You are on page 1of 893
Leesa | 0 Vira : Hi LICH D o THAI AHISTORY OF THE JEWS First published in Great Britain in 1987 by Weidenfeld & Nicolson Copyright © Paul Johnson 1987 ‘The moral right of Paul Johnson to be identified as the author of this work has been asserted in accordance with the Copyright, Designs and Patents Act 1988 LICH SU’ DO THAT ‘Tic gid: Paul Johnson Ban quya ting Vigt © Cong ty C6 phan Sich Omega Viét Nam, 2020 Bin tiéng Vige duro xudt ban theo thda thudn v6i The Orion Publishing Group Ltd Ban dich tiéng Vigt © Cong ty C6 phn Sach Omega Viet Nam ‘Cong ty C6 phan Sach Omega Viet Nam xust ban, bia céeng 40 6m, 2020 Khéng phin nao trong xugt ban phdm nay dug phép sao chép, jeru trék trong hé théng truy xudt hodc truyén di dwéi bat ky hinh chive nao hojc bing bit ky phuong tign nao gbm dign tt, cor khi, sa0 chyp, hi am hoge moi inh thike va phuromg tign khdc ma khdng c8 sw cho phép tree bing vin bin ciia Cong ty Cé phiin Sich Omega Vigt Nam. Ching t6i luén mong mudn nhgn duge nhieng f kin déng gop ctia quy vi ade gia dé sich ngay eang hoan thign hon. Bigu mye tran xudt ban phim cia Ther vign Quéc gia Vigt Nam Johnson, Paul Lich sir Do Thii= A history ofthe Jews / Paul Johnson ; Dang Vigt Vinh dich ; Vo Minh ‘Tain ha. - H. : Dan tri; Cag ty Séch Omega Vigt Nam, 2070, - 8924. ; 24cm, ISBN: 9786048888480 4, Lh sit. 2. gui Do Thal 909.0494 = dc23 DTKO10Sp-CP Gop ¥ v8 sich, lién hé ve bin thdo vé bia dich: info@omegaplus.vn Lin hé ebooks, hop tic xudt bin & truyén thong trén sich: hoptac@omegaplus.va Lign hé dich vy ban quyn, xuat bin, ky gi va phat hanb: dichvu@omegaplus.vn PAUL JOHNSON A History of the Jews LICH SU DO THAT Dang Viét Vinh dich, Vo Minh Tuan higu dink NHA XUAT BAN DAN TRI HOIDONG XUAT BAN “TS Nguyen Ngoe Anh; TS Nguyen Toe Anh; Nguyén Cinh Binh; “TS Nguyén Tun Cuéng; Ve Trong Dai; TS Pham $j Thanh; TS Trin Toa Things “ThS Diu Anb Tasn; PGS TS Lé Anh Vinh; TS Trdong Minh Huy Vi, wee BON vi BAO TRO TRUYEN THONG TAP CHi TIA SANG ‘TRAM BOC an A tramaoc tips:mnu facebook comnramdocen tos anv: facobook.comfiasang.tapcht tess ema Website: hip:iasane.com. vn! Cuén sdch nay danh dé tuéng nhé vé Hugh Fraser, m6t quy 6ng Kité dich thuc va la mét ngudi ban sudt doi ctia ngudi Do Thai MUC LUC Loi ngé u Loi cdm on 13 Loi tua 4 PHAN MOT: NGUOIDO THAI 17 Tinh biéu tuong ciia hang Machpelah “Toi la khdch ngu cu, la ngudi 6 tro” Mot kiéu Chua méi ‘Tran lut dao dite Abraham va sur tai sinh lich sir cia minh Chi nghia d6c thén phoi thai Dan tc duge Chita chon Mot mién dat htra mohé Cac bé6 téc va lién ton b6 toc Joseph, muu si dau tién N6 lé trong trimg nu6c, xudt hanh téi tong lai Moses, nha chuyén ché tinh than Luat: Chita téi thuong, con ngudi thiéng liéng Than quyén dan chi Ngudi chinh phat Joshua va hé so Khao cd hoc Céc vua: nhimg ké pham toi quyén rt Samuel va dy ngén nha nude Saul va cude dai tranh luan hign phap David, vua tut Solomon, ché a6 chuyén ché hoang gia va dén-bang Giong néi ém dju, nhé nhe trong Elijah Amos va chién tranh ting lop Hosea va ton gido cita trai tim Su hinh thanh cha nghia nghiem khéc Isaiah va sy ra di cha luong tri Jeremiah, ngudi Do Thai dau tien PHAN HAE DO THAI GIAO ‘Thung ling hai cét cita Ezekiel Ng6i dén thit hai ciia Nehemiah Ezra, céc thay thong gido va gido lat Ngudi Do Thai voi tu cach sir gia Job, Chia va than hoc tynhién Ngudi Hy Lap véi ngudi Do Thai Nha Maccabee tao ra staan gido Khéi thinh vuong chung tht hai: thanh khiét toi muc nat Sy hinh thanh cla Do Thai gido Pharisee Sy bao nguoc nhén tir cha Herod Dai dé Ngéi dén trong vinh quang dang sq 123 cha no Céch mang khai huyén cia Daniel Y tuéng Chia ctr thé Jesus: nguéi day t6 dau khé hay bac truéng lao néiloan? Paul va viéc din cap phé quat luan Do Thai Chi nghia bai Do Thai théi cé dai ngoai dao Josephus va cudc Dai ndi day Tiéu vuong quéc 4c nghiét cha Simon bar Kokhba Nguoi Kito v6i ngudi Do Thai Jabneh va Do Thai giéo dong gido st Hoc gid Tannaim, hoc gia amoraim; Mishnah va Talmud Qua trinh truéng thanh cia than hoc dao dite Do Thai Su can thiét phai c6 trach nhiém xa hoi Tir bé bao luc Lanh dao céng déng hu vong Babylon Chi nghia bai Do Thai cia nguoi Kitd Dj thuyét Hdi gigo PHAN BA: CHE DO GIAO SI TRI 244 cha Benjamin xt Tudela Ngudi Do Thai va viéc tao ra thanh phé Ky nguyén den toi Lap ludn dao dttie vé viée Idy lai Ngudi Do Thai thoi Héi gido: ngudi dhimmi Cait trj bang hoc gia Gia dinh va hé théng thir bac hoc thuat Maimonides, nhan