻘﺎﺻﺪ ﻣﺬﻫﺒﻲ اﻧﺠﺎم ﻣﻲدادهاﻧﺪ< ٦/ﺑﺎ ﭼﻨﻴﻦ ﻧﮕﺮهاي ﺑﻪ ﻫﻴﭻرو ﻧﻤﻲﺗﻮان ﻣﻮاﻓﻖ ﺑﻮد ,زﻳﺮا
ﻃﺐ ﺑﻘﺮاﻃﻲ ﻫﻢ
ﻃﺐ ﻋﻠﻤﻲ ﺑﻨﺎﺑﺮ ﻣﺸﻬﻮر ﺑﺎ اﺑﻘﺮاط ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ آﻏﺎز ﺷﺪه; و اﺳﺎس ﻧﻈﺮي ّ
ا ﮔﺮ ّ
>ﻃﺐ ﺑﻘﺮاﻃﻲ<
ﻓﺮﺿﻴة ﺗﺮﻛﻴﺐ ﻋﻨﺎﺻﺮ و ﻃﺒﺎﻳﻊ ارﺑﻌﻪ اﺳﺖ ,ﻫﻤﺎنﻃﻮر ﻛﻪ ﭘﻴﺸﺘﺮ در ﺑﻬﺮﻫﺎي ّ
1. Steinschneider: Die Arab. Uberset. aus dem Grie. 1960, p. (6.).
/٢رش :ﻓﻬﺮﺳﺖ ﻣﺎﻗﺒﻞ اﻟﻔﻬﺮﺳﺖ ,ج ,١ص/٢١
/٣ﻣﻌﺠﻢاﻟﺒﻠﺪان >ﻳﺎﻗﻮت ﺣﻤﻮي? ,ج ,٢ص . /٨٨٧ﻓﻬﺮﺳﺖ ﻣﺎﻗﺒﻞ اﻟﻔﻬﺮﺳﺖ >اذ ﻛﺎﺋﻲ? ,ص/٤٩
4. Priesterarzte und Heilkunst im alten Persien, Stuttgart, 1969.
5. (in) JANUS, 1973, pp. 269-307.
6. See also: Medizin und Magie, Berlin, pp. 91, 95.
www.takbook.com
٣٩٧ ﭘﺰﺷﻜﻲ در اﻳﺮان ﺑﺎﺳﺘﺎن
و >ﺗﺮﻛﻴﺐ ﻋﻨﺎﺻﺮ< ﺑﻪ ﺗﺤﻘﻴﻖ ﭘﻴﻮﺳﺖ ,اﻳﻦ ﻧﮕـﺮش >= ﺗـﺌﻮري? ﺧـﻮد ﻳﻜﺴـﺮه ﻣـﺒﺘﻨﻲ ﺑـﺮ
ﺑـﺎﺧﺺ ﭼـﻨﺎن ﻛـﻪ ﮔـﺬﺷﺖ ,ﻛـﺘﺎب >ﻫـﻔﺘﮕﺎﻧﻪﻫﺎ< >=
ّ ﻧﮕﺮهﻫﺎي ﻣﻐﺎﻧﻲ و اﻳﺮاﻧـﻲ اﺳﺖ,
ﻣﺆﺳﺲ ﺑﺮ >داﻣﺪات ﻧﺴﻚ< اوﺳـﺘﺎﻳﻲ ﺑـﻮده; اﻧـﺼﺎﻓ ًﺎ ﻣـﻨﺸﺄ ﻋـﻠﻤﻲ و
ﻫﺒﺪوﻣﺎدون? ﺑﻘﺮاط ّ
ﻃﺐ ﺑﻘﺮاﻃﻲ را ﺑﺎ اﻳﻦ وﺻﻒ ﻣﻲﺗﻮان ﻧﺎدﻳﺪه ﮔﺮﻓﺖ؟ از ﻃﺮف دﻳﮕﺮ ,ﭼﻨﺎﻧﭽﻪ
آ ﻛﺎدﻣﻲ ﺷﺪن ّ
ﺑـﺮﻃﺒﻖ ﻳﻚ ﻓـﻘﺮة ﻣﺸـﻬﻮر >دﻳـﻨﻜﺮد< >ﻣـﺎدن ,ص ,٤١٢ص ?٢١-١٧ﺷـﺎﭘﻮرﺑﻦ اردﺷـﻴﺮ
ﺳــﺎﺳﺎﻧﻲ > ٢٧٠-٢٤٠م? از ﺟــﻤﻠﻪ ﻛـﺘﺎﺑﻬﺎي >ﭘـﺰﺷﻜﻲ< ﻳـﻮﻧﺎﻧﻲ و ﻫـﻨﺪي را ﺑـﻪ اوﺳـﺘﺎ
درﭘﻴﻮﺳﺖ; ١ﭼﻨﺎن ﻛﻪ ﺑﺎز در ﺟﺎي ﺧﻮد اﺳﺘﺪل ﻧﻤﻮدهاﻳﻢ ,آن ﻛﺘﺎﺑﻬﺎ او ً ﻣـﺘﻮن اﻳـﺮاﻧـﻲ
ﺗﺮﺟﻤﻪ ﺷﺪه ﺑﻪ ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ ﺑﻪ دﺳﺘﻮر اﺳﻜﻨﺪر ﻣﻘﺪوﻧﻲ ﺑﻮده ـ ﻛﻪ ﻫﻤﻮ ﺑﻴﺸﺘﺮ ﻛﺘﺎﺑﻬﺎي اﻳﺮان دورة
ﻫﺨﺎﻣﻨﺸﻲ را ﺳﻮزاﻧﺪ و ﻧﺎﺑﻮد ﻛﺮد ـ ; و ﺛﺎﻧﻴ ًﺎ آن ﻛﺘﺎﺑﻬﺎ ﻧﺘﺎﻳﺞ َا ﻓﻜﺎر و َاﺑﺤﺎث داﻧﺸﻤﻨﺪان اﻳﺮان
ﺗﺘﺒﻌﺎت ﺧﻮد اﻳﺸﺎن در ﻣﺘﻮن ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ و ﻫﻨﺪي ﺑﻮده اﺳﺖ/
ﻋﻬﺪ ﺳﺎﺳﺎﻧﻲ ﺑﺮ اﺛﺮ ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت و ّ
/١داﻣﺪات ﻧﺴﻚ >اوﺳﺘﺎﻳﻲ? ـ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي >ﻛﺘﺎب آﻓﺮﻳﺪﮔﺎن .ﺟﺎﻧﺪاران< ,ﻧﺴﻚ ﭼـﻬﺎرم
>اوﺳﺘﺎ<ي ﻛﻬﻦ از دﻓﺘﺮﻫﺎي ﮔﻤﺸﺪه >در ٣٢ﻓﺼﻞ? ﻛﻪ آن را ﻧﺴﻚ ﻏﺮﺑﻲ ـ ﻳﻌﻨﻲ ﻣﻐﺎﻧﻲ ـ
داﻧﺴﺘﻪاﻧﺪ ,دﺳﺘﻜﻢ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﺳﺪة ﭘﻨﺠﻢ >ق /م? ﻛﻪ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﺎ اﺻﻞ آن ﺑﺎﻳﺴﺘﻲ ﻣﻘﺪّ مﺗﺮ ﺑﻮده
ﻣﺘﻀﻤﻦ اﻫﻴﺎت ﻋﻠﻤﻲ و ﻣﺴﺎﺋﻞ ﻣﻌﺎدﺷﻨﺎﺳﻲ ﻫﻢ ﺑﻮده اﺳﺖ /داﻣﺪات ﻧﺴﻚ ﻫﻤﺎﻧﺎ
ّ ﺑﺎﺷﺪ;
ُﺑﻨﻤﺎﻳة ﻋﻠﻤﻲ و ﻣﺒﻨﺎي ﻧﻈﺮي ﻫﺴﺘﻲﺷﻨﺎﺳﻲ و داﻧﺶ ﭘﺰﺷﻜﻲ اﻳﺮان ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ ,ﻛﻪ ﭼﻨﺎن ﻛﻪ
ﮔﺬﺷﺖ ,او ً رﺳﺎﻟة ﺗﺌﻮرﻳﻚ >ﻫﻔﺘﮕﺎن< >ﻫﺒﺪوﻣﺎدون? َاﺑﻘﺮاط ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ >ح ٣٧٠-٤٦٠ق /م?
ﻳﻜﺴﺮه ﺑﺮ اﺻﻮل و ﻣﺒﺎﻧﻲ آن ﺗﺄﺳﻴﺲ ﺷﺪه ,ﺛﺎﻧﻴ ًﺎ و ﺑﻪ ﺧﺼﻮص ﻓﺼﻞ > ٢٨ﺑـﻮﻧﺪﻫﺸﻦ< و
ﻣﻄﺎﻟﺐ ﻛﺘﺎب ﭼﻬﺎرم >دﻳﻨﻜﺮد< ﻫﻢ ﺑﺮ آن ﺷﺎﻟﻮده ﻳﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ/
/٢ﻫﻮﺳﭙﺎرم ﻧﺴﻚ >اوﺳﺘﺎﻳﻲ? ـ ﻧﺴﻚ ﻫﻔﺪﻫﻢ >اوﺳﺘﺎ<ي ﻛﻬﻦ از دﻓﺘﺮﻫﺎي ﮔﻤﺸﺪه >در
ﻃﺐ ﻋـﻤﻠﻲ و ﺑـﻴﻄﺎري ,ﺑـﻴﻤﺎريﻫﺎي وا ﮔـﻴﺮي و ﻣﺘﻀﻤﻦ ﺗـﻔﺎﺻﻴﻠﻲ در ﺑـﺎب ّ
ّ ٦٤ﻓﺼﻞ?,
ﻧﺎﺧﻮﺷﻲﻫﺎي ﻫﻤﮕﺎﻧﻪ ,ﺷﻴﻮهﻫﺎي درﻣﺎن ﺟﺎﻧﻮران و ﺟﺰ اﻳﻨﻬﺎ; و ﻧﻴﺰ آﻳﻴﻦ ﻣـﺰد ﭘـﺰﺷﻜﺎن,
اﻃﺒﺎي ﺧﺎرﺟﻲ را ﺷﺎﻣﻞ ﺑﻮده اﺳﺖ /ﻣـﻄﺎﻟﺐ
ﻣﻘﺮرات ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ّ
درﺑﺎرة ﭼﺸﻢ ﭘﺰﺷﻜﺎن و ّ
ﭘﺰﺷﻜﻲ اﻳﻦ ﻧﺴﻚ در ﻛﺘﺎب ﻫﺸﺘﻢ >دﻳﻨﻜﺮد< و ﺟﺰ آن ﻛﺘﺎب ﻫﻢ اﺣﺘﻮا ﻳﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ/
/٣وﻧﺪﻳﺪاد >اوﺳﺘﺎﻳﻲ? ـ ﻛﺘﺎب ﻣﺴﺘﻘﻞ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي >ﻗﻮاﻧﻴﻦ ﺿﺪّ دﻳﻮ< ,ﺷﺎﻣﻞ ٢٢ﻓﺮﮔﺮد >=
1. Zoroastrian Problems (H. Bailey), p. 81.
www.takbook.com
ﻓﻬﺮﺳﺖ ﻣﺎﻗﺒﻞ اﻟﻔﻬﺮﺳﺖ ﺑﺨﺶ دوم : ٣٩٨
ﻓﺼﻞ? ﻛﻪ ﻣﻐﺎن زردﺷﺘﻲ ﺷﺪة دورة اﺷﻜﺎﻧﻲ ﺑﻪ اﺣﺘﻤﺎل زﻳﺎد در زﻣﺎن ﻣﻬﺮداد ﻳﻜﻢ >ﺣﺪود
ﻃﺒﻲ اﻳﻦ ﻛﺘﺎب ﺟﻨﺒة دﻳﻨﻲ و ﺷﺮﻋﻲ >ﻗﺎﻧﻮﻧﻲ? دارد;
ﺳﺎل ١٤٧ق /م? ﺗﺄﻟﻴﻒ ﻛﺮدهاﻧﺪ /ﻓﺼﻮل ّ
و آن ﺑﻪ ﻃﻮر ﻋﻤﺪه >ﻓﺮﮔﺮد<ﻫﺎي ﻫﻔﺘﻢ و ﺑﻴﺴﺘﻢ در ﺷﺮح ﺷﺮاﻳﻂ ﻃﺒﻴﺐ و اﻧﻮاع ﺑﻴﻤﺎريﻫﺎ و
>ﻃﺐ دﻋﺎﺋﻲ< اﺳﺖ,
ّ داروﻫﺎ; و ﻓﺮﮔﺮدﻫﺎي ٢١و ٢٢ﺷﺎﻣﻞ ﺗﺪاوي روﺣﻲ ﻳﺎ ﺑﻪ اﺻﻄ_ح
ﻃﺐ ﻫـﻨﺪي
ﺑﺮﺧﻲ از داﻧﺸﻤﻨﺪان ﺷﺒﺎﻫﺖ ﺑﻌﻀﻲ از ﻧﻜﺎت ﻣﻨﺪرﺟﻪ در ﻛﺘﺎب را ﺑﺎ اﺻﻮل ّ
درﻳﺎﻓﺘﻪاﻧﺪ/
ﻣﺘﻀﻤﻦ اﺻﻮل ﻳﺎ ﻓﺼﻮل ﭘﺰﺷﻜﻲ
ّ #ﻧﺒﺎﻳﺪ ﮔﺬﺷﺖ ﻛﻪ دو ﻧﺴﻚ اوﺳﺘﺎﻳﻲ > ١٢و ?١٥ﻧﻴﺰ
ﺑﻮده اﺳﺖ:
> /?١ﭼﻴﺘﺮادات ﻧﺴﻚ > ٢٢ﻓﺼﻞ? در ﺑﺎب ﮔﻮﻫﺮ و ﻧﮋاد اﻧﺴﺎن ,ﻗﻮمﺷﻨﺎﺳﻲ و ﻣـﻌﺮﻓﺖ
ﭘﺰﺷﻜﻲ و ﻣﺎﻣﺎﻳﻲ ﻫﻢ ﺑﺎﺷﺪ/
ﻃﺒﻲ و ﺑﻴﻄﺎري >= ﺳﺘﻮر ﭘـﺰﺷﻜﻲ?> /?٢ﻧﻴﻜﺎدوم ﻧﺴﻚ > ٥٤ﻓﺼﻞ? ﻧﻴﺰ ﺷﺎﻣﻞ ﻓﺼﻮل ّ
ﺑﻮده ,ﺧﺼﻮﺻ ًﺎ اﻳﻦ ﻗﺎﻋﺪة ﻓﻘﻬﻲ در آن ﻳﺎد ﮔﺮدﻳﺪه ﻛﻪ ﻣﻲﺗﻮان از ﻣﺤﻜﻮﻣﺎن ﺑﻪ ﻗﺘﻞ ﺑﺮاي
ﻃﺒﻲ اﺳﺘﻔﺎده ﻛﺮد/
ﺗﺠﺎرب ّ
ب /آﺛﺎر ﺑﻘﺮاﻃﻲ
/٤ﻫﻔﺘﮕﺎن >ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ? ﻳﺎ درﺑﺎرة ﻫﻔﺘﻮان ) (Peri Hebdomadonﺗﺄﻟﻴﻒ ﻫﻴﭙﻮﻛﺮاﺗﺲ
ﻣﺘﻀﻤﻦ ﻧـﻈﺮﻳة
ّ ﻛﻮﺳﻲ >اﺑﻘﺮاط? ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ ﻧﺎﻣﻮر ﺑﻪ ﭘﺪر ﭘﺰﺷﻜﻲ >ح ٤٦٠ـ ح ٣٧٠ق /م?,
ﻣﻌﺮوف >ﻋﺎﻟَ َﻤﻴْﻦ< ا ﻛﺒﺮ و اﺻﻐﺮ ,ﻛﻪ اﺳﺎس ﻓﺮﺿﻴة ﻋﻠﻤﻲ ّ
ﻃﺐ ﺑﻘﺮاﻃﻲ ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ; و ﻳﺎزده
ﻓﺼﻞ ّاول آن در ﻣﻮﺿﻮﻋﺎت ﺟﻬﺎنﺷﻨﺎﺳﻲ ,ﺟﻨﻴﻦﺷﻨﺎﺳﻲ ,ﺗﻨﻜﺎرﺷﻨﺎﺳﻲ و ﭘﺰﺷﻜﻲ اﺳﺖ,
ﻃـﺒﻲ > ﻛـﻮﺳﻲ< ﻋﻠﻲرﻏﻢ ﻣﻜـﺘﺐ ّ
ﺧﺎص دارد /ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ ﻛﻪ ى
ﻛﻪ ﻋﺪد ﻫﻔﺖ در آﻧﻬﺎ اﻫﻤﻴّﺖ ّ
ﻃﺒﻲ > ﻛﻨﻴﺪوﺳﻲ< اﻳﺮاﻧﻲ ﻣﺂب دارد ,ﺧـﺼﻮﺻ ًﺎ ﺑـﻪ دﻟﻴـﻞ
ﺑﻘﺮاط ,اﻳﻦ ﻛﺘﺎب ﺻﺒﻐة ﻣﻜﺘﺐ ّ
اﻫﻤﻴّﺖ ﻋﺪد ﻫﻔﺖ در ﻧﺰد اﻳﺮاﻧﻴﺎن> ,ﻫﻔﺘﮕﺎن< ﺑﻘﺮاط ﺑﻪ ﻧﺤﻮ ﺷﮕـﻔﺖاﻧﮕـﻴﺰي ﺑـﺎ >ﻫـﻔﺘﻦ
ﻣﺆﺳﺲ ﺑﺮ >داﻣﺪات ﻧﺴﻚ<ﻛﻤﺎﻣﺮ ـ ّ
ّ ﻳﺸﺖ< اوﺳﺘﺎ ﻫﻤﻨﺎﻣﻲ ﭘﻴﺪا ﻛﺮده ,اﺻﻮ ً ﻛﺘﺎب ﻣﺰﺑﻮر ـ
اوﺳﺘﺎﻳﻲ ]ش [١و ﻣﺘﺄﺛﺮ از آراء و اﻓﻜﺎر ﺣﻜﻴﻤﺎن و ﻣﻐﺎن اﻳﺮان ﺑـﺎﺳﺘﺎن ﻣـﻲﺑﺎﺷﺪ /ﺗـﺎرﻳﺦ
ﺗﺄﻟﻴﻒ ﻛﺘﺎب را ﺣﺪود ﺳﺎل ٤٢٠ق /م داﻧﺴﺘﻪاﻧﺪ; واﻟﺘﺮ ﻫﻨﻴﻨﮓ ﺿﻤﻦ ﺑﺤﺚ در ﺑﺎب ﻣﺄﺧﺬ
>ﺑﻮﻧﺪﻫﺸﻦ< ـ ﻛﻪ ﻫﻤﺎن داﻣﺪات ﻧﺴﻚ ﺑﺎﺷﺪ ـ اﺣﺘﻤﺎل داده اﺳﺖ ﻛﻪ ﻳﻚ ﺗﺮﺟﻤة ﻣﻠﺨّ ﺺ
www.takbook.com
٣٩٩ ﭘﺰﺷﻜﻲ در اﻳﺮان ﺑﺎﺳﺘﺎن
ﭘﻬﻠﻮي ﻫﻢ از رﺳﺎﻟة >ﻫﻔﺘﮕﺎن< ﺑﻘﺮاط ﮔﻮﻳﺎ در زﻣﺎن ﺷﺎﭘﻮر ﻳﻜﻢ ﺳﺎﺳﺎﻧﻲ > ٢٧٠-٢٤٠م?
>ﻛﺘﺎب ﻓﻲ اﺳﺎﺑﻴﻊ< اﺷﺘﻬﺎر ﻳﺎﻓﺘﻪ ,ﻛﻪ
ٌ ﺻﻮرت ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ١/اﻣﺎ ﺗﺮﺟﻤة ﻋﺮﺑﻲ آن ﺑﻪ ﻋﻨﻮان
رﺑﻦ ﻃﺒﺮي >ﺳﺪة ٣ق? در ﺑﺎب ٢٣ﻛﺘﺎب ﺧﻮد >ﻓﻲ اﻟﺒﺤﺮاﻧﺎت? ﮔﻮﻳﺎ از ﺗﺮﺟﻤة ﺳﺮﻳﺎﻧﻲ
اﺑﻦ ّ
آن ﮔﻔﺘﺎورد ﻧﻤﻮده ٢,اﺑﻦ اﺑﻲ اﺻﻴﺒﻌﻪ >ﺗﻔﺴﻴﺮ ﻛﺘﺎب اFﺳﺎﺑﻴﻊ< را از ﺟﺎﻟﻴﻨﻮس >ﻣﻘﺎﻟة واﺣﺪ?
ﻳﺎد ﻛﺮده; ٣اﻳﻨﻚ ﻣﺘﻦ ﻛﺘﺎب اFﺳﺎﺑﻴﻊ ﺑﻘﺮاط ﺑﺎ ﺷﺮح ﺟﺎﻟﻴﻨﻮس ﺑﻪ ﺗﺮﺟﻤة ﺣﻨﻴﻦ ﺑﻦ اﺳﺤﺎق
ﻋﺒﺎدي وﺟﻮد دارد و ﭼﺎپ ﻫﻢ ﺷﺪه اﺳﺖ> /ﻳﭙﺰﻳﻚ/?١٩٠٤ ,
/٥ﻓــﺼﻮل >ﻳــﻮﻧﺎﻧﻲ? " "Aphorismoiﻳـﺎ > ﻛـﻠﻤﺎت ﻗـﺼﺎر< (Aphorismi Sive
) Sententiaeدر ﺟﺰو ﻣﺠﻤﻮﻋة ﺑﻘﺮاﻃﻲ از ﻫﺮ ﻛﺘﺎﺑﻲ دﻳﮕﺮ ﻣﺸﻬﻮرﺗﺮ و راﻳﺠﺘﺮ اﺳﺖ ,ﭼﻪ
اﻗﻮام و ﻣﻠﻞ ﺧﻮاﻫﺎن >ﺣﻜﻤﺖ ﻓﺸﺮده< و ﻣﻌﺮﻓﺘﻲ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻛﻪ ﺑـﻪ ﺻـﻮرت ﻛـﻠﻤﺎت ﻗـﺼﺎر
درآﻣﺪه ﺑﺎﺷﺪ /ﺟﺎﺣﻆ ﺑﺼﺮي ﮔﻮﻳﺪ ﻛﻪ ﻫﺮ ﻳﻚ از ﺣﻜﻴﻤﺎن ا ﮔﺮ ﺑﺨﻮاﻫﺪ درﺑﺎرة ﻋﻠﻤﻲ ﻛﺘﺎب
ﻫﻤﺖ ,ﻣﻨﻔﻌﺖ,
ﺗﺄﻟﻴﻒ ﻛﻨﺪ ,ﺑﺎﻳﺴﺘﻲ آن ﻛﺘﺎب داراي اﻣﺘﻴﺎزات ﻫﺸﺘﮕﺎﻧﻪ ﺑﺪﻳﻦ ﺷﺮح ﺑﺎﺷﺪّ :
ﺻﺤﺖ ,ﺻﻨﻒ ,ﺗﺄﻟﻴﻒِ ,ا ﺳﻨﺎد ,ﺗﺪﺑﻴﺮ; و ﺑﻘﺮاط اﻳﻦ وﺟﻮه ﻫﺸـﺘﮕﺎﻧﻪ را در ﻛـﺘﺎب
ﻧﺴﺒﺖّ ,
>اﻓﻮرﻳﺴﻤﻮس< ﮔﺮد آورده اﺳﺖ ٤/ﺗﺮﺟﻤة ُﺳﺮﻳﺎﻧﻲ >ﻓـﺼﻮل< ﺑـﻘﺮاط ﻣـﻮﺟﻮد اﺳﺖ ,وﻟﻲ
اﺳﻢ ﻣﺘﺮﺟﻢ و ﺗﺎرﻳﺦ ﺗﺮﺟﻤة آن ﻣـﻌﻠﻮم ﻧـﻴﺴﺖ; ﻫـﻤﻴﻦ ﻣـﺘﻦ را ﭘـﻮﻧﻴﻮن ﻃـﺒﻊ ﻛـﺮده اﺳﺖ
>ﻳﭙﺰﻳﮓ /?١٩٠٣ ,اﻣﺎ ﺗﻔﺴﻴﺮ ﻛﺘﺎب ﻓﺼﻮل ﺑﻘﺮاط ﻳﺎ >ﺷﺮح ﻛﻠﻤﺎت ﻗـﺼﺎر< از ﺟـﺎﻟﻴﻨﻮس
> ٢٠١-١٢٩م? در ﻫﻔﺖ ﺑﺨﺶ ,ﻛﻪ ﻧﺨﺴﺖ ﺑﺎر ﺳﺮﮔﻴﻮس رأﺳﻌﻴﻨﻲ >م ٥٣٦م? آن را ﺑـﻪ
ﺳﺮﻳﺎﻧﻲ ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻛﺮد; ﺳﭙﺲ ّاﻳﻮب اﺑﺮش ﻧﺎﻗﻞ >ح ٢٠٠ق? دﻳﮕـﺮ ﺑـﺎر آن را ﺑـﻪ ﺻـﻮرت
ﻧﺎﻣﻄﻠﻮﺑﻲ ﺑﻪ ﺳﺮﻳﺎﻧﻲ ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻛﺮد ,ﺟﺒﺮﻳﻞ ﺑﻦ ﺑﺨﺘﻴﺸﻮع >م ٢٤٣ق? ﻫـﻢ ﻛـﻮﺷﻴﺪ ﺗـﺎ اﻳـﻦ
ﺗﺮﺟﻤﻪ را اﺻ_ح ﻛﻨﺪ ,وﻟﻲ ﺗـﻮﻓﻴﻖ ﻧـﻴﺎﻓﺖ; ﺳـﺮاﻧـﺠﺎم اﺑـﻮزﻳﺪ ُﺣﻨَ ْﻴﻦ ﺑـﻦ اﺳـﺤﺎق ﻋـﺒﺎدي
> ٢٦٤-١٩٤ق? آن را ﺑﺎ اﺻﻞ ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ ﻣﻘﺎﺑﻠﻪ و ﺗﺼﺤﻴﺢ ﻛﺮد ﺗﺎ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﺗﺮﺟﻤة >ﺳﺮﻳﺎﻧﻲ?
ﻣﻨﻘّﺢ درآﻣﺪ; آﻧﮕﺎه ﻋﻴﺴﻲ ﺑﻦ ﻳﺤﻴﻲ >ﺳﺪة ٣ق? اﻳﻦ ﻣﺘﻦ ﺗﻔﺴﻴﺮ را از ﺳﺮﻳﺎﻧﻲ ﺑـﻪ ﻋـﺮﺑﻲ
ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻛﺮد /ﻣﻌﺮوﻓﺘﺮﻳﻦ ﺗﻘﻠﻴﺪي ﻛﻪ از اﻳﻦ ﻛﺘﺎب ﺷﺪه> ,اﻟﻔﺼﻮل ﻓﻲ اﻟ ّﻄﺐ< ﺗﺄﻟﻴﻒ ﻣﻮﺳﻲ
1. W. B. Henning Selected Paper. v. II, ACTA IRANICA, 15, pp. 95-96.
/٢ﻓﺮدوس اﻟﺤﻜﻤﻪ ,ص/٣١٠
/٣ﻋﻴﻮن اﻧﺒﺎء ﻓﻲ ﻃﺒﻘﺎت اﻃﺒﺎء ,ﺑﻴﺮوت ,ص ٥٦و /١٤٩
/٤ﻛﺘﺎب اﻟﺤﻴﻮان ,ج ,٢ص . /١٠٢ﺑﺴﺘﺎن اﻃﺒﺎء ,ﻳﺎدداﺷﺖ دﻛﺘﺮ ﻣﺤﻘّﻖ ,ص/٨٣
www.takbook.com
ﻓﻬﺮﺳﺖ ﻣﺎﻗﺒﻞ اﻟﻔﻬﺮﺳﺖ ﺑﺨﺶ دوم : ٤٠٠
ﺑﻦ ﻣﻴﻤﻮن اﻧﺪﻟﺴﻲ >ن ٢س ١٢م? اﺳﺖ ,ﻛﻪ از ﺗﻔﺴﻴﺮ ﺟﺎﻟﻴﻨﻮس اﻗﺘﺒﺎس ﻛﺮده; ﻣـﺤﺘﻤﻞ
اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻌﻀ ًﺎ از ﺧﻮد > ﻛﻠﻤﺎت< ﺑﻘﺮاط ﻧﻴﺰ در آن ﺑﻮده ﺑﺎﺷﺪ/
/٦ﻛﺘﺎب ﺟﻨﻴﻦ >ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ? ﻛﻪ در واﻗﻊ ﻳﻜﻲ از اﺟﺰاء ﻛﺘﺎب >ﺗﺸﺮﻳﺢ< ﺑﻘﺮاط اﺳﺖ ,ﺑﺮﺧﻲ
َاﺟﺰاء دﻳﮕﺮ اﻳﻦ ﻛـﺘﺎب ﻣـﻨﺤﻮل ﺑـﺎﺷﺪ; و ﺑـﻪ ﻫـﺮ ﺣـﺎل ﻫـﻤﻴﻦ ﺑـﺨﺶ >ﻛـﺘﺎب ﺟـﻨﻴﻦ? را
>ﺟﺎﺳﻴﻮس< اﺳﻜﻨﺪراﻧﻲ >ﺳﺪة ٥م? ﺗﻔﺴﻴﺮ ﻛﺮده ,اﻣﺎ ﺗﻔﺴﻴﺮ ﺟﺎﻟﻴﻨﻮس را ﺑﺮ آن ﺳﺮﮔﻴﻮس
رأﺳﻌﻴﻨﻲ >م ٥٣٦م? ﺑﻪ ﺳﺮﻳﺎﻧﻲ ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻛﺮده; و اﺑﻦ ﺷﻬﺪي ﻛﺮﺧﻲ >ﺳﺪة ٣ق? آن را ﺑﻪ
ﻋﻨﻮان > ﻛﺘﺎب اﻟﺠﻨﻴﻦ< .اFﺟﻨﻪ< ﻟﺒﻘﺮاط از ﺳﺮﻳﺎﻧﻲ ﺑﻪ ﻋﺮﺑﻲ ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻛﺮده اﺳﺖ١/
ّ
#ﺳﻪ اﺛﺮ ﺑﻘﺮاﻃﻲ > ٤و ٥و ?٦را ﻛﻪ ﺗﺮﺟﻤﻪﻫﺎي آﻧﻬﺎ در ﻋﻬﺪ ﺳﺎﺳﺎﻧﻲ ﺑﻴﻦ ﭘـﺰﺷﻜﺎن
اﻳﺮاﻧﻲ ﺗﺪاول داﺷﺘﻪ ـ در ﻓﻬﺮﺳﺖ آوردﻳﻢ ,اﻳﻨﻚ ﺳﻪ اﺛﺮ ﺑﻘﺮاﻃﻲ دﻳﮕﺮ ﻛﻪ از ﺗﺮﺟﻤﻪﻫﺎي
ﺧﺎص آﻧـﻬﺎ در ﺧـﺎرج از
اﻫﻤﻴﺖ ّ
ّ آﻧﻬﺎ در آن دوران اﻃ_ع ﻣﻮﺛّﻖ در دﺳﺖ ﻧﻴﺴﺖ ,ﻧﻈﺮ ﺑﻪ
ﻓﻬﺮﺳﺖ ﻳﺎد ﻣﻲﻛﻨﻴﻢ:
> /?١ﺑﻴﻤﺎرﻳﻬﺎي وﺑﺎﺋﻲ >ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ? " "Epidemiaـ ﻳﻌﻨﻲ >ﻛﺘﺎب اﭘﻴﺪﻳﻤﻴﺎ< ﺑﻘﺮاط >در ٧
ﻣﺘﺨﺼﺺ ﻋﻠﻲاﻃ_ق ﺑﻮد; ﻫﻤﻴﻦ اﺛﺮ را ﻧـﻴﺰ ﺟـﺎﻟﻴﻨﻮس ّ ﻣﻘﺎﻟﻪ? ﻛﻪ در اﻳﻦ رﺷﺘة ﭘﺰﺷﻜﻲ
ﮔﺰارش ﻛﺮده; و ﻫﻤﻴﻦ ﺗﻔﺴﻴﺮ >اﭘﻴﺪﻣﻲ< را ّاﻳﻮب اﺑﺮش ﻧﺎﻗﻞ >ح ٢٠٠ق? ﺑﻪ ﺳﺮﻳﺎﻧﻲ ﺗﺮﺟﻤﻪ
ﻣﺤﻤ ﺪﺑﻦ ﻣﻮﺳﻲ ﺑﻪ ﻋﺮﺑﻲ
ّ ﻛﺮده; و ﺣﻨﻴﻦ ﺑﻦ اﺳﺤﺎق ـ ﭼﻨﺎن ﻛﻪ ﺧﻮد ﮔﻮﻳﺪ ـ ﺑﺮاي اﺑﻮﺟﻌﻔﺮ
ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻛﺮده اﺳﺖ ٢/اﻣﺎ ﻣﻘﺎﻟة ﺷﺸﻢ ﻛﺘﺎب را ﻋﻴﺴﻲ ﺑﻦ ﻳﺤﻴﻲ ﺑﻪ ﻋﺮﺑﻲ ﮔﺮداﻧﺪه اﺳﺖ٣/
> /?٢ﻫﻮا و آب و ﻣﻜﺎن >ﻫﺎ? ﻫﻤﺎﻧﺎ ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ اﺛـﺮي در ادب ﺟـﻬﺎﻧﻲ ﻛـﻪ درﺑـﺎرة آب و
ﻫﻮاﺷﻨﺎﺳﻲ ﭘﺰﺷﻜﻲ; و در آن از ﺗﺄﺛﻴﺮ وﺿﻊ ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎﻳﻲ و آب و ﻫﻮا در ﺳ_ﻣﺘﻲ و اﺧ_ق; و
ﻧﻴﺰ ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﻣﻘﺎﻟﻪاي ﻛﻪ در داﻧﺶ ﻣﺮدمﺷﻨﺎﺳﻲ ) (Anthropologyﮔﻔﺘﮕﻮ ﻣﻲﻛﻨﺪ /اﻳﻦ
ﻛﺘﺎب را ﺟﺎﻟﻴﻨﻮس ﺗﻔﺴﻴﺮ ﻛﺮده > ٣ﻣﻘﺎﻟﻪ? و ﺣﻨﻴﻦﺑﻦ اﺳـﺤﺎق ﻋـﺒﺎدي > ٢ﻣـﻘﺎﻟة? آن را از
ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ ﺑﻪ ﻋﺮﺑﻲ ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻛﺮده ,ا ﻛﻨﻮن ﻧﺴﺨﺘﻲ از آن در ﻛﺘﺎﺑﺨﺎﻧة اﻳﺎﺻﻮﻓﻴﻪ وﺟﻮد دارد; و ﻫﻢ
در ﻣﻄﺒﻌﺔ اﻟﻤﻘﺘﻄﻒ ﻣﺼﺮ >ﺑﻪ ﺳﺎل ١٨٨٥م? ﭼﺎپ ﺷﺪه اﺳﺖ /اﻣﺎ ُﺣ َﺒ ْﻴﺶ ﺑﻦ ﺣﺴﻦ اﻋﺴﻢ
Steinschneider, pp. (283) , (312). . /١ﻋﻴﻮن اﻧﺒﺎء ,ص ١٤٥و /٢٨٠
2. Hunain Ibn Ishaq Uber die Syrischen und Arabischen GALEN - ubersetzungen,
von G. Bergstrasser, Leipzig,1925, pp. 41-42./ Steinschneider, p. (309).
/٣ﺗﺎرﻳﺦ اﻟﺤﻜﻤﺎء >ﻗﻔﻄﻲ? ,ص/٩٤
www.takbook.com
٤٠١ ﭘﺰﺷﻜﻲ در اﻳﺮان ﺑﺎﺳﺘﺎن
ﺣﺮ اﻧـﻲ >م ٢٨٨ق? ﻫـﻢ ُﮔـﺰﻳﺪهاي >ـ
>ﺳﺪة ٣ق? ﺑﺮ آن ﺗﻔﺴﻴﺮي ﻧﻮﺷﺘﻪ; و ﺛﺎﺑﺖ ﺑﻦ ُﻗ ّﺮة ّ
ﺟﻮاﻣﻊ? از آن ﻓﺮاﻫﻢ ﺳﺎﺧﺘﻪ اﺳﺖ /ﻛﺘﺎب >ﻫﻮاﺷﻨﺎﺳﻲ< ﺑﻘﺮاط ﺑﺪﻳﻦ ﻋﻨﻮان ﺑﻪ اﻧﮕﻠﻴﺴﻲ١
ﺗﺮﺟﻤﻪ و ﻃﺒﻊ ﺷﺪه اﺳﺖ/
> /?٣ﺳﻮﮔﻨﺪ ﺑﻘﺮاط >ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ? ﻛﻪ ﺣﻨﻴﻦ ﺑﻦ اﺳﺤﺎق آن را ﺑﻪ ُﺳﺮﻳﺎﻧﻲ ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻛﺮده ,ﺳﭙﺲ
ُﺣﺒﻴﺶ ﺑﻦ ﺣﺴﻦ اﻋﺴﻢ و ﻋﻴﺴﻲ ﺑﻦ ﻳﺤﻴﻲ ﻧﺎﻗﻞ >ﺳﺪة ٣ق? ﺑﺎ ﻋﻨﻮان >اﻳﻤﺎن .اﻟﻌﻬﺪ< ﺑﻪ
ﻋﺮﺑﻲ ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻛﺮدهاﻧﺪ٢/
ج /ﻛﺘﺐ ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ
/٧ﺗﻌﻠﻴﻘﺎت ﻃﺒﻴّﻪ ,ﺗﺄﻟﻴﻒ ﻛﺘﺰﻳﺎس ) (Cte’siasﻛﻨﻴﺪوﺳﻲ >ـ م ـ ح ٣٩٥ق /م? ﻃـﺒﻴﺐ
ﻣــﺨﺼﻮص دارﻳــﻮش دوم ﻫــﺨﺎﻣﻨﺸﻲ > ٤٠٤-٤٢٤ق /م? و اردﺷــﻴﺮ دوم ﻫـﺨﺎﻣﻨﺸﻲ
> ٣٨٥-٤٠٤ق /م? ﻛﻪ ﺟﺰ ﭼﻨﺪ ﮔﻔﺘﺎورد از آن ﺗﻮﺳﻂ ﻧﻮﻳﺴﻨﺪﮔﺎن ﭘﺴـﻴﻦ ﺑـﺮﺟـﺎي ﻧـﻤﺎﻧﺪه
اﺳﺖ/
/٨داﻧﺶ ﭘﺰﺷﻜﻲ ,ﺗﺄﻟﻴﻒ ﭘﺎدﺷﺎه اﻳﺮاﻧـﻲ داﻧﺸـﻤﻨﺪ ﺳـﻠﺤﺸﻮر ﻣـﻬﺮداد ﺷﺸـﻢ ُﭘـﻨ ُﻄﺴﻲ
> ٦٣-١٣٢ق /م? ﻛﻪ ﭘﺎﻣﭙﻴﻮس ﻟﻴﻨﻮس روﻣﻲ آن را ﭘﺲ از درﮔﺬﺷﺖ او ﺑﻪ ﺗﻴﻦ ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻛﺮد;
اﺻﻄ_ﺣﺎت ﭘﺰﺷﻜﻲ >ﻣﻴﺘﺮﻳﺪاﺗﻴﺴﻢ< و >ﻣﺜﺮودﻳﻄﻮس< >= ﭘﺎدزﻫﺮ ﻣـﻴﺘﺮاداﺗـﻲ? ﻧـﻴﺰ ﺑـﺪو
ﻧﺴﺒﺖ ﻳﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ/
/٩ﺣﺸﺎﺋﺶ ) (De re herbariaﻳﺎ ﻛﺘﺎب >ﮔﻴﺎﻫﺪاروﻫﺎ .داروﮔﻴﺎﻫﻲ< (Materia -
(- Medicaﺗﺄﻟﻴـــﻒ ﮔــﻴﺎﻫﺸﻨﺎس و ﭘــﺰﺷﻚ ﺟــﻬﺎﻧﮕﺮد ﻛــﻴﻠﻜﻲ ﺷــﺎﻣﻲ ﭘــﺪاﻧــﻴﻮس
>دﻳﻮﺳﻘﻮرﻳﺪس< َﻋﻴﻦ زرﺑﻲ ) (Pedanios Dioscorides Anazarbosﻛﻪ در ﺳـﺪة
ﻃﻲ ﻟﺸﻜﺮﻛﺸﻲﻫﺎي ﺳﭙﺎﻫﻲ و در ﮔﺮدﺷﮕﺮيﻫﺎي ﺧﻮد ﺗﻮاﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ
ﻳﻜﻢ ﻣﻴ_دي زﻳﺴﺘﻪ; ّ
ﺑﺎ ﮔﺮدآوري ﻧﻤﻮﻧﻪﻫﺎي ﮔﻴﺎﻫﻲ ﻳﻚ ﭘـﮋوﻫﺶ ﺳـﺘﺮگ اﻧـﺠﺎم دﻫـﺪ ٣/اﺷـﺘﺎﻳﻨﺸﻨﺎﻳﺪر ﭼـﻨﻴﻦ
1 - Hippokerates: Airs, Waters, and Places, (ed. W. H. S. Jones, Loeb), London and
NewYork, 1923.
2. Steinschneider, p. (301).
3. The Fihrist of al - Nadim (tr. B. Dodge), 1970, II, pp. 690, 981. / Die
Arabischen Ubersetzungen...(Steinschneider), p. (375). / Medizin und Magie
(Brandenburg), p. 91.
www.takbook.com
ﻓﻬﺮﺳﺖ ﻣﺎﻗﺒﻞ اﻟﻔﻬﺮﺳﺖ ﺑﺨﺶ دوم : ٤٠٢
درﻳﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻛﺘﺎب >ﺣﺸﺎﺋﺶ< دﻳﺴﻘﻮرﻳﺪس ﺑﻪ ﺳﺮﻳﺎﻧﻲ ﺗﺮﺟﻤﻪ ﺷﺪه ﺑﻮده اﺳﺖ ,ﮔﻮﻳﺎ
ﺗﺮﺟﻤة ﻋﺮﺑﻲ ُﺣﻨَﻴﻦ ﺑﻦ اﺳﺤﺎق از ﻣﺘﻦ ﺳﺮﻳﺎﻧﻲ ﺑﺎﺷﺪ ١/دو َﻟ ْﻴﺴﻲ اوﻟﻴﺮي در اﻳﻦ ﺧﺼﻮص
اﺳﺘﺪل ﻛﺮده اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻴﺸﺘﺮ ﻧﺎﻣﻬﺎي ﮔﻴﺎﻫﺎن در ﻋﺮﺑﻲ ﻧﺸﺎن ﻣﻲدﻫﺪ ﻛﻪ ﻫﻨﮕﺎم ﺗﺮﺟﻤﻪ از
ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ ,ﻛﺘﺎب از ﻣﺤﻴﻂ ﻣﻴﺎﻧﺠﻲ آراﻣﻲ >ﺳﺮﻳﺎﻧﻲ? ﮔﺬﺷﺘﻪ; و ﻫﻤﻮ ﻧﻴﺰ ﺗﺮﺟﻤة ﻋﺮﺑﻲ ﺣﻨﻴﻦﺑﻦ
اﺳﺤﺎق را از ﻣﺘﻦ ﺳﺮﻳﺎﻧﻲ داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ٢/
اﻣﺎ ﺗﺮﺟﻤة ﻋﺮﺑﻲ ﻛﺘﺎب ﺑﺮﺣﺴﺐ ﻧﺴﺦ ﺧ ّﻄﻲ آن و ﻗﻮل ﻗـﺪﻳﻢ >اﺑـﻦ ُﺟ ُ
ـﻠﺠﻞ< اﻧـﺪﻟﺴﻲ
>ﺳﺪة ٤ق? ﺑﻪ دﺳﺖ اﺻﻄﻔﺎن ﺑﻦ ﺑﺎﺳﻴﻞ >ﺳﺪة ٣ق? ﺑﺎ اﺻ_ح اﺳﺘﺎدش ﺣﻨﻴﻦ ﺑﻦ اﺳﺤﺎق
>م ٢٦٠ق? در ﺑﻐﺪاد ﺻﻮرت ﭘﺬﻳﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ /آﻧﮕﺎه در ﺳﺎل ٣٣٧ق ٩٤٨ .م ﻧﺴﺨة اﺻﻞ
ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ ﻛﺘﺎب اﻟﺤﺸﺎﺋﺶ ﺑﻪ اﻧﺪﻟﺲ ﻣـﻲرﺳﺪ ,ﻛـﻪ در آﻧـﺠﺎ راﻫـﺒﻲ را ﺑـﻪ ﻧـﺎم >ﻧـﻴﻜﻮ< از
ﻗﺴﻄﻨﻄﻨﻴﻪ ﻓﺮاﻣﻲﺧﻮاﻧﻨﺪ; و او ﻛﺘﺎب را ﺑﺎر دﻳﮕﺮ ﺑﻪ ﺳـﺎل ٣٤٠ق ٩٥١ .م در ﻗـﺮﻃﺒﻪ ﺑـﺎ
ﻫﻤﻜﺎري ﭘﺰﺷﻜﺎن درﺑﺎر ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﺎن اﻟﻨﺎﺻﺮ > ٣٥٠- ٣٠٠ق? ﺑﻪ ﻋﺮﺑﻲ ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻣـﻲﻛﻨﺪ/
ﺳﭙﺲ ﺧﻮد اﺑﻦ ﺟﻠﺠﻞ اﻧﺪﻟﺴﻲ ﺑﻪ ﺳﺎل ٣٧٢ق ٩٨٢ .م ﮔﺰارﺷﻲ ﺑﺮ ﺗﺮﺟﻤة ﻋﺮﺑﻲ ﻛﺘﺎب
اﻟﺤﺸﺎﺋﺶ دﻳﺴﻘﻮرﻳﺪس ﻣﻲﻧﻮﻳﺴﺪ ,ﺑﺎ ﻋﻨﻮان >ﺗﻔﺴﻴﺮ اﺳﻤﺎء اFدوﻳـﺔ اﻟﻤـﻔﺮدة ﻣـﻦ ﻛـﺘﺎب
ﻣﺘﻀﻤﻦ ذ ﻛﺮ ﻓﺎﺋﺘﺎت و ﺑﻴﺎن ﻣﺴﺘﺪرﻛﺎت آن ﻧﻴﺰ ﺑـﻮده; ﻣـﺘﺄﺳﻔﺎﻧﻪ اﻳـﻦ
ّ دﻳﺴﻘﻮرﻳﺪوس< ,ﻛﻪ
ﺗﺄﻟﻴﻒ از ﻣﻴﺎن رﻓﺘﻪ ,ﺟﺰ ﭘﺎرة ﻛﻮﭼﻜﻲ از آن ﺑﺮﺟﺎي ﻧﻤﺎﻧﺪه اﺳﺖ ٣/اﻣﺎ ﺗﺮﺟﻤة ﺗﻴﻨﻲ ﻛﺘﺎب
اﻟﺤﺸﺎﺋﺶ >دﻳﺴﻘﻮرﻳﺪس? را ﭘﻄﺮوس ﭘﺎدواﻧﻮس ﺑﺎ ﺗﺮﺗﻴﺐ اﻟﻔﺒﺎﺋﻲ ادوﻳة ﻣﻔﺮده در آن ,ﺑﻪ
ﺳﺎل ١٢٩٠م اﻧﺠﺎم داده ﻛﻪ در ﺳﺎل ١٤٧٧م ﭼﺎپ ﺷﺪه اﺳﺖ /ﺗﺮﺟﻤة آﻟﻤﺎﻧﻲ ﻛﺘﺎب ﻫﻢ
ﺗـﻮﺳﻂ >ف /آ/ﻣﻨﻀﻢ ﺑﻪ اﺳـﺘﺪرا ﻙ اﺑـﻦ ﺟـﻠﺠﻞّ , ﻣﺼﺤﺢ ُﺣ َﻨﻴﻦ? ّ
ﱠ ﻣﺘﺮﺟﻢ اﺻﻄﻔﻦ و
>ﻣﺘﻦ َ
دﻳﺘﺲ< در ﻳﭙﺰﻳﻚ >١٨٣٣م? ﻃﺒﻊ و ﻧﺸﺮ ﺷﺪه اﺳﺖ٤/
ﻛﺘﺎب اﻟﺤﺸﺎﺋﺶ اﺳﺎﺳ ًﺎ در ﭘﻨﺞ ﻣﻘﺎﻟﻪ ﺗﺪوﻳﻦ ﮔﺮدﻳﺪه ﻛﻪ ?١> :در َا دوﻳة ﻋﻄﺮه و َا دﻫﺎن و
