Professional Documents
Culture Documents
Historia Ustroju I Prawa Polskiego Korobowicz, Witkowski - Skrypt
Historia Ustroju I Prawa Polskiego Korobowicz, Witkowski - Skrypt
Rozbiory
Przyczyny wewnętrzne:
- słaby system ustrojowy, w którym dominowały anarchia i samowola
- słabość gospodarcza i militarna państwa
Przyczyny zewnętrzne:
- silni i dążący do ekspansji sąsiedzi Polski – Austria, Rosja, Prusy
- ekonomiczna atrakcyjność terenów Rzeczypospolitej
1
Zabór austriacki do roku 1809
Stosunki społeczne
Szlachta
Status szlachty uległ pogorszeniu poprzez utratę:
- praw politycznych
- wolności podatkowej
- praw nietykalności osobistej i majątkowej
Duchowieństwo
podporządkowanie państwu
wprowadzenie cenzury kontrolującej pisma i bulle papieskie, listy i zarządzania biskupie, a nawet kazania
ograniczono sądownictwo kościelne likwidując możliwość apelacji do sądów rzymskich
wydawano liczne przepisy wkraczające w prawo kanoniczne i liturgię kościelną
odebrano kościołowi sprawy małżeńskie, szkolne
zniesiono privilegium fori duchowieństwa
zlikwidowano szereg świąt kościelnych
regulowano szczegółowo kwestię pogrzebów
nad wszystkim czuwała Wiedeńska Komisja Nadworna dla Spraw Duchownych
dobra kościelne i klasztorne przechodziły na skarb państwa, a duchowieństwo na pensje rządowe
restrykcyjna polityka złagodniała trochę po śmierci Józefa II
na mocy patentu z 1781 r. zapewniono tolerancję religijną
Mieszczanie
reformy józefińskie zniosły podział na miasta królewskie i prywatne
skupiska miejski podzielono na trzy klasy:
• I Lwów
• II tzw. miasta cesarskie, posiadające specjalne przywileje monarsze
• III pozostałe, posiadały magistraty zwane municypilalnymi
w 1804 r. Kraków uzyskał status drugiego miasta stołecznego
ludność miast
• obywatele – dziedziczni i mający przywileje w korzystaniu z urządzeń miejskich
• mieszkańcy – płacący specjalne podatki
większość miast stanowiła niewielkie skupiska, często o rolniczym charakterze
pod względem gospodarczym panował zastój
Chłopi
Ich położenie w monarchii austriackiej było lepsze niż w Rzeczypospolitej szlacheckiej, gdyż państwo wkraczało w
stosunki między dworem a wsią., gdyż państwo zapewniało sobie w ten sposób:
- dochody do skarbu państwa
- żołnierzy dla armii
Po I rozbiorze zaczęto przeprowadzać reformy w zakresie stosunków poddańczych, postępowe i łagodzące dolę chłopa.
Osobny patent
- prawo wnoszenia do władz państwowych skarg na swych dziedziców
- ograniczono swobodę dworu w zakresie stosowania kary chłosty i nakładania kar pieniężnych
- od wyroków sądów patrymonialnych chłopi mogli wnosić apelacje
2
1772 r. – zobowiązano właścicieli dóbr ziemskich do składnia tzw. fasji – zeznań o dochodach uzyskiwanych ze
świadczeń włościan
1786 r. Robotpatent
- ustalał rozmiar pańszczyzny na 3 dni w tygodniu z gospodarstwa chłopskiego (12 h latem, 8 h zimą)
- zlikwidowano różnorodne drobne powinności i daniny w naturze
- wzmocnienie chłopskich praw do gruntu – zabroniono włączania ziemi chłopskiej do folwarków
- przyznanie chłopom nieusuwalnych praw do gruntu pod warunkiem właściwego spełniania powinności
- prawo dożywotniego użytkowanie ziemi (usuniecie tylko na mocy wyroku sądu)
Żydzi
stanowiła pokaźny odsetek mieszkańców
początkowa polityka władz prowadziła do germanizacji
1789r. przepisy normalizujące – zezwalały na wyznawanie religii mojżeszowej bez żadnych przeszkód, synagogi
uzyskały te same prawa co inne kościoły
przedrozbiorowy samorząd żydowski uległ likwidacji, a w jego miejsce powstał inny opierający się na organizacji
kahalnej, nadzorowanej przez władze państwowe (cyrkuły)
lokowano ludność żydowską w wyznaczonych dzielnicach miast
pełnili oni służbę wojskowo i płacili specjalne podatki
Władze centralne:
1. Sprawy administracyjne
1774 - 1776 Nadworna Kancelaria Galicyjska
od 1776 Zjednoczona Kancelaria Nadworna Czesko - Austriacka
2. Sprawy skarbowe – Nadworna Izba Skarbowa
3. Sprawy szkolne – Nadworna Komisja Edukacji
4. Sprawy policyjne – Ministerstwo Policji
Administracja lokalna
Miasta
W 1785 r. utworzono:
1. magistraty – organy zarządu miejskiego podległe cyrkułom
a) skład
• burmistrz (w większych miastach prezydent)
3
• odpowiednia liczba asesorów (rajców)
• syndyk
• kasjer
b) podział na senaty
• cywilny
• karny (sprawujący sądownictwo pod przewodnictwem syndyka)
• administarcyjno-gospodarczy tzw. polityczny
c) członkowie
• wybierani na 4-letnią kadencję
• znający język niemiecki
• po złożonym egzaminie ze znajomości prawa
• od 1805 r. po pozbawianiu magistratur praw wyborczych członkowie byli mianowani przez odpowiednie
władze sądowe i administracyjne
2. wydziały miejskie – charakter wyborczy i kontrolny w sprawach finansowych
a) członkowie byli wybierani w wyborach pośrednich organizowanych wśród właścicieli nieruchomości miejskich i
majstrów cechowych (także żydowskiego pochodzenia)
Wsie
Dominium – oddzielna jednostka administracyjna tworzona przez wieś lub grupę wsi
Władza dziedzica:
- zwierzchnictwo nad poddanymi
- realizacja uprawnień państwowych w najniższej instancji
Zgodnie z patentem Józefa II z 1781 r, pan wsi wyznaczał właściwych urzędników, którzy zdawali egzamin i byli
zatwierdzani przez władze cyrkułowe:
- mandatariusze – od spraw administarcyjno-policyjnych
- justycjariusze – do spraw sądowych
Byli utrzymywani przez dziedzica, ale faktycznie byli urzędnikami państwa bez którego zgody dziedzic nie mógł ich
zwolnić.
Gromady wiejskie
- na czele wójt nominowany przez pana spośród trzech kandydatów wysuwanych przez gromadę
- z wójtem działali przysiężni wybierani przez chłopów (3-letnia kadencja)
- funkcje: porządkowo-policyjne, zarząd majątku gromady, organizowanie form samopomocy, pomoc dla administracji
dominalnej
- za powyższe czynności przewidziane były ulgi w obowiązkach poddańczych
1775 r. – powołanie Sejmu Stanowego o charakterze sejmu postulatowego
Kompetencje:
- szczegółowy rozdział podatku, z którego żądaniem wystąpił cesarz
- przedkładanie opinii i adresów do tronu
Skład:
- magnaci (łącznie z arcybiskupami, biskupami i infałatami obrządku katolickiego)
- szlachta (musiała wnosić podatek żeby uczestniczyć w sejmie)
- miasta (dwóch przedstawicieli Lwowa)
Obradom przewodniczył gubernator.
Sejm powoływał – Wydział Stanowy – stale funkcjonujący organ wykonawczy (6 osób)
1772 – 1818 → Zbiór Pillera – półurzędowe wydawnictwo zawierające akty normatywne publikowane w języku
niemieckim i polskim
4
Patent z 2 XII 1775 r.
Do czasu ukończenia austriackich prac kodyfikacyjnych będzie obowiązywać sądowe prawo polskie
- prawo karne materialne i procesowe – 1787/1788
- prawo cywilne materialne – 1 I 1798
- prawo cywilne procesowe – 1784, 1796, 1807
Po wejściu prawa austriackiego stosowano prawo polskie do spraw które się rozpoczęły przed jego wejściem.
Sądownictwo
I Okres przejściowy za czasów panowania Marii Teresy
Utrzymanie stanowości sądownictwa
Pewne przemiany w sądownictwie dominalnym – nadal było sprawowane przez dziedziców, ale równocześnie
zostało poddane kontroli państwowej
Od orzeczeń sądów dominalnych w sprawach cywilnych chłopi mogli wnosić odwołania do sądu publicznego –
Konsens
Przy chłopskich sprawach karnych nie wolno było wymierzać kar pieniężnych, a kara śmierci wymagała zgody
cesarza
Chłopi mieli prawo występować ze skargami na decyzje dziedziców
Sądownictwo miejskie nie uległo zmianom
1775 r – Rada Apelacyjna
• I instancja w sprawach cywilnych i karnych notabli pochodzenia nieszlacheckiego m.in. lekarzy, urzędników
• II instancja rozpatrująca apelacje od orzeczeń sądów miejskich, żydowskich i sądu wekslowego
dla szlachty I instancją były sądy ziemskie i grodzkie
• rozszerzono ich skał
• wprowadzono zasadę kolegialności przy wyrokowaniu
• funkcjonowały do 1774 r., do utworzenia Trybunały Królewskiego, który był sądem I instancji dla
wszystkich spraw karnych i cywilnych szlachty galicyjskiej; odwołania - Najwyższa Izba Sprawiedliwości
do 1785 r. sądziła na mocy statutu z 1519 r. Sąd Ormiański
II Gruntowna reforma sądów za czasów panowania Józefa II
reforma józefiańska zrealizowana w latach 1784 – 1787
ujednolicenie organizacji wymiaru sprawiedliwości w całej monarchii i przejęcie go przez państwo
oddzielenie sądów od administracji
rozdział między sądownictwem karnym i cywilnym
przełamywanie zasady stanowości sądów, zachowanej jedynie w sądownictwie cywilnym; sądownictwo karne –
powszechne (poza drobnymi wykroczeniami chłopskimi – sądy dominalne)
Sądownictwo cywilne
1. dla szlachty – sądy szlacheckie fora nobilium
• nadzór nad kreowaną w 1780 r Tabulą Krajową (nowa austriacka hipoteka dla dóbr szlacheckich; prawo
rzeczowe nabywane tylko poprzez wpis)
2. w miastach – magistraty
• orzekali syndycy i rajcy miejscy
• w większych miastach dzieliły się na senaty: cywilny, karny, polityczny
3. we wsiach - justyciariusze
• kontrolowani przez dziedzica
Sądownictwo karne
1. Sądy kryminalne (w większych miastach magistraty karne)
2. Mandatariusze – sądzili drobne wykroczenia chłopskie w imieniu dziedzica
3. Sąd gromadzki (wójt i przysiężcy) – organ samorządu wiejskiego mający prawo nakładania kar porządkowych
4. Sędziowie policyjni (od 1803 r.) – orzekali we wsiach w przestępstwach zagrożonych karą do pół roku więzienia
Instancja odwoławcza – od 1785 r. Sąd Apelacyjny we Lwowie → senat galicyjski Najwyższej Izby Sprawiedliwości
Prawo cywilne
Dążono do jedności państwowej poprzez skodyfikowanie praw zwyczajowych lub poprawę poprzednich unormowań
Kodeks Cywilny Zachodniogalicyjski (1 I 1798r.) – typowy produkt okresu przejściowego
I – prawo osobowe i rodzinne
II – rzeczowe i spadkowe
III – zobowiązania
5
Był podstawą późniejszego kodeksu ogólnoaustrackiego z 1811 r.
Proces cywilny
1784 r. Powszechna Ordynacja Sądowa Józefa II z 1781 r.
1 V 1797 r. Powszechna Ustawa Sądowa dla Galicji Zachodniej
kontradyktoryjność
dyspozytywność postępowania
wolna rozprawa stron
pisemność, ustność tylko przed sądem justycjariusza i w sprawach drobnych
ścisły formalizm → przewlekłość i drobiazgowość
legalna teoria dowodowa
środki dowodowe: przyznanie, dokumenty, świadkowie, opinie znawców, przysięga
Prawo karne
1768 r. Theresia – ordynacja surowa, przestarzała
1787 r. Józefina
równość wszystkich wobec prawa karnego (drobne wyjątki o charakterze feudalnym)
znosił analogię w prawie karnym
formalna definicja przestępstwa jako czynu zabronionego pod groźba kary przez ustawę
wolna wola i zły zamiar sprawcy podstawą przestępstwa kryminalnego
podział przestępstw
• kryminalne (zbrodnie) sądzone przed sądem kryminalnym
• przewinienia polityczne wyrokowane przez władze administracyjne
instytucja obrony koniecznej
regulacja przypadków wyłączających winę sprawcy w sytuacji wykluczenia jego wolnej woli np. trwała choroba
umysłowa bądź czasowa utrata władzy umysłowej (np. po alkoholu)
likwidacja kary śmierci w postępowaniu zwyczajnym; tylko w nadzwyczajnym trybie doraźnym kara śmierci za
bunty, rozruchy czy powstania
podstawowa kara – pozbawianie wolności
brak przedawnienia zbrodni i kary
1803 r Franciszkana
ograniczenie penalizacji
kara śmierci w postępowaniu zwyczajnym (mord, zabójstwo rabunkowe, zbrodnicze podpalenie, fałszerstwo
państwowych papierów kredytowych)
przedawnienie przestępstw i kar
obejmował normy prawa materialnego i odpowiadające im procesy proceduralne
składał się z dwóch ksiąg
• zbrodnie karne przed sąd
• przestępstwa policyjne poddane orzecznictwu władz administracyjnych
przejrzysty, precyzyjnie sformułowany i względnie łagodny
część materialna obowiązywała do 1852 r.
Proces karny
Przepisy postępowania karmnego regulowano zazwyczaj łącznie z normami prawa karnego materialnego.
6
wyrok
• skazujący
• uniewinniający
• uniewinniający z braku dowodów (możliwość wznowienia postępowania)
Do wprowadzenia autonomii
Państwo austriackie na skutek rewolucji z 1848 r. weszło na drogę przekształceń w monarchię konstytucyjną.
1
Jakub Szela
7
• zawierał statuty dla poszczególnych krajów, m.in. dla Galicji, które obowiązywały do 1918 r.
↓
1865 r. - zawieszenie norm Patentu Lutowego w odniesieniu do organizacji aparatu centralnego państwa wskutek silnej
opozycji węgierskiej
↓
konstytucja grudniowa z 1867 r.
• powstała dualistyczna monarchia austro-wegierska
• wspólne: monarcha, armia, dyplomacja, system monetarny
• stworzyła taki aparat władz i urzędów, na którym państwo opierało się do końca swego istnienia
• Galicja wchodziła w skład monarchii jako jeden z 17 krajów koronnych
• rozgraniczenie spraw ogólnopaństwowych i krajowych
Centralny organ władzy ustawodawczej – dwuizbowy parlament ogólno austriacki, tzw. Rada Państwa (izba panów i izba
posłów)
• zatwierdzanie umów międzynarodowych
• sprawy służby wojskowej
• uchwalanie budżetu
• uchwalanie prawa sądowego
• zakres spraw zastrzeżonych powodował przewagę nad sejmikami krajowymi
Izba panów
• charakter arystokratyczny
• skład: pełnoletni członkowie dynastii, głowy krajowych rodzin arystokratycznych, arcybiskupi i biskupi
katoliccy z tytułami książęcymi, osoby powołane z tytułu zasług dla państwa, kościoła, nauki, sztuki
• nominacja cesarska przyznawała prawa członkowskie dożywotnie lub dziedziczne
• członkowie: 150 – 170
Izba poselska
• wybory bezpośrednie i tajne według systemu kurialnego (wielkiej własności ziemskiej, izb przemysłowo-
handlowych, miejska, gminna); w 1896 r. wprowadzono 5 kurię „powszechną” – wszyscy mężczyźnie którzy
ukończyli 24 lata i zamieszkiwali min 6 m-cy w gminie głosowania
Na mocy ustawy z 26.01. 1907 r. wprowadzono w monarchii nowe prawo wyborcze 4-przymiotnikowe: powszechne,
bezpośrednie, równe i tajne.
Przedstawiciel polscy z Galicji w całej Radzie Państwa mogli powoływać na zasadzie całkowitej dobrowolności tzw. Koło
Polskie, celem prowadzenia wspólnej polityki
Galicja była tylko częścią składową państwa austriackiego o statusie kraju koronnego, ale sama Austria pozostawał
państwem konstytucyjnym, w którym istniały prawa obywatelskie, wolności stowarzyszeń, w tym politycznych, była
możliwość jawnego i legalnego politycznego organizowanie się społeczeństwa.
8
Skutki reform
• stosunkowo duży procent ludności wiejskiej otrzymał ziemię na własność
• uzyskano ją w niedostatecznej ilości
• stan rzeczy pogarszał się w wyniku działów rodzinnych
• rozdrobnienie wsi galicyjskiej
• szachownica gruntów
Położenie przemysłu i rolnictwa było porównywalne. Przemysł nie miał warunków do rozwoju.
W przemyśle rozwijało się: górnictwo i przemysł naftowy.
Rozwój samorządności zawodowej np. izba handlowa, izba lekarska, izba przemysłowa, izba adwokacka.
Instytucje samorządowe broniły interesów zawodowych swoich członków, jak też przejmowały od organów państwowych
dość liczne uprawnienia o charakterze administracyjnym czy policyjno-porządkowym.
Źródła prawa
Do 1848 r. – wola panującego jako jedyne źródło prawa
• wydawane dla całego państwa bądź danego kraju
• ustawy polityczne lub sądowe (cywilne, karne, procesowe)
• od 1819 r. zaczęto wydawać urzędowe prowincjonalne zbiory prawa
1848 – 1860
• w zasadzie nie nastąpiły większe zmiany w zakresie źródeł prawa
• monarcha wydawał normy prawne o charakterze ustawy (patenty i rozporządzenia)
• monarcha mógł upoważnić do wydania takich norm, nieraz zwanych ustawą, organy sobie podległe
Od 1860
Nowy system źródeł prawa oparty o hierarchię przepisów, opierał się o elementy sprzeczne ze sobą:
- oktrojowanie wynikające z absolutyzmu
- konstytucyjny parlamentaryzm
Na mocy przepisów z 1866 r. język polski stał się urzędowym w Sejmie i Wydziale Krajowym, włącznie z publikowaniem
aktów prawnych.
10
Od 1869 r. polski stał się wewnętrznym językiem urzędowym w administracji rządowej, łącznie ze skarbową i w
sądownictwie.
Wolność osobista
• aresztowanie wyłącznie na podstawie orzeczenia sądowego
• naruszenie zasady uprawniało do odszkodowania od państwa
• pozostawiono organom policji i administracji możliwość stosowania kar aresztu za niektóre przestępstwa
policyjne
• policja mogła zatrzymać osoby lub ukarać je aresztem za sam fakt wydawania się podejrzanym, pasożytniczym,
włóczęgowskim
Tajemnica korespondencji
• zakaz zapoznawania się z treścią obcej korespondencji
• jedynie na mocy decyzji sądu było to możliwe
Wolność opinii
Zasada wolności opinii obejmowała szeroki zakres dziedzin
• wolność prasy – swoboda wyrażania opinii w słowach drukowanych
• wolność sumienia i wyznania
• wolność stowarzyszeń i zgromadzeń – wolność łączenia się w celu wyrażania opinii i ich realizowania
• wolność nauki i nauczania
• wolność petycji – prawo prezentowania swych poglądów władzom publicznym
Ustrój polityczno-administracyjny
Po Kongresie Wiedeńskim, wypełniając formalnie jego uchwały w sprawie reprezentacji narodowej Polaków, władze
austriacki wydały w 1817 r. nowa ordynację do Sejmu stanowego i wznowiły jego zwoływania.