vat trung tam. trong lich sty Do Thai Nha kho Cairo Mue dich cita chi nghia duy ly tinh Do Thai Trung cé Chui nghfa phi ly tinh nhu mot Khang luc ‘Chi nghia than bi va kabbalah Judah Halevi va Nahmanides Zohar Ngudi Do Thai va y hoc Céu tric xa hdi ctia cdc cng déng Do Thai Trung cé Cau tric ha tang t6n gido Do Thai Ngudi Do Thai 6 thé giéi Kito gido Latin Quy than hoc bai Do Thai Céc cudc tan sat Thap ty chinh ‘Vu c4o mau dau tién Cho vay tién va thau thué nguoi Do Thai Ngudi Do Thai, thay dong va C4i chét den Tay Ban Nha va “van dé Do Thai”: nhimg tranh cdi Su suy tan cia doi s6ng tri thir Do Thai Bao d6ng va Tortosa Nguoi converso va Téa an di gido Swhiy diet cong déng Do Thai Tay Ban Nha Ngudi ti nan va Judensau PHAN BON: GHETTO 335 Tbn Verga va di san han thi: Do Thai Ghetto dau tién 6 Venice Nguoi Do Thai nhu nhéing ngudi hay tranh cai va nhu ning no 1é Phuc humg, phong trao Cai céch va ngudi Do Thai ‘Tac d6ng clia phong trao phan Cai cach, Ngudi Do Thai, su dich chuyén va mérong kinh doanh Hop ly hoa tién Ngudi Do Thai ¢Déng Au Bat Chién tranh Ba muoi nam tra gid ‘Thang tram ciia ngudi Do Thai triéu dink ‘Tham hoa nam 1648 va hé qua cia nd Kabbalah Lurianic va chi nghia than bi dan chit Phép thuat va Chua ctu thé Shabbetai Zevi, Nathan xtrGaza va thuyét ng6 dao thém thau Jacob Frank cita Gido héi hoan vi Manasseh ben Israel va sy tro vé Anh cia ngudi Do Thai Ngudi Do Thai 6 New York Céng déng Do Thai My: mét hién tuong méi Ngudi Do Thai va srhinh thanh cht nghia tu ban Duy ly va phan duy ly trong ghetto: Rossi va Caro Spinoza, chi nghia phiém than va chu nghia vo than Sumé dao thé ky 18 ciia ngudi Do ‘Thai: Ba”al Shem Tov va ngudi hasidim Gaon xi Vilna va viée ngugc dai xamg dang Mendelssohn va phong trao khai sang Do Thai Cai céch ngudi Do Thai va syrra dé cita chit nghia bai Do Thai hign dai PHANNAM:GIAIPHONG = 445 Cée né luc nham gidi quyét “van a8 Do Thai”: con dudng rita toi Con duéng ctia nha Rothschild Nuc Anh, m6t x4 h6i yéu Do Thai Vu Damascus Disraeli va Kité giéo Do Thai Zunz va “khoa hoc Do Thai giao” Hirsch va Tan Chinh théng gido Krochmal, Graetz va viéc viét si Do Thai Geiger va Do Thai gido cai cach Luzzatto va con dudng tiéng Hebrew Lya chon thay thé Yiddish Su hinh thanh nguéi tri thir Do ‘Thai thé we: Heine va sy ty cam ghét Do Thai Marx va chti nghia bai Do Thai ctta ngudi Do Thai Bung né dan s6 Ashkenazi Chinh sach Do Thai cia Sa hoang Cuéc xudt hanh khéi Nga sau nam 1881 va nhig hé qua cia n6é Mordecai Noah, Cai cach va nuéc Mf cita nguéi Do Thai Dike Emma Lazarus va cong déng Do Thai 16n 6 New York ¥ tudng Zion: Moses Hess Doi Daniel Deronda Chi nghia phan biet ching toc bien ai, Dreyfus va nguoi Phap Lazare, Reinach, Proust va syhinh thanh stre manh chinh ti tri thac Herzl va chii nghia bai Do Thai Dic Der Judenstaat va phong trao Zion Ostjuden va Weizmann Su phan ddi ton gido d6i véi chit nghia Zion Chuyén tinh ngudi Do Thai tte: Cohen, Rosenzweig va Rathenau Ngudi Do Thai va van héa hién dai cha nghia Mahler, Schénberg va am nhac Bakst, Chagall va tam nhin Do Thai Freud: ngudi tri théte Do Thai hién dai Einstein va tinh than duy ly Do Thai Kafka va nhimg Enh hén lac I6i PHAN SAU: HOLOCAUST ‘Thé chién I va ngudi Do Thai Weizmann va giéi quyén uy Anh Rothschild va tuyén b6 Balfour Khu dinh cu Do Thai 6 Palestine Jabotinsky va ty vé Do Thai 601 Su hinh thanh cita chi nghia dan toc A-rap Ché 46 ity tri, Samuel va gido si Hi giao Di curDo Thai thoi ty tri Ben Gurion va chi nghia Zion x4 hi chit nghia Chinh séch gitta hai cugc thé chién cia Anh Luxemburg, Trotsky va ngudi Do Thai phi Do Thai ‘Truéng hop Isaac Babel BO quy tac tng xir va hé qua cia chit nghia Bolshevik Do Thai Anh OPhap OMy Brandeis va Toa an t6i cao Ngudi Do Thai 6 Broadway va & Hollywood TOi pham ngudi Do Thai Baruch va tai chinh ngan hang Lippmann va su v6 hinh cia ngudi Do Thai Ngudi Do Thai é nude Dite thoi hau chién Chit nghia bai Do Thai cia Hitler Sinh vién, hoc gid va ngudi Do Thai Ngudi Do Thai, bao luc tuyén thong va van hoa Weimar ‘Truong hop Walter Benjamin Hitler lén hdm quyén va tinh hai mat bai Do Thai Nhing buéc dan téi Holocaust ‘Théi chién: thiéu an va lam viée dén chét Nguén géc chuong trinh diét ching Giét ngudi hang loat di dong Trai tirthan Vai tré cia ngudi Dee Nguoi Ao, ngudi Rumania, ngudi Phap, nguoi ¥ Vai tr cita ngudi Anh va nguoi My Su chap nan va phan khang ciia ngudi Do Thai Su sdng sot ctia cht nghia bai Do Thai Trimg phat