1. Die Arabischen Ubersetzungen aus dem Griechischen, p. (375).
2. How Greek Sciences Passed to the Arabs, pp. 169, 171./ اﻧﺘﻘﺎل ﻋﻠﻮم ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ ﺑﻪ ﻋﺎﻟﻢ
اﺳ_ﻣﻲ ,ﺗﺮﺟﻤة اﺣﻤﺪ آرام ,ص ٢٦٣و /٢٦٦
/٣ﻃﺒﻘﺎت اﻃﺒﺎء و اﻟﺤﻜﻤﺎء >اﺑﻦ ﺟﻠﺠﻞ? ,ﺗﺮﺟﻤة ﺳﻴﺪ ﻣﺤ ّﻤﺪ ﻛﺎﻇﻢ اﻣﺎم ,داﻧﺸﮕﺎه ﺗﻬﺮان ,١٣٤٩ ,ص
٧٨ ,٢١-٢٠ ,١٧ ,٦-٥و . /٧٩ﻋﻴﻮن اﻧﺒﺎء ﻓﻲ ﻃﺒﻘﺎت اﻃﺒﺎء >اﺑـﻦ اﺑـﻲ اﺻـﻴﺒﻌﻪ? ,ﺑـﻴﺮوت,
,١٩٦٥ص . /٤٩٥-٤٩٣ﺗﺎرﻳﺦ ﻋﻠﻮم ﻋﻘﻠﻲ در ﺗﻤﺪّ ن اﺳ_ﻣﻲ >دﻛﺘﺮ ﺻﻔﺎ? ,ص /٣٥٦-٣٥٥
4. Die Arabischen Ubersetzungen... (Steinschneider), p. 377.
www.takbook.com
٤٠٣ ﭘﺰﺷﻜﻲ در اﻳﺮان ﺑﺎﺳﺘﺎن
ﺻﻤﻮغ و َا ﺷﺠﺎر; > ?٢در ﺣﻴﻮاﻧﺎت و ﺣﺒﻮب و ﺑﻘﻮل; > ?٣در اﺻﻮل ﻧﺒﺎت و ﺑﺰور و ﮔﻴﺎﻫﺎن
ﺷﻜﻮﻓﻪدار; > ?٤در ادوﻳﻪ و ﻋﻠﻔﻬﺎي ﺳﺮدوﮔﺮم و ﮔﻴﺎﻫﺎن ﭘﺎدزﻫﺮي; > ?٥در اﻧﻮاع ﻣﻮﻫﺎ و
رزان و اﻗﺴﺎم اﺷﺮﺑﻪ و دواﻫﺎي ﻣﻌﺪﻧﻲ ﺑﺎﺷﺪ /دو ﻣﻘﺎﻟة > ٦و ?٧در ﺑﺎب >دواب< و >ﺳﻤﻮم<
ﻫﻢ ﺑﻪ ﻋـﺮﺑﻲ ﻣـﻨﺴﻮب ﺑـﻪ دﻳﺴـﻘﻮرﻳﺪس وﺟـﻮد دارد ,ﻛـﻪ آﻧـﻬﺎ را از ﻣـﻠﺤﻘﺎت ﻣـﻨﺤﻮﻟﻪ
داﻧﺴﺘﻪاﻧﺪ; ﻇﺎﻫﺮ ًا از ﺗﺮﺟﻤﻪﻫﺎي ﺣﺒﻴﺶ ﺑﻦ ﺣﺴﻦ اﻋﺴﻢ >ﺳﺎﺑﻖاﻟﺬﻛﺮ? ﺑﻮده ﺑﺎﺷﺪ /اﻣﺎ ﻣﺘﻦ
ﺧﻮاص
ّ ﻋﺮﺑﻲ ﻛﺘﺎب ﻋﻨﺎوﻳﻦ ﻣﺨﺘﻠﻔﻲ ﭘﻴﺪا ﻛﺮده اﺳﺖ :اFﺷﺠﺎر و اﻟﻌﻘﺎﻗﻴﺮ ,اFدوﻳﺔ اﻟﻤﻔﺮده,
ﻣﻬﻢ
ﻛﺘﺎب ﻓﻲ ﻣﻮاد اﻟﻌqج; و ﺟﺰ اﻳﻨﻬﺎ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻫﺮ ﺣﺎل ﻳﻚ داﻧﺸﻨﺎﻣة داروﮔﻴﺎﻫﻲ ّ
اFﺷﺠﺎرٌ ,
اﺳﺖ ,ﺣﺎﺻﻞ ﺗﺤﻘﻴﻘﺎت ﻳﻮﻧﺎﻧﻴﺎن و از ﺗﺄﻟﻴﻔﺎت ﻗﺒﻠﻲ آن ﺑﺴﺎﻣﺎﻧﺘﺮ ﺑﺎﺷﺪ; ﻗﺮﻳﺐ ٦٠٠.ﮔﻴﺎه در
ﻃﺒﻲ آﻧﻬﺎ ﺗﺸﺮﻳﺢ ﺷﺪه; ﻧﻴﺰ ﮔﻮﻳﻨﺪ ﻛﻪ اﻳﻦ ﻛﺘﺎب دﻳﺴﻘﻮرﻳﺪس ﺑﻪﺧﻮاص ّ
ّ آن ﺑﻪ وﺻﻒ آﻣﺪه,
اﻫﻤﻴﺖ دارد ,ﭼﻮن ﺗﻬﻴة اﺟﺴـﺎم ﺷـﻴﻤﻴﺎﻳﻲ ﺳـﺎده را ﺿـﻤﻨ ًﺎ
ّ ﻟﺤﺎظ ﺗﺎرﻳﺦ ﺷﻴﻤﻲ ﻗﺪﻳﻢ ﻫﻢ
ﺗﻮﺻﻴﻒ ﻣﻲﻛﻨﺪ ١/ﺣﺮف آﺧﺮ ﻫﻢ در ﺗﺄﻳﻴﺪ آن ﻧﻈﺮ ﻛﻪ ﻛﺘﺎب اﻟﺤﺸﺎﺋﺶ دﻳﺴﻘﻮرﻳﺪس ﻫﻢ در
ﻋﻬﺪ ﺑﺎﺳﺘﺎن ﺑﻪ ﺳﺮﻳﺎﻧﻲ ﺗﺮﺟﻤﻪ ﺷﺪه ﺑﻮده اﺳﺖ ,اﻳﻦ ﻛﻪ ﻳﻜﻲ از ﺗﺮﺟﻤﻪﻫﺎي ﻋﺮﺑﻲ آن از
ﻣﻬﺮان ﺑﻦ ﻣﻨﺼﻮرﺑﻦ ﻣﻬﺮان ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ ,ﻛﻪ ﺑﺮاي ﭘﺎدﺷﺎه دﻳﺎر ﺑﻜﺮ ﺧﺴﺮو اﻳﺮان ﻧﺠﻢاﻟﺪﻳﻦ آﻟﺘﻲ
ارﺗﻘﻲ ﻣﺎردﻳﻨﻲ > ٥٧٢-٥٤٧ق? از ﻣﺘﻦ ﺳﺮﻳﺎﻧﻲ ﺑﻪ ﻋﺮﺑﻲ ﮔﺮداﻧـﺪه; ﻧﺴـﺨة آن ا ﻛـﻨﻮن در
ﺧﻮاص اFﺷﺠﺎر >ش ٤٧ﭘﺰﺷﻜﻲ? وﺟـﻮد
ّ ﻛﺘﺎﺑﺨﺎﻧة آﺳﺘﺎن ﻗﺪس رﺿﻮي >ﻣﺸﻬﺪ? ﺑﻪ ﻧﺎم
دارد٢/
د /آﺛﺎر ﺟﺎﻟﻴﻨﻮس
ﭘﺰﺷﻚ ﻧﺎﻣﻮر ﭘﺲ از ﺑﻘﺮاط ﻛﻮﺳﻲ ﻫﻤﺎﻧﺎ ﻛﻠﻮدﻳﻮس >ﺟﺎﻟﻴﻨﻮس< ) (Galienﭘـﺮﮔﺎﻣﻲ
> ٢٠١-١٢٩م? ﻛﻪ ﻣﻨﺴﻮب ﺑﻪ ﻣﻜﺘﺐ اﺳﻜﻨﺪراﻧﻲ و از ﺑﺰرﮔﺘﺮﻳﻦ ﺷﺎرﺣﺎن آﺛـﺎر ﺑـﻘﺮاﻃـﻲ
ﻃﺒﻲ ﺗﺄﻟﻴﻒ ﻧـﻤﻮده ,ﺑـﻌﺪﻫﺎ ﻣـﺨﺘﺼﺮات
اﺳﺖ; ﮔﻮﻳﻨﺪ ﻛﻪ ﺣﺪود ﭼﻬﺎرﺻﺪ ﻛﺘﺎب و رﺳﺎﻟة ّ
/١اﻟﻔﻬﺮﺳﺖ >اﺑـﻦﻧﺪﻳﻢ? ,ص . /٣٥١ﺗـﺎرﻳﺦ اﻟﺤﻜـﻤﺎء >ﻗـﻔﻄﻲ? ,ص . /١٨٣ﻋـﻴﻮن اﻧـﺒﺎء >اﺑـﻦ اﺑـﻲ
اﺻﻴﺒﻌﻪ? ,ص . /٥٩ﻣﻘﺪﻣﻪ ﺑﺮ ﺗـﺎرﻳﺦ ﻋـﻠﻢ >ﺳـﺎرﺗﻮن? ,ﺗـﺮﺟـﻤة ﺻـﺪري اﻓﺸـﺎر ,ج ,١ص. /٣١١
ﻫﺮﻣﺰدﻧﺎﻣﻪ >ﭘﻮرداوود? ,ص/١٠
اﻟﻄﺐ >اﺑﻦ ﻫﻨﺪو? ,ﻳﺎدداﺷﺖ اﺳﺘﺎد داﻧﺶﭘـﮋوه ,ص ١٨٧و . /١٩٦ﻓـﻬﺮﺳﺖ ﻣـﻴﻜﺮوﻓﻴﻠﻤﻬﺎّ /٢ﻣﻔﺘﺎح
>ﻫﻤﻮ? ,ج ,١ص . /٣١٦ﺗﺎرﻳﺦ ﻋﻠﻮم ﻋﻘﻠﻲ در ﺗﻤﺪن اﺳ_ﻣﻲ >دﻛﺘﺮ ذﺑﻴﺢا uﺻﻔﺎ? ,ﭼﺎپ ,١٣٣٦ ,٢
ص/٣٥٦
www.takbook.com
ﻓﻬﺮﺳﺖ ﻣﺎﻗﺒﻞ اﻟﻔﻬﺮﺳﺖ ﺑﺨﺶ دوم : ٤٠٤
ﺑﺴﻴﺎر و ﺧﺼﻮﺻ ًﺎ >ﺟﻮاﻣﻊ ﺳ ّﺘﺔ ﻋﺸﺮ< >= ﻣﺨﺘﺎرات ١٦ﻛﺘﺎب? ﻣﺸﻬﻮر از آﻧﻬﺎ ﺗﺮﺗﻴﺐ ﻳﺎﻓﺘﻪ
اﺳﺖ /ﻫﻤﻴﻦ >ﻧﻮﺷﺘﻪﻫﺎي ُﮔﺰﻳﻦ ﭘﺰﺷﻜﻲ< ﺟـﺎﻟﻴﻨﻮس درﺳـﻨﺎﻣﻪﻫﺎي ﻣـﺪرﺳة ﺟـﻨﺪﻳﺸﺎﭘﻮر
اﻳﺮان ﺑﻮده ,ﻛﻪ ﻣﺘﺮﺟﻢ آﻧﻬﺎ از ﻳـﻮﻧﺎﻧﻲ ﺑـﻪ ﺳـﺮﻳﺎﻧﻲ ﭘـﺰﺷﻚ و ﺣﻜـﻴﻢ ﺷـﻬﻴﺮ >ﺳـﺮﮔﻴﻮس<
رأﺳﻌﻴﻨﻲ ﻳـﻌﻘﻮﺑﻲ >م ?٥٣٦در ﻋـﻬﺪ ﻗـﺒﺎدﺑﻦ ﻓـﻴﺮوز ﺳـﺎﺳﺎﻧﻲ > ٥٣١-٤٨٨م? و ﺧﺴـﺮو
اﻧﻮﺷﺮوان > ٥٧٩-٥٣١م? زﻳﺴﺘﻪ اﺳﺖ /ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ ﻛﻪ ﺗﺮﺟﻤﻪﻫﺎي ﺳﺮﮔﻴﻮس از آﺛﺎر ﺟﺎﻟﻴﻨﻮس
ﺑﻪ ﺳﺮﻳﺎﻧﻲ ,اﻫﻤﻴ ﺖ و اﻋﺘﺒﺎر ﺑﺴﻴﺎري در ﺗﺤﻮل ﻃﺐ ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ در ﺷﺮق ﻧﺰدﻳﻚ داﺷﺘﻪ اﺳﺖ١/
ّ ّ ّ
در دوران اﺳ_ﻣﻲ ﻣﺘﺮﺟﻢ ﻣﺸﻬﻮر اﺑﻮ َز ْﻳ ﺪ ُﺣﻨَ ْﻴﻦ ﺑﻦ اﺳﺤﺎق ﻋﺒﺎدي ﺣﻴﺮي >. ٢٦٠-١٩٤
٢٦٤ق? ﻛﻪ ﺑﺮ زﺑﺎﻧﻬﺎي ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ و ﺳﺮﻳﺎﻧﻲ و ﻋﺮﺑﻲ ﺗﺴ ّﻠﻂ ﻛﺎﻣﻞ داﺷﺖ ,ﺗﺮﺟﻤﻪﻫﺎي ﺳﺮﻳﺎﻧﻲ
>ﺳﺮﮔﻴﻮس< را از ﺟﻮاﻣﻊ ﺟﺎﻟﻴﻨﻮس ﺑﺎزﺑﻴﻨﻲ و وﻳﺮاﻳﺶ ﻛﺮد ,ﻳﺎ ﺧﻮد از ﻧﻮ ﺑﻪ ﺗﺮﺟﻤة ﺳﺮﻳﺎﻧﻲ
و ﻫﻤﻜﺎران و ﺷﺎ ﮔﺮدان ﺑﻪ ﺗﺮﺟﻤة ﻋﺮﺑﻲ آﻧﻬﺎ و ﺟﺰ آﻧﻬﺎ ﭘﺮداﺧﺘﻨﺪ /ﺑﻌﺪﻫﺎ ﻣﻮﺳﻲ ﺑﻦ ﺧﺎﻟﺪ
اﻟﺘﺮﺟﻤﺎن ﻧﻴﺰ از ﺟﻤﻠﻪ ﺟﻮاﻣﻊ > ١٦ﻛﺘﺎب? ﺟﺎﻟﻴﻨﻮس را از ﺗﺮﺟﻤة ﺳﺮﻳﺎﻧﻲ >ﺳﺮﮔﻴﻮس< ﺑﻪ
ﻋﺮﺑﻲ ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻛﺮد; اﺑﻦ اﺑﻲ اﺻﻴﺒﻌﻪ ﮔﻮﻳﺪ ﻛﻪ ﻫﻤﻴﻦ ﺗﺮﺟﻤﻪﻫﺎ را ﻣﻦ ﺑﺎ ﺗﺮﺟﻤﻪاي ﻛﻪ >ﺣﻨﻴﻦ<
ﺑﻪ ﻋﺮﺑﻲ ﻛﺮده ﻣﻘﺎﻳﺴﻪ ﻧﻤﻮدم ,ﭘﺲ دﻳﺪم ﻛﻪ آن ﺗﺮﺟﻤﻪﻫﺎ ﺧﻮب ﻧﻴﺴﺖ و ﺗﻔﺎوت دارد٢/
اﻣﺎ ُﺣﻨَﻴﻦ ﺑﻦ اﺳـﺤﺎق در ﺟـﺰو آﺛـﺎر ﺧـﻮد ,رﺳـﺎﻟﻪاي دارد ﺑـﻪ ﻋـﻨﻮان ﻓـﻬﺮﺳﺖ آﺛـﺎر
ﺟﺎﻟﻴﻨﻮس ,ﻛﻪ ﺧﻮد آﻧﻬﺎ را از ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ ﺑﻪ ﺳﺮﻳﺎﻧﻲ ﻳﺎ ﻋـﺮﺑﻲ ﺗـﺮﺟـﻤﻪ ﻛـﺮده اﺳﺖ >ﺗـﺎ ﺳـﺎل
٢٤٢ق? /اﻳﻦ رﺳﺎﻟة >ﻓﻬﺮﺳﺖ< را ﻧﺨﺴﺖﺑﺎر ﻣﻮرﻳﺘﺲ اﺷﺘﺎﻳﻨﺸﻨﺎﻳﺪر ﺑﻪ ﺳﺎل ١٨٩١ﭘـﺎﻳة
ﮔﺰارش ﺧﻮد در ﺗﺤﻘﻴﻘﺎت راﺟﻊ ﺑﻪ ﺗﺮﺟﻤﻪﻫﺎي ﻋﺮﺑﻲ از ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ ﻗﺮار داد ٣,ﺳﭙﺲ ﺑﺮوﻛﻠﻤﺎن
در ﻛﺘﺎب ﻣﺸﻬﻮر >ﺗﺎرﻳﺦ ﻧﻮﺷﺘﺎر ﻋﺮﺑﻲ< ﻧﻴﺰ از آن ﺑﻬﺮه ﺑﺮد /آﻧﮕﺎه >گ /ﺑﺮﮔﺸﺘﺮاﺳﺮ< ﺑﻪ ﺳﺎل
١٩٢٥ﻣﺘﻦ ﻋﺮﺑﻲ رﺳﺎﻟة ﻣﺰﺑﻮر را ﺑﺎ ﺗﺮﺟﻤة آﻟﻤﺎﻧﻲ آن ﺑﻪ ﻋﻨﻮان >رﺳﺎﻟة ﺣﻨﻴﻦ ﺑﻦ اﺳﺤﺎق ﺑﻦ
ﻋﻠﻲ ﺑﻦ ﻳﺤﻴﻲ در ﻓﻬﺮﺳﺖ آﻧﭽﻪ ﺧﻮد از ﻛﺘﺎﺑﻬﺎي ﺟﺎﻟﻴﻨﻮس ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻛﺮده و ﺑﺮﺧﻲ ﻛﻪ ﺗﺮﺟﻤﻪ
ﻧﺸﺪه< ﻃﺒﻊ و ﻧﺸﺮ ﻛﺮد ٤/ﭼﻨﺪ ﺳﺎل ﺑﻌﺪ ﺧﻮد او ﺿﻤﻴﻤﻪاي ﻳﺎﻓﺖ ,ﻛﻪ ﺑﺎز آن را ﺑﺎ ﺗﺮﺟﻤﻪ و
/١اﻟﺘﺮاث اﻟﻴﻮﻧﺎﻧﻲ ﻓﻲ اﻟﺤﻀﺎرة اﺳ_ﻣﻴﻪ >ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﺎن ﺑﺪوي? ,اﻟﻘﺎﻫﺮه ,١٩٦٥ ,ص/٥٢
/٢ﻋﻴﻮن اﻧﺒﺎء ,ص ٢٦٢و Steinschneider, p. (331). . /٢٨١
3. Die Arabischen Ubersetzungen aus dem Griechischen, Graz, 1960, pp. 319-377.
4. HUNAIN IBN ISHAQ, uber die Syrischen und Arabischen GALEN -
ubersetzungen, von G. Bergstrasser, Leipzig, 1925./ 1966.
www.takbook.com
٤٠٥ ﭘﺰﺷﻜﻲ در اﻳﺮان ﺑﺎﺳﺘﺎن
ﺷﺮح ﺑﻪ آﻟﻤﺎﻧﻲ ﺑﺎ ﻋﻨﻮان >ﻣـﻮا ّد ﺟـﺪﻳﺪ در ﺑـﺎب ﻓـﻬﺮﺳﺖ ﺣـﻨﻴﻦﺑﻦ اﺳـﺤﺎق از ﻛـﺘﺎﺑﻬﺎي
ﺟﺎﻟﻴﻨﻮس< ﻃﺒﻊ و ﻧﺸﺮ ﻛﺮد ١/ﻓﻬﺮﺳﺖ ّاو ﻟﻲ > ُﺣﻨَﻴﻦ< را اﺳﺘﺎد دﻛﺘﺮ ﻣﻬﺪي ﻣﺤﻘّﻖ در ﺳﺎل
١٣٥٠ﺗﺤﺖ ﻋﻨﻮان >رﺳﺎﻟة ﺣﻨﻴﻦ ﺑﻦ اﺳﺤﺎق درﺑﺎرة آﺛﺎر ﺟﺎﻟﻴﻨﻮس< از ﻋﺮﺑﻲ ﺑﻪ ﻓـﺎرﺳﻲ
ﺗﺮﺟﻤﻪ و ﻃﺒﻊ ﻧﻤﻮده اﺳﺖ ٢/اﻳﻨﻚ ﻣﺎ ﺑﺮاي ﻧﺎﻣﺒﺮداري آﺛﺎر ﺟﺎﻟﻴﻨﻮس ﻛﻪ در ﻋﻬﺪ ﺳﺎﺳﺎﻧﻲ
ﺑﻪ ﺳﺮﻳﺎﻧﻲ ﺗﺮﺟﻤﻪ ﺷﺪه; و ﺗﻘﺮﻳﺒ ًﺎ ﺟﻤﻠﮕﻲ ﺑﻪ دﺳﺖ ﺳﺮﮔﻴﻮس رأﺳﻌﻴﻨﻲ ﺑـﻮده ,اﻟﺰاﻣـ ًﺎ در
ﭘﻴﺮوي از ﻓﻬﺮﺳﺖ > ُﺣﻨَﻴﻦ< ﻫﻤﻴﻦ ﮔﺰارشﻫﺎي ﭘﻴﺸﮕﻔﺘﻪ را اﺳﺎس و ﻣﺄﺧﺬ ﻗﺮار ﻣـﻲدﻫﻴﻢ;
اﺳﻜﻨﺪراﻧﻲ >ﺟﻮاﻣﻊ< ﺟﺎﻟﻴﻨﻮس ﭘﻴﺮوي ﻛﺮد,
ِ ﭼﻪ در اﻳﻨﺠﺎ ﻧﻤﻲﺗﻮان ﻣﺜ_ً از ﺗﺮﺗﻴﺐ ﺗﻌﻠﻴﻤﻲ
ﻛﻪ داﻧﺸﻤﻨﺪ اﻳﺮاﻧﻲ >اﺑﻦ ﻫﻨﺪو< ﻗﻤﻲ رازي >ن ٢س ٤ـ ن ١س ٥ق? از اﺳﺘﺎدش اﺑﻮاﻟﺨﻴﺮ
ﺧﻤﺎر ﻣﺴﻴﺤﻲ >م ـ ح ٤٢١ق? ﻓﺮاﻧﻤﻮده اﺳﺖ٣/
ّ
١٠ـ ١ـ / 4ﺻﻨﺎﻋﺖ ﭘﺰﺷﻜﻲ >ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ? ﺟـﺎﻟﻴﻨﻮس> ,ﺳـﺮﻳﺎﻧﻲ? ﺳـﺮﮔﻴﻮس> ,ﻋـﺮﺑﻲ?
ﻃﺒﻲ ﺑﺮاي ﻣﺘﻌﻠّﻤﺎن و ﻣﻌ ّﻠﻤﺎن ﺻﻨﺎﻋﺖ ﺑﺎﺷﺪ/
ﺣﻨﻴﻦ ,ﻛﺘﺎﺑﻲ در ﻳﻚ ﻣﻘﺎﻟﻪ ﻛﻪ ﻣﺠﻤﻞ ّ
١١ـ ٢ـ / 6ﺧﻄﺎب ﺑﻪ اﻏﻠﻮﻗﻦ ,ﻛﺘﺎﺑﻲ در دو ﻣﻘﺎﻟﻪ ﺑﻪ ﻋـﻨﻮان >درﻣـﺎن ﺑـﻴﻤﺎرﻳﻬﺎ< ,ﻛـﻪ
اﺳﻜﻨﺪراﻧﻴﻬﺎ آن را ﺧﻄﺎب ﺑﻪ داﻧﺸﺠﻮﻳﺎن داﻧﺴﺘﻪاﻧﺪ/
١٢ـ ٣ـ / 7درﺑﺎرة اﺳﺘﺨﻮاﻧﻬﺎ ,ﻛﺘﺎﺑﻲ در ﻳﻚ ﻣﻘﺎﻟﻪ ﺑﺮاي داﻧﺸﺠﻮﻳﺎن ﻛﻪ ﺑﺎﻳﺴﺘﻲ ﻋﻠﻢ
ﻃﺐ ﻣﻘﺪّ م ﺑﺪارﻧﺪ; در اﻳﻦ ﻛﺘﺎب اﺳﺘﺨﻮاﻧﻬﺎ را در ﺣﺎل ﺟﺪاﻳﻲ و
ﺗﺸﺮﻳﺢ را ﺑﺮ ﺟﻤﻴﻊ ﻓﻨﻮن ّ
ﭘﻴﻮﺳﺘﮕﻲ آﻧﻬﺎ ﺑﻴﺎن ﻣﻲﻛﻨﺪ/
1. Neue Materialien Zu Hunain Ibn Ishaq’s GALEN - bibliographie, Leipzig,
1932/1966.
/٢ﺑﻴﺴﺖ ﮔﻔﺘﺎر >در ﻣﺒﺎﺣﺚ ﻋﻠﻤﻲ و ﻓﻠﺴﻔﻲ و ﻛ_ﻣﻲ و ﻓـﺮق اﺳـ_ﻣﻲ? ,ﺗـﻬﺮان ,ﻣـﺆﺳﺴة ﻣـﻄﺎﻟﻌﺎت
اﺳ_ﻣﻲ داﻧﺸﮕﺎه ﻣﻚﮔﻴﻞ ,١٣٥٥ ,ﺻﺺ /٤١٦-٣٦٥
اﻟﻄﺐ وﻣﻨﻬﺎج اﻟﻄ_ّب ,ﺑﻪ اﻫﺘﻤﺎم دﻛﺘﺮ ﻣﻬﺪي ﻣﺤﻘﻖ و ﻣﺤ ّﻤﺪﺗﻘﻲ داﻧﺶﭘـﮋوه ,ﺗـﻬﺮان,
ّ /٣رش :ﻣﻔﺘﺎح
ﻣﺆﺳﺴة داﻧﺸﮕﺎه ﻣﻚﮔﻴﻞ ,١٣٦٨ ,ص /?#> /٦٥-٦٠اﻟﺒﺘﻪ در ﻋﺼﺮ ﺣﺎﺿﺮ ﻫﻢ ﺑﺮاي >ﻣﺠﻤﻮﻋة ﺳﺘّﻪ
ﻋﺸﺮ< ﺗﺮﺗﻴﺒﺎت ﭼﻨﺪي ﻗﺎﺋﻞ ﺷﺪهاﻧﺪ ,از ﺟﻤﻠﻪ ﺟﻮرج ﺳﺎرﺗﻮن ﮔﻮﻳﺪ اﻳـﻦ ﻋـﻨﻮان ﻛـﻪ ﺑـﺮ ﻣـﺠﻤﻮﻋة
ﺑﻴﺰاﻧﺴﻲ ﻧﻮﺷﺘﻪﻫﺎي ﺟﺎﻟﻴﻨﻮﺳﻲ اﻃ_ق ﺷﺪه ,در آﻏﺎز ﺳﺪة ﻫﻔﺘﻢ >م? ﺗﺤﺮﻳﺮ ﻳﺎﻓﺘﻪ و ﻣﺨﺘﺼﺮ ﺳﺘﺔﻋﺸﺮ
ﻣﻨﺴﻮب ﺑﻪ ﻳﺤﻴﻲ ﻧﺤﻮي ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ] /ﻣﻘﺪّ ﻣﻪ ﺑﺮ ﺗﺎرﻳﺦ ﻋﻠﻢ ,ﺗﺮﺟﻤة ﺻـﺪري اﻓﺸـﺎر ,ج ,١ص/[٥٤٨
ﺳﺮاﻧﺠﺎم در ﻋﻬﺪ اﺧﻴﺮ >ﻓﺆاد ﺳﺰﮔﻴﻦ< ﺗﺮﺗﻴﺐ وﺻﻔﻲ و دﻗﻴﻘﻲ از >ﺟـﻮاﻣـﻊ< ﺷـﺎﻧﺰدهﮔـﺎﻧة ﻛـﺘﺎﺑﻬﺎي
ﭘﺰﺷﻜﻲ ﺟﺎﻟﻴﻨﻮس ﺑـﻪ دﺳﺖ داده اﺳﺖ[Geschichte des Arabischen Schrifttums, b. III /
](Medizin...) , Leiden, 1970, pp. 146-150.
www.takbook.com
ﻓﻬﺮﺳﺖ ﻣﺎﻗﺒﻞ اﻟﻔﻬﺮﺳﺖ ﺑﺨﺶ دوم : ٤٠٦
١٣ـ ٤ـ / 8درﺑﺎرة ﻋﻀﻠﻪﻫﺎ ,ﻛﺘﺎﺑﻲ در ﻳﻚ ﻣـﻘﺎﻟﻪ ﻛـﻪ اﺳﻜـﻨﺪراﻧـﻴﻬﺎ آن را ﺑـﻪ ﻛـﺘﺎب
>ﺗﺸﺮﻳﺢ< ﭘﻴﻮﺳﺘﻪاﻧﺪ/
١٤ـ ٥ـ / 11در ﺑﺎب اﺳﻄﻘﺴﺎت ﺑﻨﺎﺑﺮ رأي ﺑﻘﺮاط ,ﻛﺘﺎﺑﻲ در ﻳﻚ ﻣـﻘﺎﻟﻪ ﻛـﻪ راﺟـﻊ ﺑـﻪ
ﺗﺮﻛﻴﺐ ﻋﻨﺎﺻﺮ و َاﺧ_ط َارﺑﻌﻪ در ﺟﺴﻢ ﺑﺮﺣﺴﺐ ﻧﻈﺮﻳة ﺑﻘﺮاﻃﻲ ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ/
١٥ـ ٦ـ / 12درﺑﺎرة ﻣﺰاج ,ﻛﺘﺎﺑﻲ در ﺳﻪ ﻣﻘﺎﻟﻪ ﻛﻪ اوﻟﻲ و دوﻣﻲ راﺟﻊ ﺑﻪ اﻗﺴﺎم ﻣﺰاج
ﺣﻴﻮان و ﻣﻘﺎﻟة ﺳﻮم اﻗﺴﺎم ﻣﺰاج ادوﻳﻪ اﺳﺖ/
١٦ـ ٧ـ / 13در ﻧﻴﺮوﻫﺎي ﻃﺒﻴﻌﻲ ,ﻛﺘﺎﺑﻲ در ﺳﻪ ﻣﻘﺎﻟﻪ ﻛﻪ راﺟﻊ ﺑﻪ ﺗﺪﺑﻴﺮ ﺑﺪن ﺑـﺎ ﺳـﻪ
ﻧﻴﺮوي ﺣﺎﺑﻠﻪ و ﻣﻨﻤﻴﻪ و ﻏﺎذﻳﻪ ﺑﺎﺷﺪ/
١٧ـ ٨ـ / 14در ﺑﻴﻤﺎريﻫﺎ و ﻋﺎرﺿﻪﻫﺎ ,ﻛـﺘﺎﺑﻲ در ﺷﺶ ﻣـﻘﺎﻟة ﻫـﻤﭙﻴﻮﺳﺘﻪ ﻛـﻪ اﻫـﻞ
اﺳﻜﻨﺪرﻳﻪ آﻧﻬﺎ را ﮔﺮد آوردﻧﺪ و ﻋﻨﻮان واﺣﺪ ﻛﺘﺎب >اﻟﻌﻠﻞ< ﺑﻪ آن دادﻧﺪ; وﻟﻲ ﺳﺮﻳﺎﻧﻴﺎن اﻳﻦ
ﻛﺘﺎب را ﺑﺎ ﻋﻨﻮاﻧﻲ دورﺗﺮ و ﻛﻮﺗﺎهﺗﺮ از واﺟﺐ ﺳﺎﺧﺘﻨﺪ; و آن را ﻛﺘﺎب >اﻟﻌﻠﻞ و اﻋﺮاض<
ﻧﺎﻣﻴﺪﻧﺪ /اﻳﻦ ﻛﺘﺎب را ﺳﺮﮔﻴﻮس دو ﺑﺎر ﺑﻪ ﺳﺮﻳﺎﻧﻲ ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻛﺮده ,ﻳﻚ ﺑﺎر ﭘﻴﺶ از آن ﻛﻪ در
ﻣﺪرﺳة اﺳﻜﻨﺪرﻳﻪ ورزﻳﺪه ﺷﻮد; و دﻳﮕﺮ ﺑﺎر ﭘﺲ از آن/
١٨ـ ٩ـ / 15در ﺷﻨﺎﺳﺎﻳﻲ ﺑﻴﻤﺎرﻳﻬﺎي اﻋﻀﺎي ﭘﻨﻬﺎﻧﻲ ,ﻛﺘﺎﺑﻲ در ﺷﺶ ﻣﻘﺎﻟﻪ ﻛﻪ اوﻟﻲ و
دوﻣﻲ ﺑﻴﺎن روش ﻫﻤﮕﺎﻧة ﺷﻨﺎﺧﺖ ﺑﻴﻤﺎرﻳﻬﺎ; و ﭼﻬﺎر ﻣﻘﺎﻟة ﺑﻌﺪي ذ ﻛﺮ اﻋﻀﺎي دروﻧـﻲ و
اﻣﺮاض آﻧﻬﺎﺳﺖ ,ﺳﺮﮔﻴﻮس اﻳﻦ را ﻫﻢ دوﺑﺎر ﺑﻪ ﺳﺮﻳﺎﻧﻲ ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻛﺮده اﺳﺖ/
١٩ـ ١٠ـ / 16در ﺑﺎب ﻧﺒﺾ ,ﻛﺘﺎﺑﻲ در ﺷﺎﻧﺰده ﻣﻘﺎﻟﻪ ﻛﻪ ﺳﺮﮔﻴﻮس ﻫﻔﺖ ﻣﻘﺎﻟة آن را ﺑﻪ
ﺳﺮﻳﺎﻧﻲ ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻛﺮده اﺳﺖ/
٢٠ـ ١١ـ / 17در اﻗﺴﺎم ﺗﺐﻫﺎ ,ﻛﺘﺎﺑﻲ در دو ﻣﻘﺎﻟﻪ ﻛﻪ ﻳﻜﻤﻲ ﺗﺐ را در روح و دوﻣﻲ ﺗﺐ
را در اﻋﻀﺎي اﺻﻠﻲ ﺗﻮﺻﻴﻒ ﻛﻨﺪ/
٢١ـ ١٢ـ / 18در ﺑﺤﺮان ,ﻛﺘﺎﺑﻲ در ﺳﻪ ﻣﻘﺎﻟﻪ ﻛﻪ ﺗﻮﺻﻴﻒ ﭼﮕﻮﻧﮕﻲ وﺟﻮد ﺑﺤﺮان ﻛﻨﺪ/
٢٢ـ ١٣ـ / 19در روزﻫﺎي ﺑﺤﺮان ,ﻛﺘﺎﺑﻲ در ﺳﻪ ﻣﻘﺎﻟﻪ ﻛﻪ ﻣﻮﺿﻮع آن ﻣﻌﻠﻮم اﺳﺖ/
٢٣ـ ١٤ـ / 20در ﭼﺎرة ﺑﻬﺒﻮد ,ﻛﺘﺎﺑﻲ در ﭼﻬﺎرده ﻣﻘﺎﻟﻪ ﻛﻪ راﺟﻊ ﺑﻪ درﻣﺎن ﺑﻴﻤﺎرﻳﻬﺎ ﺑﻪ
روش ﻗﻴﺎﺳﻲ اﺳﺖ/
٢٤ـ ١٥ـ / 49در ﺳﻮد اﻧﺪاﻣﻬﺎ ,ﻛﺘﺎﺑﻲ در ﻫﻔﺪه ﻣﻘﺎﻟﻪ ﻛﻪ ﺣﻜﻤﺖ ﺧﻠﻖ اﻋﻀﺎي ﺑﺪن,
ﻛﺎرﻛﺮدﻫﺎي آﻧﻬﺎ و ﺑﺮ روﻳﻬﻢ در ﺗﻨﻜﺎرﺷﻨﺎﺳﻲ اﺳﺖ/
www.takbook.com
٤٠٧ ﭘﺰﺷﻜﻲ در اﻳﺮان ﺑﺎﺳﺘﺎن
٢٥ـ ١٦ـ / 53در داروﻫﺎي ﺳﺎده ,ﻛﺘﺎﺑﻲ در ﻳﺎزده ﻣﻘﺎﻟﻪ ﻛﻪ دﻧﺒﺎﻟة ﻣﻘﺎﻟة ﺳﻮم از ﻛﺘﺎب
>ﻣﺰاج< >ش ?12ﺑﻮده ,ﺑﻪ ﻃﻮرﻛ ّﻠﻲ ﻧﻈﺮ ﺑﻪ ﻣﺰاﺟﻬﺎي ﮔﺮم و ﺳﺮد و ﺧﺸﻚ و ﺗﺮ ,داروﻫﺎ و
اﺛﺮﺑﺨﺸﻲ ﻳﻜﺎﻳﻚ آﻧﻬﺎ ﺑﺸﺮح آﻣﺪه اﺳﺖ /ﺟﺰء اول >ﭘﻨﺞ ﻣﻘﺎﻟﻪ? ﻛﺘﺎب را ﻳﻮﺳﻒ ﺧﻮري .
ﺧﻮزي اﻫﻮازي >م ـ ح ٥٨٠؟ وﻟﻲ ﮔﻮﻳﺎ ﻗﺒﻞ از ٥٣٠؟؟? ﺑﻪ ﺳﺮﻳﺎﻧﻲ ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻛﺮده ,ﺟﺰء دوم
> ٦ﻣﻘﺎﻟﻪ? را ﺳﺮﮔﻴﻮس رأﺳﻌﻴﻨﻲ >م ٥٣٦م? ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻛﺮده; >آِ /ﻣﺮﻛْﺲ< در اﻳﻦ ﺧـﺼﻮص
ﺑﺤﺚ ﻧﻤﻮده اﺳﺖ١/
٢٦ـ ١٧ـ / 54در ﻧﺸﺎﻧﻪﻫﺎي ﺑﻴﻤﺎرﻳﻬﺎي ﭼﺸﻢ ,ﻛﺘﺎﺑﻲ در ﻳﻚ ﻣﻘﺎﻟﻪ ﺑﻮده ﺑﺎﺷﺪ/
٢٧ـ ١٨ـ / 66ﻣﺠﻤﻞ ﻛﺘﺎب ﺑﺰرگ او در ﻧﺒﺾ ,در ﻳﻚ ﻣﻘﺎﻟﻪ ﻛﻪ ﻣﻌﻠﻮم ﻧﻴﺴﺖ ﺗﺄﻟﻴﻒ
ﺧﻮد ﺟﺎﻟﻴﻨﻮس ﺑﺎﺷﺪ/
٢٨ـ ١٩ـ / 71درﺑﺎرة رگ زدن ,ﻛﺘﺎﺑﻲ در ﺳﻪ ﻣﻘﺎﻟﻪ ﻛﻪ اوﻟﻲ و دوﻣﻲ ﺑﺮ ر ّد ﻣـﺨﺎﻟﻔﺎن
رﮔﺰﻧﻲ; و ﻣﻘﺎﻟة ﺳﻮم درﻣﺎﻧﻬﺎ ﺑﺎ رﮔﺰﻧﻲ ﺑﺸﺮح آﻣﺪه اﺳﺖ/
ﻃـﻲ آن ﻫـﻤة ﺧـﻮرا ﻛـﻬﺎ و
٢٩ـ ٢٠ـ / 74در ﻧﻴﺮوي ﻏﺬاﻫﺎ ,ﻛﺘﺎﺑﻲ در ﺳﻪ ﻣـﻘﺎﻟﻪ ﻛـﻪ ّ
آﺷﺎمﻫﺎي ﻏﺬاﺋﻲ ﺑﺸﺮح آﻣﺪه اﺳﺖ/
٣٠ـ ٢١ـ / 76درﺑﺎرة ﻛﻴﻤﻮس ,ﻛﺘﺎﺑﻲ در ﻳﻚ ﻣﻘﺎﻟﻪ ﻛﻪ ﻧﻴﺰ ﺧﻮرا ﻛﻬﺎ در آن ﺑﻪ وﺻﻒ
آﻣﺪه اﺳﺖ/
٣١ـ ٢٢ـ / 79در ﺗﺮﻛﻴﺐ داروﻫﺎ ,ﻛﺘﺎﺑﻲ در ﻫﻔﺪه ﻣﻘﺎﻟﻪ ﻛﻪ ﻫﻔﺖﺗﺎي ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ راﺟﻊ ﺑﻪ
اﺟﻨﺎس داروﻫﺎي ﻣﺮﻛّﺐ ﺑﺤﺚ ﻛﻨﺪ; و ده ﻣﻘﺎﻟة دﻳﮕﺮ از ﺗﺮﻛﻴﺐ داروﻫﺎ ﺑﺮﺣﺴﺐ ﺟـﺎﻫﺎي
دردﻧﺎ ﻙ ﺳﺨﻦ ﮔﻮﻳﺪ/
٣٢ـ ٢٣ـ / 80درﺑﺎرة داروﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ آﺳﺎن ﻳﺎﻓﺖ ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ ,ﻛﺘﺎﺑﻲ در دو ﻣﻘﺎﻟﻪ ﻛﻪ ﻏﺮض او
در آن از ﻋﻨﻮان ﻛﺘﺎب ﭘﻴﺪاﺳﺖ/
٣٣ـ ٢٤ـ / 91ﮔﺰارش ﻛﺘﺎب ﺗﻘﺪﻣﺔ اﻟﻤﻌﺮﻓﺔ >ﺑﻘﺮاط? ,ﻛﺘﺎﺑﻲ در ﺳﻪ ﻣﻘﺎﻟﻪ ﺑﻮده ﺑﺎﺷﺪ/
٣٤ـ ٢٥ـ / 101ﮔﺰارش ﻛﺘﺎب ﻃﺒﻴﻌﺖ ﺟﻨﻴﻦ >ﺑﻘﺮاط? ﻛﻪ ﭘﻴﺸﺘﺮ در ذ ﻛﺮ >ﻛﺘﺎب ﺟﻨﻴﻦ<
ﺑﻘﺮاط >ش ?٦ﮔﺬﺷﺖ ,ﻳﻜﻲ از اﺟﺰاء ﻛﺘﺎب ﺑﻘﺮاط >در ﻋﻠﻢ ﺗﺸﺮﻳﺢ< اﺳﺖ ,ﻛﻪ ﺟﺎﻟﻴﻨﻮس
در ﻓﻬﺮﺳﺖ آﺛﺎر ﺧﻮد از آن ﻳﺎد ﻧﻜﺮده ,ﺑﻞ آن ﺗﻔﺴﻴﺮ >ﺟﺎﺳﻴﻮس< اﺳﻜﻨﺪراﻧﻲ ﺑﺎﺷﺪ; ﺑﺎﻗﻲ
1. Steinschneider, p. (340).
www.takbook.com
ﻓﻬﺮﺳﺖ ﻣﺎﻗﺒﻞ اﻟﻔﻬﺮﺳﺖ ﺑﺨﺶ دوم : ٤٠٨
اﺟﺰاء ﻫﻢ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﮔﺰارش ﺟﺎﻟﻴﻨﻮس ﮔﻮﻳﺎ ﻣﻨﺤﻮل ﺑﻮده اﺳﺖ/
٣٥ـ ٢٦ـ / 123در اﻳﻦ ﻛﻪ ﻧﻴﺮوﻫﺎي ﻧﻔﺲ ﺗﺎﺑﻊ ﻣﺰاج ﺑﺪن اﺳﺖ ,ﻛﺘﺎﺑﻲ در ﻳﻚ ﻣﻘﺎﻟﻪ ﻛﻪ
ﮔﻮﻳﺎ ﻳﻮﺳﻒ ﺧﻮري ﻛﺸﻴﺶ ﭘﻴﺸﮕﻔﺘﻪ >ش ?٢٥ﺑﻪ ﺳﺮﻳﺎﻧﻲ ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻛﺮده ﺑﻮده; ﮔﻮﻳﻨﺪ ﻛـﻪ
ﺣﻨﻴﻦ ﺑﻦ اﺳﺤﺎق آن را ﺑﺎزﺑﻴﻨﻲ ﻧﻤﻮده ,اﻣﺎ اﺻﻮ ً در زﻣﺎن ﺣﻴﺎت اﻳﻦ ﻳﻮﺳﻒ اﻟﺨﻮري ـ ﻛﻪ
اوﻟﻴﺮي ﺳﺎل > ٢٩٦ق ٩٠٨ .م< ﻧﻮﺷﺘﻪ ١ـ ﻳﻚ اﺧﺘ_ف ﻓﺎﺣﺶ ﭼﻨﺪ ﺻﺪ ﺳﺎﻟﻪ وﺟﻮد دارد,
ﻣﮕﺮ آن ﻛﻪ ﺑﺪّ ﻗﺎﺋﻞ ﺑﻪ دو ﺗﻦ ﻫﻤﻨﺎم در دو زﻣﺎن ﺑﺎﻳﺪ ﺷﺪ/
اﻟﺨﻤﺎر آن را از ﺳﺮﻳﺎﻧﻲ ﺑﻪ
ّ ٣٦ـ / ٢٧دﺳﺘﻮر ﭘﻴﺮي ,ﻣﻘﺎﻟﻪاي از ﺟﺎﻟﻴﻨﻮس ﻛﻪ اﺑﻮاﻟﺨﻴﺮ
ﻋﺮﺑﻲ ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻛﺮده اﺳﺖ٢/
٣٧ـ / ٢٨درﺑﺎرة درﻣﺎن ﻧـﺨﺴﺘﻴﻦ ,ﮔـﻔﺘﺎر ﺑـﻠﻨﺪ >آ /ﻣـﺮﻛﺲ< ) (A. Merxﺑـﻪ ﻋـﻨﻮان
>ﺷﻮاﻫﺪ ﺗﺮﺟﻤة ﺳﺮﻳﺎﻧﻲ ﻧﻮﺷﺘة ﺟﺎﻟﻴﻨﻮس درﺑﺎرة درﻣﺎن ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ< ٣,ﻛﻪ ﮔﻮﻳﺎ ﻫﻤﺎن ﻛﺘﺎب
>در ﭼﺎرة ﺑﻬﺒﻮد< >ش ?٢٣و ﻛﺘﺎب ﺷﻤﺎرة >ع = < 70در رﺳﺎﻟة ُﺣﻨَﻴﻦ ﺑﻮده ﺑﺎﺷﺪ/
How Greek Science... , p. 170. .. /١اﻧﺘﻘﺎل ﻋﻠﻮم ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ >ﺗﺮﺟﻤة آرام? ,ص /٢٦٤
2. Steinschneider, p. 362.
3. (in) ZDMG, 39, pp. 237-305.
www.takbook.com
٤٠٩ ﭘﺰﺷﻜﻲ در اﻳﺮان ﺑﺎﺳﺘﺎن
ﻫ /ﻛﺘﺐ ﺳﺮﻳﺎﻧﻲ
/ ٣٨ﺟﻮاﻣﻊ ﻃ ﺒّﻲ >ﺳﺮﻳﺎﻧﻲ? ﺗﺄﻟﻴﻒ آﻳﺘﻴﻮس .اﻃﻴﻮس آ ِﻣ ﺪي ) (Ae’tius Amiditusـ
از ﺷﻬﺮ >آ ِﻣ ﺪ< >ﺑﺎي دﺟﻠﻪ? ـ ﭘﺰﺷﻚ ﺳﺮﻳﺎﻧﻲ >ن ٢س ٥ـ ن ١س ٦م? ﻛﻪ در اﺳﻜﻨﺪرﻳﻪ
داﻧﺶ آﻣﻮﺧﺘﻪ ,ﺳﭙﺲ در ﻗﺴﻄﻨﻄﻨﻴﻪ ﺑﻪ روزﮔﺎر اﻣﭙﺮاﺗﻮر ﻳﻮﺳﺘﻨﻴﺎﻧﻮس ﻳﻜﻢ ﺑﻴﺰاﻧﺲ > ٥٢٧ـ
ﻃﺒﻲ ﻣـﺰﺑﻮر را در ﺷـﺎﻧﺰده ﻛـﺘﺎب ﻧـﻮﺷﺖ
٥٦٧م? ﻃﺒﺎﺑﺖ ﻣﻲﻛﺮد >ح ٥٤٠م? /ﻣﺠﻤﻮﻋة ّ
]ﻳﺎﺗﺮﻳﻜﻮن ﻟﻮﮔﻮي Wﻛﻪ ا ﻛﻨﻮن آﻧﻬﺎ را ﺑﻪ ﭼﻬﺎر دﺳﺘﻪ ﺗﻘﺴﻴﻢ ﻛﻨﻨﺪ ,اﺑـﻦ اﺑـﻲ اﺻـﻴﺒﻌﻪ ﮔـﻮﻳﺪ
> ﻛُﻨّﺎش< اﻃﻴﻮس آﻣﺪي ﻣﻌﺮوف ﺑﻪ >ﺑﻘﻮﻗﻮﻳﺎ< اﺳﺖ; ﮔﻮﻳﻨﺪ ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﭘﺰﺷﻚ روﻣﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ
ﺗﻮﺟﻪ ﻓﺮاوان داﺷﺘﻪ اﺳﺖ /رازي >در اﻟﺤﺎوي? ,اﺑـﻦﺳﻴﻨﺎ >در اﻟﻘـﺎﻧﻮن?,
ﺑﻪ ﺳﺤﺮ و ﺗﻌﻮﻳﺬ ّ
ﻣﻜﺮر از او ﻳﺎد و ﻧﻘﻞ ﻛﺮدهاﻧـﺪ; ا ﻛـﻨﻮن ﻣـﺠﻤﻮﻋﻪاي
ﺑﻴﺮوﻧﻲ >در اﻟﺼﻴﺪﻧﻪ? و دﻳﮕﺮان ﻫﻢ ّ
اﻟﺨﻤﺎر ﺣﺴﻦ ﺑﻦ ﺳﻮار ﺑﻦ ﺑﺎﺑﺎ ﺑﻦ ﺑﻬﺮام ﻣﺴـﻴﺤﻲ
ّ ازﻫﻔﺖ ﻛﺘﺎب او وﺟﻮد دارد ١/اﺑﻮاﻟﺨﻴﺮ
> ٣٣١ـ ح ٤٢١ق? ﻛﺘﺎب او را ـ ﮔﻮﻳﺎ ﻛﺘﺎب اFدوﻳﻪ را ـ از ﺳﺮﻳﺎﻧﻲ ﺑﻪ ﻋﺮﺑﻲ ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻛﺮده
اﺳﺖ٢/
/ ٣٩ﻛُ ﻨّﺎش ﭘﺰﺷﻜﻲ ) (Syntagmaـ ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ )ّ (Pandecta
ﻃﺒﻲ ـ >ﺳﺮﻳﺎﻧﻲ? ﺗﺄﻟﻴﻒ
اﻫﺮن .ﻫﺎرون ) (Aaronاﺳﻜﻨﺪراﻧﻲ ) (Alexandriaﻛﺸﻴﺶ >ﻳﻌﻘﻮﺑﻲ? اﺑﻦ اﻋﻴﻦ >ﺳﺪة
ُ
٦م? ﻛﻪ ﮔﻮﻳﻨﺪ ﻗﺒ_ً ﻳﻚ ﮔﻮﺳﻴﻮس ﭘﺘﺎﻧﻮس ﻧﺎﻣﻲ در ﻋﻬﺪ اﻣﭙﺮاﺗﻮر زﻧﻮن > ٤٩١-٤٧٤م? آن
را ﺑﻪ ﺳﺮﻳﺎﻧﻲ ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻛﺮده ﺑﻮد; وﻟﻲ ﺑﻪ رواﻳﺖ اﺑﻦ اﻟﻌﺒﺮي >ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ< >ﻛﻨﺎش? ﺳﻲ ﻛﺘﺎب
>ﻣﻘﺎﻟﻪ? او را ﺳﺮﮔﻴﻮس رأﺳﻌﻴﻨﻲ ﻳﻌﻘﻮﺑﻲ >م ٥٣٦م? ﺑﻪ ﺳﺮﻳﺎﻧﻲ ﺗـﺮﺟـﻤﻪ ﻧـﻤﻮده; آﻧﮕـﺎه
ﻣﺎﺳﺮﺟﻮﻳﻪ .ﻣﺎﺳﺮﺟﻴﺲ اﻳﺮاﻧـﻲ ﻃـﺒﻴﺐ ﻳـﻬﻮدي ﺑـﺼﺮي در زﻣـﺎن ﺧـﻠﻴﻔة اﻣـﻮي ﻋـﻤﺮﺑﻦ
ﻋﺒﺪاﻟﻌﺰﻳﺰ > ١٠١-٩٩ق? آن را از ﺳﺮﻳﺎﻧﻲ ﺑﻪ ﻋﺮﺑﻲ ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻛﺮده و دو ﻛﺘﺎب >ﻣﻘﺎﻟﻪ? ﺑﺮ آن
1. Die Medizin im Islam (M. Ullmann), Leiden, Brill, 1970, pp. 84-85./ Geschichte
des Arabischen Schrifttums (F. Sezgin), b. III, p. 164-165./ زﻧﺪﮔﻴﻨﺎﻣة ﻋﻠﻤﻲ داﻧﺸﻮران
>زﻳﺮ ﻧﻈﺮ اﺣﻤﺪ ﺑﻴﺮﺷﻚ? ,ﺗﻬﺮان ,اﻧﺘﺸﺎرات ﻋﻠﻤﻲ و ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ ,ج ,١٣٦٦ ,١ص . /٣٥اﻧﺘﻘﺎل ﻋﻠﻮم
ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ >اوﻟﻴﺮي? ,ص . /٥٧ﻋﻴﻮن اﻧﺒﺎء ,ص . /١٥٩ﻧـﺰﻫﺔ ارواح >ﺷـﻬﺮزوري? ,ﻣـﻘﺪﻣة اﺳـﺘﺎد
داﻧﺶﭘﮋوه ,ص ?#> /١٠٤اواﻳﻞ دﻳﻤﺎه ١٣٧٥ﻛﻪ اﻳﻦ ﺳﻄﻮر ﻧﻮﺷﺘﻪ ﻣﻲﺷﺪ ,اﺳﺘﺎد ﻋ_ّﻣة ﻛﺘﺎﺑﺸﻨﺎس
ﻣﺤ ّﻤﺪﺗﻘﻲ داﻧﺶﭘﮋوه درﮔﺬﺷﺖ ,رواﻧﺶ ﺷﺎد ﺑﺎد!