11
Władze autonomiczne
Sejm Krajowy, jako najwyższa władza autonomiczna, w Dyplomie Październikowym z 1860 r.
normy Patentu Lutowego z 1861 r. zawierały statut krajowy dla Galicji wraz z ordynacja wyborcza do Sejmu
Kompetencje Sejmu
ustawodawstwo w sprawach określonych nazwą kultury krajowej: zagadnienia rolno-leśne, kwestie ustroju
agrarnego, kredyty i stosunki pracy w rolnictwie
decydowanie w sprawach publicznych budowli i zakładów dobroczynnych finansowanych przez władze krajowe
decydowanie o budżecie kraju, łącznie z dopłatami do podatków państwowych
wydawanie aktów w ramach ustawodawstwa ogólnopaństwowego
• gminne, czyli dotyczące samorządu terytorialnego
• szkolne i kościelne
• stanowienie przepisów o zasadach organizacji sądownictwa i władz administracyjnych, księgach
gruntowych i uprawnieniach propinacyjnych
• od 1907 r. w zakresie prawa cywilnego, karnego, karno-policyjnego (w sprawach należących do
kompetencji Sejmu)
przyjmował sprawozdania namiestnika z jego urzędu zaraz po otwarciu sesji sejmowej; była możliwość
dyskutowania sprawozdania i zgłaszania interpelacji, a namiestnik miał obowiązek odpowiedzieć na wszystkie
pytania
inicjatyw ustawodawcza: rząd, Wydział Krajowy, komisje sejmowe, grupy posłów liczące min 15 osób
↓
ustawy zapadały większością głosów przy obecności min połowy członków Sejmu
↓
przedłożenie przez rząd do sankcji cesarza
Cesarz:
• corocznie zwoływał Sejm
• miał prawo odraczać i zamykać obrady
• mógł rozwiązać Sejm
Wydział Krajowy
powoływany spośród grona sejmowego na 6 lat
przewodniczył mu marszałek krajowy
skład: 3 osoby obrane przez całe zgromadzenie, po 1 z kurii wielkiej własności, połączonej kurii izb przemysłowo-
handlowyych, i miast, kurii reszty gmin miejskich i wiejskich
organ zwiadowczy i wykonawczy reprezentacji krajowej
posiadał uprawnienia w zakresie bieżącej administracji
organ poprzez który Sejm nadzorował samorząd terytorialny i zarządzał majątkiem krajowym
jako komisja Sejmowa i Biuro Sejmu, kontrolował i weryfikował wybory parlamentarne, przygotowywał materiały
na obrady plenarne
Marszałek Sejmu
stał na czele Sejmu
nominowany przez cesarza na 6 lat
Siedziba Sejmu galicyjskiego – Lwów
12
Władze rządowe i podział kraju
Struktura władz rządowych:
• oddzielenie władz rządowych od samorządowych
• nowy podział kraju
• oddzielenie administracji od sądownictwa
Namiestnik
- stał na czele kraju – krajowy organ administracji rządowej
- był nominowany przez cesarza i reprezentował jego osobę
- urzędował we Lwowie
- był podległy rządowi w Wiedniu i przed nim odpowiedzialny
- rozpisywał wybory do Sejmu krajowego i przygotowywał spis wyborców
- miał prawo inicjatywy ustawodawczej
- przedkładał monarsze ustawy sejmowe z wnioskiem o aprobatę lub odmowę sankcji
Administracja niezespolona – taka, która ze względu na wagę bądź specyfikę zadań była wyodrębniona za struktury
administracji ogólnej i tworzyła oddzielne piony aparatu państwowego.
Takowa wykształciła się w Galicji, a znalazły się w niej: władze górnicze, domen i lasów państwowych, kolei, poczt oraz
inspekcja przemysłowa
Samorząd terytorialny
W Galicji administracja samorządowa ukształtowała się na szczeblu gminy i powiatu.
Fundamentalne zasady ustroju gmin samorządowych
swoboda przyjmowania członków gminy
wybieralność jej organów
samodzielny zarząd sprawami gminy
jawność budżetu
Kompetencje gminy:
a) własne – wszystko co dotyczy przede wszystkim interesów gminy i jest w całości wykonywalne w jej granicach
b) poruczone – załatwienie określonych spraw publicznych zleconych przez państwo
Normy wprowadzające samorząd:
ogólnopaństwowa kodyfikacja gminna z 1862 r.
w oparciu o kodyfikacje wydana przez galicyjski Sejm Krajowy w 1866 r. szczegółowa ustawa o gminach i
obszarach dworskich
normy stały na stanowisku jednolitości ustrojowej gmin wiejskich i miejskich
Gminy wiejskie
każda wieś niezależnie od swojej wielkości tworzyła gminę.
z terytorium gmin wiejskich wyłączono (była możliwość włączenia) obszary dworskie, które tworzyły odrębna
gminę z patrymonialnym władztwem dziedziców.
13
obowiązek przynależności każdego obywatela państwa do jakiejś gminy tzw. Prawo swojszczyzny
przynależność nabywało się
• przez fakt urodzenia w gminie, niezależnie od miejsca pobytu
• poprzez nadanie jej przez władze gminne
przynależność dawała swobodę zamieszkania w gminie i możliwość żądania pomocy materialnej w przypadku
ubóstwa
osoby nie przynależne do gminy
• uczestnicy gminy – ci którzy posiadali w niej nieruchomość, przedsiębiorstwo lub wykonywali jakiś zawód
i w związku z tym płacili podatki bezpośrednie
• obcy – mogli być usuwani z gminy w drodze tzw. szupasu do gminy własnej przynależności, wtedy gdy
sprawowali kłopoty natury policyjnej bądź finansowej
inny podział w gminie: obywatele lub członkowie – tytuł nadawany odrębną decyzją tylko obywatelom
austriackim, mężczyzną powyżej 24 r. ż., nie karanym; miał znaczenie prestiżowe, uprawniał do korzystania z
istniejących w gminie zakładów czy fundacji
Organy samorządu gminnego
rada gminy
• organ uchwałodawczy i nadzorczy
• skład: 8-36 członków
• przewodniczył jej naczelnik gminy, wyposażony w szereg jednoosobowych decyzji władczych
• wyborcy rady: mieszkańcy przynależni, uczestnicy gminy, osoby z tytułu cenzusu inteligenckiego
• podział wyborców: na 3 klasy, w kolejności wysokości wpłacanych podatków
zwierzchność gminna
• zarządzanie i wykonywanie
• obierana przez radę gminy spośród jej członków
• skład: naczelnik gminy, 2 lub więcej przysięgłych
kadencja organów trwał 3 lata, a od 1884 r. 6 lat
Gminy miejskie
Kraków – posługiwał się odrębnym statutem z 1866 r., zmienionym w 1904 r.
Lwów – miał swój statut z 1870 r.
2
wydziały powiatowe lub Wydział Krajowy
14
Władze samorządowe
rady miejskie
• organ uchwałodawczy i nadzorczy
• liczba członków rady: 18-36 (we Lwowie-100, w Krakowie-60)
• kadencja: 6 lat, ale po 3 ustępowała połowa radnych
• uprawnienia analogiczne do uprawnień rad wiejskich
• kompetencje nadzorcze wykonywane za pomocą specjalnie powoływanych komisji
zwierzchność gminna
• w miastach mniejszych i miasteczkach
• władza wykonawcza
• skład: naczelnik gminy, jego zastępca, 2-5 asesorów, którzy działali bezpłatnie
magistrat
• w 30 większych miastach, Lwowie, Krakowie
• władza wykonawcza
• skład: burmistrz, zastępcy, 3 asesorów (we Lwowie i w Krakowie: prezydent z wiceprezydentami, do 20
radców magistratu)
• w magistracie Lwowa i Krakowa: urzędnicy zawodowi
• wybierany na 6 lat spośród członków rady
• ścisłe rozgraniczenie kompetencji między magistratem jako organem kolegialnym a władzami
jednoosobowymi (prezydent, burmistrz)
• miał, w odróżnieniu od zwierzchności gminnej, szereg kompetencji z zakresu uprawnień porucznych
Nadzór
usunąć burmistrza lub prezydenta można było jedynie w wyniku postępowania dyscyplinarnego
ustawowo określano, które uchwały rad miejskich wymagają zatwierdzeni przez organ nadzoru
Samorządność powiatowe
wprowadzona w Galicji równocześnie z samorządnością gminą
rada powiatowa – organ uchwałodawczy
• obierana na 3 lata, a od 1884 r. na 6 lat
• liczba członków: 26
• zajmowała się sprawami wewnętrznymi powiatu: budowa dróg, zdrowie, bankowość, dobroczynność,
oświata, kultura
• podstawa finansowa: wpływy z majątków własnych bądź z uchwalanych dodatków do podatków
bezpośrednich
wybory
• o charakterze kurialnym
• kurie: wielkich właścicieli ziemskich, przemysłowców i handlowców, miast i miasteczek, pozostałych gmin
w powiecie
• w każdej grupie liczba mandatów była proporcjonalna do sumy opłacanych podatków
wydziały powiatowe – organ zarządzający i wykonawczy rady
• powoływany przez radę
• na czele: prezes
• skład: prezes, zastępcy, 6 członków
• brak środków egzekucyjnych
nadzór nad samorządem powiatowym sprawował Wydział Krajowy
Administracja szkolnictwa
W latach 1867 – 1873 powołano do życia odrębny pion władz szkolnych, który na trzech szczeblach mieścił w sobie
organy kolegialne i mieszane.
15
Okręgowa Rada Szkolna
działała na szczeblu powiatów
na czele: starostowie (w Krakowie i we Lwowie: prezydenci)
skład: reprezentanci wyznań religijnych, 3 przedstawiciele nauczycieli, 2 delegaci rady powiatowej, okręgowi
inspektorzy szkolni
kompetencje:
• zarząd publicznymi szkołami ludowymi
• nadzór nad szkolnictwem prywatnym
Ustawa z 1867 r.
definitywnie rozdział sądownictwo od administracji
zapowiadał sądownictwo powszechne dla spraw karnych i cywilnych
zapowiadała sądownictwo prawa publicznego
sądy miały być niezawisłe
sędziowie
• mianowani przez cesarza
• nieusuwalni
• dożywotni
• mieli prawo badania zgodności rozporządzeń rządowych z ustawami
powołanie instytucji sędziów przysięgłych, którzy mieli orzekać o winie w ciężkich sprawach karnych,
politycznych i z zakresu prawa prasowego
Nie istniało odrębne sądownictwo handlowe. Sprawy takie należały do właściwości sadów powiatowych i okręgowych.
Wyrokowało wówczas dwóch sędziów zawodowych i jeden powoływany na 3 lata na wniosek izby przemysłowo-
handlowej.
Sędziowie przysięgli
mężczyźni
wiek: powyżej 30 lat
mający prawo swojszczyzny
opłacający odpowiednie podatki
umiejący czytać i pisać
nie mogli być: urzędnicy, nauczyciele, wojskowi, pracownicy poczty i kolei, osoby karne
powoływani na podstawie specjalnych list w drodze losowania z list pierwotnych
Sądy szczególne
Sądy prawa publicznego:
dwa pierwsze funkcjonowały w Austrii
miały na celu ochronę praw podmiotowych jednostki
1. Trybunał Administracyjny
powołany w 1875 r.
skład: sędziowie mianowani przez cesarza dożywotnio i niezawiśli w swym orzekaniu
wyrokowały kolegialnie w kompletach 4-7-osobowych
jego właściwość opierała się o klauzule generalną – można było do niego wnieść skargę we wszystkich
wypadkach, w których ktoś czuje się naruszonym w swych prawach przez niezgodne z ustawą rozstrzygnięcie lub
zarządzenie władzy administracyjnej
wyłączone były sprawy: w których organ administracji decydował na podstawie własnego swobodnego
uznania
można było składać tu skargę po wyczerpaniu administracyjnego toku instancyjnego
miała charakter sądu kasacyjnego – po uchyleniu wyroku zwracał sprawę do ponownego rozpatrzenia
2. Trybunał Państwa
powstał w 1869 r.
skład: przewodniczący, zastępca, 12 członków, 4 zastępców
mianowani dożywotnio przez monarchę na wniosek parlamentu
kandydaci nie musieli legitymować się kwalifikacjami sędziowskimi
miał polityczny charakter
strzeżenie praw całości państwa i jego krajów oraz gwarantowanych konstytucyjnie praw obywateli
sąd kompetencyjny
• między władzą administracyjną i sądową
• między najwyższą władzą rządową a reprezentacjami kraju
• miedzy władzami krajowymi a centralnymi
• między władzami samorządowymi a rządowymi
• między władzami samorządowymi równych krajów
mogły tu wnosić skargi jednostki i korporacje gdy nie istniała zwykła droga prawna
żywa działalność i bogate orzecznictwo
3. Trybunał Stanu
powołany w 1867 r.
skład: 24 członków powoływanych po połowie przez obie izby
sądził ministrów oskarżonych przez którąkolwiek z izb parlamentu o złamanie konstytucji bądź ustawy
Trybunał mógł
• usunąć ministra z urzędu
• wydalić ze służby państwowej
• zabrać prawa polityczne
• orzekać w oparciu o ustawę karną gdy w czynie mieściło się przestępstwo
17
cesarz miał prawo łaski wobec skazanego ministra
w praktyce nie zebrał się ani razu
Sądy przemysłowe
działały na podstawie przepisów z 1869 r., zmienionych w 1896 r.
funkcjonowały w Lwowie, Krakowie i Bielsku
rozprawom przewodniczył sędzia zawodowy, a orzekali ławnicy wybierani po połowie przez pracodawcę i
robotników spośród samych siebie
wybierać mogły kobiety, ale wybieranymi mogli być tylko mężczyźni
rozpoznawały sprawy ze stosunku pracy
odwołania od ich wyroków do sadów krajowych (komplet sądzący: 3 sędziów zawodowych, 2 ławników)
w praktyce sady te nie miały zbyt wielu spraw
Prawo cywilne
1811r. Allgemeines Bürgerliches Gesetzbuch ABGB
W Galicji wszedł on w życie z 1 stycznia 1812 r.
kodyfikacja prawonaturalna tj. tworząca system prawa zgodny z wymogami rozumu i natury ludzkiej
sprawiedliwy, normy prawne miały wyrażać obiektywne prawa naturalne, wywodzące się z rozumu ludzkiego
zupełny, bez luk w prawie, ale jednocześnie nie kazuistyczny
jednorodny, zawierający tylko normy prawa cywilnego
zgodny z ustawodawstwem i stosunkami panującymi w całym państwie
równość podmiotów wobec prawa
wolność własności i swoboda umów
powszechność prawa
założenia i normy kodeksowe w całej pełni nabrały realności po likwidacji stosunków feudalnych, nie były
wymagane wtedy zmiany w kodeksie, jedynie moc utraciły tzw. ustawy polityczne
sformułowny był prostym, jasnym i ładnyum językiem
był kodeksem kompletnym i za razem zwięzłym i pozbawionym kazuistyki
widać wpływy prawa rzymskiego
Podział kodeksu
I wstęp
II o prawie osobowym
przepisy dotyczące statusu osoby (fizycznej i prawnej)
osobowe prawo rodzinne (małżeńskie prawo osobowe)
stosunki między rodzicami a dziećmi, opieka i kuratela
III o prawie rzeczowym
prawo rzeczowe (posiadanie, własność, zastaw, służebność)
zobowiązania
prawo spadkowe
małżeńskie prawo majątkowe
IV o przepisach wspólnych prawom osobowym i rzeczowym
o umacnianiu, zmianie i wygaśnięciu praw
przedawnienie i zasiedzenie
Prawo rzeczowe
szeroka konstrukcja własności pełnej, ujmująca ją równoznacznie z pojęciem ogółu praw majątkowych
zakres prawa własności: pełne i wyłączne władztwo nad rzeczą
zachowanie instytucji własności podzielonej: lenno, dobra wieczysto-dzierżawne, dobra wieczysto-czynszowe, do
upadku feudalizmu, potem zanikły w praktyce
Zobowiązania
zasada wolności umów
równość stron
18
Prawo handlowe
kodeks handlowy z 1862 r.
opierał się o kryterium mieszane tj. podmiotowo-przedmiotowe – wyodrębnienie pojęcia czynności handlowych
nie zależnie od tego, kt je wykonał
uznawał prawo kupców
Proces cywilny
Kodeks Postępowania Cywilnego z 1895 r. + 1896 r. – przepisy o postępowaniu egzekucyjnym
Opierał się o zasady:
dyspozytywność i swobodna rozprawa stron, z pewnymi możliwościami ingerencji sędziego w przewód sądowy
jawność i ustność procedury
swobodna ocena dowodów przez sędziego
Środki odwoławcze
apelacja od wyroków sądów I instancji
• postępowanie ustne i jawne
rewizja od wyroków sądów apelacyjnych
• postępowanie pisemne i jawne
skarga o wznowienie postępowania po wyjściu na jaw nowych okoliczności sprawy
Egzekucja
dopuszczalna z ruchomości, następnie z nieruchomości (zajęcie, sprzedaż), i z wierzytelności
w toku uczestniczył sędzia
przepisy zezwalały na aresztowanie dłużnika w celu wymuszenia ujawnienia majątku
Prawo karne
Kodeks Karny z 1852 r.
normy prawa absolutystycznego z wczesnoburżuazyjnymi
określał zły zamiar i ujmował go dość szeroko
odpowiedzialność za przestępstwo od 10 r. ż.
Przestępstwa:
zbrodnie
występki
wykroczenia
Katalog kar:
kary główne
• kara śmierci (zdrada główna, morderstwo, zabójstwo, rozbójcze uszkodzenie cudzej własności, działania
i zaniechania o charakterze złośliwym, jeśli w ich wyniku człowiek utracił życie, podpalenia, zbrodnie
popełnione przez szajkę)
• więzienie dożywotnie
• więzienie czasowe (dzieliła się na dwa stopnie, wynosiła od 6 m-cy do 20 lat)
kary za występki i wykroczenia: areszt, grzywna pieniężna, utrata praw do towarów i przedmiotów, chłosta,
wydalenie
Specjalnej ochronie poddano interes państwa, cesarza i członków dynastii.
Szeroko i kazuistycznie ujęto przestępstwa przeciw własności.
Normy kodeksu były na przestrzeni lat zmieniane.
Proces karny
Procesowa część Franciszkany z 1803 r.
19
Zabór pruski do roku 1807
Terytoria rozbiorowe zostały wcielone do państwa pruskiego jako prowincje, w wyniku czego powstały:
- Prusy Zachodnie
- Prusy Wschodnie
- Prusy Południowe
- Prusy Nowowschodnie
- Nowy Śląsk
Stosunki społeczne
Szlachta – pierwszy stan po monarchii
Uprzywilejowana pozycja:
- monopol własności ziemskiej
- dominalna władza nad chłopem
- tworzyła kadrę oficerską i najwyższą biurokrację
Istniał oficjalny zakaz sprzedaży majątków osobom nieszlacheckiego pochodzenia, ale robiono wyjątki na rzecz
mieszczaństwa niemieckiego.
Cała polska szlachta była objęta uciskiem podatkowym, przymusem paszportowym i cenzurą.
Duchowieństwo
W monarchii pruskiej religią państwową było wyznanie ewangelicko – augsburskie (luterańskie).
Prawnie uznany był:
kościół rzymskokatolicki
kościół ewangelicko – reformowany (kalwinizm)
Cechą charakterystyczną pruskiego systemu wyznaniowego było ścisłe podporządkowanie religii państwu.
Duchowni posiadali status urzędników państwowych.
Kościół rzymskokatolicki:
pogorszenie położenia prawnego i faktycznego
likwidacja nuncjatury papieskiej w Warszawie
ograniczenie kontaktów duchowieństwa z Rzymem
samodzielna erygcja nowych diecezji przez władze pruskie
powoływanie biskupów przez monarchę
sprawowanie nadzoru nad duchownymi przez urzędy administracyjne tzw. kamery
konfiskata dóbr ziemskich kościoła i wypłacenie pensji duchownym – Prusy Południowe i Nowowschodnie
obłożenie dóbr ziemskich kościoła wysokim podatkiem – Śląsk, Prusy Zachodnie
likwidacja seminariów duchownych
Mieszczaństwo
Miasta:
- podlegające monarsze tzw. wolne
- stanowiące własność prywatną
Stan mieszkańców miast:
- obywatele miast tj. posiadający prawo miejskie, ale nie koniecznie mieszkający w miastach
- mieszczanie mieszkający w mieście i legitymujący się prawem miejskim
- miejscowi tj. nie posiadający praw miejskich rekrutujący się głównie ze wsi
Prawo miejskie:
- udzielane przez magistratury
- było podstawą prowadzenia handlu i zajmowania się zawodami miejskimi
- warunki otrzymania prawa miejskiego były zawodowe i etyczno-moralne
- było dziedziczne
- chłopi poddani mogli je otrzymać za zgodą pana, a wojskowi za zgoda przełożonego
W miastach działały cechy rzemieślnicze i gildie kupieckie.
Był przymus cechowy, ale władze mogły nadawać przywileje tzw. wolnych majstrów – umożliwiały uprawianie
zawodu poza cechem.
20
Udzielane też były:
- indywidualne koncesje kupieckie
- indywidualne koncesje dla prowadzenia przedsiębiorstw (manufaktury)
1806 r. został zniesiony przymus cechowy w zakresie tkactwa.
