Bir boyutlu hareket, düz bir çizgi üzerindeki

harekettir. Eğer bir cisim, düz bir çizgi üzerinde

hareket ediyorsa (yani sadece sağa ve sola hareket
edebiliyor), böyle cisimler bir boyutlu hareket ediyor
demektir.
Sadece aşağı ve
-x +x
yukarı yönlü hareket
eden cisim de bir
boyutlu hareket
yapıyordur

Çapraz bir çizgi düşünün, bu cisim

üzerinde hareket eden cisim de bir
boyutlu hareket yapıyordur

1
 x  xs – xi (metre) ( tanım demektir)
xs : cismin son konumu
xi : cismin ilk konumu
İki konum arasındaki farka yer değiştirme denir.
Birimi metre, boyutu da “L” dir.
t = ts – ti
ti: ilk zaman
ts: son zaman
t her zaman sıfırdan büyüktür. Sıfır da olabilir.
t = ts – ti ≥ 0
Zaman hep ileri doğru akar, dolayısıyla matematiksel olarak
işareti hep sürekli pozitif (+) tir

2
Yer değiştirme, x, pozitif (+) veya negatif (-) olabilir.
Eğer yer değiştirme pozitifse, cisim sağa doğru
hareket ediyor demektir.
Eğer yer değiştirme negatifse, cisim sola doğru
hareket ediyor demektir.

3
Örneğin; cisim +4 noktasından -2 konumuna hareket
etmiş olsun.
xi :+4 m
xs : -2 m -x xs
• •
xi +x (m)

-2 -1 0 1 2 3 4 5

x, negatif çıkmalı, çünkü sola hareket ediyor.

x = (-2) – (+4) = – 6 m yer değiştirmiş.

Eksi işareti fiziksel olarak, cismin hareket yönüdür. Cisim

sola doğru hareket ettiğini gösterir.

4
Tanım olarak, yer değiştirme bölü, yer değiştirmenin
meydana geldiği zaman dilimidir.
Δ𝑥
𝑣𝑜𝑟𝑡 ≡
Δ𝑡
Birimi (m/s), boyutu da “L/T” dir.
• t, hep pozitiftir.
• x, pozitif (+) de olabilir, negatif (-) de olabilir.
 x pozitifse, ortalama hız da pozitiftir. Cisim sağa hareket
ediyor demektir.
 x negatifse, ortalama hız da negatiftir. Cisim sola hareket
ediyor demektir.
Burada cismin hareket yönünü sadece işaret belirler.

5
t süresini çok kısa tutarsak eğer, (limit t sıfıra
giderken) cismin sahip olduğu ortalama hıza, anlık hız
denir.
lim 𝑣𝑜𝑟𝑡 ≡ 𝑣
∆𝑡→0
Ortalama hızda bir cismi t kadar süre içinde gözleriz.

ti ts

ti: ilk zaman

ts: son zaman

6
t’ yi çok kısa tutalım. Yani ts’ yi ti’ ye, iki süre
neredeyse üstüste çakışana kadar yaklaştıralım. t’ nin
çok küçük olduğu o andaki hıza anlık hız denir.
Bu işlemin matematiksel ifadesi: lim
∆𝑡→0
(limit t, sıfıra gitmek demek, tson’u tilk’e yaklaştırıp
yaklaştırıp neredeyse üstüste çakıştırmak demektir)
Böylece anlık hızın tanımı:
∆𝑥
𝑣 = lim
∆𝑡→0 ∆𝑡

v : anlık hız

7
 ∆
lim
∆𝑡→0 ∆𝑡
𝑑
Bu matematiksel operatörü olarak yazabiliriz.
𝑑𝑡
∆ 𝑑
lim 
∆𝑡→0 ∆𝑡 𝑑𝑡

t, dt olursa (dt, sonsuz küçüklükte bir zaman dilimi

demektir) buna türev operatörü denir.
Zamana göre türev alır.
Dolayısıyla anlık hız;
∆𝑥 𝑑𝑥(𝑡)
𝑣 = lim 
∆𝑡→0 ∆𝑡 𝑑𝑡

8
 ∆𝑥 𝑑𝑥(𝑡)
𝑣 = lim 
∆𝑡→0 ∆𝑡 𝑑𝑡

𝑑𝑥(𝑡)
: Bir cisim hareketliyse o zaman x, zamanın bir
𝑑𝑡
fonksiyonudur, dx(t). Yani her bir zaman dilimi için
cisim farklı bir noktadadır, x zamanla değişiyor
demektir.
Öyleyse, zamanla değişen bir niceliğin, zamana göre
türevini alırsak;
Hangi zamanda hızın değerini bulmak istiyorsak, t
yerine o değeri koyacağız.

