Âåñíà Ìàòîâèž

ÑÐÏÑÊÀ ÌÎÄÅÐÍÀ
Êóëòóðíè îáðàñöè è êœèæåâíå èäå¼å
•
Ïåðèîäèêà

1
 ÍÀÓÊÀ ΠʌÈÆÅÂÍÎÑÒÈ

ÈÑÒÎÐÈ£À ÑÐÏÑÊŠʌÈÆÅÂÍÅ

ÏÅÐÈÎÄÈÊÅ

ÓÐÅÄÍÈÊ
ÂÅÑÍÀ ÌÀÒÎÂȎ

ÐÅÖÅÍÇÅÍÒÈ
Äð ÌÈÎÄÐÀÃ ÌÀÒÈÖÊÈ
Äð ÑÒÀÍÈÑËÀ ÒÓҌÅÂȎ

2
 ÂÅÑÍÀ ÌÀÒÎÂȎ

ÑÐÏÑÊÀ ÌÎÄÅÐÍÀ
Êóëòóðíè îáðàñöè è êœèæåâíå èäå¼å
•
Ïåðèîäèêà

ÈÍÑÒÈÒÓÒ ÇÀ ʌÈÆÅÂÍÎÑÒ È ÓÌÅÒÍÎÑÒ

ÁÅÎÃÐÀÄ, 2007.

3
 Øòàìïàœå êœèãå îìîãóžèëî ¼å
Ìèíèñòàðñòâî íàóêå è çàøòèòå æèâîòíå ñðåäèíå.

4
 Óâîä

Èñòîðè¼à êóëòóðå, ïî ìèøšåœó £óðè¼à Ëîòìà-

íà1, ìîæå ñå ïîñìàòðàòè ñà äâà ñòàíîâèøòà: êàî èìà-
íåíòàí ðàçâî¼, àëè è êàî ðåçóëòàò ðàçëè÷èòèõ ñïî-
šàøœèõ îêîëíîñòè; òî ñó ïîâåçàíè ïðîöåñè è ôîêó-
ñèðàœå íà ñàìî ¼åäàí îä œèõ íåèçáåæíî äîâîäè äî
èñêðèâšàâàœà ñëèêå. ×èœåíèöà äà óíóòàð êóëòóðå
ïîñòî¼å ðàçëè÷èòè ñåãìåíòè (¼åçèê, ïîëèòèêà, ìîðàë,
óìåòíîñò, ìîäà), òå äà ñå îíè êðåžó ðàçëè÷èòèì áð-
çèíàìà, îäíîñíî íàëàçå ñå ó ðàçëè÷èòèì åòàïàìà ðàç-
âî¼à, óâåžàâà ìîãóžíîñò œèõîâîã ìåóñîáíîã ïðåñå-
öàœà, à ðàçâî¼íè ïðàâàö ÷èíè óìíîãîìå íåïðåäâè-
äšèâèì.
È çà èñòîðè¼ó êœèæåâíîñòè, êàî ¼åäàí îä ñåã-
ìåíàòà êóëòóðíå èñòîðè¼å, îâà çàïàæàœà áè ìîãëà áè-
òè âàæíà. Ðàçâî¼íè ïðîöåñè ó êœèæåâíîñòè, òàêîå,
íèñó ñàìî ïîñëåäèöà èìàíåòíèõ, åñòåòè÷êèõ ïðîìå-
íà âåž è îíèõ ó äóõîâíî¼, äðóøòâåíî¼ èëè íàó÷íî¼
ñôåðè. Óïðàâî òó ñëîæåíîñò è ìåóñîáíó èñïðåïëå-
òàíîñò íà¼ïîòïóíè¼å îäñëèêàâà¼ó êœèæåâíà ãëàñèëà.
Ñîöèîêóëòóðíè è ïîëèòè÷êè ìèšå ó êîìå ñå ïî-
êðåžå ¼åäàí ÷àñîïèñ è ìèñè¼à êî¼ó îí íàìåðàâà äà
îñòâàðè íà ðàçíèì íèâîèìà (âàñïèòíîì, åòè÷êîì,
äðóøòâåíîì, åñòåòè÷êîì) ÷èíå ãà ìíîãîñòðóêî ñëî-
æåíîì ïî¼àâîì è ó âåžî¼ ìåðè îãëåäàëîì äóõà è áî¼å
âðåìåíà íî ñàìà äåëà êî¼à ñå ó œåìó îá¼àâšó¼ó.
1
Jurij Mihajloviè Lotman, „Tekst u tekstu”, Kultura i eksplo-
zija, prev. D. Aranitoviæ, Narodna knjiga, Beograd, 2004, str. 95.

5
 Ëîòìàíîâî óêàçèâàœå íà îïîçèòíå ïðîöåñà ïî-
ñòåïåíîã ðàçâî¼à è åêñïëîçè¼å ó ðàçâî¼íèì òîêîâèìà
êóëòóðå è êœèæåâíîñòè, ïîñåáíî ¼å äðàãîöåíî, ¼åð
ïðóæà ìîãóžíîñò äà òå ïðîöåñå ñàãëåäàìî ó íîâîì
ñâåòëó. „Ìèíñêî ïîšå ñ íåïðåäâèäšèâèì ìåñòèìà
åêñïëîçè¼å è ïðîëåòœà ðåêà ñà ñâî¼îì ìîžíîì, àëè
óñìåðåíîì áó¼èöîì – òî ñó äâå ñëèêå êî¼å íàñòà¼ó ó
ñâåñòè èñòîðè÷àðà êî¼è ïðîó÷àâà¼ó äèíàìè÷êå (åêñ-
ïëîçèâíå) è ïîñòåïåíå ïðîöåñå”2, ïèøå ðóñêè òåî-
ðåòè÷àð è ïî¼àøœàâà äà ñó ïîñòåïåíè ïðîöåñè åâî-
ëóòèâíîã êàðàêòåðà è îáåçáåó¼ó êîíòèíóèòåò ó ðàç-
âî¼ó, äîê ñó åêñïëîçèâíè íîâàòîðñêè è ôàêòîð ñó äèñ-
êîíòèíóèòåòà. Ìîãó ñå õðîíîëîøêè ñìåœèâàòè, àëè
ìîãó áèòè è ñèíõðîíè.
Ïîïóò íåêèõ äðóãèõ êœèæåâíèõ òåðåòè÷àðà (Ð.
Âåëåêà, 3 À. Ìàðèíà4) è Ëîòìàí íàñòî¼è äà ïîêàæå êà-
êî ñó, èàêî ñå êîä ñàâðåìåíèêà œèõîâî ïîñòî¼àœå äî-
æèâšàâà êàî àíàòàãîíèçèðàíî è ïîâðåìåíî èìà îá-
ëèê „ðàòíîã îêðøà¼à äî èñòðåášåœà”, òî „ó ñòâàðè
äâå ñòðàíå ¼åäèíñòâåíîã ïîâåçàíîã ìåõàíèçìà, œåãî-
âå ñèíõðîíå ñòðóêòóðå è àãðåñèâíîñò ¼åäíå îä œèõ íå
ïðèãóøó¼å âåž ñòèìóëèøå ðàçâî¼ ñóïðîòíå ñòðàíå”5.
Çà èñòîðè¼ó ñðïñêå êœèæåâíîñòè ñà œåíèì äèñ-
êîíòèíóèòåòèìà è ïåðèîäèìà óáðçàíîã ðàçâî¼à, îâà
çàïàæàœà èìà¼ó äîäàòíó âðåäíîñò. Äîâîšíî ¼å ñåòè-
òè ñå ñàìî Âóêîâèõ ðåôîðìè ¼åçèêà îêàðàêòåðèñà-
íèõ îä ñàâðåìåíèêà êàî „ðàò çà ñðïñêè ¼åçèê”, ïà áåñ-
2
„Postepeni progres”, Kultura i eksplozija, str. 18.
3
Rene Velek, „Pojam evolucije u književnoj istoriji”, Kri-
tièki pojmovi, prev. A. Spasiæ i S. Ðorðeviæ, Vuk Karadžiæ, Beo-
grad, 1966, str. 28-37.
4
Adrijan Marino, Modereno, modernizam, modernost, prev.
M. Dan i Z. Tomiæ, Narodna knjiga, Beograd, 1997.
5
„Diskontinuirano i kontinuirano”, Kultura i eksplozija, str.
25.

6
êîìïðîìèñíå áîðáå ìîäåðíèñòà çà „åâðîïåèçàöè¼ó”
ñðïñêå êœèæåâíîñò èëè êîä àâàíãàðäèñòà ñíàæíîã
ïîðèöàœà ïîñòî¼åžèõ êœèæåâíèõ êîíâåíöè¼à, ïîñåá-
íî îíèõ êî¼å ñó óñïîñòàâèëè œèõîâè íåïîñðåäíè
ïðåòõîäíèöè – ìîäåðíèñòè, ïà âèäåòè êàêî ïðîöåñè
ïîñòåïåíîã ðàçâî¼à è åêñïëîçè¼å íå ñàìî äà ìîãó áè-
òè ñèíõðîíè âåž íå ðåòêî äà òðà¼ó ó äóæåì ïåðèîäó
ñèíõðîíî.
È äîê ñàâðåìåíèöè ïîñòî¼àœå ðàçëè÷èòèõ èäå¼-
íèõ è êœèæåâíèõ ñòðó¼à è òîêîâà äîæèâšàâà¼ó êàî
ñòàœå õàîòè÷íîñòè è àíòàãîíèçèðàíîñòè, èñòðàæè-
âà÷è è èñòîðè÷àðè ïîãëåäîì óíàçàä íàñòî¼å äà òó ñëè-
êó óîáëè÷å êàî öåëèíó, íàçíà÷å œåíó óíóòðàøœó ïî-
âåçàíîñò è íóæíîñò. È óïðàâî òó ñå, èñòè÷å Ëîòìàí,
ñóî÷àâàìî ñà ïðâèì ñòåïåíîì ïðåèíà÷åœà ñëèêå îíî-
ãà øòî ñå äîãîäèëî: „Ïðîöåñ êî¼è ñå ñòâàðíî äîãî-
äèî çàìåœó¼å ñå œåãîâèì ìîäåëîì ñòâîðåíèì ó ñâå-
ñòè ñóäåîíèêà àêòà. Äîëàçè äî ðåòðîñïåêòèâíå
òðàíñôîðìàöè¼å”6 (èñòàêëà Â.Ì). Òî ¼å è îá¼àøœå-
œå êàêî õàîòè÷íà ñëèêà äîãàà¼à çà îáè÷íîã ïîñìà-
òðà÷à èç ðóêó èñòîðè÷àðà èçëàçè êàî îðãàíèçîâàíà è
ñìèñëåíà è êàêî ñå ó èñòîðè¼ó íàêíàäíî óâîäè œî¼
ñòðàíè ïî¼àì öèšà è ñâðñèñõîäíîñòè.
Òåæœà èñòîðè÷àðà äà ñå îòêðè¼ó ïðàâöè è óî÷å
êîíòèíóèòåòè èëè äèñêîíòèíóèòåòè ó ðàçâî¼ó íà-
öèîíàëíèõ êóëòóðà è ëèòåðàòóðà, ïðèñóòíà ¼å è ó
ñðïñêî¼ êœèæåâíî¼ èñòîðè¼è. Óêàçèâàœå íà ïîñòî-
¼àœå ïðåîâëàó¼óžåã èäå¼íîã òîêà è ïîåòè÷êîã ìî-
äåëà, õðîíîëîøêå ãðàíèöå (ïî÷åòàê íîâîã âåêà) èëè
ãëîáàëíîã äðóøòâåíîã çáèâàœà (ñâåòñêè ðàò), îï-
øòà ñó ìåñòà ïðè ïåðèîäèçàöè¼è è ñèíòåòè÷êèì èñ-
òðàæèâàœèìà íàöèîíàëíå ëèòåðàòóðå. Ïðè òàêâèì
èñòðàæèâàœèìà ïðèðîäà ñàìèõ êœèæåâíèõ çáèâà-
œà è œèõîâà ñëîæåíà ìíîãîñòðóêîñò, íåèçâåñíîñò
6
Èñòî, ñòð. 30.

7
œèõîâà èñõîäà, îñòà¼àëè ñó íåêàêî ïî ñòðàíè. Êîä
êœèæåâíèõ èñòðàæèâà÷à è èñòîðè÷àðà ïîòèñêèâàíà
¼å ñâåñò î ñëó÷à¼ó, à ïîòåíöèðàíà ¼å îíà î êàóçàëíî-
ñòè. Ñëó÷༠ñå çàïðàâî ïðîãëàøàâàî ¼åäèíèì ìîãó-
žèì åïèëîãîì, øòî ¼å îïèñ ïðîöåñà íå ñàìî ñèìïëè-
ôèêîâàëî âåž ãà ¼å êàòêàä ïðåäñòàâšàëî ó êðèâîì
ñâåòëó.
Îïèñó¼óžè îñîáåíó äèíàìèêó ïðîöåñà ó êóëòó-
ðè è ëèòåðàòóðè, Ëîòìàí ñêðåžå ïàæœó äà ñå ñòàë-
íèì ïðåñåöàœåì óíóòðàøœèõ è ñïîšàøœèõ ðàçâî¼-
íèõ òîêîâà íå ñàìî ïîâåžàâà íåïðåäâèäšèâîñò œè-
õîâîã ðàçâî¼à âåž è äà ñàì ðàçâî¼ ìîæå äà äîáè¼å íî-
âè âèä è êâàëèòåò: „Ñëó÷༠êàä ñïîšàøœè óïàä äî-
âîäè äî ïîáåäå íåêîã îä ñóêîášåíèõ ñèñòåìà è ãó-
øåœà äðóãîã, äàëåêî îä òîãà äà êàðàêòåðèøå ñâå äî-
ãàà¼å. Äîñòà ÷åñòî ñóêîá èìà çà ðåçóëòàò íåøòî òðå-
žå, ïðèíöèïè¼åëíî íîâî êî¼å íè¼å î÷èãëåäíà, ëîãè÷-
êè ïðåäâèäšèâà ïîñëåäèöà íè ¼åäíîã îä ñóêîášå-
íèõ ñèñòåìà. Ñòâàð ïîñòà¼å ¼îø ñëîæåíè¼à è çàòî øòî
íîâà ïî¼àâà íà¼÷åøžå ïðèñâà¼à çà ñåáå íàçèâ ¼åäíå îä
ñóêîášåíèõ ñòðóêòóðà, ñêðèâà¼óžè ó ñòâàðè, ïîä ñòà-
ðîì ôàñàäîì íåøòî ïðèíöèïè¼åëíî íîâî”7.
Ó êœèæåâíîì ðàçâî¼ó òå ïî¼àâå çàâðåó¼ó ïî-
ñåáíó ïàæœó, ¼åð ãëîáàëíà ñëèêà äîìèíàòíèõ äðó-
øòâåíèõ è êóëòóðíèõ âðåäíîñòè èìà ñâî¼ ïàíäàí ó
êœèæåâíîñòè. Êàî ïîäðó÷¼å äðóøòâåíå ïðàêñå, ëè-
òåðàòóðà íè¼å ëèøåíà áîðáå çà ìîž, óñïîñòàâšàœà
õåãåìîíè¼å íàìåòàœåì íå ñàìî êðèòåðè¼óìà î ëåïîì
âåž è ïîñðåäîâàœåì îäðååíèõ åòè÷êèõ, íàöèîíàë-
íèõ èëè óíèâåðçàëíèõ âðåäíîñòè.
ʜèæåâíè ÷àñîïèñè ñó è ó òîì ïîãëåäó îïåò
âðëî èëóñòðàòèâíè. Âåž ñó œèõîâè íàñëîâè ó âåëè-
êî¼ ìåðè èíäèêàòèâíè çà ñîöè¼àëíè è äóõîâíè êîí-
òåêñò âðåìåíà ó êîìå ñå ïî¼àâšó¼ó. Íà÷åëà óðåè-
7
„Tekst u tekstu”, Kultura i eksplozija, str. 95-96.

8
âà÷êå ïîëèòèêå è öèšåâè íàçíà÷åíè ïîñðåäíî èëè
íåïîñðåäíî ó îãëåäíèì áðî¼åâèìà, óâîäíèì èëè ïðî-
ãðàìñêèì ÷ëàíöèìà, ñòðóêòóðà ñàìîã ÷àñîïèñà è ðå-
äîñëåä œåãîâèõ ðóáðèêà, ïîòâðäà ñó ðàçëè÷èòèõ, à
íå ñàìî ÷èñòî óìåòíè÷êèõ èíòåíöè¼à óðåäíèøòâà.
È ëåòèìè÷àí ïîãëåä íà íàñëîâå è ïîäíàñëîâå
ñðïñêèõ êœèæåâíèõ ãëàñèëà îä åïîõå ðîìàíòèçìà
ïðåêî ðåàëèçìà äî ìîäåðíå (Âèëà, Äàíèöà, £àâîð,
Ñòðàæèëîâî, ÎòàŸáèíà, Çâåçäà, Ñðïñêè ïðåãëåä,
Ñðïñêè êœèæåâíè ãëàñíèê) äîâîšàí ¼å äà îòêðè¼å ñâó
ìíîãîñòðóêó ñëîæåíîñò ðàçâî¼íèõ ìåíà íàöèîíàëíå
êóëòóðå è ëèòåðàòóðå. Íàâåäåíè âðåìåíñêè îäñå÷àê
¼å ïîñåáíî çàíèìšèâ íå ñàìî ïî äèíàìè÷íî¼ ñìåíè
êœèæåâíèõ ìîäåëà âåž è ñòîãà øòî ¼å ó œåìó çàïî-
÷åî è ïîñòåïåíè ïðîöåñ òðàíñôîðìàöè¼å íàöèîíàë-
íîã ïîëèòè÷êîã è êóëòóðíîã îáðàñöà ó Ñðáè¼è. Òî
íèñó áèëè ïàðöè¼àëíè è ìåóñîáíî íåçàâèñíè ïðî-
öåñè. Œèõîâî óêðøòàœå è êîìáèíîâàœå äàëî ¼å îíó
îñîáåíó àòìîñôåðó óçàâðåëîñòè è êîíòðàäèêòîðíî-
ñòè, àëè è òåæœå äà ñå óñòîëè÷è íîâ îïøòåâàæåžè
äèñêóðñ ó íàöèîíàëíîì äðóøòâåíîì è êóëòóðíîì
æèâîòó.
Ó êóëòóðíî¼ èñòîðè¼è òî ¼å íàñòî¼àœå äà ñå îò-
êðè¼å „äóõ âðåìåíà”, à ó êœèæåâíî¼ èñòîðè¼è ïîòðå-
áà äà ñå äåôèíèøå è îïèøå ïðåîâëàó¼óžè ïîåòè÷-
êè ìîäåë è íàçíà÷å „êàíîíñêè” òåêñòîâè êî¼è ãà íà¼-
ïîòïóíè¼å ïðåçåíòó¼ó.
Ïåðèîäèêà ¼å è òó íåçàîáèëàçíè èçâîð. Íåçàâè-
ñíî îä òîãà øòî êœèæåâíà ãëàñèëà ìîãó ïîòâðèâà-
òè ïîñòî¼àœå äîìèíàòíîã ïîåòè÷êîã ìîäåëà è œåãî-
âèõ ðåïðåçåíòàòèâíèõ òåêñòîâà, îíà èõ ìîãó è äîâî-
äèòè ó ïèòàœå, ¼åð íåïîäìèòšèâî ïîêàçó¼ó ó êî¼î¼
ìåðè ¼å ñàì ìîäåë ðåçóëòàò òåîðè¼ñêèõ ïîñòàâêè è
ïðîãðàìñêèõ íàìåðà, à íå êœèæåâíà ÷èœåíèöà. È
ïîñòî¼àœå îïîçèòíèõ äèñêóðñà, ïîòâðó¼å êàêî ¼å ðå-
àëíà ñëèêà ñëîæåíè¼à è êîíòðàâåðçíè¼à íî øòî áè òî

9
æåëåëè èñòðàæèâà÷è êî¼è òåæå êà çàîêðóæåíèì ñèí-
òåçàìà è ¼àñíèì ïîäåëàìà.
Ó ïðèëîã îâàêâîì ñòàíîâèøòó èäó è àðãóìåíòè
òåîðåòè÷àðà åíãëåñêîã íîâîã èñòîðèöèçìà è àìåðè÷-
êîã êóëòóðíîã ìàòåðè¼àëèçìà. Îíè êóëòóðó è ëèòåðà-
òóðó, òàêîå, ïîèìà¼ó êàî ñëî¼åâèòå ñòðóêòóðå, ïóíå
äèñîíàíòíèõ òîíîâà. ʜèæåâíîñò íè¼å çà œèõ àóòî-
íîìíà „åñòåòñêà äåëàòíîñò” êî¼î¼ ñå ìîæå ïðèžè ñàìî
ìåòîäîì åñòåòñêå è ¼åçè÷êå àíàëèçå. „Çà ðàçëèêó îä
âåžèíå èñòîðè÷àðà êœèæåâíîñòè, êî¼è ñâ¼åñíî îãðà-
íè÷àâà¼ó ñâî¼à èñòðàæèâàœà, ñòàâšà¼óžè ó ïðâè ïëàí
êœèæåâíè òåêñò, „íîâè èñòîðèöèñòè” ñëîáîäíî çàëà-
çå ó „òóà” ïîäðó÷¼à, èãíîðèðà¼óžè çàìèøšåíå ãðà-
íèöå êî¼å äè¼åëå èñòîðè¼ó, àíòðîïîëîãè¼ó, óì¼åòíîñò,
ïîëèòèêó, åêîíîìè¼ó. Ïðèäà¼óžè èñòó âàæíîñò ñâèì
ñà÷óâàíèì òåêñòîâèìà èç ¼åäíîã âðåìåíà, îíè ÷èòà¼ó
óïîðåäî, è ïîä¼åäíàêî ïîìíî, è êœèæåâíå è íåêœè-
æåâíå òåêñòîâå”8. Òåê ñêóïà ïîñìàòðàíè ñâè òè òåê-
ñòîâè ñòâàðà¼ó îíó ìðåæó çíà÷åœà êî¼à ÷èíè îñíîâó
êóëòóðå ¼åäíîã âðåìåíà êî¼ó îçíà÷àâàìî êàî „ðåíåñàí-
ñà”, „êëàñèöèçàì”, „ðåàëèçàì”, „ìîäåðíà”.
£åäíà îä êîíñåêâåíöè òàêâîã ïîèìàœà èñòîðè¼å
¼å äà ñå êœèæåâíè êàî è äðóãè òåêñòîâè, íå ñàãëåäà-
âà¼ó âèøå ñàìî êàî ïóêè îäðàçè èëè ðåôëåêñè äðó-
øòâåíîã è êóëòóðíîã æèâîòà âåž êàî œèõîâè àêòèâ-
íè ñóäåîíèöè. Òåêñòîâè ñó ìåñòà ãäå ñå ïðåëàìà¼ó
îäíîñè ñíàãà ó äðóøòâó, ïîñðåäñòâîì œèõ ñå, ñâå-
ñíî èëè íåñâåñíî, ñòâàðà¼ó, ïðåíîñå, óñìåðàâà¼ó èëè
îñïîðàâà¼ó öåíòðè äðóøòâåíå ìîžè. Îíè ñó ¼åäíà îä
ïðîäóêòèâíèõ ñèëà êî¼à ó÷åñòâó¼å ó îáëèêîâàœó èñòî-
ðè¼å è íå ðåòêî ó ñïðåçè ñà äðóãèì ñèëàìà óòè÷ó íà
ïðîìåíó œåíîã ñìåðà. Óïðàâî òî, äî ñàäà ìàœå óî÷å-
íî ñâî¼ñòâî êœèæåâíîã òåêñòà, ðåçóëòèðà ïîòðåáîì
8
Zdenko Lešiæ, „Novi istoricizam”, Novi istoricizam i kul-
turni materijalizam, Narodna knjiga, Beograd, 2003. str. 20.

10
äà ñå „ìàœå ãëåäà ó ïðåòïîñòàâšåíî ñðåäèøœå ïîä-
ðó÷¼å êœèæåâíîñòè, à âèøå íà œåãîâå ãðàíèöå, äà
áè ñå ïîêóøàëî óžè ó òðàã îíîìå øòî èçìè÷å ïîãëå-
äó, îñòà¼óžè ïðèâèäíî íà ìàðãèíè òåêñòà”9.
Ñðïñêà êœèæåâíà ïåðèîäèêà íà ðàçìåè 19. è
20. âåêà ó òîì ïîãëåäó ïðóæà âåëèêå ìîãóžíîñòè.
Èàêî ñó ÷àñîïèñè ìîäåðíå íàãëàøåíè¼å çàñòóïàëè îä-
ðååíå ïîåòè÷êå êîíöåïòå è ó âåžî¼ ìåðè íî ó ðî-
ìàíòèçìó èëè ðåàëèçìó áèëè óñðåäñðååíè íà åñòå-
òè÷êå âðåäíîñòè, ïðèâèä ¼å äà ñó âàíëèòåðàðíè ôàê-
òîðè áèëè ìàðãèíàëíîã çíà÷à¼à. Îíè òî íèñó ìîãëè
áèòè ñ îáçèðîì äà ¼å ðå÷ î åïîõè äèíàìè÷íèõ ïðî-
ìåíà íà ãîòîâî ñâèì ïîšèìà äðóøòâåíîã, ñîöè¼àë-
íîã è êóëòóðíîã æèâîòà êàî è î ¼àñíî àðòèêóëèñàíî¼
ñâåñòè ñóâðåìåíèêà î íåîïõîäíîñòè ïðèõâàòàœà ïðî-
ìåíà êàî îäãîâîðó íà ìîäåðíèçàöè¼ñêå èçàçîâå âðå-
ìåíà.
Ïðîöåñ ïîñòóïíå äåìîêðàòèçàöè¼å ñðïñêîã äðó-
øòâà è ïî÷åöè ïàðëàìåíòàðíîã æèâîòà, íàñòà¼àœå
ãðààíñêå êóëòóðå è œåí ñóæèâîò ñà íàñëååíèì îá-
ëèöèìà ïàòðè¼àðõàëíå êóëòóðå è óìåòíîñòè, ïà êîí-
òðàâåðçå óíóòðàøœåã äðóøòâåíîã æèâîòà ïðàžåíå
íå ìàœå ñëîæåíèì ñïëåòîì ñòðàíèõ ïîëèòè÷êèõ è
êóëòóðíèõ óòèöà¼à, ñàìî ñó íåêè îä ðàçëîãà êî¼è ÷è-
íå îïðàâäàíèì íàìåðó äà ñå ïðîó÷àâàœå åïîõå ñðï-
ñêå ìîäåðíå ïðîøèðè êà ãðàíè÷íèì ïîäðó÷¼èìà íà
êî¼èìà ñå äåøàâà è íåøòî äðóãî íî ñàì ÷èí óìåò-
íè÷êîã ñòâàðàœà.
Òàêî ïîñìàòðàíè, êœèæåâíè ÷àñîïèñè è òåêñòî-
âè ó œèìà ñå óêàçó¼ó êàî ìåñòà óêðøòàœà è ñóêî-
ášàâàœà ðàçëè÷èòèõ, è ïîëèòè÷êèõ è êóëòóðíèõ, à
íå ñàìî ïîåòè÷êèõ äèñêóðñà. Âàíêœèæåâíà ñôåðà
ïðèñóòíè¼à ¼å íî øòî ñå íà ïðâè ïîãëåä ÷èíè.
9
Stiven Grinblat, „Kolanje društvene energije”, Novi isto-
rizam i kulturni materijalizam, str. 79-80.

11
 Ñòîæåðíè ÷àñîïèñ ñðïñêå ìîäåðíå – Ñðïñêè
êœèæåâíè ãëàñíèê, äîæèâšàâàí ¼å êàî óòèöà¼íà êœè-
æåâíà è ïîëèòè÷êà èíñòèòóöè¼à, à £îâàí Ñêåðëèž, ¼å-
äàí îä œåãîâèõ óðåäíèêà, èñòîâðåìåíî êàî „òâîðàö
íîâå ñðïñêå êœèæåâíîñòè” è „íàöèîíàëíè ïðåïîðî-
äèò嚔. Ïîñëåäèöå òå êîíöåíòðèñàíå ìîžè áèëå ñó
âèøåñòðóêå – ïîðåä êœèæåâíîêðèòè÷êèõ, Ãëàñíèê
¼å óòèöàî è íà ôîðìèðàœå äîìèíàòíèõ íàöèîíàëíèõ
è êóëòóðíèõ âðåäíîñòè. Ìåõàíèçàì òîã äåëîâàœà âå-
îìà óáåäšèâî ¼å îïèñàî Òîäîð Ìàíî¼ëîâèž:
„Ïîëèòè÷êè ìîìåíàò ¼å èãðàî ñòàëíî ¼åäíó âåî-
ìà âàæíó óëîãó ó òî¼ ðåäàêöè¼è...Òà ïîëèòè÷êà äè-
ðåêòèâà çà¼åäíî ñà ¼åäíèì ñâå äîãìàòè÷íè¼å è èñêšó-
÷èâè¼å ïîñòàâšåíèì åñòåòè÷êèì ïðîãðàìîì äàëà ¼å
ïîâîäà ðîåœó îíå ÷óâåíå, òîëèêî ñëîæåíå è ñóï-
òèëíå „êœèæåâíå ïîëèòèêå” Ñ. êœ. ãëàñíèêà êî¼à ¼å,
ïîëàêî-ïîëàêî, öåî íàø êóëòóðíè æèâîò óïëåëà ó
ñâî¼ó òàíàíó àëè ÷âðñòó ìðåæó. Îñíèâà÷è, ïðåäñòàâ-
íèöè ìîžíîã ÷àñîïèñà, çàóçåëè ñó – áèëî ëè÷íî èëè
ïðåêî ñâî¼èõ šóäè – ðåäîì ñâå íà¼âàæíè¼å íàøå êóë-
òóðíå óñòàíîâå – è øòî ¼å íà¼çíàìåíèòè¼å è íà¼çàíè-
ìšèâè¼å íà öåëî¼ ñòâàðè: íàøà ¼àâíîñò ñìàòðàëà ¼å
òî êàî ñàñâèì ïðèðîäíî è óìåñíî.”10
Ñðïñêè êœèæåâíè ãëàñíèê íèêàêî íè¼å áèî èç-
óçåòàê. Çâåçäà, êî¼à ïðåòõîäè Ãëàñíèêó è ÷è¼è ¼å âëà-
ñíèê è óðåäíèê áèî £àíêî Âåñåëèíîâèž, âåž ¼å íà-
ñëîâîì è ïðîãðàìñêèì íàìåðàìà îòêðèâàëà ïîëèòè÷-
êå èíòåíöè¼å: ó âðåìå ðåæèìà Âëàäàíà €îðåâèžà, ó
ïîñëåäœî¼ äåêàäè 19. âåêà, îíà ¼å, êàî „íåêà ñâåòèš-
êà ó îïøòî¼ òìèíè”, ñâî¼èì ïðèëîçèìà, ïðå ñâåãà ñà-
òèðè÷íèì, òðåáàëî äà øèðè ïðîñòîð ïîëèòè÷êèõ è
äðóøòâåíèõ ñëîáîäà.
10
„Ñóäáèíà íàøå ïîåçè¼å ó ðàçäîášó èçìåó äâà ñâåòñêà
ðàòà, Îñíîâå è ðàçâî¼ ìîäåðíå ïîåçè¼å, ïðèð. Ãî¼êî Òåøèž,
Ãðàäñêà áèáëèîòåêà Çðåœàíèí, Çðåœàíèí, 1998, ñòð. 410.

12
 Íå ìàœå çàíèìšèâà ó òîì ïîãëåäó ¼å Áîñàíñêà
âèëà, êî¼î¼ ¼å, óïðêîñ ðàäèêàëíîì ïîåòè÷êîì çàîêðå-
òó êðà¼åì ïðâå äåöíè¼å 20. âåêà, è äàšå îñòàëà âà-
æíà íàöèîíàëíà è ïîëèòè÷êà àêöèîíîñò. Œåí ìëàäè
óðåäíèê è ¼åäàí îä èäåîëîãà ðàíå ñðïñêå àâàíãàðäå
– Äèìèòðè¼å Ìèòðèíîâèž, ñìàòðàî ¼å äà Âèëà, ïî-
ðåä ïðèìàðíå óëîãå ó êœèæåâíîì, èìà âàæíó óëîãó
è ó íàöèîíàëíîì, ïîëèòè÷êîì è äóõîâíîì æèâîòó
ñðïñêîã íàðîäà ó Áîñíè è Õåðöåãîâèíè.
Ó òîì êîíòåêñòó òåçà „íîâèõ èñòîðèöèñòà” è
„êóëòóðíèõ ìàòåðè¼àëèñòà” äà ñå òåêñò ïîñìàòðà êàî
áî¼íî ïîšå íà êîìå ñå îäâè¼à¼ó áèòêå èçìåó öåíòà-
ðà ìîžè è ñóáâåðçèâíèõ ïî¼åäèíàöà äîáè¼à ñâî¼å óòå-
ìåšåœå, à íå¼àñíà ìåñòà èëè àïîðè¼å óíóòàð êœè-
æåâíèõ òåêñòîâà, îíî øòî ¼åäàí îä òåîðåòè÷àðà „êóë-
òóðíîã ìàòåðè¼àëèçìà” – Äîëèìóð, íàçèâà „óíóòðà-
øœîì äèñîíàöîì”11 òåêñòà, äîáè¼à¼ó ¼åäíî îä ìîãó-
žèõ îáðàçëîæåœà.
Òåæœà öåíòàðà äðóøòâåíå ìîžè äà òåêñò äðæå
ïîä êîíòðîëîì è òåæœà ñàìèõ àóòîðà èëè ÷àñîïèñà
äà ñå òèì öåíòðèìà ìîžè îäóïðó èëè èõ àôèðìèøó,
íèñó ïðè òîì âåçàíè ñàìî çà òåêñò âåž è çà œåãîâî
òóìà÷åœå. Ó èñòîðè¼è, óïîðåäî ñà ïåñíèêîì æèâå è
êðèòè÷àð è ïóáëèêà, à œèõîâè îäíîñè ñå íå èñöð-
ïšó¼ó ñàìî ìåóñîáíîì èíòåðàêöè¼îì âåž è îäíî-
ñîì ñâàêîã îä œèõ ïðåìà äîìèíàòíèì äèñêóðñèìà.
Ðåöåïöè¼à êœèæåâíèõ òåêñòîâà èç ïðîøëîñòè ñòîãà
íè¼å íèêàäà ÷èñòà, îíà ¼å, êàêî ïèøå Ëóèñ Ìîíòðîóç
ó ðàäó êàðàêòåðèñòè÷íîã íàñëîâà „Ïîåòèêà è ïîëè-
òèêà êóëòóðå” – „ìåøàâèíà îòóåíîã è ïðèõâàžåíîã”,
ó œó ñó óêšó÷åíè óâèäè è òóìà÷åœà èç ïðîøëîñòè
êàî è îíè èç ñàäàøœîñòè. Òèìå ñå âðàžàìî íà ðàíè-
¼å ïîìåíóòó Ëîòìàíîâó òåçó î âèøåñòåïåíî¼ òðàí-
11
Džontan Dolimur, „Šekspir, kulturni materijalizam i novi
istoricizam”, Novi istorizam i kulturni materijalizam, str. 143.

13
ñôîðìàöè¼è êî¼î¼ ñå òåêñòîâè ó ïðîöåñó ðåöåïöè¼å
ïîäâðãàâà¼ó è ïîòðåáè äà ñå ñàãëåäà¼ó ó àóòåíòè÷-
íîì îáëèêó è îêðóæåœó.
Ó åïîõè ñðïñêå ìîäåðíå, ïðå ñâåãà ó œåíèì ðå-
ïðåçåíòàòèâíèì ÷àñîïèñèìà, êœèæåâíà êðèòèêà äî-
áè¼à ïóíî çíà÷åœå è äîñòèæå çåíèò. Èçà òîãà íå ñòî-
¼è ñàìî íàðàñëà óìåòíè÷êà è åñòåòè÷êà ñàìîñâåñò âåž
è ñëîæåí ñïëåò äðóãèõ îêîëíîñòè. ×åñòî íàâîåíå
ðå÷è Áîãäàíà Ïîïîâèžà î ÷àñîïèñèìà êàî ðåãóëàòî-
ðèìà è ãåíåðàòîðèìà êœèæåâíîã æèâîòà è êðèòè÷à-
ðèìà êàî „êœèæåâíèì ñêðåòíè÷àðèìà”, íåïîñðåäíî
óêàçó¼ó íà òåæœó êðèòèêå çà íàìåòàœåì äîìèíàíò-
íîã âðåäíîñíîã ñèñòåìà ó êœèæåâíîñòè è êóëòóðè
óç èñòîâðåìåíî èñêšó÷èâàœå èëè êîíòðîëèñàœå äðó-
ãèõ, ñóáâåðçèâíèõ èëè àëòåðíàòèâíèõ, âðåäíîñòè.
„Êàî äîáðà ïîëèòèêà ó äðæàâè, ó êœèæåâíîñòè äî-
áðà êðèòèêà îëàêøàâà, óáðçàâà íàïðåäîâàœå êà áî-
šåì. Îíà âîäè íàäçîð è ñïðå÷àâà¼óžè ëóòàœà è íà-
çàòêå, îíà óøòåó¼å âðåìå”12, èñòè÷å Á. Ïîïîâèž ó
ñâîì òåêñòó „Êœèæåâíè ëèñòîâè”.
Ïîïîâèž ñå íè¼å óñòåçàî è äà íåïîñðåäíî óêà-
æå íà äðóøòâåíå èìïëèêàöè¼å êœèæåâíîñòè:
”Êàêâà ¼å êœèæåâíîñò, òàêàâ ¼å è œåí äàšè óòè-
ö༠íà œåíî äîáà. Çíà ñå, ìåóòèì, äà ¼å ò༠óòèöà¼
÷åñòî áèî âðëî âåëèêè; äà ¼å êœèæåâíîñò èçàçèâàëà
äóøåâíà ðàñïîëîæåœà è äðóøòâåíå ïîêðåòå îä íà¼-
âåžåã çíà÷à¼à; äà ¼å ÷åñòî óòèöàëà è íà ïî¼åäèíîñòè ó
íàâèêàìà è íà÷èíó äðóøòâåíîã æèâîòà. Êàî øòî ¼å
íåêî äóõîâèòî ðåêàî, æèâîò ÷åñòî ïîäðàæàâà ñëèöè
æèâîòà.”13
12
„Êœèæåâíè ëèñòîâè”, Êðèòè÷êè ðàäîâè Áîãäàíà Ïî-
ïîâèžà, ïðèð. Ôðàœî Ãð÷åâèž, Ñðïñêà êœèæåâíà êðèòèêà,
êœ.8, Ìàòèöà ñðïñêà, Èíñòèòóò çà êœèæåâíîñò è óìåòíîñò,
Íîâè Ñàä–Áåîãðàä, 1977, ñòð. 127-128.
13
Èñòî, ñòð. 129.

14
 Àêî ¼å êîä Áîãäàíà Ïîïîâèžà, êî¼è ¼å ¼åäàí îä
ãëàâíèõ çàñòóïíèêà åñòåòè÷êå ñòðó¼å ó ñðïñêî¼ êðè-
òèöè, ó òî¼ ìåðè àïîñòðîôèðàíà âàíêœèæåâíà ñôå-
ðà, ¼àñíî ¼å êîëèêî ¼å îíà ïðèñóòíà êîä äðóãîã âåëè-
êîã êðèòè÷àðà ñðïñêå ìîäåðíå – £îâàíà Ñêåðëèžà. Êàî
íàöèîíàëíè âîà, Ñêåðëèž ¼å ñòàëíî ó ñâîì êðèòè-
÷àðñêîì îáçîðó èìàî íàöèîíàëíå è ñîöè¼àëíå ïîòðå-
áå ñðïñêîã äðóøòâà è íå ðåòêî ïðåòïîñòàâšàî èõ
îíèì åñòåòè÷êèì. Èìà¼óžè ó âèäó óïðàâî òó ñòðàíó
Ñêåðëèžåâà äåëàœà Èñèäîðà Ñåêóëèž ¼å ïèñàëà î „ïî-
ëèòè÷êîì Ñêåðëèžó” „êî¼è ¼å ïðîñòî ðàòîâàî, è ó
Ñêóïøòèíè è ó ðåäàêöè¼è, è ó ñâàêî¼ ïðèëèöè ãäå ¼å
ìîãàî ãîâîðèòè è ïèñàòè”14.
Çàñòóïà¼ó¼óžè ðàçëè÷èòå åñòåòè÷êå êîíöåïòå è
íà÷åëà, Á. Ïîïîâèž è £. Ñêåðëèž, êàî íà¼óòèöà¼íè¼è
êðèòè÷àðè ñðïñêå ìîäåðíå, èñêîðà÷èâàëè ñó èç ÷è-
ñòî êœèæåâíèõ îêâèðà è çàëàçèëè ó ñôåðå èäåîëî-
ãè¼å, ïîëèòèêå è åòèêå. È îòïîðè œèõîâèì êœèæåâ-
íèì îáðàñöèìà è êðèòè÷êèì ìåðèëèìà íèñó áèëè
ñàìî åñòåòè÷êå ïðèðîäå. Äîâîšíà èëóñòðàöè¼à ¼å
îöåíà ñàâðåìåíå êðèòèêå Ñâåòèñëàâà Ñòåôàíîâèžà:
„Îíà (êðèòèêà) ¼å íà ¼åäíî¼ ñòðàíè èçðàç êîíòðîëå,
êî¼ó ÷óâàðè äðóøòâåíîã ðåäà è ïðàâèëà ñåáè äîçâî-
šàâà¼ó ïðåìà óìåòíîñòè êî¼à õîžå äà áóäå ñëîáîäíà;
íà äðóãî¼ ñòðàíè îíà ¼å èçðàç êœèæåâíå õèïåðïðî-
äóêöè¼å è ñ òèì ñêîï÷àíîã ðåêëàìñêîã, øïåêóëàòèâ-
íîã êàðàêòåðà êœèæåâíå ïîíóäå”15.
Ñâå ñó òî ðàçëîçè êî¼è íàñ ìîòèâèøó äà èñòðà-
æèâàœà ñðïñêå êœèæåâíîñòè åïîõå ìîäåðíå ïîìå-
ðèìî êà øèðèì ïîëèòè÷êèì è ñîöèî-êóëòóðíèì ïðî-

14
„Ïðåäãîâîð” Ïèñìèìà èç Íîðâåøêå, Ñàáðàíà äåëà, Íî-
âè Ñàä, 1951, ñòð. 147.
15
„Î êœèæåâíî¼ êðèòèöè”, Áðàíêîâî êîëî, 1907, XIII, 39,
ñòð. 1210.

15
öåñèìà è äà óòâðäèìî äà ëè ñó è ó êî¼î¼ ìåðè îíè
èìàëè óòèöà¼à íà îáëèêîâàœå ïîåòè÷êèõ îáðàçàöà è
ðàçâî¼íå òîêîâå íàöèîíàëíå êœèæåâíîñòè? Ó êàêâîì
ñó îäíîñó áèëè öåíòðè ïîëèòè÷êå è êœèæåâíå ìî-
žè? Äà ëè ñó áèëè ïîäóäàðíè èëè ¼å êœèæåâíîñò áè-
ëà ó ôóíêöè¼è äåñòðóèðàœà äîìèíàòíîã ïîëèòè÷êîã
äèñêóðñà?
Ó òîì ïîãëåäó, çà íàøà èñòðàæèâàœà çíà÷à¼íà
¼å Ëîòìàíîâà îïàñêà êî¼à ñå òè÷å îäíîñà ïàòðè¼àðà-
õàëíîã äðóøòâà è óìåòíîñòè:
„Êàäà ¼å ïðåäìåò óìåòíîñòè ïàòðè¼àðõàëíî äðó-
øòâî, èëè áèëî êî¼è äðóãè îáëèê èäåàëèçàöè¼å íå-
ïðîìåœèâîñòè, îíäà óïðêîñ ðàøèðåíèì ïðåäñòàâà-
ìà, ïîäñòèö༠çà ñòâàðàœå òàêâå óìåòíîñòè íè¼å íå-
ïîêðåòíî-ñòàáèëíî äðóøòâî, âåž äðóøòâî êî¼å äî-
æèâšàâà êàòàñòðîôè÷íå ïðîöåñå”16. Îáóõâàžåíî äè-
íàìè÷íèì ïðîìåíàìà ó ðàçëè÷èòèì îáëàñòèìà, ñðï-
ñêî äðóøòâî íà ïî÷åòêó 20. âåêà íåñóìœèâî ¼å
ïðåäñòàâšàëî ò༠òèï äðóøòâà. Ïðîöåñ ìîäåðíèçà-
öè¼å è „åâðîïåèçàöè¼å”, ïèòàœà íàöèîíàëíîã è êóë-
òóðíîã èäåíòèòåòà, àêòèâèðàœå ¼óæíîñëîâåíñêå è
ñâåñëîâåíñêå èäå¼å ïðèïàäàëè ñó îïøòåì äóõîâíîì
è ïîëèòè÷êîì êîðïóñó åïîõå ìîäåðíå.
Àêî ñå èìà ó âèäó è ÷èœåíèöà äà ñå ïî¼àì íî-
âèíå àðòèêóëèøå òåê íà ôîíó òðàäèöèîíàëíèõ èëè
ïîñòî¼åžèõ âðåäíîñòè, êàî è äà ñó ãðàíèöå èçìåó
œèõ ÷åñòî ïîðîçíå, òå äà äîëàçè äî ðàçëè÷èòèõ âè-
äîâà ñóæèâîòà èëè èíòåðôåðåíöè¼å ñòàðîã è íîâîã, î
÷åìó ¼å âðëî èñöðïíî ïèñàî Àíäðå¼ Ìàðèíî ó ñâî¼
êœèçè Ìîäåðíî, ìîäåðíèçàì, ìîäåðíîñò, îäíîñíî
äà „÷èòàâå ñôåðå êóëòóðå ìîãó îñòâàðèòè ñâî¼å êðå-
òàœå ¼åäèíî ó îáëèêó ïîñòåïåíèõ ïðîìåíà” (Ëîòìàí),
¼àñíî ¼å äà óëàçèìî ó ïðîñòîð ïðåìðåæåí ìíîøòâîì

16
„Ôåíîìåí óìåòíîñòè”, Êóëòóðà è åêñïëîçè¼à, ñòð. 209.

16
êàêî ïîëàðèçîâàíèõ òàêî è àíàëîãíèõ òîêîâà, œèõî-
âèõ ñóêîášàâàœà è êîìïëåìåíòàðíîñòè.
Îòóäà ¼å ó ñðïñêî¼ êœèæåâíîñòè îäíîñ ìîäåð-
íèñòà è òðàäèöèîíàëèñòà ïðåìà óñìåíîì íàñëåó,
ïðå ñâåãà œåãîâîì åïñêîì ñóïñòðàòó êàî ðåïðåçàí-
òàòèâíîì âèäó íàöèîíàëíå ïàòðè¼àðõàëíå êóëòóðå,
íåçàîáèëàçàí è îí ¼å èñòðàæèâàí ó ïðâîì îäåšêó
êœèãå. Óíóòàð òîã îäíîñà êîíöèïèðàí ¼å è íîâè íà-
öèîíàëíè êóëòóðíè îáðàçàö, êî¼è ¼å ïîâðàòíî óòè-
öàî íà êœèæåâíó ïðàêñó.
Ìèò è ìèòñêè îáðàñöè, êàî èçðàç êîëåêòèâíîã
ïàìžåœà, àêòèâíî ñó ñóäåëîâàëè è ó îáëèêîâàœó òîã
íîâîã íàöèîíàëíîã êóëòóðíîã îáðàñöà è íà ðàçëè-
÷èòå íà÷èíå áèëè ñó ïðèñóòíè ó êœèæåâíèì èäå¼à-
ìà ìîäåðíå. Íåçàâèñíî îä òîãà äà ëè ñó ñå ìèòñêè
îáðàñöè ¼àâšàëè êàî ôàêòîð êîíòèíóèòåòà, òðàíñïî-
çèöè¼å èëè îñïîðàâàœà, œèõîâ óòèö༠íà ñåìàíòè÷-
êó, ôîðìàëíî-ñòèëñêó è ðåöåïòèâíó äèìåíçè¼ó óìåò-
íè÷êèõ äåëà áèî ¼å çíàòàí è œåìó ¼å ïîñâåžåí äðóãè
äåî êœèãå.
Ó ïîñëåäœåì îäåšêó êœèãå, çà ðàçëèêó îä ïðåò-
õîäíèõ, çàñíîâàíèõ íà ÷àñîïèñíî¼ è øèðî¼ ëèòåðàð-
íî¼ è âàíëèòåðàðíî¼ ãðàè, ó ñðåäèøòó ñó ñàìè êœè-
æåâíè ÷àñîïèñè, œèõîâà óðåèâà÷êà ïîëèòèêà, ïîå-
òè÷êà óñìåðåœà, æàíðîâñêå îñîáåíîñòè, óëîãà ó íà-
öèîíàëíîì êóëòóðíîì è ïîëèòè÷êîì æèâîòó. Óâîå-
œåì òå ïðîáëåìàòèêå îòêðèâà ñå øèðè êîíòåêñò êœè-
æåâíèõ ïî¼àâà, àëè ñå è îíå ñàãëåäàâà¼ó êàî äèíà-
ìè÷íà êàòåãîðè¼à êî¼à àêòèâíî ñóäåëó¼å ó ðàçâî¼íèì
êóëòóðíèì è äðóøòâåíèì ïðîöåñèìà.

17
18
I

19
20
Óäåî ÷àñîïèñà ñðïñêå ìîäåðíå ó ñòâàðàœó
íàöèîíàëíîã êóëòóðíîã îáðàñöà

Ó ñòóäè¼è î ñðïñêîì íàöèîíàëíîì êàðàêòåðó

Ñëîáîäàí £îâàíîâèž ¼å ñà æàšåœåì ïðèìåòèî äà Ñð-
áè íèñó óñïåëè äà èçãðàäå ñîïñòâåíè êóëòóðíè îáðà-
çàö è ñìàòðàî ¼å òî çíà÷à¼íèì ïðîïóñòîì êóëòóðíå
åëèòå: „Íàøà èíòåëèãåíöè¼à íè¼å ïðåñàäèëà íèêî¼è
ñòðàíè êóëòóðíè îáðàçàö, íèòè ¼å èç êóëòóðíèõ åëå-
ìåíàòà íàøåã íàðîäíîã æèâîòà èçãðàäèëà ¼åäàí îðè-
ãèíàëàí îáðàçàö”1. Óãëåäíè èñòîðè÷àð è ïðàâíèê, ïè-
ñàö è êðèòè÷àð, íè¼å îñïîðàâàî äà ñó ïîëèòè÷êè è
íàöèîíàëíè îáðàçàö èçãðàåíè, àëè ¼å îñòàî çà÷óåí
ïðåä ÷èœåíèöîì îäñóñòâà êóëòóðíîã îáðàñöà.
Äà ëè ¼å óïóòíî ó ïîòïóíîñòè ïðèõâàòèòè îâà¼
£îâàíîâèžåâ ñóä, ïîñåáíî ïðåêîðå óïóžåíå êœèæåâ-
íèì ïîñëåíèöèìà äà ¼å è êîä œèõ „áèëî ìàëî ïîêó-
øà¼à äà ñå ¼åäàí êóëòóðíè îáðàçàö èçðàäè”? Îâà¼
àóòîð ¼å ïðè òîì èñòèöàî îäñóñòâî ìîðàëèñòà êàêâè
ñó ïîñòî¼àëè ó ôðàíöóñêî¼ ëèòåðàòóðè, è òåê ¼å äåëà
Äîñèòå¼à Îáðàäîâèžà è äîíåêëå Ñâåòîçàðà Ìàðêî-
âèžà, áèî ñêëîí äà âèäè êàî èçðàçèòè¼à ïðåãíóžà çà
ñòâàðàœå îäãîâàðà¼óžåã êîíöåïòà íàöèîíàëíå êóëòó-
ðå. Çàøòî ¼å è äà ëè ñ ïðàâîì, Ñëîáîäàí £îâàíîâèž
ïðåâèäåî êóëòóðíó ìèñè¼ó ñðïñêå êœèæåâíå åëèòå ñ
ïî÷åòêà 20. âåêà, äàêëå ñâî¼å ñàâðåìåíèêå è íåêå îä
áëèæèõ ñàðàäíèêà, ïðå ñâåãà èç Ñðïñêîã êœèæåâíîã
1
Ñ. £îâàíîâèž, „Î êóëòóðíîì îáðàñöó”, £åäàí ïðèëîã çà
ïðîó÷àâàœå ñðïñêîã íàöèîíàëíîã êàðàêòåðà, Âèíäçîð, 1964,
ñòð. 37.

21
ãëàñíèêà? Äîäóøå, íåêå îä œèõ ¼å ïîìèœàî: Áîãäà-
íà Ïîïîâèžà, Áîæèäàðà Êíåæåâèžà è Óðîøà Ïåòðî-
âèžà, àëè áåç óâåðåœà äà ñó œèõîâè ïîêóøà¼è äàëè
âåžèõ ðåçóëòàòà.
Êàêî ñå ìîãëî äåñèòè äà ¼å íà ðàçìåè äâà âåêà,
êàäà ¼å äîøëî äî òðàíñôîðìàöè¼å íàöèîíàëíîã, ïî-
ëèòè÷êîã è êœèæåâíîã îáðàñöà, èçîñòàî êóëòóðíè
îáðàçàö? È äà ëè ¼å óîïøòå ìîãàî äà èçîñòàíå ñ îá-
çèðîì íà ïîñòàâêå ñàâðåìåíèõ ñîöèîëîãà è êóëòó-
ðîëîãà î ïðåñóäíîì óòèöà¼ó êóëòóðå è óìåòíîñòè ó
ôîðìèðàœó íàöè¼à, íàöèîíàëíîã èäåíòèòåòà è îäãî-
âàð¼àóžåã íàöèîíàëíîã êóëòóðíîã ìîäåëà?
Íàèìå, ó êœèçè Íàöèîíàëíè èäåíòèòåò óãëåä-
íè åíãëåñêè ñîöèîëîã è èñòîðè÷àð Àíòîíè Ñìèò èç-
íîñè òåçó äà „íàöè¼ó è íàöèîíàëèçàì íå ìîæåìî
ñõâàòèòè ïðîñòî êàî íåêó èäåîëîãè¼ó èëè îáëèê ïî-
ëèòèêå âåž äà èõ ìîðàìî ïîñìàòðàòè è êàî êóëòóðíå
ïî¼àâå” (èñòàêëà Â.Ì.), îäíîñíî äà ñå îíè ìîðà¼ó
÷âðñòî ïîâåçàòè ñà íàöèîíàëíèì èäåíòèòåòîì êàî
âèøåäèìåíçèîíàëíèì ïî¼ìîì êî¼è îáóõâàòà „îäðå-
åí ¼åçèê, ñåíòèìåíò è ñèìáîëèêó.”2 À, ó ñòâàðàœó è
îäðæàœó êîëåêòèâíîã èäåíòèòåòà ïîñåáíî âàæíó
óëîãó èìà óìåòíîñò, ïðå ñâåãà, êœèæåâíîñò. È òî íè¼å
èçíåíàó¼óžà ÷èœåíèöà, ¼åð êœèæåâíîñò ñå ñëóæè
çà¼åäíè÷êèì ¼åçèêîì, ïðåäñòàâàìà, ñèìáîëèìà, îíà,
êàî è ñëèêàðñòâî èëè ìóçèêà, ìîæå „íåïîñðåäíî èëè
åâîêàòèâíî äà ðåêîíñòðóèøå ïðèçîðå, ñëèêå è çâóêå
íàöè¼å ó ñâî¼ œåíî¼ êîíêðåòíî¼ ñïåöèôè÷íîñòè è ñ
’àðõåîëîøêîì’ âåðîâàòíîøžó... Êî âèøå îä ïåñíè-
êà, ìóçè÷àðà, ñëèêàðà è âà¼àðà ìîæå îæèâåòè íàöèî-
íàëíè èäåàë è ðàñïðîñòðòè ãà ó íàðîäó?” ïèòàî ñå
À. Ñìèò3 íàâîäåžè èìåíà ïîçíàòèõ óìåòíèêà, îä Äà-
2
A. Smit, Uvod, Nacionalni identitet, prev. S. Ðorðeviæ, XX
vek, Beograd, 1998, str. 6.
3
Èñòî, ñòð. 146-147.

22
âèäà è Ìèöê¼åâè÷à äî Ñèáåëè¼óñà è £å¼òñà. Ïîâèøå-
íà åêñïðåñèâíà èçðàæà¼íîñò óìåòíè÷êîã äåëà ÷èíè-
ëà ¼å íàöèîíàëíó è èäåîëîøêó êîìïîíåíòó ïðè¼åì-
÷èâè¼îì øèðåì êðóãó ðåöèïè¼åíàòà.
Îâó òåçó ïîòâðó¼å íèç ÷àñîïèñà ñðïñêå ìîäåð-
íå, ïðå ñâåãà Ñðïñêè êœèæåâíè ãëàñíèê è Áîñàíñêà
âèëà. Œèõîâè ïðîãðàìñêè öèšåâè íèñó áèëè óñìå-
ðåíè ñàìî íà ñòâàðàœå ïîåòè÷êîã âåž, êàî øòî žåìî
íàñòî¼àòè äà ïîêàæåìî, è îäãîâàðà¼óžåã íàöèîíàë-
íîã è êóëòóðíîã îáðàñöà.
Ó åïîõè ñðïñêå ìîäåðíå, íàèìå, ðàäèêàëèçó¼å
ñå îäíîñ ïðåìà íàöèîíàëíî¼ êóëòóðíî¼ è êœèæåâ-
íî¼ òðàäèöè¼è îëè÷åíî¼ ó ïàòðè¼àðõàëíîì äðóøòâó.
Èàêî ¼å ïî ñâî¼èì äðóøòâåíèì, äóõîâíèì è ñòâàðà-
ëà÷êèì ïîòåíöè¼àëèìà ïàòðè¼àðõàëíè ìîäåë âåž áèî
èñòðîøåí, œåãîâî óðóøàâàœå è ñìåíà íèñó áèëè
ïîòïóíè è äåôèíèòèâíè. Íåêè îáëèöè ïàòðè¼àðõàë-
íå ñâåñòè è êîäåêñà îïñòà¼àëè ñó óïîðåäî ñà ïðè-
õâàòàœåì íîâîã êóëòóðíîã ìîäåëà, íà¼÷åøžå îëè-
÷åíîã ó äðóøòâåíîì è êóëòóðíîì îáðàñöó ðàçâè¼å-
íèõ çàïàäíîåâðîïñêèõ çåìàšà. Ëèáåðàëíî-äåìî-
êðàòñêå èäå¼å, äðóãà÷è¼è îáëèöè äóõîâíîñòè è íà-
ãëàøåíè èíäèâèäóàëèçàì íîâîã ïîåòè÷êîã ìîäåëà
ó íåïðåêèäíîì ñó÷åšàâàœó ñà ñòàðèì âðåäíîñòè-
ìà è îáðàñöèìà áèëè ñó èçâîð íàïåòîñòè è àìáèâà-
ëåíöå åïîõå ìîäåðíå. Òó ðàñïåòîñò ñðïñêå ëèòåðà-
òóðå è êóëòóðå, è òî íå ñàìî ó âðåìå ìîäåðíå âåž
òîêîì œåíîã öåëîêóïíîã ðàçâî¼à, èäåíòèôèêîâàî ¼å
¼îø Ñòàíèñëàâ Âèíàâåð:
„Îä ïî÷åòêà íàøå íîâè¼å êœèæåâíîñòè ðåøàâà
ñå, õòåëè ìè èëè íå, ¼åäàí îñíîâàí ïðîáëåì: êàêî äà
è íàøå êœèæåâíî ïîäðó÷¼å ïîñòàíå Åâðîïà, ó ïó-
íîì, äóáîêîì ñìèñëó òå ðå÷è. Ñòàâ ïðåìà ìîäåðíî¼
çàïàäíî¼ êóëòóðè êîä íàøèõ ðåïðåçåíòàòèâíèõ ïè-
ñàöà ðàçëè÷àí ¼å: ¼åäíè ¼å îäáè¼à¼ó ó èìå ñòàðèõ ïà-
òðè¼àðõàëíèõ âðåäíîñòè; ¼åäíè ¼å óñâà¼à¼ó àëè òåøêà

23
ñðöà, óç ìíîãî êîëåáàœà è çàñòî¼à; ¼åäíè ¼å ïðèìà¼ó
äî êðà¼à, äî ðîïñêå è ïðàçíå èìèòàöè¼å”4.
Ìîäåðíèñòè ñó áèëè íå ñàìî ñâåñíè òîã ïðî-
áëåìà âåž ñó óìíîãîìå íà òî¼ êîíòðàâåðçè ñâîãà è
òóåã, íàöèîíàëíî àóòîõòîíîã è ñòðàíîã íàñòî¼àëè
äà çàñíó¼ó íîâó êóëòóðíó è êœèæåâíó ïàðàäèãìó. Ó
Èñòîðè¼è íîâå ñðïñêå êœèæåâíîñòè Ñêåðëèž ¼å
óïðàâî Ñðïñêè êœèæåâíè ãëàñíèê íàçíà÷èî êàî óñïå-
ëó ñèíòåçó ó êî¼î¼ ñó ñå óðàâíîòåæèëè ïîëàðèòåòè
íàöèîíàëíî – åâðîïñêî:
„Òî ¼å áèî ïðâè ìîäåðíè êœèæåâíè ÷àñîïèñ ñðï-
ñêè, çàïàäœà÷êè ïî ñâî¼èì êœèæåâíèì óçîðèìà è
ñõâàòàœèìà, àëè íàöèîíàëàí ïî ñâî¼èì íåïîñðåäíèì
ñìåðîâèìà è êœèæåâíîì ðàäó. ʜèæåâíî ëèáåðàëàí
è øèðîì îòâîðåí ñâèì òàëåíòèìà è ñâèì êœèæåâ-
íèì íàðàøòà¼èìà, îí ¼å èìàî ñâî¼èõ îäðååíèõ èäå-
¼à, âàñïèòàâàî êœèæåâíè óêóñ ïóáëèêå, äàâàî îáðà-
ñöå ìîäåðíîã êœèæåâíîã ñòèëà, è âàçäà àêòèâíîì
êœèæåâíîì êðèòèêîì áèî îä çíàòíîã óòèöà¼à íà ðàç-
âî¼ ñóâðåìåíå ñðïñêå êœèæåâíîñòè”5.
Èìà¼óžè ó âèäó Ñêåðëèžåâó ïîçèöè¼ó (ñà Áîã-
äàíîì Ïîïîâèžåì) íà¼óòèöà¼íè¼åã êœèæåâíîã àðáè-
òðà, àëè è ¼åäíîã îä èñòàêíóòèõ íàöèîíàëíèõ âîà,
÷àñîïèñ ó êîìå ¼å áèî ãëàâíè óðåäíèê, èçâåñíî ¼å,
íè¼å ìîãàî è íè¼å õòåî äà îñòàíå ñàìî ó ñôåðè êœè-
æåâíîã óòèöà¼à.6 Ñòâàðàœå êóëòóðíîã îáðàñöà, êàî

4
„Ïåñíè÷êè ìîäåðíèçàì”, Êðèòè÷êè ðàäîâè Ñòàíèñëà-
âà Âèíàâåðà, ïðèð. Ïàâëå Çîðèž, Ñðïñêà êœèæåâíà êðèòèêà,
êœ. 15, Ìàòèöà ñðïñêà, Èíñòèòóò çà êœèæåâíîñò è óìåòíîñò,
Íîâè Ñàä–Áåîãðàä, 1975, ñòð. 255.
5
Èñòîðè¼à íîâè¼å ñðïñêå êœèæåâíîñòè, Ðàä, Áåîãðàä,
1953, ñòð. 426-427.
6
Òîäîð Ìàíî¼ëîâèž ¼å òèì ïîâîäîì ïèñàî: „Ñðïñêè êœè-
æåâíè ãëàñíèê áèî ¼å, ó ñòâàðè, ïîêðåíóò êàî ïîëèòè÷êè îð-
ãàí – øòî ¼å ïîñëå è îñòàî, ñâå äî êðà¼à – à êœèæåâíîñò,

24
áèòíå ïðåòïîñòàâêå íàöèîíàëíîã è äóõîâíîã ïðåïî-
ðîäà íàöè¼å, ñïàäàëî ¼å íåñóìœèâî ó Ãëàñíèêîâå ïðè-
îðèòåòíå çàäàòêå.
Âåž ó ïðîãðàìñêè èíòîíèðàíîì òåêñòó „Êœè-
æåâíè ëèñòîâè” ó ïðâîì áðî¼ó Ãëàñíèêà, Áîãäàí Ïî-
ïîâèž ¼å ó óëîçè ãëàâíîã óðåäíèêà íàçíà÷èî äðóøòâå-
íó è êóëòóðíó ìèñè¼ó êœèæåâíîñòè è œåíèõ ãëàñè-
ëà, òå óêàçàî íà âàæíîñò ïðèõâàòàœà äîáðèõ êóëòóð-
íèõ îáðàçàöà. Ïîøòî ¼å ñìàòðàî äà ñó „âåžè íàðîäè
êàêî ñâî¼èì êóëòóðíèì òåêîâèíàìà, òàêî è ñâî¼îì
êœèæåâíîøžó èçìàêëè îä íàñ”, çàëàãàî ñå çà ïðåíî-
øåœå è óñâà¼àœå œèõîâèõ îáðàçàöà êàî óçîðà íà êî-
¼å ñå âàšà óãëåäàòè. Êàî è îñòàëè ìîäåðíèñòè íè¼å
âèäåî îïàñíîñò ó „ïðåñàèâàœó” ñòðàíèõ êóëòóðíèõ
è êœèæåâíèõ îáðàçàöà íà íàöèîíàëíî òëî: „Îí༠êî¼è
¼å îðèãèíàëàí, ó œåìó žå ñå ’ðàñà’ óâåê ïîêàçàòè,
áàø çàòî øòî îí ñòâàðà èç âëàñòèòîãà ôîíäà; è òàêàâ
žå óìåòíèê óâåê áèòè íàöèîíàëàí. À, ãäå íåìà îðè-
ãèíàëíîñòè, òó íåìà óîøòå íè÷åãà, íè ñ îáðàçöèìà
íè áåç îáðàçàöà”7. Ïðåâîäíà ëèòåðàòóðà ¼å óïðàâî ñ
òèì öèšåì è äîáèëà ó Ãëàñíèêó ïðèâèëåãîâàíî ìå-
ñòî. Ãîâîðèìî î ëèòåðàòóðè ó øèðåì ñìèñëó, ¼åð ¼å
ðå÷ íå ñàìî î ïðåâîäèìà êœèæåâíèõ âåž è äåëà èç

óìåòíîñò, ïîåçè¼à ñëóæèëè ñó ìó ìàõîì êàî ôàñàäà. Àëè, òà

ôàñàäà áèëà ¼å èçãðàåíà òàêî áðèæšèâî, òàêî ñîëèäíî è ó¼åä-
íî òàêî åëåãàíòíî äà ¼å ìîãëà, è êð༠ñâî¼å íà¼ñòðîæå îðãàí-
ñêå ïîâåçàíîñòè ñà óíóòðàøœîì çãðàäîì, äà ïðåäñòàâšà çà
ïîòïóíå ëàèêå, íåøòî íåçàâèñíî è àóòîíìîíî, ¼åäíó èñêšó-
÷èâî ñâî¼î¼ íàçíà÷åíî¼ ñâðñè ñëóæåžó ñòâàð, ¼åäíó ÷èñòó
l’ art pour l’art êðåàöè¼ó” (Îñíîâå è ðàçâî¼ ìîäåðíå ïîåçè¼å,
Çðåœàíèí, 1998, ñòð. 406).
7
„Î êœèæåâíîñòè”, Êðèòè÷êè ðàäîâè Áîãäàíà Ïîïîâè-
žà, Ñðïñêà êœèæåâíà êðèòèêà, êœ. 8, Ìàòèöà ñðïñêà, Èíñòè-
òóò çà êœèæåâíîñò è óìåòíîñò, Íîâè Ñàä–Áåîãðàä, 1977, ñòð.
147.

25
îáëàñòè ôèëîñîôè¼å, ïðå ñâåãà ìîðàëèñòè÷êèõ äå-
ëà, êàî è îíèõ èç äðóøòâåíèõ è ïðèðîäíèõ íàóêà.
Èïàê, ïîñðåäíî, ñòâàðàœó êóëòóðíîã îáðàñöà
Áîãäàí Ïîïîâèž ¼å âèøå ïðîñòîðà ïîñâåòèî ó ñâî-
¼èì åñòåòè÷êèì è êœèæåâíîòåîðè¼ñêèì òåêñòîâèìà
„Î êœèæåâíîñòè” (1894) è „Î âàñïèòàœó óêóñà”
(1895). Ïîêëîíèê ðàöèîíàëèñòè÷êå ôèëîñîôè¼å è
ïðîñâåòèòåšñêå èäåîëîãè¼å, ñà âèñîêî èçãðàåíèì
êóëòîì ôîðìå è ëåïîòå, îâ༠êœèæåâíè êðèòè÷àð è
òåîðåòè÷àð ó ïðî¼åêòîâàíè êóëòóðíè îáðàçàö ó ïðâè
ïëàí ñòàâšà äóõîâíè æèâîò ¼åäèíêå è ïîäâëà÷è çíà-
÷༠óìåòíè÷êîã äåëà ó œåãîâîì îáîãàžåœó: „£åäíî
îä ãëàâíèõ ñâî¼ñòàâà ëåïå êœèæåâíîñòè ¼å ðàçâè¼à-
œå âàñêîëèêå è ìíîãîñòðàíå, ìîðàëíå è åñòåòè÷êå
ñòðàíå ó šóäñêèì äóøàìà”8. Ïî Á. Ïîïîâèžó, êàî
âîäè÷ ó äóõîâíîì è ìîðàëíîì æèâîòó ÷îâåêà óìåò-
íîñò ïîñòà¼å ¼åäíà îä íà¼ñíàæíè¼èõ îáëèêîòâîðíèõ
ñíàãà ó ñàâðåìåíîì äðóøòâó è êóëòóðè. Ñà íàðàñëèì
çíàœåì è îáðàçîâàœåì îíà ïîòèñêó¼å ðåëèãè¼ó è óòè-
÷å íà ïðîìåíó âðåäíîñíîã ñèñòåìà ìîäåðíîã äðóøòâà
è êóëòóðå.
Èçâåñíî ¼å äà ¼å òî êóëòóðíè îáðàçàö ¼åäíîã ïðî-
ñâåžåíîã åñòåòå ó êîìå ñó èçáàëàíñèðàíå äóõîâíå è
ñîöè¼àëíå ïîòðåáå ¼åäèíêå è äðóøòâà. Òî ¼å è ¼åäàí
ãðààíñêè èäåàë óãëàåíîñòè, ìåðå, ¼àñíîñòè è ëî-
ãèêå. Îí ¼å îâàïëîžåí ó êðèòè÷êèì èäå¼àìà Á. Ïîïî-
âèžà, ó œåãîâî¼ ãëàñîâèòî¼ Àíòîëîãè¼è íîâè¼å ñðïñêå
ëèðèêå (1911), à ïîñðåäñòâîì Ñðïñêîã êœèæåâíîã
ãëàñíèêà ïîñòàî ¼å è ïðåîâëàó¼óžè êóëòóðíè ìîäåë.
Çáîã íîðìàòèâèçìà è àóòîðèòàòèâíîñòè íàøàî ñå äî-
ñòà áðçî íà óäàðó ðàíèõ àâàíãàðäèñòà, à íàêîí Ïð-
âîã ñâåòñêîã ðàòà ïîñâå ¼å îñïîðàâàí èëè ¼å îáíà-
âàšàí íà íîâèì îñíîâàìà.

8
Èñòî, ñòð. 57.

26
 £îâàí Ñêåðëèž ¼å îëè÷àâàî äðóãè ïîë êóëòóð-
íîã è ïîëèòè÷êîã ìèòà î ïðåäðàòíîì Ãëàñíèêó. Êàî
íàöèîíàëíè èäåîëîã, ñà ñíàæíè¼å ðàçâè¼åíè¼èì îñå-
žàœåì çà ñîöè¼àëíî, èìàî ¼å äðóãà÷è¼å ñõâàòàœå êœè-
æåâíîñòè è êóëòóðå, ïà ñå è êóëòóðíè îáðàçàö êî¼è
¼å ïîñòàâèî ðàçëèêîâàî îä Ïîïîâèžåâîã.
Êàî øòî ¼å êœèæåâíîñò ñìàòðàî èíòåãðàëíèì
äåëîì îïøòåã íàöèîíàëíîã è ñîöèîêóëòóðíîã ïðî-
ãðàìà, Ñêåðëèž ¼å è èíäèâèäóàëíó ñâåñò êî¼à ¼å ó
îñíîâè ìîäåðíå óìåòîñòè, äîâåî ó íåïîñðåäíó âåçó
ñà îñåžàœåì çà ñîöè¼àëíî è íàöèîíàëíî. Íåçàâèñíî
îä òîãà äà ëè žåìî îâ༠ñòàâ òóìà÷èòè êàî ïîñëåäèöó
ïåðìàíåòíå êðèòè÷àðåâå ðàñïåòîñòè èçìåó ñîïñòâå-
íèõ êœèæåâíîêðèòè÷êèõ è ñîöèî-ïîëèòè÷êèõ èäå-
¼à, îäíîñíî êàî „àìáèâàëåíòíîñò êî¼à ñå íàëàçè ó
îñíîâè Ñêåðëèžåâå êðèòè÷êå ïîçèöè¼å, œåãîâîã ïðî-
¼åêòà ìîäåðíå ñðïñêå êœèæåâíîñòè, è óîïøòå, ìî-
äåðíîã ñðïñêîã äðóøòâà”9 èëè êàî èçðàç ñïåöèôè÷-
íîã êðèòè÷àðåâîã ñõâàòàœà ìîäåðíîñòè, îäíîñíî œå-
íî㠄ïðîøèðåœà” „ñîöè¼àëíèì ñèìïàòè¼àìà” è
„èíäèâèäóàëíîì ñâåøžó î íàöèîíàëíî¼ çà¼åäíèöè è
ñàîñåžàœåì ñà œåíîì áóäóžîì èñòîðè¼îì”10, íåïî-
áèòíà ¼å ÷èœåíèöà äà ñó êàî ðåòêî ãäå íàöèîíàëíè,
ïîëèòè÷êè è êóëòóðíè îáðàçàö áèëè òàêî òåñíî ïî-
âåçàíè è ïîâðåìåíî ðàçëè÷èòî àêöåíòîâàíè.
Ñêåðëèž ¼å îä ôðàíöóñêèõ ìîðàëèñòà è ñîöè-
¼àëíèõ ôèëîñîôà (Ðåíàðà, Ðåíàíà, Ãè¼îà) ïðèõâàòèî
äèíàìè÷àí ìîäåë ìîðàëíîã è ñîöè¼àëíîã àíãàæìà-
íà, ïà ¼å è ïðåòïîñòàâšåíè êóëòóðíè îáðàçàö óêšó-
9
Ivan Èoloviæ, „Jovan Skerliæ i srpski politièki mitovi”,
Zbornik Srbija u modernizacijskim procesima XX veka, Institut
za savremenu istoriju, Beograd, str. 371
10
Ìèëàí Ðàäóëîâèž, „Ìîäåðíèçàì è ñðïñêà êëàñè÷íà
êðèòèêà”, Êëàñèöè ñðïñêîã ìîäåðíèçìà, Èíñòèòóò çà êœè-
æåâíîñò è óìåòíîñò, Áåîãðàä, 1995, ñòð. 57.

27
÷èâàî òå âðåäíîñòè. Òàêîå, íå áè òðåáàëî çàíåìà-
ðèòè íè ¼àêó ïðîñâåòèòåšñêó ëèíè¼ó ñà Äîñèòå¼åì
êàî ðîäîíà÷åëíèêîì, ÷è¼å ¼å íàñëåå ó ñðïñêî¼ ëèòå-
ðàòóðè ñâå äî 20. âåêà âèøå èëè ìàœå áèëà ïðèñóò-
íî è êî¼ó íè £îâàí Ñêåðëèž, êàî è œåãîâ ïðåòõîäíèê
Ñâåòîçàð Ìàðêîâèž, íèñó ïðåâèäåëè. Ðàöèîíàëèçàì,
êðèòèöèçàì, âèòàëèçàì, íàöèîíàëíè îïòèìèçàì è
çäðàâšå áèëè ñó áèòíå îäðåäíèöå îâîã òîêà.
Íà¼âåžèì íåäîñòàöèìà ïîñòî¼åžåã íàöèîíàëíîã
è êóëòóðíîã ìîäåëà Ñêåðëèž ¼å ñìàòðàî „íåäèñöè-
ïëèíîâàíîñò, íåäîñòàòàê âèøåã ñîöè¼àëíîã îñåžàœà,
ñòâàðàëà÷êå ñíàãå, ñïîñîáíîñòè çà ñèñòåìàòñêè èñ-
òðà¼àí ðàä”11.
Òî øòî ñó ñå íàöèîíàëíè êàðàêòåð, ðàñíî, íà-
öèîíàëíè äóõ íàøëè ó ñðåäèøòó Ñêåðëèžåâèõ ðàç-
ìàòðàœà, íè¼å áèëî íåîáè÷íî íè ó åâðîïñêèì, ïî-
ñåáíî íå ó ðåãèîíàëíèì îêâèðèìà. Àíòîíè Ñìèò î
òîìå ïèøå: „Íà¼ïðå ñå ¼àâšà çàíèìàœå çà ’íàöèî-
íàëíè êàðàêòåð’ è çà œåìó íóæíó ñëîáîäó ðàçâèòêà.
Òîìå õèòíî ñëåäó¼å ïî¼àâà èñòîðèçìà, ó êîìå ñå ’íà-
öèîíàëíè äóõ’ îá¼àøœàâà ïðåìà çàêîíèòîñòèìà âëà-
ñòèòîã èñòîðè¼ñêîã ðàçâî¼à. Îäàòëå ïîòè÷ó äâà êóë-
òóðíà îáðàñöà. Ïðâè, ìîæåìî ãà íàçâàòè ’íåîêëàñè÷-
íèì’, äîáè¼à íàäàõíóžå îä çàïàäíîã ðàöèîíàëèçìà è
ïðîñâåžåíîñòè, êî¼è èçâàí Åâðîïå ïîñðåäó¼ó ïðâî-
áèòíå êëàñè÷íå èçâîðå. Ò༠çàïàäíè íåîêëàñèöèçàì
÷åñòî ¼å óäðóæåí ñ ðåïóáëèêàíèçìîì è œåãîâèì âð-
ëèíàìà”12.

11
„Ñðáè¼à, œåíà êóëòóðà è œåíà êœèæåâíîñò”, Êðèòè÷êè
ðàäîâè £îâàíà Ñêåðëèžà, Ñðïñêà êœèæåâíà êðèòèêà, êœ.16,
ïðèð. Ï. Ïàëàâåñòðà, Ìàòèöà ñðïñêà, Èíñòèòóò çà êœèæåâ-
íîñò è óìåòíîñò, Íîâè Ñàä – Áåîãðàä, 1977, ñòð. 504.
12
„Intelektualci i nacionalistièka kultura”, Nacionalni iden-
titet, str. 148.

28
 Íåìà ñóìœå äà ¼å Ñêåðëèžåâ êóëòóðíè îáðàçàö
ïðèïàäàî ïðâîì „íåîêëàñè÷íîì” òèïó è áèî ó òå-
ñíî¼ âåçè ñà ðåïóáëèêàíñêèì èäå¼àìà äåìîêðàòè¼å,
ñëîáîäå è ñîöè¼àëíå ïðàâäå. „Íåîêëàñè÷íî㔠òèïà
¼å áèî è êóëòóðíè êîíöåïò Áîãäàíà Ïîïîâèžà, ñàìî
øòî ¼å îí, çà ðàçëèêó îä Ñêåðëèžåâîã, áèî ìàœå îòâî-
ðåí ïðåìà èäåîëîøêîì è ñîöè¼àëíîì è âèøå ñå òå-
ìåšèî íà êëàñè÷íèì çàïàäíèì êóëòóðíèì è óìåò-
íè÷êèì îáðàñöèìà. Íî, áåç îáçèðà íà ìåóñîáíå ðàç-
ëèêå îáà ñó ðåçóëòèðàëà ¼åäíèì àóòîðèòàòèâíèì êœè-
æåâíèì îáðàñöåì, êî¼è ¼å, êàêî ¼å ïðèìåòèî Òîäîð
Ìàíî¼ëîâèž,13 „ïðîçðà÷àâàî äóõ ôðàíöóñêîã êëàñè-
öèçìà è ïàðíàñèçìà” è èäå¼å ðàöèîíàëèçìà è ðåàëè-
çìà è êî¼è ¼å ïðåñóäíî óòèöàî íà íàöèîíàëíè êœè-
æåâíè è êóëòóðíè æèâîò ñ ïî÷åòêà 20. ñòîëåžà.
Íà êîíöåïò íàöèîíàëíå êóëòóðíå ïîëèòèêå ïð-
âèõ äåöåíè¼à 20. âåêà, ïà è îíå ó Ãëàñíèêó, ó çíàòíî¼
ìåðè ñó óòèöàëà è íàó÷íà èñòðàæèâàœà è êóëòóðî-
ëîøêå èäå¼å £îâàíà Öâè¼èžà, ïîòâðó¼óžè ïîñòàâêå
òåîðåòè÷àðà „íîâîã èñòîðèöèçìà” è „êóëòóðíîã ìà-
òåðè¼àëèçìà” î ñíàæíîì óïëèâó íàó÷íå è óìåòíè÷êå
åëèòå íà ôîðìèðàœå äðóøòâåíå è íàöèîíàëíå ñâå-
ñòè. Öâè¼èž ¼å íà òó ÷èœåíèöó íåïîñðåäíî óêàçèâàî
êàäà ¼å ïèñàî äà: „Îíà èíòåëèãåíöè¼à êî¼à õîžå äà
ïðåäñòàâšà íà¼çðåëè¼è ïëîä öèâèëèçàöè¼å ñâîãà íà-
ðîäà, ìîðà óòèöàòè íà œåãîâî ïîëèòè÷êî è ñîöè¼àë-
íî ðàçâè¼àœå, îáàâåøòàâà¼óžè, êàçó¼óžè ñâî¼à ìœå-
œà, áåç èêàêâèõ îáçèðà êàêà⠞å òî óòèñàê íàïðàâè-
òè íà ïðîôåñèîíàëíå ïîëèòè÷àðå”14.

13
„Ñóäáèíà íàøå ïîåçè¼å ó ðàçäîášó èçìåó äâà ñâåòñêà
ðàòà”, Îñíîâè è ðàçâî¼ ìîäåðíå ïîåçè¼å, Èçàáðàíà äåëà Òîäî-
ðà Ìàíî¼ëîâèžà, ñòð. 406.
14
Âèäåòè Ïðåäðàã Ïàëàâåñòðà, „Ñðïñêà êœèæåâíîñò ó ¼ó-
ãîñëîâåíñêî¼ öèâèëèçàöè¼è”, ʜèæåâíîñò – êðèòèêà èäåî-
ëîãè¼å, Ñðïñêà êœèæåâíà çàäðóãà, 1991, ñòð. 19.

29
 Çíàìåíèòè íàó÷íèê ¼å ãåîãðàôñêè ïðîñòîð ïî-
ñìàòðàî è êàî ïðîñòîð êóëòóðå è ïàæœó ¼å óñìåðà-
âàî êîëèêî íà îïèñ è ñàñòàâ çåìšèøòà òîëèêî è íà
óòâðèâàœå êóëòóðíèõ ïî¼àñåâà, íà åòíîëîøêà èñ-
ïèòèâàœà è èçó÷àâàœå êîëåêòèâíå ïñèõîëîãè¼å, îä-
íîñíî êàðàêòåðîëîãè¼å. Òà èñòðàæèâàœà ñå óìíîãî-
ìå ïîêëàïà¼ó ñà èäå¼àìà „åòíè÷êîã èñòîðèçìà” îëè-
÷åíîã ó ïîòðåáè äà ñå „ðàçîòêðè¼ó èñòîðè¼ñêè êîðå-
íè êîëåêòèâíèõ èäåíòèòåòà è óíóòðàøœå çíà÷åœå
åòíè÷êèõ îñîáåíîñòè ó ìîäåðíîì ñâåòó”15. Öâè¼èžå-
âèì àíòðîïîãåîãðàôñêèì èñòðàæèâàœèìà Áàëêàí-
ñêîã ïðîñòîðà, îäíîñíî œåãîâèõ êóëòóðíèõ ñëî¼åâà
è œèõîâîã ïðîæèìàœà íà øèðèì ¼óæíîñëîâåíñêèì
ïðîñòîðèìà, ôîðìèðàíà ¼å öåëîâèòà êóëòóðîëîøêà
ñâåñò è îñíàæåíà íàöèîíàëíà êóëòóðíà ñàìîñâåñò.
Íàçíà÷àâàœåì êàðàêòåðîëîøêèõ îñîáåíîñòè ñòàíîâ-
íèøòâà ïî¼åäèíèõ ðåãèîíà, ñòâîðåíå ñó íàöèîíàëíå
„ìåíòàëíå ìàïå”, à ïîñòóëèðàœåì ¼åäíîã îä ïñèõî-
ëîøêèõ òèïîâà „äèíàðñêî㔠êàî ñòîæåðíîã, ïðîìå-
œåí ¼å äîòàäàøœè ïàòðè¼àðõàëíè, õåðî¼ñêè îáðàçàö,
ïðîèçàøàî èç óñìåíå òðàäèöè¼å è ïðî¼åêòîâàí íîâè,
åìïèðè¼ñêè çàñíîâàí, íàöèîíàëíè êóëòóðíè îáðàçàö.
Íàó÷íî óòåìåšåí óíîñèî ¼å ïðåêî ïîòðåáíó ðàöèî-
íàëíó êðèòè÷êó äèìåíçè¼ó è èìàî ïîòïîðó ó ïðàê-
ñè. Ìåóòèì, äà áè íà àäåêâàòàí íà÷èí ìîãàî äà îä-
ãîâîðè ïîòðåáàìà âðåìåíà, ò༠îáðàçàö ¼å ìîðàî áè-
òè ïðîøèðåí è îáîãàžåí îïøòåïðèõâàžåíèì âðåä-
íîñòèìà çàïàäíîåâðîïñêîã êóëòóðíîã ìîäåëà. Íåî-
ïõîäíîñò òå òðàíñôîðìàöè¼å, àëè è œåíó óíóòðàøœó
àìáèâàëåíöó, Öâè¼èž ¼å èñòàêàî ó óâîäíîì òåêñòó
áå÷êe Çîðe (1911)16:

15
A. Smit, „Intelektualci i nacionalistièka kultura”, Nacio-
nalni identitet, str. 148.
16
„Íîâà ãåíåðàöè¼à”, Çîðà, 1911, II, 1-2, ñòð. 1.

30
 „Íå ñàìî çà íàñ âåž è çà îïøòó êóëòóðó áèëà áè
âåëèêà äîáèò êàäà áè ñå ò༠(ñðïñêè) íàðîä ìîãàî êàî
öåëèíà êóëòóðíî ðàçâè¼àòè. Îí áè ïî ñâî¼î¼ äàðîâè-
òîñòè óíåî íîâèõ åëåìåíàòà ó îïøòó ñâåòñêó êóëòó-
ðó, à òî ¼å ó êð༜åì ðåçóëòàòó öèš ðàäà è ïî¼åäèíöà
è íàðîäà. Àëè, ðàäè òîãà îí ìîðà ñåáå î÷óâàòè îä
ñâèõ ðàâèõ òóèíñêèõ óòèöà¼à è íàðî÷èòî íåãîâàòè
îíî øòî ¼å ó œåìó ñïåöèôè÷íî, ñàìîñâî¼íî, îïëåìå-
œó¼óžè ãà ðåçóëòàòèìà ñòðàíèõ êóëòóðà” (èñòàêëà
Â.Ì).
Òàêî ¼å ïîïóò Ñêåðëèžåâîã è Öâè¼èžåâ êóëòóð-
íè ìîäåë ïðåòïîñòàâšàî ñèíòåçó àóòîõòîíîã è òó-
åã. Ò༠ìîäåë ¼å ó âåëèêî¼ ìåðè êîðåñïîíäèðàî ñà
èäå¼àìà ïîçíàòîã ÷åøêîã ôèëîçîôà è ïîëèòè÷àðà Òî-
ìàøà Ìàñàðèêà î ñèñòåìàòè÷íîì „ñèòíîì ðàäó êî-
ðàê ïî êîðàê” êî¼è ïîñòóïíî ìåœà óñòàšåíå íàâèêå,
îáëèêå ïîíàøàœà è âðåäíîñòè è ÷è¼è ¼å êð༜è öèš
ñòâàðàœå íîâîã íàöèîíàëíîã êóëòóðíîã îáðàñöà.
È åòíîëîøêà èñòðàæèâàœà Òèõîìèðà €îðåâè-
žà îñòàâèëà ñó çíà÷à¼íîã òðàãà íà îáëèêîâàœå íàöè-
îíàëíîã êóëòóðíîã ïðîãðàìà. Îäëè÷àí çíàëàö ïàòðè-
¼àðõàëíå êóëòóðå, €îðåâèž ¼ó ¼å ïîäâðãàî ïðèíöè-
ïèìà ñàâðåìåíîã íàó÷íîã èñòðàæèâàœà è ó œî¼ îò-
êðèâàî íåêå óíèâåðçàëíå çàêîíèòîñòè êóëòóðíîã ðàç-
âî¼à ÷îâå÷àíñòâà. Çàõâàšó¼óžè òî¼ âðñòè èñòðàæèâà-
œà, íàöèîíàëíà ôîëêëîðíà òðàäèöè¼à ¼å ïîñìàòðàíà
íå ñàìî êàî àóòîõòîíè èçðàç ¼åäíå êóëòóðå âåž è êàî
ïîäðó÷¼å øèðèõ åòíè÷êèõ è êóëòóðíèõ äîäèðà, êàî
äåî âåžå ¼óæíîñëîâåíñêå, áàëêàíñêå àëè è îïøòå êóë-
òóðíå áàøòèíå. Ïðîæèìàœà ñà äðóãèì êóëòóðàìà, à
ñàìèì òèì è ñòðàíè óòèöà¼è, áèëà ñó íåøòî øòî ¼å
ñðïñêî¼, êàî è ñâàêî¼ äðóãî¼ êóëòóðè, áèëî èìàíåòíî.
Íåñóìœèâî, Öâè¼èžåâà è €îðåâèžåâà èñòðà-
æèâàœà è êóëòóðîëîøêà ìèñàî ïðîøèðèëè ñó íàöè-
îíàëíå êóëòóðíå è óìåòíè÷êå õîðèçîíòå è ïîñðåäíî
äîïðèíîñèëè ïðîöåñó öèâèëèçàöè¼ñêîã èç¼åäíà÷àâà-

31
œà è èíòåðíàöèîíàëèçàöè¼è êœèæåâíîñòè, øòî ¼å-
ñòå áèëà ¼åäíà îä ñóøòèíñêèõ îäðåäíèöà åïîõå ìî-
äåðíå. „Îä òîã âðåìåíà”, êàêî ïðèìåžó¼å ïîšñêè ñëà-
âèñòà £àí ¼åæáèöêè, „íåñòà¼å îñåžàœå äèñòàíöå ïðå-
ìà äðóãèì åâðîïñêèì êœèæåâíîñòèìà, ìîäåðíèñòè÷-
êè êîñìîïîëèòèçàì äîâîäè äî òîãà äà ñå ÷åøêè, ñëî-
âà÷êè, áóãàðñêè, õðâàòñêè, ñðïñêè è ñëîâåíà÷êè ïè-
ñöè ñâå ñëîáîäíè¼å êðåžó ïî ñâåòñêèì ïóòåâèìà äó-
õà.”17
Èïàê, âðñòîì è îáëèêîì ñâî¼èõ èñòðàæèâàœà,
Öâè¼èž è €îðåâèž áèëè ñó ïðåòåæíî óñìåðåíè ïðå-
ìà äóõó è âðåäíîñòèìà íàöèîíàëíîã êîëåêòèâà. Œè-
õîâ ðàä èøàî ¼å ó ïðàâöó íàó÷íî-êðèòè÷êîã èíòåðå-
ñîâàœà çà „ïðåäà÷êî íàñëåå”, øòî ¼å äðóãà÷è¼è òèï
êóëòóðíîã îáðàñöà íî Ñêåðëèžåâ èëè Ïîïîâèžåâ.
Ó òèì íàñòî¼àœèìà Öâè¼èž è €îðåâèž íèñó áè-
ëè óñàìšåíè. Ó îêâèðó ñðïñêå ïîëèòè÷êå è êóëòóð-
íå åëèòå ñ ïî÷åòêà 20. âåêà çà êî¼ó ñå íà¼÷åøžå âåçó¼å
àòðèáóò „ó¼åäèíèòåšñêà”, ðåàëèçàöè¼à íàöèîíàëíå
èäå¼å è œåíî ðåñòðóêòóèðàœå ó ñêëàäó ñà íîâèì èäå¼-
íèì è äóõîâíèì ñòðó¼àœèìà è äðóøòâåíèì ïîòðå-
áàìà ñìàòðàíî ¼å ïðèîðèòåíèì öèšåì. Ïî òîìå ¼å
îâà ãåíåðàöè¼à, êàêî çàïàæà¼ó íåêè ñàâðåìåíè èñòî-
ðè÷àðè – Ðàäîø Šóøèž18 è Ìèëèž Ìèëèžåâèž19, âè-
øå ëè÷èëà íà îìëàäèíñêó ãåíåðàöè¼ó 60-òèõ ãîäèíà
19. âåêà, êî¼ó ñó ÷èíèëè œèõîâè äåäîâè, íåãî íà ñòðà-

17
£. ¼åæáèöêè, „Çàïàäíîñëîâåíñêå è ¼óæíîñëîâåíñêå
êœèæåâíîñòè”, Ðàçãîâîð î êœèæåâíîñòè, Íàðîäíà êœèãà,
Áåîãðàä, 2003, ñòð. 193.
18
„Ïîëèòè÷êå ãåíåðàöè¼å ó Ñðáè¼è”, Ñðïñêå ïîëèòè÷êå
ãåíåðàöè¼å 1788-1918, Èñòîðè¼ñêè èíñòèòóò ÑÀÍÓ, Áåîãðàä,
1994, ñòð. 27.
19
„Ãåíåðàöè¼à 1903-1918”, Ñðïñêå ïîëèòè÷êå ãåíåðàöè¼å
1788-1918, Èñòîðè¼ñêè èíñòèòóò ÑÀÍÓ, Áåîãðàä, 1994, ñòð.
118.

32
íà÷êó ãåíåðàöè¼ó 80-òèõ ãîäèíà, êî¼ó ñó ÷èíèëè œè-
õîâè î÷åâè. Íàó÷íà è êóëòóðîëîøêà ìèñàî Öâè¼èžå-
âà è €îðåâèžåâà áèëå ñó íà¼âèøè èçðàç òèõ îøòèõ
íàñòî¼àœà è ¼åäíî îä ìîãóžèõ îá¼àøœåœà çàøòî ¼å ó
íàöèîíàëíîì êóëòóðíîì îáðàñöó è ïî÷åòêîì 20. âå-
êà êîëåêòèâèñòè÷êè äóõ çàäðæàî èñòàêíóòî ìåñòî.
(Îâäå âàšà ïðèìåòèòè äà ¼å è Ñêåðëèžåâ êîíöåïò êóë-
òóðíîã îáðàñöà óâàæàâà¼óžè òó òåíäåíöè¼ó, òàêîå,
ôàâîðèçîâàî íàöè¼ó íà ðà÷óí èíäèâèäóå).
Íàñóïðîò íàó÷íèêà, êœèæåâíèõ èñòîðè÷àðà è
êðèòè÷àðà, ìëàäè ïåñíè÷êè íàðàøò༠ìîäåðíèñòà è
ðàíèõ àâàíãàðäèñòà áèî ¼å áëèæè èäå¼íèì è äóõîâ-
íèì òåæœàìà êî¼å ñó îëè÷àâàëå äðóãè òèï êóëòóð-
íîã ìîäåëà, îíîã êî¼è ¼å áèî ïðåîâëàó¼óžè ó çàïàä-
íîåâðîïñêî¼ êóëòóðè è ëèòåðàòóðè ïî÷åòêîì 20. ñòî-
ëåžà. Ñóøòèíñêó ðàçëèêó ó îäíîñó íà ïðåòõîäíè,
ïðåäñòàâšà ðàäèêàëíî ïîìåðàœå êà èíäèâèäóàëíîì,
ñóá¼åêòèâíîì, êà èðàöèîíàëíîì è ñïèðèòóàëíîì è
ò༠äðóãè ìîäåë äîñëåäíî ¼å èñêàçàí ó òåêñòó Èñèäî-
ðå Ñåêóëèž „Ïåñíèöè êî¼è ëàæó” îá¼àâšåíîì ó Áî-
ñàíñêî¼ âèëè 1911. Îâ༠òåêñò ïîëåìè÷êè óñìåðåí ïðå-
ìà £îâàíó Ñêåðëèžó è œåãîâîì íàöèîíàëíîì êóëòóð-
íîì è êœèæåâíîì êîíöåïòó, ¼åñòå íåêà âðñòà êœè-
æåâíîã, àëè è êóëòóðíîã ìàíèôåñòà ãåíåðàöè¼å ðàíå
ñðïñêå àâàíãðàäå è œåíèõ óìåòíè÷êèõ è äóõîâíèõ
ïðåîêóïàöè¼à. Ó œåìó íàöèîíàëíî íè¼å áèëî îäáà-
÷åíî âåž íà íîâ íà÷èí ïåðöèïèðàíî. Òî ñå íà¼áîšå
âèäè ó Èñèäîðèíîì ÷ëàíêó „Êóëòóðíè íàöèîíàëè-
çàì”, øòàìïàíîì ó Íîâîì Ñðáèíó £àøå Òîìèžà ãäå
ñå ñïèñàòåšèöà íåïîñðåäíî ïîçàáàâèëà ïèòàœåì íà-
öèîíàëíîã êóëòóðíîã îáðàñöà. È äîê ñå íà ïëàíó
åñòåòè÷êèõ èäå¼à È. Ñåêóëèž ðàçèëàçèëà è ñà Ñêåð-
ëèžåì è ñà Á. Ïîïîâèžåì, êàäà ¼å ó ïèòàœó áèî íàöè-
îíàëíè êóëòóðíè îáðàçàö, ïîñòî¼àëå ñó òà÷êå äîäèðà.
Êàî Á. Ïîïîâèž, è Èñèäîðà ¼å íàöèîíàëíè êóë-
òóðíè ìîäåë òåìåšèëà íà âèñîêî ðàçâè¼åíîì îñåžà-

33
œó çà åòè÷êè èñïðàâíî è ïîïóò Ñêåðëèžà ñòàëíî ¼å
èìàëà ó âèäîêðóãó íàöèîíàëíå ïîòðåáå. Ó äîìåíó íà-
öèîíàëíîã èçðàçèòî ¼å àêöåíòîâàëà êóëòóðíó äèìåí-
çè¼ó, âåðó¼óžè äà íàöèîíàëíî ìîðà áèòè „îáëèê ÷è-
ñòå, âèñîêå êóëòóðå: êóëòóðå ó íà¼áîšåì ñìèñëó òå
ðå÷è. Ìîðàë, õóìàíèçàì, åòèêà, ÷åñòèòîñò”20. Ïî-
ñòàâšà¼óžè íàöèîíàëíè ïðîáëåì êàî êóëòóðíè, îäíî-
ñíî âèäåžè ó êóëòóðíîì íàïðåòêó òåìåš íàðîäíîã
ïðåïîðîäà, îâà ñïèñàòåšèöà ¼å ñëåäèëà äîñèòå¼åâñêó
ëèíè¼å, à òî ñó ÷èíèëè, ñâàêî íà ñâî¼ íà÷èí Ñêåðëèž è
Á. Ïîïîâèž. Îäðåó¼óžè ìåñòî îâà äâà êœèæåâíà ïî-
ñëåíèêà íà òî ¼å ïîäñåžàî è Ñ. £îâàíîâèž: „Áîãäàí Ïî-
ïîâèž ñà ñâî¼îì âåðîì ó êóëòóðó è £îâàí Ñêåðëèž ñà
ñâî¼èì ¼àêî íàãëàøåíèì çàïàäœàøòâîì áèëè ñó ó íå-
êó ðóêó òàêîå íàñòàâšà÷è Äîñèòå¼à”21.
Èñèäîðà Ñåêóëèž ¼å ñà Ãëàñíèêîâèì óðåäíè-
öèìà äåëèëà è óâåðåœå î íåîïõîäíîñòè îòâàðàœå
íàöèîíàëíå êóëòóðå ïðåìà äðóãèì êóëòóðàìà: „Íå
ïîìàžè, íåãî äèžè òðåáà ëèíè¼ó íàöèîíàëíîã íà-
øåã æèâîòà...Íå ñàìî èç ðîåíîã èñêóñòâà è íàðîä-
íå òðàäèöè¼å, íåãî èç íàóêå è ôèëîçîôè¼å öåëîã ñâå-
òà òðåáà öðïåòè èäå¼ó-ñèëó, èäå¼ó-ñèìáîë è èäå¼ó-
êóëò íàøåã íàöèîíàëèçìà”22. Èïàê, îäëó÷íè¼å è ñà
âèøå ñóïòèëíîñòè îä Á. Ïîïîâèžà è £. Ñêåðëèžà
îïîìèœàëà ¼å íà äîìèíàöè¼ó êîëåêòèâèñòè÷êîã äó-
õà ó íàöèîíàëíîì êóëòóðíîì ìîäåëó è óêàçèâàëà
êîëèêî ¼å ïîòðåáíî óëîæèòè ñíàãå è âîšå äà áè ñå
ñòâîðèî íîâè êóëòóðíè îáðàçàö êî¼è áè íàöè¼ó îñïî-
ñîáèî äà ñå óñïåøíè¼å óõâàòè ó êîøòàö ñà ñàâðåìå-
íèì èçàçîâèìà. Óïðàâî ó âðåìå Áàëêàíñêèõ ðàòîâà
„Êóëòóðíè íàöèîíàëèçàì”, Ñàáðàíà äåëà Èñèäîðå Ñå-
20

êóëèž, êœ. 12, Ìàòèöà ñðïñêà, Íîâè Ñàä, 1964, ñòð. 122.
21
„Äîñèò弔, Êóëòóðíè îáðàçàö, Ñòóáîâè êóëòóðå, Áåî-
ãðàä, 2006, ñòð. 8.
22
Èñòî, ñòð. 124.

34
îíà ¼å ïèñàëà: „Íàöèîíàëèçàì íè¼å òó ñàìî çà îñâà-
¼àœå òåðèòîðè¼à [...] çà îòïîð ïðåìà ñèëåŸè¼àìà è íå-
ïðàâäè, íåãî ¼å îí çà ñàâ æèâîò òó, è çà îí༠âåžè äåî
æèâîòà êàä âî¼íèöè ïîñêèäà¼ó îðóæ¼å è, îñèì âî¼-
íè÷êîã, èìà¼ó è ñâî¼ ãðààíñêè ïîíîñ è ñâî¼ó èíäèâè-
äóàëíó àìáèöè¼ó. À, ò༠íàöèîíàëèçàì ìè ¼îø íå-
ìàìî”23.
Ó ïðî¼åêòîâàíîì Èñèäîðèíîì êóëòóðíîì îáðà-
ñöó, ó ñðåäèøòó ïàæœå áèëè ñó ïî¼åäèíàö, ëè÷íà ñëî-
áîäà è èíäèâèäóàëíå âðåäíîñòè ÷èìå ñå îâà ïåñíè-
êèœà ïðèáëèæàâàëà Ñëîáîäàíó £îâàíîâèžó è œåãî-
âî¼ òåçè î ïðåäîìèíàöè¼è êîëåêòèâèñòè÷êîã äóõà è
íåäîñòàòêó öåëîâèòîã êóëòóðíîã îáðàñöà ó Ñðáà.
È ìëàäè àâàíãàðäèñòè îêî Áîñàíñêå âèëå íàêîí
1908. ãîäèíå, êàä ñó ïîñòåïåíî ïðåóçåëè ÷àñîïèñ, íà-
ñòî¼àëè ñó äà ïîðåä íîâîã ïîåòè÷êîã ìîäåëà êîíöè-
ïèðà¼ó è íîâè êóëòóðíè ìîäåë, òèì ïðå øòî ¼å ñðå-
äèíîì 80-òèõ ãîäèíà, êàäà ¼å ÷àñîïèñ ïîêðåíóò, òå-
æèøòå áèëî íà åòíîãðàôñêî-ôîëêëîðíèì è çàáàâíî-
ïîó÷íèì ïðèëîçèìà. Îáíîâšåíà ðåäàêöè¼à ñà Äèìè-
òðè¼åì Ìèòðèíîâèžåì íà ÷åëó ïðåòâîðèëà ¼å Áîñàí-
ñêó âèëó „îä ïðîâèíöè¼ñêîã ïîó÷íî-çàáàâíîã ïîðî-
äè÷íîã è çàäðóæíîã ëèñòà ó ìîäåðàí áîðáåíè ÷àñî-
ïèñ ¼åäíå êœèæåâíå ãðóïå, êî¼à ¼å çàõòåâàëà áðç, êî-
ðåíèò è îäëó÷àí çàîêðåò íàöèîíàëíå êóëòóðå ïðåìà
íà¼íàïðåäíè¼èì åâðîïñêèì è ñâåòñêèì òîêîâèìà”24.
Áîñàíñêà Âèëà ¼å òàêî ïîñòàëà ðåïðåçåíòàíò ¼åäíîã
íîâîã êóëòóðíîã ïðîãðàìà è íîâîã îáëèêà äóõîâíî-
ñòè è œåíà ðåäàêöè¼à ¼å òî íåïîñðåäíî ó ïðîãðàì-
ñêèì ÷ëàíöèìà è ôîðìóëèñàëà: „Ìè Ñðáè èìàìî òî-
ëèêî ìíîãî íàöèîíàëíèõ áðèãà, òîëèêî ñìî ïðèòå-
23
Èñòî, ñòð. 126.
24
Ï. Ïàëàâåñòðà, „Èäåîëîãè¼à è ìèñè¼à êœèæåâíèõ ÷à-
ñîïèñà”, Çáîðíèê Òðàäèöîíàëíî è ìîäåðíî ó ñðïñêèì ÷àñî-
ïèñèìà, Èíñòèòóò çà êœèæåâíîñò, Áåîãðàä, 1992, ñòð. 17.

35
øœåíè ñà íåêîëèêî ñòðàíà, òîëèêî çàîñòàëè ó êóë-
òóðè, äà ìîðàìî íà ñâèì ïîšèìà íàöèîíàëíîã ðàäà
äà ðàäèìî íà¼èíòåíçèâíè¼å è íà¼óïîðíè¼å, ñâåñòðà-
íî è ñèñòåìàòñêè, äà ¼à÷àìî êîëèêî ó ïîãëåäó ìàòå-
ðè¼àëíå è äóõîâíå êóëòóðå, òîëèêî è ó ïîãëåäó ïîëè-
òè÷êîì è íàöèîíàëíîì”25.
Ñà ïîèìàœåì êœèæåâíîã ðàäà „êàî âðëî âàæíîã
çà îïžè æèâîò è íàïðåäàê ¼åäíîã íàðîäà” è ñà ïîãëå-
äîì óïðòèì êà âåëèêèì çàïàäîåâðîïñêèì êóëòóðà-
ìà è ëèòåðàòóðàìà êàî óçîðó ïðåìà êîìå ñå òðåáà
ñàìåðèòè, ïðî¼åêòîâàíè êóëòóðíè îáðàçàö ñòâàðàí è
àêòèâíî ïðîïàãèðàí ó êðóãó îêî ñàðà¼åâñêèõ ÷àñî-
ïèñà Áîñàíñêà âèëà è Ñðïñêà îìëàäèíà áèî ¼å ïîäó-
äàðàí ñà îáðàñöåì êî¼è ñó Ãëàñíèêîâè óðåäíèöè Á.
Ïîïîâèž è £. Ñêåðëèž ïðåäàíî ñïðîâîäèëè ó öåí-
òðàëàíîì ÷àñîïèñó ñðïñêå ìîäåðíå. Íî, òó ñå àíàëî-
ãè¼å çàâðøàâà¼ó.
Ñòàâšà¼óžè ó ñðåäèøòå èíäèâèäóàëíî, à íå êî-
ëåêòèâíî äóõîâíî è èñòîðè¼ñêî èñêóñòâî, äà¼óžè ïðè-
ìàò ñóá¼åêòèâíîì, ñïèðèòóàëíîì è ìèñòè÷íîì íàä
ðàöèîíàëíèì è ëîãè÷íèì, ìëàäè íàðàøò༠¼å ìåœàî
íå ñàìî ïîåòè÷êó âåž, ïîñðåäñòâîì Ãëàñíèêà òåê óñ-
ïîñòàâšåíó, ãðààíñêó êóëòóðíó ìàòðèöó. £àñíî è íå-
äâîñìèñëåíî œåãîâ êðåäî ¼å áèî èçðàæåí ó Ìèòðè-
íîâèžåâîì ïðîãðàìñêîì òåêñòó „Íàöèîíàëíî òëî è
ìîäåðíîñò”: „Íàøå äîáà êàðàêòåðèøå ñå öðòîì ñâî-
ãà èíäèâèäóàëèçìà è ëèáåðàëèçìà, îíî ¼å âè¼åê æóä-
œå çà ¼à÷èíîì è ïóíîžîì ñîïñòâåíîã, ïî¼åäèíà÷íîã
æèâîòà, íàøà óì¼åòíîñò ó îñíîâè ¼å óì¼åòíîñò ñåáå,
ëè÷íîñòè, ñóá¼åêòèâíîñòè”26. È íå ñàìî ó óìåòíîñòè
25
Dimitrije Mitrinoviæ, „Demokratizacija nauke i filozofi-
je”, Književnost Mlade Bosne, prir. P. Palavestra, Svjetlost, Sa-
rajevo, 1965, str. 31.
26
„Nacionalno tlo i modernost”, Književnost Mlade Bosne,
str. 45.

36
âåž è ó äðóãèì âèäîâèìà êóëòóðíîã æèâîòà ó ìíîãî
âåžî¼ ìåðè ¼å äî èçðàæà¼à äîøàî ñóá¼åêòèâèçàì è íà-
ñòî¼àœå äà ñå èíäèâèäóàëíè æèâîò àôèðìèøå è íå
ñàãëåäàâà ¼åäèíî ó îêâèðó íàöèîíàëíå çà¼åäíèöå.
Òî è ¼åñòå áèëà ¼åäíà îä áèòíèõ êîíòðàâåðçè ìî-
äåðíèñòà: íàñòî¼àœå äà ñå óñïîñòàâè áàëàíñ èçìåó
èíäèâèäóàëíîã è êîëåêòèâíîã äóõà, èçìåó ëè÷íå
ñëîáîäå è ïîòðåáà íàöèîíàëíå çà¼åäíèöå, êî¼à ¼å, ïî
ïðèðîäè ñòâàðè, ïîòèñêèâàëà ñóá¼åêòèâíî. Ìåøòðî-
âèžåâî äåëî, ïðå ñâåãà Âèäîâäàíñêè õðàì è ñêóëï-
òóðå åïñêèõ ¼óíàêà Ìàðêà Êðàšåâèžà, Ñðå Çëîïî-
ãëåå èëè Ìèëîøà Îáèëèžà, ïîñòàëè ñó íåêà âðñòà
ïàðàäèãìå îâå áèíàðíå îïîçèöè¼å. Ó Ìåøòðîâèžå-
âîì ñòâàðàëàøòâó ñó ìëàäè àâàíãàðäèñòè âèäåëè „ëå-
ïîòó îäàíîñòè èíäèâèäóàëíå äóøå êîëåêòèâí, œè-
õî⠄÷óäåñàí ñï, êî¼è ¼å ïîòèöàî èç „äóáèíå íå-
ñâè¼åñòè” (Ìèòðèíîâèž) è íè¼å êàî êîä Ñêåðëèžà èëè
Öâè¼èžà ïðåäñòàâšàî äîâðõóœåíè èçðàç êîëåêòèâ-
íèõ èñòîðè¼ñêèõ òåæœè íèòè ¼å áèî ïîçèòèâèñòè÷êè
îáî¼åí.
Ñ äðóãå ñòðàíå, êóëòóðíè è êœèæåâíè îáðàçàö
ðàíèõ àâàíãàðäèñòà áëèñêèõ Áîñàíñêî¼ âèëè è ëèáå-
ðàëíî-ãðààíñêè îêî Ñðïñêîã êœèæåâíîã ãëàñíèêà,
âèäíî ñå ðàçëèêîâàî ó îäíîñó íà êóëòóðíè îáðàçàö
êî¼è ¼å èìàî ó âèäó Ñëîáîäàí £îâàíîâèž, à êî¼è ñå
òåìåšèî íà êëàñè÷íèì õóìàíèñòè÷êèì âðåäíîñòè-
ìà è íà÷åëèìà àíòè÷êèõ ìèñëèëàöà.27 Ñòàðè õóìà-
íèñòè ñó ñå çàëàãàëè çà „îáëàãîðîèâàœå ïî¼åäèí-
öà” è ïðåäíîñò äàâàëè èíòåíçèâíî¼ êóëòóðè ó äóáè-
íó, äîê ñó åâðîïñêà ãðààíñêî-ëèáåðàëíà äðóøòâà,
÷è¼å ¼å èäå¼å ïðèõâàòèëà óìåòíè÷êà è íàó÷íà åëèòà
îêî Ãëàñíèêà, àêöåíàò ñòàâšàëà íà óñàâðøàâàœå äðó-
27
Î ïðîáëåìó êóëòóðíîã îáðàñöà êîä Ñëîáîäàíà £îâàíî-
âèžà âåîìà èñöðïíî ïèøå Äàíèëî Áàñòà ó êœèçè Ïåò ëèêî-
âà Ñëîáîäàíà £îâàíîâèžà, Áåîãðàä, Ñëóæáåíè ëèñò, 2004.

37
øòâåíèõ èíñòèòóöè¼à è ïðåäíîñò äàâàëà ìàñîâíîì
ïðîñâåžèâàœó, îäíîñíî åêñòåíçèâíî¼ êóëòóðè „ó øè-
ðèíó”. Ñòîãà ñó £îâàíîâèžåâîì åëèòèñòè÷êîì êóë-
òóðíîì îáðàñöó ëèáåðàëíî-ãðààíñêà íàñòî¼àœà
óìíîãîìå îñòàëà òóà èëè îí íè¼å áèî ñêëîí äà èõ
ïðåïîçíà è ïðèõâàòè êàî íîâè íàöèîíàëíè êóëòóð-
íè îáðàçàö.
Ñà ìîäåðíèñòè÷êèì óìåòíè÷êèì ïîêîšåœåì
£îâàíîâèž ¼å ìîãàî ñàìî íà ïðâè ïîãëåä äà ïîäåëè
èñòîâåòíå òåæœå çà èíäèâèäóàëíîì ñëîáîäîì, âðåä-
íîñòèìà è àìáèöè¼àìà. „Íàø íà¼âåžè óìåòíè÷êè èäå-
àë íè¼å âèøå Àíòèêà âåž Ìîäåðíà”28 ñòà¼àëî ¼å ó ¼åä-
íîì îä çàïàäíîåâðîïñêèõ ìàíèôåñòà íîâå óìåòíî-
ñòè êðà¼åì îñìå äåöíè¼å 19. âåêà. È îäèñòà, ïîöåïà-
íî¼ è óäâî¼åíî¼ ëè÷íîñòè ìîäåðíîã äîáà áèî ¼å ñòðàí
àíòè÷êè èäåàë ñàìîêîíòðîëå, ìîðàëíîã óñàâðøàâà-
œà è íàñòî¼àœà äà ñå ïîñòèãíå ðàâíîòåæà èçìåó ïî-
¼åäèíöà è ñâåòà êî¼è ãà îêðóæó¼å. Ò༠àíòàãîíèçàì
àíòè÷êîã è ìîäåðíîã ïîåòè÷êîã è êóëòóðíîã êîíöåïòà
èñòè÷å è Ä. Ìèòðèíîâèž ó ðàíè¼å ïîìåíóòîì ïðî-
ãðàìñêîì ÷ëàíêó „Íàöèîíàëíî òëî è ìîäåðíîñò” îá-
¼àâšåíî¼ ó Áîñàíñêî¼ âèëè: „Äàíàñ ¼å ìîäåðàí îíà¼
êî îñåžà ñàâ îâ༠õàîñ êšó÷àœà è âðåœà íà¼ïðîòèâ-
íè¼èõ, íà¼ïàðàäîêñàëíè¼èõ íàçîðà è ñèñòåìà, ñâó îâó
íåðâîçíó, óçäðõòàëó, íåñðååíó è íåîäðååíó àòìîñ-
ôåðó íàøå ïðåëàçíå è, ìîæäà, èçâàíðåäíî çíà÷à¼íå
åïîõå”29.
Èçâåñíî ¼å, äàêëå, äà ñó ó ñðïñêîì äðóøòâó è
êóëòóðè ïðâèõ äåöåíè¼à 20. âåêà áèëà ïðèñóòíà íà-
ñòî¼àœà äà ñå îôîðìè è àôèðìèøå íîâ íàöèîíàëíè
êóëòóðíè îáðàçàö. Àëè, òà íàñòî¼àœà íèñó áèëà óíè-
ñîíà, êàòêàä ñó áèëà è äèñîíàòíà. Êàî è êîä äðóãèõ

Helmuth Kiesel, Geschichte der literarischen Moderne,

28

München, C. H. Beck, 2004, S. 13.

29
„Nacionalno tlo i modernost”, str. 47.

38
ìàëèõ åâðîïñêèõ íàðîäà íàöèîíàëíà ïðîáëåìàòèêà
¼å îñòà¼àëà âàçäà àêòóåëíà, ñóäáèíà íàöè¼å ¼å èøëà
èñïðåä ñóäáèíå ïî¼åäèíöà, ïà ñå, êàêî òî ïðèìåžó¼å
è £îâàíîâèž, „è ïîòðåáà íàöèîíàëíîã îáðàñöà ¼à÷å
îñåžàëà íåãî ïîòðåáà êóëòóðíîã îáðàñöà”30.
Èñòî òàêî, ñìåíà êóëòóðíèõ êàî è ïîåòè÷êèõ
îáðàçàöà íèêàäà íè¼å ÷èñòî èçâåäåíà, îíà óêšó÷ó¼å
è åëåìåíòå ïðåòõîäíîã (ïàòðè¼àðõàëíîã) ìîäåëà, ïà
òàêî è êîëåêòèâèñòè÷êîã äóõà êàî œåãîâå äîìèíàòå,
êî¼è íè ó íîâîì îáðàñöó íè¼å ìîãàî áèòè ïîñâå çàî-
áèåí è ïðåíåáðåãíóò.
Àêî ñå òîìå äîäà äà íàâåäåíè îáðàñöè íèñó áè-
ëè öåëîâèòè, äà ¼å òåê ãðààíñêî-ëèáåðàëíè áèî íà
ïóòó äà ó ìëàäî¼ ãðààíñêî¼ äðæàâè ïîñòàíå ïðåî-
âëàó¼óžè, à è îí ñå íè¼å ïîêëàïàî ñà õóìàíèñòè÷-
êèì êóëòóðíèì îáðàñöåì Ñëîáîäàíà £îâàíîâèžà, ¼à-
ñíî ¼å çàøòî ¼å çíàìåíèòè ïðàâíèê, èñòîðè÷àð, ïè-
ñàö è êóëòóðíè ïîñëåíèê çàìåðàî ñðïñêî¼ åëèòè íà
íåäîñòàòêó íàöèîíàëíîã êóëòóðíîã îáðàñöà. Èñòè-
íå ðàäè, £îâàíîâèž ¼å òåøêî ìîãàî äà îòêðè¼å è ó ðàç-
âè¼åíèì çàïàäíîåâðîïñêèì çåìšàìà è œèõîâèì êóë-
òóðàìà çàîêðóæåí è îïøòå ïðèõâàžåí êóëòóðíè îáðà-
çàö. Ðàçëîã ¼å áèî ¼åäíîñòàâàí – íèñó âèøå ïîñòî¼à-
ëè öåëîâèòà ñëèêà ñâåòà, èñòîâåòíå äóõîâíå òåæœå,
ìîðàëíà íà÷åëà. Ïîëèòè÷êè, èäå¼íè, ìîðàëíè, êóë-
òóðíè è óìåòíè÷êè ïëóðàëèçàì ïîñòàëè ñó ñóøòèí-
ñêà îäðåäíèöà ìîäåðíîã âðåìåíà.

30
„Î êóëòóðíîì îáðàñöó”, £åäàí ïðèëîã çà ïðîó÷àâàœå
ñðïñêîã íàöèîíàëíîã êàðàêòåðà, ñòð. 39.

39
40
 (Ñâå)ñëîâåíñêà è ¼óæíîñëîâåíñêà èäå¼à ó
ñðïñêî¼ êœèæåâíîñòè ïî÷åòêîì 20. âåêà

Àíäðå¼ Ìàðèíî, ðóìóíñêè òåðåòè÷àð êœèæåâ-

íîñòè, ïî¼àì ìîäåðíî ¼å ñàãëåäàâàî „êàî ïðîèçâîä
èñòîðè¼å, œåíèõ ïîëàçíèõ òà÷àêà, œåíèõ ñëó÷à¼íî-
ñòè è îãðàíè÷åœà è – ñâàêàêî – êàî ïðîèçâîä ãåîãðà-
ôè¼å”1 (èñòàêëà Â. Ì.). Óâîåœå ïîìåíóòèõ êîîðäè-
íàòà áèòíî ¼å çà ðàçóìåâàœå è ñðïñêå ìîäåðíå. Íà-
ñòàëà íà ðóáíèì äåëîâèìà âåëèêèõ êóëòóðíèõ ñè-
ñòåìà, îíà ¼å, êàî è ìîäåðíà îñòàëèõ áàëêàíñêèõ íà-
ðîäà, èìàëà îäðååíå òèïîëîøêå îäëèêå óñëîâšåíå
ñïåöèôè÷íèì èñòîðè¼ñêèì êîíòåêñòîì, êóëòóðíèì
î÷åêèâàœèìà è ãåîïîëèòè÷êîì ïîçèöè¼îì. Óñâà¼à¼ó-
žè èäå¼å è ñõâàòàœà ñóâðåìåíèõ çàïàäíîåâðîïñêèõ
ëèòåðàòóðà è ðàñêèäà¼óžè ñà ñòàòè÷êèì ïðèíöèïè-
ìà ïàòðè¼àðõàëíå êóëòóðå, ñðïñêè ìîäåðíèñòè è ðà-
íè àâàíãàðäèñòè íèñó íåîïîçèâî ðàñêèäàëè ñà íà-
öèîíàëíîì äóõîâíîì è êóëòóðíîì òðàäèöè¼îì.
Óâàæàâàœå íàöèîíàëíîã, ó ðàçíèì ìîäàëèòåòè-
ìà è ñòåïåíó, ¼åäíà ¼å îä îñîáåíîñòè ñðïñêå, àëè è
äðóãèõ áàëêàíñêèõ êœèæåâíîñòè. Æèâà íàöèîíàë-
íà ñâåñò è îñëîáîäèëà÷êà ìèñàî, êî¼è ñó ïðåäñòàâšà-
ëè îòïîð ñâåìó øòî ¼å ó äåöèíè¼è ïðåä Ïðâè ñâåò-
ñêè ðàò äîëàçèëî ñà ðàçëè÷èòèõ ñòðàíà, íàäàñâå èç
ìîžíå àóòðîóãàðñêå ìîíàðõè¼å, áèëè ñó ó âèñîêî¼ ìå-
ðè êîðåñïîíäåíòíè ñà (ñâå)ñëîâåíñêîì è ¼óæíîñëî-

1
A. Marino, „Moderno”, Moderno, modernizam, modernost,
Narodna knjiga, Beograd, 1997, str. 38.

41
âåíñêîì èäå¼îì. Íàöèîíàëíà èäå¼à ¼å, øòàâèøå, êà-
êî ¼å ïèñàî èñòàêíóòè áóãàðñêè èíòåëåêòóàëàö Ñòå-
ôàí Áîï÷åâ, ïîñòàëà îñíîâà ñëîâåíñêå ñîëèäàðíî-
ñòè, àôèðìàòèâíè ïðèíöèï ìåóñîáíîã îïøòåœà:
„Ïðàâèëíî ñõâàžåíà, îâà èäå¼à ¼å ïîäñåêëà êðèëà íà-
öèîíàëíîì øîâèíèçìó ïîñëóæèëà ¼å êàî íà¼ñèãóð-
íè¼è ïðåäçíàê äà ñå ñòóïè ó âåëè÷àíñòâåíó çãðàäó
ñëîâåíñêîã áðàòñòâà”2.
Íàöèîíàëíà è ¼óæíîñëîâåíñêà èäå¼à èìàëå ñó
áðî¼íå ïðèñòàëèöå ó Õðâàòñêî¼, Ñëîâåíè¼è è Ñðáè¼è
êàî è íà òåðèòîðè¼è Âî¼âîäèíå è Áîñíå è Õåðöåãî-
âèíå, ãäå ñó òàêîå æèâåëè äåëîâè ñðïñêîã è õðâàò-
ñêîã íàðîäà. Íàöèîíàëíî è îñåžàœå ïðèïàäíîñòè
øèðî¼ çà¼åäíèöè ¼óæíîñëîâåíñêèõ íàðîäà ïðåïëè-
òàëè ñó ñå ÷èíåžè íåêó âðñòó äóõîâíå è êóëòóðíå
áðàíå ñà ñåâåðà àóñòðîóãàðñêèì, à ñà ¼óãà òóðñêèì
åêñïàíçèîíèñòè÷êèì íàñòî¼àœèìà. Öàðèíñêè ðàò,
àíåêñè¼à Áîñíå è Õåðöåãîâèíå, Ôðèä¼óíãîâ ïðîöåñ
ó Çàãðåáó, íàãîâåøòàâà¼óžè ãåðìàíñêå àñïèðàöè¼å
ïðåìà ¼óæíèì ñëîâåíñêèì òåðèòîðè¼àìà, äàšå ñó
ïðîäóáèëè îñåžàœå óãðîæåíîñòè è äàëè íîâå èìïóë-
ñå îâèì îñåžàœèìà è î÷åêèâàœèìà. Íèç äðóãèõ äå-
øàâàœà ïîïóò óáèñòâà êðàšà Àëåêñàíäðà Îáðåíî-
âèžà ó Ñðáè¼è, êî¼è ¼å êàî è œåãîâ îòàö êðàš Ìèëàí
áèî àóñòðîôèëñêè îðè¼åíòèñàí, îáàðàœå áàíà Êóåíà
Õåðäåðâàðè¼à è ôîðìèðàœå õðâàòñêî-ñðïñêå êîàëè-
öè¼å ó Õðâàòñêî¼, òàêîå ñó äîïðèíåëè ¼à÷àœó ¼óæíî-
ñëîâåíñêå è ñëîâåíñêå èäå¼å.
Êîíöåïò áëèæåã ïîâåçèâàœà ñëîâåíñêèõ íàðî-
äà íà Áàëêàíó íè¼å áèî íîâ, îí ¼å ïîñòî¼àî ¼îø îä
âðåìåíà Êàðàîðà è Ïðâîã ñðïñêîã óñòàíàêà; êíåç
Ìèõàèëî, à ïîòîì è Ñâåòîçàð Ìàðêîâèž è Šóáåí Êà-
ðàâåëîâ, áèëè ñó òàêîå íîøåíè èäå¼îì î ñàâåçó áàë-
êàíñêèõ çåìàšà; êîíà÷íî, ïî÷åòêîì 20. âåêà òà ìè-
2
„Ñëîâåíñêà èäå¼à”, Çîðà, 1910, I, 8, ñòð. 346.

42
ñàî ¼å ñòåêëà ñâî¼å ïîáîðíèêå ó êðóãîâèìà ¼óæíî-
ñëîâåíñêå êóëòóðíå è ïîëè÷êå åëèòà. Íà¼âåžè ïîáîð-
íèöè òå èäå¼å áèëè ñó óãëåäíè ¼àâíè ðàäíèöè, íàó÷-
íèöè, êœèæåâíèöè, âèñîêîøêîëöè. Ó Ñðáè¼è, ïîðåä
£îâàíà Öâè¼èžà, íà¼äàëåêîñåæíè¼è ¼å áèî óòèö༠£î-
âàíà Ñêåðëèžà è Áîæèäàðà Ìàðêîâèžà. Î òîìå óâåð-
šèâà ñâåäî÷àíñòâà ¼å îñòàâèëà êœèæåâíèöà Ïàóëè-
íà Ëåáë Àëáàëà:
„Êàî áîðöè, êàî íîñèîöè ¼åäíå èäåîëîãè¼å ó òî
äîáà ( ïî÷åòêîì 20 âåêà) íà¼âèøå ñó ñå èñòèöàëè £î-
âàí Ñêåðëèž è Áîæèäàð Ìàðêîâèž. Îíî øòî ¼å £îâàí
Ñêåðëèž áèî çà íàñ àêå ñà êœèæåâíå ãðóïå, òî ¼å
Áîæà Ìàðêîâèž áèî çà ñòóäåíòå ïðàâà: íîñèëàö èäå-
¼å îñëîáîåœà è ó¼åäèœåœà Ñëîâåíñêîã ¼óãà. Ñêåð-
ëèž ¼å íà òîìå ïîñëó áèî ñâàêàêî äàðîâèòè¼è ðàä-
íèê, âàòðåíè¼è àïîñòîë, êî¼è ¼å äåëàî ñ âèøå îäóøå-
âšåàœà è âåðå, è íà ò༠íà÷èí âèøå çàãðåâàî è çàíî-
ñèî [...] äîê ñå Áîæà Ìàðêîâèž ñàâ ñêîíöåíòðèñàî íà
íàöèîíàëíà ïèòàœà, è ò༠œåãîâè ïðåäàíè ðàä, ïðî-
äóæàâàí êðîç äåöåíè¼å, ïîêàçó¼å ìîæäà ïóíè¼å, áî-
ãàòè¼å ðåçóëòàòå. Ò༠ðàä áèî ¼å ñàâ óñìåðåí ó ïðàâöó
¼óãîñëîâåíñêîã ó¼åäèœåœà è äåìîêðàòñêèõ ñëîáîäà”3.
£óæíîñëîâåíñêà èäå¼à, çà ðàçëèêó îä ñâåñëîâåí-
ñêå, ïîðåä îñåžàœà ñëîâåíñêîã çà¼åäíèøòâà è çàëà-
ãàœà çà øòî èíòåíçèâíè¼å îáëèêå êóëòóðíå è åêîíîì-
ñêå ñàðàäœå, èìàëà ¼å çà öèš íàöèîíàëíî îñëîáîå-
œå è ïîëèòè÷êî ó¼åäèœåœåœå ¼óæíîñëîâåíñêèõ íà-
ðîäà. Äî Ïðâîã ñâåòñêîã ðàòà áèëå ñó óñïîñòàâšåíå
áëèæå êóëòóðíå âåçå èçìåó áàëêàíñêèõ íàðîäà: ñà-
ìî èçìåó 1904. è 1906. îäðæàíà ñó ÷åòèðè ñëîâåí-
ñêà ñêóïà ó Çàãðåáó, Ñîôè¼è è Áåîãðàäó, çà¼åäíè÷êå
ñëèêàðñêå èçëîæáå, áðî¼íè êîíöåðòè è ïåñíè÷êå âå-
÷åðè.
3
„Æèâîò ó Êàïåòàí Ìèøèíîì çäàíè¼ó”, ʜèæåâíè
ëèñò, 1. íîâåìáàð, 2005.

43
 Ñâåñëîâåíñêà èäå¼à èëè íåîñëàâèçàì, êàî ïî¼àì
êî¼è ¼å ïî÷åòêîì 20. âåêà ïî÷åî äà ñå êîðèñòè – ïðåä-
ïîñòàâšàëà ¼å øèðè, íåôîðìàëíè¼è îêâèð ñëîâåí-
ñêå ñàðàäœå, çà¼åäíèøòâà è ñîëèäàðíîñòè. Íåîñëà-
âèçàì ¼å áèî íåêà âðñòà ïàíäàíà ïàíñëàâèñòè÷êèì,
îäíîñíî ñëîâåíîôèëñêèì èäå¼àìà 19. âåêà, àëè ñà
äðóãà÷è¼èì óñìåðåœåì, òåæœàìà è äå¼ñòâîì. Ïðàãà-
ìàòè÷íè¼è, óòåìåšåí íà ïðèíöèïèìà ðåàëíîã è ìî-
ãóžåã ó äàòèì îêîëíîñòèìà, áèî ¼å ëèøåí áèëî êàêà-
âå ïðèìèñëè î ïîëèòè÷êîì ó¼åäèœåœó ñëîâåíñêèõ
íàðîäà è ñòâàðàœó ¼åäèíñòâåíå ñëîâåíñêå äðæàâå.
Íåîñëàâèçàì êàî îáëèê „êóëòóðíå, èíòåëåêòó-
àëíå è åêîíîìñêå çà¼åäíèöå” çàñòóïàî ¼å Êàðåë Êðà-
ìàðæ, ÷åøêè ïîñëàíèê ó ïàðëàìåíòó Àóñòðî-Óãàð-
ñêå è êàî ëåãèòèìíå âèäîâå œåãîâîã äåëîâàœà ñìà-
òðàî „ñàâåçå íàó÷íèõ, óìåòíè÷êèõ, ãèìíàñòè÷êèõ
óäðóæåœà, ðàçìåíó êœèæåâíèõ ïðîèçâîäà, îñíèâà-
œå áàíàêà, ïðèðåèâàœå èçëîæáè”4.
Ïîêðåòó ñó ïîñåáíî äàëè íîâ ïîëåò ñâåñëîâåí-
ñêè ñêóïîâè îäðæàíè ó Ïðàãó (1908) è Ïåòðîãðàäó
(1909) êî¼è ñó íàèøëè íà ñíàæàí îä¼åê ó Ñðáè¼è. £î-
âàí Ñêåðëèž è Êîñòà Êóìàíóäè ñó ñå ó êœèæåâíèì
÷àñîïèñèìà ìëàäèõ Ñëîâåíñêîì ¼óãó (1909) è ïîòîì
áå÷êî¼ Çîðè (1910) íå ñàìî îñâðíóëè íà òå ñêóïîâå
âåž ñó èì îíè áèëè ïîäñòèö༠äà èäå¼ó íåîñëàâèçìà
ïîäèãíó íà ïðîãðàìñêó ðàçèíó.
Ó òåêñòó „Íåîñëàâèçàì è ¼óãîñëîâåíñòâî” Ñêåð-
ëèž ¼å ïîñåáíî óêàçèâàî íà äèñòèíêöè¼ó èçìåó ïî¼-
ìîâà íåîñëàâèçàì è ïàíñëàâèçàì, îäíîñíî ñëàâåíî-
ôèëñòâî, êàî îáëèêå êî¼è ñó àíàõðîíè è íåïðèìåðå-
íè äóõó íîâîã âðåìåíà : „Ïðâè ïàíñëàâèñòè ñó ïðî-
ïîâåäàëè ðàñèíñêó ñîëèäàðíîñò ñâè¼ó ñëîâåíñêèõ
ïëåìåíà, òâðäèëè äà žå ñëîâåíñêè óì ïðîñâåòèòè è
îáíîâèòè ñâåò è äà žå ñâåæè è ìëàäè Ñëîâåíè çàìå-
4
„Ñëîâåíñêà èäå¼à”, Çîðà, 1910. I, 2, ñòð. 60.

44
íèòè íà ïîçîðíèöè èñòîðè¼å óìîðíå è îñòàðåëå Ëà-
òèíå è Ãåðìàíå. Ñàâ ò༠ïðâè ïàíñëàâèçàì áèî ¼å ó
îñíîâó ñâîìå ¼åäíà ðîìàíòè÷àðñêà òåîðè¼à, áåç ðå-
àëíå ïîäëîãå è áåç óñëîâà çà æèâîò... Ñëàâåíîôèë-
ñòâî ¼å áèëî èçðàç ïðàâîñëàâíîã ñëîâåíñòâà, Ðóñà ó
ïðâîì ðåäó ... Ñëàâåíîôèëè ñó ïðîïîâåäàëè: ïðàâî-
ñëàâšå, ñàìîäðæàâè¼å è ñëèâàœå ñâè¼ó ñëîâåíñêèõ
ðåêà ó ðóñêî ìîðå. Ìàœå íåãî ðîìàíòè÷íè ïàíñëà-
âèçàì, áðóòàëíî è íàçàäíî ñëàâåíîôèëñòâî ¼å èìàëî
ìàëîã óñïåõà”5.
Ïîä ïðèìåòíèì Ñêåðëèžåâèì óòèöà¼åì, ñëè÷-
íà ñòàíîâèøòà ¼å èçíåî è Êîñòà Êóìàíóäè ó ÷ëàíêó
„Íåîñëàâèçàì”. Ïàíñëàâèçàì ¼å è çà œåãà áèî òåê „äå-
êëàìàòîðñêè èçðàç óçáóåíå ìàøòå è âèòåøêè èçëèâ
ïåñíè÷êå äóøå èç äîáà ôåáðóàðñêå Ðåâîëóöè¼å 1848”,
à „íàçàäíî è çàòóöàíî” ñëàâåíîôèëñòâî „íåóñïåëè
ïîêóø༠60-òèõ è 70-òèõ ãîäèíà 19. âåêà äà ñå ïîìî-
žó ñâåòîã ïðàâîñëàâšà è ñâåìîžíîã öàðñêîã ñaìîäð-
æàâšà ïîä ñâî¼å îêðèšå ïðèêóïè è çáðàòèìè öåî ñëî-
âåíñêè ñâåò!”6
Ñêåðëèž è Êóìàíóäè íåoñëàâèçàì äîæèâšàâà-
¼ó êàî íîâó èäå¼ó ïðèìåðåíó íàöèîíàëíèì ïîòðåáà-
ìà è çàõòåâèìà âðåìåíà: „Ó íàøå äàíå èñòà èäå¼à
ïîíîâî óñêðñàâà, åâî ¼å îïåò ó ïóíî¼ ñâåòëîñòè, àëè
ñå ¼åäâà îïåò ìîæå ïîçíàòè – òîëèêî ¼å äðóê÷è¼è œåí
îáëèê, è œåí ñìèñàî è œåí ñìåð. Îíà ¼å äîáèëà èìå
íåîñëàâèçàì, êàî êîíòðàñò çàñòàðåëèì, íàïóøòåíèì
è óìðëèì ïîãëåäèìà ó êî¼èìà ñå íåêàä ìàíèôåñòî-
âàëà”7, ïèñàî ¼å Êóìàíóäè. Òî ïðîìåœåíî ñõâàòàœå
Ñêåðëèž ¼å ¼îø ïðåöèçíè¼å îñâåòëèî. „Íåîñëàâèçàì
¼å îäñòðàíèî ñâàêó ìèñàî î ïðåâëàñòè îâå èëè îíå

5
Çîðà, 1910, I, 1, ñòð. 3.
6
Çîðà, 1910, I, 2, ñòð. 59.
7
Èñòî, ñòð. 60.

45
âåðå, îâîã èëè îíîã ïëåìåíà” è êàî çàäàòàê ïîñòà-
âèî „àóòîíîìè¼ó è ôåäåðàöè¼ó ñâè¼ó ðàâíîïðàâíèõ
ïëåìåíà ñëîâåíñêèõ”8. Òî „ôåäåðàëèñòè÷êî è äåìî-
êðàòñêî óñòðî¼ñòâî” Ñêåðëèž ¼å ñìàòðàî è ñóøòèí-
ñêîì îäëèêîì „ðåàëíîã ñõâàòàœà ñëîâåíñêå ñîëèäàð-
íîñòè”.
Îáà àóòîðà, äàêëå, òðåçâåíî ïðèñòóïà¼ó èäå¼è
íåîñëàâèçìà, êðèòè÷êè óêàçó¼ó íà œåíå ãðàíèöå, íå-
äîñëåäíîñòè è ìàœêàâîñòè (ó òî âðåìå ¼îø íåïðåâà-
çèåíà ðóñêî-ïîšñêà ñïîðåœà, íåàäåêâàòàí îä¼åê
àíåêñè¼å Áîñíå è Õåðöåãîâèíå ó ñëîâåíñêîì ñâåòó),
òå ïîòðåáó ÷âðøžåã âåçèâàœà çà ¼óæíîñëîâåíñêó, îä-
íîñíî ¼óãîñëîâåíñêó èäå¼ó, êàî ðåàëíè¼ó è àêòóåëíî¼
äðóøòâåíî-ïîëèòè÷êî¼ êîíñòåëàöè¼è ïðèìåðåíè¼ó
îïöè¼ó.
Èïàê, ñâåñëîâåíñêî îñåžàœå, êî¼å ¼å èìàëî äó-
áîêå êîðåíå ó ñðïñêî¼ êóëòóðè è ëèòåðàòóðè, è ó íî-
âèì óñëîâèìà ¼å íàèøëî íà ïëîäíî òëî, øèðèëî ñå è
íåðåòêî áèëî íîøåíî ìàòèöîì óòîïè¼ñêèõ íàäàœà è
íåðåàëíèõ î÷åêèâàœà.
Ïîïóëàðèñàœó èäå¼å ñëîâåíñêîã çà¼åäíèøòâà è
ñîëèäàðíîñòè ïîñåáíî ñó äîïðèíîñèëè ñðïñêè âè-
ñîêîøêîëèöè êî¼è ñó ñòóäèðàëè ó Áå÷ó, Ïðàãó èëè
Ïåøòè è áèëè ó áëèæåì êîíòàêòó ñà ñòóäåíòèìà èç
äðóãèõ ñëîâåíñêèõ çåìàšà. Êîä œèõ êàî ïðèïàäíè-
êà íàðîäà êî¼è ñó áèëè äåî àóñòðîóãàðñêå ìîíàðõè-
¼å, àëè è îíèõ ñà ¼óãîèñòîêà Áàëêàíà, ðàñëà ¼å, ñà ñâå-
øžó î íàöèîíàëíî¼ è äóõîâíî¼ ñàìîáèòíîñòè, è ñïî-
çíà¼à î çà¼åäíè÷êèì åòíè÷êèì è êóëòóðíèì êîðåíè-
ìà ñëîâåíñêèõ íàðîäà. Ïîñåáíî çíà÷à¼àí je áèî óòè-
ö༠Òîìàøà Ìàñàðèêà, ïðàøêîã ïðîôåñîðà è ¼åäíîã
îä ãëàâíèõ èäåîëîãà ñëîâåíñòâà. Íà ñðïñêå ñòóäåíòå
èç Áîñíå è Õåðöåãîâèíå, êî¼è ñó ïðèïàäàëè ¼óãîñëî-
âåíñêî¼ ðåâîëóöèîíàðíî¼ îìëàäèíè, ò༠óòèö༠¼å áèî
8
Çîðà, 1910, I, 1, ñòð. 3.

46
âåîìà ñíàæàí. Î òîìå óïå÷àòšèâî ïèøå ó ñâî¼èì ñå-
žàœèìà íà ñòóäåíòñêå äàíå ó Ïðàãó Ïåðî Ñëè¼åï÷å-
âèž:
„Ã. Ìàñàðèê ¼å ìåó íàìà ñòåêàî òîëèêè ìîðàë-
íè àóòîðèòåò äà ñå ñ œèì íè¼å ìîãëî ìåðèòè íèøòà
íà ñâåòó [...] £àñíî ñå îñåžàëà ìàñàðèêîâñêà äóõîâíà
ôèçèîíîìè¼à êîä ïðàøêèõ àêà; ¼àñíî ñå âèäåëà êîä
Õðâàòà è Ñëîâåíàöà; êîä ìíîãèõ Ñðáà óòèöà¼è ñó ñå
êîìïëèêîâàëè, óêîëèêî íèñó äîëàçèëè îä œåãà íî èç
äðóãå èëè òðåžå ðóêå. È ñòàðè Ñòî¼àí Íîâàêîâèž, íà
ïðèìåð, îïîìèœàî ¼å íà íàøó íåòðïåšèâîñò äà ñå
äðæè íà÷åëà ’ïðîñâåòîì – ñëîáîäè’. À, £îâàí Öâè-
¼èž, ó èñòîì äóõó, ïîòêðåñàî ¼å ôàíòàçè¼å î ìåñè¼àí-
ñòâó íàøåãà íàðîäà, íàïàî çàðàçó ëèòåðàðíó è êðà-
ñíîñëîâè¼å, è òðàæèî êóëò ðàäà. Ìîæäà êðóã ñàðà-
¼åâñêèõ çàâåðåíèêà, ìåžóžè ó ñâî¼ íàöèîíàëèçàì ïó-
íó ïîëîâèíå ñîöè¼àëèçìà, íè¼å çíàî êîëèêî ó òî¼ îðè-
¼åíòàöè¼è èìà îä Ìàñàðèêà [...] Íàðîäíî ïðîñâåžè-
âàœå, ñîêîëñòâî, òðåçâåœàøòâî, ñòðàñò çà àêöè¼îì è
ìðæœà íà ôðàçó, îñîðíîñò ïðåìà öðêâè óç ïîòðåáó
óíóòàðœå ðåëèãè¼å, ñâåñëîâåíñêà ñîëèäàðíîñò, ñìå-
¼àœå ðîìàíòèöè – íåìà çáîðà, ñâå ñó òå íàøå ïàðîëå
áèëå œåãîâå”9.
Êàî ïðèïàäíèê ìëàäîã ïîêîšåœà ìîäåðíèñòà è
œåãîâèõ ïîåòè÷êèõ íà÷åëà, Ñëè¼åï÷åâèž ¼å âåðîâàî
äà „óìåòíîñò íå ìîæå æèâåòè ñàìî îä ðàçóìà, ïà íè
îä ðåëèãè¼å è åòèêå. Åñòåòñêà ñôåðà ñâåòà, çàñåöà¼óžè

9
„Ã. Ìàñàðèê è ïðåäðàòíà îìëàäèíà”, Êðèòè÷êè ðàäîâè
Ïåðå Ñëè¼åï÷åâèžà, ïðèð. Ï. Ïðîòèž, Ñðïñêà êœèæåâíà êðè-
òèêà, êœ 16, Ìàòèöà ñðïñêà, Èíñòèòóò çà êœèæåâíîñò, Íîâè
Ñàä–Áåîãðàä, 1983, ñòð. 399.
È Ñêåðëèžåâå èäå¼å î òðåçâåíîì è ñòðïšèâîì ðàäó íà
ðåøàâàœó íàöèîíàëíîã ïèòàœà è œåãîâà íàñòî¼àœà óñìåðå-
íà êà ó¼åäèœåœó ¼óæíîñëîâåíñêèõ íàðîäà, âàí ñóìœå ñó áè-
ëè äåî òîã øèðåã ïîëèòè÷êîã è ñîöèîêóëòóðíîã ìèšåà.

47
ó îíå äðóãå, èïàê ¼å ¼åäàí ïîñåáàí ñâåò”, àëè, ñ äðóãå
ñòðàíå, îí íè¼å ìîãàî äà èãíîðèøå ÷èœåíèöó äà óìåò-
íèöè íå æèâå è íå ñòâàðà¼ó èçâàí ïîšà äðóøòâåíå
ñòâàðíîñòè, øòàâèøå „îñòà¼ó îìàè¼àíè êëóïêîì œå-
íèõ íåáðî¼åíèõ ñèëà”10.
£åäàí îä îáëèêà òðàíñàêöè¼å òèõ äðóøòâåíèõ
ñèëà áèëà ¼å ìèñàî î ñëîâåíñêî¼ ðàñè êàî ìëàäî¼ è
íåèñòðîøåíî¼ è àôèðìàöè¼à œåíèõ ñòâàðàëà÷êèõ è
ìîðàëíèõ ïîòåíöè¼àëà. Íåñóìœèâî äà ¼å îíà èìàëà
¼îø ¼åäíî èñõîäèøòå, íàçíà÷åíî ó ïîìåíóòèì Ñëè-
¼åï÷åâèžåâèì ñåžàœèìà: „Ïà, èïàê, íåžó ðåžè äà íàì
¼å Ã. Ìàñàðèê èñïóœàâàî ñâèìà äóøó. Ìè ñìî äîëà-
çèëè èç ïåñìàðèöå, îä î÷åâà óñêîêà, îä ïëàíèíå è îä
ìîðà, à íèêî íàì íè¼å ìîãàî ñàñâèì èø÷óàòè ðîìàí-
òèêó èç ãëàâå”11. Òîì íàöèîíàëíîì ðîìàíàíòè÷àð-
ñêîì êóëòó áèëè ñó ïðèäîäàòè êóëò òèòàíèçìà è ìå-
ñè¼àíñòâà, êàðàêòåðèñòè÷íè çà åâðîïñêè àâàíãàðäíè
íàðàøò༠óî÷è Ïðâîã ñâåòñêîã ðàòà. Èç òîã îñîáåíîã
óêðøòà¼à íèêàî ¼å íàöèîíàëíè è ñîöè¼àëíè ïàòîñ
ìëàäèõ àâàíãàðäèñòà.
Îòóäà ñå Ïåðè Ñëè¼åï÷åâèžó è œåãîâîì ïîêî-
šåœó Ìàñàðèê ÷èíèî „êàî ñèëíè îêëîïíèê, ñàâ ó
ìðêó ãâîæó, ñîêî èç íàøå ïåñìàðèöå, ñàìî äóõîâ-
íè”12, êàî ëè÷íîñò êî¼à ¼å óñïåëà äà „óïè¼å ñâå ñî-
êîâå ñâî¼å ðàñå”, òå äà „êàêî òî âåž Ñëîâåí óìå, êðå-
íå ïðîòâ ñòðó¼å, ïðîòèâó òìóøå è ñòèõè¼å [...] äà
îáóõâàòè ó íàðó÷¼å îíî îïàñíî ñóíöå êîì ¼å èìå
Èñòèíà”13 .
Ìèòîòâîðà÷êè ¼åçèê ðàíå ñðïñêå àâàíãàðäå äî-
øàî ¼å, èïàê, íà¼âèøå äî èçðàæà¼à ó êðèòè÷êî¼ ðå-

10
Èñòî, ñòð. 400.
11
Èñòî, ñòð. 400.
12
Èñòî, ñòð. 448.
13
Èñòî, ñòð . 446.

48
öåïöè¼è ñêóëïòîðñêîã îïóñà Èâàíà Ìåøòðîâèžà. Òà-
êî ¼å ïðèêàçó¼óžè âåëèêó ¼åñåœó èçëîæáó ó Âåíåöè-
¼è, àâàíãàðäèñòà Ìèëîø Âèäàêîâèž, Ìåøòðîâèžåâ
Âèäîâäàíñêè õðàì âèäåî êàî îëè÷åœå íîâå ¼óãîñëî-
âåíñêå, àëè è ñëîâåíñêå óìåòíîñòè è ïðîòèâñòàâèî
ãà âåž ïîñóñòàëî¼ óìåòíîñòè Çàïàäà: „Ó òî¼ âàðîøè
¼åñåœå ëåïîòå è ìèíóöèîçíå óêðàøåíîñòè, íà êî¼ó
ëåæå óìîð âðåìåíà, Ìåøòðîâèž, ïðåäñòàâíèê íàðî-
äà êî¼è ñå äèæå, íîâ, ñâåæ, ñíàãîì ñâî¼èõ ìèøèžà è
ïîíîðíîì âåëè÷èíîì ñâî¼å äóøå, ñâàêàêî êàî çàãëó-
øíà ëóïà, êàî Ÿèíîâñêè õóê ðàñêèäà óìîðíó õàðìî-
íè¼ó áðèæíî íàñëàãàíèõ áî¼à è ïîòàìíåëîã çëàòà [...]
Îãðîìíà òåæèíà, ðàçîðíà ñíàãà óêðîžåíà è ñëîæåíà
ó èñêëåñàíå ñòåíå, ïðèòèñêà âèòêå ãðàåâèíå è ïà-
ëàöå ìàëèõ äèìåíçè¼à”14.
Èäå¼à ñëîâåíñòâà, íàäàñâå „ñëîâåíñêå äóøå”,
êàî äåî ðîìàíòè÷àðñêîã íàñëåà, áèëà ¼å ïðèñóòíà è
ó äðóãèì ñëîâåíñêèì êœèæåâíîñòèìà è êóëòóðàìà.
Íàó÷íè è ïóòîïèñíè òåêñòîâè ÷åøêîã ñëàâèñòå £î-
ñèôà Õîëà÷åêà âèøåñòðóêî ñó ïîòâðèâàëè òó òðà-
äèöè¼ó. Âåðà ó âèòàëèñòè÷êó ñíàãó „ñëîâåíñêå äó-
øå, ÷èñòå è íåóêàšàíå” è œåíî êîíôðîíòèðàœå ñà
çàïàäíîåâðîïñêîì, ïðå ñâåãà ñà íåìà÷êîì êóëòóðîì,
èìàëî ¼å è êîä Õîëà÷åêà ïîëèòè÷êó ïîçàäèíó – èí-
òåíöè¼à ¼å áèëà íà÷èíèòè îòêëîí ïðåìà ãåðìàíñêèì
åêñïàíçèîíèñòè÷êèì öèšåâèìà ñïðàì ñëîâåíñêèõ
íàðîäà.
Õîëà÷åêîâè ïóòîïèñè êðîç Áîñíó è Õåðöåãîâè-
íó, à îñîáèòî Öðíó Ãîðó, äàëè ñó ïîâîäà è çà âàñêð-
ñàâàœå åïñêå ñëèêå Öðíîãîðàöà, ôîðìèðàíå ó ïóòî-
ïèñíî¼ ïðîçè 18. è 19. âåêà: „Âðëèíå êî¼å ¼å Õîëà÷åê
òðàæèî è íàøàî êîä öðíîãîðñêîã íàðîäà áåøå îíà
ñëèêà êàðàêòåðíîã Ñëîâåíà, êî¼è ¼îø íåïîêâàðåí è
íåîøòåžåí êóëòóðîì, óìå çà ñâî¼å èäå¼å è æèâîòîì
14
„Èçëîæáà ó Âåíåöè¼è”, Íàðîä, 1914, V, 393.