Sytuacja mieszczan miast prywatnych pozostała tka jak w dawnej Polsce.
Chłopi
- największy stan społeczny
- rekruci do wojsk
- główni płatnicy podatków
Zasadą polityki monarszej było niedopuszczenie do pogorszenia się sytuacji chłopów.
Patent z 1773 r.
Ograniczenie poddaństwa osobistego poprzez nakazanie feudałom uwolnienia chłopa z poddaństwa w przypadku:
- braku środków do życia na miejscu
- otrzymania innego, lepszego zajęcia
- zawarcia związku małżeńskiego poza wsią
- podjęcia nauki w szkole
Zlikwidowano obowiązkową służbę dzieci we dworze.
Od 1779 r władze lokalne mogły zawierać z chłopami z domen umowy w ramach których pańszczyzna była zamieniana na
stały czynsz.
Żydzi
- w miastach zaliczali się do „miejscowych”
- traktowano ich jak cudzoziemców pozostających pod ochroną państwa
- byli ograniczeni w wykonywaniu niektórych zawodów, zawieraniu związków małżeńskich
- musieli płacić specjalne podatki bądź opłaty
3
urbarze – zbiory powinności chłopskich sporządzanych przy spisywaniu wyżej wymienionych umów
21
Władzę sprawowały kolegialne organy – kamery wojenno-ekonomiczne
departamenty tzw. - szerokie kompetencje administracyjne i skarbowe
departamenty kamer - sądownictwo w powyższych sprawach
urzędnicy miejscy:
- nominowani przez kamery dożywotnio
- musieli posiadać odpowiednie kwalifikacje
- musieli znać język niemiecki
Ustrój wsi:
- władzę administracyjna i policyjna sprawował pan
- pan podlegał nadzorowi landrata
- domenami królewskimi zarządzały urzędy domen
Szczegółowe kompetencje niższych władz wiejskich zależne były w dużej merze od:
- praw prowincjonalnych
- zwyczajów lokalnych
22
• rozkazy gabinetowe
• cyrkularze
Ustawodawstwo monarsze dążyło do ujednolicenia ustrojowego, ale miało też uwzględniać odmienności prawne
poszczególnych prowincji4.
1772 r. – uchylenie mocy prawa polskiego w Prusach Zachodnich → Landrecht wschodniopruski z 1721 r.
28 III 1794 r. – w Prusach Południowych wprowadzono Powszechne Prawo Krajowe dla Państw Pruskich (PPK) →
Landrecht Pruski
Miał on obowiązywać jako prawo posiłkowe wobec praw prowincjonalnych, jednakże to moc prawa polskiego
ograniczona została tylko do kilku dziedzin takich jak: prawo spadkowe, małżeńskie, stosunki poddańcze.
Jedynie w Prusach Wschodnich doszło do skodyfikowania prawa własnego → Wschodniopruskie Prawo Prowincjonalne
z 1801 r.
Landrecht Pruski:
miał zebrać i unormować całość prawa materialnego
liczył ponad 19 tys. paragrafów
cechowała go daleko posunięta kazuistyka
składał się z dwóch części dzielących się dalej na tytuły i rozdziały
prawa indywidualne, traktujące o jednostce i stosunku do rzeczy (głównie prawa rzeczowe i spadkowe)
prawa społeczne, zawierające przepisy o stosunku jednostki wobec różnych organizmów społecznych (prawo
rodzinne, karne, państwowe, administracyjne, finansowe)
brakował ścisłego oddzielanie prawa prywatnego od publicznego → cecha feudalna
napisany w języku niemieckie, stylem zawiłym i rozwlekłym
Sądownictwo
miało charakter stanowy
podporządkowane było monarsze jako najwyższemu sędziemu
brak ścisłego rozgraniczenia pomiędzy administracja a sądownictwie (poza Prusami Nowowschodnimi)
sądownictwo zróżnicowane było w zależności od prowincji
Sądownictwo
niższe wyższe
Sądy powiatowe
4
prawowpolskie
Zastąpiły 1797 r.→wprawo
Prusachprowincjonalne
Nowowschodnich sądy Powiatowe komisje 23
Inkwizytoriat
patrymonialne. Najwyższy Trybunał w sprawiedliwości
Były pierwszą instancją dla: Berlinie Organ
- chłopów Funkcjonowały przy prowadzący
Prawo cywilne
odróżnienie pojęcia osoby fizycznej od osoby prawnej
zdolność prawna i zdolność do czynności prawnych uzależniona od stanowej przynależności jednostki
jedynym ograniczeniem szlachty był zakaz posiadania na własność gruntów chłopskich bez specjalnego
pozwolenia władz
mieszczanie bez zgody władz nie mogli nabywać dóbr rycerskich
chłopom nie wolno było opuszczać ziemi, zawierać małżeństwa i dokonywać różnych czynności prawnych bez
zgody pana
zdolność do czynności prawnych nabywało się po ukończeniu 24 lat
9 października 1807 r. edykt zniósł zróżnicowanie zdolności prawnej ze względu na stan
osobami prawnymi były związki obywatel z jednoczącym ich celem, powstałe w oparciu o akt władzy
państwowej (tzw. towarzystwa) i korporacje takie jak kościoły, gminy wiejskie lub miejskie, nie powołane do istnienia
przez akt państwowy
Prawo rodzinne
małżeństwo jako instytucja prawa cywilnego (jednocześnie utrzymywano kościelną formę zawierania małżeństw)
dwa rodzaje małżeństw
rzeczywiste
morganatyczne – zawierane przy rażącej różnicy stanowej i w efekcie dyskryminujące żonę i potomstwo
przeszkody małżeńskie: zrywające, wstrzymujące
rozwód dopuszczalny była dla wszystkich wyznań z powodu ważnych przyczyn (zdrada, złośliwe porzucenie,
impotencja, pijaństwo, marnotrawstwo itd.)
rozwodzie orzekał sąd cywilny
oboje małżonkowie – katolicy, za obopólną zgodą, mogli wnosić do sądów wyznaniowych pozew o
unieważnienie bądź separację małżeństwa → jurysdykcja nadzwyczajna
Przepisy handlowe
wekslem pozostawał dokument na podstawie którego osoba zobowiązywała się do zapłaty oznaczonej kwoty pod
rygorem natychmiastowej odpowiedzialności
zdolność wekslową ( możliwość zaciągania zobowiązań wekslowych) posiadali kupcy, przedsiębiorcy
przemysłowi, handlujący na morzu i w ramach żeglugi śródlądowej, właściciele majątków szlacheckich i dzierżawcy
domen; innym osobą zdolność mógł przyznać sąd
kupcem był ten, kto zawodowo i na własny rachunek prowadził sprzedaż rzeczy, weksli lub książek
kupcy mieli prawo posiadania firm
regulacja instytucji spółek handlowych
regulacja maklerów (zawodowych przedsiębiorców – pośredników)
od 1810 r. wprowadzono wolność przemysłową
Proces cywilny
24
1793 r. Powszechna Ordynacja Sądowa
pisemność
deputowany – specjalny sędzia zajmujący się wszystkimi czynnosciami przygotowawczymi wraz z obowiązkiem
dochodzenia prawdy materialnej
pisemny referat deputowanego stanowił podstawę orzekania
wyrok wydawał odrębny sędzia czy też kolegium sędziowskie wyłącznie na podsatwie akt
ordynacja sądowa obowiązywała do 1887 r.
Prawo karne
zostało ujęte w ostatnim XX tytule i podzielone na 17 rozdziałów
w ówczesnej europie największa kodyfikacja karna, ale z daleko posunięta kazuistyką, obejmująca przepisy o
charakterze moralizatorskim (bez sankcji) i zarządzania administracyjno-policyjne
miało więcej cech burżuazyjnych niż feudalnych
stało na stanowisku zasady równości wszystkich wobec prawa, ale nigdzie nie zostało to wprost uregulowane
nie dawał definicji winy, ale rozróżniała jej postaci:
• zły zamiar
• wina umyślna
• wina nieumyślna (niedbalstwo)
istniała instytucja obrony koniecznej
przestępstwo – działanie bądź zaniechanie zabronione przez ustawę i powodujące szkodę, a zawinione przez
sprawcę
• przestępstwa publiczne – przeciwko państwu i religii od tzw. zdrady głównej, poprzez opór przeciw
władzy, po wykroczenia urzędnicze
• przestępstwa prywatne – czyny przeciwko życiu i zdrowiu, mieniu, moralności publicznej, czci osobistej
wprowadzono pojęcie usiłowania, które było karane łagodniej od przestępstwa dokonanego
na pierwszy plan w dziedzinie kar wysunięto pozbawianie wolności czasowego lub dożywotniego w:
• twierdzy
• więzieniu
• domu kar bądź poprawy
sąd miał obowiązek uwzględnienia stanu oskarżonego przy wymierzaniu kary np. przy chłoście
przewidywano karę śmierci poprzez ścięcie lub powieszenie za zbrodnie przeciwko państwu i życiu człowieka
(60 stanów faktycznych zagrożonych ta karą)
reliktem była kara śmierci poprzez łamanie kołem, spalenie na stosie, wykonywanie kar na zwłokach
przy najcięższych przestępstwach przeciw państwu dopuszczano kary dodatkowe – konfiskata majątku
sądy przy wymierzaniu kary musiały brać pod uwagę okoliczności łagodzące i obciążające
przepisy karne Landrechtu obowiązywały do 1851 r.
Proces karny
1805 r. Pruska Ordynacja Kryminalna
Nie była ona zasadniczą reformą postępowania karnego, gdyż nadal pozostawała na gruncie procesu
inkwizycyjnego, przy nieco zmienionych formach.
Wszczęcie postępowania – z urzędu
Sędzia:
- oskarżyciel
- obrońca
- wyrokujący
- miał swobodę w prowadzeniu śledztwa
Proces
- tajny
- pisemny
Ocena dowodów – legalna teoria dowodowa w postaci pozytywnej
Najlepszy dowód – przyznanie się do winy nie budzące wątpliwości
Przepisy określały także wartość innych dowodów i poszlak
Nie było już tortury oraz zabraniano przymuszania do przyznania się do winy
Sąd mógł wymierzyć karę:
- chłosty
- aresztu tymczasowego
- izolacji w więzieniu
Po postępowaniu dowodowym oskarżony mógł skorzystać z obrońcy, który przedstawiał sądowi argumenty na rzecz
klienta na piśmie.
Wyrok:
- skazujący
- uniewinniający
25
- uniewinniający z powodu dostatecznych dowodów
- tymczasowe uniewinnienie, pozwalające na stosowanie dozoru policyjnego i wznowienie w każdym momencie
postępowania
Nie było apelacji od wyroku poza sprawami cięższymi, ale istniało prawo składania prośby o złagodzenie lub
darowania kary.
Ordynacja obowiązywała do 1879 r.
1807 – 1815
przeobrażenia w ustroju władz i administracji państwa
utworzenie przy królu nowoczesnego i resortowego ministerstwa:
• spraw wewnętrznych
• finansów
• spraw zagranicznych
rząd
• wojny
• sprawiedliwości
od 1814 r., rząd → Ministerstwo Państwa, tworzony przez poszczególnych ministrów, jego pracami od 1810 r.
kierował kanclerz (premier)
• organ władzy wykonawczej
• wprowadzenie resortowego podziału spraw doprowadziło do definitywnego oddzielenia administracji od
sądownictwa
wprowadzenie nowego podziału terytorialnego kraju
• prowincje – nadprezydenci
• obwody rejencyjne – rejencja (urząd) na czele z prezydentem
• powiaty - landrat
reforma ustroju miast; ordynacja dla miast z 1808 r.
• główne założenie – ujednolicenie ustroju miast w całym państwie i nadanie im samodzielności wewnętrznej
• miasta – osoby prawa publicznego
• obywatele w oparciu o nowoczesne cenzusowe prawo wyborcze wybierali radę miejską jako organ samorządu
• rada gminy powoływała magistrat (władza wykonawcza)
◦ zadania powierzone przez gminę (tzw. własne)
◦ organ wykonawczy państwa (tzw. zadania poruczone), głównie z zakresu spraw policyjnych
• większe miasta – nadburmistrzowie
• mniejsze miasta – burmistrzowie
• miasta traciły uprawnienia sądowe, a zyskiwały uprawnienia dotyczące zarządzania lokalnego
reforma skarbowości
• jednolity system podatkowy dla całej ludności
• wprowadzenie nowego prawa celnego
• swoboda w prowadzeniu działalności przemysłowej, rzemieślniczej i skarbowej
wprowadzenie od 1814 r. powszechnego obowiązku służby wojskowej (mężczyźni 20-25lat na czas 2/3 lat)
• dalszy system przeszkalania rezerw – milicja krajowa i pospolite ruszenie
• zniesienie w wojsku kar cielesnych
• awans zależał wyłącznie od przebiegu służby
oświata
• powołanie do życia nowoczesnego uniwersytetu w Berlinie
• stworzenie kompleksowego systemu nauczania opartego o szkoły ludowe, średnie i uniwersytety
26
Od Wiosny Ludów
wejście na drogę przemian konstytucyjnych
konstytucja o charakterze postępowym z 1848 r. zastąpiona nową z 1850 r., ogłoszoną w porozumieniu z
parlamentem, obowiązująca do 1918 r.
• dziedziczny król posiadał w państwie władze najwyższą i przed nikim nie odpowiedzialną
• centralnym organem władzy pozostał dwuizbowy parlament pruski
• odrzucenie zasady suwerenności ludu
• nie wprowadzanie rządów parlamentarnych
• przyjęcie zasady monarchicznej – Prusy stały się państwem konstytucyjnym
• władza monarchy została ograniczona tekstem konstytucji, ale w innych kwestiach zachowywał pełnię
uprawnień
• ustawodawstwo należało do parlamentu składającego się z izby panów i izby deputowanych
• król posiadał prawo sankcji i ogłaszania praw
Prusy stały się w II połowie XIX wieku państwem prawnym, opierając swój byt na konstytucji i podziale władzy,
zapewnieniu szerokiej i niezależnej kontroli administracji, gwarancjach praworządności
Źródła prawa
W Prusach o absolutnym charakterze państwa → wola panującego; akty prawne były różnorodne
W latach 1845 – 1850 źródła prawa stały się skomplikowanym konglomeratem rozwiązań absolutystycznych oraz
parlamentarno-burżuazyjnych
normy konstytucji
przedkonsytucyjne
normy ustrojowe
rozporządzenia wykonawcze wydawane przez króla pod kontrola parlamentu; w praktyce wydawane
przez inne organy władzy i podlegające w zakresie legalności kontroli sądów administracyjnych
• rozporządzenia wykonawcze w sensie ścisłym
• rozporządzenia prawne
27
Cechy charakterystyczne źródeł prawa:
poprzez utworzenie jednego organu ustawodawczego dla całych Prus stały się one krajem scentralizowanym
ustawodawczo
uznanie w sferze prawa publicznego prawa zwyczajowego za źródło prawa na równi z ustawą
Utworzenie II Rzeszy spowodowało powstanie ogólno niemieckich źródeł prawa z przyjęciem zasady nadrzędności
ustawodawstwa Rzeszy nad ustawodawstwem krajów.
Reformy uwłaszczeniowe
Kwestia chłopska była centralną wśród podjętych reform.
Reformy przeprowadzono odgórnie i stopniowo co doprowadziło do tego iż w II połowie XIX wieku rolnictwo pruskie
miało charakter kapitalistyczny
Skutki reform
umocnienie folwarków ziemskich
zdolność do nowoczesnej produkcji rolnej
zamożność wsi pruskiej
Edykt nie rozwiązywał – stosunku chłopa do ziemi (jego prawa do gruntu i renty feudalnej)
Zmiany w tym kierunku czyniły stopniowo inne regulacje.
1816 r. – ograniczenie reform z 1811 r. poprzez deklarację królewską wykluczającą regulację z urzędu przez władze oraz
istotne ograniczenie kręgu osób, które mogły skorzystać z uwłaszczenia
→ do uwłaszczenia mieli prawo chłopi wypełniający pańszczyznę sprzężajną, których gospodarstwo stanowiło
samodzielna jednostkę podatkową zapisana w katastrze gruntowym
Przepisy z 1821 r.
unormowanie tzw. reluicji → likwidacja, poprze wykup, feudalnych powinności należnych dziedzicom,
dotyczących tych gospodarstw które dotąd nie podlegały regulacji uwłaszczeniowej 5
odszkodowanie za znoszone świadczenia w wysokości ich 25 krotności wartości; mogły być spłacone od razu lub
ratalnie
5
mniejsze gospodarstwa, gospodarstwa posiadane w formie wieczystej dzierżawy lub czynszu, gospodarstwa istniejące na
ziemiach folwarcznych
28
wykup na wniosek chłopa nawet wbrew dziedzicowi
Ustawa z 1850 r.
zniesienie wszelkich dawnych ograniczeń dotyczących uwłaszczenia
dopuszczenie do regulacji wszystkich pozostałych gospodarstw na zasadzie dobrowolnych umów i za
odszkodowaniem obejmującym zlikwidowanie wszelkich powinności feudalnych
Utworzenie banków rentownych – przyczyniło się do tego, że spłaty zobowiązań chłopskich skończyły się definitywnie z
połowie lat 70.
Uwłaszczenie w Wielkim Księstwie Poznańskim
Ustawa z 1823 r.
wprowadzała podstawowe zasady regulacji, opierając się o przepisy ogólno pruskie z nieznacznymi modyfikacjami
regulowała łącznie wszystkie kwestie, które dla pozostałych ziem Królestwa Pruskiego były zawarte w przepisach z
1811 r. i z 1816 r.
objęła chłopów w dobrach prywatnych i państwowych i początkowo wszystkie gospodarstwa bez względu na
wielkość
uwłaszczenie miało charakter dobrowolnej umowy miedzy chłopem i panem
odszkodowanie dla dziedzica obliczano na podstawie przeliczeń ciężarów feudalnych na zboże
odszkodowanie mogło być spłacane w ziemi, pieniężnie, naturze (zboże, inwentarz) bądź w formie odrabiania
pańszczyzny (do 24 lat)
Po roku 1848
prowincja poznańska: rejencja poznańska i bydgoska
prowincja śląska: rejencja wrocławska, opolska i legnicka
prowincja pomorska: rejencja koszalińska, szczecińska, strzałkowska
prowincja pruska: od 1878 r. podzielona na prowincje zachodniopruska (rejencje gdańska i kwidzyńska) i prowincje
wschodnioprusk a (rejencje królewnicka i głąbińska, od 1905 r. rejencja olsztyńska)
Ludność
niejednolity charakter narodowościowy
ludność polska wśród pruskich poddanych – 15%
przeważała ludność rolnicza
Stosunki gospodarcze
rozwój rynku wewnętrznego wpłynął na rozwój przemysłu, rzemiosła i handlu
procesy uwłaszczeniowy spowodowały zmiany w rolnictwie: komasacja gruntów, intensyfikacja produkcji, postęp
techniczny
poznańskie i pomorze stały się terenami rozwoju przemysłu rolniczego spożywczego: cukrownictwa, gorzelnictwa i
młynarstwa
29
rozwój fabryk produkujących narzędzia i maszyny rolnicze
rozwój przemysłu okrętowego w Gdańsku, Szczecinie, Elblągu i Toruniu
miejsce manufaktur zajęły nowoczesne fabryki, kopalnie i huty produkujące w oparciu o surowce miejscowe
upowszechnienie maszyn rolniczych, nawozów sztucznych, stosowania napędu mechanicznego i melioracji
najczęstsza formą prawna przedsiębiorstw była spółka akcyjna, do której udziały wnosił nie tylko kapitał
przemysłów, ale również banki i ziemiaństwo
Nastąpił postęp w dziedzinie komunikacji i transportu oraz gwałtowny rozwój w sferze bankowości i instytucji
kredytowych.
Księstwo otrzymało:
własny herb, którym był polski orzeł na tarczy umieszczonej pośrodku orła pruskiego
własne biało-czerwone barwy
urząd namiestnika sprawowany przez Polaka
sejm prowincjonalny
Namiestnik
Jego funkcja miała charakter reprezentacyjny i honorowy, bez prawa zarządu prowincją.
Kompetencje:
przekazywanie monarsze skarg, próśb i dezyderatów ludności
wydawanie opinii o przepisach dotyczących Księstwa
składanie propozycji obsady wyższych stanowisk urzędniczych i duchownych
jako reprezentant króla spełnianie funkcji honorowych
• nadawanie tytułów, odznaczeń i łask
• podnoszenie do wyższego stanu
• sprawy hołdu
• zwoływanie sejmików
• wybór reprezentantów
kwesta urządzeń narodowych
przyjmowanie informacji od urzędów o sprawach prowincji
Urząd ten istniał do 1830 r.