nhimg tén toi pham pén bi cho cécnan nhan PHAN BAY: ZION ‘Tham hoa va dinb ménh trong lich str Do Thai ‘Nude Anh va nha nuée Zion Begin va chit nghia khiing bé Do Thai Nguoi Anh thoai vi My, Nga va cénh cira co hoi Cuée chign doc lap cita Israel Deir Yassin va ngw0i tinan, A-rap va Do Thai Bién gidi Zion Nha nuéc an ninh t6i da Chién dich Sinai Chién tranh Sau ngay 733 Chién tranh Yom Kippur Hea binh voi Ai Cap Dinh nghia ngudi Do Thai Suté tun Tiéng Hebrew nhu mot ngon ngtt hién dai Nha nude doan thé xa hdi chi nghia Ben Gurion va Begin Cac dang phai ton giéo Sabbath, gido duc, hon nhaén Nui dén Phién xét xi Eichmann Cong ddng hm vong tiép dién Céc gido phai ngoai bang Cong déng hu vong & chau Au Vai tro dac biét cia cong déng Do ‘Thai My Cong déng Do Thai Nga va cht: nghia bai Do Thai ciia Stalin Nam Phi va nguén gc “cha nghia dé quéc Zion” Chti nghia bai Do Thai X6 Viet hién dai Chién dich bai Do Thai cia ngudi Axap Lién Hop Quéc, chi nghia khimg bé va cau tra Idi ctia Israel Vai trd clia nha nude Israel thé tuc ngay nay LOIBAT 823 TU VUNG 827 CHU THICH NGUON 832 Li! NGO }6 thé n6i Do Thai 1a mot dan tdc c6 s6 phan rat dat biét. Ho dugc nhac nhiéu trong Kinh Thanh v6i tu c4ch 1a nhimg ngudi dugc Chia chon. La m6t trong nhimg dan téc duoc danh gid la thong minh nhit, ngudi Do-Thai ciing déng thdi phai himg chiu hang loat bi kich i6n lao bac nh&t trong suét qué trinh tén tai, phat tién cha minh: bj dan 4p, tham sat va lu day. Mac dit vay, lich sir va van hoa Do Thai van mang mot sttc séng manh mé, khoi goi cam himg tim hiéu, nghién ciru cia rat nhiéu hoc gid trén thé gidi tirxua cho dén nay, va sé luong tac phdm dé s6 xoay quanh sac dan nay la mot minh chimg cu thé, tiéu biéu cho diéu do. Lich stt Do Thdila m6t trong nhizng cuén sach tao nén tén tudi cha Paul Johnson, vi sir gia hang dau Anh quéc, bén canh nhing tac pham ndi tiéng khac cla Ong nhu: Modern Times, A History of Christianity... COng trinh nay xudt ban lan dau tai Anh nam 1987, dugc dich ra nhiéu ther tiéng khac nhau va duge déc gia khap cdc chau luc don nhan. Theo quan diém cia Paul Johnson, thé giéi o6 xu huéng coi ngudi Do Thai 1a mot ching t6c ty tri théi cé dai va ghi chép lai vé minh trong Kinh Thanh, sau do lui vao hau trudng trong nhiéu thé ky; tai xudt chi dé hing chju cuéc tham sat tan khéc cilia Ditc Quéc xa; va cudi cling, tra vé noi chén khdi dau dé Jap lai quéc gia clta riéng minh: mot quéc gia vOi chu quyén gay tranh cai va bj bao vay. Do 1a nhing su kién ndi bat ___ 12 Paul Johnson ma théng qua Lich si Do Thdi, Paul Johnson muén két néi ching lai voi nhau dé khém pha nhiing gi con khiém khuyét, nghién ctu roi ghép chiing vao trong mét tng thé dé c6 thé hiéu duge tat ca. Paul Johnson xem cuén sdch ctia minh 1a mot sy giai thich mang tinh cé nhan vé lich str Do Thai, nén bé cue, c4ch phan kj lich st cing mang nhiéu nét khdc biét. Lich sit hon bén ngan nam ctia dan t6c Do ‘Thai voi nhimg thuéc tinh, dac trung duoc Ong chia thanh bay phan chinh, khéng c6 thém bat ky mot tiéu muc nao khac. Cac sy kién lich str trong méi phan khéng liét ké m6t cach khé khan ma duoc két néi voi nhau thanh chudi nhimg cau chuyén séng dong day mé hodc. Dé gitip ban doc dé dang hon trong viéc tiép cn v6i noi dung, tac gid da bé sung thém cdc tiéu muc trong Phy luc va hé thong Tir vung, nguén tai ligu phong phti 6 cudi sach. An ban tiéng Viet Lich st# Do Thdi cita tac gid Paul Johnson, dich gid Dang Viet Vinh la cudn sach méi nhat nam trong Tu sdch Israel va dan toc Do Thai. Trong tii sch nay con c6 cdc tie phim: Cau chuyén Do Thai, Con dudng thodt han, Mién dat Inta ctia t6i, Tit Beirut dén Jerusalem, da duoc ra mt cong ching va nhan dugc su hoan nghénh cing nhu nhéng phan hi tich cue tu phfa déc gid. Voi th sach nay, Omega+ mong muén dem dén cho ban doc cai nhin tir téng quan dén chi tiét, cg nhu da chiéu hon vé lich sir hinh thanh, phat trién, nhimg van dé xoay quanh van béa va con ngudi Do Thai ti xa xua cho dén hom nay. CONG TY CO PHAN SACH OMEGA VIET NAM Lin CAM ON u6n s4ch nay 1a mét su giai thich mang tinh c4 nhan vé lich Ce Do Thai. Nhiing quan diém duoc trinh bay 6 day (va c6 thé cé sai st) déu 1a cia t6i. Nhung bat cit ai khi nhin vao cdc chu thich nguén déu sé thay r6 t6i mac ng nhiéu hoc gia. Téi dac biét biét on cdc bién tap vién ctia Encyclopaedia Judaica, bé tix dién da cung cap su chi dan khong thé thiéu duoc, va cuén séch day gid tri do H. H. Ben Sasson bién tap, A History of the