49
äà ïëàòè”, ïèñàî ¼å äðóãè ×åõ £îñèô Êàðàñêà ó Ëå-
òîïèñó Ìàòèöå ñðïñêå”15. Õîëà÷åêîâî ïóòîâàœå ïîä-
ñòàêëî ¼å áðî¼íå ÷åøêå ïèñöå (Êóáó, Âèíøà, ×åðíîã,
Ìàðåøà) äà ïèøó î îâî¼ ìàëî¼, àëè êàêî ñå òàäà äî-
æèâšàâàëà – õåðîè÷êî¼ çåìšè.
Äàêëå, óïðêîñ íàñòî¼àœèìà äà ñå èäå¼è ñëîâåí-
ñòâà, ñëîâåíñêå ñàðàäœå è óçà¼àìíå ñîëèäàðíîñòè êî-
íà÷íî ïîñòàâå ðåàëíè òåìåšè è äîñòèæíè öèšåâè,
òå äà ñå óâàæè ïðèíöèï ðàâíîïðàâíîñòè è ñàìîáèò-
íîñòè ñâèõ ñëîâåíñêèõ íàðîäà, çíàëî ñå ïîâðåìåíî
ñêëèçíóòè íà íåñèãóðíî è îïàñíî òëî íåðåàëíèõ î÷å-
êèâàœà è çàõòåâà. Èçðàç òàêâèõ òåíäåíöè¼à ¼å è îá-
íîâšåíà èäå¼à î ñòâàðàœó çà¼åäíè÷êîã ñëîâåíñêîã ¼å-
çèêà, òçâ. „ñëîâåíñêîã åñïåðàíòà”.
Íàèìå, ïðèêàç À. Ôðèíòà ó ÷àñîïèñó Slovanski
Prehled ïîäóõâàòà äâî¼èöå ÷åøêèõ àóòîðà äà ñòâîðå
óíèâåðçàëíè ñâåñëîâåíñêè ¼åçèê ïîäñòàêàî ¼å æóñòó
äèñêóñè¼ó íà ñòàíèöàìà Áðàíêîâîã êîëà. £åäàí îä ïî-
ëåìè÷àðà çäóøíî ñå çàëàãàî çà ñòâàðàœå è óâîåœå
çà¼åäíè÷êîã ñëîâåíñêîã ¼åçèêà, êî¼è áè áèî êîðèøžåí
„ó çíàíñòâåíî¼ ëèòåðàòóðè”, àëè áè ìîãàî ôóíêöèî-
íèñàòè êàî ñëóæáåíè ¼åçèê, øòî áè îëàêøàëî êîìó-
íèêàöè¼ó ìåó ñëîâåíñêèì íàðîäèìà.16 Œåãîâ îïî-
íåíò ó èñòîì ÷àñîïèñó ñìàòðàî ¼å äà „ïèòàœå àôè-
íèòåòà ìåó ñëîâåíñêèì íàðîäèìà íå ñòî¼è ó âåçè ñà
ïèòàœåì ¼åçè÷êîã ¼åäèíñòâà” âåž íàïðîòè⠄òåæœà
çà îäðæàâàœåì ñâîãà èíäèâèäóàëèçìà, äàáîìå è ¼å-
çè÷êîã, îñíîâíà ¼å öðòà ñâàêîã êóëòóðíîã íàðîäà, ïà
è ñëîâåíñêîã.”17
15
„×åøêà ëèòåðàòóðà ó íîâè¼å äîáà”, Ëåòîïèñ Ìàòèöå
ñðïñêå, 1903, êœ 217, 3, ñòð. 219.
16
Ñòàíêî, „Ñëîâåíñêè åñïåðàíòî”, Áðàíêîâî êîëî, 1913,
XIX, 13, ñòð. 442–443.
17
Ì. Ñ. „Ñëîâåíñêè åñïåðàíòî”, Áðàíêîâî êîëî, 1913,
XIX, 10, ñòð. 375.

50
 Áèî ¼å òî ñóêîá äâà ðàçëè÷èòà êîíöåïòà ñëàâåí-
ñòâà. Ïðâè ¼å áèî áëèçàê èíòåãðàëèñòè÷êîì ïàíñëî-
âåíñêîì êîíöåïòó ñðåäèíå 19. âåêà, à äðóãè ¼å áèî
ðåàëíè¼è è ñàãëàñíî äóõó âðåìåíà, ïëåäèðàî ¼å çà èäå-
¼ó ñëîâåíñêîã êóëòóðíîã ¼åäèíñòâà êî¼à áè óâàæèëà
èäå¼ó íàöèîíàëíå ñàìîáèòíîñòè ñâàêîã îä ñëîâåí-
ñêèõ íàðîäà.
Íè ñëàâåíîôèëñêå èäå¼å íèñó áèëå, êàêî ñå âå-
ðîâàëî, ïîñâå îäáà÷åíå. Óòèö༠ðóñêå ëèòåðàòóðå
íà ñðïñêó áèî ¼å òðàäèîöèîíàëíî ¼àê, à ðóñêè êàî
¼åçèê íà¼âåžåã ñëîâåíñêîã íàðîäà èìàî ¼å ïðèâèëå-
ãîâàíî ìåñòî ìåó ñëîâåíñêèì ¼åçèöèìà. Ïîòâðäà
òèõ óñìåðåœà áèî ¼å è ÷ëàíàê ó áå÷êî¼ Çîðè î ïî-
òðåáè ó÷åœà ðóñêîã ¼åçèêà „êàî ïðâîã ðåàëíîã êî-
ðàêà ó çáëèæåœó ñëîâåíñêîì” è çàëàãàœå äà ñå „ó
íîâî¼ ðóñêî¼ êóëòóðè šóáàâè è ÷èñòå ÷îâå÷íîñòè”
èçíîâà ïðåïîçíà „ãåíè¼ ðóñêîã íàðîäà”18 îêî êîãà
áè ñå, êàî ñòîæåðà, îêóïèëå îñòàëå ñëîâåíñêå íà-
öè¼å.
Ñòîãà ¼å ó åïîõè ñðïñêå ìîäåðíå òåøêî ãîâîðè-
òè î êîõåðåíòíî¼ è ¼àñíî ïðîôèëèñàíî¼ èäå¼è ñëî-
âåíñòâà, ÷àê è î ïðîãðàìñêî¼ óíèñîíîñòè ïî¼ìà íåî-
ñëàâèçìà. Ïî òâðåœó Ñòåôàíà Áîï÷åâà, íè êîä äðó-
ãèõ ñëîâåíñêèõ íàðîäà ñòâàð íè¼å äðóãà÷è¼å ñòà¼àëà,
îäíîñíî íè¼å ïîñòî¼àî èçäèôåðåíöèðàí ñòà⠄î ñà-
ìîì èçðàçó ó êî¼åì áè ñå ìîãëà èñêàçàòè ïðàêòè÷êè
ñëîâåíñêà ìèñàî”; íàïðîòèâ, êðà¼åì ïðâå äåöåíè¼å
20. âåêà è äàšå ñó áèëà ó îïòèöà¼ó „ðàçëè÷èòà ïîëè-
òè÷êà, íàöèîíàëíà, îïøòå÷îâå÷àíñêà èëè ñàìî êóë-
òóðíà ñòàíîâèøòà”19.
Íà ïðîñòîðèìà íà êî¼èìà ¼å æèâåî ñðïñêè íà-
ðîä èçäåšåí ðàçëè÷èòèì äðæàâíèì ãðàíèöàìà, èäå-
18
Ãëèøà Òàäèž, „Çàãðåáà÷êè ñðïñêè ñòóäåíòè”, Çîðà,
1910, I, 1, ñòð. 38.
19
„Ñëîâåíñêà èäå¼à”, Çîðà, 1910, I, 8, ñòð. 346.

51
¼à ñëîâåíñòâà ñå íåïîñðåäíè¼å îñëàœàëà íà ïðîãðàì-
ñêè èçãðàåíè¼ó è ÷âðøžå çàñíîâàíó ¼óæíîñëîâåí-
ñêó, ïîñåáíî ¼óãîñëîâåíñêó èäå¼ó, äèôóçíî ñå ðàñ-
ïðîñòèðàëà è áèëà îòâîðåíà ïðåìà ðàçíîëèêèì èäå¼-
íèì, ïîëèòè÷êèì è êóëòóðíèì óòèöà¼èìà. Íà ¼åäíî¼
ñòðàíè, îíà ¼å èçðàæàâàëà ñâåñò î ïðèïàäíîñòè îä-
ðååíî¼ øèðî¼ åòíè÷êî¼, äóõîâíî¼, êóëòóðíî¼ è ¼åçè÷-
êî¼ çà¼åäíèöè, à íà äðóãî¼ ¼å áèëà èçðàç áîðáåíèõ íà-
ñòî¼àœà ïðåòåæíî ìëàäîã íàðàøòà¼à çà íàöèîíàëíî
è äðóøòâåíî îñëîáîåœå è êóëòóðíó åìàíàöèïàöè¼ó.
Ïðåêî ñâî¼èõ êëóáîâà, óäðóæåœà è ãëàñèëà íà¼-
âèøå ñó ñå àíãàæîâàëè è íà¼àãèëíè¼è ñó áèëè ìëàäè
óìåòíèöè è âèñîêîøêîëöè êàî è àêàäåìñêà åëèòà.
Ñëîâåíñêà óäðóæåœà è êëóáîâè ïîñòî¼àëè ñó êàêî ó
Ìîñêâè, Ïåòðîâãðàäó, Îäåñè, Ïðàãó, Áå÷ó è Òðñòó,
òàêî è ó Šóášàíè, Çàãðåáó, Ñîôè¼è è Áåîãðàäó. Ñâå-
ñëîâåíñêå ïðîñëàâå è ñâå÷àíîñòè, èçëîæáå, ñëîâåí-
ñêå âå÷åðè è áåñåäå, ñîêîëñêè ñëåòîâè, êàî íåêè îä
áðî¼íèõ îáëèêà àôèðìàöè¼å ñëîâåíñêå èäå¼å è ìåó-
ñëîâåíñêèõ âåçà, òàêîå ñó íåãîâàíè ó ñðïñêèì êóë-
òóðíèì öåíòðèìà.
Èïàê, ÷àñîïèñè ìëàäèõ ïîñòàëè ñó ãëàâíè ðà-
ñàäíèöè è ïîïóëàðèçàòîðè ñëîâåíñêå è ¼óæíîñëî-
âåíñêå èäå¼å. Î ¼åäíîì îä œèõ, î Ñëîâåíñêîì ¼óãó
êàî èçóçåòíî çíà÷à¼íî¼ êóëòóðíî¼ è äðóøòâåíî¼ ÷è-
œåíèöè, ïèñàëà ¼å Ïàóëèíà Ëåáë Àëáàëà: „Ëèñò êî-
¼è ¼å Ìàðêîâèž ïîêðåíóî è êîìå ¼å áèî óðåäíèê Ñëî-
âåíñêè ¼óã, áèî ¼å íàøå £åâàíåšå, êî¼å ñìî çà¼åäíî
ñ ëèñòîì Ïèåìîíòîì áóäíî ïðàòèëè, íåèçîñòàâíî
÷èòàëè íàïà¼àëè ñå èäå¼àìà ïðîïîâåäàíèì ó œè-
ìà”20.
Ó ïðîãðàìñêîì òåêñòó „Ðåàëíîñò íàøå èäå¼å”,
óðåäíèøòâî Ñëîâåíñêîã ¼óãà èçíåëî ¼å ñâî¼ êîíöåïò

„Æèâîò ó Kàïåòàí Ìèøèíîì çäàíè¼ó”, ʜèæåâíè

20

ëèñò, 2005, 1. íîâåìáàð, ñòð. 4.

52
ñëîâåíñòâà è íàïðàâèëî äèñòèíêöè¼ó îä „íàèâíîã
ïîåòñêîã äîáà” îâîã ïîêðåòà è œåãîâî㠄íåêàäà-
øœåã ðîìàíòèçìà”. Ïðèâðæåíîñò èäå¼è ñëîâåíñêîã
ïîâåçèâàœà è ñàðàäœå òðåáàëî ¼å ðåàëèçîâàòè ñðåä-
ñòâèìà ïðèìåðåíè¼èì àêòóåëíîì òðåíóòêó è êîí-
ñòåëàöè¼è ïîëèòè÷êèõ ñíàãà: „Ìè ñìî ãåíåðàöè¼à
ñèòà íåìîžíèõ äåêëàðàöè¼à î Âåëèêîñðïñòâó, Âå-
ëèêîõðâàòñòâó, Âåëèêî¼ Áóãàðñêî¼ è Âåëèêî¼ Ñëîâå-
íà÷êî¼. Ìè âèäèìî ïî¼åäèíå šóäå è ñòðàíêå ó œè-
õîâèì çåìàšàìà êàêî ñå çàíîñå òèì èäå¼àìà, ãäå ó
âðåìå íàâàëå 80 ìèëèîíà Íåìàöà íà Èñòîê, ñà íà-
ðîäèìà åêîíîìñêè ñëàáèì, íåïèñìåíèì, ìàëîáðî¼-
íèì, õîžå äà îñíèâà¼ó öàðñòâà êðàòêîòðà¼íå ñóìœèâå
âðåäíîñòè, Çâîíèìèðà, Ñèìåóíà, Äóøàíà. Ìè ñå áî-
ðèìî ïðîòèâ òîãà è – ìè ñìî ôàíòàñòå, èäåîëîçè,
šóäè êî¼è èäó çà óòîïè¼àìà, à òè šóäè ñó ðåàëíè è
ïðàêòè÷íè”21.
Ïîêðåíóò êàî ãëàñèëî Êëóáà âåëèêîøêîëñêå ðà-
äèêàëíå îìëàäèíå, ëèñò ¼å íàñòàâèî ñâî¼å èçëàæåœå
êàî îðãàí ãðààíñêîã êëóáà è ÷èòàîíèöå „Ñëîâåíñêè
¼óã”. Êàî œåãîâ ïðåòå÷à íà ¼óæíîñëîâåíñêîì ïðîñòî-
ðó ìîæå ñå ñìàòðàòè ñëîâåíà÷êè £óã (1901), êî¼è ¼å
èçëàçèî ó Áå÷ó è ÷è¼è ¼å óðåäíèê áèî Ôðàœî Äåðãàíö.
Ïîëèòè÷êà è êóëòóðíà çáèâàœà íà ¼óæíîñëîâåí-
ñêèì ïðîñòîðèìà çàóçèìàëà ñó ñðåäèøœå ìåñòî ó
Ñëîâåíñêîì ¼óãó, àëè ñó èñòî òàêî ïðàžåíà è ïîëè-
òè÷êà è êóëòóðíà äåøàâàœà ó äðóãèì ñëîâåíñêèì çå-
ìšàìà. Ó ÷èòàîíèöè êëóáà ìîãëà ñå íàžè ïåðèîäè-
êà èç ðàçíèõ ñëîâåíñêèõ öåíòàðà, ó êî¼å ¼å è ëèñò áèî
äèñòðèáóèðàí. Î èçðàçèòî¼ ñëîâåíñêî¼ îðè¼åíòàöè¼è
÷àñîïèñà ñâåäî÷è è ïîäàòàê äà ¼å ó œåìó áèëî âèøå
ïðèëîãà ¼óæíîñëîâåíñêèõ ïèñàöà (È. Âàçîâ, Ê. Õðè-
ñòîâ, È. Ïåëèí, Ò. Êóæåâ, Ï. Ñëàâå¼êîâ, Î. Æóïàí-
21
„Ðåàëíîñò íàøå èäå¼å”, Ñëîâåíñêè ¼óã, 1910, VII, 1,
ñòð. 1.

53
÷è÷, È. Öàíêàð, À. Àøêåðö, Êåòå, Â. Íàçîð, Ä. Äî-
ì¼àíèž, Š. Âèçíåð, £. Êîçàðàö, £. Ëåñêîâàð, Ê. €àë-
ñêè, £åðåòîâ, Ð. Íèêîëèž) íî ïðèëîãà ñðïñêèõ àóòî-
ðà.
Êðàžå âðåìå 1909. ãîäèíå ¼åäàí îä óðåäíèêà
Ñëîâåíñêîã ¼óãà áèî ¼å £îâàí Äó÷èž. Îí ¼å ïîñâåòèî
íåêîëèêî àôèðìàòèâíèõ ïðèêàçà áàø ¼óæíîñëîâåí-
ñêèì ïèñöèìà. Êàî è ñâè ìîäåðíèñòè – åñòåòà è ïî-
êëîíèê êœèæåâíå ôîðìå, ïèñàî ¼å î ïåñíèöèìà êî¼è
ñó ìó ïîåòè÷êè áèëè áëèñêè: î Äîì¼àíèžó, Æóïàí-
÷èžó è Ñëàâå¼êîâó. Íè¼å ïðè òîì ïðîïóñòèî ïðèëèêó
äà, ñìåøòà¼óžè èõ ó ëîêàëíè êœèæåâíè êîíòåêñò,
óêàæå íà èíîâàòèâíîñò œèõîâà ïåñíè÷êà ïîñòóïêà
è œèõîâó óñàãëàøåíîñò ñà ìîäåðíèì åâðîïñêèì
óìåòíè÷êèì ñòðó¼àœèìà è íà îòïîð òàìîøœèì ñòà-
ðè¼èì ïåñíè÷êèì øêîëàìà, òå äà è ó ñðïñêî¼ êœè-
æåâíîñòè ïðîíàå àíàëîãè¼ó òàêâèì ïîåòè÷êèì
ïðîìåíàìà.22 Èçâåñíî ¼å äà ñó îâè òåêñòîâè íîñèëè
ïðèçâóê „äèñêðåòíîã êœèæåâíîã ìàíèôåñòà23”.
22
„Ó Õðâàòñêî¼ ñó”, ïèøå Äó÷èž, „Äîì¼àíèž è ïåñíèöè
ìîäåðíå óñïåëè äà ïîó ïðàâöåì êî¼èì ñå ïîøëî íà ñòðàíè,
ïîòðàæèëè ñó ó ñåáè íîâå è äîòëå íåçàáåëåæåíå åìîöè¼å” è
óñïåëè äà „òî êàæó íîâèì ôèãóðàìà è íèêàä íåóïîòðåášå-
íèì ðå÷èìà” („Äðàãóòèí Äîì¼àí螔, Ñëîâåíñêè ¼óã, 1909, VI,
7). Ñëè÷íî ¼å áèëî è ñà Æóïàí÷è÷åì „êî¼è ¼å èøàî çà ìîäåð-
íèçîâàœåì êœèæåâíîã óêóñà è ïîäèçàœåì êœèæåâíîã ãîâî-
ðà íà ñòåïåí íà êîì ñòî¼å ñòðàíå ëèòåðàòóðå” („Îòîí Æóïàí-
÷è÷”, Ñëîâåíñêè ¼óã, 1910, VII, 23) êàî è ñà Ñëàâå¼êîâèì „êî-
¼è ¼å óíåî ó ëèòåðàòóðó Áóãàðñêå êœèæåâíè êðèòåðè¼óì êà-
êàâ ïîñòî¼è ó åâðîïñêèì ëèòåðàòóðàìà” è ÷è¼å ñó „ïîåòè÷êå
èäå¼å íîâå è ìíîãîáðî¼íå” („Ïåí÷î Ñëàâå¼êîâ”, Ñëîâåíñêè
¼óã, 1912, IX, 123).
23
Âèäåòè, Èâî Òàðòàšà, „Ñëîâåíñêè ¼óã 1909-1912”, Òðà-
äèöèîíàëíî è ìîäåðíî ó ñðïñêèì ÷àñîïèñèìà 1895-1914, Ìà-
òèöà ñðïñêà, Èíñòèòóò çà êœèæåâíîñò è óìåòíîñò, Íîâè Ñàä-
Áåîãðàä, 1992, ñòð. 44-49.

54
 Ïîðåä Äó÷èžåâå äîáðå óïóžåíîñòè ó êœèæåâ-
íà çáèâàœà íà ñëîâåíñêîì ¼óãó, ïðèìåòíà ¼å è îòâî-
ðåíîñò ïðåìà åëåìåíàòèìà íàöèîíàëíèõ òðàäèöè¼à
(ôîëêëîðíè ìîòèâè êîä Íàçîðà, Æóïàí÷è÷à, Âàçî-
âà) è óâàæàâàœà ñïåöèôè÷íå ìèñè¼å ëèòåðàòóðå ó äó-
õîâíîì è äðóøòâåíîì æèâîòó. Óïðàâî ¼å î Èâàíó Âà-
çîâó, êàî ïåñíè÷êîì ïàíäàíó Ïåí÷à Ñëàâå¼êîâà, ìî-
äåðíèñòà Äó÷èž ïèñàî êàî î „îöó äóõîâíîã æèâîòà
ñâîã íàðîäà”, „ïîåòè ñâî¼å ðàñå” êî¼è ¼å „âàñïèòàâàî
íåêîëèêî ãåíåðàöè¼à”.24 Ïîäàòàê äà ¼å òåêñò ïèñàí
1912. ãîäèíå, ó ïðåäâå÷åð¼å Áàëêàíñêèõ è Ïðâîã ñâåò-
ñêîã ðàòà, ñâåäî÷è êàêî èñòîðè¼ñêè è ãåîãðàôñêè ìî-
ìåíàò èìà¼ó çíàòíîã óäåëà ó ôîðìèðàœó êœèæåâíî-
êðèòè÷êèõ, àëè è ïîåòè÷êèõ ñòàâîâà.
Ñëè÷íà ïàðàëåëà íàìåžå ñå è êàäà ñó ó ïèòàœó
÷ëàíöè Èñèäîðå Ñåêóëèž ó Ñëîâåíñêîì ¼óãó. Äîê ¼å ó
Ñðïñêîì êœèæåâíîì ãëàñíèêó äîñëåäíî îá¼àâšèâàëà
èíòåëåêòóàëèñòè÷êó ïðîçó, ó Áîñàíñêî¼ âèëè óëàçèëà
ó îøòàð ïîëåìè÷êè ñïîð ñà Ñêåðëèžåâèì íàöèîíàë-
íèì ïðàãìàòèçìîì, ó Ñëîâåíñêîì ¼óãó è Íîâîì Ñðáè-
íó îíà ñå îãëàøàâàëà êàî íàöèîíàëíî àíãàæîâàí ñòâà-
ðàëàö. Œåíè ÷ëàíöè ïîïóò „Èðöè è íàöèîíàëèçàì.
Îïîìåíà íàìà Ñðáèìà, „Âèäîâäàíñêà èäå¼à”, „Ìè è
ñòâàðíîñò”, „Íàðîäíà ÷àñò”, „Êóëò ñèëå”, „Øòà ¼à âè-
äèì”, „Êóëòóðíè íàöèîíàëèçàì”, áèëè ñó ïîñðåäíî ó
âåçè ñà òåìîì ñëîâåíñòâà è ¼óæíîñëîâåíñêîì èäå¼îì
íàöèîíàëíîã îñëîáîåœà è ó¼åäèœåœà.
Êóëò ðàäà è îïøòåã íàðîäíîã íàïðåòêà, ïîñåá-
íî àïîñòðîôèðàí êîä Èñèäîðå,25 ïðåäñòàâšàî ¼å è
24
„Ïåí÷î Ñëàâå¼êîâ”, Ñëîâåíñêè ¼óã, 1912, IX, 123.
25
„Îñèì ðàäà îä êîãà æèâèìî è ëè÷íî ñå èçäðæàâàìî,
ñâàêè òðåáà äà ïîòåãíå çà òî÷àê îïøòåã íàðîäíîã ïîñëà... Šó-
áàâ ïðåìà ðàäó çà îïøòå äîáðî òðåáà äà ïîñòàíå êîä íàñ íå
óâåðåœå íåãî âåðà, âåðà êî¼à žå çàìåíèòè áðàòñêå è ïëåìåí-
ñêå âåçå”. („Ìè è ñòâàðíîñò”, Ñàáðàíà äåëà Èñèäîðå Ñåêó-
ëèž, êœ. 12, ñòð. 52)

55
áèòàí äåî Ìàñàðèêîâå êóëòóðíå ïîëèòèêå êàî è Öâè-
¼èžåâå è Ñêåðëèžåâå íàöèîíàëíå èäåîëîãè¼å. Òàêî ¼å,
ïîñðåäíî, „ðàä íà ïîëçó íàðîäà”, êî¼è ¼å èìïåðàòèâ-
íî ïîñòàâèî ¼îø Äîñèòå¼, íà íîâ íà÷èí îáíàâšàí è
êîä ñðïñêèõ ìîäåðíèñòà.
Îñëîáîäèëà÷êà ìèñàî ó ñïðåçè ñà îíîì î ó¼å-
äèœåœó ñëîâåíñêèõ íàðîäà íà Áàëêàíó, äðóãà ¼å ñòî-
æåðíî ìåñòî Èñèäîðèíèõ ÷ëàíàêà ó Ñëîâåíñêîì ¼ó-
ãó. Ïàòîñ ñëîâåíñêî ðàñíîã è âèäîâäàíñêå èäå¼å ïðè-
áëèæèâàëè ñó ¼å ïåñíè÷êîì ïîêîšåœó ðåâîëóöèî-
íàðíå îìëàäèíå è œèõîâî¼ åìôàòè÷êî¼ åêñïðåñèîíè-
ñòè÷êî¼ ðåòîðèöè.26
Åñå¼, êàî æàíðîâñêà íîâèíà ó ÷àñîïèñèìà ìëà-
äèõ ñòâàðàëöà, íà îäðååí íà÷èí èçðàæàâàî ¼å ïî-
òðåáó îá¼åäèœàâàœà ëèðñêîã è ñóá¼åêòèâíîã ñà ñî-
öè¼àëíîì è íàöèîíàëíîì êîìïîíåòîì. Òàêâè ñó,
ïðèìåðà ðàäè, åñå¼è Äèìèòðè¼à Ìèòðèíîâèžà î Ìå-
øòðîâèžó ó Ñëîâåíñêîì ¼óãó27, à ñëè÷íîã òèïà ñó è
òåêñòîâè êî¼è ñó î îâîì ñêóëïòîðó îá¼àâšèâàíè ó
Áîñàíñêî¼ âèëè, àëè è ó Çâåçäè (1912) è Ñðïñêîì
êœèæåâíîì ãëàñíèêó. Òàêîå, ïðîñëàâà øåçäåñåòî-
ãîäèøšèöå æèâîòà Òîìàøà Ìàñàðèêà áèëà ¼å ó Ñëî-

26
„Ìè íèñìî ñàìî ïîòîìöè Äóøàíà è Ìàðêà, ìè ñìî äå-
öà ãîëîã è íåïðîñâåžåíîã íàðîäà, êî¼è ñå çáîã äóøåâíà ìðà-
êà ãðåõîì è äèâšàøòâîì êîšå. Âèäîâäàí íåêà íå áóäå ñàìî
äàí ïàðàñòîñà, íåãî íåêà áóäå äàí ðîåœà è îáíîâå âåëèêå è
æèâå èäå¼å; èäå¼å êî¼à žå îä íàñ íà÷èíèòè áåäåìå øòî íå ïà-
äà¼ó; èäå¼å êî¼à žå íàñ íàâðñòàòè ó ¼åäàí ëàíàö äà šóáàâšó è
êóëòóðíîì ñíàãîì ñòåãíåìî è çàãðëèìî ñåäàì ðàçóåíèõ äå-
ëîâà íàøåã íàðîäíîã òåëà.” („Âèäîâäàíñêà èäå¼à”, Ñàáðàíà
äåëà Èñèäîðå Ñåêóëèž, êœ. 12, ñòð. 49)
27
Âèäåòè È. Òàðòàšà, „Ñëîâåíñêè ¼óã 1909-1912”, Òðàäè-
öèîíàëíî è ìîäåðíî ó ñðïñêèì ÷àñîïèñèìà 1895-1914, ñòð.
47.

56
âåíñêîì ¼óãó ïðîïðàžåíà ñíàæíèì ðåòîðè÷êèì ïà-
òîñîì.28
Íàãëàøåí ñïî¼ äðóøòâåíîã è ïîëèòè÷êîã àê-
òèâèçìà è ìîäåðíèõ êœèæåâíèõ ñòðó¼àœà êàðàêòå-
ðèñòè÷àí ¼å è çà äðóãè îìëàäèíñêè êœèæåâíè ÷à-
ñîïèñ Çîðó, êî¼à ¼å 1910. ïîêðåíóòà ó Áå÷ó êàî ãëà-
ñèëî Ñðïñêîã àêàäåìñêîã äðóøòâà „Çîðà”, äà áè òî-
êîì äâå ãîäèíå èçëàæåœà çàâðøèëà êàî ãëàñèëî õð-
âàòñêå, ñëîâåíà÷êå è ñðïñêå íàöèîíàëíî-ðàäèêàë-
íå îìëàäèíå. Îâî ãëàñèëî ìåœàëî ¼å ìåñòî èçëàæå-
œà – Ïðàã, Çàãðåá, Šóášàíà, Áåîãðàä. Ò༠ïîäàòàê
óáåäšèâî èëóñòðó¼å ñëîâåíñêó, îäíîñíî ¼óãîñëîâåí-
ñêó îðè¼åíòàöè¼ó ÷àñîïèñà. Èäå¼à êóëòóðíîã, äóõîâ-
íîã è ïîëèòè÷êîã ïîâåçèâàœà ïðîñòîðà íà êîìå ñó
æèâåëè ¼óæíîñëîâåíñêè íàðîäè ÷èíèëà ¼å îêîñíè-
öó óðåèâà÷êå ïîëèòèêå, œî¼ ñó áèëè ïîäðååíè
áðî¼íè ÷ëàíöè ïîñâåžåíè ïîëèòè÷êèì, åêîíîìñêèì
è íàöèîíàëíèì ïèòàœèìà ñðïñêîã è äðóãèõ ¼óæíî-
ñëîâåíñêèõ íàðîäà, àëè è êœèæåâíè ïðèëîçè. Ïðî-
ãðàìñêè òåêñòîâè Ïåðå Ñëè¼åï÷åâèžà, Äèìèòðè¼à
Ìèòðèíîâèžà èëè Ëóêå Ñìîäëàêå, íåäâîñìèñëåíî
óêàçó¼ó íà òåñíó ïîâåçàíîñò êœèæåâíèõ è âàíêœè-
æåâíèõ ñèñòåìà.
Ó Ñëè¼åï÷åâèžåâîì ÷ëàíêó „Ìè è ìîäåðíà”, êî-
¼è èìå íàçíàêå êœèæåâíîã ìàíèôåñòà, íåïîñðåäíî
ñå î÷èòó¼å òà âðñòà ïðîæèìàœà: „Äàêëå, ó ïðèíöèïó
Ìîäåðíà ¼å äåìîêðàòñêè¼à îä ñòàðè¼èõ ñòðó¼à, è ñà-
ìî ïðåôèœåíîñò óìåòíè÷êèõ ñðåäñòàâà è ñóïñòðà-
òà îñ¼åžàœà äà¼å ¼î¼ îí༠îäëó÷íè çíàê àðèñòîêðàò-
ñêå îòìåíîñòè [...] Ìîäåðíî âðåìå ¼å øèðîêîãðóäî
è ëèáåðàëíî [...] îíî èìà ó òåìåšó çäðàâå è ñîëèäíå

28
Î œî¼ ñå ïèñàëî êàî î „ïðîñëàâè èñòèíå íàä ëàæè, ïðî-
ñëàâè ïðàâäå íàä íåïðàâäîì, ïðîñëàâè ñâåòëîñòè íàä ìðà-
êîì”. (Áîæà Ìàðêîâèž, „Òîìàø Ìàñàðèê”, Ñëîâåíñêè ¼óã,
1910, IX, 9, 56)

57
è åòè÷êè ñíàæíå ïðèíöèïå”, îäíîñíî: „ìîäåðíè
óì¼åòíèê èìà âèøå îäãî¼íó íåãî çàáàâíó çàäàžó”29.
Èçâåñíî, îâ༠êîíöåïò óìåòíîñòè ¼å íåïîñðåäíî
çàëàçèî ó ñôåðó äðóøòâåíå çáèšå: ñ ¼åäíå ñòðàíå,
çíà÷èî ¼å îòïîð êóëòóðíèì, åêîíîìñêèì è ïîëèòè÷-
êèì èíòåðåñèìà Àóñòðîóãàðñêå ó ÷è¼èì ãðàíèöàìà ¼å
æèâåî âåëèêè äåî ñëîâåíñêèõ íàðîäà, à ñ äðóãå ñòðà-
íå áèî ¼å óñàãëàøåí ñà äîìèíàòíèì êóëòóðíèì è ïî-
ëèòè÷êèì ñòðåìšåœèìà ñîïñòâåíîã íàöèîíàëíîã êî-
ëåêòèâà. Ïîòâðäà òîìå ñó è ïðîãðàìñêè ÷ëàíöè âîäå-
žèõ ïîëèòè÷êèõ, íàó÷íèõ è êóëòóðíèõ àóòîðèòåòè íà
¼óæíîñëîâåíñêèì ïðîñòîðèìà – Ñòî¼àíà Íîâàêîâèžà,
Ìèëàíà Ðåøåòàðà, Ôðàíà Ñóïèëà óç ðàíè¼å ïîìåíóòå
£îâàíà Öâè¼èžà è £îâàíà Ñêåðëèž. Ó œèìà ¼å êœèæåâ-
íè ðàä íîâîã ïåñíè÷êîã ïîêîšåœà âèåí òåê êàî ¼å-
äàí îä íà÷èíà îáëèêîâàœà è óñìåðàâàœà äðóøòâåíå
ñâåñòè íàöè¼å è ïî¼åäèíöà.
Òà âðñòà óâèäà ó èñòîðè¼ñêè ìèšå ïîìàæå äà
ñå ïðàòè è ðàçóìå çàøòî ñå ó ÷àñîïèñó îá¼àâšó¼ó
óãëàâíîì ðîäîšóáèâå è ñîöè¼àëíå ïåñìå Ìèëàíà Ðà-
êèžà, Àëåêñå Øàíòèžà, Ìèðêà Êîðîëè¼å, Âëàäèìè-
ðà Íàçîðà, Àóãóñòà Öåñàðöà, Ïðîêå £îâêèžà óç ïî-
÷åòíè÷êå ïåñìå Ëóêå £óêèžà, ìëàäîã àòåíòàòîðà íà
õðâàòñêîã êðàšåâñêîã íàìåñíèêà Ñëàâêà Öóâà¼à.30 Èç
òå ïåðñïåêòèâå íè êðàòêîâå÷íîñò ÷àñîïèñà íè¼å èç-
íåíàó¼óžà. Óî÷è Áàëêàíñêèõ è Ïðâîã ñâåòñêîã ðàòà,
ïîëèòè÷êà àíàãàæîâàíîñò ÷àñîïèñà áèëà ¼å äåñòàáè-
ëèçèðà¼óžè ôàêòîð çà âåëèêó èìïåðè¼ó ó ÷è¼åì ñó
ñàñòàâó áèëè ¼óæíîñëîâåíñêè íàðîäè.

29
Ï. Ñëè¼åï÷åâèž, „Ìîäåðíà è ìè”, Êðèòè÷êè ðàäîâè Ïå-
ðå Ñëè¼åï÷åâèžà, ñòð. 41 è 49.
30
Šèšàíà Ìàðèíêîâèž, „Òðàäèöèîíàëíî è ìîäåðíî ó êœè-
æåâíèì ïðèëîçèìà ó ÷àñîïèñó Çîðà”. Òðàäèöèîíàëíî è
ìîäåðíî ó ñðïñêèì ÷àñîïèñèìà ìîäåðíå 1895-1914, ñòð. 155-
159.
58
 È ó Áîñàíñêî¼ âèëè, êî¼à ¼å êðà¼åì ïðâå äåöå-
íè¼å 20. âåêà ïîä óðåäíèøòâîì Äèìèòðè¼à Ìèòðè-
íîâèžà ïîñòàëà ñðïñêî àâàíãàðäíî ãëàñèëî ìëàäèõ,
ïîåòè÷êè ðàäèêàëèçàì ¼å èìàî ïàíäàí ó ïîëèòè÷-
êîì è ñîöè¼àëíîì. Îíè ñó ñå ìåóñîáíî ïðåïëèòà-
ëè è íàäîïóœàâàëè, èçðàæàâà¼óžè è îáëèêó¼óžè íî-
âå îáëèêå äóõîâíîñòè è ïîèìàœå ñîöè¼àëíå è ïî-
ëèòè÷êå ðåàëíîñòè. £óãîñëîâåíñêè ïðîãðàì îêóïšà-
œà ñëîâåíñêèõ íàðîäà íà Áàëêàíó áèî ¼å ¼åäíà îä
âîäåžèõ èäå¼à óðåèâà÷êå ïîëèòèêå ÷àñîïèñà è ïî-
ñâå óñêëàåí ñà êîíöåïòîì íàöèîíàëíîã êóëòóðíîã
è äðóøòâåíîã ïðåïîðîäà ñðïñêîã íàðîäà è œåãîâîã
óêšó÷èâàœà ó àêòóåëíå äóõîâíå è èäå¼íå òîêîâå
åïîõå.
Ñëîâåíñêà èäå¼à ñå, òàêîå, ¼àâšàëà êàî àôèð-
ìàòèâíè ïðèíöèï íàöèîíàëíå è ðàñíå ñàìîñâåñòè,
àëè è êàî îñîáåí âèä ïðîáè¼àœà óñêèõ íàöèîíàëíèõ
ìåà è îòâàðàœà ïðåìà øèðèì ñëîâåíñêèì êàî è
åâðîïñêèì êóëòóðíèì õîðèçîíòèìà.
Èäå¼à ñëîâåíñòâà è âåðå ó èñòîðè¼ñêó è äóõîâ-
íó áëèñêîñò ñëîâåíñêèõ, ïîñåáíî ¼óæíîñëîâåíñêèõ
íàðîäà, íàøëà ¼å ñâî¼å ìåñòî è áèëà ïîïóëàðèñàíà
íå ñàìî ó ÷àñîïèñèìà ìëàäèõ ñòâàðàëàöà âåž è ó
äðóãèì çíà÷à¼íèì ñðïñêèì êœèæåâíèì ÷àñîïèñè-
ìà. Ïîðåä çà¼åäíè÷êèõ ñêóïîâà, ãîñòîâàœà ïîçîðè-
øíèõ òðóïà, èçëîæáè, êœèæåâíèõ ïðèêàçà, ïðåâî-
åœå äåëà ñëîâåíñêèõ ïèñàöà áèëî ¼å îñíîâíè îá-
ëèê ìåóñîáíîã óïîçíàâàœà è ñàðàäœå. Ó Íóøèžå-
âî¼ Çâåçäè èëè Áðàíêîâîì êîëó ïî÷åòêîì äðóãå äå-
öåíè¼å 20. âåêà îòâàðà¼ó ñå ðóáðèêå èëè äîíîñå èç-
áîðè ïðåâîäà ÷åøêèõ, ïîšñêèõ, ñëîâà÷êèõ èëè áó-
ãàðñêèõ ïåñíèêà. Ïî¼åäèíè áðî¼åâè Áîñàíñêå âèëå
èëè Âåñåëèíîâèžåâå Çâåçäå áèëè ñó ïîñâåžåíè ðó-
ñêèì êëàñèöèìà Ïóøêèíó è Šåðìîíòîâó, à ïóíî
ñó ïðåâîåíè Òîëñòî¼ è ×åõîâ, ÷è¼à ñó ïðîçíà äåëà
çàîêóïšàëà ïàæœó ñðïñêîã êœèæåâíîã ìœåœà íå

59
ñàìî çáîã åñòåòè÷êèõ âðåäíîñòè âåž è ìîðàëíèõ
ñòàâîâà œèõîâèõ àóòîðà. Èàêî ïðåâàñõîäíî îêðåíóò
ôðàíöóñêî¼ êœèæåâíîñòè è öåíòðàëíè ÷àñîïèñ ñðï-
ñêå ìîäåðíå – Ñðïñêè êœèæåâíè ãëàñíèê, îá¼àâšè-
âàî ¼å ïðåâîäå èç ñëîâåíñêèõ êœèæåâíîñòè, ïîðåä
ðóñêå ïîñåáíî èç ïîšñêå è áóãàðñêå (Àëåêñàíäðà Ìà-
žå¼îâñêîã, Õåíðèêà Ѽåíêåâè÷à, Åëèçå Îæåøêîâå, Áî-
ëåñëàâà Ïðóñà, Ñòåôàíà Æåðîìñêîã, Âëàäèñëàâà Ðå¼-
ìîíòà, Õðèñòå Áîòåâà, Èâàíà Âàçîâà, Ïåòêà Òîäîðî-
âà, Ïåí÷à Ñëàâå¼êîâà).
Ó îñíîâè ñâåñëîâåíñêà èëè íåîñëàâèñòè÷êà èäå-
¼à ïðåäñòàâšàëà ¼å ìîäèôèêîâàíè îáëèê „ñëîâåíñêå
óçà¼àìíîñòè”. Îíà íè¼å èìàëà ïîëèòè÷êó êîíîòàöè-
¼ó ñëàâåíîôèëñêå èëè çàìàõ ïàíñëàâèñòè÷êå èäå¼å,
àëè ¼å ïîñåäîâàëà ñâåñò î çà¼åäíè÷êèì åòíè÷êèì è
äóõîâíèì êîðåíèìà è ó êóëòóðíî¼ òðàäèöè¼è è óêà-
çèâàëà íà îíî øòî ¼å çà ìåóñîáíó ñàðàäœó è êóë-
òóðíè ðàçâî¼ ñëîâåíñêèõ çåìàšà ìîãëî áèòè ïîäñòè-
öà¼íî.
Çà ðàçëèêó îä œå, ¼óæíîñëîâåíñêà èäå¼à óêšó-
÷èâàëà ¼å è îáëèêå ïîëèòè÷êîã (ñàâåç, ôåäåðàöè¼à áàë-
êàíñêèõ íàðîäà), à íå ñàìî êóëòóðíîã ¼åäèíñòâà, áè-
ëà ¼å äèíàìè÷íè¼à è ñíàæíè¼åã èíòåíçèòåòà, ¼åð ¼å
ðå÷ î ñóñåäíèì íàðîäèìà – Ñëîâåíöèìà, Õðâàòèìà,
Áóãàðèìà, Ñðáèìà, Öðíîãîðöèìà, Áîøœàöèìà.
Ïðàêòè÷íó ðåàëèçàöè¼ó äîæèâåëà ¼å ñàìî ¼óãî-
ñëîâåíñêà èäå¼à, î êî¼î¼ ¼å îâäå òåê óñïóò áèëî ðå÷è.
Ïî çàâðøåòêó Ïðâîã ñâåòñêîã ðàòà ñòâîðåíà ¼å çà¼åä-
íè÷êà ¼óãîñëîâåíñêà çà¼åäíèöà, ó ÷è¼èì òåìåšèìà ¼å
íåñóìœèâî áèëà óãðàåíà îñëîáîäèëà÷êà, äåìîêðàò-
ñêà è ó¼åäèíèòåšñêà ìèñàî è ïðåäðàòíèõ êœèæåâ-
íèõ ïîñëåíèêà, ïîêàçó¼óžè êàêî óìåòíè÷êè ÷èí íè¼å
ñàìî èçðàç èñòîðè¼ñêå çáèšå âåž è œåí àêòèâíè ñó-
äåîíèê. ×àñîïèñ ʜèæåâíè ¼óã, ïîêðåíóò ó Çàãðåáó
¼îø äîê ðàò íè¼å áèî îêîí÷àí, è êî¼è ¼å íàñòàâèî ñà
èçëàæåœåì ó Áåîãðàäó, áèî ¼å ìåó ïðâèì çíà÷à¼íèì

60
êœèæåâíèì ãëàñèëèìà íîâå ìåóðàòíå åïîõå. È, òà-
êîå, ¼åäàí îä ðåñïåêòàáèëíèõ ÷èíèëàöà íîâîã êóë-
òóðíîã, àëè è ïîëèòè÷êîã æèâîòà ó íîâî¼ ¼óãîñëîâåí-
ñêî¼ äðæàâè.

61
62
 ʜèæåâíîñò ñðïñêîã ìîäåðíèçìà è
ïàòðè¼àðõàëíî è ôîëêëîðíî íàñëåå

Ãðàíèöå è îñíîâíå îäëèêå åïîõå

ñðïñêîã ìîäåðíèçìà
Ìîäåðíà ó ñðïñêî¼ êœèæåâíîñòè, êàî è ó äðó-
ãèì ¼óæíîñëîâåíñêèì êœèæåâíîñòèìà, âåçó¼å ñå çà
ñàì êð༠19. è ïî÷åòàê 20. âåêà, à ó ãîäèíàìà óî÷è
Ïðâîã ñâåòñêîã ðàòà ìîæå ñå ãîâîðèòè î âåñíèöèìà
àâàíãàðäå. Òî ¼å åïîõà óáðçàíîã êœèæåâíîã ðàçâî¼à
è ðàäèêàëíèõ ïîåòè÷êèõ ïðîìåíà. Ïîäèçàœå âðåä-
íîñíèõ êðèòåðè¼óìà, ðàçâî¼ êðèòè÷êå ìèñëè, óñàâð-
øàâàœå êœèæåâíå ôîðìå è òåõíèêå, àðòèçàì è ñó-
á¼åêòèâèçàì ïîêàçàòåšè ñó ñàçðåâàœà è îòâàðàœà íà-
öèîíàëíå êœèæåâíîñòè ïðåìà ñóâðåìåíèì åâðîï-
ñêèì äóõîâíèì ñòðó¼àœèìà è óìåòíè÷êèì ïîêðåòè-
ìà. Óòèö༠åêñïðåñèîíèñòè÷êèõ è ôóòóðèñòè÷êèõ
èäå¼à ïî÷åòêîì äðóãå äåêàäå áèëè ñó âåž çíàöè äà
ñðïñêà ëèòåðàòóðà ïðâè ïóò ó íîâè¼î¼ èñòîðè¼è óñ-
ïîñòàâšà ñèíõðîíèöèòåò ñà ðàçâè¼åíèì åâðîïñêèì
êœèæåâíîñòèìà.
Èïàê, ïîïóò äðóãèõ ¼óæíîñëîâåíñêèõ êœèæåâ-
íîñòè è ñðïñêà êœèæåâíîñò åïîõå ìîäåðíå èìà ñâî-
¼å îñîáåíîñòè ó îäíîñó íà çàïàäíîåâðîïñêå êœèæåâ-
íîñòè. Òî ñó, ïîðåä ñïåöèôè÷íîñòè ìàëèõ êœèæåâ-
íîñòè êî¼å êàðàêòåðèøå êóëòóðíè è êœèæåâíè äèñ-
êîíòèíóèòåò, ¼îø è îòâîðåíî íàöèîíàëíî è äðæàâíî
ïèòàœå êî¼å ñå è òå êàêî ðåôëåêòó¼å íà äóõîâíó è
ñòâàðàëà÷êó êëèìó åïîõå.

63
 Ñòâàðàœå ñàìîñòàëíå äðæàâå 1878. î¼à÷àëî ¼å
íàöèîíàëíó ñàìîñâåñò è äàëî ñíàæíå èìïóëñå íà-
ïîðèìà çà îñëîáààœå äåëîâà ñðïñêîã íàðîäà ó Ñòà-
ðî¼ Ñðáè¼è, Âî¼âîäèíè Áîñíè è Õåðöåãîâèíè, êî¼è
íèñó áèëè èíòåãðèñàíè ó íîâîñòâîðåíó äðæàâó.
Óïîðåäî ñà íàöèîíàëíîì ¼à÷àëà ¼å è ¼óæíîñëîâåí-
ñêà èäå¼à, à ó œåíî¼ ðåàëèçàöè¼à Ñðáè¼à ¼å ïðåóçåëà
ïè¼åìîíòñêó óëîãó. Àíåêñèîíà êðèçà 1908, òå Áàë-
êàíñêè ðàòîâè (1912-1913), êî¼è çà Ñðáå íèñó èìà-
ëè ñàìî íàöèîíàëíîñëîáîäèëà÷êè âåž è ñèìáîëè÷-
êè çíà÷༠(îñâåžåœå Êîñîâà), ñàìî ñó îñíàæèëè îâå
òåíäåíöè¼å. Œèõîâ åïèëîã áèëî ¼å ñòâàðàœå £óãî-
ñëàâè¼å íàêîí Ïðâîã ñâåòñêîã ðàòà è ðàñïàäà Õàá-
ñáóðøêå ìîíàðõè¼å ó ÷è¼åì ñó ñàñòàâó áèëè ¼óæíî-
ñëîâåíñêè íàðîäè êî¼è ñó óøëè ó ñàñòàâ íîâå äð-
æàâå.
Øèðè äðóøòâåíî-ïîëèòè÷êè êîíòåêñò ðàç¼à-
øœàâà íå ñàìî íàãëàøåíî ïðèñóñòâî íàöèîíàëíîã
ìîìåíòà ó ïðîöåñó ìîäåðíèçàöè¼å ñðïñêå êœèæåâ-
íîñòè âåž èìïëèêó¼å è îäãîâàðà¼óžè – ïàòðè¼àðõàë-
íè ñîöèîêóëòóðíè îáðàçàö ñà ÷âðñòî ñòðóêòóèðàíèì
äðóøòâåíèì, äóõîâíèì è ìîðàëíèì âðåäíîñòèìà. Ó
œåãîâî¼ îñíîâè ¼å ñåîñêà çàäðóãà, àóòîðèòåò âîå è
ñòàðåøèíå ïîðîäèöå, êîëåêòèâèñòè÷êà ñâåñò ó îêâè-
ðó êî¼å ¼å ñòðîãî êîäèôèêîâàí îäíîñ ¼åäèíêå ïðåìà
çà¼åäíèöè, ñèñòåì åòè÷êèõ íîðìè è îáè÷à¼íîã ïðàâà
êî¼è ñå áåçóñëîâíî ìîðà¼ó ñëåäèòè. Ñìàœåíè ïðî-
ñòîð èíäèâèäóàëíèõ ñëîáîäà ó ïàòðè¼àðõàëíîì ñâå-
òó íàäîìåøžó¼å ñå èíòåãðàòèâíîì ñíàãîì ïîðîäèöå
è çà¼åäíèöå è ïðèâèäíî íåïîìóžåíèì îñåžàœåì æè-
âîòíå èçâåñíîñòè è îïòèìèçìà ïðîèçàøëîã èç óâå-
ðåœà äà ñó òðàäèöèîíàëíå âðåäíîñòè íà¼áîšè îäãî-
âîð íà èçàçîâå èñòîðè¼å è âðåìåíà – è çà íàöèîíàëíó
çà¼åäíèöó è çà ïîðîäèöó, è äà ñòîãà ìîðà¼ó áèòè ñà-
÷óâàíè ó íåèçìåœåíîì îáëèêó.

64
 Ñâî¼ óìåòíè÷êè íà¼ïîòïóíè¼è èçðàç ïàòðè¼àð-
õàëíè ïîãëåä íà ñâåò äîáèî ¼å ó íàðîäíî¼ åïèöè, êîä
Œåãîøà è Ìàðêà Ìèšàíîâà.
Äîáàð çíàëàö íàðîäíå ïîåçè¼å, Ñòàíèñëàâ Âè-
íàâåð, ïèñàî ¼å: „Ñðïñêè íàðîä ñòâîðèî ¼å ñàìîì ñå-
áè, ëåãåíäîì êè÷ìó èñòîðè¼å è îáàâèî ¼å îíèì êðåï-
êèì ìèøèžèìà äåñåòåðöà, êî¼è ñó ãà ìîãëè áðàíèòè
è äðæàòè [...] Ñðïñêè íàðîä îâàïëîòèî ¼å ñåáå, çàðàä
îòïîðà, ó íàðîäíó ïåñìó [...] £óíàê ¼å, ïðåêî ñòèõîâà
ïåñìå, ïðåêî ãóñàëà, ó âåçè, ó îïøòåœó ñà öåëèì íà-
ðîäîì [...] Îí ¼å áåî÷óã ïëåìåíñêå ïåäàãîãè¼å. Œå-
ãîâ ëè÷íè æèâîò ¼å âàðêà. Îí æèâè êàî ñêóï íåîäî-
šèâèõ, ðàçãîâåòíî èçðàæåíèõ, çà ñâå ñëó÷à¼åâå ïðåä-
âèåíèõ, íàðîäíèõ èìïåðàòèâà”1.
Ñðïñêè ðîìàíòèçàì ¼å ó âåëèêî¼ ìåðè îñëîœåí
íà ôîëêëîðíî íàñëåå, íà äóõ åïñêîã è œåãîâó åòè-
êó, íà ôîëêëîðíó ëåêñèêó è ôðàçåîëîãè¼ó, àëè ñå èí-
äèâèäóàëèñòè÷êèì òåæœàìà ïîåòñêîã ñóá¼åêòà è óäà-
šàâà îä œåãà.
ʜèæåâíîñò ñðïñêîã ðåàëèçìà, ñ îáçèðîì íà
ïðåâàãó äðóøòâåíî-ñîöè¼àëíîã, à íå êàî ó ðîìàíòè-
çìó íàöèîíàëíîã àñïåêòà ñòâàðíîñòè, ñâî¼à ôàáóëàð-
íà èñõîäèøòà è íàðàòèâíå îáëèêå íàëàçè ó íàðîäíî¼
ïðèïîâåöè, òàêî äà ñå ó ðàíî¼ ôàçè ñðïñêîã ðåàëè-
çìà ìîæå ãîâîðèòè î ôîëêëîðèçàöè¼è ñðïñêå ïðîçå,
à ó ïîòîœî¼ î œåíîì ïðåîáëèêîâàœó.
„Ó ïðâî¼ ôàçè”, êàêî çàïàæà Äóøàí Èâàíèž, „äî-
ìèíèðà åòíîãðàôñêà ãðàà, ïðèìàðíè ôîëêëîðíè èç-
âîðè – îïèñè îáðåäà, îáè÷à¼à, çàïèñè ïðè÷à, áà¼êè –
ñâåãà îíîãà øòî ¼å ñà÷óâàíî ó æèâî¼ ðè¼å÷è è ïàìžå-
œó (Âóê ÊàðàŸèž, Âóê Âð÷åâèž). Ó äðóãî¼ ôàçè àôèð-
ìèøå ñå àóòîðñêà ñòèëèçàöè¼à ó äóõó íàðîäíîã
1
„£åçè÷êå ìîãóžíîñòè”, Êðèòè÷êè ðàäîâè Ñòàíèñëàâà
Âèíàâåðà, ïðèð. Ï. Çîðèž, Ñðïñêà êœèæåâíà êðèòèêà, êœ.
15, Íîâè Ñàä – Áåîãðàä, 1975, ñòð. 72 , 78.

65
ïðèïîâåäàœà (î îáè÷à¼èìà, îáðåäèìà, ëåãåíäå, áà¼-
êå è ñë.) [...] Ñëåäåžà ôàçà ¼å âåž ñàìîñòàëíà àóòîð-
ñêà, ñòèëñêî–ñèæå¼íà îáðàäà ôîëêëîðíèõ ïðèïî-
â¼åäíèõ ìîòèâà (Ñòåôàí Ìèòðî⠊óáèøà, äåëèìè÷-
íî £îâàí Ãð÷èž Ìèëåíêî, Ìèëîâàí Ãëèøèž, £àíêî
Âåñåëèíîâèž, Ñèìî Ìàòàâóš). Ó òåêñòîâèìà îâèõ
ïîñëåäœèõ ôîëêëîðíè ìîòèâè ñó ìàñêèðàíè êàî
æèâîòíî–ñâàêîäíåâíè, çàóçèìà¼óžè ó ðàçãðàíàòî¼
ïðè÷è ì¼åñòî ôàáóëàðíîã ¼åçãðà. Ïðîöåñ ìîðôîëî-
øêå ïðåîáðàçáå äîâðøàâà ñå íà ¼åäíî¼ ñòðàíè ó èìè-
òàöè¼è óñìåíå êîìóíèêàòèâíå ñèòóàöè¼å (ñêàç), à íà
äðóãî¼ ó ïîñòóïêó ïðèïîâåäàœà óìíîæàâàœåì è ôà-
áóëàðèçàöè¼îì äè¼àëîøêîã òîêà (Ãëèøèž, Âåñåëè-
íîâèž)”2.
Åïîõó ìîäåðíå êàðàêòåðèøå ñòâàðàœå íîâå êóë-
òóðíå è êœèæåâíå ïàðàäèãìå è äðóãà÷è¼è îäíîñ ïðå-
ìà íàöèîíàëíî¼ ïàòðè¼àðõàëíî¼ òðàäèöè¼è è œåíèì
ñòâàðàëà÷êèì îáëèöèìà: íà ¼åäíî¼ ñòðàíè óî÷àâà ñå
ñíàæíè¼å óäàšàâàœå îä œå, à íà äðóãî¼ ïîñðåäíî ïðè-
ñóñòâî è èìïëåìåíòàöè¼à ó ðàçëè÷èòèì âèäîâèìà.
Ïîñëåäèöà òîã ñòàœà áèî ¼å ñâî¼åâðñòàí äóàëèçàì
ñðïñêå êóëòóðå è óìåòíîñòè è óíóòàð œèõ öèðêóëà-
öè¼à îïðå÷íèõ èäå¼à è ñòèëñêèõ ïðàâàöà.
Òó àìáèâàëåíòíó ïîçèöè¼ó ñðïñêîã ìîäåðíèçìà,
œåãîâó ïåðìàíåíòíó óêšåøòåíîñò èçìåó ñóâðåìå-
íèõ åâðîïñêèõ ñòðó¼àœà è íàöèîíàëíå àóòîõòîíîñòè,
âåîìà ¼å äîáðî äè¼àãíîñòèêîâàî, òàêîå, Âèíàâåð. Ïî-
¼àì ìîäåðíèçàì îí ¼å ïðîøèðèî íà öåëó íîâè¼ó ñðï-
ñêó êœèæåâíîñò: „Êàä ñå ãîâîðè î íàøèì ìîäåðíè-
ñòèìà îä Ñèìå Ìèëóòèíîâèžà Ñàðà¼ëè¼å è Âóêà Êà-
ðàŸèžà äî äàíàñ òðåáà èìàòè ó âèäó è óæå çàäàòêå.
Îñòà¼óžè ìîäåðíè ó øèðåì ñâåòñêîì è æèâîòíîì
2
„Êà ìîäåëó ôîëêëîðíîã ïðèïîâ¼åäàœà ó ñðïñêî¼ óì¼åò-
íè÷êî¼ ïðîçè”, ʜèæåâíîñò è ¼åçèê, 1998, XLVI, áð. 3, ñòð.
45.

66
ñìèñëó îíè èìà¼ó äà ïðåäñòàâšà¼ó ìîäåðíè äóõ êîä
íàñ, ïîä íàøèì îêîëíîñòèìà. Òè çàäàöè òðàæå îä
œèõ òàêî ðåžè âåžè ïîäâèã ìîäåðíèçìà íî íà Çàïà-
äó, èñêðåíè¼è ìîäåðíèçàì è äîñëåäíè¼è”3.

Íà ðàçìåè äâà âåêà, êàä ïî÷èœå ñðïñêà ìîäåð-

íà, íàöèîíàëíè êóëòóðíè îáðàçàö è ïàòðè¼àðõàëíè
ïîãëåä íà ñâåò ó âåëèêîì ñó ðàñêîðàêó ñà îáëèöèìà
íîâå äóõîâíîñòè è ìîäåðíîì óìåòíîøžó êàî èçðà-
çîì òå äóõîâíîñòè. Êîëåêòèâèñòè÷êà ñâåñò, öåëîâè-
òîñò ëè÷íîñòè è œåíèõ ïîñòóïàêà ïðèìåðåíè åïñêîì
ìîäåëó æèâîòà, áèëè ñó íåñïî¼èâè ñà õèïåðòðîôè-
ðàíèì èíäèâèäóàëèçìîì, à äóøåâíè íåìèð, ñòðàõ è
ñòðåïœà ìîäåðíîã óìåòíèêà ïîñâå ñóïðîòíè õåðî¼-
ñêîì îïòèìèçìó è âèòàëèçìó ïàòðè¼àðõàëíîã ÷îâå-
êà. Êàä ¼å ìëàäè ïåñíèê Ìèëîø Âèäàêîâèž óòâðäèî
äà ¼å „åïñêî ïðèïîâåäàœå ïðîøëî è äà ¼å äàíàñ ëè÷-
íî. È äðóãèì ëèöèìà äà¼å ñå ñâî¼à ñàäðæèíà [...] Äà-
íàñ ñå íåìà íåãî ñàìîãà ñåáå, äàíàñ ñå òàïêà ó ñå-
áè”4, òî ¼å áèëà ïîòâðäà äà ¼å äîøëî äî ïðîìåíå êóë-
òóðíå è óìåòíè÷êå ïàðàäèãìå. Íàöèîíàëíè åñòåòñêè
èäåàë ¼å äîâåäåí ó ïèòàœå è îòâîðåí ¼å ïðîöåñ ïðå-
âðåäíîâàœà ôîëêëîðíå òðàäèöè¼å è êóëòóðå è òî íå
ñàìî ó êœèæåâíîñòè âåž è ó ìóçè÷êîì è ëèêîâíîì
ñòâàðàëàøòâó.

3
„Ïåñíè÷êè ìîäåðíèçàì”, Êðèòè÷êè ðàäîâè Ñòàíèñëà-
âà Âèíàâåðà, ñòð. 258.
4
„Ñàïóòíèöè Èñèäîðå Ñåêóë螔 Ïèñöè êàî êðèòè÷àðè
ïðå Ïðâîã ñâåòñêîã ðàòà, ïðèð. Ï. Ïðîòèž, Ñðïñêà êœèæåâíà
êðèòèêà êœ.12, Íîâè Ñàä – Áåîãðàä, 1979, ñòð. 492.

67
 Ôîëêëîðíî ó ïðîöåñó ìîäåðíèçàöè¼å
ìóçè÷êå è ëèêîâíå óìåòíîñòè
£åäàí îä óòåìåšèâà÷à ìîäåðíå ñðïñêå ìóçèêå –
Ñòåâàí Õðèñòèž, îá¼àâèî ¼å ó ÷àñîïèñó Çâåçäà 1912.
ãîäèíå òåêñò ïðîãðàìñêîã êàðàêòåðà „Î íàöèîíàëíî¼
ìóçèöè”. Òî ¼å ïëåäîà¼å çà äðóãà÷è¼è ïðèñòóï íàöèî-
íàëíî¼ ìóçè÷êî¼ áàøòèíè è îäáðàíà íîâèõ ñòâàðàëà÷-
êèõ èäå¼à è ïðèíöèïà. Èàêî „íàöèîíàëíè äóõ” íè¼å
ïðåíåáðåãàî íè ó ñâî¼î¼ ðàñïðàâè íè ó ñâîì ìóçè÷êîì
îïóñó (Îõðèäñêà Ëåãåíäà), Õðèñòèž ¼å „ëîêàëíî¼ áî-
¼è” è ôîëêëîðíî¼ ìóçè÷êî¼ ôðàçè ïðåòïîñòàâèî „÷è-
ñòî óìåòíè÷êå óñëîâå è ìåðèëà”: „Îíî øòî ¼å íàöèî-
íàëíî”, ïèñàî ¼å ìëàäè êîìïîçèòîð, „ìîðà áèòè óðà-
åíî èíñòèíêòèâíî. Ñâå äðóãî ¼å ïîçà, è òî áåñìèñëå-
íà è íåóêóñíà ïîçà âàøàðñêèõ ëàêðäè¼àøà”5.
Èñòè÷óžè êàêî ñå „íàöèîíàëíà óìåòíîñò ìîðà
ñòâîðèòè à íå ñíèìèòè”, Õðèñòèž ¼å ïîñåãàî çà àêòó-
åëíèì ïðèìåðèìà èç äðóãèõ îáëàñòè ñòâàðàëàøòâà
– Ìåøòðîâèžåâà ïëàñòèêà è Âî¼íîâèžåâå äðàìå áè-
ëå ñó îòåëîòâîðåœå òîã íîâîã åñòåòè÷êîã èäåàëà êî-
¼è íè¼å ëèøåí íàöèîíàëíå áî¼å, àëè ñå íå çàñíèâà íà
ïóêèì èìïðîâèçàöè¼àìà è áàíàëíèì èìèòàöè¼àìà
„íà íàðîäíó”: „Êîñîâñêè õðàì ã. Ìåøòðîâèžà áåç
èêàêâèõ ’ìîòèâà’ è âèçàíòèçìà èëè äðàìå ã. È. Âî¼-
íîâèžà áåç îïøòèíñêèõ êìåòîâà, ïàíäóðà, èçâåøòà-
÷åíèõ à÷åœà, ñåîñêèõ äè¼àëîãà, öèãàíñêèõ ïåñàìà,
ñåâäàëèíñêèõ óçäèñàœà, çóëóìžàðåœà, ïè¼àí÷åœà è
ëóìïîâàœà, ó óìåòíè÷êîì ñìèñëó ìíîãî ñó ñðïñêè-
¼è îä ñâè¼ó íàøèõ ’êîìàäà èç íàðîäíîã æèâîòà ñà ïå-
âàœåì”6.
Êàêî ¼å ïðîáëåì ïðåâàçèëàæåœà ôîëêëîðíîã ó
ìóçèöè áèî îçáèšàí ïîòâðó¼å è ïðåêîð, òàêîå, ìëà-
5
„Î íàöèîíàëíî¼ ìóçèöè”, Çâåçäà, 1912, I, 5, ñòð. 316.
6
Èñòî ñòð. 316.

68
äîã êîìïîçèòîðà Ïåòðà Êîœîâèžà óïóžåí Èñèäîðó
Áà¼èžó. Ïðèìåžó¼óžè äà Áà¼èž ó õîðñêèì êîìïîçè-
öè¼àìà íà ñòèõîâå Ìèëîðàäà Ïåòðîâèžà – Ñåšàí÷è-
öå íè¼å îòèøàî „äàšå îä áàíàëíèõ ïîíàâšàœà è èìè-
òàöè¼å íàðîäíèõ ìîòèâà”, Êîœîâèž ãà óïóžó¼å íà „äâå
êëàñè÷íî ÷èñòå êîìïîçèöè¼å Ñòåâàíà Ìîêðàœöà
(„Êîçàð” è „XI Ðóêîâåò”)” èç êî¼èõ òðåáà äà íàó÷è
êàêî ñå îáðàó¼å íàðîäíè ìîòèâ è óîïøòå âîêàëíè
ñòàâ7.
Èëè ñóïðîòàí ïðèìåð. Íåãîâàœå „íàöèîíàëíîã
äóõà” ó ìóçèöè è ÷åñòî îñëàœàœå íà œåãîâå ôîë-
êëîðíå îáëèêå (÷è¼è ñó óìåòíè÷êè âðõóíöè Ìîêðà-
œàö è £îñèï Ìàðèíêîâèž) îòåæàâàëî ¼å ðåöåïöè¼ó
ìîäåðíèõ óìåòíè÷êèõ ñòðó¼àœà ó ñðïñêî¼ ìóçèöè.
£îâàí Çîðêî, äåêëàðàòèâíî ïîáîðíèê „ìîäåðíîã ìó-
çè÷êîã äóõà”, ïîðåä ïîõâàëà Õðèñòèžåâîì îðàòîðè-
¼óìó Âàñêðñåœå, óïîçîðàâàî ¼å äà „ñòðàíå óòèöà¼å âà-
šà âèøå èçáåãàâàòè è ïîäñòèöà¼å òðàæèòè ïðâåíñòâå-
íî ó íàøî¼ íàöèîíàëíî¼ ìóçèöè”8.
Ïîëåìèêà Ñòåâàíà Õðèñòèžà è Ìèëî¼à Ìèëî¼å-
âèžà ïîâîäîì Âàñêðñåœà ïîïðèìèëà ¼å èçðàçèòî
îøòàð îáëèê9. Ó óëîçè ìóçè÷êîã êðèòè÷àðà óòèöà¼-
íîã Ñðïñêîã êœèæåâíîã ãëàñíèêà, Ìèëî¼åâèž ¼å çà-
ìåðèî Õðèñòèžó äà ¼å „íåîðèãèíàëàí”, îäíîñíî äà
¼å ìíîãî íàó÷èî îä àóòîðà Òîñêå è Ìàäàì Áàòåð-
ôëà¼, à äà ¼å çàíåìàðèî ìîãóžíîñòè „íàøå îðèãèíàë-
íå, âåëèêå è áîãàòå íàðîäíå ìóçèêå”. £åð, ïî Ìèëî-

7
„Ñàâåç ñðïñêèõ ïåâà÷êèõ äðóøòàâà è œåãîâî ïðâî ìó-
çè÷êî èçäàœå”, Ëåòîïèñ Ìàòèöå ñðïñêå 1913, ñâ. 291, 3, ñòð.
94.
8
Çâåçäà, 1912, I, 8, ñòð. 557.
9
Êàòàðèíà Òîìàøåâèž, „Ðåöåïöè¼à îðàòîðè¼óìà Âàñêðñå-
œå Ñò. Õðèñòèžà êàî àíòèöèïèðàœå öåíòðàëíîã ïîëåìè÷êîã
ñïîðà ñðïñêå ìóçèêå èçìåó äâà ñâåòñêà ðàòà” (ó ðóêîïèñó).

69
¼åâèžó, „ñðïñêè êîìïîçèòîð ¼å ñàìî îí༠êî¼è èíòå-
ëèãåíòíî îáðàó¼å åëåìåíòå ñâî¼å íàðîäíå ìóçèêå”10.
Îäãîâîð ó ÷àñîïèñó Äåëî ìëàäîã êîìïîçèòîðà
Ãëàñíèêîâîì êðèòè÷àðó (êàî è ïîìåíóòè òåêñò ó Çâå-
çäè) ïîëåìè÷êî-ïðîãðàìñêîã ¼å êàðàêòåðà è äàëåêî-
ñåæàí ¼å ïî èìïëèêàöè¼àìà: „Íà÷èí êî¼è ïðîïîâåäà
ã. Ìèëî¼åâèž, íàãèœå êîëåêòèâèçìó [...] Íà÷èí êðåà-
öè¼å ïðèïàäà ëè÷íî, ñóá¼åêòèâíî àóòîðó. Îâ༠äðóãè
çàäðæàâà ñå íà èíäèâèäóàëèçìó. Îâ༠ïðâè íà÷èí ¼å
ïðèìèòèâíè¼è è ìè ñìî ãà ó íàøî¼ ìóçèöè èìàëè
[...] ’Íàìà íå òðåáà ïåíòàòîíèêå è åãçîòèêå’, àëè ’ìå-
íè òðåáà’. Äà, òî ’ìåíè òðåáà’, òî ¼å îíî çáîã ÷åãà ñå
íåøòî áàø íà èçâåñòàí íà÷èí ñòâàðà. £à íå çíàì ïðè-
ìåðà äà ¼å ìà êî¼å óìåòíè÷êî äåëî ïîíèêëî èç ’íàìà
òðåáà’”11.
Õðèñòèžåâà ¼àñíà è îäñå÷íà îïðåäåšåíîñò çà
äóõ èíäèâèäóàëèçìà íàñóïðîò äóõó êîëåêòèâèçìà,
ñóøòèíñêà ¼å îäðåäíèöà œåãîâå ìîäåðíîñòè è ó ïîò-
ïóíîñòè ñå ïîêëàïà ñà ïîåòè÷êèì ïîñòóëàòèìà ñðï-
ñêèõ ïåñíèêà ìîäåðíå, à ó ñëèêàðñòâó ñà ìîäåðíè-
ñòè÷êèì èäå¼àìà Íàäåæäå Ïåòðîâèž.
Ïîëàðèçàöè¼à èçìåó òðàäèöèîíàëíîã è ìîäåð-
íîã êàðàêòåðèøå è ðàçâî¼ ñðïñêîã ñëèêàðñòâà ñ ïî-
÷åòêà 20. âåêà. Äâå òåíäåíöè¼å – íàöèîíàëíà ñà ñòèë-
ñêîì äîìèíàíòîì àêàäåìñêîã ðåàëèçìà (Ïà¼à £îâàíî-
âèž, Óðîø Ïðåäèž, Ñòåâàí Òîäîðîâèž) è åâðîïñêà ñà
ñâî¼îì ìîäåðíîì è àâàíãàðäîì – îä èìïðåñèîíèçìà
äî ôîâèçìà, êóáèçìà è åêñïðåñèîíèçìà (÷è¼è ¼å íå-
ñóìœèâî íà¼áîšè ðåïðåçåíòàíò Íàäåæäà Ïåòðîâèž),
îáåëåæèëè ñó òîêîâå ñðïñêå ëèêîâíå óìåòíîñòè.

10
„Âàñêðñåœå”, áèáëè¼ñêà ïîåìà ó äâà äåëà, ðå÷è Ä. Èëè-
žà, ìóçèêà îä Ñ. Õðèñòèžà, Ñðïñêè êœèæåâíè ãëàñíèê, 1912,
XXVIII, 11, ñòð. 862-868.
11
Âèäè íàïîìåíó 9.

70
 Àêî ñå êàî ðåïåðè óçìó äâå çíà÷à¼íå £óãîñëî-
âåíñêå èçëîæáå – Ïðâà 1904. ãîäèíå è ×åòâðòà 1912.
ãîäèíå, îáå îäðæàíå ó Áåîãðàäó ñà ñëè÷íèì èäå¼íî-
ïîëèòè÷êèì è ôîðìàëíèì îáåëåæ¼èìà, âèäè ñå êàêî
¼å çà íåïóíó äåöåíè¼ó äåî ñðïñêèõ, àëè è ñëîâåíà÷-
êèõ è õðâàòñêèõ óìåòíèêà, íàïðàâèî ðàäèêàëàí çàî-
êðåò è çàêîðà÷èî ó ìîäåðíå, à äåëîì è ó àâàíãàðäíå
åâðîïñêå òîêîâå.
Ïðîôåò ñðïñêå ìîäåðíå – Íàäåæäà Ïåòðîâèž ó
âðåìå Ïðâå ¼óãîñëîâåíñêå èçëîæáå áèëà ¼å ¼îø çàõâà-
žåíà îïøòîì êëèìîì ïàòðèîòèçìà, òå ¼å î Ïà¼è £îâà-
íîâèžó ïèñàëà êàî î „êðóíè ñðïñêå óìåòíîñòè” è ñòà-
¼àëà çàäèâšåíà ïðåä œåãîâîì „èñòîðè¼ñêîì ñëèêîâ-
íèöîì îñâåòšåíîì ñïîšíèì åôåêòèìà èìïðåñèîíè-
çìà”12. Íàêîí ×åòâðòå ¼óãîñëîâåíñêå èçëîæáå, è íà ñòó-
äè¼àìà ó Ìèíõåíó è Ïàðèçó ñòå÷åíîã óâèäà ó ìîäåð-
íå åâðîïñêå óìåòíè÷êå òîêîâå, ñðïñêà ñëèêàðêà ¼å ó
ñàñâèì íîâîì ñâåòëó ñàãëåäàëà íåãäàøœå íàöèîíàë-
íå âåëè÷èíå, ïîñâå îäáàöèëà œèõîâ óìåòíè÷êè ïðî-
ñåäå è ñíàæíî èñòàêëà èäå¼ó èíäèâèäóàëèçìà, ëè÷-
íîã òåìïåðàìåíòà è èçðàæà¼íó ñíàãó áî¼å. Ïîïóò Ì.
Âèäàêîâèžà è Í. Ïåòðîâèž áèëà ¼å óâåðåíà äà ñå „óìåò-
íèê ñàì ó ñåáè òðàæè”, à äà ¼å óìåòíîñò „íà¼ñóïòèë-
íè¼è ïðîèçâîä äóøå, óìà è ñðöà óìåòíèêîâà”13.
Ñòàâ è ãëàñ Íàäåæäå Ïåòðîâèž âèøå íèñó áèëè
óñàìšåíè; ìëàäè ñëèêàðñêè íàðàøò༠(Áðàíêî Ïî-
ïîâèž, Ìîøà Ïè¼àäå, £åðîëèì Ìèøå, Êîñòà Ñòðà¼-
íèž) ¼ó ¼å ïîäðæàâàî. Ïîâîäîì ×åòâðòå ¼óãîñëîâåí-
ñêå èçëîæáå £. Ìèøå ¼å íàïèñàî ó Çâåçäè îïøèðàí
ïðèêàç ÷è¼å ñó óâîäíå ðå÷è èìàëå ñíàãó ìàíèôåñòà:
„Îñåžà ñå äà ñìî íà ïðàãó íîâå êóëòóðíå ïåðèîäå.
12
Êàòàðèíà Àìáðîçèž, Íàäåæäà Ïåòðîâèž, Áåîãðàä,
1978, ñòð. 211.
13
„Ñà ×åòâðòå ¼óãîñëîâåíñêå èçëîæáå”, Áîñàíñêà âèëà,
1912, XXVI, 13-14, ñòð. 276.

71
Ðàñêðñòèìî ñà òðàäèöè¼àìà, ¼åð ñó èõ ñâè ñèòè. Ìè-
øšåœà êî¼à ñó äîìèíèðàëà âåžèíîì äóøà óìèðó è
íîâè, èçàáðàíè íàñëåäíèöè, óñïèœó ñå íà ïðåñòî”14.
Áèëî áè íåòà÷íî òâðäèòè äà ñó íîâà ñõâàòàœà
îäíåëà ïðåâàãó, à ìîäåðíèçàì ïîñòàî ñòèëñêà äîìè-
íàíòà åïîõå. Íàïðîòèâ, àêàäåìñêè ðåàëèçàì ¼å çàó-
çèìàî è äàšå ñðåäèøœå ìåñòî, à ìîäåðíèñòè÷êà
ñòðó¼àœà ñó ñå ïðîáè¼àëà ñà ðóáíèõ äåëîâà. Ñëèêå
Íàäåæäå Ïåòðîâèž òðàäèöèîíàëèñòè÷êà êðèòèêà è
âåžè äåî ïóáëèêå îäãî¼åí íà àêàäåìèçìó òåøêî ñó
ìîãëè äà ïðèõâàòå.
Îäíîñ ïðåìà „íàöèîíàëíîì äóõó” è óñìåíî¼
òðàäèöè¼è áèëà ¼å çíà÷à¼íà âîäîäåëíèöà èçìåó „ñòà-
ðèõ” è „íîâèõ”. Èàêî íà¼çíà÷à¼íè¼è ïðåäñòàâíèê íî-
âîã, Íàäåæäà Ïåòðîâèž íè¼å îñïîðàâàëà âàæíîñò òå
òðàäèöè¼å êàî ñòâàðàëà÷êè ïîäñòèöà¼íå çà ñàâðåìå-
íó óìåòíîñò, îíà ¼å ñàìî íè¼å ïðèõâàòàëà êàî ãîòîâ
óìåòíè÷êè îáðàçàö. Íàïðîòèâ, ñìàòðàëà ¼å äà „îâó
ïðîñòó óìåòíîñò òðåáà óñàâðøèòè, îáðàçîâàòè, ñòâî-
ðèòè îä œå íàöèîíàëíó óìåòíîñò”15 è äà ñó çàòî ïî-
òðåáíè „âåëèêè òàëåíòè è ãåíè¼àëíè äóõîâè”. Êàî è
ìëàäè ñðïñêè êœèæåâíè íàðàøòà¼, òàêàâ òàëåíàò è
äóõ âèäåëà ¼å Íàäåæäà ó ïëàñòèöè õðâàòñêîã óìåò-
íèêà Èâàíà Ìåøòðîâèžà:
„Èâàí Ìåøòðîâèž ¼å ñèìáîë íàðîäíîã îñëîáî-
åœà è ó¼åäèœåœà, ñ¼à¼íè ðàñíè áèëàíñ ñêóëïòóðíå
ìîžè ñðïñêîã íàðîäà [...] Œåãîâà äåëà ãîâîðå êàî âå-
êîâè êî¼è ñàáè¼à¼ó ó ñåáå èñòîðè¼ñêå äîãàà¼å [...] Ñà
Ìèêåëàåëîâîì ñíàãîì ïîãëåäà è ñõâàòàœà ïðèðîäå
è îáëèêà ïîñìàòðà Ìåøòðîâèž îáè÷íå ñíàãå ÷îâå-
êîâîã òåëà è ïñèõè÷êà ðàñïîëîæåœà, ñàìî øòî Ìå-
14
„×åòâðòà ¼óãîñëîâåíñêà èçëîæáà”, Çâåçäà, 1912, I, 11,
ñòð. 700.
15
„Õðâàòñêà ¼óáèëàðíà èçëîæáà”, Äåëî, 1905, XI, 35, ñòð.
406.

72
øòðîâèž èäå ìíîãî äàšå, ¼åð óíîñè ñòðàñòè, óíîñè
íàöèîíàëíó ðåëèãè¼ó, ñâî¼î¼ ïëàñòèöè äà¼å ÷èñòî èí-
äèâèäóàëíó îñíîâó ñà ñâî¼èì îñîáåíèì ïîãëåäèìà
íà åñòåòè÷êó ñòðàíó ïëàñòè÷êå óìåòíîñòè, ÷åñòî ïîò-
ïóíî îñëîáîåí îä êëàñèöèçìà”16.
Èíäèâèäóàëíî è ðàñíî êàî ðàñêèä ñà êëàñè÷-
íèì îáëèöèìà è åïñêîì òðàäèöè¼îì áèòíè ñó ó îâî¼
Íàäåæäèíî¼ îöåíè17.
Åëåìåíòè íîâîã åñòåòè÷êîã èäåàëà çàñíîâàíîã
íà åêñïðåñè¼è èçðàçà ïðèñóòíè ñó è íà Íàäåæäèíèì
ñëèêàìà. „Ðàñíî è íàöèîíàëíî” ïðîãîâîðèòè žå ïðå
ñâåãà èç êîëîðèñòè÷êå ñíàãå çàâè÷à¼íèõ ïå¼ñàæà, ìà-
íàñòèðà è ñòàðèõ ãðàäîâà („Ðåñíèê”, „Ïðèçðåí”, „Âå-
çèðîâ ìîñò”, „Áîæóðè”, „Ãðà÷àíèöà”) è êðîç ëèêîâå
ñðïñêèõ ñåšàêà, ÷îáàíà, âî¼íèêà. Èíñïèðàöè¼ó çà íå-
êà îä ñâî¼èõ äåëà çà Ðèìñêó èçëîæáó îíà žå ïîòðà-
æèòè è ó åïñêèì ¼óíàöèìà (Ìàðêî Êðàšåâèž). Àëè,
„ñâåäåíîñò îáëèêà è ïðåíàãëàøåíè êîëîðèò êî¼è ¼å
Íàäåæäèíîì åêñïðåñèîíèñòè÷êîì òåìïåðàìåíòó áèî
¼åäèíè àäåêâàòàí ìåäè¼è äà èçðàçè ñâî¼ çàíîñ è óç-
áóåœå íàðîäíîì åïèêîì”18, áèëè ñó ïðåñìåëè çà êîí-
çåðâàòèâàí óêóñ ñðïñêîã óìåòíè÷êîã æèðè¼à è ñëèêå
ñó áèëå îäáè¼åíå.
Ñòîãà, êàäà ¼å âåëèêà ñëèêàðêà ïèñàëà: „Óìåò-
íîñò ïðàâà è èñòèíèòà ìîðà áèòè íàöèîíàëíà óìåò-
íîñò è ïîðåä ñâèõ èíòåðíàöèîíàëíèõ îñíîâà êî¼å
¼î¼ ñå ïîñòàâšà¼ó ïðè œåíîì ñòâàðàœó”19, òî íè¼å çíà-
÷èëî äà ñå ïî¼àì „íàöèîíàëíî” ìîæå èç¼åäíà÷èòè ñà
16
„×åòâðòà ¼óãîñëîâåíñêà èçëîæáà”, Áîñàíñêà âèëà, 1912,
XXVI, 11-12, ñòð. 179-180.
17
Ñëè÷íî ¼å è ïèñàî £åðîëèì Ìèøå: „Ìåøòðîâèž ¼å ñðæ,
îí ¼å èçëèâ ÷èòàâå íàøå åëåìåíòàðíå ñèëíå äóøåâíå è ôè-
çè÷êå ñíàãå; îí äà¼å ìîðàë íàøî¼ íàöèîíàëíî¼ êóëòóðè; îí ¼å
ñèíòåçà íàøåã æèâîòà ó œåãîâèì íà¼çíà÷à¼íè¼èì ëèíè¼àìà”.
18
Êàòàðèíà Àìáðîçèž, Íàäåæäà Ïåòðîâèž, ñòð. 349.

73
ôîëêëîðíèì è íàðîäíèì. Ñíàãîì ïåðñîíàëíîñòè è
óíóòðàøœèì îñåžàœåì óìåòíèê ¼å íàöèîíàëíè ñïå-
öèôèêóì ïðåîáëèêîâàî èëè ðàñòàêàî ñòâàðà¼óžè íî-
âó öåëèíó. Ó íàöèîíàëíîì ñå òðàãàëî çà óíèâåð-
çàëíèì è çà äðåâíèì, à íå çà êóëòîì ïëåìåíà, êî-
ëåêòèâèñòè÷êèì îáëèöèìà ìèøšåœà è œåãîâèì
âðåäíîñíèì îáðàñöèìà. Îâå òåæœå žå óìíîãîìå
îáåëåæèòè ïîåòè÷êó ìèñàî ìåóðàòíèõ óìåòíèêà
è íà¼ïîòïóíè¼è èçðàç äîáèòè ó äåëèìà Ðàñêà Ïå-
òðîâèžà, Ñòàíèñëàâà Âèíàâåðà è Ìî÷èëà Íàñòàñè-
¼åâèžà.

ʜèæåâíîêðèòè÷êå èäå¼å ìîäåðíèçìà

è óñìåíî è ïàòðè¼àðõàëíî íàñëåå
Ó îäíîñó íà ëèêîâíî è ìóçè÷êî ñòâàðàëàøòâî,
ìîäåðíèçàöè¼ñêè ïðîöåñè ñó ó ñðïñêî¼ êœèæåâíî-
ñòè ïî÷åòêîì 20. âåêà íà¼âèøå îäìàêëè. Êðèòè÷êå
èäå¼å Šóáîìèðà Íåäèžà, Áîãäàíà Ïîïîâèžà è £îâà-
íà Ñêåðëèžà, êàî è íîâè ïåñíè÷êè ãëàñîâè Âî¼èñëà-
âà Èëèžà, £îâàíà Äó÷èžà è Ìèëàíà Ðàêèžà, îìîãó-
žèëè ñó è ó òåìàòñêîì è ó ôîðìàëíî-ñòèëñêîì ïî-
ãëåäó îáíîâó íàöèîíàëíå êœèæåâíîñòè, œåí ðàñò è
ðàñöâåòàâàœå. Áðçî ñóñòèçàœå è ìåøàœå âèøå ïå-
ñíè÷êèõ ãåíåðàöè¼à è œèõîâî îòâàðàœå ïðåìà ðàç-
ëè÷èòèì åâðîïñêèì ñòðó¼àœèìà è ïîåòè÷êèì êîí-
öåïòèìà, ñóøòèíñêè ñó îäðåäèëè åïîõó ñðïñêå ìî-
äåðíå. Îòóä è ðàçëèêå ó îäíîñó ñðïñêèõ ìîäåðíèñòà
ïðåìà íàöèîíàëíî¼ òðàäèöè¼è, œåíèì îáëèöèìà è
âðåäíîñòèìà.
Çà íàøà èñòðàæèâàœà îä ïîñåáíå âàæíîñòè ñó
Ñðïñêè êœèæåâíè ãëàñíèê êàî ñòîæåðíè ÷àñîïèñ

„×åòâðòà ¼óãîñëîâåíñêà èçëîæáà”, Áîñàíñêà âèëà, 1912,

19

XXVI, 11-12, ñòð. 199.

74
ñðïñêå ìîäåðíå è œåãîâè óðåäíèöè Áîãäàí Ïîïîâèž
è £îâàí Ñêåðëèž, ÷è¼å ñó êðèòè÷êå èäå¼å, íàó÷íè è
êóëòóðíè ðàä, äàëè ïå÷àò åïîõè.
Ãëàñíèê è œåãîâè óðåäíèöè, êàî è ïðåäðàòíè ìî-
äåðíèñòè, òåæåžè ñâåêîëèêî¼ îáíîâè ñðïñêå êœèæåâ-
íîñòè, òðàæèëè ñó óçîðå è îáðàñöå ó çàïàäíîåâðîï-
ñêèì êœèæåâíîñòèìà, à íå ó íàöèîíàëíî¼ êœèæåâíî¼
áàøòèíè, ïîñåáíî íå îíî¼ êî¼à èì ¼å ïðåòõîäèëà èëè
îíî¼ êî¼à ñå îñëàœàëà íà ôîëêëîðíî íàñëåå.
„Ðå÷ åâðîïñêè”, ïèñàî ¼å Áðàíêî Ëàçàðåâèž, „÷ó-
ëà ñå ñâàêè ÷àñ”20, èñòèöàíà ñó „åâðîïñêà ìåðèëà”,
óêàçèâàëî íà „åâðîïñêè äóõ”, ãîâîðèëî î „Åâðîïå¼-
öèìà è åâðîïñêîì ïîêîšåœó”. È Ãëàñíèê ¼å âàæèî
çà „åâðîïñêè ÷àñîïèñ”. Èàêî ñó ñå ðàçëèêîâàëè ïî
èäå¼íèì è åñòåòè÷êèì íàçîðèìà, Ãëàñíèêîâè óðåä-
íèöè Áîãäàí Ïîïîâèž è £îâàí Ñêåðëèž áèëè ñó ñà-
ãëàñíè ó îïøòèì ïîãëåäèìà íà ðàçâî¼ íàöèîíàëíå
êœèæåâíîñòè. „Åâðîïåèçàöè¼à” ¼å çà œèõ çíà÷èëà
ïðåâëàäàâàœå ïðîâèíöè¼àëíèõ îêâèðà è äóõîâíèõ
âèäèêà, ïîäèçàœå åñòåòñêîã è ôîðìàëíîã íèâîà ñðï-
ñêå êœèæåâíîñòè è œåíî ïðèáëèæàâàœå åâðîïñêèì
êóëòóðíèì ñòàíäàðäèìà.
Ñà òàíàíèì îñåžàœåì çà óìåòíè÷êî, Áîãäàí Ïî-
ïîâèž ¼å ïîñåáíî äðæàî äî ñêëàäíîñòè ôîðìå, ÷èñòå
è ¼àñíå ïåñíè÷êå åêñïðåñè¼å, à êàî ðàöèîíàëèñòà âå-
ðîâàî ¼å ó œåíó ïðîñâåòèòåšñêó ìèñè¼ó. Ïîêëîíèê
ëåïîòå íàñòî¼àî ¼å äà èçðàäè ñâî¼ó òåîðè¼ó î ëåïîì è
ïîïóò êëàñèöèñòà, ìèñëèî äà ¼å ìîãóžà îá¼åêòèâíà
âàëîðèçàöè¼à óìåòíè÷êîã äåëà. Îòóäà, íàöèîíàëíî
ó œåãîâîì âðåäíîñíîì ñèñòåìó íè¼å áèëî îä ïðè-
ìàðíîã çíà÷à¼à.
£îâàí Ñêåðëèž ¼å, ïàê, âðåäíîñò è ôóíêöè¼ó êœè-
æåâíîñòè ñàãëåäàâàî ó îêâèðó ¼åäíîã øèðîêîã íàöè-
20
„Ïîñëå äâàäåñåò ãîäèíà”, Ñðïñêè êœèæåâíè ãëàñíèê,
í.ñ. 1934, XXL , 2, ñòð. 133.

75
îíàëíî-ñîöèîêóëòóðíîã ïðîãðàìà. Çáîã çíà÷à¼à êî¼å
èìà ïî¼àì íàöèîíàëíî ó œåãîâèì êœèæåâíèì èäå-
¼àìà è ñïåöèôè÷íîã îäíîñà ïðåìà ïàòðè¼àðõàëíèì
âðåäíîñòèìà, îí ó îâî¼ âðñòè èñòðàæèâàœà çàâðåó-
¼å ïîñåáíó ïàæœó.
Ñêåðëèž íè¼å ìîãàî äà ïðèõâàòè íàöèîíàëíè êóë-
òóðíè ìîäåë çàñíîâàí íà ïàòðè¼àðõàëíèì íà÷åëèìà,
îáè÷à¼íèì íîðìàìà è âåž ïåòðèôèöèðàíèì ôîëêëîð-
íèì îáëèöèìà. Îêðåíóò áóäóžíîñòè è ïðîæåò äóõîì
Ãè¼îîâà âèòàëèçìà, îí ¼å íåãèðàî „ïðàîñíîâíå, ÷âð-
ñòå è ïðîñòå ïðèíöèïå” ïàòðè¼àðõàëíà æèâîòà, íå ñìà-
òðà¼óžè èõ òåìåšèìà „íî ãâîçäåíèì îáðó÷åì øòî ñâà-
êîãà ñòåæå è óáè¼à”. „Äóõîâíî¼ èçâåñíîñòè è ìîðàë-
íî¼ çàêîíèòîñòè” ïàòðè¼àðõàëíîã äðóøòâà îí ¼å ïðåò-
ïîñòàâèî äåìîêðàòñêî äðóøòâî ñëîáîäíèõ ëè÷íîñòè
è íåñïóòàíîã àêòèâèçìà ó êîìå áè „óìåòíîñò ìîãëà
äà ïîñòàíå ðåëèãè¼à áóäóžíîñòè, âåëèêè èäåàë ÷îâå-
÷àíñòâà ñ¼åäèœåíîã ó îïøòåì êóëòó ëåïîòå”21. Êîëåê-
òèâèñòè÷êîì ñâåøžó è âðåäíîñòèìà ïàòðè¼àðõàëíî ¼å
áèëî ñóïðîòñòàâšåíî ìîäåðíîì äóõó èíäèâèäóàëè-
çìà è íîâèì ñîöè¼àëíèì èäå¼àìà. Ïîáîðíèêå è ïðè-
ñòàëèöå ïàòðè¼àðõàëíå êóëòóðå Ñêåðëèž ¼å ñòîãà âè-
äåî êàî ïðîòèâíèêå ñâåêîëèêîã íàïðåòêà è êàî ñâî¼å
îïîíåíòå. Ðîäîíà÷åëíèêó ìîäåðíå ñðïñêå êðèòèêå,
åâðîïñêè îáðàçîâàíîì Šóáîìèðó Íåäèžó, çàìåðàî ¼å
øòî ¼å „âîëåî íàøó ïàòðè¼àðõàëíó ïðîøëîñò è âåëè-
÷àî íàøå ïðåòêå” è, íå ìàœå, øòî ¼å áèî ñóçäðæàí
ïðåìà äåìîêðàòè¼è è œåíèì âðåäíîñòèìà22.
21
„Óíèøòåœå åñòåòèêå è äåìîêðàòèçàöè¼à óìåòíîñòè”,
Êðèòè÷êè ðàäîâè £îâàíà Ñêåðëèžà, ïðèð. Ï. Ïàëàâåñòðà,
Ñðïñêà êœèæåâíà êðèòèêà, êœ. 9, 1977, Íîâè Ñàä – Áåîãðàä,
ñòð. 75.
22
„Ó òîì òðàäèöèîíàëèçìó”, ïèøå Ñêåðëèž, „ëåæè ¼åä-
íà ÷óäíîâàòà è òåøêî îá¼àøœèâà öðòà Íåäèžåâà äóõà. Îí
êî¼è ¼å áèî ÷îâåê êðèòè÷êîã äóõà, èíòåëåêòóàëíè èíäèâèäó-

76
 È ó ïðîïîâåäíî¼ ïðîçè Ë. Ëàçàðåâèžà êàî è ó
êðèòè÷êèì èäå¼àìà Š. Íåäèžà, Ñêåðëèž ¼å îòêðèâàî
äóõîâíå ïðîòèâóðå÷íîñòè: „Êîä Ëàçàðåâèžà, êî¼è ¼å
ïî÷åî ïðåâîäèìà èç ×åðíèøåâñêîã, êî¼è ñå ñà ñòðà-
øžó áàâèî ïðèðîäíèì íàóêàìà, êî¼è ¼å ãîäèíå ïðî-
âåî íà âåäðîì è ïàìåòíîì Çàïàäó, è êî¼è øòî ¼å âðëî
âàæíî, íè¼å áèî íåçíàëèöà è îãðàíè÷åí ÷îâåê, êîä
œåãà òàêî óñêå, ñèðîìàøíå è íåìîäåðíå èäå¼å çà÷ó-
àâà¼ó, è êàòêàä, òî òðåáà îòâîðåíî ðåžè – è çàïðåïà-
øžó¼ó”23.
Ëàçàðåâèžó ¼å Ñêåðëèž ñóïðîòñòàâèî Áîðó Ñòàí-
êîâèžà, óìíîãîìå ñòîãà øòî ¼å âðàœàíñêè ïèñàö êðè-
òè÷êè ïðîãîâîðèî „î íåñíîñíî¼ è ïîíèæàâà¼óžî¼ ïà-
òðè¼àðõàëíî¼ òèðàíè¼è” è øòî ¼å „óñòàî ïðîòèâ òîã
òâðäîã, äóøåóáèëà÷êîã ìîðàëíîã àïñîëóòèçìà, òîã òå-
øêîã è ñòðàøíîã ðîáîâàœà ìîðàëíèì äîãìàìà è íà-
øàî ¼å ïëàõå è áîëíå è ïàòåòè÷íå ðå÷è ïðîòåñòà çà
ñëîáîäàí, çà ñðåžàí æèâîò ¼åäèíêå êî¼à õîžå äà æèâè
è öâåòà”24.
Ó ñëè÷íîì êîíòåêñòó ìîæå ñå òóìà÷èòè è Ñêåð-
ëèžåâî óâàæàâàœå Ðàêèžà è Äó÷èžà. Êîä îâèõ ìî-
äåðíèñòà Ñêåðëèžà ¼å ïðèâëà÷èëà âèøå ôîðìàëíà
ñòðàíà œèõîâå ïîåçè¼å, óòàí÷àí ¼åçèê è ìà¼ñòîðñòâî
âåðñèôèêàöè¼å, à ìàœå íîâ ïåñíè÷êè ñåíçèáèëèòåò.
Ó òèì ñïîšàøœèì îäëèêàìà, êàêî ¼å òî ëóöèäíî çà-
ïàçèî Ìèîäðàã Ïðîòèž, „Ñêåðëèž ¼å âèäåî ¼åäàí çíàê
åâðîïåèçàöè¼å íàøå êœèæåâíîñòè, œåíî îäâà¼àœå îä

àëèñòà ïðâîãà ðåäà, ÷îâåê êî¼è ¼å ïðåçèðàî ãîìèëó – áèî ¼å

ïîêëîíèê òðàäèöè¼à êî¼å íèñó íèøòà äðóãî äî ìèøšåœà èø-
÷åçëèõ ãîìèëà è ïðîøëîñòè, êî¼à ¼å ñâà ó îäðèöàœó èíäèâè-
äóàëèçìà è ñëîáîäå ó îáëàñòè äóõà” („Šóáîìèð Íåä螔, Êðè-
òè÷êè ðàäîâè £îâàí Ñêåðëèžà, ñòð. 372.)
23
„ Ëàçà Ëàçàðåâ螔, Êðèòè÷êè ðàäîâè £îâàíà Ñêåðëèžà,
ñòð. 343.
24
Èñòî ñòð. 344.

77
ñåîñêå è ìàëîâàðîøêå áàëêàíñêå ïðèìèòèâíîñòè è
œåíîã ñâå ïðèñíè¼åã âåçèâàœà çà Çàïàä êî¼å ¼å áèëî
ó äóõó è èäå¼àìà œåãîâà ïðîñâåòèòåšñòâà25.
Èñòîâðåìåíî, Ñêåðëèž ¼å óìåòíîñò ñìàòðàî èç-
ðàçîì íàöèîíàëíîã áèžà è œåãîâå äóõîâíå ñàìîñâå-
ñòè è áèî ¼å äóáîêî óáååí äà îíè ìîðà¼ó áèòè î÷ó-
âàíè êàî òåìåš è ðåïåðíå òà÷êå íàöèîíàëíîã æèâî-
òà è ñòâàðàëàøòâà: „Òà ñð÷àíà è áóíòîâíà [ñðïñêà]
ðàñà, ñòâîðåíà íåêîì âðñòîì ðåâîëóöèîíàðíå
ñåëeêöè¼å, èìà ñâî¼èõ âðëî äîáðèõ îñîáèíà. Æèâà,
ñëîáîäîšóáèâà, ïîíîñèòà, æåäíà íåçàâèñíîñòè, ñïî-
ñîáíà çà âåëèêè ïîëåò ó ÷àñîâèìà ïðåãíóžà, îíà ¼å ó
ñâî¼ íîâè æèâîò, è äðæàâíè è êóëòóðíè, óíåëà ñâå
ñâî¼å äîáðå ñòðàíå.”26
Ðàñíî, ïàòðè¼àðõàëíî è „íàöèîíàëíè äóõ” ñó òà-
êî çà Ñêåðëèžà íîñèëè èñòîâðåìåíî ¼åäàí ïîçèòè-
âàí è ¼åäàí íåãàòèâàí ïðåäçíàê. £åð, ìàäà áëèçàê ãðà-
àíñêèì ðàöèîíàëèñòè÷êèì è äåìîêðàòñêèì èäå¼à-
ìà, Ñêåðëèž ¼å áèî äóáîêî ïðîæåò è åòîñîì ïàòðè-
¼àðõàëíå çà¼åäíèöå è íàðîäíå ïîåçè¼å. Î òîì äâî¼-
ñòâó, êàðàêòåðèñòè÷íîì çà ïðåëàçíå ïåðèîäå, ïèøå
âåîìà äîáðî Ñêåðëèžåâ âðøœàê è ïðè¼àòåš Ìèëàí
Ãðîë: „Ó £îâàíó Ñêåðëèžó, êî¼è ñå ¼àâšà ó ìàãíîâå-
œó, íà ñàìîì èçìàêó 19-òîã âåêà, òîëèêî ¼å ðåïðå-
çåíòàòèâíèõ öðòà òîãà äîáà, äà ñå îí èçðàçèò êœè-
æåâíè è ñîöè¼àëíè ðåàëèñò äóõîâíèì æèëàìà ïðå-
ïëèžå äóáîêî óíàçàä ó ïðåäðîìàíòèçàì è äàšå ÷àê ó
ïàòðè¼àðõàëíè ïðèìèòèâèçàì. Œåãîâà áëàãîíàêëî-
íîñò ïðåìà ïîëóôîëêëîðíî¼ ñèðîâèíè íåêîëèêèõ ïè-
ñàöà, íàñóïðîò áåçîáçèðíîñòè ïðåìà àðòèçìó, äåêà-
äåíòñòâó è ïåñèìèçìó ïèñàöà îä òàëåíòà, íå ìîæå
ñå îá¼àñíèòè ñàìî ëè÷íèì óêóñîì, ¼åð ¼å œåãîâà êœè-
„Ñèìà Ïàíäóðîâ螔, Ïåñìå, Áåîãðàä, 1964, ñòð. 22.
25

„Ñðáè¼à, œåíà êóëòóðà è œåíà êœèæåâíîñòè”, Áîñàí-

26

ñêà âèëà, 1910, XXV, 3-5, ñòð. 34.

78
æåâíà êóëòóðà áèëà âåëèêà; íå ìîæå ñå ñõâàòèòè íè
êàî ñîöè¼àëíî äîêòðèíàðñòâî, ¼åð ¼å îí èìàî ðàçóìå-
âàœà è çà ñìåëå ïóñòîëîâå, êàä áè ïîä œèõîâèì ïîä-
âèçèìà îñåòèî íàïîí ðàñå”27.
Òåîðè¼à ðàñå è ñðåäèíå, óìíîãîìå ïðåóçåòà îä
Òåíà, êîä Ñêåðëèžà ¼å ïîâðåìåíî äîáè¼àëà ðîìàíòè-
÷àðñêó àóðó è áèëà ¼å ó ðàñêîðàêó ñà œåãîâèì îñïî-
ðàâàœåì íàöèîíàëíå ìèòîëîãè¼à è œåíå ôîëêëîðíå
ðåòîðèêå.
Ïîçèòèâèñòà è çàñòóïíèê ðåàëèñòè÷êå åñòåòè-
êå, £îâàí Ñêåðëèž ¼å çàïðàâî èçðàæàâàî êóëòóðíå ïî-
òðåáå „îíîã ãðààíñêîã ñëî¼à ÷è¼èì ¼å èäå¼íèì è äó-
õîâíèì õîðèçîíòèìà îäãîâàðàî òåê çàïî÷åòè ïðîöåñ
ìîäåðíèçàöè¼å íàöèîíàëíå êóëòóðå êàî ïîñòóïíîñò
ñàçðåâàœà è ðàñòà, à íå êàî êâàëèòàòèâíè ñêîê è ðå-
âîëóöèîíàðíà ïðîìåíà ó ñèñòåìó âðåäíîñòè íà êî¼å
ñå äðóøòâî ¼îø íè¼å áèëî íàâèêëî”28. Íàöèîíàëíè
èäåîëîã è ìîðàëèñòà, ñàâ ïîñâåžåí èäå¼è íàöèîíàë-
íîã íàïðåòêà è çäðàâšà, âèñîêî ïîñòóëèðà¼óžè ïî¼-
ìîâå èñêðåíîñòè, ¼àñíîñòè è ñìèñëà, íà¼ìîžíè¼è êðè-
òè÷àð ñðïñêå ìîäåðíå, íàøàî ñå òàêî ó îïîçèòó ïðå-
ìà íîâèì åâðîïñêèì äóõîâíèì è êœèæåâíèì òîêî-
âèìà êàî è ïðåìà ïîåòè÷êèì ñòðó¼àœèìà ó íàöèî-
íàëíî¼ ëèòåðàòóðè êî¼e ñó áèëe ó ñàãëàñ¼ó ñà òèì
åâðîïñêèì òîêîâèìà.
Ñêåðëèž ¼å ïåñíèøòâî åâðîïñêå äåêàäåíöå äî-
æèâšàâàî êàî „îïàñíó êœèæåâíó çàðàçó”, „êàî îòðîâ-
íó ãšèâó íà òðóëåæè ñòàðîã ñòàáëà” è òâðäèî êàêî ¼å
íà Çàïàäó ò༠ïðàâàö âåž ïðåöâàî è ïðîøàî. Êàä ¼å
òó „êœèæåâíó çàðàçó” ïðåïîçíàî ó äðóãî¼ è òðåžî¼
27
„£îâàí Ñêåðë螔, Èç ïðåäðàòíå Ñðáè¼å, Áåîãðàä, 1939,
ñòð. 124.
28
Predrag Palavestra, „Isidora Sekuliæ i rana srpska avan-
garda”, Kritika i avangarda u modernoj srpskoj književnosti, Be-
ograd, 1979, str. 25.

79
ãåíåðàöè¼è ñðïñêèõ ìîäåðíèñòà (êîä Äèñà, Ïàíäó-
ðîâèžà, È. Ñåêóëèž, Ñðåçî¼åâèžà), îí ¼î¼ ñå æåñòîêî
ñóïðîòñòàâèî. Îñåòèî ¼å äîáðî äà ñó äåëà ìëàäèõ
ñòâàðàëàöà èçðàç êðèçå äóõîâíîñòè è óíóòðàøœåã
ðàñöåïà ëè÷íîñòè è äà îíà ïðåòå íå ñàìî äà óíåñó
íåñêëàä ó íàöèîíàëíó ëèòåðàòóðó âåž è äà ìîãó äà
óãðîçå ðàöèîíàëèñòè÷êè ãðààíñêè ñâåò è íîâ ïîðå-
äàê êî¼è ñå òåê îáëèêîâàî. Óìåðåíè¼è ìîäåðíèçàöè¼-
ñêè õîä Äó÷èžà èëè Ðàêèžà, Ñêåðëèž ¼å ¼îø ìîãàî äà
ïðèõâàòè, àëè íå è ðàäèêàëèçàì ðàíå àâàíãàðäå ó ÷è-
¼èì ¼å äåëèìà äîøëî äî ïîòïóíå äèñòîðçè¼å óìåò-
íè÷êîã ñóá¼åêòà è ðàñïàäà ñëèêå ñâåòà çàñíîâàíå íà
ðàöè¼ó. Ó èìå òîã íàöèîíàëíîã è åòè÷êîã ïðàãìàòè-
çìà Ñêåðëèž ¼å îäñòóïíèöó ïîòðàæèî ó äðóøòâåíî è
óìåòíè÷êè âåž àíàõðîíèì îáëèöèìà. Òî íà¼áîšå ïî-
òâðó¼ó îñïîðàâàœå Ñàïóòíèêà Èñèäîðå Ñåêóëèž è
ïîõâàëà íåîðîìàíòè÷àðñêî¼ ïðèïîâåäíî¼ ïðîçè
Ìèëèöå £àíêîâèž. Äîê ¼å î ïðîçè È. Ñåêóëèž ïèñàî
êàî î „öâåžó íèêëîì èç ìàñòèîíèöå”, ãíåâíî êðèòè-
êîâàî œåíó „êœèæåâíó åãçîòèêó, ñèìáîëèçàì èäå¼à,
àòðîôè¼ó îñåžàœà, ïàðàëèçó âîšå” è íàëàçèî ó œî¼
„íåøòî çàìîðíî è áîëåøšèâî”29, ó Èñïîâåñòèìà Ì.
£àíêîâèž ¼å íàëàçèî äà èìà „íå÷åã ñðïñêîã, íàöèî-
íàëíîã è äîìàžåã. È òî íå ñðïñêîã ñà áåîãðàäñêîã êîð-
çîà, íî ñðïñêîã øòî ïîäñåžà íà îíå ìàëå âàðîøèöå
íàøå, ÷è¼è áåëè çèäîâè è öðâåíè êðîâîâè âèðå èç
âåëèêèõ îðàõà è äóäîâà [...] ãäå ñó çèäîâè ïîêðèâåíè
âåçîâèìà âðåäíèõ äåâî¼àêà, ñà õëàäîâèòèì ñîáàìà
çàëèâåíèì ìèðèñîì öðâåíèõ ¼àáóêà è æóòèõ äóœà
[...] Ó òèì ìàëîãðààíñêèì êóžàìà íàøå ïðîâèíöè¼å
ïîðîäèöà ¼îø íè¼å ïðàçíà ðå÷. Òó ñå ¼îø çíà ðàäèòè,
âîëåòè è òðïåòè [...] Ñíîáîâèìà, îíèìà êî¼è ñó ñàäà
ïðîíàøëè Îñêàðà Âà¼ëäà, èçãëåäàžå ñâå òî ñòàðèí-
ñêè íàèâíî è ñìåøíî. È îâà êœèãà íè¼å çà ñíîáîâå è
29
„Äâå æåíñêå êœèãå”, Ïèñöè è êœèãå, êœ. 5, ñòð. 288.

80
öèíèêå. Œó žå ÷èòàòè îíå ñèðîòå ìëàäå äåâî¼êå êî¼å
ìèëèîíàðñêè æèâå ó ñâî¼èì ÷èñòèì ñíîâèìà è ïëå-
ìåíèòèì èëóçè¼àìà”30.
Ñêåðëèž – çàïàäœàê è äåìîêðàòà, êî¼è óñòà¼å
ïðîòèâ ìèòà î ïàòðè¼àðõàëíî¼ êóëòóðè è ìîðàëó è
èðîíè÷íî ãîâîðè î „îíèìà êî¼è äåêëàìó¼ó ’ïðîòèâ
òðóëîã Çàïàäà è ñ óñõèžåœåì „ãîâîðå î íåêî¼ ñðïñêî¼
è ñëîâåíñêî¼ êóëòóð蒔31, îïèðóžè ñå ïåñèìèñòè÷êîì
è êîðîçèâíîì äóõó íîâîã, óâîäè è àôèðìèøå ìîäè-
ôèêîâàíå îáëèêå ïàòðè¼àðõàëíå êóëòóðå è ìîðàëà.
Âèøå íî àíàõðîíèçàì, Ñêåðëèžåâè ñóä è ñòàâ áèëè
ñó îãëåäàëî àêòóåëíîã ñîöèîêóëòóðíîã òðåíóòêà ñðï-
ñêîã äðóøòâà.
Òó äèõîòîìè÷íîñò ñðïñêå ïîëèòè÷êå è êóëòóð-
íå åëèòå èñòèöàî ¼å è Ñëîáîäàí £îâàíîâèž: „Ïðâè
íàøè íàðàøòà¼è êî¼è ñó ñå øêîëîâàëè íà ñòðàíè è
ïîçíàëè Çàïàä, áèëè ñó óñïåëè äà ñàìî óïîëà ïðåêè-
íó ñà ïàòðè¼àðõàëíîì ñðåäèíîì ó êî¼î¼ ñó ïîíèêëè.
Çàïàäœàöè óìîì, îíè ñó ñðöåì îñòà¼àëè âåçàíè çà
ïàòðè¼àðõàëíè æèâîò è îñåžàëè çà œèì êàî íåêó ÷å-
æœó”32. Íè äâàäåñåòèõ ãîäèíà 20. âåêà, ïèøóžè î
íîâèì òåíäåíöè¼àìà ó ðàçâî¼ó ñðïñêîã ðîìàíà, Èñè-
äîðà Ñåêóëèž íè¼å ìîãëà à äà ñå, íå áåç ãîðêå èðîíè-
¼å, îñâðíå íà ñïîðó ïðîìåíó íàñëååíîã êóëòóðíîã è
ìåíòàëíîã îáðàñöà: „Î, ïðîâèíöè¼à ¼å ò༠Áåîãðàä, è
òî íàöèîíàëíà ïðîâèíöè¼à, ¼åð ¼îø òàêî ñòðàøíî
ìíîãî õèšàäà æåíà æèâè ó œåìó ïî àçè¼ñêè è íà óäà-
ðàœå äëàíîâà ñëóæå ñâî¼å ñèíîâå, ïðâó ãåíåðàöè¼ó
30
Èñòî ñòð. 288.
31
„Øêîëîâàœå íà ñòðàíè”, Ôåšòîíè, ñêèöå, ãîâîðè, ñòð.
66.
32
„Šóáîìèð Íåä螔, Êðèòèêà ó Ñêåðëèžåâî äîáà, ïðèð.
Ä. Âèòîøåâèž, Ñðïñêà êœèæåâíà êðèòèêà, êœ. 10, Ìàòèöà
ñðïñêà, Èíñòèòóò çà êœèæåâíîñò è óìåòíîñò, Íîâè Ñàä – Áå-
îãðàä, 1975, ñòð. 281.

81
ïðâîã íàøåã ãîñïîäñòâà. È òàêî ñòðàøíî ìíîãî õè-
šàäà šóäè ¼å ó œåìó êî¼è, ñà ñâî¼èì ñòàðèì êîñìà-
òèì ñíàãàìà ÷óâà¼ó Áåîãðàä îä îíå åâðîïñêå òðèâè-
¼àëíîñòè”33.
Èïàê, äâà âàæíà ìîìåíòà íå òðåáà ïðåíåáðåãíó-
òè – äà, êàêî ¼å ïèñàî Àäðè¼àí Ìàðèíî, „ñâàêè ìîäåð-
íèçàì íà ñâåòó èìà íåêó ñàäðæèíñêó è íàöèîíàëíî
ñïåöèôè÷íó äèìåíçè¼ó êî¼ó òðåáà ïàæšèâî àíàëèçè-
ðàòè”34, è äà „íåìà ìîäåðíîã èíòåãðàëíîã äóõà áåç íå-
êîã ó÷åøžà òðàäèöè¼å ó ìà êîì âèäó”35. Ó òîì ñìèñëó
íè ñðïñêà êœèæåâíà ìîäåðíà íå ïðåäñòàâšà èçóçå-
òàê. Ïðîæèìàœå, àëè è îøòðî ñóêîášàâàœå ñòàðîã è
íîâîã, íåïðåêèäíà ñåãìåíòàöè¼à è àñèìèëàöè¼à åëå-
ìåíàòà ñòàðîã, îáåëåæèëè ñó è ñðïñêó êœèæåâíîñò è
êóëòóðó ïðâèõ äåöåíè¼à 20. âåêà. Ïîåòè÷êà íàñòî¼àœà
è êœèæåâíî ñòâàðàëàøòâî íà¼ìëàåã ïîêîšåœà ñðï-
ñêèõ ìîäåðíèñòà òî, òàêîå, ïîòâðó¼ó.
Íàðàøò༠¼óãîñëîâåíñêå ðåâîëóöèîíå îìëàäè-
íå, ÷è¼è ¼å ãëàâíè èäåîëîã áèî Äèìèòðè¼å Ìèòðèíî-
âèž, ïîïóò Ñêåðëèžà, ñìàòðàî ¼å îáíîâó íàöèîíàë-
íîã äóõà êóëòóðå è óìåòíîñòè ïðâîñòåïåíèì åñòå-
òè÷êèì è åòè÷êèì çàäàòêîì. Àëè, ñâî¼ íàöèîíàëíè
àêòèâèçàì, îâ༠íàðàøò༠¼å óñïåî äà èçìèðè ñà íî-
âèì óìåòíè÷êèì òåæœàìà. Èäå¼à îñëîáîåœà è ó¼å-
äèœåœà ñâèõ ¼óãîñëîâåíñêèõ íàðîäà çà œåãà íè¼å áè-
ëà ñàìî îñíîâà ðåâîëóöèîíàðíîã ïîêðåòà âåž è îá-
ëèê óìåòíè÷êîã àâàíãàðäèçìà.
Ëåòèìè÷àí ïîãëåä íà íàñëîâå è ñàäðæ༠œèõî-
âèõ êœèæåâíîòåîðè¼ñêèõ è ïóáëèöèñòè÷êèõ ñïèñà
ñâåäî÷è äà ¼å îäðååœå ïðåìà „íàöèîíàëíîì äóõó”
33
„Îêî íàøåã ðîìàíà”, Ñðïñêè êœèæåâíè ãëàñíèê, í.ñ.
1922, XV, ñâ. V, ñòð. 356.
34
„Moderno”, Moderno, modernizam, modernost, Beograd,
1977, str. 38.
35
Isto, str. 75.

82
è ïàòðè¼àðõàëíî¼ òðàäèöè¼è áèëî çà œèõ îä ñóøòèí-
ñêîã çíà÷à¼à. Äèìèòðè¼å Ìèòðèíîâèž ïèøå î „Íà-
öèîíàëíîì òëó è ìîäåðíîñòè”, Äàíèëî Èëèž î „Íà-
øåì íàöèîíàëèçìó”, Ïåðà Ñëè¼åï÷åâèž î „Íàðîä-
íî¼ äðàìè” è „Ìîäåðíà è ìè” ...
Ó òîì ïîãëåäó ïàðàäèãìàòè÷àí ¼å Ìèòðèíîâè-
žåâ ïðîãðàìñêè òåêñò „Íàöèîíàëíî òëî è ìîäåð-
íîñò” (1908). Èàêî àóòîð íàñòî¼è äà ïîêàæå êàêî ïî-
¼àì „íàðîäíî” íè¼å ó îïðåöè ñà ïî¼ìîì „ìîäåðíî”,
îäíîñíî äà „ìîäåðíèçàöè¼à íàøåã äðóøòâà è íàøå
êœèæåâíîñòè íè¼å ïîðàç íàøåã íàðîäà, íàøå èí-
äèâèäóàëíîñòè è íàøèõ íàöèîíàëíèõ èäåàëà”36,
èïàê ¼å àôèðìàöè¼à äóõà ìîäåðíå äîâåëà ó ïèòàœå
áàø ìàãèñòðàëíè òîê íàöèîíàëíå êœèæåâíîñòè –
îä Çìà¼à äî ïèñàöà ôîëêëîðíîã ðåàëèçìà (Âåñåëè-
íîâèžà, Ñðåìöà, Àäàìîâà). „Óêîïàíîñò” ó íàöèî-
íàëíî òëî è êîëåêòèâèñòè÷êó ñâåñò áèëè ñó áðàíà
ïåñíè÷êîì èíäèâèäóàëèçìó è ñóá¼åêòèâèçìó êàî
èìàíåòíèì îäðåäíèöàìà ìîäåðíå. Îòóäà ¼å êàî
óðåäíèê Áîñàíñêå âèëå Ìèòðèíîâèž ïîâðåìåíî îñå-
žàî ïîòðåáó äà ¼àñíî ðàçãðàíè÷è ñôåðó íàöèîíàë-
íîã ïîëèòè÷êîã îä êœèæåâíîã ðàäà è óïîçîðè íà
îïàñíîñò êî¼à ïðîèçèëàçè èç òàêâå ñïðåãå: „Íå ñìè¼å
ñå ìèñëèòè äà ¼å êœèæåâíîñò ñàìî îíäà íàöèîíàë-
íà êàä ïðåäñòàâšà ¼åäíó âàæíó ñòðàíó îïžåã íàöè-
îíàëíîã æèâîòà. Çáàöèâøè âðè¼åäíîñò óìåòíè÷êå
ëè÷íîñòè è óì¼åòíè÷êèõ àìáèöè¼à, Áîñàíñêà âèëà
íåžå áèòè êœèæåâíè ëèñò àêî œåíî ñðáîâàœå óáè¼å
œåíó êœèæåâíîñò”37
Ó ïîñòóïêó ïðåâðåäíîâàœà íàöèîíàëíå òðàäè-
öè¼å Ìèòðèíîâèž žå, ïîïóò íåêèõ äðóãèõ ñðïñêèõ
ìîäåðíèñòà (Ñòåôàíîâèžà, Âèíàâåðà), èçâóžè ¼åäíó
36
„Nacionalno tlo i modernost”, Književnost Mlade Bosne,
knj. 2, Priredio Predrag Palavestra, Sarajevo, 1965, str. 42.
37
„Za naš rad”, Književnost Mlade Bosne, knj. 2, str. 38.

83
äðóãó ïåñíè÷êó âåðòèêàëó êî¼à èäå îä Œåãîøà ïðå-
êî Ëàçå Êîñòèžà äî Èâà Âî¼íîâèžà, ¼åð ó œî¼ ïàòðè-
¼àðõàëíî è íàöèîíàëíî íè¼å îäíåëî ïðåâàãó è ñïóòà-
ëî èíäèâèäóàëíî è ëè÷íî.
Íîâ îäíîñ ïðåìà íàöèîíàëíî¼ áàøòèíè è ôîë-
êëîðíî¼ òðàäèöè¼è óñïîñòàâšà è Ïåðî Ñëè¼åï÷åâèž
ó ñâîì, íå ìàœå ïðîãðàìñêè èíòîíèðàíîì, òåêñòó çà
áå÷êó Çîðó „Ìîäåðíà è ìè” (1910). Èàêî ¼å ñêëîí äà
ó „íàðîäíî¼ òðàäèöè¼è” è „íàðîäíî¼ ïñèõîëîãè¼è è
òåìïåðàìåíòó” âèäè „âåëè÷à¼íó áàçó” íîâå ñðïñêå
êœèæåâíîñòè, „äàëåêî ¼å îä òîã äà ïî ïðèì¼åðó îíèõ
èç 60-òèõ ãîäèíà ïîêàçó¼å íà íàøå íàðîäíå ï¼åñìå
êàî ¼åäèíè óçîð”38. „Áèòè òà÷àí è â¼åðàí èäå¼è óíó-
òðà” è áèòè îäàí „íåïîðî÷íî¼ òåõíèöè”, íàçíàêà ñó
íîâèõ ïîåòè÷êèõ èäåàëà, äðóãà÷è¼èõ îä îíèõ êî¼è ñó
îáåëåæèëè ñðïñêó êœèæåâíîñò ðîìàíòèçìà è ðåà-
ëèçìà.
Íà¼ìëàà ïåñíè÷êà ãåíåðàöè¼à ìîäåðíèñòà, êî-
¼à ¼å âåž äîáðî çàêîðà÷èëà ó àâàíãàðäó, íîâ ïîåòè÷êè
èäåàë è îâàïëîžåœå íàöèîíàëíèõ òåæœè íàøëà ¼å ó
äåëó Èâàíà Ìåøòðîâèžà.
Ìåøòðîâèžåâ Êîñîâñêè õðàì (÷è¼à ¼å ìàêåòà áè-
ëà èçëîæåíà ó ñðïñêîì ïàâèšîíó íà Ðèìñêî¼ èçëî-
æáè 1911.) è ñêóëïòóðå Ìèëîøà Îáèëèžà, Ñðå Çëî-
ïîãëåå èëè Ìàðêà Êðàšåâèžà ìîíóìåíòàëíîì äå-
êîðàòèâíîøžó, óíóðàøœîì ñíàãîì è ñèìáîëèêîì áè-
ëè ñó îëè÷åœå äóõîâíå êëèìå è íàöèîíàëíîã ïîëåòà
ó ãîäèíàìà ïðå è ïîñëå Áàëêàíñêèõ ðàòîâà. Äîíîñè-
ëè ñó íîâó åêñïðåñè¼ó è åíåðãè¼ó è ïîñòàëè ñâî¼åâð-
ñíà çàñòàâà ìëàäèõ êàêî ó ñëèêàðñòâó è ìóçèöè òàêî
è ó ëèòåðàòóðè.
„Ïðàâà íàöèîíàëíà ñâåñò ¼å íàøëà ñâîã òóìà÷à
ó èñïîëèíñêî¼ ïî¼àâè Ìåøòðîâèžà, êî¼è íå çíà÷è ñà-
ìî íàø óìåòíè÷êè èçðàæ༠íåãî ïðâè ïîêëè÷, ïðâè
38
Êðèòè÷êè ðàäîâè Ïåðå Ñëè¼åï÷åâèžà, 1983, ñòð. 52.

84
ïîçèâ íà áîðáó, ïðâè óäàðàö”39, ïèñàî ¼å Ìèëîø Âè-
äàêîâèž ó Ñðïñêî¼ îìëàäèíè 1912. È Ìèòðèíîâèž,
ïðèñòàëèöà Êàíäèíñêîã è ãðóïå „Ïëàâè ¼àõà÷”, êàî
íàöèîíàëíè áîðàö è ïîáîðíèê ¼óãîñëîâåíñòâà, âè-
äåî ¼å, òàêîå, ó Ìåøòðîâèžó ìîãóžíîñò àôèðìàöè-
¼å íàöèîíàëíîã èäåàëà íà íîâèì îñíîâàìà. Ìåøòðî-
âèžåâà ñêóëïòóðà ¼å çà œåãà çíà÷èëà „äàâàœå äðóãîã
¼åçèêà èñòîì ñàäðæà¼ó, ïðåâîåœå íàøå íàöèîíàëíå
äóøå èç áåçëè÷íå (ò¼. êîëåêòèâíå) ïîåçè¼å ó èíäèâè-
äóàëíó ñêóëïòóðó”40. Àêî ñå ïàæšèâî ñëåäè Ìèòðè-
íîâèžåâà äàšà àðãóìåíòàöè¼à, œåãîâî èñòèöàœå
„åñòåòèêå åêñïðåñè¼à” íàñóïðîò „åñòåòèêå äåêîðàöè-
¼å”, çíà÷༠„ìîðàëíî ëåïî㔠è Äóøå ó óìåòíîñòè, óáå-
åœå äà ñòâàðàœå „ïðîâèðå èç äóáîêî íåñâåñíîã”,
âèäè ñå êàêî ñå îáëèêó¼å íîâ ïîåòè÷êè îáðàçàö óíó-
òàð êîãà ¼å íàöèîíàëíî äîâåäåíî ó âåçó ñà ðàñíèì
(„íåèñòðîøåíà ìëàäà ñëîâåíñêà ðàñà”) è ïðåäñòàâšà-
ëî ¼åäíó îä îäëèêà ñðïñêå, àëè è åâðîïñêå àâàíãàðä-
íå óìåòíîñòè.
Èçâåñíî, ïðîöåñ „åâðîïåèçàöè¼å” è ìîäåðíèçà-
öè¼à ñðïñêå êœèæåâíîñòè áèî ¼å ñêîï÷àí ñà ÷åñòèì
êîíòðîâåðçàìà îêî ïîèìàœà „íàöèîíàëíîã äóõà” è
œåãîâîã åïñêîã ñóïñòðàòà. Ïîëåìèêà Ñòàíèñëàâà Âè-
íàâåðà è Áîæèäàðà Ïóðèžà 1912. çàîøòðèëà ¼å è íà
êœèæåâíîòåîðè¼ñêîì ïëàíó ò༠ïðîáëåì è óêàçàëà
íà œåãà êàî íà ¼åäàí îä òåìåšíèõ ïðîáëåìà ñðïñêå
ìîäåðíå.
Ìàäà íè¼å áèî ïðîòè⠄åâðîïåèçàöè¼å”, Ïóðèž
¼å ó ñâîì òåêñòó „Î íàöèîíàëèçìó ó íàøî¼ êœèæåâ-
íîñòè”41 ñòàî ó îäáðàíó àóòîõòîíîñòè íàöèîíàëíå ëè-
òåðàòóðå è êóëòóðå. Ïðèçíà¼óžè äà íàöèîíàëíè åñòåò-

39
„Na poèetku dela”, Književnost Mlade Bosne, knj. 2, str. 10.
40
„Èâàí Ìåøòðîâ螔, Áîñàíñêà âèëà, 1911, IX, 9, ñòð. 130.
41
Øòàìïà, 1912, XI, 251.

85
ñêè èäåàë íè¼å ñòàòè÷íà âåž äèíàìè÷êà êàòåãîðè¼à,
çàëàãàî ñå äà ó ïðîöåñó œåãîâå òðàíñôîðìàöè¼å, èïàê,
îñòàíó ñà÷óâàíå ñïåöèôè÷íîñòè íàöèîíàëíîã äóõà è
êóëòóðå.
Âèíàâåð, ÷è¼è ¼å îòêëîí ïðåìà òðàäèöèîíàë-
íèì åñòåòè÷êèì è åòè÷êèì ôîðìàìà ìèøšåœà è
ïîíàøàœå áèî íà¼ðàäèêàëíè¼è, îñòàî ¼å áåñêîìïðî-
ìèñàí è êàäà ¼å áèëà ó ïèòàœó ìîãóžíîñò êîðèøžå-
œà ôîëêëîðíîã íàñëåà è œåãîâèõ òåìàòñêî-ìîòèâ-
ñêèõ è ¼åçè÷êî-ñòèëñêèõ îáëèêà. Ó ðàñïðàâè „Î íà-
ðîäíî¼ óìåòíîñòè”42, îí ïðàâè äèñòèíêöè¼ó èçìåó
ïî¼ìîâà „íàðîäñêî” è „íàðîäíî” è òà äèñòèíêöè¼à
ñàäðæè âðåäíîñíè ñóä. „Íàðîäñêè ¼å ïðàâàö ¼åäàí
âåøòà÷êè, íåèñêðåí ïðàâàö, ¼åäíà ìà¼ñòîðè¼à è âå-
øòèíà”, äîê ¼å „íàðîäíè ïðàâàö” èçðàç „äóøå íà-
ðîäà, œåãîâå äóõîâíîñòè, äàðîâèòîñòè è ãåíè¼àë-
íîñòè”. „Íàðîäñêà” óìåòíîñò ¼å äèäàêòè÷êà, ïðî-
ïàãàíäíà è îíà ¼å íèæå âðñòå, à „íàðîäíà” óìåòíîñò
¼å ëèøåíà óòèëèòàðíèõ, âàíêœèæåâíèõ öèšåâà (òó
Âèíàâåð âèäè Âóêà) è îíà ïðèïàäà „âèøî¼ âðñòè”
óìåòíîñòè. Çàõòåâ çà ïîâðàòàê ó íàöèîíàëíè äóõîâ-
íè ïðîñòîð è œåãîâå îáðàñöå – à íà òî Âèíàâåð óêà-
çó¼å ó ñâîì „Òðè¼àëîãó î íàðîäíî¼ óìåòíîñòè”, âðà-
žàœå ¼å „íàðîäñêîì”, à íå „íàðîäíîì” è ñòîãà ¼å êîí-
òðàïðîäóêòèâíî: „Ìèñëèì äà ñå ó äàíàøœå äîáà
ìîæå áèòè íàðîäàí ñàìî óç ïðèïîìîž ñòðàíèõ, òó-
èõ íåíàðîäíèõ îáëèêà. Îíî øòî ¼å îä íàðîäíîã áëà-
ãà èñêàçàíî ó íàðîäñêèì îáëèöèìà ñâå ¼å âåž èçðå-
÷åíî, ïîòðîøåíî, íå ìîæå ñå ëåïøå, íè ¼à÷å, íè íå-
ïîñðåäíè¼å äàòè”43.

42
Øòàìïà, 1912, XI, 254.
43
„Òðè¼àëîã î íàðîäíî¼ óìåòíîñòè”, Øòàìïà, 1912, XI,
242.

86
 Ó ñêëàäó ñà ñâî¼èì àâàíãàðäíèì ïîåòè÷êèì
ñòðåìšåœèìà, Âèíàâåð ¼å íîâ åñòåòè÷êè êîíöåïò îò-
êðèâàî ó íåïðåêèäíèì ïðîìåíàìà è åêñïåðèìåíòè-
ìà, ó ðàçãðàäœè, à íå ó ïðåóçèìàœó êàêî ôîëêëîð-
íèõ òàêî è îíèõ, îä Ñêåðëèžà è Áîãäàíà Ïîïîâèžà,
òåê óñïîñòàâšåíèõ óìåòíè÷êèõ îáðàçàöà è ìåðèëà44.
×âðñòî óáååí äà „åâðîïå¼èñàòè ñå ìîðàìî”, Âèíà-
âåð ¼å íàöèîíàëíèì è ëîêàëíèì âðåäíîñòèìà ïðåò-
ïîñòàâèî îïøòå è óíèâåðçàëíå, îäíîñíî ïóò êà ìî-
äåðíè âèäåî ¼å íå êðîç àôèðìàöè¼ó âåž êðîç íåãàöè-
¼ó òðàäèöè¼å. Œåí ôîëêëîðíè îáëèê, êàî íà¼îêîøòà-
ëè¼è è íà¼ìàœå ïîäëîæàí ïðîìåíàìà, íàøàî ñå ñòî-
ãà ìåó ïðâèì íà óäàðó45.
Íà ñëè÷íèì ïîçèöè¼àìà êàî è Âèíàâåð, ïîä¼åä-
íàêî äîñëåäàí è îäëó÷àí ó îäáðàíè ñòâàðàëà÷êîã èí-
äèâèäóàëèçìà ïðåä ïðèìàòîì „íàöèîíàëíîã” è „íà-
ðîäíî㔠äóõà áèî ¼å è Ñâåòèñëàâ Ñòåôàíîâèž46. Ïðå
Âèíàâåðà è êðóãà ìëàäèõ àâàíãàðäèñòà îêî Ìèòðè-
44
Âèäè Ãî¼êî Òåøèž, „Ïàðîäè¼ñêî/êðèòè÷êî-äè¼àëîøêè-
òåîðè¼ñêè ñïèñè Òðà¼êà Žèðèžà”, Çáîðíèê Òðàäèöèîíàëíî è
ìîäåðíî ó ñðïñêèì êœèæåâíèì ÷àñîïèñèìà íà ïî÷åòêó âå-
êà, Áåîãðàä, 1992, ñòð. 204-241.
45
Î îíèìà êî¼è ñó óçîðå òðàæèëè ó óñìåíîì ñòâàðàëàøòâó
Âèíàâåð ¼å èðîíè÷íî ïèñàî: „Îíè ñó ïàïàãà¼è. Îíè ñó Âóêîâè
ñëåïöè êî¼è ïåâà¼ó ¼óíà÷êå ïåñìå áåç ðàçóìåâàœà, ïðåêî ðåäà,
íå çíà¼óžè øòà ïåâà¼ó, èçîñòàâšà¼óžè, ñ ïîãðåøíèì èçãîâî-
ðîì, êâàðåžè øòî ¼å ëåïî, êðïåžè ïî¼ìîâå, àóòîìàòñêè è òî
êàî ¼åäàí ñòàðè âåðãë, êîìå ñó ñå çóïöà ïîêâàðèëà, à ïëî÷å
èçëèçàëå”. („Òðè¼àëîã î íàðîäíî¼ óìåòíîñòè”, Øòàìïà, 1912,
XI, 242).
46
Î Ñòåôàíîâèžåâèì êðèòè÷êèì íàçîðèìà ïèñàëè ñó ó
íîâè¼å âðåìå âèøå Çäåíêà Ïåòêîâèž / Êðèòè÷êå èäå¼å Ñâå-
òèñëàâà Ñòåôàíîâèžà, Áåîãðàä, 1999) è Ñòàíèøà Òóòœåâèž
(„×àñîïèñ Çîðà”, ñòð. 57-109; „Ìàëà Áèáëèîòêà è œåí Ïðè¼å-
ãëåä”, ñòð.111-188, Ìîñòàðñêè êœèæåâíè êðóã, Áåîãðàä,
2001).

87
íîâèžà, îâ༠ïåñíèê è êðèòè÷àð ¼å íà ñàìîì ïî÷åòêó
20. âåêà íàïðàâèî îòêëîí ïðåìà íàöèîíàëíî¼ ôîë-
êëîðíî¼ òðàäèöè¼è, à ïðâîã ìåó ïåñíèöèìà, êî¼è ¼å
ñìàòðàí œåíèì äîñëåäíèì ñëåäáåíèêîì – Áðàíêà Ðà-
äè÷åâèžà îñïîðèî. Øòàâèøå, îâ༠ðàíîóìðëè ðîìàí-
òè÷àð, êî¼è ¼å ñòåêàî êóëòíî ìåñòî ó íàöèîíàëíî¼
êœèæåâíîñòè, Ñòåôàíîâèžó ¼å áèî ïðèìåð óìåòíè÷-
êè íåïðîäóêòèâíîã îäíîñà ïðåìà óñìåíîì íàñëåó
è êóëòóðíîì ìîäåëó óíóòàð êîãà ¼å îí ôóíêöèîíè-
ñàî. Áðàíêîâà ïîåçè¼à ¼å, ïî Ñòåôàíîâèžó, „ïëèòêà”è
„äåòèœàñòà”, èìèòàöè¼à ¼å íàðîäíå „äóøå”, à íå œåí
ñòâàðàëà÷êè èçðàç: „Çà êîãà Áðàíêî ïîçíà¼å äóøó íà-
ðîäíó, ò༠íå ìîæå ðàçóìåòè Œåãîøà, íè ãåíè¼àëíå
îãëåäå Ëàçå Êîñòèžà äà äðàìàòèøå íåêå ñïåöèôè÷íå
ñðïñêå íàðîäíå ï¼åñìå... Ó Áðàíêó ¼å ìîæäà ñàìî ¼åä-
íà ñòðàíà òîãà (íàðîäíîã) äóõà: íàöèîíàëíà ìèñàî ó
øàëà¼ñêîì îáëèêó”47.
Êàî è Ìèòðèíîâèž48, è Ñòåôàíîâèž ¼å ðàçëîãå
çàñòî¼ó ðàçâî¼à ìîäåðíå ñðïñêå ïðèïîâåäíå ïðîçå
òðàæèî è íàëàçèî ó œåíî¼ ïðåòåæíî¼ îñëîœåíîñòè
íà íàöèîíàëíó óñìåíó òðàäèöè¼ó: „Âåëèêè áðî¼ íà-
øèõ ïðèïîâåäàêà, ïðå ¼å îä åòíîãðàôñêîã çíà÷à¼à, íå-
ãî îä óìåòíè÷êî㔠è ñòîãà „ðàçóìšèâ ñàìî Ñðáèìà”49.
È êàñíè¼å êàäà ñó ìîäåðíà (Á. Ñòàíêîâèž, Â. Ìèëè-
žåâèž, Ì. Óñêîêîâèž), à ïîòîì è àâàíãàðäíà ïðîçà
(È. Ñåêóëèž, Ñ. Âèíàâåð) ïîñòàëè ðåàëíå ÷èœåíèöå
47
„Êàêâîì ì¼åðîì”, Çîðà, 1901, VI, 1, ñòð. 22.
48
„Âðëî âåëèêà âåžèíà íàøèõ ïðèïîâ¼åäà÷à íèñó óì¼åò-
íèöè íåãî åòíîãðàôè ïîñåáíå íåêå âðñòå, ñêóïšà÷è íàðîä-
íèõ óìîòâîðèíà, è ó îíîì øòî îíè íà¼âèøå ìîãó äà äà¼ó, òî
¼å òà÷íî ïðèêàçàíî îíî øòî ¼å ñïåöèôè÷íî, ëîêàëíî, íåáèò-
íî íà ¼åäíîì Ñðáèíó...” („Nacionalno tlo i modernost”, Knji-
ževnost Mlade Bosne, knj. 2, str. 44).
49
Ñ. Ñòåôàíîâèž, „Ðåôëåêñè¼å ó ñâî¼å âðåìå”, Ïðè¼åãëåä
ìàëå áèáëèîòåêå, 1904, III, 15, ñòð. 4.

88
ó ñðïñêîì êœèæåâíîì æèâîòó, Ñòåôàíîâèž èõ ¼å ïðå-
âèäåî. Ó îáðà÷óíó ñà êðèòè÷êîì äîìèíàòîì, êî¼ó ñó
îëè÷àâàëè Ãëàñíèêîâè óðåäíèöè £. Ñêåðëèž è áðàžà
Ïîïîâèž, ïðèïîâåäíó ïðîçó ¼å Ñ. Ñòåôàíîâèž âèäåî
êàî ðåòðîãðàäíè äåî íàöèîíàëíå ëèòåðàòóðå è çàòî-
÷åíèêîì ñêó÷åíîã êðèòè÷êîã ïîèìàœà íàöèîíàëíîã:
„Ïîâîäåžè ñå, ìîæäà, çà ðàâèì ñàâåòèìà êðèòèêå
[...] íàøà ìîäåðíà ïðèïîâåòêà îòèøëà ¼å êîðàê óíà-
çàä, îíà ñå âðàòèëà ñâà ó íàøó ïðèìèòèâíó ñðåäèíó
è îäáàöèëà ñà ñåáå ñâå åâðîïå¼ñòâî [...] Êðèòèêà ¼î¼
¼å ó òîìå ïîâëàèâàëà, îíà ¼å ÷àê ïðèìàëà œåíå àí-
òèêóëòóðíå ïðîïîâåäè, è íà ìåñòî ’íîâå âåðå’ êóë-
òóðíîã ÷îâå÷àíñòâà ñòàâšåíà ñó ’ñòàðà åâàíåšà’
ïðèìèòèâíèõ âàðàâàðà”50.
Èçâåñíî ¼å äà îâàêî çàîøòðåíî ïîëàðèçîâàœå
íàöèîíàëíîã è åâðîïñêîã êóëòóðíîã è ïîåòè÷êîã
îáðàñöà ïðîèñõîäè èç ïðîãðàìñêî-ïîëåìè÷êèõ íà-
ìåðà è èìà çà öèš äà àôèðìèøå ìîäåðíè óìåòíè÷-
êè êîíöåïò è œåãîâ âðåäíîñíè ñèñòåì. È íàöèîíàë-
íà òðàäèöè¼à, ñàãëåäàíà ó òîì íîâîì êšó÷ó, áèëà ¼å
ðåäåôèíèñíà: œåíå ëó÷îíîøå óìåñòî Âóêà, Áðàíêà,
Çìà¼à èëè Âî¼èñëàâà Èëèžà – ïîñòàëè ñó Äîñèòå¼, Ñà-
ðà¼ëè¼à, Œåãîø è Ëàçà Êîñòèž.
Ó êî¼î¼ ìåðè ¼å ó åïîõè ñðïñêå ìîäåðíå ïðè êîí-
ñòèòóèñàœó íîâå ïîåòè÷êå ïàðàäèãìå áèëî íåïðå-
êèäíî ïðèñóòíî ñóî÷àâàœå ñà íàöèîíàëíèì íàñëå-
åì è âðåäíîñòèìà ïàòðè¼àðõàëíå êóëòóðå, ïîòâðó-
¼ó è ñëó÷à¼åâè Ñèìå Ïàíäóðîâèžà è Èñèäîðå Ñåêó-
ëèž. Îâî äâî¼å ñðïñêèõ ìîäåðíèñòà ñó ñå, ñàãëàñíî
ñóâðåìåíèì åâðîïñêèì äóõîâíèì è óìåòíè÷êèì
ñòðó¼àœèìà, ó ïåñíè÷êî¼ ïðàêñè ïîñâå „åìàíöèïî-
âàëè” îä „íàöèîíàëíîã äóõà” è œåãîâîã åïñêîã ñëî¼à.
Ìåóòèì, ïîòèñíóò ó ïåñíè÷êîì, ïðîáëåì íàöèîíàë-

„Íåêîëèêî îïøòèõ íàïîìåíà”, Áîñàíñêà âèëà, 1912,

50

XXVII, 4, ñòð. 49.

89
íîã è ðàñíîã ¼å „èçðîíèî” ó œèõîâîì êðèòè÷êîì, îä-
íîñíî ïóáëèöèñòè÷êîì äèñêóðñó.
Ïàíäóðîâèž ¼å îáíîâó íàöèîíàëíå êœèæåâíîñòè
ñ ïî÷åòêà 20. âåêà äèðåêòíî äîâåî ó âåçó ñà óïîçíàâà-
œåì ìîäåðíèõ åâðîïñêèõ ëèòåðàòóðà: „Îòâîðåíà ñó
âðàòà óòèöà¼èìà ñòðàíèõ ëèòåðàòóðà è íàøà ïîåçè¼à
¼å ïîñòàëà îíî øòî ñâàêà äîáðà êœèæåâíîñò ìîðà áè-
òè: ìîäåðíà (ñïèðèòóàëíè¼à, ñàäðæà¼íè¼à è äóášà) ó
íà¼áîšåì è íà¼òèïè÷íè¼åì ñìèñëó òå ðå÷è”51.
Ìåóòèì, îâ༠ïåñíèê ñìðòè è ðàñïàäàœà, ÷è¼è
íèõèëèçàì Ñêåðëèž íè¼å ìîãàî äà ïðèõâàòè, óïîçî-
ðàâàî ¼å è äà ¼å „íàãëî àñèìèëîâàœå ðåçóëòàòà ìî-
äåðíå óìåòíîñòè èìàëî è èçâåñíîã äåñòðóêòèâíîã
óòèöà¼à íà íàøó ëèòåðàòóðó”52.
£à÷è íî ñòðàõ îä êîíôóçè¼å, êî¼ó áðî¼íè, à ðàç-
ëè÷èòè ñòðàíè óòèöà¼è ìîãó äà èçàçîâó ó íàöèîíàë-
íî¼ êœèæåâíîñòè, áèî ¼å îí༠îä ãóášåœà àóòîõòî-
íîñòè è èø÷åçàâàœà íàöèîíàëíîã ñïåöèôèêóìà.
Ïàíäóðîâèž ¼å äâå ñóïðîòñòàâšåíå îïöè¼å: åòíîöåí-
òðè÷íó (íàöèîíàëíó) è èíäèâèäóàëèñòè÷êó (çàïàä-
œà÷êó), ïðåìîñòèî œèõîâèì óêðøòà¼åì: ìîäåðíà
óìåòíîñò ¼å ìîðàëà áèòè „èíòåãðàëíà è íàöèîíàë-
íà”, ò¼. ïîäðàçóìåâàëà ¼å „íàöèîíàëèçîâàœå àñèìè-
ëîâàíèõ ñòðàíèõ åëåìåíàòà è óòèöà¼à”53.
51
„Ñâåò. Ñòåôàíîâèž, Ñóíöå èç ñåíêå”, Çâåçäà, 1912, I, 16,
ñòð. 1015.
52
„Áåç ïðîãðàìà”, Áîñàíñêà âèëà, 1911, XXVI, 19, ñòð. 290.
53
„Ìîäåðíèçàì ó êœèæåâíîñòè”, Áîñàíñêà âèëà, 1912,
XXVII, 17, ñòð. 233.
Íà ñëè÷àí íà÷èí, îâ༠ïðîáëåì ¼å ðàçðåøèî è ìëàäîáîñà-
íàö Äèìèòðè¼å Ìèòðèíîâèž: „Ñòðàíè óòèöà¼è òðåáà äà áóäó
íàöèîíàëèçîâàíè, ìîäèôèöèðàíè ïðåìà íàøèì ñèëàìà è
ïðèëèêàìà è îä ñòðàíîãà òðåáà óíîñèòè ñàìî îíî øòî ¼å äî-
âîšíî êîñìîïîëèòñêî, îïžå, äà áè ñå êîä íàñ ìîãëî äîáðî è
ïðèðîäíî ñðîäèòè ñ íàøîì íàðîäíîì äóøîì”. („Nacionalno
tlo i modernost”, Književnost Mlade Bosne, knj. 2, str. 45.).

90
 Èñèäîðà Ñåêóëèž, êî¼à ¼å ñà Âèíàâåðîì îòèøëà
íà¼äàšå ó ðàçãðàäœè òðàäèöèîíàëíîã ïðîçíîã ìî-
äåëà, à ñà Äèñîì íà¼ñêóïšå ïëàòèëà ñâî¼ó ñòâàðàëà÷-
êó èíîâàòèâíîñò, áèëà ¼å íàöèîíàëíî âåîìà àíãàæî-
âàíà. Êàî è íà¼âåžè äåî ñðïñêå èíòåëåêòóàëíå åëèòå,
è îíà ¼å ó ãîäèíàìà Áàëêàíñêèõ ðàòîâà è ïðîáóåíèõ
âåëèêèõ íàöèîíàëíèõ èø÷åêèâàœà ïèñàëà î íåîï-
õîäíîñòè ñâåîïøòåã íàðîäíîã ïðåãíóžà è åôèêàñíî-
ñòè íàöèîíàëíîã ðàäà. Íå ñëó÷à¼íî, ñâî¼å ïóáëèöè-
ñòè÷êå ÷ëàíêå („Âèäîâäàíñêà èäå¼à”, „Ìè è ñòâàð-
íîñò”, „Îíèìà êî¼è òðïå”, „Íàðîäíà ÷àñò”, „Êóëòóð-
íè íàöèîíàëèçàì”) îá¼àâšèâàëà ¼å ó ãëàñèëèìà ñà
ñíàæíîì íàöèîíàëíîì íîòîì: Ñëîâåíñêîì ¼óãó, Íî-
âîì Ñðáèíó, Ñðïñêîì ãëàñó.... È äîê ñå ïðèïîâåäíîì
è ïóòîïèñíîì ïðîçîì (Ñàïóòíèöè, Ïèñìà èç Íîðâå-
øêå), êàî è ñâî¼èì êðèòè÷êèì îöåíàìà („Ïåñíèöè
êî¼è ëàæó”), íàøëà íàñóïðîò Ñêåðëèžó, ó ïóáëèöè-
ñòèöè ¼å óìíîãîìå áèëà íà òðàãó âåëèêîã êðèòè÷àðà.
Ïà èïàê, êàî ëè÷íîñò ìîäåðíîã ñåíçèáèëèòåòà,
Èñèäîðà Ñåêóëèž íè¼å ïðîïóñòèëà äà, àãèòó¼óžè çà
íàöèîíàëíó ñòâàð, íå óêàæå íà àíàõðîíîñò íåêèõ îï-
øòèõ ìåñòà ó íàöèîíàëíî¼ ìèòîëîãè¼è è íà œèõîâ
ëîø ó÷èíàê ó êóëòóðè è ëèòåðàòóðè. „Ìè ¼îø íåìà-
ìî íè ¼åäíå ìîäåðíå âåëèêå èäå¼å. Íàøà ñëàâà ¼å äàâ-
íî áèòèñàëà, è îñèì ïîíîñà ó ñðöó è êîñîâñêå åïî-
ïå¼å íà óñíàìà íè÷åã ðåàëíîã íàì íè¼å îñòàâèëà”54,
ïèøå îíà ó ÷ëàíêó „Âèäîâäàíñêà èäå¼à”. Îòóä è ¼à-
ñíè êðèòè÷êè òîíîâè: „Áóäíà ¼à è æèâà íàøà ñâåñò,
àëè ¼å êàî è ñâà íàøà òðàäèöè¼à è èñòîðè¼à òðîìà è
êîíçåðâàòèâíà, ñàïåòà ó žóðäè¼å è äîëàìå è ïðèòè-
ñíóòà ÷åëåíêàìà è êàëïàöèìà, ïà ó îâî æóðíî è áóð-
íî âðåìå íå óìå äà ñêî÷è è ïîëåòè, íå óìå äà ñòèãíå
è ïðèòåêíå”55.
54
Ñëîâåíñêè ¼óã, 1911, VIII, 25, ñòð. 193.
55
Èñòî

91
 Âðåìåíîì ¼å îäíîñ ïðåìà „íàöèîíàëíîì äóõó”
è „íàðîäíî¼ äóøè” èçãóáèî ïîëåìè÷êè íàáî¼ è ïî-
ñòàî âèøå ñòâàð àêàäåìñêîã ðàñïðàâšàœà. Òî ïîòâð-
ó¼å êðèòè÷êîòåîðè¼ñêà ñòóäè¼à Áðàíêà Ëàçàðåâèžà
„Î ’íàöèîíàëíîì òëó’ ó óìåòíîñòè” îá¼àâšåíà ó êðô-
ñêîì Çàáàâíèêó. Íà êðà¼ó ðàòà 1918. ãîäèíå íåãäà-
øœè Ñêåðëèžåâ ó÷åíèê ¼å è òîíîì ðàñïðàâå è îöå-
íàìà ïîêàçàî äà ¼å ñòâîðåíà íîâà ïåñíè÷êà ñàìîñâåñò
ñà äðóãà÷è¼èì ðåäîñëåäîì âðåäíîñòè. Íàðîäíà êóë-
òóðà è óñìåíà êœèæåâíîñò ìàðêèðàíå ñó êàî íåî-
ñïîðíå âðåäíîñòè, àëè ñå ïðåìà œèìà íè¼å òðåáàëî
îäìåðàâàòè – íè íàñòàâšàòè èõ íèòè îñïîðàâàòè.
„Íàøà íàðîäíà ïîåçè¼à”, ïèøå Ëàçàðåâèž,
„óãëàâíîì ¼å îïøòå÷îâå÷àíñêà: ÷îâåê êàî òàêàâ, îï-
øòè ÷îâåê ñà ñâèì ñâî¼èì îñíîâíèì êàðàêòåðèñòè-
êàìà, áè¼å èç ñâàêî㠜åíîã ñòèõà [...] Îíî øòî œó
÷èíè ðàñíîì, òî ¼å ñàìî ’ëîêàëíà áî¼à’, ïðîñòîðíà è
âðåìåíñêà, êîñòèì, îáè÷à¼è è íàðàâè, èìåíà è ìå-
ñòà; èíà÷å ïî îñíîâíèì óìåòíè÷êèì êàðàêòåðèñòè-
êàìà îíà ¼å, êàî è Îìèðîâà íàðîäíà ïîåçè¼à, êàî è
èíäè¼ñêà è äðóãå, îïøòà è šóäñêà: íàðîäíà ¼å äóøà
ó œî¼ îïøòà äóøà”56.
Âðåäíó¼óžè íàðîäíó ïîåçè¼ó Ëàçàðåâèž, äàêëå,
íè¼å ó „íàöèîíàëíîì òëó” âåž ó óíèâåðçàëíîì âè-
äåî œåíó çíà÷åœñêó è âðåäíîñíó äîìèíàíòó; ñìà-
òðàî ¼å äà „çàõâàòàœå” ñà œåíèõ „æèâèõ, ñâåæèõ è
¼àêèõ èçâîðà”, ÷àê è êîä íà¼âåžèõ – Áðàíêà è Œåãî-
øà èëè Äó÷èžà è Ðàêèžà, ó óìåòíè÷êîì ñìèñëó íè¼å
åêâèâàëåíòíî íàðîäíî¼ ïîåçè¼è. È òî íè¼å êðèòè÷êè
ïðåêîð âåž âèøå íàçíàêà íîâå äóõîâíîñòè è äðóãà-
÷è¼èõ ïîåòè÷êèõ óçóñà. Ëàçàðåâèž òî èëóñòðó¼å íà
ïåñíè÷êîì äåëó Äó÷èžà è Ðàêèžà: „Äó÷èž è Ðàêèž
ñ¼à¼íè ëàòèíñêè ìà¼ñòîðè óñïåëè ñó, äà ïîó îä œå
56
„Î ’íàöèîíàëíîì òëó’ ó óìåòíîñòè”, Çàáàâíèê, 1918,
II, 10, ñòð.14.

92
(íàðîäíå ïîåçè¼å) è ñðåòíóâøè ñå ñà ëàòèíñòâîì äà
èçâà¼à¼ó ñ¼à¼íå è áëèñòàâå ñîíåòå èçà êî¼èõ ëåæè âè-
øå ¼åäíà ’íîâà äóøà’, óçíåìèðåíà è òàíàíà íà íà÷èí
âðåìåíà ó êîìå ñìî íåãî ëè îí༠’îïøòå íàðîäñêè’
äóõ êî¼è áè¼å èç íàðîäíèõ óìîòâîðèíà”57.
Èçìåó íàöèîíàëíå òðàäèöè¼å è ïîñòóëàòà ìî-
äåðíîñòè óñïîñòàâšåíà ¼å òàêî êðàòêîòðà¼íà è êðõêà
ðàâíîòåæà. Âåž ñà ïîñëåðàòíîì ãåíåðàöè¼îì àâàí-
ãàðäèñòà, îíà žå áèòè ïîðåìåžåíà, àëè íå ó ñìèñëó
îäáàöèâàœà ôîëêëîðíîã íàñëåà âåž äðóãà÷è¼åã îä-
íîñà ïðåìà òî¼ ãðàè.