/٢اﻟﺠﻤﺎﻫﺮ ﻓﻲ اﻟﺠﻮاﻫﺮ >ﺑﻴﺮوﻧﻲ? ,ﻃﺒﻊ ﻳﻮﺳﻒ اﻟﻬﺎدي ,ﺗﻬﺮان ,١٣٧٤ ,ص/١٧٩
www.takbook.com
ﻓﻬﺮﺳﺖ ﻣﺎﻗﺒﻞ اﻟﻔﻬﺮﺳﺖ ﺑﺨﺶ دوم : ٤١٠
١
اﻓﺰوده اﺳﺖ /ﺟﻤﺎلاﻟﺪﻳﻦ ﻗﻔﻄﻲ ﮔﻮﻳﺪ ﻛﻪ ﻧﺴﺨة ﺳﺮﻳﺎﻧﻲ > ﻛُ ّﻨﺎش< َا ُ
ﻫﺮن در ﻛﺘﺎﺑﺨﺎﻧة ﺷﺎم
وﺟﻮد داﺷﺖ; و ﭼﻮن ﺟﻤﻌﻲ از ﺧﻠﻴﻔﻪ ﻋﻤﺮﺑﻦ ﻋﺒﺪاﻟﻌﺰﻳﺰ اﻣﻮي ﺧﻮاﺳﺘﻨﺪ ﻛﻪ اﺟﺎزه دﻫﺪ از
آن ﺑﻬﺮه ﺟﻮﻳﻨﺪ; وي ﭼﻬﻞ روز در اﻳﻦ ﻛﺎر ﻣﻲاﻧﺪﻳﺸﻴﺪ و ﻳﻜﺴﺮه اﺳﺘﺨﺎره ﻣﻲﻛﺮد ,ﺗﺎ آن ﻛﻪ
ﺳﺮاﻧﺠﺎم ﻣﻮاﻓﻘﺖ ﻧﻤﻮد و ﻣﺎﺳﺮﺟﻮﻳﻪ ﺑﻪ ﺗﺮﺟﻤة آن ﭘﺮداﺧﺖ ٢/ﻣﺘﻦ ﺳﺮﻳﺎﻧﻲ >ﻛﻨﺎش< ﻫﺎرون
در ﻣﺪرﺳة ﺟﻨﺪﻳﺸﺎﭘﻮر اﻳﺮان ,از ﻛﺘﺎﺑﻬﺎي ﻣﺮﺟﻊ ﺑﻮد و ﺑﻌﺪ ًا ﻫﻢ ﭘﺰﺷﻜﺎن اﻳﺮاﻧﻲ ﻋﺮﺑﻲﻧﻮﻳﺲ
از آن ﺑﻬﺮه ﺑﺮدﻧﺪ/
/ ٤٠ارﺟﻮزه در ﺑﺎب اﻣﺮاض >ﺳﺮﻳﺎﻧﻲ? از ﻳﺤﻴﺎي ﺑـﻴﺖ ّرﺑـﺎﻧﻲ >م ٥٤٧ . ٥٤٤م? ﻛـﻪ
ﻃﺒﻴﺐ ﻣﺪرﺳﻪ و ﺑﻴﻤﺎرﺳﺘﺎن >ﻧﺼﻴﺒﻴﻦ< ﺑﻮد/
/ ٤١ﻛﺘﺎب ﺳﻤﻮم >ﺳﺮﻳﺎﻧﻲ? ﺗﺄﻟﻴﻔﻲ ﻣﺒﺘﻨﻲ ﺑﺮ ﭼﻨﺪ رﺳﺎﻟة >زﻫﺮﺷﻨﺎﺳﻲ< >ﺳﺪهﻫﺎي - ٥
٦م? ٠١ :رﺳﺎﻟة >ﻳﺮﺑﻮﻗﺎ .ﻳﺎرﺑﻮﻗﺎ< ﻧﺒﻄﻲ ﻛﺮداﻧﻲ >ﺳﺪة ٥؟? ٠٢ ,رﺳﺎﻟة >ﺳـﻮﻫﺎﺑﺸﺎﻃﻪ<
>ر َوﻫـﻄﺎﺑﻦ ﻃـﻤﻮﺷﺎن<
ﻋﻘﺮﻗﻮﻓﺎﺋﻲ >ﺳﺪة ٦؟? ـ از ﻧﺎﺣﻴﺖ ﻗﺪﻳﻢ ﻏﺮﺑﻲ دﺟﻠﻪ ٠٣ ,رﺳﺎﻟة َ
ﻛﻠﺪاﻧﻲ ـ ﻛﻪ اﺛﺮي دﻳﮕﺮ ﻫﻢ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻛﺘﺎب اﻟﺤﻴﺎت ﻓﻲ ﻋ_ج اﻣـﺮاض از او ﺑـﻪ ﻋـﺮﺑﻲ
ﺗﺮﺟﻤﻪ ﺷﺪه; و ﺟﺰ اﻳﻨﻬﺎ ﻛﻪ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ ﺧﻮد راﻫﺒﺮ ﺑﻪ ﻛﺘﺎب >زﻫﺮﺷﻨﺎﺳﻲ< ﺷﺎﻧﺎق ﻫﻨﺪي اﺳﺖ
>ش /?٤٧ﻛﺘﺎب ﺳﻤﻮم را اﺑﻦ وﺣﺸﻴة ﻧﺒﻄﻲ >ن ٢س ٣ـ ن ١س ٤ق? ﻳﺎ ﻫﻤﺎﻧﺎ اﺑﻮﻃﺎﻟﺐ اﺑﻦ
اﻟﺰﻳﺎت ﻛﺮﺧﻲ ﺷﻴﻌﻲ >م ـ ح ٣٤٠ق? ﺑﻪ ﻋﺮﺑﻲ ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻛﺮده ,ﮔـﻮﻳﻨﺪ ﻛـﻪ اﺳـﺎﻣﻲ ﻣـﺆ ّﻟﻔﺎن
ّ
رﺳﺎت ﻣﺰﺑﻮر ﻳﻜﺴﺮه ﺟﻌﻠﻲ و از ﺑﺮﺳﺎﺧﺘﻪﻫﺎي >اﺑﻦ وﺣﺸﻴﻪ< اﺳﺖ ,ﻛﻪ ﻛﺘﺎب را ﺑﺮاﺳﺎس
ﻣﺘﻮن ﻛﻬﻦ ﻫﻨﺪي و اﻳﺮاﻧﻲ و ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ ﺗﺄﻟﻴﻒ و ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻧﻤﻮده اﺳﺖ /ﺑﻪ ﻫﺮ ﺣﺎل ,ﻣﺎرﺗﻴﻦ ﻟﻮي
ﻛﺘﺎب >اﻟﺴﻤﻮم و اﻟﺘﺮﻳﺎﻗﺎت< اﺑﻦ وﺣﺸﻴﻪ را ﺗﺤﺖ ﻋﻨﻮان >زﻫﺮﺷﻨﺎﺳﻲ ﻋﺮﺑﻲ ﺳﺪهﻫﺎي ﻣﻴﺎﻧﻪ
>ﻛﺘﺎب ﺳﻤﻮم >اﺑﻦ وﺣﺸﻴﻪ< و ﭘﻴﻮﻧﺪ آن ﺑﺎ ﻣﺘﻮن دﻳﺮﻳﻦ ﻫﻨﺪي و ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ? ﺑﻪ اﻧﮕﻠﻴﺴﻲ ﺗﺮﺟﻤﻪ
/١اﻟﻔﻬﺮﺳﺖ >اﺑﻦﻧﺪﻳﻢ? ,ص . /٣٥٥ﺗﺎرﻳﺦ اﻟﺤﻜﻤﺎء >ﻗﻔﻄﻲ? ,ص ٨٠و . /٣٢٤ﻋﻴﻮناﻧﺒﺎء >اﺑﻦ اﺑـﻲ
اﺻﻴﺒﻌﻪ? ,ص ١٥٨و . /٢٣٢ﺗﺎرﻳﺦ ﻣﺨﺘﺼﺮ اﻟﺪول >اﺑﻦ اﻟﻌﺒﺮي? ,ص ٩٢و . /١١٢ﺗﺎرﻳﺦ ﻋـﻠﻮم
ﻋﻘﻠﻲ >دﻛﺘﺮ ﺻﻔﺎ?,ص ٣٧و . /٥٢اﻧﺘﻘﺎل ﻋﻠﻮم ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ >اوﻟﻴﺮي?,ص ٥٨و How Greek .. /١٤٤
Science... (Oleary), pp. 35 , 92. / Die Medizin im Islam (Ullmann), pp. 88-90./
Geschichtes Arabischen Schrifttumes (Sezgin), III, pp. 116-117.
/٢ﺗﺎرﻳﺦ اﻟﺤﻜﻤﺎء ,ص . /٣٢٥-٣٢٤ﺗﺎرﻳﺦ ﻋﻠﻮم ﻋﻘﻠﻲ >ﺻﻔﺎ? ,ص . /٥٢ﻓﺮﻫﻨﮓ اﻳﺮاﻧﻲ ﭘﻴﺶ از اﺳ_م
>دﻛﺘﺮ ﻣﺤ ّﻤﺪي? ,ص/١٣٠
www.takbook.com
٤١١ ﭘﺰﺷﻜﻲ در اﻳﺮان ﺑﺎﺳﺘﺎن
و ﻃﺒﻊ ﻛﺮده >ﻓﻴ_دﻟﻔﻴﺎ ?١٩٦٦ ,و ﻣﻘﺪّ ﻣﻪ و ﻓﻬﺮﺳﺖﻫﺎي ﺳﻮدﻣﻨﺪ ﺑﺮ آن ﻧﻬﺎده اﺳﺖ١/
/ ٤٢ﭘﺰﺷﻜﻲﻧﺎﻣﻪ >ﺳﺮﻳﺎﻧﻲ? ﺗﺄﻟﻴﻒ >اﺷﻠﻴﻤﻮن .ﺷﻠﻴﻤﻮن< ﻳﺎ >ﺷـﻤﻌﻮن< >ﺳـﺪة ٦م? ـ
ﻃﺒﻲ ﺳﺮﻳﺎﻧﻲ ﺑﻲﻧﺎم و ﻧﺸﺎن >؟? ﻛﻪ ﻳﻮﺣﻨّﺎﺑﻦ ﻣﺎﺳﻮﻳﻪ >ﺳﺪة ٢ق? از او ﻳﺎد و
ﻧﻮﻳﺴﻨﺪة ﻛﺘﺎب ّ
ﻧﻘﻞ ﻛﺮده ,ﻫﻤﺎن > ﻛُﻨّﺎش< ﻛﻪ زﻛﺮﻳﺎي رازي از آن ﮔﻔﺘﺎورد ﻧﻤﻮده; اﻳﻨﻚ در ﺟﺰو ﻛﺘﺎﺑﻬﺎي
ﺳﺮﻳﺎﻧﻲ ﻧﺎﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﻛﻪ ﻣﻘﺘﺒﺲ از آﺛﺎر ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ ﺑﻪ وﻳﮋه ﻛﺘﺐ ﺟﺎﻟﻴﻨﻮس و ﺗﺄﻟﻴﻔﺎت اﺳﻜﻨﺪراﻧﻲ
اﺳ_ﻣﻲ ﻋﺮﺑﻲ ﻧﺒﺸﺘﻪ ﺑﺮﺷﻤﺎر آﻣﺪهاﻧﺪ ,ﻏﺎﻟﺒ ًﺎ ﺗﺮﺟﻤة
ِ ﻃﺐ
ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﺪه ,ﺑﻌﺪﻫﺎ ﺟﺰو ﻣﻨﺎﺑﻊ ّ
ﺳﺮﻳﺎﻧﻲ آﻧﻬﺎ ﻣﻨﺴﻮب ﺑﻪ ﺳﺮﺟﻴﻮس رأﺳﻌﻴﻨﻲ ﻋﺮب >؟? ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ ,ﻛﻪ ﺗﺮﺟﻤة ﻋـﺮﺑﻲ آﻧـﻬﺎ
ﻇﺎﻫﺮ ًا ّ
ﻃﻲ ﺳﺪة ٢ق ٨ .م ﻓﺮاﻫﻢ ﺷﺪه اﺳﺖ /ﺑﻪ ﻫﺮ ﺗﻘﺪﻳﺮ ,ﺳﺮﻳﺎﻧﻲدان اﻧﮕﻠﻴﺴﻲ >اي /آ/
واﻟﻴﺲ ﺑـﺎ ْدج< ) (E. A. Wallis Budgeﺑـﻪ ﺳـﺎل ,١٩١٣ﻣـﺘﻦ ﻧﺴـﺨة ﻣـﻨﺤﺼﺮ ﻳﻚ
ﻃﺒﻲ ﺳﺮﻳﺎﻧﻲ ﮔﻤﻨﺎم و ﻧﺎﺷﻨﺎﺧﺘﻪ را ـ از اﻳﻦ دﺳﺖ ـ ﻫﻤﺮاه ﺑﺎ ﺗﺮﺟﻤة اﻧﮕﻠﻴﺴﻲ آن
ﻣﺠﻤﻮﻋة ّ
در دو ﻣﺠ ّﻠ ﺪ ﺑﻪ اﻳﻦ ﻋﻨﻮان > :ﻛﺘﺎب ﻃﺒﺎﺑﺖ ,ﺗﺸﺮﻳﺢ ,آﺳﻴﺐﺷﻨﺎﺳﻲ و درﻣﺎﻧﮕﺮي ﺳﺮﻳﺎﻧﻲ,
ﻣﺘﻦ ﺳﺮﻳﺎﻧﻲ ﺑﺎ وﻳﺮاﻳﺶ ﻧﺴﺨﻪاي ﻧﺎﻳﺎب ,ﭘﻴﻮﺳﺘﻪ ﺑﺎ ﺗﺮﺟﻤة اﻧﮕﻠﻴﺴﻲ آن > ٢ﺟـﻠﺪ ,ﻟﻨـﺪن,
?١٩١٣ﻃﺒﻊ و ﻧﺸﺮ ﻛﺮد٢/
/ ٤٣ﻛُ ﻨّﺎش در ﭘﺰﺷﻜﻲ >ﺳﺮﻳﺎﻧﻲ? ﺗﺄﻟﻴﻒ ﻓﻮﻟﺲ >ﺑﻮﻟﺲ .ﭘﺎول? َا ﺟﺎﻧﻴﻄﻲ .آﻳﮕـﻴﻨﺎﺋﻲ
) (Paulos Aiginaetaﻗـﻮاﺑـﻠﻲ اﺳﻜـﻨﺪراﻧـﻲ >ن ١س ٧م? ﻛـﻪ در ﺟـﺰﻳﺮة >آﻳﮕـﻴﻨﺎ<
) (Aeginaواﻗﻊ در ﺧﻠﻴﺞ ﺳﺎروﻧﻴﻚ زاده ﺷﺪ; و ﺣﺪود ﺳﺎل ٦٤٠م در اﺳﻜﻨﺪرﻳﻪ ﺑﺮآﻣﺪ,
ﻃﺐ ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ در دوران ﻣﺎﻗﺒﻞ اﺳ_ﻣﻲ ﺑﻮد; و از آﻧﺮو ﺑﻪ >ﻗﻮاﺑﻠﻲ< >=
ﻫﻤﻮ آﺧﺮﻳﻦ ﻧﻤﺎﻳﻨﺪة ّ
ﻣﺎﻣﺎﺋﻲ? اﺷﺘﻬﺎر ﻳﺎﻓﺘﻪ ﻛﻪ در ﺑﻴﻤﺎريﻫﺎي زﻧﺎﻧﻪ آ ﮔـﺎﻫﻲ ﺑﺴـﻴﺎر داﺷﺖ ,ﻣـﺎﻣﺎﻫﺎ ﺑـﻪ ﻧـﺰد او
ﺧﺎص او ﺑﻪ اﻣﻮر
ﺗﻮﺟﻪ ّ
ﻣﻲآﻣﺪﻧﺪ و ﻣﺴﺎﺋﻞ ﺧﻮد را ﺑﺎ او در ﻣﻴﺎن ﻣﻲﮔﺬاﺷﺘﻨﺪ; ﻓﻠﺬا ﻧﻈﺮ ﺑﻪ ّ
زﻧﺎﻧﻪ ﺑﺪان ﻧﺴﺒﺖ ﻣﻌﺮوف ﺷـﺪ /ﻳﻜـﻲ از ﭼـﻬﺎر ﻳـﺎ ﺷﺶ ﻛـﺘﺎب ﻧـﺎﻣﺒﺮدار او ﻧـﻴﺰ >درﺑـﺎرة
ﺑﻴﻤﺎريﻫﺎي زﻧﺎن< ﺑﺎﺷﺪ; اﻣﺎ ﻛﺘﺎب >اﻟﻜﻨّﺎش ﻓﻲ اﻟ ّﻄﺐ< او ﻣﻌﺮوف ﺑﻪ > ﻛﻨّﺎش ّ
ﺛﺮﻳﺎ< ـ ﻛـﻪ
ا ﻛﻨﻮن در دﺳﺖ اﺳﺖ ـ ﺷﺎﻣﻞ >ﻫﻔﺖ ﮔﻔﺘﺎر< ﻳﺎ ﺑﻪ اﺻﻄ_ح ﻗﺪﻳﻢ در ﻫﻔﺖ ﻛﺘﺎب ﺑﺎﺷﺪ ﻛﻪ
داﻧﺸﻨﺎﻣة1. Geschichte des Arabischen Schrifttums (F. Sezgin), b. III, pp. 180-182..
اﻳﺮان و اﺳ_م ,ﺟﺰوة ,٧ﻃﻬﺮان ,١٣٥٦ ,ص ./٩٠٦زﻧﺪﮔﻲﻧﺎﻣة ﻋﻠﻤﻲ داﻧﺸﻮران >وﻳﺮاﻳﺶ ﺑﻴﺮﺷﻚ?,
ج ,١ﺟﺰوة ,١٣٦٧ ,٢ص/٤٢٣
2. Geschichte des Arabischen Schrift. (Sezgin), III, pp. 173, 176, 177, 179.
www.takbook.com
ﻓﻬﺮﺳﺖ ﻣﺎﻗﺒﻞ اﻟﻔﻬﺮﺳﺖ ﺑﺨﺶ دوم : ٤١٢
ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از ?١> :در ﺑﻬﺪاﺷﺖ ﺑﻪ روش ﭘﺮﻫﻴﺰ ?٢> ,در درﻣﺎﻧﻬﺎي ﻫﻤﮕﺎﻧﻪ ?٣> ,در ﺑﻴﻤﺎرﻳﻬﺎي
ﺳﺮوﺻﻮرت ?٤> ,در ﺑﻴﻤﺎرﻳﻬﺎي ﭘﻮﺳﺘﻲ و ﭘﻴﺴﻲ ?٥> ,در زﻫﺮﻫﺎ ?٦> ,در دﺳﺘﻜﺎري?٧> ,
در داروﺷﻨﺎﺳﻲ /ﻓﻮﻟﺲ داﻧﺸﻨﺎﻣة ﭘﺰﺷﻜﻲ ﺧﻮد را ﻏﺎﻟﺒ ًﺎ ﺑﺎ اﻗﺘﺒﺎس و ﻣﺒﺘﻨﻲ ﺑﺮ آﺛﺎر ﺟﺎﻟﻴﻨﻮس
و اورﻳﺒﺎﺳﻴﻮس ﻧﻮﺷﺘﻪ; ُﺣﻨﻴﻦ ﺑﻦ اﺳﺤﺎق ﻋﺒﺎدي آن را ﺑﻪ ﻋﺮﺑﻲ ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻛﺮده ,ﺑﺎﻳﺪ ﮔﻔﺖ ﻛﻪ
ﻃﺐ اﺳ_ﻣﻲ ﺑﺴﻴﺎر زﻳﺎد ﺑﻮده اﺳﺖ ١/اﻳﻨﻚ ﮔﻮﻳﻴﻢ ﻛﻪ > ﻛُﻨّﺎش< ﺑﻮﻟﺲ اﺟﺎﻧﻴﻄﻲ ﺑﻪ
ﺗﺄﺛﻴﺮ او ﺑﺮ ّ
ﺳﺮﻳﺎﻧﻲ ﻫﻢ ﺗﺮﺟﻤﻪ ﺷﺪه ﺑﻮده اﺳﺖ; زﻳﺮا اﺑﻮرﻳﺤﺎن ﺑﻴﺮوﻧﻲ در ﻛﺘﺎب >اﻟﺼﻴﺪﻧﻪ< ﺧﻮد ,ﺑﺎ
اﺳﺘﻨﺎد ﺑﺮ ﺑﺨﺶ >ﻗﺮاﺑﺎدﻳﻦ< >= داروﺷﻨﺎﺳﻲ? آن ,ﺧﺼﻮﺻ ًﺎ ﺣﻴﻦ ﻧـﻘﻞ از ﻓـﻘﺮات >ﺑـﺪل و
َاﺑﺪال< >= داروﻫﺎي ﻣﺸﺎﺑﻪ? ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت >ﻗﺎل ﺑﻮﻟﺲ ﻓﻲ اﺑﺪال ـ ﻳﺎ ﻓﻲ ﺑﺪﻟﻪ< ,ﺑﺎ اﺷﺎره ﺑـﻪ
ﺧﻤﺎر ﻣﺴﻴﺤﻲ >م ـ ح ٤٢١>ﺷﺮح< و >ﺣﺎﺷﻴﻪ<اي ﻛﻪ دوﺳﺖ ﭘﺰﺷﻚ داﻧﺸﻤﻨﺪش اﺑﻮاﻟﺨﻴﺮ ّ
ق? ﺑﺮ ﻧﺴﺨﺘﻲ >ﺳﺮﻳﺎﻧﻲ? از ﻛﺘﺎب ـ ﻛﻪ ﻣﺘﻌ ّﻠﻖ ﺑﻪ ﺧﻮد ﺑﻴﺮوﻧﻲ ﺑـﻮده ـ ﺑـﻪ ﻋـﺒﺎرت >ﻛـﺘﺐ
ﻋﻠﻲ ﺣﺎﺷﻴﺔ ﻛﻨّﺎش ﺑﻮﻟﺲ< >ص ,٦١٣ , /// ,١٥٥ ,١٢٤ ,٣١و ?//ﭼﻨﺪ ﺟـﺎ ـ از
اﺑﻮاﻟﺨﻴﺮ ى
ﺟﻤﻠﻪ در ﻣﺎدة >ﻫﺎزﺑﺎ< ـ ﮔﻮﻳﺪ ///> :ﺑﻮﻟﺲ و اﺑﻮاﻟﺨﻴﺮ ﻓﻲ اﻟﻤﺘﻦ , ///ﻓﻲ اﻟﻨﺴﺨﺔ اﻟﺴﺮﻳﺎﻧﻴﺔ,///
ﻓﻲ اﻟﺤﺎﺷﻴﻪ> <///ص ?/// ,٦٢٤ ,٤٣٥ﻛﻪ ﺑﺮﻣﻲآﻳﺪ ﻫﻤﺎن ﻣﺘﻦ >ﻛﻨﺎش< ﻓﻮﻟﺲ ﺑﻪ ﺳﺮﻳﺎﻧﻲ
ﺧﻤﺎر ﺑﺮ آن ﺑﻪ ﻋﺮﺑﻲ ﺷﺮح و ﺣﺎﺷﻴﻪ ﻧـﻮﺷﺘﻪ اﺳﺖ ٢/ﻋـ_وه ﺑـﺮ ﺑـﻴﺮوﻧﻲ, ﺑﻮده ,اﺑﻮاﻟﺨﻴﺮ ّ
ﺧﺼﻮﺻ ًﺎ رازي ,اﺑﻦﺳﻴﻨﺎ ,اﺑﻦ ﺟ ّﺰار; و ﻫﻢ ﭼﻨﻴﻦ ,اﺑﻮﻣﻨﺼﻮر ﻫﺮوي در ﻛﺘﺎب اFﺑﻨﻴة ﺧﻮد,
ﻣﻜﺮر از ﻛﺘﺎب ﻓﻮﻟﻴﺲ اﺟﺎﻧﻴﻄﻲ ﻗﻮاﺑﻠﻲ ﮔﻔﺘﺎورد ﻧﻤﻮدهاﻧﺪ/
ّ
/ ٤٤ﻛُ ﻨّﺎش ﺷﻤﻌﻮن >ﺳﺮﻳﺎﻧﻲ? ﺗﺄﻟﻴﻒ ﺷﻤﻌﻮن ﻃﻴﺒﻮﺛﺎﺋﻲ .ﺗﺎﻳﺒﻮﺗﻨﻲ راﻫﺐ >م ٦٨٢م? ﻛﻪ
ﻣﻌﺎﺻﺮ ﺑﺎ ﺟﺎﺛﻠﻴﻖ ﺣﻨّﺎﻧﻴﺸﻮع ﻳﻜـﻢ >ح ٧٠٠ . ٦٩٩م? ﺑـﻮده ,اﺑـﻦ اﻟﻌـﺒﺮي در وﻗـﺎﻳﻌﻨﺎﻣة
ﺳﺮﻳﺎﻧﻲ ﺧﻮد از او ﻳﺎد ﻛﺮده اﺳﺖ; ٣دﻳﺪهام ﻛﻪ ﺑﺮﺧﻲ او را ﺑﺎ ﺷﻤﻌﻮن ﺑﻴﺖ ﮔﺮﻣﺎﻳﻲ ﻳﻜﻲ
ﭘﻨﺪاﺷﺘﻪاﻧﺪ /رازي >در اﻟﺤﺎوي ?٢٦٩. ١٩ ,از او >درﺑﺎرة ﺳﻤﻮم< ﻧﻘﻞ ﻛﺮده ,دﻳﮕﺮان ﻫﻢ از
1. Steinschneider, pp. (373) - (374)./ Die Medizin im Islam (Ullmann), pp. 86-87./
Geschichte der ArabischenSchrifttums (Sezgin), III, p. 168./ اﻟﻔـﻬﺮﺳﺖ >اﺑـﻦﻧﺪﻳﻢ?,
ص . /٣٥١ﺗﺎرﻳﺦ اﻟﺤﻜﻤﺎء >ﻗﻔﻄﻲ? ,ص . /٦٢-٢٦١ﺗﺎرﻳﺦ ﻋﻠﻮم ﻋﻘﻠﻲ >دﻛﺘﺮ ﺻﻔﺎ? ,ص ٦٧ ,٧و
. /١٢٠اﻧﺘﻘﺎل ﻋﻠﻮم ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ >اوﻟﻴﺮي? ,ص . /٥٧ﻣﻘﺪﻣﻪ ﺑﺮ ﺗﺎرﻳﺦ ﻋﻠﻢ >ﺳﺎرﺗﻮن? ,ص/٥٤٨
اﻟﻄﺐ ,ﻃﺒﻊ دﻛﺘﺮ ﻋﺒّﺎس زرﻳﺎب ﺧﻮﺋﻲ ,ﺗﻬﺮان ,ﻧﺸﺮ داﻧﺸﮕﺎﻫﻲ ,١٣٧٠ ,ﺻﺺ ,٣١ ,٢٤
ّ /٢اﻟﺼﻴﺪﻧﻪ ﻓﻲ
,٦٢٤ ,٦١٣ ,٥٣١ ,٤٧٤ ,٤٣٥ ,١٥٥ ,١٢٤ ,٥٨و///
3. Geschichte der Syrischen Litteratur (Baumstark), Bonn, 1922, p. 209-10.
www.takbook.com
٤١٣ ﭘﺰﺷﻜﻲ در اﻳﺮان ﺑﺎﺳﺘﺎن
>ﻓﺮﻫﻨﮓ داروﻳﻲ< او ﮔـﻔﺘﺎورد ﻧـﻤﻮدهاﻧـﺪ ١/ﻫـﻤﺎﻧﺎ >ﻛـﺘﺎب< ﺷـﻤﻌﻮن ﻃـﻴﺒﻮﺗﺎﺋﻲ راﻫﺐ را
>ﻣﻴﻨﮕﺎﻧﺎ< ﺗﺤﺖ ﻋﻨﻮان >ﻃﺒﺎﺑﺖ ﺻﻮﻓﻴﺎﻧﻪ< >ﺳﺮﻳﺎﻧﻲ? ﺑﺎ ﺗﺮﺟﻤﻪ و ﺗﻌﻠﻴﻖ ﺑﻪ اﻧﮕﻠﻴﺴﻲ ﻃﺒﻊ و
ﻧﺸﺮ ﻛﺮده اﺳﺖ >ﻛﻤﺒﺮﻳﺞ/?١٩٣٤ ,
ﻃﺒﻲ ﺗﺄﻟﻴﻒ ﭘﺰﺷﻜﺎن و داﻧﺸﻤﻨﺪان و
/ ٤٥ﻛُ ﻨّﺎش ﺧﻮزﻳﺎن >ﺳﺮﻳﺎﻧﻲ? ﻳﻚ داﺋﺮةاﻟﻤﻌﺎرف ّ
اﺳﺘﺎدان داﻧﺸﮕﺎه ﮔﻨﺪﻳﺸﺎﭘﻮر >ﺧﻮزﺳﺘﺎن< ﻛﻪ از ﻋﻬﺪ ﺧﺴﺮو اﻧﻮﺷﺮوان > ٥٧٩-٥٣١م? ﺗﺎ
ﻃﺒﻲ اﻳﺮان و ﻋﺮاق ﺑﻮد; و ﭘﺰﺷﻜﺎن ﻧﺎﻣﺎوري از آﻧﺠﺎ در
ﺳﺪة ﺳﻮم ﻫﺠﺮي ﺑﺰرﮔﺘﺮﻳﻦ ﻣﺮﻛﺰ ّ
ﺟﻬﺎن اﺳ_م ﺑﺮآﻣﺪﻧﺪ /ﭼﻨﻴﻦ ﻧﻤﺎﻳﺪ ﻛـﻪ ﺗﺄﻟﻴـﻔﺎت آﻧـﺎن ﺑـﻪ روش ﻓـﺮﻫﻨﮕﺴﺘﺎﻧﻲ اﻣـﺮوزي و
داﻧﺸﻨﺎﻣﻪﻧﻮﻳﺴﻲ ﻛﻨﻮﻧﻲ ﻫﻤﺎﻧﺎ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﺟﻤﻌﻲ ﺑﻮده اﺳﺖ /ﭼﻪ آن ﻛﻪ در ﺗﻀﺎﻋﻴﻒ ﻛﺘﺐ
ﻃﺒﻲ ﻋﺮﺑﻲ ﻧﺒﺸﺘة دوران اﺳ_ﻣﻲ ,ﻣﺎﻧﻨﺪ اﻟﺤﺎوي رازي ,اﻟﺼﻴﺪﻧة ﺑﻴﺮوﻧﻲ و ﺟﺰ اﻳﻨﻬﺎ ,ﺣﻴﻦ ّ
ﮔﻔﺘﺎورد از > ﻛﻨّﺎش ﺧﻮزﻳﺎن< ﺑﺎ ﻋﺒﺎرت >ﻗﺎﻟﺖ اﻟﺨﻮز< ﺗﻌﺒﻴﺮ ﺷﺪه ,ﺑﺪﻳﻦ ﻣﻌﻨﺎ ﻛﻪ ا ﮔﺮ ﻫﻤة
ﻣﺆ ّﻟﻔﺎن ﻛﺘﺎب ﺑﺮ اﻣﺮي ﺑﺎ ﻫﻢ ﺗﻮاﻓﻖ ﻣﻲداﺷﺘﻨﺪ ,از آن ﺑﻪ ﻫﻤﺎن ﺻﻮرت و ﻳﺎ >اﻟﺨﻮز< ﺗﻨﻬﺎ و
ﮔﺎه >ﻗﺎﻟﺖ اﻟﺨﻮز ﻗﺎﻃﺒ ًﺔ < >= ﻫﻤﮕﻲ ﺧﻮزﻳﺎن ﮔﻮﻳﻨﺪ? ﺗﻌﺒﻴﺮ ﻣﻲﮔﺮدد; وﻟﻲ ا ﮔﺮ ﻳﻜﻲ از اﻳﺸﺎن
ﺧﺎص ﺧﻮد اﻇﻬﺎر ﻣﻲﻛﺮده ,از ﻗﻮل او ﺑﻪ >ﻗﺎل اﻟﺨﻮزي< ﺗﻌﺒﻴﺮ ﻣـﻲﺷﻮد/
ﻣﻄﻠﺐ و ﻧﻈﺮي ّ
ﺧ_ﺻﻪ آن ﻛﻪ >ﺧﻮز< اﺳﻢ ﺟﻤﻊ و اﺳﻢ ﻗﻮم >ﺧﻮزان? و ﻣﻔﺮد آن >ﺧﻮزي< ﺑﺎﺷﺪ ,ﻛﻪ زﺑﺎن
ﻃﺒﻲ و داروﭘﺰﺷﻜﻲ ﻗﺪﻳﻢ, اﻳﺸﺎن ﻧﻴﺰ >ﺧﻮزي< ﻧﺎم داﺷﺖ /ﭘﺲ ﻣﺮاد از >اﻟﺨﻮز< در ﻛﺘﺐ ّ
اﻃﺒﺎي ﻣﻜﺘﺐ ﺟـﻨﺪﻳﺸﺎﭘﻮر ﺧـﻮزﺳﺘﺎن ﺑـﻮده ﺑـﺎﺷﺪ ,ﻛـﻪ ﺑـﻴﺸﻲ از اﻳﺸـﺎن ﻣﺴـﻴﺤﻲ ﻫﻤﺎﻧﺎ ّ
>ﻧﺴﻄﻮري? ﺳﺮﻳﺎﻧﻲ ﺑﻮدﻧﺪ; و ﻇﺎﻫﺮ ًا ﻛﺘﺎب > ﻛﻨّﺎش< ﺧﻮد را ﻫﻢ ﺑﻪ زﺑﺎن ﺳﺮﻳﺎﻧﻲ ﻣﺘﺪاول در
ﻋﻠﻢﻧﻮﻳﺴﻲ آن روزﮔﺎر ﺗﺄﻟﻴﻒ ﻧﻤﻮدﻧﺪ ,ﻛﻪ اﻟﺒﺘﻪ ﺑﻌﺪﻫﺎ ﺑﻪ زﺑﺎن ﻋﺮﺑﻲ ﻧﻴﺰ ﺗﺮﺟﻤﻪ ﺷﺪ و ﻓﻘﺮات
ﻓﺮاواﻧﻲ از آن در دﺳﺖ اﺳﺖ ٢/ﭼﻨﺎن ﻛﻪ رازي در >اﻟﺤﺎوي< ٢١ﺑﺎر ,ﺑﻴﺮوﻧﻲ ﻧﻴﺰ در اﻟﺼﻴﺪﻧﻪ
ﺑﺴﻴﺎر; و ﺟﺰ اﻳﻨﺎن از آن ﮔﻔﺘﺎورد ﻧﻤﻮدهاﻧﺪ ,ﻛﻪ ﭼﻮن ﺑﻴﺸﺘﺮ ﻧﻘﻮل از >اﻟﺨﻮز< در ﺗﺮدﻳﻒ ﺑﺎ
اﺳﺎﻣﻲ ﭘﺰﺷﻜﺎن ﮔﻨﺪﻳﺸﺎﭘﻮري دﻳﮕﺮ ﻣﺎﻧﻨﺪ >ﻣﺎﺳﺮﺟﻮﻳﻪ ,اﺑﻦ ﻣﺎﺳﻮﻳﻪ< >ﺳـﺪة ٢ق? و ﺟـﺰ
1. Die Medizin im Islam (Ullmann), pp. 100-101, 324./ Geschichte des Arabischen
>اﺑﻦSchrifttums (Sezgin), III, p.179..
ﺗﺎرﻳﺦ ﻋﻠﻮم ﻋﻘﻠﻲ >دﻛﺘﺮ ﺻﻔﺎ? ,ص ./١٦ﻋﻴﻮن اﻧﺒﺎء
اﺑﻲ اﺻﻴﺒﻌﻪ? ,ص/١٥٨
اﻟﻄﺐ >ﺑﻴﺮوﻧﻲ? ,ﻧﻘﻞ ﺑﻪ اﺧﺘﺼﺎر از ﻣﻘﺪﻣة ﺷﺎدروان دﻛﺘﺮ زرﻳﺎب ﺧﻮﺋﻲ ,ص ٤٤ﺗﺎ ./٤٨
/٢اﻟﺼﻴﺪﻧﻪ ﻓﻲ ّ
Die Medizin im Islam (M. Ullmann), p. 101.
www.takbook.com
ﻓﻬﺮﺳﺖ ﻣﺎﻗﺒﻞ اﻟﻔﻬﺮﺳﺖ ﺑﺨﺶ دوم : ٤١٤
اﻳﻨﺎن ﺑﺎﺷﺪ ,ﭼﻨﻴﻦ ﮔﻤﺎن ﺑﺮدهاﻧﺪ ﻛﻪ ﺗﺪوﻳﻦ ﻛ ّﻨﺎش ﺧـﻮزﻳﺎن در ﺳـﺪة ٢ق ٨ .م ﺻـﻮرت
ﮔﺮﻓﺘﻪ; ١وﻟﻲ ﻧﻈﺮ ﻣﺎ ﺑﻪ درﺳﺘﻲ آن اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﺒﺪأ و ﻣﺒﻨﺎي ﺗﺄﻟﻴـﻒ آن ﺑـﺎﻳﺴﺘﻲ ﻫـﻢ دوران
ﺳﺎﺳﺎﻧﻲ ﺑﻮده ﺑﺎﺷﺪ/
/ ٤٦ﺷﻮﺳﻤﺎﻫﻲ ﺧﻮزي ُ .ﭘ ّﺸﻖ ﺷﻤﺎﻫﻲ >ﺳﺮﻳﺎﻧﻲ? :ﺧـﻮاص َا دوﻳـﻪ .ﺷـﺮح َا ﺳـﻤﺎء و
ﻃﺒﻲ >ﺧﻮزﻳﺎن< ,ﺗﺄﻟﻴﻒ َاﻃﺒﺎي داﻧﺸﮕﺎه ﺟﻨﺪﻳﺸﺎﭘﻮر ﺧـﻮزﺳﺘﺎن ,ﻛـﻪ ﻏـﻴﺮ ازاﺻﻄ_ﺣﺎت ّ
ﺧﻮاص
ّ >ﻛﻨّﺎش ﺧﻮزﻳﺎن< ﭘﻴﺸﮕﻔﺘﻪ >ش ?٤٥ﺑﺎﺷﺪ; و ﻧﻴﺰ ﻣﺤﺘﻮاي ﻛﺘﺎب >ﺷﻮﺳﻤﺎﻫﻲ< >=
َا ﺳﻤﺎء? ﺑﺎ ﻣﻔﻬﻮم ُ>ﭘﺸّﻖ ﺷﻤﺎﻫﻲ< >= ﺷﺮح َا ﺳﻤﺎء? ﺗﻔﺎوت دارد /اﺑﻮرﻳﺤﺎن ﺑﻴﺮوﻧﻲ در ﻣﻘﺪﻣة
ﺻﻴﺪﻧﻪ >ﻓﺼﻞ ?٦ﮔﻮﻳﺪ ﻛﻪ ﻛﺘﺎﺑﻲ ﺑﻪ ﻧﺎم >ﺑﺸﺎق ﺷﻤﺎﻫﻲ< در دﺳﺖ ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن اﺳﺖ ,ﻛﻪ ﺑﻪ
ﻣﻌﻨﺎي ﺗﻔﺴﻴﺮ اﺳﻤﺎء ﺑﺎﺷﺪ و ﺑﻪ >ﭼﻬﺎر ﻧﺎم< ﻧﻴﺰ ﻣﻌﺮوف اﺳﺖ; ﭼﻪ در آن ﻧﺎم داروﻫﺎ را ﺑﻪ
ﭼﻬﺎر زﺑﺎن ﻋﺮﺑﻲ و ﺳﺮﻳﺎﻧﻲ و ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ و ﻓﺎرﺳﻲ ﺷﺮح داده; و ﺧﻮد ﻣﻦ ﺑﺮ ﻧﺴﺨﻪاي از ﻛﺘﺎب
ﻣﺰﺑﻮر ﺑﻪ زﺑﺎن ُﺳﺮﻳﺎﻧﻲ دﺳﺖ ﻳﺎﻓﺘﻢ> </ص /?١٦در ﺳﺪهﻫﺎي ﺳﻮم و ﭼﻬﺎرم >ﻫ /ق? ﻛﺘﺎﺑﻬﺎي
ُ>ﭘﺸّﻖ ﺷﻤﺎﻫﻲ< ﺳﺮﻳﺎﻧﻲ ,ﻟﻐﺖﻧﺎﻣﻪﻫﺎﻳﻲ ﺑﻮد ﺑﻪ ﭼـﻬﺎر ﻳـﺎ ﭘـﻨﺞ ﻳـﺎ ﺣـﺘﻲ ده زﺑـﺎن; ﻇـﺎﻫﺮ ًا
ﻗﺪﻳﻢﺗﺮﻳﻦ آﻧﻬﺎ ﺑﺎﻳﺪ ُ>ﭘ ّﺸﻖ ﺷﻤﺎﻫﻲ< َاﻃﺒﺎي ﺧﻮزﺳﺘﺎن ﺑﺎﺷﺪ ,ﻛﻪ رازي و ﺑﻴﺮوﻧﻲ و دﻳﮕﺮان از
ﻃﺒﻲ ﻣﺘﺄﺧّ ﺮ ﻛـﺘﺎب ُ>ﭘﺸّـﻖ ﺷـﻤﺎﻫﻲ< ُﺑـﺨﺘﻴﺸﻮع ﺑـﻦ آن ﻧﻘﻞ ﻛﺮدهاﻧﺪ /ﻳﻜﻲ از ﻟﻐﺘﻨﺎﻣﻪﻫﺎي ّ
ﺟﺒﺮﺋﻴﻞ ﺟﻨﺪﻳﺸﺎﭘﻮري >م ٢٥٦ق? ﺑﻮده ,ﻛﻪ رازي از آن ﻧﻴﺰ در ﮔﺰارشﻧﺎﻣﻬﺎ و َاوزان و ﻛﻴﻠﻬﺎ
و ﻧﺎم اﻧﺪاﻣﻬﺎ و داروﻫﺎ ﺑﻪ ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ و ﺳﺮﻳﺎﻧﻲ و ﻓﺎرﺳﻲ و ﻫﻨﺪي و ﻋﺮﺑﻲ ﺑﻬﺮه ﺑﺮده اﺳﺖ٢/
#ﭘﺰﺷﻜﻲﻧﺎﻣﻪﻫﺎ و داروﻧﺎﻣﻪﻫﺎي ﺳﺮﻳﺎﻧﻲ دﻳﮕﺮ ﻫﻢ از ﻋﻬﺪ ﺑﺎﺳﺘﺎن وﺟﻮد داﺷﺘﻪ ,ﻛﻪ
اﻟﺠﻦ و ا َFوﺟﺎع و
ﻧﺎم و ﻧﺸﺎن و ﻣﺘﻦ ﺑﺮﺧﻲ از آﻧﻬﺎ در دﺳﺖ اﺳﺖ; از ﺟﻤﻠﻪ ?١> :ﻋqﺟﺎت ّ
اFﻣﺮاض ,ﺗﺄﻟﻴﻒ >اﻧﺪَ ﻫﺮﻳﻮش ﺑﺎﺑﻠﻲ< >؟? ﺑﺎز ﻳﻜﻲ از دروﻏﻨﮕﺎﺷﺘﻪﻫﺎي ﻣﻮﺟﻮد ,ﻛﻪ رﻳﺸﻪ
ﻣﺘﺮﺟﻢ اﺑﻦوﺣﺸﻴة ﻧﺒﻄﻲ دارد / ?٢> ٣/داروﻧﺎﻣة آراﻣﻲ >ﺳﺮﻳﺎﻧﻲ? از >ﻓﺮاﻧﻜﻞ<
َ در ﻛﺘﺎﺑﻬﺎي
) (Frankelﻛﻪ >آي /ﻟﻮو< ) (I. Lowآن را ﭼﺎپ ﻛﺮده اﺳﺖ >ﻳﭙﺰﻳﮓ/?١٨٨١ ,
1. Geschichte des Arabischen Schrifttums (Sezgin), b. III, pp. 184-185.
اﻟﻄﺐ ,اﻗﺘﺒﺎس از ﻣﻘﺪّ ﻣة دﻛﺘﺮ زرﻳﺎب ﺧﻮﺋﻲ ,ص /٤٧-٤٦
ّ /٢اﻟﺼﻴﺪﻧﻪ ﻓﻲ
3. Geschichte des Arabischen Schrifttums (Sezgin), III, p. 182.
www.takbook.com
٤١٥ ﭘﺰﺷﻜﻲ در اﻳﺮان ﺑﺎﺳﺘﺎن
و /ﻛﺘﺐ ﻫﻨﺪي
/ ٤٧ﻛــﺘﺎب ﺳـﻤﻮم >ﺳـﺎﻧﺴﻜﺮﻳﺖ? ﺗﺄﻟﻴـﻒ >ﺷـﺎﻧﺎق< ) (Canakyaﻫـﻨﺪي ,وزﻳـﺮ و
ﺳﻴﺎﺳﺘﻤﺪار ﻗﺪﻳﻢﺗﺮﻳﻦ اﻣﭙﺮاﺗﻮر ﻫـﻨﺪوﺳﺘﺎن >ﭼـﺎﻧﺪراﮔـﻮﭘﺘﺎ< >ح ٣٢١ـ ح ٢٩٨ق /م? ﻛـﻪ
ﺳﻠﺴﻠة >ﻣﺌﻮرﻳﺎي< ﻣﺎ ﮔﺎداﻫﻪ را ﺣﺪود ﺳﺎل ٣٢١ . ٣٢٠ق /م ﺗﺄﺳﻴﺲ ﻛﺮد /ﻧﺎم دﻳﮕﺮ ﺷﺎﻧﺎق
ﻫــﻨﺪي >ﻛـﺎﺋﻮﺗﻠﻴﺎ< ) (Kautiliaﺳﺖ ,ﻛـﻪ ﻛـﺘﺎب >آداب ﻣُـﻠﻚ< ) (Arthašastraﺑـﺪو
ﻣـﺘﻀﻤﻦ ﻣـﻄﺎﻟﺐ و ﻓـﻮاﻳـﺪي درﺑـﺎرة ﭘـﺰﺷﻜﻲ و
ّ ﻣﻨﺴﻮب اﺳﺖ >ـ ﻛﺎﺋﻮﺗﻠﻴﺎ آر َﺗﻪ ﺷﺎﺳﺘﺮا?