Jewish People (Lich sit dan téc Do Thai). Hiéu biét ctia t6i da duoc soi sang béi nhig nghién ctiu réit quan trong ciia S. W. Baron, S, D. Goitein, G. G. Scholem, va t6i cing nhé cay nhiéu vao tac pham cia céc sit gia nhu Cecil Roth, Alexander Marx, Alexander Altmann, Hyam Maccoby, Jonathan I. Israel, Michael Marrus, Ronald Sanders, Raul Hilberg, Lucy Davidowicz, Robert Wistrich, va Martin Gilbert. Téi da tham khdo vé dic tin va quan diém Do Thai tir nhing cuén sdch dac biét htru dung ctia Samuel Belkin, Arthur A. Cohen va Meyer Waxman. Ca Chaim Raphael Jan Hyam Maccoby déu da vui vé dgc toan bé ban thao, dua ra nhiéu goi y va chinh sita hitu ich. Toi cing biét on bién tap vién Peter James va con trai toi Daniel Johnson da doc ban thao, va dac biét cam on bién tap vién Linda Osband 6 Nha xudt ban Weidenfeld & Nicolson, ngudi da nhiéu lan dem dén cho cuén sach cua toi suhé tro khéng gi c6 thé sénh duoc. Cudi cing, ti rét cam on ngai Weidenfeld vi da ding cam tao diéu kién cho téi viét vé chi dé rong lon va dé gay nan long nay. Litl THA ‘ai sao ti lai viét mot cudn sach vé lich sé ngudi Do Thai? Co bén ly do. Ly do thé nhat don thuan 1a t6 mo. Khi viét cuén History of Christianity (Lich st Kit6 giao), lan dau tién trong doi t6i moi hiéu Kit6 giao ng Do Thai giéo nhiéu dén mite nao. Khong phai nhu toi timg duoc day la Tan U6c thay thé Cyu U6c, ma la Kit6 gido d4 mang lai céch hiéu moi vé mét cht: nghia déc than (Monotheism) dang c6 xua, dan phat trién thanh mét ton gido khdc nhung chia dung nhiéu néi dung vé than hoc dao dic va gido ly, nghi Ié, thiét ché va cdc khai niém co ban cita Do Thai gido. Do dé, t6i quyét tam 14 néu cé co héi thi sé viét vé nhimg ngudi da tao nén dite tin ciia toi, kham pha lich sir cha ho tirkhdi thay cho téi ngay nay, noi lén suy nghi cé nhan vé vai tro-va y nghia cita ho. Thé gi6i c6 xu hu6ng coi ngudi Do Thai lA mot chiing toc tu tri thoi cd dai va ghi chép lai vé minh trong Kinh Thanh; rdi lui vao hau trudng trong nhiéu thé ky; tai xudt chi dé bi Ditc Quéc x4 tan sat; cudi cing, lap ra mét quéc gia cia riéng minh, gay tranh cai va bi bao vay. Nhung day moi chi 1a nhimg su kién néi bat. Ti mudén ndi ching Jai voi nhau dé tim ra va nghién ciru nhimg phan bi khuyét, ghép ching lai thanh mét téng thé, va hiéu duoc no. Ly do thtt hai la sy thu vj ma t6i tim thay trong suét chiéu dai lich str Do Thai. Tw thoi Abraham t6i nay 1a phan hay nhat trong bén thién nién ky, No dai hon ba phan trtoan bé lich sérnén van minh nhan loai. ‘TOi 1a mét sé gia tin vaovnhiimg tiép néi kéo dai va thich thti trong viée lan theo du vét ching. Ngudi Do Thai tao nén mot ban séc riéng biét va cu thé som hon bat ctr dan téc nao con tén tai téi ngay nay. Ho da duy tri duoc né gitra nhtmg nghich canh khiing khiép cho toi hom nay. Sttc chiu dumg phi thudng nay tir dau ra? Stic manh ¥ chi dac biét chay bong nao da khién ngudi Do Thai khac biét va gitr cho ho thudn nhat? Sttc sOng bén bi ciia ho nam trong ban chat bat bién, hay kha nang thich tg, hay ca hai? Day 1a nhiing chi dé gai gc can gidi quyét. Ly do thir ba 1a lich str Do Thai kh6ng chi bao trim khong thdi gian rat dai, ma con trén nhiéu linh vuc. Nguéi Do Thai da tham nhap vao nhiéu xa bdi va dé lai déu 4n cia minh 6 tat c& cdc x4 hoi 46. Viét sirvé ngudi Do Thai gdn gidng nhu viét sit vé thé gi6i, nhumg tir mot g6c nhin rate trumg. N6 1a lich str thé gi6i nhin tir quan diém cia mot nan nhan cé hoc va thong minh. Thé nén né luc ném bat lich si theo cach nhin cia ngudi Do Thai mang lai nhiing hiéu biét sau sac. Dietrich Bonhoeffer da nhan ra tac dong nay khi bj giam trong nha tii Dite Quéc xa. “Chiing t6i da hoc cach,” ong viét vao nam 1942, “nhin céc su kién Jon ciia lich siz thé gid tirbén dui, tir goc nhin cia nhig ngudi bi loai bé, bi nghi ngo, bi d6i xtr té bac, khong c6 quyén luc, bj dan 4p va khinh bi, tom lai la nhimg ngudi dau khé.” Ong thay 6 dé “mot trai nghiém co gid tri khong gi sanh néi.” Sit gia nay tim ra mot gid tri tuong tu khi ké lai cau chuyén ciia nguéi Do Thai: No bé sung vao lich sit mot khia canh méi va tiét 16 vé dan toc bi thua thiét nay. Cudi cing, cuén sach nay cho tdi co hoi dé xem xét lai mét cach. khdch ‘quan, nhé vao mét nghién ctu bao trim gan 4.000 nam, cau héi nan gidi nhat trong moi cau hdi cha loai ngwoi: Ching ta sing trén doi vi diéu gi? Liéu lich str chi don gidn 14 mét chuéi cdc su kién ma téng ctia ching 1a v6 nghia? Liéu c6 sukhdc biét dao dic co ban nao