Ïåñíè÷êè ìîäåðíèçàì ó ìàãíåòíîì ïîšó

êîñîâñêîã ìèòà
„Ìîäåðíè åëåìåíàò, áàø çàòî øòî ñëåäè íàêîí
íåêå ñòàðå åòàïå, òåæè äå ñå îòöåïè, äà ñå îäâî¼è, äà
ñå ðàçäâî¼è îä îâå [...] Åòî, çàøòî ìîäåðíî íå ìîæå
áèòè íèøòà äðóãî íåãî ’êðèòè÷êî’ è ’ðåâîëóöèîíàð-
íî’ ó óìåòíîñòè è æèâîòó, íåãàòèâèñòè÷êî è áðóòàë-
íî ïî ïîçèâó”58, ïèøå ó ñâî¼î¼ êœèçè î ìîäåðíèçìó
Àäðè¼àí Ìàðèíî. Ïðîãðàìñêè ìîäåðíî âèøå èíêëè-
íèðà äèñêîíòèíóèòåòó, àëè ãà ó ÷èñòîì îáëèêó íå
ìîæå äà îñòâàðè. Íàèìå, óâîåœå íîâèõ êœèæåâíèõ
ïîñòóïàêà, òåìàòñêî–ìîòèâñêèõ ¼åäèíèöà, æàíðîâ-
ñêèõ îáëèêà, íå èäå ìèìî ïðåóçèìàœà è àñèìèëîâà-
œà ñòàðèõ åëåìåíàòà ïðèñóòíèõ ó îïøòî¼ èëè íàöè-
îíàëíî¼ êœèæåâíî¼ òðàäèöè¼è. Îâ༠ïîñòóïàê ¼å ñó-
ïðîòàí ñåïàðàöè¼è è ó ôóíêöè¼è ¼å óñïîñòàâšàœà
êîíòèíóàëíîñòè. Ò༠ïðîòèâóðå÷íè ïðîöåñ èçðàçè-
òè¼è ¼å ó êœèæåâíî¼ ïðàêñè íåãî ó òåîðè¼ñêî-êðèòè÷-
êèì òåêñòîâèìà.
57
Èñòî
58
„Moderno”, Modernizam, moderna modernost, str. 54.

93
 Äîáàð ïðèìåð çà òî ïðóæà òðàíñïîçèöè¼à ñðï-
ñêå ñðåäœåâåêîâíå ïðîøëîñòè è êîñîâñêîã ïðåäàœà
ó ïåñíèøòâó ñðïñêå ìîäåðíå. Íàèìå, ó áîðáè çà íà-
öèîíàëíè äóõîâíè ïðåîáðàæà¼, ìëàäè ñòâàðàîöè ñó
óïðàâî ó êîñîâñêîì ìèòó ïîòðàæèëè ñâî¼ ïåñíè÷êè
ñèìáîë è ìèñòè÷êó ñíàãó òðà¼àœà. Ïîåòèçàöè¼à ñðåä-
œåâåêîâíå ïðîøëîñòè, êóëò êîñîâñêèõ ¼óíàêà, òðà-
ãèêà æðòâå è èíà÷å èìà¼ó âàæíî ìåñòî ó êîëåêòèâ-
íîì ïàìžåœó ñðïñêîã íàðîäà, ó œåãîâî¼ óñìåíî¼, àëè
è ïèñàíî¼ êœèæåâíîñòè – îä Îðôåëèíà, Ñòåðè¼å è
Œåãîøà äî ðîìàíòè÷àðñêèõ ïåñíèêà. Ò༠äåî òðàäè-
öè¼à íè¼å îäáà÷åí íè ó åïîõè ìîäåðíå.
£îø êîä Âî¼èñëàâà Èëèžà, çà÷åòíèêà ñðïñêîã ïå-
ñíè÷êîã ìîäåðíèçìà, êóëò ñðåäœåã âåêà è êîñîâñêî
ïðåäàœå ïî¼àâšó¼ó ñå êàî ïåñíè÷êè ìîòèâè („Íà Âàð-
äàðó”, „Êîñîâñêè ñîêîëîâè”, „Ìóðàòîâî Òóëáå”).
Àëè, íîâ óìåòíè÷êè ñåíçèáèëèòåò, ëåêñèêà è ôîð-
ìà, ãóñòà ìðåæà àñîöè¼àòèâíîã è ñèìáîëè÷êîã, äðó-
ãà÷è¼à åêñïðåñè¼à, ïðåîáðàæàâà¼ó ñòàðè ïåñíè÷êè ìî-
òèâ:

Ó äîšè Êîñîâà ðàâíîã, ó æàðó ïëàìåíå áèòêå,

Ãäå Ìóðàò ïîëîæè ãëàâó è ïàäå îä ñàášå áðèòêå,
Ñàä ìèð ìðòâà÷êè âëàäà.
----------------------------
Ïóñòî ïî÷èâà Òóëáå è íàä œèì îðëîâè êðóæå.
À âåòàð ïîšàíîì ïóøå è ãóñòå ëåëó¼à ðóæå,
Ñïîìåíèê ïðîøëîñòè áóðíå, ñòîëåžà ìèíóèõ äàâíî,
Îñàìšåí ñâåäî÷è òàêî çà äåëî áîæàíñêè ñëàâíî.
„Ìóðàòîâî Òóëáå” (1894)59
È Ìèëàí Ðàêèž, ¼åäàí îä êîðèôå¼à ñðïñêîã ìî-
äåðíèçìà, êî¼è ¼å âåðñèôèêàöè¼ó äîâåî äî ñàâðøåí-
ñòâà, îñòâàðó¼å íîâó èíòîíàöè¼ó ó ïåñíè÷êîì öèêëó-

59
Â. Èëèž, Öåëîêóïíà äåëà, êœ. I, Áåîãðàä, 1923, ñòð. 141.

94
ñó î Êîñîâó („Íà Ãàçè-Ìåñòàíó”, „Áîæóð”, „Íàñëå-
å”, „Ñèìîíèäà”, „£åôèìè¼à”). Ñâå÷àíè è ìàëî ïîäèã-
íóòè òîí œåãîâîã ñòèõà, çâó÷íîñò ¼åçèêà, ðàôèíèðàíå
ïåñíè÷êå ñëèêå èñïóœåíå àðèñòîêðàòñêèì îñåžàœåì
óñàìšåíîñòè, ïðîëàçíîñòè è ëåïîòå, ïðèìåðåíè ñó
óíóòðàøœî¼ ïàòåòèöè êîñîâñêèõ ëèêîâà è äîãàà¼à:

„È ñàä ó öðêâè, íà êàìåíîì ñòóáó,

Ó èñêèžåíîì ìîçàèê îäåëó,
Äîê ìèðíî ñíîñèø ñóäáó òâî¼ó ãðóáó,
Ãëåäàì òå òóæíó, ñâå÷àíó è áåëó ...
„Ñèìîíèäà” (1907)60
Ðàíî óìðëè ïåñíèê è íåîñòâàðåíà íàäà ñðïñêå
êœèæåâíîñòè Ìèëóòèí Áî¼èž, òàêîå, ñå èíñïèðè-
øå êîñîâñêèì ìèòîì („Èç êîñîâñêå ðàïñîäè¼å”, „Íà
Äðèìó”, „Ìîëèòâà”). Àëè, îí ò༠ìèò íàäîãðàó¼å è
ïðîøèðó¼å êîðèøžåœåì àíòè÷êèõ è áèáëè¼ñêèõ ìî-
òèâà è ëèêîâà (Ïðîìåòå¼, Õðèñò, Áîãîðîäèöà, Ìî¼ñè-
¼å), à ïîâðåìåíî ãà äîâîäè ó ïèòàœå è ðàñòà÷å ñóì-
œîì è íåâåðèöîì ëèðñêîã ñóá¼åêòà.
Ìèëîø Âèäàêîâèž ¼å ïåñíèê ìàœåã ôîðìàòà îä
Ðàêèžà è Áî¼èžà, àëè ¼å çíà÷à¼àí êàî ïðåäñòàâíèê îíîã
äåëà ìëàäîã ïåñíè÷êîã ïîêîšåœà êî¼å ¼å òðàæèëî ðà-
äèêàëíå åñòåòè÷êå ïðîìåíå ó óìåòíîñòè è, èçìåó
îñòàëîã, áèî òóìà÷ Ìàðèíåòè¼åâèõ ôóòóðèñòè÷êèõ
èäå¼à. Ïà èïàê, òà œåãîâà ïîåòè÷êà îïðåäåšåœà íè-
ñó áèëà ïðåïðåêà äà ñâî¼å íàäàõíóžå ïîòðàæè ó êî-
ñîâñêîì ìèòó („Öàðñêè ñîíåòè” – 1914)61 è ó íàöèî-
íàëíîì ¼óíàêó Êðàšåâèžó Ìàðêó:

Åíî ãà, ñèëàçè ñ ïðîïëàíêà ëîìíà,

Óâè¼åí òàìíîì îëó¼îì è õóêîì,
60
Ì. Ðàêèž, Ïåñìå, Íîâè Ñàä – Áåîãðàä, 1961, ñòð. 107.
61
Književnost Mlade Bosne, knj. 2, str. 390-392.

95
 Âîäåžè ñíàæíîì è ¼óíà÷êîì ðóêîì,
Øàðèíà êîœà, ãî¼íà è îãðîìíà”.
„Êðàšåâèž Ìàðêî”62
Óçâèøåíè ïàòîñ, òèòàíñêà ñíàãà è íàãëàøåíà äå-
ñêðèïòèâíîñò, äàâàëè ñó îâîì åïñêîì ¼óíàêó íîâó
ïåñíè÷êó âèçóðó è áèëè ñó çíàê íàäîëàçåžåã åêñïðå-
ñèîíèñòè÷êîã òàëàñà ó ñðïñêî¼ êœèæåâíîñòè.
Çà ðàçëèêó îä Âèäàêîâèžåâèõ, ó Äó÷èžåâèì
Öàðñêèì Ñîíåòèìà63(1914) îïè¼åíîñò ñòàðîì ñëà-
âîì, ìîžíèì Íåìàœèžèìà, ñðåäœîâåêîâíèì íåèìà-
ðèìà è ¼óíàöèìà äåñêðèïòèâèñòè÷êà ¼å äî ìàíèðè-
çìà. Äîê ïåñíèê ïðèêàçó¼å îòìåíå ïðåòêå, êî¼è ñó áè-
ëè „êðàšåâè è ïèñöè, âî¼âîäå è ñâåöè”, ñâå ášåøòè
îä çëàòà, äðàãîã êàìåœà è áèñåðà. Ñè¼à¼ó ñå êàöèãå,
ïàíöèðè è îêëîïè âèòåçîâà è äðàãî êàìåœå íà ìà÷å-
âèìà è êðñòîâèìà („Êîïšàíèöè”), îäášåñêó¼ó „ îð-
ëè îä áèñåðà” ñà öàðè÷èíèõ ñêóòà, „ãðå¼å ñ¼à¼” œå-
íèõ äðàãóšà è ïðîëàçå êîœè ïîòêîâàíè çëàòîì („Öà-
ðèöà”), à íà¼âåžè êîñîâñêè ¼óíàê Ìèëîø Îáèëèž êîä
Äó÷èžà ¼å òåê ñìåðíè ïàæ „ñà î÷èìà îä ñìàðàãäà”,
„ðóêàìà îä àëàáàñòðà è âëàñèìà îä ëàíà”, êî¼è íîñè
„çëàòíè íîæ” è „ó îáëàêó ñòðåšà óòâå çëàòîêðèëå”.
Àëè, êàêî ïðèìåžó¼å Šóáîìèð Ñèìîâèž, „Äó-
÷èž ¼å íà âèñîêî öèšàî ïåâà¼óžè î öàðåâèìà è êðó-
íàìà. À âèñîêå öèšåâå ¼å äîñòèãàî ïåâà¼óžè î áóêâà-
ìà è ìðàâèìà. Òåê êàä ñå îñëîáîäèî îíîã ñèëíîã çëà-
òà, îí ¼å îòêðèî ïðàâî áîãàòñòâî”64.

Ï. Ïàëàâåñòðà, „Òðà¼àœå, ïðèðîäà è ïðåïîçíàâàœå ñðï-

62

ñêîã ñèìáîëèçìà”, Çáîðíèê Ñðïñêè ñèìáîëèçàì, ÑÀÍÓ, êœ.

XXII, 1985, ñòð. 45.
63
„Öàðñêè Ñîíåòè”, Ñàáðàíà äåëà, êœ. III, 1993, ñòð. 543.
64
„Ëèðñêè ¼óíàê £. Äó÷èžà èëè ïóò ó íèøòàâèëî”, Çáîðíèê
Î £îâàíó Äó÷èžó, ÑÀÍÓ, êœ. XXXV, Áåîãðàä, 1996, ñòð. 158.

96
 Íè ìëàäè àâàíãàðäíè ïåñíèöè – Ñòàíèñëàâ Âè-
íàâåð è Ðàñòêî Ïåòðîâèž íèñè îäîëåëè èçàçîâó äà
1917. ãîäèíå, ó äàíèìà ðàòíå êàòàêëèçìå ñðïñêå âî¼-
ñêå è íàðîäà, ïîòðàæå ó ñðåäœîâåêîâíî¼ íàöèîíàë-
íî¼ ïðîøëîñòè ãðàó çà ñâî¼à äåëà. Ó êðôñêîì Çà-
áàâíèêó Âèíàâåð îá¼àâšó¼å Ïðîëîã è Ïðâî ïåâàœå
ñïåâà Íåìàœà, à Ð. Ïåòðîâèž ñåäàì ïåñàìà ïîä çà-
¼åäíè÷êèì íàñëîâîì „Êîñîâñêè ñîíåòè”.
Ïðåâðàòíè÷êè äóõ è ïîðèöàòåš ñâèõ åòàáëèðà-
íèõ âðåäíîñòè, Âèíàâåð, èïàê íè¼å óñïåî äà íà óìåò-
íè÷êè îïòèìàëàí íà÷èí èçìèðè äóõ íîâîã ñà òðàäè-
öè¼îì. Êàî òðàãè÷êè ¼óíàê Íåìàœà ¼å ðàñïåò èçìåó
æåšå çà âëàøžó è ñëàâîì è îñåžàœà æèâîòíîã óìîðà:

£à îñåžàì êàêî ìíîì ñå ãóñíå òàìà,

£à ñå ãóáèì íåãäå ñðåä áðó¼àœà áîíà,
Ãóáèì ñå ó ìàãëè, íèøòàâèëó ÷àìà.
£à ñå ãóáèì êàî óñïîìåíà çâîíà.
Íî, ó ìåíè ¼å÷è ïîêëè÷ ìëàäèõ ëåòà,
Î øòî ¼å òî äâî¼ñòâî, íîâî – ñòðàøíî ñòàðîì.
Êèïèì, áóêžåì ¼îøòå ìëàäàëà÷êîì ¼àðîì
À âó÷å ìå, âó÷å ëàíàö òåøêèõ ñåòà.
„Íåìàœà”65
Ìåóòèì, ôîðìà „ñðåäœåâåêîâíîã ñïåâà” è ó
æèòè¼èìà êàíîíèçîâàíà „ïðè÷à” î îñíèâà÷ó äèíàñòè-
¼å Íåìàœèžà è ïîòîœåì ñðïñêîì ñâåöó, ïîêàçàëî ñå,
íèñó áèëè ïîãîäíè çà òðàíñôîðìàöè¼ó è íàäîãðàä-
œó. Ìåëîäè¼ñêî îñàìîñòàšåœå ¼åçèêà è èñòèöàœå œå-
ãîâèõ çâó÷íî ñèìáîëè÷êèõ ñâî¼ñòàâà, ÷åìó ¼å Âèíà-
âåð òåæèî ó ñâîì ñòâàðàëàøòâó, îâäå ¼å îñòàëî òåê
íà íèâîó ïåñíè÷êîã åêñïåðèìåíòà.
Äîê ñå Âèíàâåð áàâèî ïðåòêîñîâñêèì öèêëóñîì,
Ðàñòêî Ïåòðîâèž ¼å íàñòî¼àî äà ó „Êîñîâñêèì ñîíå-
65
Çàáàâíèê, 1917, I, 1, ñòð. 5.

97
òèìà”, ïîñðåäñòâîì èñòîðè¼ñêèõ ëè÷íîñòè („£óãîâè-
žè”, „Áîøêî £óãîâ螔, „Ìèëàí Òîïëèöà”, „Êîñîâêà”)
è çáèâàœà („Êîñîâñêà í, „£óòðî”, „Ó íîžè”)66 òå-
ìàòèçó¼å êîñîâñêî ïðåäàœå. Àëè, ïåñíè÷êè ¼îø íå-
äîâîšíî âè÷àí, Ðàñòêî íè¼å óñïåî äà íàå ïðàâè òîí
è ìåòðè÷êè ðèòàì êî¼è áè ìó îìîãóžèëè äà ñå îòðã-
íå îä åïñêå ìàòðèöå è ñòâîðè ñàìîñâî¼íó è öåëîâèòó
óìåòíè÷êó öåëèíó. „Êîñîâñêå ñîíåòå” îí âèøå íè¼å
ïðåøòàìïàâàî – íè ó ïåñíè÷êèì çáèðêàìà íè ó ÷à-
ñîïèñèìà.
Ïðèìåðè êî¼è ñó íàâåäåíè ïîêàçó¼ó êàêî ñó ó
åïîõè ñðïñêå ìîäåðíå ïî¼åäèíè ñåãìåíòè è ìîòèâè
êîñîâñêîã èëè ñðåäœåâåêîâíîã ïðåäàœà ñà ìàœå èëè
âèøå óñïåõà îæèâåëè, áèëè òðàíñïîíîâàíè è óêšó-
÷èâàíè ó íîâå òîêîâå íàöèîíàëíå êœèæåâíîñòè.
Èç ìàãíåòíîã ïîšà êîñîâñêîã ìèòà, êî¼è ¼å áèî
êîëèêî íàöèîíàëíè òîëèêî è ïåñíè÷êè, íè¼å áèëî ëà-
êî èçàžè, ïà îòóä è ïîêóøà¼è îä Áðàíêà Ðàäè÷åâèžà
äî Âî¼èñëàâà Èëèžà äà ñå îí ðåàëèçó¼å ó ôîðìè óìåò-
íè÷êîã åïà. Èçðàç òèõ òåæœè ¼å è åïñêà ïîåìà Íèêî-
ëå Žîðèžà „Êîñîâñêè á îá¼àâšèâàíà ó ñðïñêî¼ ïå-
ðèîäèöè íà ðàçìåè äâà âåêà. Ïèñàíà ó êëàñèöèñòè÷-
êîì ìàíèðó ïîåìà ¼å è ñàäðæà¼åì è ôîðìîì äåëîâà-
ëà àíàõðîíî.
Óî÷è è òîêîì Áàëêàíñêèõ ðàòîâà è Ïðâîã ñâåò-
ñêîã ðàòà „êîñîâñêè êîìïëåêñ” ¼å èçíîâà îáíîâšåí
àëè íå ñàìî ïóòåì òðàíñôîðìàöè¼å âåž è èìèòàöè¼å,
îïîíàøàœà òðàäèöèîíàëíèõ åïñêèõ îáëèêà è ìîòè-
âà. Ïðîáóåíà íàöèîíàëíà ñàìîñâåò è åíåðãè¼à ïðî-
æåëè ñó íå ñàìî ïåñíè÷êî ïîêîšåœå (Äðàãîšóá Ôè-
ëèïîâèž îá¼àâšó¼å çáèðêó Êîñîâñêè áîæóðè, Ìèëî-
ñàâ £åëèž Ñðáè¼àíñêè âåíàö, Ïðîêà £îâêèž Êîñîâñêó
çáèðêó, Âî¼èñëàâ Èëèž Ìëàè Êðâàâå öâåòîâå...) âåž

66
Çàáàâíèê, 1917, I, 5; 6, ñòð.3-4; 2-3.

98
è âåëèêè äåî ñðïñêå è õðâàòñêå óìåòíè÷êå è èíòå-
ëåêòóàëíå åëèòå. Ìèëîø €óðèž îá¼àâšó¼å „Âèäîâ-
äàíñêó åòèêó”67 ó êî¼î¼ ïèøå î êîñîâñêîì çàâåøòàœó
êàî íàöèîíàëíîì çàâåøòàœó; „âèäîâäàíñêî¼ èäå¼è”,
êàî èäå¼è íàöèîíàëíå è êóëòóðíå îáíîâå, âðàžà ñå
òèõ ãîäèíà è Èñèäîðà Ñåêóëèž68, à ó èçðàçèòî íàöè-
îíàëíî îáî¼åíîì Ïè¼åìîíòó, ïîíåò ñðïñêèì ïîáå-
äàìà 1913. è îñëîáîåœåì Êîñîâà è Ñòàðå Ñðáè¼å
Òèí Ó¼åâèž îá¼àâšó¼å âåëèêè åêñòàòè÷àí òåêñò „Èñ-
ïóœåí çàâåò”69. Ó Ëîíäîíó (1915), íà Ìåøòðîâèžå-
âî¼ èçëîæáè ïîñâåžåíî¼ Âèäîâäàíñêîì õðàìó, êóëò
Êîñîâà ïðåðàñòà ó ìèòñêè ñèìáîë øèðåã ¼óæíîñëî-
âåíñêîã ïðîñòîðà: „Ó öè¼åëîì ¼óãîñëîâåíñêîì íàðî-
äó, êàä ñå ñïîìåíå Êîñîâî, ñâàêîìå ïðîå ¼åçà êðîç
òè¼åëî, ëåãíå íåêà äóáîêà òóãà íà ñðöå, íåêî óçâèøå-
íî ÷óâñòâî ñèå ìó ó äóøó, êî¼à ãà ñïà¼à ñà íåáîì”.70
Îâäå ñå íåïîñðåäî ñóñðåžåìî ñà ìèòñêèì êàî
„öåëîâèòèì ñêóïîì ïîäñòèöà¼íèõ ñëèêà” è îñåžàœà
êî¼à ñå ïîêðåžó, à íà¼âåžè çàìàõ è ìîáèëèøóžó ñíà-
ãó äîáè¼à¼ó ïîñðåäñòâîì óìåòíè÷êå è ¼àâíå ðå÷è.
Òàêî ïî¼åäèíè ïåñíèöè, ìåó êî¼èìà è Äðàãó-
òèí £. Èëèž, îáíàâšà¼óžè êîñîâñêó òåìó è íàñòî¼åžè
äà èçðàçå êîëåêòèâíè äóõ íàðîäà, ðåòðîãðàäíî ñå âðà-
žà¼ó îáëèöèìà óñìåíå ïîåçè¼å è åïñêîì äåñåòåðöó.
Î òî¼ âðñòè ïîáóäà ïèøå Äðàãóòèí £. Èëèž ó ïðåäãî-
âîðó êœèãå ïåñàìà Îñâåžåíî Êîñîâî (1913): „Âåëè-
êà íàðîäíà ìèñàî ¼å îñòâàðåíà [...] Ãóñëå ñó çà îâà¼
âåëèêè ïîäâèã îäíè¼àëå ïîêîšåœà, îíå ñó ïåò ñòî-

67
Vihor, 1914, III, 3-6.
68
„Âèäîâäàíñêà èäå¼à”, Ñëîâåíñêè ¼óã, 1911, VIII, 25.
69
„Èñïóœåí çàâåò”, Ïè¼åìîíò, 1913, III, 34.
70
Âèäè, Äðàãèøà Âèòîøåâèž, „Âå÷íà ðàíà êîñîâñêà”,
Ñðïñêî ïåñíèøòâî, êœ. II, Âóê ÊàðàŸèž, Áåîãðàä, 1975, ñòð.
298.

99
òèíà ãîäèíà íåóìîðíî ãîâîðèëå ñâî¼èì ¼åçèêîì, ñâî-
¼èì íà÷èíîì, è øòî ¼å Êîñîâî îñâåžåíî äàíàñ, âàñöå-
ëî Ñðïñòâî èìà äà çàõâàëè, ó ïðâîì ðåäó ãóñëàìà,
îíèì ñêðîìíèì ñòðóíàìà ñà êî¼èõ ¼å, êàî ðî¼ ï÷åëà,
çó¼àî ñðïñêè ðàïñîä ó íàðîäíîì äåñåòåðöó [...] Åòî,
çàøòî ñàì ïðåòïîñòàâèî çâóêå ñèðîâèõ ãóñàëà óãëà-
åíî¼ ëèðè. Íàðîä, ÷è¼å ñó îñëîáîåœå ãóñëå ïðè-
ïðåìèëå, ïðèõâàòèžå îâå ïåñìå êàî ñâî¼å, ¼åð œåãîâå
è ¼åñó”71.
Òî ¼å ðàçëîã øòî Äðàãóòèí Èëèž ïðèáåãàâà ìî-
òèâèìà è ðåòîðè÷êèì êëèøåèìà íàðîäíå ïåñìå, ïà
÷èòàëàö ïðåïîçíàâàœåì è ñëàãàœåì îïøòèõ ìåñòà è
œèõîâèì âåçèâàœåì ñà àêòóåëíèì çáèâàœèìà ðàñ-
ïëèžå çíà÷åœå ïåñìå. Òàêî ó ïåñìè „Òóðñêî çíàìå-
íè¼å” ïåñíèê ïðåóçèìà îä Âèøœèžà èç „Ïî÷åòêà áó-
íå íà äàõè¼å” ìîòèâ êîáíå íåïîñëóøíîñòè ñòàðè¼èõ,
à ó ïåñìè „Ñðïñêî çíàìåíè¼å” êàî îñâåòíèêà Êîñîâà
óâîäè íîâè òîïîñ – Øóìàäè¼ó:

Îáëàê óçå òóëáå Ìóðàòîâî,

Çàïàëè ñå çåìšà íà ñâå ñòðàíå,
Çàìàãëè ñå ìîðå êîä Ñòàìáîëà,
Ãëåäà öàðå ÷óäíà çíàìåíè¼à,
Ïàê îí êëèêíó õîŸå è äåðâèøå
„Õà, íà íîãå, êóêàëà âàì ìà¼êà,
Íèñó îíî ïî íåáó îáëàöè,
Íî ñå äèãëà áóòóì Øóìàäè¼à,
Ïëà÷ ¼å ðà¼èí äîäè¼àî œî¼çè,
Ïà, ñàä èäå äà Êîñîâî ñâåòè”
„Ñðïñêî çíàìåíè¼å”72

71
Îñâåžåíî Êîñîâî, íàðîäíå ï¼åñìå, ñï¼åâàî Äðàãóòèí £.
Èëè¼èž, Áèîãðàä, 1913.
72
Èñòî, ñòð. 30.

100
 Ñëè÷àí ïîñòóïàê êîðèñòè è Ìëàäåí Ñò. €óðè-
÷èž, êî¼è ñâî¼å ïåñìå ñà êîñîâñêîì òåìàòèêîì îá¼à-
âšó¼å ïîä ïñåóäîíèìîì íàðîäíîã ãóñëàðà Ñàâå Äðèí-
÷èžà èëè Äðèíîñàâèžà. Çàâîäšèâîñòè åïñêà äåñåòåð-
öà íåžå îäîëåòè íè Èâàí Ìåøòðîâèž êàä ïèøå „×óä-
íî çíàìåœå ñï¼åâàíî ïðèãîäîì óëàñêà ñðïñêå âî¼ñêå ó
Ñêîïšå” è îá¼àâšó¼å ãà ó ëèñòó Íàïðåäàê (1912) ïîä
ïñåóäîíèìîì Çàãîðàö73: „Îä¼åäíîì ó äåñåòåðöó ó ðà-
çíèì ëèñòîâèìà è çáèðêàìà ïðîïåâàžå è îíè íà¼îáè÷-
íè¼è ìåó ïîáåäíèöèìà: êàïëàðè, ïîäíàðåäíèöè, ñå-
šàöè, êàî è îíè êî¼è ñó î ïîáåäàìà ñàìî ñëóøàëè.
Âàñêðñàâà¼ó ãóñëå, ñòàðè ¼óíàöè è âèëå, ñïî¼åíè ñà
ñèìáîëèìà íîâèõ êðà¼åâà: Âàðäàðåì è ìîðåì”74.
Òà áðî¼íà, àëè íå è óìåòíè÷êè âðåäíà ïåñíè÷êà
ïðîäóêöè¼à („îñâåòíèöè Êîñîâà ìàñòèëîì”, íàïèñàî
¼å ïîâîäîì Èëèžåâèõ Êðàâàâèõ öâåòîâà ¼åäàí êðè-
òè÷àð), ïîêàçàëà ¼å êàêî ñå ¼åäàí ìîòèâ ïðåòåðàíîì
óïîòðåáîì, à îïòåðåžåí âàíëèòåðàðíèì ðàçëîçèìà,
ñåìàíòè÷êè ïðàçíè è òðèâè¼àëèçó¼å75.
È òàêî, íà ¼åäíî¼ ñòðàíè íàëàçèìî âðàžàœå íà-
öèîíàëíî¼ ìèòîëîãè¼è è œåíèì åïñêèì ôîðìàìà, à
íà äðóãî¼ œèõîâî ïðåêîìïîíîâàœå, íàäîãðàäœó è îä-
ñòóïàœå. Íà ¼åäíî¼ ñòðàíè æåšó çà èäåíòèôèêàöè-
¼îì ñà äóõîì êîëåêòèâà è ïðèáåãàâàœå åïñêîì äåñå-
òåðöó, íà äðóãî¼ èñòèöàœå ïîñåáíîñòè ëèðñêîã ñó-
á¼åêòà è íåïîíîâšèâîñòè œåãîâà äîæèâšà¼à àêòóåë-
íå ñòâàðíîñòè è íàöèîíàëíå ïðîøëîñòè; ñóêîá ñòà-
ðîã, êî¼å ¼îø ïðåòðà¼àâà èëè ñå àíàõðîíèì ïåñíè÷-
73
Ä. Âèòîøåâèž, Ñðïñêî ïåñíèøòâî 1901-1914, êœ.II
1975, ñòð. 298.
74
Èñòî, ñòð, 300.
75
„£à ïåâàòè íåžó î Êîñîâó âèøå”, ïèøå Ïðîêà £îâêèž èç
Àìåðèêå è ñàì çàñèžåí êîñîâñêîì òåìàòèêîì, àëè ¼î¼ ñå âðà-
žà âðëî áðçî öèêëóñîì „Êîñîâñêà çáèðêà” ó ʜèçè áîðáå è
æèâîòà 1912, êàäà ïî÷èœó Áàëêàíñêè ðàòîâè.

101
êèì ïîñòóïöèìà àêòóåëèçó¼å, è íîâîãà êî¼å ñå òåê óîá-
ëè÷àâà è íàäèðå óïè¼à¼óžè ó ñåáå áî¼ó è ðèòàì íîâîã
âðåìåíà. Ò༠äóàëèçàì íè¼å áèî ñàìî äåî óìåòíè÷-
êîã âåž è øèðåã äóõîâíîã è êóëòóðíîã îïñåãà.
Òåê žå çà íîâó ïåñíè÷êó ãåíåðàöè¼ó, êî¼à ¼å íà-
êîí òðàãè÷íå êàòàêëèçìå Ïðâîã ñâåòñêîã ðàòà èçàøëà
ñà îñåžàœåì æèâîòíå èçãóášåíîñòè è áåñìèñëà, íà-
öèîíàëíè ìèò è œåãîâè åïñêè äåðèâàòè èçãóáèòè òó
âðñòó ïðèâëà÷íîñòè è áèòè äîâåäåíè ó ïèòàœå.

„Åïñêî” è ìîäåðíèñòè÷êî
ïðèïîâåäàœå
Ó îäíîñó íà ïîåçè¼ó è êðèòèêó, ïðîçà ¼å, íà-
èçãëåä, íåøòî ñïîðè¼å ðàñêèäàëà ñà îáëèöèìà ïà-
òðè¼àðõàëíå êóëòóðå è ôîëêëîðíèì íàñëååì. Äî
ðàäèêàëíèõ ïðîìåíà ó òåìàòñêîì è ôîðìàëíî ñòèë-
ñêîì ïîãëåäó è ðàçáè¼àœà ïîñòî¼åžåã ¼åçè÷êîã ñòàí-
äàðäà (àêî èçóçìåìî ïðîçó Á. Ñòàíêîâèžà, Â.
Ìèëèžåâèžà, Ë. Ïîïîâèžà) äîëàçè íà ñàìîì êðà¼ó
åïîõå ïðåäðàòíå ìîäåðíå ó ïðîçè Èñèäîðå Ñåêó-
ëèž (Ñàïóòíèöè 1913. è Ïèñìà èç Íîðâåøêå, 1914)
è Ñòàíèñëàâà Âèíàâåðà (Ïðè÷å êî¼å ñó èçãóáèëå
ðàâíîòåæó, 1913). Ôîëêëîðíè ðåàëèçàì Ãëèøè-
žà, Ëàçàðåâèžà è Âåñåëèíîâèžà äåâåäåñåòèõ ãîäè-
íà ¼å íà çàëàñêó, àëè ¼àê ïàòðè¼àðõàëíè íîðìàòè-
âèçàì ¼å îìåòàî áðæå è ñíàæíè¼å ïðèáëèæàâàœå
ñðïñêå ïðîçå åâðîïñêî¼ äåêàäåíöè è ñèìáîëèçìó,
à êðà¼åì ïðâå äåöåíè¼å äâàäåñåòîã âåêà è œåãîâó
¼à÷ó îçðà÷åíîñò åêñïðåñèîíèçìîì76. Ñåíòèìåíòàë-
íî-ïàòåòè÷íè òîíîâè áëèæè ôîëêëîðíî-ðîìàíòè-
÷àðñêîì íàñëåó ïîñïåøèëè ñó íåîðîìàíòè÷àðñêå

76
Ðàäîâàí Âó÷êîâèž, „Ìîäåðíà ïðîçà è ïî¼àì åïîõå”, Ìî-
äåðíà ñðïñêà ïðîçà, Ïðîñâåòà, Áåîãðàä, 1990, ñòð. 382.

102
è ïîòèñíóëè ñó åëåìåíòå ñàòàíèñòè÷êîã, êîñìè÷-
êîã è ìåñè¼àíñêîã, øòî ¼å áèëà êàðàêòåðèñòèêà ðà-
íå àâàíãàðäíå ïðîçå. Èïàê, ïðîäîð èäå¼à åâðîïñêå
ìîäåðíå åãçåìïëàðíî ïîòâðó¼å ïðîçà Âåšêà Ìè-
ëèžåâèžà è Ìèëóòèíà Óñêîêîâèžà, äîê ñå íàçíàêå
ðàíå àâàíãàðäå íàëàçå ó ïðîçíîì ñòâàðàëàøòâó
Èñèäîðå Ñåêóëèž, Ëàçàðà Ïîïîâèžà è Ñòàíèñëàâà
Âèíàâåðà.
Íå ñëó÷à¼íî, ìîäåðíè ñðïñêè ðîìàí ïî÷èœå äå-
ëîì Íå÷èñòà êðâ (1910) Áîðèñàâà Ñòàíêîâèžà êî¼å
¼å èçðàçèòî âåçàíî çà ïàòðè¼àðõàëíó ñðåäèíó è êóë-
òóðó77. Èàêî ¼å ó íàñëîâó íàçíà÷åí ìîòèâ áèîëîøêå
äåêàäåíöå, ò¼. èñòàœåíå, „íå÷èñòå êðâè”, èïàê ¼å òî
ðîìàí î òðàäèöèîíàëíî¼ áàëêàíñêî¼ ñòàðîâàðîøêî¼
è ñåîñêî¼ êóëòóðè. Ãëàâíà ¼óíàêèœà Ñîôêà ïðåëàçè
èç ñòàòóñíî è êóëòóðíî ðàçâè¼åíè¼å ñòàðîâàðîøêå ó
ñåîñêó ñðåäèíó êî¼à ¼å ñîöè¼àëíî íèæà ïî íà÷èíó æè-
âîòà è ïî îáè÷à¼èìà ïðèìèòèâíè¼à. È ¼åäàí è äðóãè
ìîäåë óâàæàâà¼ó ïàòðè¼àðõàëíè ñèñòåì çàñíîâàí íà
îáè÷à¼íîì ïðàâó êî¼è îä ïî¼åäèíöà òðàæè âåëèêå æð-
òâå äî ñàìîïîíèøòåœà. Ó íèçó ïðèïîâåäàêà („Ïàðà-
ïóòðà”, „Ïîêî¼íèêîâà æåíà”) Ñòàíêîâèž ¼å ïîêàçàî
êàêî ñå êàæœàâà è ñâàêî îäáè¼àœå ïàòðè¼àðõàëíîã
êîäåêñà è òî èçîïžåœåì ëè÷íîñòè èç çà¼åäíèöå èëè
œåíîì ïðîïàøžó.
È ïàòðè¼àðõàëíè îáëèöè è ôîëêëîðíî-ìèòñêè
ñàäðæà¼è óãðàåíè ñó ó Ñòàíêîâèžåâî äåëî. Ó öè-
êëóñó ïðè÷à î áîæ¼àöèìà („Áîæ¼è šóäè”, 1902) î÷è-
òó¼å ñå ÷èòàâ êîìïëåêñ àðõàè÷íèõ ïðåäñòàâà î îâî-
çåìàšñêîì è çàãðîáíîì æèâîòó, î ðèòóàëíèì ðàä-
œàìà âåçàíèì çà êóëò ìðòâèõ òàêî êàðàêòåðèñòè÷àí
çà ïàòðè¼àðõàëíó çà¼åäíèöó. È ó ðîìàíó Íå÷èñòà êðâ,
ó îïèñó Ñîôêèíå ñâàäáå, ìîæå ñå, òàêîå, ïðåïîçíà-
77
Íîâèöà Ïåòêîâèž, Äâà ñðïñêà ðîìàíà, Íàðîäíà êœèãà,
Áåîãðàä , 1988, ñòð. 13-175.

103
òè è ïîåòñêè ñòèëèçîâàíà, à ó ñëîâåíñêîì ôîëêëîðó
÷åñòà àðõàè÷íà ïðåäñòàâà î ñâàäáè, îäíîñíî íåâå-
ñòèíîì èçëàñêó èç ðîäèòåšñêå êóžå êàî ïîãðåáíîì
÷èíó78. Èñòî òàêî, è ó Òîì÷èíîì õàëóöèíàíòíîì ïðè-
âèàœó îáíàæåíå æåíå ðàñïóøòåíå êîñå, êî¼à ñå êó-
ïà ó ðåöè è ìàìè ãà, ñàäðæàíî ¼å, êàî øòî ñó òóìà÷è
Ñòàíêîâèžåâîã ðîìàíà óî÷èëè79, ïðàñòàðî âåðîâàœå
î äåìîíñêèì ñèëàìà.
Ïàòðè¼àðõàëíè åëåìåíòè è ìèòñêî-ôîëêëîðíè
ñëî¼åâè ó Ñòàíêîâèžåâî¼ ïðîçè íèñó ó ìèìåòè÷êîì
îäíîñó ïðåìà ðåôåðåíöè¼àëíî¼ ñòâàðíîñòè. Ñóêîá ¼ó-
íàêà ñà ñòðîãèì ïàòðè¼àðõàëíèì íîðìàìà ïîñðåäî-
âàí ¼å àóòîðîâèì ôîêóñèðàœåì äóøåâíîã è ÷óëíîã ó
ëè÷íîñòè, ïðèïîâåäàœåì èç íåïîñðåäíå áëèçèíå èëè
÷àê èç ñàìå ñâåñòè ëè÷íîñòè (Ñîôêå, íïð.), øòî îìî-
ãóžàâà ïîíèðàœå ó ïîòèñíóòå è íåñâåñíå ñàäðæà¼å
÷îâåêîâà áèžà, à òî ¼å îíî øòî Ñòàíêîâèžåâîì äåëó
äà¼å êâàëèòåò ìîäåðíîñòè.
Åëåìåíòè ôîëêëîðíîã íàñëåà êîðèñòå ñå íà ïî-
ñâå äðóãà÷è¼è íà÷èí ó ïðèïîâåäíî¼ è ñàòèðè÷íî¼ ïðî-
çè Ðàäî¼à Äîìàíîâèžà.
Ó íàðàòèâíîì ïîñòóïêó îâîã ïèñöà íàðîäíà
àíåãäîòà, ëåãåíäà è áà¼êà èìà¼ó çàïàæåíî ìåñòî. Äî-
ìàíîâèž ¼å ïîñåáíî ñêëîí àíåãäîòè è àíåãäîòñêîì
è œèõîâî¼ òðàíñôîðìàöè¼è („Íå ðàçóìåì”, „Íàøà
ïîñëà”, „Ãëàñàì çà ñëåïöà”). Íèøòà ìàœå íè¼å çà-
íèìšèâî ïðèñóñòâî åëåìåíàòà ìèòñêîã è áà¼êîâè-
òîã è íà÷èí œèõîâîã ñðàñòàœà ñà åëåìåíòèìà ñòâàð-

78
Êàä ñå ìà¼êà ðàñòà¼å îä Ñîôêå œåíî „÷åëî è óñòà ñó âåž
õëàäíè”, à êàä ïðîëàçè êðîç êàïè¼ó ðîäèòåšñêîã äîìà „ëèöå
è êîñó ¼î¼ äîäèðíó âåíàö îä øèìøèðà è äðóãîã öâåžà, âåž
îñóøåíîã, ãîòîâî ñïàðóøåíîã îä ôåœåðà, è òî ¼å çàäàõíó íå-
êèì çàãóøšèâèì ìèðèñîì êàî íà òàì¼àí è ñâåžå” (Íå÷èñòà
êðâ, Áåîãðàä, 1967, ñòð. 162).
79
Í. Ïåòêîâèž, Äâà ñðïñêà ðîìàíà, ñòð. 83. è 125.

104
íîñíîã ó ¼åäèíñòâåíó ôèêöèîíàëíó öåëèíó. „Ñòðà-
äè¼à” (1902) ¼å äîáàð ïðèìåð óìåòíè÷êå òðàíñïî-
çèöè¼å áà¼êå ó ñòðóêòóðó ñàòèðè÷íå ïðè÷å: íåîäðå-
åíîñò âðåìåíà è ïðîñòîðà, ìîòèâ ÷óäåñíîã è íåî-
áè÷íîã.
Ñïà¼àœå äèñïàðàòíîã, èíñèñòèðàœå íà îïîçèòó
óçâèøåíî è õåðî¼ñêî íàñóïðîò òðèâè¼àëíîã è íèñêîã,
äà¼ó Äîìàíîâèžåâîì ñàòèðè÷íîì ãîâîðó ñíàæíè¼ó
ñîöè¼àëíî-åòè÷êó äèìåíçè¼ó. Ó ñàòèðè „Äàíãà”
(1899) êóêàâè÷ëóê è ïîëòðîíñòâî ïîäàíèêà ÷èíè ¼îø
ðóæíè¼èì óçâèøåíà ðåòîðèêà êî¼à èõ ïðàòè, êàî øòî
ñëèêó ñðáè¼àíñêå áèðîêðàòè¼å ÷èíè ¼îø ñóìîðíè¼îì
ïðèñóñòâî åïñêîã ¼óíàêà Ìàðêà Êðàšåâèžà („Ìàðêî
Êðàšåâèž ïî äðóãè ïóò ìåó Ñðáèìà, 1901). Ñ äðó-
ãå ñòðàíå, ñàìî ïî¼àâà åïñêîã ¼óíàêà ñà œåãîâîì õå-
ðî¼ñêîì åòèêîì è ëåêñèêîì äåëó¼å êàðèêàòóðàëíî ó
ïîðåìåžåíîì ñèñòåìó äðóøòâåíèõ âðåäíîñòè è âî-
äè äåñàêðàëèçàöè¼è ìèòà î íàöèîíàëíîì ¼óíàêó.
È ïðèïîâåäíè îïóñ Ïåòðà Êî÷èžà íè¼å íèøòà
ìàœå ïîäñòèöà¼àí çà èñòðàæèâàœå ïðèñóñòâà åëåìå-
íàòà ïàòðè¼àðõàëíîã êóëòóðíîã ìîäåëà è ïîñòóïàêà
ïðåóçåòèõ èç ôîëêëîðíå òðàäèöè¼å. Íàèìå, Êî÷èžåâ
¼åçèê è œåãîâà íàðàöè¼à ìíîãî äóãó¼ó îáëèöèìà è
ïîñòóïöèìà óñìåíîã êàçèâàœà. Ó òîì ñìèñëó ïîñåá-
íî ¼å èëóñòðàòèâàí öèêëóñ ïðè÷à î Ñèìåóíó €àêó
èç 1910 („Çóëóì Ñèìåóíà €àêà”, „Èñòèíèòè çóëóì
Ñèìåóíà €àêà”, „Ìå¼äàí Ñèìåóíà €àêà”, „Èç ñòà-
ðîñòàâíèõ êœèãà Ñèìåóíà €àêà”).
Ó ðàçâè¼åíî¼ êðà¼èøêî¼ óñìåíî¼ åïñêî¼ òðàäè-
öè¼è Êî÷èž ¼å íàøàî íåèñöðïàí èçâîð çà íà÷èí ïðè-
ïîâåäàœà è çà ãðàåœå îñîáèòèõ ëèêîâà, íàäàñâå ëè-
êà Ñèìåóíà €àêà. „Òîã ¼åäèíñòâåíîã ¼óíàêà íàøå
óìåòíè÷êå ïðîçå”, ïèøå ÕàòèŸà Êðœåâèž, „ãðàäèî
¼å Êî÷èž êàî èçðàçèòî íàðîäíîã ¼óíàêà è êàî ñâî¼å-
âðñíîã ïåñíèêà ñâî¼å âëàñòèòå áèîãðàôè¼å, øòî ¼å
áèòíà íè¼àíñà ó îäíîñó ïðåìà åïñêèì ¼óíàöèìà óîï-

105
øòå”80. È íå ñàìî òî. Ïîñòî¼å äâå íàðàòèâíå ðàâíè è
äâå ñòâàðíîñòè ó êî¼èìà ñå îâ༠ëèê ïî¼àâšó¼å è
îñòâàðó¼å – ïðèïîâåäà÷åâà è Ñèìåóíîâà, àëè îíå íè-
ñó õîìîëîãíå, ðàçèëàçå ñå è ¼åäíà äðóãó äîâîäå ó ïè-
òàœå. Èðîíè÷àí ãëàñ îíî㠄èçà êàöå” è Ñèìåóíîâî
ïðåòåðèâàœå ÷åñòî ó ôîðìè åïñêå õèïåðáîëå, êàî è
œåãîâè øåðåòëóöè, çíà÷åœñêè ìåœà¼ó è äåñòàáèëè-
çó¼ó åïñêè ëèê Êî÷èžåâîã ¼óíàêà.
Åïñêè ñóïñòðàò è àíåãäîòñêî ïðèïîâåäàœå ïðè-
ñóòíè ñó è ó äðóãèì Êî÷èžåâèì ïðèïîâåòêàìà, àëè
îíè ïîñòåïåíî ñëàáå è äî èçðàæà¼à äîëàçè ëèðñêè
ñóïñòðàò. Ó ïðè÷àìà „Êðîç ìàãëó” è „Êðîç ñâ¼åòëîñò”,
ïðåîâëàó¼ó åëåìåíòè áàëàäè÷íî-ëèðñêîã è ñèìáî-
ëè÷êîã, ñòâàðà¼óžè îí༠Êî÷èžó ñâî¼ñòâåí „ëèðñêè èì-
ïðåñèîíèçàì” î êîìå ïèøå Ìàòîø, è êî¼è óêàçó¼å íà
ïèø÷åâó îïðåäåšåíîñò çà íîâå ïîåòè÷êå òîêîâå.
Íåñóìœèâî ¼å, äàêëå, äà ñó êîä íèçà ïðèïîâåäà-
÷à ñðïñêå ìîäåðíå óñìåíà òðàäèöè¼à è åëåìåíòè ïà-
òðè¼àðõàëíîã ïðåñòàëè áèòè „ôîëêëîðíîì øàðîì”
è íàðàòèâíèì ñòåðåîòèïîì. Òðàíñôîðìèñàíè èëè äå-
ñòðóèðàíè, îíè ñó ñå óêšó÷èâàëè ó ñóâðåìåíå íàöè-
îíàëíå êœèæåâíå òîêîâå, ïîòâðó¼óžè ¼îø ¼åäíîì êà-
êî ìîäåðíèçàöè¼ñêè ïðîöåñè ïîäðàçóìåâà¼ó íå ñàìî
îòêëîí îä òðàäèöè¼å âåž è œåíó ñòâàðàëà÷êó àñèìè-
ëàöè¼ó è ïðåîáðàæàâàœå.
Ìåóòèì, êàî íè ó íàöèîíàëíî¼ ïîåçè¼è è êðè-
òèöè íè ó ïðîçè ò༠ïðîöåñ íè¼å áèî óíèñîí è ¼åäíî-
ñìåðàí. Èäå¼íî è ñòèëñêî âèøåãëàñ¼å îáåëåæèëî ¼å,
òàêîå, è ñðïñêó ïðèïîâåäíó ïðîçó.
Ðàäîâàí Òóíãóç Ïåòðîâèž Íåâåñèœñêè è Çàðè-
¼à Ïîïîâèž ïðåäñòàâíèöè ñó òðàäèöèîíàëíîã òîêà
íàöèîíàëíå êœèæåâíîñòè ó êîìå ñó áëèñêîñò ñà ôîë-
80
„Usmeno kazivanje kao postupak u Koèiæevom ciklusu o
Simeunu Ðaku”, Zbornik Petar Koèiæ, Institut za jezik i književ-
nost, Sarajevo, 1979, str. 247.

106
êëîðíèì îáëèöèìà è åïñêèì íà÷èíîì ïðèïîâåäàœà
÷âðøžè, îäíîñíî ó ìàœî¼ ìåðè ñó ïîäâðãíóòè ïî-
ñòóïêó àóòîðñêîã ïðåîáëèêîâàœà.
Êîä Íåâåñèœñêîã ñå ñóñðåžåìî, êàî øòî ¼å çàïà-
çèî Ðàäîâàí Âó÷êîâèž, ñà ñòâàðàîöåì êî¼è ¼å „æèâåî
è ïèñàî ¼åçèêîì åïñêîã ÷îâåêà äåâåòíàåñòîã âåêà à êî-
¼å ¼å íîâî âðåìå äîâåëî ó ïèòàœå”81. Óñðåäñðååíîñò
íà òåìå èç õåðöåãîâà÷êîã è öðíîãîðñêîã æèâîòà, èç-
ðàçèòà âåçàíîñò çà ëîêàíî óñìåíî íàñëåå è œåãîâ àð-
õàè÷íè ¼åçèê ÷èíå Íåâåñèœñêîã òðàäèöèîíàëèñòè÷-
êèì ïèñöåì. Îáëèöè õåðîè÷êîã è „åïñêà ìîíóìåíòàë-
íîñò”, áà¼êîëèêî è ÷óäåñíî („Çäóõà÷”) äåî ñó ëîêàë-
íîã òðàäèöèîíàëíîã ôîëêëîðíîã ìîäåëà. Àëè, êîä Íå-
âåñèœñêîã ñå ñðåžåìî è ñà îäðååíèì ïñèõîëîøêèì
è ïîåòè÷êèì äâî¼ñòâîì. Åïñêî è õåðî¼ñêî, êàî è ôîë-
êëîðíè îáëèöè ôàíòàñòèêå, áèâà¼ó ó œåãîâîì ïðèïî-
âåäíîì ïîñòóïêó ïîâðåìåíî èçâðãíóòè ïîäñìåõó èëè
èðîíè¼ñêîì îòêëîíó. Òî ¼å êàðàêòåðèñòè÷íî çà îáå ïè-
ø÷åâå ïðåäðàòíå çáèðêå ïðèïîâåäàêà – Ãîðøòàêèœå
(1906) è Ñ îðëîâñêèõ êðøåâà (1914). Ïðîäîð ëèðñêî-
ñèìáîëè÷êèõ òîíîâà ó ïðîñòîðå åïñêå ðàñïðè÷àíî-
ñòè, òàêîå, ïîêàçó¼å êàêî ñå ñòàðè ìîäåë êðóíè è ðàç-
ãðàó¼å ïðåä íàëåòîì íîâèõ òåìàòñêî-ñòèëñêèõ åëå-
ìåíàòà. Äîáàð ïðèìåð ¼å ïðèïîâåòêà „Ó ìàãëè” ñèì-
áîëè÷êîã íàñëîâà è ñà åïèëîãîì ó êîìå âîšåíà äåâî¼-
êà êàî íåâåñòà èø÷åçàâà ñà ñâàòîâèìà ó ìàãëè.
Ïðèïîâåäíà ïðîçà Çàðè¼à Ïîïîâèž îêðåíóòà ¼å
èñòî òàêî ñâåòó ó êîìå ¼å åïñêî íàñëåà âåîìà æèâî.
Ïàòðè¼àðõàëíà ñâåñò è ìîðàëíå íîðìå, âåðà è èñòî-
ðè¼à ñà÷óâàíà êðîç åïñêó ïåñìó è ïðåäàœå, ÷èíå òå-
ìàòñêó è çíà÷åœñêó äîìèíàíòó äåëà îâîã ïèñöà èç
Ñòàðå Ñðáè¼å (Ñëèêå èç Ñòàðå Ñðáè¼å, êœ. I – 1898,
II – 1904 è III – 1906).

„Çíà÷༠äåëà Ðàäîâàíà Ò. Ï. Íåâåñèœñêîã”, ʜèæåâíà

81

èñòîðè¼à, 1995, XXVIII, 96, ñòð. 218.

107
 Ïîïîâèžåâè êœèæåâíè ¼óíàöè äâîñòðóêè ñó çà-
òî÷åíèöè ìèòñêîã îáðàñöà – ¼åäíîã ó êîìå ñå ñðïñêà
ïðîøëîñò ñà ñâî¼èì ¼óíàöèìà è âëàäàðèìà, ïîáåäà-
ìà è òðàãè÷íèì ïîðàçèìà ãëîðèôèêó¼å è ñòî¼è êàî
óçîð æèâèìà, è äðóãîã ó êîìå ñå ìàòèöà Ñðáè¼à äî-
æèâšàâà êàî áà¼êîëèêà, îáåžàíà çåìšà âåëèêå ìîžè
è áîãàòñòâà. Îòóä ñå ïèø÷åâèì ¼óíàöèìà ïðèâèà¼ó
íå ñàìî öàð Äóøàí è Ìàðêî Êðàšåâèž âåž è êðàš
Ìèëàí Îáðåíîâèž, êî¼è òà¼íî íà áåëîì êîœó äîëàçè
äà âèäè Êîñîâî è ðàñïîðåäè âî¼ñêó, è èñòa òa âî¼ñêa
êàêî ó íåçàäðæèâîì íàëåòó ïîáåäîíîñíî óëàçè íà
ñâåòó ñðïñêó çåìšó („Íîâà ãîäèíà 1876”, „Ñðïñêà
áîðè¼à”). Îáå ñëèêå ñó ïëîä óñìåíîã ïðåäàœà è óòî-
ïè¼ñêèõ èø÷åêèâàœà, à íå îäðàç ðåàëíîã è ìîãóžåã,
ïà ñó è Ïîïîâèžåâè ¼óíàöè œèõîâå òðàãè÷íå æðòâå.
Çà ðàçëèêó îä Íåâåñèœñêîã, Çàðè¼à Ïîïîâèž,
óãëàâíîì, íåìà êðèòè÷êó íè èðîíè÷êó äèñòàíöó ïðå-
ìà ëèêîâèìà è äîãàà¼èìà êî¼å îïèñó¼å. Œåãîâî èäå-
àëèñòè÷êî-ðîìàíòè÷àðñêî ïîèìàœå íàöèîíàëíå ïðî-
øëîñòè è ñòâàðíîñòè, óòåìåšåíî íà ïàòðè¼àðõàëíîì
êóëòóðíîì îáðàñöó, çíà÷à¼íî ñå óðóøàâà òåê ó äîêó-
ìåíòàðíî-óìåòíè÷êî¼ ïðîçè Ïðåä Êîñîâîì (1899),
èíñïèðèñàíî¼ äîãàà¼èìà èç Ñðïñêî-òóðñêèõ ðàòîâà
1876. è 1878. Ôàêòîãðàôñêà ãðàà, êî¼à ó ïðèïîâåä-
íî òêèâî íàäèðå èç äðàìàòè÷íèõ çáèâàœà íàñòàëèõ
ïðè óëàñêó è ïîâëà÷åœó ñðïñêå âî¼ñêå, à ñà œîì è
ñðïñêîã æèâšå ñà Êîñîâà 1878, ïðèãóøèëà ¼å íàöèî-
íàëíè èäåàëèçàì è åïñêè ïàòîñ, ìåëîäðàìñêå åëå-
ìåíòå ñó çàìåíèëè íàòóðàëèñòè÷êè äåòàšè, à ¼åçè÷-
êî-ñòèëñêà ðàâàí ñå ïîìåðèëà îä ðîìàíòè÷àðñêå êà
ðåàëèñòè÷êî¼.
Îäðååíå îáëèêå è ïîñòóïêå ôîëêëîðíîã ìîäå-
ëà ïðèïîâåäàœà èçðàçèòî ïðèñóòíîã ó ðàíî¼ ôàçè
ñðïñêîã ðåàëèçìà, ïîðåä ïîìåíóòèõ ïèñàöà, ïðèìå-
íèžå òîêîì ïðâå äåöåíè¼å è Ñâåòîçàð Žîðîâèž è
Ãðèãîðè¼å Áîæîâèž.

108
 Ìåóòèì, óòèö༠ñóâðåìåíèõ ôèëîçîôñêèõ è íà-
ó÷íèõ èäå¼à (Íè÷åà, Áåðãñîíà, Òåíà, Ôðî¼äà, Ìàðê-
ñà) è íîâèõ óìåòíè÷êèõ ñòðó¼àœà (èìïðåñèîíèçìà,
ôóòóðèçìà, åêñïðåñèîíèçìà) äîïðèíåëè ñó óäàšàâà-
œó è ðàñêèäó ñà ïàòðè¼àðõàëíèì äóõîì è ôîëêëîð-
íîì òðàäèöè¼îì è óñïîñòàâšàœó íîâîã îäíîñà ïðå-
ìà ñòâàðíîñòè è ¼åçèêó (ïîìåðàœå êà òåìàìà èç óð-
áàíå ñðåäèíå, åëåìåíòè ñïèðèòóàëíîã è ëèðñêîã, äå-
ôàáóëàöè¼à, îäñóñòâî ¼óíàêà ó êëàñè÷íîì ñìèñëó).
Îâå òåíäåíöè¼å êàðàêòåðèñòè÷íå ñó çà ïðîçó ìëàäèõ
ñòâàðàëàöà ïîïóò Â. Ìèëèžåâèžà, È. Ñåêóëèž, Ì.
Óñêîêîâèž, Ñ. Âèíàâåðà è ïîòâðó¼ó îíó, âåž íà ïî-
÷åòêó íàçíà÷åíó äèõîòîìè¼ó ñðïñêå êóëòóðå è êœè-
æåâíîñòè ó åïîõè ìîäåðíå.
Èïàê, îâè ðàçëè÷èòè òîêîâè, èàêî ïîëàðèçîâà-
íè, ïîâðåìåíî ñó ñå äîäèðèâàëè è ïðîæèìàëè: ïèñöè
áëèñêè ôîëêëîðíîì ìîäåëó ïî÷åëè ñó äà ãà ìåœà¼ó
êîðèñòåžè ìîäåðíè¼à èñêóñòâà, à îíè äðóãè, êî¼è ñó
ìó ñå îòðãëè, ïðåóçåëè ñó åïñêå è ìèòñêå îáðàñöå êàî
ìîòèâñêó ãðàó êî¼ó ñó èðîíè¼ñêèì èëè ïàðîäè¼ñêèì
îòêëîíîì ðàçãðàèâàëè. Íîøåí ðóøèëà÷êèì äóõîì
àâàíãàðäå íà¼äàšå ¼å ó òîìå îòèøàî Âèíàâåð. Ó Ïðè-
÷àìà êî¼å ñó èçãóáèëå ðàâíîòåæó, îí ¼å áåñïîøòåäíî
äåñàêðàëèçîâàî ðåëèãè¼ñêå è ìèòñêå ¼óíàêå è îáè÷à¼å.
Óâîåœåì ó ñôåðó òðèâè¼àëèçîâàíå ñâàêîäíåâèöå,
ìèòñêè ¼óíàöè ñå èçâðãàâà¼ó ïîäñìåõó, à œèõîâè óç-
âèøåíè öèšåâè ïðîôàíèøó. Ïðè÷à èç ñëîâåíñêå ìè-
òîëîãè¼à „Íåòèáîð”, ó ïîäíàñëîâó „Áàëêàíñêà ïðè÷à”,
ïðåäñòàâšàëà ¼å îáëèê ðàçãðàäœå ¼åäíîã òàêâîã ìèòà82.

82
„Çëàòîñòðóíó ëèðó”, êî¼ó äåä Íåòèáîð îñòàâšà óíóêó,
íèêî íåžå äà óçìå, ïà îíà äîëàçè ó ðóêå ñêèòñêîì òðãîâöó
êî¼è ¼å ïðîäà¼å, òå ñå îä íîâöà äàòîã ó íà¼àì îáîãàòè, òàêî äà
„è äàíàñ ïîïîâè ó öðíèì ìàíòè¼àìà ïåâà¼ó íà ëèòóðãè¼è çà
ïîêî¼ œåãîâå äóøå”. (Ïðè÷å êî¼å ñó èçãóáèëå ðàâíîòåæó, èçä.
Ñ. Öâè¼àíîâèž, Áåîãðàä, 1913, ñòð. 73.)

109
 (Ïðå) âðåäíîâàœå ôîëêëîðíå òðàäèöè¼å
ó ìåóðàòíî¼ êœèæåâíî¼ êðèòèöè
Îáëèêîâàœå ïðåäðàòíå, ñðïñêå ìîäåðíå áèëî ¼å
ðåçóëòàò óíóòàðœèõ åâîëóòèâíèõ ïðîìåíà è ñïîš-
íèõ âàíêœèæåâíèõ óòèöà¼à – äðóøòâåíèõ è êóëòóð-
íèõ. Äî åêñïëîçèâíèõ ïðîìåíà, îíàêî êàêî èõ ¼å íà-
çíà÷èî Ëîòìàí, äîëàçèëî ¼å âèøå íà ðóáíèì äåëîâè-
ìà êî¼è ñó ñå ïîòîì ïîìåðàëè êà ñðåäèøòó è íàêîí
îäðååíîã âðåìåíà, êàäà ñó ïðèõâàžåíè ó êœèæåâ-
íî¼ è êóëòóðíî¼ ïðàêñè, ïîñòàëè œåíà êëàñèêà. Ó ïî-
ðàòíîì ïåðèîäó óïàä ñïîšàøœåã ïîëèòè÷êîã äèñ-
êóðñà áèî ¼å íåïîñðåäíè¼è è ñíàæíè¼è, òàêî äà
åñêñïëîçèâíè ïðîöåñè êàî ïðîöåñè ðàçàðàœà ñòàðîã
è êîíñòèòóèñàœà íîâîã, îäâè¼à¼óžè ñå óïîðåäî ó âè-
øå êóëòóðíèõ ñåãìåíàòà (ïîëèòè÷êîì, èäå¼íîì, óìåò-
íè÷êîì), íèñó âèøå áî÷íî äåëîâàëè âåž ñó ïîñòà¼à-
ëè áèòíîì ÷èœåíèöîì äóõîâíîã è êœèæåâíîã æè-
âîòà.
Ìåóðàòíà ñðïñêà àâàíãàðäíà êœèæåâíîñò, êàî
è åâðîïñêà, èçðàçèòî îáåëåæåíà òðàãè÷íîì ðàòíîì
çáèšîì, íàñòà¼àëà ¼å óïðàâî ó îòïîðó ïðåìà èíòå-
ëåêòóàëíîì è ëèòåðàðíîì íàñëåó ïðåòõîäíå åïîõå.
Î œåíî¼ ñâåêîëèêî èçìåœåíî¼, íå ñàìî åñòåòè÷êî¼ âåž
è äóõîâíî¼, ïñèõîëîøêî¼ è åòè÷êî¼ âèçóðè, äðàãîöåíà
ñâåäî÷àíñòâà ñó îñòàâèëè œåíè íåïîñðåäíè ó÷åñíè-
öè. £åäàí îä œèõ, Ìèëàí Ãðîë, ¼å èñòèöàî: „Ñâåòñêè
ðàò ¼å ïðåñåêàî êîíöå èçìåó ãåíåðàöè¼à; ïîìóòèî ÷àê
è ñåžàœà îíèõ êî¼è ñó ïðåæèâåëè è ¼åäíî è äðóãî (ðàç-
äîášå), à ïîâðõ ñâåãà ïðîáëåìè êî¼å ¼å îí (ðàò) îòâî-
ðèî ïðåîêðåíóëè ñó óãëîâå ãëåäàœà íà ñâå ñòâàðè”83.
Ïðâè ñâåòñêè ðàò êàî ãëîáàëíó âîäîäåëíèöó äî-
æèâåî ¼å è Áðàíêî Ëàçàðåâèž. Íàñëîâîì ðàñïðàâå
83
Ì. Ãðîë, „£îâàí Ñêåðë螔, Èç ïðåäðàòíå Ñðáè¼å, Áåî-
ãðàä, 1939, ñòð. 149.

110
„Ïðåäðàòíà è ïîðàòíà ïðè÷àœà” (1922) òî ¼å íàçíà-
÷èî, à ïîòîì è äåòàšíî îáðàçëîæèî: „£åäíà òàêî âå-
ëèêà ñâåòñêà êàòàêëèçìà êàî øòî ¼å ñâåòñêè ðàò, ñëè÷-
íà îíî¼ êàä ¼å õðèøžàíñòâî îáàðàëî Ðèìñêî öàðñòâî,
ïîäåëèëà ¼å ñâå, ïà è óìåòíîñò, óìíîãîìå, íà Ïðåä-
ðàòíî è Ïîðàòíî. Ðàò ¼å èçíåî ïðåä šóäñêè îá¼åêòèâ
äðóãà÷è¼à ôàêòà [...] ¼åäàí ÷èòàâ ïîðåäàê äîáèî ¼å îä-
ìàõ äðóãè èçãëåä. Æèâîò ¼å òåêàî äðóãèì òîêîì è
äðóãîì áðçèíîì, è ñâå òå âðåäíîñòè íà êî¼èìà ñå ñâå
äðæè ïî÷åëå ñó äà èçëàçå èç ñâîã ëåæèøòà [...] Ó šóä-
ñêè îá¼åêòèâ ïî÷åëå ñó äà ïàäà¼ó ñàñâèì äðóãà÷è¼å
ñëèêå. Ñìðò êî¼à ¼å áèëà âåëèêè äîãàà¼ è ìàõîì ñå
äåøàâàëà ó ïîñòåšè, ïîñòàëà ¼å îáè÷àí äîãàà¼ [...]
Ñâåò ¼å êàî íà êàñàïíèöè, âèäåî æèâî šóäñêî ìåñî è
ìîçãîâå êî¼è ñå ïóøå ïî ïëàíèíàìà, äîëèíàìà è óêðà¼
ðåêà [...] Ðåêå ñó íîñèëå šóäñêå ëåøåâå êàî ïîïëàâå
ñòâàðè èç ïîïëàâšåíèõ ñåëà è êàî âåòðîâè ëèøžå.
[...] Íèøòà íè¼å ïîøòååíî. Ñâå ¼å áèëî ïîä óäàðöè-
ìà ñâåîïøòåã ðóøåœà. Äåëà ñòîòèíà ïîêîšåœà è íå-
âåðîâàòíèõ šóäñêèõ åíåðãè¼à, âàðîøè è ñåëà, ðóøè-
ëà ñó ñå çà äàí è íîž [...] Ñâå óçâèøåíî è òðàãè÷íî
øòî ¼å äîäåšåíî îâî¼ çåìšè ó œåíî¼ èñòîðè¼è è çà
œåíó èñòîðè¼ó, îäèãðàíî ¼å è èñòðîøèëî ñå çà òî êðàò-
êî âðåìå”84.
È óìåòíîñò ¼å, êàêî óî÷àâà Ëàçàðåâèž, „¼îø ìíî-
ãî âðåìåíà ïðå ðàòà, ¼åð ¼å îíà ïðâà ïðåäîñåòèëà çå-
ìšîòðåñå êî¼è ñó ñå ñïðåìàëè ïîä çåìšîì, óçåëà òà¼
òîê. È ó œî¼ ñó áèëè ïîšóšàíè ñâè îñíîâíè ïðèí-
öèïè. Íåêè áóíòîâíè¼è óìåòíèöè áàöèëè ñó òåìïå-
ðàìåíòíî ó ñâå îñíîâå ñâî¼å áîìáå: ó ïðèðîäó, ó ëè-
íè¼å, ó îáëèêå, áî¼å, ïîêðåòå, ñêëîïîâå òîíîâà, õàð-
84
„Ïðåäðàòíà è ïîðàòíà ïðè÷àœà”, Êðèòè÷êè ðàäîâè
Áðàíêà Ëàçàðåâèžà, ïðèð. Ä. Ïóâà÷èž, Ñðïñêà êœèæåâíà êðè-
òèêà, êœ. 13, Ìàòèöà Ñðïñêà, Èíñòèòóò çà êœèæåâíîñò è
óìåòíîñò, Íîâè Ñàä – Áåîãðàä, 1975, ñòð. 69-72.

111
ìîíè¼ó, ðèòàì, ðåä ðå÷è è ëîãèêó, ó ìîðàë è åòèêó è
òàêî äàšå. Äîøëà ¼å ¼åäíà íóæíà ðåàêöè¼à íà ¼åäàí
âðëî óêàëóïšåí äîêòðèíàëíè è óêàìåœåíè àêàäå-
ìèçàì”85.
Äóõ êîñìîïîëèòèçìà, êàî áèòíà îäëèêà àâàíãàð-
äå, äîâåî ¼å ó ïèòàœå íàñëååíè êîíöåïò íàöèîíàë-
íå êóëòóðå è íàöèîíàëíó ñàìîñâåñò ïðåñòàî äà òå-
ìåšè íà ïàòðè¼àðõàëíîì íàñëåó è œåãîâèì åïñêèì
îáëèöèìà è, èñòîâðåìåíî, îøòðî ñå ñóïðîòñòàâèî òåê
óñòàíîâšåíèì íàöèîíàëíî-äåìîêðàòñêèì Ñêåðëèžå-
âèì èäå¼àìà è íåîêëàñèöèçìó Áîãäàíà Ïîïîâèžà, êî-
¼è ñó îáåëåæèëè ïðåäðàòíó åïîõó ñðïñêå ìîäåðíå.
Èïàê, óïðêîñ ñâåñòè î ñâåîïøòåì ðàñïàäó ñòàðîã ñè-
ñòåìà âðåäíîñòè, ¼åäàí áðî¼ èíòåëåêòóàëàöà è óìåò-
íèêà áèî ¼å óïëàøåí ñèëèíîì íîâîãà è ðàçîðíîì ñíà-
ãîì êî¼îì ñó îäáàöèâàíè íåãäàøœè àóòîðèòåòè è óçî-
ðè. Äîøëî ¼å äî íîâîã ïîëàðèçîâàœà „ñòàðèõ” è „íî-
âèõ”, à ïîëåìèêå, ïàìôëåòè è ïàðîäè¼å, ïîñòàëè ñó
íà¼÷åøžè îáëèöè œèõîâîã êîíôðîòèðàœà.
Ó Ëàçàðåâèžåâîì åñå¼ó „Ïðåäðàòíà è ïîðàòíà
ïðè÷àœà” ¼àñíî ñå ìîæå ïðåïîçíàòè çàçèðàœå îä äå-
ñòðóêòèâíèõ èäå¼à ìëàäèõ àâàíãàðäèñòà è œèõîâèõ
çàõòåâà çà ñâåîïøòîì „äåàêàäåìèçàöè¼îì”. Ñà ïðè-
âèäíå äèñòàíöå, Ëàçàðåâèž ¼å óïîçîðàâàî: „Èäóžè êà
äåàêàäåìèçîâàœó è ëîìåžè ¼åäíå òàáëèöå, îíè („íî-
âè”) ñó òàêîå íà ïóòó àêàäåìñòâà è òàáëèöà”86. Íå
ñëó÷à¼íî, Ñêåðëèžåâîì àêó è íåñóåíîì íàñëåäíè-
êó ó Ñðïñêîì êœèæåâíîì ãëàñíèêó, áèëà ñó áëèæà
„ïîðàòíà ïðè÷àœà” Äðàãèøå Âàñèžà è Âåšêà Ïåòðî-
âèžà íåãî Ìèëîøà Öðœàíñêîã èëè Ìèðîñëàâà Êð-
ëåæå.
Ó òîì ñïîðó „ñòàðèõ” è „íîâèõ” íè¼å íåçàíè-
ìšèâî íè ïîçèöèîíèðàœå íåêèõ îä èñòàêíóòèõ ïðåä-
85
Èñòî, ñòð. 73.
86
Èñòî, ñòð. 73.

112
ðàòíèõ ìîäåðíèñòà – Èñèäîðå Ñåêóëèž è Ñèìå Ïàí-
äóðîâèžà.
Ñ ïðàâîì ¼å Èñèäîðà Ñåêóëèž óêàçèâàëà íà òà÷-
êå äîäèðà, à íå ñàìî ðàñêîëà, èçìåó ïðåäðàòíèõ è
ïîðàòíèõ ìîäåðíèñòà: „Ïîñëåðàòíè ìîäåðíè òåêñò,
àêî ãà ëèøèòå ¼åçè÷êèõ è ñòèëñêèõ îñîáåíîñòè, ñâî-
äè ñå íà èäå¼å, ñëèêå è ïñèõîëîøêå îñíîâå ó êî¼å âð-
ëî ëàêî óëàçå è ïðåäðàòíè ïèñöè”87.
Àêî ¼å È. Ñåêóëèž êàî ïðåäðàòíè ìîäåðíèñòà
ðàçëîæíî ðåëàòèâèçîâàëà àâàíãàðäèñòè÷êó èäå¼ó àï-
ñîëóòíå íîâèíå, œåíî óâîåœå íàöèîíàëíîã ó êîí-
òåêñò „ðàñíîã-èñòîðè¼ñêîã ñïèðèòà” âåž ¼å áèëî ìà-
œå î÷åêèâàíî: „Ïåãàçè áîæàíñêè äîáè¼à¼ó íåêó òå-
øêó îïðåìó ðàòíèõ èëè íàðîäñêèõ õàòîâà, è íå ìîãó
áàø áåñêðà¼íî âèñîêî è äàëåêî îä îòàŸáèíå, ãðàäà è
ñåëà”88.
Êàî è êîä Áðàíêà Ëàçàðåâèžà, ïðåäìåò ñïèñà-
òåšêèíîã ïîëåìè÷êîã îñâðòà áèî ¼å Öðœàíñêè „è ñ
œèìå äðóãè, êî¼è óçèìà¼ó ñâî¼å òàëåíòå êàî áèëåòó
çà ñêèòœó ïî íåêèì ñòàíèöàìà âàí âðåìåíà è ïðî-
ñòîðà, áåæå îä ñòâàðíîã ñóäàðà è ìåãäàíà ñà èñòîðè-
¼îì è íàöèîíàëèçìîì ó ñàñâèì âåëèêîì è íà ñìðò
èëè æèâîò óìåòíè÷êîì äåëó”. Ñà òàêâèì óâåðåœåì
îíà ¼å îïîìèœàëà: „È íåìî¼ îãîð÷åíî ãîâîðèòè äà ñå
íàöè¼à òàêî äîñàäíî è íàìåòšèâî ãóðà ïðåä ïîåòå.
Ñëóøà¼, çíà¼ó çà œó ïåñíèöè”89.
Ó îâî¼ òà÷êè ïîñòà¼å ¼àñíè¼à è îøòðè¼à äèñòèíê-
öè¼à èçìåó ïðåäðàòíå ìîäåðíå è ìåóðàòíå àâàí-
ãàðäíå ñðïñêå êœèæåâíîñòè. Àâàíãàðäèñòè÷êà îòâî-
ðåíîñò ïðåìà ñâåòó, òåæœà äà ñå äåëó¼å ó íåîãðàíè-
87
„Íåìèðè ó êœèæåâíîñòè”, Ñðïñêè êœèæåâíè ãëàñíèê,
í.ñ, 1924, XII, ñâ. 6 ñòð. 432.
88
Èñòî ñòð. 433.
89
„Îêî íàøåã ðîìàíà”, Ñðïñêè êœèæåâíè ãëàñíèê, í.ñ,
1922, ñâ. 5, ñòð. 106-107.

113
÷åíîì ñâåòñêîì ïðîñòîðó êî¼è ñâî¼ó óòîêó íàëàçè ó
êîñìîñó ðàçëèêîâàëà ñå îä ïðåäðàòíå ìîäåðíå ó êî-
¼î¼ ¼å „åâðîïñêî áèëî íàäðååíî íàöèîíàëíîì, ò¼. ó
ôóíêöè¼è ðåôîðìèñàœà óêóïíîã æèâîòà Ñðáà ó äî-
ìàžî¼ êóëòóðè è êœèæåâíîñòè”90.
Èñèäîðà Ñåêóëèž ¼å ó åñå¼ó „Îêî íàøåã ðîìà-
íà” äåëîâàëà óìíîãîìå ó ñêëàäó ñà èäå¼àìà è èíòåí-
öè¼àìà ïðåäðàòíå ìîäåðíå, äîê ¼å ó ïóáëèöèñòè÷êè
èíòîíèðàíîì ÷ëàíêó „Êðâàâè íàöèîíàëèçìè” çàñòó-
ïàëà ñòàâîâå êî¼å ñó ïî ñâîì èíòåðíàöèîíàëèñòè÷-
êîì äóõó áèëè áëèæè àâàíãàðäíèì ñòâàðàîöèìà. Ó
„Êðâàâèì íàöèîíàëèçìèìà” îíà ¼å êðèòè÷êè ãîâî-
ðèëà î „íàöèîíàëèçìó è ïàòðèîòèçìó”, ïîðåäèëà èõ
ñà „ñòîãëàâîì è âå÷íîì õèäðîì” è óêàçèâàëà íà œè-
õîâó „ìîž äà íà ¼åäàí çíàê, ¼åäàí íîâèíàðñêè ÷ëàíàê
ðàçáóêòå âàòðó ñ êðà¼à íà êð༠äðæàâå”91.
Íåñóìœèâî, ïîñðåäè ñó áèëè òåêñòîâè ðàçëè-
÷èòå âðñòå – ó ¼åäíèìà ¼å ðå÷ î óìåòíè÷êèì, à ó äðó-
ãèìà î ïîëèòè÷êèì è åòè÷êèì ÷èœåíèöàìà. Èïàê,
óç óâàæàâàœå ñïåöèôè÷íîñòè êîíòåêñòà è àóòîðñêèõ
èíòåíöè¼à, èçâåñíà ïðîòèâóðå÷íîñò ïîñòî¼è. È îíà
íè¼å ñàìî Èñèäîðèíà. Òà ïðîòèâóðå÷íîñò èìàíåíò-
íà ¼å äóõó âðåìåíà ó êîìå õàîòè÷íî öèðêóëèøó ðàç-
ëè÷èòå ïîëèòè÷êå, åòè÷êå è óìåòíè÷êå èäå¼å, à ïî-
ëàðèçàöè¼å íà ïîšó êœèæåâíîñòè íèñó ìîòèâèñàíå
ñàìî ïîåòè÷êèì âåž è èäå¼íèì óñìåðåœèìà àóòîðà.
Âèøå íî Èñèäîðèí, òî ïîêàçó¼å ñëó÷༠Ñèìå
Ïàíäóðîâèžà. Îâ༠ïåñíèê ¼å íàêîí ðàòà ñâî¼ „òåøêè
è ìóòíè ïåñèìèçàì” çàìåíèî „òðàíñöåäåíòàëíèì îï-
òèìèçìîì” è îä ìîäåðíèñòå, êî¼è ¼å ñà ðàçóìåâàœåì
ïèñàî î ïîåçè¼è Äèñà, Ðàêèžà èëè Ñâåòèñëàâà Ñòå-
90
Ð. Âó÷êîâèž, „Îñîáåíîñòè ìåóðàòíå ñðïñêå êœèæåâ-
íîñòè è êàêî äà ñå îíà ñèíòåòè÷êè ïðåäñòàâè”, ʜèæåâíà
èñòîðè¼à, 1996, XXVIII, 100, ñòð. 579-580.
91
Nova Evropa, 1922, II, 8, str. 226.

114
ôàíîâèžà, ïîñòàî ïîêëîíèê è çàøòèòíèê äðóãîðà-
çðåäíèõ ïèñàöà è ïîðèöàòåš ïåñíè÷êèõ èíîâàöè¼à
Öðœàíñêîã, Ðàñòêà Ïåòðîâèžà è Òîäîðà Ìàíî¼ëîâè-
žà. Óðåäíèê òðàäèöèîíàëèñòè÷êå Ìèñëè (1919), Ïàí-
äóðîâèž ¼å áèî ïðîòèâíèê íîâèõ ïîåòè÷êèõ òðàãàœà
è àâàíãàðäíèõ òåæœè ó ïîñëåðàòíî¼ ñðïñêî¼ êœèæåâ-
íîñòè. Œåãîâ åñå¼ „£åäàí çíà÷༠íàðîäíå ïîåçè¼å”, îá-
¼àâšåí 1926, íè¼å àêöèäåíòàëàí íè çà àóòîðà íè çà
åïîõó, à çà íàøó òåìó ¼å áèòàí.
Ïî Ïàíäóðîâèžó, òåìåšíå âðåäíîñòè ñðïñêå
êœèæåâíîñòè ñàäðæàíå ñó ó óñìåíîì íàñëåó è
àóòîõòîíèì îáëèöèìà íàöèîíàëíå êóëòóðå è ïóò œå-
íå ïîñëåðàòíå îáíîâå è ðàçâî¼à âîäè ïðåêî œèõ, à íå
ïðåêî ïåñíè÷êèõ åêñïåðèìåíàòà ìëàäèõ: „Ïî ïðè-
âèäíîì ïàðàäîêñó, íà¼èíäèâèäóàëíè¼à è íà¼÷èñòè¼à
óìåòíè÷êà äåëà áèžå îíà êî¼à ïîòè÷ó èç äóáîêèõ êî-
ðåíà íàøå ïðîøëîñòè, íàãîíà è êàðàêòåðà íàøå ðà-
ñå”92. Ïîøòî ¼å íàðîäíà êœèæåâíîñò „¼îø óâåê íà¼-
áîãàòè¼å ñëàãàëèøòå ïîäàòàêà î íàìà”, òî œåí óòè-
ö༠íà íàøó íîâó êœèæåâíîñò, ïî àóòîðîâîì ìèøšå-
œó, òðåáà äà áóäå „äóášè è èíòèìíè¼è”, øòàâèøå
„îçáèšíè¼è è òðà¼íè¼è íî ó âðåìå ðîìàíòèçìà” êàäà
¼å, èíà÷å, êóëìèíèðàî.
Ïàíäóðîâèžå⠄ïîãëåä” íà ñóâðåìåíó íàöèîíàë-
íó ëèòåðàòóðó ïðîòèâóðå÷è œåãîâèì ïðåäðàòíèì
êðèòè÷êèì íà÷åëèìà (î „åâðîïåèçàöè¼è” äîìàžå êœè-
æåâíîñòè êàî îáëèêó œåíå ìîäåðíèçàöè¼å), à ïîñìà-
òðàí ó àêòóåëíîì äðóøòâåíî-êóëòóðíîì êîíòåêñòó
äåëó¼å êîíçåðâàòèâíî è ðåòðîãðàäíî.
Íå ðàäè ñå î òîìå äà ¼å ó ìåóðàòíî¼ åïîõè èø-
÷åçëà ñâåñò î âðåäíîñòè íàöèîíàëíîã ôîëêëîðíîã íà-
ñëåà âåž î òîìå äà ¼å, ó ñàãëàñ¼ó ñà äóõîì âðåìåíà è

92
„£åäàí çíà÷༠íàðîäíå ïîåçè¼å”, Ïèñöè êàî êðèòè÷àðè
ïðå Ïðâîã ñâåòñêîã ðàòà, Ñðïñêà êœèæåâíà êðèòèêà, êœ.
12, ñòð. 280.

115
œåãîâèì íîâèì åñòåòè÷êèì èäåàëîì, òåæèøòå èç-
ìåøòåíî. Òî èçìåøòàœå è èñêîðàê, ïîêàçàëî ñå,
óìåòíè÷êè ñó áèëè âåîìà ïðîäóêòèâíè è „îáçíàœå-
íè” ñó ó äâà âàæíà òåîðè¼ñêî-êðèòè÷êà òåêñòà Ñâå-
òèñëàâà Ñòåôàíîâèžà íàïèñàíà 1923: „Ñàâðåìåíà
óìåòíîñò è ïî¼àâà ïðèìèòèâèçìà” è „Î ìèòîëîøêèì
ïåñìàìà è òåìàìà èç íàøå íàðîäíå ïîåçè¼å”.
Ïðâè òåêñò ¼å ïîëåìè÷êîã êàðàêòåðà è ñâî¼åâð-
ñòàí ¼å îáðà÷óí ñà åñòåòè÷êèì è èäå¼íèì ïîñòàâêà-
ìà Áîãäàíà Ïîïîâèžà èçíîâà ïðîìîâèñàíèì ó ðàñ-
ïðàâè „Êî¼à ¼å óìåòíè÷êà âðåäíîñò öðíà÷êå ïëàñòè-
êå”?93 Òî ¼å êëàñè÷àí ñóêîá „ñòàðèõ” è „íîâèõ” ó êî-
ìå („íîâè”) Ñòåôàíîâèž, ó èìå äèíàìè÷êîã êîíöåï-
òà îáíîâå, îñïîðàâà Ïîïîâèžåâå íåïðîìåíšèâå åñòå-
òè÷êå ïðèíöèïå è ïîäðóãšèâî ãà íàçèâà „øàáëîí-
ñêèì êðèòè÷àðåì”, „ïðîôåñîðîì åñòåòñêèõ ôîðìó-
ëà”, „âå÷èòèì àêàäåìèñòîì ñâèõ óìåòíîñòè è ñâèõ
âðåìåíà”.
Íàøó ïàæœó, ïàê, âèøå ïðèâëà÷è Ñòåôàíîâè-
žåâ ñóä î ôóíêöè¼è ôîëêëîðíîã íàñëåà ó ðàçâî¼ó
íàöèîíàëíå êœèæåâíîñòè, îäíîñíî åêñïëèöèòíà íà-
çíàêà ïðîöåñà œåãîâîã ïðåâðåäíîâàœà: „Ïðâè ïîâðà-
òàê ïðèìèòèâèçìó – îí༠Âóêîâ, çíà÷èî ¼å íà¼âåžè
äàòóì œåí è íå ñàìî ïî÷åòàê íåãî è òåìåš ñâå íàøå
íîâè¼å êœèæåâíîñòè. Àëè, Âóêîâà îáíîâà èçâðøåíà
¼å óãëàâíîì ñàìî íà åïñêîì, õåðî¼ñêîì êðóãó ïðèìè-
òèâíå íàðîäíå ïîåçè¼å, óìåòíè÷êè çàâðøåíà ó Ãîð-
ñêîì â¼åíöó, Äó÷èžåâèì Öàðñêèì ñîíåòèìà è Ìå-
øòðîâèžó. £åäíî äóášå âðàžàœå ¼å ïîòðåáíî è îñå-
òèëî ñå ó íà¼íîâè¼î¼ êœèæåâíîñòè, âðàžàœå íà ìèò-
ñêå è ìèòîëîøêå äóáèíå è äàšèíå çà êî¼å Âóê è œå-
ãîâè ñëåäáåíèöè íèñó èìàëè îñåžàœà, àëè çà êî¼å ñà-
äà èìà ñâå äóášè ñìèñàî è ÷åæœà”94.
93
Ñðïñêè êœèæåâíè ãëàñíèê í.ñ, 1923, XVIII, ñâ. 1-3.
94
Ìèñàî, 1923, V, êœ.13, 1, ñòð. 12-21.

116
 Òó ñâî¼ó òåçó î ïîìåðàœó èíòåðåñîâàœà ñà åï-
ñêîã, õåðî¼ñêîã ñëî¼à ôîëêëîðíå òðàäèöè¼å íà œåíå
ñòàðè¼å – ìèòîëîøêå è ïàãàíñêå ñëî¼åâå, Ñòåôàíî-
âèž ¼å ðàçâèî äàšå ó òåêñòó „Î ìèòîëîøêèì ïåñìà-
ìà è òåìàìà íàøå íàðîäíå ïîåçè¼å”. È íè¼å ãà âèäåî
ñàìî êàî ñïåöèôèêóì ñðïñêå êœèæåâíîñòè âåž êàî
îïøòó òåíäåíöè¼ó: „Òåê ó ïîñëåðàòíî¼ êðèçè, êàä ñå
ïîëàêî ñâóäà îñåžà èçâåñíî ðàçî÷àðåœå ñà ÷èñòî õå-
ðî¼ñêèì êóëòîì, êàäà ñå âèäè äà ñàìî õåðî¼ñòâî íå
âîäè íè ïî¼åäèíå šóäå, íè íàðîäå, íè ÷îâå÷àíñòâî
íè ñðåžè íè ìèðó, íè ïîñòèãíóžó íåêèõ âèøèõ öè-
šåâà – ïî÷èœå ñâóäà êðîç šóäå è íàðîäå äà ñòðó¼è
íîñòàëãè¼à, æóäœà è ÷åæœà çà ¼åäíîì îïøòåšóäñêîì
è äóášå ÷îâå÷àíñêîì äóøåâíîøžó îä îíå êî¼à ñå
óìåòíè÷êè èçðàçèëà ó õåðî¼ñêîì òèïó. Âðàžàœå íà
äóášå, ñòàðè¼å îä õåðî¼ñêèõ, ïðèìîðäè¼àëíè¼å è ïðè-
ìèòèâíè¼å îñíîâå, íà ìèòîëîøêå è ðåëèãèîçíå èç-
ìåó îñòàëîã, îñåžà ñå ñâóäà ó ñâåòó”95.
Ñàãëåäàíî ó òîì êîíòåêñòó, îêðåòàœå íàöèî-
íàëíå êœèæåâíîñòè êà äðåâíèì, àðõåòèïñêèì îá-
ëèöèìà, ïîòâðèâàëî ¼å œåíó „ìîäåðíîñò” è óêëî-
ïšåíîñò ó ñóâðåìåíå äóõîâíå òîêîâå. Íàñóïðîò Áîã-
äàíó Ïîïîâèžó, êî¼è ¼å âåðîâàî äà ïîâðàòàê „ïðè-
ìèòèâèçìó” çíà÷è ïîâðàòàê ó âàðâàðñòâî è àíàðõè-
¼ó, äàêëå íàçàäàê, è íàñóïðîò Ñèìè Ïàíäóðîâèžó,
êî¼è ¼å, ïèøóžè î óòèöà¼ó íàðîäíå êœèæåâíîñòè íà
ïîñëåðàòíó ñðïñêó êœèæåâíîñò èìàî íà óìó áàø
œåí âåž èñòðîøåíè åïñêè, õåðî¼ñêè ñóïñòðàò, Ñòå-
ôàíîâèž ¼å áèî óáååí äà ¼å ïîâðàòàê „ïðèìèòèâ-
íèì” ôîðìàìà ïîäñòèöà¼àí çà îáíîâó íàöèîíàëíå
êœèæåâíîñòè.
Èàêî ñå êðà¼åì òðåžå äåöåíè¼å îâ༠„íà¼èñòðà¼-
íè¼è ìîäåðíèñòà îäðè÷å ìîäåðíèçìà è ïðèõâàòà ïðî-
95
Ïèñöè êàî êðèòè÷àðè ïðå Ïðâîã ñâåòñêîã ðàòà, ñòð.
213.

117
êëåòñòâà ïîëèòèêå”96, œåãîâ ñòàâ î ñóøòèíñêè íî-
âîì îäíîñó ñóâðåìåíå óìåòíîñòè ïðåìà îáëèöèìà
ïàòðè¼àðõàëíå êóëòóðå è óñìåíîã íàñëåà ïîñòàî ¼å
ïðåîâëàó¼óžè ó ïîåòè÷êèì ðàçìàòðàœèìà è ïåñíè÷-
êîì äåëó ìëàäèõ ñðïñêèõ àâàíãàðäèñòà – Ñòàíèñëà-
âà Âèíàâåðà, Ìîì÷èëà Íàñòàñè¼åâèžà è Ðàñòêà Ïå-
òðîâèžà.
Êàî ðåòêî êî ó ñðïñêî¼ êœèæåâíîñòè, Ñòàíèñëàâ
Âèíàâåð ¼å îñòàî äîñëåäàí êðèòè÷àð ïàòðè¼àðõàëíå
êóëòóðå è ìåíòàëèòåòà97 è, èñòîâðåìåíî, âèñïðåíè
òóìà÷ ôîëêëîðíîã áëàãà, íàäàõíóòè îòêðèâàëàö œå-
ãîâèõ çàòàìœåíèõ ¼åçè÷êèõ æóáîðà è ìèñòè÷êèõ âðå-
ëà98. „Àïñîëóòíà ïàòðè¼àðõàëíîñò” êî¼à ¼å îáåëåæè-
ëà è ìàòåðè¼àëíó è äóõîâíó êóëòóðó ñðïñêîã íàðîäà
èçãóáèëà ¼å, ïî Âèíàâåðó, ôóíêöè¼ó „ñàáîðíîñòè è
îòïîðíå ñèëå”, èíñòèòóöèîíàëèçó¼óžè ñå îêàìåíèëà
ñå è ïîñòàëà áðàíà ìîäåðíèì îáëèöèìà æèâîòà è
óìåòíîñòè.99
Èàêî ñå „ñðïñêè íàðîä îâàïëîòèî ó åïñêîì äå-
ñåòåðöó”, à œåãîâ ïîãëåä íà ñâåò íàøàî àäåêâàòàí
èçðàç ó åïñêî¼ ôîðìè – ôîëêëîðíè îáëèöè ñó ïðå-
ñòàëè áèòè óìåòíè÷êè ïðîäóêòèâíè, ¼åð „íàðîäíà ïå-
ñìà êàî âðõóíàö ¼åäíîã ñèðîâîã æèâîòà [...] áåç ìî-
äåðíîã ¼å òðåïåòà”, à „íàðîäíè ñòèõ ¼å íåíàïóêíóò è
¼åäàð êàìåí íàìåœåí î÷à¼íî¼ áîðáè, íàìåœåí óäà-
96
G.Tešiæ, „Sluèaj’ Svetislava Stefanoviæa i najmlaða mo-
derna”, Srpska avangarda – polemièki kontekst, Svetovi, Institut
za književnost i umetnost, Novi Sad – Beograd, 1991, str. 273.
97
Ã. Òåøèž „Âèíàâåðîâà îäáðàíà ìîäåðíå ïåîçè¼å”, Ñòà-
íèñëàâ Âèíàâåð, Çáîðíèê Èíñòèòóò çà êœèæåâíîñò è óìåò-
íîñò, Áåîãðàä, 1990, ñòð. 83-117.
98
Í. Ïåòêîâèž, „Âèíàâåðîâ îïèñ ñðïñêîã äåñåòåðöà è ãî-
âîðíå ìåëîäè¼å”, Çáîðíèê Ñòàíèñëàâ Âèíàâåð, ñòð. 9-32
99
„Íàøà êðèòèêà”, ×àðäàê íè íà íåáó íè íà çåìšè, Áåî-
ãðàä, 1938, ñòð. 285.

118
ðó”100. Îòóäà „òåõíèêà ìèøšåœà äåñåòåðöà íå îäãî-
âàðà òåõíèöè íîâîãà æèâîòà”, çàïðàâî ¼å ó âèäíî¼
äèñïðîïîðöè¼è ñà œåãîâîì ñâåîïøòîì ïîêðåòšèâî-
øžó è óçàâðåëèì äóõîì. Ïîñëåäœå âåëèêå ïðîïëàì-
ñà¼å åïñêîã íàäàõíóžà Âèíàâåð ¼å îòêðèî ó ïåñìàìà
Ôèëèïà Âèøœèžà. Ïåñíèê Ïðâîã ñðïñêîã óñòàíêà
íè¼å ïðèâóêàî Âèíàâåðà âèåœåì óñòàíêà „êàî èñòî-
ðè¼ñêîã äîãàà¼à ñóäáèíñêîã çà œåãîâî ïëåìå è œå-
ãîâ íàðàøò༠íåãî êàî äîãàà¼à êî¼è ñå ïåñíè÷êè ìî-
ðà òóìà÷èòè è òðàãè÷íî îñâåòëèòè [...] Îíî øòî ñó
áèëå áîðáå èçìåó šóäè, ñàäà ñó áîðáå èçìåó íà÷å-
ëà, áîðáå äâà öàðñòâà î ïðåâëàñò, áîðáå äâà ìèñòèêà
î òðàãè÷íó íàäì101. Òî îïøòå, óíèâåðçàëíî íà÷å-
ëî ó Âèøœèžåâîì åïñêîì ïåâàœó èëè áàð ôîêóñè-
ðàœå íà œåãà, à íå íà ïðèíöèï íàöèîíàëíîã èëè ðà-
ñíîã, ñâåäî÷è î îòâîðåíîì, êîñìîïîëèòñêîì äóõó
êðèòè÷àðåâîì, êî¼è ñå äîñëåäíî îïèðàî êîíöåïòó íà-
öèîíàëíå è íàðîäñêå êóëòóðå ïðåäïîñòàâšà¼óžè ¼î¼
èäå¼ó óíèâåðçàëíîñòè, äîäèðà è ïðîæèìàœà ðàçëè-
÷èòèõ êóëòóðíèõ ìîäåëà è ñòâàðàëà÷êèõ èìïóëñà.
Âèíàâåðîâ íàïîð äà íàöèîíàëíà êœèæåâíîñò
êðåíå ïóòåì äååïèçàöè¼å, îäíîñíî îñëîáîåœà îä
åïîïå¼å, è òî áàø ïîä œåíîì çàøòèòîì, è èñòðà¼àâà-
œå íà „îäóðîêó îä äåñåòåðöà”102 (óç œåãîâî ìèíóöè-
îçíî ïðîó÷àâàœå) íà ïðâè ïîãëåä ñå ÷èíè ïàðàäîê-
ñàëíèì.
Àâàíãàðäèñòè÷êå ïîñòàâêå î îñàìîñòàšåœó ¼å-
çèêà, œåãîâîì îñëîáààœó îä ñòåãà ïîñòî¼åžå êœè-
æåâíå (åïñêå) è ãîâîðíå ïðàêñå, èñòðàæèâàœå œåãî-
100
„£åçè÷êå ìîãóžíîñòè”, Êðèòè÷êè ðàäîâè Ñòàíèñëàâà
Âèíàâåðà, ñòð. 71.
101
„Òðàãè÷íî íàäàõíóžå Ôèëèïà Âèøœèžà, Êðèòè÷êè ðà-
äîâè Ñòàíèñëàâà Âèíàâåðà, ñòð. 253.
102
„£åçè÷êå ìîãóžíîñòè”, Êðèòè÷êè ðàäîâè Ñòàíèñëàâà
Âèíàâåðà, ñòð. 130.

119
âèõ ñèìáîëè÷êèõ è çâóêîâíèõ ìîãóžíîñòè, êàêî áè
ñå óñïîñòàâèî íîâè ñïîçíà¼íè „ñàòðåïåò” ñà ñâåòîì
– Âèíàâåð ¼å ïîêóøàâàî äà ðåàëèçó¼å àêòèâèðàœåì
ïîòèñíóòèõ è äî òàäà ìàëî êîðèøžåíèõ ñëî¼åâà ìà-
òåðœåã ¼åçèêà: „Õòåî ñàì ¼åäàí, íåêàêî êðóæíè òîê
äà íèñó ïðèíóåíå ðå÷è è èçðàçè äà îïøòå ñàìî ¼åä-
íèì ¼åäèíèì ïðàâöåì, ìîíîòîíî óïóžåíå èëè èíàò-
ñêè çàäðæàíå. Õòåî ñàì äà ðå÷è è èçðàçè äîó ó êîì-
ïëèêîâàíè¼à ëåáäåœà, äà ñå ¼åäíè ñà äðóãèìà äðóæå
è ðàçäóæó¼ó, êàêî ñó, àõ, îäàâíî ÷åçíóëè, àëè êàêî èì
íè¼å áèëî äàòî [...] Õòåî ñàì ìàãíîâåœå, õòåî ñàì
òðåíóòíîñò ...”103.
Îâ༠àóòîïîåòè÷êè èñêàç ïîêàçó¼å çàøòî ñó êà-
íîíèçîâàíå ôîðìå äåñåòåðà÷êîã ïåâàœà è ìèøšåœà
è íàñëååíîã àëåêñàíäðèíöà áèëè ó ñóïðîòíîñòè ñà
íîâèì ñòâàðàëà÷êèì ñåíçèáèëèòåòîì è çàøòî ¼å „îäó-
ðî÷åœå îä äåñåòåðöå”104 Âèíàâåð ñìàòðàî ïðåäóñëî-
âîì ìîäåðíîã ïåñíè÷êîã èñêàçà.
Òà åìàíöèïàöè¼à îä äåñåòåðöà èìàëà ¼å íåêîëè-
êå âèäîâå. £åäàí îä œèõ áèî ¼å Íóøèžåâ è Âèíàâåð
ãà ¼å îçíà÷è êàî „ îäìîð îä åïîïå¼å”. Ó Íóøèžåâèì
êîìåäè¼àìà, íàèìå, ðàñïåòîñò èçìåó ïàòðè¼àðõàë-
íèõ è åâðîïñêèõ âðåäíîñòè, êî¼à ¼å îáåëåæèëà ìè-

103
Èñòî, ñòð. 130-131.
104
Ó èñòîì òåêñòó (ñòð. 86-87) Âèíàâåð òî ïîäðîáíî îá-
¼àøœàâà: „Èçãëåäà ìè, ïîíåêè ïóò, êàä ÷èòàì Ëàçó Ëàçàðå-
âèžà, Âåñåëèíîâèžà, Ðàíêîâèžà è ñâå ñòàðå è ìëàäå: äà ñàì
çàáàñàî ó óêëåòî öàðñòâî. Ñâè ñó ó âëàñòè ¼óíà÷êîãà äåñåòåð-
÷åâà ðèòìè÷êîãà äâî¼ñòâà. ×ó¼åì èõ êàêî ìèñëå, îñåžà¼ó, æèâå,
óðå÷åíè ðèòìîì äåñåòåðöà. Íå ïîìàæó ïîâðøèíñêè ìèìè-
êðè [...] Îñåžàì êàêî êðîç œèõ êóöà äåñåòåðàö, êàî íåêè ñà-
áëàñíè ñàò, èçáè¼à¼óžè âåêîâå ïàòœå è áîðáå, ìîíîòîíî. Îíî-
ìå êî¼è óëàçè ó œèõîâî óêëåòî, çàñïàëî öàðñòâî, êàä èõ òàêî
âèäè êàî çàñïàëó àâåò, äîå ìó äà âèêíå íà óçáóíó, äà èõ
ïðîáóäè èç äåñåòåðöå, äà èõ îäóðî÷è îä äåñåòåðöà”.

120
ñàî è äåëî íå ìàëîã áðî¼à ñðïñêèõ óìåòíèêà, íàó÷-
íèêà è êóëòóðíèõ ïîñëåíèêà ñ ïî÷åòêà äâàäåñåòîã
âåêà, ïðåâîåœåì ó ñôåðó ïðîçàè÷íå ñâàêîäíåâèöå
– èçãóáèëà ¼å ñâî¼ó ïðâîáèòíó äðàìàòè÷íîñò è òðè-
âè¼àëèçîâàëà ñå. £åð, êàêî Âèíàâåð îïàæà: „Ïðàâè,
âåëèêè ïàòðè¼àðõàëíè ñâåò íå ìîæå äà ñå ñëîæè ñà
ìîäåðíîøžó è óìèðå ïðåä œèì òðàãè÷íî èëè åëå-
ãè÷íî. Àëè, íà÷åòè, íåøòî öðâîòî÷íè ïàòðè¼àðõàë-
íè ñâåò Íóøèžåâ, ñòâàðà êîìïðîìèñ, íàëàçè íà÷èíå,
÷óâà è ñåáå ïà è îíå äðóãå”105. „Êîíôîðìèñòè÷êà ìó-
äðîñò” è „ëóêàâî öåíêàœå” ïðåòâàðà¼ó Íóøèžåâå ¼ó-
íàêå ó àíòè¼óíàêå – îíè íå ïðèïàäà¼ó ñâåòó „îäàáðà-
íèõ”, íå ñòðåìå óçâèøåíèì öèšåâèìà è íå íàëàçå
ñå ïðåä ñóäáèíñêèì èçáîðîì èçìåó îïøòèõ è ëè÷-
íèõ âðåäíîñòè.
Èïàê, Ñòàíèñëàâó Âèíàâåðó áèëè ñó íà¼ñðîä-
íè¼è ïîåòè÷êè íàçîðè è ïåñíè÷êî äåëî Ìîì÷èëà Íà-
ñòàñè¼åâèžà è Ðàñòêà Ïåòðîâèžà. Óáååœå äà ñå ñòàí-
äàðäíè ¼åçèê êðîç óñìåíó è ïèñìåíó ðå÷ „óêàëóïèî
ó äåñåòåðöó” è „åïñêèì çàíîñèìà” îãðàíè÷èî íà èç-
ðàæàâàœå ïðåòåæíî êîëåêòèâèñòè÷êîã äóõà, òå ñòî-
ãà ïîñòàî íåìîžàí äà ïîíåñå ñóâðåìåíå ñàäðæà¼å è
íîâó îñåžà¼íîñò, äåëèëà ñó ñâà òðè óìåòíèêà. Îñëî-
áîåœå îä „ôîëêëîðíîã øàðåíèëà” è „ìðòâîã êàìå-
œà ðå÷è” òðàæèëè ñó ó äðåâíèì ìèòîëîøêèì ñëî¼å-
âèìà ¼åçèêà êðîç ìóçè÷êó ìåëîäè¼ó. Âèíàâåð ¼ó ¼å íà-
çâàî „ðîäíîì ìåëîäè¼îì”, Íàñòàñè¼åâèž „ìàòåðœîì
ìåëîäè¼îì”, à Ð. Ïåòðîâèž „ïðàìåëîäè¼îì”. Âàñêî
Ïîïà žå ¼å, íåêîëèêî äåöåíè¼à ïîòîì, íàçâàòè „ïðà-
ëèïîâèì ¼åçèêîì”.
„Òàìíè âèëà¼åò” Íàñòàñè¼åâèžåâîã ïðèïîâåäà-
œà ïðåïîçíàâàî ¼å Âèíàâåð êàî ïðîñòîð ñàòêàí îä
òàìíå ñëóòœå è ¼åçå, îä ìàãè¼ñêå èãðå, „îä œåíèõ
105
„Íóøèž è Íóøèžåâ ñâåò”, Êðèòè÷êè ðàäîâè Ñòàíè-
ñëàâà Âèíàâåðà, ñòð. 230.

121
íåâåðáàëíèõ ÷âîðîâà”, „îä ñàìîã ñðöà ôîëêëîðà” êî-
¼è ñå êðîç ñðåžíî óõâàžåíó ìåëîäè¼ñêó ëèíè¼ó çãó-
øœàâà¼ó è êðèñòàëèçó¼ó ó ñâåò ñóøòèíå.
Íàñòàñè¼åâèž ¼å ñâî¼å ïîåòè÷êå òåæœå åêñïëè-
öèðàî ó äâà ïðîãðàìñêî-òåîðè¼ñêà òåêñòà íåçàîáè-
ëàçíà çà ðàçóìåâàœå ïåñíèêîâîã ëèðñêîã è ïðîçíîã
îïóñà: „Çà íàðîäíó ìåëîäè¼ó” (1927) è „Çà ìàòåðœó
ìåëîäè¼ó” (1929).
„Ìàòåðœîì ìåëîäè¼îì íàçèâàì îíó çâó÷íó ëè-
íè¼ó êî¼à, äîëàçåžè èç íà¼äóášèõ ñëî¼åâà ñòèõà, âå-
çó¼å ïî¼ìîâå ó òà¼àíñòâåíó öåëèíó æèâîã èçðàçà.
Àôåêòèâíå ¼å ïðèðîäå. [...] È ÷èì èç âåžå äóáèíå ïðî-
äèðå ãëàñ òèì ìó ¼å è øèðè îáèì îä¼åêà.”106 Îòóä ñó,
ïî Íàñòàñè¼åâèžó, ïðàâå ðèçíèöå „ ìàòåðœå ìåëîäè-
¼å” ¼åçèê ïðèìèòèâíèõ ïëåìåíà, äåöå è àðõàè÷íè¼è
îáëèöè óñìåíå êœèæåâíîñòè („áóãàðøòè÷êà ïîåçè-
¼à” è „ëèðñêà çàìóöêèâàœà íàøåã ¼óãà”). Ñòîãà ñå íà-
çíàêà „ôîëêëîðíè ìîäåðíèñòà” ïî Íàñòàñè¼åâèžó,
ìîæå ñàìî óñëîâíî ïðèõâàòèòè, ¼åð íè¼å ðå÷ î íàñòà-
âšàœó ôîëêëîðíå òðàäèöè¼å âåž î ïîêóøà¼ó äà ñå ó
œî¼ ïðîíàó è íàçíà÷å óïîðèøíå òà÷êå ñîïñòâåíîã
ïåñíè÷êîã åêñïåðèìåíòà: „Íå, äàêëå ïëàãèðàòè íà-
ðîäíó ìåëîäè¼ó, ¼îø ìàœå áåñïëîäíî ñå óñèšàâàòè
äà ¼å ïîòïóíî çàâðøåíó äàšå ðàçâè¼àìî, íåãî óæè-
âšàâà¼óžè ñå ó œó, íà¼çàä îñåòèòè äà ñå èíòèìíà ïðè-
ðîäà œåíîã ñòðó¼àœà ïîêëàïà ñ íåêèì òà¼íèì áèëîì
ó íàìà ñàìèìà, è äà ñå ¼åäèíî ó òîì ñìåðó èç íà¼âåžå
ñâî¼å äóáèíå ìîæåìî ñàîïøòèòè ãëàñîì. Íå ñèðîâè-

106
„Çà ìàòåðœó ìåëîäè¼ó”, Ïèñöè êàî êðèòè÷àðè ïîñëå
Ïðâîã ñâåòñêîã ðàòà, ïðèð. Ì. Íåäèž, Ñðïñêà êœèæåâíà êðè-
òèêà, êœ. 16, Íîâè Ñàä – Áåîãðàä, 1975, ñòð. 354. Âèäåòè è
Íîâèöà Ïåòêîâèž, „£åçèê, ìåëîäè¼à è ïîåòèêà”, çáîðíèê Ïî-
åòèêà Ìîì÷èëà Íàñòàñè¼åâèžà, Èíñòèòóò çà êœèæåâíîñò è
óìåòíîñò, Áåîãðàä, 1994, ñòð. 11-42.

122
íà, âåž ÷àðîáíà ïàëèöà, äà îæèâè çàïàðëîæåíó ìà-
òåðœó ìåëîäè¼ó”107.
Òàêî ñõâàžåíîì „ìàòåðœîì ìåëîäè¼îì” Íàñòà-
ñè¼åâèž ñå íåïîñðåäíî óêšó÷èâàî ó àêòóåëíå åâðîï-
ñêå àâàíãàðäíå òîêîâå è ïðèäðóæèâàî åâðîïñêèì ïå-
ñíèöèìà êî¼è ñó èøëè ïóòåì èíòóèòèâíèõ, à íå ðà-
öèîíàëíèõ ñïîçíà¼à, âðàžàëè ñå ðóäèìåíòàðíèì îá-
ëèöèìà è ôîðìàìà (öðíà÷êî¼ ïëàñòèöè, ìèòñêîì è
ïàãàíñêîì íàñëåó, íåñâåñíîì) è îáóçåòè çàòàìœå-
íèì è çàãîíåòíèì ñòðàíàìà áèžà è ïî¼àâà òðàæèëè
íà÷èí äà èõ ñòâàðàëà÷êè âåðáàëèçó¼ó.
„Ìàòåðœà ìåëîäè¼à” êàî ïðàìåëîäè¼à ¼åäàí ¼å
îä ñðåäèøœèõ ïî¼ìîâà è ó ïîåòè÷êèì ðàçìèøšà-
œèìà Ðàñòêà Ïåòðîâèžà108. È äîê ¼å Íàñòàñè¼åâèž ó
ðîäíî¼ ìåëîäè¼è òðàæèî îäñòóïíèöó „ïàñèâíîì ïî-
äàâàœó òóèì òàëàñèìà è ñâå îïàñíè¼åì ãóášåœó
’êšó÷à ñâî¼å òà¼í咔, Ðàñòêî ñå „ïðàìåëîäè¼è” ïðè-
áëèæàâàî íîâèì ÷èòàœåì è òóìà÷åœåì óñìåíîã íà-
ñëåà („Ìëàäèžñòâî íàðîäíîã ãåíè¼à”, 1924). Çà ðàç-
ëèêó îä ìîäåðíèõ ôðàíöóñêèõ ïåñíèêà (Âåðëåíà,
Ðåìáîà, Ëîòðåàìîíà ñâå äî äàäàèñòà è íàäðåàëèñòà),
êî¼è ñó ñå ìèòñêèì âðåëèìà âðàžàëè ïîñðåäíî, ïðå-
êî ñíîâà è ïîäñâåñòè, Ðàñòêî ¼å òî ìîãàî äà ÷èíè íå-
ïîñðåäíî, âðàžà¼óžè ñå ðóäèìåíòàðíèì îáëèöèìà íà-
ðîäíîã ñòâàðàëàøòâà: „Öåëà ïîåçè¼à ïîäñâåñòè, àñî-
öè¼àöè¼à, àóòîìàòèçìà ïðèáëèæàâàëà ñå è íåõîòèöå

107
„Çà íàðîäíó ìåëîäè¼ó”, Ïèñöè êàî êðèòè÷àðè ïîñëå
Ïðâîã ñâåòñêîã ðàòà, ñòð. 360-361.
108
Ó íîâè¼å âðåìå î òîìå ñó ïèñàëè: Ì. Ìàòèöêè „Ïðà-
ìåëîäè¼à ó ëèðèöè Ðàñòêà Ïåòðîâèžà” è Õ. Êðœåâèž „Ðàñò-
êî Ïåòðîâèž î ’íàðîäíî¼ óìåòíîñòè” ó çáîðíèêó ʜèæåâíî
äåëî Ðàñòêà Ïåòðîâèžà, Èíñòèòóò çà êœèæåâíîñò è óìåò-
íîñò, Áåîãðàä, 1989, ñòð. 151-158; 217-24; Á. £îâèž, Ïîåòèêà
Ðàñòêà Ïåòðîâèžà, Íàðîäíà êœèãà, Èíñòèòóò çà êœèæåâ-
íîñò è óìåòíîñò, Áåîãðàä, 2005.

123
âèøå íàðîäó, íàøèì áðî¼àíèöàìà, àêî ñå òàêî ñìå
ðåžè íî øòî ¼å ïðîäóæèëà óìåòíîñò êî¼à ¼å íåïîñðåä-
íî áèëà çà œîì. Îâèì ñìî õòåëè ðåžè äà ¼å è íàøå
ïëåìå, êàî è äåöà, êàî è ïåñíèöè, ó ìîìåíòèìà êàäà
ñå îñåžàëî îñëîáîåíî îä âåçàíîñòè çà çàêîíå òà¼àí-
ñòâà è ðåàëíîñòè, æóäåëî äà ñå èãðà âðåäíîñòèìà êî¼å
ñó ìó íà ðàñïîëàãàœó, äà çàìèøšà è èçãðàó¼å íîâå
êîìáèíàöè¼å [...] Îòóäà òå òà¼àíñòâåíå êîìáèíàöè¼å
ðèòìèêå, ¼åçèêà è ôàíòàçè¼å ó ìëàäàëà÷êî¼ ñâåæèíè
íàøå íàðîäíå óìåòíîñòè, íà ñàìèì âðàòíèöàìà íà-
øå âåëèêå åïîïå¼å”109.
Ó îâîì Ðàñòêîâîì èñêàçó áèòíå ñó íåêîëèêå
ñòâàðè: âðåäíîñò óñìåíå òðàäèöè¼å èø÷èòàâà ñå ó
îêâèðèìà ìîäåðíå ïîåòè÷êå ìèñëè è ïðåìà œî¼ ðàâ-
íà; àêöåíàò ñå ïîìåðà ñà âåëèêèõ åïñêèõ ôîðìè íà
êðàžå óñìåíå ôîðìå (áàñìå, ðàçáðà¼àëèöå, áà¼àëèöå,
çàãîíåòêå, èçðåêå, òå îáðåäíå è ìèòîëîøêå ïåñìå),
¼åð ñó ó œèìà áîšå ñà÷óâàíè ìèòñêè ñàäðæà¼è è àð-
õàè÷àí ¼åçèê.
Èçìåœåí ¼å è óãàî ïîñìàòðàœà åïñêå, ¼óíà÷êå
ïîåçè¼å – îä íàöèîíàëíîã êàî ïàðöè¼àëíîã ïîìåðåí
¼å êà ìèñòè÷íîì è ìèòîëîøêîì êàî íàäðååíèì è
îïøòè¼èì êàòåãîðè¼àìà: „Íàðîäíî ïåñíèøòâî ïîñëå
àïîêàëèïòè÷íå è ìèòîëîøêå çàãóøåíîñòè è ãðìšà-
âå ïðâå, òàêîçâàíå íåìàœèžêå ïîåçè¼å, ãäå ñå Áîãî-
ðîäèöà ñïóøòà ó ïàêàî, ãäå Ìèëèöà èìà ïëàìåíîã
šóáàâíèêà, áèëî ¼å äîøëî ïîñòóïíî äî îãðîìíîã êëà-
ñè÷íîã ñàâðøåíñòâà îáëèêà è íà¼çàä äî íåêîã áàðî-
êà, ñà ôåóäàëíîì è óñêî÷êîì ïîåçè¼îì. Âèøœèž ¼å
îæèâåî ïîíîâî ïðèìèòèâíîñò, ìèòîëîãè÷íîñò è ìè-
ñòèöèçàì ïðâîáèòíè”.110
109
„Ìëàäèžñòâî íàðîäíîã ãåíè¼à”, Ïèñöè êàî êðèòè÷àðè
ïîñëå Ïðâîã ñâåòñêîã ðàòà, ñòð. 157-158.
110
„Âåëèêî ¼óòðî íàä ãðìîì Âèøœèžåâèì”, Èçáîð, êœ. I,
Íîâè Ñàä-Áåîãðàä, 1958, ñòð. 329-330.

124
 Ðàñòêîâ äîæèâšà¼ Âèøœèžåâîã ïåâàœà ñëè÷íå
¼å âðñòå êàî è Âèíàâåðî⠖ ñëåïè ãóñëàð ¼å áóíó îïå-
âàî âèøå êàî êîñìè÷êè ïîðåìåžà¼, ñòèõè¼ó ïðèðîäå,
à íå êàî „îáè÷íó ïëåìåíñêó ñëàâó” èëè „áî¼íè ïîä-
âèã”. Ñóíöå êî¼å „òðè ïóòà äîíîñè ¼óòðî äàíó”, êð-
âàâè áàð¼àöè ïî íåáåñèìà, „Êàðàîðå ñà ìèñòè÷íèì
¼àãœåòîì íà ðàìåíó è äèãíóòèì ðóêàìà êàî äà áëà-
ãîñèšà, ïðåòè è ïðîêëèœå”, èçðàç ñó èñêîíñêå ñïîí-
òàíîñòè è íåñïóòàíå ñíàãå íàðîäíîã ãåíè¼à.
È ïî¼àì ðàñíîã, ¼åäàí îä Ðàñòêîâèõ òåìåšíèõ
ïî¼ìîâà, ëèøåí ¼å ôîëêëîðíîã îðíàìåíòàëèçìà è
ñïîšíå ñèìáîëèêå. Ïîïóò Íàñòàñè¼åâèžà è Âèíàâå-
ðà (à ïîñëå Ìèòðèíîâèžà), è Ðàñòêî ¼å áèî ìèøšå-
œà äà „êðîç ðàñíîñò” „ãîâîðè ÷îâå÷àíñòâî” à „íå åò-
íîãðàôè¼à”111 è äà ñó, ñòîãà, ó íàðîäíî¼ êœèæåâíî-
ñòè óìåòíè÷êè íà¼ïîäñòèöà¼íè¼è œåíè àðõåòèïñêè
ñàäðæà¼è è ãîâîðíå èãðå.
Êàäà ñå óïîðåäè ñà Ñêåðëèžåâèì òåíîâñêèì ïî-
èìàœåì ðàñíîã, ïà è ñà ðàñíèì êàêî ñó ãà âèäåëè
ïðåäðàòíè ñðïñêè ìîäåðíèñòè, à ðåïðåçåíòàòèâíî
îòåëîòâîðèî Ìåøòðîâèž, ìîãó ñå óî÷èòè ðàçëèêå.
Ñêåðëèžåâî ðàñíî ¼îø èìà ïóíè íàöèîíàëíè íàáî¼,
êîä íà¼ìëàèõ ìîäåðíèñòà ó ðàñíîì íàöèîíàëíî,
èàêî ¼å ïðåîáëèêîâàíî è íàäîãðàåíî, èìà ïðåïîçíà-
òšèâó áî¼ó è ñíàãó. Âèíàâåðîâà ïàðàäèãìàòè÷íà óïè-
òàíîñò: „Êàêî äà ñå îä ñôèíêñà äîå äî ìîäåðíîã ÷î-
âåêà, êàêî äà ñå Ìåøòðîâèžåâîì Ñðè Çëîïîãëåè ó
çåíèöå ñòàâè è îíà æå áåñêðà¼à”112 – ìîæäà ¼å îíà
òàíêà äèñòèíêòèâíà ãðàíèöà ïðååíà ó ìåóðàòíî¼
ñðïñêî¼ àâàíãàðäè, à íàçíà÷åíà è ïîâðåìåíî ïðåêî-
ðà÷èâàíà ó åïîõè ïðåäðàòíå ìîäåðíå.
111
„Èçìåó Èñòîêà è Çàïàäà”, Ïèñöè êàî êðèòè÷àðè ïî-
ñëå Ïðâîã ñâåòñêîã ðàòà, ñòð. 148.
112
„£åçè÷êå ìîãóžíîñòè”, Êðèòè÷êè ðàäîâè Ñòàíèñëàâà
Âèíàâåðà, ñòð. 96.

125
 Èàêî ¼å Ìèëîø Öðœàíñêè ïî÷åî êàî ðóøèëàö
íàöèîíàëíèõ ìèòîâà è çíàìåœà („Âèäîâäàíñêå ïå-
ñìå”) è êàî îïîðè êðèòè÷àð ñðïñêå ïîðàòíå äóõîâíå
è äðóøòâåíå çáèšå, œåãîâ îäíîñ ïðåìà îáëèöèìà
ïàòðè¼àðõàëíå êóëòóðå è åïñêå ïîåçè¼å ¼å íà îäðååí
íà÷èí àìáèâàëåíòàí.
Ñóìàòðàèçàì, ó êîìå ¼å èñêàçàíà ïåñíè÷êà ôè-
ëîçîôè¼à Öðœàíñêîã, ïîðåä ñâå õèïåðìîäåðíîñòè,
íîñè ó ñâî¼î¼ ¼åçãðè è ¼åäíî ïàãàíñêî îñåžàœå ñâå-
îïøòå ïîâåçàíîñòè ó ñâåòó – âèäšèâîã è íåâèäšè-
âîã, æèâîã è ìðòâîã, ïðîøëîã è áóäóžåã. Îòóäà ¼å è
ìîãóžå îâ༠ïåñíè÷êè ìàíèôåñò òóìà÷èòè êàî „îðè-
ãèíàëíè ïîåòñêè èñêàç è ïîåòñêó ôîðìóëó ìàãè¼-
ñêîã çà¼åäíèøòâà êî¼å ïîíèøòàâà ñâå ïðîñòîðíå äà-
šèíå è ñà ñâà÷èì îêî ñåáå îñòâàðó¼å èäåíòè÷-
íîñò”113.
Ó ïðèñíè¼åì äîäèðó ñà åïñêèì ñóïñòðàòîì Öð-
œàíñêè ¼å ïðîãðàìñêè èíòîíèðàî òåêñòó „Çà ñëîáî-
äàí ñòèõ ” (1922.) : „Ñòâàðàœó íîâîã ñòèõà ñëóæè
òðà-äèöè¼à íàðîäíå ïåñìå. Íå òðàæè ñå äåñåòåðàö,
àëè ñå òðàæè ðèòàì è ñòèõ íàø, ïî äóõó íàøåã ¼åçè-
êà íàø. Òîí ðèòìà, è òî ðèòìà èç ’Çèäàœà Ñêàäðà’
èëè èç ’Ïî÷åòêà áóíå íà äàõè¼å’, ìîæå è òðåáà äà
äîæèâè ¼åäíó îáíîâó ó íàøî¼ óìåòíè÷êî¼ âåðñèôè-
êàöè¼è”114.
Îñëóøêèâàœå ðèòìà è ìåëîäè¼å ìàòåðœåã ¼åçè-
êà ñà œåãîâèõ óñìåíèõ èçâîðà èñòîâðåìåíî ¼å çíà-
÷èëî è ðàñêèä ñà ïîåòè÷êèì êîíâåíöè¼àìà è ïåñíè÷-
êîì ðåòîðèêîì ïðåäðàòíèõ ìîäåðíèñòà è ïîêóø༠äà

113
Çîðàí Ãëóø÷åâèž, „Ìàãè¼ñêî–óòîïè¼ñêà õîðèçîíòàëà
è çâåçäàíî-åòåðè÷íà âåðòèêàëà ó íîâî¼ ñëèöè ñâåòà Ìèëîøà
Öðœàíñêîã”, çáîðíèê Ìèëîø Öðœàíñêè, óðåä. Ì. Øóòèž,
Èíñòèòóò çà êœèæåâíîñò è óìåòíîñò, Áåîãðàä, 1996, ñòð. 28.
114
Ì. Öðœàíñêè, „Çà ñëîáîäàí ñòèõ”, Ïèñöè êàî êðèòè-
÷àðè ïîñëå Ïðâîã ñâåòñêîã ðàòà, ñòð. 69.

126
ñå ó äóõó âðåìåíà è œåãîâèõ „ñïèðèòóàëíèõ, óìåò-
íè÷êèõ è ìîäåðíèõ òåíäåíöè¼à”, ðå÷èìà ïîäàðè
„íîâè ñ¼à¼ è áî¼à”, à ñòèõ îñëîáîäè ìåòðè÷êèõ ñòå-
ãà àëåêñàíäðèíöà è ó÷èíè ãèïêèì è ïðèëàãîåíèì
íîâî¼ ïåñíè÷êî¼ åêñïðåñè¼è. Ó ¼åçèêó íàðîäíå ïîå-
çè¼å, ó œåíèì ¼îø íåèñòðàæåíèì ðèòìè÷êèì, ìå-
ëîäè¼ñêèì è ñåìàíòè÷íèì ïîòåíöè¼àëèìà, âèäåî ¼å
è Öðœàíñêè ¼åäíó îä ìîãóžíîñòè çà ñòâàðàœà ñîï-
ñòâåíîã ïåñíè÷êîã èçðàçà è çà îáíîâó íàöèîíàëíå
ëèòåðàòóðå.
Ïàòðè¼àðõàëíà òðàäèöè¼à è åïñêè äîæèâšà¼
ñâåòà ïîñëóæèžå çåíèòèñòè Šóáîìèðó Ìèöèžó çà
äðóãà÷è¼è òèï ïîåòè÷êå ðàäèêàëèçàöè¼å òàêî ñâî¼-
ñòâåí àâàíãàðäèñòèìà. Ìèöèžåâ Áàðáàðîãåíè¼å ìî-
æå ñå äîâåñòè ó âåçó ñà èäå¼îì òèòàíèçìà ó ïðåä-
ðàòíîì ñðïñêîì åêñïðåñèîíèçìó. Òà÷íè¼å, êàêî ïè-
øå Ð. Âó÷êîâèž, œåãîâè çà÷åöè ñó ó åêñïðåñèâíî¼
ñíàçè Ìåøòðîâèžåâèõ åïñêèõ ôèãóðà, îäíîñíî ó
îáëèöèìà „ôîëêëîðíîã åêñïðåñèîíèçìà” íàäàõíó-
òîã ìîíóìåíòàëîíîøžó ñòèëà è êîíöåïòà íàðîäíå
êóëòóðå è êœèæåâíîñòè. Ïîñòóïàê „ìîíóìåíòàëè-
çàöè¼å” îáóõâàòàî ¼å šóäå è ïðèðîäó è ïîñåáíî ¼å
áèî êàðàêòåðèñòè÷àí çà êœèæåâíî ñòâàðàëàøòâî
Êî÷èžà è Íåâåñèœñêîã. Âó÷êîâèž ÷àê óêàçó¼å íà íå-
ïîñðåäíó âåçó èçìåó Íåâåñèœñêîã è Ìèöèžà: „£ó-
íàöè ñó ñíàæíå ëè÷íîñòè, à ïå¼çàæè ñó ñèðîâè. Ïëà-
íèíñêè ïðåäåëè Õåðöåãîâèíå è Öðíå Ãîðå áèëè ñó
ïîãîäíî òëå çà ïðîèçâîåœå ìîíóìåíàòà ïðèðîäå è
òèòàíñêèõ ôèãóðà šóäè [...] Ó òàêâèì îïèñèìà ôè-
ãóðà è šóäè ñàäðæàí ¼å çà÷åòàê ôîëêëîðíîã åêñïðå-
ñèîíèçìà êî¼è žå ñå, íà èñòèì èäå¼íèì îñíîâàìà
îòïîðà åâðîïñêî¼ öèâèëèçàöè¼è è ïðîïîâåäàœà áàë-
êàíñêîã òèòàíèçìà, ïðîäóæèòè ó Áàðáàðîãåíè¼ó ÷è-
¼åì žå óçíîøåœó ñâó ñâî¼ó åíåðãè¼ó ïîñâåòèòè Šó-
áîìèð Ìèöèž ó âðåìå óðåèâàœà Çåíèòà è äîöíè-
¼å. Åðàêîâèž ÃåŸî Íåâåñèœñêîã èñòîâåòíà ¼å ôèãó-

127
ðà ñà Áàðáàðîãåíè¼åì Š. Ìèöèžà – ÷àê ñå îáî¼èöà
îáçíàœó¼ó ó áëèçèíè Àâàëå”115.
Èçâåñíî, Ìèöèžåâîã Áàðáàðîãåíè¼å òðåáà ñìå-
ñòèòè ó êîíòåêñò àâàíãàðäèñòè÷êå ïîáóíå ïðîòèâ òðà-
äèöè¼å, ïà è òðàäèöè¼å åâðîïñêå êóëòóðå (¼åð ¼å „ñâè-
ðåïà è šóäîæäåðñêà”, ïà ¼å âàšà çàìåíèòè „íîâèì
âàðâàðèçìîì” êàî „šóáèáðàòñòâîì”116). Áàëêàíñêè
÷îâåê Áàðáàðîãåíè¼å îëè÷åœå ¼å íîâîã ÷îâåêà êî¼è
òðåáà äà îáíîâè îòóåíó åâðîïñêó êóëòóðó è ïîðåä
åêñïðåñèîíèñòè÷êå ñóáâåðçèâíîñòè ó œåìó ñå ìîãó
ïðåïîçíàòè è òðàãîâè ïðåäðàòíå íàöèîíàëíå ìèòî-
ëîãè¼å, ÷èìå ñå ïîíîâî ïîòâðó¼å òåçà äà íåãàöè¼à
òðàäèöè¼å ïîäðàçóìåâà íå ñàìî ñóîäíîñ ñ œîì âåž,
íåðåòêî, è ïðåóçèìàœå íåêèõ œåíèõ åëåìåíàòà.117 Åï-
ñêè äóõ íàöèîíàëíå òðàäèöè¼å òàêî ¼å èçíîâà ïîñòàî
ìèòîòâîðàí.
Àëè, êîñîâñêè ìèò êàî ñðåäèøœè íàöèîíàëíè
ñèìáîë è ¼åäàí îä êšó÷íèõ êœèæåâíèõ ìèòîâà óî÷è
Ïðâîã ñâåòñêîã ðàòà áèî ¼å ïîòèñíóò. Ïîäñòèöà¼è
ñó íàåíè ó íîâèì, áî÷íèì è äîòàä ìàðãèíàëèçîâà-
íèì îáëèöèìà ôîëêëîðíå òðàäèöè¼å, îíèì êî¼è ñó
ó íà¼âåžî¼ ìåðè ñà÷óâàëè åëåìåíòå àðõàè÷íîã, ìà-
ãè¼ñêîã è ñèíêðåòè÷êîã è ó ÷è¼èì ñó ñå çàïëåòåíèì
âðåëèìà è æóáîðèìà íàñëóžèâàëå íîâå ïåñíè÷êå
ìîãóžíîñòè ¼åçèêà. Îíè ñó áèëè ó ïóíîì ñàãëàñ¼ó
ñà àêòóåëíèì ïîåòè÷êèì ïðîìåíàìà è çíà÷èëè ñó
ñâåñò î àóòîíîìíîñòè óìåòíîñòè êî¼à ¼å âåž áèëà
115
Ð. Âó÷êîâèž, „Çíà÷༠äåëà Ðàäîâàíà Òóíãóçà Ïåðîâèžà
Íåâåñèœñêîã”, ʜèæåâíà èñòîðè¼à, 1995, XXVII, 96, ñòð.
234-235.
116
„Çåíèòîçîôè¼à èëè åíåðãåòèêà ñòâàðàëà÷êîã çåíèòè-
çìà”, Ïèñöè êàî êðèòè÷àðè ïîñëå Ïðâîã ñâåòñêîã ðàòà, ñòð.
524-530.
117
A. Flaker, ”Teze o prouèavanju avangarde”, Poetika ospo-
ravanja, Zagreb, 1982, str. 27.

128
çà÷åòà è äåëîì îñòâàðåíà ó åïîõè ïðåäðàòíå ìîäåð-
íå. Èñòîâðåìåíî, òî ¼å áèî çíàê ïóíå çðåëîñòè ñðï-
ñêå êœèæåâíîñòè è œåíå ñïîñîáíîñòè äà ñå ðàâíî-
ïðàâíî óêšó÷è ó ñóâðåìåíå åâðîïñêå ëèòåðàðíå òî-
êîâå.

Àâàíãàðäíà êœèæåâíîñò è íàöèîíàëíà

ìèòîëîøêà áàøòèíà

Ðåâèçè¼à ïîñòî¼åžèõ êœèæåâíèõ âðåäíîñòè è íà-

öèîíàëíå áàøòèíå, êî¼à ¼å îáåëåæèëà ïîñëåðàòíó
êœèæåâíîòåîðè¼ñêó è êðèòè÷êó ìèñàî, îäðàçèëà ñå
è íà ëèòåðàðíî ñòâàðàëàøòâî. Èàêî ïåñíè÷êà ïðàê-
ñà íè¼å ìîãëà, êàêî òî èíà÷å áèâà, äà ó ïîòïóíîñòè
ðåàëèçó¼å ïðîêëàìîâàíå ïðîãðàìñêå ïîñòóëàòå, îíà
¼å è íà ñåìàíòè÷êîì è íà ôîðìàëíîì ïëàíó äîæèâå-
ëà îçáèšíå ïðîìåíå. Èäå¼íà è åìîöèîíàëíà ïîìåòå-
íîñò ¼åäèíêå èçàçâàíà ðàòíîì àïîêàëèïñîì è õàîòè÷-
íîì ïîñëåðàòíîì çáèšîì òðàæèëà ¼å íîâ îáëèê êœè-
æåâíîã ãîâîðà è óñïîñòàâšàëà äðóãà÷è¼è âðåäíîñíè
ñèñòåì.
Äóõîâíà è óìåòíè÷êà ïîáóíà ïîðàòíå ïåñíè÷êå
ãåíåðàöè¼å ïðîòèâ çàòå÷åíèõ êœèæåâíèõ êîíâåíöè-
¼à è ìåðèëà, àëè è íàöèîíàëíèõ ìèòîâà è âðåäíîñòè,
ñâî¼ èçðàç ¼å äîáèëà áàø ó îïîðèì è ãíåâíèì ñòèõî-
âèìà „Âèäîâäàíñêèõ ïåñàìà” (Ëèðèêà Èòàêå, 1919)
Ìèëîøà Öðœàíñêîã:

Î Áàëøè, è Äóøàíó Ñèëíîì, äà óìóêíå êðèê.

Âëàñòåëà, âî¼âîäå, äåñïîòè, áåõó ñðàì.
Õà¼äó÷êî¼ êðâè íåê ñå îðè öèê.
Óáèöè äèæòå Âèäîâäàíñêè õðàì.

Ñëàâè, è îêëîïíèöèìà, íåê óìóêíå ïî¼.

Äåñïîòèöà ñâåòèõ, íåê íåñòàíå äðàæ.

129
 Ãëàäàí è êðâàâ ¼å íàðîä ìî¼,
À, ñ¼à¼íà ïðîøëîñò ¼å ëàæ.
„Ñïîìåí Ïðèíöèïó”118
È ó öèêëóñó ïðè÷à „Î ìóøêîì” (1919) ñà êà-
ðàêòåðèñòè÷íèì íàäíàñëîâîì „Èçà âèäîâäàíñêå çà-
âåñå” („Ñâåòà Âî¼âîäèíà”, „Àïîòåîçà”, „Âåëèêè
äàí”), çíà÷åœñêà äîìèíàíòà óñìåðåíà ¼å ó ïðàâöó äå-
òðîíèçàöè¼å íàöèîíàëíèõ ìèòîâà è çíàìåœà. „Àïî-
òåîçà”, æàíðîâñêè íà¼áëèæà ïåñìè ó ïðîçè, ïî ïî-
äèãíóòîì åìîöèîíàëíîì òîíó è èðîíè÷íî-ãîðêîì îä-
íîñó ïðåìà íàöèîíàëíèì ñâåòèœàìà, ñëè÷íà ¼å öè-
êëóñó „Âèäîâäàíñêèõ ïåñàìà”.
Äåôåòèçàì è îñåžàœå îïøòåã áåñìèñëà èç Äíåâ-
íèêà î ×àðíî¼åâèžó (1920) íåêà ñó âðñòà ñêðà¼íóòîã
ìèçàíñöåíà ó äðóãèì äâåìà ïðè÷àìà Öðœàíñêî㠖
„Ñâåòà Âî¼âîäèíà” è „Âåëèêè äàí”. Áàíàëèçîâàíà
îñåžàœà è èñïðàçíîñò œèõîâèõ ¼óíàêà (âàðîøêîã êà-
ïåòàíà Ïàíòåëè¼à Ïîïîâèžà è òðãîâöà Ïåðå Ãðêà) ó
òðèâè¼àëèçîâàíî¼ ñâàêîäíåâèöè, ñóðîãàòè ñó ïàòðè-
îòñêîì ìèòó î „ñâåòî¼ Âî¼âîäèíè” è èðîíè¼ñêè ñó
íàãîâåøòåíè íàñëîâîì.
Òîïîñè ñìðòè è ïðîëàçíîñòè, âåçàíè çà ïî¼åäèí-
öå, àëè è çà ñóäáèíó ñðïñêî㠄íàöèîíà”, ¼àâšà¼ó ñå è
ó ïðâî¼ êœèçè Ñåîáà (1929). Ó îâîì ðîìàíó Öðœàí-
ñêîã îñïîðåíå ñó âðåäíîñòè „âèäîâäàíñêîã ïàíòåî-
íà”, ò¼. „âèñîêå è íà¼âèøå âðåäíîñòè” çàìåœåíå ñó
„íèñêèì è íà¼íèæèì”119, à êîðèøžåíè ñó çíà÷åœñêè
è ñòðóêòóðíî ïðåèíà÷åíè ôîëêëîðíè ìîòèâè, îáëè-
öè è ïîñòóïöè.

118
Poezija, Sabrana dela M.Crnjanskog, knj. IV, Beograd,
Novi Sad, Zagreb, Sarajevo 1966, str. 24-25.
119
Í. Ïåòêîâèž, Ëèðñêå åïèôàíè¼å Ìèëîøà Öðœàíñêîã,
Áåîãðàä, 1996, ñòð. 34.

130
 „Ñóäåžè ïî Ñåîáàìà, Ìèëîø Öðœàíñêè ¼å äî-
áðî ïîçíàâàî ãðàíè÷àðñêó åïèêó”, çàïàæà Ì. Ìàòèö-
êè, è òî àðãóìåíòó¼å íåêîëèêèì ÷èœåíèöàìà: êîì-
ïîçèöè¼à ðîìàíà ¼å áëèñêà „êîìïîçèöè¼è ïîñåáíå âð-
ñòå ãðàíè÷àðñêèõ åïñêèõ ïåñàìà – ãðàíè÷àðñêî¼ õðî-
íèöè âî¼íîã ïîõîäà”120, íåêè ìîòèâè ãðàíè÷àðñêå
åïèêå âåøòî ñó óêîìïîíîâàíè ó äåëî, à ñöåíå ó êî¼è-
ìà ïóê ïåâà ¼óíà÷êå ïåñìå äîïðèíîñå èñòîðè¼ñêî¼
àóòåíòè÷íîñòè è îìîãóžàâà¼ó îñîáåí äè¼àëîã ãëàâ-
íîã ¼óíàêà Âóêà Èñàêîâèžà ñà âî¼íèöèìà êàî êîëåê-
òèâíèì ¼óíàêîì.
È „ïðè÷å” î Äàôèíèíîì ïîâàìïèðåœó è ïðè-
âèàœó íà ðàçëè÷èòèì ìåñòèìà ó ñåëó ìðòâîã Àðêà-
äè¼à, ñëóãå Âóêîâîã, îñëîœåíå ñó íà íàðîäíî ñó¼å-
âåð¼å, àëè èíèöè¼àëíè ìîòèâ äàëåêî íàäèëàçå ïñè-
õîëîøêîì è ïîåòñêîì ôóíêöèîíàëèçàöè¼îì.
Ó âðåìå êàäà ¼å Öðœàíñêè ïèñàî „Âèäîâäàíñêå
ïåñìå”, Èâî Àíäðèž ¼å íàïóøòàî óñàìšåíè÷êó ëèð-
ñêî-ìåäèòàòèâíó ïðîçó ïîïóò îíå ó Åx Pontu (1918)
è Íåìèðèìà (1920) è çàïî÷åî âåëèêè ïðîçíè îïóñ
óïðàâî ïðèïîâåòêîì î ìóñëèìàíñêîì åïñêîì ¼óíàêó
Àëè¼è €åðçåëåçó („Ïóò Àëè¼å €åðçåëåçà”, 1920). Ìå-
óòèì, òðàãè÷íà íåìîž Àíäðèžåâîã ¼óíàêà äà ðå÷è-
ìà èñêàæå ñâî¼à óíóòðàøœà îñåžàœà è íåìèðå è äà
èõ ïðèìåðè èäåàëèçîâàíî¼ ñëèöè íàðîäíîã ¼óíàêà –
óäàšàâà¼ó ãà îä åïñêå ìàòðèöå. Î òîì ðàçàðàœó çà-
êîíà åïñêå ïîåòèêå è ïðåèíà÷àâàœó œåíîã âðåäíî-
ñíîã ñèñòåìà ïèøå Õ. Êðœåâèž: „Ó Àíäðèžåâî¼ ïðè-
÷è €åðçåëåç ¼å ñàì, ïðåïóøòåí ñåáè è äðóãèìà, èø-
÷óïàí èç âå÷íèõ êàíîíà åïñêå ïîåçè¼å, íåçàøòèžåí
è ðàœèâ, èçëîæåí ïîðàçíîì èñêóñòâó êî¼å ñå ìó÷êè
óìíîæàâà œåãîâîì âëàñòèòîì êðèâèöîì [...] Ïðåòâà-
ðà ñå ó åïñêîã àíòè¼óíàêà, àëè çàòî ïîñòà¼å ÷îâåê êî-

„Ãðàíè÷àðñêà åïèêà ó Ñåîáàìà Ìèëîøà Öðœàíñêîã”,

120

Çáîðíèê Ìèëîø Öðœàíñêè, Áåîãðàä, 1972, ñòð. 199.

131
¼è çíà ñâåòëó è òàìíó ñòðàíó ñâîãà çàíîñà”121. Ïðî-
ìåíàìà ïîäëåæó è åïèçîäíè ¼óíàöè ïðè÷å – áðàžà
Ìîðèžè: ëèøàâà¼óžè èõ ïðèâëà÷íîñòè êàêâó èìà¼ó
ó íàðîäíî¼ áàëàäè ïèñàö èõ âðàžà ó èñòîðè¼ñêó ðå-
àëíîñò è ïðåâîäè ó àíòèëåãåíäó.
Íå ñàìî ëèêîâè è ìîòèâè âåž è îáëèöè è ïîñòóï-
öè óñìåíîã êàçèâàœà ïðîäèðó ó Àíäðèžåâó ìåóðàò-
íó ïðîçó. Ïèñàö ÷åñòî ïðèáåãàâà ñêàçó êàî îáëèêó ïðè-
ïîâåäàœà êî¼è ñå èíòîíàöè¼îì, ëåêñèêîì è ñèíòàêñîì
îñëàœà íà óñìåíè ãîâîð. Ìîæå ñå, ÷àê, ãîâîðèòè î
œåãîâîì ìóëòèïëèöèðàœó – „î äâîñòåïåíîñòè è âè-
øåñòåïåíîñòè Àíäðèžåâà ñêàçà”122. Óïðàâíîñò ïðè÷å
êàî ãîâîðà, ïðè÷à êàî ïîâîä çà èñïðåäàœå íîâèõ ïðè-
÷à è ïîâåçèâàœå ñâåòà ïðèâèäà è ðåàëíîã ñâåòà, ñïà-
¼àœå õðîíîëîøêè óäàšåíèõ äîãàà¼à è ïîñðåäñòâîì
œèõ „æèâèõ šóäè è äàâíî ïîìðëèõ íàðàøòà¼à”, ó
îñíîâè ñó ôîëêëîðíîã ìîäåëà ïðè÷å („Àíèêèíà âðå-
ìåíà”, „Òðóï”, „Ïðè÷à î âåçèðîâîì ñëîíó”).
Èñêóñòâî ñà÷óâàíî ó äðåâíî¼ ïðè÷è, ïðåäàœó,
ëåãåíäè, óíåêîëèêî ¼å êîðåñïîíäåíòíî ñà Àíäðèžå-
âèì ôèëîçîôñêèì ñòàâîì „äà ¼å ìîæäà ó òèì ïðè÷à-
œèìà óñìåíèì è ïèñìåíèì, è ñàäðæàíà ïðàâà èñòî-
ðè¼à î ÷îâå÷àíñòâó”, îäíîñíî äà áè ñå „ìîæäà èç œèõ
ìîãàî áàð íàñëóòèòè, àêî íå è ñàçíàòè, ñìèñàî òå
èñòîðè¼å”123. Òà ìèñàî äà èñòèíó íå òðåáà òðàæèòè ó
ñïîšíèì è íàèçãëåä âàæíèì äîãàà¼èìà âåž ó ëå-

121
„€åðçåëåç Àëè¼à ó óñìåíî¼ òðàäèöè¼è è ïðèïîâåöè Èâå
Àíäðèžà”, Íàó÷íè ñàñòàíàê ñëàâèñòà ó Âóêîâå äàíå, Áåî-
ãðàä, 1977, áð. 6/2, ñòð. 324.
122
Ñàâà Ïåí÷èž, „Ñêàç ó ñòðóêòóðè Àíäðèžåâå ïðèïîâåä-
íå ïðîçå”, Íàó÷íè ñàñòàíàê ñëàâèñòà ó Âóêîâå äàíå, Áåî-
ãðàä, 1977, áð. 6/2, ñòð. 287.
123
„O prièi i prièanju”, Istorija i legenda, Sabrana djela Ive
Andriæa, knj. 12, Sarajevo, Zagreb, Beograd, Ljubljana, Skop-
lje, 1976, str. 66.

132
ãåíäàìà è ïðè÷àìà êî¼å ñå ïëåòó îêî œèõ (à âàðèðà-
íà è ó åñå¼ó î Ãî¼è èëè ó „Ïðè÷è î âåçèðîâîì ñëî-
íó”), óòèöàëà ¼å íà îáëèêîâàœå ïèø÷åâîã èíäèâè-
äóàëèçîâàíîã óìåòíè÷êîã ãîâîðà è äàëà ñâåòó œåãî-
âå ïðîçå îí༠ìåòàôèçè÷êè ïðèçðàê è óíèâåðçàëè-
ñòè÷êî çíà÷åœå.
Ìèòñêî è ôîëêëîðíî èìà¼ó îñîáåí íà÷èí ¼àâšà-
œà è ôóíêöèîíèñàœà êîä Àíäðèžà. Íà òî óêàçó¼å è
Ïåòàð àŸèž: „Ìèòñêî ó Àíäðèžà ¼å ó ïðèðîäè ñëè-
êå, ó èíòåíöè¼àìà ïðè÷å, ó êîíâåðãåíöè¼è èçìåó
ìèòñêå ðåàëíîñòè è ðåàëíîñòè èç œåãîâå ïðîçå, íå ó
ñïîšíèì òîêîâèìà ïðîïîâåäàœà èëè íà¼ìàœà ó œè-
ìà”124. Îðãàíñêó ñíàãó óñìåíà ãîâîðà Àíäðèž êîì-
áèíó¼å ñà ïîåòè÷êèì èñêóñòâèìà ìîäåðíèçìà. Èàêî
¼å ñòðóêòóðà Àíäðèžåâå ðå÷åíèöå áëèñêà âóêîâñêîì
íà÷èíó êàçèâàœà, œèõîâ îäíîñ íè¼å ïðàâîëèíè¼ñêè.
Íà÷èí óâîåœà ïðè÷å, òåæèøíà ìåñòà, ïñèõîëîøêà
èíäèâèäóàëèçàöè¼à ëèêîâà, îáëèê ïîåíòèðàœà ïðè-
÷å ïðèìàðíî îáåëåæåí ïåñèìèçìîì è ìåëàíõîëè¼îì,
ñâðñòàâà¼ó Àíäðèžåâ ïðîçíè äèñêóðñ ó ìîäåðíèñòè÷-
êè êîðïóñ.
Èïàê, çà¼åäíî ñà Ìîì÷èëîì Íàñòàñè¼åâèžåì,
Ðàñòêî Ïåòðîâèž ñå ìîæå ñìàòðàòè ïåñíè÷êè íà¼ïðî-
äóêòèâíè¼èì êîðèñíèêîì ìèòñêîã íàñëåà è ôîë-
êëîðíå òðàäèöè¼å ó ìåóðàòíîì ïåðèîäó. Ïîãëåä ó
âèñèíó Ìèëîøà Öðœàíñêîã çàìåœåí ¼å êîä îâå äâî-
¼èöå ïåñíèêà ïîãëåäîì ó ïðîøëîñò, êà ìèòñêèì äó-
áèíàìà è êà îáëèöèìà íàðîäíå óìåòíîñòè èç œåíîã
ïðåäõðèøžàíñêîã, ïðàñëîâåíñêîã âðåìåíà.
Ñòàðîñëîâåíñêè ìèò Ðàñòêî ¼å îñåžàî êàî çàâè-
÷à¼íó òåìó è ïîñðåäñòâîì œå òðàãàî ¼å çà ¼åäíîì îä
ïðåñå÷åíèõ è ïîòèñíóòèõ æèöà íàöèîíàëíå òðàäè-
öè¼å. Íà¼ïîòïóíè¼å ¼å òî ó÷èíèî ó ðîìàíó Áóðëåñêà
124
Õðàñòîâà ãðåäà ó êàìåíî¼ êàïè¼è: ìèòñêî ó Àíäðèžå-
âîì äåëó, Áåîãðàä, 1983, ñòð. 55.

133
ãîñïîäèíà Ïåðóíà, Áîãà ãðîìà (1920), ó ñòàðîñëî-
âåíñêèì ïðèïîâåòêàìà, àëè è ó ñâî¼î¼ ïîåçè¼è.
„Ñòàðîñëîâåíñêà òåìà, ïðèðîäíî êîìáèíîâàíà
ñà åëåìåíòèìà ìèòîëîãè¼å è ôîëêëîðà ñ ¼åäíå ñòðà-
íå è ïðîáëåìàòèêîì íàøå ìåäè¼àâàëíå óìåòíîñòè ñ
äðóãå ñòðàíå, òàêî ÷åñòà ó Ðàñòêîâèì ðàíèì, ìëàäà-
ëà÷êèì ñòèõîâèìà è ïðîçàìà è êî¼à èì ñêîðî óâåê
äà¼å îí༠øèðîêè, èñòîâðåìåíî åïñêè è ëèðñêè, ó ñâî-
¼î¼ àðõàè÷íîñòè è ó ñâî¼î¼ âîšíî¼ ïðèìèòèâíîñòè òà-
êî ìîäåðàí òîí, ò༠ñòèë íå÷åã äðåâíîã, ëåòîïèñíîã
è ñî÷íîã, áèëî ¼å çà œåãà, çà ôîðìàöè¼ó è çà ôîðìó
àëè è çà ñàäðæèíó œåãîâå íà¼ëè÷íè¼å ìèñëè, ¼åäàí
ôàêòîð îä äàëåêîñåæíîã çíà÷à¼à, ¼åäíà áèòíà äåòåð-
ìèíàíòà”125, ïèñàî ¼å íàäðåàëèñòà è Ðàñòêîâ áëèñêè
ïðè¼àòåš Ìàðêî Ðèñòèž.
Ìèòîïîåòèçàöè¼à ñòâàðíîñòè, êî¼î¼ Ðàñòêî Ïå-
òðîâèž ïðèáåãàâà ó ñâîì ïðèïîâåäàœó, àíàëîãíà ¼å
œåãîâèì ïîåòè÷êèì ñõâàòàœèìà è îäíîñó ïðåìà íà-
ðîäíîì ñòâàðàëàøòâó, ïîñåáíî ïðåìà ñòàðè¼èì îá-
ëèöèìà ó êî¼èìà ñó âèøå ñà÷óâàíè åëåìåíòè ìèò-
ñêîã, ìàãè¼ñêîã è îáðåäíîã. Ïðîãðàìñêà èíòåíöè¼à è
ïîåòè÷êà êîíñòàíòà åïîõå – äà ñå ìèòñêè ïðàîáðà-
ñöè äóõà èñêàæó íà íîâ íà÷èí, ðåçóëòèðàëà ¼å ïè-
ø÷åâèì êîðèøžåœåì ðåâèòàëèçîâàíèõ îñòàòàêà ñëî-
âåíñêîã ìèòà è œåãîâèõ ñèæå¼íèõ ñêëîïîâà, ñèìáî-
ëà, çâó÷íèõ è ðèòìè÷êèõ ñâî¼ñòàâà íàðîäíîã ¼åçèêà,
óñìåíîã ïðåäàœà, ãîâîðíèõ èãàðà, áàñìè è äðóãèõ
êðàžèõ óñìåíèõ îáëèêà. Ó Áóðëåñöè ñó îíè, ïðîïó-
øòåíè êðîç ïðèçìó åêñòàòè÷íå ìëàäèžêå ðàçèãðàíî-
ñòè, äàëè îí༠îñîáåí òîí êàðíåâàëñêîã. Çà ðàçëèêó
îä Àíäðèžà, ãäå ñó âåøòî óêëîïšåíè è îòóä „áåøàâ-
íè”, êîä Ðàñêà ñó óî÷šèâè ñïî¼åâè ðàçëè÷èòèõ íàðà-
òèâíèõ òåõíèêà è ïåðñïåêòèâà, ïðè ÷åìó è äîëàçè
125
Ïðåäãîâîð êœèçè Ðàñòêî Ïåòðîâèž, Èçáîð êœ. I, Íîâè
Ñàä – Áåîãðàä, 1958, ñòð. 10.