ﻛﺎﻧﻲﺷﻨﺎﺳﻲ و ﺳﺮﺷﻤﺎري و ﻫﻮاﺷﻨﺎﺳﻲ و ﻛﺸﺘﻲﺳﺎزي و زﻣﻴﻦﭘﻴﻤﺎﻳﻲ و ﺟﺰ اﻳـﻨﻬﺎﺳﺖ,
اﺛﺮي ﻛﺎﻣ_ً ﺑﺮﺧ_ف ﻧﻮﺷﺘﻪﻫﺎي اﻓ_ﻃﻮن و ارﺳﻄﻮ >ﻫﻤﻌﺼﺮان ﺑﺎ او? ﺟﻨﺒة واﻗﻌﻲ و ﻋﻠﻤﻲ
ﺑﺮ آن ﻏﺎﻟﺐ اﺳﺖ ,ﺗﻔﻜّﺮ ﺳـﻴﺎﺳﻲ ﻛـﺎﺋﻮﺗﻠﻴﺎ >ﺷـﺎﻧﺎق? در آن ﻛـﻠﺒﻲوار و ﻋـﺎري از د ّﻗﺖ و
ژرفﺑﻴﻨﻲ اﺳﺖ /ﻛﺘﺎب >آر َﺗﺸﺎﺳﺘﺮا< ,ﭼﻨﺎن ﻛﻪ ﺳﺎرﺗﻮن ﻣـﻲﮔﻮﻳﺪ ,ﻗـﺪﻳﻢﺗﺮﻳﻦ ﻣـﺘﻦ ﻗـﺎﺑﻞ
ﺗﺎرﻳﺨﮕﺬاري ﺑﻪ زﺑﺎن ﺳﺎﻧﺴﻜﺮﻳﺖ اﺳﺖ ١/اﻳﻨﻚ ﮔﻮﻳﻴﻢ آﻧﭽﻪ اﺑﻦﻧﺪﻳﻢ در ﺷـﺮح ﻛـﺘﺎﺑﻬﺎي
ﻫﻨﺪي و ﻛﺘﺎﺑﻬﺎي اﻳﺮاﻧﻲ ﻣﺎﻗﺒﻞ اﺳ_ﻣﻲ ﺑﺪﻳﻦ ﻋﻨﺎوﻳﻦ> :ﻛﺘﺎب ﺷﺎﻧﺎق ﻓﻲاﻟﺘﺪﺑﻴﺮ<> ,ﻛـﺘﺎب
ﺷﺎﻧﺎق اﻟﻬﻨﺪي ﻓﻲ اﻣﺮ ﺗﺪﺑﻴﺮ اﻟﺤﺮب و ﻣﺎ ﻳﻨﺒﻐﻲ ﻟﻠﻤﻠﻚ َا ْن ﻳ ّﺘﺨﺬ ﻣـﻦ اﻟﺮﺟـﺎل و ﻓـﻲ اﻣـﺮ
اﻟﺴـﻢ <> ,ﻛـﺘﺎب ﺷـﺎﻧﺎق اﻟﻬـﻨﺪي ﻓـﻲ ا ¬ داب< > ٥ﺑـﺎب? و >ﻛـﺘﺎب
ّ ا ٔ ﺳﺎوره و اﻟﻄـﻌﺎم و
اﻟﺴﻤﻮﻣﺎت ﻟﻠﻬﻨﺪ< ﻳﺎد ﻛﺮده ,ﺧﺼﻮﺻ ًﺎ ﻛﺘﺎب >ﻣﻨﺘﺤﻞ اﻟﺠﻮﻫﺮ< >در ﺣﻜﻤﻴﺎت? ﺷﺎﻧﺎق ﻛـﻪ
اﺑﻦ اﺑﻲاﺻﻴﺒﻌﻪ ﻳﺎد ﻧﻤﻮده ٢,ﻗﻄﻌ ًﺎ ﺗﺮﺟﻤة ﻋﺮﺑﻲ ﻛﺘﺎب >آرﺗﺸﺎﺳﺘﺮا< >ـ آداب ﻣﻠﻚ? ﻛﺎﺋﻮﺗﻠﻴﺎ
>ـ ﺷﺎﻧﺎق? و ﻟﻮاﺣﻖ آن ﺑﻮده اﺳﺖ/
ﺣﺴﺐ اﺷﺎرت اﺑﻦﻧﺪﻳﻢ ﻛﻪ ﻛﺘﺎب >ﺷﺎﻧﺎق< را در ﺗﺮدﻳﻒ ﻗﺮﻳﺐ ﺑﺎ ﻛﺘﺎﺑﻬﺎي ﻫﻨﺪي > ﻛﻠﻴﻠﻪ
و دﻣﻨﻪ< و >ﺳﻨﺪﺑﺎد< و ﺟﺰ اﻳﻨﻬﺎ ﻳﺎد ﻣﻲﻛﻨﺪ ـ ﻛﻪدر ﻋﻬﺪ ﺳﺎﺳﺎﻧﻲ ﺑﻪﭘﻬﻠﻮي ﺗﺮﺟﻤﻪ ﺷﺪهاﻧﺪ ـ ;
و ﻫﻢ ﺑﻪ ﻗﺮاﺋﻦ و اﺷﺎرات دﻳﮕﺮ ﻛﻪ در ﺟﺎي ﺧﻮد آﻣﺪه ﻳﺎ ﺧﻮاﻫﺪ آﻣﺪ ,ﻧﻴﺰ در ﺟﺰو ﻛﺘﺎﺑﻬﺎي
>ﺗﺪﺑﻴﺮ< از ﺟﻤﻠﻪ ﻛﺘﺎﺑﻬﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﺣﻜﻤﺎء در ﻋﻬﺪ اردﺷﻴﺮ ﺑﺎﺑﻜﺎن ﻳﺎ ﺑـﺮاي ﺧﺴـﺮو اﻧـﻮﺷﺮوان
Die Medizin im /١ﻣﻘﺪﻣﻪ ﺑﺮ ﺗﺎرﻳﺦ ﻋﻠﻢ >ﺗﺮﺟﻤة ﻏ_ﻣﺤﺴﻴﻦ ﺻﺪري اﻓﺸﺎر? ,ج ,١ص/٢٠٠-١٩٩
Islam (M. Ullmann), p. 324. / Geschichte des Arabischen Schrifttums (F. Sezgin),
III. pp. 193-194.
/٢اﻟﻔﻬﺮﺳﺖ ,ﻃﺒﻊ ﺗﺠﺪّ د ,ﺗﻬﺮان ,ﺻﺺ ٣٧٨ ,٣٦٥ ,٣٦٠و . /٣٧٩ﻋﻴﻮن اﻧﺒﺎء ﻓﻲ ﻃﺒﻘﺎت اﻃﺒﺎء,
ﺑﻴﺮوت ,ص/٤٧٤
www.takbook.com
ﻓﻬﺮﺳﺖ ﻣﺎﻗﺒﻞ اﻟﻔﻬﺮﺳﺖ ﺑﺨﺶ دوم : ٤١٦
ﻧﻮﺷﺘﻪاﻧﺪ ,ﻣﺎ ﺗﺮﺟﻤة ﻛﺘﺎب >ﺷﺎﻧﺎق< ﻫﻨﺪي ـ دﺳﺘﻜﻢ ﺑﻬﺮﻫﺎﻳﻲ از آن ـ را ﺑﻪ زﺑﺎن ﭘﻬﻠﻮي در
زﻣﺎن ﺷﺎﭘﻮر ﻳﻜﻢ ﺳﺎﺳﺎﻧﻲ > ٢٧٠-٢٤٠م? ـ اﺑﻦ اردﺷﻴﺮ ﺑﺎﺑﻜﺎن ـ ﻣﺤﺘﻤﻠﺘﺮ ﻣﻲداﻧـﻴﻢ /در
ﻣﻘﺪّ ﻣة ﻣﻨﺜﻮر >ﻗﺪﻳﻢ? ﺷﺎﻫﻨﺎﻣﻪ آﻣﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ >ﭼﻮن ﺷﺎه ﻫﻨﺪوان ﻛﻪ ﻛﻠﻴﻠﻪ و دﻣﻨﻪ و ﺷﺎﻧﺎق و
رام و راﻣﻴﻦ >راﻣﺎﻳﺎﻧﺎ? ﺑﻴﺮون آورد ,///آن ﺑﺮزوﻳة ﻃـﺒﻴﺐ از ﻫـﻨﺪوي ﺑـﻪ ﭘـﻬﻠﻮي ﮔـﺮداﻧـﻴﺪه
ﺑﻮد ١/<///اﺑﻦ اﺑﻲ اﺻﻴﺒﻌﻪ ﮔﻮﻳﺪ ﻛﻪ ﺷﺎﻧﺎق از ﭘﺰﺷﻜﺎن ﻧﺎﻣﺎور ﻫﻨﺪ ﺑﻮد ,از ﻛﺘﺎﺑﻬﺎي او ﻛﺘﺎب
>ﻣ ْﻨﻜﻪ< ﻫﻨﺪي ﻓﻴﻠﺴﻮف ـ ﻛﻪ در زﺑﺎن ﻫﻨﺪي و
اﻟﺴﻤﻮم >در? ﭘﻨﺞ ﻣﻘﺎﻟﻪ >ﺑﺎب? اﺳﺖ; آﻧﮕﺎه َ
ﻓﺎرﺳﻲ ﻣﺘﻘﻦ ﺑﻮد ـ ,در روزﮔﺎر ﻫﺎروناﻟﺮﺷﻴﺪ از ﻫﻨﺪ ﺑﻪ ﻋﺮاق ﺳﻔﺮ ﻛـﺮد و او را ﻣـﻌﺎﻟﺠﻪ
ﻧﻤﻮد ,ﻫﻤﺎن ﻛﺘﺎب اﻟﺴﻤﻮم ﺷﺎﻧﺎق ﻫﻨﺪي را از زﺑﺎن ﻫﻨﺪي ﺑﻪ ﻓﺎرﺳﻲ ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻛﺮد /ﻣﺄﻣﻮر ﻧﻘﻞ
آن ﻛﺘﺎب ﺑﻪ ّ
ﺧﻂ ﻓﺎرﺳﻲ ﻣﺮدي ﺑﻮد ﺑﻪ ﻧﺎم اﺑﻮﺣﺎﺗﻢ ﺑﻠﺨﻲ ,ﻛﻪ آن را ﺑﺮاي ﻳﺤﻴﻲ ﺑﻦ ﺧـﺎﻟﺪ
ﻋـﺒ ﺎﺳﻲ ﺑـﻪ ﻋـﺮﺑﻲ
ﺑﺮﻣﻜﻲ ﺑﮕﺰارد ,آﻧﮕﺎه ﻋﺒﺎس ﺑﻦ ﺳﻌﻴﺪ ﺟﻮﻫﺮي ﻛﺘﺎب را ﺑﺮاي ﻣﺄﻣﻮن ّ
>ﻣ ْﻨﻜَﻪ< ) (Mankaﻫﻨﺪي ) (Manikyaﻣﺘﺮﺟﻢ ﻛﺘﺎب >ﺷﺎﻧﺎق< را ٢
ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻛﺮد /اﻣﺎ اﺳﻢ َ
در زﻫﺮﺷﻨﺎﺳﻲ >ﺳﺪة دوم ﻫ /ق? ﻣﺤﻘﻘﺎن زﻣﺎن ﻣﺎ ﺧﺼﻮﺻ ًﺎ اﺳﺘﺎد دﻛﺘﺮ ذﺑﻴﺢا uﺻﻔﺎ ـ ﮔﻮﻳﺎ
ﻣﺼﺮ اﻧﻪ ﺑﺎ اﺳﻢ > ﻛَـﻨ َ
ﻜ َﻪ < )(Kanakah ّ ﺑﻪ ﺳﻨﮓ ﻟﻐﺰش ﺑﻌﻀﻲ از ﺷﺮﻗﺸﻨﺎﺳﺎن اروﭘﺎﻳﻲ ـ
ﺷـﺨﺼﻴﺖ آن دو را ﺑـﻪ
ّ ﺑﺎﺳﺘﺎﻧﻲ ﻫﻨﺪوﺳﺘﺎن ﻫـﻤﺎﻧﺴﺘﻲ ﻛـﺮده ,ﻳـﻌﻨﻲ
ِ ﺳﺘﺎرهﺷﻨﺎس
ِ ﻫﻨﺪي
ِ
اﻟﺘﺒﺎس ﻳﻜﻲ داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ٣/
در ﺣﺎﻟﻲ ﻛﻪ ,ﻫﺮ ﭼﻨﺪ اﻳﻦ ﻧﻘﺪ و ﺑﺤﺚ از ﺣﻴﻄة ﻣﻮﺿﻮﻋﻲ ﺗـﺎرﻳﺦ ﭘـﺰﺷﻜﻲ در اﻳـﻨﺠﺎ
ﺑﻴﺮون اﺳﺖ و ﺑﺎﻳﺪ در ﺟﺎي دﻳﮕﺮ ﺿﻤﻦ ﺗﺎرﻳﺦ ﻧﺠﻮمﻧﮕﺎري ﺑﻴﺎﻳﺪ ,اﻣـﺎ ﺷـﻬﺮت > ﻛـﻨﻜﻪ<
ﻃﺐ ـ ﻛﻪ >ﻣﻨﻜﻪ< ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺑﺪان اﺷﺘﻬﺎر داﺷﺘﻪ ـ ; و
ﻫﻨﺪي ﺑﻴﺸﺘﺮ در ﻧﺠﻮم ﺑﻮده ﺑﺎﺷﺪ ﻧﻪ در ّ
ﻏﺎﻓﻞ از آن ﻛﻪ ﺟﻤﺎلاﻟﺪﻳﻦ ﻗﻔﻄﻲ در ﺷﺮح > ﻛﻨﻜﻪ< ﺑـﻪ ﺗـﻔﺼﻴﻞ ﺑـﺎ ﻧـﻘﻞ از ﻛـﺘﺎب >اﻟﻮف<
اﺑﻮﻣﻌﺸﺮ ﺑﻠﺨﻲ >ﺳﺪة ٣ق? آرد ﻛﻪ ﻫﻤﺎﻧﺎ در داﻧﺶ ﻧﺠﻮم ﭘﻴﺸﻮاي ﺗﻤﺎم داﻧﺸﻤﻨﺪان ﻫﻨﺪ در
روزﮔﺎر ﮔﺬﺷﺘﻪ ﺑﻮده ,ﻛﻪ ﺗﺎرﻳﺦ ﻋﺼﺮ او داﻧﺴﺘﻪ ﻧﻴﺴﺖ; و ﻫﻴﭻ ﭼﻴﺰ از اﺧﺒﺎر او ﺑﻪ ﺳﺒﺐ ُﺑﻌﺪ
/١ﺑﻴﺴﺖ ﻣﻘﺎﻟة ﻗﺰوﻳﻨﻲ ,ج ,٢ص ٣١و /٣٢
/٢ﻋﻴﻮن اﻧﺒﺎء ﻓﻲ ﻃﺒﻘﺎت اﻃﺒﺎء ,ﭼﺎپ ﺑﻴﺮوت ,١٩٦٥ ,ص ٤٧٤و . /٤٧٥ﺗﺎرﻳﺦ ﻋﻠﻮم ﻋﻘﻠﻲ >دﻛﺘﺮ
ﺻﻔﺎ? ,صGeschichte des Arabischen Schrifttums (F. Sezgin), b. III. pp. 194, . /٨٨
200.
/٣ﺗﺎرﻳﺦ ﻋﻠﻮم ﻋﻘﻠﻲ در ﺗﻤﺪن اﺳ_ﻣﻲ ,داﻧﺸﮕﺎه ﺗﻬﺮان ,ﭼﺎپ ,١٣٣٦ ,٢ﺻﺺ /٨٩-٨٧ ,٢٧ ,٢٦
www.takbook.com
٤١٧ ﭘﺰﺷﻜﻲ در اﻳﺮان ﺑﺎﺳﺘﺎن
ﻣﺴﺎﻓﺖ ﺑﻴﻦ ﺑ_د ﻣﺎ و ﻫﻨﺪوﺳﺘﺎن ـ ﺑﻪ ﻣﺎ ﻧﺮﺳﻴﺪه > ///اﻟﺦ? /آﻧﮕﺎه ﻫﻤﺎن ﭼﻨﺪ ﻛﺘﺎب ﺗﻨﺠﻴﻤﻲ را
از ﺗﺄﻟﻴﻔﺎت > ﻛﻨﻜﻪ< ﻫﻨﺪي ﻳﺎد ﻣﻲﻛﻨﺪ ,ﻛﻪ اﺑﻦ ﻧﺪﻳﻢ و دﻳﮕﺮان ﻫﻢ ﻳﺎد ﻛﺮدهاﻧﺪ١/
اﻳﻨﻚ ﺑﺎ ﭼﻨﻴﻦ ﻋﻬﺪ ﺑﻌﻴﺪي ﺑﻴﻦ > ﻛﻨﻜﻪ< ﻫﻨﺪي و ﻋﺼﺮي ﻛﻪ >ﻣﻨﻜﻪ< ﻣﺘﺮﺟﻢ و اﺑﻮﻣﻌﺸﺮ
ﺑﻠﺨﻲ در آن زﻳﺴﺘﻪاﻧﺪ ,ﻣﻮﺿﻮع ﻫﻤﺎﻣﻴﺰي و ﻫـﻤﺎﻧﺴﺘﻲ آن دو ﺑـﻪ آﻧـﭽﻪ ﮔـﺬﺷﺖ ﺧـﺎﺗﻤﻪ
ﻣﻮرخ ﺷﻬﻴﺮ ﻋﻠﻢ ـ ﻧﻴﺰ ﻛﻪ ﭘﺎي ﺑـﺮ ﻫـﻤﺎن
ﻧﻤﻲﭘﺬﻳﺮد; ﭼﻪ رواﻧﺸﺎد اﺳﺘﺎد ﺟﻮرج ﺳﺎرﺗﻮن ـ ّ
ﺳﻨﮓ ﻟﻐﺰش ﻧﻬﺎده ,آورﻧﺪة ﻛﺘﺎب ﻣﺸﻬﻮر ﻧﺠﻮﻣﻲ >ﺳﻴﺪﻫﺎﻧﺘﺎ< >ﺳﻨﺪ ﻫـﻨﺪ? را از ﻫـﻨﺪ ﺑـﻪ
درﺑﺎر ﺧ_ﻓﺖ ﻋﺒﺎﺳﻲ در ﺑﻐﺪاد ,ﻫﻤﺎن > ﻛﻨﻜﻪ ـ ﻣﻨﻜﻪ ؟< >ﻛﺬا? ﻫﻨﺪي داﻧﺴﺘﻪ ,ﻛﻪ دﻛﺘﺮ ﺻﻔﺎ
و دﻳﮕﺮان ﻫﻢ ﺑﺮ آن ﻋﻘﻴﺪهاﻧﺪ ٢/در ﺣﺎﻟﻲ ﻛﻪ ﺑﺮﻃﺒﻖ ﺧﺒﺮ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ آوردن ﻛﺘﺎب >ﺳﻨﺪ ﻫﻨﺪ<
ﺑﺮ ﻫﻤﮕﭙﺖ ,ﻛﻪ اﺑﻮرﻳﺤﺎن ﺑﻴﺮوﻧﻲ و ﺟﻤﺎلاﻟﺪﻳﻦ ﻗﻔﻄﻲ ﮔﺰاردهاﻧﺪ ,ﻣﻄﻠﻘ ًﺎ اﺳﻢ > ﻛﻨﻜﻪ< در
ﻣﻴﺎن ﻧﺒﺎﺷﺪ ,ﺑﻞ ﻫﺮ دو ﺑﻪ ﻳﻚ ﻋﺒﺎرت ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ ﻛـﻪ در ﺟـﺰو ﻫـﻴﺄﺗﻲ ﻛـﻪ ﺑـﻪ ﺳـﺎل ١٥٤ﻳـﺎ
ﻋﺒ ﺎﺳﻲ آﻣﺪﻧﺪ> ,ﻣﺮدي ﻫﻨﺪي< ﺑﻮد ﻛﻪ ﻃﺮﻳﻘة
> ١٥٦ﻫ /ق? از ﺳﻨﺪ ﺑﻪ درﺑﺎر ﻣﻨﺼﻮر ﺧﻠﻴﻔة ّ
ﻧﺠﻮﻣﻲ ﻛﺘﺎب ﻣﺰﺑﻮر را ﻣﻲﺷﻨﺎﺧﺖ; ﭘﺲ ﺧﻠﻴﻔﻪ ﻣﻨﺼﻮر دﺳﺘﻮر داد آن ﻛﺘﺎب را ﺑﻪ ﻋـﺮﺑﻲ
ﻣﺤﻤ ﺪﺑﻦ اﺑﺮاﻫﻴﻢ ﻓﺰاري >م ـ ح ١٨٣ق? ﻋﻬﺪهدار اﻳﻦ ﻛﺎر ﺷﺪ;
ّ ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻛﻨﻨﺪ ,ﻛﻪ اﺑﻮﻋﺒﺪاu
و ﺑﺮاﺳﺎس آن ﻛﺘﺎب >ﺳﻨﺪ ﻫﻨﺪ< ﻛﺒﻴﺮ را ﺳـﺎﺧﺖ ٣/ﻧـﺒﺎﻳﺪ ﮔـﺬاﺷﺖ ﻛـﻪ زﻳـﺞ >ﺳـﻴﺪﻫﺎﻧﺘﺎ<
ﭼﻨﺪﺻﺪ ﺳﺎل ﭘﻴﺶ از آن ﺗﺎرﻳﺦ ﺑﺎ ﻋﻨﻮان >زﻳﮓ ﻫﻨﺪوﻙ< ﺑﻪ ﭘﻬﻠﻮي ﺗﺮﺟﻤﻪ ﺷﺪه ﺑﻮد; و در
دوران اﺳ_ﻣﻲ ﺗﺮﺟﻤة ﻋﺮﺑﻲ آن از روي ﻣﺘﻦ ﭘﻬﻠﻮي ﻋﻬﺪ ﺳﺎﺳﺎﻧﻲ ﺻﻮرت ﭘﺬﻳﺮﻓﺖ; اﻳﻦ
ﻣﻮﺿﻮع را ﻣﺎ ﻗﺒ_ً در ﺟﺎي ﺧﻮد ﺑﻴﺎن ﻛﺮدهاﻳﻢ ٤,ا ﻛﻨﻮن ﻏﺮض ﻣﺎ از اﻳﻦ ﺑﺤﺚ او ً اﺑﻄﺎل
ﻇﻨﻮن ﺧﺎﻃﺌﻪ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ وﺟﻮد ﺣﻘﻴﻘﻲ ﺷـﺨﺼﻲ ﺑـﻪ اﺳـﻢ > ﻛـﻨﻜﻪ< در آن اﻳـﺎم اﺳﺖ ,ﻛـﻪ
ﭘﻨﺪاﺷﺘﻪاﻧﺪ ﮔﻮﻳﺎ ﻫﻤﺎن >ﻣﻨﻜﻪ< ﻫﻨﺪي ﻃـﺒﻴﺐ ﻫـﺎروناﻟﺮﺷـﻴﺪ و ﻣـﺘﺮﺟـﻢ ﻛـﺘﺎب >ﺷـﺎﻧﺎق<
/١ﺗﺎرﻳﺦ اﻟﺤﻜﻤﺎء ,ﻃﺒﻊ ﻟﻴﭙﺮت ,١٩٠٣ ,ص . /٢٦٧-٢٦٥اﻟﻔﻬﺮﺳﺖ ,ص . /٣٣٠ﻋﻴﻮن اﻧـﺒﺎء >اﺑـﻦ
اﺑﻲ اﺻﻴﺒﻌﻪ? ,ص /٤٧٣
/٢ﻣﻘﺪﻣﻪ ﺑﺮ ﺗﺎرﻳﺦ ﻋﻠﻢ ,ص . /٦١٤ﺗﺎرﻳﺦ ﻋﻠﻮم ﻋﻘﻠﻲ ,ص . /١١٣ ,٦٣ ,٤٠داﺋﺮةاﻟﻤـﻌﺎرف ﻓـﺎرﺳﻲ
>دﻛـــﺘﺮ ﻣــﺼﺎﺣﺐ? ,ص ١٣٤٩و Geschichte des Arabischen Schrifttums (F. ./١٤٣٩
Sezgin), III. pp. 202.
/٣ﺗﺤﻘﻴﻖ ﻣﺎﻟﻠﻬﻨﺪ ,ص . /٥٧-٣٥٦ ,٣٥١ﺗﺎرﻳﺦ اﻟﺤﻜﻤﺎء ,ص . /٢٧٠ﺗﺎرﻳﺦ ﻧﺠﻮم اﺳ_ﻣﻲ >ﻧـﺎﻟﻴﻨﻮ?,
ص/١٨٩-١٨٨
/٤رش :ﻓﻬﺮﺳﺖ ﻣﺎ ﻗﺒﻞ اﻟﻔﻬﺮﺳﺖ ,ج ,١ص/١٥٨
www.takbook.com
ﻓﻬﺮﺳﺖ ﻣﺎﻗﺒﻞ اﻟﻔﻬﺮﺳﺖ ﺑﺨﺶ دوم : ٤١٨
) (Canakaﻣﻲﺑﺎﺷﺪ; ﺛﺎﻧﻴ ًﺎ ﭘﺎﺳﺦ ﺑﺪﻳﻦ ﺳﺆال ﻣﻘﺪّ ر اﺳﺖ ﻛﻪ ﭘﺲ اﻳـﻦ ﺷـﺨﺺ ﻣـﻮﻫﻮم
ﻣﻮﺳﻮم ﺑﻪ > ﻛﻨﻜﻪ< از ﻛﺠﺎ ﭘﻴﺪا ﺷﺪه اﺳﺖ؟
ﺷﺎﻳﺪ ﺑﺘﻮان ﮔﻔﺖ ﻛﻪ ﺗﻮ ّﻫﻢ وﺟﻮد > ﻛﻨﻜﻪ< در ﻋﺼﺮ ﺧ_ﻓﺖ اﺳ_ﻣﻲ ,ﻫﻢ از ﻫﻤﺨﻮاﻧﻲ
ﻣﻔﺴﺮ ﻛﺘﺎب
اﺳﻢ ﻫﻨﺪي > => < Canakaﭼﻨﻜﻪ .ﺷﺎﻧﺎق? ﺑﺎﺳﺘﺎﻧﻲ رخ ﻧﻤﻮده ,ﻛﻪ ﻣﺘﺮﺟﻢ ﻳﺎ ّ
او ﺑﻪ ﻋﺮﺑﻲ >ﻣﻨﻜﻪ< ﻫﻨﺪي ﻃﺒﻴﺐ ﺧﻠﻴﻔة ﻋﺒﺎﺳﻲ ﺑﻮده; و ﺑﻪ ﻫﺮ ﺣﺎل ﻳﻚ ﭼﻨﻴﻦ اﻳـﻨﻬﻤﺎﻧﻲ
اﻟﺘﺒﺎسآﻣﻴﺰ ﺑﻴﻦ اﺳﺎﻣﻲ ﻣﺸﺎﺑﻪ > ﻛﻨﻜﻪ< و >ﭼﻨﻜﻪ< >= ﺷﺎﻧﺎق? و >ﻣﻨﻜﻪ< ﻧﻪ ﻫﺮﮔﺰ از ﻃﺮف
ﻧﻮﻳﺴﻨﺪﮔﺎن اﺳ_ﻣﻲ ,ﺑﻞ در ﻋﺼﺮ ﺣﺎﺿﺮ از ﻃﺮف ﺑﻌﻀﻲ ﺗﺎرﻳﺨﻨﻮﻳﺴﺎن ﭘﺰﺷﻜﻲ اروﭘﺎﻳﻲ
واﻗﻊ ﺷﺪه اﺳﺖ /اﻳﻨﻚ ﮔﺰارﺷﻲ ﺑﺎﺳﺘﺎﻧﻲ در ﺑﺎب ﻫﻤﻴﻦ اﺷﺨﺎص ﻣﺸﺎراﻟﻴﻬﻢ ﺑـﻪ ﺻـﻮرت
ﻧﻴﻤﻪ اﺳﻄﻮري ,ﻛﻪ ﺧﻮد ُاﻧﻤﻮذج ﺗﺸﺎﺑﻬﺎت اﺳﺎﻣﻲ واﻗﻌﻲ ﺑﺸﻤﺎر ﻣﻲرود ,ﺛﻌﺎﻟﺒﻲ ﻣﺮﻏﻨﻲ در
ﺷﺮح ﻟﺸﻜﺮﻛﺸﻲ اﺳﻜﻨﺪر ﺑﻪ ﻫﻨﺪوﺳﺘﺎن ,ﻣﻮﺿﻮع ﺧﺪﻋة ﭘﺎدﺷﺎه آﻧﺠﺎ را ﭼـﻨﻴﻦ ﺑـﺎزﮔﻮﻳﻲ
ﻧﻤﻮده ,ﻛﻪ ﻫﺪاﻳﺎي ﭼﻬﺎرﮔﺎﻧة او ﺑﺮاي اﺳﻜﻨﺪر از اﻳﻦ ﻗﺮار ﺑﻮد ٠١ :دﺧﺘﺮ ﺧﻮدش ﻛﻪ > ﻛﻨﻜﻪ<
) (Kankaﻧﺎم داﺷﺖ ٠٢ ,ﭘﺰﺷﻜﻲ ﻛﻪ >ﻣﻨﻜﺖ< ) (Mankatﻧﺎم داﺷﺖ ٠٣ ,ﻓﻴﻠﺴﻮﻓﻲ ﻛﻪ
>ﺷﻨﻜﻪ< ) (Schankaﻧﺎم داﺷﺖ ٠٤ ,ﻳﻚ ﻛﺎﺳة ﭼﻮﺑﻲ; و ﻫﻨﺮﻫﺎي اﻳﻨﻬﺎ را در ﻧﺰد اﺳﻜﻨﺪر
ﻳﺎد ﻛﺮده; ١ﭼﻨﺪان ﻛﻪ ﮔﻤﺎن ﻣﻲرود ﺧﺼﻮﺻ ًﺎ ﺣﻜﻴﻢ >ﺷﻨﻜﻪ< ﻣﺬﻛﻮر ﻫﻤﻴﻦ >ﺷﺎﻧﺎق< ﻣﻮرد
ﺑﺤﺚ ﻣﺎ ﺑﺎﺷﺪ /اﻟﺒﺘﻪ ﻛﺘﺎبﻫﺎي >ﺷﺎﻧﺎق< ﭼﻨﺎن ﻛﻪ ﮔﺬﺷﺖ ,ﺑﺎﻟﺠﻤﻠﻪ در ﺣﻜﻤﺖ ﻋـﻤﻠﻲ و
ﺗﺪﺑﻴﺮ ُﻣﻠﻚ ﺑﻮده; و ﺑﻪ ﻃﻮري ﻛﻪ ﻣﺎﻧﻔﺮد اوﻟﻤﺎن ﮔﻮﻳﺪ ﻇﺎﻫﺮ ًا ّ
ﻣﺆﺳﺲ ﺑﺮ ﺣﻜﻤﺖ >ﻧﻴﺘﺴﺎره<
) (Nitisaraﻛﺎﻣﻨﺪﻛﻲ ﺑﺎﺷﺪ ,ﺑﻌﺪﻫﺎ اﻗﻮال ﺣﻜﻴﻤﺎﻧة آن ﺑﻪ ﺻﻮرت >ﭼﺎﻧﻜﻴﻪ< >= ﺷﺎﻧﺎﻗﻴﻪ?
ﻣﺤﻤ ﺪﺑﻦ وﻟﻴﺪ ﻓـﻬﺮي >اﺑـﻦ اﺑـﻲ رﻧـﺪﻗﻪ? اﻧـﺪﻟﺴﻲ ُﻃـﺮﻃﻮﺷﻲ
ّ ﺗﺪاول ﻳﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ /اﺑﻮﺑﻜﺮ
> ٥٢٠-٤٥١ق? از ﻓﻘﻬﺎي ﻣﺎﻟﻜﻲ و ﺣﺎﻓﻆ و ادﻳﺐ اﺳﻜﻨﺪرﻳﻪ ,ﺗﺤﺮﻳﺮ و ﺗﻔﺴﻴﺮي از ﻫﻤﺎن
ﺣﻜﻤﺖ ﺷﺎﻧﺎﻗﻴﻪ و ﺗﺪاﺑﻴﺮ ﻋﻤﻠﻴة او ﺑﻪ دﺳﺖ داده اﺳﺖ ٢/اﺑﻦ اﺑـﻲ اﺻـﻴﺒﻌﻪ ﻫـﻤﺎن ﻛـﺘﺎب
ﺣﻜﻤﻴﺎت و اﺧ_ق ﻋﻤﻠﻲ ﻳﺎد ﻛﻨﺪ ,ﻛﻪ وي ﺑـﺮاي ﻳﻜـﻲ از
ّ >ﻣﻨﺘﺤﻞ اﻟﺠﻮﻫﺮ< ﺷﺎﻧﺎق را در
>ﺣﻜَﻢ ﺷﺎﻧﺎﻗﻴﻪ< را
ﺷﺎﻫﺎن زﻣﺎن ﺧﻮد ـ ﭘﺴﺮ >ﻗﺎﻧﺺ< ﻫﻨﺪي ﺗﺄﻟﻴﻒ ﻧﻤﻮده; در ﻫﺮ ﺣﺎل ﻫﻤﻴﻦ ِ
>ﺑﻪ ﺷﺮح اﺑﻮﺑﻜﺮ ﻃﺮﻃﻮﺷﻲ? ﺗﺌﻮدور زاﺧﺎرﻳﺎ ) (WZKM, 28, 1914, 182-210ﻃﺒﻊ و
/١ﻏﺮر اﺧﺒﺎر ﻣﻠﻮﻙ اﻟﻔﺮس و ﺳﻴﺮﻫﻢ ,ﻃﺒﻊ زوﺗﻨﺒﺮگ ,ص /٤٢٩-٤٢٤
2. Die Medizin im Islam, 1970, p. 324.
www.takbook.com
٤١٩ ﭘﺰﺷﻜﻲ در اﻳﺮان ﺑﺎﺳﺘﺎن
ﻧﺸﺮ ﻛﺮده اﺳﺖ١/
اﻣﺎ ﻛﺘﺎب >ﺳﻤﻮم و ﺗﺮﻳﺎق< >= زﻫﺮﻫﺎ و ﭘﺎدزﻫﺮ? ﺣﻜﻴﻢ ﺷﺎﻧﺎق ,ﻛﻪ ﻳﻜﻲ از اﺟﺰاء ﻛﺘﺐ
>آداب و ﺗﺪﺑﻴﺮ< اﻣﻮر او ﺑﺮ ﺷﻤﺎر آﻣﺪه; اﺻﻮ ً ﺑـﺎﻳﺪ داﻧﺴﺖ ﻛـﻪ ﻛـﺘﺎﺑﻬﺎي زﻫـﺮﺷﻨﺎﺳﻲ و
>ﻃﺐ ﻧـﻈﺎﻣﻲ< ﺑـﻮده اﺳﺖ /زﻳـﺮا ﻓـﺮﻣﺪاران ﺳـﭙﺎﻫﻲ در
ّ ﭘﺎدزﻫﺮ ﻫﻢ از دﻳـﺮﺑﺎز در ﻣـﻘﻮﻟة
ﺳـﻤﻲ و
ﻟﺸﻜﺮﻛﺸﻲﻫﺎ ﺑﺎﻳﺴﺘﻲ ﻣﻮاﺿﻊ آب و ﻫﻮاﻳﻲ ﺳﺎﻟﻢ را از زﻳﺎﻧﺒﺎر ,ﻧﺒﺎت و ﻋـﻠﻔﻬﺎي ّ
ﻣﺴﻤﻮﻣﻴﺖﻫﺎ
ّ ﻣﻀﺮ را از ﻧﺎﻓﻊ و ﺳﺎﻟﻢ آﻧﻬﺎ ﭘﻴﺮاﻣﻮن آﻣﺎدﮔﺎﻫﻬﺎ ﺑﺸﻨﺎﺳﻨﺪ; و ﺣﻴﻦ وﻗﻮع اﻗﺴﺎم
ّ
ﺑﻴﻦ ﺳﺮﺑﺎزان ,ﺧﺼﻮﺻ ًﺎ ﺣﻴﻦ ﻣﺠﺮوح و زﺧﻤﻲ ﺷﺪن آﻧﻬﺎ ّ
ﻃﻲ ﻧﺒﺮدﻫﺎ در آوردﮔﺎهَ ,ا دوﻳـة
ﻛﺎرﺑﺮي داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ /دور از
ﺳﻤﻲ و ﮔﻴﺎﻫﺪاروﻫﺎي درﻣﺎﻧﻲ را ﺑﺪاﻧﻨﺪ و در دﺳﺘﺮس َ
ﺿﺪّ ّ
واﻗﻊ ﻧﺨﻮاﻫﺪ ﺑﻮد ا ﮔﺮ ﺑﮕﻮﻳﻴﻢ ﻛﻪ ﮔﻴﺎﻫﺪاروﻫﺎ را ﺳﺮﺑﺎزان ﺳﺮاﺳﺮ ﺟﻬﺎن ﻛﺸﻒ ﻛـﺮدهاﻧـﺪ,
ﻃﺒﻲ آﻧﻬﺎ را ﻧﺨﺴﺖ ﻫﻢ آﻧﺎن ﺗﺸﺨﻴﺺ داده ,ﺳﻮد و زﻳﺎن آﻧﻬﺎ را ﺑﺮ ﺗﻦ ﺧﻮﻳﺶ ﻫﻢ
ﺧﻮاص ّ
ّ
آﻧﺎن ﺗﺠﺮﺑﻪ و آزﻣﻮن ﻛﺮدهاﻧﺪ /از اﻳﻨﺮوﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﺆﻟﻔﺎن ﻛﺘﺐ ﻣﺸﻬﻮر ﮔﻴﺎﻫﺪاروﻳﻲ در ﺷﺮق و
ﻏﺮب ﻋﺎﻟﻢ ,ﻫﻤﭽﻮن >دﻳﺴﻘﻮرﻳﺪس< روﻣﻲ و >ﺷﺎﻧﺎق< ﻫﻨﺪي ﻫﻤﺎﻧﺎ ﺧﻮد ﻟﺸﻜﺮي و ﺳﺮﺑﺎز
و ﻓﺮﻣﺪار ﻳﺎ ﭘﺰﺷﻚ ﻧﻈﺎﻣﻲ ﺑﻮدهاﻧﺪ /ﻛﺘﺎب زﻫﺮﺷﻨﺎﺳﻲ >ﭼﻨﻜﻴﻪ< >ﺷﺎﻧﺎق? در ﺗﺤﺮﻳﺮ ﻋﺮﺑﻲ
آن ـ ﻛﻪ در ﻣﺪرﺳة ﮔﻨﺪﻳﺸﺎﭘﻮر ﺟﺰو درﺳﻨﺎﻣﻪﻫﺎ ﺑﻮد ـ ﭼﻨﺎن ﻛﻪ ﮔﺬﺷﺖ ـ از روي ﺗﺮﺟـﻤة
ﻓﺎرﺳﻲ >ﭘﻬﻠﻮي? آن ﻓﺮاﻫﻢ ﺷﺪه ﺑﻮد; ﻫﻤﻴﻦ اﺛﺮ ﺑﺎ دﻳﮕﺮ آﺛﺎر ﻣﺸﺎﺑﻪ در آﻧﺠﺎ ـ ﻛﻪ ﻗﺒ_ً ﻳﺎد ﺷﺪ
ﺣﻴﺎن ﻛﻴﻤﻴﺎوي رازي و اﺑﻦ وﺣﺸﻴة ﻧﺒﻄﻲ و
ـ ﻫﻤﺎﻧﺎ از ﻣﻨﺎﺑﻊ اﺳﺎﺳﻲ >ﻛﺘﺐ ﺳﻤﻮم< ﺟﺎﺑﺮﺑﻦ ّ
ﺟﺰ اﻳﻨﻬﺎ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺖ ٢/ﺳﻴﺮﻳﻞ اﻟﮕﻮد اﻇﻬﺎر داﺷﺘﻪ اﺳﺖ ﻛﻪ در زﻣـﺎن ﺧﺴـﺮو اﻧـﻮﺷﺮوان,
ﻛﺘﺎب ﺑﺰرﮔﻲ در ﺳﻲ ﺟﻠﺪ >در ﺑﺎب ﺳﻤﻮم< ﺗﺄﻟﻴﻒ ﺷﺪ ,اﻳﻦ ﻛﺘﺎب ﺗﺎ دوران اﺳ_ﻣﻲ ﺑﺎﻗﻲ
ﺑﻮد ﻛﻪ ا ﻛﻨﻮن ﻣﻔﻘﻮد ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ; ﺑﺴﺎ ﺑﺮزوﻳة ﭘﺰﺷﻚ >ـ ﺑﻮزرﺟﻤﻬﺮ ﺣﻜﻴﻢ? ﻛﻪ ﺑﺮاي ﺗﻬﻴة ﻛﺘﺎب
ﻃﺒﻲ و ﮔﻴﺎﻫﺪاروﻳـﻲ ﻫـﻨﺪﻳﺎن را ﻫـﻢ ﺗـﻬﻴﻪ و
> ﻛﻠﻴﻠﻪ و دﻣﻨﻪ< ﺑﻪ ﻫﻨﺪوﺳﺘﺎن ﺳﻔﺮ ﻛﺮد ,آﺛﺎر ّ
ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻛﺮده ﺑﺎﺷﺪ٣/
Geschichte des Arabischen Schrifttums (F. Sezgin), b. III.. /١ﻋﻴﻮن اﻧﺒﺎء ,ص /٤٧٤
1970, p. 197.
,١٣٥٦صDie Medizin ... (Ullmann), p. ./٩٠٦ /٢داﻧﺸﻨﺎﻣة اﻳﺮان و اﺳـ_م ,ﺟـﺰوة ,٧ﺗـﻬﺮان,
325./ Geschichte ... (F. Sezgin), III. p. 196.
دﻛﺘﺮﻓﺮﻗﺎﻧﻲ ,صMedizin und Magie (Brandenburg), p.91../٧١ /٣ﺗﺎرﻳﺦ ﭘﺰﺷﻜﻲاﻳﺮان,ﺗﺮﺟﻤة
www.takbook.com
ﻓﻬﺮﺳﺖ ﻣﺎﻗﺒﻞ اﻟﻔﻬﺮﺳﺖ ﺑﺨﺶ دوم : ٤٢٠
>ﻣﻨﻜﻪ< ﻫﻨﺪي ﻃﺒﻴﺐ دﺳﺘﮕﺎه ﺑﺮﻣﻜﻴﺎن اﻳﺮاﻧﻲ ﻛﻪ در ﺷﺮح >ﭘﺰﺷﻜﻲﻧﺎﻣة ﺳﻮﺷﺮوﺗﺎ< >ش
ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي ﻟﻐﻮي ﻛﻠﻤة >ﺗﻔﺴﻴﺮ<
ﻓﺴﺮه? ﺑﺎ ّ
?٤٩ﻫﻢ ﺑﻴﺎﻳﺪ ﻛﻪ آن ﻛﺘﺎب را ﺗﻘﺮﻳﺮ ﻛﺮد >= ّ
>= ﮔﺰارش? ـ ﻛﻪ ﺑﺎ ﻣﻔﻬﻮم >ﺗﺮﺟﻤﻪ< و >ﻧﻘﻞ< ﺗﻔﺎوت دارد ـ ﻫﻤﺎﻧﺎ اﻳﻦ > ﻛﺘﺎب ﺳﻤﻮم< ﺷﺎﻧﺎق
را ﻧﻴﺰ اﺣﺘﻤﺎ ً ﺑﺎ ﻋﻨﺎﻳﺖ ﺑﻪ ﻣﺘﻦ ﭘﻬﻠﻮي آن در ﺗﺤﺮﻳﺮ ﻓﺎرﺳﻲاش از اﺑﻮﺣﺎﺗﻢ ﺑﻠﺨﻲ ,ﻓﻘﻂ از
روي ﻣﺘﻦ ﺳﺎﻧﺴﻜﺮﻳﺖ ﻛﺘﺎب >ﺗﻘﺮﻳﺮ< و ﺑﺎزﺧﻮاﻧﻲ ﻧـﻤﻮده ,ﻛـﻪ ﻫـﻤﺎن ﻣـﺘﺮﺟـﻤﺎن اﻳـﺮاﻧـﻲ
دﺳﺘﮕﺎه ﺑﺮﻣﻜﻴﺎن ﻋﻠﻲاﻟﻤﻌﻤﻮل اﻳﻦﮔﻮﻧﻪ ﺗﻘﺮﻳﺮﻫﺎ را ﺑﻪ ﻋﺮﺑﻲ ﺗﺤﺮﻳﺮ ﻣﻲﻛﺮدهاﻧﺪ /اﺑﻦ ﻧﺪﻳﻢ
ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ ﻛﻪ >ﻣﻨﻜﻪ< ﻛﺘﺎب اﺳﻤﺎء ﻋﻘﺎﻗﻴﺮ اﻟﻬﻨﺪ را ﻧﻴﺰ ﺑﺮاي اﺳﺤﺎق ﺑﻦ ﺳﻠﻴﻤﺎن ﻫـﺎﺷﻤﻲ
ﺗﻘﺮﻳﺮ ﻛﺮد ]ص , [٣٦٠ﺷﺎﻳﺪ ﻛﻪ > ﻛﺘﺎب ﺳﻤﻮم< ﺷﺎﻧﺎق از اﺟﺰاء ﻳﺎ ﻟﻮاﺣﻖ ﻛﺘﺎب ﻣﺰﺑﻮر ﺑﻮده
اﺳﺖ /ﺑﻪ ﻫﺮ ﺣﺎل ,ﻣﺘﻦ ﻋﺮﺑﻲ ﻛﺘﺎب اﻟﺴﻤﻮم و اﻟﺘﺮﻳﺎق >ﺷﺎﻧﺎق< ﻫﻨﺪي را ﺑﻨﻴﺘﺎ اﺷﺘﺮاوس >در
ﻣﻨﻀﻢ ﺑﻪ ﺗﺮﺟﻤة آﻟﻤﺎﻧﻲ آن و ﺑﺎ ﻣﻘﺪّ ﻣﻪاي ﻣﺤﻘّﻘﺎﻧﻪ در ﺑﺎب
ّ ﺳﺎل ?١٩٣٤ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻣﻨﻘّ ﺢ,
ﻃﺐ >در آﻟﻤﺎن? ﻃﺒﻊ و ﻧﺸﺮ
اﺛﺮ و ﻣﻨﺎﺑﻊ آن ,ﺟﺰو ﺳﻠﺴﻠﻪ ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت ﺗﺎرﻳﺦ ﻋﻠﻮم ﻃﺒﻴﻌﻲ و ّ
ﻛﺮده ١,ﻛﻪ ﺑﺎﻳﺪ ﮔﻔﺖ اﻳﻦ ﻛﺘﺎب دو ﺑﺨﺶ ﺑﺎﺷﺪ ,ﻳﻜﻲ ﻫﻤﺎن ﻛﺘﺎب اﻟﺴﻤﻮم ﺷﺎﻧﺎق ﺑﻪ ﺗﻘﺮﻳﺮ
>ﻣﻨﻜﻪ< ﻫﻨﺪي و دﻳﮕﺮ ﻣﺴﺘﺪرﻛﺎت و اﺿﺎﻓﺎت ﺑﺮ آن ﻛﻪ از ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ در ﺑﺎب ﺳﻤﻮم و
ﺗﺮﻳﺎﻗﺎت ﺣﻴﻦ ﺗﺤﺮﻳﺮ ﻣﺘﻦ ﻋﺮﺑﻲ ﺑﺤﺎﺻﻞ آﻣﺪه اﺳﺖ٢/
ﻃﺒﻲ ﺗﺄﻟﻴﻒ >ﭼﺮﻛﻪ< / ٤٨ﭘﺰﺷﻜﻲﻧﺎﻣة َﭼ َﺮ ﻛَﻪ >ﺳﺎﻧﺴﻜﺮﻳﺖ? ـ ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ< )ّ (Samhita
) (Charakaﻛﺸﻤﻴﺮي ﭘﺰﺷﻚ ﻛﻬﻦ ﻫﻨﺪي ,ﻛﻪ ﺑﻪ رواﻳـﺘﻲ در ﺳـﺪة ﻳﻜـﻢ ﻗـﺒﻞ از ﻣـﻴ_د
ﺑﺮآﻣﺪ; ٣وﻟﻲ ﺑﻪ رواﻳﺖ َا َﺻ ّﺢ ﻣﺘﻮ ّﻟ ﺪ در >ﭘﻨﭽﻨﺪه< ﻛﺸﻤﻴﺮ ﺑﻮد ,ﻛﻪ در زﻣﺎن > ﻛﺎﻧﻴﺸﻜﺎ< ﭘﺎدﺷﺎه
ﻫﻨﺪوﺳﻜﺎﻳﻲ >ح ١٦٢-١٢٠م? ﺑﺮآﻣﺪ; ﭼﻪ ﺣﺴﺐ ﻗﻮل ﻣﺮاﺟﻊ ﭼﻴﻨﻲ ﻃـﺒﻴﺐ درﺑـﺎر وي
ﻣﻲﺑﻮد ٤/ﺑﻴﺮوﻧﻲ ﮔﻮﻳﺪ >ﭼﺮﻛﻪ< ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي >ﺧﺮدﻣﻨﺪ< در ﻧﺰد ﻫﻨﺪوان ,از زاﻫﺪان اﻟﻬﺎم ﻳﺎﻓﺘﻪ و
ﺗﺄﻳﻴﺪ ِا ﻫﻲ ﺷﺪه اﺳﺖ ,ﻛﻪ ﭘﻨﺪارﻧﺪ ﻧﺰدﻳﻚ ﺑﻪ زﻣﺎن اﺳﻘﻠﺒﻴﻮس اول ﺑﻮده; و ﮔﻮﻳﻨﺪ ﻛﻪ وي
1. B. Strauss: Das Giftbuch des Šanaq, (in) Quellen und Studien zur Gesch. der
Naturwiss. Und der Medizin.1935, 4, pp. 89-159, plus, 64, pp. Arabic text.
Die Medizin im Islam (Ullmann), p. 324. . /٢ﺗﺎرﻳﺦ ﻋﻠﻮم ﻋﻘﻠﻲ >دﻛﺘﺮ ﺻﻔﺎ? ,ص /٨٨
3. Medizin und Magie (Brandenburg), p. 92.
/٤ﻣﻘﺪﻣﻪ ﺑﺮ ﺗﺎرﻳﺦ ﻋﻠﻢ >ﺳﺎرﺗﻮن? ,ص . /٣٣٤داﺋﺮةاﻟﻤﻌﺎرف ﻓﺎرﺳﻲ >دﻛﺘﺮ ﻣﺼﺎﺣﺐ? ,ص/٧٩٨
www.takbook.com
٤٢١ ﭘﺰﺷﻜﻲ در اﻳﺮان ﺑﺎﺳﺘﺎن
ﭘﺰﺷﻜﻲ را از ﭘﻴﺸﻴﻨﻴﺎن ﻓﺮا ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ ١/ﭼﻪ آن ﻛﻪ >ﭼﺮﻛﻪ ﺳﺎﻣﻬﻴﺘﺎ< >= ﻣﺠﻤﻮﻋة ﭼﺮﻛﻪ? در
ﻣﻌﺮ ﻓﻲ ﺷﻴﻮة ﭘﺰﺷﻜﻲ >آﺗﺮﻳﺎ< >ﺳﺪة ٦ق /م? ﺑﺎﺷﺪ ,ﻛﻪ ﺗﻮﺳﻂ ﺷﺎ ﮔﺮدش >آ ﮔﻨﻲ وﺳﺎ< اﻧﺘﺸﺎر
ّ
ﻳﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ /ﺟﻮرج ﺳﺎرﺗﻮن اﻓﻜﺎر ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ >ﻫﻮا< ) (Pneumaرا ـ ﻛـﻪ در ﻧـﻈﺮ ﺣﻜـﻴﻢ
>اﻧﺎ ﻛﺴﻴﻤﻨﺲ< ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ ﻣﺎﻳة اﺻﻠﻲ ﺟﻬﺎن ﺑﺎﺷﺪ ـ ﺿﻤﻦ ﺑﺤﺚ در آﺛﺎر ﻣﻜﺘﺐ ﺑـﻘﺮاﻃـﻲ ,ﺑـﺎ
ﻧﻈﺮﻳة ﻫﻨﺪي درﺑﺎرة >ﻫﻮا< و ﻓﻀﻴﻠﺖ آن در ﺳﺮاﺳﺮ ﻃﺒﻴﻌﺖ ,ﻣﻨﻄﻮي در ﻛﺘﺎﺑﻬﺎي ﭘﺰﺷﻜﻲ
ﻫﻨﺪي از ﺟﻤﻠﻪ >ﭼﺮﻛﻪ< ﻣﻘﺎﻳﺴﻪ ﻧﻤﻮده; و ﮔﻮﻳﺪ ﻛﻪ ﻫﻤﺎن ﻣﻔﺎﻫﻴﻢ در ﻣﻌﺎﻧﻲ ﻛﻠﻤﺎت >روح,
ﺗﺠﺴﻢ ﭘﻴﺪا ﻛﺮده اﺳﺖ ٢/ﻣﺎ ﻧﻴﺰ ﻣﺤﺾ ﻣﻘﺎﻳﺴﻪ ﺑﺎ اﻓﻜﺎر اﻳﺮاﻧﻴﺎن ﺑﺎﺳﺘﺎن,
ﻧﻔﺲ ,ﻫﻮا< ﺣﺎﻟﺖ ّ
در اﻳﻨﺠﺎ ﻳﺎدآوري ﻣﻲﻛﻨﻴﻢ ﻛﻪ ﻋﻨﺼﺮ >واي< >= ﻓﻀﺎ? = واذ >= ﻫﻮا .ﺑﺎد? در ﻣﺘﻮن اوﺳﺘﺎﻳﻲ
و زﻧﺪﻫﺎي ﭘﻬﻠﻮي ﻫﻤﻴﻦ ﺻﻔﺎت و ﻓﻀﻴﻠﺖ و ﻛﻴﻔﻴﺖ را داراﺳﺖ/
ﺑﺎري ,ﭘﺰﺷﻜﻲﻧﺎﻣة >ﭼﺮﻛﻪ< ﻫﻨﺪي ـ ﻛﻪ ﻫﻢ ﻧﺎم ﻧﻮﻳﺴﻨﺪهاش ﺑﺮ آﻧﻬﺎ ﻧﻬﺎده آﻣﺪه ـ ﻫﻤﻮاره
ﻛﺘﺎب ﭼﺮﻛﻪ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ ,ﭼﻨﺎن ﻛﻪ اﺑﻦ ﻧﺪﻳﻢ ﻳﺎد ﻛﻨﺪ ﻇﺎﻫﺮ ًا در ﻋﻬﺪ ﺳﺎﺳﺎﻧﻲ ﺑﻪ ﻓﺎرﺳﻲ >ﭘﻬﻠﻮي?