9
Geomerik olarak şu anlama gelir:

x
B
•
C
6 •
•
5 A D
•
x 4
3 E
•
2
1 t
0 t

10
Örneğin, A ile E arasındaki ortalama hızı bulmak
istiyorsak, x’ i t’ ye böleriz. Cismin bu zaman aralığında
sahip olduğu ortalama hızı buluruz.

Anlık hız ise şudur:

Bu t’ yi küçültürsek, küçültürsek… (A’dan D’ye kadar
çizelim, t küçülmüş oldu.. yine A’ dan C’ ye kadar ve A
ile B arasında vs… doğru parçası her seferinde
küçüldü). En nihayetinde üst üste çakıştırırsak, A
noktasında, bu doğru parçası eğriye çizilen teğet
olmuş olur.

11
Eğriye çizilen bu teğetin eğimi, zamana göre alınmış
türevdir. (Türevin geometrik anlamı budur)

Bir eğri, herhangi bir anda çizilen bir teğetin eğimidir. O

da matematiksel olarak bir fonksiyonun zamana göre
türevi olmuş olur.
dx(t)/dt x B
•
6 • •C
5 A D
x 4 •
3
•E
2
1 t
0 t
12
Hızdaki değişimi de dikkate alan fiziksel nicelik
ivmedir. Eğer bir cismin hızı zamanla değişiyorsa, o
cismin bir ivmesi var demektir. Eğer hızı zamanla hiç
değişmiyorsa, ivmesi sıfırdır.
İvme ne kadar büyükse, hız zamanla o kadar değişiyor
demektir.
 Örneğin, bir cismin hızı başlangıçta 3 m/s olsun. Hep 3
m/s ile giderse, hiç hızı değişmez.
 100 km/sa ile giden bir araba olsun. hep 100 km/sa ile
gidiyorsanız, o zaman sizin ivmeniz sıfır olur. İvmeniz
yok demektir.

13
 Ama eğer gaza basıyorsanız, arabanın hızı gittikçe
artar. 10 km/sa, 20, 30, 40… sürekli artıyorsa,
dolayısıyla siz bir ivmeye sahipsiniz demektir.
 İvme ne kadar büyükse, hız zamanla o kadar değişiyor
demektir. Eğer gaza çok fazla basarsanız, daha kısa
sürede, hızınız daha büyük oranlarda artar. Yani sizin
ivmeniz büyüktür demektir.
 Ya da gaza hafif dokunuyorsanız, hızlanmanız da daha
geniş zamanlar alacaktır, o zaman küçük ivmeye
sahipsiniz demektir.

14
İvme, hızdaki değişimdir.
Ortalama ivme tanımı:
Δ𝑣 𝑣𝑠 −𝑣𝑖
𝑎𝑜𝑟𝑡 ≡ =
Δ𝑡 𝑡𝑠 −𝑡𝑖

Ortalama ivme, hızdaki değişim, bölü hızdaki

değişimin ne kadar sürede meydana geldiğidir.
Birimi m/s2

15
Tıpkı anlık hız gibi, t’ yi limit durumunda sıfıra
götürürsek elde ettiğimiz ivmeye anlık ivme denir.

∆𝑣 𝑑𝑣
𝑎 = lim =
∆𝑡→0 ∆𝑡 𝑑𝑡

Eğer cismin hızı zamanla değişiyorsa, o zaman,

zamanın bir fonksiyonudur, zamana göre türevini alırız.
Hangi andaki hızı istiyorsak t yerine onu koymalıyız.

16
x ekseni boyunca hareket eden bir cismin konumu
zamanla x = -4t + 2t2 şeklinde değişmektedir.
Burada x metre, t ise saniye cinsindendir. a) t=1 s
ile t=3 s aralığındaki, cismin yer değiştirmesi
nedir? b) bu süre aralığında cismin ortalama hızı
nedir?
a) x = -4t + 2t2 ti = 1s xi (t=1s)= -2m
ts = 3s xs (t=3s)= 6m
x = xs – xi = 6m – (-2m) = 8m
cisim 2 saniyelik zaman diliminde, t=2s, 8 metre
yer değiştirmiştir.
Δ𝑥 8𝑚
b) 𝑣𝑜𝑟𝑡 ≡ = = 4 𝑚/𝑠
Δ𝑡 2𝑠

17
c) t = 2,5 s’ de cismin hızı nedir?

1.yol: anlık hızın tanımını kullanarak çözelim.