134
äî óêðøòàœà ïðîñòîðíî è âðåìåíñêè ðàçäàšåíèõ äî-
ãàà¼à è ¼óíàêà, ñòâàðíèõ è ôèêòèâíèõ. È ïåñíèêîâ
¼åçèê ìîðôîëîøêè èçìè÷å è îïèðå ñå ñòàíäàðäíî¼
¼åçè÷êî¼ íîðìè. Ïðèáåãàâàœå êîëàæó è ïàñòèøó,
ñòèëñêà õåòåðîãåíîñò è çíà÷åœñêà ðàñòðåñèòîñò êî-
¼è ñó îòóä ïðîèçàøëè, áèëè ñó èçðàç óíóòðàøœå ñòâà-
ðàëà÷êå äèíàìèêå è òèïè÷íè ñó çà àâàãàðäèñòè÷êè
äèñêóðñ.
Åëåìåíàòè ôîëêëîðíîã ïðèñóòíè ñó ó Ðàñòêî-
âî¼ ïîåçè¼è – îä ïåñàìà êî¼å ïðåòõîäå Îòêðîâåœó
(1919), ïà äî ïîçíå, íàêîí ïåñíèêîâå ñìðòè îá¼àâšå-
íå çáèðêå Ïîíîžíè äåëè¼à (1970). Íà¼ïîòñòèöà¼íè-
¼èì ñó ñå ïîêàçàëå êðàžå ëèðñêå ôîðìå è ñèòíè¼è ãî-
âîðíè îáëèöè (èçðåêå, çäðàâèöå, êëåòâå, ðàçáðà¼àëè-
öå) çáîã ñâî¼èõ åóôîíè¼ñêèõ ñâî¼ñòàâà. Œèõîâó ñèí-
òàêñè÷êî-èíòîíàöè¼ñêó ñòðóêòóðó, ìåòàð è ðèòàì, èñ-
êîðèñòèî ¼å Ðàñòêî çà îñòâàðåœå íîâî㠄çàòàìœåíîã”
ïåñíè÷êîã çâóêà è ìåëîäè¼ñêå ëèíè¼å:

Î òðàâèöå çåëåíà, çåëåíà, çåëåíà,

Ãäå ñàì áðàî ñåëåíà, ñåëåíà, ñåëåíà,
Òîáîì ïðîå ïðåëåïà, ïðåäîáðà, ïðåìèëà,
Ïà ¼å ìåíå ãëåäàëà, ãëåäàëà, šóáèëà
„£àäè ¼óíàêîâè”126
Ôîëêëîðíà ñòèëèçàöè¼à ñå íå èñöðïšó¼å ñàìî
æàíðîâñêèì ïîçà¼ìèöàìà è îïîíàøàœåì ìåëîäè¼ñêå
èíòîíàöè¼å óñìåíå ïîåçè¼å âåž è îñîáèòèì êîðèøžå-
œåì (ïðåîáëèêîâàœåì, èçâðòàœåì) œåíèõ ìîòèâà,
ñèæåà è ïîñòóïàêà127. Ó ïåñìè „Êàä ïàäíå áóðìà çëàò-
íà” ìîòèâ çëàòíå áóðìå, îäíîñíî íàðîäíî âåðîâàœå
126
Èçáîð, êœ. I, ñòð. 37.
127
Âèäåòè Òàœà Ïîïîâèž, „Ðàñòêîâà æàíðîâñêà èñêóøå-
œà”, Çáîðíèê Ïåñíèê Ðàñòêî Ïåòðîâèž, Èíñòèòóò çà êœè-
æåâíîñò è óìåòíîñò, Áåîãðàä, 1999, ñòð. 180-181.

135
äà ïàäàœå çëàòíå áóðìà ïðåäñêàçó¼å ñìðò èëè ñâàäáó
êî¼à ñå çàâðøàâà ñìðžó, óñëîæœàâà ñåìàíòè÷êè ïî-
òåíöè¼àë ïåñìå è ïîìåðà ãà êà ïðîñòîðèìà ìèñòè÷-
íîã: 128

Ñâàòîâñêà ðóêà âåíå

Ó êðèëó ïóñòå æåíå
Êðîç öåëî ¼àðêî âå÷å
Êð༠íîãó âðåëî òå÷å
Ïîä ãëàâîì ñòóäåí êàìåí
Àìåí, àìåí
„Êàä ïàäíå áóðìà çëàòíà”129
Ìîì÷èëî Íàñòàñè¼åâèž ¼å îä ñèìáîëè÷êèõ, ìå-
ëîäè¼ñêèõ è ðèòìè÷êèõ ïîòåíöè¼àëà ¼åçèêà ñòâîðèî
ëè÷íè ïåñíè÷êè ïðîãðàì. Àëè, óñïåî ¼å äà èç ïðî-
ãðàìñêå ñôåðå äîæèâšà¼ ¼åçèêà êàî „çàâè÷à¼à è ñòâàð-
íîñòè ïåñìå” (Âèíàâåð) ïðåíåñå ó êœèæåâíó ïðàê-
ñó è îòåëîòâîðè ó ïðèïîâåäíî¼ ïðîçè è ó ëèðñêî¼
ïåñìè.
Ïîñðåäñòâîì „ìàòåðœå ìåëîäè¼å” êî¼à äîëàçè
èç äóáèíå äóõà êîëåêòèâíîã, íàðîäíîã, è êî¼à ¼å ïå-
ñíèêó äàòà ðîåœåì ó âèäó ¼åçè÷êîã ïàìžåœà ÷è¼å
ñêðèâåíî çíà÷åœå îí èíòóèòèâíî ïðåïîçíà¼å è àêòè-
âèðà, íàñòà¼å ïåñíè÷êî äåëî. „À, òè ñå íå ïîâåäè çà
ëèêîì è øàðîì, íî êàêî çâå÷è, îñëóøêó¼”130, îïîìè-
œå íàðàòîðà ¼óíàêèœà ïðè÷å „Àíå Êàäè¼å ðå÷ î Žèð
Çàõèíî¼ êîáè”, ïîòâðó¼óžè àóòîðîâî ïîåòè÷êî ïî-
ëàçèøòå î âàæíîñòè ðîäíå ìåëîäè¼å, îäíîñíî œåíî¼

128
Âèäåòè Ìèîäðàã Ìàòèöêè, „Òðè ôîëêëîðèçàöè¼å ó ñðï-
ñêîì ïåñíèøòâó”, Ïåñíèê Ðàñòêî Ïåòðîâèž, ñòð. 110-111.
129
Ïîíîžíè äåëè¼à, Ïðèðåäèëà Ñâåòëàíà Âåëìàð £àíêî-
âèž, Áåîãðàä, 1970, ñòð. 18.
130
Ïðîçà, Ñàáðàíà äåëà Ìîì÷èëà Íàñòàñè¼åâèžà êœ.III,
Ãîðœè Ìèëàíîâàö, 1991, ñòð. 188.

136
ñïîñîáíîñòè äà ñå ïðèáëèæè ìèñòè÷íèì äóáèíàìà
ñòâàðè è áèžà.
Îñîáåíó èíîâàòèâíîñò Íàñòàñè¼åâèžåâà ïðèïî-
âåäàœà èñòàêëà ¼å ¼îø Èñèäîðà Ñåêóëèž ïèøóžè î
ïðîçíî¼ çáèðöè Òàìíè âèëà¼åò (1938): „Êàä Íàñòà-
ñè¼åâèž ïî÷íå ïðè÷àòè [...] òî ¼å ãóñòî è íåïðåêèäíî
êàî êàä êèøà ïàäà. Çà ãóñòîžó òó íàøàî ¼å îí ¼åçèê.
Òî ¼å ¼åçèê êî¼è ñèíòàêñîì, ðå÷èìà è àêöåíòèìà çíà-
÷è õîðñêè ðàçãîâîð ïóí çðàêà è ïîðóêà îäàñâóä. Òó
ãóñòîžó ¼å òåøêî ïèñàòè è ìèøšó è òåõíèêîì. Íà-
ñòàñè¼åâèžåâà ìèñàî ñå ìîæå ðàçàáðàòè, àëè òåõíè-
êà œåãîâà ¼å œåãîâà è âàíðåäíà. Íåêàä ñå ó÷èíè äà ¼å
òî òåõíèêà óñìåíîã íàðîäíîã ïðè÷àœà, ¼åð ñó ïðåëî-
ìè ðå÷åíè÷íè êàî êîä óñìåíîã ïðè÷àœà. Àëè ïîñëå
ñå âèäè äà ¼å ñàìî ðå÷íèê íàðîäíè, ðå÷ òåøêà, ñàäð-
æà¼àíà, îìèíîçíà. À, ñóøòèíà òå òåõíèêå ¼å ó òîìå
øòî êîä èíòåëåêòóàëöà è ïèñìåíîã ïðèïîâåäà÷à Íà-
ñòàñè¼åâèžà íèøòà íè¼å êîíöåïò, íåãî ñâå ìèòñêî ïðè-
çèâàœå”131.
Òî „ìèòñêî ïðèçèâàœå”, ó ïðîçè íà¼ïîòïóíè¼å
îñòâàðåíî ó çáèðêàìà Òàìíè âèëà¼åò (1927) è Õðî-
íèêà ìî¼å âàðîøè (1938), Íàñòàñè¼åâèž ìíîãî äóãó-
¼å êàêî ïîçíàâàœó ïîåòèêå óñìåíà ñòâàðàœà132 òàêî è
ñèñòåìàòñêîì ïðåóðåèâàœó ¼åçèêà è œåãîâîì ìåëî-
äè¼ñêîì îñàìîñòàšèâàœó ó îäíîñó íà ìîòèâàöè¼ñêó

131
„Òàìíè âèëà¼åò Ìîì÷èëà Íàñòàñè¼åâèžà”, Êðèòè÷êè
ðàäîâè Èñèäîðå Ñåêóëèž, ïðèð. Ñ. Ëåîâàö, Ñðïñêa êœèæåâíà
êðèòèêà, êœ. 14, Ì. Ñðïñêà, Èíñòèòóò çà êœèæåâíîñò, Í. Ñàä
– Áåîãðàä, 1977, ñòð. 200.
132
Í. Ìèëîøåâèž-€îðåâèž, „Ïîåòèêà óñìåíå òðàäèöè-
¼å ó ïðîçè Ìîì÷èëà Íàñòàñè¼åâèžà, Õ.Êðœåâèž, „Ïðîëåãî-
ìåíà çà ¼åäíî ÷èòàœå ’Çàïèñà î äàðîâèìà ìî¼å ðîàêå Ìàðè-
¼å’, Çáîðíèê Ïîåòèêà Ìîì÷èëà Íàñòàñè¼åâèžà, Èíñòèòóò çà
êœèæåâíîñò è óìåòíîñò, Áåîãðàä – Ãîðœè Ìèëàíîâàö, 1994,
ñòð. 103-124 è 127-136.

137
ðàâàí äåëà133. Äå¼ñòâî Íàñòàñè¼åâèžåâèõ ïðè÷à, íàè-
ìå, ïðîèñõîäè èç íà÷èíà íà êî¼è ñó èñïðè÷àíå, à íå
èç çàíèìšèâîñòè òåìå èëè ñèæåà. Êîðèñòåžè àðõà-
è÷íè ¼åçèê ðèòóàëíîã è îáðåäíîã, àëîãè÷êó ñèíòàê-
ñó è óêðøòà¼óžè ðàçëè÷èòå íàðàòèâíå ïåðñïåêòèâå
è ôîðìå (ñêàç, ïàðàáîëó, áà¼êó), îí ïðè÷ó ïðåóñìå-
ðàâà è çãóøœàâà äî íåïðîçèðíîñòè, îòâàðà¼óžè ¼å
èñòîâðåìåíî ïðåìà ìèñòè÷íèì èñêóñòâèìà è àðõå-
òèïñêèì ñëèêàìà è çíà÷åœèìà.
Íàñòàñè¼åâèžåâà ïîåçè¼à (Ïåò ëèðñêèõ êðóãîâà,
1932. è ïîòîì öèêëóñè „Îä¼åöè” è „Ìàãíîâåœà”,
1939) ¼îø ñå íåïîñðåäíè¼å ïðèáëèæàâà „ìàòåðœî¼ ìå-
ëîäè¼è” íî ïðè÷å êî¼å ¼å àóòîð îçíà÷èî êàî „ëèðñêà
êàçèâàœà”. „Çà Íàñòàñè¼åâèžà ¼å”, ïðèìåžó¼å ïðèðà-
èâà÷ ïèø÷åâèõ Ñàáðàíèõ äåëà Í. Ïåòêîâèž (1991),
„ïåñìà ïðå ñïåâàíè íåãî íàïèñàíè òåêñò. Ó œåíîì
¼åçãðó ÷óâà ñå äðåâíè îáëèê ïåâàœà èëè áàð ñåžàœà
íà œåãà”134. Ìåóòèì, „îäâåž ïîêðåòšèâà, ìåëîäè¼à
¼å ÷åñòî íåóõâàòšèâà çà ïîñìàòðàœå. È øòî ¼å íà¼òå-
æå, èäóžè îä ïåñìå äî ïåñìå, îñåžà ñå äà îíà ìîæå
ïîíåòè èçâåñòàí ñåìàíòè÷êè ïîòåíöè¼àë, è ñâàêàêî
ãà íîñè, àëè íàì îí ðåäîâíî èçìè÷å”135.
Âåž óâîäíà, óìíîãîìå ïðîãðàìñêà ïåñìà „Ôðó-
ëà” (èç öèêëóñà „£óòàðœå”) îòâàðà „ôîëêëîðíó ìå-
ìîðè¼ó” è çàãîíåòíèì ïðèçèâàœåì äðàãå ìðòâèõ ïà-
ñòèðà ñóãåðèðà äîæèâšà¼ íåèçðåöèâîã è òàìíó ñëóò-
œó ñìðòè.
Íàðîäíà áàëàäà „Ñìðò Ìèëèžà áàð¼àêòàðà” ïî-
ñëóæèëà ¼å ìîòèâñêè è ¼åçè÷êî-ñòèõîâíèì ñâî¼ñòâè-
133
Íèêîëà Ìèëîøåâèž, „Áåëåøêà î ñòðóêòóðè Íàñòàñè-
¼åâèžåâà êœèæåâíà èçðàçà”, Äåëî, 1969, XV, êœ. 15, áð. 5,
ñòð. 509-530.
134
„Íàñòàñè¼åâèžåâà ïåñìà ó íàñòà¼àœó, Çáîðíèê Ìàòè-
öå ñðïñêå çà êœèæåâíîñò è ¼åçèê, 1992, XL, áð. 1, ñòð. 48.
135
Èñòî, ñòð. 14.

138
ìà êàî ïîäòåêñò íèçó ïåñàìà ó öèêëóñó „Âå÷åðœå”.
Ìîòèâ óêëåòå íåâåñòå êî¼ó íåóìèòíà ñìðò îäíîñè
óñëåä ãîðå, Íàñòàñè¼åâèž ïîâåçó¼å ñà ñóäáèíîì ïå-
ñìå136:

Êëîíå, î êëîíå
--------------------
ïåñìà îâà ëàãàíà.
Áîíà, êàä êëîíå äàí,
ïðèêëîíè ãëàâó ðàìåíó ìîì,
ãîðàìà ó ðó¼
„Âå÷åðœà”137
Èïàê, ôîëêëîðíî íàñëåå ¼å ó Íàñòàñè¼åâèžå-
âîì äåëó ïðèñóòíî òåê êàî óäàšåíè è „äèôóçíè ïîä-
òåêñò” òðàíñïîíîâàí ìîäåðíèì ïåñíè÷êèì ïîñòóï-
êîì. Êàî êîä Âèíàâåðà, Öðœàíñêîã èëè Ð. Ïåòðîâè-
žà, è êîä Íàñòàñè¼åâèžà ¼å îíî òåê æèâè êâàñàö êî¼è
òðåáà äà îñëîáîäè ñóãåñòèâíå ìîžè ¼åçèêà, èñòàêíå
œåãîâà ðèòìè÷êà è ìåëîäè¼ñêà ñâî¼ñòâà, äîïðå äî
ïðàïîåòñêîã ó áèžèìà è ñòâàðèìà. Èñòîâðåìåíî, òî
¼å êð༜à òà÷êà ïðåâëàäàâàœà åïñêå òðàäèöè¼å êàî
ìåðèëà è óîáëè÷àâà¼óžåã íà÷åëà ó íàöèîíàëíî¼ êœè-
æåâíîñòè. £àñàí è ëîãè÷àí ñâåò è ¼åçèê åïèêå çàìå-
œåíè ñó êîíòðîâåðçíèì ïåñíè÷êèì ñóá¼åêòîì è òàì-
íèì, åíèãìàòè÷êèì ¼åçèêîì áà¼àëèöà, áàñìè, ðàçáðà-
¼àëèöà, êî¼è ñó ñàäà, êàêî ¼å òî ïðèìåòèî Šóáîìèð
Ñèìîâèž,138 „ïîñòàëè ïðèðîäíè çàâè÷༠÷èòàâå ¼åä-

136
Ì. Ìàòèöêè, „Áàëàäà î óêëåòî¼ íåâåñòè êàî ïîäòåêñò
Íàñòàñè¼åâèžåâèõ ëèðñêèõ êðóãîâà”, Çáîðíèê Ñåäàì ëèðñêèõ
êðóãîâà Ìîì÷èëà Íàñòàñè¼åâèžà, Èíñòèòóò çà êœèæåâíîñò
è óìåòíîñò, Áåîãðàä – Ãîðœè Ìèëàíîâàö, 1994, ñòð. 25-31.
137
Ïåò ëèðñêèõ êðóãîâà, Áåîãðàä, 1932, ñòð. 64
138
„O jednoj grani srpskog simbolizma”, Zbornik Srpski sim-
bolizam, SANU, str. 324.

139
íå ãðàíå ñðïñêîã ñèìáîëèçìà” – ñâå äî Âàñêà Ïîïå,
Áðàíêà Ìèšêîâèžà èëè Àëåêà Âóêàäèíîâèžà. £åäàí
âàæàí ñåãìåíò óñìåíå òðàäèöè¼å óãðàåí ¼å òàêî è ó
ðàçâî¼íå òîêîâå ñàâðåìåíå êœèæåâíîñòè.

140
II

141
142
 Î êóëòóðíîì êîíòåêñòó Âåñåëèíîâèžåâîã
Õà¼äóê Ñòàíêà

ʜèæåâíîèñòîðè¼ñêè ïîñìàòðàíî ðîìàí £àíêà

Âåñåëèíîâèžà Õà¼äóê Ñòàíêî ¼å âåîìà çàíèìšèâ ó
ïîãëåäó êœèæåâíîêðèòè÷êå è ÷èòàëà÷êå ðåöåïöè¼e.
Êàäà ñå ïî¼àâèî, áèî je âåîìà äîáðî ïðèõâàžåí ó øè-
ðèì ÷èòàëà÷êèì êðóãîâèìà, àëè ãà ¼å îíîâðåìåíà
êœèæåâíà êðèòèêà ïðîïðàòèëà çíà÷à¼íèì ïðèìåäáà-
ìà, ÷àê è îñïîðàâàœåì. Òà ïîäåšåíîñò íè¼å äî äà-
íàñ ïðåâàçèåíà èëè áàð îçáèšíè¼å äîâåäåíà ó ïè-
òàœå. Òåøêî äà áè è íîâî ÷èòàœå, ñ îáçèðîì íà ïî-
ñòî¼åžà ïîåòè÷êà ìåðèëà, íåøòî áèòíè¼å ïðîìåíè-
ëî. Óïóòíè¼å áè áèëî, ìîæäà, ïîçàáàâèòè ñå ñòðóê-
òóðíèì åëåìåíòèìà ðåöåïöè¼å äåëà óç ïîêóø༠äà ñå
äîïðå äî óçðîêà ÷èòàëà÷êå è êðèòè÷êå ïîëàðèçàöè¼å
êàî êœèæåâíîèñòîðè¼ñêå êîíñòàíòå.
Ñàìà ðåöåïöè¼à, ïàê, óïóžó¼å íà èñòðàæèâàœå
íåêèõ äðóãèõ ñåãìåíàòà íàöèîíàëíå êóëòóðå è œè-
õîâå êîðåëàöè¼å ñà êœèæåâíîøžó. Òî çíà÷è ïîìåðà-
œå òåæèøòà ñà ñðåäèøœåã ïîäðó÷¼à êœèæåâíîñòè
êà œåãîâèì ãðàíèöàìà ñà öèšåì äà ñå îòêðè¼ó „íà-
ïîëà ñêðèâåíå òðàíñàêöè¼å êóëòóðå”1 ó êî¼èìà íå ñà-
ìî àêòèâíî ó÷åñòâó¼ó âåž è öðïå ñâî¼ó ñíàãó çíà÷à¼-
íà óìåòíè÷êà äåëà.

1
Stiven Grinblat, „Kolanje društvene energije”, Novi isto-
ricizam i kulturni materijalzam, prir. Zdenko Lešiæ, Beograd,
2003, str. 79-80.

143
 Ðàñïîçíàâàœåì è ïðîó÷àâàœåì ðàçëè÷èòèõ ñëî-
¼åâà ¼åäíå êóëòóðå (óêšó÷ó¼óžè è êœèæåâíè), êî¼è
ôîðìèðà¼ó ìðåæó çíà÷åœà òå êóëòóðå, áàâå ñå çàñòóï-
íèöè íîâîã èñòîðèöèçìà è êóëòóðíîã ìàòåðè¼àëèçìà.
Œèõîâ ¼å öèš äà ïîêàæó „êàêî ï¼åñíè÷êà ä¼åëà îäðà-
æàâà¼ó äîìèíàòíå êîäîâå ñâîãà âðåìåíà, êàêî èõ ’ïðå-
ðàó¼ó’ çà ñâî¼å ïîòðåáå è êàêî ñå îäóïèðó œèõîâî¼
êîíòðîëè”.2
Ó ñëó÷à¼ó £àíêà Âåñåëèíîâèžà è œåãîâîã èñòî-
ðè¼ñêîã ðîìàíà Õà¼äóê Ñòàíêî îâàêàâ ïðèñòóï, ÷è-
íè ñå, ìîãàî áè ïðóæèòè íåêå íîâå óâèäå.
Ïîèìî, íà¼ïðå, îä òðåíóòêà ó êîìå Âåñåëèíî-
âèž ïèøå ñâî¼ èñòîðè¼ñêè ðîìàí è îä ãëàñèëà ó êî¼è-
ìà ãà îá¼àâšó¼å: Õà¼äóê Ñòàíêà Âåñåëèíîâèž ïèøå
èçìåó 1893. è 1896. ãîäèíå è îá¼àâšó¼å ãà ó íàñòàâ-
öèìà ó £àâîðó (1893), Äåëó è Çâåçäè (1894), Äíåâíîì
ëèñòó (1895) è Çîðè (1896). Ïðâî öåëîâèòî èçäàœå
ïî¼àâèëî ñå 1896, à ïîòîì ¼å óñëåäèî âåëèêè áðî¼ èç-
äàœà (ïðåêî 40). Ðîìàí ¼å áèî ¼åäíî îä íà¼÷èòàíè¼èõ
äåëà ñðïñêå êœèæåâîñòè. Øòàâèøå, 1928. ãîäèíå, ó
ïóíî¼ ñåçîíè ñðïñêå àâàíãàðäå, Õà¼äóê Ñòàíêî ¼å ïî-
íîâî øòàìïàí ó îêâèðó Öåëîêóïíèõ äåëà £àíêà Ì.
Âåñåëèíîâèžà. Ñâå òî óïóžó¼å íà çàêšó÷àê äà ïîñòî-
¼è îäðååíè ñåìàíòè÷êè ïîòåíöè¼àë îâîã äåëà êî¼è
îäîëåâà âðåìåíó è êî¼è íåãäå êîðåñïîíäèðà ñà îï-
øòè¼èì òåíäåíöè¼èìà ó îêâèðó íàöèîíàëíîã êóëòóð-
íîã îáðàñöà.
Âåñåëèíîâèžåâ Õà¼äóê Ñòàíêî êàî ñâî¼åâðñíà
àïîëîãè¼à ¼óíàêà Ïðâîã ñðïñêîã óñòàíêà (1804–1815)
íàñòà¼å êðà¼åì 19. âåêà, êàäà ¼å ó ðåàëíîì æèâîòó
åïñêè ïàòðè¼àðõàëíè êóëòóðíè ìîäåë ó äóáîêî¼ êðè-
çè. Óïðàâî ñó õà¼äóöè ñà ¼óíà÷êîì àóðîì, ïîíåòîì
èç åïñêèõ ïåñàìà è ïîòîì ó÷âðøžåíîì ó áèòêàìà
2
Zdenko Lešiæ, „Novi istoricizam”, Novi istoricizam i kul-
turni materijalzam, str. 23.

144
òîêîì Ïðâîã óñòàíêà, ó òîì òðåíóòêó íà¼óäàšåíè¼è
îä ïðâîáèòíîã åïñêîã ïðåäëîøêà. Ñëåäáåíèöè íå-
ãäàøœèõ õà¼äóêà, ïðåòâîðèëè ñó ñå ó ðàçáî¼íèêå,
ïàëèêóžå, íà¼ìšåíå óáèöå. Îä œèõ ñå ñòðåïåëî è
çàçèðàëî, íîâèíå ñó áèëå ïóíå íàïèñà î œèõîâèì
íåäåëèìà. Œèõîâà áðóòàëíîñò ïîñòà¼àëà ¼å ñâå âå-
žà, à ìîž êî¼ó ñó èìàëè ñâå ñå òåæå êîíòðîëèñàëà,
òàêî äà ñó ïðåäñòàâšàëè ðåàëíó îïàñíîñò êàêî çà
äðæàâó è œåíå èíñòèòóöè¼å òàêî è çà îáè÷àí ñâåò.
Ó ¼åñåí 1897. ó ×à÷êó ¼å ïî÷åî è íà¼âåžè ñóäñêè ïðî-
öåñ õà¼äóöèìà, î œåìó ¼å ÷åñòî áèëî ðå÷è ó Ïîëè-
öè¼ñêîì ãëàñíèêó; òèì õà¼äó÷êèì íåäåëèìà ñå áàâè
è Ïåðà Òîäîðîâèž ó Õà¼äó÷è¼è, øòàìïàíî¼ êàî äî-
äàòàê Ìàëèì íîâèíàìà. È Ñâåòîëèê Ðàíêîâèž îá¼à-
âšó¼å 1897. ñâî¼ ðîìàí Ãîðñêè öàð, óìíîãîìå èíè-
öèðàí ïîìåíóòèì äîãàà¼èìà. Ïà, èïàê, ó âðåìå ñó-
íîâðàòà õà¼äó÷è¼å êàî äðóøòâåíå ïî¼àâå, Âåñåëè-
íîâèž ñå îäëó÷ó¼å äà ïèøå î œåíèì íåãäàøœèì
çëàòíèì âðåìåíèìà. Àïîëîãåòñêè ïðèñòóï òåìàòè-
öè íàçíà÷åí ¼å âåž ó ïîñâåòè:
„Ïðàøòà¼òå ñâåòå ñåíè øòî âàì êîñòè ïîòðåñàì!...
Ïðàøòà¼òå øòî âàì èìåíà ïîìèœåì, ¼åð žó èõ ñàìî ïî
äîáðó ïîìåíóòè! £åð íà¼ñâåòè¼è ïóòèð øòî ñå ïðîñó íà
îëòàð îòàŸáèíå, áåõó ãðóäè âàøå...
... Ïðîíîñèžó äåëà âàøà è ¼óíàøòâà âàøà ïî ñâå-
òó êàî øòî èõ äàíàñ ïðîíîñå íåìèðíè òàëàñè âàëîâèòå
Äðèíå! ... Íåêà âàì ñå ñâåžà íå óãàñè; íåêà âàì ñå èìå-
íà ïîìèœó äî èñòðàãå ñðïñêîã êîëåíà”3
Ó ïîñâåòè ñó, òàêîå, íàçíà÷åíè èñõîäèøòå è
íà÷èí ïðèïîâåäàœà:
„À, ¼à žó ïðè÷àòè î âàìà îíàêî êàêî ìè äðóãîâè è
ñèíîâè âàøè ïðèïîâåäàõó; êèòèžó âàøà äåëà êàî øòî
3
£. Âåñåëèíîâèž, Õà¼äóê Ñòàíêî, Ìàòèöà ñðïñêà, Ñðï-
ñêà êœèæåâíà çàäðóãà, Íîâè Ñàä, Áåîãðàä, 1959, ñòð. 26.

145
äåâî¼êà êèòè âåíàö èâàœñêè; ñëàâèžó âàñ êàî øòî âàñ
ãóñëå ñëàâå”4
Âåñåëèíîâèž ñå, äàêëå, îñëàœà íà óñìåíî ïðå-
äàœå è åïñêó èñòèíó îëè÷åíó ó ãóñëàðñêî¼ òðàäèöè-
¼è, à íå íà èñòîðè¼ñêå èçâîðå è ôàêòà. È òî ¼å îñíîâ-
íà ðàçëèêà ó îäíîñó íà Òîäîðîâèžà è Ðàíêîâèžà, êî-
¼è êðèòè÷êè ïîñìàòðà¼ó ñóâðåìåíå îáëèêå õà¼äó÷è-
¼å, èëè Íóøèžà è Äðàãóòèíà Èëèžà, êîä êî¼èõ îíà
áèâà ñàãëåäàíà ñà õóìîðíå ñòðàíå.
£åäíî îä ïèòàœà ¼åñòå çàøòî ñå Âåñåëèíîâèž
îïðåäåšó¼å áàø çà åïñêó âèçóðó, êî¼à ¼å ó äðàìàòè÷-
íîì ñóêîáó ñà ñòâàðíîøžó? Äà ëè íàø ïèñàö íàñòà-
âšà òðàäèöè¼ó èñòîðè¼ñêîã ðîìàíà, êî¼è ¼å ïîñòî¼àî
ó íàöèîíàëíî¼ êœèæåâíîñòè è ÷è¼à ¼å ôóíêöè¼à áèëà
äà ÷èòàîöèìà ïðóæè ïîóêå èç íàöèîíàëíå ïðîøëî-
ñòè è äà ñòâîðè îáðàñöå êî¼å òðåáà ñëåäèòè?
£îø ¼å £àêîâ Èãœàòîâèž 1857. ãîäèíå ïèñàî êà-
êî „ó èñòîðè÷íîì ðîìàíó ïèñàòåš ïðèïîâåäà ñâîì
ðîäó íà ïîåòè÷àí íà÷èí œåãîâó èñòîðè¼ó: îâ༠òî ðà-
äè¼å ÷èòà íåãî êðèòè÷íèì ïåðîì íàïèñàíó èñòîðè¼ó,
ïà ó ñâî¼î¼ êðàñíî¼ ïðîøëîñòè óæèâà è äóõ ìó íå
êëîíå íåãî ìó ñå ¼îø âåžìà óçäèæå”5. Ó Áðàíêîâîì
êîëó, èñòå ãîäèíå êàäà ¼å îá¼àâšåí Õà¼äóê Ñòàíêî, ó
òåêñòó ïîñâåžåíîì èñòîðè¼ñêîì ðîìàíó èçíåòî ¼å
ñëè÷íî ìèøšåœå: „Èñòîðè¼ñêè ðîìàí è ïðèïîâåò-
êà, îñîáèòî èç ñðïñêå íàøå ïðîøëîñòè, íà¼áîšå ñó
÷èòàíêå çà íàø ÷èòàëà÷êè ñâåò ... £îø óâåê ¼å ôàêàò
äà íàøè ñðïñêè ÷èòàîöè òðàæå äóøåâíî ïèžå èç âðå-
ëà ïðîøëîñòè ñðïñêå”.6
4
Èñòî, ñòð. 26.
5
£. Èãœàòîâèž, „Ïîãëåä íà êœèæåñòâî”, Çañíèâàœå íàöè-
îíàëíå êðèòèêå, ïðèð. Äðàãèøà Æèâêîâèž, Ñðïñêà êœèæåâ-
íà êðèòèêà ó 25 êœèãà, êœ. 2, Ìàòèöà ñðïñêà, Èíñòèòóò çà
êœèæåâíîñò è óìåòíîñò, Íîâè Ñàä – Áåîãðàä, 1983, ñòð. 234.
6
„Ñðïñêè èñòîðè¼ñêè ðîìàí”, Áðàíêîâî êîëî, 1896, II,
áð. 5, ñòð. 158.

146
 Îáà íàâîäà, ïîòâðó¼óžè íàöèîíàëíî-ïðîñâåòè-
òåšñêó òðàäèöè¼ó ñðïñêîã èñòîðè¼ñêîã ðîìàíà, óâî-
äå ó àíàëèòè÷êî ïîšå è âàíëèòåðàðíå ÷èíèîöå. Ñïî-
çíà¼à êî¼ó ïðóæà¼ó äîãàà¼è èç íàöèîíàëíå èñòîðè¼å
íèñó ñàìî ãðàà êî¼à ïîäëåæå óìåòíè÷êîì ïðåîáëè-
êîâàœó è îñòà¼å ó îêâèðèìà åñòåòè÷êîã âåž àêòèâíî
ñóäåëó¼å ó ñòâàðàœó ñëèêå î ïðîøëîñòè íàöè¼å, à ïî-
ñðåäñòâîì œå ðåâåðçèáèëíî óòè÷å è íà ñàäàøœîñò.
Òåêñòîâè, äàêëå, ðåôëåêòó¼ó èñòîðè¼ó, àëè ¼å è ñàìè
ïðîèçâîäå. Î òî¼ âðñòè ïðîæèìàœà âàíêœèæåâíèõ è
êœèæåâíèõ ÷èœåíèöà ïèøå è åíãëåñêè èñòîðè÷àð
Àíòîíè Ñìèò, îòêðèâà¼óžè ó „ïîâèøåíî¼ åêñïðåñèâ-
íî¼ ñóá¼åêòèâíîñòè” óìåòíè÷êîã äåëà âèñîê ñòåïåí
œåãîâå ïðè¼åì÷èâîñòè è ïðèâëà÷íîñòè.
Ïðèçîðè è ñëèêå èç ïðîøëîñòè, êàî ïðèìåðè
„¼àâíå âðëèíå”, òðåáàëî ¼å äà ïîñòàíó óçîðè ñàâðåì-
íèì ãåíåðàöè¼àìà:
„Ó òèì ’çëàòíèì äîáèìà’ ìåó èäåàëèçîâàíèì
õåðî¼èìà è ìóäðàöèìà, óìåòíèöè ñó èìàëè ìîãóžíîñò
äà ðåêðåèðà¼ó óïå÷àòšèâó ïàíîðàìó æèâîòà wie es
eigentlich war, êî¼à ¼å ìîãëà íàãîâåñòèòè äðåâíîñò è
êîíòèíóèòåò íàöè¼å, œåíî ïëåìåíèòî íàñëåå è äðà-
ìó œåíå äðåâíå ñëàâå è ðåãåíåðàöè¼ó”.7
£àíêî Âåñåëèíîâèž ñå, äàêëå, îïðåäåšó¼å çà åï-
ñêó, à íå èñòîðè¼ñêó èñòèíó, ¼åð åïñêà âèçóðà íîñè
îíå êîíîòàöè¼å î êî¼èìà ãîâîðè Ñìèò – ¼åçèê, ìèòî-
âå è ñèìáîëå êî¼å ÷èòàëà÷êà ïóáëèêà ëàêî è áðçî ïðå-
ïîçíà¼å è ñà êî¼èìà ìîæå äà ñå èäåíòèôèêó¼å; òó âð-
ñòó àñîöè¼àòèâíå ñèíòàêñå íå ïîñåäó¼ó äðóãè îáëè-
öè ñâåäî÷àíñòâà.
Èïàê, Âåñåëèíîâèž ó ñâîì èñòîðè¼ñêîì ðîìàíó
íå ïîñåæå çà äàâíîì, ðåöèìî ñðåäœîâåêîâíîì ñðï-

7
Antoni Smit, „Nacionalizam i kulturni identitet”, Nacio-
nalni identitet, XX vek, Beograd, 2001, str. 146-147.

147
ñêîì èñòîðè¼îì, èàêî îíà, øòî ñå òè÷å åâîêàòèâíå
ñíàãå ñâî¼èõ ìèòîâà è ñèìáîëà, íå çàîñòà¼å çà óñòà-
íè÷êîì. Øòàâèøå, ìîæäà ¼å ñâî¼îì ðàçíîâðñíîøžó
è ïîîäìàêëîì êîäèôèêàöè¼îì äóõîâíîã è åòè÷êîã
ïîäâèæíèøòâà, ïðåâàçèëàçè. Ïèñàö ¼å ñâåñòàí òå ÷è-
œåíèöå è ïîìèœå ¼å:
„Íåêà ìè îïðîñòè èñòîðè¼à è ñâè ñëàâíè Íåìà-
œèžè, àëè îâî äîáà, äîáà îä 1804. ïà äî 1813, ¼à çîâåì
äîáîì õåðî¼ñêèì ... Ãëåäåžè íà œåãà, ìîæåìî ñ ïîíî-
ñîì ñâåòó ó î÷è ïîãëåäàòè. Îíî íàì ¼å äàëî ¼óíàêà êà-
êâèõ ìîæå èìàòè ñàìî ìèòîëîãè¼à.”8
Èçâåñíî ¼å äà ¼å £àíêî Âåñåëèíîâèž èìàî ¼àêå
äîäàòíå ìîòèâå äà ïîñåãíå çà òåìîì èç áëèñêå íà-
öèîíàëíå ïðîøëîñòè. Ó ëèòåðàòóðè ¼å òåìà óñòàí-
êà áèëà èçíîâà ïîòåíöèðàíà, ò¼. „ïèñöèìà ¼å ñóãå-
ðèðàíî äà óçèìà¼ó ãðàó èç áëèæå ïðîøëîñòè – õà¼-
äó÷êå è óñêî÷êå /íå íåìàœèžêå/, ¼åð ñå î œî¼ çíà
âèøå, ïà ¼å è ïðèïîâåäàœå òèìå àðãóìåòîâàíè¼å”9,
îäíîñíî ïðèìåðåíè¼å ¼å ïîåòèöè ðåàëèçìà. Æèâî
óñìåíî ïðåäàœå è îêðóæåíîñò ïîòîìöèìà óñòàíè÷-
êèõ ¼óíàêà, ÷è¼è äóõ êàî äà ¼å ¼îø ëåáäåî íàä ñòâà-
ðèìà è ïî¼àâàìà, ïîêëàïàëè ñó ñå ñà òîì òåæœîì è
èñòîâðåìåíî êîä àóòîðà ñòâàðàëè „äðõò༠åñòåòñêîã
è åìîòèâíîã óçáóåœà ïðåä îñòàöèìà è îòïàöèìà
¼åäíå òåê ìèíóëå åïîõå, ¼îø ñàñâèì áëèñêå”, î ÷å-
ìó áàâåžè ñå ïîëèòè÷êèì ìèòîâèìà èñöðïíî ïèøå
Ðàóë Æèðàðäå.10
Èïàê, ÷èíè ñå äà ïîñòî¼è ¼îø ¼åäàí îçáèšíè¼è
ðàçëîã ñà äàëåêîñåæíè¼èì äå¼ñòâîì, çàøòî Âåñåëè-
8
Õà¼äóê Ñòàíêî, ñòð. 279-280.
9
Dragana Èorbiæ-Vukiæeviæ, Poetika èitanja kritika proze
1868-1901, Zadužbina Andrejeviæ, Beograd, 1998, str. 57
10
Raul Žirarde, „Zlatno doba”, Politièki mitovi i mitologije,
XX vek, Beograd, 2000, str. 113.

148
íîâèž ñâî¼å ¼óíàêå íàëàçè ó óñòàíè÷êèì, à íå, ðåöè-
ìî, êîñîâñêèì õåðî¼èìà. Óñòàíè÷êè ìèò è ïàòðè¼àð-
õàëíè ìîäåë êóëòóðå, à ñà œèì è âðåäíîñòè êî¼è ¼å
íîñèî, áèëè ñó ñóøòèíñêè åëåìåíòè ïèø÷åâîã äó-
õîâíîã, ìîðàëíîã è åìîòèâíîã õàáèòóñà. Ïðîöåñ êðè-
çå è ðàçãðàäœå òîã êóëòóðíîã ìîäåëà è œåãîâî ñìå-
œèâàœå íîâèì ãðààíñêî-ëèáåðàëíèì ìîäåëîì áîë-
íî ¼å äîæèâšåí íå ñàìî êîä Âåñåëèíîâèžà âåž è ó
çíà÷à¼íîì äåëó ñðïñêå ïîëèòè÷êå è èíòåëåêòóàëíå
åëèòå è ó øèðèì ñëî¼åâèìà ñòàíîâíèøòâà.
Íà¼áðî¼íè¼à îíîâðåìåíà ïîëèòè÷êà ñòðàíêà, ñà
í༼à÷èì óïîðèøòåì ó íàðîäó – Íàðîäíà ðàäèêàë-
íà ñòðàíêà, êðîç ñâî¼ êîíöåïò íàðîäíå äðæàâå êàî
âåëèêå çàäðóãå çàïðàâî ¼å „åìàíèðàëà òåìåšíó èí-
ñòèòóöè¼ó ñðïñêîã ïàòðè¼àðõàëíîã äðóøòâà è ìåí-
òàëèòåò êî¼è ñå íà œåíèì îñíîâàìà âåêîâèìà ñòâà-
ðàî” ( Ë. Ïåðîâèž)11, à œåíå èäå¼å î íàðîäíî¼ ñàìî-
óïðàâè, ¼åäíàêîñòè è ñîëèäàðíîñòè òó ñó íàëàçèëå
ñâî¼å èñõîäèøòå, à íå ó çàïàäíîåâðîïñêî¼ ëèáå-
ðàëíî¼ ìèñëè. Ãðààíñêî-ëèáåðàëíè ìîäåë äðóøòâà,
áëèæè äðóãîì äåëó ñðïñêå ïîëèòè÷êå åëèòå, îçáèš-
íè¼å ¼å äîâîäèî ó ïèòàœå èäå¼ó íàöèîíàëíîã êîíòè-
íóèòåòà è âåðíîñò òðàäèöè¼å, ÷è¼è ñó çàñòóïíèöè
áèëè ðàäèêàëè.
Ðàäèêàëñêî¼ ñòðàíöè ¼å ïðèïàäàî è ïèñàö Õà¼-
äóê Ñòàíêà êî¼è ¼å ñâî¼ ðîìàí îá¼àâšèâàî ó çíà÷à¼-
íèì ãëàñèëèìà òå ïîëèòè÷êå îðè¼åíòàöè¼å – Äåëó,
Äíåâíîì ëèñòó è Çâåçäè, ÷è¼è ¼å âëàñíèê è óðåäíèê
áèî. Àêî ñå èìà íà óìó, à íà òî óêàçó¼ó èñòîðè÷àðè
ïîëèòè÷êèõ èäå¼à, äà „ñâàêîì òèïó ïîëèòè÷êå îñå-
žà¼íîñòè èëè ñòàâà îäãîâàðà îñîáåí íà÷èí òóìà÷åœà
èñòîðè¼å, ñà œåìó ñâî¼ñòâåíèì çàáîðàâèìà, ïðåâè-

11
Latinka Peroviæ, „Srbija u modernizacijskim procesima
XIX i XX veka”, Zbornik radova Žene i deca, Srbija u moderni-
zacijskim procesima XIX i XX veka, knj. 4, Beograd, 2006.

149
äèìà, íåäîñòàòíîñòèìà”12, îíäà ñìî ñâå áëèæè óçðî-
öèìà Âåñåëèíîâèžåâå ïîòðåáå ìèòîëîãèçàöè¼å
Óñòàíêà è œåãîâèõ ¼óíàêà.13
Ìèò î çëàòíîì äîáó, íà êîìå ¼å çàñíîâàí ðîìàí
Õà¼äóê Ñòàíêî, èçâåñíî, ó íà¼âåžî¼ ìåðè îäãîâàðà
òðàäèöèîíàëèñòè÷êî¼ êîíöåïöè¼è êóëòóðå, êî¼à ïå-
ðèîäó íàçàäîâàœà, íåðåäà è èñêâàðåíîñòè ñóïðîò-
ñòàâšà âèçè¼ó î óçâèøåíî¼ ïðîøëîñòè íàöè¼å, îï-
ñêðášåíó ñëèêàìà, ïðåäñòàâàìà è ñèìáîëèìà êî¼è
ñó äåî œåíîã èñòîðè¼ñêà ïàìžåœà.
Ñòîãà, çà ðàçëèêó îä Òîäîðîâèžà èëè Ðàíêîâè-
žà, êî¼è ñó ñå ðàöèîíàëíî ñóî÷èëè ñà ñëèêîì çëà è
èçîïà÷åíîñòè øòî ¼å ìëàäîì ñðïñêîì äðóøòâó äî-
íåëà õà¼äó÷è¼à, Âåñåëèíîâèž òî íè¼å ìîãàî äà ó÷è-
íè, ¼åð áè òèìå íåêå áèòíå âðåäíîñòè èëè çíàìåœà
íàöèîíàëíå òðàäèöè¼å äîâåî ó ïèòàœå, îäíîñíî, ïî-
êàçàî ðåëàòèâíîñò œèõîâà òðà¼àœà. Óìåñòî íàïóøòà-
œà, èçëàç ¼å áèî ó âðàžàœó èçâîðíèì îáëèöèìà ïà-
òðè¼àðõàëíîã ìîäåëà, êî¼è ¼å ïóíî îñòâàðåœå è ïî-
òâðäó íàøàî ó íàðîäíîì óñòàíêó, êàäà ñó õà¼äóöè
íà¼÷åøžå áèëè äîæèâšàâàíè êàî íàöèîíàëíè õåðî¼è.
Ìèòîëîãèçàöè¼è „ïîâëàøžåíèõ òðåíóòàêà” ñîï-
ñòâåíå èñòîðè¼å, êàêî áè ñå íàøàî èçëàç èç íåëåïå
12
Raul Žirade, „Zlatno doba”, Politièki mitovi i mitolgije,
str. 112.
13
Î òåñíî¼ âåçè èçìåó ñðïñêå ðåàëèñòè÷êå ïðîçå è ïî-
ëèòè÷êîã ðàäèêàëèçìà ïèøå è Ä. Âó÷åíîâ ó ñâîì ðàäó î £àí-
êó Âåñåëèíîâèžó, èñòè÷óžè äà ¼å ¼åäàí îä óçðîêà ïèø÷åâà
èäåàëèçîâàœà ñåîñêîã æèâîòà áèî è ò༠øòî ¼å îí áèî „íå
ñàìî ¼åäàí îä òèïè÷íèõ ðàäèêàëñêèõ šóäè ó íàðîäó, íåãî,
âåðîâàòíî, è íà¼ðåïðåçåíòàòèâíè¼è íîñèëàö ðàäèêàëñêèõ èäå-
¼à ó êœèæåâíîñòè îä ïðâå ñâî¼å ïî¼àâå ó êœèæåâíîì æèâîòó
(1888) ïà äî ñâî¼å ñìðòè (1905)”. (Ä. Âó÷åíîâ, „Èäåàëèñòè÷-
êè ðåàëèçàì £àíêà Âåñåëèíîâèžà”, Î ñðïñêèì ðåàëèñòèìà è
œèõîâèì ïðåòõîäíèöèìà, Äðóøòâî çà ñðïñêîõðâàòñêè ¼åçèê
è êœèæåâíîñò, Áåîãðàä, 1970, ñòð. 111.)

150
ñòâàðíîñòè, ïîñòóïàê ¼å êîìå ñå ÷åñòî ïðèáåãàâàëî.
Íà òî óêàçó¼ó è ïðîó÷àâàîöè äðóøòâåíèõ èäå¼à ïî-
ïóò Æèðàðäåà: „Ñïðàì ñëèêå ñàäàøœèöå, äîæèâšå-
íå è îïèñàíå êàî ðàçäîášå òóãå è ïðîïàäàœà, óçäè-
æå ñå àïñîëóò ïðîøëîñòè êî¼ó îäëèêó¼å ïóíîžà è ñâå-
òëîñò. Ñòîãà ¼å ãîòîâî íåèçáåæíî äà ïðåäñòàâà î ’íå-
ãäàøœèì âðåìåíèìà’, ñàæèìà¼óžè ó ñåáè ñàâ ñèëî-
âèòè çàíîñ ìàøòå è ñàœàðåœà, ïðåðàñòå ó ìèò.”14
Âåñåëèíîâèžåâ Õà¼äóê Ñòàíêî çàñíèâà ñå íà óïî-
òðåáè èëè êàçèâàœó ìèòà î ñ¼à¼ó „íåãäàøœåã âðåìå-
íà”, î çëàòíîì äîáó íàöèîíàëíîã è ìîðàëíîã ïðåî-
áðàæà¼à êàî ñâî¼åâðåìåíîì îäãîâîðó íà ïîòðåáå íà-
öèîíàëíîã êîëåêòèâà çà ñàìîïîòâðèâàœåì. Ìåóòèì,
ò༠îäãîâîð âèøå íè¼å áèî èçðàç ïðåîâëàó¼óžåã äðó-
øòâåíîã äèñêóðñà, òà÷íè¼å îí ñå íàøàî ó ñâî¼åâðñíîì
ðàñêîðàêó êàêî ñà öåíòðèìà ïîëèòè÷êå ìîžè òàêî è ñà
íîâèì, ñâå óòèöà¼íè¼èì ïîåòè÷êèì òîêîâèìà, óñìå-
ðåíèì íå êà èäåàëèçîâàœó ïðîøëîñòè âåž êà êðèòè÷-
êîì ïîèìàœó ñòâàðíîñòè èëè œåíîì ðàçàðàœó. Âåñå-
ëåíîâèžåâà ïîçèöè¼à íè¼å áèëà äðóøòâåíî ìàðãèíàë-
íà; íà¼áðî¼íè¼à ïîëèòè÷êà ñòðàíêà è íà¼âåžè äåî ñòà-
íîâíèøòâà, ïðå ñâåãà îíîã ñà ñåëà êî¼è ¼å ïðåäñòà-
âšàî âåžèíó ó Ñðáè¼è, áèëè ñó ¼î¼ áëèñêè. Íî îíà ¼å
áèëà îïîçèòíà ó îäíîñó íà ñòâàðíå öåíòðå äðóøòâåíå
è ïîëèòè÷êå ìîžè, êî¼ó ñó îëè÷àâàëè êðàš è äðóãå
äâå âëàäà¼óžå ñòðàíêå – ëèáåðàëíà è íàïðåäœà÷êà è
äèñîíàòíà ó îäíîñó íà àêòóåëíó êœèæåâíó ïðàêñó íà
÷è¼å ¼å îáëèêîâàœå ïðåñóäíè¼å óòèöàëà íîâà êðèòè÷-
êà ìèñàî (Š. Íåäèž, Á. Ïîïîâèž, Ñêåðëèž). Áèëè ñó
òî ðàçëîçè àìáèâàëåíòíîñòè ó ïðèõâàòàœó Âåñåëè-
íîâèžåâîã äåëà êîä êðèòèêå è ïóáëèêå.
Óòåìåšåí íà ìèòó î çëàòíîì äîáó, àëè è íà ìè-
òó î ¼åäèíñòâó è ñîëèäàðíîñòè, Âåñåëèíîâèžåâ ðî-
14
R. Žirarde, „Zlatno doba”, Politièki mitovi i mitologije, str.
112.

151
ìàí óêšó÷ó¼å ñóøòèíñêå âðåäíîñòè òèõ ìèòîâà: „íå-
âèíîñò è ÷èñòîòó ñ ¼åäíå ñòðàíå, òå ïðè¼àòåšñòâî,
ñêëàä è çà¼åäíèøòâî, ñ äðóãå ñòðàíå.”15
Êàî øòî Èãî ó Ëåãåíäè âåêîâà âåëè÷à „Ñíàãó
êî¼îì ñó çðà÷èëè Ïðåöè è Î÷åâè” è ñà ðåçèãíàöè¼îì
êîíñòàòó¼å äà ñó „íåãäàøœè” „ñåšàöè âðåäåëè âè-
øå, íåãî ñàäàøœè êðàšåâè øòî âðåäå”16, òàêî è íàø
ïèñàö ó óñòàíè÷êîì ïîêîšåœó âèäè íåäîñåãíóòå óç-
îðå:
„Ïî÷åòàê îâîã âåêà èñòóðèî ¼å äèâîâå êàêâè æèâå
ñàìî ó ïðè÷àìà [...] Òè ñó šóäè ÷óäà ÷èíèëè [...] Ñíà-
ãà, äóõ, îêðåòíîñò, òî áåøå ñâå ñíàæíî è áó¼íî [...] ×àê
ñó è íåêàêâèì äðóãà÷è¼èì ¼åçèêîì ãîâîðèëè. Ñâàêà ¼å
œèõîâà ðå÷ ïîñëîâèöà. Îíàêî äàíàñ íå ãîâîðè ¼åäàí
íàó÷àð êàêî ¼å òàäà ãîâîðèî ðàòàð [...] Ïà è ñàìà æåíà
òîã äîáà áèëà ¼å íåøòî äðóãî. Îíà íè¼å íàëè÷èëà íà
ìà¼êå è ñå¼å ðàíè¼èõ âðåìåíà. Öåëî ïîêîšåœå êàî äà ¼å
ñ íåáà ñïóøòåíî”17.
Èäå¼å ñêëàäà, çà¼åäíèøòâà, ñîëèäàðíîñòè è õå-
ðî¼ñêîã æðòâîâàœà áèžå ïîñåáíî èñòàêíóòå, ¼åð žå
ðåäåôèíèöè¼à ïðîøëîñòè è œåíà êàíîíèçàöè¼à íà
œèìà ïî÷èâàòè. Ñ öèšåì äà î÷óâà òó ñëèêó ïèñàö žå
ñå íåìèíîâíî óäàšàâàòè íå ñàìî îä ðåàëèñòè÷êîã
ïîñòóïêà âåž žå ñå è êîíôðîíòèðàòè ñà íîâèì êðè-
òè÷êèì ñòðó¼àìà ó ñðïñêî¼ èñòîðèîãðàôè¼è (Ä. Ðóâà-
ðàö, Ñ. Íîâàêîâèž):
„Íåêà ìè ñå îïðîñòè øòî žó, ðàä áîšåã îáàâåøòå-
œà, ðåžè êî¼ó ó çàøòèòó Ìà÷âàíà, äà áèõ ñ ¼åäíå ñòðà-
íå ïîáèî îíî øòî íåêè íàøè èñòîðèöè, ó ñèëó áîãà,
õòåäîøå íàòóðèòè òèì ñëàâíèì áîðöèìà-ìó÷åíèöèìà,

15
Èñòî, ñòð. 121.
16
Èñòî, ñòð. 121.
17
Õà¼äóê Ñòàíêî, ñòð. 120-121.

152
à ñ äðóãå ñòðàíå äà áèõ èì ìîãàî îäàòè äîñòî¼íó ïî-
øòó”.18
Îâ༠èñêàç ¼å çíà÷à¼àí, ¼åð ïîêàçó¼å äà Âåñåëèíî-
âèžó íè¼å íàìåðà ñàìî äà çàáàâè ÷èòàîöå âåž äà èì
èäåàëíó ñëèêó ïîêàæå êàî èñòèíèòó, âåðèôèêîâàíó ó
ðåàëíîì æèâîòó. Òåê òàêâà, îíà ìîæå áèòè îáðàçàö
êî¼è âàšà ñëåäèòè. Êîíòèíóèòåò èçìåó ïðåäàêà è ïî-
òîìàêà ¼å óñïîñòàâšåí, à ñîïñòâåíà òðàäèöè¼à ¼å óñòî-
ëè÷åíà êàî íåïðèêîñíîâåíè àóòîðèòåò êî¼è îòåëîâšó¼å
ñóøòèíñêå âðåäíîñòè âàæíå çà îïñòàíàê íàöèîíàë-
íîã êîëåêòèâà è ó ñàäàøœîñòè è ó áóäóžíîñòè.
Îòóäà ¼å Âåñåëèíîâèžåâà ñëèêà ñðïñêîã ñåëà
èäåàëèñòè÷êà, èñïóœåíà âðëèíàìà êîëåêòèâèñòè÷-
êîã äóõà ïàòðè¼àðõàëíîã äðóøòâà: èäå¼îì ñêëàäà è
ïîñëóøíîñòè, çà¼åäíèøòâà, îïøòåã äîáðà è ñïðåì-
íîñòè íà õåðî¼ñêó æðòâó, îíà ïîäñåžà íà íåêó âðñòó
„ðà¼ñêîã ñòàœà” èç êîãà ñìî èçáà÷åíè (£óíã).
Âåž îïèñ Ìà÷âå, íà ïî÷åòêó ðîìàíà, íîñè åëå-
ìåíòå áà¼êîëèêîã:
„Ó âðåìå êàäà ñå äîãàà¼ î êîìå ïðèïîâåäàì äå-
ñèî, Ìà÷âà ¼å äðóê÷è¼å èçãëåäàëà. Ìåñòî œèâà è ïà-
øœàêà áåøå òó ãóñòà øóìà. Õðàñò äî õðàñòà, ãðì äî
ãðìà, à ÷åñòå òàêî ãóñòå ’äà íèñè ìîãàî ãó¼ó çà ðåï èç-
âóžè’. À ó òî¼ ñòðîäðåâíî¼ øóìè áåøå îâäå-îíäå ïîìà-
ëî êð÷åâèíå ïîîðàíå è çàñå¼àíå.”19
Ó ñåîñêèì êóžàìà îäâè¼àî ñå æèâîò èñïóœåí
õàðìîíè÷íèì îäíîñîì ÷åšàäè, à ò༠ìîäåë ñå ïðå-
íîñèî è íà ñåîñêó çà¼åäíèöó, êî¼à ¼å ñàìî ïðîøèðå-
íè îáëèê ïàòðè¼àðõàëíå çàäðóãå ÷è¼å ñó âðåäíîñòè
êîäèôèêîâàíå ó åïñêî¼ íàðîäíî¼ òðàäèöè¼è. Çà î÷ó-
âàœå ñóøòèíñêèõ âðåäíîñòè òå çà¼åäíèöå áðèíóëè

18
Èñòî, ñòð. 280.
19
Èñòî, ñòð. 29.

153
ñó ñå êìåò è ïîï êàî ïðâè šóäè ñåëà „êî¼è ñó ñâèìà
áèëè çà óãëåä” è ó „ñâåìó ïðåäœà÷èëè”, à œèõîâ ïðè-
ìåð ñëåäèëè ñó è îñòàëè.
Ñòðîãî êîäèôèêîâàí ¼å è îäíîñ ðîäèòåšà è äå-
öå êàî è îäíîñ êî¼è ñå óñïîñòàâšà èçìåó ñàìèõ ñå-
îñêèõ ïîðîäèöà, à œèõîâî íàðóøàâàœå ¼å ¼åäàí îä
èçâîðà äðàìñêèõ òåíçè¼à ó ðîìàíó. Òî øòî ñó ó ïîçà-
äèíè ñóêîáà ñòà¼àëè è óñìåðàâàëè ãà îñâåòîšóáèâè
Òóð÷èí Êðóøêà è ëóêàâè è ïîêâàðåíè Ìàðèíêî, íå
óìàœó¼å äðàìàòè÷íîñò è òðàãè÷íå ïîñëåäèöå ïîðå-
ìåžåíèõ îäíîñà èçìåó ñóêîášåíèõ ïîðîäèöà Âå-
ñåëèíîâèžåâèõ ¼óíàêà Ëàçàðà è Ñòàíêà è œèõîâó èç-
îïøòåíîñò ó îêâèðó øèðå ñåîñêå çà¼åäíèöå.
Âåñåëèíîâèžåâè ëèêîâè ñó ñòàòè÷íè, œèõîâ äó-
õîâíè è åìîòèâíè æèâîò ¼å óñêëàåí ñà ïðàâèëèìà
ïàòðè¼àðõàëíå çà¼åäíèöå, à êàäà îäñòóïà¼ó îä œèõ,
ïîïóò Ñòàíêà èëè £åëèöå, ÷èíå òî ìîòèâèñàíè íå-
êèì âèøèì öèšåâèìà – îäáðàíîì ñîïñòâåíå è ïî-
ðîäè÷íå ÷àñòè, çàäîâîšåœåì ïðàâäå, îäðæàœåì çà-
äàòå ðå÷è, òàêî äà, èïàê, îñòà¼ó ó îêðèšó íåïèñàíîã
êîäåêñà çà¼åäíèöå.
Ôèçè÷êè è ïñèõîëîøêè ïîðòðåòè ïèø÷åâèõ ¼ó-
íàêà íèñó èíäèâèäóàëèçîâàíè âåž ñó ñàîáðàæåíè
„êàðàêòåðîëîãè¼è” ïàòðè¼àðõàëíî-åïñêå êóëòóðå. Ñå-
îñêè êìåò ¼å „ïðîñòîäóøàí, áëàã, òèõ, ìèðíå ñàâå-
ñòè êàî äåòå [...] ëàêî áðî¼è äàíå æèâîòà è âåäðî ÷åêà
÷àñ êàä žå îñòàâèòè ñâî¼ó êóžó ïóíó êàî êîøíèöó,
ñâî¼ ïîðîä î÷óâàí è íåäèðíóò áîëåøžó, ñâî¼å ïðè¼à-
òåšå è äðóãîâå è îòèžè ó âå÷íîñò ïîøòîâàí è óâà-
æåí [...]”20, à íà ñëè÷àí íà÷èí ñó ïðåäñòàâšåíè è ïîï
è äîìàžèíè ñåîñêèõ çàäðóãà.
È ãëàâíè æåíñêè ëèê £åëèöà, ïðîòîòèï ¼å ïà-
òðè¼àðõàëíå äåâî¼êå – îä èçãëåäà äî ïîíàøàœà êî¼å
îäëèêó¼ó îäàíîñò, ïîêîðíîñò, ïîæðòâîâàœå: „£åëèöà
20
Èñòî, ñòð. 31.

154
¼å ãðîì äåâî¼êà [...] ëåïîòà, àëè íå ãîñïîäñêà íåãî
¼óíà÷êà ëåïîòà. Øòî îíî ïåñìà ïåâà ’ñòðóê ìîìà÷-
êè, ïîãëåä äåâî¼à÷êè’. Îêî áè ¼î¼ ãîðó çàïàëèëî (ïîä-
âóêëà Â.Ì). Äà óïðòè ÷åòèðè ìîìêà êàî ÷åòèðè ñíî-
ïà, ïà äà èõ íîñè ïðåêî ñåëà! [...] À, øòî ñå ðàäà òè-
÷å, î œåìó ñå ïðè÷àëî.”21
Èñòà âðñòà ñõåìàòèçìà ïîñòî¼è è ó ñïîšàøœåì
îïèñó è íàçíàêàìà êàðàêòåðà Ñòàíêà è œåãîâîã ñó-
ïàðíèêà Ëàçàðà. Âèñîêà ñòàñà, íåóñòðàøèâè, ñíàæíè,
îáî¼èöà ñó ìîìöè çà óçîð ñâå äîê íå äîå äî ñóêîáà
îêî äåâî¼êå. Œèõîâè ëèêîâè òàäà ïðåñòà¼ó áèòè ñòà-
òè÷íè, ðàçâè¼à¼ó ñå, àëè ó ðàçëè÷èòèì ïðàâöèìà. Ïî-
ñòà¼ó îïîçèòíè, ïðè ÷åìó Ñòàíêîâ ðàçâî¼ êàðàêòåðè-
øó óñïîí è õåðî¼ñêà ñìðò, à Ëàçàðåâ ¼å îçíà÷åí åòè÷-
êèì óðóøàâàœåì è ñìðžó êàî èçäà¼íèê. Íî, îâà ðåà-
ëàòèâíî ¼åäíîñòàâíà êîíôèãóðàöè¼à ¼óíàêà ãäå, ïî-
ñëå áðî¼íèõ ïðåïðåêà, ïîçèòèâàí ¼óíàê ïîáåó¼å,
èïàê, íåìà ñðåäèøœå ìåñòî è çíà÷à¼. Òà àíòèíîìè÷-
íîñò ¼å òåê ãðàäèâíè åëåìåíò áèîãðàôè¼å õà¼äóêà
Ñòàíêà Öðíîáàðöà êàî èäåàëíîã ¼óíàêà è ÷îâåêà. Äà
ó òî¼ áèîãðàôè¼è Âåñåëèíîâèž íàãèœå õàãèîãðàô-
ñêîì, à íå äîêóìåíòàðíî-èñòîðè¼ñêîì àñïåêòó, ñèã-
íàëèçèðàíî ¼å íàñëîâèìà òåìàòñêèõ öåëèíà: „Îäìåò-
íèê”, „Îñâåòíèê” è „Áåñìðòíèê”. Œèõîâ õè¼åðàðõè-
çîâàí ñëåä, ÷è¼è êëèìàêñ íåñóìœèâî îçíà÷àâà ïî-
ñëåäœè äåî – „Áåñìðòíèê” êàî íà¼âèøà òà÷êà ÷îâå-
êîâå äóõîâíå åãçèñòåíöè¼å, ïîêàçó¼å çàøòî ñå Âåñå-
ëèíîâèž ó ñâîì èñòîðè¼ñêîì ðîìàíó óäàšàâàî îä
èñòîðè¼ñêèõ ôàêàòà êî¼å Âóê ÊàðàŸèž íè¼å ïðåâèàî
ó ñâî¼èì áèîãðàôè¼àìà çíàìåíèòèõ Ñðáà èç âðåìåíà
óñòàíêà, à íè ó êîìåíòàðèìà óç íåêå åïñêå ïåñìå î
òîì ïåðèîäó. Òàêî, ó íàïîìåíè óç ïåñìó „Êíåç Èâàí
Êíåæåâ螔 Âóê ïîìèœå óïðàâî ¼óíàêà Âåñåëèíîâè-
žåâîã ðîìàíà Ñòàíêà Öðíîáàðöà:
21
Èñòî, ñòð. 43.

155
 „Îí (Èâàí Êíåæåâèž) ¼å íà¼ïðè¼å ïîñòàî ñâèìà
ïîçíàò ó £àäðó è ó Ìà÷âè è ó öè¼åëîì šóäñòâó ñëàâå è
÷åñòè âðè¼åäàí 1806-òå ãîäèíå, êàäà ¼å äîáðèžêî ðî-
ášå îòêóïèî. Ïîñëè¼å òîãà îäìà ïî÷åëî ìó ñå çëî çà
äîáðî âðàžàòè, êàî øòî òî ÷åñòî áèâà ìåó šóäèìà: òå
èñòå ãîäèíå óõâàòèî ãà ¼å ïîçíàòè àðàìáàøà Öðíîáà-
ðàö Ñòàíêî ñà ñâî¼èì äðóøòâîì, è âîäèëè ãà ñà ñîáîì
ïî øóìè [...] äîê ñå íè¼å îòêóïèî, êàî îä à¼äóêà”.22
Èçâåñíî ¼å äà ¼å Âåñåëèíîâèž, êàêî áè îñòàî ó
îêâèðèìà èçàáðàíîã ìèòñêîã îáðàñöà î çëàòíîì äî-
áó è œåãîâèì óçâèøåíèì õåðî¼èìà, èëè êàêî ¼å âî-
ëåî äà êàæå – äèâîâèìà, èãíîðèñàî îâó îïøòåïîçíà-
òó ÷èœåíèöó.23
Ïîðåä èñòîðè¼ñêå ðåàëíîñòè, Âåñåëèíîâèž ¼å
ïîñðåäíî èãíîðèñàî è ðåàëíîñò ó êî¼î¼ ¼å æèâåî è ó
êî¼î¼ ñó, êàî øòî ñìî ïîìèœàëè, ïîñëåäèöå õà¼äó÷è-
¼å áèëå ïîðàçíå ïî äðóøòâî. Ïîðåä óìåòíè÷êèõ ñëà-
áîñòè ðîìàíà è îâå íåêœèæåâíå ÷èœåíèöå ñó óòè-
öàëå äà êœèæåâíîêðèòè÷êå îöåíå áóäó íåãàòèâíå.
Ó òîì ïîãëåäó ¼å êàðàêòåðèñòè÷íà (è çíà÷à¼íà
ïî îä¼åêó êî¼è ¼å èìàëà) êðèòèêà Ìîì÷èëà Èâàíèžà.
Ó ðåôåðàòó î Õà¼äóê Ñòàíêó, ïèñàíîì çà Ãëàâ-
íè ïðîñâåòíè ñàâåò, Èâàíèžåâî îñïîðàâàœå ¼å áèëî
ìîòèâèñàíî è êœèæåâíèì è âàíêœèæåâíèì ðàçëî-
çèìà. Ñà ñòàíîâèøòà æàíðà, Âåñåëèíîâèžåâ èñòîðè¼-
ñêè ðîìàí ¼å ïîêàçàî ìàœêàâîñòè ñòîãà øòî œåãîâè
„¼óíàöè íå íîñå íà ñåáè âåðàí îòèñàê âðåìåíà”, îä-
íîñíî, ïèñàö ¼å ïðåâèàî ðàçëèêó èçìåó „òàäàøœèõ
íàðîäíîñíèõ õà¼äóêà [...] è ñàäàøœèõ îäìåòíèêà îä
22
Ñðïñêå íàðîäíå ï¼åñìå, êœ. IV, Íoëèò, Áåîãðàä, 1969,
ñòð. 123.
23
Äà ìó ¼å îíà áèëà ïîçíàòà âèäè ñå èç îñâðòà íà Íóøè-
žåâó äðàìó Êíåç îä Ñåìáåðè¼å (Çâåçäà, 1900) ó êîìå ¼å ïîêà-
çàî âèñîêî óâàæàâàœå è ïè¼åòåò ïðåìà êíåæåâî¼ šóäñêî¼ âå-
ëè÷èíè è òðàãè÷íî¼ ñóäáèíè.

156
âëàñòè”, à ñàì ñèæå áèî ¼å ïîãîäíè¼è „çà ðàçáî¼íè÷-
êå è êðèìèíàëíå ïðèïîâåòêå íî çà äîáàð èñòîðè¼ñêè
ðîìàí”. Ó êî¼î¼ ìåðè ñó óïàäè ñòâàðíîñíîã, à íå ñà-
ìî æàíðîâñêå êîíâåíöè¼å, óòèöàëè íà êðèòè÷àðåâ íå-
ãàòèâàí ñóä î ãëàâíîì ¼óíàêó Âåñåëèíîâèžåâîã ðî-
ìàíà âèäè ñå èç äàšåã îáðàçëîæåœà:
„Îä œåãà ( õà¼äóê Ñòàíêà) êàî îä ¼óíàêà ðîìàíà
òðàæèìî äà áóäå íåøòî âèøå îä îáè÷íîã õà¼äóêà, êð-
âîëîêà, î êî¼åì ìîæåìî ñâàêè äàí ÷èòàòè ó ïîëèöè¼-
ñêèì èçâåøòà¼èìà è êðèìèíàëíèì ïðèïîâåòêàìà – òðà-
æèìî äà ó œåìó âèäèìî èäåàëíîã, íå îáè÷íîã õà¼äóêà,
êî¼è žå òî áèòè îíäà àêî ñå íå ïîíèçè äî çâåðñòâà, íåãî
ñå óçâèñè äî ÷îâå÷íîñòè”.24
Èç Èâàíèžåâîã êðèòè÷êîã ñòàâà ïðîèçèëàçè äà
êœèæåâíîñò „íå æèâè ñàìî ïî çàêîíèìà ñàìîðàçâî-
¼à, âåž ¼å òàêîå óêšó÷åíà ó ðàçíîâðñíå ñóêîáå ñ äðó-
ãèì êóëòóðíèì ñòðóêòóðàìà”,25 ïà è îíèì èäåîëî-
øêèì. ʜèæåâíîñò ìîæå áèòè ó îïîçèòó ïðåìà œè-
ìà, øòî ¼å ñëó÷༠ñà Âåñåëèíîâèžåâèì èñòîðè¼ñêèì
ðîìàíîì, àëè è ó ñàãëàñ¼ó, øòî ïîêàçó¼ó, îïåò, Òîäî-
ðîâèžåâà óìåòíè÷êî-äîêóìåíòàðíà ïðîçà Õà¼äó÷è¼à
èëè Ðàíêîâèžåâ äðóøòâåíè ðîìàí Ãîðñêè öàð. Ó ïî-
òîœà äâà ñëó÷à¼à ðå÷ ¼å è î ðåëåâàíòíèì êœèæåâíèì
÷èœåíèöàìà, ñìèñàîíî äèñïàðàíòíèì ó îäíîñó ïðå-
ìà Âåñåëèíîâèžåâèì äåëîì.
Ëèêîâè õà¼äóêà è êîä Òîäîðîâèžà è êîä Ðàíêî-
âèžà ëèøåíè ñó áèëî êàêâå õåðî¼ñêå àóðå è åòè÷êå
âåëè÷èíå – îíè ñó àíòè¼óíàöè, êî¼è ïàíäàíå èìà¼ó ó
ïîðòðåòèìà çëî÷èíàöà ó Ïîëèöè¼ñêîì ãëàñíèêó, à íå
ó õà¼äóöèìà êàêî èõ ïàìòè åïñêà ïåñìà è óñòàíè÷êî

24
„Ãëàâíîì ïðîñâåòíîì ñàâåòó”, Ïðîñâåòíè ãëàñíèê,
1897, XVIII, 11, ñòð. 599-601.
25
J. M. Lotman, „Tekst u tekstu”, Kultura i eksplozija, Na-
rodna knjiga, Beograd, 2004, str. 95.

157
ïðåäàœå, êî¼è ñó îñíîâà Âåñåëèíîâèžåâî¼ ñëèöè õà¼-
äóêà.
Øòàâèøå, Òîäîðîâèžåâè ëèêîâè õà¼äóêà (îíè
ñó ñòâàðíå ëè÷íîñòè ïîïóò Ìèëàíà Áðêèžà, Âî¼êà
Òèìîòè¼åâèžà, Ñèìå Ìèëèíêîâèžà ) ñ îáçèðîì íà õå-
ðî¼ñêè ïðåäëîæàê ñ êî¼èì ñó êîíôðîíòèðàíè, ïðåä-
ñòàâšà¼ó îñîáåí âèä ðàçàðàœà òðàäèöèîíàëíîã ïà-
òðè¼àðõàëíîã êóëòóðíîã ìîäåëà. Íà ïðàãó íîâîã âå-
êà õà¼äó÷è¼à ¼å áèëà ïðèìåð „ïðàæœåœà” ¼åäíå äðó-
øòâåíî óêîðåœåíå ïî¼àâå è äåñòðóèðàœå ìèòà î
œî¼.26 Êàî ëèêîâè èçîáëè÷åíè ó êðèâîì îãëåäàëó, ñòà-
¼àëè ñó àêòåðè Õà¼äó÷è¼å íàñïðàì ñâî¼èõ åïñêèõ ïðåä-
õîäíèêà, à œèõîâå áèîãðàôè¼å êàî àíòè-áèîãðàôè¼å
íàñïðàì Âóêîâà Æèòè¼à À¼äóê Âåšêà Ïåòðîâèžà èëè
Âåñåëèíîâèžåâà ðîìàíà Õà¼äóê Ñòàíêî. Áëèñêîñò ñà
¼åçèêîì óñìåíå êœèæåâíîñòè, êî¼à ¼å ïîâðåìåíî
èøëà äî ïðàôðàçå, íè¼å ñàìî ñíàæíè¼å îáçíàœèâàëà
òðàãè÷àí ðàñàï èçìåó ðå÷è è äåëà è äîäàòíî àíòà-
ãîíèçîâàëà ïðîøëî è ñàäàøœå âðåìå ñòàâšà¼óžè íà-
ñïðàì õåðî¼à çëî÷èíöå, íåãî ïîñðåäíî ïðåèñïèòèâà-
ëà è êîðåíå è ñóøòèíó ñàìå ïî¼àâå è œåíå êîáíå ïî-
ñëåäèöå ó äóõîâíîì è ñîöè¼àëíîì áèžó íàöèîíàë-
íîã êîëåêòèâà.
Ñëè÷íå òåíäåíöè¼å ïîñòî¼å è ó Ãîðñêîì öàðó
Ñâåòîëèêà Ðàíêîâèžà. Êàêî ïðèìåžó¼å Ä. Âóêèžåâèž,
„Ðàíêîâèžåâ ðîìàí ñå ìîæå ñàãëåäàòè è êàî èíâåð-
çè¼à åïñêî-ïàòðè¼àðõàëíîã ìîäåëà ñâåòà, ¼åð ñå óìå-
ñòî åïñêèõ ïîäâèãà ïðèêàçó¼ó ðàçáî¼íèøòâà; óìåñòî
Ñòàðèíå Íîâàêà è Äåëè-Ðàäèâî¼à – ëóïåæè è ïðîñòè
26
Âåñíà Ìàòîâèž, „Òîäîðîâèžåâà Õà¼äó÷è¼à èëè î êðõî-
òèíàìà åïñêå ñâåñòè”, Êàðàîðåâ óñòàíàê – íàñòà¼àœå íî-
âå ñðïñêå äðæàâå, Çáîðíèê ðàäîâà, ïðèð. Í. Šóáèíêîâèž,
Âåëèêà Ïëàíà, 1998, ñòð. 151-162.
27
Äðàãàíà Âóêèžåâèž, „Ãîðñêè öàð Ñâåòîëèêà Ðàíêîâè-
žà”, Ãîðñêè öàð, Íàðîäíà êœèãà, Áåîãðàä, 2005, ñòð. 10.

158
ðàçáî¼íèöè (Ñêåðëèž), óìåñòî âåðíå šóáå – ñóðîâà
îñâåòíèöà, óìåñòî æåíèäáå åïñêîã ¼óíàêà – ìîëèòâå-
íè îáðåä çà ñïàñ äóøà ïðîäàòèõ àâîëó, óìåñòî ïà-
òðè¼àðõàëíå ñðåäèíå êî¼à øòèòè ¼óíàêà è êî¼à ¼å èñòî-
âðåìåíî îä œåãà øòèžåíà – ñðåäèíà ñâèðåïà, ïîä-
ìèòšèâà, êóêàâè÷êà, ïîíèçíà ëèöåìåðíà”.27
Ó òîì ïîãëåäó ¼å Ðàíêîâèžåâ äðóøòâåíè ðîìàí
ó âèøå íî ó ïîëåìè÷êîì îäíîñó ñà Âåñåëèíîâèžåâèì
èñòîðè¼ñêèì ðîìàíîì è êîðïóñîì âðåäíîñòè åìàíè-
ðàíèõ ó œåìó. Íè¼å ó ïèòàœó ñàìî ïîåòè÷êî-ñòèëñêà
ðàâàí âåž è èäåîëîøêà, åòè÷êà, ñîöè¼àëíà. Ãëàâíè ¼ó-
íàê €óðèöà žå ó óëîçè õà¼äóêà ¼àðàíèöè Ñòàíêè âðëî
êðàòêî „èçãëåäàòè êàî âàíçåìàšñêà ïî¼àâà, êàî îíà ñâå-
òëà ¼óíà÷êà ëèöà èç íàøèõ ïåñàìà êî¼à íàì áóäå òîïëà
îñåžàœà çà ñåáå.”28 Óìåñòî õåðî¼ñêå àóðå, €óðèöèíà
ïî¼àâà žå ó ñåîñêî¼ ñðåäèíè áóäèòè ñòðàõ è çåáœó, à è
ñàì ¼óíàê žå ñåáå, ó òðåíóöèìà ëóöèäíîñòè è èñêðå-
íîñòè, âèäåòè ó êð༜å íåãàòèâíîì ñâåòëó: „Øòà ñàì
¼à? [...] Çëèêîâàö! Êðâíèê! [...] À, ÷åêàì äà ìå îíà
(Ñòàíêà) çàâîëè [...] î êî¼ó ñå îòèìà¼ó òîëèêè ìîìöè
[...] äà óïðîïàñòèì íàêó äåâî¼êó!”29
È ó ñìðòè €óðè÷èíî¼, íàêîí õâàòàœà è îñóäå çà
ïî÷èœåíà íåäåëà, íåìà íè÷åã õåðî¼ñêîã è óçâèøå-
íîã. ×àê íè „ó ñòàðèì èñïëàêàíèì î÷èìà ¼óíàêîâå
ìà¼êå íå áåøå âèøå ñóçà, òå è ãðîá õà¼äóêîâ îñòàäå
íåçàëèâåí íè¼åäíîì òîïëîì ñóçîì”30.
Àêî ñå óïîðåäå åïèëîøêå ñöåíå Ðàíêîâèžåâîã
Ãîðñêîã öàðà è Òîäîðîâèžåâå Õà¼äó÷è¼å ó êî¼èìà ¼å
îïèñàíî ñòðåšàœå õà¼äóêà ïðåä âåëèêîì ìàñîì ñâå-
òà, èñïóœåíîì ðàçëè÷èòèì îñåžàœèìà – çíàòèæåšå,
çãðàæàœà, óæàñà èëè ñàæàšåœà, ñà êðà¼åì Âåñåëè-
íîâèžåâîã Õà¼äóê Ñòàíêà, ó êîìå ãëàâíè ¼óíàê õðà-
28
Ãîðñêè öàð, ñòð. 80.
29
Èñòî, ñòð. 83.
30
Èñòî, ñòð. 192.

159
áðî ãèíå ñà ñâî¼èì äðóãîâèìà õà¼äóöèìà ó áîðáè ïðî-
òèâ Òóðàêà íà Ðàâœó, à „Ñàâà îñòà¼å äà ñâî¼èì øóìî-
ðîì ïðè÷à î ¼óíàöèìà”, ïîñòà¼å î÷èãëåäíî êàêî ñó
œèõîâè ñåìàíàòè÷êè ïîòåíöè¼àëè ïðîòèâóðå÷íè. Ìà-
œå èëè âèøå ïîñðåäíî, è Òîäîðîâèž è Ðàíêîâèž ñó
èçíóòðà ðàñòàêàëè Âåñåëèíîâèžåâó õåðî¼ñêó ïàðà-
äèãìó è œåãîâ ìèò î çëàòíèì õà¼äó÷êèì âðåìåíèìà
è êóëòó ¼óíàøòâà è ïðàâäå êî¼è ¼å îíî îëè÷àâàëî.
Ìîæäà ¼å íà¼äàšå ó äåêîíñòðóêöè¼è òîã ìèòà
îòèøàî Äðàãóòèí Èëèž ó àâàíòóðèñòè÷êî-õóìîðíî¼
åïèçîäè î õà¼äóöèìà ó ðîìàíó Ãîñïîà Ìàðè¼à31, íà-
ïèñàíîì 1917. ãîäèíå. Íàèìå, ñóñðåò äâî¼èöå ¼óíàêà
ðîìàíà ñà õà¼äóöèìà è õà¼äó÷èöîì Ìèšîì ó ïëà-
íèíñêèì ïðåäåëèìà Èñòî÷íå Ñðáè¼å, êî¼è èõ ïðè¼à-
òåšñêè ïðîïóøòà¼ó ¼åð ñó ó äîñëóõó ñà ïðåäñåäíè-
êîì îïøòèíå, êàî è ïîòîì àøèêîâàœå ñà âåñåëèì óäî-
âèöàìà Ìàðóëèöîì è Ôèëèïîì, êî¼å èì, îïåò, íóäå
íà ïðîäà¼ó ñòâàðè êî¼å ñó õà¼äóöè îïšà÷êàëè, à ÷è¼à
èìåíà êàî è ñëîáîäíè¼å ïîíàøàœå íîñå íîòó õóìîð-
íîã è ôàðñè÷íîã, ïîêàçó¼ó êàêî ¼å, êàäà ¼å õà¼äó÷êè
ìèò ó ïèòàœó, ïðååí ïóò îä óçâèøåíîã è òðàãè÷íîã
äî êîìè÷íîã è ãðîòåñêå.
Àêî ñå, çà òðåíóòàê, îïåò âðàòèìî Èâàíèžåâî¼
êðèòèöè Õà¼äóê Ñòàíêà, ó êî¼î¼ ¼å íåñóìœèâî áèëî
ôîðìàëèçìà è äèäàêòèêå, è ïîçàáàâèìî ñå Äîìàíî-
âèžåâèì îäãîâîðîì íà œó ó ïàðîäè¼ñêîì òåêñòó „Õà¼-
äóê Ñòàíêî ïî êðèòè÷àðñêîì ðåöåïòó Ìîì÷èëà Èâà-
íèžà”, ìîæåìî äîžè äî èíòåðåñàíòíèõ çàïàæàœà çíà-
÷à¼íèõ çà íàøó òåìó.
ʜèæåâíî ñïîðåœå ñà Ìîì÷èëîì Èâàíèžåì Äî-
ìàíîâèž çàïî÷èœå ¼îø ó ñàòèðè÷íî¼ ïàðîäè¼è
„Îçáèšíå íàó÷íå ñòâàðè”. Êàî Âåñåëèíîâèžåâ ïðè-
¼àòåš, ïîëèòè÷êè èñòîìèøšåíèê è ñòàëíè ñàðàäíèê
31
Äðàãóòèí Èëèž, Ãîñïîà Ìàðè¼à, ïðèðåäèî Ð. Åðàêî-
âèž, ÑÊÖ, Íîâè Ñàä, 2001.

160
ó Çâåçäè, Äîìàíîâèž ¼å áèî ñêëîí äà ó Èâàíèžó âèäè
„÷îâåêà ñëàáå ñïðåìå ëèòåðàðíå, ðàâà óêóñà è óñêèõ
ïî¼ìîâà”, à œåãîâ ðåôåðàò ¼å ñìàòðàî êð༜å òåíäåí-
öèîçíèì „íàïåðåíèì ïðîòèâ ðîìàíà Âåñåëèíîâèžå-
âîã, êî¼è ¼å âåž ñòåêàî ãëàñà , è ñ ïðàâîì žå ñòàòè ó
ðåä íà¼âåžèõ íàøèõ ïðèïîâåäà÷à, ïà ìà êîëèêî èõ
îäëè÷íèõ áèëî è ïîñëå œåãà”32.
Ïðèëî㠄Õà¼äóê Ñòàíêî ïî êðèòè÷àðñêîì ðå-
öåïòó Ìîì÷èëà Èâàíèžà”, íàñòàâàê ¼å òîã ïîëåìè÷-
êîã îáðà÷óíà è ó œåìó žå áèòè ïàðîäèðàíè ïîåòè÷-
êè ïðèíöèïè êî¼å ¼å Èâàíèž çàñòóïàî ó ñâî¼î¼ êðèòè-
öè. Èâàíèžåâ êîíöåïò òðàãè÷íîã è óçâèøåíîã ¼óíà-
êà, îáðàçîâàíîã íà êëàñè÷íèì óçîðèìà è ëåêòèðè, ïî-
ìàëî êèöîøà è ñàœàðà, îíàêî êàêî ãà Äîìàíîâèž
ïðåäñòàâšà ó ñâî¼î¼ ñàòèðè÷íî¼ ïàðîäè¼è, áèî ¼å íå-
ñïî¼èâ ñà Âåñåëèíîâèžåâèì åïñêèì ¼óíàêîì òå ¼å ïî-
ñòàî èçâîð êîìè÷íîã è êàðèêàòóðàëíîã.
Êàðàêòåðèñòè÷àí ¼å ¼îø ¼åäàí ïàðîäè¼ñêè ñëî¼
Äîìàíîâèžåâîã òåêñòà – ôðàçåîëîøêè, êî¼è ñå òè÷å
íåìà÷êå ëåêñèêå ïðèñóòíå ó ãîâîðó âî¼âîàíñêèõ Ñð-
áà (¼åð, Õà¼äóê Ñòàíêî ¼å êîä Äîìàíîâèžà èç Èðèãà),
øòî îâ༠õåðî¼ñêè ëèê ÷èíè ¼îø ó âåžî¼ ìåðè ñìå-
øíèì, à ñàìà ïàðîäè¼à ïîïðèìà âèä èìëèöèòíå êðè-
òèêå ñòðàíå êóëòóðå êàî íå÷åã øòî óãðîæàâà íàöèî-
íàëíó ñàìîáèòíîñò.33
Ñòîãà, àêî ñå äóášå ñàãëåäà, ñóêîá Ì. Èâàíè-
žà è Ð. Äîìàíîâèžà íè¼å ñå òèöàî ñàìî ðàçëèêà ïî-
åòè÷êèõ ìîäåëà, áèî ¼å øèðè – ïî ñðåäè ñó áèëè è
ðàçëè÷èòè êóëòóðíè ìîäåëè. Ó Âåñåëèíîâèžåâîì
32
Ðàäî¼å Äîìàíîâèž, „ Îçáèšíå íàó÷íå ñòâàðè”, Èçàáðà-
íà äåëà, êœ. I, ñòð. 51-61.
33
Î òîìå ¼å ïèñàëà è Ñëàâèöà Äå¼àíîâèž ó ðàäó „Ðàäî¼å
Äîìàíîâèž êàî ïàðîäè÷àð”, Çáîðíèê ðàäîâà ʜèæåâíî äå-
ëî Ðàäî¼à Äîìàíîâèžà – íîâî ÷èòàœå”, Öåíòàð çà íàó÷íà
èñòðàæèâàœà ÑÀÍÓ, Íèø, 1999, ñòð. 237.

161
Õà¼äóê Ñòàíêó Äîìàíîâèž ¼å âèäåî íåêó âðñòó íà-
öèîíàëíå èêîíå, ÷è¼ó ¼å âðåäíîñò òðåáàëî áðàíèòè
òèì âèøå øòî ¼å èø÷åçàî è ñàì êîíöåïò æèâîòà è
êóëòóðå êîìå ¼å îíà ïðèïàäàëà. Ó òå îáëèêå æèâîòà
è œåãîâå âðåäíîñòè, ñàäðæàíå ó íàðîäíîì ñåžàœó
è îáè÷à¼èìà, íè¼å ñå ñìåëî äèðàòè, ¼åð ñó îíè è ó
íîâîì âðåìåíó ïðîìåíà òðåáàëî äà îñòàíó óçîðè.
È Äîìàíîâèžåâ íåïîâîšàí ñóä Ðóâàð÷åâîã êðèòè÷-
êîã îäíîñà ïðåìà íàöèîíàëíèì òåìàìà îíàêî êàêî
ñó ñóïñòèòóèñàíå ó åïñêî¼ ïîåçè¼è è ïîñåáíî ó íà-
ó÷íî¼ èñòîðèîãðàôè¼è, èçðå÷åí ó Îçáèšíèì íàó÷-
íèì ñòâàðèìà, áèî ¼å èçðàç òîã êóëòóðîëîøêîã äèñ-
êóðñà.
Äîìàíîâèž íèêàêî íè¼å áèî óñàìšåí ó ñòàâó äà,
èàêî ñàâðåìåíå òåìå ìîãó è òðåáà äà áóäó ïðåäìåò
êðèòè÷êîã ïðåèñïèòèâàœà, ñëàâíå ëè÷íîñòè è äîãà-
à¼è èç íàöèîíàëíå ïðîøëîñòè ìîðà¼ó îñòàòè íåïðè-
êîñíîâåíå âðåäíîñòè. Íà¼âåžè äåî ÷èòàëàöà, îäðà-
ñòàî è âàñïèòàâàí íà óñìåíî¼ ïîåçè¼è, êàî è äåî êóë-
òóðíå è ïîëèòè÷êå åëèòå, íåïîêîëåášèâî ñó ó òî âå-
ðîâàëè.
Ïàðàäîêñàëíî, ïîñëåäèöå òàêâîã ñòàâà îñåòèî
¼å è Äîìàíîâèž ïîñëå îá¼àâšèâàšà ïàðîäè÷íå àëå-
ãîðè¼å „Êðàšåâèž Ìàðêî ïî äðóãè ïóò ìåó Ñðáè-
ìà”. Èàêî ¼å òó ïðèïîâåòêó ïèñàî êàî îøòðó êðèòè-
êó ñóâðåìåíîã æèâîòà, ñàìî ïîñåçàœå çà åïñêèì ¼ó-
íàêîì è œåãîâî ïðèêàçèâàœå ó îêîëíîñòèìà êî¼å íà-
ðóøàâà¼ó œåãîâó åïñêó âåëè÷èíó òèìå øòî ãà äîâî-
äå ó ñìåøíå ñèòóàöè¼å, èçàâàëî ¼å êîä ¼åäíîã áðî¼à
êðèòè÷àðà34 íåãàòèâíó ðåàêöè¼ó. Òàêî ¼å Äàíèëî Æè-
âàšåâèž ïèñàî:

34
Äîìàíîâèžåâó ïðèïîâåòêó ñó, ïîðåä Æèâàšåâèžà, íå-
ïîâîšíî îöåíèëè è Ï. Òàëåòîâ (Íàäà, 1902) è Ì. Íåäåšêî-
âèž (Ëåòîïèñ Ìàòèöå ñðïñêå, 1903).

162
 „Äîìàíîâèž ìåñòî äà íàì èçíåñå ñëèêó ïîêâàðå-
íîñòè íàøå, è äà ïîêàæå äà ìè íèñìî çàñëóæèëè äà
èìàìî ó ñâî¼î¼ ñðåäèíè Êðàšåâèžà Ìàðêà, îí ¼å îä òîã
¼óíàêà íàøå ôàíòàçè¼å è íàøèõ íàðîäíèõ ïåñàìà, íà-
ïðàâèî êàðèêàòóðó. Íà÷èíèî ¼å îä Êðàšåâèžà Ìàðêà
áóäàëèíó Òàëåòà è êàä ¼å îíàêàâ Ìàðêî Êðàšåâèž êà-
êâîã íàì ¼å ïðåäñòàâèî Äîìàíîâèž, íåèçáåæíå ñó ñâå
ïîñëåäèöå êî¼å ñó ãà ñíàøëå. Öèíèçàì Äîìàíîâèžåâ ó
òî¼ ïðè÷è ïðåâðøèî ¼å ìåðó è îí ñå íå äà ïðàâäàòè.”35
Èçâåñíî, Æèâàšåâèžåâà êðèòèêà ¼å áèëà ïðåî-
øòðà, îñïîðàâàëà ¼å ïèñöà êî¼è ¼å áèî áëèçàê óñìå-
íî¼ òðàäèöè¼è è êî¼è ñå è ñàì íåäâîñìèñëåíî çàëà-
ãàî äà íàðîäíà ïîåçè¼à „ïîñòàíå ïîäëîãà çà îáðàçî-
âàœå ìëàäèõ íàðàøòà¼à”,36 àëè ¼å îíà áèëà ëîãè÷íà
êîíñåêâåíöà ðàíè¼å ïîìåíóòîã ñòàâà î íàöèîíàëíî¼
òðàäèöè¼è êàî íåïðåâàçèåíîì óçîðó. Ò༠ñòà⠞å ïî-
íîâî äîžè äî èçðàæà¼à ó ðåàêöè¼àìà íà ïîêðåòàœå
Ñðïñêîã êœèæåâíîã ãëàñíèêà êàî ãëàñíîãîâîðíèêà
íîâèõ èäå¼à ó ïîëèòè÷êîì è êœèæåâíîì æèâîòó Ñð-
áè¼å. £åäàí îä íà¼æåøžèõ êðèòè÷àðà íîâîã ÷àñîïèñà
è œåãîâå óðåèâà÷å ïîëèòèêå áèî ¼å, òàêîå, Äàíèëî
Æèâàšåâèž, ó òî âðåìå óðåäíèê ðåæèìñêîã Êîëà. £åä-
íà îä íà¼îçáèšíè¼èõ îïòóæáè Æèâàšåâèžåâèõ áèëà
¼å äà ñó Ãëàñíèêîâöè „âèøå Çàïàäœàöè íî Ñðáè”, ò¼.
äà ñå îäðè÷ó ñîïñòâåíå è ïðèõâàòà¼ó òóó êóëòóðó.
Ñëè÷íî ìèøšåœå î Ãëàñíèêó èìàëè ñó è êðóãîâè
îêî Ëåòîïèñà Ìàòèöå ñðïñêå, Áðàíêîâîã êîëà è Äå-
ëà, øòî ïîêàçó¼å äà ¼å òî áèî ñóêîá øèðåã îïñåãà è
35
Äàíèëî Æèâàšåâèž, „Ñðïñêà êœèæåâíîñò ñ ïî÷åòêà XX
âåêà”, Ñâåòîçàð Ìàðêîâèž è ðåàëíè ïðàâàö ó êœèæåâíîñòè,
Ñðïñêà êœèæåâíà êðèòèêà, êœ. 5, ïðèð. Ï. Ïðîòèž, Ìàòèöà.
Ñðïñêà, Èíñòèòóò çà êœèæåâíîñòè óìåòíîñò, Íîâè Ñàä – Áå-
îãðàä, 1987, ñòð. 462.
36
Ðàäî¼å Äîìàíîâèž, „Íàøà íàðîäíà ïîåçè¼à”, Ñàáðàíà
äåëà, êœ. III, ñòð. 193.

163
âðëî çíà÷à¼àí ïî èìëèêàöè¼àìà êî¼å ¼å íîñèî – îí ¼å
çàïðàâî ¼àñíî èçîøòðèî ñóêîá òðàäèöèîíàëèñòà è ìî-
äåðíèñòà ó ñðïñêî¼ êóëòóðè è ëèòåðàòóðè.
Èìëèêàöè¼àìà òîã ñóêîáà áàâèžåìî ñå îâäå ñà-
ìî ó ìåðè ó êî¼î¼ ¼å îí çíà÷à¼àí çà íàøó òåìó. Ó ïð-
âîì ñëó÷à¼ó, ïðèâðæåíîñò ñîïñòâåíî¼ êóëòóðíî¼ òðà-
äèöè¼è ¼å, ïîðåä ïðèíöèïà íåïðîìåíšèâîñòè, íåãî-
âàëà è âèñîê ñòåïåí çàçîðà ïðåìà ñòðàíèì êóëòóð-
íèì è ïîëèòè÷êèì èäå¼àìà è îòïîð ïðåìà ïðîìåíà-
ìà êî¼å ñó îíå íîñèëå. Ñ äðóãå ñòðàíå, ïðèõâàòàœå è
ïîòðåáà äà ñå ñòðàíå èäå¼å è âðåäíîñòè óñâî¼å è ïðè-
ìåðå íàöèîíàëíî¼ êóëòóðè íåìèíîâíî ¼å óòèöàëà íà
ïðîìåíó íàöèîíàëíîã êóëòóðíîã îáðàñöà. Òè ñóïðîò-
ñòàâšåíè ïðèñòóïè – òðàäèöèîíàëèñòè÷êè è ìîäåð-
íèñòè÷êè, ïðåëàìàëè ñó ñå êðîç ðåöåïöè¼ó Âåñåëè-
íîâèžåâîã èñòîðè¼ñêîã ðîìàíà Õà¼äóê Ñòàíêî.
È ó Âåñåëèíîâèžåâîì ïðèêàçó Íóøèžåâå äðà-
ìå Êíåç îä Ñåìáåðè¼å ó ÷àñîïèñó Çâåçäà (1900) áèëè
ñó ñó÷åšåíè:
„Ìè ñå ñàä íåžåìî áàâèòè ïðè÷àìà øòî ñå î œå-
ìó (êíåçó Èâè îä Ñåìáåðè¼å) ïðè÷à¼ó. Îí èìà ¼åäàí äî-
ãàà¼, ñíàæàí, ñèëíè, äîãàà¼ êî¼èì áè ñå ìîãëà ïîäè-
÷èòè õóìàíîñò ñâè¼ó áóäóžèõ âåêîâà. È ò༠äîãàà¼ ¼å
ñêðîç èñòèíèò. Œåãà áè ìè òðåáàëè äà èñïðè÷àìî Çà-
ïàäó ¼åâðîïñêîì, êî¼è íàì ïðè÷à êàêî ñìî ìè ¼îø ïîëó-
äèâšå ïëåìå, è äà çàìîëèìî òå ïðîñâåžåíå íàðîäå, äà
íàì äà¼ó ìà è ¼åäàí ñëè÷àí ïðèìåð èç ñâî¼èõ âåëèêèõ
èñòîðè¼à (èñòàêëà Â. Ì). Íå òðàæèìî äà ò༠÷îâåê, øòî
áè íàì ãà ïîðåä êíåçà Èâàíà ñòàâèëè, áóäå íåïèñìåí
ðîá òóðñêè; íåêà òî áóäå ÷îâåê ñëîáîäàí, îáðàçîâàí
êëàñè÷êè, êîìå ñó ïîçíàòè ñâè äîãàà¼è ìèòîëîøêè è
èñòîðè¼ñêè, êîìå ¼å íàóêà è âàñïèòàœå íàðî÷èòî ñðöå
îáëàãîðîàâàëà.”37

37
£àíêî Âåñåëèíîâèž , „Êíåç îä Ñåìáåðè¼å”, Çâåçäà, 1900,
êœ. I, 2, ñòð. 217.

164
 Äàêëå, çà Âåñåëèíîâèžà, êàî è çà îñòàëå òðàäè-
öèîíàëèñòå, ñòðàíè óçîðè íèñó áèëè âàšàíè âåž è
ñòîãà øòî íèñó ïîñåäîâàëè àóòîõòîíîñò è äóõîâíó è
åòè÷êó ñíàãó íàöèîíàëíèõ óçîðà.
È êàî óðåäíèê è âëàñíèê êœèæåâíîã ÷àñîïèñà
Çâåçäà (1894; 1898-1901) Âåñåëèíîâèž ¼å èñòðà¼àâàî
íà òîì ñâîì êóëòóðíîì êîíöåïòó. Ïîðòðåòè çíàìå-
íèòèõ Ñðáà ïîïóò Êî÷å êàïåòàíà, ÕàŸè Ðóâèìà è äðó-
ãèõ, ÷è¼å ¼å æèâîòå è äåëà ó Çâåçäè, ó îêâèðó íîâîó-
ñòàíîâšåíå ðóáðèêå „Èç ñðïñêå èñòîðè¼å”, îïèñèâàî
Ìèëåíêî Âóêèžåâèž, ïî ñâî¼î¼ îñíîâíî¼ èíòåíöè¼è
áèëè ñó äåî òîã êîíöåïòà.
Óâîåœå ïîñåáíå ðóáðèêå „Ñðïñêî íàðîäíî áëà-
ãî” (1899) ó êî¼î¼ ñó ïîðåä ëèðñêèõ ïåñàìà çàïèñàíèõ
ó îêîëèíè Ïèðîòà è Âðàœà, îá¼àâšèâàíå è „ñëèêå èç
ñðïñêîã ¼åçèêà” (íàðîäíå èçðåêå, ïîñëîâèöå, èçðàçè),
òàêîå ¼å èìàëî çà öèš äà òó âðñòó óñìåíîã ¼åçè÷êîã
íàñëåà íå ñàìî îæèâè âåž ó÷èíè è äåëàòíèì.
Äàêëå, êàî øòî ñó ñå ïðàâè óçîðè ìîãëè íàžè
¼åäèíî ó íàöèîíàëíîì ïàíòåîíó è ïðåäñòàâšàëå ñó
èõ ëè÷íîñòè ïîïóò êíåçà Èâå îä Ñåìáåðè¼å, Êî÷å êà-
ïåòàíà, ÕàŸè Ðóâèìà èëè Õà¼äóê Ñòàíêà, Âåñåëèíî-
âèžåâîã ðîìàíåñêíîã ¼óíàêà, òàêî ñó è ¼åçè÷êè îáðà-
ñöè êîäèôèêîâàíè ó íàðîäíîì ñòâàðàëàøòâó òðåáà-
ëî äà áóäó îñíîâà ñóâðåìåíîã êœèæåâíîã ¼åçèêà è
êœèæåâíå ïðàêñå.
Àêî ñå èìà ó âèäó äà „ñàêðàëèçîâàœå ïðîøëî-
ñòè íèêàäà íè¼å äàëåêî îä ïðîðî÷êå íà¼àâå œåíîã ïðå-
ïîðîäà, à îïëàêèâàœå óìðëèõ áîæàíñòàâà (õåðî¼à)
ñàìî ¼å äåëîòâîðàí íà÷èí äà ñå ïðåäî÷è œèõîâî ïðè-
ñóñòâî”38, îíäà ïîñòà¼å ¼àñíî äà ñó ñïîðîâè âåçàíè çà
òåìå èç íàöèîíàëíå ïðîøëîñòè è œèõîâó êœèæåâíó
ðåïðåçåíòàöè¼ó êàî è îäíîñ ïðåìà ¼åçè÷êî¼ è äðóãèì

38
R. Žirarde, „Zlatno doba”, Politièki mitovi i mitologije, str.
156-157.

165
îáëèöèìà êóëòóðíîã íàñëåà ïðåâàçèëàçèëè íèâî
êœèæåâíèõ ðàñïðàâà è äîáè¼àëè øèðè êóëòóðîëî-
øêè çíà÷à¼.
Íàñóïðîò òðàäèöèîíàëèñòèìà, îäíîñ ìîäåðíè-
ñòà ïðåìà íàöèîíàëíî¼ ïðîøëîñòè áèî ¼å ìíîãî ñëî-
æåíè¼è. Ñêåðèžåâ ñòàâ ¼å ó òîì ñìèñëó âåîìà ïàðà-
äèãìàòè÷àí.
Ðàöèîíàëàí è âèòàëèñòè÷êè äóõ Ñêåðëèžåâ,
îêðåíóò ëèáåðàëíèì äåìîêðàòñêèì èäå¼àìà Çàïàäà
è œåãîâîì êóëòó èíäèâèäóàëèçìà, òåøêî ¼å ìîãàî äà
ïðèõâàòè êîëåêòèâèñòè÷êè äóõ ïàòðè¼àðõàëíîã äðó-
øòâà, àëè íè¼å ìîãàî äà îäáàöè ñâå œåãîâå âðåäíî-
ñòè. Íåêå îä œèõ ñó áèëå äåî ïîðîäè÷íà âàñïèòàœà,
àëè è ëåâè÷àðñêîã íàñëåà Ñâåòîçàðà Ìàðêîâèžà, ÷è-
¼è ¼å óòèö༠íà ìëàäîã êðèòè÷àðà è êàñíè¼å íàöèî-
íàëíîã âîó, áèî âåëèêè. Íå áè òðåáàëî ïðåâèäåòè
íè ìîãóžíîñò äà ¼å Ñêåðëèžåâîì íàöèîíàëíîì îï-
òèìèçìó è œåãîâî¼ áîðáè ïðîòèâ ïåñèìèçìà ó ñðï-
ñêî¼ ëèòåðàòóðè è êóëòóðè, Âåñåëèíîâèžåâ õåðî¼ñêè
êóëò, êî¼è ¼å äîïðèíîñèî ¼à÷àœó íàöèîíàëíå ñàìî-
ñâåñòè, áèî äîáðîäîøàî.
Ìîæäà è Ñêåðëèžåâà áëàãîíàêëîíîñò ïðåìà Âå-
ñåëèíîâèžåâîì Õà¼äóê Ñòàíêó èìà òó ñâî¼å îá¼àøœå-
œå. Èçðàçèòî îøòàð ïðåìà Âåñåëèíîâèžåâèì ïðè-
ïîâåòêàìà èç ãðàäñêîã æèâîòà è óïðêîñ íåãàòèâíî¼
ðåöåïöè¼è êîä íà¼âåžåã äåëà êðèòèêå, âàæåžè çà íà¼-
ìîžíè¼å êðèòè÷êî ïåðî åïîõå ñðïñêå ìîäåðíå, Ñêåð-
ëèž ¼å ïîâîšíî îöåíèî îâî äåëî:
„Õà¼äóê Ñòàíêî ¼å åïîïå¼à óñòàíêà [...] Âåñåëè-
íîâèž ¼å ñíàæíî îñåòèî ïîåòñêó ëåïîòó îíîãà âðåìå-
íà, çíàî ¼å èçðàçèòè, è Õà¼äóê Ñòàíêîì ¼å äàî îíî øòî
¼å íàìåðàâàî äàòè: äîáàð íàðîäíè è èñòîðè¼ñêè ðîìàí
(èñòàêëà Â. Ì.)”39
39
£. Ñêåðëèž, „£àíêî Âåñåëèíîâ螔, Êðèòè÷êè ðàäîâè £î-
âàíà Ñêåðëèžà, ñòð. 291.

166
 Âàšà ñå ñåòèòè äà ñó è ó êðèòèöè Âåñåëèíîâè-
žåâîã èñòîðè¼ñêîã ðîìàíà Ìîì÷èëà Èâàíèžà è Äî-
ìàíîâèžåâî¼ ðåïëèöè íà œó, âàíëèòåðàðíå ÷èœåíè-
öå èìàëå âàæíó óëîãó; çàõâàšó¼óžè œèìà ñåìàíòè÷-
êà ðàâàí äåëà äîáè¼àëà ¼å äðóãà÷è¼å êîíîòàöè¼å.
Ñâå òî èäå ó ïðèëîã Ëîòìàíîâî¼ òåçè î íåìî-
ãóžíîñòè ïîñòî¼àœà è ñàãëåäàâàœà êóëòóðå (à, îíäà
è ëèòåðàòóðå) êàî ïðåãëåäíîã è ¼àñíî îìååíîã ïðî-
ñòîðà. Óçðîê òîìå ¼å øòî „ñëó÷à¼íîñò ïî¼åäèíà÷íèõ
šóäñêèõ ñóäáèíà, èñïðåïëåòàíîñò èñòîðè¼ñêèõ äî-
ãàà¼à ðàçëè÷èòîã íèâîà, íàñåšàâà¼ó ñâåò êóëòóðå íå-
ïðåäâèäšèâèì ñóêîáèìà. Ñêëàäíà ñëèêà êî¼ó äî÷à-
ðàâà èçó÷àâàëàö ïî¼åäèíîã æàíðà èëè îäðååíîã çà-
òâîðåíîã èñòîðè¼ñêîã ñèñòåìà – ¼åñòå èëóçè¼à”40. Øòà-
âèøå, áàø ó íåïðåäâèäèâî¼ ñëîæåíîñòè êóëòóðíèõ
ïðîöåñà, ðóñêè òåîðåòè÷àð žå îòêðèòè âàšàí èçàçîâ
çà èñòðàæèâà÷å – çàõâàšó¼óžè œèìà „èñòîðè¼ñêà íà-
óêà žå ñå ïðåòâàðàòè îä öàðñòâà øêîëñêå äîñàäå ó
ñâåò óìåòíè÷êå ðàçíîëèêîñòè”.41 Ó òèì ðàçíîâðñíèì
äîäèðèìà è óêðøòà¼èìà „óíóòðàøœèõ ñòðóêòóðà” è
„ñïîšàøœèõ óòèöà¼à”, íàñòî¼àëè ñìî äà îòêðè¼åìî
(äóãî)òðà¼íó ðåöåïòèâíó ïðèâëà÷íîñò Âåñåëèíîâè-
žåâîã èñòîðè¼ñêîã ðîìàíà è „ïðîáëåìàòè÷íîñò” œå-
ãîâå ïîçèöè¼å ó íàöèîíàëíî¼ êœèæåâíî¼ èñòîðè¼è.

40
J. M. Lotman, „Unutarnje strukture i spoljašnji uticaji”,
Kultura i eksplozija, str. 187.
41
Èñòî, ñòð. 187

167
168
 ʜèæåâíî è âàíêœèæåâíî ó îäíîñó
ìîäåðíèñòà ïðåìà Àëåêñè Øàíòèžó

Îäíîñ ïðåäðàòíèõ ìîäåðíèñòà (Äó÷èžà, Ïàí-

äóðîâèžà, È. Ñåêóëèž, Ìèòðèíîâèžà, Âèäàêîâèžà,
Ñëè¼åï÷åâèžà) ïðåìà Àëåêñè Øàíòèžó çàâðåó¼å ïà-
æœó ñà êœèæåâíî-èñòîðè¼ñêîã ñòàíîâèøòà, àëè ñå
ïîêàçó¼å è ïîãîäíèì çà èñòðàæèâàœå êóëòóðíèõ êî-
äîâà åïîõå. Ò༠îäíîñ ñâåñòðàíè¼å îáàñ¼àâà íå ñàìî
¼åäíó îä ñòîæåðíèõ ëè÷íîñòè ìîñòàðñêîã êœèæåâ-
íîã êðóãà è îïøòå ïðèõâàžåíîã íàöèîíàëíîã ïîåòó
êî¼è ¼å, êàêî ¼å òî ïèñàî Ä. Âèòîøåâèž, „óñïåøíî èñ-
ïóœàâàî çàõòåâå îáà êðèëà ’çâàíè÷íå’ ñðïñêå êðèòè-
êå: Ïîïîâèžåâîã àðòèçìà è Ñêåðëèžåâîã óòèëèòàðè-
çìà” 1, âåž äîñòà ãîâîðè î ñëîæåíî¼ äèíàìèöè è
êîíòðàâåðçàìà êóëòóðíîã ðàçâî¼à.
Èìà¼óžè ó âèäó ñàãëàñ¼à è ðàçëèêå ó êœèæåâíèì
êîíöåïòèìà ãëàâíèõ àðáèòàðà ñðïñêå ìîäåðíå Á. Ïî-
ïîâèžà è £. Ñêåðëèžà ñà ïðåäðàòíèì ìîäåðíèñòèìà,
àëè è ñàìèõ ìîäåðíèñòà ìåóñîáíî, òîíîâè íàêëîíî-
ñòè è ðàçóìåâàœà êî¼å ñó îíè ïîêàçàëè çà ñâîã ñàâðå-
ìåíèêà Àëåêñó Øàíòèžà óáåäšèâî ñâåäî÷å î ñòèë-
ñêîì âèøåãëàñ¼ó è ñóæèâîòó ðàçëè÷èòèõ èäå¼íèõ è äó-
õîâíèõ òåíäåíöè¼à ó ñðïñêî¼ êœèæåâíîñòè ïðâèõ äå-
öåíè¼à 20. âåêà.
Ñòâàð ÷èíè ñëîæåíè¼îì è ÷èœåíèöà äà ¼å Àëåê-
ñà Øàíòèž êîëèêî òðàäèöèîíàëèñòà, íàñòàâšà÷ ¼åä-

1
Ä. Âèòîøåâèž, „Òèðàíè¼à êðèòèêå”, Ñðïñêî ïåñíèøòâî
1900 –1914, êœ. I, Áåîãðàä, 1975. ñòð. 263.

169
íîã çíà÷à¼íîã òîêà íàöèîíàëíå ïîåçè¼å (îä íàðîäíå
ïðåêî Ðàäè÷åâèžà è Çìà¼à), òîëèêî è ïåñíèê êî¼è ñå
âèäíî ìåœàî (ïîñåáíî ïîñëå êðèòèêå Á. Ïîïîâèžà)
è êî¼è ¼å áèî îòâîðåí çà íîâà ìîäåðíèñòè÷êà ñòðó¼à-
œà ó ñðïñêî¼ êœèæåâíîñòè (äîïðèíîñè Âî¼èñëàâà
Èëèžà, £îâàíà Äó÷èžà è äðóãèõ).
Îäíîñ ìîäåðíèñòà ïðåìà Øàíòèžó ïîêðåžå, òà-
êîå, íå ìàœå âàæíî ïèòàœå êîìïëåìåíòàðíîñòè
êœèæåâíèõ ïðîãðàìà è ìàíèôåñòà è ïåñíè÷êå è êðè-
òè÷êå ïðàêñå. Íàèìå, ñðïñêè ìîäåðíèñòè ñå ó Øàí-
òèžåâîì ñëó÷à¼ó ¼àâšà¼ó ó âèøåñòðóêèì óëîãàìà –
êœèæåâíèõ ñòâàðàëàöà, òóìà÷à è ñóäè¼à. Òå œèõîâå
ìóëòèïëèöèðàíå óëîãå íå ïîäóäàðà¼ó ñå óâåê è íèñó
îáàâåçíî ñàãëàñíå. Ïîðåä ÷èñòî åñòåòè÷êèõ ìåðèëà
óâîäå ñå è âàíåñòåòè÷êà – íàöèîíàëíà, ñîöè¼àëíà,
åòè÷êà øòî ñëèêó êœèæåâíîã æèâîòà ÷èíè ðàñòðå-
ñèòè¼îì è êîíòðàâåðçíè¼îì è îçáèšíî äîâîäè ó ïè-
òàœå íå ñàìî çàñíîâàíîñò òåçå î õîìîãåíîì äóõó âðå-
ìåíà âåž è î àïñîëóòíî¼ èíîâàòèâíîñòè ìîäåðíèõ
óìåòíè÷êèõ ñòðó¼à è òåíäåíöè¼à.
Çà âðåäíîâàœå Øàíòèžåâà äåëà, ïîêàçàëî ñå, îä
óòèöà¼à ¼å è äðóøòâåíè êîíòåêñò. Ïðåä Ïðâè ñâåò-
ñêè ðàò î Øàíòèžó ïèøó ïðèïàäíèöè íà¼ìëàåã ìî-
äåðíèñòè÷êîã íàðàøòà¼à, ìëàäîáîñàíöè Äèìèòðè¼å
Ìèòðèíîâèž è Ìèëîø Âèäàêîâèž, êàî è ó ¼åäíîì
ïîëåìè÷êîì òåêñòó Èñèäîðà Ñåêóëèž; ïðåä êð༠ðà-
òà îíà žå ñå ìîñòàðñêîì ïîåòè ¼îø ¼åäíîì âðàòèòè.
£îâàí Äó÷èž, Ñèìà Ïàíäóðîâèž è Ïåðî Ñëè¼åï-
÷åâèž ñâî¼å ñòóäè¼å è åñå¼å î Øàíòèžó ïèøó èçìåó
äâà ðàòà, óãëàâíîì íàêîí ïåñíèêîâå ñìðòè (1924), òà-
êî äà ïðåä ñîáîì èìà¼ó çàîêðóæåí îïóñ è äðóãà÷è¼ó
êœèæåâíîèñòîðè¼ñêó ïåðñïåêòèâó óñëîâšåíó íîâèì
ðàñïîðåäîì ñíàãà íà êœèæåâíîì ïîšó. Èïàê, óïð-
êîñ øèðîêî¼ õðîíîëîøêî¼ àìïëèòóäè, ïåñíè÷êîì è
êðèòè÷êîì èíäèâèäóàëèçìó ïðåäðàòíèõ ìîäåðíèñòà,

170
ìîæå ñå óî÷èòè èçâåñíà êîíñòàíòà êî¼à îáëèêó¼å äî-
ñòà ó¼åäíà÷åí êðèòè÷êè ñòàâ è ñóä.
×èœåíèöó äà ¼å ñâàêè íîâè óìåòíè÷êè ïîêðåò
ïîòåíöè¼àëíî àíòèòðàäèöèîíàëèñòè÷êè è ó îòïîðó
ïðåìà ïðèçíàòèì âðåäíîñòèìà è àóòîðèòåòèìà, ¼åð,
êàêî ¼å ïèñàî Ìàðèíî, „ìîäåðíî ¼å åìàíöèïîâàíî,
åêñêëóçèâíî, íåòîëåðàíòíî, ïîëåìè÷íî, ñóøòèíñêè
íåãàòîðñêî”2, êðèòè÷êà âèåœà ñðïñêèõ ìîäåðíèñòà
íå ïîòâðó¼ó ó ïîòïóíîñòè.
Ïðèìåð äâà ìëàäà ñòâàðàîöà – Ìèòðèíîâèžà
è Âèäàêîâèžà, êî¼è ñó ìåó ïðâèìà ó ñðïñêî¼ êœè-
æåâíîñòè áèëè çàõâàžåíè èäå¼àìà ðàíå åâðîïñêå
àâàíãàðäå, à ñà ñèìïàòè¼àìà ïðèñòóïàëè ñâîì ñà-
âðåìåíèêó Øàíòèžó, çíà÷à¼íî ðåâèäèðà ïîñòàâšå-
íó òåçó.
£åäíà îä ñòîæåðíèõ ëè÷íîñòè Ìëàäå Áîñíå è
ïèñàö ïðâîã ôóòóðèñòè÷êîã ìàíèôåñòà ó ñðïñêî¼
êœèæåâíîñòè – Äèìèòðè¼å Ìèòðèíîâèž ó Áîñàíñêî¼
âèëè (1907) ó îêâèðó êðèòè÷êå ïàíîðàìå ñðïñêèõ ïè-
ñàöà íà òëó Áîñíå è Õåðöåãîâèíå, äà¼å è ïåñíè÷êè
ïîðòðåò Àëåêñå Øàíòèžà:
„Ã. Øàíòèž ¼å óç Ìèëîðàäà Ìèòðîâèžà íà¼ïî-
åòè÷íè¼à ïðèðîäà ó ñàâðåìåíî¼ ïîåçè¼è ñðïñêî¼. Íè
ìèñàîí, èçðàçèò è ñèëàí êàî ã. Ñòåôàíîâèž, íè áî-
ãàò, ðàñêîøàí è ïóí åìîöè¼à êàî ã. Äó÷èž, íè îò-
ì¼åí íè ó¼åäíà÷åí êàî ã. Ðàêèž, ã. Øàíòèž ¼å èñòèí-
ñêè ï¼åñíèê, áîãîìäàí, ñâî¼, èñêðåí è ïðèðîäàí, ðî-
åí”3.
Äâå ñòâàðè ñó èíäèêàòèâíå ó Ìèòðèíîâèžåâîì
îäíîñó ïðåìà Øàíòèžó: ìîñòàðñêè ïåñíèê ñå ñàãëå-
äàâà ó ñèíõðîíè¼ñêî¼ ðàâíè ìåó åëèòíèì íàöèîíàë-
2
A. Marino, „Moderno”, Moderno, modernizam, modernost,
Beograd, 1997, str. 67.
3
„Íàø êœèæåâíè ðàä”, Áîñàíñêà âèëà. 1907, XXII, 10,
ñòð. 153.

171
íèì ïåñíèöèìà, à àóòåíòè÷íîñò åìîöè¼à, ïàòðèîòè-
çàì, ¼àñíîñò è íåïîñðåäíîñò ïåñíè÷êîã èçðàçà, òå ãèï-
êîñò è ìåëîäèîçíîñò ñòèõà ñìàòðà¼ó œåãîâèì îñíîâ-
íèì âðåäíîñòèìà. Ò༠ñóä žå óìíîãîìå áèòè îïøòå
ìåñòî. Èàêî ¼å çàìåðèî îäñóñòâó àðòèñòè÷êîã ó Øàí-
òèžåâî¼ ïîåçè¼è („íåìà ó œåãà ãîòîâî íè¼åäíå ï¼åñìå
êî¼à áè áèëà ó¼åäíà÷åíà çàîêðóãšåíà, ñàâðøåíà”4),
èïàê žå ñåòà, åëåãè÷íîñò è òîïëèíà „ïîåòñêå äóøå”
íàòêðèëèòè ïåñíèêîâå íåäîñòàòêå è ñâðñòàòè ãà ó ðåä
èñòàêíóòèõ ñàâðåìåíèõ ëèðè÷àðà.
Êîëèêî ¼å Ìèòðèíîâèžåâà îöåíà àôèðìàòèâíà
âèäè ñå êàäà ñå óïîðåäè ñà îíîì äàòîì î Äó÷èžó.
Ìëàäè êðèòè÷àð žå „êíåçó ñðïñêèõ ïåñíèêà” ïðè-
çíàòè ôèíîžó è åëåãàíöè¼ó îñåžàœà, âèäåòè ó œåìó
„îòì¼åíîã àðòèñòó, óì¼åòíèêà, ïîòïóíî ñâ¼åñíîã è
àóòîêðèòè÷íîã”,5 àëè žå ìó îñïîðèòè äóáèíó åìî-
öè¼à, ñïîíòàíîñò è èìïðåñèâíîñò – äàêëå ñâå îíî øòî
¼å ñìàòðàî Øàíòèžåâèì ïåñíè÷êèì âðëèíàìà.
Èçâåñíî ¼å äà Ìèòðèíîâèžó, êàî è ïðåäðàòíîì
îìëàäèíñêîì íàðàøòà¼ó, íè¼å áèî áëèçàê Äó÷èžåâ
êîíöåïò ìîäåðíèçìà, àëè ñó íåêå òåíäåíöè¼å óíó-
òàð œåãà – êî¼å ñó âîäèëå ìîäåðíèçîâàœó ïîåòñêîã
èñêàçà øèðåœåì „ñôåðå ïîåòñêèõ ìîòèâà” è çíà÷è-
ëå „ïîòðàãó çà íå÷èì íîâè¼èì è ñëîáîäíè¼èì”6 áè-
ëå ïðèõâàžåíå è óãðàåíå ó œèõîâ ïåñíè÷êè ïðî-
ãðàì. Åìîöèíàëíîñò è èñêðåíîñò Øàíòèžåâå ïîåò-
ñêå ðå÷è, ïîêëàïàëà ñå, äðóãå ñòðàíå, ñà çíà÷à¼åì
êî¼è ñó ìîäåðíèñòè ïðèäàâàëè ñâèì îáëèöèìà šóä-
ñêå îñåžà¼íîñòè, äîê ¼å ïåñíèêîâà èçðàçèòà íàöèî-
íàëíà è ñîöè¼àëíà îáî¼åíîñò áèëà ó ñàãëàñ¼ó ñà ìî-
äåðíèñòè÷êèì áîðáåíèì äèíàìèçìîì è ïîëèòè÷êèì
ïðàãìàòèçìîì. Òî ïîòâðó¼å ñõâàòàœå íîâèõ èñòî-
4
Èñòî, ñòð. 154.
5
Èñòî, áð. 11, ñòð. 169.
6
Èñòî, ñòð. 170.

172
ðèöèñòà äà „òåîðè¼à íå ïî÷èâà ó ìèðó èçíàä ñâàêå
’èäåîëîãè¼å’ âåž äà ¼å äî ãðëà çàãëèášåíà ó œó”.7
Åâèäåíòíî ¼å, òàêîå, äà ïðîöåñ ìîäåðíèçîâà-
œà èñòîâðåìåíî ïðàòè è ñòâàðàëà÷êà àñèìèëàöè¼à,
ò¼. äà ïîðåä îñïîðàâàœà åòàáëèðàíèõ êœèæåâíèõ è
äðóøòâåíèõ âðåäíîñòè, ïîñòî¼å è îáëèöè œèõîâîã
ïðåóçèìàœà è èíòåðôåðåíöè¼å. Âèäàêîâèžåâà êðè-
òè÷êà îöåíà Øàíòèžåâå ðîäîšóáèâå çáèðêå èç 1913.
ãîäèíå òî ïîòâðó¼å ó âåëèêî¼ ìåðè.
Êàî êðèòè÷àð è óðåäíèê ʜèæåâíå õðîíèêå ó
ëèñòó Íàðîä, Âèäàêîâèž ïðèêàçó¼å äâå ðàçëè÷èòå
êœèãå: Ñàïóòíèêå È. Ñåêóëèž è Íà ñòàðèì îãœè-
øòèìà À. Øàíòèžà.8 Ïðèêàç ëèðñêî-ìåäèòàòèâíå
ïðîçå Èñèäîðèíå ¼å íåêà âðñòà ñïîðåœà ñà êðèòè÷-
êîì èäåîëîãè¼îì Ñêåðëèžåâîì, îäáðàíà íåñïóòàíå
ñòâàðàëà÷êå ñëîáîäå è ïðàâà íà ðàçëè÷èòîñò; ïðè-
êàç Øàíòèžåâå ïåñíè÷êå çáèðêå ïîêàçó¼å äðóãó, âè-
øå òðàäèöèîíàëèñòè÷êó, à ìàœå èíîâàòîðñêó ñòðà-
íó Âèäàêîâèžåâà êðèòè÷êîã ïðîìèøšàœà. Íàðîä-
íè èäåàëèçàì è ðîìàíòèêó èñòàžè žå ìëàäè êðèòè-
÷àð êàî ãëàâíî îáåëåæ¼å Øàíòèžåâèõ ïåñàìà è íå
êàî ïàðàëåëó âåž êàî êîíòðàïóíêò œèìà íàâåøžå
Ïàíäóðîâèžåâå ïåñìå ïîñâåžåíå èñòèì äîãàà¼èìà
– ñðïñêèì ïîáåäàìà ó Áàëêàíñêèì ðàòîâèìà: „Äîê
Ïàíäóðîâèž íà êóìàíîâñêîì ðàçáî¼èøòó ïðîëàçå-
žè âîçîì âèäè ìðàê, ïîëîìšåíå íàäå, çàáîðàâšåíå
õóìêå, ã. Øàíòèž ñà ïîáîæíèì ãåñòîì óçâèêó¼å:
’Ñâè íà êîëåíà’”.9 Èçìåó Ïàíäóðîâèžåâîã ïàöè-
ôèçìà è ïåñèìèçìà è Øàíòèžåâîã íàöèîíàëíîã èäå-
àëèçìà è ðîìàíòèçìà àóòîð ñå íåžå îïðåäåšèâàòè

7
Luis Montrouz, „Poetika i poetika kulture”, Novi istorici-
zam i kulturni materijalizam, str.106.
8
Íàðîä, 1913. VII, áð. 309 îä 3 (16) VII.
9
Èñòî.

173
è äàòè ïðåäíîñò ¼åäíî¼ ïåñíè÷êî¼ îïöè¼è èëè äî-
æèâšà¼ó: „Ñìåøíî áè áèëî îçíà÷èòè ¼åäàí íà÷èí
êàî áîšè, êàî ïîåòñêè¼è, ìîæäà è èìïðåñèâíè¼è è
òðàæèòè äà ñå ñàìî ó œåãîâèì ãðàíèöàìà ïåâà. £åð
¼å òî ñòâàð ëè÷íîã, âàçäà ïîñåáíîã ãëåäàœà íà ñâåò è
ñòâàðè”.10
Îâ༠Âèäàêîâèžåâ êðèòè÷êè ïëóðàëèçàì, èçâå-
ñíî, ðåçóëòàò ¼å ðàñïåòîñòè èçìåó íàöèîíàëíîã ïî-
ëèòè÷êîã óòèëèòàðèçìà è åñòåòè÷êèõ ñõâàòàœà ðàíå
àâàíãàðäå êî¼à ñó áèëà ó çíàêó ïîáóíå è ðåâîëòà ïðå-
ìà òðàäèöèîíàëíèì âðåäíîñòèìà. Ïðåäñòàâšà¼óžè
Ìàðèíåòè¼åâ ôóòóðèçàì ó èñòîì ëèñòó êàäà è Øàí-
òèžåâó ïåñíè÷êó çáèðêó, ìëàäè êðèòè÷àð ¼å ïèñàî î
„ðåôîðìè åñòåòèêå” è „ðåôîðìè ñàäðæèíå è ôîðìå
óìåòíè÷êèõ äåëà” è ôóòóðèñòè÷êó ïîåòèêó äåôèíè-
ñàî êàî âèä „óíèøòåœà ñåíòèìåíòàëíîñòè, áîëåžè-
âîñòè è ñëàäóœàâîñòè, óíèøòåœà ïëàâå ñèìáîëè÷êå
íîñòàëãè¼å çà ìèíóëèì”, òå „èçíàëàæåœà ëåïîòå ó
ñàâðåìåíîì äîáó ãâîæàðè¼à, ìàøèíà, ìåõàíèêå è
áðçèíå”.11 Èïàê, êàî øòî ñå âèäè, îí ¼å ïðèõâàòèî è
Øàíòèžåâ ðîìàíòè÷àðñêè èäåàëèçàì („Íà¼ïîñëå, òà¼
èäåàëèçàì ... äàî ¼å ñâó ëåïîòó îâèì ïåñìàìà”)12 è ñ
âèñîêèì ðîäîšóáèâèì ïàòîñîì ïèñàî î „ñâå÷àíîì
øóìó ïîìïåçíî ïîðåäàíèõ ðèìà è ñòðîôà çàîäåíó-
òèõ ó óðåøåíå îäîðå” è î áèñåðó „øòî ñå äðîáè è
ïðåëåâà”13 ó œèìà. Ò༠äóàëèçàì ìèøšåœà èëóñòðó-
¼å êàêî ¼å íà¼ìëàè êœèæåâíè íàðàøò༠óî÷è Ïðâîã
ñâåòñêîã ðàòà ñà £îâàíîì Ñêåðëèžåì äåëèî œåãîâå
íàöèîíàëíî-îñëîáîäèëà÷êå è ñîöè¼àëíå èäå¼å è áèî
ñà œèì ïîäóäàðàí è „ó èçâåñíèì ðàöèîíàëíèì ïî-

10
Èñòî.
11
Íàðîä, 1913, VII, áð. 312 îä 13 (26) VII.
12
Íàðîä, 1913, VII, áð. 309 îä 3 (16) VII.
13
Èñòî.

174
ñòàâêàìà ïðåìà êî¼èìà ñå îäìåðàâà¼ó íîâà êœèæåâ-
íà ñòðó¼àœà”.14 Ó îáà ñëó÷à¼à èñõîäèøòå ¼å áèëî çà-
¼åäíè÷êî: íå îñòàòè ñàìî ó ñôåðè åñòåòè÷êîã âåž ïî-
ñðåäñòâîì œå ïîñòàòè ðåñïåêòàáèëíè ôàêòîð íàöè-
îíàëíîã ïîëèòè÷êîã æèâîòà.
Çà ðàçëèêó îä Âèäàêîâèžà è Ìèòðèíîâèžà,
Èñèäîðà Ñåêóëèž ¼å íîøåíà ïîëåìè÷êèì æàðîì îä-
áðàíå ìîäåðíèõ ïîåòè÷êèõ è åñòåòè÷êèõ íàçîðà
Øàíòèžó ïðèøëà ñà âåžîì äîçîì îøòðèíå, èñêšó-
÷èâîñòè è íåòðïåšèâîñòè. Ó ïðîãðàìñêè èíòîíè-
ðàíîì òåêñòó „Î ïåñíèöèìà êî¼è ëàæó” ó Áîñàíñêî¼
âèëè15, ìîñòàðñêè ïîåòà ¼å áèî ñàìî ïîâîä çà îáðà-
÷óí ñà Ñêåðëèžåâèì çäðàâîðàçóìñêèì ïðèíöèïè-
ìà è âèòàëèñòè÷êèì äóõîì: „Ã. Ñêåðëèž ¼å îïåò êà-
çàî ¼åäíó äóõîâèòó ðå÷, êàçàî ¼å äà ¼å Àëåêñà Øàí-
òèž ïåñíèê êî¼è íå ëàæå. Áëàãî ã. Øàíòèžó, ÷è¼å
êðåïêà ñð÷àíà æèëà âðøè ñâî¼ ïîñàî è êàä ¼å íå ïëà-
øå âàìïèðè íèðâàíå è ãð÷à. Áëàãî ïåñíèêó, êî¼è
ïðåä ìíîæèíîì öâåžà ìèñëè íà ëèâàäå è áàøòå, à
íå íà ñîáå ó êî¼èìà ìðòâàöè ñïàâà¼ó. Àëè, äàíàñ ¼å
íàîïàêîñò, ãèãàíòñêà íàîïàêîñò ¼å äàíàñ. Îäìàêëè
ñìî ñå îä ñóíöà, è íåìà âèøå áîãîâà çà êî¼èìà ñå íå
âó÷å ñåíêà, è íè¼å ñàñâèì ëàæíî êàä ñå ïåâà äèâšå-
œå ñà ñåíêîì çàâèñòè è ñòðàõà, è šóáàâ ñà ñåíêîì
áîëåñòè è ãðåõà”.16
Íåñóìœèâî Èñèäîðèí òåêñò, íàïèñàí çàïðàâî ó
îäáðàíó Äèñà, áèî ¼å èçðàç áîðáåíîã íåïðèñòà¼àœà,
„ïðàâà îá¼àâà ðàòà”, êàêî ¼ó ¼å äåôèíèñàî Ï. Ïàëàâå-
ñòðà, ñêåðëèžåâñêîì ïðàãìàòè÷íîì ñõâàòàœó î íå-
ïîñðåäíî¼ ñîöè¼àëíî¼ è ìîðàëíî¼ ìèñè¼è óìåòíîñòè,
14
„Êœèæåâíà êðèòèêà ó Íàðîäó è Ñðïñêîì â¼åñíèêó”,
Òðàäèöèîíàëíî è ìîäåðíî ó ñðïñêèì ÷àñîïèñèìà 1895–1914,
ñòð. 284.
15
Áîñàíñêà âèëà, 191, XXVI., 24, ñòð. 361–362.
16
Èñòî, ñòð. 361.

175
„öåî ¼åäàí íîâè, àâàíãàðäíè ïðîãðàì”.17 Ñà ñòàíî-
âèøòà òîã ïðîãðàìà è èäå¼à êî¼å ñó íîñèëå íîâ ïå-
ñíè÷êè íàðàøòà¼, ïîåçè¼à Àëåêñå Øàíòèžà áèëà ¼å
ïàðàäèãìà êî¼î¼ ñå ñóïðîòñòàâšàëî, êî¼à ñå îñïîðà-
âàëà è ðóøèëà.
Íè¼å áåç çíà÷à¼à äà ñå è Ñòàíèñëàâ Âèíàâåð, òà-
êîå ó îáðà÷óíó ñà ñêåðëèžåâñêèì ðàöèîíàëèçìîì è
ìîðàëèçìîì, ïîäðóãšèâî îñâðíóî è íà Øàíòèžåâå
„ïëèòêå ñåâäàëè¼å, êî¼è ñó ãðóáè è áðóòàëíè ó öåëîì
æèâîòó, à ñàìî çà òðåíóòàê ïàäíó, êëîíó îä ñåâäàõà
è âðèñíó è èçäàõíó”.18
Äðóãè òåêñò Èñèäîðå Ñåêóëèž, ïîñâåžåí ó öå-
ëèíè Øàíòèžó, à îá¼àâšåí êðà¼åì Ïðâîã ñâåòñêîã ðà-
òà ó òåê ïîêðåíóòîì ʜèæåâíîì ¼óãó (1918), âåîìà
ñå ðàçëèêó¼å ïî òîíàëèòåòó, ôîðìè è àóòîðñêîì ñòà-
âó îä ïðâîã.
Íà ïðàãó íîâå åïîõå, ïðåä „ðàñêðèšåíèì” âðå-
ìåíîì è ó çåìšè êî¼à ñå ïðîøèðèëà, Èñèäîðà ¼å îñå-
òèëà ïîòðåáó äà ñå ¼îø ¼åäíîì âðàòè ñâî¼èì ïðåä-
ðàòíèì êœèæåâíèì ñàïóòíèöèìà – Øàíòèžó è Ñâ.
Žîðîâèžó. Èàêî ïîåòè÷êà äèñòàíöà íè¼å áèëà ñìà-
œåíà, êðèòè÷êà åíåðãè¼à ¼å ñàäà èìàëà äðóãà÷è¼è
ñìåð, áèëà ¼å ïðîæåòà îñåžàœåì åìïàòè¼å è ðàçóìå-
âàœà çà Øàíòèžåâó ëè÷íîñò è äåëî. È ó êðèòè÷êîì
îïóñó ñïèñàòåšêèíîì îâ༠åñå¼ ¼å îñîáåí19 – èìà åïè-
ñòîëàðíó ôîðìó, òîí íåîáàâåçíîã ñàëîíñêî㠞àñêà-
œà ó ðàñêîøíîì êðà¼îëèêó ãäå ¼å „íåáî íåæíî êàî
äåâî¼à÷êè ïîãëåä”, ñóíöå „æóòî êàî çëàòî”, à ïåñíèêî-
17
„Èñèäîðà Ñåêóëèž è ðàíà ñðïñêà àâàíãàðäà”, Êðèòèêà
è àâàíãàðäà ó ìîäåðíî¼ ñðïñêî¼ êœèæåâíîñòè, Áåîãðàä, 1979,
ñòð. 60.
18
„£åçè÷íå ìîãóžíîñòè”, Êðèòè÷êè ðàäîâè Ñòàíèñëàâà
Âèíàâåðà, Ñðïñêà êœèæåâíà êðèòèêà. êœ. 14, ñòð. 76–77.
19
„Àëåêñà Øàíò螔, ʜèæåâíè ¼óã, 1918, 10-12, ñòð.
371–375.

176
âà êœèãà ñå ñïóøòà íà „ñâèëåíîì êîíöó ïîçíîã ëå-
òà”. Ó Èñèäîðèíîì åñå¼ó êðèòè÷êè ãëàñîâè ñå, èàêî
¼å îáëèê äè¼àëîøêè, íå êîíôðîíòèðà¼ó – îíè ñå ñó-
ñòè÷ó è ïóòåì äåñêðèïöè¼å óòâðó¼ó ïðèðîäó ïåñíè-
êîâîã óìåòíè÷êîã ïîñòóïêà, œåãîâå äîìåòå è ãðàíè-
öå: „Øàíòèž ¼å ïåïåšàâà øåâà ó òâðäî¼ áðàçäè íà-
øî¼. Óçàê ó ñõâàòàœó è ãîðàê ó òóçè íàä íåñðåžíîì
áðàžîì ñâî¼îì. Ïåñíèê ìåêàíèõ, ïîáîæíèõ è ïîøòå-
íèõ îñåžà¼à è ëåïèõ è íåòà÷íèõ ìèñëè ñâè¼ó íàñ £ó-
ãîñëîâåíà. Øàíòèž, ïåñíèê òåæàêà è çåìšå, óòîëè-
êî ¼å èíâåíòèâíè¼è è òîïëè¼è ó êîëèêî ¼å ¼åäíîñòàâ-
íè¼å äîìàžè. Íà¼áîšè ¼å îíäà, êàäà ¼å ïåñíèê äðõòà-
¼à âàçäóøíîã îêî òèõ áåäíèõ, çáóœåíèõ óìåòíè÷êèõ
îáëèêà”.20
Êàî äèïòèõ îòâàðà ñå Èñèäîðèí òåêñò î ìîñòàð-
ñêîì ïåñíèêó. ×óëíè äîæèâšà¼ òîïëå ¼åñåíè, îñåžà¼
íåìèðà, ïðîëàçíîñòè è ñòðåïœå ïðåä îíèì øòî äî-
ëàçè, ó îïîçèöè¼è ñó ñà Øàíòèžåâîì çäðàâîì âåðîì
„äà ñìî ïëåìå êî¼å âåðó¼å ó ñåáå. Äà íîâî ïîêîšåœå
÷åêà íîâó ðàäîñò. Äà êðåïêîì íàðîäó è ¼åñåí ìîæå
áèòè îòàŸáèíå”.21 Ó îïîçèöè¼è ¼å è „äóøà ïåñíèêî-
âà”, êî¼à „íå ñíåâà ïðåäìåò óìåòíîñòè íåãî èõ âèäè
è ïèïà”.22 Àêî ñå èìà ó âèäó Èñèäîðèíà èíòðîñïåê-
òèâíîñò, ñêëîíîñò êà ìåòàôèçè÷êîì è ñïèðèòóàëíîì
– îíäà ïîñòà¼å âèäšèâî êàêî ñó îíà è Øàíòèž ñòâà-
ðàëà÷êè àíòèïîäè, àëè ñàäà íå âèøå íåïðè¼àòåšñêè
è ñ òåæœîì îñïîðàâàœà âåž êîìïëåìåíòàðíîñòè è
ñóæèâîòà. Êàî äà ó íîâèì îêîëíîñòèìà èçíîâà âàñ-
êðñàâà êëàñè÷íà ïîäåëà ïåñíèøòâà íà ñåíòèìåíòàë-
íî è íàèâíî, îá¼åêòèâíî-ñóá¼åêòèâíî, äèîíèçè¼ñêî-
àïîëîíè¼ñêî. Ó äàòîì åñòåòè÷êîì äóàëèçìó Øàíòèž
¼å íåñóìœèâî ïðåäñòàâíèê ïðâîã è èçðàç õàðìîíè÷-
20
Èñòî, ñòð. 374.
21
Èñòî, ñòð. 373.
22
Èñòî, ñòð. 373.

177
íå ñòîïšåíîñòè ïî¼åäèíöà è çà¼åäíèöå, îí༠êî¼è íà¼-
áîšå ïîêàçó¼å œåíà îñåžàœà è òåæœå.
Ïîäàòàê äà ¼å È. Ñåêóëèž òèõ ãîäèíà (1919) îá-
¼àâèëà, ïîðåä Çâîíàðà Áîãîðîäè÷íå öðêâå, ïðèïîâåä-
íó çáèðêó Èç ïðîøëîñòè, ó êî¼î¼ ¼å îñåžàœå ïðèïàä-
íîñòè íàöèîíàëíîì êîëåêòèâó ¼àñíî ïîñòóëèðàíî,
äîäàòíî ïî¼àøœàâà äðóãà÷è¼å ñàãëåäàâàœå Øàíòè-
žåâîã ìåñòà ó ñðïñêî¼ êœèæåâíîñòè.
Øàíòèž ¼å áèî ñâî¼åâðñòàí ëàêìóñ êœèæåâíî-
êðèòè÷êå àìáèâàëåíòíîñòè íèçà äðóãèõ ïðåäðàòíèõ
ìîäåðíèñòà: Ñèìå Ïàíóäðîâèžà, £îâàíà Äó÷èžà, Ïå-
ðå Ñëè¼åï÷åâèžà.
Èàêî ïî ïðèðîäè ðàöèîíàëèñòà, Ñèìà Ïàíäó-
ðîâèž ¼å âåðîâàî äà îñíîâó óìåòíè÷êîã äîæèâšà¼à
÷èíè åìîöèîíàëíîñò: „Ó ïåñìè ¼å ãëàâíî îñåžàœå è
èçðàç”23 ïèñàî ¼å. Ñìàòðà¼óžè îñåžàœå öåíòðàëíîì
åñòåòè÷êîì êàòåãîðè¼îì, îí ¼å ïðèõâàòèî è Øàíòèžà
êàî ïåñíèêà „âåëèêîã è øèðîêîã îñåžàœà šóáàâè è
ñèìïàòè¼à” àëè ¼å òî ïðèõâàòàœå èìàëî ñâî¼ó ñïåöè-
ôè÷íó ïóòàœó.
Àóòîð Ïîñìðòíèõ ïî÷àñòè ¼å ó ðàíî¼ ôàçè, êàä
ñó ñå ìîäåðíèñòè áîðèëè çà íîâó ïåñíè÷êó ôîðìó
è ñåìàíòèêó è áèëè ó ïîçèöè¼è ïîðèöàœà è îñïî-
ðàâàœà ïåñíè÷êå òðàäèöè¼å, ñòðîæè¼å ñóäèî î ìî-
ñòàðñêîì ïîåòè. Ïèøóžè 1905. ó ʜèæåâíî¼ íåäå-
šè „Î ïðåäñòàâíèöèìà äàíàøœå ñðïñêå êœèæåâ-
íîñòè”24, Ïàíäóðîâèž ñå îâëàøíî îñâðíóî íà ìëà-
äîã Øàíòèžà. Ñâðñòàî ãà ¼å, çà¼åäíî ñà Ìèëîðàäîì
Ìèòðîâèžåì è Ñîêîšàíèíîì, ó ïðåäñòàâíèêå òçâ.
„îá¼åêòèâíå ëèðèêå” è êàî ñâî¼åâðñòàí àíàõðîíè-
çàì ñóïðîòñòàâèî íîâî¼ „÷èñòî ñóá¼åêòèâíî¼ ëèðè-
öè óíóòðàøœåã æèâîòà” (Äó÷èž, Ñòåôàíîâèž, Ðà-
23
„Çì༔, Íîâà èñêðà, 1904, I, 3, ñòð. 164.
24
ʜèæåâíà íåäåšà, 1905, II, 14–17, ñòð. 13–14; 25–26,
ñòð. 37–38.

178
êèž, Ä. Ìàðêîâèž), ÷è¼à ¼å çàñëóãà áèëà øòî ¼å ñðï-
ñêó ïîåçè¼ó êîíà÷íî óâåëà ó òîêîâå ìîäåðíå åâðîï-
ñêå ïîåçè¼å.
Íåïóíó äåöåíè¼ó êàñíè¼å, êàî êðèòè÷àð Íóøè-
žåâå Çâåçäå Ïàíäóðîâèž ¼å, ó êðèòè÷êîì ïðèêàçó Ðî-
äîšóáèâèõ ïåñàìà Âåšêà Ïåòðîâèžà, Øàíòèžà èñ-
òèöàî êàî ñèíîíèì çà òðàäèöèîíàëíî è êàî îïîçèò
íîâîìå. Ìàäà ¼å ïåñíèê „Ïðåòïðàçíè÷êå âå÷åðè” ó
ìåóâðåìåíó ïðåøàî çíà÷à¼àí ðàçâî¼íè ïóò – óñàâð-
øèî ïåñíè÷êó ôîðìó, îáîãàòèî ëåêñèêó, âèøå ñå
îòâîðèî ïðåìà íîâèì îáëèöèìà îñåžà¼íîñòè, Ïàí-
äóðîâèž ïèøå: „Øàíòèžåâà ðîäîšóáèâà ïîåçè¼à èìà
îñåòíó äîçó ñåíòèìåíòàëíîñòè, ìåêå íîñòàëãè¼å è
ñëîâåíñêå òðïåšèâîñòè [...] Âåšêî Ïåòðîâèž ¼å ìíî-
ãî ìîäåðíè¼è”25.
È ó ëèñòó Ïðîãðåñ 1920, ó êðàžåì îñâðòó íà
Øàíòèžåâî ïåñíè÷êî äåëî, Ïàíäóðîâèž íè¼å ïðî-
ïóñòèî äà ìó çàìåðè íà „èçâåñíîì êîíçåðâàòèâè-
çìó ó ìîòèâèìà è ôîðìè”, àëè ¼å îâîãà ïóòà èñòà-
êàî œåãîâó „÷èñòî óìåòíè÷êó âðåäíîñò” è „âðëî âè-
ñîêó âðåäíîñò ñà ãëåäèøòà èñòîðè¼ñêîã è êóëòóð-
íîã”.26
Íåêðîëîã Øàíòèžó ó Ãà¼ðåòó (1924)27 ¼åñòå
Ïàíäóðîâèžåâà êðèòè÷êà ñèíòåçà ïåñíèêîâà ñòâà-
ðàëàøòâà è ïîêàçàòåš êðèòè÷àðåâîã ïîåòè÷êîã çà-
îêðåòà. Òî ¼å âðåìå êàäà ¼å Ïàíäóðîâèž çàîêðóæèî
ñâî¼ êîíöåïò „èíòåãðàëíå ïîåçè¼å”, îäðåêàî ñå ñîï-
ñòâåíîã è ãåíåðàöè¼ñêîã ïåñèìèçìà è „äåêàäåíò-
ñòâà” íàñòî¼åžè äà ãà îá¼àñíè „áîëíîì èñòîðè¼ñêîì
è ïñèõîëîøêîì íóæíîøžó”. Êàî çàãîâîðíèê „òðàí-

25
Çâåçäà, 1912, II, 5, ñòð. 312.
26
Ïðîãðåñ, 1920. I, 23 îä 5. VI, 24. îä 6. VI.
27
„Àëåêñà Øàíò螔, Ãà¼ðåò, 1924, VIII, 5. ñòð. 76–77.
Òåêñò ¼å ïðåóçåò èç áåîãðàäñêå Ïîëèòèêå.

179
öåíäåíòàëíîã îïòèìèçìà”, óìåñòî çà ñàäà ¼å âî¼å-
âàî ïðîòèâ ìîäåðíèçìà è íîâèõ ìîäåðíèñòà ó ñðï-
ñêî¼ êœèæåâíîñòè. Ò༠ïðåîêðåò èø÷èòàâà ñå è èç
íîâîã äè¼àõðîíè¼ñêîã êîíòåêñòà ó êî¼è Ïàíäóðîâèž
ñìåøòà Øàíòèžà: Á. Ðàäè÷åâèž, €. £àêøèž, Â. Èëèž,
Â. Ïåòðîâèž, Ì. Ðàêèž, £. Äó÷èž, ïåñíè÷êè ñó ïðåò-
õîäíèöè è ñàïóòíèöè Øàíòèžåâè.
Íàãëàøåíà åìîöèîíàëíîñò „ïðâà ìåó åòè÷êèì
âðåäíîñòèìà” è ëåãèòèìíè äåî „ñâàêå åñòåòè÷êå
âðåäíîñòè” áèëà ¼å ïîíîâî íîñåžà ó ñâåêîëèêî¼ Øàí-
òèžåâî¼ ïîåçè¼è. Ó ðîäîšóáèâî¼ ïîåçè¼è îíà ¼å ïðè-
ñóòíà êàî îñåžàœå ñàìèëîñòè çà îòàŸáèíó „œåíå ïàò-
œå è ïàòœå œåíèõ ìíîãîáðî¼íèõ ñèíîâà ó áåäè”; ó
šóáàâíî¼ ëèðèöè, îíà ïóëñèðà êðîç „îí༠ñïåöèôè÷-
íè èñòî÷œà÷êè è áîñàíñêè ñåâäàõ” ïðàžåí ÷åæœè-
âîì ìåëàíõîëè¼îì è îñîáåíèì ñåíçóàëèçìîì è èí-
ñïèðèñàíà ¼å „ëåïèì îáëèöèìà, ìëàäîøžó, ñâåæè-
íîì, çàíîñîì è áî¼àìà”.28
Òàêî ñå íåêàäàøœè àïîëîãåòà ëóäèëà, òàìå è
ñìðòè ñêåðëèžåâñêè îêðåòàî æèâîòó è çäðàâšó è íåî-
÷åêèâàíî èñòèöàî ïåñíèêîâå îïèñå „ïàòðè¼àðõàëíîã
æèâîòà” è „ëåïà è çäðàâà îñåžàœà” (ïîäâóêëà Â. Ì.).
Ìíîãî âèøå íî äðóãè Øàíòèž, áèî ¼å òî äðóãè Ïàí-
äóðîâèž, êî¼è ¼å çàïàæàî Øàíòèžåâó „íàðî÷èòó ìå-
êîžó ñòèõîâà” è ñ íåæíîøžó ïèñàî êàêî îíè èçãëå-
äà¼ó êàî „äà ñó ïîêàïàíè ñóçàìà” è äà „ñâåòëå êàî
äóãå”.
Îáèìàí åñå¼ î Àëåêñè Øàíòèžó, êàî ¼åäíîì îä
äðàãèõ êœèæåâíèõ „ñàïóòíèêà” £îâàí Äó÷èž žå ïè-
ñàòè ïî÷åòêîì òðèäåñåòèõ ãîäèíà.29 Çà Îäàáðàíå ïå-
ñìå Àëåêñå Øàíòèžà žå íàïèñàòè ïðåäãîâîð è îá¼à-
âèòè ïðèêàç, è ó œèìà è ó ïîòîœèì òåêñòîâèìà îñòà-
28
Èñòî, ñòð. 77.
29
Ìî¼è ñàïóòíèöè, ×èêàãî. 1951; Ìî¼è ñàïóòíèöè (ʜè-
æåâíà îáëè÷¼à), Ñàðà¼åâî, 1969.

180
òè äîñëåäàí ñâî¼èì ïðâîáèòíèì èìïðåñè¼àìà è ñó-
äîâèìà.30
Êàî è äðóãè Äó÷èžåâè êœèæåâíè åñå¼è è îâà¼
îäèøå „çàäîâîšñòâîì êðèòè÷êà ãîâîðà”, áîãàòñòâîì
àñîöè¼àöè¼à è çàâîäšèâîøžó ñòèëà. Ó âåžî¼ ìåðè íî
ãîâîð î Øàíòèžó òî ¼å ãîâîð î Äó÷èžåâîì ïîèìàœó
ïåñíè÷êå òðàäèöè¼å, î ñîïñòâåíèì ïîåòè÷êèì íàçî-
ðèìà, î çàâè÷à¼ó, ïà òåê îíäà î Øàíòèžåâî¼ ëè÷íî-
ñòè è äåëó.
Ñâîã ñàâðåìåíèêà è ïðè¼àòåšà Äó÷èž íå ñàãëå-
äàâà ñàìî ó êœèæåâíèì êîîðäèíàòàìà åïîõå âåž, è ó
îêâèðó íàöèîíàëíå ïåñíè÷êå âåðòèêàëå. Òó Øàíòèž
ïðåäñòàâšà íà¼èçðàçèòè¼è èçäàíàê çìà¼åâñêå ëèíè¼å
ñðïñêîã ïåñíèøòâà: „Ñòâàðíî, Àëåêñà Øàíòèž ¼å è
ïî ñâîì äóõó íàðîäíîã áîðöà è ïî ñâî¼î¼ íåêîìïëè-
êîâàíî¼ ïîåòèöè, íà¼áëèæè áèî âåëèêîì Çìà¼ó. Óîñòà-
ëîì, Çì༠¼å áèî îäèñòà œåãîâèì èäåàëîì öåëîãà æè-
âîòà”.31 Êàî „ïåñíèöè è ïðîðîöè ñâîãà âðåìåíà” è
„òóìà÷è íàðîäíîã èäåàëà” è Çì༠è Øàíòèž áèëè ñó
ñðæíå òà÷êå íàöèîíàëíîã ïåñíè÷êîã òîêà êî¼è ¼å áèî
îêðåíóò ñóäáèíñêèì ïèòàœèìà ñîïñòâåíîã íàðîäà è
èñòîðè¼å. Òîì òîêó £îâàí Äó÷èž íè¼å ïðèïàäàî, àëè
ãà ¼å óâàæèî è ñìàòðàî èíòåãðàòèâíèì ÷èíèîöåì ñâå-
óêóïíå íàöèîíàëíå ïåñíè÷êå áàøòèíå.
È òàêî, äîê ¼å êàî èçðàçèòè ìîäåðíèñòà ïðå Ïð-
âîã ñâåòñêîã ðàòà èíäèâèäóàëíîì è ñóá¼åêòèâíîì äà-
âàî ïðåäíîñò, à ëîêàëíî è ðåãèîíàëíî ó óìåòíîñòè
ñìàòðàî âèøå íåäîñòàòêîì íî âðëèíîì, ó ïåðèîäó

30
Ïðåäãîâîð çà Îäàáðàíå ïåñìå Àëåêñå Øàíòèžà, Áåî-
ãðàä, 1932; „Îäàáðàíå ïåñìå Àëåêñå Øàíòèžà”, Ïîëèòèêà,
1932, XVIIII, áð. 8508 îä 17.I ; „Î èíòèìíîì æèâîòó ïåñíè-
êà”, Ïðàâäà, 1932, I, áð. 6–9 îä 6–9 ¼àíóàðà; „Àëåêñà Øàí-
ò螔, Ãëàñíèê ¼óãîñëîâåíñêîã ïðîôåñîðñêîã äðóøòâà, 1932,
XVII, ñòð. 924–941.
31
„Àëåêñà Øàíò螔, Ìî¼è ñàïóòíèöè. 1969, ñòð. 153.