Sejm prowincjonalny
Właściwie występował we wszystkich prowincjach pruskich, a w poznańskiej został ze wszystkich zorganizowany
najpóźniej, bo w 1824 r.
Miał charakter stanowy, a składał się z trzech stanów:
rycerskiego: członkowie dziedziczni – 2 → 3 właścicieli majoratów + 22 posłów wybieranych przez właścicieli
dóbr rycerskich6
miast: 16 posłów7
gmin wiejskich:8 posłów8
Kompetencje Sejmu:
6
wybory bezpośrednie, od 1830 mogli w ich barć udział jedynie właścicieli dóbr liczących min 1000 morgów
7
prawo wyborcze mieli posiadacze nieruchomości miejskich
8
wybory pośrednie przez tzw. odbiorców wybieranych w gminach, którzy obierali posłów
30
jako organ reprezentacyjny – cało doradcze
• wydawanie opinii w przedmiocie ustaw dotyczących prowincji
• wyjątkowe wydawanie opinii w sprawach ogólnopaństwowych (dotyczących osób, własności, podatków)
• przedkładanie do tronu petycji i zażaleń dotyczących całej prowincji
głos decydujący w sprawach
• samorządu gminnego9
• funduszów prowincjonalnych
• opieki nad ubogimi
• domów poprawy itp.
Obradował co 3 lata na posiedzenia tajne pod przewodnictwem marszałka mianowanego przez króla.
Brak było stałego organu wykonawczego Sejmu → po zamknięciu obrad wybierano specjalne komitety tzw. wydziały
wykonawcze
W latach 30. sejm był jedynym legalnym miejscem, gdzie można było formułować skargi i żądania odnoszące się do
realizacji przyrzeczeń pruskich z 1815 r.
Inne odrębności:
utrzymanie równouprawnienia języka polskiego
pełny dostęp Polaków do urzędów i godności 10
Oświata
Do 1824 r. – oparta na koncepcjach liberalnych, opierających się na związaniu szlachty polskiej z monarchą
Po 1824 r.
przechodzenie do polityki germanizacyjnej
likwidacja polskich gimnazjów
utworzenie w Poznaniu szkoły dwujęzycznej
usuwanie ze szkolnictwa nauczycieli-Polaków
odmowa utworzenia uniwersytetu w Poznaniu
od 1827 obowiązek znajomości języka niemieckiego dotyczący nauczycieli
Powolne zmiany:
1807 r. – zniesienie ograniczeń w przechodzeniu ze stanu do stanu
1808 r. – zasada równości wobec prawa
9
sam miał charakter organu samorządowego prowincji
10
generalnie jedynie na szczeblu powiatu czy gminy, co było wynikiem wysokich wymagań urzędniczych
31
1814 r. – obowiązek służby wojskowej; awans w wojsku uzależniony jedynie od zdolności i kwalifikacji
Tajemnica korespondencji
nietykalność dotyczyła listów znajdujących się w mieszkaniu i które można było je zająć tylko w wyniku
urzędowej rewizji domowej
nietykalność zamkniętej korespondencji, która można było otworzyć, gdy wymagało tego dobro śledztwa
11
prowincja poznańska, śląska, Prusy Zachodnie, Prusy Wschodnie, rejencja szczecińska, koszalińska i frankfurcka
32
Wolność opinii i swoboda prasy (norma konstytucyjna)
obywatel państwa pruskiego miał prawo do wyrażania wolnej opinii „w słowie, piśmie, druki i obrazowym
przedstawianiu”
spod tej wolności wyłączono: przedstawienia teatralne, koncerty i recytacje co do których obowiązywał system
koncesji i cenzura prewencyjna
granicą wolności opinii miały by7ć „uczucia religijne i patriotyczne”, taktowane jako dobra ogólne pod
szczególna ochroną
niedopuszczalne było uzewnętrznianie np. polskich barw, symboli narodowych, publiczne demonstrowanie
czerwonego sztandaru
sądy miały prawo konfiskować druk i pociągać do odpowiedzialności wydawcę, autora, redaktora
odpowiedzialnego czy drukarza na podstawie ogólnych przepisów prawa karnego i za szczegółowe przestępstwo
prasowe
wszyscy musieli, tytułem zabezpieczenia, składać przed drukiem wysokie kaucje, co stwarzało finansową presję
każdy dziennik musiał być przedkładany policji równocześnie z wydaniem, a książki lub broszury na 24 h przed
ukazaniem się
1874 r. – nowa ustawa prasowa
• zniesienie kaucji i koncesji
• pewne ograniczenia o charakterze policyjnym dotyczące zamieszczania ogłoszeń lub odezw, zezwoleń
na bezpłatne rozpowszechnianie druku i zabraniające rozpowszechniania prasy politycznej przez jej
plakatowanie
Wolność nauczania
konstytucja z 1850 r. przewidywała postępowe i liberalne przepisy w dziedzinie swobody nauczania
powszechny obowiązek szkolny w zakresie szkoły ludowej (nauka bezpłatna)
dopuszczano funkcjonowanie szkół wyznaniowych
powyższe zasady miały wejść dzięki odpowiedniej ustawie, która nigdy się nie ukazała, co spowodowało
funkcjonowanie dawnego ustroju szkolnego
• przy tworzeniu szkół utrzymano system koncesji
• powoływanie na stanowiska nauczycielskie zastrzeżono dla władz rządowych → kierowanie przez władze
pruskie na teren polskich prowincji nauczycieli niemieckich w celach germanizacyjnych
• wprowadzenie języka niemieckiego jako wykładowego
• wprowadzenie nauki religii w szkołach ludowych po niemiecku
12
te które oddziaływały na sprawy publiczne
33
nowa ustawa Rzeszy z 1908 r. była bardziej liberalniejsza, ale nadal zachowywała wymóg zgody władzy na
zgromadzenia w otwartych miejscach; przewidywała na terenach gdzie więcej niż 60% osób posługuje się danym
językiem możliwość jego używania na zgromadzeniach
Ustrój administracji
Na szczeblu prowincji
Na czele prowincji – nadprezydenci
powoływani przez króla
byli jednocześnie prezydentami rejencji
ich działanie regulowały przepisy z 1825 r.
stanowili instancję pośrednią między ministerstwem a niższymi organami
rozstrzygali spory kompetencyjne miedzy urzędami
nadzorowali wszystkich urzędników
kierowali sparwami prowincji, łacznie z działąmi administracji wydzielonej (kwestie szkolnictwa, medyczno-
sanistarne, skarbu, Koscioła ewangelickiego, uwłaszczenia chłopów)
pełnili funkcjękomisarza królewskiego wobec zgromadzeń prowincjonalnych
zgromadzenia prowincjonalne za ich pośrednictwem skałdały petycje i skargi do tronu
Administracja rządowa
sprawowana przez nadprezydenta
nadprezydent pozostał przedstawicielem rządu w prowincji, w jego gestii leżało kierowanie podległą mu
administracją rządową i nadzór nad organami niższego szczebla
powołanie organu uchwałodawczego przy nadprezydencie – radę prowincjonalną
• skład: 1 urzędnik administracji, 5 członków obieranych przez sejm prowincjonalny
• kompetencje: zgoda na inicjowanie przez nadprezydenta zarządzenia policyjnego, rozpoznawanie
odwołań w sprawach administracyjnych przychodzących z wydziału obwodowego rejencji
Administracja samorządowa
jej podstawowym organem był sejm prowincjonalny
skład sejmu: wybierani co 6 lat przedstawiciele sejmików powiatowych i rad miejskich
sejm powoływał przewodniczącego (marszałek), własny organ wykonawczy i zarządzający
dyrektor krajowy (starosta krajowy) prowadziła sprawy bieżące i nadzorował urzędników samorządowych
wydział prowincjonalny (7-15 osób) przygotowywał sprawy pod obrady sejmu
kompetencje sejmu
• opiniowanie przepisów prawnych przedkładanych przez rząd
• decydowanie w sprawach wskazanych przez ustawy i rozporządzenia monarsze (sprawy dróg, dobroczynność
publiczna, szkolnictwo rolnicze, kasy pomocy i oszczędności, ochrona przeciwpożarowa)
nadzór nad samorządem prowincjonalnym w zakresie legalności jego aktów sprawował nadprezydent
Obwody rejencyjne
powołane w 1808 r.
na czele – postawiono urzędy zwane rejencjami, które były organami administracji rządowej
władza administracyjno policyjna w rejencji skupiała się w rękach prezydenta
początkowo decyzje dotyczące obwodu rejencyjnego podejmowało kolegialne prezydium rejencji (prezydent +
dyrektorzy oddziałów).
w 1825r. zniesiono kolegialność prezydium rejencji.
prezydent rozpatrywał sprawy najważniejsze, pozostałe przekazywał do decyzji oddziałów
34
w II poł. XIX w. prezydent był jednoosobowym organem decyzyjnym, powoływanym przez monarchę i
reprezentującym ministra spraw wewnętrznych w obwodzie oraz posiadającym liczne uprawnienia własne
w rejencji powoływane były rząd obwodowy i wydział obwodowy
rząd obwodowy złożony z urzędników zajmował się zagadnieniami szkolnymi i kościelnymi oraz podatkami z
domen i lasów
wydział obwodowy funkcjonował jako sąd administracyjny, ale rozstrzygał także odwołania w zwykłych sprawach
administracyjnych
Powiaty
obejmowały wsie i mniejsze miasta (większe stanowiły wydzielone powiaty miejskie)
zarządzane były przez landratów sprawujących w nich władzę administracyjną i policyjną
landraci pochodzili z nominacji królewskiej spośród kandydatów przedstawionych przez sejmiki powiatowe
obok landratów do specjalnych dziedzin administracji ustalono w powiatach odpowiednich urzędników
podległych bezpośrednio rejencji (np.. poborcy, weterynarze)
stopniowo tworzyły się sejmiki powiatowe (skład: wszyscy posiadacze dóbr rycerskich w powiecie, 3
przedstawicieli gmin wiejskich, po jednym przedstawicielu z każdego miasta)
kompetencje sejmików
• rozkład niektórych świadczeń państwowych
• załatwianie miejscowych potrzeb komunalnych
• udzielanie opinii w razie żądań władz rządowych
• wysuwanie 3 kandydatów na urząd landrata
posiedzeniom sejmików przewodniczył landrat
Ustawa z 1872 r.
reformowała ustrój powiatów
powiat stał się podstawową jednostką administracyjną rządową i samorządową
na czele – landrat, urzędnik państwowy mianowany przez króla, mający wiedzę poświadczoną specjalnym
egzaminem w dziedzinie administracji i własność nieruchomą w powiecie
landrat jednocześnie piastował stanowisko przewodniczącego sejmiku powiatowego i wydziału powiatowego
każdy powiat stanowił korporację samorządową, w której ciałem uchwałodawczym i kontrolującym był sejmik
powiatowy, a organem wykonawczym wydział powiatowy
wybory do sejmików miały się odbywać w trzech kuriach: większej własności ziemskiej, miast, gmin wiejskich
kompetencje sejmików
• uchwalanie przepisów w sprawach „własnych” powiatu – drogi, szkolnictwo rolnicze, zakłady lecznicze,
kasy oszczędnościowe itp.
wydziały powiatowe wykonywały uchwały sejmikowe i sprawowały nadzór nad samorządem gminnym oraz były
sądem administracyjnym I instancji
prezydent rejencji sprawował nadzór na samorządem powiatowym w dziedzinie legalności wydawanych aktów
Gminy miejskie
Ustrój miast regulował ustawa z 1808 r., znowelizowana w 1831 r.
jej przepisy obejmowały wszystkie miasta (likwidacja podziału na miasta królewskie i prywatne)
przyznanie miastom samorządu w znacznym zakresie, ale pod nadzorem władz państwowych
ludność miejska
• „mieszkańcy” – nie mający praw brania udziału w rządzeniu miastem
• „obywatele” – właściciele nieruchomości, przemysłowcy, kupcy, rzemieślnicy, inteligencja miejska
w wyborach miejskich brali udział wyłącznie obywatele, którzy odpowiadali wymogom cenzusu majątkowego
organy samorządu: uchwałodawcza rada miejska i ciało wykonawcze – magistrat
rada miejska
• pochodziła z wyborów
• liczba rajców była zależna od wielkości miasta (24 – 102)
• kadencja – 3 lata
• uchwalała normy prawne w zakresie życia miejskiego
• swobodnie ustanawiała budżet miasta
• od 1831 r. najistotniejsze uchwały wymagały potwierdzenia władz państwowych
magistrat
• organ kolegialny
• powoływany i kontrolowany przez radę
• na czele- burmistrz (w większych miastach nadburmistrz)
• skład: urzędnicy zawodowi, urzędnicy płatni (burmistrz, skarbnik, syndyk miejski) wybierani na 12 lat +
honorowi (wybierani spośród rajców na 6 lat)
dozwolone było powoływanie osobnych deputacji bądź komisji, spośród członków rady i magistratu, do
załatwiania konkretnych spraw lub przeprowadzania kontroli gospodarki miejskiej
35
Ustawa z 1853 r.
wprowadzała pojęcie „przynależności do miasta” – mieszkańcy którzy udowodnili fakt stałego zamieszkania i
wnieśli stosowna opłatę (opłata później została zniesiona)
uzyskanie dokumentu „przynależności” uprawniało do korzystania z urządzeń miejskich, ale i obligowało do
ponoszenia ciężarów na rzecz miasta; ponadto dawało ludności miejskiej czynne i bierne prawo wyborcze + 24 lat,
posiadanie nieruchomości lub określonej wielkości przedsiębiorstwa lub opłacenie stosownego podatku.
wyborcy byli podzieleni na 3 kurie i obierali na 6 letnia kadencje organ uchwałodawczy miasta – radę miejską
wybory były jawne
rada miejska obierała kolegialny zarząd miasta (magistrat) z burmistrzem na czele; jej skład pozostał nie
zmieniony z tym że wybierani musieli być zatwierdzanie przez władzę rządowe
samorząd miejski zajmował się „własnymi” sprawami gminy (zagadnienia dotyczące mieszkańców i ich
dobrobytu materialnego i rozwoju duchowego: drogi, komunikacja miejska, budowa i utrzymanie elektrowni,
gazowni, rzeźni, szkół czy szpitali, bibliotek) i „poruczonymi” przez państwo z zakresu działań administracji ogólne, a
od 1850 r. do zadań należała policja, która sprawował burmistrz w imieniu monarchy
Gminy wiejskie
Na Śląsku i w Prusach Zachodnich – obowiązywał normy Landrechtu i lokalnych zwyczajów
Wieś stanowiła najniższą jednostkę administracyjną kierowana przez sołtysa.
Zespół kilku wsi wspólnie z folwakiekm tworzył gminę zarządzaną przez wójta.
Wójt
obowiązki wójtowskie należały z urzędu do dziedzica
w 1833 r. stanowisko wójta oddano specjalnym urzędnikom państwowym, tworząc obok gminy sołtysiej gminę
wójtowską (wsie + folwarki +małe miasteczka)
nominowany był przez rejencję
podporządkowany bezpośrednio landratowi
miał kompetencje administracyjno policyjne (zarząd gminy, nadzór nad stanem jej urządzeń komunalnych, ogłaszanie
przepisów prawnych i zapienienie ich wykonawstwa, repartycja podatków, sprawy bezpieczeństwa mieszkańców)
Sołtys
we wsiach nieuwłszaczonych dziedzice wyznaczali sołtysów (zatwierdzenie landrata)
we wsiach uwłaszczonych sołtysi pochodzili z wyboru społeczności miejscowej (zatwierdzenie landrata)
kompetencje sołtysa: administrowanie gminą, sprawowanie funkcji policyjnych
W Poznańskiem
w 1836 r. w miejsce okręgów wójtowskich utworzono jednostki administracyjne zwane dystryktami na czele z
komisarzami dystryktowymi
kompetencje komisarzy dystryktowych: pełnia władzy administracyjnej, uprawnienia w zakresie najniższego
sądownictwa
36
organami uchwałodawczymi w gminach były albo zgromadzenia jej członków, albo rady gminne, a organami
wykonawczymi sołtysi wraz z ławnikami
kompetencje gmin
• sprawy własne: samorządowe administrowanie swoimi sprawami,
• zadania poruczone
dla funkcji policyjnych powołano oddzielne okręgi urzędowe, obejmujące po kilka gmin i obszarów dworskich,
na których czele stali specjalni urzędnicy powołani przez nadprezydenta
nadzór nad gminami sprawował wydział powiatowy oraz starostwo
• wydział zatwierdzał istotniejsze uchwały organów gminnych w dziedzinie majątkowej, miała prawo
oceniać akty gminne z punktu ich legalności i celowości
• starostwo miało praw badać akty pod kątem legalności
Dziki ustawie z 1911 r. gminy wiejskie mogły łączyć się ze sobą, obszarami dworskimi i miastami w tzw. związki celowe,
o charakterze publicznoprawnym.
Sądownictwo powszechne
Dziki reformą z 1807 – 1813 r. nastąpił rozdział między administracją i sądownictwem
Sądownictwo w Poznańskim
wyniesiona z Księstwa Warszawskiego powszechność sądów (bez sądów patrymonialnych i miejskich)
Sądy Pokoju
nadano im charakter cywilno-prawny
w 1825 r. zniesiono ich obligatoryjność
Sądy powiatowe [Sądy miejskie - w miastach liczących więcej niż 50 tys. osób]
orzekały kolegialnie w sprawach cywilnych i karnych
przy przestępstwach zagrożonych karą więzienia powyżej lat 5 i karą śmierci, o winie decydowało 12
sędziów przysięgłych, a o karze 5
funkcjonowali przy nich prokuratorzy podlegli ministrowi sprawiedliwości
funkcjonowali przy nich adwokaci, których uważano za urzędników państwowych, choć
wynagrodzenie otrzymywali od stron procesowych
Sądy apelacyjne
II instancja dla sądów powiatowych i miejskich
I instancja w niektórych sprawach np. fundacji i fidelkomisów
Działali przy nich również prokuratorzy i adwokaci
Ustawa z 1877 r.