∆𝑥 𝑥𝑠 −𝑥𝑖
𝑣 = lim = lim
∆𝑡→0 ∆𝑡 ∆𝑡→0 𝑡

xs ve xi’ yi bulalım
x fonksiyonumuz (x=-4t+2t2) buydu.
x’ i, xi olarak yazalım
ti=t xi = -4t + 2t2 cismin ilk konumu

18
Zaman bir miktar arttı. t+t kadar oldu. Bu tson’ dur.
t+t = ts ; bu durumda cismin sahip olduğu son konum
da xson olur. Burada t, sonsuz küçük bir değerdir (yani
lim t sıfıra giderkenki durum). Ama yine de t+t kadar
zaman geçti.
xson’ nu bulmak istiyorsam, t yerine t+t yazmalıyım

ts=t+t xs = -4(t+t) + 2(t+t )2 cismin son konumu

19
xi ve xs’ yi formülde yerine koyalım. Parantezleri açarak yazalım.

𝑥𝑠 − 𝑥𝑖 −4𝑡 − 4∆𝑡 + 2𝑡 2 + 4𝑡∆𝑡 + 2∆𝑡 2 − (−4𝑡 + 2𝑡 2 )

𝑣 = lim =
∆𝑡→0 𝑡 𝑡

Sadeleştirelim:
𝑥𝑠 − 𝑥𝑖 −4𝑡 − 4∆𝑡 + 2𝑡 2 + 4𝑡𝑡 + 2∆𝑡 2 + 4𝑡 − 2𝑡 2
𝑣 = lim =
∆𝑡→0 𝑡 𝑡
Hepsini t parantezine alalım.
lim t0 t=0 koyalım
∆𝑡(−4+4𝑡+2∆𝑡)
𝑣 = lim = −4 + 4𝑡
∆𝑡→0 𝑡
t=2,5 s
v = 6 m/s
20
2.yol:
Limit işlemi, aynı zamanda matematiksel olarak
∆
türevdir: lim
∆𝑡→0 ∆𝑡

Anlık hız, yolun zamana göre türevi olduğuna göre

x = -4t + 2t2 bu fonksiyonun türevini alalım.

t=2,5 s
𝑑𝑥
𝑣= ቤ = −4 + 4 𝑡ቚ = 6 𝑚/𝑠
𝑑𝑡 𝑡=2,5 𝑡=2,5

21
a=sabit (yani bir rakam!)
a=5 m/s2 ise, sabittir, zamanla değişmiyor demektir.
a=2t+3 ise sabit ivmeli hareket değildir, çünkü her bir t
için ivmenin farklı bir değeri vardır.
a t
a
2 0
2 1 Pozitif sabit ivmeli cisim
2 2
2 3 t
2 4 Negatif sabit ivmeli cisim

Grafik, sabit ivmeli hareketi gösteriyor.

Zaman akıyor ama ivme hep sabit.
22
« Eğer cisim sabit ivmeliyse, yani ivme zamanla
değişmiyorsa, ivmenin ortalama değeri anlık
değerine eşittir »
𝑣𝑠 −𝑣𝑖
𝑎𝑜𝑟𝑡 = Ortalama ivmenin tanımı
𝑡𝑠 −𝑡𝑖
𝑣𝑠 −𝑣𝑖 𝑣𝑠 −𝑣𝑖
𝑎= =
𝑡
𝑡𝑠 −𝑡𝑖

Eğer ivme sabitse, anlık değeri ortalama değere eşit

olduğundan dolayı bu, aynı zamanda anlık ivmenin
değerine eşittir.

23
ti = 0 ve ts = t
O zaman t = t’ ye eşit olur
𝑣𝑠 −𝑣𝑖
𝑎=
𝑡
ts zamanındaki hıza t dediğimize göre, vs yerine de v
diyebiliriz.
Cismin herhangi bir t anında sahip olduğu hızdır, v(t).
𝑣(𝑡) −𝑣𝑖
𝑎=
𝑡
Buradan, cismin t anındaki hızı;

𝑣(𝑡) = 𝑣𝑖 + 𝑎𝑡 1. denklem

24
1. denklem, ivmenin sabit olduğu durumda geçerlidir.
Bu denklem bize; Sabit ivmeli hareket yapan bir cismin
herhangi bir anda hızının ne olması gerektiğini söyler.
İlk hızını bilmek koşuluyla herhangi bir andaki hızını
bulabiliriz.