181
èçìåó äâà ðàòà Äó÷èž ñå ó âåžî¼ ìåðè îêðåòàî òðà-
äèöè¼è, óñïîñòàâšàœó êîíòèíóèòåòà, íàñòî¼àî äà
ñïî¼è íàöèîíàëíî è îïøòå, åòèêó è åñòåòèêó.
Ðàçëèêå ó ïåñíè÷êèì òîêîâèìà êî¼å ñó îëè÷àâà-
ëè Øàíòèž è Äó÷èž íèñó áèëå ñàìî ó ôîðìàëíî¼,
òåìàòñêî¼ èëè ñåìàíòè÷êî¼ ðàâíè. Îíå ñó ïîäðàçó-
ìåâàëå è äðóãà÷è¼è ìåíòàëíè ñêëîï, äóõîâíîñò, óìåò-
íè÷êó èíòåíöèîíàëíîñò. Êîä Øàíòèžà íå ñàìî äà ¼å
ñâå óñòóêíóëî ïðåä âåëè÷èíîì ìîðàëíîã è íàöèî-
íàëíîã ïðîáëåìà âåž ¼å è îí ñàì áèî ïåñíèê „ñà óðî-
åíîì äîáðîòîì è îòìåíèì îïòèìèçìîì”, à œåãîâà
ïîåçè¼à áèëà ¼å „ïóíà íåæíîñòè è ïóíà íàèâíîñòè.”32
Êàî è êîä Èñèäîðå, è êîä Äó÷èžà ñâå èäå êà îä-
ðååœó Øàíòèžà êàî íàèâíîã ïåñíèêà, òðàäèöèîíàë-
íîã êî¼è ñå çàäîâîšàâà òèìå äà ïîñòî¼è è äà èçðàçè
ñâî¼ äîæèâšà¼ ñâåòà ó êîìå èìà äîñòà îïøòèõ è êî-
ëåêòèâíèõ îñåžàœà. Ïîòðåáà äà ñå èñêàæå ñîïñòâå-
íà óìåòíè÷êà ïîçèöè¼à, ñâåñò î ïðèðîäè ôèêöèîíàë-
íîã, î ðàñêîðàêó èçìåó ëè÷íîñòè è ñïîšàøœåã îêðó-
æåœà, íèñó ñâî¼ñòâåíè îâîì òèïó ïåñíèêà. Òó ðàçëè-
êó Äó÷èž ïîíà¼âèøå èñòè÷å êàä ãîâîðè î Øàíòèžå-
âèì šóáàâíèì ïåñìàìà: îíå ñó „ïðîñòîñðäà÷íå è ïó-
íå ÷èñòîòå ó îñåžàœó è ó èçðàçó” è èñïåâàíå ñó „áåç
äóøåâíèõ è äóõîâíèõ êîìïëèêàöè¼à”. Îäñóñòâî „ïðå-
ôèœåíèõ õèìåðà”, šóáàâíèõ îëó¼à, ñóêîáà ñà ñóïðîò-
íèì ïîëîì, îäíîñíî „ôàòàëíèõ ñóêîáà ñà ñàìèì ñî-
áîì” – âèøå ñó Äó÷èžåâå àóòîïîåòè÷êå íàçíàêå íåãî
óòâðèâàœå îñîáåíîñòè Øàíòèžåâîã ïîåòñêîã ãëàñà.
Ïà èïàê, ìà êàêî èçãëåäàëà ¼àñíî èçâó÷åíà è ó
êîíòðàïóíêòó ïîñòàâšåíà îâà äâà ïîåòè÷êà ñòàíî-
âèøòà, ó òðåíóòêó êàäà èõ Äó÷èž ôîðìóëèøå çíà÷å
íåøòî äðóãî. Çà ãåíåðàöè¼ó ñðïñêèõ àâàíãàðäíèõ ïå-
ñíèêà Äó÷èžåâà ïîåçè¼à íè¼å óçîð âåž îá¼åêàò îñïî-
ðàâàœà, îíà âèøå íè¼å èçðàç íîâîã è ìîäåðíîã âåž
32
Èñòî, ñòð. 150.

182
åòàáëèðàíèõ ïåñíè÷êèõ êîíâåíöè¼à êî¼èìà ñå ïîñëå-
ðàòíà ïåñíè÷êà ãåíåðàöè¼à åíåðãè÷íî ñóïðîòñòàâšà-
ëà. Ïî¼àì ìîäåðíîã èìàî ¼å ñàäà äðóãà÷è¼è ñàäðæ༠è
ôîðìó; Äó÷èžåâà ïåñíè÷êà ïî¼àâà îñòàëà ¼å âàí œå-
ãà è ïîñòà¼àëà äåî ïåñíè÷êå òðàäèöè¼å êàî øòî ¼å òî
áèëà è Øàíòèžåâà.
Ïåðî Ñëè¼åï÷åâèž, èñòàêíóòè ÷ëàí Ìëàäå Áî-
ñíå, ¼åäàí îä âàòðåíèõ ïîáîðíèêà ìîäåðíèçìà ïðå
Ïðâîã ñâåòñêîã ðàòà, ïîòîì ïðåäàíè íàöèîíàëíè ðàä-
íèê, óãëåäíè ãåðìàíèñòà è ïðîôåñîð óíèâåðçèòåòà,
òàêîå ¼å ó âèøå íàâðàòà ïèñàî î Àëåêñè Øàíòèžó.
£îø 1910. ïðèêàçàî ¼å Øàíòèžåâó àíòîëîãè¼ó íåìà÷-
êå ëèðèêå,33 ïîñëå ïåñíèêîâå ñìðòè îá¼àâèî ¼å íå-
êðîëîã, à ïåäåñåòèõ ãîäèíà ó Ñàáðàíèì îãëåäèìà
îáèìíó ñòóäè¼ó î Øàíòèžó.
Ñëè¼åï÷åâèžåâ íåêðîëîã, øòàìïàí íà óâîäíîì
ìåñòó ëèñòà Íàðîä, íè¼å ñàìî îïðîøò༠îä óâàæåíîã
ïðè¼àòåšà è ïåñíèêà âåž è êðèòè÷àðåâ îñîáåí äèñ-
êóðñ î ñàâðåìåíî¼ ñðïñêî¼ ïîåçè¼è è œåíèì ðàçâî¼-
íèì òåíäåíöè¼àìà. Âåžèì äåëîì òåêñò ¼å óòåìåšåí
íà îïîçèòó ñòàðîã è íîâî㠖 åïîõå êî¼ó ¼å Øàíòèž
îëè÷àâàî è àêòóåëíîã êœèæåâíîã òðåíóòêà êî¼è äî-
íîñè „íîâó òàáëèöó âðåäíîñòè, íàãëó, ñèðîâó è ïðè-
êðèâåíó”.34 Ïèñàö ïðîãðàìñêèõ òåêñòîâà î åâðîïñêî¼
è íàöèîíàëíî¼ ìîäåðíè ñ ïî÷åòêà âåêà, ïàðàäîêñàë-
íî ñ òóãîì çàïàæà êàêî „ñ¼à¼ ïåñíèêîâèõ ïóòèðà, œå-
ãîâèõ âàñêðøœèõ çâîíà, œåãîâèõ êîñîâñêèõ çíàìå-
œà ïîëàêî òîíå ó ïîëóòàìó íîâå, äðóê÷è¼å åïîõå, åïî-
õå ìàòåðè¼àëèçìà”35. Êðèòè÷àð êî¼è ¼å àôèðìèñàî ìî-
äåðíó, èíäèâèäóàëèçàì, „âåðíîñò èäå¼è óíóòðà”, ðà-
ôèíìàí îñåžàœà, ñòàî ó îäáðàíó Èñèäîðå Ñåêóëèž
è œåíà „åðîòèçìà”, ñàäà ñå êðèòè÷êè îñâðòàî óïðà-
33
Çîðà, 1910, I, 6, ñòð. 466–467.
34
„Àëåêñà Øàíò螔, Íàðîä, 1924, VII áð. 8 îä 2 (15) II.
35
Èñòî.

183
âî íà ïîñëåðàòíå ìîäåðíèñòå. Íå ñàìî íà åòè÷êîì
âåž è íà åñòåòè÷êîì ïëàíó Ñëè¼åï÷åâèž ¼å ïðåòïî-
ñòàâèî òèï íàöèîíàëíîã ïîåòå, êî¼è ¼å îëè÷àâàî Øàí-
òèž, àðòèôèöè¼åëíîñòè è ïåðñîíàëèçìó íîâå óìåò-
íîñòè: „Ó âðåìå êàä ïåñíèöè ïîñòà¼ó ñâå âèøå ëè÷-
íè, ïðè÷à¼óžè íàì î óñêèì ïðîõòåâèìà è áðîäîëî-
ìèìà ñâîã ìåêîã ñðöà, îí (Øàíòèž) ¼å ÷óâàî íåøòî
îä îíîã ãóñëàðñêîã äîñòî¼àíñòâà, ãäå ¼å âèäîêðóã øè-
ðîê êàî ÷îâå÷àíñòâî, à îñåžàœà îäâåž ñâåòî, äà áè ñå
ïîâè¼àëî èëè çà åôåêòèìà ìîäå è ðèìå èëè çà ïšå-
ñêîì ïóáëèêå”36.
Êàî è êîä Äó÷èžà è Ïàíäóðîâèžà, è êîä Ñëè-
¼åï÷åâèžà ïðîìåíà ó âðåäíîâàœó ¼å âèäíà, øòî ïî-
òâðó¼å äà ¼å äèíàìèçàì êœèæåâíîã æèâîòà îíåìî-
ãóžàâàî äà ñå êœèæåâíè ïî¼ìîâè è êàòåãîðè¼å òðà-
äèöèîíàëíîã è ìîäåðíîã ÷âðñòî äåôèíèøó è óòâð-
äå, à ïðèñóñòâî ñïîšàøœåã, èäåîëîøêîã äèñêóðñà ó
ñàìîì äåëó, àëè è œåãîâî¼ èíòåðïðåòàöè¼è, äîïðè-
íîñèëè ñó äà ò༠ïðîöåñ ïîñòàíå äàëåêî ñëîæåíè¼è.
Ñëè¼åï÷åâèžåâà îáèìíà ñòóäè¼à î Øàíòèžó îá-
¼àâšåíà 1956. ¼å íå ìàœå ñèãíèôèêàíòíà. Îíà ¼å ñèí-
òåçà àóòîðîâèõ êðèòè÷êèõ ïðîìèøšàœà ïî¼àâå è äå-
ëà ìîñòàðñêîã ïîåòå, è íà èçâåñòàí íà÷èí, çàâðøíè
àêîðä îäíîñà ñðïñêèõ ìîäåðíèñòà, ïåñíèêîâèõ ñó-
âðåìåíèêà. Êðèòè÷êà óòåìåšåíîñò, àíàëèòè÷êà ïðî-
äîðíîñò ó ñàãëåäàâàœó ïåñíèêîâèõ ìåíà è ðàçâî¼à,
îñâåòšåœå ìåóñîáíîã îäíîñà œåãîâîã ñà êóëòóð-
íèì è êœèæåâíèì îêðóæåœåì, ïà òîí áëèñêîñòè è
òîïëèíå, ¼åð ðå÷ ¼å î äðàãîì ïðè¼àòåšó è ÷îâåêó –
÷èíå Ñëè¼åï÷åâèžåâó ñòóäè¼ó åñå¼åì ó êëàñè÷íîì
ñìèñëó.
Ïîñìàòðàíè ñà âåžå âðåìåíñêå äèñòàíöå – âè-
øå îä òðè äåöåíè¼å, Øàíòèžåâà ïî¼àâà è çíà÷à¼, äðó-
ãà÷è¼å ñå ñòðóêòóðèðà¼ó è âðåäíó¼ó. Èíîâàòèâíîñò è
36
Èñòî.

184
òðàäèöèîíàëèçàì, åâðîïñêî è íàöèîíàëíî, èíäèâè-
äóàëíî è îïøòå âèøå íèñó îïîçèòè óíóòàð êî¼èõ ñå
ñàãëåäàâà Øàíòèžåâî äåëî. È êàäà Ñëè¼åï÷åâèž ó
ñòóäè¼è î Äó÷èžó êàî ïåñíè÷êîã àíòèïîäà ïîñòàâšà
Øàíòèžà, îâà îïîçèöè¼à âèøå íè¼å äåëàòíà: „£îâàí
Äó÷èž è Àëåêñà Øàíòèž, çåìšàöè, ïðè¼àòåšè [...]
óìíîãîìå ñó îïðå÷íè ¼åäàí äðóãîìå. Øàíòèž ¼å ïðà-
âè õðèøžàíèí – Äó÷èž ïàãàí èçðè÷èò; Øàíòèž ïå-
ñíèê ïðåãîðà è æðòâå – Äó÷èž æèâîòà è îñâà¼àœà;
Øàíòèž çàšóášåí ó ñâî¼ó çåìšó – Äó÷èž ó íîìàä-
ñêî îñëîáîåœå îä ñâè¼ó âåçà óîïøòå; Øàíòèž, äå-
ìîêðàò, šóáè ñåšàêîâå ðóêå õðàíèòåšêå – Äó÷èž
àðèñòîêðàòà, ¼åäâà àêî ¼å è ñïîìåíóî ðå÷ ñåšàê, à ¼îø
ìàœå ðàäíèê; Øàíòèž ñàâ îãðåçàî ó ñâîì Ìîñòàðó –
Äó÷èž îä ñâå íàøå çåìšå ¼å ìîãàî çàäðæàòè ñàìî
Äóáðîâíèê, íàø ãîñïîäñêè ãðàä ó íà¼âèøåì ñìèñëó
ðå÷è, è ¼îø íàøå ìîðå, çàòî øòî ¼å ìîðå”37.
Çà ðàçëèêó îä ñòóäè¼à î ìîñòàðñêîì ïîåòè êî¼å
ñó ïèñàëè È. Ñåêóëèž, Ïàíäóðîâèž èëè Äó÷èž, ó êî-
¼èìà ¼å ïîäåëà íà òðàäèöèîíàëíî è ìîäåðíî ïðèñóò-
íà áèëî ó îáëèêó àóòîïîåòè÷êèõ èñêàçà, ëè÷íèõ èì-
ïðåñè¼à èëè êðèòè÷êîã ñóäà, ó Ñëè¼åï÷åâèžåâîì åñå¼ó
ðå÷ ¼å î òèïîëîøêîì îäðååœó. Íàñóïðîò åñòåòñêîì
òèïó ïåñíèêà ñòî¼è Øàíòèž êàî åòè÷êè òèï – êî¼è
èìà „äóáîêî óâðåæåíó ïàòðè¼àðõàëíó ãðàó”, „àïî-
ñòîëñêó ðåâíîñò”, „çàäðóæíè èíñòèíêò è òðàæè íå-
øòî ÷åìó žå ñå ïðåäàòè íà ñëóæáó”, „œåãà çàíèìà
íàðîäíè ïîñàî, à íå Áîæè¼è [...]”
Ñëè¼åï÷åâèž ¼å êàî êœèæåâíè èñòîðè÷àð, äî òà-
êâîã òèïà ïåñíèêà âåîìà äðæàî. Àêî ¼å ó Äó÷èžó íà-
øàî ïåñíèêà êî¼è ìó ¼å áèî áëèçàê ïî åâðîïñêèì âè-
äèöèìà è ìåðèëèìà, ïî àðòèçìó è ðàôèíìàíó, ó Øàí-
37
„£îâàí Äó÷螔, Êðèòè÷êè ðàäîâè Ïåðå Ñëè¼åï÷åâèžà,
Ñðïñêà êœèæåâíà êðèòèêà, êœ.16, Í. Ñàä – Áåîãðàä, ñòð. 231–
232.

185
òèžó ¼å íàøàî ïîåòó „ïîêîšåœà çà ïåñìó ñòâîðåíîã”,
ïåñíèêà äóõîâíîã è íàöèîíàëíîã îêðåïšåœà: „Ïî-
íèðàžå ñàâðåìåíè è áóäóžè ïåñíèöè ¼îø äóášå ó íà-
øó çåìšó, è áèžå âåøòè¼è êàî ìà¼ñòîðè. Àëè žåìî
ñå è äàšå ñâðàžàòè è êðåïèòè êîä ñòàðîã ïåñíèêà,
ïîñëåäœåã âèòåçà ðîìàíòèêå, êàî øòî ñå ñâðàžà ó Äå-
÷àíå è Ãðà÷àíèöó”38.
Çàêšó÷íè ñóä Ñëè¼åï÷åâèžåâ î Øàíòèžó ïî-
ñðåäíî ðàçîòêðèâà íå ñàìî ïåñíèêîâó âåž è êðèòè-
÷àðåâó óòåìåšåíîñò ó èäåîëîøêîì äèñêóðñó, êî¼è ñå
íå çàäîâîšàâà ñàìî åìàíèðàœåì ñîïñòâåíå ñëèêå
ñâåòà âåž íàñòî¼è äà ñå àêòèâíî óêšó÷è ó œåãîâó èç-
ãðàäœó, îïðåäåšó¼óžè ñå çà îí༠ìîäàëèòåò ó êîìå
žå íàöèîíàëíà òðàäèöè¼à áèòè œåãîâ áèòàí äåî.

38
„Àëåêñà Øàíò螔, Êðèòè÷êè ðàäîâè Ïåðå Ñëè¼åï÷åâè-
žà, ñòð. 230.

186
 Äðàìñêè òåêñò è äóõ âðåìåíà
(íà ïðèìåðó Âî¼íîâèžåâèõ äðàìà Ñìðò ìà¼êå
£óãîâèžà è Ãîñïîà ñà ñóíöîêðåòîì)

Äðàìå Èâà Âî¼íîâèžà Ñìðò ìà¼êå £óãîâèžà

(1906) è Ãîñïîà ñà ñóíöîêðåòîì (1912) èçâåäåíå ó
Íàðîäíîì ïîçîðèøòó ó Áåîãðàäó, èàêî ñó ó îäíîñó
íà ïðåòõîäíà ïèø÷åâà äåëà Åêâèíîöè¼î èëè Äóáðî-
âà÷êó òðèëîãè¼ó ïðåäñòàâšàëå ñòâàðàëà÷êè ïàä, äî-
æèâåëå ñó, îñîáèòî äðóãà, âåëèêè óñïåõ êîä ïóáëèêå
è ïîáóäèëå çíà÷à¼íó ïàæœó ïîçîðèøíèõ êðèòè÷àðà.
Œèõîâî èçâîåœå, è ïîðåä îçáèšíèõ çàìåðêè è êðè-
òè÷êèõ òîíîâà, ïðåäñòàâšàëî ¼å ïðâîðàçðåäíè ïîçî-
ðèøíè äîãàà¼ ó ïðåñòîíèöè è ñíàæíî îä¼åêíóëî ó
œåíî¼ êóëòóðíî¼ ¼àâíîñòè.
Èíòåðåñîâàœå çà îâà äåëà ïîòðà¼àžå çà ïèø÷å-
âà æèâîòà, à ïîòîì žå èõ ðåäèòåšè óãëàâíîì çàîáè-
ëàçèòè, à êœèæåâíè èñòîðè÷àðè î œèìà êðèòè÷íè¼å
ïðîñóèâàòè. Íå áåç ðàçëîãà.
Íàøà ¼å íàìåðà, îòóäà, äà óòâðäèìî ÷èìå ñó îâå
Âî¼íîâèžåâå äðàìå ïðèâóêëå ïàæœó è ïîáóäèëà òî-
ëèêî èíòåðåñîâàœå ïóáëèêå è êðèòèêå, îäíîñíî êî-
¼èì ñó ñå ñåãìåíòèìà ïîêëîïèëå ñà „õîðèçîíòèìà
î÷åêèâàœà” àêòóåëíîã òðåíóòêà, à ïîòîì ñå íàøëå
èçâàí œèõ. Êî¼è ñó çàïðàâî áèëè ïóòåâè òðàíñàêöè¼å
äðóøòâåíå åíåðãè¼å êîäèðàíå ó îâèì äåëèìà è çà-
øòî ¼å êàñíè¼å œèõîâ äîìàø༠îñëàáèî è ãîòîâî èø-
÷åçàî.
×èíè ñå äà ñó íåêîëèêå îêîëíîñòè – êœèæåâíå
è âàíêœèæåâíå, îìîãóžèëå ïóíó êîðåñïîíäåíöè¼ó
îâèõ äåëà ñà îñíîâíèì èíòåíöè¼àìà âðåìåíà.

187
 Äðàìå îâîã äóáðîâà÷êîã ïèñöà ïî¼àâšó¼ó ñå ïî-
÷åòêîì 20. âåêà êàäà ¼å ìîäåðíèçàì ó õðâàòñêî¼ è ñðï-
ñêî¼ êœèæåâíîñòè ó óñïîíó, òàêî äà ñó îíå ñâî¼èì
äóõîâíèì è ñòèëñêèì îñîáåíîñòèìà ó ñêëàäó ñà îï-
øòèì òåìàòñêî-ñòèëñêèì òåíäåíöè¼àìà åïîõå.
Íå òðåáà ïðåíåáðåãíóòè, òàêîå, äà ¼å îä Ñìð-
òè ìà¼êå £óãîâèžà (1906) äî Ëàçàðåâîã âàñêðñåœà
(1913), Âî¼íîâèž „öåî ó åêñòàçè íàöèîíàëíå îáíîâå
è ñðïñêîã õåðî¼ñêîã ìèòà”,1 òå ñå è òèì óñìåðåœåì
óìíîãîìå ïîäóäàðèî ñà íàöèîíàëíèì òåæœàìà ìëà-
äîã ¼óãîñëîâåíñêè îðè¼åíòèñàíîã íàðàøòà¼à, àëè è
ñðïñêå (äåëîì è õðâàòñêå) êœèæåâíå è ïîëèòè÷êå
åëèòå óî÷è Áàëêàíñêèõ è Ïðâîã ñâåòñêîã ðàòà.
Èñòî òàêî, ñòàòóñ äóáðîâà÷êîã ãîñïàðà áèî ¼å
âðëî ïðåñòèæàí ó Áåîãðàäó ó âðåìå óñïîíà ñðïñêå
ãðààíñêå êëàñå. Äó÷èžåâå ñèìïàòè¼å çà äåëî êîíòà
Èâà Âî¼íîâèžà áèëå ñó óïðàâî ïîäñòàêíóòå îòìåíî-
øžó è ïëåìåíèòîøžó ïèø÷åâîã äóõà è œåãîâèì ãî-
ñïîäñêèì îñåžàœåì ïðîëàçíîñòè.2 Íå îä ìàëîã çíà-
÷à¼à áèëà ¼å è ÷èœåíèöà äà ¼å äåî ñðïñêîã ¼àâíîã ìœå-
œà ó Âî¼íîâèžåâîì áîðàâêó ó Áåîãðàäó, œåãîâî¼ ïðè-
âðæåíîñòè èäå¼è íàöèîíàëíå îáíîâå è îñëîáîåœà,
áèî ñêëîí äà âèäè îæèâšàâàœå ñíà î „ñðïñêîì Äó-
áðîâíèêó”: „Ã. Âî¼íîâèž ¼å èçâðøèî êàî íåêî äóõîâ-
íî ó¼åäèœåœå Äóáðîâíèêà ñà ñðïñòâîì, ”3 ïèñàî ¼å
óñõèžåíî Ïàâëå Ìàðèíêîâèž ó Çâåçäè ïðèêàçó¼óžè
íåâåðîâàòàí óñïåõ âå÷åðè íà êî¼èìà ¼å ïèñàö ÷èòàî
ñâî¼ó äðàìó Ãîñïîà ñà ñóíöîêðåòîì.

1
Ï. Ïàëàâåñòðà, „Ïîêðåòà÷êå èäå¼å ñðïñêîã ìîäåðíè-
çìà”, Èñòîðè¼à ìîäåðíå ñðïñêå êœèæåâíîñòè, ÑÊÇ, Áåîãðàä,
1986, ñòð. 76.
2
„Î ïåñíèêó”, Áëàãî öàðà Ðàäîâàíà, Ñàáðàíà äåëà,
êœ.VI, 1932, ñòð. 305.
3
Spectator, „Èâî Âî¼íîâ螔, Çâåçäà, 1912, I, 5, ñòð. 315.

188
 Ó âðåìå íàñòàíêà è èçâîåœà Ñìðòè ìà¼êå £ó-
ãîâèžà è êàñíè¼å Ãîñïîå ñà ñóíöîêðåòîì íà áåî-
ãðàäñêî¼ ñöåíè, Âî¼íîâèž ¼å âåž áèî ïðèçíàòà è íåî-
ñïîðíà êœèæåâíà âåëè÷èíà, à œåãîâ äðàìñêè îïóñ
¼å óìíîãîìå óçèìàí êàî ïàðàäèãìà ìîäåðíîã äðàì-
ñêîã ñòâàðàëàøòâà íà ñðïñêîõðâàòñêîì ¼åçè÷êîì
ïîäðó÷¼ó.
Íà Âî¼íîâèžà êàî íà ¼åäíîã îä êîðèôå¼à ìîäåð-
íå óìåòíîñòè óêàçèâàî ¼å è Ñòåâàí Õðèñòèž ó ïðî-
ãðàìñêîì ÷ëàíêó „Î íàöèîíàëíî¼ ìóçèöè”4. Áóäóžè
âåëèêè ñðïñêè êîìïîçèòîð Âî¼íîâèžà è Ìåøòðîâè-
žà âèäåî ¼å êàî ðåòêå äîìàžå ñòâàðàîöå êî¼è ñó óñïå-
ëè äà îñòâàðå èäåàëàí ñïî¼ óìåòíè÷êîã è íàöèî-
íàëíîã.
Ñðåäèíîì ïðâå äåöåíè¼å 20. âåêà Ñèìà Ïàíäó-
ðîâèž ¼å ó îøòðî èíòîíèðàíîì êðèòè÷êîì îñâðòó „Î
ïðåäñòàâíèöèìà äàíàøœå ñðïñêå êœèæåâíîñòè”
ïðèõâàòèî ñàìî Âî¼íîâèžà êàî àóòåíòè÷íîã äðàìñêîã
ïèñöà: „£åäèíà äðàìà çà ñàäà ó íàñ ¼å Âî¼íîâèžåâà
Äóáðîâà÷êà òðèëîãè¼à, ïîåòñêî äåëî, èìïðåñèâíî è
åïñêî ó ñâî¼î¼ ïðèëè÷íî¼ ñêó÷åíîñòè, ïèñàíî îòìå-
íèì ñòèëîì”5.
Òà àóðà âåëèêîã ïèñöà îñòàžå è íåžå áèòè îçáèš-
íè¼å íàðóøåíà íè ïðè¼åìîì êîä ïóáëèêå è êðèòèêå
äðàìà Ñìðò ìà¼êå £óãîâèžà è Ãîñïîå ñà ñóíöîêðå-
òîì. Á. Ëàçàðåâèž žå ó Ñðïñêîì êœèæåâíîì ãëàñíè-
êó, óïðêîñ áðî¼íèõ çàìåðêè äðàìè Ãîñïîà ñà ñóíöî-
êðåòîì, èñòàžè äà îíà „ñöåíàðèñêè è ðåæè¼ñêè èìà
âèøå ïîçîðèøíîã èíòåðåñà íåãî ñâå íàøå äðàìå ñêó-
ïà”, à äà ¼å œåí àóòîð „íà¼âåžìà ïîçîðèøíè ÷îâåê íà
Ñëîâåíñêîì £óãó”6. Ñëè÷íî žå ñå ïîíîâèòè è ó Ó¼å-
4
Çâåçäà, 1912, I, 5, ñòð. 315.
5
ʜèæåâíà íåäåšà, 1905, II, 15, ñòð. 23.
6
Ñðïñêè êœèæåâíè ãëàñíèê, 1912, XVIII, 6, ñòð. 940–
941.

189
âèžåâî¼ êðèòèöè èñòå äðàìå ó Áîñàíñêî¼ âèëè. Óç
îçáèšíå êðèòè÷êå îïàñêå ìëàäè ïåñíèê žå çàêšó-
÷èòè êàêî „Âî¼íîâèž íè¼å ñàìî íà¼áîšè íåãî è íà¼-
ìîäåðíè¼è îä íàøèõ äðàìàòè÷àðà”.7
Íàãëàøåíà ðåñïåêòàáèëíîñò ïèñöà îáî¼èžå âå-
žèíó êðèòè÷êèõ ïðèêàçà, óáëàæèòè, íå ðåòêî è ìàð-
ãèíàëèçîâàòè ïðèìåäáå î íåäîñòàöèìà œåãîâèõ
äðàìñêèõ îñòâàðåœà è œèõîâó ðåöåïöè¼ó ó÷èíèòè
óáåäšèâè¼îì è ñíàæíè¼îì íî øòî ¼å îá¼åêòèâíî
áèëà.
Èçâîåœå Ñìðòè ìà¼êå £óãîâèžà íà ñöåíè áåî-
ãðàäñêîã Íàðîäíîã ïîçîðèøòà ïîäóäàðèëî ñå ñà îï-
øòèì íàöèîíàëíèì çàíîñîì è îáíîâšåíîì âåðîì ó
ñîïñòâåíó âèòàëíîñò è ñòâàðàëà÷êó ñíàãó. Ïóáëèêà
¼å åìîòèâíî õðëèëà äà íà ïîçîðèøíèì äàñêàìà âèäè
¼óíàêå ñâî¼å íà¼ñâåòè¼å èñòîðè¼å, à êðèòè÷àðè ñó êàî
âèä ïîæåšíå ðàâíîòåæå, ñòðàíèì óçîðèìà è ñàâðå-
ìåíèì òåìàìà ïîçäðàâšàëè òåìàòñêî îêðåòàœå íà-
öèîíàëíî¼ èñòîðè¼è.
Íåñïîðàçóìè è îòïîðè íàñòàëè ñó ó òðåíóòêó
êàäà ñó ïóáëèêà è äåî êðèòèêå ñõâàòèëè äà íè¼å ðå÷
î ñòèëèçàöè¼è íàðîäíå ïåñìå, îäíîñíî œåíî¼ ïóêî¼
òðàíñïîçèöè¼è ó ìåäè¼ è ¼åçèê äðàìñêîã äåëà. Ïîêà-
çàëî ñå äà íè ãëåäàîöè íè êðèòè÷àðè íåžå áèòè áàø
ñïðåìíè äà ïðèõâàòå ïèø÷åâî èçðàçèòè¼å îäñòóïà-
œå îä ìîòèâà ïðåóçåòîã èç óñìåíîã ïðåäàœà è íà-
ðîäíå ïåñìå, à íåäîñòà¼àžå èì è ñëóõ çà íîâèíå ó
èçðàæà¼íî-ñòèëñêî¼ ðàâíè äåëà.
Âðëî êàðàêòåðèñòè÷àí çà òó âðñòó êðèòè÷êîã ñòà-
íîâèøòà è ïðîñóèâàœà áèî ¼å ïðèêàç Ñìðòè ìà¼êå
£óãîâèžà ó Äåëó. Êðèòè÷àð îâîã ÷àñîïèñà (Àëåêñàí-
äàð Ìèòðîâèž) çàìåðà Âî¼íîâèžó „øòî ¼å èñêðèâèî è
ïîêâàðèî íàðîäíî â¼åðîâàœå è íàðîäíå ï¼åñìå” è òè-

7
Áîñàíñêà âèëà, 1912, XXVII, 7 è 8, ñòð. 248.

190
ìå „èçíåâåðèî íàðîäíî îñ¼åžàœå”.8 Ó Ñðó9, ïàê, êà-
ïèòàëíå ïðèìåäáå áèžå óïóžåíå ¼åçèêó äåëà êî¼è íè¼å
ïðèìåðåí íè ñðïñêî¼ ëåêñèöè íè åïñêîì òîíó íàðîä-
íå ïåñìå, êî¼îì ¼å äåëî èíñïèðèñàíî. Èçðàçèòî îøòàð
áèžå è êðèòè÷àð Ïîëèòèêå £åôòî Óãðè÷èž.10
Ñ äðóãå ñòðàíå, Ëåòîïèñ Ìàòèöå ñðïñêå, èàêî
îêðåíóò òðàäèöèîíàëíèì êœèæåâíèì òîêîâèìà, ïî-
êàçàžå âèøå íàêëîíîñòè çà Âî¼íîâèžåâó äðàìó è
œåí îñîáåí ïðèñòóï òåìè èç ñðïñêå èñòîðè¼å è åïè-
êå. „Òî ¼å ä¼åëî îäëè÷íå šåïîòå è ñëàòêå ïî¼åçè¼å”11,
ïèñàî ¼å Ìèëàí Áóäèñàâšåâèž, àëè ¼å îöåíó î ìî-
äåðíîì îñåžàœó è êîìïîçèöè¼è îâîã äðàìñêîã äåëà
ìîðàî äà äîäàòíî è îáðàçëîæè: „Îâî ¼å ï¼åñìà îñå-
žà¼à êàêâè ñå ðàà¼ó ó ï¼åñíè÷êîì ñðöó ñ ïîìèñëè
íà êîñîâñêó êàòàñòðîôó, ó œåãîâîì ñõâàòàœó è ðàç-
óìåâàœó ñàìèõ îíèõ äîãàà¼à è œèõîâèõ ïîøšå-
äèöà”12.
£åäíó îä ðåèõ ïîçèòèâíèõ îöåíà äðàìå äàî ¼å
Äðàãóòèí Èëèž. Çà îâîã ïåñíèêà, ïðîçàèñòó è äðàì-
ñêîã ïèñöà, êî¼è žå 1912. íàïèñàòè çáèðêó Îñâåžåíî
Êîñîâî ó ìàíèðó åïñêå äåñåòåðà÷êå ïîåçè¼å, áèëà ¼å
ïðåñóäíà Âî¼íîâèžåâà îïðåäåšåíîñò çà êîñîâñêó òå-
ìàòèêó: „Àêî ¼å ïåñíèêó äðàìå áèëà òî ñâðõà, äà íàñ
îïè¼å äàõîì íàøå òóæíå ïðîøëîñòè, îí ¼å óñïåî. Áàø
êàä áèõ è õòåî äà ïîêóøàì ìà êàêàâ àòåíòàò íà äðàì-
ñêó òåõíèêó, ìîæäà è íà ôîðìó ïåñíèêîâèõ ñòèõîâà,
òî ìè íå áè áèëî ìîãóžå”13.

8
Äåëî, 1907, XI, êœ. 43, 6, ñòð. 26.
9
€îðå Âó÷åòèž, „È. Âî¼íîâèž, Ñìðò Ìà¼êå £óãîâèžà”
Ñð, 1906, V, 7, 593-596.
10
Ïîëèòèêà, 8. IV 1906.
11
Ëåòîïèñ Ìàòèöå ñðïñêå, 1907, êœ. 243, 4, ñòð. 95.
12
Èñòî, 99.
13
„Ïåñíèê î ïåñíèêó”, Îä¼åê, 1906, 18. IV.

191
 Îäñòóïàœå îä òðàäèöè¼å è ïðèñóñòâî ñèìáîëà
êî¼è íàðóøàâà¼ó êëàñè÷íó ëèíè¼ó ïàòðè¼àðõàëíå õå-
ðî¼ñêå åïîïå¼å, ïî ïèñàœó Ìèëàíà Ãðîëà,14 òåê íà ïî-
çîðèøíî¼ ñöåíè ó Ïðàãó íåžå áèòè ëèìèòèðà¼óžè
ôàêòîð. Ïðåäñòàâà žå äîæèâåòè âåëèêè óñïåõ, ïî-
øòî ÷åøêà ïóáëèêà, çà ðàçëèêó îä áåîãðàäñêå, íè¼å
áèëà îïòåðåžåíà îïøòèì ìåñòèìà íàöèîíàëíîã åïà.
Œåíî èçâîåœå ó Ïîšñêî¼ áèžå ïîâîä ëîêàëíî¼ êðè-
òèöè äà óêàæå íà Èáçåíîâ óòèö༠íà Âî¼íîâèžà, à è
èçâîåœå îâå äðàìå ó Çàãðåáó ïðîžè žå, òàêîå, ñà
ìàœå íåñïîðàçóìà. Õðâàòñêà êðèòèêà, èìà¼óžè âåžó
äèñòàíöó ïðåìà êàíîíèçîâàíèì îáëèöèìà ñðïñêå åï-
ñêå áàøòèíå, ïàæœó ¼å óãëàâíîì óñìåðèëà íà äðàì-
ñêó ôàêòóðó ïðåäñòàâå è ãóñòå ñïëåòîâå œåíèõ ñèì-
áîëà15.
Ìåóòèì, ó âðåìå àíåêñèîíå êðèçå 1908. ãîäè-
íå, êàäà ¼å íàöèîíàëíè òîíóñ èçíîâà ïîäèãíóò, áåî-
ãðàäñêà ïóáëèêà ¼å ïî÷åëà äà ïóíè ïîçîðèøíó ñàëó
ó êî¼î¼ ¼å èãðàíà Âî¼íîâèžåâà äðàìà Ñìðò ìà¼êå £ó-
ãîâèžà. Áèî ¼å òî òðåíóòàê êàäà ¼å äîøëî äî „ êîëåê-
òèâíå ðàçìåíå è óçà¼àìíîã îï÷èœàâàœà”16 – äðóøòâå-
íå åíåðãè¼å åñòåòñêè ïðåîáëèêîâàíå ó Âî¼íîâèžåâî¼
äðàìè è îñåžàœà íàöèîíàëíå óãðîæåíîñòè œåíèõ
ãëåäàëàöà. Èïàê, çà íîâà êœèæåâíîêðèòè÷êà ÷èòàœà
áèëà ¼å ïîòðåáíà âåžà âðåìåíñêà óäàšåíîñò è äðóãà-
÷è¼à ïîåòè÷êà è êœèæåâíîêðèòè÷êà êîíòåêñòóàëè-
çàöè¼à.

14
Ñðïñêè êœèæåâíè ãëàñíèê, 1912, XXVIII, 5, ñòð. 398–
400.
15
Ðàøêî £îâàíîâèž, „Ñòàãíàöè¼à è ïàä ó äðàìñêîì ñòâà-
ðàëàøòâó”, Èâî Âî¼èíîâèž, Æèâîò è äåëî, Èíñòèòóò çà êœè-
æåâíîñò è óìåòíîñò, Áåîãðàä, 1974, ñòð. 266-284.
16
Stiven Grinblat, „Kolanje društvene energije”, Novi isto-
rizam i kulturni materijalizam, Beograd, 2003, str. 85.

192
 Ñòàíèñëàâ Âèíàâåð žå, òåê 1924. ãîäèíå ïîâî-
äîì ïîñòàâêå Ñìðòè ìà¼êå £óãîâèžà íà ñöåíè áåî-
ãðàäñêîã Íàðîäíîã ïîçîðèøòà ó Âðåìåíó îá¼àâèòè
ïðèêàç èíäèêàòèâíîã íàñëîâà – „Êîáíè ðåàëèçàì”17.
Ó ñêëàäó ñà ñâî¼èì àâàíãàðäíèì êœèæåâíîòåîðè¼-
ñêèì è êðèòè÷êèì îïðåäåšåœèìà, îí ¼å ó Âî¼íîâè-
žåâî¼ äðàìè ïîíà¼ïðå èø÷èòàî „îäãîíåòêó íåêèõ
òàìíèõ ñèìáîëà èç íàðîäíå ëåãåíäå” è óî÷èî êàêî
¼å ïèñàö „íåñóìœèâî íàøàî òóìà÷åœà ñíàæíà è âè-
äîâèòà”18.
Ó òîì âèíàâåðñêè äîæèâšåíîì ìèšåó áà¼êîâè-
òîñòè è ëåãåíäå, ëèêîâè íèñó ñìåëè äà äåëó¼ó ñòâàð-
íî è ðåàëíî: ìà¼êà £óãîâèžà ¼å „÷àðîäå¼êà”, „ãîñïî-
äàðèöà íàä íîžíèì ñàáëàñòèìà”, Äàì¼àí ¼å „àâåò, ïðè-
âèä êî¼à õîžå äà ïîñòàíå ïëîò, ÷îâåê”, Àíåëè¼à „çâå-
çäàðêà” è „ìåñå÷àðêà”, à Êîñîâñêà äåâî¼êà, „òðàãè÷-
íà âèçèîíàðêà”. Îòóäà ¼å ðåæè¼à êî¼à ¼å íàãèœàëà ðå-
àëèñòè÷êèì ðåøåœèìà áèëà êîáíà ïî ñöåíñêè óñïåõ
äåëà: „Ðåàëèçàì ¼å ñóçèî ñâå äóõîâíå âèäèêå, ñòåãàî
èõ ó ¼åäàí ðàçóìšèâ øàáëîí ñâàêèäàøœèöå è ïîìà-
ëî àíçèõêàðòå”,19 ïèñàî ¼å ðàçî÷àðàíî Âèíàâåð.
Èçâåñíî, áèëî ¼å òî ðàäèêàëíî äðóãà÷è¼å òóìà-
÷åœå Âî¼íîâèžåâå äðàìå êî¼å ¼å èçðàæàâàëî íîâ ïîå-
òè÷êè ñåíçèáèëèòåò è ñíàæàí îòïîð ïðåìà ñâèì îá-
ëèöèìà ðàöèîíàëíîã, ¼àñíîã, ðåàëèñòè÷íîã.
Ó îêâèðèìà íîâîã òóìà÷åœà, áèžå Èñèäîðà Ñå-
êóëèž è Ìèëàí Ãðîë êàäà êðà¼åì äâàäåñåòèõ ãîäèíà
áóäó ïèñàëè î äðàìè Ñìðò ìà¼êå £óãîâèžà.
Ïèøóžè çàïðàâî î Òðèëîãè¼è, È. Ñåêóëèž žå ñå
âèøå óñïóò îñâðíóòè íà îâó Âî¼íîâèžåâó äðàìó èí-
ñïèðèñàíó íàðîäíîì ïåñìîì. Ìåóòèì, œåíî âèå-

17
Âðåìå, 27. XII 1924.
18
Èñòî.
19
Èñòî.

193
œå áèžå äàëåêî îä áèëî êàêâîã êîìïàðèðàœà ñà çíà-
ìåíèòîì ïåñìîì, ïà ïðåìà òîìå è áèëî êàêâîã èñ-
òðàæèâàœà ïèø÷åâå äîñëåäíîñòè ìîòèâó, ëèêîâèìà,
¼åçèêó è ñòèëó íàðîäíå ïåñìå. Îâó ñïèñàòåšèöó
Ñìðò ìà¼êå £óãîâèžà ¼å èíòåðåñîâàëà ïðåâàñõîäíî
êàî ¼åäíà îä „äðàìà èç íàøå âåëèêå èñòîðè¼å”, êî¼à ¼å
ïîïðèìèëà îáëèê „äèíàìè÷êå òðàãåäè¼å” è ÷è¼è ¼å
äðàìñêè âðõóíàö îëè÷àâàëà ìà¼êà £óãîâèžà: ¼åð „îíà
¼å èìàëà äà àñèìèëó¼å, ðåäîì, òðàãåäè¼å ñâîãà ìóæà
è äåâåò ñèíîâà, à îíäà è îíà äà óìðå. Îä öàðà è œå-
ãîâå âî¼ñêå äî æåíå ¼åäíîã ðàòíèêà è ïëåìèžà, ñâå ¼å
ïðåäñòàâšàëî ¼åäàí õîìîãåíè òðàãèçàì, ¼åäíó òðàãå-
äè¼ó, ¼åäíó ñìðò, òàêî äà êàæåìî. Êîñîâî ¼å ÷èñòà è
ïóíà, âåëèêà èñòîðè¼ñêà òðàãåäè¼à”.20
Ó ñòóäè¼è „Âî¼íîâèž íà áåîãðàäñêî¼ ïîçîðíè-
öè”21 Ãðîë ¼å ó Ñìðòè ìà¼êå £óãîâèžà èñòàêàî „íå-
øòî äóáîêî áîëíî, èø÷óïàíî èç óòðîáå ðàñå” è áèî
¼å èìïðåñèîíèðàí „õîìåðñêèì êðèêîì” è „êðåïêèì
èçðàçîì êëàñè÷íå ïðîñòîòå”, òå „ìóòíèì àòàâèçìè-
ìà íàöèîíàëíîã”. Èñêóøåœà òðàãàœà çà êîðåíèìà è
äóáèíàìà áèžà è ðàñå, çà äàëåêèì è ïðèìèòèâíèì,
êî¼å ¼å ñíàæíî çàîêóïšàëî ìåóðàòíå ñðïñêå ìîäåð-
íèñòå (Ðàñòêà Ïåòðîâèžà, Ñâåòèñëàâà Ñòåôàíîâèžà,
Ìîì÷èëà Íàñòàñè¼åâèžà) ïðîæåëî ¼å è îáî¼èëî è Ãðî-
ëîâî âèåœå. Ïîêëàïàœå „õîðèçîíàòà î÷åêèâàœà” îâ-
äå ñå îäèãðàâàëî âåžèì äåëîì íà åñòåòè÷êî¼ ðàâíè è
áèëî ¼å èíèöèðàíî øèðèì äóõîâíèì êîíòåêñòîì ó
êîìå ñó áèëè èñòàêíóòè âèøå óíèâåðçàëíè, à ìàœå
íàöèîíàëíè àñïåêòè.
Ðåöåïöè¼ñêà ïóòàœà Âî¼íîâèžåâå äðàìå Ãîñïî-
à ñà ñóíöîêðåòîì íè¼å áèëà íèøòà ìàœå äèíàìè÷-
íà è çàíèìšèâà.
20
„Èâà Âî¼íîâèžà Îðñàò âåëèêè”, Ñàáðàíà äåëà , Èñèäîðà
Ñåêóëèž, êœ. IV, Íîâè Ñàä, 1964, ñòð. 268.
21
Ì. Ãðîë, Ïîçîðèøíå êðèòèêå, Áåîãðàä, 1931, ñòð. 39-53.

194
 Àóòîðîâî ÷èòàœå îâå äðàìå ó Áåîãðàäó è Çà-
ãðåáó íàèøëî ¼å íà ëåï ïðè¼åì, à ñöåíñêî èçâîåœå
äîæèâåëî âåëèêè óñïåõ êîä ïóáëèêå. Ðàçëîã òîìå, êàî
øòî ¼å óî÷åíî,22 áèî ¼å âèøåñòðóê. Ïóáëèöè ¼å äåëî
áèëî çàíèìšèâî êîëèêî ñèæåîì ïðåóçåòèì èç ñåí-
çàöèîíàëíèõ êðèìèíàëèñòè÷êèõ íîâèíñêèõ õðîíè-
êà òîëèêî è ÷óäåñíîì ñëèêîì Âåíåöè¼å, ñâåòà âèñî-
êîã, ìîíäåíñêîã äðóøòâà, äåêàäåíòíîã, ìîðàëíî îòó-
ïåëîã, äóõîâíî èñòàœåíîã, à ïðèâëà÷èëî ¼å è íàãëà-
øåíèì ëèðñêèì åìôàçàìà.
Ðåàêöè¼à êðèòèêå áèëà ¼å äèñîíàíòíè¼à è èçðà-
æàâàëà ¼å ðàçíîëèêà, ìåóñîáíî äîñòà óäàšåíà ïîå-
òîëîøêà ñõâàòàœà, ïðèñóòíà ó ñðïñêî¼ êœèæåâíîñòè
óî÷è Ïðâîã ñâåòñêîã ðàòà. Ðàçëèêå ñó ñå î÷èòàâàëå
êàêî ó ïåðöåïöè¼è òåìàòñêèõ òàêî è ôîðìàëíî-ñòèë-
ñêèõ îñîáåíîñòè äåëà.
Äîê ¼å ó îâî¼ Âî¼íîâèžåâî¼ äðàìè êðèòè÷àð Çâå-
çäå âèäåî „ñóðîâè ðåàëèçàì ïðàâîã æèâîòà”,23 Âèíà-
âåð „íà¼ïðîñòè¼ó äðàìó”,24 Ìèëóòèí Áî¼èž ¼å ó œî¼
îòêðèî „òîïëó, çàíîñíó è ïîåòñêó ïåñìó âàíðåäíîã
áëåñêà.”25 Áî¼èžåâå èìïðåñè¼å äåëèî ¼å è êðèòè÷àð
Ëåòîïèñà: „Îíî øòî ¼å êîä îâå äðàìå ñ¼à¼íî è ëåïî,
òî ¼å ïîåçè¼à, óæèâàœå ó âàíðåäíèì îïèñèìà, óìåò-
íè÷êèì ñëèêàìà, ñòðàñíî¼ ïåñìè”26.
È îöåíå î óñïåëîñòè äðàìñêèõ ëèêîâà ñó èçðà-
çèòî äèâåðãåíòíå – îä ñõâàòàœà î œèõîâî¼ ðåàëèñòè÷-
íîñòè è æèâîòíîñòè (Çâåçäà), ïñèõîëîøêî¼ èñòèíè-

22
Ð. £îâàíîâèž, „Ñòàãíàöè¼à è ïàä ó äðàìñêîì ñòâàðàëà-
øòâó”, Èâî Âî¼íîâèž, ñòð. 278–282.
23
Çâåçäà, 1912, II, 11, ñòð. 282.
24
Øòàìïà, 5. VIII 1912.
25
Ïè¼åìîíò, 3. III 1912.
26
Ëåòîïèñ Ìàòèöå ñðïñêå, 1912, êœ. 293, 4, ñòð. 382.

195
òîñòè (Ì. Áî¼èž) äî äîñòà ÷åñòèõ ñóäîâà î œèõîâî¼
íåóâåðšèâîñòè è ïàïèðíàòîñòè.
Ó¼åâèž ¼å ó Áîñàíñêî¼ âèëè íàãëàñèî äà ¼å ïèñàö
Ãîïîå ñà ñóíöîêðåòîì „âðëî ìíîãî äåêîðàòèâàö è
âðëî ìàëî ïñèõîëîã”,27 òå äà œåãîâà äðàìà „íè¼å äðó-
ãî íåãî ñ¼åíêà, äîäóøå áîãàòà è ñêóïî îäåíóòà ñ¼åí-
êà [...] ëè¼åïà ëàæ çàíåñåíå ôàíòàçè¼å”28. Ó ñëè÷íîì
òîíó áèî ¼å è ïðèêàç ó Ëåòîïèñó: „Âèäèòå ëèöà áåç
êðâè è öèšà, ïðàçíà, áåç ïñèõîëîãè¼å è ñòâàðíîñòè,
áåç ëîãè÷íîñòè è èñòèíå”29. Âî¼íîâèžåâè ëèêîâè ëè-
÷èëè ñó Á. Ëàçàðåâèžó íà êàëåìîâå êî¼è ñå íèñó ïðè-
ìèëè: „Êàä ãîâîðå îíè ëè÷å íà ãëóìöå êî¼è ïðèìà¼ó
ðå÷è èç øàïòàîíèöå è èçãîâàðà¼ó èõ íå ðàçóìåâà¼ó-
žè èì ñìèñàî.”30
Íàñóïðîò œèìà, êðèòè÷àðè ìîäåðíè¼åã óìåò-
íè÷êîã ñëóõà è îïðåäåšåœà, ïîïóò Ðàíêà Ìëàäåíî-
âèžà èëè Ñòàíèñëàâà Âèíàâåðà, òóìà÷èëè ñó äåëî ó
íîâîì êšó÷ó. Œèõîâå êðèòèêå, íå ñëó÷à¼íî, ïðåðà-
ñòàëå ñó ó ñâî¼åâðñíå ïðîëåãîìåíå çà ìîäåðíó äðà-
ìó. „Áðóòàëíî ïðåžè è ïðåãàçèòè ñòàðè êóëò òðàäè-
öèîíàëíå äðàìå; ïîâåñòè áîðáó ïðîòèâ ïðîøëîñòè
è ïîòðàæèòè ¼åäíî óìåòíè÷êè äóášå ñõâàòàœå; õòå-
òè ñâî¼ èíäèâèäóàëíè èçðàæ༠[...] äàòè íîâ ðèòàì è
òåõíèêó – ñâå òî ïðåòåæíî îäâà¼à ã. Âî¼íîâèžà îä íà-
øèõ îñòàëèõ äðàìàòè÷àðà” ïèñàî ¼å ó Äåëó Ðàíêî
Ìëàäåíîâèž.31
£îø ðàäèêàëíè¼è, ñà íàáî¼åì ìàíèôåñòà ìîäåð-
íå óìåòíîñòè, áèžå íàïèñàí Âèíàâåðîâ ïðèêàç Ãî-
ñïîå ñ ñóíöîêðåòîì: „£à ïðåäâèàì ¼åäíó íîâó åðó

27
Áîñàíñêà âèëà, 1912, XXVII, 17 è 18, ñòð. 248.
28
Èñòî, ñòð. 249.
29
Ëåòîïèñ Ìàòèöå ñðïñêå, 1912, êœ. 293, 4, ñòð. 383.
30
Ñðïñêè êœèæåâíè ãëàñíèê, 1912, XXVIII, 12, ñòð. 942.
31
Äåëî, 1912, êœ. 53, 8, ñòð. 472.

196
ó äðàìñêî¼ óìåòíîñòè [...] Äðàìà âèøå íåžå áèòè çâå-
êåò ðå÷è ïîðåàíèõ ïî ¼åäíî¼ ïðèìèòèâíî¼ ëîãèöè,
ïðèìèòèâíî¼ êàî òîïóç Êðàšåâèžà Ìàðêà, èñêšó-
÷èâî¼ ëîãèöè ñìèñëà. Êàä áè ñå è œó ó ìîðå ìîãëî
áàöèòè”.32 Íàñóïðîò Ëàçàðåâèžó, êî¼è ¼å ÷àê è ó „ìè-
ñòè÷íîì ñõâàòàœó” îâå äðàìå òðàæèî ¼àñíîñò è ëî-
ãè÷íîñò, Âèíàâåð žå ñå áåñîìó÷íî îêîìèòè íà „àïî-
ñòîëå ¼àñíîñòè” è òðàæèòè íå¼àñíî è „íåìîðàëíî êàî
òàêâî”.
Ãîñïîó ñà ñóíöîêðåòîì Âèíàâåð äîæèâšàâà
„êàî ¼åäíó âåëèêó ïàíòîìèìó ó íà¼ëåïøîì ñìèñëó”33.
Îí èñòè÷å çíà÷༠íåïîñðåäíîã èçðàæà¼à îëè÷åíîã ó
ìèìèöè, ãåñòó, ñèìáîëó, ïîêðåòó. Çíà÷༠ïîêðåòà ó
Âî¼íîâèžåâî¼ äðàìè óî÷èî ¼å è Ëàçàðåâèž, àëè ¼å êîä
œåãà îí âèøå èìàî íåãàòèâàí ïðåäçíàê: „Òî íè¼å îíà¼
ñòâàðàëà÷êè ïîêðåò âåëèêèõ äðàìà êî¼è çíà÷è æèâîò
è êî¼èì ñå àíàëèçèðà¼ó, ñâîäå èëè ðàø÷ëàœó¼ó ïî¼å-
äèíè äðàìñêè ïðîáëåìè. Òî ¼å, íàïðîòèâ, ôèçè÷êè
ïîêðåò, ïîêðåò êî¼è äðàìè äà¼å ëåï ôèçè÷êè è ìàòå-
ðè¼àëíè èçðàç. Ò༠ïîêðåò íèøòà íå ðåøàâà; àëè îí
ëåïî çàíèìà ïóáëèêó, øòî ïîçîðèøíî ìíîãî çíà÷è”34.
Óîïøòå, êîìïîçèöèîíà è èçðàæà¼íà èíîâàòèâ-
íîñò Âî¼íîâèžåâå äðàìå àêöåïòèðàíà ¼å ó âåžåì äå-
ëó êðèòèêå. Î äèíàìè÷íîñòè è íåîáè÷íî¼ ïîêðåòšè-
âîñòè äðàìñêèõ ñëèêà ïèñàëè ñó áðî¼íè êðèòè÷àðè.
Êèíåìàòîãðàôñêó, èçðàæà¼íîñò ïðèìåðà ðàäè, íè¼å
ïîìèœàî ñàìî Âèíàâåð. „Ñâå êàî äà òðåïåðè è äå-
ôèëó¼å íåãäå íà áèîñêîïñêîì ïëàòíó”, ïðèìåžèâàî
¼å ïîçîðèøíè êðèòè÷àð Ëåòîïèñà35; Á. Ëàçàðåâèžà
¼å îâà äðàìà àñîöèðàëà íà „àðòèñòè÷êè ôèëì”, Ì.

32
Øòàìïà, 5. VIII 1912.
33
Èñòî.
34
Ñðïñêè êœèæåâíè ãëàñíèê, 1912, XXVIII, 12, ñòð. 943.
35
Ëåòîïèñ Ìàòèöå ñðïñêå, 1912, êœ. 293, 4, ñòð. 382.

197
Áî¼èžà íà „ôîòîãðàôñêî ñíèìàœå”, à Ì. Ãðîëà íà
„ôèëìñêó ñåíçàöè¼ó”. Ìåóòèì, çà ðàçëèêó îä Ð. Ìëà-
äåíîâèžà èëè Ñ. Âèíàâåðà, êî¼è ñó ó òî¼ íîâî¼ äðàì-
ñêî¼ òåõíèöè âèäåëè ñóøòèíñêè åëåìåíàò Âî¼íîâè-
žåâîã äðàìñêîã ïîñòóïêà, äðóãè ñó áèëè ñêëîíè äà
¼å ïðèõâàòå êàî ¼åäíó îä ïèø÷åâèõ îñîáåíîñòè, íå
ðåòêî ó ôóíêöè¼è åôåêòà è êœèæåâíå ìîäå. È äîê ¼å
çà äåî òðàäèöèîíàëèñòè÷êå êðèòèêå Ãîñïîà ñà ñóí-
öîêðåòîì óíåêîëèêî áèëà è èçðàç ïèø÷åâå åêñòðà-
âàãàíöè¼å, íàãëàøåíå ðåòîðè÷íîñòè, çàòàìœåíèõ è
íåäîâîšíî ðàç¼àøœåíèõ ñèìáîëà, äîòëå ¼å çà ïðåä-
ñòàâíèêå àâàíãàðäíèõ ñõâàòàœà ïîñòà¼àëà ¼åäíîì îä
çàñòàâà íà òâðàâè íîâå óìåòíîñòè. Ðàçàðàëà ¼å ïî-
ñòî¼åžå ïîåòè÷êå êîíâåíöè¼å, íàãëàøåíîì ëèðèçàöè-
¼îì è ñèìáîëèìà çàìàãšèâàëà ¼å ñìèñàî è ëîãèêó, òå
íàãîâåøòàâàëà ïóòåâå êî¼èìà žå çíà÷à¼àí òîê ñðïñêå
êœèæåâíîñòè êðåíóòè ïîñëå Ïðâîã ñâåòñêîã ðàòà. Òî
¼å è ¼åäíî îä ìîãóžèõ îá¼àøœåœà ïðèñóñòâà îâå äðà-
ìå íà áåîãðàäñêî¼ ñöåíè äâàäåñåòèõ ãîäèíà ïðîøëîã
âåêà.
Ìåóòèì, êàäà ¼å êðà¼åì òðåžå äåöåíè¼å 20. âå-
êà îâà âðñòà êœèæåâíèõ ñóêîáà áèëà îêîí÷àíà, äðàæ
Âî¼íîâèžåâèõ äðàìà Ãîñïîà ñà ñóíöîêðåòîì è
Ñìðò ìà¼êå £óãîâèžà óìíîãîìå ¼å èø÷åçëà. Ñïëàñíó-
ëî ¼å èíòåðåñîâàœå çà íàöèîíàëíó òåìàòèêó, óìåò-
íè÷êè èíäèâèäóàëèçàì áèî ¼å âåž îïøòå ìåñòî, à îñî-
áåí ñïî¼ ëèðñêîã è íàòóðàëèñòè÷êîã, ñêëîíîñò êà ñèì-
áîëè÷êèì ðåøåœèìà, òå íåãîâàíà ¼åçè÷êà ôðàçà íè-
ñó âèøå ïðèïàäàëè äîìèíàíòíîì äèñêóðñó ñðïñêå
êœèæåâíîñòè è êóëòóðå. Äóõ îâèõ Âî¼íîâèžåâèõ äðà-
ìà è äóõ íîâîã âðåìåíà, çàïðàâî, âèøå íèñó áèëè ó
ñàãëàñ¼ó. Íà ïîìîëó ñó áèëà íîâà ïðåãðóïèñàâàœà
êœèæåâíèõ ñíàãà è äðóøòâåíèõ åíåðãè¼à.

198
 ʜèæåâíîèñòîðè¼ñêå èäå¼å
£îâàíà Ñêåðëèžà è ïîëèòè÷êè ìèòîâè

Îá¼àøœàâà¼óžè ñâî¼à êœèæåâíîèñòîðè¼ñêà íà-

÷åëà, £îâàí Ñêåðëèž ¼å ó ïðåäãîâîðó Èñòîðè¼å íîâå
ñðïñêå êœèæåâíîñòè íàïèñàî: „È ¼à ñàì, ñõâàòà¼óžè
êœèæåâíîñò êàî íà¼âèøè èçðàç íàðîäíîãà æèâîòà, ó
ñâîìå èñòîðè¼ñêîì äåòåðìèíèçìó òîëèêî óáååí ó ïî-
òðåáó è êîðèñíîñò èçëàãàœà êóëòóðíî-èñòîðè¼ñêå
ñðåäèíå, äà áèõ òîìå ñàìî ¼îø âèøå ìîãàî ïîêëîíè-
òè ïàæœå”.1 Äà ¼å òî áèëî àóòîðîâî òåìåšíî óáåå-
œå ïîòâðó¼å è èñêàç ïîâîäîì ðàäà íà ïåðèîäèçàöè-
¼è íàöèîíàëíå ëèòåðàòóðå: „Ìè ó èñòîðè¼è ñðïñêå
êœèæåâíîñòè äàíàñ ðàäèìî ñà êœèæåâíèì êðèòåðè-
¼óìîì, âîäåžè âèøå ðà÷óíà î èñòîðè¼ñêî-êóëòóðíèì
è ñîöè¼àëíî-ïîëèòè÷êèì ïî¼àâàìà (èñòàêëà Â. Ì.)”.2
Íà îâîì ìåñòó, èïàê, íåžå áèòè ðå÷è î Ñêåðëèžåâèì
èäåîëîøêèì è ñîöè¼àëíèì ìîòèâèìà, êî¼è ñó áðçî
áèëè óî÷åíè è î êî¼èìà ¼å ïèñàíî. Èíòåðåñó¼å íàñ
îíî øòî ¼å èìàãèíàðíî ó ïîëèòèöè è êóëòóðè, à øòî,
êàêî ¼å ïèñàî ôðàíöóñêè èñòîðè÷àð ïîëèòè÷êèõ èäå¼à
Ðàóë Æèðàðäå „èçìè÷å óîáè÷à¼åíîì äîêàçíîì ïî-
ñòóïêó è äåôèíèöè¼àìà, øòî èçâèðå èç òà¼àíñòâåíèõ
äóáèíà ñíàæíå óîáðàçèšå è îñòà¼å ó çîíè ñóìðàêà”,3
1
Ïðåäãîâîð, Èñòîðè¼à íîâå ñðïñêå êœèæåâíîñòè, Áåî-
ãðàä, 1953, ñòð. XXVIII.
2
„Ïîäåëà íîâå ñðïñêå êœèæåâíîñòè íà ïåðèîäå”, Ñà-
áðàíà äåëà £îâàíà Ñêåðëèžà, êœ. I, Áåîãðàä, 1964, ñòð. 43.
3
R. Žirarde, Politièki mitovi i mitologije, XX vek, Beograd,
200, str. 8.

199
àëè øòî çíà÷à¼íî îïðåäåšó¼å íà÷èí ìèøšåœà è ïî-
íàøàœà šóäè ¼åäíå åïîõå. Ó ñâåòëó èìàãèíàðíîã, îä-
íîñíî ìèòñêîã êî¼å íàñòà¼å âàí çîíå ÷èœåíè÷íîã è
ëîãè÷íîã (à, ïðàòèëî ¼å è ðàöèîíàëèñòè÷êó çàïàäíó
öèâèëèçàöè¼ó ïîñëåäœà äâà âåêà), ìîãóžå ¼å, ìîæäà,
íà íîâ íà÷èí ñàãëåäàòè Ñêåðëèžåâå êðèòè÷êå èäå¼å
è áîšå ðàçóìåòè íåêå àïîðè¼å ó œåãîâîì êœèæåâíî-
èñòîðè¼ñêîì ïðîñóèâàœó.
Ìèò è ìèòñêî íèñó ñàìî ìèñòèôèêàöè¼å è ôàí-
òàçìè êî¼è ïðåêðèâà¼ó âåðîäîñòî¼íå ÷èœåíèöå è çà-
ìàãšó¼ó ñëèêó ïðîøëîñòè, îíè, óêàçó¼å Æèðàðäe,
ñòâàðà¼ó è èñêðèâšåíó è íåïîóçäàíó ñëèêó àêòóåë-
íå ñòâàðíîñòè, èñòîâðåìåíî ïðóæà¼óžè îäðååí êšó÷
çà œåíî ðàçóìåâàœå è óîáëè÷àâàœå çáóœó¼óžå ãîìè-
ëå ÷èœåíèöà è äîãàà¼à ó œî¼. Ïîðåä åêñïëèêàòèâíå,
ìèò è ìèòñêî èìà¼ó è ïîêðåòà÷êó ôóíêöè¼ó, ¼åð ñëè-
êàìà è ïîðóêàìà äåëó¼ó àêòèâèðà¼óžå íà ñíàãå ïðî-
ìåíà.4
Íà ðàçìåè 19. è 20. âåêà Ñðáè¼à ¼å, çáîã äèíà-
ìè÷íèõ äðóøòâåíèõ è êóëòóðíèõ ïðîìåíà, ïðåäñòà-
âšàëà ïîãîäíî òëî çà „ìèòîëîøêó óçàâðåëîñò”: ðà-
òîâè è áóíå, òå ñòàëíà óíóòðàøœà ïîëèòè÷êà ñóêî-
ášàâàœà, ÷èíèëè ñó ¼å ïîëèòè÷êè âðëî òóðáóëåíò-
íîì; ó ñôåðè êóëòóðå òî ¼å ïåðèîä ñìåíå ïàòðè¼àð-
õàëíîã ãðààíñêèì êóëòóðíèì ìîäåëîì, à ó ëèòåðà-
òóðè âðåìå äåçèíòåãðàöè¼å ðåàëèñòè÷êå ïîåòè÷êå ïà-
ðàäèãìå è çàñíèâàœå ìîäåðíèñòè÷êå.
Ïèøóžè î ïîëèòè÷êèì èäå¼àìà ñâîã âðåìåíà,
àëè è ðàíè¼èõ åïîõà, è äîâîäåžè èõ ó âåçó ñà êœè-
æåâíèì ïî¼àâàìà, Ñêåðëèž ¼å è ñàì çàëàçèî ó ïðî-
ñòîðå ïîëèòè÷êå ìèòîëîãè¼å. Ïðåäñòàâå, âåðîâàœà,
óáååœà ïåñíè÷êèõ íàðàøòà¼à èëè ïî¼åäèíàöà çàñíî-
âàíe íà èðàöèîíàëíèì, à íå ðåàëíèì ïðåòïîñòàâêà-
ìà, îçíà÷àâàî je ðàçëè÷èòèì ïî¼ìîâèìà: „êóëò”,
4
Èñòî, ñòð. 13.

200
„èäîë”, „ôåòèø”, „ìåñè¼àíñòâî”, „ðåëèãè¼à”. Íè¼å,
äàêëå, êîðèñòèî ïî¼ìîâå „ìèò” è „ìèòñêî”, àëè èõ ¼å
èñïóœàâàî òèì çíà÷åœåì – äðæàî èõ ¼å çà íåïîóçäà-
íå, ñ îíå ñòðàíå ðåàëíîã è ëîãè÷íîã.5 Êàî ïîçèòèâè-
ñòè÷êè äóõ, íàäàõíóò àêòèâèñòè÷êèì èäå¼àìà íàóêå
è íàïðåòêà, Ñêåðëèž ¼å èìàî óãëàâíîì íåãàòèâàí îä-
íîñ ïðåìà œèìà.
Ïèñàö Èñòîðè¼å íîâå ñðïñêå êœèæåâíîñòè ðî-
ìàíòè÷àðñêî ïåñíèøòâî ñàãëåäàâàî ¼å ïîíà¼ïðå ó ñâå-
òëó íåêîëèêî êóëòîâà – ¼åäàí îä œèõ áèëà ¼å èäåàëè-
çàöè¼à íàöèîíàëíå ïðîøëîñòè: „íîâè (ðîìàíòè÷àð-
ñêè) íàðàøò༠ñå ñàâ îêðåíóî ñëàâšåœó èñòîðè¼ñêå
ïðîøëîñòè, íàëàçåžè ó œî¼ íå ñàìî óòåõå çà ñàäà-
øœîñò íî è ñíàãå çà áîðáå ó ñàäàøœîñòè è âåðå ó
áîšó áóäóžíîñò”.6 Äðóãè ¼å „êóëò ïðîñòîã íàðîäà”,
êîìå ñå ïðèäà¼ó ñâå ìîãóžå âðëèíå – äóõîâíå è ìî-
ðàëíå. Çà ñðïñêå ðîìàíòè÷àðå ¼å, ïèøå Ñêåðëèž, „ñðï-
ñêè íàðîä íà¼áëàãîðîäíè¼è, í༼óíà÷íè¼è, íà¼áîšè íà-
ðîä íà ñâåòó [...] Èäåàëèçó¼å ñå íàðîäíè æèâîò, ñåëî,
çàäðóãà, íàðîäíà ïîåçè¼à, íàðîäíà ôèëîçîôè¼à, óñòà¼å
ñå ïðîòè⠒âèøå êëàñå’, èñòè÷å ñå èäåàë: áèòè øòî
áëèæè íàðîäó, îñåžàòè, ãîâîðèòè êàî îí, íîñèòè ñå,
æèâåòè êàî îí, ¼åäíîì ðå÷¼ó áèòè ÷èñò ñèðîâ Ñðáèí,
Ñðáåíäà”7.
Íè¼å òåøêî äà ñå ó ïîçàäèíè îâà äâà êóëòà ïðå-
ïîçíà¼ó ìèòñêè îáðàñöè „çëàòíîã äîáà” è ¼åäèíñòâà,
êî¼è ñå óçà¼àìíî äîäèðó¼ó, íàäîïóœó¼ó è ïîäñòè÷ó.
Ó òîì „ìèòîëîøêîì ïå¼çàæó” êóëò ¼åäèíñòâà êàî èç-
ðàç „âîšå çà îêóïšàœåì è ñòàïàœåì, âèçè¼à ñíàæíîã,

5
Ivan Èovoviæ, „Skerliæ i srpski politièki mitovi”, Zbornik
Srbija u modernizacijskim procesima XX veka, Beograd, 1994,
str. 367.
6
Èñòîðè¼à íîâå ñðïñêå êœèæåâíîñòè, ñòð. 212.
7
Èñòî, ñòð. 213.

201
÷âðñòî ïîâåçàíîã äðóøòâà” è ¼åäèíñòâåíå âåðå, ðå-
èíêàðíèðà èäèëè÷íó ñëèêó ïðîøëîã âðåìåíà è œå-
ãîâèõ šóäè êàî ñâî¼åâðñíèõ èäîëà.
Çà¼åäíî ñà èäîëèìà, ó ñðïñêî¼ ðîìàíòè÷àðñêî¼
êœèæåâíîñòè ïîñòî¼å, íàâîäè Ñêåðëèž, è àíòè-èäî-
ëè: ïîðåä ïîìåíóòå ìðæœå íà „âèøó êëàñó”, òó ¼å è
èçðàçèòà îäáî¼íîñò ïðåìà òóèíñêèì êóëòóðàìà è
îáè÷à¼èìà, îëè÷åíà ó ñèíòàãìè „òðóëè Çàïàä” è „ìð-
æœà íà Òóðêå” êàî âåêîâíîã íåïðè¼àòåšà îä êîãà
äîëàçè ñâå çëî è íåñðåžà. Èçà îâèõ ïî¼ìîâà íàñëó-
žó¼ó ñå îáðèñè ìèòà î çëîêîáíî¼ çàâåðè è êàî œåãî-
âà ïðîòèâòåæà – çàõòåâ çà íàöèîíàëíîì õîìîãåíè-
çàöè¼îì, êî¼à èíà÷å ïðàòè èñòîðè¼ñêà ðàçäîášà èñ-
ïóœåíà ¼àêèì äðóøòâåíèì è êóëòóðíèì ïðåâèðà-
œèìà.
Çàíèìšèâî ¼å äà ¼å Ñêåðëèž ó ôîðìè „èäîëà”,
„êóëòà” è „ôåòèøà” èäåíòèôèêîâàî ïîìåíóòå ìèò-
ñêå îáðàñöå è ïîêàçàî íå ñàìî êàêî ôóíêöèîíèøó
ñòâàðà¼óžè èçìàøòàíó, ôàòàçìàãîðè÷íó ñëèêó ïðî-
øëîñòè è ñàäàøœîñòè, âåž è êàêî ïîñòà¼ó ìîáèëè-
øóžà ñíàãà ïðîìåíà; îíî øòî ¼å çà íàøó òåìó íà¼-
áèòíè¼å, óêàçàî ¼å íà òåìàòñêó, ñåìàíòè÷êó è ìîðôî-
ëîøêó ñðîäíîñò íàöèîíàëíå ðîìàíòè÷àðñêå ëèðèêå
ñà äîìèíàíòíèì ìèòñêèì ïðåäëîøöèìà.
Äðóãó âðñòó ïîëèòè÷êèõ ïðåäñòàâà è âåðîâàœà
Ñêåðëèž ¼å îòêðèî ó ñðïñêîì ðåàëèçìó, ïðå ñâåãà ó
ïóáëèöèñòè÷êèì ñïèñèìà Ñâåòîçàðà Ìàðêîâèžà.
Óòèëèòàðíà è „ìàòåðè¼àëèñòè÷êà” êðèòèêà 70-èõ ãî-
äèíà ðåçóëòàò ¼å îïøòå㠄êóëòà íàóêå”, íàäàñâå ïðè-
ðîäíèõ íàóêà: „Ñâè òè šóäè ñó ðàöèîíàëèñòè, è îíè
äðæå äà ñâî çëî äîëàçè îòóäà øòî ¼å ðàçóì ñïóòàí è
ïîíèæåí, øòî ÷îâåê ¼îø íå çíà è íå ñìå äà ìèñëè, äà
žå ñðåžà ñàìà ñèžè íà çåìšó îíîã òðåíóòêà êàäà ñå
ñâå èäå¼å è óñòàíîâå áóäó ñòàâèëå íà ¼åäàí ðàöèî-
íàëíè îñíîâ [...] Øèðåœå ïðèðîäíèõ íàóêà íà¼áîšè
¼å íà÷èí äà ñå ïîðóøå ñâå ïðåäðàñóäå è ñâåçå ñ ïðî-

202
øëîøžó, è äà ñå šóäè îñïîñîáå çà ñðåžàí è ðàçóìàí
æèâîò.”8
Ó Ñðáè¼è ¼å òî ó÷åœå äîáèëî èçðàçà ó „ïðèðîä-
œà÷êîì ìàòåðè¼àëèçìó” è àòåèçìó ìëàäèõ ñîöè¼àëè-
ñòà; íåãäàøœå „ìàãëîâèòå èäåàëå ’ñëàâ¼àíñêîã öàð-
ñòâà’ è ñíîâå î ’Äóøàíîâîì öàðñòâó’” çàìåíèëå ñó
ðåâîëóöèîíàðíå èäå¼å îñëîáîåœà ñðïñêèõ çåìàšà
è ïðî¼åêàò ñàâåçà áàëêàíñêèõ çåìàšà. Ðàäèêàëíå ïðî-
ìåíå ñó è ó ïðèñòóïó èñòîðè¼è – „íàðîäíà ïðîøëîñò
ñå âèøå íå ïîåòèçó¼å, à èñòîðè÷àð âèøå íè¼å áóäè-
òåš, êî¼è ÷óâà íàðîäíå òðàäèöè¼å è êî¼è ñâî¼èì äå-
ëèìà õîžå äà îêðåïè è íàöèîíàëíî âàñïèòàâà íàðîä.
Ñà Èëàðèîíîì Ðóâàðöåì ñðïñêà èñòîðè¼à ïðåñòà¼å
áèòè ïàòðèîòñêà ëèòåðàòóðà è ïîñòà¼å íàóêà”.9
Ñêåðëèž ¼å, çàïðàâî, íàñòî¼àî äà è ïðåìà ¼åäíî¼
è ïðåìà äðóãî¼ âðñòè „êóëòîâà” è „èäîëà” èìà äèñ-
òàíöèðàí, îá¼åêòèâàí ñòàâ. Êîä ðîìàíòè÷àðñêèõ êóë-
òîâà, ïîïóò îíîã î „èäîëó íàðîäíîñòè” èëè „ïàòðè-
îòñêîì ìèñòèöèçìó”, ñìåòàëà ìó ¼å íå ñàìî œèõîâà
ïðåòåðàíîñò, ðåòîðè÷êà èñïðàçíîñò è ìàíèðèçàì âåž
è œèõîâà àðõàè÷íîñò: „ìè íå âîëèìî èñòîðè¼ñêå ôàí-
òîìå, íî æèâå šóäå”, ïèñàî ¼å îí.
Äîãìàòèçàì è àíòèåñòåòèçàì, êî¼è ñó îáî¼èëè
êðèòè÷êó ìèñàî Ìàðêîâèžåâà íàðàøòà¼à, Ñêåðëèž ¼å
òàêîå ñìàòðàî âðñòîì „êóëòà” è ñâî¼åâðñíå „ðåëè-
ãè¼å”, àëè ¼å ñâî¼ îäíîñ ïðåìà œèìà èçðàçèî ìåêøèì
òîíîì è ñà íàçíàêàìà åìïàòè¼å: „Àëè è àíòèåñòåòè-
çàì Ñâåòîçàðà Ìàðêîâèžà è œåãîâîã ïîêîšåœà èìà
¼îø è ïðèëè÷íî äà ñå ñâåäå. Ïðå ñâåãà îí íè¼å íè
äîâîšíî ¼àñàí, íè äîâîšíî îäðååí. Ó œåìó èìà âè-
øå åëåìåíàòà: òó ¼å è óòèëèòàðíî ñõâàòàœå ¼åäíîã
8
„’Óíèøòåœå åñòåòèêå’ è äåìîêðàòèçàöè¼à óìåòíîñòè”,
Êðèòè÷êè ðàäîâè £îâàíà Ñêåðëèžà, Í. Ñàä – Áåîãðàä, 1977,
ñòð. 63.
9
Èñòîðè¼à íîâå ñðïñêå êœèæåâíîñòè, ñòð. 343.

203
äîáà êàä ¼å íàóêà áèëà ñâåìîžíî äîõâàòèëà ñâå àê-
òèâíîñòè è ñ¼à¼åì ñâî¼èõ èçíàëàçàêà çàñåíèëà ñâå äðó-
ãå ïî¼àâå ÷îâå÷è¼åã äóõà; èìà òó òðàæåœà ¼åäíå åñòå-
òèêå æèâîòà, çà êî¼ó ¼å óìåòíè÷êî äåëî êîíäåíçîâà-
œå ðåàëíîñòè è œåãîâó âðåäíîñò ìåðè ïðåìà êîëè-
÷èíè æèâîòà êî¼è îíî ñàäðæè, îíàêî êàêî ¼å Ãè¼î ðàç-
óìåâàî åñòåòèêó. Èìà òó è ¼åäíî ïîëèòè÷êî ìèøšå-
œå, æàð áîðáå çà íàïðåäàê, æåšå äà ñå ñâå ñòàâè ó
ñëóæáó âåëèêèõ èäåàëà, ôàêàò äà ÷îâå÷àíñòâî èìà
èñòî òàêî âàæíèõ ôèçè÷êèõ ïîòðåáà, äà ñå šóäñêà
àêòèâíîñò ìîðà òðîøèòè íà óíèøòåœå áåäå è íåïðàâ-
äå, è äà ¼å ãðåøíà îíà óìåòíîñò êî¼à ñå çàòâàðà ó àï-
ñòðàêòíå ôîðìóëå è êî¼à ¼å ñóâåðåíî íåìàðíà è ïðå-
çðèâà ïðåìà šóäèìà”10.
Ñêåðëèžó ¼å áèëî ïîñåáíî ñòàëî äà ñâî¼ó ïîçè-
öè¼ó êœèæåâíîã èñòîðè÷àðà è êðèòè÷àðà ïðèêàæå íå-
ïðèñòðàñíîì è îá¼åêòèâíîì, îñëîáîåíîì ðîáîâàœà
áèëî êàêâèì „êóëòîâèìà” è „èäîëèìà”. Ó ïîëåìèöè
ñà Äðàãóòèíîì Èëèžåì òâðäèî ¼å äà „ñëîáîäà ìèñëè
ïîòïóíî âëàäà íà êœèæåâíîì ïîšó” è äà ó ñàâðåìå-
íî¼ ñðïñêî¼ êœèæåâíîñòè „íåìà íè äîãìàòè÷àðà íè
¼åðåòèêà, íî ñàìî êœèæåâíèõ ðàäíèêà êî¼è ïî ñâîìå
ñõâàòàœó è ïðåìà ñâî¼èì ñïîñîáíîñòèìà ðàäå íà ¼åä-
íîì çà¼åäíè÷êîì ïîñëó”.11 Äà ¼å ñåáå ñìàòðàî ¼åäíèì
îä œèõ, ó òî íå òðåáà ñóìœàòè.
Èïàê, ñòâàðè íèñó òàêî ñòà¼àëå. Èäå¼å âèòàëè-
çìà è ñîöè¼àëíå ïðàâäå è ñîëèäàðíîñòè, êî¼å ¼å Ñêåð-
ëèž áàøòèíèî îä ñâî¼èõ ôðàíöóñêèõ ó÷èòåšà – Ãè-
¼îà, Ðåíàíà è Ðåíàðà, òå Äîñèòå¼åâà ïðîñâåòèòåšñêî-
ðàöèîíàëèñòè÷êà è Ìàðêîâèžåâà ðåàëèñòè÷êà òðà-
äèöè¼à, áèëå ñó êîîðäèíàòå ó êî¼èìà ñå êðåòàëà œå-
10
„’Óíèøòåœå åñòåòèêå’ è äåìîêðàòèçàöè¼à óìåòíîñòè”,
ñòð. 77.
11
„’Ñòàðè’ è ’ìëàäè’ ó ñðïñêî¼ êœèæåâíîñòè”, Ïèñöè è
êœèãå, êœ. V, Áåîãðàä, 1964, ñòð. 206.

204
ãîâà ïîëèòè÷êà è êœèæåâíà ìèñàî. Ñêëîí îðãàíè-
öèñòè÷êîì ñõâàòàœó ëèòåðàòóðå, îí ¼å ñ óòîïè¼ñêèì
æàðîì ïðèçèâàî âðåìå ñâåîïøòå ñëîáîäå è ïðàâäå:
„Êàä šóäè áóäó áèëè ¼åäíîì ñëîáîäíè, šóáàâ ïðåìà
÷îâå÷àíñòâó èñïóíèžå ñâà ñðöà è èçáèžå ó ëåïèì è
ñíàæíèì äåëèìà óìåòíè÷êèì. Óìåòíîñò žå íèžè èç
îïøòå ñâåñòè, èç ¼àêîã îñåžàœà îïøòå ñîëèäàðíî-
ñòè, èç ÷îâå÷àíñòâà ñ¼åäèœåíîã, óìèðåíîã, êàî îïøòè
îä¼åê îïøòåã ñêëàäà”12. Àðõåòèïñêå ñëèêå „çëàòíîã
äîáà” è ¼åäèíñòâà âàñêðñàâàëå ñó ó îâèì èø÷åêèâà-
œèìà. Ðåâåðçèáèëíà ñíàãà ìèòà ¼å, êàêî óïîçîðàâà
Æèðàðäå, âåëèêà: „œåãîâî äå¼ñòâî ñå ïðóæà è êà ïðî-
øëîñòè è êà áóäóžíîñòè; îí ¼å âèä îñåžàœà è æàëà
çà îíèì øòî ¼å áèëî, àëè è ìåñè¼àíñêîã èø÷åêèâàœà
îíîãà øòî žå áèòè”13.
È Ñêåðëèžåâà èäå¼à íàöèîíàëíå îáíîâå è ïî-
òðåáà äà è êœèæåâíîñò ñàãëåäà êàî œåí àêòèâíè äåî,
ó âåçè ¼å ñà ìèòîì ¼åäèíñòâà è çà¼åäíèøòâà êàî âàçäà
æèâîì êîõåçèîíîì ñíàãîì ïðè ñòâàðàœó íàöè¼à è äð-
æàâà èëè ó êðèçíèì ìîìåíòèìà œèõîâå óãðîæåíî-
ñòè. Íàñóïðîò ñèëàìà äåçèíòåãðàöè¼å è ðàñêîëà, áî-
ëåñòè è ïðîïàäàœà è ó ïîëèòè÷êîì è ó êœèæåâíîì
æèâîòó, âàšà ïîäðæàòè çäðàâå è ñâåæå ñíàãå îêóïšà-
œà è ïîâåçèâàœà, øòî ¼å Ñêåðëèž êàî íàöèîíàëíè
âîà è êœèæåâíè èñòîðè÷àð è êðèòè÷àð ðàäèî. Òî
÷èíè è ðàçóìšèâè¼èì è ðàçëèêó ó œåãîâîì ïðèñòó-
ïó ðîìàíòè÷àðñêèì è ðåàëèñòè÷êèì ìèòîâèìà.
Ñêåðëèž ¼å óî÷àâàî äà Ñâåòîçàð Ìàðêîâèž ñî-
öè¼àëèñòå „ëèðñêè âåëè÷à êàî ñâåöå íîâå ðåëèãè¼å”,
ñòâàðà îä œèõ „ïðîïîâåäíèêå íîâå ñîöè¼àëíå ðåëè-
ãè¼å”, àëè ¼å ò༠ñìåð ðàçìèøšàœà áèî áëèæè œåãî-
âîì ðåâîëóöèîíàðíîì äèíàìèçìó è èäå¼àìà ñîöè-
12
„’Óíèøòåœå åñòåòèêå’ è äåìîêðàòèçàöè¼à óìåòíîñòè”,
ñòð. 77.
13
Ïîëèòè÷êè ìèòîâè è ìèòîëîãè¼å, ñòð. 120.

205
¼àëíå ïðàâäå íåãî „êóëòîâè è èäîëè ïðîøëîñòè” ñðï-
ñêèõ ðîìàíòè÷àðà è œèõîâà îï÷èœåíîñò íàðîäíèì
ëåãåíäàìà è ïðåäàœèìà, êî¼è ñó çàìàãšèâàëè ñëèêó
ïðîøëîñòè è ìîãëè äà áóäó ïðåïðåêà ó ðàöèîíàë-
íîì ñàãëåäàâàœó ñàäàøœîñòè.
Êàäà ¼å ó äåëèìà ñóâðåìåíèêà ïðåïîçíàâàî îá-
ëèêå òå òðàäèöè¼å è „œåíå êóëòîâå è èäîëå” áèî ¼å
ïîñåáíî îøòàð è îäáî¼àí. Ëèòåðàðíî óìåžå, îäíåãî-
âàíó ôîðìó è ñòèë Ëàçå Ëàçðåâèžà, Ñêåðëèž ¼å óíå-
êîëèêî ïðåíåáðåãàî çáîã ïèø÷åâîã èäåàëèçîâàœà ïà-
òðè¼àðõàëíîã ñåëà è çàäðóãå: „Ëàçàðåâèžåâå ìîðàë-
íå èäå¼å íàì èçãëåäà¼ó àðõàè÷íå; œåãîâ îïòèìèçàì
íàì èçãëåäà íàèâàí” è çàêšó÷èî êàêî „œåãîâå ïðè-
ïîâåòêå íå èäó ó ïðàâè, èñêðåíè ðåàëèçàì”.14 Ñ îá-
çèðîì äà çà îâîã êðèòè÷àðà ðåàëèçàì èìà è âðåäíî-
ñíó, à íå ñàìî òèïîëîøêó íàçíàêó, ¼àñíî ¼å äà òà îöå-
íà íè¼å áèëà àôèðìàòèâíà.
È êðèòè÷àðñêå èäå¼å Šóáîìèðà Íåäèžà êàî „÷î-
âåêà òðàäèöè¼å è ïðîøëîñòè”, ïî Ñêåðëèžåâîì ñóäó
íèñó áèëå ó ñàãëàñ¼ó ñà ñâî¼èì äîáîì: „Èìà ó œåãà
(Íåäèžà) íåêè ðîìàíòè÷àðñêè, îìëàäèíñêè êóëò ïðî-
øëîñòè èç ’ñðïñêå êóëòóðå’, îñíîâàí íà ïðåžóòíîì
ïðåçèðàœó ’òðóëîãà Çàïàäà’ è åâðîïñêå êóëòóðå”.15
Çáîã òîãà ñó çà Ñêåðëèžà, êî¼è ¼å îáíîâó è íàïðåäàê
ñðïñêîã äðóøòâà è ëèòåðàòóðå âèäåî ó íàïóøòàœó
„êóëòîâà” è „èäîëà” îìëàäèíñêîã äîáà è ïðèõâàòà-
œó äåìîêðàòñêîã è ðàöèîíàëèñòè÷êîã íàñëåà Çàïà-
äà, Íåäèžåâà ñõâàòàœà è ñà èäå¼íîã è ñà åñòåòè÷êîã
ñòàíîâèøòà áèëà íåïðèõâàòšèâà.
Ñêåðëèž ¼å è æèâîòíå ñòàâîâå è ïîåòè÷êà îïðå-
äåšåœà ìëàäîã íàðàøòà¼à ìîäåðíèñòà ñìàòðàî ó ìíî-
14
„Ëàçà Ê. Ëàçàðåâ螔, Êðèòè÷êè ðàäîâè £îâàíà Ñêåðëè-
žà, ñòð. 349.
15
„Šóáîìèð Íåä螔, Êðèòè÷êè ðàäîâè £îâàíà Ñêåðëè-
žà, ñòð. 371.

206
ãî ÷åìó êîíòðàïðîäóêòèâíèì. Ñ. Ïàíäóðîâèž, È. Ñå-
êóëèž èëè Äèñ íèñó áèëè çàòî÷åíèöè „êóëòîâà ïðî-
øëîñòè”, àëè ñó ñâî¼èì íàãëàøåíèì èíäèâèäóàëè-
çìîì, ïåñèìèçìîì è ïîåòè÷êèì ðàäèêàëèçìîì, ïî-
ñòàëè ðåìåòèëà÷êè ôàêòîð îíå ñëèêå ñðïñêîã äðó-
øòâåíîã è êœèæåâíîã æèâîòà íà ÷è¼åì ¼å óòåìåšå-
œó Ñêåðëèž çäóøíî ðàäèî. Îäáè¼àœå òå óìåòíîñòè
áèëî ¼å óãëàâíîì çàñíîâàíî íà èäå¼íèì, à íå åñòå-
òè÷êèì ïîñòóëàòèìà – Ïàíäóðîâèžà ¼å ñìàòðàî „ïå-
ñíèêîì îä òàëåíòà, ìîæäà íà¼áîšèì ó ñâîì íàðàøòà-
¼ó”, à ó Èñèäîðè ¼å âèäåî „ïîòïóíî èçãðàåíîã ïè-
ñöà” êî¼è ïèøå ãîòîâî áåñïðåêîðíèì „áåîãðàäñêèì
ñòèëîì”, àëè ¼å ó œèìà ïðåïîçíàâàî, è òî ¼å áèëî ïðå-
ñóäíî, ñëåäáåíèêå îïàñíå „êœèæåâíå çàðàçå” („êî¼à
¼å ó Åâðîïè áèëà è ïðîøëà”) ÷è¼å ¼å ïðåñàèâàœå ñìà-
òðàî âèøåñòðóêî øòåòíèì: êàêî ïî „íàøó ìëàäó
êœèæåâíîñò, êî¼à ¼å ó ïóíîì ïåðèîäó ñòâàðàœà è ó
ñâîìå îñíîâó ïóíà çäðàâšà è æèâîòà” òàêî è „ïî íà-
øó ìëàäó è ñâåæó ðàñó”.
Ñêåðëèžåâà ïîâðåìåíî èäåàëèçîâàíà ñëèêà Ñð-
áè¼å è œåíå êóëòóðå èìàëà ¼å åëåìåíòå ìèòñêå óòî-
ïè¼å; çáîã îñòâàðåœà îïøòåã äîáðà, òðåáàëî ¼å ïîä-
ñòèöàòè „ñâåæå è çäðàâå” ñíàãå, à îñó¼åòèòè ðàñêîë-
íè÷êå. Äà áè îñíàæèî ïîçèòèâíå èíòåãðàòèâíå åëå-
ìåíòå, Ñêåðëèž ¼å, ïàðàäîêñàëíî, è ñàì ïîíåêàä ïðè-
áåãàâàî íåêèì „ôåòèøèìà” è „èäîëèìà” ïðîøëîñòè.
Ïî¼àì ðàñíîã, êî¼è ¼å ïðåêî Òåíà, Ðåíàíà àëè è Öâè-
¼èžà, áèî ó îïòèöà¼ó, íîñèî ¼å òàêâå ìîãóžíîñòè. Èç-
âåñíè íàöèîíàëíè è ìîðàëíè èäåàëèçàì, êî¼è ñå ìî-
æå íàžè ó Öâè¼èžåâî¼ àíòðîïîãåîãðàôñêî¼ òåîðè¼è î
äèíàðñêîì òèïó è ïàòðè¼àðõàëíî¼ êóëòóðè, 16 ïðåíåî
ñå è íà Ñêåðëèžà. Ïîòðåáà äà íîâà êóëòóðà êî¼à ñå
16
Ìèëàí Ðàäóëîâèž, „Êóëòóðîëîøêà êðèòèêà ó ñðïñêî¼
êœèæåâíîñòè”, Êðèòè÷êà ìèñàî ôèëîñîôà è íàó÷íèêà, Ñðïñêà
êœèæåâíà êðèòèêà, êœ. 25, Í. Ñàä – Áåîãðàä, 1995, ñòð. 40.

207
ñòâàðà áóäå è íàöèîíàëíà è êîñìîïîëèòñêà, äåìî-
êðàòñêà è èíäèâèäóàëèñòè÷êà, îòâîðåíà ïðåìà íî-
âèì óòèöà¼èìà, àëè è îñëîœåíà íà íåêå ñòàðè¼å ôîð-
ìå íàöèîíàëíå êóëòóðå, áèëà ¼å ó ñâî¼î¼ îñíîâè äóà-
ëèñòè÷êà.
Ó òåæœè äà ñðïñêè ïîëèòè÷êè è êóëòóðíè æè-
âîò îòâîðè ïðåìà ïðîãðåñèâíèì ëèáåðàëíèì è íà-
ó÷íèì òåêîâèíàìà Çàïàäà êàî ïðåäóñëîâó çà ñòâàðà-
œå ìîäåðíîã äðóøòâà è êóëòóðå, àëè è äà ïîêàæå äà
œåãîâà êîíöåïöè¼à èìà óïîðèøòå ó ðåàëíîñòè è äà
¼å ïðî¼åêòîâàíà èç íåïîñðåäíîã äóõîâíîã è êóëòóð-
íîã áèžà íàðîäà, Ñêåðëèž ¼å ÷åñòî íîâå âðåäíîñòè
ïðåïîçíàâàî êàî èìàíåíòíå ñðïñêîì êàðàêòåðó. „Ëè-
áåðàëèçàì ó èäå¼àìà, îøòàð äóõ è ïðàâèëàí ñóä”, „ðà-
çóìàí êðèòèöèçàì è ïëîäíà ïîçèòèâíîñò”, 17 áèëè
ñó íåêè îä œèõ. Èñòî òàêî, äà áè ó÷èíèî øòî óâåð-
šèâè¼èì óòèö༠ôðàíöóñêå êóëòóðå íà ñðïñêó, íåêðè-
òè÷êè ¼å òâðäèî äà ¼å „òî óòèöàœå îëàêøàíî âåëè-
êîì äóõîâíîì ñëè÷íîøžó èçìåó ôðàíöóñêîã è ñðï-
ñêîã ìåíòàëèòåòà è èçìåó äóõà ôðàíöóñêîã è ñðï-
ñêîã ¼åçèêà”18.
Ìåóòèì, êàäà ¼å êîä Ñêåðëèžà ïðåâàãó îäíî-
ñèî êðèòè÷êè äóõ, ñëèêà ñðïñêîã äðóøòâà è ðàñå áè-
ëà ¼å äðóãà÷è¼à: „Ìè ñìî ïðèíóåíè äà ÷èíèìî îãðî-
ìàí èíòåëåêòóàëíè è íåðâíè íàïîð, äà áðóòàëíî êè-
äàìî ñà ñðåäèíîì èç êî¼å ñìî íèêëè ... Íàø äóõîâíè
æèâîò ¼å íåíîðìàëàí, è íàøå äðóøòâî ¼å ó ïóíî¼ ìî-
ðàëíî¼ êðèçè. Áåç âëàäå íàä ñîáîì, ó ñòàëíî¼ áîðáè
ñà óâåê ìîžíèì íàãîíèìà êî¼è ñó íàì îä ïðåäàêà
îñòàëè, è ñà òàìíèì àñïèðàöè¼àìà êî¼å ñó íàì êœèãå
îñòàâèëå, ìè áîëó¼åìî ïðèëàãîàâàœå ¼åäíå íîâå ðàñå
17
„Ñðáè¼à, œåíà êóëòóðà è œåíà êœèæåâíîñò”, Êðèòè÷-
êè ðàäîâè £îâàíà Ñêåðëèžà, ñòð. 504.
18
„Ñòðàíè óòèöà¼è ó ñðïñêî¼ êœèæåâíîñòè”, Èñòîðè¼à
íîâå ñðïñêå êœèæåâíîñòè, ñòð. 430.

208
ìîäåðíîì æèâîòó”19. Òàêî Ñêåðëèž ïèøå êàäà ïðè-
êàçó¼å Óñêîêîâèžåâ ðîìàí Äîøšàöè (1910), îòïðè-
ëèêå ó âðåìå êàäà ñó èçðå÷åíè è ïðåòõîäíè êîíòðà-
äèêòîðíè ñóäîâè.
È îáðíóòî – Ñêåðëèž ¼å ñâî¼ âèòàëèçàì è ñâî¼
íàöèîíàëíè îïòèìèçàì, êî¼è ñó, êàî è ñóá¼åêòèâè-
çàì è ïåñèìèçàì, îáåëåæèëè ñðïñêó ìîäåðíó, çíàî,
òàêîå, äà òåìåšè íà óçîðèìà è îáðàñöèìà íàñòà-
ëèì ó ïàòðè¼àðõàëíî¼ êóëòóðè. Íàñóïðîò „ëàæíèõ ìî-
äåðíèñòà”, ïåñíèêà áîëåñòè, ñìðòè è ïðîïàäàœà, èñ-
òèöàî ¼å „íàöèîíàëíó ñíàãó è åíåðãè¼ó Œåãîøåâó”,20
ó Âóêó ¼å ïðåïîçíàâàî „ïðèðîäíó áèñòðèíó è îøòðî-
óìšå ñðáè¼àíñêîã ñåšàêà” 21, à ó ïðîçè Ìàðêà Ìè-
šàíîâà ñó ìó èìïîíîâàëè „šóäè ñà æèâîòèìà êàî
ïàëàìàðèìà è ñà ïðîñòèì äóøåâíèì æèâîòîì êî¼è
ñå ñàñòî¼è ñàâ ó âîšè è äåëàòíîñòè”22. Ôðàíöóñêè
àê è „Åâðîïå¼àö”, êî¼è ¼å âåîìà äðæàî äî ñëîáîäíå
ëè÷íîñòè è èíäèâèäóàëèçìà, ¼àâšà ñå îâäå êàî àïî-
ëîãåòà êîëåêòèâèñòè÷êèõ âðåäíîñòè è „ïðèðîäíîã
ñòàœà”.
Àôèíèòåòè îâîã êðèòè÷àðà çà íåêå îä ñóâðåìå-
íèõ ïèñàöà – Êî÷èžà èëè Žèïèêà, íà ïðèìåð, äåëîì
òó èìà¼ó ñâî¼å èñõîäèøòå. Êî÷èž ¼å áèî „÷îâåê îä
ñèëíå íàöèîíàëíå åíåðãè¼å, ìîžíè èçäàíàê ¼åäíå ñðï-
ñêå ðàñå, êî¼à ¼å ìíîãî ñòðàäàëà è êî¼à ñå ìíîãî áî-
ðèëà”, 23 à Žèïèêî ¼å Ñêåðëèžó áèî ïðèâëà÷àí çáîã
ñâîã âèòàëèçàì: „Îí âîëè æèâîò ïðèðîäàí, ¼åäàð,
ñâåæ, íàáðåêàî, ñâå ìàíèôåñòàöè¼å æèâîòíîãà íàãî-

19
„Ìèëóòèí Óñêîêîâèž: Äîøšàöè”, Êðèòè÷êè ðàäîâè £.
Ñêåðëèžà, ñòð. 492.
20
Èñòîðè¼à íîâå ñðïñêå êœèæåâíîñòè, ñòð. 175.
21
Èñòî, ñòð. 259.
22
Èñòî, ñòð. 369.
23
Èñòî, ñòð. 451.

209
íà”.24 Êàî è Ëàçàðåâèž, è Žèïèêî ¼å ïèñàî î ñåšàêó,
è òî äàëìàòèíñêîì, „ïîòîìêó ñòàðèõ óñêîêà è õà¼äó-
êà”, àëè ãà íè¼å èäåàëèçîâàî âåž ãà ¼å „óçèìàî ó çà-
øòèòó ïèøóžè ñîöè¼àëíå, ãîòîâî ñîöè¼àëèñòè÷êå
ïðîòåñòå”.
Îâäå íè¼å ïî ñðåäè ñàìî ñíàæíî èçðàæåíà
Ñêåðëèžåâà íàöèîíàëíà è ñîöè¼àëíà æèöà, âåž è œå-
ãîâà àìáèâàëåíòíà âåçàíîñò çà îáëèêå ïàòðè¼àðõàë-
íîã æèâîòà. Îäàòëå, ìîãóžå ¼å, ïîòè÷å è êðèòè÷à-
ðåâî ïðèõâàòàœå Àíòå Ñòàð÷åâèžà êàî „ïîòîìêà
ñòàðèõ óñêîêà” è îòåëîòâîðåœà „îñîáèíà íàøå ðà-
ñå ó ïðèìèòèâíîì ñòàœó”. Èàêî, óãëàâíîì íåãàòèâ-
íå – „äèâšà åíåðãè¼à, áóíòîâíè äóõ, íàñðòšèâîñò,
òâðäîãëàâîñò, ïðåêîñò, ïëàõîâèòîñò, ïàñ¼àëóê”,25 òå
îñîáèíå êîä ðàöèîíàëíîã Ñêåðëèžà äîáè¼àëå ñó íå-
êàêâó ÷åæœèâó, ðîìàíòè÷àðñêó àóðó. Òàêî ñå è äå-
ñèëî äà íåêî êî ñå îòâîðåíî ïîäñìåâàî, êàî àíàõðî-
íèçìó è ìèñòèôèêàöè¼è, âåëèêîñðïñêîì êóëòó Ìè-
ëîøà Ìèëî¼åâèžà è Ïàíòå Ñðåžêîâèžà, ïîêàæå,
„ñêîðî ïîäñâåñíî ñàîñåžàœå ñà ðàñíèì ñòðåìšåœè-
ìà âîå Âåëèêå Õðâàòñêå”.26
Ïî òèì ïðîòèâóðå÷íîñòèìà £îâàí Ñêåðëèž ¼å-
ñòå ðåïðåçåíòàòèâíè ïðåäñòàâíèê ìîäåðíå. Âèøåãëà-
ñ¼å, à íå óíèñîíîñò, ïðàòå ñòâàðàœå ìîäåðíèõ ïîêðå-
òà è èäå¼à. „Ðàäèêàëíè èìïóëñ ìîäåðíèçìà êîðèãó¼å
ñå ó ïðàêñè (ïîíåêàä è ó òåîðè¼è) êðîç ðàçíå âèäîâå
ðåõàáèëèòàöè¼å òðàäèöè¼å”, ïèøå À. Ìàðèíî, è îâà-
êî îá¼àøœàâà òó ïî¼àâó: „Ó ñòâàðè, íà¼÷åøžå ¼å ðàñ-
öåï ïðèâèäàí, ¼åð ñå óíóòðà óñïîñòàâšà òðà¼íà ðàâ-
íîòåæà. ’Íîâî’ ñå ìîæå ïðåïîðîäèòè ñàìî íà ðàçâà-

24
Èñòî, ñòð. 449.
25
Åñå¼è î ñðïñêî-õðâàòñêîì ïèòàœó, Çàãðåá, 1918, ñòð. 63.
26
Ì. Ãðîë, „£îâàí Ñêåðë螔, Èç ïðåäðàòíå Ñðáè¼å,
Áåîãðàä, ñòð. 127.

210
ëèíàìà ’ñòàðîã’, øòî ¼å êîñìè÷êè öèêëóñ êî¼è ñå ìî-
æå ïðîâåðèòè è ó êœèæåâíîñòè, à òî ¼å èñòîâðåìåíî
ðåâîëóöèîíàðíà è êîíçåðâàòèâíà ïî¼àâà, íåäîñëåä-
íà è ïîñòî¼àíà”27.
Äàêëå, èàêî ¼å £îâàí Ñêåðëèž ïðî¼åêàò ìîäåð-
íîã äðóøòâà è ëèòåðàòóðå çàñíèâàî íà òåêîâèíàìà
ëèáåðàëíî-ãðààíñêå è ðàöèîíàëèñòè÷êå çàïàäíå
òðàäèöè¼å äà áè èõ ó÷èíèî ïðèõâàòšèâèì è ðåàëè-
çîâàî ó ïðàêñè, ìîðàî ¼å äà óâàæè íåêå îä îáëèêà
êîëåêòèâèñòè÷êèõ, ïàòðè¼àðõàëíèõ âðåäíîñòè è óëî-
ãó ìèòñêèõ îáðàçàöà. Ïîçèòèâèñòà êî¼è ¼å ðóøèî ñòà-
ðå ìèòîâå („êóëòîâå”, „èäîëå”), âîåí òåæœîì êà äðó-
øòâåíîì íàïðåòêó, ó¼åäèœåœó è äóõîâíî¼ è êóëòóð-
íî¼ îáíîâè ñâîãà íàðîäà ñòâàðàî ¼å íîâó ìèòñêó ïà-
ðàäèãìó äà áè î¼à÷àî è ó÷èíèî äåëîòâîðíèì ñèëå êî-
õåçè¼å è çà¼åäíèøòâà. Îíî øòî ñå ó œó íè¼å óêëîïè-
ëî, âåðîâàî ¼å, òðåáàëî ¼å, äà áóäå îäñòðàœåíî. Íè
êœèæåâíîñò òó íè¼å áèëà, è íè¼å ìîãëà áèòè, èçóçå-
òàê.

27
„Ìîäåðíèçàì”, Ìîäåðíî, ìîäåðíèçàì, ìîäåðíîñò, Áå-
îãðàä, 1997, ñòð.102.

211
212
III

213
214
 ×àñîïèñ íà ðàçìåè åïîõà:
Çâåçäà £àíêà Âåñåëèíîâèžà
(1894; 1898-1901)1

Íåçàâèñíî îä òîãà øòî íè¼å íåïîñðåäíî óòèöàî

íà îáëèêîâàœå ïîåòè÷êå äîìèíàíòå ñðïñêå ìîäåð-
íå, êœèæåâíè ÷àñîïèñ £àíêà Âåñåëèíîâèžà Çâåçäà,
ïàðàäèãìàòè÷àí ¼å çà åïîõó íà ðàçìåè 19. è 20. âå-
êà. Îâ༠÷àñîïèñ âåîìà äîáðî ïîêàçó¼å äà ïðåëîì ó
êœèæåâíîì æèâîòó íå íàñòà¼å îä¼åäíîì âåž ñå
ïðîìåíå îäâè¼à¼ó íå¼åäíàêèì òåìïîì è ó ðàçëè÷èòèì
âèäîâèìà ìåó ñòâàðàîöèìà ðàçëè÷èòèõ ãåíåðàöè¼à,
ïîíåêàä è ó îêâèðó ¼åäíîã ïîêðåòà, ïà è ó îïóñó ¼å-
äíîã ïèñöà.
Ïîòðåáà çà ìîäåðíèçàöè¼îì íàöèîíàëíå êœè-
æåâíîñòè ó ñìèñëó ïðîìåíå ïîåòè÷êîã îáðàñöà äå-
âåäåñåòèõ ãîäèíà 19. âåêà íè¼å áèëà ¼îø ¼àñíî êœè-
æåâíîòåîðè¼ñêè íè êðèòè÷êè ôîðìóëèñíà. Èïàê, ó
êœèæåâíèì è êðèòè÷êèì ïðèëîçèìà ó Çâåçäè óî÷à-
âà¼ó ñå ïðîìåíå, àëè áåç èíòåíçèòåòà íóæíîã çà ðà-
äèêàëíè ðàñêèä ñà ïîñòî¼åžèì ïîåòè÷êèì êîíâåí-
öè¼àìà. Åâîëóòèâíå ñó ïðèðîäå è âèøå ïðîäóêîâàíå
ñâåøžó î òåìàòñêî-ìîòèâñêî¼ ñêó÷åíîñòè è åñòåòè÷-
1
Çâåçäà. Ëèñò çà çàáàâó. Âëàñíèê è óðåäíèê £àíêî Ì. Âå-
ñåëèíîâèž. Èçëàçè ñâàêè äàí. Áåîãðàä, øò. Øòàìïàðè¼à Ïå-
òðà Ê. Òàíàñêîâèžà, I/1894; II, 1898 – V/1901.
Îä áð. 1/1898: Ïîðîäè÷íè ëèñò. Îä áð.1, êœ.1/1900:
Ëèñò çà çàáàâó, ïîóêó è êœèæåâíîñò.
Îä áð.17, 1898. èçëàçè òðè ïóòà íåäåšíî. Îä áð. 41/
1899. äâà ïóòà íåäåšíî. Îä àïðèëà 1900. èçëàçè ìåñå÷íî.

215
êèì ìàœêàâîñòèìà äîòàäàøœåã ïîåòè÷êîã ìîäåëà,
çàñíîâàíîã ïðåòåæíî íà ôîëêëîðíî¼ òðàäèöè¼è, íî
øòî ñó ðåçóëòàò ïîçíàâàœà è ïðèõâàòàœà íîâîã. Šó-
áîìèð Íåäèž žå ó Ñðïñêîì ïðåãëåäó (1895) àíòèöè-
ïèðàòè íîâè êœèæåâíîêðèòè÷êè îáðàçàö êî¼è žå äà-
šå ðàçâèòè Áîãäàí Ïîïîâèž è £îâàí Ñêåðëèž ó Ñðï-
ñêîì êœèæåâíîì ãëàñíèêó (1901). Êîä œèõ žå îí äî-
áèòè ïðîãðàìñêî îáåëåæ¼å è òåîðè¼ñêó óòåìåšåíîñò
êàî è èçðàçèòó çàïàäíîåâðîïñêó îðè¼åíòàöè¼ó.
Òèï êœèæåâíèõ ÷àñîïèñà, ïîïóò £àíêîâå Çâå-
çäå, ó êîìå ¼îø íèñó ðàçäâî¼åíå ôóíêöè¼å çàáàâå è
ïîóêå îä êœèæåâíîñòè, ÷åñò ¼å äåâåäåñåòèõ ãîäèíà.
Äîâîšíî ¼å ïîìåíóòè ñàðà¼åâñêó Áîñàíñêó âèëó
(1885), ìîñòàðñêó Çîðó (1896) èëè êàðëîâà÷êî Áðàí-
êîâî êîëî (1895) è âèäåòè äà ñâè îíè ó ïîäíàñëîâó
èìà¼ó „ëèñò çà çàáàâó, ïîóêó è êœèæåâíîñò”. Œèõî-
âó íàöèîíàëíó è êóëòóðíó ìèñè¼ó êàî ïîñâå èìàíåíò-
íó ñðïñêèì êœèæåâíèì ÷àñîïèñèìà òîãà âðåìåíà,
ãîòîâî äà íå òðåáà íè ñïîìèœàòè.
Çâåçäà, „ëèñò çà çàáàâó”, ïî¼àâšó¼å ñå 1894. ãî-
äèíå, àëè íè¼å áèëà äóãîã âåêà – èçàøëî ¼å ñâåãà 65
áðî¼åâà. Ïî òðà¼àœó è óòèöà¼ó âàæíè¼å ¼å äðóãî ïî¼à-
âšèâàœå ÷àñîïèñà 1898. ãîäèíå êàî „ ïîðîäè÷íîã ëè-
ñòà”, äà áè ñå òåê 1900. ó œåíîì ïîäíàñëîâó ïî¼àâè-
ëà è îäðåäíèöà êœèæåâíîñò („ëèñò çà çàáàâó, ïîóêó
è êœèæåâíîñò”). Àêî áè ñå ñóäèëî ñàìî ïî ïîäíà-
ñëîâó, èçãëåäàëî áè äà ¼å Çâåçäà ïðåøëà ïóò îä çà-
áàâíîã êà êœèæåâíîì ÷àñîïèñó è äà ¼å åëåìåíàò çà-
áàâíîã îñòàî òðà¼íî ïðèñóòàí ó œî¼, øòî íå îäãîâà-
ðà ïîñâå ÷èœåíè÷íîì ñòàœó.
Õèáðèäíè, çàáàâíî-ïîó÷íè êàðàêòåð è îäñóñòâî
¼àñíè¼å âèçè¼å óðåèâà÷êå ïîëèòèêå ìîæå ñå óî÷èòè
ñàìî êîä ïðâîã èçëàæåœà ëèñòà 1894. (ãîâîðèìî î
ëèñòó, ¼åð ¼å ó òî âðåìå Çâåçäà èçëàçèëà ñâàêîäíåâ-
íî). Òó ¼å åâèäåíòíî íàñëåå çàáàâíî-ïîó÷íîã òèïà
ïåðèîäèêå, òàêî êàðàêòåðèñòè÷íîã íå ñàìî çà ñðï-

216
ñêó âåž è çàïàäíîåâðîïñêó, ïîñåáíî íåìà÷êó, êœè-
æåâíó ïåðèîäèêó äåâåòíàåñòîã âåêà. Êàäà ¼å 1898.
ãîäèíå Çâåçäà îáíîâšåíà, êàî ÷àñîïèñ äàòå ñó ¼àñíå
íàçíàêå œåíå êœèæåâíå ïîëèòèêå è êóëòóðíå ìèñè-
¼å. Ó „óãëåäíîì áðî¼ó” (5. ñåïòåìáàð 1898), èàêî ñå
÷àñîïèñ äåêëàðèøå êàî ïîðîäè÷íè, íàìåœåí „äîìó
ñðïñêîã ãðààíèíà”, ïðèîðèòåò óðåäíèøòâà ¼å „äà
îêóïè ñâå šóäå øòî çíà¼ó è óìå¼ó ïåðî äðæàòè”, à
òåæèøòå ¼å íà ïîçîðèøíî¼ è êœèæåâíî¼ êðèòèöè è
âàšàíîì èçáîðó ïðåâîäà èç ñòðàíèõ êœèæåâíîñòè.
Íàöèîíàëíó îðè¼åíòàöè¼ó ÷àñîïèñ žå ïîòâðèâàòè
îá¼àâšèâàœåì „íàðîäíèõ óìîòâîðèíà”, à ïîìèœà-
œå ïîó÷íèõ ïðèëîãà âèøå ¼å ôîðìàëíîã êàðàêòåðà,
çíàê ïðåòðà¼àâàœà íåêèõ åëåìåíàòà çàáàâíî-ïîó÷íå
ïåðèîäèêå ñåäàìäåñåòèõ è îñàìäåñåòèõ ãîäèíà. Êî-
ðèñíå è ïðàêòè÷íå ñàâåòå ó ÷àñîïèñó ñâå âèøå žå
ïîòèñêèâàòè êœèæåâíè è êœèæåâíîêðèòè÷êè ïðè-
ëîçè, ïà žå óëàçåžè ó ÷åòâðòó ãîäèíó èçëàæåœà óðåä-
íèøòâî íàžè çà ïîòðåáíî äà èñòàêíå óïðàâî òó êœè-
æåâíó ôóíêöè¼ó: „Çâåçäà îïåò èçëàçè. Îíà žå è äàšå
âðøèòè ñâî¼ó ñêðîìíó ñëóæáó íà ïîšó ñðïñêå êœè-
æåâíîñòè, âðøžå ¼å ìèðíî è ñàâåñíî. Ñâàêó ëåïøó
ìàœó ñòâàð, êî¼à ñå ¼àâè ó ñòðàíèì êœèæåâíîñòèìà,
äîíåžå îíà ó ëåïîì ïðåâîäó [...] À, øòî ¼å íà¼ãëàâíè-
¼å, äîíîñèžå è ëåïå è âàšàíå ñòâàðè èç íàøå êœèæå-
âîñòè” (1900, IV, 2).
Óñìåðåíîñò íà äîìàžó êœèæåâíó ñöåíó, àëè è
íà êðèòèêó è ïðåâîäíó êœèæåâíîñò, èàêî ëèøåíè
ïðîãðàìñêîã çíà÷à¼à êî¼è žå äîáèòè ó Íåäèžåâîì Ñðï-
ñêîì ïðåãëåäó è ïîñåáíî Ñðïñêîì êœæåâíîì ãëàñíè-
êó, áèëè ñó ó Çâåçäè ìåó ïðèîðèòåòèìà è ¼àñíî äå-
ôèíèñàíè. Ìåóòèì, âàæía ôóíêöè¼à ÷àñîïèñà, à òî
¼å œåãîâà ïîëèòè÷êà è äðóøòâåíà àíãàæîâàíîñò, áè-
ëè ñó ïðåžóòàíè. È äîê ñó ðàäèêàëñêî Äåëî (1894) è
Ñðïñêè ïðåãëåä èìàëè ó ïîäíàñëîâó, ïîðåä íàçíàêå
êœèæåâíîñò è íàóêà è äðóøòâåíè æèâîò, Çâåçäà ñå

217
¼àâíî êëîíèëà òàêâîã îáåëåæ¼à. Ó œî¼ íè¼å áèëî ÷ëà-
íàêà èç îáëàñòè ïîëèòè÷êå è ñîöè¼àëíå òåîðè¼å, àëè
¼å îíà èìàëà èçðàçèòî ïîëèòè÷êó áî¼ó è êðèòè÷êè
ñòàâ ïðåìà ñðïñêî¼ äðóøòâåíî¼ ñòâàðíîñòè. Œåíî ïî-
ëèòè÷êî îïîçèöèîíàðñòâî áèëî ¼å îôèöè¼åëíî ìàñêè-
ðàíî è èñêàçàíî ìåòàôîðè÷êèì ¼åçèêîì. Ó ïðîãðàì-
ñêî¼ ïåñìè Äðàãîìèðà Áðçàêà – „Çâåçäà”, îá¼àâšåíî¼
ó ïîìåíóòîì „óãëåäíîì áðî¼ó”, íàçíà÷åíà ¼å „ãóñòà
òàâíèíà” ó êî¼î¼ ñå ÷àñîïèñ ïî¼àâšó¼å è èñêàçó¼å æå-
šà äà ñå îíà ðàçàãíà, à òó ìåòàôîðè÷íó ïîðóêó žå
Ïàâëå Ìàðèíêîâèž ïàðàôðàçèðàòè ó áîæ螜åì áðî¼ó
Çâåçäå (1899, III, 107-108): „Çâåçäà áàð òó çàñëóãó èìà
øòî ñâî¼èì òðåïåðåœåì ïîêàçó¼å ñâåòó äà ¼å íîž. Íîž
ãëóâà è íåìà ó êî¼î¼ íå ÷ó¼åìî íè òèõî êóöàœå ñðöà”.
Îâ༠îáëèê ïîëèòè÷êå è äðóøòâåíå ìèìèêðè¼å
ïîñëåäèöà ¼å íåïîâîšíèõ ïîëèòè÷êèõ ïðèëèêà ó Ñð-
áè¼è êðà¼åì äåâåäåñåòèõ ãîäèíà, ó âðåìå ðåæèìà
Àëåêñàíäðà Îáðåíîâèžà è êîíçåðâàòèâíå âëàäå Âëà-
äàíà €îðåâèžà. Ñóñïåíçè¼à ïîëèòè÷êèõ ñëîáîäà, ãó-
øåœå ¼àâíå ðå÷è, ãàøåœå ìíîãèõ ëèñòîâà è ÷àñîïè-
ñà áèëè ñó ðåçóëòàò „ïîëèòèêå ÷âðñòå ðóêå”, ïà ¼å è
Çâåçäà áèëà ïðèíóåíà äà íå ìàíèôåñòó¼å îòâîðåíî
ñâî¼å îïîçèöèîíàðñòâî, èàêî ¼å „íàðî÷èòî ïîñëå
èâàœäàíñêîã àòåíòàòà ïðåäñòàâšàëà ñòâàðíî ¼åäèíî
îïîçèöèîíî ¼àâíî ãëàñèëî ó öåëî¼ Ñðáè¼è è áèëà ñâî-
¼åâðñòàí öåíòàð îòïîðà ðåàêöèîíàðíî¼ âëàäàâèíè è
òåðîðó äâîðà è áèðîêðàòè¼å”2.
Ïîëèòè÷êó áî¼ó ÷àñîïèñó äàâàî ¼å âåž œåí ãëàâ-
íè óðåäíèê £àíêî Âåñåëèíîâèž, êî¼è ¼å ó ðàäèêàë-
ñêîì Äåëó ó íàñòàâöèìà îá¼àâšèâàî ðîìàí £óíàê íà-
øèõ äàíà ó êîìå ¼å èçëîæèî ïîäñìåõó áàø ìèíèñòðà
ïðåäñåäíèêà Âëàäàíà €îðåâèžà. È âåžè áðî¼ Çâå-
2
Äèìèòðè¼å Âó÷åíîâ, „£àíêîâà Çâåçäà”, Î ñðïñêèì ðåà-
ëèñòèìà è œèõîâèì ïðåòõîäíèöèìà, Áåîãðàä, 1970, ñòð. 118-
119.

218
çäèíèõ ñàðàäíèêà, êî¼è ñó çáîã ïîëèòè÷êèõ óâåðåœà
è çàóçèìàœà êðèòè÷êîã îäíîñà ïðåìà äðóøòâåíèì è
ñîöè¼àëíèì ïðîöåñèìà ó çåìšè îñòàëè áåç ïîñëà,
îá¼àâšèâàëè ñó ó îâîì ÷àñîïèñó. Îä ïðèëîãà èçäâà-
¼à¼ó ñå ïîíà¼âèøå õóìîðèñòè÷êî-ñàòèðè÷íè òåêñòî-
âè Ðàäî¼à Äîìàíîâèžà, Áðàíèñëàâà Íóøèžà è £åôòå
Óãðè÷èžà, ïîåçè¼à Ìèëîðàäà Ìèòðîâèžà, òå ïîçîðè-
øíà êðèòèêà Ïàâëà Ìàðèíêîâèžà ó êî¼î¼ ñó áåñïî-
øòåäíî êðèòèêîâàíè ïîçîðèøíå èíñòèòóöè¼å è êóë-
òóðíè æèâîò ó Ñðáè¼è. Ñâå ¼å îâî äîïðèíåëî äà îâà¼
÷àñîïèñ óïîðåäî ñà êœèæåâíîì, äîáè¼å è çàïàæåíó
ïîëèòè÷êó óëîãó ó ¼àâíîì æèâîòó.
Ìåóòèì, êàäà ¼å Çâåçäèí ñòàëíè ñàðàäíèê Ïà-
âëå Ìàðèíêîâèž óøàî ó òçâ. „ñâàäáåíó âëàäó”, ó êœè-
æåâíîì êðóãó îêî ÷àñîïèñà äåñèëå ñó ñå çíà÷à¼íå ïðî-
ìåíå. Íîâà âëàäà è ìëàäè êðàšåâñêè ïàð (Àëåêñàí-
äàð Îáðåíîâèž è Äðàãà Ìàøèí), ó æåšè äà ïðèäî-
áè¼ó ñàðàäíèêå ÷àñîïèñà ïðåøëè ñó, íàêîí ïðîêëà-
ìàöè¼à è îäëèêîâàœà, è íà œèõîâî „çáðèœàâàœå”:
£àíêî Âåñåëèíîâèž ¼å ïîñòàî äðàìàòóðã Íàðîäíîã ïî-
çîðèøòà, Áðàíèñëàâ Íóøèž œåãîâ óïðàâíèê, Ìèëî-
âàí Ãëèøèž, Ñòåâàí Ñðåìàö è Äðàãîìèð Áðçàê îä-
áîðíèöè ó ïîçîðèøíî¼ óïðàâè, à £îâàí Ñêåðëèž è
Ìèëàí Ãðîë äîáèëè ñó äðæàâíå ñòèïåíäè¼å çà øêî-
ëîâàœå ó èíîñòðàíñòâó. Íîâè „òîí ïèñàœà” ó çàâð-
øíî¼ ôàçè Çâåçäèíîã èçëàæåœà, œåíî „óîçáèšàâà-
œå” íà ïî÷åòêó íîâîã âåêà, î êîìå ïèøå Ïàâëå Ìà-
ðèíêîâèž (1900, 1, VI, 5) èçðàç ñó òèõ ïðîìåœåíèõ
ñïîšíèõ îêîëíîñòè è „ðàâíàœà” ïðåìà œèìà. Äî-
ìàíîâèž è Ìèòðîâèž êî¼è ñó âàæèëè çà ñòóáîâå ïî-
ëèòè÷êîã îïîçèöèîíàðñòà, ñâå ñó ñå ðåå ïî¼àâšèâà-
ëè ó ÷àñîïèñó (Ìèòðîâèž íàñòàâšà äà îá¼àâšó¼å áà-
ëàäå è ïðè÷å). Äîìàíîâèžåâà ñàòèðà „Âîà” ( 1901,
V, 1) ¼å áèëà ìîžíè, àëè ïîñëåäœè èçäàíàê íåãäà-
øœåã Çâåçäèíîã ïîáóœåíè÷êîã äóõà. Âåž ó ìàðòó
1901. ÷àñîïèñ ¼å ïðåñòàî äà èçëàçè.

219
 Ïîðåä ïîëèòè÷êîã îïîçèöèîíàðñòâà êî¼å ¼å èìà-
ëî øèðó îñíîâó îä ðàäèêàëñêå èäåîëîãè¼å, ¼åð ¼å
ïðåäñòàâšàëî íåêó âðñòó ñïîíòàíîã îòïîðà ïîñòî¼å-
žåì ïîëèòè÷êîì ñèñòåìó, èíñòèòóöè¼àìà è ëè÷íîñòè-
ìà êî¼å ñó ãà îëè÷àâàëå, ïîñòî¼àëî ¼å è ñâî¼åâðñíî
„áîåìñêî” îïîçèöèîíàðñòâî êî¼å ¼å áèëî èçðàç íå-
ïðèñòà¼àœà íà èäå¼å, ìåðèëà è âðåäíîñòè çâàíè÷íèõ
àóòîðòåòà ó ñôåðè ¼àâíîã æèâîòà, êóëòóðå è óìåòíî-
ñòè. Êàî ïðåäñòàâíèöè òå îôèöè¼åëíå, àêàäåìñêå êðè-
òèêå íàžè žå ñå íà óäàðó Çâåçäèíèõ ñàðàäíèêà Àíäðà
Ãàâðèëîâèž, Ìîì÷èëî Èâàíèž, Ìèëàí Ñàâèž è Šó-
áîìèð Íåäèž.
Ïîëèòè÷êè è áîåìñêè áóíò íè¼å ðåçóëòèðàî êîí-
êðåòíèì ïîëèòè÷êèì èëè êœèæåâíèì ïðîãðàìîì,
âèøå ¼å ïðåäñòàâšàî àëòåðíàòèâó îôèöè¼åíî¼ ïîëè-
òèöè è êóëòóðè è îìîãóžèî ¼å ñóæèâîò ðàçëè÷èòèõ
èäåîëîøêèõ è óìåòíè÷êèõ êîíöåïàòà. Òî ¼å è îá¼à-
øœåœå êàêî ñó ó ðàäèêàëñêè îðè¼åíòèñàíî¼ Çâåçäè
ïîä óðåäíèøòâîì £àíêà Âåñåëèíîâèžà ñêóïà îá¼à-
âšèâàëè Áðàíèñëàâ Íóøèž, Ðàäî¼å Äîìàíîâèž, Ñòå-
âàí Ñðåìàö, Ìèëîâàí Ãëèøèž, Ñâåòîçàð Žîðîâèž,
Ïàâëå Ìàðèíêîâèž, Áîðà Ñòàíêîâèž, £åôòà Óãðè÷èž,
Ìèëîðàä Ìèòðîâèž, £îâàí Ñêåðëèž, Ìèëàí Ãðîë,
Ìèëîø Öâåòèž...
Ïîëèòè÷êî è äðóøòâåíî îïîçèöèîíàðñòâî èìà-
ëî ¼å ¼îø ¼åäíó ïîñëåäèöó – ÷àñîïèñ íè¼å èìàî ìàòå-
ðè¼àëíó ïîòïîðó äðæàâå, à ïðåòïëàòà ÷èòàëàöà ¼å áè-
ëà íåäîâîšíà çà œåãîâî ðåäîâíî èçàæåœå. È ñòðîãà
öåíçóðà (óðåäíèê ¼å 1899. „çáîã óâðåäå íàíåòå ïó-
òåì øòàìïå”3 ìîðàî äà íåêîëèêî ìåñåöè ïðîâåäå ó
çàòâîðó, à 23. áðî¼ ¼å 1900. çáî㠄áîãîõóëíå ïåñìå”
Šóáîìèðà Ñèìèžà áèî çàáðàœåí ) îòåæàâàëà ¼å èç-

3
Ðå÷ ¼å î óâðåäè íàíåòî¼ Ïåðè Òîäîðîâèžó è Âëàäàíó
€îðåâèžó.

220
ëàæåœå ÷àñîïèñà è ïîñðåäíî óòèöàëà íà ôîðìó è
îáëèê èñêàçèâàœà äðóøòâåíå êðèòèêå.
Âåñåëèíîâèžåâà Çâåçäà êàî ÷àñîïèñ íà ðàçìåè
äâà âåêà è äâå åïîõå âåîìà äîáðî ïîêàçó¼å êàêî ¼å
ïðîöåñ ñåãìåíòèðàœà ïðåòõîäíèõ ñòâðàëà÷êèõ èñ-
êóñòàâà òåêàî óïîðåäî ñà àñèìèëèðàœåì íîâèõ, òà-
êî äà ãðàíèöó è ñïî¼åâå èçìåó ñòàðîã è íîâîã, òðà-
äèöèîíàëíîã è ìîäåðíîã íè¼å ìîãóžå ïðåöèçíî óòâð-
äèòè. Ðàçâî¼íå åòàïå ÷àñîïèñà è ïðîôèëèðàœå œåãî-
âå êœèæåâíå ïîëèòèêå íå ïðåäñòàâšà¼ó ¼åäíîñìåð-
íî è ïðîãðåñèâíî óäàšàâàœå îä ñòàðîã è óñâà¼àœå
íîâèõ êœèæåâíèõ âðåäíîñòè è êîíâåíöè¼à, âåž ïðå
èçëîìšåíó ëèíè¼ó ó êî¼î¼ ñå ðàçëè÷èòà èñêóñòâà è
òåíäåíöè¼å óêðøòà¼ó, êîåãçèñòèðà¼ó èëè ñóêîášàâà-
¼ó. Ðàñïîðåä ðóáðèêà, œèõîâî ïî¼àâšèâàœå è èø÷å-
çàâàœà ðå÷èòî ãîâîðå î òîìå.
Ïîñëå ÷åòâîðîãîäèøœåã ïðåêèäà Çâåçäà ïî÷è-
œå äà èçëàçè 1898. ãîäèíå êàî „ïîðîäè÷íè ëèñò”, øòî
ïîäðàçóìåâà è áðî¼íå çàáàâíî-ïîó÷íå ðóáðèêå è ïðè-
ëîãå. Ïðîôèë ÷àñîïèñà òî, ìåóòèì, íå ïîòâðó¼å.
Ðóáðèêå òèïà Êîðèñíå çàáåëåøêå èëè Çàíèìšèâå
ñèòíèöå ïîòèñêó¼ó êœèæåâíà ïðîçà è ïîåçè¼à, êî¼è
äîáè¼à¼ó ÷åëíó ïîçèöè¼ó, à çà œèìà ñëåäå ðóáðèêå:
Óìåòíîñò, ʜèæåâíîñò, Áåëåøêå èç êœèæåâíîñòè
è óìåòíîñòè, à ïîòîì, êàî ñòàëíà, óâîäè ñå è Ïîçî-
ðèøíà õðîíèêà. Ïðåïîçíàòšèâó áî¼ó ÷àñîïèñó äàâà-
žå õóìîðèñòè÷êî-ñàòèðè÷íå ðóáðèêå ïîïóò Ìèñëè
ðàçíîëèêå èëè Èç ñòàðå êîðïå, êî¼å ¼å íà¼÷åøžå ïî-
ïóœàâàî £åôòà Óãðè÷èž. Îä 1899. íàðîäíà êœèæåâ-
íîñò žå íåêîëèêèì ðóáðèêàìà (Íàðîäíå óìîòâîðè-
íå, Íàðîäíî áëàãî) áèòè âèøå çàñòóïšåíà.
Íàãëàøåíè¼à îðè¼åíòàöè¼à íà ïðèëîãå èç ñàâðå-
ìåíå ñðïñêå è ñòðàíå êœèæåâíîñòè è íà êœèæåâíó
êðèòèêó, ñâðñòàâà¼ó Çâåçäó ìåó ÷àñîïèñå ìîäåðíè-
¼åã óñìåðåœà, äîê óâîåœå óñìåíîã íàñëåà êàî òðà¼-
íîã óçîðà äóõîâíå, òåìàòñêå è ¼åçè÷êå îáíîâå íàöè-

221
îíàëíå ëèòåðàòóðå è œåíî êîíôðîíòèðàœå ñà èäå¼-
íèì è ïîåòè÷êèì îïðåäåšåœèìà êœèæåâíîñòè ìî-
äåðíå, óêàçó¼å íà ¼îø íåðàñêèíóòå âåçå ñà ôîëêëîð-
íèì êœèæåâíèì íàñëååì.
Èçâåñíî, Âåñåëèíîâèžåâà Çâåçäà íè¼å áèëà ãëà-
ñèëî êîíçèñòåíòíîã êœèæåâíîã ïðîãðàìà è ôîðìàë-
íî-ñòèëñêå äîñëåäíîñòè. Èçóçåâ Ñðïñêîã ïðåãëåäà,
êî¼è ¼å áèî êðàòêîã âåêà, è äåëèìè÷íî ìîñòàðñêå Çî-
ðå, äîñëåäíîì ïðîãðàìñêîì ïîëèòèêîì íè¼å ñå ìî-
ãàî ïîõâàëèòè íè¼åäàí òàäàøœè ñðïñêè êœèæåâíè
ëèñò. Ñðïñêè êœèæåâíè ãëàñíèê, êî¼è ¼å ïî÷åî äà èç-
ëàçè èñòå ãîäèíå êàäà ñå Çâåçäà óãàñèëà, ïðåäñòàâšàî
¼å ó òîì ïîãëåäó çàèñòà íîâèíó.
Èäå¼íî è òåìàòñêî-ñòèëñêî âèøåãëàñ¼å Çâåçäå âå-
îìà ñå äîáðî î÷èòó¼å ó ÷àñîïèñíî¼ ïðîçè. Êðà¼åì 19.
è ïî÷åòêîì 20. âåêà ôîëêëîðíè ðåàëèçàì ¼å ó çàâð-
øíî¼ ôàçè, à ïîåòñêè è ïñèõîëîøêè ñó ó óñïîíó, äà
áè ñå íåøòî êàñíè¼å ¼àâèëå è íàçíàêå äåçèíòåãðàöè-
¼å ðåàëèñòè÷êîã ìîäåëà. Âåñåëèíîâèž êàî óðåäíèê
÷àñîïèñà è íèç œåãîâèõ ñàðàäíèêà (Ìèëîâàí Ãëè-
øèž, Ñâåòîçàð Žîðîâèž, Ñòåâàí Ñðåìàö, Ìèëîðàä
Ïåòðîâèž) ïðèïàäà¼ó òîì ñòàðè¼åì ïîêîšåœó ñðï-
ñêèõ ðåàëèñòà êî¼è ñó âèøåñòðóêî áèëè âåçàíè çà
óñìåíî ñòâàðàëàøòâî è œåãîâå ãîâîðíå îáëèêå, à ñå-
ëî è ñåîñêè æèâîò áèëè ñó çà œèõ ¼åäàí îä ãëàâíèõ
òåìàòñêî-ìîòèâñêèõ èçâîðà. Ìåóòèì, ñåîñêà ïðè-
ïîâåòêà è ðîìàí ó Çâåçäè íè îáèìîì íè êâàëèòåòîì
íå çàóçèìà¼ó èñòàêíóòî ìåñòî. Ïîðåä èñòîðè¼ñêîã ðî-
ìàíà Õà¼äóê Ñòàíêî (1894, I, 1) îá¼àâšó¼å Âåñåëè-
íîâèž è íåäîâðøåíè ðîìàí Ñåšàê (1901, V, 2) è ïðè-
ïîâåòêó „Ñâåêðâà”(1899, III, 52), à Žîðîâèž èäèëó
„€åðäàí”(1899, III, 13). Íà ôîëêëîðíî¼ ôàíòàñòèöè
çàñíîâàíà ¼å ïðè÷à Ñ. Ðàíêîâèžà „€àâîšà ïîñëà”
(1900, 1, IV, 1), à íà èñòî÷œà÷êèì ìîòèâèìà Íóøè-
žåâà ïðè÷à èç Ðàìàçàíñêèõ âå÷åðè „Ëàëå” (1900, 1,
IV, 1) èëè Žîðîâèžå⠄Àõìåò-àãà” (1900, 2, IV, 1).

222
Ãëèøžåâà ïðè÷à „Êðâ çà êð┠(1894, I, 1) ¼å ïàðîäè¼-
ñêîã êàðàêòåðà è èìà ôîëêëîðíó îñíîâó.
Íå ñàìî îñêóäíîñò ñåîñêå âåž è óî÷šèâî îêðå-
òàœå óðáàíî¼ òåìàòèöè áèëè ñó ñèãíàë äà ìîäåë ôîë-
êëîðíå ïðîçå íè¼å áèî âèøå ñòâàðàëà÷êè ïðîäóêòè-
âàí. Âåñåëèíîâèžåâå ïðèïîâåòêå èç áåîãðàäñêîã æè-
âîòà „Öèãàí÷å „(1898, II, 13) è „Ìîðå áåç ïðèìîð¼à”
(1900, 1, IV, 5), ó êî¼èìà èìà íàòóðàëèñòè÷êèõ åëå-
ìåíòà, èëè ïðè÷å „Ñèðî÷èžè” (1900, 2, IV, 1), „×óäàí
÷îâåê” (1899, III, 107), „Áîæå ïîìîçè” (1900, 1, IV, 1)
êî¼å íîñå ñîöè¼àëíó èëè ìîðàëèñòè÷êó íîòó, èàêî íå
ñïàäà¼ó ó óñïåëè¼à ïèø÷åâà îñòâàðåœà, ïîêóø༠ñó
äà ñå ïðîøèðå òåìàòñêè ïðîñòîðè, ïðîíàó íîâè ìî-
òèâè è ¼óíàöè.
Ïîòâðäà íîâèõ òðàãàœà ó ÷àñîïèñó ñó è ïàëà-
íà÷êå ïðè÷å Ð. Äîìàíîâèžà „Ïîçîðèøòå ó ïàëàí-
öè”(1898, II, 31) è „Èäåàëèñòè” (1899, III, 26), Ì.
Ïåòðîâèžà „Çà ñòîëîì” (1899, III, 25), Ð. Îäàâèžà „Ïð-
âà šóáà┠(1899, III, 3), Áðàíêîâèíñêî㠄Ñâå çà ¼åäàí
äàí” (1898, II, 9), Žîðîâèžåâà „Øâàáèöà” (1899, III,
30). Ïðîçíè ïðèëîçè Ïåðå Òàëåòîâà – „Ñâèðà÷”,
„Ñìðò”, „Óäîâèöà”, îá¼àâšåíè 1899 (III, 69, 91, 92),
ïîñåáíî ñó èíòåðåñàíòíè êàî íàãîâåøòà¼è àóòåíòè÷-
íè¼åã îñåžàœà çà ñòâàðíîñò ãðàäà è ¼åäèíêó êî¼à ñå ó
œåìó îñåžà èçãóášåíîì.
Ñêåðëèžåâà êðèòèêà Âåñåëèíîâèžåâå óðáàíå
ïðîçå êàî èçðàçà ïîìîäíîñòè4 ñàãëåäàíà ó îâîì êîí-
òåêñòó, ÷èíè ñå ñòîãà ïðåñòðîãîì. Âèøå íî ìîäà áèî
¼å òî ðàçâî¼íè ïóò ñðïñêå ïðèïîâåäíå ïðîçå êî¼à íè¼å
îäìàõ îñòâàðèëà âèñîêå äîìåòå. Òàìíå ñòðàíå ãðàä-
ñêîã è ïàëàíà÷êîã æèâîòà, óêàçèâàœå íà äðóøòâåíå,
ñîöè¼àëíå è ìîðàëíå óçðîêå ïðîïàäàœà ¼åäèíêå è ðàñ-
òàêàœå ïîðîäèöå, îïîçèò ñåëî – ãðàä ó êîìå ãðàä èìà
4
£. Ñêåðëèž, „£àíêî Âåñåëèíîâ螔, Ïèñöè è êœèãå”,
êœ.IV, Áåîãðàä, 1964, ñòð. 180-211.

223
íàãëàøåí íåãàòèâàí ïðåäçíàê, ïîñòàžå äîìèíàòíî òå-
ìàòñêî îïðåäåšåœå ó ñðïñêî¼ ìîäåðíî¼ ïðîçè ïî÷åò-
êîì 20. âåêà. Ìåóòèì, çà ñëî¼åâèòè¼ó óðáàíó ïðè-
ïîâåòêó ñà ðàçâè¼åíè¼îì ñîöè¼àëíî-ïñèõîëîøêîì ìî-
òèâàöè¼îì, íàãëàøåíèì ñóá¼åêòèâèçìîì, ñà åëåìåí-
òèìà ðåôëåêñèâíîã, ëèðñêîã è èíòðîñïåêòèâíîã, øòî
¼å ìîäåðíà äîíîñèëà, ¼îø íè¼å áèëà ñòàñàëà âåžèíà
Çâåçäèíèõ ñàðàäíèêà. £àêà êîëåêòèâèñòè÷êà ñâåñò è
ïàòðè¼àðõàëíè åòè÷êè íîðìàòèâèçàì êàî è ñåíòèìåí-
òàëíî-ìåëîäðàìñêî íàñëåå ïðåòõîäíîã ïîåòè÷êîã
ìîäåëà íèñó ïðåäñòàâšàëè ïëîäíî òëî çà ñóá¼åêòè-
âèçàì è îñâåòšàâàœå óíóòàðœå ïñèõîëîøêå è ìî-
ðàëíå äðàìå ¼åäèíêå, à ñ äðóãå ñòðàíå ñïðå÷àâàëè ñó
ñíàæíè¼è ïðîäîð íàòóðàëèñòè÷êèõ è ñèìáîëèñòè÷-
êèõ åëåìåíàòà, êàðàêòåðèñòè÷íèõ çà çàïàäíîåâðîï-
ñêó êœèæåâíîñò òîãà âðåìåíà.5 Ïîäíàñëîâè ó ôóíê-
öè¼è æàíðîâñêîã îäðååœà – ïðè÷à, ñêèöà, ñëèêà,
èäèëà, öðòèöà, ñà äîäàòêîì „èç æèâîòà” óïóžèâàëè
ñó íà ðåàëèñòè÷êè, à íå íà ìîäåðíèñòè÷êè ìîäåë ïðè-
ïîâåäàœà.
Ñëó÷༠Áîðå Ñòàíêîâèžà, ÷è¼å ñó ïðèïîâåòêå: „Ó
âèíîãðàäèìà”(1899, III, 92), „Íàø Áîæ螔 (1900, 1,
IV, 1) è „Ñòàðè äàíè” (1900, 2, IV, 2) øòàìïàíå ó Çâå-
çäè, âåîìà je èëóñòðàòèâàí. Èàêî óìåòíè÷êè íàäìà-
øó¼ó äðóãå ïðîçíå ïðèëîãå (èçóçåòàê ñó Äîìàíîâè-
žåâå àëåãîðè÷íå ïðèïîâåòêå), îâå ïðè÷å îñòà¼ó íå-
êàêî ïî ñòðàíè, ñòîãà øòî íå íàñòàâšà¼ó íè¼åäàí òèï
ïðîçíîã ãîâîðà êî¼è ñå íåãó¼å ó Âåñåëèíîâèžåâîì ÷à-
ñîïèñó. Íè¼å áèëî óî÷åíî äà ¼å òà ïðîçà îòâàðàëà íî-
âå ìîãóžíîñòè, ¼åð ¼å ó œî¼ æèâîò áèî ôîêóñèðàí íà
èíòèìíó äðàìó ïî¼åäèíöà, ÷è¼è ñó ïñèõîëîøêè è íà-
ãîíñêè àñïåêòè áèëè ïîñðåäîâàíè äîæèâšåíèì ãî-

5
Ðàäîâàí Âó÷êîâèž, „Ïðåâàçèëàæåœå íåîðîìàíòèçìà è
íåîíàòóðàëèçìà”, Ìîäåðíà ñðïñêà ïðîçà, Ïðîñâåòà, Áåîãðàä,
1990, ñòð. 376.

224
âîðîì, êî¼è ¼å ðàçàðàî äîòàäàøœå ¼åçè÷êå êàíîíå.
Ñòàíêîâèž ñå íè¼å óêëàïàî ó ïîñòî¼åžè õîðèçîíò î÷å-
êèâàœà , ïà ñå ó ÷àñîïèñó î œåìó ãîâîðè òåê êàî î
ìëàäîì ïèñöó ñïåöèôè÷íå îñåžà¼íîñòè êî¼è îáåžà-
âà, à íå êàî î òâîðöó íîâîã ïðîçíîã ìîäåëà.6
Çà ðàçëèêó îä Ñòàíêîâèžåâèõ ïðè÷à, Äîìàíî-
âèžåâà ñàòèðè÷íà ïðîçà ñå ó âåžî¼ ìåðè ïîêëîïèëà
ñà „õîðèçîíòîì î÷åêèâàœà” è ïðîãðàìñêèì óñìåðå-
œåì Çâåçäå. Ïèø÷åâå àëåãîðè÷íå ïðèïîâåòêå „Äàí-
ãà” (1899, III, 107) è „Âîà” (1901, 3, V, 1) ïðåäñòà-
âšàëå ñó âðõóíàö äðóøòâåíîïîëèòè÷êîã îïîçèöèî-
íàðñêîã äåëîâàœà Âåñåëèíîâèžåâîã ÷àñîïèñà è èñòî-
âðåìåíî áèëå ñó œåãîâà æàíðîâñêà íîâèíà. Îöåíå £.
Ñêåðëèžà äà ñó îâå àëåãîðè÷íå ïðè÷å „èìàëå çíà÷à¼
ìàíèôåñòà è ïîëèòè÷êîã äîãàà¼à”7 (îâäå ñå èìà ó
âèäó è „Ñòðàäè¼à” ó Ñðïñêîì êœèæåâíîì ãëàñíèêó)
è Á. Ïîïîâèžà äà ñó ïðåäñòàâšàëå „íîâ êœèæåâíè
îáëèê ó íàøî¼ êœèæåâíîñòè”,8 ïîòâðèâàëå ñó äà ñó
íåêå îä áèòíèõ ïîñòàâêè ïðîãðàìñêîã, Ìàðêîâèžå-
âîã, à ïîòîì è Ñêåðëèžåâîã êîíöåïòà ðåàëèçìà, áàø
íà ñòðàíèöàìà Çâåçäå, áèëè óñïåøíî ðåàëèçîâàíè.
Äîìàíîâèžåâè ïàðîäè÷íè êœèæåâíîêðèòè÷êè
òåêñòîâè „Îçáèšíå íàó÷íå ñòâàðè” (1899, III, 72-87)
è „Õà¼äóê Ñòàíêî ïî êðèòè÷àðñêîì ðåöåïòó Ìîì-
÷èëà Èâàíèžà” (1900, IV, 13) ïðåäñòàâšà¼ó ¼îø ¼åäàí
âèä îïîçèöèîíàðñêîã äåëîâàœà Âåñåëèíîâèžåâå Çâå-
çäå. Ó ïèòàœó ¼å ïîáóíà ïðîòèâ àêàäåìñêå, îôèöè-
¼åëíå êðèòèêå, ñóêîá ïèñàöà è êðèòè÷àðà íèìàëî ðå-
6
Spectator, „Èç ñòàðàã ¼åâàíåšà” Áîðèñàâà Ñòàíêîâè-
žà”, Çâåçäà, 1899, III, 47, ñòð. 276.
7
£. Ñêåðëèž, „Ðàäî¼å Äîìàíîâ螔, Ñðïñêè êœèæåâíè ãëà-
ñíèê, 1908, VIII, 4, ñòð. 317.
8
Á. Ïîïîâèž, „Àëåãîðè÷íà ñàòèðè÷íà ïðè÷à”, Êðèòè÷-
êè ðàäîâè Áîãäàíà Ïîïîâèžà, ïðèð. Ôðàœî Ãð÷åâèž, Ñðïñêà
êœèæåâíà êðèòêà, êœ.8, Íîâè Ñàä – Áåîãðàä, 1977, ñòð.178.

225
äàê ó êœèæåâíîì æèâîòó. Âðåäíîñò Äîìàíîâèžåâèõ
òåêñòîâà âèøå íî ñàì ñàäðæ༠áèî ¼å œèõîâ ïàðî-
äè÷íî-ãðîòåñêíè îáëèê êî¼è ¼å, äîñëåäíî ñïðîâåäåí,
äîáè¼àî ÷èñòî ëèòåðàðíî îáåëåæ¼å. Çà ðàçëèêó îä Âè-
íàâåðîâèõ ïàðîäè÷íî-èðîíè÷íèõ êðèòè÷êèõ òåêñòî-
âà óî÷è Ïðâîã ñâåòñêîã ðàòà, ó êî¼èìà ¼å äåñòðóêöè¼à
îïøòåïðèõâàžåíîã êœèæåâíîã è êðèòè÷êîã îáðàñöà
áèëà ïðàžåíà ïîñòóëèðàœåì íîâîã ïîåòè÷êîã ñèñòå-
ìà, îâäå òî íè¼å áèî ñëó÷à¼. Äîìàíîâèžåâî îñïîðà-
âàœå ôèëîëîøêå êðèòèêå è óêàçèâàœå íà œåíó êâà-
çèíàó÷íó óòåìåšåíîñò è íîðìàòèâèçàì9, íå óâîäè
íîâå åñòåòè÷êå è êðèòè÷êå ïàðàìåòðå. Íàïðîòèâ, êàî
øòî ¼å ïðèìåžåíî,10 Äîìàíîâèžåâà ïîáóíà ïî÷èâà íà
òðàäèöèîíàëèñòè÷êèì ìåðèëèìà, îñëîœåíà ¼å ¼îø
óâåê íà ïàòðè¼àðõàëíè ïîãëåä íà ñâåò è åòè÷êè êî-
äåêñ, ñêëîíà ¼å èäåàëèçîâàœó ïðîøëîñòè è œåíèõ
âðåäíîñòè è íå èñêîðà÷ó¼å èç îêâèðà çàöðòàíèõ ðåà-
ëèñòè÷êèõ êðèòè÷êèõ íà÷åëà.
È ïàðîäè÷íî-ñàòèðè÷íè ïðèëîçè £åôòå Óãðè÷è-
žà ó ðóáðèêàìà „Ôîòîãðàôèñàíå ìèñëè ðàçíèõ äóøà
ïî òóåì ìîòèâó”, „Çàáîðàâšåíè ñïèñè ’íåïðèçíà-
òîã ïåñíèêà”, „Èç çàïèñàêà ’íàðîäíå àêàäåìè¼å” èëè
Íóøèžåâå õóìîðåñêå „Ìàêñèì” (1900, IV, 3), „Øî-
ïåíõàóåð” (1900, IV, 4), Îïøòèíñêî äåòå, ó ïîäíà-
ñëîâó „ðîìàí ¼åäíîã îäî¼÷åòà” (1901, V, 2) áèëè ñó

9
Ó „Îçáèšíèì íàó÷íèì ñòâàðèìà” Äîìàíîâèž èçìåó
îñòàëîã ïèøå: „Êðèòèêå ñå ëàžà¼ó ó íàñ ñâè ìîãóžè óìíè
èíâàëèäè, êî¼è ñó ïðîïàëè íà ñâèì îñòàëèì ïîšèìà êœè-
æåâíîã ðàäà [...] ïèøó ïî ¼åäíîì âåêîâíîì øàáëîíó, èñòî
îíàêî êàî øòî ñåîñêè žàòà ïèøå òàïè¼å, îáëèãàöè¼å, ïà ÷àê è
ïèñìà” (1899, III, 75).
10
Ä. Âó÷åíîâ, Ïðåäãîâîð Ñàáðàíèì äåëèìà Ðàäî¼à Äî-
ìàíîâèžà, Áåîãðàä, 1964, ñòð.11; Ä. Âóêèžåâèž, „Êœèæåâ-
íîêðèòè÷êå òåìå Ðàäî¼à Äîìàíîâèžà”, Îãëåäè î ñðïñêîì ðå-
àëèçìó, Êðàšåâî, 2003, ñòð. 50-55.