sądy funkcjonowały jako sądy poszczególnych krajów a nie Rzeszy
sędziowie byli niezawiśli i nieusuwalni
prokuratorzy byli organami krajowymi
adwokaturę uznano za wolny zawód i utworzono samorząd zawodowy w postaci izb adwokackich
Sądy grodzkie
były w powiatach
orzekały jednoosobowo w sprawach cywilnych (przedmiot sporu do 300 marek) i drobnych sprawach
karnych
sędziowie wraz z ławnikami orzekali w sprawach karnych zagrożonych kara do 3 m-cy więzienia
bądź 600 marek grzywny
Sądy okręgowe (ziemskie)
II i ostatnia instancja dla sądów grodzkich
I instancja dla wszystkich pozostałych spraw cywilnych i karnych
składały się z 2 izb (cywilnej i karnej) i orzekały kolegialnie
w najcięższych sprawach karnych decydowano z udziałem przysięgłych (12 przysięgłych
orzekających o winie i 3 sędziów)
38
Trybunał Rzeszy urzędujący w Lipsku
sąd najwyższy dla całej Rzeszy
sąd I i ostatniej instancji w sprawach zbrodnii stanu
sąd rewizyjny
orzekający w sprawach cywilnych gdy wartość przedmiotu sporu przekraczała 4 tys. marek
orzekający w sprawach karnych, gdy wyrok zapadał z udziałem przysięgłych
Sądownictwo administracyjne
jak sądownictwo powszechne leżało w kompetencja krajów
wykształciło się w Prusach w latach 1872 –1883
twórca sądownictwa administracyjnego – Rudolf Gneist
istota sądownictwa administracyjnego leży w kontroli organów administracji pod kątem ich legalnego działania
kompetencje sądów administracyjnych powinny być ustawowo taksatywne i kazuistycznie wyliczone
sądy administracyjne miały służyć obywatelem, zabezpieczając ich przed nadużyciami ze strony administracji
organizacyjnie zostały związane z organami samorządowymi
sąd administracyjny I instancji
• wydział powiatowy
• wydział obwodowy – na szczeblu rejencji, dla spraw poważniejszych;
sąd administracyjny II instancji
• wydział obwodowy – dla wydziału powiatowego
instancja najwyższa dla Prus – Wyższy Trybunał Administracyjny w Berlinie
• sąd kasacyjny
• rozpatrywał sprawy merytorycznie
• był wyłącznie sądem administracyjnym
pruskie sądownictwo administracyjne uważane było za jedno z najlepszych w Europie
Prawo cywilne
na terytorium Wielkiego Księstwa Poznańskiego, obowiązywało początkowo francuskie prawo cywilne, ale
patentem monarszym w 1817 wprowadzono Landrecht pruski
1837 r. – unormowanie ochrony własności autorskiej (działa nauki i sztuki)
1843 r. – unormowanie przepisów o towarzystwach akcyjnych
w latach 60. szeregiem ustaw uregulowano poszczególne działy prawa, głównie w sferze stosunków
gospodarczych i handlowych
• ustawa handlowa i wekslowa (1861)
• Prawo o spółkach zarobkowych i gospodarczych (1868)
• Prawo o spółkach komandytowych i akcyjnych (1870)
• Kompleks przepisów z dziedziny ochrony praw autorskich (1870 – 1876)
• Prawo bankowe (1875)
• Prawo patentowe (1877)
w 1874 r. powołano Komisję Kodyfikacyjną , która miała opracować nowy kodeks cywilny, jednolity dla całej
Rzeszy
Nowy kodeks uchwalony przez parlament Rzeszy w 1896 r., wszedł w życie 1.01.1900 r
Kodeks Cywilny Rzeszy Niemieckiej (Burgerliches Gesetzbuch) – BGB
2385 paragrafów
pięć ksiąg
I – cześć ogólna
II – prawo zobowiązań
III – prawo rzeczowe
IV – prawo rodzinne
V – prawo spadkowe
systematyka pandektowa
wyraźnie wypływał z prawa rzymskiego
normował zupełnie nowe instytucje np. pojęcie osób prawnych
wynika z filozofii pozytywizmu prawniczego (stworzenie podstawowych pojęć prawnych, usystematyzowanie i
analiza pod względem formalno-dogmatycznym obowiązującego prawa)
trudny i mało przejrzysty
39
przyczynił się do ugruntowanie pojęcia państwa prawa i przestrzegania praworządności
umiejętne godzenie zasad pozytywizmu prawniczego z potrzebami liberalnego kapitalizmu
wolnokonkurencyjnego poprzez wprowadzenie licznych klauzul generalnych
stał na stanowisku równości i wolności w stosunkach majątkowych i rodzinnych
Cześć ogólna
przepisy o osobach fizycznych i prawnych, o rzeczach, normy ogólne o czynnościach prawnych, terminach,
przedawnieniu, wykonaniu praw, samopomocy, kaucje
wiele paragrafów było poświęconych pojęciu osób prawnych
dwa rodzaje osób prawnych w sferze prawa prywatnego
• stowarzyszenia (korporacje) – związki osób
• zakłady (fundacje) – ich podstawą był substrat rzeczowy tj. majątek przeznaczony na cele fundacyjne
Prawo zobowiązań
zajmowało centralne miejsce w kodeksie
powstawanie zobowiązań
• z umów
• z czynów niedozwolonych
system zobowiązań umownych opierał się o zasadę swobody umów – wyraźne uznawanie za nieważne umowy
sprzeczne z prawem, ale i z dobrymi obyczajami, zakazywał umów lichwiarskich
przepisy chroniły przede wszystkim wierzycieli
postaci zobowiązań z umowy
• kupno
• najem
• umowa o pracę
• umowa o dzieło
Prawo własności
negatywna koncepcja własności – wskazanie właścicielowi granic w wykonywaniu swoich uprawnień, a nie
wyliczanie poszczególnych jego uprawnień
Prawo małżeńskie
instytucja małżeństwa miała całkowicie charakter laicki
zawieranie małżeństwa przed urzędnikiem stanu cywilnego
sądy powszechne były właściwe w orzekaniu w sprawach małżeńskich
stosunki prawne i majątkowe w małżeństwie opierały się o przewagę męża, ojca wobec dzieci
Prawo spadkowe
trzy tytuły dziedziczenia: ustawa, testament, kontrakt dziedziczny
swoboda dysponowania majątkiem na wypadek śmierci w formie odwołalnego testamentu lub w formie
nieodwołalnej umowy o dziedziczenie
ograniczenie: prawa dziedziców koniecznych (dzieci, wnuki, małżonek, rodzice) – nie mogli być bez powodu
pominięci w spadkobraniu; posiadali roszczenia do części spadku w wysokości połowy wartości, jaką by otrzymali w
dziedziczeniu ustawowym
dziedziczenie ustawowe
• gdy brak: ważnego testamentu lub ważnej umowy dziedzicznej
• opierało się na dawnym niemieckim systemie parantel, uzupełnionym obok krewnych o współmałżonka
Prawo handlowe
weszły w zycie1.01.1900 r.
opierały się o kryterium podmiotowe
prawo handlowe jako prawo kupców tj. osób zawodowo trudniących się szeroko pojetym handlem i przemysłem
hasła solidaryzmu społecznego i ochrony ekonomicznej słabszych stron obrotu gospodarczego
składało się z 4 ksiąg
I – unormowanie statusu kupca
II – pojęcie spółek handlowych
III – czynności handlowe
IV – handel morski
Kodeks cywilny w zaborze pruskim obowiązywał w pewnych częściach do 1946 r., ponad to wywarł istotny wpływ na
polski kodeks zobowiązań z 1933 r.
Proces cywilny
Powszechna Ordynacja Sądowa z 1793 r. ze zmianami uwzględniającymi odrębności lokalne.
40
Nowa procedura cywilna – ustawa z 1877 r., znowelizowana w 1898 r. w celu dostosowania do BGB
opierała się o zasady francuskiego k.p.c. i nawiązywała do dawnych instytucji niemieckich
skargowość i dyspozytywność procesu cywilnego
rozprawa sądowa: jawna, ustna
dowody przeprowadzone bezpośrednio przed sądem
swobodna ocena dowodów
środki dowodowe
• oględziny
• zeznania świadków
• orzeczenia biegłych
• dokumenty
• przysięga stron
środki odwoławcze
• od wyroki I instancji odwołanie do II instancji, z powodu: błędne ustalenie stanu faktycznego, mylna ocena
prawna sprawy → po ustnej rozprawie zaskarżony wyrok uchylony i wydany nowy bądź zwrócenie sprawy do
ponownego rozpatrzenia sądowi I instancji
• od orzeczeń II instancji skarga rewizyjna do Trybunału Rzeszy, z powodu: uchybienia prawne → brak
postępowania co do faktów, jeśli rewizja uwzględniona – uchylenie wyroku i przekazanie do ponownego
rozpatrzenia lub wydanie wyroku rozstrzygającego merytorycznie
egzekucja wyroków zajmowały się organy sądowe
egzekucje przeprowadzano na majątku ruchomym bądź nieruchomym dłużnika
obowiązywały na ziemiach byłego zaboru pruskiego do 1.01.1933 r.
Prawo karne
Karny Landrecht z 1794 r.
podział przestępstw
zbrodnie – kara śmierci, ciężkiego więzienia bądź więzienia na czas powyżej 5 lat
występki – kara osadzenia w twierdzy na okres do 5 lat, kara aresztu ponad 6 tygodni, grzywna powyżej 50
talarów
wykroczenia – areszt do 6 tygodni, grzywna do 50 talarów
Na kodeksie z 1851 r. oparty został kodeks karny Związku Północno-Niemieckiego z 1871 r. → ustawą z dnia 15 maja
1871 r. przekształcony w kodeks karny Rzeszy Niemieckiej
łagodniejszy od pruskiego wzoru
maksymalny czas więzienia czasowego 15 lat
możliwość przedterminowego zwolnienia po odbyciu ¾ kary i dobrym sprawowaniu
rodzaje kar bez zmian
kara śmierci – morderstwo, usiłowanie morderstwa wobec panującego
41
wykluczenie odpowiedzialności nieletnich do 12 r. ż.
granica nieletniości podniesiona z 16 na 17 lat
Proces karny
Pruska Ordynacja Kryminalna z 1805 r.
W latach 1846b – 1849 dążenia burżuazyjne i Wiosna Ludów spowodowały już zasadnicze odejście od procesu
inkwizycyjnego
Stosunki społeczne
Szlachta
Skład wewnętrzny szlachty polskiej istotnie różnił się od szlachty rosyjskiej.
Władze cesarskie stosowały odmienna politykę wobec:
- właścicieli ziemskich – mili ogół praw i przywilejów społecznych oraz politycznych
13
jednodworcy
14
ukaz z 22 marca 1831 r.
42
- szlachty zaściankowej – nie posiadali taki praw i systematycznie ich degradowano do stanów niższych, poprzez
legitymację szlachectwa w urzędzie Heroldii
Szlachcie został przyznany samorząd w postaci sejmików szlacheckich – gubernialnych i powiatowych. Początkowo
zbierała się tam cała szlachta, później wprowadzono ograniczenia.
Kompetencje samorządów:
- sprawy lokalne
- prawo składnia odpowiednich wniosków do cesarza
- wybór miejscowych szlacheckich urzędów administracyjnych i sądowych
Duchowieństwo
- kościół rzymskokatolicki utracił swoją pozycje na rzecz prawosławia.
-ograniczono możliwość kontaktowania się duchowieństwa z Rzymem
- wprowadzono cenzurę i zakaz ogłaszania bulli papieskich bez zgody rządu
- zaczęto zamykać kościoły i klasztory
Mieszczanie i Żydzi
- władze miast od 1775 stanowiły magistraty, składające się z burmistrzów i radnych wybieranych na trzy lata
- magistraty spełniały czynności administracyjne i funkcje sądowe
- podział ludności na 5 kategorii: obywateli honorowych (nie płacących podatków), kupców (zgrupowanych w gildiach),
członków cech, mieszczan, wyrobników
- żydzi nie mieli swobody osiedlania się, nie mogli nabywać dóbr ziemskich, mieli odrębny status w miastach, ale mogli
ubiegać się o wejście do poszczególnych kategorii mieszczan, zostali zwolnieni za specjalną opłatą z służby wojskowej,
podlegali licznym restrykcją w zakresie praw osobistych
Chłopi
- położenie chłopów pod względem ekonomicznym i prawnym uległo pogorszeniu
- wprowadzono pojęcie i moc poddaństwa rosyjskiego 15 - zwiększenie pańszczyzny i innych powinności
- chłopi utracili prawo do ziemi
- chłopa nie posiadającego można było sprzedać czy wynająć 16
- zła sytuacja chłopów i wykorzystywanie tego przez ziemiaństwo nasiliło konflikty społeczne
- zapowiedzią zmian był ukaz Aleksandra I z 1803 r. tzw. o wolnych rolnikach, pozwalający właścicielom na dobrowolne
uwalnianie z poddaństwa, bez nadawania ziemi
15
tzw. kriepostniczestwa
16
na mocy ukazu z 1775 r.
43
- miasta – horodniczowie i komisarze policyjni
Forma państwa
Cechy państwa kapitalistycznego, a zarazem utrzymanie pozostałości feudalnych.
Monarchia konstytucyjna
Unia personalna łącząca Królestwo Saksonii z Księstwem Warszawskim
Centralistyczny charakter ustroju administracyjnego oparty na hierarchicznym podporządkowaniu jednoosobowych władz,
które zastąpiły kolegialność urządzeń administracyjnych.
Ustrój społeczny
Obywatelstwo w Księstwie Warszawskim oznaczało przynależność państwową do Księstwa Warszawskiego, z czym
łączyła się zdolność prawna (cywilna) oraz korzystanie z ochrony sądowej i ogólnych praw wolnościowych.
Charakter miast
prywatne
narodowe – dawne miasta królewskie oraz poduchowne
miasta, które przed rozbiorami uzyskały status „wolnych”
Żydzi
Według Konstytucji otrzymali te same prawa co inni obywatele, ale szereg następnych aktów prawnych (dekretów)
ukształtował stan prawny wyraźnie ich dyskryminujący.
17 października 1808 r. ukazał się specjalny dekret królewski, który zawiesił w stosunku do Żydów postanowienia
konstytucji na 10 lat = pozbawienia ich praw politycznych.
Ponadto:
- ograniczenie wolności osobistej – zakaz zamieszkiwania przez Żydów przy głównych ulicach Warszawy, wyznaczenie
im w wielu innych miastach dzielnic
- zabroniono Żydom nabywania dóbr ziemskich i dzierżawy dóbr narodowych
- odsunięto Żydów od produkcji i sprzedaży napojów alkoholowych
- utrzymały się z dawnych czasów konsensy i opłaty na zawarcie małżeństw
Chłopi
Według konstytucji chłopi posiadali wolność osobistą na równi z innymi obywatelami. W praktyce sprowadzało się to do
wyzwolenia chłopów od sądownictwa dziedziców oraz znosiło dotychczasowe ograniczenia w możności opuszczania
przez chłopów wsi.
21 grudnia 1807 r. został wydany dekret królewski, który normował kwestie własności zmieni.
Według niego grunty uprawiane przez chłopów wraz z budynkami, inwentarzem i zasiewami uznawane były za własność
dziedzica. Natomiast stosunki pomiędzy chłopem a dziedzicem miały normować umowy prywatno-prawne.
Ustrój polityczny
Głowa państwa – książę warszawski Fryderyk August
Na mocy unii personalnej Królestwo Saksonii i Księstwo Warszawskie miały wspólnego monarchę i politykę zagraniczną.
44
Zakres władzy monarchy:
władza administracyjno-wykonawcza z prawem nominowania i odwoływania urzędników (poza sędziami i
senatorami)
władza ustawodawcza, inicjatywa ustawodawcza!!!
wyroki sądowe wydawane w imieniu panującego
prawo łaski
Monarcha mógł powołać wicekróla na czas swojej nieobecności. Jednakże w praktyce nie doszło do tego, a jego funkcje
spełniała Rada Ministrów
Władze centralne Rada Stanu – organ stały o funkcji
Ministrowie: pomocniczej względem władcy.
- policji Skład:
- skarbu Rada Ministrów – ciało kolegialne, I ministrowie + prezes Rady Stanu
- sprawiedliwości które zbierało się podczas II (1808 r.) ministrowie + prezes Rady Stanu +
- wojny nieobecności króla i zajmowało się 6 radców stanu
- spraw wewnętrznych i rozpatrywaniem spraw wspólnych III ministrowie + prezes Rady Stanu + 12
wyznań religijnych: różnym ministrom celem radców stanu
• Izba Edukacji przedstawienia ich królowi do Zadania:
• Dyrekcja Dóbr i zatwierdzenia. - przygotowywanie projektów dekretów
Lasów Narodowych W 1810 r. Rada uzyskała prawo królewskich i ustaw sejmowych
+ kontroli poszczególnych ministrów i - kontrola urzędników i pociąganie ich do
Minister Sekretarz Stanu całej administracji oraz w nagłych odpowiedzialności
sytuacja wprowadzać w życie pewne - wykonywanie funkcji sądowych:
środki. • Sąd kasacyjny (sąd najwyższy dla spraw
W 1812 r. stała się rządem Królestwa cywilnych i karnych)
upoważnionym przez króla do • Sąd kompetencyjny (spory o właściwość
= sprawowania w jego zastępstwie • Sąd administracyjny (spory natury
władzy zwierzchniej (bez wyboru majątkowej II instancji)
ministrów i zmian w sądownictwie). Członkowie Rady stanu wchodzili w skład Izby
Poselskiej.
Minister Sekretarz Stanu:
- stał na czele królewskiej kancelarii do spraw Księstwa i urzędował przy osobie króla w Dreźnie
- był powołany do łączności między głową państwa a władzami rządowymi Warszawie
Zakres obowiązków ministrów:
kierowanie powierzonymi im resortami
nadzorowanie podległym im urzędników
występowanie do księcia z kandydaturami do nominacji na wolne stanowiska
Odpowiedzialność ministrów była konstytucyjna i miała charakter karno-sadowy tzn., że ministrowie kontrasygnowali
akty królewskie dotyczące ich resorów, a co za tym przyjmowali na siebie odpowiedzialność za zgodność aktu z
konstytucją lub jego szkodliwość dla państwa.
Sejm Księstwa
mógł się zbierać co 2 lata na 15-dniowe sesje zwoływane przez monarchę
45
Prawo zwoływania sejmików powiatowych i zgromadzeń gminnych przysługiwało księciu.
Każdy sejmik wybierał jednego posła, a zgromadzenie jednego deputowanego.
Posłowie i deputowani wybierani byli na 9 lat, przy czym co 3 lata skład Izby miał być odnawiany w 1/3.
Czynne prawo wyborcze – posiadały osoby znajdujący się na listach układanych na podstawie ksiąg
obywatelskich szlacheckich i gminnych prowadzonych przez podprefektów.
Bierne prawo wyborcze – posiadały osoby, które ukończyły 24 rok życia, umiały czytać i pisać po polsku oraz
korzystały w pełni z praw politycznych (prawa tego nie mieli sali urzędnicy, wojskowi w służbie czynnej i duchowni
pełniący stałe obowiązki).
Proces legislacyjny
Sankcja Senatu
Promulgacja (ogłoszenie)
46
Władze terenowe i podział administracyjny
Administracja Księstwa składała się z systemu organów jednoosobowych, pochodzących z nominacji i
hierarchicznie sobie podporządkowanych.
Dekret z 1808 r. – obowiązek poddawania wszystkich kandydatów na urzędy egzaminowi przed specjalnymi
komisjami egzaminacyjnymi.
W 1808 r utworzenie Szkoły Prawa w Warszawie -> 1811 r. przekształcenie na Szkołę Prawa i Administracji.
System władzy administracyjnej był trzystopniowy, a wszystkie ograny podlegały władzy centralnej.
Departamenty
na których czele stali prefekci, do których kompetencji należało:
- pełnienie władzy administracyjnej i policyjnej (bez spraw wojskowych i
sądownictwa)
Przy prefektach działały rady prefekturalne, sprawujące w I instancji sądownictwo
administracyjne i decydujące o indywidualnych ulgach podatkowych
Powiaty
na których czele stali podprefekci, służbowo podporządkowani prefektom
Municypalności
na których czele stali prezydenci lub burmistrzowie
Za osobne municypalności uznawano największe miasta, gdzie król mianował prezydentów i rady municypalne,
będące organami samorządowymi.
Na mocy Dekretu z 1809 r. każde miasto i wieś traktowane było jako odrębne gminy. Na czele miast stali
burmistrzowie, a na czele gmin wiejskich – wójtowie.
Quasi- samorządy
Organy samorządowe w postaci rad wiejskich, rad miejskich, powiatowych, departamentowych.
Służyły one pomocą przy rozłożeniu obciążeń podatkowych.
cyrkułowe główne
Sędziowie byli mianowani przez króla, a swój urząd sprawowali dożywotnio. Pozbawienie ich urzędu mogło nastąpić
jedynie na mocy wyroku sądu za przestępstwo popełnione w związku z urzędem.
47
Sądownictwo cywilne Sądownictwo karne
Trybunały Handlowe
Istniały obok trybunałów
cywilnych. Sądy Kasacyjne (Rada Stanu)
Sądziły sprawy z tzw. Rozpatrywanie wyroków ostatecznych sądów cywilnych i
czynności kupieckich. karnych wszystkich instancji, zaskarżone z tzw. powodów
kasacyjnych tj. wydanych z pogwałceniem zasad procesowych
lub w oparciu o mylną wykładnie prawa materialnego
Adwokatura
Adwokaci – „obrońcy publiczni”:
• Trybunały Cywilne – patroni (mianowani przez ministra sprawiedliwości)
• Sądy Apelacyjne – adwokaci (mianowani przez ministra sprawiedliwości, a od 1810 r. przez króla)
• Sądy Kasacyjne – mecenasi (mianowani przez króla)
Adwokaci występowali także przed sądami karnymi.
Obrońca przy sądzie niższym nie mógł występować przed sądem wyższym.