gitta lich str loai ngudi va lich sir loai kién chang han? Hay ligu cé mot ké hoach may mén nao d6 ma di cé khiém t6n dén dau thi chung ta van cit 1a tac nhan? Xua nay chia c6 dan téc nao kién dinh hon ngudi Do Thai khi cho rang lich siz c6 tinh muc dich va nhn loai thi cé van ménh. {8 Paul dohnsor Trong sirtdn tai mang tinh tap thé, 6 giai doan rat s6m ho tin rang minh da tim ra mét ké hoach thiéng ling cho loai ngudi, ma xa hdi cita ho sé 1a ngudi dan dvéng. Ho hanh déng trong vai trd ctia minh rat chi tiét. Ho bam lay no bén bi theo lich str di phai déi mat v6i khé dau tan bao. Nhiéu nguéi trong ho van tin vao ké hoach 6. Nhimg nguéi khac thi bién no thanh né luc dan duéng nham cai thién tinh trang cla chang ta bing cae bien pap uban van dhudn uiy. Tam nin Do Thai io thanh hinh mau cho nhiéu ké hoach vi dai tong tu a6i v6i nhan loai, cha ca than thanh An con ngudi. Do 46, ngudi Do Thai dimg & ngay trung tam ctia né lye truéng ky nhim mang dén cho cudc séng con ngudi mot chan gid tri vé muc dich. Liéu lich str ctia ho c6 cho thay nhimg né Ive nhu vay 1a dang gia? Hay né cho thay ho da hoai cong? Hy vong cau chuyén du6i day, két qua tim hiéu cla ti, sé gitip doc gid te tra loi nhing cau héi nay. PHAN MoT NGUiI DO THAF ‘gudi Do Thai 1a dan toc ngoan cudng nhat trong lich siz. Hebron Ia bang chimg cho diéu nay. No nam cach Jerusalem 20 dam! vé phia nam, trén nhimg ngon déi cao 3.000 feet & Judaea. Noi day, trong hang Machpelah 1a khu m6 ciia cdc té phu. Theo truyén thong cé xua, day 1a mot ham mé rat cd, chtta di hai cla Abraham, nguwéi sang lap ton gido Do Thai va la t6 tién ctia ching t6c Do Thai. Bén canh m6 Gng 1a m6 vg Gng, Sarah. Bén trong la hai ngdi m6 séng d6i cia Isaac con trai Ong va vo la Rebecca. Sau nia trong san 1a mot d6i m6 khac, cla chau trai Abraham tén 1a Jacob va vo la Leah. Ngay bén ngoai 1a mé cia con trai ho.! Day 1a noi mé dau lich str 4.000 nam ctia ngudi Do Thai, theo nhig gi in dau trong thdi gian va khong gian. ‘Nguyen van: Israelite, mot trong nhiing téc ngudi sng 6 Israel thoi xura, (BT) (Cac chi thich cia tac gia sé duoc danh sO tint ur 1, 2, 3... theo timg phan va dat 6 cudt sdch. Phan chi thich ctia ngudi dich (ND) va ctta bién tap vién (BT) duoc danh sd La M&i, ii, ili... va dat duéi chan trang). * 1 dam = 1.609 m. BT) §6 nhiéu cia foot, 1 foot = 30,48 cm. (BT) 1B Paul Johnson Hebron cé mét vé dep tuyét voi va dang kinh. No mang lai cam gidc yén binh va tinh ling thuéng thay 6 cdc noi ton nghiém cé xua. Nhung nhiing vién da ctia né 1a céc nhan chimg lang cam ctla xung dot trién mien va bén thién nién ky tranh chap vé ton gido va chinh tri. N6 timg cé mét dién tho Hebrew, mét gido dudng, mét nha tho Byzantine, mdt nha thé Héi gido, mét nha tho Thap ty chinh, va rd mét nha thé Héi gido. Herod Dai dé cho xay mét bite tudng rat lon bao quanh né, dén nay van con, cao gan 40 feet, gom cac phién da lon, mot vai phién dai t6i 23 feet. Saladin t6 diém cho dién tho bang mot buc giang kinh. Hebron phan 4nh mét lich sit lau dai, bi tham ctia nguoi Do Thai va kha nang v6 déi clta ho trong viéc vugt qua nhiing bat hanh cia minh. Noi day David timg duge xtc dau thanh, ban dau 1a vua cla Judah (IT Samuel 2:1-4), réi cia ca xtt Israel (Il Samuel 5:1-3). Khi Jerusalem sup d6, nguéi Do Thai bi truc xudt va Hebron tré thanh noi dinh cu cia Edom, Hebron bi Hy Lap rdi La Ma chinh phuc, bi ngudi Zealot cai dao va cuép béc, bi ngudi La Ma aét chay, lan uot bi ngudi A-rap, ngudi Frank va ngudi Mamluk xam chiém. Tw nam 1266, ngwéi Do Thai bj cém vao hang dé cdu nguyén. Ho chi duoc phép leo lén bay bac bén canh bite tudng phia dong. 6 bac thé tu, ho nhét loi cdu nguyén cia minh truéc Chita vao mét cai 16 duoc khoan sau 6 feet 6 inch’ trong da. Ho dimg que choc nhimg mu gidy qua l6 cho dén khi chiing roi xudng hang.” Ké cd khi lam nhu vay thi ho van gap nguy hiém. Nam 1518, xay ra mOt vu ngudi Ottoman tham sat kinh hoang ngudi Do Thai 6 Hebron. Nhung mét cong déng hoc gid sing dao da duge tai lap. No tén tai mong manh cdc thoi diém khdc nhau, v6i nhtmg hoc gid Talmud chinh théng, nhtig ngudi theo hoc thuat kabbalah huyén bi, va ké ca nhimg nguéi Do Thai tu khé hanh ty vut roi vao ngudi day man dai cho téi khi mau minh tée ra trén may vién da thiéng. Ngudi Do Thai 6 d6 dé lan lugt chao dén Dang citu thé gia Shabbetai Zevi trong nhiing nam 1660, nhimg ngudi hank huong Kité hién dai dau tién vao thé ky 18, nhimg ngudi dinh cu Do Thai thé tuc sau d6 