𝒗 𝒕 = 𝒗𝒊 + 𝒂𝒕
Hız, zamanın 1 nci dereceden
vi kuvvetiyle, lineer değişiyor.

hız-zaman grafiği

25
• Hızın düzgün değişmesi demek, eşit zaman
dilimlerinde eşit miktarlarda artması demektir.
• Cismin ilk hızı sıfır ise, o zaman grafik orijinden başlar.
• Hız-zaman grafiğinin eğimi de bize ivmeyi verir.

v
Örneğin hız zamanla lineer bir
şekilde değişsin. Veriler şu
şekilde olur:
v t
vi  5 1
10 2
t 15 3
0
20 4

26
«Hızın ortalama değeri, baştaki değerle son değerin
toplamının yarısıdır.»

 v’leri toplayalım, 4’e bölelim:

5+10+15+20 = 50
50/4 = 12,5
 baş ve son değeri toplayıp 2’ye bölelim:
2+20 = 25
25/2 = 12,5
Bu kural, düzgün değişen nicelikler için geçerlidir, düzgün
değişmiyorsa geçerli değil.

27
 𝑥𝑠 −𝑥𝑖 𝑥(𝑡) −𝑥𝑖
𝑣𝑜𝑟𝑡 = 𝑣𝑜𝑟𝑡 =
𝑡 𝑡

t yerine t; xs yerine x yazalım.

x yani x(t): t anında cismin sahip olduğu konum
xi: ilk konum

Eğer hız düzgün değişiyorsa, ortalama değeri, baştaki

değeri (vi) ile sondaki değerinin v(t) yarısı demiştik.

28
 𝑥(𝑡) − 𝑥𝑖 𝑣𝑖 + 𝑣(𝑡)
𝑣𝑜𝑟𝑡 = =
𝑡 2
Bu denklemi düzenleyelim:

v(t) cismin t anındaki hızıdır: 𝑣(𝑡) = 𝑣𝑖 + 𝑎𝑡

Yerine koyalım:

𝑥(𝑡) − 𝑥𝑖 𝑣𝑖 + 𝑣(𝑡) 𝑣𝑖 + 𝑣𝑖 + 𝑎𝑡
𝑣𝑜𝑟𝑡 = = =
𝑡 2 2

Bu 2 denklemi tekrar düzenleyelim

𝑥(𝑡) −𝑥𝑖 2𝑣𝑖 +𝑎𝑡

=
𝑡 2
29
İçler dışlar çarpımı yapalım:

2(𝑥(𝑡) − 𝑥𝑖 ) = 2𝑣𝑖 𝑡 + 𝑎𝑡 2
İki tarafı da 2’ye bölelim:
1
𝑥(𝑡) − 𝑥𝑖 = 𝑣𝑖 𝑡 + 𝑎𝑡 2
2
Buradan x(t)’ yi yalnız bırakalım:

1 2
𝑥(𝑡) = 𝑥𝑖 + 𝑣𝑖 𝑡 + 𝑎𝑡 2. denklem
2
Bu formül, cismin herhangi bir anda konumunun ne olması
gerektiğini söyler.
İvmenin sabit olduğu şartlarda geçerlidir. İvme sabitse hız
düzgün değişir.
Cismin ilk konumunun ve ilk hızının da bilinmesi gereklidir.

30
Birinci denklemden t’yi çekip 2nci denklemde yerine
yerleştirelim.
𝑣(𝑡) − 𝑣𝑖
𝑡= 
𝑎
𝑣(𝑡) − 𝑣𝑖 1 (𝑣(𝑡) − 𝑣𝑖 )2
𝑥(𝑡) = 𝑥𝑖 + 𝑣𝑖 + 𝑎
𝑎 2 𝑎2

v(t) yerine v diyelim, a’ ları sadeleştirelim.

𝑣 − 𝑣𝑖 1 (𝑣 − 𝑣𝑖 )2
𝑥(𝑡) = 𝑥𝑖 + 𝑣𝑖 + 𝑎
𝑎 2 𝑎2

31
𝑣−𝑣𝑖
parantezine alalım.
𝑎
xi’ yi sola atalım.
𝑣−𝑣𝑖 𝑣−𝑣𝑖
𝑥(𝑡) − 𝑥𝑖 = 𝑣𝑖 +
𝑎 2
Köşeli parantezin içinin paydalarını eşitleyelim
𝑣−𝑣𝑖 𝑣+𝑣𝑖
𝑥(𝑡) − 𝑥𝑖 = (a-b)(a+b) = a2-b2
𝑎 2
𝑣 2 − 𝑣𝑖2 = 2𝑎(𝑥 − 𝑥𝑖 )

𝑣 2 = 𝑣𝑖2 + 2𝑎(𝑥 − 𝑥𝑖 ) Zamansız hız formülü

32