48
Prawo osobowe
brak określenia pojęcia osoby prawnej
istniało określenie osoby fizycznej
zdolność do czynności prawnych od 21 roku życia
ograniczenie zasady równości praw cywilnych w zakresie prawa osobowego i rodzinnego odnosiło się do kobiet i
dzieci pozamałżeńskich
kara śmierci cywilnej występowała przy: wygnaniu, dożywotnich robotach, karze śmierci
przy cudzoziemcach stosowano zasadę wzajemności tzn. przysługiwały im takie prawa jak Polakowi w ich państwie
Prawo rodzinne
jedynie mąż miał władzę rodzicielską
ochrona rodziny – nie można było dochodzić ojcostwa, a dochodzenie macierzyństwa było znacznie utrudnione
do 16 roku życia ojciec mógł bez uzasadnienia złożyć wniosek o osadzenia dziecka w więzieniu
dzieci nieślubne mogły być uznane za prawowite w skutek aktu urzędowego lub poprzez rozwód, ślub z matką
dziecka nieślubnego i oświadczenie
Prawo małżeńskie
śluby cywilne zawierane przed urzędnikiem stanu cywilnego
mężatki były poddane całkowicie władzy męża, uznane za wieczyście małoletnie
kobiety mogły wychodzić za mąż od 15 r. ż. i do 21 r. ż. wymagana była zgoda rodziców, a w przypadku mężczyzn
zgoda była wymagana pomiędzy 18 a 25 r. ż.
prawo małżeńskie majątkowe było bądź ustawowe (wspólność majątkowa, a zarząd nad majątkiem sprawuje mąż),
bądź umowne tzw. rząd posagowy (nie można było sprzedać ani obciążyć nieruchomości i ruchomości należących do
żony)
Prawo rzeczowe
prawo rzeczowe dzieliło się na prawa rzeczowe główne (własność, użytkowanie, służebność) i prawa rzeczowe
zależne (zastaw, przywilej dot. ściśle określonych źródeł zobowiązań, hipoteka) służące zabezpieczeniu wierzytelności
własność to władztwo prawne, a posiadanie to władztwo fizyczne
Kodeks Napoleona wprowadza pojęcie własności pełnej tj. najszerszego korzystanie z rzeczy i prawa jej
dysponowania nią w sposób ograniczony jedynie obowiązującym porządkiem prawnym (brak własności podzielonej –
pan i chłop)
przeniesienie własności następowało na mocy samej umowy, bez konieczności przeniesienia posiadania
nabycie nieruchomości w drodze zasiedzenia wymagało dobrej wiary, tytułu prawnego i minimum 10 lat posiadania
Prawo zobowiązań
umowa była ważna, jeśli
• Była zgodna z prawdą
• Osoby zawierające umowę posiadały zdolność do czynności prawnych
• Była zgoda stron do zawarcia umowy (nie było podstępu, przymusu, gwałtu)
• Przedmiot zobowiązania
• Była słuszna – istotna przyczyna zawarcia zobowiązania
źródła zobowiązań
• Z mocy prawa
• Umowa
• Quasi-kontrakty
• Delikt – szkoda z winy
• Quasi-delikt – szkoda z winy nieumyślnej (niedbalstwo, lekkomyślność)
Prawo hipoteczne
trzy rodzaje hipotek: prawne, sądowe, umowne
wady hipotek:
• wpisy hipoteczne nie były wieczyste, po 10 latach bez odnowienia wygasały
• brak szczegółowości tj. hipoteki ogólne ustanawiane na całym majątku dłużnika
• nie respektowanie zasady jawności tj. nie zawsze był obowiązek wpisu do ksiąg
Prawo spadkowe
dziedziczenie: testamentowe lub ustawowe
rodzaje testamentów
• własnoręczny
• urzędowy
• mistyczny, tajny
aby testament był ważny osoba go sporządzająca musiała:
• być zdrowa na umyśle
• być pełnoletnia, a w przypadku osób, które ukończyły 16 r. ż. mogły one rozrządzić 1/3 swojego majątku
pokrewieństwo to stosunek prawno-rodzinny istniejący między osobami polegający na tym, że osoby pochodzą od
wspólnego przodka bądź od siebie
zstępni – dzieci
wstępni – rodzice, dziadkowie
linia prosta: dziadek – ojciec – syn
linia boczna: rodzeństwo
49
w dziedziczeniu ustawowym:
• zstępni
• rodzeństwo
• krewni zstępni ze strony ojca i matki
• dzieci pozamałżeński
• małżonek
• państwo
substytucja – postanowienie powołujące spadkobiercę w momencie, gdyby właściwy spadkobierca nie chciał lub
nie mógł dziedziczyć
fideikomis – zapis testamentowy, który stanowi nieformalną prośbę spadkodawcy do spadkobiercy o wydanie
jakiejś części majątku osobie trzeciej
Wyproszenie publiczności
Narada sądu
Środki odwoławcze
Zwykłe – apelacja
Nadzwyczajne
- kasacja
- opozycja trzeciego (wnosiła osoba nie biorąca udziału w postępowaniu, jeśli wyrok naruszał jej prawa)
- restytucja (wznowienie postępowania)
50
Wprowadzono kary dodatkowe: utrata praw obywatelskich oraz śmierć cywilna orzekana obligatoryjnie przy
skazywaniu na karę śmierci
Postępowanie karne
Utrzymano obowiązywanie kodyfikacji zaborczych
→ Pruska powszechna ordynacja kryminalna z 1805 r.
→ Cześć procesowa austriackiego kodeksu karnego z 1803 r.
Oba kodeksy stały na gruncie procesu inkwizycji, w związku, z czym wprowadzono szereg zmian wprowadzających
elementy skargowości.
Główną rolę w procesie odgrywało tajne śledztwo prowadzone pisemnie
W 1810 r. wprowadzono kasację w sprawach karnych.
Istniała możliwość odwołania się do łaski królewskiej – całkowite lub częściowe zwolnienie z kary
Postanowienie Namiestnika z 16 stycznia 1816 r – publikacji podlegały wszystkie prawa sejmowe oraz te akty prawne
króla i postanowienia namiestnika, których druk był polecony
51
Po 1871 r., po likwidacji Dziennika Praw, akty prawne publikowane były w trybie właściwym dla całego państwa
rosyjskiego, dlatego też zaczęto wydawać Zbiór Praw, w którym umieszczano ustawodawstwo rosyjskie odnoszące się do
Królestwa Polskiego.
Organy
Komitet ds. Królestwa Polskiego – przygotowywanie projektów ustaw
Departament dla spraw Królestwa (art.31 SO) – utworzony przy Radzie Stanu
Sekretariat Stanu dla spraw Królestwa – powiązany organizacyjnie i personalnie z Komisją Kodyfikacją
Komisja Prawnicza – urządzona przy Komitecie Urządzającym Królestwa Polskiego, zajmowała się przygotowaniem
projektów wszystkich aktów prawnych
Forma państwa
W okresie konstytucyjnym Królestwo Polskie było monarchią konstytucyjną połączoną z Cesarstwem unia
personalną.
Związek Królestwa Polskiego z Cesarstwem wynikał z konstytucji – Art.1. Królestwo Polskie jest na zawsze połączone z
Cesarstwem Rosyjskim.
W okresie powstania listopadowego – teoretycznie wciąż monarchia konstytucyjna, jednakże w okresie
bezkrólewia, przekazanie znacznej części kompetencji sejmowi i rządowi
Po powstaniu listopadowym – prowincja Cesarstwa Rosyjskiego, przy czym zachowująca swoją nazwę oraz
odrębne centralne instytucje rządowe i prawa, które miały być oddzielnie wydawane
W okresie powstania styczniowego
1. Oficjalnie – wcielenie do Cesarstwa Rosyjskiego
2. Nielegalne państwo podziemne – państwo o charakterze republikańskim
Po powstaniu styczniowym – unifikacja Królestwa z Rosją
Ustrój społeczny
Unormowanie statusu szlacheckiego
1. Postanowienie królewskie z 1817 r. o nadaniu szlachectwa i tytułów honorowych
2. Prawo o szlachectwie z 1836 r. wprowadzało na wzór rosyjski instytucję szlachectwa dziedziczonego i
osobistego; obok szlachectwa rodowego istniało szlachectwo za zasługi wojskowe i cywilne
Po 1864 r. zanikało pojęcie szlachcica, zaczęto je zastępować: ziemianinem, właścicielem ziemskim lub obszarnikiem 17.
Żydzi
Nastąpiło pogorszenie sytuacji prawnej ludności żydowskiej żyjącej w miastach. Tymczasowe ograniczenie praw
politycznych i obywatelskich za czasów Księstwa Warszawskiego stało się w Królestwie Polskim norma konstytucyjną.
Dopiero Aleksander Wielkopolski w swoich reformach zabiegał o równouprawnienie Żydów, przyznając im:
- prawo wyborcze do ciał samorządowych
- znosząc ograniczenia w nabywaniu dóbr ziemskich i nieruchomości w miastach
- zniesienie ograniczenia i zakazu zamieszkiwania
Ukazami z 1869 i 1870 pozbawiono praw miejskich szereg mniejszych miast i miasteczek i zamieniono je na osady.
17
właściciel kapitalistycznego folwarku
52
Chłopi
Początkowa sytuacja chłopów w Królestwie Polskie pozostawała bez zmian.
Zaczęła się ona polepszać początkowo w dobrach rządowych i donacyjnych 18 gdzie w latach 1833 i 1841
przeprowadzono oczynszowanie włościan.
Ukaz carski z 7 czerwca 1846 r. dał początek regulowaniu praw chłopów przez państwo. Odnosił się on do
wszystkich chłopów-rolników uprawiających przynajmniej 3 morgi gruntu (zarówno pańszczyźnianych jak i
oczynszowanych) i na jego mocy chłopom przyznano dziedziczne prawa do uprawianej przez nich ziemi, zapewniono
ochronę przed rugami oraz likwidację serwitutów.
Ukaz cara również znosił tzw. darmochy, czyli wszystkie roboty na rzecz dworu nie oparte na wyraźnych tytułach
prywatnych oraz nie określone ściśle co do ilości i rodzaju zajęcia.
Kolejne zmiany w sprawie chłopskie przyniosły w latach 1861 i 1862 reformy Wielopolskiego
Ustrój polityczny
Król
Konstytucyjnymi monarchami byli:
Aleksander I
Mikołaj I
Konstytucja przewidywało odrębność aktu koronacji, natomiast Statut Organiczny z 1832 r. znosił ją.
Namiestnik
Art.5 K. Kró1 w przypadku swojej nieprzytomności mianuje namiestnika, który powinien mieszkać w Królestwie.
Namiestnik podług woli odwołanym być może.
Zakres władzy namiestnika
Na mocy pełnomocnictwa wydanego przez króla namiestnikowi w 1818 r., miał on pełnię władzy wykonawczej służącej
królowi.
Król zastrzegł sobie jedynie:
Politykę zagraniczną
Wojsko
Zatwierdzanie budżetu
Nadawanie orderów i odznaczeń, nobilitację
Prawo łaski
Prawo zwoływania sejmów i zgromadzeń wyborczych
Namiestnik w sprawach mianowania na stanowiska zastrzeżone królowi przedstawiał po 2 kandydatów, na pozostałe
stanowiska mianował sam.
Ponadto namiestnik przewodniczył Radzie Stanu.
Namiestnicy:
I W okresie konstytucyjnym – gen. Józef Zajączek (do 1826 r.)
II Kompetencje namiestnika zostały przekazane Radzie Administracyjnej (1826 – 1830)
18
dobra narodowe lub skonfiskowane uczestnikom powstania, nadane po 1830 r. dygnitarzom cywilnym i generałom
rosyjskim
19
wojsko polskie nie mogło być używane w wojnach prowadzonych poza Europą
53
III Po powstaniu listopadowym – feldmarszałek hr. Iwanow Pastkiewicz (1832 - 1856)
Stanowisko namiestnika w tym czasie miało charakter wyraźnie wojskowy.
Równocześnie dowodził on Rosyjską Pierwszą Armią Czynną.
IV ks. Michał Gorczakow (II 1856 – V1861)
V Reforma Wielopolskiego Urzędu Namiestnika (1862 – 1863)
Rozdzielenie władzy wojskowej od cywilnej skupionej w urzędzie namiestnika na
a) naczelnika Rządu Cywilnego (Aleksander Wielkopolski), któremu podporządkowano całą administrację kraju
b) generał wojsk stacjonujących w Królestwie Polskim (Wielki Książe Konstanty)
VI generał hr. Fiodor Berg (1863 – 1874)
Skupił w swoim ręku z powrotem władzę cywilną i wojskową.
W 1874 r. zlikwidowano urząd namiestnika, a gen. Paweł Kotzebue otrzymał nominację na urząd generała – gubernatora
warszawskiego.
Rada Stanu
Immunitet poselski – członek Sejmu nie mógł być aresztowany ani sądzony w sprawie karnej w czasie trwania Sejmu,
chyba, że Izba wyraziła zgodę.
55
Sąd Sejmowy
Działał poza systemem sądownictwa powszechnego.
W jego skład wchodzili wszyscy senatorowie.
Do jego kompetencji należało sądzenie w sprawach:
- o zdradę stanu
- o przestępstwo w związku z urzędowanie wyższego urzędnika
Przestał istnieć po powstaniu listopadowym, wraz z likwidacją Sejmu.
Prawo wyborcze
Prawo zwoływania sejmików powiatowych i zgromadzeń gminnych przysługiwało królowi.
Czynne prawo wyborcze – posiadały osoby znajdujący się w księgach obywatelskich szlacheckich i gminnych. W
sejmikach i zgromadzeniach gminnych nie mogli brać udziału: wojskowi w służbie czynnej, szlachta zastawnicy, osoby
pozostające w służbie prywatnej. Za to zostali dopuszczeni do wyborów profesorowie i nauczyciele.
Bierne prawo wyborcze – posiadały osoby, które ukończyły 30 rok życia, umiały czytać i pisać po polsku, korzystały w
pełni z praw, spełniały cenzus majątkowy. Urzędnicy publiczni i wojskowi mogli być wybierani na posłów i
deputowanych, ale w innym województwie niż to, w którym urzędowali.
Przy komisjach rządowych powstały liczne organy pomocnicze o różnych nazwach (rady, dyrekcje generalne,
towarzystwa).
Po powstaniu listopadowym całe działy administracji zostały podporządkowane organom resortowym Cesarstwa w
Petersburgu.
Natomiast po powstaniu styczniowym następowała konsekwentna ich likwidacja.
Kompetencje:
kontrolowała rachunki i księgi przedstawiane jej przez wszystkie osoby, organy i instytucje dysponujące
funduszami publicznymi
sprawdzała stan funduszy publicznych
mogła wydawać opinie
Została zlikwidowana w 1867 r.
56
Prokuratoria Generalna
Kompetencje
obrona i dochodzenie w postępowaniu przed sądami własności i interesów majątkowych skarbu państwa, rodziny
panującej i instytucji publicznych
Skład
- prokurator generalny prezydujący
- 8 radców
- sekretarz generalny
Organ te ostał się jako jedyny z dawnych instytucji centralnych Królestwa Polskiego.
Województwa
Władza administracji ogólnej – komisja wojewódzka w składzie: prezes komisji
wojewódzkiej, 5 komisarzy zasiadających, 4-7 komisarzy delegowanych
(wykonujących decyzje i polecenia komisji w obwodach).
W obrębie komisji wojewódzkich działały również wydziały, tak jak w obrębie
Komisji Rządzących
Obwody
Obejmowały terytorium dawnych 1 – 3 powiatów (które zachowano jedynie
dla celów wyborczych
Miasta
Zostały w nich powołane tzw. zwierzchności miejskie złożone z prezydenta lub burmistrza i ławników.
W małych miasteczkach urzędował wójt
Gminy wiejskie
Na ich czele stali wójtowie
Królestwo polskie zostało podzielone na 10 guberni, na których czele stanęli gubernatorzy, z zastępcami- wice
gubernatorami.
Kompetencje gubernatorów:
kierownictwo nad ogólną administracją guberni
sprawy policji i bezpieczeństwa
nadzór nad samorządem gminnym
nadzór nad duchowieństwem katolickim
przewodnictwo nad rządem gubernialnym
Charakterystyczną cechą ustroju administracyjnego Królestwa Polskiego było to, iż nie utworzono w nich organów
samorządowych w ścisłym tego słowa znaczeniu.
Próba wprowadzenia do administracji form samorządowych została podjęta przez Wielopolskiego na mocy ukazu z
1861 r.
Reformy włościańskie20
Obydwa wydane ukazy dot. gospodarstw co najmniej 3-morgowych
1. Ukaz o okupie pieniężnym z 1860 r.
Na jego mocy w zamian za okup można było przejść z pańszczyzny na czynsz, ale nie można było po tym wrócić do
wcześniejszych stosunków.
20
Dekret z XII 1807 r.
58
Reformy Wielopolskiego były spóźnione i nie rozwiązały sprawy chłopskiej.
Dekret Tymczasowego Rządu Narodowego z 22 stycznia 1863 r. nadał chłopom prawo pełnej własności gruntów
Reforma Szkolnictwa
Powołanie Szkoły Głównej w Warszawie, która składała się z 4 wydziałów:
Prawa i Administracji
Lekarskiego
Matematyczno-Fizycznego
Filologiczno-Historycznego
Organizacja sądownictwa
Konstytucja Królestwa Polskiego gwarantowała niezawisłość sądownictwa w sferze orzekania oraz sędziów
mianowanych przez króla dożywotnio, których nie można było usunąć z urzędu bez prawomocnego wyroku sądu – co nie
zostało wprowadzone w życie.
Natomiast Statut Organiczny nie wspominał nic o niezawisłości sędziów, których z resztą można było zwolnić
lub przenieść zależnie od uznania władzy najwyższej.
21
powstał z prawa propinacji, czyli prawa do produkcji i sprzedaży alkoholu oraz z nałożonego na uwłaszczonych
chłopów podatku gruntowego
59
a) wydziały hipoteczne powiatowe od 1825 r. (tzw. „mała hipoteka”)
- rejenci powiatowi → okręgowi
- pisarze sądów pokoju – pisarze hipotek powiatowych → okręgowych
2. trybunał cywilny
a) wydziały hipoteczne od 1818 r. (tzw. „hipoteka duże własności”)
- skład
• rejenci
• pisarze kancelarii hipotecznej ziemskiej (przygotowywali wnioski i decyzje)
- kompetencje
• wykonywanie praw o przywilejach i hipotekach
• rozpatrywanie wszelkiego rodzaju wpisów hipotecznych odnoszących się do właściwych nieruchomości
b) zwierzchność hipoteczna – skład rozpatrujący wnioski w wydziałach hipotecznych
3. sąd apelacyjny
a) dla sądownictwa cywilnego: sąd II instancji – apelacje od wyroków trybunałów cywilnych
b) dla sądownictwa karnego: wydział karny – II instancja sądów kryminalnych
Sądownictwo karne
- sądy policji poprawczej
- sądy kryminalne
1835 r. – zmiany w postępowaniu karnym → zmiany w organizacji sądownictwa karnego, prawo apelacji od wyroków
sądów kryminalnych, które dotychczas były I i ostatnią instancją
Ukaz z 1841 r.