ﺗﺮﺟﻤﻪ ﺷﺪ; آﻧﮕﺎه در ﻋﻬﺪ اﺳ_ﻣﻲ آن را ﻋﺒﺪا uﺑﻦ ﻋﻠﻲ ]ـ ﮔﻮﻳﺎ در ﻧﻴﻤة ﻳﻜﻢ ﺳﺪة دوم
ﻫﺠﺮي؟ ﻣﻌﺎﺻﺮ ﺑﺎ اﺑﻦ اﻟﻤﻘﻔّﻊ؟[ از ﭘﻬﻠﻮي ﺑﻪ ﻋﺮﺑﻲ ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻛﺮد ,ﻛﻪ ﺑﻪ ﮔﻔﺘة ﺑﻴﺮوﻧﻲ آن را
ﺑﺮاي ﺑﺮﻣﻜﻴﺎن ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻛﺮدهاﻧﺪ ٣/اﻣﺎ ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﻛﺴﻲ ﻛﻪ از ﻛﺘﺎب >ﺷﺮﻛﻪ< ﻳﺎد و ﻧﻘﻞ ﻧﻤﻮده,
ﻃﺐ ﻫﻨﺪي ,ﺟﺰو ﻛﺘﺎﺑﻬﺎي ﭘـﺰﺷﻜﻲ
ﻛﻠﻴﺎت ّ
رﺑﻦ ﻃﺒﺮي >ﺳﺪة ٣ق? اﺳﺖ ﻛﻪ در ﺑﻴﺎن ّ اﺑﻦ ّ
اﻳﺸﺎن از آن ﻧﺎم ﻣﻲﺑﺮد ٤/اﺳﻢ ﻛﺘﺎب در ﻣﻨﺎﺑﻊ ﺑﻪ ﺻﻮرتﻫﺎي >ﺟﺮﻙ ,ﺳﻴﺮﻙ ,ﺷﺮﻛﺎ ,ﻛﺮﻛﻪ و
ﻛﺎرﻛﺎ< آﻣﺪه ,رازي و ﺑﻴﺮوﻧﻲ و ﺟﺰ اﻳﻨﺎن ﻫﻢ از آن ﮔﻔﺘﺎوردﻫﺎ ﻧﻤﻮدهاﻧﺪ /ﻣﺘﻦ ﺳﺎﻧﺴﻜﺮﻳﺖ
ﭼﺮﻛﻪ ﺳﺎﻣﻬﻴﺘﺎ را >جِ /و دﻳﺎ ﺳﺘﺎ ﮔﺮه< ﻃﺒﻊ و ﻧﺸﺮ ﻛﺮد > ﻛﻠﻜﺘﻪ ,?١٨٩٦ ,آﻧﮕﺎه ﻛﻴﺴﻮري ﻣﻮﻫﺎن
ﮔﺎﻧﮕﻮﻟﻲ >م ?١٩٠٨آن را ﺑﻪ اﻧﮕﻠﻴﺴﻲ ﺗﺮﺟﻤﻪ و ﻃﺒﻊ ﻧﻤﻮد > ﻛﻠﻜﺘﻪ ?/// ,١٩٢٥ ,١٨٨٩ ,ﻛﻪ
/١ﺗﺤﻘﻴﻖ ﻣﺎﻟﻠﻬﻨﺪ ,ص . /١٢٣ﻓﻬﺮﺳﺖ ﻛﺘﺐ اﻟﺮازي >ﻃﺒﻊ دﻛﺘﺮ ﻣﺤﻘﻖ? ,ص . /٢٥ﺗﻌﻠﻴﻘﺎت >ﻫـﻤﻮ?,
ص /١٦٧
/٢ﻣﻘﺪﻣﻪ ﺑﺮ ﺗﺎرﻳﺦ ﻋﻠﻢ ,ﺗﺮﺟﻤة ﺻﺪري اﻓﺸﺎر ,ص ./٣٣٤ﺗﺎرﻳﺦ ﻋﻠﻢ ,ﺗﺮﺟﻤة اﺣﻤﺪ آرام ,ص/٣٩٩
/٣اﻟﻔﻬﺮﺳﺖ ,ﭼﺎپ ﺗﻬﺮان ,ص . /٣٦٠ﻋﻴﻮن اﻧﺒﺎء >اﺑﻦ اﺑﻲ اﺻﻴﺒﻌﻪ? ,ص . /٤٧٣ﺗﺤﻘﻴﻖ ﻣﺎﻟﻠﻬﻨﺪ ,ص
. /١٢٣ﺗﺎرﻳﺦ ﻋﻠﻮم ﻋﻘﻠﻲ >ﺻﻔﺎ? ,ص . /٩٠ﻫﺮﻣﺰد ﻧﺎﻣﻪ >ﭘﻮرداوود? ,ص . /٢٢٢ﺗـﺎرﻳﺦ ﭘـﺰﺷﻜﻲ
اﻳـﺮان >اﻟﮕـﻮد? ,ص Zur Quellenkunde der Persischen Medizin (A. Fonahn), ./٤١٨
1910, p. 17.
Die Medizin... (Ullmann), p. 104. /٤ﻓﺮدوس اﻟﺤﻜﻤﻪ ,ﻃﺒﻊ اﻟﺼﺪﻳﻘﻲ ,ص ٥٥٧و . /٥٥٨
www.takbook.com
ﻓﻬﺮﺳﺖ ﻣﺎﻗﺒﻞ اﻟﻔﻬﺮﺳﺖ ﺑﺨﺶ دوم : ٤٢٢
ﺑﺮرﺳﻲﻫﺎﻳﻲ ﻫﻢ ﺑﺮاﺳﺎس آن درﺑﺎرة ﭘﺰﺷﻜﻲ ﻫﻨﺪ ﺑﺎﺳﺘﺎن در اروﭘﺎ ﺻﻮرت ﭘﺬﻳﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ١/
ﻃﺒﻲ ﻫﻨﺪي >ﺳﺪة
/ ٤٩ﭘﺰﺷﻜﻲﻧﺎﻣة ﺳﻮﺷﺮوﺗﺎ >ﺳﺎﻧﺴﻜﺮﻳﺖ? ـ >ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ< )ّ (Samhita
٥م? ﻣﻨﺴﻮب ﺑﻪ >ﺳﻮﺷﺮوﺗﺎ .ﺳﻮﭼﺮوﺗﺎ .ﺳﻮﺳﺮوﺗﺎ< ) (Susrutaروﺣﺎﻧﻲ ﺳﺤﺮﭘﻴﺸﻪاي
ﺟﺮ اﺣﻲ ﻣﻘﺎم واﻳﻲ اﺣﺮاز ﻛﺮد; او را >ﺑﻘﺮاط ﻫﻨﺪ< ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ ﻛﻪ
ﺗﺒﺤﺮ در ﻋﻤﻞ ّ
ﻛﻪ ﺑﻪ ﺳﺒﺐ ّ
ﻃﺐ را ﺑﻪ واﺳﻄﻪ از ﺧﺪاي >اﻳﻨﺪرا< ﺗﻌﻠﻴﻢ ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ ٢/ﭼﻨﻴﻦ ﺑﺮﻣﻲآﻳﺪ ﻛﻪ ﺑﻴﻦ زﻣﺎن ﺣﻴﺎت
ّ
>ﺳﻮﺳﺮوﺗﺎ< ﻛﺎﻫﻦ و ﺗﺎرﻳﺦ ﺗﺪوﻳﻦ ﻛﺘﺎب ﻣﻨﺴﻮب ﺑﺪو ,ﻓﺎﺻﻠة ﺑﻌﻴﺪ >ﻫﺰارﺳﺎﻟﻪ? وﺟﻮد دارد;
ﭼﻪ ﺑﻪ ﻗﻮل ﺳﺎرﺗﻮن رواﻳﺎت ﻫﻨﺪي ﻗﺪﻳﻢﺗﺮﻳﻦ ﻣﻜﺘﺐﻫﺎي ﭘﺰﺷﻜﻲ >آﺗـﺮﻳﺎ< ) (Atreyaو
>ﺳﻮﺷﺮوﺗﺎ< را در زﻣﺎﻧﻲ ﻣﻘﺎرن ﺳﺪة ﺷﺸﻢ >ق /م? ﻗﺮار ﻣﻲدﻫﺪ ,ﺗﺎرﻳﺨﻲ ﻛﻪ درﺳﺘﻲ آن
ﺎﻟﻴﺖ >آﺗـﺮﻳﺎ< و
ﺑﺮﺣﺴﺐ >ودا<ﻫﺎ ﺗﺄﻳﻴﺪ ﻣﻲﺷﻮد /اﻣﺎ ﻃﺒﻖ اﺳﻨﺎد دﻳﮕﺮ ﺣﺪّ اﻗﺮب زﻣﺎن ﻓـ ّﻌ ّ
>ﺳﻮﺷﺮوﺗﺎ< ,در ﺳﺪة ﭘﻨﺠﻢ ﻣﻴ_دي ﺗﻌﻴﻴﻦ ﻣﻲﮔﺮدد; ٣ﻇﺎﻫﺮ ًا از اﻳﻨﺮوﺳﺖ ﻛﻪ ﺗﺎرﻳﺦ ﺗﺄﻟﻴﻒ
>ﺳﻮﺷﺮوﺗﺎﺳﺎﻣﻬﻴﺘﺎ< >= ﻣﺠﻤﻮﻋة ﺳﻮﺳﻮرﺗﺎ? را ﺑﻴﻦ ﺳﺎل ٤٠٠.ﺗﺎ ٥٠٠.ﻣﻴ_دي >ح ٤٥٠
م? ﺑﺮﻧﻮﺷﺘﻪاﻧﺪ ٤/ﻫﻤﺎنﻃﻮر ﻛﻪ در ﺷﺮح ﻛﺘﺎب >ﭼﺮﻛﻪ< >ش ?٤٨ﮔﺬﺷﺖ ﻛﻪ ﻧﮕﺮة ﻋـﻨﺼﺮ
>ﻫﻮا< در آن ﺑﺎ ﻧﻈﺮﻳة ﻣﺸﺎﺑﻪ ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ از >آﻧﺎ ﮔﺰﻳﻤﻦ< ﺳﻨﺠﻴﺪه ﺷﺪه ,در ﻣﻮرد ﻛﺘﺎب ﺳﻮﺳﺮوﺗﺎ
ﻃﺐ
ﻧﻴﺰ ﺟﻮرج ﺳﺎرﺗﻮن ﺑﺎ ﺷﮕﻔﺘﻲ ﺗﻤﺎم اﻳﻦ ﻣﺴﺄﻟﻪ را ﻣﻄﺮح ﻛﺮده اﺳﺖ ﻛﻪ آﻳﺎ ﺗﺸـﺮﻳﺢ و ّ
ﻃﺐ ﻫﻨﺪي ﺑﻮده ,ﻳﺎ ﻫﻨﺪﻳﺎن از ﻳﻮﻧﺎﻧﻴﺎن ﻣﺘﺄﺛّﺮ ﺷﺪهاﻧﺪ؟ ﭼﻪ,
ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ ﺗﺤﺖ ﺗﺄﺛﻴﺮ ﺗﺸﺮﻳﺢ و ّ
ﺟﺮ اﺣﻲ
ﻣﻬﻢ اﺳﺖ ,ﭼﻮن ﺗﻌﺪادي از اﻋﻤﺎل ّ ﺟﺮ اﺣﻲ ّ ﻛﺘﺎب ﺳﻮﺷﺮوﺗﺎ ﺧﺼﻮﺻ ًﺎ ﺑﻪ ﻟﺤﺎظ ّ
>ﻣﺎﻧﻨﺪ :ﺳﺰارﻳﻦ ,ﻋﻤﻞﻫﺎي ﻓﺘﻖ ,ﺳﻨﮓ ﻣﺜﺎﻧﻪ ,آب ﻣﺮوارﻳﺪ و ﺟﺰ اﻳﻨﻬﺎ? را ﺗﻮﺻﻴﻒ ﻣﻲﻛﻨﺪ;
ﺟﺮ اﺣﻲ ﭘ_ﺳﺘﻴﻚ و ﻛﺎرﺑﺮد آﻫﻦ رﺑﺎ در دﺳﺘﻜﺎري اﺳﺖ; و
و ﺣﺎوي ﻗﺪﻳﻢﺗﺮﻳﻦ ﮔﺰارش از ّ
ﺷﺮح ﻣﺒﺴﻮط ﻫﻢ درﺑﺎرة آﻣﻮزش اﻳﻦ ﺣﺮﻓﻪ دارد /ﻓﻘﺮات دﻳﮕﺮ راﺟﻊ اﺳﺖ ﺑﻪ ﺗﺸﺮﻳﺢ ﺑﺪن,
ﺗﻨﻜﺎرﺷﻨﺎﺳﻲ ,آﺳﻴﺐﺷﻨﺎﺳﻲ ,ﻣﺎﻣﺎﻳﻲ و ﺑﻴﻤﺎريﻫﺎي ﻛﻮدﻛﺎن; و ﺷﺮﺣﻲ ﻛ ّﺸﺎف ﻫﻢ در ﺑﺎب
1. Intro. Hist. Sci. (Sarton), I, Selected Bibliography, pp. 111-112./ Geschichte des
Arabischen Schrifttums (F.Sezgin), b. III, p. 198.
al-Beruni India (tr. Sachau),. /٢ﺑﻨﮕﺮﻳﺪ :ﺗﺤﻘﻴﻖ ﻣﺎﻟﻠﻬﻨﺪ >ﺑﻴﺮوﻧﻲ? ﺑﻪ ﮔﻮﻧة >ﺳﻮﺗﺮا< ,ص /١٢٣
p. 159.
/٣ﻣﻘﺪﻣﻪ ﺑﺮ ﺗﺎﻳﺦ ﻋﻠﻢ ,ص . /١٢٧-١٢٦ﻫﺮﻣﺰدﻧﺎﻣﻪ >ﭘﻮرداوود? ,ص/٢٢٢
4. Die Medizin im Islam (M. Ullmann), p. 105./ Medizin und Magie (D.
Brandenburg), p. 92.
www.takbook.com
٤٢٣ ﭘﺰﺷﻜﻲ در اﻳﺮان ﺑﺎﺳﺘﺎن
ﺗﺸﺨﻴﺺ اﻣﺮاض ﻛﻪ ﻣﺸـﺘﺒﻪ ﻣـﻲﺷﻮﻧﺪ ,ﺑـﺎ ذ ﻛـﺮ ﻫـﻔﺘﺼﺪ ﮔـﻴﺎﻫﺪارو ﻛـﻪ ﺑﺴـﻴﺎري از آﻧـﻬﺎ
ﭘﺎدزﻫﺮﻧﺪ ,ﻧﻴﺰ دﺳﺘﻮرﻫﺎي ﻏﺬاﺋﻲ و ﺑﻬﺪاﺷﺘﻲ ﻗﺎﺑﻞ ﺗﻮﺟﻬﻲ ﻣﻲدﻫﺪ١/
ّ
ﻣﻈﺎن ﺗـﺮﺟـﻤﻪ از ﺳـﺎﻧﺴﻜﺮﻳﺖ ﺑـﻪ
ّ ﻣﻮرﺧﺎن ﭘﺰﺷﻜﻲ در
ﻛﺘﺎب ﺳﻮﺳﺮوﺗﺎ ﻧﻴﺰ ﺑﻪ ﻟﺤﺎظ ّ
>ﺳ ْﺴ ُﺮ د? را ﺷﺎﻣﻞ ده ﻣﻘﺎﻟﻪ ﻳﺎد ﻧﻤﻮده ,ﻛﻪ >ﻣﻨﻜﻪ< ٢
ﭘﻬﻠﻮي ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ; اﺑﻦﻧﺪﻳﻢ ﻫﻤﻴﻦ ﻛﺘﺎب ُ
ﻫﻨﺪي آن را ﺑﻪ دﺳﺘﻮر ﻳﺤﻴﻲ ﺑﻦ ﺧﺎﻟﺪ ﺑﺮﻣﻜﻲ ]ﺑﻪ ﻋﺮﺑﻲ[ ﮔﺰارش ﻛﺮد; و ﺣﻜﻢ ﻛﻨّ ﺎﺷﻲ را در
رﺑﻦ ﻃﺒﺮي >ﺳﺴﺮد< >ﺳﻮﺳﺮوﺗﺎ? را ٣
ﻃﺐ داﺷﺖ ﻛﻪ در ﺑﻴﻤﺎرﺳﺘﺎن ﻣﻮرد اﺳﺘﻔﺎده ﺑﻮد /اﺑﻦ ّ ّ
ﻧﻴﺰ ﻳﺎد ﻛﺮده ,زﻛﺮﻳﺎي رازي از آن ﻧﻴﺰ ﮔﻔﺘﺎورد ﻧﻤﻮده; ﺑﻪ ﻃﻮر ﻛ ّﻠﻲ ﺗـﺪاول ﻛـﺘﺎﺑﻬﺎي ّ
ﻃـﺒﻲ
ﻫﻨﺪوان در ﮔﻨﺪﻳﺸﺎﭘﻮر اﻳﺮان ,ﺣﺴﺐ روﻧﺪ ﻣﺒﺎدت ﻋﻠﻤﻲ ﻣﻴﺎن آن دو ﻛﺸﻮر ﺑﺎﺳﺘﺎﻧﻲ ,ﻫﻢ
از ﻋﻬﺪ ﻗﺪﻳﻢ و ﺧﺼﻮﺻ ًﺎ از دوران ﺳﺎﺳﺎﻧﻲ ﺑﻮده اﺳﺖ> ٤/ﺳﻮﺷﺮوﺗﺎ ﺳﺎﻣﻬﻴﺘﺎ< ﻫﻨﺪي ﻧﻴﺰ
ﺑﺎرﻫﺎ ﭼﺎپ ﺷﺪه; و ﻫﻢ ﻛﺎوﻳﺮاج ﻛﻮﻧﺠﺎل ﺑﻬﻴﺸﺎ ﮔﺮاﺗﻨﻪ آن را ﺑﻪ اﻧﮕﻠﻴﺴﻲ ﺗﺮﺟﻤﻪ و ﻃـﺒﻊ
ﻛﺮده اﺳﺖ > ﻛﻠﻜﺘﻪ ٢ ,ج ٦٧٣ ,١٩٢٥-١٩٠٧ ,ص?/
ﻃــﺒﻲ
/ ٥٠ﭘــــﺰﺷﻜﻲﻧﺎﻣة وا ﮔــــﺒﻬﺎﺗﺎ >ﺳـــﺎﻧﺴﻜﺮﻳﺖ? ـ ﻣــﺠﻤﻮع >ﻫﺸﺖ ﺑــﺨﺶ< ّ
) (Ashtangasamgrahaﻳــــﺎ ﺑــــﻪ ﻋــــﺒﺎرت دﻳﮕــــﺮ > َاﺷــــﺘﺎﻧﮕﻬﺮ َد َﻳﻪ ـ ﺳــﺎﻣﻬﻴﺘﺎ<
) (Astangahrdaya - Samhitaﺗﺄﻟﻴﻒ >واﮔﺒﻬﺎﺗﺎ< ) (Vagbhataﭘﺴﺮ >ﺳﻴﻤﻬﮕﻮﭘﺘﺎ<,
ﻃﺒﻴﺐ ﻗﺪﻳﻢ ﻫﻨﺪي >ﺳﺪة ٧-٦م? ﻣﻮﺻﻮف ﺑﻪ >ﻣﻬﺘﺮ< ﻛﻪ ﺣﺪود ﺳﺎل ٦٢٥م ﺣﻴﺎت داﺷﺘﻪ
اﺳﺖ /وي ﻳﻜﻲ از ﺳـﻪ ﭘـﺰﺷﻚ ﺑـﺰرگ ﻫـﻨﺪي اﺳﺖ >ـ دو ﺗـﻦ دﻳﮕـﺮ ﻫـﻤﺎن >ﭼـﺮﻛﻪ< و
>ﺳﻮﺷﺮوﺗﺎ< ﺑﻮدهاﻧﺪ? ﻛﻪ ﻣﺆ ّﻟﻒ ﻛﺘﺎب ّ
ﻃﺒﻲ > َا ﺷﺘﺎﻧﮕﺮه< ﺟﺎﻣﻊ >= ﻣﺎﺗﻴﻜﺎن ﻫﺸﺖ ﮔـﻔﺘﺎر?
ﻣﻮرد ﺑﺤﺚ اﺳﺖ /رﺳﺎﻟة دﻳﮕﺮي ﺑﻪ ﻋﻨﻮان >ﮔﺰﻳﺪة ﻫﺸﺖ ﺑﺨﺶ< وﺟﻮد دارد ,ﻛﻪ ﺑﻪ ﺧ_ف
>ﻫﺸﺖ ﺑﺨﺶ< اﺻﻠﻲ ﻳﻜﺴﺮه ﻣﻨﻈﻮم اﺳﺖ ,ﮔﻮﻳﺎ اﻳﻦ رﺳﺎﻟﻪ را واﮔﺒﻬﺎﺗﺎي >ﻛﻬﺘﺮ< ﺗـﺤﺮﻳﺮ
ﻃﺒﻲ ﻫﻨﺪوان ﮔﻮﻳﺪ ﻛﻪ >اﺑـﻦ َدﻫْـﻦ< ﻫـﻨﺪي ﺻـﺎﺣﺐ ٥
ﻧﻤﻮده ﺑﺎﺷﺪ /اﺑﻦﻧﺪﻳﻢ در ذ ﻛﺮ آﺛﺎر ّ
/١ﻣﻘﺪﻣﻪ ﺑﺮ ﺗﺎرﻳﺦ ﻋﻠﻢ ,ﺗﺮﺟﻤة ﻏ_ﻣﺤﺴﻴﻦ ﺻﺪري اﻓﺸﺎر ,ج ,١ص ١١٥و /١٢٧
/٢رش :ﺗـﺎرﻳﺦ ﭘـﺰﺷﻜﻲ اﻳـﺮان >اﻟﮕـﻮد? ,صZur Quellenkunde der Persischen . /٤١٩-٤١٨
Medizin, p. 17.
/٣اﻟﻔﻬﺮﺳﺖ ,ص . /٣٦٠ﻋﻴﻮن اﻧﺒﺎء >اﺑﻦ اﺑﻲ اﺻﻴﺒﻌﻪ ,ص . /٤٧٤ﺗﺎرﻳﺦ ﻋﻠﻮم ﻋﻘﻠﻲ >دﻛـﺘﺮ ﺻـﻔﺎ?,
ص Geschichte des Arabischen Schrifttums (Sezgin), III, 197-8. / /٨٩-٨٨
/٤ﻓﺮدوس اﻟﺤﻜﻤﺔ ,ص ٥٥٧و . /٥٦٢دورﻧﻤﺎﻳﻲ از ﻓﺮﻫﻨﮓ اﻳﺮاﻧﻲ >دﻛﺘﺮ ﺻﻔﺎ? ,ص ٢٤و /٧٥
/٥ﻣﻘﺪﻣﻪ ﺑﺮ ﺗﺎرﻳﺦ ﻋﻠﻢ >ﺳﺎرﺗﻮن? ,صMedizin und Magie (Brandenburg), p. 92. . /٥٤٩
www.takbook.com
ﻓﻬﺮﺳﺖ ﻣﺎﻗﺒﻞ اﻟﻔﻬﺮﺳﺖ ﺑﺨﺶ دوم : ٤٢٤
ﺑﻴﻤﺎرﺳﺘﺎن ﺑﺮﻣﻜﻴﺎن در ﺑﻐﺪاد ,ﻛﺘﺎب > َاﺳﺘﺎﻧﻜﺮ اﻟﺠﺎﻣﻊ< را ﺑﻪ ﻋﺮﺑﻲ ﺗﺮﺟﻤﻪ .ﺗﻘﺮﻳﺮ ﻛـﺮده
اﺳﺖ ١/اﻳﻦ ﻫﻤﺎن > َا ﺷﺘﺎﻧﮕﺮه< >= ﻫﺸﺖ ﺑﺨﺶ? ﺳﺎﻣﻬﻴﺘﺎ >= ﺟﺎﻣﻊ? ﻣﻮرد ﺑـﺤﺚ ,ﺗﺄﻟﻴـﻒ
رﺑﻦ ٢
ﺗﻮﺟﻪ ﻳﺎﻓﺘﻪ و ﻫﻤﺎﻧﺴﺘﻲ ﻫﺮ دو را ﻧﺸﺎن داده اﺳﺖ /اﺑﻦ ّ
>واﮔﺒﻬﺎﺗﺎ<ﺳﺖ ﻛﻪ اوﻟﻤﺎن ﺑﺪان ّ
ﻃﺒﺮي >ﺳﺪة ٣ق? ﻫﻢ از اﻳﻦ ﻛﺘﺎب ﺑﻪ ﺻﻮرت > َا ﺷﺘﺎﻧﻘﻬﺮدي< )(Ashtangahradaya
ﻳﺎد و ﻧﻘﻞ ﻛﺮده اﺳﺖ ٣/زﻛﺮﻳﺎي رازي ﻧﻴﺰ >در اﻟﺤﺎوي? از آن ﻳﺎد و ﻧﻘﻞ ﻛﺮده اﺳﺖ /اﻳـﻦ
ﻣﻈﺎن ﺗﺮﺟﻤﻪ از ﺳﺎﻧﺴﻜﺮﻳﺖ ﺑﻪ ﭘﻬﻠﻮي >ﻓـﺎرﺳﻲ? ﻗـﺮار ﮔـﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ ٤/ﻣـﺘﻦ ّ ﻛﺘﺎب ﻧﻴﺰ در
> َا ﺷﺘﺎﻧﮕﻪ ﺳﺎﻣﮕﺮاﻫﺎ َ .ا ﺷﺘﺎﻧﮕﻬﺮدﻳﻪ ﺳﺎﻣﻬﻴﺘﺎ< > َا ﺳﺘﺎﻧﻜﺮ اﻟﺠﺎﻣﻊ? واﮔﺒﻬﺎﺗﺎ ﻫﻤﺮاه ﺑﺎ ﺗﻔﺴﻴﺮي
ﺑﺎرﻫﺎ ﺑﻪ ﭼﺎپ رﺳﻴﺪه> ,ﺑﻤﺒﺌﻲ ?/// ,١٨٩١ ,١٨٨٨ ,١٨٨٠ ,و ﺑﻪ آﻟﻤﺎﻧﻲ ﻧﻴﺰ ﺗﺮﺟﻤﻪ و ﻃﺒﻊ
ﺷﺪه اﺳﺖ٥/
/ ٥١ﻧﺪاﻧﻪ > Nidana .ﺳﺎﻧﺴﻜﺮﻳﺖ? ﺗﺄﻟﻴﻒ ﻣﺎ د َﻫ َﻮ ﻛ ََﺮ ه ) (Madhavakaraﭘﺰﺷﻚ
ﻫﻨﺪي >ح ـ ﺳﺪة ٧م? ﻛﻪ در آﺳﻴﺐﺷﻨﺎﺳﻲ ﺑﻪ ﺷﺮح ٤٤٠ﻧﺸﺎﻧة ﺑﻴﻤﺎري و ﺷﻨﺎﺧﺖ درﻣﺎن و
رﺑﻦ ﻃﺒﺮي از اﻳﻦ ﻛﺘﺎب ﻳـﺎد و ﻧـﻘﻞ ﻛـﺮده ٧,اﺑـﻦ اﺑـﻲ ٦
داروﻫﺎي آﻧﻬﺎ ﭘﺮداﺧﺘﻪ اﺳﺖ /اﺑﻦ ّ
اﺻﻴﺒﻌﻪ ﻧﻴﺰ ﺑﺪان اﺷﺎرت ﻧﻤﻮده; ٨ﮔﻮﻳﻨﺪ ﻛﻪ اﻳﻦ ﻛﺘﺎب ﻧﻴﺰ در ﺳﺪة ٢ﻫ /ق ﺑﻪ ﻋﺮﺑﻲ ﺗﺮﺟﻤﻪ
ﻣﻈﺎن
ّ ﺷﺪه اﺳﺖ ٩/ﻓﻮﻧﺎن آن را ﺑﺎ ﻛﺘﺎب >ﭼﻜﻴﺘﺴﺎ< ) (Chikitsaﻧﺎم ﺑﺮده; و ﻫﻤﻴﻦ ﻧﻴﺰ در
ﺗﺮﺟﻤﻪ از ﺳﺎﻧﺴﻜﺮﻳﺖ ﺑﻪ ﻓﺎرﺳﻲ >ﭘﻬﻠﻮي? ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ١٠/
Geschichte des Arabischen Schrifttums (F. Sezgin),. /١اﻟﻔﻬﺮﺳﺖ ,ﭼﺎپ ﺗﻬﺮان ,ص /٣٦٠
b. III, 198.
2. Die Medizin im Islam (M. Ullmann) Leiden, Brill, 1970, p. 105.
Geschichte ... (Sezgin), III, 199. . /٣ﻓﺮدوساﻟﺤﻜﻤﻪ ,ص ٥٥٧و /٥٦٥
/٤رش :ﺗﺎرﻳﺦﭘﺰﺷﻜﻲاﻳﺮان >اﻟﮕﻮد? ,صZur Quellenkunde Persischen Medizin, p. 17. ./٤١٩
/٥ﺗﺎرﻳﺦ ﻋﻠﻮم ﻋﻘﻠﻲ >دﻛﺘﺮ ﺻﻔﺎ? ,ص Intro. Hist. Sci., I, Selected Bibl. , p. 195. ./٢٨-٢٧
ﻣﻘﺪﻣﻪ ﺑﺮ ﺗﺎرﻳﺦ ﻋﻠﻢ >ﺳﺎرﺗﻮن? ,ج ,١ص6. Die Medizin im, Islam (Ullmann), 1970, 105. .
/٦٢٢
/٧ﻓﺮدوس اﻟﺤﻜﻤﻪ ,ص ٥٦٣ ,٥٥٧و /٥٧٨
/٨ﻋﻴﻮن اﻧﺒﺎء ﻓﻲ ﻃﺒﻘﺎت اﻃﺒﺎء ,ص/٤٧٤
9. Geschichte des Arabischen Schrifttums (F. Sezgin), b. III, p. 199.
10. Zur Quellenkunde der Persischen Medizin, pp. 17, 20. . ﺗﺎرﻳﺦ ﭘﺰﺷﻜﻲ اﻳﺮان >اﻟﮕﻮد?,
ص/٤١٩
www.takbook.com
٤٢٥ ﭘﺰﺷﻜﻲ در اﻳﺮان ﺑﺎﺳﺘﺎن
/ ٥٢ﺳﺪدﻫﺎﻳﻮﮔﻪ > Siddhayoga /ﺳﺎﻧﺴﻜﺮﻳﺖ? ـ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي >ﻣﻌﺎﻟﺠة ﻛـﺎﻣﻞ< ﺗﺄﻟﻴـﻒ
>ورﻧﺪه< ) (VRNDAﭘﺰﺷﻚ ﻫﻨﺪي >ح ـ ﺳﺪة ٧م? ﻣﻌﺎﺻﺮ ﺑﺎ >ﻣﺎدﻫﻮا ﻛﺮه< >ﭘﻴﺸﮕﻔﺘﻪ?
ﻣﺤﺮف >ﺳﻨﺪﻫﺴﺎر< ,در اﻟﻔﻬﺮﺳﺖ اﺑﻦ ﻛﻪ در ﻛﺘﺎب اﻟﺤﺎوي رازي > ?/// ,٩٣. ١ﺑﻪ ﺻﻮرت ّ
ﻧﺪﻳﻢ >ص ?٣٦٠ﺑﻪ ﺻﻮرت >ﺳﻨﺪﻫﺸﺎن .ﺳﻨﺪﻫﺴﺘﺎن< آﻣﺪه; و ﮔﻮﻳﻨﺪ ﻛﻪ آن را اﺑﻦ دﻫﻦ
>ﺻﻔ َْﻮ ُة اﻟﻨُ ْﺠﺢ< ﺑﺎﺷﺪ ١,اﻳﻦ
ﻫﻨﺪي >ﺳﺪة ٢ق? ﺑﻪ ﻋﺮﺑﻲ ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻛﺮده ,ﻛﻪ ﻫﻤﺎﻧﺎ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي َ
ﻛﺘﺎب ﻧﻴﺰ در ﻣﻈﺎن ﺗﺮﺟﻤﻪ ﺑﻪ ﻓﺎرﺳﻲ >ﭘﻬﻠﻮي? ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ٢/
ّ
#ـ ﻛﺘﺎﺑﻬﺎي دﻳﮕﺮ ,ﻛﻪ ﺗﺎرﻳﺦ ﺗﺄﻟﻴﻒ آﻧﻬﺎ دﻗﻴﻘ ًﺎ داﻧﺴﺘﻪ ﻧﻴﺴﺖ ,اﺣﺘﻤﺎل ﻣﻲرود ﺑﺮﺧﻲ از
آﻧﻬﺎ ﻫﻢ در دوران ﻣﺎﻗﺒﻞ اﺳ_ﻣﻲ ﺑﻪ ﭘﻬﻠﻮي >ﻓﺎرﺳﻲ? ﺗﺮﺟﻤﻪ ﺷﺪه ﺑﺎﺷﻨﺪ /?١> :ﺟﺎﻧﻮﻛﺮن .
ﺟــــﺎﺗﻮﻛﺮﻧﻪ ) /?٢> , (jatukaranaﺑــﻬﻮﺟﻪ .ﺑــﻬﺬه .ﺑــﻬﻮوه )///(Bhuwah؟/?٣> , ٣
ﺷﺮﻳﺒﻬﺎرﮔﻮادﺗﺎ ـ ﻛﻪ اﺑﻮﻣﻨﺼﻮر ﻫﺮوي >در ا َFﺑﻨﻴﻪ? ﺑﻪ ﺻﻮرت >ﺳﺮي ﻓﺮﮔﻪ و َدت< ﻳﺎد ﻛﺮده,
> /?٤ﺑﻬﻠﻴﻨﺪاد ﻫﻨﺪي ـ ﻛﻪ ﻧﻴﺰ اﺑﻮﻣﻨﺼﻮر ﻫﺮوي ﺑﻪ ﺻﻮرت >ﺑﻬﺎﻳﻴﻞ< ﺑﺮﻧﻮﺷﺘﻪ /?٥> ,ﻣﻨﺎﻓﻊﻧﺎﻣﻪ
ﻣﺆﺳﺲ ﺑﺮ >اﻳﺸﺘﻬﺮ< ) (ISTHRﻫﻨﺪي ﻛﻪ اﺑﻮاﻟﺒﺮﻛﺎت ﺑﻪ ﻋﺮﺑﻲ ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻛﺮده >ﻓﺎرﺳﻲ? ـ ّ
>ﻧﺴﺨة ﺧ ّﻄﻲ >ﻗﺎﻫﺮه< ,ش ?٥٩٤و ﺟﺰ اﻳﻨﻬﺎ;َ /?٦> ٤ر َﺳ َﺮﺗﻨﺎ ﻛﺮه /?٧> ,ﺷﺎرﻧﮕﺪﻫﺮه/?٨> ,
َوﻧﮕﺴﻨَﻪ .ﺑﻨﮕﺴﻨﻪ /?٩> ,ﺣﻴﻨﺘﺎﻣﻨﻲ /?١٠> ,ﭼﺮﻛﻪدﺗﻪ; و ﺟﺰ اﻳﻨﻬﺎ ﻛﻪ ﻓﻮﻧﺎن در ﺟﺰو ﻣـﻈﺎن
ﺗﺮﺟﻤﻪ ﺑﻪ ﻓﺎرﺳﻲ ﻳﺎد ﻛﺮده اﺳﺖ٥/
ز /ﻛﺘﺐ ﭘﻬﻠﻮي
/ ٥٣ﻫﻔﺘﮕﺎن >ﭘﻬﻠﻮي? ﻛﻪ ﭘﻴﺸﺘﺮ ﻳﺎد ﺷﺪ ]ش ٤ب[ ﻫﻤﺎن ﻛﺘﺎب درﺑﺎرة ﻫﻔﺘﻮان (Peri
(Hebdomadonﺗﺄﻟﻴﻒ ﻫﻴﭙﻮﻛﺮات ﻛﻮﺳﻲ >اﺑـﻘﺮاط? ﻳـﻮﻧﺎﻧﻲ >ح ٤٦٠ـ ح ٣٧٠ق /م?
ﻣﺆﺳﺲ ﺑﺮ >داﻣﺪات ﻧﺴﻚ< اوﺳﺘﺎﻳﻲ ]ش ١اﻟﻒ[ و ﻣﺘﺄﺛّﺮ از آراء و اﻓﻜﺎر ﺣﻜﻴﻤﺎن و ﻣﻐﺎن
ّ
اﻳﺮانﺑﺎﺳﺘﺎن ﺑﺎﺷﺪ /ﻧﻴﺰ ﻳﺎد ﺷﺪ ﻛﻪ واﻟﺘﺮ ﻫﻨﻴﻨﮓ ﺿﻤﻦ ﺑﺤﺚ در ﺑﺎب ﻣﺄﺧﺬ >ﺑﻮﻧﺪﻫﺸﻦ< >ش
1. Die Medizin im Islam (Ullmann), p. 105./ Geschichte des Arabischen
Schrifttums (F. Sezgin), b. III, p. 200./ ﻣﻘﺪﻣﻪ ﺑﺮ ﺗﺎرﻳﺦ ﻋﻠﻢ >ﺳﺎرﺗﻮن? ,ج ,١ص/٦٢٢
2. cf: Zur Quellenkunde Persischen Medizin, p. 17.
3. Fonahn, pp. 17, 133. / Ullmann, 106.
4. Sezgin, III, 201, 202. . اﺑﻨﻴﻪ ,ص ٢١٠ ,١٢١ ,٨٣ ,٦و /٢٣٥
5. Zur Quellenkunde der Persischen, p. 17.
www.takbook.com
ﻓﻬﺮﺳﺖ ﻣﺎﻗﺒﻞ اﻟﻔﻬﺮﺳﺖ ﺑﺨﺶ دوم : ٤٢٦
?٥٦اﺣﺘﻤﺎل داده اﺳﺖ ﻛﻪ ﻳﻚ ﺗﺮﺟﻤة ﻣﻠﺨّ ﺺ ﭘﻬﻠﻮي ﻫﻢ از رﺳﺎﻟة >ﻫﻔﺘﮕﺎن< ﺑﻘﺮاط ,ﮔﻮﻳﺎ
در زﻣﺎن ﺷﺎﭘﻮر ﻳﻜﻢ ﺳﺎﺳﺎﻧﻲ > ?٢٧٠-٢٤٠ﺻﻮرت ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ/
/ ٥٤وﻧﺪﻳﺪاد >ﭘﻬﻠﻮي? ﻛﻪ ﭘﻴﺸﺘﺮ ﻳﺎد ﺷﺪ ]پ ٣اﻟﻒ[ ﻣﺘﻦ اوﺳﺘﺎﻳﻲ آن ﺣﺪود ﺳﺎل ١٤٧
ﻃﺒﻲ آن ﻓﺮﮔﺮدﻫﺎي ﻫﻔﺘﻢ و ﺑﻴﺴﺘﻢ ,ﻧﻴﺰ ﻓﺮﮔﺮدﻫﺎي ٢١و ٢٢
ق /م ﺗﺪوﻳﻦ ﮔﺮدﻳﺪه ,ﻓﺼﻮل ّ
>ﻃﺐ دﻋﺎﺋﻲ< ﺑﺎﺷﺪ> /زﻧﺪ< وﻧﺪﻳﺪاد ﻳﺎ ﺗﺤﺮﻳﺮ و ﺗﻔﺴﻴﺮ ﭘﻬﻠﻮي آن ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻣـﺘﻦ
ّ ﻣﺘﻀﻤﻦ
ّ
اوﺳﺘﺎﻳﻲ ,داراي ﺑﻌﻀﻲ ﺷﺮوح و اﺿﺎﻓﺎت اﺳﺖ; واﻧﻮﺷﺖ و ﺑﺮﮔﺮدان >وﻧﺪﻳﺪاد ﭘﻬﻠﻮي< ﺑﻪ
اﻧﮕﻠﻴﺴﻲ ﺗﻮﺳﻂ ﺷﺎدروان ﺑﻬﺮام ﮔﻮر اﻧﻜﻠﺴﺎرﻳﺎ ﻃﺒﻊ و ﻧﺸﺮ ﻳﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ >ﺑﻤﺒﺌﻲ/?١٩٤٩ ,
/ ٥٥دﻳﻨﻜﺮد >ﭘﻬﻠﻮي? ﻛﻪ ﻳﻚ داﻧﺸﻨﺎﻣة دﻳﻨﻲ و ﺑـﺰرﮔﺘﺮﻳﻦ ﺗـﻔﺴﻴﺮ اوﺳـﺘﺎي ﺳـﺎﺳﺎﻧﻲ
اﺳﺖ; َا ﺳﻔﺎر >دﻳﻨﻜﺮد< ﺑﺮاﺳﺎس ﻧﻮﺷﺘﻪﻫﺎي ﭘـﻴﺸﻴﻦ ﻣـﺰدﻳﺴﻨﺎﻳﻲ در ﺳـﺪة ﺳـﻮم >ﻫ /ق?
ﺗﺪوﻳﻦ ﮔﺮدﻳﺪه ﻛﻪ در اﺻﻞ ﺷﺎﻣﻞ ﻧُﻪ ﻛﺘﺎب ﺑﻮده ,اﻳﻨﻚ ﻛﺘﺎﺑﻬﺎي ﻳﻜـﻢ و دوم و ﺑـﺨﺸﻲ از
ﻛﺘﺎب ﺳﻮم از ﻣﻴﺎن رﻓﺘﻪ; ١اﻣﺎ ﻣﻄﺎﻟﺐ ﭘﺰﺷﻜﻲ دﻓﺘﺮﻫﺎي ﮔﻤﺸﺪة اوﺳﺘﺎﻳﻲ ﻛﻤﺎﺑﻴﺶ در آﻧﻬﺎ
ﻣﺘﻀﻤﻦ
ّ اﺣﺘﻮا ﻳﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ /ﭼﻨﺎن ﻛﻪ >ﻛﺘﺎب ﺳﻮم< دﻳﻨﻜﺮد >ﻣﺎدن ,ص ١٥٧ﺗﺎ ?١٧٠ﺧﻮد
ﻳﻚ رﺳﺎﻟة ﭘﺰﺷﻜﻲ اﺳﺖ >ﺣﺪود ٣٠٠.ﺳﻄﺮ? ﻛﻪ ﻣﺴﻠﻤ ًﺎ ﻣﺒﺘﻨﻲ ﺑﺮ ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻋﻬﺪ ﺳـﺎﺳﺎﻧﻲ
ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ; ﻣﺆ ّﻟﻒ ﺑـﻴﻤﺎريﻫﺎي ﺟﺴـﻤﺎﻧﻲ و روﺣـﺎﻧﻲ را از ﻫـﻢ ﺗـﻤﻴﺰ داده ,در ﺑـﺮﺧـﻲ از
>ﻃﺐ
ّ ﻣﻌﺎﻟﺠﺎت ﺟﺴﻤﺎﻧﻲ ﻣﺪاواي روﺣﺎﻧﻲ را زم ﺷﻤﺮده ,ﻛﻪ اﻳﻦ دﻗﻴﻘ ًﺎ ﻳﺎدآور اﺻﻄ_ح
اﺑـﺪان و اﻧـﻔﺲ .ارواح< در دوران اﺳـ_ﻣﻲ اﺳﺖ /ﺷـﺎدروان اﺳـﺘﺎد ﻫـﺎروﻟﺪ ﺑـﻴﻠﻲ
ﺣــﺮوﻓﮕﺮداﻧـﻲ ﻣـﺘﻦ رﺳـﺎﻟة ﻣـﺰﺑﻮر را در ﺿـﻤﺎﺋﻢ ﻛـﺘﺎب ﺧـﻮد >ﻣﺴـﺎﺋﻞ زردﺷـﺘﻲ ,ص
?٢٠٤-١٩٧ﺑﻪ دﺳﺖ داده اﺳﺖ> ٢/ﻛﺘﺎب ﭼﻬﺎرم< دﻳﻨﻜﺮد >ﻣﺎدن ,ص ?٤١٧-٤١٢ﻛـﻪ
ﻣﺘﻀﻤﻦ ﻧﮕﺮة ﻋﻨﺎﺻﺮ ارﺑﻊ
ّ ﮔﻮﻳﻲ ﻣﻘﺘﺒﺲ از >داﻣﺪات ﻧﺴﻚ< اوﺳﺘﺎﻳﻲ ]ش ١اﻟﻒ[ ﺑﺎﺷﺪ,
ﻓﻦ ﭘﺰﺷﻜﻲ ﻫﻤﺎﻧﺎ ﺗﻨﻈﻴﻢ ﻧﺴﺒﺖﻫﺎ ﺑﻴﻦ
اﺳﺖ ﻛﻪ اﺻﻞ را >آﺗﺶ< داﻧﺪ ,آن ﭼﻨﺎن ﻛﻪ ﻣﻮﺿﻮع ّ
ﻋﻨﺎﺻﺮ ﺗﻮاﻧﺪ ﺑﻮد> ٣/ﻛﺘﺎب ﻫﺸﺘﻢ< دﻳﻨﻜﺮد ﻫﻢ >ﻓﺼﻞﻫﺎي ٣٧ ,٣٣ ,٢٠ ,١٩و ?٣٨ﻣﺒﺘﻨﻲ
/١رش :ﻓﻬﺮﺳﺖ ﻣﺎ ﻗﺒﻞ اﻟﻔﻬﺮﺳﺖ >اذ ﻛﺎﺋﻲ? ,ج ,١ص/٧٠-٦٩
اﻳﺮان .در زﻣﺎن ﺳﺎﺳﺎﻧﻴﺎن >ﻛﺮﻳﺴﺘﻦ ﺳﻦ? ,ص 2. Zoroastrian Problems, pp. 197-204.. /٤٤٢
ﻧﻈﺮي ﺑﻪ ﺗﺎرﻳﺦ ﺣﻜﻤﺖ و ﻋﻠﻮم در اﻳﺮان >دﻛـﺘﺮ ﺻـﻔﺎ? ,ص . /٦-٥داﻧﺶﻫـﺎي ﻳـﻮﻧﺎﻧﻲ در ﻋـﻬﺪ
ﺳﺎﺳﺎﻧﻲ >ﻫﻤﻮ? ,ص/٣٤
/٣رش :ﻓــﻬﺮﺳﺖ ﻣــﺎﻗﺒﻞ اﻟﻔـﻬﺮﺳﺖ ,ج ,١صThe Philosophy of the Mazdayasnian . /١٠٨
www.takbook.com
٤٢٧ ﭘﺰﺷﻜﻲ در اﻳﺮان ﺑﺎﺳﺘﺎن
ﻃﺐ ﻋـﻤﻠﻲ و
ﻣـﺘﻀﻤﻦ ﺗـﻔﺎﺻﻴﻠﻲ در ﺑـﺎب ّ
ّ ﺑـﺮ >ﻫـﻮﺳﭙﺎرم ﻧﺴﻚ< اوﺳـﺘﺎﻳﻲ ]ش ٢اﻟﻒ[
ﺑﻴﻄﺎري ,ﺑﻴﻤﺎرﻳﻬﺎي وا ﮔﻴﺮي ,ﺷﻴﻮهﻫﺎي درﻣﺎن ,درﺑﺎرة ﭼﺸﻢ ﭘﺰﺷﻜﻲ ,آﻳﻴﻦ ﭘﺰﺷﻜﺎن و ﺟﺰ
اﻳﻨﻬﺎﺳﺖ/
/ ٥٦ﺑﻮﻧﺪﻫﺸﻦ >ﭘﻬﻠﻮي? ﻛﻪ >زﻧﺪ آ ﻛﺎﺳﻴﻪ< ﻫﻢ ﮔﻮﻳﻨﺪ ـ ﭼﻨﺎن ﻛﻪ ﮔﺬﺷﺖ ـ ﻣﺄﺧﺬ اﺻﻠﻲ آن
ﻃﺐ ﻧـﻈﺮي را >داﻣﺪات ﻧﺴﻚ< اوﺳـﺘﺎﻳﻲ ]ش ١اﻟﻒ[ داﻧﺴـﺘﻪاﻧـﺪ; اﻳـﻨﻚ در ﺧـﺼﻮص ّ
ﻣﻨﺤﺼﺮ ًا ﻓﺼﻞ > <٣٧. ٢٨ﺑﻮﻧﺪﻫﺸﻦ اﻳﺮاﻧﻲ ﻣﻄﻤﺢﻧﻈﺮ اﺳﺖ >ﺑﺨﺶ ١٣ﺑﻬﺎر? ﻛﻪ درﺑﺎرة ﺗﻦ
ﻃﻲ آن ﺗﻨﺎﻇﺮ ﺑﻴﻦ َاﺟﺰاء ﻋﺎ َﻟﻢ ا ﻛﺒﺮ >ـ ﻛﻴﻬﺎن? و َاﺟﺰاء ﻋﺎ َﻟﻢ
ﻣﺮدﻣﺎن ﺑﻪ ﺳﺎن ﮔﻴﺘﻲ ﺑﺎﺷﺪ; ﭼﻪ ّ
اﺻﻐﺮ >ـ اﻧﺴﺎن? ﻣﻄﺮح ﺷﺪه ,ﻛﻪ ﺧﻮد ﻫﻤﺎﻧﺎ ﻣﻮﺿﻮع ﻛﺘﺎب >ﻫﻔﺘﮕﺎن< ﺑﻘﺮاﻃﻲ ]ش ٤ب,
ش [٥٣اﺳﺖ; ﻫﺮ ﭼﻨﺪ ﻛﻪ اﺳﺘﺎد ﻓـﻘﻴﺪ ﻫـﻨﻴﻨﮓ در اﻳـﻦ ﻛـﻪ >ﻫـﺒﺪوﻣﺎدون< >= ﻫـﻔﺘﮕﺎن?
ﺑﻘﺮاﻃﻲ از اﻧﺪﻳﺸﻪﻫﺎي ﺷﺮﻗﻲ ﺗﺄﺛّﺮ ﭘﻴﺪا ﻛﺮده ﺑﺎﺷﺪ ﻳﺎ ﻧﻪ ,ﭼﻨﻴﻦ ﻣـﻮﺿﻮﻋﻲ را ﻣـﺤﻤﻠﻲ از
ﺑﺮاي ﺗﻤﺎم ﻣﺴﺄﻟﻪ ﻧﻤﻲداﻧﺪ و ﻣﻌﺘﻘﺪ اﺳﺖ ﻛﻪ >اﻓﻜﺎر ﺷﺮﻗﻲ< و >داﻣﺪات ﻧﺴﻚ< اوﺳﺘﺎﻳﻲ
ﻣﺮادف ﻫﻢ ﻧﺒﺎﺷﻨﺪ١/
ﻃـﺒﻲ ﺗﺄﻟﻴـﻒ ﺗـﻴﺎدورس .ﺗـﺌﻮدورس
/ ٥٧ﻛــﻨﺎش ﺗـﻴﺎدورس >ﭘـﻬﻠﻮي? ﻳـﺎ ﻣـﺠﻤﻮﻋة ّ
) (The’odorosﭘﺰﺷﻚ ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ ﻣﺴﻴﺤﻲ ,ﻛﻪ در زﻣﺎن ﺷﺎﭘﻮر >دوم? ﺳﺎﺳﺎﻧﻲ >٣٧٩-٣٠٩
ﻣﺴﺘﻘﺮ ﺷﺪ; اﻳﻦ >ﻛﻨﺎش< ﻳﺎ ﺧqﺻﺔ اﻟﻄﺐ را ﻫﻢ در آﻧﺠﺎ ﺗﻘﺮﻳﺮ
ّ م? در ﻣﺪرﺳة ﮔﻨﺪﻳﺸﺎﭘﻮر
ﻛﺮد ﻛﻪ ﺑﻪ زﺑﺎن ﭘﻬﻠﻮي ﺗﺤﺮﻳﺮ ﻛﺮدﻧﺪ; آﻧﮕﺎه در دوران اﺳ_ﻣﻲ ﺑﻪ ﻋﺮﺑﻲ ﺗﺮﺟﻤﻪ ﺷﺪ/
/ ٥٨ﻛﺘﺎب ﺳﻤﻮم >ﭘﻬﻠﻮي? ﭼﻨﺎن ﻛﻪ ﭘﻴﺸﺘﺮ ﮔﺬﺷﺖ ]ش ٤٧و[ در ﺟﺰو ﻛﺘﺐ >آداب< ﻳﺎ
>ﺗﺪﺑﻴﺮ ﻣﻠﻚ< ﺷﺎﻧﺎق ﻫﻨﺪي >ح ٣٢٠ق /م? ﻳـﺎد ﺷـﺪه ,اﺣـﺘﻤﺎ ً در زﻣـﺎن ﺷـﺎﭘﻮر >ﻳﻜـﻢ?