226
èçðàç ñëè÷íèõ íàñòî¼àœà è æàíðîâñêå õèáðèäíîñòè:
ôåšòîíñêî ñå ïðåïëèòàëî ñà åëåìåíòèìà ïàðîäè÷-
íîã, õóìîðèñòè÷êîã, ñàòèðè÷íîã è ãðîòåñêíîã. Èïàê,
èàêî íè¼å ïîñòóëèðàî íîâó ïîåòè÷êó ïàðàäèãìó, îâà¼
òèï ïðèëîãà ïàðîäè÷íèì îòêëîíîì ïðåìà ïîñòî¼å-
žèì ïðîçíèì êîíâåíöè¼àìà ïîñðåäíî ¼î¼ ¼å óòèðàî
ïóò, à ñóïðîòñòàâšà¼óžè ñå êîäèôèêîâàíèì âðåäíî-
ñòèìà äðóøòâåíîã è ¼àâíîã æèâîòà, óòèöàî ¼å íà îá-
ëèêîâàœå îïîçèöèîíî-áóíòîâíè÷êîã äóõà Âåñåëèíî-
âèžåâîã ÷àñîïèñà.
Àêî ñå èçóçìó Ñòàíîâèžåâà ïðèïîâåòêå è Äî-
ìàíîâèžåâå àëåãîðè÷íå ïðè÷å, ïðîçà ó Çâåçäè íè¼å
îñòâàðèëà âèñîêå óìåòíè÷êå äîìåòå. Áèî ¼å òî òðå-
íóòàê çàòèø¼à êàäà ñó ñòàðè îáëèöè ïðåòðà¼àâàëè, à
íîâè ñå òåê ïîìàšàëè è íèñó ¼îø ïîñåäîâàëè ñíàãó
äà ñå, îòâàðà¼óžè ñå ïðåìà íîâèì óìåòíè÷êèì ïî-
ñòóïöèìà è òåõíèêàìà, íàìåòíó è ïðåóçìó âîäåžó
ïîçèöè¼ó.

Ó ïåñíè÷êîì êîðïóñó Âåñåëèíîâèžåâîã ÷àñîïè-

ñà ¼îø ¼å î÷èãëåäíè¼à ñòâàðàëà÷êà îñåêà. Íàêîí ñìð-
òè Âî¼èñëàâà Èëèžà 1894, êàäà ¼å Çâåçäà è ïî÷åëà äà
èçëàçè, íà ñòðàíèöàìà îâîã êœèæåâíîã ãëàñèëà íå
ïî¼àâšó¼å ñå ïåñíèê ïðåêðåòíè÷êå ñíàãå è óòèöà¼à.
Ïðåîâëàó¼óžè ¼å ïîçíîðîìàòè÷àðñêè òîê îñëîœåí
íà óñìåíî íàñëåå ñà ¼àêîì íàöèîíàëíîì áî¼îì. Œå-
ãîâè ïðåäñòàâíèöè ñó Ìèëîðàä Ïåòðîâèž-Ñåšàí÷è-
öà („Íàãàçèëà”, 1989, II, 4, „Î ¼åñåíñêå äóãå íîžè”,
1899, III, 45), Àâäî Êàðàáåãîâèž („Íîžè ìèëà”, 1898,
II, 9) Äèìèòðè¼å Ãëèãîðèž-Ñîêîšàíèí („Ó îñàìè”,
1898, II, 4), Äðàãóòèí Èëèž („Íå ñðäè ñå”, 1894, I,
30), Îñìàí €èêèž ( „Ѽåòíî ïî¼å áóëáóë ìàëè”, 1898,
II, 3; „Äèëáåð Åñìà è ¼àáàíŸè¼à, 1898, II, 77; Îä êàä

227
âèåõ î÷è òâî¼å”, 1899, III, 69), Äðàãîìèð Áðçàê
(„Ñêðîìíà æåšà” è „Ëåïà è ëåïøà”, 1894, I, 19, 20),
£åëåíà Äèìèòðè¼åâèž („Îä ñåâäè¼å”, 1898, II, 10; „Äèã-
íè âåî”, 1900, IV, 2, „Êàä ïîãëåäàì”, 1900, IV, 22).
Êàäà ñå êàî ñàðàäíèê ÷àñîïèñà ïî¼àâèî £îâàí
£îâàíîâèž Çìà¼, ïðåäñòàâšåí ¼å ïåñìîì íà íàðîäíó
„Ôàòèìà” (1899, III, 53) èç Ñíîõâàòèöa. È Ìèëîðàä
Ìèòðîâèž ¼å çà íåêå îä ïåñàìà îá¼àâšåíèõ ó Çâåçäè
(„Àëè-áåã è À¼êà Àòëàã螔 1899, III, 65; „Ìëàäè ïà-
ñòèð è öàðåâà žåðêà”, 1901, V, 1) èíñïèðàöè¼ó ïîòðà-
æèî ó óñìåíîì ñòâàðàëàøòâó. Ïåñìà Àëåêñå Øàí-
òèžà „Íå êóíè ìå” (1899, III, 45) êàî è ïîñòõóìíî
îá¼àâšåíà ïåñìà £åôòàíà Øàíòèžà „Áàøòà ìàëà”
(1899, III, 33), òàêîå, ñó ìîòèâñêè, ëåêñèêîì, ôàê-
òóðîì ñòèõà ¼îø ó ôîëêëîðíî¼ òðàäèöè¼è, à ò༠òîê,
óíåêîëèêî ñèìáîëè÷íî, ó ïîñëåäœåì áðî¼ó ÷àñîïè-
ñà çàñâîó¼å £åëåíà Äèìèòðè¼åâèž „îïî¼íîì” õèì-
íè÷êîì ïåñìîì „äèâíîì ãðàäó Èñòàìáóëó” („Äèâíî
òè ¼å”, 1901, V, 3).
Íàöèîíàëíà òåìàòèêà ¼å, òàêîå, âåîìà ïðèñóò-
íà – îíà ¼å íå ñàìî äåî ðîìàíòè÷àðñêîã íàñëåà è
èíåðöè¼å ñòàðîã, œó ÷èíå àêòóåëíîì è ìèíóëè ðàòî-
âè ñà Òóðñêîì è Áóãàðñêîì êàî è î÷åêèâàœå íàöèî-
íàëíîã îñëîáîåœà è ó¼åäèœåœà. Êîñîâî êàî íàöèî-
íàëíè è ïåñíè÷êè ñèìáîë, è ¼îø íåîñëîáîåíè äåî
çåìšå, íîñèî ¼å í༼à÷è çíà÷åœñêè ïîòåíöè¼àë. Âåž
ïðâè áðî¼ îáíîâšåíå Çâåçäå 1898. ïîñâåžåí ¼å Êîñî-
âó, à çà äóõ è áî¼ó âðåìåíà âåîìà ¼å êðàêòåðèñòè÷àí
åï Íèêîëå Žîðèžà î Êîñîâñêîì áî¼ó (1900, IV, 13).
Îâó åïñêó ïîåìó Óðåäíèøòâî ¼å âèäåëî êàî „ìîíó-
ìåíòàëíî äåëî” è íè¼å áåç çíà÷à¼à äà žå ñå íåêè œå-
íè äåëîâè íàžè è íà ñòðàíèöàìà Íóøèžåâå Çâåçäå
1912. ó âðåìå Áàëêàíñêèõ ðàòîâà è œèìà ïîäñòàêíó-
òîã îøòåã íàöèîíàëíîã çàíîñà.
Ðîìàíòè÷àðñêà ðåòîðèêà ¼å çíà÷à¼íî îáåëåæèëà
ðîäîšóáèâó ïîåçè¼ó ó Âåñåëèíîâèžåâîì ÷àñîïèñó –

228
êóëò ñëàâíå ïðîøëîñòè, èäåàë ¼óíàøòâà íàñïðàì ñó-
ìîðíå è ïðîçàè÷íå ñâàêîäíåâèöå, ìîòèâ îñâåžåœà Êî-
ñîâà, íàäà ó äóõîâíè è ìîðàëíè ïðåïîðîä íàöè¼å ïî-
ñòàëè ñó òåìàòñêî-ñåìàíòè÷êà òåæèøòà îâå âðñòå ïî-
åçè¼å. Òîì êðóãó ïðèïàäà¼ó ïåñìå: „Áîã äà ïðîñòè”
(198, II, 1) Ìèëîðàäà Ïåòðîâèžà, „Äóøìàíèìà” (1898,
II, 3) è „Îïðîøò༔ (1898, II, 23) Îñìàíà €èêèžà, „Âè-
òåç” (1899, IV, 1) Àëåêñå Øàíòèžà, „Ðàçâàëèíå Õåð-
öåã Íîâî㔠(1894, I, 1) Ñâåòîçàðà Žîðîâèžà.
Ñîöè¼àëíà òåìàòèêà êî¼à ïîñòóïíî ïðîäèðå ó
Çâåçäó ïîòèñêó¼å ðîäîšóáèâó ïîåçè¼ó. Ïîñòõóìíî ñå
îá¼àâšó¼ó ïåñìå ìëàäîã Êîñòå Àáðàøåâèžà („Ìëà-
äîñò”, 1899, III, 23; „Ãðîáîâè”, 1899, III, 23), à è íåêå
îä Øàíòèžåâèõ ñîöè¼àëíèõ ïåñàìà („Í, 1900, IV,
49).
Èïàê, ó âðåäíîñíîì ñìèñëó ïåñíè÷êè ïàíäàí
Äîìàíîâèžåâî¼ ñàòèðè÷íî¼ ïðîçè øòàìïàíî¼ ó Çâå-
çäè áèëå ñó ñàòèðè÷íå ïåñìå Ìèëîðàäà Ìèòðîâèžà
„Ïàñ è œåãîâà ñóäáà” (1898, II, 6), „Ñâèœà ðåôîðìà-
òîð” (1898, II, 12), êàî è ïàðîäè÷íà „Íåçíàíó Íåçíà-
íîâèžó, äè÷íîì ñðïñêîì ïåñíèêó è êœèæåâíèêó”
(1900, IV, 10). Òàêîå, íå ñàìî êàî êðèòè÷àð è ïðåâî-
äèëàö, âåž è êàî ïèñàö ñàòèðè÷íå ïåñìå „Fuit” (1899,
III, 4), ïîä ïñåóäîíèìîì Àíäðè¼à Èâàíîâèž, ¼àâèžå
ñå ó Âåñåëèíîâèžåâîì ÷àñîïèñó è £îâàí Ñêåðëèž. Òà-
êî ¼å è ñàòèðè÷íà ïîåçè¼à ïî¼à÷àâàëà êðèòè÷êó óñìå-
ðåíîñò ÷àñîïèñà ñïðàì öåíòàðà äðóøòâåíå ìîžè.
Èàêî Âî¼èñëàâ £. Èëèž íè¼å áèî ìåó æèâèìà
êàäà ¼å Çâåçäà ïîêðåíóòà, ó ÷àñîïèñó ¼å îá¼àâšåíî
íåêîëèêî œåãîâèõ ïåñàìà: „Ìîìå Ìèëîðàäó” (1894,
I, 18), „Ó ñïîìåí ¼åäíî¼ ãîñïîèöè” (1899, III, 30),
„Ïîâðàòàê” (1899, III, 74), „Çèìñêî âå÷å” (1899, III,
98). Ìåóòèì, íèøòà ìàœå îä ïðèñóñòâà íè¼å çíà÷à-
¼àí íè Âî¼èñëàâšåâ óòèö༠íà êðóã Çâåçäèíèõ ïåñíè-
êà. Íîâ òåìàòñêè è ìåòðè÷êè ðåïåðòîàð, ìîòèâè, ëåê-
ñèêà, ïåñíè÷êå ñëèêå, ìåëîäè¼ñêî-èíòîíàöèîíà ôðàçà

229
êî¼ó ¼å ó ñðïñêó ïîåçè¼ó îí óíåî, ìîãó ñå ïðåïîçíàòè
êîä ïåñíèêà ðàçëè÷èòèõ ïåñíè÷êèõ øêîëà – îä ðî-
ìàòè÷àðñêîã Ñîêîšàíèíà äî ìëàäîã Äó÷èžà.
Ñîêîšàíèí, ïðèìåðà ðàäè, îá¼àâšó¼å ïåñìå
„Ôàíòàçè¼à”, 1898, II, 34, „Áà¼àäåðà” è „£åñåœà ïå-
ñìà”, 1899, III, 102), ó êî¼èìà ¼å âèäíî óãëåäàœå íà
Â. Èëèžà, Äðàãóòèí Ïàâëîâèž „Ïðîëåžíó åëåãè¼ó”
(1898, II, 68), Äðàãóòèí Èëèž „Òðóáàäóðà” (1894, I,
33), à Ñâåòîçàð Žîðîâèž, ó ïðåïîçíàòšèâîì Âî¼è-
ñëàâšåâîì ìàíèðó, ïèøå ïåñìó êî¼à ïî÷èœå ñòèõî-
âèìà:

„Î, êàä áèõ è ¼à ìîãî ñ òîáîì äà ïîåì òàìî,

Ãäå âàëè áóðíîã Íèëà îáàëå ïëàâå öâ¼åòíå”
(*áåç íàñëîâà, 1894, I, 44)
Èëèžåâè ñëåäáåíèöè è äóæíèöè áèëè ñó è Àëåê-
ñà è £àêîâ Øàíòèž, êî¼è îá¼àâšó¼ó ïåñìå ïîä èñòî-
âåòíèì íàñëîâîì êàî è Âî¼èñëàâ: „Ó íîžè” – Àëåêñà
1898 (II, 36), à £àêîâ 1899 (III, 25). Ìèëåòà £àêøèž ñå
¼àâšà ïåñìîì „Íà ãðîášó” (1901, V, 2), à Ìèëîðàä
Ìèòðîâèž, ïîðåä ñàòèðè÷íèõ è îíèõ èíñïèðèñàíèõ
íàðîäíîì ïîåçè¼îì, ïîä íåïîñðåäíèì Âî¼èñëàâšå-
âèì óòèöà¼åì ïèøå ïåñìå êàî øòî ñó „Ñîíåò” (1898,
II, 28), „Ñòàðè ìà÷” (1900, IV, 1) è „Íåíàïèñàíà ïå-
ñìà” (1900, IV, 4). Ïîñåáíî ¼å èíòåðåñàíòíà „Íåíà-
ïèñàíà ïåñìà”, ¼åð ñå ó œî¼ Ìèòðîâèž ïðèáëèæàâà
ïðîñòîðèìà íåóõâàòšèâîã è òà¼àíñòâåíîã êî¼å žå Â.
Ïåòêîâèž Dis íà¼ñíàæíè¼å èñêàçàòè êðà¼åì ïðâå äå-
êàäå 20. âåêà .
Ó Çâåçäè žå äâå ñâî¼å ïåñìå îá¼àâèòè è £. Äó-
÷èž: „Íà ïî÷èíêó” (1898, II, 32) è „Ñîíåò” (1899, III,
25). Òî ñó ðàíå Äó÷èžåâå ïåñìå è îáå íîñå ïå÷àò ïðå-
ëàçíîã ïåðèîäà. Ó ïðâî¼ ñó âèäíè òðàãîâè âî¼èñëà-
âšåâñêå ðåàëèñòè÷êå äåñêðèïòèâíîñòè, à äðóãà ñà
ìîòèâîì äàëåêå èëè íåïîñòî¼åžå äðàãå âåž äîíîñè

230
àòìîñôåðó íåîäðååíîñòè, ôëóèäíîñòè, êàðàêòåðè-
ñòè÷íó çà Äó÷èžåâó ìîäåðíèñòè÷êó ôàçó:

„£àäíà ìî¼à äðàãà! Çàëóä ïîãëåä áëóäè

Îíà íèêàä íè¼å íà òîì íåáó ñ¼àëà.
£åäíî íåáî á¼åøå ïîðåä òâî¼èõ ãðóäè,
Àë’ çàíàâ¼åê îíà ñ òîã íåáà ¼å ïàëà .”
(„Ñîíåò”)
Òàêî ¼å ó ïåñíè÷êîì êîðïóñó Çâåçäå ñòàëíî ïðè-
ñóòíî äâî¼ñòâî ñòàðîã è íîâî㠖 ¼åäíèì äåëîì ñòâà-
ðàîöè ñó ¼îø ó òðàäèöèîíàëíîì òåìàòñêî-ìîòèâñêîì
ïðîñòîðó íå óñïåâà¼óžè äà ïðåâëàäà¼ó œåãîâó ïå-
ñíè÷êó ðåòîðèêó, à ñ äðóãå ñòðàíå íèñó ïîñâå çàòâî-
ðåíè è íåîñåòšèâè ïðåìà íîâèì òåìàòñêî-ñàäðæà¼-
íèì êîìïåêñèìà è ôîðìàëíî-ñòèëñêèì èíîâàöè¼à-
ìà. Î ïðàâîì ðàñöåïó èëè ðàñêîëó òåøêî ñå ìîæå
ãîâîðèòè, ¼åð èàêî ïîñòî¼å ðàçëè÷èòà ïîåòè÷êà óñìå-
ðåœà (îä „ïåñàìà íà íàðîäíó” äî ïàðíàñîâñêèõ ñëè-
êà è ìîòèâà), íå ïîñòî¼å è ñóïðîòñòàâšåíå ãðóïå èëè
ñòðó¼å. Íè¼å ðåòêîñò äà ¼åäàí ïåñíèê îïòèðà ðàçëè-
÷èòèì ïîåòè÷êèì ìîäåëèìà – ïåñìå Ñîêîšàíèíà, Ì.
Ìèòðîâèžà, À. Øàíòèžà, £åëåíå Äèìèòðè¼åâèž, Ä.
Áðçàêà äîáðà ñó èëóñòðàöè¼à òèõ òåíäåíöè¼à. Èçóçå-
òàê ¼å ïåñíè÷êà ïî¼àâà Âî¼èñëàâà Èëèžà êî¼à ¼å çíà-
÷èëà ïðåêðåòíèöó è òðàñèðàëà ïóòåâå ìîäåðíèçìó ó
íàöèîíàëíî¼ ëèòåðàòóðè äåâåäåñåòèõ ãîäèíà.
Èçðàç ïðåëàçíîã ñòàœà è àìáèâàëåíòíèõ ñòðå-
ìšåœà åïîõå íà ðàçìåè äâà âåêà ¼å è çíà÷༠êî¼è ñå
ó Çâåçäè ïðèäàâàî óñìåíîì ñòâàðàëàøâó. £àíêî Âå-
ñåëèíîâèž ¼å 1895. îá¼àâèî àíòîëîãè¼ó íàðîäíèõ ïå-
ñàìà Ñåâäàëèíêå, à íå ìàëè áðî¼ Çâåçäèíèõ êœèæåâ-
íèõ ñàðàäíèêà ¼å ó ôîëêëîðíîì íàñëåó íàëàçèî èí-
ñïèðàòèâíè èçâîð.
£îø ó ïðâèì áðî¼åâèìà ÷àñîïèñà 1894. ãîäèíå
îá¼àâšó¼ó ñå ëèðñêå íàðîäíå ïåñìå („Äðàãà ñå ñð-

231
äè”, I, 14, „×åæœà”, I, 17), à 1899. óâîäè ñå ñòàëíà
ðóáðèêà Íàðîäíî áëàãî. Œó žå ïðèáåëåæåíèì íàðîä-
íèì ïåñìàìà „Ïèðîžàíêàìà”, âåžìà ïîïóœàâàòè ó÷è-
òåš Ìèë. €. Ñòàíî¼åâèž („Îïêëàäà, ” „Äåâî¼à÷êå ÷è-
íè”, „Ãðàîðàñòå î÷è”, 1899, III, 15; „Ìèëîø è Ìèëè-
öà”, 1899, III, 100; „Òîäîð âåçèð è £åâðå¼è”, 1899, III,
104), à êàî ñàêóïšà÷è ¼àâèžå ñå è Âåšêî Ì. ïåñìîì
èç îêîëèíå Âðàœà „Íåïîñëóøíà Ìàðà” (1899, III, 74)
è Ì. Ìèòðîâèž ïåñìîì „Ïðàâåäíè êàäè¼à” (1900, IV,
1). È íàðîäíå ïðè÷å, ïîïóò îíèõ çàáåëåæåíèõ ó îêî-
ëèíè Íèøà – „Ãðóáà è ìðçà” (1899, III, 91) è „Çàâè-
äšèâå ñåñòðå” (1899, III, 103) íàžè žå ñå, òàêîå, íà
ñòðàíèöàìà Âåñåëèíîâèžåâîã ÷àñîïèñà.
Ïðèêóïšåíèì íàðîäíèì ëèðñêèì ïåñàìàìà, áà-
ëàäàìà è ïðè÷àìà óðåäíèøâî žå ïðèäðóæèòè è êðà-
žå ãîâîðíå ôîðìå (èçðåêå, ïîñëîâèöå, óçðå÷èöå), à
íàñòî¼àžå èñòî òàêî äà ó îêâèðó ðóáðèêå Ñðïñêî íà-
ðîäíî áëàãî âèøå ïàæœå ïîñâåòè î÷óâàœó ëåêñè÷-
êîã è ôðàçåîëîøêîã ôîíäà íàðîäíîã ¼åçèêà. Çâåçäèí
ïîçîðèøíè êðèòè÷àð Ïàâëå Ìàðèíêîâèž (Spektator)
¼å óïðàâî ñ òîì íàìåðîì ïîä íàñëîâîì „Ñêóïšàœå
ñëèêà èç ñðïñêîã ¼åçèêà” ïî÷åî äà èç áðî¼à ó áðî¼ îá-
¼àâšó¼å ¼åçè÷êó ãðàó. Îáðàçëîæåœå êî¼å ¼å äàòî èìà-
ëî ¼å óíåêîëèêî ïðîãðàìñêî îáåëåæ¼å:
„[...] Ñïàçèëè ñìî äà íè¼åäàí ¼åçèê íè¼å òàêî ïóí
ñëèêà è ëåïèõ ïîðååœà êàî ñðïñêè. Øòî ¼å íà¼ëåï-
øå òî ¼å äà ñó îâå ñëèêå è ïîðååœà ñàìîíèêëè ó
ñàìîì íàðîäó, à äà ñå îí œèìà íà¼âèøå è íà¼ëåïøå
ñëóæè è äà èõ ó íà¼âåžìà áðî¼ó çíà. Ìîæå ñå ðåžè äà
¼å òî íàðî÷èòà âðñòà óñìåíå êœèæåâíîñòè íàøåãà
íàðîäà [...] Îâî žå áèòè ïî íàøó êœèæåâíîñò âåîìà
äðàãîöåíî îêíî, ¼åð žå ñðïñêè êœèæåâíè ¼åçèê îäà-
òëå ìîžè ïîöðïñòè íà¼ëåïøå è íà¼ðàçíîâðñíè¼å ñâî-
¼å ïðåäñòàâå” (1899, III, 17).
Ïðîãðàìñêî çíà÷åœå, àëè è ïðèêðèâåí ïîëåìè÷-
êè òîí, ìîãó ñå èø÷èòàòè èç øèðåã êóëòóðíî-êœè-

232
æåâíîã êîíòåêñòà. Ïðèâðæåíîñò ôîëêîðíî¼ òðàäèöè-
¼è è íàðîäíîì ¼åçèêó ñó íå ñàìî äåî ðîìàíòè÷àðñêîã
è ðåàëèñòè÷êîã íàñëåà âåž è îáëèê îòêëîíà ïðåìà
ïðîöåñó „åâðîïåèçàöè¼å” íàöèîíàëíå êœèæåâíîñòè,
íàãîâåøòåíîã ó êðèòè÷êèì èäå¼àìà Šóáîìèðà Íåäè-
žà è Áîãäàíà Ïîïîâèžà. Íîâ ïîåòñêè ñåíçèáèëèòåò,
çíà÷༠ôîðìå, êóëò ëåïîòå, êî¼å ¼å êðà¼åì îñàìäåñåòèõ
è ïî÷åòêîì äåâåäåñòèõ ãîäèíà ó ñðïñêó ëèòåðàòóðó
óíåî Âî¼èñëàâ Èëèž, çàõòåâàëè ñó è íîâ ïåñíè÷êè ¼å-
çèê. Íàðîäíè ¼åçèê òèì ïîòðåáàìà âèøå íè¼å ìîãàî
ïîñâå äà îäãîâîðè, à óäàšàâàœå îä œåãà è œèìå îìå-
åíîã òåìàòñêî-ìîòèâñêîã êðóãà áóäèëî ¼å ñòðàõ îä ãó-
ášåœå íàöèîíàëíîã è êóëòóðíîã èäåíòèòåòà.
Áëèçàê òèì ñõâàòàœèìà, Ìèëîðàä Ìèòðîâèž ¼å,
ïîâîäîì ïðåâîäà ãëàñîâèòå Ðèøïåíîâå ïåñìå „Ìà-
òåðèíî ñðöå”, ïîíåñåíî îá¼àøœàâàî ó Çâåçäè êàêî
íàøà íàðîäíà ïîåçè¼à èìà áîšå ïåñíè÷êå âàðè¼àíòå
èñòîã ìîòèâà è êàî ïðèìåð íàâîäèî ïåñìå „Ìèëà ìà-
òåðèíà” è „Æåíèäáà Ìóñèž Ñòåâàíà” (1899, III, 107-
108), îáå øòàìïàíå ó £àâîðó, ïðâà 1882, à äðóãà 1887.
È Ïàâëå Ìàðèíêîâèž ¼å ó êœèæåâíî¼ áåñåäè
îäðæàíî¼ ó áåîãðàäñêî¼ Êàñèíè, êî¼ó ïîä íàñëîâîì
„Ñðáèíîâà âèëà” ó äâà íàñòàâêà îá¼àâšó¼å Çâåçäà
(1900, IV , 20, 21), èñòèöàî êàêî ñå „ ãåíè¼å ñðïñêîã
íàðîäà ïîêàçàî îáðàçîâàíîì ñâåòó ïîñðåäñòâîì íà-
ðîäíå ïîåçè¼å” è èçëàãàœå ïîåíòèðàî òâðäœîì „äà
¼å ñðïñêà êœèãà ïðîñòî ìåòàìîðôîçà Ñðáèíîâå
âèëå”.
Êîíà÷íî, ó ïîñëåäœåì áðî¼ó ÷àñîïèñà, íåïî-
ñðåäíî ¼å èñêàçàí ñòàâ î íàðîäíîì ¼åçèêó è ñòâðàëà-
øòâó êàî áðàíè íàöèîíàëíîì îòóåœó: Ìèëèžåâè-
žåâ Ïîìåíèê ¼å ïîõâàšåí „çáîã íà¼÷èñòè¼åã ñðïñêîã
¼åçèêà”, à äåëî ¼å, óç Âóêîâî è Äàíè÷èžåâî, íàâåäåíî
êàî óçîð „áîãàòñòâà è îáèëíîñòè ñðïñêèõ ðå÷è è èç-
ðàçà” è êàî ïðîòèâòåæà „îïàñíî¼ ìîäè ãåðìàíñêîã è
ñòðàíîã ñòèëà” (1901, V, 3-4).

233
 Æåšà äà ñå êðîç íåãîâàœå íàðîäíîã ¼åçèêà, àëè
è ïóòåì ïîäñåžàœà íà çíà÷à¼íå ëè÷íîñòè íîâè¼å ñðï-
ñêå èñòîðè¼å, î÷óâà íàöèîíàëíè èäåíòèòåò, ïîäñòà-
êëà ¼å óðåäíèøòâî äà 1900. ïîêðåíå èñòîèìåíó ðó-
áðèêó (Èç ñðïñêå èñòîðè¼å) ó êî¼î¼ ¼å Ìèëåíêî Âó-
êèžåâèž ïèñàî î èñòàêíóòèì óñòàíè÷êèì âîàìà è
âàæíèì êóëòóðíèì ïðåãàîöèìà – Êî÷è êàïåòàíó, Õà-
Ÿè Ðóâèìó, Ñòåâàíó £îâàíîâèžó, àðõèìàíäðèòó ìà-
íàñòèðà Òðîíîøà è äðóãèì.
Ìåóòèì, óïðåäî ñà îòïîðèìà ñòðàíèì êœèæåâ-
íèì óòèöà¼èìà è èäå¼àìà, òåêàî ¼å ó Çâåçäè, êàî è ó
íàöèîíàëíî¼ ëèòåðàòóðè è êóëòóðè, ïðîöåñ œèõîâîã
ïðèõâàòàœà è óñâà¼àœà. Ïðåâîäíà êœèæåâíîñò è êðè-
òè÷êà ìèñàî ó ÷àñîïèñó áèëè ñó ó íà¼âåžî¼ ìåðè ìå-
äè¼àòîðè ïðîöåñà êî¼è ñó ñóâðåìåíèöè ïðåòåæíî ïîä-
âîäèëè ïîä ïî¼àì „åâðîïåèçàöè¼à”, è îíè žå ïîñòàòè
äîìèíàíòà óðåèâà÷êå ïîëèòèêå Ñðïñêîã êœèæåâ-
íîã ãëàñíèêà.

ʜèæåâíà êðèòèêà ó Âåñåëèíîâèžåâîì ÷àñîïè-

ñó èìàëà ¼å çàïàæåíî ìåñòî, èàêî ¼îø íè¼å áèëà
èçãðàäèëà ïðîãðàìñêà íà÷åëà íèòè äîñåãëà îíó âð-
ñòó àðáèòðàðíîñòè êàêâà ¼å îñòâàðåíà ó Ãëàñíèêó. Ïî-
ðåä £îâàíà Àäàìîâèžà, Ïàâëà Ìàðèíêîâèžà, £àøå
Ïðîäàíîâèžà, Ìèëîðàäà Ìèòîâèžà, áèëè ñó òó ¼îø
ìëàäè, êàñíè¼å àôèðìèñàíè êðèòè÷àðè: £îâàí Ñêåð-
ëèž, Óðîø Ïåòðîâèž è Ìèëàí Ãðîë.
Ìàäà ¼å áèî ïî÷åòíèê (òåê øòî ¼å çàâðøèî ñòó-
äè¼å êœèæåâíîñòè ó Áåîãðàäó è êðåíóî ó Ëîçàíó è
Ïàðèç íà óñâðøàâàœå), £îâàí Ñêåðëèž ñå âåž ó Çâå-
çäè èñêàçàî êàî êðèòè÷àð ïðåïîçíàòšèâå áî¼å è òåì-
ïåðàìåíòà. Ïèøóžè î îíó Ðàñêèíó (1900, 1, IV, 2),
îí ¼å êàî áèòíå åñòåòè÷êå ïàðàìåòðå íàçíà÷èî èñòè-

234
íèòîñò, èñêðåíîñò è îñåžà¼íîñò è íàãëàñèî ¼å çíà÷à¼
åòè÷êå è ñîöè¼àëíå ôóíêöè¼å óìåòíîñòè. Îä Æîðæà
Ðåíàðà („Î íàó÷íîì ìåòîäó êœèæåâíå èñòîðè¼å”,
1900, 2, IV, 3) ïðèõâàòèî ¼å äèñòèíêöè¼ó êðèòè÷êîã
÷èíà êàî ñóá¼åêòèâèñòè÷êîã îáëèêà ïðîñóèâàœà è
èìïðåñèíèçìà êàî œåãîâå ìåòîäå ó îäíîñó íà èñòî-
ðè¼ó êœèæåâíîñòè êàî íàó÷íó îáëàñò çàñíîâàíó íà
îá¼åêòèâíèì ÷èœåíèöàìà.
Ó Çâåçäè ìåó ïðâèìà íà óäàðó Ñêåðëèžåâèõ êðè-
òè÷êèõ íà÷åëà ôîðìèðàíèõ ïîä óòèöà¼åì ñóâðåìåíèõ
çàïàäíîåâðîïñêèõ åñòåòè÷êèõ è ñîöè¼àëíèõ èäå¼à, àëè
è êœèæåâíîêðèòè÷êå òðàäèöè¼å Ñâåòîçàðà Ìàðêîâè-
žà è ðóñêèõ ñîöè¼àëäåìîêðàòà, íàøàî ñå ¼åäàí îä âî-
äåžèõ êðèòè÷àðà äåâåäåñåòèõ ãîäèíà – Ìèëàí Ñàâèž,
ñåêðåòàð Ìàòèöå ñðïñêå è óðåäíèê Ëåòîïèñà Ìàòè-
öå ñðïñêå. Àóòîðà êœèãå ñòóäè¼à è ðàñïðàâà Èç ñðïñêå
êœèæåâíîñòè (1898, II, 21) Ñêåðëèž ¼å ñâðñòàî ìåó
„íà¼âåžå êœèæåâíå àíàðõèñòå ó íàñ”, çàìåðèî ìó äà
„íåìà êœèæåâíèõ íà÷åëà è ñèñòåìà”, äà ìó íåäîñòà¼ó
„æèâîñò äóõà” è „îñåžàœå ëåïîã ñòèëà”, äà ñâî¼à èñ-
òðàæèâàœà çàñíèâà íà äðóãîðàçðåäíèì è òðåžåðàçðåä-
íèì ïèñöèìà. Íå áåç öèíèçìà, çàêšó÷èî ¼å äà îíî
„øòî ¼å íà¼áîšå, ãîòîâî ¼åäèíî äîáðî ó öåëî¼ êœèçè,
òî ñó áèáëèîãðàôñêè è áèîãðàôñêè ïîäàöè”. Èçà
îøòðîã ïîëåìè÷êîã òîíà îöðòàâàî ñå íîâè ìîäåë êðè-
òè÷êîã ìèøšåœà, ÷âðñòèõ ìåðèëà è ¼àñíèõ íà÷åëà, êî-
¼è žå èìàòè ïðåòåíçè¼à äà ìíîãî àêòèâíè¼å ñóäåëó¼å ó
êœèæåâíîì æèâîòó; íå ñàìî äà âðåäíó¼å îíî øòî ¼å
íàïèñàíî âåž è äà ñíàæíè¼å óòè÷å íà ðàçâî¼íå òîêîâå
íàöèîíàëíå êœèæåâíîñòè.
Ñêåðëèžåâ êðèòè÷êè ãëàñ ó Çâåçäè, íè¼å èìàî
¼îø òåæèíó êî¼ó žå èìàòè ó Ãëàñíèêó ó âðåìå ìîäåð-
íå, àëè ¼å îí âåž ñàñâèì ïðåïîçíàòšèâ ó ïðèêàçèìà
Ïðèïîâåäàêà Ëàçå Ëàçàðåâèžà (1899, III, 44) èëè Çìà-
¼åâîã ïåñíè÷êîã äåëà (1899, III, 47).

235
 Çàõâàšó¼óžè êðèòè÷àðåâîì ïîçèòèâèñòè÷êîì
äóõó Ëàçàðåâèžåâå ïðèïîâåòêå ñó, óïðêîñ „êóžíîã
êîíçåðâàòèâèçìà”, çáî㠄ñóïðåìàòè¼è ðàçóìà è êóë-
òà èñòèíå è ñòâàðíîñòè” áèëå âèñîêî âðåäíîâàíå, à
ïèñàö âèåí êàî ëè÷íîñò „íîâîã ïîêîšåœà”. Íàêëî-
íîñò ïðåìà áàðäó ñðïñêîã ðîìàíòèçìà èìàëà ¼å íå-
øòî äðóãà÷è¼å èñõîäèøòå. Êàî „ïåñíèê ëèðñêîã èí-
òåðìåöà íàøåã è ìàëîã ¼åâàíåšà âå÷èòî ìëàäå šó-
áàâè”, Çì༠¼å îäãîâàðàî Ñêåðëèžåâèì âèòàëèñòè÷-
êèì è ñóá¼åêòèâèñòè÷êèì èäå¼àìà, à êàî ïåñíèê „¼ó-
âåíèëñêîã äóõà”, „íàðîäíè êîëèêî è íàöèîíàëíè”,
áèî ¼å ó ñêëàäó ñà êðèòè÷àðåâèì óòèëèòàðèñòè÷êèì
íà÷åëèìà î íàöèîíàëíî¼ è äðóøòâåíî¼ ìèñè¼è óìåò-
íîñòè.
Ñêåðëèžåâà êðèòè÷êà ìåðèëà î ïèñöèìà è êðè-
òè÷àðèìà ó Âåñåëèíîâèžåâîì ÷àñîïèñó (îä êî¼èõ íè¼å
îäñòóïèî íè ó Ïèñöèìà è êœèãàìà íè ó Èñòîðè¼è
íîâå ñðïñêå êœèæåâíîñòè) áèëè ñó èçðàç êðèòè÷êå
ñâåñòè êî¼à ñå ìåœàëà ïîä óòèöà¼åì ïîçèòèâèñòè÷-
êèõ ñõâàòàœà ôðàíöóñêèõ åñòåòè÷àðà è ôèëîçîôà
(Ðåíàðà, Ðåíàíà, Ãè¼îà), àëè è ñóî÷àâàœà ñà íîâèíà-
ìà ó íàöèîíàëíî¼ ëèòåðàòóðè. Òå ïðîìåíå ñó ñå ìî-
ãëå óî÷èòè è êîä äðóãèõ Çâåçäèíèõ êðèòè÷àðà.
Ïîä êàðêòåðèñòè÷íèì íàñëîâîì „£åäàí íîâ ïðè-
ïîâåäà÷” (1899, III, 75) Óðîø Ïåòðîâèž ¼å óêàçàî íà
èíîâàòèâíîñò Žèïèêîâå ïðèïîâåäíå ïðîçå Ïðèìîð-
ñêå äóøå êàî íà ïîñëåäèöó èçìåœåíå äðóøòâåíå è
äóõîâíå êëèìå: „Ñòàðè ëóê, ëóê Ëàçàðåâèžåâ è £àí-
êîâ îïèñàî ñå ... Äîñòà ¼å ñëàòêî ìàøòàœå ãóøèëî
ãîðêó èñòèíó ... Îäàâíî òðà¼ó êèžåíè ¼åëåöè è âåçå-
íè ôåðìàíè, îäàâíî òðà¼ó, ìîðàëè ñó è œèõ ¼åäíîì
çàìåíèòè ïîõàáàíè ãóœåâè ñà èñïàëèì ëàêòîâèìà.
Äîøëà ñó íîâà âðåìåíà ãäå ¼å àâî öðœè íî øòî ñå
öðòà” (èñòàêëà Â. Ì).
Òèõ ïðîìåíà ¼å áèî ñâåñòàí è ïèñàö è óðåäíèê
£àíêî Âåñåëèíîâèž è ïîêóøàî ¼å äà èõ èçðàçè ó ñâî-

236
¼èì ïðèïîâåòêàìà èç ãðàäñêîã æèâîòà, à ïîòîì è ó
„Ïèñìèìà ñà ñåëà”. Àëè, Âåñåëèíîâèžó è ñòàðè¼åì
ïîêîšåœó ñðïñêèõ ðåàëèñòà íè¼å ïîøëî çà ðóêîì äà
êàî Žèïèêî äóášå ñïîçíà¼ó è îïèøó „äèñõàðìîíè¼ó
æèâîòà è èäåàëà” è èñïðè÷à¼ó „èñòîðè¼ó šóäè áåç
èñòîðè¼å, áåäíèõ è óâðååíèõ”. Ìëàäè Óðîø Ïåòðî-
âèž íè¼å êîä Žèïèêà ñàìî ïðåïîçíàî íîâ ïðîçíè ìî-
äåë âåž ãà ¼å äåôèíèñàî è àôèðìèñàî.
Ó ïðèêàçó äðóãå Žèïèêîâå êœèãå ïðè÷à Ñà ¼à-
äðàíñêèõ îáàëà (1900, 1, IV, 1) Ìèëàí Ãðîë ñå, òàêî-
å, ïîçàáàâèî îñîáåíîøžó ïèø÷åâå íàðàöè¼å. Ìåó-
òèì, ïîñòóïàê ëèðèçàöè¼å ïðîçå, èìïðåñèîíèñòè÷êà
äåñêðèòèâíîñò, ïèø÷åâ èíòèìèñòè÷êè òîí, âèäíî ñó
íàðóøàâàëè ïîåòè÷êà íà÷åëà ðåàëèñòè÷îã ìîäåëà è
ó íåäîóìèöó äîâîäèëè êðèòè÷àðà: „ñóâèøå ñå äèøå
àòìîñôåðîì ïèø÷åâîì”, à „ïîòåçè ñó èñêèäàíè, èñ-
ïðåñåöàíè, íåïîâåçàíè”, áèëå ñó îñíîâíå çàìåðêå äå-
ëó. Ãðîë ¼îø íè¼å óî÷àâàî äà ñó òî áèëè çíàöè íîâèõ
ìîäåðíèñòè÷êèõ òîêîâà, êàî óîñòàëîì íè Ïàâëå Ìà-
ðèíêîâèž êàäà ¼å ïèñàî î Ñòàíêîâèžåâî¼ ïðâî¼ ïðî-
çíî¼ êœèçè Èç ñòàðîã ¼åâàíåšà (1899, III, 71).
Óïðêîñ ôëåêñèáèëíîñòè è óíîøåœó íîâèõ åñòå-
òè÷êèõ ìåðèëà, îêâèðè ðåàëèñòè÷êå êðèòèêå ¼îø íè-
ñó áèëè äîâåäåíè ó ïèòàœå. Ðåôåðåíòíîñò äåëà ïðå-
ìà ñòâàðíîñòè, îá¼åêòèâíîñò ïðèïîâåäàœà, òèïè÷-
íîñò è ïñèõîëîøêà ìîòèâèñàíîñò ëèêîâà, ÷âðñòà ôà-
áóëà è êîìïîçèöè¼à, ÷èñòîòà ¼åçèêà – ðåàëèñòè÷êà ñó
íà÷åëà êî¼à ñó êîä Çâåçå êðèòè÷àðà è äàšå ñìàòðàíà
íåïðèêîñíîâåíèì.
Òàêî Óðîø Ïåòðîâèž, ó íåêðîëîãó Ñâåòîëèêó
Ðàíêîâèžó (1899, III, 35), îñòà¼å è äàšå ó êîîðäèíà-
òàìà ðåàëèñòè÷êå ïîåòèêå êàäà èíñèñòèðà íà „ñóâðå-
ìåíîñòè îáðàåíèõ ìîòèâà, ¼åäðîì è ñèëíîì ðåàëè-
çìó, äóáîêîì è ïðàâèëíîì ñõâàòàœó è ñóåœó æè-
âîòíèì ïî¼àâàìà, äóáîêî¼ ïñèõîëîøêî¼ àíàëèçè”. Ó
òîì êðóãó êðèòè÷êèõ èäå¼à ¼å è Ïàâëå Ìàðèíêîâèž

237
ñà êîíñòàíòàöè¼îì äà ¼å Ñðåìàö òåê ó Ïîï Žèðè è
ïîï Ñïèðè (1898, II, 22) „ïðàâè ðåàëèñòà”, ¼åð ¼å çà-
èíòåðåñîâàí „çà ãåíóñ”, à íå çà „êîíêðåòàí ñëó÷à¼,
ïà ìà êàêî îí èíòåðåñàíòàí áèî”.
Ïðåâàãà ðåàëèñòè÷êîã êðèòè÷êîã ìåòîäà óî÷šè-
âà ¼å ó âðåäíîâàœó ïîåçè¼å. Èàêî ¼å Âî¼èñëàâ Èëèž
êóëòîì ëåïîòå è ôîðìå, óâîåœåì ñèìáîëà è íîâå
ïåñíè÷êå ëåêñèêå, óñìåðèî íàöèîíàëíó ïîåçè¼ó íî-
âèì ïðàâöåì, êðèòè÷êà ìèñàî ó Çâåçäè ¼å ñïîðè¼å ïðà-
òèëå òå ïðîìåíå. Òî ñå ¼àñíî óî÷àâà ó ïðèêàçó ïå-
ñíè÷êèõ çáèðêè Ìèëîðàäà Ìèòðîâèžà (ʜèãå î šó-
áàâè, Áàëàäå è ðîìàíñå, 1900, 1, IV, 1) è ¼åäíîã îä
ïðåòå÷à ìîäåðíèçìà, Ìèëåòå £àêøèžà (Ïåñìå, 1900,
1, IV, 2). Àóòîðè êðèòèêà Ïàâëå Ìàðèíêîâèž è Ìè-
ëîðàä Ìèòðîâèž ðóêîâîäå ñå òðàäèöèîíàëèñòè÷êèì
ìåðèëèìà êàäà èñòè÷ó „÷èñò è ¼àñàí ¼åçèê” è „ñëèêå
ïåñíè÷êå êî¼å èìà¼ó ìíîãî ðåšåôà”, îäíîñíî „òîïëà
îñåžàœà, æèâàõíó ìàøòó è ïëàñòè÷íî îïèñèâàœå”.
Ìèòðîâèž ¼å êàî ïîñåáíó âðåäíîñò £àêøèžåâèõ ïå-
ñàìà íàâåî ¼îø œèõîâó ñïîíòàíîñò è èçâîðíîñò: „îíå
íèñó ïëîä äîêîëèöå è ëèòåðàðíîã äîìèøšàœà”, à
òàêàâ ñóä áèî ¼å ïîòïóíî ó ðàñêîðàêó ñà àðòèñòè÷-
êèì êàðàêòåðîì ìîäåðíîã ïåñíèøòâà. Ðàçëèêà ïî-
ñòà¼å ¼îø âèäšèâè¼à êàäà ñå îâ༠ïðèêàç óïîðåäè ñà
Äó÷èžåâèì ïðîãðàìñêèì òåêñòîì „Ñïîìåíèê Âî¼è-
ñëàâó”, îá¼àâšåíîì âåž 1902. ó Äåëó, êî¼è ¼å ïîõâàëà
„÷èñòî¼ íåçàèíòåðåñîâàíî¼ Šåïîòè” è „áîæàíñòâó
Ôîðìå” êàî íåïðèêîñíîâåíèì êœèæåâíèì âðåäíî-
ñòèìà.
Àêî ñå íà ¼åäíî¼ ñòðàíè êðèòè÷êà ìèñàî ó Çâå-
çäè îòâàðàëà ïðåìà íîâèì êœèæåâíèì èäå¼àìà è
ñóïðîòñòàâšàëà ïðåòõîäíèì êðèòè÷êèì ìåòîäàìà
(ôèëîëîøêî¼, áèîãðàôñêî¼), îíà, ñ äðóãå ñòðàíå, ¼îø
íè¼å áèëà äîâîšíî ïðèïðåìšåíà çà ìîäåðíèñòè÷êè
ìîäåë êœèæåâíîñòè è œåí âðåäíîñíè ðåãèñòàð. Óðîø
Ïåòðîâèž íè¼å èìàî ðàçóìåâàœà çà „ãðîçíè÷àâó ðàñó-

238
òîñò ìîäåðíîã æèâîòà” è óñðåäñðååíîñò ñóâðåìåíèõ
ïèñàöà „íà ¼åäíó òà÷êó, äóøó ëè÷íîñòè, à ó îâî¼ äóøè
íà ¼åäàí ïî¼à⠖ íåñïîñîáíîñò çà šóáà┠(Disjucta, Ä.
Îì÷èêóñà,” 1900, 2, IV, 3); Ñêåðëèž ¼å îñóèâàî õè-
ïåðòðîôèðàíè èíäèâèäóàëèçàì ìîäåðíèõ óìåòíèêà
è „ïðîáëåìàòè÷íîã íàò÷îâåêà Íè÷åîâî㔠(„îí Ðàñ-
êèí”, 1900, 1, IV, 2) êàî øòî ¼å áèî è ïðîòè⠄ãðåøíå
óìåòíîñòè ðàäè óìåòíîñòè” è „ìóòíèõ ñèìáîëà”
(„Çìà¼åâà ïåäåñòîãîäèøœèöà”, 1900, III, 47). Òó âð-
ñòó îòïîðà Ñêåðëèž žå çàäðæàòè è ó Ñðïñêîì êœèæå-
âîì ãëàñíèêó è œèìå žå áèòè ìîòèâèñàíè íàïàäè íà
ïèñöå äðóãîã òàëàñà ñðïñêå ìîäåðíå – Â. Ïåòêîâèžà
Disa, Ñ. Ïàíäóðîâèžà è È. Ñåêóëèž.
Çàïàæåíî ìåñòî ó Çâåçäè èìàëà ¼å ïîçîðèøíà
êðèòèêà, à ñòàëíè êðèòè÷àð áèî ¼å Ïàâëå Ìàðèíêî-
âèž. Èçóçåâ ìàœèõ ïðåêèäà, ñâå äî 1900. êàäà ¼å ïî-
ñòàî ìèíèñòàð, Ìàðèíêîâèž ¼å ðåäîâíî ïèñàî î ïî-
çîðèøíîì æèâîòó ó Áåîãðàäó, óêšó÷ó¼óžè òó è ðàä
óïðàâå Íàðîäíîã ïîçîðèøòà, œåãîâó ðåïåðòîàðñêó
ïîëèòèêó, ðåäèòåšñêå ïîñòàâêå è ãëóìà÷êà îñòâàðå-
œà. Îí íè¼å ñàìî îøòàð êðèòè÷àð àêòóåëíîã ñòàœà ó
ïîçîðèøíîì æèâîòó âåž è íåêî êî òî ÷èíè èìà¼óžè
äðóãà÷è¼è ïîãëåä íà óëîãó ïîçîðèøòà ó íàöèîíàë-
íîì è êóëòóðíîì æèâîòó è íà çàäàòêå ïîçîðèøíå êðè-
òèêå.
Ñà íåãàòèâíîì è ïðèëè÷íî íåóòåìšåíîì îöå-
íîì äà „ó Ñðáè¼è ïîçîðèøíå êðèòèêå íåìà ... è äà
íèêàä íèêàêâå ïîçîðèøíå êðèòèêå íè¼å íè áèëî”
(1898, II, 29), Ìàðèíêîâèž âåž ó ïî÷åòêó èçëàæåœà
îáíîâšåíå Çâåçäå êàî îñíîâíå öèšåâå íàöèîíàëíîã
ïîçîðèøòà íàçíà÷àâà „ãà¼åœå íàðîäíîã ¼åçèêà” è
„ðàçâè¼àœå íàðîäíå äðàìñêå êœèæåâíîñòè” (1898, II,
8). Áèžå äîñëåäàí ó òîì îïðåäåšåœó è ñà ïóíî äóõà,
èðîíè¼å è ñàðêàçìà ïèñàžå î èçâîåœó ñòðàíèõ, àëè
è äîìàžèõ äðàìñêèõ äåëà íà áåîãðàäñêî¼ ïîçîðèøíî¼
ñöåíè. Íà¼÷åøžå ñ ïðàâîì, ¼åð ¼å ðå÷ áèëà óãëàâíîì

239
î äðóãîðàçðåäíèì è òðåžåðàçðåäíèì ïèñöèìà, ëîøèì
ïðåâîäèìà, ðåäèòåšñêîì íåñíàëàæåœó èëè ïîâëàè-
âàœó íåäîâîšíî èçãðàåíîì óêóñó ïóáëèêå. Ñ îáçè-
ðîì íà òàêâó âðñòó ïðîãðàìñêîã óñìåðåœà, íå ñëó-
÷à¼íî, ñàìî žå òðè äîìàžà äðàìñêà êëàñèêà – Ëàçà
Êîñòèž ñà Ãîðäàíîì, €óðà £àêøèž ñà Ñåîáîì Ñðáà-
šà è Ñòåðè¼à ñà Ïîêîíäèðåíîì òèêâîì óñïåòè äà çà-
äîâîšå êðèòè÷àðåâà î÷åêèâàœà.
Ðåïóòàöè¼ó îçáèšíîã äðàìñêîã ïèñöà Êîñòèž ¼å,
ïî Ìàðèíêîâèžó, ñà÷óâàî è ó Ãîðäàíè, íåçàâèñíî îä
òîãà øòî ïðåäìåò îâå ðîìàíòè÷àðñêå äðàìå íè¼å „òà-
êî òðàãè÷àí êàî ó Ìàêñèìó Öðíî¼åâèžó”, àëè ¼å „áàð
îáðàåí íà íà÷èí âåëèêèõ òðàãåäè¼à” (1898, II, 32).
Ïîðåä åñòåòè÷êî-ôîðìàëíå ñòðàíå, îä çíà÷à¼à ¼å áè-
ëà è òåìàòñêà âåçà ñà óñìåíèì íàñëååì êî¼å ¼å èìà-
ëî ïîâëàøžåíî ìåñòî ó ÷àñîïèñó.
Ó êðèòè÷êîì ïðèêàçó èçâîåœà £àêøèžåâå äðà-
ìå Ñåîáà Ñðáàšà (1899, III, 19), Ìàðèíêîâèž ¼å íå-
ïîñðåäíî óêàçàî íà ôàêòîðå êî¼è ñó îìîãóžèëè íîâó
ðåöåïöè¼ó: íà „ëèáåðàëíè¼è” äóõ âðåìåíà êî¼å ñå „âð-
ëî ìàëî îáàçèðå íà îáëèê è ñèžóøíå âåøòèíå, íåãî
ãëåäà êàêî ¼å èçðàæåíà ãëàâíà ìèñàî è êîëèêî èìà
äóøå ÷îâåêîâå ó ¼åäíîì êœèæåâíîì ñòâîðó” è íà
èñòîðè¼ñêó òåìàòèêó äåëà êàî ôàêòîð íàöèîíàëíå ñà-
ìîñâåñòè. Èçâåñíî ¼å äà ñó òî ðåàëèñòè÷êè êðèòè÷-
êè ïàðàìåòðè è îíè žå áèòè ïðåñóäíè è ó êðèòè÷à-
ðåâî¼ îöåíè Ñòåðè¼èíå Ïîêîíäèðåíå òèêâå (1899, III,
26) „êàî àðèñòîôàíñêå êîìåäè¼å” ñà êðèòè÷êèì îä-
íîñîì ïðåìà äðóøòâåíî¼ çáèšè.
Äà ¼å ó Âåñåëèíîâèžåâî¼ Çâåçäè ðåàëèñòè÷êà
êðèòè÷êà âèçóðà áèëà äîìèíàòíà, óêàçó¼å è âðåäíî-
âàœå Íóøèžåâå äðàìå èç ñàâðåìåíîã æèâîòà Òàêî ¼å
ìîðàëî áèòè (1900, 2, IV, 4). Àóòîð ïðèêàçà, íà¼âå-
ðîâàòíè¼å Ìèëàí Ïðåäèž, ñìàòðàî ¼å Íóøèžåâó äðà-
ìó ïðåëîìíîì çà çàñíèâàœå íàöèîíàëíå ãðààíñêå
äðàìå, à ñâî¼å îáðàçëîæåœå òåìåšèî íà ðåàëèñòè÷-

240
êîì íà÷åëó ïîäóäàðàœà ñòâàðíîñòè è äåëà: „Èñòèí-
ñêè æèâîò ó äðàìè òîëèêî ¼å ôðàïàíòàí, äà íàì ñå
ïîêàòêàä ïî÷èœå ïðè÷èœàòè äà ïðîñòîð øòî ¼å ïðåä
íàìà, íå ïðåäñòàâšà ïîçîðíèöó”.
Òàêî, èàêî áåç óíàïðåä ïðîêëàìîâàíèõ ïðîãðàì-
ñêèõ íà÷åëà, óïðêîñ ðàçëèöè ó êðèòè÷àðñêèì èíäè-
âèäóàëíîñòèìà, ó Çâåçäè ñå îöðòàâàî ¼åäàí çà¼åäíè÷-
êè êðèòè÷êè õîðèçîíò êî¼è ñó îìåèâàëè íàöèîíàë-
íà è äðóøòâåíà ìèñè¼à ÷àñîïèñà è ñòåïåí ìîäåðíè-
çàöè¼å, îäíîñíî „åâðîïåèçàöè¼å”, êî¼è íè¼å óãðîæà-
âàî òå öèšåâå.

È ó ïðåâîäíî¼ êœèæåâíîñòè, ÷è¼è ¼å çíà÷༠çà

ðàçâî¼ íàöèîíàëíå êœèæåâíîñòè è âàñïèòàœå óêóñà
ïóáëèêå, ó âèøå íàâðàò èñòèöàí, çàñòóïšåíà ñó ñëè÷-
íà ìåðèëà. Ïîõâàëà íàñòî¼àœèìà Ñðïñêå êœèæåâíå
çàäðóãå äà ïðåêî áèáëèîòåêå Çàáàâíèê „ïðóæè ñðï-
ñêèì ÷èòàîöèìà ïî êî¼å çíà÷à¼íî äåëî èç ìîäåðíå
ñâåòñêå êœèæåâíîñòè” („Î ñåíçàöèîíèì ðîìàíèìà”,
1898, II, 7) êîìïëåìåíòàðíà ¼å ñà íåîñòâàðåíîì íà-
ìåðîì óðåäíèøòà äà Çâåçäà ïîêðåíå ñâî¼ó áèáëèî-
òåêó ïðîáðàíèõ, „êëàñè÷íèõ äåëà” ñâåòñêå ëèòåðà-
òóðå. Íåñóìœèâî äà ñå ó òîìå ìîæå ïðåïîçíàòè èäå-
¼à „êœèãå çà íàðîä”11, êî¼à ¼å âåž èìàëà òðàäèöè¼ó ó
ñðïñêîì êóëòóðíîì æèâîòó. Ïîòðåáà äà ñå ïðåâîå-
œåì „ëåïèõ è îäàáðàíèõ ñòâàðè èç ñòðàíå êœèæåâ-

11
€. Ï, „Êœèãà çà íàðîä”, 1900, 2, V, ñòð.163. Ïðåïðè÷à-
íà àíêåòà Revue des Revues ó êî¼î¼, èçìåó îñòàëîã, ñòî¼è: „Ïî-
äèžè ñâó íàðîäíó ìàñó íà îíó âèñèíó, íà êî¼î¼ ñòî¼è äàíàñ
ñàìî îäàáðàíà ìàœèíà, ñïîñîáíîñò ¼å äà ñå íàñëààâà äåëè-
ìà ãåíè¼à – òî ¼å çàäàòàê ñóâðåìåíèõ êœèæåâíèõ è äðóøòâå-
íèõ òðóäáåíèêà”.

241
íîñòè” è ó ÷àñîïèñó ïîïóíè „îñåòíà ïðàçíèíà” ó íà-
öèîíàëíî¼ êóëòóðè è ëèòåðàòóðè ÷èíè îâ༠êîíöåïò
óíåêîëèêî áëèñêèì ïðîãðàìñêîì óñìåðåœó Ñðïñêîã
êœèæåâíîã ãëàñíèêà. Àëè, êàî è êàäà ¼å ðå÷ î êœè-
æåâíî¼ êðèòèöè, íèñó ïîñòàâšåíà ¼àñíà ïðîãðàìñêà
íà÷åëà, íå ïðåâîäè ñå ñèñòåìàòè÷íî è öèšàíî è íå
ïîñòî¼è îí༠ñòåïåí äîñëåäíîñòè è êîìïåòåíòíîñòè,
êàêàâ ñó Áîãäàí Ïîïîâèž è £îâàí Ñêåðëèž îñòâàðè-
ëè êàñíè¼å ó Ãëàñíèêó. Ïîåòè÷êå è ãåíåðàöè¼ñêå ðàç-
ëèêå êîä Çâåçäèíèõ ñàðàäíèêà èìàëå ñó, âàí ñóìœå,
çíà÷à¼íîã óäåëà ó òîìå. Ïà, èïàê, ïðåâîäíà êœèæåâ-
íîñò ¼å áèëà âàæàí ôàêòîð ó êóëòóðíîì è êœèæåâ-
íîì äåëîâàœó Âåñåëèíîâèžåâîã ÷àñîïèñà è àêòèâíî
¼å ñóäåëîâàëà ó ïðîöåñó „åâðîïåèçàöè¼å” íàöèîíàë-
íå ëèòåðàòóðå.
Ðóñêà è ôðàíöóñêà êœèæåâíîñò èìà¼ó ïðåâàãó
ó Çâåçäè (êàî è ó âåžèíè îíäàøœèõ ñðïñêèõ ÷àñîïè-
ñà), à äîñòà ¼å è ïèñàöà ñà íåìà÷êîã ãîâîðíîã ïîä-
ðó÷¼à; íåøòî ìàœå ñó çàñòóïšåíè åíãëåñêà è àìå-
ðè÷êà êœèæåâíîñò, à íîâèíó ó îäíîñó íà äîòàäàøœó
ðåöåïöè¼ó ñòðàíèõ êœèæåâíîñòè ïðåäñòàâšàëà ¼å èç-
óçåòíî äîáðà çàñòóïšåíîñò èòàëè¼àíñêå è ñêàíäèíàâ-
ñêèõ êœèæåâíîñòè.
Îä Ðóñà ñå ïîíà¼âèøå ïðåâîäå Ïóøêèí è ×å-
õîâ, àëè è Šåðìîíòîâ, Òóðãåœåâ, Òîëñòî¼, Äîñòî¼åâ-
ñêè, Ø÷åäðèí, Ãîí÷àðîâ, Šå¼êèí, Ãàðøèí, Áóœèí,
Ãîðêè. Ïóøêèíó ¼å ïîñâåžåí è òåìàòñêè áðî¼ (1899,
III, 55) ó êîìå ñó, ïîðåä Šåðìîíòîâšåâå ïåñìå „Íà
ñìðò Ïóøêèíó”, îá¼àâšåíè è îáèìíà ñòóäè¼à Ä. Ï.
Ïîïîâèžà î ïåñíèêîâî¼ ðåôîðìàòîðñêî¼ óëîçè ó ðó-
ñêî¼ ïîåçè¼è êàî è áèáëèîãðàôè¼à œåãîâèõ äåëà. Çà-
íèìšèâî ¼å, òàêîå, äà ñå ðîìàí Äîñòî¼åâñêîã Èäè-
îò ïðåâîäè ó Çâåçäè âåž 1894. ãîäèíå è òî ó íàñòàâ-
öèìà, óïîðåäî ñà Âåñåëèíîâèžåâèì Õà¼äóê Ñòàíêîì.
Òî ïîòâðó¼å òåìàòñêî-ñòèëñêî âèøåãëàñ¼å ÷àñîïèñà
è œåãîâó ïðîãðàìñêó äèñïåðçèâíîñò.

242
 Èíòåðåñîâàœå çà ôðàíöóñêó êœèæåâíîñò âðëî
¼å óî÷šèâî, à ðàñïîí èäå îä ðîìàíòè÷àðà: Èãà, Ëà-
ìàðòèíà è Ìèñåà, ïðåêî ðåàëèñòà: Ìîïàñàíà, Êîïåà,
Äîäåà, Ïðåâîà, Ï. Ëîòè¼à, Æ. Ñèìîíà, íàòóðàëèñòå
Çîëå, äî ïàðíàñîâöà Ñ. Ïðèäîìà.
Èàêî íåìà÷êà êœèæåâíîñò ïî îáèìîì íè¼å çà-
ñòóïšåíà ó ìåðè ó êî¼î¼ ¼å áèëà òîêîì äðóãå ïîëîâè-
íå 19. âåêà, èçáîð ïèñàöà ¼å âåîìà äîáàð: Õà¼íå,
Óëàíä, Ëåíàó, Êëà¼ñò, àëè è ñàâðåìåíèöè Õàóïòìàí
è Õ. Áàð. Îä Åíãëåçà ó Çâåçäè ñå ïðåâîäå Ñòåðí, Áà¼-
ðîí, Êèïëèíã, à îä Àìåðèêàíàöà Å. À. Ïî è Ì. Òâåí.
Êàäà ñó ïî ñðåäè îñòàëå ñòðàíå êœèæåâíîñòè,
ïðåóñìåðàâàœå ðåöåïöè¼ñêèõ òîêîâà ¼å íà¼âèäšè-
âè¼å êîä èòàëè¼àíñêå (Âåðãà, Ìîíòåãàöà, Ì. Ñåðà,
Êàñòåëíóîâî, Ñòàêåòè) è ñêàíäèíàâñêèõ êœèæåâíî-
ñòè (Ñòðèíáåðã, Õàìñóí, Å. Àëãðåíà, Ï. Íàíçåí).
Èòàëè¼àíñêè âåðèçàì è ìîäåðíà äðàìà è ïðîçà ñêàí-
äèíàâñêèõ ïèñàöà ïîáóäèëè ñó âåëèêî èíòåðåñîâà-
œå è ó çàïàäíîåâðîïñêèì êœèæåâíîñòèìà, œèõîâî
ïðèñóñòâî íà ñòðàíèöàìà Çâåçäå ïîòâðèâàëî ¼å äà
¼å ó íåêèì ñåãìåíòèìà ñðïñêà êœèæåâíîñò íà ðàç-
ìåè äâà âåêà óñïåâàëà äà ïðàòè ñóâðåìåíå êœè-
æåâíå òîêîâå.
Ìàäà ¼å òåøêî ãîâîðèòè î ÷âðñòî¼ ïðîãðàìñêî¼
êîíöåïöè¼è ó èçáîðó îíîãà øòî ñå ïðåâîäèëî, ìîæå
ñå èïàê çàïàçèòè ïðåìîž ðåàëèñòè÷êîã êœèæåâíîã
ìîäåëà èëè äåëà êî¼à ñó ìó ñàäðæà¼íî-ôîðìàëíèì
ñâî¼ñòâèìà áèëà áëèñêà. Àìáëåìàòè÷íà ¼å ó òîì ñìè-
ñëó ïîõâàëà Çâåçäèíîã êðèòè÷àðà Ïóøêèíîâî¼ „ìó-
çè” êî¼à „èçíîñè ñëèêå èç ÷èñòî íàðîäíîã æèâîòà, íå
îáëà÷åžè ó ïëàøò ôàíòàñòè÷íîñòè ïðèðîäíîñò è
èñòèíèòîñò òîã æèâîòà” (1899, III, 5). Íå ìàœå èí-
äèêàòèâíè çà ïðîãðàìñêó óñìåðåíîñò ÷àñîïèñà áè-
ëè ñó è âðåäíîñíè ñóäîâè Óðîøà Ïåòðîâèžà î Èãó,
Çîëè è Äîäåó: Èãî ¼å „ðîìàíòèê-ïîëèòè÷àð”, Çîëà ñó-
âèøå ðàäèêàëàí „íàòóðàëèñò-ìîðàëèñò”, à òåê Äîäå

243
èìà „êàðàêòåðå êî¼è ñó ñ ïðèðîäå æèâè, ïëàñòè÷íè è
ëîãè÷íè ó ñâîì ðàçâî¼ó” (1899, III, 22).
Ó ïðèëîã òåçå î ðåàëèñòè÷êîì êàî îïøòåïðè-
õâàžåíîì ïîåòè÷êîì ìîäåëó ó Çâåçäè ãîâîðå è òðè
äóæà ïðåâåäåíà Áðàíäåñîâà åñå¼à î Òîëñòî¼ó (1899,
III, 77), Äîñòî¼åâñêîì (1899, IIII, 82) è î ñâåòñêî¼ êœè-
æåâíîñòè (1899, III, 102), êàî è àóòîïîåòè÷êè èíòî-
íèðàíè èñêàçè Ãîí÷àðîâà („Áîšå èêàä íåãî íèêàä”,
1899, III, 95-96).
Èàêî ¼å ðåàëèñòè÷êà ïàðàäèãìà íåïðèêîñíîâå-
íà, ðîìàíòè÷àðñêà ñå ¼îø íå îñïîðàâà è íå äîâîäè ó
ïèòàœå – Ïóøêèíó è Çìà¼ó áèëè ñó ïîñâåžåíè òå-
ìàòñêè áðî¼åâè (1899, III, 60), à åâðîïñêà (êàî è íà-
öèîíàëíà) ðîìàíòè÷àðñêà êœèæåâíîñò ó Çâåçäè ¼å áè-
ëà äîáðî ïðèõâàžåíà. Îçáèšíè¼å òåøêîžå ¼àâšàëå
ñó ñå ó ðåöåïöè¼è íàòóðàëèñòè÷êèõ äåëà, ïîñåáíî
Åìèëà Çîëå. È äîê ñó îñàìäåñåòèõ ãîäèíà 19. âåêà ó
ñîöè¼àëèñòè÷êî¼ ïåðèîäèöè, êîä ñëåäáåíèêà Ñâåòî-
çàðà Ìàðêîâèžà, Çîëà è „åêñïåðèìåíòàëíè ðîìàí”
áèëè âèåíè êàî íåêà âðñòà „ïðîäóášåíî㔠ðåàëè-
çìà çàñíîâàíîã íà „ïðèíöèïèìà íàó÷íèõ èñòðàæè-
âàœà, ÷óëíîã îïàæàœà è åêñïåðèìåíòèñàœà”,12 ó
Âåñåëèíîâèžåâîì ÷àñîïèñó îíè èçàçèâà¼ó ïîäîçðå-
œå. Ðîìàí ñëîâåíà÷êå êœèæåâíèöå Çîôêå Êâåäåð Ìè-
ñòåðè¼ æåíå, îá¼àâšåí 1900, æåñòîêî ¼å íàïàäíóò
óïðàâî çàòî øòî ¼å àóòîðêà „íå äðæåžè ñå íèêàêâå
ìåðå ... èçíîñèëà ñ íàñëàäîì íà¼ìðà÷íè¼å, íà¼ïðšà-
âè¼å ñòðàíå šóäñêå ïðèðîäå” (1900, 1, IV, 3). Òî ¼å è
áèî ïîâîä çà îøòðè¼è êðèòè÷êè îñâðò íà „ìîäåðíè
ðåàëèçàì, íàòóðàëèçàì, ðàçíå èçìå è äåêàäåíöó ó ëè-
òåðàòóðè”. Çîëà è Ôëîáåð êàî ïèñöè íèñó îñïîðàâà-
íè ó Çâåçäè, àëè œèõîâ êœèæåâíè ïîñòóïàê íè¼å íà-
èëàçèî íà äîïàäàœå, à äîñëåäíè¼å ïðèìåœåí êîä äðó-
ãèõ èçàçèâàî ¼å è îñóäó.
12
„Åêñïåðèìåíòàëíè ðîìàí”, Ìèñàî, 1882, I , 7, ñòð. 107.

244
 Ñëè÷àí îäíîñ ó ÷àñîïèñó ïîñòî¼àî ¼å è ïðåìà
äåëèìà èçðàçèòè¼å ìîäåðíèñòè÷êå îðè¼åíòàöè¼å. Ñó-
çäðæàíîñò, ïà è íåðàçóìåâàœå, êàî øòî ñå âèäåëî,
ïîêàçèâàëè ñó ÷àê è ìëàäè, çàïàäœà÷êè óñìåðåíè
Ñêåðëèž è Óðîø Ïåòðîâèž, êî¼è ñó ïîñåäîâàëè íîâó
êðèòè÷êó ñàìîñâåñò è óìåëè áîšå äà ïðåïîçíà¼ó
ïðîìåíå ó ðàçâî¼íèì òîêîâèìà íàöèîíàëíå ëèòåðà-
òóðå.
Ðàçëîãå òîìå òðåáà, ÷èíè ñå, òðàæèòè ó ÷èœå-
íèöè äà ñå ïàòðè¼àðõàëíè êóëòóðíè ìîäåë ñà ñâî¼èì
ñèñòåìîì âðåäíîñòè, åòè÷êèì íîðìàìà è îáè÷à¼íèì
ïðàâîì íè¼å ìîãàî íè áðçî íè ¼åäíîñòàâíî íàäèžè.
È ëèáåðàëíè ãðààíñêè ìîäåë êî¼è ñå ñòâàðàî, àôèð-
ìèñàî ¼å, òàêîå, âðåäíîñòè (ðàçóì, íàïðåäàê, ðàä,
ðåä, ìåðó, åíåðãè¼ó) êî¼å ñó áèëå ó îïîçèòó ñà îíèì
êî¼å ñó ìîäåðíèñòè ïîñòóëèðàëè (èðàöèîíàëíî, äå-
ñòðóêòèâíî, ñóá¼åêòèâèçàì, îñåžàœå íåìîžè è áåñìè-
ñëà). Ñóïðîòíà ìîäåðíèñòè÷êî¼ êîíöåïöè¼è ÷èñòå
óìåòíîñòè áèëà ¼å è ïðîñâåòèòåšñêà è åòè÷êà ìèñè-
¼à êœèæåâíîñòè, îä êî¼å íèñó çíàòíè¼å îäñòóïàëà íè
âîäåžà êðèòè÷êà èìåíà åïîõå ñðïñêå ìîäåðíå – Ñêåð-
ëèž è Á. Ïîïîâèž.
Ñâå òå ÷èœåíèöå èäó ó ïðèëîã òåçå Ä.Âó÷åíîâà
î Çâåçäè „êàî ïîñëåäœåì ãëàñèëó åïîõå ñðïñêîã ðåà-
ëèçìà”13, ãëàñèëó êî¼å ñå ïî÷åòêîì 20. âåêà íàøëî íà
òðóñíîì òëó ñâåêîëèêèõ ïðîìåíà: ïîëèòè÷êèõ, êóë-
òóðíèõ, èäå¼íèõ, óìåòíè÷êèõ è íå ìàœå – ãåíåðà-
öè¼ñêèõ.
Ïðåñòà¼óžè äà áóäå îïîçèöèîíî ãëàñèëî, Çâåçäà
ñå ëèøèëà ïðåïîçíàòšèâîã áóíòîâíè÷êîã äóõà êî¼è
¼å ïîïóò êàòàëèçàòîðà äðæàî íà îêóïó ïðèïàäíèêå
ðàçëè÷èòèõ ãåíåðàöè¼à, ïîëèòè÷êèõ îïöè¼à, ñîöè¼àë-
íîã ïîðåêëà, ñòåïåíà îáðàçîâàœà, êœèæåâíå ðåïó-
13
Ä. Âó÷åíîâ, „£àíêîâà Çâåçäà”, Î ñðïñêèì ðåàëèñòèìà
è œèõîâèì ïðåòõîäíèöèìà, ñòð. 117.

245
òàöè¼å. Èç îòïîðà çâàíè÷íîì ðåæèìó, œåãîâèì èí-
ñòèòóöèîíàëíèì âðåäíîñòèìà, ïîñåáíî îíèì ó êóë-
òóðè è ëèòåðàòóðè, íàñòàëè ñó è áðî¼íè ñàòèðè÷íè,
õóìîðèñòè÷êè è ïàðîäè÷íèè ïðèëîçè îä êî¼èõ ñó íå-
êè ó ñâîì æàíðó ïðåäñòàâšàëè íà¼âåžå äîìåòå ó íà-
öèîíàëíî¼ ëèòåðàòóðè (Äîìàíèžåâå ñàòèðå).
Ñà óðåäíèêîì è ñòàðè¼îì ãåíåðàöè¼îì ñàðàäíè-
êà êî¼è ñó ó ìèìåòè÷êîì îäíîñó ïðåìà ñòâàðíîñòè
âèäåëè ¼åäèíó âàšàíó åñòåòè÷êó îïöè¼ó, ÷àñîïèñ íè¼å
áèî ó ìîãóžíîñòè äà ïðèõâàòè íîâå ïîåòè÷êå êîí-
âåíöè¼å. Ñèòóàöè¼ó ¼å ÷èíèî ñëîæåíè¼îì ïðîòîê ðàç-
ëè÷èòèõ, íå ðåòêî è îïîçèòíèõ èäå¼à è óìåòíè÷êèõ
êîíöåïàòà (äåêàäåíöà, ïàðíàñèçàì, ñèìáîëèçàì, èì-
ïðåñèîíèçàì, íåîðîìàíòèçàì, íåîíàòóðàëèçàì). Ñëè-
êà ñâåòà è âðåäíîñòè êî¼å ñó îíè äîíîñèëè íà¼÷åøžå
ñó áèëè ó ñóïðîòíîñòè ñà æèâîòíèì è óìåòíè÷êèì
èäåàëèìà êî¼è ñó ó ÷àñîïèñó áèëè ïðîêëàìîâàíè. Òó
àòìîñôåðó äóõîâíèõ è èäå¼íèõ ïðåâèðàœà íà ðàçìå-
è äâà âåêà âåîìà óïå÷àòšèâî ¼å áàø ó Çâåçäè, ó „Ìî-
ñòàðñêèì ïèñìèìà” (1899, III, 47), îïèñàî £àøà Ïðî-
äàíîâèž:
„Ñâå ñå èçîïà÷èëî. Îíäà ñå óçäèñàëî ïî êœèãà-
ìà è óìèðàëî îä òóãå, äàíàñ ñå ñâå êàðèêèðà è óìèðå
îä ñìåõà. Ãäå ¼å íåêàä êàíäèëî ãîðåëî, äàíàñ ñó ïîëè-
öå ñà Çîëèíèì ðîìàíèìà ... Îâî ¼å ôåšòîíñêî äîáà:
áðçî ëàêî, êðàòêî íàñìåøšèâî, à óç òî íåïðåñòàíî çâè-
æäóžóžè ðåôðåí íà¼íîâè¼åã îðôåóìñêîã êóïëåòà.”
Îâà ñëèêà è äîæèâšà¼ ó êî¼èìà ñó ñàäàøœîñò è
ïðîøëîñò îøòðî êîíòðàñòèðàíå, òèïè÷íè ñó çà ïðå-
ëàçíå åïîõå. „Íîâè ñòèë è óêóñ èìà¼ó ñîïñòâåíó åâî-
ëóöè¼ó è èñòîðè¼ó, œèõîâî ñå íàñòà¼àœå ïîäóäàðà ñà
äåêàäåíöè¼îì ’ñòàðî㒠ñòèëà è óêóñà”, ïèøå À. Ìà-
ðèíî14 è óêàçó¼å êàêî ñó ïðåëàçíè ïåðèîäè „ïóíè èí-
14
A. Marino, „Moderno”, Moderno, modernizam, modernost,
Beograd, 1997, str. 75.

246
òåðôåðåöè¼à è êîíôóçè¼à”. Èñêšó÷èâîñò è íåïîìèð-
šèâîñò ñóïðîòñòàâšåíèõ ñíàãà óòè÷ó äà ñå ó÷èœå-
íè ìåóêîðàöè íå ïðåïîçíà¼ó è íå ïðèçíà¼ó. Áèî ¼å
òî ñëó÷༠è ñà Âåñåëèíîâèžåâèì ÷àñîïèñîì.
Çâåçäèí îòïîð àêàäåìñêî¼ êðèòèöè èìàî ¼å êà-
ðàêòåð àíòèäoãìàòñêå ïîáóíå, ¼åð ¼å ÷èœåí ó îäáðà-
íó ïåñíè÷êå ñëîáîäå, øòî ¼å áèëà ¼åäíà îä òåìåšíèõ
ïðåäïîñòàâêè ìîäåðíèñòè÷êå ïàðàäèãìå. (Èñòè ïî-
ñòóïàê žå íåïóíó äåöåíè¼ó êàñíè¼å áèòè îáíîâšåí,
ñ òèì øòî žå ñàäà ïðåäìåò îñïîðàâàœà áèòè âîäåžè
êðèòè÷êè àóòîðèòåòè åïîõå íàöèîíàëíå ìîäåðíå – £.
Ñêåðëèž è Á. Ïîïîâèž). Íîâà ñòðó¼à íàöèîíàëíå ïî-
åçè¼å, ÷è¼è ¼å çà÷åòíèê Âî¼èñëàâ Èëèž, äîáèëà ¼å áàø
ó Çâåçäè áðî¼íå ñëåäáåíèêå, àëè ¼å çà äàšè ðàçâî¼ íå-
êèìà îä œèõ, ïðå ñâåãà Äó÷èžó, îâ༠÷àñîïèñ ïîñòàî
ïðåïðåêà. Ñëè÷íî ¼å áèëî è ñà Ñòàíêîâèžåâîì ðà-
íîì ïðîçîì ó Çâåçäè, àëè òî íè¼å ìîãëî äà ïðîìåíè
÷èœåíèöó äà ¼å îíà òó áèëà îá¼àâšåíà è êðèòè÷êè
äîñòà äîáðî ïðèõâàžåíà. Äåëà åâðîïñêèõ ðåàëèñòà
áèëà ñó íà¼çàñòóïšåíè¼à ó îâîì ÷àñîïèñó, àëè ñå ñïî-
ðàäè÷íî ïðåâîäå è îíà êî¼à ïðèïàäà¼ó ìîäåðíè¼èì
ñòðó¼àìà: äåëà Ñ. Ïðèäîìà, Õ. Áàðà, Ã. Õàóïòìàíà,
êàî øòî ñå êðèòè÷êè ïðèêàçó¼ó è Øíèöëåðîâå,
Ñòðèíáåãîâå èëè Ìåòåðëèíêîâå äðàìå. Çàõâàšó¼ó-
žè ìëàäèì ñàðàäíèöèìà, êî¼è ñó ñå øêîëîâàëè ó èíî-
ñòðàíñòâó, ÷àñîïèñ ñå îòâàðàî è ïðåìà îíèì òîêîâè-
ìà ñóâðåìåíå åâðîïñêå êœèæåâíîñòè êî¼è íèñó áè-
ëè ó ñêëàäó ñà œåãîâèì ïðîãðàìñêèì óñìåðåœåì.
Ñðïñêè êœèæåâíè ãëàñíèê, ÷è¼å ñå ïîêðåòàœå
ãîòîâî ñèìáîëè÷íî ïîêëîïèëî ñà Çâåçäèíèì ãàøå-
œåì, ó íåêèì ñåãìåíòèìà óðåèâà÷êå ïîëèòèêå çíà-
÷èî ¼å ðàñêèä ñà äîòàäàøœîì òðàäèöè¼îì (íåìà ðó-
áðèêà è ïðèëîãà çàáàâíî-ïîó÷íîã êàðàêòåðà, èçîñòà¼å
ñàêóïšà÷êè ðàä ó äîìåíó óñìåíå ïîåçè¼å, ðîìàíòè-
÷àðñêè îáðàçàö ñå ñìàòðà àíàõðîíèçìîì, à íàöèî-
íàëíå âðåäíîñòè ñå íå ïðèõâàòà¼ó âèøå êàî ¼åäèíà

247
îñíîâà äàšåã êóëòóðíîã è êœèæåâíîã ðàçâî¼à); ó äðó-
ãèì ñåãìåíòèìà, ïàê, Ãëàñíèê ¼å èøàî òðàãîì Âåñå-
ëèíîâèžåâîã ÷àñîïèñà (èçðàçèòà îïîçèöè¼à ðåæèìó
Îáðåíîâèžà, èñòèöàœà çíà÷à¼à íàöèîíàëíîã è ïðî-
ñâåòèòåšñêîã, íàãëàñàê íà êœèæåâíîêðèòè÷îì äåëî-
âàœó è ñõâàòàœå âàæíå óëîãå ïðåâîäíå êœèæåâíî-
ñòè). Ñâå òî ¼å, ó îñíîâè, ïîòâðèâàëî äà „åòàïå èñòî-
ðè¼å êœèæåâíîñòè íèñó íåïðîáî¼íå, ëèøåíå ñâàêå
îñìîçå è êîíòèíóèòåòà”.15
Ó êœèæåâíî¼ èñòîðè¼è ñâè êœèæåâíè ÷àñîïèñè
íåìà¼ó ïîä¼åäíàêî çíà÷à¼íó óëîãó, à âðëî ìàëè áðî¼
¼å ïðåêðåòíè÷êîã çíà÷à¼à. Íè Çâåçäà íè¼å áèëà ÷àñî-
ïèñ òå âðñòå, àëè òðàã êî¼è ¼å îñòàâèëà ÷èíè ¼å íåçà-
îáèëàçíîì ó ñâàêîì îçáèšíîì èñòðàæèâàœó èñòî-
ðè¼å ñðïñêå êœèæåâíå ïåðèîäèêå, ïîñåáíî åïîõå ðå-
àëèçìà è ìîäåðíå. Íèìàëî ñëó÷à¼íî, ¼åäàí îä Çâå-
çäèíèõ ñàðàäíèêà èç òîã ïåðèîäà – Áðàíèñëàâ Íó-
øèž, ïîçèâàî ñå óïðàâî íà ñâåòëè òðà㠄£àíêîâå Çâå-
çäå” êàäà ¼å 1912. ïîêðåíóî èñòîèìåíè ÷àñîïèñ.

15
Èñòî, ñòð. 76-77.

248
 Èäåîëîøêà è åñòåòè÷êà òåæèøòà
Ñðïñêîã êœèæåâíîã ãëàñíèêà
(1901-1914)

£åäíî îä îïøòèõ ìåñòà, êî¼à íèñó áèëà íèêàäà

ñïîðíà êàäà ¼å ó ïèòàœó Ñðïñêè êœèæåâíè ãëàñíèê
¼åñó ïîðåä êœèæåâíå è èäåîëîøêà ïðèðîäà è ïîëè-
òè÷êè óòèö༠îâîãà ÷àñîïèñà. Œåãîâè óðåäíèöè è ñà-
ðàäíèöè îñòàâèëè ñó î òîìå áðî¼íå èñêàçå. „Êàäà ñå
ñòâàðàî Ñðïñêè êœèæåâíè ãëàñíèê è îðãàíèçîâàî œå-
ãîâ ïðâè óðåèâà÷êè îäáîð, è ïðè¼àòåšè è ïðîòèâ-
íèöè ñó çíàëè äà ñå òó íå ðàäè ñàìî î êœèæåâíî-
ñòè”1, ïèñàî ¼å £àøà Ïðîäàíîâèž. Œåãîâ ïðâè óðåä-
íèê, Áîãäàí Ïîïîâèž2, ïðèçíàâàî ¼å äà ¼å ó ïîëèòèêó
óøàî ñàìî äâà ïóòà – ó âðåìå îñíèâàœà Ãëàñíèêà è
ó Ïðâîì ñâåòñêîì ðàòó. Î ïîëèòè÷êîì ïîðåêëó ÑÊÃ
ïèñàî ¼å íà¼âèøå Ñëîáîäàí £îâàíîâèž3, ÷ëàí ñòàðå
ðåäàêöè¼å è ¼åäàí îä óðåäíèêà ó œåãîâî¼ íîâî¼ ñåðè-
¼è, à £îâàí Ñêåðëèž ¼å, îñâðžóžè ñå íà ïðîãðàìñêå
öèšåâå ãëàñèëà ó âðåìå œåãîâîã ïîêðåòàœà, èñòè-
öàî ïîðåä êóëòóðíîã íàïðåòêà è „ìîðàëíå îáíîâå”
íàöè¼å è „çíàòàí óòèö༠íà óíóòðàøœó ïîëèòèêó”4.
1
„Äâàäåñåòïåòîãîäèøœèöà Ñðïñêîã êœèæåâíîã ãëàñíè-
êà”, ó Ä. Âèòîøåâèž, Ñðïñêè êœèæåâíè ãëàñíèê, 1901-1914,
Áåîãðàä, 1990, ñòð. 57.
2
Èâî Òàðòàšà, „Ïîñëåäœà êàçèâàœà Áîãäàíà Ïîïîâè-
žà”, ʜèæåâíå íîâèíå, 1999, 1002, 1, XII.
3
„Ïîëèòè÷êî ïîðåêëî Ñ. Ê.Ãëàñíèêà”, Ñðïñêè êœèæåâ-
íè ãëàñíèê, í.ñ, 1931, XXXXII, ñâ. 2, 129-131.
4
„Ñâåòèñëàâ Ñèì螔, Ñðïñêè êœèæåâíè ãëàñíèê, 1911,
XXVI, ñâ. 5, ñòð. 415.

249
 Àêî ñå èìà ó âèäó ñóä òåîðåòè÷àðà êóëòóðíîã
ìàòåðè¼àëèçìà äà „íè¼åäíà êóëòóðíà àêòèâîñò íè¼å
íèêàäà áåç ïîëèòè÷êîã çíà÷åœà”, îäíîñíî äà ñå áèò-
êå êî¼å ñå òó âîäå íå òè÷ó ñàìî êðåèðàœà êœèæåâíå
è êóëòóðå ïîëèòèêå, âåž ñå ïîñðåäñòâîì œèõ íåïî-
ñðåäíî óòè÷å íà îäíîñ äðóøòâåíèõ ñíàãà è öåíòàðà
ìîžè5, îíäà ïîñòà¼å ¼àñíè¼å çàøòî ¼å ÑÊà áèî òàêî
ñíàæíî îñïîðàâàí îä òðàäèöèîíàëèñòà (Äàíèëà Æè-
âàšåâèžà, Äðàãóòèíà Èëèžà) êàî è äðóãîã è òðåžåã
òàëàñà ìîäåðíèñòà (Ñâåòèñëàâà Ñòåôàíîâèžà, Ñòà-
íèñëàâà Âèíàâåðà, Òîäîðà Ìàíî¼ëîâèžà, Èñèäîðå Ñå-
êóëèž).
Ïðîó÷àâàîöè è èñòîðè÷àðè ñðïñêå êœèæåâíî-
ñòè èñòèöàëè ñó ÷åñòî ò༠ïîëèòè÷êè àñïåêò ÑÊÃ-à
(Äðàãèøà Âèòîøåâèž, Ïðåäðàã Ïðîòèž, £îâàí Äåðå-
òèž), à Ï. Ïàëàâåñòðà ãà ¼å ïðåöèçíè¼å ôîðìóëèñàî
óïðàâî ó ðàäó ïîñâåžåíîì „èäåîëîãè¼è è ìèñè¼è êœè-
æåâíèõ ÷àñîïèñà”: „Ãëàñíèê ¼å áèî ãëàâíè íîñèëàö
¼åäíîã èäå¼íîã ñòàâà, òóìà÷ ¼àñíî îöðòàíîã íàöèî-
íàëíîã è ñîöè¼àëíîã ñõâàòàœà êóëòóðå, ïîäèãíóòà çà-
ñòàâà ãðààíñêîã ëèáåðàëèçìà è äåìîêðàòñêîã ïîêðå-
òà çà äóõîâíó è ìîðàëíó îáíîâó ñðïñêîã íàðîäà”6.
Íàêîí äèíàñòè÷êèõ ïðîìåíà 1903. ãîäèíå, óòèöà¼
Ãëàñíèêà íà ïîëèòè÷êè è äðóøòâåíè æèâîò áèî ¼å
¼îø ñíàæíè¼è, áóäóžè äà ¼å îä îïîçèöèîíîã ïîñòàî
äåî äîìèíàòíîã äðóøòâåíîã äèêñóðñà.
Ó ñôåðè êœèæåâíîñòè, óðåäíèøòâî ÑÊÃ-à äð-
æàëî ñå äîñòà âèñîêèõ åâðîïñêèõ åñòåòè÷êèõ è êðè-
òè÷êèõ ìåðèëà è ïàæšèâî ¼å íåãîâàëî êóëò ôîðìå,

5
Z. Lešiæ, „Kulturni materijalizam”, Novi istoricizam i kul-
turni materijalizam, Beograd, 2003, str. 57.
6
Ïðåäðàã Ïàëàâåñòðà, „Èäåîëîãè¼à è ìèñè¼à êœèæåâíèõ
÷àñîïèñà”, Òðàäèöèîíàëíî è ìîäåðíî ó ñðïñêèì ÷àñîïèñèìà
1895–1914, Íîâè Ñàä – Áåîãðàä, 1992, ñòð. 18.

250
ðåäà è ïèñìåíîñòè. Ìëàäî¼ ãðààíñêî¼ åëèòè, îêó-
ïšåíî¼ îêî Ñðïñêîã êœèæåâíîã ãëàñíèêà, íà¼áëèæè
¼å áèî íåîêëàñèöèñòè÷êè (Á. Ïîïîâèž), îäíîñíî ïî-
çèòèâèñòè÷êè ìîäåë ëèòåðàòóðå (£. Ñêåðëèž). Ñâè ïî-
ìåíóòè àñïåêòè äîïðèíåëè ñó äà Ãëàñíèê áóäå íå ñà-
ìî ÷àñîïèñ êœèæåâíîã âåž è îïøòåã êóëòóðíîã çàî-
êðåòà.
Ìè ñìî ñå îïðåäåëèëè äà ó îâîì ðàäó ïðàòèìî
ñëîæåíè îäíîñ èäåîëîøêèõ è åñòåòè÷êèõ îïöè¼à óðå-
èâà÷êå ïîëèòèêå ÷àñîïèñà è œèõîâå ðàçëè÷èòå ìî-
äàëèòåòå íà ïðèìåðó ïóòîïèñíå ïðîçå è ïðåâîäíå
êœèæåâíîñòè, ó îâîì ñëó÷à¼ó íåìà÷êå, ¼åð òè
îäíîñè ñå ïîêàçó¼ó êàêî ó ñóïòèëíè¼î¼ òàêî è ó îãî-
šåíè¼î¼ ôîðìè.

Ïóòîïèñíà ïðîçà êàî ãðàíè÷íè æàíð ó êîìå ñå

ïðåïëèžó, èëè ñå ìîãó ïðåïëèòàòè, ôèêöèîíàëíî è
íåôèêöèîíàëíî, è ÷è¼à âàšàíîñò íå ìîðà áèòè ñàìî
ó êœèæåâíèì ñâî¼ñòâèìà âåž è ó âðñòè îçíà÷àâà¼ó-
žåã è œåãîâî¼ âåðîäîñòî¼íîñòè, ÷èíèëà íàì ñå ñòîãà
ïîãîäíîì çà íàøà èñòðàæèâàœà. Íàèìå, ó ñêëàäó ñà
òåçîì äà „êëàñè÷íè ðåàëèçàì ... âðøè èäåîëîøêó äå-
ëàòíîñò, íå ñàìî ïðèêàçèâàœåì ñâåòà êîíçèñòåíòèõ
ñóá¼åêàòà êî¼è ñó èçâîð çíàœà, âåž è ïîñòàâšàœåì
÷èòàîöà êàî ïîçèöè¼å ñ êî¼å ¼å òåêñò íà¼áîšå ðàçó-
ìšèâ, ïîçèöè¼å ñóá¼åêòà êàî èçâîðà òîã ðàçóìåâàœà,
êàî è àêöè¼å êî¼à ¼å ó ñêëàäó ñ òèì ðàçóìåâàœåì”7,
èíòåðåñàíòíî ¼å óïîðåäèòè äà ëè ¼å âèøå çàñòóïšå-
íà ïóòîïèñíà ïðîçà ðåàëèñòè÷êîã óñìåðåœà ó êî¼î¼
7
Ketrin Belzi, „Konstruisanje subjekta – dekonstruisanje
teksta”, u Z. Lešiæ, Novi Istoricizam i kulturni materijalizam, str.
203-204.

251
ïðåîâëàó¼å ôàêòîãðàôñêî èëè ¼å òî òèï èìïðåñèî-
íèñòè÷êå ïðîçå ó êî¼î¼ ¼å ñâåò êî¼è ñå ïîñìàòðà òåê
ïîâîä çà ïîêàçèâàœå è èñêàçèâàœå àóòîðñêî㠄¼à”?
Äà ëè ñå è êîëèêî ó ïóòîïèñèìà âðåìåíîì ìåœàî
ïðîçíè ãîâîð è äà ëè ñó œåãîâè îáëèöè áèëè âèøå
èäåîëîøêè ìàðêèðàíè? Êîíà÷íî, ó êàêâî¼ ñó ñðàçìå-
ðè ïðåâåäåíè è ïóòîïèñè äîìàžèõ àóòîðà ó Ãëàñíè-
êó ñ îáçèðîì íà âàæíó óëîãó ïðåâîäíå êœèæåâíîñòè
ó îâîì ÷àñîïèñó?
Ó Ãëàñíèêó ó ïåðèîäó îä 1901. äî 1914. ãîäèíå
îá¼àâšåíî ¼å òðèíàåñò ïóòîïèñà, îä êî¼èõ ñó ñàìî
òðè ïðåâåäåíà – ¼åäàí ¼å Õà¼íåîâ (èç Ïóòîâàœà ïî
Èòàëè¼è), à äðóãà äâà ñó åíãëåñêèõ ïóòîïèñàöà êî¼è
ñå áàâå Œåãîøåì è Öðíîì Ãîðîì.
Îä äîìàžèõ ïèñàöà òó ñó çíà÷à¼íà èìåíà îíî-
âðåìåíå ñðïñêå êœèæåâíîñòè: £îâàí Äó÷èž, Ñèìî
Ìàòàâóš, Èâî Žèïèêî, Ìàðêî Öàð è £åëåíà Äèìè-
òðè¼åâèž. Óç œèõ ñó è ìàëî ïîçíàòè Ñâåòîçàð Çàðèž,
êî¼è ïóòîïèñîì èç Øïàíè¼å (1904) îòâàðà ïóòîïè-
ñíó ïðîçó ó Ãëàñíèêó è Ìèëàí Ïðèáèžåâèž, êî¼è ¼å
„Ðàòíèì ïèñìèìà” (1913) çàòâàðà.
Àêî ïðåäíîñò èìà¼ó äîìàžè àóòîðè, œèõîâè ïî-
ãëåäè ñó ïðåâàñõîäíî îêðåíóòè Åâðîïè: Øïàíè¼à,
Ãð÷êà, Øâà¼öàðñêà, Ñåâåðíî ìîðå, Ðèì – îäðåäèøòà
ñó œèõîâèõ ïóòîâàœà, ìåñòà íîâèõ ñïîçíà¼à è íà-
äàõíóžà, øòî ¼å ó ïóíîì ñàãëàñ¼ó ñà êóëòóðíîì è äó-
õîâíîì êëèìîì âðåìåíà è óðåèâà÷êîì ïîëèòèêîì
ñòîæåðíîã ÷àñîïèñà. Ñàìî Žèïèêî è Ïðèáèžåâèž õî-
äà¼ó çàâè÷à¼íèì òëîì, ïà è îíè ïîìàëî êàî ñòðàíöè
– ¼åäàí êàî Ñðáèí èç Äàëìàöè¼å, à äðóãè ïîðåêëîì
èç Õðâàòñêå.
Óî÷šèâî ¼å äà íà¼âåžè áðî¼ ïóòîïèñà ó Ñðïñêîì
êœèæåâíîì ãëàñíèêó èìà åïèñòîëàðíó ôîðìó èëè ¼å
áàð ó íàñëîâó êîðèñòè. Äó÷èž ïèøå „Ïèñìà” èç Æå-
íåâå, ñà Àëïà, £îíñêîã ìîðà, Äèìèòðè¼åâèžåâà èç Ñî-

252
ëóíà, Ìàðêî Öàð èç Ðèìà, à Ïðèáèžåâèž ñâî¼à ðàòíà
ïèñìà ñà ðàòèøòà íà ¼óãó Ñðáè¼å è Êîñîâa.
Åïèñòîëàðíó ôîðìó ïðèâèäíî äîñëåäíè¼å êî-
ðèñòå £åëåíà Äèìèòðè¼åâèž è Ìàðêî Öàð. „Ïèñìà èç
Ñîëóíà” £. Äèìèòðè¼åâèž (1908, XXI, 11–12; 1909,
XXII, 1–8) ïðîæåòà ñó òîíîì æåíñêå ïðèñíîñòè è
óïóžåíà ñó ïðè¼àòåšèöè Ëó¼çè £àêøèž, ó÷èòåšèöè
Âèøå æåíñêå øêîëå ó Áåîãðàäó, à Ìàðêî Öàð ñà äî-
çîì áëàãå ñåíòèìåíòàëíîñòè è ñåòå øàšå „Åñòåòè÷-
êà ïèñìà èç Ðèìà” (1913, XXX, 12; XXXI, 1–3, 5–12)
ñâî¼î¼ äðóæáåíèöè ñà ðàíè¼åã ïóòîâàœà ïî Èòàëè¼è.
Ïà, èïàê, ò༠âèä ïåðñîíàëèçìà âèøå ¼å ôîðìàëíîã
íî ñóøòèíñêîã êàðàêòåðà.
£åëåíà Äèìèòðè¼åâèž, çàïðàâî, êîðèñòåžè ñå
åïèñòîëàðíîì ôîðìîì, îñöèëèðà èçìåó ïóòîïèñíîã
è ðåïîðòàæíîã äîê îïèñó¼å èñòîðè¼ñêè âàæíå äîãà-
à¼å ó Ñîëóíó íàêîí Ìëàäîòóðñêå ðåâîëóöè¼å. Ó œå-
íîì îáçîðó ñó, ïðå ñâåãà, òóðñêå æåíå, ñòåïåí è ìî-
ãóžíîñòè œèõîâå ñòâàðíå åìàíöèïàöè¼å íàêîí ðåâî-
ëóöè¼å. „Ïèñìà” £åëåíèíà, ñ áëàãîì ïðèìåñîì ôå-
ìèíèçìà, íåïðåêèäàí ñó íèç ñóñðåòà è ðàçãîâîðà êî-
¼è ÷åñòî èìà¼ó îáëèê èíòåðâ¼óà. Ïðè òîì, ñóñðåòè è
äè¼àëîçè íèñó òîëèêî ó ôóíêöè¼è äèíàìèçèðàœà íà-
ðàöè¼å êîëèêî œåíå âåðîäîñòî¼íîñòè è àóòåíòè÷íî-
ñòè. Òåê ó äðóãîì ïëàíó àóòîðêà îïèñó¼å àòìîñôåðó
îïøòåã ïîëåòà è îäóøåâšåœà êî¼å ¼å ðåâîëóöè¼à ïî-
áóäèëà ó äóøàìà è ñðöèìà šóäè, äà¼å íàçíàêå ïðî-
ìåíà ó æèâîòó è àðõèòåêòóðè îâîã ìåäèòåðàíñêîã
ãðàäà. Ìëàäà ñïèñàòåšêà, íå áåç áîëíå ðàçî÷àðàíî-
ñòè, êàçó¼å êàêî ó áàøòàìà ñîëóíñêèõ ðåñòîðàíà ¼îø
óâåê ñåäå ñàìî ìóøêàðöè è òåê ïîíåêà îä Åâðîïšàí-
êè êî¼å ñó ïðèñòèãëå, à Òóðêèœå ñòî¼å è äàšå óíàî-
êîëî, èçâàí çèäîâà áàøòà „ó öðíèì ÷àðøàâèìà êàî
äîìèíî, ó ñåíöè êàî ñåíêà, áåç ëèöà èëè êàî íîžíå
àâåòè” (1909, XXII, 3). Ïðè òîì íå ïðèìåžó¼å êàêî è
îíà ñàìà ñïóøòà ñâî¼åâðñòàí çàñòîð ïðåêî ñâî¼å äó-

253
øå è óíóòðàøœåã æèâîòà, è ñâåñíî èëè íåñâåñíî ïðå-
êðèâà èõ žóòœîì. £åëåíà Äèìèòðè¼åâèž, çàïðàâî, ïà-
æœó óñìåðàâà ïðåìà šóäèìà è äîãàà¼èìà êî¼è ñó
èçâàí ïðîñòîðà èíòèìíèõ ïðåæèâšàâàœà. Ìóæà, ñà
êî¼èì ïóòó¼å è ïðîâîäè âèøå îä äâà ìåñåöà ó Ñîëó-
íó, ¼åäâà äà è ïîìèœå, à òîí âèøå èíòåëåêòóàëíå íî
ëè÷íå áëèñêîñòè ñà ïðè¼àòåšèöîì êî¼î¼ ïèøå íàçè-
ðå ñå ñàìî ó óâîäíèì ðå÷åíèöàìà „Ïèñàìà” è âèøå
¼å äåî êîíâåíöè¼å íåãî ïîòðåáå èñïîâåäàœà. Îñòà¼å
îòâîðåíî ïèòàœå êîëèêî ó ñâåìó òîìå èìà óäåëà
àóòîðêèíà àïñîëóòíà ïîñâåžåíîñò ïðîáëåìó æåíñêîã
îñëîáîåœà, êîëèêî ïàòðè¼àðõàëíî âàñïèòàœå êî¼å
ïðîñòîð ëè÷íîã è ïîðîäè÷íîã æèâîòà ñìàòðà ¼îø
óâåê íåïðèêëàäíèì çà ¼àâíî åêñïîíèðàœå, à êîëèêî
¼å îïåò ïðåâëàäàî òèï ðåàëèñòè÷êîã êàçèâàœà êî¼è ¼å
ôèêñèðàí çà ñïîšàøœå ìàíèôåñòàöè¼å. Îíî øòî ¼å
âàí ñóìœå, òî ¼å äà ñó ñå åìàíöèïàòîðñêå è äåìî-
êðàòñêå òåæœå Ãëàñíèêà è ìëàäå àóòîðêå ñóñðåëè,
ìàäà ñó œåí òðàäèöèîíàëèçàì è ïàòðè¼àðõàëíà ñó-
çäðæàíîñò áèëè ìàœå ó ñàãëàñ¼ó ñà êœèæåâíîì è êóë-
òóðíîì îðè¼åíòàöè¼îì ÷àñîïèñà. Äàíèöà Ìàðêîâèž,
êàî è Ëåïîñàâà Ìè¼óøêîâèž, ïà è Ìèëèöà £àíêîâèž,
íà ñòðàíèöàìà Ñðïñêîã êœèæåâíîã ãëàñíèêà âåž ñó
áèëå íà÷èíèëå çíà÷à¼íå òåìàòñêå è ôîðìàëíî-ñòèë-
ñêå ïðîäîðå. Î Èñèäîðèíî¼ èíòèìèñòè÷êî¼ è êîíòåì-
ïëàòèâíî¼ ïðîçè äà è íå ãîâîðèìî.
Àêî ñó „Ïèñìà èç Ñîëóíà” £åëåíå Äèìèòðè¼å-
âèž èìàëà ïóáëèöèñòè÷êî îáåëåæ¼å, „Åñòåòè÷êà ïè-
ñìà èç Ðèìà” Ìàðêà Öàðà, äàòà êàî çàíèìšèâà ðàç-
ìèøšàœà šóáèòåšà è çíàëöà êëàñè÷íå ñòàðèíå, áè-
ëà ñó íà¼áëèæà ôîðìè åñå¼à, ÷è¼è ñó îêâèð è âåçèâíî
òêèâî ïðåäñòàâšàëà åïèñòîëàðíà „ïðè¼àòíà žàñêàœà”
ñà äðàãîì ïðè¼àòåšèöîì.
Ïî óìåòíè÷êèì è æèâîòíèì ñõâàòàœèìà âàçäà
òðàäèöèîíàëèñò è êîíçåðâàòèâàö, êàêî ñàì, íå áåç
èðîíè¼å, èñòè÷å, „â¼åðàí ñâî¼èì àðõàèñòè÷êèì ñèì-

254
ïàòè¼àìà”, Ìàðêî Öàð ¼å è ó Ðèìó îêðåíóò ïðåâàñ-
õîäíî êëàñè÷íî¼ óìåòíîñòè è œåíèì âðõóíñêèì
îñòâàðåœèìà. „Åñòåòè÷êà ïèñìà” ñó òàêî è âðñòà åñå-
¼èñòè÷êîã øòèâà ñà âèäíèì âàñïèòíî-ïðîñâåòèòåš-
ñêèì àìáèöè¼àìà (¼åð çà Öàðà Ðèì ¼å „óì¼åòíè÷êà
øêîëà íàä øêîëàìà, îâàïëîžåœå óì¼åòíè÷êà ïðåäà-
œà ó Åâðîïè”), àëè è èìïëèöèòíà ïîëåìèêà ñà ìî-
äåðíèñòèìà è ìîäåðíîì óìåòíîøžó, îáëèê äîñëåä-
íîã îòïîðà ñâèì ðàäèêàëíèì ïðîìåíàìà êî¼å äóõ íî-
âîã âðåìåíà è óìåòíîñòè íåóìèòíî äîíîñè.
Äà ëè ñå óî÷è Ïðâîã ñâåòñêîã ðàòà Öàðåâ êîí-
çåðâàòèâèçàì ïðåêëîïèî ñà Ãëàñíèêîâèì êðèòè÷êèì
òðàäèöèîíàëèçìîì? Íåîïðåçíî ¼å òàêî íåøòî êàòå-
ãîðè÷êè òâðäèòè. Çàñèãóðíî, âîäåžè ÷àñîïèñ åïîõå
ñðïñêîã ìîäåðíèçìà ïðè êðà¼ó ïðâîã ïåðèîäà èçëà-
æåœà íè¼å âèøå èìàî îíó ïîëåòíîñò, åñòåòè÷êó è äó-
õîâíó ñâåæèíó, ñëóõ çà íîâî, øòî ¼å áèëà œåãîâà îä-
ëèêà ïî÷åòêîì âåêà. Àêàäåìèçàì, ÷àê è èçâåñíè îá-
ëèöè äîãìàòèçìà ïðèñóòíè ñó ó îâîì êœèæåâíîì
ãëàñíèêó, à œåãîâè óðåäíèöè, íàäàñâå Ñêåðëèž, ïî-
êàçó¼ó íåðàçóìåâàœå è îäáî¼íîñò ïðåìà ñâèì îáëè-
öèìà íàäîëàçåžå àâàíãàðäå. Ó òîì ñåãìåíòó Öàðåâà
„Åñòåòè÷êà ïèñìà” êîðåñïîíäèðà¼ó ñà óìåòíè÷êèì,
àëè è èäåîëîøêèì íàçîðèìà ãëàñíèêîâàöà. Ïóòîïè-
ø÷åâà îöåíà äà „ôóòóðèçàì” è „êóáèçàì”, ñà êî¼èìà
ñå ó âå÷íîì ãðàäó íåìèíîâíî ñóñðåžå, „ñàìî äðñêè
øàðëàòàíè è çàõóêòàëè ñíîáîâè ìîãó âèäåòè êàî
îçáèšàí óìåòíè÷êè ïðàâàö”(1913, XXXI, 7), œåãîâ
ñàðêàçàì ó îïèñó Ìàðèíåòè¼åâîã ïðåäàâàœà êàî „øà-
šèâà ñîàðåà”, à ñàìîã ôóòóðèçìà êàî „ïîäãðå¼àíå
÷îðáå ó êî¼ó ¼å óøëî ìíîãî ïàïðèêå è çíàòíà äîçà
øàðëàòàíñòâà” (1913, XXXI, 11), ìîãëè ñó ïðè¼àòè
Ãëàñíèêîâèì óðåäíèöèìà.
Ïà, èïàê, äà ñó òî áèëå ðàçëè÷èòå âðñòå åñòå-
òè÷êèõ è ïîëèòè÷êèõ îïöè¼à âèäè ñå ïî òîìå øòî ¼å
çà ñòàðîâðåìåíñêîã Öàðà âåž è Ñêåðëèžåâ Ãè¼î „óë-

255
òðàìîäåðíè åñòåòè÷àð”, à Ñêåðëèžåâà îìèšåíà ïå-
ñíèêèœà Àäà Íåãðè, êîä àðèñòîêðàòå è àíòèäåìî-
êðàòå Öàðà èçàçèâà îòïîð êàî „áåñïîëåòíà ïåñíèêè-
œà åãàëèòàðèçìà êî¼à íè ó ïîãëåäó ñàäðæèíå íè ôîð-
ìå íå ìîæå äà çàäîâîšè âèñîêà óìåòíè÷êà ìåðèëà”
(1913, XXXI, 6).
Àêî ó „Åñòåòè÷êèì ïèñìèìà” íå äîëàçå äî èç-
ðàæà¼à ëîêàëíè êîëîðèò è ìåíòàëèòåò, à ïóëñàöè¼à
ñâàêîäíåâíîã æèâîòà ñå ïðèãóøó¼å èëè îñòà¼å âàí
àóòîðîâîã âèäíîã ïîšà, äóõ ëåïîòå è óìåòíîñòè âå÷-
íî ¼å æèâ è äåëó¼óžè. Ïðåìà œåìó ñå ïóòîïèñàö íå-
ïîñðåäíî îäìåðàâà, îí ¼å ñìèñàî è ìåðà œåãîâîã ïî-
ñòî¼àœà. Ìåó íà¼äðàãîöåíè¼å ñòðàíèöå Öàðåâèõ
„Ïèñàìà”, ìîæäà ñïàäà¼ó îíå ïîñâåžåíå âåëèêî¼ Ðèì-
ñêî¼ èçëîæáè (1911) è ñðïñêîì ïàâèšîíó, îäíîñíî
êðèòè÷êè ïîãëåä íà äåëî Èâàíà Ìåøòðîâèžà, ó òîì
òðåíóòêó, ó îêâèðó ðàñïðàâå î íàöèîíàëíîì èçðàçó
ó óìåòíîñòè, ¼åäíå îä êšó÷íèõ ëè÷íîñòè è ñðïñêå è
¼óæíîñëîâåíñêå êóëòóðå è óìåòíîñòè.
Ìàðêî Öàð íå ïðèõâàòà Ìåøòðîâèžà. Çà œåãà
¼å âåëèêè ñêóëïòîð „áèçàðíîì êîíöåïöè¼îì”, ïðîèç-
âîšíîì „äî êðà¼íîñòè ñåöåñèîíèñòè÷êîì [...] ó äè-
ðåêòíî¼ îïðåöè ñà íàðîäíèì ïðåäàœåì è íàðîäíîì
ïñèõîì”, à ñâî¼îì åñòåòèêîì, øòî ¼å çà Öàðà òàêîå
áèòíî, Ìåøòðîâèž ñå „âèîëåòíî îäìè÷å îä ãð÷êå òðà-
äèöè¼å” è ñâî¼ èäåàë òðàæè „ó èçðàæàâàœó íàñòðà-
íîñòè è ðóæíîžå” (1913, XXXI, 7).
Ó ñâîì ñõâàòàœó Öàð ¼å áèî äîñòà óñàìšåí. Ãëà-
ñíèêîâ êðèòè÷àð è Ñêåðëèžå⠐àê Áðàíêî Ëàçàðåâèž
ñìàòðàî ¼å Ìåøòðîâèžà, ïîðåä íàðîäíå ïåñìå è Œå-
ãîøà, íà¼âåžîì íàöèîíàëíîì âðåäíîøžó. Òàêîå è
íåêè äðóãè ñàðàäíèöè îâîã ÷àñîïèñà – Èñèäîðà Ñå-
êóëèž è Äèìèòðè¼å Ìèòðèíîâèž ó Ìåøòîâèžåâèì
ñêóëïòóðàìà áèëè ñó ñêëîíè äà âèäå íà¼âèøè èçðàç
ðàñíîã è íàöèîíàëíîã ãåíè¼à. Äâå ãîäèíå ðàíè¼å
(1911) Ãëàñíèê ¼å îá¼àâèî óïðàâî Ìèòðèíîâèžåâ îï-

256
øèðàí ïðèêàç Ðèìñêå èçëîæáå, ïîñâå äðóãà÷è¼å èí-
òîíèðàí ó êîìå ¼å ìëàäè àâàíãàðäèñòà àíòèöèïàòîð-
ñêè àôèðìèñàî ñâå îíî øòî ¼å Öàð, êàî ÷îâåê ñòàðîã
êîâà, îñïîðàâàî è ÷åìó ñå ñóïðîòñòàâšàî. Ìîãëà áè
òî áèòè ïîòâðäà êîåãçèñòåíöè¼å ðàçëè÷èòèõ óìåòíè÷-
êèõ ñõâàòàœà ¼åäíîã âðåìåíà, îäíîñíî, ïî Ëîòìàíó8,
óïîðåäíîã ïîñòî¼àœà åâîëóòèâíèõ è åêñïëîçèâíèõ
ïðîöåñà ó óìåòíîñòè è œèõîâèõ åíåðãè¼à êî¼å ñó ïîä-
ñòèöà¼íî äåëîâàëå íà êœèæåâíè ðàçâî¼. Èçâåñíî, è
Ãëàñíèêîâà äîìèíàòíà ïîçèöè¼à ó íàöèîíàëíîì êœè-
æåâíîì è êóëòóðíîì æèâîòó è æåšà äà îá¼åäèíè,
óñìåðàâà¼óžè è äðæåžè ïîä êîíòðîëîì, ðàçëè÷èòå
èäå¼íå è óìåòíè÷êå îïöè¼å, îñòàâšàëà ¼å ïðîñòîð òà-
êâîì ñóæèâîòó.
Íèøòà ìàœå èíäèêàòèâíà çà ïëóðàëèñòè÷êó
îðè¼åíòàöè¼ó ÷àñîïèñà íèñó „Ðàòíà ïèñìà” Ìèëàíà
Ïðèáèžåâèžà (1913, XXX, 11; XXX, 1) êî¼à ñå îá¼à-
âšó¼ó óïîðåäî ñà „Åñòåòè÷êèì ïèñìèìà èç Ðèìà”
Ìàðêà Öàðà. Äâå îïöè¼å ÷àñîïèñà – íàöèîíàëíà è
åñòåòè÷êà, áèëå ñó òàêî ïîä¼åäíàêî çàñòóïšåíå.
„Ðàòíà ïèñìà”, ó ïîäíàñëîâó „Íàø íà¼âåžè ¼ó-
íàê”, ïèøå Ìèëàí Ïðèáèžåâèž, òàäà êàïåòàí, èíñïè-
ðèñàí âåëèêèì õåðî¼ñòâîì è êšó÷íîì óëîãîì ñðï-
ñêîã ñåšàêà ó Áàëêàíñêèì ðàòîâèìà. Ó îäíîñó íà
îñòàëó ïóòîïèñíó ïðîçó îá¼àâšåíó ó Ãëàñíèêó, îâà
„Ïèñìà” èìà¼ó íà¼ìàœå êëàñè÷íèõ ïóòîïèñíèõ åëå-
ìåíàòà. Ïî òåìàòñêèì, ñåìàíòè÷êèì è ôîðìàëíèì
ñâî¼ñòâèìà, Ïðèáèžåâèžåâà ïðîçà ¼å æàíðîâñêè áëè-
æà ñîöè¼àëíî-àíòðîïîëîøêîì îãëåäó íî ïóòîïèñíî¼
ïðîçè. Ó œî¼ íåìà ôàêòîãðàôè¼å, êàî øòî íåìà íàðà-
öè¼å èëè äåñêðèïöè¼å, àëè çàòî èìà àíàëèçà, ðåôëåê-
ñè¼à è íàöèîíàëíîã ïàòîñà. Ðàòíå ñëèêå èëè ïðèçîðè
ïðàâà ñó ðåòêîñò, ïà è êàäà ñå ¼àâå, ïî ñâî¼î¼ äðàìà-
8
„Diskontinuirano i kontinuirano”, Kultura kao eksplozija,
Beograd, 2004, str. 25.

257
òè÷íî¼ óñêîìåøàíîñòè áëèæà ñó êœèæåâíîì êðîêè-
¼ó èëè ñêèöè íî ðàòíîì çàïèñó: „Êàî âèõîð è îëó¼à,
äîøëà ¼å âî¼ñêà ñðïñêèõ ñåšàêà íà Àðíàóòëóê. Îêî
ïóíèõ êóžà, êî¼å ñó íàïóøòåíå áèëå ïðå ñàõàò-äâà,
òð÷àëå ñó ìà÷êå, øóœàëè ñå ïñè, áåæàëè ÷îïîðè êî-
œà, áëå¼àëå îâöå è ðèêàëà ãîâåäà, à ¼àòà êîêîøàêà ïðå-
ëåòàëà ïðåêî ïëîòîâà. Íà ïóòåâèìà ñòà¼àëà ñó ñëî-
ìšåíà êîëà ïóíà ñòâàðè, íà œèâàìà ó ¼îø ñâåæèì
áðàçäàìà, ïëóãîâè èç êî¼èõ ñå ¼åäâà ñòèãëî èñïðåã-
íóòè âîëîâå” (1913, XXX, 11). Îïèñ òó ïðåñòà¼å, îíî
øòî ñëåäè ¼å ðàçëàãàœå âàæíîñòè ðàòíîã ïîäâèãà:
„Óâå÷å ñó òàëàñè šóäè, øòî ñó íàäèðàëè ñà ñåâåðà
ïîñëå áîðáå, çàñòà¼àëè íà áðäèìà äà äàõíó äóøîì,
îãðå¼ó ñå è çàëîæå õëåáîì, ãëàâó íàñëîíå íà êàìåí
êàêî áè ñóòðà óñòàëè ñâåæè äà íàñòàâå îðàœå, ñå¼à-
œå, ñòâàðàœå íîâå ñðïñêå äðæàâå” (èñòàêëà Â. Ì.).
Çà Ñðïñêè êœèæåâíè ãëàñíèê è âðåìå êàäà ñó
îá¼àâšåíà, „Ðàòíà ïèñìà” ñó âèøåñòðóêî ðåôåðåíò-
íà. Áàëêàíñêè ðàòîâè ñó ó ñðåäèøòå ïàæœå ñòàâèëè
ñðïñêîã ñåšàêà è áåçèìåíîã ÷îâåêà èç íàðîäà. „Ïî-
õâàëå ñåšàêó è íàðîäó ïîñòàžå îïøòå ìåñòî íàøå
(è íå ñàìî íàøå) îíäàøœå øòàìïå è ñâèõ ðàòíèõ
èçâåøòà÷à”9, ïðèìåžó¼å Äðàãèøà Âèòîøåâèž, êî¼è ñå
òåìåšíî áàâèî îâèì ïåðèîäîì ñðïñêå êœèæåâíîñòè.
Î ñðïñêîì ñåšàêó ïèøó £àøà Òîìèž, Âåšêî Ïåòðî-
âèž (ó Áðàíèêó), êàñíè¼å Áðàíêî Ëàçàðåâèž ó êðô-
ñêîì Çàáàâíèêó; íè ïåñíèöè ìó íèñó îñòàëè äóæíè,
à Æèâàí Æèâàíîâèž ó Ëèîíó äðæè ïðåäàâàœà î œå-
ìó10. ×àñîïèñ êî¼è ¼å âåîìà äðæàî äî íàöèîíàëíå ñà-
ìîñâåñòè è åòèêå, íè¼å ìîãàî äà ïðåâèäè è çàíåìàðè
îâó ïî¼àâó, ÷àê è êàäà ¼å œåíî èñòèöàœå èøëî íà
óøòðá „åâðîïå¼ñêå” îðè¼åíòàöè¼å ãëàñèëà. Ïðåäñòà-
9
Äðàãèøà Âèòîøåâèž, Ñðïñêî ïåñíèøòâî 1901–1914,
êœ. I, Áåîãðàä, 1975, 304.
10
Èñòî, 305

258
âà î ñðïñêîì ñåšàêó áèëà ¼å ¼åäíà îä óïîðèøíèõ òà-
÷àêà êîëåêòèâíîã èäåíòèòåòà ÷è¼à ñå ìîž óâåê àêòó-
åëèçîâàëà ó âðåìå óãðîæåíîñòè íàöèîíàëíå çà¼åä-
íèöå.
Ó äðàìàòè÷íîì ðàòíîì îêðóæåœó Ïðèáèžåâèž
¼å, îòóäà, ñ äîçîì ïðåêîðà è ãîð÷èíå, óïîçîðàâàî äà
ñó åâðîïñêà êóëòóðà è öèâèëèçàöè¼à çàïðàâî „íàøå
î÷è çàñëåïèëå äà íå âèäå ñâî¼ íàðîä”, à Ãëàñíèê, ðàñ-
ïîëóžåí èçìåó èäå¼å „åâðîïå¼ñòâà” è íåïîñðåäíèõ
íàöèîíàëíèõ ïîòðåáà ñâå ñå âèøå óäàšàâàî îä ìî-
äåðíèõ òîêîâà åâðîïñêå êóëòóðå è óìåòíîñòè èëè ¼å
áàð èìàî ñâå ìàœå ñëóõà çà œèõ. Òðàäèöèîíàëèñòè÷-
êà „Åñòåòè÷êà ïèñìà” Ìàðêà Öàðà áèëà ñó, ìîãóžå
¼å, ¼åäíà îä ïîòâðäà òå âðñòå ñêðåòàœà óðåèâà÷êå
ïîëèòèêå ÷àñîïèñà êàî øòî ñó ïîëà äåöåíè¼å ðàíè¼å
Äó÷èžåâà „Ïèñìà èç Øâà¼öàðñêå” („Ïèñìî èç Àë-
ïà”, 1906, XVIII, 2; „Ïèñìî èç Æåíåâå”, 1908, XX, 9;
„Ïèñìî ñ £îíñêîã ìîðà, 1911, XXVII, 5) áèëà íà¼-
èçðàçèòè¼è ïðèìåð è íà¼âèøà òà÷êà œèõîâîã óêëà-
ïàœà. Ó êîðïóñó ÷àñîïèñíå ïóòîïèñíå ïðîçå îíà ñå
è èçäâà¼à¼ó êàî œåí êœèæåâíî íà¼óñïåëè¼è èçðàç.
Çà ðàçëèêó îä äðóãèõ ïóòîïèñàöà, Äó÷èž íàðà-
òèâíè ïîñòóïàê íå ïîäðåó¼å ñïîšàøœåì è ôàêòè÷-
êîì ðàñïîðåäó ñòâàðè è ïî¼àâà, çà œåãà ¼å îíî øòî ¼å
âèäšèâî ñàìî ïîâîä çà àñîöè¼àöè¼ó è ðåôëåêñè¼ó; óíó-
òðàøœè äîæèâšà¼ ¼å èñòèíèòà ìåðà îïàæà¼íîã. „Ìè
óòè÷åìî íà ñòâàðè ïðåèíà÷ó¼óžè èõ, è ñòâàðè ïðåèíà-
÷ó¼ó íàñ ¼åäíèì íàìåòšèâèì è íåîäîšèâèì óòèöà¼åì
è ìåœà¼ó íàñ”, çàïèñó¼å Äó÷èž âåž íà ïî÷åòêó ïðâîã
„Ïèñìà èç Àëïà” îá¼àâšåíîã ó Ñðïñêîì êœèæåâíîì
ãëàñíèêó (1906, XVII, 1 ). Ò༠ïåðìàíåíòíè ïðîöåñ ìå-
óñîáíîã ïðîæèìàœà è òðàíñôîðìàöè¼à è äà¼å îíó
îñîáåíó ÷àð àóòîðîâîì ïóòîïèñíîì èñêàçó.
Àêî ¼å £åëåíó Äèìèòðè¼åâèž ó Ñîëóíó íîñèëà
áó¼èöà ïîñòðåâîëóöèîíàðíèõ äîãààœà, àêî ¼å Ìàð-
êî Öàð ó Ðèìó áèî îï÷èœåí êëàñè÷íîì ëåïîòîì

259
àíòè÷êå óìåòíîñòè, Äó÷èž ñå õåäîíèñòè÷êè ïðåïó-
øòàî óæèâàœó ó ëåïîòè êî¼ó ¼å íà ïðåäåëå è ãðàäî-
âå, ñàïóòíèêå è ñëó÷à¼íå çíàíöå ïðî¼åêòîâàî èç ñå-
áå. Œåãîâà ïóòîïèñíà õîäî÷àøžà, êàñíè¼å îá¼åäè-
œåíà è îá¼àâšåíà ïîä íàñëîâîì Ãðàäîâè è õèìåðå,
íà¼àäåêâàòíè¼å èçðàæàâà¼ó ïðèðîäó îâå ïðîçå. Âè-
øå íî ñòâàðíè ãðàäîâè, ðåàëíè ïðåäåëè, èñòèíñêè
ñóñðåòè – òî ñó âèçè¼å, ñíîâèåœà, õèìåðå: „Êàäà
áè Æåíåâà èìàëà äóøó, îíà áè áèëà ïëàâåòíà êàî
œåíî ¼åçåðî èëè œåíî ìîäðî öâåžå ïîðåä âåëèêèõ
äðóìîâà ïî îêîëèíè”, ïèøå Äó÷èž ó ñâîì äðóãîì
ïóòîïèñó èç Æåíåâå (1908, XX, 9), òå ðàäèêàëèçó-
¼óžè ñâî¼ ïîåòñêè äîæèâšà¼, Ëåìàíñêî ¼åçåðî ïî-
êð༠ãðàäà ðàñòâàðà äî ãðàíèöà ÷èñòå ñâåòëîñòè, åòå-
ðè÷íîñòè, íåïîñòî¼àœà.
Ñâî¼à „Ïèñìà” Äó÷èž íå óïóžó¼å íèêîìå êîí-
êðåòíî, ïèøå èõ, êàêî ¼å âåž ïðèìåžåíî (Ñ. Ïåêî-
âèž)11, „êàî ¼åäíî äóãà÷êî ¼àâíî, îòâîðåíî ïèñìî”,
êàî äóãî ìîíîëîøêî êàçèâàœå ó êîìå ñå ïîêàçó¼ó ñîï-
ñòâåíà ëè÷íîñò, çíàœå, åëîêâåíöè¼à, äóõîâèòîñò, èç-
âåñíà íîíøàëàíòíà ëàêîžà ïîñòî¼àœà è ñïîçíàâàœà,
êî¼à íè¼å ëèøåíà ìàíèðèçìà è ïîâðøíîñòè.
Ó Ñðïñêîì êœèæåâíîì ãëàñíèêó, ìîæäà èçíå-
íàó¼óžå, Äó÷èžåâà ïóòîïèñíà ïðîçà ¼å, ïî íåìèìå-
òè÷êîì îäíîñó ïðåìà ðåôåðåíòíî¼ ñòâàðíîñòè, íà¼-
áëèæà Õà¼íåîâîì ïóòîïèñíîì èñêàçó, œåãîâîì „Ïó-
òîâàœó îä Ìèíõåíà äî €åíîâå” (1910, XXV, 2–7) îá-
¼àâšåíîì 1908. ó øåñò íàñòàâàêà. Òîí ëè÷íîã ó äî-
÷àðàâàœó èçãëåäà è ñóøòèíå ñòâàðè, ñòàëíî ñìåœè-
âàœå èðîíè¼ñêîã è ìåëàíõîëè÷íîã, êîçåðñêè äóõ,
ñêëîíîñò êà ïàðàäîêñó ïîâåçó¼ó îâà äâà âðåìåíñêè è
ïîåòè÷êè óäàšåíà ïèñöà12. Ïðåâëàñò íåôèêöèîíàë-
11
Ñëîáîäàíêà Ïåêîâèž, „Ïóòîïèñè £îâàíà Äó÷èžà”, Î £î-
âàíó Äó÷èžó, ÑÀÍÓ, êœ. LXXXV, Áåîãðàä, 1996, ñòð. 238.
12
Õà¼íåîâ ïóòîïèñ ¼å íàïèñàí 1828.

260
íîã, ïîåòèçîâàíîã, ðåçèãíèðàíî-ãîðêî ñïîçíàœå î
ïðîëàçíîñòè ñòâàðè è ïðèâèäó èñòèíå, áèëè ñó, ïî-
ðåä íåñóìœèâèõ ðàçëèêà, òà÷êå ãäå ñó ñå äâà çíà÷à¼-
íà ïóòîïèñöà è óìåòíèêà ñóñðåëà.
È çàèñòà, Äó÷èž íè¼å ðàäèêàëíî äîâîäèî ó ïè-
òàœå êëàñè÷íó ñòðóêòóðó ïóòîïèñà, àëè ¼ó ¼å òðàí-
ñôîðìèñàî óâîåœåì ëèðñêîã è ìåäèòàòèâíîã, ãóñòîì
ñèìáîëèêîì è àðòèñòè÷êèì ðàôèíìàíîì ¼ó ¼å ïðåî-
áðàæàâàî è îñëîáààî ñâèõ îáëèêà ôàêòîãðàôñêîã è
ïî¼àâíîã. Œåãîâè ïå¼çàæè íèêàäà íå ïðåðàñòà¼ó ó êëà-
ñè÷íå îïèñå âåž ïîñòà¼ó âèä ñàìîèñïîâåäàœà èëè
óíèâåðçàëíèõ èñêàçà: „Ó îâî¼ ïóñòîøè èçãëåäà äà
çâåçäå ñèëàçå èç ñâî¼èõ óñè¼àíèõ ñôåðà è ìåøà¼ó ñå ñ
âîäîì, îñòàâšà¼óžè çà ñîáîì äóãà âàòðåíà âëàêíà êàî
çàïàšåíó ïàó÷èíó êî¼à ñå íåïðåñòàíî ëåëó¼à, äîê ñå
íå äîòàêíå âîäå è íå óãàñè íà òàëàñèìà. Íèãäå ñå
¼åäèíñòâî ñâåãà íå îñåžà êàî íà ìîðñêî¼ ïðàçíèíè,
ãäå íåìà íèøòà äðóãî äî œèõ äâî¼å: äóøà è áåñêî-
íà÷íîñò (èñòàêëà Â. Ì.). Îíå ñå óòàïà¼ó ¼åäíà ó äðó-
ãó, è èçãóáè ñå ñâàêà ìåà êî¼à èõ ðàçäâà¼à” (1911,
XVII, 5).
Òåìàòñêè, ñåìàíòè÷êè è ¼åçè÷êî-ñòèëñêè ñòåïåí
èíîâàòèâíîñòè Äó÷èžåâîã ïóòîïèñíîã äèñêóðñà ïî-
ñòà¼å ¼îø âèäšèâè¼è íà ôîíó ïóòîïèñíèõ çàïèñà äðó-
ãà äâà çíà÷à¼íà ñðïñêà ïðèïîâåäà÷à: Ñèìå Ìàòàâó-
šà è Èâà Žèïèêà îá¼àâšåíèõ, òàêîå, ó Ãëàñíèêó.
Ïðèìîðàö Ìàòàâóš, íàâèêàî íà îáèšå ñóíöà è
ðàñêîøíî ïëàâåòíèëî ¼óæíîã ìîðà, ìðçîâîšíî è ãî-
òîâî ôàêòîãðàôñêè ÷èñòî îïèñó¼å õëàäœèêàâå ëåòœå
äàíå íà Ñåâåðíîì ìîðó ó ïóòîïèñíî¼ ïðîçè „Òðè íå-
äåšå ïî ìîðó”: „Ïðîáóäèõ ñå ðàíî, òå èçàîõ èç êàáè-
íå íà êðîâ. Âèäåõ íà¼ðóæíè¼è îñâèò äàíà øòî ñå ìî-
æå çàìèñëèòè [...] Íåáî ñå íàòóøòèëî, à èç œåãà ñèïè
ñèòíà ñòóäåíà êèøà. Ìàëà ðåêà Ãåðñòà, êî¼à òó óòè÷å
ó ìîðå, ðàçëèâà ñå ó ïóñòî¼ ïóñòîøèöè, òå èç æóžêà-
ñòå ëîêâå ñòðó¼è áàðñêè ñìðàä.” (1908, XX, 5)

261
 Âðñòàí ïå¼çàæèñòà Žèïèêî ïîêàçó¼å âèøå ïîå-
òè÷íîñòè ó ïóòîïèñíîì çàïèñó „Ó Øóìàäè¼è”: „Ñâ¼å-
æèíà, óãîäíà è áëàãà. Ñóí÷åâå çðàêå ìèðíî ïî ïó-
òåšöèìà ëåæå, à ïëàâåòíå ñ¼åíå îä êðåíóòèõ ãðàíà,
¼åäíàêî ê ñåáè çîâó” (1912, XXIX, 3).
Ïà, èïàê, èçóçåâ ¼àêå âèçóåëíå ïðè¼åì÷èâîñòè
çà ðîäíî ìåäèòåðàíñêî ïîäíåášå è äóøåâíå îçðà÷å-
íîñòè œèìå, îâà òðè çíà÷à¼íà ñðïñêà ïèñöà è ñàâðå-
ìåíèêà, áàð ó ïóòîïèñíî¼ ïðîçè, ìàëî øòà ïîâåçó¼å.
Ìàòàâóš, óãëåäíè Ãëàñíèêîâ ñàðàäíèê, ÷è¼à ¼å
ïðèïîâåòêà „Ïîâàðåòà” îòâîðèëà ñòàðó ñåðè¼ó, à îñòà-
ëå ÷åñòî îá¼àâšèâàíå ó ïðàçíè÷íèì áðî¼åâèìà, ïè-
øå êðàžó ïóòîïèñíó ðåïîðòàæó ñà ñåâåðà Åâðîïå áåç
âåžåã ñòâàðàëà÷êîã ïîëåòà è ñà èçðàçèòîì ïðåâàãîì
ñòâàðíîñíîã è íåôèêöèîíàëíîã. Ïàæœó âèøå óñìå-
ðàâà êà ñïîšàøœèì äîãàà¼èìà, îïèñó¼å ïðîçàè÷íà
ëèöà è ïîíàøàœå òóðèñòà, èçãëåä áðîäà, õðàíó è àò-
ìîñôåðó íà œåìó, è íå íàñòî¼è, ïîïóò Äó÷èžà, äà
äîïðå äî äóøå ñòâàðè è îòêðè¼å èõ ó íîâîì ñâåòëó.
Èâî Žèïèêî, êî¼è ñå âåž 1903. êàî ìëàä ïèñàö
¼àâšà ó Ãëàñíèêó è ïîñòà¼å œåãîâ ðåäîâàí ñàðàäíèê,
ïèøå êàî è Ìàòàâóš êðàžó ïóòîïèñíó èìïðåñè¼ó,
àëè íå èç èíîñòðàíñòâà. Çà ðàçëèêó îä ïîíåøòî ñìðê-
íóòîã Ìàòàâóšà, Žèïèêî åêñòàòè÷íî õîäè Òîïîëîì
êàî „çàâ¼åòíèì ì¼åñòîì” âåëèêîã Âîæäà è óæèâà ó
âàëîâèòîì øóìàäè¼ñêîì êðà¼îëèêó êî¼è äîæèâšàâà
êàî „óñêîìåøàíî íåìèðíî ìîðå ÷è¼è ñå îáëè òàëàñè
äèæó è ñïóøòà¼ó, è ãóáå ñå ó çàðàñëèì äðàãàìà, äî-
ëîâèìà è ãóäóðàìà”.
Ïèñöà ïîçíàòîã ïî ðåàëèñòè÷êî¼ ïðîçè ñå ¼à-
êèì ñîöè¼àëíèì åëåìåíòèìà èç ïðèìîðñêîã æèâî-
òà, âèøå îä íåîáè÷íå ïèêòóðàëíîñòè, ïðèâëà÷è èäè-
ëè÷íà ñëèêà ñðáè¼àíñêîã ñåëà. Žèïèêî, êî¼è ó Ãëà-
ñíèêó îá¼àâšó¼å îäëîìêå èç Ïàóêà, ïðè÷å „Àíòè-
öà” (ãäå äà¼å ëèê íîâå æåíå îä êðâè è ìåñà) è àíòè-
êëåðèêàëíó ïðè÷ó „Ó ñåìèíàðè¼ó”, ó ïóòîïèñíî¼

262
ïðîçè íóäè óëåïøàíó, ãîòîâî èäèëè÷íó ñëèêó øó-
ìàäè¼ñêîã êðà¼à è ÷îâåêà: „Âèäè ñå ó êóžè ñâå ñèòî
è îäåâåíî. È ñâå òî ó îáè÷íîã øóìàäè¼ñêîã ñåšàêà
[...] Ïîäà ìíîì èçìåó ãóñòèõ áó¼íèõ ñòàáàëà âèðå
êóžèöå ïîä öðâåíèì öðåïîì ñåëà Áóêîâèêà, à èç-
ãëåäà¼ó êàî ãîñïîäñêè ìàëè çàìöè è äà¼ó ¼àêó èëó-
çè¼ó ìèðà è ñðåžå” (1912, XXIX, 3).
Ïóòîïèñíà èìïðåñè¼à „Ó Øóìàäè¼è” ïðåâàñõîä-
íî ¼å èçðàç ïèø÷åâå ïàòðèîòñêå ïîíåñåíîñòè ó âðå-
ìå Áàëêàíñêèõ ðàòîâà, ïèñàíà ¼å êàî àïîëîãè¼à íàöè-
îíàëíèì èäåàëèìà è áèžó ÷è¼è ¼å èñòèíñêè èçðàç
(îïåò) áèî (øóìàäè¼ñêè) ñåšàê.
Ñ äðóãå ñòðàíå, Ìàòàâóšåâà ïóòîïèñíà ïðîçà,
áåç œåìó ñâî¼ñòâåíå âèñîêå ìåðå àðòèçìà, ó åëèòè-
ñòè÷êîì Ãëàñíèêó äîáè¼à ìåñòî âèøå çáîã ïèø÷åâîã
óêóïíîã êœèæåâíîã ðåíîìåà íåãî çáîã ñîïñòâåíå
åñòåòè÷êå èëè äîêóìåíòàðèñòè÷êå âðåäíîñòè.
Ïîñìàòðàíè ñêóïà, è Ìàòàâóšåâ è Žèïêîâ ïó-
òîïèñíè èñêàç, óç íå ìàëå ðàçëèêå, ïîêàçó¼ó òðàäè-
öèîíàëíó ïðèðîäó. Äó÷èžåâ ïóòîïèñíè äèñêóðñ òó
ïðèðîäó è ôóíêöè¼ó îçáèšíî äîâîäè ó ïèòàœå è ïî-
êàçó¼å ñå êàî íîâ ïðîçíè èñêàç. Àëè, œåãîâà íîâèíà
¼å âèøå ó ïîåòè÷êî¼ ðàâíè, îíà íå íàðóøàâà îçáèš-
íè¼å Ãëàñíèêîâå èäåîëîøêå ïðåìèñå, èëè áàð òî íå
÷èíè íà Äèñîâ, Ïàíäóðîâèžåâ èëè Èñèäîðèí íà÷èí.
È çàòî ¼å è áèëî ìîãóžå äà ñå ïî¼àâè íà ñòðàíèöàìà
îâîã àêàäåìñêîã åëèòèñòè÷êîã ÷àñîïèñà.
Ó ïóòîïèñíî¼ ïðîçè „Èç Øïàíè¼å” (Àëèêàíòåà
è Ñåâèšå) Ñâåòîçàðà Çîðèžà, øòàìïàíî¼ ó Ãëàñíèêó
1904 (VII, 1–3) è 1905 ( XIV 9–10; XI 2, 3, 9, 11 è 12),
ïîåòè÷êî äâî¼ñòâî ñàäðæàíî ¼å ó ñàìîì òåêñòó. Ìà-
ëî ïîçíàòè àóòîð, èíà÷å ìàøèíñêè èíæåœåð, êî¼è ¼å
ó Ãëàñíèêó îá¼àâèî ðàñïðàâó óðáàíèñòè÷êîã êàðàê-
òåðà („Ëåïà âàðîø”), ó îêâèðó êëàñè÷íå ïóòîïèñíå
íàðàöè¼å äà¼å ïðèìåðå íîâîã ïîåòñêîã ãîâîðà è ìî-
äåðíîã ñåíçèáèëèòåòà.

263
 Íàèìå, Çîðèžåâ ïóòîïèñ èìà èçðàçèòó ôàêòî-
ãðàôñêó ïîäëîãó. Ïðåöèçíî è èñöðïíî îïèñàíè ñó
ïîëîæà¼, àðõèòåêòóðà è êëèìà Ñåâèšå è Àëèêàíòåà.
Àóòîð çíàòíó ïàæœó ïîêëàœà îáè÷à¼èìà è ìåíòàëè-
òåòó ñòàíîâíèêà, à ìíîãå ñòðàíèöå ïóòîïèñà ïîñâå-
žåíå ñó øïàíñêîì âèíó, ôëàìåíêó è íåçàîáèëàçíî¼
êîðèäè.
Ïà, èïàê, íåñóìœèâó äîìèíàöè¼ó ÷èœåíè÷íå ãðà-
å è ïóáëèöèñòè÷êîã òîíà ïîâðåìåíî ïðåñåöà¼ó ëèð-
ñêè ïàñàæè ó êî¼èìà ñå îïèñó¼å íåóõâàòšèâà ëåïîòà
áî¼à è íå¼àñíèõ îáðèñà, òàêî ñâî¼ñòâåíà èìïðåñèîíè-
çìó è ïåñíè÷êîì ñèìáîëèçìó: „Èãðà ñâåòëîñòè êî¼à
ñå îïàæà íà âîäè, çãðàäàìà è áëèñêèì áðäèìà ëè÷è
íà íåïðåêèäíî òðåïåðåœå èç êîãà ñå êîíòóðå ïî¼åäè-
íèõ ïðåäìåòà ¼åäâà ðàñïîçíà¼ó [...] Õîðèçîíò êî¼è ïðå-
äâà¼à ìîðå è íåáî íè¼å âèøå ïðèìåòàí [...] Ëàå êî¼å
èç äàëåêà äîëàçå èçãëåäà¼ó êàî ôàíòîìè êî¼è ëåžó ïî
âàçäóõó, è âè ñà ñòðàõîì èø÷åêó¼åòå øòà žå ñà œèìà
áèòè àêî âàì ïàäíó ïðåä íîãå” (1904, VII, 3).
Äà òî íè¼å ñàìî òðåíóòíî àóòîðñêî íàäàõíóžå
âèäè ñå è ïî òîìå øòî ¼å ñïåöèôè÷íà èãðà áî¼à, ñåí-
êè è îäðàçà âåøòî âàðèðàíà è ó íåêèì äðóãèì íàðà-
òèâíèì ñåêâåíöàìà. Êàäà ïóòîïèñàö è ìðêó áî¼ó íà
ïëàòíèìà Âåëàñêåçà è Ìóðèšà ïðåïîçíà êàî îäñ¼à¼
„ìàãëîâèòå àòìîñôåðå” ïðèãóøåíå ìåäèòåðàíñêå
ñâåòëîñòè, êî¼à ñâå ðàñòà÷å, ñòâàðà¼óžè îïñåíó, îíäà
ïîñòà¼å ¼àñíî êàêî òó èìà íå ñàìî äîæèâšåíîã è âè-
åíîã âåž è íàó÷åíîã è òðàæåíîã.
È êîðïóñ ïðåâåäåíèõ ïóòîïèñà óêàçó¼å íà èìà-
íåíòíó äèõîòîìè÷íîñò Ñðïñêîã êœèæåâíîã ãëàñíè-
êà êàî ïîñëåäèöó ðàñïåòîñòè èçìåó ðàçëè÷èòèõ èí-
òåðåñíèõ ïîëîâà ÷àñîïèñà (íàöèîíàëíèõ, ïîëèòè÷-
êèõ è åñòåòè÷êèõ): ó èçáîðó Âë. £îâàíîâèžà Ìàðàì-
áîà îá¼àâšåíè ñó ïóòîïèñè î Öðíî¼ Ãîðè äâà åíãëå-
ñêà àóòîðà, à Õà¼íåîâ ïóòîïèñ „Ïóò èç Ìèíõåíà ó
€åíîâó” ïðåâåëà ¼å Ïàóëèía Ëåáë.

264
 Ñâåäî÷åœåì î ãîðîñòàñíî¼ Œåãîøåâî¼ ëè÷íîñòè
ïðâà äâà ïóòîïèñà ó ôóíêöè¼è ñó ¼à÷àœà íàöèîíàëíå
ñàìîñâåñòè, äîê ¼å Õà¼íåîâ ïóòîïèñ ðàñêîøíà ìàíè-
ôåñòàöè¼à äóõà, èìàãèíàöè¼å è èðîíè¼å è êëàñè÷íî
äåëî åâðîïñêå ïóòîïèñíå ëèòåðàòóðå.
Åíãëåñêè ïóòîïèñè î Öðíî¼ Ãîðè íå ñàìî äà ñó
õðîíîëîøêè áëèñêè – ïîòè÷ó èç 1839. îäíîñíî 1843.
ãîäèíå, âåž ñó ïîäóäàðíè è ïî èñêàçàíèì óòèñöèìà
è ñëèöè êî¼ó îáëèêó¼ó.13 È êîä àðõåîëîãà è äèïëîìà-
òå Õåíðè¼à Ëå¼àðäà, êî¼è áîðàâè íà Öåòèœó, êàî è
êîä àíîíèìíîã åíãëåñêîã ïóòîïèñöà êî¼è íåêîëèêî
ãîäèíà êàñíè¼å ñðåžå âëàäèêó íà áî¼íîì ïîšó, èø-
÷èòàâà ñå èñòè ñòåðåîòèï î Öðíîãîðöèìà êàî ïîëó-
äèâšåì íàðîäó è œèõîâîì âîè – ëè÷íîñòè èçðàçè-
òå äóõîâíå è ôèçè÷êå ëåïîòå è âåëèêå åðóäèöè¼å. Òó
àíòèíîìè¼ó åíãëåñêèõ ïóòîïèñàöà çàïàæà è ïðèðå-
èâà÷ Â. £îâàíîâèž: „Îíî øòî ¼å ðàçíîëèêå ïóòíèêå
íàðî÷èòî ïðèâëà÷èëî ìåó îâèì ïðèìèòèâíèì áð-
àíèìà ¼å ëè÷íîñò œèõîâà âëàäàðà, ïåñíèêà – Âëà-
äèêå, óãëàåíî㠟åíòëìåíà Ÿèíîâñêîã ðàñòà, æåíñêèõ
îòìåíèõ ðóêó, ñ¼à¼íîã äàðà çà êîíâåðçàöè¼ó, ’âàðâà-
ðèíà ìåó Åâðîïšàíèìà, Åâðîïšàíèíà ìåó âàðâà-
ðèìà’, êàêî ñå ñà îäâåž ñêðîìíîñòè è íåøòî ìåëàí-
õîëè÷íå ãîð÷èíå, îí ñàì ïðåäñòàâšàî áåçáðèæíèì
ìåäèîêðèòåòèìà, êî¼å ¼å âåòàð íàíîñèî ñà ÷åòèðè
ñòðàíå íà Öåòèœå” (1912, XXIV, 7).
È, äîèñòà, îáà åíãëåñêà ïóòîïèñöà ñ ìåøàâè-
íîì íåðàçóìåâàœà, èçíåíàåíîñòè è ñ íåñêðèâåíèì
îñåžàœåì íàäìîžè ïèøó î Öðíîãîðöèìà êàî „âàð-
âàðñêîì íàðîäó, êðâîëî÷íîì è âåðîëîìíîì êî¼è ïðå-
çèðå ñòðàíöå”. Ïîòîœè åíãëåñêè àìáàñàäîð ó Öàðè-
ãðàäó è âåëèêè òóðêîôèë Ëå¼àðä, îñòà¼å çàïàœåí êà-

13
Õåíðè Ëå¼àðä, „Íà Öåòèœó àâãóñòà 1839”, 1907, XVIII,
6 –7 ; „Ñ Œåãîøåì íà áî¼íîì ïîšó. Áåëåøêå ¼åäíîã åíãëå-
ñêîã ïóòíèêà”, 1912, XXIX, 7.

265
äà ïðåä âëàäè÷èíèì äâîðîì íà îêðóãëî¼ êóëè óãëåäà
„íà êðàòêèì ìîòêàìà ïîðåàíå îäñå÷åíå ãëàâå ñ äó-
ãèì ïåð÷èíèìà êî¼å ëåïðøà¼ó íà âåòðó”. Ñóðîâîñò
Öðíîãîðàöà ïî¼à÷àâà ïðèçîð êî¼è ñëåäè íàêîí ðàò-
íîã ïîõîäà, êàäà ñå ó ðàçàïåòîì ïëàòíó íîñå îäñå÷å-
íå ãëàâå íå ñàìî îäðàñëèõ âåž è äå÷è¼å: „Óìðšàíå
êðâšó, îíå áåõó ãíóñîáàí è îäâðàòàí ïðèçîð. Îíå
áåõó ïðâî ñïóøòåíå ïðåä öðíîãîðñêîã ãîñïîäàðà, ïà
îíäà îäíåòå óç äðóãå ãëàâå íà îêðóãëó êóëó ìàíàñòè-
ðà” (1907, XVII, 6).
Íàñóïðîò òîì ìðà÷íîì è äèâšà÷êîì ôîíó, åí-
ãëåñêè ïóòîïèñöè óçäèæó ëè÷íîñò öðíîãîðñêîã âëà-
äèêå è äðæàâíîã ïîãëàâàðà. Œåãîâà ôèçè÷êà ïî¼àâà
êàî è äóõîâíîñò è èíòåëèãåíöè¼à ïîáóó¼ó Ëå¼àðäî-
âî äèâšåœå: „Îí ¼å òàäà èìàî îêî 27 ãîäèíà è èçãëå-
äàî ìè ¼å íà¼âèøè ÷îâåê êîãà ñàì èêàäà âèäåî, ïðàâè
Ÿèí ... Àëè, îí áåøå ïðàâèëíî ðàçâè¼åí, ëåï è äîñòî-
¼àíñòâåí” (1907, XVII, 6). È äðóãè åíãëåñêè ïóòîïè-
ñàö ïðåïîçíà¼å Œåãîøà ó ìàñè ïî œåãîâîì „ãèãàíò-
ñêîì ñòàñó”: „Îáó÷åí ó ñêåðëåò è çëàòî, îí ¼å ñèëà-
çèî ñ áðåãà ñà ïðàâèì àðáàíàøêèì ïîíîñèòèì õî-
äîì” (1912, XXIX, 7).
Ôèçè÷êî¼ ëåïîòè âëàäè÷èíî¼ îáà àóòîðà ñó äîäà-
âàëà ïðåôèœåíó äóõîâíîñò, ó÷åíîñò, àëè è âèòåøòâî
è ëè÷íó õðàáðîñò. Íàïîìèœóžè êàêî ¼å Œåãîøà íà-
ðîä âåîìà ïîøòîâàî è âîëåî, Ëå¼àðä íå ïðîïóøòà äà
êàæå êàêî ¼å îí „äðæàî ó ðóöè ïóøêó èñòî îíàêî äî-
áðî êàî è åïèñêîïñêó øòàêó” è óâåëèêî ïîäñåžàî „íà
ðàòîáîðíå áèñêóïå èç ñðåäœåã âåêà [...] êî¼è ñ¼åäèœà-
âàõó ñà ðåëèãèîçíèì êàðàêòåðîì îñîáèíå è òàëåíàò
âî¼íèêà è ¼åäíîã ðàçáî¼íèêà” (1907, XVIII, 7).
Œåãîøåâó âèòåøêî-ðàòíè÷êó ïðèðîäó àïîñòðî-
ôèðà è äðóãè åíãëåñêè ïóòîïèñàö: „Ïî ïîâðàòêó èç
Ïåòðîãðàäà èìàî ¼å èçãëåä ¼åäíîã åâðîïñêî㠟åíòëìå-
íà è œåãîâà îäåžà áèëà ¼å ñâåøòåíè÷êà; àëè ¼å óáðçî
óâèäåî äà îäåëî œåãîâèõ ðîäíèõ ïëàíèíà áîšå ïðè-

266
ëè÷è œåãîâîì ìóøêîì ñòàñó, äîê ñó ñïîšíå íåïðè-
ëèêå ó êî¼èìà ñå Öðíà Ãîðà ñòàëíî íàëàçèëà, çà êðàò-
êî âðåìå ó÷èíèëå äà ñâî¼ó åïèñêîïñêó øòàêó çàìåíè
ìà÷åì. Ïîñòàî ¼å èñòî îíàêî âàòðåí ðàòíèê êàî œå-
ãîâ ïðåòõîäíèê” (1912, XXIX, 7).
È òàêî, Œåãîø íå ñàìî äà ¼å ñòîæåðíà ëè÷íîñò
îáà ïóòîïèñà, âåž èìà è îáåëåæ¼å ðîìàíåñêíîã ¼óíà-
êà – âëàäèêà è ðàòíèê, ïåñíèê è äðæàâíè ïîãëàâàð,
äåìîêðàòà è ïîíîñíè ÷óâàð íàöèîíàëíå ñàìîáèòíî-
ñòè. Íà ñëè÷àí íà÷èí, äàêëå, êàî è ñòåðåîòèï î äè-
âšèì è åãçîòè÷íèì Öðíîãîðöèìà, ìåó ñòðàíöèìà
¼å äåëàòàí è ìèò î œèõîâîì âëàäèöè. Ñâàêè íà ñâî¼
íà÷èí, îáà åíãëåñêà ïóòîïèñöà ãà ðàçâè¼à¼ó, ïîòâð-
ó¼óžè ìîž ëåêòèðå, îáëèêîòâîðíó ñíàãó ¼àâíîã ìœå-
œà è çíà÷༠ñîöè¼àëíîã è êóëòóðíîã êîíòåêñòà èç êî-
ãà ñå šóäè è ïî¼àâå ñàãëåäàâà¼ó.
Àêî ñó åíãëåñêè ïóòîïèñè áèëè äðàãîöåíè Ãëà-
ñíèêó „çáîã îñêóäèöå äîìàžèõ èçâîðà çà ïîçíàâàœå
Œåãîøà è œåãîâå Öðíå Ãîðå”14, îá¼àâšèâàœå Õà¼-
íåîâîã ïóòîïèñà ìîòèâèñàíî ¼å ñàñâèì äðóãèì ðàç-
ëîçèìà. Ëèöà è ïðåäåëè òó óâåëèêî íàäèëàçå ðåàë-
íîñò, ñóá¼åêòèâíà ñó ïðî¼åêöè¼à àóòîðà è ãîâîð ñêðè-
âåíîã è íåâèäšèâîã. Íåêîíâåíöèîíàëàí äî ïðîâî-
êàòèâíîñòè, Õà¼íå ¼å áèî ãëàñíèê ìîäåðíîã äóõà,
„ðàñêðñíèöà èçìåó ñòàðîã è íîâîã ñâåòà”, êàêî ¼å
ïèñàî íåìà÷êè èñòîðè÷àð êœèæåâíîñòè Ôðèö Ìàð-
òèíè.15
Îâ༠çàêàñíåëè ðîìàíòè÷àð íåóêðîòèâîã òåìïå-
ðàìåíòà è âåëèêîã ñòâàðàëà÷êîã ïîòåíöè¼àëà, ñìàòðàî
¼å èíäèâèäóàëíîñò è ñêåïñó ñóøòèíñêèì îäðåäíè-
14
Âî¼èñëàâ £îâàíîâèž Ìàðàìáî ó íàïîìåíè óç ïóòîïèñ
Õ. Ëå¼àðäà, „Íà Öåòèœó...”, Ñðïñêè êœèæåâíè ãëàñíèê, 1907,
XVIII, 6, 440.
15
Ôðèö Ìàðòèíè, Èñòîðè¼à íåìà÷êå êœèæåâíîñòè, Áå-
îãðàä, 1971, 375.