- likwidacja Rady Stanu wraz z Sądem Najwyższej Instancji
- utworzenie IX departamentu Senatu Rządzącego – cywilny, miał atrybuty Sądu Najwyższej Instancji i rozstrzygał
ostatecznie sprawy cywilne
- utworzenie X departamentu Senatu Rządzącego – karny, jako najwyższa instancja w sprawach karnych
- zanik ostatnich śladów kasacji → departamenty rozpatrywały jedynie skargi na wyroki wydane w II instancji, a od ich
orzeczeń nie było możliwości odwołania (stanowiły III instancję)
- skład departamentów: senatorowie i członkowie senatu z nominacji królewskiej
- podział: wydziały na czele z przewodniczącymi
- nadzór na przestrzeganiem zasad procedury sądowej i jednolitością orzecznictwa: dyrektor Komisji Rządowej
Sprawiedliwości (jako Prokurator Generalny), za pośrednictwem podporządkowanych mu prokuratorów naczelnych (w
każdym departamencie)
60
- ulokowane były w Warszawie
- urzędowały w języku polskim
- stosowały w orzecznictwie odrębne prawo
- nie podlegały w żadnym zakresie ministrowi sprawiedliwości Cesarstwa
1876 r. – likwidacja dotychczasowych sądów i Komisji Rządowej Sprawiedliwości, początek funkcjonowania nowych
sądów
1. rozdzielenie jurysdykcji spraw mniejszej wagi od spraw poważniejszych
2. brak rozdziału jurysdykcji karnej i cywilnej
3. cywilne i karne sprawy mniejszej wagi → sądownictwo pokojowe (nie było powiązane instytucyjnie z sądownictwem
ogólnym)
a) sądy gminne dla ludności wiejskiej
- obejmowały 1 – 3 gmin administracyjnych
- skład: sędzia gminny, ławnicy
- komplet sądzący; min. 3 członków
- oddzielnie stanowiska sędziego gminnego od urzędu wójta gminy
61
- po 1876 jedyna instytucja na której skład miało wpływ społeczeństwo
- kandydatów na sędziów gminnych i ławników wybierały zebrania gminne na 3-letnią kadencję
- sędziów gminnych mianował minister sprawiedliwości (mógł wybrać osobę spoza kandydatów)
- funkcjonowała przy nich kancelarie sądowe, kierowane przez pisarzy
b) sędziowie pokoju dla mieszkańców miast
- pochodzili z nominacji ministra sprawiedliwości
- sprawowali jurysdykcję jednoosobowo, z reguły w obrębie powiatu
- funkcjonowała przy nich kancelarie sądowe, kierowane przez pisarzy
- utworzono przy nich wydziały hipoteczne, posiadające oddzielne kancelarie i archiwa oraz funkcjonujące na mocy
przepisów prawa z 1818 r. i 1825 r.
c) zjazd sędziów pokoju i sędziów gminnych jako instancja apelacyjno-kasacyjna
- kilka powiatów stanowiło okręg pokojowy, w którym funkcjonował zjazd
- skład: etatowy prezes zjazdu, sędziowie gminni, sędziowie pokoju okręgu
- instancja apelacyjna od wyroków sądów gminnych i sędziów pokoju
- instancja kasacyjna od wyroków ostatecznych sądów gminnych i sędziów pokoju
- funkcjonowała przy nich kancelarie sądowe, kierowane przez sekretarzy i ich pomocników
- powołano przy nich komorników i woźnych 22
4. cywilne i karne sprawy większej wagi → sądy ogólne
a) 10 sądów okręgowych (po jednym w każdej guberni)
- podział na wydziały: karny, cywilny, hipoteczny23
- skład: prezes, 2 wiceprezesów, 6 sędziów (były wyjątki)
- do składu zaliczano również: sędziów śledczych, powołanych do prowadzenia śledztw w sprawach karnych
- funkcjonowała przy nich kancelarie sądowe, kierowane przez sekretarzy i ich pomocników
- powołano przy nich komorników i woźnych
b) Izba Sądowa w Warszawie jako sąd apelacyjny
- na czele – starszy prezes
- podział na departamenty, z prezesami na czele
- powołano przy nich komorników i woźnych
c) Departament Senatu Rządzącego w Petersburgu jako instancja kasacyjna, wspólna dla całego państwa rosyjskiego
d) Sądy ogólne orzekały kolegialnie, w komplecie przynajmniej 3-osobowym
e) Prokurator – pełnił obowiązki oskarżyciela publicznego w sprawach karnych przed sądami okręgowymi, Izbą
Sądową i Departamentem oraz czuwał na ścisłym przestrzeganiem prawa i działalnością sądów
Adwokatura:
- zniesienie podziału na mecenasów, adwokatów i patronów
- „adwokat przysięgły” – obrońca sądowy przy sądach ogólnych
- „pomocnik adwokata” – aplikant
- brak samorządu zawodowego adwokatury
- prawa i obowiązki Rady Adwokackiej przydzielono sądom okręgowym
- „prywatni obrońcy” – funkcjonowali przy sądach pokojowych (gminnych, pokoju i zjazdach); nie wymagano od nich
wykształcenia prawniczego, jedynie pewnej praktyki urzędniczej dającej znajomość prawa
Język urzędowy → rosyjski; poza ustępstwami na rzecz języka polskiego w trakcie rozpraw w sądach gminnych
22
pełnili służbę doręczania pism procesowych i wezwań sądowych oraz służbę audiencyjną (w czasie rozprawy)
23
posiadały odrębne kancelarie i archiwa, funkcjonowały na mocy przepisów z 1818 r. i 1825r.
62
• minister sprawiedliwości po porozumieniu się z warszawskim generał-gubernatorem mógł zwolnić ze służby
lub przenieść sędziów pokoju i prezesów zjazdów
W 1915 r. – ewakuacja w głąb Rosji sądów ogólnych, wraz z wszystkimi władzami i instytucjami publicznymi.
Formalnie sądy funkcjonowały tam w szczątkowych składach do 1918 r.
Księgi hipoteczne
1. Wykaz hipoteczny – skrócony urzędowy obraz całej księgi
a) opis nieruchomości
b) wykazanie właścicieli
c) ścieśnienia własności
d) długi obciążające nieruchomość
2. Księga umów
3. Zbiór dokumentów
wpis do księgi miał charakter urzędowy
dokonywany w kancelariach hipotecznych
zwierzchność hipoteczna24 zatwierdzała wpis
kontrola sądowa wpisu obejmowała sprawdzenie przez sąd prawidłowości czynności prawnej
rękojmia wiary publicznej księgi hipotecznej → treść księgi wiąże wszystkie osoby działające w dobrej wierze, a
nabywca nieruchomości wpisany do księgi uważany jest za właściciela tej nieruchomości
24
wydział hipoteczny trybunału cywilnego, właściwego ze względu na miejsce położenia nieruchomości
25
wyjątek stanowiły przywileje, które pomimo braku wpisu miały pierwszeństwo
63
1825 r. został chwalony projekt I księgi polskiego kodeksu cywilnego przygotowany w 1823 r. W związku z tym
przestała obowiązywać I księga (o osobach) i Tytuł V księgi III (prawo małżeńskie majątkowe) Kodeksu Napoleona.
Zamiany objęły zatem: prawo osobowe, małżeńskie, rodzinne, opiekuńcze i małżeńskie majątkowe.
Prawo osobowe:
przyznanie pełni praw cudzoziemcom
zniesienie instytucji „śmierci cywilnej”26, którą zastąpiono ubezwłasnowolnieniem osób skazanych a jedną z kar
głównych
26
przywrócona w 1835 r., osoba „uśmiercona cywilnie” nie mogła: występować jako strona procesu, zarządzać
majątkiem, sprawować opieki
27
w religii rzymskokatolickiej: kobieta 16 lat, mężczyzna 18 lat, zgodne oświadczenie woli, zgoda rodziców lub
opiekunów gdy osoba niepełnoletnia, zgoda instytucji wojskowej jeśli mężczyzna w wojsku, zdolność fizyczna
28
w religii rzymskokatolickiej: pokrewieństwa, powinowactwo, śluby zakonne, wyższe święcenia kapłańskie,
cudzołóstwo połączone z zabójstwem małżonka, pokrewieństwo duchowe np. chrzestny – chrześniaczka, przystojność
publiczna (gdy mężczyzna dokonuje zamiany pomiędzy siostrami)
64
uprzywilejowanie prawosławia – jeżeli jedno z małżonków było wyznania prawosławnego to śluby był zawierany
i jurysdykcja pełniona przez duchownych prawosławnych, a dzieci bez względu na płeć wychowywane w
prawosławiu
w przypadku małżeństwa osób dwóch wyznań chrześcijańskich – małżeństwo zawiana przed duchownym
narzeczonej, wychowywanie córek w religii matki, a synów w religii ojca, jurysdykcja sądu duchownego wyznania w
którym udzielono ślubu
osoby innych wyznań podlegały przepisom zawartym w KCKP
ustanie małżeństwa
• śmierć jednego ze współmałżonków
• sądowe unieważnienie małżeństwa
• małżeństwo niespełnione
• fizyczne wstąpienie jednego ze współmałżonków do zakonu
separacja – rozłączenie od stołu i łoża
• cudzołóstwo
• ciężkie obelgi
Postępowanie cywilne
I do 1942 r. – obowiązywanie francuskiej procedury cywilnej z 1806 r.
Zmiany:
- 1815 r. po utworzeniu Sadu Najwyższej Instancji zniknęła kasacja jako środek prawny przeciw wyrokom ostatecznym
gdyż postępowanie przed tym sądem miało charakter rewizyjny
- zniesienie udziału prokuratora przed Sądem Najwyższej Instancji, którego zastąpił sędzia-referent
- wzmocnienie elementu pisemności i pośredniości
- odczytywanie na publicznej rozprawie jedynie pism obrońcy i sędziego-referenta
65
Prawo karne i postępowanie karne
Prawo karne
W prawie karny początkowo utrzymywał się stan prawny z Księstwa Warszawskiego – obowiązywanie kodyfikacji karnej
zaborczej:
- pruski Landrecht z 1794 r.
- austriacka Fransiszkana z 1803 r.
Aleksander I uznał unifikację prawa karnego za zadanie nie cierpiące zwłoki, dlatego Komisja Prawodawcza przygotowała
projekt, nie oryginalnie polskie, ale wzorowany na kodeksie austriackim z 1803 r.
Podziała KKKP
1. wstęp ogólny (15 artykułów): pojęcie przestępstwa, podziała przestępstw, rodzaje kar, terytorialne i personalne
obowiązki ustawy karnej
2. I księga – o zbrodniach
3. II księga – o występkach
4. III księga – o przewinieniach policyjnych
próba podzielenia materii kodeksu na ogólna i szczegółową.
każda z 3 ksiąg miała ponadto część ogólną i szczegółową
połączenie nowoczesnej techniki redakcyjnej (unikanie kazuistyki) z nawiązaniami do staropolskiego języka
prawniczego
jasny i żywy styl przepisów
Definicja przestępstw (formalna) – jest to czyn polegający na działaniu przez kodeks zakazanym lub zaniechanie działania
kodeksem nakazanego.
Stanie na gruncie fundamentalnej zasady nowożytnego prawa karnego – nullum crimen sine lege
WYJĄTEK: dopuszczanie w ograniczonym zakresie analogii w odniesieniu do występków i przewinień policyjnych
Konsekwentne przyjęcie zasady – nulla poena sine lege, przy dopuszczeniu zaostrzenia lub złagodzenia kary
Nowoczesna konstrukcja winy, przy rozróżnieniu winy umyślnej i winny nieumyślnej, ale przy zastosowaniu innego
nazewnictwa.
Zły zamiar (wina umyślna) – rozróżnienie złego zamiaru bezpośredniego i złego zamiaru pośredniego
Wina (wina nieumyślna) – w dwóch postaciach: lekkomyślność i niedbalstwo
Okoliczności uchylające zły zamiar:
- stan niepoczytalności sprawcy
- przejściowa choroba psychiczna
- przejściowe zakłócenie czynności psychicznych
- upojenie alkoholowe (bez zamiaru popełnienia przestępstwa)
- przymus fizyczny
- błąd co do prawa
System kar
1. kary główne (za zbrodnie)
a) kara śmierci – przez ścięcie lub powieszenie
b) kara dożywotniego więzienia warownego
c) kara czasowego więzienia warownego od 10 do 20 lat
d) kara więzienia ciężkiego od 3 do 10 lat
2. kary poprawcze (za występki)
a) dom poprawy od 8 dni do 3 lat
b) areszt publiczny od 8 dni do 3 lat
c) kary pieniężne
d) kary cielesne
3. kary policyjne (za przewinienia policyjne)
29
rządząca systemem kar idea odwetu – ochrona własności ziemskiej oraz wyostrzenie przepisów w przedmiocie
przestępstw przeciw przestępstw przeciw ustrojowi państwa, religii, moralności
66
a) kary pieniężne
b) areszt policyjny
c) areszt domowy
d) kary cielesne
Kara więzienia
a) surowy reżim:
- golenie głów
- zakuwanie w kajdany
- spanie na gołych deskach lub słomie
- bardzo skromne wyżywienia (co kilka dni tylko chleb i woda)
b) mogła być zaostrzona stosowaniem pręgierza, piętnowaniem lub przykuciem na łańcuchu
c) karą dodatkową były roboty na zewnątrz i wewnątrz więzienia
Kara chłosty
- stosowana za zgodą skazanego
- jako zamienna za karę pozbawiania wolności
- nie mogła być stosowana wobec osób korzystających z praw obywatelskich oraz ich rodzin
- obligatoryjnie orzekana przy karze więzienia lub wobec podpalaczy i złodziei
Charakterystyka kodeksu
- wsteczna treść
- rozbudowane rodzaje i surowe kary
- stało o wiele niżej od kodeksu z 1818 r.
- kodyfikacja obszerna – 1221 artykułów
- daleko posunięta kazuistyka treści
- rezygnacja z ogólnej konstrukcji przepisów
- zagmatwany i sprawujący trudności także sędziom orzekającym
- stosowanie analogi, nakazującej sędziemu w przypadku braku przepisów skazywać na kary najbardziej
zbliżone do przewidzianych za podobne przestępstwa
- realizacja teorii odstraszania
System kar
1. kary główne
a) cztery, ale kara zesłania na ciężkie roboty dzieliła się na 7 stopni, , a kara zesłania na 2 stopnie
b) towarzyszyło jej pozbawienie skazanego praw stanu
c) karą dodatkową mogła być konfiskata majątku oraz skierowanie sprawy do zwierzchności duchownej w celu
orzeczenia pokuty kościelnej
d) karę zesłania na ciężkie roboty łączono z piętnowaniem i chłostą (wobec osób nie wyłączonych od kar
cielesnych)
e) karę zesłania na osiedlenie na Syberii łączono z chłostą (wobec osób nie wyłączonych od kar cielesnych
2. kary poprawcze
a) katalog 10 kar, który po uwzględnieniu stopni urastał do liczby 22
b) stosowanie przy niektórych karach kar cielesnych
30
było to możliwe po zniesieniu konstytucji Królestwa, która gwarantowała odbywanie kar w kraju
67
- zaostrzenie wymiaru kary
• recydywa
• szczególne okrucieństwo
• niskie pobudki
Kodeks zwracała szczególną uwagę na ochronę religii panującej (prawosławia) i w ogóle wyznań chrześcijańskich.
Odstępstwo od religii – zbrodnia apostazji, wymierzona kara nie ulegała przedawnieniu
Samo nakłanianie do odstępstwa od religii zagrożone karą 8-10 lat ciężkich robót w twierdzy
1867 r. – zniesienia kary cielesnej (piętnowanie i chłosta), choć w praktyce się jeszcze zdarzały.
KKGiP obowiązywała do 1867 r. – wprowadzenie w Królestwie wprost rosyjskiego kodeksu karnego z 1866 r., który był
jedynie nowa redakcją Kodeksu Kar Głównych i Poprawczych z 1845 r.
W 1904 r. weszły w życie jedynie przepisy dotyczące przestępstw przeciwko bezpieczeństwu wewnętrznemu i
zewnętrznemu państwa (zbrodnie przeciw monarsze i rodzinie panującej, zamach na ustrój państwa i jego terytorium,
bunt, spisek) i dotyczące ich przepisy części ogólnej.
Ukaz o tolerancji z 1905 r. spowodował zmiany w kodeksie karnym z 1866 r. wprowadzone ukazem z 1906 r.
- przejście z jednego wyznania chrześcijańskiego na inne nie było przestępstwem apostazji
- przestępstwem nadal było nakłanianie do porzucenia religii chrześcijańskiej i przyjęcie wiary niechrześcijańskiej
Taki stan prawa karnego utrzymał się do końca rosyjskiego panowania w Królestwie
Postępowanie karne
I do 1876 r. – utrzymanie stanu prawnego z okresu Księstwa Warszawskiego
- przepisy pruskiej ordynacji kryminalnej z 1805 r.
- procesowa cześć austriackiej Franciszkany z 1803 r.
Proces karny miał charakter inkwizycyjny, z elementami skargowości, jakie zostały wprowadzone w dobie Księstwa
Warszawskiego.
W 1820 r. powstał rządowy projekt kodeksu postępowania karnego, który został jednak odrzucony przez sejm.
Zasady postępowania karnego – ściganie przestępstw z urzędu, poza określonymi kategoriami przestępstw, gdzie
konieczny był wniosek pokrzywdzonego np. zgwałcenie i przestępstwa seksualne, nadużycia względem współmałżonka,
kradzież i oszustwa między rodzicami a dziećmi i małżonkami, występki dzieci przeciwko rodzicom.
68
Śledztwo – przeprowadzane przez urzędników sądowych
- w sądach policji prostej – podsądek bądź pisarz z podpisarzem
- w sądach policji poprawczej – podsądek kryminalny lub inkwirent (od 1841 r. zwany asesorem)
Rozprawa
- zasady procesowe – jawność i publiczność
- od 1837 r. uchylano publiczność rozprawy w sprawach obrażających „przyzwoitość i uczucia moralne”
- obowiązek obrońcy z urzędu w każdej sprawie zagrożonej karą główną oraz w postępowaniu kończącym się wyrokiem
ostatecznym przed Sądem Apelacyjnym i X departamentem Senatu
- rola prokuratora: czuwanie nad przestrzeganiem przez sąd procedur i baczenia, by uwzględnione zostały wszystkie
okoliczności mające wpływ na wyrokowanie → od 1834 r. prawo odwoływania się od wyroków (protestu) we wszystkich
sprawach karnych
I odczytanie przez członka sądu (sędziego referenta) relacji sporządzonej w oparciu o materiał śledztwa
II prawo złożenia wyjaśnień przez oskarżonego
III odczytanie przez obrońcę sporządzonej pisemnie obrony, którą miał obowiązek wcześniej złożyć w sądzie
IV wnioski prokuratora
V udanie się publiczności „na ustęp”
VI narada sądu
VII wyrok (po powstaniu listopadowym wyroki w określonych sprawach kierowane były do zatwierdzenia namiestnika i
dopiero wówczas ogłaszane)
Środki odwoławcze
1. apelacja
2. kasacja
Prawo łaski – przysługiwało monarsze, który dzielił je z namiestnikiem, pozostawiając sobie rozpatrywanie próśb o łaskę
od wyroków opiewających na kary najcięższe (śmierć, dożywotnie więzienie, dożywotnie ciężkie roboty)
31
nie służyła od wyroków wydanych z udziałem sędziów przysięgłych
32
od 1846 – Wielkie Księstwo Krakowskie
69
Państwa opiekuńcze utrzymywały łączność z władzami Rzeczypospolitej za pośrednictwem stale przebywających
w Krakowie swoich przedstawicieli tzw. rezydentów, natomiast Rzeczypospolita miała swojego przedstawiciela
dyplomatycznego jedynie w Wiedniu.
Władze RK mogły swobodnie zawierać wszelkiego rodzaju układy międzynarodowe jedynie z państwami
opiekuńczymi.
RK została pomyślana jako państwo otwarte na import, co przejawiało się w:
- zakazie nakładania ceł na towary sprowadzane z państw ościennych
- zezwoleniu na wywóz towarów z państw zaborczych do Krakowa bez nakładania ceł
Handel przyczynił się od ożywienia życia gospodarczego i rozwoju Wolnego Miasta.
Językiem urzędowym był język polski
Uniwersytet Krakowski uzyskał autonomię i miał prawo przyjmować młodzież ze wszystkich ziem polskich
będących pod zaborami.
Kraków stał się miejscem polskiego centrum kulturalnego i politycznego.
Po powstaniu listopadowym w Krakowie znaleźli schronienie liczni jego uczestnicy.
Na mocy nowej Konstytucji z 1833 r. została ograniczona autonomia RK
- wzrosła rola rezydentów, którzy uzyskali uprawnienia najwyższego organu władzy
- zredukowano autonomię Uniwersytetu Krakowskiego
- wprowadzono ograniczeni w handlu z Królestwem Kongresowym, Galicją i Prusami
W 1833 r. państwa opiekuńcze zawarły układ, w którym postanowiono o wkroczeniu wojsk zaborczych gdyby
władze RK nie były w stanie opanować ruchów rewolucyjnych.
W 1836 r. rozpoczęła się okupacja RK przez mocarstwa zaborcze.
Po interwencji dyplomatycznej Anglii i Francji oddziały rosyjskie i pruskie wycofały się po paru miesiącach, zaś
faktyczna okupacja trwała do 1841 r. i cechował ją surowy reżim policyjny i częste represje wobec ludności.
W życiu politycznych RK istniały dwa obozy:
- arystokracja i bogate ziemiaństwo skupione wokół prezesa Senatu
- liberalna inteligencja i burżuazja.
W II 1846 r. wybucha w Krakowie powstanie, które jednak nie wykracza poza granice Rzeczypospolitej. Zostaje
ono rychło stłumione przez mocarstwa zaborcze.
W XI 1846 r. Rzeczpospolita Krakowska zostaje oficjalnie wcielona do monarchii austriackiej – Wielkie
Księstwo Krakowskie
Źródła prawa
1. Traktat Dodatkowy do traktatu Kongresu Wiedeńskiego (3.05.1815 r.) zawarty przez Rosję, Austrię i Prusy –
powołanie wolnego, niepodległego i ściśle neutralnego Miasta Kraków z okręgiem
2. Akt Generalny Kongresu (9.06.1815 r.) – zatwierdzenie i zagwarantowanie wszystkich jego postanowień, w tym
Traktatu Dodatkowego
Konstytucje
I 3.05.1818 r.
integralna część Traktatu Dodatkowego
nadana przez dwory opiekuńcze
zawierała 22 artykuły określające podstawowe zasady ustrojowe Wolnego Miasta
Komisja Organizacyjna
przewidziana w Traktacie Kongresu Wiedeńskiego
skład: 3 reprezentantów mocarstw opiekuńczych, 3 przedstawicieli ludności Krakowa (mianowanych przez dwory
opiekuńcze)
cel: w oparciu o zasady I konstytucji opracowanie nowej pełnej konstytucji
nie można było zmieniać zasad a jedynie je rozwijać
II 11.10.1818 r. – Konstytucja rozwinięta
Komisja Reorganizacyjna
powołana w 1831 r.
cel: zrewidowanie konstytucji z 1818 r. i opracowanie nowej
III 1833 r.
liczyła 29 artykułów
wprowadzała istotne zmiany w ustroju Rzeczypospolitej
powoływała tzw. Konferencję Rezydentów – w praktyce najwyższa władza
Statuty
wydawane przez Komisję Organizacyjną (1815 – 1818) i Komisję Reorganizacyjną (1831 – 1833)
regulowały sprawy administracyjno-terytorialne, organizację sądownictwa, organizację Uniwersytetu
Krakowskiego itp.