ﺳﺎﺳﺎﻧﻲ > ٢٧٠-٢٤٠م? از ﺳﺎﻧﺴﻜﺮﻳﺖ ﺑﻪ ﭘﻬﻠﻮي ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻛﺮدﻧﺪ ,ﻛﻪ در ﮔﻨﺪﻳﺸﺎﭘﻮر ﺑـﻴﻦ
اﻃﺒﺎي آﻧﺠﺎ ﺗﺪاول داﺷﺘﻪ اﺳﺖ; ﺗﺎ آن ﻛﻪ در روزﮔﺎر ﺧﻠﻴﻔﻪ ﻫﺎروناﻟﺮﺷﻴﺪ >ﻣﻨﻜﻪ< ﻫﻨﺪي
ّ
ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﺗﺤﺮﻳﺮ ﻓﺎرﺳﻲ اﺑﻮﺣﺎﺗﻢ ﺑﻠﺨﻲ >از
ﭘﺰﺷﻚ >ﺳﺪة ٢ق? آن را از ﻣﺘﻦ ﺳﺎﻧﺴﻜﺮﻳﺖ ﺑﺎ ّ
ﻣﺘﻦ ﭘﻬﻠﻮي? ﺗﻘﺮﻳﺮ دﻳﮕﺮ ﻛﺮد ,ﻛﻪ ﺳﭙﺲ ﻋﺒﺎس ﺑﻦ ﺳﻌﻴﺪ ﺟﻮﻫﺮي آن را ﺑﺮاي ﻣﺄﻣﻮن ﻋﺒﺎﺳﻲ
ﺑﻪ ﻋﺮﺑﻲ ﺑﺮﮔﺮداﻧﺪ/
Religion, p. 103.
1. W. B. Henning Selected Papers, v. II, ACTA IRANICA, 15, Leiden, 1977, pp.
(95)-(96).
www.takbook.com
ﻓﻬﺮﺳﺖ ﻣﺎﻗﺒﻞ اﻟﻔﻬﺮﺳﺖ ﺑﺨﺶ دوم : ٤٢٨
/ ٥٩ﭘﺰﺷﻜﻲﻧﺎﻣة ﭼﺮﻛﻪ >ﭘﻬﻠﻮي? ﭼﻨﺎن ﻛﻪ ﭘﻴﺸﺘﺮ ﮔﺬﺷﺖ ]ش ٤٨و[ ﺗﺄﻟﻴـﻒ >ﭼـﺮﻛﻪ<
ﻛﺸﻤﻴﺮي >ح ١٥٠م? ﻛﻪ در ﻋﻬﺪ ﺳﺎﺳﺎﻧﻲ ﺑﻪ ﭘﻬﻠﻮي ﺗﺮﺟﻤﻪ ﺷﺪ ,ﺳﭙﺲ در دوران اﺳ_ﻣﻲ
آن را ﻋﺒﺪا uﺑﻦ ﻋﻠﻲ >ﺳﺪة ٢ق? ﺑﺮاي ﺑﺮﻣﻜﻴﺎن ﺑﻪ ﻋﺮﺑﻲ ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻛﺮد/
/ ٦٠ﭘــﺰﺷﻜﻲﻧﺎﻣة ﺳـﻮﺷﺮوﺗﺎ >ﭘـﻬﻠﻮي? ﭼـﻨﺎن ﻛـﻪ ﭘـﻴﺸﺘﺮ ﮔـﺬﺷﺖ ]ش ٤٩و[ ﺗﺄﻟﻴـﻒ
>ﺳﻮﺳﺮوﺗﺎ< روﺣﺎﻧﻲ >در ﺳﺪة ٥م? ﻛﻪ در ﻋﻬﺪ ﺳﺎﺳﺎﻧﻲ ﺑﻪ ﭘﻬﻠﻮي ﺗﺮﺟﻤﻪ ﺷﺪ ,ﺳﭙﺲ در
دوران اﺳ_ﻣﻲ آن را ﻫﻤﺎن >ﻣﻨﻜﻪ< ﻫﻨﺪي >ﺳﺪة ٢ق? ﺑﺮاي ﺑﺮﻣﻜﻴﺎن ﺑـﻪ ﻋـﺮﺑﻲ ﮔـﺰارش
ﻧﻤﻮد/
/ ٦١ﭘﺰﺷﻜﻲﻧﺎﻣة ﺑﺮزوﻳﻪ >ﭘﻬﻠﻮي? ﭼﻨﺎن ﻛﻪ در ﺷﺮح >ﭘﺰﺷﻜﺎن< ﮔﺬﺷﺖ ]ش [٨درﺳﺘﺒﺪ
اﻳﺮاﻧﺰﻣﻴﻦ در ﻋﻬﺪ ﺧﺴﺮو اﻧﻮﺷﺮوان > ٥٧٩-٥٣١م? ﺑﺮزوﻳﻪ ﻓﺮزﻧﺪ آذر ﻫﺮﻣﺰ ﻣﺮوزي >ﺳﺪة
٦م? ﻣﺘﺮﺟﻢ ﻣﺸﻬﻮر ﻛﺘﺎب >ﻛﻠﻴﻠﻪ و دﻣﻨﻪ< >ﺳﺎﻧﺴﻜﺮﻳﺖ? ﻛﻪ او را ﺑـﺎ >ﺑـﺰرﮔﻤﻬﺮ< ﺣﻜـﻴﻢ
اﻳﻨﻬﻤﺎﻧﻲ ﻛﺮدهاﻧﺪ ,ﺗﺄﻟﻴﻒ و ﺗﺮﺟﻤﻪﻫﺎي ﭼﻨﺪي ﻧﻴﺰ در ﭘﺰﺷﻜﻲ و داروﺷﻨﺎﺳﻲ ﺑﺪو ﻧﺴﺒﺖ
ﻳﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ /ﺑﺮاﻧﺪﻧﺒﻮرگ ﮔﻮﻳﺪ ﻛﻪ ا ﮔﺮ ﭼﻪ ﺗﺮﺟﻤﻪﻫﺎي ﺑﺮزوﻳﻪ از ﻧﻮﺷﺘﻪﻫﺎي ﻫﻨﺪي درﺑﺎرة
ﭘﺰﺷﻜﻲ ﺑﻪ زﺑﺎن ﭘﻬﻠﻮي اﻳﻨﻚ در دﺳﺖ ﻧﻴﺴﺖ ,وﻟﻲ ﻫﻢ آﻧﻬﺎ در ﻣﻜﺘﺐ و ﻣﺪرﺳﻪاي ﻛـﻪ
ﺑﺪان ﺗﻌ ّﻠﻖ داﺷﺖ ﻣﻮرد ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ و ﺗﺪرﻳﺲ ﺷﺪ; و ﻣﺎ ﺑﺮ ﻃﺒﻖ اﺧﺒﺎر راﺟـﻊ ﺑـﻪ ﻣـﻮاد ّ
ﻃـﺒﻲ
ﻃﺐ اﻳﺮاﻧﻲ در دوران اﺳ_ﻣﻲ ﺑﻮد ,ﻣﻲداﻧﻴﻢ ﻛﻪ آﺛﺎر و
ﻫﻨﺪوان ﻛﻪ ﻣﻘﺮون ﺑﺎ اﺷﺎﻋﻪ و ﺗﺄﺛﻴﺮ ّ
ﻃﺐ اﺳ_ﻣﻲ اﻧﺘﻘﺎل ﭘﻴﺪا ﻛـﺮد و از ﻣـﻨﺎﺑﻊ آن ﺑـﺮﺷﻤﺎر آﻣـﺪ;اﻋﻤﺎل ﺑﺮزوﻳة ﭘﺰﺷﻚ ﻧﻴﺰ ﺑﻪ ّ
ﻃﺒﻲ اﺳ_ﻣﻲ ﺑﻪ اروﭘﺎ
ﻃﺐ ﻫﻨﺪي از ﻃﺮﻳﻖ ﻣﺘﻮن ّ ﺑﺪﻳﻦﺳﺎن در واﻗﻊ ﺑﺮزوﻳﻪ واﺳﻄة اﻧﺘﻘﺎل ّ
ﮔﺮدﻳﺪ ,رﺳﻴﺪن داروﺷﻨﺎﺳﻲ ﺑﺮزوﻳﻪ ﺑﻪ ﻣﻐﺮﺑﺰﻣﻴﻦ ﺧﻮد ﻧﺸﺎﻧﮕﺮ ﺳﻬﻢ ﺑـﺮﺟﺴـﺘة اﻳـﺮان در
ﺗﺎرﻳﺦ ﭘﺰﺷﻜﻲ ﺟﻬﺎن اﺳﺖ ١/اﻣﺎ از آﻧﭽﻪ ﻣﻨﺴﻮب ﺑـﺪو ﻣـﻲﺗﻮان در ﺟـﺰو >ﭘـﺰﺷﻜﻲﻧﺎﻣة<
ﻫﻤﮕﺎﻧﻪاش ﻳﺎد ﻛﺮد /?١> :ﻛﺘﺎبﻫﺎﻳﻲ در ﺑﺎب اﻧﺪام آدﻣﻲ و ﺟﻨﻴﻦ ,ﻛﻪ ﮔﻮﻳﺎ در ﺗﺸﺮﻳﺢ ﺑﻮده,
> /?٢ﻛﺘﺎب ﺳﻤﻮم ,ﻛﻪ اﺑﻦ وﺣﺸﻴة ﻧﺒﻄﻲ از آن ﻳﺎد ﻛﺮده اﺳﺖ /?٣> ٢/ﻣﻌﺠﻮﻧﻬﺎي ﺑﺮزوﻳﻪ ,ﻛﻪ
اﺑﻦ ﺳﺮاﭘﻴﻮن در >ﻛﺘﺎب اﻟﺘﺮﻳﺎق< ﺧﻮد ﻳﺎد ﻛﺮده اﺳﺖ /?٤> /در ﺑﺎب ﻏﻴﺒﮕﻮﺋﻲ و ﻓﺎﻟﮕﻴﺮي >؟?
ﻛﻪ ﺗﺤﺮﻳﺮ ﻓﺎرﺳﻲ آن ﺑﻪ ﻧﻈﻢ در ﻣﻮزة ﺑﺮﻳﺘﺎﻧﻴﺎ وﺟﻮد دارد /?٥> /ﺣﻜﻤﺖ ﻫﻨﺪﻳﺎن ,ﻛﻪ ﺷﻤﻌﻮن
1. Medizin und Magie, pp. 91,92-94.
2. Geschichte des Arabishen Schrifttums (Sezgin), III, pp. 182-3.
www.takbook.com
٤٢٩ ﭘﺰﺷﻜﻲ در اﻳﺮان ﺑﺎﺳﺘﺎن
اﻧﻄﺎ ﻛﻲ >ح ١٠٧٠م? ﻣﺘﻦ ﻋﺮﺑﻲ آن را ﺑﻪ ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻛـﺮده اﺳﺖ /ﺳـﺮاﻧـﺠﺎم اﻳـﻦ ﻛـﻪ
زﻛﺮﻳﺎي رازي ﻫﻢ >در اﻟﺤﺎوي? از > ﻛﺘﺎب ﺑﺮزوﻳﻪ< ﮔﻔﺘﺎورد ﻧﻤﻮده اﺳﺖ١/
/ ٦٢ﭘﺰﺷﻜﻲﻧﺎﻣة ﺑﺰرﮔﻤﻬﺮ >ﭘﻬﻠﻮي? ﺣﻜﻴﻢ ﺷﻬﻴﺮ و وزﻳﺮ اﻓﺴﺎﻧﻪاي ﺧﺴـﺮو اﻧـﻮﺷﺮوان
ﻣﻜﺮر ﮔـﺬﺷﺖ او را ﻫـﻤﺎن ﺑـﺮزوﻳة ﭘـﺰﺷﻚ >ﭘـﻴﺸﮕﻔﺘﻪ? داﻧﺴـﺘﻪاﻧـﺪ;
> ٥٧٩-٥٣١م? ﻛﻪ ّ
ﻃـﺒﻲ ﺑـﺪو ﻧﺴـﺒﺖ
ﭘﻨﺪﻧﺎﻣﻚﻫﺎ و اﻧﺪرزﻧﺎﻣﻪﻫﺎي ﭼﻨﺪي در ﺣﻜﻤﺖ ﻋﻤﻠﻲ و ﻧـﻴﺰ ﻛـﺘﺎﺑﻬﺎي ّ
ﻳﺎﻓﺘﻪ; ٢ﺣﺘﻲ ﻧﻮﺷﺘﻪﻫﺎي ﭘﺰﺷﻜﻲ ﻫﻢ ﺑﻪ ﺧﻮد ﺷﺎﻫﻨﺸﺎه ﺧﺴﺮو اﻧﻮﺷﺮوان ﻋ_وه ﺑﺮ ﻛﺘﺎﺑﻬﺎي
ﺣﻜﻤﺖ و اﻧﺪرزﻧﺎﻣﻪﻫﺎي ﺑﺴﻴﺎر ﻣﻨﺴﻮب ﺑﺎﺷﺪ ,ﻛﻪ ﻣﺎ آﻧﭽﻪ را در زﻣﻴﻨة ﭘﺰﺷﻜﻲ ﻳﺎد ﮔﺮدﻳﺪه
ﻫﻢ ﺑﻪ ﻧﺎم وزﻳﺮش >ﺑﺰرﮔﻤﻬﺮ< ﺣﻜﻴﻢ ﻣﻲآورﻳﻢ ﺗﺎ ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ آﺛﺎر ﻣﻨﺴﻮب ﺑﻪ >ﺑﺮزوﻳﻪ< ﻳﻜﺠﺎ و
ﻃﺐ اﻟﻌـﺠﻢ<
>ﻛﺘﺎب ﻓﻴﻪ ﻣـﻦ ّ
ٌ ﻳﻚ ﻛﺎﺳﻪ ﺷﻮد ?١> :ﭘﺰﺷﻜﻲ اﻳﺮاﻧﻲ ﻳﺎ ﺣﺴﺐ ﻧﺴﺨة ﺧﻄﻲ
>ﻛﺘﺎﺑﺨﺎﻧة ﺑﺎﻧﻜﻴﭙﻮر ,ش ,١١٢. ٥ﺳﺪة ٩ق? ﻣﻨﺴﻮب ﺑﻪ ﺧﺴﺮواﻧﻮﺷﺮوان ﻛـﻪ در ﺗـﺮوﻳﺞ
ﻃﺒﻲ
ﻋﻠﻮم ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ و ﻫﻨﺪي و اﻳﺮاﻧﻲ ﺳﻬﻢ ﺑﺰرﮔﻲ داﺷﺘﻪ ,اﻳﻦ ﻛﺘﺎب ﻣﺒﺘﻨﻲ ﺑﺮ آﺛﺎر ﻣﻜﺎﺗﺐ ّ
ﻣﺰﺑﻮر ﺗﺄﻟﻴﻒ ﺷﺪه ,ﻛﻪ ﻳﻜﻲ از دروﻏﻨﮕﺎﺷﺘﻪﻫﺎي ﭘﻬﻠﻮي ﺑﺮﺷﻤﺎر آﻣﺪه اﻣﺎ ﺑﺎﻳﺪ در ﺣـﻮزة
ﻃﺐ اﺳ_ﻣﻲ ﻣﻄﻤﺢ ﻧﻈﺮ ﻗﺮار ﮔﻴﺮد ?٢> /اFﻋqم اﻟﺨـﻤﺲ ﺗﻨﻔّﺬ و ﺗﺄﺛﻴﺮ ﭘﺰﺷﻜﻲ اﻳﺮاﻧﻲ ﺑﺮ ّ
ﻓﺎرﺳﻲ ﻛﻪ اﺑﻦوﺣﺸﻴة ﻧﺒﻄﻲ ﮔﻮﻳﺪ ﺑﺮاي ﻳﻜﻲ از ﺷﺎﻫﺎن اﻳﺮان ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﺪه ?٣> ,اﻟﻤﺘﻮﺷّ ﺢ ﻓﻲ
اﻟﺴﻤﻮم ﻓﺎرﺳﻲ ﻛﻪ ﻫﻤﻮ ﮔﻮﻳﺪ ﺧﻮد آن را در اﺻﻔﻬﺎن دﻳﺪه ,ﻛﺘﺎﺑﻲ ﺑﺰرگ ﺑﺎﺷﺪ در ٩٠ﻓﺼﻞ
ﻃﺒﻲ >ﻓﺎرﺳﻲ? ﺷﺎﻣﻞ دو رﺳﺎﻟﻪ ﻛﻪ ٣
ﻛﻪ ﺑﺮاي ﺧﺴﺮو اﻧﻮﺷﺮوان ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ # /ـ ﻣﺠﻤﻮﻋة ّ
ﺑﺎز ﺑﺮاي ﺧﺴﺮو اﻧﻮﺷﺮوان ﻧﻮﺷﺘﻪاﻧﺪ ?٤> :ﻣﺨﺘﺼﺮ ﻣﻔﻴﺪ ,ﻛﻪ ﻳﻚ دﺳـﺘﻨﺎﻣﻪ ﺑـﺮاي ﻛـﺎرﺑﺮد
ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ ﭘﺰﺷﻚ ﺣﻀﻮر ﻧﺪارد ,ﺣﺴﺐ ﻣـﻘﺪﻣﻪ >ﻧﺴـﺨة آ ﻛـﺎدﻣﻲ ﻋـﻠﻮم ﺗـﺎﺷﻜﻨﺪ ,ش
, I/537ﻣﻮرخ ١٢٤٠ق? ﺷﺎﻣﻞ ١٩ﻓﺼﻞ اﺳﺖ ?٥> /ﻧﺼﻴﺤﺖﻧﺎﻣة ﺳﺎروق ﺣﻜﻴﻢ >ﻧﺴﺨة
ﺑﺮﻟﻴﻦ ,ش ?٤٥ﺑﺪﻳﻦ آﻏﺎز> :ﺑﺪان ﻛﻪ ﺳﺎروق ﺣﻜﻴﻢ ﻧﻮﺷﻴﺮوان دادﮔﺮ را ﻧـﺼﻴﺤﺖ ﻛـﺮد و
ﮔﻔﺖ ﭼﻮن ﺑﺪﻳﻦ ﻋﻤﻞ ﻧﻤﺎﻳﻲ< >اﻟﺦ? ﻛﻪ ﻗﻮاﻋﺪ ﺣﻔﻆ ﺻﺤ ﺖ اﺳﺖ٤/
ّ
/١ﺗﺎرﻳﺦ ﭘﺰﺷﻜﻲ اﻳﺮان >اﻟﮕﻮد? ,ﺗﺮﺟﻤة دﻛﺘﺮ ﻓﺮﻗﺎﻧﻲ ,ص /٧٣
/٢رش :ﻓﻬﺮﺳﺖ ﻣﺎﻗﺒﻞ اﻟﻔﻬﺮﺳﺖ >اذ ﻛﺎﺋﻲ? ,ج ,١ص ١٢٠-١١٨و /١٢٤-١٢٣
3. Geschichte des Arabischen Schrifttums (Sezgin), b. III, pp. 182,186.
4. Persian Literature (Storey), v. II, Part 2, 1971, p. 195./ Zur Quellenkunde...
(Fonahn), p. 60.
www.takbook.com
ﻓﻬﺮﺳﺖ ﻣﺎﻗﺒﻞ اﻟﻔﻬﺮﺳﺖ ﺑﺨﺶ دوم : ٤٣٠
/ ٦٣ﭘﺰﺷﻜﻲﻧﺎﻣﻪ ,ﺗﺄﻟﻴﻒ واﮔﺒﻬﺎﺗﺎ ﻫﻨﺪي >ﺳﺪة ٧-٦م? ﭼﻨﺎن ﻛﻪ ﭘﻴﺸﺘﺮ ﮔﺬﺷﺖ ]ش [٥٠
ﻣﻈﺎن ﺗﺮﺟﻤﻪ از ﺳﺎﻧﺴﻜﺮﻳﺖ ﺑﻪ ﭘﻬﻠﻮي ﺑﻮده ﺑﺎﺷﺪ/
ّ در
/ ٦٤ﻧﺪاﻧﻪ ,ﺗﺄﻟﻴﻒ ﻣﺎدﻫﺎ وا ﻛﺮه ﻫﻨﺪي >ح ـ ﺳﺪة ٧م? ﭼﻨﺎن ﻛﻪ ﭘﻴﺸﺘﺮ ﮔﺬﺷﺖ ]ش [٥١
ﻣﻈﺎن ﺗﺮﺟﻤﻪ ﺑﻪ ﭘﻬﻠﻮي ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ/
ّ در
/ ٦٥ﺳﺪدﻫﺎﻳﻮﮔﻪ ,ﺗﺄﻟﻴﻒ >ورﻧﺪه< ﻫﻨﺪي >ح ـ ﺳﺪة ٧م? ﭼﻨﺎن ﻛﻪ ﭘﻴﺸﺘﺮ ﮔـﺬﺷﺖ ]ش
ﻣﻈﺎن ﺗﺮﺟﻤﻪ ﺑﻪ ﭘﻬﻠﻮي ﺑﻮده ﺑﺎﺷﺪ/
ّ [٥٢در
/ ٦٦داروﻧﺎﻣﻪ >ﭘﻬﻠﻮي ـ ﺳﺮﻳﺎﻧﻲ? ﻛﻪ ﺷﺎﭘﻮر ﺑﻦ ﺳﻬﻞ ﮔﻨﺪﻳﺸﺎﭘﻮري >م ٢٥٦ق ٨٦٩ .م?
آن را ﺑﻪ ﻋﻨﻮان >ﺻﻨﺎﻋﺔ اFدوﻳﺔ اﻟﻤﺮﻛّﺒﻪ اﻟﻤﺨﺘﺎرة اﻟﻤﻌﺘﻤﺪ ﻋﻠﻴﻬﺎ ﻓﻲ اﻟﻌ_ج و اﻟﻤـﺎرﺳﺘﺎن<
>در ٢٥ﻓﺼﻞ? ﺑﻪ ﻋـﺮﺑﻲ ﺗـﺮﺟـﻤﻪ ﻛـﺮده ﻛـﻪ ﻳـﻮﺣﻨّﺎ ﺑـﻦ ﺳـﺮاﭘـﻴﻮن آن را وﻳـﺮاﺳـﺘﻪ اﺳﺖ/
ﻧﺴﺨﻪﻫﺎﻳﻲ از آن در ﻛﺘﺎﺑﺨﺎﻧة ﻣﻠﻚ ﺗﻬﺮان >ش ?٤٥٧٣. ٤٠و ﻛﺘﺎﺑﺨﺎﻧة ﻣﺠﻠﺲ ﺳـﻨﺎ >ش
?٣٢٥٨. ٢٠وﺟﻮد دارد; و ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ ﻛﻪ ﺑﺮاي ﺑﺮرﺳﻲﻫﺎي ﻓﺎرﺳﻲ >ﭘﻬﻠﻮي? ـ ﺳﺮﻳﺎﻧﻲ ﻣﺎﻗﺒﻞ
ﺗﻮﺟﻪ اﺳﺖ ١/ﺷﺎﻳﺪ ﻛﻪ ﻫﻤﻴﻦ داروﻧﺎﻣة ﺷﺎﭘﻮر ﺳﻬﻞ ﻫﻤﺎن >ﻗﺮاﺑﺎدﻳﻦ< ﻣﺸﻬﻮر
اﺳ_ﻣﻲ ﻗﺎﺑﻞ ّ
ﻃﺒﻲ دوران اﺳ_ﻣﻲ
او ﺑﺎﺷﺪ >در ٢٢ﻣﻘﺎﻟﻪ? ﻛﻪ در ﻧﻮع ﺧﻮد ﺑﻲﺳﺎﺑﻘﻪ ﺑﻮد; و ﺑﺮ دﻳﮕﺮ آﺛﺎر ّ
ﻣﺆﺛّﺮ اﻓﺘﺎد ٢/ﺳﻴﺮﻳﻞ اﻟﮕﻮد ,ﺗﺄﻟﻴﻒ ﻛﺘﺎب >داروﺳﺎزي< ﺷﺎﭘﻮر ﺳﻬﻞ اﻳﺮاﻧﻲ را آﺧﺮﻳﻦ اﻗﺪام
ﻣﺪرﺳة ﮔﻨﺪﻳﺸﺎﭘﻮر ﻣﻲداﻧﺪ ,ﻛﻪ وي ﻣﻮ ّﻓﻖ ﺑﻪ ﻛﺸﻒ اﻳﻦ ﻣﻄﻠﺐ ﺷﺪه; و ﻣﻲاﻓﺰاﻳﺪ ﻛﻪ ﺷﺎﻳﺪ
ﻫﻤﻴﻦ اﺛﺮ ﺧﻮد ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﻛﺘﺎب داروﺷﻨﺎﺳﻲ در ﺟﻬﺎن ﺑﻮده ﺑﺎﺷﺪ٣/
ﻣﺤﻤ ﺪﺑﻦ زﻛﺮﻳﺎي رازي >م ٣١٣ق? در ﻛﺘﺎب اﻟﺤﺎوي
ّ / ٦٧ﻛﻨﺎش ﻓﺎرﺳﻲ >ﭘﻬﻠﻮي? ﻛﻪ
ﺧﻮد >ج ,٨ص ?٢٠٨از آن ﻳﺎد و ﻧﻘﻞ ﻛﺮده اﺳﺖ٤/
/ ٦٨ﺑﺎﻫﻨﺎﻣﻪ >ﻓﺎرﺳﻲ? ﻛﻪ اﺑﻦ ﻧﺪﻳﻢ از اﻳﻦ دﺳﺖ ﻛﺘﺎﺑﻬﺎي >ﺑﻨﻴﺎن دﺧﺖ<> ,ﺑﻨﻴﺎن ﻧﻔﺲ<,
>ﺑﻬﺮام دﺧﺖ< و ﺟﺰ اﻳﻨﻬﺎ را >ﻓﻲ اﻟﺒﺎه? ﻳﺎد ﻛﺮده اﺳﺖ٥/
/ ٦٩ﺳﺘﻮر ﭘﺰﺷﻜﻲ >ﭘﻬﻠﻮي? ﻳﺎ ﺑﻪ اﺻﻄ_ح اﻣﺮوز >داﻣﭙﺰﺷﻜﻲ< ﻛﻪ اﺑﻦﻧﺪﻳﻢ دو ﻛﺘﺎب
1. Geschichte des Arabischen Schrifttums (Sezgin), b. III, P. 186.
/٢ﻣﻘﺪﻣﻪ ﺑﺮ ﺗﺎرﻳﺦ ﻋﻠﻢ >ﺳﺎرﺗﻮن? ,ﺗﺮﺟﻤة ﺻﺪري اﻓﺸﺎر ,ج ,١ص/٧٠٤
/٣ﺗﺎرﻳﺦ ﭘﺰﺷﻜﻲ اﻳﺮان ,ﺗﺮﺟﻤة دﻛﺘﺮ ﺑﺎﻫﺮ ﻓﺮﻗﺎﻧﻲ ,ص/٦٩
4. Ceschichte... (Sezgin), III, p. 170.
/٥اﻟﻔﻬﺮﺳﺖ ,ﭼﺎپ ﺗﻬﺮان ,ص/٣٧٦
www.takbook.com
٤٣١ ﭘﺰﺷﻜﻲ در اﻳﺮان ﺑﺎﺳﺘﺎن
اﻳﺮاﻧﻲ >ﻓﺎرﺳﻲ? از اﻳﻦ دﺳﺖ ﻳﺎد ﻛﺮده ,ﻳﻜﻲ > ﻛﺘﺎب اﻟﺒـﻴﻄﺮه< >در ﻣـﺪاواي ﭼـﺎرﭘﺎﻳﺎن و
اﺳﺒﺎن و اﺳﺘﺮان و ﮔﺎوان و ﮔﻮﺳﻔﻨﺪان و اﺷﺘﺮان; و ﺷﻨﺎﺧﺖ ﻧﻴﻚ و ﺑﺪ آﻧﻬﺎ? ﻛﻪ اﺳﺤﺎق ﺑﻦ
ﺳﻠﻴﻤﺎن ﺑـﻦ ﻋـﻠﻲ ﻫـﺎﺷﻤﻲ >ﺳـﺪة ٢ق? ﺑـﻪ ﻋـﺮﺑﻲ ﺗـﺮﺟـﻤﻪ ﻛـﺮده ,دﻳﮕـﺮي ﻫـﻢ ﻛـﺘﺎب
>ﺳﺘﻮرﭘﺰﺷﻜﻲ اﻳﺮاﻧﻲ< ﻛﻪ ﺑﻴﺸﺘﺮ درﺑﺎرة آن ﻧﮕﻔﺘﻪ اﺳﺖ١/
/ ٧٠ﮔﻔﺘﮕﻮﻫﺎي ﭘﺰﺷﻜﻲ >ﭘﻬﻠﻮي ـ ﻋﺮﺑﻲ? ﻣﻴﺎن ﺧﺴﺮو َاﭘﺮوﻳﺰ ﺳﺎﺳﺎﻧﻲ >٦٢٨-٥٩٠م? و
ﺣﺎرث ﺑﻦ ﻛﻠﺪة ﺛﻘﻔﻲ ﭘﺰﺷﻚ ﻋﺮب >ح ٥٨٠ـ ح ٦٧٠م ٥٠ .ق? داﻧﺶ آﻣﻮﺧﺘة ﻣﺪرﺳة
ﺟﻨﺪﻳﺸﺎﭘﻮر اﻳﺮان ,ﻛﻪ ﮔﻔﺘﮕﻮﻫﺎي ﭘﺰﺷﻜﻴﺎﻧة او را ﺑﺎ ﭘﺎدﺷﺎه اﻳﺮان درﺑﺎرة ﺑـﻬﺪاﺷﺖ ﺗـﻦ در
>ﻛﺘﺎب اﻟﻤﺤﺎورة ﻓﻲ اﻟﻄﺐ ﺑﻴﻨﻪ و ﺑﻴﻦ ﻛﺴﺮي <///ﻳﺎد ﻛﺮدهاﻧﺪ٢/
ّ
/ #اﻟﺒﺘﻪ ﻛﺘﺎﺑﻬﺎ ﻳﺎ رﺳﺎﻟﻪﻫﺎي ﭘﺰﺷﻜﻲ دﻳﮕﺮي ﻫﻢ ﻣـﻲﺗﻮان ﺑـﻪ ﭘـﻬﻠﻮي ﻳـﺎ در ﺗـﺤﺮﻳﺮ
ﻓﺎرﺳﻲ و ﺗﺮﺟﻤة ﻋﺮﺑﻲ آﻧﻬﺎ ﻳﺎد ﻛﺮد ,آﺛﺎري ﻫﻢ ﻛﻪ ﻧﺎم و ﻧﺸﺎن درﺳﺘﻲ ﻧﻴﺎﻓﺘﻪاﻧـﺪ در اﻳـﻦ
ﻃﺐ دﻋﺎﺋﻲ ﻫﻢ ﻣﺜ_ً رﺳﺎﻟة >درﺑﺎرة ﻣﻬﺮهﻫﺎ<
ﻓﻬﺮﺳﺖ ﻧﻴﺎﻣﺪهاﻧﺪ; اﻳﻨﻚ ﻣﻲﺗﻮان در زﻣﻴﻨة ّ
ﺧﻮاص آﻧﻬﺎ ﺑﻪ ﻣﺜﺎﺑة ﻃﻠﺴﻤﺎت دﻓﻊ اﻣﺮاض >در ﺟﺰو داﺗﺴـﺘﺎن
ّ >ﭘﻬﻠﻮي? را ﻳﺎد ﻛﺮد ﻛﻪ در
ﻣﻈﺎن ﺗﺮﺟﻤﻪ ﺑﻪ
ّ دﻳﻨﻴﻚ آﻣﺪه? اﺳﺖ; و ﺟﺰ اﻳﻨﻬﺎ ,ﻳﺎ ﻫﻢ ﺑﺮﺧﻲ ﻛﺘﺎﺑﻬﺎي ﭘﺰﺷﻜﻲ ﻫﻨﺪي ﻛﻪ در
ﻓﺎرﺳﻲ >ﭘﻬﻠﻮي? ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪاﻧﺪ ,ﻣـﺎﻧﻨﺪَ :ر َﺳـﺮﺗﻨﺎ ﻛـﺮه ,ﺷـﺎرﻧﮕﺪﻫﺮه ,وﻧﮕﺴـﺘﻪ .ﺑـﻨﮕﺴﺘﻪ,
ﭼﻴﻨﺘﺎﻣﻨﻲ ,ﭼﺮﻛﻪدﺗﻪ; و ﺟﺰ اﻳﻨﻬﺎ/
/١ﺗﺤﻘﻴﻘﺎﺗﻲ درﺑﺎرة ﺳﺎﺳﺎﻧﻴﺎن >اﻳﻨﻮﺳﺘﺮاﻧﺘﺴﻒ? ﺗﺮﺟـﻤة ﻛـﺎﻇﻢزاده ,ص . /٢٠اﻟﻔـﻬﺮﺳﺖ ,ص . /٣٧٧
ﻓﺮﻫﻨﮓ اﻳﺮاﻧﻲ ﭘﻴﺶ از اﺳ_م >دﻛﺘﺮ ﻣﺤ ّﻤﺪي? ,ص ١٤٣و /٢٣٧
ﻋﻴﻮن اﻧﺒﺎء >اﺑﻦ اﺑﻲ اﺻﻴﺒﻌﻪ? ,ص2. Geschichte... (Sezgin), III, p. 203. . /١٦٧
www.takbook.com
www.takbook.com
ﭘﻴﻮﺳﺘﻬﺎ
ﻃﺐ را >اﺳﻘﻠﺒﻴﻮس< ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ ,ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ اﻧﺴﺎن ﻳﺎ
٠ ١اﻳﻦ ﻛﻪ ﻳﻮﻧﺎﻧﻲﻣﺂﺑﺎن ﻫﻤﻮاره ﺑﺎﻧﻲ ّ
ﻣﻌﺎﺻﺮ ﺑﺎ ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ اﻧﺴﺎن در ﺷﺶﻫﺰار ﺳﺎل ﭘﻴﺶ از ﻣـﻴ_د ﻣﺴـﻴﺢ داﻧﺴـﺘﻪاﻧـﺪ; ﺑـﻪ ﻗـﻮل
ﺗـﺼﻮر
ّ ﻣﺴﺘﺸﺮق داﻧﺸﻤﻨﺪ ﻳﻮﻧﺎنﺷﻨﺎس >زﻳﻤﺮﻣﺎن< ﻫـﻤﺎﻧﺎ اﻣـﺮي ﺑﺲ ﻏـﺮﻳﺐ و ﻏـﻴﺮﻗﺎﺑﻞ
اﺳﺖ ,ﻛﻪ ﻏﺮض اﻳﺸﺎن ـ ﻫﻤﭽﻮن اﺳﺤﺎق ﺑﻦ ُﺣﻨَﻴﻦ ﻋﺒﺎدي ـ از ﺑﻴﺎن اﻳﻦ ﻣﻄﻠﺐ دﻗـﻴﻘ ًﺎ آن
ﺗﻮﺳﻂ ﻓﺮدي >ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ< ِاﺑﺪاع ﺷﺪه ,ﻧﻪ ﻣﺼﺮي ﻳﺎ
ﺑﻮده اﺳﺖ ﻛﻪ ﻧﺸﺎن دﻫﻨﺪ داﻧﺶﭘﺰﺷﻜﻲ ّ
اﻳــﺮاﻧــﻲ ,ﻧـﻪ ﻫـﻨﺪي ﻳـﺎ اﺳـ_و; و ﺑـﺪﻳﻦﺗﺮﺗﻴﺐ ﺗـﻤﺎم اﻓـﺘﺨﺎر ﻋـﻠﻤﻲ را از ﺑـﻬﺮ ﻳـﻮﻧﺎﻧﻴﺎن
ﻣﻲﺧﻮاﻫﻨﺪ١/
٠ ٢در ﺑﻬﺮ >ﺳﺌﻨﻪ .ﺳﻴﻤﺮغ< >= ﺷﺎﻫﻴﻦ? ﻛﻪ ﻫﻤﺎن >ﺳﻴﻨﺎ<ﺳﺖ ,ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﭘﺪر ﭘﺰﺷﻜﻲ
ﻣﺆﺳﺲ ﻓﺮﻫﻨﮕﺴﺘﺎن ﺳﺪة ا ﻛﺒﺎﺗﺎن >ﻫﻤﺪان?
اﻳﺮان و ﺑﺎﻧﻲ >ﻣﻜﺘﺐ ﺳﻴﻨﺎﺋﻲ< ﻳﺎد ﺷﺪ ,ﻛﻪ ﻫﻤﻮ ّ
و آﻣﻮزﺷﮕﺎه ﭘﺰﺷﻜﻲ آﻧﺠﺎ ﺑﻮده; ﺑﺮﺟﺴﺘﻪﺗﺮﻳﻦ ﺷﺎ ﮔﺮد و ﭘﻴﺮو >زردﺷﺖ< ﺳﭙﻴﺘﻤﺎن ﭘـﻴﺎﻣﺒﺮ
اﻳﺮاﻧﻲ ,ﻛﻪ ﺑﺮﺧﻲ از داﻧﺸﻤﻨﺪان اﻳﺮاﻧﺸﻨﺎس و ﻣﺤﻘّﻘﺎن اﻳـﺮان ,او را ﺣﺴﺐ رواﻳﺖ رﺳـﺎﻟة
ﭘــﻬﻠﻮي >ﺷﮕــﻔﺘﻲﻫﺎي ﺳﮕﺴــﺘﺎن< از ﻣــﺮدم ﺷـﻬﺮ ُ>ﺑﺴﺖ< ﺳـﻴﺴﺘﺎن داﻧﺴـﺘﻪاﻧـﺪ; و ﻣـﺎ
ﻋﻠﻲاﻟﺘﺤﻘﻴﻖ ﻳﻚ ﭼﻨﻴﻦ ﻧﮕﺮهاي را ﻗﺎﻃﻌﺎﻧﻪ در ﺟﺎي ﺧﻮد ﻧﻘﺪ و ر ّد ﻧﻤﻮدهاﻳﻢ /اﻣﺎ ﺑﺎ ﺗﺤﺪﻳﺪ
زﻣﺎن ﺗﺎرﻳﺨﻲ ﺣﻴﺎت او ﺗﻘﺮﻳﺒ ًﺎ ﺑﺎ اﺑﺮاﻫﺎم وﻳﻠﻴﺎﻣﺰ ﺟﻜﺴﻦ ﻣﻮاﻓﻖ ﻫﺴﺘﻴﻢ ﻛـﻪ ﺑـﻨﺎﺑﺮ اﺷـﺎرت
>ﻓﺮوردﻳﻦﻳﺸﺖ< >ﺑﻨﺪ ?٩٧ﺑﺎﻳﺴﺘﻲ ﻳﻜﺼﺪﺳﺎل ﭘﺲ از ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ دﻳﻦ زﻳﺴﺘﻪ ﺑـﺎﺷﺪ ,ﻳـﻌﻨﻲ از
ﺣﺪود ﺳﺎل ٥٣١ﺗﺎ ٤٣١ق /م ا ﮔﺮ ﺗﺎرﻳﺦ ﺳ ّﻨﺘﻲ زردﺷﺘﻲ را ﺑﭙﺬﻳﺮﻳﻢ ٢/وﻟﻲ از ﭘﻨﺞ ـ ﺷﺶ
ﺣـﺮي> ,در?
/١ﻣﻘﺎﻟة >ﮔﺎﻫﺸﻤﺎري در ﻛﺘﺎب ﺗﺎرﻳﺦ اﻃﺒﺎء اﺳﺤﺎق ﺑﻦ ﺣـﻨﻴﻦ< ,ﺗـﺮﺟـﻤة دﻛـﺘﺮ ﻋـ ﺒّﺎس ّ
ﻓﺼﻠﻨﺎﻣة ﻛﺘﺎب ,دورة ,٧ش . ١ﺑﻬﺎر ,١٣٧٥ص/٨٥
2. cf: Zoroaster (The Prophet of Ancient Iran), New York, Columbia University
Press, 1928, pp. 137, 178.
www.takbook.com
ﻓﻬﺮﺳﺖ ﻣﺎﻗﺒﻞ اﻟﻔﻬﺮﺳﺖ ﺑﺨﺶ دوم : ٤٣٤
>ﺳﺌﻦ .ﺳﻴﻨﺎ< ﻛﻪ دﻛﺘﺮ ﭼﺮاﻏﻌﻠﻲ اﻋﻈﻤﻲ ﺳﻨﮕﺴﺮي در ُﺟﺴﺘﺎر ﺧﻮد ﺑﻪ ﻫﻤﻴﻦ ﻋﻨﻮان ﻳﺎد
ﻛﺮده ,ﺗﻨﻬﺎ ﺑﺮاي ﻣﺎ اﻳﻦ ﻧﺘﻴﺠة درﺳﺖ ﻗﺎﺑﻞ ﺣﺼﻮل اﺳﺖ ﻛﻪ >ﺳﻴﻨﺎ< ﻧﺎﻣﺎن ﭼﻨﺪي در َاﻗﻄﺎر
اﻳﺮاﻧﺰﻣﻴﻦ و در ازﻣﻨة ﻣﺨﺘﻠﻔﻪ ﻣﻲزﻳﺴﺘﻪاﻧﺪ ,ﻛﻪ اﻟﺒﺘﻪ ﺑﺮﺣﺴﺐ ﻣﻨﺎﺑﻊ اﺳﺘﻘﺼﺎي ﻧﺎﻣﺒﺮده ـ ﻛﻪ
ﺑﺎﻟﺠﻤﻠﻪ ﻣﺘﻮن ﻣﺬﻫﺒﻲاﻧﺪ ـ >ﺳﻴﻨﺎ<ﻫﺎي ﻣﺰﺑﻮر در ﺷﻤﺎر دﻳﻨﻴﺎران و ﭘﺮﻳﺴﺘﺎران >روﺣـﺎﻧﻴﺎن?