100 nam, jai © Linch = 2,54 em. (BT) va nhig ngudi Anh di chinh phat nam 1918. Cong déng Do Thai, vn chua bao gid qua dong, bi ngudi A-rap tin cong dit déi nam’1929. Ho tan cong cOng déng nay mét lin nita vao nam 1936 va gan nhurxéa sé n6. Khi binh linh Israel-tién vao Hebron trong Chién tranh Sau ngay nam 1967, trong cd mot thé hé khong cé ai langudi Do Thai ting song &d6.Nhung réi mot khu dinh cu khiém tén duge tai lap vao nam 1970. Bat chap nguy hiém va bat trac, n6 44 phattrién manh. Thé nén khi sit gia t6i tham Hebron ngay nay, 6ng ta thoi: Nhing dan t6c timg 6 day da di dau hét? Nguoi Canaanite dau? Ngudi Edomite dau? Nguéi Hy Lap va La Ma cé dai, ngudi Byzantine, ngudi Frank, ngudi Mamluk va ngudi Ottoman dau? Ho da bién mat vao thoi gian, khong thé thay déi duoc. Nhung ngwoi Do Thai vin con 6 Hebron. Do vay, Hebron la mét vi du vé sy ngoan cudng ctia ngudi Do Thai trong sudét 4.000 nam, N6 cing minh ching cho cam xtc lin lon kyla cia ngudi Do Thai d6i voi viéc sé hitu va chiém gitr dat dai. Khong co dan t6c nao tig gin bé day cém xtic trong m6t théi gian dai nhu vay voi mot ving dat cy thé trén bé mat tréi dét. Nhung cing khong cé dan téc nao timg thé hién mét ban nang di cu manh mé bén bi dén thé, su can dam khéo léo dén thé trong viéc nhé lén réi tréng lai c6i 18 cha minh. C6 m6t thuc té ky la 14 trong hon ba phan tu quang théi gian tn tai cia ho voi tcdch mét ching toc, da sé ngwoi Do Thai luén song ben ngoai manh dat ma ho goi Ia cia minh. Ngay nay vin thé. Hebron 1a dau tich vé vu mua dat dau tién cla ho duge ghi lai. Chuong 23 Sang thé ky m6.ta Abraham, sau céi chét ctia vo 14 Sarah, da quyét dinh mua hang Machpelah va nhiing ving dat xung quanh 46 dé ding lam noi ch6n cat vo-va.cudi cling 1a cho minh ra sao. Day la mot trong nhiing doan van-quan trong nh&t cia toan-bé Kinh Thanh, hién than cho mot trong nhiing truyén théng Do Thai cd xua nhat va dugc hat gilt mét cach quyét liét nhdt, r6 rang a rat than thuéc va quan trong déi voi ho. Cé lé do 1a doan dau tién trong Kinh Thanh ghi lai mot sw kien 6 that, duc chimg kién va mé ta qua con duéng truyén khdu suét mot 20 Paul Johnson thoi gian dai va do dé gitt duoc nhiing chi tiét chan thuc. Viéc dam phan. va nghi lé mua dat duoc mé ta ti mi, Mac di lA mét cu dan lau nam 6 Hebron, nhung c6 lé gid day Abraham durge goi la ké xa la. Dé sé hau dat noi day v6 thoi han, ng khong chi doi quyén dugc mua ma con cd suing hé cong khai ctta cong déng. Dat nay thudc sé hiu cla mot vi quyén cao chitc trong tén la Ephron ngudi Hittite, tic ngudi West Semite va Habiru cO nguén gc Hittite* Abraham tude tién phai co duoc su déng y chin thie cla cong déng, “nhimg dita con cia Heth,” “ngudi cla vimg dat,” 48 thuc hién giao dich; sau d6 mac ca vi Ephron vé gid, 400 shekel (tit miéng) bac; ri can céc déng kim loai, “déng tién duong thdi cia nha buén,” va giao nhan truéc mat nhting ngudi cao tudi trong cong déng. Day 1a mot sw kién dang nho trong mét cong déng nh6, lien quan én khong chi viée chuyén giao sé hitu ma con ca sy thay d6i vi thé: nhiing cai ctii gap ngudi mang tinh nghi thitc, su che gidu cam xtc va hanh vi x4 giao gid tao, sur cig ran va cé ke, tat c4 déu due chuyén tai mOt cach tuyét voi qua cau chuyén Kinh Thanh. Nhung thit gay an tuong cho ngudi doc nhét, thts Luu lai trong dau, 1a nbiing ngon tir xtic dong ma Abraham ding dé mé dau giao dich: “T6i d6i vi dng la khach ngu cu, JA ngudi 6 tro”; va khi giao dich két thie, la loi nhén manh due nhac di nhac lai ring miéng dat nay “da sang cho Abraham lam s6 dat phan mo” (Sang thé ky 23:20). Trong sirkién c6 that dau tién dy cia lich str Do Thai, nhimg str mo hé va mdi ban khoan cia ching toc nay duge trinh bay mét cach thi vi. Abraham nay la ai, va Ong dén tir dau? Sang thé ky va céc doan Kinh Thénh lién quan la bang ching duy nhat cho thay 6ng da tén tai, va c6 1é chting dugc viét sau thai Ong sGng khoang 1.000 nam. Liéu Kinh ‘Thanh cé gid tr nhu mot tai ligu lich sit hay khong, la van dé gay tranh cai gay gat da hon 200 nam qua. Cho mai t6i nam 1800, quan diém cha dao trong gidi hoc gia cting nhu ngudi dan, c6 tinh chinh théng, déu cho sang: Nhtmg cau chuyén trong Kinh Thanh mang cam hing thiéng lieng * Béi voi nhizng doan Kinh Thanh duoc trich dan trong sch nay, chiing t0i sé sit dung ban dich cia inh myc Nguyén Thé Thudin, dong Chia Cu Thé, 1976. (BT) fh si Do Thai 21 va ding vé cd tong thé lan chi tiét, tuy nhiéu hoc gia, cd Do Thai lan Kito, qua