Statuty organiczne
wydawane przez Konferencję Rezydentów
zmieniały całe działy konstytucji
Prawa sejmowe → ustawy uchwalane przez Zgromadzenie Reprezentantów
70
Uchwały i rozporządzenia Senatu
Prawa sądowe → zachowanie prawa cywilnego i prawa karnego obowiązującego na tych terenach w czasach Księstwa
warszawskiego
Promulgacja
„Dziennik Rozporządzeń Rządowych” → od 1823 r. „Dziennik Praw Wolnego Miasta Krakowa”
Forma państwa
„wolne, niepodległe i ściśle neutralne Miasto Kraków wraz z okręgiem”
ustrój republikański
gwarantami ustroju i statusu prawnego Rzeczypospolitej krakowskiej stały się wszystkie państwa-sygnatariusze
w rzeczywistości Rzeczypospolita nie była państwem w pełni suwerennym, a jej autonomia była konsekwentnie
ograniczana
władza wykonawcza – kolegialny Senat
władza ustawodawcza – jednoizbowe Zgromadzenie Reprezentantów
władza sądownicza – niezawisłe sądy
Ustrój społeczny
Zasady ustrojowe i prawa polityczne
zachowanie w większości zasad ustrojowo prawnych z okresu Księstwa Warszawskiego
był to najbardziej liberalnie rządzony obszar dawnych ziem polskich
równość wobec praw i wolność osobistej
nietykalność majątkowa
wolność druku
tolerancja religijna
korzystanie z praw politycznych było uzależnione od spełnienia licznych warunków: obywatelstwo
Rzeczypospolitej, przynależność do wyznania chrześcijańskiego
cudzoziemcy nabywali prawa polityczne po 5 latach zamieszkania na terenie Rzeczypospolitej 33, jeżeli byli
właścicielami nieruchomości
uzyskanie obywatelstwa przez poddanych Rosji, Austrii i Prus – tylko za zgodą dworów opiekuńczych
dezerterzy armii innych państw nie mogli uzyskać obywatelstwa
wykonywanie niektórych praw politycznych było obwarowane kazusem wykształcenia
Szlachta
w konstytucji nie miała praw politycznych większych od reszty ludności – formalna pozycja równa pozycji
pozostałych grup mieszkańców
w praktyce rządy w Rzeczypospolitej należały do arystokracji i szlachty ziemiańskiej lub arystokratyczno-
burżuazyjnych koalicji
Ludność miejska
życie gospodarcze było oparte głównie o rozwijający się handel, ułatwiony możliwością sprowadzania towarów
bez cła
dzięki wolności celnej Kraków był punktem wymiany towarowej pomiędzy ziemiami polskimi
Kongregacja Kupiecka
reprezentacja środowiska kupieckiego
kupcy zrzeszeni byli wyraźnie uprzywilejowani
wprowadzała szereg ograniczeń dla drobnych kramarzy, kupców zagranicznych, żydowskich
regulowała stosunki pracy w handlu
decydowała o nauce zawodu
dopuszczała do uprawnień handlowych nowe osoby
od 1833 r., poważnie uzależniona od Senatu
Rzemiosło
produkowało zasadniczo na potrzeby ludności miejscowej
zachowana została cechowa organizacja rzemiosła (przynależność do cech byłą warunkiem wykonywania
rzemiosła”
ustawa z 1820 r. wyliczała 35 cechów, przyznając im monopol produkcji w określonej specjalności
zachowanie tradycyjnej hierarchii cechowej i metod szkolenia zawodowego
organ nadzorczy – Wydział Spraw Wewnętrznych i Policji Senatu Wolnego Miasta
Poza organizacją cechową wykonywane były tzw., sztuki wyzwolone 34 oraz profesje wymagające wykształcenia
teoretycznego35
33
Senat mógł okres zamieszkania skrócić
34
np. malarstwo
35
np. budownictwo lądowe i wodne
71
Przemysł
rozwijała się o wiele słabiej
w latach 1818 – 1820 powstały pierwsze manufaktury tkackie
górnictwo zaspokajało rynek lokalny , ale wydobywało też na eksport – głównie cynk i galman surowy
Warstwy niższe
utrzymywały się z pracy najemnej
byli to robotnicy, służba domowa, wyrobnicy, a na wsi czeladź
mieli obowiązek rejestracji i byli poddani nadzorowi policji, co zostało wprowadzone przez uchwałę
Zgromadzenia Reprezentantów z 1821 r. pt. „Urządzenie służących, czeladzi i wyrobników”
osoby nie mające zatrudnienia traktowano jak włóczęgów i kierowano do pracy przymusowej
Chłopi
stanowili najbardziej liczną grupę ludności
konstytucja z 1818 r. wprost mówiła że chłop jest tylko dzierżawcą gruntu stanowiącego własność dziedzica na
podstawie umowy zawartej lub domniemanej, czynsz płaci gotówką lub w robociźnie
ograniczono wolność przesiedlania się
Komisja Włościańska
powołana przez Komisję Organizacyjną
niezależna w swej działalności od władz Wolnego Miasta
zawisła od 1817 r. bezpośrednio od rezydentów dworów opiekuńczych
miała uregulować sprawy chłopskie w dobrach narodowych i duchownych
w 1833 i 1844 r. chłopi w tych dobrach uzyskali zmianę pańszczyzny na czynsz36 i prawo niepełnej własności
ziemi
posiadacze gruntów wieczysto-czynszowych uzyskali własność użytkowania
własność zwierzchnią i prawo pobierania czynszu miał skarb i instytucje duchowne
zlikwidowano bez odszkodowań wszystkie darmochy
Żydzi
ich sytuacje regulował specjalny statut wydany w 1817 r. przez Komisję Organizacyjną
utworzono dwie administracyjne gminy żydowskie – Kazimierz, Chrzanów, na czele z wójtem
Rabin wybierany przez ludność żydowską, zachował jedynie władzę religijną i sądownictwo w sprawach
religijnych
nie posiadali praw politycznych
ograniczono ich w swobodzie wyboru miejsca zamieszkania 37
we wsiach mogli się osiedlać jedynie Żydzi rzemieślnicy i rolnicy
nie mogli trudnić się wyrobem alkoholu i handlować na terenie miasta Kraków
zakazano zawierać małżeństw osobom nie mającym stałego źródła dochodów
Żydzi którzy asymilowali się obyczajowo byli powoli traktowani na równi z chrześcijanami
Senat zezwalał na zamieszkiwanie w Krakowie Żydom, którzy mieli określonej wartości towar na składzie,
posyłali dzieci do publicznych szkół i ubierali się jak inni mieszkańcy
Profesorowie-żydzi i ci posiadający stopień naukowy doktora korzystali z pełni praw politycznych
Ustrój polityczny
Władze centralne
A Senat
Spełniał funkcję rządu i głowy państwa
Skład:
Prezes (3 lata kadencji) + 12 senatorów – 6 dożywotnich i 6 czasowych [z każdych: 4 wybieranych przez Zgromadzenie
Reprezentantów i po jednym przez Uniwersytet Krakowski i Kapitułę Katedralną ]
Od 1833 r. prezes (6 lat kadencji) + 8 senatorów – 2 dożywotnich i 6 czasowych
Senator
- 35 lat
- wyższe wykształcenie uniwersyteckie
- cenzus majątkowy – własność nieruchomości, z której podatek wynosił 150 zł
- praktyka administracyjna – wcześniejsze pełnienie przez określony czas urzędu wójta, sędziego albo reprezentanta w
Zgromadzeniu
- w późniejszym czasie – warunek wyznawania religii chrześcijańskiej
Był duży wpływ dworów opiekuńczych na wybory do senatu, a w szczególności prezesa
Kompetencje Senatu
pełnia władzy wykonawczej
prawo nominacji i odwoływania wszystkich urzędników (z wyjątkiem wybieranych przez Zgromadzenie
Reprezentantów)
mianowanie na beneficja kościelne koalicji rządowej
stosowanie prawa łaski
36
stosunki wieczysto-czynszowe
37
w Krakowie mogli mieszkać jedynie na przedmieściu Kazimierza
72
wpływ na ustawodawstwo – projekty ustawodawcze przed poddaniem pod głosowanie Zgromadzeniu musiały
być zatwierdzone przez Senat
delegowanie senatorów na obrady Zgromadzenia, jeden z senatorów był z urzędu marszałkiem Zgromadzenia
Obrady Senatu
1. W pełnym składzie
2. W wydziałach
Spraw Wewnętrznych i Sprawiedliwości
Policji
Skarbu
od 1822 r. z połączenia dwóch wydziałów powstał Wydział Spraw Wewnętrznych i Policji
Prezes Senatu
reprezentował Wolne Miasto na zewnątrz
występował do Senatu z wnioskiem o skorzystanie z prawa łaski
od 1837 r. mógł zawiesić wykonywanie uchwał Senatu, powiadamiając o tym jednocześnie konferencję
reprezentantów
B Zgromadzenie Reprezentantów
Jednoizbowy organ przedstawicielski
Skład:
41 członków =26 deputowanych (wybierani po jednym z każdego zgromadzenia gminnego) + 15 wirylistów – sędziowie
pokoju (6), senatorowie (3), przedstawiciele Kapituły Katedralnej (3), przedstawiciele profesury Uniwersytetu
Krakowskiego (3)
Z czasem, na skutek zmian wprowadzonych przez dwory opiekuńcze w konstytucji Rzeczypospolitej, liczba członków
Zgromadzenia reprezentantów zmalała i zwężeniu uległ krąg wyborców.
Sąd Sejmowy
sądził postawionych w stan oskarżenia przez Zgromadzenie urzędników i sędziów
skład: sędziowie, członkowie Zgromadzenia
Zgromadzenie zbierało się co roku na 4-tygodniową sesję, a obrady były swobodne i z udziałem publiczności
Od 1842 r. – zbierało się zależnie od woli dworów opiekuńczych wyrażonej przez rezydentów, a obrady odbywały się
tylko nad sprawami przedstawionymi przez Senat
Projekty były przyjmowane przez Zgromadzenie kwalifikowaną większością 7/8 głosów, o od 1833 r. 5/6 głosów
73
W ramach zgromadzenia funkcjonowały 3 komisje , które przygotowywały plenarne sesje Zgromadzenia w zakresie
podległych im spraw
Sąd I instancji
- odpowiednik trybunału cywilnego i sądu kryminalnego
- skład: sędziowie dożywotni, sędziowie czasowi (2 lata)
- sądził w kompletach 3-osobowych nie zastrzeżonych dla jurysdykcji sędziów pokoju i wójtów
Sąd Apelacyjny
- apelacje od wyroków wszystkich sądów
- skład: sędziowie dożywotni, sędziowie czasowi,
- orzekał w kompletach 5-ososbowych
- jego wyroki był ostateczne dla spraw rozstrzyganych w pierwszej instancji przez sędziów pokoju i
wójtów
- w innych przypadkach był II instancją
Po 1838/1839 r.
zniesienie urzędu podsądków →Dyrekcja Policji, a w II instancji Wydział Policji senatu
Sąd I instancji → trybunał I instancji
utworzenie Najwyższego Sądu Karnego (3 sędziów delegowanych przez dwory opiekuńcze + 2 sędziów
wylosowanych spośród sędziów I instancji i sędziów apelacyjnych); kompetencje: przysługujące najwyższej instancji
sądowej; orzekała w ostatniej instancji w sprawach zagrożonych karą śmierci lub więzienia powyżej 10 lat
Po 1842 r.
poszerzenie kompetencji sędziów pokoju
powołanie w trybunale specjalnego „senatu apelacyjnego”, który rozpatrywał apelacje od wyroków sędziów
pokoju i od wyroków tegoż trybunału wydanych w I instancji
Sąd Apelacyjny + Sąd III instancji → Sąd Wyższy- rozpatrywał jako trzecia instancja odwołania w sprawach o
większej wartości przedmiotu sporu, sądzonych w I instancji przez trybunał i w II instancji przez „senat apelacyjny”
trybunału
Zniesienie postępowania kasacyjnego
Mianowanie wszystkich sędziów przez Senat
Prawo sądowe
Zachowanie prawa sądowego obowiązującego w Księstwie Warszawskim.
Miało być zastąpione nowymi kodyfikacjami do opracowania których powołano Komitet Kodyfikacyjne, co w wyniku
sporów nie doszło do skutku.
Prawo cywilne
prawo cywilne – Kodeks Napoleona
postępowanie cywilne – francuska procedura cywilna z 1806 r.
kodeks handlowy z 1807 r.
Wprowadzono pewne zmiany wywołane aktualnymi potrzebami.
Zastąpiono kodeksowe przepisy hipoteczne ustawami hipotecznymi z 1822 r., 1838 r. i 1844 r..
Zmieniono prawo opiekuńcze (1826 r. i 1844 r.)
W 1844 r. ogłoszono ustawę o prawie górniczym
Prawo karne
prawo i procedura karna – kodeks karny austriacki (Franciszkana) z 1803 r.
ze zmianami wprowadzonymi w czasach Księstwa Warszawskiego
I konstytucja zastrzegała jawność postępowania sądowego cywilnego i karnego; w 1833 r. uchylono jawność
postępowania karnego
W 1839 r. usunięto z procedury karnej wszelkie zmiany wprowadzone za Księstwa Warszawskiego
Akt 5 listopada
Ogłoszony przez generał-gubernatorów warszawskiego i kieleckiego w imieniu cesarza.
75
Proklamacja, zapowiadała utworzenie z ziem polskich zdobytych na Rosji państwa polskiego o ustroju dziedzicznej
monarchii konstytucyjnej, pozostającego w łączności z Niemcami i Austrią. Granice tego Królestwa Polskiego miały być
określone w przyszłości.
Dzięki aktowi 5 listopada sprawą polska przestała być sprawą wewnętrzną zaborców, a stała się sprawą międzynarodową.
Również rząd rosyjski zadeklarował dążność do stworzenia państwa polskiego w granicach etnograficznych i łączności z
Rosją
I 1917 r – prezydent USA Wilson w orędziu do senatu mówił o powstaniu wolnej, zjednoczonej i niepodległej Polski z
dostępem do morza.
Po rewolucji lutowej w Rosji (1917 r.) Rada Delegatów Robotniczych i Żołnierskich stwierdziła prawo Polski do
niezależności i życzyła Polakom odbudowy Polski demokratycznej i republikańskiej.
Następnie Rząd Tymczasowy ks. Lwowa przyjął deklarację o niezawisłej Polsce w unii militarnej z Rosją i powołaniu w
Piotrogrodzie Komisji Likwidacyjne Królestwa Polskiego.
15 sierpnia 1917 r Paryż – powołanie Komitetu Narodowego Polskiego na czele z R. Dmowskim, który został uznany
przez państwa zachodnia jako oficjalna organizacja polska.
12 września 1917 r. w miejsce Tymczasowej Rady Stanu została utworzona Rada Regencyjna
- sprawowanie władzy głowy państwa
- zaczęła tworzyć ministerstwa i organy administracji terenowej
- powołała Radę Stanu (II 1918 r.), która miała stanowić organ ustawodawczy, ale została w październiku rozwiązana
X 1918 r. władzę w Galicji przejmuje utworzona w Krakowie Polska Komisja Likwidacyjna i rozpoczynają się w Galicji
Wschodnie walki z Ukraińcami.
XI 1918 r. w Lublinie powstaje Tymczasowy Rząd Ludowy Republiki Polskiej 38 na czele z Ignacym Daszyńskim. Nie
uznawał on Rady Regencyjnej.
11 XI 1918 r Rada Regencyjna przekazała Józefowi Piłsudskiemu władzę wojskową, a trzy dni później władze cywilną.
Józef Piłsudski skupił w swoich rękach pełnię władzy i stał się Tymczasowym Naczelnikiem Państwa.
Pomimo iż administracja cywilna została skupiona w rękach okupantów polskie życie obywatelskie i społeczne nie
zamarło.
Stopniowo całe działy życia społecznego i ich administracja przechodziły w ręce polskie.
38
tzw. Rząd Lubelski
76
samorząd funkcjonował jedynie na szczeblu gmin wiejskich i pod okupacją został zachowany i poddany
nadzorowi okupacyjnych władz powiatowych
w części powiatów zastąpiono zebrania gminne radami gminnymi
w latach 1915 – 1916 okupanci wprowadzili samorząd do miast i wyposażyli go w osobowość prawną
samorząd zarządzał majątkiem, dbał o aprowizację, opiekę lekarską i oświatę
Organizatorska działalność miała duże znaczenie gdyż w chwili odzyskania niepodległości państwo miało gotowy
centralny aparat administracyjny.
1 IX 1917 r. administrację wymiaru sprawiedliwości przejął Departament Sprawiedliwości w rządzie Tymczasowej Rady
Stanu → Ministerstwo Sprawiedliwości w rządzie Kucharzewskiego.
Rosyjski kodeks karny z 1903 r. – został wprowadzony w 1915 r. na okupowanych przez Niemców terenach
Kodeks Kar Głównych i Poprawczych w wersji znowelizowanej z 1866 r. – obowiązywała na obszarze okupacji
austriackiej
Tymczasowa Rada Stanu uchwaliła przepisy które miały dostosować kodeks z 1903 r. do realiów polskich. Został
on zastąpiony przez kodeks polski dopiero w 1932 r.
W latach 1914 – 1916 zostały wprowadzone nowelizacje do obowiązującego w Galicji austriackiej kodeksu
cywilnego z 1811 r. (ABGB). Trzy nowele miały na celu głównie wycofanie archaicznych przepisów oraz wprowadzenie
zmian szczegółowych.
77
• Kodeks Cywilny Królestwa Polskiego z 1825 r.
• Ukaz o związku małżeństwa z 1836 r.
2. Ziemie byłego zaboru pruskiego
• Kodeks Cywilny Niemiecki (BGB) z 1896 r.
3. Kresy wschodnie
• prawo cywilne rosyjskie zawarte w X tomie Zwodu Prawa Cesarstwa Rosyjskiego z 1832 r.
4. Ziemie byłej Galicji
• Austriacki kodeks cywilny z 1811 r. (ABGB) po nowelizacjach w latach 1914 – 1916
5. Spisz i Orawa
• do 1922 r prawo węgierskie
• od 1922 r. prawo austriackie poza prawem małżeńskim, które pozostało węgierskie
II Prawo cywilne procesowe
1. Ziemie centralne i wschodnie
• rosyjska ustawa postępowania sądowego cywilnego z 1864 r.
2. Ziemie zachodnie
• niemiecki kodeks postępowania cywilnego z 1877 r. po nowelizacji z 1898 r.
3. Ziemie południowe – była Galicja
• austriacki kodeks postępowania cywilnego z 1895 r.
• ustawa o postępowaniu egzekucyjnym i zabezpieczającym z 1896 r.
III Prawo karne materialne
1. Ziemie centralne i wschodnie
• rosyjski kodeks karny z 1903 r. (tzw. kodeks Tagancewa)
2. Ziemie zachodnie
• Kodeks Karny Rzeszy Niemieckiej z 1871 r.
3. Ziemie południowe
• austriacki kodeks karny z 1852 r.
IV Prawo karne procesowe
o Ziemie centralne i wschodnie
• rosyjska ustawa postępowania sądowego karnego z 1864 r.
o Ziemie zachodnie
• niemiecki kodeks postępowania karnego z 1877 r.
o Ziemie południowe
• austriacki kodeks postępowania karnego z 1873 r.
Komisja kodyfikacyjna nie zdołała przeprowadzić w okresie międzywojennym pełnej unifikacji prawa.
1928 r. – kodeks postępowania karnego
1932 r. – kodeks karny, kodeks postępowania cywilnego
1933 r. – kodeks zobowiązań
Bez unifikacji pozostały:
• Prawo małżeńskie
• Prawo rzeczowe
78