ﺑﻮدهاﻧﺪ ,ﭼﻨﺎن ﻛﻪ >ﺳﺌﻦ< ﺑﺮزﻣﻬﺮ ﻫﻢ از ﻣﺮدم ﺳﻴﺴﺘﺎن ﻛﺴـﻲ اﺳﺖ ﻛـﻪ ﻧﺴﻚ ﺷـﺎﻧﺰدﻫﻢ
>ﮔﻨﺎﺳﻨﺞ? داﺗﻴﻚ اوﺳﺘﺎﻳﻲ را وﻳﺮاﺳﺘﻪ ﺑﻮده; ﻳﺎ >ﺳﺌﻦ< دﻳﮕﺮ ﺣﺴﺐ دﻳﻨﻜﺮد > ?٦٩٢. ٩ﭘﺴﺮ
ﺗـﻮﺟﻪ ﻳﻚ >ﺳـﺌﻦ< ﻓـﺮﻳﻔﺘﺎر و از دﻳـﻦ
>وراز< از ﺗﻮراﻧﺰﻣﻴﻦ ﻳﺎد ﮔﺮدﻳﺪه اﺳﺖ /اﻣـﺎ ﺟـﺎﻟﺐ ّ
ﺑﺮﮔﺸﺘﻪ ﻫﻢ ﺑﻮده ,ﻛﻪ ﻓﻘﻬﺎي زردﺷﺘﻲ او را >زﻧﺪﻳﻖ< >ﻣﺎﻧﻮي ﻣﺬﻫﺐ? و ﻣﻌﺎﺻﺮ ﺑﺎ ﻳﺰدﮔﺮد
ﻳﻜﻢ >ﺑﺰﻫﻜﺎر .زﻧﺪﻳﻖ? ﺳﺎﺳﺎﻧﻲ > ٤٢١-٣٩٩م? ﻳﺎد ﻛﺮدهاﻧﺪ; و ﺳﺮاﻧﺠﺎم ﮔﻮﻳﺪ ﻛﻪ >ﺳﺌﻦ<
ﭘﺲ از اﺳ_م ﻧﻴﺰ ﺑﻪ ﺷﻜﻞ >ﺳﻴﻨﺎ< از ﺟﻤﻠﻪ در ﻧﺎم ﭘﺪر ﺣﻜﻴﻢ و ﻃﺒﻴﺐ ﺷﻬﻴﺮ اﻳﺮان >اﺑﻦﺳﻴﻨﺎ<
ﺑﺨﺎراﺋﻲ آﻣﺪه ,ﺑﺴﺎ ﻛﻪ اﻣﺮوزه ﻫﻢ در ﻧﺎﻣﻬﺎي ﻛﻬﻦ راﻳﺞ در ﺧـﺮاﺳـﺎن و ﺳـﻴﺴﺘﺎن >ﺳـﻴﻨﺎ<
وﺟﻮد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ١/
٠ ٣اﻳﻨﻚ درﺑﺎرة ﻧﺎم ﻧﻴﺎي >اﺑﻦ ﺳﻴﻨﺎ< ﻛﻪ ﻳﺎدآور اﺳﻢ ﭘﺪر ﭘﺰﺷﻜﻲ ﻳـﺎ اﺑـﻘﺮاط اﻳـﺮان ـ
ﺳﻴﻨﺎي ﻣﻐﺎﻧﻲ ـ اﺳﺖ ,ﺑﺴﺎ ﻛﻪ در َاﺛﻨﺎي ﺑﺤﺚ راﺟـﻊ ﺑـﻪ ﺧـﺎﻧﺪان ﭘـﺰﺷﻜﻲ ﺳـﻴﻨﺎﺋﻲ ﻋـﻬﺪ
ﺑﺎﺳﺘﺎن ,اﻳﻦ ﭘﺮﺳﺶ ﻣﻄﺮح ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ ﻛﻪ >اﺑﻦ ﺳﻴﻨﺎ< ﺣﻜﻴﻢ و ﻃﺒﻴﺐ ﻣﺸﻬﻮر ﻋﻬﺪ اﺳ_ﻣﻲ
اﻳﺮان ﭼﻪ رﺑﻂ و ﻧﺴﺒﺘﻲ ﺑﺎ >ﺳﻴﻨﺎ<ي ﺑﺎﺳﺘﺎﻧﻲ دارد؟ ﺑﺎﻳﺪ ﮔﻔﺖ ﻛﻪ ا ﮔﺮ َﺣ َﺴﺐ اﺗﻔﺎق اﺳﻢ ﺟﺪّ
ﺔاﻟﺤﻖ ﺷﻴﺦ اﻟﺮﺋﻴﺲ اﺑﻮﻋﻠﻲ ﺣﺴﻴﻦ ﺑﻦ ﻋﺒﺪا uﺑﺨﺎراﻳﻲ ُﺧﺮﻣﻴﺜﻨﻲ >ﺳﻴﻨﺎ<
ّ ﺣﺠ
ﺳﻮم ﻳﺎ ﭼﻬﺎرم ّ
ﺑﻮده ,در ﺣﻘﻴﻘﺖ اﺗﻔﺎق ﻧﻴﻚ و ﺷﺎﻳﺴﺘﻪ و ﺑﺴﻴﺎر ﻣﻨﺎﺳﺒﻲ رخ ﻧﻤﻮده اﺳﺖ /وﻟﻲ ﺷﺎﻳﺪ ﺑﺘﻮان
ﮔﻔﺖ ﻛﻪ اﻳﻦ اﻣﺮ ﭼﻨﺪان ﻫﻢ اﺗﻔﺎق ﻣﺤﺾ ﻧﺒﻮده ,ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ ﻓﻘﺮاﺗﻲ از ﺧﻄﺎﺑة ﺷﺎدروان اﺳﺘﺎد
ﻣﺤﻴﻂ ﻃﺒﺎﻃﺒﺎﺋﻲ ﺑﻪ ﻧﻘﻞ آﻳﺪ ,ﻛﻪ ﭼﻬﻞ و اﻧﺪي ﺳﺎل ﻗﺒﻞ ﺗﺤﺖ ﻋﻨﻮان >ﺟﺴـﺘﺠﻮ در ﻟﻔـﻆ
ﺳﻴﻨﺎ< در ﺟﺸﻦ ﻫﺰارة اﺑﻦ ﺳﻴﻨﺎ اﻳﺮاد ﻧﻤﻮده اﺳﺖ /ﺑﺪﻳﻦﺳﺎن ,ﺷﺎﻳﺪ ﻫﻢ آﻧﭽﻪ ﺗﺎ ﻛﻨﻮن در اﻳﻦ
ﺧﺼﻮص ﮔﻔﺘﻪ آﻣﺪ ,ﺻﻮرت ﻛﻤﺎل و ﺗﻤﺎﻣﻲ ﻳﺎﺑﺪ; در ﻫﺮ ﺣﺎل ,اﺳﺘﺎد زﻧﺪهﻳﺎد ﮔﻮﻳﺪ ﻛﻪ ﻗﺒ_ً
ﻫﺮﮔﺰ ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮي ﻧﻤﻲﮔﺬﺷﺖ ﻛﻪ ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ روزي ﺑﺤﺚ در رﻳﺸة ﻟﻔﻆ ﺳﻴﻨﺎ ﺗﺎ اﻳﻦ درﺟﻪ
/١ﻧﺎﻣﻮارة دﻛﺘﺮ ﻣﺤﻤﻮد اﻓﺸﺎر ﻳﺰدي ,ﺟﻠﺪ ,٨ﺗﻬﺮان ,ﺑﻨﻴﺎد ﻣﻮﻗﻮﻓﺎت اﻓﺸﺎر ,١٣٧٣ ,ص /٤٤٦٣-٤٤٥٩
.ﺗﺎرﻳﺨﭽة ﻣﺰدﻙ >اوﺗﺎ ﻛﺮ ﻛﻠﻴﻤﺎ? ,ص ١٤و ٨٩ح /١٩
www.takbook.com
٤٣٥ ﭘﺰﺷﻜﻲ در اﻳﺮان ﺑﺎﺳﺘﺎن
ﺗﺘﺒﻊ داﺧﻞ ﺷﻮد ,و ﻛﻤﺘﺮ ﻛﺴـﻲ ﺑـﺪﻳﻦ اﻧـﺪﻳﺸﻪ از ﭘـﻴﺶ
در ﻳﻚ اﻓﻖ ﭘﻬﻨﺎوري از ﺗﺤﻘﻴﻖ و ّ
ﺗﺘﺒﻊ در وﺟﻮه
دراﻓﺘﺎده ﺑﻮد ﻛﻪ آﻳﺎ اﺻﻞ و ﻣﻌﻨﻲ ﺳﻴﻨﺎ ﭼﻴﺴﺖ؟< /آﻧﮕﺎه اﺳﺘﺎد ﻓﻘﻴﺪ ﭘﺲ از ّ
ﻟﻐﻮي >ﺳﻴﻨﺎ< ﭼﻨﻴﻦ ﻧﺘﻴﺠﻪ ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ> :ﻧﺎم ﺳﻴﻨﺎ از ﻧﻴﺎ ﻛﺎن ﻧﺎﻣﺪار ﺷﻴﺦ از ﺣﻴﺚ ﺷﻬﺮت و
اﻫﻤﻴﺖ در ﻣﺤﻴﻂ زﻧﺪﮔﺎﻧﻲ و ﺧﺎﻧﺪاﻧﻲ او ﺑﺎ ﻧﺎم ﻧﺎﻣﻲ و ﻣﻘﺎم ﺑﻠﻨﺪ ﻓﻠﺴﻔﻲ ﺷﺨﺺ ﺷﻴﺦ ﻳﻚ
ّ
ﺧﺎﺻﻲ داﺷﺘﻪ; و اﻧﺘﺴﺎب ﺑﻪ ﺳﻴﻨﺎ ﺑﺮاي ﺷﻴﺦ ﮔﻮاه وﺟﻮد ﻳﻚ ﻧﺴﺒﺖ ﺧﺎﻧﻮادﮔﻲ و
ﺗﻨﺎﺳﺐ ّ
ﻣﻌﺮ ﻓﻲ ﺷﺨﺼﻴﺖ او ﺑﺸﻤﺎر ﻣﻲرﻓﺘﻪ اﺳﺖ ,ﺗﺎ آﻧﺠﺎ ﻛﻪ ﺣﺮﻳﻒ ﺑﻠﻨﺪ اﻧﺪﻳﺸﻪاي
ﺗﺄﺛﻴﺮ آن در ّ
ﻫﻤﭽﻮن اﺑﻮرﻳﺤﺎن ﺑﻴﺮوﻧﻲ او را ﺑﻪ ﻧﺴﺒﺖ >ﺳﻨﻮي< ] ﺳﻴﻨﺎﺋﻲ[ ﻳﺎد ﻣﻲﻛﺮده; و اﻳﻦ ﻧﺴﺒﺖ را
ﺑﺮاي ﺷﻨﺎﺳﺎﻳﻲ ﻛﺎﻣﻞ او ﻛﺎﻓﻲ ﻣﻲداﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ/</
>وﺟﻮد ﻟﻔﻆ ﺳﻴﻨﺎ ﺑﻪ ﺻﻮرت اوﺳﺘﺎﺋﻲ ﺳﺌﻨﺎ در زﺑﺎنﻫﺎي اﻳﺮاﻧﻲ ﺑﺎﺳﺘﺎﻧﻲ آن ﻫﻢ ﻣﺮادف
>ﺳﺌﻨﺎﻣﺮﻛﺎ< ﻳﺎ ﺳﻴﻤﺮغ ﮔﻮاﻫـﻲ
ُ ﺑﺎ ﻣﻔﻬﻮم ﺣﻜﻴﻢ و داﻧﺸﻤﻨﺪ ,و ﺗﺮﻛﻴﺐ ﺑﺎ ﻟﻔﻆ ﻣﺮغ در ﻛﻠﻤة
اﺳﺖ ﺑﺮ اﻳﻦ ﻛﻪ ﻟﻔﻆ >ﺳﻴﻦ< ﺑﻪ ﺻﻮرت >ﺳﺌﻨﺎ< در زﺑﺎن ﻓﺎرﺳﻲ اوﺳﺘﺎﻳﻲ وﺟﻮد داﺷﺘﻪ ,و از
آن ﺑﻪ ﻣﺪﻟﻮل ﺣﻜﻴﻢ و داﻧﺸﻤﻨﺪ ﭘﻲ ﻣﻲﺑﺮدهاﻧﺪ /وﺟﻮد ﺳﻴﻤﺮغ در اﻓﺴﺎﻧة زﻧﺪﮔﺎﻧﻲ زال و ﭘﺴﺮ
وي رﺳﺘﻢ ﻛﻪ از ﭘﻬﻠﻮاﻧﺎن ﺑﻨﺎم داﺳﺘﺎنﻫﺎي اﻳﺮان ﻫﺴﺘﻨﺪ ,ﮔﺮﭼـﻪ ﻇـﺎﻫﺮ ًا ﺑـﻪ ﺻـﻮرت ﻣـﺮغ
ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ ,وﻟﻲ ﻣﺮﻏﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ از ﻟﻄﻴﻔة ِﺧ َﺮ د و ﻣﻨﻄﻖ ﺑﻬﺮة ﻛﺎﻓﻲ دارد ,و در ﺣﻘﻴﻘﺖ ﻫﻤﺎن
ﻐﺮب اﺳﺖ ﻛﻪ در ﻓﻠﺴﻔة اﺳ_ﻣﻲ اﺣﻴﺎﻧ ًﺎ ﻣﻈﻬﺮ ِﺧ َﺮ د ﺑﺰرگ ﻣﺤﺴﻮب ﻣﻔﻬﻮم ﻓﻠﺴﻔﻲ ﻋﻨﻘﺎء ُﻣ َ
ﻣﻲﺷﻮد /</ﺑﺎري> ,در ﺳﻠﺴﻠة اﺳﺎﻣﻲ ﻗﺪﻳﻢ اﻳـﺮاﻧـﻲ ﭼـﻨﺪ ﺗـﻦ از داﻧﺸـﻤﻨﺪان و ﭘـﺰﺷﻜﺎن
ﺑﺎﺳﺘﺎﻧﻲ اﻳﻦ ﻛﺸﻮر ,ﺳﺌﻨﺎ ﻧﺎم داﺷﺘﻪاﻧﺪ ﻛﻪ در ﻣﺘﻮن ﻗﺪﻳﻤﻲ از آﻧﺎن اﺳﻢ ﺑﺮده ﺷﺪه اﺳﺖ; و
اﻳﻨﺎن در ﻫﻤﺎن ﺳﺮزﻣﻴﻨﻲ زﻧﺪﮔﺎﻧﻲ ﻣﻲﻛﺮدهاﻧﺪ و ﺑﻪ ﺧﺪﻣﺖ ﻋﻠﻢ و داﻧﺶ ﻣﻲﭘﺮداﺧﺘﻪاﻧﺪ ﻛﻪ
ﭼﻨﺪ ﻗﺮن ﺑﻌﺪ ﭘﻮرﺳﻴﻨﺎ دورة زﻧﺪﮔﺎﻧﻲ ﭘﺮ ﺑﺮﻛﺖ ﺧﻮﻳﺶ را در آﻧﺠﺎ ﺑﺴﺮ ﺑـﺮده اﺳﺖ< ] ﻛـﻪ
ﻣﻘﺼﻮد ﻫﻤﺎﻧﺎ ﺳﺮزﻣﻴﻦ ﺟﺒﺎل اﻳﺮان ﻳﺎ ﻣﺎد ﺑﺎﺳﺘﺎن و ﻫـﻤﺪان ﻣـﻲﺑﺎﺷﺪ[ /ﺳـﺮاﻧـﺠﺎم ﮔـﻮﻳﺪ:
ﺗﺄﻣﻠﻲ ﺑﺎﻗﻲ ﻧﻤﺎﻧﺪ ﻛﻪ ﻳﻜﻲ از
>ﮔﻤﺎن ﻣﻲرود ﻛﻪ دﻳﮕﺮ در ﻗﺒﻮل و ﺗﺼﺪﻳﻖ اﻳﻦ ﻣﻌﻨﻲ ﻣﺠﺎل ّ
داﻧﺸﻤﻨﺪان ﺳﻠﺴﻠة ﻋﻠﻤﺎي ﺑﺎﺳﺘﺎﻧﻲ ﺳﻴﻨﺎ در ﺧﺮاﺳﺎن ﻗﺪﻳﻢ ﻣﺒﺪأ ﺗﺸﻜﻴﻞ ﺧﺎﻧﻮادة اﺳ_ﻣﻲ
اﺑﻮﻋﻠﻲ اﺑﻦﺳﻴﻨﺎ ﺑﻮده اﺳﺖ; و اﺗﺼﺎل داﺋﻤﻲ ﺟﺰء >اﺑﻦﺳﻴﻨﺎ< در ﻧﺴﺐ و ﻧﺴﺒﺖ ﺳـﻨﻮي و
رﻋﺎﻳﺖ او ﻗﺮﻳﻨﻪاي اﺳﺖ ﻛﻪ داﻧﺸﻤﻨﺪ ﻧﺎﻣﻲ ﺑﺎ ﺧﺎﻧﺪاﻧﻲ از داﻧﺸﻤﻨﺪان ﻋﺼﺮ ﻣـﺎﻗﺒﻞ ﺧـﻮد
www.takbook.com
ﻓﻬﺮﺳﺖ ﻣﺎﻗﺒﻞ اﻟﻔﻬﺮﺳﺖ ﺑﺨﺶ دوم : ٤٣٦
اﺗﺼﺎل و اﻧﺘﺴﺎب داﺷﺘﻪ اﺳﺖ١/</
ﺑﺪﻳﻦﺳﺎن ,ﻧﮕﺮة ﻣﺎ ﻣﺒﻨﻲ ﺑﺮ آن ﻛﻪ >ﺳﻴﻨﺎ< ﻧﺎم ـ ﺗﺒﺎر ﺧﺎﻧﺪانﻫﺎي ﭘﺰﺷﻜﻲ اﻳﺮاﻧﺰﻣﻴﻦ ﺑﻮده,
رﻫﻨﻤﻮن ﺑﺪﻳﻦ ﻓﺮض درﺳﺖ ﻫﻢ ﺑﺎﺷﺪ ﻛﻪ ﻧﻴﺎ ﻛﺎن اﺑﻦﺳﻴﻨﺎ و اﺻﻮ ً دودﻣﺎن او ﻳﻚ ﺧﺎﻧﺪان
ﭘﺰﺷﻜﻲ ﭘﻴﺸﻪ ﺑﻮدهاﻧﺪ; ﮔﻮﻳﻲ ﭼﻨﺎن ﻛﻪ ﮔﺬﺷﺖ ﺧﺎﻧﺪانﻫﺎي ﭘﺰﺷﻜﻲ ﭘﻴﺸة اﻳﺮان ﻋﻠﻲاﻟﺮﺳﻢ
ﻧﺎم ﺣﻜﻴﻢ >ﺳﻴﻨﺎ< ﺑﺎﺳﺘﺎﻧﻲ ﭘﺪر ﭘﺰﺷﻜﻲ اﻳﺮاﻧﻴﺎن را آ ﮔﺎﻫﺎﻧﻪ ﺑﺮ ﻓﺮزﻧﺪان ﺧﻮد ﻣﻲﻧﻬﺎدهاﻧـﺪ/
اﻟﺒﺘﻪ ﻧﺎﻣﮕﺬاري >ﺳﻴﻨﺎ< در ﺧﺎﻧﺪانﻫﺎي ﭘﺰﺷﻜﻲ اﻳﺮان ـ ﭼﻨﺎن ﻛﻪ ﺑﻌﺪ ًا ﻫﻢ ﺑﻴﺎﻳﺪ ـ اﺧﺘﺼﺎﺻﻲ
ﺑﻪ ﺧﺎﻧﻮادهﻫﺎي زردﺷﺘﻲ ﻧﺪاﺷﺘﻪ ,ﻫﻤﺎﻧﺎ ﺧﺎﻧﻮادهﻫﺎي ﻣﺴـﻴﺤﻲ و ﺳـﺮﻳﺎﻧﻲ >اﻳـﺮاﻧـﻲ? ﻧـﻴﺰ
آ ﮔﺎﻫﺎﻧﻪ ﺑﺪان ﺗﺴﻤﻴﻪ روي آوردهاﻧﺪ/
> ٠ ٤ﺳﻴﻨﺎ< در ﻣﻔﻬﻮم ﻃﺒﻴﺐ ,ﭼﻨﺎن ﻛﻪ ﮔﺬﺷﺖ ,ﻫﻤﺎن >ﺳﻴﻤﺮغ< ﺑﺎﺷﺪ ﻛﻪ ﺧﺎﻧﺪانﻫﺎي
ﭘﺰﺷﻜﻲ ﻣﻨﺴﻮب ﺑﻪ آن >ﺳﻴﻨﺎﺋﻲ< ﺑﺎﺷﻨﺪ /اﻣﺎ ﻫﻤﺎنﻃﻮر ﻛﻪ در ﺑﻬﺮ >ﺳﻴﻤﺮغ = ﺟﺒﺮﺋﻴﻞ< ﺑﻪ
ﺗﻔﺼﻴﻞ ﮔﺬﺷﺖ ,در ُﺳﻨَﻦ ُﺳﺮﻳﺎﻧﻲ >ﻣﺴـﻴﺤﻲ? اﻳـﺮان ﻣـﻠﻚ ﺟـﺒﺮﺋﻴﻞ دﻗـﻴﻘ ًﺎ ﻫـﻤﺎن ﻣـﻔﻬﻮم
>ﺳﻴﻤﺮغ< اوﺳﺘﺎﻳﻲ را ﭘﻴﺪا ﻛﺮد; ﭘﺲ ﻧﺎم ـ ﺗﺒﺎر ﺧﺎﻧﺪانﻫﺎي ﭘﺰﺷﻜﻲﭘﻴﺸة ﻣﺴﻴﺤﻲ >ﺳﺮﻳﺎﻧﻲ?
اﻳﺮان >ﺟﺒﺮﺋﻴﻞ< ﮔﺮدﻳﺪ ,ﻫﺮ ﭼﻨﺪ ﻛﻪ ﮔﺎﻫﮕﺎه ﺑﻪ ﻫﻤﺎن ﺗﺴﻤﻴة زردﺷـﺘﻲ >ﺳـﻴﻨﺎ< ﻧـﻴﺰ ﻋـﻤﻞ
ﺑـﺮت ﻓﺮاﻧﺴﻮي در ﻛﺘﺎب ﺧﻮد >ﻣﺴﻴﺤﻴﺖ در اﻣﭙﺮاﺗﻮري اﻳﺮان< ﻳـﺎد
ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ ,ﭼﻨﺎن ﻛﻪ ُ
ﻛﺮده اﺳﺖ ﻛﻪ اﻳﻦ ﻛﻠﻤة >ﺳﻴﻨﺎ< در ﻋﻬﺪ ﺳﺎﺳﺎﻧﻲ ﻧﻴﺰ در ﻧﺎﻣﮕﺬاري ﻣﺮدان ﺑﻜﺎر رﻓﺘﻪ; و از
ﺟﻤﻠة ﺷُ ﻬﺪاي ﻧﺼﺎراي اﻳﺮان در زﻣﺎن ﺷﺎﭘﻮر دوم >ذوا ﻛﺘﺎف? در ﻧﺎﺣﻴﺖ >ري< >ﺑﻪ ﺳﺎل
٣٤١م? ﻛﺴﻲ ﻧﺎم >ﺳﻴﻨﺎ< داﺷﺘﻪ اﺳﺖ ٢/ﻓﺮدﻳﻨﺎﻧﺪﻳﻮﺳﺘﻲ ﻧﻴﺰ ﻫﻤﻴﻦ را ﻳﺎد ﻛﺮده; ٣و ﭼﻨﺎن ﻛﻪ
ﻣﺴﻤﻴﺎت آن ﻓﺮاوان
ّ ﮔﺬﺷﺖ اﺻ_ً وﺟﻪ دﻳﮕﺮ اﺳﻢ >ﺳﻴﻨﺎ< ﻫﻤﺎﻧﺎ ﻛﻠﻤة >ﺷﺎﻫﻴﻦ< اﺳﺖ ﻛﻪ
ﺑﺎﺷﺪ /ﺑﻨﺎﺑﺮ آﻧﭽﻪ ﮔﺬﺷﺖ ,ﺗﺼﺎدﻓﻲ ﻫﻢ ﻧﻴﺴﺖ ﻛﻪ ﭘﺰﺷﻜﺎن ﻣﺴﻴﺤﻲ >ﺳﺮﻳﺎﻧﻲ? اﺳﻘﻠﺒﻴﺎﺋﻲ
دوران اﺳ_ﻣﻲ اﻳﺮان ,ﺧﺼﻮﺻ ًﺎ ﺧﺎﻧﺪان ُ>ﺑﺨﺘﻴﺸﻮع< ﺟﻨﺪﻳﺸﺎﭘﻮري ﺧﻮزﺳﺘﺎن ,در ﺳﻠﺴﻠﻪ
ﻧﺴﺐ و اﺳﺎﻣﻲ ﺧﺎﻧﻮادﮔﻲﺷﺎن ﻳﻚ در ﻣﻴﺎن ﻧﺎم >ﺟﺒﺮﺋﻴﻞ< ﺗﻜﺮار ﺷﺪه; ﻫﻢ ﺑﻪ ﻗﻴﺎس و ﻗﺮﻳﻨﻪ
ﺗﻮان درﻳﺎﻓﺖ ﻛﻪ ﻧﺎم ﻧﻴﺎي ﭘﻴﺸﮕﺎﻧﻲ >ﺳﻴﻨﺎﺋﻲ? آﻧﺎن >ﺟﺒﺮﺋﻴﻞ< اﺧﺘﻴﺎر ﺷﺪه ,ﻛﻪ ﻣﺎ او را ﻫﻤﺎن
/١ﺟﺸﻦﻧﺎﻣة اﺑﻦﺳﻴﻨﺎ ,ج ,٢ﺗﻬﺮان ,اﻧﺠﻤﻦ آﺛﺎر ﻣ ّﻠﻲ ,١٣٣٤ ,ص ٢٩٦ ,٢٩٣ ,٢٩١و /٢٩٩
2. Le Christianisme dans l’Empire Perse sous La dynastie Sassanide, Paris,
1904, pp. 71-72.
3. Iranisches Namenbuch, p. 302.
www.takbook.com
٤٣٧ ﭘﺰﺷﻜﻲ در اﻳﺮان ﺑﺎﺳﺘﺎن
>ﺟﺒﺮﺋﻴﻞ< اﻳﺮان درﺳﺘﺒﺪ در روزﮔـﺎر ﺧﺴـﺮوان ﺳـﺎﺳﺎﻧﻲ >اﻧـﻮﺷﺮوان و اﭘـﺮوﻳﺰ? اﺣـﺘﻤﺎل
ﻃﺒﻲ >ﺳﻴﻨﺎﺋﻲ< اﻳﺮانﺑﺎﺳﺘﺎن را در ﻣﻔﻬﻮم و
ﻣﻲدﻫﻴﻢ /ﺑﺪﻳﻦﺳﺎن ,ﻣﺎ اﺳﺘﻤﺮار و ﺗﺪاوم ﻣﻜﺘﺐ ّ
ﻣﺼﺪاق ,ﻫﻤﺎﻧﺎ در ﺷﺎﺧة ﭘﺰﺷﻜﺎن اﻳﺮاﻧﻲ ﻣﺴﻴﺤﻲ >ﺳﺮﻳﺎﻧﻲ? ﺣﺴﺐ وﺟﻮد و ﻇﻬﻮر ﭘﻴﻮﺳﺘة
ﻃﻲ ﺳﺪهﻫﺎي ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ اﺳ_ﻣﻲ ﻣﻲداﻧﻴﻢ/
ﺧﺎﻧﺪانﻫﺎي >ﺟﺒﺮﺋﻴﻠﻲ< ﺟﻨﺪﻳﺸﺎﭘﻮري ّ
ﻃﺐ و
٠ ٥آزوﻧﻜﺲ ) (Azonaxﻧﺎم ﻳﻜﻲ از داﻧﺸﻤﻨﺪان اﻳﺮان ﻳﺎد ﺷﺪه ,ﻛﻪ در ﻋﻠﻢ ّ
ﺷﻌﺒﺪه ﻣﻌﺮوف ﺑﻮد ١/ﺑﺎﻳﺪ ﮔﻔﺖ اﻳﻦ ﻫﻤﺎن آزوﻧﺎس ) (Azonaceاﺳﺘﻮارﮔﺮ دﻳﻦ ﻣﻐﺎن و
ﻃـﻲ ﺳـﻴﺎﺣﺘﻨﺎﻣة ﺣﻜـﻴﻢ >ﻓـﻴﺜﺎﻏﻮرس< اﻳـﻮﻧﻲ در اﻳـﺮان ﻳـﺎد
آﻣﻮزﮔﺎر زردﺷﺘﻲ ﺑﺎﺷﺪ ,ﻛﻪ ّ
ﮔﺮدﻳﺪه; ﻣﻨﺘﻬﺎ در ﻛﺘﺎب >ﭘﻠﻴﻨﻲ< روﻣﻲ >ﻛﺘﺎب ,٣٠ﻓﺼﻞ ,٢ﺑﻨﺪ ?٤ﺑﻪ ﻧﻘﻞ از ﻫﺮﻣﻴﭙﻮس
ازﻣﻴﺮي ﻧﺎﻣﺒﺮدار ﺷﺪه اﺳﺖ ٢/اﻣﺎ آﻧﭽﻪ ﻓﻴﺜﺎﻏﻮرس ﮔﺰارش ﻧﻤﻮده ,اﻳﻦ ﻛﻪ ﺣﻜﻴﻢ آزوﻧﺎس
ﻫﻤﺪاﻧﻲ >ا ﻛﺒﺎﺗﺎﻧﻲ? ﻣﻌ ّﻠﻢ زردﺷﺖ ﺑﺎﺑﻠﻲ ﺑﻮد; آﻣﻮزﮔﺎر ا ﻛﺒﺎﺗﺎن و رﺋﻴﺲ ﻣﻐﺎن اﻳﺮان ﻣـﻮرد
ﻋﻨﺎﻳﺖ ﺷﺎﻫﺎن ﻧﺒﻮد ,ﻛﺴﻲ ﻛﻪ ﮔﻮﻳﻲ ﺑﺎ اﻣﻴﺎل و ﻋﻮاﻃﻒ درﮔﻴﺮي ﻧﺪاﺷﺘﻪ اﺳﺖ /ﻓﻴﺜﺎﻏﻮرس
در ا ﻛﺒﺎﺗﺎن ﺑﺎ او دﻳﺪار ﻣﻲﻛﻨﺪ و از ﺣﻜﻤﺖﻫﺎي او ﻣﺴﺘﻔﻴﺾ ﻣﻲﺷﻮد ,از ﺟﻤﻠﻪ درﺑﺎرة دو
ﺷﺮ ﻳﺎ ﻫﻤﺎن دو ُﺑـﻦ ﻫـﻤﺴﺘﺎر ﻣﺸـﻬﻮر اﻳـﺮاﻧـﻲ آراء او را ﻣـﻲﺷﻨﻮد /آزوﻧـﺎس
اﺻﻞ ﺧﻴﺮ و ّ
روﻳﮕﺮداﻧﻲ ﺧﻮد را از درﺑﺎر ﺷﺎﻫﺎن ﻧﺸﺎن ﻣﻲدﻫﺪ ,ﻋﺰم ﺧـﻮد را در ِا ﻣـﺤﺎي ﺧـﺮاﻓـﺎت و
ﻋﻘﺎﻳﺪ ﻋﻮاﻣﺎﻧﻪ ﻧﻤﺎﻳﺎن ﻣﻲﺳﺎزد ,ﭼﻨﺪان ﻛﻪ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ آدماﻧﮕﺎري ﺧﺪاﻳﺎن ﺑﻲﺷﻤﺎر ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ ﺑﻪ
ﺗﻌﺮﻳﺾ ﺳﺨﻦ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ /ﺳﺎل ﻧﺠﻮﻣﻲ ـ ﻃﺒﻴﻌﻲ و ﻧﻮروز اﻳﺮاﻧﻴﺎن را ﺗـﻮﺿﻴﺢ ﻣـﻲدﻫﺪ و از
ﺟﻤﻠﻪ ﺑﻪ ﻓﻴﺜﺎﻏﻮرس ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ> :اي ﺣﻜـﻴﻢ ﺗﺐ! ا ﮔـﺮ ﺑـﻪ اﻳـﻦ ﺧـﻴﺎل ﻧـﺰد ﻣـﺎ آﻣـﺪهاي ﻛـﻪ
ﻫﺸﺘﺎدﮔﻮﻧﻪ آزﻣﻮنﻫﺎي ﺳﺨﺖ آﻳﻴﻦ ﻣﻬﺮ را ﻣﺸﺎﻫﺪه ﻛﻨﻲ ,ﺑﻲدرﻧﮓ ﺑﺎزﮔﺮد ﻛﻪ ﻧﺰد ﻣﺎ اﺳﺮار
و ﻣﻌﺠﺰات ﻳﺎﻓﺖ ﻧﻤﻲﺷﻮد<; و ﺳﭙﺲ در ﺧﺼﻮص ﻣﺴﺎﻓﺮت او ﺑﻪ ﻫﻨﺪوﺳﺘﺎن ﮔـﻮﻳﺪ ﻛـﻪ:
>ﺳﺎﻟﻬﺎﺳﺖ ا ﻛﺒﺎﺗﺎن اﻳﺮان ﺑﺎ راﺑﻄة داﻧﺶ و ﻋﺮﻓﺎن ﺑﻪ ﺣﻜﻤﺎء و ﻓﺮزاﻧﮕﺎن آن ﺳﺎﻣﺎن ﭘﻴﻮﺳﺘﻪ
اﺳﺖ٣/</
٠ ٦ﭼﻨﺎن ﻛﻪ در ﻣﻮرد ﻛﺘﺎب >ﻫﻮا و آب و اﻣﻜﻨﻪ< ﺑﻘﺮاﻃﻲ ﮔﺬﺷﺖ ,اﺧﺘ_ف ﻣـﺰاج و
/١اﻳﺮانﻧﺎﻣﻪ >ﺷﻮﺷﺘﺮي? ,ج ,٢ص/٥٠٦
2. Iranisches Namenbuch (Justi), p. 6.
/٣ﺳﻴﺎﺣﺘﻨﺎﻣة ﻓﻴﺜﺎﻏﻮرسدر اﻳﺮان ,ﺗﺮﺟﻤةﻳﻮﺳﻒ اﻋـﺘﺼﺎﻣﻲ ,ﭼـﺎپ ,٢ﺗـﻬﺮان ,١٣٦٣ ,ﺻـﺺ ١٢٨ـ,
١٣٧ـ ١٤٣ ,ـ ١٤٩ ,ـ ١٥١ ,ـ ١٥٣ ,ـ ١٥٥ ,ـ ١٥٧ ,ـ /١٥٩
www.takbook.com
ﻓﻬﺮﺳﺖ ﻣﺎﻗﺒﻞ اﻟﻔﻬﺮﺳﺖ ﺑﺨﺶ دوم : ٤٣٨
ﻃﻲ آن
ﺑﻨﻴﻪاي ﻛﻪ از آب و ﻫﻮا ﻳﺎ ﻧﮋاد ﭘﺪﻳﺪ ﻣﻲآﻣﺪه ,در آن ﻛﺘﺎب ﺷﺮح داده ﺷﺪه; وﻟﻲ ّ
ﺳﺨﻨﻲ از ﻣﺰاﺟﻬﺎي ﭼﻬﺎرﮔﺎﻧﻪ ﻧﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ /ﻛﻠﻤة ﻳـﻮﻧﺎﻧﻲ >ﻣـﺰاج < Crasis .اﺳﺖ ﻛـﻪ ﺑـﻪ
ﻣﻌﻨﺎي >آﻣﻴﺨﺘﻪ و ﻣﺨﻠﻮط و ﻣﻤﺰوج< ﺑﺎﺷﺪ ,ﭼﻪ ﻫﺮ ﻣﺰاج از ﻧﻮﻋﻲ آﻣﻴﺰش و اﺧﺘ_ط ﭼﻬﺎر
ﻋﻨﺼﺮ و ﭼﻬﺎر ﻃﺒﻊ و ﭼﻬﺎر ﺧﻠﻂ ﭘﻴﺪا ﻣﻲﺷﻮد; ﺟﺎﻟﻴﻨﻮس در اﻳﻦ ﺧﺼﻮص ﻛﺘﺎب (Peri
) Craseom Temperamentisرا ﻧﻮﺷﺘﻪ اﺳﺖ /اﻣﺎ ﺑﻘﺮاط در ﺑﺨﺶ دوم ﻛﺘﺎب ﺧـﻮد
>ف ?٢٤-١٢از ﺗﺄﺛﻴﺮي ﻛﻪ آب و ﻫﻮا ﺑﺮ روي اﺧ_ق ﺷﺨﺺ ﻣﻲﻛﻨﺪ ﺳﺨﻦ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ; و در
واﻗﻊ اﻳﻦ ﻗﺴﻤﺖ ﺗﺤﻘﻴﻘﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻟﺤﺎظ ﻃﺒﻴﻌﺖ ﺑﺸﺮي در ﺗﺎرﻳﺦ ﺻﻮرت ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ/
اﺧﺘ_ف ﻣﻴﺎن آﺳﻴﺎ و اروﭘﺎ ﻳﺎ ﻣﻴﺎن ﻳﻮﻧﺎﻧﻴﺎن و >ﻋﺠﻤﺎن< در ﭼﻴﺴﺖ؟ ﺑﻘﺮاط ﻋ ّﻠﺖ اﺳﺎﺳﻲ
اﻳﻦ اﺧﺘ_ﻓﺎت را ﻓﻴﺰﻳﻜﻲ و ﻃـﺒﻴﻌﻲ >ﺟـﻐﺮاﻓـﻴﺎﻳﻲ? ﻣـﻲداﻧـﺪ> /ﻫـﺮودوت< ﭘـﺪر ﺗـﺎرﻳﺦ و
ﺗﻮﺟﻪ آن ﻛﻪ ﻧﮕﺮش ﺧـﻮد را از
ﻫﻤﺮوزﮔﺎر ﺑﻘﺮاط ﻧﻴﺰ ﭼﻨﻴﻦ اﻧﺪﻳﺸﻪاي داﺷﺘﻪ; وﻟﻲ ﺟﺎﻟﺐ ّ
ﻗﻮل ﻛﻮروش ﻛﺒﻴﺮ ﻫﺨﺎﻣﻨﺸﻲ ﭘﺎدﺷﺎه اﻳﺮان ﺑﻴﺎن ﻧـﻤﻮده; و ﺑـﺪﻳﻦﺗﺮﺗﻴﺐ >ﺗـﺎرﻳﺦ< ﺧـﻮد را
>ﻛﺘﺎب ,٩ﺑﻨﺪ ?١٢٢ﺑﻪ ﺑﺮﺟﺴﺘﻪﺗﺮﻳﻦ ﺻﻮرت ﺧﺎﺗﻤﻪ داده اﺳﺖ:
>ﻛﺸﻮرﻫﺎي ﻣﻌﺘﺪل ,اﻧﺴﺎﻧﻬﺎي ﻣﻌﺘﺪل در وﺟﻮد ﻣﻲآورﻧﺪ; ﺳـﺮزﻣﻴﻨﻲ ﻛـﻪ
ﻣﻴﻮهﻫﺎي ﺑﺴﻴﺎر ﺧﻮﺷﻤﺰه و دﻟﭽﺴﺐ ﺑﺒﺎر ﻣـﻲآرد ,ﻫـﺮﮔﺰ در ﻋـﻴﻦ ﺣـﺎل,
ﻣﺮدان ُز ﻣﺨﺖ ﺑﺎ روح ﺟﻨﮕﺠﻮﻳﻲ ﭘﺪﻳﺪ ﻧﻤﻲﻛﻨﺪ</
ﭘﺲ ﭘﺎرﺳﻴﺎن از ﻧﺰد ﻛـﻮروش ﺑـﺮﻓﺘﻨﺪ; و ﺑـﺎ ﺧـﻮد ﻣـﻲاﻧـﺪﻳﺸﻴﺪﻧﺪ ﻛـﻪ ﻫـﻤﺎﻧﺎ او از اﻳﺸـﺎن
ﺧﺮدﻣﻨﺪﺗﺮ اﺳﺖ١</
٠ ٧ﭼﻨﺎن ﻛﻪ ﮔﺬﺷﺖ ,در اﻳﺮانﺑﺎﺳﺘﺎن ,اﻣﻮر ﭘﺰﺷﻜﻲ و ﻧﻴﻤﻪﭘﺰﺷﻜﻲ در دﺳﺖ ﻫﻴﺄت
ﻃﺐ و
وﻳﮋهاي از ﻣﺮدان ﺑﻮد; ﻫﺮ ﭼﻨﺪ ﻛﻪ ﺑﺮ ﻃـﺒﻖ روش آﺷـﻮرﻳﺎن روﻧـﺪ ﺟـﺪاﻳـﻲ ﻣـﻴﺎن ّ
اﻫﻴﺎت اداﻣﻪ ﻳﺎﻓﺖ ,ﻫﻨﻮز ﭘﺰﺷﻜﺎن از ﻣﻴﺎن روﺣـﺎﻧﻴﺎن ﺑـﺮﮔﺰﻳﺪه ﻣـﻲﺷﺪﻧﺪ /اﻓـﺮاد ﻃـﺒﻘة
ﻃﺐ ﻫﺮ دو ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ; و ﻫﺮ ﻳﻚ ﭘﺲ
روﺣﺎﻧﻲ ﺗﺤﺼﻴ_ت ﻣﺨﺼﻮﺻﻲ در رﺷﺘة اﻫﻴﺎت و ّ
ﻃﺐ ﻳـﺎ
ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ذوق و ﺳﻠﻴﻘة ﺷﺨﺼﻲ ﻳﻜـﻲ از دو رﺷـﺘة ّ
از اﺗﻤﺎم اﻳﻦ دورة ﺗﺤﺼﻴﻞ ﺑﺎ ّ
اﻫﻴﺎت را ﺑﺮاي ﺧﻮد ﺑﺮﻣﻲﮔﺰﻳﺪﻧﺪ /آﻧﺎن ﻛﻪ ﺧـﺪﻣﺖ دﻳـﻨﻲ را وﻇـﻴﻔة اﺻـﻠﻲ ﺧـﻮد ﻗـﺮار
ﺗﺎرﻳﺦ ﻋﻠﻢ>ﺳﺎرﺗﻮن? ,ﺗﺮﺟﻤة آرام ,ص 1. The Persian Wars (tr. G. Rawlinson), 714. p..٣٦٢
و /٣٩٤
www.takbook.com
٤٣٩ ﭘﺰﺷﻜﻲ در اﻳﺮان ﺑﺎﺳﺘﺎن
ﻣﻲدادﻧﺪ >ﻣﻎ< >ﻣﺠﻮس? ﻧﺎﻣﻴﺪه ﻣﻲﺷﺪﻧﺪ; و آﻧﺎن ﻛﻪ ﺑﻪ ﻛﺎر درﻣﺎن ﻣﻲﭘﺮداﺧﺘﻨﺪ >آﺗﺮوان<
ﻧﺎم ﻣﻲﮔﺮﻓﺘﻨﺪ /اﻧﺘﻘﺎل اﻳﻦ ﻃﺮز ﺗﺤﺼﻴﻞ دوﺟﺎﻧﺒﻪ ﺑﻪ دورة اﺳ_ﻣﻲ ﺷﺎﻳﺎن ﺗﺬﻛّﺮ اﺳﺖ ,زﻳﺮا
ﺑﻴﺸﺘﺮ ﭘﺰﺷﻜﺎن ﻣﻌﺘﺒﺮ ﻋﺼﺮ ﺧ_ﻓﺖ از اﻫﻴﺎت اﻃ_ع داﺷﺘﻨﺪ; و روﺣـﺎﻧﻴﺎن ﻧـﻴﺰ ﻏـﺎﻟﺒ ًﺎ از
ﻣﻌﻠﻮﻣﺎت ﭘﺰﺷﻜﻲ ﺑﻲﺑﻬﺮه ﻧﺒﻮدﻧﺪ /ﻃﺒﻴﺐ روﺣﺎﻧﻲ ﻫﻨﮕﺎم اﺟﺮاي ﻣﺮاﺳﻢ ﭘﺎرﭼﻪاي ﺑﻪ ﺳﺮ و
ﺟﺮاﺣﺎن اﻣﺮوز ﺑﻮد; و آن
ﺻﻮرت ﺧﻮد ﻣﻲﺑﺴﺖ ,ﻛﻪ ﺧﻴﻠﻲ ﺷﺒﻴﻪ ﺑﻪ روﺑﻨﺪ و ﻧﻘﺎب ﺻﻮرت ّ
ﻃﺒﻲ ﮔﻮﻳﺎ در ﺧﻴﻠﻲ از ﺷﻬﺮﻫﺎ اﻧﺠﺎم ﻣﻲﮔﺮﻓﺖ,
ﺗﺠﺮﺑﻴﺎت ّ
ّ را >ﭘﻨﺎم< ﻣﻲﮔﻔﺘﻨﺪ /ﺗﺤﺼﻴ_ت و
وﻟﻲ ﺑﺰرﮔﺘﺮﻳﻦ ﻣﺪارس اﺣﺘﻤﺎ ً در ﺷﻬﺮﻫﺎي >ري< و >ﻫﻤﺪان< و >اﺳﺘﺨﺮ< و >ﻣﺮو< ﺑﻮده
اﺳﺖ /در اﻳﻦ ﺷﻬﺮﻫﺎ ﻳﻘﻴﻨ ًﺎ ﺑﻴﻤﺎرﺳﺘﺎنﻫﺎﻳﻲ وﺟﻮد داﺷﺘﻪ ,زﻳﺮا وﻇﻴﻔة ﻓﺮﻣﺎﻧﺮواﻳﺎن ﺣﻜـﻢ
ﻣﻲﻛﺮد ﻛﻪ در ﻣﺮا ﻛﺰ ﻣﻬﻢ ﺑﻴﻤﺎرﺳﺘﺎنﻫﺎﻳﻲ ﺑﺴﺎزﻧﺪ; و آﻧﻬﺎ را ﺑﺎ داروﻫﺎ و ﭘﺰﺷﻜﺎن زم ﺗﺠﻬﻴﺰ
ﺟﺮ اﺣﻲ ﻛﻪ ـ ﮔﺬﺷﺖ ـ آﻳﻴﻦﻧﺎﻣة وﻳﮋه وﺟﻮد داﺷﺖ ,اﻣﺎ در ﺧﺼﻮص ﻋـﻤﻞ ﻛﻨﻨﺪ /درﺑﺎرة ّ
ﺗﻮﺟﻪ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﺜﺎل ﺑﺎرز و ﻣﺸﻬﻮر آن در ﻣﻮرد ﺗﻮ ّﻟ ﺪ >رﺳﺘﻢ<
>ﺳﺰارﻳﻦ< اﻳﻦ ﻧﻜﺘﻪ ﺟﺎﻟﺐ ّ
دﺳﺘﺎن ﻣﺬﻛﻮر در ﺷﺎﻫﻨﺎﻣة ﻓﺮدوﺳﻲ اﺳﺖ; ﮔﻮﻳﻨﺪ ﺷﺎﻳﺴﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ا ﮔﺮ در اﻳـﺮان اﺻـﻄ_ح
>رﺳﺘﻢوار< در ﺗﺴﻤﻴة اﻳﻦ ﻋﻤﻞ ﺑﻜﺎر آﻳﺪ /درﺑﺎرة ﭼﺸﻢﭘﺰﺷﻜﻲ ﻫﻢ ﻛﻪ ﻳﺎد ﺷﺪ ﺧـﺼﻮﺻ ًﺎ
>دﻳﻨﻜﺮد< ﺑﺪان اﺷﺎرت ﻧﻤﻮده ,راﺟﻊ ﺑﻪ ﺑﻴﻄﺎري و ﺳﺘﻮرﭘﺰﺷﻜﻲ ﻧـﻴﺰ ﻛـﻪ اﺻـ_ً ﻛـﺘﺎﺑﻬﺎي
ﺗﻮﺟﻪ ﻫﻤﺎﻧﺎ ﻃﺮﻳﻘﻪاي ﺑﻮده ﻛـﻪ ﻣـﺠﺮﻣﺎن و
ﻣﺒﺴﻮط از آن دوران ﻳﺎد ﻛﺮدهاﻧﺪ /ﻣﻄﻠﺐ ﻗﺎﺑﻞ ّ
ﻃﺒﻲ زﻧﺪه ﻧﮕﻪ ﻣﻲداﺷﺘﻨﺪ ,اﻳﻦ ﻋﻤﻞ ﺑﺮاي ﺗـﺠﺮﺑة
ﻣﺴﺘﺤﻖ اﻋﺪام را ﺑﺮاي اﺳﺘﻔﺎدة ّ
ّ ﺟﺎﻧﻴﺎن
اﻃﺒﺎي اﺳﻜﻨﺪراﻧﻲ اﻳﻦ ﻃﺮﻳﻘﻪ را
ﻃﺒﻲ در ﻣﺼﺮ ﻋﻬﺪ ﺑﻄﺎﻟﺴﻪ ﻫﻢ ﻣﻌﻤﻮل ﺑﻮده ,اﻣﺎ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ ﻛﻪ ّ
ّ
از اﻳﺮان اﻗﺘﺒﺎس ﻛﺮدهاﻧﺪ١/
٠ ٨درﺑﺎرة آزﻣﺎﻳﺶ ﭘﺰﺷﻜﺎن در اﻳﺮان ﺑﺎﺳﺘﺎن ﺑﻪ ﻣﻮﺟﺐ ﻓـﻘﺮات اوﺳـﺘﺎﺋﻲ ﺧـﺼﻮﺻ ًﺎ
ﺣـﻖ ﻣـﻄﻠﺐ ﻛـﻤﺎﺑﻴﺶ ِا دا ﺷـﺪ ,اﻳـﻨﻚ ﻧﻜـﺘﻪ آن اﺳﺖ ﻛـﻪ در ﭘـﺰﺷﻜﻲ ﻛـﺘﺎب >وﻧﺪﻳﺪاد< ّ
اﺳﻜﻨﺪراﻧﻲ ﻫﻤﻴﻦ ﻣﻮﺿﻮع ﻋﻴﻨ ًﺎ ﺑﻪ دﻳﺪه ﻣﻲآﻳﺪ; و ﻣﺎ ﮔﻤﺎن ﻣﻲﻛﻨﻴﻢ ﻛﻪ ﭼﻨﻴﻦ اﻣﺮي ﻧﻴﺰ از
اﻃـﺒﺎي ﺑـﺰرگ از ﺟـﻤﻠﻪ و ﺑـﻪ وﻳـﮋه
رﺳﻮم ﻋﻠﻤﻲ اﻳﺮان اﻗﺘﺒﺎس ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ /ﺑﻪ ﻫـﺮ ﺣـﺎلّ ,
اFﻃﺒﺎء< >= در آزﻣﺎﻳﺶ ﺑﺮﺗﺮﻳﻦ ﭘﺰﺷﻜﺎن? ﻧﻮﺷﺘﻪ ,ﻛﻪ
ّ >ﺟﺎﻟﻴﻨﻮس< ﻛﺘﺎب >ﻓﻲ ﻣﺤﻨﺔ اﻓﻀﻞ
/١ﺗﺎرﻳﺦ ﭘﺰﺷﻜﻲ اﻳﺮان >اﻟﮕﻮد? ,ﺗﺮﺟﻤة دﻛﺘﺮ ﻓﺮﻗﺎﻧﻲ ,ص ٢٩-٢٨و . /٣٥اﻳـﺮان در زﻣـﺎن ﺳـﺎﺳﺎﻧﻴﺎن
>ﻛﺮﻳﺴﺘﻦﺳﻦ? ,ﺗﺮﺟﻤة رﺷﻴﺪ ﻳﺎﺳﻤﻲ ,ص . /٤٤٢-٤٤١ﺳﻴﺮ ﺗﻤﺪّ ن و ﺗﺮﺑﻴﺖ در اﻳﺮان ﺑﺎﺳﺘﺎن >دﻛﺘﺮ
ﺑﻴﮋن? ,ص ١١٠و /١١٢
www.takbook.com
ﻓﻬﺮﺳﺖ ﻣﺎﻗﺒﻞ اﻟﻔﻬﺮﺳﺖ ﺑﺨﺶ دوم : ٤٤٠
ﺣﻨﻴﻦ ﺑﻦ اﺳﺤﺎق آن را ﺑﺮاي ﺧﺎﻧﺪان >ﺑﺨﺘﻴﺸﻮع<ﻫﺎ ﺑـﻪ ُﺳـﺮﻳﺎﻧﻲ و ﻋـﺮﺑﻲ ﺗـﺮﺟـﻤﻪ ﻛـﺮده
ﺧـﻤﺎر ﻣﺴـﻴﺤﻲ >اﻣـﺘﺤﺎن اFﻃـﺒﺎء< ١
اﺳﺖ /ﭘﺲ از آن ﻫــﻢ ,زﻛــﺮﻳﺎي رازي و اﺑـﻮاﻟﺨـﻴﺮ ّ
ﻣﺒﻴﻦ ﺗﺪاوم ﺳﻨﻦ ﭘﺰﺷﻜﻲ اﻳﺮان ﺑﺎﺳﺘﺎن در دوران اﺳ_ﻣﻲ اﺳﺖ/ ٢
ﻧﻮﺷﺘﻪاﻧﺪ ,ﻛﻪ ﻫﻤﺎﻧﺎ ﺧﻮد ّ
٠ ٩در ﺟﺎي ﺧﻮد ﻳﺎد ﺷﺪ ﻛﻪ در اﻳﺮان ﺑﺎﺳﺘﺎن از ﻣﻮا ّد ﻣﺨﺪّ ر و ﻣﺴﻜﺮ ﺑﺮاي ﺑﻴﻬﻮﺷﻲ
ﻃﺒﻲ و ﻳﺎ ﺗﺴﻜﻴﻦ آم ﺑﻴﻤﺎران اﺳﺘﻔﺎده ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ; ﺳﻴﺮﻳﻞ اﻟﮕﻮد ﻛﺸﻒ >اﻟﻜﻞ<
در ﻋﻤﻠﻬﺎي ّ
ﻣﻌﺮ ﻓﻲ اﻟﻜﻞ
را >ﻗﺒﻞ از زﻛﺮﻳﺎي رازي? ﺑﻪ دوران اﺳﺎﻃﻴﺮي اﻳﺮان ﻣﺮﺑﻮط داﻧﺴﺘﻪ ,ﮔﻮﻳﺪ ﻛﻪ ّ
ﺑﻪ ﻧﻮع ﺑﺸﺮ ﻧﻴﺰ ﺑﻪ >ﺟﻤﺸﻴﺪ< ﻧﺴﺒﺖ ﻳﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ; ﺑﺪﻳﻦ ﻛﻪ ﭼـﻮن ﻫـﻤﺴﺮ ﺑـﻴﻤﺎرش ﻣـﻘﺪار
زﻳﺎدي از ﺷﻴﺮة اﻧﮕﻮر ﺳﺮﻛﺸﻴﺪ ,ﺑ_ﻓﺎﺻﻠﻪ در ﺧﻮاب راﺣﺘﻲ ﻓﺮو رﻓﺖ ,ﻛﻪ ﺳﭙﺲ ﺧﻮد را
رﺑﻦ ﻃﺒﺮي ﮔﻮﻳﺪ ﻛﻪ اﻫﻞ ﺟﺒﺎل ﻃﺒﺮﺳﺘﺎن را دﻳﺪم ﻛﻪ ﺑﺎ ٣
درﻣﺎن ﺷﺪه و ﺗﻨﺪرﺳﺖ ﻳﺎﻓﺖ /اﺑﻦ ّ
ﺧﻮردن ﺳﻴﺮ و ﻛﺒﺎب ﺑﺮ ﺳﺮﻣﺎ ﭼﻴﺮه ﺷﻮﻧﺪ ,ﺑﺎدة ﻧﺎب ﻧﻮﺷﻨﺪ; و ﺑﺴﺎ دﻳﺪهام ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﻣﺴﺖ
ﻛﺮدﻧﺪ و ﺑﺮ روي ﺑﺮف ﺧﻮاﺑﻴﺪﻧﺪ ,آﻧﮕﺎه روي آﻧﻬﺎ ﺑﺮف رﻳﺨﺘﻨﺪ و او ﻧﻔﻬﻤﻴﺪ< ٤/اﻳﻦ ﻛﻪ در
ﻃﺒﻲ ﭘﻬﻠﻮي ﻣﻌﺎﻟﺠﺎت را ﺑﻪ ﭘﻨﺞ ﻃﺮﻳﻖ ﻳﺎد ﻛﺮدهاﻧﺪ :ﻛ_م ﻗـﺪﺳﻲ >ﻣـﺮاد
اوﺳﺘﺎ و در ﻛﺘﺐ ّ
َا دﻋﻴﻪ و َرﻗﻴﻪ ﺑﺎﺷﺪ? ,ﺑﺎ آﺗﺶ ,ﮔﻴﺎﻫﺎن ,ﺑﺎ ﻛﺎرد و دود ﻛﺮدن ﺑﺮﺧﻲ ﮔﻴﺎﻫﺎن ﺧـﻮﺷﺒﻮ; ّ
ﺳـﻴ ﺪ
ﺣﺴﻦ ﺗﻘﻲزاده در اﻳﻦ ﺧﺼﻮص ﮔﻮﻳﺪ ﻛـﻪ اﻳـﻦ ﻗﺴـﻤﺖ ﻣـﻨﻘﻮل از اوﺳـﺘﺎ ﺑـﻲﺷﺒﺎﻫﺖ ﺑـﻪ
ﺗﻘﺴﻴﻢﺑﻨﺪي ﺑﻘﺮاط ﻧﻴﺴﺖ ,ﻛﻪ ﻣﻌﺎﻟﺠﺎت را ﺑﺎ ﻧﺒﺎﺗﺎت و آﻫﻦ و آﺗﺶ ﻣﻲداﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ ٥/در
اﻣﻮر ﺑﻬﺪاﺷﺘﻲ ﻣﻲﺗﻮان ﮔﻔﺖ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ اﻳﺮاﻧﻴﺎن در ﺑﻌﻀﻲ ﻣﻮارد از ﻣﻴﺎن ﺑﺮدن ﻣﻮا ّد آﻟﻮده
ﺷﺪه ,ﺗﻨﻬﺎ راﻫﻲ ﺑﻮد ﻛﻪ از اﻧﺘﺸﺎر ﺑﻴﻤﺎري ﭘﻴﺸﮕﻴﺮي ﻣﻲﻛﺮد /ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ,ﻟﺒﺎسﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﻣﻮرد
اﺳﺘﻔﺎدة ﻳﻚ ﺷﺨﺺ ﻣﺒﺘ_ ﺑﻪ ﺑﻴﻤﺎري ﻋﻔﻮﻧﻲ ﺑﻮد ,ﻛﺎﻣ_ً ﺑﺎﻳﺴﺘﻲ ﻣﻌﺪوم ﺷـﻮد /در ﺑـﻴﺸﺘﺮ
ﻣﻮارد ,ﺷﺴﺘﺸﻮ ﺑﺎ >ﮔﻮﻣﻴﺰ< ﻳﺎ ﭘﻴﺸﺎب ﮔﺎو ,ﺑﻬﺘﺮﻳﻦ روش ﺗﻄﻬﻴﺮ ﻣﺤﺴﻮب ﻣﻲﺷﺪ /درﺳﺖ
اﺳﺖ ﻛﻪ ﭘﺎرﺳﻴﺎن اﻣﺮوزي ﺑﻪ ﻋﻨﻮان آداب ﻣﺬﻫﺒﻲ ,ﺳﺎﻟﻲ ﻳﻚ ﺑﺎر ﺑﺪن ﺧﻮد را ﺑـﺎ ﮔـﻮﻣﻴﺰ
ﺷﺴﺘﺸﻮ ﻣﻲدﻫﻨﺪ ,وﻟﻲ ﻛﺎرﺑﺮد ﭘﻴﺸﺎب ﮔﺎو را ﻧﺒﺎﻳﺪ ﺻﺮﻓ ًﺎ ﻳﻚ رﺳﻢ ﻣﺬﻫﺒﻲ داﻧﺴﺖ /ﻃﺒﻖ
Steinschneider, p. 345. .