nhiéu thé ky van cho sang nhing ban Kinh Thanh ban dau chia nhiéu doan dac biét nén dugc hiéu la cdc biéu tuong hay an dy hon Ja su kién thuc té. Tirnhimg thap nién dau thé ky 19, cé mot céch tiép can “phé binh” moi va ngay cang chuyén nghiép, d6 1a nhiimg céng trinh ma chi yéu la ciia cdc hoc gia Ditc, khong thira nhan Cu Usc la tai liéu lich sit va phan loai nhiéu phan trong Cuu Uée nhv huyén thoai ton gido: Nam cu6n dau tién cia Kinh Thanh, hay Ngii Thu, dugc trinh bay nhw nhing truyén thuyét truyén miéng tir cdc b6 toc Hebrew khac nhau, va chi duoc viét thanh vn tirsau thoi Tha huong, nita sau thién nién ky 1 TCN: Theo lap lun nay thi nhimg truyén thuyét d6 da dugc bién tap, tong hop, diéu chinh can than dé cung cap su bién minh lich str va sur img hd thiéng liéng d6i véi niém tin, tap tuc, nghi 1é ton gido cla cong déng ngudi Do ‘Thai hau Tha huong. Cac cd nhan dugc m6.-ta trong nhiing cudn:saéch ban dau nay khong phai la ngudi that, ma la cdc vi anh hing huyén thoai hoac cdc nhan vat tong hop dai dién cho toan thé cdc bd t6c.* Do dé, khéng chi Abraham va cdc té phu khac, ma ca Moses lin Aaron, Joshua va Sampson, déu héa vao huyén thoai va tré nén ging nhu Hercules va Perseus, Priam va Agamemnon, Ulysses va Aeneas. Dudi anh hudng cia Hegel va cdc hoc gid theo truéng phi cia 6ng, sumac khai Do Thai va Kit, nhu da trinh bay trong Kinh Thanh, duoc dién giai lai nhw 1a mét sw phat trién x4 hdi hoc quyét dinh luan ties mé tin kiéu bd toc nguyén thiy thanh than hoc tinh té théi do thi. Vai tré déc dao cla ngudi Do Thai do than thanh ban cho dug day vao hau trudng, thanh tyu cia chii nghia déc than Moses lién tuc bi bao mén, va viéc viét lai lich sit Cuu Uéc nhuém mau tu tuéng bai Do Thai gido tinh vi, tham chi bai ca ngudi Do Thai. Céng trinh tap thé cia cac hoc gia Duc vé Kinh Thanh tréthanh quan diém hoc thuat chinh théng, dat t6i trinh d6 cao vé tinh thuyét phuc va phirc tap trong 10i day cia Julius Wellhausen (1844-1918), tac gid cudn séch dang chu ¥ Prolegomena to the History of Ancient Israel (Gi6i thiéu lich sit Israel cé dai), xudt’ ban lan dau nam 1878.5 Trong niia thé kj, Wellhausen va trudng phdi cla 22 Paul Johnson 6ng théng tri cach tiép can nay déi véi viée nghién ctu Kinh Thanh, nhiéu ¥ tuéng ctia 6ng anh huéng dén cach sit gia doc Kinh Thanh, ké ca hién nay. Mot vai hoc gia thé ky 20 néi bat nhu M. Noth va A. Alt, da git lai céch tiép can ma vé co ban 1a hoai nghi nay, khi cho rang cdc truyén théng truéc théi chinh phat 14 huyén thoai, va rang ngwoi Do Thai chi 6 thanh mot dan téc trén dat Canaan ti sau thé ky 12 TCN; ban than cudc chinh phat vé co ban cng la huyén thoi, cha yéula mot qué trinh tham nh4p hoa binh. Nhiing ngwoi khac goi y rang nguén g6c cita Israel cé dai nim trong viée mot cong déng sing dao rat khéi x4 hOi Canaan ma ho cho la théi nat.” Do dé, céc gid thuyét nay kia déu cho rang moi lich st: Kinh Thanh truéc Sach Tht linh 1a hu cu hoan toan hodc mot phan, va ring ban than Thi linh la mot sy pha trOn gitta hu cau va thye té. Ngudi ta lap ludn, lich sir ngwdi Do Thai cé dai khong c6 mét co sé sy that dang ké cho t6i théi Saul va David, khi van ban Kinh Thanh bat dau phan anh thuc té lich sir va hé so toa an. ‘That khong may, cdc sir gia hiém khi khach quan nhu ho mong muén. Lich sit Kinh Thanh, v6i ngudi Kit, ngudi Do Thai va nguodi vo thn thi bao gém nhting niém tin va dinh kién toi tan géc ré vé su ton. tai cha ching ta, 1a mot inh vuc ma dé khach quan sé rat khé khan, néu khong muén néi la khong thé dat dugc. Hon nia, cac chuyén nganh han lam cé thién kién nghé nghiép (déformations professionnelles) cha riéng minh. Trong thé kj 19 va hau hét thé ky 20, lich sir Kinh Thanh chiu su kiém soét tir cdc hoc gia van ban, cé ban nang va su trau ddi khién ho da va dang xé nhé cdc cau chuyén trong Kinh Thanh dé x4c dinh nguén géc va d6ng co cia nhiing ngwdi tao ra ching, chon ra vai mu vun cé that trén co sé nay, réi tai dung céc sy kién theo kiéu so sanh lich st. Tuy nhién, véi sy phat trién cia khoa hoc khao cé hién dai, mét luc déi trong da duoc sit dung, vi cdc nha khdo cé hoc cé xu huong sir dung van ban cé lam hung dan va tim kiém su khang dinh trong céc di tich vat ch&t con s6t lai. Tai Hy Lap va Tiéu A, viée phat hién va khai quat Troy, Knossos va cdc di tich Minos khac & Crete, réi cdc thanh phé Mycenae ctia Peloponnese, cing véi viéc khai quat va gidi ma cac Lich sirDo Thai 23 tai liéu toa 4n-cé xua duoc tim thay 6 mét s6 noi, da phuc héi cac cau chuyén cua Homer nhu 1a tu liéu lich strva cho phép gidi hoc gia nhin thay nhiing yéu té thuc té ngay cng lén bén duéi lop vé truyén thuyét. Cho nén 6 Palestine va Syria, viée diéu tra cdc di tich cé dai, viée kboi phuc va dich mét sé luong:lon tai liéu phdp ly va hanh chinh, cé xu hu6ng khéi phuc manh mé gid tri cia c4c cudn Kinh Thanh théi dau nhu nhimg chuyén ké lich sit: Nhat la cong trinh cia W. F. Albright va Kathleen Kenyon da cho chung ta niém tin m6i mé vé sy ton tai thc té cha nhiing dia danh va su kién duoc mé ta trong cdc cuén Cuu Use thoi ky dau.