267
öàìà „ìîäåðíå êœèæåâíîñòè” è æåñòîêî ¼å îñïîðà-
âàî àóòîðèòåòå. Ñëîáîäîóìíà äóõà è äåìîêðàòñêèõ
óáååœà, Õà¼íå ñå èðîíè÷íî ïîèãðàâàî ñà ñâèì øòî
ïîñòî¼è íå øòåäåžè íè ñåáå íè ñâî¼à îñåžàœà. Òàêàâ
¼å è ó „Ïóòó èç Ìèíõåíà ó €åíîâó” êî¼è Ãëàñíèê îá-
¼àâšó¼å.
Ïàðîäèðàœåì àêàäåìñêîã äóõà, ðóãàœåì ìàëî-
ãðààíñêîì ìîðàëó è ñòåðåîòèïèìà, ïðåïóøòà¼óžè
ñå íåîáóçäàíî¼ èìàãèíàöè¼è, Õà¼íå ¼å ïîñòàî çàñòàâà
ãðààíñêèõ è óìåòíè÷êèõ ñëîáîäà. Îä Õðèñòà è çà
Íåìöå íåïðèêîñíîâåíîã Ãåòåà, äî îáè÷íèõ ãðààíà
è òóðèñòè÷êèõ õîäî÷àñíèêà – ñâå ¼å ïîñòà¼àëî ïðåä-
ìåò ïèø÷åâå èðîíè¼å è äóõîâèòèõ îïàñêè. Œåãîâî¼
î÷àðàâà¼óžî¼ ôàíòàçè¼è áèëå ñó ïîäâðãíóòå è çíàìå-
íèòå ãðàåâèíå è ñïîìåíèöè.
Ïðîëåžíè êðà¼îëèê ñåâåðíå Èòàëè¼å, èñïóœåí
ìåäèòåðàíñêîì ñâåòëîøžó è ñòàðèì ãðàäîâèìà, ñà-
ìî ¼å äåêîð ó êîìå ñå âðòîãëàâî ñìåœó¼ó ïåñíèêîâà
ðàñïîëîæåœà êî¼à èäó îä ïîòèøòåíîñòè äî åóôîðè÷-
íå ðàäîñòè æèâšåœà, îòêðèâà ñå òà¼àíñòâåíà ïðè-
âëà÷íîñò ñìðòè è ñëàâè šóáàâ, íèæó àóòîïîåòè÷êå
ðåôëåêñè¼å è åïèôàíè¼ñêè òðåíóöè ñïîçíàœà î ñâå-
¼åäèíñòâó.
Ïîçèòèâèñòè÷êè îïèñè è åãçàêòíå ÷èœåíèöå
óñòóêíóëè ñó ïðåä ñèëèíîì óíóòðàøœèõ äîæèâšà-
¼à è ïðîäóêîâàëè íîâè îáëèê ðåàëíîñòè, ïî áîãàò-
ñòâó èíôîðìàöè¼à è åìîöèîíàëíîñòè ñóïåðèîðíè¼è
îä îíîã ôàêòîãðàôñêîã.
Ñòèëñêè ðàçèãðàíà, ïóíà ïàðàäîêñà è âåøòî èç-
âó÷åíèõ ïîåíòè, Õà¼íåîâà ïóòîïèñíà ïðîçà ïîòâð-
èâàëà ¼å, ñ ¼åäíå ñòðàíå Ãëàñíèêîâó „åâðîïå¼ñêó”
îðè¼åíòàöè¼ó è áèëà ñâåäî÷àíñòâî âèñîêî ïîñòàâšå-
íèõ åñòåòè÷êèõ ìåðèëà ÷àñîïèñà. Ñ äðóãå ñòðàíå,
èàêî óìåòíèê íà¼÷èñòè¼åã êîâà, Õà¼íå ¼å áèî è àíãà-
æîâàíè èíòåëåêòóàëàö è õóìàíèñòà. „Ïåñíèøòâî, ìà
êîëèêî äà ñàì ãà âîëåî, áèëî ¼å çà ìå ñàìî ñâåòà èãðà÷-

268
êà, îñâåžåíî ñðåäñòâî çà íåáåñêå ñìåðîâå”, èñïîâå-
äàî ñå îí ó „Ïóòó èç Ìèíõåíà ó €åíîâó” è òðàæèî
äà ñå, êàä óìðå, íà œåãîâ êîâ÷åã ñòàâè ìà÷, à íå êœè-
ãà – „¼åð ¼à áå¼àõ âàšàí âî¼íèê ó ðàòó çà îñëîáîåœå
÷îâå÷àíñòâà” (1910, XXV, 6). Òà äðóøòâåíà è ñîöè-
¼àëíà äèìåíçè¼à Õà¼íåîâà äåëà, èñòî êîëèêî è îíà
óìåòíè÷êà, ïîäóäàðàëà ñå ñà äðóãîì çíà÷à¼íîì ìè-
ñè¼îì Ñðïñêîã êœèæåâíîã ãëàñíèêà – œåãîâèì ëè-
áåðàëíèì äóõîì è ïîëèòè÷êèì àíãàæìàíîì. Íåìà÷-
êè ïåñíèê ¼å òàêî îá¼åäèíèî îáà áèòíà Ãëàñíèêîâà
ïîñëàœà: çà¼åäíî ñà Äó÷èžåâèì ïóòîïèñèìà èç Øâà¼-
öàðñêå ïðåäñòàâšàî ¼å íåñóìœèâî âðõóíàö œåãîâå
ïóòîïèñíå ïðîçå, àëè ¼å áèî è ïàðàäèãìà èäå¼íèõ
ñòðåìšåœà îâîã ÷àñîïèñà.

II

Ïðåâîäíà êœèæåâíîñò ó Ñðïñêîì êœèæåâíîì

ãëàñíèêó, êàî è ïóòîïèñíà ïðîçà, íà ñâî¼ íà÷èí çà-
õâàëíà ¼å çà èñòðàæèâàœå èäåîëîøêèõ è åñòåòè÷êèõ
îïöè¼à ÷àñîïèñà, îäíîñíî œåãîâèõ ïðåòåíçè¼à äà óòè-
÷å íà äîìèíàòíå îáëèêå äèñêóðçèâíå ïðàêñå. Òðàãà-
œå çà „îáðàñöèìà” è óçîðèìà ó ðàçâè¼åíèì åâðîï-
ñêè êœèæåâíîñòèìà16, îäíîñíî óñòàíîâšàâàœå êœè-
æåâíèõ êàíîíà ÷è¼è ñå ñèñòåì âðåäíîñòè íå ìîæå
äîâåñòè ó ñóìœó, ïîäðàçóìåâàî ¼å è ïðîñêðèáîâàœå
äðóãèõ, ò¼. óêàçèâàî íà ïîòðåáó êîíòðîëå è ðåãóëà-
öè¼å ÷èòàâîã ¼åäíîã ñåãìåíòà êóëòóðå, à ïîñðåäñòâîì
œåãà è áèòíèõ òîêîâà äðóøòâåíå ïðàêñå.
Èçáîð äåëà èç ñòðàíèõ êœèæåâíîñòè ó ïðâî¼ ñå-
ðè¼è ÑÊà èìà ïðîãðàìñêó òåæèíó, äîê ¼å ó íîâî¼, ìå-
16
„Êàä îáðàñöè ïîñòî¼å ãîòîâè, êàä òàêî ðåžè èìàìî ñà-
ìî ðóêó äà ïðóæèìî, ïà äà èõ èìàìî, îíäà òðåáà ïðóæèòè
ðóêó è èìàòè èõ.”, Á. Ïîïîâèž, „Êœèæåâíè ëèñòîâè” , Êðè-
òè÷êè ðàäîâè Á. Ïîïîâèžà, ñòð. 60.

269
óðàòíî¼ ñåðè¼è, ïðèãóøåíè¼è è äåî ¼å îïøòå òåæœå
óðåäíèøòâà êà „ïðîìåíàìà è ðàçíîâðñíîñòè ó êœè-
æåâíîñòè è óìåòíîñòè”.17 Ðàçëîã òîìå ¼å øòî ¼å ïî-
ñëå ðàòà äîøëî äî çíà÷à¼íèõ ïðîìåíà ó ïîëèòè÷êîì,
äóõîâíîì è êœèæåâíîì æèâîòó. Ãëàñíèê ¼å ó òîìå
èìàî çàïàæåíó óëîãó, àëè íå âèøå è ñðåäèøœó, à œå-
ãîâà íà÷åëà áèëà ñó è ìàœå èäåîëîøêè ìîòèâèñàíà.
Èçáîð è âðåäíîâàœå äåëà èç íåìà÷êå êœèæåâ-
íîñòè, è òî áàø ó ñòàðî¼ ñåðè¼è, çàñëóæó¼å ïîñåáíó
ïàæœó, ¼åð ïîðåä åñòåòè÷êîã è åòè÷êîã, ñòàëíî èìëè-
öèðà è ïðèñóòâî ïîëèòè÷êîã äèñêóðñà, îáåëåæåíîã
åêîíîìñêèì è òåðèòîðè¼àëíèì àñïèðàöè¼àìà Àóñòðî-
óãàðñêå è Íåìà÷êå ïðåìà îâäàøœèì ïðîñòîðèìà.
Êàêî ¼å ó Ãëàñíèêó ïîñðåäîâàíà ñëèêà î êóëòó-
ðè è ëèòåðàòóðè íåìà÷êîã ãîâîðíîã ïîäðó÷¼à? Èäå¼-
íà è óìåòíè÷êà çðà÷åœà ñà òèõ ïðîñòîðà êî¼à ñó ó
ñðïñêî¼ êóëòóðè è êœèæåâíîñòè, ïîñåáíî ó Âî¼âî-
äèíè, áèëà âåîìà ïðèñóòíà òîêîì 19. âåêà, âåž ñå-
äàìäåñåòèõ ãîäèíà ñëàáå, à íà ðàçìåó äâà âåêà ñðï-
ñêà êœèæåâíîñò ñå, êàî è äðóãå åâðîïñêå, âèøå îêðå-
žå ôðàíöóñêî¼ ëèòåðàòóðè. Òî ¼å è âðåìå êàäà ñå íà-
öèîíàëíà êœèæåâíîñò íàøëà ïðåä èçàçîâîì – ìî-
äåðíèçîâàòè ñå îòâàðà¼óžè ñå ïðåìà íîâèì åâðîïñêèì
äóõîâíèì è ïîåòè÷êèì ñòðó¼àœèìà è ñà÷óâàòè ñâî¼
èäåíòèòåò. Òîìå òðåáà äîäàòè äà ñó ìîäåðíà ñòðó¼à-
œà áèëà âåîìà ðàçíîëèêà è íå ðåòêî èìàëà ñíàãó øî-
êàíòíå íîâèíå êî¼à ¼å îäáè¼àëà òðàäèöèîíàëèñòè÷êó
ñðåäèíó êàêâà ¼å áèëà ñðïñêà ïî÷åòêîì 20. âåêà. Àëè,
íè òî íè¼å áèëà îñîáåíîñò ñàìî ñðïñêå âåž è ðàçâè-
¼åíè¼èõ åâðîïñêèõ ëèòåðàòóðà. Îäñóñòâî äîìèíàíò-
íîã óìåòíè÷êîã ïðàâöà, èäå¼íè è ñòèëñêè ïëóðàëè-
çàì (ïðåâëàäàâàœà íàòóðàëèçìà, ¼óãåíäñòèë, èìïðå-
ñèîíèçàì, ñèìáîëèçàì, íåîðîìàíòèêà, ðàíè åêñïðå-
17
Á. Ïîïîâèž, Ñ. £îâàíîâèž, „×èòàîöèìà íîâå ñåðè¼å Ñðï-
ñêîã êœèæåâíîã ãëàñíèêà”, ÑÊÃ, 1920, í.ñ, I, 1, ñòð. 1–4.

270
ñèîíèçàì) îäëèêà ñó è íåìà÷êîã êœèæåâíîã æèâîòà
è èçâîð ñòàëíèõ ñóêîáà è ñïîðåœà ó œåìó.
Ïðâà äåöåíè¼à ïðîøëîã âåêà ó Íåìà÷êî¼ ó çíà-
êó ¼å äåêàäåíöè¼å, îñåžàœà „óìîðà îä Åâðîïå” è ÷å-
æœå çà äðåâíèì è åãçîòè÷íèì êóëòóðàìà (àôðè÷êà
óìåòíîñò, Èíäè¼à), à óïîðåäî ñ òèì è ó çíàêó íàöèî-
íàëíå äóõîâíå îáíîâå, êóëòà ëåïîòå è âå÷íå ìëàäî-
ñòè. Èíäèêàòèâíè ñó è íàñëîâè êœèæåâíèõ ÷àñîïè-
ñà: Jugend (1896), Jung Deutschland (1900), Die Mo-
derne (1891), Die Fackel (1899), Die Aktion (1912) ...
£àâšà ñå íîâè òèï ïåðèîäèêå èçðàçèòî àðòèñòè÷êå
îðè¼åíòàöè¼å, êî¼à ¼å íåãîâàëà åêñêëóçèâíîñò – îä
îïðåìå äî ìàëîáðî¼íå ïóáëèêå êî¼î¼ ¼å íàìåœåíà: Pan
(1895), Ver sacrum (1898), Die Insel (1899), Hyperion
(1908), Blätter für die Kunst (1892); ñâî¼ ÷àñîïèñ ñó
èìàëè è Õîôìàíñòàë – Morgen (1907) è Òîìàñ Ìàí –
Der Frühlingssturm (1907), àëè ñó òà ãëàñèëà áèëà
êðàòêîã âåêà è ïðåäñòàâšàëà ñó èçðàç íàãëàøåíå ïåð-
ñîíàëíîñòè è ðàçëè÷èòèõ ñòâàðàëà÷êèõ åíåðãè¼à. Íà-
ñóïðîò œèìà ñòà¼àëè ñó òðàäèöèîíàëíè¼è ÷àñîïèñè
ïîïóò ìèíõåíñêîã Die Geselschaft (1885), êî¼è ¼å ïðåä-
ñòàâšàî ñâî¼åâðñíó „êðèòè÷êó òðèáèíó ìîäåðíå
êœèæåâíîñòè” è áèî ïðîæåò ðåôîðìèñòè÷êèì ñõâà-
òàœèìà ëèáåðàëíå ãðààíñêå åëèòå è áåðëèíñêè Freie
Bühne für modernes Leben (1890), êî¼è ¼å ïîä íîâèì
íàñëîâîì Die neue Rundschau íàñòàâèî äà èçëàçè ñâå
äî äàíàñ.18 Èçâåñíî ¼å äà ¼å Ãëàñíèê áèî áëèæè îâî¼
äðóãî¼ ãðóïè ãëàñèëà.
Óïîðåäíî ïîñòî¼àœå è áðçî ñìåœèâàœå ðàçëè-
÷èòèõ èäå¼íèõ è ñòèëñêèõ ïðàâàöà ó ñóâðåìåíî¼ íå-
ìà÷êî¼ êœèæåâíîñòè ñïðå÷àâàëî ¼å ôîðìèðàœå ¼åäèí-
ñòâåíèõ êœèæåâíèõ íîðìè è ïðåîâëàó¼óžåã óêóñà.
Øèðîê ¼å ëóê ñòâàðàëà÷êèõ èíäèâèäóàëíîñòè. Ïî-
18
Fritz Schlawe, Literarische Zeitschriften 1885–1910, Stutt-
gart, 1965, str. 110.

271
÷åâ îä íàòóðàëèçìà ðàíîã Ãåðõàðäà Õàóïòìàíà, Àð-
íà Õîëöà èëè áðàžå Õàðò, ïà ïðåêî èìïðåñèîíèçìà
Äåòëåôà Ëèëè¼åíêðîíà è Ïåòåðà Àëòåíáåðãà, íåî-
ðîìàíòè÷àðà Õóãà Õîôìàíñòàëà, òå ñèìáîëèñòå
Øòåôàíà Ãåîðãà, èëè Ðèõàðàäà Äåìåëà è Àëôðåäà
Ìîìáåðòà, êî¼è ñâî¼îì ñêëîíîøžó êà åêñòàòè÷íîì
ïðåòõîäå åêñïðåñèîíèçìó, ñâå äî Ðà¼íåð Ìàðè¼å
Ðèëêåà, Ôðàíöà Êàôêå, Õà¼íðèõà è Òîìàñà Ìàíà.
„Òîêîâè êóëòóðå ñó áèëè òîëèêî çãóñíóòè è ñèëî-
âèòè, íåî÷åêèâàíè è íåïðåäâèäèâè, äà ñó íà¼óãëåä-
íè¼è êðèòè÷àðè ó Áåðëèíó è Áå÷ó: Ìàêñèìèëè¼àí
Õàðäåí, Àëôðåä Êåð è Êàðë Êðàóñ, îøòðîðåêè è
áðçîðåêè, áèëè ñàãëàñíè ñàìî ó òîìå äà ñó íà¼áëè-
ñòàâè¼è òðåíóöè êóëòóðå óïðàâî îíè ó êî¼èìà ñå íà¼-
òåæå äèøå”, ïèñàî ¼å ó Èñòîðè¼è íåìà÷êå êóëòóðå
Ñëîáîäàí Ãðóáà÷èž.19
Îñåžàœå õàîòè÷íîñòè, íåñíàëàæåœà, ÷åñòî è
çãðàíóòîñòè, òå ðå÷è „ðóæíî” è „îäâðàòíî” ïðàòèëè
ñó ïî¼àâó íîâå óìåòíîñòè è ó íåìà÷êîì êœèæåâíîì
è ¼àâíîì æèâîòó. È îäíîñ äîìàžå êðèòèêå ïðåìà íî-
âî¼ óìåòíîñòè áèî ¼å àìáèâàëåíòàí. „Èäåîëîã áå÷êå
ìîäåðíå” Õåðìàí Áàð âåž ¼å äåâåäåñåòèõ ãîäèíà ïè-
ñàî î íåîïõîäíîñòè ïðåâàçèëàæåœà íàòóðàëèçìà è
ïîäðæàâàî ìîäåðíèñòè÷êà ñòðó¼àœà, à çàâðøèî ¼å êàî
àïîëîãåòà êîíçåðâàòèâèçìà.20 Ìàêñ Íîðäàó ¼å, îïåò,
ó ñâî¼î¼ ñòóäè¼è „Èçîïà÷åíîñò”, ïîñâåžåíî¼ Ëîìáðî-
çó, óâåî ïî¼àì äåãåíåðàöè¼å è ïðèìåíèî ãà è íà óìåò-
íîñò. Äåêàäåíöà êàî áîëåñò ¼å òàêî èäåíòèôèêîâàíà
è ó íåìà÷êî¼ êœèæåâíîñòè è óïðàâî îâå èäå¼å ñó ïî-
ñòàëå áëèñêå £îâàíó Ñêåðëèžó. Îí žå èõ è ïðåíåòè
íà ñòðàíèöå ÑÊÃ: ó ñòóäè¼è „Ìàêñ Íîðäàó î äàíà-
19
Èñòîðè¼à íåìà÷êå êóëòóðå, Ñðåìñêè Êàðëîâöè – Íîâè
Ñàä, 2001, ñòð. 421.
20
Viktor Žmegaè, Književnost njemaèkog jezièkog izraza, Po-
vijest svjetske književnosti, knj. 5, Zagreb, 1974, str. 192.

272
øœî¼ ôðàíöóñêî¼ êœèæåâíîñòè”: „Îíî øòî ñå ó îâî¼
êœèçè èñòè÷å, òî ¼å ñíàæàí, áåçîáçèðàí íàïàä íà ìî-
äåðíèñòå, íà ìëàäó øêîëó, äåêàäåíòå, ñèìáîëèñòå,
âåðëèáðèñòå, åñòåòå, è êàêî ñå ¼îø íå çîâå òà ’ñâåòà
ãîìèëà èäèîòà êî¼ó ìëàäîñò íå øòåäè îä ìåêøàœà
ìîçãà’. Œèõîâó åñòåòèêó ’óìåòíîñò ðàäè óìåòíîñòè’
ñìàòðà Íîðäàó çà òåîðè¼ó šóäè íåäîâîšíî óìíî ðàç-
âè¼åíèõ, íåñïîñîáíèõ çà øèðå èäå¼å è òðà¼àí è ðåäî-
âàí ðàä; òî ñó šóäè àíòèñîöè¼àëíè ó ñâî¼èì íàãîíè-
ìà, êî¼è ïðîâîäå æèâîòå ó íåêîì äåòèœàñòîì áðášà-
œó êî¼å îíè íàçèâà¼ó óìåòíîøžó. Îíè îçáèšíî òâð-
äå äà ¼å ’ñâåò ñòâîðåí äà çàâðøè ¼åäíîì ëåïîì êœè-
ãîì’, è äà ¼åäíà âèøà äóøà íå òðåáà äà ñå ïðåäà¼å
ãîìèëè. Òî ñó ñëàáîóìíè ìèñòè÷àðè, çà êî¼å ¼å íå¼à-
ñíîñò ñèíîíèì äóáèíå, à ¼àñíîñò çíà÷è âóëãàðíîñò”
(1903, X, 5).
Èàêî ïîçíàâàëàö ìîäåðíîã ôðàíöóñêîã ïåñíè-
øòâà, Ñêåðëèž íåžå óçåòè ó îäáðàíó äåêàäåíòå Âåð-
ëåíà, Ðåìáîà è Ìàëàðìåà, à èçëîæåíó òåçó î äåêà-
äåíöè êàî áîëåñòè è îïàñíîñòè çà äðóøòâî ïðèõâà-
òèžå è àêòèâèðàžå êàä áóäå ïèñàî î íîâèì ïåñíè÷-
êèì êœèãàìà ñðïñêèõ äåêàäåíàòà – Äèñà, Èñèäîðå
Ñåêóëèž è Ïàíäóðîâèžà. „Íå¼àñíîñò” è „ìèñòè÷-
íîñò” ïîñòàžå ïðîêàæåíè ïî¼ìîâè è êîä íà¼óòèöà¼-
íè¼åã ñðïñêîã êðèòè÷àðà åïîõå ìîäåðíå.
Íè äðóãè Ãëàñíèêîâ óðåäíèê – Áîãäàí Ïîïîâèž,
íè¼å áèî ïðåòåðàíî îòâîðåí ïðåìà íîâèíàìà, ïîñåá-
íî íå îíèì êî¼å ñó ñòèçàëå èç íåìà÷êîã êóëòóðíîã
ïðîñòîðà. Çàìåðà¼óžè Ìåøòðîâèžó øòî ïî¼åäèíå œå-
ãîâå ñêóëïòóðå „íîñå íà ñåáè òðàãîâå îíå, óçãðåä áó-
äè ðå÷åíî, íåñèìïàòè÷íå è ïëèòêå ðàçìåòšèâîñòè è
âðëî ¼åôòèíå ôèëîçîôè¼å èçâåñíèõ ìîòèâà òçâ. íå-
ìà÷êå è áå÷êå ñåöåñè¼å”, Ïîïîâèž ¼å óïîçîðàâàî äà
¼å „ìîäà ñâóäà, è ó óìåòíîñòè, îíî øòî ¼å íà¼ìàœå
áèòíî [...] Ȟè çà ìîäîì çíà÷è ïîäðàæàâàòè; ìåó-
òèì, áèòíè óñëîâ ïðàâå è âåëèêå óìåòíîñòè, òî ¼å áè-

273
òè èñêðåí, òî ¼åñò áèòè ñàìîíèêàî, áèòè ñâ.21 Îïðå-
çíîñò ïðåìà „íîâèíè” è „íàïðåòêó” îáî¼èëà ¼å è êðè-
òè÷àðåâ è Ãëàñíèêîâ ïðîãðàìñêè òåêñò „Î êœèæåâ-
íèì ëèñòîâèìà” îá¼àâšåí ó ïðâîì áðî¼ó: „Íàïðåäàê
ó êœèæåâíîñòè è óìåòíîñòè ¼å ÷åñòî âåçàí ñà ñòâàð-
íèì îïàäàœåì ìîðàëíîñòè, äèñöèïëèíå è âåøòè-
íå”,22 è òà ïîñòàâêà ¼å èëóñòðîâàíà è ïðèìåðîì „ïðå-
òåíöèîçíîã è àíòèïàòè÷íîã íàäðèôèëîçîôà Èáçå-
íà”.23
×èíè ñå ïàðàäîêñàëíèì äà ñó äâà óðåäíèêà êî¼à
ñó ïîíà¼âèøå äàâàëà òîí è áî¼ó ÑÊà è íàñòî¼àëè äà ó
ñðïñêó êœèæåâíîñò óíåñó ìîäåðàí åâðîïñêè äóõ
óìíîãîìå áèëè çàòâîðåíè áàø ïðåìà áèòíèì ìîäåð-
íèì, îäíîñíî àâàíãàðäíèì è ïðåâðàòíè÷êèì ñòðó¼à-
œèìà ó œî¼.
Íåïðèõâàòàœå ïåñíè÷êå äåêàäåíöå, êî¼à ¼å ïî-
ñòàëà îñíîâ ìîäåðíå åâðîïñêå ïîåçè¼å, èëè Èáçåíà,
êî¼è ¼å ñà Ñòðèíäáåðãîì íà¼âèøå óòèöàî íà åâðîï-
ñêó äðàìó íà ïðåëîìó âåêîâà, ãîâîðèëè ñó î òðàäè-
öèîíàëèçìó Ãëàñíèêîâèõ óðåäíèêà, î òîìå äà ¼å œè-
õîâ êîíöåïò îáíîâå è ðàçâî¼à ñðïñêå êœèæåâíîñòè
ïðåòåæíî áèî óòåìåšåí íà êëàñè÷íèì âðåäíîñòèìà
åâðîïñêå êóëòóðå è óìåòíîñòè: íà œåíî¼ ïðîñâåòè-
òåšñêî-ðàöèîíàëèñòè÷êî¼ òðàäèöè¼è è íà åñòåòè÷-
êèì è ñîöè¼àëíèì òåîðè¼àìà Êîíòà, Ñïåíñåðà, Ãè-
¼îà, Ðåíàðà, Ðåíàíà, Òåíà. Íîðìàòèâèçàì Áîãäàíà Ïî-
ïîâèžà, œåãîâ êóëò ðàçóìà, ðåäà è ïðàâèëíîñòè îá-
ëèêà, òå íàöèîíàëíè è ñîöè¼àëíè ïðàãìàòèçàì è âè-
òàëèçàì £îâàíà Ñêåðëèžà èìàëè ñó ðåôîðìñêè, à íå
21
„Ïðâà ¼óãîñëîâåíñêà óìåòíè÷êà èçëîæáà”, ÑÊÃ, 1905,
XIV, áð. 1, ñòð. 271.
22
„Êœèæåâíè ëèñòîâè”, Êðèòè÷êè ðàäîâè Á. Ïîïîâèžà,
ñòð. 59.
23
„Î êœèæåâíîñòè”, Êðèòè÷êè ðàäîâè Áîãäàíà Ïîïîâè-
žà, ñòð. 137.

274
ïðåâðàòíè÷êè êàðàêòåð. Œèõîâ öèš áèî ¼å äà ñå ïî-
ñòàâå ñòàáèëíè òåìåšè íàöèîíàëíî¼ ëèòåðàòóðè, àëè
è øèðå êóëòóðè, äà ñå ó œèõ „óâåäå ðåä”, ïà ñå îòóäà
êàî óçîðè íèñó ìîãëè ïðèõâàòèòè ñòðàíè ïèñöè è
äåëà êî¼è ñó äîâîäèëè ó ïèòàœå òåê óñòàíîâšåíå
âðåäíîñòè è ìåðèëà.
Êàêî ñó ñóâðåìåíà íåìà÷êà è àóñòðè¼ñêà êœèæåâ-
íîñò áèëå ïîä ¼àêèì óïëèâîì ôðàíöóñêå äåêàäåíöå, à
Èáçåí ¼åäíî âðåìå æèâåî è âåîìà óòèöàî íà ìîäåðíó
íåìà÷êó äðàìó – ¼àñíî ¼å çàøòî ¼å ðåöåïöè¼à íåìà÷êå
êœèæåâíîñòè íàèøëà íà îçáèšíå ïðåïðåêå.
Îòêëîí ïðåìà òî¼ ñòðàíî¼ êœèæåâíîñòè ó Ãëà-
ñíèêó áèî ¼å ¼îø ïî¼à÷àí çáîã òåðèòîðè¼àëíèõ ïðå-
òåíçè¼à Àóñòðîóãàðñêå è Íåìà÷êå, ïðèêðèâåíèõ èäå-
îëîøêîì ñèíòàãìîì î „öèâèëèçàòîðñêî¼ ìèñè¼è”, êî¼à
¼å ïî÷èâàëà íà ðàíè¼å óòâðåíèì ïîäåëàìà íà „ðàç-
âè¼åíå „ è „íåðàçâè¼åíå”, ” öèâèëèçîâàíå è íåöèâè-
ëèçîâåíå”, „îðè¼åíòàëíå” è „çàïàäíå” íàðîäå. Ïî÷å-
òàê òå „öèâèëèçàòîðñêå ìèñè¼å” áèî ¼å óëàçàê Àóñòðî-
óãàðñêå ó Áîñíó è Õåðöåãîâèíó 1878. ãîäèíå, à äàšå
åòàïå ñó áèëè àíåêñè¼à îâèõ òåðèòîðè¼à è öàðèíñêè
ðàò ðàò ñà Ñðáè¼îì24.
Èìà¼óžè ó âèäó äà ¼å íàìåðà ãðààíñêå åëèòå
îêóïšåíå îêî Ãëàñíèêà, ïîðåä êœèæåâíå è „ìîðàë-
íå îáíîâå”, áèëà è òåìåšíà ïðîìåíà ó íà÷èíó ìè-
øšåœà è ñèñòåìó âðåäíîâàœà, óçîðè ñå íèñó ñìåëè
òðàæèòè íà ñòðàíè ãäå ñó ïîñòà¼àëå îñâà¼à÷êå íàìå-
ðå ïðåìà Ñðáè¼è. Ó çàîøòðåíîì âèäó è ñà äàëåêîñå-
æíèì èìïëèêàöè¼àìà êî¼å ¼å äîíîñèî àóòîðèòàðíè
ãëàñ Áîãäàíà Ïîïîâèžà, ò༠ñòàâ ¼å èñêàçàí ó ïðèêàçó
Øàíòèžåâå Àíòîëîãè¼å íåìà÷êå ëèðèêå: „Ìîäåðíà
íåìà÷êà ëèðèêà ¼å òàêî ñëàáà, óñèšåíà, íàèâíà è íå-
24
Ìèëîø Êîâèž, „Ïîëèòè÷êà óëîãà Ñðïñêîã êœèæåâíîã
ãëàñíèêà”, Çáîðíèê Ñòî ãîäèíà Ñðïñêîã êœèæåâíîã ãëàñíè-
êà”, Áåîãðàä, 2003, ñòð. 363-377.

275
êœèæåâíà äà ¼å íè íà¼áîšè ïðåâîä íå ìîæå ïîäèžè
è ñïàñèòè ... Òà êœèãà (àíòîëîãè¼à) ¼å ó èñòè ìàõ íîâ
äîêàç äà ñðïñêè ïèñöè íåìà¼ó øòà äà òðàæå è íå
ìîãó íèøòà äà íàó ó ìîäåðíî¼ íåìà÷êî¼ êœèæåâ-
íîñòè” (1910, XXV, 10) (èñòàêëà Â. Ì.). Èçâåñíî,
ïîðåä åñòåòè÷êèõ, è ïîëèòè÷êè ìîòèâè ñó èìàëè óäå-
ëà ó îâîì îäñå÷íîì êœèæåâíîêðèòè÷êîì ñóäó.

£åäàí îä áàçè÷íèõ ìèòîâà ÑÊà áèî ¼å îí༠î

åâðîïñêî¼ êóëòóðè è óìåòíîñòè çàñíîâàí íà œåíî¼
ðàöèîíàëèñòè÷êî¼, ìîðàëèñòè÷êî¼ è êëàñèöèñòè÷êî¼
òðàäèöè¼è – íà èäå¼àìà íàïðåòêà è õóìàíîñòè è èäå-
àëó ìåðå, ¼àñíîñòè è ðåäà. Ñòîãà ñó ó îâîì ÷àñîïèñó,
êàî è ó ñëó÷à¼ó äðóãèõ çàïàäíîåâðîïñêèõ, è ó íå-
ìà÷êî¼ êœèæåâíîñòè, ïðåäíîñò äîáèëè êëàñèöè è ïè-
ñöè ÷è¼à ñó äåëà áèëà ôîðìàëíî-ñòèëñêè óçîðíà èëè
ñó ïîñòóëèðàëà áèòíå åòè÷êå âðåäíîñòè.
Ïàäà ó î÷è äà ñå ó ïðâèì ãîäèøòèìà ïðåâîäè
Àðòóð Øîïåíõàóåð: „Î ÷èòàœó è êœèãàìà” (1901,
IV, 5), „Ñàìîñòàëíî ìèøšåœå” (1902, V, 1-2), òå ó
¼åäàíàåñò íàñòàâàêà „Ïàðåíåçå è ìàêñèìå” (1903,
VIII, 5-8; IX, 1-8). Ãëàñíèêîâà ñêëîíîñò êà ìîðàëè-
ñòè÷êî¼ ëèòåðàòóðè, óòèö༠Øîïåíõàóåðîâèõ èäå¼à
íà ñóâðåìåíó ëèòåðàòóðó, òå îäíåãîâàí è ¼åçãðîâèò
ñòèë áèëè ñó ðàçëîçè äà îâ༠ôèëîçîô áóäå ïðåäñòà-
âšåí äîìàžî¼ ¼àâíîñòè.
Îä Ôðèäðèõà Íè÷åà ñó ó Ãëàñíèêó ïðåâåäåíå
ñàìî äâå ïåñìå: „Ñóíöå çàëàçè” è „Îñàìšåí” (1910,
XXIV, 8), àëè ñå ñðåäèíîì ïðâå äåöåíè¼å ïðåâîäå ïî-
¼åäèíè ôðàãìåíòè Õåôòèíãîâå ñòóäè¼å î œåìó, äîê
Áðàíèñëàâ Ïåòðîíè¼åâèž ïèøå î Íè÷åîâî¼ ïðåïèñöè,
à Ìèëàí Žóð÷èí î œåãîâîì îäíîñó ñà Ëó Ñàëîìå.
Ó îäíîñó ãëàâíîã ÷àñîïèñà ñðïñêå ìîäåðíå ïðå-
ìà Íè÷åó è Øîïåíõàóåðó âàšà óêàçàòè íà íåêîëèêå
÷èœåíèöå. Ïîñðåäè ñó àóòîðè ÷è¼å ñó èäå¼å óâåëèêî
ïðåâàçèëàçèëå îêâèðå ¼åäíå íàöèîíàëíå êóëòóðå è

276
ñíàæíî óòèöàëå íà çàïàäíîåâðîïñêó ôèëîñîôñêó ìè-
ñàî è íà ñåíçèáèëèòåò åâðîïñêèõ ìîäåðíèñòà, òå ¼å
òðåáàëî äà íàó ñâî¼å ìåñòî ó åëèòíîì ÷àñîïèñó êà-
êâèì ¼å ñìàòðàí Ãëàñíèê. Èïàê, èçîñòàëå ñó òåìåš-
íè¼å ñòóäè¼å èëè ïîëåìè÷êà ñó÷åšàâàœà (ïîïóò Âå-
ëèìèðîâèžåâå ñòóäè¼å î Íè÷åó è Äîñòî¼åâñêîì ó Äå-
ëó, Ïåòðîíè¼åâèžåâå î Íè÷åó, Øîïåíõàóåðó è Ñïåí-
ñåðó, òå Ñëè¼åï÷åâèžåâå î Øîïåíõàóåðó ó ñàðà¼åâ-
ñêîì Íàðîäó). Øîïåíõàóåðîâ ïåñèìèçàì è Íè÷åîâ
àðèñòîêðàòñêè äóõ ñêåïñå è íèõèëèçìà íèñó áèëè
ïîñâå ïðèìåðåíè êóëòóðíîì ìîäåëó êî¼å ¼å ÷àñîïèñ
ïðåôåðèðàî. Ó ïîðàòíî¼ Ãëàñíèêîâî¼ ñåðè¼è œèõîâî
ïðèñóñòâî žå áèòè óî÷šèâè¼å è î œèìà žå ñå òåìåš-
íè¼å ïèñàòè (Ê. Àòàíàñè¼åâèž, Á. Ëàçàðåâèž, È. Ñå-
êóëèž).
Ñòâàðè ñó äðóãà÷è¼å ñòà¼àëå êàäà ñó ïîñðåäè
áèëà äðóãà äâà íåìà÷êà êëàñèêà – Ãåòå è Õà¼íå, ÷è-
¼å ñó èäå¼å è äåëà óìíîãîìå áèëè ó ñàãëàñ¼ó ñà åñòå-
òè÷êèì, åòè÷êèì è ãðààíñêî-ëèáåðàëíèì êîíöåï-
òîì ÷àñîïèñà. M. Žóð÷èí, À. Øàíòèž è Â. Æèâî¼è-
íîâèž Massuka ïðåâîäå Ãåòåîâó ïîåçè¼ó,25 Ï. Ïîïî-
âèž „Ïðîëîã íà íåáó” (1909, XXIII, 10) èç ïðâîã äå-
ëà Ôàóñòà, à çà¼åäíî ñà Ì. Èâêîâèžåì è äåëîâå èç
Åêåðìàíîâèõ ðàçãîâîðà ñà Ãåòåîì; êîíà÷íî ìëàäè
Í. Àíòóëà ñà ôðàíöóñêîã ïðåâîäè Áîçåðîâ Ãåòåîâ
äíåâíèê, à Ïàóëèíà Ëåáë îäëîìàê î Õàìëåòó èç Âèë-
õåëìà Ìà¼ñòåðà (1909, XXIII, 5).
Íè¼å áåç çíà÷à¼à ïîäàòàê äà ¼å ïî÷åòêîì ïðîøëîã
ñòîëåžà è íåìà÷êà ëèáåðàëíà ãðààíñêà ìèñàî íàñòî-
25
£. Â. Ãåòå, „Ìèœîí” (ïðåâ. Ì. Žóð÷èí), ÑÊÃ, 1903, IX,
áð. 4, ñòð. 271.
£. Â. Ãåòå, „Ìîðñêà òèøèíà” (ïðåâ. À. Øàíòèž), ÑÊÃ,
1907, XIX, áð. 6, ñòð. 44.
£. Â. Ãåòå, „Ïåñìå (Èç Âèšåìà Ìà¼ñòåðà)” (ïðåâ. Â.
Æèâî¼èíîâèž-Massuka), ÑÊÃ, 1910, áð. 8, ñòð. 583–584.

277
¼àëà äà íà òðàäèöè¼è Ãåòåîâîã êîñìîïîëèòèçìà ïî-
êóøà äà óñïîñòàâè ñêëàäàí îäíîñ êóëòóðå è äðæàâå,
íàöèîíàëíîã è óíèâåðçàëíîã, íî áåçóñïåøíî: „íà-
öèîíàëíà èäå¼à ñâå âèøå ñå óäàšàâàëà îä ñâåñòè î
êóëòóðíî¼ è îïøòå÷îâå÷àíñêî¼ ìèñè¼è, è ñâå âèøå
ïðèáëèæàâàëà ïîëèòè÷êî¼ âîšè çà ì26.
Èìà¼óžè áëèñêå âåçå è ñà ôðàíöóñêîì è ñà íå-
ìà÷êîì êóëòóðîì, èäåàëèñòà è ñêåïòèê, ðàôèíèðàíè
ëèðè÷àð è îøòàð ñàòèðè÷àð, ìà¼ñòîð ¼åçèêà è ñòèëà,
Õà¼íðèõ Õà¼íå ¼å, ó ñåáè ñ¼åäèœàâàî íà¼ëåïøå îñî-
áèíå åâðîïñêîã äóõà è ìîãàî ¼å äà ïðåäñòàâšà îíà¼
îáðàçàö çà êî¼èì ¼å, ïî ðå÷èìà Á. Ïîïîâèžà, òðåáàëî
ñàìî ïîñåãíóòè. Ñëîáîäàðñêà è ñîöè¼àëíà æèöà Õà¼-
íåîâà ïîñåáíî ¼å ãîäèëà Ñêåðëèžó, à ôîðìàëíî-ñòèë-
ñêà âèðòóîçíîñò ìîãëà ¼å äà çàäîâîšè ñòðîãà ìåðèëà
åñòåòå Á. Ïîïîâèžà. Ï. Ïîïîâèž òðåžè Ãëàñíèêîâ
óðåäíèê – îí༠„ó ñåíöè”, íàêîí Øàíòèžà, ïî äðóãè
ïóò ó Ãëàñíèêó ïðåâîäè ãëàñîâèòó Õà¼íåîâó áàëàäó
„Ëîðåë༔ (1909, XXII, 9). Èïàê, âèøå íî ëèðèêà ïðå-
âîäè ñå Õà¼íåîâà ïóòîïèñíà ïðîçà: Íîðäåðíå¼ (1906,
XVI, 4, 6, 10), Ôëîðåíòèíñêå íîžè (1904, XIII, 1-6),
Ïóòîâàœå èç Ìèíõåíà çà €åíîâó (1910, XXV, 2-7).
Çàíèìšèâî ¼å äà ¼å ÑÊÃ, êî¼è ¼å óñòà¼àî ïðîòèâ
ðîìàíòè÷àðñêèõ ðåöèäèâà ó ñóâðåìåíî¼ ñðïñêî¼ ëè-
òåðàòóðè, ïîñâåòèî çíàòàí ïðîñòîð íåìà÷êèì ðîìàí-
òè÷àðèìà. Ïîðåä ïåñíèêà Íèêîëàóñà Ëåíàóà è Ëó-
äâèãà Óëàíäà, êî¼å ïðåïåâàâà¼ó, òàêîå, äâà ïåñíèêà
– À. Øàíòèž è Ì. Ìèòðîâèž,27 çàñòóïšåíà ñó ðåïðå-
çåíòàòèâíèì äåëèìà è äâî¼èöà ïðîçàèñòà – Àäàëáåðò
Øàìèñî è Ôðèäðèõ Ôóêå. Øàìèñîâà ×óäíîâàòà ïî-
âåñò Ïåòåðà Øëåìèëà (1904, XII, 6-8; XIII, 1-4), íå-
26
Ñ. Ãðóáà÷èž, Èñòîðè¼à íåìà÷êå êóëòóðå, ñòð. 419.
27
Í. Ëåíàó, „Òðî¼èöà” (ïðåâ. Ì. Ìèòðîâèž), ÑÊÃ, 1901,
IV, 6, ñòð. 474–475; £. Ë. Óëàíä, „Êð÷ìàðè÷èíà øžåðêà” (ïðåâ.
À. Øàíòèž), ÑÊÃ, 1909, XXIII, 3, ñòð. 189.

278
êà âðñòà áà¼êîâèòå ïðîçå î ïðîäàòî¼ ñåíöè, ìíîãî ¼å
ïðåâîåíà è òóìà÷åíà, à è Ôóêåîâà Óíäèíå (1905,
XIV, 1-9), ïðè÷à î íèìôè êî¼à áîðàâåžè ìåó šóäè-
ìà äîæèâšàâà ðàçî÷àðåœå, ïîðåä øèðå êœèæåâíå
ðåïóòàöè¼å ïðèäîáèëà ¼å è ñèìïàòè¼å óðåäíèêà Á.
Ïîïîâèžà28. Òî ïîêàçó¼å êàêî ãëàñíèêîâöè íèñó ëó-
òàëè êàäà ¼å òðåáàëî èçàáðàòè ïðàâå è ïîòâðåíå
âðåäíîñòè. È ïðèñóñòâî ðåàëèñòå Ãîòôðèäà Êåëåðà
òî íà îäðååíè íà÷èí ïîòâðó¼å. Èàêî íè¼å ó ïèòà-
œó íåêà îä ïèø÷åâèõ ðåàëèñòè÷êèõ ïðè÷à âåž ¼åä-
íà èç öèêëóñà Ñåäàì ëåãåíäè – „Åâãåíè¼à” (ðèìñêà
õðèøžàíêà-ñâåòèòåšêà) (1910, XXIV, 7, 8), èëóñòðà-
òèâíà ¼å çà åïîõó ó êî¼î¼ ïîñòî¼è âèäíî èíòåðåñîâà-
œå çà òåìå èç ïðåòõðèøžàíñêîã è õðèøžàíñêîã âðå-
ìåíà. Äà êðèòåðè¼óì íè¼å áèî ñàìî åñòåòñêà âðåä-
íîñò äåëà è êœèæåâíîèñòîðè¼ñêè çíà÷༠âåž è ñî-
öè¼àëíà àíãàæîâàíîñò è ñëîáîäàðñòâî, ïîòâðó¼ó
ïðèñóñòâî áóíòîâíèõ ïåñíè÷êèõ ãëàñîâà Ãåîðãà
Õåðâåãà è Àíàñòàçè¼óñà Ãðèíà (1909, XXII, 6) – êî-
¼è ñó âåðîâàòíî áèëè Ñêåðëèžåâ èçáîð ïî ñðîäíî-
ñòè.
Êàäà ñó ñå íàøëè íà òåðåíó ñóâðåìåíå íåìà÷êå
ëèòåðàòóðå, Ãëàñíèêîâöè ñó ñå, à î òîìå ¼å âåž áèëî
ðå÷è, ñóî÷èëè ñà äðóãà÷è¼îì âðñòîì ïðîáëåìà. Íå
ñàìî øòî ñó ïîåòè÷êî âèøåãëàñ¼å è ñòèëñêà äèñïåð-
çèâíîñò îòåæàâàëè èäåíòèôèêàöè¼ó êšó÷íèõ ïå-
ñíè÷êèõ òîêîâà âåž íè œèõîâ ñìåð íè¼å îäãîâàðàî
ñðïñêîì ÷àñîïèñó.
Çà ðàçëèêó îä Ãëàñíèêîâèõ óðåäíèêà, áå÷êè ìî-
äåðíèñòè ñó èñòèíó ïðîãëàøàâàëè çà „íà¼âåžó êóë-
òóðíó ëàæ åïîõå”,29 à íåìà÷êè ñå îñåžàëè êàî èçãíà-
28
Á. Ïîïîâèž, „Êœèæåâíè ëèñòîâè”, Êðèòè÷êè ðàäîâè
Áîãäàíà Ïîïîâèžà, ñòð. 136.
29
Èñòîâåòíå ñòàâîâå èçíåëà ¼å È. Ñåêóëèž ó ïîëåìè÷êîì
òåêñòó „Î ïåñíèöèìà êî¼è ëàæó” 1911. ó Áîñàíñêî¼ âèëè.

279
íèöè èç ñòâàðíîñòè, òå ñó ñå îêðåòàëè ìèñòè÷íèì è
åçîòåðè÷íèì èñêóñòâèìà, ïîäâðãàâàëè ìó÷íèì èí-
òðîñïåêöè¼àìà, èçëàç òðàæèëè ó åêñêëóçèâíîñòè ÷è-
ñòå ëåïîòå, èñêóøàâàëè ìîãóžíîñòè ¼åçèêà ðàçàðà¼ó-
žè œåãîâó ñåìàíòèêó è ñèíòàêñó è áåæàëè ó íå¼àñíî
è äâîñìèñëåíî. Ñâå òî ¼å áèëî ñóïðîòíî Ãëàñíèêî-
âîì êîíöåïòó îáíîâå íàöèîíàëíå ëèòåðàòóðå ó êîìå
¼å áèëà íàãëàøåíà ïîòðåáà çà âèòàëèçìîì è íàöèî-
íàëíèì îïòèìèçìîì è êî¼è ¼å, êàêî ¼å òî èðîíè÷íî
ïèñàî Ò. Ìàíî¼ëîâèž, ñòàëíî „ïðîçðà÷àâàî äóõ ôðàí-
öóñêîã êëàñèöèçìà è ïàðíàñèçìà”.
Ñàãëåäàíî ó òîì êîíòåêñòó çàïàæåíè¼å ïðèñó-
ñòâî Äåòëåôà ôîí Ëèëè¼åíêðîíà íè¼å èçíåíàó¼óžå.
Èìïðåñèîíèçàì îâîã ïåñíèêà, èñïóœåí ÷óëíîøžó,
õóìîðîì èëè ñåòîì çáîã ïðîëàçíîñòè, áèî ¼å ïðèõâà-
òšèâ óðåäíèöèìà ÑÊÃ-à. Íè¼å çàíåìàðšèâà íè ÷è-
œåíèöà äà ¼å Ëèëèåíêðîí âåž èìàî èñòàêíóòî ìåñòî
ó íåìà÷êî¼ êœèæåâíîñòè, à èçáîð œåãîâå ïîåçè¼å
(1909, XXIII, 4) ïî¼àâšó¼å ñå ïîñòõóìíî êàäà ¼å ñòâà-
ðàëà÷êè îïóñ çàâðøåí. Èñòè ñëó÷༠¼å è ñà Î. £óëè¼ó-
ñîì Áèðíáàóìîì, ïðîçàèñòîì, àóòîðîì ïîëèòè÷êèõ
øàíñîíà, èçäàâà÷åì è ïîâðåìåíî óðåäíèêîì ÷àñî-
ïèñà Pan è Insel, ñàðàäíèêîì áåðëèíñêèõ è ìèíõåí-
ñêèõ êàáàðåà: œåãîâà ïåñìà „Öðíà ëàóòà” (1910,
XXIV, 2) ïî¼àâšó¼å ñå íà Ãëàñíèêîâèì ñòðàíàìà ó
ãîäèíè ïåñíèêîâå ñìðòè.
Îä ñóâðåìåíèõ íåìà÷êèõ ïèñàöà ñà ïî ¼åäíîì
ïðèïîâåòêîì ó ÑÊà çàñòóïšåíè ñó áóíòîâíè ëåâè-
÷àð Îòî Åðíñò („Ñìðò è äåâî¼êà” – 1912, XXVIII, 2)
è ñîöè¼àëíè è ïîëèòè÷êè ñàòèðè÷àð Ëóäâèã Òîìà
(„×âîðàê” – 1912, XXVIII, 8) ÷è¼à ñó, èíà÷å, îìèšåíà
òåìà áèëè áàâàðñêè ñåšàöè. Êîíòðîâåðçíà Ëó Ñàëî-
ìå, ïðè¼àòåšèöà Íè÷åîâà è Ðèëêåîâà, ïðåäñòàâšåíà
¼å ñà äâå ïåñìå („Ìîëèòâà æèâîòó”, „Áîëó” – 1910,
XXV, 1) à ¼åäàí îä íà¼ñâåñòðàíè¼èõ áå÷êèõ ìîäåðíè-
ñòà Õóãî ôîí Õîôìàíñòàë ñàìî ñà ¼åäíîì, àëè çíà-

280
ëà÷êè îäàáðàíîì ïåñìîì ó ïðîçè – „Áàëàäîì î ñïî-
šàøœèì ñòâàðèìà” (1912, XXVIII, 12). Õîôìàíñòàë
žå áèòè âèøå çàñòóïšåí ó ïîñëåðàòíî¼ Ãëàñíèêîâî¼
ñåðè¼è, à ó œî¼ žå ñå ïî¼àâèòè ¼îø è ñèìáîëèñòà Øòå-
ôàí Ãåîðãå, Ðèõàðä Äåìåë, Ðèëêå – îíè žå òàäà èìà-
òè ñâî¼å ïîòâðåíî ìåñòî ó íåìà÷êî¼, à Ðèëêå è ó
åâðîïñêî¼ ëèòåðàòóðè. Ñëè÷íî žå áèòè è ñà Õàóïòìà-
íîì, Êàôêîì, áðàžîì Õà¼íðèõîì è Òîìàñîì Ìàíîì.

Ãëàñíèêîâà ñåëåêòèâíîñò ó ïðåäñòàâšàœó ïèñà-

öà è äåëà èç íåìà÷êå êœèæåâíîñòè èìàëà ¼å åêâèâà-
ëåíò ó èçáîðó ïðåâîäèëàöà è êâàëèòåòó ïðåâîäà: „Íàø
ëèñò îáðàžà âåëèêó ïàæœó íà ïðåâîäå, íà èçáîð è íà-
÷èí ïðåâîåœà ... Íè ¼åäíà ñðïñêà ðåäàêöè¼à ¼àìà÷íî
íå ïðåãëåäà òàêî áðèæšèâî ïðåâîäå êî¼å èìà äà äîíå-
ñå ó ñâîì ëèñòó êîëèêî íàøà” (1905, XV, 7), ñòî¼è ó
ïîëåìè÷êîì îäãîâîðó óðåäíèøòâà óïóžåíîã Áðàíêî-
âîì êîëó ïîâîäîì ïðåâîäà Ñâåòèñëàâà Ïðåäèžà Øà-
ìèñîâå ïðèïîâåòêå ×óäíîâàòà ïîâåñò Ïåòåðà Øëå-
ìèëà. Ó Ãëàñíèêó žå ñ ïîíîñîì èñòèöàòè è äà ñå Õà¼-
íåîâà „Íîðäåðí弔 (ïðåâîä Ìèòå Ðàêèžà) „äîíîñè òà÷-
íî êàêî ó ðóêîïèñó ãëàñè” (1906, XVI, 4).
Íå ñàìî óðåäíèøòâî, âåž ñó è ïðåâîäèîöè è
êðèòè÷àðè Ãëàñíèêà ñìàòðàëè äà ïðåâîåœå èìà øè-
ðè êóëòóðíè è óìåòíè÷êè çíà÷༠çà íàöèîíàëíó êœè-
æåâíîñò, ¼åð ¼å îáîãàžó¼å âàšàíèì ïèñöèìà è äåëè-
ìà, ïîñðåäñòâîì êî¼èõ žå ìîžè äà ñå ôîðìèðà¼ó àäå-
êâàòíè åñòåòè÷êè ïàðàìåòðè è äà¼ó âàšàíè êœèæåâ-
íè îáðàñöè.
Òó ñâåñò î íàöèîíàëíèì êóëòóðíèì ïîòðåáàìà
èñêàçó¼å è Èñèäîðà Ñåêóëèž íàñëîâoì ïðèêàçà Žóð-
÷èíîâîã ïðåâîäà Íè÷åîâîã ôèëîçîôñêîã ñïèñà Òàêî
¼å ãîâîðèî Çàðàòóñòðà („£åäàí äàòóì ó íàøî¼ ïðå-
âîäíî¼ êœèæåâíîñòè”) è ïîòâðó¼å ãà åêñòàòè÷íèì
óâîäíèì òîíîì: „Òàêî ¼å íàìà ïðóæåíî âåëèêî óæè-
âàœå è ñòâîðåíà âåëèêà ðàäîñò, è óëèâåíà âåëèêà íà-

281
äà, âåëèêè äåî îíå æåšå, äà ñðïñêè ïðåâîäèëàö è
ñðïñêè èçäàâà÷ íå ìàëàêøó äîê ñðïñêà ïðåâîäíà ëè-
òåðàòóðà íå äîáè¼å ¼åäíó îä îíèõ öåëîêóïíîñòè, êî¼å
ïîðåä ¼àêîã ðåïóòàöèîíîã åôåêòà ïðåäñòàâšà¼ó è ¼à-
êó êœèæåâíó âðåäíîñò” (1914, XXXI, 11).
Ïðåâîäèëàö Ì. Žóð÷èí, ÷è¼è ñå ïðåâîä Íè÷åî-
âîã äåëà íàøàî ó æèæè èíòåðåñîâàœà êóëòóðíå è êœè-
æåâíå ¼àâíîñòè è èçàçâàî ïðîòèâóðå÷íå îöåíå, íàëà-
çèî ¼å ðàçëîãå îòïîðó ñâîì ïðåâîäèëà÷êîì ïîäóõâàòó
ó ñóêîáó „ñòàðèõ” è „íîâèõ” ó ñðïñêî¼ êœèæåâíîñòè:
„Àêî ìíîãè çíàöè íå âàðà¼ó, ìè ñìî íà ïóòó äà äîáè-
¼åìî íîâó êœèæåâíîñò. Îíà ¼îø íè¼å òó, àëè ñó íà ïî-
ñëó îíè êî¼è ¼å ñòâàðà¼ó. Òî ¼å áîðáà èç êî¼å žå ñå îíà
ðîäèòè ... Áðçî ¼å èøëî: òàêî ðåžè ïðåêî íîžè îñâî¼è-
ëè ñó íàøå êœèæåâíî ïîšå îíè êî¼è ñó äîíåëè ñîáîì
åâðîïñêè íà÷èí ïèñàœà, äðóãè äóõ è äðóãè äàõ [...] Äà-
íàñ ñå âåž âðøè ñåëåêöè¼à [...] Êî õîžå äà èäå íàïðåä
è ñòàíå ó ïðåäœå ðåäîâå, íå ìîæå òî âèøå ïîñòèžè
áåç ïðàâèõ êœèæåâíèõ ñïîñîáíîñòè”30. Äà ¼å ñåáå è
÷àñîïèñ ó êîìå ¼å îá¼àâšèâàî ïðåâîäå, êðèòèêå è ïå-
ñìå óáðà¼àî ó òâîðöå íîâî㠄åâðîïñêîã íà÷èíà ïèñà-
œà” è ìèøšåœà, íå òðåáà ñóìœàòè.
Òîì ïðîãðàìñêè íàçíà÷åíîì öèšó áèî ¼å ïðè-
ìåðåí è èçáîð ïðåâîäèëàöà ó Ãëàñíèêó: îä ïåñíèêà
Àëåêñå Øàíòèžà, Ìèëîðàäà Ìèòðîâèžà, Ñòåâàíà Ëó-
êîâèžà, Â. Æèâî¼èíîâèžà-Massuke, ôèëîñîôà Áðà-
íèñëàâà Ïåòðîíè¼åâèžà, ïèñàöà è êðèòè÷àðà Ìèòå
Ðàêèžà, Ñâåòèñëàâà Ïðåäèžà, Ìèëîøà Èâêîâèžà, Ïà-
óëèíå Ëåáë, Íèêîëå Ñòà¼èžà ñâå äî óðåäíèêà Áîãäà-
íà è Ïàâëà Ïîïîâèžà.
Íàñòî¼àœå äà ïðåâîä áóäå íå ñàìî âåðàí è òà÷àí
âåž äà øòî ¼å ìîãóžå ó âåžî¼ ìåðè èçðàçè äóõ îðèãè-
íàëà è ïðåíåñå ëåïîòó è çâó÷íîñò œåãîâà ¼åçèêà, áèëî
30
„Îêî ïðåâîäà Çàðàòóñòðå”, ÑÊÃ, 1912, XXVIII, 8, ñòð.
610–611.

282
¼å òåìåšíî íà÷åëî êî¼èì ñó ñå ðóêîâîäèëè Ãëàñíèêî-
âè óðåäíèöè è ïðåâîäèîöè. Ïàæœà êî¼à ¼å ïîñâåžèâà-
íà êàêî ¼åçèêó è ñòèëó îðèãèíàëà òàêî è ïðåâîäà, ñâå-
äî÷èëa je î çðåëîñòè äîìàžå ëèòåðàòóðå è œåíîì âèä-
íîì íàïðåäîâàœó. Èñèäîðà Ñåêóëèž ¼å, ïðèìåðà ðà-
äè, äà áè îá¼àñíèëà òåøêîžå ñà êî¼èì ñå ñóî÷àâà ïðå-
âîäèëàö Çàðàòóñòðå, íà¼ïðå óêàçàëà íà ïîëèìîðô-
íîñò Íè÷åîâà ñòèëà: „Êàî øòî ¼å Íè÷å, ó äóõó ñâîìå,
ó èñòè ìàõ ôèëîçîô, ìóçè÷àð è ïåñíèê, òàêî ¼å è œå-
ãîâ ñòèë ó èñòè ìàõ îäðååíà ¼åçè÷êà àðõèòåêòóðà êî-
¼à ìèñëè çèäà, è óìåòíè÷êè ðàçóçäàí êàïðèñ êî¼è äðà-
ãîöåíå ðå÷è êîòðšà êàî øàðåíè øšóíàê” (1914,
XXXI, 11). Òåê èç òå àíàëèòè÷êå ïåðñïåêòèâå, îíà ¼å
èñêàçàëà ñâî¼ ñóä î Žóð÷èíîâó ïðåâîäó êî¼è ¼å „íå-
ñðàâœèâî ¼à÷è íà íàó÷íîì ïëàíó íåãî ó óìåòíè÷êîì
÷àðàœó”.
Î ñëîæåíîñòè è çàõòåâíîñòè ïðåâîäèëà÷êîã ðà-
äà íà ãëàñîâèòîì Íè÷åîâîì ñïèñó ïèøå è Žóð÷èí:
„£à ñàì ñâåñíî êîâàî ðå÷è è ñòâàðàî èçðàçå çà èçâåñíå
ïðèëèêå, áèëî ó íåâîšè, çàòî øòî èõ ó ñðïñêîì íåìà,
áèëî ó óâåðåœó äà ïîñòóïàì ó äóõó íàðîäíîã ¼åçèêà.
£à çíàì äà äîáàð äåî òèõ íîâèõ ðå÷è è íåîáè÷íè¼èõ
îáëèêà íåžå íàèžè íà ñðäà÷àí äî÷åê, ¼åð íîâî ó ¼åçèêó
èçàçèâà ðåäîâíî îòïîð; àëè òî ¼îø íå çíà÷è äà íè¼å
äîáðî è äà ñå íåžå îäðæàòè” (1912, XXVIII, 10). Èñ-
êàç ¼å âðëî èíäèêàòèâàí, ¼åð ïîòâðó¼å îòêëîí îä ïî-
çèòèâèçìà ôèëîëîøêå øêîëå è ïîñòóëèðà íîâå âðåä-
íîñòè. Íå ñàìî çíà÷åœñêà âåž è ôîðìàëíà ðàâàí îðè-
ãèíàëà òðåáàëî ¼å äà äîáè¼ó åêâèâàëåíò ó ïðåâîäó è
áóäó ó œåìó ñòâàðàëà÷êè âàëîðèçîâàíè.
È äâà ïðåâîäà Õà¼íåîâå áàëàäå „Ëîðåë༔ (À.
Øàíòèžà è Ï. Ïîïîâèžà), èçàøëà ó ðàçìàêó îä ñàìî
äâå ãîäèíå, ïðèëîã ñó òèì íàñòî¼àœèìà: íå ñàìî óïî-
çíàòè ÷èòàîöå ñà âðåäíèì äåëèìà èç ñòðàíå êœèæåâ-
íîñòè âåž òî ó÷èíèòè íà¼îïòèìàëíè¼å, ïîíóäèòè
óìåòíè÷êè îáðàçàö.

283
 Ãëàñíèêîâ äóõ åñòåòèöèçìà è ïîçèòèâèçìà, êî-
¼è ñó ïðåêî ÷àñîïèñà, àëè è êàòåäðè, „ïðîïàãèðàëè”
œåãîâè óðåäíèöè ïðîâå¼àâàî ¼å è êðîç êœèæåâíî-
èñòîðè¼ñêå ñòóäè¼å è êðèòè÷êå ïðèêàçå ïèñàöà è äå-
ëà íåìà÷êå êœèæåâíîñòè. Òî ¼å è î÷åêèâàíî ñ îáçè-
ðîì äà ñó œèõîâè àóòîðè óãëàâíîì áèëè Ñêåðëèžå-
âè è àöè Áîãäàíà è Ïàâëà Ïîïîâèžà. Ìèëîø Òðè-
âóíàö è Ìèëàí Žóð÷èí, êî¼è ñó ó Ãëàñíèêó íà¼âèøå
è ïèñàëè î íåìà÷êî¼ êœèæåâíîñòè, áèëè ñó äîöåíòè
íà òåê îñíîâàíî¼ ãåðìàíèñòè÷êî¼ êàòåäðè Ôèëîçîô-
ñêîã ôàêóëòåòà, øòî ¼å ¼îø ¼åäíà ïîòâðäà àêàäåìñêîã
äóõà óðåäíèøòâà.
Ó Ãëàñíèêîâèì ñòóäè¼àìà è ïðèêàçèìà íåìà÷êå
êœèæåâíîñòè (êàî è ó ïðåâîäèìà) íà¼âèøå ïàæœå ¼å
ïîñâåžåíî êëàñèöèìà Ãåòåó è Õà¼íåó (çíàòíî ìàœå
Øèëåðó), à îä ñàâðåìåíèêà ¼å ñàìî Ëèëè¼åíêðîí ïî-
ñòàî ïðåäìåò îçáèšíè¼å àíàëèçå.
Ìèëîø Òðèâóíàö, êî¼è ¼å ïðâî äîêòîðèðàî íà
ôðàíöóñêî¼ êœèæåâíîñòè (øòî ¼å îñòàâèëî òðàãà íà
œåãîâà åñòåòè÷êà íà÷åëà) ïîíà¼âèøå ¼å áèî çàîêó-
ïšåí Ãåòåîì è Õà¼íåîì. Íàñòî¼àî ¼å äà âåëèêàíà Ãå-
òåà ïðèáëèæè äîìàžèì ÷èòàîöèìà – ïèñàî ¼å î œå-
ãîâîì ðîìàíó ïðâåíöó £àäèìà ìëàäîã Âåðòåðà
(1905, XV, 6), äðàìàìà Ãâîçäåíøàêà Ãåö îä Áåðëè-
õèíãåíà è Åãìîíòó (1910, XXIV, 3), òå î æåíñêèì
ëèêîâèìà ó ïåñíèêîâî¼ ïîåçè¼è (1908, XX, 1-11). Êîì-
áèíó¼óžè êœèæåâíîèñòîðè¼ñêó è áèîãðàôñêó ìåòî-
äó ñà êðèòè÷êî-åñå¼èñòè÷êèì åëåìåíòèìà, Òðèâóíàö
¼å îòêðèâàî óìåòíè÷êó ñëî¼åâèòîñò è óíèâåðçàëíîñò
Ãåòåîâà äåëà, óêàçèâàî íà œåãîâî ìåñòî è óëîãó ó
ðàçâî¼íèì ïðîöåñèìà íåìà÷êå êœèæåâíîñòè è íà ïðå-
ïðåêå êî¼å ñó ïîñòî¼àëå ó ðåöåïöè¼è Ãåòåîâîã äåëà ó
ñðïñêî¼ êœèæåâíî¼ ñðåäèíè. Áèëå ñó òî óçîðèòå àêà-
äåìñêå ðàñïðàâå, çàñíîâàíå íà äîáðîì ïîçíàâàœó
ãðàå è ïèñàíå îá¼åêòèâíèì òîíîì.

284
 Ñà Õà¼íåîì ñó ñòâàðè ñòà¼àëå ìàëî äðóãà÷è¼å.
Íè ëè÷íîñò íè äåëî îâîã ïåñíèêà íèñó ñå äàëè ëàêî
ïîäâåñòè ïîä Ãëàñíèêîâó íîðìàòèâèñòè÷êó åñòåòè-
êó. Íà Õà¼íåîâîì ïðèìåðó, îíà ¼å ïîêàçàëà ñâî¼å ìàœ-
êàâîñòè. Íåîêëàñèöèñòè÷êè è ïðîñâåòèòåšñêî-ìî-
ðàëèñòè÷êè äóõ Ïîïîâèžåâî㠄Âàñïèòàœà óêóñà” è
„Òåîðè¼å ðåäà-ïî-ðåä”, ïðîáè¼àëè ñó èç Òðèâóí÷åâèõ
êðèòè÷êèõ ïîõâàëà è ïðèìåäáè. Àóòåíòè÷àí ëèðè-
çàì, äóõîâèòîñò, ïëîäîòâîðàí óòèö༠ôðàíöóñêå êóë-
òóðå íà Õà¼íåîâ êîñìîïîëèòèçàì è ñòèëñêî ìà¼ñòîð-
ñòâî êàî âðëèíå, ñòà¼àëè ñó óïîðåäî ñà ìàíàìà: ïðå-
òåðàíèì ïåñíè÷êèì ñëîáîäàìà, ñåíçóàëíîøžó êî¼îì
¼å ïåñíèê „ïîíåêàä ïðåëàçèî ãðàíèöå óìåòíîñòè”,
ôðàãìåíòàðíîøžó è íåäîñòàòêîì öåëèíå „êàî áèòíå
îñîáèíå óìåòíè÷êîã äåëà” (1906, XVI, 6).
Ëèëè¼åíêðîíîâà ïîåçè¼à ñà îïòèìèñòè÷êèì è
âèòàëèñòè÷êèì òîíîì è áîãàòèì ¼åçèêîì ïîñâå ñå
óêëàïàëà ó Ãëàñíèêîâå „õîðèçîíòå î÷åêèâàœà”, øòî
¼å áèëî ëàêî óî÷šèâî è èç Òðèâóí÷åâå êðèòè÷êå îöå-
íå: „Ó Ëèëèåíêðîíîâî¼ ëèðèöè èìà îäèñòà íå÷åã ñâå-
æåã, íåóñèšåíîã è íåïîñðåäíîã øòî èçãëåäà êàî ñïîí-
òàíè, ãîòîâî íåñâåñíè èçëèâ ¼åäíå çäðàâå è ÷èëå ïðè-
ðîäå. Îí ó çáè¼åíèì, ¼åäðèì ïåñìàìà äà¼å ïîòïóíî
êîíêðåòíå ñëèêå, áèëî ñâî¼èõ äîæèâšà¼à, áèëî ïðè-
ðîäå – îáè÷íî ¼åäíîã è äðóãîã ó èñòè ìàõ [...] Óçà ñâå
òî äîëàçè ñíàæàí, çâó÷àí ¼åçèê, íàðî÷èòî áîãàò ó èç-
ðàçèòèì ôèãóðàìà, êî¼è ó ëàêèì, îáè÷íî åëèïòè÷-
íèì ðå÷åíèöàìà äå¼ñòâó¼å êàî æóáîðåœå ïîòîêà”
(1909, XXIII, 4) Òàìî ãäå ¼å ïåñíèêîâ èìïðåñèîíè-
çàì ïðåêîðà÷èî çàöðòàíå åñòåòè÷êå îêâèðå – áèëî
äà ¼å ðå÷ î îäñóñòâó ðåôëåêñèâíîñòè è ìîðàëíîã ñòàâà
èëè íàïóøòàœó „ïî¼àâíèõ îáëèêà ñòâàðè” è ïðèáëè-
æàâàœó àïñòðàêöè¼è, äîžè žå êðèòè÷àðåâè ïðåêîðè.
Ó âåžî¼ ìåðè ¼îø íî Òðèâóí÷åâè, Žóð÷èíîâè
íàïèñè î íåìà÷êî¼ êœèæåâíîñòè è œåãîâà óêóïíà ñà-
ðàäœà ó ÑÊÃ, îöðòàâàëè ñó êœèæåâíå êîîðäèíàòå ÷à-

285
ñîïèñà è œåãîâå ëèìèòå. Íàèìå, êàî è Òðèâóíàö, è
Žóð÷èí ¼å ó Ãëàñíèêó ïðåòåæíî çàîêóïšåí íåìà÷-
êèì ïèñöèìà 18. è 19. âåêà (Ãåòåîì, Êîöåáóîì, Õàë-
ìîì). Ñà áå÷êèì äîêòîðàòîì î ñðïñêî¼ íàðîäíî¼ ïîå-
çè¼è ó íåìà÷êî¼ ëèòåðàòóðè îí ñå, êàî è ìíîãè ïèñöè
è êðèòè÷àðè òîãà âðåìåíà, áàâèî ïðîáëåìèìà íàðîä-
íå êœèæåâíîñòè íàñòî¼åžè äà èõ êîìïàðàòèâíîì ìå-
òîäîì ðàçðåøè. Èçìåó îñòàëîã, ïèñàî ¼å î „Ôîðè¼å-
ëó è œåãîâèì ïðåòå÷àìà ó Íåìà÷ê (1911, XXVII,
9-10). Êîìïàðàòèâíîã êàðàêòåðà ñó è Žóð÷èíîâå ñòó-
äè¼å î Ôðèäðèõó Õàëìó è Âî¼èñëàâó Èëèžó (1906,
XVI, 14), êàî è î Êîíñòàíòèíó Ïîïîâèžó – „Êàìå-
ðàøó” è œåãîâèì ïðåâîäèìà Êîöåáóà (1909, XXIII,
4-5). Ó òèì ðàñïðàâàìà àóòîðîâî ïåðî ¼å àêðèáè÷íî
è îá¼åêòèâíî è îñòà¼å ó îêâèðèìà êœèæåâíîèñòîðè¼-
ñêå øêîëå Ïàâëà Ïîïîâèžà è åñòåòè÷êèõ èäå¼à Áîã-
äàíà Ïîïîâèžà.
Ìåóòèì, êàî ïðåâîäèëàö è ïåñíèê, Žóð÷èí ñå
ó Ãëàñíèêó ïî¼àâšó¼å ó äðóãà÷è¼åì ñâåòëó: èç œåãà
ïðîáè¼à íåñïóòàíè èíäèâèäóàëèçàì íîâîã ñòâàðàëà÷-
êîã ñåíçèáèëèòåòà êîìå ñó çàäàòè êœèæåâíè îêâèðè
òåñíè. £àê ïîëåìè÷êè íàáî¼ íåìà ñàìî œåãîâà îäáðà-
íà ïðåâîäà Íè÷åîâîã Çàðàòóñòðå, âåž è ñîïñòâåíèõ
ïåñàìà: „Êîä ëèðñêå ïåñìå èìà íà¼âèøå äà êàæå ñó-
á¼åêòèâíîñò; çàòî ¼å œåíà ëåïîòà ñàñâèì ðåëàòèâíà
[...] Óçàëóäíî ¼å è íåïðàâî ïðîïèñèâàòè ëèðè÷àðó çà-
êîíå è ìåðèòè ïåñìå óñèšåíèì ïðàâèëèìà ïîåòèêå
(èñòàêëà Â. Ì.)”31. Òèìå ¼å Žóð÷èí íåïîñðåäíî ïðî-
òèâóðå÷èî åñòåòè÷êèì íà÷åëèìà Áîãäàíà Ïîïîâèžà
è îâà àóòîðîâà äèõîòîìè÷íîñò ó Ãëàñíèêó óêàçèâàëà
¼å íà ïîñòî¼àœå äâà ðàçëè÷èòà äèñêóðñà – ¼åäíîã êî-
¼è ñå ïîäóäàðàî ñà åñòåòè÷êèì è êœèæåâíîêðèòè÷-
êèì íà÷åëèìà ÷àñîïèñà è îíîã äðóãîã êî¼è ìó ñå ñó-
ïðîòñòâàšàî. Ìîãóžíîñò äà ñå è îí íàå íà ñòðàíè-
31
„Î ìî¼èì ïåñìàìà”, ÑÊÃ, 1903, X, áð. 3, ñòð. 200.

286
öàìà ÷àñîïèñà íè¼å ìîðàëà íóæíî äà ñâåäî÷è î èäå-
îëîøêî¼ è êðèòè÷êî¼ òîëåðàíòíîñòè óðåäíèêà âåž âè-
øå î ñïîçíà¼è äà ñå äèñèäåíòñêè äèñêóðñ ëàêøå äð-
æè ïîä êîíòðîëîì, à œåãîâ óòèö༠íåóòðàëèøå êàä
¼å „ïðèñâî¼åí” îä ñòðàíå âëàäóžåã äèñêóðñà è óêšó-
÷åí ó œåãà.
Íàèìå, ÑÊà ¼å ïðîãðàìñêèì íà÷åëèìà è áðè-
æšèâî óñìåðàâàíîì óðåèâà÷êîì ïîëèòèêîì äîñòà
÷èíèî äà ñå ïðîøèðå êóëòóðíè è êœèæåâíè âèäè-
öè, óìåòíè÷êè óêóñ èçîøòðè, óòâðäå áèòíè åñòå-
òè÷êè ïàðàìåòðè. Ñâåñò î ïðîìåíàìà ó ñîïñòâåíî¼
åïîõè è íîâèì ïåñíè÷êèì òåæœàìà áèëà ¼å è òå êà-
êî ïðèñóòíà. Òà ñâåñò ¼å, ñ ¼åäíå ñòðàíå, âîäèëà ïðå-
âðåäíîâàœó êœèæåâíå òðàäèöè¼å è „ïîñòàâšàœó
ñòâàðè íà ñâî¼å ìåñòî”. „Êàêî ñå ñòâàðè ñòðàõîâèòî
áðçî ìåœà¼ó è ïðåèíà÷ó¼ó, êàêî áðçî ïàäà¼ó âåëè-
÷èíå”, ïèñàî ¼å Áðàíêî Ëàçàðåâèž ïîâîäîì èçâîå-
œà Ôðà¼òàãîâå êîìåäè¼å Íîâèíàðè è ïîíîñíî çàêšó-
÷èâàî: „Íèêî âèøå äàíàñ íå ïðàâè ãðóáó ïàðàëåëó
èçìåó Ëåñèíãà è Ôðà¼òàãà, èçìåó Ìèíå îä Áàð-
õåëìà è Íîâèíàðà” (1911, XXVI, 9).
Ñ äðóãå ñòðàíå, òà åñòåòè÷êà ñâåñò è œåíà ìå-
ðèëà, ïðîêëàìîâàíà êàî ¼åäèíî èñïðàâíà è íåïðî-
ìåíšèâà, áèëè ñó ó ðàñêîðàêó ñà äèíàìè÷íîì ïðè-
ðîäîì íîâèõ êœèæåâíèõ çáèâàœà è ïîåòè÷êèì âè-
øåãëàñ¼åì. Ñóä î äåëèìà íåìà÷êå ìîäåðíå è œåí èç-
áîð ïîòâðèâàëè ñó òó äèñîíàöó.
Ãëàñíèêîâ îòïîð ïðåìà ïî¼åäèíèì âèäîâèìà ìî-
äåðíå óìåòíîñòè èñïîšèî ñå áàø ó íåãàòèâíîì ñóäó
î íåìà÷êî¼ ñåöåñèîíèñòè÷êî¼ ëèðèöè. Ñ ïóíî ðàçëî-
ãà ìîæå ñå âåðîâàòè äà ¼å ò༠òåêñò íàïèñàî ñàì Áîã-
äàí Ïîïîâèž. Äîñòà ðåçåðâèñàí ïðåìà ìîäåðíèì ïî-
åòè÷êèì ñòðó¼àœèìà ó ôðàíöóñêî¼ êœèæåâíñòè, Á.
Ïîïîâèž ¼å ó îäíîñó íà íåìà÷êó áèî íåïðè¼àòíî (è
íåïðàâåäíî) îøòàð: „Ïî óãëåäó íà ôðàíöóñêå äåêà-
äåíòå, ñèìáîëèñòå, èíñòðóìåíòàëèñòå, ñåêñóàëèñòå,

287
êî¼å ïîãðåøíî ðàçóìå¼ó è íåçãðàïíî èìèòèðà¼ó – íå-
ìà÷êè ìîäåðíè ëèðè÷àðè ïèøó ¼îø íåïðåñòàíî îíå
÷àñ äåòèœàñòå, ÷àñ äåòèœàñòî ÷óäíå, ÷àñ íåìîžíå,
÷àñ íàäðàæåíå, ÷àñ áåñìèñëåíå, ÷àñ ïðàçíî äóáîêå è
óâåê ïðåòåíöèîçíå ïåñìå ñâî¼å. Ó íåîáè÷íîì, íåïðà-
âèëíîì ðèòìó, ó ñòèõîâèìà ðàçíå äóæèíå, ñ ðàâèì
èëè ïðåòåðàíî áîãàòèì ñëèêîâèìà, ñ íåïðàâèëíèì,
íà ñèëó òðàæåíèì àëèòåðàöè¼àìà è àñîíàíöè¼àìà,
îíè ïåâà¼ó ïðåäìåòå èñòî òàêî áèçàðíå è âðåäíå êàî
è îáëèê ó êî¼è èõ îáëà÷å. Ñâå òî, íàðàâíî, ñòèëîì
êî¼è îäãîâàðà îâàêâîì ïåâàœó è êî¼è ¼å ïóí ÷óäíèõ
èçðàçà, íàçîâè äóõîâèò, íàçîâè ìîäåðàí, íàçîâè ñóï-
òèëàí, íàïðåãíóò, ïóí ñâàêî¼àêèõ à÷åœà, äèñïàðàíò-
íå ôðàçåîëîãè¼å, óñêëèêà, ñìåøíèõ îíîìàòîïå¼à – àï-
ñîëóòíî áëàãîãëàñàí è òàêìàö ìóçèöè è ñëèêàð-
ñòâó’.”32
Ïîñâå äðóãà÷è¼è êðèòè÷êè ïðèêàç ìîäåðíå íå-
ìà÷êå ëèðèêå ó ÑÊÃ-ó äîøàî ¼å èç ïåðà Ìèëîøà Èâ-
êîâèžà. Òî ¼å îñâðò íà Àíòîëîãè¼ó ìîäåðíå íåìà÷êå
ëèðèêå, êî¼î¼ ¼å ïðåäãîâîð íàïèñàî Õàíñ Áåöìàí, a
Èâêîâèž ïðåóçèìà œåãîâå îöåíå. Ðàçâî¼íà ëèíè¼à ìî-
äåðíå íåìà÷êå ïîåçè¼å íàñòî¼è ñå ïðèêàçàòè ó ñâî¼
ðàçëè÷èòîñòè ïåñíè÷êèõ ãëàñîâà è ïîåòè÷êî¼ è ñòèë-
ñêî¼ äèñïåðçèâíîñòè: îä áðàžå Õàðò „êàî ïåñíèêà êî-
¼è ñó ïðâè óñòàëè çà åìàíöèïàöè¼ó íåìà÷êîã ïåñíè-
øòâà îä ñåíòèìåíòàëíèõ ôðàçà è áîëåñíîã ïåñèìè-
çìà ó êî¼èìà ñå îíî òàäà äàâèëî”, ïà ïðåêî Ëèëèåí-
êðîíà è Äåìåëà, ñâå äî Ãåîðãà, Õîôìàíñòàëà, Ìîð-
ãåíøòåðíà, Ìîìáåðòà, Ðèêàðäå Õóõ. Ó îâîì, íà¼ïîò-
ïóíè¼åì ïðèêàçó ñóâðåìåíîã íåìà÷êîã ïåñíèøòâà ó
Ãëàñíèêó, ïðåíåò ¼å è Áåöìàíîâ ñèíòåòè÷êè ñóä ó êî-
ìå ñó íàçíà÷åíà äèñòèíêòèâíà îáåëåæ¼à ìîäåðíå ïî-
åçè¼å: „Öåëà äàíàøœà íåìà÷êà ëèðèêà, ïðåìà ñòàðî¼,
32
„Íåìà÷êà ’ñåöåñèîíèñòè÷êà’ ëèðèêà”, ÑÊÃ, 1902, V, 5,
ñòð. 392–395.

288
èíäèâèäóàëíà ¼å è ïðåãíàíòíà. Îñåžà¼è è ¼åçèê ïî-
ñòàëè ñó íå ñàìî ñóá¼åêòèâíè¼è íåãî è óìåòíè÷êè
ôèíè¼è. Ïîðåä ñòèëèñòè÷êå ìíîãîñòðàíîñòè âàæàí
¼å êîä ìîäåðíèõ íåìà÷êèõ ëèðè÷àðà è óíèâåðçàëè-
çàì ó îñåžà¼èìà êî¼è ñå îñíèâà íà ðåçóëòàòèìà ôè-
ëîçîôè¼å è ïðèðîäíèõ íàóêà, è íà åòè÷êèì è ñîöè-
¼àëíèì òåêîâèíàìà, òàêî äà ñó îíè ïîñòàëè èñòèí-
ñêè ïðåäñòàâíèöè ìîäåðíèõ ïîãëåäà íà ñâåò” (1904,
XII, 3).
Ñëè÷àí ïîãëåä íà ìîäåðíó ïîåçè¼ó èçíåî è Ñè-
ìà Ïàíäóðîâèž ó îñâðòó íà ñóâðåìåíó ñðïñêó êœè-
æåâíîñò33, à áèëè ñó ìó áëèñêè è Ñâåòèñëàâ Ñòåôà-
íîâèž, Èñèäîðà Ñåêóëèž, £îâàí Äó÷èž. Èïàê, èàêî
žå ó Ãëàñíèêó îá¼àâšèâàòè ñâî¼å ïåñìå è ïðîçó, œè-
õîâè ïðîãðàìñêè è êðèòè÷êè òåêñòîâè, îá¼àâšèâàíè
ñó ó äðóãèì êœèæåâíèì ãëàñèëèìà. ×èíè ñå äà ñó
îáå ñòðàíå áèëå ïîñâå ñâåñíå ðàçëèêà ó êœèæåâíèì
êîíöåïòèìà34.
Òà ðàçëèêà, ïîðåä ïîëèòè÷êîã ìîìåíòà, ïðåñóä-
íî ¼å óòèöàëà íà òî äà ñå î ñóâðåìåíî¼ íåìà÷êî¼ ëè-
òåðàòóðè ó Ãëàñíèêó ïèñàëî ñïîðàäè÷íî, óñïóòíî è
ïðåòåæíî íåãàòèâíî. Òàêî ñå î Õåðìàíó Áàðó, ¼åä-
íîì îä íà¼óòèöà¼íè¼èõ êðèòè÷àðà áå÷êå ìîäåðíå, ïè-
ñöó è íîâèíàðó, ïèøå òåê ïîâîäîì œåãîâîã ïóòîâà-
œà ïî Äàëìàöè¼è. Ïðèêàç Ìàðêà Öàðà Áàðîâîã ïó-
òîïèñà ìîòèâèñàí ¼å íàöèîíàëíèì êîëèêî è óìåò-
íè÷êèì ðàçëîçèìà: îâ༠ïèñàö „ñàðêàñòè÷íî ãîâîðè
î àóñòðè¼ñêî¼ óïðàâè ó Äàëìàöè¼è”, à ñâî¼å èìïðåñè-
33
„Î ïðåäñòàâíèöèìà äàíàøœå ñðïñêå êœèæåâíîñòè”,
ʜèæåâíà íåäåšà, 1904, II, áð. 14, 15, 16; ñòð. 1–2; 13–14;
37–38.
34
Ñóáâåðçèâíè¼è àñïåêòè ïåñíè÷êèõ äåëà ìîãëè ñó êðè-
òè÷êèì òóìà÷åœåì áèòè óíåêîëèêî íåóòðàëèñàíè èëè
ïðèêàçàíè êàî óíèâåðçàëíè è âå÷íè, ò¼. áåç áëèæå âåçå ñà
àêòóåëíîì äðóøòâåíîì çáèšîì.

289
¼å ñà ïóòîâàœà èñêàçó¼å „áðèšàíòíèì è îðèãèíàë-
íèì ñòèëîì” (1909, XXIII, 8). Òàêîå, ó ïðåäðàòíîì
Ãëàñíèêó íè¼å ïðåâåäåíî íè¼åäíî äåëî íîáåëîâöà Ã.
Õàóïòìàíà, äîê ¼å î œåìó ïîñðåäíî áèëî ðå÷è ñàìî
ó äâà êðèòè÷êà îñâðòà. £åäàí îä œèõ ¼å Žóð÷èíîâà
êðèòèêà Îäàâèžåâà ïðåâîäà Õàóïòìàíîâå äðàìñêå
áà¼êå Óòîïšåíî çâîíî (1905, XIV, 7), è ó œî¼ žå, âè-
øå óçãðåäíî, áèòè óêàçàíî äà íåìà÷êè àóòîð íè ó
ñîïñòâåíî¼ ëèòåðàòóðè íå çàóçèìà ìåñòî êî¼å ìó ïî
âðåäíîñòè ïðèïàäà. Äðóãè òåêñò ¼å îäáðàíà Õàóïòìà-
íîâå äðàìå Áåäíè Õà¼íðèõ (1903, VIII, 4) îä „ãîðî-
ïàäíèõ íàïàäà¼à” áå÷êå êðèòèêå, ïðå ñâåãà îä êðóãà
îêî Ìàêñà Íîðäàóà, ÷è¼ó ¼å ñòóäè¼ó î ñàâðåìåíî¼
ôðàíöóñêî¼ êœèæåâíîñòè Ñêåðëèž ó Ãëàñíèêó ïî-
õâàëíî ïðèêàçàî.
Åçîòåðè÷íîñò, íåïðîçèðíîñò, îäñóñòâî ëîãèêå è
ñìèñëà, áèëå ñó íà¼÷åøžå çàìåðêå óïóžèâàíå ìîäåð-
íèì íåìà÷êèì ïåñíèöèìà, äîê ñó åïèãîíñòâî, òðè-
âè¼àëíîñò, ïîâðøíîñò è ñåíòèìåíòàëèçàì, áèëå íà¼-
ôðåêâåíòíè¼å îäðåäíèöå çà ñóâðåìåíå íåìà÷êå äðàì-
ñêå êîìàäå èçâîåíå íà ñöåíè áåîãðàäñêîã Íàðîäíîã
ïîçîðèøòà. Òàêî ¼å çà óãëåäíîã Ãëàñíèêîâîã ïîçîðè-
øíîã êðèòè÷àðà Ìèëàíà Ãðîëà êîìåäè¼à Ìîðàë Ëó-
äâèãà Òîìå îëè÷åœå ïðîçàè÷íîñòè, äåëî „êî¼å èäå¼à-
ìà è ôèçèîíîìè¼îì íå èçëàçè èç îêâèðà ñàòèðè÷íèõ
ëèñòîâà”, à óç òî „ïîñåäó¼å è íåñâàðšèâó ñìåñó Èá-
çåíà, Îêòàâà Ìèðáîà è Ñóäåðìàíà ó èñòè ìàõ” (1910,
XXV, 11). Êàî è êîìèêà è õóìîð Á. Íóøèžà ó ÑÊà –
è Òîìèíà êîìèêà ñå ñìàòðàëà êîìèêîì íèæå âðñòå, à
œåãîâèì äðàìñêèì êîìàäèìà íåäîñòà¼àî ¼å ïðàâè
òðàãè÷íè íàáî¼. Âåžèíà íåìà÷êèõ ïîçîðèøíèõ êî-
ìàäà, òàêîå, íèñó áèëè áîšå ïðèõâàžåíè.
Êàäà ñòðàíè ïèñöè è äåëà íèñó áèëè ó ñêëàäó
ñà Ãëàñíèêîâèì åñòåòè÷êèì èëè åòè÷êèì óçóñèìà,
¼åäàí îä íà÷èíà œèõîâå äèñêâàëèôèêàöè¼å áèî ¼å è
ïðåóçèìàœå íåãàòèâíèõ êðèòèêà äîìèöèëíå ñðåäè-

290
íå. Òàêâå âðñòå ¼å ðåöåïöè¼à íîâåëå „Ïîðó÷íèê
Ãóñòë” Àðòóðà Øíèöëåðà (1902, V, 3), ¼åäíîã îä çíà-
÷à¼íèõ ïðåäñòàâíèêà àóñòðè¼ñêå ìîäåðíå. Øíèöëå-
ðîâà ïðè÷à ¼å òàíàíîì, äóáèíñêîì àíàëèçîì ïðåæè-
âšàâàœà ãëàâíîã ¼óíàêà èçðàæåíîì ïîñðåäñòâîì óíó-
òðàøœåã ìîíîëîãà, ïðåäñòàâšàëà íîâèíó, ïà ¼å è ó
ñîïñòâåíî¼ ñðåäèíè êîä äåëà ïóáëèêå è êðèòèêå íà-
èøëà íà íåðàçóìåâàœå è îòïîð. Óïðàâî òî¼, íåãàòèâ-
íî¼ êðèòè÷êî¼ îïöè¼è, ïðèêëîíèî ñå ñðïñêè ÷àñîïèñ,
ïðåíîñåžè èç áå÷êå øòàìïå èðîíè÷íå êîìåíòàðå î
Øíèöëåðîâî¼ „äàðîâèòîñòè” è „ìîäåðíîñòè”.
Òèì îáðàñöåì ïîñëóæèžå ñå è Á. Ïîïîâèž, ó âåž
ïîìåíóòîì ïðèêàçó íåìà÷êå ñåöåñèîíèñòè÷êå ëèðè-
êå, êàäà ïî¼åäèíà÷íî ïðåäñòàâšà œåíå ïðèïàäíèêå.
Äà áè ïîäóïðî ñîïñòâåíî íåãàòèâíî ìèøšåšœå î
Àëôðåäó Ìîìáåðòó è œåãîâî¼ íîâîèçàøëî¼ çáèðöè
Ìèñëèëàö, Ïîïîâèž öèòèðà ïåñíèêîâîã íåìà÷êî㠄ðå-
ôåðåíòà” Áåðãåðà: „Îíî øòî Øíèöëåðîâ Ìèñëèëàö
ãîâîðè, ïðàâå ñó áåñìèñëèöå. Ñâè çàêîíè óìà, šóä-
ñêîã ìèøšåœà è šóäñêèõ ïîãëåäà, çàêîíè šóäñêèõ
îñåžàœà, ñâå ¼å îâäå óíèøòåíî; âëàäà íåîáóçäàíå
ôàíòàñòèêå íå ñàìî äà ¼å ïðîêëàìîâàíà, âåž ¼å è èç-
âåäåíà: ðàçóì ïîñòà¼å áåçóìšå!” (1902, V, 5) (èñòà-
êëà Ì. Â.)
Îâèì ïîñòóïêîì Ïîïîâèžåâ êðèòè÷êè ñòàâ ¼å
äîáè¼àî íà óáåäšèâîñòè è îøòðèíè, à ïîòâðèâàía
ñó (ïðèâèäíî) è œåãîâà „åâðîïñêà” ìåðèëà è âðåä-
íîñòè. Äà ñòâàðè íèñó áàø òàêî ñòà¼àëå ïîêàçó¼å ñòó-
äè¼à Äèìèòðè¼à Ìèòðèíîâèžà „Èç ëèðñêå Ãåðìàíè-
¼å”, îá¼àâšåíà ó Áîñàíñêî¼ âèëè íåøòî âèøå îä ïî-
ëà äåöåíè¼å êàñíè¼å. Î Ìîìáåðòó ¼å ìëàäè àâàíãàð-
äèñòà Ìèòðèíîâèž ïèñàî èç ïîñâå äðóãå êœèæåâ-
íîêðèòè÷êå ïåðñïåêòèâå. „Àëôðåä Ìîìáåðò ¼å íà¼-
ëóè è íà¼ìåêøè îä ñâèõ ëèðè÷àðà ó ìîäåðíî¼ Ãåð-
ìàíè¼è, è íà¼òîïëè¼è ¼å, íà÷èœåí îä äóøå; çàòî è
îñâà¼à íà¼âèøå [...] Äóøåâíè æèâîò Ìîìáåðòîâ âå-

291
îìà ¼å ñëîæåí è äóáîê, ïðåòðïàí èíòåíçèâíèì äî-
ãàà¼èìà è ðàñòðçàí îòóäà, ñàâ êšó÷à¼óžè è ï¼åíó-
øåžè ñå îä ñåíñóàëíå äèíàìèêå, ñàâ çàìàãšåí è
óçðó¼àí îä áåçáðî¼à ôàíòàñòè÷íèõ ñëèêà, êî¼å ñå ïî-
¼àâšó¼ó è íåñòà¼ó î÷àðàâà¼óžè äóøó è ìó÷åžè ¼å âè-
çè¼àìà. Áîãàòñòâî ìåòàôîðèêå Ìîìáåðòîâå ¼å åíîðì-
íî êàî è áîãàòñòâî ñðåžíèõ, ñïîíòàíèõ, ÷åñòî âåî-
ìà áèçàðíèõ êîìïàðàöè¼à; îí ñàâ ãîðè, è ÷èòàòè œå-
ãîâó ïîåçè¼ó, òî ¼å êàî ãóáèòè ñå ó ìèðèñíèì è
îòðîâíèì ïëèíîâèìà, êî¼è îìàìšó¼ó è äî÷àðàâà¼ó
íà¼ôàíòàñòè÷íè¼å ãðîòåñêå, í༜åæíè¼å ïðèêàçå, ïó-
íå æèâîã äðõòàœà è ¼àêèõ áî¼à” (1909, XXIV, 33-35).
Ìèòðèíîâèžåâà ñòóäè¼à ¼å èìàëà ïðîãðàìñêè êà-
ðàêòåð íàçàíà÷åí íå ñàìî èäåíòèôèêîâàœåì íîâå äó-
õîâíå è ïîåòè÷êå ïîçèöè¼å. „Ìîìáåðò ¼å èçíèî ñâó
áîëåñíó ñëîæåíîñò ìîäåðíå äóøå ñòèëîì èñòî òàêî
áîëåñíèì è ñëîæåíèì”, âåž è œåíèì ïðåãíàíòíèì
îäðååœåì: „Òî ¼å êàîñ ñàäðæà¼à ñâè¼åñòè óì¼åòíè÷-
êè ñõâàžåí è èçíåñåí, äîãàà¼è äóøå ó ñóìðà÷¼ó è
ìðàêó íà ïðàãó íåñâè¼åñòè; òî ¼å ñàìà ñàäðæèíà äó-
øå áåç àêòèâíîã, ñëîáîäíîã öåíòðà ó œî¼.” Ïåñíè÷-
êè ïðîñòîðè Äèñà, È. Ñåêóëèž, Ñ. Ïàíäóðîâèžà èëè
Ä. Ñðåçî¼åâèžà, ïðåìà êî¼èìà ñó óðåäíèöè Ãëàñíè-
êîâè ðåçåðâèñàíè, áèëè ñó îâèì ôîðìóëàöè¼àìà ¼à-
ñíî îöðòàíè è î¼à÷àíè.
×èœåíèöà ¼å äà ¼å îä íåìà÷êèõ ïåñíèêà, êàî ñå-
áè áëèñêå, Ìèòðèíîâèž èçäâî¼èî ¼îø Àðíà Õîëöà è
Ðèõàðäà Äåìåëà, êî¼è ó Ãëàñíèêó ¼åäâà äà ñó è ïîìå-
íóòè, ïîòâðó¼å îòêëîí óðåäíèêà Áîãäàíà Ïîïîâèž
è £îâàíà Ñêåðëèžà ïðåìà ñâèì îáëèöèìà êœèæåâ-
íîã åêñïåðèìåíòà, ïîñåáíî àâàíãàðäèñòè÷êîã. Àâàí-
ãàðäíó ñòðó¼ó íèñó ìîãëè äà ïðèõâàòå, ¼åð ¼å íàðó-
øàâàëà œèõîâà òåìåšíà óâåðåœà, èçìåó îñòàëèõ è
îíî î íåïðèêîñíîâåíî¼ îá¼åêòèâíîñòè êðèòè÷êîã ñó-
åœà. Íå ñëó÷à¼íî, íà êðà¼ó ïðèêàçà ìîäåðíîã íå-
ìà÷êîã ïåñíèøòâà, Ìèòðèíîâèž ¼å èðîíè÷íî àïî-

292
ñòðîôèðàî ïðîèçâîšíîñò ñâî¼èõ êðèòè÷àðñêèõ „èì-
ïðåñè¼à” óáååí äà „îá¼åêòèâíîñò ïðèïàäà èìïîòåíò-
íèì ïîëèòè÷àðèìà, êî¼è ïàçå ñâî¼ ïîñàî, è ëèòåðàð-
íèì ðåïîðòåðèìà, êî¼è ñó ïðè÷à¼óžè ñàäðæèíó ä¼åëà
èëè œèõîâó ñóäáèíó, çà¼åäíî ñà ïèø÷åâîì áèîãðà-
ôè¼îì, ñïîñîáíè äà áóäó îá¼åêòèâíè. Ìè žåìî ñå çà-
äîâîšèòè ñà ïîñìàòðàœèìà, ñàñâèì ïðîèçâîšíèì, è
ïî ìîãóžíîñòè íåîá¼åêòèâíèì (èñòàêëà Â. Ì.).” Áèî
¼å òî èçàçîâ äîìèíàíòíî¼ êðèòè÷êî¼ ñòðó¼è åïîõå ñðï-
ñêå ìîäåðíå îëè÷åíî¼ ó ÑÊà è íà÷åëèìà œåãîâèõ
óðåäíèêà. Ó ñâåòëó òèõ íà÷åëà – åñòåòèêå ëåïîã,
îá¼åêòèâíîñòè, ëîãè÷íîã, åòè÷êè è ñîöè¼àëíî ïîæåš-
íîã, áèëå ñó ïðåäñòàâšåíå è äðóãå ñòðàíå êœèæåâ-
íîñòè.35
Ìèòðèíîâèžåâî ïî¼àâšèâàœå ó Ãëàñíèêó èìà-
ëî ¼å ñâî¼å óïîðèøòå âèøå ó èäåîëîøêî¼ íî ó åñòå-
òè÷êî¼ ñôåðè: íàèìå, îäëó÷íîñò ìëàäîã ðåâîëóöèî-
íàðíîã êœèæåâíîã íàðàøòà¼à îêóïšåíîã îêî Ìè-
òðèíîâèžà „äà îáíîâè äóõ íàöèîíàëíå êœèæåâíî-
ñòè è äà ïàòðè¼àðõàëíî¼ òðàäèöè¼è ðàöèîíàëíîã
îá¼åêòèâèçìà ñóïðîòñòàâè ëèáåðàëíè èíäèâèäóàëè-
çàì ìîäåðíîã äîáà [...] êàî ¼åäàí îä îñíîâíèõ ïðèí-
öèïà ìîäåðíå óìåòíîñòè èñòè÷å èäåàë íîâîã ÷îâå-
êà, ãðààíèíà ñâåòà, ñëîáîäíîã è ìîžíîã ñâå÷îâåêà
¼åäíå áóäóžíîñòè êî¼à ñå òåê ðàà”.36 Íàöèîíàëíè
êóëòóðíè è ìîðàëíè ïðåïîðîä áèî ¼å è öèš Ãëà-
ñíèêîâèõ óðåäíèêà, à èäåàë íîâîã ÷îâåêà, ãðààíè-
íà ñâåòà áèî ¼å ëåãèòèìíè äåî Ñêåðëèžåâîã ñîöèî-

35
Ó ðàäó î íåìà÷êî¼ êœèæåâíîñòè ¼å êîðèøžåíà áèáëèî-
ãðàôè¼à Îëãå Áåêèž: „Íåìà÷êà êœèæåâíîñò ó Ñðïñêîì êœè-
æåâíîì ãëàñíèêó (1901–1914)”, Ãîäèøœàê Ôèëîçîôñêîã ôà-
êóëòåòà ó Íîâîì Ñàäó, 1971, êœ. XIV/2, ñòð. 751–761.
36
Ï. Ïàëàâåñòðà, „Ïðîãðàì ñðïñêîã ôóòóðèçìà”, Êðèòè-
êà è àâàíãàðäà ó ìîäåðíî¼ ñðïñêî¼ êœèæåâíîñòè, Áåîãðàä,
1979, ñòð. 206.

293
êóëòóðíîã ïðî¼åêòà. Çàòî ¼å ó Ãëàñíèêó Ìèòðèíîâèž
è ìîãàî äà ïèøå î Èâàíó Ìåøòðîâèžó êàî „ðàñíîì
ãåíè¼ó”, à ó Áîñàíñêî¼ âèëè àôèðìàòèâíî î ìîäåðíî¼
íåìà÷êî¼ êœèæåâíîñòè.

294
 ×àñîïèñ êàî îãëåäàëî êœèæåâíîã æèâîòà
Íóøèžåâà Çâåçäà (1912)

Ïðîöåñè ðàñëî¼àâàœà êœèæåâíèõ ñòèëîâà è ïî-

ñòóïàêà è ðàçäâà¼àœå òðàäèöèîíàëíîã îä ìîäåðíîã
áèëè ñó ó ñðïñêî¼ êœèæåâíîñòè 1912. ãîäèíå, êàäà
ñå ïî¼àâèî ÷àñîïèñ Çâåçäà, ó çàâðøíî¼ ôàçè. Ãëàâíè
÷àñîïèñ åïîõå ìîäåðíå – Ñðïñêè êœèæåâíè ãëàñíèê,
íàêîí ïî÷åòíîã ïîëåòà è íåñóìœèâèõ ðåçóëòàòà ó
„åâðîïåèçàöè¼è” íàöèîíàëíå êœèæåâíîñòè, óëàçèî
¼å âåž ó òðàäèöèîíàëèñòè÷êå òîêîâå, à Áðàíêîâî êî-
ëî ñà Äðàãóòèíîì Èëèžåì êàî óðåäíèêîì 1912. ñòó-
ïà ïîíîâî ó ñâî¼ó àíòèìîäåðíèñòè÷êó ôàçó, äîê Áî-
ñàíñêà âèëà, çàõâàšó¼óžè ïðå ñâåãà Äèìèòðè¼ó Ìè-
òðèíîâèžó, ïðîìîâèøå àâàíãàðäíå èäå¼å. ʜèæåâ-
íè ÷àñîïèñ Çâåçäà, ÷è¼è ¼å âëàñíèê áèî Ïàâëå Ìà-
ðèíêîâèž, à ãëàâíè óðåäíèê Áðàíèñëàâ Íóøèž, èàêî
íè¼å áèî äóãîâå÷àí1 ïðåäñòàâšàî ¼å çàíèìšèâó ïî-
¼àâó ó íàöèîíàëíîì êóëòóðíîì è óìåòíè÷êîì æèâî-
òó. Íå îäðåó¼óžè ñå èçðè÷èòî êàî ìîäåðíèñòè÷êî,
àëè íè êàî òðàäèöèîíàëèñòè÷êî ãëàñèëî, óðåäíèøòâî
Çâåçäå íè¼å ¼àñíè¼å äåôèíèñàëî íè ñâî¼ó ïîçèöè¼ó
ïðåìà èñòîèìåíîì ÷àñîïèñó êî¼è ¼å êðà¼åì äåâåäå-
ñåòèõ ãîäèíà îñíîâàî è óðåèâàî £àíêî Âåñåëèíî-
âèž è êî¼è ¼å ïðåñòàî ñà èçëàæåœåì 1901. êàäà ñå
ïî¼àâèî Ñðïñêè êœèæåâíè ãëàñíèê.
1
Çâåçäà. Èçëàçè äâà ïóòà ìåñå÷íî. Âëàñíèê Ïàâëå Ìà-
ðèíêîâèž. Ãëàâíè óðåäíèê Áðàíèñëàâ Íóøèž. Áåîãðàä, 1912.
(Žèð.) Øòàìïàðè¼à „Ìåðêóð”, Ìèëîðàäà Ñòåôàíîâèžà, Áå-
îãðàä, Êðàšà Ïåòðà 45. Ñà áð.17/1912. ïðåñòàî äà èçëàçè.

295
 Ó îãëåäíîì áðî¼ó Íóøèžåâîã ÷àñîïèñà íå ïî-
ñòî¼è ïðîãðàìñêè òåêñò ó êîìå áè áèëà èçëîæåíà
îñíîâíà íà÷åëà óðåèâà÷êå ïîëèòèêå è ïðåöèçíî íà-
çíà÷åíè öèšåâè œåãîâîã ïîêðåòàœà. Íà óâîäíîì ìå-
ñòó îá¼àâšåíî ¼å ïèñìî žåðêå £àíêà Âåñåëèíîâèžà ó
êîìå ¼å ïîçäðàâšåíà îáíîâà ÷àñîïèñà. Îä íîìèíàë-
íå âåçå îâà äâà ÷àñîïèñà âàæíè¼à ¼å ÷èœåíèöà äà ñó
âëàñíèê Ïàâëå Ìàðèíêîâèž è óðåäíèê Áðàíèñëàâ Íó-
øèž áèëè ñòàëíè ñàðàäíèöè ó ïðâî¼ Çâåçäè. Èïàê,
òîêîì íåøòî âèøå îä äåöíè¼å, çíà÷à¼íî ñó ñå ïðîìå-
íèëè äðóøòâåíè àìáè¼åíò è êóëòóðíà è êœèæåâíà
êëèìà, òàêî äà ñå ïîðåä ñòàðèõ ñàðàäíèêà – Áîðå
Ñòàíêîâèžà, Ïåðå Òàëåòîâà, Àëåêñå Øàíòèžà, Íè-
êîëå Žîðèžà, £åëåíå Äèìòðè¼åâèž, Äðàãóòèíà Èëè-
žà, Äèìèòðè¼à Ãëèãîðèžà Ñîêîšàíèíà, ¼àâšà¼ó íîâà
èìåíà. Ñà œèìà ñå óâîäå íîâè æàíðîâñêè îáëèöè,
ìåœà òåìàòèêà, èíîâèðà¼ó óìåòíè÷êè ïîñòóïöè.
Èìà¼óžè ó âèäó ñóä Áîãäàíà Ïîïîâèžà î âèøå-
ñòðóêî¼ ìèñè¼è êœèæåâíèõ ÷àñîïèñè ó ¼àâíîì æèâî-
òó: äà áóäó îãëåäàëî êœèæåâíîã æèâîòà, œåãîâ ðå-
ãóëàòîð èëè ïðîìîòåð íîâèõ óìåòíè÷êèõ èäå¼à è ïî-
ñòóïàêà, ìîãëî áè ñå ðåžè äà ¼å Çâåçäà èç 1912. áèëà
íà¼áëèæà ïðâî¼ îïöè¼è. Ó ¼åäíîì îä ðåòêèõ óðåäíè÷-
êèõ òåêñòîâà ñà ïðîãðàìñêèì åëåìåíòèìà òà íàìåðà
¼å è íàçíà÷åíà: „Çâåçäà ¼å óñïåëà äà ó äîñàäàøœèì
ñâåñêàìà [...] ïðèáåðå ñâå óãëåäíå è íà¼óãëåäíè¼å ñðï-
ñêå êœèæåâíèêå è äàäå íà¼âåžè áðî¼ ðàäîâà èç ëåïå
êœèæåâíîñòè” ñà öèšåì „äà ñå ñòâîðè íà¼âåžè è íà¼-
óãëåäíè¼è ñðïñêè êœèæåâíè ëèñò” (II, 14). Óñïóòíà
íàïîìåíà œåíîã âëàñíèêà è ïîçîðèøíîã è êœèæåâ-
íîã êðèòè÷àðà Ïàâëà Ìàðèíêîâèžà, èçðå÷åíà ó ïðè-
êàçó Ïàíäóðîâèžåâå ïåñíè÷êå êœèãå, äà Çâåçäà „îä
ñâîã ïîñòàíêà íèêàäà íè¼å èìàëà ïîòðåáó äà áóäå ëèñò
çà ïîóêó”2, óêàçèâàëà ¼å äà ¼å çàáàâíî-ïîó÷íè òèï
2
Spectator, „Äàíè è íîžè, ïåñìå Ñèìå Ïàíäóðîâèžà”, I, 6, 375.

296
ïåðèîäèêå ïî÷åòêîì 20. áèî ïðåâàçèåí è äà ¼å ïðåä-
ñòàâšàî ïåðèôåðíó ïî¼àâó. Ñðåäèøœå ìåñòî ïðè-
ïàëî ¼å êœèæåâíîñòè, ïîçîðèøòó, ëèêîâíèì è óìåò-
íè÷êèì äîãààœèìà, àëè íèñó áèëà çàíåìàðåíà íè
äðóøòâåíà è ïîëèòè÷êà çáèâàœà. Ïî òîìå ¼å Íóøè-
žåâà Çâåçäà áèëà òèïè÷àí êœèæåâíè ÷àñîïèñ ñâîãà
âðåìåíà.
Çâåçäèí óðåäíèê Áðàíèñëàâ Íóøèž áèî ¼å ïî-
çíàòà ¼àâíà è êœèæåâíà ëè÷íîñò: äðàìñêè ïèñàö, ïðè-
ïîâåäà÷, ïóòîïèñàö, õóìîðèñòà, óïðàâíèê ïîçîðè-
øòà, óðåäíèê êœèæåâíèõ ëèñòîâà, ñðïñêè ïîñëàíèê
ó Ñêîïšó, Áèòîšó è Ïðèøòèíè. Èïàê, îí è âëàñíèê
÷àñîïèñà Ïàâëå Ìàðèíêîâèž íèñó ïðèïàäàëè ïîëè-
òè÷êè íè êœèæåâíî óòèöà¼íîì êðóãó îêî Ñðïñêîã
êœèæåâíîã ãëàñíèêà. Àíòèîáðåíîâèžåâñêè Ãëàñíèê
íè Íóøèžà íè Ìàðèíêîâèžà íèêàäà íè¼å ïðèõâàòèî
êàî ñâî¼å ñàðàäíèêå, ìîãóžå çáî㠜èõîâèõ âåçà ñà
Îáðåíîâèžèìà, à Ñêåðëèž íè ó ñâî¼èì êœèæåâíî-
êðèòè÷êèì ñóäîâèìà íè¼å èìàî ñëóõà çà Íóøèžåâî
äåëî. Íàãîâåøòåíà íàìåðà óðåäíèøòâà äà îä Çâåçäå
ñòâîðè „íà¼âåžè è íà¼óãëåäíè¼è ñðïñêè êœèæåâíè
ëèñò” ìîãëà ¼å è ó òî¼ âðñòè äèñòàíöå èìàòè ìîòèâà-
öè¼ó, àëè ëèøåíà Ãëàñíèêîâå äðóøòâåíå ìîžè Çâå-
çäà íè¼å ìîãëà äà ïîñòàíå ãëàñèëî òàêâîã çíà÷à¼à è
óòèöà¼à.
Èàêî òðàäèöèîíàëèñòà ïî êœèæåâíèì îïðåäå-
šåœèìà, Áðàíèñëàâ Íóøèž íè¼å ïîêàçèâàî îòïîð
ïðåìà íîâèì èäå¼íèì ñòðó¼àœèìà è ïîåòè÷êèì ñõâà-
òàœèìà. Çà¼åäíî ñà Ïàâëîì Ìàðèíêîâèžåì, êî¼è ¼å
áèî ÷îâåê çàâèäíîã îáðàçîâàœà è êóëòóðå, óñïåî ¼å
äà îä Çâåçäå ñòâîðè ÷àñîïèñ èçðàçèòîã ñòèëñêîã âè-
øåãëàñ¼à è ¼óãîñëîâåíñêå è ñâåñëîâåíñêå îðè¼åíòà-
öè¼å. Ïî òî¼ ñëîâåíñêî¼ è ¼óãîñëîâåíñêî¼ îðè¼åíòà-
öè¼è, îâ༠÷àñîïèñ ¼å áèî áëèçàê Ãëàñíèêó è Áîñàí-
ñêî¼ âèëè. Îäñóñòâî ÷âðñòîã óðåèâà÷êîã ïðîãðàì-
ñêîã íà÷åëà ñâàêàêî íè¼å äîïðèíåëî ñàäðæèíñêî¼ è

297
åñòåòè÷êî¼ ó¼åäíà÷åíîñòè ïðèëîãà, àëè ¼å îìîãóžè-
ëî êðèòè÷êó è ïåñíè÷êó ðàçíîâðñíîñò è èçáåãëî àð-
áèòðàðíîñò è íîðìàòèâèçàì Ãëàñíèêîâîã òèïà.
Çâåçäà ¼å áèëà ÷àñîïèñ ïðåöèçíî óòâðåíîã ðàñ-
ïîðåäà è ñòàáèëíèõ ðóáðèêà. Óâîäíî ìåñòî çàóçèìà-
ëà ¼å ïîåçè¼à, ïîòîì ñó ñëåäèëè ïðîçíè è äðàìñêè
ïðèëîçè è ïðåâîäíà êœèæåâíîñò. Îäåšàê Ïîëèòè÷-
êè ïðåãëåä èñïóœàâàëè ñó îñâðòè è àíàëèòè÷êè ÷ëàí-
öè î ìåóíàðîäíèì è äîìàžèì çáèâàœèìà, à ðóáðè-
êà Äðóøòâåíà õðîíèêà ïðåäñòàâšàëà ¼å œèõîâî èðî-
íè÷íî-õóìîðíî îãëåäàëî. Êðèòè÷êè ïðèêàçè èç äî-
ìåíà êœèæåâíîã, ïîçîðèøíîã, ëèêîâíîã è ìóçè÷êîã
æèâîòà îá¼àâšèâàíè ñó ó ʜèæåâíîì, Ïîçîðèøíîì
è Óìåòíè÷êîì ïðåãëåäó, äîê ñó ó ðóáðèöè Áåëåøêå
äîíîøåíå êðàòêå èíôîðìàöè¼å î àêòóåëíèì êóëòóð-
íèì è äðóøòâåíèì çáèâàœèìà. Òðåáà ïîìåíóòè è äà
¼å Çâåçäà èìàëà ñâî¼å ñòàëíå êœèæåâíå è ïîçîðèøíå
êðèòè÷àðå êàî è àíàëèòè÷àðå ïîëèòè÷êèõ çáèâàœà è
äà ñó òî áèëà èñòàêíóòà èìåíà òîãà âðåìåíà, øòî ãî-
âîðè î óãëåäó îâîã êœèæåâíîã ÷àñîïèñà.
Òåçà î ïî÷åòêó 20. âåêà êàî „çëàòíîì äîáó” ñðï-
ñêå ïîåçè¼å íå ïîòâðó¼å ñå ó Íóøèžåâî¼ Çâåçäè ó
îíî¼ ìåðè êàî ó Ñðïñêîì êœèæåâíîì ãëàñíèêó. Ïå-
ñíèöè ñó ïðèïàäàëè ðàçëè÷èòèì ãåíåðàöè¼àìà è øêî-
ëàìà: áèëî ¼å îíèõ êîä êî¼èõ âåçà ñà íàöèîíàëíèì
ðîìàíòè÷àðñêèì íàñëååì íè¼å áèëà îêîí÷àíà, àëè
è îíèõ êî¼è ñó ñíàæíî õâàòàëè êîðàê ñà ìîäåðíèì
åâðîïñêèì óìåòíè÷êèì òîêîâèìà.
Ïåñìå „íà íàðîäíó”, ïîïóò îíèõ Ðàäèâî¼à Êà-
ðàŸèžà („Äðàãà ìî¼à ñàíàê ñïè¼å”, I, 8), ïîñâå ñó ðåò-
êå è ïðèïàäà¼ó ïåðèôåðíîì òîêó íàöèîíàëíå ïîåçè-
¼å. Íà¼âåžè áðî¼ ïåñàìà íàïèñàíèõ ó íåîðîìàíòè÷àð-
ñêîì ìàíèðó îêðåíóòå ñó íàöèîíàëíî¼ ïðîøëîñòè è
êîñîâñêîì ìèòó, øòî íè¼å èçíåíàó¼óžå ñ îáçèðîì
äà ¼å òî âðåìå Áàëêàíñêèõ ðàòîâà è íàãëàøåíèõ ðî-
äîšóáèâèõ îñåžàœà. Òîì êîðïóñó ïðèïàäà¼ó ïåñìå

298
Ñòåâàíà Áåøåâèžà („Ìàðêîâ ñàí”, II, 16), Ìèëîñàâà
£åëèžà („£óíàöè ìðêè”, I, 5), Äðàãóòèíà Èëèžà („Ïî-
ñëåäœè ìå¼äàí”, I, 7), êàî è äåëîâè åïñêå ïîåìå î
Êîñîâñêîì áî¼ó Íèêîëå Žîðèžà („Êîñîâêà äåâî¼êà”,
I, 4 è „Öàð Ëàçàð”, I, 5).3
Ñòàðè¼åì ïåñíè÷êîì ïîêîëåœó, ãåíåðàöè¼ñêè
èëè ïî ñâî¼èì ïîåòè÷êèì îïðåäåšåœèìà, ïðèïàäà-
ëè ñó è Ìèëåòà £àêøèž („Íàø ïîðàç”, I, 3), Àëåêñà
Øàíòèž („Âå÷å íà õóìêàìà óáîãèõ”, I, 5), £åëåíà Äè-
ìèòðè¼åâèž ( „Ïîñëå æèâîòà”, I, 9), £åëà Ñïàñèž („Ìî-
ìå ñèíó”, I, 3), Ìèëóòèí £îâàíîâèž („£åäíå àïðèë-
ñêå âå÷åðè”, I, 9). Ìåóòèì, ãðàíèöå èçìåó „ñòàðèõ”
è „íîâèõ” íèñó íåìèíîâíî áèëå ñòðîãî îìååíå è
÷âðñòå, ÷àê íè ó îïóñó èñòîã àóòîðà. Ñòåâàí Áåøå-
âèž, ïåñíèê, ïðîçàèñòà è íîâèíàð, èàêî ¼å ïðèïàäàî
ìëàåì ïîêîëåœó, áèî ¼å òðàäèöèîíàëèñòà, íî äàõ
ìîäåðíå çàïšóñíóî ¼å è œåãà, òàêî äà ñó ñà ðîäî-
šóáèâîì ïåñìîì „Ìàðêîâ ñàí”, ó Çâåçäè îá¼àâšåíå
è ïåñìå ÷è¼è íàñëîâè („Ðåçèãíàöè¼à” II, 10 è „Stella
nouva”, I, 2) óêàçó¼ó íà àóòîðîâó ïîòðåáó äà ñå ïðè-
ëàãîäè ìîäåðíèì ïîåòè÷êèì ñòðó¼àœèìà.
Äóõ íîâîã è ïðåâðàòíè÷êîã ó Íóøèžåâîì ÷àñî-
ïèñó ó íà¼âåžî¼ ìåðè äîíåëå ñó ïåñìå Âëàäèñëàâà Ïåò-
êîâèžà Disa („Ïðâè ïîšóáàö” I, 3, „Òà¼íà”, I, 8, „Ðîá”,
II, 11, „Íàøè äàíè”, II, 17), Ñèìå Ïàíäóðîâèžà („Êàä
¼åñåí äîå”, I, 2 , „Áîëåñíî ïðîëåžå”, I, 6) è Ñâåòèñëà-
âà Ñòåôàíîâèžà („Î÷è”, II, 13, „Íîâà šóáàâ”, II, 14).
Îñîáåí ñåíçèáèëèòåò, íîâà ñëèêîâíîñò è çâó÷íîñò, ïå-
ñèìèçàì, ðåôëåêñèâíîñò, åëåìåíòè èðàöèîíàëíîã è
îíîñòðàíîã áèòíà ñó îäëèêà îâå ïîåçè¼å.

3
Âàšà ïîäñåòèòè äà ¼å ¼îø £àíêî Âåñåëèíîâèž ó ñâî¼î¼
Çâåçäè îá¼àâšèâàî îäëîìêå èç Žîðèžåâå åïñêå ïîåìå, êî¼à ¼å
ïðåäñòàâšàëà ïîêóø༠äà ñòîæåðíè äîãàà¼ íàöèîíàëíå èñòî-
ðè¼å, êî¼è ¼å èìàî è ìèòñêî îáåëåæ¼å, äîáè¼å ñâî¼ ëèòåðàðíè
åêâèâàëåíò.

299
 Ïåñíè÷êè ïðèëîçè Äóøàíà Ñðåçî¼åâèžà („Ó
ïðîëàçó”, I , 4), Ñòàíèñëàâà Âèíàâåðà („Çèìñêà ïðè-
÷à”, I, 8) èëè Íåñòîðà Æó÷íîã („Šóäñêè ïóò”, II, 13),
ó êî¼èìà ñå îñåžàî äóõ êîñìèçìà è åêñòàòè÷íîñòè,
ñâî¼ñòâåí ïðåäðàòíî¼ åâðîïñêî¼ àâàíãàðäè, ñâåäî÷è-
ëè ñó è î ïðèñóñòâó åêñïðåñèîíèñòè÷êèõ åëåìåíàòà
íà ñòðàíèöàìà îâîã áåîãðàäñêîã êœèæåâíîã ÷àñî-
ïèñà.
£îâàí Äó÷èž è Ìèëàí Ðàêèž, åëèòíè Ãëàñíèêî-
âè ïåñíèöè, íå ñàðàó¼ó ó Çâåçäè, àëè ¼å œèõîâî ïå-
ñíè÷êî çðà÷åœå è òå êàêî âèäíî. Îäíåãîâàíîì ïå-
ñíè÷êîì ôîðìîì, òåìàòñêî-ñòèëñêèì è ëåêñè÷êèì
ñâî¼ñòâèìà ñâî¼å ïîåçè¼å óòèöàëè ñó íà íèç Çâåçäè-
íèõ ïåñíèêà: Áîæèäàðà Âåñíèžà („Ðààœå âå÷åðœåã
îáëàêà”, II, 12), Âî¼èñëàâà Èëèžà-Ìëàåã („£åäíî ëå-
ïî âå÷å”, II, 12), Äðàãîñëàâà Èëèžà („Íà ðàñòàíêó”,
I, 6) , Èëè¼ó Ïåòðîâèžà („Áîæàíñòâî”, II, 13) , Ìèëó-
òèíà £îâàíîâèžà ( „£åäíå àïðèëñêå âå÷åðè” II, 9). Ïî-
ñåáíî ¼å çàíèìšèâà, ¼åð ¼å íà òðàãó ðàêèžåâñêîã âè-
òàëèçìà è ÷óëíîñòè, £îâàíîâèžåâà ïåñìà „Ïðåîáðà-
æåœå” (II, 12), äîê ¼å ïåñìà Ñòåâàíà Áåøåâèžåâà „Ðå-
çèãíàöè¼à” ó ñâîì ìîäåðíèñòè÷êîì èçðàçó ïîñâå ìà-
íèðèñòè÷êà:

£åð òè ñè âðõóíàö ìèðà è Íèðâàíå,

Îäðèöàœå ñòâàðè, èçìèðåœå ñ ãðîáîì.
Òè ñè ìåíè äîøëà ñðåä ¼åñåíè ðàíå,
-------------------------------------------
Êàä ìðó ïîëàêî ñâå çåìšèíå ñíàãå,
Ïîä êîøóšîì ìàãëå ïàó÷èíîì òêàíå. (II, 10)

Ïðèìåòàí ¼å è óòèö༠¼åäíîã äðóãîã ïåñíèêà, êî-

¼è íè¼å äîáèî ìåñòî íà ñòðàíèöàìà Ñðïñêîã êœèæåâ-
íîã ãëàñíèêà, àëè ¼åñòå íà ñòðàíèöàìà Çâåçäå – Âëà-
äèñëàâà Ïåòêîâèžà Disa. Œåãîâà ïåñíè÷êà çáèðêà
Óòîïšåíå äóøå, óïðêîñ Ñêåðëèžåâî¼ îøòðî¼ êðèòè-

300
öè, èçâåñíî ¼å îñòàâèëà çíà÷à¼íîã òðàãà ó íàöèîíàë-
íî¼ ïîåçè¼è ñ ïî÷åòêà äðóãå äåöåíè¼å 20. âåêà. „Íå-
ïîçíàòà ïåñìà” Òîäîðà €óêèžà, íà ïðèìåð, è ìîòè-
âîì è ïåñíè÷êîì äèêöè¼îì äîñòà äóãó¼å ÷óâåíî¼ Äè-
ñîâî¼ ïåñìè „Ìîæäà ñïàâà”:

×ó¼åì ¼åäíó ïåñìó øòî ìå âå÷íî ïðàòè,

Êàî ðåêó ãîðñêó íåïðåêèäíè øóì;
Œî¼ íè ðå÷ íè ìèñî íå çíà îáëèê äàòè;
Œó îñåžà äóøà, àë íå ñõâàòà óì
-----------------------------------------
Òàêî ñëóøàì ïåñìó êî¼à òà¼íó êðè¼å,
Ó êî¼î¼ æèâîòè äèæó ñå è ìðó ...
Ïåñìó êî¼ó íèêî ðàçóìåî íè¼å
Íèòè žå èêàä ðàçóìåòè œó! (II, 19)

È çà ïåñìó „Î÷è” ìëàäîãà Ñ. Ñòåôàíîâèžà Äè-

ñîâà „Òàìíèöà” ¼å íåñóìœèâî áèëà èíñïèðàòèâíà
(ìîòèâ î÷è¼ó, ñêëîíîñò êà èðàöèîíàëíîì, ñëè÷íà ìå-
òàôîðèêà):

Íîžàñ ìî¼å î÷è îäîøå ïóò çâåçäà

È îäíåøå ñîáîì íîž è òàìå œåíå.
Êàî ìðà÷íå ïòèöå ñ ðàçîðåíèõ ãíåçäà
Îäîøå ó ñòðàíå âå÷íî óäàšåíå. (II, 13)

Èçâåñíî ¼å, äàêëå, äà ñó ó Íóøèžåâîì ÷àñîïèñó

ïîñòî¼àëà îäðååíà òåìàòñêî-ìîòèâñêà, ñòèëñêà è ñå-
ìàíòè÷êà ¼åçãðà, îêî êî¼èõ ñó ñå êðèñòàëèçîâàëè ïå-
ñíè÷êè ãëàñîâè. Óïîðåäî ñà œèìà, ïîíåêàä è èçìå-
øàíè ñà œèìà, åãçèñòèðàëè ñó åëåìåíòè ïðåòõîäíèõ
ôîðìàöè¼à, óêàçó¼óžè íà ïàðàëåëèçàì ïîñòåïåíèõ è
íàãëèõ ðàçâî¼íèõ ïðîöåñà. Òàêî ó ïîñëåäœåì, 17. áðî-
¼ó Çâåçäå, ¼åäíà ïîðåä äðóãå íàøëå ñó ñå äâå èäå¼íî è
ïîåòè÷êè ïîòïóíî ñóïðîòñòàâšåíå ïåñìå: ïóíà ãîð-
÷èíå è êð༜åã ïåñèìèçìà Äèñîâà „Íàøè äàíè” è

301
èñïóœåíà ðîäîšóáèâèì çàíîñîì è áóäèëà÷êèì ïî-
ëåòîì ïåñìà Ìîì÷èëà Ìèëîøåâèžà „£åäíîìå îä ñòà-
ðèõ”. Òà âðñòà ñèíõðîíîñòè ðàçëè÷èòèõ ïîåòè÷êèõ
ñòðó¼à íè¼å áèëà ðåòêîñò íè ó âåëèêèì åâðîïñêèì
êœèæåâíîñòèìà. £. Ëîòìàí íàâîäè ïðèìåðå èç ðóñêå
è ôðàíöóñêå êœèæåâíîñòè: „Àãðåñèâíîñò ïðàâöà Êà-
ðàìçèí – Æóêîâñêè ñ ïî÷åòêà 19. âåêà ñòèìóëèñàëà
¼å àãðåñèâíîñò è ðàçâî¼ ïðàâöà Øèøêî⠖ Êàòåœèí –
Ãðèáî¼åäîâ. Ïîáåäíè÷êè õîä „àíòèðîìàíòèçìà” Áàë-
çàêà – Ôëîáåðà äåøàâàî ñå èñòîâðåìåíî ñ ïðîöâà-
òîì Èãîâîã ðîìàíòèçìà”4.
Íå ìàœå îä ïîåçè¼å è ïðîçíè ïðèëîçè ó Çâåçäè
ïîêàçó¼ó âåëèêó òåìàòñêî-ñòèëñêó ðàçíîâðñíîñò.
Ôîëêëîðíà è ðåãèîíàëíà ïðîçà çàñòóïšåíà ¼å ïðè-
ïîâåòêîì Çàðè¼å Ïîïîâèžà „Íåîïëàêàí ãðîᔠ(II, 13-
17), òåìàòñêè âåçàíîì çà Ñòàðó Ñðáè¼ó, è äóæîì ïðè-
÷îì Ðàäîâàíà Òóíãóç-Ïåðîâèžà Íåâåñèœñêî㠄Ãåëå
è œåãîâ Øàðàö” (II, 14-17), ïðîæåòîì ëîêàëèçìèìà
è íàðîäñêèì õóìîðîì Ñòàðå Õåðöåãîâèíå. Èïàê,
ôîëêëîðíè ìîòèâè è îáëèöè íàðàöè¼å íèñó âèøå òà-
êî ïîäñòèöà¼íè. Ñêàç ñå êîðèñòè ñàìî ó ïðè÷è „Ãà-
ðà” (I, 7) Ìèëîøà Ñðåòåíîâèžà, äîê ñó, èàêî âåçàíå
çà ñåîñêó ñðåäèíó, ïðè÷å Òàäè¼å Êîñòèžà „Ó ãëóõî
äîáà” (II, 14), Ë. Ìèõà¼ëîâèž (ïñåóä. Ìèëèöå £àíêî-
âèž) „Ñìðò è æèâîò” (II, 11) è Æèâî¼èíà Äåâå÷åð-
ñêî㠄Ñòîïàìà ãðåõà” (II, 14) ñîöè¼àëíî-ïñèõîëîøêîã
êàðàêòåðà.
Óïàäšèâî ¼å ïðèñóñòâî óðáàíå ïðîçå ó êî¼î¼ ñðå-
äèøœå ìåñòî çàóçèìà¼ó åðîòñêè ìîòèâè è ìîòèâ
„ñðóøåíèõ èäåàëà”. Òîì òèïó ïðîçå ïðèïàäà¼ó ïðè-
ïîâåòêå „Àíè÷èí ñàí” (I, 2) è „Îäñóäíè òðåíóòàê”
(I, 6) Ìèëóòèíà Óñêîêîâèžà, „Îáè÷íà ïðè÷à” (I, 5)
Ïåòðà Ïåòðîâèžà Ïåöè¼å, „Ïîä ¼åñåœèì ñóíöåì” (I,
4
J. M. Lotman, „Diskontinuirano o kontinuirano”, Kultura
i eksplozija, Beograd, 2004, str. 25.

302
4) Äðàãîñëàâà Íåíàäèžà, „ Ó íîžè êàä ñå ñðöà îòâà-
ðà¼ó” ( I, 6) Ìèëóòèíà £îâàíîâèžà è „Ïîìð÷èíà” (II,
12) £åðîëèìà Ìèøåà. Âåžèíà ïðè÷à âåž íàñëîâîì ñó-
ãåðèøó èíòèìèçàì è ñóá¼åêòèâíîñò, ôîêóñèðàœå íå
ñàìî íà ïî¼åäèíà÷íó ñóäáèíó ¼óíàêà âåž íà îí༠òðå-
íóòàê ó æèâîòó ó êîìå ñå îí ñóî÷àâà ñà ñâåòîì êàî
íåïðè¼àòåšñêèì îêðóæåœåì, êàä ñå îñåžà îòóåíî è
óñàìšåíî áèëî çàòî øòî íå ìîæå äà îñòâàðè ñâî¼å
åìîòèâíå èëè åðîòñêå ñíîâå èëè äà ñå ñîöè¼àëíî è
äðóøòâåíî ïîòâðäè. Ìåóòèì, âåžèíà íàâåäåíèõ
àóòîðà ¼îø íå íàëàçè àäåêâàòàí ôîðìàëíî-¼åçè÷êè
èçðàç: åëåìåíòè ñåíòèìåíòàëíîã ÷åñòî ïîòèñêó¼ó íà-
òóðàëèñòè÷êå, íåìà ñíàæíè¼èõ ïñèõîëîøêèõ óâèäà
êî¼è áè íàðóøèëè ôàáóëàòèâíîñò èëè èìàëè ñíàãó
øîêàíòíîã ñó÷àâàœà ñà ìóòíèì óíóòðàøœèì ñòàœè-
ìà. Èïàê, óâåäåíå ñó íîâå òåìàòñêå îáëàñòè, îä êî-
¼èõ ¼å îíà åðîòñêà áèëà ó íàöèîíàëíî¼ êœèæåâíîñòè
ãîòîâî òàáó, à îïèñè îñåžàœå ëè÷íå íåïðèëàãîåíî-
ñòè ¼óíàêà è äîæèšà¼ áåñìèñëà, óêàçèâàëè ñó íà îñâà-
¼àœå íîâèõ íàðàòèâíèõ ïîñòóïàêà. Èàêî ¼îø íåäî-
ñëåäíî è íåñèãóðíî ñïðîâåäåíî, ïîìåðàœå ïðèïî-
âåäà÷êå ïîçèöè¼å ñà àóòîðñêå êà òà÷öè ãëåäèøòà ¼ó-
íàêà è îáëèöèìà äîæèâšåíîã ãîâîðà (íà¼ó÷šèâè¼å
êîä Ì. Óñêîêîâèžà è Ï. Ïåòðîâèžà Ïåöè¼å), áèëè ñó
¼àñíè çíàöè ìîäåðíèçàöè¼å íàöèîíàëíå ïðîçå.
Ïðèìåð Çâåçäèíîã ñàðàäíèêà, ìëàäîã äóáðîâà÷-
êîã ñëèêàðà è ïðèïîâåäà÷à £åðîëèìà Ìèøåà, âåîìà
äîáðî ïîêàçó¼å êàêî ¼å ïðîöåñ ìîäåðíèçîâàœà ïðîçå
ìîãàî áèòè êîíòðîâåðçàí, ¼åð ¼å îä ïîèìàœà íîâèíå
äî œåíå êîíêðåòíå ðåàëèçàöè¼å ïóò áèî çàìåòàí è íå
óâåê óñïåøàí. Ó óëîçè ëèêîâíîã êðèòè÷àðà Ìèøå ¼å
áèî èçðàçèò ïðåäñòàâíèê àâàíãàðäíå ïîåòèêå – ïðè-
êàçó¼óžè „×åòâðòó ¼óãîñëîâåíñêó èçëîæáó” ó Áåîãðà-
äó îäëó÷íî ¼å çàñòóïàî ðàäèêàëàí ïðåâðàò ó åñòåòè÷-
êèì ñõâàòàœèìà: „Ðàñêðñòèìî ñà òðàäèöè¼àìà, ¼åð ñó
èõ ñâè ñèòè. Ìèøšåœà êî¼à ñó äîìèíèðàëà âåžèíîì

303
äóøà óìèðó è íîâè, èçàáðàíè íàñëåäíèöè, óñïèœó
ñå íà ïðåñòî.”5 Ìåóòèì, Ìèøåîâà ïðè÷à „Ïîìð÷è-
íà” (ó êî¼î¼ ¼å ïðèêàçàí ïðîöåñ ñàçðåâàœà ìëàäå äå-
âî¼êå ó ïðîâèíöè¼ñêîì ãðàäèžó, œåíî ñóî÷àâàœå ñà
ñîïñòâåíîì ñåêñóàëíîøžó, ïèòàœå ñëîáîäå èçáîðà
è ñóïðîòñòàâšàœå ãðààíñêèì êîíâåíöè¼àìà) ñàìî
¼å òåìàòñêè ïðîâîêàòèâíà, äîê ¼å ó ðàâíè ïðèïîâåäà-
œà îñòàëà ñàñâèì ó òðàäèöèîíàëèñòè÷êèì îêâèðèìà.
È íèç äðóãèõ ïðèïîâåäà÷à ó Íóøèžåâîì ÷àñî-
ïèñó, òàêîå, òåìàòñêè âåçàíè çà óðáàíó ñðåäèíó,
îñòà¼ó ó îêâèðèìà ðåàëèñòè÷êîã ïðîñåäåà è ïðèìàð-
íî ñó óñðåäñðååíè íà ñîöè¼àëíó è ìîðàëíó ïðîáëå-
ìàòèêó. Òîã òèïà ñó ïðè÷å Âåëèìèðà Ðà¼èžà „Îõ!”, ó
ïîäíàñëîâó „Èç íàåíå àóòîáèîãðàôè¼å ¼åäíîã ñêðîì-
íîã ÷îâåêà” (I, 1), Äðàãîñëàâà Íåíàäèžà „Áåç ìëàäî-
ñòè” (II, 12), Òàäè¼å Êîñòèžà „£åäíîã ìó÷íîã äàíà”
(II, 10) è „ Ó ãëóõî äîáà” (II, 15) êàî è ×åäå Ïîïîâè-
žà „Ïîä ñòàðîñò” (II, 13).
Ó æàíðîâñêîì è ôîðìàëíî-ñòèëñêîì ïîãëåäó
èíîâàöè¼ó ó Íóøžåâîì ÷àñîïèñó ïðåäñòàâšàëà ¼å ïå-
ñìà ó ïðîçè. Îíà ¼å áèëà ðåçóëòàò ïðîöåñà ëèðèçà-
öè¼å ïðîçå êàðàêòåðèñòè÷íå çà åâðîïñêó êàî è ñðï-
ñêó ìîäåðíó è çíà÷èëà ¼å ñâî¼åâðñòàí îòêëîí îä ðåà-
ëèñòè÷êå íîðìå, ïðå ñâåãà œåíå åïñêå íàðàòèâíîñòè
è îá¼åêòèâíîñòè. Ó Çâåçäè ñå êàî àóòîðè ïåñìå ó ïðî-
çè ¼àâšà¼ó ïèñöè ðàçëè÷èòèõ ïîåòè÷êèõ îïðåäåšå-
œà è òåìàòñêèõ èíòåðåñîâàœà. Îä ïàðíàñîâñêî-ñèì-
áîëèñòè÷êèõ åëåìåíàòà, êî¼è ñó óî÷šèâè ó òåêñòî-
âèìà Æàðêà Ëàçàðåâèžà („Ïðîøëîñò”, I, 1) è Æèâî-
¼èíà Äåâå÷åðñêîã ( „Óâåëà ¼å ¼îø ¼åäíà ðóæà”, II, 14),
ðåôëåêñèâíèõ, ó êî¼èìà ñó äîìèíàòíå òåìå šóáàâè
è ñìðòè êàî êîä Áîæå Ïðîäàíîâèžà („Îñåžàœå âåëè-
êèõ”, I, 3) è Ñòåâàíà Áåøåâèžà (” Ïðè÷à ¼åäíîã áîõå-
5
„×åòâðòà ¼óãîñëîâåíñêà èçëîæáà”, Çâåçäà, 1912, II, 11,
ñòð. 701-702.

304
ìà”, I, 4), àëåãîðè¼ñêèõ êàêâå ïèøå Ìèëîðàä Ïåòðî-
âèž („Ãîëóá” è „£àñòðåá”, I, 6) äî êîñìè÷êèõ ñà ¼à-
ñíèì íàçíàêàìà åêñïðåñèîíèçìà, ïîïóò ïåñìå ó ïðî-
çè €îðà Òàñèžà („Îâå áèõ íîžè”, I, 4). Åñå¼èñòè÷-
êèì îáëèêîì è íàäàñâå ðàôèíèðàíîì ðåôëåêñè¼îì è
ôîðìàëíî-ñòèëñêîì èíîâàòèâíîøžó èçäâà¼à¼ó ñå ïå-
ñìå ó ïðîçè Èñèäîðå Ñåêóëèž („Ãëå÷åð”, I, 5, „Íî-
ñòàëãè¼à”, I, 6 è „Ïîëóòàí”, II, 14), êî¼å žå ïîòîì óžè
ó ñïèñàòåšêèíå êœèãå ïðîçå Ñàïóòíèöè è Ïèñìà èç
Íîðâåøêå.
Àëåãîðè¼ñêèì åëåìåíòèìà è ìîòèâîì äåìîí-
ñêîã, êî¼è ¼å, òàêîå, ¼åäàí îä ôðåêâåíòíè¼èõ ìîòèâà
ó ïðîçè ìîäåðíå, ïàæœó ïðèâëà÷å è äóæå ïðèïîâåò-
êå Ìèëàíà Âóêàñîâèžà „Ñðæ” (I, 3-5) è „Èãðà êîñòó-
ðîâà” (II, 16-17). Ñ äðóãå ñòðàíå, ïðèïîâåòêà „Ìà-
ãëà” (I, 1-5) èçðàçèòî ðåãèîíàëíî-ðåàëèñòè÷êîã ïè-
ñöà Ðàäîâàíà Íåâåñèœñêîã ñâî¼èì ëèðñêî-ñèìáîëè÷-
êèì åïèëîãîì, êî¼è ó ïðèïîâåäàœå óíîñè ìåòàôè-
çè÷êó äèìåíçè¼ó, ïîêàçó¼å êàêî ñó ñå íå ñàìî êîä èñòîã
àóòîðà âåž è óíóòàð èñòîã äåëà ïîâðåìåíî óêðøòàëå
ðàçëè÷èòå ïîåòè÷êå ðàâíè.
Âðåäíî ¼å ïîìåíóòè è äà ñó ó Çâåçäè, ïîðåä ïî-
åçè¼å, îá¼àâšåíà è äâà ïðîçíà òåêñòà Âëàäèñëàâà Ïåò-
êîâèžà Disa: „Ó íîžè” (I , 7), ñà åëåìåíòèìà àóòîáè-
îãðàôñêîã, è çà œåãîâ ñòâàðàëà÷êè îïóñ ¼îø èíòåðå-
ñàíòíè¼è „Ïîñëå øåñò ãîäèíà” (I, 7), ó êî¼åì íàëàçè-
ìî ñòîæåðíå ìîòèâå Äèñîâå ëèðèêå – ìîòèâ ìðòâå
äðàãå è ìîòèâ î÷è¼ó. Ñëè÷íî êàî è êîä Íåâåñèœñêîã,
óâîåœå åëåìåíàòà èðàöèîíàëíîã è îíîñòðàíîã îäâî-
¼èëî ¼å ïåñíèêîâó ïðîçó îä ïðâîáèòíå ðåàëèñòè÷êå
îñíîâå è àíòèöèïèðàëî íîâå òåìàòñêî-çíà÷åœñêå
ïðîñòîðå.
Êàðàêòåðèñòè÷íè çà Çâåçäó ñó è õóìîðèñòè÷êî-
ñàòèðè÷íè ïðèëîçè óðåäíèêà Áðàíèñëàâà Íóøèžà,
îá¼àâšèâàíè ó ðóáðèöè Äðóøòâåíà õðîíèêà. Ó œè-
ìà ñå ó èðîíè÷íî-ïîäñìåøšèâîì òîíó ïèñàö ñìå¼å

305
è èçðóãó¼å šóäñêèì ìàíàìà è ñëàáîñòèìà, êàðèêèðà
àêòóåëíà çáèâàœà èç äðóøòâåíîã è ¼àâíîã æèâîòà.
Êàî è ó Íåäèžåâîì Ñðïñêîì ïðåãëåäó, ïðåîâëàó¼ó-
žè îáëèöè ñó èðîíè¼à, ñàòèðà è ïåðñèôëàæà, à íà óäà-
ðó ñó áåîãðàäñêà ïîëèöè¼à, ìèíèñòðè, íàðîäíè ïî-
ñëàíèöè, íîâè ðîäîšóïöè êàî è ïàðëàìåíòàðíè èç-
áîðè è äðæàâíè äóãîâè. Ïî¼åäèíè îä îâèõ ïðèëîãà
óâåëèêî íàäèëàçå íåîáàâåçíó êîçåðñêó ôîðìó è ïðåä-
ñòàâšà¼ó óìåòíè÷êè óñïåëå õóìîðåñêå. £åäíà îä œèõ
¼å „Ïîñëå ìèòèíãà” (II, 16), ó êî¼î¼ ñå êàî àêòåðè ñó-
âðåìåíå ïîëèòè÷êå ïðàêñå è œåíå èñïðàçíå ðåòîðè-
êå íàëàçå âîà Ïðâîã ñðïñêîã óñòàíêà è œåãîâå èñ-
òàêíóòå âî¼âîäå. Óìåñòî äà äèæó óñòàíàê, ó Íóøè-
žåâî¼ êîçåðè¼è Êàðàîðå è Ñòàíî¼å Ãëàâàø ïèøó ðå-
çîëóöè¼å; äîê Òóðöè íàáè¼à¼ó ñðïñêå ñåšàêå íà êî÷å-
âå óñòàíèöè ñå çàëàæó çà ïîøòîâàœå šóäñêîã äîñòî-
¼àíñòâà è íåïîâðåäèâîñò íàöèîíàëíèõ ïðàâà, øòî äî-
âîäè äî êîìè÷íèõ ñöåíà è ïîòïóíîã îáðòà ñèòóàöè¼å.
Äðóãó âðñòó Íóøèžåâå ïðîçå ó ÷àñîïèñó ïðåä-
ñòàâšàëè ñó òåêñòîâè äîêóìåíòàðíî-óìåòíè÷êå ñà-
äðæèíå î šóäèìà, äîãàà¼èìà è çíàìåíèòèì ãðàå-
âèíàìà èç ñêîðè¼å ïðîøëîñòè Áåîãðàäà. Œèìà ¼å áè-
ëà ïîñâåžåíà ðóáðèêà Èç ïîëóïðîøëîñòè (óâåäåíà
îä 8. áðî¼à) êî¼à ñå ïðåäìåòîì è òîíîì ñàñâèì ðàçëè-
êîâàëà îä Äðóøòâåíå õîðíèêå. Îâäå Íóøèž ó óëîçè
ñâî¼åâpñíîã ëåòîïèñöà ïðèïîâåäà î ñòâàðèìà è šó-
äèìà èç ñêîðè¼å ïðîøëîñòè ãðàäà. Èç ïèø÷åâèõ êà-
çèâàœà âàñêðñàâà¼ó ñëèêå íåãäàøœèõ Òåðàçè¼à, Ñëà-
âè¼å, Çåðåêà, áåîãðàäñêèõ õàíîâà, åâîöèðà¼ó ñå äîãà-
à¼è âåçàíè çà äîëàçàê ïðâîã ïàðîáðîäà, ïî¼àâó áåð-
çå è òåëåãðàôà, ïðåäà¼ó êšó÷åâà ãðàäà êíåçó Ìèõàè-
ëó 6. àïðèëà 1867. ãîäèíå. Òî ¼å Íóøèž êî¼è ñå íå
ñìå¼å âåž ¼å ñåòíî îêðåíóò ïðîëàçíîñòè è èø÷åçàâà-
œó ñòâàðè è ïî¼àâà. È êàäà ñå ¼àâè, ïèø÷åâ ñìåõ ¼å
áëàãî ðåçèãíèðàí è ïîâðåìåíî îïîð. Ïîä èñòèì íà-
ñëîâîì (Èç ïîëóïðîøëîñòè) è ïñåóäîíèìîì – Áåí

306
Àêèáà, òà ñâî¼à ñåžàœà Íóøèž žå êàñíè¼å îá¼àâèòè ó
ïîñåáíî¼ êœèçè.
Ó îäíîñó íà ïîåçè¼ó è ïðîçó èçáîð äðàìñêèõ
òåêñòîâà îá¼àâšåíèõ ó Çâåçäè ïîêàçó¼å âåžè ñòåïåí
óðåèâà÷êå äîñëåäíîñòè, à è èçîøòðåíè¼à åñòåòè÷êà
ìåðèëà. Ïðèëîçè íèñó áðî¼íè, àëè ñó çà ñâî¼å äîáà
ðåïðåçåíòàòèâíè.
Îä ïðâîã áðî¼à ñå ó íàñòàâöèìà îá¼àâšó¼å äðà-
ìà Èâå Âî¼íîâèžà Ãîñïîà ñà ñóíöîêðåòîì, à œåíà
¼àâíà ÷èòàœà è ïðåìè¼åðó ó Íàðîäíîì ïîçîðèøòó
ïðàòå àôèðìàòèâíè ïðèêàçè. Âî¼íîâèž ¼å êàî ïèñàö
è ¼àâíà ëè÷íîñò áèî âåîìà äîáðî ïðèõâàžåí ó Áåî-
ãðàäó è î òîìå ñâåäî÷å ìíîãè ïðèêàçè ó îíäàøœî¼
êœèæåâíî¼ øòàìïè. Ïîðåä èíîâàòèâíîñòè è íåñóì-
œèâå âðåäíîñòè ïèø÷åâèõ äðàìà, œåãîâî¼ ðåïóòà-
öè¼à ó Çâåçäè ñó äîïðèíåëå òåìå êî¼å ñó áèëå ó ñàãëà-
ñ¼ó ñà íàöèîíàëíîì è ïðî¼óãîñëîâåíñêîì îïöè¼îì ÷à-
ñîïèñà. Ðå÷ ¼å, ïðå ñâåãà, î äðàìè Ñìðò ìà¼êå £óãî-
âèžà (1908) êî¼à ¼å ïîãîäîâàëà îáíîâè ñðïñêîã õåðî¼-
ñêîã ìèòà, àëè è ¼óãîñëîâåíñêî¼ èäå¼è ó êî¼î¼ ¼å òà¼
ìèò èìàî èñòàêíóòî ìåñòî.
Ïîðåä Âî¼íîâèžà, ó Íóøèžåâîì ÷àñîïèñó îá¼à-
âšåí ¼å è äðóãè ÷èí Ïàðàïóòå (I, 1) Áîðå Ñòàíêîâè-
žà è ¼åäíî÷èíêà Ìèëîøà Ïðåäèžà Çàáîðàâšåíè äóã
(I, 3). Èíòåðåñàíòíî ¼å äà ñå ãëàâíè óðåäíèê ÷àñîïè-
ñà Íóøèž íå ïî¼àâšó¼å êàî äðàìñêè ïèñàö âåž ñàìî
êàî ôåšòîíèñòà è õóìîðèñòà.
£óãîñëîâåíñêà è ñâåñëîâåíñêà îðè¼åíòàöè¼à ÷à-
ñîïèñà íà¼âèøå ¼å äîøëà äî èçðàæà¼à ó ïðåâîäíî¼
êœèæåâíîñòè. Ó òîì ñåãìåíòó óðåèâà÷êå ïîëèòè-
êå Çâåçäà íè ó êîì ñëó÷à¼ó íè¼å ïðåäñòàâšàëà óñà-
ìšåíó ïî¼àâó. Íàêîí àíåêñè¼å Áîñíå è Õåðöåãîâèíå
1908. ãîäèíå çàëàãàœå çà îñëîáîåœå è ïîëèòè÷êî è
êóëòóðíî ó¼åäèœåœå ñâèõ ¼óæíîñëîâåíñêèõ íàðîäà
íà Áàëêàíó áèëî ¼å ó ñíàæíîì óñïîíó. Îêîñíèöó ïðî-
ãðàìñêèõ öèšåâà ïî¼åäèíèõ ñðïñêèõ ÷àñîïèñà, ïî-

307
ïóò Ñëîâåíñêîã ¼óãà (1903-1912) è áå÷êå Çîðå (1910-
1912), ÷èíèëà ¼å óïðàâî ¼óãîñëîâåíñêà èäå¼à. Àêî ñå
òîìå äîäà äà ¼å òà èäå¼à áèëà âåîìà áëèñêà è âîäå-
žèì êœèæåâíèì ÷àñîïèñìà åïîõå: Ñðïñêîì êœèæåâ-
íîì ãëàñíèêó è Áîñàíñêî¼ âèëè, òå äà óïðàâî òèõ ãî-
äèíà (1910. è 1911) èçëàçå îáà òîìà Žóð÷èíîâîã Àë-
ìàíàõà ñðïñêèõ è õðâàòñêèõ ïåñíèêà è ïðèïîâåäà÷à,
¼àñíî ¼å êîëèêî ¼å îíà æèâà è ïðîäóêòèâíà ó ñðïñêî¼
ëèòåðàòóðè, êóëòóðè è ó ¼àâíîì æèâîòó. Ò༠óïàä
ñïîšíîã, ïîëèòè÷êîã äèñêóðñà èìàî ¼å íåïîñðåäíå
ïîñëåäèöå íà èçáîð ïðèëîãà èç ñòðàíèõ êœèæåâ-
íîñòè.
Ó Çâåçäè ¼å âèäíà òåíäåíöè¼à ñòâàðàœà ¼åäèí-
ñòâåíîã ¼óæíîñëîâåíñêîã êóëòóðíîã ïðîñòîðà, ïà ñå
äîñòà îá¼àâšó¼ó õðâàòñêè è ñëîâåíà÷êè ïèñöè. Èç-
ðàç ïðåäàíîñòè ¼óãîñëîâåíñêî¼ èäå¼è ¼åñòå è çàëàãà-
œå Çâåçäèíîã êœèæåâíîã êðèòè÷àðà Áîðèâî¼à Ïîïî-
âèžà äà ñå êàî íàöèîíàëíî ïèñìî ïðèõâàòè ëàòèíè-
öà6, ÷èìå áè ñå ó÷âðñòèëà áëèñêîñò ñà õðâàòñêèì è
ñëîâåíà÷êèì êœèæåâíèöèìà.
Êàäà ¼å ðå÷ î õðâàòñêèì ïèñöèìà, ïîñåáíî ¼å
äîáðî ïðèõâàžåí Âëàäèìèð ×åðèíà. Óç ïåñìå „Ðàñ-
êðøžå” (I, 7) è „Ñòàðè ôðàíöèñêàí”(II, 10), îá¼àâšå-
íà ¼å è ïåñìà „Ó çîðó” (II, 15), ïîñâåžåíà ¼åäíîì îä
ãëàâíèõ èäåîëîãà ¼óãîñëîâåíñòâà – Äèìèòðè¼ó Ìè-
òðèíîâèžó. Ïîðåä íåñóìœèâå ïåñíè÷êå èíîâàòèâíî-
ñòè, ×åðèíà ¼å áèî è ¼óãîñëîâåíñêè îðè¼åíòèñàí è
äîñòà çàñòóïšåí ó áåîãðàäñêèì êœèæåâíèì ÷àñîïè-
ñìà óî÷è Ïðâîã ñâåòñêîã ðàòà. È îáðíóòî – ó ×åðè-
íèíîì ÷àñîïèñó Âèõîð (1913) ñàðàèâàëè ñó ñðïñêè
ïèñöè.
Ïîðåä ïåñíè÷êèõ ïðèëîãà, ó Çâåçäè ñå îá¼àâšó¼å
è çíà÷à¼àí áðî¼ ïðèêàçà õðâàòñêèõ ïèñàöà (¼åíöå-
6
Áîð. Ï, „Õðâàòñêîñðïñêè àëìàíàõ çà ãîäèíó 1911”,
Çâåçäà, 1912, II, 2, ñòð. 120-121.