/١ﺑﻴﺴﺖ ﮔﻔﺘﺎر >دﻛﺘﺮ ﻣﺤﻘّﻖ? ,ص /٤١٠
/٢داﻧﺸﻨﺎﻣة اﻳﺮان و اﺳ_م ,ﺟﺰوة ,٧ص /٩٥٦
/٣ﺗﺎرﻳﺦ ﭘﺰﺷﻜﻲ اﻳﺮان ,ﺗﺮﺟﻤة دﻛﺘﺮ ﺑﺎﻫﺮ ﻓﺮﻗﺎﻧﻲ ,ص/١٩
/٤ﻓﺮدوس اﻟﺤﻜﻤﻪ ,ص/١١٠
/٥ﻣﻘﺎت ﺗﻘﻲزاده ,ج ,١ص/٢٣١
www.takbook.com
٤٤١ ﭘﺰﺷﻜﻲ در اﻳﺮان ﺑﺎﺳﺘﺎن
ﻣﻨﺪرﺟﺎت >وﻧﺪﻳﺪاد< ﺷﺴﺘﺸﻮ ﺑﺎ ﮔﻮﻣﻴﺰ ﺑﺮاي ﺿﺪّ ﻋﻔﻮﻧﻲ ﻛﺮدن ﻟﺒﺎسﻫﺎي ﺷﺨﺼﻲ ﻛﻪ ﺑﺮ
اﺛﺮ ﺑﻴﻤﺎري ﻏﻴﺮ وا ﮔﻴﺮ درﮔﺬﺷﺘﻪ; و ﻧﻴﺰ ﺑﺮاي ﭘﺎ ﻙ ﻛﺮدن ﻟﺒﺎسﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﺑﺎ ﻣﻮا ّد اﺳﺘﻔﺮاغ ﺷﺪه
ﻳﺎ ﺧﻮن ﻳﺎ ﻣﻮاد ﻣﺮده >ﺷﻪ .ﻧﻌﺶ? آﻟﻮده ﺷﺪه ,واﺟﺐ و زم اﺳﺖ /ﺧ_ﺻﻪ ﮔﻮﻣﻴﺰ در
ﻣﻬﻤﻲ اﻳﻔﺎء
ﭘﺎ ﻙ ﺳﺎﺧﺘﻦ ﺗﻤﺎم ﭼﻴﺰﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﺑﺎ ﻧﻌﺶ ﻣﺮدﮔﺎن >ﻧﺴﺎ? ﺗﻤﺎس داﺷﺘﻪ ,ﻧﻘﺶ ﺑﺴﻴﺎر ّ
ﻣﻲﻛﺮده اﺳﺖ١/
٠ ١٠داﻧﺶ ﭘﺰﺷﻜﻲ در اﻳﺮان ﺑﺎﺳﺘﺎن ﺑﺎ ﻧﺎم داﻧﺸﮕﺎه ﮔﻨﺪﻳﺸﺎﭘﻮر ﺧﻮزﺳﺘﺎن ﭘﻴﻮﻧﺪ اﺳﺘﻮار
ﻃﺒﻲ
ﻃﻲ ﺗﻀﺎﻋﻴﻒ ﻓﺼﻮل ﺗﺄﻟﻴﻒ ﺣﺎﺿﺮ در ﻣﻮاﺿﻊ ﻣﻘﺘﻀﻲ ﺑﻪ ذ ﻛﺮ رﺟﺎل و آﺛﺎر ّ
دارد ,ﻛﻪ ﻣﺎ ّ
ﻣﻨﺴﻮب ﺑﺪاﻧﺠﺎ ﭘﺮداﺧﺘﻪاﻳﻢ; اﻳﻨﻚ ﻗﺼﺪ ﻧﺪارﻳﻢ در اﻳﻨﺠﺎ ﺗﻔﺼﻴﻞ ﺑﻴﺸﺘﺮي در اﻳﻦ ﺧﺼﻮص
ﻃﻲ ﻓﺼﻞ ﺟﺪا ﮔﺎﻧﻪ ﺑﺪان ﻧﻴﺰ
ﺑﺪﻫﻴﻢ ,ﭼﻪ ِانﺷﺎ َءا uدر ﺷﺮح ﻣﺮا ﻛﺰ و ﻣﺪارس اﻳﺮان ﻗﺪﻳﻢ ّ
ﻃﺒﻲ ﺟﻨﺪﻳﺸﺎﭘﻮر در ﺗﺎرﻳﺦ ﭘﺰﺷﻜﻲ ﺟﻬﺎن, اﻫﻤﻴﺖ ﻣﺪرﺳة ّّ ﺧﻮاﻫﻴﻢ ﭘﺮداﺧﺖ /اﻣﺎ ﻧﻈﺮ ﺑﻪ
ﻫﻢ از ﺳﺪة ﮔﺬﺷﺘﻪ اﺳ_مﺷﻨﺎﺳﺎن و اﻳﺮانﺷﻨﺎﺳﺎن و ﺗﺎرﻳﺨﻨﮕﺎران ﭘﺰﺷﻜﻲ ,ﺗﻘﺮﻳﺒ ًﺎ ﻫﻤﮕﻲ
ﺑﺮاﺳﺎس ﮔﺰارش ﺟﻤﺎلاﻟﺪﻳﻦ ﻗﻔﻄﻲ >در ﺗﺎرﻳﺦ اﻟﺤﻜﻤﺎء? و ﺑﺎزﮔﺰاري اﺑﻦاﺑﻲ اﺻـﻴﺒﻌﻪ >در
ﻣﺘﻔﺮﻗة دﻳﮕﺮ ,ﮔﻔﺘﺎرﻫﺎي ﭼﻨﺪي در ﺑﻴﺎن ﺗﺎرﻳﺦ و آﺛﺎر و ﻣﺂﺛﺮ
ﻋﻴﻮن اFﻧﺒﺎء? و ﺑﻌﻀﻲ اﺷﺎرات ّ
ﻃﺒﻲ دوران ﺳﺎﺳﺎﻧﻲ و ﺳﺪهﻫﺎي ﻧـﺨﺴﺘﻴﻦ اﺳـ_ﻣﻲ ﻧـﻮﺷﺘﻪاﻧـﺪ /از داﻧﺸـﻤﻨﺪان آن ﻣﺮﻛﺰ ّ
ﺧﺎرﺟﻲ ﺻﺎﺣﺐ ﻣﻘﺎل در اﻳﻦ ﺧﺼﻮص ﻣﻲﺗﻮان :ﻛﻠﻤﺎن ﻫﻮار ,ﺑـﺮودي ,اﺑـﺮﻣﺎن ,اﻟﮕـﻮد,
اوﻟﻴﺮي ,ﻓﻴﻠﻮزات ,روﺳﻜﺎ ,ﺻﺎﺋﻴﻠﻲ ,ﻣﺤﻤ ﺪ ﻳﺤﻴﻲ ,ﺑﺮاﻧﺪﻧﺒﻮرگ; و ﺟﺰ اﻳﻨﺎن را ﻳﺎد ﻛﺮد٢/
ّ
ﻣﺤﻤ ﺪي >ﻣ_ﻳﺮي? ,دﻛـﺘﺮ اﺑـﻮﺗﺮاب ﻧـﻔﻴﺴﻲ ,دﻛـﺘﺮ
ّ ﻣﺤﻤ ﺪ
ّ اﻣﺎ از داﻧﺸﻤﻨﺪان اﻳﺮاﻧﻲ :دﻛﺘﺮ
ﻣـﺤﻤ ﺪﺗﻘﻲ
ّ ﻣﺤﻤﻮد ﻧﺠﻢآﺑﺎدي ,دﻛـﺘﺮ ﻋـﻠﻲ ا ﻛـﺒﺮ ﺳـﻴﺎﺳﻲ ,دﻛـﺘﺮ ذﺑـﻴﺢا uﺻـﻔﺎ ,اﺳـﺘﺎد
داﻧﺶﭘﮋوه ,ﻏ_ﻣﺤﺴﻴﻦ ﺻﺪري اﻓﺸﺎر; و ﺟﺰ اﻳﻨﺎن درﺑﺎرة داﻧﺸﮕﺎه ﮔـﻨﺪﻳﺸﺎﭘﻮر ﺻـﺎﺣﺐ
ﻣﻘﺎل ﺑﺎﺷﻨﺪ ,ﻛﻪ ﺑﺮﺧﻲ از اﻳﺸﺎن ﺑﻪ زﺑﺎنﻫﺎي اروﭘﺎﻳﻲ ﻧﻴﺰ ﻧﻮﺷﺘﻪاﻧﺪ/
ﻃﻲ ﺳﺎﻟﻬﺎي ٢٦٠-٢٥٨م ,ﺷﺎﭘﻮر ﻳﻜﻢ ﺳﺎﺳﺎﻧﻲ > ٢٧٢-٢٤١م? ﭘﺲ از ﭘـﻴﺮوزي در
ّ
ﻧﺒﺮد ﺑﺎ اﻣﭙﺮاﺗﻮر روم واﻟﺮﻳـﺎﻧﻮس > ٢٥٩-٢٥٣م? اﺳـﻴﺮان ﺟـﻨﮕﻲ روﻣـﻲ و ﻳـﻮﻧﺎﻧﻲ را ﺑـﻪ
ﺳﺎﺧﺘﻦ ﺷﻬﺮي ﺑﻴﻦ ﺷﻮش و ﺷﻮﺷﺘﺮ ﺧﻮزﺳﺘﺎن ـ در ﺟﺎﻳﮕﺎه >ﺷﺎهآﺑﺎد< ﻛﻨﻮﻧﻲ ـ واداﺷﺖ ﻛﻪ
/١ﺗﺎرﻳﺦ ﭘﺰﺷﻜﻲ اﻳﺮان >ﺳﻴﺮﻳﻞ اﻟﮕﻮد? ,ص /٣٢-٣١
/٢رش :ﻛﺘﺎﺑﺸﻨﺎﺳﻲ ﺗﻮﺻﻴﻔﻲ ﻣﻨﺎﺑﻊ ﺗﺎرﻳﺦ ﻋﻠﻮم اﺳ_ﻣﻲ >دﻛﺘﺮ ﺳـﻴّﺪ ﺣﺴـﻴﻦ ﻧـﺼﺮ? ,ج ,١٣٥٦ ,٢ص
/١٦٦-١٦٤
www.takbook.com
ﻓﻬﺮﺳﺖ ﻣﺎﻗﺒﻞ اﻟﻔﻬﺮﺳﺖ ﺑﺨﺶ دوم : ٤٤٢
ﻗﺮارﮔﺎه ﺧﻮد اﻳﺸﺎن ﺑﺎﺷﺪ; و آن را در ﻗﻴﺎس ﺗﻔﻀﻴﻞ ﺑﺎ اﻧﻄﺎ ﻛﻴة ﺷﺎم >وه از اﻧﺪﻳﻮﺷﺎﭘﻮﻫﺮ< >=
ﺷﻬﺮ ﺷﺎﭘﻮر ﺑﻬﺘﺮ از اﻧﻄﺎ ﻛﻴﻪ? ﻧﺎﻣﻴﺪ ﻛﻪ در ﺗﺪول ّاﻳﺎم >وﻧﺪيﺷﺎﭘﻮر< و >ﮔﻨﺪيﺷﺎﭘﻮر< ﺳﭙﺲ ﺑﻪ
ﻣﻌﺮب >ﺟﻨﺪﻳﺸﺎﭘﻮر< ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪ /اﻳـﻦ ﺷـﻬﺮ ﻫـﻢ از ﺑـﺪاﻳﺖ اﻣـﺮ ﭼـﻮن ﮔـﺮوﻫﻲ از
ﺻﻮرت ّ
ﭘﺰﺷﻜﺎن ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ ﺑﻪ ﺳﺎ ﻛﻨﺎن آﻧﺠﺎ ﭘﻴﻮﺳﺘﻨﺪ ,ﺻﻮرت ﻳﻚ ﻣﺮﻛﺰ ﻋـﻠﻤﻲ ﭘـﻴﺪا ﻛـﺮد; و ﺣـﺘﻲ
ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ ﻛﻪ ﺷﺎﭘﻮر ﻓﺮﻣﺎن داد ﻛﺘﺎﺑﻬﺎي ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ و ﭘﻬﻠﻮي را در آﻧﺠﺎ ﮔﺮد آورﻧﺪ /اﻣـﺎ ﺷـﺎﭘﻮر
>دوم? ذوا ﻛﺘﺎف > ٣٧٩-٣٠٩م? ﻛﻪ ﺷﻬﺮ ﺳﻠﻄﻨﺘﻲ ﺷـﻮش را اﻗـﺎﻣﺘﮕﺎه ﺧـﻮد ﻗـﺮار داد,
ﮔﺮوﻫﻲ از اﻳﺮاﻧﻴﺎن ﭘﻬﻠﻮي زﺑﺎن ﻧﻴﺰ در آﻧﺠﺎ ﻧﺸﻴﻤﻦ ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ; و آﻧﮕﺎه ﻛﻪ ﺷﺎﭘﻮر ﻃﺒﻴﺐ ﻧﺼﺮاﻧﻲ
ﻣﺴﺘﻘﺮ
ّ >ﺗﻴﺎدورس< ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ را ﺑﻪ درﺑﺎر ﺧﻮد ﻓﺮاﺧﻮاﻧﺪ ,ﭼﻨﺎن ﻛﻪ ﮔﺬﺷﺖ او را در ﮔﻨﺪﻳﺸﺎﭘﻮر
ﻃﺒﻲ ﺗـﻘﺮﻳﺮ ﻛـﺮد ,ﻛـﻪ ﭘـﺰﺷﻜﺎن
ﻧﻤﻮد; و ﻫﻤﻮ > ﻛُﻨّﺎش< ﻣﺸﻬﻮر ﺧﻮد را ﻫﻤﺎﻧﺠﺎ در ﻓﺼﻮل ّ
ﻃﺐ ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ ﻳﺎ >ﺑﻘﺮاﻃﻲ< در ﮔﻨﺪﻳﺸﺎﭘﻮر
اﻳﺮاﻧﻲ آن را ﺑﻪ ﭘﻬﻠﻮي ﺗﺤﺮﻳﺮ ﻧﻤﻮدﻧﺪ; ﺑﺪﻳﻦﺳﺎن ّ
ﺑﺎب ﺷﺪ و ﺗﺤﺖ ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺖ/
ﻫﻢ از َاوان ﺗﺄﺳﻴﺲ ﻣﺎﻧﺪﮔﺎه روﻣﻲ ﮔﻨﺪﻳﺸﺎﭘﻮر ,ﮔﺮوﻫﻲ ﻧﻴﺰ ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن ﺳﺮﻳﺎﻧﻲ زﺑﺎن در
ﺑﺎﻟﻤﺮ ه ﻓﺰوﻧﻲ ﮔﺮﻓﺖ; و در ﭘﻲ ﺳﻜﻮﻧﺖ رؤﺳﺎي ﻣﺬﻫﺐ
ّ آﻧﺠﺎ اﻗﺎﻣﺖ ﮔﺰﻳﺪﻧﺪ ﻛﻪ ﺷﻤﺎر آﻧﺎن
ﻧﺴﻄﻮري در ﺷﻬﺮﻫﺎي اﻳـﺮان ﺑـﻪ وﻳـﮋه ﮔـﻨﺪﻳﺸﺎﭘﻮر ,ﻧـﺎﭼﺎر در آﻧـﺠﺎ ﻧـﻴﺰ دﻳـﺮ و ﻛـﻠﻴﺴﺎي
ﻧﺴﻄﻮرﻳﺎن ﺑﺮﭘﺎ ﺷﺪ ,ﻛـﻪ در ﺗـﻘﺴﻴﻤﺎت ﻣـﻨﻄﻘﻪاي ﺑـﻪ ﻟﺤـﺎظ ﺳـﺎزﻣﺎن ﻛـﻠﻴﺴﺎﺋﻲ ,آﻧـﺠﺎ را
ﻣﻄﺮانﻧﺸﻴﻦ >ﺑﻴﺖ ﭘﺎت< >ﺑﻴﻞآﺑﺎد? ﻧـﺎﻣﻴﺪﻧﺪ /ﺑـﺪﻳﻦﺳﺎن ,ﻫـﻤﺰﻳﺴﺘﻲ داﻧﺸـﻮران اﻳـﺮاﻧـﻲ
زردﺷﺘﻲ >ﭘـﻬﻠﻮي زﺑـﺎن? و ﻣﺴـﻴﺤﻲ >ﺳـﺮﻳﺎﻧﻲزﺑﺎن? و روﻣـﻲ >ﻳـﻮﻧﺎﻧﻲزﺑﺎن? در آﻧـﺠﺎ; و
ﻃﺒﻲ ﻣﺸﻬﻮر آﻧﺠﺎ را ﻫﻢﻫﻤﻜﺎري و ﻫﻤﻜﺎويﻫﺎي ﻋﻠﻤﻲ اﻳﺸﺎن ﺧﺼﻮﺻ ًﺎ ﺗﺄﺳﻴﺲ ﻣﺪرﺳة ّ
از ﺳﺪة ﭼﻬﺎرم >م? ﺑﺎﻳﺪ داﻧﺴﺖ /ا ﮔﺮ ﭼﻪ زﺑﺎن ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ در ﮔﻨﺪﻳﺸﺎﭘﻮر ﻫﻴﭽﮕﺎه ﻣﻨﺴﻮخ ﻧﺸﺪ,
ﻃﺒﻲ ﺑﻘﺮاط و ﺟﺎﻟﻴﻨﻮس و ﺑﻪ ﻃﻮر ﻛ ّﻠﻲ داﻧﺶ اﺳﻜﻨﺪراﻧـﻲ در آﻧـﺠﺎ از ﻃـﺮﻳﻖ
اﺻﻮ ً آﺛﺎر ّ
ﺗﻮﺳﻂ
ﺗﺮﺟﻤﻪﻫﺎي ﺳﺮﻳﺎﻧﻲ ﺗﻌﻠﻴﻢ و ﺗﺮوﻳﺞ ﮔﺮدﻳﺪ /ﺑﻪ درﺳﺘﻲ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ ﻛﻪ ﻣﻴﺮاث ﻋﻠﻢ ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ ّ
ﻧﺴﻄﻮرﻳﺎن >ﺳﺮﻳﺎﻧﻲ< از ﻃﺮﻳﻖ ﻣﺪارس >ادﺳﺎ< و >ﻧـﺼﻴﺒﻴﻦ< ﻣـﻴﺎﻧﺮودان ,ﺑـﻪ ﺟـﻨﺪﻳﺸﺎﭘﻮر
ﺧﻮزﺳﺘﺎن و از آﻧﺠﺎ ﺑﻪ ﺑﻐﺪاد دوران اﺳ_ﻣﻲ اﻧﺘﻘﺎل ﭘﻴﺪا ﻛﺮد /ﻧـﻴﺰ ﮔـﻔﺘﻪاﻧـﺪ ﻛـﻪ داﻧﺸﮕـﺎه
ﮔﻨﺪﻳﺸﺎﭘﻮر ﺑﻪ ﭘﻴﺮوي از داراﻟﻌﻠﻢ >اﺳﻜﻨﺪرﻳﻪ< ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪ; ﭼﻪ ﻋ_وه ﺑﺮ داﻧﺸﻜﺪة ﭘﺰﺷﻜﻲ
ﻛﻪ ﺑﻴﻤﺎرﺳﺘﺎﻧﻲ ﭘﻴﻮﺳﺘﻪ ﺑﺎ ﺧﻮد داﺷﺖ ,داﻧﺸﻜﺪهاي ﺑﺮاي ﻧﺠﻮم و رﺻﺪﺧﺎﻧﻪاي ﻫﻢ در ﻛﻨﺎر
آن ﺑﻮد; و اﻳﻦ ﺧﻮد ﻧﻴﺰ ﭘﻴﺮوي از داراﻟﻌﻠﻢ اﺳﻜﻨﺪرﻳﻪ را ﻧﺸﺎن ﻣﻲدﻫﺪ/
www.takbook.com
٤٤٣ ﭘﺰﺷﻜﻲ در اﻳﺮان ﺑﺎﺳﺘﺎن
ﻣﻮرﺧﺎن ﻋﻠﻢ از ﻋﻬﺪ
ﻃﺒﻲ ﺟﻨﺪﻳﺸﺎﭘﻮرّ ,
اﻃ_ق >داﻧﺸﮕﺎه< را ﺑﺮ ﻣﺮﻛﺰ ﻋﻠﻤﻲ و ﻣﺪرﺳة ّ
ﺧﺴﺮواﻧﻮﺷﺮوان > ٥٧٩-٥٣١م? ﻣﺼﺪاق واﻗﻌﻲ ﻣﻲداﻧﻨﺪ; زﻳﺮا ﻛﻪ ﻓﻨﻮن ﻋـﻠﻢ و ﻣـﻌﺎرف
ﻓﻠﺴﻔﻲ در زﻣﺎن ﭘﺎدﺷﺎﻫﻲ او اﻋﺘ_ء و ازدﻫﺎر ﻋﺠﻴﺒﻲ ﭘﻴﺪا ﻛﺮد ,ﺧﻮد او ﻋﻠﻲرﻏﻢ ﺟﻨﮕﻬﺎي
ﭘﻴﺎﭘﻲ ﺑﺎ روﻣﻴﺎن ,ﺳﺨﺖ ﺑﻪ ﻓﺮﻫﻨﮓ ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ ـ روﻣﻲ ﻋ_ﻗﻪ داﺷﺖ; و ﺑﺮ آن ﺑﻮد ﻛـﻪ ﻋـﻠﻮم
اﻳﺸﺎن را در اﻳﺮاﻧﺰﻣﻴﻦ ﺗﻮﺳﻌﻪ دﻫﺪ /از اﻳﻨﺮو ,ﺷﺎﺋﻖ ﺑﻮد ﻛﻪ اﻳﺮان ﻫﻢ ﻳﻚ داراﻟﻌﻠﻢ ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ
اﺳﻜﻨﺪرﻳﻪ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ,ﭘﺲ ﭼﻨﻴﻦ داﻧﺸﮕﺎﻫﻲ را در ﮔﻨﺪﻳﺸﺎﭘﻮر ﭘﺪﻳﺪ آورد ,ﻛﻪ در آﻧـﺠﺎ
ﺑﺮﻧﺎﻣة ﺗﺪرﻳﺲ ﻋﻠﻮم اﺳﻜﻨﺪراﻧﻲ ﻣﺠﺮا ﺑﻮد /ﻋ_وه ﺑﺮ آن ,ﭼﻨﺎن ﻛﻪ ﻣﺸﻬﻮر اﺳﺖ ,ﻫﻢ در
ﺗﻮﺳﻂ ﺑﺮزوﻳة اﻳﺮاﻧﻲ و ﻫﻢ
زﻣﺎن اﻧﻮﺷﺮوان داﻧﺶﻫﺎي ﻫﻨﺪي ﺑﻪ وﻳﮋه ﭘﺰﺷﻜﻲ و داروﮔﻴﺎﻫﻲ ّ
اﻃﺒﺎي ﻫﻨﺪوﺳﺘﺎن ﺑﻪ ﮔﻨﺪﻳﺸﺎﭘﻮر ﺗﺪاول ﭘﻴﺪا ﻛﺮد ,ﻣﻜﺘﺐﻫﺎي اﻳﺮاﻧﻲ و ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ و
ﺑﺎ دﻋﻮت از ّ
ﻫﻨﺪي در آﻧﺠﺎ ﻫﻤﺎﻣﻴﺰي ﻳﺎﻓﺘﻨﺪ /در آن داﻧﺸﮕﺎه ﻣﺒﺎﺣﺚ و ﻣﺠﺎدت دﻳﻨﻲ و ﻛـ_ﻣﻲ راه
ﻧﺪاﺷﺖ; و ﭼﻨﻴﻦ ﺑﺮﻣﻲآﻳﺪ ﻛﻪ از اﻳﻦ ﮔﻮﻧﻪ ﻣﻨﺎﻇﺮات ﺑﺮﻛﻨﺎر ﺑﻮده ,ﺗﻨﻬﺎ ﻣﺪرﺳﻪ ﻃﺮﻳﻖ ﻋﻠﻤﻲ
ﺧﻮد ﻣﻲﭘﻴﻤﻮده اﺳﺖ /در آﻧﺠﺎ ﻧﻪ از ﺗﺄﺛﻴﺮ ﻛﻠﻴﺴﺎي ﻣﺴﻴﺤﻲ ﺧﺒﺮي ﺑﻮد ,ﻧﻪ از ﻧﻔﻮذ ﻣﻮﺑﺪان
زردﺷﺘﻲ ﻧﺸﺎﻧﻪاي در آن ﻳﺎﻓﺖ ﻣﻲﺷﺪ; و ﻧﻪ از ادﻳﺎن دﻳﮕﺮ اﺛﺮي ﻣﺸﺎﻫﺪه ﻣﻲﮔﺮدﻳﺪه ,اﻳﻨﻚ
آﻧﭽﻪ از آﻣﻮزﺷﮕﺎه و ﺑﻴﻤﺎرﺳﺘﺎن آﻧﺠﺎ ﺑﻪ ﻳﺎدﮔﺎر ﻣﺎﻧﺪه ﺻﺮﻓ ًﺎ ﺟﻨﺒة ﻋﻠﻤﻲ داﺷﺘﻪ ,ﻧﻪ ﻛ_ﻣﻲ; و
ﺗﻌﻠﻴﻤﺎت آﻧﺠﺎ ﻫﻢ ﭼﻨﺎن ﻛﻪ ﮔﺬﺷﺖ آﻣﻴﺨﺘﻪاي از ﺗﺠﺎرب ﻋﻠﻤﻲ و ﻋﻤﻠﻲ ﻣﻠﻞ ﻣﺘﻤﺪّ ن دﻧﻴﺎي
ﻗﺪﻳﻢ ﺑﻮده اﺳﺖ/
ﻃﺐ و
رﻳﺎﺿﻴ ﺎت ,و اﻣﺎ ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺑﻪ ّ
ّ ﺗﻮﺟﻪ داﻧﺸﻤﻨﺪان ﮔﻨﺪﻳﺸﺎﭘﻮر ﻛﻤﺘﺮ ﺑﻪ ﻓﻠﺴﻔﻪ و
ﺑﺎريّ ,
ﺗﺼﺮﻓﺎت
ﻓﺮوع آن ﺑﻮده; و ﺑﺎﻳﺪ ﮔﻔﺖ ﻛﻪ ﺑﻬﺮهوري از ﺗﺠﺎرب ﻣﻠﻞ ﻣﺨﺘﻠﻒ در آﻧﺠﺎ ﻣﻘﺮون ﺑﺎ ّ
>ﻃﺐ اﻳﺮاﻧﻲ< ﺑﻪ ﮔﻔﺘة ﺟﻤﺎلاﻟﺪﻳﻦ ﻗﻔﻄﻲ از
ﺧ_ّق در آﻧﻬﺎ ﻣﻲﺑﻮد ,ﭼﻨﺪان ﻛﻪ ﺑﺮ روي ﻫﻢ ّ
>ﻃﺐ ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ< ﻛﺎﻣﻠﺘﺮ ﺷﺪه ﺑﻮد /ﭘﺰﺷﻜﺎن ﮔﻨﺪﻳﺸﺎﭘﻮر ,ﻗﻮاﻧﻴﻦ ﻋ_ج را ﺑﻪ ﻣﻘﺘﻀﺎي َا ﻣﺰﺟـة
ّ
ﻣﺪون ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ ,ﺗﺎ آﻧﺠﺎ ﻛﻪ در ﻋﻠﻮم آوازه ﻳﺎﻓﺘﻨﺪ; و ﺑﻌﻀﻲ ﻋ_ج آﻧﺎن را
ﺑ_د ﺧﻮد ﻣﺮﺗّﺐ و ّ
ﺑﺮ ﻳﻮﻧﺎﻧﻴﺎن و ﻫﻨﺪوان ﻫﻢ ﺑﺮﺗﺮي ﻣﻲﻧﻬﺎدﻧﺪ; زﻳﺮا اﻳﺸﺎن ﻓﻀﺎﻳﻞ ﻫﺮ ﻓﺮﻗﻪ را ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ و ﺑﺮ آﻧﭽﻪ
ﻗﺒ_ً اﺳﺘﺨﺮاج ﺷﺪه ﺑﻮد ﭼﻴﺰي اﻓﺰودﻧﺪ و دﺳﺘﻮرﻫﺎ و آﻳﻴﻦﻫﺎ ﺑﺮاي آﻧﻬﺎ ﺗﺮﺗﻴﺐ دادﻧﺪ ,ﻛﺘﺒﻲ
ﻛﻪ ﺣﺎوي ﺗﻤﺎم ﻣﻄﺎﻟﺐ ﺗﺎزه وﻧﻴﻜﻮ ﺑﻮد ﻫﻢ ﭘـﺪﻳﺪ آوردﻧـﺪ; ﺗـﺎ آن ﻛـﻪ در ﺳـﺎل ﺑـﻴﺴﺘﻢ از
ﭘﺎدﺷﺎﻫﻲ اﻧﻮﺷﺮوان > ٥٥١م? ﭘﺰﺷﻜﺎن آﻧﺠﺎ ﺑﻪ دﺳﺘﻮر ﺷﺎه ﻫﻤﺎﻳﺸﻲ ﻛﺮدﻧﺪ; و ﺑـﻴﻦ آﻧـﺎن
ﭘﺮﺳﺸﻬﺎ و ﭘﺎﺳﺦﻫﺎ ﺟﺮﻳﺎن ﻳﺎﻓﺖ ﻛﻪ ﺛﺒﺖ ﺷﺪ; و اﻳﻦ اﻣﺮي ﻣﺸﻬﻮر اﺳﺖ ,واﺳﻄة ﻣﺠﻠﺲ
www.takbook.com
ﻓﻬﺮﺳﺖ ﻣﺎﻗﺒﻞ اﻟﻔﻬﺮﺳﺖ ﺑﺨﺶ دوم : ٤٤٤
>ﺟﺒﺮﺋﻴﻞ< درﺳﺘﺒﺪ اﻳﺮان ﭘﺰﺷﻚ ﭘﺎدﺷﺎه ﺑﻮد /ﻣﺠﻤﻮﻋة ﻣﺒﺎﺣﺚ و ﻣﺴﺎﺋﻞ اﻳﺸﺎن ﻛﻪ ﺗﺪوﻳﻦ
ﺷﺪ ,ﭼﻨﺎن ﻛﻪ ﻗﻔﻄﻲ ﮔﻮﻳﺪ ا ﮔﺮ ﺧﻮاﻧﻨﺪه در آﻧﻬﺎ ﺗﺄﻣﻞ ﻛﻨﺪ ,ﺑﺮ ﻓﻀﻞ و ﻏـﺰارت ﻋـﻠﻢ آﻧـﺎن
اﺳﺘﺪل ﺧﻮاﻫﺪ ﻛﺮد; و ﻋﺎﻟﻤﺎن آﻧﺠﺎ ﻫﻤﻮاره ﭼﻨﻴﻦ ﺑﻮدﻧﺪ ﺗﺎ آن ﻛﻪ ﻣـﻨﺼﻮر دواﻧـﻴﻘﻲ ﺑـﻪ
ﺧ_ﻓﺖ رﺳﻴﺪ و ﺑـﻐﺪاد ﺑـﻨﺎ ﻧـﻬﺎد; ﭘﺲ آﻧﮕـﺎه ﺟـﻮرﺟـﻴﺲ ﺑـﺨﺘﻴﺸﻮع را از ﻋـﻠﻤﺎي آﻧـﺠﺎ
ﻓﺮاﺧﻮاﻧﺪ> ///اﻟﺦ?/
ﻫﻤﺎنﻃﻮر ﻛﻪ در ﺟﺎي ﺧﻮد ﻳﺎد ﮔﺮدﻳﺪ ,ﻫﻴﺄت داﻧﺸﻤﻨﺪان ﮔﻨﺪﻳﺸﺎﭘﻮر ﺧﻮزﺳﺘﺎن را ﺑﻪ
ﻃﺒﻲ ﻳﺎ >ﻛﻨﺎش<ﻫﺎي اﻳﺸـﺎن ﻧـﻴﺰ ﺑـﻪ
ﺻﻮرت اﺳﻢ ﺟﻤﻊ >ﺧﻮز< ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ ,و از ﻣﺠﻤﻮﻋﺎت ّ
وﺻﻒ >اﻟﺨﻮز< ﺗﻌﺒﻴﺮ ﻛﺮدهاﻧﺪ /ﻧﻈﺮ ﺑﻪ اﻳﻦ ﻛﻪ ﭘﺰﺷﻜﺎن اﻳﺮاﻧﻲ ﻧﺴﻄﻮري در آﻧﺠﺎ ﻫﻤﭽﻮن
ﻣﺠﻤﻊ ﻛﻮا ﻛﺐ ﮔﺮد آﻣﺪه ﺑﻮدﻧﺪ ,اﻧﺠﻤﻦ اﻳﺸﺎن را ﺧﻮﺷة >ﭘـﺮوﻳﻦ< ) (Pleiasﻣـﻲﮔﻔﺘﻨﺪ,
ﺛﺮﻳﺎ< ﻓﻮﻟﺲ اﺟﺎﻧﻴﻄﻲ ﻣﺘﺪاول در آﻧﺠﺎ ﻧﺎﻇﺮ ﺑﺪﻳﻦ ﻣﻌﻨﺎ ﺑﻮده ﺑﺎﺷﺪ /در ﻫﺮ
ﺷﺎﻳﺪ ﻛﻪ >ﻛﻨّﺎش ّ
ﺣﺎل ,دﺳﺘﮕﺎه ﺗﻌﻠﻴﻤﻲ ﺟﻨﺪﻳﺸﺎﭘﻮر ﻣﺤﺘﺎج آن ﺑﻮد ﻛﻪ ﺗﺮﺟﻤﻪﻫﺎي ﺳﺮﻳﺎﻧﻲ ﻣﺆ ّﻟﻔﺎت ﺑﻘﺮاط و
ﺑﺎﻟﻤﺮ ه زﺑﺎن
ّ ﺟﺎﻟﻴﻨﻮس و دﻳﮕﺮ آﺛﺎر ﺣﻜﻤﺖ را ﺑﻜﺎر آورد; و ﭼﻨﻴﻦ ﻧﻤﺎﻳﺪ ﻛﻪ ﺑﺎ ﮔﺬﺷﺖ زﻣﺎن
ﻳــﻮﻧﺎﻧﻲ دﻳﮕـﺮ ﻛـﺎرﺑﺮدي ﻧـﺪاﺷﺖ; و ﺳـﺮاﻧـﺠﺎم در ﺟـﻨﺪﻳﺸﺎﭘﻮر ﻧـﻴﺰ ﻣـﺎﻧﻨﺪ >ﻧـﺼﻴﺒﻴﻦ< و
داراﻟﻌﻠﻢﻫﺎي دﻳﮕﺮ ﺳﺮﻳﺎﻧﻲ زﺑﺎن رﺳﻤﻲ ﺷﺪ /ﺑﻪ ﻃﻮر ﻛ ّﻠﻲ ,ﭘـﮋوﻫﺸﮕﺮان ﺑـﺮاي داﻧﺸﮕـﺎه
ﮔﻨﺪﻳﺸﺎﭘﻮر دوران ﺳﺎﺳﺎﻧﻲ دو دوره ﻗﺎﺋﻞ ﺷﺪهاﻧﺪ :ﻳﻜﻲ دورة ﭘﻴﺶ از ﺧﺴﺮو اﻧﻮﺷﺮوان ﻛﻪ
ﺑﺮﻧﺎﻣة آﻣﻮزﺷﻲ و ﺑﻴﻤﺎرﺳﺘﺎن آﻧﺠﺎ رﻧﮓ ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ و ﻣﺴﻴﺤﻲ داﺷـﺘﻪ ,ﺑـﻴﺸﺘﺮ ﭘـﺰﺷﻜﺎن ﻫـﻢ
ﻧﺴﻄﻮرﻳﺎن ﺳﺮﻳﺎﻧﻲ زﺑﺎن ﺑﻮدﻧﺪ /اﻣﺎ دورة دوم ﻛﻪ ﺑﺎ ﭘﺎدﺷﺎﻫﻲ اﻧﻮﺷﺮوان آﻏﺎز ﻣﻲﺷﻮد ,وﺿﻊ
ﺟﻨﺪﻳﺸﺎﭘﻮر ﺗﻐﻴﻴﺮ ﭘﻴﺪا ﻛﺮده; ﭼﻪ ﻫﻤﺎﻧﺎ ﺑﺮ اﺛﺮ ﻧﻬﻀﺖ ﻣ ّﻠﻲ و ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ ﻋﺼﺮ آﻧﺠﺎ ﻧﻴﺰ رﻧﮓ
ﻃﺐ ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ ـ ﻛﻪ
اﻳﺮاﻧﻲ ﺑﻪ ﺧﻮد ﮔﺮﻓﺘﻪ ,زﺑﺎن رﺳﻤﻲ ﻫﻢ ﻓﺎرﺳﻲ >ﭘﻬﻠﻮي? ﺷﺪه اﺳﺖ /اﻟﺒﺘﻪ ّ
ﻃﺐ اﻳﺮاﻧﻲ ـ ﻛﻪ ﺑﺮاﺳﺎس ﺳﻨﻦ ﻋﻠﻤﻲ
ﻛﺎرورزان آن اﻳﺮاﻧﻴﺎن ﻣﺴﻴﺤﻲ ﺳﺮﻳﺎﻧﻲ زﺑﺎن ﺑﻮدﻧﺪ ,و ّ
ّ
ﻣﺴـﺘﻘﻞ وﻟﻲ ﻫـﻤﺪوش ﻳﻜـﺪﻳﮕﺮ ﻣﺰدﻳﺴﻨﺎﻳﻲ ﺗﻌﻠﻴﻢ و ﺗﺪرﻳﺲ ﻣﻲﺷﺪ ,در آﻧﺠﺎ ﺑـﻪ ﻃـﻮر
اﺳﺘﻤﺮار ﭘﻴﺪا ﻛﺮدﻧﺪ; ﻇﺎﻫﺮ ًا ّ
ﻃﺐ ﺑﻘﺮاﻃﻲ >ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ ـ ﺳﺮﻳﺎﻧﻲ? ﺑﻪ ﻟﺤﺎظ ﻧﻈﺮي و ﺗﺸـﺨﻴﺺ
ﻃﺐ ﺳـﻴﻨﺎﺋﻲ >اﻳـﺮاﻧـﻲ ـ ﭘـﻬﻠﻮي? از ﺟـﻨﺒة ﻋـﻤﻠﻲ و درﻣـﺎﻧﮕﺮي و
ﻋ_ﻣﺎت و اﻣﺮاض; و ّ
داروﺷﻨﺎﺳﻲ ﻫـﻤﻜﻨﺎر ﺑـﻮدهاﻧـﺪ /از اﻳـﻨﺮوﺳﺖ ﻛـﻪ ﮔـﻔﺘﻪاﻧـﺪ داروﮔـﺮي و ﮔـﻴﺎﻫﺸﻨﺎﺳﻲ در
آﻣﻮزﺷﮕﺎه ﮔﻨﺪﻳﺸﺎﭘﻮر ﻛﺎﻣ_ً اﻳﺮاﻧﻲ و ﻫﻤﺎﻧﺎ دور از ﻧﻔﻮذ ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ ﺑﻮده اﺳﺖ/
ﺳﺮاﻧﺠﺎم ,داﻧﺶآﻣﻮﺧﺘﮕﺎن داﻧﺸﮕﺎه ﮔﻨﺪﻳﺸﺎﭘﻮر را وزﻳـﺮان اﻳـﺮاﻧـﻲ دﺳـﺘﮕﺎه ﺧـ_ﻓﺖ
www.takbook.com
٤٤٥ ﭘﺰﺷﻜﻲ در اﻳﺮان ﺑﺎﺳﺘﺎن
ﻋﺒﺎﺳﻲ >ﺑﺮﻣﻜﻴﺎن< ﺑﻪ ﺑﻐﺪاد ﻓﺮاﺧﻮاﻧـﺪﻧﺪ; و ﺑـﻪ روزﮔـﺎر ﻣﺄﻣـﻮن ﻋـﺒﺎﺳﻲ >ﺑـﻴﺖاﻟﺤﻜـﻤﻪ<
ﻣﻌﺮوف ﻳﺎ داﻧﺸﮕﺎه ﺑﻐﺪاد ﺑﻪ ﻃﺮز و ﺑﺮﮔﺮﺗة آﻣﻮزﺷﮕﺎه ﮔﻨﺪﻳﺸﺎﭘﻮر ﺑﻨﻴﺎد ﮔﺮﻓﺖ /ﺟﻨﺪﻳﺸﺎﭘﻮر
ﻛﻪ ﺧﻮد ﻣﻴﺮاثدار داﻧﺶ اﻳﺮان و ﻳﻮﻧﺎن و اﺳﻜﻨﺪرﻳﻪ و ﻫﻨﺪ ﺑﻮد ,در ﻧـﻮزاﻳـﻲ ﻓـﺮﻫﻨﮕﻲ و
ﻋﻠﻤﻲ اﻳﺮان در ﻋﺼﺮ ﻃ_ﺋﻲ ﺗﻤﺪّ ن اﺳ_ﻣﻲ ﺳﻬﻤﻲ درﺧﻮرد و ﻧﻤﺎﻳﺎن اﻳـﻔﺎء ﻛـﺮد /ﻣـﺎ ﻛـﻪ
ﻃﺒﻲ ﮔﻨﺪﻳﺸﺎﭘﻮر ﻫﻤﺎﻧﺎ ﺧﻮد دﻧﺒﺎﻟﻪ و در
ﻣﻜﺮر ﻳﺎدآور ﺷﺪهاﻳﻢ ,ﻣﻜﺘﺐ ّﻣﻌﺘﻘﺪﻳﻢ ,ﭼﻨﺎن ﻛﻪ ّ
ﻃﺒﻲ ﺑﺎﺳﺘﺎﻧﻲ >ﺳﻴﻨﺎﺋﻲ< ﻣﻐﺎﻧﻲ ﻣﺎدﺳﺘﺎن اﻳﺮاﻧﺰﻣﻴﻦ ﺑﻮده اﺳﺖ/
ﺗﺪاوم ﻣﻜﺘﺐ ّ
www.takbook.com
You might also like
- الإنترنت ومخاطر مواقع التواصل الإجتماعىDocument18 pagesالإنترنت ومخاطر مواقع التواصل الإجتماعىRamiz FareedNo ratings yet
- الكود المصري للتبريد والتكييفDocument194 pagesالكود المصري للتبريد والتكييفahmed elshaerkwyNo ratings yet
- - - استلام الشهادات -Document1 page- - استلام الشهادات -omniatarek107No ratings yet
- Sahih Ibn Hibban Urdu Jild 2Document847 pagesSahih Ibn Hibban Urdu Jild 2Jamal AliNo ratings yet
- الوثيقة بعد التعديلDocument4 pagesالوثيقة بعد التعديلsinai sspNo ratings yet
- نموذج دراسة حالة طالب لبرنامج تكنموذج دراسة حالة طالب لبرنامج تكافل229999666افل2299996666Document1 pageنموذج دراسة حالة طالب لبرنامج تكنموذج دراسة حالة طالب لبرنامج تكافل229999666افل2299996666sultan2003No ratings yet
- الكود المصري للتكييفDocument178 pagesالكود المصري للتكييفali faragallahNo ratings yet
- محضر اختيار و توزيع اختصاصات أعضاء لجنةDocument1 pageمحضر اختيار و توزيع اختصاصات أعضاء لجنةmohammednsaleh2022No ratings yet
- امتحان رياضيات للسنة السادسة أساسي الثلاثي الثاني عدد 1Document2 pagesامتحان رياضيات للسنة السادسة أساسي الثلاثي الثاني عدد 1anouar07582% (11)
- الدليل الكامل لكل المكاتب الاستشارية بدولة قطرDocument20 pagesالدليل الكامل لكل المكاتب الاستشارية بدولة قطرAhmedHassan75% (4)
- Nda ArtDocument2 pagesNda ArthooosssnyxxxNo ratings yet
- الجامع بين التصنيف والمرافعاتDocument131 pagesالجامع بين التصنيف والمرافعاتShobromy100% (1)
- Es.1574.2007 رقائق بولي اثيلين للاغراض الزراعيةDocument13 pagesEs.1574.2007 رقائق بولي اثيلين للاغراض الزراعيةloly86No ratings yet
- نظام اخلاقی ثقافت سمستر 3 صنف دومDocument76 pagesنظام اخلاقی ثقافت سمستر 3 صنف دومZakria MakhdumNo ratings yet
- Devoir de Synthèse N°1 - Arabe - 3ème Sciences exp (2011-2012) Mr محرز ثابت PDFDocument3 pagesDevoir de Synthèse N°1 - Arabe - 3ème Sciences exp (2011-2012) Mr محرز ثابت PDFNadine HajjiNo ratings yet
- نموذج-دراسة-جدوى 2Document18 pagesنموذج-دراسة-جدوى 2OmarNo ratings yet
- الجدول الزمني لإبنتي الحبيبة آيهDocument2 pagesالجدول الزمني لإبنتي الحبيبة آيهnourihiba1111No ratings yet
- دفتر التربص ليسانس 2023Document5 pagesدفتر التربص ليسانس 2023mahmoudNo ratings yet
- Almowahad Alma7alli 2019 PDFDocument2 pagesAlmowahad Alma7alli 2019 PDFmol hanoute مول الحانوتNo ratings yet
- كريم حلمي on X لا يعني هذا أن تلاوات الليل الرمضاني وغيرها من العبادات لا يتقبلها الله سبحانه ضرورة، بل يعني لزوم الوجل من عدمDocument1 pageكريم حلمي on X لا يعني هذا أن تلاوات الليل الرمضاني وغيرها من العبادات لا يتقبلها الله سبحانه ضرورة، بل يعني لزوم الوجل من عدمgagwar35No ratings yet
- کۆنمرەی وەرگیراو لە زانکۆو پەیمانگاکانی هەرێمی کوردستان بۆ ساڵی خوێندنی ٢٠١٢-٢٠١٣Document25 pagesکۆنمرەی وەرگیراو لە زانکۆو پەیمانگاکانی هەرێمی کوردستان بۆ ساڵی خوێندنی ٢٠١٢-٢٠١٣Dlovan Faiq Darwish100% (1)
- اسئلةDocument3 pagesاسئلةwaadollah m nouriNo ratings yet
- Wa0000.Document2 pagesWa0000.Irfan Ahmad MakenNo ratings yet
- UntitledDocument1 pageUntitledegrera greraNo ratings yet
- مشاكل واعطال السيارةDocument1 pageمشاكل واعطال السيارةfreemind76No ratings yet
- Book 4Document44 pagesBook 4Sayed NourNo ratings yet
- Hsi دليلة حمريشDocument197 pagesHsi دليلة حمريشfaresbenn3No ratings yet
- البلاستيك والغذاءDocument93 pagesالبلاستيك والغذاءamnajamNo ratings yet
- Controle 2Document1 pageControle 2marouaneNo ratings yet
- الدليل العراقي لمواد البناءDocument340 pagesالدليل العراقي لمواد البناءzaid alqassab75% (4)
- العراق الجمهوري - مجيد خدوريDocument406 pagesالعراق الجمهوري - مجيد خدوريMurtadha AbdNo ratings yet
- 4 5773872798283861509Document6 pages4 5773872798283861509عبودي الامينNo ratings yet
- Iqrar Tasalsul ShahadaatDocument1 pageIqrar Tasalsul ShahadaathaciballyNo ratings yet
- 2019 إختبار شهري عضوية الأولDocument11 pages2019 إختبار شهري عضوية الأولalim377719No ratings yet
- عقد توريد طاقة كهربائية للإستخدامات المنزليةDocument5 pagesعقد توريد طاقة كهربائية للإستخدامات المنزليةAnonymous F8ceEsHRNo ratings yet
- نموذج تقديم في كفتيريا جامعة مع نموذج التقييمDocument30 pagesنموذج تقديم في كفتيريا جامعة مع نموذج التقييمأ. محمد عمر عبدالرحيمNo ratings yet
- الديسلكسياDocument15 pagesالديسلكسياghaniaouadah82No ratings yet
- الديسلكسياDocument15 pagesالديسلكسياff19990121234No ratings yet
- البلاستيك و الغذاءDocument94 pagesالبلاستيك و الغذاءAhmed rabieNo ratings yet
- ProgrameDocument3 pagesProgrameanis.oficiel13No ratings yet
- ملخص الأدلة الارشاديةDocument89 pagesملخص الأدلة الارشاديةاحمد حمادةNo ratings yet
- الباب الثالثDocument16 pagesالباب الثالثAli Hussein AdaiNo ratings yet
- Tenth Rythm for Albaseet Al - thani الإيقاع العاشر للبسيط الثانيDocument11 pagesTenth Rythm for Albaseet Al - thani الإيقاع العاشر للبسيط الثانيMohammed ElkamaliNo ratings yet
- Sla-Ondoan - q3213031 - nc0001 - 01 - Note de Calcul Hydraulique Convoyeur D3bisDocument52 pagesSla-Ondoan - q3213031 - nc0001 - 01 - Note de Calcul Hydraulique Convoyeur D3bisAMNo ratings yet
- 08 اتخاذ القرارDocument6 pages08 اتخاذ القرارLazhar LabedNo ratings yet
- 1123Document224 pages1123Diploma 2020No ratings yet
- 30 +12 سببًا لكون السكر ضارًا بنا (تنقيح وإضافة 01)Document26 pages30 +12 سببًا لكون السكر ضارًا بنا (تنقيح وإضافة 01)ANAS MOHAMMADNo ratings yet
- UntitledDocument383 pagesUntitledlegal essraNo ratings yet
- جدل الهويات لسليم مطرDocument7 pagesجدل الهويات لسليم مطرEsrah AliNo ratings yet
- Twenty Third Rythm for Albaseet Al - thani الإيقاع الثالث والعشرون للبسيط الثانيDocument8 pagesTwenty Third Rythm for Albaseet Al - thani الإيقاع الثالث والعشرون للبسيط الثانيMohammed ElkamaliNo ratings yet
- الرواية العربية واللغة تأملات في لغة السرد عند نجيب محفوظ PDFDocument140 pagesالرواية العربية واللغة تأملات في لغة السرد عند نجيب محفوظ PDFmohammad obaidallahNo ratings yet
- شهادة للتحطيم الصنف 2Document1 pageشهادة للتحطيم الصنف 2Maintenance InformatiqueNo ratings yet
- اختبارات الفصل الثاني رياضيات ثانية متوسطDocument56 pagesاختبارات الفصل الثاني رياضيات ثانية متوسطايات الرحمانNo ratings yet
- علوم ارض تاسعDocument2 pagesعلوم ارض تاسعSaraNo ratings yet
- Seven Rythm for Albaseet Al - thani الإيقاع السابع للبسيط الثانيDocument11 pagesSeven Rythm for Albaseet Al - thani الإيقاع السابع للبسيط الثانيMohammed ElkamaliNo ratings yet
- ورقة عمل كاامل رض المعدل المقادير الجبريةDocument4 pagesورقة عمل كاامل رض المعدل المقادير الجبريةMohamedOkashaNo ratings yet
- لقطة شاشة ٢٠٢٣-١٢-١٨ في ١٠.٥٧.٣٨ مDocument13 pagesلقطة شاشة ٢٠٢٣-١٢-١٨ في ١٠.٥٧.٣٨ مsoma59147No ratings yet