* Quan trong khong kém, viéc phat hién ra cc kho luu tre duong dai tir thién nién ky 3 dén thién nién kj 2 TCN da chiéu 4nh s4ng méi vao cdc doan trong Kinh Thanh dén nay van cn tdi nghia. Trong khi 6, 50 nam trudc, bat ctr doan Kinh Thanh tir théi ky dau nao cing déu duoc cho 1a huyén thoai hay mang tinh biéu tugng, nhung gid thi trach nhiém chimg minh da thay déi: gidi hoc gid ngay cang co xu hudng cho ring Kinh Thanh chita it nat mot mam méng su that, va cho rang cng viéc cia ho 14 nudi duéng né. Viéc nay van chua lam cho viée dién gidi Kinh Thanh dé hon chiit nao. Ca cach tiép c4n chinh théng lan cdch tiép can “phé binh” déu co nhing diém don gidn dé chju. Gi day ching ta coi Kinh Thanh Ia cdc chi dn rét phitc tap va mo hé dua chring ta t6i sy that; nhumg dit sao cting la chi dan. Ngudi Do Thai do dé 1a dan toc duy nhat trén thé gidi ngay nay s& héu mot tu liéu lich sit; tuy déicchd khé hiéu, nhung cho phép ho lan lai nguén géc cia minh tir nhiing thdi rat xa xua. Tig dua Kinh Thanh toi ché tigm cn v6i hinh thitc cita n6 hién gi, ngudi Do Thai r6 rang nghi rang ching toc ho, di: duoc Abraham sang lap, van co thé lan theo dau vét té tién tham chi-con xa hon va goi t6 tién loai ngudi la Adam. Véi hiéu biét hién tai, ching ta phai cho rang nhimg chuong sém nhat cia Sang thé ky tuan theo m6t ké hoach da dinh va mang tinh biéu tugng chit khong phai nhimg m6 ta thyc té. Cac chuong 1-5, cling voi viéc xdc dinh céc khai niém nhu kién thitc, xu xa, nhuc nha, ghen ti va tdi 4c, la nhimg Idi gidi thich chit khong phai Ia nhig su kién co that, dit 4n __24_Paul dobnson trong 46 1a cdc ky te con s6t lai. Vi du, rét kho dé tin ring cau chuyén vé Cain va Abel 1a hu cau hoan toan; cau tra léi ctia Cain, “Téi c6 phai Ja ngudi canh gid em t6i u?” cé mét phan sy that trong d6, va y niém vé ngudi dan ong bi ha nhuc va bi san tim voi cdm gidc t6i Idi di manh mé dé goi nén sy that lich sit. Diéu gay 4n tugng cho ngudi ta trong cach ngudi Do Thai mé ta vé sang thé va con nguéi dau tién, so voi cdc thuyét vé nguén g6c va try cia ngudi ngoai dao, I su thiéu quan tam dén viéc thé gidi va cc loai hinh thanh thé nao, thtt da din nhimg nguoi ké chuyén Ai Cap va LuOng Ha t6i sir méo m6 ky quac. Nguoi Do Thai don gin gid dinh su tén tai tir tru6c cia mot Chita toan ning, ngudi cé tac dong nhumg khéng bao gid dugc mé ta vé bé ngoai hay tinh cach, cho nén cé site manh va sy vo hinh ctia ty nhién: diéu quan trong 1a khong giéng véi bat ctr thuyét nao thoi cd dai vé nguén géc vii tru, chuong dau tien cia Sang thé ky vé co ban hoan toan khop voi nhiing giai thich khoa hoc hién dai vé nguén géc vii tru, nhat la thuyét Big Bang. Khong phai vi thé ma Chua cla ngudi Do Thai co sy déng nhat voi ty nhién theo m6t nghia nao 46, ma hoan toan ngugc lai. Tuy luén. duge cho 1a khéng thé hinh dung, song Chita duoc thé hién nhu mét con ngudi theo nhimg mé ta r6 rang nhat. Vi du Sach Dé nhi luat da mo ta su khac biét gitta nhing dan t6c ngoai dao bi khinh bi, vén tén tho tr nhién va céc nhién than, vi nhimg ngudi Do Thai ton tho Chiia-ngudi, canh bao ho “Khi nguoi ngu6c mat lén troi va thay mat troi, mat trang, tinh tG, tét cd cdc thién binh bau tréi, nguoi dimg dé bi quyén rai ma bai lay chiing.”? Hon nfta, Chtia-ngudi nay ngay tir dau da dua ra nhimg phan biét dao duc tuyét déi r6 rang ma cdc tao vat cla Chia phai tuan theo, thé nén trong phién ban Do Thai vé con ngudi dau tién, cdc pham tri dao dic xudt hién va c6 y nghia rat quan trong. Diéu nay mot lan nia phan biét r6 rang phién ban Do Thai véi tat cA cdc cau chuyén ngoai dao. Nhiig doan tién sit nay cia Kinh Thanh vi thé tao nén mot loai nén mong dao dic ma toan bé cau trac thuc té dua vao. Ké ca voi t6 tien nguyén thuy nhét cia ho, ngudi Do Thai dugc mé t4 nh nhing tao vat co kha nang nhin ra cac khac biét tuyét di gitta dig va sai.

You might also like