308
ñëàâà Íîâàêà, Èâàíà Êîçàðöà, Àíòå Êîâà÷èžà) à, êðè-
òè÷êè ñóä, íåçàâèñíî äà ëè ¼å êðèòè÷àð áèî èç Õð-
âàòñêå (Ìèëàí Ìàð¼àíîâèž) èëè Ñðáè¼å (Áîðèâî¼å
Ïîïîâèž), áèî ¼å áàçèðàí íà îïîçèòó òðàäèöèîíàë-
íî – ìîäåðíî.
Ïîñåáíà ïàæœà ó Íóøèžåâîì ÷àñîïèñó ïîêëà-
œàíà ¼å ñëîâåíà÷êèì àóòîðèìà, ìîãóžå è ñòîãà øòî
¼å ¼åçè÷êà áàðè¼åðà áèëà âåžà, ïà ¼å òå àóòîðå ïóòåì
ïðåâîäà òðåáàëî ïðèáëèæèòè ñóâðåìåíèì ÷èòàîöè-
ìà. Òàêî ñå ó Çâåçäè îá¼àâšó¼ó ïåñíè÷êè ïðèëîçè Àí-
òîíà Àøêåðöà, Ñèìîíà Ãðåãîð÷è÷à, Îòîíà Æóïàí-
÷è÷à, £îñèïà Ðåãàëèà, Çîðêå Êâåäåð £åëîâøåê. Çà óðå-
èâà÷êó ïîëèòèêó ÷àñîïèñà ïîñåáíî ¼å èëóñòðàòè-
âàí íåêðîëîã ïîñâåžåí À. Àøêåðöó (II, 11) ó êîìå ñó
ïèø÷åâà ïðèâðæåíîñò èäå¼è íàöèîíàëíå ñëîáîäå è
œåãîâà „ñëîâåíñêà ìåëàíõîëè÷íà äóøà” äîáèëè
ïðåäíîñò ó îäíîñó íà ìîäåðàí óìåòíè÷êè èñêàç. È
ñìðò Îñìàíà €èêèžà (I, 6) áèëà ¼å ïîâîä äà ñå îäà
ïðèçíàœå ìóñëèìàíñêîì ïîåòè êàî èñêðåíîì ïîáîð-
íèêó èäå¼å îñëîáîåœà è ó¼åäèœåœà ¼óæíîñëîâåíñêõ
íàðîäà.
Ïðèñóñòâî áóãàðñêèõ ïèñàöà ó Çâåçäè ìîæå ñå,
òàêîå, âèäåòè êàî ñàñòàâíè äåî øèðîêî çàñíîâàíîã
ïîëèòè÷êîã è êóëòóðíîã êîíöåïòà ¼óæíîñëîâåíñêå ñà-
ðàäœå è ïîòïîðà ïîëèòè÷êîì ñàâåçó áàëêàíñêèõ çå-
ìàšà. Áðî¼íè ñëîâåíñêè êœèæåâíè ñêóïîâè, âå÷åðè,
ëèêîâíå èçëîæáå, ãîñòîâàœà ïîçîðèøíèõ òðóïà, êî-
¼è ñó ñå òîêîì ïðâå è ïî÷åòêîì äðóãå äåöåíè¼å ïðî-
øëîã âåêà îäâè¼àëè íåèçìåíè÷íî ó Çàãðåáó, Áåîãðà-
äó è Ñîôè¼è, ïîòâðèâàëè ñó äóõîâíó è êóëòóðíó
áëèñêîñò ïîìåíóòèõ ñëîâåíñêèõ íàðîäà è òåæœó äà
ñå œèõîâå ìåóñîáíå âåçå î¼à÷à¼ó è ó÷âðñòå. Îä áó-
ãàðñêèõ àóòîðà íà¼âèøå ñå ïðåâîäå Èâàí Âàçîâ, ïà
Åëèí Ïåëèí, Ïåòêî Ñëàâå¼êîâ, Àíòîí Ñòðàøèìèðîâ,
Êèðèë Õðèñòîâ, Âàñèš Èâàíîâ.

309
 Ïîðåä ¼óæíîñëîâåíñêå, ó ÷àñîïèñó ¼å ïðèñóòíà
è ñâåñëîâåíñêà èäå¼à. Ó ðóáðèöè Èç ñëîâåíñêå ëèðè-
êå îá¼àâšó¼ó ñå, ïîðåä ñëîâåíà÷êèõ è áóãàðñêèõ, è
ïîšñêè, ÷åøêè, ñëîâà÷êè è ðóñêè ïåñíèöè. Îä ïîš-
ñêèõ àóòîðà çàñòóïšåíè ñó: Ñòåôàí Æåðîìñêè, Åëçà
Áæåøêîâà, À. Øèìîœñêè, Âàöëàâ Ñè¼åðîøåâñêè, Çà-
áëîíñêè, îä ×åõà Âàöëàâ Øòåõ, à îä Ñëîâàêà Àíäðå¼
Ñëàäêîâè÷. Ó ïîðååœó ñà ðàíè¼èì ïåðèîäèìà, ïî-
ñåáíî ñà åïîõîì ðåàëèçìà, ðóñêà êœèæåâíîñò íè¼å
èçðàçèòè¼å çàñòóïšåíà. Óáåäšèâî ñå íà¼âèøå ïðå-
âîäå Àíòîí ×åõîâ è Ëàâ Òîëñòî¼ – è òî œèõîâà êðàò-
êà ïðîçà. Êîä Òîëñòî¼à ¼å íàãëàñàê íà ìîðàëèñòè÷-
êèì ïðè÷àìà, à êîä ×åõîâà íà íîâåëàìà.
Ñëè÷íî êàî è ðóñêà, çàïàäíîåâðïñêå êœèæåâ-
íîñòè, ïðå ñâåãà íåìà÷êà è ôðàíöóñêà, íèñó ó Çâåçäè
çíà÷à¼íè¼å çàñòóïšåíå, à âèäíî ¼å îäñóñòâî èòàëè-
¼àíñêèõ è åíãëåñêèõ ïèñöà è ïî òîìå ñå îâ༠÷àñîïèñ
ðàçëèêó¼å îä äðóãèõ îíîâðåìåíèõ ñðïñêèõ êœèæåâ-
íèõ ÷àñîïèñà (Ñðïñêîã êœèæåâíîã ãëàñíèêà, Áîñàí-
ñêå âèëå èëè Áðàíêîâîã êîëà). Èçóçåòàê ¼å Íîðâåæà-
íèí Êíóò Õàìñóí, ÷è¼è ñå ðîìàí Ãëàä îá¼àâšó¼å ó
íàñòàâöèìà è ó ñêëàäó ¼å ñà âèäíèì èíòåðåñîâàœåì
çà ñêàäèíàâñêó êœèæåâíîñò ó ñðïñêî¼ êàî è äðóãèì
åâðîïñêèì ëèòåðàòóðàìà.
Èçâåñíî, ó Çâåçäè ¼å èçáîð ñòðàíèõ ïèñàöà è äå-
ëà áèî âèøå ìîòèâèñàí îïðåäåšåœåì óðåäíèøòâà
äà ñå íåãó¼å è ïîäñòè÷å êóëòóðíà è êœèæåâíà ñàðàä-
œà ñëîâåíñêèõ íàðîäà è ïîäðæå òåæœå êî¼å ñó âîäè-
ëå êà ó¼åäèœåœó ¼óæíîñëîâåíñêèõ çåìàšà íî äà ñå
ïðîøèðå íàöèîíàëíè êœèæåâíè è êóëòóðíè âèäèöè
ïðåâîåœåì ñóâðåìåíèõ çàïàäíîåâðîïñêèõ àóòîðà,
÷èìå ¼å áèî ðóêîâîåí Ñðïñêè êœèæåâíè ãëàñíèê. Ó
îáà ñëó÷à¼à êœèæåâíîñò ¼å áèëà ñóáîðäèíèðàíà øè-
ðèì íàöèîíàëíèì êóëòóðíèì è ïîëèòè÷êèì öèšå-
âèìà: ïóò ¼å ó Ãëàñíèêó òðàæåí ó ïðîöåñó ìîäåðíè-

310
çàöè¼å, à îáðàñöè ñó ïàæšèâîì ñåëåêöè¼îì ïðåóçè-
ìàíè ñà Çàïàäà; ìîäåðíèçàöè¼à ¼å òàêî îìîãóžèëà
ïðèëàãîàâàœå „äóõó âðåìåíà”, àëè è ìîãóžíîñò äà
ñå ñà÷óâà êóëòóðíà ïîñåáíîñò è ïîëèòè÷êà íåçàâè-
ñíîñò. Èíòåëåêòóàëíà åëèòà îêóïšåíà îêî Çâåçäå
ïðèáåãàâàëà ¼å òðàäèöèîíàëíè¼î¼ îïöè¼è óêšó÷èâà-
œà ó âåžó, êóëòóðíî, âåðñêè è ¼åçè÷êè áëèñêó öåëèíó
è ó œî¼ âèäåëà ìîãóžíîñò äðóøòâåíîã, ìîðàëíîã è
êóëòóðíîã íàïðåòêà.
Ìàäà íè¼å èìàëà îíó âðñòó ïðîãðàìñêîã çíà÷à-
¼à êàî ó Ñðïñêîì êœèæåâíîì ãëàñíèêó, êœèæåâíà
êðèòèêà ¼å çàóçèìàëà âàæíî ìåñòî è ó Íóøèžåâîì
÷àñîïèñó. Îöåíà Ãðãóðà Áåðèžà, ñàäðæàíà ó œåãî-
âîì îñâðòó íà ñóâðåìåíó ñðïñêó êœèæåâíîñò ó äðó-
ãîì áðî¼ó Çâåçäå, äà íèñó „åìîòèâíà è çàáàâíà äåëà,
íåãî ðàñïðàâå, ñòóäè¼å, ìåìîàðè è êðèòèêà” îíî øòî
¼å „í༼à÷å è íà¼äóášå” ó ñðïñêî¼ êœèæåâíîñòè,7 âå-
îìà äîáðî ïîêàçó¼å ìåñòî è ìîž êî¼ó ¼å êðèòèêà òàäà
èìàëà. Áåðèžåâ ÷ëàíàê ¼å âàæàí è çáîã âåîìà äîáðî
óî÷åíå ïîëàðèçàöè¼å ó íàöèîíàëíî¼ ëèòåðàòóðè íà
„ñòàðå” è „íîâå”, êàî è óêàçèâàœà íà íåïðåêèäíî ãå-
íåðàöè¼ñêî è ïîåòè÷êî ðàñëî¼àâàœà ìåó „íîâèìà”,
÷èìå ñå ïîòâðó¼ó¼å òåçà î èçðàçèòîì äèíàìèçìó êóë-
òóðíèõ è êœèæåâíèõ ïðîöåñà.
Ïî÷åòêîì äðóãå äåêàäå 20. âåêà, ïèøå Áåðèž,
„äîøëî ¼å äî çàíèìšèâîã ñóñðåòà òðè ðàçëè÷èòå êœè-
æåâíå ãåíåðàöè¼å, îä êî¼èõ ñå ñâàêà òðóäèëà äà ïðó-
æè øòà ¼å íà¼áîšå ìîãëà”. Ó ïðèïàäíèêå ñòàðè¼å ãå-
íåðàöè¼å Áåðèž ñâðñòàâà Ñòî¼àíà Íîâàêîâèžà, Ñòî-
¼àíà Ïðîòèžà, Šóáó Ñòî¼àíîâèžà, Áîãäàíà Ïîïîâè-
žà, £àøó Ïðîäàíîâèžà, Òîäîðà Ñòåôàíîâèžà-Âèëîâ-
ñêîã. Èïàê, äîìèíàòíî ìåñòî è íà¼âåžè óïëèâ íà êóë-
òóðíè è êœèæåâíè æèâîò èìàëè ñó „íîâè” : Ñòàíî¼å
7
„Ñòàœå ñðïñêå êœèæåâíîñòè ó 1911”, Çâåçäà, I, 2, ñòð.
107-111.

311
Ñòàíî¼åâèž, Äèìèòðè¼å Ðóâàðàö, Òèõîìèð €îðåâèž,
Ìèõà¼ëî Ïåòðîâèž; ó êœèæåâíî¼ òåîðè¼è è êðèòèöè
íà¼èñòàêíóòè¼è ñó £îâàí Ñêåðëèž, Ñëîáîäàí £îâàíî-
âèž, Ìàðêî Öàð, Íèêîë༠Âåëèìèðîâèž, Ìèëîø Òðè-
âóíàö; îä ïèñàöà êàî „íîâè” ñìàòðàíè ñó Áîðà Ñòàí-
êîâèž, Èâî Žèïèêî, Ìèëàí Ðàêèž, £îâàí Äó÷èž, Ñâå-
òîçàð Žîðîâèž, Âåëèìèð Ðà¼èž, Ìèëåòà £àêøèž,
Àëåêñà Øàíòèž, Ñâåòèñëàâ Ñòåôàíîâèž. Œèõîâà ðå÷
¼å, ïî Áåðèžó, áèëà îäëó÷ó¼óžà : „Îíè ñòâàðà¼ó è îáà-
ðà¼ó êœèæåâíå ðåïóòàöè¼å, âîäå ìåó ñîáîì æó÷íå
ïîëåìèêå íà æèâîò è ñìðò è ãðóïèøó îêî ñåáå ìëà-
å, äà¼ó èì òîí è ïðàâàö; óðåó¼ó êœèæåâíå ëèñòîâå,
èìà¼ó ó ðóêàìà ôîíäîâå è êœèæåâíå óñòàíîâå, ïðåä-
ñòàâšà¼ó ñòâàðíè êœèæåâíè æèâîò.”
Ó òðåžó, „íà¼íîâè¼ó” ãåíåðàöè¼ó, ïî Áåðèžåâîì
ñóäó, ñïàäà¼ó Áðàíêî Ëàçàðåâèž, Äóøàí Íèêîëà¼åâèž,
Íèêîëà Àíòóëà, à îä ïåñíèêà òó ñó Âëàäèñëàâ Ïåò-
êîâèž-Dis, Ñèìà Ïàíäóðîâèž, Ñòàíèñëàâ Âèíàâåð,
Âåšêî Ïåòðîâèž, Äàíèöà Ìàðêîâèž, Ìèëóòèí Áî-
¼èž, Ìèëàí Žóð÷èí, Ìèðêî Êîðîëè¼à, Äóøàí Ñðåçî-
¼åâèž, ïðîçàèñòè Èñèäîðà Ñåêóëèž, Ìèëóòèí Óñêî-
êîâèž, Ìèëàí Âóêàñîâèž. Îíî øòî îäëèêó¼å îâó ãðó-
ïó ¼å èçðàçèòà èäå¼íà è åñòåòè÷êà õåòåðîãåíîñò: íà
¼åäíî¼ ñòðàíè ïåñèìèçàì, êëîíóëîñò, íà äðóãî¼ Íè-
÷åîâ õèïåðòðîôèðàíè èíäèâèäóàëèçàì, íà òðåžî¼ ¼àê
óòèö༠ôðàíöóñêèõ èñòîðè÷àðà è ôèëîçîôà Ëåìåòðà
è Ðåíàíà. Èïàê, êàêî Áåðèž ëóöèäíî ïðèìåžó¼å, êîä
ãåíåðàöè¼å íà¼ìëàèõ „èìà íåøòî óíóòðàøœå, èí-
òèìíî, øòî èõ ïðèáëèæàâà ¼åäíî äðóãîìå è ÷èíè îä
œèõ çàñåáíó ãåíåðàöè¼ó.”
Áåðèžåâî âèåœå ñóâðåìåíå íàöèîíàëíå êœè-
æåâíîñòè, ïîðåä äîáðî óî÷åíå ïîäåëå íà êœèæåâíå
ãåíåðàöè¼å èñòå åïîõå è œèõîâå ïîåòè÷êå ðàçëèêå,
îòêðèâà è âàæíîñò œèõîâå ïîçèöèîíèðàíîñòè ïðå-
ìà âëàäà¼óžåì äðóøòâåíîì äèñêóðñó – îíè êî¼è ñó
ìó áëèñêè (ïîïóò Ãëàñíèêà íàêîí äèíàñòè÷êå ñìåíå

312
1903), ó ìîãóžíîñòè ñó äà ïðåñóäíî îäëó÷ó¼ó è óñìå-
ðàâà¼ó êóëòóðíè è êœèæåâíè æèâîò. Óðåäíèøòâî Çâå-
çäå, à íè œåíè êœèæåâíè êðèòè÷àðè, íèñó áèëè äåî
òå óñêå êóëòóðíå åëèòå, àëè íèñó ¼î¼ áèëè íè èçðàçè-
òè¼è îïîíåòè.
Ñòàëíè êðèòè÷àð ÷àñîïèñà Ñèìà Ïàíäóðîâèž
ïèøå î ïåñíè÷êèì çáèðêàìà ñâî¼èõ ñóâðåìåíèêà:
Âåšêà Ïåòðîâèžà, Ïðîêå £îâêèžà, Ñâåòèñëàâà Ñòå-
ôàíîâèžà, à Áîðèâî¼å Ïîïîâèž ¼å âèøå îêðåíóò ïðî-
çíèì äåëèìà è ïðèêàçó¼å Õðâàòñêîñðïñêè àëìàíàõ,
ðîìàíåñêíó ïðîçó ¼åíöåñëàâà Íîâàêà è êœèãó ïå-
ñàìà Ìèëàíà Ðàêèžà. Ïîçîðèøíè êðèòè÷àð è âëà-
ñíèê Çâåçäå Ïàâëå Ìàðèíêîâèž ñàìî ñå ¼åäíîì ¼à-
âšà ó óëîçè êœèæåâíîã êðèòè÷àðà, ïèøóžè î íà¼íî-
âè¼î¼ ïåñíè÷êî¼ çáèðöè Ñèìå Ïàíäóðîâèžà, à Ìè-
ëàí Ìàð¼àíîâèž ïèøå î õðâàòñêèì ïèñöèìà £îñèïó
Êîçàðöó è Àíòè Êîâà÷èžó. Êàî ïîëåìè÷àð ¼àâšà ñå è
Ïåðà Òàëåòîâ.
Îíî øòî ïîâåçó¼å Çâåçäèíå êðèòè÷àðå ¼åñòå
îïðåäåšåœå çà ìîäåðàí êœèæåâíè èçðàç, óñðåäñðå-
åíîñò íà äåëî è œåãîâå åñòåòè÷êå êâàëèòåòå, ïîñåá-
íî íà œåãîâà ôîðìàëíà ñâî¼ñòâà.
Ó òèì îïðåäåšåœèìà íà¼äîñëåäíè¼è ¼å Ñèìà
Ïàíäóðîâèž. Ìîäåðíîñò ïèñöà ¼å ïðèìàðíî ìåðèëî
ó œåãîâîì êðèòè÷êîì âðåäíîâàœó. Äðæåžè ñå òîã
êðèòåðè¼óìà, îñïîðèî ¼å ïåñíè÷êî äåëî Ïðîêå £îâ-
êèžà („Îí íè¼å ìîäåðàí íè ó äîáðîì íè ó ðàâîì
ñìèñëó òå ðå÷è è îñòà¼å ó òðàäèöè¼àìà, èäå¼àìà è
ñõâàòàœèìà íàøå ðàíè¼å ïîåçè¼å”, I, 8), êàî øòî ¼å,
âîåí èñòèì íà÷åëèìà, ïîõâàëèî ïåñíè÷êå çáèðêå
Âåšêà Ïåòðîâèžà è Ñâåòèñëàâà Ñòåôàíîâèžà.
Ó Ïàíäóðîâèžåâèì êðèòè÷êèì ñóäîâèìà î ñó-
âðåìåíèì ïåñíèöèìà íåïîñðåäíî ¼å ñàäðæàíà œåãî-
âà êœèæåâíà àêñèîëîãè¼à è ïðåöèçíè¼å ñó íàçíà÷åíè
åëåìåíòè „ìîäåðíîñòè”. Êàî Ïåòðîíè¼åâèžå⠐àê,
óìíîãîìå ñëåäåžè Íåäèžåâó êðèòè÷êó ëèíè¼ó, Ïàí-

313
äóðîâèž ¼å ñìàòðàî äà ¼å ìîäåðíà ïîåçè¼à „àíàëèòè÷-
êî-ðåêîíñòðóêòèâíà ïî ñâî¼èì ìåòîäàìà, à ñïèðèòóà-
ëèñòè÷êà ïî ñâîì îñíîâíîì ñõâàòàœó” è äà ¼å „ó èí-
òèìíî¼ âåçè ñà ïñèõîëîãè¼îì è íà¼áëèæà ìåòàôèçè-
öè”8. Îòóäà ¼å îâ༠êðèòè÷àð õâàëèî ïîåçè¼ó Ñâåòè-
ñëàâà Ñòåôàíîâèžà, ¼åð ¼å ïðèïàäàëà ìîäåðíîì òîêó
ñóâðåìåíå íàöèîíàëíå ëèðèêå êî¼ó ¼å ñìàòðàî „ñïè-
ðèòóàëíè¼îì, ñàäðæà¼íè¼îì è äóášîì” îä îíå êî¼à ¼î¼
¼å ïðåòõîäèëà, àëè ¼å äîìèíàöè¼ó ðàöèîíàëíîã, à íå
îñåžà¼íîã ïðèíöèïà êîä Ñòåôàíîâèžà, îäíîñíî „ïðå-
âëàñò ðåôëåêñè¼å íàä îñåžàœåì, äåñêðèïöè¼å íàä èí-
òóèöè¼îì” (II, 16), ñìàòðàî óìåòíèêîâîì ìàíîì.
Íå òàêî èçðàçèòî êàî Ïàíäóðîâèž, Áîðèâî¼å Ïî-
ïîâèž è äðóãè Çâåçäèíè êðèòè÷àðè, òàêîå ñó âèñîêî
âðåäíîâàëè òåìàòñêó, ñåìàíòè÷êó è ôîðìàëíî-ñòèë-
ñêó èíîâàòèâíîñò äåëà. Çà Áîðèâî¼à Ïîïîâèžà Ìè-
ëàí Ðàêèž ¼å áèî ìîäåðàí è „èçãðàåíè óìåòíèê”,
ðàôèíèðàíå ëèðñêå ìåëîäè¼å è „åëåãàíòíèõ è ¼àñíèõ
ñòèõîâà” (II, 10), à ¼åíöåñëàâ Íîâàê ïðèïàäíèê õð-
âàòñêîã ïîêðåòà ìëàäèõ è ïðîçàèñòà êîãà îäëèêó¼ó
èíäèâèäóàëíè ïðèñòóï è ñóïòèëíà àíàëèçà ïñèõî-
ëîøêèõ åëåìåíàòà (I, 1). Ïàâëå Ìàðèíêîâèž ¼å, òàêî-
å, î Ïàíäóðîâèžó êàî àóòîðó ïåñíè÷êå çáèðêå Äàíè
è íîžè ïèñàî ïðâåíñòâåíî êàî î „àðòèñòè” ÷è¼è ¼å
óìåòíè÷êè îáëèê „çàîêðóãšåí, ñàâðøåí è ñèãóðàí”,
à ïåñíè÷êå ñëèêå ñå îäëèêó¼ó íåîáè÷íèì âèçè¼àìà è
ãóñòîì ìåòàôîðèêîì (I, 6).
Èçâåñíî ¼å, äàêëå, äà êîä Çâåçäèíèõ êœèæåâíèõ
êðèòè÷àðà ñîöè¼àëíè, èäåîëîøêè è âàñïèòíè åëåìåí-
òè íèñó âèøå èìàëè çíà÷à¼íè¼ó óëîãó è òî âèäíî ðàç-
ãðàíè÷åœå êœèæåâíå îä âàíêœèæåâíå ñôåðå ¼åñòå
áèòíà òåêîâèíà ìîäåðíå. Òà ÷èœåíèöà ñå ïîñåáíî
óî÷àâà ó êðèòè÷êèì îñâðòèìà íà ïðåâîäå ðîìàíà
Àíàòîëà Ôðàíñà (Áîãîâè ñó æåäíè, II, 13) è Ëåîíèäà
8
„Êœèãà áîðáå è æèâîòà Ïðîêå £îâêèžà”, Çâåçäà, ñòð. 498.

314
Àíäðå¼åâà (Ïðè÷à î ñåäàì îáåøåíèõ, II, 12), ãäå èäå¼-
íè è ñîöè¼àëíè àñïåêò äåëà îñòà¼ó ïî ñòðàíè, øòî,
ïðèìåðà ðàäè, íè¼å ñëó÷༠ó Ñðïñêîì êœèæåâíîì ãëà-
ñíèêó èëè ó Áîðáè êàäà £îâàí Ñêåðëèž è Äóøàí Ïî-
ïîâèž ïèøó î èñòèì ðîìàíèìà.
Äî îäñòóïàœà îä îâèõ êœèæåâíèõ íà÷åëà ó Çâå-
çäè äîëàçèëî ¼å êàäà ¼å ó ïèòàœó íàöèîíàëíî êàî áè-
òàí åëåìåíàò î÷óâàœà êîëåêòèâíîã êóëòóðíîã èäåí-
òèòåòà. Íàèìå, ñâåñò î ïðèïàäíîñòè ¼åäíî¼ êóëòóð-
íî¼ òðàäèöè¼è òðåáàëî ¼å óñàãëàñèòè ñà íîâèì èäå¼-
íèì è óìåòíè÷êèì ñòðåìšåœèìà. Ïàíäóðîâèž ¼å êàî
ïîçèòèâàí ïðèìåð èñòèöàî Âåšêà Ïåòðîâèžà ñà œå-
ãîâèì îïîðî-ãîðêèì îñåžàœåì ïðèïàäíèøòâà äîìî-
âèíè, íàñóïðîò Àëåêñè Øàíòèžó, êî¼è ¼å áèî „òðà-
äèöèîíàëèñò è ñåíòèìåíòàëíè ïåñíèê šóáàâè ïðå-
ìà çåìšè è ïàòðèîòñêèõ íàäà ó èñïóœåœå çàâåòíå
ìèñëè ñâîã íàðîäà” (I, 5).
Êàðàêòåðèñòè÷àí ó ïîãëåäó óðàâíîòåæåœà íà-
öèîíàëíîã è åñòåòñêîã ìîìåíòà ¼å è òåêñò î áóãàð-
ñêîì ïîåòè Ïåòêó Ñëàâå¼êîâó: œåãîâå ïåñìå ñó îãëå-
äàëî äóøå áóãàðñêîã, è øèðå, áàëêàíñêèõ íàðîäà, àëè
ãà èíäèâèäóàëèçàì ó ïîåçè¼è, êî¼ó êàðàêòåðèøå ðå-
äàê ñïî¼ „ìóçèêå îñåžàœà è ìóçèêå ìèñëè”, ÷èíå
åâðîïñêèì ïåñíèêîì (II, 12).
Äèñîíàòíà ó îäíîñó íà îñíîâíè êðèòè÷êè òîí
Çâåçäå, áèëà ¼å ïîëåìè÷êà ðå÷ Ïåðå Òàëåòîâà. Žóð-
÷èíîâ ïðåâîä Íè÷åîâîã ñïèñà Òàêî ¼å ãîâîðèî Çààð-
òóñòðà áèî ¼å Òàëåòîâó ïîâîä äà íàïàäíå àóòîðà, à
ïîòîì ¼å ïîëåìèêà ïðåðàñëà ó îáðà÷óí íå ñàìî ñà
ïðåâîäèëà÷êèì è ïåñíè÷êèì óìåžåì íî è ñà ñàìîì
ëè÷íîøžó Ìèëàíà Žóð÷èíà (II, 11-15); ïîëåìèêà ¼å
îêîí÷àíà îäëóêîì óðåäíèøòâà äà ñâîì ñàðàäíèêó Òà-
ëåòîâó, êî¼è ñå ó ÷àñîïèñó ïî¼àâšèâàî è êàî ïðèïî-
âåäà÷, ïîçîðèøíè êðèòè÷àð è ïîëèòè÷êè àíàëèòè-
÷àð, îòêàæå ñàðàäœó ñà îáðàçëîæåœåì äà ñó „œåãî-
âå åëóêóáðàöè¼å ïðåñòàëå èìàòè ìà êàêâå âåçå ñà ëè-

315
òåðàòóðîì” (II, 15). Îâà ïîëåìèêà ¼å âàæíà è ñòîãà
øòî ¼å ïîäñòàêëà ëàâèíó íîâèõ ðàñïðàâà è ïîëåìèêà
î Íè÷åó, ÷è¼å ñó èäå¼å ïðåñóäíî óòèöàëå íà åâðîïñêå
òîêîâå ìîäåðíå è ó ñðïñêîì óìåòíè÷êîì è êóëòóð-
íîì æèâîòó ïîñòàëå ñâî¼ñâðñòàí ëàêìóñ ìîäåðíîñòè.
Ñ îáçèðîì äà ñó è âëàñíèê è óðåäíèê ÷àñîïèñà
áèëè šóäè áëèñêè ïîçîðèøòó – Ìàðèíêîâèž êàî ïî-
çîðèøíè êðèòè÷àð, à Íóøèž êàî äðàìñêè ïèñàö, ¼åä-
íî âðåìå óïðàâíèê Íàðîäîã ïîçîðèøòà è óðåäíèê
Ïîçîðèøíîã ëèñòà, íè¼å ÷óäíî äà ¼å èñòàêíóòî ìå-
ñòî ó Çâåçäè èìàëà ïîçîðèøíà êðèòèêà. Ïîñòî¼àëå
ñó äâå âðñòå òåêñòîâà êî¼è ñó ñå áàâèëè ïîçîðèøíîì
ïðîáëåìàòèêîì: ¼åäíè ñó áèëè òåîðè¼ñêî-ïðîãðàì-
ñêîã êàðàêòåðà, à äðóãè ñó ïðàòèëè àêòóåëíè ïîçîðè-
øíè æèâîò.
Ïðâè ñó áèëè áðî¼íè¼è è çíà÷à¼íè¼è, ¼åð ñó ïðî-
áëåìñêè ïðèñòóïàëè ñóøòèíñêèì ïèòàœèìà ïîçîðè-
øíå èãðå: ðåæè¼è, äðàìàòóðãè¼è, ñöåíîãðàôè¼è, ãëó-
ìà÷êî¼ èíòåðïðåòàöè¼è. Òàêâè ñó òåêñòîâè î ðåæè¼è
ìëàäîã ðåäèòåšà Ìèëóòèíà ×åêèžà (I, 3) è Ïàâëà
Ìàðèíêîâèžà (I, 8) ó êî¼èìà ñå èñòè÷å çíà÷༠ðåäè-
òåšà è œåãîâî óìåžå äà ñòâîðè ôîðìàëíî è ñàäðæà¼-
íî çàîêðóæåíó óìåòíè÷êó öåëèíó. Òî¼ ãðóïè òåêñòî-
âà ïðèïàäà¼ó è äóæè, àíàëèòè÷êè ïðèêàç íà¼íîâè¼åã
èçäàœà êœèãå ðåäèòåšà Êàðëà Õàãåìàíà (I, 5) êàî è
òåêñò Ïåðå Òàëåòîâà î äðóãîì çíà÷à¼íîì íåìà÷êîì
ðåäèòåšó Õà¼íðèõó Ëàóáåó (II, 13 è 14).
Íå ìàœå âàæíî ïèòàœå – îäíîñ ðåäèòåšà ïðå-
ìà äðàìñêîì òåêñòó è ñòåïåí îäñòóïàœà îä îñíîâíå
ïèø÷åâå èäå¼å, äîáèëî ¼å èñòàêíóòî ìåñòî ó Çâåçäè
è ïðåäî÷åíî ¼å íà ïðèìåðèìà äâà íà¼âåžà äðàìñêà
ïèñöà – Øåêñïèðà è Ãåòåà. Ìëàäîì ïîçîðèøíîì êðè-
òè÷àðó Êîñòè Ëóêîâèžó ¼å èçâîåœe Ìàãáåòà ó Íà-
ðîäíîì ïîçîðèøòó (I , 4) äàëî ïîâîäà äà ñå òåìåš-
íè¼å ïîçàáàâè ïðîáëåìîì èíñöåíàöè¼å Øåêñïèðîâèõ
äðàìà (I, 5 è 6), à Ïåðà Òàëåòîâ ñå ïîâîäîì Àíäðå¼å-

316
âšåâå ïîñòàâêå Êîðèîëàíà áàâèî ïèòàœåì ñöåíñêå
ïîñòàâêå è ìîãóžíîñòèìà àêòóåëèçàöè¼å îâå Øåêñïè-
ðîâå äðàìå (I, 7). Òðè ïîñòàâêå Ãåòåîâîã Ôàóñòà (ó
Áå÷ó, Ìèíõåíó è Áåðëèíó) äîëå ñó ïîâîä Ìèëóòèíó
×åêèžó äà ñå, êàî è Ëóêîâèž è Òàëåòîâ, ïîçàáàâè
èñòèì ïðîáëåìîì. Ñìàòðà¼óžè Ôàóñòà „íà¼ñëîæå-
íè¼èì è íà¼âåžèì ïîçîðèøíèì èçàçîâîì”, ×åêèž ñå,
óïîðåó¼óžè òðè œåãîâà èçâîåœà, áàâèî ñóøòèí-
ñêèì òåàòðîëîøêèì ïèòàœèìà „êàêî äà ñå âåëèêà ìè-
ñàî ïåñíèêîâà èçðàçè ó ñâî¼ œåíî¼ ¼à÷èíè è ñâèìà
áèòíèì åëåìåíòèìà” è äà ïðèòîì „ò༠èçðàæ༠÷èíè
óòèñàê íå÷åãà ìîíóìåíòàëíîã èñòî òîëèêî ó äåêîðà-
òèâíîì, ñëèêàðñêîì è àðõèòåêòîíñêîì ïîãëåäó, êî-
ëèêî è ó ãëóìà÷êîì, ¼åäíîì ðå÷è ó öåëîêóïíîì ïðè-
êàçó òðàãåäè¼å” (I, 6).
Èçâåñíî, áèëè ñó òî êîìïåòåíòíè óâèäè ìëà-
èõ ïîçîðèøíèõ çíàëàöà êî¼è ñó ñâåäî÷èëè î ïðèñó-
ñòâó ñóâðåìåíèõ èäå¼à è ó íàöèîíàëíîì ïîçîðèøíîì
æèâîòó, îäíîñíî î íàñòî¼àœèìà œåãîâî㠄åâðïîåè-
çèðàœà”.
Èïàê, êàäà ¼å áèëî ðå÷è î ìèñè¼è ïîçîðèøòà ó
êóëòóðíîì æèâîòó, ðåïåðòîàðñêî¼ ïîëèòèöè, ïóáëè-
öè è œåíîì óêóñó, íàöèîíàëíè ìîìåíàò ñå íè¼å ìî-
ãàî çàîáèžè. Òàêî ó òåêñòó Ïàâëà Ìàðèíêîâèžà ñà
êàðàêòåðèñòè÷íèì íàñëîâîì „Ó íîâî¼ åðè”, ó ïðâîì
áðî¼ó ÷àñîïèñà, ïîñåáíî ñå íàãëàøàâà êîëèêî ¼å çíà-
÷à¼íî äà ñå ó ïîçîðèøòó „ íåãó¼ó ÷èñòîòà è ëåïîòà
ñðïñêîãà ¼åçèêà, êîìå ¼å íàìåœåíà âåëèêà ìèñè¼à ó
áóäóžíîñòè £óãîñëàâè¼å” êàî è äà ¼åçãðî íàöèîíàë-
íîã ðåïåðòîàðà ÷èíè „ñðïñêà êëàñèêà, êàêî ñå ìëàäè
íå áè òóèëè”. Ïîñòî¼àëà ¼å, î÷èãëåäíî, ïîòðåáà äà
ñå ïðî¼åêòîâàíè íàöèîíàëíî-ïîëèòè÷êè è êóëòóðíè
öèšåâè ðåàëèçó¼ó ó ïîçîðèøíî¼ ïðàêñè, àëè è äà ñå
íå îñòàíå ïî ñòðàíè îä ñóâðåìåíèõ ïîçîðèøíèõ êðå-
òàœà. Ïîìèðèòè è óðàâíîòåæèòè òà äâà ïðîãðàìñêà
öèšà, âàí ñóìœå, íè¼å áèî ¼åäíîñòàâàí çàäàòàê.

317
 £åäíî îä ðåòêèõ óñïåëèõ îñòâàðåœà, êî¼å ¼å ìî-
ãëî äà îäãîâîðè îâèì ðàçëè÷èòèì ïîòðåáàìà, áèëî
¼å äðàìñêî äåëî Èâå Âî¼íîâèžà. Œåìó žå áèòè ïî-
ñâåžåíà äâà êšó÷íà ïîçîðèøíà ïðèêàçà. Ó ïðâîì Ïà-
âëà Ìàðèíêîâèžà, ïîðåä îöåíå äà ¼å Âî¼íîâèž ïèñàö
„ñóâðåìåíîãà áîëà, ôèíè¼åã îñåžàœà è òà÷íîã ïñè-
õîëîøêîã îïàæàœà”, äà ó œåãîâèì äåëèìà èìà òàêî
ìíîãî „÷èñòå ïîåçè¼å”, òå äà ñó „ œåãîâè ¼óíàöè „ìî-
äåðíà ëèöà” ÷è¼è ñå äóøåâíè æèâîò ïîìíî îäñëèêà-
âà, êàî ðåëåâàíòíà ïîìèœå ñå ÷èœåíèöà äà ¼å Âî¼íî-
âèž äàî „ñèìáîëè÷êó ñëèêó ¼åäíîã (ñëîâåíñêîã) ïëå-
ìåíà è îñòâàðèî ñèíòåçó œåãîâèõ ðàçáè¼åíèõ ñòðó¼à
è íåîäðååíèõ òåæœè”.9
Äðóãè ïðèêàç ñå íåïîñðåäíî òè÷å èçâîåœà Âî¼-
íîâèžåâå Ãîñïîå ñà ñóíöîêðåòîì ó áåîãðàäñêîì Íà-
ðîäíîì ïîçîðèøòó è ó œåìó ñó ¼îø âèøå ïîòåíöè-
ðàíè ïèø÷åâ àðòèçàì è ïîåòñêà ñíàãà. Òî ¼å èìïðå-
ñèîíèñòè÷êà êðèòèêà ó êî¼î¼ ïðåâàãó èìà êðèòè÷à-
ðåâ ñóá¼åêòèâíè äîæèâšà¼: „÷èòàâà äðàìà íè¼å äðó-
ãî äî îëó¼à êî¼à ïðîõó¼è, çà ìîìåíàò, êðîç áëàãó íîž,
îñòàâšà¼óžè ïóñòîø çà ñîáîì, àëè íåâèäšèâó, ñâà-
êîìå...” (I, 5).
Âàšà ïðèìåòèòè äà, êàäà ¼å ðå÷ î ïîçîðèøòèìà
âàí Áåîãðàäà (íà Öåòèœó, ó Ñàðà¼åâó, Îñè¼åêó), ó ïð-
âîì ïëàíó ¼å œèõîâà îáðàçîâíî-êóëòóðíà ôóíêöè¼à,
à êàä ñó ó ïèòàœó ãîñòîâàœà áåîãðàäñêîã Íàðîäíîã
ïîçîðèøòà (ó Ñîôè¼è) èëè èçâîåœà ñðïñêèõ ïèñà-
öà íà ñòðàíèì ïîçîðèøíèì ñöåíàìà (ó Çàãðåáó, Ñî-
ôè¼è, Ïðàãó) ïîñåáíî ñå èñòè÷ó íàöèîíàëíè åëåìå-
íàò è èäå¼à ñëîâåíñêå áëèñêîñòè è ñàðàäàœå. Î÷è-
ãëåäíî äà ¼å ïîçîðèøòå, óñïîñòàâšà¼óžè íåïîñðåä-
íó êîìóíèêàöè¼ó ñà ïóáëèêîì, áèëî ïîãîäàí ìåäè¼
çà ïðåíîøåœå íå ñàìî åñòåòè÷êèõ âåž è äðóãèõ
âàíêœèæåâíèõ ïîðóêà.
9
Spectator, „Èâî Âî¼íîâ螔, Çâåçäà, I, 5, ñòð. 314-315.

318
 Êàî øòî ¼å ó Íóøèžåâîì ÷àñîïèñó ãåíåðàöè¼à
ìëàäèõ ïîçîðèøíèõ ïîñëåíèêà – êðèòè÷àðà, íîâè-
íàðà è ðåäèòåšà, íà íîâ íà÷èí âðåäíîâàëà çáèâàœà
ó ïîçîðèøíîì æèâîòó, òàêî ¼å è ëèêîâíè æèâîò äî-
áèî íîâå òóìà÷å ó ìëàäèì óìåòíèöèìà.
„×åòâðòà ¼óãîñëîâåíñêà èçëîæáà” îðãàíèçîâàíà
1912. ó Áåîãðàäó ïðåäñòàâšàëà ¼å íåñóìœèâî íå ñà-
ìî öåíòðàëíè äîãàà¼ ó ëèêîâíîì æèâîòó çåìšå âåž
¼å ÷èíèëà è ñâî¼åâðñíó âîäîäåëíèöó èçìåó äâå ãå-
íåðàöè¼å: ñòàðè¼å, ïðèõâàžåíå êàî íàöèîíàëíà êëà-
ñèêà, è íîâå, ìëàäå ãåíåðàöè¼å, êî¼à ¼å ñòóïàëà íà ñöå-
íó è ÷è¼à ñó åñòåòè÷êà ñõâàòàœà áèëà ñóïðîòíà ïðå-
îâëàó¼óžåì àêàäåìèçìó. Ïèøóžè î îâî¼ èçëîæáè,
àðõèòåêòà Ïåòàð Áà¼àëîâèž è ñëèêàðè Êîñòà Ñòðà¼-
íèž è £åðîëèì Ìèøå ñó ó øåñò íàñòàâàêà (I, 7-12),
çàïðàâî íàçíà÷èëè ïîåòè÷êî â¼åðó¼ó ìîäåðíå óìåò-
íîñòè è ãëàâíå ïðîòàãîíèñòå ó íàöèîíàëíîì ëèêîâ-
íîì æèâîòó, èñòîâðåìåíî èñòè÷óžè ñâî¼ó ïðî¼óãî-
ñëîâåíñêó îðè¼åíòàöè¼ó.
Ìëàäè ñòâàðàîöè ñó åêñòàòè÷íî è íåîïîçèâî îá-
¼àâšèâàëè ñìðò „ñòàðå” óìåòíîñòè: „Î÷è ñâè¼ó óïð-
òå ñó ó íîâî øòî äîëàçè è óìåòíîñò ¼å ïðâà äîøëà äà
ðåøàâà õàîñ, êîãà ñó ðàçíîâðñíè ïðîøëè áàðäè è ëà-
æšèâè ïðîðîöè êîíôóçíî èñïðåïëåëè”.10 Ìåó „ïðî-
øëèì áàðäèìà” áèëå ñó âèåíå è ñëèêàðñêå âåëè÷è-
íå ïîïóò Ïà¼å £îâàíîâèžà è Óðîøà Ïðåäèžà, à îñïî-
ðåíà ñó è èñòàêíóòà êðèòè÷êà èìåíà, „îïðîáàíå åñòå-
òå”, „íåïðè¼åì÷èâè çà ìîäåðíå ïîãëåäå è ïðàâöå” è
ñà „èíñòèíêòèâíîì îäâðàòíîøžó ïðåìà ñâåìó øòî
¼å çà œèõ íîâî”.11

10
£åðîëèì Ìèøå, „×åòâðòà ¼óãîñëîâåíñêà èçëîæáà”, Çâå-
çäà, II, 11, ñòð.700.
11
Ï. Á. „£óãîñëîâåíñêà èçëîæáà ó Áåîãðàäó”, Çâåäà, I, 8,
ñòð. 506.

319
 Îòåëîòâîðåœå òå íîâå óìåòíîñòè ó íàöèîíàë-
íèì îêâèðèìà ïðåäñòàâšàî ¼å Èâàí Ìåøòðîâèž.
Êóëò òåëåñíå ñíàãå, ìëàäîñòè, ¼óíàøòâà, ÷óëíîñòè è
âèòàëèçìà, êî¼è ñó ëèêîâíè êðèòè÷àðè Çâåçäå îòêðè-
âàëè ó ïëàñòèöè îâîã ¼óãîñëîâåíñêè îðè¼åíòèñàíîã
óìåòíèêà, åêñïðåñèîíèñòè÷êîã ñó êàðàêòåðà12 è ïî-
äóäàðàëè ñó ñå ñà êðèòè÷êèì ñóäîâèìà Äèìèòðè¼à
Ìèòðèíîâèžà ó Ñðïñêîì êœèæåâíîì ãëàñíèêó èëè
Íàäåæäå Ïåòðîâèž ó Áîñàíñêî¼ âèëè è ìîãó ñå ñìà-
òðàòè ñâî¼åâðñíèì ìàíèôåñòèìà ìîäåðíå ñðïñêå ëè-
êîâíå óìåòíîñòè.
Ïîðåä ïðîãðàìñêîã çíà÷à¼à ó ñìèñëó ïðîìåíå
ïîåòè÷êîã ìîäåëà, ïîìåíóòè òåêñòîâè ñó ïîäóäàð-
íè è ïî ¼àñíî èçðàæåíî¼ òåæœè çà îñòâàðèâàœå êóë-
òóðíîã è ïîëèòè÷êîã ¼åäèíñòâà ¼óæíîñëîâåíñêèõ íà-
ðîäà. Èäå¼à ¼óãîñëîâåíñêå ðåâîëóöèîíàðíå îìëàäè-
íå, ÷è¼è ¼å âîà áèî Äèìèòðè¼å Ìèòðèíîâèž, à íà¼-
óòèöà¼íè¼è èäåîëîã £îâàí Ñêåðëèž, èçâåñíî, èìàëà
¼å ó îâèì Çâåçäèíèì ñàðàäíèöèìà ñâî¼å ïîáîðíèêå.
Òî îïåò ïîêàçó¼å äà ¼å ñðïñêà êóëòóðíà åëèòà ¼îø
ïðå Ïðâîã ñâåòñêîã ðàòà óñïåëà äà, îñàâðåìåœó¼ó-
žè ñâî¼à êœèæåâíîòåîðè¼ñêà ïðîìèøšàœà è ðåäå-
ôèíèøóžè èäå¼ó î íàöèîíàëíîì èäåíòèòåòó, ïîñòà-
âè ñòàáèëíå îñíîâå ìîäåðíå íàöèîíàëíå óìåòíî-
ñòè.
Âàæíîñò ñòâàðàœà ¼åäèíñòâåíîã ¼óæíîñëîâåí-
ñêîã êóëòóðíîã è äóõîâíîã ïðîñòîðà è ïîáóíà ìëà-
äèõ êàî ðåçóëòàò ïðîìåœåíîã îäíîñà ñíàãà ó ëèêîâ-
íîì æèâîòó áèëè ñó îñíîâíè ðàçëîçè øòî ¼å ó Çâåçäè
î „£óãîñëîâåíñêî¼ èçëîæáè” ó Áåîãðàäó ïèñàíî êàî
12
„£óíàøòâî, ìîž, êðåïêîñò, ïðêîñ, äîáðîòà, äóøà îä êð-
âè è ìåñà, îä ñåêñà è íåáà; ñèðîâîñò óçàâðåëîã è óñè¼àíîã
êðøà è áåñêîíà÷íå ëèâàäå – òî ¼å ñðæ, åëåìåíòàðíîñò Ìå-
øòðîâèžåâîã íäèâèäóàëíîã ðèòìà”, Ê. Ñòðà¼íèž, „×åòâðòà
¼óãîñëîâåíñêà èçëîæáà”, Çâåçäà, II, 12, ñòð. 752.

320
î öåíòðàëíîì ëèêîâíîì äîãàà¼ó. Äðóãè äîãàà¼è èç
îâå îáëàñòè ó çåìšè è âàí œå îñòàëè ñó ó ñåíöè èëè
ñó áèëè íåãàòèâíî îöåœåíè.
Ìëàäè Áîæèäàð Íèêîëà¼åâèž, íà ïðèìåð, øà-
šå èç Ìèíõåíà âðëî êðèòè÷êè ïðèêàç èçëîæáå áå÷-
êå ñåöåñè¼å, èàêî ¼å îíà áèëà çíà÷à¼àí êóëòóðíè äî-
ãàà¼. Ñà îñåžàœåì åñòåòè÷êå ñóïåðèîðíîñòè è äèñ-
êðèìèíàöè¼å, Íèêîëà¼åâèž ïèøå î áå÷êî¼ ñåöåñè¼è
êàî î „çáèðó ìîíäåíñêå íàäêóëòóðå è ìåñíå ïðèìè-
òèâíîñòè, ìîãóžå ñàìî ó Àóñòðè¼è ãäå ¼å öåî äóõîâ-
íè æèâîò òàêàâ”13. Ïîòâðäà òîãà äà ñó óòèöà¼è íà ñðï-
ñêó ìîäåðíó ïî÷åòêîì âåêà âèøå ñòèçàëè ïðåêî Ïà-
ðèçà, à íå Áå÷à èëè Ìèíõåíà, ¼åñòå è îâ༠Íèêîëà¼å-
âèžåâ êðèòè÷êè ñóä. Çà òàêâó êóëòóðíó è óìåòíè÷êó
îðè¼åíòàöè¼ó, áèî ¼å ïîíà¼âèøå çàñëóæàí Ñðïñêè
êœèæåâíè ãëàñíèê è œåãîâè óðåäíèöè Ñêåðëèž è
Áîãäàí Ïîïîâèž. Íåçàâèñíî îä äðóãèõ ðàçëèêà (ó
óðåèâà÷êî¼ ïîëèòèöè, èäåîëîøêèì óâåðåœèìà,
åñòåòè÷êèì ñõâàòàœèìà, ñàðàäíè÷êîì êðóãó), îòêëîí
ïðåìà íåìà÷êî¼, òà÷íè¼å àóñòðîóãàðñêî¼ êóëòóðè è
óìåòíîñòè, áèî ¼å çà¼åäíè÷êè îâèì ÷àñîïèñèìà, ò¼.
áèî ¼å ïîëèòè÷êè ìîòèâèñàí.
Ó îáëàñòè ìóçè÷êîã æèâîòà ïðîãðàìñêîã êà-
ðàêòåðà áèëè ñó òåêñòîâè ìëàäîã êîìïîçèòîðà Ñòå-
âàíà Õðèñòèžà: „Î íàöèîíàëíî¼ ìóçèöè” (I, 5) è „Íå-
øòî î ëèáðåòó” (II, 16). Ïîñåáíî çíà÷à¼àí ¼å áèî ÷ëà-
íàê „Î íàöèîíàëíî¼ ìóçèöè”, ÷è¼à ñå ðàäèêàëíîñò è
äàëåêîñåæíîñò ìîãó ñõâàòèòè ñàìî àêî ñå èìà ó âè-
äó äîòàäàøœå ñíàæíî îñëàœàœå ñðïñêèõ êîìïîçè-
òîðà íà ìóçè÷êó ôîëêëîðíó òðàäèöè¼ó è âåçàíîñò ïó-
áëèêå çà œó. Ðóøåžè èëóçè¼ó äà íàöèîíàëíó ìóçèêó
ìîãó ïðåäñòàâšàòè „ñèðîâå ïåñìå ñêóïšåíå èç ðàç-
ëè÷èòèõ êðà¼åâà Ñðïñòâà” è óïîçîðàâà¼óžè äà ¼å œè-
13
Äð Áîæà Íèêîëà¼åâèž, „Èçëîæáà Áå÷êå ñåöåñè¼å ó Ìèí-
õåíó”, Çâåçäà, I, 5, ñòð. 300.

321
õîâà âðåäíîñò „ïîòïóíî ðàçëè÷èòå âèñèíå”, Õðèñòèž
¼å óñïîñòàâšàî íîâ âðåäíîñíè ñèñòåì è óâîäèî äðó-
ãà÷è¼à ìåðèëà14. Îí ñå íè¼å áîðèî ïðîòèâ íàöèîíàë-
íîã äóõà è „ëîêàëíå áî¼å”, âåž èõ íè¼å ñìàòðàî îäëó-
÷ó¼óžèì çà âðåäíîñò äåëà. Êàî ó ëèòåðàòóðè è ëè-
êîâíî¼ óìåòíîñòè, è ó ìóçèöè ó âðåìå ñðïñêå ìîäåð-
íå òåæèøòå ¼å áèëî íà ñòâàðàëà÷êîì èíäèâèäóàëè-
çìó è àðòèçìó, à íå íà îïîíàøàœó ôîëêëîðíå ìó-
çè÷êå áàøòèíå. Íà¼óñïåëè¼ó ñèíòåçó óìåòíè÷êîã è
íàöèîíàëíîã, ãäå ñó óðàâíîòåæåíè ñòâàðàî÷åâ ñóá¼åê-
òèâèçàì è „íàöèîíàëíè êàðàêòåð”, Õðèñòèž ¼å îòêðè-
âàî êîä Ìåøòðîâèžà è Èâå Âî¼íîâèžà.
Òàêî ñó îâà äâà óìåòíèêà è ó Çâåçäè áèëè ïðè-
õâàžåíè êàî îáðàñöè ìîäåðíå óìåòíîñòè ó êî¼èìà íè-
ñó èø÷åçëè àóòîõòîíè åëåìåíòè íàöèîíàëíå òðàäè-
öè¼å. Ó òîì ïîãëåäó óìåòíè÷êè ïîäìëàäàê ó Íóøè-
žåâîì ÷àñîïèñó íè¼å ñå ðàçëèêîâàî îä îíîã ó Áîñíè
è Õåðöåãîâèíè, Õðâàòñêî¼ è Ñëîâåíè¼è.
Ìóçè÷êó êðèòèêó ó Çâåçäè, êàî è ó Ñðïñêîì êœè-
æåâíîì ãëàñíèêó, ïèñàî ¼å £îâàí Çîðêî. Ïðèïàäàî ¼å
íîâî¼ ãåíåðàöè¼è øêîëîâàíî¼ íà Çàïàäó, à œåãîâ ïðè-
êàç Õðèñòèžåâîã îðàòîðè¼óìà Âàñêðñåœå, íà òåêñò
Äðàãóòèíà Èëèžà, óáåäšèâî ïîêàçó¼å äèõîòîìè÷íîñò
êîíöåïòà íàöèîíàëíå ìîäåðíå ó ìóçèöè. Çîðêîâà
îöåíà Õðèñòèžåâîã äåëà ¼å ñàìî äåëèìè÷íî àôèðìà-
òèâíà: Âàñêðñåœå ¼åñòå „ïî¼àâà ïî îáëèêó è ñàäðæè-
íè óñàìšåíà ó ñðïñêî¼ ìóçè÷êî¼ ëèòåðàòóðè”, àëè ñå
ìëàäîì êîìïîçèòîðó èïàê ïðåïîðó÷ó¼å äà ó ñâîì äà-
šåì ðàäó âèøå èçáåãàâà ñòðàíå óòèöà¼å è äà „ïðè-
ñòóïè ñòâàðàœó ñâîã îðèãèíàëíîã è èíäèâèäóàëíîã
ìóçè÷êîã ñòèëà êî¼è žå èìàòè îñíîâå ó íàøî¼ íàðîä-

14
Î Õðèñòèžåâèì ïðîãðàìñêèì è òåîðè¼ñêèì ñõâàòàœè-
ìà âèøå ó ïîãëàâšó „Ïàòðè¼àðõàëíî è ôîëêëîðíî íàñëåå ó
ïðîöåñó ìîäåðíèçàöè¼å íàöèîíàëíå êœèæåâíîñòè è óìåòíî-
ñòè”....

322
íî¼ ìóçèöè, à èìàòè ñâà îáåëåæ¼à ìîäåðíîã ìóçè÷-
êîã äóõà” (I, 9 ).
Ïðîöåñ ìîäåðíèçàöè¼å, èçâåñíî, íè¼å ìîãàî äà
ïðåíåáðåãíå íàöèîíàëíó ñïåöèôè÷íîñò, îäíîñíî, êà-
êî ¼å òî ôîðìóëèñàî Ä. Ìèòðèíîâèž, ìîðàî ¼å äà óâà-
æè „íàöèîíàëíî òëî”. Ïèòàœå íàöèîíàëíå ñïåöè-
ôè÷íîñòè è èäåíòèòåòà îñòàëî ¼å òðà¼íî àêòóåëíî.
Òåê ãåíåðàöè¼à àâàíãàðäèñòà žå, äîâîäåžè ó ïèòàœå
öåëîêóïíó óìåòíè÷êó è êóëòóðíó òðàäèöè¼ó, ó÷èíè-
òè òî è ñà íàöèîíàëíîì òðàäèöè¼îì, à ïðîöåñ èíòåð-
íàöèîíàëèçàöè¼å óìåòíîñòè, çàïî÷åò ó ìîäåðíè, òó
žå êóëìèíèðàòè.
Äåëà èç îáëàñòè äðóøòâåíèõ íàóêà îñòàëà ñó ó
Çâåçäè ìàëî ïî ñòðàíè. Ïðèêàçàíè ñó Ôèëîñîôñêè ïðî-
áëåìè Õàðîëäà Õåôòèíãà (II, 13) è Ãåçåìàíîâà åòíî-
ãðàôñêà ñòóäè¼à „Ïðå äâåñòà ãîäèíà” (I, 8) ïîñâåžåíà
âàìïèðèìà êîä Ñðáà.
Çà ðàçëèêó îä íàó÷íå, ïîëèòè÷êà ïðîáëåìàòèêà
¼å ïîáóèâàëà âèøå ïàæœå è äîáèëà ¼å çàïàæåíî ìå-
ñòî ó ÷àñîïèñó. Àêòóåëíà ïîëèòè÷êà çáèâàœà – íà-
öèîíàëíà, àëè è îíà íà øèðåì ïëàíó, åâðîïñêà è ñâåò-
ñêà, áèëà ñó ðàçìàòðàíà ó ðóáðèöè Ïîëèòè÷êè ïðå-
ãëåä.
Ãîäèíà 1912, êàäà èçëàçè Íóøèžåâà Çâåçäà, ¼åä-
íà ¼å îä äðàìàòè÷íè¼èõ ó ïðâèì äåöåíè¼àìà 20. âåêà:
ïî÷èœó Áàëêàíñêè ðàòîâè, à äâå ãîäèíå êàñíè¼å è Ïð-
âè ñâåòñêè ðàò. Ïðåãðóïèñàâàœå è ïîëàðèçàöè¼à ïî-
ëèòè÷êèõ ñíàãà è èíòåðåñà áèëè ñó ó ïóíîì ¼åêó, ïà
êîìåíòàðè è àíàëèçà îâèõ çáèâàœà, ÷è¼è ñó àóòîðè
íåñóìœèâî äîáðî îáàâåøòåíå ëè÷íîñòè (Ïàâëå Ìà-
ðèíêîâèž, Ïåðà Òàëåòîâ, £îâàí Ñ. £îâàíîâèž), òèì
âèøå ïîáóó¼ó ïàæœó.
Âåž ó ïðâîì áðî¼ó Çâåçäå („Åâðîïà ó 1911. ãî-
äèíè”) ïðåäìåò ïàæœå ¼å àêòóåëíè îäíîñ ïîëèòè÷-
êèõ ñíàãà ó åâðîïñêîì è ñâåòñêîì ïðîñòîðó êàî è
ïî¼åäèíè œåãîâè àñïåêòè (àóñòðè¼ñêî-ðóñêè ñïîðà-

323
çóì, òóðñêî-òàëè¼àíñêè ðàò, Êèíà, Ìàðîêî). Ïî ïðè-
ðîäè ñòâàðè Áàëêàí ¼å äîáèî ïðèâèëåãîâàíî ìåñòî ó
Ïîëèòè÷êîì ïðåãëåäó, òàêî äà ñó ïîìíî àíàëèçèðà-
íå àóñòðîóãàðñêå àñïèðàöè¼å ó ¼óãîèñòî÷íî¼ Åâðîïè
(î òîìå âðëî ëóöèäíî ïèøå Ïåðà Òàëåòîâ ó ÷ëàíêó
„Austriaca”, I, 6), êàî è ñëîæåíè îäíîñè Ñðáà è Ìà-
àðà êî¼å èñöðïíî àíàëèçèðà Ïàâëå Ìàðèíêîâèž (II,
14-17); ñëèêà ñðïñêî-áóãàðñêèõ îäíîñà ¼å, ïàê, ó çíà-
êó ïðè¼àòåšñòâà è ñàðàäœå ñëîâåíñêèõ íàðîäà íà
Áàëêàíó („Äóæíîñò Ñðáè¼å è Áóãàðñêå”, I, 3). Ïî êîì-
ïåòåíòíîñòè àóòîðà, ïîëèòè÷êè êîìåíòàðè è àíàëè-
çå ó Çâåçäè íå çàîñòà¼ó çà îíèì ó Ñðïñêîì êœèæåâ-
íîì ãëàñíèêó è ó œèìà ñó èçíåíàó¼óžå ïðåöèçíî íà-
çíà÷åíè ñóøòèíñêè óçðîöè äðàìàòè÷íèõ ðàòíèõ ñó-
êîáà êî¼è žå óáðçî ïî÷åòè.
Êàî è ó âåžèíè êœèæåâíèõ ÷àñîïèñà, è ó Çâå-
çäè ñå ðóáðèêà Áåëåøêå íàëàçèëà íà êðà¼ó: ó œî¼ ñó
îá¼àâšèâàíå êðàòêå âåñòè èç ¼àâíîã, êóëòóðíîã, êœè-
æåâíîã, ïîçîðèøíîã è ìóçè÷êîã æèâîòà (èíôîðìà-
öè¼å î ïðèñòóïíèì áåñåäàìà íîâèõ àêàäåìèêà, î ãî-
ñòîâàœèìà ñòðàíèõ óìåòíèêà, èçëîæáàìà, êîíöåðòè-
ìà, êœèæåâíèì âå÷åðèìà, íîâèì êœèãàìà). Ó ðóáðè-
öè ¼å ïàæœà ïîñâåžèâàíà è íîâîñòèìà èç äðóãèõ ñëî-
âåíñêèõ çåìàšà: ïîñåáíî ñå, íà ïðèìåð, áåëåæè îñíè-
âàœå „Ìàòèöå Äàëìàòèíñêå” è ïîêðåòàœå Íàðîäíîã
ëèñòà ó Çàäðó, êàî è ïî÷åòàê ðàäà Õðâàòñêå ÷èòàî-
íèöå, à àêòèâíî ñå ïðàòå äîãàà¼è ñëè÷íîã êàðàêòåðà
ó Çàãðåáó, Ñîôè¼è, Ïðàãó, Áå÷ó, Ìèíõåíó, Áóäèìïå-
øòè, Áåðëèíó, Ïàðèçó ...
Áåëåøêå ñó òàêî ïðåäñòàâšàëå îñîáåí ïðåñåê
èíòåëåêòóàëíîã è êóëòóðíîã æèâîòà, ïðå ñâåãà Áåî-
ãðàäà, àëè è Ñðáè¼å, è áèëè ñó äîèñòà íåêà âðñòà îãëå-
äàëà êîëèêî ïîñòî¼åžåã ñòàœà òîëèêî è íåñêðèâåíèõ
àñïèðàöè¼à äà ñå óõâàòè êîðàê ñà ñâåòîì è äà ñå àê-
òèâíè¼å ïîðàäè íà êóëòóðíîì è ïîëèòè÷êîì çáëèæå-
œó ¼óæíîñëîâåíñêèõ íàðîäà. Òî ¼å óîñòàëîì áèî è
¼åäàí îä Çâåçäèíèõ ïðîãðàìñêèõ öèšåâà.

324
 Èàêî Íóøèžåâà Çâåçäà èç 1912. íè¼å áèëà äóãî-
âå÷àí ÷àñîïèñ (ïðåñòàëà ¼å äà èçëàçè ñà áðî¼åì 17),
œåíà óëîãà ó êœèæåâíîì è êóëòóðíîì æèâîòó Ñð-
áè¼å ïî÷åòêîì äðóãå äåöåíè¼å 20. âåêà áèëà ¼å âåîìà
çíà÷à¼íà. Îòâîðåíè¼à ïðåìà íîâèíàìà îä íà¼óòèöà¼-
íè¼åã, àëè âåž àêàäåìèçîâàíîã Ñðïñêîã êœèæåâíîã
ãëàñíèêà, à ìàœå ðàäèêàëíà è äîñëåäíà ó œåãîâîì
ïðîìîâèñàœó îä ðåäàêöè¼ñêè ïîäìëàåíå Áîñàíñêå
âèëå, Çâåçäà ¼å ïðåäñòàâšàëà ñâî¼åâðñíó ñðåäîêðàžó
èçìåó îâà äâà ÷àñîïèñà è èçðàæàâàëà ¼å óïðàâî òà¼
ïðåëàçíè äóõ âðåìåíà ó êîìå ñó óïîðåäî öèðêóëèñà-
ëå ðàçëè÷èòå ñîöè¼àëíå è ïîëèòè÷êå èäå¼å è ïîåòè÷-
êà óñìåðåœà. Œèõîâî âèøåãëàñ¼å, à íå óñêëàåíîñò
è êîíçèñòåíòíîñò, áèëî ¼å îäëèêà åïîõå è åâðîïñêå è
ñðïñêå ìîäåðíå è Çâåçäà ¼å ïðîãðàìñêèì óñìåðåœåì
è ñàäðæà¼åì óïðàâî òî è ïîòâðèâàëà.

325
326
Óëîãà ðåãèîíàëíå ïåðèîäèêå ó êóëòóðíîì
æèâîòó (Ñðïñêè ãëàñ 1907-1913)

Êèêèíäñêè Ñðïñêè ãëàñ (1907-1913) íåñóìœè-

âî ïðèïàäà çíà÷à¼íè¼èì ðåãèîíàëíèì ãëàñèëèìà ñà
¼àñíî äåôèíèñàíîì êóëòóðíîì è íàöèîíàëíîì ìè-
ñè¼îì1. Œåãîâî óðåäíèøòâî ¼å, ïðåóçèìà¼óžè íà ñå-
áå óëîãó êðåàòîðà êóëòóðíå ïîëèòèêå ó ñðåäèíè êî¼à
¼å ïîëèòè÷êè è êóëòóðíî ñòàñàâàëà, ó êœèæåâíîñòè
1
Ñðïñêè ãëàñ ¼å ëèñò êèêèíäñêèõ äåìîêðàòà ïîêðåíóò
1907. à èçëàçèî ¼å äî 1913. ãîäèíå è ¼åäàí ¼å îä âàæíè¼èõ è
äóãîâå÷íè¼èõ áàíàòñêèõ ãëàñèëà ñâîãà ïåðèîäà. Îñíîâàëà ãà
¼å ãðóïà ìëàäèõ èíòåëåêòóàëàöà (Ìèëóòèí è Âàñà £àêøèž, Àð-
ñåí Âèäàê, Ñàâà Ïóòíèê, Ñëàâêî Ëàêîâèž) ñà íàìåðîì äà ó
âðåìå äóáîêå ïîëèòè÷êå è åêîíîìñêå êðèçå ñðïñêîã íàðîäà ó
Óãàðñêî¼, ïî¼à÷àíå è ìåóñòðàíà÷êèì îáðà÷óíèìà, îáíîâå ðàä
íà íà¼âàæíè¼èì ïèòàœèìà êî¼à ñó ñå òèöàëà íàöèîíàëíîã îï-
ñòàíêà, ñíàæåœà, îá¼åäèœåœà è ïðèâðåäíîã óíàïðååœà.
Ãëàâíè èäåîëîã ëèñòà áèî ¼å Ìèëóòèí £àêøèž, ïåíçèîíè-
ñàíè ïðîôåñîð áîãîñëîâè¼å, ÷îâåê øèðîêîã îáðàçîâàœà è îðè-
ãèíàëíèõ èäå¼à, à œåãîâ áðàò Âàñà £àêøèž, óãëåäíè êèêèíä-
ñêè àäâîêàò, áèî ¼å ïîêðåòà÷ ñâèõ àêòèâíîñòè âåçàíèõ çà èçëà-
æåœå è îäðæàœå ëèñòà. Îêî îâîã, ïðåâàñõîäíî ïîëèòè÷êîã ãëà-
ñèëà áèëà ¼å îêóïšåíà ãðóïà ìëàäèõ ñðïñêèõ èíòåëåêòóàëàöà
÷è¼è ñó ñå ïîãëåäè î íàöèîíàëíîì ðàçâèòêó Ñðáà ó Óãàðñêî¼ è
œèõîâîì åêîíîìñêîì íàïðåòêó ðàçëèêîâàëè îä ïîãëåäâ äðó-
ãèõ ïîëèòè÷êèõ ïàðòè¼à, ïðå ñâåãà Íàðîäíå ðàäèêàëíå ñòðàíêå.
Òðåáàëî ¼å äà Ñðïñêè ãëàñ áóäå ¼åçãðî áóäóžåã äåìîêðàòñêîã
ïîêðåòà èëè ñòðàíêå, àëè ñòèöà¼åì íèçà îêîëíîñòè, òà èäå¼à
íèêàä íè¼å îñòâàðåíà, à ëèñò ¼å ïðåñòàî äà èçëàçè íàêîí Áàë-
êàíñêèõ ðàòîâà è ïîãîðøàíîã ïîëîæà¼à Ñðáà ó Óãàðñêî¼.

327
âèäåëî âàæíó ÷èœåíèöó óêóïíîã íàöèîíàëíîã æè-
âîòà:
„Ó ïðâîì ðåäó ëèñò õîžå äà äóõîâíî ôîðìèðà
íîâó ¼åäíó èíòåëèãåíöè¼ó, è òåê ïðåêî œå äà ðàäè íà
ïðåîáðàæàâàœó íàðîäíîã æèâîòà, òå ìîðà òî ôîð-
ìèðàœå ïðåäóçèìàòè ñ ðàçíèõ ñòðàíà, à èíòåðåñîâà-
œå çà êœèæåâíîñò íè¼å ïîñëåäœà ñòàçà êî¼îì ñå ìî-
æå ïðèñòóïèòè äóøè èíòåëèãåíòíèõ ÷èòàëàöà (...).
Êî èìà èçãðàåíè¼è óêóñ çà óæèâàœå óìåòíîñòè, òà¼
žå ó ïîëèòèöè è æèâîòó ïîêàçèâàòè âèøå ñìèñëà çà
åòè÷êó ëåïîòó”2.
Îâ༠ïðîñâåòèòåšñêè êîíöåïò êœèæåâíîñòè ñà
¼àêîì íàöèîíàëíîì íîòîì, ó êîìå ñó íàçíà÷åíè è íå-
êè îä åñòåòñêèõ ìîäàëèòåòà êîëàœà äðóøòâåíå åíåð-
ãè¼à, íåäâîñìèñëåíî ïîòâðó¼å òåçó Ðå¼ìîíäà Âèëè-
¼àìñà äà óïðêîñ ÷èœåíèöè øòî ¼å óìåòíîñò äåëàò-
íîñò ïîñåáíå âðñòå è èìà ñâî¼å ñïåöèôè÷íîñòè, îíà
íå ïîñòî¼è ìèìî äðóãèõ îáëèêà äðóøòâåíå ïðàêñå,
ò¼. œåí ¼å àãåíñ è àêòèâàí òâîðàö .
Òà âðñòà èíòåíöè¼à ¼å ïóíè èçðàç íàøëà óïðàâî
ó êîíöåïòó „ïîïóëàðíå êœèæåâíîñòè” óðåäíèêà
êóëòóðíîã äîäàòêà Ñðïñêîã ãëàñà Âàñå Ñòà¼èžà. Œå-
ãîâó îêîñíèöó ñó ÷èíèëè âàñïèòíî-îáðàçîâíà, íàöè-
îíàëíà è åòè÷êà ôóíêöè¼à êœèæåâíîã òåêñòà è ïðåä-
ñòàâšàëè ñó íàñòàâàê Äîñèòå¼åâå ïðîñâåòèòåšñêå
èäå¼å êœèæåâíîñòè „íà ïîëçó íàðîäà”, àêòóåëíîã
Ñêåðëèžåâîã íàöèîíàëíîã è ìîðàëíîã âèòàëèçìà è
áîãäàíïîïîâèžåâñêîã èìïåðàòèâà ðåäà, ¼àñíîñòè è
ïèñìåíîñòè.
Ñâî¼èì åñòåòèöèçìîì Áîãäàí Ïîïîâèž ¼å áèî
íà¼ìàœå áëèçàê Â. Ñòà¼èžó, àëè ãà ¼å êðèòè÷àð Ñðï-
ñêîã ãëàñà óâàæàâàî è íàâîäèî êàî íåîñïîðíè àóòî-
ðèòåò ó òåîðè¼ñêèì ïèòàœèìà êœèæåâíîñòè: „Êîëè-
êî ¼å êœèæåâíîñò ñàìî ñðåäèøœà ¼åäíà îáëàñò, èç
2
„Íàøà êœèæåâíà ðóáðèêà”, Ñðïñêè ãëàñ, 1912, VII, 1.

328
êî¼å ñå ìîæå ïîâîšíî äåëîâàòè íà ñâå îñòàëå šóä-
ñêå äåëàòíîñòè, òî ñå ìîæå ëåïî äîçíàòè èç èçâðñíå
êœèãå Á. Ïîïîâèžà Î êœèæåâíîñòè” (1912, VII, 1).
Ñêåðëèž ¼å, ïàê, ñâî¼èì íàöèîíàëíèì è äðó-
øòâåíèì àíãàæìàíîì, ñëóõîì çà ñîöè¼àëíî è ìîðàë-
íî ó êœèæåâíîñòè, èäå¼îì ¼óãîñëîâåíñòâà, áèî áëè-
æè Ñòà¼èžåâîì êîíöåïòó è óîïøòå ïðîãðàìñêî¼ ïî-
ëèòèöè êèêèíäñêîã ëèñòà. Î œåãîâèì, òåê îá¼àâšå-
íèì êœèãàìà î Ñâåòîçàðó Ìàðêîâèžó è äðóãî¼ êœè-
çè Ïèñöè è êœèãå ïèøå ñå àôèðìàòèâíî, ó îäáðàíó
ñå óçèìà è Èñòîðè¼à ñðïñêå êœèæåâíîñòè 18. âåêà,
äîíîñå äóæå áåëåøêå î œåãîâèì ¼àâíèì ïðåäàâàœè-
ìà ó Áåîãðàäó è Çàãðåáó. Èçâåñíî, Ñêåðëèž ¼å áèî
ïðèõâàžåí êàî âðõîâíè êðèòè÷êè àðáèòàð, à Ñðïñêè
êœèæåâíè ãëàñíèê, êàî „îïøòåïðèçíàòè íà¼áîšè è
íà¼óãëåäíè¼è ñðïñêè êœèæåâíè ÷àñîïèñ” ñâîãà âðå-
ìåíà.
Ïðèðîäà Ñòà¼èžåâèõ êðèòè÷êèõ íà÷åëà áèëà ¼å
ïîòâðåíà è ðàñïðàâîì „Äîñèòå¼ è Ñêåðë螔 ó êî¼î¼
¼å àêöåíòîâàíî Ñêåðëèžåâî òóìà÷åœå Äîñèòå¼åâèõ
ïðîñâåòèòåšñêèõ èäå¼à „šóäèìà îä ðàäà (...), çèäà-
ðèìà ñòâàðíîñòè, îíèìà êî¼è èäå¼å ñàœàëà ïðåâîäå ó
çãðàäå âèäšèâå è îïèïšèâå”(1911, VI, 20), ÷èìå ¼å
ïîòåíöèðàíà íå ñàìî àêòèâíà óëîãà êœèæåâíîñòè ó
ôîðìèðàœó ñâåñòè î íàöèîíàëíî¼ êóëòóðíî¼ òðàäè-
öè¼è âåž è ó îáëèêîâàœó àêòóåëíîã êóëòóðíîã îáðà-
ñöà3.
Íàöèîíàëíî, âàñïèòíî, åòè÷êî áèëè ñó êîíñòàí-
òà ó êðèòè÷êèì ïðèêàçèìà ó Ñðïñêîì ãëàñó, àëè ñó

3
Äîñèòå¼åâà ñòîãîäèøœèöà ñìðòè (1911) ¼å áèëà ïîñåá-
íî îáåëåæåíà ó Ñðïñêîì ãëàñó: ó ïðâîì ïëàíó ¼å Äîñèòå¼åâ
ðàä íà âàñïèòàœó ÷èòàëà÷êå ïóáëèêå è ïîïóëàðèñàœó íàðîä-
íèõ øêîëà è ÷èòàîíèöà; ñà÷èœåí ¼å èçáîð ìèñëè èç œåãîâèõ
äåëà è ïèøå ñå î œåãîâèì ñëåäáåíèöèìà (Êîíñòàíòèíó Ïå¼-
÷èíîâèžó).

329
ïîâðåìåíî óâîåíà è äðóãà ìåðèëà. Îíà ñó áèëà íå-
êà âðñòà „ïîêðèžà” çà õèïîòåòè÷íî ïîñòàâšåíî ïè-
òàœå î „ðåàëíî¼ îïàñíîñòè” äà ñå êðîç êœèæåâíó ðó-
áðèêó ïîëèòè÷êîã ëèñòà „óíåñó êðèòåðè¼è êî¼è ñó äà-
ëåêî äî œå, ïà äà ñå êœèæåâíîñòè âèøå íàøêîäè íå-
ãî êîðèñòè” (1912, VII, 1) . Òàêî ñó ó ïî¼åäèíèì êðè-
òè÷êèì òóìà÷åœèìà âèøå àïîñòðîôèðàíå ôîðìàë-
íî-ñòèëñêå îñîáåíîñòè äåëà, œèõîâà ðåôëåêñèâíîñò,
óíèâåðçàëíîñò.
Òîã òèïà áèî ¼å ïðèêàç Êî÷èžåâåâå ïðîçíå çáèð-
êå £àóöè ñà Çìè¼àœà, ó êîìå ñå ïîðåä „òðåïåðàâîã
áîëà ïàòðèîòñêå äóøå ïèø÷åâå íàä íàðîäîì çàðî-
ášåíèì è êóêàâíîì îòàŸáèíîì ñâî¼îì” èñòèöàî è
„äóáîê è ¼àê ëèðèçàì”, „òðàãè÷íîñò ìîòèâà è ñíàãà
èçðàçà”, „÷èñò, ëåï è ñíàæàí ¼åçèê”, íàïîñå è óíè-
âåðçàëíîñò ïèø÷åâå ïîðóêå: „Èç îâå ïî¼åçè¼å çâîíå
ñóìîðíè àêîðäè îïøòå šóäñêå áåäå” (1910, V, 23).
Âàñà Ñòà¼èž ñå ó íèçó êðèòè÷êèõ íàïèñà î „Ìà-
òè÷íèì êœèæåâíèöèìà”, òàêîå, ðóêîâîäèî åñòåòè÷-
êèì ìåðèëèìà: „ïðèïîâåòêà ìîðà áèòè ñ èñêšó÷è-
âèì îñîáèíàìà ïåñíè÷êîã äåëà èëè êàä òî íè¼å ïðå-
ñòà¼å áèòè ïðèïîâåòêà”4. Áîøêà Ïåòðîâèžà, Äðàãó-
òèíà Èëèžà, £îâàíà Æèâî¼èíîâèžà ¼å êðèòèêîâàî çáîã
òåìàòñêå è ëåêñè÷êå àíàõðîíîñòè è ñòèëñêèõ è ôîð-
ìàëíèõ ñëàáîñòè; èìàî ¼å íåãàòèâàí ñòàâ è ïðåìà „åò-
íîãðàôñêèì ïðèïîâåòêàìà” Ìèëàíà Àíäðèžà. Ñõâà-
òàœåì äà „ïåñíèê ìîðà êàî ïðàõ ñ îáóžå ñòðåñòè ñâå
îáçèðå, ñâå íåêœèæåâíå ñâî¼å òåæœå è ïðåîêóïàöè-
¼å” (1911, VI, 3) ÷èíèëî ñå, ïîòèñíóî ¼å ìîðàëèñòè÷-
êó êîìïîíåòó è êîðèãîâàî êîíöåïò „ïîïóëàðíå êœè-
æåâíîñòè”.
Ñëó÷༠çà ñåáå ïðåäñòàâšàëà ¼å ðåöåïöè¼à Ëàçå
Êîñòèžà ó Ñðïñêîì ãëàñó. Îâ༠ïåñíèê ¼å èìàî ñòàòóñ
4
„Ìàòè÷íè, êœèæåâíèöè” è êœèæåâíîñò”, Ñðïñêè ãëàñ,
1911, VI, 3.

330
êëàñèêà – „ïåñíèê áîãîìäàí, áó¼àí, îðèãèíàëàí”,5
ñìàòðàí ¼å ïîñëåäœèì íàöèîíàëíèì ðîìàíòè÷àðåì
è ïðèïàäíèêîì „íàøåã âåëèêîã ïåñíè÷êîã òðî¼ñòâà
€óðà, Çìà¼, Ëàçà”. Ñëè÷íî êàî è êîä Âåšêà Ïåòðî-
âèžà, (1912, VII, 15) Ñèìå Ìàòàâóšà (1909, III, 9) è
íèça äðóãèõ ïèñàöà è êóëòóðíèõ ïîñëåíèêà (î êî¼è-
ìà ñå ñàìî óçãðåäíî ïèøå) ïîäâëà÷è ñå Êîñòèžåâ íà-
öèîíàëíè àíãàæìàí è èñêðåíî ðîäîšóášå, àëè ñå
èñòè÷ó è äðóãè åëåìåíòè, ïðå ñâåãà ïåñíèêîâà „èç-
âàíðåäíà êœèæåâíà êóëòóðà è åðóäèöè¼à”: „Ñâå øòî
íàïèøå Ë. Êîñòèž èìà âðåäíîñòè áèëî åñòåòè÷êå áè-
ëî çà èñòîðè¼ó íàøå êœèæåâíîñòè.” (1907, I, 23). Íà¼-
âåžå ïðèçíàœå, èïàê, ïðèïàëî ¼å „íåäîñòèæíî¼ ëå-
ïîòè”, ò¼. „¼åçèêîòâîðà÷êî¼ óìåòíîñòè ó êî¼î¼ ñå îãëåäà
Êîñòèžåâà ñíàãà è âåëè÷èíà êàî øòî ¼å òî óîïžå êîä
âåëèêèõ êœèæåâíèêà”. Àêî ñå òîìå äîäà è îäáðàíà ó
òî âðåìå äîñòà îñïîðàâàíå ïåñíèêîâå ʜèãå î Çìà¼ó
(1911, VI, 75), óî÷àâà ñå äà ñó òî ñëè÷íè àðãóìåíòè
êî¼å ñó íàâîäèëè ìëàäè ñðïñêè ìîäåðíèñòè Ñ. Ñòå-
ôàíîâèž, È. Ñåêóëèž èëè Ñ. Âèíàâåð êàäà ñó, íàñó-
ïðîò îôèöè¼åëíå êðèòèêå, Êîñòèžà âèäåëè êàî ðîäî-
íà÷åëíèêà ìîäåðíå ñðïñêå ïîåçè¼å.
Äà, èïàê, íè¼å ðå÷ î ïðèõâàòàœó íîâå ìîäåðíè-
ñòè÷å ïîåòèêå âèäšèâî ¼å èç Ñòà¼èžåâîã îñâðòà íà
Àíòîëîãè¼ó íîâè¼å ñðïñêå ëèðèêå Á. Ïîïîâèžà. Ìè-
ëàí Žóð÷èí, âåñíèê ïîñëåðàòíå àâàíãàðäå, ìåó ïð-
âèìà ñå íàøàî íà óäàðó. Ñòà¼èž ãà ¼å îäëó÷íî îñïî-
ðèî: „Ã. Ïîïîâèž ¼å øòàìïàî øåñò ïåñìà ã. Žóð÷èíà,
î êî¼èìà ñå ìîæå ðåžè äà òîíà óîïøòå íåìà¼ó, äà ñó
ïî åìîöè¼è íåóòðàëíå; ó êî¼èìà èìà áèçàðíîñòè è ó
ìèñëè, à ìèñàî ñå òó ñòàëíî ¼àâšà êàî äîñåòêà ñóì-
œèâå âðåäíîñòè è ó èçðàçó” (1911, VI, 50). Èàêî ¼å
Àëåêñó Øàíòèžà ñìàòðàî ïðåöåœåíèì ïåñíèêîì,
Ñòà¼èž ¼å îñòà¼óžè äîñëåäàí ïðîñâåòèòåšñêîì êîí-
5
„Íåêðîëîã Ëàçè Êîñòèžó”, Ñðïñêè ãëàñ, 1911, VI, 75.

331
öåïòó, áëàãîíàêëîíî ïðåøàî ïðåêî œåãîâå óî÷šèâå
çàñòóïšåíîñòè ó Àíòîëîãè¼è: „îí (Øàíòèž) äè÷è
ñâî¼èì ïðèñòî¼íèì è âàñïèòíèì ïåñìàìà äðóãè äåî
äîáà íàøå ëèðèêå è íåêà ãà îíäå” (ïîäâóêàëà Â. Ì).
Íàãëàøåíî èñïîâåäíè òîí è ñóá¼åêòèâèçàì Âî¼èñëà-
âà Èëèžà Ìëàåã èëè Âåëèìèðà Ðà¼èžà íè¼å îäãîâà-
ðàî îâîì êðèòè÷àðó, àëè ¼å âîåí ñëè÷íèì ðàçëîçè-
ìà êàî è êîä Øàíòèžà, èìàî ñëóõà çà ïîåçè¼ó Ìèëå-
òå £àêøèžà, Âåšêà Ïåòðîâèžà, ÷àê è Äàíèöå Ìàðêî-
âèž – óïðêîñ ïåðñîíàëèçìà è èíòèìèçìà îòêðèâàî ¼å
êîä œèõ ïàòðèîòñêà è îïøòåšóäñêà îñåžàœà. Íå äî-
âîäåžè ó ïèòàœå àóòîðèòåò è êîìïåòåíöè¼ó ñàñòàâšà-
÷à Á. Ïîïîâèžà, Ñòà¼èž ¼å, èïàê, ðåçîëóòíî îäáèî „ëè-
ðèêó òðåžåã äîáà” êàî ðåïðåçåíòàíòà ñàâðåìåíîã ñðï-
ñêîã ïåñíèøòâà: „Çàð äà òîëèêó èíãðóåíöè¼ó èçìåó
ïîãëåäà íà ïåñíèøòâî è œèõîâå ïðèìåíå îá¼àñíèìî
äåòèœàñòèì óâàæàâàœåì áèçàðíîñòè ó ñïîšàøœåì
îáëèêó, ìîäåðíîãà ñòèõà, ñòðîôå, èòä.”
Î÷èãëåäíî ¼å äà ¼å êœèæåâíè êîíöåïò Ñòà¼èžåâ
è Ñðïñêå ðå÷è, îäóäàðàî îä ìîäåðíèõ èäå¼íèõ, äó-
õîâíèõ è êœèæåâíèõ ñòðó¼àœà åïîõå. Åêñòðåìíè¼è
îáëèöè ñóá¼åêòèâèçìà, ãóášåœå âåðå, îñåžàœå óñà-
ìšåíîñòè, îòóåíîñòè è áåñìèñëà, ðàçëè÷èòè îáëè-
öè ïàòîëîøêîã, áèëè ñó íåñïî¼èâè ñà âàñïèòíîì è
åòè÷êîì ìèñè¼îì êœèæåâíîã äåëà ïîñòóëèðàíîì ó
îâîì âî¼âîàíñêîì ëèñòó. Êðèòè÷êè íàïèñ î Ñòàí-
êîâèžåâî¼ ïðèïîâåòöè „Áàáà Ñòàíà”, ò¼. ñóä î œåíî¼
¼óíàêèœè êàî àíòèïîäó îíîìå øòî ñðïñêà æåíà òðå-
áà äà áóäå, ðàçîòêðèâà ó ïóíî¼ ìåðè ò༠åòè÷êè óòè-
ëèòàðèçàì. Íå íåãèðà¼óžè ìîãóžíîñò „äà ¼å îâ༠êà-
ðàêòåð èç æèâîòà èçâàåí”, êðèòè÷àð ¼å, èïàê, èíñè-
ñòèðàî äà ¼å „ïîæåšíî äà ñå ïðèïîâåäà æèâîò ïî
çäðàâó ðàçóìó è ïî íà¼îïðåçíè¼åì âîåœó ðà÷óíà î
òåëåñíî¼ è çäðàâñòâåíî¼ áàëàíñè¼è” (1907, I, 14).
Ïèøóžè î ðîäîšóáèâî¼ ëèðèöè, êî¼à ¼å ïî ñâî-
¼î¼ ïðèðîäè áëèñêà óòèëèòàðíîì ìîäåëó êœèæåâíî-

332
ñòè, Âàñà Ñòà¼èž ñå äèðåêòíî ñóî÷èî ñà êîíòðàâåðçà-
ìà íàöèîíàëíîã, åòè÷êîã è åñòåòè÷êîã ó êœèæåâíîì
äåëó. „Ðîäîšóáèâà ïîåçè¼à”, ïèøå îí, „òèìå øòî ïðè-
êàçó¼å ÷îâåêà ó èñòîðè¼è è ñà íàöèîíàëíî èíäèâèäó-
àëíèì öðòàìà íà èçâåñòàí íà÷èí ãóáè ó âðåäíîñòè,
¼åð ïîñòà¼å ìàœå ðàçóìšèâà çà îñòàëå íàðîäå è çíà÷è
ïðîâèíöè¼àëèçàì ó óìåòíîñòè” (1912, VII, 30). Ñòà-
¼èž ïðè òîì íàâîäè è Òîëñòî¼åâó îöåíó î ðîäîšóáè-
âî¼ ïåñìè êàî „íåøòî íèæåì èçðàçó àïñîëóòíå ëåïî-
òå”. Ìåóòèì, çàìåíîì òåçå äà „åñòåòè÷êè îäíîñ íå
çíà÷è äèâšåœå ëåïîòè (...) íåãî è ñòâàðàœå óñëîâà çà
ðàçâè¼àœå ëåïîòå”, îâ༠êðèòè÷àð êîíñòàòó¼å äà ¼å ïè-
ñàö (Ñòà¼èž èçðè÷èòî êàæå – Ñðáèí) „íà¼âèøå ó åñòåò-
ñêîì îäíîñó êàä íåãó¼óžè ðîäîšóáèâó ïåñìó íà¼âè-
øå ðàäè íà äèçàœó íàðîäíîã äîìà” è íà „ôîðìèðàœó
ëè÷íîñòè äóøîì ëåïå, ÷åñòèòå è èñòèíèòå”.6
Ñõâàòàœå äà ¼å êœèæåâíîñò ¼îø íåøòî äðóãî, ïà
êœèæåâíîñò, áèëî ¼å ïðåîâëàó¼óžå è ïðè èçáîðó ëè-
òåðàðíèõ ïðèëîãà ó Ñðïñêîì ãëàñó. Íàöèîíàëíî, ñî-
öè¼àëíî è ìîðàëèñòè÷êî ñó îñòàëè áèòíå îäðåäíèöå
ïåñíè÷êèõ è ïðîçíèõ ïðèëîãà ó êèêèíäñêîì ëèñòó.
Ñàòèðè÷íà ïîåçè¼à êàî èçðàçèò îáëèê äðóøòâå-
íî àíãàæîâàíå êœèæåâíå ðå÷è äîáèëà ¼å ïðèâèëåãî-
âàíî ìåñòî. Ðàäèêàëè ñó íà¼÷åøžå áèëè ïðåäìåò ñà-
òèðè÷íèõ ïîðóãà, îñîáèòî œèõîâ âîà £àøà Òîìèž
(„Áàëàäà î ¼åäíîì ôðàçåðó”, 1909, III, 1; „Ñòàðà ïå-
ñìà íà íîâ ãëàñ”, 1909, III, 17; „Ìîíîëîã ¼åäíîã ðà-
äèêàëñêîã òðáóøàðà”,1909, III, 11), àëè ñó íà ìåòè
áèëè è äðæàâíà è øêîëñêà âëàñò („Èçäà¼ìî øêîëå”,
1907, I, 19) êàî è âèñîêè ïðàâîñëàâíè êëåð („Ïîä Êè-
êèíäîì” 1907, I, 3; „Âëàäèêàìà”, 1912, VII, 37).
6
Âàñà Ñòà¼èž ¼å 1912. ãîäèíå ïîêðåíóî ó Ñîìáîðó ÷àñî-
ïèñ Íîâè Ñðáèí ñà ¼àêîì íàöèîíàëíîì, ñîöè¼àëíîì è ìîðà-
ëèñòè÷êîì íîòîì è äàšå ðàäèêàëèçîâàî ñâî¼å êðèòè÷êå ïî-
çèöè¼å èç Ñðïñêîã ãëàñà.

333
 Èç õóìîðèñòè÷êîã ëèñòà Âðà÷ ïîãàà÷ áèëà ¼å
ïðåóçåòà ñàòèðè÷íà ïåñìà î óãðîæåíîñòè Ñðáà ó Õð-
âàòñêî¼ „Çàãðåá – Ôèíàëå”(1908, II, 38), îá¼àâšåíà
ïðåòõîäíî è ó çàãðåáà÷êîì Ñðáîáðàíó, çáîã ÷åãà ¼å
îâî ãëàñèëî áèëî ïðèâðåìåíî çàáðàœåíî. Ïåñìà
„Âðåìåíó”, ïîòïèñàíà èíèöè¼àëèìà Ñ. Ê. òàìíîì
ñëèêîì šóäè è äîãàà¼à àíòèöèïèðàëà ¼å Äèñîâå „Íà-
øå äàíå”:

Ìðçèì áëåáåòàœå òâî¼èõ íîâèíàðà

Ïðàçíîì äðåêîì, ñâî¼å íèøòàâèëî êðè¼ó
Ïîä ìàñêîì ¼óíàêà ïî òàëîãó ðè¼ó
Øòóðè íàðàøòà¼ó âåëèêèõ îòàöà!
Íèñêîñò òè è íà œèõ ìðêó ñåíêó áàöà
Îõ, ïðîêëåòî âðåìå ñ ïîäèâšàëîì žóäè!
(1908 , II, 39)

Ó áîæ螜èì è óñêðøœèì áðî¼åâèìà îá¼àâšè-

âàíå ñó ïåñìå ñà ðåëèãèîçíîì òåìàòèêîì, èçìåó
îñòàëèõ è „Õðèñòîñ ¼å óñòàî èç ìðòâèõ” (1908, II,
16) Ìèëåòå £àêøèžà. Ïîðåä îâå, øòàìïàíà ¼å è £àê-
øèžåâà ïåñìà „£åäàí ñàí” (1907, I, 37) ïîñâåžåíà Âà-
ñè Ñòà¼èžó.
Óî÷è Áàëêàíñêèõ ðàòîâà, âèøå ïðîñòîðà ó ëè-
ñòó äîáèëà ¼å ðîäîšóáèâà ïîåçè¼à. Ïî¼àâšó¼ó ñå ïå-
ñìå Âåšêà Ïåòðîâèžà „Ó õà¼äóêå” (1911,VI, 52) è
„Âî¼âîäèíî ñòàðà çàð òè íåìàø ñðàìà?”, (1912, VII,
1), à ïîòîì ñà ïðâèì ðàòíèì èçâåøòà¼èìà óðåäíè-
øòâî äîíîñè £àêøèžåâó ¼åòêó ïåñìó „£åâðîïè” è ïà-
òðèîòñêó „Ïðèçðåíå ñòàðè” (1912, VII, 41).
Ïðîçà ó Ñðïñêîì ãëàñó ¼îø èçðàçèòè¼å íîñè ïå-
÷àò ïðîñâåòèòåšñêîã, ìîðàëèñòè÷êîã, ïðèãîäíîã. Ó
ò༠ëèòåðàðíè ìîäåë óêëàïàëè ñó ñå êœèæåâíè ïðè-
ëîçè Äàíèöå Áàíäèž: „Ïðèâèåœå” (1907, I, 3), „Ñâè-
žå Ëàçàðåâà ñóáîòà”, (1910, IV, 37), „£åäíî ïèñìî”
(1910, IV, 26) è íèçà äðóãèõ, äàíàñ çàáîðàâšåíèõ

334
àóòîðà. ×àê ¼å è ïàðàáîëà £îâàíà Ðà¼èžà „Èðàêëè¼å
íà ðàñêðøžó” (1907, I, 33) ïðåâåäåíà íà ñàâðåìåíè
¼åçèê è îá¼àâšåíà ó öèšó ïîó÷àâàœà ìëàäå ÷èòàëà÷-
êå ïóáëèêå.
Ïî äóõó è òåìàòèöè ó îäíîñó íà äðóãå ïðîçíå
ïðèëîãå ó ëèñòó èçäâà¼à ñå êðàòêà ïðè÷à Ìèëåòå £àê-
øèžà „Íîâèíàðñêà áåëåøêà” (1907, I, 1). Ìîòèâ ñåí-
òèìåíòàëíå šóáàâè äâî¼å ìëàäèõ, ñìåøòåí ó ðåàëè-
ñòè÷êè ìèšå äðàìàòè÷íèõ ñîöè¼àëíèõ è ïîðîäè÷-
íèõ ðàñëî¼àâàœà, çàâðøàâà ñå ñëîìîì ìëàäèžåâèõ
èäåàëà è œåãîâèì îñåžàœåì îòóåíîñòè ó ãðàäó. Ëèê
íåóñïåëîã íîâèíàðà ¼å ïðîòîòèï àíòèõåðî¼à – óñà-
ìšåíå è îä æèâîòà óïëàøåíå ¼åäèíêå êî¼à ¼å óìíî-
ãîìå îáåëåæèëà ìîäåðíó ñðïñêó ïðîçó ïî÷åòêîì îâîã
âåêà (Ìèëèžåâèž, Óñêîêîâèž, èòä.).
È áåñåäà Èñèäîðå Ñåêóëèž „Îíèìà êî¼è òðïå...”,
îá¼àâšåíà íà ïðâî¼ ñòàðíè Ñðïñêîã ãëàñà 1912. ãî-
äèíå (VII, 35), çàâðåó¼å ïàæœó. Íà¼ïðå, ïî ñíàæíî
èçðàæåíîì íàöèîíàëíîì ïàòîñó (Ñêåðëèž žå óáðçî
ïîòîì Èñèäîðó îïòóæèòè çà íàðöèçàì è îäñóñòâî ïà-
òðèîòèçìà), àëè è ïî åìîöè¼àìà íàòîïšåíîì, íåðâî-
çíîì è ñàìîñâî¼íîì ñòèëó: „Íå äà¼òå ñå íàäè, êî¼à ¼å
çà âðåìå, çà ïðîëàçíîñò! Èìà¼òå îíî øòî ¼å âàí âðå-
ìåíà, âå÷íî è ñèëíî. Ïðîáóäèòå ñå íà ñâåñíî äåëî
[...] Æèâîò íè¼å ñðåžà íåãî äóæíîñò.”
Ïðåâîäíà êœèæåâíîñò ó êèêèíäñêîì ëèñòó è
êâàíòèòåòîì è êâàëèòåòîì óâåëèêî íàäìàøà äîìàžó
êœèæåâíó ïðîäóêöè¼ó. Íà¼âèøå ñå ïðåâîäè Ëàâ Òîë-
ñòî¼, àëè è Àíòîí ×åõîâ, Ãè äå Ìîïàñàí, Ñåëìà Ëà-
ãåðëåô, Ìàêñèì Ãîðêè, Àíàòîë Ôðàíñ, Ôðàíñîà Êî-
ïå... Ïðåòåæó ïðèëîçè ñà ðåëèãèîçíîì è ìîðàëèñòè÷-
êîì ïîðóêîì (Òîëñòî¼ è Ëàãåðëåô), àëè ñó áðî¼íè è
îíè ñà èçðàçèòèì ñîöè¼àëíèì íàçíàêàìà (Ìîïàñàí,
Ãîðêè, Ôðàíñ).
Ïðîñâåòèòåšñêà è ìîðàëèñòè÷êà íà÷åëà Ñðï-
ñêîã ãëàñà îáåëåæèëà ñó è îäíîñ ïðåìà Íè÷åîâîì

335
äåëó Òàêî ¼å ãîâîðèî Çàðàòóñòðà. Êèêèíäñêè ëèñò
íè¼å ïðîïóñòèî ïðèëèêó äà ñå îäðåäè ïðåìà ïðåìà
îâîì êóëòíîì äåëó åâðîïñêå ìîäåðíå, àëè ñå ó êðè-
òè÷êîì ôîêóñó íàøëà è áèëà îñïîðåíà ñàìî œåãîâà
åòè÷êà äèìåíçè¼à : „Íè÷å ìèñëè äà ¼å èçìåíèî êóðñ
âðåäíîñòè ó ìîðàëó (...) Îí ¼å ñâî¼èì ïðåòåðèâàœè-
ìà ñàìî îáðàòèî ïàæœó íà àïñóðäíîñòè ó êðà¼íî-
ñòèìà ïðîòèâíîã ñòàíîâèøòà: ó ïîòïóíîì óíèøòå-
œó âîšå çà æèâîò, ïðàâó öåëèíå äà áåç èêàêâèõ îá-
çèðà ãóòà ¼åäèíêó (...) Ñòâàðà¼óžè èäåàë íàò÷îâåêà
îí ñìåžå ñ óìà áîãî÷îâåêà” (1911, VI, 41).
Âàšà ñå ïîäñåòèòè äà ¼å ãîäèíó äàíà êàñíè¼å
(1912) ó ðàäèêàëñêîì Äåëó Íèêîë༠Âåëèìèðîâèž îá-
¼àâèî ñâî¼ó çíàìåíèòó ðàñïðàâó „Íè÷å è Äîñòî¼åâ-
ñêè”, êî¼à ¼å, èàêî ìíîãî ïðîäóášåíè¼à, áèëà íà ñëè÷-
íèì àêñåîëîøêèì ïîçèöè¼àìà êàî è êðèòèêà ó êè-
êèíäñêîì Ñðïñêîì ãëàñó. Òåæèøòå ¼å è êîä Âåëèìè-
ðîâèžà íà Äîñòî¼åâñêîì è Íè÷åó êàî åòè÷àðèìà: „£åð,
ãëå, Íè÷å è Äîñòî¼åâñêè ïðåäñòàâšà¼ó äâà ïðîòèâ-
ïîëîæíà ñâåòà. Ó œèìà ñå îëè÷àâà¼ó £óäå¼à è Ðèì,
õðèøžàíñòâî è ïàãàíèçàì, íàðîä è äåñïîò, âåðà è íå-
âåðîâàœå, íàäà è î÷à¼àœå, Õðèñòîñ è Àíòèõðèñò [...]
Íè÷å è Äîñòî¼åâñêè íèñó äâå òåîðè¼ñêå ñèëå êàêâå
ñó Ñïèíîçà è Êàíò, íî äâå æèâå ñèëå êî¼èìà ñâåò æè-
âè. Áîðáà ó èìå Íè÷åîâî è Äîñòî¼åâñêîãà âåž ñå îâ-
äå-îíäå çàïîäåâà. Íî, îäñóäíà ñòðàõîâèòà áîðáà èìà
òåê äà äîå. Äóõ íàä÷îâåêà è ñâå÷îâåêà èžè žå ïðåä
âî¼ñêàìà”7.
„Ïðîòèâïîëîæíîñò” ìèñëè Íè÷åà è Äîñòî¼åâ-
ñêîã, íàçíà÷àâàëà ¼å è „ïðîòèâïîëîæíîñò” äâà¼ó êóë-

7
„Íè÷å è Äîñòî¼åâñêè”, Êðèòè÷êà ìèñàî ôèëîñîôà è
íàó÷íèêà, Èçàáðàíè êðèòè÷êè ðàäîâè íàó÷íèêà è ôèëîñîôà,
Ñðïñêà êœèæåâíà êðèòèêà, êœèãà 25, Ìàòèöà Ñðïñêà, Èí-
ñòèòóò çà êœèæåâíîñò è óìåòíîñò, Íîâè Ñàä – Áåîãðàä, 1995.
ñòð. 362-363.

336
òóðíèõ îáðàçàöà ñà ñâèì ïðàêòè÷íèì êîíñåêâåíöà-
ìà íà ñòâàðíîñò, ïà ¼å è ïîëåìè÷êà ðåçîíàíöà êàêî ó
Ñðïñêîì ãëàñó òàêî è ó Äåëó è ó äðóãèì ñðïñêèì ãëà-
ñèëèìà òîãà âðåìåíà, óìîãîìå áèëà ïîñëåäèöà òå ÷è-
œåíèöå.
Äà ðåçèìèðàìî: êîíñåêâåíòíî îïðåäåšåœå
óðåäíèøòâà Ñðïñêîã ãëàñà äà è êœèæåâíîñò áóäå ó
ôóíêöè¼è ôîðìèðàœà íîâå èíòåëèãåíöè¼å è äà ïî-
ñðåäíî óòè÷å íà ñâåóêóïíè æèâîò íàðîäà ó ñðåäè-
øòå ¼å ïîñòàâèëî åäóêàòèâíó, ìîðàëèñòè÷êó è íà-
öèîíàëíó, à íå åñòåòñêó âðåäíîñò äåëà. Ò༠êîíöåïò
ïîïóëàðíå /ïðèìåœåíå/ êœèæåâíîñòè áèî ¼å ïî÷åò-
êîì 20. âåêà ¼îø ïðèñóòàí ó ñðïñêî¼ ïåðèîäèöè: îä
äå÷è¼å, îìëàäèíñêå, æåíñêå, âåðñêå äî çàáàâíî-ïî-
ó÷íå è îñòàî ¼å çíàòíèì äåëîì âåçàí çà òðàäèöèî-
íàëíå ïàòðè¼àðõàëíå âðåäíîñòè è ñïîðè¼å ñå îòâà-
ðàî ïðåìà íîâèì äóõîâíèì è óìåòíè÷êèì ñòðó¼à-
œèìà.
Ó Ñðïñêîì ãëàñó, è íå ñàìî ó œåìó, ò༠ìîäåë
¼å áèî ó ïðîöåñó òðàíñôîðìàöè¼å è èìàî ðàçëè÷èòå
ìîäàëèòåòå. Êàä íèñó áèëè ó êîëèçè¼è ñà èäåîëî-
øêèì, åòè÷êèì è âàñïèòíèì èíòåíöè¼àìà ãëàñèëà,
åñòåòè÷êè ïàðàìåòðè ñó áèëè óêšó÷åíè ó œåãà. Êîí-
ñòàòàöè¼à Âàñå Ñòà¼èžà äà ñå ïîñðåäñòâîì îâîã ëè-
ñòà „øèðèëî ñàçíàœå î çíà÷à¼íîñòè êœèæåâíî òåî-
ðåòñêîã è êðèòè÷êîã ðàäà ã. Áîãäàíà Ïîïîâèžà, àëè
äà ¼å ó œåìó îòâîðåíî ñóåíî œåãîâî ñõâàòàœå ëå-
ïîòå ó äàíàøœî¼ ñðïñêî¼ ëèðèöè” (1912, VII, 1), âå-
îìà äîáðî ïîçèöèîíèðà ó÷èíàê ëèñòà. Çàïðàâî, çáîã
ïðèìàòà äðóãèõ öèšåâà „ñõâàòàœå ëåïîòå”, íè¼å íè
ïîñòàëî ïðåäìåò îçáèšíè¼å àíàëèçå. Ñðïñêè ãëàñ è
œåãîâà óðåèâà÷êà ïîëèòèêà áèëè ñó ïðèìåð
åâîëóòèâíèõ ïðîöåñà êî¼è ñó òåêëè ñèíõðîíî ñà
åêñïëîçèâíèì è ïîñòàëè íåêà âðñòà îïîçèòíîã ôîíà
íàñïðàì êîãà ñó ñå ìîäåðíè ïðîöåñè îäðåèâàëè è
ïðîôèëèñàëè. Åâîëóòèâíîã, ðåôîðìàòîðñêîã êàðàê-

337
òåðà ¼å áèî óìîãîìå è „êàíîíñêè” ÷àñîïèñ ñðïñêå
ìîäåðíå – ÑÊÃ, êî¼è ¼å íà÷èíèî äàëåêî âåžå è îçáèš-
íè¼å ìîäåðíèçàöè¼ñêå ïîìàêå, ïîêàçó¼óžè òèìå íå ñà-
ìî ñóæèâîò âåž è ïðîæèìàœå ïîñòåïåíèõ è íàãëèõ
ïðîöåñà è œèõîâ çíà÷༠ó êóëòóðíîì ðàçâî¼ó.

338
 Èíäåêñ èìåíà
Àáðàøåâèž, Êîñòà 229
Àäàìîâèž, £îâàí 234
Àìáðîçèž, Êàòàðèíà 71, 73
Àíäðå¼åâ, Ëåîíèä Íèêîëà¼å-
âè÷ 314
Àíäðèž, Èâî 131- 134
Àíäðèž, Ìèëàí 330
Àíåëêîâèž, Êîñòà 165, 234
Àíòóëà, Íèêîëà 277, 312
Àòàíàñè¼åâèž, Êñåíè¼à 277
Àíòîí, Àøêåðö 54, 309
Áà¼àëîâèž, Ïåòàð 319
Áà¼èž, Èñèäîð 69
Áà¼ðîí, îðŸ Ãîðäîí (Geor-
ge Gordon Byron) 243
Áàëçàê, Îíîðå äå (Honoré de
Balzac) 302
Áàíäèž, Äàíèöà 334
Áàð, Õåðìàí (Hermann Bahr)
243, 247, 272, 289
Áàñòà, Äàíèëî 37
Áåêèž, Îëãà 293
Áåêìàí, Õàíñ (Hans Beckman)
288
Áåëçè, Êàòðèí (Catherine Bel-
sey) 251
Áåí Àêèáà, â. Íóøèž, Áðàíè-
ñëàâ
Áåðãñîí, Àíðè (Henri Berg-
son) 109
Áåðèž, Ãðãóð 311, 312
Áåøåâèž, Ñòåâàí 299, 300,
304
Áæåøêîâà, Åëèçà (Eliza Bøe-
zkova) 60, 310
Áèðíáàóì, Îòî ôîí (Otto Ju-
lius von Biernbaum) 280
Áîæîâèž, Ãðèãîðè¼å 108
Áîï÷åâ, Ñòåôàí 42
Áî¼èž, Ìèëóòèí 95, 195, 196,
198, 312
Áðàíäåñ, Ãåîðã (Georg Bran-
des) 244
Áðçàê, Äðàãîìèð 218, 219,
228, 231
Áðêèž, Ìèëàí 158
Áóäèñàâšåâèž, Ìèëàí 191
Áóœèí, Èâàí Àëåêñå¼åâè÷ 242
Âàçîâ, Èâàí 53, 55, 60, 309
Âà¼ëä, Îñêàð (Oscar Wilde) 80
Âàñèž, Äðàãèøà, 112
Âåëåê, Ðåíå (René Wellek) 6
Âåëèìèðîâèž, Íèêîë༠277,
312, 336
Âåëañàêåç, Äè¼åãî (Diego Ve-
lásquez) 264
339
Âåðãà, €îâàíè (Giovanni Ver-
ga) 243
Âåðëåí, Ïîë (Paul Verlaine)
123, 273
Âåñåëèíîâèž, £àíêî 12, 59,
66, 83, 102, 120, 143-167,
215, 218, 219, 220, 221,
222, 223, 225 231, 234,
236, 237, 242, 248, 295,
296, 299
Âåñíèž, Áîæèäàð 300
Âèäàê, Àðñåí 327
Âèäàêîâèž, Ìèëîø 49, 67,
71, 83, 85, 95, 96, 169, 170,
171, 173, 174, 175
Âèçíåð, Šóáîìèð 54
Âèëè¼àìñ, Ðå¼ìîíä (Raymond
Williams) 328
Âèíàâåð, Ñòàíèñëàâ 23, 24,
65, 66, 67, 74, 83, 86, 87,
88, 91, 97, 102, 103, 109,
118, 119, 120, 121, 125,
136, 139, 176, 193, 195,
196, 197, 198, 226, 250,
300, 312, 331
Âèòîøåâèž, Äðàãèøà 99, 101,
169, 250
Âèøœèž, Ôèëèï 119, 124
¼åæáèöêè, £àí (Jan Wierzbic-
ki) 32
Âî¼íîâèž, Èâî 68, 84, 187-198,
307, 318
Âð÷åâèž, Âóê 65
Âóêàäèíîâèž, Àëåê 140
Âóêàñîâèž, Ìèëàí 305, 312
Âóêèžåâèž, Ìèëåíêî 234
Âó÷åíîâ, Äèìèòðè¼å 218,
226, 245
Âó÷åòèž, €îðå 191
340
Âó÷êîâèž, Ðàäîâàí 102, 107,
127, 128, 224
Ãàâðèëîâèž, Àíäðà 220
Ãàðøèí, Âñåâîëoä Ìèõàèëî-
âè÷ 242
Ãåçåìàí, Ãåðõàðä (Gerhardt
Gesemann) 323
Ãåîðãå, Øòåôàí (Stefan Ge-
orge) 272, 281, 288
Ãåòå, £îõàí Âîëôãàíã ôîí (Jo-
hann Wolfgang von Goet-
he) 268, 277, 278, 284, 286,
316, 317
Ãè¼î, Æàí-Ìàðè (Jean Marie-
Guyau) 27, 204, 236, 255,
274
Ãëàâàø, Ñòàíî¼å 306
Ãëèãîðèž, Äèìèòðè¼å Ñîêî-
šàíèí 230, 231, 296
Ãëèøèž, Ìèëîâàí 66, 102,
219, 220, 222, 223
Ãëóø÷åâèž, Çîðàí 126
Ãî¼à, Ôðàíöèñêî (Francisco
José de Goya Lucientes) 133
Ãîðêè, Ìàêñèì (ïñåóäîíèì
Àëåêñå¼à ϼåøêîâà) 242,
335
Ãðåãîð÷è÷, Ñèìîí 309
Ãðèáî¼åäîâ, Àëåêñàíäàð Ñåð-
ãå¼åâè÷ 302
Ãðèí, Àíàñòàçè¼óñ (Anastasi-
us Grin) 279
Ãðèíáëàò, Ñòèâåí (Stephen
Greenblatt) 11, 143, 192
Ãðîë, Ìèëàí 78, 110, 192,
193, 194, 198, 219, 220,
234, 237, 290
Ãðóáà÷èž, Ñëîáîäàí 272, 278 €óêèž, Òîäîð 300
Ãð÷èž, £îâàí Ìèëåíêî 66 €óðèž, Ìèëîø 99
€óðè÷èž, Ìëàäåí Ñò. 101

Äàíè÷èž, €óðî 233

Äåâå÷åðñêè, Æèâî¼èí 302, 304 Åðíñò, Îòî (Otto Ernst) 280
Äåìåë, Ðèõàðä (Richard Deh-
mel) 272, 281, 288, 292
Äåðåòèž, £îâàí 250 Æåðîìñêè, Ñòåôàí (Stefan
Äèìèòðè¼åâèž, £åëåíà 228, Žeromski) 60
231, 252–254, 259, 296, Æèâàšåâèž, Äàíèëî 162, 163,
299 250
Äîäå, Àëôîíñ (Alphonse Da- Æèâàíîâèž, Æèâàí 258
udet) 243 Æèâî¼èíîâèž, Âåëèìèð Mas-
Äîëèìóð, îíàòàí (Jonathan suka 277, 282
Dollimore) 13 Æèâî¼èíîâèž, £îâàí 330
Äîìàíîâèž, Ðàäî¼å 104, 105, Æèðàðäå, Ðàóë (Raoul Girar-
160, 161, 162, 163, 219, det) 148, 150, 151, 165,
220, 223, 224, 225- 227, 199, 200, 204
229, 246 Æìåãà÷, Âèêòîð 272
Äîì¼àíèž, Äðàãóòèí 54 Æóïàí÷è÷, Îòîí 53, 55, 309
Äîñòî¼åâñêè, Ô¼îäîð Ìèõà¼-
ëîâè÷ 242, 244, 336
Äðèí÷èž, Ñàâà 101 Çàãîðàö, â. Ìåøòðîâèž, Èâàí
Äó÷èž, £îâàí 55,77, 80, 92, Çîëà, Åìèë (Emile Zola) 243,
96, 116, 169, 170, 172, 244, 246
178, 180, 181, 182, 183, Çîðèž, Ñâåòîçàð 263, 264
184, 185, 188, 230, 231, Çîðêî, £îâàí 69, 322
238, 247, 252, 259, 260,
261, 269, 289, 300, 312
Èáçåí, Õåíðèê (Henrik Ibsen)
192, 274, 290
€èêèž, Îñìàí 227, 229, 309 Èâàíèž, Äóøàí 65
€îðåâèž, Âëàäàí 12, 218, Èâàíèž, Ìîì÷èëî 156, 157,
220 160, 161, 220, 225
€îðåâèž, Òèõîìèð 31, 32, Èâàíîâ, Âàñèš, 309
33, 312 Èâàíîâèž, Àíäðè¼à, âèäè
€îðèž, Íèêîëà 98, 228, 296, Ñêåðëèž, £îâàí
289 Èâêîâèž, Ìèëîø 277, 282, 288

341
Èãœàòîâèž, £àêîâ 146
Èãî, Âèêòîð (Victor Hugo) 152,
243, 302
Èëèž, Âî¼èñëàâ £. 74, 89, 94,
98, 170, 180, 227, 229,
230, 231, 233, 238, 247,
286
Èëèž, Âî¼èñëàâ Ìëàè 98,
101, 300, 332
Èëèž, Äðàãîñëàâ 300
Èëèž, Äðàãóòèí £. 99, 100,
160, 191, 204, 227, 230,
250, 295, 295, 299, 322,
330
£àêøèž, Âàñà 327
£àêøèž, €óðà 180, 240, 331,
334
£àêøèž, Ìèëåòà 230, 238,
299, 312, 332, 334, 335
£àêøèž, Ìèëóòèí 327
£àíêîâèž, Ìèëèöà 80, 254,
302
£å¼òñ, Âèëè¼àì Áàòëåð (Willi-
am Butler Yeats) 23
£åëèž, Mèëîñàâ 98, 299
£åðåòîâ, Êàòàëèíèž Ðèêàðä
54
£îâàíîâèž, Âëàäèìèð Ìà-
ðàìáî 264, 265, 267
£îâàíîâèž, £îâàí Çì༠83, 89,
170, 178, 181, 228, 235,
239, 244, 331
£îâàíîâèž, £îâàí Ñ. 323
£îâàíîâèž, Ìèëóòèí 299,
300, 303
£îâàíîâèž, Ïà¼à 70, 71, 319
£îâàíîâèž, Ðàøêî, 192, 195
342
£îâàíîâèž, Ñëîáîäàí 21, 34,
35, 37, 38, 39, 81, 249, 270
£îâàíîâèž, Ñòåâàí 234
£îâèž, Áî¼àí 123
£îâêèž, Ïðîêà 58, 98, 101,
300, 313, 314
£óêèž, Ëóêà 58
Êàíäèíñêè, Âàñèëè¼ 85
Êàíò, Èìàíóåë (Imanuel Kant)
274, 336
Êàðàáåãîâèž Àâäî 227
Êàðàâåëîâ, Šóáåí 42
Êàðàîðå, Ïåòðîâèž €îðå
Êàðàìçèí, Íèêîë༠Ìèõà¼ëî-
âè÷ 302
Êàðàñêà, £îñèï 50
ÊàðàŸèž, Ñòåôàíîâèž Âóê 6,
65, 66, 86, 116, 155, 209,
233
ÊàðàŸèž, Ðàäèâî¼å 298
Êàñòåëíóîâî, Åíðèêî (Enrico
Castelnuovo) 243
Êàòåœèí, Ïàâåë Àëåêñàíäðî-
âè÷ 302
Êàôêà, Ôðàíö (Franz Kafka)
272
Êâåäåð £åëîâøåê, Çîðêà 244,
309
Êåð, Àëôðåä (Alfred Kehr) 272
Êåëåð, Ãîòôðèä (Gottfried
Keller) 279
Êåòå, Äðàãîòèí (Dragotin
Kette)
Êèïëèíã, îçåô Ðàä¼àðä (Jo-
seph Rudyard Kipling) 243
Êðàšåâèž, Ìàðêî 37, 73, 84,
95, 96, 105, 107, 162, 163
Êðàìàðæ, Êàðåë (Karel Kra-
máø) 44
Êðœåâèž, ÕàòèŸà 105, 123, 131
Êèçåë, Õåëìóò (Helmut Kie-
sel) 38
Êëà¼ñò, Õà¼íðèõ (Heinrich
Kleist) 243
Êíåæåâèž, Áîæèäàð 22
Êíåæåâèž, Èâàí 155, 156, 164
Êîâà÷èž, Àíòå 309, 313
Êîâèž, Ìèëîø 275
Êîçàðàö, Èâàí 54, 309, 313
Êîœîâèž, Ïåòàð 69
Êîïå, Ôðàíñîà (François Jo-
achim Eduard Coppée) 335
Êîðîëè¼à, Ìèðêî 58, 312
Êîñòèž, Ëàçà 88, 89, 240, 330,
331
Êîñòèž, Òàäè¼à 302, 303
Êîöåáó, Àóãóñò ôîí (August
von Kotzebue) 286
Êðàóñ, Êàðë (Karl Kraus) 272
Êî÷à Êàïåòàí, â. Àíåëêîâèž
Êî÷à
Êî÷èž, Ïåòàð 105, 106, 127,
209, 210, 330
Êðëåæà, Ìèðîñëàâ 112
Êóìàíóäè, Êîñòà 44, 45
Ëàãåðëåô, Ñåëìà (Selma Ot-
tilia Lovisa Lagerlöf) 335
Ëàçàðåâèž, Áðàíêî 75, 92,
110-113, 189, 196, 197,
256, 277, 287, 312
Ëàçàðåâèž, Æàðêî, 304
Ëàçàðåâèž, Ëàçà 77, 102, 120,
206, 210, 235, 236
Ëàêîâèž, Ñàâà 327
Ëàìàðòèí, Àëôîíñ äå (Alp-
honse de Lamartine) 243
Ëàóáå, Õà¼íðèõ (Henrich La-
ube) 316
Ëåáë, Àëáàëà Ïàóëèíà 43, 52,
264, 277, 282
Ëå¼àðä, Îñòèí Õåíðè (Austen
Henry Layard) 265, 266
Ëåìåòð, Æèë (Jules Lemaître)
312
Ëåíàó, Íèêîëàóñ (Nikolaus le-
nau) 243, 278
Ëåñèíã, Ãîòõîëä Åôðàèì (Ep-
hraim Gotthold Lessing) 287
Ëåñêîâàð, £àíêî, 54
Ëåøèž, Çäåíêî 10, 144, 250
Ëèëè¼åíêðîí, Äåòëåô ôîí
(Detlev von Liliencron) 272,
280, 284, 285
Ëîòè, ϼåð (Pierre Loti) 243
Ëîòìàí, £óðè¼ Ìèõà¼ëîâè÷ 5,
6, 7, 8, 13, 16, 110, 157,
167, 257, 302
Ëîòðåàìîí (Conte de Lau-
tréamont) 123
Ëóêîâèž, Êîñòà 316, 317
Šåðìîíòîâ, Ìèõàèë £óð¼å-
âè÷ 59, 242
Šóáèøà, Ñò¼åïàí Ìèòðîâ 66
Šóøèž, Ðàäîø 32
Ìàí, Õà¼íðèõ (Heinrich Mann)
272, 281
Ìàí, Òîìàñ (Thomas Mann)
271, 272, 281
Ìàíî¼ëîâèž, Òîäîð 12,24,
29.119, 250, 280
343
Ìàðèíåòè, Ôèëèïî Òîìàçî
(Fillipo Tommaso Marinet-
ti) 95, 174, 255
Ìàðèíêîâèž, Ïàâëå 188, 217,
219, 220, 225, 232, 233,
234, 237, 238, 239, 240,
295, 97, 313, 316, 317,
318, 323, 324
Ìàðèíî, Àäðè¼àí (Adrian Ma-
rino) 6, 16, 41, 82, 93, 171,
210, 211, 246
Ìàð¼àíîâèž, Ìèëàí 309, 313
Ìàðêîâèž, Áîæèäàð 43, 52, 57
Ìàðêîâèž, Äàíèöà 179, 254,
312, 332
Ìàðêîâèž, Ïà¼à Àäàìîâ 83
Ìàðêîâèž, Ñâåòîçàð 28, 42,
166, 202, 203, 204, 225,
235, 244, 329
Ìàðêñ, Êàðë (Karl Marx) 109
Ìàðòèíè, Ôðèö (Fritz Marti-
ni) 267
Ìàñàðèê, Òîìàø Ãàðèã (Tomás
Garrigue Masaryk) 31, 46,
47, 48, 56
Ìàòàâóš, Ñèìî 66, 252, 261-
263
Ìàòèöêè, Ìèîäðàã 123, 131,
136, 139
Ìàòîø, Àíòóí Ãóñòàâ 106
Ìàžå¼îâñêè, Èãœàöè (Ignacy
Maciejowski) 60
Ìàøèí, Äðàãà 219
Ìåòåðëèíê, Ìîðèñ (Maurice
de Maeterlinck) 247
Ìåøòðîâèž Èâàí 37, 49, 56,
6872, 73, 84, 85, 99, 101,
125, 127, 189, 256, 273,
294, 320, 322
344
Ìè¼óøêîâèž, Ëåïîñàâà 254
Ìèëèíêîâèž, Ñèìà 158
Ìèëèžåâèž, Âåšêî 88,102,
103, 109, 335
Ìèëèžåâèž, Ìèëàí 233
Ìèëèžåâèž, Ìèëèž 32
Ìèëî¼åâèž, Ìèëî¼å 69, 70
Ìèëî¼åâèž, Ìèëîø 210
Ìèëîøåâèž, Ìîì÷èëî 302
Ìèëîøåâèž, Íèêîëà 138
Ìèëóòèíîâèž, Ñèìà Ñàðà¼-
ëè¼à 66
Ìèšàíîâ, Ìàðêî 65, 209
Ìèðáî, Îêòàâ (Octave Mirbe-
au) 290
Ìèñå, Àëôðåä äå (Alfred de
Musset) 243
Ìèòðèíîâèž, Äèìèòðè¼å 13,
35, 36, 37, 38, 56, 57, 59,
82, 83, 87, 88, 90, 125, 169,
170, 71, 172, 175, 256,
291, 292,293, 294, 295,
308, 320, 322, 323
Ìèòðîâèž, Àëåêñàíäàð 190
Ìèòðîâèž, Ìèëîðàä 171, 178,
220, 228, 229, 230, 232,
233, 234, 238, 278, 282
Ìèöèž, Šóáîìèð 127, 128
Ìèöê¼åâè÷, Àäàì (Adam Ber-
nard Mickiewicz) 23
Ìèøå, £åðîëèì 71, 73, 303,
304, 319
Ìëàäåíîâèž, Ðàíêî 196, 198
Ìîêðàœàö, Ñòåâàí 69
Ìîìáåðò, Àëôðåä (Alfred
Mombert) 272, 288, 291
Ìîíòðîóç, Ëóèñ (Louis Mon-
trose) 13, 173
Ìîïàñàí, Ãè äå (Guy de Ma-
upassant) 335
Ìóðèšî, Áàðòîëîìåî Åñòåáàí
(Bartoloméo Esteban Muril-
lo) 264
Íàçîð, Âëàäèìèð 54, 55, 58
Íàíàçåí, Ïåòåð (Peter Nàn-
sen) 243
Íàñòàñè¼åâèž, Ìîì÷èëî 74,
118, 121, 122, 125, 133,
136, 137, 139, 194
Íåãðè, Àäà (Ada Negri) 256
Íåäèž, Šóáîìèð 74, 76,
77,151, 206, 216, 220, 233,
306, 313
Íåìàœà, Ñòåôàí 97
Íåíàäèž, Äðàãîñëàâ 303, 304
Íåñòîð Æó÷íè, âèäè £îâêèž,
Ïðîêà
Íèêîëà¼åâèž, Áîæèäàð 321
Íèêîëà¼åâèž, Äóøàí 312
Íè÷å, Ôðèäðèõ (Friedrich Ni-
etzsche) 109, 239, 276,
277, 280, 281, 282,283,
286, 315, 316, 334, 335
Íîâàê, ¼åíöåñëàâ 309, 313, 314
Íîâàêîâèž, Ñòî¼àí 47, 58,
152, 311
Íîðäàó, Ìàêñ (Max Nordau)
272, 290
Íóøèž, Áðàíèñëàâ 59, 120,
121, 146, 164, 219, 220,
222, 226, 228, 240, 248,
290, 295, 296, 297, 298,
304, 305, 306, 307, 311,
319, 322, 323, 325
Œåãîø, Ïåòàð I Ïåòðîâèž 65,
84, 88, 89, 92, 94, 209, 252,
265, 266, 267
Îáèëèž, Ìèëîø 37, 84, 96
Îáðàäîâèž, Äîñèòå¼ 21, 28,
34, 56, 204, 328, 329
Îáðåíîâèž, Àëeêñàíäàð 42,
217, 219
Îáðåíîâèž Ìèõà¼ëî 42
Îäàâèž, Ðèñòà 223
Îðôåëèí-Ñòåôàíîâèž Çàõà-
ðè¼å 94
Ïàâëîâèž, Äðàãóòèí 230
Ïàëàâåñòðà, Ïðåäðàã 79, 175,
188, 250, 293
Ïàíäóðîâîž, Ñèìà 78, 79, 89,
90, 113, 114, 115, 117, 169,
170,173, 178, 179, 180,
184, 185, 189, 207, 239,
263, 273, 289, 292, 296,
312, 313, 314, 315
Ïå¼÷èíîâèž, Êîíñòàíòèí 329
Ïåêîâèž, Ñëîáîäàíêà 260
Ïåëèí, Åëèí 53, 309
Ïåí÷èž, Ñàâà 132
Ïåðîâèž, Ëàòèíêà 149
Ïåðîâèž, Ðàäîâàí Òóíãóç Íå-
âåñèœñêè 106, 107,108,
127, 302
Ïåòêîâèž, Âëàäèñëàâ Dis 79,
91, 114, 175, 207, 239,
273, 292, 299, 300, 301,
305, 312, 334
Ïåòêîâèž, Çäåíêà, 87
Ïåòêîâèž, Íîâèöà 102, 104,
115, 122, 130, 138
Ïåòðîâèž, Áîøêî 330
Ïåòðîâèž, Âåšêî 112, 158,
179, 180, 258, 312, 313,
315, 331, 332, 334
345
Ïåòðîâèž, €îðå Êàðàîðå
42, 262, 306
Ïåòðîâèž, Èëè¼à 300
Ïåòðîâèž, Ìèëîðàä Ñåšàí-
÷èöà 69, 222, 223, 227, 229
Ïåòðîâèž, Ìèõà¼ëî 312
Ïåòðîâèž, Íàäåæäà 70, 71,
72, 73, 320
Ïåòðîâèž, Ïåòàð Ïåöè¼à 302,
303
Ïåòðîâèž, Ðàñòêî 74, 97, 98,
115, 118, 123, 124, 125,
133, 134, 135, 139, 194
Ïåòðîâèž, Óðîø 22, 234, 236,
237, 238, 243, 245
Ïåòðîíè¼åâèž, Áðàíèñëàâ
276, 277, 282, 313
Ïè¼àäå, Ìîøà 71
Ïî, Åäãàð Àëàí (Edgar Allan
Poe) 243
Ïîïà, Âàñêî 121, 140
Ïîïîâèž, Áîãäàí, 14, 15, 22,
24, 25, 26, 27, 29, 31, 33,
34, 36, 74, 75, 87, 89, 112,
116, 117, 151, 169, 216,
225, 233, 242, 245, 247,
249, 251, 269, 270, 273,
274, 275, 278, 279,282,
284, 285, 286, 287, 291,
292, 296, 311, 321, 328,
329, 331, 332, 337
Ïîïîâèž, Áîðèâî¼å 308, 309,
313, 314
Ïîïîâèž, Áðàíêî 71
Ïîïîâèž, Äóøàí 315
Ïîïîâèž, Çàðè¼à 106, 107,
108, 302
Ïîïîâèž, Êîíñòàíòèí Êàìå-
ðàø 286
346
Ïîïîâèž, Ëàçàð, 102, 103
Ïîïîâèž, Ïàâëå, 277, 278,
282, 283, 284, 286
Ïîïîâèž, Òàœà 135
Ïðåâî, Ìàðñåë (Marcel Pré-
vost) 243
Ïðåäèž, Ìèëàí 240
Ïðåäèž, Ìèëîø 307
Ïðåäèž, Ñâåòèñëàâ 281, 282
Ïðåäèž, Óðîø 70, 319
Ïðèáèžåâèž, Ìèëàí 252, 253,
257, 259
Ïðèäîì, Ñèëè (Silly Prud-
homme) 243, 247
Ïðîäàíîâèž, Áîæà 304
Ïðîäàíîâèž, £àøà 234, 246,
249, 310
Ïðîòèž, Ìèîäðàã 77
Ïðîòèž, Ïðåäðàã 250
Ïðîòèž, Ñòî¼àí 310
Ïðóñ, Áîëåñëàâ (Boleslaw
Prus) 60
Ïóòíèê, Ñàâà 327
Ïóøêèí, Àëåêñàíàäàð Ñåð-
ãå¼åâè÷ 59, 242, 243, 244
Ðàäè÷åâèž, Áðàíêî 88, 89, 92,
98, 170, 180
Ðàäóëîâèž, Ìèëàí 207
Ðà¼èž, Âåëèìèð 312, 332
Ðà¼èž, £îâàí 335
Ðàíêîâèž, Ñâåòîëèê 145, 146,
150, 157, 158, 159, 160,
222, 237
Ðàêèž, Ìèëàí 74, 77, 80, 92,
94, 95, 114, 171, 178, 180,
300, 312, 313, 314
Ðàêèž, Ìèòà 281, 282
Ðàñêèí, îí (John Ruskin)
234, 239
Ðåãàëè, £îñèï 309
Ðå¼ìîíò, Âëàäèñëàâ Ñòàœè-
ñëàâ (Wladyslav Stanislav
Reymont) 60
Ðåìáî, Àðòèð (Arthur Rim-
baud) 123, 273
Ðåíàí, Åðíñò (Ernest Renan)
27, 204, 207, 236, 274, 312
Ðåíàð, Æèë (Jules Renard) 27,
204, 235, 236, 274
Ðåøåòàð, Ìèëàí 58
Ðèëêå, Ðà¼íåð Ìàðè¼à (Ràiner
Maria Rilke) 280, 281
Ðèñòèž, Ìàðêî 134
Ðèøïåí, Æàí (Jean Richepin)
233
Ðóâàðàö, Äèìèòðè¼å 152, 162,
203, 312
Ñàâèž, Ìèëàí 220, 235
Ñàëîìå, Ëó (Lu Salome) 276,
280
Ñàëòèêîâ-Ø÷åäðèí, Ìèõàèë
£åâãðàôîâè÷ 242
Ñåêóëèž, Èñèäîðà, 15, 33, 34,
35, 55, 56, 79, 80, 81, 88,
89, 90, 91, 99, 102, 103,
109, 113, 114, 137, 169,
170, 173, 175, 176, 177,
178, 182, 183, 185, 193
207, 239, 250, 254, 256,
263, 273, 277, 279, 281,
283, 289, 292, 305, 312,
331, 335
Ñåðàî, Ìàòèëäå (Matilde Se-
rao) 243
Ñèáåëè¼óñ, £àí (Jan Sibelius)
23
Ñèìèž, Šóáîìèð 220
Ñèìèž, Ñâåòèñëàâ 249
Ñèìîâèž, Šóáîìèð 96, 139
Ѽåíêåâè÷, Õåíðèê (Henryuk
Sienkewcz) 60
Ѽåðîøåâñêè, Âàöëàâ (Wac-
law Sieroszewski) 310
Ñêåðëèž, £îâàí 12, 15, 22, 24,
27, 28, 29, 31, 32, 33, 34,
36, 37, 43, 44, 45, 46, 47,
55, 58, 74-82, 87, 89, 90,
92, 112, 125, 151, 159,
166, 169, 173, 174, 175,
199-211, 216, 219, 220,
223, 225, 229, 234, 235,
236, 239, 242, 245, 247,
249, 251, 255, 256, 272,
273, 274, 278, 279, 284,
290, 292, 297, 300, 315,
320, 321, 329, 335
Ñëàâå¼êîâ, Ïåí÷î 53, 55, 60,
309, 312
Ñëàäêîâè÷, Àíäðå¼ (Andrej
Sládkoviè) 310
Ñëè¼åï÷åâèž, Ïåðî 47, 48, 57,
58, 83, 169, 170, 178, 183-
186, 277
Ñìèò, Àíòîíè Ä. (Anthony D.
Smith) 22, 28, 30, 147
Ñìîäëàêà, Ëóêà 57
Ñïàñèž, £åëà 299
Ñïåíñåð, Õåðáåðò (Herbert
Spencer) 274, 277
Ñïèíîçà, Áàðóõ (Baruch Spi-
noza) 336
Ñðåçî¼åâèž, Äóøàí 79, 292,
300, 312
347
Ñðåìàö, Ñòåâàí 83, 219, 220,
222, 238
Ñðåòåíîâèž, Ìèëîø 302
Ñðåžêîâèž, Ïàíòà 210
Ñòà¼èž, Âàñà 328, 329, 330,
331, 332, 333, 337
Ñòàíêîâèž, Áîðèñàâ 77, 88,
102, 103, 104, 220, 224,
225, 227, 237, 247, 296,
307, 312, 332
Ñòàíî¼åâèž, Ìèëè¼à €. 232
Ñòàíî¼åâèž, Ñòàíî¼å 312
Ñòàð÷åâèž, Àíòå 210
Ñòåðí, Ëîðåíñ (Lawrence Ste-
rne) 243
Ñòåôàíîâèž, Ñâåòèñëàâ 15,
83, 87, 88, 89, 90, 114, 116,
117, 171,178, 194, 250,
289, 299, 301, 313, 314
Ñòåôàíîâèž, Òîäîð Âèëîâ-
ñêè 310
Ñòî¼àíîâèž, Šóáà 310
Ñòî¼èž, Íèêîëà 282
Ñòðà¼íèž, Êîñòà 71, 319, 320
Ñòðàøèìèðîâ, Àíòîí 309
Ñòðèíäáåðã, Àóãóñò (Àugust
Strindberg) 243, 247, 274
Ñóäåðìàí, Õåðìàí (Hermann
Sudermann) 290
Ñóïèëî, Ôðàíî 58
Òàëåòîâ, Ïåðà 162, 223, 296,
313, 315, 316, 323, 324
Òàðòàšà, Èâî 249
Òàñèž, €îðå, 305
Òâåí, Ìàðê (Marc Twein) 243
Òåí, Èïîëèò (Hippolyte Tai-
ne) 79, 109, 207, 274
348
Òåøèž, Ãî¼êî 87, 117
Òèìîòè¼åâèž, Âî¼êî 158
Òîäîðîâ, Ïåòêî 60
Òîäîðîâèž, Ïåðà, 145, 146,
150, 157, 158, 159, 160, 220
Òîäîðîâèž, Ñòåâàí 70
Òîëñòî¼, Ëàâ Íèêîëà¼åâè÷ 59,
242, 244, 310, 333
Tîìà, Ëóäâèã (Ludwig Tho-
ma) 280, 290
Òîìèž, £àøà 33, 258, 333
Òðèâóíàö, Ìèëîø 284, 285,
286, 312
Òóðãåœåâ, Èâàí Ñåðãå¼åâè÷
242
Òóòœåâèž, Ñòàíèøà
Žèïèêî, Èâî 209, 210, 237,
252, 261-263, 312
Žîðîâèž, Ñâåòîçàð 108, 176,
220, 222, 223, 229, 312
Žóð÷èí, Ìèëàí 276, 277,
281, 282, 283, 285, 290,
308, 315, 331
Óãðè÷èž, £åôòî 191, 219, 220,
221, 226
Ó¼åâèž, Àóãóñòèí 99, 196
Óëàíä, Ëóäâèã (Ludwig Uh-
land) 243, 278
Óñêîêîâèž, Ìèëóòèí 88, 103,
109, 209, 302, 303, 312,
335
Ôèëèïîâèž, Äðàãîšóá 98
Ôëàêåð, Àëåêñàíäàð 128
Ôëîáåð, Ãèñòàâ (Gustave Fla- Õîëà÷åê, £îñèô (Josif Holac-
ubert) 244, 302 hek) 49
Ôîðè¼åë, Êëîä (Claude Fau- Õðèñòèž, Ñòåâàí 68-70, 189,
riel) 286 321, 322
Ôðà¼òàã, Ãóñòàâ (Gustav Frey- Õðèñòîâ, Êèðèë 53, 309
tag) 287 Õîëö, Àðíî (Arno Holz) 272,
Ôðàíñ, Àíàòîë (Anatole Fran- 292
ce) 314 Õîôìàíñòàë, Õóãî ôîí (Hu-
Ôðî¼ä, Ñèãìóíä (Sigmund go von Hofmannsthal) 271,
Freud) 109 272, 280, 281, 288
Ôðèíò, Àëåêñàíäàð (Alexan- Õóõ, Ðèêàðäà (Ricarda Huch)
der Frynt) 50 288
Ôóêå, Ôðèäðèõ Ôðà¼õåð äå ëà
Ìîò (Friedrich Freiherr de
la Motte Fouqué) 278, 279 Öàð, Ìàðêî 252, 253, 254,
255, 256, 257, 259, 289
Öâåòèž, Ìèëîø 220
Õàãåìàí, Êàðë (Karl Hà- Öâè¼èž, £îâàí 29-33, 37, 43,
gemànn)316 47, 58, 207
Õà¼íå, Õà¼íðèõ (Heinrich He- Öåñàðåö, Àóãóñò 58
ine) 243, 252, 260, 264, Öðíîáàðàö, Ñòàíêî 155, 156
267, 268, 269, 277, 278, Öðœàíñêè, Ìèëîø 112, 113,
283, 284, 285 115, 126, 127, 129, 130,
Õàðäåí, Ìàêñèìèëè¼àí (Max- 131, 133, 139
similian Harden) 272 Öóâà¼, Ñëàâêî 58
Õàðò, Ãàáðè¼åë è Õà¼íðèõ (Ga-
briel und Heinrich Hart)
272, 288
×åðíèøåâñêè, Íèêîë༠Ãà-
Õàëì, Ôðèäðèõ (Friedrich
âðèëîâè÷ 77
Halm) 286
Õàìñóí, Êíóò (Knut Hamsun) ×åõîâ, Àíòîí Ïàâëîâè÷ 59,
243, 310 242, 310, 335
Õàóïòìàí, Ãåðõàðä (Gerhart ×åêèž, Ìèëóòèí 316, 317
Hauptmann) 243, 247, 272, ×åðèíà, Âëàäèìèð 308
281 ×îëîâèž, Èâàí 201
ÕàŸè Ðóâèì 165, 234 ×îðáèž Âóêèžåâèž, Äðàãàíà
Õåðâåã, Ãåîðã (Georg Her- 148, 158
wegh) 279
Õåôòèíã, Õàðîëä (Harold,
Hefting) 276, 323 àŸèž, Ïåòàð 133

349
Øàìèñî, Àäàëáåðò (Àdalbert Øèøêîâ, ¼à÷åñëàâ £àêîâëå-
Chamisso) 278, 281 âè÷ 302
Øàíòèž, Àëåêñà 58, 169-186, Øëàâå, Ôðèö (Fritz Schlawe)
228, 229, 230 , 231, 275, 271
277, 278, 282, 283, 296, Øíèöëåð, Àðòóð (Arthur
299, 312, 315, 331, 332 Schnitzler) 247, 291
Øîìîœñêè, Àëåêñàíäàð
Øàíòèž, £àêîâ 230
(Aleksander Szomañski
Øàíòèž, £åôòàí 228 310
Øåêñïèð, Âèšåì (Wiliam Øòåõ, Âàöëàâ (Václav Štech)
Shakespeare) 316, 317 310

350
 Èíäåêñ ÷àñîïèñà
À Vihor (Zagreb, 1914) 99, 308
Die Aktion (Áåðëèí, 1911-
1932) 271
Á
Blätter für die Kunst (Áåðëèí,
1892-1919)
Áîñàíñêà âèëà (Ñàðà¼åâî
1884 –1914) 13, 33, 35, 36,
38, 55, 56, 59, 71, 73, 74,
83, 85, 89, 171, 175, 190,
196, 216, 295, 297, 308,
310, 320, 325
Áîðáà (Áåîãðàä, 1910–1914)
315
Áðàíêîâî êîëî (Ñðåìñêè Êàð-
ëîâöè 1895–19414) 50,
59, 146, 163, 216, 281,
295, 310
 196, 217, 218, 238, 336,
Ver sacrum (Áå÷, 1898-1903)
271
Âèëà (Áåîãðàä, 1865–1868 ) 9
Âðà÷ ïîãàà÷ (Çàãðåá–Íîâè
Ñàä , 1896–1915) 334
Âðåìå (Áåîãðàä , 1919–1941)
193
Ã
Ãà¼ðåò (Ñàðà¼åâî, 1907–1914),
179
Die Geselschaft (Ìèíõåí,
1885-1902)
Ãëàñíèê ¼óãîñëîâåíñêîã ïðî-
ôåñîðñêîã äðóøòâà (Áåî-
ãðàä, 1921–1941) 181
Ä
Äàíèöà (Íîâè Ñàä–Áåîãðàä,
1894 ) 9
Äåëî (Áåîãðàä, 1894–1915)
70, 72, 149, 163, 190, 191,
337
Äíåâíè ëèñò (Áåîãðàä, 1877–
1903) 149
351
Ç Književni jug (Çàãðåá, 1918–
1919) 60, 176
Çàáàâíèê (Êðô, 1917 –1918) ʜèæåâíè ëèñò (Áåîãðàä,
92, 97, 98, 258 2002–) 52
Çâåçäà (Áåîãðàä, 1894; 1898-
1901) 59, 165, 215–248
Çâåçäà (Áåîãðàä, 1912) 56, 59, Ë
68, 69, 71, 72, 179, 188,
189, 195, 228, 295– 325 Ëåòîïèñ Ìàòèöå ñðïñêå (Íî-
Çåíèò (Çàãðåá–Áåîãðàä 1921– âè Ñàä, 1824-) 50, 69, 162,
1926 ) 127 163 195, 196, 197, 235
Çîðà (Ìîñòàð, 1896–1901)
88, 216
Çîðà (Áå÷ , 1910–1912) 44, 57, Ì
54, 308
Ìàëå íîâèíå (Áåîãðàä, 1889-
1903) 145
È Ìèñàî (Áåîãðàä, 1882) 244
Ìèñàî (Áåîãðàä, 1919–1937)
Die Insel (Áåðëèí, 1899– 116
1902) 271, 280 Die Moderne (Áåðëèí, 1890)
271
Morgen (Áåðëèí, 1907-1909)
£ 271
£àâîð (Íîâè Ñàä, 1874–1892)
Í
9, 233
£óã (Êóìàíîâî, 1928) 53
Íàäà, (Ñàðà¼åâî 1895–1903),
Jugend (Ìèíõåí, 1896-1940)
162
271
Jung Deutschland (Ñàðáðè- Íàðîä (Ìîñòàð, 1907–1914)
êåí, Ëîíäîí 1900-1902) 49, 173, 174, 175, 277
Íàðîä (Áåîãðàä, 1919) 183
Íîâà Èñêðà (Áåîãðàä, 1899–
Ê 1907) 178
Íîâè Ñðáèí (Ñîìáîð, 1912–
ʜèæåâíà íåäåšà (Áåîãðàä, 1914) 33, 55, 91, 333
1904 –1905) 178, 189, 289
ʜèæåâíîñò è ¼åçèê (Áåî-
ãðàä, 1956–) 66

352
Î Ñðïñêè êœèæåâíè ãëàñíèê
(Áåîãðàä, 1901–1914;
Îä¼åê (Áåîãðàä, 1884–1929) 1919-1941) 9,12, 21, 23,
191 24, 26,29, 34, 55, 56, 60,
ÎòàŸáèíà (Áåîãðàä, 1875– 69, 70, 71, 74, 75, 82, 89,
1891) 9 113, 116, 163, 189, 196,
197, 216, 217, 222, 225,
234, 235, 239, 242, 247,
Ï 248, 249–294, 295, 297,
298, 300, 308, 312, 315,
Ïè¼åìîíò (Áåîãðàä 1911– 320, 321, 322, 324, 325,
1915) 52, 99, 195 329, 338
Ïîëèòèêà (Áåîãðàä, 1904–) Ñðïñêè ïðåãëåä (Áåîãðàä,
179, 191 1895) 9, 216, 217, 222, 306
Ïîëèöè¼ñêè ãëàñíèê (Áåîãðàä, Ñòðàæèëîâî (Íîâè Ñàä,
1897–1914) 157 1885 –1894) 9
Ïðàâäà (Áåîãðàä, 1919 –
1941) 181 Ô
Ïðè¼åãëåä Ìàëå áèáëèîòåêå
(Ìîñòàð, 1899–1910) 88 Freie Bühne /Die neue Run-
Ïðîñâåòíè ãëàñíèê (Áåîãðàä, dschau / (Berlin, 1890-) 271
1880–1915) 157 Die Fackel (Áå÷, 1899-1936)
271
Der Frühlingssturm (Ëèáåê,
Ñ 1907) 271

Slovanski Prehled (Prag) 50

Ñëîâåíñêè ¼óã (Áåîãðàä, 1903 Õ
–1912) 44, 52, 53, 54, 55,
56, 57, 91, 99 Hyperion (Ìèíõåí, 1908-
Ñðáîáðàí (Çàãðåá, 1894– 1910) 271
1914) 334
Ñð (Äóáðîâíèê, 1902–1908)
191 Ø
Ñðïñêà îìëàäèíà (Ñàðà¼åâî,
1912–1913) 36, 85 Øòàìïà (Áåîãðàä, 1902-
Ñðïñêè ãëàñ /Êèêèíäà/ 91, 1914) 87, 195, 197
327-338

353
354
 ÑÀÄÐÆÀ£

Óâîä ......................................................................... 5

I
Óäåî ÷àñîïèñà ñðïñêå ìîäåðíå ó ñòâàðàœó
íàöèîíàëíîã êóëòóðíîã îáðàñöà ........................ 21
(Ñâå)ñëîâåíñêà è ¼óæíîñëîâåíñêà èäå¼à ó
ñðïñêî¼ êœèæåâíîñòè ïî÷åòêîì 20. âåêà .......... 41
ʜèæåâíîñò ñðïñêîã ìîäåðíèçìà è
ïàòðè¼àðõàëíî è ôîëêëîðíî íàñëåå ................. 63
Ãðàíèöå è îñíîâíå îäëèêå åïîõå
ñðïñêîã ìîäåðíèçìà ............................................... 63
Ôîëêëîðíî ó ïðîöåñó ìîäåðíèçàöè¼å
ìóçè÷êå è ëèêîâíå óìåòíîñòè .............................. 68
ʜèæåâíîêðèòè÷êå èäå¼å ìîäåðíèçìà
è óñìåíî è ïàòðè¼àðõàëíî íàñëåå ....................... 74
Ïåñíè÷êè ìîäåðíèçàì ó ìàãíåòíîì ïîšó
êîñîâñêîã ìèòà ....................................................... 93
„Åïñêî” è ìîäåðíèñòè÷êî
ïðèïîâåäàœå ......................................................... 102
(Ïðå) âðåäíîâàœå ôîëêëîðíå òðàäèöè¼å
ó ìåóðàòíî¼ êœèæåâíî¼ êðèòèöè ...................... 110
Àâàíãàðäíà êœèæåâíîñò è íàöèîíàëíà
ìèòîëîøêà áàøòèíà ............................................ 129

355
 II
Î êóëòóðíîì êîíòåêñòó Âåñåëèíîâèžåâîã
Õà¼äóê Ñòàíêà ................................................... 143
ʜèæåâíî è âàíêœèæåâíî ó îäíîñó
ìîäåðíèñòà ïðåìà Àëåêñè Øàíòèžó ............... 169
Äðàìñêè òåêñò è äóõ âðåìåíà (íà ïðèìåðó
Âî¼íîâèžåâèõ äðàìà Ñìðò ìà¼êå £óãîâèžà
è Ãîñïîà ñà ñóíöîêðåòîì) .............................. 187
ʜèæåâíîèñòîðè¼ñêå èäå¼å
£îâàíà Ñêåðëèžà è ïîëèòè÷êè ìèòîâè ............ 199

III
×àñîïèñ íà ðàçìåè åïîõà: Çâåçäà
£àíêà Âåñåëèíîâèžà (1894; 1898-1901) ........... 215
Èäåîëîøêà è åñòåòè÷êà òåæèøòà Ñðïñêîã
êœèæåâíîã ãëàñíèêà (1901-1914) .................... 249
×àñîïèñ êàî îãëåäàëî êœèæåâíîã æèâîòà
Íóøèžåâà Çâåçäà (1912) .................................... 295
Óëîãà ðåãèîíàëíå ïåðèîäèêå ó êóëòóðíîì
æèâîòó (Ñðïñêè ãëàñ 1907-1913) ...................... 327

Èíäåêñ èìåíà ..................................................... 339

Èíäåêñ ÷àñîïèñà ................................................ 351

356
 Âåñíà Ìàòîâèž
ÑÐÏÑÊÀ ÌÎÄÅÐÍÀ
Êóëòóðíè îáðàñöè è êœèæåâíå èäå¼å

Ïåðèîäèêà

Èçäàâà÷
ÈÍÑÒÈÒÓÒ ÇÀ ʌÈÆÅÂÍÎÑÒ È ÓÌÅÒÍÎÑÒ
Áåîãðàä

Çà èçäàâà÷à
Âåñíà Ìàòîâèž

Òèðàæ
300 ïðèìåðàêà

Øòàìïà

357
 CIP – Êàòàëîãèçàöè¼à ó ïóáëèêàöè¼è
Íàðîäíà áèáëèîòåêà Ñðáè¼å, Áåîãðàä

050.488(497.11)”19”
821.163.41.09:050.488](497.11)”19”
ÌÀÒÎÂȎ, Âåñíà
Ñðïñêà ìîäåðíà : êóëòóðíè îáðàñöè è
êœèæåâíå èäå¼å : ïåðèîäèêà / Âåñíà
Ìàòîâèž. – Áåîãðàä : Èíñòèòóò çà
êœèæåâíîñò è óìåòíîñò, 2007 (Áåîãðàä :
×èãî¼à øòàìïà). – 357 ñòð. ; 19 cm. –
(Íàóêà î êœèæåâíîñòè. Èñòîðè¼à ñðïñêå
êœèæåâíå ïåðèîäèêå)
Òèðàæ 300. – Íàïîìåíå è áèáëèîãðàôñêå
ðåôåðåíöå óç òåêñò. – Ðåãèñòðè.
ISBN 978-86-7095-117-4
a) ʜèæåâíè ÷àñîïèñè – Ñðáè¼à – 20â á)
ʜèæåâíà êðèòèêà – Ñðáè¼à – 20â
COBISS.SR-ID 138337548

358